‫از نشرات حزب التحریر‬

‫چاپ اول دری‬

‫‪ 1438‬هجری قمری ـ ‪ 2016‬میالدی‬

‫نشرات امت‬
‫كابل ‪ -‬افغانستان‬
‫‪info@hizb-afghanistan.com‬‬
‫‪www.hizb-afghanistan.com‬‬
 ‫مقدمه مرتجم‬

‫حمد و سپاس الله سبحانه وتعالی را که در زندگی برای مان این فرصت را‬
‫مهیا ساخت تا مجموعه پاسخ‏های امیر معزز و گرانقدر خویش شیخ عطا‬
‫بن خلیل ابورشته را به زبان فارسی دری ترجمه و به دسرتس عالقمندان‬
‫قرار دهیم‪ .‬بدون شک این کتاب هم به مانند دیگر نرشات حزب التحریر‪-‬‬
‫والیه افغانستان مشکالت متعددی زندگی مدرن را برای فرزندان اسالم‬
‫حل کرده است‪ .‬این کتاب حاوی پرسش‏های است که از سالها قبل‬
‫بدینسو از طرف مسلامنان در رسارس جهان مطرح و امیر صاحب هم در‬
‫مقاطع مختلف تاریخی به پاسخ پرداخته است‪ .‬باید متذکر شد که متام‬
‫پرسش‪‎‬‏ها یا به زبان عربی و یا هم به زبان انگلیسی مطرح شده است و‬
‫پاسخ‏‏ها هم عمدتاً به زبان عربی ارایه شده است‪ .‬پس متامی مطالب این‬
‫کتاب از زبان عربی و انگلیسی ترجمه شده که خالی از اشتباه و خطا‬
‫نیست‪ .‬فلهذا برای تحقیق بیشرت موضوعات می‏توانید به سایت‏های حزب‬
‫التحریر و صفحات فیس‏بوک امیر عطا بن خلیل ابورشته مراجعه فرمائید‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫فهرست مطالب‬

‫ارتباط انرتنتی بین زن و مرد ‪6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫انتخاب جنسیت جنین از طریق القاح مصنوعی ‪9 . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫عورت بودن قدم‏های زن ‪17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫ورود داماد به صالون زنانه ‪20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫آیا مجازات دنیوی سبب عفو مجازات اخروی می‏گردد؟‪23 . . . . . . . . . . .‬‬
‫با مال سود چه باید کرد؟ ‪25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫آیا زن می‏تواند قاضی شود؟ ‪29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫حکم زکات اموال و سامان آالت تجارتی چگونه است؟ ‪43 . . . . . . . . . . .‬‬
‫اخذ مالیات گمرکی در دولت اسالمی ‪45 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫آیا خالفت یک اصطالح فقهی است یا سیاسی؟ ‪49 . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫جهاد طریقه تأسیس خالفت نیست! ‪57 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫آیا فایده گرفنت در خرید مال‪ ،‬از پول قرض داده شده حرام است؟ ‪61 . . . . .‬‬
‫اعالم خالفت از سوی تنظیم الدوله( داعش )‪63 . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫تبج ‪70 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫وضاحت معنی َ ُّ‬
‫آمادگی امت جهت پذیرش خالفت‪73 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫آیا خلیفه حق برکناری معاونش را دارد؟ ‪75 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫چگونگی لباس رشعی زن در منزل و بیرون از منزل ‪77 . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫افزایش قیمت مال درصورت تأخیر پرداخت قسط جواز دارد؟ ‪82 . . . . . . . .‬‬
‫آیا رضورت‏ها ممنوعیت را مباح می‏گرداند؟ ‪84 . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫چگونگی حکم پول حرام بعد از توبه ‪88 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫بیعت و تأخیر در دفن جنازه مطهر رسول الله صلی الله علیه وسلم‪91 . . . . .‬‬
‫تطبیق حدود در نبود دولت خالفت چگونه است؟‪97 . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫چگونگی حکم سود در اجناس ‪114 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫حکم تقیه چیست؟ ‪117 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫آیا ایامن کم و زیاد می‏شود؟‪127 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫جایگاه زن در حدیث ﴿ َس ْب َع ٌة يُ ِظلُّ ُه ُم اللَّ ُه ِ‬
‫ف ‪133 . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫حکم کاربرد تصویر‪ ،‬استفاده اشیایی پلید ‪141 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫آیا اجامع صحابه بیان کننده مجمل است؟ ‪150 . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫ترک تقلید از یک مجتهد به‏ مجتهد دیگر چگونه است؟ ‪152 . . . . . . . . . .‬‬
‫حکم مراعات نکردن حجاب در حضور کاکای پدری‪161 . . . . . . . . . . . .‬‬
‫قرض از اسباب متلک رشعی است یا خیر؟ ‪163 . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫توبه نصوح (صادقانه) از گناه چگونه است؟ ‪165 . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫بدعت چیست؟ ‪179 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫حکم قرض گرفنت از دولت‏های بیگانه چیست؟ ‪182 . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫کاربرد «لواء و رایه» در عهد خلفای راشدین ‪184 . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫چگونگی پوشیدن موی ساخته‏گی ‪186 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫فرق بین کتله‪ ،‬تکتل و حزب مبدائی یا ایدیولوژیک چیست؟‪188 . . . . . . . .‬‬
‫آیا سند حدیث نصب خلیفه در سه روز‪ ،‬قوی است؟ ‪189 . . . . . . . . . . . .‬‬
‫دست مزد ثابت در ذمه و عهد ‪204 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫پیرامون گناهان کبائر و صغائر‪206 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫مخالفت پدر با وظیفه دخرت ‪209 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫مدت زمانی‏که برای انتخاب خلیفه مجاز است‪212 . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫معنی منطق االحساس و احساس فکری چیست؟ ‪214 . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫مفهوم «قدرت» در رشوط انعقاد خالفت ‪217 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫نقش جهاد در تأسیس خالفت‪220 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫حکم ثبت و راجسرت رسمی حزب التحریر در ‪224 . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫چگونگی احکام فکره و طریقه ‪228 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫حکم ملکیت زمین و منفعت آن چیست؟ ‪231 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫معامالت غیر مسلامنان در امور مطعومات و‪232 . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫دالیل تفضیلی پیرامون زکات اموال تجارتی ‪234 . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫چگـونگی انجام طـلب نصـرت ‪236 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫حقیقت مناز استخاره ‪239 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫حكم ركاز ‪245 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫کیفیت میراث «ذوی االرحام» ‪247 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫رابطه میان جن و انسان چگونه است؟‪259 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫تعبیر خواب و قانون رفاه اجتامعی کارگران ‪267 . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫احادیث وارده در کتب فقه‏ها ‪270 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫وم ِبأَيِّ ِه ُم اقْتَ َديْتُ ُم ا ْهتَ َديْتُ ْم ﴾ ‪275 . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫ج ِ‬‫اب كَال ُّن ُ‬
‫ح ِ‬ ‫﴿ أَ ْ‬
‫ص َ‬
‫عدم ارایه پاسخ از سوی حزب التحریر و امیر آن به ‪283 . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫حکم هجرت به‏سوریه ‪285 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫انگیزه و نیت اقامت حربی در داراالسالم ‪286 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫انگیزه منازعات میان دولت‏ها ‪288 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ارتباط انرتنتی بین زن و مرد‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫در یكی از نشست‌‏ها در مورد گفتگوی انرتنتی بین زن و مرد چنین بیان شده بود كه‪:‬‬
‫كسی از گفته‏‏های خود در انرتنت مسئول نبوده و در صحبت كردن بین زن و مرد‬
‫کدام مشكلی وجود ندارد؛ چون انرتنت یك دنیای مجازی است و اختالط محسوب‬
‫منی‏شود‪ .‬آیا این سخن درست است؟ آیا صحبت كردن بین جنس‏‏های مخالف در‬
‫فیس‏بوك و ایمیل گناه دارد یا خیر؟ چون در عرص حارض جوانان زیادی به این امر‬
‫مرصوفیت دارند‪ .‬اگر جواب مثبت باشد‪ ،‬رضوری است برای حفظ جامعه از معصیت‬
‫دست به كار شویم تا جوانان به آن دچار نشوند‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیكم السالم و رحمت الله و بركاته!‬
‫پرسش‏های شام مشابه است‪ ،‬بنا ًء بسیار اتفاق افتاده است که برای چند پرسش مشابه‬
‫یک پاسخ ارایه شده است‪ .‬بعضی‏ مردم در پاسخ به هم‏چو پرسش‏ها دوست دارند‬
‫دالیل فلسفی بیاورند و بیشرت به این گفته مترکز کنند که آیا ارتباط در فیس‏بوك اختالط‬
‫تلقی می‏شود یا خیر؟ این سخن را به دلیلی می‏‏گویند که به تعبیر آنها انرتنت یک جهان‬
‫مجازی است؛ اما با شناخت واقعیت انرتنت می‏‏توان گفت که این استدالل یك خیال‬
‫خام و باطل است!‬
‫چون آنها در بعضی موضوعات متأثر از احکام رشعی می‏باشند‪ ،‬اما در مورد فیس‏بوك‬
‫نادان هستند‪ .‬چون فكر می‏كنند تا زمانی‏كه اختالط وجود نداشته باشد‪ ،‬اشتباهی رخ‬
‫منی‏‏دهد‪ .‬به وضوح از این گفته‏ها گژی و جهالت ظاهر می‏شود‪.‬‬
‫موضوع زیاد پیچده نیست‪ ،‬چون سخنی كه در یك نامه از نویسنده به مخاطب‬
‫نوشته می‏شود‪ ،‬مبین پیشامد نویسنده با مخاطب است‪ .‬اگر پیشامد شخص نویسنده‬

‫‪6‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫با مخاطب جهت رسیدن نامه ثابت شود‪ ،‬حكم مباحثه‏ای مستقیم بین دو شخص را‬
‫می‏گیرد و كدام تفاوتی بین نوشنت‏ نامه با دست یا کمپیوتر ندارد‪ .‬هم‏چنان تفاوتی بین‬
‫انتقال نامه‏رسان به مخاطب و انرتنت و فیس‏بوك یا هر وسیله‏ی دیگر وجود ندارد‪ .‬مهم‬
‫به اثبات رسیدن پیشامد نویسنده به مخاطب است‪ .‬تحلیل واقعیت قبل از قضاوت‬
‫رشعی(تحقیق‏املنات) منتج به این غلط فهمی می‏‏شود‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬قوانین متعلق به نامه و حالت‏‏های مشابه به آن یكی بوده و هر کس مسئول‬
‫اعامل خود می‏‏باشد‪ .‬چنان‏چه رسول الله صلی الله علیه وسلم می‏‏فرماید‪:‬‬
‫ُس َها‪َ ،‬ما ل َْم تَ ْع َم ْل أَ ْو تَ َتكَل َّْم ﴾‬
‫ت ِب ِه أَنْف َ‬ ‫ن أُ َّم ِتی َما َ‬
‫حدَّ ثَ ْ‬ ‫﴿ إِنَّ اللَّهَ تَ َ‬
‫جا َو َز َع ْ‬
‫(به‏روایتی از البخاری و مسلم از ابو هریره رحمه الله)‬
‫الله سبحانه وتعالی امت مرا به آن‏چه برتری داد كه پیش خود می‏گویند‪ ،‬اما به آن عمل‬
‫نکرده و در مورد با کسی سخن منی‏گویند‪.‬‬
‫افزون بر این‪ ،‬از رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت شده است كه پیام‏ها را به‬
‫حكام فرستاد تا آنها را از اسالم آگاه سازد‪ .‬این خود به اثبات می‏‏رساند‬
‫پادشاهان و ُ‬
‫كه آگاه ساخنت از طریق پیام نوشته شده عین حكم مباحثه‏‏ای مستقیم را دارد‪ .‬بنابرین‬
‫پاسخ به پرسش فوق الذكر قرار ذیل است‪:‬‬
‫‪1 .1‬حكم هر نوع ارتباط انرتنتی چه توسط ایمیل‪ ،‬فیس‏بوك‪ ،‬تیوترو غیره شبکه‏های‬
‫اجتامعی یكسان است و هیچ تفاوتی با گفتار حضوری ندارد‪ .‬هم‏چنان منی‏‏توان‬
‫گفت‪ :‬این دنیایی مجازی است و آن دنیایی واقعی؛ بلكه این به معنی فرو رفنت در‬
‫نادانی و معصیت است‪ .‬اگر شام كلامت زشتی را به یك زن بیگانه خواه روبه‏رو‬
‫بگوید یا در انرتنت‪ ،‬از عمل خود مسئول بوده و نزد رشیعت قابل مجازات هستید‪،‬‬
‫چون کدام تفاوت بین این دو اسلوب از دید رسیدن پیام موجود نیست و عین حکم‬
‫را دارد‪.‬‬
‫چنان‏چه در رشیعت صحبت كردن مستقیم با یك زن بیگانه بدون رضورت حرام‬

‫‪7‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫است‪ ،‬هامن طور ارتباط در انرتنت هم حرام می‏باشد‪ .‬پس آن‪‎‬چه در صحبت كردن‬
‫مستقیم ناجائز است‪ ،‬در مكاتبه انرتنتی هم ناجائز می‏باشد‪.‬‬
‫‪2 .2‬اختالط غیر رضوری در رشیعت ممنوع است‪ ،‬اما نفس اختالط حرام نیست‪.‬‬
‫اگر شام زنی را كه از شام دور است با الفاظ بد صدا بزنید‪ ،‬حرام را مرتکب شده‏‏اید؛‬
‫حتی اگر او در پهلوی شام نباشد‪ .‬اگر شام جنسی را در ماركیت به یك زن می‏فروشید‬
‫و با لذت به طرف او می‏نگرید‪ ،‬این عمل شام حرام است‪ ،‬باوجودی‏كه اختالط‬
‫بخاطر تجارت كردن در ماركیت مجاز است‪ .‬اگر شام یك وسیله‏ نقلیه‏ی عامه را‬
‫می‏رانید و با كلامت نادرست به یك زن كه از شام دور است صحبت كردید‪ ،‬حتی اگر‬
‫او در پهلوی شام هم نباشد‪ ،‬حرام است‪ .‬همین‏طور از هر چیزی‏كه شام در یك مكاتبه‬
‫می‏نویسید‪ ،‬مسئول هستید‪ ،‬چون نفس مکاتبه برابر به سخن گفنت روبه‏رو است‪.‬‬
‫‪3 .3‬اما هر زن و مرد مسلامن‪ ،‬به ویژه جوانان کاربر در انرتنت را دعوت به پابندی از‬
‫قوانین رشیعت با تعهد قوی می‏منایم که نه تنها از حرام دوری کنید؛ بلكه از اسباب‬
‫و وسائلی كه به احتامل شام را نزدیك به حرام می‏سازد دور شوید‪ .‬چنان‏چه اصحاب‬
‫رضی الله عنهم از فتنه و افتادن در حرام دوری می‏گردند‪.‬‬
‫‪4 .4‬ما هم‏چنان باالی هر مسلامن و به خصوص جوانان کاربر در انرتنت تأكید‬
‫می‏كنیم تا با سخت كوشی و جدیت برای ترویج اسالم در زند‏گی از انرتنت استفاده‏ی‬
‫موثر و پربار منایند‪ .‬با تعقل و هوشیاری نه تنها از خاكسرتهای ناپاك دور باشید‪ ،‬بلكه‬
‫از خاك و خاكسرت هم دور شوید‪ .‬من از الله متعال می‏طلبم كه ما را پرهیزگار و پاك‬
‫نگهدارد تا كامیابی دنیا و آخرت را حاصل منایم و در این امر بشارت خوش برای‬
‫متقیان است‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫انتخاب جنسیت جنین از طریق القاح مصنوعی‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم و علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫پرسش من پیرامون انتخاب جنسیت جنین از طریق القاح مصنوعی می‏باشد‪ .‬بنا ًء‬
‫حکم رشعی در قبال پروسه انتخاب جنسیت از طریق القاح مصنوعی چیست؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم و السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫نخست‪ :‬قبل از ارایه پاسخ پیرامون انتخاب جنسیت جنین‪ ،‬می‏خواهم مکثی روی‬
‫عمل القاح مصنوعی داشته باشم‪ .‬چون بعضی از رشایط خاص طبی وجود دارد که‬
‫باعث حمل زن توسط سپرم شوهر به شکل غیر طبیعی شده و منی‏گذارد که زن به‬
‫صورت طبیعی توسط سپرم شوهر خود حامله شود‪ .‬این نوع رشایط و مشکالت زمانی‬
‫رخ می‏دهد که مانعی در دهانه‏ رحم زن پدید آمده یا ضعف در انتقال سپرم به داخل‬
‫رحم زن و یا هر دلیل و رشایط دیگری که برای متخصصین این رشته معلوم است‬
‫وجود داشته باشد‪ .‬بعضی از ساینس‏دانان و محققین این رشته به هدف القاح مصنوعی‬
‫توسط تست تیوب در رشایط خاص فائق آمدند و توانستد که القاح مصنوعی تخمه‬
‫را خارج از رحم زن انجام دهند‪ .‬چنان‏چه متخصصین این رشته‪ ،‬بخاطر انجام این‬
‫عمل نخست برای زن یک نوع داروی مخصوصی را به نام کلومید برای تزریق منوده‬
‫تا او بیهوش گردد‪ ،‬پس از تزریق این دارو‪ ،‬در وجود زن تخمه ترشح می‏شود که بعد‬
‫از ترشح تخمه‪ ،‬داکرت متخصص آله الپراسکوب را داخل منوده حین تخمک گذاری‬
‫به تحقیق خود ادامه داده و جذب گروپ تخمه‏ها به تخمدان را بررسی می‏مناید‪.‬‬
‫سپس داکرت هریک از تخمه‏ها را در تخمدان زن توسط مایع مخصوص گذاشته و‬
‫این تخمه‏ها توسط سپرم شوهر باعث حامله شدن یا بارور شدن زن می‏گردد‪ .‬بعد‬
‫از این‏که القاح در تیوب که باعث القاح تخمه می‏گردد صورت گرفت‪ ،‬یک یا بیشرت‬

‫‪9‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫از یک تخمه در رحم زن انتقال می‏یابد‪ .‬این درحالیست که اگر الله سبحانه وتعالی‬
‫بخواهد تا مخلوقی از این القاح به وجود بیاید‪ ،‬تخمه القاح شده به رحم می‏پیوندد و‬
‫باعث انکشاف دانه شده و سپس به لخته خون تبدیل می‏شود‪ .‬پس اگر الله سبحانه‬
‫وتعالی نخواهد تا ازین تخمه مخلوقی به وجود نیاید‪ ،‬تخمه انتقال شده در رحم زن از‬
‫بین رفته یا ناپدید می‏شود‪.‬‬
‫بنا ًء با در نظرداشت موارد فوق‪ ،‬حکم رشعی القاح مصنوعی و انتخاب جنسیت جنین‬
‫قرار ذیل است‪:‬‬
‫اگر زوجین به دالیل مختلف‪ ،‬از جمله این‏که زن به طور طبیعی حامله منی‏گردد‪ ،‬درین‬
‫صورت القاح مصنوعی توسط معالجات طبی جائز است به رشطی که سپرم از خود‬
‫شوهر زن باشد‪ .‬رسول الله صلی الله علیه وسلم معالجات طبی درین خصوص را‬
‫دستور داده است‪ .‬چنان‏چه ابوداود در مسند خود از عثامن بن رشیک روایت می‏کند‬
‫که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫َيدَا ٍء َوا ِ‬
‫ح ٍد الْ َه َر ُم ﴾‬ ‫﴿ تَدَ ا َو ْوا َفإِنَّ اللَّهَ َع َّز َو َ‬
‫ج َّل لَ ْم َيضَ ْعدَ ا ًءإِ َّل َوضَ َعل َهُدَ َوا ًء غ ْ َ‬

‫از معالجه طبی استفاده کنید‪ ،‬زیرا الله سبحانه وتعالی هیچ مرضی را بدون عالج خلق‬
‫نکرده است؛ مگر مرگ را که عالج ندارد‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬این نوع معالجه و تداوی دارای دو رشط می‏باشد‪:‬‬
‫‪1 .1‬زمانی‏که القاح مصنوعی توسط تیوب‪ ،‬لوله یا آله خاص صورت می‏گیرد باید‬
‫سیال یا مایع سپرم از زن و مردی باشد که هردو به شکل رشعی متزوج باشند‪ .‬روافی‬
‫بن ثابت از رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت می‏کند که گفت‪:‬‬
‫َي ِِه ﴾ (روا ُه احمد)‬
‫س ِق َي َم َء ُه َزر ْ َعغ ْ‬ ‫خ ِرأَ ْ َ‬
‫ن ْ‬ ‫ال ِ‬
‫ن بِاللَّ ِه َوالْ َي ْو ِم ْ‬ ‫ح ُّل ِل ْمر ٍ ُ‬
‫ِئ ْؤ ِم ُ‬ ‫﴿ َليَ ِ‬

‫برای مردی‏که ایامن به الله سبحانه وتعالی و روز آخرت دارد‪ ،‬جائز نیست که از آب‬
‫منی او دیگران استفاده منایند‪ ،‬در صورت که کسی قصد استفاده از آب منی او را داشته‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫از ایرنو اجازه نیست تا زنی بدون آب منی شوهر خویش از آب منی دیگران القاح‬
‫گردد‪.‬‬
‫‪2 .2‬القاح مصنوعی توسط آب منی و انتقال آن توسط تیوب یا لوله در داخل‬
‫رحم زن زمانی صورت می‏گیرد که شوهر زن زنده باشد و این القاح پس از فوت‬
‫شوهر هرگز صورت گرفته منی‏تواند؛ طوری‏که امروز در غرب رائج است‪ .‬در غرب‬
‫زنان رصف نظر از زنده بودن شوهرشان‪ ،‬تخمه‏ها را در یخدان نگه داشته سپس هر‬
‫وقتی که خواسته باشند دست به القاح مصنوعی زده و تخمه‏های منجمد را توسط‬
‫تیوب در رحم خویش انتقال می‏دهند و درین خصوص هیچ اعرتاضی هم ندارند‪.‬‬
‫در حالی‏که این چنین القاح از دید اسالم جواز نداشته و حمل برداشنت زن بدون‬
‫موجودیت شوهرش حین حاملگی یا در آغاز حاملگی حرام می‏باشد‪ .‬عالوه بر این‪،‬‬
‫چنین حاملگی بدون موجودیت شوهر دارای مجازات و عقوباتی بوده و یکی از‬
‫شواهد و عالیم زنا می‏باشد‪ .‬پس هر خامنی‏که بدون موجودیت شوهر حامله گردد‬
‫درین صورت وی مرتکب گناه کبیره شده و حرام می‏باشد‪ ،‬زیرا عمل حرام را انجام‬
‫داده است‪ .‬در مورد حرضت عمر و حرضت علی رضی الله عنهام فرموده که چنین‬
‫کار گناه و حرام شمرده شده و هم‏چنین هیچ صحابه در مقابل این دو صحابه چیزی‬
‫نگفتند و ساکت ماندند‪ .‬پس اصحاب درین خصوص اجامع منوده‏ و حرام بودنش‬
‫را پذیرفته‏اند‪.‬‬
‫پس القاح مصنوعی توسط تیوب خاص خارج از رحم زن با آب منی شوهر زن که در‬
‫قید حیات باشد جائز بوده در غیر آن ناجائز می‏باشد‪ .‬بنا ًء اطفالی که از طریق القاح‬
‫مصنوعی توسط تست تیوب به دنیا می‏آیند به نام «اطفال تست تیوبی» یاد می‏منایند و‬
‫چنین کار جائز است‪ .‬اگر زن توسط آب منی غیر از شوهر خود القاح گردد‪ ،‬ناجائز و‬
‫حرام می‏باشد‪ .‬فلهذا با درنظرداشت رشایط فوق القاح مصنوعی یا انتقال منی توسط‬
‫لوله یا تیوب به داخل رحم زن جائز بوده در غیر آن ناجائز است‪.‬‬
‫•در خصوص انتخاب جنسیت جنین باید گفت که از ایام قدیم مردم تالش کرده‬
‫اند تا نوعیت جنس طفل را انتخاب منایند و در صورتی که طفل مورد قبول شان قرار‬
‫‪11‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫گیرد آن را بگذارند و در غیر آن‪ ،‬آن را سقط منوده و از بین بربند‪ .‬برش از گذشته‏های‬
‫دور تا به حال در تعیین جنسیت جنین تالش‏ها زیادی منوده تا بتواند از طرق ممکن‬
‫به این هدف نائل آید‪.‬‬
‫•در ایام جاهلیت مردم خوش داشتند تا پرس بیشرت نسبت به دخرت داشته باشند‪.‬‬
‫هم‏چنین آنها داشنت پرس را یک پیروزی و غلبه بر دیگران فکر می‏کردند و می‏گفتند‬
‫که پرس باعث حفظ خانواده و نسب ما می‏گردد‪ ،‬برعکس دخرت را ناکامی و بدبختی‬
‫فکر منوده و دخرتان را زنده به گور می‏کردند که الله سبحانه وتعالی درین خصوص‬
‫می‏فرماید‪:‬‬
‫ْب ُق ِتل ْ‬
‫َت﴾ [سوره تکویر‪]9-8 :‬‬ ‫َت ﴿‪ِ ﴾٨‬بأَ ِّ‬
‫ي َذن ٍ‬ ‫س ِئل ْ‬
‫﴿ َو إِ َذالْ َم ْو ُءو َد ُة ُ‬

‫و هنگامی‏كه از دخرت زنده‌به گور‪ ،‬پرسيده می‌شود‪ .‬تو‏‏به سبب كدام گناه كشته شده‏ای‌؟‏‬
‫افزون بر موارد فوق‪ ،‬اخیرا ً پس از اخرتاعات و اکتشافات در عرصه تکنالوژی و روی‬
‫کار آمدن تخنیک‏های پیچیده در این رشته‪ ،‬برش تالش منود تا نوعیت جنس جنین را با‬
‫استفاده از دو روش برجسته ذیل تشخیص دهد‪:‬‬
‫‪3 .3‬روشی که آن را بسیار پیچیده می‏دانند؛ یعنی هامن روش انتخاب بارور سازی‬
‫یا القاح می‏باشد که در زمینه می‏گویند‪ :‬ما در این روش سپرم را مورد بررسی قرار‬
‫می‏دهیم تا کروموزم جنس مونث (‪ )x‬را از کروموزوم جنس مذکر(‪ )y‬جدا منایم و‬
‫این کار را توسط تست تیوب انجام می‏دهیم‪ .‬آنها این روش را خارج از عضو بدن‬
‫انسان توسط وسائل و ابزار مختلف انجام می‏دهند که رضورت به مداخله تخنیکی‬
‫طبی دارد‪.‬‬
‫ساینس‏دانان حاال به این نتیجه رسیده‏اند که سپرم دارای دو نوع کروموزم می‏باشد‪،‬‬
‫یکی (‪ )x‬و دیگری (‪ .)y‬آنها تشخیص داده اند که کروموزم (‪ )y‬منایند‏گی از جنس مذکر‬
‫و کروموزوم (‪ )x‬منایند‏گی از جنس مونث می‏مناید‪ .‬به همین ترتیب تشخیص داده‬
‫اند که اگر هردو کروموزم تخمه (‪ )xx‬باشد‪ ،‬پس هردو بخش جنس مونث می‏باشد‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫هم‏چنین متخصصین این رشته دریافته‏اند که اگر بخش مذکر سپرم (‪ )y‬باعث القاح در‬
‫تخمه گردد‪ ،‬درین صورت نتیجه آن (‪ )xy‬می‏شود که نوع جنس مذکر می‏باشد‪ .‬اگر‬
‫تخمه توسط سپرم مونث (‪ )x‬القاح گردد‪ ،‬درین صورت نتیجه آن (‪ )xx‬بوده و نوعیت‬
‫جنس آن مونث می‏باشد‪.‬‬
‫متام این یافته‏ها از تجاربی به دست آمده که توسط متخصصین این رشته‪ ،‬راه‏اندازی‬
‫شده است‪ .‬بنا ًء توسط تجارب فوق‪ ،‬بدین نتیجه رسیده‏اند که می‏توان نوعیت جنس‬
‫جنین را تشخیص داد و از این طریق نیز می‏توان مطابق خواست انسان القاح مصنوعی‬
‫را انجام داد؛ یعنی اگر کسی می‏خواهد طفلش پرس باشد‪ ،‬باید سپرم مذکر را در وجود‬
‫وی القاح گردد و اگر دخرت میل داشت‪ ،‬پس می‏توان اسپرم جنس مونث را در تخمه‬
‫زن القاح کرد‪.‬‬
‫‪4 .4‬روش دوم هم مانند روش اول است؛ مگر با اندک تفاوت‪ .‬این روش پس از‬
‫القاح تخمه‏ها توسط تیوب صورت می‏گیرد‪ .‬پس از القاح نوعیت جنس ارزیابی شده‪،‬‬
‫اگر تخمه القاح شده دارای کروموزم‏های (‪ )xx‬باشد‪ ،‬درین صورت جنسیت جنین‬
‫مونث بوده و در صورتی که کروموزم‏ها (‪ )xy‬باشد‪ ،‬جنسیت جنین مذکر می‏باشد‪.‬‬
‫پس اگر کسی می‏خواهد پرسداشته باشد‪ ،‬در رحم او کروموزم‏های(‪ )xy‬القاح کرده‬
‫می‏شود و اگر می‏خواهد دخرت باشد‪ ،‬در رحم او کروموزم (‪ )xx‬القاح می‏گردد‪ .‬پس‬
‫از دید هدف هر دو روش مشابه بوده‪ ،‬مگر این دو میتود تنها در آزمایش اسپرم متفاوت‬
‫می‏باشد‪ ،‬طوری‏که در روش نخست اسپرم قبل از القاح آزمایش شده و بخش مذکر از‬
‫مونث جدا می‏شود‪ ،‬بر عکس در روش دوم جنسیت تخمه القاح شده آزمایش و سپس‬
‫جنسیت جنین از هم دیگر جدا می‏گردد‪ .‬پس متام موارد و روش‏های فوق بخشی از‬
‫تالش انسانها در طول تاریخ برشی جهت تفکیک و جدا سازی نوعیت جنس بوده که‬
‫انسانها از ابتدا تا حال تالش منوده‏اند‪ .‬بنا ًء از درک و شناخت واقعیت وتحقیق روی‬
‫موضوعات فوق حاال می‏خواهیم به حکم رشعی آن‏بپردازیم‪:‬‬
‫•اگر کسی طفل غیر مورد عالقه خویش را سقط مناید و یا به قتل برساند‪ ،‬بدون‬
‫شک این عمل در ذات خود قتل عمد بوده و جای چنین شخص برای همیشه دوزخ‬
‫‪13‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫است‪ .‬چنان‏چه الله سبحانه وتعالی در مورد چنین فرموده‏است‪:‬‬

‫ب اللّهُ َعلَ ْي ِه َولَ َع َنهُ‬ ‫ج َه َّن ُم خَالِداً ِفي َها َوغ ِ‬
‫َض َ‬ ‫﴿ َو َمن يَ ْق ُت ْل ُم ْؤ ِمناً ُّم َت َع ِّمداً َف َ‬
‫ج َزآؤُهُ َ‬
‫َوأَعَدَّ لَهُ َع َذاباً َع ِظيامً ﴾ [سوره نساء‪]93 :‬‏‬

‫و كسی‏كه مؤمنی را از روی عمد به قتل برساند جزای او دوزخ است و جاودانه در‬
‫آن‏جا می‌ماند و الله سبحانه وتعالی بر او خشم می‏گريد و او را از رحمت خود محروم‬
‫می‏سازد و عذاب عظيمی برای وی ته ّيه می‏بيند‪.‬‏‬
‫جزای هم‏چو اشخاص در دنیا قصاص بوده به رشطی‏که ولی مقتول نبخشد و یا هم‬
‫دیت(خون بها) است‪.‬‬
‫•هم‏چنین اگر شخصی جنین را بعد از این‏که دریافت که طفل مورد خواستش‬
‫نبوده و آن را در شکم مادرش سقط و یا از بین بربد‪ ،‬درین صورت مرتکب حرام شده‬
‫و این یک جرم بزرگ است‪ .‬زیرا بخاری و مسلم در مسند خویش از ابوهریره رضی‬
‫الله عنه روایت می‏کنند که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده است‪:‬‬
‫دو زن از قبیله هودیال در میان خود نزاع کردند و سپس یکی از ایشان به طرفی دیگری‬
‫سنگ انداخت و زن و طفل او را که در رحمش بود از میان برد‪ .‬پس قضیه به رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم ارجاع شد و او صلی الله علیه وسلم فیصله کرد که دیت این‬
‫قتل آزاد کردن یک غالم و یا یک کنیز است‪.‬‬
‫•در مورد جدا سازی و تفکیک جنس مذکر و مونث در اسپرم باید گفت که‬
‫اگر شخص در القاح تخمه بخواهد توسط کروموزم جنس مذکر و مونث را تعیین و‬
‫یا یکی آن را سقط کند‪ ،‬اسالم چنین روش را اجازه منی‏دهد‪ .‬زیرا این معالجه برای‬
‫حاملگی نیست یا به عبارت دیگر این یک نوع عالج برای بارورسازی یا حامله شدن‬
‫زن نبوده و هم‏چنین این یک نوع ناتوانی در خصوص بارورسازی زن از سوی شوهر‬
‫به طریقه عادی نیست‪ .‬هم‏چنین زوجین نیز به کدام مشکلی روبه‏رو نیستند که نتواند‬
‫زن از طریقه عادی حامله گردد‪ .‬بنا ًء این اقدام بخاطر عدم حامله شدن زن صورت‬

‫‪14‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫نگرفته؛ بلکه هدف این کار تفکیک و جدا سازی جنسیت است که این کار از دید‬
‫رشعی جائز نیست‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬این اقدام عالج برای تداوی برای حامله شدن‬
‫نیست؛ یعنی زن به مشکل حاملگی روبه‏رو نشده تا از این طریق وی را عالج مناید‪،‬‬
‫بلکه هدف این اقدام انتخاب جنسیت جنین است‪.‬‬
‫از جانب دیگر‪ ،‬اقدام به این کار باعث عدم رعایت سرت عورت می‏شود‪ ،‬چون از این‬
‫طریق عورت به منایش گذاشته می‏شود و عدم پوشاندن سرت عورت حرام است‪ ،‬مگر‬
‫برای عالج‪ .‬پس اگر چنین کار عالج و تداوی نباشد‪ ،‬حرام بوده و ناجائز است تا بدان‬
‫اقدام شود‪ .‬یعنی این کار در صورتی جائز است که زوجین‪ ،‬به ویژه زن‪ ،‬به مشکل‬
‫حامله شدن به طور عادی مواجه شده باشد‪ ،‬ولی اگر این مشکل موجود نباشد‪ ،‬پس‬
‫جائز نیست و باعث منایش عورت است و عدم سرت عورت حرام و ناجائز است‪ .‬الله‬
‫سبحانه وتعالی درین مورد چنین می‏فرماید‪:‬‬
‫ْسانَ َمال َْم يَ ْعل َْم ﴾ [سوره علق‪]5-3 :‬‬
‫الن َ‬ ‫﴿ ا ْق َرأْ َو َربُّكَ ْ‬
‫الَكْ َر ُم الَّ ِذي َعل ََّم بِالْ َقل َِم َعل ََّم ْ ِ‬

‫‏بخوان! پروردگار تو بزرگوارتر و بخشنده‌تر است‪ ،‬هامن ربی كه به وسيله قلم (انسان‬
‫را تعليم داد و چيزها به‏او) آموخت‪.‬‏‏بدو چيزهایی را آموخت كه مني‌دانست‪.‬‏‬
‫بنا ًء از این دانش می‏توان در راه درست و بهرت استفاده کرد‪ .‬البته طبق قوانین رشعی‬
‫و هر که مطابق آن عمل منود صاحب جزای خیر می‏شود و هرکه برخالف آن عمل‬
‫منود‪ ،‬بداند که مرتکب گناه شده و رسنوشت آن به مانند غربی‏ها خواهد بود که امروز‬
‫ما ایشان را مشاهده می‏منائیم‪ .‬امروز در غرب اسپرم را در یخچال نگهداری منوده و‬
‫سپس آن را می‏فروشند و بسیاری را سقط جنین می‏کنند‪ .‬اگر مطابق میل و خواست‬
‫شان نبود‪ ،‬از بین می‏برند و این روش باعث رسدرگمی و بدبختی برشیت شده است‪.‬‬
‫الله سبحانه وتعالی در خصوص اشخاص رشیر و بدبخت چنین می‏فرماید‪:‬‬

‫صونَ ِب َها َولَ ُه ْم آ َذانٌ الَّ يَ ْ‬

‫س َم ُعونَ‬ ‫ُوب الَّ يَ ْف َق ُهونَ ِب َها َولَ ُه ْم أَ ْع ُ ٌ‬
‫ي الَّ يُ ْب ِ ُ‬ ‫﴿ لَ ُه ْم ُقل ٌ‬
‫ُم الْغَا ِفلُونَ ﴾ [سوره اعراف‪]179 :‬‏‬ ‫ام َب ْل ه ُْم أَضَ ُّل أُ ْولَ ِئكَ ه ُ‬
‫ِب َها أُ ْولَ ِئكَ كَاألَنْ َع ِ‬

‫‪15‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫(اين بدان خاطر است كه) آنان دل‏هایی دارند كه بدانها منی فهمند‪ ،‬و چشم‏هایی‬
‫دارند كه بدانها منی‏بينند‪ ،‬و گوش‏هایی دارند كه بدانها منی‏شنوند‪ .‬اينان همسان چهار‬
‫پايانند و بلكه رسگشته‌ترند‪ .‬اينان واقعاً بی‏خرب هستند‪.‬‏‬
‫الله سبحانه وتعالی علم و دانش فراوانی را درین دنیا در خدمت برش قرار داده و برای‬
‫انسان چیزی را آموخت که برش هرگز فکر آن را منی‏کرد و برش هرگز از آن آگاهی‬
‫نداشت‪ .‬هم‏چنین الله سبحانه وتعالی در وجود او عقل‪ ،‬فکر و ادراک را اعطا منود تا‬
‫ایامن خویش را قوی مناید و این کار باعث قوت ایامن مؤمنین گردد‪ .‬از سوی دیگر‪،‬‬
‫توسط عقل‪ ،‬ادراک و فکر بسیاری را گمراه کرد و بسیاری خود گمراه شدند و الله‬
‫سبحانه وتعالی بسیاری را درین دنیا رسوا ساخته و هم‏چنان رسنوشت دردناکی در روز‬
‫قیامت در انتظارشان قرار خواهد داشت‪ .‬پس این سه ویژ‏گی که الله سبحانه و تعالی‬
‫در وجود انسان گذاشته‪ ،‬توسطه آن انسان را امتحان می‏کند که کی راهیاب می‏شود و‬
‫کی گمراه‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫عورت بودن قدم‏های زن‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫خواستم پرسشی را بپرسم در رابطه آشکار شدن قدم‏های زن در حیات عامه‪ ،‬آیا حرمت‬
‫آشکار ساخنت قدم‏های زن مانند حرمت آشکار ساخنت یکی از عورت‏های اوست؟‬
‫حد و اندازه‏ی آن در حیات خاص به چی اندازه است؛ آیا تنها در داخل خانه است یا‬
‫خارج از خانه هم یکسان است ؟ در آیت حجاب آیا جلباب به قدم‏ها می‏رسد یا خیر؟‬
‫آیا دلیل تفصیلی در مورد لباس که قدم‏ها را بپوشاند وجود دارد؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫‪1 .1‬حدود حیات خاص‪ ،‬محوطه خانه‏های است که زن می‏تواند عورت خود را‬
‫در آن منایان سازد که هیچ احدی آن را نبیند‪ ،‬و به این معنی است که خارج از خانه‬
‫حیات خاص نیست‪ .‬پس زمانی برای خریدن چیزی از خانه خارج می‏شود‪ ،‬واجب‬
‫است عورتش را پوشیده و لباس رشعی داشته باشد؛ زیرا حیات خاص چنان‏چه گفتیم‬
‫مکانی است که زن می‏تواند عورت خود را منایان سازد‪ ،‬بدون این‏که کسی وی را‬
‫ببیند‪.‬‬
‫‪2 .2‬قدم زن عورت است و زن باید قدم‏های خود را بپوشاند که دلیل این قول الله‬
‫سبحانه وتعالی است‪:‬‬
‫ن ِم ْ‬
‫ن‬ ‫ني ُيدْ نِ َ‬
‫ني َعلَ ْي ِه َّ‬ ‫ِي ق ُْل ألَ ْز َواجِ كَ َو َب َناتِكَ َونِ َ‬
‫سا ِء الْ ُم ْؤ ِم ِن َ‬ ‫﴿ َيا أَیهاال َّنب ُّ‬
‫ن ﴾ [سوره احزاب‪]59 :‬‬ ‫ْن أَنْ يُ ْع َر ْف َ‬
‫ن َذلِكَ أَد َ‬‫جالبِي ِب ِه َّ‬ ‫َ‬

‫‏ای رسول الله! به همرسان و دخرتان خود و به زنان مؤمنان بگو كه رداهای خود را‬
‫جمع‌ و جور بر خويشنت فرو افكنند‪ .‬تا اين‏كه( از زنان بی‏بندوبار و آلوده) دست كم‬

‫‪17‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫باز شناخته شوند و در نتيجه مورد اذ ّيت و آزار(اوباشان) قرار نگريند‪.‬‬

‫یعنی بر باالی خود جلباب‏های خود را تا پائین بپوشانند و «ارخاء؛ آویزان کردن» در‬
‫کلمه‏ای «یدنین؛ فروافکندن» پوشانیدن متحقق منی‏شود‪ ،‬مگر این‏که جلباب باید تا‬
‫قدم‏ها برسد یا حد اقل قدم‏ها را بپوشاند‪ ،‬اگر قدم‏ها با جراب یا بوت پوشیده بود‬
‫«ارخاء» با رسیدن جلباب تا قدم‏ها متحقق می‏شود‪ ،‬و اگر با جراب یا بوت پوشیده‬
‫نبود‪ ،‬واجب است که جلباب باید تا زمین برسد تا این‏که قدم‏ها را بپوشاند‪ ،‬و به این‬
‫معنی است که قدم‏ها عورت‏اند‪.‬‬
‫هم‏چنان از ابن عمر رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫فرمود‪:‬‬
‫س َل َم َة َفكَ ْي َ‬
‫ف‬ ‫َت أُ ُّم َ‬
‫خ َيالَ َء ل َْم َي ْنظُ ِر اللَّهُ إِلَ ْي ِه َي ْو َم الْ ِق َيا َم ِة َفقَال ْ‬ ‫ج َّر ثَ ْو َبهُ ُ‬
‫ن َ‬ ‫﴿ َم ْ‬
‫نق َ‬
‫َال‬ ‫ف أَ ْقدَ ا ُم ُه َّ‬ ‫َت إِ ًذا تَ ْنك ِ‬
‫َش ُ‬ ‫با َفقَال ْ‬ ‫ش ًْ‬‫ني ِ‬ ‫خ َ‬ ‫َال يُ ْر ِ‬
‫نق َ‬ ‫سا ُء ِب ُذيُولِ ِه َّ‬‫ن ال ِّن َ‬‫يَ ْص َن ْع َ‬
‫خي َنهُ ِذ َرا ًعا الَ يَ ِزدْنَ َعلَ ْي ِه﴾ (رواه ترمذی)‬ ‫َي ِ‬
‫ف ُْ‬

‫الله سبحانه وتعالی در روز قیامت به کسی نگاه منی‏کند که از روی تکرب لباسش را‬
‫بر روی زمین بکشد‪ ،‬ام سلمه رضی الله عنها پرسید‪ :‬پس زن‏ها با لباس‏شان چه کنند؟‬
‫فرمود‪ :‬به اندازه یک وجب آویزان کنند‪ .‬ام سلمه گفت‪ :‬اگر باز هم قدم‏های شان معلوم‬
‫شود چه؟ فرمود‪ :‬در این صورت به اندازه یک ذراع آویزان کنند و نه بیشرت از آن‪.‬‬
‫حدیث فوق بر این امر داللت دارد که باالی زن واجب است تا قدم‏هایش را بپوشاند‬
‫و ام سلمه رضی الله عنها تنها با آویزان کردن لباس که از پائین یک وجب می‏ماند‬
‫اکتفا منی‏کرد از ترس این‏که در هنگام راه رفنت مبادا قدم‏هایش منایان شود و خاصتاً‬
‫هنگامی‏که پا برهنه باشد‪ ،‬چنان‏چه در رزوگار سابق این عمل زیاد اتفاق می‏افتاد‪ .‬پس‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم اجازه می‏داد لباسی را بپوشند که به اندازه‏ای یک ذراع‬
‫باشد‪ ،‬نه بیشرت از آن‪ ،‬علت آن در حدیث واضح است‪.‬‬
‫ف أَ ْقدَ ا ُم ُه َّ‬
‫ن ‪﴾...‬‬ ‫﴿‪...‬إِ ًذا تَ ْنك ِ‬
‫َش ُ‬
‫‪18‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫‪...‬اگر قدم‏های شان معلوم شود‪...‬‬

‫‪3 .3‬برای معلومات مزید رای امام ابوحنیفه رحمه الله نیز وجود دارد که به جواز‬
‫ظاهر ساخنت قدم‏های زن داللت می‏کند؛ زیرا رأی وی در تفسیر این قول الله سبحانه‬
‫وتعالی چنین است‪:‬‬
‫ن إِ َّل َما ظَ َه َر ِم ْن َ‬
‫ها‪[ ﴾ ...‬سوره نور‪]31 :‬‬ ‫﴿‪َ ...‬و َل ُي ْب ِدي َ‬
‫ن زِي َن َت ُه َّ‬

‫‪...‬زینت‏های خود را آشکار نسازند‪ ،‬مگر آن‏چه ظاهر می‏شود‪....‬‬

‫آن‏چه ظاهر می‏شود تنها «روی» و «دست‏ها» نیست‪ ،‬بلکه «قدم‏ها» را نیز شامل‬
‫می‏شود‪ ،‬اما چنان‏چه قبالً ذکر کردیم این رأی برای استدالل آیت کریمه و حدیث‬
‫بخاری ترجیح داده شده است‪ .‬بازهم الله سبحانه وتعالی عامل و حکیم است‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ورود داماد به صالون زنانه‬

‫پرسش‪‌:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫‪1 .1‬آیا در مورد ورود داماد به صالون زنانه و نشسنت وی در پهلوی عروسش در‬
‫حالی‌که همه زنان بیگانه در آن مجلس آرایش کرده اند‪ ،‬حرمتی وجود دارد؟ چون در‬
‫آن هنگام زنان به وی تربیکی داده و در پهلوی محارم وی قرار می‌گیرند که این حالت‬
‫عاری از اختالط میان آنها نیست‪.‬‬
‫‪2 .2‬آیا نشسنت داماد در پهلوی عروسش و پوشاندن زیور برای وی جواز دارد یا‬
‫خیر؟ زیرا داماد می‌داند متام زنانی که در اطرافش قرار دارد‪ ،‬مستور(پوشیده) بوده و‬
‫اکرثشان محارم وی می‌باشند‪.‬‬
‫‪3 .3‬شیخ معزز! هنگام ورود داماد به صالون عروسی وقت مشخص برای محارم‬
‫و غیر محارم وی در نظر گرفته شده است‪ .‬آیا داخل شدن داماد تنها در وقتی‌که برای‬
‫محارم وی اختصاص داده شده است جواز دارد یا خیر؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫هرسه پرسش‌ شام در موضوع یکی است‪ ،‬پس به خواست الله سبحانه وتعالی همه را‬
‫به یکبار‌گی پاسخ می‏دهم‪:‬‬
‫چنان‏چه در ‪ 6‬جامدی الثانی ‪1424‬هـ‪.‬ق موافق به ‪ 8‬اگست ‪2003‬م‪ ،‬پیرامون موضوع‬
‫«اختالط زنان و مردان در صالون عروسی» جواب مفصل ارایه کردیم که از آن جمله‌‬
‫قرار ذیل است‪:‬‬
‫•اختالط مردان و زنان حرام بوده و دالیل آن واضح و آشکار است‪ ،‬حیات‬
‫مسلامنان در عهد رسول الله صلی الله علیه وسلم و اصحابش رضی الله عنهم‬
‫اجمعین و بعد از آنان به این امر داللت می‌کند‪ .‬بنا ًء اختالط زنان و مردان جواز‬

‫‪20‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫نداشته‪ ،‬مگر به استثنای رضورتی‏که رشیعت جواز داده و نصوص پیرامون این موضوع‬
‫در کتاب الله سبحانه وتعالی و سنت رسول الله صلی الله علیه وسلم مانند بیع(خرید‬
‫و فروش)‪ ،‬صله رحم وغیره بیان گردیده‏است‪.‬‬
‫•هیچ نصی پیرامون اختالط مردان و زنان در صالون‌های عروسی وجود نداشته‪،‬‬
‫بل آن‏چه در عهد رسول الله صلی الله علیه وسلم و صحابه‌ای وی رضون الله علیهم‬
‫اجمعین آمده‪ ،‬اینست که زنان همرای عروس تنها می‌باشند؛ عروس و زنان تنها‬
‫می‏باشند و بس‪ ،‬و مردان جدا از آنان می‌باشند‪ .‬بدین اساس اختالط در صالون‌های‬
‫عروسی حرام بوده و بدون استثنی می‌باشد‪ ،‬و آن‏چه در نص وارد شده شب زفاف‬
‫عروس است که وی را مردان و زنان به طرف خانه‏ای شوهرش انتقال می‌دهند‪ ،‬و‬
‫سپس مردان از زنان جدا می‌شوند‪....‬‬
‫فلهذا وجود مردان و زنان در صالون‌های عروسی؛ یعنی در صالون واحد و نه در دو‬
‫صالون جداگانه نیز حرام است‪ ،‬و اگر عورت‏های زنان آشکار بود‪ ،‬چنان‏چه اغلباً‬
‫در چنین حاالت اتفاق می‌افتد حرمت آن شدیدتر است‪ .‬هم‌چنان نشسنت داماد در‬
‫پهلوی عروسش در مکانی که زنان محرم و غیر محرم حضور دارند نیز حرام است‪،‬‬
‫به‏خصوص زنانی که در آن حالت عورت‏های شان منایان است‪ ،‬و اکرثا ً چنین کار در‬
‫مکانی که زنان در پهلوی عروس قرار دارند صورت می‌گیرد‪.‬‬
‫اما قضیه‌ای که عامه‌ی مردم بر آن تعامل دارند‪ ،‬هیچ حرامی را حالل منی‌سازد‪ ،‬این‬
‫عمل بخاطر متضاد بودنش با رشیعت کامالً مردود است‪ .‬هم‌چنان در زمینه احادیث‬
‫متعددی وجود دارد در مورد آنانی‌که دین خود را هم‌چون پاره‏ی آتش به دست گرفته و‬
‫به سبب متسک به اسالم مدح کرده است‪ .‬چنان‏چه‌ رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫می‏فرماید‪:‬‬
‫ل الْ َ‬
‫ج ْمرِ﴾‬ ‫ل ِدي ِن ِه كَالْقَاب ِ‬
‫ِض َع َ‬ ‫الصا ِب ُر ِفيه ِْم َع َ‬
‫اس َز َمانٌ َّ‬ ‫﴿يَأْ ِ‬
‫ت َع َ‬
‫ل ال َّن ِ‬

‫زماىن بر مردم خواهد آمد كه صرب منودن در برابر مسایل دین و عمل به دستورات آن‬
‫هامنند در دست گرفنت آتش گداخته‏است‪.‬‬
‫‪21‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بنا ًء نشسنت داماد در پهلوی عروس در صالونی که مردان و زنان باشند حرام است‪.‬‬
‫هم‏چنان ورود داماد در صالون زنانه در پهلوی عروسش و زنانی که در اطراف آنها‬
‫جمع می‏شوند‪ ،‬برای محارم وغیر محارم حرام است‪ .‬در چنین مکانی عورت زنان‬
‫آشکار و منایان بوده و متربج‏اند‪ ،‬چنین کاری حرام برباالی حرام است‪.‬‬
‫اما در حالتی‌ اطاق یا صالونی باشد که تنها محارم وی باشند در این حالت جائز است‬
‫که داماد با‌عروسش داخل شده و با زنان محارم خود بنیشنند‪ ،‬هم‌چنان می‌تواند به‬
‫عروس خود زیور پوشانده سپس خارج شود‪ ،‬بعدا ً زنان بیگانه می‌توانند داخل شوند‪.‬‬
‫خالصه‬
‫‪1 .1‬اختالط مردان و زنان در صالون‌های عروسی جائز نبوده برابر است که‬
‫عورت‌های شان منایان باشد یا نباشد‪ ،‬اگر عورت‏های شان منایان بود پس حرمت آن‬
‫شدیدتر است‪.‬‬
‫‪]2 .2‬برای داماد جائز نیست که در صالون زنانه داخل شده و با عروس خود بنیشیند‪،‬‬
‫تا زمانی‏که زنان بیگانه در صالون موجود اند‪ ،‬ولوکه قبل از ورود داماد زنان را خرب‬
‫دهند که خود را بپوشانند‪ .‬هم‌چنان زنان بیگانه منی‌توانند نزدیک داماد قرار گیرند‪،‬‬
‫بلکه تنها محارم وی می‏توانند نزدیک وی قرارگیرند‪ ،‬از طرفی دیگر‪ ،‬تاوقتی‌که سایر‬
‫زنان بیگانه در صالون قرار دارند‪ ،‬برای داماد جائز نیست که داخل صالون شود‪.‬‬
‫‪3 .3‬داماد می‌تواند همرای عروسش وارد صالون شود‪ ،‬مگر در حالتی‌که وقت‬
‫مشخص برای وی و محارمش داده شده باشد‪ ،‬تاجای‏که در هنگام ورود وی در‬
‫صالون و هنگام نشسنت وی همرای عروسش به جز محارم وی کسی دیگر در آن‏جا‬
‫نباشد‪ ،‬سپس داماد خارج شده و سایر زنان‌می‌توانند داخل شوند‪.‬‬

‫‪22‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آیا مجازات دنیوی سبب عفو مجازات اخروی می‏گردد؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫اگر در نظام اسالمی(خالفت) شخصی مرتکب گناه شود و کاری مخالف حکم الله‬
‫سبحانه وتعالی را انجام دهد‪ .‬خلیفه باالی او مجازات رشعی را جاری خواهد کرد؛‬
‫چون به سبب تطبیق رشیعت باالی او گناهنش زدوده خواهد شد؟ با توجه به این‏که‬
‫ما امروز با قوانین غم افزای سیکولرستی دست و گریبان بوده و در دار غیر اسالمی‬
‫زندگی می‏کنیم‪ ،‬اگر شخصی مرتکب قتل‪ ،‬رسقت‪ ...‬شود و مطابق قوانین غیر اسالمی‬
‫حاکم در جهان مجازات شود؛ مثل‪ :‬قاتل‪ ،‬کشته شود‪ ،‬سارق‪ ،‬زندانی شود وغیره آیا‬
‫این‏گونه مجازات‪ ،‬گناه شخص را از بین می‏برد یا نه؟ الله سبحانه وتعالی ما و شام و‬
‫همه مسلامنان را عفو کند‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫این سخن درست است که مجازات رشعی باید توسط دولت اسالمی تطبیق شود‪،‬‬
‫دولتی که حاکمیتش از آنِ الله سبحانه وتعالی بوده و احکام او تعالی در آن جاری‬
‫باشد‪ ،‬نه دولتی که توسط قانون برشی رهربی گردد‪ .‬چنان‏چه رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم رشح آن دولت را چنین گفته‪ :‬مسلم در مسند خویش از عباده بن صامت‬
‫روایت می‏کند که زمانی ما همه جمع بودیم رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ْس‬ ‫َسقُوا‪َ ،‬و َل تَ ْق ُتلُوا ال َّنف َ‬ ‫ُشكُوا بِالل ِه شَ ْي ًئا‪َ ،‬و َل تَ ْزنُوا‪َ ،‬و َل ت ْ ِ‬ ‫ل أَنْ َل ت ْ ِ‬ ‫ون َع َ‬‫﴿ تُ َبا ِي ُع ِ‬
‫اب شَ ْي ًئا ِم ْ‬
‫ن‬ ‫ص َ‬ ‫ن أَ َ‬
‫ل الل ِه‪َ ،‬و َم ْ‬ ‫ج ُرهُ َع َ‬‫ف ِم ْنك ُْم َفأَ ْ‬ ‫ن َو َ‬ ‫ح ِّق‪َ ،‬ف َم ْ‬ ‫الَّ ِتي َ‬
‫ح َّر َم اللهُ إِ َّل بِالْ َ‬
‫تهُ اللهُ َعلَ ْي ِه‪َ ،‬فأَ ْم ُرهُ‬ ‫ن َذ ِلكَ ف َ‬
‫َس َ َ‬ ‫اب شَ ْي ًئا ِم ْ‬ ‫ص َ‬ ‫ن َأ َ‬‫ب ِب ِه َف ُه َو كَفَّا َر ٌة لَهُ ‪َ ،‬و َم ْ‬‫َذ ِلكَ َف ُعو ِق َ‬
‫ل الل ِه‪ ،‬إِنْ شَ ا َء َعفَا َع ْنهُ ‪َ ،‬وإِنْ شَ ا َء َع َّذ َبهُ ﴾ (رواه مسلم)‬
‫إِ َ‬

‫‪23‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بامن بیعت کنید در این‏که هیچ چیزی را در عبادت به الله سبحانه وتعالی رشیک‬
‫نگردانید‪ ،‬رسقت نکنید و هیچ نفسی را جز به حق نکشید‪ .‬هرکه در میان شام به بیعت‬
‫خویش متعهد ماند‪ ،‬الله سبحانه وتعالی اجرش را برای وی خواهد داد‪ ،‬هرکه یکی‬
‫ازین معاصی را مرتکب شود و مجازات رشعی در این دنیا باالیش تطبیق گردد‪ ،‬آن‬
‫مجازات برای آن گناه کفاره خواهد بود‪ ،‬هرکه یکی از این گناه‏هان را مرتکب شود و‬
‫الله سبحانه وتعالی وی را افشاء نکند‪ ،‬به الله سبحانه وتعالی واگذار می‏گردد‪ ،‬اگر الله‬
‫سبحانه وتعالی خواست او را مجازات می‏کند و یا او را عفو خواهد کرد‪.‬‬
‫بنا ًء حدیث فوق نشان می‏دهد که اگر کسی در این دنیا گناهی را مرتکب شد با مجازات‬
‫شدنش در این دنیا‪ ،‬سبب عفوش در آخرت شده و دیگر مجازاتی برای وی نخواهد‬
‫بود‪ .‬اما باید گفت زمانی این مجازات برای معصیت مرتکب شده کفاره می‏گردد که‬
‫از طرف دولت اسالمی حکم شود‪ .‬دولتی که حاکمیت خود را به اساس «بیعت»‬
‫نوعی تعهد برای برگزیدن خلیفه جهت تطبیق احکام رشعی به دست آورده باشد‪ .‬بدین‬
‫ملحوظ رسول الله صلی الله علیه وسلم حدیث را با این کلمه آغاز می‏منایند‪:‬‬
‫ن َذلِكَ‬
‫اب شَ ْي ًئا ِم ْ‬
‫ص َ‬‫ن أَ َ‬
‫ل الل ِه‪َ ،‬و َم ْ‬ ‫ج ُرهُ َع َ‬ ‫ف ِم ْنك ُْم َفأَ ْ‬‫ن َو َ‬
‫ون‪َ ...‬ف َم ْ‬
‫﴿ تُ َبا ِي ُع ِ‬
‫ب ِب ِه َف ُه َو كَفَّا َر ٌة لَهُ ﴾‬‫َف ُعو ِق َ‬

‫بامن بیعت کنید‪ ...‬و هرکه در میان شام باالی بیعت خویش متعهد ماند‪ ،‬الله سبحانه‬
‫وتعالی اجرش را برای وی خواهد داد‪« ،‬هرکه یکی ازین معاصی را مرتکب شود و‬
‫مجازات رشعی درین دنیا باالیش تطبیق گردد‪ ،‬آن مجازات‪ ،‬برای آن گناه کفاره خواهد‬
‫بود‪».‬‬
‫از ایرنو مجازات یا پرداخت کفاره گناه با بیعت به شخصی که احکام اسالم را تطبیق‬
‫می‏کند ارتباط دارد‪ .‬بنا ًء مجازات که با کفاره گناه همراه باشد و از جانب دولتی که مبا‬
‫انزالله حکم کند‪ ،‬فرمان داده شود‪ ،‬مجازات هامن گناه شمرده می‏شود و در روز آخرت‬
‫عذابی برای گناهکار نخواهد بود‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫با مال سود چه باید کرد؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫جناب امیر صاحب‪ ،‬امیدوارم در پناه الله بوده و همواره استوار باشید‪ .‬شخصی در‬
‫یکی از بانک‏های سودی حساب بانکی باز منوده و پس از مدتی دانست که فایده‏ای‬
‫به حسابش افزوده شده است‪ .‬این درحالیست که همه می‏دانیم الله سبحانه وتعالی در‬
‫کتاب مجیدش می‏فرماید‪:‬‬
‫وس أَ ْم َوالِك ُْم َلتَظْلِ ُمونَ َو َل تُظْلَ ُمونَ ﴾ [سوره بقره‪]279 :‬‬
‫﴿‪َ ...‬وإِنْ تُ ْب ُت ْم َفلَك ُْم ُر ُء ُ‬

‫‪ ...‬و اگر توبه كنيد رسمایه‏هاى شام از خود تان است‏‪ ،‬نه ستم می‏كنيد و نه ستم‬
‫می‏بينيد‪.‬‬
‫برخی از علام و بزرگان معارص اجازه گرفنت چنین مالی را داده و توصیه می‏کنند که‬
‫چنین مالی برای بانک واگذاشته نشود‪ ،‬زیرا واگذار کردن آن در حقیقت کمک منودن‬
‫با بانک سودی و ارتکاب حرام است که با نگرفنت فایده‏ی بانکی و گذاشنت آن برای‬
‫بانک‪ ،‬حرام دیگری را مرتکب شده‏ایم‪ .‬حاال پرسش اینست که با این پول سود چه باید‬
‫کرد؟ و این‏که آیا می‏توان آن را از بانک گرفته و برای فقرا و نیازمندان داد و یا قرض‬
‫خویش را با آن اداء منود؟ پس آیا با دادن آن پول برای فقرا‪ ،‬شخص مستحق اجر و‬
‫ثواب می‏شود؟ لطفاً به این پرسش‏ها پاسخ بدهید‪ ،‬الله سبحانه وتعالی به شام برکت‬
‫داده و قدم‏های تان را همواره استوار نگهدارد‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫قبل از پاسخ به این پرسش‪ ،‬باید گفت‪ :‬کسی‏که معامله‏ی سودی با بانکی انجام می‏دهد‬
‫مکلف است تا هرچه عاجل به آن معامله پایان دهد و فورا ً به درگاه الله سبحانه وتعالی‬

‫‪25‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫توبه‏ای راستین کند‪ .‬چنان‏چه الله متعال می‏فرماید‪:‬‬

‫ل اللَّ ِه تَ ْوبَ ًة ن َُصو ً‬
‫حا‪[ ﴾...‬سوره تحریم‪]8 :‬‬ ‫﴿ يَا أَيُّ َها الَّ ِذي َ‬
‫ن آ َم ُنوا تُوبُوا إِ َ‬

‫ای کسانی‏که ایامن آورده‏اید‪ ،‬به درگاه الله سبحانه وتعالی توبه‏ای مخلصانه کنید‪...‬‬
‫و نیز فرموده است‪:‬‬
‫خل َُصوا ِدي َن ُه ْم لِلَّ ِه َفأُولَ ِئكَ َم َع‬‫حوا َوا ْع َت َص ُموا بِاللَّ ِه َوأَ ْ‬ ‫ن تَابُوا َوأَ ْ‬
‫صلَ ُ‬ ‫﴿إِ َّل الَّ ِذي َ‬
‫يم﴾ [سوره نساء ‪]146‬‬ ‫ج ًرا َع ِظ ً‬ ‫ني أَ ْ‬
‫ْت اللَّهُ الْ ُم ْؤ ِم ِن َ‬
‫ف ُيؤ ِ‬‫س ْو َ‬ ‫الْ ُم ْؤ ِم ِن َ‬
‫ني َو َ‬

‫مگر كساىن‏كه توبه كردند و اصالح منودند و به الله متسك جستند‪ ،‬و دين خود را براى‬
‫الله خالص گردانيدند كه آنان با مؤمنان خواهند بود و به زودى الله مؤمنان را پاداىش‬
‫بزرگ خواهد بخشيد‪.‬‬
‫هم‏چنین ترمذی به نقل از انس روایت منوده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫خطَّائِ َ‬
‫ني ال َّت َّوابُونَ ﴾‬ ‫خطَّا ٌء َوخ ْ ُ‬
‫َي ال َ‬ ‫﴿ك ُُّل ابْنِ آ َد َم َ‬

‫متام فرزندان آدم خطا کار اند و بهرتین خطاکاران آنانی هستند که توبه می‏کنند‪.‬‬
‫برای این‏که توبه صحیح و درست باشد و الله سبحانه وتعالی گناه توبه کننده را‬
‫ببخشد‪ ،‬فرد توبه کننده باید در قدم نخست دست از گناه و معصیت بردارد و از ارتکاب‬
‫آن در گذشته احساس پشیامنی مناید‪ .‬سپس با جدیت متام تصمیم بگیرد که دیگر‬
‫هیچ‏گاهی به آن برنگردد‪ .‬اگر در آن گناه حق انسانی را ضایع منوده بود؛ مانند‪ :‬مال‬
‫دزدی و یا غصب شده‪ ،‬در این صورت مکلف است که آن مال را به صاحبش برگرداند‬
‫و یا هم از وی برای خود بخشش بخواهد‪.‬‬
‫مسلامن مکلف است تا اشتباهاتش را به طریقه رشعی جربان منوده خودش را از‬
‫رش درامدهای حرام نجات دهد؛ زیرا درامد حرام عاقبت و پایان بدی دارد‪ .‬احمد از‬
‫عبدالله بن مسعود روایت منوده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬

‫‪26‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ام‪ ...‬إِ َّل كَانَ زَادَهُ إِ َ‬

‫ل ال َّنارِ﴾‬ ‫ح َر ٍ‬ ‫ال ِم ْ‬
‫ن َ‬ ‫ب َع ْبدٌ َم ً‬ ‫﴿‪َ ...‬و َل َيك ِ‬
‫ْس ُ‬

‫‪ ...‬مالی را که به‏گونه حرام به دست آورید‪ ...‬آن مال‪ ،‬صاحبش را به آتش نزدیک‏تر‬
‫می‏کند‪.‬‬
‫هم‏چنین ترمذی از کعب بن عجره روایت منوده که رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫خطاب به وی چنین گفت‪:‬‬
‫َت ال َّنا ُر أَ ْو َ‬
‫ل ِب ِه﴾‬ ‫ت إِ َّل كَان ِ‬
‫ح ٍ‬
‫س ْ‬ ‫ت ِم ْ‬
‫ن ُ‬ ‫ج َرةَ‪ ،‬إِنَّهُ َل يَ ْربُو لَ ْ‬
‫ح ٌم نَ َب َ‬ ‫ن ُع ْ‬
‫ب بْ َ‬
‫﴿ يَا كَ ْع َ‬

‫ای کعب بن عجره! بدان که هر قطعه گوشتی که در وجود انسان از مال حرام به‏وجود‬
‫می‏آید‪ ،‬در آتش خواهد سوخت‪.‬‬
‫و اما در مورد سود بانکی که بر مال فرد افزوده می‏شود و چگونگی رهایی از آن پاسخ‬
‫چنین است‪:‬‬
‫‪1 .1‬اگر به مسئولین بانک بگوید که من تنها رسمایه خودم را می‏خواهم بدون‬
‫افزودی‪ ،‬و قوانین بانک هم آن را اجازه می‏داد‪ ،‬در این صورت رسمایه‏اش را بگیرد‪.‬‬
‫‪2 .2‬اما در صورتی‏که قوانین بانک چنین اجازه‏ای را منی‏داد و فرد مکلف بود که مال‬
‫سود افزوده شده را نیز همراه با مال خودش یکجا بگیرد‪ ،‬در غیر آن رسمایه‏اش برایش‬
‫داده منی‏شد؛ در این صورت رسمایه و پول سود را بگیرد و سپس مال سود را از خود‬
‫دور کند‪ .‬مثالً آن را به‏گونه پنهانی در یکی از مراکز خیریه بگذارد‪ ،‬بدون این‏که کسی‬
‫گامن کند وی آن را صدقه می‏دهد؛ زیرا آن مال حرام است و هدف آنست که فرد آن‬
‫را از خود دور کند‪ ...‬و یا مثالً آن را پنهانی به یکی از مساجد و یا به یک خانواده فقیر‬
‫بفرستد‪ ،‬بدون این‏که کسی هویت فرستنده را بداند و یا گامن کند که آن مال صدقه‬
‫است‪.‬‬
‫‪3 .3‬در خصوص این‏که آیا با به مرصف رساندن چنین مالی در امور خیر‪ ،‬فرد مستحق‬
‫اجر می‏شود یا نه؟ باید گفت که خیر؛ زیرا صدقه دادن مال حرام اجری در پی ندارد و‬
‫فرد در چنین حالتی مال حالل خود را صدقه نداده تا مستحق اجر گردد‪ .‬امید است که‬
‫‪27‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫الله متعال‏بخاطر ترک و دوری از حرام که هامنا پایان دادن به‏معامله سودی با بانک‬
‫است‪ ،‬برایش اجر و ثواب نصیب کند‪ ،‬زیرا الله متعال توبه‏ای بندگانش را می‏پذیرد و‬
‫پاداش عمل نیک را هرگز ضایع منی‏کند‪.‬‬

‫‪28‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آیا زن می‏تواند قاضی شود؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫اسالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫برادر معزز! الله سبحانه وتعالی شام را حفظ کند‪ .‬آیا زن قاضی شده می‏تواند؟ این‬
‫موضوع توسط بسیاری از شباب سئوال شده است‪ .‬عمل رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم و اصحاب رضی الله عنهم اجمعین و کسانی‏که بعد از آنها بودند بیانگر آنست‬
‫که در طول تاریخ به چنین امری دست نیازده‏اند‪ .‬از نخستین تأسیس دولت اسالمی‬
‫در مدینه منوره الی آخرین دولت اسالمی(خالفت عثامنی) دیده می‏شود که هرگز زنی‬
‫به حیث قاضی در منصب قضاوت تعیین نگردیده‏ است‪ .‬هم‏چنان پرسش به گونه‏ای‬
‫به مالحظه گرفته‏ شده که زن می‏تواند به حیث قاضی در منصب قضاوت تعیین شود‪،‬‬
‫در حالی‏که از واقعیت زندگی عامه زنان پیداست که آنها بدون اجازه شوهران شان‬
‫منی‏تواند بیرون از خانه بروند؛ پس چگونه می‏توانند در بین جمعیت از مردم قاضی‬
‫شده و قضاوت کنند؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫‪1 .1‬سنت عبارت از گفتار‪ ،‬کردار و اقوال رسول الله صلی الله علیه وسلم است که‬
‫دلیل رشعی برای بیان یک مسئله می‏باشد‪ .‬درست است که عمل رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم دلیل رشعی است و برای وضاحت بیان آن‏چه در نصوص رشعی به شکل‬
‫مجمل آمده به کار برده می‏شود؛ لیکن اصول اینست که در کیفیت استدالل عمل‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم باید از آن پیروی شود‪ ،‬عدم قیام وی صلی الله علیه‬
‫وسلم به یک عمل به معنی حرام بودن آن نیست‪ ،‬بلکه باید دلیل دیگری برای گواه این‬
‫مطلب وجود داشته باشد یا قرینه‏ای برای عدم انجام یک عمل توسط رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم باشد‪ .‬رسول الله صلی الله علیه وسلم بعد از خودش کسی را به حیث‬

‫‪29‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫خلیفه در پست خالفت به کاندیدی نگامشته و حرام بودن چنین موضوع را اصحاب‬
‫رضی الله عنهم اجمعین درک نکردند؛ بلکه از ابوبکر رضی الله عنه خواستند که خود‬
‫را در پست خالفت کاندید کند و او حرضت عمر رضی الله عنه را مناسب دانست‪،‬‬
‫چرا که عدم انجام عمل رسول الله صلی الله علیه وسلم به این امر قرینه‏ای برای حرام‬
‫بودن یک عمل شمرده منی‏شود‪ .‬بخاری از عبدالله بن عمر رضی الله عنه روایت‬
‫می‏کند که گفت‪ :‬برای عمر رضی الله عنه گفته شد آیا کاندید منی‏کنی؟ گفت‪ :‬اگر‬
‫کاندید کنم پس کسی‏که از من بهرت است او ابوبکر صدیق رضی الله عنه است‪ .‬او‬
‫باید کاندید کند و اگر ترک کنم پس بخاطر ترک می‏کنم که او از من بهرت است‪ ،‬به‬
‫همین شکل بعضی امور را رسول الله صلی الله علیه وسلم انجام نداده است و این‬
‫معنی را ندارد که این عمل حرام است؛ مگر آن‏که دلیل یا قرینه‏ای برای حرمت آن‬
‫موضوع وجود داشته باشد‪.‬‬
‫به همین شکل عدم تعیین رسول الله صلی الله علیه وسلم زنان را در قضاوت دلیلی‬
‫برای حرمت زنان در منصب قضاوت نیست‪ ،‬بلکه باید به آن موضوع دلیلی یا قرینه‏ای‬
‫باشد که داللت به حرمت آن کند‪ ،‬و از نصوص دیده می‏شود که هچ ثبوت و قرینه‏ای‬
‫برای حرمت این موضوع نیست‪.‬‬
‫‪2 .2‬اما قیود که باالی زن ذکر شده که او زن خانه است و باید مصئون باشد‪،‬‬
‫عذر طبیعی وی را از عدم قادر بودن بسیاری از تکالیف رشعی بیان می‏کند و حتی‬
‫منی‏تواند بدون اذن شوهرش از خانه خارج شود‪ ...‬منی‏تواند با دو نفر یا بیشرت از دو‬
‫نفر خلوت کرده یا در بین شان قاضی تعیین شود‪.‬‬
‫واقعیت‏های متذکره در جواز قاضی بودنش تأثیری ندارد و از طرف دیگر حکم رشعی‬
‫وارد نگردیده که تعیین شدن زن را به حیث قاضی در منصب قضاوت فرض ساخته‬
‫باشد‪ ،‬بلکه برایش جائز است‪ .‬اما واقعیت اینست که یک زن به متام کارهای خانه و‬
‫امور خانواده بهرت می‏فهمد‪ ...‬و متام این امور نه رشط انعقاد و نه رشط صحت در‬
‫قاضی بودن زن و نه در موضوع قضاوت است‪ ،‬حتی اگر در خلوت با بیگانه باشد‬
‫ولوکه برای تحقق متام قضایا رسیدگی کند که این طور نیست‪ ،‬چون در این صورت‬
‫‪30‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫برای مردها هم جائز نیست که در بین مردم قاضی باشند‪ ،‬زیرا در بین متام جمعیتی‬
‫که حضور دارند تنها مردان نیستند‪ ،‬بلکه شامل زنان هم می‏شود‪ ،‬آن طوری‏که برای‬
‫زن جائز نیست که در بین مردان خلوت کند و قاضی باشد‪ .‬به همین ترتیب به مرد هم‬
‫جائز نیست که در بین جمعیت زنان حضور داشته باشد و قاضی باشد و اصالً خلوت‬
‫رضور نیست‪ ،‬بلکه اکرث غالب بر اینست که برای وضاحت قضیه باید کاتب قضاء‪،‬‬
‫شواهد و محارم و‪ ...‬به مانند این باشند‪.‬‬
‫‪3 .3‬بدون نصوص رشعی در جواز تعیین زن به حیث قاضی برای حل و فصل قضایا‬
‫در بین مردم و قاضی محتسب‪ ،‬واضح است و حتی ادله و مطابقت آن بر مسئله تعیین‬
‫شدن زن به حیث قاضی واضح می‏کند‪ ،‬قسمی‏که چندی قبل بیان کردیم‪ ،‬اجازه دهید‬
‫که بعضی از نصوص رشعی را در رابطه به پرسش تان ترشیح کنم و فهم نصوص‬
‫رشعی و استنباط حکم از آنها آسان است‪.‬‬
‫•در زبان عربی اسلوبی است به نام «التغلیب» که در اصول فقه معروف است‪،‬‬
‫برای کسی‏که علم اصول فقه را نفهمد و او به این معنی است که خطاب زمانه که به‬
‫صیغه مذکر باشد آن هم‏چنان باالی صیغه مؤنث تطابق دارد و زن از این قاعده اخراج‬
‫منی‏شود؛ مگر آن‏که نصوص رشعی وارد شده برای اخراج وی از این قاعده باشد‪.‬‬
‫مثل این قول الله سبحانه وتعالی‪ :‬یاأیهاالذین آمنو‪ ...‬در این آیت مؤمنات هم شامل‬
‫می‏شود‪ ،‬در حالی‏که آیت به صیغه مذکر است‪ ،‬چرا که نص نیامده که زن را از این‬
‫قاعده مستثنی سازد‪ .‬مثالً چیزی‏که بخاری در تخریج احادیث از ابی هریره رضی الله‬
‫عنه روایت می‏کند که رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت‪ :‬زمانی‏که یک مسلامن‬
‫یک برده مسلامن را آزاد کند‪ ،‬الله سبحانه وتعالی متام اعضای بدن وی را از آتش‬
‫جهم نجات خواهد داد قسمی‏که او برده‏ای را آزاد کرده است‪ .‬پس این تطابق باالی‬
‫زن به اسلوب «التغلیب» را دارد یا آن‏که زمانی یک زن مسلامن یک برده‏ای مسلامن را‬
‫آزاد کند‪ .‬چرا که نص به خارج ساخنت زن از این حکم نیامده است‪.‬‬
‫چنان‏چه حدیث نسایی در زکات شرت از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که گفت‪:‬‬
‫از رسول الله صلی الله علیه وسلم شنیده‏ام که می‏گفت‪ :‬هر مردی که شرتی دارد و‬
‫‪31‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حق آن را پرداخت منی‏کند در راحتی و سختی؛ اصحاب گفتند‪ :‬یا رسول الله‪ ،‬حق‬
‫شان چیست؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت‪ :‬در سختی و آسانی حق آنها‬
‫را پرداخت کنی؛ یعنی شرتان در روز قیامت بسیار پر انرژی و چاق خواهند آمد و‬
‫صاحب شرت به رو خوابانده خواهد شد‪ ،‬شرتان با ُسم‏های شان در میدان محرش‬
‫همواره وی را پایامل می‏کنند به همین شکل تا آخر آنها عبور کرده دوباره اول به کار‬
‫خود ادامه می‏دهند‪ ،‬روز قیامت روزی است که طول آن پنجاه هزار سال است تا‬
‫زمانی‏که قضاوت در بین مردم سپری نشود‪ ،‬آنها از کار شان فارغ منی‏شوند و باالخره‬
‫شرتان صاحب خود را درک می‏کنند‪.‬‬
‫پس این حکم نظر به اسلوب التغلیب باالی زن هم اجرا می‏شود‪ .‬چون نصی وارد‬
‫نشده که زن را از این حکم استثنا کند‪.‬‬
‫به همین ترتیب این قول او تعالی‪:‬‬
‫ح ُمونَ ﴾ [سوره نور‪]56 :‬‬
‫ول لَ َعلَّك ُْم تُ ْر َ‬
‫س َ‬‫َّل َة َوآتُوا ال َّزكَا َة َوأَ ِطي ُعوا ال َّر ُ‬
‫﴿ أَ ِقي ُموا الص َ‬

‫معي و با خشوع و خضوع الزم بخوانيد‪ ،‬و زكات را به مستحقّان آن‬

‫مناز را در وقت ّ‬
‫بپردازيد‪ ،‬و از پيامرب اطاعت كنيد تا اين‏كه از سوی الله به شام رحم شود و مشمول‬
‫رضايت و عنايت او گرديد‪.‬‬
‫مناز‪ ،‬زکات و طاعت رسول الله صلی الله علیه وسلم باالی مرد و زن فرض است‪،‬‬
‫نص وارد نشده که زن را از این حکم خارج کند‪.‬‬
‫مثل قول او تعالی‪:‬‬
‫َي َويَأْ ُم ُرونَ بِالْ َم ْع ُر ِ‬
‫وف َويَ ْن َه ْونَ عَنِ الْ ُم ْنكَ ِر‬ ‫ل الْخ ْ ِ‬ ‫ن ِم ْنك ُْم أُ َّم ٌة يَدْ ُعونَ إِ َ‬
‫﴿ َولْ َتكُ ْ‬
‫حونَ ﴾ [سوره آل عمران‪]104 :‬‬ ‫َوأُولَ ِئكَ ه ُُم الْ ُم ْفلِ ُ‬

‫بايد از ميان شام گروهی باشند كه تربيت الزم را ببينند و قرآن و س ّنت و احكام رشيعت‬
‫را بياموزند و مردمان را دعوت به نيكی كنند و امر به معروف و نهی از منكر منايند‪ ،‬و‬

‫‪32‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آنان خود رستگارند‪.‬‬

‫پس عمل سیاسی در کتله‏ای دعوت به اسالم‪ ،‬امر به معروف و نهی از منکر شامل‬
‫مرد و زن می‏شود‪ ،‬نص وارد نشده که زن را از این حکم خارج کند‪ .‬مثالً بخاری در‬
‫تخریج احادیث صحیح خود از قتاده‪ ،‬وی از صالح أبو الخلیل‪ ،‬از عبدالله بن حارث‬
‫و رجعت داده شده به حکیم بن حزام رضی الله عنه که گفت‪ :‬رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫فروشنده و خریدار حق اختیار را دارند که موافقه شان را ادامه دهند یا ندهند‪ ،‬اگر‬
‫در موافقه شان از اول الی آخر صداقت را رعایت کردند الله در موافقه شان برکت‬
‫می‏اندازد‪ ،‬ولی اگر کتامن کردند و دروغ گفتند‪ ،‬الله برکت را از موافقه شان بر می‏دارد‪.‬‬
‫این قاعده شامل مرد و زن می‏شود‪ ،‬چرا که نص نیامده که زن را از این قاعده مستثنی‬
‫سازد‪.‬‬
‫•مگر اسلوب «التغلیب» به هنگامی‏که معطل به نص باشد‪ ،‬عمل منی‏شود؛ یعنی‬
‫هنگامی به نصی که زن را از قاعده عام خارج سازد اختصاص شده باشد‪ .‬مثل این‬
‫قول او تعالی‪:‬‬
‫ب َعلَ ْيك ُُم الْ ِق َت ُ‬
‫ال َو ُه َو كُ ْرهٌ لَك ُْم﴾ [سوره بقره‪]216 :‬‬ ‫﴿كُ ِت َ‬

‫جنگ بر شام واجب گشته‏است‪ ،‬و حال آن‏كه از آن بيزاريد‪.‬‬

‫خطاب در این‏جا به صیغه مذکر است و فرض بودن جهاد را افاده می‏کند‪ ،‬ولیکن در‬
‫این‏جا «التغلیب» استعامل منی‏شود‪ ،‬منی توانیم بگوئیم که این شامل زن به اسلوب‬
‫«التغلیب» می‏شود به لفظ «کتب علیکن القتال» چرا که این معطل به نصوص دیگری‬
‫است که جهاد را باالی مردان فرض ساخته‪ ،‬قسمی‏که ابن ماجه از حبیب بن أبو عمره‪،‬‬
‫از عایشه بنت طلحه‪ ،‬از ام املؤمنین حرضت عایشه رضی الله عنها روایت می‏کند که‬
‫گفت‪:‬‬
‫گفتم یا رسول الله باالی زن جهاد است؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت‪ :‬بلی‪،‬‬

‫‪33‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫باالی آنها جهاد است؛ مگر در آن قتال نیست که حج وعمره می‏باشد‪ ،‬یعنی جهاد که‬
‫به معنی قتال است باالی زن فرض نیست‪.‬‬
‫مثالً اوتعالی فرموده‪:‬‬
‫ل ِذكْ ِر اللَّ ِه َو َذ ُروا‬ ‫ج ُم َع ِة ف ْ‬
‫َاس َع ْوا إِ َ‬ ‫َّل ِة ِم ْ‬
‫ن يَ ْو ِم الْ ُ‬ ‫ي لِلص َ‬ ‫﴿يَا أَيُّ َها الَّ ِذي َ‬
‫ن آ َم ُنوا إِ َذا نُو ِد َ‬
‫َي لَك ُْم إِنْ كُ ْن ُت ْم تَ ْعلَ ُمونَ ﴾ [سوره جمعه‪]9 :‬‬ ‫الْ َب ْي َع َذلِك ُْم خ ْ ٌ‬

‫ای مؤمنان! هنگامی‏كه روز جمعه برای مناز جمعه اذان گفته شد‪ ،‬به سوی ذكر و‬
‫عبادت الله بشتابيد و داد و ستد را رها کنید‪ .‬اين چيزی است كه بدان دستور داده‬
‫مي‏شويد‪ ،‬برای شام بهرت و سودمندتر است‪ ،‬اگر متوجه باشيد‪.‬‬
‫این نص فرض بودن مناز جمعه و وجوب رفنت به آن را باالی مردان فرض ساخته و‬
‫این به اسلوب «التغلیب» عمل منی‏شود؛ یعنی مناز جمعه بر زنان فرض نیست‪ ،‬زیرا‬
‫نص وارد شده تنها مردان را خاص ساخته و زن‏ها را از این فرض خارج ساخته است‪.‬‬
‫دلیل این حدیث است که حاکم در مستدرک از ابوموسی و او از رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم چنین روایت می‏کند‪:‬‬
‫ج َم َع ٍة إِالَّ أَ ْر َب َع ًة َع ْبدٌ َم ْملُوكٌ أَ ِو ا ْم َرأَ ٌة‬
‫ف َ‬‫سلِ ٍم ِ‬ ‫ب َع َ‬
‫ل ك ُِّل ُم ْ‬ ‫ج ُم َع ُة َ‬
‫ح ٌّق َواجِ ٌ‬ ‫﴿ الْ ُ‬
‫ِيض﴾‬ ‫ِى أَ ْو َمر ٌ‬
‫صب ٌّ‬‫أَ ْو َ‬

‫مناز جمعه بر هرمسلامن به جز برده‪ ،‬زن‪ ،‬طفل و مريض فرض است‪.‬‬

‫حاکم می‏گوید‪ :‬حدیث صحیح و مطابق رشوط شیخین است و امام ذهبی نیز با او‬
‫موافقت کرده است‪.‬‬
‫مثل این قول او تعالی‪:‬‬
‫حك ُْم بِ َا أَنْ َز َل اللَّهُ َفأُولَ ِئكَ ه ُ‬
‫ُم الظَّالِ ُمونَ ﴾ [سوره مائده‪]45 :‬‬ ‫ن ل َْم َي ْ‬
‫﴿ َو َم ْ‬

‫کسی‏که به آن‏چه که الله نازل کرده حکم نکند‪ ،‬وی از ظاملان خواهد بود‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫این خطاب عام شامل مرد و زن می‏شود حتی به صیغه مذکر باشد‪ ،‬و هم‏چنان به‬
‫اسلوب «التغلیب» موافقت دارد‪ .‬مگر این قاعده عام به غیر زن در حکم اختصاص‬
‫داده شده‪ ،‬قسمی‏که بخاری از ابوبکره روایت می‏کند که گفت‪ :‬رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ح َق ْو ٌم َولَّ ْوا أَ ْم َره ُُم ا ْم َرأَةً﴾‬
‫ن ُي ْفلِ َ‬
‫﴿ لَ ْ‬

‫قومی كه زمام امورش را به دست زن بسپارد‪ ،‬هرگز رستگار نخواهد شد‪.‬‬

‫زیرا والیت امر به معنی حاکمیت می‏باشد و بدین معنی نیست که زن دارای درک و‬
‫تفکیر کم نسبت به مرد می‏باشد‪ ،‬بلکه این حکم است که تنها الله حکمت آن را می‏داند‬
‫و این خیری است برای هر مرد و زن‪.‬‬
‫•احادیث زیادی است که مرد و زن را به صورت یکسان به امری مخاطب قرار‬
‫داده و بعدا ً مرد را به بعضی امور اختصاص کرده و بعضی امور دیگری را که شامل‬
‫مرد و زن می‏شوند امر فرموده که منجمله این حدیث که بخاری در صحیح خویش از‬
‫ابوهریره نقل کرده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ف‬ ‫اب نَشَ أَ ِ‬ ‫إل َما ُم الْ َعا ِد ُل‪َ ،‬وشَ ٌّ‬
‫ف ِظلِّ ِه يَ ْو َم ال ِظ َّل إِال ِظلُّهُ ‪ :‬ا ِ‬ ‫س ْب َع ٌة يُ ِظ ُّل ُه ُم ال َّلهُ ِ‬ ‫﴿ َ‬
‫ج َت َم َعا َعلَ ْي ِه‬
‫ف اللَّ ِه ا ْ‬‫حا َّبا ِ‬‫جالنِ تَ َ‬ ‫ساجِ ِد‪َ ،‬و َر ُ‬ ‫ف الْ َم َ‬‫ج ٌل َقلْ ُبهُ ُم َعل ٌَّق ِ‬ ‫ِع َبا َد ِة َر ِّب ِه‪َ ،‬و َر ُ‬
‫ن أَخ ُ‬
‫َاف اللَّهَ ‪،‬‬ ‫َال‪ :‬إِ ِّ‬
‫ج َملٍ ‪َ ،‬فق َ‬ ‫ب َو َ‬ ‫ات َم ْن ِص ٍ‬‫ج ٌل طَلَ َبتْهُ ا ْم َرأَ ٌة َذ ُ‬ ‫َوتَ َف َّرقَا َعلَ ْي ِه‪َ ،‬و َر ُ‬
‫ج ٌل َذكَ َر‬ ‫يِي ُنهُ ‪َ ،‬و َر ُ‬‫ش َم ُلهُ َما تُ ْن ِف ُق َ‬ ‫ح َّتى ال تَ ْعل ََم ِ‬ ‫خفَى َ‬ ‫ج ٌل ت ََصدَّ َق بصدقه‪ ،‬أَ ْ‬ ‫َو َر ُ‬
‫ت َع ْي َناهُ﴾ (متفق علیه)‬ ‫ال َّلهَ خَا ِل ًيا‪َ ،‬ففَاضَ ْ‬
‫الله سبحانه وتعالی هفت گروه ذیل را روزی كه هيچ سايه‏ای جز سايه او سبحانه‬
‫وتعالی وجود ندارد جای می دهد‪:‬‬
‫‪1 .1‬فرمانروای عادل؛‬
‫‪2 .2‬جوانی كه در سايه اطاعت و بندگی الله سبحانه وتعالی رشد يافته باشد؛‬
‫‪3 .3‬كسی‏كه همواره دلش بسته به مسجد باشد؛‬
‫‪35‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫‪4 .4‬دو مسلامنی كه رصف بخاطر خوشنودی الله سبحانه وتعالی با يكديگردوستی‬
‫باشند و بر اساس آن با هم جمع يا از همديگر جدا می‏شوند؛‬
‫‪5 .5‬كسی‏كه زنی زيبا و صاحب مقام او را به فحشاء بخواند‪ ،‬ولی او نپذيرد و بگويد‪:‬‬
‫من از الله سبحانه وتعالی می‏ترسم‪.‬‬
‫‪6 .6‬كسی‏كه با دست راستش طوری صدقه دهد كه دست چپش نداند که چه چیزی‬
‫را صدقه کرد؛‬
‫‪7 .7‬كسی‏كه در تنهایی الله سبحانه وتعالی را به یاد آورده و از ترس او اشك بريزد‪.‬‬
‫این حدیث به اسلوب «التغلیب» مطابقت دارد‪ ،‬باالی زن به پنچ چیز از هفت کتگوری‬
‫ذکر شده که به نصوص دیگری معطل نیست‪ ،‬مطابقت دارد‪ .‬چنان‏چه به دخرت جوان که‬
‫جوانی خود را در عبادت الله سبحانه وتعالی سپری کرده باشد و بر دو زنی که بخاطر‬
‫الله با همدیگر دوست می‏شوند و زنی که مرد وی را به خلوت طلب می‏کند و زنی که‬
‫صدقه می‏دهد‪ .‬به همین ترتیب زنی که الله را در خفاء یاد کرده و اشک می‏ریزد‪.‬‬
‫بنا ًء این اسلوب باالی امام عادل و مردی که قلبش همیشه به مسجد است در اسلوب‬
‫«التغلیب» به زنان تطبیق منی‏شود‪ ،‬چون هر دو مورد معطل به نص دیگری است که زن‬
‫را در این دو حالت از این حکم خارج شده است‪ .‬چنان‏چه در این باره اشاره می‏شود‪:‬‬
‫اما «امام عادل» در این‏جا به اسلوب «التغلیب» عمل منی‏شود‪ ،‬چرا که زن منی‏تواند‬
‫متولی حکم شود قسمی‏که بخاری از ابوبکره روایت می‏کند که گفت‪ :‬زمانی‏که رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم خرب اهل فارس را فهمید که دخرت کرسی مالک یا پاشاه‬
‫آنهاست گفت‪:‬‬
‫ح َق ْو ٌم َولَّ ْوا أَ ْم َره ُُم ا ْم َرأَةً﴾‬
‫ن يُ ْفلِ َ‬
‫﴿ لَ ْ‬

‫قومی كه زمام امور خویش را به دست زن بسپارد‪ ،‬هرگز رستگار نخواهد شد‪.‬‬
‫نص فوق می‏رساند که سپردن والیت امور و حکم به زنان حرام است‪ .‬اما در مواقف‬
‫غیر از مقام حاکم مانند قضاوت و انتخاب منودن خلیفه و کاندیدا شدن و انتخاب‬

‫‪36‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫کردن در مجلس امت وغیره وظایف مرشوع که رشیعت آن را برای زنان جائز دانسته‬
‫است‪ ،‬می‏توانند کار کنند‪ .‬کلمه «امام عادل» در حدیث فوق شامل زنان منی‏شود‪ .‬اما‬
‫بعضی از مفرسین کلمه «امام عادل» را به معنی راعی عادل تأویل کرده اند و آن را بر‬
‫زنان نیز تطبیق کرده اند و مبنای استدالل شان هم این حدیث رسول الله صىل الله عليه‬
‫وسلم است که امام بخاری از عبدالله بن عمر رضی الله عنه چنین روایت منوده که‬
‫وی از رسول الله صلی الله علیه وسلم شنیده که فرمودند‪:‬‬
‫ج ُل‬ ‫ن َر ِع َّي ِت ِه‪َ ،‬وال َّر ُ‬
‫ول َع ْ‬ ‫س ُئ ٌ‬‫إل َما ُم َراعٍ َو َم ْ‬ ‫ن َر ِع َّي ِت ِه‪ ،‬ا ِ‬ ‫س ُئ ٌ‬
‫ول َع ْ‬ ‫﴿ كُلُّك ُْم َراعٍ‪َ ،‬وكُلُّك ُْم َم ْ‬
‫س ُئولَ ٌة‬ ‫ت َز ْوجِ َها َو َم ْ‬ ‫ف َب ْي ِ‬ ‫ن َر ِع َّي ِت ِه‪َ ،‬وامل َ ْرأَ ُة َرا ِع َي ٌة ِ‬ ‫س ُئ ٌ‬
‫ول َع ْ‬ ‫ف أَ ْهلِ ِه َو ُه َو َم ْ‬‫َراعٍ ِ‬
‫ن َر ِع َّي ِت َها﴾‬ ‫َع ْ‬

‫به راستی كه همه شام حافظ و رسپرستید و همه شام پاسخ‏گوی در قبال زیردستان‬
‫خود هستید؛ امام(خلیفه) متولی امور رعیت بوده در قبال آنان مسئول است‪ .‬مرد‪،‬‬
‫متولی امور خانواده و مسئول آنست و زن نیز محافظ خانه شوهرش بوده در قبال آن‬
‫مسئولیت دارد‪.‬‬
‫پس راجح نزد ما اینست که اسلوب «التغلیب» در مورد امام عادل شامل زنان منی‏شود؛‬
‫یعنی هدف از «امام عادل» هامن حاکم می‏باشد و حاکمیت زن جائز نیست‪.‬‬
‫ف الْ َم َساج ِِد»؛ مردی که قلبش همیشه به طرف مساجد است‪،‬‬
‫ج ٌل قَلْبُ ُه ُم َعل ٌَّق ِ‬
‫و اما « َو َر ُ‬
‫معطل است به نصی که افاده می‏کند مناز زن در خانه‏اش بهرت است از منازی است‬
‫که در مسجد می‏گزارد‪ ،‬و هم‏چنان در حدیث رسول الله صلی الله علیه وسلم که‬
‫احمد آن را در مسند خود از عبدالله بن سوید انصاری رضی الله عنه و او از عمه‏اش‬
‫ام حمید زن ابوحمید ساعدی روایت کرده است که وی نزد رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم آمد و گفت‪:‬‬
‫ص َلتِ ِ‬
‫ك‬ ‫ن َ‬‫َك ِم ْ‬
‫َي ل ِ‬
‫كخ ٌْ‬‫ف َب ْي ِت ِ‬‫ُك ِ‬‫ص َلت ِ‬‫الص َل َة َم ِعي‪َ ،‬و َ‬
‫ِّني َّ‬
‫حب َ‬ ‫علمت أَن ِ‬
‫َّك تُ ِ‬ ‫ُ‬ ‫﴿ َقدْ‬
‫ف‬‫ُك ِ‬ ‫ص َلت ِ‬ ‫ف دَار ِ‬
‫ِك‪َ ،‬و َ‬ ‫ك ِ‬ ‫ص َلتِ ِ‬
‫ن َ‬‫َي ِم ْ‬ ‫ج َرت ِ‬
‫ِك خ ْ ٌ‬ ‫ح ْ‬‫ف ُ‬ ‫ص َلت ِ‬
‫ُك ِ‬ ‫ج َرت ِ‬
‫ِك‪َ ،‬و َ‬ ‫ح ْ‬
‫ف ُ‬ ‫ِ‬

‫‪37‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫َي‬ ‫سجِ ِد َق ْو ِم ِ‬
‫كخ ٌْ‬ ‫ف َم ْ‬ ‫ص َلت ِ‬
‫ُك ِ‬ ‫ك‪َ ،‬و َ‬ ‫سجِ ِد َق ْو ِم ِ‬ ‫ف َم ْ‬ ‫ك ِ‬ ‫ص َلتِ ِ‬ ‫َك ِم ْ‬
‫ن َ‬ ‫َي ل ِ‬ ‫دَار ِ‬
‫ِك خ ْ ٌ‬
‫سجِ ِدي﴾‬ ‫ف َم ْ‬ ‫ك ِ‬ ‫ص َلتِ ِ‬‫ن َ‬ ‫َك ِم ْ‬
‫ل ِ‬

‫یا رسول الله! من دوست دارم که مناز را با شام بگزارم‪ .‬رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم گفت‪ :‬من می‏دانم که تو دوست داری با من مناز بگزاری‪ ،‬اما مناز تو در منزلت‬
‫بهرت از منازی است که در حجره‏ات می‏گزاری‪ ،‬و منازی که تو در حجره‏ات می‏گزاری‬
‫بهرت است از منازی که در مسجد قومت می‏گزاری‪ ،‬و منازی که تو در مسجد قومت‬
‫می‏گزاری بهرت است از منازی که در مسجد من می‏گزاری‪.‬‬
‫برای اکامل مفهوم ما درین‏جا آن‏چه را در مورد حدیث در تفسیر فتح الباری از ابن‬
‫حجر عسقالنی آمده است نقل می‏کنیم که منت آن چنین است‪:‬‬
‫‪...‬تذکر مردان در این حدیث به این معنی نیست که حدیث خاص برای مردان است؛‬
‫بلکه زنان را نیز شامل‏ می‏شود؛ مگر امام عادل که از آن امامت عظمی(خالفت) منظور‬
‫است در غیر آن اگر هدف حافظ و نگهبان خانه باشد‪ ،‬زنان نیز شامل‏اند‪ .‬و در مورد‬
‫خصلت مالزمت مسجد‪ ،‬زنان مستثنی هستند‪ ،‬زیرا مناز زن در خانه افضل‏تر از مناز‬
‫وی در مسجد می‏باشد؛ در سایر موارد زنان نیز با مردان سهیم و از نعامت وعده داده‬
‫شده در حدیث مستفید اند‪.‬‬
‫حدیث هفت‏گانه هم‏چنان به زن مطابقت دارد‪ ،‬مگر از بین هفت کتگوری ذکر شده‪،‬‬
‫امام عادل و کسی‏که قلبش متعلق به مسجد است باالی زن تطبیق منی‏شود‪ ،‬چون‬
‫اسلوب «التغلیب» در این دو حالت معطل به نص است‪.‬‬
‫‪4 .4‬حاال نصوصی را ذکر می‏کنیم که متعلق به قضاء است یا شامل مرد و زن بوده‬
‫یا این‏که مختص به مرد است بدون زن‪ .‬بخاری در تخریج احادیث از عبدالرحمن‬
‫بن ابوبکره روایت می‏کند که وی گفت‪ :‬ابوبکره به پرسش که وی در سجستان بود‪،‬‬
‫نوشت‪ :‬من از رسول الله صلی الله علیه وسلم شنیدم که فرمود‪ :‬قاضی میان دو‬
‫شخص در حالت قهر و غضب قضاوت نکند‪.‬‬
‫حاکم در مستدرک از صحیحین اخراج کرده‏ و از عبدالله بن بریده و او از پدرش‬
‫‪38‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫روایت می‏کند که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬

‫قاضی‏ها به سه دسته‏اند‪ ،‬دو دسته از آنها در دوزخ و یک دسته آنها در جنت‪ .‬قاضی‬
‫که حق را می‏فهمد و قضاوت می‏کند در جنت است و قاضی که حق را می‏فهمد به‬
‫حق فیصله منی‏کند در دوزخ است‪ ،‬و قاضی که بدون داشنت علم قضاوت می‏کند در‬
‫دوزخ است‪.‬‬
‫طربانی در معجم کبیر از ابن بریده روایت می‏کند که وی از پدرش می‏گوید‪ :‬رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم فرموده‏است‪ :‬قاضی‏ها به سه دسته‏اند‪ ،‬دو دسته آنها در دوزخ و‬
‫یک دسته آنها در جنت‪ ،‬قاضی که بغیر حق قضاوت می‏کند در حالی‏که می‏داند‪ ،‬در‬
‫آتش جهنم است‪ ،‬و قاضی که قضاوت می‏کند و منی‏داند و حقوق مردم را تلف ساخته‬
‫هم‏چنان در آتش دوزخ است‪ ،‬و قاضی که به حق فیصله می‏کند‪ ،‬وی در جنت است‪.‬‬
‫ترمذی در سنن خود تخریج کرده و از ابن بریده که او از پدرش شنیده‪ ،‬روایت می‏کند‬
‫که رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت‪ :‬قاضی به سه قسم است‪ ،‬دو قسم شان در‬
‫جهنم است‪ ،‬و یک قسم شان در جنت‪ .‬مردی که حق را می‏داند و قضاوت می‏کند‪،‬‬
‫در جنت است‪ ،‬مردی که از روی جهل و نادانی برای مردم قضاوت می‏کند‪ ،‬در دوزخ‬
‫است و قاضی که‏به حق فیصله می‏کند در جنت است‪.‬‬
‫ابن ماجه در سنن خود از ابن بریده و او از پدر خود روایت می‏کند که از رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم شنیده‪ :‬قاضی‏ها به سه دسته‏اند دو دسته آنها در دوزخ است و‬
‫یک دسته دیگر شان در جنت است‪ :‬مردی که حق را می‏داند و قضاوت می‏کند وی در‬
‫جنت است‪ ،‬مردی که از روی جهل و نادانی برای مردم قضاوت می‏کند‪ ،‬وی در آش‬
‫جهنم است و مردی که عادل نیست قضاوت می‏کند در دوزخ است‪.‬‬
‫بزار در مسند خود از ابن بریده و او از پدرش رضی الله عنه روایت می‏کند که رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم گفت‪ :‬قاضی به سه قسم است‪ ،‬دو قسم آن در دوزخ است‬
‫و یک قسم دیگر شان در جنت است‪ .‬قاضی که غیر عادالنه قضاوت می‏کند در دوزخ‬
‫است‪ ،‬قاضی که بغیر علم قضاوت می‏کند در دوزخ است و قاضی که به حق فیصله‬
‫می‏کند وی در جنت است‪.‬‬
‫‪39‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بدون شک آن‏چه در احادیث فوق تذکر داده شد‪ ،‬به راحتی می‏توان صیغه مذکر یا لفظ‬
‫مرد را دریافت‪ .‬بنا ًء مرد و زن شامل این حکم شده‪ ،‬مگر آن‏که نص صحیح آمده باشد و‬
‫زن را از این حکم استثنا سازد‪ .‬قسمی‏که حاکمیت به مردها اختصاص داده شده است‪،‬‬
‫و در این احادیث قضاوت به مردها تخصیص داده نشده است‪.‬‬
‫بنا ًء این حکم شامل مرد و زن می‏شود و جائز است برای زن که قاضی باشد برای‬
‫جدایی و محو خصومات و دشمنی‏ها در بین مردم یا قاضی محتسب باشد؛ اما قاضی‬
‫مظامل کسی است که صالحیت عزل حاکم را دارد‪ ،‬در صورتی‏که اذاله ظلم تقاضای‬
‫چنین عزل را داشته باشد‪ ،‬زنان منی‏توانند به حیث قاضی مظامل تعیین شوند‪ ،‬از این‬
‫سبب منی‏توانند به حیث قاضی مظامل تعیین شوند‪.‬‬
‫همه موارد فوق‪ ،‬بیانگر اینست که زنان می‏توانند و جائز است که به حیث قاضی عام‬
‫و قاضی محتسب وظیفه اجرا منایند‪.‬‬
‫‪5 .5‬در نتیجه با مشاهده زندگی زنان در وقت رسول الله صلی الله علیه وسلم‪،‬‬
‫تصویری مختلف را نسبت به پرسش انعکاس می‏دهد‪ .‬زنان بخش مهمی از زندگی را‬
‫به مانند مردان تشکیل می‏دادند‪ ،‬بخاطر مبارزه فکری و سیاسی دوشادوش مردان به‬
‫پاخاسته و اولین شهید در راه اسالم سمیه رضی الله تعالی عنها است کسی‏که حامل‬
‫دعوت رسول الله صلی الله علیه وسلم بود‪ .‬مادر عامر و مادر منیع رضی الله عنهام‬
‫که از یاران رسول الله صلی الله علیه وسلم به بیعت نرصت در عقبه ثانی همرای دیگر‬
‫اصحاب بودند‪ .‬زنان به مانند مردان در میدان جنگ آزار و اذیت دعوت و جهاد را‬
‫متحمل شدند‪ .‬امر به معروف و نهی از منکر می‏کردند و حتی خلیفه را در حق به مانند‬
‫مردان محاسبه می‏کردند و یکسان بودند‪ .‬رشیعت است که روابط زندگی بین مردان و‬
‫زنان تنظیم کرده است و زنان چنان نبودند که هیچ از خانه بیرون نشوند؛ بلکه نظر به‬
‫رضورت می‏توانند از خانه خویش بیرون شوند‪.‬‬
‫در خامته بهرتین تصویری که واقعیت زنان را به تصویر بکشد در زندگی اسالمی است‬
‫که در اقوال الله سبحانه وتعالی بیان می‏شود‪:‬‬

‫‪40‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ض َيأْ ُم ُرونَ بِالْ َم ْع ُر ِ‬

‫وف َو َي ْن َه ْونَ عَنِ‬ ‫ات َب ْعضُ ُه ْم َأ ْو ِل َيا ُء َب ْع ٍ‬ ‫﴿ َوالْ ُم ْؤ ِم ُنونَ َوالْ ُم ْؤ ِم َن ُ‬
‫ح ُم ُه ُم‬‫يْ َ‬
‫س َ‬‫سولَهُ أُولَٰ ِئكَ َ‬ ‫الص َل َة َويُ ْؤتُونَ ال َّزكَا َة َويُ ِطي ُعونَ اللَّهَ َو َر ُ‬ ‫الْ ُمنكَ ِر َويُ ِقي ُمونَ َّ‬
‫ح ِت َها‬‫جرِي ِمن تَ ْ‬ ‫ج َّن ٍ‬
‫ات تَ ْ‬ ‫ات َ‬ ‫ني َوالْ ُم ْؤ ِم َن ِ‬
‫يم َوعَدَ اللَّهُ الْ ُم ْؤ ِم ِن َ‬ ‫ح ِك ٌ‬ ‫اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ َعزِي ٌز َ‬
‫ن اللَّ ِه أَك َ ُ‬
‫ْب‬ ‫ات عَدْ نٍ َورِضْ َوانٌ ِّم َ‬ ‫ف َج َّن ِ‬ ‫ن طَ ِّي َب ًة ِ‬ ‫سا ِك َ‬ ‫ن ِفي َها َو َم َ‬ ‫النها ُر خَالِ ِدي َ‬ ‫ْ‬
‫يم﴾ [سوره توبه‪]72-71 :‬‬ ‫َٰذ ِلكَ ُه َو ا ْل َف ْو ُز ا ْل َع ِظ ُ‬

‫مردان و زنان مؤمن‪ ،‬برخی دوستان و ياوران برخی ديگرند‪ .‬همديگر را به كار نيك‬
‫می‏خوانند و از كار بد باز می‏دارند‪ ،‬و مناز را چنان كه بايد می‏گزارند‪ ،‬و زكات را‬
‫می‏پردازند‪ ،‬و از الله و پيامربش فرمانربداری می‏كنند‪ .‬ايشان كسانی‏اند كه الله به زودی‬
‫ايشان را مشمول رحمت خود می‏گرداند اين وعده الله است و الله به گزاف وعده‬
‫منی‏دهد و از وفای بدان هم ناتوان نيست‪ .‬چرا كه الله توانا و حكيم است‪ .‬الله به مردان‬
‫و زنان مؤمن بهشت را وعده داده است كه در زير(كاخ‏ها و درخت‏های) آن جو یبارها‬
‫روان است و جاودانه در آن می‏مانند‪ ،‬و مسكن‏های پاكی را در بهشت جاويدان بدانان‬
‫وعده داده است كه جای ماندگاری هميشگی و زندگی رسمدی است‪ .‬از همه مهمرت‬
‫الله خوشنودی خود را بديشان وعده داده است كه خوشنودی الله باالتر از هر چيز‬
‫است‪ .‬پريوزی بزرگ همني است‪.‬‏‬
‫مثل این قول او تعالی‪:‬‬
‫ات‬‫ني َوالْقَانِ َت ِ‬‫ات َوالْقَانِ ِت َ‬ ‫ني َوالْ ُم ْؤ ِم َن ِ‬ ‫ت َوالْ ُم ْؤ ِم ِن َ‬ ‫سلِ َم ِ‬ ‫ني َوالْ ُم ْ‬‫سلِ ِم َ‬ ‫﴿إِنَّ الْ ُم ْ‬
‫ات‬ ‫ني َوالْخ ِ‬
‫َاش َع ِ‬ ‫َاش ِع َ‬ ‫ات َوالْخ ِ‬ ‫الصا ِب َر ِ‬
‫ن َو َّ‬ ‫الصا ِبرِي َ‬
‫َات َو َّ‬ ‫الصا ِدق ِ‬‫ني َو َّ‬ ‫الصا ِد ِق َ‬
‫َو َّ‬
‫ج ُه ْم‬‫ني ُف ُرو َ‬‫حا ِف ِظ َ‬ ‫َات َوالْ َ‬ ‫ائ ِ‬ ‫الص ِ‬ ‫ني َو َّ‬ ‫ائِ َ‬ ‫الص ِ‬ ‫َات َو َّ‬ ‫ني َوالْ ُم َت َصدِّ ق ِ‬ ‫َوالْ ُم َت َصدِّ ِق َ‬
‫يم﴾‬ ‫ج ًرا َع ِظ ً‬‫ات أَعَدَّ اللَّهُ لَ ُه ْم َم ْغ ِف َر ًة َوأَ ْ‬‫ن اللَّهَ كَ ِثريًا َوال َّذا ِك َر ِ‬‫ات َوال َّذا ِكرِي َ‬
‫حا ِفظَ ِ‬ ‫َوالْ َ‬
‫[سوره احزاب‪]35 :‬‬
‫مردان مسلامن و زنان مسلامن‪ ،‬مردان با اميان و زنان با اميان‪ ،‬مردان فرمانربدار فرمان‬
‫الله و زنان فرمانربدار فرمان الله‪ ،‬مردان راستگو و زنان راستگو‪ ،‬مردان شكيبا و زنان‬
‫‪41‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫شكيبا‪ ،‬مردان فروتن و زنان فروتن‪ ،‬مردان بخشايشگر و زنان بخشايشگر‪ ،‬مردان روزه‌‬
‫دار و زنان روزه دار‪ ،‬مردان پاكدامن و زنان پاكدامن‪ ،‬و مردانی كه بسيار الله را ياد‬
‫می‏كنند و زنانی كه بسيار الله را ياد می‏كنند‪ ،‬الله برای همه آنان آمرزش و پاداش بزرگی‬
‫را فراهم ساخته است‪.‬‏‬

‫‪42‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حکم زکات اموال و سامان آالت تجارتی چگونه است؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫پیشوای بزرگوار ما‪ ،‬الله سبحانه وتعالی شام را با اسالم عزت داده و اسالم را با شام‬
‫پیروز گرداند‪ .‬از الله سبحانه وتعالی استدعا می‏منایم از جمله کسانی باشم که با شام‬
‫برمنهج نبوت بیعت می‏منایند؛ یقیناً الله سبحانه وتعالی ذات توانا بر همه چیز است‪.‬‬
‫زکات سامان آالت تجارتی یا اموال و یا پرداخت‬ ‫ِ‬ ‫پرسشی دارم مبنی بر این‏که؛ آیا‬
‫بخشی از آن قبل از سپری شدن سال بر آنها درست است و یا گذشنت سال‪ ،‬رشطی‬
‫برای پرداخت زکات می‏باشد؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫بدون شک گذشت سال بر اموال در حد نصاب زکات رشط است‪ .‬پس وقتی رشط‬
‫ثابت شد و حد نصاب مال هم سپری شد و کمبودی در آن رومنا نگردید‪ ،‬پرداخنت‬
‫زکات واجب می‏شود‪ .‬اما اگر زکات قبل از وجوب آن پرداخته شود‪ ،‬این عمل براساس‬
‫دالیل رشعی جائز پنداشته شده که در ذیل آن را بیان می‏داریم‪:‬‬
‫بیهقی در سنن کربی حدیثی را از حرضت علی رضی الله عنه چنین روایت منوده‬
‫است‪:‬‬
‫ول الل ِه صىل الله عليه وسلم ِ‬
‫ف تَ ْعجِ يلِ‬ ‫س َ‬ ‫سأَ َل َر ُ‬
‫ض اللهُ َع ْنهُ َ‬ ‫﴿ أَنَّ الْ َع َّب َ‬
‫اس َر ِ َ‬
‫ح َّل َفأَ ِذنَ لَهُ ِ‬
‫ف َذلِكَ ﴾‬ ‫صدَ َق ِت ِه َق ْب َل أَنْ تَ ِ‬
‫َ‬

‫به تحقیق عباس رضی الله عنه از رسول الله صلی الله علیه وسلم در مورد عجله کردن‬
‫در پرداخت صدقه اموالش قبل از این‪‎‬‏که سال بر آن بگذرد پرسید و رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم در این مورد برایش اجازه داد‪.‬‬

‫‪43‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫دارالقطنی در سنن خویش از حجرالعدوی و او از حرضت علی رضی الله عنه روایت‬
‫می‏مناید که رسول الله صلی علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫الَ َّولِ ﴾‬
‫ام ْ‬ ‫اس َزكَا َة الْ َع ِ‬
‫ام َع ِ‬ ‫ن الْ َع َّب ِ‬ ‫﴿ لِ ُع َم َر؛ إِنَّا َقدْ أَ َ‬
‫خ ْذنَا ِم َ‬

‫به تحقیق ما از عباس زکات سال را در سال پیش از آن گرفتیم‪.‬‬

‫دارالقطنی حدیث را از حرضت موسی بن طلحه و او از پدرش روایت منوده که رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم چنین می‏فرماید‪:‬‬
‫جلْ َنا ِم َ‬
‫ن‬ ‫ج َنا إِ َ‬
‫ل َمالٍ َف َت َع َّ‬ ‫ص ْن ُو أَبِي ِه؟ إِنَّا كُ َّنا ا ْ‬
‫ح َت ْ‬ ‫ت أَنَّ َع َّم ال َّر ُجلِ ِ‬
‫﴿ يَا ُع َم ُر أَ َما َعلِ ْم َ‬
‫يِ﴾‬ ‫س َن َت ْ‬‫صدَ َق َة َمالِ ِه لِ َ‬ ‫الْ َع َّب ِ‬
‫اس َ‬

‫ای عمر! آیا می‏دانستی که کاکای شخص‪ ،‬همزاد پدرش می‏باشد؟ ما به مالی رضورت‬
‫داشتیم‪ ،‬پس از عباس به حیث پیش پرداخت زکات دوساله‪ ،‬مالش را اخذ منودیم‪.‬‬
‫در قوت اسناد این حدیث‪ ،‬اختالف بوده و نظریه صحیح از حسن بن مسلم بر مرسل‬
‫بودن آنست‪ .‬پس بنابر آن‏چه گذشت عجله در پرداخت زکات قبل از واجب شدن آن‬
‫جائز بوده و اکرث فقه‏ها هم به همین نظر اند‪.‬‬

‫‪44‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اخذ مالیات گمرکی در دولت اسالمی‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫در کتاب نظام اسالم گفته‏شده‏است که دولت اسالمی هیچ منبع درامدی به جز راه‏های‬
‫مرشوع نخواهد داشت‪ ،‬هم‏چنین تذکر داده‏شده است که دولت به دلیل نظارتی که بر‬
‫گمرک‏های داخلی و خارجی دارد از آن مالیه اخذ می‏مناید‪ .‬شام این تضاد را با توجه‬
‫به دیدگاه تان نسبت به روند مالیات گمرک‏های امروزی از باب حدیث رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم که می‏فرماید‪:‬‬
‫﴿ الیدخل الجنة صاحب مکس﴾‬

‫هیچ خلط کننده و گیرنده مالیه وارد جنت نخواهد شد‪.‬‬

‫چگونه توافق می‏دهید؟ آیا منظور از تجارت داخلی آنست که دولت مالیه گمرکی‬
‫مشخصی را بر تجارت بین والیت‏های دولت اسالمی وضع می‏کند؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫حدیث رشیفی را که در مورد «صاحب مکس» روایت شده‪ ،‬حاکم آن را در کتاب‬
‫مستدرک روایت منوده و در مورد آن گفته است که این حدیث بنابر رشط مسلم‪،‬‬
‫حدیث صحیح بوده و شیخین آن را اخراج نکرده اند‪ .‬منت حدیث چنین است‪:‬‬
‫﴿ عن عقبة بن عامر‪ ،‬قال‪ :‬سمعت رسول الله صلی الله علیه وسلم یقول‪:‬‬
‫الیدخل صاحب مکس الجنة﴾‬

‫از عقبه بن عامر روایت است که گفت‪ :‬از رسول الله صلی الله علیه وسلم شنیدم که‬
‫می‏فرمود‪ :‬هیچ صاحب مکس(مالیه گیرنده) به جنت داخل منی‏شود‪.‬‬

‫‪45‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫این حدیث در خصوص اتباع دولت‪ ،‬اعم از مسلامنان و اهل ذمه گفته شده است‪.‬‬
‫بنابرین جائز نیست تا باالی تجارت اتباع دولت اسالمی‪ ،‬مالیات گمرکی وضع گردد‪.‬‬
‫آنان می‏توانند بدون پرداخت هیچ نوع مالیاتی به تجارت بپردازند‪ ،‬چه تجارت شان میان‬
‫والیت‏های دولت اسالمی باشد یا خارج از آن‪ .‬در نتیجه از تاجران دولت اسالمی‪،‬‬
‫هیچ نوع مالیاتی اخذ منی‏گردد‪ .‬پیام‏هایی را که رسول الله صلی الله و علیه وسلم به‬
‫آنانی‏که مسلامن می‏شدند می‏فرستاد نیز این حکم را قوت بیشرت می‏بخشد‪ .‬برمبنای‬
‫منت این پیام‏های ارسالی از جانب رسول الله صلی الله علیه وسلم‪ ،‬آنان مکلف نبودند‬
‫از اموال تجارتی خویش به عنوان مالیات گمرکی ُعرش(ده یک) بپردازند‪.‬‬
‫ابو احمد حمید بن مخلد بن قتیبه بن عبدالله خراسانی معروف به ابن زنجویه(متوفی‬
‫سال ‪251‬هـ‪.‬ق) در کتابش موسوم به «األموال» چنین روایت شده‪« :‬هنگامی‏که بنی‬
‫ثقیف اسالم آوردند‪ ،‬رسول الله صلی الله علیه وسلم نامه‏ای به آنان فرستاد که در‬
‫بخشی از آن چنین آمده است‪... :‬حمید به ما خرب داد‪ ...‬از عروه بن زبیر که گفت‪ :‬این‬
‫نامه رسول الله صلی الله و علیه وسلم به بنی ثقیف است‪:‬‬
‫﴿ بسم الله الرحمن الرحیم‪ ،‬هذا کتاب من محمد النبی رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم لثقیف‪ ...‬و ال یعرشون‪﴾...‬‬

‫به نام خداوند بخشاینده و مهربان‪ ،‬این نامه‏ای است از جانب محمد رسول الله به بنی‬
‫ثقیف‪ ...‬و این که از آنان عرش گرفته نشود‪».‬‬
‫بدین معنی که نباید از تجارت شان مالیات گمرکی گرفته شود‪.‬‬
‫هم‏چنین ابن شبه در «تاریخ مدینه» روایت منوده است که رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم نامه‏ای به نرصانیان نجران که اهل ذمه بودند نگاشت و در آن تذکر داد که نباید‬
‫از تاجران شان مالیات گمرکی اخذ گردد‪ .‬در نامه یاد شده چنین آمده است‪:‬‬
‫﴿ حدثنا ابو الولید‪ ...‬عن ابی الفتح‪ ،‬أن رسول الله صلی الله علیه وسلم صالح‬
‫أهل نجران و کتب لهم کتاباً‪ :‬بسم الله الرحمن الرحیم‪ ،‬هذا کتاب محمد النبی‬

‫‪46‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫رسول الله ألهل نجران إذا کان حکمه علیهم‪ ...‬و ال یعرشون﴾‬

‫به نام خداوند بخشاینده و مهربان‪ ،‬این نامه محمد‪ ،‬فرستاده الله سبحانه وتعالی به اهل‬
‫نجران است‪ ،‬اگر فرمانش بر آنان جاری است‪ ...‬و این‏که از آنان عرش گرفته نشود‪».‬‬
‫بدین معنی که از تاجران اهل ذمه مالیات گمرکی اخذ نگردد‪ .‬زیرا مسیحیان نجران‬
‫به صفت اهل ذمه با مسلامنان صلح منوده بودند‪ ،‬دلیل این‏که آنان اهل ذمه بودند‬
‫اشاره‏ای است که در نامه رسول الله صلی الله علیه وسلم به آن «إذا کان حکمه‬
‫علیهم‪...‬؛ اگر فرمانش بر آنان جاری است‪ »...‬و منظور‪ ،‬فرمان رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم است‪.‬‬
‫ابو عبید نیز در کتاب «األموال» از عبدالرحمن بن معقل روایت کرده که گفت‪« :‬از زیاد‬
‫بن حدیر پرسیدم‪ :‬از چه کسانی ُعرش می‏گرفتید؟ گفت‪ :‬از هیچ مسلامن و همپیامنی‬
‫عرش منی‏گرفتیم‪ .‬گفتم‪ :‬پس از چه کسی ُعرش می‏گرفتید؟ گفت‪ :‬از تاجران حربی‪،‬‬
‫چنان‏که وقتی ما نزدشان می‏رفتیم از ما ُعرش می‏گرفتند‪».‬‬
‫عارش به کسی گفته می‏شود که ُعرش(مالیه) اموالی که از دارالحرب وارد داراإلسالم‬
‫می‏شود‪ ،‬دریافت می‏کند‪ .‬به این ترتیب از هیچ تاجری که دارنده تابعیت اسالمی‏باشد‪،‬‬
‫چه مسلامن و ذمی‪ ،‬مالیات گمرکی اخذ منی‏گردد‪.‬‬
‫و اما آنانی‏که حکامً حربی تلقی می‏شوند‪ ،‬مکلف‏اند در بدل تجارت خویش مالیات‬
‫گمرکی بپردازند‪ ،‬چنان‏که دولت‏های شان از تاجران ما مالیات اخذ می‏کنند‪ .‬هم‏چنان‬
‫این مسئله در کتاب األموال ابوعبید تذکر داده شده است‪« :‬گفتم‪ :‬از چه کسی ُعرش‬
‫می‏گیرید؟ گفت‪ :‬از تاجران حربی چنان‏چه وقتی ما نزد شان می‏رفتیم از ما ُعرش‬
‫می‏گرفتند‪ ».‬هم‏چنان در کتاب املغنی ابن قدامه گفته شده است‪:‬‬
‫﴿ عن ابی مجلز الحق بن حمید قال‪ :‬قالو لعمر‪ :‬کیف نأخذ من أهل الحرب‬
‫إذا قدموا علینا؟ قال‪ :‬کیف یأخذون منکم إذا دخلتم إلیهم؟ قالوا العرش‪ .‬قال‪:‬‬
‫فکذلک خذوا منهم﴾‬

‫‪47‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫از ابی مجلز الحق بن حمید روایت است که گفت‪ :‬به عمر گفتند‪ :‬از اهل حربی که‬
‫برای تجارت وارد رسزمین ما می‏شوند‪ ،‬چگونه مالیات اخذ کنیم؟ گفت‪ :‬وقتی شام‬
‫وارد رسزمین آنها می‏شوید چگونه از شام مالیات می‏گیرند؟ گفتند‪ُ :‬عرش؛ گفت‪ :‬شام‬
‫نیز از آنان ُعرش بگیرید‪».‬‬
‫خالصه‬
‫•هیچ‏گونه مالیاتی از تاجران دولت اسالمی اخذ منی‏گردد‪ ،‬چه تاجر مسلامن‬
‫باشد یا ذمی؛‬
‫•از تاجران معاهد(همپیامن) بر اساس رشوطی متفق علیه در معاهده‪ ،‬مالیات‬
‫گمرکی اخذ می‏گردد؛‬
‫•از تاجران کشورهای حربی چنان مالیاتی اخذ می‏گردد که آنان از تاجران ما‬
‫دریافت می‏کنند؛‬
‫•اما تاجران کشورهای که عمالً با ما در حال حرب می‏باشند اجازه ندارند وارد‬
‫رسزمین‏های ما شوند‪ ،‬زیرا رابطه ما با آنان عمالً رابطه جنگی است‪.‬‬

‫‪48‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آیا خالفت یک اصطالح فقهی است یا سیاسی؟‬

‫پرسش‏‪:‬‬
‫السالم عليكم و رحمت الله و بركاته!‬
‫آیا اصطالح خالفت برای دولت اسالمی یک اصطالح فقهی است که الله سبحانه‬
‫وتعالی آن را باالی دولت فرض ساخته یا آن‏که اصطالح سیاسی؟ از آن‏جای که واضح‬
‫است در اسالم زمانی‏که بنده عصیان و نافرمانی کند خلیفه حد‪ ،‬قصاص و تعزیز را‬
‫باالیش جاری می‏سازد تا آن‏که گناه و معصیت از وی در روز قیامت عفو شود‪ .‬پرسش‬
‫اینست که امروز ما در ذلت و خواری تحت نظام جابر سيكولر قرار داریم و در دار‬
‫کفر زندگی می‏کنیم‪ .‬هم‏چنان زمانی شخصی گناهی را مرتکب شود‪ ،‬مطابق قوانین‬
‫وضعی برشی برایش جزا می‏دهند و همه به خوبی می‏دانند اگر قتل و یا دزدی می‏کند‬
‫زندانی می‏شوند‪ .‬باوجودی که جزای رسقت‪ ،‬قطع دست است و جزای قتل قصاص؛‬
‫آیا از وی بار گناه این معصیت در روز قیامت ساقط می‏شود یا نه؟‬
‫پاسخ‏‪:‬‬
‫وعلیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫در رابطه به پرسش نخست باید گفت‪ :‬نظام حکمی که الله سبحانه وتعالی آن را باالی‬
‫امت مسلامن فرض ساخته‪ ،‬خالفت می‏باشد‪ .‬فلهذا خالفت‪ ،‬یک اصطالح فقهی است‬
‫که حقیقت رشعی دارد و آن عبارت از نظام حکمی است که خلیفه اعامل سیاسی را‬
‫در آن برپا می‏دارد و تفصیل در این مورد قرار ذیل است‪:‬‬
‫خالفت نظر به داللت نصوص رشعی ذیل یک اصطالح فقهی است که حقیقت رشعی‬
‫دارد‪:‬‬
‫ض ك ََم‬ ‫الَ ْر ِ‬ ‫ف ْ‬ ‫خلِ َف َّن ُه ْم ِ‬‫س َت ْ‬ ‫ح ِ‬
‫ات لَ َي ْ‬ ‫الصالِ َ‬
‫ن آ َم ُنوا ِم ْنك ُْم َو َع ِملُوا َّ‬ ‫﴿ َوعَدَ ال َّلهُ الَّ ِذي َ‬
‫ن لَ ُه ْم ِدي َن ُه ُم الَّ ِذي ا ْرت َ‬
‫َض لَ ُه ْم َولَ ُي َبدِّ لَ َّن ُه ْم‬ ‫ن َق ْبلِه ِْم َولَ ُي َمكِّ َن َّ‬
‫ن ِم ْ‬‫َف الَّ ِذي َ‬ ‫خل َ‬‫اس َت ْ‬
‫ْ‬
‫ن كَ َف َر بَ ْعدَ َذلِكَ َفأُولَ ِئكَ‬ ‫ب شَ ْي ًئا َو َم ْ‬
‫شكُونَ ِ‬ ‫خ ْو ِفه ِْم أَ ْم ًنا يَ ْع ُبدُ ونَ ِني َل يُ ْ ِ‬ ‫ن بَ ْع ِد َ‬ ‫ِم ْ‬

‫‪49‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ه ُُم الْف ِ‬
‫َاسقُونَ ﴾ [سوره نور‪]55 :‬‬

‫الله سبحانه وتعالی به کسانی از شام که ایامن آورده‏ا‏ند و کارهای شایسته انجام داده‬
‫ا‏ند؛ وعده داده است که قطعاً آنها را در زمین جانشین(حکمران) خواهد کرد‪ ،‬هامن‏گونه‬
‫کسانی را که پیش از آنها بودند جانشین(حکمران) ساخت و دین شان را که برای آنها‬
‫پسندیده‏است برای آنها استوار(پا برجا) سازد‪ ،‬و یقیناً ترس شان را به آرامش و امنیت‬
‫مبدل می‏کند‪ .‬تنها مرا پرستش می‏کنند و چیزی را با من رشیک منی‏سازند و کسانی‏که‬
‫بعد از این کافر شوند فاسقند‪.‬‬

‫﴿ وأخرج أحمد و أبوداود الطياليس عن حذيفة بن اليامن قال صىل الله عليه‬
‫ف ال ُّن ُب َّو ِة َما شَ ا َء اللَّهُ أَنْ تَكُونَ ‪ ،‬ثُ َّم يَ ْر َف ُع َها إِ َذا شَ ا َء أَنْ يَ ْر َف َع َها‪ ،‬ثُ َّم‬‫وسلم‪ :‬إِنَّك ُْم ِ‬
‫ل ِم ْن َهاجِ ال ُّن ُب َّو ِة‪َ ،‬ف َتكُونُ َما شَ ا َء اللَّهُ أَنْ تَكُونَ ‪ ،‬ثُ َّم يَ ْر َف ُع َها إِ َذا شَ ا َء‬ ‫تَكُونُ ِ‬
‫خ َل َف ٌة َع َ‬
‫أَنْ يَ ْر َف َع َها‪ ،‬ثُ َّم تَكُونُ ُملْكًا َعاضًّ ا‪َ ،‬ف َيكُونُ َما شَ ا َء اللَّهُ أَنْ يَكُونَ ‪ ،‬ثُ َّم يَ ْر َف ُع َها إِ َذا شَ ا َء‬
‫ب َّي ًة‪َ ،‬ف َتكُونُ َما شَ ا َء اللَّهُ أَنْ تَكُونَ ‪ ،‬ثُ َّم َي ْر َف ُع َها إِ َذا شَ ا َء أَنْ‬‫ج ِْ‬‫أَنْ َي ْر َف َع َها‪ ،‬ثُ َّم تَكُونُ َ‬
‫َت﴾‬ ‫سك َ‬ ‫ل ِم ْن َهاجِ ال ُّن ُب َّو ِة‪ ،‬ثُ َّم َ‬ ‫يَ ْر َف َع َها‪ ،‬ثُ َّم تَكُونُ ِ‬
‫خ َل َف ٌة َع َ‬

‫احمد و ابوداود طیالسی از حذیفه بن یامن روایت می‏کند که رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم می‏فرماید‪ :‬تا مديت که الله سبحانه وتعالی خواهد در ميان شام نبوت و پيامربی‬
‫باقی خواهد ماند و هنگامی الله خواست آن را از ميان بر مي‏دارد‪ ،‬و بعد از آن خالفت‬
‫بر روش و منهاج نبوت خواهد بود و آن تا هنگامی‏که الله خواسته باشد ادامه می‏يابد‪.‬‬
‫سپس وقتی الله خواست آن را برداشته پادشاهی با دندان گرينده می‏آيد و آن تا وقتی‬
‫الله خواسته باشد دوام مي‏کند‪ .‬بعداً به خواست الله پادشاهی جرب و ستم خواهد آمد‬
‫و تا وقتی الله خواست دوام می‏يابد‪ ،‬بعد از آن هنگامی الله خواست آن را دور کرده بار‬
‫ديگر خالفت بر روش و منهاج نبوت می‏آيد‪ .‬سپس رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫سکوت کرد‪.‬‬

‫‪50‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫س ِن َ‬
‫ني‪،‬‬ ‫س ِ‬ ‫ت أَ َبا ُه َر ْي َر َة َ‬
‫خ ْم َ‬ ‫َال‪ :‬قَاعَدْ ُ‬ ‫﴿ وأخرج الشيخان مسلم عن أيب حازم ق َ‬
‫سائِ َ‬
‫يل‬ ‫َت بَ ُنو إِ ْ َ‬
‫َال‪ :‬كَان ْ‬ ‫سل ََّم‪ ،‬ق َ‬ ‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬ ‫ص َّ‬‫ِي َ‬ ‫حدِّ ُ‬
‫ث عَنِ ال َّنب ِّ‬ ‫َس ِم ْعتُهُ يُ َ‬
‫ف َ‬
‫س َيكُونُ‬ ‫ِي بَ ْع ِدي‪َ ،‬و َ‬ ‫ِي‪َ ،‬وإِنَّهُ الَ نَب َّ‬ ‫خلَ َفهُ نَب ٌّ‬
‫ِي َ‬ ‫وس ُه ُم األَنْ ِب َيا ُء‪ ،‬كُل ََّم َهلَكَ نَب ٌّ‬‫َس ُ‬ ‫ت ُ‬
‫ح َّق ُه ْم‪،‬‬ ‫َال‪ :‬فُوا ِب َب ْي َع ِة األَ َّولِ فَاألَ َّولِ ‪ ،‬أَ ْعطُوه ُْم َ‬
‫ْثونَ ‪ .‬قَالُوا‪ :‬ف ََم تَأْ ُم ُرنَا؟ ق َ‬ ‫خلَفَا ُء َف َيك ُ ُ‬‫ُ‬
‫ت َعاه ُْم﴾‬ ‫اس َ ْ‬‫سا ِئ ُل ُه ْم َع َّم ْ‬ ‫َف ِإنَّ ال َّلهَ َ‬

‫مسلم از ابو حازم روایت کرده که گفت‪ :‬من با ابوهریره پنج سال نشست و برخاست‬
‫کردم و از وی شنیدم که از رسول الله صلی الله علیه وسلم حدیث بیان می‏کرد که وی‬
‫صلی الله علیه وسلم گفت‪ :‬بنی ارسائیل را پیامربان رهربی می‏کردند‪ ،‬هرگاه پیامربی‬
‫وفات می‏کرد پیامرب دیگری جانشین وی می‏شد‪ ،‬ولی بعد از من دیگر پیامربی نیست و‬
‫خلفای زیادی خواهند آمد‪ .‬گفتند‪ :‬پس به ما چه فرمان می‏دهی؟ رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم گفت‪ :‬به بیعت اول آنها باز اول آنها وفا کنید و حق شان را اداء کنید‪ ،‬زیرا‬
‫الله سبحانه وتعالی در مورد آن‏چه به آنها سپرده است‪ ،‬از ایشان باز پرس خواهد کرد‪.‬‬

‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ول الل ِه َ‬

‫ص َّ‬ ‫س ُ‬ ‫َال‪ :‬ق َ‬
‫َال َر ُ‬ ‫ِي‪ ،‬ق َ‬‫س ِعي ٍد الْخُدْ ر ِّ‬ ‫ب َ‬ ‫ن أَ ِ‬
‫﴿ وأخرج مسلم َع ْ‬
‫خ َر ِم ْن ُه َم﴾‬
‫ال َ‬‫يِ‪ ،‬فَا ْق ُتلُوا ْ‬ ‫خلِي َف َت ْ‬
‫سل ََّم‪ :‬إِ َذا بُوي َِع لِ َ‬
‫َو َ‬

‫مسلم از ابو سعید خدری روایت کرده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫هرگاه با دو خلیفه بیعت کرده شد دومی را به قتل برسانید‪.‬‬
‫نصوص رشعی بیان می‏کند که نظام خالفت و حکام در این نظام‪ ،‬خلفاء اند‪ .‬این را‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم و خلفای راشدین به نام خالفت یاد کرده اند‪ .‬خلیفه‪،‬‬
‫امیر مومنین و امام مسلامنان کسی است که به رشیعت الله سبحانه وتعالی حکم‬
‫می‏کند؛ یعنی خالفت و خلیفه اصطالحات فقهی اند که حقیقت رشعی دارند‪.‬‬
‫و اما‪ ،‬تحکیم نظام خالفت نظر به دالیل ذیل از کتاب الله سبحانه وتعالی‪ ،‬سنت‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم و اجامع صحابه باالی امت مسلامن فرض است‪:‬‬

‫‪51‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اب َو ُم َه ْي ِم ًنا َعلَ ْي ِه‬ ‫ن الْ ِك َت ِ‬

‫ي َيدَ ْي ِه ِم َ‬‫ح ِّق ُم َصدِّ قًا ل َِّم َب ْ َ‬ ‫اب بِالْ َ‬ ‫﴿ َوأَن َزلْ َنا إِلَ ْيكَ الْ ِك َت َ‬
‫ح ِّق﴾‬ ‫ن الْ َ‬ ‫جا َءكَ ِم َ‬ ‫حكُم بَ ْي َن ُهم بِ َا أَن َز َل اللَّهُ َو َل تَ َّتب ِْع أَ ْه َوا َءه ُْم َع َّم َ‬ ‫فَا ْ‬
‫[سوره مائده‪]48 :‬‬
‫پس(اگر اهل كتاب از تو داوری خواستند) در ميان شان به چيزي داوری كن كه الله بر‬
‫تو نازل كرده‏است و بخاطر پريوي از اميال و آرزوهای آنها از حق و حقيقتي كه براي‬
‫تو آمده است روي مگردان‪.‬‬

‫ح َذ ْره ُْم أَن يَ ْف ِت ُنوكَ َعن‬ ‫حكُم بَ ْي َن ُهم بِ َا أَن َز َل ال َّلهُ َو َل تَ َّتب ِْع أَ ْه َوا َءه ُْم َوا ْ‬ ‫﴿ َوأَنِ ا ْ‬
‫ض َما أَن َز َل اللَّهُ إِلَ ْيكَ َفإِن تَ َولَّ ْوا فَا ْعل َْم أَنَّ َا يُرِيدُ اللَّهُ أَن يُ ِصي َب ُهم ِب َب ْع ِ‬
‫ض ُذنُو ِبه ِْم‬ ‫بَ ْع ِ‬
‫َاسقُونَ ﴾ [سوره مائده‪ ]49 :‬‏‬ ‫اس لَف ِ‬ ‫ن ال َّن ِ‬ ‫َوإِنَّ كَ ِث ً‬
‫ريا ِّم َ‬

‫در ميان آنها به اساس چيزي حكم كن كه الله بر تو نازل كرده‏است و از اميال و‬
‫آرزوهای آنها پريوی مكن! و از آنها برحذر باش كه تو را از برخی چيزهائی‏كه الله بر‬
‫تو نازل كرده‏است منحرف نكنند‪.‬‬
‫خطاب قرار دادن رسول الله صلی الله علیه وسلم به حکم در بین شان به لفظ»مبا‬
‫أنزل الله» خطاب به امت وی صلی الله علیه وسلم نیز هست و مفهومش اینست که‬
‫بعد از رسول الله صلی الله علیه وسلم‪ ،‬حاکمی باشد که در بین شان به اساس «مبا‬
‫انزل الله» حکم کند‪ .‬امر در خطاب‪ ،‬جزم را افاده می‏کند‪ ،‬چون موضوع خطاب فرض‬
‫است و این قرینه به جزم آمده است‪ .‬بنا ًء حاکم کسی است که بعد از رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم در بین مسلامنان براساس «مبا انزل الله» حکم می‏کند که آن عبارت‬
‫از خلیفه است‪.‬‬
‫نظام حکم در اسالم به این وجه نظام خالفت است که اقامه حدود و تطبیق سایر احکام‬
‫بستگی به موجودیت خلیفه دارد‪ ،‬چون خلیفه تطبیق کننده رشیعت الله سبحانه وتعالی‬
‫در زمین است‪ .‬یک واجب تکمیل منی‏شود‪ ،‬مگر آن‏که اسباب آن واجب می‏شود؛‬

‫‪52‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫یعنی ایجاد حاکم که رشیعت را برپا دارد واجب است‪ .‬حاکم از این وجه خلیفه است‬
‫و نظام حکم‪ ،‬نظام خالفت است‪.‬‬
‫﴿ فقد ُروي عن نافع قال‪ :‬قال يل عبد الله بن عمر‪ :‬سمعت رسول الله صىل‬
‫الله عليه وسلم يقول‪ :‬من خلع يداً من طاعة لقي الله يوم القيامة ال حجة له‪،‬‬
‫ومن مات وليس يف عنقه بيعة مات ميتة جاهلية﴾ (رواه مسلم)‬

‫از نافع روایت است که گفت‪ :‬عبدالله بن عمرآمد و برایم گفت‪ :‬از رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم شنیدم که می‏گفت‪ :‬کسی‏که دست از اطاعت بکشد روز قیامت در‬
‫حالی با الله روبه‏رو می‏شود که دلیلی منی‏داشته باشد‪ ،‬و هرکس در حالی مبیرد که در‬
‫گردنش بیعتی وجود نداشته باشد‪ ،‬وی هم‏چون شخص جاهل مرده‏است‪.‬‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم باالی هر مسلامن فرض ساخته که در گردنش بیعت‬
‫باشد و وصف کرده‪ :‬کسی‏که می‏میرد و در گردنش بیعت نباشد وی به مرگ جاهلیت‬
‫وفات یافته‏است‪ .‬بیعت نیست؛ مگر بعد از رسول الله صلی الله علیه وسلم برای خلیفه‬
‫و این حدیث واجب می‏سازد وجود بیعت را در گردن هر مسلامن‪ .‬پس وجود خلیفه‬
‫بیعت را در گردن هر مسلامن الزم می‏سازد‪ ،‬در غیر آن مقرص می‏میرد‪ ،‬مردن جاهلیت‬
‫نتیجه و حاصلش گناه عظیم است به سبب عدم کار کردن برای ایجاد خالفتی که به‬
‫اسالم حکم کند‪.‬‬
‫و اما‪ ،‬اجامع صحابه رضوان الله علیهم اجمعین‪ ،‬برای لزوم اقامه خلیفه بعد از وفات‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم اجامع کردند و تأکید اجامع صحابه به اقامه خلیفه از‬
‫تأخیر کردن دفن رسول الله صلی الله علیه وسلم بعد از وفاتش و مشغول شدن شان به‬
‫نصب خلیفه ظاهر می‏شود‪ ،‬باوجودی که دفن میت بعد از وفات فرض است‪ .‬صحابه‬
‫کسانی بودند که مشغول شدن به تجهیز و دفن رسول الله صلی الله علیه وسلم را‬
‫باالی آنها واجب بود‪ ،‬مگر با آنهم خود را به نصب خلیفه قبل از دفن رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم مرصوف ساختند و در نصب خلیفه ساکت ماندند‪ .‬باوجودی‏که متام‬
‫شان در تأخیر دو شبی دفن میت رسول الله صلی الله علیه وسلم اشرتاک داشتند و‬
‫‪53‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫قدرت این را هم داشتند که مسئله بیعت را ترک کنار گذاشته و به دفن میت بپردازند‪.‬‬
‫چون‏ از وفات رسول الله صلی الله علیه وسلم دو روز سپری شده بود‪ ،‬به همین طور‬
‫بدون دفن میت‪ ،‬شب سوم و روز سوم باقی مانده بود تا آن‏که به ابوبکر رضی الله عنه‬
‫بیعت شد‪ .‬سپس میت رسول الله صلی الله علیه وسلم را در وسط شب‪ ،‬آنهم شب‬
‫چهارم دفن کردند؛ یعنی دو شب دفن میت رسول الله صلی الله علیه وسلم را به تأخیر‬
‫انداختند تا آن‏که به ابوبکر رضی الله عنه قبل از دفن میت رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم بیعت کردند‪.‬‬
‫لهذا همه اصحاب قبل از دفن میت مشغول نصب خلیفه شدند و این چیزی نیست؛‬
‫مگر این‏که نصب خلیفه واجب‏تر از دفن میت باشد‪ .‬بنا ًء اقامه خالفت و نصب خلیفه‬
‫یکی پی دیگر باالی امت مسلامن فرض است‪.‬‬
‫به همین ترتیب خالفت نظام حکم در اسالم است‪ ،‬خلیفه کسی است که مبادرت‬
‫به اعامل سیاسی می‏ورزد‪ ،‬به این سبب سیاست رعایت شئون معنی می‏دهد و کار‬
‫اصلی برای خالفت و خلیفه رعایت شئون امت است و رعایت شئون از حاکم است‬
‫که وی سیاست کند‪ .‬کلمه سیاست در لغت از «سأس» و «سوس» به معنی امورش‬
‫ت ال َّر ِع َّي َة ِس َ‬
‫ياسةً‪:‬‬ ‫«وس ْس ُ‬ ‫را رسپرستی منود آمده است‪ .‬در قاموس محیط آمده است‪ُ :‬‬
‫أم ْرت ُها ونَ َه ْيتُها؛ یعنی من رعیت را سیاست کردم و برای شان امر و نهی منودم‪».‬‬
‫اس ًة‬ ‫اس ال َّر ِع َّي َة يَ ُس ُ‬
‫وس َها ِس َي َ‬ ‫«س َ‬
‫و در صحاح مختار در ماده سین‪ ،‬واو و سین آمده‪َ :‬‬
‫َسِ؛ یعنی رعیت را سیاست کرد و امورش را رسپرستی منود‪ ».‬کلمه ِسیاست به‬ ‫بِالْك ْ‬
‫کرس رشوع می‏شود‪ .‬هم‏چنان در ارتباط به رعایت شئون امت توسط خلیفه احادیث‬
‫وارد شده و می‏توان به یکی از آنها اشاره کرد‪.‬‬
‫ن ُع َم َر‪ ،‬يَق ُ‬
‫ُول‪:‬‬ ‫حدَّ ثَهُ ‪ :‬أَنَّ َع ْبدَ اللَّ ِه بْ َ‬ ‫اب‪ ...‬أَنَّ َ‬
‫سالِ ًم َ‬ ‫ش َه ٍ‬ ‫﴿ أخرج البخاري عَنِ ابْنِ ِ‬
‫ن‬ ‫س ُئ ٌ‬
‫ول َع ْ‬ ‫ُول‪ :‬كُلُّك ُْم َراعٍ‪َ ،‬وكُلُّك ُْم َم ْ‬ ‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬
‫سل ََّم يَق ُ‬ ‫ص َّ‬‫ول اللَّ ِه َ‬‫س َ‬ ‫ت َر ُ‬‫س ِم ْع ُ‬ ‫َ‬
‫ن َر ِع َّي ِت ِه‪ ....‬فالخليفة عمله رعاية الشئون‪ ،‬ورعاية‬ ‫ول َع ْ‬‫س ُئ ٌ‬ ‫َر ِع َّي ِت ِه‪ ،‬ا ِ‬
‫إل َما ُم َراعٍ َو َم ْ‬
‫الشئون من الحاكم هي سياسة وفق معناها اللغوي﴾‬

‫‪54‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بخاری از ابن شهاب روایت می‏کند‪ ...‬سامل گفت‪ :‬عبدالله بن عمر می‏گفت‪ :‬از‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم شنیدم که گفت‪ :‬همه شام شبانيد و همه شام مسئول‬
‫رعيت خويش هستید‪ .‬امام شبان است و مسئول رعيت خويش است‪ ...‬پس خلیفه‬
‫کارش رعایت شئون است‪ ،‬و رعایت شئون از حاکم است که وی سیاست می‏کند‬
‫وفق معنی لغویش‪.‬‬
‫اما‪ ،‬پرسش آخر آیا عقوبت گناهان را در روز قیامت می‏پوشاند؟ این درست است؛‬
‫مگر به رشط این‏که عقوبت‪ ،‬عقوبت رشعی و از جانب دولت اسالمی باشد‪ .‬از دولتی‬
‫که به رشیعت الله سبحانه وتعالی حکم کند‪ ،‬نه به قوانین وضعی برشی و در این مورد‬
‫به تفصیل صحبت خواهیم کرد‪:‬‬
‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ص َّ‬ ‫سولِ الل ِه َ‬ ‫َال‪ :‬كُ َّنا َم َع َر ُ‬ ‫ت‪ ،‬ق َ‬ ‫الصا ِم ِ‬ ‫ن ُع َبا َد َة بْنِ َّ‬ ‫﴿ أخرج مسلم َع ْ‬
‫ُشكُوا بِالل ِه شَ ْي ًئا‪َ ،‬و َل تَ ْزنُوا‪َ ،‬و َل‬ ‫ل أَنْ َل ت ْ ِ‬ ‫ون َع َ‬ ‫َال‪ :‬تُ َبا ِي ُع ِ‬‫س‪َ ،‬فق َ‬ ‫جلِ ٍ‬‫ف َم ْ‬ ‫سل ََّم ِ‬ ‫َو َ‬
‫ل‬ ‫ج ُرهُ َع َ‬ ‫ن َوفَ ِم ْنك ُْم َفأَ ْ‬ ‫ح ِّق‪َ ،‬ف َم ْ‬ ‫ح َّر َم اللهُ إِ َّل بِالْ َ‬‫ْس الَّ ِتي َ‬ ‫َسقُوا‪َ ،‬و َل تَ ْق ُتلُوا ال َّنف َ‬‫ت ِْ‬
‫ن‬ ‫اب شَ ْي ًئا ِم ْ‬ ‫ص َ‬ ‫ن أَ َ‬‫ب ِب ِه َف ُه َو كَفَّا َر ٌة لَهُ ‪َ ،‬و َم ْ‬‫ن َذلِكَ َف ُعو ِق َ‬ ‫اب شَ ْي ًئا ِم ْ‬ ‫ص َ‬ ‫ن أَ َ‬ ‫الل ِه‪َ ،‬و َم ْ‬
‫ل الل ِه‪ ،‬إِنْ شَ ا َء َعفَا َع ْنهُ ‪َ ،‬وإِنْ شَ ا َء َع َّذبَهُ ﴾‬ ‫تَهُ اللهُ َعلَ ْي ِه‪َ ،‬فأَ ْم ُرهُ إِ َ‬‫َس َ‬‫َذلِكَ ف َ‬

‫مسلم از عباده بن صامت رضی الله عنه روايت می‏کند كه رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم در جمعي از يارانش فرمود‪ :‬با من بيعت كنيد بر اين‏كه كسی را با الله رشيك‬
‫نگردانيد‪ ،‬دزدي نكنيد‪ ،‬زنا نكنيد‪ ،‬نفسی را که الله حرام شمرده جز به حق نکشید‪.‬‬
‫هركس از شام به اين وعده‏ها وفا كند‪ ،‬الله سبحانه وتعالی پاداش اعاملش را خواهد‬
‫داد‪ .‬هر كس مرتكب عملی از اعامل فوق بشود و در دنيا مجازات گردد‪ ،‬اين مجازات‬
‫باعث كفاره گناهانش خواهد شد و اگر مرتكب اعامل بد در دنيا مجازات نشود و‬
‫الله سبحانه وتعالی گناهانش را پنهان كند‪ .‬پس او موكول به الله است؛ يعني اگر الله‬
‫سبحانه وتعالی بخواهد او را مي‏بخشد و اگر نخواهد مجازات مي‏كند‪.‬‬
‫پس حدیث بیان می‏کند‪ :‬کسی‏که در دنیا مجازات می‏گردد‪ ،‬این مجازات باعث کفاره‬

‫‪55‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫گناهانش در روز قیامت خواهد شد‪ ،‬به این گناهش در آخرت عذاب منی‏شود و از‬
‫حدیث واضح است که عقوبت باعث كفاره گناهان شخص می‏شود و او عقوبت‬
‫دولت اسالمی است که در آن خلیفه برای حکم کردن به اسالم بیعت داده می‏شود‪ .‬پس‬
‫حدیث رسول الله صلی الله علیه وسلم به این قول رشوع می‏شود‪:‬‬
‫ن َذلِكَ‬
‫اب شَ ْي ًئا ِم ْ‬
‫ص َ‬‫ن أَ َ‬
‫ل الل ِه‪َ ،‬و َم ْ‬ ‫ج ُرهُ َع َ‬ ‫ف ِم ْنك ُْم َفأَ ْ‬
‫ن َو َ‬
‫ون‪َ ...‬ف َم ْ‬
‫﴿ تُ َبا ِي ُع ِ‬
‫ب ِب ِه َف ُه َو كَفَّا َر ٌة لَهُ ﴾‬ ‫َف ُعو ِق َ‬

‫بامن بیعت کنید‪ ...‬هركس از شام به اين وعده‏ها وفا كند‪ ،‬الله سبحانه وتعالی پاداش‬
‫اعاملش را خواهد داد‪ .‬و هر كس مرتكب عملی از اعامل فوق بشود‪ ،‬مجازات می‏گردد‬
‫و این مجازات برای وی در آخرت کفاره است‪.‬‬
‫پس عقوبت که باعث کفاره می‏شود موقف شده برای بیعت است و بیعت برای حاکمی‬
‫است که به اسالم حکم می‏کند‪ ،‬عقوبت که برای شخص در دنیا داده شده که باعث‬
‫کفاره گناهانش در آخرت می‏شود و آن عقوبت دولتی است که به اسالم حکم می‏کند‪.‬‬
‫الله سبحانه سبحانه وتعالی علم دارد و حکم می‏کند‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫جهاد طریقه تأسیس خالفت نیست!‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫امیر بزرگوار ما‪ ،‬به باور ما تأسیس خالفت و جهاد دو فرض جداگانه است و جهاد را‬
‫طریقه تأسیس خالفت منی‏دانیم‪ .‬آیا می‏شود فرق میان این دو فرض را واضح سازید؟‬
‫از الله سبحانه وتعالی برای شام اجر عظیم خواهانم و استدعا می‏کنم که رهربی امت‬
‫اسالمی را نصیب شام گرداند‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫برای وضاحت بیشرت این دو فرض‪ ،‬درک و شناخت موارد ذیل رضوری است‪:‬‬
‫‪1 .1‬هر فرض از خود دلیل رشعی دارد و برای استنباط حکم رشعی هر موضوع‪،‬‬
‫ما به دلیل خود آن موضوع مراجعه می‏کنیم نه به دلیل موضوع دیگری‪ .‬به عنوان‬
‫مثال؛ زمانی‏که می‏خواهیم چگونگی وضو گرفنت را بدانیم‪ ،‬مستقیامً در جستجوی‬
‫دالیلی می‏شویم که متعلق به وضو گرفنت است؛ رصف نظر از این‏که آن دالیل‬
‫در مکه نازل شده است یا در مدینه و حکم رشعی هم بر مبنای اصول وضع شده‬
‫استخراج می‏گردد‪ .‬بنا ًء ما برای استخراج حکم وضو گرفنت به دالیل روزه گرفنت‬
‫رجوع منی‏کنیم تا از آن حکم رشعی را برای وضو استخراج کنیم‪ .‬پس هر موضوع‬
‫از خود دلیل دارد و برای استنباط حکم رشعی باید به هامن دلیل رجوع شود‪ ،‬نه به‬
‫دلیل دیگری‪.‬‬
‫•مثال دیگر‪ :‬زمانی می‏خواهیم احکام حج کردن را بدانیم در جستجوی دالیلی‬
‫می‏شویم که متعلق به حج کردن است‪ ،‬رصف نظر از این‏که آن دالیل در مکه نازل‬
‫شده است یا در مدینه و حکم رشعی نیز برمبنای اصول وضع شده استخراج‬
‫می‏گردد‪ .‬بنا ًء برای استخراج احکام حج کردن در جستجوی دالیلی مناز خواندن‬
‫منی‏شویم؛ بلکه مستقیامً دالیل حج کردن را جستجو می‏کنیم و در می‏یابیم که‬
‫‪57‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫چگونه باید مناسک حج را انجام دهیم‪.‬‬

‫•مشابه به مثال فوق‪ :‬اگر خواسته باشیم احکام جهاد را بدانیم که آیا جهاد یک‬
‫فرضیه فردی است یا جمعی‪ ،‬جهاد دفاعی است یا هجومی؛ در جستجوی دالیلی‬
‫می‏شویم که متعلق به جهاد است‪ .‬البته به شمول احکام فتح و نرش و پخش اسالم‬
‫از این‏که آیا فتوحات توسط زور انجام پذیرفته یا توسط مصالحه‪ .‬بدین ترتیب متام‬
‫دالیل متعلق به جهاد را جستجو می‏کنیم‪ ،‬رصف نظر از این‏که آن دالیل در مکه نازل‬
‫شده است یا در مدینه و از دالیل جهاد حکم رشعی را بر مبنای اصول وضع شده‬
‫استخراج می‏کنیم‪ .‬پس برای استخراج حکم رشعی در مورد جهاد به دالیل زکات‬
‫رجوع منی‏کنیم؛ بلکه اصل اینست که باید به دالیل متعلق به جهاد رجوع کنیم تا‬
‫حکم رشعی جهاد را از آن دالیل استخراج کنیم‪ ،‬نه از دالیل وابسته به موضوعات‬
‫دیگر‪.‬‬
‫برمبنای اصول وضع شده‪ ،‬متام دالیل متعلق به هر موضوع رشعی تحقیق می‏شود‪،‬‬
‫رصف نظر از این‏که آن دالیل در مکه نازل شده است یا در مدینه؛ سپس از دالیل‬
‫مذکور حکم رشعی را طبق اصول وضع شده استخراج می‏کنیم‪.‬‬
‫‪2 .2‬حاال برمی‏گردیم به پرسش شام در خصوص تأسیس دولت اسالمی‪ ،‬ما در‬
‫جستجوی دالیل آن می‏شویم ولوکه این دالیل در مکه نازل شده باشد یا در مدینه و‬
‫سپس مبتنی بر هامن دالیل حکم رشعی و طریقه تأسیس دولت اسالمی را استخراج‬
‫می‏کنیم‪.‬‬
‫•هیچ دلیل رشعی برای تأسیس دولت اسالمی وجود ندارد‪ ،‬به استثنای این‏که‬
‫در سیره رسول الله صلی الله علیه وسلم در دوران مکی ثابت شده است؛ یعنی‬
‫دلیل تأسیس دولت اسالمی هامن عملکرد و فعالیت‏های رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم در دوران مکی می‏باشد‪ .‬در دوران مکی مردم را مخفیانه به اسالم دعوت کرد‪.‬‬
‫سپس کتله‏ی فکری‪-‬سیاسی را تشکیل کرد و در جریان فصول مختلف دعوت خود‬
‫را در مکه و اطراف آن علنی کرد‪ .‬پس از تفاعل در جستجوی طلب نرصت از اهل‬
‫قدرت برآمد‪ .‬رسانجام الله سبحانه وتعالی نرصت را نصیب وی گردانید و رسول‬
‫‪58‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫الله صلی الله علیه وسلم برای تأسیس دولت اسالمی به مدینه منوره هجرت کرد‪.‬‬
‫•رسول الله صلی الله علیه وسلم برای تأسیس دولت اسالمی با مردم مکه قتال‬
‫نکرد و هیچ روایتی نیست که او صلی الله علیه وسلم برای تأسیس دولت اسالمی‬
‫با قبیله‏ای جنگیده باشد؛ یعنی برای تأسیس دولت اسالمی در مکه با هیچ قبیله‏ای‬
‫جهاد نکرد‪ ،‬با وجودی‏که اصحاب کبار از قوت باالی فزیکی برخوردار بودند و‬
‫بارها پیشنهاد جهاد را به رسول الله صلی الله علیه وسلم پیشکش کرده بودند و از‬
‫نظر شجاعت‪ ،‬اصحاب کبار رضوان الله علیهم اجمیعن بی‏نظیر بودند؛ اما رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم هرگز متوسل به زور و قوت نظامی نشد و طبق معمول در‬
‫جستجوی طلب نرصت از اهل قوت بود تا این‏که انصار به او نرصت داد و او صلی‬
‫الله علیه وسلم دولت اسالمی را در مدینه تأسیس کرد‪.‬‬
‫•پس از تأسیس دولت اسالمی‪ ،‬جهاد برای فتوحات‪ ،‬پخش و نرش اسالم و‬
‫حفاظت از دولت اسالمی فرض گردید‪ .‬بنا ًء دالیل رشعی متعلق به جهاد در سیره‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم به خوبی واضح شده است‪ .‬پس جهاد طریقه تأسیس‬
‫دولت اسالمی نیست؛ زیرا جهاد بخاطر اهداف فوق فرض شد و این دلیل فرضیت‬
‫جهاد در سیرت رسول الله صلی الله علیه وسلم به درستی واضح گردیده‏است‪.‬‬
‫•بنابرین‪ ،‬زمانی‏که می‏خواهیم طریقه تأسیس دولت اسالمی را بدانیم به سیره‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم رجوع می‏کنیم و می‏بینیم که وی صلی الله علیه‬
‫وسلم چگونه دولت اسالمی را تأسیس کرد‪ .‬رجوع به کردار او صلی الله علیه وسلم‬
‫در خصوص دعوت‪ ،‬طلب نرصت و تأسیس دولت اسالمی می‏کنیم و می‏بینیم که‬
‫چگونه انصار به او نرصت داد‪ .‬زمانی‏که می‏خواهیم احکام جهاد را بدانیم‪ ،‬پس به‬
‫دالیل رشعی متعلق به جهاد رجوع می‏کنیم‪ .‬فلهذا حکم رشعی هر فرض از دالیل‬
‫رشعی متعلق به آن استخراج می‏گردد‪ ،‬نه از دالیل دیگر‪ .‬بنا ًء حکم و طریقه تأسیس‬
‫دولت اسالمی هم از دالیل رشعی آن اخذ می‏گردد؛ و از همین دالیل حکم رشعی‬
‫هر فرض الهی استخراج می‏گردد‪ .‬خالصه حکم هر فرض رشعی از دالیل رشعی‬
‫متعلق به آن استخراج می‏گردد‪ .‬این بود طریقه اسخراج حکم رشعی برای هر فرض‪.‬‬
‫‪59‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫الله سبحانه وتعالی منبع و منشای متام کامیابی‏هاست‪.‬‬

‫‪60‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آیا فایده گرفنت در خرید مال‪ ،‬از پول قرض داده شده حرام است؟‬

‫پرسش‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫الله سبحانه وتعالی شام را در حفظ وامان خود داشته باشد‪ .‬پرسشی راجع به خرید‬
‫زمین داشتم که رشح معامله آن چنین است‪ :‬شخصی می‏خواهد زمینی را بخرد‪ ،‬ولی‬
‫پولش را ندارد و او از شخص دیگری تقاضای پول برای خرید این زمین می‏کند‪.‬‬
‫شخص دوم در جواب می‏گوید‪ :‬آن را به نام من خریداری و ثبت کن و بعد از مدتی‬
‫آن را برای تو به قیمت بیشرت می‏فروشم‪ .‬آیا این نوع موافقت بین این دو جائز است یا‬
‫خیر؛ و آن پول اضافه از قیمت بعد از مدتی سود است یا فایده؟ در پناه حق باشید‪ .‬الله‬
‫سبحانه وتعالی پاداش خیر برای تان بدهد‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫دو عقد بیع در یک عقد در حالی‏که هر دوی آنها دارای رشوط خاصی باشند جائز‬
‫نیست؛ مثالً‪ :‬اگر توافق بین دو شخص به این رشط صورت گیرد که من موتر شام را‬
‫می‏خرم در صورت که شام زمین من را بخرید‪ .‬بنا ًء این نوع بیع جائز نیست؛ بلکه الزم‬
‫است هر کدام آنها به رشوط خود شان عقد گردند‪ ،‬نه به رشوط دیگری که برای آنها‬
‫گذاشته می‏شود‪ .‬امام احمد از عبدالرحمن بن عبدالله بن مسعود و او از پدر خود‬
‫روایت منوده که فرمود‪:‬‬
‫ص ْف َق ٍة َوا ِ‬
‫حدَ ٍة﴾‬ ‫ف َ‬ ‫ص ْف َق َت ْ ِ‬
‫ي ِ‬ ‫ن َ‬ ‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬
‫سل ََّم َع ْ‬ ‫ول اللَّ ِه َ‬
‫ص َّ‬ ‫س ُ‬‫﴿ نَ َهى َر ُ‬

‫رسول الله صلی الله علیه وسلم از وجود عقد دو بیع در عقد یک بیع‪ ،‬منع فرمودند‪.‬‬
‫مثالً‪ :‬شخصی بگوید خانه خود را برایت فروختم به رشطی‏که به فروش برسانم بر تو‬

‫‪61‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حویلی دیگر خود را به فالن قیمت؛ و یا این‏که خانه شام را می‏خرم به این رشط که‬
‫دخرتت را در عقد نکاح من در آری‪ .‬در حالی‏که فروخنت خانه اولی یک عقد بیع و‬
‫فروش حویلی بیع دیگری است‪ .‬هم‏چنان خرید خانه یک بیع و پرداخت مهر در نکاح‬
‫بیع دیگری است؛ جمع منودن هر دو در یک عقد بیع جائز نیست‪ .‬پس شام پرسیدید‬
‫که آیا فایده گرفنت در این حالل است‪ ،‬باید گفت که اگر جانبین به این رشط توافق‬
‫منایند که من فعالً زمین را به پول نقد خریداری می‏کنم‪ ،‬بعد از مدتی به قیمت باالتر‬
‫بر تو به فروش می‏رسانم که این دو عقد رشوط خود را دارا می‏باشند‪ .‬لهذا این نوع بیع‬
‫جائز نیست باید هر کدام آن دو بیع با رشوط خود شان و به صورت جداگانه صورت‬
‫گیرند‪ .‬در آخر برای تان از الله متعال برکت در مال و خانواده‏ای شام استدعا می‏دارم‪.‬‬

‫‪62‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اعالم خالفت از سوی تنظیم الدوله( داعش )‬

‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫برای متام برادرانی که در مورد اعالم برپایی خالفت از سوی گروه تنظیم الدوله‬
‫(داعش) خواستار تفسیر شده بودند‪ ،‬از تذکر نام‏های شان رصف نظر می‏کنم‪ ،‬چون‬
‫تعداد شان زیاد است‪ .‬از ایرنو مستقیامً به پرسش شان پیرامون اعالم خالفت از سوی‬
‫گروه تنظیم الدوله خواهم پرداخت‪.‬‬
‫برادران معزز!‬
‫هر سازمان و یا حزبی که می‏خواهد خالفت را در یک منطقه اعالم کند‪ ،‬باید از طریقه‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم پیروی مناید‪ .‬زیرا حزبی که خالفت را اعالم می‏کند‬
‫باید تسلط کامل بر آن منطقه داشته باشد و امنیت داخلی و خارجی آن منطقه را تأمین‬
‫کرده بتواند‪ .‬رسزمینی‏که در آن خالفت اعالم می‏گردد باید توانایی و ظرفیت یک دولت‬
‫را در منطقه داشته باشد‪ .‬رسول الله صلی الله علیه وسلم جهت تاسیس دولت اسالمی‬
‫در مدینه منوره این واقعیت را در نظر گرفت؛ سلطه و حاکمیت در دست رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم بود و امنیت داخلی و خارجی تحت حاکمیت اسالم بود و مدینه‬
‫مانند سایر دولت‏ها محاط بر آن‪ ،‬ظرفیت و توانایی تأسیس دولت اسالمی را داشت‪.‬‬
‫بنا ًء گروه تنظیم الدوله‪ ،‬نه سلطه کامل بر خاک سوریه دارد و نه به عراق و نه هم‬
‫توانائی تأمین امنیت داخلی و خارجی را دارا می‏باشد‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬حتی اعضای‬
‫این گروه‪ ،‬به خلیفه‏ای که بیعت کرده اند‪ ،‬هنوز شخصاً توانایی اعالم خالفت را در‬
‫محرض عام به‏گونه علنی ندارد‪ ،‬جالب این‏که واقعیت او طوری‏که قبل از اعالم خالفت‬
‫نامعلوم بود‪ ،‬حاال نیز مبهم و نامعلوم است! فلهذا این اقدام تنظیم الدوله‪ ،‬برخالف‬
‫آن‏چه رسول الله صلی الله علیه وسلم در مدینه انجام داد‪ ،‬می‏باشد‪ .‬رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم اجازه داشت تا قبل از تأسیس دولت در غار ثور در خفا باشد‪ ،‬ولی‬
‫زمانی‏که دولت اسالمی تأسیس شد‪ ،‬او دیگر مخفی نبود و کامالً رسپرستی امور مردم‬
‫را در دست گرفت‪ ،‬ارتش را رهربی کرد‪ ،‬منازعات را حل و فصل منود‪ ،‬مناینده‏ها را‬
‫‪63‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫به کشورهای مختلف فرستاد و مناینده‏های دیگران را به حضور خویش در محرض عام‬
‫به‏گونه علنی می‏پذیرفت‪ .‬پس واقعیت رسول الله صلی الله علیه وسلم قبل از تأسیس‬
‫دولت و بعد از آن کامالً فرق می‏کرد‪ .‬فلهذا گروه که خالفت را اعالم کرده ‪ ،‬این عمل‬
‫شان در مطابقت با طریقه رسول الله صلی الله علیه وسلم نبوده و هیچ یک از رشایط‬
‫فوق را تکمیل نکرده و این اعالم هم مانند اعالم خالفت و دولت اسالمی از سوی‬
‫گروه‏های قبلی می‏باشد‪ .‬چنان‏چه قبالً هم بعضی گروه‏ها اعالم خالفت کرده بودند‪.‬‬
‫اعالم خالفت از سوی گروه تنظیم الدوله یک نام است و بس‪.‬‬
‫آنها با این کارشان فقط خودشان را خوش می‏سازند؛ اما واقعیت امر اینست که در هیچ‬
‫منطقه‏ای حاکمیت کامل نداشته و توانایی تأمین امنیت داخلی و خارجی را ندارند؛ و‬
‫نه هم رشایط تأسیس خالفت بر آن منطقه صدق می‏کند‪ .‬پس خلیفه خود خوانده این‬
‫گروه‪ ،‬مانند کسانی هست که قبالً خود را خلیفه و حتی مهدی زمان اعالم کرده بودند‪،‬‬
‫البته بدون این‪‎‬که مولفه‏های خالفت و خلیفه شدن را در نظر بگیرند و هم‏چنین بدون‬
‫در نظر داشت سلطه‪ ،‬امنیت و محافظت آن!‬
‫خالفت‪ ،‬یک دولت مهم است و رشیعت اسالمی طریقه تأسیس آن‪ ‌،‬شیوه استنباط‬
‫احکام آن در مورد حکم‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد و روابط بین امللل را نیز واضح کرده است‪.‬‬
‫خالفت موضوع عادی نیست که تنها اعالم شود و نام آن در رسانه‏های چاپی‪ ،‬صوتی و‬
‫تصویری و در پایگاه‏های خربی و نرشیه‏ها گرفته‏شود‪ .‬خالفت موضوع مهم و حیاتی‬
‫است که رشایط خاص خود را دارد و برای تأسیس آن موارد فوق رضوری است‪ .‬مهم‏تر‬
‫از همه این‏که اگر خالفت واقعی تأسیس شود‪ ،‬متام جهان تکان می‏خورد و متام‬
‫کفار جهان علیه آن اعالم مخالفت می‏کنند و اگر خالفت واقعی تأسیس شود‪ ،‬دارای‬
‫استحکامات اساسی می‏باشد و دوام می‏داشته باشد‪ .‬از طرفی‪ ،‬خالفت توانایی تأمین‬
‫امنیت داخلی و خارجی را می‏داشته باشد و توانایی تطبیق اسالم در داخل و حمل آن‬
‫را در خارج توسط دعوت و جهاد می‏داشته باشد‪.‬‬
‫اعالم خالفت از سوی گروه تنظیم الدوله‪ ،‬فقط به یک اعالم دراماتیک و میان خالی‬
‫است که هرگز منجر به افزایش و کاهش واقعیت ساختار دولت منی‏گردد‪ .‬از جانب‬
‫‪64‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫دیگر‪ ،‬سازمانی‏که خالفت را اعالم کرده قبل از اعالم خالفت و بعد از اعالم آن‪ ،‬یک‬
‫گروه نظامی بوده و جز فعالیت‏های نظامی کار دیگری انجام نداده است‪ .‬واقعیت‬
‫این گروه نظامی مشابه به واقعیت دیگر گروه‏های مسلح می‏باشد که با رژیم‏ها و میان‬
‫یکدیگر می‏جنگند و هیچ کدام آنها تسلط و حاکمیت کامل بر سوریه یا عراق و یا هر‬
‫دو کشور ندارند‪ .‬آیا هیچ گروه مسلح به ویژه گروه تنظیم الدوله در واقعیت امر توانایی‬
‫تسلط یافنت بر یک منطقه مناسب را دارند که در آن رشایط تأسیس خالفت مهیا باشد‬
‫و خالفت در آن‏جا اعالم گردد و به تطبیق اسالم پرداخته شود؟!‬
‫بنا ًء واقعیت امر از این قرار نیست‪ ،‬این گروه‏ها توانایی تسلط بر منطقه مناسب را‬
‫ندارند‪ .‬پس اگر توانایی آن را می‏داشتند و یا این‏که خالفت را طوری‏که رشیعت گفته‬
‫تأسیس می‏کردند‪ ،‬پس بیعت به آن نه تنها بر حزب التحریر فرض می‏بود؛ بلکه بر متام‬
‫مسلامنان جهان پیروی و بیعت آن فرض می‏گردید‪ .‬اگر واقعاً خالفت مطابق طریقه‬
‫محمد رسول الله صلی الله علیه وسلم تأسیس می‏شد‪ ،‬ما آماده بودیم که از آن پیروی‬
‫کنیم‪ .‬پس بدین اساس هر که خالفت را مطابق طریقه رشعی تأسیس کند متابعت از‬
‫آن فرض می‏باشد‪ .‬فلهذا متام گروه‏های نظامی به شمول گروه تنظیم الدوله‪ ،‬نه عنارص‬
‫تشکیل دولت را دارا می‏باشند و نه هم در منطقه تسلط عام و تام دارند و نه هم توانایی‬
‫تأمین امنیت و حفظ خالفت را دارند‪ .‬بنابرین‪ ،‬اعالم خالفت از سوی تنظیم الدوله‬
‫یک نام است و بس و واقعیت اعالم خالفت از سوی آنان هرگز امر خالفت را تحقق‬
‫منی‏بخشد و به خالفت هم منی‏ماند‪.‬‬
‫اما آن‏چه قابل تعمق است که اعالم خالفت از سوی گروه تنظیم الدوله می‏تواند بسیار‬
‫تأثیر منفی بر مردم عادی نسبت به تصور آنها از دولت خالفت داشته باشد؛ یعنی با این‬
‫اعالم‪ ،‬مردم دید غلطی نسبت به خالفت پیدا می‏کنند‪ .‬این در حالی است که مفکوره‬
‫خالفت نزد مسلامنان از قوت و قدرت خاصی برخوردار بوده و اهمیت بزرگ دارد‪.‬‬
‫گروه تنظیم الدوله با این کار خود خالفت را در نظر مردم سطحی‏نگر و کم اهمیت‬
‫جلوه می‏دهد و از ارزش خالفت می‏کاهد تا حدی‏که بعد ازین‪ ،‬هر فردی جرئت‬
‫خواهد پیدا کرد که روی جاده‏ها‪ ،‬میدان‏ها و حتی در قریه‏ها ظاهر شده خالفت را‬
‫‪65‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اعالم و خود را خلیفه مسلامنان بخواند‪ .‬سپس از انظار مردم منزوی شده و بعدا ً نسبت‬
‫به اقدام خویش اظهار خرسندی کند که کاری درستی را انجام داده است‪ .‬دریغا! که‬
‫مفکوره‏ی با اهمیت و پاک خالفت را به بازیچه اطفال و دشمنان اسالم تبدیل کرده اند‪.‬‬
‫بنا ًء هم‏چو اعالنات اهمیت خالفت را کم ارزش جلوه داده و مردم نسبت به آن متنفر‬
‫می‏شوند و اهمیت خالفت از قلوب مردم عادی فراموش شده و کلمه مقدس خالفت‬
‫به یک کلمه‏ای بی‏ارزش و پوچ تبدیل می‏شود‪ .‬پس هم‏چو اعالنات‪ ،‬باعث تأثیرات‬
‫منفی بر روحیه مردم عادی شده و اهمیت آن را از بین می‏برد‪ .‬پس در هم‏چو زمان‬
‫حساس که آمدن خالفت بسیار نزدیک شده و همه به‏گونه بی‏صربانه چشم به راه آن‬
‫هستند باید روی هم‏چو اعالنات کمی تعمق کنیم و عمیقاً آن را تحت غور و مطالعه‬
‫قرار دهیم‪ .‬امروز مردم شاهد پیرشفت‏های چشم‏گیر حزب التحریر درین خصوص‬
‫هستند و این حزب مطابق به طریقه رسول الله صلی الله علیه وسلم طوری‏که ایشان در‬
‫مدینه دولت اسالمی را تأسیس کردند به پیش میرود و درین راستا موفقیت‏های بزرگی‬
‫را به دست آورده است و عنقریب خالفت راشده ثانی تأسیس می‏گردد ان‏شاءالله‪.‬‬
‫امروز برخورد و تفاعل درست حزب التحریر با امت اسالمی‪ ،‬سبب شده است که‬
‫امت آماده تأسیس خالفت باشند و این حزب را در آغوش گرفته که برداشت دقیقش از‬
‫اسالم‪ ،‬اعتامد‪ ،‬ایامن و مبارزات خستگی ناپذیر اعضای آن‪ ،‬این حزب را با اعتامدترین‬
‫و بزرگ‏ترین حزب در میان امت اسالمی مبدل کرده است‪ .‬تعامل درست حزب التحریر‬
‫با امت اسالمی سبب شده است تا مسلامنان مفهوم و اهمیت اخوت و برادری در‬
‫اسالم را درک کنند و از مزایای آن لذت بربند و ان‏شاءالله از تالش‏های خستگی ناپذیر‬
‫این حزب در راه تأسیس خالفت همه‏ای امت اسالمی سود می‏برند‪.‬‬
‫خالفتی‏که بر طریقه رسول الله صلی الله علیه وسلم تأسیس شود‪ ،‬متام رسپرستی‬
‫امور مسلامنان را به عهده گرفته و همه‏ای مسلامنان از خیر آن مستفید ‏شوند‪ .‬اعالم‬
‫خالفت از سوی گروه تنظیم الدوله در یک زمان بسیار حساس رخ داد و برای مردم‬
‫نسبت به تأسیس خالفت تصویر غلط و مبهم ایجاد شد و حتی گفته می‏توانیم که‬
‫اذهان مردم عادی را نسبت به خالفت کامالً مغشوش ساخت و دید درستی را که مردم‬
‫‪66‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫عادی نسبت به خالفت داشتند‪ ،‬این گروه با اعالم‏ خود آن را تحریف کرد‪.‬‬
‫این مسئله باعث خطور هزارها پرسش در اذهان مردم شده است‪ .‬کسانی‏که خالفت‬
‫را اعالم کردند هیچ حاکمیت و قدرت ندارند تا امنیت داخلی و خارجی را تأمین کنند‬
‫و از خالفت حراست منایند‪ .‬ایشان فقط در فیس‏بوک و رسانه‏ها خالفت را اعالم‬
‫کردند‪ ،‬نه در کدام مکان مناسب و معمول با تکمیل رشایط خالفت‪ .‬هم‏چو برنامه‏ریزی‬
‫مشکوک است‪ ،‬زیرا از یک طرف این گروه و بقیه گروه‏های نظامی براساس ساختاری‬
‫تکتل فکری تأسیس نشده اند و به آسانی نفوذ دستان پلید ارشار غربی‏ها و رشقی‏ها‬
‫را به داخل شان اجازه می‏دهند و رشقی‏ها و غربی‏ها آزادانه در منطقه تحت تسلط‬
‫آنها رفت و آمد می‏منایند و برای همگی واضح است که غرب و رشق برضد اسالم‬
‫و خالفت توطئه چینی می‏کنند و نقشه طرح می‏کنند‪ .‬بنا ًء این گروه‪ ،‬تصویر درست‬
‫خالفت را تحریف کرد و مبارزات و پیرشوی‏های امت اسالمی درین راه را به عقب‬
‫راند و حتی ایشان قادر نیستند تا دوباره این تصویر غلط را بزدایند و دوباره تصویر‬
‫درست خالفت را برای مردم پیشکش کنند‪ .‬ایشان در حالی خوشحال اند که خالفت‬
‫تنها در سطح یک نام و بدون هیچ وزن و نیروی باقی خواهد ماند‪ .‬در حالی‏که اعالم‬
‫خالفت واقعی متام کفار جهان را رساسیمه می‏کند و آنها را‏به وحشت می‏اندازد‪ .‬ولی‬
‫امروز با اعالم آن از سوی گروه تنظیم الدوله به یک شوخی در میان دشمنان اسالم‬
‫مبدل شده است‪.‬‬
‫باوجود اعامل زیان‏آور دشمنان اسالم و مزدوران شان در رشق و غرب‪ ،‬اعالم می‏کنیم‬
‫که واقعیت خالفتی که برای چندین قرن جهان را رهربی کرد‪ ،‬برای همگی واضح و‬
‫هویدا بود و کدام موضوع نا آشنا نیست؛ با وجود متام توطئه‏ها و پالن‏های شام غیر‬
‫قابل تسخیر بوده و مسلامً حتمی‏الوقوع است‪.‬‬
‫الله سبحانه وتعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫َي ال َْم ِكرِينَ﴾ [سوره انفال‪]30 :‬‬
‫يْكُ ُر اللَّهُ َواللَّهُ خ ْ ُ‬
‫يْكُ ُرونَ َو َ‬
‫﴿ َو َ‬

‫آنان چاره می‏انديشيدند و نقشه می‏كشيدند‏ و الله سبحانه وتعالی هم تدبري و چاره‬
‫‪67‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫سازی می‏كرد والله بهرتين چاره ساز است‪.‬‏‬

‫الله سبحانه وتعالی حزب التحریر را برای تأسیس خالفت رهنامیی و هدایت کرده است‬
‫و در این حزب مردانی هستند که هیچ تجارت و بیع آنها را از ذکر الله سبحانه وتعالی‬
‫منحرف منی‏سازد و آنها خالفت را با قلب‏ها‪ ،‬گوش‏ها و چشامن خویش پذیرفته و در‬
‫آغوش کشیده‏اند‪ .‬آنها مردان قهرمان و فوالدین هستند و برای تأسیس خالفت آمادگی‬
‫عام و تام دارند‪ .‬آنها حکم خالفت و دستور آن را به شمول حکومت‏داری و اداره‏ی‬
‫آن از منابع اسالم استخراج و آماده کرده اند‪ .‬مسلامً آمادگی آنها مشابه به آمادگی‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم برای تأسیس خالفت است‪ .‬ایشان آماده‏اند تا مطابق‬
‫منهج رسول الله صلی الله علیه وسلم خالفت را تأسیس منایند‪ .‬این مردان وفادار‬
‫به الله سبحانه وتعالی ان‏شاءالله آماده هستند تا در مقابل هر نوع تحریف‪ ،‬تعبیر و‬
‫تفسیر سوء در قبال خالفت ایستادگی و مقاومت کنند‪ .‬در مقابل توطئه‏های کفار‪،‬‬
‫مزدوران و پیروان آنها صخره‏های آهنین هستند و با اتکا به قوت الله سبحانه و تعالی‬
‫بهرتین سیاسیون امت اسالمی هستند و به آخرین حد نبوغ سیاسی خود رسیده‏اند و‬
‫با اتکا و اعتامد به قدرت الله سبحانه وتعالی در مقابل هرنوع دسائس و پالن‏های‬
‫شوم دشمنان اسالم و مسلامنان مقاومت می‏کنند و پالن‏ها و دسائس کفار را به خاک‬
‫یکسان می‏کنند و چنان از خود پایمردی و ایستادگی نشان می‏دهند که هرگز تاریخ‬
‫فراموش نکند‪ .‬الله سبحانه و تعالی در خصوص ایشان می‏فرماید‪:‬‬
‫ئ إِ َّل ِبأَ ْهلِ ِه﴾ [ سوره فاطر‪]43 :‬‬ ‫يق الْ َمكْ ُر َّ‬
‫الس ِّي ُ‬ ‫ح ُ‬‫﴿ َو َل يَ ِ‬

‫حيله‌گري‏های زشت‪ ،‬جز دامنگري حيله‌گران منی‏گردد‪.‬‬

‫ای برادران و خواهران معزز! خالفت یک موضوع خیلی‏ها مهم و حیاتی است و‬
‫بازگشت آن نیز یک موضوع عادی منی‏باشد‪ ،‬تأسیس آن تنها به گزارش رسانه‏های‬
‫شایعه پراکن خالصه منی‏شود‪ ،‬و به اذن الله سبحانه وتعالی تأسیس خالفت زلزله‏ی‬
‫بزرگ را در رسارس جهان برپا خواهد کرد و متام معادالت روابط بین امللل و نظم‬

‫‪68‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫جهانی را تغییر و مسیر و چهره‏ای جغرافیایی و تاریخ را دگرگون می‏کند‪ .‬ان‏شاءالله‬

‫عنقریب خالفت برمنهج رسول الله صلی الله علیه وسلم تأسیس می‏گردد و این‬
‫مژده‏ی رسول الله علیه وسلم است‪ .‬کسانی‏که خالفت را برپا می‏کنند به مانند آنانی‬
‫خواهند بود که در ابتدا خالفت راشده را تأسیس کردند‪ .‬کسانی‏که خالفت را تأسیس‬
‫می‏کنند بهرتین‏ها و مخلص‏ترین‏ها در میان امت اسالم هستند و امت اسالمی نیز آنها‬
‫را از صمیم قلب دوست دارند و چشم به راه آنها هستند و ایشان نیز امت اسالمی را‬
‫دوست دارند‪ ،‬برای امت اسالمی دعا می‏کنند و نیت نیک در باره امت اسالمی دارند؛‬
‫از مالقات امت اسالمی خوشحال می‏شوند و امت اسالمی نیز از مالقی شدن با آنها‬
‫خرسند می‏شوند و هرگز از حضور آنها در میان ‏شان ناراحت نشده و نه هم از آنها‬
‫متنفر می‏شوند‪ .‬این چنین است اعاده کنندگان خالفت بر منهج نبوت و همین است‬
‫خصائل احیا کنندگان خالفت راشده ثانی! الله سبحانه وتعالی قطعاً خالفت را به‬
‫کسانی می‏دهد که شائسته آن باشند و از الله سبحانه وتعالی می‏خواهیم تا از زمره‬
‫همین افراد باشیم و از الله سبحانه وتعالی استدعا می‏کنیم که توانایی این را برای ما‬
‫اعطا کند تا خالفت را تأسیس کنیم‪.‬‬

‫َاس َت ْب ِ ُ‬
‫شوا ِب َب ْي ِعك ُُم الَّ ِذي بَايَ ْع ُت ْم ِب ِه﴾ [سوره توبه‪]111 :‬‬ ‫﴿ف ْ‬

‫پس به معامله‌ای كه كرده‌ايد شاد باشيد‪.‬‬

‫مبارزان راه حق هرگز مأیوس منی‏شوند‪ .‬بنا ًء هرگز از الله سبحانه وتعالی نا امید‬
‫مشوید‪ ،‬زیرا الله سبحانه وتعالی هرگز تالش‏های شام را به هدر منی‏دهد و دعاهای‬
‫شام را مسرتد منی‏کند و نیز امید شام را به نا امیدی مبدل منی‏سازد‪ .‬پس با ما کمک‬
‫کنید و با ما یکجا شوید‪ .‬بیاید انرژی خویش را با ما یکجا کنید تا بر این امر مهم فایق‬
‫آیم و الله سبحانه وتعالی نیز نرصت و خیر خویش را افزایش دهد و نگذارید تا هم‏چو‬
‫اعالنات میان خالی تالش‏های خستگی ناپذیر شام را به عقب اندازد و سبب تأخیر‬
‫تأسیس خالفت گردد‪.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫تبُّج‬
‫وضاحت معنی َ‬
‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫آن‏چه را در مورد پوشیدن پتلون نزد اقارب غیر محرم نوشته‏اید‪ ،‬مطالعه کردم‪ .‬شام‬
‫گفته‏اید که پوشیدن پتلون نزد اقارب غیر محرم جواز رشعی ندارد؛ اما دلیل رشعی به‬
‫َبج حالتی است‬ ‫َبج است‪ .‬چنان‏چه ما می‏دانیم ت َ ُّ‬ ‫آن نیاورده‏اید و تنها فرموده‏اید که ت َ ُّ‬
‫که انسان توجه دیگران را به خود جلب کند‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬معیارهای جوامع در‬
‫َبج فرق می‏کند‪ .‬طوری‏که ما می‏دانیم پوشیدن پتلون در زندگی اجتامعی‬ ‫تعریف ت َ ُّ‬
‫خاص(داخل خانه) پیش اقارب‪ ،‬چیزی است که جلب توجه منی‏کند‪ ،‬چون باالی‬
‫پتلون باال پوش دراز می‏پوشند‪ ،‬همه مردم این چنین می‏کنند‪ .‬این معیارهای است‬
‫َبج و چه لباسی غیر متَ َبِج است؛ یعنی جلب‬ ‫که جامعه تعیین می‏کند‪ ،‬چه لباسی ت َ ُّ‬
‫توجه به لباس مربوط به معیارهای جوامع است؟ امید وارم مسئله را توضیح دهید‪ .‬الله‬
‫سبحانه وتعالی برای شام جزای خیر نصیب و حامیت و نرصت اهل قوت را اعطا‬
‫کند‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫حسن و جامل زن برای مردان بیگانه است‪ .‬در فرهنگ‬ ‫ربج در لغت آشکار ساخنت ُ‬ ‫تَ ّ‬
‫ربج‪ :‬ظاهر ساخنت زینت برای اجانب است‬ ‫لسان العرب‪ ،‬چنین تعریف شده‏است‪« :‬تَ ّ‬
‫و این عمل را نکوهیده ‏دانسته؛ مگر برای شوهر‪ ».‬در قاموس املحیط آمده‏ است‪:‬‬
‫َبجت‪ :‬یعنی زن زینتش را برای مردان ظاهر سازد‪ ».‬در مختار الصحاح آمده‏ است‪:‬‬ ‫«ت َ ّ‬
‫حسن و زینت زن برای مردان است‪ ».‬هم‏چنان در مقاییس‬ ‫بج‪ :‬آشکار ساخنت ُ‬‫«والتَ ّ ُ‬
‫اللغة‪ ،‬چنین آمده‏ است‪« :‬بَ َر َج که حرف‏های باء‪ ،‬راء و جیم دارای دو اصل است که‬
‫َبج نیز از همین‬
‫بروج و ظاهر ساخنت یکی از آن دو می‏باشد‪ ».‬به همین ترتیب کلمه ت َ ُّ‬

‫‪70‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫مصدر مشتق گردیده که آن آشکار ساخنت محاسن زن برای مردان است‪.‬‬

‫از کلمه‏ی «اظهار» و کلامت «بروز و ظهور» دانسته می‏شود‪ ،‬آن زینت و جاملی است‬
‫َبج از‬
‫که توجه را جلب کند‪ ،‬و برای مردان متجلی گردد‪ .‬به همین سان معنی رشعی ت َ ُّ‬
‫معنی لغوی آن فرق ندارد؛ هامن‏گونه که الله سبحانه وتعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫ني ِمن زِي َن ِت ِهنَّ﴾ [سوره نور‪]31:‬‬
‫خ ِف َ‬
‫ن لِ ُي ْعل ََم َما يُ ْ‬ ‫ن ِبأَ ْر ُ‬
‫جلِ ِه َّ‬ ‫﴿ َو َل يَ ْ ِ‬
‫ضبْ َ‬

‫وهنگام راه رفنت‪ ،‬پاهای خود را به شدت به زمین نزنند تا زینت پنهانی شان دانسته‬
‫شود(و صدای خلخال که برپا دارند به گوش رسد)‪.‬‬
‫بدین معنی که زنان نباید پاهای خود را حین راه رفنت به زمین کوبند؛ یعنی آن‏گونه راه‬
‫روند که صدای پای شان بلند شود؛ چون در آن صورت‪ ،‬مرد می‏داند که زن در زیر‬
‫َبج لغتاً و رشعاً زینتی‬
‫َبج است و ت َ ُّ‬
‫چادر لباس زینتی پوشیده‏است‪ .‬متام این حاالت ت َ ُّ‬
‫را گویند که توجه دیگران را جلب کند‪.‬‬
‫با تطبیق این معنی در لباس و پتلون در زندگی خاصه نزد اقارب غیر محرم‪ ،‬هنگامی‏که‬
‫جهت دید و بازدید و مراعات صله رحمی و احوال پرسی نزدیکان‪ ،‬زن در حاالتی‬
‫که رشع آن را بیان منوده است؛ مانند‪ :‬اعیاد به خانه یکدیگر می‏آیند‪ ،‬دانسته می‏شود‬
‫که اگر این لباس بدون باالپوش درازی باشد که انفراج(گشاد‏گی) پتلون را در قسمت‬
‫ران‏ها نپوشاند‪ ،‬در این حالت رشعاً پوشیدن آن جائز نیست‪ ،‬چون توجه دیگران را‬
‫جلب می‏کند‪ .‬پس زن هنگامی‏که پتلون می‏پوشد و گشاد‏گی آن در قسمت ران‏ها‬
‫آشکار است‪ ،‬در این صورت توجه دیگران را به خود جلب می‏کند‪ .‬ولی زمانی‏که‬
‫همراه با آن باالپوش دراز بپوشد که گشاد‏گی پتلون را در قسمت ران‏ها بپوشاند‪ ،‬در‬
‫این صورت عادتاً جلب توجه منی‏کند؛ مگر در حاالت غیر عادی‪.‬‬
‫رضور نیست تا نصی آید و تذکر دهد که لباس پتلون در زند‏گی خاصه نزد اقارِب غیر‬
‫محرم تربج است؛ بل دالیلی که در باال تذکر گردید واقعیت تربج را واضح می‏سازد‪.‬‬
‫چنان‏چه در پوشیدن پتلون و بلوز بدون باالپوش که انفراج و گشاد‏گی پتلون را در‬
‫قسمت ران‏ها و مثل آن بپوشاند‪ ،‬قابل تطبیق است‪.‬‬
‫‪71‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بنابرین‪ ،‬در پاسخ پرسش قبلی چنین آمده ‏است‪« :‬لباس پتلون از جمله‏ی تربجات‬
‫است‪ .‬پس ظاهر شدن با پتلون نزد اقارب غیر محرم‪ ،‬هنگام دید و بازدید در ایام عید‬
‫و روزهای دیگر که غرض رعایت صله رحم می‏آیند‪ ،‬جواز ندارد‪ ».‬این پاسخ خاص‬
‫به لباس پتلون و بلوزی است که آشکار و غیر پوشیده با باالپوش باشد‪ .‬علی الرغم‬
‫این پاسخ‪ ،‬موضوع برای بعضی خواهران در حاله ابهام باقی مانده ‏است و تعدادی‬
‫از آنها مرتبط به همین موضوع پرسش‏های را مطرح کردند و من پاسخی به رشح زیر‬
‫برای شان فرستادم‪:‬‬
‫«آن‏چه در وب سایت حزب پیرامون لباس پتلون در خانه نزد اقارب غیر محرم به نرش‬
‫َبج تعبیر شده است‪ .‬جائز نیست تا با آن نزد اقارب ظاهر شد‪،...‬‬ ‫رسیده‪ ،‬این عمل ت َ ُّ‬
‫اما این پاسخ برای حالتی است که پتلون برهنه و مکشوف باشد؛ یعنی فقط پتلون و‬
‫َبج است و‬ ‫بلوز باشد که در این حالت پتلون ظاهر می‏گردد‪ ،‬و قطعاً این حالت ت َ ُّ‬
‫جائز نیست که در خانه نزد اقارِب غیر محرم زمانی‏که به زیارت یکدیگر و یا مراعات‬
‫صله رحمی در اعیاد می‏روند پوشیده‏ شود؛ اما زمانی‏که باالی آن دامن درازی باشد که‬
‫َبج نیست‪ .‬البته در‬ ‫قسمت بزرگ آن را بپوشاند و توجه را جلب نکند‪ ،‬در این حالت ت َ ُّ‬
‫خانه و در میان اقارب غیر محرم نه در بیرون از خانه‪ ،‬آنهم زمانی‏که برای دید و باز دید‬
‫در ایام عید و یا عیادت مریض وغیره می‏آیند‪ ،‬نه در بیرون از خانه‪».‬‬
‫از پرسش فوق واضح می‏گردد که صاحب آن از این پاسخ آگاهی ندارد‪ .‬طبعاً پاسخ‬
‫فوق تنها در داخل خانه است‪ ،‬نه در حیات عامه؛ چون لباس زند‏گی عامه معروف‬
‫است که در آن تحقق سه رشط الزمی است‪:‬‬
‫‪1 .1‬سرت عورت‬
‫َبج‬
‫‪2 .2‬عدم ت َ ُّ‬
‫‪3 .3‬جلباب رشعی‬
‫این موضوع را نیز قبالً در پاسخ دیگر به تفصیل بیان کرده‏ام‪.‬‬

‫‪72‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آمادگی امت جهت پذیرش خالفت‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫مسلامنان از دیر زمانی منتظر اعالم دولت خالفت بر منهج نبوت هستند و ا ُمید داریم‬
‫به نرصت الله سبحانه وتعالی روزی از این خرب مبارک آگاهی حاصل کنیم‪ .‬اما پرسش‬
‫من نظر به موقف و دیدگاه سیاسی شام از حوادث جاری اینست‪ :‬آیا در حال حارض‬
‫امت اسالمی آمادگی پذیرش چنین امر بزرگی را خواهند داشت؟ و آیا آن‏چه بعد از‬
‫تأسیس خالفت اسالمی رومنا گردد تنظیم آن دشوارتر از تأسیس خالفت اسالمی‬
‫نیست؟ پس آیا امت اسالمی آمادگی پذیرش چنین عواقبی را دارد؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫الله سبحانه وتعالی شام را اجر عظیم نصیب گرداند که در ا ُمید برگشت حاکمیت دین‬
‫الله سبحانه وتعالی هستید‪ ،‬اگر الله سبحانه وتعالی ما را نرصت دهد خالفت اسالمی‬
‫را تأسیس می‏منائیم‪ ،‬رصف نظر از این‏که امت اسالمی آماده پذیرش تأسیس خالفت‬
‫اسالمی و عواقب آن است یا خیر!‬
‫بلی آن‏چه نبودش احساس می‏شود؛ نبود رهربی سامل در میان امت است تا امت را در‬
‫سایه‏ای خالفت راشده به سوی خیر و فالح رهربی مناید‪ ،‬چنان‏که الله سبحانه وتعالی‬
‫این امت را وصف منوده می‏فرماید‪:‬‬
‫اس تَأْ ُم ُرونَ بِالْ َم ْع ُر ِ‬
‫وف َوتَ ْن َه ْونَ عَنِ الْ ُم ْنكَ ِر َوتُ ْؤ ِم ُنونَ‬ ‫ت لِل َّن ِ‬
‫ج ْ‬ ‫َي أُ َّم ٍة أُ ْ‬
‫خ ِر َ‬ ‫﴿كُ ْن ُت ْم خ ْ َ‬
‫بِاللَّ ِه﴾ [سوره عمران‪]110 :‬‬

‫شام بهرتین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شده‏اید؛(چه این‏که) امر به معروف و‬
‫نهی از منکر می‏کنید و به الله سبحانه وتعالی ایامن دارید‪.‬‬
‫یقیناً در میان امت ثقافت‏های غربی و افکار منحط آن مروج شده است و روابط‬
‫‪73‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اسالمی میان مسلامنان ضعیف گردیده در عوض روابط وطن‏پرستی و قوم‏گرائی بر‬
‫ایشان سیطره منوده است‪ .‬اما خوشبختانه این ثقافت‏های پلید باالی اکرثیت امت‬
‫چیره نشده؛ بل این همه توسط نظام‏های حاکم و رسانه‏های دست داشته شان به شکل‬
‫سطحی رایج گردیده است که الحمدالله در میان امت گرایش به خیر حاکم می‏باشد‪.‬‬
‫اگر فعالیت‏های حزب التحریر را دقیقاً پیگیری منوده باشید‪ ،‬در می‏یابید که خالفت‬
‫در میان اکرثیت امت به رای عام مبدل شده است‪ ،‬در حالی‏که قبالً بلند منودن صدا‬
‫برای احیایی خالفت به ندرت شنیده می‏شد‪ ،‬ولی اکنون تأسیس خالفت یک نیاز مربم‬
‫در جوامع اسالمی پنداشته می‏شود‪.‬‬
‫برادر عزیز! بدون شک که این امت زنده است‪ ،‬اما دچار ضعف و پراگندگی گردیده‬
‫که باید از این امراض رهایی حاصل مناید‪ ،‬در گذشته صلیبی‏ها حدود ‪ 100‬سال بر‬
‫رسزمین‏های ما تسلط داشتند‪ ،‬مخصوصاً پس از اشغال قدس حدود ‪ 90‬سال در آن‏جا‬
‫ماندند سپس در ماه ربیع االخر سال ‪ 583‬هـ‪.‬ق معرکه حطین انجام شد؛ آزادی قدس‬
‫نیز در رجب همین سال صورت گرفت که پس از آن صلیبی‏ها به بدترین وضعیت از‬
‫این رسزمین‏ها رانده شدند‪ .‬بعد از تسلط یافنت صالح الدین ایوبی بر فاطمی‏ها در‬
‫مرص؛ خالفت دوباره به عباسی‏ها برگشت و در سال ‪ 656‬هـ‪.‬ق تاتارها باالی بغداد‬
‫حمله منوده «دارالخالفه» را تخریب و خلیفه مسلامنان را به قتل رساندند‪ ،‬دوباره‬
‫خالفت به مرص انتقال یافت در حالی‏که دو سال ازین واقعه نگذشته بود در سال ‪658‬‬
‫هـ‪.‬ق نربد عین جالوت یا نربد محو تاتارها رخ داد و تاتارها نابود گردیدند‪ .‬ان‏شاءالله‬
‫برادر محرتم امت اسالمی با قیادت مردان راستین‪ ،‬احیایی مجدد و زود هنگام خالفت‬
‫را به‏عزت گذشته و فتوحات عظیم برمی‏گرداند‪.‬‬

‫‪74‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آیا خلیفه حق برکناری معاونش را دارد؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫در مقدمه دستور خالفت جلد اول ماده (‪ )36‬چنین آمده‏است که خلیفه حق برکناری‬
‫معاونش را دارد‪ ،‬البته اين قیاس بر وکیل و مناینده است و یا این‏که نصوص به منع آن‬
‫در حاالت خاص وارد شده باشد‪ .‬به امید این‏که آن حاالت خاصی را توضیح دهيد که‬
‫خلیفه را از برکناری معاونش منع می‏مناید؟ الله سبحانه وتعالی شام را در پناه و حفظ‬
‫خود داشته باشد‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫منت وارده در کتاب مقدمه دستور خالفت صفحه (‪ )151‬چنین آمده‏ است‪« :‬بدون‬
‫شک هنگامی‏که معاون صالحیت خود را از خلیفه می‏گیرد‪ ،‬پس او به منزله نائب‬
‫خلیفه می‏باشد‪ ،‬از این جهت خلیفه حق دارد که معاون خود را برکنار کند‪ .‬این مسئله‬
‫مثل قیاس بر وکیل است‪ ،‬زیرا مؤکل حق برطرفی وکیل خود را دارد‪ ،‬مگر این‏که نصی‬
‫به منع برطرفی آن در حاالت خاص وارد شده باشد‪».‬‬
‫مراد از منت‪ :‬مگر این‏که نصی به منع آن در حاالت خاص وارد شده‏باشد‪ .‬این قول بر‬
‫معاون تطبیق منی‏شود‪ ،‬بل آن بر وکیل تطبیق می‏گردد‪ .‬پس اصل سخن در عقد وکالت‬
‫اينست که آن يک عقد جائز است؛ يعنی مؤکل و وکیل هر دو می‏توانند هر وقت که‬
‫بخواهند این عقد را باطل منایند‪ .‬ليکن فقه‏ها بعضی احوال را ذکر کرده اند که در آن‬
‫صورت عقد الزم می‏گردد که مؤکل حق برکناری وکیل خود را منی‏داشته باشد؛ مانند‪:‬‬
‫وکیل به وکالت خصومت طرف دعوا قرار گريد‪ .‬در مذهب حنفی ترصيح کرده اند که‬
‫اگر به وکالت حق غیر تعلق بگیرد‪ ،‬در این صورت برطرفی وکیل جائز نیست؛ مگر‬
‫به رضای صاحب حق‪ .‬هم‏چنان حاالت دیگری را هم فقه‏ها ذکر منوده‏اند که بر منع‬
‫وکیل از برکناری مؤکلش داللت می‏کند‪.‬‬
‫‪75‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بدین اساس معنی جمله‏ای که شام از آن پرسش منوده‏اید غیر از اینست که در برکناری‬
‫معاون از سوی خلیفه حمل شود‪ .‬زيرا معنای آن چنني است‪ :‬مؤکل حق برکناری وکیل‬
‫خود را دارد؛ مگر این‏که نصی وارد شده باشد و مؤکل را از برکناری وکیل منع مناید‬
‫آنهم در حاالت خاص؛ این قاعده برمعاون تطبیق منی‏شود‪ .‬بنا ًء جائز است که خلیفه‬
‫هر وقت که بخواهد می‏تواند معاون خود را به صورت دایمی برطرف مناید و حاالت‬
‫خاصی یافت منی‏شود که در آن برکناری معاون از سوی خلیفه درست نباشد‪.‬‬
‫پس جمله به همین شکل ذکر شده است که استدالل را بر موضوع وکالت جاری‬
‫می‏سازد‪ ،‬لذا اصل در وکالت اینست که آن يک عقد جائز بوده و در آن برکناری وکیل‬
‫از طرف مؤکل جائز است؛ مگر به استثنای حاالت خاصی که در آن صورت برکناری‬
‫وکیل از جانب مؤکل جائز نیست‪ .‬بنابرین‪ ،‬معاون مانند وکیل است برای خلیفه؛ پس‬
‫برای خليفه برکناری معاونش جائز است از روی قیاس بر مؤکل که وکیل خود را برکنار‬
‫می‏کند‪ .‬طبق حکم اصلی وکالت که آن بر معاون نیز تطبیق می‏شود‪ .‬بنا ًء موضوع به‬
‫حاالت خاص در حق معاون برمنی‏گردد‪ ،‬پس برای خليفه هر وقت که بخواهد جائز‬
‫است معاون خود را برکنار منايد‪.‬‬

‫‪76‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫چگونگی لباس رشعی زن در منزل و بیرون از منزل‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫الله سبحانه وتعالی شام را برکت داده و نرصت را با دستان شام اعطا کند‪ .‬چنان‏چه‬
‫شام در یکی از پاسخ‏های خویش فرموده‪‎‬اید‪«:‬پوشیدن «موی ساختگی» در بیرون‬
‫از منزل(حیات عامه) به شکل آشکارا برای زن جائز نبوده‪ ،‬حاال این‏که باالی موی‬
‫ساختگی خود حجاب پوشیده تا متام لباس وی را پوشانده و هیچ اثری از آن در منظر‬
‫بیگانگان باقی مناند‪ ».‬از این پاسخ تان طوری برداشت می‏شود که زن می‏تواند «موی‬
‫ساختگی» که در زیر حجاب دارد در خانه بپوشد‪ ،‬پس آیا این موی‪ ،‬حکم موی پیوند‬
‫شده را دارد یا خیر؟ یا این‏که «گیس» یا موی ساختگی در جمله پیوند موها شامل‬
‫منی‏شود؟ چنان‏چه از عبدالله بن عمر رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم می‏فرماید‪:‬‬
‫س َت ْو ِ‬
‫صلَ َة﴾ (متفق علیه)‬ ‫ن اللَّهُ ال َو ِ‬
‫اصلَ َة َوامل ُ ْ‬ ‫﴿ لَ َع َ‬

‫الله سبحانه وتعالی زن پيوند کننده‏ای موی و زنی که مويش پيوند می‏شود را لعنت‬
‫کرده است‪.‬‬
‫دوم این‏که آیا شبه ظاهر(نیمه آشکار) در چادری که باالی پتلون پوشیده‏ شده و به زانو‬
‫می‏رسد‪ ،‬جائز است یا خیر؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫پرسش‏های شام در کل به همدیگر نزدیک است‪ ،‬به همین دلیل متام پاسخ‏ها را به‬
‫شکل خالصه ارایه می‏کنم‪ .‬برای زن جائز نیست که بدون لباس رشعی از منزل بیرون‬
‫شود‪ .‬لباس رشعی عبارت از‪ :‬سرت عورت‪ ،‬پوشیدن حجاب(چادر) وعدم تربج است‪.‬‬
‫اول این‏که حجاب؛ لباس وسیع‪ ،‬فراخ و پوشاننده لباس داخلی است که باالی پاها‬
‫‪77‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫پائین آمده و پاها را بپوشاند‪ .‬چنان‏چه الله سبحانه وتعالی می‏فرماید‪:‬‬

‫ن ِمن‬
‫ني َعلَ ْي ِه َّ‬ ‫ني يُدْ ِن َ‬
‫ساء الْ ُم ْؤ ِم ِن َ‬ ‫ِي قُل ِّلَ ْز َواجِ كَ َوبَ َناتِكَ َونِ َ‬ ‫‏﴿يَا أَيُّ َها ال َّنب ُّ‬
‫حيامً﴾‬ ‫ن َوكَانَ اللَّهُ َغفُوراً َّر ِ‬ ‫ْن أَن ُي ْع َر ْف َ‬
‫ن ف ََل ُي ْؤ َذ ْي َ‬ ‫ن َذلِكَ أَد َ‬
‫ج َلبِي ِب ِه َّ‬‫َ‬
‫[سوره احزاب‪]59 :‬‬
‫ای رسول الله! به همرسان و دخرتانت و زنان مؤمنان بگو‪« :‬چادرهای خود را بر خویش‬
‫فرو افکنند( با آن رس‪ ،‬صورت و سینه‏های شان را بپوشانند) این مناسب‏تر است تا‬
‫شناخته شوند؛ پس مورد آزار قرار نگیرند‪ ،‬و الله آمرزنده و مهربان است‪».‬‬
‫به این معنی که حین خروج باالی لباسی که دارند؛ حجاب یا چاد ِر بپوشند تا متام‬
‫لباس‏های شان پوشانیده شود‪ .‬بدین اساس در پوشیدن حجاب یا چادر رشط است که‬
‫پائین انداخته شده و پاها را بپوشاند‪ .‬چنان‏چه الله سبحانه وتعالی‏فرماید‪:‬‬
‫ج َلبِي ِب ِهنَّ﴾‬ ‫ن ِم ْ‬
‫ن َ‬ ‫﴿ ُيدْ نِ َ‬
‫ني َعلَ ْي ِه َّ‬

‫چادرهای خود را بر خویش فرو افکنند‪.‬‬

‫در این آیه کلمه « ِمن» برای بیان است‪ ،‬نه برای تبعیض‪ ،‬به این معنی که حجاب و یا‬
‫چادر خود را به طرف پائین کش کنند تا آن‏که پاها پوشانیده شود و در صورتی که پاها‬
‫به جراب یا بوت پوشانیده شود‪ ،‬نیاز‏به پوشاندن توسط حجاب یا چادر تا پائین نیست‬
‫و رضورت هم نیست‪ ،‬اما اصل باید تا پائین پوشانیده باشد تا واضح شود که این لباس‬
‫بیرون از منزل است‪ .‬پس واجب است زن مسلامن آن را در حیات عامه بپوشد و در‬
‫آن پوشش باشد تا این قول الله سبحانه وتعالی در باالیش متحقق گردد‪ :‬يُ ْدنِ َ‬
‫ني؛ فرو‬
‫افکنند و لباس شان تا زمین برسد اگرچه پاها آشکار باشد‪ ،‬این کفایت می‏کند که تا پاها‬
‫برسد‪ ،‬گرچه پاها به جراب یا بوت پوشانیده شده باشد‪ ،‬لیکن کمرت از این نباشد که به‬
‫ني « متحقق شود‪.‬‬‫پاها نرسد و باید مدلول کلمه « يُ ْدنِ َ‬
‫بنا ًء برای زن جائز نیست که از خانه در حالتی خارج شود که پتلون به تن داشته و‬

‫‪78‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫باالپوش دراز هم باالی آن بپوشد که به زانوهایش برسد و پاهایش توسط جراب سرت‬
‫شده باشد‪ ،‬چون این امر از دید رشعی پوشیدن حجاب را متحقق منی‏سازد‪ .‬پس‬
‫برای زن جائز نیست که بدون پوشیدن حجاب یا چادر که لباس‏های داخلی‏اش را‬
‫پوشانیده و تا پاهایش برسد‪ ،‬از خانه خارج شود‪ .‬اگر حجاب نداشت از خانه خارج‬
‫شده منی‏تواند‪ ،‬مگر این‏که از همسایه‏اش حجابی را به طور قرض گیرد‪ .‬چنان‏چه‬
‫مسلم در صحیح خود از ام عطیه روایت می‏کند که وی فرمود‪:‬‬
‫حى‪،‬‬ ‫الَضْ َ‬‫ف الْ ِفطْ ِر َو ْ‬‫ن ِ‬ ‫ج ُه َّ‬ ‫سل ََّم‪َ ،‬أنْ نُ ْ‬
‫خ ِر َ‬ ‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬ ‫ص َّ‬‫ول الل ِه َ‬ ‫س ُ‬ ‫﴿ أَ َم َرنَا َر ُ‬
‫ن الص َ‬
‫َّلةَ‪َ ،‬و َيشْ َهدْ نَ‬ ‫ض َف َي ْع َت ِزلْ َ‬ ‫ح َّي ُ‬‫ات الْخُدُ ورِ‪َ ،‬فأَ َّما الْ ُ‬ ‫ض‪َ ،‬و َذ َو ِ‬ ‫الْ َع َواتِ َق‪َ ،‬والْ ُ‬
‫ح َّي َ‬
‫اب‪ ،‬ق َ‬
‫َال‪:‬‬ ‫حدَ انَا َل يَكُونُ لَ َها جِ لْ َب ٌ‬ ‫ول الل ِه إِ ْ‬‫س َ‬ ‫ْت‪ :‬يَا َر ُ‬ ‫ني‪ُ ،‬قل ُ‬ ‫سلِ ِم َ‬‫َي‪َ ،‬و َد ْع َو َة الْ ُم ْ‬
‫الْخ ْ َ‬
‫ن جِ لْ َبا ِب َها﴾‬ ‫خ ُت َها ِم ْ‬ ‫ِس َها أُ ْ‬
‫لِ ُتلْب ْ‬

‫رسول الله صلی الله علیه وسلم به ما دستور داد تا همرسان قاعدگی(حایضه) مان را در‬
‫عیدین(عید اضحی و عید فطر) و تجمعات مذهبی و نیاش به شکل محجبه(باحجاب)‬
‫بیرون بیآوریم؛ اما زنان حایضه باید از مناز دور باشند تا شاهد رحمت و دعوت‬
‫مسلامنان باشند‪ .‬پرسیدم‪ :‬ای رسولِ الله صلی الله علیه وسلم! چه می‏شود اگر‬
‫یکی ما جلباب نداشته باشیم؟ وی صلی الله علیه وسلم گفت‪ :‬بگذارید تا جلباب‬
‫خواهرش را بپوشد‪.‬‬
‫اما چادر یا رورسی‪ ،‬پوششی است که توسط آن موی گردن الی قفس سینه پوشانیده‬
‫شده و باالی پیراهن فروافکنده می‏شود‪ .‬چنان‏چه الله سبحانه وتعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫ج ُيو ِب ِهنَّ﴾ [سوره نور‪]31 :‬‬
‫ل ُ‬ ‫خ ُم ِر ِه َّ‬
‫ن َع َ‬ ‫ن ِب ُ‬ ‫﴿ َولْ َي ْ ِ‬
‫ضبْ َ‬

‫و رورسی‏های خود را بر گريبان‏های شان آويزان كنند( تا گردن‪ ،‬سينه و اندام‏های كه‬
‫احتامالً از البالی چاك پرياهن منايان می‏شود‪ ،‬در معرض ديد مردم قرار نگريد)‪.‬‬
‫حسن و جامل زن برای مردان بیگانه است‪ ،‬چنان‏چه‬
‫دوم این‏که تربج آشکار ساخنت ُ‬
‫پوشیدن پتلون می‏تواند عورت باشد‪ ،‬لیکن از جمله تربج بوده؛ چون توسط حجاب‬
‫‪79‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫پوشانیده نشده‪ ،‬هم‏چنان «گیس» یا موی ساختگی(مصنوعی) هم از جمله تربج است‪،‬‬

‫به دلیل این‏که در معرض دید بیگانگان قرار می‏گیرد‪ .‬بدین اساس استفاده از موی‬
‫ساختگی در حیات عامه‪ ،‬ولوکه باالی این موی ساختگی حجاب یا چادر هم باشد‬
‫تا متام آن را بپوشاند و هیچ اثری از معرض دید بیگانگان باقی هم مناند‪ ،‬بازهم جائز‬
‫نیست؛ چون زینت هر چند پوشیده هم باشد‪ ،‬زمانی‏که مورد توجه قرار گیرد بازهم‬
‫تربج است‪ .‬چنان‏چه الله سبحانه وتعالی در رابطه به حرمت ظاهر ساخنت صدای‬
‫خلخال(صدای پوشیده‏ای که در زیر چادر حین راه رفنت بیرون می‏آید‪ ،‬که داللت‬
‫به تربج می‏کند و لوکه پوشیده هم باشد‪ ،‬با بیرون آمدن این صدا مورد توجه قرار‬
‫می‏گیرد)‪ .‬چنین می‏فرماید‪:‬‬
‫ن زِي َن ِت ِهنَّ﴾ [سوره نور‪]31 :‬‬
‫ني ِم ْ‬
‫خ ِف َ‬
‫ن لِ ُي ْعل ََم َما يُ ْ‬ ‫ن ِبأَ ْر ُ‬
‫جلِ ِه َّ‬ ‫﴿ َو َل يَ ْ ِ‬
‫ضبْ َ‬

‫وهنگام راه رفنت‪ ،‬پاهای خود را به شدت به زمین نزنند تا زینت پنهانی شان دانسته‬
‫شود(و صدای خلخال که برپا دارند به گوش رسد)‪.‬‬
‫و اما آیا موی ساختگی عین حکم موی پیوند شده را شامل می‏شود؟ پاسخ به این‬
‫پرسش طوری است که موی ساختگی عین حکم موی پیوند شده را شامل منی‏شود؛‬
‫چون «زن پيوند کننده‏ای موی و زنی که مويش پيوند می‏شود» طوری بوده که موی‬
‫خود را توسط موی طویل دیگری جهت زیبا معلوم شدن می‏پوشانند‪.‬‬
‫در مصادر زبان در رابطه به معنی «پیوند دادن موی» خصوصاً در فرهنگ لسان العرب‬
‫چنین آمده است‪ ...« :‬پیوند دادن موی از زنان است که موی خود را توسط موی دیگر‬
‫وصل می‏کنند‪ ».‬این برای زن در هر جایی‏که باشد حرام بوده‪ ،‬ولوکه در خانه‏اش هم‬
‫باشد‪ .‬بنا ًء نظر به حدیث که امام بخاری از حرضت ابوهریره رضی الله عنه روایت‬
‫می‏کند که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده‏است‪:‬‬
‫س َت ْو ِ‬
‫صلَ َة﴾ (متفق علیه)‬ ‫ن اللَّهُ ال َو ِ‬
‫اصلَ َة َوامل ُ ْ‬ ‫﴿ لَ َع َ‬
‫الله سبحانه وتعالی زن پيوند کننده‏ای موی و زنی که مويش پيوند شود‪ ،‬لعنت کرده‬

‫‪80‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫است‪.‬‬
‫اما «گیس» یا موی ساختگی موی است که باالی موی اصلی پوشیده می‏شود که از‬
‫جمله تربج بوده و برای زن جائز نیست که با آن در حیات عامه خارج شود‪ ،‬مثل عدم‬
‫جواز پوشیدن پتلون در حیات عامه که بدون حجاب وی تربج بوده و تربج واضح‬
‫است که حرام است‪.‬‬
‫بدین اساس برای زن جائز است که «گیس» یا موی ساختگی را پیش روی شوهرش‬
‫باالی رسخود بگذارد؛ چون از باب زینت در حیات خصوصی مانعی ندارد‪ .‬ولی در‬
‫حیات عامه بدون حجاب یا چادر که باالی رس انداخته می‏شود و متام رس را‏پوشاند‬
‫جائز نیست؛ و آشکار ساخنت زینت توسط آن تربج بوده و تربج نیز حرام می‏باشد‪.‬‬

‫‪81‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫افزایش قیمت مال درصورت تأخیر پرداخت قسط جواز دارد؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫اگرمشرتی به نسبت دست تنگی نتواند اقساط ماهانه را در وقت معینش بپردازد‪ ،‬آیا‬
‫افزایش قیمت از سوی داین (قرض دهنده) باالی مدیون (قرض گیرنده) به‏گونه جریمه‬
‫از دیدگاه رشیعت جواز دارد؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و عليكم السالم و رحمت الله و بركاته!‬
‫طوری‏که بیع با پول نقد منعقد می‏گردد‪ ،‬با پول قرض و پرداخت قسط در هفته‪ ،‬ماه‪...‬‬
‫نیز منعقد می‏شود‪ ،‬زیادت در قیمت از لحاظ ناتوانی مشرتی در پرداخت قرض از‬
‫دیدگاه رشعی جواز ندارد‪.‬‬
‫اگر شخص توامنند در پرداخت قسط تأخیر کرد‪ ،‬وی باید به سبب این کارش از سوی‬
‫دولت اسالمی مورد مجازات قرار گیرد‪ .‬چنان‏چه ابوداود از عمرو بن رشید و او از‬
‫پدرش روایت منوده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ح ُّل ِع ْرضَ هُ ‪َ ،‬و ُعقُو َبتَهُ ﴾‬
‫ل الْ َواجِ ِد ُي ِ‬
‫﴿ َ ُّ‬

‫تأخیر در پرداخت قرض و زشتی با داین از سوی شخص توامنند‪ ،‬شکنجه وحبس او‬
‫را جائز می‏گرداند‪.‬‬
‫اگرعدم پرداخت قرض بنابر ناتوانی باشد‪ ،‬پس باید مهلت داده شود تا توامنند گردد‪،‬‬
‫چنانکه الله سبحانه وتعالی فرموده‏است‪:‬‬
‫س ٍة﴾ [سوره بقره‪]280:‬‏‬ ‫س ٍة َف َن ِظ َر ٌة إِ َ ٰ‬
‫ل َم ْي َ َ‬ ‫﴿ َوإِن كَانَ ُذو ُع ْ َ‬

‫و اگر قرض‏دار قدرت پرداخت را نداشته باشد‪ ،‬او را تا هنگام توانایی‪ ،‬مهلت دهید‪.‬‬

‫‪82‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بنابرین با در نظرداشت نکات فوق الذکر هرگاه بیع به صورت نقد و یا قسط منعقد‬
‫شود‪ ،‬پرداخت قیمت باالی طرفین الزم است‪ ،‬لیکن بخاطرعدم توانایی در پرداخت‬
‫قسط نباید قیمت افزایش یابد‪ ،‬زیرا پول افزوده شده سود می‏باشد‪ .‬یقیناً این‏گونه رفتار‬
‫در بیع یکی از انواع سود مروج در زمان جاهلیت قبل از اسالم بود‪.‬‬
‫از امام شافعی رحمت الله علیه روايت شده كه فرمود‪ :‬از جمله سود زمان جاهليت‬
‫اين بود كه وقتی یک شخص باالی شخص ديگر قرض می‏داشت و در وقت معینه‬
‫پرداخت منی‏شد‪ ،‬صاحب قرض برای قرضدار می‏گفت که یا پرداخت کن و یا زیادت‬
‫بپرداز‪ .‬بنا ًء اگر تأخري می‏كرد پرداخت زیادت باالی وی حتمی بود‪.‬‬
‫حاصل سخن این‏که پرداخت آن‏چه در ابتدا روی آن توافق شده باالی طرفین الزمی‬
‫است‪ ،‬اما افزودن قیمت بخاطر عدم پرداخت در وقت معینه و مهلت دوباره جواز‬
‫ندارد‪ ،‬اگر زیادت پرداخته شود به جز سود چیزی دیگری نیست‪.‬‬

‫‪83‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آیا رضورت‏ها ممنوعیت را مباح می‏گرداند؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫پرسش بنده پیرامون حکم رشعی که می‏گویند‪« :‬رضورت‏ها ممنوعیت را مباح‬
‫می‏گرداند» می‏باشد‪ .‬هدف رشعی از کلمه رضورت‏ها چیست؟ با بیان دو موضوع‬
‫می‏خواهم مقصدم را بیان منایم‪ .‬چنان‏که دوکتور قرضاوی در فتوای خود برای زن‬
‫اجازه داده است که حجاب خود را در مدارس بیگانه به قصد تعلیم کنار بگذارد و این‬
‫را از رضورت‏ها می‏داند‪ .‬هم‏چنین والدت زن‏ها توسط داکرتان مرد‪.‬‬
‫به فرض اگر پذیرفته شود رضورت در حالت جلوگیری از مرگ و هالکت است؛ پس‬
‫در نبود داکرت زن رضورت ایجاب می‏مناید تا در بعضی حاالت داکرت مرد در وقت‬
‫والدت زن‏ها حارض شوند؟ بنابرین وقتی‏که رضورت در حق زن‏ها در وقت والدت‬
‫بخاطر جلوگیری از مرگ و هالکت احساس می‏شود‪ ،‬پس چگونه رضورت در تعلیم‬
‫و والدت هر دو احساس می‏گردد؟ الله سبحانه وتعالی برای تان جزای خیر نصیب‬
‫گرداند‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫بعضی علام به این قاعده» رضورت‏ها ممنوعیت را مباح می‏گرداند» استدالل به قول‬
‫الله سبحانه وتعالی منوده‏اند که می‏فرماید‪:‬‬
‫خ ْنزِي ِر َو َما أُ ِه َّل ِب ِه لِغ ْ ِ‬
‫َي اللَّ ِه َف َمنِ اضْ طُ َّر‬ ‫ح َم الْ ِ‬
‫ح َّر َم َعلَ ْيك ُُم الْ َم ْي َت َة َوالدَّ َم َولَ ْ‬
‫﴿إِنَّ َا َ‬
‫يم﴾ [سوره بقره‪]173 :‬‬ ‫ح ٌ‬ ‫َي بَاغٍ َو َل َعا ٍد ف ََل إِثْ َم َعلَ ْي ِه إِنَّ اللَّهَ َغفُو ٌر َر ِ‬ ‫غ َْ‬

‫آن‏چه را كه مرشكان و يهوديان و ديگران حرام می‏‌دانند حرام نيست؛ بلكه الله سبحانه‬
‫وتعالی تنها مردار‪ ،‬خون‪ ،‬گوشت خوك و آن‏چه نام غريالله(به‏هنگام ذبح) بر آن گفته‏شده‬

‫‪84‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫باشد‪ ،‬بر شام حرام كرده‏است؛ ولی آن كس كه مجبور شود‪ ،‬در صورتی‏كه عالقه‌مند و‬
‫متجاوز نباشد‪ ،‬گناهی بر او نيست‪ .‬بی‏گامن الله بخشنده و مهربان است‪.‬‏‬
‫و هم‏چنان می‏فرماید‪:‬‬
‫يم﴾‬
‫ح ٌ‬‫لثْ ٍم َفإِنَّ اللَّهَ َغفُو ٌر َر ِ‬ ‫جانِ ٍ‬
‫ف ِِ‬ ‫خ َم َص ٍة غ ْ َ‬
‫َي ُم َت َ‬ ‫﴿ َف َمنِ اضْ طُ َّر ِ‬
‫ف َم ْ‬
‫[سوره مائده‪]3 :‬‬
‫اما كسی‏كه در حال گرسنگی ناچار شود و متاميل به گناه نباشد‪ .‬در این صورت الله‬
‫سبحانه وتعالی بخشنده و مهربان است‪.‬‬
‫در جای دیگری می‏فرماید‪:‬‬
‫خ ْنزِي ِر َو َما أُ ِه َّل لِغ ْ ِ‬
‫َي اللَّ ِه ِب ِه َف َمنِ اضْ طُ َّر‬ ‫ح َم الْ ِ‬
‫ح َّر َم َعلَ ْيك ُُم الْ َم ْي َت َة َوالدَّ َم َولَ ْ‬
‫﴿إِنَّ َا َ‬
‫يم﴾ [سوره نحل‪]115 :‬‬ ‫ح ٌ‬ ‫َي بَاغٍ َو َل َعا ٍد َفإِنَّ اللَّهَ َغفُو ٌر َر ِ‬ ‫غ َْ‬

‫آن‏چه را كه مرشكان حرام می ‏دانند حرام نيست‪ ،‬بلكه الله سبحانه وتعالی تنها مردار‪،‬‬
‫خون‪ ،‬گوشت خوك و آن‏چه نام غريالله(به‏هنگام ذبح) بر آن گفته‏شده باشد بر شام‬
‫حرام كرده‏است؛ ولی اگر آن كس كه مجبور شود در صورتی‏كه عالقه‏مند نبوده و‬
‫متجاوز هم نباشد‪ ،‬الله سبحانه وتعالی بس آمرزنده و مهربان است‪.‬‏‬
‫نظر دقیق در این قاعده واضح می‏سازد که آن درست نیست‪ .‬دالیل فوق را که به آن‬
‫عده از علام قول منوده‏اند و بر این قاعده حمل می‏منایند‪ ،‬داللتی به آن ندارد؛ بلکه‬
‫داللت نهایی به حالت اضطرار دارد که بخاطر دفع گرسنه‏گی استفاده از حیوان خود‬
‫مرده‏است‪ .‬چنان‏که الله سبحانه تعالی فرموده‪:‬‬
‫خ َم َص ٍة﴾‬ ‫﴿ َف َمنِ اضْ طُ َّر ِ‬
‫ف َم ْ‬

‫اما كسی‏كه در حال گرسنگی ناچار شود‪.‬‬

‫هدف از «مخمصه»‪ ،‬گرسنه‏گی قریب به هالکت می‏باشد که در آن وقت خوردن‬
‫‪85‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اشیای حرام جائز می‏باشد؛ چنان‏که واضح است حالت اضطرار در آیت فوق مقید به‬
‫حالت گرسنه‏گی است‪ ،‬نه در دیگر حالت‪ .‬پس لفظ اضطرار عام و مطلق نیست که به‬
‫هر حالت داللت مناید‪ ،‬بلکه تنها مقید در حالت گرسنه‏گی می‏باشد و بس‪.‬‬
‫در بعضی از کتب رشوح عده‏ای از علام آن را رخصت حکم منوده‏اند در حالی‏که‬
‫حکم رخصت نیاز به دلیل رشعی دارد‪ ،‬نه این‏که عقل بدون در نظرداشت دلیل رشعی‬
‫آن را تعیین مناید؛ مثالً‪ :‬افطار روزه در ماه رمضان در حالت سفر و مرض رخصت‬
‫است‪ ،‬زیرا در آن دلیل رشعی وارد گردیده‏است‪ .‬چنان‏که الله سبحانه وتعالی در این‬
‫باره می‏فرماید‪:‬‬
‫ن َق ْبلِك ُْم لَ َعلَّك ُْم‬‫ن ِم ْ‬ ‫ل الَّ ِذي َ‬‫ب َع َ‬‫الص َيا ُم ك ََم كُ ِت َ‬
‫ب َعلَ ْيك ُُم ِّ‬ ‫﴿يَا أَيُّ َها الَّ ِذي َ‬
‫ن آ َم ُنوا كُ ِت َ‬
‫س َف ٍر َف ِعدَّ ٌة ِم ْ‬
‫ن‬ ‫ل َ‬ ‫ن كَانَ ِم ْنك ُْم َمرِيضً ا أَ ْو َع َ‬ ‫تَ َّتقُونَ ﴿‪ ﴾183‬أَ َّيا ًما َم ْعدُ ود ٍ‬
‫َات َف َم ْ‬
‫خ َر﴾ [سوره بقره‪]184-183 :‬‬ ‫ام أُ َ‬ ‫أَيَّ ٍ‬

‫‏ای كسانی‏كه اميان آورده‏ايد! بر شام روزه واجب شده است‪ ،‬هامن‏گونه بر كسانی‏كه‬
‫معي‬
‫پيش از شام بوده‌اند واجب بوده‏است تا باشد كه پرهيزگار شويد‪ .‬روزه چند روز ّ‬
‫و اندكی است و كسانی‏ از شام که بيامر يا مسافر باشند (اگر افطار كردند و روزه‬
‫نگرفتند‪ ،‬به اندازه آن روزها) چند روز ديگری را روزه می‌دارند‪.‬‬
‫پس در حاالت فوق رخصت از جهت ورود نص رشعی می‏باشد‪ .‬بنابرین اجرای این‬
‫قاعده که «رضورت‏ها ممنوعیت‏ها را مباح می‏گرداند» در همه موارد درست نیست؛‬
‫طوری‏که بعضی‏ها به آن استدالل منوده‏اند‪ .‬قول راجح و درست هامن است که دالیل‬
‫رشعی به آن داللت می‏مناید که آن حالت اضطرار است‪ .‬آیا برای یک مسلامن اجازه‬
‫می‏دهد چیزی را بخورد و بنوشد که الله سبحانه وتعالی آن را حرام گردانیده‏است‪ .‬اما‬
‫رخصت در غیر موارد متذکره نیاز به دالیل دیگری دارد‪ .‬قابل ذکر است که این قاعده‬
‫در عرص ما تکیه بر حالل دانسنت هر حرام ایجاد گردیده‏است‪ ،‬زیرا کلمه «رضورت‏ها»‬
‫لفظ عامی است که در آن حسب تفسیر علام به نام رضورت واقع شدن در هر حرام‬

‫‪86‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫می‏باشد‪.‬‬
‫و اما مثال‏های که در پرسش تذکر یافت و آن را به استناد از قاعده «رضورت‏ها» جائز‬
‫می‏دانند نیز درست نیست؛ چون زن مسلامن رشعاً مکلف به پوشیدن چادر می‏باشد و‬
‫برایش در وقت تحصیل در مدارس بیگانه‏ها جائز نیست که چادر خود را بیرون مناید‬
‫و اگر می‏خواهد درس بخواند و در مدارس بیگانه برایش میرس نیست‪ ،‬بر وی الزم‬
‫است مدارس دیگری را جستجو مناید که در آن برایش پوشیدن چادر و لباس فراخ‬
‫میرس باشد و یا وسیله‏ای دیگری جهت تحصیل دریافت مناید و یا همراه محرم خود‬
‫مهاجرت به شهری مناید که در آن‏جا تحصیل برایش آسان می‏گردد‪ ،‬نه این‏که چادر‬
‫خود را بیرون مناید‪ ،‬زیرا دالیلی وجود ندارد که برای زن جوان در وقت تحصیل و یا‬
‫تعلیم اجازه دور کردن چادر را بدهد‪.‬‬
‫به همین ترتیب آگاهی داکرت از عورت زن جهت تداوی نیز در قاعده «رضورت‏ها»‬
‫داخل منی‏باشد‪ ،‬زیرا جواز تداوی زن از قول رسول الله صلی الله علیه وسلم ثابت‬
‫می‏گردد‪ .‬امام ترمذی در سنن خود از اسامه پرس رشیک روایت منوده که گفت‪:‬‬
‫عرب‏ها به رسول الله صلی الله علیه وسلم گفتند‪ :‬یا رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫آیا تداوی ننامئیم؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫شفَا ًء‪ ،‬أَ ْو ق َ‬
‫َال‪َ :‬د َوا ًء‬ ‫﴿ نَ َع ْم‪ ،‬يَا ِع َبا َد اللَّ ِه تَدَ ا َو ْوا‪َ ،‬فإِنَّ اللَّهَ ل َْم يَضَ ْع دَا ًء إِ َّل َوضَ َع لَهُ ِ‬
‫حدً ا﴾‬ ‫إِ َّل دَا ًء َوا ِ‬

‫بلی! ای بندگان الله سبحانه وتعالی تداوی منائید‪ ،‬زیرا الله سبحانه وتعالی هیچ دردی‬
‫را بدون شفا نگذاشته‏است‪ .‬و یا فرمود‪ :‬هیچ دردی را بدون دوا نیافریده‏است‪ ،‬مگر یک‬
‫چیز؛ اصحاب گفتند‪ :‬آن چیست؟ فرمود‪ :‬پیری‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬برهنه شدن عورت زن در اکرث حاالت از رضورت‏های تداوی است که دالیل‬
‫جواز تداوی بر آن داللت دارد‪ .‬پس درین حاالت باید تنها هامن محلی برهنه گردد که‬
‫معالجه و تداوی می‏گردد‪ ،‬نه جای دیگر بدن‪.‬‬

‫‪87‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫چگونگی حکم پول حرام بعد از توبه‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫امیر بزرگوار ما شیخ عطا بن خلیل ابورشته‪ ،‬الله سبحانه وتعالی شام را در پناه خود‬
‫داشته‏ باشد‪ .‬حکم رشعی پول حرام که از طریق سود‪ ،‬دزدی یا از هر راه غیر رشعی‬
‫دیگر به دست آمده باشد چیست؟ و آیا این حکم در جزئيات است یا رصف استثنا به‬
‫این موضوع می‏باشد؟ اگر حکم این پول حرام است و این شخص را وسوسه فراگرفته‬
‫و در تالش توبه کردن باشد امکان دارد که این فرد از دست دادن رسمایه‏اش مانع‬
‫توبه کردن وی گردد‪ ...‬آیا این در استثناآت می‏آید و امید به توبه داشته باشد یا خیر؟‬
‫قسمی‏که بعضی علام ادعا می‏کنند‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫الله سبحان تعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫ل اللَّ ِه تَ ْو َب ًة ن َُصو ً‬
‫حا﴾ [سوره تحریم‪]8 :‬‬ ‫﴿ َيا أَ ُّي َها الَّ ِذي َ‬
‫ن آ َم ُنوا تُو ُبوا إِ َ‬

‫ای کسانی‏که ایامن آورده‪‎‬اید توبه کنید به الله سبحانه وتعالی صادقانه و بی‏ریا‪.‬‬
‫و این فرموده الله سبحانه وتعالی‪:‬‬
‫خل َُصوا ِدي َن ُه ْم لِلَّ ِه َفأُولَ ِئكَ َم َع‬
‫حوا َوا ْع َت َص ُموا بِاللَّ ِه َوأَ ْ‬ ‫ن تَا ُبوا َو َأ ْ‬
‫صلَ ُ‬ ‫﴿ إِ َّل الَّ ِذي َ‬
‫يم﴾ [سوره نساء‪]146 :‬‬ ‫ج ًرا َع ِظ ً‬‫ني أَ ْ‬‫ْت اللَّهُ الْ ُم ْؤ ِم ِن َ‬
‫ف يُؤ ِ‬‫س ْو َ‬‫ني َو َ‬ ‫الْ ُم ْؤ ِم ِن َ‬

‫به جز از کسانی‏که به الله توبه می‏کنند از خطاهای شان روزه می‏گیرند و دین‏شان‬
‫خالص به الله است‪ ،‬و کسانی‏که هم‏چو اعامل را با اهل ایامن یکجا می‏کنند الله‬
‫پاداش بزرگ برای شان در نظر دارد‪.‬‬

‫‪88‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ترمزی از انس بن مالک روایت می‏کند که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫خطَّائِ َ‬
‫ني ال َّت َّوابُونَ ﴾‬ ‫خطَّا ٌء َوخ ْ ُ‬
‫َي ال َ‬ ‫﴿ ك ُُّل ابْنِ آ َد َم َ‬

‫متامی اوالده آدم خطا کار اند‪ ،‬بهرتین در بین شان کسانی است که از گناهان شان‬
‫رشمنده‏اند و توبه می‏کنند‪.‬‬
‫الله سبحانه وتعالی توبه آن عده از بنده‏های خود را اجابت می‏کند که از گناهان خود‬
‫پیشیامن بوده و خود را از گناه که مرتکب شده‏اند پاک منایند‪ ،‬دست از نافرمانی‬
‫بردارند‪ ،‬از رس کشی‏های که کرده اند پیشیامن باشند و از اعاملی که قبالً مرتکب‬
‫شده‏اند به طور قطع دست بردار شوند تا دوباره هیچ زمانی به آنها روی نیارند‪ .‬در‬
‫صورتی‏که از این گمراهی افراد دیگری مترضر شده باشند پس الزم است تا از آنها‬
‫معذرت خواسته شود‪ .‬اگر کسی دارنده جایدادی می‏باشد که به طور دزدی یا غیر‬
‫قانونی به دست آورده باشد پس مکلف است تا مطابق رشیعت این ملکیت را با مقدار‬
‫کرایه که باالیش می‏گردد به مالک اصلی آن تسلیم مناید‪ ،‬بخاطری‏که این ملکیت‬
‫نتیجه پیروی از راه حرام می‏باشد‪ .‬احمد از عبدالله بن مسعود روایت می‏کند که رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم فرمودند‪:‬‬
‫ام‪ ...‬إِ َّل كَانَ زَادَهُ إِ َ‬
‫ل ال َّنارِ﴾‬ ‫ح َر ٍ‬ ‫ال ِم ْ‬
‫ن َ‬ ‫ب َع ْبدٌ َم ً‬ ‫﴿ َو َل يَك ِ‬
‫ْس ُ‬

‫اگر یک نوکر پولی را از راه حرام به دست می‏آورد چیزی نیست به جز آتشی که برای‬
‫خود آماده می‏سازد‪.‬‬
‫ترمذی از کعب بن هجرا روایت می‏کند که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫َت ال َّنا ُر أَ ْو َ‬
‫ل بِه﴾‬ ‫ت إِ َّل كَان ِ‬
‫ح ٍ‬
‫س ْ‬ ‫ت ِم ْ‬
‫ن ُ‬ ‫ج َرةَ‪ ،‬إِنَّهُ َل يَ ْربُو لَ ْ‬
‫ح ٌم نَ َب َ‬ ‫ن ُع ْ‬
‫ب بْ َ‬
‫﴿ يَا كَ ْع َ‬

‫ای کعب! آن لقمه نانی‏که از راه حرام به دست می‏آید هیچ نوع سودی ندارد به جز‬
‫آتش را شعله‏ور تر می‏سازد‪.‬‬
‫پس چطور شام ادعا می‏کنید که آن شخص می‏خواهد توبه کند در حالی‏که پول حرام‬
‫‪89‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫را جز ملکیت خود می‏داند و از آن حفاظت می‏کند! این توبه نیست‪ ،‬بلکه ادامه اعامل‬
‫بد آن فرد می‏باشد‪.‬‬
‫پس من برایش توصیه می‏کنم تا توبه کند و خود را از حرام نجات دهد و پول حرامی‬
‫که این شخص دزدی یا از کسی غصب منوده است دوباره به صاحبش برگرداند‪ ،‬و از‬
‫او بخشش بخواهد و طالب عفو از الله سبحانه وتعالی برای اولین و آخرین بار کند‪.‬‬
‫الله سبحانه وتعالی رزق دهنده و دارای قدرت عظیم است و اگر الله بخواهد برایش‬
‫در دنیا بهرتین مال و دارایی و در آخرت پاداش نیک و جنت را نصیب خواهد کرد‪ .‬الله‬
‫سبحانه وتعالی آن بنده را دوست دارد که راستین و صادقانه توبه کند و بهرتین پاداش‬
‫را برایش خواهد داد‪ .‬من برای این شخص از بارگاه الله سبحانه وتعالی هدایت نیکی‬
‫و رهنامی حق در این مسئله می‏خواهم تا توبه‏اش به در بارگاه الله متعال قبول شود و‬
‫الله سبحانه وتعالی بهرتین بخشاینده است‪.‬‬

‫‪90‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بیعت و تأخیر در دفن جنازه مطهر رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫الله برای شام و متام آنهای‏که دعوت به سوی خالفت را حمل می‏منایند اجر عظیم‬
‫و جنت برین اعطا فرماید و فتح و پیروزی را نصیب شام کند و این دعای همیشگی ما‬
‫برای آنانی است که الله سبحانه وتعالی ایشان را دوست دارد‪.‬‬
‫بعضی‏ها می‏گویند‪ :‬دلیلی را که حزب التحریر و دیگر علام از تأخیر در دفن جنازه‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم بخاطر فرضیت بعیت اخذ منوده‏اند‪ ،‬نادرست می‏باشد‪.‬‬
‫آنها دلیل تأخیر در دفن جنازه رسول الله صلی الله علیه وسلم را حضور و جمع شدن‬
‫مسلامنان بر رس جنازه رسول الله صلی الله علیه وسلم می‏دانند و دلیل فرضیت بعیت‬
‫هامنا مرگ رسول الله صلی الله علیه وسلم بود و مسلامنان متعاقباً بخاطر تعیین امام‬
‫دور هم جمع شدند و دلیل حضور یافنت مسلامنان در دفن جنازه رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم بود‪ .‬بنابرین‪ ،‬هیچ ارتباطی میان بعیت و تأخیر در جنازه رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم وجود ندارد‪ .‬آیا ممکن است روی این موضوع روشنی بیشرت بیندازید؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫برادر عزیز! قبل از این‏که به پاسخ شام در خصوص تأخیر در دفن جنازه رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم نظری بیندازم می‏خواهم روی بعضی قواعد اصول از دیدگاه‬
‫رشعی بحث کنم‪.‬‬
‫نخست نگاهی اصولی بر این موضوع‪:‬‬
‫در اصل هر موضوع رشعی رصف نظر از این‏که ارتباط به عمل می‏گیرد یا قول‪ ،‬زمانی‬
‫به حیث امر قرار می‏گیرد که قرینه‏ای در آن وجود داشته باشد و نوعیت امر را واضح‬
‫سازد‪ .‬زمانی‏که قرینه رصیح باشد‪ ،‬درین صورت امر آن نیز رصیح است؛ مانند‪ :‬فرض‪.‬‬
‫زمانی‏که قرینه‪ ،‬کنایه باشد و امر به قرینه غیر رصیح داللت مناید درین صورت‪ ،‬امر آن‬
‫‪91‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ی قرینه امر به اختیار داللت مناید‬

‫نیز غیر رصیح می‏باشد؛ مانند‪ :‬مندوب‪ .‬و اما زمان ‏‬
‫درین صورت آن امر مباح است‪.‬‬
‫اصول فوق باالی متامی متون رشعی قابل تطبیق است‪ ،‬اگر از کتاب الله سبحانه‬
‫وتعالی باشد و یا هم از سنت رسول الله صلی الله علیه وسلم‪ .‬افزون براین اصول‪،‬‬
‫باالی اعامل رسول الله صلی الله علیه وسلم‪ ،‬کردار اصحاب کرام رضوان الله علیهم‬
‫اجمعین و اجامع آنان قابل تطبیق است‪ .‬الله سبحانه وتعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫الَ ْر ِ‬
‫ض َوابْ َتغُوا ِمن فَضْ لِ اللَّ ِه َوا ْذكُ ُروا اللَّهَ‬ ‫ف ْ‬ ‫شوا ِ‬ ‫الص َل ُة فَان َت ِ ُ‬ ‫﴿ َفإِ َذا ق ِ‬
‫ُض َي ِ‬
‫ت َّ‬
‫حون َ﴾ [سوره جمعه‪]10 :‬‬ ‫كَ ِثرياً لَّ َعلَّك ُْم تُ ْفلِ ُ‬

‫‏آنگاه كه مناز خوانده شد‪ ،‬در زمني پراگنده شوید و به دنبال رزق و روزی برويد و الله‬
‫را(با دل و زبان) بسيار ياد كنيد تا اين‏كه رستگار شويد‪.‬‏‬
‫شوا؛ یعنی بعد از ادای مناز جمعه باید مسجد را ترک کنید‪ .‬اگر‬ ‫در آیه فوق امر فَانْتَ ِ ُ‬
‫متوجه قرینه آن باشیم و ببینیم که ما را امر به فرض می‏کنید یا مندوب و یاهم به مباح‪.‬‬
‫روزی متعاقباً پس از ادای مناز جمعه تعدادی مسلامنان مسجد را ترک گفتند‪ ،‬تعدادی‬
‫هم ناوقت‏تر از مسجد بیرون شدند و تعدادی هم بسیار ناوقت مسجد را رها کردند‪.‬‬
‫این در حالی صورت گرفت که رسول الله صلی الله علیه وسلم ساکت ماند و رضایت‬
‫نشان داد و این به معنی آنست که زود ترک کردن و یا دیرتر ترک کردن مسجد در حکم‬
‫شوا» مباح می‏باشد‪ .‬مثالی از‬‫مساوی و یک سان است‪ .‬بنابراین‪ ،‬قرینه امر « فَانْتَ ِ ُ‬
‫ایستاده شدن رسول الله صلی الله علیه وسلم حین عبور جنازه؛ نسائی در سنن خود‬
‫گفته‪ :‬شعبه به روایت از عبدالله بن ابی الصفر به ما گفت که من از الشعبی شنیدم که‬
‫او از ابی سعید روایت کرد‪:‬‬
‫ج َنا َز ٍة َفقَا َم ﴾‬
‫سل ََّم َم ُّروا َعلَ ْي ِه ِب َ‬
‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬ ‫ول اللَّ ِه َ‬
‫ص َّ‬ ‫س َ‬‫﴿ أَنَّ َر ُ‬

‫اجتامعی از مردم جنازه‏ای را انتقال می‏دادند‪ ،‬پس از این‏که رسول الله صلی الله علیه‬

‫‪92‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫وسلم آن را دید ایستاده شد‪.‬‬

‫هم‏چنان از عمر رضی الله علیه وسلم روایت است‪:‬‬
‫ت ِب ِه َ‬
‫ج َنا َز ٌة َفقَام ﴾‬ ‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬
‫سل ََّم َم َّر ْ‬ ‫ول اللَّ ِه َ‬
‫ص َّ‬ ‫س َ‬‫﴿ إِنَّ َر ُ‬

‫جنازه‏ای از نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم عبور منود و او صلی الله علیه وسلم‬
‫متعاقباً با دیدن آن از جای خود برخاست‪.‬‬
‫زمانی‏که جنازه از نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم عبور منود او متعاقباً از جایش‬
‫برخاست و این عمل او صلی الله علیه وسلم قرینه امر را می‏رساند‪ .‬ما بخاطر درک‬
‫نوعیت امر در جستجوی قرینه می‏شویم و می‏بینیم که قرینه ما را امر به فرض می‏مناید‬
‫یا مندوب و یا هم مباح‪ .‬افزون بر این‪ ،‬نسائی در سنن خویش از ایوب و او از محمد‬
‫روایت می‏کند که روزی جنازه‏ای از پهلوی حسن بن علی و ابن عباس رضی الله‬
‫عنهام عبور منود‪ ،‬درین حال حسن رضی الله عنه ایستاده شد و ابن عباس رضی الله‬
‫عنه از جایش برنخاست‪ .‬حسن گفت‪:‬‬

‫ج َنا َز ِة َي ُهو ِد ٍّ‬

‫ي؟﴾‬ ‫سل ََّم لِ َ‬
‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬ ‫ول اللَّ ِه َ‬
‫ص َّ‬ ‫س ُ‬‫س َقدْ قَا َم َر ُ‬
‫﴿ لَ ْي َ‬

‫آیا رسول الله صلی الله علیه وسلم حین عبور جنازه یهودی ایستاد نشده است؟‬
‫ابن عباس رضی الله عنه گفت‪ :‬بلی‪ ،‬او صلی الله علیه وسلم برخاست و سپس‬
‫نشست‪ .‬این عمل رسول الله صلی الله علیه وسلم نشان دهنده امر مباح است‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬بعیت بنی سقیفه عبارت از عملی بود که اصحاب بر آن توافق منوده بودند‪ .‬از‬
‫این‏جا چنین برداشت می‏شود که بعیت به خلیفه داللت به امر می‏مناید؛ یعنی اگر از‬
‫میان خویش بر خلیفه‏ای توافق منودند باید به آن بعیت منایند‪ .‬بنا ًء باید برای دریافت‬
‫نوعیت امر قرینه آن را جستجوی کنیم و دریابیم‪ .‬اصحاب کرام عمل بعیت را نسبت‬
‫به دفن جنازه رسول الله صلی الله علیه وسلم که فرض بود ترجیح دادند‪ .‬پس به این‬
‫نتیجه می‏رسیم که حکم بعیت فرض بوده و نسبت به فرضیت دفن جنازه مطهر رسول‬

‫‪93‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫الله صلی الله علیه وسلم بسیار مهم بود‪.‬‬

‫به همین ترتیب بیعت منودن با خلیفه و متام شدن پروسه تعیین خلیفه نسبت به دفن‬
‫جنازه مطهر رسول الله صلی الله علیه وسلم فرض بود‪ .‬حکم دفن جنازه نیز فرض‬
‫می‏باشد‪ ،‬ولی زمانی‏که عملی دیگری بر آن اولویت داده می‏شود‪ ،‬درین صورت‬
‫فرضیت آن را ثابت می‏سازد؛ یعنی زمانی‏که فرضی برعملی دیگری تقدم پیدا مناید‪ ،‬به‬
‫این معنی است که آن عمل نیز فرض است‪.‬‬
‫بدین اساس به تعویق انداخنت دفن جنازه رسول الله صلی الله علیه وسلم تا تکمیل‬
‫شدن پروسه بعیت با خلیفه‪ ،‬نشان می‏دهد که بیعت با خلیفه از مهم‏ترین فرائض‬
‫می‏باشد‪ .‬پس بعیت با خلیفه از جمله فرض‏های راجح می‏باشد‪ ،‬نه مرجوح‪.‬‬
‫دوم نگاهی فقهی بر این موضوع‪:‬‬
‫اگر فرض را بر این گیریم که گویا هدف تعویق دفن جنازه مطهر رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم جمع شدن و حضور یافنت مسلامنان بود‪ .‬پس دیدگاه فوق به دور‬
‫از واقعیتی است که در آن زمان اتفاق افتاد‪ .‬زیرا رحلت رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم یکی از مهم‏ترین واقعه‏‏های بود که تا آن زمان در میان مسلامنان رخ داده بود‪.‬‬
‫متام مسلامنان مدینه و حومه آن با شنیدن خرب فوت رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫به مدینه و مسجد نبوی جمع و سپس مشغول بیعت انعقاد و بیعت اطاعت با ابوبکر‬
‫رضی الله عنه شدند‪ .‬این واقعه‏ در متام کتاب‏های سیرت طوری‏که در فوق تذکر‬
‫یافت‪ ،‬روایت شده است‪ .‬رسول الله صلی الله علیه وسلم روز دوشنبه‪ ،‬در وقت‬
‫ضحی از دنیا رحلت منود و جنازه مطهر او صلی الله علیه وسلم را در شب سه شنبه‬
‫دفن نکردند‪ .‬صبح سه شنبه با ابوبکر رضی الله عنه بیعت صورت گرفت و سپس در‬
‫نصف شب چهارشنبه میت مطهر او صلی الله علیه وسلم را به خاک سپردند‪.‬‬
‫بیعت با ابوبکر رضی الله عنه قبل از دفن جنازه صورت گرفت و اصحاب کرام نیز‬
‫بر تعیین خلیفه و اولویت بیعت نسبت به دفن جنازه رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫اجامع منوده‏اند؛ یعنی اصحاب بر اولویت بیعت با خلیفه نسبت به دفن جنازه رسول‬

‫‪94‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫الله صلی الله علیه وسلم اجامع کردند‪ .‬اگر بیعت مهم منی‏بود‪ ،‬پس اصحاب به این‬
‫کار مبادرت منی‏ورزیدند و مرصوف دفن جنازه مطهر حرضت رسورکائنات صلی الله‬
‫علیه وسلم می‏شدند‪ ،‬ولی چنین نکردند و بیعت را اولویت دادند‪ .‬بنا ًء به این نتیجه‬
‫می‏رسیم که تعیین خلیفه مهم‏ترین فرض نسبت به فرضیت دفن جنازه رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم می‏باشد‪.‬‬
‫از ایرنو تأخیر در جنازه‪ ،‬جمع شدن و حضور یافنت مردم نبود‪ ،‬چون قبالً متام مردم‬
‫از جان سپاری حرضت رسول الله صلی الله علیه وسلم آگاهی یافته بودند و به مدینه‬
‫و مسجد جمع شده بودند و درین میان اصحاب از همه پیش جمع شده بودند و از‬
‫این واقعه باخرب بودند‪ .‬آنها مرصوف دفن جنازه نشدند‪ ،‬بلکه بیعت را ترجیح دادند‬
‫و مرصوف بیعت شدند‪ .‬پس از امتام بیعت انعقاد و بعیت اطاعت‪ ،‬اصحاب کرام‬
‫رضوان الله علیهم اجمیعن مرصوف دفن جنازه رسول الله صلی الله علیه وسلم شدند‬
‫و جالب این‏که این کار در بین شب اتفاق افتاد؛ یعنی بیعت در نصف شب متام شد‬
‫و سپس اصحاب رضی الله عنهم به دفن جنازه رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫پرداختند‪.‬‬
‫پس اگر هدف تأخیر در جنازه جمع شدن و حضور یافنت مردم بر جنازه می‏بود‪ ،‬چرا‬
‫در روز دوشنبه‪ ،‬شب سه شنبه یا صبح سه شنبه صورت نگرفت؟ بلکه اصحاب منتظر‬
‫تکمیل شدن بیعت انعقاد و بیعت اطاعت با ابوبکر صدیق رضی الله عنه شدند و تا‬
‫امتام بیعت انعقاد و بیعت اطاعت دست به دفن جنازه رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫نزدند‪ .‬اما پس از تکمیل بیعت‪ ،‬اصحاب رضی الله عنهم بدون وقفه در نصف شب‬
‫چهارشنبه مرصوف دفن جنازه او صلی الله علیه وسلم شدند‪.‬‬
‫رسانجام پس از فکر عمیق پیرامون دالیل به تعویق انداخنت دفن جنازه مطهر رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم به این نتیجه می‏رسیم که هدف تأخیر در دفن جنازه جمع‬
‫شدن و حضور یافنت مردم نبود؛ بلکه دقیق‏ترین دلیل اینست که تکمیل شدن پروسه‬
‫بیعت انعقاد و بعیت اطاعت با حرضت ابوبکر صدیق رضی الله عنه بود‪ .‬پس ما قطعاً‬
‫می‏گویم که هدف تأخیر در دفن جنازه رسول الله صلی الله علیه وسلم مستقیامً به‬
‫‪95‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بیعت ارتباط داشت‪.‬‬

‫‪96‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫تطبیق حدود در نبود دولت خالفت چگونه است؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫از دیدگاه رشعی آیا جائز است تا یکی از حدود الله سبحانه وتعالی در زمین توسط‬
‫افراد یا گروه‪‎‬های جهادی در نبود دولت اسالمی تطبیق گردد؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫اجرای احکام‪ ،‬نتیجه یک حکم قضایی بعد از ثبوت دلیل مرشوع و اعالم فیصله‬
‫واجبی نظام قضایی می‪‎‬باشد؛ یعنی این‏که وجود قوه‪‎‬ای که مجرمین را مکلف به پابندی‬
‫حکام اوامر و نواهی‬‫احکام مختلف می‪‎‬مناید که باید این قوه‪ ‎‬دارای صالحیت باشد‪ُ .‬‬
‫الله سبحانه وتعالی را تطبیق کنند و مسلامنان را مکلف سازند تا با در نظرداشت این‬
‫اوامر و نواهی زند‪‎‬گی منایند‪ .‬بنابرین‪ ،‬حدود در نبود حاکمی که اوامر و نواهی الله‬
‫سبحانه وتعالی را تطبیق ‪‎‬کند اجرا شده منی‪‎‬تواند‪ .‬دالیل رشعی درین مورد قرار ذیل‬
‫است‪:‬‬
‫‪1 .1‬دالیل عام چنین است؛ الله سبحانه وتعاىل می‪‎‬فرماید‪:‬‬
‫﴿الزانية والزانی فاجلدوا كل واحد منهام مائة جلدة﴾ [سوره نور‪]2 :‬‬

‫‏هر يك از زن و مرد زنا كار(مؤمن‪ ،‬بالغ‪ ،‬ح ّر‪ ،‬و ازدواج ناكرده) را صد تازيانه بزنيد‪.‬‬
‫او سبحانه وتعاىل می‪‎‬فرماید‪:‬‬
‫﴿والسارق والسارقة فاقطعوا أيديهام جزاء مبا كسبا نكاال من الله والله عزيز‬
‫حكيم﴾ [سوره مائده‪]38 :‬‬

‫دست مرد دزد و زن دزد را به كيفر عملی كه انجام داده‌اند‪ ،‬به عنوان يك مجازات الهی‬
‫قطع كنيد و الله سبحانه وتعالی چريه و حكيم است‪.‬‏‬
‫‪97‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫هم‏چنان الله سبحانه وتعاىل می‪‎‬فرماید‪:‬‬

‫﴿والذين يرمون املحصنات ثم مل يأتوا بأربعة شهداء فاجلدوهم مثانني جلدة﴾‬
‫[سوره نور‪]4 :‬‬
‫كسانی‏كه به زنان پاكدامن نسبت زنا می‌دهند و چهار گواه بر ادعای خود منی‌آورند‪،‬‬
‫بديشان هشتاد تازيانه بزنيد‪.‬‬
‫بخاری از ابن عباس رضی الله عنه روایت می‪‎‬کند که رسول الله صىل الله عليه وسلم‬
‫فرمود‪:‬‬
‫﴿ من بدل دينه فاقتلوه﴾‬

‫هر کسی‪‎‬که دینش را عوض منود و مرتد شد‪ ،‬او را به قتل برسانید‪.‬‬
‫مسلم از عباده بن صامت رضی الله عنه روایت می‪‎‬مناید که رسول الله صىل الله عليه‬
‫وسلم فرمود‪:‬‬
‫﴿ خذوا عني‪ ،‬خذوا عني‪ ،‬قد جعل الله لهن سبيال‪ ،‬البكر بالبكر جلد مائة‬
‫ونفی سنة‪ ،‬والثيب بالثيب جلد مائة‪ ،‬والرجم﴾‬

‫بگیرید از من‪ ،‬بگیرید از من(این وحی را) که به تحقیق راه حل را برای آن زن‏های(مجرد‬
‫که مرتکب زنا می‪‎‬شوند) الله مقرر منوده است‪ .‬هرگاه مرد مجرد با زن مجرد عمل زنا را‬
‫مرتکب شدند‪ ،‬باید صد تازیانه زده شده و به یک سال تبعید مجازات شوند‪ .‬در صورت‬
‫که مرد و زن متأهل باشند‪ ،‬جزای آنها صد تازیانه و سنگسار می‏باشد‪.‬‬
‫ترمذی در مسند خود از ابی صالح و او از معاویه رضی الله عنه روایت می‪‎‬کند که‬
‫رسول الله صىل الله عليه وسلم فرمود‪:‬‬
‫﴿ من رشب الخمر فاجلدوه‪﴾....‬‬

‫‪98‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫هر کسی‏که رشاب نوشید‪ ،‬تازیانه زده شود‪.‬‬

‫این نصوص قرآن و احادیث دالیل عام است که اجرای حدود (تازیانه زدن‪ ،‬قطع کردن‬
‫دست‪ ،‬قصاص‪ ،‬اجرای صد تازیانه باالی غیر محسن‪ ،‬سنگ‪‎‬سار‪ )...‬را فرض می‪‎‬سازد‬
‫و تعیین و مشخص منی‪‎‬مناید که کی و چگونه حدود را برپا دارد‪ .‬وجود دالیل عام از‬
‫دید اصول نیاز به قرینه دارد و پابندی به آنها از طریق تفصیالت عام صورت می‪‎‬گیرد‪.‬‬
‫رسول الله صىل الله عليه وسلم در سنت خویش این قرینه عام را نشان داده است و‬
‫اصحاب رضی الله عنهم آن را در مدت خالفت خلفای راشدین به طور بسیار روشن‬
‫بیان منوده‏‏اند که حدود را حاکم در صورت موجودیت قرینه آشکاری که به نصوص‬
‫رشعی استوار باشد‪ ،‬اجراء مناید‪ .‬از جمله قراینی که نصوص عام را بیان می‏‏دارد قرار‬
‫ذیل است‪:‬‬
‫الف‪ :‬الله سبحانه وتعاىل می‪‎‬‏فرماید‪:‬‬
‫ح َذ ْره ُْم أَنْ يَ ْف ِت ُنوكَ َع ْ‬
‫ن‬ ‫حك ُْم بَ ْي َن ُه ْم بِ َا أَنْ َز َل ال َّلهُ َو َل تَ َّتب ِْع أَ ْه َوا َءه ُْم َوا ْ‬ ‫﴿ َوأَنِ ا ْ‬
‫ض َما أَنْ َز َل اللَّهُ إِلَ ْيكَ َفإِنْ تَ َولَّ ْوا فَا ْعل َْم أَنَّ َا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُ ِصي َب ُه ْم ِب َب ْع ِ‬
‫ض ُذنُو ِبه ِْم‬ ‫بَ ْع ِ‬
‫َاسقُونَ ﴾ [سوره مائده‪]49 :‬‬ ‫اس لَف ِ‬ ‫ن ال َّن ِ‬ ‫ريا ِم َ‬
‫َوإِنَّ كَ ِث ً‬

‫و به تو ای پيامرب! فرمان می‏دهيم كه در ميان آنها بر اساس آنچه حكم كن كه الله‬

‫سبحانه وتعالی برای تو نازل كرده‏است‪ ،‬و از اميال و آرزوهای ايشان پريوی مكن و‬
‫از آنان برحذر باش كه با كذب و حق‌پوشی و خيانت و غرض‌ورزی تو را از برخی‬
‫چيزهایی كه الله بر تو نازل كرده‏است منحرف نكنند و احكامی را پاميال هوا و هوس‬
‫باطل خود نسازند‪ .‬پس اگر از حكم الله رويگردان شدند و به قانون الله پشت كردند‪،‬‬
‫بدان كه الله سبحانه وتعالی می‏خواهد به سبب پاره‌ای از گناهان شان ايشان را دچار‬
‫بال و مصيبت سازد و به عذاب دنيوی پيش از عذاب اخروی گرفتار كند‪ .‬يب‏گامن‬
‫بسياری از مردم از احكام رشيعت رسپيچی و مت ّرد می‏كنند و از حدود قوانني الهی‬
‫تخ ّطی می‏‌منايند‪.‬‏‬

‫‪99‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫این آیت رشیف و سایر آیات دیگر نشان می‏دهد که رسول صىل الله عليه وسلم مأمور‬
‫شده بود تا احکام رشعی را تطبیق مناید و گفتار رسول صىل الله عليه وسلم در عرصه‬
‫حکمرانی برای هر حاکم و زمامداری که بعد از وی می‏آید و طبق اسالم حکمرانی‬
‫می‪‎‬‏کند‪ ،‬رضوری می‪‎‬باشد‪ .‬این موضوع استوار به اصول احکام است که گفتار رسول‬
‫صىل الله عليه وسلم خطاب برای امتش بوده‪ ،‬پس هرگاه مسئله حکمرانی مطرح باشد‬
‫خطاب متذکره برای خلیفه است تا زمانی‪‎‬‏که دلیل تخصیص آن وجود نداشته باشد‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬کسی‏که احکام رشعی را تطبیق می‪‎‬‏کند عبارت از شخصی است که توسط‬
‫قوانین اسالم حمکرانی می‪‎‬‏مناید‪.‬‬
‫ب‪ :‬وجود احادیث دیگری گواه این مطلب است که مجرمین مستحق مجازات به نزد‬
‫رسول الله صلی الله عليه وسلم آورده می‪‎‬‏شدند تا باالی شان حدود رشیعت تطبیق‬
‫شود‪ .‬مسلم از انس بن مالک رضی الله عنه روایت می‪‎‬‏مناید که گفت‪ :‬شخصی‪‎‬‬
‫رشاب نوشیده بود‪ ،‬به نزد رسول الله صلی الله عليه وسلم آورده شد‪ ،‬وی صلی الله‬
‫عليه وسلم او را با دو دره چهل تازیانه زد‪ .‬پس از رسول الله صلی الله عليه وسلم‬
‫ابوبکر رضی الله عنه نیز چنین منود و هنگامی‪‎‬‏که عمر رضی الله عنه به خالفت رسید‬
‫با مردم مشوره منود و عبدالرحمن رضی الله عنه گفت‪ :‬حد متوسط به رشاب نوشی‬
‫هشتاد تازیانه است و عمر رضی الله عنه این حد را تعیین و جاری منود‪.‬‬
‫کسانی ‏که این حکم را اجراء می‪‎‬‏منودند از جمله علامی اصحاب رسول الله صلی‬
‫الله عليه وسلم بودند‪ .‬بیهقی از ابو هریره و زید بن خالد روایت‪‎‬می‪‎‬کند که یک مرد نزد‬
‫رسول صلی الله عليه وسلم بیان کرد که پرسش با زن یک مرد دیگر زنا منوده است‪.‬‬
‫رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود‪ :‬من میان شام به کتاب الله سبحانه وتعالی‬
‫فیصله می‪‎‬‏منایم‪ .‬بنا ًء پرس او را صد تازیانه زد و یک سال تبعید منود و به انس رضی‬
‫الله عنه فرمان داد تا از آن زن پرسان مناید و در صورت اقرار سنگ‪‎‬سارش کند‪ .‬زن‬
‫موصوف اقرار منود پس تا هنگام فرار رسیدن مرگش سنگارش کردند‪.‬‬
‫ابوداود در سننش از صفوان بن امیه روایت منوده که گفت‪ :‬من در مسجد باالی خرقه‬
‫خودم که سی درهم قیمت داشت خوابیده بودم‪ ،‬یک مرد آمد آن را از نزدم به رسقت‬
‫‪100‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫برد‪ ،‬مرد مذکور دستگیر و به نزد رسول الله صلی الله عليه وسلم آورده شد‪ .‬رسول‬
‫الله صلی الله عليه وسلم دستور قطع دست دزد را صادر منود‪ ،‬من نزد وی صلی الله‬
‫عليه وسلم آمدم و گفتم‪ :‬آیا دست او را فقط برای سی درهم قطع می‪‎‬کنی؟ من آن را‬
‫به او فروختم و پرداخت قیمتش را باالی وی قرض گذاشتم! او صلی الله عليه وسلم‬
‫گفت‪ :‬چرا این کار را قبل از این‏که او را نزد من بیاوری نکردی؟‬
‫دار القطنی از عمرو بن شعیب و او از پدرش روایت منوده که رسول صلی الله عليه‬
‫وسلم فرمود‪ :‬ببخشید تا زمانی‏که به حاکم نرسد و هرگاه به حاکم برسد و او ببخشد‪،‬‬
‫پس الله هرگز منی‪‎‬بخشد‪ .‬بنابرین‪ ،‬او صلی الله علیه وسلم قطع دست را از مچ دست‬
‫حکم منود‪.‬‬
‫ج‪ :‬بعضی حوادثی در عرص خلفای راشدین رخ داده است که مجرمین به خلیفه یا‬
‫مناینده خلیفه به منظور اجرای حد آورده می‪‎‬شدند‪ .‬بعضی از آنها قرار ذیل است‪:‬‬
‫ابوداود الطیالسی در مسندش از حضین ابی ساسان الرقاشی روایت منوده که‬
‫می‪‎‬‏فرماید‪ :‬من در زمان خالفت عثامن رضی الله عنه حارض بودم و ولید بن عقبه‬
‫در حالی‏که رشاب نوشیده بود‪ ،‬آورده شد و حمران بن أبان و یک نفر دیگر شاهدی‬
‫دادند‪ ،‬پس حرضت عثامن به حرضت علی گفت‪ :‬حد را باالیش جاری کن‪.‬‬
‫هم‏چنان احمد در مسندش از عبدالله بن قیس و او از ابو موسی اشعری روایت منوده‬
‫که رسول الله صلی الله علیه وسلم او را به یمن فرستاد و بعد از وی معاذ بن جبل‬
‫را روان کرد‪ .‬هنگامی‪‎‬که او رسید ابو موسی به او گفت تا پائین شود و برایش یک‬
‫بالشت داد که بشیند‪ ،‬سپس مردی نزد شان آورده شد‪ .‬ابو موسی پرسان منود او چه‬
‫کاره است؟ وی پاسخ داد او یک شخص یهودی بود که بعدا ً مسلامن شد و پس از‬
‫آن دوباره کافر شد‪ .‬معاذ گفت‪ :‬من هرگز نخواهم نشست تا این‏که او کشته نشود؛ به‬
‫ادامه گفت این حکم الله و رسولش است و سه بار این گفته‪‎‬اش را تکرار منود‪ .‬بنا ًء ابو‬
‫موسی ایشان را فرمان داد تا شخص مرتد را بکشند‪ ،‬پس او کشته شد‪ .‬حرضت ابوبکر‬
‫با منکرین زکات(مرتدین) هنگامی‪‎‬که از پرداخت زکات انکار منودند‪ ،‬جنگید‪.‬‬
‫ابن حبان نیز در صحیح خویش از ابو هریره روایت منوده که گفت‪ :‬زمانی‪ ‎‬رسول‬
‫‪101‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫صلی الله علیه وسلم وفات منود ابوبکر رضی الله عنه خلیفه شد و بعد از آن بعضی‬
‫از اعراب کافر شدند‪ .‬بنابرین‪ ،‬ابوبکر با آنها جنگید و گفت‪ :‬به الله قسم که من با هر‬
‫آن کسی‪‎‬‏که میان مناز و زکات تفریق مناید‪ ،‬می‪‎‬جنگم؛ زکات حق مال و واجبی است‬
‫که باید گرفته شود‪ .‬به الله قسم هرگاه آنها از ریسامنی که به رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم زکات می‏دادند اباء ورزند با آنها بخاطر مخالفت با پرداخت آن می‪‎‬جنگم‪.‬‬
‫بنا ًء نتیجه چنین است که تخصیص بر عام ترجیح داده می‪‎‬‏شود‪ ،‬مقید رصیح به اساس‬
‫بنیاد اصول فقه ترجیح داده می‪‎‬‏شود و قطعی به عام ترجیح داده می‪‎‬شود‪ .‬بنابرین‬
‫شخصی‪ ‎‬که حدود را برپا و اجراء می‪‎‬‏کند‪ ،‬حاکمی است که به اساس احکام اسالم‬
‫حکمرانی می‪‎‬‏منایند؛ یعنی امام و این یک موضوع ثابت در مطابقت به اعامل رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم و پیروی خلفای راشدین می‪‎‬‏باشد‪ .‬طوری‏که قبالً ذکر گردید‬
‫این موضوع در طول تاریخ دولت اسالمی کامالً واضح بوده و در اسناد اکرث علامی‬
‫معترب نیز موجود است که در بعضی از آنها چنین آمده است‪:‬‬
‫ابن تیمیه می‏‪‎‬فرماید‪ :‬الله سبحانه وتعالی مؤمنین را به طور عام مخاطب قرار داده است‬
‫تا حدود و احکام را تطبیق منایند‪ .‬قسمی‪‎‬‏که در آیت ذیل می‪‎‬‏فرماید‪:‬‬
‫﴿ والسارق والسارقة فاقطعوا﴾ [سوره مائده‪]38 :‬‬

‫دست مرد دزد و زن دزد را به كيفر عملی كه انجام داده اند به عنوان يك مجازات الهی‬
‫قطع كنيد‪.‬‬
‫اما وی می‏دانست که مخاطب این عمل کسی است که دارای قدرت تطبیق حدود‬
‫باشد و باالی افراد ضعیف تطبیق حدود واجب نیست‪ .‬مفهوم قدرت تطبیق عبارت از‬
‫سلطه است‪ .‬بنا ًء برپا کردن و اجرای حدود باالی آنهای فرض است که دارای قوت و‬
‫سلطه‏اند و یا کسانی‪ ‎‬را که آنها تعیین می‪‎‬‏منایند‪.‬‬
‫امام الودین الکاسانی می‪‎‬‏فرماید‪ :‬از رشایط جواز تطبیق اسالم وجود رهرب یا حاکم‬
‫می‏باشد‪.‬‬

‫‪102‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫قرطبی می‏‪‎‬فرماید‪ :‬هیچ‏گونه اختالفی وجود ندارد در این‏که مخاطب موضوع تطبیق‬
‫حدود فقط رهرب «امام» و مناینده‪‎‬اش است و بس‪.‎‬‬
‫امام شافعی می‏‪‎‬فرماید‪ :‬هیچ‪‎‬کسی نباید حدود را باالی مردم آزاد تطبیق مناید‪ ،‬به‬
‫استثنایی امام و هر کسی‪‎‬‏که امام برایش صالحیت می‏‪‎‬دهد‪.‬‬
‫ابن قوداما می‏فرماید‪ :‬تطبیق حدود برای هیچ‪‎‬کسی جائز نیست‪ ،‬به جز امام و یا مناینده‬
‫آن‪.‬‬
‫‪2 .2‬در حالتی‏که هیچ کدام سلطه‪‎‬ای وجود نداشته باشد که به اساس احکام رشعی‬
‫حکومت منایند‪ .‬پس باالی متام مسلامنان فرض است تا به طور مخلصانه و خسته‏گی‬
‫ناپذیر برای ایجاد سلطه‪‎‬ای که به اساس اسالم حاکمیت کند‪ ،‬کار و فعالیت منایند‪.‬‬
‫چون‏ در نصوص قرآن و سنت و اجامع واضحاً بیان شده که ایجاد سلطه فرض است‪.‬‬
‫الله سبحانه وتعاىل با مخاطب قرار دادن رسول الله صلی الله علیه وسلم در قرآنکریم‬
‫می‏‪‎‬فرماید‪:‬‬
‫ن الْ َ‬
‫ح ِّق ﴾‬ ‫حكُم بَ ْي َن ُهم بِ َا أَن َز َل اللَّهُ * َو َل تَ َّتب ِْع أَ ْه َوا َءه ُْم َع َّم َ‬
‫جا َءكَ ِم َ‬ ‫﴿ فَا ْ‬
‫[سوره مائده‪]48 :‬‬
‫پس(اگر اهل كتاب از تو داوری خواستند) ميان آنان بر طبق چيزی داوری كن كه الله‬
‫بر تو نازل كرده‏است و بخاطر پريوی از اميال و آرزوهای آنها‪ ،‬از حق و حقيقتی كه‬
‫برای تو آمده است روی مگردان‪.‬‬
‫و می‏فرماید‪:‬‬
‫ح َذ ْره ُْم أَن يَ ْف ِت ُنوكَ َعن‬
‫حكُم بَ ْي َن ُهم بِ َا أَن َز َل اللَّهُ َو َل تَ َّتب ِْع أَ ْه َوا َءه ُْم َوا ْ‬
‫﴿ َوأَنِ ا ْ‬
‫ض َما أَن َز َل اللَّهُ إِلَ ْيكَ ﴾ [سوره مائده‪]49 :‬‬ ‫َب ْع ِ‬

‫و در ميان آنها به اساس چيزی حكم كن كه الله سبحانه وتعالی بر تو نازل كرده‏است و از‬
‫اميال و آرزوهای ايشان پريوی مكن! و از آنان برحذر باش كه (با كذب و حق‌پوشی و خيانت‬
‫و غرض‌ورزی) تو را از برخی اوامری كه الله بر تو نازل كرده‏است منحرف نكنند!‬
‫‪103‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫خطاب به رسول الله صىل الله عليه وسلم جهت فیصله میان مردم به اساس آن‏چه الله‬
‫نازل کرده است‪ ،‬خطاب به امتش بوده و مفهوم آن اینست که بعد از رسول الله صىل‬
‫الله عليه وسلم حاکمی وجود داشته باشد تا به اساس وحی الهی میان مردم حکم و‬
‫فیصله مناید‪ .‬پس خطاب درین امر داللت به این می‏مناید که موضوع خطاب حکم‬
‫فرض بوده و این خود قرینه‪‎‬ای برای فرض بودن حکم به اساس اصول می‪‎‬باشد و‬
‫حاکمی که میان مسلامنان بعد از رسول الله صىل الله عليه وسلم به اساس آن‏چه الله‬
‫سبحانه وتعالی نازل کرده است‪ ،‬حکمرانی و فیصله می‪‎‬‏کند که عبارت از خلیفه می‬
‫‏باشد‪.‬‬
‫به همین ترتیب نظام حکومت‏داری در اسالم نظام خالفت است‪ .‬عالوه برین‪ ،‬تطبیق‬
‫حدود و سایر احکام رشعی فرض بوده‪ ،‬بدین اساس حاکم خلیفه و نظام حکومت‏داری‬
‫خالفت می‪‎‬‏باشد‪.‬‬
‫در سنت نیز دالیل ذیل وجود دارد‪:‬‬
‫مسلم از طریق نافع و او از ابن عمر روايت کرده است که پيامرب صيل الله عليه وسلم‬
‫فرمود‪:‬‬
‫﴿ من خلع يداً من طاعة لقي الله يوم القيامة وال حجة له‪ ،‬ومن مات وليس يف‬
‫عنقه بيعة مات ميتة جاهلية﴾ ‏(‏‏‏رواه مسلم‏‏‏)‏‏‬

‫هر کس دست از اطاعت بکشد‪ ،‬روز قيامت با الله سبحانه وتعالی در حالی روبه‏رو‬
‫خواهد شد که دليلی نخواهد داشت و هر کس در حالی مبريد که در گردنش بيعتی‬
‫وجود نداشته باشد‪ ،‬وی به مرگ جاهليت مرده‏است‪.‬‬
‫رسول الله صىل الله عليه وسلم هر مسلامن را مکلف ساخته است تا با خلیفه‪‎‬ای بیعت‬
‫منایند و واضح منوده است‪ ،‬هر کسی‪‎‬‏که بدون بیعت در گردنش وفات کند‪ ،‬به مرگ‬
‫جاهلیت مرده‏است‪ .‬بعد از رحلت رسول الله صلی الله عليه وسلم بیعت فقط با خلیفه‬
‫صورت می‏گیرد‪.‬‬

‫‪104‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫از آن‏‏جای‏که حدیث متذکره وجود بیعت به گردن هر مسلامن را مکلف می‏سازد‪،‬‬
‫هم‏‏چنان تعیین خلیفه را نیز فرض می‪‎‬‏گرداند‪.‬‬
‫امام مسلم از اعراج و او از ابوهريره رضی الله عنه روايت کرده که رسول الله صلی‬
‫الله عليه وسلم فرمود‪:‬‬
‫جنة يُقاتَل من ورائه ويُتقى به﴾‬
‫﴿ إمنا اإلمام ُ‬

‫امام سپری است که از عقب او جنگ کرده می‏شود و در حالت سختی توسط آن‬
‫محافظت می‏شوید‪.‬‬
‫مسلم از ابو حازم رضی الله عنه روايت کرده که گفت‪ :‬من با ابوهريره رضی الله عنه‬
‫پنج سال مجالست داشتم و از وی شنيدم که از رسول الله صلی الله عليه وسلم چنین‬
‫روايت می‏کرد‪:‬‬
‫﴿ كانت بنو إرسائيل تسوسهم األنبياء‪ ،‬كلام هلك نبي خلفه نبي‪ ،‬وإنه ال نبي‬
‫بعدي‪ ،‬وستكون خلفاء فتكرث‪ ،‬قالوا فام تأمرنا؟ قال‪ :‬فُوا ببيعة األول فاألول‪،‬‬
‫وأعطوهم حقهم‪ ،‬فإن الله سائلهم عام اسرتعاهم﴾‬

‫بنی ارسائيل را پيامربان رهربی می‏کردند‪ ،‬هرگاه پيامربی وفات می‏منود پيامرب ديگری‬
‫جانشني او می‏شد‪ ،‬ولی بعد از من ديگر پيامربی نخواهد بود و خلفاء می‏آيند و بسيار‬
‫می‏‪‎‬شوند‪ .‬گفتند‪ :‬پس به ما چه فرمان می‏دهی؟ او صلی الله عليه وسلم گفت‪ :‬به بيعت‬
‫خليفه اول سپس به اول وفا کنيد و حق شان را اداء منائيد؛ زيرا الله سبحانه وتعالی در‬
‫مورد آن‏چه به آنها سپرده‏است‪ ،‬از ايشان باز پرس خواهد کرد‪.‬‬
‫در این احادیث خلیفه منحیث سپر؛ یعنی محافظ و نگهبان توصیف شده است‪.‬‬
‫توصیف امام منحیث سپر از وجود امام تلویحاً تحسین منوده و طلب آن را واجب‬
‫می‪‎‬‏سازد‪ .‬دلیل مسئله اینست که هرگاه الله سبحانه وتعالی یا رسول صىل الله عليه‬
‫وسلم راجع به عملی به ما خرب دهد که کراهیت در آن وجود داشته باشد‪ ،‬افاده بر طلب‬
‫ترک و خودداری از آن را می‪‎‬‏کند‪.‬‬
‫‪105‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫به همین ترتیب هرگاه نص حاوی تحسین برای عملی باشد‪ ،‬طلب انجام آن را افاده‬
‫می‪‎‬‏مناید‪ .‬اگر طلب عمل خواسته شده باشد رضورت به تطبیق احکام رشعی را ایجاب‬
‫می‪‎‬‏کند یا طلب ترک آن را افاده می‏‪‎‬مناید‪ ،‬سهل انگاری در آن باعث ترک احکام رشعی‬
‫می‪‎‬‏گردید‪ ،‬پس طلب مذکور جازم می‏باشد‪ .‬هم‏چنان احادیث فوق الذکر به ما خرب‬
‫می‏دهد که مسئول تنظیم و پیشربد امور مسلامنان خلفاء است که خود قرینه بر تعیین‬
‫آنها می‪‎‬باشد‪ .‬عالوه برآن‪ ،‬رسول الله صلی الله علیه وسلم به مسلامنان دستور داده‬
‫است تا از خلفاء اطاعت منایند و با کسانی‪‎‬که با آنها در مقام و منصب شان منازعه‬
‫می‪‎‬کنند‪ ،‬بجنگند که داللت به واجب بودن تعیین خلیفه و حفاظت خالفت از طریق‬
‫جنگ با کسانی‏که با مقام و منصب خلیفه منازعه می‏‪‎‬منایند‪ ،‬است‪.‬‬
‫چنان‏چه مسلم از پيامرب صلی الله علیه وسلم روايت کرده که گفت‪:‬‬
‫﴿ ومن بايع إماماً فأعطاه صفقة يده‪ ،‬ومثره قلبه‪ ،‬فليطعه إن استطاع‪ .‬فإن جاء‬
‫آخر ينازعه‪ ،‬فارضبوا عنق اآلخر﴾‬

‫و کسی‏که با امامی دست داده به رضا و رغبت با وی بيعت کرد‪ ،‬بايد تا حد توانش از او‬
‫اطاعت کند و هرگاه شخص ديگری بیاید و با وی به منازعه بپردازد‪ ،‬گردن دوم را بزنيد‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬امر اطاعت از امام دستور و حکم رشعی برای تعیین خلیفه می‪‎‬باشد‪ .‬عالوه‬
‫بر آن‪ ،‬امر جنگیدن با کسانی‪‎‬‏که با خلیفه منازعه می‪‎‬منایند‪ ،‬قرینه‏ای اضافی بر جازمیت‬
‫موضوع‪ ،‬حفاظت و نگهداری از خلیفه واحد می‪‎‬باشد‪.‬‬
‫در اجامع صحابه رضی الله عنهم بر لزوم تعیین خلیفه بعد از رحلت رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم توافق شده است‪ .‬متام صحابه رضی الله عنهم به تعیین ابوبکر صدیق‬
‫رضی الله عنه منحیث خلیفه بعد از رسول الله توافق کردند و هم‏چنان در بسرت مرگ‪‎‬‬
‫ابوبکر رضی الله عنه به تعیین عمر فاروق رضی الله عنه منحیث خلیفه اجامع منودند‪.‬‬
‫به همین ترتیب در تعیین حرضت علی رضی الله عنه منحیث جانشین عثامن رضی‬
‫الله عنه به عنوان خلیفه اجامع کردند‪ .‬بنابرین‪ ،‬اجامع عام صحابه رضی الله عنهم در‬

‫‪106‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اهمیت تعیین خلیفه بعد از رحلت رسول الله صلی الله علیه وسلم خود بیانگر تأکید‬
‫صحابه بر اولویت قرار دادن تعیین خلیفه بر مراسم تدفین رسول الله بوده و این امر‬
‫حتی باوجود دانسنت واجب بودن دفن میت بعد از وفات‪ ‎‬او صلی الله علیه وسلم‬
‫توسط اصحاب صورت گرفته است‪.‬‬
‫اصحاب رضی الله عنهم مکلف بودند تا برای مراسم تدفین رسول صلی الله علیه و‬
‫سلم آمادگی بگیرند‪ ،‬اما در عوض آنها با درک وجوب این امر مشغول بر تعیین نخسین‬
‫خلیفه گردیده بودند‪ .‬حتی اکرث از اصحاب رضی الله عنهم در تأخیر آن برای مدت‬
‫دوشب باوجودی‪‎‬‏که توانایی دفن میت رسول الله صلی الله علیه وسلم را داشتند‪،‬‬
‫خاموشی اختیار کردند‪ .‬رسول الله صلی الله علیه وسلم در صبح وقت روز دوشنبه‬
‫رحلت منود و در آن روز یا شب تدفین نشد و حتی تا هنگامی‏‪‎‬که به ابوبکر صدیق‬
‫رضی الله عنه بیعت داده شد و او منحیث خلیفه رسول صلی الله علیه وسلم تعیین‬
‫گردید‪ ،‬رسول الله صلی الله علیه وسلم تدفین نشده بود‪ .‬بنا ًء مراسم تدفین رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم برای مدت دوشب به تعویق انداخته شد و به ابوبکر صدیق رضی‬
‫الله عنه پیش از مراسم تدفین رسول صلی الله علیه وسلم بیعت داده شد‪.‬‬
‫بنا ًء این عمل صحابه رضی الله عنهم دلیل بر اجامع آنها در مشغولیت بر تعیین خلیفه‬
‫در عوض تدفین مراسم شخص میت می‪‎‬‏باشد‪ .‬این عمل اصحاب رضی الله عنهم‬
‫مرشوع نیست‪ ،‬مگر این‏که حکم تعیین خلیفه واجب‪‎‬تر بوده و نسبت به تدفین مراسم‬
‫شخص میت در درجه بلندتر اولویت قرار داشته باشد‪ .‬برعالوه‪ ،‬اصحاب رضی الله‬
‫عنهم در متام مدت زندگی شان‪ ،‬بر فرضیت تعیین خلیفه رضایت و توافق داشتند‪.‬‬
‫در نتیجه باید گفت که تعیین خلیفه باالی مسلامنان واجب است که در نبود وجود‬
‫خلیفه حکمرانی براساس احکام اسالم صورت منی‏گیرد‪ .‬پس بر همه مسلامنان واجب‬
‫است تا با تالش‪‎‬‏های مستمر خود خالفت را تأسیس و با خلیفه بیعت منایند‪ ،‬زیرا‬
‫وجود خلیفه فرض است و یکی از فرایض بزرگ می‪‎‬باشد‪ ،‬چون خلیفه شخصی است‬
‫که حدود‪ ،‬قوانین و احکام الله سبحانه وتعالی را برپا می‪‎‬دارد‪ .‬طبق قاعده فقهی هر‬
‫چیزی‏که برای اجرای یک واجب موکول است‪ ،‬خود آن واجب می‪‎‬گردد‪ ،‬به خصوص‬
‫‪107‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫برپا منودن حدود یک واجب بزرگ است که در آن خیر و عزت امت نهفته است‪ .‬ابن‬
‫ماجه در سنن خود از ابو هریره روایت می‪‎‬کند که رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫گفت‪ :‬جاری ساخنت یک حد در زمین‪ ،‬بهرت از چهل روز باران است‪.‬‬
‫در نتیجه من در این‏جا توجه مسلامنان را به رسزمین‪‎‬های جلب می‪‎‬‏منایم که در آنها‬
‫جنگ وجود داشته که از اثر آن نه حاکم و دولت با ثباتی وجود دارد‪ .‬من توجه مسلامنان‬
‫را به فرضیت حل مشکالت میان مسلامنان به اساس مصالح اسالم و عدم اجازه بدتر‬
‫شدن بیشرت مشکالت مردم جلب می‪‎‬کنم‪ .‬حل و فصل مشکالت به اساس مصالح‬
‫اسالم تطبیق گردد و علام‪ ،‬مردم عاقل و اهل قدرت امت مسلمه باید برخیزند تا میان‬
‫مردم جهت حل مشکالت شان اسالم را تطبیق منایند‪ ،‬نیازمندی‏های اساسی فقرا را‬
‫فراهم سازند و همراه با مظلوم بایستند تا حق او را از ظامل بگیرند‪ .‬این نظر به محتوای‬
‫نصوص عام راجع به این موضوعات و راجع به حل مصالح مردم می‪‎‬باشد که نصوص‬
‫متذکره مختص به موجودیت حاکمی منی‪‎‬باشد‪ .‬هم‏چنان نصوص زیادی راجع به حل‬
‫مصالح عامی است که تطبیق آن مقید به وجود حاکم صاحب سلطه است‪.‬‬
‫این نصوص قرار ذیل اند‪:‬‬
‫اس‬ ‫ص َلحٍ بَ ْ َ‬
‫ي ال َّن ِ‬ ‫وف أَ ْو إِ ْ‬‫ِصدَ َق ٍة أَ ْو َم ْع ُر ٍ‬
‫ن أَ َم َر ب َ‬ ‫ف كَ ِثريٍ ِّمن نَّ ْ‬
‫ج َواه ُْم إِ َّل َم ْ‬ ‫َي ِ‬ ‫﴿ َّل خ ْ َ‬
‫يم‪﴾o‬‬ ‫ج ًرا َع ِظ ً‬ ‫ف نُ ْؤتِي ِه َأ ْ‬
‫َس ْو َ‬ ‫‪َ o‬و َمن َي ْف َع ْل َٰذ ِلكَ ا ْب ِتغَا َء َم ْرضَ ِ‬
‫ات ال َّل ِه ف َ‬
‫[سوره نساء‪]114 :‬‬
‫در بسياری از نجواهای(پس‏پس‌هاي) شان خري و خوبی نيست؛ مگر در نجواهای آن‬
‫كسی‏كه به صدقه و احسانی يا به كار نيكو و پسنديده‌ای يا اصالح بني مردم دستور‬
‫دهد‪ .‬هر كه چنني كاری را بخاطر رضای الله انجام دهد‪ ،‬الله سبحانه وتعالی پاداش‬
‫بزرگی را به او اعطا می‏كند‪.‬‏‬

‫حا َب ْي َن ُه َم‬‫ِم أَن ُي ْصلِ َ‬ ‫اح َعلَ ْيه َ‬ ‫َت ِمن َب ْعلِ َها نُشُ وزًا أَ ْو إِ ْع َراضً ا ف ََل ُ‬
‫ج َن َ‬ ‫﴿ َوإِنِ ا ْم َرأَ ٌة خَاف ْ‬
‫س ُنوا َوتَ َّتقُوا َفإِنَّ اللَّهَ‬ ‫ح َ‪َ o‬وإِن تُ ْ‬
‫ح ِ‬ ‫ُس الشُّ ّ‬‫الَنف ُ‬ ‫ت ْ‬ ‫ح ِ َ‬
‫ض ِ‬ ‫َي ‪َ o‬وأُ ْ‬ ‫ْح خ ْ ٌ‬ ‫حا ‪َ o‬و ُّ‬
‫الصل ُ‬ ‫صلْ ً‬‫ُ‬

‫‪108‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫خبِريا [سوره نساء‪]128 :‬‬

‫كَانَ بِ َا تَ ْع َملُونَ ﴾ َ‬

‫هرگاه همرسی ديد كه شوهرش(خويشنت را باالتر از او می‏گريد و از انجام امور‬

‫خانوادگی) رس باز می‏زند و(يا با او منی‏سازد و از او) روی گردان است‪ ،‬بر هيچ يك از‬
‫آن دو گناهی نيست‪ ،‬این‏كه(بكوشند به وسيله رصف نظر كردن زن از برخی از مخارج‬
‫و همبسرتی) ميان خويشنت صلح و صفا راه بيندازند و صلح بهرت است‪ .‬انسان‪ ‎‬ها با‬
‫بخل رسشته شده ‌اند(و مال دوستی خصلت ذاتی و دامئی برش است و بايد پيوسته‬
‫با آن مبارزه و پيكار كرد) و اگر نيكوكاری و نيك‌رفتاری كنيد و (با زنان بسازيد و به‬
‫بهرتين وجه با آنان معامله كرده و با ترك ستمكاری و بد رفتاری با ايشان) پرهيزگاری‬
‫منائید‪ ،‬يب‏گامن الله از آن‏چه می‏كنيد‪ ،‬بس آگاه است و پاداش شام را چنان‏كه بايد‬
‫می‏دهد‪.‬‬
‫او تعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫خ َو ْيك ُْم ‪َ o‬واتَّقُوا اللَّهَ لَ َعلَّك ُْم تُ ْر َ‬
‫ح ُمونَ ﴾‬ ‫ي أَ َ‬ ‫خ َو ٌة َفأَ ْ‬
‫صلِ ُ‬
‫حوا َب ْ َ‬ ‫﴿ إِنَّ َا الْ ُم ْؤ ِم ُنونَ إِ ْ‬
‫[سوره هجرات‪]10 :‬‬
‫فقط مؤمنان برادران همديگرند‪ ،‬پس ميان برادران خود صلح و صفا برقرار كنيد و از الله‬
‫ترس و پروا داشته باشيد تا به شام رحم شود‪.‬‏‬

‫ب‬ ‫ل اللَّه َ‪ o‬إِنَّهُ َل ُي ِ‬

‫ح ُّ‬ ‫َح َفأَ ْ‬
‫ج ُرهُ َع َ‬ ‫ن َعفَا َوأَ ْ‬
‫صل َ‬ ‫س ِّي َئ ٍة َ‬
‫س ِّي َئ ٌة ِّم ْثلُ َها ‪َ o‬ف َم ْ‬ ‫ج َزا ُء َ‬
‫﴿ َو َ‬
‫الظَّالِ ِمني ﴾ [سوره شوری‪]40 :‬‬

‫كيفر هر بدی‪ ،‬كيفری همسان آنست‪ .‬اگر كسی(به هنگام قدرت‪ ،‬برای هدايت گمراهان‬
‫و استحكام پيوندهای اجتامعی از بدكار) گذشت كند(و ميان خود و ميان او) صلح‬
‫و صفا به راه انداخت‪ ،‬پاداش چنني كسی با الله است‪ .‬الله قطعاً ظاملان را دوست‬
‫منی‌دارد‪.‬‏‬
‫احمد در مسندش از ام الدرداء و از ابی الدرداء روایت می‏‪‎‬مناید که رسول الله صلی‬
‫‪109‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬

‫لق َ‬
‫َال‪:‬‬ ‫الصدَ َق ِة؟» قَالُوا‪ :‬بَ َ‬
‫ام‪َ ،‬و َّ‬ ‫الص َل ِة‪َ ،‬و ِّ‬
‫الص َي ِ‬ ‫ج ِة َّ‬
‫ن َد َر َ‬ ‫ْبك ُْم ِبأَفْضَ َل ِم ْ‬
‫﴿ أَ َل أُخ ِ ُ‬
‫حالِ َق ُة﴾‬ ‫ي ِه َ‬
‫ي الْ َ‬ ‫ات ا ْل َب ْ ِ‬ ‫َسا ُد َذ ِ‬ ‫يق َ‬
‫َال‪َ :‬وف َ‬ ‫ص َل ُح َذ ِ‬
‫ات ا ْل َب ْ ِ‬ ‫« ِإ ْ‬

‫آیا من شام را به اعامل افضل‪‎‬تر از درجه مناز‪ ،‬روزه و صدقات خرب ندهم؟ مردم پاسخ‬
‫دادند‪ ،‬بده یا رسول الله! او صلی الله علیه وسلم گفت‪ :‬آن اصالح مصالح ذات‏البینی‬
‫مردم است و فساد ذات‏البینی مردم هالک کننده‏است‪.‬‬
‫هم‏چنان ابود داود در سنن خود روایت منوده و ابن حبان آن را از طریق ام الدرداء و‬
‫ابو الدرداء تصحیح منود که رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت‪:‬‬
‫ول اللَّ ِه‪،‬‬
‫س َ‬‫ل َيا َر ُ‬ ‫ام؟» ‪ ،‬قَالُوا‪َ :‬ب َ‬ ‫ام‪َ ،‬والْ ِق َي ِ‬ ‫ج ِة ِّ‬
‫الص َي ِ‬ ‫ن َد َر َ‬‫ْبك ُْم‪ِ ،‬بأَفْضَ َل ِم ْ‬
‫﴿ أَ َل أُخ ِ ُ‬
‫حالِ َق ُة﴾‬ ‫ي ِه َ‬
‫ي الْ َ‬ ‫َسا ُد َذ ِ‬
‫ات ا ْل َب ْ ِ‬ ‫يِ‪َ ،‬وف َ‬ ‫ص َل ُح َذ ِ‬
‫ات ا ْل َب ْ‬ ‫َال‪« :‬إِ ْ‬
‫ق َ‬

‫آیا من شام را به اعامل افضل‪‎‬تر از درجه مناز‪ ،‬روزه و صدقات خرب ندهم؟ مردم پاسخ‬
‫دادند‪ ،‬بده یا رسول الله! وی صلی الله علیه وسلم گفت‪ :‬آن اصالح مصالح ذات‏البینی‬
‫مردم است و فساد ذات‏البینی مردم هالک کننده‏است‪.‬‬
‫پس حل مشکالت در مناطق مورد منازعه‪‎‬ای که در آن دولت اسالمی وجود ندارد‪ ،‬باید‬
‫توسط مصالح اسالم و با در نظرداشت رشوطی باشد که مصالح متذکره نه حرام را‬
‫حالل سازد و نه هم حالل را حرام گرداند؛ یعنی به اساس نصوص رشعی ذیل باشد‪:‬‬
‫ابوداود در سنن خود از ابی هریره روایت می‪‎‬مناید که رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫فرمود‪:‬‬
‫حالَالً‏ َوزَا َد‬ ‫ح َرا ًما أَ ْو َ‬
‫ح َّر َم َ‬ ‫حا أَ َ‬
‫ح َّل َ‬ ‫صلْ ً‬ ‫ح َمدُ ‏‏إِالَّ ُ‬‫ني‏‏‏‏ زَا َد أَ ْ‬
‫سلِ ِم َ‬ ‫جائِ ٌز َب ْ َ‬
‫ي الْ ُم ْ‬ ‫ْح َ‬
‫الصل ُ‬
‫﴿ ُّ‬
‫ِم﴾‏‬
‫وطه ْ‏‬ ‫ش ِ‬ ‫ل ُُ‬ ‫سلِ ُمونَ َع َ‬ ‫ول اللَّ ِه‏‏الْ ُم ْ‬
‫س ُ‬ ‫َال َر ُ‬ ‫ن دَا ُو َد َوق َ‬‫سلَ ْي َمنُ بْ ُ‬‫ُ‬

‫حل مصالح بین مسلامنان جائز است‪ .‬در روایت احمد اضافه شده است که به‬

‫‪110‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫استثنایی آن مصالح که حالل را حرام و حرام را حالل می‪‎‬سازد‪ .‬به همین ترتیب سلیامن‬
‫ابن داود اضافه منوده که رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت‪ :‬مسلامنان در حل‬
‫مصالح شان پابند به رشایط خودشان می‪‎‬باشند‪.‬‬
‫ترمذی در سنن خود از کثیر ابن عبدالله‪ ،‬ابن عمرو‪ ،‬ابن عوف املزنی و او از پدر و‬
‫جدش روایت می‪‎‬مناید که رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت‪:‬‬
‫سلِ ُمونَ‬‫ح َرا ًما‪َ ،‬وامل ُ ْ‬ ‫ح َل ًل‪ ،‬أَ ْو أَ َ‬
‫ح َّل َ‬ ‫ح َّر َم َ‬
‫حا َ‬ ‫صلْ ً‬ ‫سلِ ِم َ‬
‫ني‪ ،‬إِ َّل ُ‬ ‫جائِ ٌز بَ ْ َ‬
‫ي امل ُ ْ‬ ‫ْح َ‬
‫الصل ُ‬
‫﴿ ُّ‬
‫ح ِد ٌ‬
‫يث‬ ‫ح َرا ًما‪ .‬و قال الرتمذي‪َ :‬ه َذا َ‬ ‫ح َّل َ‬ ‫ح َل ًل‪ ،‬أَ ْو أَ َ‬ ‫شطًا َ‬
‫ح َّر َم َ‬ ‫ش ِ‬
‫وطه ِْم‪ ،‬إِ َّل َ ْ‬ ‫ل ُُ‬ ‫َع َ‬
‫يح ﴾‬‫ح ٌ‬ ‫ص ِ‬ ‫ن َ‬ ‫س ٌ‬ ‫ح َ‬‫َ‬

‫اصالح میان مسلامنان جائز است‪ ،‬به استثنایی حل مصالحی که حالل را حرام می‪‎‬کند‬
‫یا حرام را حالل می‪‎‬سازد و مسلامنان باید پابند به رشایط خودشان باشند‪ ،‬نه به رشایطی‬
‫که حالل را حرام و حرام را حالل می‪‎‬گرداند‪.‬‬
‫ترمذی می‏‪‎‬فرماید که این حدیث حسن صحیح است‪.‬‬
‫هم‏چنان ابن حبان در صحیح خود از ابی هریره روایت منوده که رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم گفت‪:‬‬
‫ح َل ًل﴾‬ ‫ح َرا ًما أَ ْو َ‬
‫ح َّر َم َ‬ ‫حا أَ َ‬
‫ح َّل َ‬ ‫صلْ ً‬ ‫سلِ ِم َ‬
‫ني إِ َّل ُ‬ ‫جائِ ٌز بَ ْ َ‬
‫ي الْ ُم ْ‬ ‫ْح َ‬
‫الصل ُ‬
‫﴿ ُّ‬

‫اصالح میان مسلامنان جائز است‪ ،‬به استثایی حل مصالحی که حالل را حرام می‪‎‬کند‬
‫یا حرام را حالل می‪‎‬سازد‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬حل مصالح میان مردم به اساس احکام رشعی به شکل عام چه حاکم وجود‬
‫داشته باشد یا خیر طلب شده است‪ .‬این احکام اسالمی است که در این موضوع وجود‬
‫دارد و ذیالً بیان گردید و الله سبحانه وتعالی عامل و با حکمت است‪.‬‬
‫نتیجه‪‎‬گیری‬
‫‪1 .1‬تطبیق حدود توسط حاکمی که احکام رشعی را از طریق نظام اسالمی(خالفت)‬

‫‪111‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫تنفیذ می‪‎‬کند‪ ،‬اجراء می‪‎‬گردد و آن فرضیت گناه را از شخصی که مکلف به اجرایی حد‬
‫گردیده جربان می‪‎‬مناید و آن کسی مجرم است که در زندگی این دنیا مجازات شده و‬
‫در آخرت مجازات منی‏گردد‪.‬‬
‫بخاری در صحیح خود از عباده بن صامت رضی الله عنه که در غزوه بدر نقیب‬
‫(فرمانده گروپ شش نفری بود) روایت می‪‎‬کند‪ ،‬در شب عقبه در حالی‏که اصحاب با‬
‫رسول صلی الله علیه وسلم یکجا بودند‪ ،‬گفت‪:‬‬
‫َسقُوا‪َ ،‬والَ تَ ْزنُوا‪َ ،‬والَ تَ ْق ُتلُوا‬ ‫ُشكُوا بِال َّل ِه شَ ْي ًئا‪َ ،‬والَ ت ْ ِ‬ ‫ل َأنْ الَ ت ْ ِ‬ ‫ون َع َ‬ ‫﴿ بَا ِي ُع ِ‬
‫وف‪،‬‬ ‫ف َم ْع ُر ٍ‬ ‫جلِك ُْم‪َ ،‬والَ تَ ْع ُصوا ِ‬ ‫ي أَ ْي ِديك ُْم َوأَ ْر ُ‬‫ْتونَهُ َب ْ َ‬‫أَ ْوالَ َدك ُْم‪َ ،‬والَ تَأْتُوا ِب ُب ْه َتانٍ تَف َ ُ‬
‫ف الدُّ نْ َيا‬‫ب ِ‬ ‫ن َذلِكَ شَ ْي ًئا َف ُعو ِق َ‬ ‫اب ِم ْ‬ ‫ص َ‬ ‫ن أَ َ‬ ‫ل اللَّ ِه‪َ ،‬و َم ْ‬ ‫ج ُرهُ َع َ‬‫ن َوفَ ِم ْنك ُْم َفأَ ْ‬ ‫َف َم ْ‬
‫ل اللَّ ِه‪ ،‬إِنْ شَ ا َء َعفَا‬ ‫تَهُ اللَّهُ َف ُه َو إِ َ‬ ‫ن َذلِكَ شَ ْي ًئا ثُ َّم َ‬
‫س َ‬ ‫اب ِم ْ‬ ‫ص َ‬ ‫ن أَ َ‬‫َف ُه َو كَفَّا َر ٌة لَهُ ‪َ ،‬و َم ْ‬
‫ل َذلِكَ ﴾‬ ‫َع ْنهُ َوإِنْ شَ ا َء َعا َق َبهُ »‪َ .‬ف َبايَ ْع َنا ُه َع َ‬

‫با من بیعت منائید بر این‏که به الله سبحانه وتعالی هیچ چیز را رشیک نسازید‪ ،‬دزدی‬
‫نکنید‪ ،‬مرتکب عمل زنا نشوید‪ ،‬اوالد تان را به قتل نرسانید‪ ،‬به افراد بی‏گناه بهتان نبندید‬
‫و هنگامی‪ ‎‬در اجرای امر خیری از شام دعوت شد‪ ،‬نافرمانی نکنید‪ .‬رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم اضافه منود‪ :‬هر کسی از شام به وعده خود وفا منود‪ ،‬پس اجرش نزد‬
‫الله سبحانه وتعالی است و هر کسی‏که از آن تخطی کرد (به‏استثنایی رشک)‪ ،‬پس الله‬
‫سبحانه وتعالی وی را درین دنیا معقبه منود و آن کفاره گناهش است و هر کسی‪‎‬که به‬
‫عهد خود وفا نکرد و الله گناهش را سرت منود‪ ،‬آن بر الله است که در آخرت می‏بخشد‬
‫یا عذاب می‏دهد‪ .‬عباده بن صامت افزود‪ :‬پس ما بعد از آن با رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم بیعت کردیم‪.‬‬
‫در رسزمین‏های که جنگ وجود دارد و در آنها نه دولتی و نه هم ثبات حاکمیتی وجود‬
‫دارد‪ ،‬مشکالت نباید بدون حل رها گردد تا بدتر شود‪ ،‬بلکه باید از طریق همکاری اهل‬
‫قدرت‪ ،‬علام و پا در میانی کسانی‪‎‬که در جامعه اثر گذارند‪ ،‬به طور مخلصانه و نیت‬

‫‪112‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫درست با در نظرداشت احکام رشعی حل گردد‪ .‬این بخش در پرسش شام پیرامون برپا‬
‫منودن و اجرای حدود رشعی بسیار برجسته بود و من دالیل رشعی با در نظرداشت‬
‫معیارهای دلیل رشعی و طرزالعمل استنباط احکام رشعی برای آن ذکر منودم‪ .‬الله‬
‫سبحانه وتعالی با حکمت و علیم است‪.‬‬

‫‪113‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫چگونگی حکم سود در اجناس‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫در کتاب نظام اقتصادی اسالم صفحه (‪ )261‬تحت عنوان «الربا والرصف» این چنین‬
‫بالطعام ِمثالً‬
‫ِ‬ ‫آمده ‏است‪ « :‬و اما اين فرموده پيامرب صلی الله عليه وسلم﴿ الطعا ُم‬
‫بِ ِثلٍ ﴾ به این داللت منی‏کند که علت تحریم‪ ،‬طعام بوده و بر سودی که در طعام‬
‫است حاصل می‏شود؛ داللت براین دارد که آن به طور عام بوده و متام جنس طعام‬
‫را شامل می‏شود‪ ،‬لذا حدیث رسول الله صلی الله عليه وسلم که به روايت عباده بن‬
‫صامت رضی الله عنه وارد شده انواع طعامی را که در آنها سود می‏شود به «گندم‪،‬‬
‫جو‪ ،‬خرما و منک» مقيد کرده است‪ .‬بنابرين‪ ،‬لفظ طعام که در نصوص سابقه به‬
‫طور عام آمده از جنس عامی است که مراد از آن خاص می‏باشد؛ يعنی مراد از آن‬
‫همني انواع طعام چهارگانه است‪ .‬چرا حدیث عباده بن صامت رضی الله عنه که در‬
‫آن انواع شش‏گانه طعام در مجموع ذکر شده است؟ تخصیص می‏شود به حدیث‪﴿:‬‬
‫بالطعام ِمثالً بِ ِثلٍ ﴾ باوجود این‏که در بین خاص و عام کدام تعارضی هم دیده‬
‫ِ‬ ‫الطعا ُم‬
‫منی‏شود تا بگوئیم که حمل عام بر خاص صورت گرفته‏است‪ ،‬حال آن‏که حمل عام بر‬
‫خاص صورت منی‏گیرد‪ ،‬مگر بخاطر دفع تعارض‪.‬‬
‫خصوصیت طعام بودن چرا در انواع چهار گانه طعام «گندم‪ ،‬جو‪ ،‬خرما و منک» اعتبار‬
‫داده منی‏شود تا علت قرار گیرد؟ با وجودی‏که لفظ طعام مشتق بوده و نیز صفتی است‬
‫که از آن نسبت میان انواع طعام فهمیده می‏شود‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫‪1 .1‬در رابطه به حدیث معمر بن عبدالله به روایت مسلم که گفت از رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم شنیدم که می‏گفت‪:‬‬

‫‪114‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ام ِمث ًْل بِ ِثْلٍ ﴾‬

‫﴿ الطَّ َعا ُم بِالطَّ َع ِ‬

‫طعام در برابرطعام‪ ،‬مثل به مثل سود است‪.‬‬

‫راوی می‏گوید‪:‬‬

‫﴿ َوكَانَ طَ َعا ُم َنا َي ْو َم ِئ ٍذ الشَّ ِع َ‬

‫ري﴾‬

‫و طعام ما در آن زمان « َجو» بود‪.‬‬

‫با وجودی‏که معمر بن عبدالله نوع طعام را «جو» ذکر منوده‪ ،‬اما می‏توان گفت این‬
‫سخن معمراست‪ .‬لیکن نص حدیث جو وغیر جو را شامل می‏شود‪ .‬از عمومیت لفظ‬
‫طعام فهمیده می‏شود که در هر طعام سود واقع می‏گردد‪ .‬اما حدیث مسلم از عباده بن‬
‫صامت رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله فرمود‪:‬‬
‫ْب‪َ ،‬والشَّ ِعريِ بِالشَّ ِعريِ‪،‬‬ ‫َب‪َ ،‬والْ ِفضَّ ِة بِالْ ِفضَّ ِة‪َ ،‬وال ُ ِّ‬
‫ْب بِال ُ ِّ‬ ‫َب بِال َّذه ِ‬ ‫ع ال َّذه ِ‬‫ن َب ْي ِ‬
‫﴿ َي ْن َهى َع ْ‬
‫ن زَادَ‪ ،‬أَ ِو ا ْزدَادَ‪،‬‬
‫يٍ‪َ ،‬ف َم ْ‬ ‫ِس َوا ٍء‪َ ،‬ع ْي ًنا ِب َع ْ‬
‫س َوا ًء ب َ‬ ‫َوال َّت ْم ِر بِال َّت ْمرِ‪َ ،‬والْ ِملْحِ بِالْ ِملْحِ‪ ،‬إِ َّل َ‬
‫ب﴾‬ ‫َف َقدْ أَ ْر َ‬

‫از بیع طال به طال‪ ،‬نقره به نقره‪ ،‬گندم به گندم‪ ،‬جو به جو‪ ،‬خرما به خرما‪ ،‬منک به منک‬
‫منع منود‪ ،‬مگر مقدار به مقدار‪ ،‬جنس به جنس پس هرکه زیاده بدهد و یا زیاده بگیرد‬
‫واقعاً سود گرفته است‪.‬‬
‫ازین حدیث دانسته می‏شود که واقع شدن سود‪ ،‬تنها در انواع چهارگانه از طعام منحرص‬
‫بوده و در غري از آنها سود واقع منی‏شود‪ ،‬به‏دليل اين‏که صیغه وارده در حدیث افاده‬
‫حرص را می‏مناید‪ ،‬طوری‏که بر اسامی جنس جامد ترصيح منوده و حکم مرشوط را‬
‫«س َوا ًء ب َِس َوا ٍء‪َ ،‬ع ْي ًنا ِب َع ْيٍ‪...‬؛ يعنی برابر بودن و دست به دست شدن عني جنس‬
‫معلق به َ‬
‫را در هر اسم از اسامی جامد می‏گرداند‪ ».‬پس این صیغه افاده مقيد بودن حکم را در‬
‫همني انواع چهارگانه طعام و منع از غري آنها را می‏مناید‪.‬‬
‫پس اين سخن شام که گفته‏ايد‪ :‬تعارض در بین حدیث ﴿ الطعام بالطعام‪ ﴾...‬وحديث‬
‫‪115‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫﴿ الذهب بالذهب‪ ﴾...‬نیست‪ ،‬از اين جهت است که به گامن شام حدیث «طال»‬
‫افاده مقيد بودن را منی‏کند‪ ،‬اگر می‏دانستيد که اين حدیث افاده مقيد بودن را می‏کند‬
‫چنان‏چه که ما حاال بیان کردیم حتامً می‏گفتيد که در بین این دو حدیث تعارض طوری‬
‫است که عمل به هر دو ممکن نيست‪ ،‬مگر به تخصیص يکی از آنها‪ ،‬زيرا حدیث اول‬
‫بیانگر واقع شدن سود در متام انواع طعام است و حدیث دوم افاده وقوع سود را تنها‬
‫در انواع چهارگانه طعام دارد‪ ،‬نه در کل طعام‪ ،‬بنابرین‪ ،‬جمع بین این دو حدیث به‬
‫تخصیص می‏شود‪.‬‬
‫‪2 .2‬و این‏که چرا طعم که مشتق از طعام است علت قرار داده نشده است‪ ،‬حال آن‏که‬
‫اين يگانه صفتی است که توسط آن جنس طعام فهمیده می‏شود‪ ...‬پاسخ این پرسش‬
‫از اين قرار است‪ :‬در تخصيص لفظ حدیث ﴿ الطعام بالطعام‪ ﴾...‬به حدیث ﴿ الرب‬
‫بالرب‪ ﴾...‬بدون شک لفظ طعام که مشتق است به الفاظ جامد «گندم‪ ،‬جو‪ ،‬خرما و‬
‫منک» انتقال منوده است‪ ...‬و نيز صفتی که توسط آن جنس طعام فهميده می‏شود در‬
‫الفاظ جامد نبوده‪ ،‬بلکه در الفاظ مشتق می‏باشد‪ ،‬پس اگر اين چنني بود که حدیث‬
‫ْب‪َ ،‬والشَّ ِعريِ‬
‫ْب بِال ُ ِّ‬
‫﴿ الطعام بالطعام مثالً مبثل ﴾ با موجوديتش به حدیث ﴿ ‪َ ...‬وال ُ ِّ‬
‫ح‪ ﴾...‬تخصیص داده منی‏شد‪ ،‬آن وقت امکان‬ ‫ح بِالْ ِملْ ِ‬
‫بِالشَّ ِعريِ‪َ ،‬والتَّ ْم ِر بِالتَّ ْمرِ‪َ ،‬والْ ِملْ ِ‬
‫داشت که موضوع علت مطرح شود‪ ،‬و ليکن اين تخصیص طعام را به سوی اسامی‬
‫جنس جامد «گندم‪ ،‬جو‪ »...‬انتقال داده است‪ ،‬و هرگاه حکم خاص وارد شود باالی‬
‫عام حاکم بوده و طبق خاص بودنش به آن عمل می‏شود‪ .‬بنابرین‪ ،‬نزد ما برای اجناسی‬
‫که در آنها سود واقع می‏شود طعام(طعم) علت شمرده منی‏شود‪.‬‬

‫‪116‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حکم تقیه چیست؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫عامل جلیل القدر شیخ عطاء بن خلیل أبوالرشته در حفظ الله باشید‪ .‬از شام خواهشمندم‬
‫تا اگر ممکن باشد دقایقی از وقت گرانبهای خود را رصف ارایه پاسخ به پرسش‏های‬
‫ذیل منائید!‬
‫وزیر اوقاف و شؤون اسالمی اردن گفت که رسول الله صلی الله علیه وسلم تقیه‬
‫می‏ورزیدند و آن توسط آیات قرآنی و احادیث نبوی به اثبات رسیده است‪ .‬اما در میان‬
‫مسلامنان شایعه وجود دارد که گویا این مسئله رصف رأی علامی اهل تشیع می‏باشد‪.‬‬
‫نامربده استدالل خود را با بیان آیت ذیل قوت بخشید‪:‬‬
‫ِالميَانِ ﴾ [سوره نحل‪]106 :‬‬ ‫ن أُكْرِهَ َو َقلْ ُبهُ ُمطْ َم ِ ٌّ‬
‫ئب ِْ‬ ‫﴿ َّل َم ْ‬

‫مگر این‏که باالی کسی تحمیل گردد‪ ،‬درحالی‏که قلبش بر ایامن استوار باشد‪.‬‬
‫و این حدیث رسول الله صلی الله علیه وسلم را پیشکش منود‪:‬‬
‫﴿ إن يف معاريض الكالم ملندوحة عن الكذب﴾‬

‫معاریض در سخن اجتناب از دروغ گفنت است‪.‬‬

‫وی هم‏چنان افزود که زمانی یکی از اعراب بادیه نشین از رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم پرسید که از کجا هستی؟ او صلی الله علیه وسلم فرمود‪ ﴿ :‬من مأ﴾ که معنی‬
‫ماء مهین؛ یعنی آب منی را داشت‪.‬‬
‫وزیرموصوف از قضات پرسید‪ :‬آیا این تقیه نیست؟ رصف بعضی از قضات آگاه به‬
‫صورت جد و شدید آن را رد منودند‪ ،‬زیرا آنان معتقدند که شیعیان تا زمانی‏که بر‬
‫وحدت و یگانگی الله سبحانه وتعالی و رسالت رسول الله صلی الله علیه وسلم به‬
‫حیث فرستاده و رسول او صلی الله علیه وسلم اقرار کنند مسلامن‏اند‪.‬‬
‫‪117‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫او گفت که فرق میان تقیه رشعی و تقیه شیعه در اینست که اهل تشییع آن را جز اصول‬
‫دین و لوازم عقیده می‏دانند و کسی را که به آن ایامن ندارد کافر می‏خوانند‪ .‬اما خالف‬
‫آن تقیه رشعی جز فروعات بوده و شامل اصول منی‏باشد و یک مسلامن در قبول و یا‬
‫رد آن مکلف نیست‪ .‬پرسش این‏جاست که آیا استدالل وی در مورد مسئله تقیه از آیت‬
‫و حدیثی که فوقاً ذکر گردید صحت دارد و یا خیر؟ و آیا فرقی را که میان تقیه رشعی و‬
‫تقیه اهل تشیع موصوف بیان منود درست است یا خیر؟ چنان‏چه الله سبحانه وتعالی‬
‫می‏فرماید‪:‬‬

‫ن يَ ْف َع ْل َذلِكَ َفلَ ْي َ‬
‫س‬ ‫ن دُونِ الْ ُم ْؤ ِم ِن َ‬
‫ني َو َم ْ‬ ‫ن أَ ْولِ َيا َء ِم ْ‬
‫خ ِذ ا ْل ُم ْؤ ِم ُنونَ الْكَا ِفرِي َ‬
‫﴿ َل يَ َّت ِ‬
‫ه ْم تُقَا ًة ﴾ [سوره آل عمران‪]28 :‬‬ ‫ش ٍء إِ َّل أَنْ تَ َّتقُوا ِم ْن ُ‬
‫ف َْ‬ ‫ن اللَّ ِه ِ‬ ‫ِم َ‬

‫مؤمنان نبايد كافران را به‏جاى مؤمنان به دوستى بگريند و هر كه چنني كند در هيچ‬
‫چيزاز[دوستى] الله[بهره‏هاى] نيست‪ ،‬مگر اين‏كه از آنان به نوعى تقيه كند‪.‬‬
‫ابن جریر می‏فرماید‪ :‬تقیه‏ای که الله سبحانه وتعالی در این آیه به آن اشاره کرده است‬
‫رصف با کفار می‏باشد‪ ،‬نه با دیگران‪ .‬هم‏چنین سعید ابن جبیر می‏فرماید‪ :‬در اسالم‬
‫هیچ‏گونه تقیه وجود ندارد‪ ،‬مگر رصف با اهل حرب‪ .‬پس معنی تقیه که در آیه کریمه‬
‫آمده است چیست؟ آیا امکان دارد که بگوئیم متام شیعه‏ها مسلامن‏اند‪ ،‬در حالی‏که‬
‫می‏گویند قرآن عظیم الشأن تحریف شده است‪ ،‬به خلفای راشدین تعن و لعن می‏دهند‬
‫و موقف آنان در برابر سیدنا علی کرم الله وجهه و‪...‬؟‬
‫با عرض احرتام و ادب! ابومحمد اسوامله‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫وزیر مذکور سه موضوع را با هم خلط منوده و متام آنها را در قالب یک مسئله در‬
‫آورده است‪ .‬در باره وی منی‏خواهم چیزی بگویم! و اما در مورد پرسش شام باید که‬
‫اول موضوع تقیه در آیه کریمه‪:‬‬

‫‪118‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫﴿ ‪ ...‬إِ َّل أَنْ تَ َّتقُوا ِم ْن ُ‬

‫ه ْم تُقَا ًة ﴾ [سوره آل عمران‪]28 :‬‬
‫موضوع دوم‪ :‬در آیه مبارکه‪:‬‬
‫ِالميَانِ ﴾ [سوره نحل‪]106 :‬‬ ‫ن أُكْرِهَ َو َقلْ ُبهُ ُمطْ َم ِ ٌّ‬
‫ئب ِْ‬ ‫﴿ إِ َّل َم ْ‬
‫موضوع سوم‪ :‬حدیث رسول الله صلی الله علیه وسلم است که در کتب ابوبکر‬
‫البیهقی(متوفی ‪458‬هـ‪.‬ق) در شعب ایامن آمده است که از مطرف بن عبدالله‬
‫روایت است که گفت‪ :‬با عمران بن حصین از کوفه به برصه آمدیم و وی گفت‪:‬‬
‫معاریض در لغت به معنی اجتناب از دروغ گفنت است‪ .‬این حدیث صحیح و موقوف‬
‫می‏باشد(سلسله روایت آن به رسول الله صلی الله علیه وسلم منی‏رسد)‪ .‬اما این حدیث‬
‫توسط ابن العرابی(متوفی‪340‬هـ‪.‬ق) استخراج گردیده است و او در معجمه مرفوعاً‬
‫می‏گوید که سلسله آن به رسول الله صلی الله علیه وسلم می‏رسد‪ .‬وی می‏گوید که‬
‫سلسله آن از داوود بن الزبرقان روایت می‏گردد که سعید از قتاده از زواره بن ابی اوفی‬
‫از عمران بن حصین روایت است که می‏گوید از رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫شنیدم که می‏گفت‪:‬‬
‫﴿ إن يف معاريض الكالم ملندوحة عن الكذب﴾‬

‫معاریض در سخن اجتناب از دروغ گفنت است‪.‬‬

‫و هر یک از امور سه گانه از هم متفاوت بوده و مسایل جداگانه‏ی را بیان می‏دارند‪،‬‬
‫جائز نیست تا آنان را با هم خلط منائیم‪ .‬پس توضیح آن چنین است‪:‬‬
‫نخست؛‌ رشیعت تقیه را رصف برای یک مسلامن در مقابل کفار اجازه داده است‪.‬‬
‫زمانی‏که یک مسلامن تحت سلطه کفار و در میان آنها زندگی می‏کند و در صورتی‏که‬
‫وی محبت و وفاداری خود را در مقابل آنان ابراز نکند باالی وی ظلم و ستم زیادی‬
‫صورت می‏گیرد‪ ،‬در این حالت بروی جائز است تا این رابطه خود را به آنها رصف‬
‫در قالب الفاظ اظهار کند‪ ،‬نه در قلب‪ .‬اما برای یک مسلامن اجازه نیست که با یک‬
‫مسلامن دیگر تقیه کند و این اصل باالی متام مسلامنان به شکل گروهی و انفرادی‬
‫‪119‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫قابل تطبیق است‪ .‬حتی برای یک مسلامن جائز نیست تا با یک حاکم ظامل مسلامن‬
‫تقیه کند‪ ،‬چون رشیعت آن را منع ساخته است‪ .‬دلیل آن آیه مبارکه قرآن و ذکرموضوع‬
‫آن می‏باشد‪ .‬طوری‏که الله سبحانه وتعالی می‏فرماید‪:‬‬

‫ن يَ ْف َع ْل َذ ِلكَ َفلَ ْي َ‬
‫س‬ ‫ن دُونِ ا ْل ُم ْؤ ِم ِن َ‬
‫ني َو َم ْ‬ ‫ن َأ ْو ِل َيا َء ِم ْ‬
‫خ ِذ ا ْل ُم ْؤ ِم ُنونَ ا ْلكَا ِفرِي َ‬
‫﴿ َل يَ َّت ِ‬
‫ل اللَّ ِه الْ َم ِص ُ‬
‫ري﴾‬ ‫ْسهُ َوإِ َ‬ ‫ش ٍء إِ َّل أَنْ تَ َّتقُوا ِم ْن ُه ْم تُقَا ًة َو ُي َ‬
‫ح ِّذ ُرك ُُم اللَّهُ نَف َ‬ ‫ف َْ‬ ‫ن اللَّ ِه ِ‬ ‫ِم َ‬
‫[سوره آل عمران‪]28 :‬‬
‫مؤمنان نبايد كافران را به‏جاى مؤمنان به دوستى بگريند و هر كس چنني كند در هيچ‬
‫چيز[او را] از[دوستى] الله[بهره‏هاى] نيست‪ ،‬مگر اين‏كه از آنان به نوعى تقيه كند و الله‬
‫سبحانه وتعالی شام را از[عقوبت] خود می‏ترساند و بازگشت[همه] به سوى اوست‪.‬‬
‫مناط حکم آیه متذکره در نص آن به وضاحت ذکر گردیده است که آن در مورد دوستی‬
‫یا اظهار وفاداری مسلامنان با کفار می‏باشد‪ .‬در منت آیه آمده است که مومنان کافران‬
‫را اولیای خود نگیرند به غیر از مؤمنان‪.‬‬
‫هرگاه یک آیت و یا یک حدیث‪ ،‬یک موضوع معین داشته باشد‪ ،‬به آن مقید می‏ماند و‬
‫منی‏توان آن را با سایر موضوعات به شکل دلخواه خلط منود‪ .‬این آیه مبارکه در زمانی‬
‫نازل گردید که مسلامنان هنوز هجرت ننموده و تحت سلطه کفار قریش در مکه قرار‬
‫داشتند‪ .‬آنها در یک حالت خاص به رس می‏بردند که هرگاه ایامن خود را و یا عدم‬
‫وفاداری خویش را اظهار می‏منودند صدمه و آزار بزرگی به آنان می‏رسید‪ .‬به همین‬
‫دلیل الله سبحانه وتعالی این مسئله را استثنا در مقابل حکم عام قرار داد‪ .‬فلهذا معنی‬
‫آیه چنین می‏باشد‪ :‬این بر مسلامنان تحریم گردیده است که وفاداری خویش را با کفار‬
‫به هر شکلی که باشد نشان بدهند و رصاحت حرام بودن آن در الفاظ الله سبحانه‬
‫وتعالی به وضاحت دیده می‏شود‪ ،‬هنگامی‏که می‏فرماید‪:‬‬
‫ش ٍء‪﴾...‬‬ ‫ن اللَّ ِه ِ‬
‫ف َْ‬ ‫س ِم َ‬
‫ن َي ْف َع ْل َذلِكَ َفلَ ْي َ‬
‫﴿‪َ ...‬و َم ْ‬

‫‪120‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫‪ ...‬و هر یک از شام اگر آن را انجام می‏دهید با الله در هيچ چيز[او را] از[دوستى]‬
‫الله[بهره‏ى] نيست‪...‬‬
‫و بعدا ً الله سبحانه وتعالی رصف در یک موضوع حکم استثنایی را جواز داده است‬
‫که آن مربوط به مسلامنانی می‏شد که هنوز هجرت ننموده بودند و تحت سلطه کفار‬
‫قریش زندگی می‏کردند‪ .‬اگر آنها ایامن و مخالفت خود را علیه قریش اظهار می‏منودند‬
‫باعث شکنجه و تعذیب ایشان می‏گردید‪ ،‬به همین ملحوظ الله سبحانه وتعالی این‬
‫حالت استثنایی را تعیین منوده است‪ .‬اما از روی ترس‪ ،‬اظهار دوستی و وفاداردی به‬
‫یک حاکم مسلامن که ظامل و فاسق باشد و نظام کفر را تطبیق کند حرام می‏باشد‪ .‬به‬
‫همین شکل اظهار مهر و محبت با شخصی که با نظریات اسالمی مخالف باشد و در‬
‫مقابل آن نفرت داشته باشد حرام است‪.‬‬
‫تبارز و یا اظهار این‏که گویا از دین اسالم اطاعت منی‏کنی و یا در مقابل احکام دین‬
‫اسالم در حضور کفار و یا فاسقین و یا ظاملین بی‏تفاوت می‏باشی حرام می‏باشد‪ .‬متام‬
‫این مثال‏ها و مانند آنها به منزله نفاق می‏باشد که اسالم آن را باالی مسلامنان حرام‬
‫ساخته است‪ .‬موضوع این آیت می‏باشد‪:‬‬
‫﴿ ‪...‬إِ َّل أَنْ تَ َّتقُوا ِم ْن ُه ْم تُقَاةً‪﴾...‬‬

‫‪ ...‬مگر اين‏كه از آنان به نوعى تقيه کند‪...‬‬

‫این موضوع رصف مربوط به واقعیت مسلامنانی می‏باشد که در مکه میان مرشکین‬
‫زندگی می‏کردند‪ .‬لذا این دو موضوع دو مسئله جداگانه می‏باشد‪ .‬یکی زندگی‬
‫مسلامنان را تحت حکمرانی کفار بیان می‏دارد و دیگری آن‪ ،‬تحت حکمروایی امام‬
‫مسلامن که وی یا ظامل و یا فاسق می‏باشد‪.‬‬
‫طربی(متوفی سال‪310‬هـ‪.‬ق) در تفسیر خود می‏نویسد‪ :‬قول در تاویل کالم الله‬
‫سبحانه وتعالی چنان می‏باشد‪:‬‬
‫ن أَ ْولِ َيا َء‪﴾...‬‬
‫خ ِذ الْ ُم ْؤ ِم ُنونَ الْكَا ِفرِي َ‬
‫﴿ َل َي َّت ِ‬

‫‪121‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫مؤمنان نبايد كافران را به دوستى بگريند ‪...‬‬

‫تا این‏که الله سبحانه وتعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫﴿‪...‬إِ َّل أَنْ تَ َّتقُوا ِم ْن ُه ْم تُقَاةً‪﴾...‬‬

‫‪...‬مگر اين‏كه از آنان به نوعى تقيه کند‪...‬‬

‫ابوجعفر می‏فرماید‪ :‬الله سبحانه وتعالی مؤمنین را منع کرده است که کفار را برای خود‬
‫دوست‪ ،‬اولیا و هم‏پیامن علیه مسلامنان بگیرند؛ اما اگر مؤمنان تحت سلطه ایشان‬
‫زندگی دارند و از ترس شکنجه و مشکالت می‏توانند وفاداری خویش را رصف به زبان‬
‫بیان کنند و از طرف دیگر برای مؤمنان حرام است که آنها را به کفر شان تشویق کنند و‬
‫یا با ایشان یکجا علیه مسلامنان هم‏پیامن گردند‪.‬‬
‫بنا ًء تقیه از لحاظ هم‏پیامن شدن کامالً منع می‏باشد‪ .‬از طرف دیگر تقیه برای آنان چنین‬
‫معنی می‏دهد که جائز است تا در برابر یک مسلامن که دارای نظریات و آرای متفاوت‬
‫از او باشد تظاهر منایند و یا کتامن حق در برابر حاکم ظامل و یا فاسق و امثال آن‪ .‬این‬
‫عملکرد واضحاً حرام بوده چون‏ آن نفاق بوده و نفاق حرام است‪.‬‬
‫دوم؛ در آیه مبارکه آمده است که‪:‬‬
‫ن ُأكْرِهَ َو َق ْل ُبهُ ُمطْ َم ِ ٌّ‬
‫ئب ِْ‬
‫ِالميَانِ ﴾‬ ‫ن َب ْع ِد إِميَانِ ِه إِ َّل َم ْ‬
‫ن كَ َف َر بِاللَّ ِه ِم ْ‬
‫﴿ َم ْ‬
‫[سوره نحل‪]106 :‬‬
‫هر كس پس از اميان آوردن خود به الله کفر ورزد[عذاىب سخت در انتظار خواهد‬
‫داشت] مگر آن كس كه مجبور شده و قلبش به اميان اطمينان دارد‪.‬‬
‫موضوع آیه فوق کفر بعد از ایامن یا ارتداد از اسالم می‏باشد‪ .‬ضمناً این آیت علت‬
‫ترس از مرگ را انعکاس می‏دهد‪ .‬فقه‏ها آن را «اکراه امللجی» نامیده‏اند‪ .‬البته این یگانه‬
‫اکراه از جمله اکراه‏های دیگر می‏باشد که مورد قبول رشیعت قرار گرفته و در این‬
‫حالت حکم از آن برداشته می‏شود‪ .‬به همین منوال اکراهی‏ که توسط رشیعت استثنا‬

‫‪122‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫قرار داده شده است اکراه امل ُلجی می‏باشد که تکلیف زمانی برداشته می‏شود که خوف‬
‫از مرگ یقینی باشد‪ .‬این آیه در باره عامر بن یارس رضی الله عنه نازل گردیده است‪،‬‬
‫زمانی‏که او در چنگ کفار بود و پدر و مادرش توسط مرشکین قریش به دلیل برنگشنت‬
‫از ایامن شان به قتل رسیدند‪ .‬مرشکین قریش وی را شکنجه دادند تا این‏که وی را مانند‬
‫والدینش به قتل برسانند‪ .‬پس وی وادار به گفنت کلامت کفری گردید‪ .‬بعدا ً او این‬
‫حالت خویش را برای رسول الله صلی الله علیه وسلم نقل منود و او صلی الله علیه‬
‫وسلم پرسید‪:‬‬
‫﴿ كيف تجد قلبك؟ قال‪ :‬مطمئناً باإلميان‪ ،‬قال النبي صىل الله عليه وسلم‪:‬‬
‫فإن عادوا فعد﴾‬

‫قلبت را چگونه یافتی؟ او گفت‪ :‬مطمنئ با ایامن‪ .‬وی صلی الله علیه وسلم فرمود‪ :‬پس‬
‫بگذار تا دوباره برگردند‪.‬‬
‫بنابرین سبب نزول این آیت حالت عامر بن یارس رضی الله عنه بود که مسئله آن ارتداد‬
‫از اسالم در یک حالت خاص که آن عبارت از خوف از مرگ یقینی بود‪ .‬این خود‬
‫منایانگر آنست که میان آیت فوق الذکر و آیه مبارکه ذیل هیچ نوع ارتباطی وجود ندارد‪:‬‬
‫﴿ ‪ ...‬إِ َّل أَنْ تَ َّتقُوا ِم ْن ُه ْم تُقَا ًة ‪﴾...‬‬
‫این آیت در مکه در مورد ایامن نازل گردیده‏است‪:‬‬
‫ن ُأكْرِهَ َو َقلْ ُبهُ ُمطْ َم ِ ٌّ‬
‫ئب ِْ‬
‫ِالميَانِ ‪﴾...‬‬ ‫﴿ ‪...‬إِ َّل َم ْ‬

‫‪...‬مگر آن كس كه مجبور شود‪ ،‬در حالی‏که قلبش به اميان مطمنئ باشد‪...‬‬

‫این آیه‪:‬‬
‫﴿ ‪ ...‬إِ َّل أَنْ تَ َّتقُوا ِم ْن ُه ْم تُقَاةً‪﴾...‬‬

‫‪ ...‬مگر اين‏كه از آنان به نوعى تقيه کند‪...‬‬

‫‪123‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫در مدینه منوره نازل گردیده است و موضوع آن تحریم مواالت و وفاداری مؤمنان با‬
‫کفار و حالت استثنایی آن قبالً ذکر گردید می‏باشد‪.‬‬
‫و این آیه با آیه قبلی ارتباط ندارد چون آنها دو مسئله و دو حالت مختلف را احتوا‬
‫می‏کنند‪ .‬برای یک مسلامنی‏ که تحت سلطه کفار زندگی می‏کند جائز نیست از اسالم‬
‫برگردد تا این‏که با آنها مدارا منوده باشد؛ بلکه اگر برای او اجازه داده منی‏شود که‬
‫به دین خود عمل کند‪ ،‬باالی او هجرت واجب می‏گردد‪ .‬این مسئله با مسئله اظهار‬
‫وفاداری رصف به زبان‪ ،‬نه به قلب‪ ،‬کامالً متفاوت می‏باشد‪ .‬اما اگر یک مسلامن بداند‬
‫که با اظهار دینش به قتل می‏رسد وی می‏تواند کفر را از خود تظاهر داده ایامن خود را‬
‫پنهان کند‪ .‬به همین منوال فرق بین این دو آیات مبارکه آشکار می‏باشد‪.‬‬
‫سوم؛ در مورد حدیث رسول الله صلی الله علیه وسلم که آن مرفوع و موقوف می‏باشد‬
‫باید گفت‪:‬‬
‫ح ًة عَنِ الْكَ ِذ ِ‬
‫ب﴾‬ ‫﴿ إِنَّ ِ‬
‫ف الْ َم َعار ِ‬
‫ِيض َم ْندُ و َ‬

‫معاریض‪ ،‬در حقیقت اجتناب از دروغ گفنت است‪.‬‬

‫این حدیث به مسئله توریه ارتباط می‏گیرد‪ ،‬نه دروغ گفنت‪ .‬آن در باب صدق آمده‬
‫است‪ :‬توریه؛ یعنی استفاده یک کلمه به طوری‏که دو معنی را افاده کند‪ ،‬یک معنی‬
‫آن قریب و معنی دیگر آن بعید باشد؛ زمانی‏که گفته می‏شود‪ ،‬معنی قریب آن بخاطر‬
‫می‏آید در حالیکه مقصد گوینده معنی بعید آنست‪.‬‬
‫معنی معاریض در لغت‏نامه مختار صحاح چنین آمده است‪« :‬تعریض ضد ترصیح‬
‫می‏باشد و معاریض در سخن عبارت از توریه منودن شی به شی دیگر است» و ابو‬
‫عبیده می‏گوید که مندوحه معنی مکان و فضا را دارد‪ .‬معنی آن اینست که با استفاده‬
‫از توریه و معاریض از دروغ گفنت اجتناب گردد‪ .‬مثال آن را می‏توان در سنت رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم به خوبی مشاهده کرد‪ .‬زمانی‏که مرد مسنی از وی صلی الله‬
‫علیه وسلم پرسید که شام از کجا می‏آید؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم در پاسخش‬

‫‪124‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫گفت که ما از آب می‏آیم‪ .‬این عملکرد رسول الله صلی الله علیه وسلم توریه بود‪ ،‬نه‬
‫تقیه‪.‬‬
‫ابن اسحاق می‏گوید که محمد بن یحیی بن حبان برایم گفت‪ :‬آنها به راه افتادند تا‬
‫این‏که با یک مرد مسن عربی روبه‏رو گردیدند‪ .‬وی صلی الله علیه وسلم از او در‬
‫مورد احوال قریش‪ ،‬محمد و اصحابش پرسید تا این‏که بداند کدام اخبار برای آن مرد‬
‫پیر رسیده‏است‪ .‬پیره مرد در جوابش گفت‪ :‬من با شام سخن منی‏زنم تا این‏که برایم‬
‫نگوئید از کجا آمده‏اید‪ .‬رسول الله صلی الله علیه وسلم برایش گفت‪ :‬اگر تو برای ما‬
‫بگویی ما نیز برایت خواهیم گفت‪ .‬آن مرد گفت‪ :‬این برای آن‪ .‬رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم گفت‪ :‬بلی! پیره مرد گفت‪ :‬برای من معلومات رسیده‏است که محمد یکجا‬
‫با اصحابش از مکه به فالن روز بیرون رفته‏است و اگر شخصی که این معلومات را‬
‫برایم داد راست گفته باشد ایشان فعالً در این روز در فالن جا هستند‪ .‬جایی‏که رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم و اصحابش بودند و برایم معلومات رسیده‏است که قریش‬
‫در فالن روز از مکه به دنبال ایشان بیرون شده‏اند و اگر کسی‏که این معلومات را برایم‬
‫داده‪ ،‬راست گفته باشد‪ ،‬ایشان فعالً به فالن جا هستند‪ .‬پس از آن‏که وی متام اخبار‬
‫را برای رسول الله صلی الله علیه وسلم ارایه کرد‪ ،‬گفت‪ :‬حاال برایم بگو که از کجا‬
‫آمده‏اید؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم در جوابش گفت‪ :‬ما از آب آمده‏ایم و به‬
‫عقب برگشت تا برود‪ .‬پیره مرد در جوابش گفت‪ :‬از آب‪ ،‬از آب‏های عراق؟ ابن هشام‬
‫می‏گوید که آن پیره مرد ُسفیان الضمری بوده‏است‪.‬‬
‫بدین‏گونه رسول الله صلی الله علیه وسلم به جواب پیره مرد که پرسید از کجا آمده‏اید؟‬
‫گفت‪ ﴿« :‬نحن من ماء﴾ ما از آب آمده‏ایم‪ ».‬در این‏جا رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫کالم توریه و معاریض را استفاده منود‪ .‬چون‏که معنی آن می‏تواند آب عادی باشد و یا‬
‫آب حیات که از نطفه جنین خلق می‏گردد‪ .‬اما به گامن پیره مرد این آمد که رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم از یک قریه و یا منطقه آمده است که به آب مسمی می‏باشد که‬
‫این چنین موارد در میان اعراب مروج بود‪ .‬فلهذا رسول الله صلی الله علیه وسلم تقیه‬
‫نکرد‪ ،‬چون‏ تقیه زمانی صورت می‏گیرد که مسلامن تحت سلطه کفار زندگی کند و‬
‫‪125‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫برای جلوگیری از زیان و آسیب ایشان تقیه کند که آن رصف در این حالت خاص جائز‬
‫می‏باشد‪ ،‬در غیر آن این چنین عملکرد جائز منی‏باشد‪ ،‬چون‏ دروغ و نفاق محسوب‬
‫می‏گردد‪ ،‬چیزی‏که از شأن رسول الله صلی الله علیه وسلم خیلی به دور است‪ .‬وی‬
‫صلی الله علیه وسلم صادق است و ما به این مسئله ایامن کامل و جازم داریم‪.‬‬
‫فلهذا وزیرمذکور در نسبت دادن تقیه به رسول الله صلی الله علیه وسلم کامالً غلط و‬
‫اشتباه کرده و امید است این پاسخ را بخواند و به دربار الله سبحانه وتعالی توبه کند‪ .‬ما‬
‫امید داریم که او این کار را بکند؛ زیرا دوست داریم تا هر مسلامن به سوی حق هدایت‬
‫گردد و از گناه‏های خود توبه کند‪ .‬چون رسول الله صلی الله علیه وسلم می‏فرماید‪:‬‬
‫خطَّائِ َ‬
‫ني ال َّت َّوابُونَ ﴾ (رواه ترمذی)‬ ‫خطَّا ٌء َوخ ْ ُ‬
‫َي ال َ‬ ‫﴿ ك ُُّل ابْنِ آ َد َم َ‬

‫متام فرزندان آدم‪ ،‬خطا می‏کنند که بهرتین خطا کنندگان توبه کنندگان‏اند‪.‬‬
‫در مورد شیعه باید گفت‪ :‬کسانی‏که پیرو مذهب امام جعفر صادق رحمه الله علیه‏اند‪،‬‬
‫اساس ایشان اسالمی است؛ اما کسانی‏که ادعا دارند قرآنکریم تحریف گردیده و معتقد‬
‫به تالیه حرضت علی رضی الله عنه دارند‪ ،‬از جمله مسلامنان به شامر منی‏روند‪.‬‬

‫‪126‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آیا ایامن کم و زیاد می‏شود؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و بركاته!‬
‫امید وارم پرسش بنده را پاسخ دهید‪ ،‬پرسشم اینست که آیا ایامن کم و زیاد می‏شود؟‬
‫هم‏چنان پرسش دیگری مرتبط به آن را که آیا ایامن یک مؤمن با مؤمن دیگر کدام‬
‫تفاوتی دارد یا نه؟ می‏‏خواهم واضح سازید‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و بركاته!‬
‫‪1 .1‬ایامن عبارت است از تصدیق جازم و قطعی مطابق واقعیت و برخاسته از دلیل‬
‫می‏باشد‪ .‬تصدیق جازم عبارت است از قناعت قاطع که هیچ‏گونه ریب و شکی در آن‬
‫راه نداشته باشد‪ .‬هم‏چنان معنای لغوی واژه «ایامن» هم هامن تصدیق جازم و قاطع‬
‫می‏باشد‪ .‬مطابق واقعیت بودن ایامن‪ ،‬بدان معناست که واقعیت‏های محسوس آن را‬
‫تصدیق مناید و با آن تناقض نداشته باشد‪ .‬برای این‏که تصدیق جازم و مطابق واقعیت‬
‫باشد‪ ،‬باید براساس یک دلیل قاطع و صحیح استوار باشد که این دلیل می‏شود عقلی‬
‫ت محسوس انجام گرفته باشد؛ مانند‬ ‫باشد؛ مثل نتیجه یک پژوهش عقلی که در واقعی ‏‬
‫اثبات خالق کائنات از طریق تحقیق و پژوهش در مخلوقات که محسوس است یا‬
‫اثبات این‏که قرآنکریم کالم الله سبحانه وتعالی است‪ ،‬نه کالم برش‪ ،‬در نتیجه تحقیق‬
‫در خود قرآنکریم به صفت یک واقعیت محسوس انجام می‏پذیرد‪ .‬هم‏چنین با اثبات‬
‫قرآنکریم این مسئله رسالت و پیامربی کسی‏که این کتاب برایش نازل شده و به برشیت‬
‫معرفی کردیده است نیز به اثبات می‏رسد‪ .‬به همین ترتیب دلیل نقلی که از طریق‬
‫روایت قطعی رسیده است؛ مانند‪ :‬آیات قرآنکریم و احادیث متواتر ثابت باشد‪ .‬مثل‬
‫ایامن به مغیّبات‪ ،‬مالئکه‪ ،‬کتاب‏های آسامنی نازل شده بر انبیای گذشته‪ ،‬روز آخرت‬
‫و این‏که تقدیر خیر و رش از جانب الله سبحانه وتعالی است که در مورد الله سبحانه‬
‫وتعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫‪127‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫سولِ ِه َو‬ ‫تاب الَّذی نَ َّز َل َعىل‏ َر ُ‬ ‫سولِ ِه َو ا ْل ِک ِ‬ ‫ن آ َم ُنوا آ ِم ُنوا بِال َّل ِه َو َر ُ‬ ‫﴿یا َأی َها الَّذی َ‬
‫سلِ ِه َو الْی ْو ِم‬
‫ن یکْ ُف ْر بِاللَّ ِه َو َمالئِکَ ِت ِه َو کُ ُت ِب ِه َو ُر ُ‬
‫ن َق ْب ُل َو َم ْ‬ ‫تاب الَّذی أَنْ َز َل ِم ْ‬‫الْ ِک ِ‬
‫خ ِر َف َقدْ ضَ َّل ضَ الالً بَعیداً﴾ [سوره نسآء‪]136 :‬‬ ‫ال ِ‬ ‫ْ‬

‫ای کسانی‏که ایامن آورده ‏اید! به الله و رسولش صلی الله علیه وسلم و کتابی که بر‬
‫رسول الله خود نازل کرده است و به کتاب‏های که پیش‌تر از قرآنکریم نازل منوده‬
‫است ایامن بیاورید‪ .‬هرکس که به الله و فرشتگان و کتاب‏های الله سبحانه وتعالی و‬
‫رسوالنش و روز رستاخیز کافر شود‪ ،‬واقعاً در گمراهی دور و درازی افتاده‏است‪.‬‬
‫و نیز رسول الله صلی الله علیه وسلم در حدیث که مسلم از عبد الله بن عمر رضی‬
‫الله تعالی عنه روایت می‏کند که پدرم برایم گفت‪:‬‬
‫ات ی ْو ٍم‪ ،‬إِ ْذ طَل ََع َعلَی َنا‬ ‫سل ََّم َذ َ‬ ‫ل اللهُ َعلَی ِه َو َ‬ ‫سولِ الل ِه َ‬
‫ص َّ‬ ‫ن ِع ْندَ َر ُ‬ ‫ح ُ‬‫﴿ بَی َن َم نَ ْ‬
‫ْبنِی‬ ‫ح َّمدُ ‪َ ...‬فأَخ ِ ْ‬‫َال‪ :‬یا ُم َ‬ ‫س َوا ِد الشَّ َعرِ‪ ...‬وق َ‬ ‫ِّیاب‪ ،‬شَ ِدیدُ َ‬ ‫یاض الث ِ‬ ‫ج ٌل شَ ِدیدُ بَ ِ‬ ‫َر ُ‬
‫خرِ‪،‬‬ ‫ال ِ‬ ‫س ِل ِه‪َ ،‬والْی ْو ِم ْ‬
‫ن بِالل ِه‪َ ،‬و َم َل ِئكَ ِت ِه‪َ ،‬وكُ ُت ِب ِه‪َ ،‬و ُر ُ‬ ‫َال‪« :‬أَنْ تُ ْؤ ِم َ‬ ‫ِیمنِ ‪ ،‬ق َ‬ ‫ال َ‬ ‫عَنِ ْ‬
‫ْت‪:‬‬ ‫السائِ ُل؟» ُقل ُ‬ ‫َال لِی‪« :‬یا ُع َم ُر أَتَدْ رِی َمنِ َّ‬ ‫ش ِه»‪ ...‬ثُ َّم ق َ‬ ‫ن بِالْ َقدَ ِر خَیر ِِه َو َ ِّ‬ ‫َوتُ ْؤ ِم َ‬
‫ِیل أَتَاك ُْم ی َعلِّ ُمك ُْم ِدی َنك ُْم﴾ (رواه مسلم)‬ ‫ب ُ‬ ‫َال‪َ « :‬فإِنَّهُ جِ ْ‬ ‫سولُهُ أَ ْعل َُم‪ ،‬ق َ‬‫اللهُ َو َر ُ‬

‫روزی در حالی‏که ما نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم نشسته بودیم‪ ،‬ناگهان بر ما‬
‫مردی که لباس بسیار سفید و موی بسیار سیاهی داشت ظاهر شد‪ ...‬و گفت ای مح ّمد‬
‫از ایامن به من خرب بده! رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند‪ :‬ایامن اینست‬
‫که به الله‪ ،‬فرشتگان‪ ،‬روز قیامت‪ ،‬کتاب‏های که قبالً نازل شده و رسوالنش ایامن‬
‫بیاوری و به تقدیر خیر و رش ایامن داشته باشی‪ ...‬سپس رسول الله صلی الله علیه و‬
‫آله وسلم به من فرمودند‪ :‬ای عمر آیا دانستی که آن پرسش کننده کی بود؟ من گفتم‪،‬‬
‫الله و رسولش داناتر اند‪ .‬رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمود‪ :‬او جربئیل بود‪،‬‬
‫آمده بود تا دین را برای تان بیاموزاند‪.‬‬

‫‪128‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫‪2 .2‬اینست ایامن که با این معنی ضد کفرتلقی می‏شود؛ یعنی این‏که یک شخص یا‬
‫قطعاً مؤمن است و یا کافر و چیزی به نام نصف مؤمن و نصف کافر وجود ندارد‪ .‬الله‬
‫سبحانه وتعالی در مقابله میان ایامن و کفر می‏فرماید‪:‬‬
‫ب َمث ًَل َما بَ ُعوضَ ًة ف ََم َف ْو َق َها َفأَ َّما الَّ ِذی َ‬
‫ن آ َم ُنوا‬ ‫یض َ‬ ‫حیی َأنْ ْ ِ‬ ‫﴿ ِإنَّ ال َّلهَ َل ْ‬
‫یس َت ْ‬
‫ن كَ َف ُروا فَیقُولُونَ َما َذا أَ َرا َد اللَّهُ ِب َه َذا َمث ًَل﴾‬
‫ن َر ِّبه ِْم َوأَ َّما الَّ ِذی َ‬
‫ح ُّق ِم ْ‬‫فَی ْعلَ ُمونَ أَنَّهُ الْ َ‬
‫[سوره بقره‪]26 :‬‬
‫الله سبحانه وتعالی از این‏كه به پشه و یا كوچك‏تر از آن مثال بزند رشم منی‏كند‪ .‬مؤمنان‬
‫چون آن را بشنوند می‏دانند كه درست است و از ناحیه پروردگارشان است؛ ولی كافران‬
‫گویند که الله از این مثل چه منظور داشت‪.‬‬
‫و او سبحانه وتعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫اب أَلِ ٌ‬
‫یم﴾‬ ‫یضوا اللَّهَ شَ ی ًئا َولَ ُه ْم َع َذ ٌ‬ ‫ِیمنِ لَ ْ‬
‫ن ُ ُّ‬ ‫ت ُوا الْكُ ْف َر ب ْ‬
‫ِال َ‬ ‫﴿إِنَّ الَّ ِذی َ‬
‫ن اشْ َ َ‬
‫[سوره آل عمران‪]177 :‬‬
‫در حقیقت كساىن‏كه كفر را به [بهاى‏] ایامن خریده‏اند‪ ،‬هرگز به الله هیچ زیاىن‬
‫نخواهند رسانید‪ ،‬و براى آنان عذاىب دردناك است‪.‬‬
‫و در جایی دیگری می‏فرماید‪:‬‬
‫ن َو ِم ْن ُه ْم َم ْ‬
‫ن كَ َف َر‪﴾...‬‬ ‫خ َتلَفُوا َف ِم ْن ُه ْم َم ْ‬
‫ن آ َم َ‬ ‫﴿‪َ ...‬و َل ِكنِ ا ْ‬
‫[سوره بقره‪]153 :‬‬
‫‪ ...‬وىل با هم اختالف كردند‪ ،‬بعىض از آنان كساىن بودند كه ایامن آوردند‪ ،‬و بعىض‬
‫شان كفر ورزیدند‪....‬‬
‫و آیات زیاد دیگری وجود دارد که در مقابله میان کفر و ایامن نازل گردیده است‪.‬‬
‫‪3 .3‬ایامن؛ یعنی تصدیق جازم مطابق واقعیت و برخاسته ازدلیل است که نه زیاد‬

‫‪129‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫می‏شود و نه کم‪ .‬زیرا تصدیق جازم به معنی کامل است‪ .‬پس هیچ ایامنی به نسبت ‪90‬‬
‫درصد و سپس با افزایش ‪ 95‬درصد و رسانجام ‪ 100‬درصد وجود ندارد و هم‏چنان‬
‫هیچ ایامنی و جود ندارد که نخست ‪ 100‬درصد بوده‪ ،‬سپس به ‪ 95‬و ‪ 90‬درصد‬
‫تقلیل یابد‪ ،‬زیرا این نقص است و نقص خالف جزم‪ ،‬یعنی دارای شک و ریب است‬
‫که اگر چنین باشد ایامن نه؛ بلکه کفر است‪.‬‬
‫‪4 .4‬برای وضاحت بیشرت چنین می‏گویم‪ :‬واژه‏های زیادت و نقصان از آن دسته‬
‫واژه‏هایی است که دارای معنای مشرتک بوده و به معنای زیادت و نقصان در حدود‪،‬‬
‫قوت و ضعف کاربرد دارد و قرینه‏ی است که معنای مورد نظر را مشخص می‏سازد‪ .‬به‬
‫این ترتیب‪ ،‬هرگاه واژه زیادت و نقص با واژه ایامن به کار برده شود‪ ،‬قطعاً مراد هامن‬
‫معنای قوت و ضعف می‏باشد‪ ،‬زیرا مفهوم تصدیق جازم با مفهوم زیادت و نقصان در‬
‫حدود ممکن نیست‪ .‬آیات زیر نیز براساس همین استدالل قابل فهم است‪:‬‬
‫ج َمعوا لَكُم فَاخشَ وهُم فَزا َدهُم إیامنًا َوقالوا‬ ‫اس إِنَّ ال ّن َ‬
‫اس قَد َ‬ ‫قال لَ ُه ُم ال ّن ُ‬
‫ن َ‬ ‫﴿الَّذی َ‬
‫كیل﴾ [سوره آل عمران‪]173 :‬‬ ‫حس ُب َنا اللَّهُ َونِ َ‬
‫عم ال َو ُ‬ ‫َ‬

‫هامن كساىن‏كه مردم به ایشان گفتند‪ :‬مردمان براى[جنگ با] شام گرد آمده‏اند پس از‬
‫آنها برتسید‪ .‬اما آنها بر ایامن خویش افزودند و گفتند‪ :‬الله ما را بس است و الله بس‬
‫حامیتگر نیكو است‪.‬‬

‫َت ُقلُو ُب ُه ْم َوإِ َذا تُلِ ْ‬

‫یت َعلَیه ِْم آیاتُهُ زَا َدتْ ُه ْم‬ ‫ن إِ َذا ُذ ِك َر اللّهُ َوجِ ل ْ‬
‫﴿إِنَّ َا الْ ُم ْؤ ِم ُنونَ الَّ ِذی َ‬
‫ِم ی َت َوكَّلُونَ ﴾ [سوره انفال‪]2 :‬‬ ‫ل َربِّه ْ‬ ‫یمنًا َو َع َ‬‫إِ َ‬

‫جز این نیست كه مؤمنان كساىن‏‏اند كه چون الله یاد شود‪ ،‬دل‏های شان از عظمت و‬
‫عقوبت الله ترسان گردد‪ .‬هم‏چنان زمانی آیات الله بر آنان خوانده شود بر ایامن شان‬
‫بیفزاید و بر پروردگار شان توكّل كنند‪.‬‬

‫صدَ َق اللَّهُ َو َرسولُهُ‬

‫حزاب قالوا هٰذا ما َوعَدَ نَا اللَّهُ َو َرسولُهُ َو َ‬
‫َ‬ ‫﴿ َول َّم َرأَى املُؤ ِمنونَ األَ‬

‫‪130‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫َسلیم﴾ [سوره احزاب‪]22 :‬‬

‫ً‬ ‫َوما زا َدهُم إِ ّل إیامنًا َوت‬ ‫‪o‬‬
‫ا ّما مؤمنان وقتی لشکر احزاب را دیدند گفتند‪ :‬این هامن است که الله و رسولش به ما‬
‫وعده داده و الله و رسولش راست گفته‏اند! و این موضوع جز بر ایامن و تسلیم آنان‬
‫نیفزود‪.‬‬
‫بدین معنا که ایامن قوی می‏شود و محکم می‏گردد به انجام این اموری‏که الله سبحانه‬
‫وتعالی بدان در آیات فوق امر فرموده‏است؛ یعنی ایامن با فرمانربی از الله سبحانه‬
‫وتعالی‪ ،‬پای بندی به احکام رشعی‪ ،‬ترس از الله و جهاد در راه او سبحانه وتعالی‬
‫افزایش می‏یابد‪ .‬زیرا ایامن به مفهومی که قبالً ترشیح گردید هرگز افزایش و یا کاهش‬
‫به معنای حد را ارایه منی‏کند‪ .‬در غیر این صورت‪ ،‬جازم به شامر نرفته و به شک و‬
‫ریب مبدل می‏گردد که منجر به کفر می‏شود‪.‬‬
‫الزم به یاد آوریست که هرگاه واژه ایامن در نصوص رشعی بدون قرینه وارد گردیده‏باشد‪،‬‬
‫مدلولش هامن است که قبالً از آن یاد آوری منودیم و هرگاه به معنای غیر از آن وارد‬
‫شده باشد‪ ،‬در این صورت به وسیله قرینه‏اش می‏توان معنای آن را مشخص منود‪ .‬مانند‬
‫آیت ذیل که ایامن در آن به معنی صالت و مناز آمده است‪.‬‬

‫یع إِ َ‬
‫یمنَك ُْم‪[ ﴾...‬سوره بقره‪]143 :‬‬ ‫﴿‪َ ...‬و َما كَانَ اللَّهُ لِ ِ‬
‫یض َ‬

‫و الله بر آن نبود كه ایامن شام را ضایع گرداند‪.‬‬

‫یعنی منازهای‏تان را ضایع منی‏سازد‪ ،‬زیرا پس از آن‏که قبله از جهت بیت املقدس به‬
‫سوی کعبه تغییر یافت این آیه رشیفه نازل گردید‪:‬‬
‫ب‬‫ول ِم َّمن ین َقلِ ُ‬ ‫ُنت َعلَی َها إِالَّ لِ َن ْعل ََم َمن ی َّتب ُِع ال َّر ُ‬
‫س َ‬ ‫ج َعلْ َنا الْ ِق ْبلَ َة الَّ ِتی ك َ‬
‫﴿‪َ ...‬و َما َ‬
‫یع‬
‫یض َ‬ ‫ن هَدَ ى اللّهُ َو َما كَانَ اللّهُ لِ ِ‬ ‫ل الَّ ِذی َ‬ ‫َت لَكَبِی َر ًة إِالَّ َع َ‬‫ل َع ِق َبی ِه َوإِن كَان ْ‬ ‫َع َ‬
‫حیم﴾ [سوره بقره‪]143 :‬‬ ‫ُوف َّر ِ‬
‫اس لَ َرؤ ٌ‬ ‫یمنَك ُْم إِنَّ اللّهَ بِال َّن ِ‬
‫إِ َ‬

‫و قبله‏اى را كه بر آن بودى‪-‬بیت املقدس‪ -‬قرار ندادیم؛ مگر براى آن‏كه كىس را كه از‬
‫‪131‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫رسول الله پیروى مى‏كند از كىس‏كه بر گشته روى مى‏گرداند‪ ،‬معلوم كنیم و هر آینه این‬
‫جز بر آنان كه الله ایشان را هدایت منوده است دشوار بود و الله بر آن نیست كه ایامن‬
‫شام را تباه كند‪ ،‬چون به حق الله بر همه مردم رؤوف و مهربان است‪.‬‬
‫این آیه مبارکه برای مسلامنان زمان رسول الله صلی الله علیه وسلم اطمینان می‏دهد‬
‫که منازهای که قبل از تغییر قبله به جانب بیت املقدس اداء منوده‏اند مقبول درگاه الله‬
‫است و پاداش شان نزد الله متعال است‪ .‬هم‏چنین حدیث رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم است که نسایی از ابوهریره رضی الله عنه روایت منوده است که وی صلی الله‬
‫علیه وسلم فرمود‪.‬‬
‫س ْب ُعونَ شُ ْع َب ًة‪ ،‬أَفْضَ لُ َها َل إِلَهَ إِ َّل اللَّهُ ‪َ ،‬وأَ ْوضَ ُع َها إِ َماطَ ُة ْ‬
‫الَ َذى‬ ‫ِیمنُ بِضْ ٌع َو َ‬
‫ال َ‬‫﴿ ْ‬
‫ِیق﴾‬ ‫عَنِ الطَّر ِ‬

‫ایامن هفتاد و چند شعبه دارد‪ ،‬بهرتین آن گفنت ال اله اال الله است و پائین‏ترین آن‪،‬‬
‫برداشنت خاك و خاشاك از رس راه است‪.‬‬
‫بدون شک برنداشنت خاك و خاشاك از رس راه‪ ،‬انسان را کافر منی‏سازد و این یک عمل‬
‫مستحب است‪ ،‬پس از این‏جا دانسته می‏شود که ایامن در این حدیث به معنی اطاعت‬
‫از الله به شکل عام است‪.‬‬
‫پس از الله سبحانه وتعالی می‏خواهیم تا دل‏های مان را با ایامن مطمنئ و آرام گردانیده‬
‫و ما را یاری کند تا در گفتار و کردار خویش پابند به فرامین اسالم باشیم و در آخرت‬
‫همراه با كساىن ما را حرش کند كه الله بر آنها نعمت بخشیده‪ ،‬اعم از رسوالن‪ ،‬ص ّدیقان‪،‬‬
‫شهیدان و شایستگان که آنان رفیقان بس نیكو هستند‪.‬‬

‫‪132‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫جایگاه زن در حدیث ﴿ َس ْب َع ٌة يُ ِظلُّ ُه ُم اللَّهُ ِ‬

‫ف ِظلِّ ِه يَ ْو َم ال ِظ َّل إِال ِظلُّهُ ‪﴾...‬‬
‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫در حدیثی از حرضت ابو هریره رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ف‬ ‫اب نَشَ أَ ِ‬ ‫إل َما ُم الْ َعا ِد ُل‪َ ،‬وشَ ٌّ‬
‫ف ِظلِّ ِه يَ ْو َم ال ِظ َّل إِال ِظلُّهُ ‪ :‬ا ِ‬ ‫س ْب َع ٌة يُ ِظ ُّل ُه ُم ال َّلهُ ِ‬‫﴿ َ‬
‫ج َت َم َعا َعلَ ْي ِه‬
‫ف اللَّ ِه ا ْ‬‫حابَّا ِ‬ ‫جالنِ تَ َ‬ ‫ساجِ ِد‪َ ،‬و َر ُ‬ ‫ف الْ َم َ‬‫ج ٌل َقلْ ُبهُ ُم َعل ٌَّق ِ‬ ‫ِع َبا َد ِة َربِّ ِه‪َ ،‬و َر ُ‬
‫ن أَخ ُ‬
‫َاف اللَّهَ ‪،‬‬ ‫َال‪ :‬إِ ِّ‬
‫ج َملٍ ‪َ ،‬فق َ‬ ‫ب َو َ‬ ‫ات َم ْن ِص ٍ‬‫ج ٌل طَلَ َبتْهُ ا ْم َرأَ ٌة َذ ُ‬ ‫َوتَ َف َّرقَا َعلَ ْي ِه‪َ ،‬و َر ُ‬
‫ج ٌل َذكَ َر‬ ‫يِي ُنهُ ‪َ ،‬و َر ُ‬‫ش َملُهُ َما تُ ْن ِف ُق َ‬ ‫ح َّتى ال تَ ْعل ََم ِ‬ ‫خفَى َ‬ ‫ج ٌل ت ََصدَّ َق بصدقه‪ ،‬أَ ْ‬ ‫َو َر ُ‬
‫ت َع ْي َناهُ﴾ (متفق علیه)‬ ‫اللَّهَ خَالِ ًيا‪َ ،‬ففَاضَ ْ‬
‫الله سبحانه وتعالی هفت گروه ذیل را روزی كه هيچ سايه‏ای جز سايه او سبحانه‬
‫وتعالی وجود ندارد جای می دهد‪:‬‬
‫‪ -1‬فرمانروای عادل؛‬
‫‪ -2‬جوانی كه در سايه اطاعت و بندگی الله سبحانه وتعالی رشد يافته باشد؛‬
‫‪ -3‬كسی‏كه همواره دلش بسته به مسجد باشد؛‬
‫‪ -4‬دو مسلامنی كه رصف بخاطر خوشنودی الله سبحانه وتعالی با يكديگردوستی‬
‫باشند و بر اساس آن با هم جمع يا از همديگر جدا می‏شوند؛‬
‫‪ -5‬كسی‏كه زنی زيبا و صاحب مقام او را به فحشاء بخواند‪ ،‬ولی او نپذيرد و بگويد‪:‬‬
‫من از الله سبحانه وتعالی می‏ترسم‪.‬‬
‫‪ -6‬كسی‏كه با دست راستش طوری صدقه دهد كه دست چپش نداند که چه چیزی را‬
‫صدقه کرد؛‬
‫‪ -7‬كسی‏كه در تنهایی الله سبحانه وتعالی را به یاد آورده و از ترس او اشك بريزد‪.‬‬
‫پرسش اینست که چرا در حدیث فوق از زن ذکری به عمل نیامده و تنها برای مردان و‬
‫‪133‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫جل) استفاده شده است؟ امیدوارم پاسخ مفصل و کامل‬

‫در همه موارد صیغه مذکر( َر ٌ‬
‫ارایه منائید‪ .‬الله متعال شام را برکت و نرصت نصیب فرماید‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫قبل از پرداخنت به اصل موضوع که چرا در حدیث رشیف از زن یاد آوری نشده است‪،‬‬
‫چند نکته را قابل تذکر می‏دانم‪:‬‬
‫‪1 .1‬در نزد عربها اسلوب لغوی و جود دارد که آن را اسلوب «التغلیب» می‏نامند‪،‬‬
‫به این معنی که خطاب در یک جمله به صیغه مذکر می‏آید‪ ،‬ولی صیغه مونث نیز در‬
‫آن شامل می‏باشد؛ مانند‪ :‬این قول الله سبحانه تعالی‪ ﴿ :‬یاایها الذین آمنو‪ ﴾ ...‬که‬
‫خطاب به مردان و به صیغه مذکر است‪ ،‬در حالی‏که زنان مؤمن نیز در آن شامل اند‪.‬‬
‫هم‏چنین مثل حدیثی که اما بخاری از حرضت ابو هریره رضی الله عنه روایت منوده‬
‫که رسول الله صلی الله علیه وسلم می‏فرماید‪:‬‬
‫اس َت ْن َق َذ اللَّهُ ِبك ُِّل ُعضْ ٍو ِم ْنهُ ُعضْ ًوا ِم ْنهُ ِم َ‬
‫ن ال َّنارِ﴾‬ ‫جلٍ أَ ْع َت َق ا ْم َرأً ُم ْ‬
‫سلِ ًم‪ْ ،‬‬ ‫﴿ أَ ُّ‬
‫يَا َر ُ‬

‫هركس برده مسلامنی را آزاد كند‪ ،‬الله سبحانه وتعالی در برابر هر عضو آن برده‪ ،‬يك‬
‫عضو آزاد كننده را از آتش دوزخ‪ ،‬نجات خواهد داد‪.‬‬
‫این حدیث نیز بنا بر اسلوب «التغلیب» به زن مسلامنی که مسلامنی را آزاد سازد‪ ،‬قابل‬
‫َيا امرأة أَ ْعتَقَت ا ْم َرأً ُم ْسلِ ًم‪ ﴾...‬همین گونه نسایی حدیثی را‬
‫تطبیق است؛ یعنی ﴿ ُّ َ‬
‫که موضوع آن زکات شرت است از ابوهریره رضی الله عنه روایت می‏کند که گفت‪ :‬از‬
‫رسول اللّه صىل الله عليه وسلم شنیدم که فرمودند‪:‬‬
‫ول‬ ‫س َ‬ ‫ِسلِ َها»‪ ،‬قَالُوا‪ :‬يَا َر ُ‬ ‫جدَ تِ َها َور ْ‬
‫ف نَ ْ‬ ‫ح َّق َها ِ‬ ‫َت لَهُ إِب ٌِل َل يُ ْع ِطي َ‬ ‫جلٍ كَان ْ‬ ‫﴿ أَ ُّ‬
‫يَا َر ُ‬
‫ت يَ ْو َم الْ ِق َيا َم ِة كَأَ َغ ِّذ‬
‫سهَا‪ ،‬فَآنها تَأْ ِ‬ ‫سهَا َويُ ْ ِ‬ ‫ف ُع ْ ِ‬ ‫َال‪ِ :‬‬‫ِسلُ َها؟ ق َ‬ ‫جدَ تُ َها َور ْ‬ ‫اللَّ ِه‪َ ،‬ما نَ ْ‬
‫خ َراهَا‬ ‫ت أُ ْ‬ ‫جا َء ْ‬ ‫ح لَ َها ِبقَاعٍ َق ْر َق ٍر َف َتطَؤُهُ ِبأَ ْ‬
‫خفَا ِف َها‪ ،‬إِ َذا َ‬ ‫آش ِه‪ُ ،‬ي ْبطَ ُ‬ ‫َت َوأَ ْ‬
‫س َم ِن ِه َو َ ِ‬ ‫َما كَان ْ‬
‫ي‬‫ْض بَ ْ َ‬ ‫ح َّتى يُق َ‬ ‫س َن ٍة‪َ ،‬‬‫ْف َ‬‫ني أَل َ‬‫س َ‬ ‫خ ْم ِ‬‫ف يَ ْو ٍم كَانَ ِم ْقدَ ا ُرهُ َ‬ ‫ولهَا ِ‬ ‫ت َعلَ ْي ِه أُ َ‬ ‫أُ ِعيدَ ْ‬

‫‪134‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫سبِيلَهُ ‪﴾...‬‬
‫َيى َ‬
‫اس ف َ َ‬
‫ال َّن ِ‬

‫هر آ ‏ن کسی‏که دارای اشرتان باشد و زکات آن را در حالت تنگدستی و یا غنا و‬

‫خوشحالی ادا نکند‪ .‬اصحاب پرسیدند‪ :‬ای رسول الله(ما نجدت‏ها و رسل‏ها) رسول‬
‫الله فرمود‪ :‬در حالت سختی و آسانی‪( .‬و به قولی در حالت چاقی و الغری اشرتان)‪.‬‬
‫پس این اشرتان در روز قیامت با حالت قوت و فربهی و مستی در میدان هموار بزرگ‬
‫باالی این شخص وارد ساخته می‏شوند و او را به صورت دوامدار لگدمال می‏کنند‪.‬‬
‫هرگاه آخر آنان (گله اشرتان) ختم شد‪ ،‬دوباره اول آن بر می‏گردد (و این عذاب باالی‬
‫این شخص مانع زکات ادامه پیدا می‏کند) در روزی که مقدار آن پنجاه هزار سال است‪.‬‬
‫تا آن‏که میان مردمان فیصله شود‪ ،‬پس این شخص راه خود را (به‏طرف جنت و یا جهنم‬
‫می‏بیند)‪ .‬والله اعلم‬
‫هامن طور که می‏بینید لفظ مذکر یا کلمه « َرجل» در موارد که نصوص به شکل عام‬
‫آمده بنابر اسلوب «التغلیب» زنان را نیز در بر می‏گیرد‪.‬‬
‫‪2 .2‬اما اسلوب «التغلیب» در صورتی‏که با نص دیگری معطل قرار گرفته باشد قابل‬
‫تطبیق نیست‪ .‬مثل این قول اوتعالی‪:‬‬
‫ب َعلَ ْيك ُُم الْ ِق َت ُ‬
‫ال َو ُه َو كُ ْرهٌ لَك ُْم﴾‬ ‫﴿ كُ ِت َ‬

‫جهاد بر شام فرض گردیده است و شام از آن کراهیت دارید‪.‬‬

‫در این آیه نیز خطاب به صیغه مذکر وارد شده است؛ لیکن اسلوب «التغلیب» در آن‬
‫استعامل منی‏شود؛ یعنی گفته منی‏توانیم که این نص بنابر اسلوب «التغلیب» باالی‬
‫زنان هم قابل تطبیق است‪ .‬برای این‏که وجوب جهاد بر زنان توسط نصوص دیگری‬
‫معطل قرار گرفته است که فرضیت جهاد را رصف برای مردان ثابت می‏سازد‪ ،‬نه برای‬
‫زنان‪ .‬در حدیثی که ابن ماجه از حبیب بن ابی عمر و او از عایشه بنت طلحه و او از‬
‫ام املؤمنین عایشه رضی الله عنها روایت منوده است که از رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم پرسیدم که آیا بر زنان جهاد است؟ فرمودند‪:‬‬
‫‪135‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ج َوالْ ُع ْم َرةُ﴾‬ ‫ال ِفي ِه‪ :‬الْ َ‬

‫ح ُّ‬ ‫ن جِ َهادٌ‪َ ،‬ل ِق َت َ‬
‫﴿ نَ َع ْم‪َ ،‬علَ ْي ِه َّ‬

‫بلی‪ ،‬باالی زنان جهادی است که نربد و خون ریزی ندارد و آن حج و عمره است‪.‬‬
‫این حدیث رصاحت دارد که جهاد به مفهوم قتال باالی زنان فرض نیست‪.‬‬
‫وهامنند این فرموده او تعالی‪:‬‬
‫ل ِذكْ ِر اللَّ ِه َو َذ ُروا‬ ‫ج ُم َع ِة ف ْ‬
‫َاس َع ْوا إِ َ‬ ‫لص َل ِة ِم ْ‬
‫ن َي ْو ِم الْ ُ‬ ‫ي لِ َّ‬ ‫﴿ َيا أَ ُّي َها الَّ ِذي َ‬
‫ن آ َم ُنوا إِ َذا نُو ِد َ‬
‫ا ْل َب ْي َع َذلِك ُْم خ ْ ٌ‬
‫َي َلك ُْم إِنْ كُ ْن ُت ْم تَ ْع َل ُمونَ ﴾‬

‫اى كساىن‏كه اميان آورده‌ايد‪ ،‬چون براى مناز جمعه ندا در داده شد به سوى ذكر الله‬
‫بشتابيد و داد و ستد را واگذاريد‪ .‬اگر بدانيد که اين براى شام بهرت است‪.‬‬
‫در این آیه الله سبحانه تعالی ادامه خرید و فروش و داد و ستد را حین ادای مناز جمعه‬
‫برای مردان حرام قرار داده است‪ .‬این آیه نیز مطابق اسلوب «التغلیب» باالی زنان قابل‬
‫تطبیق منی‏باشد؛ یعنی هنگام ادای مناز جمعه خرید و فروش باالی زنان حرام نیست‪،‬‬
‫زیرا مناز جمعه باالی زنان فرض نیست و دلیل آن حدیثی است که حاکم در مستدرک‬
‫از ابوموسی و او از رسول الله صلی الله علیه وسلم چنین روایت می‏کند‪:‬‬
‫ج َم َع ٍة إِالَّ أَ ْربَ َع ًة َع ْبدٌ َم ْملُوكٌ أَ ِو ا ْم َرأَ ٌة‬
‫ف َ‬‫سلِ ٍم ِ‬ ‫ب َع َ‬
‫ل ك ُِّل ُم ْ‬ ‫ج ُم َع ُة َ‬
‫ح ٌّق َواجِ ٌ‬ ‫﴿ الْ ُ‬
‫ِيض﴾‬ ‫ِى أَ ْو َمر ٌ‬
‫صب ٌّ‬‫أَ ْو َ‬

‫مناز جمعه بر هرمسلامن به استثنای برده‪ ،‬زن‪ ،‬طفل و مريض فرض است‪.‬‬
‫حاکم می‏گوید حدیث صحیح و مطابق رشوط شیخین است و امام ذهبی نیز با او‬
‫موافقت کرده است‪ .‬با توجه به موارد فوق‪ ،‬حدیث که بخاری آن را روایت منوده چنین‬
‫است‪:‬‬
‫ف‬ ‫اب نَشَ أَ ِ‬ ‫إل َما ُم الْ َعا ِد ُل‪َ ،‬وشَ ٌّ‬
‫ف ِظلِّ ِه يَ ْو َم ال ِظ َّل إِال ِظلُّهُ ‪ :‬ا ِ‬
‫س ْب َع ٌة يُ ِظ ُّل ُه ُم ال َّلهُ ِ‬‫﴿ َ‬
‫ج َت َم َعا َعلَ ْي ِه‬
‫ف اللَّ ِه ا ْ‬
‫حابَّا ِ‬ ‫جالنِ تَ َ‬‫ساجِ ِد‪َ ،‬و َر ُ‬ ‫ِع َبا َد ِة َربِّ ِه‪َ ،‬و َر ُ‬
‫ج ٌل َقلْ ُبهُ ُم َعل ٌَّق ِ‬
‫ف الْ َم َ‬

‫‪136‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ن َأخ ُ‬
‫َاف اللَّهَ ‪،‬‬ ‫َال‪ِ :‬إ ِّ‬
‫ج َملٍ ‪َ ،‬فق َ‬ ‫ب َو َ‬ ‫ات َم ْن ِص ٍ‬‫طلَ َبتْهُ ا ْم َر َأ ٌة َذ ُ‬ ‫َوتَ َف َّرقَا َعلَ ْي ِه‪َ ،‬و َر ُ‬
‫ج ٌل َ‬
‫ج ٌل َذكَ َر‬ ‫ش َملُهُ َما تُ ْن ِف ُق َ‬
‫يِي ُنهُ ‪َ ،‬و َر ُ‬ ‫ح َّتى ال تَ ْعل ََم ِ‬ ‫خفَى َ‬ ‫ج ٌل ت ََصدَّ َق بصدقه‪ ،‬أَ ْ‬ ‫َو َر ُ‬
‫ت َع ْي َناهُ﴾ (متفق علیه)‬ ‫اللَّهَ خَالِ ًيا‪َ ،‬ففَاضَ ْ‬
‫الله سبحانه وتعالی هفت گروه ذیل را روزی كه هيچ سايه‏ای جز سايه او سبحانه‬
‫وتعالی وجود ندارد جای می دهد‪:‬‬
‫‪ -1‬فرمانروای عادل؛‬
‫‪ -2‬جوانی كه در سايه اطاعت و بندگی الله سبحانه وتعالی رشد يافته باشد؛‬
‫‪ -3‬كسی‏كه همواره دلش بسته به مسجد باشد؛‬
‫‪ -4‬دو مسلامنی كه رصف بخاطر خوشنودی الله سبحانه وتعالی با يكديگردوستی‬
‫باشند و بر اساس آن با هم جمع يا از همديگر جدا می‏شوند؛‬
‫‪ -5‬كسی‏كه زنی زيبا و صاحب مقام او را به فحشاء بخواند‪ ،‬ولی او نپذيرد و بگويد‪:‬‬
‫من از الله سبحانه وتعالی می‏ترسم‪.‬‬
‫‪ -6‬كسی‏كه با دست راستش طوری صدقه دهد كه دست چپش نداند که چه چیزی را‬
‫صدقه کرد‪.‬‬
‫‪ -7‬كسی‏كه در تنهایی الله سبحانه وتعالی را به یاد آورده و از ترس او اشك بريزد‪.‬‬
‫در این حدیث برمبنای اسلوب «التغلیب» از جمله هفت گروه پنج مورد که توسط‬
‫نصوص دیگری معطل نشده است در مورد زنان نیز قابل تطبیق است‪ .‬پس حدیث‬
‫در مورد دخرتی که در سايه اطاعت و بندگی الله رشد يافته باشد و دو زنی که رصفا‬
‫بخاطر خوشنودی الله با يكديگر دوست باشند و براساس آن با هم جمع يا از يكديگر‬
‫جدا شوند‪ ،‬و آن زنی که مرد صاحب مقام او را به فحشا بخواند‪ ،‬ولی او نپذيرد و‬
‫بگويد‪ :‬من از خدا می‏ترسم‪ ،‬و زنی که با دست راستش طوری صدقه دهد كه دست‬
‫چپش نداند چه چیزی صدقه کرد و زنی که در تنهایی به ياد الله سبحانه وتعالی باشد‬
‫و از ترس او اشك بريزد نیز تطبیق می‏شود‪ .‬لیکن اسلوب «التغلیب» در دو مورد امام‬
‫عادل و مردی که دلش وابسته به مساجد باشد قابل تطبیق نیست‪ ،‬چون با نصوص‬
‫دیگری معطل قرار داده شده است‪.‬‬
‫‪137‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫نخست‪ -‬در مورد «امام عادل» اسلوب «التغلیب» قابل تطبیق نیست‪ ،‬چون زن منی‏تواند‬
‫متولی امور مسلامنان باشد‪ ،‬چنان‏چه در حدیثی که بخاری از ابی بکره روایت منوده‬
‫است؛ هنگامی‏كه به رسول الله صىل الله عليه وسلم خرب رسيد كه مردم فارس دخرت‬
‫كرسی را به عنوان پادشاه خود تعيني كرده‌اند‪ ،‬فرمود‪:‬‬
‫ح َق ْو ٌم َولَّ ْوا أَ ْم َره ُُم ا ْم َرأَةً﴾‬
‫ن يُ ْفلِ َ‬
‫﴿ لَ ْ‬

‫قومی كه زمام امورش را به دست زنی بسپارد‪ ،‬هرگز رستگار نخواهد شد‪.‬‬
‫نص فوق می‏رساند که سپردن والیت امور و حکم به زنان حرام است‪ ،‬اما در مواقف‬
‫غیر از مقام حاکم مانند قضاوت و انتخاب منودن خلیفه و کاندیدا شدن و انتخاب‬
‫کردن در مجلس امت وغیره وظایف مرشوع که رشیعت آن را برای زنان جائز دانسته‬
‫است‪ ،‬می‏توانند کار کنند‪ .‬پس کلمه «امام عادل» در حدیث فوق شامل زنان منی‏شود‪.‬‬
‫اما بعضی از مفرسین کلمه «امام عادل» را به معنی راعی عادل تاویل کرده اند و آن‬
‫را بر زنان نیز تطبیق کرده اند و مبنای استدالل شان هم این حدیث رسول الله صىل‬
‫الله عليه وسلم است که امام بخاری از عبدالله بن عمر چنین روایت منوده که وی از‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم شنید که فرمودند‪:‬‬
‫ج ُل‬ ‫ن َر ِع َّي ِت ِه‪َ ،‬وال َّر ُ‬
‫ول َع ْ‬ ‫س ُئ ٌ‬‫إل َما ُم َراعٍ َو َم ْ‬ ‫ن َر ِع َّي ِت ِه‪ ،‬ا ِ‬ ‫س ُئ ٌ‬
‫ول َع ْ‬ ‫﴿ كُلُّك ُْم َراعٍ‪َ ،‬وكُلُّك ُْم َم ْ‬
‫س ُئولَ ٌة‬ ‫ت َز ْوجِ َها َو َم ْ‬ ‫ف َب ْي ِ‬ ‫ن َر ِع َّي ِت ِه‪َ ،‬وامل َ ْرأَ ُة َرا ِع َي ٌة ِ‬ ‫س ُئ ٌ‬
‫ول َع ْ‬ ‫ف أَ ْهلِ ِه َو ُه َو َم ْ‬‫َراعٍ ِ‬
‫ن َر ِع َّي ِت َها﴾‬ ‫َع ْ‬

‫به راستی كه همه شام حافظ و رسپرستید و همه شام جوابگوی امور زیردستان خود‬
‫هستید؛ امام(خلیفه) متولی امور رعیت بوده در قبال آنان مسئول است‪ .‬مرد متولی امور‬
‫خانواده و مسئول آنست‪« ،‬و زن نیز محافظ خانه شوهرش بوده» در قبال آن مسئولیت‬
‫دارد‪.‬‬
‫لیکن راجح نزد ما اینست که اسلوب «التغلیب» در مورد امام عادل شامل زنان منی‏شود‪،‬‬

‫‪138‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫یعنی هدف از «امام عادل» هامنا حاکم می‏باشد و حاکمیت زن جائز نیست‪.‬‬
‫ف الْ َم َساج ِِد﴾ یعنی كسی‏كه همواره قلبش وابسته به مسجد‬
‫ج ٌل قَلْ ُب ُه ُم َعل ٌَّق ِ‬
‫دوم‪َ ﴿ -‬و َر ُ‬
‫باشد‪ .‬به وسیله نص دیگری معطل قرار گرفته است و می‏رساند که مناز زن در خانه‏اش‬
‫از مناز او در مسجد بهرت است‪ .‬در حدیثی که امام احمد در مسند خویش از عبد‬
‫حمید زن ابی حمید ساعدی چنین روایت‬ ‫الله بن سوید انصاری و او از عمه‏اش ام َ‬
‫منوده است که وی نزد رسول الله صلی الله علیه و سلم آمده گفت‪ :‬ای رسول الله من‬
‫دوست دارم همراه شام مناز بگذارم‪ ،‬رسول الله فرمودند‪:‬‬
‫ك‬‫ص َلتِ ِ‬ ‫ن َ‬ ‫َك ِم ْ‬ ‫َي ل ِ‬‫كخ ٌْ‬‫ف بَ ْي ِت ِ‬‫ُك ِ‬ ‫ص َلت ِ‬ ‫الص َل َة َم ِعي‪َ ،‬و َ‬‫ِّني َّ‬
‫حب َ‬ ‫ت أَن ِ‬
‫َّك تُ ِ‬ ‫﴿ َقدْ َعلِ ْم ُ‬
‫ف‬ ‫ُك ِ‬ ‫ص َلت ِ‬ ‫ف دَار ِ‬
‫ِك‪َ ،‬و َ‬ ‫ك ِ‬ ‫ص َلتِ ِ‬ ‫ن َ‬ ‫َي ِم ْ‬ ‫ِك خ ْ ٌ‬ ‫ج َرت ِ‬
‫ح ْ‬‫ف ُ‬ ‫ُك ِ‬ ‫ص َلت ِ‬ ‫ج َرت ِ‬
‫ِك‪َ ،‬و َ‬ ‫ح ْ‬‫ف ُ‬ ‫ِ‬
‫َيٌ‬
‫كخ ْ‬ ‫سجِ ِد َق ْو ِم ِ‬ ‫ف َم ْ‬
‫ُك ِ‬ ‫ص َلت ِ‬ ‫ك‪َ ،‬و َ‬ ‫سجِ ِد َق ْو ِم ِ‬ ‫ف َم ْ‬ ‫ك ِ‬ ‫ص َلتِ ِ‬‫ن َ‬ ‫َك ِم ْ‬‫َيٌ ل ِ‬‫ِك خ ْ‬ ‫دَار ِ‬
‫سجِ ِدي﴾‬ ‫ف َم ْ‬ ‫ك ِ‬ ‫ص َلتِ ِ‬‫ن َ‬ ‫َك ِم ْ‬
‫ل ِ‬

‫من می‏دانم كه مناز خواندن را همراه من دوست داری‪ ،‬اما مناز تو در خانه‏ات بهرت‬
‫است از منازی كه در سالون بخوانی و منازت در سالون بهرت است از منازی كه در‬
‫محوطه منزل بخوانی و منازت در منزلت بهرت است از منازی كه در مسجد قومت‬
‫بخوانی و منازت در آن‏جا بهرت است از منازت در مسجد من‪.‬‬
‫به همین ترتیب از جمله هفت مورد پنج مورد آن بر مبنای اسلوب «التغلیب» بر زنان نیز‬
‫قابل تطبیق است و اما مسئله امام عادل و قلب معلق به مسجد توسط نصوص دیگری‬
‫معطل قرار گرفته است و در این دو به اسلوب «التغلیب» عمل منی‏شود‪.‬‬
‫و برای اکامل مفهوم ما درین‏جا آن‏چه را در مورد حدیث در تفسیر فتح الباری از ابن‬
‫حجر عسقالنی آمده است نقل می‏کنیم که منت آن چنین است‪...« :‬تذکر مردان در‬
‫این حدیث به این معنی نیست که حدیث خاص برای مردان است؛ بلکه زنان نیز در‬
‫آن شامل‏اند؛ مگر امام عادل که از آن امامت عظمی(خالفت) منظور است در غیر آن‬
‫اگر هدف حافظ و نگهبان خانه باشد زنان نیز شامل‏اند‪ .‬و در مورد خصلت مالزمت‬
‫مسجد زنان مستثنی هستند‪ ،‬زیرا مناز زن در خانه افضل‏تر از مناز وی در مسجد‬
‫‪139‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫می‏باشد؛ در سایر موارد زنان نیز با مردن سهیم و از نعامت وعده داده شده در حدیث‬
‫مستفید‏ اند‪»....‬‬
‫حاصل سخن این‏که از جمله هفت مورد تذکر یافته در حدیث‪ ،‬زنان نیز در پنچ مورد‬
‫سهیم اند؛ اما دو مورد دیگر؛ یعنی امام عادل و قلب معلق به مسجد به وسیله نصوص‬
‫دیگر معطل شده‏ است‪.‬‬

‫‪140‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حکم کاربرد تصویر‪ ،‬استفاده اشیایی پلید و معاش نامعلوم کارمند چیست؟‬
‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫سه پرسش دارم و از جناب شام می‏خواهم تا از روی لطف به آنها پاسخ دهید‪:‬‬
‫‪1 .1‬حکم گذاشنت و آویزان کردن اشیایی ذیروح و رسامی شده توسط دست‪ ،‬از‬
‫قبیل‪ :‬انسانها و حیوانات را واضح سازید؟‬
‫‪2 .2‬گرفنت ژن خوک جهت منوی بیشرت در سبزی‏ها؛ مانند‪ :‬بادرنگ ‪ ...‬چه حکم‬
‫دارد؟‬
‫‪3 .3‬درین روزها کاربرد کلمه درصدی زیاد مروج گردیده طوری‏که بعضی‏ها‬
‫می‏گویند‪ :‬اگر درین ماه اجناس را به قیمت ‪ 120‬هزار به فروش برسانی ‪ 25‬درصد آن‬
‫را به دست خواهی آورد‪ .‬اگر چیزی را به فروش نرسانی‪ ،‬پول به دست نخواهی آورد‪.‬‬
‫آیا این کار جواز دارد؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫‪1 .1‬راجع به اشیایی ذیروح و رسم شده توسط دست‪ :‬ترسیم تصاویر انسانها‬
‫و حیوانات که شبیه اصالت وجود باشند‪ ،‬حکم تحریم آنها از دالیل ذیل واضح‬
‫می‏گردد‪ ،‬خواه توسط پنسل و یا موز کمپیوتر ترسیم شده باشد‪ .‬چون این‏گونه تصاویر‬
‫تقلید از اشیایی ذیروح و خلقت الهی است‪ .‬چنان‏چه امام بخاری رحمه الله از ابن‬
‫عباس رضی الله عنه نقل می‏کند که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫خ ِفی َها أَ َبدً ا﴾‬
‫َیس ِب َنا ِف ٍ‬ ‫ح َّتى ی ْنفُخَ ِفی َها ال ُّر َ‬
‫وح َول َ‬ ‫صو َر ًة َفإِنَّ اللَّهَ ُم َع ِّذ ُبهُ َ‬
‫ص َّو َر ُ‬
‫ن َ‬
‫﴿ َم ْ‬

‫هركس تصویری بساز‪ ،‬تا زمانی‏كه در آن روح ندمد‪ ،‬الله سبحانه وتعالی او را عذاب‬
‫خواهد داد‪ ،‬حال آن‏که روح دمیدن از او ساخته نیست‪.‬‬
‫هم‏چنان ابن عمر رضی الله وتعالی عنه می‏گوید که رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫‪141‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫فرمود‪:‬‬
‫خلَ ْق ُت ْم﴾‬ ‫َال لَ ُه ْم أَ ْ‬
‫حیوا َما َ‬ ‫الص َو َر ی َع َّذبُونَ ی ْو َم الْ ِقیا َم ِة یق ُ‬
‫یص َن ُعونَ َه ِذ ِه ُّ‬
‫ن ْ‬‫﴿ اِنَّ الَّ ِذی َ‬

‫بدون شک روز قیامت كسانی را كه این مجسمه‏ها را می‏سازند‪ ،‬عذاب می‏دهند و به‬
‫آنها می‏گویند آن‏چه را كه خلق كرده‏اید‪ ،‬زنده كنید‪.‬‏‬
‫حکم گذاشنت و آویزان کردن تصویر در خانه‏ها به طور ذیل رشح می‏گردد‪:‬‬
‫اگر در جای مناز‪ ،‬پرده مسجد و یا آگهی‏های که در مساجد نصب می‏گردد تصاویر‬
‫ذیروح موجود باشد حرام است و تحریم آنهم از حدیث رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم واضح می‏گردد‪ .‬ابن عباس رضی الله تعالی عنه می‏گوید که رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم تا زمانی داخل کعبه نشد که همه تصاویر داخل آن از بین برده شد‪.‬‬
‫وارد نشدن رسول الله صلی الله علیه وسلم به داخل کعبه تا از بین رفنت تصاویر‬
‫قرینه‏ای است برای حرمت تصاویر در عبادتگاه‏ها‪ .‬این دلیل برای حرام بودن تصاویر‬
‫در مساجد است‪.‬‬
‫مسلم در مصنف خویش از ابن عباس رضی الله عنه چنین روایت کرده است‪:‬‬
‫یت ی ْع ِنی الْكَ ْع َب َة ل َْم‬ ‫﴿ انَّ ال َّنبِی صىل الله علیه وسلم ل ََّم َرأَى ُّ‬
‫الص َو َر ِفی الْ َب ِ‬
‫یت﴾‬‫ح ْ‬ ‫یدْ خ ُْل َوأَ َم َر ِب َها َف ُم ِ‬

‫زمانی‏که رسول الله صلی الله علیه وسلم تصاویر را در خانه کعبه دید‪ ،‬وارد کعبه‬
‫نگردید؛ مگر این‏که فرمان از بین بردن آن را صادر کرد‪.‬‬
‫اگر تصاویر در مکان‏های غیراز عبادتگاه باشد‪ ،‬از قرائن ذیل رشعی واضح می‏گردد‬
‫که مباح است‪ .‬اگر در مکان‏ها جهت احرتام و یا تجلل مانند پرده‏های منازل‪ ،‬اعالنات‬
‫مؤسسات تحصیلی‪ ،‬لباس‏های پوشیدنی مکاتب‪ ،‬ادارات و یا هم اعالنات که رابطه‬
‫با عبادت نداشته باشد‪ ،‬یا در کف اتاق و یا پوشیدن آن برای منایش ظاهری و یا ازین‬
‫قبیل‪ ...‬گذاشته شود‪ ،‬مکروه است‪ .‬اگر در مکان‏های غیراز عبادت واحرتام مانند‬

‫‪142‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫فرش اتاق که روی آن قدم می‏گذارید‪ ،‬یا روی دوشکی که شام باالی آن می‏خوابید‪ ،‬یا‬
‫بالشتی که شام بر آن تکیه می‏کنید و یا تصاویر رسامی شده در زمین که شام رویِ آن‬
‫قدم می‏زنید و حاالت ازین قبیل‪ ،‬مباح است‪.‬‬
‫جهت دریافت دلیل از رشیعت برای وضاحت حکم آن به احادیث ذیل اشاره می‏کنم‪:‬‬
‫مسلم در مسند خویش از ابوطلحه روایت می‏کند که من از رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم شنیدم که گفت‪:‬‬
‫﴿ ال تدخل املالئكة بیتاً فیه كلب وال صورة﴾‬

‫فرشتگان به خانه‏ای كه در آن سگ و یا تصویر باشد‪ ،‬وارد منی‏شوند‪.‬‬

‫در روایت مسلم آمده است‪ ﴿ :‬إال رقامً فی ثوب﴾ یعنی به جز تصویری که در لباس‬
‫چاپ شده باشد که این خود دلیل برای استثنا قرار دادن تصویر چاپ شده در لباس‬
‫می‏باشد‪ .‬از حدیث فوق چنین استنباط می‏شود که مالئک در خانه‏های‏که عکس چاپ‬
‫شده در لباس باشد‪ ،‬وارد می‏شود‪.‬‬
‫بدین معنی که تصاویر چاپ شده در لباس مباح می‏باشد‪ .‬چنان‏چه حدیث دیگر‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم در مورد اثبات این حکم رصاحت دارد‪ .‬بخاری از ام‬
‫املومنین عایشه صدیقه رضی الله تعالی عنها روایت می‏کند که وی گفت‪:‬‬
‫یت ِق َرا ٌم ِفی ِه ُ‬
‫ص َو ٌر َف َتلَ َّونَ َو ْ‬
‫ج ُههُ‬ ‫﴿ َدخ ََل َعلَی ال َّنبِیصلی الله علیه وسلم َو ِفی الْ َب ِ‬
‫ت َف َه َتكَهُ ﴾‬ ‫ثُ َّم تَ َنا َو َل ِّ‬
‫الس ْ َ‬

‫رسول الله صلی الله علیه وسلم‪ ،‬روزی وارد اتاقم شد و در پرده اتاق تصویراز حیوانات‬
‫را دید‪ ،‬روی مبارک شان از قهر رسخ شد و سپس پرده اتاق را پائین کرده آن را پارچه‬
‫پارچه کرد‪.‬‬
‫«القرام» نوع لباسی است که در آن زمان به منظور ساخنت پرده‏های خانه استفاده‬
‫می‏شد‪ .‬رسخ شدن چهره رسول الله صلی الله علیه وسلم و پائین کردن پرده‪ ،‬منع‬
‫استفاده از پرده تصویردار را افاده می‏کند‪ .‬پس اگر این عمل‪ ،‬در جمله داخل شدن‬
‫‪143‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫مالئک در خانه‏های‏که تصویر چاپ شده در آن باشد به حساب آید‪ ،‬ثابت می‏سازد‬
‫که دلیل بر امر تحریم نبوده؛ بلکه مخالف آنست‪ .‬چون جای‏که تصویر در آن وجود‬
‫داشت‪ ،‬پرده بود که در دروازه آویزان شده بود و این عمل خود نوع محرتم شمردن به‬
‫حساب می‏آید‪ .‬بنا ًء گذاشنت تصویر در جای مورد احرتام مکروه است‪.‬‬
‫احمد در مسند خود از ابوهریره رضی الله تعالی عنه روایت می‏کند که جربیل علیه‬
‫السالم به رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت‪:‬‬
‫ِسا َدتَانِ تُوطَآَنِ ﴾‬
‫ج َع َل ِم ْنهُ و َ‬
‫ت ی ْقطَ ْع فَی ْ‬
‫ِالس ْ ِ‬
‫﴿ َو ُم ْر ب ِّ‬

‫دستور بده که پرده را از وسط دوپاره کرده و مردم به روی آن راه بروند‪.‬‬
‫در این‏جا واضح می‏گردد که جربیل علیه السالم برای رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫دستور می‏دهد تا که پرده را از مکان‏های مورد احرتام دور کند‪ .‬پس کاربرد تصاویر‬
‫رسم شده در مکان‏های که مورد احرتام قرار منی‏گیرد مباح می‏باشد‪.‬‬
‫‪2 .2‬به کارگیری ژن خوک در نباتات جهت رشد رسیع آنها؛ طور مثال‪ :‬جهت رشد‬
‫بادرنگ یا دیگر نباتات حرام است‪ ،‬چون خوک بنابر دالیل ذیل حرام و یک موجود‬
‫پلید است‪:‬‬
‫خ ْنزِی ِر َو َما أُ ِه َّل ِب ِه لِغَی ِر اللَّ ِه َف َمنِ اضْ طُ َّر‬
‫ح َم الْ ِ‬
‫ح َّر َم َعلَیك ُُم الْ َمی َت َة َوالدَّ َم َولَ ْ‬
‫﴿ إِنَّ َا َ‬
‫یم﴾ ‏[سوره بقره‪]173 :‬‬ ‫ح ٌ‬ ‫غَی َر َباغٍ َو َل َعا ٍد ف ََل إِثْ َم َعلَی ِه إِنَّ اللَّهَ َغفُو ٌر َر ِ‬

‫‏(آن‏چه را كه مرشكان‪ ،‬یهودیان و دیگران حرام می‏دانند‪ ،‬حرام نیست؛ بلكه خداوند) تنها‬
‫مردار‪ ،‬خون‪ ،‬گوشت خوك و آن‏چه نام غیرخدا (به هنگام ذبح) بر آن گفته شده باشد(و‬
‫به نام بتان و شبیه آنها رس بریده شود) بر شام حرام كرده است‪ .‬ولی آن كس كه مجبور‬
‫شود(بخاطر حفظ جان از آن حرام بخورد) در صورتی‏كه عالقهمند(به خوردن و ل ّذت‬
‫بردن از چنین چیزهایی نبوده) و متجاوز(از حدّ سدّ جوع هم) نباشد‪ ،‬گناهی بر او‬
‫نیست‪ .‬بی‏گامن الله بخشنده و مهربان است‪.‬‬

‫‪144‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫خ ْنزِی ِر َو َما أُ ِه َّل لِغَی ِر اللَّ ِه ِب ِه ‪﴾...‬‬

‫ح ُم الْ ِ‬
‫ت َعلَیك ُُم الْ َمی َت ُة َوالدَّ ُم َولَ ْ‬
‫ح ِّر َم ْ‬
‫﴿ ُ‬
‫[سوره مائده‪]3 :‬‏‬
‫‏(ای مؤمنان!) بر شام حرام است(خوردن گوشت) مردار‪ ،‬خون(جاری)‪ ،‬گوشت خوك‪،‬‬
‫حیوانات كه به هنگام ذبح نام غیر الله بر آنها برده شود و به نام دیگران رس بریده شود‪.‬‬
‫طربانی در کتاب خویش الکبیر از ثلعبه الخوشانی روایت می‏کند که وی از رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم پرسید که ما در منطقه اهل کتاب زندگی می‏کنیم‪ ،‬آنها در ظروف‬
‫خویش گوشت خوک را پخته می‏کنند و در جام‏های خود رشاب می‏نوشند‪ .‬رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ن آنِی ِة الْكُفَّا ِر ِغ ًنى ف ََل تَأْك ُْل ِفی َها‪َ ،‬وانْ لَم تَجِ دْ ِغ ًنى فَا ْر َ‬
‫حضْ َها‬ ‫ت َع ْ‬ ‫﴿ َوإِنْ َو َ‬
‫جدْ َ‬
‫حضً ا شَ ِدیدً ا ثُ َّم ك ُْل ِفی َها ﴾‬ ‫بِال َْم ِء َر ْ‬

‫اگر می‏توانید دیگرظرف پیدا مناید‪ ،‬در آن ظرف خویش غذا بخورید‪ ،‬اگر منی‏توانید‬
‫ظرف‏های آنان را با آب شسته سپس در آن بنوشید و بخورید‪.‬‬
‫یعنی هرگاه شخصی رضورت به چنین وسائل داشت و نتوانست پیدا کند‪ ،‬در این‬
‫صورت می‏تواند با آب کامالً آن را بشوید و از آن استفاده کند‪ .‬این خود داللت بر حرام‬
‫بودن رشاب و گوشت خوک می‏کند‪ .‬زمانی‏که نیاز به آن وسائل پیدا شد‪ ،‬قطعاً باید با‬
‫آب شسته شود تا پاک گردد‪ .‬در روایت داریقتونی آمده است که رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم فرمود‪ :‬شسنت آن(ظرف) با آب‪ ،‬تطهیرشدن آنست‪.‬‬
‫این سخن رسول الله صلی الله علیه وسلم به وضوح پلید بودن رشاب و خوک را بیان‬
‫می‏دارد‪ .‬داریقتونی روایت کرده است که حسین بن اسامعیل از سید بن یحی االموی‬
‫به روایتی عبدالرحیم بن سلیامن به روایتی حجاج بن ارتا به روایتی به روایتی مغل‪ ،‬به‬
‫روایتی ابی ادریس به روایتی الخوشانی نقل کرده که گفت‪ :‬ای رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم! ما در منطقۀ مرشکین زندگی می‏کنیم‪ ،‬و ما هیچ ظرفی به جز از ظرف آنها‬
‫نداریم‪ .‬رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند‪:‬‬
‫‪145‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حضُ وهَا بِال َْم ِء َفإِنَّ ال َْم َء طَ ُهو ُرهَا‬

‫اس َتطَ ْع ُت ْم َف ِإنْ ل َْم تَجِ دُ وا فَا ْر َ‬
‫اس َت ْغ ُنوا َع ْن َها َما ْ‬
‫﴿ ْ‬
‫ثُ َّم اطْ ُبخُوا ِفی َها﴾‬

‫تاحد توان از آنان دوری گزینید و اگر نتوانستید که جز ظرف آنها ظرفی دیگری پیدا‬
‫کنید‪ ،‬با آب آن را بشوید‪ ،‬چون‏ آب پاک کننده است و سپس در آن پخت و پز منائید‪.‬‬
‫حدیث فوق دلیل واضح مبنی بر نجاست و حرام بودن رشاب و خوک است‪ ،‬طوری‏که‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند‪ ﴿ :‬فَ ِإ َّن ال َْم َء طَ ُهو ُر َها﴾ یعنی آب وسیله برای‬
‫تطهیرآنست‪ .‬استفاده کردن از اشیای ناپاک حرام است‪ ،‬طوری‏که از حدیث واضح‬
‫می‏گردد‪.‬‬
‫بخاری از جابرابن عبدالله روایت می‏کند که گفت من از رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم در روز فتح مکه شنیدم که گفت‪:‬‬
‫ام﴾‬ ‫الَ ْ‬
‫ص َن ِ‬ ‫خ ْم ِر َوالْ َمی َت ِة َوالْ ِ‬
‫خ ْنزِی ِر َو ْ‬ ‫یع الْ َ‬ ‫﴿ إِنَّ اللَّهَ َو َر ُ‬
‫سولَهُ َ‬
‫ح َّر َم بَ َ‬

‫الله و رسولش‪ ،‬خرید و فروش رشاب‪ ،‬بت‪ ،‬مردار و خوك را حرام كرده‏ است‪.‬‬
‫مردم پرسیدند‪ :‬ای رسول الله! پی و چربی حیوانی مرده‪ ،‬حالل است؟ مردم برای‬
‫چرب كردن چوب كشتی‏ها‪ ،‬پوست‏ها و برای روشنایی چراغ‪ ،‬از آنها استفاده می‏كنند‪.‬‬
‫آن حرضت صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ح َرا ٌم﴾ بلی‪ ،‬حرام است و افزود‪ ﴿ :‬قَات ََل اللَّهُ الْی ُهو َد إِنَّ اللَّهَ ل ََّم َ‬
‫ح َّر َم‬ ‫﴿ َل ُه َو َ‬
‫ج َملُو ُه ثُ َّم بَا ُعو ُه َفأَكَلُوا َ‬
‫ث َ َنهُ ﴾‬ ‫شُ ُ‬
‫حو َم َها َ‬

‫الله‪ ،‬یهود را نابود كند‪ .‬زیرا وقتی‏كه چربی برای آنان حرام شد‪ ،‬آن را ذوب كردند و‬
‫فروختند و از قیمت آن‪ ،‬استفاده كردند‪.‬‬
‫مسلم از ابن عباس روایت می‏کند که عمررضی الله عنه خرب شد که سموره رشاب‬
‫فروخته است‪ ،‬وی فرمود‪ :‬الله سبحانه وتعالی سموره را هالک کند‪ ،‬آیا او منی‏داند که‬

‫‪146‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫رسول الله صلی الله علیه وسلم درین مورد فرموده‏است‪:‬‬

‫ج َملُوهَا‪َ ،‬ف َبا ُعوهَا﴾‬
‫حو ُم‪َ ،‬ف َ‬
‫ت َعلَیه ُِم الشُّ ُ‬
‫ح ِّر َم ْ‬ ‫﴿ لَ َع َ‬
‫ن اللهُ الْی ُهودَ‪ُ ،‬‬

‫الله یهود را لعنت کرد به سبب این‏که خوردن چربو برای آنها حرام گردیده بود‪ ،‬ولی‬
‫ایشان آن را ذوب کرده به فروش می‏رسانیدند‪.‬‬
‫ابو داوود در کتاب خویش از ابوهریره روایت می‏کند که رسول لله صلی الله علیه‬
‫وسلم فرمودند‪:‬‬
‫ث َ َنهُ ﴾‬ ‫ح َّر َم الْ ِ‬
‫خ ْنزِی َر َو َ‬ ‫ح َّر َم الْ َمی َت َة َو َ‬
‫ث َ َن َها‪َ ،‬و َ‬ ‫ث َ َن َها‪َ ،‬و َ‬
‫خ ْم َر َو َ‬ ‫﴿ إِنَّ اللَّهَ َ‬
‫ح َّر َم الْ َ‬

‫الله سبحانه وتعالی رشاب و بیع آن را‪ ،‬خود مرده و بیع آن را‪ ،‬خوک و بیع آن را حرام‬
‫قرار داده است‪.‬‬
‫همه دالیل متذکره افاده حرمت استفاده از اشیایی پلید یا ناپاک را می‏کند‪ ،‬بنابرین جواز‬
‫ندارد تا ژن خوک برای منوی و ترسیع رشد سبزی‏ها مثل‪ :‬بادرنگ وغیره استفاده شود‪.‬‬
‫چون استفاده اشیایی ناپاک و پلید تحریم شده است‪.‬‬
‫قابل ذکر است که استفاده ادویه‏های مختلف شامل این حکم نیست و طوری استدالل‬
‫نشود که دوا نیز از اشیای پلید ساخته شده و استفاده آن نیز حرام است‪ .‬چنان‏چه‬
‫حرضت انس رضی الله عنه روایت می‏کند که تعدادی از مردم قبیله عرینه به‏ مدینه‬
‫آمدند ولی آب و هوای این شهر برای آنها مرض واقع شد‪.‬‬
‫ول اللَّ ِه أَنْ یأْتُوا إِب َِل َّ‬
‫الصدَ َق ِة‬ ‫س ُ‬‫َّص لَ ُه ْم َر ُ‬ ‫ن ُع َری َن َة ا ْج َت َو ْوا الْ َم ِدی َن َة َف َرخ َ‬ ‫﴿ أَنَّ ن ً‬
‫َاسا ِم ْ‬
‫ن أَلْ َبآنها َوأَ ْب َوالِ َها‪﴾...‬‬
‫َیش ُبوا ِم ْ‬
‫ف َْ‬

‫رسول الله صلی الله علیه وسلم برای آنها اجازه داد تا نزد گله شرت(که منحیث زکات‬
‫گرفته شده بود) رفته از بول و شیر آن(به‏حیث) دوا بنوشند‪...‬‬
‫طوری گفته نشود که این مشابه دوا است‪ ،‬چون‏ منوکردن سبزی‏ها شامل کلمه دوا‬

‫‪147‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫منی‏شود‪ ،‬پس استفاده ژن خوک برای منوی آنها حرام گفته شده است‪.‬‬
‫کسی‏که در یک رشکت منحیث فروشنده کار می‏کند‪ ،‬ابتدا معاش وی معلوم گردد و‬
‫درصدی که از اشیایی فروخته شده به دست می‏آورد نیز بدان عالوه گردد‪ .‬طورمثال‪:‬‬
‫اگر معاش وی ‪ 100‬دینار در یک ماه باشد‪ ،‬باید ‪ 10‬درصد پول اشیایی فروخته شده‬
‫با آن عالوه گردد‪.‬‬
‫نظر به این‏که اگر وی رصف درصدی اموال فروخته شده را به دست بیاورد و هرگاه‬
‫اموال را به فروش رساند ‪ 10‬درصدی به دست می‏آورد و گرنه درصدی برای وی‬
‫نیست‪ ،‬درین صورت چند دیدگا ِه متفاوت وجود دارد‪ .‬از دیدگا ِه فضیلت و نظر من به‬
‫این قضیه؛ کسی در یک مکان تجارتی نزد شخصیِ در جای کار می‏کند که معاش وی‬
‫بستگی به فروش اموال دارد‪ ،‬یعنی هرگاه جنس را فروخت درصدی سهم خود را از آن‬
‫به دست آرد درغیرآن سهمی برایش نیست‪ .‬این حالت را مجاز منی‏دانم چو ‏ن معاش‬
‫کارگر باید معلوم باشد و درصدی سهم خود را از اجناس فروخته شده به صورت‬
‫جداگانه به دست آرد‪ .‬اما در صورتی‏که معاش کارگر ارتباط مستقیم با فروش اجناس‬
‫کمپنی داشته باشد‪ ،‬از دید رشعی جواز ندارد‪ .‬زیرا ابن ابی شیبه در مصنف خود به‬
‫روایت ابوهریره و ابوسعید آورده است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند‪:‬‬
‫ج َر أَجِ ی ًرا‪َ ،‬فلْی ْعلِ ْمهُ أَ ْ‬
‫ج َرهُ ﴾‬ ‫اس َتأْ َ‬
‫﴿ َمنِ ْ‬

‫هرگاه شخصی را به کاری می‏گامرید‪ ،‬مزد وی را تعیین کنید‪.‬‬

‫بیهقی در کتاب «سنة الصغیر» خویش به روایت ابوهریره می‏نویسد که رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم فرمودند‪:‬‬
‫ج َرهُ َق ْب َل أَنْ یجِ َّ‬
‫ف َع َر ُقهُ ﴾‬ ‫الَجِ ی َر أَ ْ‬
‫﴿ أَ ْع ِط ْ‬

‫مزد کارگر را قبل از خشک شدن عرق‏هایش بپردازید‪.‬‬

‫مبنی بر دالیل فوق کارگر باید معاش از کار خود را به دست آرد‪ ،‬جواز ندارد که کار‬

‫‪148‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫وی بدون معاش باشد‪ .‬بحث پیرامون این مطلب و درک حکم رشعی آن از حیث‬
‫افضلیت است‪ ،‬الله سبحانه وتعالی خبیر بر همه اعامل و داور بر همه کردارماست‪.‬‬

‫‪149‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آیا اجامع صحابه بیان کننده مجمل است؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و بركاته!‬
‫الله سبحانه وتعالی شام را نرصت داده و در آن‏چه اراده دارید‪ ،‬توفیق فرماید‪ .‬در منت‬
‫کتاب «شخصیت اسالمی» جلد سوم صفحه (‪ )269‬در ضمن بحث بیان مجمل‬
‫چنین ذکرشده‏‪« :‬بیان مجمل عبارت از واضح کننده کالم الله سبحانه وتعالی‪ ،‬سخن و‬
‫عمل رسول الله صلی الله علیه وسلم می‏باشد‪ ».‬پرسش اینست كه اجامع صحابه بيان‬
‫کننده مجمل گفته نشده‪ ،‬آیا اجامع آنها بیان کننده مجمل شده می‏تواند؟ و آیا اعامل‬
‫و اقوال آنها در امور خالفت و احکام آن اعتبار داده می‏شود تا بیان کننده‏ی اجامل آیه‬
‫حكُم بَ ْي َن ُهم بِ َا أَن َز َل اللَّ ُه﴾ باشد؟‬
‫مبارکه ﴿ َوأَنِ ا ْ‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و عليكم السالم و رحمت الله و بركاته!‬
‫در جلد سوم کتاب «شخصیت اسالمی» چنین آمده‏ است‪« :‬بیان مجمل؛ کالم الله‬
‫سبحانه وتعالی بوده یا سخن و عمل رسول الله صلی الله عليه وسلم می‏باشد‪ ».‬اين‬
‫عبارت اجامع را نیز شامل می‏شود؛ زیرا اجامع به اساس فهم صحابه از سنت ظاهر‬
‫می‏شود‪ .‬هرگاه در میان شان مشکلی پیدا می‏شد‪ ،‬بدون روایت حديث حكم آن را بیان‬
‫می‏کردند‪ ،‬به دلیل این‏که موضوع نزدشان واضح می‏بود؛ مثالً‪ :‬هنگامی قضیه میراث‬
‫پدر کالن و پرس برای شان پیش شد که واقعیت آن چنین بود‪ :‬هرگاه شخصی مبیرد‬
‫که یک پرس و پدر کالن از وی باقی مباند‪ ،‬پس میراث پدر کالن چه قدر می‏باشد؟‬
‫آنها اجامع منودند که سهم پدر کالن سدس(یک ششم حصه) می‏باشد‪ ،‬چون در مورد‬
‫حدیثی را از رسول الله صلی الله عليه وسلم شنیده بودند که با فهم آن حکم را بدون‬
‫ذکر دلیلش صادر کردند‪.‬‬
‫بنا ًء گفته می‏شود‪ :‬اجامع صحابه به دلیل حدیثی از رسول الله صلی الله عليه وسلم‬

‫‪150‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ظاهر می‏شود كه صحابه‪ ،‬بدون روایت آن حكم را به‏گونه‏ی مستقيم صادر منوده‏اند‪.‬‬
‫همین گونه منت وارده در کتاب «شخصیت اسالمی» ضمناً اجامع را شامل می‏شود؛‬
‫زیرا اجامع براساس سنت رسول الله صلی الله عليه وسلم استوار می‏باشد‪.‬‬
‫در باب اجامع جلد سوم کتاب «شخصیت اسالمی» صفحه (‪ )295‬چنین آمده است‪:‬‬
‫«یقیناً اجامع صحابه به نفس نص رشعی بر می‏گردد؛ زیرا ایشان بر حکمی اجامع‬
‫منی‏کردند‪ ،‬مگر این‏که نزد شان دلیل رشعی از قول‪ ،‬فعل و يا تقریر رسول الله صلی‬
‫الله عليه وسلم وجود می‏داشت که به آن استناد می‏منودند‪ ،‬پس به یقین که اجامع‬
‫صحابه حاصل و مستند به دلیلی می‏بود‪ ».‬ازین واضح می‏شود که صحابه بر چیزی‬
‫اجامع منی‏کردند‪ ،‬مگر این‏که دلیل رشعی نزد ایشان وجود می‏داشت که قبالً در میان‬
‫شان روایت نشده بود‪ .‬فلهذا اجامع صحابه خودش دلیل رشعی بوده که حاصل و‬
‫مستند از دلیل دیگر می‏باشد‪.‬‬
‫در اخیر باید گفت که بلی‪ ،‬آن‏چه از اجامع صحابه رضوان الله علیهم که در رابطه به‬
‫موضوع خالفت وارد شده آن بیانی برای آن‏چه از آیات محکم می‏باشد که در قرآنکریم‬
‫آمده است‪.‬‬

‫‪151‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ترک تقلید از یک مجتهد به‏ مجتهد دیگر چگونه است؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫اسالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫جناب امیر صاحب‪ ،‬الله سبحانه وتعالی شام را در حفظ و امان خود داشته باشد‪ ،‬من‬
‫یکی از شباب حزب التحرير هستم چند پرسش از کتاب «نظام اسالم» در رابطه به ترک‬
‫تقليد داشتم‪ ،‬اميدوام پاسخ آن را ارایه منائيد‪.‬‬
‫‪1 .1‬در کتاب «نظام اسالم» ذکر شده است‪ :‬شخصی که در یکی از امور از یک‬
‫مجتهد تقلید و به قول او عمل کند‪ ،‬به صورت مطلق حق رجوع و برگشت در آن حکم‬
‫به قول مجتهد دیگر را ندارد‪.‬‬
‫کلمه «مطلق» در اين‏جا خالف آن‏چه است که ما بر مبنای آن تثقيف شده‏ایم؛ یعنی‬
‫تثقیف ما به‏گونه است که وقت خطاء در اجتهاد مجتهد را بدانيم باید آن را ترک منوده‬
‫و به رأی صواب عمل کنیم‪ ،‬اما برداشت که من در این‏جا از کلمه «مطلق» کردم این‬
‫بود‪ :‬از مجتهدی که در امور زندگی تقلید می‏کنیم به گذشت زمان دانسته شود که‬
‫او فاسق یا منافق است‪ ،‬هنوز در تقلید خود باقی مبانیم؛ آیا هنگامی‏که دانسته شود‬
‫مجتهدی که از آن تقلید می‏منائیم آراء و نظریاتش ضعیف است در جستجوی رأی‬
‫صواب نباشیم؟ اگر دانسته شود عاملی که مسئله تحریم یک امر معین را صادر کرده‬
‫در استنباط تحریم این امر استدالل به یک حدیث بسیار ضعیف منوده باشد‪ ،‬آیا کار‬
‫برد کلمه «مطلق» ما را مقید به پیروی از این امر ضعیف منی‏کند؟‬
‫‪2 .2‬هم‏چنین در کتاب «نظام اسالم» آمده است‪ :‬تنازل مجتهد از اجتهادش اگر‬
‫به مصلحت مسلامنان باشد جواز دارد‪ .‬می‏خواهم نتیجه این مسئله را بدانم‪ ،‬چون‬
‫هنگامی‏که در این مورد بحث می‏شود این رأی صحیح به نظر منی‏آید‪ ،‬آیا از طریق‬
‫روایات دیگر صحت این روایت ثابت می‏شود یا تنها به این که در اجامع صحابه دلیل‬
‫جواز برای تقلید وجود دارد‪ ،‬از صحت و یا عدم صحت این روایت چشم پوشی‬

‫‪152‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫منایم؟‬
‫‪3 .3‬آیا ممکن است در انجام عمل واحد به بیش از یک ارزش دست یابیم یا خیر؟‬
‫طور مثال‪ :‬شخصی علم معینی را تدریس می‏کند و هدفش هم رضای الله سبحانه‬
‫وتعالی باشد و هم به دست آوردن امور مادی‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم سالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫اول موضوع تقلید؛ قبل از ارایه پاسخ به پرسش شام پريامون کلمه «مطلق» که در کتاب‬
‫«نظام اسالم» ذکر گردیده‪ ،‬می‏خواهم چند موضوع را یاد آور شوم‪.‬‬
‫‪1 .1‬دالیل جواز تقلید از قرآنكريم و اجامع صحابه چنین آمده است‪:‬‬
‫َاسأَلُوا أَه َْل ال ِّذكْ ِر إِنْ كُ ْن ُت ْم َل تَ ْعلَ ُمونَ ﴾ [سوره انبياء‪]7 :‬‬
‫﴿ف ْ‬

‫از کسانی‏که به كتاب آسامنی علم دارند‪ ،‬بپرسيد؛ اگر اين را منی‏دانيد‪.‬‬
‫يعنی الله سبحانه وتعالی به کسانی‏که علم ندارند امر کرده تا بپرسند از کسانی که داناتر‬
‫از ايشان اند‪ .‬پس آیت چنین بيان کرده است‪:‬‬
‫َاسأَلُوا أَه َْل ال ِّذكْ ِر إِنْ كُ ْن ُت ْم َل‬ ‫ال نُو ِ‬
‫حي إِلَ ْيه ِْم ف ْ‬ ‫ج ً‬‫ن َق ْبلِكَ إِ َّل ِر َ‬ ‫﴿ َو َما أَ ْر َ‬
‫سلْ َنا ِم ْ‬
‫تَ ْعلَ ُمونَ ﴾ [سوره انبياء ‪]7 :‬‬

‫پيش از تو نيز جز مردانی را كه به ايشان وحی فرستاده‏ایم‪ ،‬روانه نكرده‏ایم‪ .‬از کسانی‏که‬
‫به كتاب آسامنی علم دارند‪ ،‬بپرسيد؛ اگر اين را منی‏‌دانيد‪.‬‬
‫در این آیت کلمه «فاسألوا» به صورت عام آمده است؛ بدین معنی که پرسش منائید‬
‫تا بدانید که الله متعال برای امم سابقه نیز جز برش را نفرستاده‏است‪ ،‬و این متعلق به‬
‫آموزش و معرفت است‪ ،‬نه به ایامن و مقصد از اهل ذکر در آيت گرچه اشاره به اهل‬
‫کتاب است‪ ،‬ليکن در این‏جا اهل ذکر عام وارد شده که متام اهل ذکر را شامل می‏شود‪،‬‬
‫بدین حساب مسلامنان نیز اهل ذکر اند‪ ،‬زيرا قرآنکریم خودش «ذکر» است‪ .‬چنان‏چه‬
‫الله سبحانه وتعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫‪153‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اس َما نُ ِّز َل إِلَ ْيه ْ‬

‫ِم﴾ [سوره نحل‪]44 :‬‬ ‫﴿ َوأَنْ َزلْ َنا إِلَ ْيكَ ال ِّذكْ َر لِ ُت َب ِّ َ‬
‫ي لِل َّن ِ‬

‫و قرآن را بر تو نازل كردیم تا اين‏كه چيزی را برای مردم روشن سازی كه برای آنان‬
‫فرستاده شده است‪.‬‬
‫پس علامی که به احکام رشعی علم دارند اهل ذکر گفته می‏شوند‪ ،‬برابر است که‬
‫رشوط اجتهاد را تکميل کرده باشند یا به صورت مستقيم كسب علم منوده باشند‪.‬‬
‫مقلد آنست که حکم رشعی را خواه در یک مسئله و یا هم در مسایل متعدد از غیرش‬
‫اخذ مناید‪.‬‬
‫دليل از اجامع صحابه؛ از حرضت عمر رضی الله عنه روایت است که به حرضت‬
‫ابوبکر صدیق رضی الله عنه گفت‪ :‬رأی من تابع رأی توست‪ .‬هم‏چنان از حرضت عمر‬
‫فاروق رضی الله عنه به‏گونه صحیح روایت است که وقتی دو جانب متخاصم نزدش‬
‫به قضاوت می‏آمدند‪ ،‬به قرآن و سنت رجوع می‏کرد؛ اما هنگامی خسته می‏شد و مسئله‬
‫را پیدا منی‏کرد‪ ،‬به دوران ابوبکر صدیق رضی الله عنه رجوع می‏کرد که حرضت ابوبکر‬
‫صدیق رضی الله عنه در آن قضیه چگونه قضاوت منوده است‪ ،‬اگر قضاوت ابوبکر‬
‫صدیق رضی الله عنه را پيدا می‏کرد مطابق آن قضاوت می‏منود‪ .‬هم‏چنان روایت است‬
‫که ابن مسعود رضی الله عنه در مواردی رأی حرضت عمر فاروق رضی الله عنه را‬
‫اخذ می‏منود‪ ،‬و این چیزی است که در حوادث متعدد از اصحاب رضی الله عنهم‬
‫دیده و شنیده شده است‪ .‬هیچ یک بر دیگری انگشت انتقاد نگذاشته‏اند که این مسئله‬
‫را اجامع سکوتی می‏نامند‪.‬‬
‫عالوه بر این‪ ،‬موضوع بیعت حرضت عثامن به رشط این‏که از حرضت ابوبکر و عمر‬
‫رضی الله عنهام تقلید مناید صورت گرفت‪ .‬هیچ کسی آن را رد نکرد و این درخواست‬
‫از جانب حرضت عبدالرحمن بن عوف رضی الله عنه در حضور داشت اکرث صحابه‬
‫صورت گرفت و هیچ‏کسی به آن انتقاد نکرد‪ ،‬به این ترتیب اجامع صحابه در ارتباط‬
‫به جواز تقلید یک مجتهد از مجتهد دیگر واضح می‏گردد‪ ،‬پس به صورت اولی تقلید‬
‫مقلد از مجتهد دیگر جائز می‏باشد‪.‬‬
‫‪154‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫‪2 .2‬پس هر کسی‏که از غیر خودش پیروی کند مقلد است‪ ،‬چون در امر تقلید مدار‬
‫اعتبار اِتباع از غیر می‏باشد؛ بنابرین مردم در شناخت احکام رشعی به دو دسته تقسيم‬
‫شده‏اند‪ :‬یکی مجتهد و دیگری مقلد‪ ،‬زیرا در واقع هر کسی‏که حکم را اخذ می‏مناید‬
‫یا به اجتهاد خود بدان دست یافته است و یا به اجتهاد شخص دیگری‪ ،‬که مسئله از‬
‫این دو حالت خارج نیست‪ .‬پس متام آنانی‏که مجتهد نیستند مقلد اند‪ ،‬برابر است که‬
‫این مقلد متبع باشد که مجتهد را با شناخت دلیلش پیروی کند و یا هم مقلد عامی که‬
‫مجتهد را بدون شناخت دلیل تقلید مناید‪ .‬برای مجتهد نیز تقلید از مجتهدین دیگر‬
‫جواز دارد البته در مسایلی که قبالً در آن اجتهاد نکرده باشد‪ ،‬در این حالت مقلد به‬
‫شامر میرود؛ چون اجتهاد از لحاظ رشعی فرض کفائی است‪ ،‬نه فرض عین‪ .‬پس‬
‫هنگامی مجتهد حکم رشعی را در یک مسئله شناخت برای وی واجب نیست که در‬
‫آن مسئله اجتهاد کند‪ ،‬بلکه جائز است از مجتهد دیگری تقلید کند‪.‬‬
‫اما وقتی‏که مجتهد در یک مسئله اجتهاد منود تقلید در آن مسئله از مجتهدین دیگر‬
‫برایش جائز نیست‪ ،‬چون مخالف اجتهاد خودش بوده و جواز ندارد که گامن اغلب‬
‫خویش را ترک مناید و به یقین گامنش در این مسئله عمل نکند؛ مگر در چهار حالت‪:‬‬
‫‪1 .1‬هرگاه دریابد دلیلی که او در اجتهادش بدان استناد کرده ضعیف است و دلیل‬
‫مجتهد دیگر قویرت از دلیل اوست؛ در این حالت ترک اجتهاد خودش و پذیرفنت‬
‫اجتهاد که با دلیل قوی استوار است برایش واجب می‏گردد‪.‬‬
‫‪2 .2‬اگر برایش مشخص شود که مجتهد دیگری نسبت به ربط دالیل از او تواناتر‬
‫است یا اطالع بیشرتی نسبت به واقعیت دارد و دليل را بهرت می‏فهمد یا آگاهی بیشرتی‬
‫نسبت به دالیل سمعی دارد‪ .‬در این صورت برای او جائز است از اجتهاد خود منرصف‬
‫شود و به اجتهاد قوی که از خودش نیست عمل کند‪.‬‬
‫‪3 .3‬اگر خلیفه مسلامنان حکمی رشعی را تبنی کرد که موافق به اجتهادش نبود‪ ،‬در‬
‫این صورت واجب است عمل به اجتهاد خود را رها کند و به تبنی خلیفه عمل مناید‪.‬‬
‫چون اجامع صحابه بر اینست که «امر امام اختالف را بر می‏دارد» و این‏که دستور وی‬
‫بر متام مسلامنان نافذ است‪.‬‬
‫‪155‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫‪4 .4‬نظری موجود باشد که در آن وحدت کلمه مسلامنان حاصل شود که درین‬
‫صورت‪ ،‬برای مجتهد جائز است از اجتهاد خویش دست کشیده و حکمی را بپذیرد‬
‫که اتحاد مسلامنان بر آنست؛ شبیه آن‏چه که هنگام بیعت با حرضت عثامن رضی الله‬
‫عنه واقع شد‪.‬‬
‫اما مقلد هنگامی‏که در مسایل رشعی از یکی از مجتهدین تقلید منوده و به قول آنها‬
‫عمل کرد‪ ،‬پس برگشتش در آن حکم به مجتهد دیگری جائز نیست‪ ،‬مگر به دالیل‬
‫ترجیحی که به منظور طلب رضایت الله سبحانه وتعالی به آن رسیده است و از جمله‬
‫ترجیحات قرار ذیل است‪:‬‬
‫فقاهت و دانایی؛ از ابن مسعود رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫َال‪« :‬ه َْل‬ ‫ث ِم َرارٍ‪ ،‬ق َ‬ ‫ول اللَّ ِه‪� ،‬ث َ َل َ‬
‫س َ‬‫ْت‪َ :‬ل َّب ْيكَ يَا َر ُ‬ ‫س ُعو ٍد َف ُقل ُ‬ ‫ن َم ْ‬‫﴿ يَا َع ْبدَ اللَّ ِه بْ َ‬
‫اس أَ ْب َ ُ‬
‫صه ُْم‬ ‫َال‪َ « :‬فإِنَّ أَ ْعل ََم ال َّن ِ‬
‫سولُهُ أَ ْعل َُم‪ .‬ق َ‬ ‫اس أَ ْعل َُم؟ ُقل ُ‬
‫ْت‪ :‬اللَّهُ َو َر ُ‬ ‫ي ال َّن ِ‬ ‫تَدْ رِي أَ ُّ‬
‫اس﴾ (این حدیث را حاکم در مستدرک روایت منوده‬ ‫َت ال َّن ُ‬‫خ َتلَف ِ‬‫ح ِّق إِ َذا ا ْ‬
‫بِالْ َ‬
‫وگفته صحیح االسناد است‪ ،‬ولی شیخین آن را روایت نکرده اند)‪.‬‬

‫ای عبد الله! گفتم‪ :‬بلی‪ ،‬حارضم یا رسول الله صلی الله علیه وسلم! و سه مرتبه تکرار‬
‫کردم‪ ،‬رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪ :‬آیا می‏دانی‏که داناترین مردم کیست؟‬
‫گفتم‪ :‬اَلله و رسولش داناتر اند‪ ،‬رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪ :‬به تحقیق‬
‫دانان‏ترین مردم بیناترین شان بر حق(حالل و حرام)است‪ ،‬هنگامی‏که مردم اختالف‬
‫می‏کنند‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬مقلد باید عامل‏تر را ترجیح دهد‪ .‬عدالت مجتهدی که مقلد از او تقلید می‏کند‬
‫و علم را از وی اخذ می‏مناید به فسق معروف نباشد‪.‬‬
‫اقرتان حکم با دلیل؛ اگر مقلد عالِمی را بدون شناخت دلیل تقلید منود و سپس برایش‬
‫فرصت تعلیم مهیا شد و دلیل مجتهد دیگری را نیز دانست‪ ،‬به این مقلد جائز است‬

‫‪156‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حکمی را تقلید مناید که با دلیل نزدیک‏تر است و حکم کسی را که بدون معرفت دلیل‬
‫اخذ منوده بود ترک کند‪ .‬ترجيحات فراوانی وجود دارد که مطابق به احوال مقلدین‬
‫مختلف می‏باشد حتی برای عامی اعتامد و اطمینان نسبت به عاملی که از آن حکم‬
‫را می‏گیرد کفایت می‏کند‪ .‬هم‏چنان به مقلد جائز است مجتهدی را که از وی تقلید‬
‫می‏منود‪ ،‬ترک کند و به مجتهد دیگری انتقال مناید‪ ،‬در صورتی‏که نزدش ترجیحی‬
‫از ترجیحات وجود داشته‪ ،‬اما این عمل به منظور طلب رضایت الله سبحانه وتعالی‬
‫صورت گیرد‪ .‬بدین معنی که بدون موجودیت ترجيحی منی‏تواند به مجتهد دیگر‬
‫برگردد که در این صورت پیروی از هوای نفس بوده و آن نهی شده است‪ .‬چنان‏چه الله‬
‫متعال فرموده‏است‪:‬‬
‫ه َوى﴾ [سوره نساء‪]135 :‬‬
‫﴿ف ََل تَ َّت ِب ُعوا الْ َ‬

‫از هوا و هوس پیروی نکنید‪.‬‬

‫‪3 .3‬حاال در مورد پرسش شام پیرامون آن‏چه در کتاب «نظام اسالم» آمده است‬
‫روشنی می‏اندازم‪« :‬مقلد هنگامی حکمی را در یکی از حوادث از یک مجتهد تقلید‬
‫منوده و به قول آن عمل منايد‪ ،‬پس از آن به صورت مطلق حق رجوع و برگشت را‬
‫در آن حکم به قول مجتهد دیگر ندارد‪ ».‬برداشت شام از آن منت به‏گونه بوده است که‬
‫گویا تا قیام قیامت برگشت از تقلید آن مجتهد جواز ندارد؛ در حالی‏که این برداشت‬
‫از کلمه «مطلق» درست نیست‪ .‬اگر به دو سطر قبل از آن منت دقیق شودید چنین در‬
‫می‏یابید‪« :‬بنابرین‪ ،‬حکم رشعی هامن است که مجتهد اهلیت اجتهاد را داشته باشد و‬
‫آن را استنباط کند و این هامن حکم الله در حق وی است و مخالفت از آن و اِتباع از‬
‫دیگرش به صورت مطلق جائز نیست؛ هم‏چنان در حق کسی‏که از او تقلید می‏مناید‬
‫همین اجتهاد حکم الله سبحانه وتعالی است و مخالفت با آن جواز ندارد‪ ».‬در این‏جا‬
‫دیده می‏شود که در حق مجتهد نیز چنین گفته است‪« :‬به صورت مطلق جائز نیست‬
‫که از آن مخالفت کرده خالف آن را پیروی کند‪ ».‬با وجودی‏که در صفحه قبلی در‬
‫همین کتاب چنین آمده است‪« :‬مکلف به حکم رشعی هنگامی‏که اهلیت اجتهاد را‬
‫‪157‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫در مسئله واحد و یا در مسایل متعدد پیدا کرد و اجتهاد منود و حکم را استنباط کرد‪،‬‬
‫همه متفق‏اند که تقلید غیر از آن برایش جائز نیست در خالف آن‏چه به ظن و گامنش‬
‫به آن رسیده است و ترک ظن و گامنش جائز نیست‪ ،‬مگر در چهار حالت‪ -‬این‏که گفته‬
‫است‪ -‬به صورت مطلق جائز نیست‪ ،‬مانع این قولش منی‏شود که گفته است‪ :‬مگر در‬
‫چهار حالت‪».‬‬
‫به‏این ترتیب کلمه «مطلق» نه از باب اصول و نه هم از باب لغت عدم تقلید را منع کرده‬
‫است و این مانند نص مطلق است هنگامی‏که مقید گردید مطلق بر مقید حمل می‏گردد‬
‫مثل این قول او سبحانه وتعالی‪:‬‬

‫صدَ َق ٍة أَ ْو ن ُ‬
‫ُسك﴾‬ ‫ام أَ ْو َ‬ ‫ن ِ‬
‫ص َي ٍ‬ ‫ن َرأْ ِ‬
‫س ِه َف ِفدْ يَ ٌة ِم ْ‬ ‫ن كَانَ ِم ْنك ُْم َمرِيضً ا أَ ْو ِب ِه أَ ًذى ِم ْ‬
‫﴿ َف َم ْ‬
‫[سوره بقرة‪]196 :‬‬
‫و اگر كسی از شام بيامر شد يا ناراحتی در رس داشت‪ ،‬فديه بدهد؛ از قبيل روزه يا‬
‫صدقه و يا گوسفندی را‪.‬‬
‫در این آیت(روزه‪ ،‬صدقه و قربانی) به الفاظ ن ِکره ثابت‏اند و این‏جا لفظ مطلق به‬
‫این حدیث مقید می‏شود که روزه را به سه روز‪ ،‬صدقه را به سه پیامنه و قربانی را به‬
‫گوسفند مقید گردانیده‏است‪ .‬چنان‏چه مسلم از طريق کعب بن عجره روايت منوده که‬
‫رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود‪:‬‬

‫ام‪ ،‬أَ ْو ان ُ‬
‫ْسكْ‬ ‫ص ْم �ث َ َلثَ َة أَيَّ ٍ‬
‫ني‪ ،‬أَ ْو ُ‬
‫سا ِك َ‬
‫س َّت ِة َم َ‬‫ي ِ‬ ‫سكَ ‪َ ،‬وأَطْ ِع ْم َف َرقًا بَ ْ َ‬ ‫حلِ ْق َرأْ َ‬
‫﴿ فَا ْ‬
‫ح شَ اةً» أي اذبح شاة‪ ،‬والفرق ثالثة آصاع﴾‬ ‫ح‪« :‬أَ ِو ا ْذ َب ْ‬
‫ب نَجِ ي ٍ‬ ‫ن أَ ِ‬ ‫َسيكَ ًة‪ .‬ق َ‬
‫َال ا ْب ُ‬ ‫ن ِ‬
‫(رواه مسلم)‬
‫رست را تراش کن و طعام فرق را ميان شش مسكني تقسيم کن یا سه روز را روزه بگیر‬
‫یا قربانی کن‪ ،‬آن‏چه که ذبح می‏شود‪ .‬ابن ابی نجیح گفت‪ :‬یا گوسفندی را ذبح کن و‬
‫فرقش سه صاع يا پيامنه است‪.‬‬

‫‪158‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫و در مثال دیگری ابن عمر رضی الله عنهام رويت منوده‪:‬‬

‫ل‬ ‫ن َر َمضَ انَ َع َ‬ ‫ط ِر ِم ْ‬ ‫ض َزكَا َة الْ ِف ْ‬ ‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬
‫سل ََّم َف َر َ‬ ‫ص َّ‬ ‫ول الل ِه َ‬ ‫﴿ َأنَّ َر ُ‬
‫س َ‬
‫ح ٍّر أَ ْو َع ْب ٍد‪َ ،‬ذكَ ٍر أَ ْو أُنْثَى‪ِ ،‬م َ‬
‫ن‬ ‫ل ك ُِّل ُ‬ ‫ن شَ ِعريٍ‪َ ،‬ع َ‬ ‫صا ًعا ِم ْ‬ ‫ن تَ ْرٍ‪ ،‬أَ ْو َ‬
‫صا ًعا ِم ْ‬‫اس‪َ ،‬‬
‫ال َّن ِ‬
‫ني﴾ (متفق عليه)‬ ‫سلِ ِم َ‬ ‫الْ ُم ْ‬

‫رسول‏الله صلی الله علیه وسلم صدقه فطر ماه مبارک رمضان را بر مرد و زن‪ ،‬بزرگ و‬
‫كوچك‪ ،‬برده‪ ،‬آزاد و مسلامن فرض قرار داد و مقدار آن را یک صاع خرما و يا يك صاع‬
‫جو تعيني فرمود‪.‬‬
‫در این حدیث کلمه «صاعاً» به‏گونه ن ِکره ثابت و لفظ مطلق آمده است و در حقيقت به‬
‫صاع مدینه قید گردیده‪ ،‬نه صاع ديگر‪ ،‬زيرا در حدیث رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫بيان شده است‪:‬‬
‫ال أَ ْهلِ الْ َم ِدي َن ِة﴾ (اخرجه ابوداود)‬ ‫﴿ الْ َوزْنُ َوزْنُ أَ ْهلِ َمكَّ َة‪َ ،‬والْ ِمكْ َي ُ‬
‫ال ِمكْ َي ُ‬

‫وزن قابل اعتبار‪ ،‬وزن اهل مکه و پیامنه از اهل مدینه است‪.‬‬
‫صاع یا پیامنه‏ای که رسول الله صىل الله عليه وسلم آن را بیان منوده‪ ،‬پیامنه اهل مدینه‬
‫بوده و برابر با پنج رطل و یک سوم به رطل بغدادی قدیم است و این هامن پیامنه‬
‫رسول الله صىل الله عليه وسلم است‪ ،‬هامن‏گونه مالک و اهل حجاز گفته‏اند و به‬
‫اوزان امروزی(‪ )2.176‬کیلو گرام می‏باشد‪.‬‬
‫بدين اساس کلمه «مطلق» قید را منع منی‏کند و این در كتاب «نظام اسالم» در عین‬
‫همین صفحات که شام سوال مطرح منودید واضح و روشن است و در آن‏جا واضح‬
‫می‏سازد که مجتهد در چهار حالت باید از رأی خود بر گردد‪ ،‬با وجود‏ی‏که تذکر‬
‫داده است که اجتهادش در حق خودش حکم الله سبحانه وتعالی شمرده می‏شود و‬
‫مخالفت از آن به‏گونه مطلق برایش جائز نیست‪ ،‬موضوع مقلد نیز به همین گونه‏است‪.‬‬
‫بدون در نظرداشت اختالف ميان ترجيحاتی که برای مقلد جائز گردانيده تا مبنی بر آن‬
‫رأی را که مطابعت کرده بود ترک کند‪ ،‬با ترجيحات مجتهد چون مجتهد بر دالیل و‬
‫‪159‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫قوت آن مترکز دارد‪ ،‬اما ترجيحات برای مقلد چه مقلد متبع باشد یا عامی هامن طور‬
‫می‏باشد که در باال تذکر داده شد‪.‬‬
‫خالصه سخن این‏که برای مقلد به شکل مطلق جائز نیست تا بدون موجب رأی‬
‫مجتهدی را که تقلید می‏کند ترک مناید؛ مگر این‏که موجبی برای ترک آن دریابد و‬
‫مطابق ترجيحات رأی غیر آن را برگزیند که حاالت ترجیح قبالً توضیح داده شد و فرق‬
‫منی‏کند که مجتهد باشد یا مقلد‪ .‬بنابرین کلمه «مطلق» تقید را منع منی‏کند و مانند‬
‫نص مطلق است که ممکن مسئله را مقید گرداند‪.‬‬
‫امیدوارم پاسخ خود را در رابطه به چگونگی کاربرد کلمه «مطلق» گرفته باشید و اینک‬
‫باید تذکر بدهم که روش طرح پرسش شام درست و دقیق نبود‪ .‬زیرا شیوه پرسش تان‬
‫به‏گونه بود که گویا برداشت خودت از کاربرد کلمه مذکور کامالً دقیق باشد‪ ،‬و این‏که‬
‫خالف تثقیف شام بکار رفته است؛ به عبارت دیگر هنگامی‏که ما خطا را در اجتهاد‬
‫مجتهد بدانیم باید آن را ترک منوده و به رأی صواب عمل منائیم‪ .‬پس چگونه ما از‬
‫شیخی تقلید منائیم و بعدا ً بدانیم که او فاسق یا منافق است‪ ،‬هنوز در تقلید خود باقی‬
‫باشیم؟ مگر متوجه نشده‏ايد که صيغه پرسش تان به اين شکل مناسب نيست؛ الله‬
‫سبحانه وتعالی برهمه ما رحم کند‪.‬‬

‫‪160‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حکم مراعات نکردن حجاب در حضور کاکای پدری‪ ،‬پدر و کاکای‬

‫پدری مادر چیست؟‬
‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫آیا مراعات نکردن حجاب در حضور کاکای پدری پدر و کاکای پدری مادر برای زن‬
‫مسلامن جائز است یا خیر؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫الله سبحانه وتعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫الَخِ‬
‫ات ْ‬ ‫ت َعلَ ْيك ُْم أُ َّم َهاتُك ُْم َوبَ َناتُك ُْم َوأَ َ‬
‫خ َواتُك ُْم َو َع َّمتُك ُْم َوخ َ‬
‫َالتُك ُْم َوبَ َن ُ‬ ‫ح ِّر َم ْ‬
‫﴿ ُ‬
‫ْت ‪[ ﴾...‬سوره نساء‪]23 :‬‬ ‫الُخ ِ‬ ‫ات ْ‬ ‫َوبَ َن ُ‬

‫برای شام(جهت ازدواج) حرام قرار داده‏شده است‪ ،‬مادران تان‪ ،‬دخرتان تان‪ ،‬خواهران‬
‫تان‪ ،‬خواهران پدران تان‪ ،‬خواهران مادران تان‪ ،‬دخرتان برادران تان‪ ،‬دخرتان خواهران‬
‫تان ‪...‬‬
‫پس معلوم می‏شود که دخرتان برادران از جهت ازدواج حرام قرار داده ‏شده است‪،‬‬
‫و هم‏چنین دخرتان فرزندان برادر نیز و به عین ترتیب همه‏ی سلسله؛ پس این‏گونه‬
‫تسلسل دخرتانِ دخرتان برادر و دخرتانِ دخرتانِ فرزندان برادر و دخرتانِ دخرتانِ‬
‫دخرتانِ فرزندان برادر را نیز شامل می‏شود و به همین ترتیب دخرتان نسل چهارم‬
‫فرزندان برادر‪ .‬بنابرین کاکای پدری پدر زن‪ ،‬برایش محرم است‪ ،‬چون او دخرت فرزند‬
‫برادرش محسوب می‏شود‪ .‬برای مرد نیز به عین شکل ازدواج با دخرتان خواهر و‬
‫دخرتان فرزندان خواهرانش و متام سلسله حرام می‏باشد‪ .‬مثالً‪ :‬با دخرتانِ دخرتان‬
‫خواهر و دخرتانِ دخرتانِ فرزندان خواهر بدون تفاوت که این فرزندان از سلسله‬

‫‪161‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫پرسی باشند یا دخرتی‪ .‬لذا کاکای پدری مادر نیز محرم می‏باشد‪.‬‬

‫‪162‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫قرض از اسباب متلک رشعی است یا خیر؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫در کتاب نظام اقتصادی (صفحه ‪ )76‬چنین ذکر گردیده‏ است‪« :‬اسباب ملکیت مال‬
‫پنج چیز است که عبارت اند از‪ :‬کار‪ ،‬میراث‪ ،‬مال جهت پیشربد زندگی‪ ،‬مالی که دولت‬
‫برای رعیت خود می‏دهد و مالی که افراد بدون زحمت و کار به دست می‏آورند‪ ».‬لیکن‬
‫نوع دیگری نزد ما مبهم مانده و آن قرض گرفنت است‪ ،‬آیا در اسباب متلک مال شامل‬
‫است یا در منوی مال می‏باشد؟ طور مثال‪ :‬شخصی نزدش هیچ پولی وجود ندارد و‬
‫یک هزار دینار از کسی قرض می‏گیرد و با آن پول متاعی را از بازار می‏خرد و در آن‬
‫پنج‏صد دینار نفع می‏برد و بعد از آن‏که اصل پول و فایده را می‏گیرد پول صاحب قرض‬
‫را دوباره می‏دهد و نزدش پنج‏صد دینار فایده باقی می‏ماند‪ .‬آیا این پول باقی مانده‬
‫سبب ملکیت مال است یا سبب منوی مال می‏باشد؟ الله سبحانه وتعالی در عمر تان‬
‫برکت بیندازد و نرصت را به دستان شام جاری سازد‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫مالی که شخص قرض می‏گیرد وقتی آن را قبض منود مالکش می‏گردد؛ می‏تواند در‬
‫آن هر نوع ترصف مناید و می‏تواند آن را به کسی ببخشد و یا بر خود و خانواده خویش‬
‫خرچ مناید و یا هم با آن تجارت کند‪ .‬از طرف دیگر پرداخت قرض به صاحبش بر وی‬
‫الزم است و تأثیری بر ترصفات وی در مال ندارد‪ ،‬بلکه آن قرض در ذمه شخص بوده‪،‬‬
‫نه در خود مال‪ .‬پس خود مال در ملک قرض‏دار داخل می‏شود و پرداخت مثل آن بر‬
‫ذمه اوست‪ ،‬نه عین مالی که قرض گرفته شده است‪.‬‬
‫اگر شخصی مالی را از کسی قرض بگیرد‪ ،‬وی مالک آن مال می‏گردد‪ .‬اگر از آن مال‬
‫در تجارت استفاده مناید‪ ،‬پس این عمل وی در منوی مال محسوب می‏شود و نفس‬
‫تجارت او در منوی مال است‪ ،‬نه در سبب ملکیت؛ زیرا اصل مال از خود قرض‬
‫‪163‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫گیرنده است که باالی آن تجارت می مناید‪ ،‬فایده‏ای که از منوی مال به دست می آورد‬
‫به نفع خودش است‪ ،‬زیرا از اصل مال به دست آمده است و این فایده به دست آمده در‬
‫سبب ملکیت داخل منی‏شود‪ .‬بنابرین وضاحت‪ ،‬اگر شخص قرض‏گیرنده در تجارت‬
‫خود رضر مناید‪ ،‬در مال خود خساره منوده است‪ ،‬نه در مال شخص قرض‏دهنده‪ ،‬و‬
‫فرد قرض دهنده بعد از پایان مدت معینه مستحق کامل قرض خود می‏گردد؛ قطع نظر‬
‫از این‏که قرض‏گیرنده نفع منوده است یا رضر‪.‬‬
‫بنابر آن‏چه گذشت‪ ،‬به دست آوردن مال به طور قرض از اسباب متلک شمرده می‏شود‪،‬‬
‫و آن شامل نوع دیگری از متلک می‪‎‬شود‪ ،‬زیرا هر نوع صالحیت ترصف را مطابق رشع‬
‫برای شخص مهیا می‏سازد‪ .‬به گامن برادر پرسش کننده شخص قرض‏گیرنده از هر نوع‬
‫ترصفات در پول قرض محروم می‏گردد‪ ،‬در حالی‏که این در تناقض با صورت پنجم‬
‫ملکیت (به‏دست آوردن مال بدون رسمایه و کار) قرار دارد‪ ،‬و مفهوم به دست آوردن‬
‫مال بدون رسمایه و کار اینست که شخصی اگر مالی را به کسی می‏بخشد ویا تحفه‬
‫می‏دهد ویا هم قرض ویا صدقه می‏دهد‪ ،‬مزد مالی ویا خدمتی از وی تقاضا منی‏مناید؛‬
‫به عبارت دیگر اگر کسی به شخص دیگری مالی را تحفه یا بخشش می‏کند‪ ،‬در عوض‬
‫از آن شخص کدام مالی یا خدمتی در خواست منی‏مناید‪ .‬هم‏چنان شخصی برای‬
‫دیگری قرض و یا صدقه دهد‪ ،‬در مقابل از آن مزد یا خدمتی منی‏خواهد‪ .‬اینست معنی‬
‫و مفهوم ملکیت مال بدون رسمایه و کار‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬مال بخشش سبب ملکیت مرشوع است برای شخص بخشیده شده و هم‏چنان‬
‫قرض سبب ملکیت رشعی است برای فرد قرض‏گیرنده‪ .‬چنان‏چه بخشش و صدقه‬
‫ملکیت مرشوع می‏باشد برای شخص هدیه گیرنده‪ .‬امیدوارم که ان‏شاءالله موضوع‬
‫برای تان واضح شده باشد‪.‬‬

‫‪164‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫توبه نصوح (صادقانه) از گناه چگونه است؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫پرسشی دارم که بنده را سخت می‏ترساند و آن این‏که آیا گناه گناهکاری که توبه کرده و‬
‫سپس توبه شکسته و هامن گناه را تکرار کرده مجددا ً به حسابش باز نویس می‏شود و‬
‫یا خیر؟ زیرا در روایتی آمده که توبه نصوح (صادقانه) هامن توبه‏ای است که صاحبش‬
‫هرگز مجددا ً به آن گناه بر نگردد‪ ،‬از آن‏جا که الله سبحانه وتعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫﴿ توبوا إلی الله توبة نصوحا ﴾ [سوره تحریم‪]8 :‬‬

‫صادقانه به‏ الله توبه کنید‪.‬‬

‫در تفسیر این آیت گفته شده است؛ توبه نصوح آنست که بنده پس از توبه دیگر‬
‫هرگز به آن بر نگردد‪ .‬بخش دوم پرسش چنین است‪ :‬اگر فردی روزی کافر شود سپس‬
‫مجددا ً به اسالم برگردد‪ ،‬آیا کارهای نیک چنین کسی همه از بین رفته و گناهانش باقی‬
‫می‏ماند؟ زیرا از رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت است‪:‬‬
‫نبي من األنْبيا ِء‪ :‬آنها ِ‬
‫خطيئ ٌة‬ ‫رجل‪ :‬ال يَغ ِف ُر اللهُ لِفالنٍ ! فأ ْو َ‬
‫حى اللهُ إىل ٍّ‬ ‫ٌ‬ ‫﴿ قال‬
‫فلْيستقبِلِ الع َم َل وقالوا معنى يستقبل العمل أي أنه أحبط وعليه أن يعيده ألنه‬
‫ورد أنه إذا أحدث أحدكم يف صالته فليستقبل أي يستقبل صالته ويعيدها‪﴾...‬‬

‫مردی چنین گفت‪ :‬الله سبحانه وتعالی فالن کس را منی‏بخشد! سپس الله سبحانه‬
‫وتعالی به یکی از رسوالنش چنین وحی منود(آنها خطیئة فلیستقبل العمل) این کارش‬
‫یک خطا است و او باید عملش را از رس بگیرد‪ .‬در معنی کلمه «فلیستقبل» گفته شده‬
‫که آن عمل خنثی شده و فرد مکلف است آن را دوباره انجام دهد‪ ،‬زیرا در مورد مناز‬
‫روایتی وجود دارد که می‏گوید‪( :‬إذا أحدث أحدکم فی صالته فلیستقبل) هرگاه یکی از‬
‫شام در جریان منازش بی‏وضوء شد‪ ،‬منازش را از رس گیرد‪.‬‬
‫‪165‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫از این مسئله بسیار می‏ترسم‪ ،‬آیا پس از آن‏که یک عمل کفری انجام دهم و سپس از آن‬
‫توبه کرده و به اسالم بپیوندم متام اعامل نیکم ضایع شده و اعامل بدی را که در متام‬
‫زندگی مرتکب شده‏ام باقی می‏ماند؟ یادم هست که یکی از دوستانم حزب التحریر‬
‫را با الفاظی زشت نکوهش کرد‪ ،‬سپس من به او گفتم‪ :‬قسم به الله سبحانه وتعالی‬
‫که روز قیامت بخاطر این حرف‏هایت محاسبه خواهی شد‪ .‬در پناه و حفظ الله متعال‬
‫باشید‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫‪1 .1‬باید دانست که توبه نصوح از گناه آنست که چهار موضوع را صادقانه در‬
‫بربگیرد‪:‬‬
‫•این‏که دست از ارتکاب آن گناه بردارد؛‬
‫•از انجام دادن آن پشیامن شود؛‬
‫•تصمیم بگیرد که دیگر هرگز آن را انجام نخواهد داد؛‬
‫•در صورتی‏که در آن گناه حق انسانی را تلف کرده باشد‪ ،‬فورا ً حقش را به‬
‫صاحبش برگرداند و یا از وی برای خود حاللیت بطلبد‪ .‬البته توبه کننده باید در متام‬
‫این امور چهار گانه به الله سبحانه وتعالی صادق باشد و باید به یاد آورد که الله متعال‬
‫پنهان و آشکار را بهرت می‏داند‪.‬‬
‫الله سبحانه وتعالی مؤمنین را به توبه نصوح امر کرده تا گناهان شان را مورد عفو قرار‬
‫دهد‪ ،‬چنان‏که می‏فرماید‪:‬‬
‫س َربُّك ُْم أنْ يُكَ ِّف َر َع ْنك ُْم‬ ‫ن آ َم ُنوا تُوبُوا إىل اللَّ ِه تَوبَ ًة ن َُصو َ‬
‫حاً َع َ‬ ‫﴿ يا أَيُّ َها الَّ ِذي َ‬
‫ها اآلنها ُر﴾ [سوره تحریم‪]8 :‬‬ ‫ح ِت َ‬ ‫جرِي ِم ْ‬
‫ن تَ ْ‬ ‫ج َّن ٍ‬
‫ات تَ ْ‬ ‫س ِّيئاتِك ُْم َويُدْ ِ‬
‫خلَك ُْم َ‬ ‫َ‬

‫اى كساىن‏كه اميان آورده‏ايد به درگاه الله سبحانه وتعالی توبه‏اى راستني كنيد اميد است‬
‫كه پروردگارتان بدي هاي تان را از شام بزدايد و شام را به باغ‏هايى كه از زير[درختان]‬
‫آن جويبارها روان است در آورد‪.‬‬
‫‪166‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫هرگاه کسی صادقانه و مخلصانه و براساس رشط‏های یاد شده توبه کند‪ ،‬ان‏شاءالله که‬
‫گناهانش بخشیده می‏شود‪ .‬ابن ماجه از ابوعبیده و وی از عبدالله و او از پدرش روایت‬
‫کرده که رسول الله صلی الله علیه وسلم چنین فرمود‪:‬‬

‫ن َل َذن َ‬
‫ْب لَهُ ﴾‬ ‫ْب‪ ،‬كَ َم ْ‬ ‫ب ِم َ‬
‫ن ال َّذن ِ‬ ‫﴿ ال َّتائِ ُ‬

‫آن‏که از گناه توبه می‏کند مانند کسی است که اصالً گناهی را مرتکب نشده است‪.‬‬
‫و اما آن روایتی که به نقل از رسول الله صلی الله علیه وسلم گفته شده که توبه نصوح‬
‫آنست که فرد هرگز به آن گناه برنگردد‪ ،‬به این معنی که اگر برگشت دیگر آن توبه‏اش‬
‫حساب منی‏شود؛ باید گفت که این روایت ضعیف است‪:‬‬
‫ن َع ْب ِد‬‫ص‪َ ،‬ع ْ‬ ‫ح َو ِ‬‫الَ ْ‬
‫ب ْ‬ ‫ن أَ ِ‬‫ِي‪َ ،‬ع ْ‬ ‫ْبنَا الْ َه َ‬
‫جر ُّ‬ ‫﴿ أخرج أحمد يف مسنده قال‪ :‬أَخ َ َ‬
‫ْب أَنْ َي ُت َ‬
‫وب ِم ْنهُ ‪،‬‬ ‫ن ال َّذن ِ‬‫سل ََّم‪ :‬ال َّت ْو َب ُة ِم َ‬
‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬ ‫ول الل ِه َ‬
‫ص َّ‬ ‫س ُ‬ ‫الل ِه‪ ،‬ق َ‬
‫َال‪ :‬ق َ‬
‫َال َر ُ‬
‫ثُ َّم َل يَ ُعو َد ِفي ِه‪ ،‬وإسناده املرفوع ضعيف والصحيح وقفه‪ .‬ولذلك فإن التوبة‬
‫النصوح هي أن يعزم بصدق وإخالص بأن ال يعود أبداً للذنب‪ ،‬فإنْ عاد‪ ،‬فل ُيعدْ‬
‫التوبة عازماً صادقاً مستغفراً‪( ﴾...‬رواه حمد)‬

‫احمد در مسندش چنین می‏گوید‪ :‬هجری به نقل از ابو األحوص و وی از عبدالله به‬
‫ما چنین گفت‪ :‬رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند‪ :‬توبه کردن از گناه آنست که‬
‫توبه کنی و دیگر به آن گناه برنگردی‪ .‬سند این حدیث ضعیف است و درستش آنست‬
‫که در زمره وقف گذاشته شود…‬
‫بنابرین‪ ،‬توبه نصوح آنست که فرد توبه کننده صادقانه و مخلصانه قصد کند که دیگر‬
‫هرگز آن گناه را مرتکب نخواهد شد و اگر باز هم مرتکب شد‪ ،‬باز مجددا ً با اراده‬
‫جدی و صادقانه توبه کند و از الله سبحانه وتعالی طلب عفو و بخشش کند‪ ،‬فرد نباید‬
‫به گامن این‏که توبه‏اش دیگر پذیرفتنی نیست هم‏چنان به گناه ادامه دهد‪ ،‬بلکه بازهم‬
‫مجددا ً توبه کند و از الله سبحانه وتعالی آمرزش بطلبد‪ .‬البته باز هم تأکید می‏کنم که‬

‫‪167‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫این توبه و برگشت باید صادقانه و مخلصانه باشد‪ ،‬زیرا الله متعال از دل خیانت‏کار‬
‫باخرب است و می‏داند که انسان در دلش چه می‏خواهد‪.‬‬
‫الله سبحانه وتعالی در آیت رشیفه چنین می‏فرماید‪:‬‬
‫َاس َت ْغ َف ُروا لِ ُذنُو ِبه ِْم َو َم ْ‬
‫ن‬ ‫حشَ ًة أَ ْو ظَلَ ُموا أَنْف َ‬
‫ُس ُه ْم َذكَ ُروا اللَّهَ ف ْ‬ ‫ن إِ َذا َف َعلُوا فَا ِ‬
‫﴿ َوالَّ ِذي َ‬
‫ل َما َف َعلُوا َوه ُْم َي ْعلَ ُمونَ ﴾‬ ‫صوا َع َ‬ ‫ُوب إِ َّل اللَّهُ َول َْم ُي ِ ُّ‬
‫َي ْغ ِف ُر ال ُّذن َ‬
‫[سوره آل عمران‪]135 :‬‬
‫و آنانی‏كه چون كار زشتى كنند يا بر خود ستم روا دارند الله سبحانه وتعالی را به ياد‬
‫مى‏آورند و براى گناهان شان آمرزش مى‏خواهند و چه كىس جز الله سبحانه وتعالی‬
‫گناهان را مى‏آمرزد و بر آن‏چه مرتكب شده‏اند با آن‏كه مى‏دانند[كه گناه‏است] پافشارى‬
‫منى‏كنند‪.‬‬
‫چگونگی استغفار و طلب آمرزشی که در آیت ذکر شده در یک حدیث حسن چنین‬
‫بیان شده است‪:‬‬
‫﴿ وکیع عن مسعر و سفیان عن علی رضی الله عنه قال‪ :‬ابوبکر رضی الله عنه‬
‫ن‬ ‫س ُ‬‫ح ِ‬‫ب َذنْ ًبا َف َي َت َوضَّ أُ َف ُي ْ‬ ‫جلٍ يُ ْذنِ ُ‬ ‫قال‪ :‬قال رسول الله صلی علیه وسلم‪َ :‬ما ِم ْ‬
‫ن َر ُ‬
‫س َت ْغ ِف ُر اللَّهَ َع َّز‬‫ي َف َي ْ‬ ‫ل َركْ َع َت ْ ِ‬ ‫س ْف َيانُ ‪ :‬ثُ َّم يُ َص ِّ‬ ‫ل َوق َ‬
‫َال ُ‬ ‫َال ِم ْ‬
‫س َع ٌر َويُ َص ِّ‬ ‫ا ْل ُوضُ و َء ق َ‬
‫غ َف َر َلهُ ﴾ (رواه احمد)‬ ‫ج َّل ِإ َّل َ‬
‫َو َ‬

‫هرگاه کسی مرتکب گناهی شود سپس فوراً وضو بگیرد و وضواش را کامل و به خوبی‬
‫انجام دهد(مسعر این را نیز در روایتش گفته است که سپس مناز بخواند)‪( ،‬سفیان این‬
‫را در روایتش عالوه منوده که سپس دو رکعت مناز بخواند) بعداً از الله طلب آمرزش‬
‫مناید‪ ،‬الله سبحانه وتعالی قطعاً او را خواهد بخشید‪.‬‬
‫این حدیث را ابن ماجه‪ ،‬ترمذی و نسائی نیز روایت منوده‏اند و ابن حبان آن را حدیث‬
‫صحیح گفته است‪ .‬در روایت ترمذی و ابن ماجه و نسائی گفته شده که رسول الله‬

‫‪168‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫صلی الله علیه وسلم پس از آن‏که فرمود‪ ... :‬الله سبحانه وتعالی قطعاً او را خواهد‬
‫َاحشَ ًة أَ ْو ظَلَ ُموا أَنْف َُس ُه ْم‪...‬‬
‫بخشید؛ این آیت رشیف را تالوت منود‪َ ﴿ :‬وال َِّذي َن إِذَا فَ َعلُوا ف ِ‬
‫﴾ به این ترتیب هرگاه کسی از گناهش توبه کند سپس دوباره به آن گناه برگردد‪ ،‬در این‬
‫صورت نیز بر وی واجب است تا مجددا ً توبه کند و مخلصانه و صادقانه از الله متعال‬
‫طلب آمرزش منوده از او تعالی بخواهد تا توبه‏اش را مورد قبول خویش قرار دهد‪ ،‬زیرا‬
‫تکرار گناه دروازه توبه را بسته منی‏کند‪ ،‬به رشط آن‏که توبه رشایط چهار گانه یاد شده‬
‫را در برداشته باشد و توبه کننده باید در متام موارد ذکر شده چهار گانه با الله سبحانه‬
‫وتعالی صادقانه رفتار مناید‪ ،‬چون هویدا است که الله متعال آشکار و پنهان را بهرت از‬
‫هرکسی می‏داند‪.‬‬
‫‪2 .2‬و اما در مورد کسی‏که کافر بوده و بعدا ً مسلامن شود آیا گناهان سابقش باقی‬
‫خواهد ماند؟ و این‏که هرگاه فرد مسلامنی کافر شود سپس اراده برگشت به اسالم را‬
‫کند‪ ،‬آیا توبه‏اش پذیرفته خواهد شد تا به اسالم برگردد و یا هیچ توبه‏ای از او پذیرفتنی‬
‫نیست و در نتیجه منی‏تواند به اسالم برگردد؟ پاسخ به این پرسش قرار ذیل است‪:‬‬
‫اص‪،‬‬ ‫ن الْ َع ِ‬ ‫س َة‪َ ،‬أنَّ َع ْم َرو بْ َ‬ ‫ش َم َ‬ ‫ن ابْنِ ِ‬ ‫﴿ أخرج أحمد يف الحديث الصحيح َع ْ‬
‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه‬ ‫ص َّ‬ ‫ِي َ‬ ‫ت ال َّنب َّ‬‫َال‪ :‬أَتَ ْي ُ‬
‫ِس َل َم‪ ،‬ق َ‬
‫ال ْ‬ ‫ف َقلْبِي ْ‬ ‫ج َّل ِ‬ ‫َال‪ :‬ل ََّم أَلْقَى الله َع َّز َو َ‬ ‫ق َ‬
‫ل‬ ‫ح َّتى تَ ْغ ِف َر ِ‬ ‫ول الل ِه َ‬ ‫س َ‬‫ْت‪َ :‬ل أُبَا ِي ُعكَ يَا َر ُ‬ ‫ل‪َ ،‬ف ُقل ُ‬ ‫ط يَدَ هُ إِ َ َّ‬ ‫س َ‬‫سل ََّم لِ ُي َبا ِي َع ِني‪َ ،‬ف َب َ‬‫َو َ‬
‫سل ََّم‪« :‬يَا َع ْم ُرو‬ ‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬ ‫ص َّ‬ ‫ول الل ِه َ‬ ‫س ُ‬ ‫ل َر ُ‬ ‫َال ِ‬ ‫َال‪َ :‬فق َ‬ ‫ن َذنْبِي‪ ،‬ق َ‬ ‫َما تَ َقدَّ َم ِم ْ‬
‫ِس َل َم‬ ‫ت َأنَّ ْ‬
‫ال ْ‬ ‫ُوب‪ ،‬يَا َع ْم ُرو َأ َما َع ِل ْم َ‬‫ن ال ُّذن ِ‬ ‫ب َما َق ْبلَ َها ِم َ‬ ‫ج ُّ‬ ‫ت َأنَّ الْ ِه ْ‬
‫ج َر َة تَ ُ‬ ‫َأ َما َع ِل ْم َ‬
‫ُوب﴾‬ ‫ب َما كَانَ َق ْبلَهُ ِم َ‬
‫ن ال ُّذن ِ‬ ‫ج ُّ‬
‫َي ُ‬

‫احمد در یک حدیثی صحیح به نقل از ابن شامسه روایت منوده که عمرو بن العاص‬
‫گفته است‪ :‬زمانی‏که الله سبحانه وتعالی نور اسالم را در دمل انداخت‪ ،‬نزد رسول الله‬
‫اکرم صلی الله علیه وسلم رفتم تا با او بیعت کنم‪ ،‬او صلی الله علیه وسلم دستش را‬
‫به سویم دراز منود‪ ،‬من گفتم‪ :‬ای رسول الله صلی الله علیه وسلم من تنها در صورتی‬
‫با تو بیعت می‏کنم که متام گناهان گذشته‏ام مورد بخشش و عفو قرار بگیرد‪ .‬وی صلی‬
‫‪169‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫الله علیه وسلم فرمود‪« :‬ای عمرو‪ ،‬آیا خرب نداری که هجرت کردن متام گناهان پیش‬
‫از خود را نابود می‏کند؟ ای عمرو آیا خرب نداری که اسالم گناهان قبل از خود را نابود‬
‫می‏کند؟»‬

‫حدَّ ثَ ِني‬ ‫َال‪َ :‬‬ ‫س‪ ،‬ق َ‬ ‫ب أَ ْو ٍ‬ ‫ِيب بْنِ أَ ِ‬ ‫حب ِ‬ ‫ن َ‬ ‫﴿ أخرجه البيهقي يف السنن الكربى َع ْ‬
‫ت‬ ‫س َل ِم ِه ق َ‬
‫َال‪ :‬ثُ َّم تَ َقدَّ ْم ُ‬ ‫ف ِق َّص ِة إِ ْ‬‫يث ِ‬ ‫ح ِد َ‬ ‫ض اللهُ َع ْنهُ ‪َ ،‬ف َذكَ َر الْ َ‬ ‫اص َر ِ َ‬ ‫ن الْ َع ِ‬
‫َع ْم ُرو بْ ُ‬
‫ن َذنْبِي‪َ ،‬ول َْم أَ ْذكُ ْر َما‬ ‫ل َما تَ َقدَّ َم ِم ْ‬ ‫ل أَنْ يُ ْغ َف َر ِ‬ ‫ول الل ِه أُبَا ِي ُعكَ َع َ‬‫س َ‬‫ْت‪ :‬يَا َر ُ‬‫َف ُقل ُ‬
‫ب‬ ‫ج ُّ‬ ‫ب َما كَانَ َق ْبلَهُ َو ِإنَّ الْ ِه ْ‬
‫ج َر َة تَ ُ‬ ‫ِس َل َم َي ُ‬
‫ج ُّ‬ ‫ال ْ‬ ‫ل‪َ « :‬يا َع ْم ُرو َباي ِْع َف ِإنَّ ْ‬‫َال ِ‬‫خ َر‪َ ،‬فق َ‬ ‫تَأَ َّ‬
‫َما كَانَ َق ْبلَ َها»‪َ ،‬ف َبايَ ْعتُهُ ‪﴾...‬‬

‫بیهقی نیز در سنن الکربی به نقل از حبیب بن ابی اوس روایت کرده که گفت‪ :‬عمرو‬
‫بن عاص رضی الله عنه داستان مسلامن شدنش را برایم بیان منود تا آن‏جا که گفت‪:‬‬
‫به رسول الله صلی الله علیه وسلم نزدیک شدم و گفتم‪ :‬یارسول الله! در صورتی با‬
‫تو بیعت می‏کنم که گناهان گذشته‏ام مورد عفو قرار گیرد‪ ،‬و گناهان آینده را یاد نکردم‪.‬‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪ :‬ای عمرو بیعت کن‪ ،‬زیرا اسالم متام آن‏چه قبل‬
‫از او است را نابود می‏کند و هجرت نیز متام آن‏چه قبل از او است را نابود می‏کند‪،‬‬
‫عمرو گفت‪ :‬سپس با وی صلی الله علیه وسلم بیعت کردم‪.‬‬
‫بنا ًء می‏بینیم که عمرو بن عاص کافر بود و مسلامن شد و رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم به وی گفت‪ :‬آیا خرب نداری که اسالم متام گناهان قبل از خود را نابود می‏کند؟‬
‫این بدان معنی است که به خواست الله متعال متام گناهان قبل از اسالمش محو و‬
‫نابود شده‏ است‪ .‬اما کسی که کافر بود سپس مسلامن شد‪ ،‬سپس مجددا ً کفر ورزید‬
‫و بعد بار دیگر به اسالم برگشت‪ ،‬می‏بینیم که رسول الله صلی الله علیه وسلم اسالم‬
‫آوردن مجددش را پذیرفت‪:‬‬
‫سل ََم ثُ َّم‬ ‫الَن َْصا ِر أَ ْ‬
‫ن ْ‬‫ج ٌل ِم َ‬ ‫اس ق َ‬
‫َال‪ :‬كَانَ َر ُ‬ ‫ن ا ْبنِ َع َّب ٍ‬ ‫﴿ أخرج النسايئ يف سننه َع ْ‬
‫ل اللهُ‬ ‫ص َّ‬ ‫ول اللَّ ِه َ‬‫س َ‬ ‫ل َر ُ‬‫سلُوا ِ‬ ‫ل َق ْو ِم ِه‪َ ،‬‬ ‫س َل إِ َ‬‫ك‪ ،‬ثُ َّم تَ َندَّ َم َفأَ ْر َ‬
‫ِالش ِ‬ ‫ا ْرتَدَّ َولَ ِ‬
‫ح َق ب ِّ ْ‬
‫‪170‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬
‫سل ََّم‬ ‫ص َّ‬ ‫سولِ ال َّل ِه َ‬ ‫ل َر ُ‬ ‫جا َء َق ْو ُمهُ ِإ َ‬‫ن تَ ْو َب ٍة؟ َف َ‬ ‫ل ِم ْ‬ ‫سل ََّم‪ :‬ه َْل ِ‬ ‫َعلَ ْي ِه َو َ‬
‫ف‬
‫َت‪ :‬كَ ْي َ‬ ‫ن تَ ْوبَ ٍة؟ َف َن َزل ْ‬ ‫َسأَلَكَ ‪ :‬ه َْل لَهُ ِم ْ‬ ‫َفقَالُوا‪ :‬إِنَّ ف َُلنًا َقدْ نَ ِد َم َوإِنَّهُ أَ َم َرنَا أَنْ ن ْ‬
‫سل ََم﴾‬ ‫س َل إِلَ ْي ِه َفأَ ْ‬
‫يم) َفأَ ْر َ‬‫ح ٌ‬ ‫ل َق ْولِ ِه( َغفُو ٌر َر ِ‬‫يَ ْه ِدي اللَّهُ َق ْو ًما كَ َف ُروا بَ ْعدَ إِميَانِه ِْم إِ َ‬

‫نسائی در کتاب سنن خویش به نقل از ابن عباس چنین روایت کرده است‪ :‬مردی از‬
‫انصار مسلامن شد سپس مرتد گردیده به رشک ملحق شد‪ ،‬پس از مدتی از ارتدادش‬
‫پشیامن شده به قومش پیام فرستاد که از رسول الله صلی الله علیه وسلم بپرسند که‬
‫آیا حق توبه را دارم؟ قومش نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آمده گفتند‪ :‬فالن کس‬
‫پشیامن شده و از ما خواسته تا در زمینه از تو پرسان کنیم که آیا مستحق توبه می‏شود‬
‫یا خیر؟ در همین هنگام بود که این آیت نازل گردید‪:‬‬

‫ف يَ ْه ِدي اللَّهُ َق ْو ًما كَ َف ُروا بَ ْعدَ إِميَانِه ْ‬

‫ِم ﴾ [سوره آل عمران‪]86 :‬‬ ‫﴿ كَ ْي َ‬

‫چگونه الله متعال هدایت می‏کند قومی را که پس از ایامن آوردن کفر ورزیدند‪.‬‬
‫آن‏جا که می‏فرماید‪:‬‬
‫يم ﴾‬
‫ح ٌ‬‫﴿ ‪َ ...‬غفُو ٌر َر ِ‬

‫‪...‬آمرزنده و مهربان‪.‬‬
‫سپس رسول الله صلی الله علیه وسلم آن مرد را نزد خود خواست و وی اسالم آورد‪.‬‬
‫الَن َْصا ِر‬
‫ن ْ‬‫ج ٌل ِم َ‬
‫َال‪ :‬كَانَ َر ُ‬ ‫﴿ أخرجه الحاكم يف املستدرك عن ابن عباس بلفظ ق َ‬
‫ول اللَّ ِه‬
‫س َ‬‫سلُوا َر ُ‬‫ل َق ْو ِم ِه أَنْ َ‬ ‫ني‪ ،‬ثُ َّم نَ ِد َم َفأَ ْر َ‬
‫س َل إِ َ‬ ‫ش ِك َ‬
‫ح َق بِالْ ُم ْ ِ‬ ‫أَ ْ‬
‫سل ََم‪ ،‬ثُ َّم ا ْرتَدَّ َفلَ ِ‬
‫ف َي ْه ِدي ال َّلهُ َق ْو ًما‬‫َت‪ :‬كَ ْي َ‬ ‫ن تَ ْو َب ٍة؟ ق َ‬
‫َال‪َ « :‬ف َن َزل ْ‬ ‫ل ِم ْ‬ ‫سل ََّم ه َْل ِ‬ ‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬ ‫ص َّ‬ ‫َ‬
‫يم﴾‬ ‫ح ٌ‬ ‫حوا َفإِنَّ اللَّهَ َغفُو ٌر َر ِ‬‫صلَ ُ‬‫ن َب ْع ِد َذلِكَ َوأَ ْ‬
‫ن تَا ُبوا ِم ْ‬
‫كَ َف ُروا َب ْعدَ إِميَانِه ِْم‪ ،‬إِ َّل الَّ ِذي َ‬

‫حاکم در کتاب املستدرک همین حدیث را به نقل از ابن عباس چنین روایت کرده‬
‫است که گفت‪ :‬مردی از انصار مسلامن شد سپس مرتد شده به مرشکین پیوست‪،‬‬
‫‪171‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫سپس پشیامن شده به قومش پیام فرستاده از آنان خواست تا از رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم بپرسند که آیا می‏تواند توبه کند؟ گفت‪ :‬در این هنگام این آیت نازل گردید‪:‬‬

‫ف يَ ْه ِدي اللَّهُ َق ْو ًما كَ َف ُروا بَ ْعدَ إِميَانِه ْ‬

‫ِم ﴾ [سوره آل عمران‪]86 :‬‬ ‫﴿ كَ ْي َ‬

‫چگونه الله سبحانه وتعالی هدایت می‏کند قومی را که پس از ایامن آوردن کفر ورزیدند‪.‬‬
‫این فرموده الله متعال‪:‬‬
‫يم ﴾‬
‫ح ٌ‬‫حوا‪َ ،‬فإِنَّ ال َّلهَ َغفُو ٌر َر ِ‬ ‫ن َب ْع ِد َذ ِلكَ َوأَ ْ‬
‫صلَ ُ‬ ‫ن تَا ُبوا ِم ْ‬
‫﴿ إِ َّل الَّ ِذي َ‬
‫[سوره آل عمران‪]89 :‬‬
‫مگر آنانی‏که پس از آن توبه منودند و اصالح شدند‪ ،‬محققاً که الله متعال آمرزنده و‬
‫مهربان است‪.‬‬
‫گفت‪ :‬سپس قومش خرب دادند و او اسالم آورد‪ .‬حاکم می‏گوید‪ :‬سند این حدیث‬
‫صحیح می‏باشد و شیخین آن را روایت نکرده اند‪ .‬و در مورد این آیات کریمه که‬
‫می‏فرماید‪:‬‬
‫ن تُ ْق َب َل تَ ْو َب ُت ُه ْم َوأُولَ ِئكَ ه ُُم‬
‫ن كَ َف ُروا َب ْعدَ إِميَانِه ِْم ثُ َّم ا ْزدَادُوا كُ ْف ًرا لَ ْ‬
‫﴿ إِنَّ الَّ ِذي َ‬
‫الضَّ الُّونَ ﴾ [سوره آل عمرن‪]91 :‬‬

‫كساىن‏كه اميان آوردند سپس كافر شدند و باز اميان آوردند سپس كافر شدند آنگاه‬
‫به كفر خود افزودند قطعاً الله سبحانه وتعالی آنان را نخواهد بخشيد و راهى به ايشان‬
‫نخواهد منود‪.‬‬
‫و اما این آیه کریمه‪:‬‬
‫ن آ َم ُنوا ثُ َّم كَ َف ُروا ثُ َّم آ َم ُنوا ثُ َّم كَ َف ُروا ثُ َّم ا ْزدَادُوا كُ ْف ًرا ل َْم يَكُنِ اللَّهُ لِ َي ْغ ِف َر‬
‫﴿ إِنَّ الَّ ِذي َ‬
‫ِيل﴾ [سوره نساء‪]137 :‬‬ ‫سب ً‬ ‫لَ ُه ْم َو َل لِ َي ْه ِديَ ُه ْم َ‬

‫‪172‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بی‏گامن كسانی كه اميان مي‌آورند و سپس كافر مي‌شوند‪ ،‬و باز هم اميان می‏آورند‬
‫و ديگر بار كافر می‏شوند‪ ،‬و سپس بر كفر خود می‌افزايند(و با كفر چشم از جهان‬
‫می‏پوشند‪ ،‬واقعاً كارشان جای شگفت است) و هرگز الله متعال ايشان را منی‏بخشد و‬
‫راهي(به سوی بهشت) بديشان منی‏منايد‪.‬‏‬
‫در خصوص این آیت باید گفت که این آیات در مورد کسی است که کفر می‏ورزد و‬
‫سپس برکفر خویش ارصار ورزیده هم‏چنان کافر ادامه می‏دهند(ثم ازدادوا کفرا ً) پس‬
‫توبه چنین کسانی تا زمانی‏که بر این حالت خویش ادامه دهند پذیرفته نخواهد شد‪ .‬به‬
‫این معنی که در حال ازدیاد کفر؛ یعنی کفر ورزند و سپس بر کفر خویش مرصانه ادامه‬
‫دهند‪ ،‬پس توبه آنان تا زمانی‏که بر کفر خویش ارصار می‏ورزند پذیرفته نخواهد شد‪.‬‬
‫پس نخستین رشط توبه هامنا دست برداری همه جانبه از گناه است‪.‬‬
‫در تفسیر قرطبی در رشح این آیه کریمه‪:‬‬
‫ن تُ ْق َب َل تَ ْوبَ ُت ُه ْم َوأُول ِئكَ ه ُُم‬
‫ن كَ َف ُروا بَ ْعدَ إِميانِه ِْم ثُ َّم ازْدادُوا كُفْراً لَ ْ‬
‫﴿ إِنَّ الَّ ِذي َ‬
‫الضَّ الُّونَ ﴾ [سوره آل عمران‪]91 :‬‬

‫كساىن‏كه پس از اميان خود كافر شدند سپس بر كفر[خود] افزودند هرگز توبه آنان‬
‫پذيرفته نخواهد شد و آنان خود گمراهانند‪.‬‬
‫چنین گفته شده است‪ :‬این آیه در مورد یکی از اقوام مکه نازل شده که می‏گفتند‪ :‬منتظر‬
‫می‏مانیم تا هنگام مرگ محمد فرا رسد‪ ،‬سپس اگر دیدیم که می‏توانیم به سوی قوم‬
‫خویش برگردیم‪ ،‬برخواهیم گشت‪.‬‬
‫الله سبحانه وتعالی این آیت را نازل کرد‪:‬‬
‫ن كَ َف ُروا بَ ْعدَ إِميانِه ِْم ثُ َّم ازْدادُوا كُفْراً لَ ْ‬
‫ن تُ ْق َب َل تَ ْوبَ ُت ُه ْم﴾‬ ‫﴿إِنَّ الَّ ِذي َ‬

‫كساىن‏كه پس از اميان خود كافر شدند سپس بر كفر[خود] افزودند هرگز توبه آنان‬
‫پذيرفته نخواهد شد‪.‬‬

‫‪173‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫این بدان معنی است که توبه چنین کسانی تا زمانی‏که در کفر به رس می‏برند پذیرفته‬
‫نخواهد شد‪ ،‬می‏بینیم که الله سبحانه وتعالی توبه چنین کسانی را توبه غیر قابل قبول‬
‫خوانده‪ ،‬زیرا این قوم از خود عزم و اراده قوی برای توبه نشان نداده اند و الله زمانی‬
‫توبه را می‏پذیرد که صاحبش عزم و اراده الزم را نشان دهد‪ .‬در تفسیر آیت چنین‬
‫می‏گوید‪:‬ث ُ َّم ازْدا ُدوا كُفْرا ً؛ بر کفر شان ارصار ورزند‪.‬‬
‫‪3 .3‬و اما در مورد این‏که کسی قسم بخورد که الله سبحانه وتعالی هرگز فالن کس‬
‫را منی‏بخشد‪ ،‬در این خصوص قرار ذیل معلومات می‏دهم‪:‬‬
‫ن أَبِي ِه‪،‬‬
‫سلَ ْي َمنَ ‪َ ،‬ع ْ‬‫ن ُم ْع َت ِم ِر بْنِ ُ‬‫س ِعي ٍد‪َ ،‬ع ْ‬ ‫ن َ‬‫س َويْدُ بْ ُ‬ ‫حدَّ ثَ َنا ُ‬‫﴿ أخرج مسلم قال َ‬
‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬
‫سل ََّم‪،‬‬ ‫ول الل ِه َ‬
‫ص َّ‬ ‫س َ‬‫ب‪ ،‬أَنَّ َر ُ‬ ‫ن ُج ْندَ ٍ‬ ‫ن‪َ ،‬ع ْ‬ ‫ج ْو ِ ُّ‬‫حدَّ ثَ َنا أَ ُبو ِع ْم َرانَ الْ َ‬ ‫َ‬
‫ن َذا الَّ ِذي‬ ‫َال‪َ :‬والل ِه َل يَ ْغ ِف ُر اللهُ لِف َُلنٍ ‪َ ،‬وإِنَّ اللهَ تَ َع َ‬
‫ال ق َ‬
‫َال‪َ :‬م ْ‬ ‫ج ًل ق َ‬ ‫ث أَنَّ َر ُ‬ ‫حدَّ َ‬ ‫َ‬
‫ت َع َملَكَ أَ ْو ك ََم ق َ‬
‫َال‪.‬‬ ‫ت لِف َُلنٍ ‪َ ،‬وأَ ْ‬
‫ح َبطْ ُ‬ ‫ن َقدْ َغ َف ْر ُ‬ ‫ل أَنْ َل أَ ْغ ِف َر لِف َُلنٍ ‪َ ،‬فإِ ِّ‬‫ل َع َ َّ‬ ‫يَ َتأَ َّ‬
‫ومعنى «يتأىل» أي يحلف﴾‬

‫مسلم در کتابش روایت می‏کند که سوید بن سعید به نقل از معتمر بن سلیامن و وی از‬
‫پدرش و او از ابو عمران الجونی و وی از جندب شنیده است که رسول الله صلی علیه‬
‫وسلم گفت‪ :‬مردی گفته است‪ :‬قسم به‏الله سبحانه وتعالی که الله متعال فالن کس را‬
‫منی‏بخشد‪ .‬الله فرمود‪ :‬کیست که قسم می‏خورد که من فالن کس را منی‏بخشم‪ ،‬من‬
‫قطعاً او را بخشیدم و اعامل تو را ضایع کردم‪.‬‬
‫بیهقی حدیث یاد شده را با این الفاظ روایت کرده است‪:‬‬
‫ب ِع ْم َرانَ ‪َ ....‬‬
‫حدَّ ثَ َنا‬ ‫ن أَ ِ‬
‫ن أَبِي ِه‪َ ،‬ع ْ‬ ‫حدَّ ثَ َنا ُم ْع َت ِم ٌر‪َ ،‬ع ْ‬ ‫س ِعي ٍد‪َ ،‬‬ ‫ن َ‬ ‫س َويْدُ بْ ُ‬‫حدَّ ثَ َنا ُ‬‫﴿ ‪َ ...‬‬
‫ب‬ ‫ت أَ ِ‬ ‫س ِم ْع ُ‬‫َال‪َ :‬‬ ‫سلَ ْي َمنَ ق َ‬ ‫ن ُ‬ ‫حدَّ ثَ َنا ُم ْع َت ِم ُر ْب ُ‬
‫ل‪َ ،‬‬ ‫َف الْ َبا ِه ِ ُّ‬ ‫خل ٍ‬ ‫ن َ‬ ‫ح َيى ْب ُ‬ ‫سلَ َم َة َي ْ‬‫أَ ُبو َ‬
‫ث‪:‬‬ ‫حدَّ َ‬ ‫سل ََّم َ‬‫ل اللَّهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬ ‫ص َّ‬‫ول اللَّ ِه َ‬ ‫س َ‬ ‫ب أَنَّ َر ُ‬‫ج ْندُ ٍ‬ ‫ن ُ‬ ‫حدَّ ثَ َنا أَبُو ِع ْم َرانَ ‪َ ،‬ع ْ‬ ‫ق َ‬
‫َال‪َ :‬‬
‫ل أَنَّ ِني َل‬ ‫ل َع َ‬ ‫ن َذا الَّ ِذي يَ َتأَ َّ‬ ‫َال اللَّهُ ‪َ « :‬م ْ‬ ‫َال‪َ :‬واللَّ ِه َل يَ ْغ ِف ُر اللَّهُ لِف َُلنٍ ‪ ،‬ق َ‬‫أَنَّ َر ُج ًل ق َ‬
‫ت َع َملَكَ » أو کام قال﴾‬ ‫ح َبطْ ُ‬ ‫ت لِف َُلنٍ َوأَ ْ‬ ‫ن َغ َف ْر ُ‬ ‫أَ ْغ ِف ُر لِف َُلنٍ ‪َ ،‬فإِ ِّ‬
‫‪174‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫‪...‬سوید بن سعید به نقل از معتمر بن سلیامن و وی از پدرش و او از ابو عمران الجونی‬

‫ابوسلمه یحی بن خلف باهلی و وی از معتمر بن سلیامن شنیده است که گفت‪‌ :‬از‬
‫پدرم شنیدم که وی از جندب شنیده است که رسول الله صلی علیه وسلم گفت‪:‬‬
‫مردی گفته است‪ :‬قسم به الله سبحانه وتعالی که الله متعال فالن کس را منی‏بخشد‪.‬‬
‫و الله فرمود‪ :‬کیست که قسم می‏خورد که من فالن کس را منی‏بخشم‪ ،‬من قطعاً او را‬
‫بخشیدم و اعامل تو را ضایع کردم‪.‬‬

‫سلَ َم َة‪ ،‬ثنا أَبُو ِع ْم َرانَ ‪َ ،‬ع ْ‬

‫ن‬ ‫ح َّم ِد بْنِ َ‬ ‫﴿ أخرجه الطرباين يف املعجم الكبري عن َ‬
‫ل‬ ‫ل نَ ِب ِّي ِه َ‬
‫ص َّ‬ ‫ج َّل إِ َ‬‫حى الله َع َّز َو َ‬ ‫آل أَنْ َل يَ ْغ ِف َر اللهُ لِف َُلنٍ َفأَ ْو َ‬ ‫ج ًل َ‬ ‫ب‪ :‬أَنَّ َر ُ‬ ‫ج ْندُ ٍ‬
‫ُ‬
‫س َت ْقبِلِ ا ْل َع َم َل﴾‬‫َطي َئ ِة َف ْل َي ْ‬
‫ِي‪ :‬آنها بِ َ ْن ِز َل ِة ا ْلخ ِ‬
‫ل نَب ٍّ‬ ‫سل ََّم‪ ،‬أَ ْو إِ َ‬
‫اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬

‫طربانی در املعجم الکبیر به نقل از حامد بن سلمه روایت کرده که ابوعمران از جندب‬
‫چنین شنیده است‪ :‬مردی قسم خورد که الله سبحانه وتعالی فالن کس را منی‏بخشد‪.‬‬
‫سپس الله متعال به رسولش صلی الله علیه وسلم وحی فرستاده و یا به یکی از انبیاء‏اش‬
‫و گفته که این کار او به منزله یک خطا است‪ ،‬پس عملش را باید از رس گیرد‪.‬‬
‫در احادیث ذکر شده آن مرد قسم خورده است که الله سبحانه وتعالی فالن کس را‬
‫منی‏بخشد‪ ،‬پس این کار جائز نیست چگونه می‏توان قسم خورد که الله سبحانه وتعالی‬
‫فالن کس را منی‏بخشد در حالی‏که هیچ کسی نیست‪ ،‬نه در آسامنها و زمین که از غیب‬
‫آگاهی داشته باشد‪.‬‬
‫ب إِ َّل اللَّهُ َو َما يَشْ ُع ُرونَ أَيَّانَ يُ ْب َعثُونَ ﴾‬ ‫الَ ْر ِ‬
‫ض الْ َغ ْي َ‬ ‫الس َم َو ِ‬
‫ات َو ْ‬ ‫ف َّ‬ ‫﴿ ق ُْل َل يَ ْعل َُم َم ْ‬
‫ن ِ‬
‫[سوره منل‪]65 :‬‬
‫كسانی‏كه در آسامنها و زمني هستند غيب منی‌دانند جز الله سبحانه وتعالی و منی‌دانند‬
‫چه وقت برانگيخته می‌شوند(و قيامت فرا می‌رسد)‪.‬‏‬
‫پس الله سبحانه وتعالی آن فردی را که قسم خورده بود با ضایع منودن اعاملش مجازات‬

‫‪175‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫کرد‪ ،‬زیرا او به الله سبحانه وتعالی قسم یاد کرده بود که فالنی بخشیده نخواهد شد‪...‬‬
‫البته چنین موردی تنها در خصوص چنین خطایی صدق می‏کند‪ ،‬به این معنی که کسی‬
‫دانسته قسم بخورد که الله سبحانه وتعالی فالن کس را منی‏بخشد‪ ،‬در این صورت‬
‫است که الله سبحانه وتعالی عملش را ضایع می‏کند‪ ،‬زیرا الله سبحانه وتعالی دلیل و‬
‫سبب ضیاع عملش را ذکر کرده‏است‪.‬‬
‫چنان‏که در حدیث گفته‏ شد‪:‬‬
‫ل أَنْ َل أَ ْغ ِف َر لِف َُلنٍ ﴾‬ ‫ن َذا الَّ ِذي يَ َتأَ َّ‬
‫ل َع َ َّ‬ ‫﴿ َم ْ‬

‫کیست که برمن قسم می‏خورد که من فالن کس را منی‏بخشم‪.‬‬

‫اما آن‏چه را که شام گفته‏اید چنان‏که در پرسش آمده است‪ :‬قسم به الله سبحانه وتعالی‬
‫که تو روز قیامت بخاطر این گفته‏ات محاسبه خواهی شد‪ ،‬به نظر من این چیزی جدا‬
‫از آنست که در حدیث به آن اشاره شده‪ ،‬زیرا تو سوگند خورده‏ای که وی مورد محاسبه‬
‫قرار خواهد گرفت‪ ،‬این در حالی است که هر انسانی در قیامت مورد محاسبه قرار‬
‫می‏گیرد‪ ،‬اگر عملش خیر بود‪ ،‬پس به سوی خیر و اگر رش بود پس به سوی رش روان‬
‫خواهد شد‪ .‬الله متعال در این خصوص می‏فرماید‪:‬‬
‫ن ُم َلقٍ‬ ‫ت أَ ِّ‬ ‫ُول هَا ُؤ ُم ا ْق َر ُءوا ِك َتا ِب َيهْ إِ ِّ‬
‫ن ظَ َن ْن ُ‬ ‫وت ِك َتابَهُ ِب َي ِمي ِن ِه َف َيق ُ‬ ‫ن ُأ ِ َ‬ ‫﴿ َفأَ َّما َم ْ‬
‫اش ُبوا َه ِني ًئا‬
‫ج َّن ٍة َعالِ َي ٍة ُقطُو ُف َها دَانِ َي ٌة كُلُوا َو ْ َ‬ ‫ف َ‬ ‫اض َي ٍة ِ‬ ‫ف ِعيشَ ٍة َر ِ‬ ‫سا ِب َيهْ َف ُه َو ِ‬‫ح َ‬ ‫ِ‬
‫ُول يَا لَ ْي َت ِني ل َْم‬
‫ِش َملِ ِه َف َيق ُ‬ ‫وت ِك َتابَهُ ب ِ‬ ‫ن أُ ِ َ‬ ‫ام الْخَالِ َي ِة َوأَ َّما َم ْ‬‫الَيَّ ِ‬
‫ف ْ‬ ‫سلَ ْف ُت ْم ِ‬‫بِ َا أَ ْ‬
‫سا ِب َيهْ ﴾ [سوره حاقه‪]24-19 :‬‬ ‫ح َ‬‫وت ِك َتا ِب َيهْ َول َْم أَ ْد ِر َما ِ‬
‫أُ َ‬

‫اما كىس‏كه كارنامه‏اش به دست راستش داده شود گويد بياييد و كتابم را بخوانيد‪ ،‬من‬
‫يقني داشتم كه به حساب خود مى‏رسم‪ .‬پس او در يك زندگى خوش است‪ .‬در بهشتى‬
‫برين [كه] ميوه‏هايش در دسرتس است‪ ،‬بخوريد و بنوشيد گواراتان باد به[پاداش]‬
‫آن‏چه در روزهاى گذشته انجام داديد‪ .‬و اما كىس‏كه كارنامه‏اش به دست چپش داده‬

‫‪176‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫شود گويد اى كاش كتابم را دريافت نكرده بودم و از حساب خود خربدار نشده بودم‪.‬‬
‫و الله سبحانه وتعالی فرموده‏است‪:‬‬
‫اب ﴾ [سوره ص‪]16 :‬‬
‫س ِ‬ ‫ج ْل لَ َنا ِقطَّ َنا َق ْب َل يَ ْو ِم الْ ِ‬
‫ح َ‬ ‫﴿ َوقَالُوا َربَّ َنا َع ِّ‬

‫و گفتند پروردگارا پيش از[رسيدن] روز حساب بهره ما را [از عذاب] به شتاب به ما‬
‫بده‪.‬‬
‫و این فرموده الله متعال‪:‬‬
‫ل أَ ْهلِ ِه‬ ‫ريا َو َي ْن َقلِ ُ‬
‫ب إِ َ‬ ‫س ً‬‫سا ًبا َي ِ‬
‫ح َ‬‫ب ِ‬ ‫اس ُ‬‫ح َ‬
‫ف ُي َ‬ ‫وت ِك َتا َبهُ ِب َي ِمي ِن ِه ف َ‬
‫َس ْو َ‬ ‫ن أُ ِ َ‬ ‫﴿ َفأَ َّما َم ْ‬
‫س ِعريًا﴾‬
‫ل َ‬ ‫ف يَدْ ُعو ثُ ُبو ًرا َويَ ْص َ‬‫َس ْو َ‬ ‫ن أُ ِ َ‬
‫وت ِك َتابَهُ َو َرا َء ظَ ْهر ِِه ف َ‬ ‫سو ًرا َوأَ َّما َم ْ‬
‫َم ْ ُ‬
‫[سوره انشقاق‪]12-7 :‬‬
‫در آن وقت هركس نامه اعاملش به دست راستش داده شود‏با او حساب ساده و آساين‬
‫خواهد شد‪ .‬و خ ّرم و شادان به سوي كسان و خويشان مؤمن خود برمي‌گردد‪ .‬‏و ا ّما‬
‫كيس‏كه از پشت رس نامه اعاملش بدو داده شود‪،‬‏ مرگ را فرياد خواهد داشت و هالكت‬
‫خود را خواهد طلبيد و به آتش سوزان دوزخ در خواهد آمد و خواهد سوخت‪.‬‏‬
‫چنان‏که می‏بینی آیات یاد شده بیانگر آنست که انسانها در برابر اعامل خویش مورد‬
‫محاسبه قرار می‏گیرند‪ ،‬پس اگر سوگند بخوری که فالن شخص در برابر عملش‬
‫محاسبه خواهد شد‪ ،‬به گامن اغلب من مسئله ضیاع عمل در این مورد صدق منی‏کند‪،‬‬
‫زیرا این فرق می‏کند با قسم آن مردی که گفته بود فالن کس بخشیده نخواهد شد‪،‬‬
‫زیرا قسمش صحیح نیست‪ ،‬چنان‏چه او منی‏داند که آیا الله سبحانه وتعالی فالن را‬
‫می‏بخشد و یا عذابش می‏کند‪ .‬این نظریه را من ترجیح می‏دهم‪ .‬و الله أعلم و أحکم‪.‬‬
‫در اخیر یاد آور می‏شوم که اعاملت را خاص برای الله سبحانه وتعالی انجام بده و‬
‫مخلصانه به درگاه او تعالی توبه کن و قاطعانه تصمیم بگیر که دیگر هرگز مرتکب هیچ‬
‫گناهی نخواهی شد و از هر گناهی‏که تا حاال انجام داده‏ای قلباً پشیامن شو و اگر حق‬

‫‪177‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫انسانی برگردنت هست‪ ،‬آن را به صاحبش برگردان‪ .‬چنان‏چه در حدیث حرضت علی‬
‫رضی الله عنه به نقل از حرضت ابوبکر صدیق رضی الله عنه آمده که رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫س ْف َيانُ ‪:‬‬ ‫ل َوق َ‬
‫َال ُ‬ ‫س َع ٌر َويُ َص ِّ‬‫َال ِم ْ‬
‫ن الْ ُوضُ و َء ق َ‬ ‫س ُ‬ ‫ح ِ‬‫ب َذنْ ًبا َف َي َت َوضَّ أُ َف ُي ْ‬
‫ن َر ُجلٍ يُ ْذنِ ُ‬
‫َما ِم ْ‬
‫س َت ْغ ِف ُر ال َّلهَ َع َّز َو َ‬
‫ج َّل ِإ َّل َغ َف َر َلهُ‬ ‫ي َف َي ْ‬‫ل َركْ َع َت ْ ِ‬ ‫ثُ َّم ُي َص ِّ‬

‫هرگاه کسی مرتکب گناهی شود‪ ،‬فوراً وضو کند و وضویش را به گونه درست انجام‬
‫دهد‪ ،‬در روایت مسعر گفته شده(و سپس مناز بگزارد) و در روایت سفیان گفته‬
‫شده(سپس دو رکعت مناز بخواند) و در اخیر از الله سبحانه وتعالی طلب مغفرت‬
‫کند‪ ،‬الله سبحانه وتعالی وی را مورد مغفرت قرار می‏دهد‪.‬‬
‫از الله سبحانه وتعالی می‏خواهم که همه ما را مورد عفو و مغفرت خویش قرار دهد‬
‫و ما را به سوی بهرتین اعامل رهنامیی کند و باید دانست که الله متعال نیکوکاران را‬
‫دوست می‏دارد‪.‬‬

‫‪178‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بدعت چیست؟‬
‫پرسش‪:‬‬
‫السالم و علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫روز گذشته مردم بعد از ادای مناز جمعه متفرق شده ‏بودند و شام می‏دانید که مردم‬
‫در هنگام خارج شدن از مسجد چطور در اطراف دروازه‏های مسجد جمع می‏شوند‪.‬‬
‫در این حالت شخصی صدا زد‪ « :‬ای مردم! برای رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫درود بفرستید‪ .‬شخصی دیگری پاسخ داد‪ :‬خاموش باش این بدعت است!» پرسش‬
‫این‏جاست که آیا این بدعت است یا نه؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫قصد آن مرد به منظور فرستادن درود برای رسول الله صلی الله علیه وسلم در مسجد‬
‫بدعت نیست‪ ،‬بخاطری که بدعت تخلف در یک موضوع رشعی بوده و مفهوم آن‬
‫توسط رشیعت واضح شده ‏است‪ .‬در مورد از نظر زبانی در لسان العرب چنین آمده‬
‫‏است‪ :‬املبتدع الّذي يأيت أمرا ً عىل شب ٍه مل يكن‪ ،...‬وأبدعت ّ‬
‫الشء‪ :‬اخرتعته ال‬
‫عىل مثال؛ بدعت‏گذار با یک موضوع در یک شکل غیر موجود ظاهر می‏شود‪،...‬‬
‫موضوعی که برای درست بودن آن کدام دلیلی ندارد‪.‬‬
‫معنی تصوری آن عین چیز است؛ مثالً‪ :‬اگر رسول الله صلی الله علیه وسلم چیزی‬
‫را به طریقه خاص انجام داد و یک مسلامن از آن نافرمانی کرد‪ ،‬بدعت است‪ .‬بدعت‬
‫انحراف از طریقه‏های است که توسط رشیعت تعیین شده است‪ .‬چنان‏چه این موضوع‬
‫را می‏توان از مفهوم حدیث ذیل استنباط کرد‪:‬‬
‫س َعلَ ْي ِه أَ ْم ُرنَا َف ُ‬
‫ه َو َر ٌّد ﴾ (بخاری و مسلم)‬ ‫ن َع ِم َل َع َم ًل لَ ْي َ‬
‫﴿ َو َم ْ‬

‫هر کسی عملی را انجام دهد که امر ما نیست‪ ،‬مردود است‪.‬‬

‫طور مثال‪ ،‬اگر کسی در منازهای خود سه سجده کند این خود خالف طریقه و بدعت‬
‫‪179‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫است‪ ،‬او از طریقه رسول الله صلی الله علیه وسلم انحراف کرده است‪ .‬اگر کسی به‬
‫جای هفت سنگ هشت سنگ را در منی پرتاب کند آنگاه او مرتکب بدعت خواهد‬
‫شد‪ ،‬چون این عمل او خالف طریقه‏ی رسول الله صلی الله علیه وسلم است و یا اگر‬
‫در آذان مناز یک کلمه را اضافه کرد یا برداشت‪ ،‬آنگاه او هم‏چنان در بدعت خواهد‬
‫افتاد‪ .‬چنان‏چه رسول الله صلی الله و علیه وسلم بیان خاص آذان را فیصله کرده است‪.‬‬
‫اگرچه حکم در انحراف از یک موضوع رشعی که یک طریقه واضح در آن وضع نشده‬
‫باشد منتج به یکی از فرامین مرشوع ذیل می‏شود که آن می‏تواند حرام باشد و یا مکروه‪.‬‬
‫اگر این موضوع به اساس یک حکم نظارت کننده در یک موضوع قابل اجرا باشد‪،‬‬
‫آنگاه آن حکم تحت دسته‏های باطل‪ ،‬فاسق و غیره می‏آید‪ .‬مثالً‪ :‬مسلم از عایشه رضی‬
‫الله عنها در رشح مناز رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت می‏کند که او گفت‪:‬‬
‫ِي ق ِ‬
‫َائًا‪َ ،‬وكَانَ إِ َذا َرف ََع‬ ‫س َتو َ‬‫ح َّتى يَ ْ‬‫جدْ ‪َ ،‬‬‫س ُ‬ ‫سهُ ِم َ‬
‫ن ال ُّركُوعِ ل َْم يَ ْ‬ ‫﴿‪َ ...‬وكَانَ إِ َذا َرف ََع َرأْ َ‬
‫سا‪( ﴾ ...‬رواه مسلم)‬ ‫جالِ ً‬‫ِي َ‬ ‫س َتو َ‬
‫ح َّتى َي ْ‬
‫جدْ َ‬ ‫س ُ‬‫جدَ ِة‪ ،‬ل َْم َي ْ‬‫الس ْ‬‫ن َّ‬ ‫سهُ ِم َ‬ ‫َرأْ َ‬

‫او صلی الله علیه وسلم به مجرد بلند کردن رس از رکوع به سجده منی‏رفت تا زمانی‏که‬
‫راست می‏ایستاد و زمانی‏که او از سجده رس بلند می‏کرد‪ ،‬به سجده منی‏رفت تا زمانی‏که‬
‫راست می‏نشست‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬در این روایت‪ ،‬رسول الله صلی الله علیه وسلم به ما نشان می‏دهد که مسلامن‬
‫نباید به مجرد رس بلند کردن به سجده برود تا زمانی‏که راست می‏ایستد و اگر او رس از‬
‫سجده بلند می‏کند نباید دوباره به حالت سجده برود تا زمانی‏که راست می‏نشیند‪ .‬این‬
‫طریقه‏ای است که توسط رسول الله صلی الله علیه وسلم امر شده است و اگر کسی‬
‫از این طریقه رسکشی می‏کند‪ ،‬بدون شک او در بدعت افتاده‏است‪ .‬پس اگر مسلامن‬
‫در مناز فورا ً از رکوع به سجده برود بدون توقف بین این دو حالت‪ ،‬آنگاه او در بدعت‬
‫افتاده‏است؛ چون این خالف طریقه است که رسول الله صلی الله علیه وسلم برای ما‬
‫رشح داده است‪ .‬این یک بدعت آشکار است و مرتکب آن در گناه بزرگی افتاده‏است‪.‬‬

‫‪180‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫در همین ارتباط مسلم به اساس روایت عبیده بن صامت نقل می‏کند‪:‬‬
‫َب‪،‬‬ ‫َب بِال َّذه ِ‬ ‫ن بَ ْيعِ ال َّذه ِ‬ ‫سل ََّم‪ :‬يَ ْن َهى َع ْ‬ ‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬ ‫ص َّ‬‫ول الل ِه َ‬ ‫س َ‬ ‫ت َر ُ‬ ‫س ِم ْع ُ‬‫ن َ‬ ‫﴿ إِ ِّ‬
‫ح بِالْ ِملْ ِ‬
‫ح‪ ،‬إِ َّل‬ ‫ْب‪َ ،‬والشَّ ِعريِ بِالشَّ ِعريِ‪َ ،‬وال َّت ْم ِر بِال َّت ْمرِ‪َ ،‬والْ ِملْ ِ‬ ‫ْب بِال ُ ِّ‬‫َوالْ ِفضَّ ِة بِالْ ِفضَّ ِة‪َ ،‬وال ُ ِّ‬
‫ب﴾ (رواه مسلم)‬ ‫ن زَادَ‪ ،‬أَ ِو ا ْزدَادَ‪َ ،‬ف َقدْ أَ ْر َ‬ ‫يٍ‪َ ،‬ف َم ْ‬ ‫ِس َوا ٍء‪َ ،‬ع ْي ًنا ِب َع ْ‬‫س َوا ًء ب َ‬ ‫َ‬

‫از رسول الله صلی الله علیه وسلم شنیدم که او فروش طال با طال‪ ،‬نقره با نقره‪ ،‬گندم‬
‫با گندم‪ ،‬جو با جو و منک با منک را منع کرد؛ مگر هامن چیز به هامن چیز و چشم‬
‫به چشم برای کسی که اضافه کرد یا داشت چیزی را تا اضافه کند و جلوگیری نکرد‬
‫از ربا‪.‬‬
‫اگر مسلامنی خالف فرموده رسول الله صلی الله علیه وسلم عمل کرد و طال را با‬
‫طال فروخت با افزایش و نه با اساس وزن با وزن‪ ،‬آنگاه این گفته نخواهد شد که او‬
‫مرتکب بدعت شده است؛ بلکه این گفته خواهد شد که او مرتکب حرام شده است‪.‬‬
‫در نتیجه بدعت انحراف از طریقه‏ی رسول الله صلی الله علیه وسلم است‪ ،‬انحراف از‬
‫حکم قطعی رسول الله صلی الله علیه وسلم بدون صدور فرمان نزول کردن در یکی‬
‫از احکام مرشوع مثل‪ :‬حرام‪ ،‬مکروه‪ ،‬فسق و باطل و این موضوع به اساس مدارک‬
‫تعیین شده است‪.‬‬
‫در اتباط به پرسش شام باید گفت که رسول الله صلی الله علیه وسلم طریقه را برای‬
‫گفتار آنهای که بعد از مناز جمعه مسجد را ترک می‏کنند امر نکرده است‪ .‬از این‏رو‬
‫مسلامنی که برای رسول الله صلی الله علیه وسلم در جریان ترک مسجد درود‬
‫می‏فرستد در بدعت قرار منی‏گیرد‪ ،‬بلکه عمل او به سوی یکی از فرامین مرشوع ذیل‬
‫نزول می‏کند‪-‬حالل‪ ،‬حرام‪ ،‬مکروه وغیره‪ -‬بنابرین‪ ،‬این عمل‏کرد جائز است و کدام‬
‫مشکلی در آن وجود ندارد‪ .‬ان‏شاءالله آن شخص براساس قصد و نیت خویش پاداش‬
‫دریافت می‏کند‪.‬‬

‫‪181‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حکم قرض گرفنت از دولت‏های بیگانه چیست؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫الله سبحانه وتعالی شام را با اسالم عزت و اسالم را با شام نرصت دهد‪ .‬امید وارم از‬
‫جمله داعیان محسوب شوم که با شام در راه دعوت به سوی خالفت راشده برمنهج‬
‫نبوت تعهد کرده اند‪.‬‬
‫در رابطه به موضوع قرض گرفنت از دولت‏های بیگانه و مؤسسات مالی بین املللی نزد‬
‫من پرسشی وجود دارد‪ .‬چنان‏چه در کتاب «اموال در دولت خالفت» تذکر رفته‏است‪:‬‬
‫«قرض گرفنت از دولت‏های بیگانه از دید رشعی جائز نبوده‪ ،‬به دلیلی که قرض گرفنت‬
‫از چنین دولت‏ها و مؤسسات مالی بین املللی ممکن نیست‪ ،‬مگر به رشوط و فواید‬
‫ربوی‪ ».‬پرسش طوری است که چه وقت قرض گرفنت از این دولت‏ها جائز بوده و‬
‫رشوطی که قرض به موجب آن جواز ندارد چیست؟ و آیا در این مسئله فرق بین‬
‫دولت‏های معاهد و محارب است یا نه؟ الله سبحانه وتعالی شام را در چیزی نرصت‬
‫دهد که خیر اسالم و مسلامنان در دنیا و آخرت در آن نهفته باشد‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫در ابتدا شام با مطالعه آن‏چه در کتاب «اموال در دولت خالفت» تذکر رفته به سوء فهم‬
‫مواجه شده‏اید؛ چون قرض گرفنت از دولت‏های بیگانه و مؤسسات مالی بین املللی‬
‫رشعاً جواز ندارد‪ .‬زیرا قرض گرفنت از این دولت‏ها منجر به فواید ربوی و رشوط‬
‫می‏شود‪ .‬شام گامن کردید که عبارت طوری افاده می‏شود که رشوط برای قرض گرفنت‬
‫از دولت‏های بیگانه و مؤسسات مالی بین املللی وجود داشته؛ در حالی‏که واقعیت‬
‫امر چنین نیست و عبارت طوری افاده می‏شود که مسئله قرض گرفنت از دولت‏های‬
‫بیگانه و مؤسسات مالی بین املللی به دو سبب جائز نیست‪.‬‬

‫‪182‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫‪1 .1‬فواید ربوی‬

‫‪2 .2‬رشوط‬
‫بنا ًء قرض گرفنت از این دولت‏ها جائز نیست‪ .‬این موضوع در ادامه سطور کتاب چنین‬
‫واضح گردیده‏است‪« :‬فواید ربوی رشعاً حرام بوده؛ برابر است که برای افراد باشد یا‬
‫دولت‪ .‬به دلیلی که این رشوط‪ ،‬اقتدار و سلطه دولت‏های بیگانه و مؤسسات مالی‬
‫بین املللی قرضه‏دهنده را باالی مسلامنان گسرتش داده‪ ،‬اراده و اختیار مسلامنان در‬
‫گرو این دولت‏ها قرار می‏گیرد‪ .‬بنا ًء مؤسسات قرضه‏دهنده رشعاً جواز ندارد‪ .‬از طرف‬
‫دیگر همین قرضه‏های بین املللی از خطرناک‏ترین مصیبت‏ها و بالها در رسزمین‏های‬
‫اسالمی به شامر میرود و از جمله اسبابی است که سیطره کفار را بر رسزمین‏های‬
‫اسالمی مستحکم می‏سازد و امت اسالمی‪ ،‬سال هاست که از این فاجعه و مصیبت‬
‫رنج می‏کشند‪ .‬بدین اساس برای خلیفه جائز نیست که بخاطر نفقه مسلامنان به چنین‬
‫عملی متوسل شود‪ ».‬پس قرض گرفنت از دولت‏های بیگانه طبق رشوط فوق الذکر‬
‫جائز نیست‪.‬‬
‫بخش دیگر پرسش که پیرامون قرض گرفنت از دولت‏های بیگانه است؛ برابر است که‬
‫این دولت‏ها با دولت اسالمی درحالت حرب باشند یا درحالت معاهد‪ ،‬توضیح چنین‬
‫است‪:‬‬
‫این امر مطابق قواعد قرض گرفنت از دولت‏های بیگانه‏ای فعلی است‪ .‬بنا ًء این چنین‬
‫قرضه‏ها در مخالفت با رشیعت اسالمی قرار گرفته و رشوطی که در آن تذکر رفته‪،‬‬
‫رشوط ربوی یا سودی است که خود مخالف احکام رشیعت است‪ .‬بدین اساس قرض‬
‫گرفنت از دولت‏های بیگانه جواز ندارد‪ ،‬برابر است که این دولت‏ها‪ ،‬دولت‏های محارب‬
‫باشند یا دولت‏های معاهد؛ مانند‪ :‬معاهده‏های بین املللی دولت‏های فعلی‪.‬‬

‫‪183‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫کاربرد «لواء و رایه» در عهد خلفای راشدین‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫آیا خلفای راشدین لواء و رایه(پرچم‏های سیاه وسفید) را برافراشته‏اند؟ و آیا این در‬
‫روایات نقل شده از صحابه آمده است یاخیر؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫یقیناً خلفای راشدین لواء و رایه را استعامل می‏منودند‪ ،‬زیرا رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم دارای لواء و رایه بودند‪ ،‬به دلیل آن‏چه روایت است‪:‬‬
‫‪1 .1‬نسائی و ترمذی از جابر روایت منوده‏اند‪« :‬هرآئینه رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم داخل مکه شدند و دارای لواء سفید بودند‪».‬‬
‫‪2 .2‬احمد‪ ،‬ابوداود و نسائی در سنن کربی از یونس بن عبید مولی محمد بن قاسم‬
‫روایت منوده‏اند که گفت‪« :‬محمد بن قاسم مرا به سوی براء بن عازب فرستاد تا از وی‬
‫بپرسم که پرچم رسول الله صلی الله علیه وسلم چگونه بود؟ براء بن عازب در پاسخ‬
‫گفت‪ :‬رایه وی صلی الله علیه وسلم از پارچه یامنی مربع شکل و سیاه رنگ بود»‪.‬‬
‫‪3 .3‬ترمذی و ابن ماجه از ابن عباس رضی الله عنهام روایت منوده‏اند که گفت‪:‬‬
‫«رایه رسول الله صلی الله علیه وسلم سیا‪ ،‬و لواء ایشان سفید بود‪».‬‬
‫‪4 .4‬ابن ابی شیبه در مصنف خود از ابن عباس رضی الله عنهام روایت منوده که‬
‫گفت‪» :‬رایه رسول الله صلی الله علیه وسلم که «العقاب» گفته می‏شد سیاه رنگ‬
‫بود‪».‬‬
‫این دالیل کفایت می‏کند که خلفای راشدین در کار برد لواء و رایه از رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم متابعت می‏منودند‪ ،‬چون ایشان آن‏چه را رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم در میان شان اظهار می‏ساخت قطعاً انجام می‏دادند‪ .‬پس بکارگیری لواء و رایه‬

‫‪184‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫در عهد خلفای راشدین‪ ،‬یک امر حتمی بود که به دو سبب ذیل بر می‏گردد‪:‬‬
‫‪1 .1‬بدون شک حکم رشعی از رسول الله صلی الله علیه وسلم گرفته می‏شود‪.‬‬
‫‪2 .2‬یقیناً خلفای راشدین آن‏چه از جانب رسول الله صلی الله علیه وسلم علناً انجام‬
‫می‏شد مانند لواء و رایه‪ ،‬هیچ‏گاه ترک منی‏کردند‪.‬‬

‫‪185‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫چگونگی پوشیدن موی ساخته‏گی‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫الله سبحانه وتعالی شام را جزای خیر دهد و از علم تان ما را مستفید سازد‪ .‬پیرامون‬
‫پوشیدن موی ساخته‏گی پرسشی دارم که تاهنوز جواب درست داده نشده‪ ،‬و این‏که‬
‫حکم پوشیدن موی ساخته‏گی در اماکن تحصیلی چیست؟ به این معنی که اگر زن در‬
‫خانه باشد‪ ،‬آیا پوشیدن موی ساخته‏گی برای وی جائز است یا این‏که با پوشیدن موی‬
‫ساخته‏گی حکم زن پيوند کننده‏ی موی و زنی که مويش پيوند شود را به خود می‌گیرد؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و عليكم السالم و رحمت الله و بركاته!‬
‫چنان‏چه پیرامون این موضوع قبالً جواب داده بودیم و در صفحات ما نرش شده است‪،‬‬
‫مبنی براین‏که برای زن جائز نیست که با موی ساخته‏گی خارج از خانه شود‪ ،‬زیرا آن از‬
‫باب تربج به شامر میرود‪ .‬لباسی که در حیات عامه پوشیده می‌شود باید سه رشط در‬
‫آن متحقق شود(سرت عورت‪ ،‬عدم تربج و پوشیدن جلباب یا حجاب) که پوشیدن موی‬
‫ساخته‏گی از جمله‌ای تربج به شامر رفته و برای زن جائز نیست که با آن خارج شود‪،‬‬
‫مگر این‏که چاد ِر بپوشد تا متام آن را بپوشاند‪.‬‬
‫پس اگر هدف تان از کلمه‌ای «اماکن تحصیلی» اين باشد که رفنت زن به پوهنتون با‬
‫موی ساخته‏گی باشد‪ ،‬جائز نیست‪ ،‬اما در داخل خانه در برابر محارم و شوهرش جائز‬
‫است که بپوشد‪ ،‬اما برای برادر شوهرش جائز نیست که موی ساخته‏گی وی را ببنید‪.‬‬
‫و اما آیا موی ساخته‏گی عین حکم موی پیوند شده را شامل می‏شود؟ پاسخ به این‬
‫پرسش طوری است که موی ساخته‏گی عین حکم موی پیوند شده را شامل منی‏شود‪،‬‬
‫بلکه زن پيوند کننده‏ی موی و زنی که مويش پيوند شود‪ ،‬طوری بوده که موی خود را‬
‫توسط موی طویل دیگری جهت زیبا شدن می‏پوشاند‪.‬‬

‫‪186‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫پوشیدن موی ساخته‏گی باالی موی‏ها این طور نیست‪ ،‬بلکه موی پیوند شده ارتباط‬
‫موی دیگری با موی بوده تا موها زیبا معلوم شود و این کار برای زن در هر مکان كه‬
‫باشد حرام است‪ ،‬حتی در خانه‏اش؛ بنابر حدیثی که بخاری از ابوهریره رضی الله عنه‬
‫روایت می‌کند که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده‏است‪:‬‬
‫س َت ْو ِ‬
‫صلَ َة‪( ﴾...‬متفق علیه)‬ ‫ن اللَّهُ ال َو ِ‬
‫اصلَ َة َوامل ُ ْ‬ ‫﴿ لَ َع َ‬

‫الله سبحانه وتعالی زن پيوند کننده‏ی موی و زنی که مويش پيوند شود را لعنت کرده‬
‫است‪.‬‬

‫‪187‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫فرق بین کتله‪ ،‬تکتل و حزب مبدائی یا ایدیولوژیک چیست؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫مشتاق رهربی شام تحت سایه خالفت هستیم که ان‏شاءالله به زودی بیاید! پرسشی‬
‫دارم‪ :‬فرق میان کتله‪ ،‬تکتل و حزب ایدیولوژیک چیست؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫‪1 .1‬کتله و تکتل بر جمعیتی از مردم که رابطه و هدف مشخص ایشان را پیوند داده‬
‫است اطالق می‏گردد‪ .‬پس جائز است که بر این جمعیت تکتل گفته شود و یا هم‬
‫کتله‪.‬‬
‫‪2 .2‬لفظ تکتل از حیث داللت قوی‏تر از لفظ کتله بوده و تکتل در استفاده نسبت‬
‫به کلمه کتله معروف‏تر است‪ ،‬به دلیل این‏که اتکا در استفاده یک کلمه مرتبط به معنی‬
‫آنست‪ .‬بنا ًء کلمه تکتل برای یک جمعیت بزرگ و متحرک مناسب‏تر از کلمه کتله‬
‫است‪.‬‬
‫‪3 .3‬مگر حزب ایدیولوژیک آنست که تکتل بر عقیده و نظام آن بنا یافته باشد که آن‬
‫را حزب مبدائی ایدیولوژیک می‏توان گفت؛ البته اگر حزبی برخاسته از عقیده و نظام‬
‫صحیح باشد حزبی صحیح با ایدیولوژی صحیح می‏باشد و اگر حزبی برخاسته از‬
‫عقیده و نظام غلط باشد حزبی گمراه‪ ،‬خطا کار و نادرست می‏باشد‪.‬‬

‫‪188‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آیا سند حدیث نصب خلیفه در سه روز‪ ،‬قوی است؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫جزاک الله ‪ ...‬از پاسخ شام که قبالً برای ما ارایه کردید‪ .‬آیا امکان دارد که بحث خود‬
‫را بصورت آزاد به پیش بریم تا مسلامنان دیگر از محتوای آن مستفید شده و هم‏چنان‬
‫از خلوص نیت حزب التحریر و امیر وی در پذیرش حق بعد از ضعف نظریات و‬
‫استدالل وی درک منایند؟ درین بحث نخست می‏خواهم روی مدت زمانی‏که برای‬
‫تعیین خلیفه مشخص شده‪ ،‬گفتگو منایم‪ .‬برادر آنگ یولیوس مقاله آتی را برای من‬
‫نوشته‪ :‬آیا روایت که حزب التحریر بر آن استناد می‏کند که برای انتخاب خلیفه‪،‬‬
‫مسلامنان سه روز وقت تعیین شده و جائز نیست تا مسلامنان بیشرت از سه روز را‬
‫بدون خلیفه سپری منایند‪ ،‬درست است یا خیر؟‬
‫حزب التحریر در کتب تنبی شده خود پیرامون تعیین خلیفه نوشته است که باید خلیفه‬
‫در ظرف سه روز تعیین شود و اجازه نیست تا مسلامنان بیشرت از سه روز را بدون خلیفه‬
‫سپری منایند‪ .‬هم‏چنین این حزب در کتب خود می‏‏نویسد‪« :‬اگر مسلامنان در عرض‬
‫سه روز خلیفه را تعیین نکردند‪ ،‬متام شان گناهکار می‏شوند‪ ».‬پس مسلامنان بعد از‬
‫سقوط خالفت عثامنی تا حال که تقریباً ‪ 90‬سال می‏‏شود‪ ،‬بدون خلیفه و خالفت به‬
‫رس می‏برند و به هیچ خلیفه‏ای بعیت نکرده اند‪ .‬پس آیا کسی‏که برای تأسیس خالفت‬
‫کار و فعالیت نکند‪ ،‬گناهکار می‏شود؟ حزب التحریر برای تعیین خلیفه سه روز را از‬
‫اجامع اصحاب استدالل می‏کند‪ .‬روایت مشهوری از حرضت عمر بن الخطاب رضی‬
‫الله تعالی عنه است که در حین ادای مناز به خنجر زده شد‪ ،‬او قبل از مرگش شش تن‬
‫از اصحاب کبار را فراخواند و برای شان دستور داد تا از طریق شوری یکی را خلیفه‬
‫تعیین کنند‪ .‬هم‏چنین هدایت داد اگر کسی از شام تا سه روز به‏ مخالفت پرداخت و‬
‫در تعیین خلیفه با دیگر اصحاب هم نظر نشد‪ ،‬گردن او را بزنید‪ .‬او برای اجرایی این‬
‫دستور خود ‪ 50‬صحابه را مامور ساخت‪ .‬این امر به دستور صحابه جلیل القدر و اهل‬
‫علم صورت گرفت و هیچ کسی را مجالی نبود تا دستور صحابه جلیل القدر هم‏چون‬
‫‪189‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫عمر رضی الله تعالی عنه را محکوم کند‪ .‬پس این اجامع اصحاب کبار بود که برای‬
‫تعیین خلیفه سه روز را مشخص کرد‪ .‬این اجامع در تاریخ طربی روایت شده و اصل‬
‫این روایت نیز در کتاب تاریخ طربی دریافت می‏شود‪.‬‬
‫عمر رضی الله تعالی عنه دستور داد اگر در میان شام شش نفر‪ ،‬یکی مخالف و پنج‬
‫نفر دیگر موافق بودید‪ ،‬پس رس نفر مخالف را با شمشیر قطع کنید‪ .‬هم‏چنین اگر چهار‬
‫نفر شام موافق و دوتای شام مخالف بودید‪ ،‬پس رس دونفر مخالف را بزنید‪....‬‬
‫هسته افکار حزب التحریر و اعضای آن را همین قول عمر رضی الله تعالی عنه تشکیل‬
‫ُتب که تحت نام شباب حزب می‏نویسند به‬ ‫ُتب تبنی شده و ک ِ‬
‫می‏دهد‪ ،‬چنان‏چه در ک ِ‬
‫آن استدالل منوده و دلیل می‏گیرند‪ .‬این قول در کتاب تحت نام جهاز‏های دولت‬
‫باب وقت معین شده برای تعیین خلیفه‪ ،‬در صفحه ‪ 53‬نسخه عربی و‬ ‫اسالمی زیر ِ‬
‫صفحه ‪ 35‬نسخه انگلیسی ذکر شده است‪ .‬هم‏چنین این قول در کتاب دیگری تحت‬
‫نام «نظام حکم در اسالم» زیر باب طریقه تعیین خلیفه ذکرشده است به همین ترتیب‬
‫در کتاب‏های دیگر این حزب دلیل گرفته شده است‪.‬‬
‫پس پرسش در ضعف روایت این قول می‏باشد‪ .‬زیرا در نقل و روایت این قول نامی‬
‫از ابا‏ مخنف برده شده است و ابا مخنف از اهل تشیع روافضی می‏باشد‪ .‬هم‏چنین‬
‫ابن موئین‪ ،‬ابا اخنف را راوی غیر قابل اعتامد شمرده و روایت او را غیر موثق دانسته‬
‫و می‏‏گوید وی امین نیست‪ .‬هم‏چنین در روایت این قول راوی‏‏های غیر مشهور نیز‬
‫می‏باشد‪ .‬روای‏های دیگر نیز در استناد این دلیل وجود دارد که ایشان جعل کار و‬
‫نامعلوم بوده که به نام فالن بن فالن یاد شده و تحت نام فالن بن فالن احادیث و اقوال‬
‫را روایت کرده اند‪ .‬پیرامون مفهوم روایتی که در طربی آمده روایت دیگری هم موجود‬
‫است که آنهم ضعیف می‏باشد‪ ،‬زیرا در روایت این قول سکتگی وارد شده و در روایت‬
‫آن تسلسل وجود ندارد‪.‬‬
‫روایت است که ابن سعد در الطبقات الکربی عین روایت را نقل منوده که در آن‬
‫سیامک بن حارب الزحلی البکری را یاد منوده که او توسط الخفاته امین گفته شده‪،‬‬
‫ولی بعدتر گفته شده که وی امین نیست‪ ،‬زیرا او با عمر رضی الله تعالی عنه مالقات‬
‫‪190‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫نکرده و در تسلسل روایت قطع آمده است‪ .‬پس از این‏جا معلوم می‏شود که از دید‬
‫معنی و مفهوم روایت طربی و روایت امثال آن غیر قابل باور بوده و هم‏چنین این‬
‫روایات در تناقض با روایت صحیح و موثق قرار دارد‪ .‬پس اجازه بدهید تا به نکاتی‬
‫ذیل اشاره کنم‪:‬‬
‫•چطور عمر رضی الله تعالی عنه دستور رس زدن و قتل یک صحابه بزرگوار را‬
‫صادر می‏کند؟‬
‫•چطور عمر رضی الله تعالی عنه که یکی از بهرتین صحابه در میان اصحاب‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم بود و در عین‏حال اصحابی که برای تعیین خلیفه‬
‫فراخوانده شد نیز از زمره بهرتین صحابه در میان اصحاب هستند‪ ،‬چنین امر را صادر‬
‫می‪‎‬کند؟‬
‫پس از دالیل فوق کامالً واضح می‏گردد که این روایت ضعیف بوده و ما منی‏توانیم‬
‫این روایت را دلیل بگیریم که مدت تعیین خلیفه برای مسلامنان سه روز بوده و در غیر‬
‫آن جواز ندارد تا مسلامنان بدون خلیفه زندگی منایند‪ .‬هم‏چنین این هم نادرست است‬
‫که بگویم عمر رضی الله تعالی عنه دستور داده که اگر کسی در تعیین خلیفه با شام‬
‫مخالفت می‏کند‪ ،‬رس وی را بزنید یا وی را به قتل برسانید‪ .‬پس پاسخ و نظر شام درین‬
‫باره چیست؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫قبل از این‏که به پاسخ شام بپردازم‪ ،‬رضورت می‏‏بینم تا بعضی نکات را که توجه مرا به‬
‫خودش جلب کرد یاد آوری منایم‪:‬‬
‫‪1 .1‬نخست‪ ،‬پرسش تحت نام معافا ابوحرا با من در میان گذاشته شد‪ ،‬در حالی‏که‬
‫پرسشی را که شام مطرح کردید در مقاله تحت نام آنگ یولیوس آمده است‪.‬‬
‫‪2 .2‬ثانیاً شام گفتید‪« :‬آیا امکان دارد بحث خود را آزاد در میان بگذاریم تا مسلامنان‬
‫دیگر نیز از محتویات آن مستفیده شده و از خلوص نیت حزب التحریر و امیر وی‬
‫در پذیرش حق بعد از ضعف نظریات و استدالل وی درک منایند؟» پس هدف شام‬
‫از «بعد از ضعف نظریات و استدالل» چیست؟ شام چرا چنین تصمیم را گرفتید؟‬
‫‪191‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آیا شام تا آخر بحث که قوت و ضعف نظریات واضح گردد‪ ،‬منتظر منی‏مانید‪ .‬پس‬
‫این بهرت خواهد بود که در باره ضعف نظریه تا آخر بحث که شام مشوق آن هستید‬
‫قضاوت نکنید‪ .‬این بدین معنی است که شام تا آخر بحث ثبوت نکنید که نظریه و‬
‫برداشت ما غلط است‪.‬‬
‫‪3 .3‬ثالثاً این‏که شام بدون احوال‏پرسی و بدون سالم بحث و پرسش خویش را‬
‫آغاز کردید‪ .‬شام پرسش خود را با اسالم وعلیکم آغاز نکردید؛ بلکه بحث را با دعا‬
‫آغاز کردید و فهمیده منی‏شود که هدف شام از این دعا چیست؟ درین دعا خیر ما را‬
‫خواستید یا رش ما را‪ ،‬ما منی‏فهمیم که دعای شام به ضد ماست یا به خوبی ما‪ ،‬شام‬
‫فقط گفتید جزاک الله؛ معین نساختید که کدام نوع پاداش و جزا را برای ما خواهان‬
‫هستید‪ .‬آیا این جزای خوب است یا بد‪ ،‬عالوه بر این‪ ،‬شام دعا را با گذاشنت سه نقطه‬
‫پایان دادید و بقیه آن را مانند این‏که «معنی شعر در بطن شاعر است» مخفی و در بطن‬
‫خود نگهداشتید‪ .‬خوب به هرحال‪ ،‬از این و آن می‏‏گذریم من فقط گامن نیک در قبال‬
‫شام دارم و گامن می‏کنم که هدف شام نیک بوده و شام در جستجوی حق هستید‪.‬‬
‫هم‏چنین من گامنی که شام در پی خیر برای برادر خود هستید به پرسش شام پاسخ‬
‫می‏دهم‪ .‬پس توکل به الله سبحان وتعالی‪ ،‬زیرا کامیابی در دست او سبحانه وتعالی‬
‫بوده و نرصت از سوی الله سبحانه وتعالی می‏آید‪.‬‬
‫‪1 .1‬حزب التحریر و امیر این حزب‪ ،‬هرگز مخالف بحث‏های مفیدی که در آن‬
‫اخالص بوده و رسانجام سبب از رسگیری زند‏گی اسالمی‏شود نیست؛ بلکه این را‬
‫وجیبه خود می‏داند تا حقایق را برمال ساخته و با امت اسالمی در میان گذارد و‬
‫هم‏چنین امت نیز از آن مستفید شده و برای از رسگیری زندگی اسالمی کمر همت‬
‫ببندد‪ .‬حزب التحریر و امیر وی هرگز چنین بحث‏های هدفمند را که منتج به تأسیس‬
‫خالفت راشده شود‪ ،‬رد نکرده‪ ،‬بلکه امت را به آن تشویق می‏کند‪ .‬چون تأسیس خالفت‬
‫فرضی از جانب الله سبحانه وتعالی بوده و برای مسلامنان جائز نیست تا بیش از سه‬
‫روز بدون خلیفه باشند‪ .‬اما اگر کسی توانایی فعالیت درین راه را داشته باشد و کار‬
‫نکند‪ ،‬دقیقاً که گناهکار می‏شود‪.‬‬
‫‪192‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫‪2 .2‬نویسنده مقاله در منت مقاله‏ی خویش روایت الطربی را که وی از «ابو مخنف»‬
‫نامربده و او را شخص غیر مورد اعتامد یا غیر امین خوانده‏است‪ .‬هم‏چنین از راوی‏های‬
‫غیر مشهور هم نامربده که تحت نام فالن بن فالن روایت می‏کردند‪ .‬به همین ترتیب‬
‫سائل روایت طبقات ابن سعد را نقل منوده که گفته سیامک بن حارب در اوائل صادق‬
‫بوده‪ ،‬ولی بعدها گفته به دلیلی صادق نبوده که او عمر رضی الله تعالی عنه را هرگز‬
‫مالقات نکرده است‪.‬‬
‫‪3 .3‬نویسنده مقاله فوق به موضوع مهمی اشاره منوده‪ ،‬ولی فقط روایت یک راوی‬
‫را نقل منوده در حالی‏که «منتظر بودن برای سه روز و اگر کسی مخالفت کرد‪ ،‬رس‬
‫وی باید زده شود» یک چیز جدید و پنهان نبوده؛ بلکه یک موضوع آشکار است و این‬
‫موضوع برای اصحاب کامالً واضح بود‪ .‬هم‏چنین نویسنده گفته که بعضی راوی‏ها‬
‫غیر مشهور بودند‪ ،‬این دلیل شده منی‏تواند‪ ،‬زیرا او شاید ایشان را نشناخته باشد یا‬
‫تشخیص نداده باشد‪ ،‬یا روای‏های دیگر با حافظه قوی وجود داشتند که این روایت را‬
‫نقل کرده اند‪ .‬هم‏چنین سائل مسئله فالن بن فالن را مطرح کرده که این نیز دلیل شده‬
‫منی‏تواند‪ .‬پس سائل از فقدان علم حدیث رنج می‏برد‪ .‬سائل هرگز در باره علم حدیث‬
‫معلومات نداشته و درین باره جاهل است‪ .‬زیرا روایت فالن بن فالن تا زمانی‏که‬
‫رشایط نقل و روایت را پوره کند‪ ،‬مورد قبول بوده و بر آن استدالل صورت می‏گیرد‪.‬‬
‫‪4 .4‬قبول و رد حدیث رضورت به علم و دانش اصطالحات مخصوص علم حدیث‬
‫و هم‏چنین رضورت به دانش و فهم اصل و شاخه اصطالحات علم حدیث و فهم‬
‫لغت عربی دارد‪ .‬بنا ًء برای معلومات بیشرت دوست شام‪ ،‬بعضی از این موضوعات را‬
‫یاد آوری می‏کنم تا با استفاده از آن در مورد تجدید نظر مناید‪ ،‬به رشطی که او کمی‬
‫هم صاحب علم حدیث و بهرمند از دانش اصطالحات حدیث باشد‪.‬‬
‫هم‏چنان بعضی از محدثین روای این حدیث را مورد اعتامد و امین شمرده و روایت‬
‫او را موثق دانسته اند؛ ولی بعضی از محدثین او را مورد اعتامد و امین منی‏خوانند‪.‬‬
‫هم‏چنین بعضی محدثین ایشان را راویان مشهور خوانده در حالی‏که بعضی ایشان را‬
‫مشهور منی‏دانند‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬میان محدثین بر رس آدرس و سلسله حدیث اختالف‬
‫‪193‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫وجود دارد‪ .‬بعضی از محدثین سلسله حدیث را صحیح و موثق دانسته در حالی‏که‬
‫بعضی دیگر آن را موثق منی‏دانند‪ .‬بعضی محدثین یک حدیث را نادرست دانسته‪،‬‬
‫روایت و نقل آن را تحت پرسش برده در حالی‏که بعضی محدثین آن را صحیح و حسن‬
‫می‏دانند‪.‬‬
‫از سوی دیگر‪ ،‬اگر شام متوجه اجتهاد فُقه‏های مشهور؛ مانند‪ :‬ابوحنیفه‪ ،‬شافعی‪ ،‬امام‬
‫محمد حنبل و امام مالک رحمهم الله شوید‪ ،‬در می‏یابید که یکی از این فُقه‏ها یک‬
‫حدیث را مستند قرار داده در حالی‏که دیگری آن را دلیل قرار منی‏دهد‪ .‬زیرا یکی آن‬
‫را درست دانسته و دیگری آن را درست منی‏داند و شام این مسئله را در متام اجتهاد‬
‫فُقه‏های اربعه می‏یابید‪.‬‬
‫پس بررسی و تحقیق عمیق و درست پیرامون یک حدیث بسیار مهم بوده و هر شخص‬
‫باید قبل از این‏که حدیثی را رد کند یا تحت انتقاد قرار دهد‪ ،‬باید در باره آن تحقیق‬
‫عمیق و همه جانبه مناید‪ .‬پس اهل حدیث و آنانی‏که پیرو راویان حدیث هستند‪ ،‬چنین‬
‫اختالفات را در اجتهادات مجتهدین در می‏یابند‪ .‬پیرامون این موضوع و اختالفات‬
‫مثال‏های زیادی وجود دارد‪:‬‬
‫ابوداود در مسند خود از عمرو بن شعیب و او از پدر و پدرکالنش نقل کرده که رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ري َعلَ ْيه ِْم أَق َ‬
‫ْصاه ُْم‪َ ،‬وه ُْم يَدٌ‬ ‫س َعى ِب ِذ َّم ِته ِْم أَ ْدنَاه ُْم‪َ ،‬ويُجِ ُ‬
‫سلِ ُمونَ تَ َتكَا َفأُ ِد َما ُؤه ُْم‪ .‬يَ ْ‬
‫﴿ الْ ُم ْ‬
‫ل قَا ِع ِد ِه ْم ‪﴾...‬‬ ‫ل ُمضْ ِع ِفه ِْم‪َ ،‬و ُم َت َ ِّ‬
‫سيه ِْم َع َ‬ ‫س َواه ُْم َي ُر ُّد ُم ِ‬
‫شدُّ ه ُْم َع َ‬ ‫ن ِ‬ ‫َع َ‬
‫ل َم ْ‬

‫خون مسلامنان یکی بوده‪ ،‬آنها در تعهد‪ ،‬پیامن و بعیت مساوی‏اند‪ ،‬از دورترین شان‬
‫باید محافظت شود؛ البته زمانی‏که کسی باالی شان حمله می‏کند‪ ،‬قوی ایشان پاسخ در‬
‫مقابل ضعیف بوده‪ ،‬سلحشور شان پاسخ در مقابل نشسته شان می‏باشد‪.‬‬
‫هم‏چنین در الدارقیطین که وی از حسن و او از عباده و انس بن مالک رضی الله عنه‬
‫روایت کرده که رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت‪:‬‬

‫‪194‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫َف ال َّن ْو َعانِ‬

‫خ َتل َ‬ ‫﴿ َما ُوزِنَ ِمث ٌْل بِ ِثْلٍ إِ َذا كَانَ نَ ْو ًعا َوا ِ‬
‫حدً ا َو َما كَ ْي َل َف ِمث ُْل َذلِكَ ‪َ ،‬فإِ َذا ا ْ‬
‫س ِب ِه ﴾‬ ‫ف ََل بَأْ َ‬

‫وزن مثل‪ ،‬به مثل یکسان بوده و اگر اختالفی یا فرقی در میان دو مثل آمد فرق نکرده‬
‫و قابل قبول می‏باشد‪.‬‬
‫این حدیث را الرابی بن صابیح نقل منوده و او از طرف ابو زهرا راوی مورد اعتامد و‬
‫امین خوانده شده در حالی‏که بعضی او را در نقل حدیث ضعیف می‏دانند‪ .‬اگر این‬
‫حدیث و احادیث دیگری که از سوی این راوی نقل شده دلیل گرفته شود مورد قبول‬
‫می‏باشد‪ .‬زیرا او این را به حیث دلیل رشعی استفاده منوده است‪.‬‬
‫مثال دیگر‪ ،‬احمد در مسند خود نقل منوده که ابن نومیر به ما گفت که انس بن مالک‬
‫رضی الله عنه به ما گفت و او از عبدالله بن یزید روایت می‏کند غالم االسود بن سفیان‬
‫از ابی عیاش و او از سعد بن ابی وقاص نقل منوده که ما زمانی از رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم درباره وزن خرمای تر وخشک پرسیدیم وی صلی الله علیه وسلم گفت‪:‬‬
‫ل‪َ « .‬فكَ ِرهَه»﴾‬
‫ِس» قَالُوا‪ :‬بَ َ‬ ‫ُص ال ُّرطَ ُ‬
‫ب إِ َذا يَب َ‬ ‫﴿ أَلَ ْي َ‬
‫س يَ ْنق ُ‬

‫وزن خرمای تر زمانی‏که خشک شود‪ ،‬کاهش منی‏یابد؟ آنها گفت‪ :‬بلی‪ .‬او صلی الله‬
‫علیه وسلم آن را مکروه قرار داد‪.‬‬
‫در مسند ابوداود چنین آمده است‪ :‬عبدالله بن مسلمه از مالک او از عبدالله بن یزید و‬
‫او از زیدان ابا عیاش و او از سعد بن ابی وقاص روایک کرده گفت که رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم درباره خرید خرمای خشک در مقابل خرمای تر فرمود‪:‬‬

‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬
‫سل ََّم‬ ‫ول اللَّ ِه َ‬
‫ص َّ‬ ‫س ُ‬ ‫ب إِ َذا يَب َ‬
‫ِس؟» قَالُوا نَ َع ْم‪َ « ،‬ف َن َها ُه َر ُ‬ ‫﴿ أَيَ ْنق ُ‬
‫ُص ال ُّرطَ ُ‬
‫ن َذلِكَ ﴾‬ ‫َع ْ‬

‫آیا زمانی‏که خرمای تر خشک شود وزن خود را از دست می‏دهد؟ آنها گفتند‪ :‬بلی‪.‬‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم ما را از چنین کار منع کرد‪.‬‬
‫‪195‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫این حدیث از سوی ترمذی صحیح دانسته شده در حالی‏که یک تعداد دیگر‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫الطحاوی‪ ،‬الطربی‪ ،‬ابن حظم و عبدالحق درباره این حدیث مشکوک هستند‪ ،‬زیرا‬
‫در این میان زیدان ابا عیاش را داخل کرده اند که یک راوی غیر مشهور است‪ .‬او‬
‫در تلخیص در پاسخ یک پرسش گفته که الدارقیطین گفته که او ثابت ساخته زیدان‬
‫ابوعیاش از جمله اشخاص و راوی‏های امین است‪ .‬منثیری گفته که وی از این شخص‬
‫دو روایت را نقل منوده و مالک با انتقاد شدید آن را ثابت ساخته است‪ .‬پس هرکه‬
‫احادیثی را که ابوعیاش روایت منوده‪ ،‬نقل کرده باشد آن را به حیث ادله یا سند رشعی‬
‫به کار برده و برای ثبوت موضوع خود آن را دلیل گرفته‏است‪.‬‬
‫پس زمانی‏که ما می‏خواهیم حکمی را استخراج منایم باید به یک روایت اکتفا نکرده‬
‫در صدد روایت‏های دیگر نیز باشیم‪ .‬هم‏چنین زمانی‏که ما می‏خواهیم حکم یا دلیلی را‬
‫استخراج منایم باید احادیث و روایت‏های دیگر را نیز در نظر بگیریم‪ .‬این کافی نیست‬
‫که ما یک جناح را بدون در نظر داشت جناح‏های دیگر جرح و تعدیل منایم‪ .‬پس‬
‫می‏بایست موضوع را از جناح‏های مختلف مطالعه منوده و دید دیگران را که پیرامون‬
‫موضوع ارایه داشته‏اند به صورت دقیق بررسی منایم‪.‬‬
‫حال به بحث روی موضوعاتی می‏پردازم که از طرف نویسنده راوی‏ها غیر مشهور‬
‫خوانده شده یا این‏که به آن هیچ توجه نکرده و آن را به باد فراموشی سپرده‏است‪.‬‬
‫در تعبیر و تفسیر روایتی که طربی نقل منوده تنها باالی ابی‏مخنف مترکز کرده؛ ولی‬
‫رشیک و تسلسل او در نقل را فراموش کرده است‪ .‬طربی در روایت خود گفته‪« :‬عمر‬
‫بن شیبات به ما گفت که علی بن محمد به ما روایت کرد و او از واکی و واکی از‬
‫الحامش و الحامش از ابراهیم و محمد بن عبدالله االنصاری و ایشان از ابن عروبه‬
‫و او از قتاده و قتاده از شهر بن حاشب و ابی منخنف و ایشان از یوسف بن یزید و‬
‫ایشان از عباس بن سهل و مبارک بن فدحله و ایشان از عبیدالله بن عمر و یونس بن‬
‫ابی اسحاق و ایشان از عمروبن میسون االودی و او از عمربن خطاب رضی الله عنه‬
‫روایت می‏کند که زمانی عمر بن خطاب رضی الله عنه به خنجر زده‏شد‪ ...‬الخ»‬
‫نویسنده مقاله رصف باالی ابی مخنف مترکز منوده و او را ضعیف خوانده‏است و‬
‫‪196‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫رشیک یا یار ابی مخنف که عبارت از شهر بن حاشب است را فراموش کرده است‪.‬‬
‫در روایتی از یوسف بن یزید نقل است که قتاده از ابی منخف و شهر بن حاشب و هر‬
‫دوی ایشان از یوسف بن یزید روایت کرده اند در حالی‏که نویسنده تنها از ابا مخنف‬
‫نامربده‏است‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬شهر بن حاشب از سوی بعضی گروه‏ها و محدثین راوی‬
‫امین شناخته شده است‪.‬‬
‫االجلی(متوفی ‪261‬هـ‪.‬ق) در کتاب اثیقات خود نقل کرده‪« :‬شهر بن حاشب و او از‬
‫الشام و طبایی نقل کرده که او شخص امین است‪».‬‬
‫الحیثمی(متوفی ‪807‬هـ‪.‬ق) درباره شهر بن حاشب در کتاب مجمع الزواید و منبع‬
‫الفواید در جا‏های مختلف یاد منوده و گفته‪:‬‬
‫«شهر بن حاشب شخص امین خوانده شده و بعضی آن را غیر امین خوانده و احمد و‬
‫ابن موئین و ابو زهرا و یعقوب بن شیبا او را شخص امین خوانده اند‪ ».‬وی هم‏چنین‬
‫در جای دیگر می گوید‪« :‬شهر بن حاشب که از سوی بعضی‏ها شخص غیر امین تلقی‬
‫می‏شد و درباره‏اش بسیار مشاجره صورت گرفت و رسانجام او شخص امین خوانده‬
‫شد و او چند بار و در چندین جای شخص امین خوانده شده است‪ .‬هم‏چنین شهر بن‬
‫حاشب که از جانب بعضی اشخاص غیر امین خوانده می‏شد‪ ،‬رسانجام پس از بحث‬
‫و مذاکره از جانب گروهی او شخص امین خوانده شد‪».‬‬
‫ابن شاهین(متوفی ‪385‬هـ‪.‬ق) در کتاب خود که عبارت از تاریخ اسامی اشخاص و‬
‫راویان امین ثقات نام دارد می‏نویسد که یحی گفت که شهر بن حاشب یک شخص‬
‫امین بوده و این موضوع ثابت شده و در روایتی او از اهل شام خوانده شده و گفته‬
‫شده که او در برصه به‏رس می‏برده و از جمله اشعری‏ها بوده و او شخص امین خوانده‬
‫شده است‪.‬‬
‫پس به همین دلیل قتاده از ابی مخنف و شهر بن حاشب روایت منوده و قتاده تنها‬
‫هرگز از ابی مخنف روایت نکرده است‪ .‬از این‏جاست که شخص نویسنده و سائل در‬
‫باره امین بودن و تائید شدن این موضوع از سوی بیشرت از محدثین چیزی نگفته است‪.‬‬
‫اما در خصوص طربی باید گفت‪ :‬پیرامون روایت ابن سعد در الطبقاتی باید اذعان کرد‬
‫‪197‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫که نویسنده مقاله تنها یکی از روایات در الطبقاتی را یاد منوده که عبارت از سیامک‬
‫می‏باشد و تنها به همین روایت استناد منوده است‪ .‬در حالی‏که سند درست این روایت‬
‫قرار چنین است‪ :‬او گفت‪« :‬عبدالله بن بکر الشامی به ما گفت و او از حتیم بن ابی‬
‫صغیره روایت می‏‏کند که او از سیامک روایت می‏کند گفت که عمر بن خطاب رضی‬
‫الله عنه زمانی‏که مرگ وی نزدیک شد فرمود که من جانشین خویش را تعیین می‏کنم‪،‬‬
‫زیرا تعیین جانشین سنت است و هم‏چنین عمر بن خطاب رضی الله تعالی عنه گفت‪:‬‬
‫اگر من جانشین خویش را تعیین هم نکنم بازهم سنت است‪ .‬یعنی اگر من جانشین‬
‫خویش را تعیین کنم یا تعیین نکنم هردو حالت سنت است‪ .‬زیرا رسول الله صلی‬
‫الله عیله وسلم زمانی‏که از دنیا رحلت کرد جانشین خویش را تعیین نکرد و زمانی‏که‬
‫ابوبکر رضی الله تعالی عنه فوت منود‪ ،‬جانشین خویش را تعیین منود‪».‬‬
‫هم‏چنین نویسنده درجای دیگر گفته که سیامک در ابتدا شخص امین بود؛ ولی بعدا ً‬
‫تغییر کرده و گفته که سیامک هرگز عمر بن خطاب رضی الله تعالی عنه را مالقات‬
‫نکرده است‪ .‬درین باره باید گفت که نام سیامک در کتاب تحت عنوان تاریخ اسامی‬
‫اشخاص امین و ثقات که از ابن حبان(متوفی ‪354‬هـ‪.‬ق) است چنین آمده است‪:‬‬
‫سیامک بن حارب البکری از مردم کوفه بوده‪ ...‬و التواری و شعیبا نیز از وی روایت‬
‫و نقل منوده‏اند‪ .‬ح َمد بن سلمه گفت من از سیامک بن حارب شنیدم که می‏گفت‬
‫من هشتاد نفر از اصحاب محمد صلی الله علیه وسلم را مالقات منوده‏ام و با ایشان‬
‫هم صحبت بودم‪ .‬هم‏چنین سیامک در زمان حاکمیت حشام بن مالک از دنیا رحلت‬
‫منوده است‪ .‬باید گفت زمانی‏که یوسف بن عمر به حیث والی عراق انتخاب ‏شد و‬
‫او سیامک بن حارب بن اوس بن خالد بن نظار بن معاویه بن امیر بن زحل است‪.‬‬
‫هم‏چنین در کتاب تاریخ اسامی اشخاص و راویان امین و ثقات ابن شاهین چنین آمده‬
‫‏ست(درین کتاب گفته شده که سیامک بن حارب شخص امین و مورد اعتامد است)‪.‬‬
‫او گفت که عبدالله بن محمد البغاوی به ما گفت و او از محمد بن غیالن نقل کرد و‬
‫او از ح َمد بن سلمه و سلمه از سیامک بن حارب نقل کرده که گفت‪« :‬من هشتاد تن‬
‫از اصحاب محمد صلی الله علیه وسلم را مالقات منوده‏ام ‪».‬‬
‫‪198‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫پس از این ثابت می‏گردد که سیامک با هشتاد تن از اصحاب کبار دیدار و مالقات‬
‫منوده و با ایشان هم صحبت شده است‪ .‬پس از دالیل فوق ثابت می‏شود که سیامک‬
‫با عمر رضی الله تعالی عنه مالقات منوده و با او هم صحبت شده‪ ،‬زیرا در میان این‬
‫هشتاد تن صحابه‪ ،‬عمر رضی الله تعالی عنه نیز شامل می‏باشد‪ .‬اگر کدام صحابه از‬
‫روایت و نقل باقی مانده باشد‪ ،‬هرگز ثقه و صحیح بودن روایت را تحت پرسش نربده‬
‫و تأثیری بر ثقه و صحیح بودن روایت ندارد‪.‬‬
‫•عالوه بر این‪ ،‬ابن سعد پیرامون موضوع فوق روایات بیشرتی منوده که در آن‬
‫از سیامک هیچ نام نربده است‪ .‬او گفته که عبیدالله بن موسی گفت‪ :‬ارسائیل بن‬
‫یونس از ابی اسحاق و او از عمرو بن میسون نقل منوده که گفت‪« :‬من شاهد خنجر‬
‫خوردن عمر بن خطاب رضی الله تعالی عنه بودم‪ ...‬و او می‏گوید که عمر رضی الله‬
‫تعالی عنه گفت که علی‪ ،‬عثامن‪ ،‬طلحه‪ ،‬زبیر‪ ،‬عبدالرحمن بن عوف و سعد را به من‬
‫فراخوانید‪ .‬و سپس گفت که شعیب را نیز به من فراخوانید و شعیب نیز فراخوانده شد‬
‫و برایش گفت‪ :‬تا سه روز مردم را شام مناز بده تا این‏ اشخاص که من فراخواندم در‬
‫میان خویش مشوره منوده‪ ،‬جانشین من را تعیین منایند و عمر رضی الله تعالی عنه‬
‫گفت‪ :‬اگر به یک شخص توافق کردند و در میان شان یکی مخالفت کرد‪ ،‬رس وی را‬
‫بزنید‪».‬‬
‫عمرو بن میمون االودی در زمان رسول الله صلی الله علیه وسلم به اسالم گروید‬
‫و روایت است که او ‪ 100‬مرتبه حج منوده است و بعضی‪‎‬‏ها گفته که او ‪ 70‬مرتبه‬
‫حج منوده‪ ،‬هم‏چنین او زکات خویش را به رسول الله صلی الله علیه وسلم می‏داد و‬
‫در اسدالغبا آمده است که او شاهد خنجر خوردن عمر رضی الله تعالی عنه بود‪ .‬او‬
‫می‏فرماید که محمد بن عمر گفت و او از محمد بن موسی نقل می‏کند که او اسحاق‬
‫بن عبدالله بن ابی طلحه و او از انس بن مالک نقل می‏کند که عمر بن خطاب رضی‬
‫الله تعالی عنه یک ساعت قبل از مرگ خود به ابی طلحه االنصاری گفت‪« :‬یا ابو‬
‫طلحه همرای این مردم در شورا باش و همرای خود نیز ‪ 50‬تن از مردم انصار را بیاور‪،‬‬
‫ایشان در یکی از خانه‏ها مالقات و مشوره خواهند کرد‪ ،‬پس تو افرادی که همرایت‬
‫‪199‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آوردی از دروازه خانه که در آن مشوره صورت می‏گیرد‪ ،‬محافظت مناید‪ .‬هیچ کس‬
‫را اجازه ندهید تا داخل خانه گردد‪ ،‬هم‏چنین هرگز ایشان را اجازه ندهید تا بیشرت از‬
‫سه روز را بدون تعیین امیر واحد بگذرانند‪ ،‬از طرف الله سبحانه وتعالی تو جانشین و‬
‫مناینده من برای آنها هستی‪».‬‬
‫او گفت که محمد بن عمر به ما گفت‪« :‬موسی بن یعقوب از ابی الحواریث نقل منوده‬
‫و گفت عمر رضی الله تعالی عنه دستور داد که اگر من فوت منودم‪ ،‬اجازه بدهید تا‬
‫شعیب شام را سه روز مناز بدهد و هم‏چنین در میان خود به مشوره پرداخته و یکی را‬
‫از میان تان انتخاب مناید و سپس به وی بعیت کنید‪»....‬‬
‫پس از این‏جا واضح می‏گردد که ابن سعد روایت‏های مختلف و موثق درین باره داشته‬
‫درحالی‏که نویسنده و سائل تنها به یک روایت ظنی چنگ زده و آن را محکم گرفته‪ ،‬در‬
‫حالی‏که دالیل موثق درین باره وجود دارد و نویسنده هرگز در پی این دالیل نبوده و او‬
‫تالش می‏کند که مردم را از حق دور مناید‪ .‬متوجه باید بود که هرگز به این هدف نائل‬
‫منی‏آید‪ .‬از جانب دیگر‪ ،‬هدف شخص دریافت حق نبوده و او هرگز در جستجوی حق‬
‫نیست؛ بلکه هدفش منحرف کردن و مشکوک کردن مردم از راه حق می‏باشد که به این‬
‫هدفش هرگز منی‏رسد!‬
‫عالوه براین‪ ،‬پیرامون موضوع فوق دالیل و روایات زیادی وجود دارد‪ ،‬منجمله روایت‬
‫که ابن شهبات در کتاب خود تحت عنوان تاریخ مدینه چنین استدالل می‏کند که من‬
‫برای شام سه روایت آن را نقل می‏کنم‪:‬‬
‫‪1 .1‬ابوبکر العلیمی از الندهیر بن شومیل و او از ابن املبارک به ما گفت که یکی‬
‫از غالمان خانواده عفان به ما خرب داد که عمر بن خطاب رضی الله تعالی عنه شعیب‬
‫رضی الله تعالی عنه را دستور داد تا سه روز مردم را مناز بدهد و هم‏چنین گفت‪:‬‬
‫هرگز اجازه ندهد تا بیشرت از سه روز سپری شود که در میان خود یکی را تعیین منوده‬
‫و هرچه زودتر به وی بعیت مناید‪ .‬عمر رضی الله تعالی عنه فرمود‪« :‬از الله سبحانه‬
‫وتعالی برتسید باهم متحد شوید هرگز اجازه ندهید تا بی‏اتفاقی در میان شام راه پیدا‬
‫کند‪ ،‬هرگز در میان خود مشاجره نکنید‪ .‬از الله سبحانه وتعالی‪ ،‬رسول الله صلی الله‬
‫‪200‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫علیه وسلم و از امیر خود اطاعت کنید‪».‬‬

‫‪2 .2‬در جای دیگر چنین روایت شده که حباب بن برش از یحی بن آدم او از ابن‬
‫ادریس به ما گفت و او از طلحه بن یحی بن طلحه نقل منوده که او از عیسی بن‬
‫طلحه و او از ابن الزبیر روایت کرده که ایشان گفت‪ :‬زمانی‏که عمر رضی الله تعالی‬
‫عنه به خنجر زده شد و گفت‪« :‬اجازه بدهید شعیب شام را تا سه روز مناز بدهد و به‬
‫شعیب گفت همرای طلحه مشوره کن! اگر وی به کدام توافقی رسید یا این‏که همرای‬
‫هریک از ایشان در باره رسنوشت امت محمد صلی الله علیه وسلم فیصله و مشوره‬
‫مناید و برای رسیدن به توافق شام سه روز وقت دارید و اگر ایشان در سه روز به کدام‬
‫نتیجه نرسیدند‪ ،‬پس با طلحه مشوره کن و به فیصله‏ای برسید و یا این‏که با هریکی‬
‫فیصله بکنید و به توافقی برسید‪».‬‬
‫‪3 .3‬در جای دیگر چنین نقل شده است‪« :‬محمد به ما گفت و او از موسی بن عقبه‬
‫و او از نافی روایت کرده که عبدالله بن عمر رضی الله تعالی عنه به من سالم گفت و‬
‫گفت که میت عمر رضی الله تعالی عنه شسته شد و سپس تدفین گردید و هم‏چنین‬
‫تشیع جنازه وی نیز برگزار شد و راوی می‏گوید که او شهید شد و افزود که عمر رضی‬
‫الله تعالی عنه فرمود‪ :‬اگر من فوت کردم شام حق دارید تا سه روز منتظر مبانید و‬
‫اجازه بدهید تا شعیب مردم را مناز بدهد‪ ،‬و هرگز اجازه ندهید که روز چهارم شام‬
‫را بدون امیر فرا بگیرد و یا این‏که روز چهارم برسد و شام بدون امیر باشید‪ ،‬این کار‬
‫و فرصت را هرگز در میان خود اجازه ندهید‪ .‬عبدالله بن عمر رضی الله عنه را اجازه‬
‫دهید تا در پروسه مشوره دهی با شام اشرتاک مناید و هرگز او را در قضیه دخیل‬
‫نسازید و اجازه دهید تا طلحه در قضیه با شام دخیل باشد و درین کار او رشیک‬
‫شامست‪ .‬اگر او در روز سوم رسید و وارد پروسه مشوره دهی شد اجازه دهید بر امور‬
‫شام گواه باشد و درین باره شهادت بدهد و اگر سه روز سپری شد و او نرسید به کار‬
‫خود ادامه بدهید و هرچه رسیع‏تر به توافقی برسید‪». ...‬‬
‫او هم‏چنین به مقداد بن االسود گفته‪« :‬اگر من را در قرب نهادید‪ ،‬پس آن اشخاص‬
‫را در یک خانه جمع کنید تا این‏که ایشان یکی را از میان خویش رسپرست و امیر‬
‫‪201‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫خویش تعیین منایند‪ ».‬عمر رضی الله تعالی عنه هم‏چنین به شعیب رضی الله تعالی‬
‫عنه گفت‪« :‬تا سه روز مردم را خودت مناز بده و هم‏چنین علی‪ ،‬عثامن‪ ،‬زبیر‪ ،‬سعد و‬
‫عبدالرحمن بن عوف و هم‏چنین اگر زمانی‏که طلحه رسید فرا بخوان تا مشوره منایند و‬
‫عبدالله بن عمر رضی الله تعالی عنها را نیز فرابخوان؛ ولی هرگز او را در قضیه دخیل‬
‫نسازید و تا سه روز ایشان را نظارت کن‪ .‬اگر پنج تن ایشان به توافق رسید و دیگری‬
‫نرسید‪ ،‬رس وی را با شمشیر قطع کن! هم‏چنین اگر چهارتن به توافق رسید؛ ولی دوتن‬
‫دیگر نرسید‪ ،‬پس رس آنها را قطع مناید‪ .‬اگر سه تن به یک نفر رأی داد و موافقه کردند‪،‬‬
‫پس عبدالله بن عمر رضی الله عنه را قاضی تعیین کن تا یکی از ایشان را انتخاب مناید‬
‫و او هرکه را از دو تیم انتخاب منود آن را قبول کنید‪ .‬اگر ایشان به فیصله و قضاوت‬
‫عبدالله بن عمر رضی الله تعالی عنها قناعت نکردند‪ ،‬پس یک شخص را از میان تیمی‬
‫که عبدالرحمن بن عوف شامل آنست انتخاب کن و بقیه را به قتل برسانید‪ .‬البته اگر‬
‫ایشان به آن چه مردم به آن رضایت و قناعت نشان داد‪ ،‬اعرتاض کردند‪».‬‬
‫برعالوه‪ ،‬موضوع محدودیت سه روز برای تعیین خلیفه در روایتی که از قتل و رسزدن‬
‫نام برده نشده نیز آمده است‪« :‬اجازه دهید تا او سه روز مردم را مناز بدهد‪ ،‬اجازه ندهید‬
‫تا بیشرت از سه روز سپری شود‪ .‬اجازه ندهید تا سه روز بدون بعیت به خلیفه واحد‬
‫سپری شود‪ .‬اجازه دهید‪ ،‬شعیب شام را تا سه روز مناز بدهد سپس به توافقی برسید‬
‫و به آن رضایت و قناعت نشان دهید و به یکی از میان خویش دست بعیت بدهید‪».‬‬
‫هم‏چنین روایاتی بیشرتی اما با جزئیات وجود دارد که مسئله قتل و رسزدن در آن آمده‬
‫است تا سه روز مردم را مناز بده‪ ،‬اگر ایشان به یکی توافق کردند‪ ،‬رس مخالف را قطع‬
‫مناید و امثال این‪ .‬از جانب دیگر‪ ،‬روایاتی وجود دارد که در آن روی عمومیات بحث‬
‫کرده و‏ به جزئیات نپرداخته که رس مخالف را بزنید و در روایاتی دیگری به جزئیات‬
‫تذکر یافته که باید رس مخالف زده شود که هدف در آن هامنا معنی قتل را افاده می‏کند‪.‬‬
‫حال پرسش درین‏جاست که چرا نویسنده و سائل روی مسئله قتل شخص مخالف این‬
‫قدر مترکز منوده و روایاتی که در آن هیچ مسئله قتل تذکر نیافته فراموش منوده و هرگز‬
‫از آن نامی نربده است؟ نویسنده خواسته تا احساساتی و غریزوی بحث مناید و توسط‬
‫‪202‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫این کار خواسته تا به طور احساساتی توجه مردم را به خود جلب و نظریه خود را بر‬
‫آنها بقبوالند در حالی‏که این مسئله برای متامی واضح و هویدا است‪ .‬هم‏چنین مسئله‬
‫روایات که در آن هیچ از قتل و رس زدن بیان نشده نیز برای مردم واضح است و این هم‬
‫یک موضوع بسیار مهم و با اهمیت است‪.‬‬
‫رسانجام معلوم می‏گردد که نویسنده و پیروان وی هرگز در صدد جستجوی حق نبوده؛‬
‫بلکه ایشان می‏خواهند تا افکار عامه را مغشوش سازند‪ .‬ایشان می‏خواهند تا مانع‬
‫مردم از راه حق شوند‪ .‬هم‏چنین ایشان می‏خواهند تا راهی گنجشکک برای خویش‬
‫دریافت منایند و از کار کردن در راه حق و احیایی مجدد زندگی اسالمی شانه خالی‬
‫منایند‪ .‬آنها می‏خواهند از این فرض عظیم الله تعالی سبحانه وتعالی که اصحاب کبار‬
‫نسبت به دفن رسول الله صلی الله علیه وسلم به آن اولویت دادند‪ ،‬شانه خالی منوده‬
‫و انگشت انتقاد به سوی آنانی بگیرند که درین راه کار می‏کنند‪ .‬اما در قبال نوشته‬
‫نویسنده که در آخر وی چنین نوشته‪« :‬چطور عمر رضی الله تعالی عنه دستور قتل‬
‫اصحاب جلیل القدر را می‏دهد؟ چطور عمر رضی الله تعالی عنه که بهرتین صحابه‬
‫در میان اصحاب است چنین دستور را صادر می‏کند‪ ....‬الخ» باید گفت که احکام‬
‫رشعی از مصادر رشعی مبتنی بر دالیل و اسناد موثق و معترب اخذ می‏‏شود‪ ،‬نه طبق‬
‫خواهشات و فرضیات‪.‬‬
‫پس پاسخی را که ما پیرامون پرسش شام ارایه کردیم‪ ،‬حق بوده و برای آنانی‏که ایشان‬
‫در جستجوی حق هستند‪ ،‬رهنمود کامل است و هم‏چنین آنانی‏که صاحب علم و درک‬
‫هستند آن را درک می‏کنند و اقدام به عملی کردن آن می‏کنند‪ .‬پس اگر کسی به گناه خود‬
‫افتخار می‏کند‪ ،‬مذبذب است و بر درک و فهم آن پافشاری می‏کند قسمی‏که نویسنده‬
‫پافشاری منوده‪ ،‬پس از پاسخ ما مستفید می‏شود و ان‏شاءالله این پاسخ مشکلش را‬
‫حل منوده و فایده زیادی به وی می‏‏رساند‪ .‬در غیر آن‪ ،‬ما مشکل او را به الله سبحانه‬
‫وتعالی ارجاع می‏کنیم‪ .‬زیرا تنها الله سبحانه وتعالی است که مشکالت انسان را به راه‬
‫راست هدایت می‏کند‪.‬‬

‫‪203‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫دست مزد ثابت در ذمه و عهد‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫هرگاه پرداخت َدین‪ ،‬چه َدین دست مزد باشد یا قرض‪ ،‬از طرف قرضدار بدون عذر‬
‫به مدت طوالنی (ده سال) به تأخیر انداخته شود‪ ،‬درحالی‏که ارزش پول رائج تغییر‬
‫منوده و نقصان به میان آید‪ .‬پس نقصان و کمی پول را چه کسی در این میان متحمل‬
‫می‏شود؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و عليكم السالم و رحمت الله و بركاته!‬
‫بدون شک دست مزد ثابت در ذمه و عهد انسان مانند َدین است‪ .‬کسی‏که باالی‬
‫شخصی َدین داشته‏ باشد‪ ،‬برای او الزم است تا آن را طبق رشوط توافق شده میان‬
‫جانبین ادا کند‪ .‬اگر َدین‏دار در ادای َدین خود به دلیل تنگ دستی تأخیر منود‪ ،‬برای‬
‫صاحب دین الزم است به َدین‏دار مهلت دهد تا وضع اقتصادی او بهرت شده و قادر به‬
‫پرداخت َدین خود گردد‪ .‬چنان‏چه الله تعالی فرموده‏است‪:‬‬
‫س ٍة ﴾ [سوره بقره‪]280 :‬‬
‫س ٍة َف َن ِظ َر ٌة إِلَى َم ْي َ َ‬
‫﴿ َوإِنْ كَانَ ُذو ُع ْ َ‬

‫و اگر(قرضدار) قدرت پرداخت[پول قرض را] نداشته باشد‪ ،‬او را تا هنگام توانایی‏‬
‫مهلت دهید‪.‬‬
‫اما زمانی‏که قرضدار به ادای َدین خود قادر بوده و قصدا ً آن را به تأخیر اندازد‪ ،‬شخص‬
‫رشید و او از‬
‫مذکور نظر به این حدیث که ابوداود و ابن ماجه از حرضت عمرو ابن َ‬
‫پدرش و پدرش از رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت منوده جزا داده می‏شود‪:‬‬
‫تأخیر در پرداخت َدین توسط َدین‏دار توامنند‪ ،‬شکایت‪ ،‬زشتی‪ ،‬شکنجه و حبس وی‬
‫را در قبال دارد‪.‬‬

‫‪204‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اما اگر تفاوت پول به تناسب طال و نقره‪ ،‬در این میان پائني و باال شود‪ ،‬آیا صاحب َدین‬
‫يا قرضدار اين تفاوت را عهده دار می‏شود یا خیر؟ در این مسئله آرای مختلف وجود‬
‫دارد‪ ،‬اما راجح‏ترین اینست که پرداخت َدین به منظور جلوگیری از سود در مقدار پول‬
‫به عین نقد و عددی ‏باشد که در ذمه ثابت است و این تا زمانی تغییر پذیر نیست که‬
‫نوعیت پول از طرف مرجعی که آن را صادر منوده متداول و به رسمیت شناخته شود؛‬
‫اما در صورت که صاحب مال می‏خواهد از کاهش ارزش پول خود جلوگیری مناید‪،‬‬
‫بايد طال و يا هر سكه قیمتی دیگری را به قرض دهد تا ارزش آن ثابت باقی مباند‪.‬‬
‫در پایان از الله سبحانه وتعالی خواهانیم تا اين امت را به اقامه دولت خالفت راشده‬
‫عزت بخشد‪ ،‬دولت که واحد پولی آن طال و نقره بوده و ارزش آن ذاتاً محفوظ است‪.‬‬
‫از جانب دیگر‪ ،‬سیستم اقتصادی در نظام خالفت به صورت يكنواخت بوده و مردم‬
‫در زندگی از نعمت‏های زیادی برخوردار می‏باشند و در ضمن اموال مردم مصئون‬
‫می‏باشد‪ .‬و الله سبحانه وتعالی در این امر قادر و تواناست‪.‬‬

‫‪205‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫پیرامون گناهان کبائر و صغائر‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم عليكم و رحمت الله و بركاته!‬
‫شیخ فاضل ما‪ ،‬پرسشی دارم پیرامون عبارت وارد شده در کتاب شخصیه جلد اول‬
‫صفحه (‪ )46‬که چنین ‏است‪« :‬و الله سبحانه وتعالی هر که را از جمله‏ای بندگانش‬
‫بخواهد داخل جهنم می‏مناید؛ به خصوص کسانی را که میزان کبائر و زشتی‏های شان‬
‫بر اعامل حسنه و صغائر شان سنگینی کند‪ ».‬منظور از صغائر چیست؟ اگر معنی‬
‫صغائر گناهان کوچک باشد‪ ،‬پس چرا با حسنات یکجا وضع شده است؟ به یقین که‬
‫من از اعضای حزب التحریر نیستم‪ ،‬برای این‏که حزب در منطقه ما فعالیت ندارد‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و عليكم السالم و رحمت الله و بركاته!‬
‫گناهان صغائر‪ ،‬گناهانی است که دارای عقوبت خفیف و گناهان کبائر گناهانی است‬
‫که مجازات شدیدی در قبال دارند‪ .‬به عنوان مثال‪ :‬دروغ گفنت حرام است؛ اما اگر به‬
‫‏فرزند خود بگویی‪ :‬بیا که چیزی در دستم دارم‪ ،‬برایت بدهم و هنگامی‏ نزدت آمد و‬
‫در دستت چیزی نبود که‏برایش بدهی‪ ،‬در این حال به او دروغ گفته‏ای و این یک گناه‬
‫است‪ .‬اما تأثیر آن خفیف است؛ یعنی از جمله صغائر است‪ .‬احمد از ابی هریره رضی‬
‫الله عنه روایت منوده است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند‪:‬‬

‫ال هَاكَ ‪ ،‬ثُ َّم ل َْم ُي ْع ِط ِه َفه َ‬

‫ِي كَ ْذ َب ٌة﴾‬ ‫َال لِ َصب ٍّ‬
‫ِي‪ :‬تَ َع َ‬ ‫نق َ‬‫﴿ َم ْ‬

‫اگر کسی به پرسی گفت‪ :‬بیا این‏جا تا برایت چیزی دهم‪ ،‬سپس به او چیزی نداد‪،‬‬
‫دروغی را مرتکب شده است‪.‬‬
‫اما اگر فرمانده ارتش شام را برای کشف و اطالعات در مورد دشمن در پشت کوه‬
‫فرستاد و تو آمدی و گفتی که در پشت کوه دشمن نیست‪ ،‬در حالی‏که دشمن در آن‏جا‬

‫‪206‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫موجود بود‪ ،‬مرتکب درو ‏غ و گناه بزرگ شده‏اید؛ چون تأثیر آن بزرگ و گناه آن عظیم‬
‫و مجازات آن نیز بزرگ است‪ .‬این عمل در زمره‏ی گناهان کبیره به حساب می‏آید‪ ،‬به‬
‫همین گونه اعامل دیگر‪.‬‬
‫پس اگر گناهان صغیره با حسنات در یک جمله واقع شده‪ ،‬بدین معنی نیست که‬
‫کناهان صغیره و اعامل حسنه در یک کفه واقع می‏شود‪ ،‬بلکه این یک اسلوب در‬
‫زبان عربی است که آن را اسلوب «مقابله» می‏نامند‪ .‬در این اسلوب از دو گروه تذکر‬
‫به عمل می‏آید و با دو گروه دیگر پیروی می‏گردد‪ ،‬به این رشح که گروه سوم در برابر‬
‫گروه اول و گروه چهارم در مقابل گروه دوم قرار می‏گیرد‪ ،‬مثالً الله سبحانه و تعالی‬
‫می‏فرماید‪:‬‬
‫ل هُدً ى أَ ْو ِ‬
‫ف ضَ َللٍ ُم ِبنيٍ﴾‬ ‫﴿ َوإِنَّا أَ ْو إِيَّاك ُْم لَ َع َ‬

‫یا ما و یا شام بر(طریق) هدایت یا در ضاللت آشکاری هستیم!‬

‫به این ترتیب که « َو ِإنَّا» در مقابل «لَ َع َل ُه ًدى» و « ِإيَّاكُ ْم» در مقابل ِ‬
‫«ف ضَ َل ٍل ُم ِبنيٍ»‬
‫واقع می‏شود‪ .‬و معنی‏اش چنین نیست که « َوإِنَّا أَ ْو إِيَّاكُ ْم» هر دو مشابه و در یک‬
‫کفه قرار دارند‪ ،‬بلکه هامن‏ طوری‏که یاد آورشدیم اول در مقابل سوم و دوم در برابر‬
‫چهارم قرار دارد‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬معنی‏شیوه‏ای مقابله در جمله‏ای «رجحت كبائر هم و‬
‫سيئاتهم عىل صغائر هم و عىل حسناتهم؛ یعنی کسانی را که میزان کبائر و زشتی‏های‬
‫شان بر اعامل حسنه و صغائر شان سنگینی کند‪ »،‬به این معنی است که کبائر آنها بر‬
‫صغائر شان و زشتی‏ها و پلشتی‏های شان بر حسنات شان رجحان دارد و معنی‏اش‬
‫چنین نیست که صغائر و حسنات شان در کفه واحد و مشابه هم قرار دارند‪ ،‬و تائید‬
‫این سخن تکرار شدن حرف جر «علی» قبل از صغائر و حسنات است تا تبین مناید که‬
‫آنها دو حرف مختلف‏اند‪ ،‬و تنها با حرف عطف «واو» اکتفا نشده است؛ بلکه می‏گوید‪:‬‬
‫«عىل صغائرهم و عىل حسناتهم»(درین‏جا واو عطف بکار نرفته است که مابعد جمله‬
‫را به ماقبل آن عطف مناید‪ ،‬بلکه با دو تکرار حرف جر «علی» آمده است)‪ .‬برای از بین‬
‫بردن التباس گفته است‪« :‬عىل صغائرهم وعىل حسناتهم» اما به جمله‏ای که پرسش‬
‫‪207‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫خود را به آن اختتام بخشیده اید‪ ،‬به یقین من از اعضای حزب نیستم‪ ،‬برای این‏که حزب‬
‫در منطقه ما فعالیت ندارد‪ ،‬اگر دوست‏داری که این خیر عظیم را که ما مردم را به سوی‬
‫آن فرا می‏خوانیم با خود حمل منایی‪ ،‬این امکان وجود دارد که ما تو را در این خیر‬
‫مساعدت منائیم‪.‬‬

‫‪208‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫مخالفت پدر با وظیفه دخرت‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫می‏خواهم در مورد وظیفه‏ی که برایم پیشنهاد شده پرسشی داشته باشم؛ زیرا پدرم‬
‫بنابر اجتامع فاسد که ما به آن روبه‏رو هستیم و مسئولیت پدری که در قبال من‬
‫دارد‪ ،‬به تشویش بوده و به انجام آن مخالفت می‏کنند‪ .‬وظیفه‏ که برایم پیشنهاد شده‬
‫معلمی اطفالی است که در حدود نه ساله هستند‪ .‬من باهمکاری یک زن جوان‬
‫دیگر مسئولیت رهنامیی این اطفال را در رابطه به مساجد قدس‪ ،‬دیوارها و دیگر‬
‫امور مربوط به آن به دوش خواهیم داشت که ظاهرا ً در این وظیفه مشکل رشعی‬
‫را منی‏بینم؛ لیکن پدرم بنابر تشویشی که از فضای فاسد جامعه دارد‪ ،‬می‏گوید‪:‬‬
‫این موضوع به کار تو و آن زن همکارت منحرص نخواهد شد‪ ،‬بلکه با تغییرات و‬
‫دستکارهای روبه‏رو می‏شوید که شائسته یک فامیل مسلامن نخواهد بود‪ .‬در حالی‏که‬
‫حسب معلومات و برداشت خودم کار من تنها با آن زن جوان خواهد بود‪ ،‬اما پدرم‬
‫قناعت نکرد؛ زیرا او بر فضای حاکم جامعه اعتامد ندارد و به رد این وظیفه تأکید‬
‫منوده نگرانیش را چنین اظهار می‏دارد‪ :‬انجام چنین کارهای قبل از برپایی دولت‬
‫خالفت و داشنت فرمانروایی که رعیت خود را حامیت مناید‪ ،‬درست نیست‪ .‬بنا ًء در‬
‫رابطه نظر شام چیست؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫برای شام بهرت از همه اطاعت پدر است‪ ،‬چون او همیشه متوجه حفظ عفت و عزت‬
‫شامست‪ .‬کار تو منحیث رهنامی اطفال در خصوص قدس‪ ،‬اگر در هامن حد که‬
‫گفتید باشد مباح است‪ .‬لیکن بنابر تشویش و نگرانی که پدرتان نسبت به مؤسسه‏ای‬
‫که قرار است شام در آن کار کنید دارد‪ ،‬کارتان تنها بر تربیه اطفال خالصه منی‏شود‪،‬‬
‫بلکه شاید ارتباطات دیگری را تقاضا منایند که موجب اختالط زن و مرد و یا امور‬
‫‪209‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫نامرشوع دیگر‪ ،‬هامنند آن می‏شود که پدرت نیز از همین خوف دارد‪.‬‬

‫دقیقاً شام می‏دانید که اصحاب رضی الله عنهم‪ ،‬اعم از مرد و زن آنها از ترس این‏که‬
‫مبادا در حرام واقع شوند‪ ،‬حتی از آن نوع مباحی که نزدیک به حرام می‏بود دوری‬
‫می‏کردند‪ .‬حاصل سخن اين‏که با پدر خود باید تفاهم منائید تا قناعت کند و نیز‬
‫مطمنئ شود‪ ،‬مبنی بر این‏که وظیفه شام در آن مؤسسه تنها تربیه اطفال است و با‬
‫آن حرام آلوده منی‏شود‪ ،‬درین صورت گناهی بر تو نیست و اگر پدرت به انجام این‬
‫وظیفه موافقت نکرد‪ ،‬ولو آن‏ عمل مباح هم باشد باید از پدر خویش اطاعت کنید و‬
‫در اطاعت پدر برای شام اجر و ثواب عظیم است‪ ،‬زیرا الله سبحانه وتعالی نیکویی‬
‫با والدین را هم‏ردیف عبادت خود ذکر منوده و از جمله نیکویی با ایشان فرمانربداری‬
‫از امر مرشوع آنهاست‪ .‬چنان‏چه الله سبحانه وتعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫ن ِع ْندَكَ الْ ِك َ َ‬
‫ب‬ ‫سانًا ِإ َّما يَ ْب ُل َغ َّ‬ ‫َض َربُّكَ َأ َّل تَ ْع ُبدُ وا ِإ َّل ِإيَّا ُه َوبِا ْل َوا ِلدَ يْنِ ِإ ْ‬
‫ح َ‬ ‫﴿ َوق َ‬
‫ُم َوق ُْل لَ ُه َم َق ْو ًل كَ ِرميًا﴾‬ ‫ُم ف ََل تَق ُْل لَ ُه َم أُ ٍّ‬
‫ف َو َل تَ ْن َه ْره َ‬ ‫ُم أَ ْو ِك َله َ‬ ‫أَ َ‬
‫حدُ ه َ‬
‫[سوره ارساء‪]23:‬‬
‫ای انسان! پروردگارت فرمان داده است كه جز او را نپرستيد‪ ،‬و به پدر و مادر نيكی‬
‫كنيد و با آنان نيكو رفتار منائيد‪ .‬هرگاه يكی از آن دو‪ ،‬و يا هر دوی ايشان نزد تو به سن‬
‫پريی برسند كمرتين اهانتی بديشان مكن و حتی سبك‏ترين تعبري نامؤدبانه(اُف) به‬
‫آنان مگو! و بر رس ايشان فرياد مزن و آنان را از پيش خود مران و با سخنان محرتمانه‬
‫با آن دو سخن بگو‪.‬‬
‫هم‏چنان امام احمد از عبدالله بن عمر رضی الله عنه در مسند خود روایت می‏کند که‬
‫وی فرمود‪:‬‬
‫َال‪ :‬أَ ِط ْع َأ َباكَ َما دَا َم‬ ‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬
‫سل ََّم َفق َ‬ ‫ص َّ‬‫سولِ الل ِه َ‬ ‫َان إِ َ‬
‫ل َر ُ‬ ‫﴿ إِنَّ أَ ِ‬
‫ب شَ ك ِ‬
‫ح ًّيا‪َ ،‬و َل تَ ْع ِص ِه ﴾‬
‫َ‬

‫‪210‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫پدرم نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم از من شکایت منود‪ :‬رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم برایم فرمود‪ :‬پدرت تا وقتی زنده است از وی اطاعت کن‪.‬‬

‫‪211‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫مدت زمانی‏که برای انتخاب خلیفه مجاز است‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫می‪‎‬خواهم پرسشی را در زمینه حد اکرث زمان مجاز برای نصب خلیفه پس از عزل و کنار‬
‫رفنت امام قبلی مطرح منایم که بر اساس کتاب «ساختار اداری در دولت اسالمی» سه‬
‫روز تعیین شده‏است‪ .‬این زمان براساس روایت حرضت عمر رضی الله عنه استنباط‬
‫گردیده‏است‪ ،‬چون عمر رضی الله عنه به اصحاب دستور داد که هر یکی از آن شش‬
‫تن اصحاب جید و کبار که با نصب خلیفه مخالفت کنند‪ ،‬به قتل رسانده شوند‪ .‬پرسش‬
‫من اینست که شامری از مردم می‏گویند این روایت به دلیلی «ضعیف» است که از‬
‫تاریخ طربی اخذ شده‏است‪ .‬شام درین باره چه نظر دارید؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫موضوع تعیین سه روز برای نصب خلیفه توسط حرضت عمر رضی الله عنه در میان‬
‫جمعی از اصحاب بیان شده است‪ .‬حرضت عمر رضی الله عنه به حرضت صهیب در‬
‫مقابل گروهی از اصحاب چنین گفت‪:‬‬
‫ن‬
‫ح َمنِ ْب َ‬ ‫س ْعدً ا َو َع ْبدَ ال َّر ْ‬ ‫خ ْل َع ِل ًّيا َو ُعث َْمنَ َوال ُّز َب ْ َ‬
‫ي َو َ‬ ‫ام‪َ ،‬و َأ ْد ِ‬
‫اس �ث َ َلثَ َة َأ َّي ٍ‬
‫ص ِّل بِال َّن ِ‬‫﴿ َ‬
‫ب‬‫س ٌة َو َرضُ وا َر ُج ًل َوأَ َ‬ ‫خ ْم َ‬‫وسه ِْم‪َ ،‬فإِنِ ا ْج َت َم َع َ‬ ‫ل ُر ُء ِ‬ ‫ح َة إِنْ َق ِد َم‪َ ...‬وق ُْم َع َ‬ ‫ف َوطَلْ َ‬ ‫َع ْو ٍ‬
‫ِالس ْيف﴾‬ ‫سهُ ب َّ‬ ‫ب َرأْ َ‬ ‫سهُ أَ ِو ْ ِ‬
‫اض ْ‬ ‫حدٌ فَاشْ دَخْ َرأْ َ‬ ‫َوا ِ‬

‫مردم را برای سه روز با هدایت و صالح رهربی کن! و علی‪ ،‬عثامن‪ ،‬زبیر‪ ،‬سعد‪،‬‬
‫عبدالرحمن بن عوف و طلحه را با همدیگر جمع کن‪ .‬بر آنها نگهبان باش‪ ،‬اگر دیدی‬
‫که پنج تن شان به نصب یک شخص توافق کردند‪ ،‬در حالی‏که شخص باقی مانده با‬
‫ایشان مخالفت کند‪ ،‬رس او را با شمشیرت از تنش جدا کن‪.‬‬

‫‪212‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫این قضیه توسط ابن سبا در تاریخ املدینه آمده و طربی نیز در تاریخ خود و ابن سعد‬
‫در الطبقات الکربی آورده است‪ .‬این موضوع در مقابل اهل شورا که از بزرگان صحابه‬
‫تشکیل یافته بود‪ ،‬بیان گردیده؛ یعنی در مقابل چشم و گوش اصحاب این قضیه اتفاق‬
‫افتاده است و هیچ روایتی وجود ندارد که حتی یکی از آنها با این دستور مخالفت‬
‫کرده و یا چیزی مخالف آن را بیان منوده باشند‪ .‬بنابرین‪ ،‬این مسئله نشان دهنده اجامع‬
‫اصحاب بوده و واضح می‏سازد که برای مسلامنان جائز نیست تا بیشرت از سه روز را‬
‫در حالی سپری کنند که خلیفه نداشته باشند‪ .‬پس باید گفت که اجامع اصحاب‪ ،‬مثل‬
‫قرآن و سنت دلیل رشعی محسوب می‏شود‪.‬‬
‫با درک این مسئله که برای مسلامنان جواز ندارد تا سه روز را در حالی سپری کنند که‬
‫کُرسی خالفت خالی باشد‪ ،‬اما این نکته نیز مهم است که تنها در صورتی مجاز است‬
‫که موانع و مشکالت جدی بر رس راه اقامه آن وجود داشته باشد‪ .‬گناه این مسئله از‬
‫دوش کسانی ساقط می‏باشد که مرصوف تأسیس و ادای تکلیف خود باشند؛ یعنی‬
‫برای روی کار آوردن خلیفه کار و پیکار کنند‪ .‬ابن حبان و ابن ماجه از ابن عباس رضی‬
‫الله عنه روایت کرده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫﴿ إن الله وضع عن أمتي الخطأ‪ ،‬والنسيان‪ ،‬وما اس ُتكْرِهوا عليه ﴾‬

‫به تحقیق الله سبحانه وتعالی گناه را از گردن امت من در حالت خطا‪ ،‬فراموشی و‬
‫مجبوری برداشته است‪.‬‬
‫اگر مسلامنان در امر تأسیس دولت و نصب خلیفه کار و فعالیت نکنند تا زمانی گناه‬
‫از گردن شان ساقط منی‏شود که خلیفه نصب شود‪ .‬اما در صورت امتناع از کار برای‬
‫تأسیس خالفت در زمانی‏که خلیفه وجود ندارد‪ ،‬چیزی است که گناه آن باقی بود و الله‬
‫سبحانه وتعالی آنان را در روز قیامت مورد محاسبه قرار می‏دهد‪ ،‬زیرا این نوع ترک‬
‫فرض‪ ،‬مثل هر نوع ترک فرض دیگری است که عقاب را در پی داشت‪.‬‬

‫‪213‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫معنی منطق االحساس و احساس فکری چیست؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫عامل بزرگوار‪ ،‬جناب امیر صاحب عطا بن خلیل ابورشته‪ ،‬پرسشی به ارتباط قسمتی‬
‫از منت کتاب «تکتل حزبی» دارم که در آن کلمه «مخلص» ضمن عبارتی چنین آمده‪:‬‬
‫«حتی‪ ،‬اگر خود فرد بخواهد مخلص نباشد؛ به آن قادر نخواهد شد‪ ».‬پس این چه‬
‫معنی دارد؟ هم‏چنان آرزومندم تا معنی «منطق االحساس» و «احساس فکری» را‬
‫توضیح دهید؟ نهایت سپاس‏گزارم و می‏خواهیم تا الله سبحانه وتعالی شام را با برپایی‬
‫خالفت هم‏چنان‏ پیشوای ما داشته باشید‪ .‬الله شام را جزای خیر دهد‪.‬‬
‫پاسخ‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫چنین بر می‏آید که هدف پرسش شام قسمتی از منت صفحه (‪ )26-25‬کتاب تکتل‬
‫حزبی چنین آمده است‪ « :‬احساسی که در حزب منجر به فکر گردیده‪ ،‬این فکر را در‬
‫میان سایر افکار موجود هویدا و بر جسته می‏گرداند و خود یکی از آن افکار می‏باشد‪.‬‬
‫این فکر در آغاز ضعیف‏ از متام افکار دیگر جلوه می‏کند؛ زیرا‏ تا هنوز در امت متمرکز‬
‫نشده و در فضای عام جامعه پشتیبان هم ندارد‪ .‬اما با آنهم‪ ،‬این فکر بر منطق االحساس‬
‫(فهمی که در نتیجه ادراک حسی به وجود می‏آید) استوار است‪ .‬احساس فکری‪،‬‬
‫احساس واضحی است که از افکار عمیق رسچشمه گرفته‏ و تولید می‏شود‪ .‬به صورت‬
‫طبیعی این فکر هر کسی را که از آن متأثر گردد‪ ،‬مخلص می‏سازد؛ حتی اگر فرد هم‬
‫بخواهد که مخلص نباشد‪».‬‬
‫پرسش شام اینست که معنی منطق االحساس و احساس فکری چیست؟ و چه باعث‬
‫می‏شود که این فکر‪ ،‬حامل خود را مخلص سازد؟ بخش عمده‏ای پاسخ به پرسش شام‬
‫در کتاب مفاهیم حزب التحریر است که معنی منطق االحساس و احساس فکری در‬

‫‪214‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آن بیان شده‏است‪ .‬در کتاب مفاهیم صفحه (‪ )59-58‬چنین آمده‏است‪ « :‬به هیچ وجه‬
‫جائز نیست که عمل را از فکر‪ ،‬هدف مشخص و یا از ایامن جدا کرد‪ ،‬زیرا این جدایی‬
‫اگرچه اندک هم باشد بر نفس‪ ،‬نتایج و استمرار عمل خطر دارد‪ .‬بنا ًء برای فاعل‬
‫رضوری است که هدفش مشخص‪ ،‬قابل فهم و واضح باشد تا به انجام آن اقدام مناید‪.‬‬
‫و رضوری است تا منطق االحساس‪ ،‬اساس قرار داده‏ شود؛ یعنی فهم و تفکر ناشی از‬
‫حس منودن واقعیت باشد‪ ،‬نه از فرضیه‏های قضایای خیالی‪ .‬دیگر این‏که حس منودن‬
‫واقعیت طوری باشد که باالی دماغ موثر بوده و با معلومات سابقه یک حرکت دماغی‬
‫را ایجاد مناید که آن فکر است‪ .‬فلهذا این روند باعث عمیق شدن در تفکیر و زمینه‬
‫ساز عمل می‏گردد؛ یعنی منطق االحساس منجر به احساس فکری می‏شود‪.‬‏احساسی‬
‫که نزد انسان فکر را تقویه(پشتیبانی) می‏کند‪ ،‬از همین‏رو احساس حاملین دعوت بعد‬
‫از فهم آن قوی‏تر از احساس شان قبل از آن می‏باشد‪».‬‬
‫منطق ‏االحساس؛ یعنی انسان فکر را بعد از حس منودن مستقیم واقعیت و آگاهی‬
‫بر آن اخذ مناید‪ ،‬نه با آموزش و تلقینی که صحت آن قطعی نیست‪ ،‬هم‏چنین نه با‬
‫فرضیه‏های خیالی‪.‬‬
‫بنا ًء منطق‏االحساس‪ ،‬به معنی تفکیر مستند به حس مستقیم واقعیت می‏باشد‪ .‬هم‏چنان‬
‫منطق‏االحساس ثابت و قوی‏تر از غیرش است‪ ،‬چون به حس مستقیم ارتباط دارد‪ .‬به‬
‫عنوان‏ ‏مثال‪ :‬میزان پی‏بردن شخص به عقب ماند‏گی و ناتوانی ساکنین افریقا توسط‬
‫معلوماتی که در نتیجه آموخنت برایش حاصل می‏شود بسیار متفاوت است با این‏که‬
‫وی عقب ماندگی افریقا را از نزدیک ببیند و مستقیامً از واقعیت آن‏جا آگاهی حاصل‬
‫مناید‪ ،‬و از خالل این معلومات به قضاوت در مورد ناتوانی و عقب ماند‏گی افریقا‬
‫برسد‪.‬‬
‫در مقابل احساس فکری‪ ،‬احساس محض وجود دارد و آن طوری است که واقعیت‬
‫بدون این‏که متعلق به آن فکری وجود داشته ‏باشد حس می‏شود‪ .‬هرگاه نزد شخص‬
‫فکر و احساس به واقعیت هردو به میان آمد‪ ،‬پس بدون شک که این احساس‪ ،‬ثابت‬
‫و قوی‏تر از احساس محض می‏باشد؛ یعنی احساسش قبل از وجود فکر است‪ .‬پس‬
‫‪215‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫احساسی که بعد از وجود فکر متعلق به آن حاصل می‏شود‪ ،‬به نام احساس فکری یاد‬
‫می‏گردد‪ .‬مثالً احساس شخص به واقعیت افریقا بعد از شناخت وی از مفهوم انحطاط‬
‫و نهضت قوی‏تر است نسبت به احساس وی به واقعیت افریقا قبل از فهم معنی فکری‬
‫انحطاط و نهضت‪ .‬هم‏چنان احساس‏ به وحشت‪ ،‬استثامر و به یغام بردن ثروت‏های‬
‫افریقا توسط غرب کافر بعد از آگاهی فکری به سیاست‏های این دولت‏ها در قبال‬
‫افریقا؛ قوی‏تر است نسبت به احساس قبل از وجود این آگاهی‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬شباب حزب التحریر در افریقا‪ ،‬انحطاط مجتمع‪ ،‬وحشت و استثامر کردن‬
‫رسزمین‏شان توسط غرب کافر را بیشرت از دیگران درک و احساس می‏کنند‪ .‬از جهت‬
‫فهم و معلومات شان به معنی انحطاط‪ ،‬سیاست‏های د َول استعامرگر و در نهایت‬
‫حرص آنها در قبال رسزمین‏های اسالمی قوی‏تر است؛ اما احساس دیگران نسبت به‬
‫این قضیه ضعیف است‪ .‬تاجایی‏که حتی بعضی از آنها به این امر احساس و توجهی‬
‫ندارند‪.‬‬
‫فکر تغییر آوری که یک حزب مبدائی از طریق «منطق االحساس» که متصل به نتایج‬
‫صادق و صحیح باشد‪ ،‬به آن می‏رسد‪ ،‬و چنان احساس فکریی از آن تولید می‏شود‬
‫که حاملش را وا دار می‏سازد تا واقعیت را به وجه احسن و صحیح حس مناید‪ .‬پس‬
‫یقیناً این فکر نزد شخص مفاهیم راستینی را ایجاد می‏کند که در حد معلومات نظری‬
‫باقی منی‏ماند‪ ،‬و حامل این فکر حقایق امور را درک می‏کند که جز این بوده منی‏تواند‬
‫تا هامنند فکرش مخلص و صادق باشد؛ یعنی او منی‏تواند نفس خود را مغشوش‬
‫و خیالی ساخته که خالف واقعیت را تصور مناید‪ ،‬بلکه واقعیت را چنان‏که هست‬
‫ج درست آن را می‏داند‪ .‬پس تا زمانی‏که چنین فکری در انسان باشد‪ ،‬به‬ ‫می‏بیند و عال ِ‬
‫جز اخالص چیز دیگر را به بار منی‏آورد‪.‬‬

‫‪216‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫مفهوم «قدرت» در رشوط انعقاد خالفت‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫در کتاب شخصیت اسالمی نسخه عربی جلد دوم‪ ،‬بخش هفتم‪ ،‬صفحه (‪ )33‬تحت‬
‫عنوان «رشوط خلیفه» گفته شده است که قدرت از جمله رشوط خلیفه به شامر میرود‪.‬‬
‫اما در ادامه گفته است‪« :‬در انعقاد خالفت شجاع بودن ویا صاحب نظر بودن رشط‬
‫نیست که به سبب آن خلیفه بتواند به وجه احسن امت را غمخواری کند و تدابیر زیرکانه‬
‫در برابر مصالح امت اخذ کند‪ ».‬پس سوال این جاست که آیا «شجاعت‪ ،‬صاحب نظر‬
‫بودن در امور سیاسی و اتخاذ تدابیر خوب» شامل قدرت محسوب می‏شود یاخیر؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫آن‏چه در کتاب «شخصیت اسالمی» بیان شده اینست‪« :‬در انعقاد خالفت شجاعت‬
‫و صاحب نظر بودن رشط نیست که به سبب آ ‏ن خلیفه بتواند به وجه احسن امت را‬
‫غمخواری کند و تدابیر زیرکانه در برابر مصالح امت اخذ کند‪ ».‬زیرا حدیثی از رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم درین باره روایت نشده است‪ .‬پس به این دلیل حکم رشعی‬
‫وجود ندارد تا شجاعت و صاحب نظر بودن را از جمله رشوط خلیفه محسوب کند‪.‬‬
‫اگرچه بهرتاست‪ ،‬خلیفه شجاع‪ ،‬صاحب‏نظر و دارای بصیرت باشد‪ .‬هدف از رشوط‬
‫انعقاد اینست که وقتی امت خلیفه را انتخاب می‏کند‪ ،‬باید رشوط آن در شخص وجود‬
‫داشته باشد؛ در غیر آن خالفتش باطل است‪ .‬به عباره دیگر‪ ،‬حکم بدون درنظر داشت‬
‫رشوط صورت منی‏گیرد‪ .‬هرگاه دررشوط «انعقاد و افضلیت» دقت شود‪ ،‬درمی‏یابیم‬
‫که «شجاعت‪ ،‬بصیرت و صاحب نظربودن» از رشوط انعقاد نیست؛ یعنی اگر هنگام‬
‫انتخاب خلیفه از سوی امت این صفات درنظر گرفته‏ نشوند‪ ،‬خالفت خلیفه باطل‬
‫منی‏شود‪ ،‬چون ادله رشعی بر این داللت ندارد‪ .‬اما باید گفت که این همه رشوط‬
‫افضلیت‏ است؛ یعنی بهرتاست که امت رشوط افضلیت را هنگام انتخاب خلیفه درنظر‬
‫‪217‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫داشته باشد‪ .‬امت حتی به انتخاب کاندیدانی که رشوط انعقاد را تکمیل کرده اند و‬
‫دارای رشوط افضلیت نیز هستند‪ ،‬تشویق کرده می‏شود؛ ولیکن قدرت از جمله رشوط‬
‫انعقاد خالفت است‪ .‬بدین معنی که خلیفه باید قادر باشد تا مسئولیت و مکلفیت‬
‫سنگین خالفت را به دوش گیرد‪ ،‬بدون این‏که قدرت را به معنی دیگری تعبیر کرد‪.‬‬
‫پس هرآن‏چه در قدرت و قیام به مسئولیت سنگین خالفت خلل وارد مناید‪ ،‬از مفاسد‬
‫قدرت شمرده می‏شود‪ .‬چون وظيفه خلیفه تطبیق احکام رشیعت است‪ .‬بدون شک‬
‫حاکمیت خلیفه برانجام متامی اعاملش الزم است‪ ،‬و یا این‏که خلیفه بتواند شخص‬
‫دیگری را برای نظارت از آن امر مقرر کند‪ .‬پس هرگاه از این امر ناتوان بود‪ ،‬وی ظرفیت‬
‫منصب خالفت را برای تطبیق احکام اسالم ندارد‪ .‬درین حالت تکمیل رشوط انعقاد‬
‫الزمی و حیاتی است که قدرت از آن جمله می‏باشد‪ .‬در نبود آن عقد خالفت مستمر و‬
‫صحیح باقی منی‏‏ماند؛ مثل ناتوانی خلیفه به سبب مبتال شدن به مرض سوء حافظه و‬
‫یا بیهوشی دوامدار‪ ،‬یا مانند امراض طویل املدت که بر تطبیق حکم در دولت خالفت‬
‫تأثیر بگذارد‪ .‬چنان‏چه مشکالت خلیفه به شکلی حاد باشد که انجام اعامل و نظارت‬
‫بر مؤظفین امور برایش ممکن نباشد‪ ،‬درین صورت‪ ،‬محكمه مظامل دست‏به كار شده‬
‫و تصمیم الزم را جهت برکناری خلیفه اعالم می‏کند‪.‬‬
‫اما در صورت عدم تکمیل رشوط افضلیت‪ ،‬عقد خالفت باطل منی‏شود‪ ،‬پس شجاعت‬
‫و مهارت در اسباب جنگی‪ ،‬صاحب درایت سیاسی و فراغت از دانشگاه‏های عالی‪...‬‬
‫همه‏ و همه رشوط انعقاد خالفت نیست‪ .‬درین حالت عقد خالفت باطل منی‏شود‪،‬‬
‫زیرا دلیل رشعی بر وجود چنین موارد موجود نیست‪ .‬پس این رشوط و امثال آن در‬
‫پیشربد امور خالفت تاثیر منفی وارد منی‏کند‪ .‬هرگاه برای خلیفه در بعضی موارد مانند‬
‫امور نظامی و مهارت‏های جنگی رضورت احساس شود‪ ،‬می‏تواند از بعضی افراد‬
‫شایسته و شجاع کمک بگیرد‪ .‬هم‏چنان اگر به رأی صاحب نظران‪ ،‬افراد تحصیل یافته‬
‫از دانشگاه‏های عالی رضورت باشد‪ ،‬می‏تواند به افراد مسلکی از رعیتش رجوع و‬
‫مشکل را توسط آنها حل کند‪ .‬عالوه برین‪ ،‬چنان‏چه گفته شد بهرت است امت کسی را‬
‫به منصب خالفت انتخاب کند که رشوط انعقاد و رشوط افضلیت در آن موجود باشد‪.‬‬
‫‪218‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫هرگاه امت خلیفه را تنها با درنظرداشت رشوط انعقاد انتخاب کرد‪ ،‬خالفت خلیفه‬
‫درست است‪ ،‬چون ادله‏ی رشعی تنها همین را اشاره کرده است‪.‬‬

‫‪219‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫نقش جهاد در تأسیس خالفت‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫چنین ادعا می‏شود که حزب التحریر برای احیایی خالفت از دوران مکی استنباط‬
‫می‏کند‪ ،‬نه از دوران مدنی و اقدام مادی؛ مثل جهاد برای تأسیس خالفت اسالمی را‬
‫یک تخطی رشعی می‏داند‪ ،‬زیرا رسول الله صىل الله علیه وسلم چنین نکرده است‪.‬‬
‫پرسش اینست که چرا طریقه‏ احیایی خالفت از دوران مدنی که حکم جهاد نیز در آن‬
‫جاری بود‪ ،‬استنباط منی‏شود؟ آیا کدام دیدگاه همه جانبه درین رابطه وجود دارد؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫درین پرسش چندین موضوع قابل توجه است که الزم به‏توضیح دارد‪:‬‬
‫درین رابطه دالیلی چه از قرآن باشد یا از سنت‪ ،‬باید به صورت همه جانبه مورد بررسی‬
‫قرار گیرد‪ .‬باید متذکر شد که میان احکام استنباط شده از دوران مکی و مدنی هیچ‬
‫تفاوتی دیده منی‏شود؛ زیرا دالیلی که به موضوع مرتبط است‪ ،‬نسبت به دالیلی که به‬
‫آن ارتباط ندارد موثق‏تر و معتربتر است‪.‬‬
‫‌أ‪ .‬طور مثال‪ :‬اگر بخواهیم طریقه وضو گرفنت را بدانیم‪ ،‬دالیلی را جستجو خواهیم‬
‫کرد که به مسایل وضو بر می‏گردد‪ ،‬خواه احکام آن در مکه نازل شده باشد یا در مدینه؛‬
‫اما هیچ‏گاه طریقه وضو را از دالیل رشعی استنباط شده طریقه روزه و احكام معادل‬
‫آن نخواهیم گرفت‪.‬‬
‫‌ب‪ .‬مثال دیگر‪ :‬اگر بخواهیم احكام حج را بدانیم سعی به دریافت دالیلی خواهیم‬
‫كرد که به مسایل حج پرداخته است‪ ،‬نه به دالیلی که احکام مناز را بیان کرده است‪ .‬به‬
‫همین ترتیب‪ ،‬نازل شدن این دالیل در مكه و مدینه هیچ تاثیری باالی استنباط ما ندارد‪.‬‬
‫هم‏چنان از این ادله رشعی‪ ،‬رصف برای استنباط طریقه حج استفاده خواهیم كرد‪ ،‬نه‬

‫‪220‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫برای فهم و دریافت طریق ‏ه مناز‪.‬‬

‫‌ج‪ .‬مثال دیگر‪ :‬اگر بخواهیم حكم جهاد را بدانیم خواه فریضه فردی باشد یا گروهی؛‬
‫اگر دفاعی باشد یا تهاجمی‪ ،‬دالیلی را درمی‏یابیم تا در مورد حکم جهاد باشد خواه‬
‫در مكه نازل شده باشد یا در مدینه که طریق ‏ه آن را از طریقه‏های فتوحات و نرش اسالم‬
‫باید گرفت خواه آن پیروزی به زور صورت گرفته باشد یا به مصلحت‪.‬‬
‫ما متام مسایل آن را در رابطه به جهاد بررسی می‏منائیم خواه در مكه نازل شده باشد یا‬
‫در مدینه و احکام آن را طوری‏که رشیعت حكم می‏كند باید تطبیق کرد‪ ،‬اما نباید طریقه‬
‫زكات را از طریقه جهاد گرفت‪.‬‬
‫‌د‪ .‬این روش و طریقه‏ی است كه برای هر حکم خواه در مكه نازل شده باشد یا در‬
‫مدینه استفاده می‏شود‪ ،‬اما طریقه آن از طریقه رشعی استنباط می‏شود‪.‬‬
‫حال می‏پردازیم به طریقه احیایی خالفت اسالمی و می‏خواهیم تا احكام آن را بررسی‬
‫منائیم كه آیا در مكه صادر شده یا در مدینه و از طریق این احكام به تطبیق آن مطابق‬
‫مراجع رشعی می‏پردازیم‪.‬‬
‫برای احیایی دوباره خالفت اسالمی ما هیچ طریقه دیگر جز طریقه رسول الله صىل‬
‫الله علیه وسلم نداریم تا به آن متسک ورزیم‪ ،‬چون آن را در سیره مبارک خویش به ما‬
‫گذاشته تا از آن پیروی منائیم‪ .‬طریقه تأسیس خالفت‪ ،‬نه در دوران مکی قبل از حکم‬
‫جهاد صادر شده و نه هم در دوران مدنی بعد از آن‏؛ بلكه طریقه‏ی آن‏ از دالیلی گرفته‬
‫می‏شود که تأسیس دولت در اسالم را نشان می‏دهد و آن طریقه را دلیل می‏گیریم كه‬
‫رسول الله صىل الله علیه وسلم برای تأسیس خالفت اسالمی در دوران مكی استفاده‬
‫می‏كرد تا زمانی‏كه به مدینه مهاجرت كرد و خالفت را تأسیس كرد‪.‬‬
‫بنا ًء طریقه تأسیس خالفت حکم رشعی جدا از طریقه حکم رشعی جهاد است و‬
‫منی‏توان یکی را به جای دیگری استفاده کرد؛ زیرا هر حکم رشعی طریقه خاص‬
‫خودش را دارد که باید به هامن طریقه انجام شود‪ .‬بیان این مسئله بدین معنی نیست‬
‫که جهاد در نبود خالفت از نظر انداخته شود‪ ،‬چون رسول الله صىل الله علیه وسلم‬
‫فرموده است‪:‬‬
‫‪221‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ال‪َ ،‬ل‬
‫ج َ‬‫خ ُر أُ َّم ِتی الدَّ َّ‬
‫ل أَنْ یقَاتِ َل آ ِ‬ ‫اض ُم ْن ُذ َب َع َث ِنی اللهُ َع َّز َو َ‬
‫ج َّل إِ َ‬ ‫﴿ َوالْجِ َها ُد َم ٍ‬
‫جائِ ٍر َو َل عَدْ ُل َعا ِدلٍ ﴾‬ ‫ی ْب ِطلُهُ َ‬
‫ج ْو ُر َ‬

‫جهاد از زمانی‏که من مبعوث شده‏ام تا زمانی‏که امت من با دجال می‏جنگد‪ ،‬ادامه دارد‬
‫نه آن را ظلم ظامل توقف خواهد داد و نه عدل عادل‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬نظر به استنباط رشعی جهاد برای همیشه دوام دارد‪ ،‬اگر خالفت تأسیس شود‬
‫حکام توقف داده‬
‫و یا نشود‪ .‬کار کردن برای احیایی خالفت توقف نکرده‪ ،‬اما جهاد را ُ‬
‫اند‪ .‬کار برای خالفت تا زمانی ادامه پیدا خواهد کرد که خالفت تأسیس شود‪ ،‬در غیر‬
‫آن نظر به حدیث ذیل هر مسلامنی که بعیت در گردن نداشته باشد گناهگار محسوب‬
‫می‏شود‪.‬‬
‫چنان‏چه مسلم از عبدالله بن عمر رضی الله عنه روایت منوده که از رسول الله صىل‬
‫الله علیه وسلم شنیدم‪:‬‬
‫َیس ِفی‬
‫ات َول َ‬ ‫ج َة لَهُ ‪َ ،‬و َم ْ‬
‫ن َم َ‬ ‫ن طَا َع ٍة‪ ،‬لَ ِقی اللهَ ی ْو َم الْ ِقیا َم ِة َل ُ‬
‫ح َّ‬ ‫خل ََع یدً ا ِم ْ‬
‫ن َ‬
‫﴿ َم ْ‬
‫جا ِهلِی ًة﴾‬
‫ات ِمی َت ًة َ‬ ‫ُع ُن ِق ِه بَی َع ٌة‪َ ،‬م َ‬

‫کسانی‏که دست از بیعت می‏کشند در روز قیامت به الله سبحانه وتعالی چنان مواجه‬
‫خواهند شد‏که هیچ دلیلی ندارند و کسی‏که بدون بیعت مرده و آن در گردنش مانده او‬
‫در مرگ جاهلیت مرده است‪.‬‬
‫پس جهاد ادامه دارد و کار برای تأسیس خالفت نیز ادامه خواهد داشت و آن دو به‬
‫یکدیگر تعلق ندارند و هر دو موضوع جداگانه است‪ .‬برای هر دوی آن حکم رشعی‬
‫جداگانه وجود دارد و برای هر یک احکام خاص رشعی استنباط شده است‪.‬‬
‫رسول الله صىل الله علیه وسلم از دوران مکی الی تأسیس خالفت اسالمی در مدینه‪،‬‬
‫هیچ اقدام مادی را انجام نداده است‪ .‬به همین دلیل طریقه حزب التحریر برای احیایی‬
‫خالفت هامن طریقه رسول الله صىل الله علیه وسلم در دوران مکی است که گرفته‬

‫‪222‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫شده از سیرت رسول الله صىل الله علیه وسلم می‏باشد‪.‬‬

‫نتیجه‪:‬‬
‫أ‌‪ .‬هر روش در رابطه به هر حکم‪ ،‬از طریق ‏ه رشعی آن استنباط می‏شود که به آن حکم‬
‫ارتباط می‏گیرد خواه در مکه نازل شده باشد یا در مدینه‪ .‬چنان‏چه طریق ‏ه روزه گرفنت از‬
‫حکم رشعی روزه استنباط شده و از مناز از احکام مناز و طریقه‏ جهاد از جهاد گرفته‬
‫شده و باالخره طریق ‏ه تأسیس خالفت از طریق ‏ه تأسیس خالفت‪.‬‬
‫ب‌‪ .‬جز طریق ‏ه رسول الله صىل الله علیه وسلم برای تأسیس و هسته‏گذاری خالفت‬
‫که در شهر مقدس مکه صورت گرفت‪ ،‬طریقه‪‎‬‏ دیگری وجود ندارد که به آن اقتدا کرد‪.‬‬
‫آیا کدام طریقه برای احیایی خالفت وجود دارد که در دوران مدنی صورت گرفته‬
‫باشد؟ بنابرین‪ ،‬این دالیل‪ ،‬اساسی‏ترین منبع تحقیقی برای احیایی خالفت است‪ .‬ما‬
‫امید نرصت الهی را برای تأسیس دوباره یک خالفت راستین داریم که عزت اسالم و‬
‫مسلامنان را احیاء منوده و کفر را ذلیل گرداند تا باعث پیروزی و غالب شدن اسالم در‬
‫رسارس جهان گردیده و باعث رضای او سبحانه وتعالی گردد‪.‬‬

‫‪223‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حکم ثبت و راجسرت رسمی حزب التحریر در دولت‏های فعلی چیست؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫انجنیر شیخ عطا بن خلیل ابورشته‪ ،‬الله سبحانه وتعالی شام را در پناه خود داشته‬
‫‏باشد‪ .‬می‏خواهم پرسشی مهمی را در رابطه با حزب التحریر‪-‬والیه اندونیزیا مطرح‬
‫سازم‪ .‬جوانان مسلامن اندونیزیایی از من در رابطه با ثبت رسمی حزب التحریر در‬
‫وزارت امور دولت این کشور پرسیده‏اند‪ .‬هم‏چنان بعضی اشخاص این پرسش را‬
‫مطرح منوده‏اند که حزب التحریر در اندونیزیا تفکیک میان حق و باطل را قایل نیست‪،‬‬
‫نعوذباالله‪ .‬جناب شیخ‪ ،‬پاسخ جامع و کلی پیرامون این موضوع چیست؟‬
‫هم‏چنان حکم رشعی پیرامون ثبت رسمی حزب التحریر با این‏گونه حکومت که‬
‫دارالکفر به شامر میرود چیست؟ دلیل آن را بیان دارید‪ .‬چنان‏که امام شافعی رحمت‬
‫الله علیه در کتاب «االم» می‏گوید‪« :‬حالل در داراالسالم و دارالکفر حالل است‪ ،‬و‬
‫حرام در داراالسالم و درالکفر حرام می‏باشد‪ ».‬الله سبحانه وتعاىل شام را در حفظ خود‬
‫داشته باشد و از امت اسالمی دور نسازد‪ .‬هم‏چنان از الله سبحانه وتعالی می‏خواهم‬
‫که پاسخ دادن این پرسش را در زمره اعامل نیک تان حساب گرداند‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫بلی‪ ،‬برادر محرتم! حالل در داراالسالم و یا دارالکفر حالل است‪ ،‬و حرام در داراالسالم‬
‫و دارالکفر حرام می‏باشد‪ .‬مگر پرسش شام مربوط موضوعات اداری می‏شود که در‬
‫رشیعت اسالم تحت حکم مباح می‏آید که خواه در داراالسالم باشد و یا دارالکفر؛ به‬
‫طور مثال‪ :‬درخواست برای اخذ کارت هویت‪ ،‬پاسپورت و یا عالمات ترافیک‪ ،‬خریدن‬
‫تکت ریل یا طیاره‪ ،‬حارض شدن در ساعات کاری در ساحه کار‪ ،‬پوهنتون‪ ،‬مکتب و‬
‫یا هم تهیه کردن لیست حارضان وغیر حارضان در ساحه کار همه و همه موضوعات‬

‫‪224‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اداری بوده و در رشیعت اسالم مباح می‏باشند‪ .‬خواه در داراالسالم باشد و یا دارالکفر‬
‫و شام می‏توانید بدون هیچ‏ نوع مانعی از آنها استفاده مناید‪.‬‬
‫حتی این هم مجاز است که بعضی از ساختارهاى اداری و حکومت‏داری را از‬
‫دارالکفر به داراالسالم بیاوریم و در ساختار حکومت‏داری اسالمی از آن استفاده‬
‫منائيم‪ .‬چنان‏چه داستان آوردن دیوان از ساختار حکومت‏داری فارسی‏ها به ساختار‬
‫حکومت‏داری اسالم توسط حرضت عمر رضی الله عنه خیلی‏ها مشهور است‪.‬‬
‫چنان‏که ابن ابی شیبه در مصنف خویش از ابی سلمه و او از حرضت ابوهریره رضی‬
‫الله عنه روایت می‏کند که وی از بحرین نزد حرضت عمر رضی الله عنه آمد و گفت‪:‬‬
‫ت‬ ‫َال‪َ « :‬ما َق ِد ْم َ‬ ‫ت َعلَ ْي ِه َفق َ‬ ‫سلَّ ْم ُ‬
‫آن َ‬ ‫ت َم َعهُ الْ ِعشَ ا َء‪َ ،‬فل ََّم َر ِ‬ ‫َص َّل ْي ُ‬‫ت َع َل ْي ِه ف َ‬ ‫﴿ َف َق ِد ْم ُ‬
‫ري َفإِنْ‬‫ال كَ ِث ٌ‬ ‫ل َم ٌ‬ ‫اس‪« :‬إِنَّهُ َق ِد َم َع َ َّ‬ ‫َال لِل َّن ِ‬ ‫ْف‪َ ...‬فق َ‬ ‫س ِمئَ ِة أَل ٍ‬ ‫خ ْم ِ‬ ‫ت ِب َ‬ ‫ْت‪َ :‬ق ِد ْم ُ‬ ‫ِب ِه؟» ُقل ُ‬
‫ج ٌل‪ :‬يَا أَ ِمريَ‬ ‫َال َر ُ‬ ‫ش ْئ ُت ْم أَنْ نَ ِكيلَهُ لَك ُْم كَ ْي ًل» ‪َ ،‬فق َ‬ ‫ش ْئ ُت ْم أَنْ نَ ُعدَّ هُ لَك ُْم عَدًّ ا‪َ ،‬وإِنْ ِ‬ ‫ِ‬
‫َال‪:‬‬ ‫اس َعلَ ْي ِه‪ ،‬ق َ‬ ‫طونَ ال َّن َ‬ ‫الَ َعاجِ َم يُدَ ِّونُونَ ِدي َوانًا َويُ ْع ُ‬ ‫ت َهؤ َُل ِء ْ‬ ‫ن َرأَيْ ُ‬ ‫ني ِإ ِّ‬‫الْ ُم ْؤ ِم ِن َ‬
‫ف‬ ‫ف َو ِل ْلَن َْصا ِر ِ‬ ‫آل ٍ‬ ‫س َة َ‬‫خ ْم َ‬‫ف َ‬ ‫آل ٍ‬ ‫س ِة َ‬ ‫خ ْم َ‬‫ف َ‬ ‫ن ِ‬ ‫ض ِللْ ُم َهاجِ رِي َ‬ ‫ن َو َف َر َ‬ ‫« َفدَ َّونَ الدَّ َواوِي َ‬
‫ي‬ ‫ف اثْ َن ْ‬ ‫سل ََّم‪ِ ،‬‬ ‫ل اللهُ َعلَ ْي ِه َو َ‬ ‫ص َّ‬ ‫ِي َ‬ ‫ج ال َّنب ِّ‬‫ض ِلَ ْز َوا ِ‬ ‫ف‪َ ،‬و َف َر َ‬ ‫آل ٍ‬ ‫ف َأ ْر َب َع َة َ‬ ‫آل ٍ‬ ‫َأ ْر َب َع ِة َ‬
‫ش أَلْفًا﴾‬ ‫ش أَلْفًا اثْ َن ْ‬
‫ي َع َ َ‬ ‫َع َ َ‬

‫من نزد وی آمدم و مناز خفنت را باوی خواندم‪ ،‬زمانی‏که مرا دید به وی سالم دادم‪ .‬سپس‬
‫عمر رضی الله عنه از من پرسید‪ :‬برای ما چی آوردی؟ گفتم‪ :‬من برای شام پنجصد‬
‫هزار درهم آوردم‪ ،‬باالفاصله بر منرب باال شد و الله سبحانه وتعالی را ثنا و ستایش منوده‬
‫فرمود‪ :‬ای مردم! وی مال بسیار زیادی را برای ما آورده است‪ ،‬اگر می‏خواهید برای تان‬
‫شامر منایم و اگر می‏خواهید برای تان وزن کنم‪ .‬شخصی از میان مردم برخاست و‬
‫گفت‪ :‬ای امیراملومنین! من عجمی‏ها را دیدم که کتاب مالیات(دیوان) را ایجاد کردند‬
‫و همه چیزی را که برای مردم می‏دهند در آن کتاب ثبت می‏کنند‪ .‬ابوهریره رضی الله‬
‫عنه می‏گوید‪ :‬حرضت عمر رضی الله عنه کتاب مالیات را مانند فارسیان تهیه کرد و‬
‫برای مهاجرین پنج هزار در پنج هزار‪ ،‬و برای انصار چهارصد در چهارصد و رسانجام‬
‫‪225‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫برای ازواج مطهرات دوازده هزار در دوازه هزار را پرداخت‪.‬‬

‫حاال به پاسخ پرسش شام می‏پردازم که ثبت و راجسرت رسمی حزب التحریر در دولت‬
‫اندونیزیا چه حکم دارد؟ چیزی‏که واقع شده است تحت عنوان آگاهی و معلومات‬
‫دادن صورت گرفته‏ است‪ .‬طور مثال‪ :‬مردم را از نام‪ ،‬طریقه و فعالیت‏های حزب آگاه‬
‫سازیم‪ ،‬در این رابطه هیچ مشکل وجود ندارد‪ .‬اگر دریافتیم که برای ما متام این نکات‬
‫را بدون تحمیل قانون غیر اسالمی پذیرفتند‪ ،‬حزب را به طور رسمی ثبت می‏منائیم‪.‬‬
‫درین اواخر هیچ رسزمینی نکات فوق را بدون تحمیل قانون غیر اسالمی به استثنای‬
‫سه کشور نپذیرفته‏اند که این کشورها عبارت اند از‪ :‬لبنان‪ ،‬اندونیزیا و تونس می‏باشد‪.‬‬
‫حتی این سه کشور هم در انتظار خطای هستند که بتوانند حزب را درین کشورها غیر‬
‫رسمی اعالن منایند‪.‬‬
‫پذیرفنت احزاب در اثر آگاهی و معلومات تنها یک قانون است که به قانون احزاب در‬
‫دوران خالفت عثامنی‏ها(‪1909‬م) برمی‏گردد‪ .‬در آن قانون آمده‏ است که حزب باید‬
‫دولت را از آدرس و امیر حزب آگاه سازد‪ .‬به همین علت این قانون در لبنان تحت فشار‬
‫قرار دارد‪ ،‬اما تاکنون بر رس تعویض این قانون موافقت صورت نگرفته است‪ .‬پس به‬
‫همین دلیل در اندونیزیا حزب التحریر ثبت شده است‪ .‬خالصه حرام در داراالسالم و‬
‫دارالکفر‪ ،‬حرام می‏باشد‪ ،‬بدین معنی که نوشیدن رشاب در داراالسالم و دارالکفر حرام‬
‫است‪ ،‬و هرگاه مسلامنی آن را نوشید مرتکب گناه کبیره شده‏ است‪.‬‬
‫همه این موضوعات اداری مجاز بوده و حکم آن مباح می‏باشد؛ طوری که کار کردن از‬
‫ساعت ‪ 8‬تا ساعت ‪ 4‬بعد از ظهر هم در داراالسالم و هم در دارالکفر مباح می‏باشد‪.‬‬
‫این موضوع شامل ثبت حزب به دست آوردن کارت هویت و هم‏چنان اخذ پاسپورت‬
‫نیز می‏گردد؛ مگر ثبت کردن حزب در صورت پذیرفنت یا موافقت کردن با قانون غیر‬
‫اسالمی هیچ‏گاهی مجاز منی‏باشد‪ .‬پس شام منی‏توانید کارت هویت را با نوشیدن‬
‫رشاب به دست آرید‪.‬‬
‫اگر موضوع اداری در داراالسالم مباح باشد‪ ،‬در دارالکفر نیز مباح است؛ مگر این‏که‬

‫‪226‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫مرتکب حرام نگردیم‪ .‬طوری‏که برای ثبت کردن حزب در کشور اندونیزیا واضح شد‪،‬‬
‫چون این یک مسئله اداری بوده و از جمله موضوعات آگاهی دهی و معلومات‬
‫محسوب شده که به هیچ وجه پذیرفنت قانون غیر اسالمی در آن دیده منی‏شود‪.‬‬
‫هرگاه کشوری موضوع ثبت اداری ما را مانند آگاهی دهی‪ ،‬معلومات دادن و خرب‬
‫رسانی بدون رعایت قانون غیر اسالمی بپذیرد‪ ،‬برای ما مجاز است که حزب را به طور‬
‫رسمی در آن کشور ثبت و راجسرت منائیم‪ .‬هرگاه آنها پذیرش حزب را مرشوط و منوط‬
‫با پذیرش قانون غیر اسالمی بدانند‪ ،‬برای ما مجاز نخواهد بود که حزب را در آن کشور‬
‫به ثبت برسانیم‪ .‬امیدوارم که این موضوع واضح شده باشد‪.‬‬

‫‪227‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫چگونگی احکام فکره و طریقه‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫الله سبحانه وتعالی شام را حفظ کند و اسالم را توسط شام نرصت دهد‪ .‬پرسش من‬
‫بنابر تقسیم مبدا و ایدیولوژی به فکره و طریقه می‏باشد که آیا ممکن خواهد بود وسائل‬
‫به فکره ملحق شود؟ هم‏چنین آیا در فکره احکامی وجود دارد که در طریقه حکم آن‬
‫وجود نداشته‏ باشد؟ در صورتی که پاسخ بلی باشد‪ ،‬آیا احکام عقوبات از جمله تعزیر‬
‫ن موارد‬
‫محسوب می‏شود یا خیر؟ ‏طور مثال احتکار‪ ،‬غش‪ ،‬ربا و آن‏چه مشابه به ای ‏‬
‫باشد از افکاری‏که بر اجتهاد امام گذاشته شده و در حکم از یک شخص تا شخص‬
‫دیگر مختلف می‏باشد‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬آیا در طریقه احکامی وجود دارد که تعلق به‬
‫فرد یا به دولت و جامعت گیرد؟ اگر احکام متعلق به فرد وجود نداشته باشد‪ ،‬در این‬
‫صورت‪ ،‬چگونه می‏شود گفت که عالج زن نافرمان از طرف شوهرش بوده؛ دفاع از‬
‫مال‪ ،‬آبرو از جانب فرد‪ ،‬جهاد فردی بوده؛ تأدیب پدر فرزندش را بخاطر ادای مناز بعد‬
‫از سن ده سالگی‪...‬؟ شيخ بزرگوار ما‪ ،‬الله سبحانه وتعالی به شام برکت دهد و در‬
‫آنچه که خیر اسالم و مسلامنان نهفته است‪ ،‬شام را کمک کند‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫این دو پرسش به همدیگر مشابه و نزدیک‏اند‪ ،‬بنا ًء پاسخ هر دو را به یک باره‏گی‬
‫ارایه می‏کنم‪ :‬دین مقدس اسالم دارای فکره و طریقه بوده؛ چنان‏چه احکام رشعی که‬
‫معالج مشاکل انسانی است فکره گفته می‏شود و احکام رشعی که مبین کیفیت تنفیذ‬
‫معالجات‪ ،‬محافظت از فکره و گسرتش دعوت به سایر قلمروها‪ ،‬طریقه می‏باشد‪.‬‬
‫اما وسائل و اسباب عبارت از هامن اشیای مادی‏اند که در زمان انجام کار مورد استفاده‬
‫قرار می‏گیرد؛ به عبارت دیگر‪ ،‬اسباب و لوازم مادی؛ مانند‪ :‬کمپیوتر‪ ،‬طیاره‪ ،‬ماشین‬

‫‪228‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آالت وغیره که انسان از آنها استفاده می‏برد‪ ،‬از جمله وسائل به حساب می‏روند‪.‬‬
‫هم‏چنان اسالیب عبارت از صفات غیر ثابتی است که انسان در وقت اجرای عمل‬
‫آن را اختیار می‏کند؛ چنان‏چه اسالیب کیفیت معین وغیر دائم به اجرای عمل‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫چگونگی تقسیم اعالنات و بیانیه‏ها‪ ...‬گفته می‏شود‪ .‬بدین ترتیب وسائل و اسالیب‬
‫از امور دنیوی به شامر میرود که به تشخیص انسان راجع می‏شوند و تا هنگامی‏که‬
‫واقعیتش چنین باشد‪ ،‬ممکن نیست که تحت اصطالح فکره و طریقه داخل شوند‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬فکره و طریقه هر دو امور ثابت و بدون تغییر هستند که تنها از اسالم گرفته‬
‫می‏شوند؛ اما برعکس وسائل و اسالیب با آن‏که از مسلامن و کافر گرفته می‏شود‪ ،‬ولی‬
‫رضورت قابل تغییر و تبدیل را دارد؛ مانند‪ :‬ریاضیات‪ ،‬فزیک‪ ،‬روش‏های بهره‏برداری از‬
‫میوه‏ها‪ ،‬درختان و توسعه صنعت اسلحه‏سازی‪ ...‬این همه امور دنیوی بوده که اسالم‬
‫آنها را برای انسانها گذاشته تا از آنها به صورت عام استفاده و بهره‏برداری منایند‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬فرق منی‏کند که این امور را مسلامن از غیر مسلامن اخذ مناید و یا بر عکس‬
‫آن‪ ،‬زیرا به فکره تعلقی ندارد‪.‬‬
‫با توجه به آن‏چه گفته شد امور دنیوی؛ مانند‪ :‬وسائل‪ ،‬اسباب و اسالیب تحت اصطالح‬
‫فکره و طریقه داخل منی‏شوند؛ زیرا فکره و طریقه از امور ثابت و تغییر ناپذیر اند و‬
‫تنها از اسالم اخذ می‏گردد؛ یعنی برعکس امور دنیوی‪ .‬بنا ًء در اسالم هیچ‏ نوع فکره‏ای‬
‫بدون طریقه تنفیذ آن وجود ندارد‪.‬‬
‫اما عقوبات تعزیری(مجازات رسزنشی) عبارت از کیفر یا مجازات بر گناهانی است‬
‫که رشیعت مجازات مشخصی را برای آنها تعیین نکرده‪ ،‬بلکه مقدار مجازات آن را‬
‫به خلیفه مسلامنان و یا قاضی محول کرده است؛ پس این از احکام طریقه شمرده‬
‫می‏شود‪ .‬این‏که رشع مجازات مشخصی را برای این نوع گناه تعیین نکرده به این معنی‬
‫نیست که مطلقاً طریقه‏ی برای تنفیذ احکام رشعی نگذاشته است؛ در حالی‏که به عدم‬
‫التزام و پابندی به آن را رسزنش کرده است‪ .‬چنان‏چه رشیعت مجازات آن را به قسم‬
‫تعزیر با تفاصیل احکام و انواع آن بیان کرده و تنها برای خلیفه و قاضی‪ ،‬اختیار انتخاب‬
‫آن را از میان انواع مجازات معرفی شده از طرف رشع و آنهم مقداری که مناسب‬
‫‪229‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫وقوع معصیت می‏باشد اجازه داده است‪ .‬پس رشیعت کیفیت تطبیق چنین احکام را‬
‫در زمان وقوع آن به غیر از کسی‏که باالیش الزم شده بیان کرده‪ ،‬لیکن تعیین مقدار و‬
‫نوع مجازات آن به خلیفه و قاضی محول شده است‪ .‬فلهذا عقوبات تعزیری از جمله‬
‫احکام طریقه می‏باشد‪.‬‬
‫اما برخی از احکام طریقه به دولت و برخی دیگر آن به فرد تعلق دارد؛ پس تأدیب‬
‫فرزند توسط پدر به منظور ادای مناز بعد از سن ده سالگی‪ ،‬مجازات زن نافرمان توسط‬
‫شوهر و برخی احکام جهاد متعلق به دفاع فردی از نفس‪ ...‬همه از احکام طریقه و‬
‫متعلق به فرد اند؛ ولی اکرث احکام طریقه به دولت مربوط می‏شود‪ ،‬زیرا دولت در ذات‬
‫خود طریقه‏ای برای تطبیق احکام اسالم شمرده می‏شود‪.‬‬

‫‪230‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حکم ملکیت زمین و منفعت آن چیست؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫الله سبحانه وتعالی شام را در حفظ و امان خود داشته باشد؛ بنده پرسشی در مورد‬
‫تفاوت نوع زمین از نظر مالکیت و منفعت دارم که چنین است‪ :‬فرق میان آن نوع زمینی‬
‫که اصل و منفعت آن برای فرد است‪ ،‬و زمینی که منفعت آن برای فرد و اصل زمین از‬
‫دولت می‏باشد چیست؟ الله سبحانه وتعالی برای تان پاداش خیر دهد‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫وعلیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫باید گفت که میان زمین‏های عرشی و خراجی کدام فرقی وجود نداشته و آنها باهم‬
‫برابراند‪ ،‬مگر در دو حالت‪:‬‬
‫‪1 .1‬صاحب زمین عرشی مالک زمین و منفعت آن می‏گردد و در زمین خراجی تنها‬
‫منفعت آن برای مالک است‪ ،‬نه خود آن‪ .‬بنابرین‪ ،‬مالک زمین عرشی هر وقت و زمانی‬
‫می‏تواند زمین خود را وقف مناید‪ ،‬زیرا او مالک اصل زمین است‪ .‬اما مالک زمین‬
‫خراجی منی‏تواند زمین خویش را وقف کند‪ ،‬چون در وقف‪ ،‬رشط اینست که وقف‬
‫کننده مالک هامن چیزی باشد که آن را وقف می‏مناید و مالک زمین خراجی‪ ،‬مالک‬
‫اصل زمین منی‏باشد‪ ،‬بلکه مالک منفعت آنست به دلیل این‏که اصل زمین در ملکیت‬
‫بیت‏املال می‏باشد‪.‬‬
‫‪2 .2‬در زمین عرشی زکات عرش ده یک و یا نصف عرش بیست یک واجب است‪،‬‬
‫به همین ترتیب در زمین خراجی‪ .‬خراج مالیاتی که اندازه آن بر حسب وضعیت زمین‬
‫تعیین می‏شود‪ ،‬الزم است‪ .‬بدون این دو مورد هر دو نوع زمین در متامی موارد با هم‬
‫برابراند و برای مالک زمین جائز است که مطابق احکام رشع در زمین هر نوع ترصف‬
‫مناید؛ از قبیل‪ :‬خرید‪ ،‬فروش؛ میراث و‪...‬‬

‫‪231‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫معامالت غیر مسلامنان در امور مطعومات و ملبوسات حسب ادیان شان‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫پرسش من از ‪‎‬مقدمه دستور خالفت (قانون دولت خالفت) ماده (‪ )7‬بند «د» کتاب‬
‫انگلسی سال ‪2010‬م‪ ،‬پیرامون معامله غیر مسلامنان در امور مطعومات و ملبوسات‬
‫حسب ادیان شان ضمن آن‏چه که احکام رشعی برای شان اجازه داده‏است‪ ،‬می‏باشد‪.‬‬
‫پرسش طوریست که آیا برای زنان غیر مسلامنان پوشیدن لباس‏های قید و نازک که‬
‫متام اعضای بدن شان معلوم شود ویا لباس‏های مانند‪ :‬پتلون و یخن قاق جائز است؟‬
‫یا این‏که آنها هم مثل زنان مسلامن باید حجاب و جلباب بپوشند‪ .‬از نظر تاریخ اسالمی‬
‫با غیر مسلامنان در قسمت لباس‏های شان چگونه تعامل صورت گرفته است؟ آیا برای‬
‫شان اجازه بود هر گونه لباسی که می‏خواهند بپوشند یا از آنها جربا ً خواسته می‏شود به‬
‫پوشیدن لباس اسالمی تن دهند‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫بند «د» از ماده سابقه که پرسش شد معامله با غیر مسلامنان در امور مطعومات و‬
‫ملبوسات حسب ادیان شان ضمن آن‏چه که احکام رشعی برای شان اجازه داده‏است‪.‬‬
‫شام از ملبوسات پرسش کردید و پاسخ طوری است که بند مذکور دو قید را برای‬
‫ملبوسات فوق محدود کرده است‪:‬‬
‫قید اول‪ :‬در قسمت ملبوسات برای غیر مسلامنان اجازه است حسب ادیان خود شان‬
‫لباس بپوشند‪ .‬چنانکه مردان دینی و زنان دینی شان می‏پوشند؛ یعنی لباس راهبین و‬
‫راهبات که در دین شان مقرر و تعیین شده‏ است‪ .‬پس برای شان اجازه است که این‬
‫نوع لباس‏ها را هم مردان و هم زنان شان بپوشند‪.‬‬
‫قید دوم‪ :‬آن‏چه احکام رشعی اجازه داده است هامن احکام حیات عامه است که‬

‫‪232‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫شامل متام رعیت مرد و زن‪ ،‬مسلامن وغیر مسلامن می‏شود‪ .‬پس استثنای پوشیدن‬
‫لباس شان مطابق دین شان یا حسب دین شان است؛ یعنی تنها لباسی مجاز است که‬
‫در دین شان آمده و به غیر آن باید مطابق احکام رشیعت اسالم عمل کنند‪ .‬در مورد‬
‫لباس به شکل مفصل در کتاب «نظام اجتامعی اسالم» بیان شده است‪ .‬در دولت‬
‫اسالمی احکام اسالم باالی متام افراد جامعه‪ ،‬مسلامنان وغیر مسلامنان یکسان تطبیق‬
‫می‏شود و رصف در بخش ملبوسات غیر مسلامنان مطابق ادیان شان اجازه دارند لباس‬
‫بپوشند‪ .‬در ضمن برای شان واجب است که سرت عورت و عدم تربج را به صورت جد‬
‫مورد نظر داشته و حجاب و جلباب بپوشند‪.‬‬
‫باید گفت پوشیدن پتلون برای زن که در حیات عامه جائز نیست‪ ،‬چون از جمله‬
‫تربجات محسوب شده است‪ ،‬حتی اگر پرده هم باشد‪.‬‬
‫اما از واقعیت تاریخی در طول عهد خالفت‪ ،‬معلوم است که زنان مسلامن وغیر‬
‫مسلامن جلباب می‏پوشیدند؛ یعنی لباس وسیع باالی لباس داخلی شان‪ ،‬و رسهای‬
‫شان را می‏پوشاندند و بعضی از قریه‏ها بود که در آن زنان مسلامن وغیر مسلامن لباس‬
‫شان تفاوت نداشت‪ ...‬حتی بعد از سقوط خالفت آثار این امر تا دیر زمانی به مشاهده‬
‫می‏رسید‪ .‬اگر در این مورد از بزرگ‏ساالنی که باالتر از هفتاد و هشتاد سال اند‪ ،‬پرسیده‬
‫شود این واقعیت را بیان می‏کنند که ما شاهد بودیم در بعضی قریه‏های فلسطین چگونه‬
‫س می‏پوشیدند که متشابه بودند‪ .‬امید وارم این پاسخ‬ ‫زنان نرصانی و زنان مسلامن لبا ‏‬
‫به پرسش تان کفایت کرده‏باشید‪.‬‬

‫‪233‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫دالیل تفضیلی پیرامون زکات اموال تجارتی‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫جناب امیر صاحب‪ ،‬الله سبحانه وتعالی شام را در حفظ و امان خود داشته باشد‪.‬‬
‫پرسشی داشتم راجع به زکات اموال تجارتی که رشح آن چنین است‪ :‬آیا پرداخت‬
‫زکات اموال تجارتی شامل اصنافی است که منصوصی می‏باشند و یا این‏که از طریق‬
‫رأی و اجتهاد پرداخت می‏گردد؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫زکات اموال تجارتی شامل اصنافی است که از طریق رأی و اجتهاد استنباط منی‏گردد؛‬
‫بلکه در مورد آن دالیل تفصیلی زیادی وجود دارد که در کتاب اموال دولت خالفت‬
‫صفحه(‪ )164‬چنین آمده‏ است‪« :‬اموال تجارتی‪ ،‬به غیر از پول نقد‪ ،‬متامی اشیایی‬
‫اختصاص یافته برای تجارت است که در خرید و فروش جهت به دست آوردن فایده‬
‫از آن استفاده می‏شود؛ مانند‪ :‬خوردنی‏ها‪ ،‬پوشیدنی‏ها‪ ،‬مفروشات‪ ،‬اشیایی مصنوعی‪،‬‬
‫حیوانات‪ ،‬معادن‪ ،‬زمین‪ ،‬قرصها‪ ،‬منازل و‪ ...‬اشیایی‏که خریده و فروش می‏شود‪».‬‬
‫اموالی که برای تجارت اختصاص می‏یابد‪ ،‬پرداخت زکات آنها واجب بوده و درین امر‬
‫میان اصحاب کرام کدام اختالفی وجود نداشت‪ .‬چنان‏چه از حرضت سمره بن جندب‬
‫رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند‪:‬‬
‫﴿ أن رسول الله‪-‬صىل الله عليه وسلم‪ -‬كان يأمرنا أن نخرج الصدقة من الذي‬
‫نعد للبيع﴾ (رواه أبوداود)‬

‫رسول الله صلی الله علیه وسلم ما را امر می‏منود تا زکات آن‏چه را که برای فروش‬
‫نگهداری می‏منودیم‪ ،‬بپردازیم‪.‬‬

‫‪234‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫و ابی‏ذر رضی الله عنه از رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت منوده است که‬
‫فرمودند‪ :‬و در «ب ّز» زکات است‪.‬‬
‫دارالقطنی و بیهقی «ب ّز» را به کاال و یا پارچه‏های تفسیر منوده‏اند که بوسیله آنها تجارت‬
‫صورت بگیرد‪ .‬هم‏چنان ابوعبید از ابی عمره بن حامس و او از پدرش روایت می‏کند‬
‫که عمر بن خطاب رضی الله عنه به زیارت من آمد و گفت‪ :‬ای حامس! زکات مالت‬
‫را بپرداز‪ .‬گفتم‪ :‬من مالی جز جعبه میز و پوست ندارم‪ ،‬گفت‪ :‬قیمتش را تعیین کن و‬
‫بعد از آن زکاتش را بده‪.‬‬
‫عبدالرحمن بن عبدالقاری می‏گوید‪ :‬در زمان حرضت عمر بن خطاب رضی الله عنه‬
‫مسئول بیت املال بودم‪ ،‬او هنگامی می‏خواست معاش یک ساله کارمندان دولت را‬
‫بپردازد‪ ،‬نخست اموال تجار را اعم از موجود وغیر موجود جمع می‏کرد‪ ،‬و سپس از‬
‫مال موجود زکات اموال موجود وغیر موجود را می‏گرفت‪( .‬رواه بیهقی)‬
‫هم‏چنان از ابن عمر رضی الله عنه روایت است که می‏گفت‪ :‬آن‏چه از نازک و «بَ ّز» که‬
‫به منظور تجارت نزد کسی باشد در آن زکات نیز می‏باشد‪.‬‬

‫‪235‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫چگـونگی انجام طـلب نصـرت‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫در کتاب تکتل در مرحله سوم دعوت یا طلب نرصت از جانب امت آمده است که آیا‬
‫طلب نرصت از مرحله تفاعل است یا مربوط به مرحله سوم دعوت می‏شود؟ باتوضیح‬
‫و تفصیل امید است که پرسش مان را پاسخ دهید؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫طلب نرصت در اواخر مرحله تفاعل صورت می‏گیرد؛ یعنی زمانی‏که اهل قوت و‬
‫قدرت اجابت دعوت منایند و قادر به ‏تغییری باشند که مرحله سوم به میان‏آید که‬
‫ان‏شاءالله نزدیک است‪ .‬این موضوع را به ‏تفصیل در کتاب‏های خویش به خصوص‬
‫کتاب منهج‪ ،‬بحث کرده‏ایم‪ ،‬و با آنهم بعضی از موارد آن را در اینجا توضیح می‏دهم‪.‬‬
‫‪1 .1‬رسول الله صلی الله علیه وسلم در خالل مرحله تفاعل به طلب نرصت آغاز‬
‫کرد‪ .‬چنان‏چه زمانی ابوطالب وفات کرد جامعه مکه نسبت به رسول الله صلی الله‬
‫علیه وسلم جامد و سخت‏گیر شد و اذیت قریشیان شدت گرفت‪ .‬در همین حالت‬
‫الله سبحانه وتعالی به وی صلی الله علیه وسلم وحی کرد که خود را به قبائل عرب‬
‫عرضه کرده و از آنها طلب نرصت کند تا او را در تطبیق دینش حامیت کنند‪ .‬رسول‬
‫الله صيل الله عليه وسلم در امن و حفظ الله سبحانه وتعالی بود‪ ،‬چنان‏چه ابن کثیر در‬
‫کتاب خود آورده که رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت‪ :‬زمانی الله سبحانه وتعالی‬
‫به من امر کرد که خود را به قبائل عرب عرضه کنم‪ ،‬همراه با ابوبکر خارج شده و به‬
‫طرف منی حرکت کردیم تا آن‏که به مجلس از مجالس عرب رسیدیم‪.‬‬
‫ابن کثیر از ابن عباس رضی الله عنه روایت می‏کند که عباس رضی الله عنه گفت‪:‬‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم برای من فرمود‪ :‬من نه در تو و نه در برادرت نیرو‬

‫‪236‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫وقوتی را می‏بینم‪ .‬پس تو باید با من به طرف بازار فردا خارج شوی تا آن‏که به منازل‬
‫قبائل دیگری برسیم که آن‏جا عرب‏ها جمع می‏شوند‪ ،‬زمانی‏ به قبایل متذکره رسیدیم‬
‫ابوبکر رضی الله عنه برایش گفت‪ :‬اين قبیله كنده است و می‏تواند تو را کمک و یاری‬
‫کند‪ ،‬و این نسبت به کسانی‏که از یمن به حج می‏آیند بهرت است‪ ،‬و این منازل قبائل بکر‬
‫بن وائل است‪ ،‬و این منازل بنی عامر بن صعصعه است‪ ،‬پس خودت اختیار کن‪ ،‬او‬
‫صلی الله علیه وسلم گفت‪ :‬از کنده رشوع می‏کنیم‪.‬‬
‫‪2 .2‬اين واضح است كه اهل قوت در آن روزگار رهربان قبائل بودند که رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم از آنها طلب نرصت کرد و هدفش هم به دست آوردن حامیت‬
‫آنها بود که در بین خود او صلی الله علیه وسلم را جای و قدرت دهند تا احكام الله‬
‫سبحانه وتعالی تطبیق شود‪ .‬آنها هم این هدف رسول الله صلی الله علیه وسلم را به‬
‫صورت کامل و رصیح درک کرده بودند‪ ،‬چون می‏دانستند که با نرصت دادن به او‬
‫صلی الله علیه وسلم دولت اسالمی تأسیس شده‪ ،‬احکام تطبیق و جهاد آغاز می‏شود‪.‬‬
‫به همین دلیل زمانی‏ رسول الله صلی الله علیه وسلم از آنها طلب نرصت کرد بنو عامر‬
‫بن صعصعه گفت‪:‬‬
‫ن خَالَ َفكَ ‪ ،‬أَيَكُونُ لَ َنا‬ ‫ل َم ْ‬ ‫ل أَ ْمرِكَ ‪ ،‬ثُ َّم أَظْ َه َركَ اللَّهُ َع َ‬
‫ن بَايَ ْع َناكَ َع َ‬‫ح ُ‬‫أرأيت إنْ نَ ْ‬‫َ‬ ‫﴿‬
‫َال لَهُ ‪ :‬أ َفتُهدَ ف‬ ‫َال‪َ :‬فق َ‬ ‫ث َيشَ ا ُء‪ .‬ق َ‬ ‫ح ْي ُ‬ ‫الَ ْم ُر َ‬
‫إل اللَّ ِه َيضَ ُعهُ َ‬ ‫َال‪ْ :‬‬ ‫ن َب ْع ِدكَ ؟ ق َ‬ ‫الَ ْم ُر ِم ْ‬
‫ْ‬
‫ج َة لَ َنا ِبأَ ْمرِكَ ؛ َفأَبَ ْوا‬
‫حا َ‬‫َينَا! َل َ‬ ‫ب دُونَكَ ‪َ ،‬فإِ َذا أَظْ َه َركَ اللَّهُ كَانَ ْ‬
‫الَ ْم ُر لِغ ْ ِ‬ ‫نحو ُرنا لِلْ َع َر ِ‬
‫َعلَ ْي ِه﴾‬

‫باالفرض اگر ما با تو به امری بیعت کرده باشیم که بعداً الله آن را ظاهر بسازد و در آن‬
‫مخالفت با تو باشد؟ آیا برای ما امری بعد از آن با تو است؟ او صلی الله علیه وسلم‬
‫گفت‪ :‬امر از طرف الله سبحانه وتعالی است قسمی‏که خود می‏خواهد‪ .‬سپس برای‬
‫وی گفت‪ :‬آیا هدفت اینست که تنها عرب را تغيیرات بياوری یا تنها در عرب‏ها اصالح‬
‫بیاری! زمانی‏ الله ظاهر ساخت که این امر از غیر ماست‪ ،‬ما به این امر تو رضورت‬
‫نداریم‪ ،‬پس به جای دیگر برگرد‪.‬‬
‫‪237‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آنها با درک این‏که نرصت دادن به رسول الله صلی الله علیه وسلم به معنی اقامه دولت‬
‫است‪ ،‬به همین علت تضمین حاکمیت را بعد از او صلی الله علیه وسلم خواستند‪.‬‬
‫هم‏چنان زمانی از بنو شیبان طلب نرصت صورت گرفت‪ ،‬گفتند‪ :‬اگر ما را در بین دو‬
‫رضر گذاشتی؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت‪ :‬آن دو رضر چیست؟ گفتند‪:‬‬
‫نهرهای کرسی و رود خانه عرب‪ .‬اگر ما عهدی را قبول کنیم که از ما گرفتی‪ ،‬ما را‬
‫کرسی بگیرد‪ .‬هرگز اين كار را منی‏کنیم و جای و حامیت هم منی‏دهیم‪ ،‬چون این‬
‫امری که ما را به سوی آن دعوت می‏کنی چیزی است که ملوک و پادشاهان از آن‬
‫نفرت دارند‪ .‬پس اگر دوست داری که به تو نرصت‏ دهیم‪ ،‬رود خانه عرب را برای ما‬
‫واگذار؛ یعنی پس از آن ما متولی رود خانه عرب می‏شویم‪ .‬رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم فرمود‪ :‬چی بد پاسخی اگر فصیح در صدق باشید‪ .‬بدون شک دین الله نرصت‬
‫منی‏شود‪ ،‬مگر آن‏که از متام جوانب احاطه نشود؛ پس درک کردند که نرصت حاکمیت‬
‫و جهاد برای عرب و عجم است‪ .‬بنا ًء باقتال عرب موافقت کردند‪ ،‬اما فارس هرگز!‬
‫‪3 .3‬زمانی‏ الله سبحانه وتعالی امر خود را قضا کرد بیعت عقبه ثانی صورت گرفت‪،‬‬
‫بیعتی که در آن نرصت برای اقامه دولت در مدینه منوره نهفته بود‪ .‬سپس مرحله سوم‬
‫که تسلیم منودن قدرت و تأسیس دولت است صورت گرفت‪ .‬پس واضح ‏شد که‬
‫طلب نرصت قبل از مرحله سوم در مرحله تفاعل صورت گرفته ‏است و این چیزی‬
‫است که حزب از ‪ 60‬سال بدینسو آن را انجام داده و هیچ گاهی در این راه خسته‬
‫نشده است‪ .‬از الله سبحانه وتعالی مسئلت داریم که این امت را توسط انصاری عزت‬
‫ببخشد که به سیرت انصار اول برگشته‪ ،‬دولت خالفت راشده را تأسیس و بلند کننده‬
‫رایه عقاب‪ ،‬رایه رسول الله صلی الله علیه وسلم باشند‪.‬‬
‫﴿ ويومئذ يفرح املؤمنون بنرصالله‪[ ﴾ ...‬سوره روم‪]5-4 :‬‬

‫و در آن روز مؤمنان شادمان می‏شوند به‏نرصت الله‪...‬‬

‫‪238‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حقیقت مناز استخاره‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم عليکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫شيخ بزرگوار! می‏خواهم در مورد حقيقت مناز استخاره معلوماتی داشته باشم و آن‬
‫اين‏که آيا استخاره کننده بعد از استخاره‏ چيزی را در خواب می‏بيند؟ لطف منوده پاسخ‬
‫اين پرسش را برایم ارایه فرماید‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و عليکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫بدون شک پيامرب اسالم صلی الله عليه وسلم مناز استخاره را به صورت واضح و‬
‫روشن بيان فرموده است‪ .‬در حديثی که امام بخاری و ديگران از جابر بن عبدالله رضی‬
‫الله عنهام روايت منود ‏ه که رسول الله صلی الله عليه وسلم استخاره را در متام امور‬
‫مانند سوره‏های قرآن برای ما تعليم می‏‏داد و می‏‏فرمود‪ :‬هرگاه يکی از شام قصد کاری‬
‫را داشت بايد دو رکعت مناز نفل بخواند و بگويد‪:‬‬
‫ن فَضْ لِكَ الْ َع ِظ ْي ِم‪،‬‬ ‫سأَ ُلكَ ِم ْ‬ ‫س َت ْق ِد ُركَ ِب ُقدْ َرتِكَ َو َأ ْ‬ ‫يكَ ِب ِع ْل ِمكَ َو َأ ْ‬ ‫س َت ِ‬
‫خ ُْ‬ ‫ن َأ ْ‬ ‫﴿ اَل َّل ُه َّم ِإ ِّ ْ‬
‫ت تَ ْعل َُم‬ ‫ب‪ ،‬اَللَّ ُه َّم إِنْ كُ ْن َ‬ ‫ْت َع َّل ُم الْ ُغ ُي ْو ِ‬ ‫َفإِنَّكَ تَ ْق ِد ُر َو َل أَ ْق ِد ُر َوتَ ْعل َُم َو َل أَ ْعل َُم َوأَن َ‬
‫ِي َو آجِ لِ ِه‬ ‫ِي َو َعاجِ لِ اَ ْمر ْ‬‫اش َو َعا ِق َب ِة أَ ْمر ْ‬ ‫ي َو َم َع ِ ْ‬ ‫فْ ِديْ ِن ْ‬ ‫ل ِ‬ ‫َي ِّ‬‫الَ ْم َر‪ )...‬خ ْ ٌ‬ ‫أَنَّ ( َه َذا ْ‬
‫ش‬ ‫الَ ْم َر‪ٌّ َ )...‬‬ ‫ت تَ ْعل َُم أَنَّ ¬( َه َذا ْ‬ ‫ل ِف ْي ِه‪َ ،‬وإِنْ كُ ْن َ‬‫ل‪ ،‬ثُ َّم َبارِكْ ِ ْ‬ ‫سهُ ِ ْ‬‫ل َو َي ِّ ْ‬ ‫فَا ْقدُ ْرهُ ِ ْ‬
‫ي‬ ‫ِي َو آجِ لِ ِه ف ْ ِ‬
‫َاص ْفهُ َع ِّن ْ‬ ‫فْ َعاجِ لِ اَ ْمر ْ‬ ‫ِي‪َ ،‬و ِ‬ ‫اش َو َعا ِق َب ِة أَ ْمر ْ‬ ‫ي َو َم َع ِ ْ‬ ‫فْ ِد ْي ِن ْ‬ ‫ل ِ‬ ‫ِّ‬
‫ي ِب ِه﴾ (رواه بخاری)‬ ‫ض ِن ْ‬ ‫ث كَانَ ثُ َّم اَ ْر ِ‬ ‫ح ْي ُ‬ ‫َي َ‬ ‫ل الْخ ْ َ‬ ‫ي َع ْنهُ َوا ْقدُ ْر ِ َ‬ ‫اص ْف ِن ْ‬ ‫َو ْ ِ‬

‫ای الله! من به سبب علمت از تو طلب خیر می ‏کنم و به سبب قدرتت از تو طلب‬
‫قدرت می‏منایم و از فضل عظیم تو می ‏خواهم‪ ،‬چون تو توانایی و من ناتوانم‪ ،‬تو‬
‫می‏دانی و من منی‏‌دانم‪ ،‬تو بسیار دانای غیبی‪ .‬ای الله! اگر می‏دانی که این کار… برای‬
‫دین‪ ،‬دنیا و عاقبتم خیر است آن را برای من مقدر و آسان گردان‪ ،‬و سپس در آن برکت‬
‫‪239‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بیانداز‪ ،‬و اگر می‏دانی که این کار… به مصلحت دین‪ ،‬دنیا و عاقبتم نیست‪ ،‬آن را از‬
‫من دور کن و مرا از آن منرصف منا و خیر را هرجا که هست برایم مقدر فرما و مرا از‬
‫آن خشنود منا‪.‬‬
‫از اين حديث کيفيت و چگونگی مناز استخاره واضح می‏گردد‪ .‬بنا ًء هرکه قصد‬
‫استخاره را داشت دو رکعت مناز نفل به نيت استخاره بخواند و بعد از ادای مناز‬
‫دعای استخاره که در فوق ذکر شد را بخواند‪ .‬بدين ترتيب مناز و دعای استخاره به‬
‫پايان می‏رسد‪ ،‬و همني است کيفيت مناز استخاره؛ ليکن چند امور ديگری نيز به مناز‬
‫استخاره تعلق دارد که در زير بيان می‏شود‪:‬‬
‫‪1 .1‬هرگاه شخصی به کاری تصميم گرفت که متام جوانب آن را تحقيق و بررسی‬
‫منود و در نتيجه‏ آن کار را به نفع و مصلحتش خواند و تصميم به انجام آن گرفت‪،‬‬
‫در اين وقت دو رکعت مناز نفل بخواند و بعد از آن دعای استخاره را بخواند و به‬
‫کار خود اقدام منايد‪ .‬در حقيقت اين شخص از الله سبحانه وتعالی خريش را در‬
‫خصوص اين کار خواسته است‪ .‬به اين معنی که اگر خريش در آن بود آن را آسان‬
‫بگرداند و اگر به خريش نباشد او را از آن کار منرصف سازد؛ يعنی بعد از تحقيق و‬
‫بررسی همه جانبه و تصميم به کار مطلوبش مناز و دعای استخاره را خوانده و به‬
‫انجام آن عمل اقدام مناید‪ .‬لذا مناز و دعای استخاره خوانده منی‏شود‪ ،‬مگر بعد از‬
‫تحقيق و بررسی همه جانبه و تصميم به کار مطلوب؛ زيرا در حديث گفته شده است‪:‬‬
‫َي ال َفرِيضَ ِة‪ ،‬ثُ َّم لِ َيق ُْل‪ :‬اللَّ ُه َّم إِ ِّ‬
‫ن‬ ‫ي ِم ْ‬
‫نغ ْ ِ‬ ‫ْيك َْع َركْ َع َت ْ ِ‬ ‫﴿ إِ َذا ه ََّم أَ َ‬
‫حدُ ك ُْم بِاألَ ْمرِ‪َ ،‬فل َ ْ‬
‫خريُكَ ِب ِعلْ ِمكَ ‪( ﴾ ...‬رواه بخاری)‬ ‫أَ ْ‬
‫س َت ِ‬

‫هرگاه کسی از شام قصد کاری را داشت بايد دو رکعت مناز نفل بخواند‪ ،‬و بعد‬
‫بگويد‪ :‬يا الله! من از تو به سبب علمت طلب خري می‏کنم‪...‬‬
‫‪2 .2‬این ثابت نشده که پيامرب صلی الله عليه وسلم موضوع استخاره را به ديدن‬
‫خواب ارتباط داده باشد‪ .‬چنان‏که از کرثت رهنامیی پيامرب صلی الله عليه وسلم مردم‬

‫‪240‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫را به فعل استخاره معلوم می‏شود؛ چون نتيجه آن را پيامرب صلی الله عليه وسلم به‬
‫خواب ارتباط نداده است‪ .‬چنان‏که در حديث حرضت جابر رضی الله عنه آمده است‪:‬‬
‫اص ْف ِني َع ْنهُ ‪،‬‬ ‫ل ِفي ِه وقوله‪ :‬ف ْ ِ‬
‫َاص ْفهُ َع ِّني َو ْ ِ‬ ‫ل‪ ،‬ثُ َّم بَارِكْ ِ‬‫سهُ ِ‬ ‫﴿ ‪ ...‬فَا ْقدُ ْرهُ ِ‬
‫ل َويَ ِّ ْ‬
‫ض ِني‪﴾...‬‬ ‫ث كَانَ ‪ ،‬ثُ َّم أَ ْر ِ‬
‫ح ْي ُ‬
‫َي َ‬
‫ل الخ ْ َ‬ ‫َوا ْقدُ ْر ِ‬

‫‪ ...‬و اگر می‌دانی که این کار… به مصلحت دین‪ ،‬دنیا و عاقبتم نیست‪ ،‬آن را از من دور‬
‫کن و مرا از آن منرصف منا و خیر را هرجا که هست برایم مقدر فرما‪...‬‬
‫از منت این حديث واضح می‏شود که پيامرب صلی الله عليه وسلم موضوع استخاره را‬
‫به ديدن خواب ارتباط نداده‪ ،‬بلکه آن را مربوط به‏ آسان گردانيدن و تقدير آن از طرف‬
‫الله سبحانه وتعالی ساخته است؛ يعنی هرگاه شخص به انجام آن‏چه استخاره منوده‬
‫سعی و تالش منايد‪ ،‬پس اگر آن کار برايش خري بود‪ ،‬الله سبحانه وتعالی آن را برايش‬
‫آسان می‏سازد و در غري آن او را از آن کار منرصف می‏سازد‪ .‬چون استخاره به معنای‬
‫اينست که شخص اختيار و تصميم کار خود را به الله سبحانه وتعالی می‏سپارد تا او‬
‫سبحانه وتعالی برايش امری را اختيار منايد‪ ،‬گويا استخاره کننده در اقدام به عمل پيش‬
‫بينی شده‏اش اختيار ندارد و اگر الله سبحانه وتعالی برای استخاره کننده چيزی را‬
‫نخواست او را از آن کار منرصف می‏سازد‪.‬‬
‫‪3 .3‬بدون شک از فرموده پيامرب صلی الله عليه وسلم که در حديث حرضت جابر‬
‫رضی الله عنه چنین آمده‪:‬‬
‫ث كَانَ ‪ ،‬ثُ َّم أَ ْر ِ‬
‫ض ِني ﴾‬ ‫ح ْي ُ‬
‫َي َ‬ ‫اص ْف ِني َع ْنهُ ‪َ ،‬وا ْقدُ ْر ِ‬
‫ل الخ ْ َ‬ ‫َاص ْفهُ َع ِّني َو ْ ِ‬
‫﴿ف ْ ِ‬

‫‪ ...‬و اگر به مصلحت دین‪ ،‬دنیا و عاقبتم نیست‪ ،‬آن را از من دور کن و مرا از آن‬
‫منرصف منا و خیر را هرجا که هست برایم مقدر فرما‪...‬‬
‫بعضی‏ها چنني فهميده‏اند که انرشاح الصدر يا به اصطالح ميالن قلبی به سوی کار‬
‫مطلوب نشانه‏ی از اختيار الله سبحانه وتعالی است که با ظهور اين نشانه شخص‬
‫استخاره کننده به سوی آن عمل حرکت منايد و با انقباض يا عدم ميالن قلب از آن‬
‫‪241‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫منرصف شود‪ ،‬چون منرصف شدن استخاره کننده از کارش با اعراض و انقباض قلب‬
‫حاصل می‏شود‪ .‬امام شوکانی در»نيل االوطار» به نقل از نووی گفته است‪« :‬خوب‬
‫است که بعد از استخاره به نشانه انرشاح الصدر يا ميالن قلبی عمل شود‪ ،‬ليکن اين‬
‫کار از هوای نفس که قبل از استخاره بود رسچشمه نگرفته باشد و استخاره کننده بايد‬
‫تصميم قبلی خود را کامالً ترک منايد در غري آن طالب هوای نفس محسوب می‏شود‪،‬‬
‫نه طلب کننده خري از الله سبحانه وتعالی‪ .‬در غیر آن تصميم قبلی و اختيار نفس خود‬
‫را ترک کرده بود نیز طالب خري از طرف الله سبحانه وتعالی محسوب می‏‏شود‪».‬‬
‫ليکن در مورد نشانه انرشاح الصدر يا ميالن قلبی‪ ،‬کدام نص رشعی وارد نشده و قابل‬
‫هم ترجيح نیست‪ ،‬اما حديثی که در اين مورد عده‏ای به آن اعتامد کرده اند نزد محققني‬
‫سند درستی ندارد و حديث مذکور اين است‪:‬‬
‫ابن سنی در کتاب «عمل اليوم والليلة» گفته‪ :‬خرب داد برای ما ابو العباس بن قتيبه‬
‫عسقالنی‪ ،‬حديث بيان کرد به ما عبيد الله بن حمريی‪ ،‬ابراهيم بن عالء بن نرض بن انس‬
‫بن مالک‪ ،‬حديث بيان کرد به من پدرم از پدرش و از پدر کالنش که گفت رسول الله‬
‫صلی الله عليه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ل الَّ ِذي‬ ‫س ْب َع َم َّر ٍ‬
‫ات‪ ،‬ثُ َّم انْظُ ْر إِ َ‬ ‫خ ْر َربَّكَ ِفي ِه َ‬ ‫ت ِبأَ ْم ٍر ف ْ‬
‫َاس َت ِ‬ ‫﴿ يَا أَن ُ‬
‫َس‪ ،‬إِ َذا َه َم ْم َ‬
‫َي ِفي ِه ﴾‬‫ل َقلْبِكَ ‪َ ،‬فإِنَّ الْخ ْ َ‬‫سب ُِق إِ َ‬‫َي ْ‬

‫ای انس! هرگاه قصد امری را داشتی از الله سبحانه وتعالی هفت مرتبه استخاره منا‪،‬‬
‫بعد متوجه قلبت باش که چه برايت روشن شد‪ ،‬در هامن امر خري است‪.‬‬
‫ابن حجر در فتح الباری گفته است‪ ... :‬نووی در کتاب اذکار فرموده‪ :‬بعد از استخاره‬
‫طبق آن‏چه از انرشاح الصدر برايش ايجاد شده انجام دهد‪ ،‬به دليل حديث انس که‬
‫نزد ابن سنی آمده‪ :‬هرگاه تصميم امری را داشتی هفت مرتبه از الله سبحانه وتعالی‬
‫استخاره منا باز متوجه قلبت باش که چه برايت ايجاد می‏شود‪ ،‬چون خري در آنست‪،‬‬
‫اگر صحت اين حديث درست ثابت شود قابل اعتامد است‪ ،‬وليکن سند آن واهی و‬

‫‪242‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫غري قابل اعتامد است‪.‬‬

‫بنابرين‪ ،‬تنها يک مسئله باقی مانده که ما آن را در نقطه اول تذکر داديم و آن اينست که‬
‫حديث اين را می‏رساند که استخاره بعد از اتخاذ تصميم به انجام يک عمل مبنی بر‬
‫اين‏که مستخري معلومات دقيق و همه جانبه در مورد ارجحيت آن داشته باشد‪ ،‬انجام‬
‫داده می‏شود‪ .‬و دليل بر دقت فهم اين مسئله حديثی است که حاکم در مستدرک از ابو‬
‫ايوب انصاری رضی الله عنه روايت منوده که رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ح َمدْ‬‫ال لَكَ ‪ ،‬ثُ َّم ا ْ‬ ‫ب اللَّهُ تَ َع َ‬ ‫ص ِّل َما كَ َت َ‬ ‫سنِ ُوضُ و َءكَ ‪ ،‬ثُ َّم َ‬ ‫ح ِ‬ ‫خطْ َب َة ثُ َّم تَ َوضَّ أْ َفأَ ْ‬
‫﴿ اِكْ ُت ِم الْ ِ‬
‫وب‪،‬‬‫ْت َع َّل ُم الْ ُغ ُي ِ‬ ‫جدْ هُ ‪ ،‬ثُ َّم قُلِ ‪ :‬اللَّ ُه َّم ِإنَّكَ تَ ْق ِد ُر َو َل َأ ْق ِد ُر‪َ ،‬وتَ ْعل َُم َو َل َأ ْعل َُم‪َ ،‬و َأن َ‬ ‫َر َّبكَ َو َم ِّ‬
‫ت‬ ‫خ َر ِ‬‫اي َوآ ِ‬ ‫ف ِدي ِني َو ُدنْ َي َ‬ ‫ل ِ‬ ‫َيا ِ‬ ‫ِاس ِم َها ‪ -‬خ ْ ً‬ ‫س ِّمي َها ب ْ‬ ‫ف ف َُلنَ ٍة‪ ،‬يُ َ‬ ‫ل ِ‬ ‫ت َِ‬ ‫َفإِنْ َرأَيْ َ‬
‫ت فَا ْقدُ ْرهَا ِ‬
‫ل﴾‬ ‫اي َوآ ِ‬
‫خ َر ِ‬ ‫ف ِدي ِني َو ُدنْ َي َ‬
‫ل ِ‬
‫َيا ِ‬ ‫ل‪َ ،‬فإِنْ كَانَ غ ْ ُ‬
‫َيهَا خ ْ ً‬ ‫فَا ْقدُ ْرهَا ِ‬

‫ِخطبه(خواستگاریت) را پنهان نگهدار به صورت درست وضو بگري‪ ،‬بعد آن‏چه برايت‬
‫الله سبحانه وتعالی مقرر منوده(دو رکعت مناز نفل) بخوان‪ ،‬بعد از آن الله سبحانه‬
‫وتعالی را به پاکی ياد کن و بگو‪ :‬ای الله! تو قادر هستی و من قدرت ندارم‪ ،‬تو ميدانی‬
‫و من منی‏دانم‪ ،‬تو عامل بر مغيبات هستی پس اگر در(خواستگاری) فالنه زن خريی در‬
‫دين‪ ،‬دنيا و آخرتم باشد آن را برايم نصيب بفرما‪ ،‬و اگر خري دين‪ ،‬دنيا و آخرتم در غري‬
‫آن باشد‪ ،‬هامن را برايم نصيب فرما که خريم در آن باشد‪.‬‬
‫از اين حديث واضح می‏شود که استخاره کننده بر خواستگاری زن معينی تصميم‬
‫گرفته است‪ ،‬ليکن آن را پنهان نگه می‏دارد و ظاهر منی‏کند و از الله سبحانه وتعالی‬
‫استخاره می‏کند و اختيار امر را به الله سبحانه وتعالی می‏سپارد به طوری‏که اگر خريش‬
‫در آن باشد اسباب آن را برايش آسان منايد و اگر خري در غري آن باشد هامن غري را‬
‫برايش آسان سازد‪ ،‬و اين مسئله هيچ رابطه‏ای با ديدن چيزی در خواب يا به انرشاح‬
‫الصدر ندارد‪.‬‬
‫و آخر سخن اين‏که آنچه در مسئله استخاره ترجيح داده می‏شود اين است که هرگاه‬
‫شخصی تصميم به انجام کاری داشت بعد از اين‏که معلومات دقيق و همه جانبه در‬
‫‪243‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫مورد ارجحيت آن کار داشته باشد‪ ،‬در اين وقت دو رکعت مناز نفل بخواند و بعد‬
‫دعای استخاره را خوانده و به کارش اقدام منايد‪ ،‬اين در حالی است که وی حاجتش‬
‫را به الله سبحانه وتعالی پيش کرده تا آن را آسان منايد و اگر خريی در آن باشد و يا از‬
‫آن منرصفش منايد اگر به رشش متام شود؛ يعنی مناز و دعای استخاره را وقتی بخواند‬
‫که معلومات دقيق از همه جوانب در مورد ارجحيت آن کار داشته باشد‪ ،‬چنان‏که از‬
‫حديث واضح می‏شود‪:‬‬
‫َي ال َفرِيضَ ِة‪ ،‬ثُ َّم لِ َيق ُْل‪ :‬اللَّ ُه َّم إِ ِّ‬
‫ن‬ ‫نغ ِْ‬ ‫ي ِم ْ‬ ‫ْيك َْع َركْ َع َت ْ ِ‬ ‫﴿ إِ َذا ه ََّم أَ َ‬
‫حدُ ك ُْم بِاألَ ْمرِ‪َ ،‬فل َ ْ‬
‫ريكَ ِب ِعلْ ِمكَ ‪﴾. ...‬‬‫خ ُ‬ ‫أَ ْ‬
‫س َت ِ‬

‫هرگاه يکی از شام تصميم کاری را داشت‪ ،‬بايد دو رکعت مناز نفل بخواند و بعد‬
‫بگويد‪ :‬يا الله! من از تو به سبب علمت طلب خري می‏کنم‪. ...‬‬
‫اينست آن‏چه از حديث استنباط و ترجيح داده می‏شود‪ ،‬نه اين‏که مناز استخاره را‬
‫بخواند و منتظر باشد که در خواب چه می‏بيند و يا اين‏که منتظر باشد تا قلبش به انجام‬
‫يا عدم انجام آن کار ميالن پيدا کند‪ ،‬زيرا حديث چنني فرموده‪:‬‬
‫﴿ إ َذا ه ََّم أَ َ‬
‫حدُ ك ُْم بِاألَ ْمر‪﴾...‬‬

‫هرگاه يکی از شام تصميم کاری را داشت‪...‬‬

‫و چنان‏چه اکنون گفتم اين هامن چيزی است که من آن را بر بعضی اقوال ديگر ترجيح‬
‫داده‏ام‪ ،‬والله اعلم بالصواب‪.‬‬

‫‪244‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حكم ركاز‬
‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫الله سبحانه وتعالی شام را حفظ مناید‪ .‬می‏خواهم توضح دهيد که بحث رکاز‪-‬اموال‬
‫پنهان شده در زمني‪ -‬چرا در باب خراج گذاشته‏ شده نه در باب زکات‪ ،‬و آیا وقتی ركاز‬
‫به حد نصاب برسد خمس(پنجم حصه) از آن گرفته می‏شود يا خري؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و عليكم السالم و رحمت الله و بركاته!‬
‫امام بخاری و مسلم از ابن شهاب‪ ،‬سعید بن مسیب و ابو سلمه بن عبدالرحمن از‬
‫طریق حرضت ابو هریره رضی الله عنه روايت منوده‏اند که رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم فرمود‪:‬‬
‫س﴾‬
‫خ ُم ُ‬
‫ف ال ِّركَا ِز ال ُ‬
‫﴿ َو ِ‬

‫در رکاز(پرداخت) خمس(پنجم حصه) می‏باشد‪.‬‬

‫ركاز عبارت از اموال پنهان شده قدیمی و یا رگ‏های معین از معادن می‏باشد‪ .‬و هرکه‬
‫در ملکیت خود(چه زمین باشد یا خانه) آن را دریافت‪ ،‬پس وی مالک آنست‪ .‬کسی‏که‬
‫در زمین یا خانه شخص دیگری رکاز یا معدنی را یافت؛ آن از صاحب زمین یا خانه‬
‫می‏باشد‪ ،‬نه از شخص یابنده‏ و به مجرد دریافت رکاز‪ ،‬خمس واجب شده و تأخیر در‬
‫پرداخت آن به بیت املال جواز ندارد‪.‬‬
‫اما اين‏كه خمس زکات است یا يف(ملكيت دولت که بدون جنگ حاصل شود)‪ ،‬پس‬
‫پاسخ چنین است که آن فی است‪ ،‬نه زكات‪ .‬از جمله دالیل در این مورد‪ ،‬آن‏چه ابوعبید‬
‫از مجالد و او از شعبی روایت کرده می‏باشد‪ :‬شخصی هزار دیناری را یافت که در‬
‫بیرون از شهر دفن شده بود و آن را نزد عمر بن خطاب رضی الله عنه آورد‪ .‬پس عمر‬
‫رضی الله عنه دو صد دینار آن را خمس گرفته و باقی را به خود آن شخص سپرد و‬
‫‪245‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آن دوصد دینار خمس را بین مسلامنانی كه نزدش حارض بودند تقسيم منود تا آن‏كه‬
‫قسمتی از آن زیاده شد و عمر رضی الله عنه فرمود‪ :‬كجاست صاحب پول‏ها؟ آن‬
‫شخص بر خواسته آمد و عمر رضی الله عنه برايش فرمود‪ :‬بگري اين دينارهای زياده‬
‫نیز از تو باشد‪.‬‬
‫روایت شعبی بیانگر اینست که آن‏چه عمر رضی الله عنه از یابنده رکاز گرفت آن خمس‬
‫بوده و چهار حصه باقی را به یابنده رکاز واپس منود‪ ،‬و نیز واضح می‏شود که خمس‬
‫گرفته شده زکات نبوده‪ ،‬بلکه آن به منزله فی می‏باشد‪ .‬زيرا اگر زکات می‏بود باید به‬
‫مستحقین زکات داده می‏شد و هرگز از آن به یابنده رکاز منی‏داد؛ چون‏ وی غنی بوده‬
‫و دادن زکات برای غنی جواز ندارد‪.‬‬
‫بنابرين‪ ،‬قيمت ركاز هر چندی كه باشد چهار از پنج حصه آن برای یابنده و حصه‬
‫پنجم به بيت املال سپرده می‏شود‪ ،‬و از این‏که آن زکات نیست موقوف به نصاب‬
‫منی‏باشد‪ .‬بنا ًء برابر است که ارزش «رکاز» در حد نصاب باشد یا خیر؛ واجب است‬
‫که پنجم حصه آن به بیت املال مسلامنان داده شود‪ .‬چون‏كه در زمان کنونی برای‬
‫مسلمني بيت املالی وجود ندارد؛ ازیرنو یابنده «رکاز» باید حصه پنجم آن را در امور‬
‫عام املنفعه مرصف منوده یا به نیازمندان کمک مناید‪ ...‬و یا آن‏چه را که رشیعت الله‬
‫سبحانه وتعالی نیکو شمرده انجام دهد‪.‬‬

‫‪246‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫کیفیت میراث «ذوی االرحام»‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫ی که وارث ندارد» صفحه (‪)118‬‬ ‫در کتاب اموال در دولت خالفت در باب «مال کس ‏‬
‫مطلبی چنین ذکر گردیده است‪« :‬هر مال منقول و غیر منقو ِل که صاحب آن وفات‬
‫مناید‪ ،‬وارث ذوی الفروض(سهم آنها در قرآنکریم‪ ،‬سنت و اجامع صحابه ذکر گردیده‬
‫باشد) و عصبه(قرابت پدری) نداشته ‏باشد؛ مثالً‪ :‬شخصی وفات مناید و از خود‬
‫وارثی ندارد‪ ،‬مثل خانم‪ ،‬اوالد‪ ،‬پدران‪ ،‬مادران‪ ،‬برادران‪ ،‬خواهران و عصبه‪ ،‬مال چنین‬
‫شخصی منحیث میراث به بیت املال سپرده می‏شود‪».‬‬
‫پرسش بنده چنین‏است‪ :‬آیا حزب التحریر در مورد نبودن وارثین ذوی الفروض‪« ،‬ذوی‬
‫االرحام»(خویشاوندان) و عصبات تبنیاتی دارد؟ مثل شخصی وفات مناید و از او‬
‫ورثه ذوی الفروض و عصبات موجود نباشد‪ ،‬لیکن اقارب «ذوی االرحام» وجود داشته‬
‫باشد‪ .‬آیا درین حالت مال میراث وی به «ذوی االرحام» چیزی داده می‏شود و یا به‬
‫بیت املال تعلق می‏گیرد؟ اگر مال مرتوکه برای «ذوی االرحام» داده می‏شود چگونه‬
‫تقسیم می‏گردد؟ چنان‏چه رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده‏است‪:‬‬
‫ن الَ َوار َ‬
‫ِث لَهُ ﴾‬ ‫َال َوار ُ‬
‫ِث َم ْ‬ ‫ل لَهُ َوالْخ ُ‬
‫ن الَ َم ْو َ‬ ‫سولُهُ َم ْو َ‬
‫ل َم ْ‬ ‫﴿ اللَّهُ َو َر ُ‬
‫(رواه ترمذی‪ ،‬النسائی‪ ،‬ابن ماجه‪ ،‬احمد و ابن حبان)‬
‫کسی‏که رس پرستی ندارد‪ ،‬الله و رسولش رس پرست اوست‪ ،‬و ماما وارث برای آن‬
‫کسی است که وارثی ندارد‪.‬‬
‫و هم‏چنان مقدام فرزند معدی کرب روایت منوده که رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫فرمودند‪:‬‬
‫ن تَ َركَ َماالً َفلِ َو َرثَ ِت ِه َوأَنَا‬
‫س ْولِ ِه) َو َم ْ‬ ‫ل الل ِه ِوإِ َ‬
‫ل َر ُ‬ ‫َال‪ :‬إِ َ‬
‫بَا ق َ‬ ‫ن تَ َركَ كَالً َفإِ َ َّ‬
‫ل( َو ُر َ‬ ‫﴿ َم ْ‬

‫‪247‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ِث لَهُ َي ْع ِق ُل َع ْنهُ َو َي ِرثُهُ ﴾‬

‫ن الَ َوار َ‬
‫ِث َم ْ‬ ‫ِث لَهُ أَ ْع ِق ُل لَهُ َوأَ ِرثُهُ َوالْخ ُ‬
‫َال َوار ٌ‬ ‫ن َل َوار َ‬ ‫َوار ٌ‬
‫ِث َم ْ‬
‫(رواه أحمد وأبو داود وابن ماجه والطحاوی وابن حبان والحاكم والبيهقی و ابن الجارود)‬
‫کسی‏که وفات مناید و از خود ورثه‏ای نداشته باشد‪ ،‬وارث آن من هستم(تا این‏که‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪ :‬میراث آن به سوی الله و رسول اوست) و از‬
‫کسی مالی باقی مباند برای وارث آن تعلق می‏گیرد‪ ،‬و کسی از خود وارثی ندارد من‬
‫وارث آن هستم؛ و من ضامن او هستم‪ ،‬و کسی‏که وارثی ندارد‪ ،‬ماما وارث آنست؛ از او‬
‫آگاهی دارد و از او میراث می‏برد‪.‬‬
‫ابو عاصم از فرزند جریج از عمرو فرزند مسلم از طاوس و او از عایشه رضی الله عنها‬
‫روایت منوده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ن الَ َوار ً‬
‫ِث لَهُ ﴾ (رواه ترمذی و دار قطنی)‬ ‫َال َوار ٌ‬
‫ِث َم ْ‬ ‫﴿ اَلْخ ُ‬

‫ماما وارث آن کسی است وارثی ندارد‪.‬‬

‫بنا ًء از احادیث فوق بر می‏آید که ماما وارث و از «ذوی االرحام» است؛ و این احادیث‬
‫داللت می‏مناید بر وارث بودن «ذوی االرحام»‪ .‬از واسع فرزند حبان روایت گردیده‬
‫که فرمود‪ :‬ثابت فرزند دحداحه وفات منود و از خود وارث و عصبه‏ای نداشت‪ ،‬و‬
‫حالت وی را به رسول الله صلی الله علیه وسلم بیان منودند‪ ،‬عاصم فرزند عدی از‬
‫وی پرسید‪ :‬آیا از او کسی باقی مانده‏است؟ وی گفت‪ :‬نخیر یا رسول الله از او هیچ‬
‫کسی بجا منانده‏است‪ .‬پس رسول الله صلی الله علیه وسلم مال او را برای خواهرزاده‬
‫او ابولبابه فرزند عبداملنذر سپرد‪.‬‬
‫هم‏چنین در روایت دیگری از واسع فرزند حبان آمده است‪ :‬ثابت فرزند دحداحه وفات‬
‫منود‪ ،‬مردی در بنی انیف یا بنی عجالن نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آمد‪،‬‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪ :‬آیا او وارثی دارد؟ برای او وارثی نیافتند؛ ثابت‬
‫گفت‪ :‬رسول الله صلی الله علیه وسلم میراث وی را به خواهرزاده وی ابولبابه فرزند‬
‫عبداملنذر داد‪.‬‬
‫‪248‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫قبل از ارایه پاسخ موارد ذیل باید در نظر گرفته‏شود کسانی‏که با میت پیوند قرابت دارند‬
‫از نظر علم میراث به سه دسته تقسیم می‏گردند‪:‬‬
‫‪1 .1‬اصحاب الفروض؛ کسانی‏اند سهم میراث آنها را رشیعت تعیین کرده است‪.‬‬
‫‪2 .2‬عصبات؛ کسانی‏اند که سهم معینی از میراث برای شان تعیین نگردیده‪ ،‬اما‬
‫رشیعت سهم باقی مانده اصحاب فروض را برای شان مقرر منوده است‪.‬‬
‫‪3 .3‬ذوی االرحام عبارت از خویشاوندانی هستند که نه از اصحاب فروض هستند و‬
‫نه از عصبات‪ ،‬و آن ده قسم‏اند‪ :‬ماما‪ ،‬خاله‪ ،‬پدر کالن مادر‪ ،‬پرس دخرت‪ ،‬پرس خواهر‪،‬‬
‫دخرت برادر‪ ،‬پرس کاکا‪ ،‬عمه‪ ،‬کاکای مادر‪ ،‬پرس برادر مادر و کسی‏که به یکی از این‏ها‬
‫نزدیک باشد‪.‬‬
‫بنابر دالیل واضح در رشیعت‪ ،‬اصحاب فروض و عصبات میراث می‏برند؛ و در این‬
‫مورد اختالفی بین مسلامنان وجود ندارد‪ .‬آیات میراث و احادیث صحیح دالیل واضح‬
‫بر میراث اصحاب فروض و عصبات‏ دارد‪.‬‬
‫اما در مورد میراث ذوی االرحام‪ ،‬صحابه‪ ،‬تابعین و فقه‏ها اختالف دارند‪ ،‬چنان‏چه‬
‫حرضت علی‪ ،‬حرضت عبدالله بن مسعود و حرضت عبدالله بن عباس رضی الله‬
‫عنهم و از تابعین رشیح و حسن برصی رحمت الله علیهام به میراث گرفنت ذوی‬
‫االرحام موافق می‏باشند‪ .‬اما حرضت زید بن ثابت و در روایتی از عبدالله بن عباس‬
‫ذکر شده و از تابعین سعید بن مسیب و سعید بن جبیر به میراث نگرفنت آنها موافقت‬
‫دارند‪ .‬هم‏چنان شافعی رحمت الله علیه گفته است‪ :‬برای ذوی االرحام میراثی نیست‬
‫و سپردن میراث به بیت املال بهرت است‪ .‬پس در این مسئله اختالف وجود دارد و‬
‫پاسخ شام طبق دالیل راجح نزد ما قرار ذیل است‪:‬‬
‫‪1 .1‬بلی تبنی حزب التحریر بنابر دالیل وارده بر نربدن میراث ذوی االرحام موافق‬
‫است که در صورت نبودن اصحاب فروض و عصبات‪ ،‬این موضوع از متنی از کتاب‬
‫اموال در دولت خالفت که خواهر پرسش کننده نقل کرده واضح می‏شود و آن مطلبی‬
‫‪249‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫است که در کتاب نظام اجتامعی زیر عنوان «صلة االرحام» به این رشح آمده است‪:‬‬
‫«اسالم خویشاوندان را به دو بخش تقسیم منوده‪ :‬اول آن عده خویشاوندان که حق‬
‫میراث بردن را از میت دارند‪ .‬دوم ذوی االرحام‪ .‬اما کسانی‏که حق میراث بردن را از‬
‫میت دارند‪ ،‬اصحاب فروض و عصبات هستند که ذوی االرحام شامل آنها نیست‪.‬‬
‫پس برای ذوی االرحام‪ ،‬سهمی در میراث نیست‪ ،‬زیرا آنها عصبه نیستند؛ ماما‪ ،‬خاله‪،‬‬
‫پدرکالن مادر‪ ،‬پرس دخرت‪ ،‬پرس خواهر‪ ،‬دخرت برادر‪ ،‬دخرت کاکا‪ ،‬عمه‪ ،‬کاکای مادر‪،‬‬
‫پرس برادر مادر و اقارب یکی از آنها را شامل می‏شود که الله سبحانه وتعالی سهم‬
‫خاصی در میراث برای آنها تعیین نکرده‪‎‬است و ما این نظر را بنابر راجح بودن دالیل‬
‫آن انتخاب می‏منائیم‪.‬‬
‫‪2 .2‬اگر شخصی وفات منود و از او وارثین ذوی الفروض و عصبات موجود نبود‪،‬‬
‫میراث او به بیت املال مسلامنان تعلق می‏گیرید‪ ،‬به این معنی که بیت املال مسلامنان‬
‫وارث اوست‪ .‬بنابر دالیل ذیل‪ :‬حاکم در مستدرک از راشد پرس سعد‪ ،‬از ابو عامر‬
‫هوزنی‪ ،‬از مقدام کندی رضی الله عنه روایت که رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫فرمود‪:‬‬
‫ل لَهُ أَر ُ‬
‫ِث َمالَهُ ﴾‬ ‫ن َل َم ْو َ‬ ‫﴿ أَنَا َم ْو َ‬
‫ل َم ْ‬

‫من رس پرست کسی هستم که رس پرستی ندارد و هم‏چنان وارث مال او نیز هستم‪.‬‬
‫این حدیث به رشط شیخین صحیح است‪.‬‬
‫ابن حبان در صحیح خود از راشد پرس سعد‪ ،‬او از ابو عامر هوزنی و او از مقدام‬
‫روایت منوده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ن َل َوار َ‬
‫ِث لَهُ ﴾‬ ‫ال َفلِ َو َرثَ ِت ِه‪َ ،‬وأَنَا َوار ُ‬
‫ِث َم ْ‬ ‫ن تَ َركَ ك ًَّل َفإِلَ ْي َنا‪َ ،‬و َم ْ‬
‫ن تَ َركَ َم ً‬ ‫﴿ َم ْ‬

‫کسی‏که از خود چیزی بجا بگذارد و فرزند و پدر نداشته باشد‪ ،‬پس میراث او به سوی‬
‫ما رجعت داده می‏شود‪ ،‬و کسی‏که از خود مالی می‏گذارد برای وارث آنست‪ ،‬و کسی‏که‬
‫وارثی ندارد من وارث او هستم‪.‬‬
‫‪250‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ابن ماجه در سنن خود از راشد پرس سعد‪ ،‬او از ابو عامر هوزنی و او از مقدام شامی‬
‫روایت منوده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ِث لَهُ ‪ ،‬أَ ْع ِق ُل َع ْنهُ َوأَ ِرثُهُ ﴾‬
‫ن َل َوار َ‬ ‫﴿ أَنَا َوار ُ‬
‫ِث َم ْ‬

‫کسی از خود وارثی ندارد من وارث او هستم‪ ،‬و من داناتر از آنم و من از او میراث‬
‫می‏برم‪.‬‬
‫پس این احادیث داللت واضح و آشکار بر این دارد که اگر شخصی وفات مناید و از‬
‫او وارثی باقی منانده باشد‪ ،‬رسول الله صلی الله علیه وسلم وارث اوست؛ زیرا او رس‬
‫پرست همه مسلامنان است و نیز رس پرست کسی است که از خود رس پرستی ندارد‪ ،‬و‬
‫بعد از او این وظیفه به خلیفه مسلامنان محول گردیده‏است‪ .‬بنابرین‪ ،‬خلیفه مسلامنان‬
‫مددگار همه مسلامنان و مددگار کسی است که از خود مددگار و پشتیبانی ندارد‪.‬‬
‫هم‏چنان کسی‏که وارثی ندارد او وارثش است‪ .‬وارث بودن خلیفه مسلامنان برای‬
‫نفسش نیست‪ ،‬بلکه برای بیت املال مسلامنان است‪ .‬از این جهت میراث کسی‏که‬
‫وارثی ندارد از ملکیت‏های خاصی است که مربوط دولت می‏گردد‪ ،‬و در بیت‏املال در‬
‫اداره غنیمت و خراج ثبت می‏گردد و خلیفه مسلامنان بنابر مصلحت مسلامنان هرجا‬
‫که خواست آن را به مرصف می‏رساند‪.‬‬
‫‪3 .3‬و این‏که چرا حزب در مورد ذوی االرحام تبنی منوده که ایشان میراث منی‏برند‪،‬‬
‫از این جهت است که دالیل میراث از قرآن و احادیث رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫به صورت تفصیلی واضح گردیده‏است و مستحقین آن را هم واضح ساخته‏ که قرار‬
‫ذیل است‪:‬‬
‫‪1 .1‬اصحاب فروض‪ :‬الله سبحانه وتعالی در مورد شان می‏فرماید‪:‬‬
‫سا ًء َف ْو َق اثْ َن َت ْ ِ‬
‫ي‬ ‫ن نِ َ‬ ‫ي َفإِنْ كُ َّ‬ ‫الُنْ َث َي ْ ِ‬
‫ظ ْ‬ ‫ف أَ ْو َل ِدك ُْم لِل َّذكَ ِر ِمث ُْل َ‬
‫ح ِّ‬ ‫﴿ يُ ِ‬
‫وصيك ُُم اللَّهُ ِ‬
‫ح ٍد ِم ْن ُه َم‬ ‫ف َو ِلَ َب َو ْي ِه لِك ُِّل َوا ِ‬ ‫حدَ ًة َفلَ َها ال ِّن ْص ُ‬ ‫َت َوا ِ‬‫ن �ثُلُثَا َما تَ َركَ َوإِنْ كَان ْ‬ ‫َفلَ ُه َّ‬
‫ُث َفإِنْ‬‫ن لَهُ َولَدٌ َو َو ِرثَهُ أَبَ َوا ُه ف َِلُ ِّم ِه ال ُّثل ُ‬ ‫س ِم َّم تَ َركَ إِنْ كَانَ لَهُ َولَدٌ َفإِنْ ل َْم يَكُ ْ‬‫السدُ ُ‬ ‫ُّ‬

‫‪251‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ها أَ ْو َد ْين﴾ [سوره نساء‪]11 :‬‬ ‫ص َّي ٍة ُي ِ‬

‫وص ِب َ‬ ‫ن َب ْع ِد َو ِ‬
‫س ِم ْ‬ ‫خ َو ٌة ف َِلُ ِّم ِه ُّ‬
‫السدُ ُ‬ ‫كَانَ لَهُ إِ ْ‬

‫درباره(ارث بردن) فرزندان تان(و پدران و مادرانتان) به شام فرمان می‏دهد و بر شام‬
‫واجب می‌گرداند كه(چون ُمرديد و دخرتانی و پرسانی از خود بجای گذاشتيد) بهره يك‬
‫مرد به اندازه بهره دو زن است‪ .‬اگر فرزندان تان همه دخرت بودند و تعداد شان(دو و يا)‬
‫بيشرت از دو بود‪ ،‬دو سوم تركه بهره ايشان است‪ ،‬و اگر ورثه تنها يك دخرت باشد‪ ،‬نصف‬
‫تركه از آن اوست(و چه ورثه يك دخرت و چه بيشرت باشند‪ ،‬باقيامنده تركه متعلّق به سایر‬
‫ورثه بر حسب استحقاق است)‪ .‬اگر مرده دارای فرزند و پدر و مادر باشد‪ ،‬به هر يك‬
‫از پدر و مادر يك ششم تركه می‏رسد(و باقيامنده بني فرزندان او به ترتيب سابق تقسيم‬
‫می‌گردد) و اگر مرده دارای فرزند(يا نوه) نباشد و تنها پدر و مادر از او ارث بربند‪ ،‬يك‬
‫سوم تركه به مادر می‌رسد(و باقيامنده از آن پدر خواهد بود)‪ .‬اگر مرده(عالوه از پدر و‬
‫مادر) برادراين( يا خواهرانی‪ ،‬از پدر و مادر يا از يكی از آن دو) داشته باشد‪ ،‬به مادرش‬
‫يك ششم می‏‌رسد(همه اين سهام مذكور) پس از انجام وص ّيتی است كه مرده می‏‌كند‬
‫و بعد از پرداخت قرضی است كه بر عهده دارد(و پرداخت وام مقدّ م بر انجام وص ّيت‬
‫است)‪.‬‬
‫و در جای دیگر می‏فرماید‪:‬‬
‫ن َو َلدٌ َفلَك ُُم‬ ‫ن َو َلدٌ َف ِإنْ كَانَ َل ُه َّ‬ ‫ن لَ ُه َّ‬‫ك ْ‬ ‫جك ُْم ِإنْ ل َْم َي ُ‬ ‫ف َما تَ َركَ َأ ْز َوا ُ‬ ‫﴿ ولكم ِن ْص ُ‬
‫ن ال ُّربُ ُع ِم َّم تَ َركْ ُت ْم إِنْ ل َْم‬ ‫ني ِب َها أَ ْو َديْنٍ َولَ ُه َّ‬‫وص َ‬ ‫ص َّي ٍة يُ ِ‬ ‫ن بَ ْع ِد َو ِ‬‫ن ِم ْ‬ ‫ال ُّربُ ُع ِم َّم تَ َركْ َ‬
‫ُوصونَ‬ ‫ص َّي ٍة ت ُ‬ ‫ن بَ ْع ِد َو ِ‬ ‫ن ِم َّم تَ َركْ ُت ْم ِم ْ‬‫ن ال ُّث ُم ُ‬ ‫ن لَك ُْم َولَدٌ َفإِنْ كَانَ لَك ُْم َولَدٌ َفلَ ُه َّ‬ ‫يَكُ ْ‬
‫ح ٍد ِم ْن ُه َم‬ ‫ْت َفلِك ُِّل َوا ِ‬ ‫ث ك ََللَ ًة أَ ِو ا ْم َرأَ ٌة َولَهُ أَخٌ أَ ْو أُخ ٌ‬‫ج ٌل يُو َر ُ‬ ‫ِب َها أَ ْو َديْنٍ َوإِنْ كَانَ َر ُ‬
‫وص ِب َها‬ ‫ص َّي ٍة ُي َ‬ ‫ن َب ْع ِد َو ِ‬ ‫ُث ِم ْ‬ ‫ف ال ُّثل ِ‬ ‫شكَا ُء ِ‬ ‫ن َذلِكَ َف ُه ْم ُ َ‬ ‫ْث ِم ْ‬ ‫س َفإِنْ كَانُوا أَك َ َ‬ ‫السدُ ُ‬‫ُّ‬
‫أَ ْو َديْنٍ ﴾ [سوره نساء‪]12 :‬‬

‫‏و برای شام نصف داریی بجای مانده همرسان تان است‪ ،‬اگر فرزندی(از شام يا از‬
‫ديگران و يا نوه يا نوادگانی) نداشته باشند(و باقی تركه‪ ،‬برابر آيه قبلی‪ ،‬به فرزندان شان‬
‫‪252‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫و پدران و مادران شان تعلّق می‏گريد) و اگر فرزندی داشته باشند‪ ،‬سهم شام يك چهارم‬
‫تركه است(و باقيامنده تركه به ذوی ‌الفروض و عصبه‪ ،‬يا ذوی ‌االرحام يا بيت‌املال‬
‫می‏رسد‪ .‬به هرحال چه فرزندی نداشته باشند و چه فرزندی داشته باشند‪ ،‬سهم شام)‬
‫پس از انجام وص ّيتی است كه كرده‏اند و پرداخت قرضی است كه بر عهده دارند(و‬
‫پرداخت وام بر انجام وص ّيت مقدّ م است)‪ .‬و برای زنان شام يك چهارم تركه شام است‬
‫اگر فرزندی(يا نوه و نوادگانی از آنان يا از ديگران) نداشته باشيد‪( .‬اگر همرس يك نفر‬
‫باشد‪ ،‬يك چهارم را تنها دريافت می‏دارد‪ ،‬و اگر دو همرس و بيشرت باشند‪ ،‬يك چهارم‬
‫به طور مساوی ميان شان تقسيم می‏گردد‪ .‬باقيامنده تركه به خويشاوندان و وابستگان‬
‫به ترتيب استحقاق می‏رسد)‪ .‬و اگر شام فرزندی(يا نوه و نوادگانی) داشتيد‪ ،‬سهم ّيه‬
‫همرسان تان يك هشتم تركه بوده(و بق ّيه تركه به فرزندان تان و پدران و مادران تان‪-‬‬
‫هامن‏گونه كه ذكر شد‪-‬می‌رسد‪ .‬الب ّته) پس از انجام وص ّيتی است كه مي‏كنيد و بعد از‬
‫وامی است كه بر عهده داريد‪ .‬و اگر مردی يا زنی به‏گونه كَاللَه ارث از آنان برده‏شد(و‬
‫فرزند و پدری نداشتند) و برادر(مادری) يا خواهر(مادری) داشتند‪ ،‬سهم هر يك از آن‬
‫دو‪ ،‬يك ششم تركه است(و فرقی ميان آن دو نيست) و اگر بيش از آن (تعداد‪ ،‬يعني يك‬
‫برادر مادری و يك خواهر مادری) بودند‪ ،‬آنان در يك سوم با هم رشيك‏اند(و به طور‬
‫يكسان يك سوم را ميان خود تقسيم می‏كنند‪ .‬الب ّته اين هم) پس از انجام وص ّيتی است‬
‫كه بدان توصيه شده است و يا پرداخت وامی است كه بر عهده مرده‏است‪.‬‬
‫‪2 .2‬عصبات؛ در این مورد امام بخاری و امام مسلم از عبدالله بن عباس رضی الله‬
‫عنهام روایت منودند که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫جلٍ َذكَ ٍر ﴾‬
‫ل َر ُ‬ ‫ض ِبأَ ْهلِ َها‪ ،‬ف ََم بَ ِق َ‬
‫ي ف َِلَ ْو َ‬ ‫﴿ أَلْ ِ‬
‫حقُوا ال َف َرائِ َ‬

‫میراث را به اهل آن(ذوی الفروض) بسپارید‪ ،‬و آن‏چه باقی می‏ماند آن را به نزدیک‏ترین‬
‫وارث‪ ،‬از عصبات بدهید‪.‬‬
‫هم‏چنین در کتاب فتح الباری چنین آمده‏ است‪:‬‬

‫‪253‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫َال بن َبطَّالٍ الْ ُم َرا ُد ِبأَ ْو َ‬

‫ل‬ ‫ب رجل من الْعص َبة‪َ ،‬وق َ‬ ‫اب الْ َم ْع َنى أَ ْق َر ُ‬
‫خطَّ ِ ُّ‬ ‫َال الْ َ‬
‫﴿ق َ‬
‫ل‬‫ب إِ َ‬ ‫ن ُه َو أَ ْق َر ُ‬‫وض إِ َذا كَانَ ِفيه ِْم َم ْ‬ ‫ن الْ َع َص َب ِة بَ ْعدَ أَ ْهلِ الْ ُف ُر ِ‬‫ال ِم َ‬ ‫ج َ‬ ‫جلٍ أَنَّ ال ِّر َ‬
‫َر ُ‬
‫تكُوا﴾‬ ‫ن ُه َو أَبْ َعدُ َفإِنِ ْ‬
‫اس َت َو ْوا اشْ َ َ‬ ‫ح َّق دُونَ َم ْ‬ ‫اس َت َ‬
‫ت ْ‬ ‫الْ َم ِّي ِ‬

‫خطابی و ابن بطال گفته‏اند‪ :‬هدف از نزدیک‏ترین مرد از عصبه در حدیث فوق‪ ،‬بعد‬
‫از تقسیم مال برای ذوی الفروض است‪ ،‬و در صورتی‏که بعد از ذوی الفروض مردان‬
‫زیاد وجود داشته باشند هامن مردی مستحق شده می‏تواند که از همه نزدیک‏تر به میت‬
‫باشد‪ ،‬نه آن اشخاص بعید و در صورتی‏که همه به میت نزدیک باشد‪ ،‬پس متام شان‬
‫رشیک در میراث‏اند‪.‬‬
‫در مورد ذوی االرحام دلیلی وارد نگردیده که ایشان سهمی از میراث داشته باشند‪.‬‬
‫چنان‏چه رسول الله صلی الله علیه وسلم این موضوع را در حدیثی چنین ترصیح‬
‫منوده است که آن را امام ترمذی از ابو امامه باهلی روایت منوده که از رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم در خطبه جحة الوداع شنیده است که فرمود‪:‬‬
‫ص َّي َة لِ َوار ٍ‬
‫ِث ﴾‬ ‫ح َّقهُ ‪ ،‬ف ََل َو ِ‬ ‫ال َقدْ أَ ْعطَى لِك ُِّل ِذي َ‬
‫ح ٍّق َ‬ ‫﴿ إِنَّ اللَّهَ تَ َبا َركَ َوتَ َع َ‬

‫الله سبحانه وتعالی برای هر صاحب حق‪ ،‬حقی مقرر منوده است‪ ،‬پس برای وارث و‬
‫صیتی نیاز نیست‪.‬‬
‫این حدیث در خطبه حجة الوداع و آخرین سخنان رسول الله صلی الله علیه وسلم قبل‬
‫از وفات شان و در مورد میراث بود‪ .‬از این حدیث واضح می‏گردد که مستحقین میراث‬
‫کسانی‏اند که الله سبحانه وتعالی برای شان در کتاب خود سهمی مقرر منوده است‪،‬‬
‫و آن‏چه در احادیث رسول الله صلی الله علیه وسلم ذکر گردیده‏است‪ .‬آنها اصحاب‬
‫فروض و عصبات هستند و ذوی االرحام در بین آنها داخل نیست‪ ،‬زیرا الله سبحانه‬
‫وتعالی برای آنها سهمی معین نکرده است‪.‬‬
‫‪4 .4‬اما آن روایاتی را که در پرسش ذکر گردیده مبنی بر این‏که برای ذوی االرحام‬

‫‪254‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫در میراث سهمی وجود دارد‪ ،‬آن‏چنان نیست و در مورد برای تان چنین پاسخ عرض‬
‫می‏منایم‪:‬‬
‫‌أ‪ .‬ترمذی در سنن خود از ابو امامه پرس سهل پرس حنیف روایت منوده که گفت‪:‬‬
‫حرضت عمر رضی الله عنه از طرف من به ابو عبیده نامه نوشت و در آن ذکر منود که‬
‫رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده‏است‪:‬‬
‫ن َل َوار َ‬
‫ِث لَهُ ﴾‬ ‫َال َوار ُ‬
‫ِث َم ْ‬ ‫ل لَهُ ‪َ ،‬والخ ُ‬
‫ن َل َم ْو َ‬ ‫سولُهُ َم ْو َ‬
‫ل َم ْ‬ ‫﴿ اللَّهُ َو َر ُ‬

‫کسی‏که رس پرستی ندارد الله سبحانه وتعالی و رسولش صلی الله علیه وسلم رس‬
‫پرست اوست‪ ،‬کسی‏که وارثی ندارد‪ ،‬مامایش وارث اوست‪.‬‬
‫اما روایت دیگری وجود دارد که علت را بیان می‏دارد‪ .‬ابو داود در سنن خود از مقدام‬
‫روایت منوده که گفت‪ ،‬رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫ال َفلِ َو َرثَ ِت ِه‪،‬‬ ‫سولِ ِه‪َ ،‬و َم ْ‬
‫ن تَ َركَ َم ً‬ ‫ل َر ُ‬‫ل ال َّل ِه َو ِإ َ‬‫َال‪ :‬إِ َ‬
‫بَا ق َ‬ ‫ن تَ َركَ ك ًَّل َفإِ َ َّ‬
‫ل َو ُر َّ‬ ‫﴿ َم ْ‬
‫ِث َلهُ ‪َ ،‬ي ْع ِق ُل َع ْنهُ‬
‫ن َل َوار َ‬ ‫ِث َم ْ‬ ‫ِث لَهُ ‪ ،‬أَ ْع ِق ُل لَهُ َوأَ ِرثُهُ ‪َ ،‬والْخ ُ‬
‫َال َوار ُ‬ ‫ن َل َوار َ‬ ‫َوأَنَا َوار ُ‬
‫ِث َم ْ‬
‫َويَ ِرثُهُ ﴾‬
‫از کسی‏که پدر و فرزندی باقی منانده باشد‪ ،‬میراث وی به سوی من رجعت داده‬
‫می‏شود‪ ،‬یا این‏که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪ :‬میراث او به سوی الله و‬
‫رسولش است‪ .‬از کسی مالی باقی مباند برای وارث او است و کسی‏که وارثی ندارد‬
‫من وارث او هستم و از او میراث می‏برم و متضمن او نیز هستم‪ .‬ماما‪ ،‬وارث کسی است‬
‫که وارثی ندارد‪ ،‬ضامن اوست و از او میراث می‏برد‪.‬‬
‫جمع بین دو حدیث واضح می‏سازد که مراد از ماما در عبارت «يعقل عنه» کسی‬
‫است که ضامن وی است‪ .‬و عاقله تنها عصبات است و بس؛ اما دیگران از جمله‬
‫برادران مادر ذوی االرحام‪ ،‬شوهر و دیگر کسانی عصبه نیستند در ردیف عاقله حساب‬
‫منی‏گردند‪ .‬عاقله به عصبه مرد گفته می‏شود که آنها عبارت‏اند از‪ :‬برادران‪ ،‬کاکاها و‬
‫اوالدهای شان‪ ،‬اگر چه پائین باشند و‪ ...‬و ایشان کسانی هستند که دیت قتل خطا را‬
‫‪255‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫می‏پردازند‪ ،‬قسمی‏که عاقله میت دیت را به تنهایی خود می‏دهد‪ ،‬و عاقله مرد‪ :‬برادران‪،‬‬
‫کاکاها‪ ،‬اوالدهای کاکا و پدر کالن سوم نیز شامل است‪( .‬منبع‪ :‬نظام عقوبات؛ باب‬
‫پرداخت دیت)‬
‫مامای شخص در حدیث فوق آنست که از عصبه باشد؛ مثل این‏که شخصی با دخرت‬
‫کاکای خود ازدواج مناید که درین صورت پرس کاکایش مامای اوالد وی خواهد‬
‫بود(حدیث برین داللت دارد)‪ ،‬اگر شخصی وفات مناید و او از اصحاب فروض‬
‫وارثی نداشته باشد به جز مامای او از جمله عصبه است پس درین صورت ماما بدون‬
‫اختالف میراث می‏برد‪.‬‬
‫‌ب‪ .‬در سنن سعید پرس منصور و در کنز العامل از محمد پرس یحیی پرس حبان و از‬
‫کاکای خود واسع پرس حبان روایت منوده است‪:‬‬
‫﴿ توىف ثابت بن الدحداحة ومل يدع وارثا وال عصبة فرفع شأنه إىل رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم فسأل عنه عاصم بن عدى هل ترك من أحد فقال‬
‫يا رسول الله ما ترك أحدا فدفع رسول الله صلی الله علیه وسلم ماله إىل ابن‬
‫أخته أىب لبابة بن عبد املنذر﴾‬

‫ثابت فرزند دحداحه وفات منود و از خود وارث و عصبه‏ای نداشت‪ ،‬و حالت وی را‬
‫به رسول الله صلی الله علیه وسلم بیان منودند‪ ،‬عاصم فرزند عدی از وی پرسید‪ :‬آیا‬
‫از او کسی باقی مانده‏است؟ وی گفت‪ :‬نخیر یا رسول الله از او هیچ کسی بجا منانده‬
‫است‪ .‬پس رسول الله صلی الله علیه وسلم مال او را برای خواهرزاده او ابولبابه فرزند‬
‫عبداملنذر داد‪.‬‬
‫سیوطی در جامع الحدیث گفته سند حدیث فوق صحیح است‪ .‬از این روایات واضح‬
‫می‪‎‬گردد که ثابت پرس دحداحه وارث و عصبه نداشت و نه کدام مستحق میراث از‬
‫خود بجا مانده بود و رسول الله صلی الله علیه وسلم مال او را به خواهرزاده او داد‪،‬‬
‫نه از این جهت که او وارث اوست‪ ،‬بلکه منحیث امام بودن رسول الله صلی الله‬

‫‪256‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫علیه وسلم‪ ،‬این صالحیت را داشت تا در مال او هرنوع ترصف مناید‪ .‬بنا ًء مال او را‬
‫به شخص مذکور داد؛ پس این حدیث داللت بر این دارد که ذوی االرحام را حقی‬
‫در میراث نیست و کدام دلیلی در میراث شان وجود ندارد‪ .‬این موضوع از اول منت‬
‫حدیث به لفظ «و مل یدع وارثا و ال عصبة» واضح می‏گردد‪.‬‬
‫این موضوع در حدیث دیگری خوب‏تر واضح می‏گردد‪ ،‬طوری‏که از رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم در مورد میراث عمه و خاله پرسیده شد‪ ،‬در پاسخ فرمودند‪« :‬ال‬
‫میراث لهام؛ یعنی میراث برای آنها نیست»؛ و حدیث کامل در مورد ایشان را حاکم در‬
‫مستدرک به رشط صحیحین و سند آن را صحیح گفته و چنین روایت منوده‪:‬‬
‫ول اللَّ ِه صلی الله علیه وسلم‬ ‫س ُ‬ ‫َال‪ :‬أَ ْق َب َل َر ُ‬
‫ض ال َّلهُ َع ْن ُه َم‪ ،‬ق َ‬‫﴿ عَنِ ابْنِ ُع َم َر‪َ ،‬ر ِ َ‬
‫ج ٌل تَ َركَ َع َّمتَهُ َوخَالَتَهُ َل َوار َ‬
‫ِث لَهُ‬ ‫ول اللَّ ِه َر ُ‬‫س َ‬ ‫َال‪َ :‬يا َر ُ‬‫ج ٌل‪َ ،‬فق َ‬ ‫ل ِ‬
‫ح َم ٍر َفلَ ِق َيهُ َر ُ‬ ‫َع َ‬
‫ج ٌل تَ َركَ َع َّمتَهُ َوخَالَتَهُ َل‬‫َال‪« :‬اللَّ ُه َّم َر ُ‬ ‫الس َم ِء‪َ ،‬فق َ‬‫ل َّ‬ ‫سهُ إِ َ‬ ‫َال‪َ :‬ف َرف ََع َرأْ َ‬ ‫ُم‪ ،‬ق َ‬ ‫َيه َ‬
‫غ ُْ‬
‫اث لَ ُه َم»﴾‬ ‫«ل ِمريَ َ‬ ‫َال‪َ :‬‬ ‫َال‪ :‬هَا أَنَا َذا‪ ،‬ق َ‬ ‫السائِ ُل؟» ق َ‬ ‫ن َّ‬ ‫َال‪« :‬أَيْ َ‬
‫ُم» ثُ َّم ق َ‬ ‫َيُه َ‬ ‫َوار َ‬
‫ِث لَهُ غ ْ‬
‫عبدالله بن حرضت عمر رضی الله عنهام فرمود‪ :‬رسول الله صلی الله علیه وسلم در‬
‫حالی‏که باالی االغی سوار بود با او شخصی روبه‏رو شد و در مورد شخصی که وفات‬
‫منوده به جز عمه و خاله دیگر وارثی نداشت پرسید‪ .‬رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫رسش به آسامن بلند منوده و فرمود‪ :‬یا الله شخصی از خود عمه و خاله‏ای بجا گذاشته‬
‫و دیگر وارثی ندارد‪ .‬بعداً گفت‪ :‬پرسش کننده کجا است؟ آن شخص گفت این‏جا‬
‫هستم؛ رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪ :‬میراث برای آن دو نیست‪ .‬بنابرین‪ ،‬عمه‬
‫و خاله از ذوی االرحام هستند‪ ،‬از این جهت رسول الله صلی الله علیه وسلم آنها را‬
‫از وارثین قرار نداد‪.‬‬
‫‌ج‪ .‬اما حدیث ابو لبابه واضح می‏سازد که میت زمانی ورثه از ذوی الفروض و عصبات‬
‫نداشته باشد در این صورت‪ ،‬خلیفه مسلامنان همه مال و یا حصه از آن را برای ذوی‬
‫االرحام می‏دهد‪ ،‬در صورتی‏که میت ذوی االرحام داشته باشد‪ ،‬سپردن همه مال در‬
‫بیت املال فرض منی‏باشد‪ .‬این موضوع با آن‏چه قبالً مبنی بر این‏که مال مرتوکه زمانی‬
‫‪257‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫به بیت‏املال تعلق می‏گیرد که میت از خود وارثین ذوالفروض و عصبات نداشته باشد‪،‬‬
‫ذکرگردید که باهم در تعارض منی‏باشند‪ .‬چون خلیفه مسلامنان یگانه کسی است که‬
‫در این اموال بر اساس آن‏چه مصلحت مسلامنان می‏داند ترصف می‏کند‪ .‬هم‏چنان‬
‫بر اوست تا در صورت عدم موجودیت ذوی الفروض و عصبات از مرتوکه میت به‬
‫ذوی االرحام‪ ،‬سهمی اعطا مناید‪ .‬هرگاه بیت‏املال بنابر نبود خلیفه مسلامنان وجود‬
‫نداشت‪ ،‬مال میتی که ورثه ذوی الفروض وعصبه‏ نداشته باشد‪ ،‬به ذوی االرحام وی‬
‫تعلق می‏گیرد‪ ،‬زیرا در صورت عدم موجودیت خلیفه مسلامنان‪ ،‬ایشان به مرتوکه‬
‫مستحق‏تر از دیگران می‏باشند‪ .‬دیدگاه راجح نزد ما در مسئله میراث ذوی االرحام‬
‫همین بود‪ .‬والله اعلم‬

‫‪258‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫رابطه میان جن و انسان چگونه است؟‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫برای اثبات عقیده اسالمی دالیل عقلی و یا هم دالیل نقلی وجود دارد؛ اما ایامن به‬
‫وجود جنیات بنابر نبود دلیل عقلی تنها به دلیل نقلی اکتفا می‏شود‪ .‬پرسش اینست که‬
‫علام و دانشمندان بر مداخالت فزیکی؛ مثل‪ :‬جنون‪ ،‬آسیب‏ها و امثال آن بین جن و‬
‫انسان چگونه توافق منوده‏اند؟ آیا آن‏چه علام گفته‏اند که رابطه جنیات در حسادت‪،‬‬
‫ایجاد بیامری بر افراد و یا چالش‏های دیگر مثل تأخیر در کارها‪ ...‬می‏تواند درست‬
‫باشد؟ در نهایت الفاظ «املس» و امثال آن را که در آیات و احادیث وارد شده بدون در‬
‫نظرداشت فهم موارد متذکره از سوی علام چگونه تفسیر منائیم؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫‪1 .1‬یقیناً که جنیات از جمله مغیبات بوده و ما آنها را دیده منی‏توانیم؛ چنان‏چه الله‬
‫سبحانه وتعالی فرموده‏است‪:‬‬
‫ه ْم ﴾ [سوره اعراف‪]27 :‬‬ ‫ح ْي ُ‬
‫ث َل تَ َر ْونَ ُ‬ ‫﴿ َي َراك ُْم ُه َو َو َقبِيلُهُ ِم ْ‬
‫ن َ‬

‫آنها و قبیله شان شام را می‏بینند قسمی‏که شام آنها را منی‏بینید‪.‬‬

‫مراد از آیت فوق ابلیس و قومش بوده و یا به عبارت دیگر جن است؛ چون‪ :‬ابلیس هم‬
‫از جمله جن می‏باشد‪ .‬چنان‏چه در قرآنکریم بیان شده است‪:‬‬
‫يس كَانَ ِم َ‬
‫ن الْجِ نِّ﴾ [سوره كهف‪]50 :‬‬ ‫﴿ إِ َّل إِ ْبلِ َ‬

‫مگر ابلیس که از جن است‪.‬‬

‫‪2 .2‬بدون شک‪ ،‬حقیقت رابطه‏ای انسان با جنیات اینست که جنیات قدرت وسوسه‬

‫‪259‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫را دارند؛ چنان‏چه الله سبحانه وتعالی در این مورد فرموده‏است‪:‬‬

‫ه َم الشَّ ْيطَانُ ﴾ [سوره اعراف‪]20 :‬‬
‫س لَ ُ‬ ‫﴿ َف َو ْ‬
‫س َو َ‬

‫و شیطان به‏آنها وسوسه کرد‪.‬‬

‫و نیز می‏فرماید‪:‬‬
‫س إِلَ ْي ِه الشَّ ْيطَانُ ﴾ [سوره طه‪]120 :‬‬ ‫﴿ َف َو ْ‬
‫س َو َ‬

‫و شیطان به سوی آنها وسوسه کرد‪.‬‬

‫مراد از شیطان در این آیت ابلیس است و او نیز از جنیات می‏باشد‪.‬‬
‫‪3 .3‬تا هنگامی‏که انسان به اختيار خود از شیطان پیروی نکند‪ ،‬شیطان تسلط جربی‬
‫باالی انسان ندارد‪ .‬چنان‏چه الله سبحانه وتعالی فرموده‪:‬‬
‫ح ِّق َو َوعَدْ تُك ُْم َفأَ ْ‬
‫خلَ ْف ُتك ُْم‬ ‫الَ ْم ُر إِنَّ اللَّهَ َوعَدَ ك ُْم َوعْدَ الْ َ‬
‫ُض ْ‬‫َال الشَّ ْيطَانُ ل ََّم ق ِ َ‬‫﴿ َوق َ‬
‫ل‪﴾...‬‬ ‫ج ْب ُت ْم ِ‬ ‫سلْطَانٍ إِ َّل أَنْ َد َع ْوتُك ُْم ف ْ‬
‫َاس َت َ‬ ‫ن ُ‬ ‫ل َعلَ ْيك ُْم ِم ْ‬
‫َو َما كَانَ ِ َ‬
‫[سوره إبراهيم‪]22 :‬‬
‫و چون کار متام شود‪ ،‬شیطان گوید‪ :‬بی‏گامن الله به شام وعده‏ی حق داد و من به‬
‫شام وعده دادم‪ ،‬آنگاه خالف وعده کردم‪ ،‬من بر شام هیچ تسلطی نداشتم‪ ،‬جز این‏که‬
‫دعوتتان کردم و شام پذیرفتید‪ ،‬پس مرا رسزنش نکنید و خود را رسزنش کنید‪ ،‬نه من‬
‫فریاد رس شام هستم و نه شام فریاد رس من‪ ،‬هامنا من از این‏که مرا پیش از این رشیک‬
‫الله ساختید‪ ،‬بیزارم بی‏گامن برای ستمکاران عذاب دردناکی است‪.‬‬
‫و نیز می‏فرماید‪:‬‬
‫طانٌ إِ َّل َمنِ اتَّ َب َعكَ ِم َ‬
‫ن الْغَاوِينَ﴾‬ ‫س ْل َ‬ ‫﴿ إِنَّ ِع َبا ِدي لَ ْي َ‬
‫س لَكَ َعلَ ْيه ِْم ُ‬
‫[سوره حجر‪]4 :‬‬

‫‪260‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫‏بی ‏گامن تو هيچ‏گونه تسلط و قدرتی بر بندگان من نداری‪ ،‬مگر آن گمراهانی‬

‫كه(به‏وسوسه تو گوش فرا بدهند و) به دنبال تو راه بيفتند‪.‬‬
‫هم‏چنان الله سبحانه وتعالی فرموده‪:‬‬
‫ل‬ ‫سلْطَانٌ َع َ‬ ‫س لَهُ ُ‬ ‫يم إِنَّهُ لَ ْي َ‬ ‫َاس َت ِع ْذ بِاللَّ ِه ِم َ‬
‫ن الشَّ ْيطَانِ ال َّرجِ ِ‬ ‫ت الْ ُق ْرآنَ ف ْ‬ ‫﴿ َفإِ َذا َق َرأْ َ‬
‫ن ه ُْم ِب ِه‬
‫ن يَ َت َولَّ ْونَهُ َوالَّ ِذي َ‬
‫ل الَّ ِذي َ‬‫سلْطَانُهُ َع َ‬‫ل َربِّه ِْم يَ َت َوكَّلُونَ إِنَّ َا ُ‬
‫ن آ َم ُنوا َو َع َ‬‫الَّ ِذي َ‬
‫شكُونَ ﴾ [سوره نحل‪]100-98 :‬‬ ‫ُم ْ ِ‬

‫پس هنگامی‏که قرآن می‏خوانی‪ ،‬از(رش) شیطان رانده شده‪ ،‬به الله پناه برب‪ ،‬بی‏گامن او‬
‫بر کسانی‏که ایامن آورده‏اند و بر پروردگارشان توکل می‏کنند‪( ،‬هیچ) تسلطی ندارد‪.‬‬
‫‪4 .4‬در خصوص رابطه‏‏ای فزیکی جنیات با انسانها به غیر از آن‏چه که الله سبحانه‬
‫وتعالی در قرآنکریم ذکر منوده دیگر نصوص خاصی وجود ندارد‪ .‬اگر هم‏چنان ِ‬
‫نص‬
‫دیگری وجود می‏داشت ما به مقتضای آن یقین می‏داشتیم‪ .‬به عنوان مثال‪ :‬امر و نهی‬
‫و قدرت سلیامن علیه السالم باالی جنیات که این موضوع به نصوص ثابت شده و ما‬
‫به آن باور داریم؛ چنان‏چه الله سبحانه وتعالی در سوره منل در مورد حرضت سلامن‬
‫علیه السالم فرموده‏است‪:‬‬
‫َال ِع ْفر ٌ‬
‫ِيت‬ ‫ني ق َ‬ ‫سلِ ِم َ‬ ‫ُون ُم ْ‬‫ش َها َق ْب َل أَنْ يَأْت ِ‬ ‫َال يَا أَيُّ َها الْ َم َلُ أَيُّك ُْم يَأْتِي ِني ِب َع ْر ِ‬
‫﴿ق َ‬
‫ني﴾‬ ‫ِي أَ ِم ٌ‬
‫ن َعلَ ْي ِه لَ َقو ٌّ‬‫ن َمقَا ِمكَ َوإِ ِّ‬‫ن أَنَا آتِيكَ ِب ِه َق ْب َل أَنْ تَقُو َم ِم ْ‬ ‫ن الْجِ ِّ‬ ‫ِم َ‬
‫[سوره منل‪]39-38 :‬‬
‫سلیامن خطاب به حارضان گفت‪ :‬ای بزرگان! کدام یک از شام تخت او را برای من‬
‫می‏آورد‪ ،‬پیش از آن‏که تسلیم شده نزد من آیند؟ عفریتی از جنیان گفت‪ :‬من آن را نزد تو‬
‫می‏آورم پیش از آن‏که از جایت برخیزی و هامنا من بر آن توانای امین هستم‪.‬‬
‫و نیز فرموده‪:‬‬
‫ي الْ ِقطْ ِر َو ِم َ‬
‫ن الْجِ ِّ‬
‫ن‬ ‫ح َها شَ ْه ٌر َوأَ َ‬
‫سلْ َنا لَهُ َع ْ َ‬ ‫يح ُغدُ ُّوهَا شَ ْه ٌر َو َر َوا ُ‬ ‫﴿ َولِ ُ‬
‫سلَ ْي َمنَ ال ِّر َ‬
‫‪261‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫الس ِعريِ‬
‫اب َّ‬ ‫ن َع َذ ِ‬‫ن َأ ْم ِرنَا نُ ِذ ْقهُ ِم ْ‬
‫غ ِم ْن ُه ْم َع ْ‬ ‫ي َيدَ ْي ِه ِب ِإ ْذنِ َر ِّب ِه َو َم ْ‬
‫ن َي ِز ْ‬ ‫ن َي ْع َم ُل َب ْ َ‬
‫َم ْ‬
‫ات ا ْع َملُوا‬ ‫اب َو ُقدُ و ٍر َر ِ‬
‫اس َي ٍ‬ ‫ج َو ِ‬ ‫يل َوجِ فَانٍ كَالْ َ‬ ‫ِيب َوتَ َاثِ َ‬ ‫حار َ‬ ‫يَ ْع َملُونَ لَهُ َما يَشَ ا ُء ِم ْ‬
‫ن َم َ‬
‫ي الشَّ كُو ُر﴾ [سوره سبأ‪]13-12 :‬‬ ‫ن ِع َبا ِد َ‬‫يل ِم ْ‬ ‫آل دَا ُوو َد شُ كْ ًرا َو َق ِل ٌ‬ ‫َ‬

‫و برای سلیامن باد را (مسخر ساختیم) که صبحگاهان مسیر یک ماه را طی می‏کرد‬

‫و شامگاهان مسیر یک ماه را و چشمه ای مس(مذاب) را برایش روان ساختیم و از‬
‫جن کسانی را (مسخر کردیم) که به فرمان پروردگارش در پیش او کار می‏کردند و هر‬
‫که از آنان که از فرمان ما رسپیچی می‏کرد‪ ،‬او را از عذاب آتش سوزان می‏چشاندیم‪.‬‬
‫سلیامن هر چه می‏خواست(جن‏ها) برایش می‏ساختند‪ :‬از(قبیل) معبدها و متثال‏ها‪ ،‬و‬
‫کاسه‏هایی(غذا خوری) هم‏چون حوض‏ها و دیگ‏های ثابت که از بزرگی قابل حمل و‬
‫نقل نبود‪ ،‬و به آنها گفتیم‪ :‬ای آل داوود! سپاس(این همه نعمت را) بجا آوردید و اندکی‬
‫از بندگان من سپاس‏گزارند‪.‬‬
‫‪5 .5‬هم‏چنان رسول الله صلی الله علیه وسلم واقعیت‏های محسوس را منحیث‬
‫معامالت برشی معالجه می‏کرد تا زمانی‏که دلیل خاصی توسط وحی مبنی بر ارتباط‬
‫دادن معامالت به جنیات وارد منی‏شد‪ ،‬متام حوادث به همین شکل معالجه می‏شد‪.‬‬
‫مثالً‪ :‬اگر شخصی مقتول یافت گردد گفته منی‏شود که این را جن کشته است‪ ،‬مگر‬
‫این‏که دلیل رشعی موجود باشد‪ ،‬چنان‏که در حادثه کشته شدن یک شخص در منطقه‬
‫خیرب مترکز تحقیقات به اثبات قاتل در میان انسانها بود‪ ،‬نه جنیات‪.‬‬
‫در صحیح مسلم روایت است که عبدالله بن سهل انصاری و محیصه بنابر رنج و‬
‫مشقتی که به ایشان رسیده بود به سوی خیرب رفتند‪ ،‬در حین بازگشت به محیصه خرب‬
‫داده شد که عبدالله بن سهل کشته شده و در چاه یا چشمه آب انداخته شده بود؛ وقتی‬
‫یهودیان آمدند گفتند‪ :‬سوگند به الله که شام او را کشتید‪ ،‬یهودیان گفتند‪ :‬سوگند به‬
‫الله ما او را نکشته‏ایم‪ ...‬بعدا ً قضیه را به رسول الله صلی الله علیه وسلم تقدیم منودند‬
‫و رسول الله صلی الله علیه وسلم در مورد فرمود‪ :‬يهودیان بايد خون بهای رفيق شام‬
‫را پرداخت کنند و يا اعالم جنگ منایند‪ .‬این موضوع را رسول الله صلی الله علیه‬
‫‪262‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫وسلم طی نامه‏ای به یهودیان فرستاد‪ ،‬آنها در پاسخ نیز نوشتند‪ :‬سوگند به الله که ما او‬
‫را نکشته‏ایم‪ .‬بنابرین در تحقیق قضیه مذکور عمل جنیات به هیچ وجه داخل نیست‪.‬‬
‫‪6 .6‬از این‏که در مورد رابطه محسوس جنیات هیچ‏کدام نصی وجود ندارد‪ ،‬بنا ًء بین‬
‫انسانها و جنیات تنها رابطه وسوسه باقی می‏ماند وبس‪.‬‬
‫باتوجه به این‪ ،‬با امتام رسالت و انقطاع وحی‪ ،‬دیگر کدام نصوصی وجود ندارد که‬
‫گفته شود رابطه محسوسی بین انسانها و جنیات موجود است؛ مگر این‏که وسوسه‬
‫میان انسانها و جنیات بنابر دالیلی که ذکر شد امکان پذیر است؛ هم‏چنان وسوسه‬
‫جنیات به‏گونه جربی باالی انسان نبوده‪ ،‬مگر به اختیار خود انسان‪.‬‬
‫برعالوه در عرص خلفای راشدین درمان یا معالجه‏ امراض از طریق مادی و محسوس‬
‫صورت می‏گرفت که متامی واقعات مانند‪ :‬قتل‪ ،‬رسقت‪ ...‬به انسانها نسبت داده‬
‫می‏شد‪ ،‬نه به جنیات؛ زیرا رابطه جن با انسان تنها در حد وسوسه است‪ .‬از طرف‬
‫دیگر بعد از رسول الله صلی الله علیه وسلم دیگر نصی وارد نشده‪ ،‬پس متام حوادث‬
‫محسوس متعلق به انسان است‪ ،‬نه به جنیات‪ .‬بدین ملحوظ عالَم حیات جنیات جدا‬
‫از عامل انسانها است و رابطه میان جن و انسان تنها رابطه وسوسه است وبس‪.‬‬
‫بنابرین‪ ،‬انسان در هنگام مریضی هیچ نوع رابطه‏ای با جنیات ندارد‪ ،‬بلکه انسان‬
‫مریضی را باید طبق دستورات اسالم با دوا تداوی کرد‪ .‬چنان‏چه در حدیث ابوداود‬
‫از اسامه بن رشیک روایت شده که گفت نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم حضور‬
‫یافتم‪ ،‬اصحابش چنان خاموش بودند که گویا بر رس هر یکی شان پرنده‏ی نشسته‬
‫است؛ سالم کردم و بعد نشستم‪ .‬مردانی صحرا نشین از اطراف آمده و گفتند‪ :‬یا رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم! آیا ما تداوی کنيم؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود‪:‬‬
‫تداوی کنید‪ ،‬زیرا الله سبحانه وتعالی هیچ دردی را نیافریده‪ ،‬مگر این‏که دوای آن را نیز‬
‫آفریده است به جز مرگ که هیچ دوایی ندارد‪ .‬به همین ترتیب برخی اوقات دوا معنوی‬
‫می‏باشد‪ ،‬مثل‪ :‬دعا‪ .‬چنان‏چه در حديث مسلم از عایشه رضی الله عنها روايت است‬
‫که رسول الله صلی الله علیه وسلم با دعا کردن حرضت بی بی رقیه را تداوی می‏منود‪:‬‬
‫ف لَهُ إِالَّ أَن َ‬
‫ْت﴾ (رواه مسلم)‬ ‫اس ِب َي ِدكَ الشِّ فَا ُء الَ ك ِ‬
‫َاش َ‬ ‫ب ال َّن ِ‬ ‫﴿ أَ ْذ ِه ْ‬
‫ب الْ َب َ‬
‫اس َر َّ‬
‫‪263‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫ای پروردگار مردمان‪ ،‬این مرض را از من دور کن! زیرا شفا به دست بالکیف تو است‬
‫و تنها دور کننده بیامری تو هستی‪.‬‬
‫یا امثال آن دعاهای که در قرآن و سنت آمده و شام با آن موافق هستید‪ .‬اما در خصوص‬
‫شفای مریض رجوع به کسانی‏که گامن برده می‏شود رابطه فزیکی با جنیات دارند‪،‬‬
‫تخیلی بیش نیست که‏ در حقیقت به کارگیری حیله و فريب از جانب دجال‏ها یا‬
‫دروغ‏گویانی است که مردمان ساده لوح را به سوی خود می‏کشانند تا اموال شان را به‬
‫ناحق بگیرند‪.‬‬
‫‪7 .7‬اما تفسیر آیتی که در آن کلمه «املس؛ آسیب رساندن» بیان شده و منظور‬
‫شامست اینست‪:‬‬
‫خ َّبطُهُ الشَّ ْيطَانُ ِم َ‬
‫ن الْ َم ِّ‬
‫س‬ ‫ن يَأْكُلُونَ ال ِّربَا َل يَقُو ُمونَ إِ َّل ك ََم يَقُو ُم الَّ ِذي يَ َت َ‬ ‫﴿ الَّ ِذي َ‬
‫َذلِكَ ِبأَنَّ ُه ْم قَالُوا إِنَّ َا الْ َب ْي ُع ِمث ُْل ال ِّربَا َوأَ َ‬
‫ح َّل اللَّهُ الْ َب ْي َع َو َ‬
‫ح َّر َم ال ِّربَا﴾‬
‫[سوره بقرة‪]275 :‬‬
‫کسانی‏که ربا می‏خورند (روز قیامت از گور) بر منی‏خیزند؛ مگر مانند بر خاسنت‬
‫کسی‏که بر اثر متاس شیطان دیوانه شده‪ ،‬این بدان سبب است که آنان گفتند‪ :‬خرید و‬
‫فروش هم مثل ربا است و در حالی‏که الله خرید و فروش را حالل کرده و ربا را حرام‬
‫منوده است‪.‬‬
‫اگر در تفسیر آیت دقت شود کسانی‏که سود خواری می‏کنند را الله سبحانه وتعالی با‬
‫کسانی مثال زده است که دچار بی‏هوشی و دیوانگی شده‏اند‪ ،‬زیرا در رفتار و کردارشان‬
‫آثار دیوانگی دیده می‏شود‪ ،‬از جهت این‏که آنها سود خواری را همراه با بیع در یک‬
‫ردیف قرار می‏دهند‪ ،‬حال آن‏که الله سبحانه وتعالی سود را حرام و بیع را حالل گردانیده‬
‫است‪ .‬الفاظ «ال َِّذي َن يَأْكُلُو َن ال ِّربَا» به معنای «گیرنده سود» تعبیر شده و این متام انتفاع‬
‫را شامل می‏شود‪ .‬لفظ «يَأْكُلُونَ» در قرآنکریم برای داللت ذم استعامل شده است‪:‬‬
‫ال الْ َي َتا َمى ظُل ًْم إِنَّ َا يَأْكُلُونَ ِ‬
‫ف بُطُونِه ِْم نَا ًرا ﴾ [سوره نساء‪]10 :‬‬ ‫ن يَأْكُلُونَ أَ ْم َو َ‬
‫﴿ إِنَّ الَّ ِذي َ‬

‫‪264‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بی‏گامن کسانی‏که اموال یتیامن را به ستم می‏خورند‪ ،‬جز این نیست که آتش را در شکم‬
‫خود (فرو می‏برند و) می‏خورند‬

‫﴿ ن َي َت َم َّت ُعونَ َويَأْكُلُ َو ك ََم تَأْك ُُل ْ‬

‫الَنْ َعا ُم َوال َّنا ُر َم ْث ًوى لَ ُ‬
‫ه ْم ﴾ [سوره محمد‪]12 :‬‬

‫کسانی‏که کافر شدند (از متاع دنیوی) بهره می‏گیرند و می‏خورند هم‏چنان‏که چار پایان‬
‫می‏خورند و آتش(جهنم) جایگاه آنان است‬
‫«ل يَقُو ُمونَ» روز قیامت‬ ‫پس «یأکلون» در آیت نخست نیز همین معنا را دارد‪ .‬مراد از َ‬
‫خبَّطُ ُه الشَّ يْطَانُ﴾؛ یعنی ایشان چنان خوار و‬ ‫است و معنای ﴿ إِ َّل ك ََم يَقُو ُم ال َِّذي يَتَ َ‬
‫رسوا می‏شوند که وقت بلند شدن از قربها مانند دیوانه‏گان دنیا می‏باشند‪ .‬قرینه بر نهی‬
‫جازم از سود خواری است که تکرار آن در آیات فوق به حرمت سود خواری داللت‬
‫س» به معنای دیوانگی است‪ ،‬مثل این‏که گفته شود این شخص‬ ‫می‏کند؛ و لفظ « ِم َن الْ َم ِّ‬
‫به دیوانگی مبتال شده است‪.‬‬
‫اما معنای»خبط» رفتار و کردار غیر منظم از اثر ضعف عقلی است‪ .‬چنان‏چه در‬
‫س﴾ روایات مختلفی آمده‪ ،‬اما‬ ‫تفسیر﴿ إِ َّل ك ََم يَقُو ُم ال َِّذي يَتَ َ‬
‫خبَّطُ ُه الشَّ يْطَا ُن ِم َن الْ َم ِّ‬
‫راجح‏ترین آن اینست که هنگامی انسان به دیوانگی مبتال می‏شود در آن موقع زمینه‬
‫وسوسه‏های شیطان بیشرت مساعد گردیده و در خیال انسان بسیاری از چیزها منجر به‬
‫رسدرگمی می‏شود تا این‏که به دیوانگی مبتال شود‪.‬‬
‫گفته منی‏شود که شیطان او را بیهوش و دیوانه ساخته است‪ ،‬زیرا آیت این را تائید‬
‫منی‏کند‪ ،‬چون الله سبحانه وتعالی نگفته است‪﴿:‬یتخبطه الشیطان باملس﴾؛ یعنی‬
‫خبَّطُ ُه الشَّ يْطَا ُن ِم َن‬
‫شیطان او را به دیوانگی گمراه ساخت‪ ،‬بلکه فرموده‏است‪ ﴿ :‬يَتَ َ‬
‫س﴾؛ یعنی شیطان او را به سبب دیوانگی‏اش گمراه ساخت‪ ،‬چون دیوانگی قبل از‬ ‫الْ َم ِّ‬
‫گمراهی بوده‏است‪».‬‬
‫به نظر من قول راجح در تفسیر آیت همین است و مثال سود خوار‪ ،‬هامنند کسی است‬
‫که شیطان او را به سبب دیوانگی گمراه ساخته است‪ .‬یعنی قبالً شخص به دیوانگی‬
‫مبتال شده و بعد شیطان به سبب وسوسه‏های خیالی او را گمراه ساخت‪.‬‬
‫‪265‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫پس شیطان او را دیوانه نساخته است و در غیر آن آیت باید چنین می‏بود‪« :‬الذی‬
‫یتخبطه الشیطان باملس» و حرف «با» در کلمه «باملس» افاده الصاق(پیوست) را‬
‫دارد به این معنی که به واسطه دیوانه ساخنت و این یگانه مثال جهت متثیل محسوس‬
‫واقعیت وحشتناک از شدت جرم سود خواران است‪.‬‬

‫‪266‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫تعبیر خواب و قانون رفاه اجتامعی کارگران‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫بارک الله فیکم و الله سبحانه وتعالی شام را در پناه حق نگهدارد‪.‬‬
‫‪1 .1‬آیا برای من جواز دارد که در رابطه با خواب‏هایم در صفحه فیس‏بوکم صحبت‬
‫کنم و یا این‏که این عمل ریا محسوب می‏شود؟‬
‫‪2 .2‬من منحیث یک دواساز کار می‏کنم و قانون رفاه اجتامعی کارگران باالی ما‬
‫فشار می‏آورد تا یک مقدار پول را به حیث فیس بپردازیم و این اجباری است و اگر‬
‫ما این کار را نکنیم‪ ،‬جواز کار خود را دریافت نخواهیم کرد‪ .‬آنها این مقدار پول را‬
‫از ما اخذ کرده و مطابق به چیزی‏که در قرار داد ذکر می‏شود‪ ،‬در بانک رسمایه‏گذاری‬
‫می‏کنند و به مجرد مرگ یک دواساز‪ ،‬به خانواده متوفی مبلغ ‪ 25‬هزار دینار اردنی‬
‫می‏پردازند‪ .‬پرسش این جاست که آیا این کار جواز دارد؟‬
‫در رابطه با این پول به خانواده‏ام چه توصیه کنم؟ این درست خواهد بود‪ ،‬اگر آنها‬
‫مقداری را که به من پرداخته‏اند بگیرند و متباقی را صدقه بدهند و یا این‏که به هئیت‬
‫دواسازان باز گردانیده شود‪ ،‬چه برخوردی باید با آن صورت گیرد؟ الله سبحانه وتعالی‬
‫شام را خیر بدهد‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫راجع به صحبت در رابطه به خواب توسط بخاری نقل شده است که ابو سعید خدری‬
‫رحمت الله علیه گفته است که او از پیامیر صلی الله علیه وسلم شنیده که فرمودند‪:‬‬
‫حدِّ ْ‬
‫ث ِب َها‪،‬‬ ‫ح َم ِد ال َّلهَ َعلَی َها َولْی َ‬ ‫ن ال َّل ِه‪َ ،‬فلْی ْ‬ ‫دُکم ال ُّرؤْیا ی ِ‬
‫ح ُّب َها‪ ،‬فَآنها ِم َ‬ ‫ح ُ‬ ‫﴿ ِإ َذا َر َأى َأ َ‬
‫شهَا‪َ ،‬والَ‬
‫ن َ ِّ‬‫ْیس َت ِع ْذ ِم ْ‬
‫ن الشَّ یطَانِ ‪َ ،‬فل ْ‬ ‫َوإِ َذا َرأَى غَی َر َذلِک ِم َّم یک َرهُ ‪َ ،‬فإِنَّ َا ِهی ِم َ‬
‫َضهُ ﴾‬‫ن ت ُ َّ‬ ‫ح ٍد‪ ،‬فَآنها لَ ْ‬ ‫ی ْذک ْرهَا ِلَ َ‬

‫‪267‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اگر یکی از شام خوابی را که دوست دارد می‏بیند‪( ،‬بداند که) آن از طرف الله سبحانه‬
‫وتعالی است و باید بخاطر آن الله سبحانه وتعالی را سپاس‏گزار باشد و برای دیگران‬
‫نیز رشح دهد‪ ،‬اما اگر او چیز دیگری را جز این ببیند‪ ،‬مثال‪ ً:‬خوابی که او دوست ندارد‪،‬‬
‫آن از طرف شیطان است و باید به الله پناه بربد و آن را به کسی رشح ندهد تا برایش‬
‫رضر نرسد‪.‬‬
‫اما این‏که آیا بیان یک خواب یا رویأ ریا است یا خیر؟ این چیزی است که شام تصمیم‬
‫می‏گیرید‪ ،‬الله سبحانه وتعالی به شام توفیق اعطا کند و شام را به نیکی کمک کند‪.‬‬
‫با توجه به تعاریف مختلفی که از قانون رفاه اجتامعی کارگران وجود دارد‪ ،‬پاسخ شام‬
‫را می‏توان چنین بیان داشت‪ :‬اگر پابندی به مسئله فوق مثل پابندی به قانون متقاعدین‬
‫باشد؛ یعنی مدیریت دواسازان از شام بخواهد تا مقدار معین پول را بپردازید و اگر‬
‫نپردازید حق ندارید تا به حیث دواساز فعالیت کنید و یا جواز کار برای دواسازی را‬
‫حاصل کنید و طوری باشد که پس از سپری شدن عمر مشخص شام یک مقدار پول‬
‫به حیث معاش تقاعدی و یا پس از مرگ به خانواده تان پرداخت می‏شود؛ یعنی عمل‬
‫به قانون متقاعدین و یا رفاه اجتامعی کارگران اجباری باشد‪ ،‬آنهم به شکلی که بدون‬
‫عمل به آن شام توانایی و قابلیت کار را از دست می‏دهید؛ درین حال سهم گرفنت در‬
‫آن مشکلی ندارد‪ .‬زیرا چنین عملی در واقع اجازه است برای یک کار مباح و این امر‬
‫از لحاظ رشعی جواز دارد‪ .‬اما اگر عمل کردن بر این قانونی اختیاری باشد؛ یعنی‬
‫هیچ‏نوع تأثیری روی کار و وظیفه شام نداشته باشد‪ ،‬پس اشرتاک در آن حرام می‏گردد‪.‬‬
‫باتوجه به رسمایه‏گذاری از پول شام در بانک ربا خواری؛ یعنی اگر شام راضی باشید‬
‫تا رسمایه‏گذاری براساس ربا آغاز شود‪ ،‬پس ربا است‏‪ ،‬اما اگر شام راضی نبودید‪ ،‬در‬
‫این صورت ربا نخواهد بود‪ .‬چون برای شام جائز نیست که جریان یافنت پول تان در‬
‫ربا را موافقت کنید‪ .‬ولی اگر جاری شدن پول در ربا تصمیم شام نبود و یا از آن خرب‬
‫نداشتید‪ ،‬آنگاه مسئولیتی متوجه شام منی‏شود تا زمانی‏که اشرتاک شام و پرداخت‬
‫فیس به منظور گرفنت جواز کار حتمی نباشد‪.‬‬

‫‪268‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اما مبلغی که پس از مرگ تان به خانواده شام پرداخت می‏شود‪ ،‬اگر این مبلغ بخشی از‬
‫هامن مبلغی باشد که جربا ً برای اخذ اجازه کار پرداختید‪ ،‬آنها اجازه دارند تا پول مذکور‬
‫را بگیرند و این به حیث میراث از شام به آنان می‏رسد‪ .‬من شخصاً به شام توصیه‬
‫می‏کنم بخشی از آن را به نیازمندان و مستمندان تخصیص دهید‪ ،‬زیرا این امر شایسته‏تر‬
‫و نزد الله سبحانه وتعالی به تقوی نزدیک‏تر است و ان‏شاءالله که باعث افزایش عمرتان‬
‫در خیر خواهد شد‪.‬‬

‫‪269‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫احادیث وارده در کتب فقه‏ها‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫در جلد سوم کتاب «شخصیت اسالمی» پريامون نوع دوم حدیث حسن چنین آمده‬
‫‏است‪ :‬نوع دوم حديث حسن آنست که راويانش از شهرت يافتگان صادق و امین‬
‫باشند‪ ،‬اما از جهت تقصري‪ ،‬به درجه رجال راويان حديث صحيح نرسيده‏اند‪ .‬اما به‬
‫حديث حسن‪ ،‬مثل حديث صحيح‪ ،‬استدالل می‏شود‪ .‬متام احاديثی که در کتب امئه‬
‫و شاگردان شان و در کتب علام و فقه‏های ديگر وارد شده‪ ،‬همه از احاديث حسن به‬
‫حساب آمده به آن استدالل کرده می‏شود‪ ،‬زيرا ايشان آن احادیث را به عنوان دليل بر‬
‫حکمی آورده‏ يا از آن حکمی را استنباط کرده اند‪ ،‬مثل احادیثی که در کتب معتمد‬
‫اصول فقه و فقه مانند‪ :‬مبسوط و کتاب «االُم و مدونة کربی» وارد شده است‪ ،‬نه مانند‬
‫کتب باجوری و شنشوری و امثال آن‏‪.‬‬
‫اما احاديثی که در کتب تفسري وارد شده به آنها استدالل کرده منی‏شود‪ ،‬اگر چه مفرس‬
‫امام و مجتهد هم باشد‪ ،‬به دليل اين‏که مفرس حديث را به تفسري آيت آورده‪ ،‬نه به‬
‫استنباط احکام‪ ،‬و در ميان اين دو مسئله فرقی وجود دارد و آن اينست که مفرسين‬
‫عادتاً به تدقيق احاديثی که بدان استشهاد می‏کنند اهتامم و توجهی منی‏داشته باشند‪.‬‬
‫بنا ًء به محض وارد شدن احادیث در کتب تفسري‪ ،‬منی‏توان به آنها اعتبار فقهی و‬
‫حکمی داد‪ .‬پس آیا وارد شدن احادیث در کتب فقه متعلق به امئه و علام نیز همین‬
‫حالت را دارد که پیرامون آن احادیث بحث و تدقيق صورت گیرد اگر چه به اسلوب‬
‫تقليد یا پرسش از اهل حديث و يا‏ مراجعه به سوی کتابی از کتب معترب حديث باشد‪.‬‬
‫پس اينجا چندين پرسش به رشح ذیل ايجاد شده‪ ،‬اميد است پاسخ آنها را ارایه منائيد‪:‬‬
‫‪1 .1‬از آن‏چه فقه‏ها و علامی اصول در کتب معتمد فقه و اصول فقه بدان استدالل‬
‫کرده اند‪ ،‬چگونه دانسته شود که حدیث به درجه حسن محسوب می‏شود؟‬

‫‪270‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫‪2 .2‬آیا اعتامد ما بر جایگاه علمی فقه‏ها و علام کافی است‪ ،‬تا آن‏چه را که آنها به آن‬
‫استدالل کرده اند سلسله آن را به رسول الله صلی الله علیه وسلم صحیح بدانیم‪ ،‬با‬
‫وجود آن‏که می‏دانیم امئه کبار در علم حدیث دارای درجات متفاوت‏اند؟‬
‫‪3 .3‬با این قول امام شافعی رحمه الله و سایر امئه رحمهم الله‪ ،‬چگونه برخورد‬
‫منائیم که گفته‏اند‪« :‬وقتی حدیثی به صحت رسید‪ ،‬قول مرا به دیوار بزنید‪ ».‬این گفته‬
‫خود مبین تحقیق و جستجوی عمیق در احادیث است؟‬
‫‪4 .4‬آیا وجود حدیث در یکی از کتب مهم فقه و یا اصول برای اعتامد به آن کافی‬
‫است و یا ورود آن در چندین کتب فقه به منظور صحتش رشط است؟‬
‫‪5 .5‬اگر رشط صحت حدیث در موجوديت کتب متعدد است‪ .‬آیا ضوابط دیگری‬
‫هم وجود دارد که با در نظرداشت آن ورود آن را در کتب یک مذهب نه‪ ،‬بلکه در کتُب‬
‫معتمد بیشرت از یک مذهب‪ ،‬رشط دانست؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫هنگامی‏که عامل يا مجتهد قابل اعتامد به حدیثی استدالل می‏مناید‪ ،‬الزم است که این‬
‫حدیث نزد وی از احادیث صالح برای استدالل از حیث نسبتش به رسول الله صلی‬
‫الله علیه وسلم باشد‪ .‬به دلیل این‏که او از آن حدیث حکم رشعی را استنباط می‏مناید‪،‬‬
‫تصور منی‏شود که مجتهد به حدیثی استدالل کند كه نزدش از درجه استدالل ساقط‬
‫باشد‪ .‬استدالل تعداد زیادی از امئه متقدم به حدیثی‪ ،‬ما را به آن حدیث مطمنئ‬
‫می‏سازد‪ .‬زیرا این امر‪ ،‬به مثابه شمردن آن حدیث در ردیف احادیث حسن به دلیل ثقه‬
‫بودن آنها در علم و تقوا می‏باشد‪ .‬این بدان معنا نیست که متام احادیثی که در کتب فقه‬
‫و اصول فقه وارد گردیده نزد ما صحیح و برای ما قابل قبول است‪ ،‬بلكه وقتی باالی‬
‫حدیثی كه در کتب امئه فقه‏ها وارد شده حکم می‏کنیم كه ضعف آن توسط اصولی که‬
‫داریم برای ما واضح گردیده‪ ،‬دیگر به آن استدالل منی‏کنیم‪.‬‬
‫اما‪ ،‬جهت رد و قبول حدیث‪ ،‬علم و اصولی موجود است؛ چنان‏چه در کتاب شخصیت‬
‫اسالمی جلد اول‪ ،‬باب حدیث مقبول و حدیث مردود مرتبط به آن چنین آمده است‪ :‬از‬
‫‪271‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫تقسيم بندی حديث نزد محدثني به «صحيح‪ ،‬حسن و ضعيف» روشن می‏گردد که به‬
‫حديث صحيح و حديث حسن استدالل کرده می‏شود‪ ،‬و به حديث ضعيف استدالل‬
‫منی‏شود و آن‏چه حديث را مقبول و يا مردود می‏سازد‪ ،‬هامن نظر کردن در سند و راوی‬
‫و منت حديث است‪ .‬پس هرگاه از سند راوی حذف نشد ‏ه باشد که حذف آن منجر به‬
‫عدم تعديل محذوف شود‪ ،‬و در راويان طعن وارد نشده‏بود و منت حديث هم ضعيف‬
‫و يا مخالف با بعضی آيات قرآن يا حديث متواتر و يا اجامع قطعی نبود‪ ،‬پس حديثی‬
‫که واجد چنني رشايط باشد مقبول بوده و بدان عمل کرده می‏شود و به حيث دليل‬
‫رشعی اخذ می‏گردد‪ ،‬برابر است که به درجه حديث صحيح يا حسن باشد؛ ولی اگر‬
‫حديث بر غري اين صفات بود‪ ،‬آنگاه مسرتد گرديده و بدان استدالل کرده منی‏شود‪.‬‬
‫حسب مقتضیات سند‪ ،‬راوی و منت وجود‬ ‫ِ‬ ‫هنگامی‏که امکان پذیرش و قبول حدیث‬
‫داشت در رد آن متشدد نباشید‪ ،‬به‏خصوص زمانی‏که اکرثیت علام آن را پذیرفته و‬
‫بسیاری از فقه‏ها آن را استفاده کرده باشند‪ ،‬در این صورت مناسب است تا قبول شود‪،‬‬
‫هرچند رشوط حدیث صحیح را تکمیل نکرده باشد؛ چون در جمله احادیث حسن‬
‫داخل می‏شود‪ .‬هامن‏گونه که تشدد در رد حدیث جائز نیست در قبول آن نیز تساهل‬
‫جواز ندارد؛ چون شاید حدیث مردودی به لحاظ سند‪ ،‬راوی و منت مقبول شمرده‬
‫‏شود‪.‬‬
‫چنان‏چه در کتاب نفسيه باب «اعتبار حدیث دلیل احکام رشعی است» چنین آمده‬
‫است‪« :‬مگر خرب واحد که می‏تواند دليل بر حکم رشعی باشد‪ ،‬هامن حديث صحيح‬
‫و حديث حسن است‪ .‬ليکن حديث ضعيف به هيچ وجه دليل رشعی شده منی‏تواند‬
‫و هرکس بدان استدالل کند گفته منی‏شود که وی به دليل رشعی استدالل کرده است‪.‬‬
‫چون شمردن حديث صحيح يا حسن تنها نزد کسی است که بدان استدالل می‏کند‪،‬‬
‫در صورتی‏که وی اهليت شناخت حديث را داشته باشد به غري از جميع محدثني‪ ،‬زيرا‬
‫راويانی هست که نزد بعضی محدثني ثقه و نزد بعض ديگر غري ثقه شمرده می‏شود‪ ،‬يا‬
‫نزد بعضی محدثني از مجهولني شمرده شده و نزد بعض ديگرش از معروفني‪ .‬احاديثی‬
‫وجود دارد که به يک طريق صحيح نبوده به طريق ديگری صحيح می‏باشد‪ .‬طرقی‬
‫‪272‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫وجود دارد که نزد بعضی غري صحيح و نزد بعض ديگری صحيح می‪‎‬باشد‪ .‬احاديثی‬
‫هم وجود دارد که نزد بعضی محدثني غري معترب بوده بر آنها طعن وارد کرده‪‎‬اند و‬
‫محدثني ديگری آنها را معترب دانسته بدان استدالل کرد‏ه اند‪ .‬احاديثی است که برخی‬
‫محدثني بر آن طعن وارد کرده‏؛ ولی جمهور فقه‏ها آن را پذيرفته و به آن استدالل کرده‬
‫اند‪.‬‬
‫پس هامن‏طور که رسعت در قبول حديث در نظر گرفنت صحت آن جائز نيست‪ ،‬هکذا‬
‫چاالکی کردن در طعن بر حديث و رد آن به مجرد اين‏که يکی از محدثني در راوی آن‬
‫طعن وارد کرده جائز منی‏باشد‪ ،‬چه احتامل دارد که نزد راوی ديگری مقبول باشد‪ ،‬و‬
‫نيز احتامل دارد که در آن امئه و عامه فقه‏ها استدالل کرده باشند‪ .‬بنابر آن تأنی و تفکر‬
‫در باره حديث قبل از اقدام بر طعن در آن و يا مسرتد کردنش واجب می‏باشد‪ .‬بررسی‬
‫کننده در راويان و احاديث در اين مورد اختالف زيادی ميان محدثني مي‏یابد؛ مثالً‪:‬‬
‫ابوداود از عمرو ابن شعيب از پدرش و او از پدر کالنش روايت کرده که رسول الله‬
‫صلی الله عليه وسلم فرمود‪:‬‬
‫﴿ املؤمنون تتکافأ دماؤهم و يسعی بذمتهم‪﴾...‬‬

‫حرمت خون مؤمنان همه يکسان است و در پوره کردن ذمه شان ادناترين شان هم‬
‫سعی می‏کند‪ ،‬و دورترين شان هم می‏تواند کسی را در برابر شان پناه دهد‪ ،‬آنان همه در‬
‫مقابل غري خويش يکدست‏اند‪ ،‬نريومند شان بر ناتوان شان و در جهاد رونده شان از‬
‫باز نشسته شان دفاع می‏کند‪.‬‬
‫اين حديث را عمرو ابن شعيب از پدرش و پدر کالنش روایت کرده که در آن قيل و قال‬
‫محدثني مشهور و معروف است‪ ،‬و با آنهم تعداد زيادی به این حديث استدالل کرده‬
‫و عده‏ای آن را گذاشته است‪.‬‬
‫هم‏چنان احادیثی که فقه‏های معترب و اصولیون به آن استدالل کرده اند حدیث حسن‬
‫شمرده می‏شود‪ ،‬الزم نیست تا حدیثی در چندین کتاب فقه و اصول نزد فقه‏ها و‬
‫اصولیون وارد گردد تا حسن بودنش را ثابت سازد‪ ،‬بلکه کافی است تا به قدر که‬
‫‪273‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اطمینان استدالل به آن حاصل شود‪ .‬ولی ورود آن در کتب متعدد و در مذاهب متعدد‬
‫به اطمینان جهت استدالل به آن می‏افزايد‪.‬‬
‫اما در رابطه به قول امام شافعی رحمه الله‏ آن‏چه ما گفته‏ایم در تناقض به آن نیست‪،‬‬
‫ما حدیثی را که فقه‏های معترب به آن استدالل کرده و از آن حکمی را استنباط منوده‏اند‬
‫حسن می‏شامریم؛ و این در صورتی است که حدیث قوی‏تر از آن یافت نشود‪ ،‬در غیر‬
‫آن بنابر ادله حکم را مطابق اصول متتابع از جهت جمع میان ادله و ترجیح میان آنها‬
‫استدالل می‏منائیم‪ ،‬چنان‏چه در کتاب اصول فقه در بابش معروف است‪.‬‬

‫‪274‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫وم ِبأَيِّه ُِم ا ْقتَدَ يْ ُت ُم ا ْهتَدَ يْ ُت ْم ﴾‬ ‫﴿ أَ ْص َح ِ‬

‫اب كَال ُّن ُج ِ‬
‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫شیخ بزرگوار ما‪ ،‬الله سبحانه وتعالی شام را با اسالم عزت دهد و اسالم را توسط شام‬
‫پیروز گرداند‪ .‬پرسشی دارم در مورد صحت این حدیث‪:‬‬
‫وم ِبأَيِّه ُِم ا ْقتَدَ يْ ُت ُم ا ْهتَدَ يْ ُت ْم﴾‬
‫ج ِ‬‫اب كَال ُّن ُ‬
‫ح ِ‬ ‫﴿ أَ ْ‬
‫ص َ‬

‫اصحاب من مانند ستاره گان اند که از هر کدام ایشان پیروی کنید‪ ،‬راهیاب می‏شوید‪.‬‬
‫این حدیث با آن‏که در میان کتب فقه موجود است‪ ،‬در جلد سوم کتاب شخصیت‬
‫اسالمی‪ ،‬صفحه (‪ )294‬تحت عنوان «مدح صحابه کرام» نيز به کار برده شده و سندش‬
‫به مسند «رزین» حواله داده‏ شده‏ است؛ اما کتاب «موسوعة الدررالسنية» در تحقیقاتش‬
‫این حدیث را موضوعی معرفی منوده است‪ .‬پس درجه صحت این حدیث چگونه‬
‫است و «رزین» کیست و آیا کدام مسندی به اسم آن موجود است یا خیر؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت لله و برکاته!‬
‫حدیث فوق در بعضی از کتب احادث روایت شده که از آن جمله قرار ذیل است‪:‬‬
‫‪1 .1‬اإلبانة الكربی؛ تألیف عبید الله بن محمد بن محمد بن حمدان عکربی مشهور‬
‫به «ابن بطه عکربی» متوفی(‪387‬هـ‪.‬ق) که در منت آن چنین آمده است‪« :‬ابو یوسف‬
‫یعقوب بن یوسف از ابو یحیی زکریا بن یحیی ساجی‪ ،‬از موسی بن اسحق انواری‪،‬‬
‫از احمد بن یونس‪ ،‬از ابو شهاب‪ ،‬از حمزه‪ ،‬از عمرو بن دینار‪ ،‬از ابن عباس رضی الله‬
‫عنه و ابن عباس از رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت منوده است که گفت‪:‬‬
‫وم َف ِبأَ ِّيه ُِم ا ْقتَدَ ْي ُت ُم ا ْهتَدَ ْي ُت ْم﴾‬
‫ج ِ‬‫اب كَال ُّن ُ‬
‫ح ِ‬ ‫﴿ إِنَّ َا أَ ْ‬
‫ص َ‬
‫بدون شک اصحاب من مانند ستاره گانی اند که از هر کدام ایشان پیروی کنید‪ ،‬راهیاب‬
‫‪275‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫می‏شوید‪.‬‬
‫‪2 .2‬جامع بیان العلم و فضله؛ تألیف از ابو عمر یوسف بن عبدالله بن محمد بن‬
‫عبدالرب بن عاصم «منری قرطبی» متوفی (‪463‬هـ‪.‬ق) منت آن قرار ذیل است‪« :‬احمد‬
‫بن عمر برای ما از عبد بن احمد‪ ،‬از علی بن عمر‪ ،‬از قاضی احمد بن کامل‪ ،‬از‬
‫عبدالله بن روح‪ ،‬از سالم بن ُسلیم‪ ،‬از حارث بن غصین‪ ،‬از اعمش‪ ،‬از ابی سفیان و‬
‫ابی سفیان از جابر رضی الله عنه روایت منوده که رسول الله صلی الله علیه وسلم‬
‫فرمود‪:‬‬
‫وم ِبأَيِّه ُِم ا ْقتَدَ يْ ُت ُم ا ْهتَدَ يْ ُت ْم﴾‬
‫ج ِ‬‫اب كَال ُّن ُ‬
‫ح ِ‬ ‫﴿ أَ ْ‬
‫ص َ‬

‫اصحاب من مانند ستاره گانی اند که از هر کدام ایشان پیروی کنید‪ ،‬راهیاب می شوید‪.‬‬
‫ُصین»‬‫ابو عمر می‏گوید‪« :‬به این اسناد استدالل کرده منی‏شود‪ ،‬زیرا هویت «حارث بن غ َ‬
‫مجهول است‪ ».‬این دو حدیث از مباحث علامی حدیث خالی نیستند‪ .‬بنابرین‪ ،‬بعضی‬
‫علامی حدیث آنها را ضعیف دانسته‏اند؛ اما نزد ما این حدیث به درجه حسن است؛‬
‫زیرا این حدیث در کتب فقه‏ها درج بوده و ایشان از این حدیث در استنباط احکام‬
‫استفاده می‏برند‪ .‬چنان‏که در کتاب شخصیت اسالمی جلد سوم تحت عنوان «تعریف‬
‫الحسن» آمده است‪:‬‬
‫حدیث حسن به دو قسم است‪:‬‬
‫‪1 .1‬حدیثی که رجال سندش از مستوری خالی نبوده و اهلیتش ثابت منی‏باشد‪،‬‬
‫لیکن در آن‏چه روایت می‏کند غافل و کثیر الخطا نبوده و متهم به دروغ در حدیث‬
‫منی‏باشد‪.‬‬
‫‪2 .2‬حدیثی که به درجه رجال صحيح نرسيده و پائین‏تر از حدیث صحیح بوده‪ ،‬اما‬
‫روایتش از شهرت یافته‏گان به صدق و امانت باشد و مانند حديث صحيح يکسان‬
‫استدالل کرده می‏شود‪ .‬هم‏چنان متام احاديثی که در کتب امئه و شاگردان امئه و در‬
‫کتب علام و فقه‏های ديگر وارد شده‪ ،‬همه از احاديث حسن به حساب آمده که به آن‬

‫‪276‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫استدالل کرده می‏شود‪ ،‬زيرا ايشان آن را به حيث دليل بر حکمی آورده‏اند و يا از آن‬
‫حکمی را استنباط کرده اند‪ .‬پس آن حديث حسن می‏باشد‪ ،‬ولو که در کتب اصول‬
‫فقه وارد شده باشد و يا در کتب فقه به رشط آن‏که کتب معتربه باشند؛ مانند‪ :‬کتاب‬
‫«مبسوط» و کتاب «األم و مدونة الکربی»‪ . ...‬بدون شک این حدیث در تعدادی از‬
‫کتب فقه‏ها نیز وارد شده که از آن جمله به‏ چندین موارد آن اشاره می‏منایم‪:‬‬
‫‪1 .1‬در کتاب مبسوط؛ تألیف محمد بن احمد بن ابی سهل شمس االمئه تحت‬
‫عنوان «موضوع قضا» چنین آمده است‪« :‬برای قاضی الزم است حسب آن‏چه که در‬
‫کتاب الله سبحانه وتعالی آمده قضاوت مناید و اگر مسئله‏ای نزدش آورده شد که در‬
‫کتاب الله سبحانه وتعالی حکم آن پیدا نشد‪ ،‬به احادیث رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم فیصله کند‪ ،‬اگر در آنهم پیدا نشد پس به اصحاب رجوع مناید‪ ،‬چنان‏چه در‬
‫بخش‏های گذشته نیز این موضوع را بیان کردیم‪ .‬خالصه این‏که هرگاه به صحت قول‬
‫یکی از صحابه معروف متیقن شد به آن فیصله کند و آن را از قیاس مقدم مناید؛ به‬
‫وم ِبأَيِّ ِه ُم‬
‫ج ِ‬‫اب كَال ُّن ُ‬
‫ح ِ‬ ‫دلیل حدیث رسول الله صلی الله علیه وسلم که می‏فرماید‪ ﴿ :‬أَ ْ‬
‫ص َ‬
‫اقْتَ َديْتُ ُم ا ْهتَ َديْتُ ْم﴾‪ .‬زیرا آن‏چه از صحابی رضی الله عنهم رسیده احتامل سامع است؛‬
‫چون صحابه هر آن‏چه از رسول الله صلی الله علیه وسلم می‏شنیدند به آن عمل‬
‫می‏دادند و دیگران از ایشان روایت می‏کردند‪.‬‬
‫‪2 .2‬حاشية الطحطاوی علی مراقی الفالح رشح نور اإليضاح؛ تألیف احمد بن‬
‫محمد بن اسامعیل «الطحطاوی الحنفی» متوفی(‪1231‬هـ‪ .‬ق) چنین گفته شده‬
‫است‪... :‬در مذهب حنفی سنت به آن‏چه گفته می‏شود که رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم آن را انجام داده باشد و یا بعدا ً اصحاب رضی الله عنهم انجام داده باشند‪ .‬در‬
‫«رساج الوهاج» چنین بیان شده است‪« :‬سنت آنست که رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم و یا یکی از اصحابش آن را انجام داده باشد؛ چون سنت یا روش صحابه رضی‬
‫الله عنه چیزی است که امر رسول الله صلی الله علیه وسلم در متابعت از آن وارد شده‬
‫است که منت آن قرار ذیل است‪:‬‬
‫﴿ عليكم بسنتي وسنة الخلفاء الراشدين من بعدی﴾‬
‫‪277‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫برشامست که از سنت من وسنت خلفای راشدین بعد از من پیروی کنید‪.‬‬

‫و نیز فرموده‪:‬‬
‫وم ِبأَيِّه ُِم ا ْقتَدَ يْ ُت ُم ا ْهتَدَ يْ ُت ْم﴾‬
‫ج ِ‬‫اب كَال ُّن ُ‬
‫ح ِ‬ ‫﴿ أَ ْ‬
‫ص َ‬

‫اصحاب من مانند ستاره گانی اند که از هر کدام ایشان پیروی کنید‪ ،‬راهیاب می‏شوید‪.‬‬
‫‪3 .3‬البیان والتحصیل رشح توجیه والتعلیل؛ تألیف ابو الولید محمد بن احمد بن‬
‫رشد القرطبی متوفی (‪ 520‬هـ‪ .‬ق) در بحث «قتال دو طائفه‏ای از مسلامنان» چنین‬
‫فرموده‏است‪ :‬زیرا الله سبحانه وتعالی در کتاب خود به زبان رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم ستایش اصحاب رضی الله عنهم را کرده است‪ .‬چنان‏که او تعالی می‏فرماید‪:‬‬
‫ت لِل َّن ِ‬
‫اس﴾ [سوره آل عمران‪]110 :‬‬ ‫ج ْ‬ ‫َي أُ َّم ٍة أُ ْ‬
‫خ ِر َ‬ ‫﴿كُ ْن ُت ْم خ ْ َ‬

‫‏شام(ای پريوان محمد صلی الله علیه وسلم) بهرتين امتی هستيد كه به سود انسانها‬
‫آفريده شده‏ايد‪.‬‬
‫و این قول او تعالی‪:‬‬

‫ج َعلْ َناك ُْم أُ َّم ًة َو َ‬

‫سطًا﴾ [سوره بقره‪]143 :‬‬ ‫﴿ َوكَ َذلِكَ َ‬

‫‏ و هم‏چنین شام را امت میانه قرار دادیم‪.‬‬

‫و نیز فرموده‪:‬‬
‫ول اللَّ ِه َوالَّ ِذي َ‬
‫ن َم َعهُ ﴾ [سوره فتح‪]29 :‬‬ ‫س ُ‬‫ح َّمدٌ َر ُ‬
‫﴿ ُم َ‬
‫‏ محمد صلی الله علیه وسلم‪ ،‬رسول الله است‪ ،‬و کسانی‏که با او هستند‪ ،‬بر کافران‬
‫سخت گیر و شدید و در میان خود مهربانند‪.‬‬
‫هم‏چنان رسول الله صلی الله علیه وسلم چنین فرموده‏است‪:‬‬
‫وم ِبأَ ِّيه ُِم ا ْقتَدَ ْي ُت ُم ا ْهتَدَ ْي ُت ْم﴾‬
‫ج ِ‬‫اب كَال ُّن ُ‬
‫ح ِ‬ ‫﴿ أَ ْ‬
‫ص َ‬
‫‪278‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اصحاب من مانند ستاره گانی اند‪ ،‬از هر کدام ایشان که پیروی کنید راهیاب می‏شوید‪.‬‬
‫و نیز فرموده‪:‬‬
‫﴿ عرشة من قريش فی الجنة﴾‬

‫ده نفر از قریش در بهشت می‏باشند‪.‬‬

‫و از آن جمله نام‏های علی‪ ،‬طلحه و زبیر را یاد آور شد‪ .‬آن‏چه را که امئه‏ی اهل سنت‬
‫می‏گویند‪ :‬یقیناً که حرضت علی رضی الله عنه و کسانی‏که از وی پیروی ‏کردند بر‬
‫حق بودند‪ ،‬حرضت طلحه و زبیر به خطا رفتند؛ این دو قضیه متعلق بر رای و اجتهاد‬
‫آنهاست‪ ،‬پس فرض بر آنها هامن بود که بنابر اجتهاد شان انجام دادند‪ ،‬زیرا آنها از اهل‬
‫اجتهاد بودند‪.‬‬
‫‪4 .4‬الذخیرة؛ تألیف ابو العباس شهاب الدین احمد بن ادریس بن عبدالرحمن‬
‫مالکی مشهور به «قرافی» متوفی (‪684‬هـ‪.‬ق) در بحث اصول مالک فرموده‪ :‬بدون‬
‫شک از اصول امام مالک رحمت الله علیه تقدم عمل صحابه رضی الله عنه بر خرب‬
‫واحد‪ ،‬چون تقدم قیاس بر خرب واحد می‏باشد؛ مانند‪ :‬رای ابهری که اگر حل مسئله‬
‫در احادیث رسول الله صلی الله علیه وسلم منی‏بود‪ ،‬به اقوال صحابه رضی الله‬
‫عنه رجوع می‏کرد‪ ،‬اگر این هم مورد اختالف قرار می‏گرفت‪ ،‬پس آن‏چه از اقوال‬
‫صحابه را که مقرون به عمل باشد اختيار می‏منودند و در غیر آن به اقوالی از صحابه‬
‫عمل می‏کردند که مخالفت جمعی منی‏بود‪ .‬هم‏چنان گفته شده است که در صورت‬
‫اختالف اقوال صحابه برايش جائز است تا اجتهاد كند‪ ،‬البته به این فرموده رسول‬
‫وم ِبأَيِّ ِه ُم اقْتَ َديْتُ ُم ا ْهتَ َديْتُ ْم ﴾ اولین دلیل‬
‫ج ِ‬‫اب كَال ُّن ُ‬
‫ح ِ‬ ‫الله صلی الله علیه وسلم‪ ﴿ :‬أَ ْ‬
‫ص َ‬
‫آنست‪ ،‬در غیر آن بعد از مشوره با علام مبتنی بر اصولش عمل می‏کرد‪.‬‬
‫‪5 .5‬الحاوی الکبیر رشح مخترص املزنی در فقه مذهب امام شافعی؛ تألیف‬
‫ابوالحسن علی بن محمد بن محمد بن حبیب برصی بغدادی‪ ،‬مشهور به املاوردی‬
‫متوفی (‪450‬هـ‪.‬ق) در بحث پیرامون صحابه رضی الله عنه چنین فرموده است‪ :‬و‬
‫ایشان صحابه رضی الله عنه اند و پیروی از ایشان بر حسب اختالف احوال آنان در‬
‫‪279‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫آن‏چه که گفته‏اند مختلف می‏باشد‪ ،‬و احوال صحابه رضی الله عنه چهار نوع می‏باشد‬
‫که از آن جمله حالت سوم آن اینست که اگر یکی از ایشان سخنی بگوید که انتشار‬
‫آن نامعلوم باشد و برخالف آنهم دیده نشود‪ ،‬این اجامع گفته منی‏شود؛ پس آیا این‬
‫از نوع استدالل رشعی محسوب می‏گردد که مبتنی بر آن اتباع صورت گیرد یا خیر؟‬
‫بنا ًء در این مسئله دو نظریه وجود دارد؛ یکی آن‪ ،‬چنان‏که در کتاب «قدیم» امام شافعی‬
‫ذکر است که مذهب امام مالک و امام ابوحنیفه به این نظر هستند که بدون شک آن از‬
‫نوع دليل رشعی بوده و طبق آن بنابر حدیث رسول الله صلی الله علیه وسلم عمل کرده‬
‫وم ِبأَيِّ ِه ُم اقْتَ َديْتُ ُم ا ْهتَ َديْتُ ْم﴾‪ ،‬یقی ًنا عده‏ای از اصحاب بودند‬
‫ج ِ‬‫اب كَال ُّن ُ‬
‫ح ِ‬ ‫می‏شود‪﴿ :‬أَ ْ‬
‫ص َ‬
‫که سخن را بدون طلب دلیل آن می‏گرفتند و به آن عمل می‏کردند‪ ،‬پس موضوع این را‬
‫افاده می‏کند که قول آحاد صحابه رضی‏ الله عنه دليل رشعی است‪.‬‬
‫‪6 .6‬کشاف القناع عن منت اإلقناع؛ تألیف منصور بن یونس بن صالح الدین بن‬
‫حسن بن ادریس «البهوتی حنبلی» متوفی (‪1051‬هـ‪.‬ق) در کتاب «باب جزاء الصید»‬
‫چنین آمده است‪« :‬شکار به دو نوع است‪ ،‬یک نوع شکار طوری است که شبیه به‬
‫شرت مرغ بوده البته از روی خلقتش با تفاوت قیمت آن‪ ،‬پس کفاره مثل آن برای محرم‬
‫در صورتی‏که شکار کرده باشد واجب می‏باشد‪ .‬چنان‏چه در آیت ترصيح شده و نیز‬
‫شکاری که برای او شبیه یا مثل موجود بوده به دو نوع می‏باشد‪ ،‬یکی آن اینست که‬
‫بعضی اصحاب رضی الله عنهم بر آن قضاوت کرده اند پس فیصله در آن هامن است‬
‫که آنها قضاوت کرده اند‪ ،‬و تعریف صحابه نیز در خطبه کتاب بنابر حدیث رسول الله‬
‫صلی الله علیه وسلم بیان شده است که می‏فرماید‪:‬‬
‫وم ِبأَيِّه ُِم ا ْقتَدَ يْ ُت ُم ا ْهتَدَ يْ ُت ْم﴾‬
‫ج ِ‬‫اب كَال ُّن ُ‬
‫ح ِ‬ ‫﴿ أَ ْ‬
‫ص َ‬

‫اصحاب من مانند ستاره گانی اند‪ ،‬از هر کدام ایشان که پیروی کنید راهیاب می‏شوید‪.‬‬
‫و نیز رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده‪:‬‬
‫ني َعضُّ وا َعلَ ْي َها بِال َّن َواجِ ِذ﴾‬
‫ن الْ َم ْه ِديِّ َ‬ ‫خلَفَا ِء ال َّر ِ‬
‫اش ِدي َ‬ ‫س َّن ِة الْ ُ‬
‫ِس َّن ِتي َو ُ‬
‫﴿ َعلَ ْيك ُْم ب ُ‬

‫‪280‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫برشامست که از سنت من و سنت خلفای راشدین بعد از من پیروی کرده و آن را‬

‫محکم بگیرید‪( .‬این حدیث را احمد و ابوداود به سند حسن روایت کرده اند)‬

‫بی‏گامن که ایشان به حق نزدیک و به موارد خطاب اوامر و نواهی الله سبحانه وتعالی‬
‫دقیق بودند؛ بنابرین حکم ایشان حجت و دلیل بر غیر ایشان است؛ مانند‪ :‬صاحب‬
‫علم برغیرش‪ .‬پس در جزای کشنت شرت مرغ حرضت عمر‪ ،‬عثامن‪ ،‬علی و زید رضی‬
‫الله عنهم و اکرث علام شرت یا گاو را تعیین منودند؛ چون شرت مرغ از روی خلقت به‬
‫شرت مشابهست‪ .‬فلهذا مثل آن داخل عموم نص قرار گرفت و حال آن‏که «خرقی» شیخ‬
‫حنبلی شرت مرغ را از اقسام پرنده‏گان قرار داده است‪.‬‬
‫‪7 .7‬املغنی البن قدامة؛ تألیف ابو محمد موقف الدین عبدالله بن احمد دمشقی‬
‫حنبلی مشهور به « ابن قدامه مقدسی» متوفی(‪ 62‬هـ‪.‬ق) در کتاب خود فصل ششم‬
‫جزا‪ ،‬شكار چهار پايانی كه مثل آن از شرت مرغ است‪ ،‬این‏گونه بیان کرده و نیز امام‬
‫مالک می‏گوید‪ :‬حکم در آن از رس گرفته می‏شود‪ ،‬چون الله سبحانه وتعالی فرموده‬
‫است‪:‬‬
‫حك ُُم ِب ِه َذ َوا عَدْ لٍ ِم ْنك ُْم﴾ [سوره مائده‪]95 :‬‬
‫﴿ َي ْ‬

‫حکم کند به دو نفر صاحب عدل‪.‬‬

‫هم‏چنان دلیل ما حدیث رسول الله صلی الله علیه وسلم است که می‏فرماید‪:‬‬
‫وم ِبأَ ِّيه ُِم ا ْقتَدَ ْي ُت ُم ا ْهتَدَ ْي ُت ْم ﴾‬
‫ج ِ‬‫اب كَال ُّن ُ‬
‫ح ِ‬ ‫﴿ أَ ْ‬
‫ص َ‬

‫اصحاب من مانند ستاره گانی اند‪ ،‬از هر کدام ایشان که پیروی کنید راهیاب می‏شوید‪.‬‬
‫و نیز رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده‏است‪:‬‬
‫ن َب ْع ِدي‪ :‬أَ ِ‬
‫ب َبكْ ٍر َو ُع َم َر﴾‬ ‫﴿ ا ْقتَدُ وا ِباَللَّ َذ ْينِ ِم ْ‬

‫بعد از من به ابوبکر و عمر رضی الله عنهام اقتدا کنید‪.‬‬

‫‪281‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫بدون شک ایشان نزدیک به حق و صاحب بصیرت در علم اند‪ ،‬پس حکم ایشان بر غیر‬
‫ایشان حجت است؛ مانند‪ :‬درجه عامل بر عامی و از جمله فیصله آنها كه به ما رسيده‬
‫اينست که اگر محرم کفتار را شكار كند‪ ،‬گوسفند نر الزم می‏شود‪ .‬چنان‏چه حرضت‬
‫عمر‪ ،‬علی‪ ،‬جابر و ابن عباس رضی الله عنهم فیصله منوده‏اند‪.‬‬
‫هم‏چنان مشاهده می‏گردد که حدیث فوق در کتب معترب فقه‏های حنفی‪ ،‬مالکی‪،‬‬
‫شافعی و حنبلی استفاده شده است؛ بنا ًء این حدیث حسن محسوب می‏شود‪ .‬این بود‬
‫موضوع صحت حدیث فوق که در مورد آن سوال کرده بودید‪ ،‬اما در خصوص مسند‬
‫«رزین» پاسخ آن را در آینده برای تان ارایه می‏منایم‪ ،‬إن‏شاءالله‪.‬‬

‫‪282‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫عدم ارایه پاسخ از سوی حزب التحریر و امیر آن به انتقادات‬

‫پیرامون آن حزب‬
‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫آیا چیزی‏که در اندونیزیا پخش شده‏ درست است؟ مبنی بر این‏که می‏گویند حزب‬
‫التحریر و امیر آن از شنود انتقادات‪ ،‬ایجاد اصالحات و اشرتاک در بحث‏های علمی‬
‫خود داری میورزند؟ حتی تا جایی‏که گفته می‏شود‪ :‬اگر می‏خواهی تغییراتی در حزب‬
‫التحریر ایجاد کنی نخست باید امارت آن را حاصل کنی‪ .‬حال آن‏که ما همیشه خواستار‬
‫اشرتاک در بحث‏های مرتبط به حکم رشعی‪ ،‬افکار و مفاهیم اسالمی در پهلوی حزب‬
‫التحریر هستیم‪ .‬واقعیت این مسئله چگونه است بیان دارد؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫وعلیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫ما هر نوع بحث هدفمند را برمبنای چیزی استقبال می‏کنیم که در مورد وضاحت‬
‫مفاهیم و احکام اسالمی در کتب ما آمده‏ است‪ ،‬اما بحث‏های را منی‏پذیریم که‬
‫پیرامون نوشته‏های سایر کتب در مورد ما باشد‪ .‬به این معنا که ما تنها این‏گونه پرسش‬
‫را می‏پذیریم که گفت ‏ه شود‪ :‬چنین چیزی درین کتاب نوشته ‏شده است و برمبنای آن‬
‫چیزی را برداشت کنی و برای وضاحت آن یا پرسش کنی و یاهم انتقادی را وارد منایی‪،‬‬
‫ما درین‏صورت به‏خواست و اراده‏ای الله سبحانه وتعالی حارض به پاسخ و وضاحت‬
‫آن هستیم‪.‬‬
‫اما وقت خود را جهت پاسخ به اتهامات و دروغ‏های که قصدا ً در سایر کتب علیه ما‬
‫نوشته ‏شده است‪ ،‬ضایع منی‏سازیم‪ .‬آنهم از طرف کسانی‏که کینه‏ای شدیدی نسبت‬
‫به‏اسالم و مسلامنان دارند؛ یعنی اگر چنین گفته شود که فالن شخص در فالن کتاب‬
‫نوشته‏است که شام چنین و چنان هستید‪ ،‬ما این‏گونه پرسش‏ها را پاسخ منی‏گوئیم و‬
‫نه هم وقت خود را در آن به مرصف می‏رسانیم‪ ،‬بلکه ما مناسب می‏بینیم تا این‏گونه‬
‫‪283‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫اتهامات و دروغ‏ها را به الله عزیز و قهار بسپاریم‪ .‬بدین ترتیب ما مسئله ساختار و‬
‫تشکالت اداری را درین مرحله بحث منی‏کنیم‪ ،‬زیرا صفحه فعلی محل درست آن‬
‫نیست‪.‬‬
‫برادرم! ما حتی یک کلمه را در کتب خویش ذکر منی‏کنیم‪ ،‬الی این‏که دلیل واضح‬
‫برای آن نداشته ‏باشیم‪ .‬بنابرین‪ ،‬برای هر نوع بحث و وضاحت در مورد آن چه که از‬
‫اسالم در کتب ما ذکر است‪ ،‬آماده هستیم‪.‬‬

‫‪284‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫حکم هجرت به‏سوریه‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم علیکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫من طی این پرسش زمان فعلی مسلامنان را به زمان مکی رسول الله صلی الله علیه‬
‫وسلم مقایسه می‏کنم‪ ،‬زمانی‏که رسول الله صلی الله علیه وسلم اصحابش را دستور‬
‫داد تا به مدینه هجرت کنند‪ .‬حزب التحریر در زمان فعلی یک حزب سیاسی مبدایی‬
‫می‏باشد که براساس طریقه رسول الله صلی الله علیه وسلم فعالیت می‏کند‪ .‬پس‬
‫زمانی‏که حزب در سوریه تالش دارد تا نرصت را فراهم آورد‪ ،‬و ما این امر را از طریق‬
‫صفحات دفرت مرکزی حزب و مطبوعات آن می‏دانیم‪ ،‬پرسش اینست که حزب چرا‬
‫اعضای خود را دستور منی‏دهد تا به سوریه هجرت کنند‪ ،‬درست مثل اصحاب رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم‪ .‬پس آیا رشایط متفاوت است یا کدام موضوع دیگری در‬
‫میان است؟ لطفاً قضیه را واضح سازید‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و علیکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫بلی‪ ،‬رسول الله صلی الله علیه وسلم اصحابش را دستور داد تا به مدینه هجرت کنند‪،‬‬
‫اما این دستور پس از آن صادر شد که نرصت از سوی اهل مدینه بعد از بیعت «عقبه‬
‫حکامً حیثیت داراالسالم را گرفت‬ ‫دوم» حاصل شد؛ زیرا بعد از همین بیعت مدینه ُ‬
‫و قدرت در آن از آنِ اسالم و مسلامنان شد و اهل مدینه تنها انتظار رسیدن رسول‬
‫الله صلی الله علیه وسلم را داشتند تا مدینه عمالً حیثیت داراالسالم را حاصل کند‪.‬‬
‫این اصطالح برای داری استفاده می‏شود که احکام اسالمی عمالً در آن تطبیق گردد‪،‬‬
‫ولی هرگاه چیزی مثل «عقبه دوم» در سوریه به وقوع پیوست‪ ،‬عرص هجرت آن زمان‬
‫براساس احکام رشعی فرا می‏رسد‪.‬‬

‫‪285‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫انگیزه و نیت اقامت حربی در داراالسالم‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم عليکم و رحمت الله و برکاته!‬
‫در کتاب نظام اقتصادی اسالم‪ ،‬صفحه (‪ )302‬آمده‏ است‪« :‬امان دادن به خود حربی‪،‬‬
‫اعطا کردن امان به مالش نيز پنداشته می‏شود‪ .‬اگر حربی نیت اقامت را در دولت‬
‫اسالمی منود و اقامت گزید و بعد از آن قصد مراجعه به دارالحرب را کرد‪ ،‬زیرا رفنت او‬
‫به دارالحرب با بقای نیت اقامتش در داراالسالم او را به مثل ذمی‏ای که در دارالحرب‬
‫داخل شود قرار داده است‪».‬‬
‫پس پرسش اين‏جاست که دولت اسالمی چگونه نيت او را شناسایی می‏کند در‬
‫حالی‏که نيت يک امر غري محسوس است؟ اگر سکونت حربی با هامن تصميمش در‬
‫داراالسالم به منافع دولت محسوب شود‪ ،‬پس حال چنني می‏شود که نيت وی تصميم‬
‫يا تعهدی است که به تضمينش منجر می‏شود نه مجرد نيت‪ .‬بنا ًء چنین تصور می‏شود‬
‫که صفت و تسميه‏اش مبنی بر تصميم بود و باش وی می‏باشد‪ ،‬نه بر نیت آن‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و عليکم السالم و رحمت الله و برکاته!‬
‫منت کامل کتاب نظام اقتصادی در اسالم که شام از آن پرسیده اید اينست‪« :‬امان دادن‬
‫خود حربی‪ ،‬اعطای امان به مالش نيز پنداشته می‏شود‪ .‬اگر حربی نیت اقامت را در‬
‫قلمرو دولت اسالمی داشت و اقامت گزید و بعد از آن قصد مراجعه به دارالحرب را‬
‫کرد و مال خود را به مسلامن یا ذمی داد و یا به آنها مالش را قرض داد‪ ،‬دیده می‏شود‬
‫اگر به دارالحرب بخاطر کدام غرضی مراجعه کرده بود و یا به عنوان مبعوث یا تاجر‬
‫و یا این‏که انجام کدام کاری دیگری رفته بود و بعد از آن به داراالسالم مراجعه منود‬
‫در این صورت‪ ،‬امان او به حیث در بر گیرنده خود و مالش باقی می‏ماند‪ ،‬زیرا رفنت او‬
‫به دارالحرب با بقای نیت اقامتش در داراالسالم‪ ،‬او را به مثل ذمی که در دارالحرب‬

‫‪286‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫داخل شود قرار داده است‪ .‬پس در این صورت‪ ،‬حکم ذمی را می‏گیرد‪ ،‬و رفنت او به‬
‫دارالحرب امانش را باطل منی‏سازد تا وقتی‏که نيتش عودت به داراالسالم باشد‪ .‬ليکن‬
‫رفنت او به دارالحرب به حیث متوطن‪ ،‬امانش در مورد خودش مطلق باطل می‏گردد‬
‫و اگر قصد داخل شدن به داراالسالم را بار دیگر داشته باشد به تجديد امان رضورت‬
‫دارد‪».‬‬
‫در سياق کالم هدف از نيت‪ ،‬آن نيتی نيست که محل آن قلب‏ باشد‪ .‬چنان‏چه در‬
‫عبادات همني طور می‏باشد‪ ،‬بلکه مقصود حصول اراده و تصميم کافر حربی به اقامت‬
‫در داراالسالم است‪ ،‬و استعامل لفظ «نوی» و»نيت» به معنی اراده و تصميم در کتب‬
‫فقه اسالمی معروف است‪ .‬بازهم منت به لفظ «نوی» اکتفا نکرده و لفظ اقامت را به‬
‫آن اضافه کرده و فرموده‪« :‬اگر حربی نیت اقامت را در دولت اسالمی منود و اقامت‬
‫گزید‪».‬؛ یعنی تصميم سکونت را منود و اقامت بالفعل از وی حاصل شد‪ .‬در اين‏جا‬
‫يک نکته حساس و باريک در خصوص «نوی و اقامه» ذکر شده و آن اينست که قصد يا‬
‫اراده وی اقامت فعلی باشد‪ ،‬نه چيز ديگری‪ ،‬و اين از مهم‏ترين مسایل مربوطه می‏باشد‬
‫که می‏توان بر آن اعتامد منود‪ .‬در دولت خالفت که ان‏شاءالله عنقریب احیا خواهد‬
‫شد‪ ،‬قانونی تهيه ديد ‏ه شده که اقامت غري مسلامنان و کسانی‏که تابعيت دولت اسالمی‬
‫را ندارند و در قلمرو دولت اسالمی داخل می‏شوند‪ ،‬طبق آن تنظيم می‏گردد‪ .‬هم‏چنان‬
‫به کسانی‏که اراده سکونت در داراالسالم را داشته باشند ضمن همني قانون در دفاتر‬
‫دولتی اجراآت اداری صورت می‏گريد‪.‬‬

‫‪287‬‬
 ‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫انگیزه منازعات میان دولت‏ها‬

‫پرسش‪:‬‬
‫السالم عليكم و رحمت الله و بركاته!‬
‫در سطر اول فقره نخست صفحه (‪ ) 54‬کتاب «مفاهیم سیاسی» تحت عنوان «انگیزه‬
‫منازعات میان دولت‏ها» آمده‏ است‪« :‬منازعات میان دولت‏ها از آغاز تاریخ تا قیام‬
‫قیامت خارج ازین دو انگیزه نیست؛ یکی حب سیادت‪ ،‬فخر و دیگر دریافت منافع‬
‫مادی‪ ».‬سپس در سطر (‪ )15‬فقره ماقبل اخیر همین صفحه می‏آید‪« :‬خطرناک‏ترین‬
‫انگیزه‪ ،‬نزاع میان کشورها هامنا انگیزه استعامر با متام اشکالش می‏باشد»‪.‬‬
‫پرسش این‏جاست که در فقره اول‪ ،‬انگیزه منازعات میان دولت‏ها به دو چیز معین و‬
‫منحرص شد که مفهومی سومی از آن تعبیر منی‏شود چون‏که گفت‪« :‬منازعات میان‬
‫دولت‏ها‪ ...‬بیرون ازین دو انگیزه نیست‪ ».‬اما در فقره بعدی انگیزه دیگری را که در فقره‬
‫نخست نیامده بود ذکر منوده که آن «استعامر» است‪ .‬به عبارت دیگر‪ :‬چه برداشت‬
‫صورت گیرد‪ ،‬آیا انگیزه‏های نزاع میان دولت‏ها دو چیز است یا سه چیز؟ چو ‏ن خواننده‬
‫این دو فقره‪ ،‬تناقض و اختالف را در میان آنها می‏بیند پس توافق در میان آنها چگونه‬
‫خواهد بود؟ زیرا اگر دو انگیزه عامل نزاع میان دولت‏ها باشد‪ ،‬چرا انگیزه سومی را ذکر‬
‫منوده که هامنا استعامر است‪.‬‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫و عليكم السالم و رحمت الله و بركاته!‬
‫میان آن‏چه در آغاز صفحه (‪ )54‬کتاب مفاهیم سیاسی آمده است‪« :‬منازعات میان‬
‫دولت‏ها منحرص به دو انگیزه بوده که آن دو حب سیادت(برتری جویی) و فخر(تالش‬
‫جهت دریافت منافع مادی) است» و آن‏چه بعد از آن آمده‪« :‬استعامر با متام اشکالش‬
‫از خطرناک‏ترین انگیزهای نزاع دولت‏هاست‪ ».‬تناقضی دیده منی‏شود‪ ،‬به سبب‬
‫این‏که انگیزه استعامر شامل انگیزه دریافت منافع مادی می‏باشد‪ ،‬چون‏ «استعامر»‬

‫‪288‬‬
‫مجموعه گزیده‌ی پاسخ‌ها به پرسش‌های شما‬

‫طریقه حاصل کردن منافع در مبداء رسمایه‏داری بنابر معیار بودن منفعت در نزد آنان‬
‫می‏باشد؛ یعنی استعامر به انگیزه ماقبلش که تالش جهت دریافت منافع مادی است‬
‫ارتباط می‏گیرد‪ ،‬نه انگیزه سومی‪ .‬برعالوه‪ ،‬دو انگیزه یاد شده در آغاز صفحه باشد‬
‫اگر دقیق شویم در می‏یابیم که چیز دیگری را نیز ذکر منوده که گامن میرود آن انگیزه‬
‫دیگریست‪ ...‬اما منت آن را به انگیزه حب سیادت و فخر ارجاع می‏مناید‪ ،‬چنان‏چه‬
‫در هامن صفحه آمده است‪« :‬اما انگیزه مانع شدن از رشد قوت دولت دیگر؛ مانند‪:‬‬
‫دولت‏های که ضد ناپلیون و ضد دولت اسالمی‪ ،‬ضد آملان نازی قرارگرفته‏اند دارای‬
‫همین انگیزه بودند‪ .‬این انگیزه در حب سیادت داخل است‪ ،‬زیرا آن ایستادگی در برابر‬
‫سیادت دیگران می‏باشد»‪.‬‬
‫نتیجه‪:‬‬
‫پس هامن‏طور که مانع شدن از رشد قوت دولت دیگر انگیزه‏ی خارج از دو انگیزه یاد‬
‫شده به حساب منی‏آید‪ ،‬استعامر نیز شامل انگیزه تالش به دریافت منافع مادی بوده‬
‫و خارج از آن دو به شامر منی‏آید‪ ،‬زیرا آن دو انگیزه‏ی اساسی بوده که مشتمل بر امور‬
‫مربوطه شان می‏باشند‪.‬‬

‫‪289‬‬