‫عبادت در اسالم‬

‫مؤلف‪:‬‬
‫دکتر یوسف قرضاوی‬

‫ترجمه‪:‬‬
‫محمد ستاری‌ خرقانی‬

‫دانلود شده از‪ :‬سایت جهان اسالم ‪Jahaneislam.com‬‬

 ‫فهرست مطالب‬
‫شرح حال مؤلف‪9....................................................................................‬‬

‫مقدمة مؤلف بر چاپ دوم‪15......................................................................‬‬

‫نخستین وظیفه انسان‪ ،‬در هستی‪20.............................................................‬‬

‫پرسش‌های همیشگی‪20.........................................................................‬‬
‫مقصد کجاست؟‪25...............................................................................‬‬
‫چرا انسان آفریده شده؟‪28......................................................................‬‬
‫ندای نخستین در دعوت الهی ‪31..............................................................‬‬
‫عبادت وظیفة همه است‪33.....................................................................‬‬

‫مفهوم; واقعی عبادت در اسالم‪36.................................................................‬‬

‫مفهوم لغویعبادت‪36............................................................................‬‬
‫پس عبادت چیست؟ ‪39..........................................................................‬‬
‫عبادت از نظر دین‪ ،‬خضوع‪ S‬و محبت است‪40.............................................‬‬
‫اشتباه دو گروه از فهم عبادت‪47..............................................................‬‬
‫خصومت خاورشناسان‪56......................................................................‬‬

‫حوزههای عبادت در اسالم‪62.....................................................................‬‬

‫‌‬
‫حوزهها و دامنة عبادت از دیدگاه اسالم‪62..................................................‬‬
‫‌‬
‫شمول عبادت نسبت به همة دین‪62...........................................................‬‬
‫عبادت همة زندگی را فرا می‌گیرد‪64........................................................‬‬
‫عبادت پایبندی به روش و آیین خداوند است‪66............................................‬‬
‫پیروی از غیر راه خدا شرک است‪68.......................................................‬‬
‫کارهای اجتماعیمفید عبادتند ‪70..............................................................‬‬
‫فعالی‪SS‬ت انسان در امرمعاش خود با شرایطی عبادت است‪76...........................‬‬
‫حتی کارهایغریزی و تأمین شهوت‪79......................................................‬‬
‫جهت خود را تصحی‪SS‬ح کن تا همة زندگیت عبادت باشد‪80..............................‬‬
‫نتای‪SS‬ج ای‪SS‬ن فراگی‪SS‬ری در وجود انسان و زندگی‪82.......................................‬‬
‫دو پرسش و پاسخ آنها‪85.......................................................................‬‬
‫فراگی‪SS‬ری عبادت نسبت به مجموع هستیانسان‪89........................................‬‬

‫پنجاهگانة عبادت قلبی و بدنی ‪94........................................................‬‬

‫‌‬ ‫مراتب‬
‫بهرة دل از بندگی‪ S‬خدا‪94.......................................................................‬‬
‫سهم زبان از عبادت خدا‪96....................................................................‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪2‬‬
‫اسالم‬

‫بهرة اندامها و حواس از عبادت خدا‪97......................................................‬‬

‫عبادت گوش ‪97..............................................................................‬‬
‫عبادت چشم ‪98...............................................................................‬‬
‫وظیفة حس چشایی در بندگی خدا‪99.....................................................‬‬
‫حس بویایی‪100..............................................................................‬‬
‫حس المسه ‪100..............................................................................‬‬
‫وظیفة دست و پا‪101........................................................................‬‬
‫احکام راه رفتن‪103.........................................................................‬‬
‫حتیدر سوار شدن بر چارپا‪103..........................................................‬‬
‫چه عبادتی بهتر است؟‪104....................................................................‬‬
‫‪ -1‬معتقدان به این که بهترین عبادت‪ ،‬دشوارتر‪S‬ین آن است‪104....................‬‬
‫‪ -2‬معتقدان به برتری زهد و تجرد ‪105.................................................‬‬
‫‪ -3‬معتقدان به این که باالترین عبادت‪ ،‬عبادت نافع برای دیگران است‪106.....‬‬
‫‪ -4‬معتقدان به این که در هر وقتی عبادت ویژة آن‪ ،‬بهتر است‪107...............‬‬

‫هدف عبادت از نظر اسالم یا چرا خدا را بپرستیم؟ ‪111.....................................‬‬

‫چرا خدا را بپرستیم؟ ‪111......................................................................‬‬
‫الف) عبادت‪ ،‬غذایروح است‪113........................................................‬‬
‫ب) بندگی خدا‪ ،‬راه آزادی است‪119.....................................................‬‬
‫ج) عبادت‪ ،‬آزمایشیالهی برای پاکی انسان است ‪121................................‬‬
‫د) عبادتحق خداوند است‪125.............................................................‬‬
‫عبادت‪ ،‬مصداقی برای طلب ثواب و ترس از عقاب است‪129.........................‬‬
‫آیا عبادت فقط یک وسیلة تربی‪SS‬تی است؟‪137..............................................‬‬
‫اصالح و تربیت نتیجة عبادت است نه انگیزه آن‪138....................................‬‬
‫هدف اصلی و مقاصد فرعی عبادت‪140....................................................‬‬
‫استکبار‪ S‬از عبادت خدا‪143....................................................................‬‬

‫ویژگی‌های عبادی و اخالقی مؤمنان‪146.......................................................‬‬

‫عبادت مؤمن‪ ،‬شکلیاز اخالق و اخالق او شکلی از عبادت است‪151................‬‬

‫اصالحات اسالمی در زمینة عبادت‪154.........................................................‬‬

‫پیشگفتار ‪154.....................................................................................‬‬
‫غیر خدا نباید پرستی‪SS‬ده شود ‪155.............................................................‬‬
‫‪ -1‬غیر خدا نباید پرستی‪SS‬ده شود ‪155.....................................................‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫فهرست‪ S‬مطالب‬

‫دعوت اسالم به پرستش خداوند‪ S‬یکتا ‪160...............................................‬‬

‫جلوگیری از عوامل و راههای منجر به شرک‪169...................................‬‬
‫قربانی و نذر برای غیر خدا نیست ‪170.................................................‬‬
‫هشداری در بارة بتهایجدید ‪170..........................................................‬‬
‫اسالم عبادت را از قید و بند کاهنان نجات داد‪172........................................‬‬
‫تهای روحان‪S‬ی در قرون وسطی‪173...........................................‬‬ ‫شخصی ‌‬
‫رهایی عبادت از قی‪SS‬د مکان‪174..........................................................‬‬
‫آزادیاندیشه از قید واسطه‌گری در عبادت ‪175........................................‬‬
‫الف ـ هللا‪ ،‬مافوق‪ S‬بندگان است‪176....................................................‬‬
‫ب ـ خداوند با بندگان خود می‌باشد‪178..............................................‬‬
‫مبنایپذی‪SS‬رش‪ ،‬اخالص است‪180.............................................................‬‬
‫عبادت مورد قبول خداوند‪184............................................................S‬‬
‫برکت نی‪SS‬ت صحیح‪188....................................................................‬‬
‫کارها به نیتها بستگیدارند‪188............................................................‬‬
‫وهایکه خود تعیین کرده است‪190..................................‬‬ ‫عبادت خدا فقط با شی ‌‬
‫دلیل سختگیریاسالم در منع بدعت‪194.................................................‬‬
‫چگونه بدعت‪ ،‬همة ادیان را به تباهی کشید؟ ‪194.................................‬‬
‫دین‪ ،‬می‪SS‬دان ابداع و ابتکار نیست‪197...................................................‬‬
‫اثر تحریم بدعت در اسالم‪197............................................................‬‬
‫تعادل مادیت و معنویت ‪202...................................................................‬‬
‫ادهروی آیین ی‪SS‬هود در بارة دنیا‪202..................................................‬‬ ‫زی ‌‬
‫ب‪SSS‬ی‌توجهیبه دنیا در مسیحی‪SS‬ت ‪203.....................................................‬‬
‫ظلم رهبانیت به طبیعت بشری ‪204......................................................‬‬
‫ویژگیممتاز اسالم‪ ،‬توازن است‪206.....................................................‬‬
‫حق خدا و حق زندگی‪206.................................................................S‬‬
‫نیکیدنیا و نیکی آخرت‪209...............................................................‬‬
‫در دینتان بلندپرواز‪S‬ینکنی‪SS‬د ‪211..........................................................‬‬
‫آبیاری نخل یا طول دادن زمان‪213......................................................‬‬
‫آسانیو گشایش‪214..............................................................................‬‬
‫شدهام ‪216.........................................‬‬
‫من با دین حنیف و آسان برانگیخته ‌‬
‫حکمت تسهی‪SS‬ل عبادت و رفع دشواری از امت‪221..................................‬‬
‫گذشتها‪ S‬و تخفیفها ‪226...........................................................................‬‬
‫گذشتهای مربوط به نماز‪228..............................................................‬‬
‫از گذشتها‪S‬یمربوط به جهاد‪229...........................................................‬‬
‫تخفیفات روزه ‪231..........................................................................‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪4‬‬
‫اسالم‬

‫نهای بزرگ اسالم و اسرار و آثارشان در زندگی نماز ـ زکات ـ روزه ـ‬ ‫عبادت و آیی ‌‬
‫حج‪235................................................................................................‬‬
‫منظور‪ S‬از عبادت اسالم‪235...................................................................‬‬
‫عبادات کهن و در عین حال جدید‪238.......................................................‬‬
‫اسرار و آثار عبادات‪241......................................................................‬‬
‫نماز‪244...........................................................................................‬‬
‫ارزش نماز در اسالم‪245..................................................................‬‬
‫نماز مطلوب ‪249............................................................................‬‬
‫علت تکرار نماز در طول روز ‪251.....................................................‬‬
‫نماز‪ ،‬عامل نظافت و زیبائی است‪254..................................................‬‬
‫نماز ورزش بدنی است ‪256...............................................................‬‬
‫نماز‪ ،‬نیروی روحی و معنوی است‪257................................................‬‬
‫نماز به عنوان یک نیروی اخالقی‪260..................................................‬‬
‫امتیازات نماز جماعت ‪261................................................................‬‬
‫نماز‪ ،‬یک تربیت نظامی است‪263...................................................‬‬
‫نقش مسجد در زندگی ‪264.....................................................................‬‬
‫مسجد‪ ،‬یک آموزشگاه ملیاست‪265......................................................‬‬
‫مسجد‪ ،‬کنگرة دائمی‪266...................................................................‬‬
‫مسجد‪ ،‬یک انجمن است‪267...............................................................‬‬
‫مسجد‪ ،‬مرکز تربیت عملیاست‪268......................................................‬‬
‫آزادی‪268.....................................................................................‬‬
‫برادری‪270...................................................................................‬‬
‫برابری‪271...................................................................................‬‬
‫مسجد پیامبر ‪ ‬در مدی‪SS‬نه‪273.............................................................‬‬
‫زکات‪275.........................................................................................‬‬
‫زکات در ادی‪SS‬ان پی‪SS‬شین ‪276..............................................................‬‬
‫پیش از هجرت ‪279.........................................................................‬‬
‫زکات اسالمی‪ ،S‬نظامینوی‪SS‬ن‪282.........................................................‬‬
‫جمعآوریمی‌کند‪285.....................................................‬‬ ‫زکات را دولت ‌‬
‫تالمال از آن امت است ‪286............................................................‬‬ ‫بی ‌‬
‫زکات در چه موارد‪S‬ی و برای چه کسی مصرف‪ S‬می‌شود؟‪289.....................‬‬
‫زکات ی‪SS‬ک حق بی‌منت است‪299........................................................‬‬
‫حق فقی‪SS‬ر‪299............................................................................‬‬
‫حق جامعه‪301...........................................................................‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫فهرست‪ S‬مطالب‬

‫حق خدا ‪302..............................................................................‬‬

‫اهداف زکات‪306............................................................................‬‬
‫گواهی نویسندگان بیگانه‪312..............................................................‬‬
‫پایبندی به زکات‪ ،‬برای بازگرداندن عظمت اسالمی کافی است‪313..............‬‬
‫زکات فطر‪315...................................................................................‬‬
‫در مال‪ ،‬حقی به غیر از زکات نیز هست ‪317.........................................‬‬
‫انفاق مستحب ‪318...........................................................................‬‬
‫روزه ‪320.........................................................................................‬‬
‫گوناگون‪S‬ی عبادات در اسالم ‪320..........................................................‬‬
‫روزه در حقی‪SS‬قت یک عمل مثبت است‪320............................................‬‬
‫ماه روزة واجب ‪321....................................................................‬‬
‫حکمت و آثار روزه ‪322...................................................................‬‬
‫روزه‪ ،‬عامل تقویت روح است‪322..................................................‬‬
‫روزه بگی‪SS‬رید تا سالم شوید ‪325......................................................‬‬
‫روزه پرورش اراده است‪325.........................................................‬‬
‫شناسانی‪SS‬دن نعمت ‪327..................................................................‬‬
‫یادآوری درماندگی محرومان‪328....................................................‬‬
‫بندگی کامل برایخدا‪329...............................................................‬‬
‫روزه و مسلمانان‪330.......................................................................‬‬
‫حج‪331............................................................................................‬‬
‫پیوند مسلمان با کعبه و بنیانگذارش‪332.................................................‬‬
‫اعمال حج‪334................................................................................‬‬
‫کعبه رمز توحید و یگانگی‪336............................................................‬‬
‫بخشی از اسرار مناسک‪337..............................................................‬‬
‫نتای‪SS‬ج حج در انسان و زندگی ‪338.......................................................‬‬
‫الف) حج‪ ،‬یک منبع نیروی معنوی و عاطفی ‪339................................‬‬
‫ب) حج‪ ،‬ی‪SS‬ک منبع فرهنگی‪ S‬و مشق و تمرین است‪339.........................‬‬
‫ج) منافع بازرگان‪S‬ی‪340..................................................................‬‬
‫ی وحدت و صلح ‪341........................................................‬‬ ‫د) برابر ‪،‬‬
‫روشنی مفهوم یگانگیدر حج‪343....................................................‬‬
‫هـ) حج‪ ،‬یک انجمن جهانی‪ S‬است ‪344...............................................‬‬
‫گواهی دی‪SS‬گران‪348........................................................................‬‬

‫بهترین روش در آموزش عبادت‪349...........................................................‬‬

‫پیشگفتار ‪349.....................................................................................‬‬
‫فقه عبادت نه علم عبادت ‪350.................................................................‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪6‬‬
‫اسالم‬

‫بازگشت به دوران سادگی‪354................................................................‬‬

‫آسانگیری به جای وسوسه و سختگیری‪362...............................................‬‬
‫بازگشت به کتاب و سنت‪ ،‬نه تعصب فرقه‌ای‪368.........................................‬‬
‫نمونه‌هایی از آسانگیری در برخی از مذاهب ‪370....................................‬‬
‫مدفوع و ادرار حیوانیکه گوشتش خوردنی باشد‪ ،‬پاک است‪370..............‬‬
‫آب‪ ،‬جز با دگرگون‪S‬ی نجس نمی‌شود ‪371............................................‬‬
‫لمس همسر‪ ،‬به وسیلة شخص وضودار‪372....................................... S‬‬
‫مسح پا از روی جوراب‪373..........................................................‬‬
‫نماز با لباس نجس از روی بی‌اطالعی‪374........................................‬‬
‫هیچ تزری‪SS‬قی روزه را نمی‌شکند ‪374...............................................‬‬
‫سحری خوردن اشتباهی پس از طلوع فجر‪376...................................‬‬
‫در درجة اول اهمیت قرار دادن واجبات‪378...............................................‬‬
 ‫‪‬‬

‫شرح حال مؤلف‬

‫یوسف‪ S‬عبدهللا القرضاوی در سال ‪ 1926‬در یکی از روس‪SS‬تاهای‪ S‬حرمة محله الک‪SS‬برای‬
‫استان غربی مصر‪ ،‬در خانواده‌ای متدین و بی‌آالیش به دنیا آمد‪.‬‬
‫کودکی‪ 2 S:‬سال بیشتر نداشت که پدرش از دنیا رفت و عمویش سرپرستی او را به‬
‫عهده گرفت‪ .‬در سن ‪ 5‬سالگی به منظور حفظ قرآن کریم به مکتبخانه‌اش فرس‪SS‬تادند‪ .‬و‬
‫در ‪ 7‬سالگی ب‪SS‬رای تحص‪SS‬یالت جدید وارد دبس‪SS‬تان ش‪SS‬د‪ .‬ص‪SS‬بحها‪ S‬به دبس‪SS‬تان می‌رفت و‬
‫عصرها به مکتبخانه‪ ،‬و پیش از آنکه به سن ‪ 10‬س‪S‬الگی برس‪SS‬د‪ ،‬حافظ کل ق‪SS‬رآن ک‪SS‬ریم‬
‫شد‪ .‬وی از کودکی‪ S‬به تیزهوشی معروف‪ S‬گردی‪SS‬د‪ S.‬هر چ‪SS‬یزی را که یکب‪SS‬ار می‌خواند به‬
‫حافظه‌اش سپرده می‌شد‪ .‬در همان دوران کودکی بخ‪SS‬اطر اینکه ق‪SS‬رآن را خ‪SS‬وب تالوت‬
‫می‌کرد‪ S.‬اهالی روستا‪« S‬استاد یوسف» صدایش می‌کردند‪.‬‬
‫تحص‪SS‬یالت‪ :‬در سن ‪ 12‬س‪SS‬الگی دورة ابت‪SS‬دائی را به پای‪SS‬ان رس‪SS‬انید‪ .‬بی‌ص‪SS‬برانه در‬
‫انتظ‪SS‬ار‪ S‬روزی ب‪SS‬ود که وارد دانش‪SS‬گاه «األزهر» ش‪SS‬ود‪ ،‬و دانش‪SS‬مندی ب‪SS‬زرگ گ‪SS‬ردد‪ .‬در‬
‫شهر طنطا دوره‌های دانشسرای مقدماتی و دانشسرای‪ S‬عالی دینی را گذرانید‪ S.‬و ب‪SS‬رای‬
‫ادامة تحصیل به قاهره رفت‪ ،‬و به دانشکدة اصول دین راه یافت‪ .‬و در س‪SS‬ال ‪1952-3‬‬
‫به اخذ دانشنامة لیسانس با درجة ممتاز موفق‪ S‬شد‪.‬‬
‫سپس در رشتة دبیری دانشکدة زبان عربی ثبت نام ک‪SS‬رد و از آنجا ن‪SS‬یز به دری‪SS‬افت‪S‬‬
‫لیس‪SS‬انس با درجة ممت‪SS‬از نائل گردی‪SS‬د‪ S.‬در س‪SS‬ال ‪ 1957‬به مؤسسة تحقیق‪SS‬ات و مطالع‪SS‬ات‬
‫زبان عربی‪ ،‬وابسته به جامعة کشورهای عربی وارد شد‪ .‬و دیپلم عالی زبان و ادبیات‬
‫عربی دریافت داشت‪ .‬در همین س‪SS‬الها دورة سه س‪SS‬الة دک‪SS‬تری‪ S‬دانش‪SS‬کدة اص‪SS‬ول دین را‬
‫نیز با موفقیت گذرانید‪ .‬و در سال ‪ 1960‬به پایان رسانید‪ S‬و به آماده ساختن رس‪SS‬اله‌اش‬
‫پ‪SS‬یرامون زک‪SS‬ات در اس‪SS‬الم پ‪SS‬رداخت‪ ،‬ولی پیش‪SS‬امدهایی چند ب‪SS‬اعث ت‪SS‬أخیر آن ش‪SS‬د‪ ،‬و‬
‫اوضاع‪ S‬مصر رو به وخامت گذاشت‪ .‬تا باآلخره ‪ 13‬سال بعد‪ ،‬یعنی در ‪ 1973‬دکترای‪S‬‬
‫خود را با رتبة عالی گرفت‪.‬‬
‫مسئولیت‌های‪ S‬اداری‪ :‬دکتر قرضاوی‪ S‬در سال ‪ 1951‬سرپرستی‪ S‬امور دینی وزارت‬
‫اوقاف‪ S‬مصر در رابطه با خطابه و ت‪SS‬دریس و سرپرس‪SS‬تی‪ S‬مس‪SS‬اجد‪ ،‬و س‪SS‬ردبیری انجمن‬
‫ائمة جماع‪SS‬ات را عه‪SS‬ده‌دار گردی‪SS‬د‪ ،‬و در س‪SS‬ال ‪ 1959‬در ادارة کل فرهنگ اس‪SS‬المی‬
‫األزهر مش‪SSS‬غول به ک‪SSS‬ار شد و مطبوع‪SSS‬ات و انتش‪SSS‬ارات را زیر نظر گ‪SSS‬رفت‪ .‬و به‬
‫پاس‪SS‬خگوئی‪ S‬س‪SS‬ؤاالت و ش‪SS‬بهاتی‪ S‬که از طریق جرائد و غ‪SS‬یره پ‪SS‬یرامون اس‪SS‬الم مط‪SS‬رح‬
‫می‌گردی‪SS‬د‪ ،‬پ‪SS‬رداخت و در برن‪SS‬امه‌ریزی دف‪SS‬تر ه‪SS‬نری ادارة دع‪SS‬وت و ارش‪SS‬اد ش‪SS‬رکت‬
‫جست‪ .‬در سال ‪ 1961‬ب‪SS‬رای م‪SS‬دیریت یک مدرسة عل‪SS‬وم دی‪SS‬نی نوبنی‪SS‬اد‪ S‬به کش‪SS‬ور قطر‪S‬‬
‫دع‪SS‬وت ش‪SS‬د‪ .‬و این مدرسه را طبق اص‪SS‬ولی‌ترین و جدی‪SS‬دترین مب‪SS‬انی علمی و تربی‪SS‬تی‬
‫پایه‌گ‪SSS‬ذاری ک‪SSS‬رد‪ .‬و بص‪SSS‬ورت یک مدرسة نمونه در منطقة خلیج ف‪SSS‬ارس درآورد‪ S.‬و‬
‫طالب عل‪SS‬وم دی‪SS‬نی از اط‪SS‬راف و اکن‪SS‬اف کش‪SS‬ورهای‪ S‬ع‪SS‬ربی و اس‪SS‬المی به این مدرسه‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪8‬‬
‫اسالم‬

‫روی‌آوردند‪ .‬تا اینکه دانشکدة علوم تربیتی‪ S‬قطر تأسیس شد و به عنوان اس‪SS‬تاد و رئیس‬
‫گروه مطالعات اسالمی به آن دانشکده منتقل گردید‪ ،‬و تا به ام‪SS‬روز‪ ،‬جه‪SS‬اد و رس‪SS‬التش‬
‫را در همة دانش‪SS‬هایی‪ S‬که بتوانند‪ S‬در تحقیق‪SS‬ات عل‪SS‬وم اس‪SS‬المی بک‪SS‬ار آین‪SS‬د‪ ،‬عالقمند‪ S‬ب‪SS‬ود‪.‬‬
‫دانش‪SS‬کدة اص‪SS‬ول دین را به همین جهت بر دیگر دانش‪SS‬کده‌ها ت‪SS‬رجیح داد که دانش‪SS‬کدة‬
‫تفسیر و حدیث و عقاید و فلسفه و تاریخ و اخالق اسالمی بود‪ .‬اما‪ ،‬دانش‌پژوهی او در‬
‫مح‪SS‬دودة عل‪SS‬وم اس‪SS‬المی متوقف نمان‪SS‬ده و هم‪SS‬واره اص‪SS‬رار‪ S‬داش‪SS‬ته است که در ادبی‪SS‬ات‬
‫تاریخ‪ ،‬فلسفه‪ ،‬علوم تربی‪SS‬تی‪ ،‬روانشاس‪SS‬ی‪ ،‬جامعه شناس‪SS‬ی‪ ،‬اقتص‪SS‬اد و مکتبه‪SS‬ای‪ S‬فک‪SS‬ری‪S‬‬
‫معاصر‪ S‬نیز صاحبنظر‪ S‬باشد‪ ،‬و کتابخانة شخصی‪ S‬وی کتابهای مرجع همه این عل‪S‬وم را‬
‫در بردارد‪.‬‬
‫فعالیتهای سیاسی‪ S‬و اجتماعی‪ :‬استاد در کنار همة این اش‪SS‬تغاالت علمی و اداری‪ ،‬از‬
‫مسائل اجتماعی نیز هیچگاه برکنار نبوده است‪ .‬از همان سنین نوجوانی‪ S‬که به دبس‪SS‬تان‬
‫می‌رفت‪ ،‬با قلب و اعص‪SSS‬اب و عقل و زب‪SSS‬ان و قلم و نظم و ن‪SSS‬ثر خ‪SSS‬ویش در ص‪SSS‬حنة‬
‫فعالیتهای اجتماعی حضور داشت‪ ،‬و با سرودن قص‪SS‬یده‌های ش‪SS‬یوا و ای‪SS‬راد خطابه‌ه‪SS‬ای‬
‫م‪SS‬ؤثر‪ ،‬دانش‪SS‬جویان را به تظ‪SS‬اهرات بر علیه س‪SS‬تم و دیکت‪SS‬اتوری‪ S‬تش‪SS‬ویق می‌ک‪SS‬رد‪ ،‬وی‬
‫مسئول انجمن دانشجویان نهضت اسالمی در دانشکدة اصول دین و سایر دانشکده‌های‬
‫دانش‪SS‬گاه األزهر ب‪SS‬ود‪ ،‬و در ن‪SS‬برد کان‪SS‬ال س‪SS‬وئز بر علیه اس‪SS‬تعمار‪ S‬انگلیس در ک‪SS‬ادر‬
‫فرماندهی اکیپهای دانشجوئی األزهر عض‪SS‬ویت داش‪SS‬ت‪ .‬اس‪SS‬تاد در این مس‪SS‬یر دع‪SS‬وت و‬
‫مب‪SS‬ارزه‪ ،‬ان‪SS‬واع اذیت و آزار را متحمل گردی‪S‬د‪ S.‬در س‪SS‬ال ‪ 1949‬در روزگ‪S‬ار حک‪SS‬ومت‬
‫فاروق زندانی‪ S‬شد‪.‬‬
‫همچ‪SS‬نین در دوران حک‪SS‬ومت جمال‌عبدالناصر‪ S‬دوب‪SS‬ار‪ S‬در س‪SS‬ال ‪ 1954‬و ‪ 1962‬به‬
‫زن‪SS‬دان رفت‪ .‬ش‪SS‬اید تنها عامل پیوند عمی‪SS‬ق‪ ،‬آگاهان‪SS‬ه‪ ،‬زن‪SS‬ده و مس‪SS‬تقیم او با واقعی‪SS‬ات و‬
‫ح‪SS‬وادث کش‪SS‬ور‪ S‬و میهن گس‪SS‬تردة ع‪SS‬ربی و اس‪SS‬المی‌اش‪ ،‬ارتب‪SS‬اط دیرینة او با جمعیت‬
‫اخوان المسلمین بوده باشد‪ ،‬که وی را از فضای شعر و ادب‪ ،‬که به آن س‪SS‬خت گ‪SS‬رایش‬
‫داشت‪ ،‬به فضای دوست و حرکتی فراگیر‪ S‬در جهت تکوین و تربیت نسلی اس‪SS‬المی که‬
‫اسالم را درست بفهمد و به درس‪SS‬تی‪ S‬به آن معتقد باش‪SS‬د‪ ،‬و در راه آن جه‪SS‬اد کن‪SS‬د‪ ،‬انتق‪SS‬ال‬
‫داد‪ .‬وی در نوجوانی تحت تأثیر مکتب اخوان‌المس‪SS‬لمین و شخص‪SS‬یتهای‪ S‬ب‪SS‬ارز آن ق‪SS‬رار‪S‬‬
‫گرفت‪ .‬بزرگترین شخصیتی که در زندگی‪ S‬فکری و روحی تحت تأثیر او قرار گرفت‪،‬‬
‫پیشوای‪ S‬شهید‪ ،‬حسن‌النباء‪ ،‬مؤسس بزرگترین نهضتهای اسالمی در ق‪SS‬رن بیس‪SS‬تم‪ ،‬ب‪SS‬ود‪.‬‬
‫وقتیکه اس‪SS‬تاد در ‪ 1965‬از زن‪SS‬دان آزاد ش‪SS‬د‪ ،‬حک‪SS‬ومت نظ‪SS‬امی‪ S‬وقت او را از ارتب‪SS‬اط‬
‫گرفتن با مردم از طریق‪ S‬سخنرانی و تدریس ممنوع گردانید‪ ،‬و ابزار دیگری‪ S‬بجز قلم‪،‬‬
‫برای او باقی نماند‪ .‬ناگزیر‪ ،‬افکار خود را در قالب سلسله مقاالت و کتابها و رس‪SS‬اله‌ها‬
‫در اختیار مردم گذاشت‪ .‬استاد قرضاوی‪ S‬جایگاه و منزلت ویژه‌ای در دله‪S‬ای بس‪S‬یار از‬
‫جوانان کشورهای‪ S‬عربی و اس‪SS‬المی دارد‪ ،‬و بس‪SS‬یارند کس‪SS‬انی که پیوس‪SS‬ته چشم انتظ‪SS‬ار‪S‬‬
‫انتشار‪ S‬کتابهای تازة او و مطالعة مقاالت و شنیدن سخنرانی‌های او هستند‪ .‬استاد دک‪SS‬تر‬
 ‫‪9‬‬ ‫شرح حال مؤلف‬

‫یوسف‪ S‬قرضاوی‪ S‬در کنفرانسها‪ S‬و سمینارهای علمیري‪ ،‬اسالمی در کشورهای اسالمی‬
‫و غربی نیز شرکت فعال داش‪SS‬ته و دارد‪ ،‬که از آن جمل‪SS‬ه‪ ،‬س‪SS‬مینار تش‪SS‬ریع اس‪SS‬المی در‬
‫لی‪SS‬بی‪ ،‬اولین کنگ‪SS‬رة ت‪SS‬اریخ در ب‪SS‬یروت‪ ،‬جش‪SS‬نوارة تعلیم‪SS‬اتی جامعة دانش‪SS‬مندان هن‪SS‬د‪ ،‬و‬
‫کنفرانس جه‪S‬انی اقتص‪SS‬اد اس‪SS‬المی در مکه مکرم‪SS‬ه‪ ،‬کنف‪S‬رانس فقه‌اس‪S‬المی در ری‪SS‬اض‪،‬‬
‫کنف‪SS‬رانس دع‪SS‬وت اس‪SS‬المی در مدینة من‪SS‬وره‪ ،‬و کنف‪SS‬رانس س‪SS‬االنة اتحادیه دانش‪SS‬جویان‬
‫مسلمان در امریکا را می‌توان نام برد‪.‬‬
‫کارهای‪ S‬هنری و شعر‪ :‬نخستین نوشتة استاد‪ ،‬یک نمایشنامة منظوم‪ S‬به نام «یوس‪SS‬ف‪S‬‬
‫صدیق»‪ S‬بود که ب‪SS‬ه تقلی‪SS‬د از نمایش‪SS‬نامه‌های لیلی و مجن‪SS‬ون و کلئوپ‪SS‬اترای احم‪SS‬د ش‪SS‬وقی‪S‬‬
‫نگاشت‪ ،‬و در آن هنگام دانش‌آموز‪ S‬سال اول متوسطه بود‪ .‬دک‪SS‬تر یوس ‪S‬ف‪ S‬قرض‪SS‬اوی را‬
‫همة مردم بعنوان خطیب‪ ،‬نویسنده و دانشمند می‌شناسند‪ ،‬اما کمتر کس‪SS‬ی او را بعن‪SS‬وان‬
‫شاعر می‌شناسد‪ S.‬در حالیه وی زندگی را از نوج‪SS‬وانی‪ S‬ب‪SS‬ا ش‪SS‬عر آغ‪SS‬از ک‪SS‬رده‪ ،‬و در بین‬
‫دوستان و همدوره‌هایش بعنوان «قرضاوی‪ S‬شاعر» معروف است‪ .‬ابیات زیر نمونه‌ای‬
‫از اشعار او است‪:‬‬
‫لیجمعونا بها فی‌اهلل إخوانا!‬ ‫قالوا‪ :‬إلی السجن! قلنا‪ :‬شعبه فتحت‬
‫فیه نقر ما یخشاه أعدانا!‬ ‫قالو‪ :‬إلی الصور! قلنا‪ :‬الطور مؤتمر‬
‫وهو المصیف‪ ،‬نقوی فیه أیدانا!‬ ‫فهن المصلی‪ ،‬نربی فیه أنفسنا!‬

‫استاد در همة زمینه‌ه‪SS‬ای ش‪SS‬عری‪ S‬س‪SS‬روده‌هایی دارد‪ ،‬بجز مدیحه‌س‪SS‬رایی که نوع‪S‬ا ً با‬
‫تملق و چاپلوسی و شخص‌پرس‪SSS‬تی س‪SSS‬روکار دارد‪ ،‬و با ط‪SSS‬بیعت و منش او س‪SSS‬ازگار‪S‬‬
‫نیس‪SSS‬ت‪ .‬روح ب‪SSS‬زرگ وی بعن‪SSS‬وان م‪SSS‬رد علم و عمل و اندیشه و دع‪SSS‬وت اس‪SSS‬المی در‬
‫اشعارش متجلی است‪ .‬اشعار‪ S‬استاد با روانی‪ S‬و اصالت و ص‪SS‬داقت و احس‪SS‬اس و س‪SS‬بک‬
‫داس‪SS‬تانی‪ ،‬آنچن‪SS‬ان ت‪SS‬أثیر و نف‪SS‬وذی دارد که اگر ان‪SS‬دکی به ش‪SS‬عر و ادب می‌پ‪SS‬رداخت‪،‬‬
‫شاعری کم‌نظیر‪ S‬و زبانزد‪ S‬خ‪SS‬اص و ع‪SS‬ام می‌گردی‪SS‬د‪ S.‬اما و بعکس‪ ،‬ش‪SS‬عر و ش‪SS‬اعری را‬
‫ترک گفت‪SS‬ه‪ ،‬و یکس‪SS‬ره به نویس‪SS‬ندگی در موض‪SS‬وعات‪ S‬گون‪SS‬اگون‪ S‬اس‪SS‬المی روی‌آورده‪ ،‬و‬
‫گنجینه‌های پرارزشی‪ S‬را از فرآورده‌های دانش و اندیشة اسالمی به امت اسالمی تقدیم‬
‫کرده‪ ،‬که راه رهایی و خوشبختی‪ S‬را برای نسلهای حال و آیندة مسلمانان جهان روشن‬
‫گردانیده است‪.‬‬

‫کتابها و مقاالت‬
‫‪ -1‬قطوف دانیة من الکتاب والسنة‪ .‬در سال ‪ 1951‬تألیف شده و تاکنون ‪ 2‬مرتبه به‬
‫چاپ رسیده است‪.‬‬
‫‪ -2‬الحالل والح‪SS‬رام‪ S‬فی‌اإلس‪SS‬الم‪ S.‬در س‪SS‬ال ‪ 1960‬به دس‪SS‬تور‪ S‬رؤس‪SS‬ای‪ S‬األزهر ت‪SS‬ألیف‬
‫گردید‪ S‬تا به زب‪SS‬ان انگلیسی و زبانه‪SS‬ای دیگر ترجمه ش‪SS‬ود‪ .‬این کت‪SS‬اب در جه‪SS‬ان‬
‫اسالم مورد‪ S‬قبول همگان قرار گرفت و تاکنون در ق‪S‬اهره و دمش و ب‪S‬یروت ‪10‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪10‬‬
‫اسالم‬

‫مرتبه به چاپ رسیده است و به چند زبان از جمله اردو ترکی و فارسی‪ S‬ترجمه‬
‫شده و منتشر گردیده است‪.‬‬
‫‪ -3‬العبادة فی‌اإلسالم‪ S.‬در سال ‪ 1961‬تألیف شده و تاکنون ‪ 4‬مرتبه به چاپ رس‪SS‬یده‪،‬‬
‫و اینکه ـ بحمدهللا ـ ترجمة فارسی آن در دسترس شما است‪.‬‬
‫‪ -4‬الناس والحق‪ .‬در سال ‪ 1966‬تألیف شده و تاکنون ‪ 3‬مرتبه به چاپ رس‪SS‬یده و به‬
‫زبانهای‪ S‬ترکی و فارسی ترجمه شده و منتشر‪ S‬گردیده است‪.‬‬
‫‪ -5‬مش‪SS‬کلة الفقر وکیف‪ S‬عالجها اإلس‪SS‬الم‪ .‬در س‪SS‬ال ‪ 1967‬ت‪SS‬ألیف ش‪SS‬ده و ت‪SS‬اکنون ‪2‬‬
‫مرتبه به چاپ رسیده و به زبانهای اردو و فارسی‪ S‬ترجمه شده و منتشر گردی‪SS‬ده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -6‬اإلیمان والحیاة در سال ‪ 1969‬تألیف شده و تاکنون ‪ 5‬بار به چ‪SS‬اپ رس‪SS‬یده است‬
‫و به فارسی نیز ترجمه شده و منتشر‪ S‬گردیده است‪.‬‬
‫‪ -7‬فقه الزکاة‪ .‬در س‪SSSSS‬ال ‪ 1969‬در دو مجله منتشر‪ S‬گردی‪SSSSS‬ده‪ ،‬و اثر مهمی در فقه‬
‫مق‪SS‬ارن و حق‪SS‬وق تط‪SS‬بیقی است که به شایس‪SS‬ته‌ترین وجهی به بررسی‪ S‬همه جانبة‬
‫«زکات در اسالم»‪ ،‬در پرتو‪ S‬قرآن و حدیث‪ ،‬و با مراجعة دقیق‪ S‬به من‪SS‬ابع معت‪SS‬بر‬
‫فقهی هریک از مذاهب مشهور‪ S‬اسالمی‪ ،‬پرداخته است‪.‬‬
‫‪ -8‬شریعة اإلسالم خلودها وصالحها للتطبیق‪ S‬فی کل زمان ومکان‪ .‬در س‪SS‬ال ‪1972‬‬
‫منتشر‪ S‬گردیده است‪.‬‬
‫‪ -9‬الخصائص العامة لإلسالم‪ .‬در سال ‪ 1977‬منتشر‪ S‬گردیده است‪.‬‬
‫‪ -10‬السیر فی‌القرآن‪ .‬نم‪SS‬ونه‌ای از تحقیق موض‪SS‬وعی در ق‪SS‬رآن اس‪SS‬ت‪ ،‬که به فارسی‬
‫نیز ترجمه و متن و ترجمه تاکنون چندین‌بار به چاپ رسیده است‪.‬‬
‫‪ -11‬عالم وطاغیة‪ .‬یک نمایش‪SS‬نامة ت‪SS‬اریخی است که در س‪SS‬ال ‪ 1966‬نوش‪SS‬ته ش‪SS‬ده و‬
‫تاکنون ‪ 2‬بار به چاپ رسیده و به ترکی و فارسی‪ S‬ترجمه شده است‪.‬‬
‫‪ -12‬هدی اإلسالم‪ .‬مجموعه‌ای از فتاوای استاد‪ ،‬و راه حلهای اصیل اسالمی ب‪SS‬رای‬
‫مشکالت مسلمانان معاصر است‪.‬‬
‫‪ -13‬غیرالمسلمین فی‌المجتمع اإلسالمی‪ ،‬در سال ‪ 1977‬منتشر‪ S‬گردیده است‪.‬‬
‫‪ -14‬الحل‪SS‬ول المس‪SS‬تورد‪S‬ة وکیف‪ S‬جنت علی أمتن‪SS‬ا‪ .‬در س‪SS‬ال ‪ 1971‬ت‪SS‬ألیف ش‪SS‬ده و به‬
‫ترکی ترجمه شده است‪.‬‬
‫‪ -15‬الحل اإلسالمی فریضة و ضرور‪S‬ة‪ .‬در سال ‪ 1974‬منتشر‪ S‬شده است‪.‬‬
‫همچنین اس‪SS‬تاد دک‪SS‬تر یوسف قرض‪SS‬اوی‪ S‬در ت‪SS‬ألیف بیش از ‪ 20‬جلد کت‪SS‬اب درسی‪ S‬در‬
‫رابطه با توحید‪ ،‬فقه‪ ،‬تفس‪SS‬یر‪ ،‬ح‪SS‬دیث‪ ،‬جامعه‌شناسی‪ S‬اس‪SS‬المی‪ ،‬فلس‪SS‬فه‪ ،‬اخالق و غ‪SS‬یره‪،‬‬
‫طبق برنامة وزارت آموزش و پرورش‪ S‬قطر‪ ،‬همکاری مؤثر داشته است‪.‬‬
‫اس‪SSS‬تاد دک‪SSS‬تر یوسف‪ S‬قرض‪SSS‬اوی ب‪SSS‬رای کنفرانس‪SSS‬ها‪ S‬و س‪SSS‬مینارهای مختلف علمی و‬
‫اسالمی نیز مقاالت تحقیقی متعددی تهیه کرده است که به صورتهای گوناگون‪ S‬انتش‪SS‬ار‪S‬‬
‫یافته‌اند‪ .‬همچنین‪ ،‬روزنامه‌ها و مجالت متعددی‪ S‬مستمراً‪ S‬نشر مقاالت استاد را بر عهده‬
 ‫‪11‬‬ ‫شرح حال مؤلف‬

‫داش‪SSSS‬ته و دارند که األزه‪SSSS‬ر‪ ،‬نوراإلس‪SSSS‬الم‪ ،‬منبراألس‪SSSS‬الم‪ ،‬ال‪SSSS‬دعوة‪ ،‬در مص‪SSSS‬ر‪ ،‬و‬

‫حضار‪S‬ة‌اإلس‪SSS‬الم‪ ،‬در دمش‪SSS‬ق‪ ،‬و الش‪SSS‬هاب والمس‪SSS‬لم‪ S‬المعاص‪SSS‬ر‪ ،‬در لبن‪SSS‬ان‪ ،‬و البعث‬
‫اإلسالمی‪ ،‬در هند‪ ،‬و المجتمع والوعی اإلسالمی‪ ،‬در کویت‪ ،‬و الدوحه در قطر‪ ،‬از آن‬
‫جمله‌اند‪.‬‬

‫«اقتباس از کتاب شعراء الدعوة اإلسالمیة فی العصر الحدیث ج ‪ ،3‬ص‪.46-5‬‬

‫بیروت‪ ،‬مؤسسه الرساله‪ 1398 ،‬هـ ق ـ ‪ 1978‬م»‪.‬‬
 ‫‪‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪﴾    ‬‬
‫(الذاریات‪.)58 -56 /‬‬
‫«جن و انس را نیافریدم مگر برای آن که مرا عب‪SS‬ادت کنند و از آنها روزی [و‬
‫استفاده] نمی‌خواهم و خ‪SS‬وراک نمی‌طلبم‪ ،‬همانا خداون‪SS‬د‪ ،‬روزی دهن‪SS‬دة نیرومند‬
‫استوار است»‪.‬‬

‫مقدمة مؤلف بر چاپ دوم‬

‫ستایش از آن خداوند است‪ ،‬او را می‌ستاییم و از وی یاری می‌طلبیم و از آفات نفسانی‬
‫و انحرافات عملی خویش به او پناه می‌بریم‪ S‬و بر پیامبر خداص و ی‪SS‬اران و نزدیک‪SS‬انش‪S‬‬
‫درود‪ S‬می‌فرستیم‪.‬‬
‫این‪ ،‬چاپ دوم کتاب من «العبادة فی اإلس‪SS‬الم» است که پس از پی‪SS‬دایش و اص‪SS‬الح و‬
‫توسعه‪ ،‬به شکلی غیر از شکل نخست که تاکنون با آن عرضه می‌شد‪ ،‬در آمده است‪.‬‬
‫این کتاب‪ ،‬متض‪SS‬من تحقیقی راجع به احک‪SS‬ام فقهی عب‪SS‬ادت نمی‌باشد و این موض‪SS‬وع‬
‫در کت‪SS‬اب دیگ‪SS‬ری‪ S‬بن‪SS‬ام «تیس‪SS‬یر الفقه» که از خداوند‪ S‬متع‪SS‬ال توفیق تکمیل و اتم‪SS‬امش را‬
‫می‌خواهم‪ ،‬بررسی‪ S‬شده است‪ ،‬بلکه بحثی دربارة حقیقت عبادت و ارزش و اس‪SS‬رار آن‬
‫و به عبارت دیگر‪ ،‬بحثی دربارة فسلفة عبادت از نظر اسالم می‌باشد‪S.‬‬
‫اگر بخواهیم منظور‪ S‬خود را با یک واژة اسالمی اصیل بیان کنیم‪ ،‬باید بگ‪SS‬وییم ک‪S‬ه‪،‬‬
‫هدف ما از این مباحث‪ ،‬فقه عبادت می‌باشد‪ .‬فقه به مفهومی که در قرآن و س‪SS‬نت بک‪SS‬ار‬
‫رفته است یا به معنای اص‪SS‬طالحی رایج آن که عن‪SS‬وانی است ب‪SS‬رای ش‪SS‬ناخت اص‪SS‬ول و‬
‫شرایط‪ S‬و احکام ظاهری‪ S‬و جزئی عبادت‪ .‬چنانچه خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫(انعام‪.)98 /‬‬ ‫﴿‪﴾    ‬‬
‫«آیه‌ها و نشانه‌ها را برای کسانی که فقه (درک) می‌کنند مشخص نموده‌ایم»‪.‬‬
‫و نیز می‌گوید‪:‬‬
‫(اعراف‪.)179 /‬‬ ‫﴿‪﴾    ‬‬
‫«آنان دلهایی دارند که بوسیلة آن‪ ،‬فقه دریافت و فهم نمی‌کند»‪.‬‬
‫و نیز می‌گوید‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫(توبه‪.)122 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«تا در دین تفقه نمایند و تا پس از بازگشت قوم خود را بیم دهند»‪.‬‬
‫همچنین قول پیامبرص‪:‬‬
 ‫‪13‬‬ ‫مقدمة مؤلف‬

‫« َم ْن يُ ِر ِد اللَّهُ بِ ِه َخ ْي ًرا ُي َف ِّق ْههُ فِي الدِّي ِن»‬

‫«اگر خداوند بخواهد به کسی خیر برساند‪ ،‬او را در دین‪ ،‬آگاه (فقیه) می‌گرداند‬
‫(یا به او آگاهی و فقه دینی می‌بخشد»‪.‬‬
‫اما من این کلمه را از ترس این‌که مب‪S‬ادا به مفه‪S‬وم اص‪S‬طالحی‪ S‬تلقی و فهمی‪S‬ده ش‪S‬ود‬
‫بکار نبردم‪ S‬زیرا که منظور‪ S‬من این نیست‪ ،‬کلمة فلسفه را نیز دوست نداش‪SS‬تم‪ S.‬بن‪SS‬ابراین‬
‫ترجیح دادم که عنوان کتاب را «عبادت در اسالم» قرار دهم‪.‬‬
‫عبادت یک موضوع ف‪SS‬رعی و حاش‪SS‬یه‌ای زن‪SS‬دگی نیست بلکه اولین اص‪SS‬لی است که‬
‫خداوند‪ S‬بخ‪SS‬اطرش‪ S‬کتابها ن‪SS‬ازل ک‪SS‬رده و پی‪SS‬امبرانی‪ S‬را برانگیخته است و از همین رو‪،‬‬
‫خطاب به پیامبر‪ S‬خود‪ ،‬حضرت محمدص فرموده است که‪:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫(انبیاء‪.)25 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«و هيچ رس‪SSS‬ولى را پيش از تو نفرس‪SSS‬تاديم مگر آنكه به او وحى مىك‪SSS‬رديم كه‬
‫معبود [راستينى] جز من نيست‪ ،‬پس مرا بپرستيد»‪.‬‬
‫و اولین شعار و پیام هر دعوت الهی این بوده است که‪:‬‬
‫(نحل‪.)36 /‬‬ ‫﴿‪﴾    ‬‬
‫«خدا را عبادت کنید و از طاغوت دوری گزینید»‪.‬‬
‫و‬
‫﴿‪(﴾      ‬اعراف‪.)65 /‬‬
‫«خدا را عبادت کنید که جز او معبودی برای شما نیست»‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬این حقیقت را در آخ‪S‬رین کت‪S‬اب خ‪S‬ود (ق‪S‬رآن) در آخ‪S‬رین دع‪S‬وت و رس‪S‬الت‬
‫الهی (اسالم) بوسیلة آخرین فرستاده‌اش محمدص ن‪SS‬یز م‪SS‬ورد‪ S‬تاکید ق‪SS‬رار‪ S‬داده‪ ،‬آش‪SS‬کارا‬
‫اعالم نم‪SS‬ود که مقصد نه‪SS‬ایی از آف‪SS‬رینش انس‪SS‬انهای‪ S‬مکل‪SS‬ف‪ ،‬ش‪SS‬ناخت و عب‪SS‬ادت خداوند‪S‬‬
‫پرودگار جهانیان است و این راز آفرینش‪ S‬انسان‪ ،‬موجود ناطق‪ ،‬اندیش‪SS‬مند‪ S‬و انتخ‪SS‬ابگر‪S‬‬
‫می‌باشد‪S.‬‬
‫﴿‪(﴾     ‬الذاریات‪.)56 /‬‬
‫اما مردم [ح‪SS‬تی مس‪SS‬لمانان] عب‪SS‬ادت را م‪SS‬ورد س‪SS‬تم ق‪SS‬رار‪ S‬داده‪ ،‬آن را در برداشت و‬
‫نگرش و ارزیابی‪ S‬و عمل از چهره و محتوای‪ S‬حقیقی خارج نمودند‪S.‬‬
‫بن‪SS‬ابراین می‌بی‪SS‬نیم‪ S‬که گ‪SS‬روهی‪ S‬از م‪SS‬ردم به عب‪SS‬ادت‪ ،‬همچ‪SS‬ون یک ه‪SS‬دف قابل توجه‬
‫نمی‌نگرند‪ ،‬بلکه آن را صرفا ً ابزاری برای اصالح نفس و پیرایش و پ‪SS‬رورش درونی‪S‬‬
‫تلقی می‌کنند‪ ،‬و نه تنها به عنوان وسیله و ب‪SS‬االترین اب‪SS‬زار اص‪SS‬الح و ت‪SS‬ربیت‪ ،‬بلکه در‬
‫سطحی‪ S‬که در صورت امکان قابل جایگزینی‪ S‬به وسیلة روشها و عواملی که از س‪SS‬وی‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪14‬‬
‫اسالم‬

‫ب‪SS‬رخی ملتها یا دولته‪SS‬ای‪ S‬غ‪SS‬یر مس‪SS‬لمان مط‪SS‬رح و معم‪SS‬ول گردی‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ ،‬ب‪SS‬دان اهمیت‬
‫می‌دهند‪.‬‬
‫ع‪SS‬ده‌ای دیگر که به ارزش و م‪SS‬نزلت عب‪SS‬ادت مع‪SS‬ترف و معتقد هس‪SS‬تند‪ ،‬آن را در‬
‫جهتی نادرست قرار‪ S‬داده و برای کسی غیر از پروردگ‪SS‬ار و آفرینن‪SS‬ده و نظ‪SS‬ام دهن‪SS‬ده و‬
‫ه‪SS‬دایت کنن‪SS‬دة جه‪SS‬ان انج‪SS‬ام می‌دهند و با خداوند‪[ S‬یا غ‪SS‬یر از او] معبوده‪SS‬ای دیگ‪SS‬ری‪S‬‬
‫می‌گیرند‪ S‬یا این که گروههائی‪ S‬از مردم‪ ،‬یکدیگر را پروردگار و معبود خویش تص‪SS‬ور‪S‬‬
‫می‌کنند‪ S‬تا آن جا که در می‪SS‬ان مس‪SS‬لمانان این روزگ‪SS‬ار هم آل‪SS‬ودگی به این گم‪SS‬راهی را‬
‫می‌بینیم‪ S.‬بعضی از آنان برای غیر خدا تعظیم می‌کنند‪ S‬یا غ‪SS‬یر او را تق‪SS‬دیس می‌نمایند و‬
‫یا از غیر خدا می‌هراسند و برای او قربانی می‌کنند‪ S‬و به فرمانش گردن می‌نهند‪.‬‬
‫گروه دیگری از مردم‪ ،‬به م‪SS‬نزلت و نقش عب‪S‬ادت ایم‪SS‬ان داش‪S‬ته آن را در جه‪SS‬تی که‬
‫شایسته است قرار می‌دهند اما خداوند را از طریقی که خود فرمان داده و مقرر نم‪S‬وده‬
‫است‪ ،‬عبادت نمی‌کنند‪ S‬و به روشها و شکلهای عب‪SS‬ادی تع‪SS‬یین ش‪SS‬ده پایبند نمی‌باش‪SS‬ند‪ S.‬در‬
‫نتیجه راهی غیر از راه خدا و شیوة پیامبر‪S‬ص در پیش گرفته خود را به سختی افکن‪SS‬ده‬
‫از راه راست منحرف‪ S‬ش‪SS‬ده‪ ،‬عب‪SS‬ادات را در نتیجة پ‪SS‬یروی از مس‪SS‬لکهای ناص‪SS‬حیح‪ ،‬در‬
‫میان ب‪SS‬دعتها و انحراف‪SS‬ات‪ S‬م‪SS‬وروثی ف‪SS‬رو ب‪SS‬رده و چه‪SS‬رة آنها را دگرگ‪SS‬ون س‪SS‬اختند و از‬
‫روش اصالحی و سامان‌بخشی دین خود در زمینة عبادات غفلت ورزیدند‪ .‬زیرا اسالم‬
‫کجروی‌ها و انحراف‪SS‬ات تحمیل ش‪SS‬ده بر عب‪SS‬ادت را اص‪SS‬الح نم‪SS‬وده پیرایه‌ها و اض‪SS‬افات‬
‫نادرست آن را از می‪SS‬ان ب‪SS‬رده و ب‪SS‬رای آن اص‪SS‬ول و پایه‌ه‪SS‬ایی براس‪SS‬اس می‪SS‬انه‌روی و‬
‫درست‌اندیشی قرار‪ S‬داده است‪.‬‬
‫دس‪SS‬تة دیگ‪SS‬ری را می‌بی‪SS‬نیم که مع‪SS‬نی عب‪SS‬ادت را [که خداوند آن را مقص‪SS‬ود آف‪SS‬رینش‪S‬‬
‫محسوب نموده است] ناقص و نارسا فهمیده‌اند‪ .‬در نظر این عده دایره شمول عب‪SS‬ادت‪،‬‬
‫آیینهای معروفی چون نماز‪ ،‬روزه‪ ،‬زکات‪ ،‬حج‪ ،‬ذکر‪ ،‬تالوت و دعاه‪SS‬ای‬ ‫از شعائر و ‌‬
‫مربوطه فراتر‪ S‬نمی‌رود و بدلیل همین برداشت ناقص‪ ،‬کوتاهیهای‪ S‬خود نس‪SS‬بت به دیگر‬
‫برگرفتهان‪SS‬د‪،‬‬
‫‌‬ ‫عرصههای زن‪SS‬دگی را در‬ ‫‌‬ ‫اوامر و ن‪SS‬واهی و احک‪SS‬ام اس‪SS‬المی را که تم‪SS‬ام‬
‫بگردن نمی‌گیرند‪ .‬با وجود آن که عبادت [بگونه‌ای که ق‪SS‬رآن و س‪SS‬نت مط‪SS‬رح نم‪SS‬وده و‬
‫سرآمدان امت دریافته‌اند] تمامی دین و زندگی را شامل می‌گردد‪S.‬‬
‫بدین سبب وظیفة خود دانستیم‪ S‬برداش‪SS‬تهای‪ S‬غلط و مف‪SS‬اهیم اش‪SS‬تباهی را که در زمینة‬
‫عب‪SS‬ادت براندیشة بس‪SS‬یاری‪ S‬از مس‪SS‬لمانان ام‪SS‬روزی حکمفرما گردی‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ ،‬تص‪SS‬حیح‬
‫نم‪SS‬وده‪ ،‬افک‪SS‬ار انح‪SS‬رافی‪ S‬را که بعض‪SS‬ی‌ها‪ S‬می‌خواهند در ارتب‪SS‬اط‪ S‬با ارزش و م‪SS‬نزلت‬
‫عبادت اسالمی به مغز مسلمانان فرو‪ S‬کنند‪ ،‬طرد نماییم و مفهوم حقیقی‪ ،‬دایره شمول و‬
‫حکمت تشریع عبادت و اصالحات و راهنماییهای‪ S‬اسالم در مورد آن را روشن کنیم و‬
‫معل‪SS‬وم داریم که چه کسی را باید بپرس‪SS‬تیم‪ ،‬چ‪SS‬را بپرس‪SS‬تیم‪ S‬به چه وس‪SS‬یله‌ای و چگونه‬
‫بپرستیم؟‬
 ‫‪15‬‬ ‫مقدمة مؤلف‬

‫در ضمن‪ ،‬تحقیقی راجع به اسرار و آثار عب‪S‬ادات ب‪S‬زرگ اس‪S‬المی که تحت عن‪S‬وان‬
‫«ش‪SS‬عائر اس‪SS‬المی» ش‪SS‬ناخته می‌ش‪SS‬وند و در اص‪SS‬طالح فقهی ن‪SS‬ام «عب‪SS‬ادات» به خ‪SS‬ود‬
‫گرفته‌اند‪ ،‬انجام داده‌ایم‪.‬‬
‫کتاب را با فصلی دربارة بهترین روش آموزش عبادات در آیین‌های مزب‪SS‬ور‪ S‬که از‬
‫جمله مبانی اسالم شماریده می‌شوند‪ ،‬به پایان برده‌ایم‪.‬‬
‫شاید توانسته باشم با تدوین این کتاب‪ ،‬مقصود خویش را نمایان س‪SS‬اخته‪ ،‬حج‪SS‬اب از‬
‫روی‪ S‬این جنبة اساسی و مهم اسالم بزرگ برگیرم‪ S.‬اس‪SS‬المی که خداوند آن را ب‪SS‬رای ما‬
‫تکمیل نموده و بوسیلة آن موهبتش را بر ما تمام کرده و آن را دین ما قرار داده است‪.‬‬
‫از خداوند می‌خ‪SS‬واهیم‪ S‬که این کت‪SS‬اب را مایة بهره‌من‪SS‬دیی‪ S‬من و ناشر و خوانن‪SS‬ده‌اش‬
‫گرداند‪ S‬و لغزش‪SS‬های‪ S‬فک‪SS‬ری و قلمی احتم‪SS‬الی م‪SS‬را م‪SS‬ورد‪ S‬عفو ق‪SS‬رار دهد و ما را توفیق‬
‫اخالص در عبادت و پ‪SS‬یروزی از ش‪SS‬ریعت و ع‪SS‬روج در پله‌ه‪SS‬ای راه‪SS‬روان پیش‪SS‬گام‪ S‬و‬
‫سیر به س‪SS‬وی مقام‪SS‬ات ﴿ ‪ ﴾    ‬م‪SS‬رحمت نماید که‬
‫او شنوای اجابتگر است‪.‬‬
‫دوحه‪ ،‬اول ربیع‌األول ‪1391‬‬
‫یوسف القرضاوی‬
 ‫نخستین وظیفه انسان‪ ،‬در هستی‬
‫چرا بوجود آمده‌ام؟ مأموریت‪ S‬من در هستی چیست؟ رسالتم در این زندگی کدام اس‪SS‬ت؟‬
‫این سؤالی است که هر انس‪SS‬انی باید از خ‪SS‬ود بپرسد و م‪SS‬دتی ب‪SS‬رای جس‪SS‬تجوی‪ S‬پاس‪SS‬خش‬
‫بیاندیشد‪S.‬‬
‫هر جهلی [هرچند پی‌آم‪SS‬دهای ب‪SS‬زرگی‪ S‬داش‪SS‬ته باش‪SS‬د] قابل گذشت اس‪SS‬ت‪ ،‬ولی جهل‬
‫انسان نس‪S‬بت به راز هس‪S‬تی و ه‪S‬دف زن‪S‬دگی و رس‪S‬الت ن‪S‬وعی و شخصی خ‪S‬ود در این‬
‫کرة زمین را نمی‌توان کوچک شمرد‪.‬‬
‫بزرگ‪SSS‬ترین عیب و ننگ ب‪SSS‬رای موج‪SSS‬ودی‪ S‬عاقل و با اراده [انس‪SSS‬ان] این است که‬
‫زن‪SS‬دگی‪ S‬را با بی‌خ‪SS‬بری بگذران‪SS‬د‪ ،‬همچ‪SS‬ون حیوان‪SS‬ات بخ‪SS‬ورد و بهره‌مند باش‪SS‬د‪ ،‬نه به‬
‫سرانجام‪ S‬خود بیاندیشد و نه چیزی از حقیقت وجود‪ S‬و طبیعت اطراف‪ S‬خ‪SS‬ویش بدان‪SS‬د‪ ،‬تا‬
‫آن که بناگاه مرگش ف‪SS‬را رسد و ب‪SS‬دون هیچگونه آم‪SS‬ادگی قبلی‪ ،‬با س‪SS‬رانجامی ناش‪SS‬ناخته‬
‫مواجه شده گرفتار‪ S‬حاصل بی‌خ‪SS‬بری و ناآگ‪SS‬اهی و انح‪SS‬راف در ط‪SS‬ول زن‪SS‬دگی کوت‪SS‬اه یا‬
‫دراز مدت خ‪SS‬ود گ‪SS‬ردد‪ ...‬در چ‪SS‬نین م‪SS‬وقعی که ن‪SS‬دامت س‪SS‬ودی‪ S‬نمی‌بخشد و گریزگ‪SS‬اهی‬
‫وجود‪ S‬ندارد‪ ،‬پشیمان گردیده و آرزوی نجات می‌کند!‬
‫بن‪SS‬ابراین هر انس‪SS‬ان ع‪SS‬اقلی الزم است که قبالً توجه نم‪SS‬وده از خویش‪SS‬تن بپرسد‪ S‬ک‪SS‬ه‪:‬‬
‫برای چه آفریده شده‌ام؟ و هدف از آفرینش من چه بوده است؟‬

‫پرسشهای همیشگی‬‫‌‬
‫پیش از آن‌که کسی به این س‪SSS‬ؤال پاس‪SSS‬خی بدهد یا بگ‪SSS‬یرد‪ ،‬بلکه قبل از ط‪SSS‬رح آن‪،‬‬
‫می‌باید‪ S‬دو سؤال دیگر از خود بکند تا پاسخ مزبور‪ ،‬برایش روشن گردی‪SS‬ده و حقیقت با‬
‫وضوح‪ S‬کامل (و بدون هیچ ابهام و پوشیدگی) آشکار شود‪.‬‬
‫س‪SS‬ؤال اول این است ک‪SS‬ه‪ :‬من کیم و از کجا آم‪SS‬ده‌ام؟ بعب‪SS‬ارت دیگر چه کسی پدی‪SS‬دم‬
‫آورده است؟‬
‫و سوال دوم این که‪ :‬پایان کار من چیست و پس از مرگ به کجا می‌روم؟‬
‫بعضی از متفکران‪ ،‬این پرسش‌ها را با کلمات مختصر‪ S‬از کج‪SS‬ا؟ به کج‪SS‬ا؟ و ب‪SS‬رای‬
‫چه؟ مطرح نموده‌اند‪.‬‬
‫اینها سه س‪SS‬ؤالی هس‪SS‬تند که در تم‪SS‬ام م‪SS‬دت اندیشه و تفکر با انس‪SS‬ان ب‪SS‬وده‪ ،‬پیوس‪SS‬ته‬
‫همراهش مانده و بر او فشار آورده و پاس‪SS‬خی مناسب می‌طلبن‪SS‬د‪ .‬پاس‪SS‬خی که ب‪SS‬دون آن‪،‬‬
‫وجود‪ S‬انسان و جایگاه و رسالت او در هستی‪ ،‬معلوم و مشخص نخواهد گردید‪ ،‬چیزی‬
‫که معلوم نباشد چیست؟ ب‪SS‬رای چیست و از کجا و متوجه به کجاس‪SS‬ت‪ ،‬چگونه می‌ت‪SS‬وان‬
‫قابل تشخیص باشد؟‬
‫پرسشهای فوق‪ ،‬پرسشهای ج‪SS‬اودانی هس‪SS‬تند که تم‪SS‬ام فلس‪SS‬فه‌های ش‪SS‬رق و غ‪SS‬رب در‬
‫یافتن پاسخی برای آنها کوشیده‌اند‪ S‬و اگر نکوشند‪ ،‬فلسفه محسوب نمی‌شوند‪S.‬‬
‫ـ از کجا؟ ـ به کجا؟ ـ برای چه؟‬
 ‫‪17‬‬ ‫نخستين وظيفة انسان در هستي‬

‫من انسان‪ ،‬از کجا آمده‌ام‪ ،‬چه کسی مرا و نیز این جهان بزرگ پیرامون مرا آورده‬
‫است؟‬
‫من پس از وج‪SS‬ود ی‪SS‬افتن در این ع‪SS‬الم به کجا خ‪SS‬واهم رفت‪ ،‬این هس‪SS‬تی ن‪SS‬یز به کجا‬
‫خواهد رفت و پس از این صفحات از کتاب زندگی‪ ،‬چه چیزی قرار‪ S‬دارد؟‬
‫چرا من در این جه‪SS‬ان آفری‪SS‬ده ش‪SS‬دم؟ آیا در این جا م‪SS‬أموریت بخص‪SS‬وص و رس‪SS‬الت‬
‫ویژه‌ای دارم؟ این رسالت و آن مأموریت‪ S‬چیست؟‬
‫از کجا؟‬
‫سؤال اول‪ ،‬همان نقطة اساسی نزد مادیگران است که جز به آنچه برخورد‪ S‬و تماس‬
‫مستقیم با حواس داشته باشد‪ ،‬ایمان ندارند‪ S.‬آنها که ندای فطرت را در سینه‌های خویش‬
‫خ‪SS‬اموش س‪SS‬اخته و با منطق عقلی مغزه‪SS‬ای خ‪SS‬ویش مقابله نم‪SS‬وده با تعصب عجی‪SS‬بی‬
‫اصرار‪ S‬می‌کنند که این جهان و هرکه در آن می‌باشد‪ ،‬خودبخود پدید آمده و با همة نظم‬
‫و استحکامی که دارد‪ ،‬نتیجة تصادف‪ S‬کون است!‬
‫ولی کس‪SSS‬انی که ن‪SSS‬دای فط‪SSS‬رت را می‌پذیرن‪SSS‬د‪ ،‬اع‪SSS‬تراف دارند که خ‪SSS‬ود و جه‪SSS‬ان‬
‫پیرامونشان‪ ،‬پروردگار بزرگی‪ S‬دارد که دلهایش‪SS‬ان با تعظیم‪ S‬و امید و خش‪SS‬وع و توکل و‬
‫اس‪SS‬تمداد‪ ،‬به س‪SS‬وی او توجه می‌نمای‪SS‬د‪ S.‬این چ‪SS‬یزی است که در ژرف‪SS‬ای وج‪SS‬ود خ‪SS‬ویش‬
‫احساس می‌کنند‪ S‬و همان دینی است که در این بیان قرآن کریم مورد‪ S‬اشاره قرار‪ S‬گرفته‬
‫است‪:‬‬
‫﴿ ‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪( ﴾      ‬روم‪.)30 /‬‬
‫ق گرايى تمام به سوى اين دين بگردان‪ .‬از فطرت‬ ‫«پس روى [دل] ات را با ح ّ‬
‫الهى كه م‪SS‬ردم را بر اس‪SS‬اس آن پديد آورده است [پ‪SS‬يروى كن]‪ .‬آف‪SS‬رينش خداوند‬
‫دگرگونى نمىپذيرد‪ .‬دين استوار اين است‪ .‬ولى بيشتر مردم نمىدانند»‪.‬‬
‫این صدای فطری‪ S،‬ممکن است در اوقات آسایش و فراغت آدمی‪ ،‬خاموش گ‪SS‬ردد یا‬
‫ص‪S‬احب آن بط‪S‬ور‪ S‬عم‪S‬دی مغل‪S‬وبش س‪S‬ازد‪ ،‬اما هنگ‪S‬امی که ح‪S‬وادث تلخ و روی‪S‬دادهای‪S‬‬
‫جدی‪ ،‬انسان را با گرفتاریهای‪ S‬سخت مواجه می‌کنند و امیدش از مردم اطراف خ‪SS‬ویش‬
‫قطع می‌گ‪SS‬ردد‪ ،‬این ص‪SS‬دا‪ ،‬هم‪SS‬راه با روی‪ S‬آوردن به خ‪SS‬دا و تض‪SS‬رع‪ S‬و خش‪SS‬وع امید و‬
‫پوزش طلبی در برابر او‪ ،‬آزاد می‌گردد‪S.‬‬
‫مردی از امام جعفر صادق ‪ /‬دربارة خدا پرسش نمود‪ ،‬جواب داد‪ :‬آیا س‪SS‬وار‪ S‬کش‪SS‬تی‬
‫نشده‌ای؟ گفت‪ :‬چ‪SS‬را‪ ،‬گفت‪ :‬آیا هیچ اتف‪SS‬اق افت‪SS‬اده است که ب‪SS‬اد ش‪SS‬دید تع‪SS‬ادل ش‪SS‬ما را بهم‬
‫بزند؟ گفت‪ :‬آری گفت‪ :‬طوری بوده است که امیدت از همة دریانوردان و ابزار نجات‬
‫بریده شود؟ گفت‪ :‬آری‪ .‬گفت‪ :‬پس از آن در قلبت خطور‪ S‬کرده است که کسی هست که‬
‫در صورت اراده می‌تواند‪ S‬نجاتت بدهد؟ گفت‪ :‬آری‪ ،‬گفت‪ :‬آن‪ ،‬همان خداست‪.‬‬
‫آیات بسیاری‪ S‬از قرآن مجید بر این حقیقت اشاره دارند‪:‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪18‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪(﴾        ‬زمر‪/‬‬

‫‪.)8‬‬
‫«و زمانی که به انسان بال و مصیبتی رسید به طرف پروردگار خ‪SS‬ود بازگش‪SS‬ته‬
‫و دعا می‌کند (و رفع آن مصیبت را از او می‌خواهد)»‪.‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(لقمان‪.)32 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«و هرگاه که (دریا طوفانی شود) موجی مانند کوهها آنها را فرو گ‪SS‬یرد (در آن‬
‫حال) خدا را با عقیدة پاک و اخالص کامل می‌خوانند»‪.‬‬
‫﴿‪﴾         ‬‬
‫(اإلسراء‪.)67 /‬‬
‫«و چون در دریا به شما خوف و خط‪SS‬ری رسد در آن ح‪SS‬ال به جز خ‪SS‬دا همه را‬
‫فراموش می‌کنید»‪.‬‬
‫دکارت می‌گوید‪« S:‬من با درک نقص وجودم‪ ،‬هستی ذات ک‪SS‬املی را احس‪SS‬اس می‌کنم‬
‫و خ‪SS‬ود را مل‪SS‬زم به این عقی‪SS‬ده می‌بینم که دری‪SS‬افت‪ S‬مزب‪SS‬ور‪ S‬را‪ ،‬آن ذات کامل آراس‪SS‬ته به‬
‫تمام صفات کمالی که خداوند‪ S‬می‌باشد‪ ،‬در نهاد من کاشته است»‪.‬‬
‫از آن‌جا که شعور‪ S‬مزبور زاییدة فط‪SS‬رت اص‪SS‬یل انس‪SS‬انی می‌باش‪SS‬د‪ ،‬ایم‪SS‬ان به ن‪SS‬یروی‬
‫مافوق طبیعت و برتر از اسباب طبیعی‪ ،‬واقعیت مش‪SS‬ترکی‪ S‬می‪SS‬ان همة انس‪SS‬انها از نق‪SS‬اط‬
‫مسکونی‪ S‬و نژادها و اقوام گوناگون‪ S‬و مراحل تاریخی مختلف می‌باشد‪S.‬‬
‫برگسون‪ ،‬فیلسوف فرانس‪SS‬وی می‌گوی‪SS‬د‪« :‬ممکن است گروهه‪SS‬ای‪ S‬انس‪SS‬انی فاقد‪ S‬علم و‬
‫فنون و فلسفه یافت شوند‪ ،‬اما هرگز گروهی فاقد‪ S‬دین پیدا نشده است»‪.‬‬
‫ارنست رنان‪ ،‬در تاریخ ادیان می‌نویسد‪« :‬هرچیزی‪ S‬امکان دارد پس از مدت معینی‬
‫از میان برود و حتی ممکن است از کاربرد عقل‪ ،‬صنعت و دانش خودداری شود‪ ،‬اما‬
‫ن‪SS‬ابودی‪ S‬دی‪SS‬انت امک‪SS‬ان ن‪SS‬دارد‪ .‬دین بعن‪SS‬وان دلیل نادرس‪SS‬تی م‪SS‬ذهب م‪SS‬ادی‪ ،‬که می‌خواهد‬
‫اندیشة انسانی را در تنگناهای پست زندگی زمینی‪ S‬محصور‪ S‬نماید‪ ،‬باقی خواهد ماند»‪.‬‬
‫اگر منطق فط‪SS‬رت‪ ،‬نه بعن‪SS‬وان وج‪SS‬دان ص‪SS‬رف‪ S‬یا عقل محض‪ ،‬بلکه آمیزشی از هر‬
‫دو‪ ،‬راه بسوی خدا می‌برد‪ ،‬عقل و خرد نیز ایمان به خ‪SS‬دا را ض‪SS‬رورتی‪ S‬اجتناب‌ناپ‪SS‬ذیر‪S‬‬
‫می‌بیند‪ S‬تا بوس‪S‬یلة آن بتواند‪ S‬هس‪S‬تی انس‪S‬ان و جه‪S‬ان و زن‪S‬دگی‪ S‬را توجیه نمای‪S‬د‪ .‬زی‪S‬را که‬
‫عقل ب‪SS‬دون هیچ آم‪SS‬وزش و اکتس‪SS‬ابی‪ S‬به ق‪SS‬انون علیت‪ ،‬همچ‪SS‬ون دیگر ب‪SS‬دیهیات ابت‪SS‬دائی‬
‫ایم‪SS‬ان دارد و ب‪SS‬دین جهت نمی‌تواند‪ S‬ک‪SS‬اری را ب‪SS‬دون فاعل و چ‪SS‬یزی را ب‪SS‬دون س‪SS‬ازنده‬
‫تصور‪ S‬کند‪.‬‬
 ‫‪19‬‬ ‫نخستين وظيفة انسان در هستي‬

‫ق‪SS‬انون علیت‪ ،‬هم‪SS‬ان اص‪SS‬لی است که آن ع‪SS‬رب با س‪SS‬ادگی‪ S‬تم‪SS‬ام در پاسخ به پرسش‬
‫راجع به خداوند‪ ،‬بدین‌گونه مطرح ساخته می‌گوید‪« S:‬پشگل شتر‪ ،‬دلیل وجود‪ S‬شتر است‬
‫و جای پا‪ ،‬نشانة راهسپار؛ ح‪S‬ال چگونه می‌تواند‪ S‬تص‪S‬ور‪ S‬نم‪S‬ود که آس‪S‬مانهای‪ S‬گ‪S‬ردان و‬
‫زمینی‪ S‬که دارای گذرگاه‌هاست و دریاهای پرموج دلیل وجود خداوند‪ S‬نباشند؟»‬
‫دانشمند‪ S‬طبیعی مع‪SS‬روف‪ ،‬اس‪SS‬حاق نی‪SS‬وتن می‌گوی‪SS‬د‪« S:‬درب‪SS‬ارة آفریگ‪SS‬ار‪ S‬شک نداش‪SS‬ته‬
‫باش‪SS‬ید‪ ،‬زی‪SS‬را که قابل تص‪SS‬ور نیست که اس‪SS‬اس و زیربن‪SS‬ای این هس‪SS‬تی تص‪SS‬ادف‪ S‬محض‬
‫باشد!»‬
‫هرچه آگاهی انسان از شگفتیهای هستی و زیبایی‪ S‬و اس‪SS‬تواری‪ S‬آن اف‪SS‬زایش می‌یاب‪SS‬د‪،‬‬
‫در ص‪SS‬ورتی‪ S‬که به اطالع‪SS‬ات س‪SS‬طحی اکتفا نک‪SS‬رده باش‪SS‬د‪ ،‬ایم‪SS‬انش نس‪SS‬بت به وج‪SS‬ود‪S‬‬
‫آفری‪SS‬دگار و حکمت و عظمت و ص‪SS‬فات ک‪SS‬املی او زی‪SS‬ادتر‪ S‬می‌ش‪SS‬ود‪« .‬اسپنسر‪ »S‬در این‬
‫زمینه از قول «هرشل» چنین گفته است‪« :‬هرچه دامنة علم گسترش یاب‪SS‬د‪ ،‬دالیل محکم‬
‫ب‪SS‬رای وج‪SS‬ود‪ S‬خ‪SS‬الق ازلی که توان‪SS‬ائی‪ S‬بی‌نه‪SS‬ایت دارد‪ ،‬اف‪SS‬زایش پی‪SS‬دا می‌کن‪SS‬د‪ .‬بن‪SS‬ابراین‪،‬‬
‫زمین‌شناس‪SS‬ان و ریاضی‌‪S‬دانان و کیهان‌شناس‪SS‬ان و فیزیک‌دانها در اس‪SS‬تحکام‪ S‬بخش‪SS‬یدن به‬
‫بنیاد علم که همان بنیاد عظمت خداوند یگانه است‪ ،‬شرکت نموده‌اند»‪.‬‬
‫ب‪SS‬از می‌گوی‪SS‬د‪« S:‬دانش‪SS‬مندی که به قط‪SS‬رة آبی می‌نگ‪SS‬رد و می‌داند که از اکس‪SS‬یژن و‬
‫ئیدروژن آنهم با نسبت معینی ت‪SS‬رکیب ش‪SS‬ده است که اگر ان‪SS‬دک تغی‪SS‬یر می‌نم‪SS‬ود‪ ،‬بج‪SS‬ای‬
‫آب‪ ،‬چیزی دیگری پدید می‌آمد‪ ،‬بیشتر و عمیق‪SS‬تر از کسی که آن را جز یک قط‪SS‬رة آب‬
‫ساده‌ای نمی‌بیند پی به قدرت و عظمت آفری‪SS‬دگار‪ S‬خواهد ب‪SS‬رد‪ .‬همینط‪SS‬ور دانش‪SS‬مندی که‬
‫تکه‌ای برف و زیبائی هندسی و انشعاب دقیق‪ S‬آن را مشاهده می‌کند‪ ،‬به‪SS‬تر از کسی که‬
‫آن را جز قطرة باران منجمد شده‌ای تصور نمی‌کند‪ ،‬جمال و حکمت دقیق آفرینن‪SS‬ده را‬
‫درمی‌یابد»‪.‬‬
‫فرانسیس‪ S‬بیکن هم می‌گوید‪« S:‬اطالع اندک و ن‪SS‬اچیز فلس‪SS‬فی‪ ،‬عقل آدمی را به الح‪SS‬اد‬
‫می‌کشاند‪ S‬ولی پیش رفتن و تعمق در آن‪ ،‬اندیشه‌ها را به ایمان رهنمون می‌گردد‪ S.‬برای‬
‫این که اندیشة انس‪SS‬ان در برخ‪SS‬ورد علل و اس‪SS‬باب ث‪SS‬انوی پراکن‪SS‬ده‪ ،‬توقف‪ S‬نم‪SS‬وده از آن‬
‫فراتر‪ S‬نمی‌رود‪ ،‬اما اگر ژرف‪ S‬اندیشی ک‪SS‬رده ببیند که حلقه‌ه‪SS‬ای زنج‪SS‬یر علته‪SS‬ای متع‪SS‬دد‬
‫چگونه بهم می‌پیوندند‪ ،‬چاره‌ای جز اعتراف و تسلیم به خدا نخواهد داشت»‪.‬‬
‫آنچه ذکر شد‪ ،‬گواهی کسانی است که در دانشهای جه‪SS‬ان‪ ،‬اس‪SS‬توار‪ S‬و در اعم‪SS‬اق آن‬
‫غ‪SS‬وطه‌ور بوده‌ان‪SS‬د‪ ،‬ش‪SS‬واهد و نمونه‌ه‪SS‬ایی در تأیید ایم‪SS‬ان به خ‪SS‬دا! اما شک و الح‪SS‬اد از‬
‫کسانی منشأ می‌گیرد‪ S‬که تنها پوسته‌هایی از علم را شناخته یا فلسفة ناچیزی‪ S‬خوانده‌ان‪SS‬د‪.‬‬
‫همانطور که بیکن اظهار داشته است‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪20‬‬
‫اسالم‬

‫ایمان به خدا فقط یک غریزه فطری نمی‌باشد‪ S‬بلکه یک ضرورت عقلی نیز هس‪SS‬ت‪.‬‬
‫در غ‪SS‬یر اینص‪SS‬ورت‪ ،‬یع‪SS‬نی ع‪SS‬دم چ‪SS‬نین ایم‪SS‬انی‪ ،‬س‪SS‬ؤالی که از ط‪SS‬رف ق‪SS‬رآن بط‪SS‬ور‬
‫تعجب‌آمیزی‪ S‬مطرح گردیده بی‌جواب خواهد ماند!‬
‫﴿ ‪         ‬‬
‫(الطور‪.)36 -35 S/‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«آیا این خلق (ب‪SS‬دون خ‪SS‬الق) از نیس‪SS‬تی ص‪SS‬رف به وج‪SS‬ود آمدن‪SS‬د؟ یا خ‪SS‬ود خ‪SS‬الق‬
‫خویشند؟ یا آن که آس‪SS‬مانها و زمین را این م‪SS‬ردم آفریدن‪SS‬د؟ (معل‪SS‬وم است که آنها‬
‫از هیچ پدید نیامده‌اند؟ خودشان هم آفرینندة خود نیستند و هیچ کدامشان ن‪SS‬یز در‬
‫هیچ زم‪S‬انی دع‪S‬وی آفرینن‪S‬دگی زمین و آس‪S‬مانها را ننموده‌ان‪S‬د! در این ص‪S‬ورت‬
‫آفریننده کیست؟)»‪.‬‬
‫ب‪SS‬رای این س‪SS‬ؤال جز یک پاسخ که انس‪SS‬ان [بخ‪SS‬ودی خ‪SS‬ود] نمی‌تواند‪ S‬پاس‪SS‬خی جز آن‬
‫داشته باشد‪ ،‬وجود‪ S‬ندارد همانگونه که مشرکان هم اعتراف داشته‌اند‪:‬‬
‫﴿ ‪      ‬‬
‫(الزخرف ‪)9 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«اگر از مشرکین بپرسی چه کسی آسمانها و زمین را آفری‪SS‬ده است البته ج‪SS‬واب‬
‫دهند‪ :‬خدای مقتدر و دانا آفریده است»‬

‫مقصد کجاست؟‬
‫پرسش دوم این اس‪SS‬ت‪ :‬به کج‪SS‬ا؟‪ ...‬م‪SS‬ادیگران پاس‪SS‬خی به این س‪SS‬ؤال می‌دهند که انس‪SS‬ان‬
‫کرامتمند‪ S‬را به حض‪SS‬یض حی‪SS‬وانیت ف‪SS‬رو می‌کش‪SS‬د‪ .‬آنها درب‪SS‬ارة س‪SS‬رانجام انس‪SS‬ان پس از‬
‫رخت کشیدن از دنیای گذرا با کامل راحتی و سادگی می‌گویند‪ :‬به فنا و نیستی مطلق!‬
‫زمان او را (انسان را) هم مانند میلیونها‪ S‬ج‪SS‬انور‪ S‬دیگر بک‪SS‬ام خ‪SS‬ود ف‪SS‬رو‪ S‬می‌کشد و جسد‬
‫مزب‪SS‬ور را به عناصر نخس‪SS‬تین تجزیه می‌نماید و آن را به ص‪SS‬ورت خ‪SS‬اکی در می‌آورد‪S‬‬
‫که بوسیلة باد به هر سو پراکنده می‌گردد‪S.‬‬
‫تمام داستان انسان و زندگی او از نظر اینها بدین ترتیب است ک‪SS‬ه‪« :‬رحم‌ها ب‪SS‬یرون‬
‫می‌دهند و زمین می‌بلعد» نه اب‪SSSS‬دیتی وج‪SSSS‬ود دارد و نه پ‪SSSS‬اداش و کیف‪SSSS‬ری‪ ،‬در این‬
‫چشم‌انداز‪ ،‬کسی که باالترین خوبیها‪ S‬را انجام داده با آن که همة ب‪SS‬دیها را م‪SS‬رتکب ش‪SS‬ده‬
‫اس‪SS‬ت‪ ،‬یکس‪SS‬ان می‌باش‪SS‬د‪ :‬کسی که عمر خ‪SS‬ود را در خ‪SS‬دمت م‪SS‬ردم و ب‪SS‬رخالف‪ S‬ش‪SS‬هوات‬
‫خویش‪SS‬تن س‪SS‬پری‪ S‬س‪SS‬اخته است همانند کسی است که همة زن‪SS‬دگیش را بک‪SS‬ام ش‪SS‬هوات و‬
‫هوسها و بر ضد مردم گذرانیده است‪ .‬در این برداشت آن‌که حیات خویش را فدای راه‬
‫حق نموده با کسی که زندگی‪ S‬دیگران را قربانی‪ S‬راه باطل و تجاوزات خ‪SS‬ود گردانی‪SS‬ده‪،‬‬
‫مساوی‪ S‬قلمداد می‌شود‪.‬‬
 ‫‪21‬‬ ‫نخستين وظيفة انسان در هستي‬

‫اگر چنین باشد‪ ،‬وجه تمایز انسان با دیگر پدیده‌های روی‪ S‬زمین کدام اس‪SS‬ت؟ و چ‪SS‬را‬
‫تم‪SS‬ام پدی‪SS‬ده‌های پ‪SS‬یرامون وی تحت فرم‪SS‬ان و تس‪SS‬خیرش ق‪SS‬رار‪ S‬گرفته‌اند و از مواه‪SS‬بی‬
‫برخوردار‪ S‬گردیده است که هیچ موجودی غیر از او دارا نمی‌باشد؟ و اگر س‪SS‬رانجام او‬
‫از هم پاش‪SS‬یدن و ن‪SS‬ابودی‪ S‬اس‪SS‬ت‪ ،‬این احس‪SS‬اس کم‪SS‬ال و ج‪SS‬اودانگی‪ S‬که وج‪SS‬ودش را ف‪SS‬را‬
‫گرفته است چه رازی دارد؟‬
‫اما مؤمن‪SSS‬ان می‌دانند که به کجا می‌رون‪SSS‬د‪ ،‬آنها می‌فهمند‪ S‬که ب‪SSS‬رای این دنیا آفری‪SSS‬ده‬
‫نشده‌اند بلکه این دنیاست که برای آنها آفریده شده است‪.‬‬
‫آنها در می‌یابند‪ S‬که برای زندگی‪ S‬جاوید در دنیای پایداری آفریده ش‪SS‬ده‌اند و در ط‪SS‬ول‬
‫زندگی‪ S‬این دنیا فقط صالحیت و آمادگی الزم برای جهان دیگر را کسب نم‪SS‬وده‪ ،‬توشة‬
‫م‪SS‬ورد‪ S‬نی‪SS‬از آن‌جا را برگرفته و از پله‌ه‪SS‬ای کم‪SS‬ال معن‪SS‬وی‪ S‬و روانی‪ S‬ب‪SS‬اال می‌روند تا‬
‫شایستة ورود به جایگاه پاکیزه‌ای ش‪S‬وند‪ S‬که جز پاک‪S‬ان را امک‪S‬ان ورود ب‪S‬دان نیس‪S‬ت‪ ،‬و‬
‫در آن‌جا که از طرف گماشتگان و کارگزاران خدا به آنها گفته می‌شود‪S:‬‬
‫﴿‪(﴾     ‬زمر‪.)73 /‬‬
‫«سالم بر شما باد‪ .‬پاك بودهايد [و خوش باشيد]‪ .‬جاودانه به آن درآييد»‪.‬‬
‫عقل آدمی نمی‌تواند‪ S‬به آفریدگار دانای حکیمی که این جهان را به نیکوترین ش‪SS‬کلی‬
‫ساخته و برای هر چیزی در آن‪ ،‬اندازه‌ای قرار‪ S‬داده و هر پدیده‌ای را میزان و حسابی‬
‫نهاده اس‪SS‬ت‪ ،‬ایم‪SS‬ان آورد و س‪SS‬پس معتقد ش‪SS‬ود که جری‪SS‬ان این زن‪SS‬دگی‪ S‬تم‪SS‬ام خواهد ش‪SS‬د‪،‬‬
‫چپاولگر‪ ،‬چاپیده‪ ،‬دزد‪ ،‬دزدی‪ S‬خود را انجام داده و قاتل خونخوار به آدمکشی پرداخته‬
‫و دست عدالت خداوندی از این مجرمان‪ ،‬انتق‪SS‬ام نخواهد گ‪SS‬رفت و ض‪SS‬عیف س‪SS‬تمدیده‌ای‬
‫را که یاوری‪ S‬جز خدا و پناهی جز آسمان نداشته است‪ ،‬ی‪SS‬اری نخواهد نم‪SS‬ود و ش‪SS‬خص‬
‫نیکوکاری را که با ستم و ب‪SS‬دخویی‪ S‬م‪SS‬ردم مواجه گردی‪SS‬ده است پ‪SS‬اداش نخواهد داد! این‬
‫کار بیهوده‌ای است که از آفریدگار چنین هستی متنوعی به دور است و تصور‪ S‬ب‪SS‬اطلی‬
‫است که بنیان آسمانها و زمین بر قاعده‌ای خالف آن اس‪SS‬توار‪ S‬گردی‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ .‬ق‪SS‬رآن این‬
‫حقیقت بزرگ را چقدر جالب توضیح می‌دهد‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪          ‬‬
‫(مؤمنون‪.)116-115/‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«آیا پنداشته‌اید که شما را بیهوده آفریده‌ایم و بسوی ما باز نمی‌گردی‪SS‬د؟ خداون‪SS‬د‪،‬‬
‫فرمانروای حقیقی‪ ،‬منزه و بلند پایه‌تر از این اس‪SS‬ت‪ .‬هیچ‌ خ‪SS‬دایی جز او نیس‪SS‬ت‪.‬‬
‫پروردگار عرش بزرگوار است»‪.‬‬
‫(القیامه‪.)36 /‬‬ ‫﴿‪﴾    ‬‬
‫«آیا انسان گمان می‌کند که بیهوده و بیکاره رها خواهد شد؟»‪.‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪     ‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪22‬‬
‫اسالم‬

‫‪        ‬‬

‫‪        ‬‬
‫(الجاثیه‪.)22 -21 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫آوردهگ‪SS‬ان‬
‫‌‬ ‫«آیا کسانی که م‪SS‬رتکب ب‪SS‬دیها ش‪SS‬دند‪ ،‬خی‪SS‬ال کرده‌اند که همانند ایم‪SS‬ان‬
‫درس‪SS‬تکار قرارش‪SS‬ان می‌دهیم و زن‪SS‬دگی و مرگش‪SS‬ان با آن‪SS‬ان یکی اس‪SS‬ت؟ چه بد‬
‫قضاوتی می‌کنند‪ .‬خداون‪SS‬د‪ ،‬آس‪SS‬مانها و زمین را بر پایة حق آفری‪SS‬ده و ه‪SS‬دف این‬
‫بوده است که هرکسی به سزای اعمال خ‪SS‬ود برس‪SS‬د‪ ،‬بی‌آن که به کسی س‪SS‬تم روا‬
‫داشته شود»‪.‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪﴾      ‬‬
‫(ص ‪.)27-28 /‬‬
‫«آسمانها و زمین را از روی باطل و بیهوده‌کاری نیافری‪S‬دیم‪ ،‬این پن‪SS‬دار کس‪SS‬انی‬
‫است که کفر ورزیده‌ان‪SSS‬د‪ ،‬پس وای بر ک‪SSS‬افران از آتش جهنم‪ .‬یا پنداش‪SSS‬ته‌اند که‬
‫اش‪SSS‬خاص با ایم‪SSS‬ان را همچ‪SSS‬ون تباهک‪SSS‬اران روی زمین ق‪SSS‬رار خ‪SSS‬واهیم داد یا‬
‫تقواپیشگان را همچون زشتکاران محسوب خواهیم داشت؟»‪.‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪(﴾       ‬دخان‪/‬‬
‫‪.)38 -40‬‬
‫«و آسمانها و زمين و آنچه را كه در ميان آن دو اس‪SS‬ت‪ ،‬به ب‪SS‬ازى نيافريدهايم‪،‬‬
‫آنها را جز به ح ّ‬
‫ق نيافريدهايم ولى بيشترش‪SS‬ان نمىدانند‪ .‬به راس‪SS‬تى روز قيامت‬
‫ميعاد همگى آنان است»‪.‬‬

‫چرا انسان آفریده شده؟‬

‫اما س‪SSS‬ومین س‪SSS‬ؤالی که انس‪SSS‬ان باید آن را از خ‪SSS‬ود بپرسد‪[ S‬پس از دری‪SSS‬افتن‪ S‬این که او‬
‫مخلوق‪ S‬و پروردة آفریدگار‪ S‬و پروردگاری است] بطور‪ S‬ساده این است که‪:‬‬
‫ـ برای چه در این دنیا آفریده شده‌ام؟ و چرا از پدی‪SS‬ده‌های دیگر ممت‪SS‬از گردی‪SS‬ده‌ام؟ و‬
‫در پهنة زمین‪ ،‬چه مأموریتی دارم؟‬
‫پاسخ سؤال فوق از نظر مؤمنان آم‪SS‬اده و آس‪SS‬ان اس‪SS‬ت‪ :‬هر س‪SS‬ازنده‌ای‪ ،‬راز ص‪SS‬نعت‬
‫خویش و انگیزة دادن شکل خاصی به آفریدة خویش را بخوبی می‌دان‪SS‬د‪ ،‬خداوند تع‪SS‬الی‬
 ‫‪23‬‬ ‫نخستين وظيفة انسان در هستي‬

‫سازندة انسان و آفریننده و گردانندة کار اوست‪ .‬پس باید از او بپرسیم که‪ :‬پروردگارا‪،‬‬
‫این انس‪SS‬ان را ب‪SS‬رای چه آفری‪SS‬دی؟‪ S‬آیا او را ص‪SS‬رفا ً ب‪SS‬رای خ‪SS‬وردن و آش‪SS‬امیدن پدی‪SS‬ده‬
‫آورده‌ای؟ آیا ب‪SS‬رای ب‪SS‬ازی و بیه‪SS‬وده‌گری؟‪ S‬آیا ه‪SS‬دف از خلقت او آن ب‪SS‬وده است که فقط‬
‫روی‪ S‬زمین راه برود‪ S‬و از نتایج خاک بخورد‪ S‬و دوباره به خاک برگردد و قض‪SS‬یه تم‪SS‬ام‬
‫ش‪SS‬ود؟ آیا ب‪SS‬رای این آفری‪SS‬دی‪ S‬که فاص‪SS‬لة کوت‪SS‬اه می‪SS‬ان تولد و م‪SS‬رگ را با رنج و س‪SS‬ختی‬
‫بگذران‪SS‬د؟‪ S‬در این ص‪SS‬ورت‪ S‬حکمت ویژگیها و نیروه‪SS‬ای‪ S‬عقلی‪ ،‬ارادی و روانی که به‬
‫انسان بخشیده‌ای چیست؟‬
‫خداوند‪ S‬در کت‪SS‬اب ج‪SS‬اودان خ‪SS‬ود در پاسخ به س‪SS‬ؤال ما بی‪SS‬ان می‌فرماید‪ S‬که انس‪SS‬ان را‬
‫ب‪SS‬رای جانش‪SS‬ینی‪ S‬در زمین آفری‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ .‬این از وض‪SS‬یعت آدم و آرزویی که فرش‪SS‬تگان‬
‫نسبت به منزلت وی داشتند‪ ،‬آشکار می‌باشد‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(بقره‪.)30 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«و هنگ‪SSS‬امی که پروردگ‪SSS‬ارت به فرش‪SSS‬تگان گفت‪ :‬در زمین جانش‪SSS‬ینی ق‪SSS‬رار‬
‫می‌دهم‪ ،‬گفتن‪SSSS‬د‪ :‬آیا کسی را در آن ق‪SSSS‬رار می‌دهی که فس‪SSSS‬اد می‌کند و خ‪SSSS‬ون‬
‫می‌ری‪SS‬زد؟ در ح‪SS‬الی که ما با س‪SS‬تایش تو تس‪SS‬بیح می‌ک‪SS‬نیم و تقدیست می‌نم‪SS‬اییم؟‬
‫گفت‪ :‬من چیزی را می‌دانم که شما نمی‌دانید»‪.‬‬
‫اولین مس‪SS‬أله در این جانش‪SS‬ینی‪ S‬آن است که انس‪SS‬ان پروردگ‪SS‬ار‪ S‬خ‪SS‬ویش را بط‪SS‬وری‬
‫بایسته و شایسته بشناسد و عبادت کند‪ .‬خداوند‪ S‬در آخرین آیة سورة طالق می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪(﴾        ‬طالق‪/‬‬
‫‪.)12‬‬
‫«خداوند کسی است که هفت آس‪SSS‬مان را آفرید و از زمین ن‪SSS‬یز امث‪SSS‬ال آنها را و‬
‫فرمان را میان آنها نازل کرد تا بدانید که خداوند بر هر چیزی ق‪SS‬درت و احاطة‬
‫علمی دارد»‪.‬‬
‫در این آیه شناخت خدا‪ ،‬مقصود آفرینش آسمانها و زمین قرار‪ S‬داده شده است‪.‬‬
‫همچنین می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪﴾    ‬‬
‫(ذاریات‪.)56-58 /‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪24‬‬
‫اسالم‬

‫«جن و انس‪SSS‬ان را جز ب‪SS‬رای عب‪SSS‬ادت خ‪SSS‬ودم نیافری‪SSS‬دم‪ ،‬از آن‪SSS‬ان هيچ روزىاى‬
‫نمىخ‪S‬واهم و نمىخ‪SS‬واهم كه به من خ‪SS‬وراك بدهند‪ ،‬خداوند است كه روزى دهن‪SS‬ده‬
‫است [همان] توانمند استوار»‪.‬‬
‫و در احادیث قدسی آمده است‪:‬‬
‫«يا عب;;ادي! إني م;;ا خلقتكم ألس;;تأنس بكم من وحش;;ة وال ألس;;تكثر بكم من قل;;ة وال ألس;;تعين‬
‫بكم من وح ;;دة على أم ;;ر عج ;;زت عن ;;ه وال لجلب منفع;;ة; وال ل ;;دفع مض ;;رة وإنم ;;ا خلقتكم لتعب ;;دوني‬
‫طويال وتذكروني كثيرا وتسبحوني بكرة وأصيال»‪.‬‬
‫«بندگان من‪ ،‬من شما را برای این نیافریدم که بوسیلة شما از وحشت تنهائی خ‪SS‬ارج‬
‫شوم یا کمبودی را از خود برطرف سازم‪ S‬و یا در ک‪SS‬اری که در آن فرومان‪SS‬ده‌ام‪ ،‬ی‪SS‬اری‬
‫بجویم‪ S‬یا سودی‪ S‬را جلب و زیانی را دور س‪SS‬ازم‪ ،‬تنها ب‪SS‬رای این آفری‪SS‬دم تا م‪SS‬را عب‪SS‬ادت‬
‫‪1‬‬
‫بسیار‪ S‬و ذکر فراوان و تسبیح هر صبح و شام کنید»‪.‬‬
‫کسی که هستی پیرامون ما را به دقت بررسی کند می‌بیند که هر چیزی برای چ‪SS‬یز‬
‫دیگری‪ S‬زندگی‪ S‬و فعالیت می‌کند‪ ،‬ما مشاهده می‌کنیم‪ S‬که آب بخاطر زمین است و زمین‬
‫برای گیاه‪ ،‬گیاه برای ج‪S‬انور (حی‪S‬وان) و حی‪S‬وان ب‪S‬رای انس‪S‬ان‪ ،‬اما س‪S‬ؤال این است که‬
‫انسان برای کیست؟‬
‫پاسخی که فطرت بدان می‌خواند و همة پدیده‌ها در سطوح مختلف هستی بیانگر آن‬
‫می‌باشند‪ S،‬این است که‪ :‬انسان برای خداس‪SS‬ت‪ ...‬ب‪SS‬رای مع‪SS‬رفت او‪ ،‬عب‪SS‬ادت او‪ ...‬ب‪SS‬رای‬
‫قی‪SS‬ام به حق او‪ ،‬شایس‪SS‬ته نیست که انس‪SS‬ان از آن چ‪SS‬یز دیگ‪SS‬ری‪ S‬از پدی‪SS‬ده‌های زمین یا‬
‫آسمانها و در خدمت آن باشد‪ ،‬زی‪SS‬را که همة دنیاه‪SS‬ای ب‪SS‬اال و پ‪SS‬ایین‪ ،‬همانگونه که خ‪SS‬ود‬
‫ش‪SS‬اهد است تس‪S‬لیم او ب‪S‬وده‪ ،‬در خ‪S‬دمت وی عمل می‌کنند‪ S‬و چگونه می‌ش‪S‬ود‪ S‬انس‪S‬ان‪ ،‬در‬
‫اختیار و خدمت آنها قرار گیرد؟‬
‫بدین سبب‪ ،‬عبادت انسان برای نیروها و مظاهر کوچک و بزرگ و پست و ع‪SS‬الی‬
‫طبیعت مانند‪ ،‬خورشید‪ S‬ماه‪ ،‬ستارگان‪ ،‬رودخانه‌ها‪ ،‬گاوه‪SS‬ا‪ ،‬درخت‪SS‬ان و غ‪SS‬یره ب‪SS‬رخالف‪S‬‬
‫جریان طبیعی بوده سقوط بزرگی برای او محسوب می‌گردد!‬
‫پس‪ ،‬آدمی بنابر حکم فطرت و منطق آفرینش‪ S‬فقط به خ‪SS‬دا تعلق دارد و نه غ‪SS‬یر او‪،‬‬
‫و برای پرستش انحصاری‪ S‬او پدید آمده است نه پرستش انس‪SS‬ان‪ ،‬س‪SS‬نگ‪ ،‬گ‪SS‬او‪ ،‬درخت‪،‬‬
‫خورشید یا ماه و هر عبادتی برای غیر خدا صرفا ً از فریب شیطانی‪ S‬که دش‪SS‬من انس‪SS‬ان‬
‫است ناشی می‌شود‪S.‬‬

‫ندای نخستین در دعوت الهی‬

‫‪ - 1‬این حدیث در مصادر معتبر حدیثی پیدا نشد‪.‬‬

 ‫‪25‬‬ ‫نخستين وظيفة انسان در هستي‬

‫﴿‪(﴾      ‬اعراف‪.)59 /‬‬

‫«خدا را بپرستید‪ ،‬معبودی غیر از او وجود ندارد»‪.‬‬
‫انحصار‪ S‬عبادت‪ ،‬عقل و در سینه‌اش قلب طپنده قرار داده شده اس‪SS‬ت‪ ،‬این پیم‪SS‬ان هم‬
‫با قلم قدرت خداوندی در فطرت بشری نقش بسته و در طبع اصیل انس‪SS‬ان کاش‪SS‬ته ش‪SS‬ده‬
‫است‪.‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪         ‬‬
‫(یس‪.)60 -61 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«ای آدمی‪SS‬ان‪ ،‬مگر به ش‪SS‬ما س‪SS‬فارش نک‪SS‬ردم که بن‪SS‬دة ش‪SS‬یطان نباش‪SS‬د‪ ،‬او دش‪SS‬من‬
‫آشکار و مسلم شماست و مرا بپرستید که این راه راست می‌باشد؟»‪.‬‬
‫این پیم‪SSS‬ان می‪SSS‬ان خداوند و بن‪SSS‬دگانش‪ ،‬هم‪SSS‬ان است که ق‪SSS‬رآن‪ ،‬با اعج‪SSS‬از و بالغت‬
‫ویژه‌ای آن را ترسیم‪ S‬نموده است‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫(اعراف‪.)172-173 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«و هنگ‪SS‬امی که پروردگ‪SS‬ارت‪ ،‬فرزن‪SS‬دان آدمی‪SS‬ان را از پشت آن‪SS‬ان (یا پشت سر‬
‫آنان) فرا خواند و بر وجود خودشان گواه گرفت‪.... ،‬‬
‫ـ آیا من پروردگار شما نیستم؟‬
‫ـ گفتند‪ :‬چرا! گواهی می‌دهیم!‬
‫تا روز قی‪SS‬امت نگویید‪ S‬بی‌اطالع ب‪SS‬ودیم‪ ،‬یا این که بگویی‪SS‬د‪ ،‬ما فرزن‪SS‬دان و جانش‪SS‬ینان‬
‫کسانی بودیم‪ S‬که مشرک بودند! آیا بخ‪SS‬اطر کارها و عادته‪S‬ای بیه‪SS‬ودة آن‪S‬ان ما را هالک‬
‫می‌سازی؟»‬
‫بنابراین شگفت‌آور نیست که بزرگترین هدف بعثت پیامبران و فرستادن رسوالن و‬
‫ف‪SS‬رودآوردن کتابه‪SS‬ای مق‪SS‬دس‪ ،‬ی‪SS‬ادآوری این پیم‪SS‬ان دیرینه به م‪SS‬ردم و زدودن غب‪SS‬ار‬
‫فراموش‪SSS‬ی‪ ،‬ش‪SSS‬رک یا تقلید از روی‪ S‬فط‪SSS‬رت باشد و نخس‪SSS‬تین دع‪SSS‬وت و رهنم‪SSS‬ود‪ S‬هر‬
‫پیامبری‪ S‬این است که‪:‬‬
‫﴿‪(﴾      ‬اعراف‪.)59 /‬‬
‫«(ای مردم‪ )،‬خدا را عبادت کنید‪ ،‬معبودی جز او نیست»‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪26‬‬
‫اسالم‬

‫نوح‪ ،‬ه‪SS‬ود‪ ،‬ص‪SS‬الح‪ ،‬اب‪S‬راهیم‪ ،‬ل‪SS‬وط‪ ،‬ش‪SS‬عیب و هر پی‪SS‬امبری که به س‪SS‬وی ق‪S‬وم‪ S‬دروغ‬
‫پن‪SS‬دار و گم‪SS‬راهی برانگیخته ش‪SS‬د‪ ،‬همین دع‪SS‬وت را فری‪SS‬اد نم‪SS‬وده و به ق‪SS‬وم خ‪SS‬ود اعالم‬
‫داشت‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬می‌گوید‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫(نحل ‪.)36 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«و در میان هر امتی‪ ،‬رس‪SS‬ولی برانگیخ‪SS‬تیم که خ‪SS‬دا را بپرس‪SS‬تید و از ط‪SS‬اغوت‪،‬‬
‫کناره گیرید»‪.‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫(انبیاء‪.)25 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«هیچ پیامبری را قبل از تو نفرستادیم مگر به او وحی ک‪SS‬ردیم که معب‪SS‬ودی جز‬
‫من نیست‪ .‬پس مرا بپرستید»‪.‬‬
‫همچنین در جای دیگر پس از بیان ماجرای‪ S‬جمع کثیری‪ S‬از پیامبران می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫(انبیاء‪.)92 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«این است امت یگانة شما و من پروردگارتان‪ ،‬پس مرا بندگی کنید»‪.‬‬
‫چنانکه فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪         ‬‬
‫(مؤمنون‪.)51-52 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«اى رسوالن‪ ،‬از [خوراكيهاى] پ‪S‬اكيزه بخوريد و ك‪S‬ار شايس‪S‬ته انج‪S‬ام دهيد‪ .‬به‬
‫راستى كه من به آنچه مىكنيد دانا هستم‪ .‬و اين است ا ّمتتان كه ا ّم‪SS‬تى يگانه است‬
‫و من پروردگارتان هستم‪ ،‬پس از من پروا بداريد»‪.‬‬

‫عبادت وظیفة همه است‬

‫خداوند‪ S‬به پیامبر‪ S‬خود محمدص چنین دستور می‌دهد‪:‬‬
‫(حجر‪.)99 /‬‬ ‫﴿‪﴾    ‬‬
‫«پروردگارت را عبادت کن تا به یقین دست‌یابی‪( .‬یعنی تا زمان مرگ)»‪.‬‬
‫همچنانکه خدای متعال از قول گروهی گفته است‪:‬‬
 27 ‫نخستين وظيفة انسان در هستي‬

﴾       ﴿

.)46-47 /‫(مدثر‬
‫«و روز جزا را دروغ مىانگاشتيم تا آن که به یقین رسیدیم (و یقین همان مرگ‬
.»)‫است‬
‫ بر‬،‫ود‬SSS‫ارش ملحق ش‬SSS‫امی که به پروردگ‬SSS‫ تا هنگ‬،‫ادت‬SSS‫ترام عب‬SSS‫پس تکلیف و اح‬
‫یز‬SS‫دا ن‬SS‫ات به خ‬SS‫ نیروها و احساس‬S‫ روح و پیوند‬S‫ یعنی با اوج‌گیری‬،‫ص الزم است‬S‫پیامبر‬
‫دا‬SS‫ پرستندة خ‬،‫ بطوری که حتی در بیماری مرگ خود هم‬،‫ نمی‌گردد‬S‫از عهده‌اش ساقط‬
.‫بود‬
:‫ می‌گوید‬،‫ او را به مقام خدایی رسانده‌اند‬S‫دربارة مسیح بن‌مریم نیز که پیروانش‬
        ﴿
      
      
     
     
        
)172-173 / ‫(نساء‬ ﴾  
.‫ور‬SS‫یز همینط‬SS‫رب ن‬SS‫تگان مق‬SS‫ فرش‬،‫ هرگز از بندگی خدا امتناع نورزید‬،‫«مسیح‬
‫ران‬SS‫ در نزد او به همراه دیگ‬،‫هرکسی از بندگی خداوند امتناع و سرکشی نماید‬
‫ام‬SS‫ از این میان کسانی را که ایمان آورده و اعمال شایسته انج‬،‫جمع‌ خواهند شد‬
‫انی را‬S‫ و کس‬،‫د‬S‫ان می‌افزای‬S‫اداش آن‬S‫ پاداش کامل داده از فضل خود بر پ‬،‫داده‌اند‬
‫اور و‬SS‫ار می‌کند و ی‬SS‫اک دچ‬SS‫ذابی دردن‬SS‫ به ع‬،‫د‬SS‫تکبار ورزیده‌ان‬SS‫اع و اس‬SS‫که امتن‬
.»‫مددکاری جز خدا نخواهند یافت‬
‫ در‬.‫د‬SS‫ان می‌ده‬SS‫امت را به ما نش‬SS‫ منظره‌ای از روز قی‬،‫قرآن در یکی از بیانات خود‬
،‫ته‌اند‬SSSS‫بتی که به او داده‌اند و دروغی که بس‬SSSS‫یح راجع به نس‬SSSS‫ خداوند از مس‬،‫ا‬SSSS‫آن ج‬
‫ پاسخ‬،‫د‬SS‫ان تبرئه می‌نمای‬SS‫ار آن‬S‫ود را از ک‬SS‫ و او با ادب بندگی و در حالی که خ‬S‫می‌پرسد‬
:‫می‌دهد‬
        ﴿
         
           
          
          
         
         
/‫﴾ (المائدة‬       
.)116 -117
 ‫عبادت در‬ ‫‪28‬‬
‫اسالم‬

‫«و چ‪SS‬ون خداوند فرمايد‪ :‬اى عيسى بن م‪SS‬ريم‪ ،‬آيا توبه م‪SS‬ردم گف‪SS‬تى كه م‪SS‬را و‬
‫مادرم را به عنوان دو معبود به جاى خداوند گيريد؟ گويد‪ :‬تو را به پ‪SS‬اكى ياد‬
‫مىكنم‪ ،‬مرا نسزد چيزى بگويم كه سزاوار من نيست‪ .‬اگر آن را گفته باش‪SS‬م‪ ،‬بى‬
‫گمان آن را دانستهاى‪ .‬آنچه را كه در ذات من اس‪SS‬ت‪ ،‬مىدانى‪ ،‬و آنچه را كه در‬
‫ذات [مق ّدس] توست نمىدانم‪ .‬بى گم‪S‬ان تو خ‪S‬ود دان‪S‬اى رازه‪S‬اى نه‪S‬انى‪ .‬به آن‪S‬ان‬
‫مگر آنچه را كه م‪SSS‬را به آن فرم‪SSS‬ان داده ب‪SSS‬ودى‪ ،‬نگفتهام‪[ ،‬گفتهام] كه خ‪SSS‬دا‪،‬‬
‫پروردگار من و پروردگارتان را بپرستيد و تا زم‪SS‬انى كه در ميانش‪SS‬ان ب‪SS‬ودم بر‬
‫آنان گواه بودم‪ ،‬آن گاه چون مرا برگرفتى خ‪SS‬ودت بر آن‪SS‬ان نگهب‪SS‬ان ب‪SS‬ودى و تو‬
‫بر همه چيز گواهى»‪.‬‬
‫انجیل م‪SSS‬تی درب‪SSS‬ارة مس‪SSS‬یح می‌گوید ک‪SSS‬ه‪ :‬ابلیس ملع‪SSS‬ون خواست او را بیازمای‪SSS‬د‪.‬‬
‫بدینمنظور‪ S‬وی را به کوه بلندی برد و همة ممالک و عظمتهای دنیا را به او نشان داد‬ ‫‌‬
‫و گفت‪ :‬اگر م‪SS‬را س‪SS‬جده ک‪SS‬نی‪ ،‬همة اینها را به تو می‌دهم‪ .‬مس‪SS‬یح بی‌درنگ ج‪SS‬واب داد‪:‬‬
‫دور شو ای ش‪SS‬یطان‪ ،‬خداوند‪ S‬فرم‪SS‬وده است ک‪SS‬ه‪« :‬فقط ب‪SS‬رای پروردگ‪SS‬ارت‪ S‬س‪SS‬جده کن و‬
‫تنها او را بپرست!»‬
‫پس همة ادی‪SSS‬ان به عب‪SSS‬ادت خداوند‪ S‬یکتا ف‪SSS‬را می‌خوانده‌اند‪ S‬و جملگی پی‪SSS‬امبران در‬
‫عبادت او پیشقدم بوده‌اند‪.‬‬
‫و در نتیجه‪ ،‬عبادت خداوند‪ S‬یگانه‪ ،‬اولین رسالت و مسئولیت انسان در دامن هس‪SS‬تی‬
‫می‌باشد‪ S‬و تمام ادیان آسمانی بر این موضوع‪ S‬تصریح نموده‌اند‪.‬‬
 ‫مفهوم واقعی عبادت در اسالم‬
‫مفهوم; لغوی عبادت‬
‫قاموس‪ S‬می‌گوید‪ :‬عبدیت‪ ،‬عبودیت و عبادت‪ :‬فرمانبرداری‪S.‬‬
‫در صحاح چنین آمده است‪ :‬اصل عبودیت‪ ،‬خض‪SS‬وع‪ S‬و فروت‪SS‬نی‪ S‬است و تعبید یع‪SS‬نی‬
‫کوچک و بی‌مقدار شمردن‪.‬‬
‫مثالً گفته می‌شود‪ :‬راه معبد و شتر معبد یعنی‪ :‬قطران مالیده‪ ،‬نرم و هموار شده‪.‬‬
‫عبادت یعنی‪ :‬فرمانبرداری و تعبد یعنی‪ :‬پرستش‪ ،‬برحسب اش‪SS‬تقاق چند مع‪SS‬نی پی‪SS‬دا‬
‫کرده است‪ ﴾   ﴿ :‬یعنی داخل شو در گروه من‪ .‬س‪SS‬پس مع‪SS‬نی‬
‫تازه‌ای بدان افزوده است و آن عبارت است از‪ :‬والء‪.‬‬
‫در مخصص ج ‪ 13‬ص ‪ 96‬چنین آمده است‪:‬‬
‫«اصل عبادت‪ ،‬خواری‪ S‬و فروتنی است (تذلیل) همانطور که می‌گوید‪ :‬طریق معبد‪،‬‬
‫بخاطر‪ S‬کثرت پای کوبیدن بر آن و «عبد» نیز بخاطر‪ S‬فروت‪SS‬نی‪ S‬در برابر م‪SS‬والی خ‪SS‬ود‪،‬‬
‫از همین ریشه گرفته شده است»‪.‬‬
‫عبادت و خضوع و تذلل و اطاعت از نظر معنی به هم نزدیکند‪S.‬‬
‫گفته می‌شود‪ :‬فالنی برای فالنی تعبد کرد‪ ،‬در هنگامی که برای او اظهار ک‪SS‬وچکی‪S‬‬
‫نماید‪ .‬و هر خضوعی که باالتر از آن قابل تصور نباشد‪ ،‬عبادت نامیده می‌شود‪ ،‬خ‪SS‬واه‬
‫از روی فرمانبرداری باشد یا غیر فرمانبرداری‪ ،‬و هرگونه اط‪SS‬اعت از خ‪SS‬دا براس‪SS‬اس‬
‫خضوع‪ S‬و فروتنی‪ ،‬عبادت می‌باشد‪S.‬‬
‫عبادت نوعی خضوع و فروتنی‪ S‬است که هیچ‌کس غ‪SS‬یر از بخش‪SS‬ندة ب‪SS‬االترین ان‪SS‬واع‬
‫نعمتها مانند حیات‪ ،‬شعور‪ ،‬شنوایی‪ S‬و بینایی شایستة آن نیست‪.‬‬
‫در لسان می‌گوید‪« :‬اصل عبدیت‪ ،‬فروتنی و اظه‪S‬ار خ‪S‬واری اس‪S‬ت‪ »...‬و در ح‪S‬دیث‬
‫ابوهریره آمده است که‪« ،‬هیچکدام از شما به غالم خود نگوی‪SS‬د‪ :‬عبد من‪ ،‬بلکه بگوی‪SS‬د‪:‬‬
‫پسر من یا دختر من» و این بخاطر‪ S‬نفی ب‪SS‬زرگی‪ S‬طل‪SS‬بی و نس‪SS‬بت دادن عب‪SS‬ودیت آنها به‬
‫خود می‌باشد‪ S‬زیرا فقط خداوند‪ S‬شایستة این عنوان و هم او پروردگ‪SS‬ار تم‪SS‬امی بن‪SS‬دگان و‬
‫غالمان است‪.‬‬
‫بعضی‌ها ن‪SS‬یز «عب‪SS‬ادت» را از آن خ‪SS‬دا ق‪SS‬رار‪ S‬داده‌اند ولی «عب‪SS‬دیت» و غ‪SS‬یره را هم‬
‫برای خدا و هم برای دیگران قابل اطالق می‌دانند‪S.‬‬
‫ازه‪SS‬ری گفته اس‪SS‬ت‪« :‬جز بر کسی که خ‪SS‬دا را می‌پرس‪SS‬تد گفته نمی‌ش‪SS‬ود‪« :‬عب‪SS‬ادت‬
‫کرد» و هرکسی غیر او را عبادت کن‪SS‬د‪ ،‬زیانک‪SS‬ار اس‪SS‬ت‪ .‬به غالمی هم که م‪SS‬والیش را‬
‫خدمت می‌کند‪ ،‬نمی‌گویند‪َ « S:‬عبَ َدهُ» (عبادتش کرد)»‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪30‬‬
‫اسالم‬

‫لیث گفته اس‪SS‬ت‪ :‬به مش‪SS‬رکان گفته می‌ش‪SS‬ود‪« :‬عبدة الط‪SS‬اغوت» و به مس‪SS‬لمین گفته‬
‫می‌شود‪« S:‬عبادهللا وتعبدون هللا» و «عابد» یعنی «موحد»‬
‫باز در لسان می‌گوید‪« :‬تعبد»‪ .‬یعنی پرستش و «عب‪SS‬ادت»‪ ،‬یع‪SS‬نی اط‪SS‬اعت همچ‪SS‬نین‪:‬‬
‫«معبد» یعنی اظهار کوچکی‪ S‬و «تعبید» یعنی کوچک شمردن‪.‬‬
‫«ش‪SS‬تر معبد» یع‪S‬نی ش‪SS‬تر رام ش‪S‬ده و «راه معبد» یع‪S‬نی راهی که از آن آم‪S‬ده و رفت‬
‫شده و هموار گردیده است‪.‬‬
‫استاد ابواألعلی م‪SS‬ودودی‪ ،‬با تکیه بر ک‪SS‬اربرد لغ‪SS‬وی م‪SS‬ادة «ع ب د» معتقد است که‬
‫مفهوم اصلی عبادت‪ ،‬اعتراف آدمی به برتری و چیرگی کسی و چشم‌پوشی‪ S‬از ح‪SS‬ریت‬
‫و استقالل خویشتن و خودداری‪ S‬از هر گونه مقاومت و س‪SS‬رپیچی‪ S‬و تس‪SS‬لیم در برابر او‬
‫می‌باشد‪ S.‬حقیقت «عبدیت» و «عبودیت» این اس‪S‬ت‪ .‬به همین دلیل نخس‪S‬تین چ‪S‬یزی که با‬
‫ش‪SS‬نیدن واژة «عبد» و «عب‪SS‬ادت» در ذهن یک ع‪SS‬رب مجسم می‌گ‪SS‬ردد‪ S،‬هم‪SS‬ان تص‪SS‬ور‬
‫عب‪SS‬دیت و عب‪SS‬ودیت است و با توجه به این که وظیفة حقیقی عب‪SS‬د‪ ،‬اط‪SS‬اعت از م‪SS‬والی‬
‫خ‪SS‬ود و پ‪SS‬ذیرش دس‪SS‬تورات او می‌باش‪SS‬د‪ ،‬بط‪SS‬ور حتمی در پی تص‪SS‬ور‪ S‬مزب‪SS‬ور‪ ،‬تص‪SS‬ور‪S‬‬
‫اطاعت به ذهن می‌آید‪.‬‬
‫پس از آن اگر بن‪SS‬ده به تس‪SS‬لیم از روی فرم‪SS‬انبرداری و فروت‪SS‬نی‪ S‬در برابر م‪SS‬والی‬
‫خویش اکتفا ننموده در ضمن به برتری‪ S‬و عظمت او نیز عقیده داشته قلبش ماالم‪SS‬ال از‬
‫احساس تشکر و سپاس نسبت به نعمتها و امدادهایش بوده‪ ،‬در تمجید و تعظیم و تشکر‬
‫و بجای آوردن آداب بن‪SS‬دگی ب‪SS‬رای او مبالغه نمای‪SS‬د؛ همة اینها ب‪SS‬اهم‪ ،‬پرس‪SS‬تش و بن‪SS‬دگی‬
‫نامیده می‌شوند‪ .‬این برداشت با معانی بندگی منطبق‪ S‬نمی‌شود مگر هنگامی که فقط سر‬
‫بنده در مقابل اربابش خاضع بوده‪ ،‬قلب او نیز خضوع داشته است‪.1‬‬
‫نظر استاد این است که اصل معنی عبادت‪ ،‬همان اذعان همه جانبه و خضوع‪ S‬کامل‬
‫و فرم‪SS‬انبرداری‪ S‬مطلق می‌باشد که یک عنصر ع‪SS‬اطفی ت‪SS‬ازه ب‪SS‬دان اف‪SS‬زوده ش‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪.‬‬
‫بدین ترتیب گذشت از عبودیت سر و گردن‪ ،‬عبودیت قلب نیز در آن جل‪SS‬وه‌گر می‌ش‪SS‬ود‪S‬‬
‫و مظهر این عنصر همان پرستش و بجای آوردن رسم بندگی است‪.‬‬
‫شیخ محمد عبده در تفسیر المنار‪ ،‬ضمن توضیح آیة‬
‫(فاتحه‪.)5 /‬‬ ‫﴿‪﴾   ‬‬
‫از سورة فاتحه چنین می‌گوید‪S:‬‬
‫«عبادت چیست؟» می‌گویند‪« :‬اطاعت توأم با نه‪SS‬ایت خض‪SS‬وع‪ .»S‬هر عب‪SS‬ارتی مع‪SS‬نی‬
‫مورد‪ S‬نظر را به روشنی‪ S‬تمام برای اندیشه‌ها آشکار و نمایان نمی‌س‪SS‬ازد‪ S‬که قابل توجیه‬
‫و تأویل نباشد‪ .‬بسا می‌شود که چیزی را از روی بعضی لوازم‪ S‬و جوانبش تفسیر نموده‬
‫‪ -‬المصطلحات األربعة فی القرآن‪ /‬ص‪.97‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫‪31‬‬ ‫مفهوم واقعي‪ S‬عبادت در اسالم‬

‫حقیقت را با نشانه‌های نامشخص آن مورد‪ S‬شناسایی قرار‪ S‬می‌دهن‪SS‬د‪ .‬بلکه گ‪SS‬اهی به یک‬
‫تعریف‪ S‬لفظی بس‪SS‬نده ک‪SS‬رده آن کلمه را با چ‪SS‬یزی که به مفه‪SS‬ومش نزدیک‪SS‬تر باش‪SS‬د‪ ،‬بی‪SS‬ان‬
‫می‌دارند‪ S.‬از جملة این م‪SS‬وارد‪ ،‬عب‪SS‬ارت ف‪SS‬وق است که با آن‪ ،‬مع‪SS‬نی عب‪SS‬ادت را تش‪SS‬ریح‬
‫نموده‌اند و خالی از نوعی اجمال و سهل‌انگاری‪ S‬نیست‪.‬‬
‫ما هنگامی که در آیات قرآن و شیوه‌های لغت و کاربرد‪ S‬عربها برای واژة «عبد» و‬
‫مفاهیم شبیه و نزدیک بدان‪ ،‬همچون‪ :‬خض‪SS‬ع‪ ،‬خن‪SS‬ع‪ ،‬اط‪SS‬اع و ذل‪ ،‬ک‪SS‬اوش می‌ک‪SS‬نیم‪ ،‬در‬
‫می‌ی‪SSS‬ابیم‪ S‬که هیچ یک از این الف‪SSS‬اظ نمی‌توانند با «عبد» براب‪SSS‬ری نم‪SSS‬وده در مک‪SSS‬ان و‬
‫موقعیت‪ S‬آن قرار‪ S‬گیرند‪ .‬بنابراین‪ :‬گفته‌اند ک‪S‬ه‪ :‬واژة «عب‪S‬اد» از عب‪S‬ادت گرفته و بیش‪S‬تر‬
‫به خدا نسبت داده شده است و واژة «عبید» انتسابش به غیر خدا زیادتر است برای این‬
‫که از ریشة «عبودیت» بمعنی غالمی گرفته شده است‪ .‬بر این پایه‪ ،‬عبادت و عبودیت‬
‫از یکدیگر متمایز می‌شوند‪.‬‬
‫در این جا بعضی از دانشمندان گفته‌اند که‪ :‬عبادت در لغت جز برای خ‪SS‬دای تع‪SS‬الی‬
‫نمی‌باشد‪ S‬ولی کاربرد قرآن با این برداشت مغایر دارد‪.‬‬
‫شیخ در پایان توضیحات‪ S‬خود می‌گوید‪:‬‬
‫«عاشق در بزرگداشت و تعظیم‪ S‬معشوق و خضوع برای او از ان‪SS‬دازه در می‌گ‪SS‬ذرد‪S‬‬
‫تا آن جا که خواستة خ‪SS‬ود را در خواس‪SS‬تة او فنا ک‪SS‬رده‪ ،‬اراده‌اش را من‪SS‬وط‪ S‬به ارادة وی‬
‫قرار‪ S‬می‌دهد‪ ،‬با این حال خضوع‪ S‬مزبور‪ ،‬عب‪SS‬ادت حقیقی نامی‪SS‬ده نمی‌ش‪SS‬ود‪ S.‬بس‪SS‬یاری از‬
‫مردم در تعظیم سرکردگان و پادشاهان و فرمان‪SS‬دهان‪ ،‬زی‪SS‬اده‌روی‪ S‬می‌کنند در نتیجه از‬
‫آنان‪ ،‬نس‪SS‬بت به ره‪SS‬بران مزب‪SS‬ور‪ ،‬اط‪SS‬اعت و خض‪SS‬وعی می‌بی‪SS‬نی‪ S‬که در عاب‪SS‬دان زاه‪SS‬د‪،‬‬
‫مشاهده نمی‌کنی‪ ،‬عابدان معمولی که سهل است!‪ ...‬ولی عربها این خضوع‪ S‬را عب‪SS‬ادت‬
‫نمی‌خوانند‪.‬‬

‫پس عبادت چیست؟‬

‫روشهای صحیح و کاربرد‪ S‬واضح عربی نش‪SS‬ان می‌دهند که عب‪SS‬ادت ن‪SS‬وعی از خض‪SS‬وع‬
‫در نه‪SS‬ایت درجة آن و ناشی از یک آگ‪SS‬اهی و اعتق‪SS‬اد قل‪SS‬بی نس‪SS‬بت به عظمت و س‪SS‬لطة‬
‫معبود‪ S‬است که ماهیت و منشأ آن دریافت‪ S‬نمی‌شود‪ .‬هرچه از او بفهمد‪ .‬نارساست‪ S‬زیرا‬
‫که او محیط و م‪SS‬افوق درک او می‌باش‪SS‬د‪ .‬بن‪SS‬ابراین‪ ،‬اگر کسی به ب‪SS‬االترین حد اظه‪SS‬ار‬
‫کوچکی‪ S‬و خواری‪ S‬در برابر یک زمامدار‪ S‬برسد‪ ،‬تا وقتی که سبب کوچکی‪ ،‬فروتنی و‬
‫خض‪SS‬وعش ت‪SS‬رس از ظلم یا امید به م‪SS‬رحمت او باش‪SS‬د؛ گفته نمی‌ش‪SS‬ود‪« :‬عب‪SS‬ده» یع‪SS‬نی‬
‫پرستید‪ S‬او را‪ ،‬هرچند که خاک پایش را ببوسد‪ ،‬مگر در مورد کس‪SS‬انی که فرم‪SS‬انروایی‪S‬‬
‫و ره‪SS‬بری را یک ن‪SS‬یروی آس‪SS‬مانی و غی‪SS‬بی بپندارند‪ S‬که خداوند‪ S‬به زمام‪SS‬داران افاضه‬
‫نموده و آنان را برای چیرگی بر دیگر مردمان برگزی‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ ،‬زی‪SS‬را که عنصر آن‪SS‬ان‬
‫از همه پاکتر و جوهر وجودشان ارجمندتر است‪ .‬اینها همان کافران و ملحدانی هس‪S‬تند‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪32‬‬
‫اسالم‬

‫که شاهان و زمامداران را خدا و پروردگار‪ S‬خویش تلقی ک‪SS‬رده و بط‪SS‬ور‪ S‬حقیقی آنها را‬
‫عبادت می‌نمایند‪S.‬‬
‫شیخ محمد عبده‪ ،‬عامل تمایز عبادت از دیگر ان‪SS‬واع خض‪SS‬وع‪ ،‬فروت‪SS‬نی‪ S‬و تس‪SS‬لیم را‬
‫همچون لغت دان‪S‬انی که عب‪S‬ادت را ب‪S‬االترین درجة فرم‪S‬انبرداری و خض‪S‬وع‪ S‬می‌دانن‪S‬د؛‬
‫درجة خضوع و فرمانبرداری‪ S‬نمی‌داند بلکه به ریشة این خض‪SS‬وع و تس‪SS‬لیم توجه دارد‪.‬‬
‫اگر ریشه و علت آن یک امر سطحی‪ S‬و ظاهری‪ S‬مانند حکومت‪ ،‬قدرت و غ‪SS‬یره باش‪SS‬د‪،‬‬
‫عب‪SS‬ادت بش‪SS‬مار‪ S‬نمی‌رود‪ S‬و اگر ریش‪SS‬ه‌اش عقی‪SS‬ده به عظمت و ق‪SS‬درت ادراکی و حسی‬
‫ویژه‌ای برای زمامدار‪ S‬باشد‪ ،‬عبادت محسوب می‌گردد‪.1S‬‬

‫عبادت از نظر دین‪ ،‬خضوع و محبت است‬

‫ابن‌قیم از دی‪SS‬دگاهی عمیق‪SS‬تر و گس‪SS‬ترده‌تر‪ S‬به عب‪SS‬ادت می‌نگ‪SS‬رد‪ S.‬او مفه‪SS‬وم عب‪SS‬ادت را به‬
‫عناصر س‪SS‬اده‌اش تجزیه نم‪SS‬وده‪ ،‬در کن‪SS‬ار مع‪SS‬نی اص‪SS‬لی لغ‪SS‬وی [غ‪SS‬ایت خض‪SS‬وع و‬
‫فرم‪SS‬انبرداری] عنصر جدی‪SS‬دی را که در اس‪SS‬الم و ادی‪SS‬ان دیگر اهمیت ب‪SS‬زرگی دارد‪،‬‬
‫نشان می‌دهد‪ ،‬عنصری که عبادت‪[ ،‬بگونه‌ای که خ‪SS‬دا می‌خواه‪SS‬د] ب‪SS‬دون آن تحقق‌پ‪SS‬ذیر‪S‬‬
‫نیست و آن عب‪SSS‬ارت می‌باشد از «حب» عب‪SSS‬ادتی که خداوند آن را ه‪SSS‬دف آف‪SSS‬رینش و‬
‫انگ‪SS‬یزش رس‪SS‬والن و ان‪SS‬زال کتابه‪SS‬ای‪ S‬آس‪SS‬مانی مع‪SS‬رفی نم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ ،‬ب‪SS‬دون این عنصر‬
‫عاطفی وجدانی‪ ،‬وجود پیدا نمی‌کند‪.‬‬
‫برای توضیح این مطلب می‌گوید‪:‬‬
‫«دین متضمن مفهوم اظه‪S‬ار ک‪S‬وچکی و فروت‪S‬نی‪ S‬اس‪S‬ت‪ ،‬گفته می‌ش‪S‬ود‪« S:‬دنته فَ‪S‬دانَ »‬
‫یع‪SS‬نی‪ :‬خ‪SS‬وار نم‪SS‬ودم‪ S‬او را پس خ‪SS‬وار ش‪SS‬د‪ .‬و ن‪SS‬یز می‌گوین‪SS‬د‪« :‬یدین‌هللا ویدین‌هلل» یع‪SS‬نی‪:‬‬
‫ب‪SSS‬رای خ‪SSS‬دا بن‪SSS‬دگی و اط‪SSS‬اعت و خض‪SSS‬وع می‌کن‪SSS‬د‪ .‬پس دین خ‪SSS‬دا یع‪SSS‬نی عب‪SSS‬ادت و‬
‫فرمانبرداری و خضوع در برابر او»‪.‬‬
‫«ریشة مفهوم عبادت‪ ،‬خواری‪ S‬است‪ .‬گفته می‌شود‪« :‬طریق‪ S‬معبد» م‪SS‬وقعی‪ S‬که راه با‬
‫قدمها‪ S‬کوبیده و هموار شده باشد‪ .‬اما عبادت مطلوب دین‪ ،‬در برگیرن‪SS‬دة مع‪SS‬نی خ‪SS‬واری‪S‬‬
‫و محبت باهم است و متضمن نهایت کوچکی‪ S‬در برابر خ‪S‬دا با نه‪S‬ایت بن‪S‬دگی نس‪S‬بت به‬
‫او می‌باشد‪ .‬آخرین درجة محبت تتیم (بندگی) است و اولش عالقه بخ‪SS‬اطر دلبس‪SS‬تگی‪ S‬به‬
‫محبوب‪ ،‬س‪S‬پس ال‪S‬تزام‪ ،‬است به جهت متوجه گردی‪S‬دن دل به س‪S‬وی او‪ ،‬س‪SS‬پس ش‪SS‬یفتگی‬

‫‪ -‬ولی این محدودسازی‪ ،‬عالوه بر مخالفتش با داللت مورد اتفاق کتب لغت‪ ،‬با ظاهر سخن خ‪SS‬دای‬ ‫‪1‬‬

‫تعالی نیز که از قول فرعون و هارون می‌گوی‪SS‬د‪ ،‬مغ‪SS‬ایرت دارد ‪‌   ‬‬
‫‪(   ‌‬المؤمن‪SS‬ون‪ )47 /‬ط‪SS‬بری می‌گوی‪SS‬د‪ :‬منظورش‪SS‬ان این اس‪SS‬ت ک‪SS‬ه آنه‪SS‬ا‬
‫مطیع و ذلیلشان هستند‪ S،‬فرمانشان را می‌برند و به ایشان فروتنی می‌کنند‪ S‬و عربها هرکسی را ک‪SS‬ه‬
‫برای پادشاهی فروتنی کند‪ ،‬عباد او می‌نامند‪.‬‬
 ‫‪33‬‬ ‫مفهوم واقعي‪ S‬عبادت در اسالم‬

‫(ع‪SS‬زام) که عب‪SS‬ارت است از محبت پیوند‪ S‬خ‪SS‬ورده با دل و آخ‪SS‬رین درجه‌اش ت‪SS‬تیم‪ .‬گفته‬
‫می‌شود‪ S:‬تیم‌هللا‪ ،‬یعنی خدا را پرستید‪ S.‬بنابراین متیم یعنی پرستندة محبوب»‬
‫«و کسی که در عین این که احساس کند برای انسانی خض‪SS‬وع می‌کن‪SS‬د‪ ،‬پرس‪SS‬تندة او‬
‫نیس‪SSS‬ت‪ .‬مانند آن است که کسی یا چ‪SSS‬یزی را دوست داش‪SSS‬ته باشد اما ب‪SSS‬رای آن تواضع‬
‫نکن‪SS‬د‪ .‬چنانکه شخصی فرزند و رفیقش را دوست می‌دارد‪ S‬و با وج‪SS‬ود‪ S‬این‪ ،‬هیچ‌یک از‬
‫آنها را در عب‪SSS‬ادت خ‪SSS‬دا ش‪SSS‬ریک نمی‌س‪SSS‬ازد‪ S‬بلکه می‌خواهد که خداوند در ن‪SSS‬زد او از‬
‫هرچیزی‪ S‬محبوتر و بزرگتر‪ S‬باشد‪ .‬اصالً محبت و خضوع‪ S‬تام جز برای خدا سزاوارتر‪S‬‬
‫نیست و هر محبتی برای غیر خدا فاسد‪ S‬و هر تعظیمی جز به دستور‪ S‬او باطل است‪.‬‬
‫خدای تعالی فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(توبه‪.)24 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«بگو‪ :‬اگر پدران‪ ،‬فرزندان‪ ،‬برادران‪ ،‬همسران‪ ،‬خویشاوندان‪ ،‬دارائیه‪SS‬ای گ‪SS‬رد‬
‫آمده‪ ،‬تجارت و سوداگری آسیب‌پذیر و خانه‌های دلپسند از نظر ش‪SS‬ما از خ‪SS‬دا و‬
‫رس‪SS‬ول‌ او و جه‪SS‬اد در راهش محبوبترن‪SS‬د‪ ،‬منتظر باش‪SS‬ید تا خ‪SS‬دا امر خ‪SS‬ویش را‬
‫بیاورد»‪.‬‬
‫با این توضیح ژرف راجع به معنی و حقیقت عبادت‪ ،‬در می‌یابیم‪ S‬که ب‪SS‬رای عب‪SS‬ادت‬
‫دو چیز ضروری است‪.‬‬
‫اول‪ ،‬پایبندی‪ S‬به آنچه که خداوند بصورت‪ S‬امر و نهی و حالل و حرام تشریع نم‪SS‬وده‬
‫و توسط پیامبرانش‪ S‬ابالغ گردیده است‪ ،‬این چیزی است که عنصر اط‪SS‬اعت و خض‪SS‬وع‬
‫در برابر خ‪SS‬دا را عی‪SS‬نیت می‌بخشد و کسی که از پ‪SS‬ذیرش فرم‪SS‬ان خ‪SS‬دا سر پیچی‪SS‬ده از‬
‫پیروی‪ S‬راه و پایبندی‪ S‬به شریعت او استکبار ورزد‪ S،‬بنده و پرستندة خدا نیس‪SS‬ت‪ ،‬هرچند‬
‫که او را خالق و رازق‪ S‬خویش بداند و بدین امر اعتراف نماید‪ .‬چنانچه مشرکان ع‪SS‬رب‬
‫نیز چنین اعتقاد و اعترافی‪ S‬داشتند ولی قرآن‪ ،‬با وجود‪ S‬این اعتراف‪ ،‬آنها را بن‪SS‬دة مطیع‬
‫و مؤمن خدا محسوب نک‪S‬رده اس‪S‬ت‪ .‬بن‪S‬ابراین‪ ،‬خض‪S‬وع بص‪S‬ورت‪ S‬اق‪S‬رار به رب‪S‬وبیت و‬
‫خضوع‪ S‬به شکل مددجویی‪ S‬هنگام سختی و گرفتاری ک‪SS‬افی نیست و خض‪SS‬وع‪ S‬بص‪SS‬ورت‪S‬‬
‫تعبد و تسلیم و تبعی‪SS‬تی که در خ‪SS‬ور مق‪SS‬ام ال‪SS‬وهیت باش‪SS‬د‪ ،‬الزم است و تنها با این ش‪SS‬رط‬
‫است که معنی ﴿‪ ،﴾   ‬تحقق می‌پذیرد‪S.‬‬
‫زیربنای خضوع برای خداوند‪ S‬متعال را آگاهی به یگانگی و چیرگی او بر هر چیز‬
‫و کسی تشکیل می‌دهد‪ ،‬زیرا که همگی بنده و آفری‪SS‬دة او ب‪SS‬وده تحت ق‪SS‬درت و ح‪SS‬اکمیت‬
‫مطلقه‌اش قرار‪ S‬دارند‪.‬‬
‫قرآن کریم در این باره می‌گوید‪:‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪34‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪       ‬‬

‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪(﴾        ‬رعد‪/‬‬
‫‪.)15-16‬‬
‫«هر آن که در آس‪SSS‬مانها و زمین وج‪SSS‬ود دارد با س‪SSS‬ایه‌اش‪ ،‬هر ص‪SSS‬بح و ش‪SSS‬ام‪،‬‬
‫خواس‪SS‬ته و ناخواس‪SS‬ته بن‪SS‬دگی خ‪SS‬دا را بجا می‌آورد‪ .‬بگو‪ :‬پروردگ‪SS‬ار آس‪SS‬مانها و‬
‫زمين چه كسى اس‪SS‬ت؟ [در پاسخ آن‪SS‬ان] بگ‪SS‬و‪ :‬خداس‪SS‬ت‪ .‬بگ‪SS‬و‪ :‬آيا به ج‪SS‬اى او‬
‫دوستانى گرفتهايد كه براى خودشان [هم] اختيار س‪SS‬ود و زيانى ندارن‪SS‬د؟ بگ‪SS‬و‪:‬‬
‫آيا نابينا و بينا برابر اس‪SS‬ت؟ [هرگ‪SS‬ز‪ ].‬آيا تاريكيها و روش‪SS‬نى برابر اس‪SS‬ت؟ آيا‬
‫شريكانى براى خداوند قايل شدهاند كه همچون آفرينش [ها] بر آنها مشتبه ش‪S‬ده‬
‫است؟ بگو‪ :‬خداوند آفريننده همه چيز است و او يگانه قهّار است»‬
‫اس‪SS‬اس خض‪SS‬وع ب‪SS‬رای خداوند یگانه مقت‪SS‬در هم‪SS‬ان ش‪SS‬عور درونی‪ S‬نس‪SS‬بت به نی‪SS‬از و‬
‫نقص‪SS‬ان کسی است که س‪SS‬ود و زی‪SS‬ان‪ ،‬م‪SS‬رگ و زن‪SS‬دگی‪ ،‬خلق و امر و ملک‪SS‬وت همة‬
‫پدی‪SS‬ده‌ها در دست اوس‪SS‬ت‪ ،‬کسی که اگر چ‪SS‬یزی را اراده نم‪SS‬وده به او بگوی‪SS‬د‪« :‬ب‪SS‬اش»‪،‬‬
‫وجود‪ S‬خواهد ی‪SS‬افت‪ ،‬احس‪SS‬اس ن‪SS‬اتوانی در برابر منش‪SS‬اء و دارن‪SS‬دة همة توانه‪SS‬ا‪ ،‬احس‪SS‬اس‬
‫بیچ‪SS‬یزی‬‫نادانی‪ 1‬در مقابل کسی که علمش بر هر چ‪SS‬یزی احاطه دارد‪ ،‬احس‪SS‬اس فقر و ‌‬
‫در برابر مظهر تمام داشتنها‪ S‬و بی‌نیازی‌ها و خالصه احس‪SS‬اس عب‪SS‬ودیت مطلق مخل‪SS‬وق‬
‫فانی فقیر در مقابل ربوبیت آفرینشگر ازلی و ابدی مالک هر چیز و گردانن‪SS‬دة هرک‪SS‬ار‬
‫و جریانی!‬
‫هر چه ش‪SS‬ناخت آدمی نس‪SS‬بت به خ‪SS‬ود و پروردگ‪SS‬ارش‪ S‬ف‪SS‬زونی یاب‪SS‬د‪ ،‬این احساس‪SS‬ات‬
‫جهتگ‪SS‬یریش به‬
‫‌‬ ‫وضوح‪ S‬و قوت افزونتری‪ S‬پی‪SS‬دا می‌کنن‪SS‬د‪ S.‬در نتیجه اعتم‪SS‬ادش به خ‪SS‬دا و‬
‫سوی او ت‪SS‬وکلش بر او و فروت‪SS‬نی‌اش در برابر وی و اس‪SS‬تمدادش از او و درخواست و‬
‫نیایش و انابه‌اش بیشتر‪ S‬و قویتر می‌شود‪ S.‬اگر هم ارزش خود و مق‪SS‬ام پروردگ‪SS‬اریش را‬
‫درک نکند‪ ،‬این احساسات در او نمی‌میرند بلکه منحرف‪ S‬و دگرگ‪SS‬ون می‌ش‪SS‬وند و او به‬
‫ن‪SS‬اگزیر‪ S‬خ‪SS‬دایی می‌جوید تا به او روی آورد و خض‪SS‬وع نمای‪SS‬د‪ ،‬هر چند که خ‪SS‬ود این را‬
‫نفهمد و اسمش را خضوع‪ S‬و تسلیم نگذارد و مقصود خویش را خدا و معبود‪ S‬نخواند‪.‬‬

‫‪ -‬انسان از راز و حکمت حوادثی که در حال حاضر برایش اتفاق می‌افتند‪ S‬ناآگاه اس‪SS‬ت و نمی‌دان‪SS‬د‬ ‫‪1‬‬

‫که آینده چه چیزی برایش تدارک دیده است؟ و فردا چه روی خواه‪SS‬د داد؟ کی خواه‪SS‬د م‪SS‬رد؟ کج‪SS‬ا‬
‫می‌میرد؟ پس از مرگ چه پیش خواهد آمد؟ و بسیاری از این قبیل موضوعات‪.‬‬
 ‫‪35‬‬ ‫مفهوم واقعي‪ S‬عبادت در اسالم‬

‫دوم این‌که‪ :‬این التزام و پایبندی از دلی سرشار‪ S‬از محبت خدا برخیزد‪ S،‬زیرا که در‬
‫هستی چیزی دوست داشتنی‌تر از خ‪SS‬دا وج‪SS‬ود‪ S‬ن‪SS‬دارد‪ ،‬ب‪SS‬رای این‌که او ص‪SS‬احب فضل و‬
‫احس‪SS‬ان است و انس‪SS‬ان را که چ‪SS‬یزی نب‪SS‬ود‪ ،‬آفرید و همة پدی‪SS‬ده‌های زمین را بخ‪SS‬اظر‪ S‬او‬
‫ایج‪SS‬اد نم‪SS‬ود‪ ،‬نعمته‪SS‬ای ظ‪SS‬اهری و ب‪SS‬اطنی‪ S‬خ‪SS‬ود را ب‪SS‬رایش کامل گردانید و او را در‬
‫بهترین شکل و ترکیب و توازن پدید آورد و بر بس‪SS‬یاری از مخلوق‪SS‬ات خ‪SS‬ود ب‪SS‬زرگی‪ S‬و‬
‫برتری‪ S‬بخشید‪ .‬از طیبات و نعمتهای پاکیزه به او روزی داد‪.‬‬
‫او را سخن گفتن آموخت و در زمین جانشین س‪SS‬اخت و از روح خ‪SS‬ویش در او دمید‬
‫و فرش‪SS‬تگان‪ S‬را به س‪SS‬جده‌اش واداش‪SS‬ت‪ .‬با این همه چه کسی از خ‪SS‬دا دوست‌داش‪SS‬تنی‌تر‪S‬‬
‫است؟ و اگر انسان خدا را دوست ندارد‪ ،‬پس چه کسی را دوست بدارد؟‬
‫اس‪SSS‬اس محبت خداوند متع‪SSS‬ال را آگ‪SSS‬اهی از فضل و نعمت و نیکی و رحمت او و‬
‫احساس جمال و کم‪SS‬الش تش‪SS‬کیل می‌ده‪SS‬د‪.‬اگر‪ S‬کسی احس‪SS‬ان را دوست دارد‪ ،‬ص‪SS‬احب و‬
‫بخش‪SS‬ندة آن اوست و اگر زیب‪SS‬ائی را دوست دارد‪ ،‬مص‪SS‬در‪ S‬زیب‪SS‬ائی اوست و اگر کسی‬
‫طالب کمال است‪ ،‬کمال حقیقی جز در خدا متص‪SS‬ور‪ S‬نیست و اگر کسی خ‪SS‬ود را دوست‬
‫می‌دارد‪ ،‬بداند که آفریننده و پدیدآورنده‌اش خداوند می‌باشد‪S.‬‬
‫کسی که خدا را بشناسد‪ ،‬دوستش می‌دارد‪ S‬و به اندازة درجة ش‪SS‬ناخت خ‪SS‬ویش محبت‬
‫پیدا می‌کند‪ .‬به همین دلیل محبت پیامبرص نسبت به خ‪S‬دا از همه زی‪S‬ادتر ب‪S‬ود زی‪S‬را که‬
‫معرفت باالتری‪ S‬نسبت به او داشت و نماز مایة آرامش وی ب‪SS‬ود زی‪SS‬را که ع‪SS‬الم ارتب‪SS‬اط‪S‬‬
‫مستقیم قلبی با خدا می‌بود‪ ،‬دردعایش از خداوند شوق‪ S‬دیدار و ل‪SS‬ذت تماش‪SS‬ای‪ S‬وجه الهی‬
‫را می‌طلبید و هنگام قضاوت میان بازماندن در دنیا و یا پیوستن به پروردگار‪ S‬خ‪SS‬ویش‬
‫می‌گفت‪ :‬دوست گرامی و بلندمرتبه را برمی‌گزینم!‬
‫غزالی در رد نظریة علمای کالم یا برخی ازآن‪SS‬ان که گم‪SS‬ان کرده‌ان‪SS‬د‪ ،‬محبت حقیقی‬
‫از طرف بن‪SS‬ده نس‪SS‬بت به خ‪SS‬دا قابل تص‪SS‬ور نیست و گفته‌اند ک‪SS‬ه‪ :‬مع‪SS‬نی حبّ خداوند فقط‬
‫کوشابودن در اط‪SS‬اعت او می‌باشد‪ S‬و حقیقت حب جز نس‪SS‬بت به همجنس و ش‪SS‬بیه امک‪SS‬ان‬
‫ن‪SS‬دارد‪ ،‬پاسخ مفص‪SS‬لی داده‪1‬و در کت‪SS‬اب «اإلحی‪SS‬اء» خ‪SS‬ود با بی‪SS‬ان این که شایس‪SS‬تة محبت‬
‫کامل با تم‪SS‬ام اش‪SS‬کال و علل و ش‪SS‬رایط آن‪ ،‬تنها خداوند‪ S‬یگانه اس‪SS‬ت‪ ،‬ب‪SS‬رای محبت پنج‬
‫علت برشمرده است‪ ،‬بدین‌ترتیب‪:‬‬
‫‪ -1‬دوست داشتن آدمی وجود و کمال و پایداری خویش را‪.‬‬
‫‪ -2‬دوست داشتن کسی که در استمرار‪ S‬وجود و بقاء و رفع خطرات م‪SS‬ؤثر می‌باشد‪S‬‬
‫و نیکی نموده است‪.‬‬
‫‪ -3‬دوست داشتن کسی که به مردم نیکی می‌کند هر چندبه خ‪SS‬ود ف‪SS‬رد نیکی ننم‪SS‬وده‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪ -4‬دوست داشتن چ‪SS‬یزی که در ذات خ‪SS‬ویش زیباس‪SS‬ت‪ .‬یک پدی‪SS‬دة ظ‪SS‬اهری‪ S‬باشد یا‬
‫باطنی‪S.‬‬

‫‪ -‬هم چنانکه عالمه ابن قیم نیز به آن پاسخ گفته و در کتاب «روضه المحبین» خویش‪ ،‬ب‪SS‬ا بیش از‬ ‫‪1‬‬

‫هشتاد طریق‪ ،‬نادرستی عقیده‌شان را آشکار نموده است‪.‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪36‬‬
‫اسالم‬

‫‪ -5‬دوست داشتن کسی که با انسان رابطه‌ای نهانی دارد‪.‬‬

‫هنگ‪SS‬امی که این ش‪SS‬رایط در کسی ف‪SS‬راهم گردید‪ S‬خ‪SS‬واهی نخ‪SS‬واهی محبت دوبرابر‬
‫می‌شود‪ S‬همانطور که اگر انسان فرزندی‪ S‬زیباروی‪ ،‬نیکخوی‪ ،‬دانشمند‪ ،‬عاقبت‌اندیش و‬
‫نیکوکار‪ S‬داشته باشد‪ ،‬واجد نهایت محبوبیّت خواهد بود و شدت محبت پس از گردآمدن‬
‫این ویژگیه‪SS‬ا‪ ،‬به ش‪SS‬دت و ق‪SS‬درت خص‪SS‬لتهای‪ S‬مزب‪SS‬ور‪ S‬بس‪SS‬تگی خواهد داش‪SS‬ت‪ .‬اگر این‬
‫ویژگیها در ب‪SS‬االترین درجة کم‪SS‬ال ق‪SS‬رار‪ S‬داش‪SS‬تند محبت مربوطه ن‪SS‬یز دارای ب‪SS‬االترین‬
‫درجه خواهد بود‪.‬‬
‫غزالی به تفصیل بیان داشته است که اجتماع تم‪SS‬امی این ش‪SS‬رایط و عوامل محبت و‬
‫کمال آنها جز در خدای تعالی قابل تصور‪ S‬نیس‪SS‬ت‪ ،‬پس محبت حقیقی ن‪SS‬یز شایس‪SS‬تة کسی‬
‫غیر از خداوند متعال نمی‌باشد‪.‬‬
‫در این جا مجال بازگفتن توضیحات‪ S‬غزالی نیس‪SS‬ت‪ .‬بن‪SS‬ابراین به گوش ‪S‬ه‌ای از س‪SS‬خن‬
‫وی دربارة سبب اول محبت اکتفا می‌کنیم‪ S‬که می‌گوید‪S:‬‬
‫«سبب و علت اول‪ ،‬یعنی حب انسان نسبت به خود و بقا و کم‪SS‬ال و پای‪SS‬داری‪ S‬وج‪SS‬ود‪S‬‬
‫خویش و تنفر از هالکت و نابودی‪ S‬و کمبود‪ S‬و موانع کم‪SS‬ال‪ ،‬خص‪SS‬لت ط‪SS‬بیعی‪ S‬و فط‪SS‬ری‬
‫هر موج‪SS‬ود زن‪SS‬ده‌ای است که پیوس‪SS‬ته با آن هم‪SS‬راه است و همین خ‪SS‬ود‪ ،‬مس‪SS‬تلزم‪ S‬نه‪SS‬ایت‬
‫محبت نسبت به خدای تعالی می‌باشد»‪.‬‬
‫«زیرا هر کسی خود و پروردگار‪ S‬خ‪SS‬ود را بشناس‪SS‬د‪ ،‬درمی‌یابد که وج‪SS‬ود‪ S‬او از ذات‬
‫خ‪SS‬ودش نیست بلکه وج‪SS‬ود ذات او و اس‪SS‬تمرار‪ S‬هس‪SS‬تی و کم‪SS‬ال وج‪SS‬ودش از خ‪SS‬دا و در‬
‫جهت ارادة خدا و متکی به خداست‪ .‬ایجادکننده‪ ،‬هستی‌بخش‪ ،‬تکامل‌دهن‪SS‬دة وج‪SS‬ود او از‬
‫طریق‪ S‬پدیدآوردن صفات کمال و اسباب نیل بدانها و هدایت به طرز‪ S‬استفاده از اس‪SS‬باب‬
‫مزبور‪ S،‬خداست‪ .‬وگرنه هیچ بن‪SS‬ده‌ای بخ‪SS‬ودی خ‪SS‬ود‪ ،‬وج‪SS‬ود ن‪SS‬دارد بلکه ن‪S‬ابودی‪ S‬و ع‪SS‬دم‬
‫ص‪SS‬رف‪ S‬اس‪SS‬ت‪ .‬و اگر فضل و م‪SS‬رحمت خ‪SS‬دا نباش‪SS‬د‪ ،‬بالفاص‪SS‬له هالک می‌ش‪SS‬ود و در‬
‫صورتی که خداوند تکمیل خلقت او را نخواه‪SS‬د‪ ،‬وج‪SS‬ودش ن‪SS‬اقص خواهد ب‪SS‬ود‪ .‬خالصه‬
‫این که در هستی‪ ،‬به جز خداوند قیوم‪ S‬که پاینده ذات خ‪SS‬ویش ب‪SS‬وده تم‪SS‬ام چیزه‪SS‬ای‪ S‬دیگر‬
‫قائم بدو می‌باشند‪ S،‬چیزی که متکی بر خود باش‪SS‬د‪ ،‬وج‪SS‬ود‪ S‬ن‪SS‬دارد‪ .‬بن‪SS‬ابراین اگر ش‪SS‬خص‬
‫عارف خ‪SS‬ود را‪ ،‬که وج‪SS‬ودش‪ S‬از دیگ‪SS‬ری گرفته ش‪SS‬ده است دوست ب‪SS‬دارد‪ ،‬حتما هس‪SS‬تی‬
‫دهنده و استمرار بخشندة وج‪SS‬ود‪ S‬خ‪SS‬ود را ن‪SS‬یز در ص‪SS‬ورتی که وی را پدید آورن‪SS‬دة برپا‬
‫دارندة قائم برخود بداند‪ ،‬دوست خواهد داشت‪ .‬اگر او دوست نداشته باشد‪ ،‬بخ‪SS‬اطر‪ S‬این‬
‫است که خود و پروردگار‪ S‬خود را نشناخته است‪ .‬زیرا که محبت نتیجة معرفت اس‪SS‬ت‪،‬‬
‫با نابودی آن‪ ،‬نابود و با ض‪SS‬عف و ق‪SS‬وتش‪ ،‬ق‪SS‬وی‪ S‬یا ض‪SS‬عیف می‌ش‪SS‬ود‪ .‬از این جاست که‬
‫حسن بص‪SS‬ری‪ /‬گفته اس‪SS‬ت‪ :‬هر کس پروردگ‪SS‬ارش‪ S‬را بشناس‪SS‬د‪ ،‬دوس‪SS‬تش‪ S‬می‌دارد و هر‬
‫کس دنیا را بشناسد در آن زهد می‌ورزد‪S.‬‬
 ‫‪37‬‬ ‫مفهوم واقعي‪ S‬عبادت در اسالم‬

‫چگونه می‌توان تصور نمود که انسان خویش‪SS‬تن را دوست ب‪SS‬دارد ولی خ‪SS‬دایی را که‬
‫دوام وجودش‪ S‬وابسته به او است‪ ،‬دوست نداشته باشد‪ .‬بدیهی است که ش‪SS‬خص آفت‪SS‬ابزده‬
‫وق‪SS‬تی‪ S‬که س‪SS‬ایه را دوست می‌دارد‪ ،‬درخت‪SS‬انی را که س‪SS‬ایه به آنها مرب‪SS‬وط‪ S‬و وابس‪SS‬ته‬
‫می‌باشد‪ S‬نیز دوست می‌دارد‪ .‬هر آنچه درجهان هستی وجود دارد‪ ،‬نسبت به قدرت خ‪SS‬دا‬
‫همچون سایه نس‪S‬بت به درخت‪ ،‬و روش‪S‬نائی‪ S‬نس‪S‬بت به خورش‪S‬ید‪ S‬اس‪S‬ت‪ .‬همه موج‪S‬ودات‬
‫نش‪SS‬انة ق‪SS‬درت خ‪SS‬دا و هس‪SS‬تی آنها ت‪SS‬ابع هس‪SS‬تی اوس‪SS‬ت‪ ،‬همانگونه که وج‪SS‬ود ن‪SS‬ور‪ ،‬ت‪SS‬ابع‬
‫خورشید و وجود سایه‪ ،‬تابع درخت می‌باشد‪.»S‬‬
‫بنابراین محبت خداوند برای هر کسی که خود و پروردگار خ‪SS‬ود را ش‪SS‬ناخته باش‪SS‬د‪،‬‬
‫الزم است‪.‬‬
‫اما باید دانست که ادع‪SS‬ای محبت خ‪SS‬دا ب‪SS‬دون تحقق بخش‪SS‬یدن به عنصر (ش‪SS‬رط) اول‬
‫یعنی پیروی‪ S‬و پایبندی‪ S‬به محت‪SS‬وای رس‪SS‬الت پی‪SS‬امبران خ‪SS‬دا‪ ،‬خطرن‪SS‬اک است و منجر به‬
‫گم‪SS‬راهی می‌‌ش‪SS‬ود‪ S.‬مانند روش یهودی‪SS‬ان و مس‪SS‬یحیانی‪ S‬که با وج‪SS‬ود‪ S‬انح‪SS‬راف از احک‪SS‬ام‬
‫کتابهای‪ S‬آسمانی و دعوت پیامبران خدا‪ ،‬گفتن‪SS‬د‪ :‬ما فرزند‪ S‬و رفیق‪ S‬او هس‪SS‬تیم و س‪SS‬خن را‬
‫از جایگاه و محتوای اصلی آن خارج نموده از راه مستقیم روی‪ S‬گردانیدند‪S.‬‬
‫بنابراین تحقق دو عنصر و شرط‪ ،‬همراه با یک‪SS‬دیگر‪ ،‬در عب‪SS‬ادت ض‪SS‬روری اس‪SS‬ت‪:‬‬
‫«نهایت خضوع برای خدا» و «نهایت درجة محبت برای خدا» چنانکه ابن تیمیه ‪ /‬بیان‬
‫داشته است‪.‬‬

‫اشتباه دو گروه از فهم عبادت‬

‫بیان فوق‪ S‬دربارة عبادت‪ ،‬اشتباه دو گروه را تصحیح می‌کند‪:‬‬
‫اول گروهی که در اظه‪S‬ار محبت آنچن‪S‬ان زی‪S‬اده‌روی کرده‌اند که خ‪S‬ود را به ن‪S‬وعی‬
‫حماقت و ادعایی مغایر با ش‪SS‬رط عب‪SS‬ودیت که بن‪SS‬ده را بن‪SS‬احق در س‪SS‬لک رب‪SS‬وبیت ق‪SS‬رار‬
‫میدهد‪ ،‬گرفتار‪ S‬ساخته‌اند‪.‬‬‫‌‬
‫مثال یکی از اینها را می‌بی‪SS‬نی که ادعاه‪SS‬ایی فراتر از مق‪SS‬ام پی‪SS‬امبران و رس‪SS‬والن‪،‬‬ ‫ً‬
‫م‪SS‬ردم ع‪SS‬ادی که هیچ! دارد‪ ،‬یا از خ‪SS‬دا چ‪SS‬یزی می‌طلبد که در خ‪SS‬ور هیچ‌کس‪ ،‬ح‪SS‬تی‬
‫پیامبران نیست! ابن تیمیه می‌گوید‪S:‬‬
‫«این پدی‪SS‬ده‌ای است که بس‪SS‬یاری‪ S‬از ش‪SS‬یوخ (یع‪SS‬نی بزرگ‪SS‬ان تص‪SS‬وف) در آن ف‪SS‬رو‪S‬‬
‫غلتیده‌اند و علت آن‪ ،‬ضعف تحقق عبودیتی است که پیامبران بیان نموده‪ ،‬ح‪SS‬دود آن را‬
‫با امر و نهی خود معین کرده‌اند بلکه می‌توان گفت که علت آن‪ ،‬ضعف عقلی است که‬
‫بنده‪ ،‬واقعیت خ‪SS‬ویش را با آن در می‌یاب‪SS‬د‪ S.‬وق‪SS‬تی که عقل ن‪SS‬اتوان گردید‪ S‬و آگ‪SS‬اهی دی‪SS‬نی‬
‫کاهش پذیرفت و در نفس آدمی‪ ،‬محبت بی‌جهت و ناآگاه‪SS‬انه‌ای وج‪SS‬ود‪ S‬داش‪SS‬ت! حم‪SS‬اقت‬
‫نفس آدمی گسترش می‌یاب‪SS‬د‪ ،‬همانگونه که انس‪SS‬انی با وج‪SS‬ود حم‪SS‬اقت و جهل خ‪S‬ویش در‬
‫محبت یک ف‪SS‬رد پیش می‌رود‪ S‬و همین ب‪SS‬اعث انزج‪SS‬ار‪ S‬محب‪SS‬وب از او و ح‪SS‬تی تنبیه وی‬
‫می‌گردد‪S.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪38‬‬
‫اسالم‬

‫بس‪SS‬یاری از س‪SS‬الکان م‪SS‬دعی محبت خ‪SS‬دا‪ ،‬کاره‪SS‬ایی‪ S‬ناشی از جهل نس‪SS‬بت به دین در‬
‫پیش گرفته‌اند کارهایی از قبیل بیرون رفتن از حدود خ‪SS‬دا و زیر پا نه‪SS‬ادن حق‪SS‬وق او و‬
‫دعویهای باطل و بی‌اس‪SS‬اس‪ .‬مانند س‪SS‬خن بعضی از آنها ک‪SS‬ه‪« :‬من از آن‬ ‫‌‬ ‫به خود بستن‬
‫مریدی‪ S‬که احدی را در جهنم گذاشته‪ ،‬ترک نماید‪ ،‬بیزارم‪ »S‬و دیگ‪SS‬ری‪ S‬گفته اس‪SS‬ت‪« :‬هر‬
‫یک از مریدان من که احدی از مؤمنان را درجهنم ترک کند مورد‪ S‬تنفر من است»‪.‬‬
‫اولی مرید خ‪SSSS‬ود را مس‪SSSS‬ئول درآورد‪ S‬همة جهنمی‌ها از آتش ق‪SSSS‬رار‪ S‬داده و دومی‪S‬‬
‫مریدش را مأمور جلوگیری از دخول اهل کبائر به جهنم کرده است‪.‬‬
‫بعضی دیگر از آنان می‌گوین‪SS‬د‪ :‬چ‪SS‬ون روز قی‪SS‬امت ف‪SS‬را رس‪SS‬د‪ ،‬خیمة من روی جهنم‬
‫برافراشته می‌شود‪ S‬تا هیچ‌کس در آن وارد نشود‪ ،‬و نمونه‌هایی از این سخنان از برخی‬
‫ش‪S‬یوخ مع‪S‬روف‪ S‬نقل می‌ش‪S‬ود‪ ،‬ح‪S‬ال یا چ‪S‬نین مزخرف‪SS‬اتی‪ S‬را گفته‌اند و یا بر آن‪S‬ان دروغ‬
‫بسته شده است‪.‬‬
‫نظیر این چیزها در حالت هستی و غلبة فناء که قوة تشخیص انسان از ک‪SS‬ار می‌افتد‪S‬‬
‫و یا آنقدر ضعیف می‌ش‪SS‬ود‪ S‬که انس‪SS‬ان نمی‌داند چه می‌گوید‪ ،‬به وق‪SS‬وع می‌پیون‪SS‬دد‪ .1‬ب‪SS‬دین‬
‫جهت که بعضی از آنها پس از بخ‪SSSS‬ود آم‪SSSS‬دن از آن گفته‌ها اس‪SSSS‬تغفار می‌کنند‪ S‬ولی آن‬
‫شیوخی‪ S‬که در اس‪SS‬تماع قص‪SS‬اید مملو از حب و ش‪SS‬وق‪ S‬و مالمت و نک‪SS‬وهش و ش‪SS‬یفتگی‪،‬‬
‫زی‪SS‬اده‌روی‪ S‬می‌کنن‪SS‬د‪ ،‬هدفش‪SS‬ان همین چیزهاس‪SS‬ت‪ .‬ب‪SS‬رای این که اینگونه عوام‪SS‬ل‪ ،‬هر‬
‫احس‪SS‬اس ع‪SS‬اطفی را به هر ص‪SS‬ورتی که باش‪SS‬د‪ ،‬در دل برمی‌انگ‪SS‬یزد‪ S.‬و به همین دلی‪SS‬ل‪،‬‬
‫خداوند‪ S‬امتحانی برای آزمایش دوستداران خود قرار‪ S‬داده و گفته است‪:‬‬
‫﴿‪( ﴾        ‬آل‬
‫عمران‪.)31/‬‬
‫«بگو (ای پیغمبر)‪ :‬اگر خدا را دوست می‌دارید مرا پیروی کنید که خدا شما را‬
‫دوست دارد»‪.‬‬
‫بن‪SS‬ابراین کسی جز آن‪SS‬ان که پ‪SS‬یرو رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص می‌باش‪SS‬ند‪ S،‬دوس‪SS‬تدار خ‪SS‬دا نیس‪SS‬ت‪،‬‬
‫پیروی‪ S‬از رسول خداص نیز فقط با تحقق بندگی و عبودیت‪ ،‬انجام‌پذیر‪ S‬است و حال آن‬
‫که بسیاری‪ S‬از مدعیان محبت از آیین و روش پیامبرص خارج می‌شوند‪ S‬و حالتهایی‪ S‬را‬
‫ادعا می‌کنند که این بحث گنجایش ذکر آنها را ندارد‪ .‬حتی یکی از آنان‪ ،‬برداشته شدن‬
‫تکلیف و حالل ش‪SS‬دن ح‪SS‬رام ب‪SS‬رای خ‪SS‬ود و چیزه‪SS‬ای دیگ‪SS‬ری مخ‪SS‬الف ش‪SS‬ریعت و س‪SS‬نت‬
‫رسول‪S‬ص و پیروی‪ S‬از او را مدعی می‌گردد‪.‬‬

‫‪ -‬مالحظه می‌کنید‪ S‬که ابن تیمیه این اش‪SS‬خاص را ب‪SS‬ا وج‪SS‬ود اهمیت حرفهایش‪SS‬ان‪ ،‬تکف‪SS‬یر ننم‪SS‬وده‪ ،‬ب‪SS‬ا‬ ‫‪1‬‬

‫توجه به حساسیت و بزرگی تکفیر‪ ،‬چنانکه در کتاب جداگانه‌ای توض‪SS‬یح خ‪SS‬واهیم داد و این عم‪SS‬ل‬
‫را به عذر غلبه احوال بر وجود آنان نسبت داده است‪.‬‬
 ‫‪39‬‬ ‫مفهوم واقعي‪ S‬عبادت در اسالم‬

‫خداوند‪ ،‬اساس محبت خود و رسولشص را جهاد در راه او ق‪SS‬رار‪ S‬داده اس‪SS‬ت‪ .‬جه‪SS‬اد‬
‫در برگیرندة کمال محبت نسبت به چیزهایی‪ S‬که خدا خواسته است و کمال تنفر از آنچه‬
‫که او نپسندیده است‪ ،‬می‌باش‪SS‬د‪ S.‬به همین جهت درب‪SS‬ارة وی‪SS‬ژگی‪ S‬دوس‪SS‬تداران و محبوب‪SS‬ان‬
‫خود گفته است‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪(﴾       ‬مائده‪/‬‬
‫‪.)54‬‬
‫«بر مؤمن‪SS‬ان ف‪SS‬روتن و بر ك‪SS‬افران درش‪SS‬تخويند‪ ،‬در راه خ‪SS‬دا جه‪SS‬اد مىكنند و از‬
‫سرزنش هيچ سرزنش كنندهاى نمىهراسند»‪.‬‬
‫بنابراین محبت این امت نسبت به خدا از محبت پیشینیان و بندگیشان از بن‪SS‬دگی آنها‬
‫کاملتر بوده است‪ .‬کاملترین افراد این امت نیز اصحاب محمدص می‌باش‪SS‬ند‪ S‬و هر کسی‬
‫به آنان شبیه‌تر باشد در این زمینه کاملتر است»‪.1‬‬
‫دوم کسانی که در فهم حقیقت عبادت به خطا رفته‌اند‪.‬‬
‫این گروه خیال می‌کنند‪ S‬که محبت با ادب بندگی منافات دارد و با ترس و خوف بنده‬
‫در برابر خدا نمی‌سازد و چنین می‌پندارند‪ S‬که محبت از سوی مخل‪SS‬وق‪ S‬نس‪SS‬بت به خ‪SS‬الق‬
‫امکان ندارد و وظیفة او تنها فرمانبرداری و خضوع است‪.‬‬
‫اما حقیقت آن است که محبت منافاتی با ت‪SS‬رس و خ‪SS‬وف ن‪SS‬دارد و خ‪SS‬وف چنانکه ابن‬
‫تیمیه گفته است‪ 2‬الزمة محبت می‌باشد‪ ،‬برای این که نزد قلب سلیم‪ ،‬چیزی شیرین‌تر‪ S‬و‬
‫گواراتر‪ S‬و مطلوبتر و بهتر از حالوت ایمانی متضمن بن‪SS‬دگی و محبت خ‪SS‬دا و اخالص‬
‫عقیده برای او‪ ،‬وجود ن‪SS‬دارد و این مقتضی گ‪SS‬رایش دل به س‪SS‬وی خداوند‪ S‬و بازگشت آن‬
‫با خوف و رعب و هراس به سوی اوست‪ .‬چنانکه فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪(﴾       ‬ق‪/‬‬
‫‪.)33‬‬
‫«كسى كه در نهان از [خداوند] رحمان بترسد و با دلى توبه كار پيش آيد»‪.‬‬
‫چرا که دوست دارنده‪ ،‬از نابودی‪ S‬مطل‪SS‬وب یا نرس‪SS‬یدن به مقص‪SS‬ود خ‪SS‬ویش هراس‪SS‬ان‬
‫می‌باشد‪ S‬و بنابراین‪ ،‬بندة دوستدار‪ S‬خدا حالتی می‪SS‬ان بیم و امید خواهد داش‪SS‬ت‪ ،‬همچنانکه‬
‫می‌گوید‪S:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪( ﴾      ‬اسراء‪.)57 /‬‬

‫‪ -‬العبودی‪S‬ة‪ ،‬ص ‪.131-128‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬العبودی‪S‬ة‪ ،‬ص ‪.140‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪40‬‬
‫اسالم‬

‫«كس‪SSS‬انى كه [ك‪SSS‬افران] آن‪SSS‬ان را [به نيايش] مىخوانن‪SSS‬د‪[ ،‬خ‪SSS‬ود] هر ك‪SSS‬دام كه‬

‫نزديكترن‪SS‬د‪ ،‬به س‪SS‬وى پروردگارش‪SS‬ان وس‪SS‬يله [تق‪S‬رّب] مىجوين‪SS‬د‪ .‬و به رحمت او‬
‫اميد مىدارند و از عذابش بيمناكند‪ .‬بى گمان بايد از عذاب پروردگارت بر حذر‬
‫بود»‪.‬‬
‫ابن قیم در چند ج‪SSS‬ای رس‪SSS‬الة «العبودية» تأکید می‌کند که محبت ج‪SSS‬زء جدانش‪SSS‬دنی‪S‬‬
‫حقیقت عبودیت است‪ ،‬او می‌گوید‪« :‬لفظ عبودیت دربرگیرندة کمال محبت می‌باش‪SS‬د‪ .‬به‬
‫دلی که پرستندة محبوب باشد‪ ،‬می‌گویند‪ :‬قلب متیم‪ ،‬و تتیم یعنی تعبد‪ ،‬تیم‌هللا‪ ،‬یعنی خ‪SS‬دا‬
‫را عبادت کرد و این در صورت کامل خود برای ابراهیم و محمدص حاصل گردید‪.»S‬‬
‫در جای دیگری‪ S‬می‌گوید‪:‬‬
‫«دین حق‪ ،‬همان تحقق بخشیدن به عبودیت خ‪S‬دا به تم‪S‬ام مع‪S‬نی می‌باشد و مفه‪S‬ومش‬
‫حصول کامل محبت خداست‪ .‬به میزانی که عبودیت کامل گردد‪ ،‬محبت بنده نس‪SS‬بت به‬
‫خدا و محبت پروردگار نسبت به بنده‌اش نیز کمال می‌پ‪SS‬ذیرد‪ S‬و نقص‪SS‬ان آن‪ ،‬ک‪SS‬اهش این‬
‫را در پی خواهد داشت‪ .‬بدین ترتیب تا وقتی که محب‪SS‬تی ب‪SS‬رای غ‪SS‬یر خ‪SS‬دا در دل باش‪SS‬د‪،‬‬
‫عبودیتی نیز برای غیر خدا وجود خواهد داشت و اگر عبودیتی برای غیر خ‪SS‬دا باش‪SS‬د‪،‬‬
‫محبتی نیز متناسب با آن‪ ،‬برای غیر خدا موجود خواهد بود‪.‬‬
‫هر محب‪SSS‬تی که به خ‪SSS‬اطر خ‪SSS‬دا نباش‪SSS‬د‪ ،‬نادرست و بی‌پایه است و هر عملی که در‬
‫جهت ن‪SS‬زدیکی‪ S‬به او نباش‪SS‬د‪ ،‬باطل اس‪SS‬ت‪ ،‬زی‪SS‬را که دنیا ملع‪SS‬ون و پدی‪SS‬ده‌های دنی‪SS‬وی در‬
‫صورت‪ S‬عدم تعلق به خدا منفور می‌باشد و چیزی متعلق به خدا نتواند ب‪SS‬ود مگر آن که‬
‫مورد‪ S‬پسند خدا و رسول خداص قرار‪ S‬گرفته و مشروع‪ S‬باشد‪.‬‬
‫همچنین هر عملی که مقصود از آن غیرخ‪SS‬دا و یا مخ‪SS‬الف احک‪SS‬ام خ‪SS‬دا باش‪SS‬د‪ ،‬از آن‬
‫خدا نیست‪ .‬اصوالً هر چیزی ب‪S‬رای آن که متعلق به خ‪S‬دا و در جهت او باش‪S‬د‪ ،‬مس‪S‬تلزم‬
‫این دو ویژگی‪ S‬است‪:‬‬
‫یکی این که ب‪SS‬رای خ‪SS‬دا باشد و دیگر این با محبت خ‪SS‬دا و رس‪SS‬ول‪S‬ص بس‪SS‬ازد و این‬
‫همان است که واجب و مستحب نامیده می‌شود‪.‬‬
‫برخی از گذشتگان‪ ،‬منکر حقیقت محبت نگردیده و تنها ادعای محبت و زیاده‌روی‪S‬‬
‫در این دعوی را تا آن جا که شایستة مقام بن‪SS‬دگی و جالل پروردگ‪SS‬اری نباش‪SS‬د‪ ،‬م‪SS‬ردود‪S‬‬
‫ش‪SS‬مرده‌اند‪ .‬چنانکه در س‪SS‬خنان منق‪SS‬ول از دس‪SS‬ته اول که قبالً اش‪SS‬اره ک‪SS‬ردیم‪ S‬به چ‪SS‬نین‬
‫ادعاهایی برمی‌خوریم‪.‬‬
‫بعضی از علم‪SSS‬ای کالم‪ ،‬محبت را در حق خ‪SSS‬دا ج‪SSS‬ایز نمی‌دانند و آنچه را که در‬
‫کت‪S‬اب و س‪S‬نت در این م‪S‬ورد‪ S‬آم‪S‬ده اس‪S‬ت‪ .‬به چیزه‪S‬ایی از این قبیل توجیه نموده‌اند ک‪S‬ه‪:‬‬
‫منظور‪ S‬از آن‪ ،‬اطاعت اس‪SS‬ت‪ .‬زی‪SS‬را بن‪SS‬دگی فقط با اظه‪SS‬ارکوچکی‪ S‬و خض‪SS‬وع در برابر‬
‫خداوند‪ S‬متعال امکان‌پذیر است و نه چیز دیگر»‪.‬‬
 ‫‪41‬‬ ‫مفهوم واقعي‪ S‬عبادت در اسالم‬

‫ابن قیم در پاسخ گ‪SS‬روه ف‪SS‬وق پس ازگوش‪SS‬زد این که دوس‪SS‬تی و محبت خ‪SS‬دا‪ ،‬هم‪SS‬ان‬
‫حصول عبودیت اوست‪ ،‬می‌گوید‪S:‬‬
‫«گروهی‪ S‬به خاطر منحصر‪ S‬پنداش‪SS‬تن بن‪SS‬دگی در خض‪SS‬وع و خ‪SS‬واری ب‪SS‬دون محبت و‬
‫اعتق‪SS‬اد به این که در محبت ن‪SS‬وعی گ‪SS‬رایش به خواهش‪SS‬های‪ S‬نفس‪SS‬انی یا اظهارخض‪SS‬وعی‪S‬‬
‫غیرقابل پذیرش مقام ربوبیت وجود‪ S‬دارد‪ ،‬به خطا رفته‌اند‪ .‬از ذوالن‪SS‬ون‪ 1‬نقل ش‪SS‬ده است‬
‫که وقتی نزد او از مسأله محبت سخن رفت‪ ،‬گفت‪ :‬از این مسأله گفتگو نکنید تا نف‪SS‬وس‬
‫آن را نشنوند‪ S‬و مدعی نگردند‪.‬‬
‫بعضی از اشخاص اهل معرفت و دانش نیز از همنشینی با افرادی که بدون داش‪SS‬تن‬
‫خ‪SS‬وف‪ ،‬دم از محبت می‌زنن‪SS‬د‪ ،‬اک‪SS‬راه ورزیده‌ان‪SS‬د‪ ،‬و ب‪SS‬رخی هم گفته‌اند ک‪SS‬ه‪ :‬هر کس‬
‫خداوند‪ S‬را فقط با محبت بن‪SS‬دگی کن‪SS‬د‪ ،‬زن‪SS‬دیق است و هر که با امید خ‪SS‬الی بن‪SS‬دگی کن‪SS‬د‪،‬‬
‫مرجئی‪ ،2S‬و آن که با خ‪SS‬وف تنها بن‪SS‬دگی کن‪SS‬د‪ ،‬ح‪SS‬روری‪ ،3S‬و کسی که بن‪SS‬دگیش هم‪SS‬راه با‬
‫محبت و خوف و امید باشد‪ ،‬مؤمن یکتاپرست‪ S‬می‌باشد‪.‬‬
‫هر آنچه که این اشخاص را وادار نموده است تا پرس‪SS‬تندة خ‪SS‬دا با محبت ص‪SS‬رف‪ S‬را‬
‫بیدی‪SS‬نی متهم نماین‪SS‬د‪ ،‬بلن‪SS‬دپروازی‪ S‬کس‪SS‬انی است که س‪SS‬رانجام‪ S‬کارش‪SS‬ان در‬‫با زندقه و ‌‬
‫ادع‪SS‬ای محبت خ‪SS‬دا منجر به تص‪SS‬ور‪ S‬ح‪SS‬التی از پیوند‪ S‬با خ‪SS‬دا می‌ش‪SS‬ود که در آن ح‪SS‬الت‬
‫تکالیف شرعی در مورد‪ S‬او لغو و بی‌فایده می‌گردند و خی‪SS‬ال می‌کنند‪ S‬که در اثر ک‪SS‬ثرت‬
‫و م‪SS‬داومت عب‪SS‬ادت پروردگ‪SS‬ار‪ S‬به یقین رس‪SS‬یده‌اند و پس از یقین هم که چ‪SS‬یزی مط‪SS‬رح‬
‫نیست! بنابراین‪ ،‬امر و نهی از ایشان برداشته شده و ش‪SS‬رابخواری و ارتک‪SS‬اب معاصی‪S‬‬
‫برایشان جایز می‌گردد!!‬
‫اینها دس‪SS‬ته‌ای هس‪SS‬تند که ام‪SS‬ام غ‪SS‬زالی درموردش‪SS‬ان می‌گوی‪SS‬د‪« :‬در وج‪SS‬وب قتل این‬
‫گروه تردیدی نیست‪ ...‬و کشتن یک چنین کسی از کش‪SS‬تن صد ک‪SS‬افر ب‪SS‬االتر است زی‪SS‬را‬
‫که زیانش به دین بزرگتر می‌باشد‪ S‬و توسط‪ S‬او‪ ،‬بابی از بی‌بند و ب‪SS‬اری گش‪SS‬وده می‌ش‪SS‬ود‪S‬‬
‫که قابل بس‪SSS‬تن نباش‪SSS‬د‪ .‬ض‪SSS‬رر این ب‪SSS‬االتر از کسی است که به ط‪SSS‬ور مطلق طرف‪SSS‬دار‪S‬‬
‫بی‌بندوباری‪ S‬است‪ .‬زیرا حرف او به خ‪SS‬اطر کف‪SS‬رش‪ ،‬ش‪SS‬نیده و پذیرفته نمی‌ش‪SS‬ود‪ S‬اما این‬
‫یک دین را به وس‪SS‬یلة دین وی‪SS‬ران می‌س‪SS‬ازد و بپن‪SS‬دار خ‪SS‬ود‪ ،‬ک‪SS‬اری جز تخص‪SS‬یص یک‬
‫حکم عمومی (با اختصاص دادن همة تکالیف به کسانی که فاقد‪ S‬درجة دینی او هس‪SS‬تند)‬

‫‪ -‬ذوالنون مصری‪ ،‬یکی از عارفان و عابدان و زاهدان معروفی است که در ب‪SS‬اره‌ زه‪SS‬د و اح‪SS‬وال‬ ‫‪1‬‬

‫قلبی سخن بسیار دارد نامش تبان بن ابراهیم از اهالی مصر و نژاد نوبی اس‪S‬ت و ب‪S‬ه س‪S‬ال ‪245‬هـ‬
‫در مصر درگذشت‪.‬‬
‫‪ -‬مرجئه‪ :‬فرقه‌ای که گویا عقیده داشته‌اند که با وجود ایمان‪ ،‬گناه نمی‌تواند ض‪SS‬رر و آس‪SS‬یبی داش‪SS‬ته‬ ‫‪2‬‬

‫باشد همانگونه که با وجود کفر‪ ،‬نیکی وطاعت فایده‌ای ندارد‪.‬‬

‫‪ -‬حروریه‪ :‬منسوب به حروراء‪ ،‬موضعی در عراق که علی ‪ ‬در آن ج‪SS‬ا ب‪SS‬ا خ‪SS‬وارج پیک‪SS‬ار ک‪SS‬رد‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫منظور از حروریت در این جا غالیان و افراطیانی هستند که مسلمان را در صورت ارتکاب گناه‬
‫کبیره‪ ،‬تکفیر می‌کنند‪.‬‬
‫انجام نداده است و چه بسان گمان کند که فقط ظاهر او آلوده به گناه می‌گردد‪ S‬و باطنش‬
‫پاک و مبراست!»‪.1‬‬
‫علی‌رغم این که غزالی در تکفیر این گروه مدعی‪ ،‬توقف‪ S‬نموده بعد از وی کس‪SS‬انی‬
‫همچ‪SS‬ون ابن حجر هیثمی مکی بر او خطا گرفته و کفر اش‪SS‬خاص مزب‪SS‬ور‪ S‬را به خ‪SS‬اطر‬
‫انکار مسلمات و ضروریات دین‪ ،‬قطعی دانسته‌اند‪.2‬‬
‫در این رابطه است که ابن تیمیه ضمن بی‪SS‬ان حقیقت عب‪SS‬ودیت به ذکر ض‪SS‬وابطی‪ S‬که‬
‫بن‪SS‬ده را در حد خ‪SS‬ود حفظ می‌کنند‪ S‬و م‪SS‬انع از انح‪SS‬راف می‌گردن‪SS‬د‪ ،‬توجه نم‪SS‬وده تحت‬
‫عنوان «حجة هللا» چنین می‌گوید‪S:‬‬
‫«فقط آن کسی بن‪SS‬دة خداست که با خرس‪SS‬ندی خ‪SS‬دا‪ ،‬خرس‪SS‬ند‪ S‬و با خشم او خش‪SS‬مگین‬
‫ش‪SSSS‬ود‪ ،‬آنچه را که خ‪SSSS‬دا و رس‪SSSS‬ول‪S‬ص دوست می‌دارد‪ ،‬دوست و آنچه را که خ‪SSSS‬دا و‬
‫رس‪SS‬ول‪S‬ص دش‪SS‬من می‌دارن‪SS‬د‪ S،‬دش‪SS‬من ب‪SS‬دارد و با دوس‪SS‬تان خ‪SS‬دا دوس‪SS‬تی و با دش‪SS‬منان او‪،‬‬
‫دش‪SS‬منی‪ S‬کن‪SS‬د‪ .‬این چ‪SS‬یزی است که ایم‪SS‬ان را کم‪SS‬ال می‌بخشد»‪ .‬چنانکه در ح‪SS‬دیث آم‪SS‬ده‬
‫است‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْم َل اِإل َ‬
‫يما َن» ‪.‬‬ ‫ض للَّه َوَأ ْعطَى للَّه َو َمنَ َع للَّه َف َقد ْ‬
‫استَك َ‬ ‫ب للَّه َو َْأبغَ َ‬
‫َأح َّ‬
‫« َم ْن َ‬
‫‪3‬‬

‫و نیز فرموده است‪:‬‬

‫َّ ِ ‪4‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َّ‬ ‫ِ‬ ‫«َأوثَ َق عُرى اِإل ِ‬
‫ض في الله» ‪.‬‬ ‫ب في الله‪َ ،‬وال ُْب ْغ ُ‬ ‫ْح ُّ‬
‫يمان‪ ،‬ال َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬
‫همچنین در صحیح آمده است‪ :‬که «اگر در کسی سه چیز بود‪ ،‬مزة ایمان را چشیده‬
‫اس‪SS‬ت‪ :‬خ‪SS‬دا و رس‪SS‬ول خ‪SS‬دا ن‪SS‬زد او محبوب‪SS‬تر‪ S‬از دیگ‪SS‬ران باش‪SS‬ند و فقط کسی را که خ‪SS‬دا‬
‫دوست دارد‪ ،‬دوست ب‪SSS‬دارد و از بازگشت به معص‪SSS‬یتی‪ S‬که خداوند‪ S‬او را از آن نج‪SSS‬ات‬
‫داده است گریزان باشد‪ ،‬به گونه‌ای که از افتادن در آتش اکراه دارد»‪.5‬‬
‫چون کسی در دوست داشتن و دوست نداشتن‪ ،‬تابع پروردگار خ‪SS‬ویش اس‪SS‬ت‪ .‬زی‪SS‬را‬
‫که خدا و رسول برای او محب‪SS‬وب‌تر‪ S‬از دیگ‪SS‬ران ب‪SS‬وده‪ ،‬مخلوق‪SS‬ات را هم تنها به خ‪SS‬اطر‬
‫خدا دوست می‌دارد و این حاصل کمال محبت وی نسبت به خدا می‌باشد‪ ،‬برای این که‬
‫دوست داش‪SS‬تن محب‪SS‬وب نش‪SS‬انة کم‪SS‬ال محبت محب‪SS‬وب اس‪SS‬ت‪ .‬پس اگر کسی پی‪SS‬امبران و‬

‫‪ -‬فیصل التفرقة بین اإلسالم و الزندقة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬به تحفه المحتاج بشرح لمنهاج‪ ،‬کتاب الرده‪ ،‬ج ‪ 3‬مراجعه کنید‪S.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬معنی‪ :‬کسی که برای خدا دوست بدارد‪ ،‬برای خدا دشمنی ورزد‪ ،‬برای خدا بخشش کند و ب‪SS‬رای‬ ‫‪3‬‬

‫خدا دست نگاهدارد‪ ،‬به کمال ایمان دست یافته است‪ .‬روایت از ابوداود با سند خود‪ ،‬نگاه کنی‪SS‬د ب‪SS‬ه‬
‫سلسلة احادیث صحیح‪ ،‬شمارة ‪.379‬‬
‫‪ -‬به روایت احمد و طبرانی‪ ،‬حدیث خوبی است‪ .‬مع‪S‬نی‪ :‬دوس‪S‬تی و دش‪SS‬منی ورزی‪SS‬دن در راه خ‪S‬دا‪،‬‬ ‫‪4‬‬

‫یکی از محکمترین دستگیره‌های ایمان است‪.‬‬

‫ب‬‫س; َوا ُه َما‪َ ،‬و َمنْ َأ َح َّ‬ ‫س;ولُهُ َأ َح َّ‬
‫ب ِإلَ ْي; ِه ِم َّما ِ‬ ‫‪« -‬ثَالَ ٌ‬
‫ث َمنْ ُكنَّ فِي ِه َو َج َد َحالَ َوةَ اِإل ي َما ِن َمنْ َكانَ هَّللا ُ َو َر ُ‬ ‫‪5‬‬

‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫هَّللا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬
‫َع ْبدًا الَ يُ ِحبُّهُ ِإال ِ‪َ ،‬و َمنْ يَك َرهُ نْ يَ ُعو َد فِى الكف; ِر بَ ْع; َد ِإذ نق;ذهُ ُ‪ ،‬ك َم;ا يَك; َرهُ نْ يُلقى فِى النا ِر»‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫هَّلِل‬ ‫َّ‬
‫روایت مسلم و بخاری از قول انس‪.‬‬
‫اولیای خدا را به خاطر قیام آنان به رضای‪ S‬خدا دوست بدارد و نه چیز دیگر‪ ،‬در واقع‬
‫آنها را برای خدا دوست داشته است‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬متعال می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(مائده‪.)54 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«خداوند جمعی‪SSSS‬تی را خواهد آورد‪ ،‬که دوستش‪SSSS‬ان دارد و آنها هم او را دوست‬
‫دارند‪ ،‬پیش مؤمنان خاضع و پیش کافران سرسخت می‌باشند»‪.‬‬
‫و به همین منظور‪ S‬گفته است‪:‬‬
‫﴿‪( ﴾       ‬آل‬
‫عمران ‪.)31/‬‬
‫«بگو‪ :‬اگر خدا را دوست می‌دارید‪ ،‬از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد»‪.‬‬
‫زی‪SS‬را که پی‪SS‬امبرص جز به آنچه که موردپس‪SS‬ند خ‪SS‬دا باش‪SS‬د‪ ،‬فرم‪SS‬ان نمی‌دهد و جز‬
‫مطلبی را که خداوند‪ S‬می‌خواهد‪ ،‬اظهار نمی‌دارد‪.‬‬
‫میدارد‪ ،‬باید از رسول خداص پ‪SS‬یروی‪S‬‬ ‫پس بدین‌ترتیب‪ ،‬کسی که خداوند‪ S‬را دوست ‌‬
‫کند و آنچه را که بیان می‌دارد‪ S‬تصدیق نموده و به دس‪SS‬توراتش‪ S‬گ‪SS‬ردن نه‪SS‬اده و به ش‪SS‬یوة‬
‫رفتارش‪ S‬اقتدا کند‪ .‬کسی که چنین کند بر طبق رضای‪ S‬خدا عمل نموده و مورد‪ S‬عالقه و‬
‫محبت خداوند قرار‪ S‬خواهد گرفت‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬برای اهل محبت خویش دو نشانه ق‪SS‬رار داده اس‪SS‬ت‪ :‬پ‪SS‬یروی‪ S‬از پی‪SS‬امبر‪S‬ص و‬
‫جهاد در راه خدا‪.‬‬
‫به دلیل این که جهاد‪ ،‬شکل واقعی تالش در جهت حصول چیزهای مورد پسند خدا‬
‫از قبیل ایمان و عمل صالح و طرد چیزهای نامطلوب‪ S‬در نزد خ‪SS‬دا مانند کفر و فسق و‬
‫گناه می‌باشد‪ S.‬بدین جهت فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(توبه‪.)24 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«بگو‪ :‬اگر پدران‪ ،‬فرزندان‪ ،‬برادران‪ ،‬همسران‪ ،‬اقوام‪ ،‬ام‪SS‬والی که اندوخته‌ای‪SS‬د‪،‬‬
‫تجارتی که از کس‪SS‬اد و زوالش می‌ترس‪SS‬ید و مس‪SS‬کنهای مطل‪SS‬وب و م‪SS‬ورد عالقة‬
‫شما‪ ،‬برایتان از خدا و رسولص وجه‪S‬اد در راهش محبوبترن‪S‬د‪ ،‬منتظر باش‪S‬ید تا‬
‫خدا‪ ،‬امر خود را بیاورد»‪.‬‬
‫این وعده به کسانی داده شده است که نزدیک‪SS‬ان و دارائی خ‪SS‬ود را بیش‪SS‬تر‪ S‬از خ‪SS‬دا و‬
‫رسول‪S‬ص و مبارزه در راه خدا دوست می‌دارند‪ S.‬از ق‪S‬ول پی‪S‬امبر‪S‬ص ن‪S‬یز در «ص‪S‬حیح»‬
‫روایت ش‪SS‬ده است ک‪SS‬ه‪« :‬قسم به آن که ج‪SS‬انم به دست اوس‪SS‬ت‪ ،‬هیچ یک از ش‪SS‬ما ایم‪SS‬ان‬
‫نخواهد داشت مگر هنگامی که مرا بیشتر‪ S‬از فرزند و پ‪S‬در و همة م‪SS‬ردم دوست داش‪S‬ته‬
‫باشد»‪.1‬‬
‫همچ‪SS‬نین روایت ش‪SS‬ده است که عم‪SS‬ربن خط‪SS‬اب گفت‪« :‬یا رس‪SS‬ول‌هللا‪ ،‬به خ‪SS‬دا قسم تو‬
‫ب‪SS‬رای من از همة چیزه‪SS‬ایی‪ S‬که غ‪SS‬یر خ‪SS‬ودم‪ S‬وج‪SS‬ود‪ S‬دارن‪SS‬د‪ ،‬محبوب‪SS‬تری‪ S،‬فرم‪SS‬ود‪ :‬نه ای‬
‫عم‪SS‬ر‪ ،‬باید چن‪SS‬ان باشد که از نفس خ‪SS‬ودت هم ب‪SS‬رایت عزیزتر و محبوب‪SS‬تر باش‪SS‬م‪ ،‬عمر‬
‫گفت‪ :‬به خدا‪ ،‬تو از خودم هم برای من محبوبتری! فرمود‪ :‬حال درست شد»!‬
‫پس حقیقت محبت جز با مت‪SSS‬ابعت محب‪SSS‬وب کامل نمی‌ش‪SSS‬ود‪ S‬و این عب‪SSS‬ارت است از‬
‫هم‪SSSS‬راهی با او در محبت چ‪SSSS‬یزی که دوست می‌دارد و ع‪SSSS‬داوت با آنچه که دش‪SSSS‬من‬
‫میدارد‪ .‬بدیهی است که خداوند‪ S‬دوستدار‪ S‬ایمان و تقوا و دش‪SS‬من کفر و فسق‪ S‬و عص‪SS‬یان‬ ‫‌‬
‫است‪.‬‬

‫خصومت خاورشناسان‬
‫خاورشناس‪SSS‬ان در هر جنبه‌ای از ج‪SSS‬وانب اس‪SSS‬الم و هرش‪SSS‬اخه‌ای از ش‪SSS‬اخه‌های بینش‬
‫اسالمی دارای دعاوی گسترده‌ای می‌باشند‪ S‬که ناشی از دو چیز می‌باشد‪:‬‬
‫نخست‪ :‬بد فهمیدن اسالم و زبان قرآن و اح‪SS‬ادیث و نوش‪SS‬ته‌های دانش‪SS‬مندان اس‪SS‬المی‬
‫که به خ‪SSS‬اطر بیگ‪SSS‬انگی آن را احس‪SSS‬اس نمی‌کنند و اس‪SSS‬رار و تن‪SSS‬وع داللته‪SSS‬ایش را در‬
‫نمی‌یابند‪S.‬‬
‫دوم ـ سوءنیت و تصمیم به جستجوی معایبی که آن را وسیلة ب‪SS‬دگویی ق‪SS‬رار دهند و‬
‫یافتن نقاط ضعفی که توسط آنها نظریة خود مبنی بربشری ب‪SS‬ودن ق‪SS‬رآن و ع‪SS‬دم ص‪SS‬دق‬
‫پی‪SS‬امبری‪ S‬محمدص را بقبوالنن‪SS‬د‪ S.‬بن‪SS‬ابراین ذخ‪SS‬ائر ما را با نظ‪SS‬ری آمیخته به تعصب و‬
‫عیبجویی بررسی‪ S‬می‌کنند نه با نظری‪ S‬حق‌طلبانه‪.‬‬
‫آنها قبالً پیشداوریهایی راجع به اسالم و کتاب و پیغمبر و بزرگ‪SS‬ان و ت‪SS‬اریخ اس‪SS‬الم‬
‫انج‪SS‬ام می‌دهند آنگ‪SS‬اه ض‪SS‬من بررسی‪ S‬من‪SS‬ابع اس‪SS‬المی س‪SS‬عی می‌نمایند تا به رهنمودها‪ S‬و‬
‫دالیل موافق اندیشة سابق خویش دست یابند و اگر هم دلیلی پیدا نکردند‪[ S‬هم‪SS‬انطور که‬
‫چنین شده اس‪SS‬ت] به ش‪SS‬بهات روی‪ S‬می‌آورن‪SS‬د‪ ،‬اگر از آن هم چ‪SS‬یزی عایدش‪SS‬ان نگردی‪SS‬د‪،‬‬
‫چیزهایی‪ S‬را از منابع ضعیف‪ S‬و نظریات مردود‪ S‬و روای‪SS‬ات غلط به هم می‌پیوندند‪ S‬و آن‬
‫را وسیلة تشویش و مغالطه قرار‪ S‬می‌دهند‪.‬‬
‫از جمله‪ ،‬بعضی از آنها دربارة عبادت مسلمین گفته‌اند که‪ :‬فقط بر ترس و خضوع‬
‫تکیه دارد و در آن ج‪SS‬ایی ب‪SS‬رای محبت خ‪SS‬دای تع‪SS‬الی نیست و این که خداوند از دی‪SS‬دگاه‬
‫مس‪SS‬لمانان‪ ،‬خ‪SS‬دای قهر و غلبه اس‪SS‬ت‪ ،‬نه خ‪SS‬دای مهر و محبت‪ .‬و چ‪SS‬نین انگاش‪SS‬ته‌اند که‬
‫مسلمانها‪ ،‬عنصر حب را در رابطة خود با خدا‪ ،‬فقط پس از انتش‪SS‬ار‪ S‬تص‪SS‬وف‪ S‬که آن هم‬
‫محبت را از منابع غیراسالمی اقتباس نموده بود شناختند‪.‬‬

‫س َأ ْج َم ِعينَ ‪ .‬و فی‬ ‫سى ِبيَ ِد ِه الَ يُْؤ ِمنُ َأ َح ُد ُك ْم َحتَّى َأ ُكونَ َأ َح َّ‬
‫ب ِإلَ ْي ِه ِمنْ َوالِ ِد ِه َو َولَ ِد ِه َوالنَّا ِ‬ ‫‪َ « -‬والَّ ِذى نَ ْف ِ‬ ‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫َ‬
‫س;ى‪ .‬فق;;ا َل‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ش; ْى ٍء ِإال ِمنْ نف ِ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َأ‬ ‫ْ‬
‫س;و َل ِ نتَ َح ُّب ِإل َّى ِمنْ ك; ِّل َ‬ ‫َأل‬ ‫هَّللا‬ ‫الصحیح إن عمر بن الخطاب قال‪ :‬يَا َر ُ‬
‫س; َك» ‪ .‬فَقَ;;ا َل لَ;هُ ُع َم; ُر فَِإنَّهُ اآلنَ َوهَّللا ِ‬ ‫سى بِيَ; ِد ِه َحتَّى َأ ُك;;ونَ َأ َح َّ‬
‫ب ِإلَ ْي; َك ِمنْ نَ ْف ِ‬ ‫النَّبِ ُّى ‪« :‬الَ َوالَّ ِذى نَ ْف ِ‬
‫سى‪ .‬فَقَا َل النَّبِ ُّى ‪« :‬اآلنَ يَا ُع َم ُر»‪.‬‬ ‫َأل ْنتَ َأ َح ُّب ِإلَ َّى ِمنْ نَ ْف ِ‬
 ‫اینها اگر انصاف‪ S‬نشان داده به نصوص قرآن وسنت وسیرة پیامبر‪S‬ص و اصحاب و‬
‫ت‪SS‬ابعین مراجعه می‌کردن‪SS‬د‪ ،‬یا این که فقط مع‪SS‬نی عب‪SS‬ادت را م‪SS‬ورد‪ S‬تحلیل لغ‪SS‬وی ق‪SS‬رار‪S‬‬
‫میدادن‪SS‬د‪ ،‬ک‪SS‬اری که ابن تیمیه ک‪SS‬رده اس‪SS‬ت‪ ،‬از این گزافگ‪SS‬وئی خ‪SS‬ودداری‪ S‬نم‪SS‬وده و‬ ‫‌‬
‫می‌دانستند که عبادت اسالمی نمای‪S‬انگر نه‪S‬ایت خض‪S‬وع با غ‪S‬ایت محبت نس‪S‬بت به خ‪S‬دا‬
‫می‌باشد‪S.‬‬
‫صوفیان هم محبت خ‪SS‬دا را خ‪SS‬ارج از اس‪SS‬الم نگرفته‌اند بلکه در ح‪SS‬الی که بعضی از‬
‫منتسبین به علم کالم‪ ،‬امکان حصول محبت واقعی از طرف انسان به پروردگ‪SS‬ارش را‬
‫با اس‪SS‬تدالل این که موج‪SS‬ود‪ S‬ح‪SS‬ادث چگونه می‌ت‪SS‬وان موج‪SS‬ود‪ S‬ق‪SS‬دیم‪ S‬را دوست ب‪SS‬دارد قابل‬
‫تصور‪ S‬نمی‌دانستند؛ آنها بدان توجه نموده و توسعه و ژرفایش‪ S‬بخشیده‌اند‪.‬‬
‫کس‪SS‬انی که به راس‪SS‬تی‪ S‬اهل ذوق و وج‪SS‬دان روحی‪ S‬هس‪SS‬تند (ص‪SS‬وفی) چه نی‪SS‬ازی به‬
‫اقتب‪SS‬اس محبت از منبع بیگانه از اس‪SS‬الم دارن‪SS‬د؟ در ح‪SS‬الی که نص‪SS‬وص قطعی اس‪SS‬المی‬
‫برای آنها دلیلی روشن و کافی و تأمین کننده است‪.‬‬
‫برای این که بدانیم که صوفیان میانه‌رو‪ ،‬اندیشة «حب الهی» را از ک‪SS‬دام سرچش‪SS‬مه‬
‫گرفته‌ان‪SS‬د‪ ،‬ک‪SS‬افی است آنچه را که ام‪SS‬ام غ‪SS‬زالی در بخش «المحب ‪S‬ة» از کت‪SS‬اب «احی‪SS‬اء»‬
‫خویش راجع به نمونه‌ها و دالیل شرعی پ‪SS‬یرامون محبت بن‪SS‬ده نس‪SS‬بت به خداوند متع‪SS‬ال‬
‫نوشته است‪ ،‬بازگو کنیم‪ .‬او می‌گوید‪:‬‬
‫«ب‪SS‬دان که امت اس‪SS‬الم در وج‪SS‬وب محبت خ‪SS‬دا و رس‪SS‬ول ص اتف‪SS‬اق نظر دارن‪SS‬د‪ .‬اگر‬
‫چ‪SS‬یزی وج‪SS‬ود‪ S‬نداش‪SS‬ته باش‪SS‬د‪ ،‬چگونه واجب می‌ش‪SS‬ود؟ و چگونه می‌ت‪SS‬وان محبت را به‬
‫اطاعت معنی ک‪SS‬رد‪ ،‬در ح‪SS‬الی که اط‪SS‬اعت‪ ،‬نتیجه و دنبالة محبت اوس‪SS‬ت؟ پس بن‪SS‬اگزیر‬
‫محبت‪ ،‬تق‪SS‬دم دارد و س‪SS‬پس آن کی که دوست داش‪SS‬ته می‌ش‪SS‬ود‪ ،‬م‪SS‬ورد اط‪SS‬اعت ق‪SS‬رار‪S‬‬
‫می‌گیرد‪ S.‬قول خدای تعالی که می‌گوید‪S:‬‬
‫(مائده‪.)54 /‬‬ ‫﴿ ‪﴾ ‬‬
‫«دوستشان دارد و آنان هم او (خدا) را دوست دارند»‪.‬‬
‫(بقره‪.)165 /‬‬ ‫﴿‪﴾    ‬‬
‫«و آنان که ایمان آورده‌اند خدا را بیشتر دوست دارند»‪.‬‬
‫دلیل اثبات محبت دربارة خدا و اثبات کمیت (مقدار) پذیری آن می‌باشد‪S.‬‬
‫پیامبر‪ S‬اکرمص‪ ،‬محبت خ‪S‬دا را در روای‪S‬ات زی‪S‬ادی‪ ،‬ش‪S‬رط ایم‪S‬ان ق‪S‬رار‪ S‬داده اس‪S‬ت‪.‬‬
‫هنگامی که ابورزین عقیلی گفت‪ :‬یا رسول‌الله‪S‬ص ایم‪SS‬ان چیس‪SS‬ت؟ پاسخ داد‪ :‬ایم‪SS‬ان این‬
‫است که خدا و رسول برای تو از دیگران محبوبتر باشند»‪ .1‬و در حدیث دیگ‪SS‬ری گفته‬
‫است‪« :‬هیچ بنده‌ای ایمان نمی‌آورد‪ S‬مگر هنگامیکه من در نزد او از خاندان و اموال و‬
‫همة مردم عزیزتر باشم»‪ .2‬و باز فرموده است‪« :‬هیچ یک از شما ایمان نمی‌آورد مگر‬

‫‪ -‬حافظ عراقی می‌گوید‪ :‬احمد این حدیث را با مقداری اضافی در اولش روایت کرده است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫س َأ ْج َم ِعينَ » ک‪S‬ه در روای‪SS‬تی‬

‫ب ِإلَ ْي; ِه ِمنْ َأ ْهلِ; ِه َو َمالِ; ِه َوالنَّا ِ‬
‫‪ -‬ح‪S‬دیث «الَ يُ;;ْؤ ِمنُ َع ْب; ٌد َحتَّى َأ ُك;;ونَ َأ َح َّ‬ ‫‪2‬‬

‫َفس‪S‬هَ» ن‪SS‬یز ب‪SS‬دان اف‪SS‬زوده ش‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ ،‬م‪SS‬ورد اتف‪SS‬اق و از ح‪SS‬دیث انس می‌باش‪SS‬د ک‪SS‬ه‬ ‫عب‪SS‬ارت « َو ِمن ن ِ‬
‫وقی‪ S‬که خدا و پیامبرش‪ S‬در نزد او محبوبتر‪ S‬از هر چیزی باش‪SS‬ند»‪ .‬در یک روایت ن‪SS‬یز‬
‫آمده است که‪« :‬و از نفس خودش» چگونه چنین نیست که خداوند‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪(﴾     ‬توبه‪/‬‬
‫‪.)24‬‬
‫«بگو (ای پیغمبر)‪ :‬اگر پدرانتان و فرزندانتان وبرادرانتان و ‪.»...‬‬
‫البته این در معرض تهدید و انکار جاری شده است‪.‬‬
‫پیامبر‪ S‬به محبت ورزی فرمان داد و گفت‪« :‬خدا را به خ‪SS‬اطر نعمته‪SS‬ایی‪ S‬که نص‪SS‬یب‬
‫شما کرده و مرا به خاطر این که خدا دوستم می‌دارد‪ ،‬دوست بدارید‪.1»S‬‬
‫روایت ش‪SSS‬ده است که «م‪SSS‬ردی گفت‪ :‬یا رس‪SSS‬ول‌الله‪S‬ص من دوس‪SSS‬تدار تو هس‪SSS‬تم‪،‬‬
‫پیامبر‪S‬ص فرمود‪ S:‬پس آم‪SS‬اده فقر ب‪SS‬اش‪ .‬او اف‪SS‬زود‪ S:‬من دوس‪SS‬تدار‪ S‬خ‪SS‬دا هس‪SS‬تم‪ ،‬پی‪SS‬امبرص‬
‫گفت‪ :‬پس آمادة بال باش»‪.2‬‬
‫از عمر ‪ ‬نقل می‌کنند که گفت‪ :‬پیامبر‪S‬ص به مصعب بن عمیر‪ ،‬در حالی که پوست‬
‫گوسفندی‪ S‬به کمر بسته بود و پیش می‌آمد‪ ،‬نگریست و گفت‪:‬‬
‫«انظ; ;;روا إلى ه; ;;ذا الرجل ال; ;;ذي ن; ;;ور اهلل قلبه لقد رأيته بين أبويه يغذوانه ب; ;;أطيب الطع; ;;ام‬
‫والشراب فدعاه حب اهلل ورسوله إلى ما ترون»‪.3‬‬
‫«این شخص را نگاه کنی‪SS‬د‪ ،‬کسی است که خداوند قلب ایش‪S‬ان را ن‪SS‬ورانی گردانی‪SS‬ده‪،‬‬
‫ایش‪SS‬ان در ح‪SS‬الی که با پ‪SS‬در و م‪SS‬ادرش ب‪SS‬ود و ایش‪SS‬ان را به‪SS‬ترین غ‪SS‬ذاها و نوش‪SS‬یدنی‪‌S‬ها‬
‫میخوراند‪ ،‬دوستی و محبت خ‪SS‬دا و رس‪SS‬ول او ب‪SS‬اعث شد ایش‪SS‬ان به این ح‪SS‬التی باشد که‬ ‫‌‬
‫میبینید»‪.‬‬
‫‌‬

‫عباراتش از مسلم است مگر عبارت «ومن نفسه» بخاری افزوده است‪« :‬وَِمن َوالِ ِد ِه َو َولَ ‪ِ S‬دهَ» و از‬
‫ش; ْى ٍء ِإالَّ‬ ‫سو َل هَّللا ِ َأل ْنتَ َأ َح ُّب ِإلَ َّى ِمنْ ُك; ِّل َ‬ ‫حدیث عبدهللا بن هشام نقل کرده است که عمر گفت‪ :‬يَا َر ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫س; َك» ‪ .‬فق;ا َل ل;هُ ُع َم; ُر‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ب ِإل ْي; َك ِمنْ نف ِ‬ ‫سى بِيَ ِد ِه َحتَّى َأ ُكونَ َح َّ‬
‫َأ‬ ‫سى‪ .‬فَقَا َل النَّبِ ُّى ‪« :‬الَ َوالَّ ِذى نَ ْف ِ‬ ‫ِمنْ نَ ْف ِ‬
‫سى‪ .‬فَقَا َل النَّبِ ُّى ‪« :‬اآلنَ َيا ُع َم ُر»‪.‬‬ ‫فَِإنَّهُ اآلنَ َوهَّللا ِ َأل ْنتَ َأ َح ُّب ِإلَ َّى ِمنْ نَ ْف ِ‬
‫س َوا ُه َما» مورد اتفاق اس‪SS‬ت‪ .‬از انس ب‪SS‬ا‬ ‫َأ‬
‫سولُهُ َح َّ‬
‫ب ِإلَ ْي ِه ِم َّما ِ‬ ‫حدیث «الَ يُْؤ ِمنُ َأ َح ُد ُك ْم َحتَّى يَ ُكونَ هَّللا ُ َو َر ُ‬
‫ب ِإلَ ْي; ِه ِمنْ َأ ْهلِ; ِه َو َمالِ; ِه‬
‫;ان َحتَّى َأ ُك;;ونَ َأ َح َّ‬ ‫این عبارت نقل شده است که‪« :‬اَل یَ ِج; ُد َأ َح; ٌد َحاَل َوةَ اإلیم; ِ‬
‫(هیچ کسی طعم شیرین ایمان را احساس نمی‌کند مگر وقتی که من برای او از خاندان و دارائیش‬
‫عزیزتر باشم) و مقداری اضافی دارد‪.‬‬
‫‪ - 1‬به روایت ترمذی از حدیث ابن عباس‪ ،‬وی گفته است‪ :‬حسن و غریب است‪.‬‬
‫«َأ ِحبُّوا هَّللا َ لِ َما يَ ْغ ُذو ُك ْم ِم ْن نِ َع ِم ِه َوَأ ِحبُّونِى بِحُبِّ هَّللا ِ»‪.‬‬
‫‪ - 2‬این را ترمذی از قول عبدهللا مغفل با لفظ «فََأ ِع َّد لِ ْلفَ ْق; ِر تِ ْجفَافًا» ب‪SS‬دون قس‪SS‬مت آخ‪S‬ر نق‪SS‬ل ک‪SS‬رده و‬
‫گفته است‪ :‬حسن و غریب است‪.‬‬
‫«ویروی أن رجال قال‪ :‬يا رس;;ول هللا إني أحب;;ك‪ ،‬فق;;ال ‪« :‬اس;;تعد للفقر» فق;;ال‪ :‬إني أحب هللا تع;;الى‪،‬‬
‫فقال‪« :‬استعد للبالء»‪.‬‬
‫‪ -‬این حدیث را ابونعیم درکتاب «الحلیة» روایت نموده و خوب دانسته است‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫همچنین پیامبرص ما در دع‪SS‬ای خ‪SS‬ود می‌گفت‪« :‬اللهم ارزق ;;ني حبك وحب من أحبك‬
‫وحب ما يقربني إلى حبك واجعل حبك أحب إلي من الماء البارد»‪.2‬‬
‫«خدایا محبت خود و محبت کسی که محبت تو را دارد و محبت هر چیزی که م;;را‬
‫ب;;ه محبت ت;;و نزدی;;ک می گردان;;د نص;;یبم گ;;ردان‪ ،‬و محبت خ;;ود را‪ ،‬محبوب;;تر از آب‬
‫خنک در قلبم قرار ده»‪.‬‬
‫همچ‪SS‬نین اع‪SS‬رابی ن‪SS‬زد پی‪SS‬امبر‪S‬ص آمد و گفت‪ :‬ای رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص قی‪SS‬امت چه وق‪SS‬تی‬
‫است؟ گفت چه چیزی را ب‪SS‬رایش ت‪SS‬دارک دی‪SS‬ده‌ای؟ گفت‪ :‬نم‪SS‬از و روزة زی‪SS‬ادی‪ S‬ن‪SS‬دارم‪،‬‬
‫فقط خ‪SS‬دا و رس‪SS‬ولش را دوست می‌دارم‪ .‬پی‪SS‬امبر گفت‪ :‬آدمی با چ‪SS‬یزی است که دوست‬
‫میدارد»‪ .‬انس می‌گوی‪SS‬د‪ :‬پس از اس‪SS‬الم ندی‪SS‬دم که مس‪SS‬لمانان به چ‪SS‬یزی تا این ان‪SS‬دازه‬
‫‌‬
‫شادمان شوند‪.3‬‬
‫حقیقت عبادت از نظر اسالم چنین است‪ ،‬مفهومی ترکیب یافته از دو عنص‪SS‬ر‪ :‬یکی‬
‫نهایت درجة خضوع‪ S‬در برابر خدا و دیگری‪ S‬نهایت درجة محبت نسبت به او‪.‬‬
‫ابن قیم از این هم فراتر‪ S‬رفته و گفته اس‪SSS‬ت‪« :‬اصل عب‪SSS‬ادت‪ ،‬محبت خداوند و بلکه‬
‫انحص‪SS‬ار‪ S‬محبت نس‪SS‬بت به اوست و این که تم‪SS‬ام محبت از آن خداوند‪ S‬ب‪SS‬وده چ‪SS‬یزی در‬
‫کن‪SS‬ار او دوست داش‪SS‬ته نش‪SS‬ود‪( S‬محب‪SS‬وبی جز او نباش‪SS‬د) و فقط به خ‪SS‬اطر او و در راه او‬
‫دوست داشته شود»‪.4‬‬

‫‪ - 2‬ترمذی نظیر این را از حدیث ابودرداء بط‪S‬ور مرف‪S‬وع نق‪S‬ل ک‪S‬رده اس‪S‬ت ‪َ S:1‬ك‪S‬انَ ِم ْن ُدعَ‪S‬ا ِء دَا ُو َد‬
‫ك‪ ...‬تا پایان حدیث‪.‬‬ ‫ك َوحُبَّ َم ْن يُ ِحبُّ َ‬ ‫يَقُو ُل اللَّهُ َّم ِإنِّى َأ ْسَألُ َ‬
‫ك ُحبَّ َ‬
‫‪ - 3‬مورد اتفاق از حدیث انس‪ .‬از ابوموسی و ابن مسعود نیز به همین صورت نقل شده است‪.‬‬
‫«و َما َأ ْع َددْتَ لَ َها»‪ .‬قَا َل َما َأ ْع َددْتُ لَ َها‬
‫ساعَة؟ قَا َل‪َ :‬‬ ‫سو َل هَّللا ِ َمتَى ال َّ‬ ‫َجا َء َأ ْع َرابِ ٌّى إلى النبي ‪ ‬فَقَا َل‪ :‬يَا َر ُ‬
‫;ر ُء َم; َع َمنْ‬ ‫ص;يَ ٍام ِإالَّ َأنِّى ُأ ِح ُّب هَّللا َ َو َر ُ‬
‫س;ولَهُ‪ .‬فَقَ;ا َل َر ُ‬
‫س;و ُل هَّللا ِ ‪« :‬ا ْل َم; ْ‬ ‫ص;الَ ٍة َوالَ ِ‬‫ِمنْ َكثِي ِر َع َم; ٍل الَ َ‬
‫ب»‬ ‫َأ َح َّ‬
‫‪ - 4‬مدارج السالکین ج‪ 1‬ص ‪.99‬‬
 ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬
‫حوزه‌ها و دامنة عبادت از دیدگاه اسالم‬
‫دانستیم‪ S‬که رسالت انسان در روی زمین‪ ،‬عبادت خداوندی است که آفریدگار و بخشندة‬
‫نعمتهای‪ S‬ظاهری و باطنی می‌باشد‪S.‬‬
‫معنی و حقیقت عبادت از نظر لغوی و شرعی را نیز فهمیدیم‪.‬‬
‫اکنون می‌باید اشکال و انواع و مظاهر و دامنه‌های عبادت را بشناس‪SS‬یم‪ ،‬به عب‪SS‬ارت‬
‫دیگر باید پاسخ این سؤال را دریابیم‪ S‬که‪ :‬خدا را با چه چیزی عبادت کنیم؟‬
‫ح‪S‬ال که خداوند‪ S‬ما را ب‪S‬رای عب‪S‬ادت خ‪S‬ود یع‪S‬نی اط‪S‬اعت هم‪S‬راه با ع‪S‬الیترین درجة‬
‫خضوع‪ ،‬و آمیخته به محبت آفریده است‪ ،‬این اطاعت در چه چ‪SS‬یزی متجلی می‌گ‪SS‬ردد؟‬
‫و در چه زمینه‌ای باید باش‪SS‬د؟ پاسخ این س‪SS‬ؤال حقیقت مهمی ب‪SS‬رای ما آش‪SS‬کار خواهد‬
‫س‪SS‬اخت که عب‪SS‬ارت از فراگ‪SS‬یری‪ S‬مفه‪SS‬وم عب‪SS‬ادت و گس‪SS‬تردگی ج‪SS‬وانب آن در اس‪SS‬الم‬
‫می‌باشد‪ S.‬این فراگیری در دو خصیصه جلوه‌گر می‌شود‪:‬‬
‫اول) شمول آن نسبت به تمامی دین و زندگی‪S.‬‬
‫دوم) فراگیری‪ S‬آن نسبت به کل موجودیت ظاهری و باطنی انس‪SS‬ان‪ ،‬به ص‪SS‬ورتی‪ S‬که‬
‫توضیح داده خواهد شد‪.‬‬

‫شمول عبادت نسبت به همة دین‬

‫ابن قیم در رابطه با سخن خدای تعالی که می‌فرماید‪:‬‬
‫(بقره‪.)21 /‬‬ ‫﴿‪﴾    ‬‬
‫«ای مردم پروردگار خویش را بپرستید»‪.‬‬
‫این س‪SS‬ؤال را مط‪SS‬رح نم‪SS‬وده است ک‪SS‬ه‪ :‬عب‪SS‬ادت چیست و ش‪SS‬اخه‌های آن کدامن‪SS‬د؟ آیا‬
‫مجموع دین را شامل می‌شود‪ S‬یا خیر؟‬
‫س‪SSS‬پس به این پرس‪SSS‬ش‪ ،‬پاسخ مبس‪SSS‬وطی داده است که تم‪SSS‬امی رس‪SSS‬الة مع‪SSS‬روف‪ S‬او‬
‫«العبودیة» را تشکیل می‌دهد‪ .‬پاسخ خود را چنین آغاز کرده است‪:‬‬
‫«عبادت‪ :‬اسمی است در برگیرندة تم‪SS‬امی گفتارها و کرداره‪SS‬ای‪ S‬ب‪SS‬اطنی و ظ‪SS‬اهری‬
‫مورد‪ S‬پسند و قبول خداوند‪ ،‬بنابراین نماز‪ ،‬زکات‪ ،‬روزه‪ ،‬حج‪ ،‬راستگوئی‪ ،‬امانتداری‪،‬‬
‫احس‪SS‬ان به پ‪SS‬در و م‪SS‬ادر‪ ،‬حفظ پیوند‪ S‬خویش‪SS‬اوندی‪ S،‬پایبن‪SS‬دی‪ S‬به عهد و پیم‪SS‬ان‪ ،‬امر به‬
‫معروف‪ S‬و نهی از منکر‪ ،‬جهاد با کفار و منافقان‪ ،‬خوبی به همسایه و یتیم و درمانده و‬
‫غریب و اسیر و حیوانات و ذکر و نیایش و تالوت قرآن و این قبیل کارها‪ ،‬نمونه‌هایی‬
‫از عبادت می‌باشند‪.‬‬
‫همچنین دوست داشتن خدا و رسول‪S‬ص‪ ،‬ترس‪SS‬یدن از خ‪SS‬دا و بازگش‪SS‬تن به س‪SS‬وی او و‬
‫اخالص عقیده و پذیرش خواستة خدا و سپاس در برابر نعمتها و رضا به قض‪SS‬ای‪ S‬او و‬
 ‫‪49‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫توکل بر او و امید بس‪SS‬تن به رحمت و خ‪SS‬وف از ع‪SS‬ذابش و نظ‪SS‬ایر‪ S‬این کارها در ش‪SS‬مار‬
‫عبادت خداوند‪ S‬هستند»‪.1‬‬
‫به این ت‪SS‬رتیب می‌بی‪SS‬نیم که عب‪SS‬ادت بنا به توض‪SS‬یح ابن تیمی‪SS‬ه‪ ،‬دارای افقی پهن‪SS‬اور‪ S‬و‬
‫حوزه‌ای گسترده است‪ .‬هم شامل فرائض و آداب اساسی همچون نم‪SS‬از‪ ،‬روزه‪ ،‬زک‪SS‬ات‬
‫و حج می‌شود و هم شامل مواردی غ‪SS‬یر ف‪SS‬رائض همچ‪SS‬ون اقس‪SS‬ام عب‪SS‬ادات اختی‪SS‬اری‪ S‬از‬
‫قبیل ذکر و تالوت و نیایش و استغفار وتسبیح و ‪...‬‬
‫همچنین‪ ،‬خوشرفتاری و احترام حقوق مردم از قبیل احسان به پ‪SS‬در و م‪SS‬ادر و حفظ‬
‫رابطة خویشی و نیکی به ی‪SSS‬تیم و مس‪SSS‬کین و غ‪SSS‬ریب و مهر ورزی‪SSS‬دن به ناتوان‪SSS‬ان و‬
‫دلسوزی به حیوانات را دربر‪ S‬می‌گیرد‪.‬‬
‫اخالق و همة فض‪SS‬ائل انس‪SS‬انی‪ ،‬مانند راس‪SS‬تگوئی و امانت‪SS‬داری و پایبن‪SS‬دی به عهد و‬
‫دیگر مک‪SS‬ارم اخالقی را ن‪SS‬یز ش‪SS‬امل می‌گ‪SS‬ردد‪ S.‬همچن‪SS‬ان که در برگیرن‪SS‬دة چ‪SS‬یزی که‬
‫«اخالق رب‪SS‬انی» خوان‪SS‬ده می‌ش‪SS‬ود از قبیل محبت خ‪SS‬دا و رس‪SS‬ول‪S‬ص‪ ،‬ت‪SS‬رس از خ‪SS‬دا و‬
‫بازگشت به او‪ ،‬اخالق در دین‪ ،‬ص‪SSS‬بر به حکم خ‪SSS‬دا‪ ،‬ش‪SSS‬کر نعمتها و رضا به قض‪SSS‬ای‪S‬‬
‫خدا‪ ،‬توکل بر خدا و امید به رحمت و خوف از عذاب او‪ ،‬می‌باشد‪.‬‬
‫عب‪SS‬ادت مش‪SS‬تمل بر دو فریضة ب‪SS‬زرگ یع‪SS‬نی امر به مع‪SS‬روف و نهی از منک‪SS‬ر‪ ،‬و‬
‫مبارزه با کفار و منافقان در راه خدا می‌باشد‪ S‬که حصار‪ S‬فراگیرنده و مالک اعتبار تمام‬
‫اعمال مذکور‪ S‬می‌باشند‪.‬‬
‫عبادت شامل بکار بردن اس‪SS‬باب و مراع‪SS‬ات ش‪SS‬یوه‌هایی که خداوند‪ S‬در نظ‪SS‬ام هس‪SS‬تی‬
‫میش‪SS‬ود‪ .‬این م‪SS‬ورد‪ ،‬اهمیت و نقش قابل ت‪SS‬وجهی در زن‪SS‬دگی‪S‬‬ ‫برقرار ساخته است‪ ،‬ن‪SS‬یز ‌‬
‫مادی مردم دارد و ابن تیمیه در جایی از رسالة خویش بدان اشاره نموده و گفته است‪:‬‬
‫«مراعات اسبابی که خداوند بندگانش را بدان فرمان داده است‪ ،‬نوعی عبادت است»‪.2‬‬
‫عالوه بر این‪ ،‬ابن قیم ‪ /‬خاطرنشان ساخته است که «تم‪SS‬امی دین‪ ،‬عب‪SS‬ادت محس‪SS‬وب‬
‫می‌شود‪ S،‬برای این که دین متضمن مع‪SS‬نی خض‪SS‬وع و فروت‪SS‬نی‪ S‬است مثالً گفته می‌ش‪SS‬ود‪S:‬‬
‫«دنته فَ;; َدا َن» یعنی او را خوار نمودم‪ S‬و ذلیل شد و گفته می‌شود‪« S:‬يدين اهلل»‪ ،‬یع‪S‬نی خ‪SS‬دا‬
‫را می‌پرستد و اظهار خضوع‪ S‬می‌کند‪ .‬بنابراین‪ ،‬دین خدا مساوی‪ S‬است با عبادت خدا و‬
‫فرمانبری‪ S‬و خضوع‪ S‬در برابر او‪ .‬ریشة معنی عبادت نیز‪ ،‬خواری و کوچکی است»‪.3‬‬
‫با این توضیحات‪ ،‬معنی دین با اصل مفهوم عبادت از نظر لغ‪SS‬ات و ش‪SS‬ریعت به هم‬
‫می‌رسند‪ S‬و یکی می‌شوند‪S.‬‬

‫عبادت همة زندگی را فرا می‌گیرد‬

‫‪ -‬العبودی‪S‬ة‪ ،‬ص ‪ ،38‬چاپ دوم مکتب اإلسالمی‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬العبودی‪S‬ة‪ ،‬ص ‪.73‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬نگاه کنید‪ S‬به ص ‪ 44-43‬کتاب العبودیة‪.‬‬ ‫‪3‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪50‬‬
‫اسالم‬

‫وقتی‪ S‬فهمیدیم‪ S‬که دین‪ ،‬همچنانکه امام ابن قیم گفته است‪ ،‬تماما ً عب‪SS‬ادت اس‪SS‬ت‪ ،‬دری‪SS‬افتیم‪S‬‬
‫که ه‪SS‬دف دین‪ ،‬ترس‪SS‬یم خط س‪SS‬یر زن‪SS‬دگی درونی‪ S‬و ب‪SS‬یرونی انس‪SS‬ان و نظ‪SS‬ام بخش‪SS‬یدن به‬
‫رفتارها و روابط او براس‪SSS‬اس جهت این خط س‪SSS‬یر الهی‪ ،‬می‌باش‪SSS‬د؛ در می‌ی‪SSS‬ابیم که‬
‫عبادت‪ ،‬همة زندگی‪ S‬را فرا می‌گیرد‪ S‬و کلیة ش‪SS‬ئون آن از ش‪SS‬یوة غ‪SS‬ذا خ‪SS‬وردن و قض‪SS‬ای‪S‬‬
‫حاجت گرفته تا تشکیل دولت و سیاست حکومتی و سیاست مالی و ام‪SS‬ور بازرگ‪SS‬انی‪ S‬و‬
‫کیفر و ج‪SSS‬زا و اص‪SSS‬ول روابط‪ S‬بین‌المللی در ح‪SSS‬ال جنگ و ص‪SSS‬لح را تحت انتظ‪SSS‬ام در‬
‫می‌آورد‪S.‬‬
‫میشود که کتاب خدا‪ ،‬بندگان مؤمن را با دستورات تکلیفی‬ ‫به همین جهت مالحظه ‌‬
‫و احکام شرعی که جنبه‌های گوناگون‪ S‬زندگی را شامل می‌گردد‪ S،‬م‪SS‬ورد‪ S‬خط‪SS‬اب ق‪SS‬رار‪S‬‬
‫داده است و فقط در سورة بقره‪ ،‬مجم‪SS‬وعه‌ای از وظ‪SS‬ایف‪ S‬را که همگی با ص‪SS‬یغة «کتب‬
‫علیکم» بیان گردیده‌اند‪ ،‬مشاهده می‌کنیم‪ .‬این آیات کریمه را چنین می‌خوانیم‪S:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫(بقره‪.)178 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«اى مؤمنان‪ ،‬قصاص در [باره] كشته شدگان بر شما مقرر شده است»‪.‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪( ﴾   ‬بقره‪/‬‬
‫‪.)180‬‬
‫«چون كسى از شما را مرگ فرا رسد‪ ،‬اگر مالى باز گذارد بر شما مقرّر است‬
‫كه بايد براى پدر و مادر و نزديكان به نيكى وصيت كند»‪.‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪(﴾      ‬بقره‪.)183 /‬‬
‫«اى مؤمنان‪ ،‬روزه بر شما مقرر شده است‪ ،‬چنان كه بر پيشينيانتان مقرر ش‪S‬ده‬
‫بود‪ ،‬باشد كه تقوى پيشه كنيد»‪.‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫(بقره‪.)216 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«جهاد بر شما مقرر شده است و آن براى شما ناخوشايند است و چه بسا چيزى‬
‫را ناخوش داريد‪ ،‬حال آنكه آن براى شما بهتر باشد»‪.‬‬
‫همة این مسائل اعم از قص‪SS‬اص‪ ،‬روزه و ن‪S‬برد مس‪SS‬لحانه‪ ،‬از س‪SS‬وی خ‪S‬دا بر بن‪SS‬دگان‬
‫نوشته شده یعنی مف‪SS‬روض گردی‪SS‬ده است و آن‪SS‬ان موظف هس‪SS‬تند که با رع‪SS‬ایت پ‪SS‬ذیرفتن‪S‬‬
‫آنها‪ ،‬بندگی خدا را به جای آورند‪S.‬‬
 ‫‪51‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫با این توض‪SSSSSS‬یح‪ ،‬حقیقت مهمی که همیشه بس‪SSSSSS‬یاری‪ S‬از مس‪SSSSSS‬لمانان از آن غفلت‬
‫ورزیده‌اند‪ ،‬برای ما روشن می‌گردد‪ S،‬چ‪SS‬ون بعضی از م‪SS‬ردم وق‪SS‬تی‪ S‬واژة «عب‪SS‬ادت» را‬
‫می‌ش‪SS‬نوند‪ ،‬از آن چ‪SS‬یزی جز نم‪SS‬از روزه‪ ،‬ص‪SS‬دقه‪ ،‬حج و عم‪SS‬ره و دعاها و اورادی از‬
‫این قبیل نمی‌فهمند و تص‪SS‬ور‪ S‬نمی‌کنند که ربطی به اخالق و آداب و نظ‪SS‬ام و ق‪SS‬وانین و‬
‫شیوة رفتارها‪ S‬و کردارها‪ S‬داشته باشد‪.‬‬
‫در حالی که عبادت خداوند‪ ،‬برخالف پندار بسیاری‪ S‬مسلمانان و دین‪SS‬داران که خی‪SS‬ال‬
‫می‌کنند‪ S‬با انجام آداب و اعمال عبادی متداول‪ ،‬حق خداوند‪ S‬را یکس‪SS‬ره به ج‪SS‬ای آورده و‬
‫امر عبودیت خدا را به کمال رس‪SS‬انیده‌اند‪ ،‬در نم‪SS‬از و روزه و حج و ملحق‪SS‬ات آنها مانند‬
‫تالوت و ذکر و دعا و استغفار‪ ،‬خالصه نمی‌شود‪.‬‬
‫این آیین‌های بزرگ و ارکان اساسی اسالمی با وجود م‪SS‬نزلت و اهمی‪SS‬تی که دارن‪SS‬د‪،‬‬
‫تنها بخشی از عبادت خدا را تشکیل می‌دهند‪ .‬نه همة عبادتی را که خداوند از بندگانش‬
‫انتظار‪ S‬دارد‪.‬‬
‫حقیقت این است که مح‪SS‬دودة عب‪SS‬ادتی که خداوند‪ S‬ب‪SS‬رای آن‪ ،‬انس‪SS‬ان را خلق نم‪SS‬وده و‬
‫مقصود زندگی‪ S‬و مسئولیت او قرار داده اس‪SS‬ت‪ ،‬بس‪SS‬یار‪ S‬گس‪SS‬ترده است و تم‪SS‬ام جنبه‌ه‪SS‬ای‬
‫زندگی‪ S‬انسان را دربر می‌گیرد‪S.‬‬

‫عبادت پایبندی به روش و آیین خداوند است‬

‫الزمة بن‪SSS‬دگی انس‪SSS‬ان ب‪SSS‬رای خداوند‪ S‬یگان‪SSS‬ه‪ ،‬این است که در همة کاره‪SSS‬ایش از قبیل‬
‫اندیشه‌ها‪ ،‬گفتارها و کردارها‪ S.‬جهت مورد پسند و قبول او را در نظر گرفت‪SS‬ه‪ ،‬زن‪SS‬دگی‬
‫و رفتار خود را بر طبق رهنمودها‪ S‬و دستورات‪ S‬خداوند شکل بده‪S‬د‪ .‬یع‪S‬نی هنگ‪SS‬امی که‬
‫خداوند‪ S‬او را به چیزی امر یا از آن نهی نمود و مسئول یا ممنوع ساخت‪ ،‬بگوید‪﴿ :‬‬
‫‪« ﴾       ‬ش‪SS‬نیدیم و پ‪SS‬ذیرفتیم‪،‬‬
‫پروردگارا‪ S‬آمرزش تو را می‌جوییم‪ S‬که جهت سیر ما به سوی توست»‪.‬‬
‫تفاوت یک انسان م‪SS‬ؤمن با دیگ‪SS‬ران دراین است که م‪SS‬ؤمن از بن‪SS‬دگی خ‪SS‬ود و س‪SS‬ایر‬
‫موج‪SS‬ودات‪ ،‬رها ش‪SS‬ده و به س‪SS‬وی زن‪SS‬دگی پروردگ‪SS‬ار‪ S‬خ‪SS‬ویش توجه نم‪SS‬وده است و از‬
‫اط‪SS‬اعت هوس‪SS‬های‪ S‬خ‪SS‬ویش به اط‪SS‬اعت خ‪SS‬دا منتقل گردی‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ .‬ف‪SS‬رد م‪SS‬ؤمن‪ ،‬آنگونه‬
‫«خودمخت‪SS‬ار» نیست که هر چه خ‪SS‬ود یا دیگ‪SS‬ری ه‪SS‬وس نم‪SS‬ود‪ ،‬انج‪SS‬ام ده‪SS‬د‪ .‬او متعهد به‬
‫پیمانی است که باید ب‪SS‬دان پایبن‪SS‬دی و اح‪SS‬ترام داش‪SS‬ته باشد و مس‪SS‬تلزم روشی‪ S‬که ادامه‌اش‬
‫دهد و دین‪ ،‬یک تعهد منطقی است که از طبیعت و خصلت ایمان برمی‌خیزد‪S.‬‬
‫ش‪SS‬کل‌گیری‪ S‬ایم‪SS‬ان‪ ،‬مقتضی این است که خداوند‪ S‬بگوی‪SS‬د‪ :‬امر ک‪SS‬ردم و نهی نم‪SS‬ودم‪ S‬و‬
‫بنده بگوید‪ :‬شنیدم‪ S‬و فرمان بردم‪.‬‬
‫الزمة ایمان این است که‪ :‬انسان از تسلیم شدن در برابر هوای خ‪SS‬ویش خ‪SS‬ارج و به‬
‫فرمانبرداری از دستورات موالی خود روی‪ S‬آورد‪.‬‬
‫قرآن کریم در این زمینه چنین فرموده است‪:‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪52‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪        ‬‬

‫‪          ‬‬
‫‪﴾    ‬‬
‫(احزاب‪.)36 /‬‬
‫«و هيچ مرد و زن مؤمنى را نرسد كه چون خداوند و رسولش كارى را مق‪SS‬رر‬
‫نماين‪SS‬د‪ ،‬آنكه خ‪SS‬ود در كارش‪SS‬ان اختيار داش‪SS‬ته باش‪SS‬ند‪ .‬و كسى كه از خداوند و‬
‫رسول او نافرمانى كند‪[ ،‬بداند كه] در گمراهى آشكارى گرفتار آمده است»‪.‬‬
‫و نیز می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(نور‪.)51 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«سخن مؤمنان چون به [راه] خداوند و رسولش فراخوانده مىش‪SS‬وند تا بين آن‪SS‬ان‬
‫حكم كن‪SSSS‬د‪ ،‬فقط اين است كه گوين‪SSSS‬د‪ :‬ش‪SSSS‬نيديم و فرم‪SSSS‬ان ب‪SSSS‬رديم و اينانند كه‬
‫رستگارند»‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬کسی که می‌گوید‪ S:‬نماز می‌خ‪S‬وانم روزه می‌گ‪S‬یرم‪ S‬ولی در خ‪S‬وردن گوشت‬
‫خوک یا نوشیدن شراب یا گرفتن ربا آزاد هستم و احک‪SS‬امی را که ب‪SS‬رایم گ‪SS‬ران بیاین‪SS‬د‪،‬‬
‫دور می‌اندازم‪ S‬و به غیر احکام خدا عمل می‌کنم‪ ،‬پرستنده و بندة خدا نیست‪.‬‬
‫کسی که شعائر اسالم را به جا می‌آورد‪ ،‬اما الگوها و آداب اسالمی مربوط‪ S‬به خود‬
‫و خانواده‌اش را مراعات نمی‌کند‪ ،‬مانند مردی که همچون زنان‪ ،‬لب‪SS‬اس حریر و زی‪SS‬ور‪S‬‬
‫طال به کار می‌برد‪ S‬یا زنی که فساد برمی‌انگیزد و بدنش را نمی‌پوشاند‪ ،‬عب‪SS‬ادتگر خ‪SS‬دا‬
‫محسوب نمی‌شود‪.‬‬
‫کسی که خیال می‌کند وظیفه عب‪SS‬ادیش از چ‪SS‬ار دی‪SS‬واری مس‪SS‬جد فراتر‪ S‬نمی‌رود و در‬
‫عرصه‌های مختلف زندگی بندة خ‪SS‬ود می‌ش‪S‬ود‪ S‬و به عب‪S‬ارت دیگر از پ‪S‬یروی‪ S‬هوس‪S‬های‪S‬‬
‫خ‪SS‬ود یا دیگ‪SS‬ران فروگ‪SS‬ذار‪ S‬نیست و م‪SS‬انعی در برابر خ‪SS‬ود احس‪SS‬اس نمی‌کن‪SS‬د‪ ،‬بن‪SS‬دة خ‪SS‬دا‬
‫نمی‌باشد‪S.‬‬

‫پیروی از غیر راه خدا شرک است‬

‫از جمله عبادتی که بسیاری از مردم بدان توجه ندارند؛ گردن نه‪S‬ادن به ق‪SS‬وانین خ‪S‬دا و‬
‫احک‪SS‬امی است که از طریق آنه‪SS‬ا‪ ،‬چیزه‪SS‬ای‪ S‬حالل و ح‪SS‬رام و تک‪SS‬الیف واجب و ح‪SS‬دود‬
‫مقرری را تعیین نموده است‪.‬‬
‫کسی که شعائر و نم‪SS‬از و روزه و حج و عم‪SS‬ره را انج‪SS‬ام می‌دهد ولی می‌خواهد در‬
‫مسائل زندگی‪ S‬شخصی و عم‪S‬ومی خ‪S‬ود یا در ش‪S‬ئون اجتم‪S‬اعی و سیاسی‪ S‬بر طبق غ‪S‬یر‬
 ‫‪53‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫شرع خدا و دستور‪ S‬او رفتار‪ S‬نماید در واقع غیرخدا را بندگی نم‪SS‬وده و حق مخص‪SS‬وص‬
‫خدا را به دیگری داده است‪.‬‬
‫تنها خداوند است که قانونگ‪SS‬ذار‪ S‬و فرم‪SS‬انروای آفری‪SS‬دگان خ‪SS‬ود می‌باش‪SS‬د‪ S.‬زی‪SS‬را که‬
‫سرتاسر هس‪SS‬تی قلم‪SS‬رو‪ S‬ح‪SS‬اکمیت و همة انس‪SS‬انها بن‪SS‬دگان او می‌باش‪SS‬ند‪ S.‬تنها اوست که‬
‫باقتضای ربوبیت‪ S‬و مالکیت و الوهیت خود نسبت به مردم‪ ،‬می‌تواند امر و نهی نم‪SS‬وده‬
‫بگوی‪SS‬د‪ :‬این حالل است و آن ح‪SS‬رام‪ .‬زی‪SS‬را که فقط او پروردگ‪SS‬ار‪ ،‬فرم‪SS‬انروا‪ S‬و معب‪SS‬ود‬
‫مردم است‪.‬‬
‫اگر کسی ادعا کند که بدون اجازة خدا‪ ،‬حق تش‪SS‬ریع هر ق‪SS‬انون م‪SS‬ورد نظر خ‪SS‬ود از‬
‫قبیل امر و نهی در حالل و حرام کردن را دارد‪ ،‬از حدود واقعی خویش تجاوز‪ S‬نم‪SS‬وده‬
‫و دانسته یا ندانسته‪ ،‬خویشتن را خدا و پروردگار قلمداد کرده است‪.‬‬
‫کسی هم که این حق را برای او قائل شده قانونگذاری و نظام اب‪SS‬داعی او را بپ‪SS‬ذیرد‪S‬‬
‫و از مذهب و قانونش‪ S‬پیروی نماید‪ ،‬او را پروردگار و خدای خود تلقی کرده و عبادت‬
‫نموده است و آگاهانه یا ناخودآگاه مشرک شده است‪.‬‬
‫قرآن کریم اهل کتاب را به خاطر شرک‌ورزی سرزنش‪ S‬نموده و به آنها نس‪SS‬بت داده‬
‫است که روح‪SS‬انیون و زاه‪SS‬دان خ‪SS‬ود را عب‪SS‬ادت نم‪SS‬وده‪ ،‬آن‪SS‬ان را خ‪SS‬دایان خ‪SS‬ود بش‪SS‬مار‪S‬‬
‫آورده‌اند‪ ،‬به دلیل این که از قوانین و عقاید خودسرانة آنها اطاعت و پیروی‪ S‬نموده‌ان‪SS‬د!‬
‫خداوند‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪﴾          ‬‬
‫(توبه‪.)31 /‬‬
‫«احبار و راهبانشان را به جاى خداوند‪ ،‬به خدايى گرفتهاند‪ .‬و [ن‪SS‬يز] مس‪SS‬يح بن‬
‫مريم [را به خدايى گرفتهاند] ح‪SS‬ال آنكه فرم‪SS‬ان نيافتهاند مگر آنكه معب‪SS‬ود يگانه‬
‫را بن‪SS‬دگى كنن‪SS‬د‪ .‬معب‪SS‬ود [راس‪SS‬تينى] جز او نيس‪SS‬ت‪ .‬او از آنچه ش‪SS‬رك مىآورن‪SS‬د‪،‬‬
‫[بس] پاك [و من ّزه] است»‪.‬‬
‫این آیه را کسی که از همه به مقصود خدا آگاهتر است‪ ،‬یعنی پی‪SS‬امبری که از روی‪S‬‬
‫هوس حرف نمی‌زند و آن کسی که این ق‪S‬رآن بر او ن‪S‬ازل گردی‪S‬ده است تا ب‪S‬رای م‪SS‬ردم‬
‫تبیین کند و آنان را به تفکر وا دارد‪ ،‬تشریح نموده است‪ .‬اینک به تفسیر پی‪SS‬امبرص از‬
‫این آیه توجه کنید‪:‬‬
‫ام‪SS‬ام احمد و ترم‪SS‬ذی و ابن جریر [با ط‪SS‬رق مختل‪SS‬ف] از ع‪SS‬دی به ح‪SS‬اتم‪ ‬روایت‬
‫کرده‌اند که وقتی دعوت پیامبر‪ S‬ص به او رسید‪ ،‬به شام گریخت (او در دوران جاهلیت‬
‫مس‪SS‬یحی ش‪SS‬ده ب‪SS‬ود) و خ‪SS‬واهر و جمعی از ق‪SS‬ومش اس‪SS‬یر ش‪SS‬دند‪ ،‬رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص بر‬
‫خواهرش منت نهاده آزادش کرد و او نزد ب‪SS‬رادرش بازگش‪SS‬ته وی را تش‪SS‬ویق به اس‪SS‬الم‬
‫نمود‪ .‬عدی به مدینه آمد و خبر آمدنش میان مردم پخش گردید‪ .‬رئیس قوم و پسر ح‪SS‬اتم‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪54‬‬
‫اسالم‬

‫ط‪SS‬ائی مع‪SS‬روف‪ S‬ب‪SS‬ود‪ ،‬او درح‪SS‬الی که یک ص‪SS‬لیب نق‪SS‬ره‌ای به گ‪SS‬ردن آویخته ب‪SS‬ود‪ ،‬ن‪SS‬زد‬
‫رسول خدا ص رفت و آن حضرت این آیه را می‌خواند‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫(توبه‪.)31 /‬‬ ‫‪﴾...‬‬
‫میگوی‪SS‬د‪ :‬گفتم‪ :‬آن‪SS‬ان را نپرس‪SS‬تیدند! فرم‪SS‬ود‪« :‬چ‪SS‬را‪ ،‬حالل را ح‪SS‬رام کردند‪ S‬و ح‪SS‬رام را‬
‫‌‬
‫حالل نمودند‪ S‬و آنان هم از این کارشان پیروی‪ S‬نمودند و این همان پرستیدن است»‪.‬‬
‫حافظ‪ S‬ابن کث‪SS‬یر در تفس‪SS‬یر خ‪SS‬ود گفته اس‪SS‬ت‪ :‬حذیفه بن الیم‪SS‬ان و عبدهللا بن عب‪SS‬اس و‬
‫دیگ‪SSS‬ران ن‪SSS‬یز در تفس‪SSS‬یر ﴿‪    ‬‬
‫‪ ﴾ ‬گفته‌اند که‪ :‬آنها را در آنچه حالل کردند‪ S‬و حرام ساختند‪ ،‬پیروی‪ S‬نمودند‪.‬‬
‫س‪SSS‬دی هم گفته اس‪SSS‬ت‪ :‬از بزرگ‪SSS‬ان‪ ،‬ح‪SSS‬رف ش‪SSS‬نوی‪ S‬کردند و کت‪SSS‬اب خ‪SSS‬دا را پشت‬
‫سرانداختند و به همین جهت خداوند‪ S‬فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪(﴾     ‬توبه‪.)31 /‬‬
‫خدایی که وقتی چیزی را ح‪SS‬رام ک‪SS‬رد‪ ،‬ح‪SS‬رام و آنچه را حالل نم‪SS‬ود‪ ،‬حالل است و هر‬
‫چیزی را که مقرر نمود باید پیروی‪ S‬نمود و اجرا کرد‪.‬‬
‫﴿‪(. ﴾       ‬توبه‪.)31 /‬‬
‫‪1‬‬

‫«او از آنچه شرك مىآورند‪[ ،‬بس] پاك [و من ّزه] است»‪.‬‬

‫کارهای اجتماعی مفید عبادتند‬

‫این را باید افزود که اسالم‪ ،‬بگونه‌ای پهنة عب‪SS‬ادت را گش‪SS‬وده و دامنه‌اش را گس‪SS‬ترانیده‬
‫است که اعم‪SS‬ال ف‪SS‬راوانی‪ S‬را که از نظر م‪SS‬ردم ج‪SS‬زء عب‪SS‬ادات و عامل ن‪SS‬زدیکی‪ S‬به خ‪SS‬دا‬
‫تلقی نمی‌شده‌اند در برگرفته است‪.‬‬
‫هر عمل اجتم‪SS‬اعی س‪SS‬ودمند در ص‪SS‬ورتی که قصد انج‪SS‬ام دهن‪SS‬ده‌اش خ‪SS‬یر باشد و نه‬
‫جلب س‪SS‬تایش و کسب نف‪SS‬وذ در می‪SS‬ان م‪SS‬ردم؛ از نظر اس‪SS‬الم در ردیف به‪SS‬ترین عب‪SS‬ادات‬
‫شمرده می‌شود‪ .‬هر عملی که آدمی به وسیلة آن اشک محزونی‪ S‬را پاک س‪SS‬ازد یا ان‪SS‬دوه‬
‫رنجی‪SS‬ده‌ای را ک‪SS‬اهش دهد یا زخم س‪SS‬رکوب‪ S‬ش‪SS‬ده‌ای را م‪SS‬رهم گ‪SS‬زارد یا از مظل‪SS‬ومی‪S‬‬
‫حمایت کند و یا مغلوبی‪ S‬را از خواری درآورد یا دین ورشکستة گرانباری را ب‪SS‬پردازد‪S‬‬
‫یا از فقیر با ابروی عیالمندی دستگیری کند یا سرگردانی را هدایت نماید یا ن‪SS‬ادانی را‬
‫آموزش دهد یا به غری‪S‬بی‪ ،‬پن‪S‬اه دهد یا آف‪SS‬تی را از مخل‪S‬وقی‪ S‬دور س‪S‬ازد یا م‪S‬انعی را از‬
‫سر راهی بردارد‪ S‬یا به موجود زن‪SS‬ده‌ای فای‪SS‬ده‌ای رس‪SS‬اند؛ از مص‪SS‬ادیق‪ S‬عب‪SS‬ادت ب‪SS‬وده در‬
‫صورت‪ S‬همراهی با نیت صحیح‪ ،‬مایة نزدیکی‪ S‬به خدا می‌باشد‪.‬‬

‫‪ -‬تفسیر ابن کثیر‪،‬ج‪ ،2‬ص ‪.349‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪55‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫اسالم‪ ،‬کارهای زیادی‪ S‬از اینگونه را عب‪SS‬ادت خ‪SS‬دا و ش‪SS‬اخة ایم‪SS‬ان و م‪SS‬وجب پ‪SS‬اداش‬
‫خداوندی‪ S‬قرار داده است‪.‬‬
‫تنها نماز‪ ،‬روزه یا ذکر و دعا نیست که به عنوان عبادت روزانة شما نوشته شده و‬
‫موجب گرفتن پ‪SS‬اداش از خ‪SS‬دا می‌ش‪SS‬وند‪ ،‬بلکه می‌توانید چیزه‪SS‬ای زی‪SS‬ادی بر عب‪SS‬ادات و‬
‫نیکیهای‪ S‬خود بیفزایید که در نزد حق دارای ارزش و بهای متناسب با خ‪SS‬ود می‌باش‪SS‬ند‪S،‬‬
‫هر چند در نظر خودتان کم ارزش و ناچیز جلوه کنند‪.‬‬
‫مثالً پیامبر‪S‬ص دربارة اصالحگری میان دو طرف‪ S‬متخاصم فرموده است‪« :‬آیا شما‬
‫را از چ‪SS‬یزی که درجة فض‪SS‬یلتش‪ S‬ب‪SS‬االتر از نم‪SS‬از و روزه و ص‪SS‬دقه اس‪SS‬ت‪ ،‬آگ‪SS‬اه نکنم؟‬
‫گفتند‪ :‬چرا آگاه کن‪.‬‬
‫گفت‪ :‬آن چیز‪ ،‬اصالح میان دو طرف است‪ .‬زیرا هنگ‪SS‬امی که رابطة دو ط‪SS‬رف‪ S‬به‬
‫تب‪SSS‬اهی گرایی‪SSS‬د‪ ،‬همچو ماش‪SSS‬ین س‪SSS‬لمانی عمل می‌کند»‪ .1‬در روای‪SSS‬تی‪ S‬هم گفته اس‪SSS‬ت‪:‬‬
‫«منظورم این نیست که مو را می‌تراشد‪ S‬و می‌زداید‪ S‬بلکه دین را از ریشه می‌زند»‪.2‬‬
‫همچنین در بارة عیادت مریض و م‪SS‬نزلی که ن‪SS‬زد خ‪SS‬دا دارد می‌گوی‪SS‬د‪« :‬هر کس از‬
‫یک بیمار عیادت کند‪ ،‬ندایی از آس‪SS‬مان به او خط‪SS‬اب می‌کند که پ‪SS‬اک ش‪SS‬دی‪ ،‬ق‪SS‬دمهایت‬
‫نیز پاک شدند و جایگاهی در بهشت پیدا ک‪SS‬ردی»‪ .3‬و ن‪SS‬یز فرم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪« :‬کسی که به‬
‫مالقات بیماری‪ S‬می‌رود‪ ،‬تا وقتی ننشسته است‪ ،‬در رحمت ش‪SS‬ناور‪ S‬است و هنگ‪SS‬امی که‬
‫نشست در آن غوطه‌ور می‌شود»‪.4‬‬
‫پی‪SS‬امبرص در ج‪SS‬ایی دیگ‪SS‬ر‪ ،‬یکی از من‪SS‬اظر ج‪SS‬الب روز قی‪SS‬امت را به ص‪SS‬ورت‪S‬‬
‫گفتگ‪SS‬وئی می‪SS‬ان خ‪SS‬دا و بن‪SS‬ده‪ ،‬بدینس‪SS‬ان ب‪SS‬ازگو‪ S‬می‌کن‪SS‬د‪« :‬خداوند عزوجل روز قی‪SS‬امت‬
‫می‌گوید‪ S:‬ای فرزند آدم‪ ،‬من بیمار شدم ولی تو عیادتم نکردی!! می‌گوی‪SS‬د‪ :‬پروردگ‪SS‬ارا!‬
‫چگونه تو را عی‪SS‬ادت می‌ک‪SS‬ردم در ح‪SS‬الی که تو پروردگ‪SS‬ار‪ S‬جهانی‪SS‬ان هس‪SS‬تی؟ می‌گوی‪SS‬د‪S:‬‬
‫مگر ندانستی که فالن بندة من بیمار ش‪S‬ده است که عی‪S‬ادت نک‪SS‬ردی؟ آیا نمی‌دانس‪SS‬تی‪ S‬که‬
‫در صورت عیادتش مرا ن‪S‬زد او می‌ی‪S‬افتی؟‪ S‬ای فرزند آدم‪ ،‬من از تو غ‪S‬ذا خواس‪S‬تم ولی‬
‫میدادم‪ ،‬در ح‪SS‬الی که تو پروردگ‪SS‬ار‪S‬‬ ‫تو نادی! می‌گوید‪ S:‬پروردگارا! چگونه تو را غ‪SS‬ذا ‌‬
‫جهانی‪SSS‬ان هس‪SSS‬تی؟! می‌گوی‪SSS‬د‪ S:‬فالن بن‪SSS‬ده‌ام از توخ‪SSS‬وراک طلبی‪SSS‬د‪ ،‬ولی تو ن‪SSS‬دادی! آیا‬
‫نمیدانستی که اگر غذایش دهی عوض آن را از من دریافت‪ S‬خواهی داشت؟ ای فرزند‪S‬‬ ‫‌‬
‫آدم از تو آب خواس‪SS‬تم‪ S‬و تو ن‪SS‬دادی! می‌گوی‪SS‬د‪ S:‬ای پروردگ‪SS‬ار‪ S‬چگونه تو را آب دهم و‬

‫‪ -‬این روایت را ابوداود‪ ،‬ترمذی و ابن حبان در صحیح آورده‌اند‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬این زیادی از ترمذی است‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬ترمذی و ابن ماجه‪ ،‬لفظ از اوست‪ .‬طبرانی هم با روش خود‪ ،‬از ح‪SS‬دیث اب‪SS‬وهریره نق‪SS‬ل ک‪SS‬رده و‬ ‫‪3‬‬

‫راویانش چنانکه در الترغیب آمده است‪ ،‬موثق می‌باشند‪.‬‬

‫‪ -‬روایت از احمد‪ ،‬راویانش صحیح هستند‪ .‬البزاز و ابن حب‪SS‬ان در ص‪SS‬حیح خ‪SS‬ود‪ ،‬از ح‪SS‬دیث ج‪SS‬ابر‬ ‫‪4‬‬

‫نقل نموده‌اند‪ S‬و ابن جابر نیز در صحیح خود آورده است‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪56‬‬
‫اسالم‬

‫حال آن که تو خدای جهان هستی؟! می‌فرماید‪ S:‬فالن بن‪SS‬دة من از تو آب طلبید و تو آبش‬

‫ندادی‪ ،‬آیا جز این بود که اگر سیرابش می‌کردی‪ ،‬عوض آن را از من می‌گرفتی؟‪.1»S‬‬
‫مسلم و بخاری از قول پی‪SS‬امبر‪ S‬ص نقل می‌کنند که گفت‪ :‬کسی که در حین راه رفتن‬
‫شاخة خاری ببیند و آن را از سر راه بردارد‪ ،‬خداوند‪ S‬از او سپاسگزار بوده گناهش را‬
‫می‌آم‪SS‬رزد‪ .‬و در روایت مس‪SS‬لم آم‪SS‬ده است ک‪SS‬ه‪ :‬م‪SS‬ردی در وسط‪ S‬راه به ش‪SS‬اخة درخ‪SS‬تی‪S‬‬
‫برخورد‪ ،‬با خود گفت‪ :‬این را کنار می‌اندازم‪ S‬تا مسلمانان را نی‪SS‬ازارد‪ S‬و در نتیجة همین‬
‫کار به بهشت رفت»‪.‬‬
‫از اب‪SS‬وذر نقل گردی‪SS‬ده است ک‪SS‬ه‪« :‬پی‪SS‬امبر فرم‪SS‬ود همة اعم‪SS‬ال نیک و بد امتم به من‬
‫نشان داده شد و عمل کنار زدن مانع از سر راه مردم را در میان اعمال نیک دیدم»‪.2‬‬
‫اسالم چنین کارهایی‪ S‬را نه تنها س‪SS‬تایش نم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ ،‬بلکه به انج‪SS‬ام آنها فراخوان‪SS‬ده‬
‫است و م‪SS‬ورد تش‪SS‬ویق‪ S‬ق‪SS‬رار داده و از جمله وظ‪SS‬ایف‪ S‬روزانة ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان که او را به‬
‫بهشت نزدیک و از دوزخ دور می‌سازد‪ S،‬برش‪S‬مرده اس‪S‬ت‪ .‬یکب‪SS‬ار ب‪SS‬دان عن‪S‬وان ص‪SS‬دقه‬
‫داده و در بیانی دیگر‪« ،‬صالة» نامیده است‪ .‬در هر صورت عبادت و موجب نزدیکی‪S‬‬
‫به خدا می‌باشد‪S.‬‬
‫باز هم از ابوذر‪  S‬منقول است که‪ :‬از رسول خدا ص پرسیدم چه چیزی بن‪SS‬ده را از‬
‫آتش می‌رهاند؟‪S‬‬
‫گفت‪ :‬ایمان به خدا‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬آیا عملی همراه ایمان وجود ندارد؟‬
‫گفت‪ :‬این عمل وجود‪ S‬دارد که از آنچه خدا موهبت نموده است‪ ،‬بخشش کنی‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬یا رسول‌هللا‪ ،‬اگر آدمی تهیدست بود و چیزی برای دادن نداشت؟‬
‫گفت‪ :‬امر به معروف‪ S‬و نهی از منکر کند‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬اگر توانائی‪ S‬امر به معروف و نهی از منکر نداشت‪...‬؟‬
‫گفت‪ :‬ف‪SS‬رد ن‪SS‬اواردی را کمک نماید (یع‪SS‬نی کسی را که ک‪SS‬اری بلد نیس‪SS‬ت‪ ،‬ص‪SS‬نعتی‬
‫بیاموزد‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬یا رسول‌هللا اگر در کاری مهارت نداشت چطور؟‪S‬‬
‫فرمود‪ :‬مظلومی‪ S‬را یاری کند‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬یا رسول‌هللا اگر ضعیف‪ S‬بود و قدرت یاری مظلوم‪ S‬را نداشت چه؟‬
‫گفت‪ :‬آیا نمی‌خواهی‪ S‬رفیقت را نصیحت کنی که از آزار مردم خودداری کند؟‬
‫گفتم‪ :‬ای رسول خدا‪ ،‬اگر چنین کند‪ ،‬به بهشت می‌رود؟‬

‫‪ -‬روایت از مسلم‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت از مسلم‪.‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫‪57‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫فرمود‪ :‬هیچ مؤمنی دارای یکی از این خصوصیات پیدا نمی‌شود‪ S‬مگر آن که همان‬
‫خصیصه دستش را گرفته وارد بهشتش می‌سازد»‪.1‬‬
‫با چ‪SS‬نین ط‪SS‬رز تلقی و نگرشی‪ S‬است که پی‪SS‬امبر اس‪SS‬الم هر مس‪SS‬لمانی را [هر چند کم‬
‫توان باش‪SS‬د] به انج‪SS‬ام این عب‪SS‬ادت یا وظیفة اجتم‪SS‬اعی برمی‌انگ‪SS‬یزد‪ S‬و آن را به زم‪SS‬ان یا‬
‫مکان ویژه‌ای مح‪SS‬دود نمی‌س‪SS‬ازد‪ S.‬همچن‪SS‬ان که آن را منحصر‪ S‬به ن‪SS‬وع م‪SS‬الی که مختص‬
‫توانگران باشد و یا فقط ن‪SS‬وع ب‪SS‬دنی که در انحص‪SS‬ار‪ S‬اش‪SS‬خاص نیرومند‪ S‬باشد و یا ش‪SS‬کل‬
‫فرهنگی‪ S‬که ویژة علم آموختگ‪SS‬ان باش‪SS‬د‪ ،‬نک‪SS‬رده اس‪SS‬ت‪ ،‬بلکه یک تعهد عم‪SS‬ومی انس‪SS‬انی‬
‫دانسته است که برای هر انسانی در حد توانایی خ‪SS‬ود او‪ ،‬انجام‌پ‪SS‬ذیر و میسر می‌باشد و‬
‫فقیر و غنی‪ ،‬ناتوان و نیرومند‪ S‬و بی‌سواد‪ S‬و باسواد‪ S‬در آن اشتراک دارند‪.‬‬
‫وقتی‪ S‬که سخنان پیامبر بزرگوارم‪SS‬ان را در این م‪SS‬وارد‪ S‬می‌خ‪SS‬وانیم‪ ،‬می‌بی‪SS‬نیم‪ S‬که این‬
‫عب‪SSS‬ادت همگ‪SSS‬انی را فقط یک مس‪SSS‬ئولیت انس‪SSS‬انی ق‪SSS‬رار‪ S‬ن‪SSS‬داده است بلکه در طلب آن‬
‫پافشاری کرده و آن را از هر نظر واجب دانسته اس‪SS‬ت‪ .‬اب‪SS‬وهریره از رس‪SS‬ول خ‪SS‬دا نقل‬
‫می‌کند که فرم‪SS‬ود‪« :‬ب‪SS‬رای هر درودی از م‪SS‬ردم ب‪SS‬رای من‪ ،‬در هر روز‪ S‬که خورش‪SS‬ید‪S‬‬
‫برمی‌آید‪ ،‬صدقه‌ای است‪ .‬میان دو نفر به عدالت رفتار‪ S‬ک‪SS‬ردن‪ ،‬ص‪SS‬دقه اس‪SS‬ت‪ ،‬کمک به‬
‫کسی در ب‪SSS‬ار ک‪SSS‬ردن و یا حمل محم‪SSS‬وله‌اش ص‪SSS‬دقه‌ای اس‪SSS‬ت‪ ،‬س‪SSS‬خن پ‪SSS‬اک و درست‬
‫ص‪SS‬دقه‌ای اس‪S‬ت‪ ،‬هر ق‪S‬دمی‪ S‬که ب‪SS‬رای نم‪S‬از برداش‪SS‬ته ش‪S‬ود ص‪SS‬دقه است و برداش‪SS‬تن هر‬
‫سنگ یا خاشاکی از جلو راه‪ ،‬صدقه‌ای به شمار می‌رود‪.2»S‬‬
‫نظیر حدیث فوق را ابن عب‪SS‬اس از رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص روایت نم‪SS‬وده است که می‌گفت‪:‬‬
‫«بر هر عضوی از انسان روزانه‪ ،‬نمازی واجب است‪ .‬یکی از می‪SS‬ان م‪SS‬ردم گفت‪ :‬این‬
‫دش‪SS‬وارترین چ‪SS‬یزی است که ت‪SS‬اکنون به ما خ‪SS‬بر داده‌ای! پی‪SS‬امبرص فرم‪SS‬ود‪ S:‬امر به‬
‫معروف‪ S‬و نهی از منکر نوعی نماز است‪ ،‬حمل بار فرد ضعیفی نماز است‪ ،‬برط‪SS‬رف‪S‬‬
‫ک‪SS‬ردن کث‪SS‬افت از می‪SS‬ان راه نم‪SS‬از است و هر گ‪SS‬امی به س‪SS‬وی نم‪SS‬از ب‪SS‬رمی‌داری‪ ،‬خ‪SS‬ود‬
‫نمازی‪ S‬محسوب می‌گردد»‪.3‬‬
‫روایت بریده ن‪SS‬یز از همین قبیل اس‪SS‬ت‪« :‬انس‪SS‬ان یک س‪SS‬تون فق‪SS‬رات و سیصد‪ S‬مفصل‬
‫دارد‪ .‬بنابراین باید برای هر مفصلی صدقه‌ای بدهد‪ .‬گفتند‪ :‬یا رسول‌هللا چه کسی قدرت‬
‫چ‪SS‬نین ک‪SS‬اری را دارد؟ منظ‪SS‬ور پی‪SS‬امبر‪ S‬را ص‪SS‬دقة م‪SS‬الی پنداش‪SS‬ته بودند‪ S‬پی‪SS‬امبرص گفت‪:‬‬
‫کثافتی‪ S‬را از مسجد بزدای و یا چیزی را از سر راه بردار‪.4»...‬‬
‫پیامبر‪S‬ص در احادیث متعددی‪ ،‬لبخند به روی‪ S‬برادر همکیش و ش‪SS‬نواندن مطل‪SS‬بی را‬
‫به ش‪SS‬خص ناش‪SS‬نوا‪ S‬و راهنم‪SS‬ایی ش‪SS‬خص نابینا و ه‪SS‬دایت ف‪SS‬رد س‪SS‬رگردان و رس‪SS‬اندن‬
‫درخواست‪ S‬کنن‪SS‬ده‌ای به چ‪SS‬یز م‪SS‬ورد نی‪SS‬ازش و ش‪SS‬تافتن به ی‪SS‬اری س‪SS‬تمدیدة دادخ‪SS‬واه و‬
‫‪ -‬روایت از بیهقی و لفظ حدیث هم از اوست‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬به روایت بخاری و مسلم‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬صحیح ابن خزیمه‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ -‬به روایت احمد (عبارت از اوست) و ابوداود و صحیح ابن خزیمه و ابن حبان‪.‬‬ ‫‪4‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪58‬‬
‫اسالم‬

‫برداش‪SSS‬تن و حمل ب‪SSS‬ار یک آدم ن‪SSS‬اتوان و هر عملی را که بر این مح‪SSS‬ور می‌چرخ‪SSS‬د‪،‬‬

‫عبادتی پسندیده و صدقه‌ای نیکو تلقی نموده است‪.‬‬
‫بدینسان‪ ،‬فرد مسلمان در جامعة خویش‪ ،‬چشمه‌ای سرشار از خ‪SS‬یر و رحمت ب‪SS‬وده‪،‬‬
‫پیوسته سود و ب‪SS‬رکت می‌رس‪SS‬اند عامل و فراخوانن‪SS‬دة به خ‪SS‬یر و بخش‪SS‬نده و راهنم‪SS‬ای‪ S‬به‬
‫نیکی بوده‪ ،‬در نتیجه همانطور‪ S‬که پی‪SS‬امبر‪ S‬گ‪SS‬رامی خواس‪SS‬ته اس‪SS‬ت‪ :‬کلید خ‪SS‬یر و قفل شر‬
‫می‌باشد‪.1S‬‬
‫محدودة خیر رسانی‪ S‬و سودبخشی ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان‪ ،‬به انس‪SS‬انها اختص‪SS‬اص ن‪SS‬دارد بلکه‬
‫دامنه‌اش وسیعتر بوده و هر موجود زنده‪ ،‬حتی پرنده و ج‪S‬انور را ن‪S‬یز در برمی‌گ‪S‬یرد‪.‬‬
‫پس هراحسانی‪ S‬که نسبت به یک موجود‪ S‬زنده انجام داده یا رنجی را از آن دور س‪SS‬ازد‪،‬‬
‫عبادتی است که آدمی را به خدا نزدیک و شایستة رضای‪ S‬او می‌سازد‪S.‬‬
‫پیامبر‪S‬ص جریان مردی را برای ی‪S‬ارانش حک‪S‬ایت می‌کند که س‪S‬گی را که از ش‪S‬دت‬
‫تشنگی خاک نمناک را می‌بلعید‪ ،‬دیده بود و رگ ترحمش جنبیده و نتوانس‪SS‬ته ب‪SS‬ود سگ‬
‫را با آن عطش سوزان رها کند‪ ،‬بنابراین آن را به طرف‪ S‬چاه آبی برده و با کفش خ‪SS‬ود‬
‫به سگ مزبور آب داده و سیرابش نموده بود‪ .‬پس خداوند‪ S‬پاس عمل او را داش‪SS‬ته و از‬
‫گناه‪SS‬انش درگذش‪SS‬ت‪ S.‬ی‪SS‬اران پی‪SS‬امبر‪ S‬چ‪SS‬ون این حک‪SS‬ایت را ش‪SS‬نیدند‪ ،‬با ش‪SS‬گفتی گفتن‪SS‬د‪ :‬یا‬
‫رسول‌هللا‪ ،‬آیا در رابطه با جانوران هم ب‪SS‬رای ما پاداشی‪ S‬وج‪SS‬ود دارد؟ پی‪SS‬امبر‪S‬ص گفت‪:‬‬
‫در رابطه با هر جانداری‪ S‬امکان کسب پاداش وجود دارد»‪.2‬‬
‫کسانی که به امر عبادت همت گماشتند در فزونی‪ S‬آن کوشا هستند و نیز اف‪SS‬رادی که‬
‫در خدمت به جامعه و نیکی به خلق‪ ،‬اهتمام می‌ورزند‪ ،‬پاسخ انگیزه‌ه‪SS‬ای درونی‪ S‬خ‪SS‬ود‬
‫را به جای این که به عبادت در «صومعه‌ها» بسنده کنند و از کاروان زندگی بگس‪SS‬لند؛‬
‫دراین می‪SS‬دان گس‪SS‬تردة نیکوک‪SS‬اری‪ S‬که انس‪SS‬ان و غیرانس‪SS‬ان را ف‪SS‬را گرفته اس‪SS‬ت‪ ،‬پی‪SS‬دا‬
‫می‌کنند‪S.‬‬

‫فعالیت انسان در امرمعاش خود با شرایطی عبادت است‬

‫عجیب این که پی‪SS‬امبرص اعم‪SS‬ال دنی‪SS‬وی‪ S‬و کوشش انس‪SS‬ان ب‪SS‬رای ت‪SS‬أمین زن‪SS‬دگی‪ S‬خ‪SS‬ود و‬
‫خانوادة خود را با آن که از محدودة شخصی و خانوادگی‪ S‬در نمی‌گذرد‪ ،‬نوعی عب‪SS‬ادت‬
‫و تق‪SS‬رب جس‪SS‬تن به خ‪SS‬دا محس‪SS‬وب می‌دارد‪ S.‬ب‪SS‬دین‌ترتیب‪ ،‬کش‪SS‬اورز در مزرعة خ‪SS‬ود‪،‬‬
‫کارگر‪ S‬در کارگاه خویش‪ ،‬بازرگ‪SS‬ان در مغ‪SS‬ازه و کارمند در دف‪SS‬تر‪ S‬و هر پیش ‪S‬ه‌وری‪ S‬در‬
‫پیشة خود‪ ،‬می‌تواند کار معاش خود را در صورت پایبندی به شرایط زیرین به نمازی‪S‬‬
‫و جهادی در راه خدا تبدیل کند‪.‬‬
‫‪ -1‬عمل مورد‪ S‬نظر از نظر اسالم مشروع‪ S‬باش‪SS‬د‪ .‬کاره‪SS‬ایی مانند فع‪SS‬الیت رب‪SS‬وی‪ S‬و‬
‫خوانندگی و رامشگری‪ S‬و امث‪SS‬ال آن که از نظر دین م‪SS‬ردود‪ S‬می‌باش‪SS‬ند‪ ،‬هرگز در‬
‫‪ -‬چنانکه در حدیث ابن ماجه آمده است‪ « :‬طُوبَى لِ َع ْب ٍد جعله هللا مفتاحا ً للخیر مغالقا للشر»‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت از بخاری‪«.‬فِى ُكلِّ َكبِ ٍد َر ْ‬

‫طبَ ٍة (أي فيها حياة) َأجْ ٌر»‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪59‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫شمار عبادت نیستند‪ S‬و نمی‌توانند باش‪SS‬ند‪ .‬خداوند پ‪SS‬اک است و جز چیزه‪S‬ای‪ S‬پ‪S‬اک‬
‫را نمی‌پذیرد‪S.‬‬
‫‪ -2‬با نیت نیک هم‪SSS‬راه باش‪SSS‬د‪ .‬نیت مس‪SSS‬لمان هم‪SSS‬انطور که خداوند فرم‪SSS‬وده است‬
‫آبرومندی خود و تأمین خانواده و استفادة امت و آبادی زمین می‌باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬کار را با درستی و نیکی انجام دهد‪ .‬درحدیث آم‪SS‬ده است ک‪SS‬ه‪« :‬خداوند نیکی و‬
‫درس‪SS‬تی را بر هر چ‪SS‬یز واجب ک‪SS‬رده است»‪ .1‬همچ‪SS‬نین فرم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪« :‬خداوند‬
‫دوست دارد وقتی‪ S‬که یکی از ش‪SS‬ما ک‪SS‬اری انج‪SS‬ام می‌دهد آن را درست و اس‪SS‬توار‪S‬‬
‫گرداند‪.2»S‬‬
‫‪ -4‬در ضمن آن حدود و مقررات خداوندی مراعات شوند‪ S‬و به حق دیگری‪ S‬ظلم و‬
‫کالهبرداری‪ S‬و تجاوز‪ S‬صورت نگیرد‪.‬‬‫خیانت و ‌‬
‫‪ -5‬ک‪SS‬ار دنی‪SS‬ائی‪ S‬ش‪SS‬خص او را از واجب‪SS‬ات دی‪SS‬نیش ب‪SS‬از ن‪SS‬دارد‪ .‬چنانکه خداوند‪ S‬گفته‬
‫است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪         ‬‬
‫(منافقون‪.)9 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«ای مؤمنان‪ ،‬دارائیها و فرزندان‪ ،‬شما را از ی‪SS‬اد خ‪SS‬دا غافل نس‪SS‬ازند‪ ،‬اگر کسی‬
‫چنین کند (دچار این غفلت گردد) از زیانکاران است»‪.‬‬
‫و نیز فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫(نور‪.)37 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«مردانی هستند که تج‪SS‬ارت و خرید و ف‪SS‬روش از ی‪SS‬اد خ‪SS‬دا و اقامة نم‪SS‬از و دادن‬
‫زکات‪ ،‬بازشان نمی‌دارد»‪.‬‬
‫هنگ‪SSS‬امی که مس‪SSS‬لمان این م‪SSS‬واد را مراع‪SSS‬ات نماید در کوشش خ‪SSS‬ود‪ ،‬هر چند که در‬
‫محراب و صومعه با خدا خلوت نکرده باشد فردی‪ S‬عبادت کننده به حساب می‌آید‪.‬‬
‫کعب بن عج‪SSS‬ره گفته اس‪SSS‬ت‪« :‬م‪SSS‬ردی از پیش پی‪SSS‬امبر‪S‬ص گذشت و اص‪SSS‬حاب آن‬
‫حضرت چاالکی و نشاط وی را مشاهده کرده پرس‪SS‬یدند‪ :‬یا رس‪SS‬ول‌هللا ک‪SS‬اش این در راه‬
‫خدا می‌بود‪( .‬یعنی در جهاد برای بلند کردن کلمة خدا که در نظر آنان به‪SS‬ترین عب‪SS‬ادت‬
‫بود) پیامبرص گفت‪ :‬اگر به منظور‪ S‬تالش برای فرزند خردسالش‪ S‬ب‪SS‬یرون آم‪SS‬ده در راه‬
‫خداست‪ ،‬اگر به خاطر پدر و مادر سالمند خود می‌کوشد‪ ،‬در راه خداست و اگر ب‪SS‬رای‬

‫‪ -‬روایت از مسلم‪ِ« .‬إنَّ هللاَ َكت ََب اِإْل ْحسانَ عَلى ُك ِّل َ‬
‫ش ْيٍئ »‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬ب‪SS‬ه روایت بیهقی در «ش‪SS‬عب اإلیم‪SS‬ان» از ق‪SS‬ول عایش‪SS‬ه‪ .‬اب‪SS‬ویعلی و ابن عس‪SS‬اکر و دیگ‪SS‬ران هم‬ ‫‪2‬‬

‫چنانکه در کتاب «الفیض» مضبوط است‪ ،‬روایتش نموده‌اند‪.‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪60‬‬
‫اسالم‬

‫حفظ عفت و آب‪SS‬روی خ‪SS‬ویش آم‪SS‬ده است در راه خداس‪SS‬ت‪ ،‬اما در ص‪SS‬ورتی که ب‪SS‬رای‬
‫تظاهر و خودنمایی‪ S‬بیرون آمده است در راه شیطان می‌باشد»‪.1‬‬
‫ق‪SSS‬رآن‪ ،‬بر تالش و گ‪SSS‬ردش در اط‪SSS‬راف زمین به منظ‪SSS‬ور دست ی‪SSS‬افتن به روزی‪S،‬‬
‫عنوانی زیبا و متض‪SS‬من اش‪SS‬اره به خرس‪SS‬ندی‪ S‬خداوند اطالق نم‪SS‬وده و آن را «جس‪SS‬تجوی‪S‬‬
‫فضل خدا» نامیده است‪.‬‬
‫مانند این موارد‪ S‬از کالم خداوند متعال‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪﴾  ‬‬
‫(جمعه‪.)10 /‬‬
‫«وقتی که نماز انجام شد‪ ،‬روی زمین پراکنده شوید و فضل خدا را بجویید»‪.‬‬
‫﴿‪( ﴾       ‬بقره‪/‬‬
‫‪.)198‬‬
‫«گناه و ایرادی بر شما نیست که بهره‌ای از پروردگارتان بخواهید»‪.‬‬
‫و مسافران ب‪S‬رای کسب روزی را با مجاه‪SS‬دین راه خ‪SS‬دا در س‪S‬یاق واح‪SS‬دی کن‪SS‬ار هم‬
‫قرار‪ S‬داده می‌گوید‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫(مزمل‪.)20 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«و گروه دیگری که به منظور جستجوی فضل خدا در زمین حرکت می‌کنند و‬
‫دیگرانی که در راه خدا پیکار می‌کنند»‪.‬‬
‫پیغمبر‪S‬ص دربارة ارزشمندی‪ S‬زراعت و درختکاری‪ S‬و آنچه برای ص‪S‬احبش پاداشی‪S‬‬
‫از س‪SS‬وی خ‪SS‬دا به دنب‪SS‬ال می‌آورد‪ S‬می‌گوی‪SS‬د‪« :‬هیچ مس‪SS‬لمانی‪ S‬نه‪SS‬الی نمی‌نش‪SS‬اند‪ S‬یا کش‪SS‬تی‬
‫نمی‌کارد‪ S‬که پرن‪S‬ده یا انس‪S‬ان یا ج‪S‬انوری از محص‪S‬ول آن بخ‪S‬ورد مگر آن که ص‪S‬دقه‌ای‬

‫‪ -‬منذری گفته است‪ :‬این حدیث را طبرانی روایت نموده و راویانش‪ ،‬راویان صحیح می‌باشند‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫ش;ا ِط ِه‪،‬‬‫س;و ِل هَّللا ِ ‪ِ ‬منْ ِج ْل; ِد ِه َونَ َ‬ ‫اب َر ُ‬ ‫ص; َح ُ‬ ‫ب بن ع ُْج َرةَ‪ ،‬قَا َل‪َ :‬م َّر َعلَى النَّبِ ِّي ‪َ ‬ر ُج ٌل‪ ،‬فَ; َرَأى َأ ْ‬ ‫عَنْ َك ْع ِ‬
‫س; َعى َعلَى‬ ‫س;و ُل هَّللا ِ ‪ِ« :‬إنْ َك;انَ َخ; َر َج يَ ْ‬ ‫سو َل هَّللا ِ‪ :‬لَ ْو َكانَ هَ; َذا فِي َ‬
‫س;بِي ِل هَّللا ِ؟‪ ،‬فَقَ;ا َل َر ُ‬ ‫فَقَالُوا‪ :‬يَا َر ُ‬
‫يل‬
‫س; ب ِ ِ‬‫ش; ْي َخ ْي ِن َكبِ;ي َر ْي ِن فَ ُه; َو فِي َ‬ ‫س; َعى َعلَى َأبَ; َو ْي ِن َ‬ ‫سبِي ِل هَّللا ِ‪َ ،‬وِإنْ َكانَ َخ َر َج يَ ْ‬ ‫ص َغا ًرا فَ ُه َو فِي َ‬ ‫َولَ ِد ِه ِ‬
‫;و ِفي‬ ‫;‬ ‫ه‬
‫َ ُ َ‬‫َ‬ ‫ف‬ ‫ً‬ ‫ة‬‫ر‬ ‫َ‬
‫;اخ‬ ‫;‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ء‬‫;ا‬
‫;‬ ‫ي‬‫ر‬
‫َ َ َِ ً َ ُ‬‫ج‬ ‫ر‬ ‫;‬‫خ‬ ‫َ‬ ‫;انَ‬ ‫;‬‫ك‬‫َ‬ ‫نْ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫هَّللا‬ ‫يل‬ ‫ب‬‫س‬ ‫ي‬ ‫ف‬
‫ِ ِ ُ ِ َ ُ َ ِ َ ِ ِ ِ َ ِإ‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫ا‬ ‫ه‬‫ُّ‬ ‫ف‬ ‫ع‬‫ي‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫ْ‬
‫ف‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫ى‬‫َ‬ ‫ل‬‫ع‬‫َ‬ ‫ى‬ ‫ع‬ ‫س‬
‫َ ْ َ‬ ‫ي‬ ‫انَ‬ ‫َ‬
‫ك‬ ‫نْ‬ ‫هَّللا ِ‪َ ،‬وِإ‬
‫ش ْيطَا ِن»‪.‬‬ ‫سبِي ِل ال َّ‬ ‫َ‬
 ‫‪61‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫میدارد که «ت‪SS‬اجر راس‪SS‬تگوی درس‪SS‬تکار با‬ ‫ب‪SS‬رای او محس‪SS‬وب می‌گ‪SS‬ردد»‪ .1‬و اعالم ‌‬
‫پیامبران‪ ،‬صدیقان و شهیدان است»‪.2‬‬
‫در س‪SS‬ایة این تع‪SS‬الیم ب‪SS‬رای ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان شایس‪SS‬ته نیست و از او انتظ‪SS‬ار نمی‌رود که‬
‫وابستة دیگری یا سربار جامعه باشد‪ :‬از محیط و جامعه بگیرد ولی به آن چ‪SS‬یزی ندهد‬
‫و به عنوان فراغت برای عبادت یا اعتکاف از م‪SS‬ردم و از زن‪SS‬دگی‪ S‬کن‪SS‬اره بگ‪SS‬یرد بلکه‬
‫می‌باید‪ S‬ب‪SS‬دون انگ‪SS‬یزة خ‪SS‬ارجی‪ S‬در تم‪SS‬ام عرص‪S‬ه‌های زن‪SS‬دگی‪ S‬به ص‪SS‬ورت تولیدکنن‪SS‬ده‌ای‬
‫محکم کار و رشد یابنده وارد گردیده و خویشتن را در حال نماز و جهاد تصورکند‪S.‬‬

‫حتی کارهای غریزی و تأمین شهوت‬

‫اسالم‪ ،‬براساس نتیجة گفتار پیشین مبنی بر این که عبادت‪ ،‬ت‪SS‬أمین نیازه‪SS‬ای ض‪SS‬روری‬
‫ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان در پاسخ به محرکه‪SS‬ای غری‪SS‬زة بش‪SS‬ری‪ S‬را هم ش‪SS‬امل می‌گ‪SS‬ردد؛‪ S‬خ‪SS‬وردن‪،‬‬
‫آشامیدن و عمل زناشویی‪ S‬و این قبیل م‪SS‬وارد را به ش‪SS‬رط ص‪SS‬حت و درس‪SS‬تی «نیت» در‬
‫چ‪SSS‬ارچوب‪ S‬گس‪SSS‬تردة عب‪SSS‬ادت ق‪SSS‬رار می‌ده‪SSS‬د‪ .‬بن‪SSS‬ابراین نیت‪ ،‬عنصر س‪SSS‬حرآمیز و‬
‫شگفت‌انگیزی است که با اضافه شدن به مباحات و رفتارهای ع‪SS‬ادی از آنها عب‪SS‬ادت و‬
‫تقرب می‌آفریند‪ .‬روشنترین گواه بر این مطلب س‪SS‬خنی است که پی‪SS‬امبرص به اص‪SS‬حاب‬
‫خویش گفته است‪:‬‬
‫«در زناشویی‪ S‬هر یک از ش‪S‬ما هم ص‪SS‬دقه‌ای اس‪S‬ت‪ .‬گفتن‪SS‬د‪ :‬آیا ما ش‪S‬هوت خ‪SS‬ویش را‬
‫ارضاء می‌کنیم‪ S‬و آنگاه پاداش هم دریافت‪ S‬می‌ک‪SS‬نیم؟ گفت‪ :‬آیا اگر کسی آن را در ح‪SS‬رام‬
‫قرار‪ S‬دهد جرمی دارد؟ گفتند‪ :‬بلی‪ .‬گفت‪ :‬به همین ترتیب اگر در زمینه حالل انج‪SS‬امش‬
‫دهد‪ ،‬پاداش خواهد داشت»‪.3‬‬
‫علما گفته‌اند‪« :‬این کمال رحمت خدا بر بندگانش می‌باش‪SS‬د‪ S.‬خ‪SS‬دا را س‪SS‬پاس که ب‪SS‬رای‬
‫قضاء شهوات آنها نیز در صورتی که قصد ادای حق همسر و حفظ عفت جنسی خ‪SS‬ود‬
‫را داشته باشند ثوابی می‌دهد»‪.‬‬

‫جهت خود را تصحیح کن تا همة زندگیت عبادت باشد‬

‫همین که مس‪SS‬لمان خ‪SS‬ود را در موضع جانش‪SS‬ین خ‪SS‬دا در زمین ببیند و مالحظه کند که‬
‫رس‪SS‬الت او اج‪SS‬رای فرم‪SS‬ان خ‪SS‬دا و برپاداش‪SS‬تن ق‪SS‬وانین و بلند گردانی‪SS‬دن کلمة او و انج‪SS‬ام‬
‫وظیفة بندگی در برابر خدا می‌باشد کافی است که تمامی کاره‪SS‬ایش رنگ الهی بگیرند‪S‬‬
‫سا‪َ ،‬أ ْو َي ْز َر ُع َز ْرعًا‪ ،‬فَيَْأ ُك ُل ِم ْنهُ طَ ْي ٌر َأ ْو ِإ ْن َ‬
‫سانٌ َأ ْو َب ِهي َم; ةٌ‪ِ ،‬إالَّ َك;;انَ لَ;هُ ِب; ِه‬ ‫س َغ ْر ً‬‫سلِ ٍم َي ْغ ِر ُ‬ ‫‪َ -‬ما ِمنْ ُم ْ‬ ‫‪1‬‬

‫ص َدقَةٌ‪ .‬حدیث مورد انفاق‪.‬‬ ‫َ‬

‫ش َهدَا ِء‪ .‬این را ترمذی روایت نم‪SS‬وده و خ‪SS‬وب‬ ‫صدِّيقِينَ َوال ُّ‬ ‫ق اَأل ِمينُ َم َع النَّبِيِّينَ َوال ِّ‬
‫صدُو ُ‬ ‫‪ -‬التَّا ِج ُر ال َّ‬ ‫‪2‬‬

‫شمرده است‪.‬‬
‫ش; ْه َوتَهُ َويَ ُك;;ونُ لَ;هُ فِي َه;;ا َأ ْج; ٌر؟ قَ;;ا َل‪:‬‬ ‫سو َل هَّللا ِ! َأيَْأتِى َأ َح ُدنَا َ‬ ‫ص َدقَةٌ»‪ .‬قَالُوا يَا َر ُ‬ ‫ض ِع َأ َح ِد ُك ْم َ‬ ‫‪َ -‬وفِى بُ ْ‬ ‫‪3‬‬

‫َأ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬

‫ض; َع َها فِى ال َحال ِل ك;انَ ل;هُ ْج; ٌر !!‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َأ‬
‫ض; َع َها فِى َح; َر ٍام ك;انَ َعل ْي; ِه فِي َه;ا ِوز ٌر فك; ذلِ َك ِإذا َو َ‬ ‫«َأ َرَأ ْيتُ ْم لَ ْو َو َ‬
‫روایت از مسلم و ترمذی‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪62‬‬
‫اسالم‬

‫و هر گفت‪SS‬ار و ک‪SS‬ردار‪ S‬و ح‪SS‬رکت و س‪SS‬کونی‪ S‬که از او ص‪SS‬ادر‪ S‬می‌ش‪SS‬ود عب‪SS‬ادتی ب‪SS‬رای‬
‫خداوند‪ S‬جهانی‪SS‬ان باش‪SS‬د‪ .‬و این موافق مفه‪SS‬وم ب‪SS‬زرگی‪ S‬است که آیة کریمة زیر به دست‬
‫می‌دهد‪:‬‬
‫﴿‪(﴾     ‬ذاریات‪.)56 /‬‬
‫«جن و انسان را جز برای عبادت نیافریدیم»‪.‬‬
‫پس کجاست آن عبادتی که خداوند‪ S‬مقص‪SS‬ود آفری‪SS‬دن انس‪SS‬انها ق‪SS‬رارش داده اس‪SS‬ت‪ ،‬در‬
‫ص‪SS‬ورتی‪ S‬که مع‪SS‬نی عب‪SS‬ادت را مح‪SS‬دود‪ S‬به آداب و رس‪SS‬ومی س‪SS‬ازیم که جز چند دقیقه از‬
‫ش‪SS‬بانه‌روز انس‪SS‬ان را در برنمی‌گیرند‪ S‬و بخش عم‪SS‬دة وقت او را در گرما گ‪SS‬رم زن‪SS‬دگی‪S‬‬
‫می‌گذراند‪ .‬سخن استاد محمد غزالی در این جا برای من تحسین‌انگیز است‪:‬‬
‫«اس‪SS‬الم مجموعه کاره‪SS‬ای‪ S‬انگشت‌ش‪SS‬ماری‪ S‬ب‪SS‬دون کم و زی‪SS‬اد نیست» منظ‪SS‬ور از آن‬
‫کسب شایستگی انسان برای انجام رسالتی معین در مسیر زندگی خود می‌باشد‪S.‬‬
‫مهندسی‪ S‬که ابزاری‪ S‬می‌سازد برای او مهم نیست که چقدر وس‪SS‬ایل و اثاثیه در آن به‬
‫کار می‌برد‪ ،‬فقط به این توجه دارد که دس‪SS‬تگاههای آن آم‪SS‬ادة انج‪SS‬ام وظیفه محولة خ‪SS‬ود‬
‫باشند‪.‬‬
‫شایستگی‪ S‬هواپیما برای پرواز‪ ،‬شایستگی توپ برای ش‪SS‬لیک و شایس‪SS‬تگی‪ S‬قلم ب‪SS‬رای‬
‫نگارش این شایستگی‌ها مالک قضاوت‪ S‬در بارة ارزش یک چ‪SS‬یز هس‪SS‬تند‪ ،‬وق‪SS‬تی که از‬
‫وجود‪ S‬آنها مطمئن گشتیم می‌پذیریم‪ S‬و به نتیجه‌اش امیدوار می‌شویم‪.‬‬
‫انسان نیز این چنین است‪ .‬اسالم می‌خواهد نخست دستگاه‌های نفسانی او را کامل و‬
‫آماده کند‪ .‬موقعی‪ S‬که با یقین راستین و جهت‌گیری‪ S‬سالم‪ ،‬آمادگی و شایستگی موردنظر‬
‫را پی‪S‬دا ک‪S‬رد هر ک‪S‬اری در زن‪S‬دگی‪ S‬ب‪S‬رایش پیش بیاید خودبخ‪SS‬ود مب‪S‬دل به اط‪S‬اعت خ‪S‬دا‬
‫می‌گردد‪ S.‬همانطور‪ S‬که ابزار ضرب سکه مواد کانی خام را به نقدینة م‪SS‬الی گرانبه‪SS‬ایی‬
‫تبدیل می‌کند و رنگها و آثار و عالئم مخصوص آن مواد را به ص‪SS‬ورت چ‪SS‬یز دیگ‪SS‬ری‪S‬‬
‫در می‌آورند‪S.‬‬
‫مس‪SS‬لمان در ت‪SS‬دبیر ام‪SS‬ور دنیا این چ‪SS‬نین عمل می‌کند که از سرشت ایم‪SS‬ان و ف‪SS‬روغ‪S‬‬
‫اهداف خ‪SS‬ود پرت‪SS‬وی بر کاره‪SS‬ای‪ S‬خ‪SS‬ود می‌افکند‪ S‬که آنها را به عب‪SS‬ادتی ارزش‪SS‬مند تب‪SS‬دیل‬
‫می‌کند‪ .‬با تکیه بر این صالحیت نفسانی است که خداوند مدعیان پرغ‪SS‬رور‪ S‬را از خ‪SS‬ود‬
‫می‌راند‪S:‬‬
‫﴿‪          ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪﴾       ‬‬
‫(بقره‪.)111-112 /‬‬
 ‫‪63‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫«و گفتن‪SSS‬د‪ :‬جز یه‪SSS‬ود یا نص‪SSS‬رانی‪ ،‬کسی داخل بهشت نمی‌گ‪SSS‬ردد‪ .‬این خی‪SSS‬ال‬
‫آنهاس‪S‬ت‪ ،‬بگ‪S‬و‪ :‬اگر راست می‌گویید دلیل ت‪S‬ان را بیاوری‪S‬د‪ .‬آری کسی که تس‪S‬لیم‬
‫خدا و نیکوکار باشد‪ ،‬نزد خدا پاداش دارد و ترس و اندوهی ندارد»‪.‬‬
‫اعم‪SS‬ال خ‪SS‬وب و شایس‪SS‬ته در جنبه‌ه‪SS‬ای مختلف زن‪SS‬دگی‪ ،‬مح‪SS‬دودیت و ق‪SS‬الب خاصی‬
‫ندارند‪ S‬و تنها ش‪SS‬رطهای الزم در آنه‪SS‬ا‪ ،‬خل‪SS‬وص نیت ب‪SS‬رای خ‪SS‬دا و اص‪SS‬الح و به کم‪SS‬ال‬
‫مطلوب رساندن کار می‌باشد‪S.‬‬

‫نتایج این فراگیری در وجود انسان و زندگی‬

‫فراگیری معنی عبادت در اسالم [همانطوریکه توضیح دادیم] آثار فرخن‪SS‬ده‌ای در نفس‬
‫آدمی و جریان زندگی‪ S‬دارد که انسان‪ ،‬آنها را در وجود خ‪SS‬ود و دیگر پدی‪SS‬ده‌ها احس‪SS‬اس‬
‫و سایه‌هایش‪SS‬ان را در هس‪SS‬تی پ‪SS‬یرامون خ‪SS‬ود مش‪SS‬اهده می‌کن‪SS‬د‪ .‬ب‪SS‬ارزترین و عمیق‪SS‬ترین‬
‫نمونه‌های این آثار دو چیز می‌باشد‪S:‬‬
‫اول) زن‪SS‬دگی‪ S‬و فع‪SS‬الیت یک مس‪SS‬لمان را رنگی الهی داده‪ ،‬او را در هر ک‪SS‬اری که‬
‫انجام می‌دهد‪ ،‬آنگونه وابس‪SS‬ته و مرب‪SS‬وط‪ S‬به خ‪SS‬دا می‌س‪SS‬ازد که همة اعم‪SS‬ال خ‪SS‬ویش را با‬
‫نیتی آمیخته به بندگی و خضوع‪ S‬و روح تسلیم و تواضع انج‪SS‬ام می‌دهد و این امر او را‬
‫با ج‪SS‬دیت در هر عمل س‪SS‬ودمند و س‪SS‬ازندگی‪ S‬ص‪SS‬حیح و تالش در جهت آس‪SS‬ان ک‪SS‬ردن‬
‫بهره‌مندی از یک زندگی نمونه و کمال مطلوب برای خود و همنوع‪S‬انش برمی‌انگ‪S‬یزد‬
‫و تا وق‪S‬تی‪ S‬که این کارها به منظ‪S‬ور جلب خرس‪S‬ندی‪ S‬و پ‪S‬اداش نیک خداوند و به عن‪S‬وان‬
‫پیشکش به حضور او انجام می‌گیرند‪ ،‬ذخیرة نیکی و تقرب او را در نزد خدا اف‪SS‬زایش‬
‫داده‪ ،‬باعث درستی و استحکام عمل دنیوی او می‌گردند‪S.‬‬
‫دوم) به ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان در سراسر زن‪SS‬دگیش وح‪SS‬دت نظر و یگ‪SS‬انگی ه‪SS‬دف می‌ده‪SS‬د‪.‬‬
‫میدهد یا فرو می‌گذارد‪ S،‬پروردگ‪SS‬ار واح‪SS‬دی‪ S‬را در‬ ‫بنابراین در همة کارهایی‪ S‬که انجام ‌‬
‫نظر گرفته و با تم‪SS‬ام کوشش دی‪SS‬نی و دنی‪SS‬وی‪ S‬رو به س‪SS‬وی او می‌آورد‪ S‬و پراکن‪SS‬دگی و‬
‫کشمکش و دوگانگی از شخصیت و زندگیش رخت برمی‌بندد‪ S.‬چ‪SS‬نین ف‪SS‬ردی از آنه‪SS‬ایی‬
‫نیست که به هنگام شب خ‪SS‬دا را می‌پرس‪SS‬تند‪ S‬و روزها‪ S‬جامعه را‪ ،‬و نه از کس‪SS‬انی که در‬
‫مسجد‪ ،‬بندة خدا و در پهنه زندگی‪ ،‬بنده دنیا و ث‪SS‬روت می‌باش‪SS‬ند و نه از آنه‪SS‬ایی که یک‬
‫روز‪ S‬هفته را به عب‪SS‬ادت خ‪S‬دا و روزه‪SS‬ای‪ S‬دیگ‪S‬رش را به عب‪SS‬ادت چیزها و کس‪SS‬ان دیگر‬
‫اختصاص می‌دهند! او در هر کجا و به هر ح‪S‬التی و در هر ک‪S‬اری باش‪S‬د‪ ،‬فقط خ‪S‬دا را‬
‫می‌پرس‪SS‬تد‪ S.‬ب‪SS‬دین‌ترتیب در هیچ ک‪SS‬ار و ح‪SS‬ال و هیچ زم‪SS‬انی‪ S‬از اندیشه و ی‪SS‬اد خ‪SS‬دا غفلت‬
‫نمی‌ورزد‪S.‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(بقره‪.)115 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«شرق و غرب از آن خداست‪ ،‬بنابراین هر جا رو کنید‪ ،‬خدا همان جا است»‪.‬‬
‫بدینگونه تمام س‪SS‬عی او متوجه خ‪SS‬دا ش‪SS‬ده و قلبش یکس‪SS‬ره در او متمرکز‪ S‬می‌گ‪SS‬ردد و‬
‫یگ‪SS‬انگی زن‪SS‬دگی‪ S‬و اندیشه و اراده و احس‪SS‬اس درونی‌اش می‪SS‬ان جه‪SS‬ات و جریان‪SS‬ات و‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪64‬‬
‫اسالم‬

‫جنبه‌ه‪SSS‬ای متع‪SSS‬دد پراکن‪SSS‬ده و تجزیه نمی‌ش‪SSS‬ود‪ ،‬همة زن‪SSS‬دگیش یک مجموعه واحد و‬

‫تجزیه‌ناپ‪SS‬ذیر‪ S‬اس‪S‬ت‪ ،‬روش وی بن‪SS‬دگی خ‪S‬دا و ه‪SS‬دفش خوش‪S‬نودی‪ S‬او و راهنم‪S‬ایش وحی‬
‫خداوندی‪ S‬است‪.‬‬
‫مسلمان اطریشی‪ ،‬استاد محمد اسد‪ ،‬در بیان مزیت عبادت در اسالم می‌گوید‪S:‬‬
‫«نحوة برداشت از عبادت در اسالم با تمامی ادیان دیگر فرق‪ S‬دارد‪ ،‬چونکه عبادت‬
‫از نظر اسالم به اعمالی از قبیل خشوع به صورت نم‪SS‬از و روزه‪ ،‬مح‪SS‬دود‪ S‬نب‪SS‬وده بلکه‬
‫(کل) زندگی عملی انسان را شامل می‌شود‪ S.‬به همین دلیل هدف ما از زن‪SS‬دگی به ط‪SS‬ور‬
‫کلی (عبادت) خداوند است‪ .‬بنابراین ضرورتا ً م‪SS‬وظفیم که به این زن‪SS‬دگی‪ ،‬در مجم‪SS‬وع‬
‫پدیده‌هایش به عن‪SS‬وان یک مس‪S‬ئولیت اخالقی چند جانبه بنگ‪S‬ریم‪ S.‬همچ‪S‬نین الزم است که‬
‫تمام کارهایمان را [هر چند که پیش پا افتاده بنمایند] به عنوان عبادت تلقی نموده و آن‬
‫را با دقت کامل و بر این مبنا که آن کار بخشی از نظام جهانی خداوندی‪ S‬اس‪SS‬ت؛ انج‪SS‬ام‬
‫دهیم ‪ ...‬این کیفیت از نظر یک فرد عادی‪ ،‬الگویی ن‪SS‬اممکن به نظر می‌رسد ولی مگر‬
‫نه این است که اسالم می‌خواهد‪ S‬کمال مطلوبهای واال تحقق واقعی‪ S‬پیدا کنند؟‬
‫موضعگیری‪ S‬اسالم در این باره توجیه ب‪SS‬ردار‪ S‬نیس‪SS‬ت‪ .‬اس‪SS‬الم اوالً‪ ،‬به ما ی‪SS‬اد می‌دهد‬
‫که عبادت خداوند پدیده‌ای مستمر و عینیت‌پذیر در فعالیت‌های‪ S‬گوناگون‪ S‬زندگی‪ S‬انسانی‬
‫ما بوده و معنی و محتوای‪ S‬زندگی را تش‪S‬کیل می‌ده‪S‬د‪ .‬و ثانی‪S‬اً‪ ،‬رس‪S‬یدن به این ه‪S‬دف تا‬
‫وقتی‪ S‬که زندگی‪ S‬خود را به دو بخش معنوی‪ S‬و مادی تقس‪SS‬یم می‌ک‪SS‬نیم‪ ،‬امکان‌پ‪SS‬ذیر نیست‬
‫‪ ...‬باید این دو جنبة زن‪SSSS‬دگی در برداشت و عمل ما بهم پیوس‪SSSS‬ته به ش‪SSSS‬کل مجموعة‬
‫واحدی‪ S‬درآیند‪ ...‬برداشت ما از یگ‪SS‬انگی خداوند می‌باید‪ S‬در کوشش ب‪SS‬رای س‪SS‬ازگاری و‬
‫یگانگی مظاهر گوناگون‪ S‬زندگی‌مان تجلی پیدا کند‪.‬‬
‫نتیجة منطقی این جهت‌گیری‪ ،‬تفاوت دیگر اسالم با س‪SS‬ایر نظامه‪S‬ای‪ S‬دی‪S‬نی مع‪SS‬روف‬
‫را تش‪S‬کیل می‌دهد و این به خ‪S‬اطر آن است که اس‪S‬الم [به عن‪S‬وان یک نظ‪S‬ام آموزش‪S‬ی]‬
‫تنها به این که از انحصار‪ S‬نماز و ارتباط‪ S‬ماورای ط‪SS‬بیعی‪ S‬می‪SS‬ان انس‪SS‬ان و آفری‪SS‬دگارش‪S،‬‬
‫خ‪SS‬ودداری‪ S‬نمای‪S‬د‪ ،‬بس‪S‬نده نک‪S‬رده و ض‪SS‬من آن ح‪S‬داقل با همین ان‪S‬دازه تأکی‪S‬دات به روابط‬
‫دنیوی‪ S‬میان فرد و محیط اجتماعی او نیز توجه نموده است‪.‬‬
‫در اسالم‪ ،‬زن‪SS‬دگی به عن‪SS‬وان یک حادثه معم‪SS‬ولی‪ S‬بی‌محت‪SS‬وا‪ S‬و یا س‪SS‬ایه‌ای پن‪SS‬داری‪ S‬و‬
‫ن‪SS‬امفهوم‪ S‬از آخ‪SS‬رت [که ب‪SS‬دون شک ف‪SS‬را خواهد رس‪SS‬ید] تلقی نمی‌ش‪SS‬ود‪ S‬بلکه یک واحد‬
‫ایجابی نسبتا ً ک‪SS‬املی تلقی می‌گ‪SS‬ردد‪ .‬خداوند‪ S‬متع‪SS‬ال‪ ،‬تنها در ذات خ‪SS‬ویش یگانه نیس‪SS‬ت‪،‬‬
‫بلکه در غایت نیز یگانه است و بدین س‪SS‬بب آف‪SS‬رینش او [چه بسا در ج‪SS‬وهر خ‪SS‬ود ن‪SS‬یز]‬
‫واحد به هم پیوسته‌ای می‌باشد‪S.‬‬
‫عبادت خداوند‪ ،‬در وسیعترین مفهوم خود‪ ،‬به طوری‪ S‬که هم اکن‪SS‬ون تش‪SS‬ریح ک‪SS‬ردیم‪،‬‬
‫میدهد‪ .‬این برداشت‪ ،‬امکان به کمال رسیدن انسان در‬ ‫معنی زندگی انسانی را تشکیل ‌‬
‫چارچوب‪ S‬زن‪SS‬دگی دنی‪SS‬وی‪ S‬ف‪SS‬ردی خ‪SS‬ود را به ما نش‪SS‬ان می‌ده‪SS‬د‪ .‬از می‪SS‬ان همة نظامه‪SS‬ای‪S‬‬
‫دی‪SSS‬نی‪ ،‬فقط اس‪SSS‬الم است که امک‪SSS‬ان رشد ف‪SSS‬ردی در زن‪SSS‬دگی‪ S‬این جه‪SSS‬انی را [آش‪SSS‬کار‬
 ‫‪65‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫می‌سازد‪ S...‬اسالم این کمال را به پس از میراندن تمایالت بدنی موکول ننموده ما را به‬
‫زنج‪SSS‬یره‌ای از حلقه‌ه‪SSS‬ای بهم پیوس‪SSS‬ته و درجه‌بن‪SSS‬دی ش‪SSS‬دة «تناسخ ارواح» چنانکه در‬
‫مذاهب هندی معمول است] امی‪SS‬دوار‪ S‬نمی‌کن‪SS‬د‪ S.‬با ب‪SS‬ودائی‌گری‪ S‬هم که کم‪SS‬ال و نج‪SS‬ات را‬
‫جز بعد از ن‪SSSS‬ابودی نفس آدمی و گسس‪SSSS‬تن روابط‪ S‬حسی و ش‪SSSS‬عوری آن از جه‪SSSS‬ان‪،‬‬
‫میداند؛ موافق‪ S‬نیست ‪ ...‬نه‪ ،‬اسالم با تأکید اعالم می‪SS‬دارد که انس‪SS‬ان می‌تواند‬
‫غیرممکن ‌‬
‫در زندگی دنیوی‪ S‬فردی خویش به کمال برسد و این‪ ،‬از طریق بهره‌ب‪SS‬رداری کامل وی‬
‫از انواع امکانات دنیوی‪ S‬در طول زندگی‪ ،‬تحقق می‌پذیرد‪.1»S‬‬

‫دو پرسش و پاسخ آنها‬

‫در این جا ب‪SS‬رای بعضی از م‪SS‬ردم س‪SS‬ؤالی پیش می‌آید که باید ب‪SS‬دان پاسخ داده ش‪SS‬ود‪ .‬آن‬
‫سؤال این است که‪ :‬اگر عب‪S‬ادت‪ ،‬تم‪S‬امی دین را ش‪S‬امل می‌ش‪S‬ود‪ ،‬چنانکه ابن تیمیه گفته‬
‫است پس چرا قرآن در امثال آیات زیر‪ ،‬سایر اوامر و نواهی دینی را ب‪SS‬رآن عطف (یا‬
‫اضافه) کرده است؟ مثال می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫(نساء‪.)36 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«و خداوند را پرستش كنيد و چيزى را با او شريك نياوريد‪ .‬و به پ‪SS‬در و م‪SS‬ادر‬
‫نيكى كنيد و [نيز] به نزديكان و يتيمان و بينوايان و همس‪SS‬ايه خويش‪SS‬اوند (نیکی‬
‫کنید)»‪.‬‬
‫و از قول شعیب فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪(﴾...   ‬هود ‪)84-85 /‬‬
‫«اى قوم من خداوند را پرس‪SS‬تش كنيد‪ ،‬ش‪SS‬ما جز او معب‪SS‬ود [راس‪SS‬تينى] نداريد و‬
‫پيمانه و ترازو را كم مدهيد‪ .‬كه من ش‪SS‬ما را در آس‪SS‬ايش مىبينم و من بر ش‪SS‬ما از‬
‫عذاب روز فراگير بيم دارم‪ .‬و اى قوم من‪ ،‬پيمانه و ترازو را دادگرانه به تم‪SS‬ام‬
‫[و كمال] دهيد»‪.‬‬
‫این چیزهایی‪ S‬که به عبادت افزوده شده‌اند‪ ،‬نشان می‌دهند که عبادت غیر از آنهاست‬
‫زیرا که عطف‪ ،‬چنانکه می‌دانیم‪ ،‬مستلزم‪ S‬مغایرت می‌باشد‪ .‬تفسیر این مطلب چیست؟‬
‫س‪SS‬ؤال دیگ‪SS‬ری‪ S‬هم که در این جا پیش می‌آی‪SS‬د‪ ،‬این است ک‪SS‬ه‪ :‬اگر همة دین‪ ،‬عب‪SS‬ادت‬
‫است پس چرا فقها احکام دینی را به دو بخش عبادات و معامالت‪ ،‬تقسیم می‌کنند؟‬

‫‪ -‬اإلسالم علی مفترق الطرق‪ ،‬ص ‪ ، 21-23‬ترجمه الدکتور عمر فروخ‪.‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪66‬‬
‫اسالم‬

‫پاسخ سؤال اول که خیلی هم آسان می‌باشد‪ ،‬این است که‪ :‬عطف یک مفهوم خ‪SS‬اص‬
‫به یک مفهوم عام‪ ،‬در زب‪SS‬ان ع‪SS‬ربی معم‪SS‬ول و ن‪SS‬زد زبانشناس‪SS‬ان ع‪SS‬ادی اس‪SS‬ت‪ .‬اینگونه‬
‫عطف‪ ،‬به خاطر توجه دادن به امتیازی است که مفهوم خ‪SS‬اص دارد و ذکر جداگانة آن‬
‫را ایج‪SS‬اب نم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ .‬مانند این که با وج‪SS‬ود ق‪SS‬رار‪ S‬داش‪SS‬تن در مح‪SS‬دودة ع‪SS‬ام‪ ،‬جنس‬
‫جداگانه‌ای را تشکیل می‌دهد‪ .‬همچنان که برعکس این کار‪ ،‬یعنی عطف عام به خاص‬
‫نیز معروف‪ S‬است‪ .‬آیة زیر نمونه‌ای از اینگونه است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪     ‬‬
‫(نحل‪.)90 /‬‬ ‫‪﴾...‬‬
‫«به راستى خداوند به داد و نيكوكارى و بخشيدن به خويشان فرمان مىدهد و از‬
‫ناشايستى و كار ناپسند و تجاوز باز مىدارد»‪.‬‬
‫این آیه‪ ﴾  ﴿ ،‬را با وجود آن که بخشی از «احسان» است‬
‫جداگانه ذکر نموده و ن‪SS‬یز فحش‪SS‬اء را با وج‪SS‬ود ق‪SS‬رار‪ S‬داش‪SS‬تن در چ‪SS‬ارچوب کلی منک‪SS‬ر‪،‬‬
‫دوباره بیان کرده است و همچنین بغی را و از این نمونه‌ها در قرآن فراوان است‪.‬‬
‫اما پاسخ سؤال دوم این است که‪ :‬تقس‪SS‬یم‌بندی‪ S‬فقها درم‪SS‬ورد احک‪SS‬ام ش‪SS‬رعی عملی به‬
‫عبادات و معامالت‪ ،‬اصطالحی از خود آنهاست که خواسته‌اند دو نوع از احکام را از‬
‫یکدیگر جدا کنند‪.‬‬
‫نوع اول‪ ،‬شکلها و حالتهایی است که خداوند مقرر داشته است تا بن‪SS‬دگانش با انج‪SS‬ام‬
‫آنها بدو تقرب جویند‪ .‬بنابراین‪ ،‬صاحب مکتب خود پدید آورن‪SS‬ده و دس‪SS‬توردهندة به آنها‬
‫می‌باشد‪ S‬و بن‪SS‬دگان را جز پ‪SS‬ذیرش و اج‪SS‬را وظیفه‌ای نیس‪SS‬ت‪ .‬اینها هم‪SS‬ان ش‪SS‬عائر‪ S‬و آداب‬
‫تعب‪SS‬دی هس‪SS‬تند که یک دین خ‪SS‬الی از آنها نمی‌تواند و یا باشد خداوند‪ S‬با آنها بن‪SS‬دگانش را‬
‫می‌آزماید‪ S‬و حقیقت عبودیت به وسیله آنها نمایان می‌گردد‪ S.‬به ط‪SS‬وری که در وهله اول‬
‫بندگان از آن بهره شخصی‪ S‬نمی‌برند اما نوع دوم شامل احک‪SS‬امی است که روابط می‪SS‬ان‬
‫مردم در زمینه زندگی و معاش و داد و ستد را تنظیم‪ S‬می‌کنند‪ S.‬این روابط‪ S‬و فعالیتها‪ S‬را‬
‫دین پدید نمی‌آورد‪ ،‬بلکه از پیش وجود داشته‌اند و کار ص‪SS‬احب ش‪SS‬ریعت این است ک‪SS‬ه‪،‬‬
‫آنها را تعدیل و اصالح نموده‪ ،‬قسمتهای صحیح و سودمندش‪ S‬را تأیید و قس‪S‬متهای فاسد‪S‬‬
‫و زیان‌آورش را ممنوع سازد‪.‬‬
‫ب‪SSS‬دین‌ترتیب روشن می‌ش‪SSS‬ود‪ S‬که وضع دین‪ ،‬نس‪SSS‬بت به ن‪SSS‬وع اول که فقها عب‪SSS‬ادتش‬
‫نامیده‌اند غ‪SS‬یر از نقشی است که در برابر ن‪SS‬وع دوم یع‪SS‬نی مع‪SS‬امالت دارد در اولی پدید‬
‫آورنده و ابداع کننده بوده وهیچ کس از پیش خود‪ ،‬حق ابداع و ایجاد چ‪SS‬یزی در زمینه‬
‫آن را ندارد و این حدیث اشاره بدان دارد که می‌گوید‪S:‬‬
‫«و ُک ُّل بِدْ َع ٍة َ‬ ‫ث فِي ِدينِنا ما لَي ِ‬
‫ضاَل لَةٌ»‬ ‫س م ْنهُ َف ُه َو َردٌّ» َ‬‫َ َ ْ َ‬ ‫َأح َد َ‬
‫« َم ْن ْ‬
 ‫‪67‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫«کسی که چیز تازه‌ای (که قبالً نبوده اس‪SS‬ت) در دین ما پدید آورد‪ ،‬م‪SS‬ردود اس‪SS‬ت‪ .‬و‬
‫هر بدعتی گمراهی می‌باشد‪.»S‬‬
‫در حالی که در نوع دوم‪ ،‬آنچه را که م‪SS‬ردم عمال اب‪SS‬داع و ایج‪SS‬اد کرده‌ان‪SS‬د‪ ،‬اص‪SS‬الح‬
‫می‌نماید‪S.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬قب‪SS‬ول کنید که اصل در عب‪SS‬ادات‪ ،‬انحص‪SS‬ار و منع است تا م‪SS‬ردم در زمینة‬
‫دی‪SS‬نی آنچه را خداوند روا نداش‪SS‬ته اس‪SS‬ت‪ ،‬تش‪SS‬ریع نکنن‪SS‬د‪ .‬ولی در ع‪SS‬ادات و مع‪SS‬امالت‪،‬‬
‫اساس بر اباحه می‌باشد‪.1S‬‬
‫این تقسیم‌بندی‪ S،‬فایدة دیگری‪ S‬هم دارد که امام شاطبی‪ S‬و دیگران بدان توجه نموده‌اند‬
‫و آن این است ک‪SSS‬ه‪ :‬در جنبة عب‪SSS‬ادات‪ ،‬تعبد ب‪SSS‬دون در نظر گ‪SSS‬رفتن مقاصد و مع‪SSS‬انی‬
‫درنظر‪ S‬است ولی در ع‪SS‬ادات یا مع‪SS‬امالت‪ ،‬توجه به مع‪SS‬انی و حکمت‌ها و ه‪SS‬دفهائی که‬
‫در پشت سر موضوع قرار‪ S‬دارند‪ ،‬اصل و اساس کار است‪.‬‬
‫بن‪SS‬ابراین‪ ،‬وق‪SS‬تی که ش‪SS‬ارع‪ ،‬به عن‪SS‬وان مث‪SS‬ال‪ ،‬س‪SS‬ربریدن قرب‪SS‬انی‪ S‬در حج را دس‪SS‬تور‬
‫می‌ده‪S‬د‪ ،‬یک فرم‪S‬ان تعب‪S‬دی است که س‪S‬رپیچی‪ S‬از آن و ص‪S‬دقه دادن به‪S‬ای قرب‪S‬انی‪ ،‬به‬
‫خاطر این که باعث تعطیل عبادت اساسی و شعائری‪ S‬مزبور می‌شود‪ S‬ج‪SS‬ایز نیس‪SS‬ت‪ .‬اما‬
‫هنگامی که به گردآوری اسب و ذخیره و توجه ب‪SS‬دان ب‪SS‬رای جنگ با دش‪SS‬منان س‪SS‬فارش‬
‫می‌کند سپس با گذشت و دگرگونی روزگار مردم به جای اسب بر تانکها و زره‌پوش‪SS‬ها‪S‬‬
‫سوار‪ S‬می‌شوند‪ ،‬بر اساس رعایت معانی و هدفهایی که از درون دستورات‪ S‬ش‪SS‬رعی در‬
‫مورد‪ S‬مزبور فهمیده می‌شود؛‪ S‬اج‪SS‬رای عملی س‪SS‬فارش مب‪SS‬نی بر نگه‪SS‬داری اسب کوشش‬
‫در جهت فراهم ساختن این جنگ‌افزارهای‪ S‬نوین می‌باشد‪S.‬‬
‫این‪ ،‬علت تقسیم‌بندی‪ S‬احکام فقهی به عب‪SS‬ادات و مع‪SS‬امالت از س‪SS‬وی فقها و نت‪SS‬ایج آن‬
‫است اگر چه مراع‪SS‬ات احک‪SS‬ام ش‪SS‬رعی در هر زمینه‌ای‪ ،‬مص‪SS‬داق‪ S‬عب‪SS‬ادت به مفه‪SS‬وم‬
‫عمومی آن که پیش از این بیان گردید‪ S‬می‌باشد‪.‬‬
‫با این همه‪ ،‬تقسیم‌بندی‪ S‬اصطالحی و فنی مزبور که نش‪S‬انة ک‪S‬ار علمی اس‪S‬ت‪ ،‬بع‪S‬دها‬
‫هم‪S‬انطوری که س‪S‬ید قطب ش‪S‬هید گفته اس‪S‬ت‪ ،‬نت‪S‬ایج ب‪S‬دی در بینش و به دنب‪S‬ال آن‪ ،‬آث‪S‬ار‬
‫نامطلوبی در سراسر زندگی‪ S‬اسالمی پدید آورد و این پن‪SS‬دار در ذهن م‪SS‬ردم پی‪SS‬دا شد که‬
‫ص‪SS‬فت عب‪SS‬ادت به ن‪SS‬وع اول از فعالیته‪SS‬ایی‪ S‬که مش‪SS‬مول عن‪SS‬وان «فقه عب‪SS‬ادت» می‌ش‪SS‬ود‪S،‬‬
‫اختص‪SSS‬اص دارد‪ .‬در ح‪SSS‬الی که این ص‪SSS‬فت‪ ،‬نس‪SSS‬بت به ن‪SSS‬وع دوم از فعالیتها که فقه‬
‫معامالت بدان می‌پردازد‪ ،‬مبهم به نظر می‌رسید‪.‬‬
‫این تقسیم‌بندی‪ S‬با م‪SS‬رور زم‪SS‬ان‪ ،‬م‪SS‬وجب آن شد که بعضی از م‪SS‬ردم تص‪SS‬ور کنند که‬
‫می‌توان با انجام کاره‪S‬ای مرب‪S‬وط‪ S‬به بخش «عب‪S‬ادات» بر طبق احک‪S‬ام اس‪S‬الم‪ ،‬مس‪S‬لمان‬
‫ب‪SS‬ود و در عین ح‪SS‬ال کاره‪SS‬ای‪ S‬مرب‪SS‬وط به بخش «مع‪SS‬امالت» را بر پایه روشی که از‬

‫‪ -‬به کت‪SS‬اب «الحالل والح‪SS‬رام» م‪S‬ا‪ ،‬ص ‪ 21‬چ‪S‬اپ پنجم‪ ،‬قاع‪SS‬دة «األص‪S‬ل فی األش‪SS‬یاء والتص‪S‬رفات‬ ‫‪1‬‬

‫اإلباحة» مراجعه کنید‪.‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪68‬‬
‫اسالم‬

‫سوی خدا نبوده بلکه از (معبود) دیگری که بدون اج‪SS‬ازة خ‪SS‬دا در ام‪SS‬ور زن‪SS‬دگی ق‪SS‬انون‬
‫می‌گزارد ناشی شده باشد‪ ،‬انجام داد!‬
‫این‪ ،‬یک اشتباه ب‪SS‬زرگ اس‪SS‬ت‪ ،‬زی‪SS‬را که اس‪SS‬الم تجزیه نمی‌پ‪SS‬ذیرد‪ ،‬و بر این مبنا هر‬
‫کسی آن را به دو بخش تجزیه کند‪ ،‬از این واحدت خارج ش‪SS‬ده و به عب‪SS‬ارت دیگ‪SS‬ر‪ ،‬از‬
‫این دین بیرون رفته است این انحرافی که بدون تردید‪ ،‬در بینش بس‪SS‬یاری از مس‪SS‬لمانها‪S‬‬
‫نسبت به حقیقت اسالم و حقیقت عبادت در آن رخ داده است‪ ،‬خواست فقها و به گ‪SS‬ردن‬
‫آنها نیس‪SS‬ت‪ ،‬آنچه که آن‪SS‬ان از نظر تقس‪SS‬یم‌بندی‪ S‬انج‪SS‬ام داده‌ان‪SS‬د‪ ،‬الزمة تص‪SS‬نیف و ت‪SS‬ألیف‬
‫علمی است که خود مرحوم سید قطب نیز خ‪SS‬اطر نش‪S‬ان س‪S‬اخته است و کسی هم که در‬
‫عصر ما تألیف فقهی می‌کند نیز بدان احتیاج دارد‪.‬‬
‫با وج‪SS‬ود آنکه در یک نوش‪SS‬تة فقهی دست به چ‪SS‬نین تقس‪SS‬یمی زده‌ان‪SS‬د‪ ،‬در نوش‪SS‬ته‌ها و‬
‫تحقیقات دیگر مانند ابن تیمیه تصریح می کنند که عبادت همانطور که گفتیم فراگیرندة‬
‫تم‪SS‬امی دین است و اشخاصی‪ S‬همچ‪SS‬ون ابن قیم را می‌بی‪SS‬نیم که همه دین را در ﴿‪‬‬
‫‪ ﴾‬خالصه می‌کند‪ .‬چنانکه به زودی در ضمن بیانش راجع به مراتب پنجاه‌گانة‬
‫عبادت و بندگی خواهد آمد‪.‬‬

‫فراگیری عبادت نسبت به مجموع هستی انسان‬

‫این‪ ،‬دومین اثر و جلوه عینی عبادت از نظر اسالم است‪ .‬عبادت اسالمی همانگونه که‬
‫در برگیرندة تم‪SS‬امی هس‪SS‬تی می‌باش‪SS‬د‪ ،‬به همین ت‪SS‬رتیب سراسر موج‪SS‬ودیت آن‪SS‬ان را ن‪SS‬یز‬
‫تحت پوشش خود قرار‪ S‬می‌دهد‪.‬‬
‫مسلمان‪ ،‬خداوند را با اندیشه‪ ،‬قلب‪ ،‬زبان‪ ،‬گوش‪ ،‬چشم و سایر نیروهای حسی خود‬
‫می‌پرس‪SS‬تد‪ S‬و او را با همه ب‪SS‬دن و دارائی و ج‪SS‬ان خ‪SS‬ود و با ج‪SS‬دائی و دوری از میهن و‬
‫اطرافیان‪ S‬خویش عبادت می‌کند‪.‬‬
‫پرستش خدا به وس‪SS‬یلة اندیشه از راه دقت در ع‪SS‬الم درون و دنی‪SS‬ای ب‪SS‬یرون انس‪SS‬ان و‬
‫تفکر در بارة ملکوت آسمان و زمین و همة آفریده‌های خدا و بررسی‪ S‬آیات ن‪SS‬ازل ش‪SS‬ده‬
‫از س‪SS‬وی پروردگ‪SS‬ار و رهنمودها و حکمته‪SS‬ای‪ S‬موج‪SS‬ود‪ S‬در آنها و توجه به س‪SSS‬رانجام‬
‫جوامع و پیشامدهای‪ S‬تاریخ و عبرت گرفتن از آنها؛ تحقق پیدا می‌کن‪SS‬د‪ .‬همة اینها عامل‬
‫نزدیکی‪ S‬فرد مسلمان به خداوندی است که کتابش را به سوی مردم نازل نموده‪ ،‬تا «در‬
‫آیات او تدبر کنند و خردمندان متذکر شوند‪ 1»S‬و آنها را در کتاب محکم خ‪SS‬ویش به ک‪SS‬ار‬
‫برد عقل و نظر و تفکر و تعلم فراخوانده است‪:‬‬

‫﴿‪﴾     ‬‬ ‫‪ -‬سورة ص‪29:‬‬ ‫‪1‬‬

‫﴿‪        ‬‬
‫(ذاریات‪.)20-21/‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«در زمین‪ ،‬آیاتی برای یقین پیشگان وجود دارد و در وجود خودتان ن‪S‬یز‪ ،‬چ‪S‬را‬
‫نمی‌نگرید؟»‪.‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(آل‌عمران‪.)190-191 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«براستی در آفرینش آس‪SS‬مانها و زمین و اختالف شب و روز نش‪SS‬انه‌هایی ب‪SS‬رای‬
‫صاحب خردان است‪ ،‬آنهایی که خداوند را در حال ایس‪SS‬تاده و نشس‪SS‬ته و به پهلو‬
‫افتاده‪ ،‬یاد می‌کنند و در خلقت آسمانها و زمین می‌اندیش‪SS‬ند‪ :‬پروردگ‪SS‬ارا اینها را‬
‫بیهوده نیافریده‌ای‪ ،‬تو منزهی‪ ،‬پس ما را از عذاب آتش نجات بده!»‪.‬‬
‫از ابن عب‪SS‬اس ب روایت ش‪SS‬ده است ک‪SS‬ه‪« :‬یک س‪SS‬اعت اندیش‪SS‬یدن از یک شب تم‪SS‬ام‪،‬‬
‫نماز خواندن با ارزش‌تر‪ S‬است»‪ .1‬و پی‪SS‬امبرص گفته اس‪SS‬ت‪« :‬کسی که راهی ب‪SS‬رای علم‬
‫آموزی‪ S‬در پیش گیرد خداوند‪ ،‬راهی به سوی بهشت برای او هموار می‌کند»‪ .2‬شافعی‪/‬‬
‫نیز گفته است‪ .‬دانش جس‪SS‬تن از نم‪SS‬از شب ب‪SS‬االتر است و ابوحنیفه ن‪SS‬یز همین را م‪SS‬ورد‪S‬‬
‫تصریح قرار‪ S‬داده است‪ .‬و از وهب نقل شده است که گفت‪ :‬نزد مالک ‪ /‬بودم‪ S‬نوش‪SS‬ته‌ها‬
‫و کاغذهایم را کنار نهاده به نم‪SS‬از برخاس‪SS‬تم‪ .‬مالک گفت‪« :‬آنچه که ب‪SS‬دان روی آوردی‪S‬‬
‫از آنچه که رها کردی بهتر نیست»‪.3‬‬
‫عب‪SS‬ادت خداوند‪ S‬با قلب ن‪SS‬یز از طریق‪ S‬عواطف الهی و دریافته‪SS‬ای معن‪SS‬وی‪ S‬همچ‪SS‬ون‪:‬‬
‫درستی‪ S‬ترس خدا و امید به رحمت خدا و خوف از کیف‪SS‬رش و خرس‪SS‬ندی‪ S‬به خواست او‬
‫و تحمل مص‪SS‬یبتها و س‪SS‬پاس نعمتها و ش‪SS‬رم از خ‪SS‬دا و توکل نم‪SS‬ودن بر او در اخالص‬
‫ورزیدن‪ ،‬عملی می‌شود‪ S.‬خداوند گفته است‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(البینة‪.)5 /‬‬ ‫‪﴾‬‬

‫‪ -‬این را ابوالشیخ بطور مرفوع نقل کرده است‪ .‬همچنین با سند ضعیف از ق‪SS‬ول اب‪SS‬وهریره روایت‬ ‫‪1‬‬

‫نموده است که یک ساعت تفکر‪ ،‬از شصت سال عبادت بهتر است‪ .‬ابن حنان در کتاب «العظمة»‬
‫و از طریق او ابن جوزی در «الموض‪SS‬وعات» ن‪SS‬یز روایت نمودن‪SS‬د‪( .‬تفک;;ر س;;اعة خ;;یر من قی;;ام‬
‫لیلة)‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫هَّللا‬
‫سل َك ُ بِ ِه ط ِريقا ِإلى ال َجن ِة» به روایت احمد از ابوهریره‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬
‫ب فِي ِه ِعلما َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫سلكَ ط ِريقا يَطل ُ‬‫‪َ « -‬منْ َ‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬مدارج السالکین‪ ،‬ج ‪.3‬‬ ‫‪3‬‬

‫«جز این دس‪SSS‬تور نداش‪SSS‬تند که خداوند را بپرس‪SSS‬تند و در دین اخالص بورزند و‬
‫حنیف باشند»‪.‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪(﴾       ‬انعام‪/‬‬
‫‪.)161 -162‬‬
‫«بگ‪SS‬و‪ :‬همانا نم‪SS‬از و عب‪SS‬ادت و زن‪SS‬دگی و م‪SS‬رگ من از آن خ‪SS‬دا و پروردگ‪SS‬ار‬
‫جهانیان است شریک و همانندی برای او نیست و من به این فراخوان‪SS‬ده ش‪SS‬ده‌ام‬
‫(این‪ ،‬مأموریت من می‌باشد)»‪.‬‬
‫عبادت خدا به وسیلة زبان هم عب‪SS‬ارت از ذک‪SS‬ر‪ ،‬تالوت‪ ،‬دعا و تس‪SS‬بیح می‌باش‪SS‬د‪ S.‬در‬
‫قرآن کریم آمده است‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(احزاب‪.)41 -42 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«ای کسانی که ایمان آورده‌اید‪ ،‬خدا را بسیار یاد کنید و هر ص‪SS‬بح و ش‪SS‬ام او را‬
‫تسبیح نمایید»‪.‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫(اعراف‪.)205 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«پروردگ‪SS‬ارت را در دل خ‪SS‬ود از روی تض‪SS‬رع و ه‪SS‬راس و ب‪SS‬دون بلند ک‪SS‬ردن‬
‫صدا‪ ،‬در هر صبح و شامی یاد کن و از بی‌خبران مباش»‪.‬‬
‫پی‪SS‬امبرص گفته اس‪SS‬ت‪« :‬ق‪SS‬رآن بخوانید‪ S‬که روز‪ S‬قی‪SS‬امت‪ ،‬ش‪SS‬فیع پ‪SS‬یروان خ‪SS‬ود خواهد‬
‫بود»‪ .1‬م‪S‬ردی به پی‪S‬امبر‪S‬ص گفت‪« :‬دس‪S‬تورات‪ S‬اس‪S‬المی زی‪S‬اد (و متع‪S‬دد) ش‪S‬ده است به‬
‫چیزی دستورم ب‪SS‬ده که ب‪SS‬دان چنگ زنم‪ .‬فرم‪S‬ود‪ :‬زب‪S‬انت پیوس‪S‬ته از ذکر خ‪S‬دا مرط‪S‬وب‪S‬‬
‫باشد»‪.2‬‬
‫ذکر‪ ،‬دو گونه است‪ :‬یکی ذکر ستایش است‪ ،‬مانند س‪SS‬بحان هللا و الحمدهلل و ال إله إال‬
‫هللا وهللا أکبر‪ .‬و دیگری‪ S‬ذکر دعا‪ ،‬مثل‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(اعراف‪.)23 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«گفتن‪SS‬د‪ :‬پروردگ‪S‬ارا‪ ،‬بر خويش‪S‬تن س‪S‬تم روا داش‪S‬تيم و اگر ما را نبخشى و ما را‬
‫نبخشايى‪ ،‬البته از زيان ديدگان خواهيم بود»‪.‬‬

‫ص َحابِ ِه» روایت احمد و مسلم‪.‬‬ ‫‪« -‬ا ْق َر ُءوا ا ْلقُ ْرآنَ فَِإنَّهُ يَْأتِى يَ ْو َم ا ْلقِيَا َم ِة َ‬
‫شفِي ًعا َأل ْ‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت از ترمذی‪ ،‬او گفته است حدیث خوبی است‪.‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫در هر دو زمینه‪ ،‬دعاها و ذکرهای فراوانی‪ ،‬راجع به مناسبتها و زمانهای مختلف‪،‬‬
‫از پیامبر اکرمص رسیده است که مس‪SS‬لمان را با پروردگ‪SS‬ار خ‪SS‬ویش پیوند‪ S‬می‌دهد و او‬
‫را در خ‪SS‬واب و بی‪SS‬داری‪ ،‬ص‪SS‬بح و ش‪SS‬ام‪ ،‬خ‪SS‬وردن و آش‪SS‬امیدن‪ ،‬مس‪SS‬افرت و م‪SS‬راجعت‪،‬‬
‫پوشیدن لباس‪ ،‬سوار‪ S‬شدن بر مرکب‪ ،‬وزش باد و آم‪S‬دن ب‪SS‬اران و ‪ ...‬و در هر ح‪SS‬الت و‬
‫موقعی‪SS‬تی با ذکر خداون‪SS‬د‪ ،‬مرط‪SS‬وب و مش‪SS‬غول می‌کند که علما در این م‪SS‬ورد کتابه‪SS‬ای‪S‬‬
‫گوناگون‪ S‬تألیف نموده‌اند‪.1‬‬
‫ذکر پس‪SS‬ندیده‪ ،‬آن ذک‪SS‬ری است که قلب و زب‪SS‬ان آدمی در آن مش‪SS‬ترک باش‪SS‬ند و ذکر‬
‫زبان در صورت‪ S‬غفلت و بی‌توجهی دل فایده‌ای ندارد‪.‬‬
‫عبادت به وسیلة بدن یا به صورت‪ S‬خ‪S‬ودداری از لذایذ و ش‪S‬هوات آن همچ‪S‬ون روزه‬
‫و یا با ح‪SS‬رکت و ک‪SS‬ار و فع‪SS‬الیت آن مانند نم‪SS‬از‪ ،‬که در آن همة ب‪SS‬دن اعم از زب‪SS‬ان و‬
‫اندامها و فکر و روح به جنبش در می‌آید‪ ،‬انجام می‌گیرد‪S.‬‬
‫عب‪SS‬ادت از طریق‪ S‬م‪SS‬ال ن‪SS‬یز‪ ،‬که ب‪SS‬رادر ج‪SS‬ان است به ش‪SS‬کل‌هایی همانند زک‪SS‬ات و‬
‫صدقات‪ S‬انجام می‌شود و این را فقهاء (عبادت مالی) نامیده‌اند‪ ،‬چنانکه نماز و روزه را‬
‫(عبادت بدنی) می‌خوانند‪ ،‬که منظور‪ S‬از بدن در این جا‪ ،‬تمام موجودیت انس‪SS‬ان است و‬
‫نه فقط کالبد او‪ ،‬زی‪SSS‬را که نیت ش‪SSS‬رط الزم هر عب‪SSS‬ادتی است و بن‪SSS‬ابر اتف‪SSS‬اق‪ ،‬به قلب‬
‫مربوط‪ S‬است‪ .‬به همین سبب‪ ،‬عبادت شخص دیوانه و مست و امثال این افراد‪ ،‬ص‪SS‬حیح‬
‫و پذیرفته نیست‪.‬‬
‫(نساء‪.)43 /‬‬ ‫﴿‪﴾   ‬‬
‫«تا بدانید چه می‌گویید»‪.‬‬
‫همچنین ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان‪ ،‬خ‪SS‬دا را از طریق ب‪SS‬ذل کوشش و ایث‪SS‬ار ج‪SS‬ان و من‪SS‬افع م‪SS‬ادی‬
‫گذرای خویش‪ ،‬به منظور‪ S‬جلب خوشنودی او در راهی مانند دعوت به سوی خدا‪ ،‬امر‬
‫به معروف و نهی از منکر و جهاد با کفار و دورویان‪ ،‬برای بلن‪SS‬دی کلمه هللا و س‪SS‬قوط‬
‫کلمه کفر‪ ،‬عبادت می‌کند‪.‬‬
‫و نیز با جدائی از خویشان و ترک وطن و حرکت در زمین‪ ،‬برای حج و عمره و‬
‫هجرت به سرزمینی که قادر به اقامة دین خود باشد‪ ،‬یا جهاد در راه خدا‪ ،‬یا جستجوی‪S‬‬
‫دانش سودمند و مانند اینها که معم‪SS‬والً مس‪SS‬تلزم چشم‌پوشی از راح‪SS‬تی و آس‪SS‬ایش ب‪SS‬دن و‬
‫حفظ دارایی می‌باش‪SSS‬ند‪ ،‬بن‪SSS‬دگی خ‪SSS‬دا را به جا می‌آورد‪ S‬که اینگونه را برحسب تفس‪SSS‬یم‬
‫متداول فقهی‪« ،‬عبادت بدنی ـ مالی» به حساب می‌آوریم‪.‬‬

‫‪ -‬بهترین نمونه‌های این قبی‪SS‬ل کتب‪« ،‬األذک‪SS‬ار« ام‪SS‬ام ن‪SS‬ووی‪« ،‬الکلم الطیب» از ش‪SS‬یخ اإلس‪SS‬الم ابن‬ ‫‪1‬‬

‫تیمیه و «الوابل الصیب» از امام ابن قیم‪ ،‬می‌باشند‪.‬‬

 ‫مراتب پنجاه‌گانة عبادت قلبی و بدنی‬
‫از ابن قیم ‪ /‬توضیحات جالبی دربارة اقسام‪ S‬بندگی خدا و س‪SS‬هم دل و زب‪SS‬ان و ان‪SS‬دامها و‬
‫احساسات به طور کلی‪ ،‬در این عبودیت فراگیر‪ S،‬مطالعه ک‪SS‬ردم که نقل آن را از کت‪SS‬اب‬
‫ارزشمند و مفید وی‪« ،‬مدارج السالکین» سودمند می‌بینم‪ S.‬او می‌گوید‪S:‬‬
‫«مح‪SS‬ور بن‪SS‬دگی و عب‪SS‬ودیت‪ ،‬روی پ‪SS‬انزده پایه بنا می‌گ‪SS‬ردد‪ S.‬کسی که این پایه‌ه‪SS‬ای‬
‫اساسی را کامل گرداند‪( S‬واجد باشد) به باالترین سطح و درجة بندگی دست یافته است‪.‬‬
‫توضیح این که‪ ،‬وظیفة بندگی میان دل‪ ،‬زب‪SS‬ان و اعض‪SS‬ای ب‪SS‬دن تقس‪SS‬یم گردی‪SS‬ده و هر‬
‫کدام از آنها وظیفة عبادی ویژه خود را دارند‪.‬‬
‫احکام مربوط‪ S‬به عبادت و بندگی نیز پنج گونه‌اند‪ :‬واجب‪ ،‬مستحب‪ ،‬ح‪SS‬رام‪ ،‬مک‪SS‬روه‬
‫و مباح‪ .‬این احکام به اعمال هر یک از قلب‪ ،‬زبان‪ ،‬و اندامها تعلق می‌یابند‪.‬‬

‫بهرة دل از بندگی خدا‬

‫ال‪SSS‬ف) واجب‪SSS‬ات قلب‪ ،‬ب‪SSS‬رخی از نظر وج‪SSS‬وب‪ ،‬م‪SSS‬ورد اتف‪SSS‬اق و ب‪SSS‬رخی دیگر م‪SSS‬ورد‬
‫اختالف‌نظر هستند‪ .‬اما آنچه که وجوبش‪ S‬م‪SS‬ورد اتف‪SS‬اق اس‪SS‬ت‪ ،‬عب‪SS‬ارت است از اخالص‬
‫(یکرنگی و ص‪SS‬راحت) توک‪SS‬ل‪ ،‬محبت‪ ،‬ص‪SS‬بر‪ ،‬توبه و بازگشت به خ‪SS‬دا‪ ،‬خ‪SS‬وف‪ ،‬امی‪SS‬د‪،‬‬
‫ایمان و یقین و نیت (قصد و هدف) در عبادت و این جمله‪ ،‬ارزش‪SS‬های‪ S‬اف‪SS‬زوده ش‪SS‬ده بر‬
‫میباشد‪.‬‬
‫اخالصند‪ ،‬زیرا که اخالص‪ ،‬ممتاز داشتن معبود از غیر او ‌‬
‫قصد‪ S‬و نیت در عب‪SS‬ادت ن‪SS‬یز دو جنبه دارد‪ :‬یکی ج‪SS‬دا ش‪SS‬مردن عب‪SS‬ادت از ع‪SS‬ادت و‬
‫دیگری‪ S‬جدا کردن و مشخص نمودن هر قس‪S‬مت از ج‪S‬وانب عب‪S‬ادت از قس‪S‬متهای دیگر‬
‫می‌باشد‪S.‬‬
‫همچنین ص‪SS‬بر‪ ،‬بنا بر عقی‪SS‬دة عم‪SS‬وم مس‪SS‬لمانها‪ ،‬واجب اس‪SS‬ت‪ .‬ام‪SS‬ام احمد گفته اس‪SS‬ت‪:‬‬
‫خداوند‪ S‬صبر را در نود یا نود و چند ج‪SS‬ای ق‪SS‬رآن ی‪SS‬اد نم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ .‬ص‪S‬بر‪ S‬ن‪S‬یز دو جنبه‬
‫دارد که عبارتند از‪ :‬واجب مستحق و کمال مستحب‪.‬‬
‫اما موارد مورد‪ S‬اختالف از جمله «رضا» که درب‪SS‬ارة وج‪SS‬وبش‪ ،‬ص‪SS‬وفیان و فقیه‪SS‬ان‬
‫را دو عقی‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ .‬همینط‪SS‬ور‪ S‬خش‪SS‬وع در نم‪SS‬از که فقیه‪SS‬ان درب‪SS‬ارة آن دو ن‪SS‬وع س‪SS‬خن‬
‫گفته‌اند و آن دو یکی مرب‪SS‬وط‪ S‬به م‪SSS‬ذهب احمد و یکی هم متعلق به دیگ‪SS‬ران می‌باش‪SS‬د‪S.‬‬
‫اختالف فقها در وجوب اعادة نماز کسی که وسواسی بر او چ‪SS‬یره می‌ش‪SS‬ود ن‪SS‬یز از این‬
‫جمله است‪ .‬ابوحامد‪ S‬از پیروان احمد و ابوحامد‪ S‬غزالی در کتاب «احیاء» خ‪SS‬ویش آن را‬
‫واجب دانس‪SS‬ته‌اند ولی بیش‪SS‬تر فقها معتقد به وج‪SS‬وبش نیس‪SS‬تند‪ S.‬مقص‪SS‬ود‪ S‬از همة اینها آن‬
‫است که سردستة اعضای بدن‪ ،‬یعنی دل‪ ،‬خود با اندامهای‪ S‬تابعش در اطاعت و بن‪SS‬دگی‬
‫خدا استوار باشد‪.‬‬
 ‫‪73‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫ب) چیزهایی که بر دل حرامند‪ ،‬عبارتند از‪ :‬کبر‪ ،‬خودنمایی‪ ،‬غرور‪ ،‬حس‪SS‬د‪ ،‬غفلت‬
‫و دوروئی‪ S‬که به طورکلی‪ S‬دو گونه‌اند‪ :‬یکی مصداق‪ S‬کفر و دیگری گناه‪.‬‬
‫مصادیق‪ S‬کفر از قبیل شک‪ ،‬نفاق و شرک و پی‌آمدهایش‪S.‬‬
‫و گناه نیز خود بر دو قسم است‪ :‬کبیره و صغیره‪.‬‬
‫گناهان کبیره‪ ،‬همان خودنمایی‪ S‬و غرور و کبر و فخر و بزرگ‌منشی و دلسردی از‬
‫رحمت خدا و نومیدی از تأیید او و ایمنی از مکرش و شادمانی‪ S‬از ن‪SS‬اراحتی‪ S‬مس‪SS‬لمانان‬
‫و شماتت کردن آنها در قبال مصیبتها و تمایل به اشاعة زش‪SS‬تیها‪ S‬در می‪SS‬ان آن‪SS‬ان و حسد‬
‫ورزی‪SS‬دن به خ‪SS‬اطر چیزه‪SS‬ایی که خداوند از فضل خ‪SS‬ود به ایش‪SS‬ان م‪SS‬وهبت فرم‪SS‬وده و‬
‫ض‪SS‬مایم‪ S‬این پدی‪SS‬ده‌ها‪ ،‬که ش‪SS‬دت تحریمش‪SS‬ان نس‪SS‬بت به زن‪SS‬ا‪ ،‬میخ‪SS‬وارگی و دیگر کب‪SS‬ائر‬
‫مع‪SS‬روف‪ S،‬ب‪SS‬االتر است و قلب و تن را الزم است که از آنها خ‪SS‬ودداری و توبه نماید که‬
‫در غیر این صورت‪ ،‬آن قلب فاسد است و با فساد‪ S‬قلب‪ ،‬تن نیز به تباهی می‌گراید‪S.‬‬
‫این آفتها‪ ،‬تنها از ناآگاهی نسبت به عبادت و بندگی دل و ترک پایبندی‪ S‬ب‪SS‬دان‪ ،‬ناشی‬
‫می‌ش‪SSS‬وند‪ S‬و به همین دلیل پایبن‪SSS‬دی به مفه‪SSS‬وم ﴿‪ ﴾ ‬ب‪SSS‬رای قلب از دیگر‬
‫اندامها ضروری‌تر است و فراموشی آن دل را پر از آفات و اضداد نموده‪ ،‬تعهد بدان‪،‬‬
‫باعث نجات و رهایی می‌گردد‪S.‬‬
‫این امور و امثال آن می‌توانند‪ S‬برحسب قوت و ضعف خ‪SS‬ود‪ ،‬ب‪SS‬رای دل گن‪SS‬اه‌کبیره و‬
‫یا صغیره به شمار روند‪S.‬‬
‫از دیگر صغائر دل‪ ،‬اشتیاق‪ S‬و تمایل به محرم‪SS‬ات اس‪SS‬ت‪ .‬درجة ک‪SS‬وچکی و ب‪SS‬زرگی‬
‫گن‪SS‬اه ن‪SS‬یز‪ ،‬متناسب با عالقه و تمایل مرب‪SS‬وط‪ S‬به آن ف‪SS‬رق‪ S‬می‌کن‪SS‬د‪ .‬بن‪SS‬ابراین‪ ،‬رغبت و‬
‫اشتیاق‪ S‬به کفر و ش‪S‬رک‪ ،‬کفر است و عالقه به ب‪S‬دعت‪ ،‬فسق و اش‪S‬تیاق به کب‪S‬ائر‪ ،‬گن‪S‬اه‪.‬‬
‫اگر کسی اینکارها را با وج‪S‬ود امک‪S‬ان انجامش‪S‬ان‪ ،‬به خ‪S‬اطر خ‪S‬دا ت‪S‬رک نمای‪S‬د‪ ،‬پ‪S‬اداش‬
‫می‌گ‪SS‬یرد‪ ،‬ولی اگر به دلیل ن‪SS‬اتوانی و با وج‪SS‬ود‪ S‬ب‪SS‬ذل تم‪SS‬امی س‪SS‬عی و کوشش در جهت‬
‫انجام آن کارها‪ ،‬اظهار پشیمانی‪ S‬کند به خاطر قرار گ‪SS‬رفتن در موضع ث‪SS‬واب و عق‪SS‬اب‪،‬‬
‫همچنان در خور کیفر خواهد بود‪( .‬اگر چه احکام شرع بر آنها مترتب نباشد)‪.‬‬
‫به همین جهت پیامبرص گفته اس‪SS‬ت‪« :‬هنگ‪SS‬امی که دو مس‪SS‬لمان با شمشیرهایش‪SS‬ان با‬
‫یکدیگر مقابله می‌کنند‪ ،‬قاتل و مقتول‪ ،‬هر دو جهنمی هس‪SS‬تند‪ .‬گفتن‪SS‬د‪ :‬یا رس‪SS‬ول‌اللهص‪،‬‬
‫یکی قاتل است و اما دیگری چرا؟ فرمود‪ S:‬او هم خواستار‪ S‬قتل طرف‪ S‬مقابل خ‪SS‬ود ب‪SS‬وده‬
‫است»‪ .‬پی‪SSS‬امبرص مقت‪SSS‬ول مزب‪SSS‬ور را نه از نظر حکم ش‪SSS‬رعی بلکه از نظر گن‪SSS‬اه‪،‬‬
‫همردیف قاتل محسوب نموده است و این امر‪ ،‬در موضوع ثواب و عق‪SS‬اب‪ ،‬نمونه‌ه‪SS‬ای‬ ‫‌‬
‫بسیار‪ S‬دارد‪.‬‬
‫با این بیان‪ ،‬چیزهای مستحب و مباح برای دل (قلب) نیز‪ ،‬معلوم می‌گردد‪.‬‬

‫سهم زبان از عبادت خدا‬

‫الف) واجبات زبان عبارتند از‪ :‬گفتن شهادتین‪ ،‬خوان‪S‬دن مق‪S‬دار الزم از ق‪S‬رآن یع‪S‬نی‬
‫آن مقداری که ش‪SS‬رط ص‪SS‬حت نم‪SS‬از انس‪SS‬ان می‌باشد‪ S‬و تلفظ ذکره‪SS‬ای‪ S‬واجب نم‪SS‬از که از‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪74‬‬
‫اسالم‬

‫س‪SS‬وی خ‪SS‬دا و رس‪SS‬ول مق‪SS‬رر گردیده‌ان‪SS‬د‪ ،‬مانند تس‪SS‬بیح گفتن در رک‪SS‬وع‪ S‬و س‪SS‬جود و گفتن‬
‫عبارت «ربنا ولک الحمد» پس از آرام گرفتن بدون و تشهد و تکبیر‪.‬‬
‫از دیگر واجبات زب‪S‬ان‪ ،‬پاسخ س‪S‬الم اس‪S‬ت‪ .‬در خ‪S‬ود س‪S‬الم گفتن‪ ،‬دو نظریه هس‪S‬تند‪.‬‬
‫همچنین امر به معروف و نهی از منکر و تعلیم نادان و هدایت گم‪SS‬راه و ادای ش‪SS‬هادت‬
‫در موارد معین و راستگویی‪ ،‬برای زبان واجب می‌باشند‪S.‬‬
‫ب) مستحبات زبان تالوت قرآن‪ ،‬مداومت ذکر خ‪SS‬دا و گفتگو در زمینة دانس‪SS‬تنیهای‬
‫سودمند‪ S‬و چیزها و دنباله‌های مربوط به اینها می‌باشند‪S.‬‬
‫ج) آنچه که بر زبان حرام است‪ :‬گفتار م‪SS‬ورد نف‪SS‬رت خ‪SS‬دا و رس‪SS‬ول‪ ،‬مانند ص‪SS‬حبت‬
‫مشتمل بر بدعت‌های مخالف احکام و رهنمودهای‪ S‬الهی و فراخوان‪SS‬دن به س‪SS‬وی ب‪S‬دعت‬
‫و س‪SS‬تایش و تص‪SS‬دیق‪ S‬آن‪ ،‬همچ‪SS‬نین اته‪SS‬ام و دش‪SS‬نام‪ S‬دادن به یک مس‪SS‬لمان و آزار او با‬
‫دروغ‌پردازی و گواهی بر دروغ‪ ،‬چیزی را ندانسته به خدا نس‪SS‬بت دادن‪ ،‬که تح‪SS‬ریمش‬
‫از همه شدیدتر‪ S‬است‪.‬‬
‫د) مکروه زبان سخن گفتن از چیزهایی‪ S‬است که نگفتن آنها بهتر است‪ ،‬با وجود‪ S‬آن‬
‫که کیفری ندارد‪.‬‬

‫بهرة اندامها و حواس از عبادت خدا‬

‫وظایف‪ S‬و عبادات پنجگانة اندامها‪ ،‬بیست و پنج گونه هس‪SS‬تند‪ .‬چ‪SS‬را که پنج حس وج‪SS‬ود‪S‬‬
‫دارد‪ .‬و به هرحس پنج‌گونه حکم عبادی الزم است‪.‬‬

‫عبادت گوش‬
‫الف) بر گوش الزم است که دستورات و سفارشات خ‪SS‬دا و رس‪SS‬ول‪ ،‬از قبیل حق‪SS‬ایق‬
‫اسالم و ایمان و تکالیف مربوطه را با دقت و عنایت بشنود‪ S.‬گوش فرا دادن به ق‪SS‬رائت‬
‫نماز جماعت‪ .‬هنگامی که امام آن را بلند می‌خواند و بنابر نظر ص‪SS‬حیح اس‪SS‬تماع خطبه‬
‫در نماز جمعه نیز واجب است‪.‬‬
‫ب) چیزه‪SSS‬ایی‪ S‬که برگ‪SSS‬وش حرامن‪SSS‬د‪ ،‬عبارتند از اس‪SSS‬تماع کفر و ب‪SSS‬دعت‪ ،‬مگر در‬
‫صورتی که شنیدن آن مصلحت بارزی‪ S‬همچ‪SS‬ون رد ک‪SS‬ردن آن یا ش‪SS‬هادت دادن درب‪SS‬ارة‬
‫گوینده‌اش و یا تقویت نیروی ایمان از طریق شناخت نقاط مقابل آن مانند کف‪SS‬ر‪ ،‬ب‪SS‬دعت‬
‫و نظایر آنه‪SS‬ا‪ ،‬داش‪SS‬ته باش‪SS‬د‪ ،‬و ن‪SS‬یز گ‪SS‬وش دادن به اس‪SS‬رار کسی که نمی‌خواهد‪ S‬کسی از‬
‫رازش آگ‪SS‬اه گ‪SS‬ردد‪ ،‬تا وق‪SS‬تی که متض‪SS‬من تکلیف الهی واجب و یا آزار رس‪SS‬انی‪ S‬به ف‪SS‬رد‬
‫مس‪SS‬لمانی‪ ،‬که مس‪SS‬تلزم نص‪SS‬یحت و مم‪SS‬انعت است نب‪SS‬وده باش‪SS‬د‪ ،‬همچ‪SS‬نین گ‪SS‬وش دادن به‬
‫صدای زنان نامحرمی که با شنیدن صدایشان احتمال انحراف و فس‪SS‬اد می‌رود‪ S‬تا وق‪SS‬تی‪S‬‬
‫که ضرورتی از قبیل‪ :‬ش‪SS‬هادت‪ ،‬معامل‪SS‬ه‪ ،‬پرس‪SS‬ش‪ ،‬محاکمه یا معالجه و غ‪SS‬یره در می‪SS‬ان‬
‫نباشد‪.‬‬
 ‫‪75‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫ج) شنیدنی که مس‪S‬تحب اس‪S‬ت‪ ،‬ش‪S‬نیدن مط‪S‬الب علمی و گ‪S‬وش دادن به ق‪S‬رآن و ذکر‬
‫خدا و چیزهایی‪ S‬که خدا می‌پسندد‪ ،‬هر چند که واجب نیست‪ ،‬می‌باشد‪S.‬‬
‫د) موارد مکروه‪ ،‬برعکس مس‪SS‬تحب‪ ،‬و آن عب‪SS‬ارت است از گ‪SS‬وش س‪SS‬پردن به آنچه‬
‫که خدا نمی‌پسندد ولی عقوبتی هم ندارد‪.‬‬
‫هـ ) شنیدنیهای‪ S‬مباح نیز معلوم است‪.‬‬

‫عبادت چشم‬
‫ال‪SS‬ف) نگ‪SS‬اهی واجب‪ ،‬از جمله نظر به مص‪SS‬حف‪ S‬و کتب علمی‪ ،‬به هنگ‪SS‬ام وج‪SS‬وب‬
‫فهمی‪SS‬دن مطل‪SS‬بی از درون آن‪ ،‬و نگ‪SS‬اه ک‪SS‬ردن در م‪SS‬وردی که تش‪SS‬خیص حالل و ح‪SS‬رام‬
‫چیزه‪SSS‬ای م‪SSS‬ورد اس‪SSS‬تفاده یا انف‪SSS‬اق و یا تش‪SSS‬خیص س‪SSS‬پرده (ام‪SSS‬انت) ه‪SSS‬ایی که باید به‬
‫صاحبانشان بازگردان‪SS‬ده ش‪SS‬وند‪ S‬ب‪SS‬دان بس‪SS‬تگی دارد و نگ‪SS‬اه را ایج‪SS‬اب می‌کند و این قبیل‬
‫موارد‪S.‬‬
‫ب) نگاه حرام‪ ،‬نظرکردن به نامحرم از روی شهوت مطلق یا غیرآن‪ ،‬مگر این که‬
‫ض‪SS‬رورتی آن را اقتض‪SS‬اء کن‪SS‬د‪ ،‬مث‪SS‬ل‪ :‬نگ‪SS‬اه کسی که در ح‪SS‬ال گفتگو یا قیمت ک‪SS‬ردن و‬
‫معامله‪ ،‬یا گواهی دادن یا قضاوت‪ S‬می‌باشد و یا نگریستن پزشک و شخصی‪ S‬که مح‪SS‬رم‬
‫است‪.‬‬
‫ج) نگاه مستحب عبارت است از نگاه در کتابهای‪ S‬علمی و دینی که ب‪SS‬اعث اف‪SS‬زونی‪S‬‬
‫ایمان و دانش آدمی است و نگاه به ق‪SS‬رآن و چه‪SS‬رة دانش‪SS‬مندان ص‪SS‬الح و پ‪SS‬در و م‪SS‬ادر و‬
‫نظر نمودن در نشانه‌های مشهود‪ S‬خداوند برای رهنمونی به توحید و معرفت و حکمت‬
‫خداوند‪S.‬‬
‫د) نگاه مکروه‪ :‬هر نگاهی که فاقد مصلحتی باشد‪ .‬زیرا که نگاه نیز همچون زبان‪،‬‬
‫دارای جنبه‌ه‪SS‬ای بی‌ارزش‪ S‬و زائد می‌باشد‪ S‬که می‌تواند‪ S‬منجر به مفاسد و گرفتاریه‪SS‬ایی‪S‬‬
‫شود‪.‬‬
‫هـ) نگاه مباح‪ ،‬نظری است که سود و زیانی‪ S‬در حال یا آینده نداشته باشد‪.‬‬
‫این را هم اضافه کنیم که از جمله نگاههای ح‪SS‬رام‪ ،‬نظر ک‪SS‬ردن به اعض‪SS‬ای جاه‪SS‬ای‬
‫پوشاندنی‪ ،‬یعنی عورت اشخاص می‌باشد‪ S‬که دو قسمت دارد‪ :‬یکی قس‪SS‬متی که با لب‪SS‬اس‬
‫پوشانده می‌شود‪( S‬عورت به معنی اصطالحی) و دیگ‪SS‬ری قس‪SS‬متی‪ S‬که با درها و خانه‌ها‬
‫مس‪SS‬تور اس‪SS‬ت‪ .‬اگر کسی از پشت در و دی‪SS‬وار‪ S‬به ع‪SS‬ورت (چ‪SS‬یزی که نمی‌خواهد دی‪SS‬ده‬
‫شود) بنگرد و ش‪SS‬خص مزب‪SS‬ور‪ S‬چشم او را با ت‪SS‬یر بزند و ک‪SS‬ور س‪SS‬ازد مس‪SS‬ئولیتی‪ S‬ن‪SS‬دارد‬
‫بنابر تصریح رسول خداص در حدیثی که صحتش مورد اتفاق است‪ .‬با این که بعضی‬
‫از فقها‪ ،‬به خاطر نارسائی‪ S‬یا با توجیه آن‪ ،‬تضعیفش کرده‌اند‪ .‬این در م‪SS‬وردی است که‬
‫نگاه کننده دلیل مجوزی‪ S‬مانند این که به چیزی که از آن خ‪SS‬ودش ب‪SS‬وده‪ ،‬می‌نگریس‪SS‬ته و‬
‫یا مأموریت برای آگاهی از چیز مورد‪ S‬مشاهده نداشته باشد‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪76‬‬
‫اسالم‬

‫وظیفة حس چشایی در بندگی خدا‬

‫الف) چشیدن واجب‪ :‬خ‪SS‬وردن و آش‪SS‬امیدن به هنگ‪SS‬ام ض‪SS‬رورت و احتم‪SS‬ال م‪SS‬رگ از‬
‫گرسنگی‪ ،‬واجب است‪ .‬بنابراین‪ ،‬اگر کسی از خوردن اجتناب کند تا بم‪SS‬یرد‪ ،‬گناهک‪SS‬ار‬
‫و قاتل خویشتن تلقی می‌شود‪ S.‬امام احمد وطاووس‪ S‬گفته‌اند‪ :‬هر کسی ناگزیر‪ S‬به خوردن‬
‫مردار‪ S‬باشد و نخورد‪ S‬تا بمیرد‪ ،‬داخل جهنم خواهد شد‪.‬‬
‫از همین قبیل است خ‪SSS‬وردن دارو هنگ‪SSS‬امی که یقین به اثر بخشی آن و ره‪SSS‬ایی از‬
‫هالکت وجود‪ S‬داشته باشد‪ ،‬بنابر قول ص‪SS‬حیح‪ .‬اما اگر گم‪SS‬ان بهب‪SS‬ودی رود‪ ،‬مس‪SS‬تحب یا‬
‫مباح یا مکروهیت آن‪ ،‬میان گذشتگان و متأخران مورد اختالف است‪.‬‬
‫ب) چشیدن حرام‪ ،‬عبارت است از چشیدن خمر و م‪SS‬واد س‪SS‬می کش‪SS‬نده و چش‪SS‬یدن به‬
‫هنگام روزة واجب‪.‬‬
‫ج) چش‪SS‬یدنیهای مک‪SS‬روه‪ ،‬چش‪SS‬یدن مش‪SS‬تبهات و خ‪SS‬وردن زی‪SS‬اده از حد الزم و تن‪SS‬اول‬
‫خ‪SS‬وراک ناخوان‪SS‬ده یع‪SS‬نی طعم‪SS‬امی‪ S‬که ش‪SS‬خص ناگه‪SS‬انی سر آن می‌رسد در ح‪SS‬الی که‬
‫دع‪SSS‬وتش نکرده‌اند و ن‪SSS‬یز غ‪SSS‬ذاهای اش‪SSS‬خاص خ‪SSS‬ود نما و متظ‪SSS‬اهر‪ S‬در مهمانی‌ها‪ S‬و‬
‫سورچرانی‌ها‪ S‬و غ‪SS‬یره‪ .‬در س‪SS‬نن آم‪S‬ده است که رس‪S‬ول خ‪SS‬داص از طع‪S‬ام کس‪SS‬انی که از‬
‫روی‪ S‬تعارف و چشم‌همچشمی‪ S‬غذا می‌دهن‪SS‬د‪ ،‬و ن‪SS‬یز آن که از روی حیا و کم‌رویی و نه‬
‫با خرسندی کامل‪ ،‬به آدمی طعام می‌دهد‪ ،‬منع کرده است‪.‬‬
‫د) چش‪SS‬یدن مس‪SS‬تحب‪ ،‬عب‪SS‬ارت است از خ‪SS‬وردن چ‪SS‬یزی که آدمی را در بن‪SS‬دگی خ‪SS‬دا‬
‫یاری می‌دهد و محدودة تعیین از سوی خدا‪ ،‬و غذا خ‪SS‬وردن هم‪SS‬راه مهم‪SS‬ان تا ب‪SS‬رای او‬
‫گوارا باشد و همچنین تناول غذای دعوت‌کننده‌ای که قب‪SS‬ول دع‪SS‬وتش واجب یا مس‪SS‬تحب‬
‫اس‪SSS‬ت‪ .‬البته بعضی از فقها خ‪SS‬وردن ولیمه‌ای را که پ‪SS‬ذیرش آن واجب اس‪SSS‬ت‪ ،‬به دلیل‬
‫دستور‪ S‬اسالم‪ ،‬واجب دانسته‌اند‪.‬‬
‫هـ) چشیدن و خوردن مباح‪ :‬هر آنچه که متضمن گناه یا منفعتی نباشد مباح است‪.‬‬

‫حس بویایی‬
‫پنج حکم عبودیت‪ ،‬شامل احساس بویایی نیز می‌شود‪S.‬‬
‫الف) بوئیدن واجب‪ :‬هر بویشی‪ S‬که عامل تمیز حالل از حرام باش‪SS‬د‪ .‬مانند وق‪SS‬تی که‬
‫با استشمام‪ ،‬پاکی یا ناپاکی چیزی و یا سمی بودن و یا قابل اس‪SS‬تفاده ب‪SS‬ودن یا نب‪SS‬ودن آن‬
‫معلوم می‌گردد‪ S.‬و از این جمله است بوئیدن برای اثبات یا آزم‪SS‬ایش یک چ‪SS‬یز‪ ،‬بهنگ‪SS‬ام‬
‫داوری‪ S‬و ارزیابی‪ S‬و غیره‪.‬‬
‫ب) بوئیدن حرام‪ :‬این موارد‪ S‬عبارتند از استشمام‪ S‬بوی خوش بطور‪ S‬عمدی در ح‪SS‬ال‬
‫احرام و بوئیدن عطر عصبی یا دزدیده ش‪SS‬ده و تعمد در احس‪SS‬اس ب‪SS‬وی خ‪SS‬وش از زن‪SS‬ان‬
‫نامحرم‪ ،‬به خاطر فسادی که در پی دارد‪.‬‬
‫ج) بوئیدن مستحب‪ :‬استشمام‪ S‬آنچه آدمی را در بندگی خدا یاری می‌دهد و حواس را‬
‫نیرومند می‌گرداند و ظرفیت روانی‪ S‬انسان را ب‪SS‬رای علم و عم‪SS‬ل‪ ،‬اف‪SS‬زایش می‌ده‪SS‬د‪ .‬از‬
 ‫‪77‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫این قبیل است پذیرفتن‪ S‬بوی خ‪SS‬وش و گی‪SS‬اه معط‪SS‬ری‪ S‬که هدیه ش‪SS‬د‪ ،‬رد ننمای‪SS‬د‪ ،‬زی‪SS‬را که‬
‫خوشبو‪ S‬و سبک است‪.‬‬
‫د) بوئیدن مکروه‪ :‬استشمام‪ S‬عطر ستمگران و اهل شبهه و امثال آنها‪.‬‬
‫هـ) بوئیدن مباح‪ :‬هر آنچه که ممن‪SS‬وعیت و عقوب‪SS‬تی از ط‪SS‬رف‪ S‬خ‪SS‬دا ن‪SS‬دارد و دارای‬
‫مصلحت شرعی و دینی هم نیست و حکمی دربارة آن وجود ندارد‪.‬‬

‫حس المسه‬
‫احکام عبادی پنجگانة مورد‪ S‬بحث‪ ،‬در موردحس‪ S‬المسه نیز صدق می‌کنند‪.‬‬
‫الف) لمس واجب‪ ،‬مانند لمس همسر‪ ،‬در صورت‪ S‬وج‪S‬وب مق‪S‬اربت و ت‪S‬أمین نی‪S‬از و‬
‫حفظ عفت وی‪.‬‬
‫ب) لمس حرام‪ :‬لمس نامحرمان در موردی‪ S‬که حالل نیست‪.‬‬
‫ج) لمس مستحب‪ :‬هنگامی که باعث چشم‌پوشی‪ S‬از نامحرم‪ S‬و خودداری از ح‪SS‬رام و‬
‫نگاهداشتن عفت همسر می‌باشد‪S.‬‬
‫د) لمس مکروه‪ :‬لمس همسر در ح‪SS‬ال اح‪SS‬رام‪ ،‬از روی‪ S‬ل‪SS‬ذت‌جویی‪ S‬و همچ‪SS‬نین لمس‬
‫در حال اعتکاف و روزه در ص‪SS‬ورتی که احتم‪SS‬ال لغ‪SS‬زش ب‪SS‬رود‪ S.‬لمس ب‪SS‬دن میت غسل‬
‫ناکرده نیز در زمره‌ این موارد است‪ .‬ب‪SS‬رای این که ب‪SS‬دن او از روی اح‪SS‬ترام‪ ،‬به منزلة‬
‫عورت زنده تلقی می‌شود و به همین دلیل مس‪SS‬تور‪ S‬داش‪SS‬تن آن از دی‪SS‬دگاه و غسل دادنش‬
‫در لباس‪ ،‬بنابر یکی از دو نظریة موج‪SS‬ود‪ ،‬مس‪SS‬تحب اس‪SS‬ت‪ .‬همینط‪SS‬ور لمس ران م‪SS‬رد‪،‬‬
‫در صورتیکه آن را عورت بشماریم‪S.‬‬
‫هـ) لمسهای مباح‪ ،‬عبارتند از مواردی که از نظر دین‪ ،‬مفسده یا مصلحتی‪ S‬ندارد‪.‬‬

‫وظیفة دست و پا‬

‫احک‪SSS‬ام پنجگانة م‪SSS‬ذکور‪ ،‬در م‪SSS‬ورد فع‪SSS‬الیت با دست و پا و ق‪SSS‬دم ن‪SSS‬یز ص‪SSS‬ادق ب‪SSS‬وده‬
‫نمونه‌هایش از کسی پوشیده نیست‪.‬‬
‫الف) کوشش ممکن برای ت‪SS‬أمین خ‪SS‬ود و خ‪SS‬انواده واجب است اما وج‪SS‬وب آن ب‪SS‬رای‬
‫پرداخت بدهی‪ ،‬مورد اختالف است‪ .‬کار برای دادن زکات ن‪SS‬یز واجب نیس‪SS‬ت‪ .‬درب‪SS‬ارة‬
‫وجوب کار برای حج نیز عقیده‌ای وجود دارد ولی آنچه بیشتر‪ S‬ثابت است‪ ،‬وجوب حج‬
‫به هنگ‪SS‬ام اس‪SS‬تطاعت و توان‪SS‬ائی‪ S‬ب‪SS‬رای انج‪SS‬ام مناسب آن است و نظریة مع‪SS‬روف‪ S،‬ع‪SS‬دم‬
‫وجوب آن می‌باشد‪.‬‬
‫از دیگر فعالیت‌های واجب‪ ،‬یاری گرفت‪SS‬ار و س‪SS‬نگ زدن به جم‪SS‬رات و اق‪SS‬دام ب‪SS‬رای‬
‫وضو‪ S‬و تیمم می‌باشد‪S.‬‬
‫ب) کارهای حرام‪ :‬کشتن کسی که خداون‪SS‬د‪ ،‬قتلش را تح‪SS‬ریم‪ S‬نم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ ،‬تص‪SS‬رف‪S‬‬
‫دارایی فرد بی‌گناه و زدن کسی که زدنش روا نیست و از این قبیل‪ .‬همچنین کاره‪SS‬ایی‪S‬‬
‫مانند بازیهای‪ S‬حرام از قبیل نرد یا ش‪SS‬طرنج که ح‪SS‬رمتش ن‪SS‬زد اهل مدینه بیش‪SS‬تر است و‬
‫بازیهای‪ S‬دیگر بنا بر عقیدة فقهایی همچون احمد و دیگران‪.1‬‬
‫‪ -‬الحالل والحرام‪ ،‬ص ‪.290-291‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪78‬‬
‫اسالم‬

‫همینط‪SS‬ور نوش‪SS‬تن ب‪SS‬دعتهای مخ‪SS‬الف س‪SS‬نت‪ ،‬خ‪SS‬واه به ص‪SS‬ورت تص‪SS‬نیف‪ S‬باشد خ‪SS‬واه‬
‫نسخه‌برداری‪ ،‬مگر آن که همراه با رد و ابطال باشد و نوشتن دروغ و افترا و فرم‪SS‬ان‬
‫حکومت جائز و اتهام زدن یا مدح زنهای نامحرم و نیز نوشتن چیزی که به زیان دین‬
‫یا دنیای مسلمان است‪ ،‬بخصوص در صورتی‪ S‬که برای این ک‪SS‬ار‪ ،‬م‪SS‬زدی گرفته ش‪SS‬ود‪،‬‬
‫حرام است‪.‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(بقره‪.)79 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫دستهایشان نوشت و وای بر آنها از چ‪SS‬یزی که‬
‫‌‬ ‫«پس وای بر آنها از چیزی که‬
‫به دست آوردند»‪.‬‬
‫همچنین نوشتن فتوایی که مخالف حکم خدا و رس‪SS‬ولص باش‪SS‬د‪ ،‬مگر آن که نویس‪SS‬نده‬
‫مجتهد باشد که در این صورت‪ S‬گناه از او ساقط است‪.‬‬
‫ج) کاره‪SS‬ای مک‪SS‬روه‪ ،‬عبارتند از کاره‪SS‬ای‪ S‬بیه‪SS‬وده و بازیه‪SS‬ایی که ح‪SS‬رام نیس‪SS‬تند و‬
‫نوشتن چیزی که سود و فایده‌ای در دنیا و آخرت ندارد‪.‬‬
‫د) کارهای مستحب‪ ،‬نوشتن آنچه که نفعی به دین یا مصلحتی برای مسلمین دارد و‬
‫نیکی با دست‪ ،‬از طریق‪ S‬کمک به پیشرفت‪ S‬یا انجام کار ف‪SS‬ردی نابلد و یا ریختن آبی از‬
‫دلو خود به دلو کسی که خواس‪SS‬تار آب اس‪SS‬ت‪ ،‬یا گذاش‪SS‬تن ب‪SS‬ار کسی بر پشت چارپا و یا‬
‫نگاهداشتن چارپا برای بار کردن‪ ،‬و یا احسان در زمینة مورد احتی‪SS‬اج کسی و اینگونه‬
‫کاره‪SSSS‬ا‪ .‬از این جمله است لمس نم‪SSSS‬ودن رکن با دست در حین ط‪SSSS‬واف‪ S.‬اما راجع به‬
‫بوسیدن آن اختالف‌نظر وجود دارد‪.‬‬
‫هـ) کار مباح‪ ،‬هر آنچه است که انجامش ضرری‪ S‬ن‪S‬دارد و ث‪S‬وابی هم بر آن م‪S‬ترتب‬
‫نباشد‪ ،‬را در بر می‌گیرد‪.‬‬

‫احکام راه رفتن‬

‫الف) راهپیمایی‪ S‬واجب‪ :‬رفتن به نمازهای‪ S‬جمعه و جماعات‪ ،‬بنابر قول صحیح‪ ،‬بر‬
‫پایة بیست و چند دلیلی که در ج‪SS‬ای دیگر ذکر ش‪SS‬ده‌اند و ح‪SSS‬رکت به دور کعبه ب‪SS‬رای‬
‫طواف‪ S‬واجب و حرکت پیاده یا سواره میان صفا و مروه و راه پیمودن به سوی اجابت‬
‫دعوت خدا و رسول‪S‬ص و ح‪SS‬رکت ب‪SS‬رای ص‪SS‬لة رحم و نیکی به پ‪SS‬در و م‪SS‬ادر و رفتن به‬
‫مجالس علمی که آموختنش واجب اس‪SS‬ت‪ ،‬همینط‪SS‬ور‪ S‬رفتن به حج‪ ،‬در ص‪SS‬ورتی که راه‬
‫نزدیک بوده و ضرری بر آن مترتب نباشد‪ ،‬را در بر می‌گیرد‪.‬‬
‫ب) راه رفتن حرام‪ :‬قدم نهادن در راه معصیت خدا که قدم شیطان است‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫(اسراء‪.)64 /‬‬ ‫﴿‪﴾   ‬‬
‫«با سواره و پیاده‌ات بر آنها هجوم آور»‪.‬‬
 ‫‪79‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫مقاتل گفته است‪ :‬یع‪S‬نی آن‪SS‬ان را با س‪S‬وارگان و پیاده‌گ‪S‬ان س‪SS‬پاهت زیر س‪SS‬یطرة خ‪S‬ود‬
‫درآور‪ S،‬بنابراین هر سواره و پیاده‌ای در راه معصیت خدا‪ ،‬در شمار سپاه ابلیس است‪.‬‬

‫حتی در سوار شدن بر چارپا‬

‫این احکام پنجگانه به امر سوار شدن هم تعلق می‌گیرند‪ ،‬بدین ترتیب‪:‬‬
‫الف) واجب‪ :‬سواری در جنگ و جهاد و در حج برای مراقبان و راهنمایان‪.‬‬
‫ب) مستحب‪ :‬سواری‪ S‬در هنگام استجاب موارد ف‪SS‬وق‪ S‬و ن‪SS‬یز ب‪SS‬رای جس‪SS‬تجوی‪ S‬علم و‬
‫ص‪SSS‬لة رحم و اختالف است و مس‪SSS‬لم آن است که س‪SSS‬واری‪ S‬در ص‪SSS‬ورتی که مص‪SSS‬لحتی‬
‫همچون تعلیم آداب و التزام بدن‪ ،‬در میان باشد‪ ،‬افضل می‌باشد و برای دعا ن‪SS‬یز م‪SS‬ؤثر‬
‫است و صدمه‌ای هم بر حیوان نمی‌زند‪S.‬‬
‫ج) حرام‪ :‬سواری کردن در معصیت خدا‪.‬‬
‫د) مکروه‪ :‬سواری برای لهو و لعب و هر آنچه ترکش بهتر از انجامش می‌باشد‪S.‬‬
‫هـ) مب‪SS‬اح‪ :‬س‪SS‬واری در م‪S‬وردی‪ S‬که متض‪SS‬من از دست دادن اجر یا تحمل مس‪S‬ئولیتی‬
‫نیست‪.‬‬
‫پنجاه م‪S‬ورد‪ S‬عب‪S‬ادی م‪S‬ذکور‪ ،‬بر عه‪S‬دة ده چ‪S‬یز ق‪S‬رار‪ S‬گرفته‌ان‪S‬د‪ :‬دل‪ ،‬زب‪S‬ان‪ ،‬گ‪S‬وش‪،‬‬
‫چشم‪ ،‬بینی‪ ،‬دهان‪ ،‬دست‪ ،‬پا‪ ،‬آلت تناسلی و سواری‪ S‬برحیوان‪.‬‬
‫در این جا توضیحات‪ S‬ابن قیم پایان می‌پذیرد‪.‬‬
‫با این بیان همه جانب‪SS‬ه‪ ،‬فراگ‪SS‬یری مفه‪SS‬وم عب‪SS‬ادت در اس‪SS‬الم‪ ،‬نس‪SS‬بت به همة ج‪SS‬وانب‬
‫وجود‪ S‬انسان از موی سر تا انتهای قدمش‪ ،‬چه ظاهر و چه ب‪S‬اطن آن‪ ،‬و این که زن‪S‬دگی‪S‬‬
‫انسان همچون زندگی‪ S‬یک حیوان بی‌بند و بار نیست بلکه جوهر زن‪SS‬دگیش را بن‪SS‬دگی و‬
‫مسئولیت تشکیل می‌دهد؛ روشن می‌گردد‪S.‬‬

‫چه عبادتی بهتر است؟‬

‫اکنون که عبادت در اسالم دارای این چ‪SS‬نین ش‪SS‬مولی می‌باش‪SS‬د‪ ،‬ک‪SS‬دام ن‪SS‬وع و ش‪SS‬کل آن‪،‬‬
‫افضل و برای خدا‪ ،‬پسندیده‌تر و با ارزشتر است؟‬
‫محقق ابن قیم‪ ،‬این س‪SSS‬وال را به تفص‪SSS‬یل پاسخ داده اس‪SSS‬ت‪ .‬او در ض‪SSS‬من این پاسخ‬
‫شفابخش و عالی‪ ،‬روشهای رهسپاران در طریق عبادت و نقاط توجه دلیل هر کدام را‬
‫برشمرده و روش مقرون به حق و درستی‪ S‬را مشخص نموده است‪.‬‬
‫ابن قیم ‪ /‬چنین می‌گوید‪S:‬‬
‫شایس‪SSS‬تگان و عالقمن‪SS‬دان مق‪SSS‬ام ﴿‪ ﴾ ‬در زمینة تش‪SSS‬خیص به‪SSS‬ترین و‬
‫س‪SS‬ودمندترین و برگزی‪SS‬ده‌ترین عب‪SS‬ادت‪ ،‬چه‪SS‬ار طریق داش‪SS‬ته و به چه‪SS‬ار گ‪SS‬روه تقس‪SS‬یم‬
‫شده‌اند‪:‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪80‬‬
‫اسالم‬

‫‪ -1‬معتقدان به این که بهترین عبادت‪ ،‬دشوارترین آن است‬

‫این گروه‪ ،‬سودمندترین و به‪SS‬ترین ن‪SS‬وع عب‪S‬ادت را‪ ،‬عب‪SS‬ادتی می‌دانند‪ S‬که مش‪SS‬کل‌ترین و‬
‫سخت‌ترین باشد‪ .‬می‌گویند‪ :‬فاصلة اینگونه عبادت از هوای نفس بیش‪SS‬تر‪ S‬است و حقیقت‬
‫عبادت نیز همین است‪.‬‬
‫همچنین می‌گویند‪ :‬پاداش‪ ،‬متناسب با دشواری است و ح‪SS‬دیثی را که اصل و س‪SS‬ندی‬
‫ندارد‪ ،‬نقل می‌کند که «بهترین عبادت مشکلترین آن است»‪ .1‬این گروه‪ ،‬اهل مجاه‪SS‬ده و‬
‫آزار نفس خ‪SSS‬ویش هس‪SSS‬تند و معتقدند که فقط با این طری‪SSS‬ق‪ ،‬نف‪SSS‬وس آدمی‪SSS‬ان اس‪SSS‬تقامت‬
‫می‌یابن‪SS‬د‪ ،‬چ‪SS‬را که خ‪SS‬وی آن‪ ،‬سس‪SS‬تی و تنبلی و چس‪SS‬بیدن به زمین است و تنها با تحمیل‬
‫خطرات و مشکالت به راه مستقیم می‌آید‪.‬‬

‫‪ -2‬معتقدان به برتری زهد و تجرد‬

‫اینها می‌گویند‪ :‬بهترین عبادت‪ ،‬تجرد و زهد ورزیدن نسبت به دنیا و ناچیز شمردن آن‬
‫تا نهایت درجة ممکن و ترک توجه و اهمیت ندادن ب‪SS‬دان اس‪SS‬ت‪ .‬این گ‪SS‬روه خ‪SS‬ود به دو‬
‫دس‪SS‬ته تقس‪SS‬یم می‌ش‪SS‬وند‪ :‬دس‪SS‬تة عوامش‪SS‬ان می‌پندارند‪ S‬که این‪ ،‬ه‪SS‬دف است و بن‪SS‬ابراین به‬
‫سویش شتافته و بر اساس آن عمل می‌کنند و م‪SS‬ردم را ب‪SS‬دان می‌خوانند و می‌گویند‪ S‬ک‪SS‬ه‪:‬‬
‫این از هر علم و عب‪SS‬ادتی ب‪SS‬االتر اس‪SS‬ت‪ .‬در نتیجه زهد را غ‪SS‬ایت و س‪SS‬رآمد هر عب‪SS‬ادتی‬
‫تلقی می‌کنن‪SS‬د‪ .‬ولی دس‪SS‬تة خ‪SS‬واص‪ ،‬زهد مزب‪SS‬ور را مقص‪SS‬ودی ب‪SS‬رای چ‪SS‬یز دیگر تلقی‬
‫می‌کنند‪ S‬و هدف آن را التزام قلب برای خدا و تمرکز‪ S‬همة توجه‪SS‬ات روی‪ S‬او و ف‪SS‬راغت‬
‫یافتن دل برای محبت او و بازگشت به سوی او و س‪S‬پردن کارها به دست او و اش‪S‬تغال‬
‫به جلب رضای او می‌دانند‪ .‬بنابراین‪ ،‬بهترین عبادت را در تجمع تم‪SS‬ام ح‪SS‬واس و توجه‬
‫با همة وجود‪ S‬به سوی خدا و پیوستگی یاد او با دل و زبان و سرگرم‪ S‬ش‪SS‬دن به حفظ این‬
‫ح‪SS‬الت‪ ،‬به دور از هر چ‪SS‬یزی که ب‪SS‬اعث دوگ‪SS‬انگی‪ S‬و پراکن‪SS‬دگی دل می‌ش‪SS‬ود‪ ،‬می‌بینن‪SS‬د‪.‬‬
‫اینها نیز به دو بخش تقسیم می‌گردن‪SS‬د‪ :‬یکی عارف‪SS‬ان قابل قب‪SS‬ول آنها که اگر امر و نهی‬
‫از خدا پیش بیاید‪ ،‬می‌پذیرند‪ ،‬هر چند که تجمع و تمرکزشان را در هم بری‪SS‬زد‪ .‬و دیگر‬
‫عده‌ای گمراه که می‌گویند‪ :‬هدف از عب‪SS‬ادت جمعیت و تمرکز‪ S‬دل بر خداس‪SS‬ت‪ .‬پس اگر‬
‫چ‪SS‬یزی پیش بیاید که آن را پراکن‪SS‬ده و آش‪SS‬فته س‪SS‬ازد‪ ،‬نباید ب‪SS‬دان توجه نم‪SS‬ود و چه بسا‬
‫حرفشان این باشد که‬
‫فکیف بقلب کل أوقاته ورد؟!‬ ‫یطالب باألوراد من کان غافال‬

‫‪ -‬زرکش‪SS‬ی و س‪SS‬یوطی گفته‌ان‪SS‬د‪ S:‬این ح‪SS‬دیث معروفی‪SS‬تی ن‪SS‬دارد‪ ،‬چنانک‪SS‬ه در ج‪ ،1‬ص ‪« 155‬کش‪SS‬ف‬ ‫‪1‬‬

‫الخفاء» عجلونی آمده است‪ .‬ابن حجر نیز در «الآللی» به دنبال آن گفته است که مسلم در ص‪S‬حیح‬
‫خ‪SS‬ود از عایش‪SS‬ه روایت ک‪SS‬رده اس‪SS‬ت‪« :‬إنم;;ا أج;;رک علی ق;;در نص;;بک»‪ .‬و ق‪SS‬اری در موض‪SS‬وعات‬
‫الکبری گفته است‪ :‬معنای این حدیث با مقایسه باحدیث عایشه درست درمی‌آید ولی موقوف است‪.‬‬
‫و روایت شده است که‪« :‬خداوند دوست دارد تخفیفهایش پذیرفته شوند»‪.‬‬
 ‫‪81‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫این دس‪SS‬ته هم دو دس‪SS‬ته می‌باش‪SS‬ند که یک دس‪SS‬ته از آنها به خ‪SS‬اطر تمرکز خ‪SS‬ود‪ ،‬همة‬
‫واجبات و تکالیف را ترک می‌گویند‪ S‬و دستة دیگر‪ ،‬واجبات را انجام می‌دهند ولی نافله‬
‫ها و سنن را فرومی‌گذارند‪ .‬یکی از اینها از شیخ عارفی پرسید‪ :‬اگر مؤذن اذان بگوید‬
‫و من در حال جمعیت و خلوت با خدا باشم‪ ،‬چنانکه اگر برخیزم جمعیتم برمی‌آشوبد‪ S‬و‬
‫اگر به حال بمانم جمعیت و تمرکزم باقی می‌ماند‪ ،‬در این صورت‪ S‬کدامیک برمن بهتر‬
‫است؟ او پاسخ داد‪ :‬هنگامی که مؤذن اذان داد و تو زیر عرش بودی‪ S‬برخیز و دع‪SS‬وت‬
‫خدا را بپذیر و س‪S‬پس به ج‪SS‬ای خ‪SS‬ود برگ‪S‬رد‪ S.‬زی‪S‬را که تمرکز و تجمع بر خ‪S‬دا‪ ،‬نص‪SS‬یب‬
‫روح و دل است ولی پ‪SS‬ذیرش دع‪SS‬وت‪ ،‬حق پروردگ‪SS‬ار‪ S.‬کسی که به‪SS‬رة روح خ‪SS‬ود را‬
‫برحق پروردگارش‪ S‬مقدم بدارد‪ ،‬اهل ﴿‪ ﴾ ‬نیست‪.‬‬

‫‪ -3‬معتقدان به این که باالترین عبادت‪ ،‬عبادت نافع برای دیگران است‬

‫میدانند که از آن‪ ،‬س‪SS‬ودی‪ S‬به دیگ‪SS‬ری‪S‬‬ ‫این گروه‪ ،‬برترین و نافعترین عبادت را چ‪SS‬یزی ‌‬
‫برسد و این را از نفع شخصی عبادت باالتر می‌دانند‪S.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬به نظر ایشان خدمت به تهیدستان و کوشش در جهت رفع نیازها و ت‪SS‬أمین‬
‫مصالح مردم و یا دستگیری‪ S‬از آنان با مال و مقام و سود رسانی بهتر اس‪SS‬ت‪ .‬در نتیجه‬
‫به این اعم‪SSSS‬ال می‌پردازند و به این گفتة پی‪SSS‬امبر‪S‬ص اس‪SSS‬تناد می‌کنند‪ S‬که «همه خل‪SSS‬ق‪،‬‬
‫خانوادة خدا هستند‪ ،‬محبوب‪SS‬ترین ف‪SS‬رد ن‪S‬زد او‪ ،‬کسی است که ب‪S‬رای خ‪SS‬انواده‌اش مفی‪S‬دتر‬
‫باشد»‪ .‬این را اب‪SS‬ویعلی‪ S‬روایت نم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ .‬همچ‪SS‬نین به این نکته اس‪SS‬تدالل می‌کنند‪ S‬که‬
‫عمل عابد به خود او محدود است در حالی که عمل ش‪SS‬خص اص‪SS‬الحگر‪ ،‬ش‪SS‬امل کس‪SS‬ان‬
‫دیگری‪ S‬می‌شود و این کجا و آن کجا؟ و می‌گویند‪ :‬برتری عالم نسبت به عابد‪ ،‬همچون‬
‫برت‪SSS‬ری‪ S‬م‪SSS‬اه نس‪SSS‬بت به دیگر س‪SSS‬تارگان است و این که رس‪SSS‬ول خ‪SSS‬داص به علی ابن‬
‫ابیطالب ‪ ‬گفته است‪« :‬اگر خداوند‪ S‬به وسیلة تو فقط یک نفر را هدایت کن‪SS‬د‪ ،‬ب‪SS‬رای تو‬ ‫‌‬
‫از هر نعمتی بهتر است»‪ .‬و این به خاطر سودرسانی‪ S‬به دیگری‪ S‬می‌باش‪SS‬د‪ S.‬همچ‪SS‬نین به‬
‫این حدیث پی‪SS‬امبرص اس‪SS‬تناد می‌کنند‪ S‬ک‪SS‬ه‪« :‬هر کس دیگ‪SS‬ران را به ه‪SS‬دایت ف‪SS‬را خوان‪SS‬د‪،‬‬
‫برایش پاداش مس‪SS‬اوی پ‪SS‬اداش پذیرن‪SS‬دگان آن ه‪SS‬دایت خواهد ب‪SS‬ود‪ ،‬ب‪SS‬دون این که از اجر‬
‫آنان کاسته شود»‪ .‬و این حدیث که‪« :‬خدا و مالئکه‪ ،‬هدایتگران م‪SS‬ردم به خ‪SS‬یر را درود‪S‬‬
‫می‌فرستند‪ .»S‬و «هر آن که در آسمانها و زمین می‌باشد‪ ،‬حتی ماهیان دریا و مورچگان‬
‫میآورند که با م‪SS‬رگ عاب‪SS‬د‪،‬‬ ‫برای دانشمند‪ S‬ه‪SS‬دایتگر آم‪SS‬رزش می‌طلبند»‪ .‬و چ‪SS‬نین دلیل ‌‬
‫کارش نیز پایان می‌گیرد اما عمل صاحب کار خیر‪ ،‬مادام که سودی از آن کار حاصل‬
‫می‌شود‪ S،‬ادامه دارد‪ .‬باز احتجاج می‌کنند که پیامبران برای راهنمایی م‪SS‬ردم و نیکی به‬
‫خلق و سود رساندن به آنها در زمینة دنیا و آخرت‪ ،‬برانگیخته شده‌اند نه ب‪SS‬رای خل‪SS‬وت‬
‫و رهب‪SS‬انیت گزی‪SS‬دن و قطع رابطه با م‪SS‬ردم‪ .‬به همین دلی‪SS‬ل‪ ،‬پی‪SS‬امبرص گ‪SS‬روهی‪ S‬را که‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪82‬‬
‫اسالم‬

‫ب‪SS‬رای تعبد خ‪SS‬دا‪ ،‬از همه بری‪SS‬ده و روابط‪ S‬خ‪SS‬ود را با م‪SS‬ردم گسس‪SS‬ته‌اند‪ ،‬م‪SS‬ردود‪ S‬ش‪SS‬مرده‬
‫است‪.‬‬
‫بنابر عقیدة این گروه‪ ،‬کوشش برای انجام اوامر خ‪SS‬دا و انتف‪SS‬اع بن‪SS‬دگان و احس‪SS‬ان به‬
‫مردم‪ ،‬خیلی بهتر و باالتر از خلوت و تمرکز صرف‪ S‬با خدا می‌باشد‪.‬‬

‫‪ -4‬معتقدان به این که در هر وقتی عبادت ویژة آن‪ ،‬بهتر است‬

‫این عده می‌گویند‪ :‬بهترین عبادت در هر وقتی‪ ،‬عمل به مقتضای خواست پروردگار‪ S‬و‬
‫انج‪SS‬ام تکلیف الزم ب‪S‬رای آن وقت اس‪S‬ت‪ .‬پس در هنگ‪SS‬ام جه‪S‬اد‪ ،‬به‪S‬ترین عب‪S‬ادت‪ ،‬جه‪S‬اد‬
‫است گرچه منجر به ترک ذکر‪ ،‬نماز شب و روزه شود‪ ،‬ح‪SS‬تی اگر ب‪SS‬اعث ت‪SS‬رک نم‪SS‬از‬
‫واجب تم‪SSS‬ام‪ ،‬ن‪SSS‬یز گ‪SSS‬ردد‪ .‬و به‪SSS‬ترین ک‪SSS‬ار هنگ‪SSS‬ام رس‪SSS‬یدن مهم‪SSS‬ان‪ ،‬اق‪SSS‬دام به الزمة‬
‫مهمان‌نوازی‪ S‬به جای ذکر گفتن و رسیدگی و خدمت به او می‌باشد‪ .‬همینطور‪ S‬در مورد‪S‬‬
‫ادای حق همسر و خانواده‪.‬‬
‫بهترین کار در وقت سحر‪ ،‬اش‪SS‬تغال به نم‪SS‬از‪ ،‬ق‪SS‬رآن‪ ،‬دعا و اس‪SS‬تغفار است و هنگ‪SS‬ام‬
‫ارش‪SS‬اد ج‪SS‬ویی ش‪SS‬خص عالقمند یا آم‪SS‬وزش ف‪SS‬رد ن‪SS‬ادان‪ ،‬توجه نم‪SS‬ودن به راهنم‪SS‬ایی و‬
‫آم‪SS‬وزش او افضل اس‪SS‬ت‪ .‬و در اوق‪SS‬ات اذان‪ ،‬رها ک‪SS‬ردن هر ذکر و دع‪SS‬ایی و اج‪SS‬ابت‬
‫دعوت مؤذن بهتر است‪ .‬در هنگام نمازهای پنجگانه‪ ،‬تالش در انعقاد نم‪SS‬از با به‪SS‬ترین‬
‫شکل و اقدام بدان در اول وقت و حرکت به س‪SS‬وی جم‪SS‬اعت‪ ،‬هرچند دور باش‪SS‬د‪ ،‬افضل‬
‫می‌باشد‪ S‬و در مواقع نی‪S‬از کسی به کمک از طریق مق‪S‬ام‪ ،‬ب‪S‬دن‪ ،‬یا دارائی‪ ،‬روی‪ S‬آوردن‬
‫به کمک او و گرفتن دست وی و ترجیح این کار بر ذکر و خلوت با خدا‪.‬‬
‫کار افضل در وقت قرآن خواندن‪ ،‬تمرکز دل و توجه روی‪ S‬فهم و تدبر آن اس‪SS‬ت‪ .‬تا‬
‫حدی که گویی خدا با تو سخن می‌گوید‪ S.‬بن‪SS‬ابراین باید تمرکز ح‪SS‬واس و دقت در فهم آن‬
‫و تص‪SS‬میم به اج‪SS‬رای دس‪SS‬توراتش‪ ،‬بیش‪SS‬تر‪ S‬از توجه کسی که کت‪SS‬ابی از یک فرم‪SS‬انروا‬
‫دریافت‪ S‬می‌کند‪ ،‬باشد‪.‬‬
‫به هنگام ایستادن در عرفه نیز‪ ،‬کوشش در دعا و التماس و ذکر‪ ،‬به ج‪SS‬ای روزه‌ای‬
‫که بازدارنده از این کار باش‪SS‬د‪ ،‬افضل می‌باشد و در دهة اول ذی الحج‪SS‬ه‪ ،‬افزون‌طل‪SS‬بی‪S‬‬
‫در عبادت‪ ،‬بخصوص تکبیر و تهلیل و حمد خدا‪ ،‬از جهاد غیر مفروض ب‪SS‬االتر اس‪SS‬ت‪.‬‬
‫در هنگام دهة آخر ماه رمضان هم التزام مسجد و خلوت و اعتکاف به جای معاش‪SS‬رت‬
‫و س‪SS‬رگرمی با م‪SS‬ردم‪ ،‬افضل و به عقی‪SS‬دة بس‪SS‬یاری از علم‪SS‬اء از دانش آم‪SS‬وختن و تعلیم‬
‫قرآن نیز باالتر است‪.‬‬
‫هنگام بیم‪SS‬اری یا م‪SS‬رگ خ‪SS‬واهر و ب‪SS‬رادر‪ S‬مس‪SS‬لمان‪ ،‬عی‪SS‬ادت و یا ش‪SS‬رکت در تش‪SS‬ییع‬
‫جن‪SS‬ازة وی و مق‪SS‬دم داش‪SS‬تن این ک‪SS‬ار بر خل‪SS‬وت با خ‪SS‬دا‪ ،‬افضل است و در وقت ب‪SS‬روز‪S‬‬
‫پیشامدها‪ S‬و ناراحتی‪ S‬مردم‪ ،‬به جای آوردن حق صبر‪ ،‬ضمن حفظ معاشرت با مردم به‬
‫جای گریز از آنها بهتر است‪ ،‬زیرا ش‪SS‬خص مؤم‪SS‬نی‪ S‬که با م‪SS‬ردم معاشر‪ S‬و متحمل آزار‬
‫آنها می‌گردد‪ ،‬از کسی که با آنان رابطه‌ای ندارد و آزاری هم نمی‌بیند‪ ،‬واالتر است‪.‬‬
 ‫‪83‬‬ ‫حوزه‌های عبادت در اسالم‬

‫از همه به‪SS‬تر‪ ،‬هم‪SS‬راهی و همک‪SS‬اری با م‪SS‬ردم در خ‪SS‬یرات است که به‪SS‬تر از ج‪SS‬دایی‬
‫می‌باشد‪ S‬و ج‪SS‬دا ش‪SS‬دن از آن‪SS‬ان در تع‪SS‬دد فس‪SS‬اد هم از آم‪SS‬یزش با آنها به‪SS‬تر اس‪SS‬ت‪ .‬اما اگر‬
‫کسی بداند که در صورت‪ S‬ارتب‪SS‬اط‪ S‬و هم‪SS‬راهی‪ ،‬شر از بین می‌رود یا ک‪SS‬اهش می‌پ‪SS‬ذیرد‬
‫بهتر است که به جای اعتزال و کناره‌گیری‪ ،‬معاشرت را برگزینند‪S.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬در هر حال و موقعی‪S‬تی‪ ،‬مق‪S‬دم داش‪S‬تن رض‪S‬ای‪ S‬خ‪S‬دا با اق‪SS‬دام به واجب‪SS‬ات و‬
‫مقتضیات آن وقت‪ ،‬از هر کاری افضل است‪.‬‬
‫این گروه‪ ،‬اهل تعبد مطلق و گروههای پیشین اهل تعبد مقید می‌باشند‪ S.‬هر گ‪SS‬اه یکی‬
‫از آنها از نوع خاص عبادت م‪SS‬ورد عالقه و انتخ‪SS‬اب خ‪SS‬ود ب‪SS‬از بمان‪SS‬د‪ ،‬خویش‪SS‬تن را در‬
‫ح‪S‬ال نقص و ت‪S‬رک عب‪S‬ادت می‌بین‪S‬د‪ ،‬زی‪S‬را که او خداوند‪ S‬را تنها با یک روش‪ ،‬عب‪S‬ادت‬
‫می‌کند ولی صاحب و طرفدار نظریه تعبد مطلق‪ ،‬توجهی‪ S‬به نوع مشخصی‪ S‬از عب‪SS‬ادت‬
‫ن‪SSSS‬دارد که آن را بر ان‪SSS‬واع دیگر ت‪SSSS‬رجیح داده باش‪SSSS‬د‪ ،‬بلکه منظ‪SSSS‬ور او در هر جا و‬
‫موقعیتی‪ ،‬تبعیت از خواست خداوند متعال است و اس‪SS‬اس بن‪SS‬دگی خ‪SS‬ود را بر این نه‪SS‬اده‬
‫است‪ .‬در نتیجه‪ ،‬دائما در حال جابجایی‪ S‬در منازل عبودیت می‌باشد و به محض این که‬
‫موقعیت‪ S‬جدیدی فراهم شود‪ ،‬به ادامة سیر خ‪SS‬ویش می‌پ‪SS‬ردازد‪ S‬و مش‪SS‬غول آن می‌ش‪SS‬ود تا‬
‫م‪SS‬نزلت و مرحلة جدی‪SS‬دی ب‪SS‬رایش نمای‪SS‬ان گ‪SS‬ردد و این‪ ،‬روش س‪SS‬یر او تا پای‪SS‬ان ح‪SS‬رکت‬
‫است‪ .‬اگر دانش‪SS‬مندان را بنگ‪SS‬ری با آنها خ‪SS‬واهی ی‪SS‬افت و به عاب‪SS‬دان توجه ک‪SS‬نی‪ ،‬با آنها‬
‫خ‪SS‬واهی دی‪SS‬د‪ .‬اگر مجاه‪SS‬دان را بخ‪SS‬واهی‪ ،‬در می‪SS‬ان آنها می‌ی‪SS‬ابی و اگر ذکرکنن‪SS‬دگان را‬
‫خواستار باشی‪ ،‬با آنها می‌بینی و اگر نیکوکاران‪ S‬صدیق را بج‪SS‬ویی‪ ،‬در کن‪SS‬ار آنها پی‪SS‬دا‬
‫می‌ک‪SS‬نی و اگر اهل اعتک‪SS‬اف و خل‪SS‬وت با خ‪SS‬دا را بخ‪SS‬واهی‪ ،‬با این گ‪SS‬روه می‌بی‪SS‬نی‪ S.‬این‬
‫گ‪SSS‬روه‪ ،‬بن‪SSS‬دگان خالصی هس‪SSS‬تند که به رسم وی‪SSS‬ژه و قید و بند خاصی پایبند نیس‪SSS‬تند و‬
‫عملش‪SSSSSS‬ان هم به دلخ‪SSSSSS‬واه نفس و الت‪SSSSSS‬ذاذ آن نمی‌باش‪SSSSSS‬د‪ S.‬بلکه عمل آنها با خواست‬
‫پروردگارش‪S‬ان انطب‪SS‬اق دارد‪ ،‬هر چند مایة آس‪S‬ایش و لذتش‪SS‬ان چ‪SS‬یز دیگ‪S‬ری‪ S‬باشد و این‬
‫است که حاصل و نتیجة ﴿‪ ﴾    ‬را تش‪SSSSSSSSSSSS‬کیل‬
‫می‌دهد‪.‬‬
‫یک متعهد واقعی‪ S‬به این دو جمله ﴿‪ ،﴾    ‬هر‬
‫چه آماده باشد می‌پوشد‪ S‬و هر چه میسر باشد‪ ،‬می‌خ‪SS‬ورد‪ S‬و در هر وق‪SS‬تی‪ S‬به حکم مق‪SS‬رر‬
‫خ‪SS‬دا در رابطه با آن وقت برمی‌خ‪SS‬یزد‪ S‬و هر ج‪SS‬ایی پی‪SS‬دا کن‪SS‬د‪ ،‬همانجا می‌نش‪SS‬یند‪ ،‬ت‪SS‬ابع‬
‫اشاره‌ای و بندة قی‪SS‬دی‪ S‬و مغل‪SS‬وب راه و رس‪SS‬می‪ S‬نمی‌باشد و به تم‪SS‬ام مع‪SS‬نی آزاد اس‪SS‬ت‪ .‬با‬
‫دستور‪ S‬خدا‪ ،‬حرکت می کند و اراده او به هر چه تعلق گ‪SS‬یرد‪ ،‬می‌پ‪SS‬ذیرد و با اص‪SS‬ول و‬
‫رهنمودهایش پیش می‌رود‪ .‬در نتیجه‪ ،‬هر صاحب حق به او رغبت و ص‪SS‬میمیت نش‪S‬ان‬
‫می‌دهد و جملة اهل باطل از وی می‌گریزن‪SS‬د‪ S.‬همچ‪SS‬ون ب‪SS‬ارانی است که هر جا بب‪SS‬ارد‬
‫س‪SS‬ودمند‪ S‬است و یا مانند نخلی است که ح‪SS‬تی یک ب‪SS‬رگ از آن بی‌ارزش نب‪SS‬وده و همة‬
‫قسمتها‪ ،‬حتی خارش نیز فایده دارد‪ .‬او مظهر سختی و خشونت با مخالف‪SS‬ان امر خ‪SS‬دا و‬
‫خشم و غضب در برابر پایمال شدن مقررات اوست‪.1‬‬

‫‪ -‬نقل از کتاب «مدارج السالکین» ابن قیم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.90-85‬‬ ‫‪1‬‬
‫عبادت در‬ ‫‪84‬‬
‫اسالم‬
 ‫هدف عبادت از نظر اسالم یا چرا خدا را بپرستیم؟‬
‫چرا خدا را بپرستیم؟‬
‫فهمیدیم که رسالت انسان در جهان هستی‪ ،‬پرستش خداوند‪ S‬یگانه است‪.‬‬
‫این را هم دریافتیم که عبادت [در اسالم] تمامی دین را شامل گردی‪SS‬ده و زن‪SS‬دگی‪ S‬را‬
‫با همة جوانبش فرا می‌گیرد‪S.‬‬
‫در این جا برای بعضی‌ها‪ S‬سؤالی پیش می‌آید و آن این ک‪SS‬ه‪ :‬چ‪SS‬را باید خداوند‪ S‬متع‪SS‬ال‬
‫را عبادت کنیم و به عبارت دیگر‪ ،‬چرا خداوند‪ ،‬با این که نیازی به ما ن‪S‬دارد‪ ،‬پرس‪S‬تش‬
‫و اطاعت خود را بر ما الزم داشته است؟ آیا از عب‪SS‬ادت و خش‪SS‬وع ما در برابر خداوند‪S‬‬
‫و ایستادن در مقابل او و تبعیت از مق‪SS‬ررات و احک‪SS‬امش س‪SS‬ودی‪ S‬به او می‌رس‪SS‬د؟ یا این‬
‫که فای‪SS‬دة این کارها به ما مخلوق‪SS‬ات‪ S‬برمی‌گ‪SS‬ردد؟ در این ص‪SS‬ورت‪ ،‬واقعیت این فای‪SS‬دة‬
‫حاصله چیست؟ آیا هدف اینست که فقط خدا فرمان دهد و ما اطاعت کنیم‪.‬‬
‫پاسخ‪ :‬هیچ یک از عبادات بندگان‪ ،‬سودی به خداوند نمی‌رس‪SS‬اند‪ S‬و رویگ‪SS‬ردانی آنها‬
‫نیز‪ ،‬ضرری به او نمی‌زن‪SS‬د‪ S.‬حمد و ثن‪SS‬ای ستایش‪SS‬گران و ناسپاسی منک‪SS‬ران‪ ،‬چ‪SS‬یزی از‬
‫ملک او کم و یا بر آن زیاد نمی‌کند‪ S.‬زیرا که او‪ ،‬بی‌نیاز‪ S‬و ما همگی نیازمند‪ S‬او هستیم‪.‬‬
‫او بخش‪SSS‬ندة مهرب‪SSS‬ان و احس‪SSS‬انگر رحم‌آوری است که ما مخلوق‪SSS‬ات را جز به خ‪SSS‬یر و‬
‫صالح خودمان دستور نمی‌دهد‪ .‬با وجود این که حق دارد به خ‪S‬اطر هس‪S‬تی بخش‪S‬یدن و‬
‫نعمت دادن به ما و بن‪SSS‬دگی ج‪SSS‬بری و گریزناپ‪SSS‬ذیر ما در برابر او هر چه اراده ک‪SSS‬رد‪،‬‬
‫برعهده‌مان بگذارد و بدان موظفمان گرداند‪ ،‬تنها تک‪SS‬الیفی را مق‪SS‬رر می‌کند که به س‪SS‬ود‬
‫و ص‪SS‬الح وج‪SS‬ود‪ S‬ما باش‪SS‬د‪ .‬ما در هر نفسی که می‌کش‪SS‬یم نیازمند‪ S‬او هس‪SS‬تیم ولی او ذات ‪S‬ا ً‬
‫بی‌نیاز‪ S‬است و چگونه می‌شود آفریدگاری‪ S‬محتاج آفریدة خود باشد؟‬
‫در قرآن از زبان سلیمان می‌شنویم‪ S‬که می‌گوید‪S:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫(نمل‪.)40 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«اين از فضل پروردگ‪SS‬ار من است تا م‪SS‬را بيازمايد كه آيا س‪SS‬پاس مىگ‪SS‬زارم يا‬
‫اينكه ناسپاسى مىكنم و هر كس س‪SS‬پاس گ‪SS‬زارد‪ ،‬تنها ب‪SS‬راى [س‪SS‬ود] خ‪SS‬ود س‪SS‬پاس‬
‫مىگ‪SSS‬زارد‪ .‬و هر كس ناسپاسى كند [بدان‪SSS‬د] كه پروردگ‪SSS‬ارم بى نياز بخش‪SSS‬نده‬
‫است»‪.‬‬
‫همچنین می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫(لقمان‪.)12 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪86‬‬
‫اسالم‬

‫«و به راستى به لقمان حكمت بخش‪S‬يديم [با اين پيام] ك‪S‬ه‪ :‬خ‪S‬دا را ش‪S‬كرگزار‪ .‬و‬
‫هر كس شكر مىگزارد‪[ ،‬بداند كه] تنها به [سود] خ‪SS‬ويش ش‪SS‬كر مىگ‪S‬زارد و هر‬
‫كس كفران ورزد‪[ ،‬بداند كه] خداوند بى نياز ستوده است»‪.‬‬
‫و نیز می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫‪(﴾      ‬آل عمران‪.)97 /‬‬
‫«حج خانة خ‪SS‬دا بر کس‪SS‬انی که امک‪SS‬ان داش‪SS‬ته باش‪SS‬د‪ ،‬الزم است و کسی که کفر‬
‫ورزد‪ ،‬خداوند از جهانیان بی‌نیاز است»‪.‬‬
‫و در جای دیگر گفته است‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫(فاطر‪.)15 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«ای مردم شما نیازمندان به سوی خدا هستید و خداوند بی‌نیاز ستوده است»‪.‬‬
‫در حدیث قدسی‪ S‬آمده است‪« :‬ای بندگان من‪ ،‬شما نمی‌توانید‪ S‬به من زیانی‪ S‬برس‪SS‬انید و‬
‫نمی‌توانید س‪SSS‬ودی نص‪SSS‬یبم کنی‪SSS‬د‪ ،‬ای بن‪SS‬دگان من‪ ،‬اگر اول و آخر و انس و جن ش‪SSS‬ما‪،‬‬
‫باتقواترین دل را داش‪SS‬ته باش‪SS‬ند‪ ،‬به ملک من چ‪SS‬یزی نمی‌افزایند و اگر همة آنها ب‪SS‬دترین‬
‫قلب را داشته باشند‪ ،‬از ملک من چیزی نمی‌کاهند‪.1»S‬‬
‫هنگ‪SS‬امی که خداون‪SS‬د‪ ،‬اینچ‪SS‬نین بی‌نی‪SS‬از‪ S‬مطلق باش‪SS‬د‪ ،‬منظ‪SS‬ورش‪ S‬از ال‪SS‬زام و س‪SS‬فارش‬
‫بندگان به عبادت و اطاعت خودش چیست؟‬
‫تصور‪ S‬می‌کنم‪ ،‬پس از فهمی‪SS‬دن پاسخ پرسش‪SS‬های‪ S‬همیش‪SS‬گی «ازکج‪SS‬ا؟» «به کج‪SS‬ا؟» و‬
‫«برای چ‪S‬ه؟» دری‪S‬افتن ج‪S‬واب این س‪S‬ؤال آس‪S‬ان باش‪S‬د‪ .‬پاسخ مزب‪S‬ور در ط‪S‬بیعت وج‪S‬ود‬
‫انس‪SS‬ان و رس‪SS‬الت وی در زمین وس‪SS‬رانجامی که در نه‪SS‬ایت این زن‪SS‬دگی ب‪SS‬رایش آم‪SS‬اده‬
‫گردید‪ ،‬نهفته است‪.‬‬

‫الف) عبادت‪ ،‬غذای روح است‬

‫وج‪SS‬ود و حقیقت انس‪SS‬ان‪ ،‬فقط عب‪SS‬ارت از همین پوس‪SS‬تة م‪SS‬ادی محس‪SS‬وس و قابل مش‪SS‬اهده‬
‫نیست بلکه حقیقت او به ج‪SS‬وهر ارزش‪SS‬مندی مرب‪SS‬وط می‌ش‪SS‬ود که عامل گ‪SS‬رامی ب‪SS‬ودن‬
‫انس‪SS‬ان و برت‪SS‬ری‪ S‬او بر همة موج‪SS‬ودات روی‪ S‬زمین می‌باشد‪ S‬و آن ج‪SS‬وهر‪ ،‬هم‪SS‬ان روح‬
‫َض; ُّرونِى َولَنْ تَ ْبلُ ُغ;;وا نَ ْف ِعى‬ ‫ض; ِّرى فَت ُ‬ ‫‪ -‬قال عزوج‪S‬ل فی ح‪S‬دیث قدس‪S‬ی‪« :‬يَ;;ا ِعبَ;;ا ِدى ِإنَّ ُك ْم لَنْ تَ ْبلُ ُغ;;وا َ‬ ‫‪1‬‬

‫اح; ٍد ِم ْن ُك ْم َم;;ا‬‫ب َر ُج; ٍل َو ِ‬ ‫س ُك ْم َو ِجنَّ ُك ْم َك;;انُوا َعلَى َأ ْتقَى قَ ْل ِ‬ ‫فَتَ ْنفَ ُعونِى يَا ِعبَا ِدى لَ ْو َأنَّ َأ َّولَ ُك ْم َو ِ‬
‫آخ َر ُك ْم َوِإ ْن َ‬
‫ب َر ُج; ٍل‬ ‫س ; ُك ْم َو ِجنَّ ُك ْم َك;;انُوا َعلَى َأ ْف َج; ِر قَ ْل ِ‬
‫ش ْيًئا يَا ِعبَا ِدى لَ ْو َأنَّ َأ َّولَ ُك ْم َوآ ِخ َر ُك ْم َوِإ ْن َ‬ ‫َزا َد َذلِ َك فِى ُم ْل ِكى َ‬
‫ش ْيًئا» رواه مسلم‪.‬‬ ‫ص َذلِ َك ِمنْ ُم ْل ِكى َ‬ ‫َوا ِح ٍد َما نَقَ َ‬
 ‫‪87‬‬ ‫هدف عبادت از نظر اسالم‬

‫است‪ ...‬که سرزندگی‪ ،‬فعالیت و پاکی خود را در مناج‪SS‬ات خداوند‪ S‬عزوجل می‌یابد‪ S‬و با‬
‫بیوقفه و پایان‌ناپ‪SS‬ذیر‪S‬‬
‫عبادت خداوند‪ ،‬تغذیه شده و رشد پی‪SS‬دا می‌کند و با کمک روزانة ‌‬
‫آن‪ ،‬یاری می‌شود‪.‬‬
‫اگر غبار غفلت و خودفریبی‪ ،‬روی این جوهر معنوی‪ S‬انباشته شده و زنگ انکار یا‬
‫تردید‪ ،‬آن را بپوشاند‪ ،‬ممکن است وزیدن باد سختی‌ها‪ ،‬غبارهای مزبور‪ S‬را کنارزده و‬
‫با زبانه کشیدن آتش گرفتاریها‪ ،‬زنگهای مزبور‪ S‬برطرف‪ S‬گردند و انس‪SS‬ان خیلی زود به‬
‫سوی پروردگ‪SS‬ار‪ S‬خ‪SS‬ود بازگش‪SS‬ته و او را بخواند‪ S‬و تض‪SS‬رع‪ S‬نمای‪SS‬د‪ .‬این حقیق‪SS‬تی است که‬
‫قرآن خاطر نشان کرده و واقعیت‌های‪ S‬زندگی اثباتش نموده‌اند‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫(یونس‪.)22 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«اوست كسى كه شما را در خشكى و دريا سير مىدهد‪ .‬تا آن گاه كه در كش‪SS‬تيها‬
‫قرار گيريد و [كشتيها] با بادى خوش آنان را پيش برند و [آنان] به آن ش‪SS‬ادمان‬
‫گردند [سپس] تند بادى به آن در رسد و از هر سو موج [به س‪SS‬وى] آن‪SS‬ان آيد و‬
‫آنان بدانند كه از [هر سو] گرفتار شدهاند‪[ .‬آن هنگ‪SS‬ام] خداوند را در ح‪SS‬الى كه‬
‫دين [خود] را براى او خالص گرداندهاند به [دع‪SS‬ا] خوانند [ك‪SS‬ه‪ ]:‬اگر ما را از‬
‫اين [مهلكه] نجات دهى قطعا از سپاسگزاران خواهيم بود»‪.‬‬
‫دل انسان همیشه از نیاز به خداوند آگاهی دارد و این آگاهی اصیل و درس‪SS‬تی‪ S‬است‬
‫که جز با پیوند ص‪SSS‬حیح با خداوند هس‪SSS‬تی‪ ،‬تط‪SSS‬بیق نمی‌کند‪ S‬و عب‪SSS‬ادت اگر آنط‪SSS‬ور که‬
‫هست‪ ،‬بجای آورده شود‪ ،‬تأمین کنندة چنین چیزی خواهد بود‪.‬‬
‫ابن تیمیه ‪ /‬می‌گوید‪S:‬‬
‫«قلب‪ ،‬از دو جهت به خداوند‪ S‬احتی‪SS‬اج دارد‪ .‬یکی از جهت عب‪SS‬ادت ‪ ...‬و دیگ‪SS‬ری از‬
‫جهت استعانت و توکل‪ ...‬بنابراین دل جز با عب‪SS‬ادت و محبت پروردگ‪SS‬ار‪ S‬خ‪SS‬ود و روی‪S‬‬
‫آوردن به او‪ ،‬اصالح‪ ،‬رستگاری‪ ،‬نعمت‪ ،‬شادمانی‪ S،‬کامیابی و پاکی پیدا نمی‌کند‪ S‬و اگر‬
‫لذتبخش هم ب‪SS‬رایش ف‪SS‬راهم‪ S‬آین‪SS‬د‪ ،‬اطمین‪SS‬ان و آرامش نمی‌یاب‪SS‬د‪ .‬زی‪SS‬را که‬
‫تمام پدیده‌های ‌‬
‫نسبت به پروردگار‪ S‬خود‪ ،‬از آن نظر که معبود و محب‪SS‬وب و مطل‪SS‬وب او می‌باش‪SS‬د‪ ،‬فقر‬
‫ذاتی و فطری دارد که فقط در صورت تحقق آن است که ش‪SS‬ادمانی‪ S،‬ل‪SS‬ذت و آرامش به‬
‫دست می‌آورد و این جز با کمک خداوند حاصل نمی‌ش‪SS‬ود‪ S‬و غ‪SS‬یر از خ‪SS‬دا کسی ق‪SS‬درت‬
‫ت‪SS‬أمین آن را ن‪SS‬دارد‪ .‬پس او‪ ،‬همیشه به حقیقت و محت‪SS‬وای‪  ﴿ S‬‬
‫‪ ﴾ ‬محتاج است‪.‬‬
‫بن‪SSSS‬ابراین‪ ،‬اگر توان‪SSSS‬ائی‪ S‬به دست آوردن هر آنچه را دوست می‌دارد و می‌جوید و‬
‫هوس می‌کند و می‌خواهد‪ ،‬داشته باشد ولی عبادت خدا را نداشته باش‪SS‬د‪ ،‬محص‪SS‬ولی جز‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪88‬‬
‫اسالم‬

‫درد و حسرت و ع‪SS‬ذاب نیافته است و جز با محبت خ‪SS‬الص خداون‪SS‬د‪ ،‬بگ‪SS‬ونه‌ای که خ‪SS‬دا‬
‫باالترین خواسته و نهایت مقصود و نخستین محب‪SS‬وبش باشد و همه چ‪SS‬یز را بخ‪SS‬اطر او‬
‫دوست ب‪SS‬دارد و هیچ چ‪SS‬یزی غ‪SS‬یر از خ‪SS‬دا را به ط‪SS‬ور مس‪SS‬تقل دوست نداش‪SS‬ته باش‪SS‬د‪،‬‬
‫نمی‌تواند از رنجهای دنیا و نواقص زندگی نجات یابد»‪.1‬‬
‫این پدی‪SSS‬ده م‪SSS‬زه وحالوتی‪ S‬دارد که جز ش‪SSS‬خص خداش‪SSS‬ناس و چشم‌پوشی‪ S‬کنن‪SSS‬ده از‬
‫چیزهای‪ S‬دیگر در برابر او‪ ،‬کسی آن را احساس نمی‌کند‪.‬‬
‫ابن قیم ‪ /‬گفته است‌‪ :2‬برای دل‪ ،‬چ‪SS‬یزی دوست‌داش‪SS‬تنی‌تر از آفری‪SS‬دگار و ایجادکنن‪SS‬دة‬
‫آن وج‪SSS‬ود ن‪SSS‬دارد‪ .‬اوست که خ‪SSS‬دا‪ ،‬معب‪SSS‬ود‪ ،‬ی‪SSS‬اور‪ ،‬م‪SSS‬وال‪ ،‬پروردگ‪SSS‬ار‪ ،‬گردانن‪SSS‬ده‪،‬‬
‫روزی‌دهنده‪ ،‬میراننده و زنده‌کنندة دلها می‌باشد‪ .‬بنابراین‪ ،‬محبتش‪ ،‬نعیم نفوس و حیات‬
‫جانها و شادمانی روانها‪ S‬و نیروی‪ S‬دلها و ف‪SS‬روغ اندیش‪S‬ه‌ها و روش‪SS‬نی دی‪SS‬ده‌ها و س‪SS‬ازندة‬
‫درونی‪ S‬آدمی است‪.‬‬
‫دلهای سلیم و جانهای پ‪SS‬اک و اندیش‪S‬ه‌های پیراس‪SS‬ته را چ‪SS‬یزی ش‪SS‬یرین‌تر‪ ،‬گ‪SS‬واراتر‪،‬‬
‫خوبتر‪ ،‬خوشایندتر‪ S‬و مب‪SS‬ارکتر از محبت و دوس‪SS‬تی‪ S‬و ش‪SS‬وق دی‪SS‬دار او نیست و حالوتی‪S‬‬
‫که مؤمن از این رهگ‪SS‬ذر احس‪SS‬اس می‌کن‪SS‬د‪ ،‬از هر حالوتی ب‪SS‬االتر و نعمته‪SS‬ای ناشی از‬
‫آن‪ ،‬از هر نعمتی کاملتر و لذت آن حاصل از آن‪ ،‬از هر لذتی عالی‌تر اس‪SS‬ت‪ .‬همچن‪SS‬ان‬
‫که یکی از اهل حال گفته است‪« :‬لحظاتی بر دل می‌گ‪SS‬ذرد که به نظر من اگر بهش‪SS‬تیان‬
‫هم دارای چنان لحظاتی باشند‪ ،‬واقعاً‪ S‬سعادتمند هستند»‪.‬‬
‫یکی دیگر گفته است‪« :‬اوقاتی‪ S‬بردل می‌گذرد که در آن اوقات‪ ،‬دل از شوق پیوند‪ S‬و‬
‫محبت خ‪SS‬دا‪ ،‬به ل‪SS‬رزش می‌افتد‪ .»S‬و دیگ‪SS‬ری‪ S‬گفته اس‪SS‬ت‪« :‬ب‪SS‬دبخت‪ ،‬بی‌خ‪SS‬بران! از دنیا‬
‫رفتند‪ S‬ولی گواراترین چیز آن را نچشیدند‪ ،‬از او پرسیدند‪ :‬منظورت چه چ‪SS‬یزی اس‪SS‬ت؟‬
‫گفت‪ :‬محبت و انس با خدا»‪ .‬نظیر این سخن را کسی دیگر گفته است که‪« :‬گ‪SS‬واراترین‬
‫چیز دنیا‪ ،‬شناخت و محبت اوست و گواراترین چیز آخرت‪ ،‬دیدن و ش‪SS‬نیدن بی‌واس‪SS‬طة‬
‫سخن او»‪.‬‬
‫یکی دیگر از اهل مع‪SS‬رفت و ط‪SS‬اعت خ‪SS‬دا می‌گوی‪SS‬د‪« S:‬اگر پادش‪SS‬اهان و ش‪SS‬اهزادگان‬
‫می‌دانستند که ما چه حالی داریم‪ ،‬برای گرفتن آن از ما‪ ،‬شمشیر‪ S‬می‌کشیدند!»‪.‬‬
‫دری‪SS‬افتن‪ S‬و چش‪SS‬یدن این ام‪SS‬ور‪ ،‬وابس‪SS‬ته به ق‪SS‬وت و ض‪SS‬عف محبت و ادراک جم‪SS‬ال‬
‫محبوب و نزدیکی بدوست است و هر چه محبت ک‪SS‬املتر و ادراک محب‪SS‬وب‪ ،‬رس‪SS‬اتر و‬
‫نزدیکی‪ S‬بدو بیشتر باشد حالوت و لذت و شادمانی و آسودگی قویتر می‌شود‪S.‬‬

‫‪ -‬العبودی‪S‬ة‪ ،‬ص ‪ 108‬و ‪.109‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬إغاثة اللهفان‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.197‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫‪89‬‬ ‫هدف عبادت از نظر اسالم‬

‫پس‪ ،‬آن که به خ‪SS‬دا و اس‪SS‬ماء و ص‪SS‬فاتش آگ‪SS‬اهتر و ب‪SS‬دان عالقمن‪SS‬دتر و ش‪SS‬یفته‌تر و‬

‫نزدیک‪SS‬تر‪ S‬ب‪SS‬وده باش‪SS‬د‪ ،‬آنچن‪SS‬ان حالوتی‪ S‬در قلب خ‪SS‬ویش می‌یابد که تعب‪SS‬یرش امکان‌پ‪SS‬ذیر‬
‫نیست و جز با ذوق و وجد قابل شناسایی نمی‌باشد و هر اندازه برحب او افزوده شود‪،‬‬
‫عبودیت و فروتنی و خضوع و بن‪SS‬دگیش در مقابل او زی‪SS‬ادتر گش‪SS‬ته از بن‪SS‬دگی دیگ‪SS‬ران‬
‫آزادتر‪ S‬می‌شود‪.‬‬
‫دل‪ ،‬جز با عب‪SS‬ادت و محبت پروردگ‪SS‬ار‪ S‬خ‪SS‬ود و بازگشت به س‪SS‬وی او‪ ،‬رس‪SS‬تگار و‬
‫اص‪SS‬الح و آس‪SS‬وده و خ‪SS‬رم و کامی‪SS‬اب نمی‌گ‪SS‬ردد‪ S‬و هر چه محبت در قلب اس‪SS‬تقرار و‬
‫نیرومندی پیدا کند‪ ،‬از پرستش و بندگی غیر او نهی می‌گردد‪S:‬‬
‫علی وجهه أنواره و ضياؤه‬ ‫فأصبح حراً عزه وصيانه‬
‫ام‪SS‬ام فخرال‪SS‬دین رازی هم گفته اس‪SS‬ت‪« :‬ب‪SS‬دان که هر کس فواید عب‪SS‬ادت را بشناس‪SS‬د‪،‬‬
‫اشتغال بدان‪ ،‬برایش گواراتر و اشتغال به چیزه‪SS‬ای‪ S‬دیگ‪SS‬ر‪ ،‬س‪SS‬نگین‌تر می‌ش‪SS‬ود‪ S.‬این را‬
‫از چند نظر می‌توان توضیح داد‪:‬‬
‫اول‪ :‬کم‪SS‬ال ذات‪S‬ا ً پس‪SS‬ندیده است و ک‪SS‬املترین ح‪SS‬ال انس‪SS‬ان‪ ،‬اش‪SS‬تغال به عب‪SS‬ادت خداوند‬
‫می‌باشد‪ S‬و از این طریق دشتی از نور الهی روشنایی گرفته‪ ،‬زب‪SS‬انش با ذکر و ق‪SS‬رائت‪،‬‬
‫ش‪SS‬رافت یافت‪SS‬ه‪ ،‬ان‪SS‬دامهایش از جم‪SS‬ال خ‪SS‬دمت خداون‪SS‬د‪ ،‬زیب‪SS‬ائی‪ S‬می‌گیرند و این اح‪SS‬وال‬
‫گرامی‌ترین مراتب انسانیت و درجات بش‪SS‬ریت هس‪SS‬تند‪ .‬وق‪SS‬تی‪ S‬که حص‪SS‬ول این اح‪SS‬وال‪،‬‬
‫بزرگترین خوشبختیهای فعلی انسان و موجب ک‪SS‬املترین س‪SS‬عادت در آین‪SS‬ده باش‪SS‬د‪ ،‬کسی‬
‫که دارای این احوال باشد‪ ،‬س‪S‬نگینی طاع‪S‬ات را احس‪S‬اس نک‪S‬رده ش‪S‬یرینی آنها در قلبش‬
‫عظیمتر می‌نماید‪S.‬‬
‫دوم‪ :‬عبادت به دلیل این گفته خداوند امانت است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪      ‬‬
‫(احزاب‪.)72 /‬‬ ‫‪﴾..‬‬
‫«ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه نم‪SS‬ودیم و آنها از برداش‪SS‬تنش‬
‫امتناع کردند و ترسیدند و انسان آن را بر دوش گرفت‪.»...‬‬
‫باز پس دادن امانت نیز‪ ،‬یکی از صفات پسندیده است و نیز از آنجا که این ک‪SS‬ار از‬
‫سوی یک طرف‪ ،‬باعث ادای آن از سوی دومی است‪ .‬بعضی‪ S‬از یاران پیامبر گفته‌اند‪:‬‬
‫عربی را دیدیم که نزدیک در مسجد آمده از شترش پیاده ش‪SS‬ده آن را رها ک‪SS‬رد و داخل‬
‫مسجد شد و با آرامش و خاطر جمع نماز خواند و هر چه می‌خواست نیایش نمود و ما‬
‫به شگفت آمدیم‪ .‬اما وقتی‪ S‬که بیرون آمد‪ ،‬شترش را نیافت بن‪SS‬ابراین گفت‪ :‬ام‪SS‬انت تو را‬
‫به جا آوردم‪ ،‬پس امانت من کو؟ راوی‪ S‬می‌گوید‪ :‬از این س‪SS‬خن او بیش‪SS‬تر‪ S‬متعجب ش‪SS‬دیم‬
‫ولی چیزی نگذشت که مردی شترش را آورد و تحویل داد‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪90‬‬
‫اسالم‬

‫رازی می‌گوید‪ S:‬نکتة اصلی اینست که چون ام‪SS‬انت خ‪SS‬دا را نگهداش‪SS‬ت‪ ،‬خداوند‪ S‬ن‪SS‬یز‬
‫امانت او را حفظ نمود و منظور از این سخن پی‪SS‬امبر‪ S‬ص به ابن عب‪SS‬اس هم همین است‬
‫که فرمود‪« S:‬تو برای خدا نگهدار‪ ...‬تا او‪ ،‬برای تو نگهدارد‪.1»...‬‬
‫سوم‪ :‬اشتغال به عبادت‪ ،‬جابج‪SS‬ایی‪ S‬از دنی‪SS‬ای غ‪SS‬رور به دنی‪SS‬ای س‪SS‬رور و از مواجهة‬
‫خلق به حض‪SS‬ور‪ S‬حق می‌باشد‪ S‬و این ب‪SS‬اعث کم‪SS‬ال ل‪SS‬ذت و خوش‪SS‬حالی‪ S‬اس‪SS‬ت‪ .‬درب‪SS‬ارة‬
‫ابوحنیفه حکایت شده است که ماری از سقف افتاد و مردم پراکن‪SS‬ده ش‪SS‬دند‪ ،‬اما ابوحنیفه‬
‫که در نم‪SS‬از ب‪SS‬ود متوجه نشد ‪ ...‬اگر کسی این را بعید می‌پن‪SS‬دارد س‪SS‬خن خ‪SS‬دا در س‪SS‬ورة‬
‫یوسف‪ S‬را بخواند‪ S‬که‪:‬‬
‫﴿‪(﴾...     ‬یوسف‪/‬‬
‫‪.)31‬‬
‫«زنها وق‪SSS‬تی که یوسف را دیدند (و تحت ت‪SSS‬أثیر جم‪SSS‬ال یوسف ق‪SSS‬رار گرفتن‪SSS‬د‪،‬‬
‫آنگونه متاثر گشتند که) دستهای خود را بریدند (ولی احساس نمی‌کردند)!»‪.‬‬
‫وقتی‪ S‬که چنین چ‪SS‬یزی درب‪SS‬ارة یک بشر قابل قب‪SS‬ول باش‪SS‬د‪ ،‬به طریق‪ S‬اولی در هنگ‪SS‬ام‬
‫اس‪SS‬تیالی عظمت خ‪SS‬دا بر قلب‪ ،‬واقعیت خواهد داشت و هنگ‪SS‬امی که ف‪SS‬ردی موقع ب‪SS‬ار‬
‫ی‪SS‬افتن به حض‪SS‬ور‪ S‬یک پادش‪SS‬اه پر مه‪SS‬ابت‪ ،‬چه بسا که پ‪SS‬در و فرزند خ‪SS‬ود را در برابر‬
‫خویش ببیند و نشناسد و چنین وضعی در برابر قدرت فرمانروای مخل‪SS‬وقی روا باش‪SS‬د‪،‬‬
‫امکانش در برابر آفریدگار جهان خیلی بیشتر است»‪.2‬‬
‫بدین ترتیب در می‌ی‪SS‬ابیم‪ S‬که هر کس طعم ایم‪SS‬ان واقعی‪ S‬را می‌چشد‪ S‬و ان‪SS‬وار یقین در‬
‫قلبش پرتو می‌افکنن‪SSS‬د‪ ،‬به عب‪SS‬ادت از دی‪SS‬دگاه یک خض‪SS‬وع‪ S‬یا «اج‪SSS‬رای دس‪SS‬تور‪ »S‬تنها‬
‫نمی‌نگرند چنین فردی‪ S‬از مناجات و طاعت خدا‪ ،‬و کوشش در جهت ارادة او‪ ،‬احساس‬
‫گنجینههای س‪SS‬یم و‬
‫‌‬ ‫میبیند که با سعادت صاحبان کاخها و‬ ‫میکند و سعادتی در آن ‌‬ ‫لذت ‌‬
‫نمیباشد‪.‬‬
‫زر قابل مقایسه ‌‬
‫پیامبر‪S‬ص آنچنان انتظار‪ S‬نماز را می‌کش‪SS‬ید که گ‪SS‬وئی تش‪SS‬نة دلس‪SS‬وخته‌ای‪ S‬چشم به راه‬
‫آب زالل و گوارا می‌باشد‪ S‬و چنان به سوی آن می‌شتافت‪ S‬که مسافری در می‪SS‬ان ص‪SS‬حرا‬
‫به طرف یک آبادی سرسبز‪ S‬روی می‌آورد‪ S.‬چون هنگام نماز ف‪SS‬را می‌رس‪SS‬ید‪ S‬با ش‪SS‬وق‪ S‬و‬
‫عالقه به بالل می‌گفت‪« :‬بالل به نمازم‪SS‬ان بخ‪SS‬وان»‪ 3‬و همس‪SS‬رش عایشه گفته اس‪SS‬ت‪ :‬با‬
‫رس‪SS‬ول خ‪SS‬دا گفتگو می‌ک‪SS‬ردیم‪ S‬و چ‪SS‬ون موقع نم‪SS‬از می‌ش‪SS‬د‪ ،‬مثل این می‌ب‪SS‬ود‪ S‬که اصال‬

‫‪ -‬روایت از ترمذی «احْ فَ ِظ هَّللا َ يَحْ فَ ْ‬

‫ظكَ ‪.»...‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬التفسیر الکبیر‪ ،‬للرازی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ 249‬و ‪.250‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬روایت از ابوداود «أرحنا یا بالل»‬ ‫‪3‬‬

 ‫‪91‬‬ ‫هدف عبادت از نظر اسالم‬

‫همدیگر را نمی‌شناسیم‪ S.‬بنابراین جای شگفتی نیست که بگوید‪« :‬نماز ن‪SS‬ور چشم و مایة‬
‫آرامش من است»‪.4‬‬
‫شخص با ایمان‪ ،‬بهنگام گرفت‪SS‬اری‪ ،‬با عب‪SS‬ادت پروردگ‪SS‬ار خ‪SS‬ویش‪ ،‬آرامش روانی‪ S‬و‬
‫رهایی از وحشت و فراخی‪ S‬سینه و احساس سبکی و آزادی پی‪SS‬دا می‌کن‪SS‬د‪ .‬همانگونه که‬
‫خداوند‪ S‬در آیات آخر سوره حجر خطاب به پیامبرص می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫(حجر‪.)97-99 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«و به راستى مىدانيم كه از آنچه مىگويند‪ ،‬دلتنگ مىشوى‪ .‬پس پروردگ‪SS‬ارت را‬
‫با س‪SS‬تايش او به پ‪SS‬اكى ياد كن و از س‪SS‬جده كنن‪SS‬دگان ب‪SS‬اش‪ ،‬و پروردگ‪SS‬ارت را تا‬
‫هنگامى كه مرگ به تو رسد‪ ،‬پرستش كن»‪.‬‬
‫و به این صورت‪ S‬او را هنگام دلتنگی از حرف ب‪SS‬دگویان و اک‪SS‬اذیب دروغگوی‪SS‬ان به‬
‫عبادت‪ ،‬راهنمایی می‌کند‪.‬‬
‫در هنگام آسایش و نعمت نیز فرد مؤمن‪ ،‬حالوت سپاس نعمت دهنده و ستایش مبدأ‬
‫جالل و ب‪SSS‬زرگی‪ S‬را می‌چشد‪ S‬و چه ج‪SSS‬الب است خط‪SSS‬اب خ‪SSS‬دا به پی‪SSS‬امبرش‪ S‬در چ‪SSS‬نین‬
‫موقعیتی‪ ،‬که می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫(نصر‪.)3-1 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«چون یاری خدا و پیروزی آمد و مردم را دیدی که گروه گروه به دین خدا در‬
‫می‌آیند پس با ستایش پروردگارت‪ ،‬تس‪SS‬بیح گ‪SS‬وی و از او آم‪SS‬رزش بخ‪SS‬واه که او‬
‫توبه‌پذیر می‌باشد»‪.‬‬

‫ب) بندگی خدا‪ ،‬راه آزادی است‬

‫عبودیت خالص خداوند‪ ،‬در حقیقت عین آزادی و سربلندی واقعی‪ S‬است‪ ،‬بندگی خ‪SS‬دا به‬
‫تنهایی دل را از بندگی مخلوقات‪ S‬آزاد می‌کند و از تسلیم و فروتنی‪ S‬در برابر هر چیزی‬
‫غیر خدا از قبیل انواع خدایان و ستمگران و طاغوتهایی که م‪S‬ردم را با ب‪S‬دترین ش‪S‬کل‬
‫ممکن اس‪SSS‬یر و بن‪SSS‬دة خ‪SSS‬ود می‌س‪SSS‬ازند‪ ،‬رها س‪SSS‬اخته‪ ،‬به آن چه‪SSS‬ره و جل‪SSS‬وة آزادگ‪SSS‬ان‬
‫بزرگ‌منش را می‌بخشد‪.‬‬
‫این بدان دلیل است که در دل انسان‪ ،‬احتی‪SS‬اج ذاتی به خ‪SS‬دا و پروردگ‪SS‬ار‪ S‬و معب‪SS‬ودی‬
‫است که با او پیوند یافته و به س‪SS‬ویش روی آورده تا بر طبق رهنم‪SS‬ودش رفت‪SS‬ار‪ S‬کند و‬
‫در ص‪SS‬ورتی که خداوند یگانه را معب‪SS‬ود‪ S‬نگ‪SS‬یرد‪ ،‬در پی عب‪SS‬ادت خ‪SS‬دایان و معبوده‪SS‬ای‪S‬‬

‫ت قُ َّرةُ َع ْينِي فِي الصَّال ِة» روایت احمد و نسائی و حاکم و بیهقی‪.‬‬
‫‪ُ « -‬ج ِعلَ ْ‬ ‫‪4‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪92‬‬
‫اسالم‬

‫دیگر‪ ،‬اعم از دی‪SS‬دنی و نادی‪SS‬دنی‪ ،‬قابل تص‪SS‬ور‪ S‬و غیرقابل تص‪SS‬ور‪ ،‬و دارای موج‪SS‬ودیت‬
‫خارجی‪ S‬و یا بدون وجود‪ S‬و خیالی‪ ،‬رهسپار می‌شود‪S.‬‬
‫برای انسان اندیشمند‪ ،‬چیزی باارزش‪SS‬تر از این نیست که آفری‪SS‬دگار و س‪SS‬ازمان‌دهندة‬
‫خ‪SS‬ود را پرس‪SS‬تیده‪ ،‬عب‪SS‬ادت غ‪S‬یر او را دور بیان‪SS‬دازد‪ .‬ب‪SS‬رای کامی‪SS‬ابی و س‪S‬المت درونی‬
‫انس‪SS‬ان هم چ‪SS‬یزی مفی‪SS‬دتر از توجه به خ‪SS‬دای واحد و خض‪SS‬وع‪ S‬و محبت نس‪SS‬بت به او‪،‬‬
‫بگونه‌ای که قلبش در میان خدایان ومعبودهای‪ S‬متعدد‪ ،‬چند پاره نگردد‪ ،‬نمی‌باشد‪S.‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(زمر‪.)29 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«خداوند مردی را که شریکان بر سر او کشمکش دارند و م‪SS‬ردی را که تس‪SS‬لیم‬
‫یک نفر است‪ ،‬مثال می‌زند‪ .‬آیا این دو برابرند؟»‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬بنده‌ای که یک م‪SS‬وال دارد‪ ،‬هنگ‪SS‬امی که دانست که م‪SS‬والیش از چه چ‪SS‬یزی‬
‫خشنود‪ S‬است و آن را با خشنودی‪ S‬وگشاده‌رویی انج‪SS‬ام داد‪ ،‬احس‪SS‬اس آرامش می‌کن‪SS‬د‪ .‬اما‬
‫بن‪SS‬ده‌ای که متعلق به چند ش‪SS‬ریک متف‪SS‬اوت ب‪SS‬وده و هریک از آنها به چ‪SS‬یزی فرم‪SS‬انش‬
‫دهند‪ ،‬چه اندازه بدبخت و بیچاره خواهد بود!‬
‫انسان وقتی که بندة غیرخ‪S‬دا باش‪S‬د‪ ،‬مش‪S‬رک می‌ش‪S‬ود‪ S‬و هر مس‪S‬تکبری‪ S‬ن‪S‬یز در واقع‬
‫مشرک است به همین دلیل فرعون از مستکبرترین مخلوقات‪ S‬خدا و از زمرة مش‪SS‬رکان‬
‫بود و قرآن می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫(غافر‪.)27 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«موسی گفت‪ :‬من از هر متک‪SSSS‬بری که به روز حس‪SSSS‬اب ایم‪SSSS‬ان نمی‌آورد‪ ،‬به‬
‫پروردگار خود و پروردگار شما پناه برده‌ام (منظور از شر فرعون است)»‪.‬‬
‫تا آنجا که می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿ ‪﴾        ‬‬
‫(غافر‪.)35 /‬‬
‫«خداوند‪ ،‬اینچنین بر هر قلب متکبر مستبد مهر می‌زند»‪.‬‬
‫همچنین در آیة زیر‪ ،‬فرعون را به شرک توصیف نموده است‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪( ﴾    ‬اعراف‪.)27 /‬‬
‫«اش‪SS‬رافیان ق‪SS‬وم فرع‪SS‬ون گفتن‪SS‬د‪ :‬آیا می‌گ‪SS‬ذاری تا موسی و گ‪SS‬روهش در زمین‬
‫(کشور) فساد کنند و تو و خدایانت را رها سازند؟»‪.‬‬
 ‫‪93‬‬ ‫هدف عبادت از نظر اسالم‬

‫میدهد که هر چه استکبار کسی از عبادت خدا بیش‪SS‬تر‪S‬‬ ‫از اینها گذشته‪ ،‬تجربه نشان ‌‬
‫باشد شرک او ب‪SS‬االتر اس‪SS‬ت‪ .‬زی‪SS‬را که هر ان‪SS‬دازه از عب‪SS‬ادت خ‪SS‬دا دورتر ش‪SS‬ود‪ ،‬نی‪SS‬از و‬
‫احتی‪SS‬اج به م‪SS‬راد و محب‪SS‬وبی که قلب و عواطف و احساس‪SS‬ات قل‪SS‬بی خ‪SS‬ود را متوجه او‬
‫سازد‪ ،‬افزایش می‌یابد‪ S‬و در نتیجه با معبود‪ S‬گرفتن چیزی‪ ،‬مشرک می‌شود‪S.‬‬
‫و قلب جز با این طریق‪ S‬که فقط خداوند را بپرس‪SS‬تد‪ ،‬و از غ‪SS‬یر او ی‪SS‬اری نطلبد و بر‬
‫آن توکل ننماید و جز با شادمانی‪ S‬به چیزی که م‪SS‬ورد پس‪SS‬ند و رض‪SS‬ای اوست و مک‪SS‬روه‬
‫داشتن هر آنچه مورد‪ S‬اکراه اوست و جز با دوستی دوستان خدا و عداوت با دش‪SS‬منانش‪S‬‬
‫و من‪SS‬وط‪ S‬س‪SS‬اختن اعم‪SS‬ال و جهت فعالیته‪SS‬ای خ‪SS‬ود به خواست خ‪SS‬دا‪ ،‬نمی‌تواند‪ S‬از تم‪SS‬امی‬
‫مخلوقات‪ S‬بی‌نیاز گردد‪.‬‬
‫بدینسان‪ ،‬هر چه اخالص دینی کسی نسبت به خدا قویتر می‌شود‪ S،‬عب‪SS‬ودیتش نس‪SS‬بت‬
‫به او و بی‌نی‪SS‬ازیش از مخلوق‪SS‬ات‪ ،‬کم‪SS‬ال می‌پ‪SS‬ذیرد و با کم‪SS‬ال عب‪SS‬ودیت در برابر خ‪SS‬دا‪،‬‬
‫پیراستگی‪ S‬از شرک و خودخواهی‪ ،‬کاملتر می‌شود‪.1‬‬

‫ج) عبادت‪ ،‬آزمایشی الهی برای پاکی انسان است‬

‫این زندگی‪[ S‬دراز یا کوتاه] که ما می‌گذرانیم‪ ،‬هدف و مقصد نه‪SS‬ایی نیست و آن را جز‬
‫ایس‪SS‬تگاه انتق‪SS‬ال به زن‪SS‬دگی‪ S‬و جه‪SS‬ان دیگر [زن‪SS‬دگی پای‪SS‬دار و جه‪SS‬ان ج‪SS‬اودان] نمی‌ت‪SS‬وان‬
‫شمرد‪ .‬در بعضی از آث‪S‬ار آم‪S‬ده است ک‪S‬ه‪« :‬ش‪S‬ما ب‪S‬رای اب‪S‬دیت آفری‪S‬ده ش‪S‬ده‌اید و فقط از‬
‫خانه‌ای به خانة دیگری‪ S‬انتقال پیدا می‌کنید‪ »S‬شاعری هم گفته است‪:‬‬
‫«مرگ جز یک نقل مکان که از منزل ف‪S‬انی به ط‪S‬رف‪ S‬م‪S‬نزل ب‪S‬اقی انج‪SS‬ام می‌ش‪S‬ود‪S،‬‬
‫چیز دیگری‪ S‬نیست»‪.2‬‬
‫پس‪ ،‬جای قابل اعتماد‪ ،‬همان دنیای آخری می‌باشد‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪﴾‬‬
‫(العنکبوت‪.)64 /‬‬
‫«و البته اگر مىدانستند‪ ،‬سراى آن جهانى همان زندگانى [راستين] است»‪.‬‬
‫کار انسان دراین دنی‪SS‬ای فناپ‪SS‬ذیر‪ ،‬فقط ب‪SS‬رای آنست که ص‪SS‬الحیت زن‪SS‬دگی‪ S‬در جه‪SS‬ان‬
‫همیش‪SS‬گی آخ‪SS‬رت را پی‪SS‬دا کن‪SS‬د‪ .‬خداوند‪ S‬او را ب‪SS‬رای کسب آم‪SS‬ادگی و شایس‪SS‬تگی‪ S‬زن‪SS‬دگی‪S‬‬
‫جاودان آنجا در این دنیا قرار داده است و چیزی مانند آزمایش‪ ،‬او را پ‪SS‬اک و پیراس‪SS‬ته‬
‫و آم‪SS‬اده نمی‌کن‪SS‬د‪ .‬بن‪SS‬ابراین‪ ،‬امتح‪SS‬ان بوتة آزمایشی است که ب‪SS‬اعث گ‪SS‬داختگی وج‪SS‬ود‬
‫وصفای‪ S‬روح می‌شود‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬خواسته است که انس‪S‬ان را با ق‪S‬رار‪ S‬دادن عناصر دوگ‪S‬انه‌ای در وج‪S‬ود‪ S‬او به‬
‫صورتی متمایز‪ S‬از انواع دیگر بیافریند که امک‪SS‬ان ص‪SS‬عود به آس‪SS‬مان و هب‪SS‬وط به زمین‬
‫‪ -‬العبودی‪S‬ة‪ ،‬ص ‪114-112‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬وما الموت إال رحلة غیر أنها‪.‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪94‬‬
‫اسالم‬

‫را داش‪SS‬ته باشد به همین جهت دارای غری‪SS‬زه و ش‪SS‬هوت‪ ،‬عقل و اراده و م‪SS‬اده و روح‬
‫گردی‪SS‬ده است و این ت‪SS‬رکیب وج‪SS‬ودی‪ S‬نمای‪SS‬انگر آنست که انس‪SS‬ان‪ ،‬موج‪SS‬ودی مس‪SS‬ئول و‬
‫آزمون‌پذیر‪ S‬می‌باشد و راز آمادگی و استعداد او برای حمل مسئولیت و امانت الهی که‬
‫در قرآن با شیوه‌ای بدیع مورد‪ S‬اشاره قرار‪ S‬گرفته است‪ ،‬نیز در همین است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪      ‬‬
‫(احزاب‪.)72 /‬‬ ‫﴾‬
‫«ما ام‪SS‬انت را بر آس‪SS‬مانها و زمین و کوهها عرضه ک‪SS‬ردیم و آنها از قب‪SS‬ول آن‬
‫خوف نموده و امتناع ورزیدند و انسان آن را پذیرفت»‪.‬‬
‫عق‪SSS‬ل‪ ،‬اراده‪ ،‬ض‪SSS‬میر‪ ،‬توان‪SSS‬ائی و ابزاره‪SSS‬ای‪ S‬دیگ‪SSS‬ری‪ S‬که به انس‪SSS‬ان داده ش‪SSS‬ده‌اند‬
‫بزرگ‪SS‬ترین نعمتها و ب‪SS‬االترین کرامتها‪ S‬هس‪SS‬تند ولی هم‪SS‬راه خ‪SS‬ود متض‪SS‬من عظیم‪SS‬ترین‬
‫آزمایشها‪ S‬نیز می‌باشند تا معلوم شود که در برابر موهبتهای مزبور‪ S،‬شکر می‌گزارد‪ S‬یا‬
‫کفر می‌ورزد؟‪ S‬اط‪SS‬اعت پروردگ‪SS‬ار خ‪SS‬ود را پیشه می‌کند یا سرکشی و طغی‪SS‬ان در پیش‬
‫می‌گیرد؟‪S‬‬
‫به همین ت‪SS‬رتیب‪ ،‬ق‪SS‬رآن ک‪SS‬ریم بی‪SS‬ان می‌دارد که خداوند س‪SS‬بحان‪ ،‬آس‪SS‬مانها و زمین و‬
‫مرگ و زندگی‪ S‬را آفرید‪ S‬و زمین را به گونه‌ای که می‌بی‪SS‬نیم آراس‪SS‬ت‪ ،‬تا بن‪SS‬دگان خ‪SS‬ویش‬
‫را آزمایش و امتحان کند با آن که نسبت به ایشان از همه آگ‪SS‬اهتر اس‪SS‬ت‪ ،‬تا کسی که او‬
‫و پ‪SS‬اداش او را برمی‌گزین‪SS‬د‪ ،‬از کسی که دنیا و آرایش‪SS‬های‪ S‬آن را انتخ‪SS‬اب می‌کند ب‪SS‬از‬
‫شناخته شود‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫(هود‪.)7 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز و در حالی که عرش او بر‬
‫آب بود‪ .‬آفرید تا شما را بیازماید که کدامیک نیکوکارترید»‪.‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫(ملک‪.)2-1 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«خجس‪SSSSS‬ته است كسى كه فرم‪SSSSS‬انروايى به دست اوست و او بر هر ك‪SSSSS‬ارى‬
‫تواناست‪ .‬كسى كه م‪SS‬رگ و زن‪SS‬دگى را آفريد تا ش‪SS‬ما را بيازمايد كه ك‪SS‬داميك از‬
‫شما نيكوكارتر است؟»‪.‬‬
 ‫‪95‬‬ ‫هدف عبادت از نظر اسالم‬

‫﴿‪        ‬‬

‫‪﴾ ‬‬
‫(کهف‪.)7 /‬‬
‫«ما همه آنچه را که روی زمین می‌باش‪SS‬د‪ ،‬زینت و آرایشی ب‪SS‬رای امتح‪SS‬ان آنها‬
‫قرار دادیم که کدامیک از نظر عمل بهترند»‪.‬‬
‫﴿ ‪﴾      ‬‬
‫(انسان‪.)2 /‬‬
‫«ما انسان را از نطفه‌ای آمیخته آفریدیم و او را می‌آزماییم»‪.‬‬
‫این زن‪SS‬دگی‪ S‬دنی‪SS‬وی‪ ،‬محص‪SS‬ول خ‪SS‬ود را به جز به کش‪SS‬تکاران و ثم‪SS‬ره‌اش را جز به‬
‫نهالک‪SSS‬اران نمی‌دهد و آدمی در مح‪SSS‬دودة آن‪ ،‬جز با ش‪SSS‬کیبایی و تحمل نامالیم‪SSS‬ات‪ ،‬به‬
‫خواستة خود نایل نمی‌شود و آرمانهای مورد‪ S‬اشتیاق‪ ،‬جز با گذراندن امتحانات دش‪SS‬وار‪S‬‬
‫و سختی‌های شدید‪ ،‬محقق نمی‌شوند به همین سبب کسی غیر از ص‪SS‬احبان روحیه‌ه‪SS‬ای‬
‫بزرگ‪ ،‬در پی احراز منزلتهای واال و آرمانهای‪ S‬بلند برنمی‌آید‪S.‬‬
‫متنبی (شاعر عرب) در این باره می‌گوید‪:‬‬
‫والسهل في السهل‬
‫ُ‬ ‫فصعب العال في الصعب‬
‫ُ‬ ‫ذريني أنَ ْل ما ال يُنال من العُال‬
‫وال بُ َّد دو َن الشهد من إبَ ِر النحل‬ ‫تريدين إدراك المعالي رخيصةً‬

‫اکنون که این زن‪SS‬دگی‪ S‬کوت‪SS‬اه ما چ‪SS‬نین وض‪SS‬عی دارد‪ ،‬حی‪SS‬ات ج‪SS‬اودان چگونه خواهد‬
‫بود‪ .‬آیا انسان می‌خواهد‪ S‬بدون کوشش و گرفتاری‪ S‬و به کار بردن س‪SS‬عی و تالش خ‪SS‬ود‪،‬‬
‫از نعمته‪SSS‬ای‪ S‬آن و از رض‪SSS‬وان خ‪SSS‬دا و نظر به وجه ک‪SSS‬ریم او بهره‌مند ش‪SSS‬ود؟ در این‬
‫صورت‪ S‬چه فرقی میان مجاهدین و قاع‪SS‬دین‪ ،‬تالش‪SS‬گران و تن‌پ‪SS‬روران و نیکوک‪SS‬اران و‬
‫فسادانگیزان خواهد بود؟ و حال آن که این گروهها‪ ،‬از نظر عدالت خداوندی یکسان و‬
‫برابر نیستند!‬
‫ما از ع‪SS‬دالت خ‪SS‬دا در نظ‪S‬ام هس‪SS‬تی دری‪S‬افته‌ایم‪ S‬که چ‪SS‬یز ارزش‪S‬مند جز با تالش زی‪S‬اد‬
‫حاصل نمی‌شود و هر چه ارزش آن باالترباشد‪ ،‬کوشش افزونتری می‌طلبد‪S.‬‬
‫آیا چیزی ارجمندتر‪ S‬و بزرگتر از جهان آخرت و زندگی ابدی و رضوان خداون‪SS‬دی‪S‬‬
‫وجود‪ S‬دارد؟ نه به خدا قسم! برای همین است که بهشت با سختیها احاطه شده و راهش‬
‫انباشته از خارهای‪ S‬آزمایش و امتحان است‪.‬‬
‫در انجیل آم‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪« :‬چه تنگ است راهی که به زن‪SS‬دگی ج‪SS‬اودان می‌رس‪SS‬د!» و‬
‫تنگی آن‪ ،‬غیر از تکالیف عبودیت و تعهدات اعتقادی نمی‌باشد‪S.‬‬
‫قرآن عظیم فرموده است‪:‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪96‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪       ‬‬

‫عمران‪/‬‬ ‫‪(﴾    ‬آل‬
‫‪.)142‬‬
‫«آیا گمان کرده‌اید به بهشت می‌روید در حالی که خدا مجاهدان و صابران ش‪SS‬ما‬
‫را مشخص و متمایز نکرده باشد؟!»‪.‬‬

‫د) عبادت حق خداوند است‬

‫عبادت‪ ،‬گذشته از همة این حرفها‪ ،‬حق آفریدگار‪ S‬نسبت به خلق خود می‌باشد‪S:‬‬
‫در این باره‪ ،‬بخاری و مس‪SS‬لم از مع‪SS‬اذبن جبل ‪ ‬نقل کرده‌اند که گفت‪« :‬روی‪ S‬االغی‬
‫به ترک پیامبر‪S‬ص سوار شده بودم‪ S.‬آن حض‪SS‬رت فرم‪SS‬ود‪ :‬ای مع‪SS‬اذ‪ ،‬آیا می‌دانی‪ S‬که حق‬
‫خداوند‪ S‬به گردن بندگانش چیست؟ گفتم‪ :‬خدا و رسول بهتر می‌دانند‪ .‬فرمود‪« S:‬حق خ‪SS‬دا‬
‫بر بندگان اینست که در پرستش و بندگی برای او شریکی نگیرند‪.1»S‬‬
‫شگفتی ندارد که انحص‪SS‬ار‪ S‬عب‪SS‬ادت به خداوند‪ S‬س‪SS‬بحان‪ ،‬حق بر گ‪SS‬ردن ما باش‪SS‬د‪ ،‬بلکه‬
‫خالف آن شگفت‌آور است‪ ...‬عجیب اینست که چیزی یا کسی را به جای خ‪SS‬دا پرس‪SS‬تش‬
‫کنیم و این حق را به غیر اهلش بدهیم‪ ،‬یا این که خود را مس‪SS‬تقل از خ‪SS‬دا انگاش‪SS‬ته و از‬
‫پرستش او شانه خالی کنیم‪.‬‬
‫ما قبالً چیز قابل ذکری نبودیم‪ S،‬بوج‪S‬ود‪ S‬آم‪S‬دیم و از ظلمت ع‪S‬دم به روش‪S‬نایی هس‪SS‬تی‬
‫وارد شدیم و پس از آن به نوعی نیک سرشت مبدل ش‪SS‬ده با به‪SS‬ترین تع‪SS‬ادل و ت‪SS‬وازن و‬
‫زیباترین‪ S‬ترکیب‪ ،‬آفریده ش‪S‬دیم و موج‪S‬ودات پ‪S‬یرامون م‪S‬ا‪ ،‬در خ‪S‬دمت رشد و حی‪S‬ات ما‬
‫درآم‪SS‬ده و زمین‪ ،‬ف‪SS‬رش و جایگاهم‪SS‬ان ق‪SS‬رار‪ S‬داده شد و آس‪SS‬مان‪ ،‬س‪SS‬قف و س‪SS‬رپناه‪ ،‬و‬
‫خورشید‪ ،‬روشنایی و گرمابخش و ستارگان‪ ،‬راهنما و زینت باالی سرمان‪ ،‬و دریاها‪،‬‬
‫گذرگاه کشتیهای روزی‪ S‬آورنده و فایده بخش و باران آب آشامیدنی‪ S‬پاک ما و چارپایان‬
‫ما گردید‪.‬‬
‫این همه را چه کسی پدی‪SS‬دآورده و نظ‪SS‬ام بخش‪SS‬یده اس‪SS‬ت؟ ما که خ‪SS‬ود را نیافری‪SS‬ده و‬
‫چیزه‪SS‬ای اط‪SS‬راف خ‪SS‬ویش (ح‪SS‬تی یک ذره) را ایج‪SS‬اد نک‪SS‬رده‌ایم‪ ...‬و هیچ بشر و جن و‬
‫ملکی ادعای سازندگی وگردانندگی‪ S‬همة این پدیده‌ها را نکرده اس‪S‬ت‪ ...‬پس آن ص‪S‬احب‬
‫دانش بیک‪SS‬ران و حکمت بالغه و ن‪SS‬یروی مس‪SS‬لط و ارادة فع‪SS‬الی که هس‪SS‬تی دقیق‪ S‬را پدید‬
‫آورده‪ ،‬نظام بخشیده‪ ،‬استوار‪ S‬نموده و به صورتی مطل‪SS‬وب درآورده اس‪SS‬ت‪ ،‬کیس‪SS‬ت؟ ‪...‬‬
‫چه کسی انس‪SS‬ان را آفری‪SS‬ده و آنچه در آس‪SS‬مانها و زمین وج‪SS‬ود دارد را تحت تس‪SS‬خیر او‬
‫قرار‪ S‬داده و نعمتهای‪ S‬باطنی‌اش را بر او تمام نموده است؟‬
‫ال‪ :‬ح ُّق ِ‬ ‫ال لِى‪« :‬يا معاذُ! َأتَ ْد ِرى ما ح ُّق اللَّ ِه َعلَى ال ِْعب ِ‬ ‫ت َر ِد َ‬
‫يف النَّبِ ِّى ‪َ ‬ف َق َ‬
‫اهلل‬ ‫ْت اللَّهُ َو َر ُسولُهُ َأ ْعلَ ُم‪ .‬قَ َ َ‬
‫اد؟ ُقل ُ‬ ‫‪ُ -‬ك ْن ُ‬
‫‪1‬‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َُ‬
‫ِ‬
‫َأ ْن َي ْعبُ ُدوهُ َوال يُ ْش ِر ُكوا بِه َشيًْئا»‪.‬‬
 97 ‫هدف عبادت از نظر اسالم‬

‫ه‌های‬S ‫واهی داده و اندیش‬SS‫ او گ‬S‫وبیت‬SS‫ کسی است که فطرت‌های پاکیزه به رب‬،‫خداوند‬
.‫ به وجود و کمال و یگانگی او اعتراف می‌کنند‬،‫تابناک‬
        ﴿
          
         
         
          
.)89-84 /‫(مؤمنون‬ ﴾ 
‫ت؟ اگر می‌دانید‬SSSS‫ود دارند از آن کیس‬SSSS‫انی که در آن وج‬SSSS‫ زمین و کس‬:‫و‬SSSS‫«بگ‬
‫ار‬S‫وید؟ بگو پروردگ‬S‫ذکر نمی‌ش‬SS‫را مت‬S‫ بگو چ‬.‫دا‬S‫ از آن خ‬:‫بگویید! خواهند گفت‬
‫ اینها از آن‬:‫ت؟ خواهند گفت‬SS‫آسمانهای هفتگانه و پروردگار عرش بزرگ کیس‬
‫یزی‬SS‫وت هر چ‬SS‫ چه کسی ملک‬:‫و‬SS‫ پس چرا تقوا پیشه نمی‌کنید؟ بگ‬:‫خداست؟ بگو‬
‫ اگر‬،‫ت‬S‫اهی) نیس‬S‫را در دست دارد و پناه می‌دهد اما از دست او پناه (و گریزگ‬
‫ار‬SS‫ بی‌اختی‬،‫ده‬SS‫ بگو پس به کجا افسون ش‬،‫ از آن خداست‬:‫می‌دانید؟ خواهند گفت‬
.»‫جذب می‌گردید؟‬
       ﴿
      
       
        
         
.)32- 31 /‫(یونس‬ ﴾
‫ار‬SS‫ما روزی می‌دهد و یا چه کسی اختی‬SS‫ چه کسی از آسمان و زمین به ش‬:‫«بگو‬
‫ده‬SS‫رده را از زن‬SS‫ و م‬،‫رده‬SS‫ده را از م‬SS‫مها را دارد و چه کسی زن‬SS‫ها و چش‬SS‫گوش‬
‫را‬S‫ پس چ‬:‫و‬S‫ بگ‬،‫دا‬S‫ خ‬:‫د؟ خواهند گفت‬S‫دبیر می‌کن‬S‫ود می‌آورد و کارها را ت‬S‫بوج‬
‫ جز‬،‫ق‬SS‫ار حقیقی شماست و پس از ح‬SS‫ پروردگ‬،‫د‬SS‫د؟ این خداون‬SS‫وا نمی‌ورزی‬SS‫تق‬
.»‫ پس به کجا برگردانیده و کشانده می‌شوید؟‬،‫گمراهی نیست‬
‫لیم و‬SS‫ و تس‬S‫رع‬SS‫تعانت و در خواست و تض‬SS‫و جای تعجب نیست که حق عبادت و اس‬
:‫ از آن آفریدگار نعمت بخش بوده باشد‬،‫انقیاد‬
        ﴿
       
.)5-1 /‫(أعلی‬ ﴾  
‫ود و‬SS‫ که آفرید و سر راست نم‬،‫وی‬SS‫بیح گ‬SS‫ود را تس‬SS‫ار بلند مرتبة خ‬SS‫«پروردگ‬
‫یاه‬SS‫اندازه گرفت و هدایت نمود و گیاهان را در آورد و سپس آن را خشک و س‬
.»‫گردانید‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪98‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪      ‬‬

‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪         ‬‬
‫(بقره‪.)22-21 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«ای مردم‪ ،‬پروردگار خودتان را که شما و پیشینیان شما را آفرید بپرستید تا به‬
‫تقوا دست یابید‪ ،‬كسى كه زمين را [مانن‪SS‬د] بس‪SS‬اطى و آس‪SS‬مان را [مانن‪SS‬د] س‪SS‬قفى‬
‫برايتان ق‪SS‬رار داد‪ .‬و از آس‪SS‬مان آبى باران‪SS‬د‪ ،‬س‪SS‬پس ب‪SS‬دان از [ان‪SS‬واع] فرآوردهها‬
‫ب‪SS‬راى روزى ش‪SS‬ما بر آورد‪ .‬پس در ح‪SS‬الى كه مىدانيد ب‪SS‬راى خداوند همتايانى‬
‫مقرّر مكنيد»‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬عبادت‪ ،‬حق پروردگار است که بر عهدة بنده نهاده شده اس‪SS‬ت‪ ،‬حق خ‪SS‬الق‬
‫بر مخلوق و حق بخشندة نعمت برگیرندة احسان و بخشش‪.‬‬
‫بی‌تردید‪ ،‬یکی از نشانه‌های ناسپاسی انسان نسبت به پروردگار و ستم به نفس خود‬
‫این است که برای مخلوقات سپاس بگذارد ولی خالق را ش‪SS‬کر نکند و م‪SS‬دیون احس‪SS‬اس‬
‫آدمیان باشد ولی خود را در بند احسان خداون‪SS‬دی که در تم‪SS‬ام مراحل حی‪SS‬ات و رشد او‬
‫از نطفه تا دیگر گونه‌ه‪SS‬ای انس‪SS‬انی وج‪SS‬ودش‪ S‬را ف‪SS‬را گرفته اس‪SS‬ت‪ ،‬احس‪SS‬اس نکن‪SS‬د‪ .‬این‬
‫سخن خدای متعال را بخوانید‪ S‬که می‌گوید‪S:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫(ابراهیم‪.)34-32 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«خداوند‪ ،‬کسی است که آسمانها و زمین را آفرید و آبی از آس‪SS‬مان ف‪SS‬رود آورده‬
‫به وسیلة آن‪ ،‬از میوه‌ها و محصوالت برای شما روزی قرار داد و کشتی‌ها را‬
‫در اختیارت‪SS‬ان گذاش‪SS‬ته‪ ،‬تا به خواست خ‪SS‬ودش در دریا ح‪SS‬رکت کنن‪SS‬د‪ .‬همچ‪SS‬نین‬
‫رودها را تحت فرم‪SS‬ان ش‪SS‬ما در آورد و خورش‪SS‬ید و م‪SS‬اه را که به ط‪SS‬ور م‪SS‬داوم‬
‫می‌گردند‪ ،‬برای شما تس‪SS‬خیر نم‪SS‬ود و شب و روز را به خ‪SS‬دمت ش‪SS‬ما گماشت و‬
‫هر آنچه از او درخواست نمودید‪ ،‬به شما عطا کرد و چنانچه بخواهید نعمتهای‬
‫خدا را بشمارید قادر نخواهید بود‪ .‬به راس‪SS‬تی که انس‪SS‬ان س‪SS‬تمگر و کف‪SS‬ران پیشه‬
‫است»‪.‬‬
 ‫‪99‬‬ ‫هدف عبادت از نظر اسالم‬

‫ظلم و ناسپاسی انس‪SSS‬ان‪ ،‬چ‪SSS‬یزی است که خداوند در ح‪SSS‬دیث قدسی‪ S‬از آن اظه‪SSS‬ار‬
‫شگفتی نموده است‪:‬‬
‫«حکایت من و جن و انس‪ ،‬حکایت بزرگ و عجیبی است‪ :‬من می‌آف‪S‬رینم ولی غ‪SS‬یر‬
‫من پرس‪SS‬تیده می‌ش‪SS‬ود! من روزی‪ S‬می‌دهم‪ ،‬ولی غ‪SS‬یر من ش‪SS‬کر می‌ش‪SS‬ود! از من ب‪SS‬رای‬
‫بن‪SSS‬دگان‪ ،‬خ‪SSS‬یر می‌ب‪SSS‬ارد ولی از آنها به س‪SSS‬وی من شر برمی‌خ‪SSS‬یزد! با این که از آنها‬
‫بی‌نی‪SS‬ازم و با نعمته‪SS‬ای‪ S‬خ‪SS‬ود به آن‪SS‬ان اظه‪SS‬ار محبت می‌کنم‪ .‬ولی آنها که به من از هر‬
‫چیزی نیازمندترند‪ ،‬با گناه ومعصیت با من روبرو‪ S‬می‌شوند!!»‪.1‬‬
‫پس‪ ،‬تنها آفریدگار‪ S‬بخشنده‪ ،‬شایستة عبادت بوده و هیچ چیز دیگری شایستة عب‪SS‬ادت‬
‫و خضوع انسان نمی‌باشد‪ ،‬زیرا که آنها نیز همچون خود او‪ ،‬مخلوق و روزی خورنده‬
‫و پرورش یابن‪SS‬ده هس‪SS‬تند به همین لح‪SS‬اظ است که ابن تیمیه می‌گوی‪SS‬د‪ :‬عب‪SS‬ادت ن‪SS‬وعی از‬
‫خضوع‪ S‬است که جز برای بخشندة باالترین نعمتها مانند حیات‪ ،‬فهم‪ ،‬گ‪SS‬وش و چشم در‬
‫خور کسی نمی‌باشد‪ S...‬برای این که ن‪SS‬اچیزترین مق‪SS‬دار عب‪SS‬ادت هم ب‪SS‬رای کسی غ‪SS‬یر از‬
‫بخش‪SS‬ندة ب‪SS‬االترین ان‪SS‬واع نعمت (خ‪SS‬دا) اس‪SS‬ت‪ ،‬ب‪SS‬دین س‪SS‬بب کسی جز هللا زیبن‪SS‬دة عب‪SS‬ادت‬
‫نیست‪.‬‬
‫بر اساس توضیحات‪ S‬گذشته‪ ،‬معلوم می‌شود که عبادت مورد نظر اسالم‪ ،‬جس‪SS‬تجوی‪S‬‬
‫ه‪SS‬دفها و سرانجام‌‪S‬هاس‪SS‬ت‪ ،‬نه طلب و س‪SS‬ایل و ابزاره‪SS‬ا‪ ،‬یع‪SS‬نی قبل از هر چ‪SS‬یز‪ ،‬امتث‪SS‬ال‬
‫فرمان خ‪SS‬دا و به ج‪SS‬ای آوردن حق او می‌باشد‪ S‬و از این جهت است که عب‪SS‬ادت‪ ،‬بیش از‬
‫هر چیز دیگری در این زندگی مطلوب است‪.‬‬

‫عبادت‪ ،‬مصداقی برای طلب ثواب و ترس از عقاب است‬

‫آیا صحیح است که خداون‪SS‬د‪ ،‬به خ‪SS‬اطر امی‪SS‬دواری‪ S‬به پ‪SS‬اداش و ه‪SS‬راس از کیف‪SS‬رش و به‬
‫عب‪SS‬ارت دیگ‪SS‬ر‪ ،‬ب‪SS‬رای درخواست بهشت و ف‪SS‬رار‪ S‬از آتش خ‪SS‬ود‪ ،‬م‪SS‬ورد پرس‪SS‬تش ق‪SS‬رار‪S‬‬
‫گیرد؟‬
‫صوفیان‪ ،‬چنین کسی را که خدا را با این منظور‪ S‬عبادت کند‪ ،‬تقبیح نموده می‌گویند‪:‬‬
‫عابد را نمی‌شاید که به خاطر ترس از عقاب و امید ثواب به عبادت خ‪SS‬دا و انج‪SS‬ام ام‪SS‬ر‬
‫و نهی او بپردازد‪ ،‬چنین عابدی بنده خواسته نفس خود می‌باشد‪ S‬و محبت واقعی خدا ب‪SS‬ا‬
‫این امر منافات دارد‪ .‬کسی که چیزی را دوست می‌دارد‪ S،‬نبای‪S‬د در کن‪S‬ار محب‪S‬وب خ‪S‬ود‬
‫خواستة دیگری داشته باشد‪ ،‬زیرا که همراه بودن با آن خواس‪SS‬ته‪ ،‬محبتش را خدش‪S‬ه‌دار‬
‫می‌سازد‪ S،‬همچنانکه امید پاداش نمایانگر‪ S‬آنست ک‪SS‬ه ش‪SS‬خص‪ ،‬ب‪SS‬ه خ‪SS‬اطر عملش از خ‪SS‬دا‬
‫طلبکار‪ S‬است و این دو عیب دارد‪ :‬یکی چشم دوختن به پاداش و دیگری خوش‪SS‬وقتی از‬
‫عمل خود‪ .‬رهایی از این آفات‪ ،‬جز با خالص گردانیدن عبادت و اقدام به امر و نهی و‬
‫دور داشتن این کار از هر عیب و نقصی‪ ،‬امکان پذیر نیست‪ .‬باید اقدام به عب‪SS‬ادت‪ ،‬ب‪SS‬ه‬

‫‪ -‬إني والجن واإلنس في نبأ عظيم‪ ،‬أخلق ويعبد غيري‪ ،‬وأرزق ويشكر غيري‪ ،‬خ;;یری إلی العب;;اد‬ ‫‪1‬‬

‫نازل و ش;رهم إلی ص;;اعقة أتحبب إلیهم بنعمی وأن;ا الغ;نی عنهم فیتعرض;ون إلی بالمعاص;ی وهم‬
‫أفقر شیء إلی‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪100‬‬
‫اسالم‬

‫منظ‪SS‬ور گرامی‌داش‪SS‬ت و تعظیم ص‪SS‬احب ام‪SS‬ر و نهی و ب‪SS‬ا این برداش‪SS‬ت ک‪SS‬ه او س‪SS‬زاوار‬
‫پرس‪SS‬تش و فرم‪SS‬انبرداری‪ S‬و شایس‪SS‬تة عب‪SS‬ادت‪ ،‬تعظیم و تجلی‪SS‬ل می‌باش‪SS‬د‪ ،‬انج‪SS‬ام گ‪SS‬یرد‪.‬‬
‫همانطور که در حدیث از قول خداوند‪ S‬آمده است‪« :‬آیا اگ‪SS‬ر بهش‪SS‬ت و جهنمی نمی‌ب‪SS‬ود‪،‬‬
‫نمی‌بایست‪ S‬پرستیده شوم؟»‪ .1‬و از این جمله است سخن شاعر که می‌گوید‪S:‬‬
‫وجاحمة النار لم تضرم‪S‬‬ ‫هب البعث لم تأتنا رسله‬
‫حياء العباد من المنعم‬ ‫أليس من الواجب المستحق‪S‬‬
‫بنابراین‪ ،‬نفوس پاک و برجسته او را به خاطر این که شایستة بندگی است‪ ،‬عب‪SS‬ادت‬
‫می‌کنند‪ S‬و نس‪SS‬بت به او تجلیل و تعظیم و تمایل نش‪SS‬ان می‌دهن‪SS‬د‪ ،‬زی‪SS‬را که او با توجه به‬
‫م‪SSS‬اهیت ذاتی خ‪SSS‬ود شایس‪SSS‬تة عب‪SSS‬ادت اس‪SSS‬ت‪ .‬گفته‌ان‪SSS‬د‪ :‬بن‪SSS‬ده نمی‌‌تواند‪ S‬در رابطه با‬
‫پروردگارش‪ S‬مانند مزدور‪ S‬س‪SS‬ودجو باشد که اگر چ‪SS‬یزی داد‪ ،‬ک‪SS‬ار می‌کند و اگر چ‪SS‬یزی‬
‫نداد‪ ،‬عملی انجام نمی‌دهد‪ ،‬در این صورت‪ S‬بندة دس‪SS‬تمزد خواهد ب‪SS‬ود‪ ،‬نه بن‪SS‬دة محبت و‬
‫اختیار‪.‬‬
‫اشعار رابعه در این باره معروف‪ S‬است که می‌گوید‪:‬‬
‫ویرون النجاة خطا جزیال‬ ‫کلهم یعبدون من خوف نار‬
‫بنعیم و یشربوا‪ S‬سلسبیال‬ ‫أو بأن یدخلوا الجنان فیحظوا‬
‫أنا ال أبتغی بحبی بدیال‬ ‫لیس لی فی الجنان والنار‪ S‬حظ‬

‫میدانند یا‬
‫«همه از ترس آتش عب‪S‬ادت می‌کنند‪ S‬و کامی‪SS‬ابی ب‪SS‬زرگ را نج‪S‬ات از آتش ‌‬
‫به این خاطر که وارد بهشت گردند و از نعمتها بهره‌مند ش‪SS‬وند‪ S‬و سلس‪SS‬بیل بنوش‪SS‬ند‪ S.‬من‬
‫نظری‪ S‬به بهشت و آتش ندارم و هرگز در عوض محبت خود‪ ،‬چیزی نمی‌خواهم‪.»S‬‬
‫از علمای مسلمان‪ ،‬کسانی هستند که این سخن را مردود‪ S‬ش‪SS‬مرده و در عب‪SS‬ادت خ‪SS‬دا‬
‫از روی خوف و طمع و امید و ترس اشکالی ندیده‌اند‪ .‬این دانشمندان اح‪SS‬وال پی‪SS‬امبران‬
‫و رس‪SS‬والن و ص‪SS‬دیقان و ص‪SS‬الحان و س‪SS‬تایش آنها از ترس‪SS‬یدن از آتش و امیدش‪SS‬ان به‬
‫بهشت را دلیل آورده‌اند‪ .‬همانگونه که خداوند‪ S‬متعال دربارة بن‪SS‬دگان خ‪SS‬اص خ‪SS‬ود که از‬
‫سوی مشرکان مورد‪ S‬پرستش قرار گرفتند‪ S،‬می‌گوید‪:‬‬
‫﴿) ‪y 7 Í ´¯»s 9 ' r é & t û ï Ï %© !$ # šc q ã ã ô ‰tƒ šcqä ó tG ö 6 tƒ 4 ’n <Î‬‬
‫‪Þ O Îg Î n /u ‘ s' s#‹Å ™uqø 9$# öN å k š‰r & Ü >tø%r& tb q ã_ ötƒur‬‬
‫‪¼ ç m tGyJ ôm u‘ šcqè ù $ sƒs†ur ÿ ¼çmt/#x ‹tã 4 ¨bÎ) z >#x‹tã y7În/u‘ tb%x.‬‬
‫(اسرا‪.)57 /‬‬ ‫‪﴾#Y ‘rä‹øt xC‬‬

‫‪ -‬این حدیث را ابن قیم در مدارج السالکین ذکر نموده و گفته است‪ :‬اسرائیلی اس‪SS‬ت‪« .‬ل;;ولم أخل;;ق‬ ‫‪1‬‬

‫جنة وناراً أما کنت أهال أن أعبد»‪.‬‬

 ‫‪101‬‬ ‫هدف عبادت از نظر اسالم‬

‫«كس اىن كه [ك افران] آن ان را [به ني ايش] مىخوانن د‪[ ،‬خ ود] هر ك دام كه نزديكرتن د‪ ،‬به‬
‫س وى پروردگارش ان وس يله [تق ّرب] مىجوين د‪ .‬و به رمحت او اميد مىدارند و از ع ذابش‬
‫بيمناكند‪ .‬ىب گمان بايد از عذاب پروردگارت بر حذر بود»‪.‬‬
‫همچنین آن عده از بندگان خود را که با نسبت دادن به اسم خود (ال‪SS‬رحمن) گ‪SS‬رامی‬
‫داشته و عبادالرحمن نامیده و به خاطر داشتن بهترین اعمال‪ ،‬مورد ستایش ق‪SS‬رار داده‪،‬‬
‫با وصف پناه بردن به خدا از آتش معرفی‪ S‬نموده و گفته است‪:‬‬
‫﴿( _‪šú ï Ï%©!$#ur tbqä9qà )tƒ $uZ /u‘ ô$ Ύñ À $# $¨Y tã z>#x‹tã tL ©è ygy‬‬
‫‪žcÎ) $ygt/#x‹tã tb%x. $·B #txî Ç Ï Î È $yg¯R Î) ôN uä !$y™ #v s)tGó ¡ ãB‬‬
‫(فرقان‪.)66-65 /‬‬ ‫‪﴾$YB$s)ãBur‬‬
‫«و آن‪SS‬ان كه مىگوين‪SS‬د‪ :‬پروردگ‪SS‬ارا‪ ،‬ع‪SS‬ذاب جهنّم را از ما بگ‪SS‬ردان‪ .‬بى گم‪SS‬ان‬
‫عذابش پايدار است‪ .‬به راستى آن بد قرارگاهى و [بد] مقامى است»‪.‬‬
‫او از آن‪SSS‬ان حک‪SSS‬ایت ک‪SSS‬رده است که با ایم‪SSS‬ان خ‪SSS‬ود‪ ،‬به خ‪SSS‬دا متوسل ش‪SSS‬ده و از‬
‫اومی‌خواهند که از آتش نجاتشان دهد‪:‬‬
‫﴿‪šú ï Ï%©!$# tbqä9qà)tƒ !$o Y/u‘ !$oY¯RÎ) $¨YtB#uä öÏÿ øî$$sù $uZs9‬‬
‫(آل عمران‪.)16 /‬‬ ‫‪﴾$oYt/qçRèŒ $uZÏ%ur z>#x‹tã ͑$¨Z9$#‬‬
‫«آنها که می‌گویند‪ :‬پروردگارا ما ایم‪SS‬ان آوردیم پس گناهانم‪SS‬ان را بی‪SS‬امرز و از‬
‫عذاب آتش نجاتمان بده»‪.‬‬
‫بدین ت‪SS‬رتیب‪ ،‬بزرگ‪SS‬ترین وس‪SS‬یلة خ‪SS‬ود‪ ،‬ایم‪SS‬ان را واس‪SS‬طه ق‪S‬رار‪ S‬داده‌اند تا از آتش به‬
‫دور مانند‪.‬‬
‫از ق‪SS‬ول بزرگم‪SS‬ردان فرزانه و ع‪SS‬ارف ن‪SS‬یز حک‪SS‬ایت نم‪SS‬وده است که بهشت خ‪SS‬دا را‬
‫درخواست‪ S‬و از آتش اظهار پناهندگی می‌کنند‪:‬‬
‫﴿‪žcÎ) ’Îû È ,ù =yz ÏNº uq»yJ¡ ¡9$# Ç Ú ö‘F {$#ur É #»n=ÏF ÷z$#ur‬‬
‫!©‪È@ øŠ©9$# ͑$p k¨]9$#ur ;M »tƒU y ’Í<'rT [{ É=»t6ø9F{$# Ç Ê Ò É È tûïÏ%‬‬
‫_‪$# tbrãä.õ ‹tƒ © !$# $V J»uŠÏ% #YŠqãè è%ur 4’n? tãur öNÎgÎ/qãZã‬‬
‫| ‪tbr㍤6 xÿtGtƒur ’Îû È,ù=yz ÏNºuq»uK ¡¡9$# ÇÚö‘F{$#ur $uZ/u‘ $tB‬‬
‫! ‪Mø)n=yz #x‹»yd W x ÏÜ »t/ y7oY»ys ö6ß ™ $oYÉ)sù z>#x‹tã ͑$¨Z9$# ÇÊÒÊÈ‬‬
‫‪$oY/u‘ y7¨RÎ) `tB È@Åzô‰è? u‘$¨Z9$# ô‰s)sù ¼çmtF÷ƒt“÷zr& ( $tBur‬‬
‫™‪tû ü ÏJÎ=»©à =Ï9 ô`ÏB 9 ‘$|Á Rr& Ç Ê Ò Ë È !$oY/§‘ $oY¯RÎ) $oY÷èÏJy‬‬
‫‪$Z ƒÏŠ$oYãB “ÏŠ$oYムÇ`»yJƒM ~Ï9 ÷br& (#qãYÏB#uä öNä3 În/tÎ/‬‬
‫?‪$¨YtB$t«sù 4 $oY/u‘ öÏÿøî$$sù $uZs9 $oYt/qçRèŒ öÏ e ÿŸ2 ur $¨Ytã $oYÏ‬‬
‫‪$t«Í h ‹y™ $oY©ùuqs?ur yì tB ͑#tö/F{$# Ç Ê Ò Ì È $oY/u‘ $oYÏ?#uäur $tB‬‬
‫‪$oY¨?‰tãur 4’n?tã y7Î=ߙ⠑ Ÿw ur $tRÌ “øƒéB tP öqtƒ Ïp yJ»uŠÉ)ø9$# 3‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪102‬‬
‫اسالم‬

‫(آل عمران‪)195-190 /‬‬

‫«به راس‪SSSS‬تى در آف‪SSSS‬رينش آس‪SSSS‬مانها و زمين و آمد و شد شب و روز ب‪SSSS‬راى‬
‫خردمندان نشانههاست‪ .‬آن‪SS‬ان كه خ‪SS‬دا را ايس‪SS‬تاده و نشس‪SS‬ته و بر پهل‪SS‬وى خ‪SS‬ويش‬
‫[آرميده] ياد مىكنند و در آفرينش آسمانها و زمين انديشه مىكنن‪SS‬د‪[ .‬و مىگوين‪SS‬د‪]:‬‬
‫پروردگارا‪ ،‬اين را باطل نيافريدهاى‪ ،‬پاكى ب‪SS‬راى توس‪SS‬ت‪ ،‬پس ما را از ع‪SS‬ذاب‬
‫آتش [جهنم] حفظ كن‪ .‬پروردگ‪SSSSS‬ارا‪ ،‬كسى را كه تو به آتش [جهنّم] در آورى‪،‬‬
‫حقّا كه رسوايش كردهاى و ستمكاران ياورانى نخواهند داشت‪ .‬پروردگ‪SS‬ارا‪ ،‬ما‬
‫شنيديم كه ندا دهندهاى به ايمان فرا مىخواند‪ ،‬كه به پروردگارتان ايمان آوريد‪،‬‬
‫پس ايمان آورديم‪ .‬پروردگارا‪ ،‬پس گناهانم‪SS‬ان را ب‪S‬راى ما بيامرز و ب‪S‬ديهايمان‬
‫را از ما بزداى و ما را در زمره نيك‪SS‬ان بم‪SS‬يران‪ .‬پروردگ‪SS‬ارا‪ ،‬و آنچه را كه به‬
‫[زبان] رسوالنت به ما وعده كردهاى‪ ،‬به ما بده و روز قيامت ما را رس‪SS‬وا [و‬
‫خوار] مگردان‪ .‬كه بى گمان تو خالف وعده نمىكنى‪ .‬پس پروردگارشان [دعا]‬
‫يشان را پذيرفت كه‪ :‬من عمل هيچ صاحب عملى از شما را تباه نمىكنم‪.»...‬‬
‫در این که چ‪SS‬یز موع‪SS‬ود‪ ،‬از زب‪SS‬ان پی‪SS‬امبران‪ ،‬بهشت می‌باش‪SS‬د‪ ،‬اختالفی نیس‪SS‬ت‪ .‬در‬
‫جای دیگری از قرآن کریم از قول ابراهیم خلیل ‪ ‬می‌گوید‪S:‬‬
‫﴿‪ü “Ï%©!$#ur ßìyJôÛ r& br& tÏÿøótƒ ’Í< Ó ÉL t«ÿ‹ÏÜyz uQ öqtƒ ÉúïÏe$ !$#‬‬
‫‪Ç Ñ Ë È É b >u‘ ó=yd ’Í< $VJò 6ãm ÓÍ_ ø)Åsø9r&ur šúüÅsÎ=»¢Á9$$Î/ ÇÑÌÈ‬‬
‫‪@yèô_$#ur ’Í k < tb$|¡Ï9 5 -ô‰Ï¹ ’Îû tûï̍ÅzFy$# ÇÑÍÈ ÓÍ_ù=yèô_$#ur `ÏB‬‬
‫‪ÏprO u‘ur Ïp¨Yy_ ÉOŠÏè¨Z9$# ÇÑÎÈ öÏÿøî$#ur þ ’Î1 L { ¼çm¯RÎ) tb%x. z`ÏB‬‬
‫‪-82‬‬ ‫‪( ﴾ƒtû,Îk!!$žÒ 9$# ÇÑÏÈ Ÿwur ’ÎT̓øƒéB tPöqtƒ tbqèW yèö7 ã‬شعراء‪/‬‬
‫‪.)87‬‬
‫«و كسى كه اميدوارم گناهانم را در روز ج‪SS‬زا ب‪SS‬رايم بيامرزد‪ .‬پروردگ‪SS‬ارا‪ ،‬به‬
‫من حكمت ببخش و مرا به شايستگان پيوستهدار‪ .‬و برايم در پسينيان آوازه نيك‬
‫بگذار‪ .‬و مرا از وارثان بهشت پر ناز و نعمت قرار ده‪ .‬و پدرم را بيامرز‪ .‬بى‬
‫گمان او از گمراهان بود‪ .‬و روزى كه [همگان] برانگيخته مىشوند‪ ،‬مرا رس‪SS‬وا‬
‫مكن»‪.‬‬
‫بدین‌ترتیب‪ ،‬از خداوند‪ S‬درخواست بهشت و نجات از آتش که هم‪SS‬ان خ‪SS‬واری و ذلت‬
‫روز‪ S‬قیامت است‪ .‬می‌نماید‪.‬‬
‫پیامبر‪ S‬اس‪SS‬الم ص امت خ‪SS‬ود را دس‪SS‬تور‪ S‬داده است که پس از اذان که هنگ‪SS‬ام اج‪SS‬ابت‬
‫دعاست‪ ،‬باالترین منزلت بهشتی را ب‪SS‬رای او درخواست‪ S‬کنند و گفته است که هر کسی‬
‫این کار را بکند‪ ،‬مشمول شفاعتش قرار‪ S‬می‌گیرد‪.‬‬
 ‫‪103‬‬ ‫هدف عبادت از نظر اسالم‬

‫س‪SSS‬لیم انص‪SSS‬اری‪ S‬به پی‪SSS‬امبر‪S‬ص گفت‪ :‬من دارم از خداوند درخواست‪ S‬بهشت و طلب‬
‫نجات از آتش می‌کنم‪ ،‬ولی زمزمة تو معاذ را خوب متوجه نیستم! پی‪SS‬امبر ص فرم‪SS‬ود‪S:‬‬
‫«من و معاذ هم در همین باره زمزمه می‌کنیم»!‪.1‬‬
‫در ص‪SSS‬حیح‪ ،‬ض‪SSS‬من ح‪SSS‬دیث فرش‪SSS‬تگان س‪SSS‬یار آم‪SSS‬ده است که خداوند از آنها وضع‬
‫بندگانش را می‌پرسد [با آن که خود آگ‪SS‬اهتر اس‪SS‬ت] و آنها می‌گوین‪SS‬د‪ :‬در ح‪SS‬الی از پیش‬
‫بندگانت آمدیم که تسبیح و تمجید تو می‌کردند‪ .‬خداوند می‌فرمای‪S‬د‪ :‬آیا آنها م‪S‬را دیده‌ان‪S‬د؟‬
‫می‌گویند‪ :‬نه‪ ،‬پروردگارا‪ S‬تو را ندیده‌اند ب‪SS‬از می‌پرس‪SS‬د‪ :‬اگر می‌دیدند چک‪SS‬ار می‌کردن‪SS‬د؟‬
‫می‌گویند‪ :‬اگر می‌دیدن‪SS‬د‪ ،‬خیلی بیش‪SS‬تر تمجی‪SS‬دت می‌کردن‪SS‬د‪ .‬در ض‪SS‬من از تو درخواست‪S‬‬
‫بهشت می‌نمودند‪ S.‬می‌فرماید‪ S:‬آیا بهشت را دیده‌ان‪SS‬د؟ می‌گوین‪SS‬د‪ :‬خ‪SS‬یر‪ ،‬به ع‪SS‬زتت س‪S‬وگند‪S‬‬
‫میگوین‪SS‬د‪ :‬اگر می‌دیدن‪SS‬د‪ ،‬بیش‪SS‬تر‪ S‬آرزومند‪S‬‬‫میدیدند چگونه ب‪SS‬ود؟ ‌‬ ‫ندیده‌اند‪ .‬می‌گوید‪ :‬اگر ‌‬
‫آن می‌گردیدند‪ S.‬فرشتگان می‌گویند‪ :‬همچنین از آتش ره‪SS‬ایی می‌جس‪SS‬تند‪ .‬می‌فرمای‪SS‬د‪ :‬آیا‬
‫میدهن‪SS‬د‪ :‬س‪SS‬وگند‪ S‬به ع‪SS‬زت ت‪SS‬و‪ ،‬آن را ندیده‌ان‪SS‬د‪ .‬می‌پرس‪SS‬د‪ :‬اگر‬ ‫آن را دیده‌ان‪SS‬د؟ پاسخ ‌‬
‫میدیدن‪SS‬د‪ ،‬چه وض‪SS‬عی‪ S‬می‌داش‪SS‬تند؟‪ S‬می‌گوین‪SS‬د‪ :‬اگر آن را می‌دیدن‪SS‬د‪ S،‬خیلی بیش‪SS‬تر از آن‬
‫‌‬
‫گری‪SS‬زان می‌ش‪SS‬دند‪ S.‬خداوند می‌گوی‪SS‬د‪ :‬من ش‪SS‬ما را گ‪SS‬واه می‌گ‪SS‬یرم که آنها را آمرزی‪SS‬ده و‬
‫خواسته‌هاشان را دادم و از آنچه پناه می‌جستند‪ ،‬مصون گردانیدم»‪.2‬‬
‫ق‪SS‬رآن و س‪SS‬نت ن‪SS‬یز پر از تحس‪SS‬ین خداوند‪ S‬از بن‪SS‬دگانی است که درخواست بهشت و‬
‫مقامات آن را نموده و از آتش ترسیده و به خدا پناه برده‌اند‪ .‬پی‪SS‬امبرص به ی‪SS‬اران خ‪SS‬ود‬
‫می‌فرم‪SSS‬ود‪« S:‬از آتش به خ‪SSS‬دا پن‪SSS‬اه ببرید»‪ .3‬و به کسی که آرزومند همنش‪SSS‬ینی‪ S‬با او در‬
‫بهشت بود‪ ،‬فرمود‪« :‬پس با سجدة زیاد‪ ،‬مرا با خود شریک ساز»‪.4‬‬
‫گفته‌اند که‪ :‬سعی در طلب بهشت و نجات از آتش‪ ،‬چ‪SS‬یزی است که ص‪SS‬احب دین از‬
‫امت خ‪SS‬ود می‌خواهد‪ S‬تا پیوست بی‪SS‬اد آنها ب‪SS‬وده هرگز فرام‪SS‬وش‪ S‬نکنند و یک دلیلش هم‪،‬‬
‫این است که ایمان به آن دو (بهشت و جهنم) شرط رس‪SS‬تگاری‪ S‬ب‪SS‬وده‪ ،‬فع‪SS‬الیت در جهت‬
‫حصول بهشت و رهایی از آتش محض ایمان می‌باشد‪.‬‬
‫ك والَ َدنْ َدنَ ;ةَ مع; ٍ‬ ‫َأل اهلل الْجنَّةَ وَأعُ;;وذُ بِ; ِ;ه ِمن النَّا ِر الَ ِ‬
‫;اذ‬ ‫ُأحس ; ُن َدنْ ; َد َنتَ َ َ‬ ‫‪ -‬و قال له سلیم األنصاری «أم;;ا ِإنِّى َأ ْس ; ُ َ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫َُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ال النَّبِ ُّى ‪ :‬أنا ومعاذ َح ْول ََها نُ َدنْ ِد ُن»‪.‬‬
‫َف َق َ‬
‫‪« -‬إن اهلل تع ;;الی یس ;;ألهم عن عب ;;اده وه ;;و أعلم بهم فیقول ;;ون‪ :‬أتین ;;اک من عن ;;د عب ;;ادک یهللون ;;ک ویکبرون ;;ک‬ ‫‪2‬‬

‫ویحمدونک ویمجدونک فیقول عزوج;;ل‪ :‬وه;ل رأونی فیقول;;ون‪ :‬ال ی;ا رب م;ارأوک‪ .‬فیق;ول عزوج;ل‪ :‬کی;;ف ل;و‬
‫رأونی؟ فیقولون‪ :‬لو رأوک کانوا لک أشد تمجیدا قالوا‪ :‬یا رب ویسألونک جنتک فیق;;ول‪ :‬ه;;ل رأوه;;ا فیقول;;ون‬
‫ال وعزتک مارأوها فیقول‪ :‬فکیف لو رأوها فیقولون لو رأوها لکانو لها أشد طلبا قالوا ویستغیثون بک من النار‬
‫فیقول عزوجل‪ :‬وهل رأوها؟ فیقولون ال وعزت;ک م;ا راؤه;;ا فیق;ول‪ :‬فکی;ف ل;;و رأؤه;ا؟ فیقول;ون ل;;و رأوه;;ا لک;;انوا‬
‫أشد منها هرباء فیقول‪ :‬إنی أشهد کم أنی قد غفرت لهم وأعطیتهم ما سألوا وأعدتهم مما استعاذوا»‪.‬‬
‫‪ -‬استعیذوا باهلل من النار‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ك بِ َك ْث َرة ُّ‬
‫الس ُجود‪.‬‬ ‫‪ِ -‬‬
‫َأعنِّي َعلَى َن ْف ِس َ‬
‫‪4‬‬
 ‫پی‪SSS‬امبرص اص‪SSS‬حاب و امت خ‪SSS‬ود را به طلب بهشت برانگیخته و آن را برایش‪SSS‬ان‬
‫توصیف و تعریف نموده است که درست تشخیص بدهند و گفته است‪ :‬برای رسیدن به‬
‫بهشت کوشش نمایید! زی‪SS‬را که دارای ن‪SS‬وری درخش‪SS‬ان‪ ،‬ب‪SS‬وئی نش‪SS‬اط‌انگیز‪ ،‬همس‪SS‬رانی‪S‬‬
‫زیب‪SS‬ا‪ ،‬می‪SS‬وه‌ای رس‪SS‬یده‪ ،‬ک‪SS‬اخی اس‪SS‬توار و جویب‪SS‬اری‪ S‬پهن‪SS‬اور می‌باش‪SS‬د‪ S...‬تا پای‪SS‬ان ح‪SS‬دیث‬
‫صحابه گفتند یا رسول‌اللهص ما بدان خواهیم شتافت‪ .‬گفت‪ :‬بگوئید‪ S:‬انشاءهللا‪.‬‬
‫اگر بخ‪S‬واهیم‪ S‬تم‪S‬ام آنچه را که در س‪S‬نت از ق‪SS‬ول پی‪S‬امبر‪S‬ص آم‪S‬ده است که «هر کس‬
‫فالن کند و فالن کند‪ ،‬خداوند او را داخل بهشت می‌برد‪ »S‬برای تشویق به کوشش برای‬
‫آن‪ ،‬ب‪SS‬ازگوییم‪ S،‬با آن که مفید و انگ‪SS‬یزة عمل می‌باش‪SS‬د‪ ،‬گفت‪SS‬اری ط‪SS‬والنی‪ S‬خواهد شد و‬
‫دربارة همة کارها این چنین است‪.‬‬
‫چگونه می‌شود کوشش برای پاداش و ترس از کیف‪SS‬ر‪ ،‬نادرست باش‪SS‬د‪ ،‬در ح‪SS‬الی که‬
‫پیامبر‪S‬ص بدان ترغیب نموده است‪ :‬به قول بعضی‪ ،‬خداوند‪ S‬س‪SS‬بحان دوست می‌دارد که‬
‫بندگانش از او درخواست‪ S‬بهشت کنند و هر کس طلب نکند‪ ،‬از او خش‪SS‬مگین می‌گ‪SS‬ردد‪.‬‬
‫بزرگترین چیزی که قابل درخواست‪ S‬می‌باشد‪ ،‬بهشت است و بزرگ‪SS‬ترین چ‪SS‬یزی که از‬
‫آن به خدا پناه برده می‌شود‪ S،‬جهنم است‪.‬‬
‫هنگ‪SSSSS‬امی که دل‪ ،‬از مالحظة بهشت و جهنم و امید به این و ه‪SSSSS‬راس از آن‪ ،‬تهی‬
‫می‌گردد‪ S،‬اراده‌اش سست و همتش ناتوان و انگیزه‌اش گسسته می‌شود‪ S‬و هر چه بیش‪SS‬تر‪S‬‬
‫خواس‪SS‬تار‪ S‬بهشت ب‪SS‬وده و ب‪SS‬رای آن تالش کن‪SS‬د‪ ،‬انگ‪SS‬یزه‌اش قوی‪SS‬تر‪ S‬و همتش اس‪SS‬توارتر و‬
‫جدیتش کاملتر می‌گردد‪ S‬و این به سادگی قابل درک و احساس اس‪SS‬ت‪ .‬اگر ش‪SS‬ارع چ‪SS‬نین‬
‫چیزی را نمی‌پسندید‪ ،‬برای چه بهشت را برای بندگان توصیف نموده و مجسم کرده و‬
‫شناس‪SS‬انیده است و تا آنجا که فکرش‪SS‬ان کشش و گنج‪SS‬ایش دارد‪ ،‬به تفص‪SS‬یل ش‪SS‬رح داده‪،‬‬
‫ولی چیزهای‪ S‬دیگر را به ط‪SS‬ور اجم‪SS‬ال ب‪SS‬ازگو نم‪SS‬وده است و منظ‪SS‬ورش‪ S‬تنها تش‪SS‬ویق‪ S‬و‬
‫واداشتن آنان به کوشش در جهت رسیدن بدان بوده است»‪.1‬‬
‫امام ابن قیم‪ ،‬به خاطر اختیار موضعی متوسط‪ S‬میان ص‪SS‬وفیان و علم‪SS‬ایی که آنها را‬
‫مردود‪ S‬و منحرف‪ S‬شمرده‌اند‪ ،‬پس از نقل سخن آن دسته و پاسخ این گروه می‌گوید‪:‬‬
‫«سخن درست و اثبات شده این است که گفته می‌شود‪ S:‬بهشت‪ ،‬صرفا ً عنوانی ب‪SS‬رای‬
‫درختان و میوه‌ها‪ ،‬خوراک و شراب‪ ،‬حورالعین‪ ،‬جویها و کاخها نیست و بیشتر م‪SS‬ردم‬
‫در فهم مصداق عنوان بهشت اشتباه می‌کنن‪SS‬د‪ .‬جنت اس‪SS‬می است ب‪SS‬رای مک‪SS‬ان نعمته‪SS‬ای‪S‬‬
‫مطلق و کامل که از بزرگ‪SS‬ترین موهبته‪SS‬ای آن‪ ،‬بهره‌من‪SS‬دی از نگ‪SS‬رش به وجه ک‪SS‬ریم‬
‫خداوند‪ S‬و ش‪SSS‬نیدن س‪SSS‬خن او و نعمت ق‪SSS‬رب و رض‪SSS‬وان وی می‌باشد و هیچگ‪SSS‬اه لذایذ‬
‫خوردنی‪ ،‬آشامیدنی‪ ،‬پوشیدنی و نقش و نگاره‪SS‬ای‪ S‬آن‪ ،‬با این ل‪SS‬ذت ب‪SS‬زرگ قابل مقایسه‬
‫نمی‌باش‪SS‬د‪ .‬کم‪SS‬ترین پایه و س‪SS‬طح رض‪SS‬وان الهی‪ ،‬از تم‪SS‬ام بهشت و آنچه در آن وج‪SS‬ود‬
‫دارد‪ ،‬باالتر اس‪S‬ت‪ .‬چنانکه خداوند می‌فرمای‪S‬د‪ 2﴾   ﴿ S:‬و آن‬

‫‪ -‬مدارج السالکین‪ ،‬ابن قیم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.79-75‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬و رضا و خشنودی خداوند‪ S،‬باالتر و بزرگتر است‪ .‬توبه‪.72:‬‬ ‫‪2‬‬

‫را در س‪SS‬یاق اثب‪SS‬ات‪ ،‬به ص‪SS‬ورت‪ S‬نک‪SS‬ره بی‪SS‬ان داش‪SS‬ته است و مع‪SS‬نیش این است ک‪SS‬ه‪ ،‬هر‬
‫نمونه‌ای از رضای خدا از بنده‌اش‪ ،‬از تمامی بهشت بزرگتر می‌باشد‪S.‬‬
‫قليلک ال يقال له قليل‬ ‫قليل منک يکفينی ولکن‬
‫اندکی از تو مرا بس است‪ ،‬اما اندک تو را اندک نتوان گفت‪.‬‬
‫در حدیث صحیح [حدیث رؤیت] آمده است‪« :‬به خدا سوگند‪ ،‬چیزی از س‪S‬وی خ‪SS‬دا‪،‬‬
‫دوست‌داش‪SS‬تنی‌تر‪ S‬از نظ‪SS‬ارة وجه او به آن‪SS‬ان داده نش‪SS‬ده است»‪ .1‬و در ح‪SS‬دیث دیگ‪SS‬ری‬
‫می‌گوید‪« S:‬چون خداوند‪ S‬سبحان بر آن‪SS‬ان تجلی نم‪SS‬وده چه‪SS‬ره اش را آش‪SS‬کارا ببینن‪SS‬د‪ ،‬هر‬
‫نعمتی را که تا آن وقت داشته‌اند‪ ،‬فراموش کرده از آن گذشته و توجهی نمی‌کنند‪.»S‬‬
‫ابن قیم می‌گوی‪SS‬د‪ :‬ب‪SS‬دون شک همین گونه است و آن (ش‪SS‬هود وجه خ‪SS‬دا) از هر چه‬
‫تص‪SS‬ور‪ S‬ش‪SS‬ود یا در خی‪SS‬ال بگنج‪SS‬د‪ ،‬ب‪SS‬االتر اس‪SS‬ت‪ .‬بخص‪SS‬وص رس‪SS‬تگاری‪ S‬اهل محبت به‬
‫همراهی محبت در آنجا‪ ،‬زیرا که آدمی با چیزی است که دوست می‌دارد و کدام نعمت‬
‫و ل‪SSS‬ذت و چشم روش‪SSS‬نی و رس‪SSS‬تگاری‪ S‬می‌تواند با نعمت و ل‪SSS‬ذت و چشم روش‪SSS‬نی این‬
‫همراهی‪ ،‬برابری کند؟‬
‫به خ‪SS‬دا این هم‪SS‬ان رؤی‪SS‬تی است که محبت پیش‪SS‬گان به س‪SS‬ویش ش‪SS‬تافته و ص‪SS‬احبان‬
‫ش‪SS‬ناخت و بص‪SS‬یرت آهنگ آن می‌کنند و منبع حی‪SS‬اتی است که بهشت و زن‪SS‬دگی بهش‪SS‬تی‬
‫نام گرفته باعث خوشایندی‪ S‬و قوام‪ S‬آن گردیده است‪.‬‬
‫بن‪SS‬ابراین‪ ،‬چط‪SS‬ور گفته می‌ش‪SS‬ود‪ S:‬خداوند را نباید به خ‪SS‬اطر طلب بهشت یا ت‪SS‬رس از‬
‫آتش پرستید؟‪S‬‬
‫آتشی هم که خداوند‪ S‬ما را از آن برح‪SS‬ذر‪ S‬داش‪SS‬ته اس‪SS‬ت‪ ،‬همین وضع را دارد‪ ،‬یع‪SS‬نی‬
‫ع‪SS‬ذاب دوری و پوش‪SS‬یدگی‪ S‬از خ‪SS‬دا و اه‪SS‬انت و خشم و غضب او ب‪SS‬رای اهل جهنم‪ ،‬از‬
‫شرارة آتش دردن‪SS‬اکتر‪ S‬اس‪SS‬ت‪ .‬به همین س‪SS‬بب‪ ،‬آرزو و خواس‪SS‬تة پی‪SS‬امبران و رس‪SS‬والن و‬
‫صدیقان و شهیدان و صالحان‪ ،‬دست یافتن به بهشت و چیز مورد‪ S‬خوف و هراسش‪SS‬ان‪،‬‬
‫جهنم است»‪.2‬‬

‫آیا عبادت فقط یک وسیلة تربیتی است؟‬

‫در این جا به دع‪SSS‬وت پلید و زش‪SSS‬تی برمی‌خ‪SSS‬وریم‪ S‬که از س‪SSS‬وی بعضی ملح‪SSS‬دان روی‬
‫برتافته از بندگی خدا ت‪SS‬رویج می‌ش‪SS‬ود‪ S.‬آنها با اس‪SS‬تفاده از این اصل دی‪SS‬نی ک‪SS‬ه‪« :‬عب‪SS‬ادت‬
‫سطحی‪ S‬و ظاهری‪ S‬که به قلب راه نبرده و نفس را اصالح ننموده از گناه و زش‪SS‬تی‪ S‬ب‪SS‬از‬
‫ندارد‪ ،‬فای‪SS‬ده‌ای ن‪SS‬دارد»‪ .‬می‌گوین‪SS‬د‪ :‬مقص‪SS‬ود ادی‪SS‬ان و عقاید و عب‪SS‬ادات آنه‪SS‬ا‪ ،‬فقط هم‪SS‬ان‬

‫ش ْيًئا َأ َح َّ‬
‫ب ِإلَ ْي ِه ْم ِمنَ النَّظَ ِر ِإلَ ْي ِه‪ .‬وفی حدیث آخر‪ :‬أنه س;;بحانه إذا تجلی لهم‬ ‫‪َ « -‬ف َوهَّللا ِ َما َأ ْع َ‬
‫طا ُه ْم َ‬ ‫‪1‬‬

‫ورأو وجهه عیانا ً نسوا ما هم فیه من النعیم وزهلوا عنه ولم یلتفتوا إلیه»‬
‫‪ -‬مدارج السالکین‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪. 81-80‬‬ ‫‪2‬‬
‫اص‪SS‬الح روان و ت‪SS‬ربیت درون آدمی و درس‪SS‬تی‪ S‬اخالق اس‪SS‬ت‪ ...‬وق‪SS‬تی‪ S‬که ما بت‪SS‬وانیم با‬
‫وس‪SS‬یلة دیگ‪SS‬ری همچ‪SS‬ون ته‪SS‬ذیب مج‪SS‬رد نفس‪S‬انی و ت‪S‬ربیت اخالقی و اجتم‪S‬اعی به نتیجة‬
‫مزبور‪ S‬برسیم دیگر نیازی‪ S‬به عبادات و شعائر و نمازها و آداب دینی نخ‪SS‬واهیم‪ S‬داش‪SS‬ت‪.‬‬
‫زی‪SSS‬را که همة اینها وس‪SSS‬یله هس‪SSS‬تند‪ ،‬نه ه‪SSS‬دف‪ ،‬و ما که به ه‪SSS‬دف م‪SSS‬ورد‪ S‬نظر خداوند‬
‫رسیده‌ایم چه نیاز و التزامی به عبادت داریم؟‬
‫این اندیشة بی‌پایه و فریبکارانه‌ای‪ S‬است که بعضی از فلسفه‌بافان قدیمی‪ S‬و گمراه‪SS‬ان‬
‫نورسیده بدان روی آورده‌اند‪ .‬دعوت باطلی برای هدفی باطل‪.‬‬

‫اصالح و تربیت نتیجة عبادت است نه انگیزه آن‬

‫باطل بودن دعوت مزبور‪ S‬برای این است که عبادت به خودی خود‪ ،‬مطلوب و مقصود‬
‫نفس آدمی است و به طوری‪ S‬که قرآن نشان می‌دهد‪ ،‬منظور خدا از آفری‪SS‬دن انس و جن‬
‫و غایت خلقت آسمانها و زمین هم عبادت بوده است‪.‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪(﴾        ‬الطالق‪/‬‬
‫‪.)12‬‬
‫«خداوند كسى است كه هفت آس‪SSS‬مان را آفريده و از زمين [ن‪SSS‬يز] مانند آنها را‬
‫[آفريده است]‪ .‬فرمان [خداوند] بين آنها (آس‪SS‬مانها و زمين) ف‪SS‬رود مىآيد تا بدانيد‬
‫كه خداوند بر هر كارى تواناس‪SS‬ت‪ .‬و آنكه خداوند در دانش بر همه چ‪SS‬يز احاطه‬
‫دارد»‪.‬‬
‫﴿‪(﴾     ‬الذاریات‪.)56 /‬‬
‫«جن و انس را جز برای عبادت نیافریدم»‪.‬‬
‫نخس‪SS‬تین ه‪SS‬دف عب‪SS‬ادت ن‪SS‬یز [بگ‪SS‬ونه‌ای که ی‪SS‬ادآور‪ S‬ش‪SS‬دیم] ادای حق خداوند‪ S‬اس‪SS‬ت‪.‬‬
‫منظور‪ S‬از عبادت این است که انس‪SS‬ان‪ ،‬خویش‪SS‬تن را نیازمند‪ S‬و در هر جنبش و کوششی‪S‬‬
‫وابسته به پروردگ‪SS‬ار‪ S‬خ‪SS‬ود بداند و آگ‪SS‬اه باشد که اعتم‪SS‬ادی جز بر او و امک‪SS‬ان پای‪SS‬داری‪S‬‬
‫خ‪SS‬ود بخ‪SS‬ودی‪ S‬ن‪SS‬دارد و پروردگ‪SS‬ار‪ S‬بلندمرتبه و ب‪SS‬زرگ خ‪SS‬ویش را که از همة جهانی‪SS‬ان‬
‫بی‌نیاز‪ S‬است‪ ،‬بشناسد‪.‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪﴾       ‬‬
‫(فاطر‪.)17-15 /‬‬
‫«ای م‪SS‬ردم‪ ،‬ش‪SS‬ما به خداوند نیازمند هس‪SS‬تید و خ‪SS‬دا بی‌نی‪SS‬از و س‪SS‬توده اس‪SS‬ت‪ ،‬اگر‬
‫بخواهد شما را می‌برد و آفرینشی ت‪SS‬ازه ایج‪SS‬اد می‌کند و این‪ ،‬ب‪SS‬رای خ‪SS‬دا س‪SS‬خت‬
‫نیست»‪.‬‬
 ‫انگیزة همة عبادات اعم از نماز‪ ،‬روزه‪ ،‬زکات‪ ،‬حج‪ ،‬تالوت‪ ،‬ذک‪SS‬ر‪ ،‬دع‪SS‬ا‪ ،‬اس‪SS‬تغفار‬
‫و پ‪SS‬یروی‪ S‬از ش‪SS‬ریعت و پایبن‪SS‬دی به احک‪SS‬ام حالل و ح‪SS‬رام‪ ،‬اظه‪SS‬ار بن‪SS‬دگی در برابر‬
‫پروردگار‪ S‬جهان و پذیرش فرمان اوست‪ ،‬و نتایج ضروری‪ S‬و قطعی‪ S‬عب‪SS‬ادت واقعی هم‬
‫پاکنه‪SSS‬ادی و‬
‫که نمی‌توانند‪ S‬علت غ‪SSS‬ائی آن به ش‪SSS‬مار آیند عبارتند از‪ :‬اص‪SSS‬الح نفس‪‌ ،‬‬
‫نیکخوئی‪ S.‬به همین جهت فرموده است‪:‬‬
‫(بقره‪.)21 /‬‬ ‫﴿ ‪﴾ ...  ‬‬
‫«پروردگارتان را عبادت کنید‪ ...‬تا شاید به تقوا برسید‪.»S‬‬
‫و نیز می‌گوید‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(بقره‪.)183 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«روزه‪ ،‬هم چنانکه بر پیشینیان شما مقرر شده بود‪ ،‬بر شما هم مق‪SS‬رر شد‬
‫تا به تقوا برسید»‪.‬‬
‫تعبیر با (لع‪SS‬ل) در ﴿‪ ﴾ ‬در اینجا مع‪SS‬نی امی‪SS‬دواری‪ S‬را می‌رس‪SS‬اند‪S‬‬
‫[مثل «کی» بدون الم تعلیل] و بی‪SS‬انگر آن است که عب‪SS‬ادت یا روزه‪ ،‬آنها را امی‪SS‬دوار‪ S‬و‬
‫آمادة تقوا می‌گرداند‪ S.‬اگر هم تعلیل‪ ،‬به طور‪ S‬ص‪SS‬ریح ذکر نش‪SS‬ده باش‪SS‬د‪ ،‬مفه‪SS‬ومش ت‪SS‬رک‬
‫عبادت در صورت منجر نشدن به تقوا نمی‌باشد‪ ،‬بلکه فقط لزوم تجدی‪SS‬دنظر‪ S‬و تص‪SS‬حیح‬
‫آن را می‌رساند تا ثمرة آن‪ ،‬یعنی تقوی و خشیت خدا به دست آید‪.‬‬
‫اگر به کش‪SS‬اورزی‪ S‬گف‪SS‬تیم‪ :‬کشت کن تا محص‪SS‬ول‪ S‬ب‪SS‬رداری و او کاشت و به خ‪SS‬اطر‬
‫کوتاهی‪ S‬از رعایت بعضی شرایط‪ S‬و لوازم‪ ،‬محصول‪ S‬مورد انتظ‪SS‬ار خ‪SS‬ویش را به دست‬
‫نیاورد‪ S،‬دلیل این نمی‌شود که به او بگوییم‪ ،‬زراعت و درختکاری‪ S‬را کن‪SS‬ار بگ‪SS‬ذار‪ .‬در‬
‫حالی که کار او همان است و وظیفة دیگری ندارد‪ .‬آنچه باید به او گفته ش‪SS‬ود این است‬
‫که‪ :‬بیشتر سعی کن و کار خود را درست انجام بده تا محصول بهتری‪ S‬به دست آوری‪.‬‬
‫پیامبر‪ S‬اکرمص موقعی که برایش از گروهی‪ S‬سخن گفتند که با وجود نماز خواندن‪،‬‬
‫به کارهای ناشایستی اقدام می‌کنند‪ ،‬گفت‪ :‬عاقبت‪ ،‬نمازشان آنها را باز خواهد داش‪SS‬ت!!‬
‫«أن ص; ;;التهم س; ;;تنهاهم»‪( .‬ما به این لفظ حدیثی را نیافتیم‪ ،‬اما معنای این سخن در قرآن‬
‫کریم وارد شده است‪ .‬مصحح)‬
‫اگر فردی مثالً نمازهای‪ S‬پنجگانه و روزة رمضان را صرفاً‪ S‬به منظ‪SS‬ور تزکیة نفس‬
‫و تربیت اخالق خویش‪ ،‬بدون در نظر داشتن حق خ‪SS‬دا بر گ‪SS‬ردن خ‪SS‬ود و انج‪SS‬ام وظیفة‬
‫بندگی در برابر او انجام دهد‪ ،‬نماز و روزة نامبرده جز یک ع‪SS‬ادت که در م‪SS‬یزان حق‬
‫به چیزی گرفته نمی‌شود‪ S.‬و بهره‌ای از قبول خداوند‪ S‬نمی‌برد‪ ،‬چیز دیگری نیست‪.‬‬

‫هدف اصلی و مقاصد فرعی عبادت‬

‫دلیل سخنان باال همانطور‪ S‬که امام ش‪SS‬اطبی‪ S‬گفته اس‪SS‬ت‪ ،‬این است که عب‪SS‬ادت یک ه‪SS‬دف‬
‫اصلی و چند مقصد فرعی وابسته به آن دارد‪ .‬هدف اصلی در عبادت‪ ،‬توجه به معب‪SS‬ود‪S‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪108‬‬
‫اسالم‬

‫یگانه و انحص‪SSS‬ار‪ S‬توجه ب‪SSS‬دو در همه ح‪SSS‬ال است و به دنب‪SSS‬ال این ه‪SSS‬دف‪ ،‬رس‪SSS‬یدن به‬
‫منزلتهای‪ S‬واالی آخ‪SS‬رت و تحقق بخش‪SS‬یدن به محبت خ‪SS‬دا و این قبیل چیزها ق‪SS‬رار دارد‪.‬‬
‫از جمله مقاصد وابستة عبادت‪ ،‬پیراستگی نفس و به دست آوردن فضیلت می‌باشد‪.‬‬
‫شاطبی‪ S‬می‌گوید‪ :‬برای نمونه‪ ،‬نماز را در نظر بگیرید‪ ،‬اساس تش‪SS‬ریع آن‪ ،‬خض‪SS‬وع‪S‬‬
‫ب‪SSS‬رای خداوند‪ S‬از طریق‪ S‬اخالص توجه به س‪SSS‬وی او و ایس‪SSS‬تادن با ح‪SSS‬الت ک‪SSS‬وچکی و‬
‫میفرماید‪:‬‬
‫خواری‪ S‬در برابرش و یادآوری‪ S‬ذکر او به خویشتن می‌باشد‪ .‬خداوند‪ S‬متعال ‌‬
‫(طه‪.)14 /‬‬ ‫﴿‪﴾  ‬‬
‫«نماز را برای ذکر و یاد من بپای دار»‪.‬‬
‫و نیز می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪﴾ ‬‬
‫(عنکبوت ‪.)45 /‬‬
‫«نماز‪ ،‬از فحشاء و بدی باز می‌دارد و ذکر خدا بزرگتر از آن است»‪.‬‬
‫یع‪S‬نی در بر گ‪S‬رفتن ذکر خ‪S‬دا ب‪S‬رای نم‪S‬از‪ ،‬ازجلوگ‪S‬یری فحشا و منک‪S‬ر‪ ،‬بزرگ‪S‬تر و‬
‫باالتر می‌باشد‪ ،‬برای اینکه مقص‪SS‬ود اص‪SS‬لی‪ ،‬هم‪SS‬ان ذکرخداوند‪ S‬است و در ح‪SS‬دیث آم‪SS‬ده‬
‫است‪ِ« :‬إ َّن الْمصلِّى ينَ ِ‬
‫اجى َربَّهُ»‪.1‬‬ ‫ُ َ َُ‬
‫هدفهای‪ S‬فرعی‪ ،‬مانند نهی از فحش‪SS‬اء و منکر و آس‪SS‬ودگی‪ S‬از فش‪SS‬ارهای زن‪SS‬دگی‪ ،‬در‬
‫ت ُق; ; َّ;رةُ َع ْينِي فِي‬
‫مرحلة بع‪SS‬دی ق‪SS‬رار دارن‪SS‬د‪ .‬هم چنانکه در ح‪SS‬دیث آم‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ُ « :‬ج ِعلَ ْ‬
‫ص; ; ; ِ‬
‫الة»‪ .2‬و ب‪SS‬رآوردن خواس‪SS‬ته‌ها‪ ،‬مانند نم‪SS‬از خ‪SS‬یر طل‪SS‬بی و نم‪SS‬از ح‪SS‬اجت و ‪ ...‬و‬ ‫ال َّ‬
‫درخواست‪ S‬رسیدن به بهشت و رهیدن از آتش که فایدة مخصوص عمومی است و ن‪SS‬یز‬
‫قرار‪ S‬گرفتن در پناه خدا‪ ،‬روایت شده است که‪« :‬هرکس نم‪SS‬از ص‪SS‬بح بگ‪SS‬زارد‪ ،‬پیوس‪SS‬ته‬
‫در امان خدا خواهد بود»‪ .3‬و نیل به عالیترین مقامها‪ ،‬چنانکه خداوند در س‪SS‬ورة اس‪SS‬راء‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫(اسراء‪.)79 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬

‫‪ -‬روایت از احمد‪« :‬نمازگزار با پروردگار خود راز و نیاز می‌کند»‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬احمد و نسائی و حاکم و بیهقی این را نقل کرده‌اند ولی در صحیح نیس‪SS‬ت‪ .‬یع‪SS‬نی‪ :‬چش‪SS‬م روش‪SS‬نی‬ ‫‪2‬‬

‫من در نماز قرار داده شده است‪.‬‬

‫الص ْب َح فَ ُه َو فِى ِذ َّم ِة هَّللا ِ» روایت از مسلم‪.‬‬
‫صلَّى ُّ‬
‫‪َ « -‬منْ َ‬ ‫‪3‬‬
 ‫‪109‬‬ ‫هدف عبادت از نظر اسالم‬

‫«و پاسى از شب را با آن بيدار ب‪S‬اش كه ب‪S‬راى تو اف‪S‬زون [بر ديگ‪S‬ران] اس‪S‬ت‪.‬‬

‫نزديك است كه پروردگارت تو را به مقامى پسنديده بگمارد»‪.‬‬
‫و بدین ترتیب برای قیام شبانه‪ ،‬مقام پسندیده و ستوده‌ای را نوید می‌دهد‪.‬‬
‫سایر عبادات نیز به همین ترتیب دارای نتایج اخروی‪ S‬و عمومی و فواید دنی‪SS‬وی که‬
‫همگی تابع فایدة اصلی‪ ،‬یعنی تسلیم و خضوع در برابر خدا هستند‪ ،‬می‌باشند‪.‬‬
‫برای شخص م‪SS‬ؤمن اش‪SS‬کالی ن‪SS‬دارد که از طریق‪ S‬عب‪SS‬ادت خ‪SS‬ود‪ ،‬خواه‪SS‬ان بهره‌ه‪SS‬ای‬
‫اخروی‪ S‬همچون رسیدن به بهشت و نجات از دوزخ باش‪SS‬د‪ .‬زی‪SS‬را که در این خواس‪SS‬ته‌ها‬
‫در ضمن‪ ،‬معنی امید به پاداش خدا و ترس از عذاب او گنجانی‪SS‬ده ش‪SS‬ده‌اند که ن‪SS‬وعی از‬
‫عب‪SS‬ودیت پروردگ‪SS‬ار جه‪SS‬ان می‌باش‪SS‬ند‪ S‬و خ‪SS‬وف و رج‪SS‬اء (بیم و امی‪SS‬د) به این مع‪SS‬نی [به‬
‫ط‪SS‬وری‪ S‬که بی‪SS‬ان ک‪SS‬ردیم] تض‪SS‬ادی‪ S‬با اخالص بن‪SS‬دگی ندارن‪SS‬د‪ ،‬ولی نباید فوائد‪ S‬م‪SS‬ادی یا‬
‫معنوی‪ ،‬تنها انگیزه‌های عبادت محسوب گردند‪.‬‬
‫اندیشمندان ثابت قدم و ژرف‌نگر‪ ،‬آنچه را که در حوزة تص‪SS‬وف‪ S‬و می‪SS‬ان بعضی از‬
‫پیروان و مریدانش مبنی برانجام عبادت به منظور پاکی نفس و زدودن وابس‪SS‬تگی‌ها و‬
‫سرگرمیهای‪ S‬دیگر از آن‪ ،‬برای احراز لیاقت آگاهی از ع‪SS‬الم ارواح و ش‪SS‬هود مالئکه و‬
‫کارهای‪ S‬خارق‌العاده و کسب کرامات و دست یافتن به «علم لدنی» موهبت خدا و امثال‬
‫این حرفها‪ ،‬شایع و مطرح گردیده است‪ ،‬محکوم‪ S‬و مردود‪ S‬شمرده‌اند‪.‬‬
‫آنها گفته‌اند ک‪SS‬ه‪ :‬ط‪SS‬رز‪ S‬فکر مزب‪SS‬ور‪ ،‬به مع‪SS‬نی خ‪SS‬روج از راه عب‪SS‬ادت و تظ‪SS‬اهر به‬
‫دانستن علم غیب بوده عبادت را وسیله‌ای برای نیل بدان قرار می‌دهد و چ‪SS‬نین چ‪SS‬یزی‬
‫به روی بر تافتن از عبادت‪ ،‬نزدیکتر‪ S‬می‌باشد‪ .‬زیرا که دارن‪SS‬دة چ‪SS‬نین قص‪SS‬دی [از یک‬
‫نظر] مشمول این قول خداوند است که می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(حج‪.)11 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«و از مردم كسى هست كه با دودلى خداوند را مىپرستد‪ .‬پس اگر خ‪SS‬يرى به او‬
‫برسد از آن آرام گ‪SSS‬يرد و اگر باليى به او برس‪SSS‬د‪ ،‬روى مىگردان‪SSS‬د‪ .‬در دنيا و‬
‫آخرت زيانكار شده است‪ .‬اين همان زيان آشكار است»‪.‬‬
‫همینطور است‪ .‬اگر به مقصود خویش رسید‪ ،‬خوشحال گردیده و همچنان از طریق‬
‫عبادت آهنگ آن می‌کن‪SS‬د‪ .‬در نتیجه مقص‪SS‬ود م‪SS‬ورد نظ‪SS‬ر‪ ،‬در نه‪SS‬ادش نیرومند گردی‪SS‬ده‪،‬‬
‫عب‪SS‬ادت به ض‪SS‬عف می‌گرای‪SS‬د‪ ،‬اما اگر به مطل‪SS‬وب دلخ‪SS‬واه نرس‪SS‬ید‪ ،‬عب‪SS‬ادت را کن‪SS‬ار‬
‫می‌گذارد‪ S‬و چه بسا که نتایج موهبت خدا به بندگان مخلص خود را هم دروغ‪ S‬بشمارد‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪110‬‬
‫اسالم‬

‫می‌گوین‪SS‬د‪ :‬یک نفر این ح‪SS‬دیث را ش‪SS‬نید ک‪SS‬ه‪« :‬هر کس چهل ص‪SS‬باح ب‪SS‬رای خداوند‪S‬‬
‫اخالص ورزد‪ S،‬سرچش‪SSSSS‬مه‌های‪ S‬حکمت‪ ،‬از قلبش بر زب‪SSSSS‬انش نمای‪SSSSS‬ان و ج‪SSSSS‬اری‬
‫می‌گردند»‪ .1‬او ن‪SSS‬یز چ‪SSS‬نین ک‪SSS‬رد تا به حکمت دست یابد ولی دریچة حکمت به رویش‬
‫گش‪SS‬وده نش‪SS‬د! داس‪SS‬تان به گ‪SS‬وش ع‪SS‬المی رس‪SS‬ید و او گفت‪ :‬این‪ ،‬ب‪SS‬رای حکمت اخالص‬
‫ورزیده است‪ ،‬نه برای خدا!‬
‫خالصه این که هر دع‪SS‬وتی که مقصد اص‪SS‬لی عب‪SS‬ادت را فرام‪SS‬وش‪ S‬ک‪SS‬رده ب‪SS‬روی‪ S‬آن‬
‫خ‪SS‬اک بیفش‪SS‬اند و مقاصد ف‪SS‬رعی و تبعی را اس‪SS‬تحکام بخش‪SS‬یده همة رتوها را ب‪SS‬روی‪ S‬آن‬
‫بتاباند‪ ،‬باطل و بی‌پایه است‪ ،‬زیرا با نخستین هدف عبادت و حتی با نخستین هدف دین‬
‫و بلکه با مقصود اصلی آفرینش‪ S‬انسان و آسمانها و زمین‪ ،‬منافات دارد‪.‬‬

‫استکبار از عبادت خدا‬

‫مبلغین اندیشة مزب‪SS‬ور‪ S،‬ن‪SS‬وعی الح‪SS‬اد و کفر و اس‪SS‬تکبار‪ S‬نس‪SS‬بت به خ‪SS‬دا و س‪SS‬رپیچی از‬
‫میدارن‪SS‬د‪ .‬و این خص‪SS‬لتها را زیر پ‪SS‬ردة دلبس‪SS‬تگی‪ S‬به اخالق‬
‫بندگی او را در خود پنهان ‌‬
‫مجرد و عالقه به فض‪SS‬یلت ذاتی می‌پوش‪SS‬انند‪ ،‬همچنانکه سم کش‪SS‬نده در داخل ش‪SS‬یرینی‪ S‬و‬
‫چربی پوشانده می‌شود! این گروه سزاوار این وعدة خدای تعالی هستند که می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪﴾‬‬
‫(غافر‪.)60 /‬‬
‫«کس‪SS‬انی که از بن‪SS‬دگی من اس‪SS‬تکبار می‌ورزن‪SS‬د‪ ،‬به خ‪SS‬واری داخل جهنم خواهند‬
‫شد»‪.‬‬
‫و در جای دیگر می فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪         ‬‬
‫(نساء‪.)173 -172 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«و هر كس كه از بن‪SS‬دگىاش ابا داش‪SS‬ته باشد و ك‪SS‬بر ورزد‪ ،‬آن‪SS‬ان را‪ ،‬همگى‪ ،‬به‬
‫سوى خود بر خواهد انگيخت‪ .‬ا ّما آن‪SS‬ان كه ايم‪SS‬ان آوردهاند و كاره‪SS‬اى شايس‪SS‬ته‬
‫انجام دادهاند پاداشهايشان را به تمام و كم‪SS‬ال به آن‪SS‬ان مىدهد و به آن‪SS‬ان از فضل‬

‫‪ -‬من أصبح هلل أربعین صباحا ظه‪SS‬رت ین‪SS‬ابیع الحکم‪SS‬ة من قلب‪SS‬ه علی لس‪SS‬انه این را رزین در کت‪SS‬اب‬ ‫‪1‬‬

‫خود‪ ،‬از قول ابن عباس روایت کرده است‪.‬‬

 ‫‪111‬‬ ‫هدف عبادت از نظر اسالم‬

‫خويش افزون خواهد داد‪ .‬و ا ّما آنان كه [از بندگى] ابا داشتند و ك‪SS‬بر ورزيدن‪SS‬د‪،‬‬
‫آن‪SS‬ان را به ع‪SS‬ذابى دردن‪SS‬اك ع‪SS‬ذاب مىكند و ب‪SS‬راى خ‪SS‬ويش در برابر خ‪SS‬دا يار و‬
‫مددكارى نيابند»‪.‬‬
‫این متکبران‪ ،‬شایستة آنند که از نور هدایت و روش‪SS‬نایی راه رش‪SS‬د‪ ،‬مح‪SS‬روم باش‪SS‬ند‪،‬‬
‫زیرا که تکبر‪ ،‬آنها را کور و الل می‌سازد و چه خوب گفته است خداوند‪S:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫(اعراف‪.)146 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«كسانى را كه در زمين به ناحق كبر مىورزند از [انديشه ك‪SS‬ردن در] آيات من‬
‫ب‪SS‬از خ‪SSS‬واهم داشت و اگر هر نش‪SS‬انهاى ببينند به آن ايم‪SS‬ان نمىآورند و اگر راه‬
‫راستى را ببينند‪ ،‬آن را روش [خويش] بر نگيرند و اگر راه گمراهى را ببينند‪،‬‬
‫آن را روش [خ‪SSS‬ود] بر مىگيرن‪SSS‬د‪ .‬اين از آن است كه آن‪SSS‬ان آيات ما را دروغ‬
‫انگاشتند و از آن غافل ماندند»‪.‬‬
‫خداوند‪ ،‬احتیاجی به عبادت هیچ یک از مخلوق‪SS‬ات‪ S‬خ‪SS‬ود ن‪SS‬دارد‪ .‬او از همة جهانی‪SS‬ان‬
‫بی‌نیاز‪ S‬می‌باشد‪ .‬از این گذشته‪ ،‬پرستندگان خدا کم نیستند‪ S.‬زیرا که همة هستی با زبانی‪S‬‬
‫که برای ما غیرقابل فهم است‪ ،‬او را عبادت می‌کنند‪S.‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(اسراء‪.)44 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«آسمانهای هفتگانه و زمین و هر کسی که در آنهاست‪ ،‬او را تس‪SS‬بیح می‌کنند و‬
‫هیچ چ‪SSS‬یز نیست که با س‪SSS‬تایش او تس‪SSS‬بیح نکن‪SSS‬د‪ ،‬ولی ش‪SSS‬ما تس‪SSS‬بیح آنها را در‬
‫نمی‌یابید»‪.‬‬
‫از پرستندگان عاقل و اندیشمند نیز همین قدر کافی است که فرش‪SS‬تگان هفت آس‪SS‬مان‬
‫و تمام هستی را یادآوری کنیم که‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪( ﴾    ‬انبیاء‪.)20-19 /‬‬
‫«از عبادتش استکبار نمی‌کنند و خس‪SS‬ته نمی‌ش‪SS‬وند‪ .‬شب و روز تس‪S‬بیح می‌گویند‬
‫و سستی پیدا نمی‌کنند»‪.‬‬
‫اینه‪SS‬ایی که خ‪SS‬ود را بزرگ‪SS‬تر از این می‌پندارند‪ S‬که خ‪SS‬دا را عب‪SS‬ادت کنند (عب‪SS‬ادت را‬
‫کسر شأن خود می‌دانند) چه جایگاهی دارند؟! و چقدر واجب اهمیت می‌باشند؟!‬
 ‫عبادت در‬ 112
‫اسالم‬

      ﴿

.)38 /‫(فصلت‬ ﴾     
‫رای او‬SS‫تند شب و روز ب‬SS‫ارت هس‬SS‫ آنهایی که نزد پروردگ‬،‫«اگر استکبار کردند‬
.»‫تسبیح می‌کنند و خسته نمی‌شوند‬
 ‫ویژگی‌های عبادی و اخالقی مؤمنان‬
‫ما منکر ارزش و منزلت اخالق و نهادی آدمی از نظر اسالم نیستیم‪ S‬و انک‪SS‬ار نمی‌ک‪S‬نیم‪S‬‬
‫که پایه‌ه‪SS‬ای اص‪SS‬یل شخص‪SS‬یت اس‪SS‬المی‪ ،‬اخالق است و این که ب‪SS‬ارزترین ص‪SS‬فتی که‬
‫خداوند‪ S‬پیامبر خود را بدان ستوده است ن‪SS‬یز‪ ،‬اخالق نیک می‌باش‪SS‬د‪ ﴿ .‬‬
‫‪( ﴾  ‬قلم‪ .)4 :‬و پیامبر‪S‬ص ن‪SS‬یز در بعضی اح‪SS‬ادیث فرم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪« :‬من‬
‫برانگیخته شدم تا مکارم اخالق را به کمال رسانم»‪.1‬‬
‫هیچ یک از اینها را منکر نیستیم و تنها چ‪SS‬یزی که منکر آن می‌باش‪SS‬یم‪ S،‬این است که‬
‫گفته ش‪SS‬ود‪ :‬عب‪SS‬ادت خ‪SS‬دا جز یک وس‪SS‬یله و اب‪SS‬زاری ب‪SS‬رای ت‪SS‬ربیت باص‪SS‬طالح ض‪SS‬میر‪،‬‬
‫نیست‪ ،‬آنهم نه تنها وسیله و حتی نه به‪SS‬ترین وس‪SS‬یله!!! ما با این مخ‪SS‬الفیم که به عب‪SS‬ادت‬
‫خ‪SS‬دا در ارزی‪SS‬ابی‪ S‬و بررسی‪ S‬امتی‪SS‬ازات انس‪SS‬ان ارج و اعتب‪SS‬اری داده نش‪SS‬ود‪ S‬و این هم‪SS‬ان‬
‫چیزی است که پیامبرص در سخن زیر‪ ،‬بدان آگاهی و هشدار داده است‪:‬‬
‫«ب‪SS‬رای م‪SS‬ردم‪ ،‬زم‪SS‬انی پیش می‌آید که به آدمی گفته می‌ش‪SS‬ود‪ :‬چه ظریف اس‪SS‬ت! چه‬
‫فهمیده است! چه زرنگ است! اما در قلبش ذره‌ای ایمان پیدا نمی‌شود»‪.2‬‬
‫وق‪SS‬تی که ق‪SS‬رآن را می‌خ‪SS‬وانیم‪ ،‬می‌بی‪SS‬نیم که هنگ‪SS‬ام ترس‪SS‬یم یک ص‪SS‬ورت مفصل از‬
‫شخصیت مؤمن عبادت را اولین عالمت واضح آن ق‪SS‬رار می‌ده‪SS‬د‪ .‬در س‪SS‬ورة مؤمن‪SS‬ون‬
‫راجع به این موضوع چنین می‌گوید‪S:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪﴾      ‬‬
‫(المؤمنون‪.)9-1 /‬‬
‫«مؤمن‪SS‬ان رس‪SS‬تگار ش‪SS‬دند‪ ،‬آن کس‪SS‬انی که در نم‪SS‬از خ‪SS‬ود‪ ،‬ف‪SS‬روتن هس‪SS‬تند و از‬
‫بیهودگی اعراض می‌کنند‪ .‬و زکات را عملی می‌سازند‪ .‬و شهوت خود را مهار‬
‫می‌کنن‪SS‬د‪ .‬مگر نس‪SS‬بت به همس‪SS‬ران و مملوک‪SS‬ان خ‪SS‬ویش که در این ص‪SS‬ورت قابل‬
‫نکوهش نیس‪SS‬تند‪ .‬و هر کس راهی جز این در پیش گ‪SS‬یرد و قصد کن‪SS‬د‪ ،‬متج‪SS‬اوز‬

‫ق‪ .‬روایت و تصحیح از حاکم‪.‬‬ ‫‪ِ -‬إنَّ َما بُ ِع ْثتُ ُألتَ ِّم َم َم َكا ِر َم اَأل ْخالَ ِ‬
‫‪1‬‬

‫أجلَ َدهُ وما في قلبه ِم ْثقَا ُل حبَّ ٍة‬

‫س َز َمانٌ یقال للرجل فیه‪ :‬ما أ ْظ َرفَهُ‪ ،‬ما أ ْعقَلَهُ‪ ،‬ما ْ‬ ‫‪ -‬يَْأتِى َعلَى النَّا ِ‬ ‫‪2‬‬

‫إيمان‪ .‬روایت از بخاری‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫من َخرد ٍل من‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪114‬‬
‫اسالم‬

‫است‪ .‬و نیز آنها که امانتها و پیمانهای خود را مراع‪SS‬ات می‌کنن‪SS‬د‪ .‬و کس‪SS‬انی که‬
‫نسبت به نمازهایشان مراقبت دارند»‪.‬‬
‫ببینید چگونه اولین ویژگی‪ S‬مؤمنان را خشوع در نماز و آفرینش‪ S‬در تداوم‪ S‬آن ق‪SS‬رار‪S‬‬
‫داده است و نیز به زکات دادن که از جمله عبادات می‌باشد‪ ،‬در ضمن فض‪SS‬ائل‪ S‬اخالقی‬
‫دیگر‪ ،‬توصیفشان نموده است‪.‬‬
‫در سورة معارج می‌خوانیم‪S:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪﴾‬‬
‫(المعارج‪.)34-19 /‬‬
‫«به راستى كه انس‪SS‬ان ناش‪SS‬كيبا آفريده ش‪SS‬ده است‪ .‬هر گ‪SS‬اه به او مص‪SS‬يبت رس‪SS‬د‪،‬‬
‫نگران‪ .‬و چون آسايشى به او رسد‪ ،‬بخيل‪ .‬مگر نمازگزاران‪ .‬هم‪SS‬ان كس‪SS‬انى كه‬
‫بر نمازشان پىگيرند‪ .‬و كسانى كه در مالهايشان حقّى معيّن است‪ ،‬ب‪SS‬راى گ‪SS‬دا و‬
‫مح‪SSS‬روم‪ .‬و كس‪SSS‬انى كه روز ج‪SSS‬زا را تص‪SSS‬ديق مىكنند‪ ،‬و آن‪SSS‬ان كه از ع‪SSS‬ذاب‬
‫پروردگارشان ترسانند‪ .‬بى گم‪S‬ان ع‪S‬ذاب پروردگارش‪S‬ان ايم‪S‬نى ناپ‪S‬ذير است‪ ،‬و‬
‫كسانى كه شرمگاههايشان را [پاك] نگ‪SS‬اه مىدارند‪ ،‬مگر از همسرانش‪SS‬ان يا ملك‬
‫يمينهايشان‪ ،‬كه [در اين صورت] آن‪S‬ان نك‪S‬وهش ناپذيرند‪ ،‬آن گ‪S‬اه اگر كسى جز‬
‫اين را بجويد‪ ،‬آنانند كه تجاوزكارند‪ ،‬و كس‪SS‬انى كه آن‪SS‬ان امانتها و عهدش‪SS‬ان را‬
‫رعايت مىكنند‪ ،‬و كس‪SS‬انى كه به ش‪SS‬هادتهاى خ‪SS‬ود پايبندند‪ ،‬و كس‪SS‬انى كه آن‪SS‬ان بر‬
‫نمازهايشان محافظت مىكنند»‪.‬‬
‫در این جا نیز سخن خود را با نماز آغ‪SS‬از و ب‪SS‬دان تم‪SS‬ام ک‪SS‬رده است و تص‪SS‬دیق‪ S‬روز‬
‫دین و هراس از عذاب خدا را در کنار ویژگیهای‪ S‬اخالقی دیگر‪ ،‬به آن افزوده است‪.‬‬
‫قرآن‪ ،‬با در نظر گ‪SS‬رفتن مناب‪SS‬ات و اعتب‪SS‬ارات بخص‪SS‬وص‪ ،‬گ‪SS‬اهی به عب‪SS‬ادت بیش‪SS‬تر‪S‬‬
‫توجه می‌کند و گاهی به اخالق‪ ،‬در سورة ذاریات ضمن معرفی تقواپیش‪SS‬گان‪ ،‬توجه به‬
‫عبادت مالحظه می‌گردد‪.‬‬
 ‫‪115‬‬ ‫ویژگی‌‪S‬های عبادی و اخالقی مؤمنان‬

‫﴿‪        ‬‬

‫‪       ‬‬
‫‪﴾     ‬‬
‫(ذاریات‪.)19-16 /‬‬
‫«بى گمان آنان پيش از اين نيكوكار بودند‪[ .‬چنين بود] كه اندكى از شب‬
‫مىخوابيدند‪ .‬و آنان به هنگام سحر آمرزش مىخواستند‪ .‬و در اموالشان براى‬
‫سائل و بينوا حقّى بود»‪.‬‬
‫در حالی که در س‪SS‬ورة رع‪SS‬د‪ ،‬بهنگ‪SS‬ام توص‪SS‬یف ص‪SS‬احب خ‪SS‬ردان‪ ،‬عن‪SS‬ایت به ط‪SS‬رف‪S‬‬
‫اخالق را مشاهده می‌کنیم‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪    ‬‬
‫(رعد‪.)22-19 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«فقط صاحب‌خردان متذکر می‌شوند‪ ،‬آن‪SS‬ان که به عهد خ‪SS‬دا وفا می‌کنند و پیم‪SS‬ان‬
‫نمی‌ش‪SS‬کنند و پیون‪SS‬دی را که خ‪SS‬دا امر فرم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ ،‬برق‪SS‬رار می‌س‪SS‬ازند و از‬
‫پروردگار خود می‌ترسند و از بدحسابی هراس دارن‪SS‬د‪ ،‬و ب‪S‬رای جلب نظر خ‪S‬دا‬
‫صبر می‌کنند و نماز بپا می‌دارند و از آنچه روزیشان کرده‌ایم به ط‪SS‬ور آش‪SS‬کار‬
‫و پنهان انفاق می‌کنند و بدی را با نیکی رفع می‌کنند‪ ،‬عاقبت زن‪SS‬دگی م‪SS‬ال اینها‬
‫است»‪.‬‬
‫با این که بیشتر ویژگیها‪ S‬در این جا [در رابطه با أولواأللباب] اخالقی هستند‪ ،‬مانند‬
‫وفا به عه‪SS‬د‪ ،‬پیون‪SS‬د‪ ،‬ش‪SS‬کیبائی‪ S‬و انف‪SS‬اق و ‪ ...‬در آن فقط اخالق «م‪SS‬دنی» م‪SS‬ورد‪ S‬نظر‬
‫نمی‌باشد‪ S‬بلکه اخالق «ربانی‪ »S‬یا «دینی» مورد‪ S‬توجه است‪ ،‬اخالقی که متض‪SS‬من مع‪SS‬نی‬
‫عبادت و تقوا می‌باشد‪ ،‬افراد مذکور‪ ،‬به «عهد خدا» وفا می‌کنند‪ S‬و آنچه را «خدا فرمان‬
‫داده است»‪ ،‬پیوند می‌زنند‪ S.‬همچ‪SS‬نین هر اق‪SS‬دام یا اجتنابش‪SS‬ان به خ‪SS‬اطر این است که «از‬
‫پروردگارشان می‌ترسند‪ S‬و از بدحسابی‪ ،‬ه‪SS‬راس دارند» و صبرش‪S‬ان هم ب‪S‬رای «ابتغ‪SS‬اء‬
‫وجه پروردگارش‪SS‬ان» می‌باش‪SS‬د‪ .‬بن‪SS‬ابراین در همة اخالقی‪SS‬ات و رفتارهایش‪SS‬ان به خ‪SS‬دا و‬
‫روز‪ S‬واپسین امیدوارند‪S.‬‬
‫کسی که خواس‪SS‬تار‪ S‬انص‪SS‬اف و اص‪SS‬الح اس‪SS‬ت‪ ،‬باید در نح‪SS‬وة تنظیم‪ S‬عقای‪SS‬د‪ ،‬عب‪SS‬ادات‪،‬‬
‫اخالق‪ ،‬و اعمال نیک روش قرآن را در پیش گیرد که همة آنها را در یک رشتة زیبا‪،‬‬
‫به صورت گردنبند‪ S‬زیبائی در می‌آورد‪ .‬ویژگیهای‪ S‬مؤمن با تقوا این چنین است‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ 116
‫اسالم‬

‫ای‬SS‫ تابلوه‬،‫ر‬SS‫وره‌های دیگ‬SS‫ و در س‬S‫ردیم‬SS‫وره‌های مختلف نقل ک‬SS‫اتی که از س‬SS‫در آی‬

‫ که به ذکر‬S‫یم می‌کنند‬SS‫ وجود دارند که مؤمنین راستین را برای ما تصویر و ترس‬S‫زیادی‬
S:‫دو نمونه بسنده می‌کنیم‬

:‫ خداوند می‌فرماید‬:‫نمونة اول‬

      ﴿
      
    
     
     
     
      
       
.)177 /‫(بقره‬ ﴾ 
‫ار كسى‬SS‫ بلكه نيكوك‬.‫ت‬SS‫ نيكى نيس‬،‫رب آريد‬SS‫«آنكه رويهايتان را به مشرق و مغ‬
‫ان آورد و‬SS‫اب و پيامبران ايم‬SS‫تگان و كت‬SS‫دا و روز قيامت و فرش‬SS‫است كه به خ‬
‫ان و بينوايان و در راه‬SS‫اوندان و يتيم‬SS‫تنش به خويش‬SS‫مال را در عين دوست داش‬
‫از بر پا دارد و‬SSS‫دگان و در راه [آزادى] بردهها بدهد و نم‬SSS‫دگان و خواهن‬SSS‫مان‬
]‫ه‬SS‫زكات بپردازد و وفاكنندگان به عهد خود چون عهد بندند و [بويژه كسانى ك‬
‫ اينانند كه راست گفتند و اينانند‬.‫د‬S‫ار زار بردبارن‬S‫در سختى و محنت و هنگام ك‬
.»‫پرهيزگاران‬
‫دا‬SS‫ای دیگر تجلی پی‬SS‫دا و چیزه‬SS‫ عقیده‌ای را که در ایمان به خ‬،‫این آیه برای مؤمنان‬
‫ات‬SS‫رداخت زک‬SS‫از و پ‬SS‫ نم‬S‫ایی‬SS‫ برپ‬،‫ه‬SS‫ عالق‬S‫ با تجلی که در بخشش دارایی مورد‬،‫می‌کند‬
S‫ور‬SS‫ با هم و به ط‬S،‫ردد‬SS‫تقامت متجلی می‌گ‬SS‫ و اخالقی که در وفا و اس‬S‫ود‬SS‫وه‌گر می‌ش‬SS‫جل‬
.‫جمعی اثبات نموده است‬
S:‫ این سخن خدای متعال است که می‌فرماید‬:‫نمونة دوم‬
      ﴿
      
      
         
       
       
 ‫‪117‬‬ ‫ویژگی‌‪S‬های عبادی و اخالقی مؤمنان‬

‫‪ ... ‬ت‪SSSS‬ا ‪      ...‬‬

‫‪     ‬‬
‫‪﴾‬‬
‫(فرقان‪.)74 -63/‬‬
‫«عب‪SSS‬ادالرحمن کس‪SSS‬انی هس‪SSS‬تند که با تواضع در زمین راه می‌روند و چ‪SSS‬ون با‬
‫جاهالن روب‪SS‬رو می‌ش‪SS‬وند‪ ،‬س‪SS‬الم می‌گویند و با س‪SS‬جده و قی‪SS‬ام ب‪SS‬رای پروردگ‪SS‬ار‬
‫خ‪SS‬ود شب زن‪SS‬ده‌داری می‌کنند و می‌گوین‪SS‬د‪ :‬پروردگ‪SS‬ارا ع‪SS‬ذاب جهنم را از ما‬
‫دورکن که عذابش پر زیان و فراگیر است‪ ،‬جهنم جایگاه ب‪SS‬دی اس‪SS‬ت‪ ،‬و کس‪SS‬انی‬
‫که چ‪SS‬ون انف‪SS‬اق می‌کنن‪SS‬د‪ ،‬نه اس‪SS‬راف می‌نمایند و نه تنگدس‪SS‬تی و خسیسی نش‪SS‬ان‬
‫می‌دهند و دراین میان معتدل و پابرجا باشند‪ ...‬و آنها که می‌گویند‪ :‬پروردگ‪SS‬ارا‬
‫همس‪SS‬ران و فرزن‪SS‬دان ما را مایة آرامش ما ق‪SS‬رار ده و ما را ام‪SS‬ام تقواپیش‪SS‬گان‬
‫بگردان»‪.‬‬
‫و این‪ ،‬مجموعه‌ای است که همة ویژگیهای‪ S‬نیک و مطلوب را گرد آورده و نی‪SS‬ازی‪S‬‬
‫به حاشیه‌پردازی‪ S‬ندارد‪.‬‬

‫عبادت مؤمن‪ ،‬شکلی از اخالق و اخالق او شکلی از عبادت است‬

‫فش‪SS‬ردة آنچه که می‌خ‪SS‬واهیم در این جا بگ‪SS‬وییم این است ک‪SS‬ه‪ :‬عب‪SS‬ادت از نظر ش‪SS‬خص‬
‫مؤمن نوعی از اخالق است‪ .‬زیرا که انگ‪SS‬یزة آن‪ ،‬وف‪SS‬اداری‪ S‬به خ‪SS‬دا و سپاس‪SS‬گزاری‪ S‬از‬
‫نعمت و پاس‪SS‬داری و اع‪SS‬تراف به زیب‪SS‬ایی و نیکی و گرامیداشت‪ S‬کسی که اهل توق‪SS‬یر‪ S‬و‬
‫تعظیم‪ S‬اس‪SSS‬ت‪ ،‬می‌باشد‪ S‬که جملگی ن‪SSS‬زد مؤمن‪SSS‬ان فاضل از مک‪SSS‬ارم اخالق و خویه‪SSS‬ای‬
‫ارزشمند به حساب می‌روند‪ S.‬به همین سبب مالحظه می‌کنیم که قرآن به دنبال اوصاف‬
‫مؤم‪SSSS‬نین پرستش‪SSSS‬گر و فرم‪SSSS‬انبردار‪ S،‬عبارته‪SSSS‬ایی‪ S‬نظ‪SSSS‬یر ﴿‪ ‬‬
‫‪ 1﴾‬و ﴿‪ 2﴾  ‬می‌افزای‪SSSS‬د‪ .‬ص‪SSSS‬دق‪ ،‬یک فض‪SSSS‬یلت‬
‫اخالقی ویژه است و از این جهت استحقاق آن را یافته و بلکه مختص ب‪SS‬دان ش‪SS‬ده‌اند که‬
‫باالترین و استوارترین‪ S‬و پایدارترین درجة آن‪ ،‬صدق با خدای رب العالمین است‪.‬‬
‫موقعی‪ S‬که عبادت برای م‪S‬ؤمن‪ ،‬ش‪S‬کلی از اخالق س‪S‬توده ب‪S‬ود‪ ،‬اخالق ن‪S‬یز ب‪S‬رای او‬
‫شکلی از عبادت خواهد بود‪.‬‬
‫اخالق مورد نظر [چنانکه یادآور‪ S‬شدیم] یک اخالق الهی است که انگیزه‌اش ایم‪SS‬ان‬
‫به خدا و تداوم بخش آن امید به آخرت‪ ،‬و مقص‪SS‬دش خرس‪SS‬ندی‪ S‬و پ‪SS‬اداش خ‪SS‬دا می‌باش‪SS‬د‪.‬‬
‫ش‪SS‬خص با ایم‪SS‬ان راس‪SS‬تگویی‪ ،‬امانت‪SS‬داری‪ ،‬وفا به عه‪SS‬د‪ ،‬ص‪SS‬بر در س‪SS‬ختی و گرفت‪SS‬اری‪،‬‬
‫کمک به س‪SS‬تمدیده‪ ،‬دس‪SS‬تگیری از ض‪SS‬عیف‪ ،‬مهرب‪SS‬انی به کوچ‪SS‬ک‪ ،‬اح‪SS‬ترام به ب‪SS‬زرگ و‬
‫رع‪SS‬ایت فض‪SS‬یلت و نیکی در رفت‪SS‬ار و روش خ‪SS‬ود را به خ‪SS‬اطر جلب نظر و خش‪SS‬نودی‪S‬‬
‫پروردگار‪ S‬خویش و به دست آوردن پاداش او انجام می‌دهد‪.‬‬

‫‪ -‬بقره – ‪.177‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬حجرات – ‪.15‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪118‬‬
‫اسالم‬

‫در این زمین‪SS‬ه‪ ،‬قبالً آی‪SS‬اتی از ق‪SS‬رآن را خوان‪SS‬دیم و در این جا به توص‪SS‬یف‪ S‬خ‪SS‬دا از‬
‫بن‪SSS‬دگان نیکوک‪SSS‬ارش در رابطه با رحمت و ایث‪SSS‬ار و بخش‪SSS‬ش‪ ،‬اکتفا می‌ک‪SSS‬نیم‪ S.‬خداوند‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫(انسان‪.)8 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«و غذا را با وجود دوست داشتنش‪ ،‬به درمانده و یتیم و اسیر می‌خورانند»‪.‬‬
‫س‪SS‬پس انگیزه‌ه‪SS‬ای واقعی و مقاصد قل‪SS‬بی آن‪SS‬ان را آش‪SS‬کار س‪SS‬اخته و از زب‪SS‬ان آنها‬
‫میگوید‪:‬‬
‫‌‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪﴾        ‬‬
‫(انسان‪.)10-9 /‬‬
‫«جز اين نيست كه براى كسب خشنودى خداوند به شما خوراك مىدهيم‪ .‬از شما‬
‫پاداشى و سپاسى نمىخ‪SSS‬واهيم‪ ،‬ما در روزى كه [رويه‪SSS‬ا] ت‪SSS‬رش ش‪SSS‬وند و بس‬
‫دشوار است از پروردگارمان مىترسيم»‪.‬‬
‫اخالق م‪SS‬ؤمن از یک جهت دیگر هم عب‪SS‬ادت محس‪SS‬وب می‌ش‪SS‬ود‪ S‬و آن این است ک‪SS‬ه‪،‬‬
‫معی‪SSSS‬ار وی در س‪SSSS‬نجش فض‪SSSS‬یلت و رذیلت (خ‪SSSS‬وبی و ب‪SSSS‬دی) و مرجع اق‪SSSS‬دامات و‬
‫فعالیتهایش‪ S،‬امر و نهی خدا می‌باشد‪.‬‬
‫ض‪SS‬میر‪ S‬آدمی به تنه‪SS‬ایی مص‪SS‬ون از خطا نب‪SS‬وده و بس‪SS‬یارند اف‪SS‬راد و جمعیته‪SS‬ایی که‬
‫دلهایشان به کارهای زشت متمایل گردیده است‪ .1‬عقل به تنه‪SS‬ایی ن‪SS‬یز در ام‪SS‬ان نیس‪SS‬ت‪،‬‬
‫زی‪SS‬را که مح‪SS‬دود به ش‪SS‬رایط‪ S‬و موقعیتها و تحت ت‪SS‬أثیر هوس‪SS‬ها و کینه‌جوئی‌ها‪ S‬می‌باش‪SS‬د‪S.‬‬
‫دلیل واضح گفتة م‪SS‬ا‪ ،‬اختالف پردامنة فالس‪SS‬فة اخالقی در م‪SS‬ورد‪ S‬مقی‪SS‬اس حکم اخالقی‬
‫می‌باشد‪S.‬‬
‫برای عرف نیز‪ ،‬ثب‪SS‬ات و عمومی‪SS‬تی نیس‪SS‬ت‪ ،‬ب‪SS‬رای این که درب‪SS‬ارة هر گ‪SS‬روهی‪ ،‬از‬
‫سرزمینی به سرزمین دیگر و منطقه‌ای به منطقة دیگر‪ ،‬تغییر شکل پیدا می‌کند‪.‬‬
‫بدین س‪SS‬بب‪ ،‬ف‪SS‬رد م‪SS‬ؤمن به مب‪SS‬دأ و سرچش‪SS‬مة محف‪SS‬وظ و بی‌اش‪SS‬تباهی‪ S‬که انح‪SS‬راف و‬
‫فراموشی‪ S‬ندارد و تأثیرپذیر و ستمگر نیست‪ ،‬متوسل می‌شود و آن‪ ،‬حکم خدا است‪:‬‬
‫﴿‪(﴾      ‬مائده‪.)50 /‬‬
‫«ب‪SS‬رای کس‪SS‬انی که اهل یقین هس‪SS‬تند‪ ،‬حکم چه کسی از خ‪SS‬دا به‪SS‬تر و نیک‪SS‬وتر‬
‫است»‪.‬‬

‫‪ -‬نگاه کنید‪ S‬به بحث «خرافة الضمیر بال ایمان» درکتاب ما « اإلیمان والحیاة» ص ‪.256‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫‪119‬‬ ‫ویژگی‌‪S‬های عبادی و اخالقی مؤمنان‬

‫بی‪SS‬ان خالصه و بس‪SS‬یار‪ S‬فش‪SS‬رده مطلب این ک‪SS‬ه‪ :‬م‪SS‬ؤمن‪ ،‬خ‪SS‬دا را ب‪SS‬رای فض‪SS‬یلت‌طلبی‪S‬‬
‫نمی‌پرستد بلکه برای عبادت خدا‪ ،‬کسب فضیلت می‌کند و میان این دو اگر دقت ش‪SS‬ود‪،‬‬
‫تفاوت بزرگی وجود‪ S‬دارد‪.‬‬
 ‫اصالحات اسالمی در زمینة عبادت‬
‫غیر خدا نباید پرستیده شود‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫اسالم عبادت را از قید و بند کاهنان نجات داد‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫مبنای پذیرش‪ ،‬اخالص است‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫عبادت خدا فقط با شیوه‌ای که خود تعیین کرده است‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫تعادل مادیت و معنویت‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫آسانی و گشایش‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫پیشگفتار‬
‫ج‪S‬اهلیت ملع‪S‬ون‪ ،‬همه چ‪S‬یز را به پ‪S‬وچی و تب‪S‬اهی کش‪S‬ید‪ .‬اندیش‪S‬ه‌ها و عقی‪S‬ده‌ها را فاسد‬
‫کرد‪ .‬عب‪SS‬ادات‪ ،‬آیینه‪SS‬ا‪ ،‬اخالق و آداب‪ ،‬الگوها و فرهنگها را بی‌محت‪SS‬وا س‪SS‬اخته‪ ،‬تم‪SS‬امی‬
‫زن‪SS‬دگی را به فس‪SS‬اد کش‪SS‬ید و هیچ جنبه‌ای از دین انبی‪SS‬اء خ‪SS‬دا ن‪SS‬یز از آس‪SS‬یب این تب‪SS‬اهی‬
‫فراگیر‪ S،‬محفوظ نماند‪.‬‬
‫هنگ‪SS‬امی که خداوند می‌خواست‪ S‬آخ‪SS‬رین فرس‪SS‬تادة خ‪SS‬ویش را با ه‪SS‬دایت و دین حق‬
‫مبع‪SS‬وث نم‪SS‬وده بر همة ادی‪SS‬ان غ‪SS‬الب گردان‪SS‬د‪ ،‬ش‪SS‬عائر‪ S‬و عب‪SS‬ادات رنگ‪SS‬ارنگی در جه‪SS‬ان‬
‫وجود‪ S‬داشت که قسمتی از آنها بازماندة ادیان آسمانی پیش‪SS‬ین و بخشی دیگ‪SS‬ر‪ ،‬افزوده‌ها‬
‫و پدیده‌های زمینی نو در آمده و ابداعی بودند‪ ،‬بعضی از آنها شکل و محتوای‪ S‬خود را‬
‫از دست داده بودند‪ S‬و ب‪SS‬رخی دیگ‪SS‬ر‪ ،‬با وج‪SS‬ود مسخ محت‪SS‬وا‪ ،‬ش‪SS‬کل خ‪SS‬ود را حفظ ک‪SS‬رده‬
‫بودند‪ S.‬در نتیجه جهت آنها منح‪SS‬رف‪ S‬گردی‪SS‬ده و از کسی که شایس‪SS‬تة عب‪SS‬ادت ب‪SS‬ود‪ ،‬یع‪SS‬نی‬
‫خدا‪ ،‬به سوی خدایان و یا واسطه‌های‪ S‬زمینی و آسمانی آنها برگردانیده شده بودند‪.‬‬
‫برخی از ادی‪SS‬ان در مراسم و ظ‪SS‬واهر‪ S‬اف‪SS‬راط‪ S‬ورزیدن‪SS‬د‪ ،‬روح و اخالص خ‪SS‬ود را از‬
‫دست داده بودند و بعضی دیگ‪SS‬ر‪ ،‬از قید و بند هر آیین و ش‪SS‬کلی خ‪SS‬ارج گردی‪SS‬ده و فاقد‬
‫مفهوم تعبد و آزمایش و بندگی شده بودند‪S.‬‬
‫ادیانی بودند‪ S‬که از ش‪S‬دت س‪S‬ختگیری‪ S‬و فش‪SS‬ار‪ ،‬به ص‪SS‬ورت بند و زنج‪SS‬یری در آم‪S‬ده‬
‫بودند‪ S‬و ادیان دیگری‪ S‬از فرط‪ S‬نرمش و آسانگیری‪ S،‬شکل بازی و سرگرمی‪ S‬پی‪SS‬دا ک‪SS‬رده‬
‫بودند‪S.‬‬
‫در چنین وق‪SS‬تی اس‪SS‬الم آم‪SS‬د‪ ،‬اما نه به س‪SS‬وی اف‪SS‬راط گرائید و نه با کوت‪SS‬اهی کنن‪SS‬دگان‬
‫همداس‪SS‬تان ش‪SS‬د‪ ،‬بلکه از س‪SS‬وی خداون‪SS‬د‪ ،‬یک «دین قیم» و ب‪SS‬دون انح‪SS‬راف و اف‪SS‬راط و‬
‫کوتاهی‪ S‬قرار داده شده و به گونه‌ای درآمد که خداوند‪ S‬به پیامبرش‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
 ‫‪121‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫‪‬‬ ‫‪       ‬‬

‫‪         ‬‬
‫(انعام ‪)164-161/‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«بگو‪ :‬مرا پروردگارم به راه راستی هدایت کرده است‪ ،‬به دی‪SS‬نی اس‪SS‬توار‪ ،‬آیین‬
‫حنیف ابراهیم که از مشرکان نبود‪ .‬بگو‪ :‬نماز و عب‪SS‬ادت من و زن‪SS‬دگی و م‪SS‬رگم‬
‫از آن خ‪SS‬دا‪ ،‬پروردگ‪SS‬ار جهانی‪SS‬ان اس‪SS‬ت‪ .‬ش‪SS‬ریکی ب‪SS‬رای او نیست و من به این‬
‫فرمان یافته‌ام و نخستین مسلمان هستم‪ ،‬بگو‪ :‬آیا پرورگ‪S‬اری غ‪S‬یر خ‪S‬دا جس‪S‬تجو‬
‫کنم‪ ،‬در حالی که او پروردگار هر چیزی است؟!»‪.‬‬
‫آری‪ ،‬اس‪SS‬الم رهنمودها‪ S‬و اص‪SS‬ول اص‪SS‬الحی چن‪SS‬دی آورد که س‪SS‬نگ بنا و تکیه‌گ‪SS‬اه‬
‫اساسی عبادات اسالمی محسوب می‌شوند و ما در صفحات آین‪SS‬ده به بی‪SS‬ان آنها خ‪SS‬واهیم‬
‫پرداخت‪.‬‬

‫غیر خدا نباید پرستیده شود‬

‫‪ -1‬غیر خدا نباید پرستیده شود‬
‫بیش از دو هزار سال قبل‪ ،‬ت‪SS‬اریخ نگ‪SS‬ار مش‪SS‬هور یون‪SS‬انی‪ ،‬پلوت‪SS‬ارک‪ ،‬بعد از بررسی‪ S‬و‬
‫مطالعه اظهار داش‪SS‬ت‪« :‬امک‪SS‬ان دارد به ش‪SS‬هرهایی‪ S‬ب‪SS‬دون حص‪SS‬ار‪ S‬و پادش‪SS‬اه و ث‪SS‬روت و‬
‫آداب و ب‪SS‬دون چراگ‪SS‬اه‪ ،‬برخ‪SS‬ورد‪ S‬ک‪SS‬نیم‪ ،‬ولی هرگز کسی ش‪SS‬هری‪ S‬ب‪SS‬دون پرستش‪SS‬گاه یا‬
‫شهری‪ S‬که مردم آن عبادت نکنند مشاهده نکرده است»‪.‬‬
‫دلیل ثبت این حقیقت در ت‪SS‬اریخ‪ ،‬تنها این ب‪SS‬وده است که توجه به آفری‪SS‬دگار‪ S‬ب‪SS‬زرگ‪،‬‬
‫در فطرت بشری ج‪SS‬ایگزین ب‪SS‬وده و از ژرف‪SS‬ای‪ S‬روح سرچش‪SS‬مه می‌گ‪SS‬یرد‪ ...‬هر چند که‬
‫این شعور اصیل‪ ،‬در موارد زیادی راه شناخت معبود‪ S‬واقعی‪ S‬خود (هللا) را اشتباه رفته‬
‫و گرفت‪SS‬ار‪ S‬ام‪SS‬واج ن‪SS‬ادانی و غفلت و گم‪SS‬راهی ش‪SS‬ده‪ ،‬غ‪SS‬یر خ‪SS‬دا را پرس‪SS‬تیده یا هم‪SS‬راه او‬
‫معبودهای دیگ‪SS‬ری گرفته است و یا خ‪SS‬دا را به ش‪SS‬کلی از عب‪SS‬ادت که موافق‪ S‬با ق‪SS‬انون و‬
‫خواست اونبوده‪ ،‬مورد‪ S‬پرستش قرار داده است‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬رسالت پیامبران ‡ این بود که فطرت را در جهت صحیح خ‪SS‬ود به س‪SS‬وی‬
‫خدا قرار داده‪ ،‬آن را از انحراف باز دارند تا انس‪SS‬ان غ‪SS‬یر خ‪SS‬دا را نپرس‪SS‬تیده چ‪SS‬یزی را‬
‫شریک او نسازد‪ S‬و بعضی از مخلوقات را به جای او پروردگار‪ S‬خویش تلقی نکند‪.‬‬
‫در زمانه‪SS‬ایی که م‪SS‬دت زی‪SS‬ادی‪ S‬از دع‪SS‬وت پی‪SS‬امبران گذش‪SS‬ته‪ ،‬پی‪SS‬ام آن‪SS‬ان فرام‪SS‬وش‪ S‬یا‬
‫دگرگونه می‌شد‪ ،‬مردم به گمراهی افتاده‪ ،‬ان‪SS‬واع خ‪S‬دایانی‪ S‬را که ب‪S‬رای عقل ناپ‪S‬ذیرفتنی‪S‬‬
‫بود‪ ،‬پرستش می‌نمودند‪S.‬‬
‫گروهی‪ S‬خورشید را عبادت می‌کردند‪ ،‬چنانکه قرآن در بارة ملکه سبا و ملت او از‬
‫زبان هدهد سلیمان می‌گوید‪:‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪122‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪       ‬‬

‫‪       ‬‬
‫(نمل‪.)24 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«او و ملتش را دی‪SS‬دم که به ج‪SS‬ای خ‪SS‬دا‪ ،‬خورش‪SS‬ید را س‪SS‬جده می‌کنند و ش‪SS‬یطان‪،‬‬
‫اعمالش‪SS‬ان را در نظرش‪SS‬ان آرایش داده و از راه بازش‪SS‬ان داش‪SS‬ته است تا ه‪SS‬دایت‬
‫نشوند»‪.‬‬
‫برخی مانند قوم‪ S‬ابراهیم و سپس صائبی‌ها‪ ،‬ماه و ستارگان را پرستش می‌نمودند‪S.‬‬
‫بعضی همچ‪SS‬ون مجوس‪SS‬ان‪ ،‬آتش را پرس‪SS‬تیده‪ ،‬ب‪SS‬رای آن جایگ‪SS‬اهی متع‪SS‬دد س‪SS‬اخته‪،‬‬
‫اوقاتی‪ S‬اختصاص داده‪ ،‬برایش خ‪SS‬دمتگزارانی و پ‪SS‬رده‌دارانی معین ک‪SS‬رده‪ ،‬نمی‌گذاش‪SS‬تند‬
‫یک لحظه خ‪SS‬اموش گ‪SS‬ردد‪ .‬از جمله عب‪SS‬ادات آنها ب‪SS‬رای آتش این ب‪SS‬ود که ب‪SS‬رای آن در‬
‫زمین‪ ،‬حفره‌های چهار ضعلی کن‪SS‬ده دور آن ط‪SS‬واف‪ S‬می‌کردن‪SS‬د‪ S.‬اینها چند دس‪SS‬ته بودن‪SS‬د‪S:‬‬
‫یک دس‪SS‬ته که اک‪S‬ثریت مجوس‪SS‬ان بودن‪S‬د‪ ،‬ان‪SS‬داختن اش‪SS‬خاص به آتش و س‪SS‬وزاندن آنها را‬
‫ح‪SSS‬رام می‌دانس‪SSS‬تند و دس‪SSS‬تة دیگر به آن حد از آتش‌پرس‪SSS‬تی‪ S‬می‌رس‪SSS‬یدند که خ‪SSS‬ود و‬
‫فرزندانشان را برایش قربانی‪ S‬می‌کردند‪S.‬‬
‫گروهی‪ S‬دیگر برخالف گروههای فوق‪ ،‬آب را به پرستش گرفت‪SS‬ه‪« ،‬حلبانیه» نامی‪SS‬ده‬
‫می‌ش‪SS‬دند‪ S.‬این ع‪SS‬ده گم‪SS‬ان می‌کردند که چ‪SS‬ون منشأ همه چ‪SS‬یز آب است و هر والدت و‬
‫رشد و نمو و پاکی و نظافت و ساختمانی‪ S‬به آن بستگی دارد‪ ،‬باید پرستیده شود‪.‬‬
‫گروهه‪SSSSS‬ای‪ S‬زی‪SSSSS‬ادی‪ S‬هم بودند‪ S‬که ج‪SSSSS‬انوران را می‌پرس‪SSSSS‬تیدند‪ .‬جمعی اسب را‬
‫دس‪S‬تهای (مانند مص‪S‬ریان ق‪S‬دیم که گ‪S‬او آپیس را می‌پرس‪S‬تیدند و یا ح‪S‬تی‬ ‫‌‬ ‫میپرس‪S‬تیدند‪ S‬و‬
‫‌‬
‫هندیهای‪ S‬امروزی) گاو را پرستش می‌نمودند‪S.‬‬
‫دسته‌ای هم انسانها زنده و مرده را م‪S‬ورد‪ S‬پرس‪S‬تش ق‪S‬رار داده بودند‪ S‬و دس‪S‬تة دیگ‪S‬ر‪،‬‬
‫درخت و آن دیگری جن را چنانکه خداوند‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪﴾       ‬‬
‫(سباء‪.)41 /‬‬
‫«آنها جن‌هارا می‌پرستیدند و بیشترشان به آنها ایمان داشتند»‪.‬‬
‫کس‪SS‬انی هم بودند که بت‌ها و مجس‪SS‬مه‌ها را عب‪SS‬ادت می‌نمودند و این‪ ،‬یک بیم‪SS‬اری‪S‬‬
‫قدیمی‪ S‬از روزگار قوم‪ S‬نوح ب‪S‬ود که به ج‪S‬ای خ‪S‬دا‪ ،‬بته‪S‬ای ود‪ ،‬س‪S‬واع‪ ،‬یغ‪S‬وث‪ ،‬یع‪S‬وق‪ S‬و‬
‫نسر را معب‪SS‬ود خ‪SS‬ویش گرفته بودن‪SS‬د‪ S.‬ابن عب‪SS‬اس ب نقل ک‪SS‬رده است که بته‪SS‬ای مزب‪SS‬ور‪S،‬‬
‫نخست ش‪SS‬کلهای بعضی از مردگانش‪SS‬ان بودند که ب‪SS‬رای ی‪SS‬ادبود س‪SS‬اخته بودند‪ S‬و پس از‬
‫گذشت مدتی‪ ،‬به پرستش آنها پرداختند‪S.‬‬
‫در س‪SS‬رزمینهایی‪ S‬مانند هندوس‪SS‬تان‪ ،‬بت‌پرس‪SS‬تی در ق‪SS‬رن ششم میالدی به اوج خ‪SS‬ود‬
‫رس‪SS‬ید وتع‪SS‬داد‪ S‬خ‪SS‬دایان در این ق‪SS‬رن به ‪ 330‬میلی‪SS‬ون ب‪SS‬الغ گردی‪SS‬د‪ ،‬هر چ‪SS‬یز ج‪SS‬الب و‬
 ‫‪123‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫شگفت‌انگیز و هر پدی‪SS‬دة مهم و حساسی در حی‪SS‬ات‪ ،‬به ص‪SS‬ورت‪ S‬خ‪SS‬دایی پرس‪SS‬تیده شد و‬

‫بدین‌ترتیب‪ ،‬بتها و پیکره‌ها و معبودها از مرز و شماره بیرون شدند‪.1‬‬
‫پیش از اسالم‪ ،‬بت‌پرستی‪ S‬در میان اعراب‪ ،‬گسترش و انتشار‪ S‬وسیعی‪ S‬یافته بود‪ .‬ابن‬
‫اسحاق گفته اس‪SS‬ت‪ :‬هر خ‪SS‬انواده‌ای در خانة خ‪SS‬ود‪ ،‬ب‪SS‬تی ب‪SS‬رای پرس‪SS‬تش ق‪SS‬رار‪ S‬داده ب‪SS‬ود‪.‬‬
‫هنگ‪SSS‬امی که کسی آهنگ مس‪SSS‬افرت می‌ک‪SSS‬رد‪ ،‬یا از س‪SSS‬فر ب‪SSS‬از می‌گش‪SSS‬ت‪ ،‬آن را مسح‬
‫می‌نمود‪ S‬تا آخرین و اولین لحظاتش با او پیوند پیدا کند‪.‬‬
‫ابو رجاء عطاردی نیز گفته است‪ :‬ما در زمان جاهلیت‪ ،‬سنگ را می‌پرستیدیم‪ .‬هر‬
‫گ‪SS‬اه س‪SS‬نگی گ‪SS‬یر نمی‌آوردیم‪ ،‬مش‪SS‬تی خ‪SS‬اک جمع ک‪SS‬رده ش‪SS‬یر گوس‪SS‬فندی‪ S‬را روی‪ S‬آن‬
‫می‌دوشیدیم‪ S‬و سپس به طواف‪ S‬آن می‌پرداختیم‪.‬‬
‫عمر بن عبسه می‌گوید‪ :‬من یکی از کس‪SS‬انی ب‪SS‬ودم‪ S‬که س‪SS‬نگ می‌پرس‪SS‬تیدم‪ ،‬وق‪SS‬تی که‬
‫قبیله به جایی می‌رسید‪ S‬و خدایی با خود نداشت‪ ،‬مردی از آن میان بیرون رفت‪SS‬ه‪ ،‬چه‪SS‬ار‬
‫سنگ می‌آورد‪ S،‬سه عدد از آنها را اجاق دیگر می‌کرد‪ S‬و چهارمی‪ S‬را که بهترین س‪SS‬نگ‬
‫بود‪ ،‬معبود خویش قرار‪ S‬میدادند و چه بسا قبل از کوچیدن‪ ،‬سنگ بهتری‪ S‬پی‪SS‬دا ک‪SS‬رده به‬
‫جای سنگ قبلی برمی‌گزیدند!!‬
‫ببینید انس‪SS‬ان چق‪SS‬در ذلت و گم‪SS‬راهی پی‪SS‬دا ک‪SS‬رده ب‪SS‬ود که به چ‪SS‬نین ض‪SS‬اللتهایی دل‬
‫می‌بست!؟‬
‫زمانی‪ S‬که رسول خ‪SS‬داص مکه را فتح نم‪SS‬ود‪ ،‬در محوطة خانةخ‪SS‬دا‪ ،‬سیصد‪ S‬وشصت‬
‫بت پیدا کرد و شروع‪ S‬به شمشیر‪ S‬کوبیدن بر سر و ص‪SS‬ورت آنها نم‪SS‬ود و گفت‪﴿ :‬‬
‫‪ 2﴾       ‬آن بتها با ض‪SSS‬ربه‌های‬
‫پیامبر‪ S‬سرنگون شده به زمین می‌غلتیدند‪ .‬سپس به فرم‪SS‬ان پی‪SS‬امبرص از مس‪SS‬جد ب‪SS‬یرون‬
‫برده شده و سوزانده شدند‪.‬‬
‫حتی کسانی که به زمان نزول کتب آس‪SS‬مانی و ه‪SS‬دایتهای الهی نزدیک بودند‪[ S‬یع‪SS‬نی‬
‫یهودی‪SS‬ان ومس‪SS‬یحیان] از راه توحید منح‪SS‬رف‪ S‬ش‪SS‬دند و افک‪SS‬ار بت‌پرس‪SS‬تی‪ S‬بر آنها هج‪SS‬وم‬
‫آورده و دینشان را تباه ساخت‪.‬‬
‫بینش یهودیان نسبت به الوهیت فاسد‪ S‬گردی‪SS‬ده‪ ،‬به خداوند نس‪SS‬بتهای‪ S‬ن‪SS‬اروایی‪ S‬از قبیل‬
‫صفات نقصی دادند‪ ،‬بطوری که جهل و پشیمانی و خستگی و کشتی‌گیری و چیزه‪SS‬ایی‪S‬‬
‫را که در اسفار عهد قدیم‪ S‬موجود است‪ ،‬در باره‌اش قابل تحقق می‌دانن‪SS‬د‪ .‬تع‪SS‬الی هللا عما‬
‫یقولون!‬
‫مس‪SS‬یحیان هم از غلبة بت‌پرس‪SS‬تی در ام‪SS‬ان نماندن‪SS‬د‪ .‬دین مس‪SS‬یح آنچن‪SS‬ان از دستش‪SS‬ان‬
‫خ‪SS‬ارج شد که آب از می‪SS‬ان انگش‪SS‬تان ج‪SS‬اری می‌ش‪SS‬ود! واقع‪S‬ا ً تأس‪S‬ف‌انگیز‪ S‬است که آیین‬
‫راستین مسیح‪ ،‬جز اندک مدتی نتوانست به حالت سالم و توحیدی‪ S‬خود ب‪SS‬اقی بمان‪SS‬د‪ .‬بعد‬

‫‪ -‬نگاه کنید‪ S‬به کتاب «ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین» تألیف ابوالحس‪SS‬ن ن‪SS‬دوی ص ‪ ،37‬چ‪SS‬اپ‬ ‫‪1‬‬

‫دوم‪.‬‬
‫‪ -‬حق آمد و باطل نابود شد‪ .‬حقا که باطل نابودشدنی بود‪( .‬سوره اسراء‪ ،‬آیه ‪.)81‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪124‬‬
‫اسالم‬

‫از آن هم تاریخ این دین دچار مصیبت دو مرد تحریفگر شد‪ :‬یکی از آنها م‪SS‬رد م‪SS‬ذهب‬
‫بود و دیگری مرد حکومت‪.‬‬
‫اولی‪ :‬همان «پولس مقدس» است که نشانه‌های مسیحیت را ناپدید ساخته نور توحید‬
‫را خاموش گردانیده و آن را با خراف‪SS‬ات ج‪SS‬اهلیت و بت‌پرس‪SS‬تی که از آن ت‪SS‬أثیر پذیرفته‬
‫بود‪ ،‬در آمیخت و دومی‪ :‬امپراطور‪ ،‬قسطنطین (کنستانتین) است که بازمانده‌اش را از‬
‫می‪SS‬ان برداش‪SS‬ت‪ .‬وی اس‪SS‬قفها و بطریقها‪ S‬را گ‪SS‬رد آورد تا با هم گفتگو کنند و به عقی‪SS‬دة‬
‫مش‪S‬ترکی‪ S‬برس‪S‬ند‪ .‬آنها هم س‪S‬رانجام‪ S‬به این عقی‪S‬دة عجیب رس‪S‬یدند‪ .‬ایم‪S‬ان به خ‪S‬دای پ‪S‬در‬
‫یگانه و به پروردگ‪SS‬ار‪ ،‬عیسی مس‪SS‬یح‪ ،‬پسر خ‪SS‬دا‪ ،‬خ‪SS‬دای حقی از خ‪SS‬دای ح‪SS‬ق! که از‬
‫روح‌القدس در پیکر مادی متجلی گردیده‪ ،‬به صورت انس‪SS‬انی از م‪SS‬ریم بت‪SS‬ول‪ ،‬زاده شد‬
‫و رنج دید و سرکوب و کشته گردید و به دار آویخته شد و مدفون گردید‪S...‬‬
‫و بدین‌ترتیب‪ ،‬مسیحیت‪ ،‬مادة مرکبی شد از خرافات یون‪SS‬انی و بت‌پرس‪SS‬تی‪ S‬رومی و‬
‫آیین افالطونی مصری‪( S‬نو افالطونی)‪.‬‬
‫مسالة مهم و عجیب این است که آنها‪ ،‬مسیحی را که در عب‪SS‬ادت خ‪S‬دا و اع‪S‬تراف به‬
‫عب‪SS‬ودیت پروردگ‪SS‬ار خ‪SS‬ویش از همه جل‪SS‬وتر‪ S‬ب‪SS‬ود‪ ،‬پرس‪SS‬تیدند و در ض‪SS‬من شخص‪SS‬یتهای‪S‬‬
‫روحانی مقدس و تصاویر‪ S‬و پیکره‌های مذهبی را نیز معبود گرفته و در عب‪SS‬ادت آنه‪SS‬ا‪،‬‬
‫چنانکه سیل [مترجم قرآن به انگلیسی] درب‪SS‬ارة مس‪SS‬یحیان ق‪SS‬رن ششم گفته اس‪SS‬ت‪ ،‬حد و‬
‫مرزی‪ S‬نشناختند‪.‬‬

‫دعوت اسالم به پرستش خداوند یکتا‬

‫بدینسان شرک‪ ،‬قبل از اسالم‪ ،‬همچون سیلی کرانه‌ها را پوش‪SS‬انده و ج‪SS‬اهلیت بر دنی‪SS‬ای‬
‫ق‪SS‬دیم‪ ،‬ح‪SS‬اکم گردی‪SS‬ده ب‪SS‬ود‪ .‬اما اس‪SS‬الم در برابر ش‪SS‬رک‪ ،‬با تم‪SS‬ام ان‪SS‬واع و مظ‪SS‬اهرش چه‬
‫موضعی‪ S‬داشت؟‬
‫اسالم آمد و کارش فراخ‪SS‬وان به پرس‪SS‬تش فقط خداوند‪ S‬و رها ک‪SS‬ردن پرس‪SS‬تش تم‪SS‬امی‬
‫خدایانپنداری و پروردگ‪SS‬اران س‪SS‬اختگی‪ ،‬خ‪SS‬واه از ن‪SS‬وع بشر و یا از ن‪SS‬وع جن و یا هر‬‫‌‬
‫یک از مخلوقات عوالم باال و پایین بود‪ .‬روح اسالم توحید است‪ :‬توحید‪ S‬در رب‪SS‬وبیت و‬
‫توحید‪ S‬در الوهیت که به معنی منحصر ساختن عبادت به خداوند‪ S‬می‌باشد‪ .‬شعار اس‪SS‬الم‬
‫همان جمله بزرگ «ال إله إالهللا» است‪ ،‬که باالترین سخن و شعار حض‪SS‬رت محمدص‪S‬و‬
‫پیامبران پیش از او بود و یکی از دو رکن شهادتین در اسالم‪ ،‬می‌باشد‪S.‬‬
‫روح و محتوای اسالم [براساس وسعت آموزشهایش] در برنامة جاودانی‪ S‬آن ق‪SS‬رآن‬
‫کریم متجلی گشته است و راز این برنامة عمل‪ ،‬در سورة فاتحه خالصه گردیده و این‬
‫سوره نیز در آیة ﴿‪ ﴾    ‬متمرکز‪ S‬می‌باش‪SS‬د‪ S.‬یع‪SS‬نی‬
‫چیزی و کسی را غیر از خدا نمی‌پرستیم‪ S‬و از موجودی‪ S‬غیر او یاری نمی‌طلبیم‪.‬‬
 ‫‪125‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫نخستین سفارش ق‪SS‬رآن ک‪SS‬ریم و نخس‪SS‬تین اص‪SS‬لی که مس‪SS‬لمان ش‪SS‬دن هر کس و تبعیت‬

‫م‪SS‬ردم با پی‪SS‬امبر براس‪SS‬اس آن ق‪SS‬رار داش‪SS‬ت‪ ،‬این ب‪SS‬ود که «خ‪SS‬دا را بپرس‪SS‬تید و چ‪SS‬یزی را‬
‫شریک او نسازید‪.»S‬‬
‫اولین چ‪SSS‬یزی که پی‪SSS‬امبر‪ S‬اس‪SSS‬الم‪ ،‬پادش‪SSS‬اهان و فرمانروای‪SSS‬ان‪ S‬روی زمین را ب‪SSS‬دان‬
‫فراخواند‪ ،‬این بود که باید فقط خدا پرستیده شود و شریکی ب‪SS‬رای او نباشد و خ‪SS‬دایان و‬
‫معبوده‪SS‬ایی‪ S‬که م‪SS‬ردم به ج‪SS‬ای خ‪SS‬دا انتخ‪SS‬اب کرده‌اند و خ‪SS‬ود را بن‪SS‬ده و ذلیل کسی که‬
‫شایستة خضوع و فروتنی‪ S‬نیست قرار‪ S‬داده‌اند‪ ،‬دور انداخته شوند‪S.‬‬
‫به همین دلیل بود که پیامبر نامه‌های خود به قیص‪SS‬ر‪ S،‬نجاشی و دیگر زمام‪SS‬داران و‬
‫حکمرانان را با این آیه از سورة آل عمران پایان می‌داد که‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪( ﴾    ‬آل عمران‪.)64 /‬‬
‫«بگ‪SS‬و‪ :‬ای اهل کت‪SS‬اب به ش‪SS‬عار و کلمه‌ای که می‪SS‬ان ما و ش‪SS‬ما‪ ،‬مش‪SS‬ترک‬
‫اس‪SS‬ت‪ ،‬روی‪ S‬بیاوری‪SS‬د‪ ،‬یع‪SS‬نی این که غ‪SS‬یر خ‪SS‬دا را نپرس‪SS‬تیم‪ S‬و چ‪SS‬یزی را‬
‫ش‪SSS‬ریک او ق‪SSS‬رار‪ S‬ن‪SSS‬دهیم و بعضی از م‪SSS‬ا‪ ،‬بعضی دیگر را ارب‪SSS‬اب و‬
‫پروردگار‪ S‬نگیرند‪ .‬اگر روی گردانید‪ ،‬بگویید‪ S:‬شاهد باش‪SS‬ید که ما مس‪SS‬لمان‬
‫هستیم»‪.‬‬
‫طبق تشریح و تاکید قرآن‪ ،‬دعوت همة فرستادگان‪ S‬خدا این بوده است‪ .‬همة آنها ق‪SS‬وم‪S‬‬
‫خ‪SS‬ویش را به عب‪SS‬ادت خ‪SS‬دای تنها و خ‪SS‬ودداری از پرس‪SS‬تش ط‪SS‬اغوت ف‪SS‬را خواندن‪SS‬د‪ S.‬هر‬
‫چیزی که به جای خدا پرستیده شود‪ ،‬طاغوت است و بنابراین بیش از دو معب‪SS‬ود‪ ،‬قابل‬
‫تصور‪ S‬نیست‪ :‬یا خدا و یا طاغوت‪ .‬کسی که از عبادت خدا س‪SS‬رپیچی کن‪SS‬د‪ ،‬ب‪SS‬دون شک‬
‫در راه پرستش و بندگی طاغوت افتاده است‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫(نحل‪.)36 /‬‬ ‫‪﴾... ‬‬
‫«در هر مل‪SS‬تی پی‪SS‬امبری برانگیخ‪SS‬تیم که خ‪SS‬دا را بپرس‪SS‬تید و از ط‪SS‬اغوت کن‪SS‬اره‬
‫بگیرید»‪.‬‬
‫و نیز خطاب به پیامبر خود می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫(انبیاء‪.)25 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪126‬‬
‫اسالم‬

‫«و پیش از تو پیامبری نفرستادیم مگر این که به او وحی ک‪SS‬ردیم ک‪SS‬ه‪ :‬معب‪SS‬ودی‬
‫جز من نیست و فقط مرا بپرستید»‪.‬‬
‫اسالم به سختی بر شرک تاخته است و از هر طرفی‪ S‬کمین گرفته و با همة سالحها‬
‫با آن جنگی‪SSS‬ده و آن را گن‪SSS‬اه عظیم و گم‪SSS‬راهی ب‪SSS‬زرگ و ب‪SSS‬االترین ج‪SSS‬رم و خط‪SSS‬ای‬
‫نابخشودنی‪ ،‬معرفی‪ S‬نموده است‪.‬‬
‫﴿‪          ‬‬
‫‪﴾         ‬‬
‫(نساء‪.)116 /‬‬
‫«خداوند‪ ،‬شرک به خود را نمی‌بخشد و چیزهای غیرش‪SS‬رک را ب‪SS‬رای هر کسی‬
‫که بخواه‪SS‬د‪ ،‬می‌آم‪SS‬رزد و کسی که به خ‪SS‬دا ش‪SS‬رک ورزد‪ ،‬به گم‪SS‬راهی عمیقی‬
‫افتاده است»‪.‬‬
‫در صحیح آمده است که‪« :‬هر کس در حال شرک به خدا بمیرد‪ ،‬وارد آتش گردی‪SS‬ده‬
‫است»‪ .1‬و ن‪SS‬یز «کسی که خ‪SS‬دا را در ح‪SS‬الی که چ‪SS‬یزی را ش‪SS‬ریک او ق‪SS‬رار نمی‌ده‪SS‬د‪،‬‬
‫مالق‪SS‬ات کن‪SS‬د‪ ،‬وارد بهشت گردی‪SS‬ده و هر کسی در ح‪SS‬ال ش‪SS‬رک بم‪SS‬یرد‪ ،‬در آتش افت‪SS‬اده‬
‫است»‪.2‬‬
‫هر گناهی ممکن است با فضل و بزرگ‪SS‬واری خ‪SS‬دا بخش‪SS‬یده و م‪SS‬ورد ش‪SS‬فاعت ق‪SS‬رار‬
‫گیرد‪ ،‬مگرشرک نسبت به خدای متعال‪.‬‬
‫در حدیث قدسی‪ S‬آمده است‪« :‬ای فرزندم آدم‪ ،‬اگر با لغزشهایی‪ S‬به ان‪SS‬دازة حجم روی‪S‬‬
‫زمین با من روبرو شوی و بدون شرک مرا مالقات کنی‪ ،‬با مغف‪SS‬رتی به وس‪SS‬عت روی‬
‫زمین‪ ،‬با تو روبرو خواهم شد»‪.3‬‬
‫در این آیات و روایات تصریح ش‪SS‬ده است که اهل توحید‪ S‬خ‪SS‬الص که هیچ چ‪SS‬یزی را‬
‫برای خدا شریک قرار‪ S‬نداده باشند‪ ،‬از آمرزشی‪ S‬استثنایی برخ‪SS‬وردار‪ S‬می‌گردن‪SS‬د‪ S.‬زی‪SS‬را‬
‫که توحید خالص‪ ،‬گناه‪SS‬ان و لغزش‪SS‬ها‪ S‬را هر چند که مانند کف دریا باش‪SS‬ند می‌س‪SS‬وزاند‪،‬‬
‫همانگونه که شرک‪ ،‬خوبیها را گرچه به شماره ریگها باشند از بین می‌برد‪.‬‬
‫اسالم در موضعگیری قاطع خود نسبت به هر گونه شرک و ممنوع ساختن عبادت‬
‫غیر خدا‪ ،‬کامالً حق داشته است‪.‬‬
‫‪َ « -‬منْ َماتَ َو ْه َو يَ ْدعُو ِمنْ دُو ِن هَّللا ِ نِ; ًّدا د ََخ; َل النَّا َر» «من لقي هللا وه;;و ال يش;;رك ب;;ه ش;;يئا دخ;;ل‬ ‫‪1‬‬

‫الجنة ‪ ،‬ومن لقيه يشرك به شيئا دخل النار» روایت بخاری از قول ابن مسعود‪.‬‬
‫‪ -‬به نقل از مسلم از جابربن عبدهللا‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫ش ْيًئا َألتَ ْيتُ َك ِبقُ َرابِ َها َم ْغفِ َرةً‪.‬‬

‫ش ِر ُك بِى َ‬ ‫ب اَأل ِ‬
‫ض َخطَايَا ثُ َّم لَقِيتَنِى الَ تُ ْ‬ ‫ر‬
‫ْ‬ ‫‪ -‬يَا ابْنَ آ َد َم ِإنَّكَ لَ ْو َأتَ ْيتَنِى ِبقُ َرا ِ‬ ‫‪3‬‬

‫ترمذی این روایت را تحسین نموده و از حدیث انس نقل کرده است‪ .‬مسلم ن‪SS‬یز مض‪SS‬مون آن را از‬
‫ابوذر نقل کرده و طبرانی عین آن را از ابوذر نقل نموده است‪.‬‬
 ‫‪127‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫عبادت [بنا به گفتة ابن سیده] ن‪SS‬وعی خض‪SS‬وع است که جز ب‪SS‬رای بخش‪SS‬ندة ب‪SS‬االترین‬
‫گونه‌ه‪SSS‬ای نعمت‪ ،‬از قبیل حی‪SSS‬ات‪ ،‬فهم‪ ،‬گ‪SSS‬وش و چشم س‪SSS‬زاوار‪ S‬نیس‪SSS‬ت‪ ...‬زی‪SSS‬را که‬
‫ناچیزترین مقدار عبادت هم باالتر از آن است که در برابر کسی غیر از خدای سبحان‬
‫میباشد‪.1‬‬
‫انجام داده شود‪ ،‬به همین جهت عبادت فقط شایستة خداوند ‌‬
‫ام‪SSS‬ام رازی می‌گوی‪SSS‬د‪ :‬عب‪SSS‬ادت‪ ،‬نه‪SSS‬ایت تعظیم‪ S‬است و شایس‪SSS‬تة کسی جز بخش‪SSS‬ندة‬
‫باالترین و بزرگ‪S‬ترین م‪S‬وهبت و نعمت‪ ،‬یع‪SS‬نی هس‪S‬تی‪ ،‬که امک‪SS‬ان بهره‌ب‪S‬رداری از هر‬
‫چ‪SSS‬یزی ب‪SSS‬دان بس‪SSS‬تگی دارد‪ ،‬نمی‌باشد‪ .2‬این ق‪SSS‬ول خداوند ن‪SSS‬یز ب‪SSS‬دان اش‪SSS‬اره دارد که‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫(مریم‪.)9 /‬‬ ‫﴿‪﴾      ‬‬
‫«پیش از این تو را آفریدم در حالی که چیزی نبودی»‪.‬‬
‫همچنین این آیه‪:‬‬
‫﴿ ‪( ﴾     ‬بقره‪/‬‬
‫‪.)28‬‬
‫«چگونه به خدا کفر می‌ورزید در حالی که مرده بودید و او زنده‌تان کرد»‪.‬‬
‫و هر چیزی را که مورد‪ S‬استفاده قرار می‌گیرد‪ ،‬او آفریده است‪:‬‬
‫﴿‪( ﴾       ‬بقره‪.)29 /‬‬
‫«او کسی است که هر چه در زمین وجود دارد‪ ،‬را برای شما آفریده است»‪.‬‬
‫و؛‬
‫﴿ ‪          ‬‬
‫‪(﴾...     ‬لقمان‪/‬‬
‫‪.)20‬‬
‫«آیا نمی‌بینید که خداوند آنچه را در آسمان و زمین است برای ش‪SS‬ما رام ک‪SS‬رد و‬
‫نعمت‌های ظاهری و باطنی را بر شما تمام گردانید»‪.‬‬
‫و در این حقیقت ش‪SS‬کی نیست که نعمته‪SS‬ایی که انس‪SS‬ان را در همة اش‪SS‬کال و مراحل‬
‫حی‪SSS‬ات فراگرفته و س‪SSS‬راپایش را می‌پوش‪SSS‬انند‪ ،‬فقط از ج‪SSS‬انب خ‪SSS‬دا می‌باش‪SSS‬ند‪ ،‬چنانکه‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫(نحل‪.)53 /‬‬ ‫﴿‪﴾...     ‬‬
‫«هر نعمتی که دارید‪ ،‬از خداست»‪.‬‬
‫ابن قیم در کتاب «شفاء العلیل» می‌گوید‪« :‬پروردگار‪ S‬متع‪SS‬ال‪ ،‬بخش‪SS‬ندة حقیقی ان‪SS‬واع‬
‫نعمته‪SS‬ایی است که اهل زمین و آس‪SS‬مان از ش‪SS‬مارش آنها ناتوانن‪SS‬د‪ .‬پدید آوردنش‪SS‬ان یک‬

‫‪ -‬المخصص ج ‪ ،13‬ص ‪.96‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬تفسیر کبیر‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.242‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪128‬‬
‫اسالم‬

‫نعمت است‪ ...‬گویا و ن‪SS‬اطق ساختنش‪SS‬ان یک نعمت ‪ ...‬گ‪SS‬وش‪ ،‬چشم و اندیشه دادنش‪SS‬ان‪،‬‬
‫یک نعمت است‪ ...‬و روزی‪ S‬فراوان بخشیدن به آن‪SS‬ان با ان‪SS‬واع و اقس‪SS‬ام‪ S‬گون‪SS‬اگون‪ ،‬یک‬
‫نعمت ‪ ...‬شناساندن خودش به آنها از طریق‪ S‬اسماء و صفات و افعال خ‪SS‬ود‪ ،‬یک نعمت‬
‫دیگر‪ ...‬جاری ساختن ذکر خود بر زبان آنها و قرار‪ S‬دادن محبت و معرفت خویش در‬
‫دلهاشان‪ ،‬نعمتی دیگر و نگهداری‪ S‬آنان پس از ایجاد‪ ،‬نعمتی دیگر‪ ...‬و قیام به مص‪SS‬الح‬
‫کوچک و ب‪SS‬زرگ آنها یک نعمت اس‪SS‬ت‪ ...‬و راهنم‪SS‬ایی‪ S‬به عوامل مص‪SS‬لحت و معیشت‬
‫آنها‪ ،‬نعمتی دیگر از جانب اوست و برشمردن نعمتهای خ‪SS‬دا به تفص‪SS‬یل‪ ،‬امکان‌پ‪SS‬ذیر و‬
‫در حد قدرت بشر نمی‌باشد‪.»S‬‬
‫بنابراین‪ ،‬تنها او در خور پرستش و عبادت بوده کسی یا چیزی در زمین یا آس‪SS‬مان‬
‫نمی‌تواند همتای او تلقی شود‪.‬‬
‫اس‪SS‬الم‪ ،‬از روی س‪SS‬ختگیری و دشوارپس‪SS‬ندی‪ ،‬به چ‪SS‬نین مب‪SS‬ارزه‌ای با ش‪SS‬رک اق‪SS‬دام‬
‫نکرده است‪ .‬زیرا که شرک [در حقیقت] ذلتی است که با کرامت انسان وفق‪ S‬نمی‌ده‪SS‬د‪.‬‬
‫چه ذل‪SS‬تی می‌تواند‪ S‬ب‪SS‬رای انس‪SS‬ان ب‪SS‬االتر از ش‪SS‬رکی باشد که او را تس‪SS‬لیم ج‪SS‬انوران و‬
‫جمادات می‌سازد و به ترس و امید بی‌پایه و موهومی گرفتار می‌کند؟!‬
‫گذش‪SS‬ته از این که عامل انحط‪SS‬اط و آل‪SS‬ودگی‪ S‬و پس‪SS‬تی انس‪SS‬ان اس‪SS‬ت‪ ،‬خالف حقیقت و‬
‫تحریف‪ S‬واقعیت نیز می‌باشد‪ .‬خداوند‪ S‬راست فرموده است که‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(حج‪.)31-30 /‬‬ ‫‪﴾      ‬‬
‫«از پلیدی بتها کناره بگیرید و از گفتار ناروا بپرهیزید و برای خدا‪ ،‬مخلص و‬
‫راست روش باشید و شرک نورزی‪SS‬د‪ .‬ه‪S‬رکس به خ‪SS‬دا ش‪SS‬رک ورزد‪ ،‬مثل آنست‬
‫که از آس‪SS‬مان س‪SS‬قوط کند و مرغ‪SS‬ان او را (ب‪SS‬دنش را) بربایند و یا ب‪SS‬اد‪ ،‬او را به‬
‫مکان دوردستی بیاندازد»‪.‬‬
‫اس‪SS‬الم با این ش‪SS‬رک انح‪SS‬رافی و گمراهگ‪SS‬ر‪ ،‬در همة رنگها و گونه‌ه‪SS‬ایش‪ ،‬اعالن‬
‫جنگ نموده و ارزش انسان را باال برد و اعالم داشت که او مخلوقی ارجمند و ممت‪SS‬از‬
‫است که به جانشینی‪ S‬خدا در زمین رسیده و بهترین شکل و نیک‪SS‬وترین‪ S‬ت‪SS‬رکیب را پی‪SS‬دا‬
‫کرده است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫(اسراء‪.)70 /‬‬ ‫‪﴾...‬‬
‫«و ما آدمیان را گرامی داشته آنها را در خشکی و دریا به حرکت درآوردیم»‪.‬‬
 ‫‪129‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫﴿‪       ‬‬

‫(بقره‪.)30 /‬‬ ‫‪﴾...‬‬
‫«هنگ‪SS‬امی که پروردگ‪SS‬ارت به فرش‪SS‬تگان گفت‪ :‬من در زمین جانش‪SS‬ینی ق‪SS‬رار‬
‫می‌دهم»‪.‬‬
‫(تین‪.)4 /‬‬ ‫﴿‪﴾      ‬‬
‫«انسان را در بهترین ترکیب و تعادل آفریدیم»‪.‬‬
‫(تغابن‪.)3 /‬‬ ‫﴿‪﴾   ‬‬
‫«شما را چهره‌نگاری کرد و صورتی نیکو بخشید»‪.‬‬
‫(علق‪.)5 /‬‬ ‫﴿‪﴾     ‬‬
‫«به انسان آنچه را که نمی‌دانست‪ ،‬یاد داد»‪.‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫(جاثیه‪.)13 /‬‬ ‫‪﴾...‬‬
‫«آنچه در آسمانها و زمین وجود دارد‪ ،‬همگی را برای شما تسخیر نمود»‪.‬‬
‫چ‪SS‬را باید انس‪SS‬ان در برابر این مخلوق‪SS‬اتی که مس‪SS‬خر و در خ‪SS‬دمت مص‪SS‬الح او ق‪SS‬رار‪S‬‬
‫گرفته‌اند‪ ،‬به خاک افتد؟ چط‪S‬ور اینک‪S‬ار را بکند در ح‪S‬الی که فرش‪S‬تگان به فرم‪S‬ان خ‪S‬دا‬
‫برای تعظیم‪ S‬و اظهارمحبت‪ S‬او‪ ،‬سجده نموده‌اند‪.‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪...       ‬‬
‫(ص‪.)74-71 /‬‬ ‫﴾‬
‫«هنگامی که پروردگارت به فرش‪SS‬تگان گفت‪ :‬من از ِگ‪SS‬ل‪ ،‬بش‪SS‬ری می‌آف‪SS‬رینم‪ ،‬و‬
‫چون او را سر راست نموده و از حیات خویش در او دمی‪S‬دم‪ ،‬ب‪S‬رایش به ح‪S‬الت‬
‫سجده بیافتید‪ ،‬همة فرشتگان غیر از ابلیس‪ ،‬سجده کردند»‪.‬‬
‫اسالم تأکید نمود که در جهان آفرینش‪ S‬چیزی در خور سجده‪ ،‬تضرع‪ ،‬امید بس‪SS‬تن یا‬
‫ترسیدن و حساب بردن انسان وجود‪ S‬ندارد‪.‬‬
‫فرشتگان‪ ،‬بندگان خاشع و متواضع خدا هستند‪.‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪( ﴾    ‬انبیاء‪.)20-19 /‬‬
‫«از عبادتش سرپیچی نمی‌کنند و خسته نمی‌شوند‪ ،‬شب و روز بدون خستگی و‬
‫سستی تسبیح می‌کنند»‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪130‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪﴾        ...‬‬

‫(تحریم‪.)6 /‬‬
‫«خداوند را در آنچه به آنان فرمان ده‪S‬د‪ ،‬نافرم‪SS‬انى نكنن‪S‬د‪ .‬و آنچه را كه فرم‪S‬ان‬
‫مىيابند‪ ،‬انجام مىدهند»‪.‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪(﴾     ‬انبیاء‪.)28-27 /‬‬
‫«در هيچ سخنى بر او پيشى نمىگيرند و آن‪S‬ان به فرم‪S‬ان او ك‪S‬ار مىكنند‪ ،‬آين‪S‬ده و‬
‫گذشته آنان را مىداند و شفاعت نمىكنند مگر براى كسى كه [خداون‪SS‬د] بپس‪SS‬ندد و‬
‫آنان از بيم او در هراسند»‪.‬‬
‫بشر ن‪SS‬یز [با این که ق‪SS‬درت و م‪SS‬نزلت ب‪SS‬زرگی دارد و می‌تواند به مق‪SS‬ام پی‪SS‬امبری‪ S‬یا‬
‫فرمانروایی برسد] بندة خ‪S‬دا می‌باش‪S‬د‪ .‬اختی‪S‬ار س‪S‬ود و زی‪S‬ان‪ ،‬م‪S‬رگ و زن‪S‬دگی‪ S‬و تجدید‬
‫حیات خود را ندارد‪ ،‬چه برسد به دیگران!‬
‫بندگی‪ ،‬صفت ضروری همة انسانهاست‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪(﴾  ‬مریم‪.)95-93 /‬‬
‫«هيچ كدام از آنان كه در آسمانها و زميناند‪ ،‬جز در بندگى [به پيشگاه خداوند]‬
‫رحمان نمىآيند‪ .‬به راستى [خداوند] آنان را فرا گرفته و چنان كه بايد بر‬
‫شمرده است‪ .‬و هر يك از آنان روز قيامت تنها [به پيشگاه] او خواهد آمد»‪.‬‬
‫خورشید‪ ،‬ماه و ستارگان هم اجرام آسمانی هستند که تسلیم فرمان خ‪SS‬دا‪ ،‬می‌باش‪S‬ند‪ S‬و‬
‫سزاوار‪ S‬نیست که کمری برای رکوع یا چهره‌ای ب‪SS‬رای س‪SS‬جدة آنه‪SS‬ا‪ ،‬خمی‪SS‬ده یا برخ‪SS‬اک‬
‫سائیده شود‪.‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪﴾   ‬‬
‫(فصلت‪.)37 /‬‬
‫«شب و روز و خورشید و ماه‪ ،‬از نشانه‌های او هس‪SS‬تند‪ .‬ب‪SS‬رای خورش‪SS‬ید و م‪SS‬اه‬
‫س‪SS‬جده نکنید بلکه اگر اهل عب‪SS‬ادت هس‪SS‬تید‪ ،‬خ‪SS‬دایی را که آنها را آفری‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪،‬‬
‫سجده کنید»‪.‬‬
 ‫‪131‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫غیر از خداوند‪ ،‬هر چ‪SS‬یزی در زمین یا آس‪SS‬مانها خوان‪SS‬ده ش‪SS‬ود‪ ،‬مخل‪SS‬وق‪ S‬ن‪SS‬اتوانی که‬
‫ن‪SS‬یرویی‪ S‬نداش‪SS‬ته و موج‪SS‬ود نیازمن‪SS‬دی‪ S‬که بر خ‪SS‬ود متکی نمی‌باشد‪ S‬و پدی‪SS‬دة ض‪SS‬عیفی که‬
‫قدرت نگهداری‪ S‬خود را ندارد بیش نیست‪.‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪-73‬‬ ‫‪( ﴾        ‬حج‪/‬‬
‫‪.)74‬‬
‫«اى مردم‪ ،‬مثلى زده مىشود‪ ،‬به آن گوش فرا دهيد‪ .‬آنان را كه به ج‪SS‬اى خداوند‬
‫مىخوانيد‪ ،‬نمىتوانند مگسى بيافرينن‪SS‬د‪ ،‬و لو ب‪SS‬راى [آف‪SS‬رينش] آن [همگى] گ‪SS‬رد‬
‫آين‪SSS‬د‪ .‬و [حتّى] اگر مگس چ‪SSS‬يزى را از آن‪SSS‬ان بربايد‪ ،‬نمىتوانند آن را از او‬
‫برهانن‪SSS‬د‪[ .‬هم] خواهن‪SSS‬ده و [هم كسى كه از او] خواس‪SSS‬ته ش‪SSS‬ده [بس] ناتوانند‪.‬‬
‫خداوند را چن‪SS‬ان كه س‪SS‬زاوار اوس‪SS‬ت‪ ،‬ق‪SS‬در نش‪SS‬ناختند‪ .‬بى گم‪SS‬ان خداوند توان‪SS‬اى‬
‫پيروزمند است»‪.‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(اسراء‪.)57-56 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«بگو‪ :‬کسانی را که به ج‪SS‬ای خ‪SS‬دا و همانند او پنداش‪SS‬ته‌اید‪ ،‬بخوانی‪SS‬د‪ .‬آنها ق‪SS‬درت‬
‫رفع ن‪SSS‬اراحتی ش‪SSS‬ما را ندارند و برگردان‪SSS‬دن را ن‪SSS‬یز نتوانن‪SSS‬د‪ .‬کس‪SSS‬انی را که‬
‫می‌خوانند‪ ،‬هر کدام نزدیکتر باشند‪ ،‬وسیله‌ای برای نزدیکی به خ‪SS‬دا می‌جوین‪SS‬د‪،‬‬
‫به رحمت او چشم دارند و از عذابش می‌ترس‪SS‬ند زی‪S‬را که ع‪S‬ذاب پروردگ‪S‬ارت‪،‬‬
‫حذر کردنی است»‪.‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪(﴾     ‬اعراف‪/‬‬
‫‪.)194‬‬
‫«کسانی که آنها را به ج‪S‬ای خ‪S‬دا می‌خوانی‪S‬د‪ ،‬بن‪S‬دگانی مانند خودت‪S‬ان هس‪S‬تند پس‬
‫بخوانیدشان تا پاسختان دهند‪ ،‬اگر راست می‌گویید»‪.‬‬

‫جلوگیری از عوامل و راههای منجر به شرک‬

‫اسالم‪ ،‬تمام احتیاط را به کاربرده و هر طریق منتهی به شرک یا همانندی با مش‪SS‬رکین‬
‫را مسدود نموده است‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪132‬‬
‫اسالم‬

‫مالحظه می‌ک‪SS‬نیم‪ S‬که پی‪SS‬امبر اس‪SS‬المص هرگونه زی‪SS‬اده‌روی‪ S‬در اح‪SS‬ترام خ‪SS‬ود را که‬
‫متناسب با بندگی و عب‪SS‬ودیت خ‪SS‬دا نب‪SS‬وده و ب‪SS‬رای او امتی‪SS‬ازی نس‪SS‬بت به دیگ‪SS‬ران ایج‪SS‬اد‬
‫می‌نم‪SS‬ود‪ S،‬با ش‪SS‬دت و ق‪SS‬اطعیت‪ S‬ممن‪SS‬وع ک‪SS‬رده و به ی‪SS‬ارانش می‌فرم‪SS‬ود‪ S:‬م‪SS‬را همچ‪SS‬ون‬
‫مسیحیان که عیسی را بردند‪ ،‬باال نبرید و فقط بگویید‪« S‬بنده و فرستادة خدا» این ح‪SS‬دیث‬
‫مورد‪ S‬اتفاق همگان است‪« .‬عبدهللا ورسوله»‪.‬‬
‫نسائی از ابن عباس روایت نموده است که مردی به پیامبر‪S‬ص گفت‪ :‬هر چه خ‪SS‬دا و‬
‫تو بخواهی‪SS‬د‪ ،‬فرم‪SS‬ود‪ S:‬آیا م‪SS‬را همت‪SS‬ای خ‪SS‬دا قلم‪SS‬داد می‌ک‪SS‬نی؟ بگ‪SS‬و‪« :‬هر چه خ‪SS‬دا تنها‬
‫بخواهد»‪.‬‬
‫طبرانی‪ S‬روایت می‌کند‪ :‬در زمان پیامبرص منافقی بود که مسلمانها را آزار می‌داد‪.‬‬
‫بعضی از آنها گفتند برخیزید‪ S‬و برویم‪ S‬از دست این منافق به رسول خدا اس‪SS‬تغاثه ک‪SS‬نیم‪.‬‬
‫پی‪SS‬امبر‪S‬ص فرم‪SS‬ود‪« S:‬به من اس‪SS‬تغاثه نباید ک‪SS‬رد و فقط خداوند شایس‪SS‬تة اس‪SS‬تغاثه است»‪.‬‬
‫پیامبر‪S‬ص بدین‌ترتیب به آنها می‌آموخت که هر حقی را به صاحب آن بدهند و بن‪SS‬ده را‪.‬‬
‫فقط بنده بدانند و پروردگار‪ S‬را‪ ،‬پروردگار‪.‬‬
‫نس‪SS‬ائی از انس [با س‪SS‬ند خ‪SS‬وب] روایت ک‪SS‬رده است که ع‪SS‬ده‌ای گفتن‪SS‬د‪ :‬ای رس‪SS‬ول‬
‫خ‪SS‬داص ای به‪SS‬ترین ما و فرزند‪ S‬به‪SS‬ترین م‪SS‬ا‪ ،‬ای م‪SS‬والی ما و زادة م‪SS‬والی م‪SS‬ا! پی‪SS‬امبر‬
‫گفت‪ :‬ای مردم‪ ،‬حرف خودتان را بزنید و ف‪SS‬ریب ش‪S‬یطان را نخوری‪SS‬د‪ .‬من محم‪SS‬د‪ ،‬بن‪SS‬دة‬
‫خدا و پیامبر‪ S‬او هستم و دوست نمی‌دارم از حدی که خداوند‪ S‬ب‪SS‬رایم تع‪SS‬یین ک‪SS‬رده اس‪SS‬ت‪،‬‬
‫باالترم‪ S‬ببرید و بنا به روایتی‪ S‬فرمود‪ S:‬موال‪ ،‬فقط خداوند تبارک و تعالی است‪.‬‬
‫تودة مردم همیشه گرایش به تعظیم‪ S‬رهبران دارند‪ ،‬بعضی صادقانه و بعضی ب‪SS‬رای‬
‫چاپلوسی‪ S،‬چه رسد به اینکه رهبر مزبور‪ ،‬پیامبر‪ S‬و حتی بزرگ‪SS‬ترین پی‪SS‬امبر‪S‬ص باش‪SS‬د!‬
‫اما رسول اک‪S‬رمص به آن‌ها آم‪S‬وخت که او را از حد بن‪SS‬دگی فراتر نبرن‪SS‬د‪« .‬من محم‪S‬د‪،‬‬
‫بن‪SSS‬ده و فرس‪SSS‬تادة خ‪SSS‬دا هس‪SSS‬تم»‪ .‬همچنانکه ی‪SSS‬اد داده است که هر روز‪ ،‬نه مرتب‪SSS‬ه‪ ،‬در‬
‫نمازهای‪ S‬واجب‪ ،‬گذشته از مستحبات‪ ،‬هنگامی که برای تشهد می‌نشینید‪ ،‬بگویند‪S:‬‬
‫«أشهد أن ال إله إال اهلل وأشهد أن محمداً عبده ورسوله»‪.‬‬

‫قربانی و نذر برای غیر خدا نیست‬

‫همچنین اسالم‪ ،‬قربانی کردن برای غیر خدا را بر مسلمانان ح‪SS‬رام ک‪SS‬رده و پی‪SS‬امبرص‬
‫فرموده است‪« :‬لعنت خدا بر کسی که برای غیر خدا ذبح نماید»‪ .1‬از جمله خوراکه‪SS‬ای‪S‬‬

‫‪ -‬حدیث مورد اتفاق‪ ،‬از قول ابن مسعود‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪133‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫ح‪S‬رام ن‪S‬یز‪ ،‬چ‪S‬یزی است که ن‪S‬ام غ‪S‬یر خ‪S‬دا بر آن ب‪S‬رده ش‪S‬ود و ن‪S‬یز آنچه که ب‪S‬رای بتها‬
‫قربانی گردد‪.1‬‬
‫اسالم بدین ترتیب از توحید پشتیبانی‪ S‬کرده‪ ،‬راههای نفوذ شرک را بسته است‪.‬‬

‫هشداری در بارة بتهای جدید‬

‫بر ما که از تحذیر اسالم نسبت به تم‪SS‬ام اش‪SS‬کال ش‪SS‬رک س‪SS‬خن می‌گ‪SS‬وئیم‪ ،‬الزم است که‬
‫نسبت به بته‪SS‬ای نوی‪S‬نی‪ S‬که در این عص‪S‬ر‪ ،‬توحید‪ S‬خ‪S‬الص را م‪S‬ورد‪ S‬حمله و تهدید ق‪SS‬رار‬
‫داده‌اند‪ ،‬هوشیار‪ S‬باشیم‪.‬‬
‫بعشی از دین‪SS‬داران س‪SS‬طحی‪ ،‬ش‪SS‬رک و عب‪SS‬ادت غیرخ‪SS‬دا را منحصر‪ S‬به یک ش‪SS‬کل‬
‫میدانند که عبارت است از بت‌پرستی موروثی کهن که در پرستش خدا یا خ‪SS‬دایانی به‬ ‫‌‬
‫صورت‪ S‬مجسمه یا تخیل‪ ،‬جلوه‌گر شده‪ ،‬عبادتها و قربانیهایی را تقدیمشان می‌کنند‪ S‬و از‬
‫مینمایند‪.‬‬
‫آنها درخواست منفعت و برکت ‌‬
‫اینها فرام‪SS‬وش‪ S‬کرده‌اند که ش‪SS‬رک م‪SS‬راتب و ان‪SS‬واع مختلفی دارد و بتها به دو گونة‬
‫دیدنی و نادیدنی تقسیم گردیده و عبادتها نیز اشکال رسمی و غیررسمی دارند‪.‬‬
‫ش‪SS‬رک‪ ،‬ب‪SS‬زرگ و کوچک و آش‪SS‬کار و نه‪SS‬ان دارد‪ .‬بلکه ان‪SS‬واعی از آن‪ ،‬از جنبش‬
‫مورچه روی‪ S‬سنگ سیاه نیز نامحسوس‌ترند‪.‬‬
‫همچنین بتهایی هستند که مردم آنها را پرستیده و به آنها اظه‪SS‬ار دلبس‪SS‬تگی می‌کنن‪SS‬د‪،‬‬
‫اما آنها را بت یا معب‪SS‬ود‪ S‬یا خ‪SS‬دا ننامی‪SS‬ده و ک‪SS‬اری را که در برابرش‪SS‬ان‪ S‬انج‪SS‬ام می‌دهن‪SS‬د‪،‬‬
‫عبادت نمی‌شمرند‪ .‬باید به مقاصد نگریست نه به الفاظ‪ ،‬و نامی‪SS‬دنی‌ها را بررسی ک‪SS‬رد‪،‬‬
‫نه نامها را‪.‬‬
‫ب‪SSS‬دین جهت اس‪SSS‬الم راجع به هر گونه ش‪SSS‬رکی‪ S‬هش‪SSS‬دار داده اس‪SSS‬ت‪ :‬چه ب‪SSS‬زرگ و‬
‫کوچک‪ ،‬چه آشکار و چه پنهان و برای دف‪SS‬اع از اص‪SS‬الت توحی‪SS‬د‪ ،‬همة دریچه‌ه‪SS‬ایی را‬
‫که از آنها باد مسموم‪ S‬شرک می‌وزد‪ S،‬مسدود کرده است‪ .‬تا آنجا که می‌بی‪SS‬نیم پی‪SS‬امبرص‬
‫خودنمایی را نوعی شرک محسوب می‌کند‪.‬‬
‫ق‪SSSS‬رآن ک‪SSSS‬ریم از «بت» یا «معب‪SSSS‬ودی‪ »S‬ب‪SSSS‬رای ما س‪SSSS‬خن می‌گوید‪ S‬که میلیونها‪ S‬نفر‬
‫ناخودآگاه‪ ،‬آن را می‌پرستند و آن عبارت است از «هوس»‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(جاثیه‪.)23 /‬‬ ‫‪﴾...‬‬
‫«آیا دیدی کسی را که هوایش را معبود خ‪S‬ود ق‪S‬رار داد و خداوند او را از روی‬
‫آگاهی به گمراهی کشید‪.»...‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(فرقان‪.)43 /‬‬ ‫‪﴾‬‬

‫‪ -‬نگاه کنید‪ S‬به کتاب «الحالل والحرام» ما‪ ،‬ص ‪.48-46‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪134‬‬
‫اسالم‬

‫«آیا دیدی کسی را که معبود او هوای خودش بود‪ .‬آیا تو وکیل او می‌شوی؟‪.»S‬‬
‫در همین روزگار‪ S‬ما‪ ،‬بتها و معبودهای‪ S‬گوناگونی‪ S‬پی‪SS‬دا ش‪SS‬ده‌اند که دلها و احساس‪SS‬ات‬
‫و گرایشات مردم‪ ،‬به سوی آنها کشیده شده‪ ،‬به ذکرشان روی آورده‪ ،‬به نامشان سوگند‬
‫خ‪SSSSSS‬ورده و در راه آنها جه‪SSSSSS‬اد می‌کنند و ش‪SSSSSS‬هید می‌ش‪SSSSSS‬وند‪ S.‬این بت‌ها عبارتند از‬
‫وطن‌پرستی‪ ،‬قومیت پرستی و امثال آنها‪.‬‬
‫چون وارد مدارس می‌ش‪SS‬وی‪ ،‬در انجمنها و مج‪SS‬امع ش‪SS‬رکت می‌ک‪SS‬نی‪ ،‬روزنامه‌ها و‬
‫مجالت را می‌خ‪SSS‬وانی و برنامة فرس‪SSS‬تنده‌ها را گ‪SSS‬وش می‌ک‪SSS‬نی‪ ،‬هیچ ذک‪SSS‬ری از خ‪SSS‬دا‬
‫نمی‌شنوی و جایی برای او پیدا نمی‌کنی‪ .‬بلکه معبوده‪SS‬ای دیگ‪SS‬ری را می‌بی‪SS‬نی‪ S‬که همة‬
‫اندیش‪SS‬ه‌ها و احساس‪SS‬ات و فعالیته‪SS‬ا‪ ،‬جز مق‪SS‬دار ان‪SS‬دکی‪ ،‬به گ‪SS‬رد آنها می‌چرخن‪SS‬د‪ S.‬این‬
‫معبودها‪ S‬وطن‪ ،‬ق‪SS‬ومیت [مثالً ع‪SS‬ربیت] یا جامعه یا نظ‪SS‬ام حکوم‪SS‬تی‪ S‬و چیزه‪SS‬ایی‪ S‬از این‬
‫قبیل می‌باشند‪S.‬‬
‫اکن‪SSS‬ون یکی از عادته‪SSS‬ای رایج‪ ،‬افتت‪SSS‬اح برنامه‌ها با ن‪SSS‬ام وطن یا ق‪SSS‬وم و اگر خیلی‬
‫بزرگ‪SS‬واری نش‪SS‬ان داده ش‪SS‬ود‪ ،‬به ن‪SS‬ام هللا و ملت با هم‪ ،‬و س‪SS‬وگند‪ S‬خ‪SS‬وردن باسم وطن یا‬
‫ملت (سوگند به ن‪SS‬امت ای س‪SS‬رزمین من!) و جه‪SS‬اد در راه وطن و یا ع‪SS‬ربیت می‌باش‪SS‬د‪،‬‬
‫اگرهم کسی در این راه کشته شود‪ ،‬ش‪SS‬هید وطن یا ش‪SS‬هید ع‪SS‬ربیت و امث‪SS‬ال آن محس‪SS‬وب‬
‫می‌گردد!‬
‫اس‪SSS‬تاد‪ ،‬برن‪SSS‬ارد ل‪SSS‬ویس می‌گوی‪SSS‬د‪ :‬هر پژوهن‪SSS‬ده‌ای‪ S‬در ت‪SSS‬اریخ اس‪SSS‬الم‪ ،‬از جری‪SSS‬ان‬
‫شگفت‌انگیز مبارزة اسالم با پرستش بت‌ه‪SS‬ا‪ ،‬از هم‪SS‬ان آغ‪SS‬از دع‪SS‬وت پی‪SS‬امبرص اطالع‬
‫دارد و می‌داند که محمدص و ی‪SSSS‬ارانش‪ ،‬چگونه پرس‪SSSS‬تش خداوند یگانه را به ج‪SSSS‬ای‬
‫عادات شرک‌آمیز جاهلیت‪ ،‬پشتیبانی‪ S‬و حمایت نمودند‪ .‬درعصر ما نی مبارزة مشابهی‪S‬‬
‫جری‪S‬ان دارد ولی نه بر ضد «الت» و «ع‪S‬زی» و دیگر خ‪S‬دایان ج‪S‬اهلیت‪ ،‬بلکه بر ضد‬
‫مجموعة بتهایی که نامشان «دولت»‪« ،‬نژاد» و «قومیت» می‌باشد‪.‬‬
‫اما این دفعه مالحظه می‌ش‪SS‬ود که ت‪SS‬اکنون‪ ،‬پ‪SS‬یروزی با بتها ب‪SS‬وده اس‪SS‬ت!! بن‪SS‬ابراین‪،‬‬
‫ترویج بدعت خاورمیانه روا داشت‪ ،‬ولی با اینهمه در یادآوری‌ها‪ S‬و گفتگوها‪ ،‬کم‪SS‬ترین‬
‫ظلم قلمداد گردیده است‪.1‬‬

‫اسالم عبادت را از قید و بند کاهنان نجات داد‬

‫مردم‪ ،‬ادیان را تباه کردند ‪ ...‬خداوند‪ S‬دین را نازل کرد تا آنها را به تعالی برس‪SS‬اند‪ S‬ولی‬
‫آنها دین را به انح‪SS‬اط کش‪SS‬انیدند! عجیب اینست که خ‪SS‬ود شخص‪SS‬یتهای‪ S‬م‪SS‬ذهبی‪ ،‬دین را‬
‫فاسد‪ S‬کردن‪SS‬د‪ S.‬آنها خ‪SS‬ود را با خ‪SS‬دا و ن‪SS‬زدیکی به او را در انحص‪SS‬ار و احتک‪SS‬ار خ‪SS‬ویش‬
‫درآوردند‪ S‬و چ‪SS‬ون دیدند یک مت‪SS‬اع عم‪SS‬ومی و ک‪SS‬االی م‪SS‬ورد‪ S‬نی‪SS‬از همگ‪SS‬ان اس‪SS‬ت‪ ،‬در‬
‫احتکار و باال بردن نرخ فروش‪ S‬آن! افراط ورزیدند‪.‬‬

‫‪ -‬به نقل از کتاب «الغرب والشرق األوسط»‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪135‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫اینها‪ ،‬عب‪SS‬ادت را به مک‪SS‬ان معی‪SS‬نی که زیر س‪SS‬لطة خودش‪SS‬ان باش‪SS‬د‪ ،‬مقید نمودند و در‬
‫مکان دیگر جایز ندانستند‪ S.‬همچنین مشروط به وج‪SS‬ود‪ S‬واس‪SS‬طة معی‪SS‬نی دانس‪SS‬تند‪ S‬که ک‪SS‬ار‬
‫داللی می‪SS‬ان خ‪SS‬دا و بن‪SS‬ده‌اش را عه‪SS‬ده‌دار باشد و مقید به مراسم‪ S‬و تش‪SS‬ریفات روح‪SS‬انی‬
‫ویژه‌ای که بدون آنها پذیرفته نمی‌شود‪S.‬‬
‫همة این قید و بن‪SS‬دها‪ ،‬مس‪SS‬تلزم مالیتها و دس‪SS‬تمزدهایی است که باید به روح‪SS‬انیون و‬
‫کاهنان تقدیم گردند‪S.‬‬

‫شخصیت‌های روحانی در قرون وسطی‬

‫رجال مذهبی مسیحی غرب‪ ،‬در قرون وسطی‪ ،‬برای اس‪SS‬تقرار این پدی‪SS‬ده‌های روح‪SS‬انی‬
‫خیلی کوشیدند‪ S‬و در معابد خود از مریم و عیس‪SS‬ی‪ ،‬تص‪SS‬ویرها‪ S‬و نقاش ‪S‬ی‌ها و عالمتها و‬
‫چیزهایی‪ S‬از این قبیل آویختند‪ S‬و اینها را آداب عبادی واجب و مقدسی به شمار آورند‪S.‬‬
‫عجیب‌ترین کارشان این بود که بهشت را منبع ثروت و درآمد خویش قرار داده آن‬
‫را با تقس‪SS‬یم به قطع‪SS‬ات و بخش‪SS‬های متع‪SS‬ددی به ف‪SS‬روش‪ S‬رس‪SS‬اندند و س‪SS‬هم هر کس را به‬
‫ان‪SS‬دازة پ‪SS‬ولی که به عن‪SS‬وان قیمت پ‪SS‬رداخت می‌ک‪SS‬رد‪ ،‬ق‪SS‬رار‪ S‬دادن‪SS‬د‪ .‬می‌گوین‪SS‬د‪ :‬یکی از‬
‫ثروتمندان یهودی تصمیم‪ S‬گرفت که با این مسخره‌بازیها‪ S‬بطور جالبی مقابله کن‪SS‬د‪ .‬ب‪SS‬دین‬
‫منظ‪SS‬ور‪ S‬ن‪SS‬زد یکی از پ‪SS‬دران روح‪SS‬انی رفت و به ج‪SS‬ای خرید بهش‪SS‬ت‪ ،‬طبق معم‪SS‬ول‬
‫مسیحیان‪ ،‬جهنم را از او خریدار‪ S‬شد و پدر مزب‪SS‬ور‪ S،‬آن را با قیمت ن‪SS‬اچیزی‪ S‬ف‪SS‬روخت‪،‬‬
‫زیرا که جنس بی‌ارزش‪ S‬و بی‌خریداری‪ S‬بود‪ .‬اما یهودی‪ S‬حیله‌گر آمد و به تمام مسیحیان‬
‫اعالم نمود که دیگر به فکر خرید بهشت نباشند زیرا که تمامی جهنم را خریده و کسی‬
‫را به درون آن راه نمی‌ده‪SSS‬د!! پ‪SSS‬در روح‪SSS‬انی‪ S‬پش‪SSS‬یمان گردید و جهنم را با چند برابر‬
‫قیمت قبلی‪ ،‬باز خرید!‬
‫هر کس تاریخ خوانده باشد‪ ،‬از نهضت «لوتر» بر ضد باص‪SS‬طالح «قباله‌ها و اس‪SS‬ناد‬
‫آمرزشی‪ »S‬آگاه است‪ .‬رهبران روحانی‪ S‬مسیحی‪ ،‬اختیار بخش‪SS‬یدن و گ‪SS‬رفتن‪ ،‬آم‪SS‬رزش و‬
‫محروم‪ S‬ساختن و داخل کردن به رحمت خ‪SS‬دا و یا دور نم‪SS‬ودن از رحمت حق را از آن‬
‫خود می‌دانستند‪ .‬برای این که مسیح به یکی از شاگردان خویش گفته بود‪ :‬من کلیدهای‬
‫ملکوت آسمانها را به تو خواهم داد‪ .‬بنابراین هر چه را در زمین ببندی‪ ،‬در آسمان هم‬
‫بس‪SS‬ته خواهد ب‪SS‬ود و هر چه را در زمین بگش‪SS‬ایی در آس‪SS‬مان هم گش‪SS‬وده خواهد ش‪SS‬د‪.‬‬
‫(انجیل متی‪.)19:16 ،‬‬

‫رهایی عبادت از قید مکان‬

‫اما اسالم‪ ،‬در بیان عبادت خدا و ارتباط با او‪ ،‬روش دیگری دارد‪.‬‬
‫اس‪SS‬الم‪ ،‬عب‪SS‬ادت را از بند واس‪SS‬طه‌گری‪ S،‬مک‪SS‬ان و تم‪SS‬امی مظ‪SS‬اهر س‪SS‬لطه و نف‪SS‬وذ‬
‫روحانیت‪ ،‬آزاد کرده است‪.‬‬
‫همة روی زمین‪ ،‬برای فرد مسلمان محراب است و هر کجا باشد‪ ،‬می‌تواند‪ S‬عب‪SS‬ادت‬
‫خدا را به جای آورد‪ ،‬قرآن‪ ،‬در این باره می‌فرماید‪:‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪136‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪       ‬‬

‫(بقره‪.)115 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«مش‪S‬رق و مغ‪S‬رب از آن خداس‪S‬ت‪ .‬پس به هر كجا كه روى آوريد‪ ،‬همانجا قبله‬
‫خداست»‬
‫پی‪S‬امبر اک‪S‬رمص ن‪S‬یز در بی‪S‬ان ویژگیه‪S‬ای خ‪S‬اص امت خ‪S‬ود می‌فرمای‪S‬د‪« :‬زمین‬
‫برای من سجده‌گاه و پاک قرار داده شده اس‪SS‬ت‪ .‬اف‪SS‬راد امت من به هنگ‪SS‬ام نم‪SS‬از‪،‬‬
‫در هر جا بودند‪ ،‬نماز بخوانند»‪.1‬‬
‫این ویژگی‪ S‬عبادت اسالمی‪ ،‬مورد‪ S‬تحسین و ستایش ف‪SS‬راوانی‪ S‬از س‪SS‬وی غیرمس‪SS‬لمان‬
‫و ح‪SS‬تی شخص‪SS‬یتهای دی‪SS‬نی مختلف ق‪SS‬رار‪ S‬گرفته اس‪SS‬ت‪ .‬تا آنجا که یکی از آنها [اس‪SS‬قف‬
‫لوفروا] گفته است‪« :‬امکان ندارد کسی برای اولین بار میان مسلمانان بیاید و از تجلی‬
‫عقیده آنان شگفت‌زده و متاثر نشود‪ .‬شما در هر کجا باشید‪ ،‬یک خیابان پر رفت و آمد‬
‫عادیترین منظرة مورد مش‪SS‬اهده‌تان این خواهد‬ ‫‌‬ ‫یا یک ایستگاه راه‌آهن یا یک مزرعه‪،‬‬
‫بود که فردی بدون کمترین خودنم‪SS‬ایی‪ S‬و ریاک‪SS‬اری‪ ،‬فع‪SS‬الیت و ک‪SS‬ار همیش‪SS‬گی خ‪SS‬ود را‬
‫کن‪SS‬ار می‌گ‪SS‬ذارد‪ S‬و با آرامش و تواضع خاص‪SS‬ی‪ ،‬در وقت معین‪ ،‬به انج‪SS‬ام نم‪SS‬از روی‪S‬‬
‫می‌آورد‪.»S‬‬
‫همین نم‪SS‬ایش بی‌نظ‪SS‬یر در می‪SS‬ان همة ادی‪SS‬ان ب‪SS‬ود که وج‪SS‬دان اس‪SS‬تاد زکی عری‪SS‬بی‪،‬‬
‫سرپرست‪ S‬یهودیان مصر را که در سال ‪ 1960‬به اسالم گرائید‪ ،‬تحت ت‪SS‬أثیر ق‪SS‬رار‪ S‬داد‪.‬‬
‫بخشی از بیانات او در سخنرانی‌اش‪ S‬به عنوان «چرا مسلمان شدم» چنین بود‪:‬‬
‫«من هیچگاه ص‪SS‬دای اذان م‪SS‬ؤذن را هنگ‪SS‬ام س‪SS‬پیده‌دم یا ظهر یا اوق‪SS‬ات دیگر نش‪SS‬نیدم‪S‬‬
‫مگر این که آن را همچ‪SS‬ون ص‪SS‬دای خداوند که حق و باطل و حالل و ح‪SS‬رام را از هم‬
‫جدا می‌کند‪ ،‬احساس می‌کردم‪ S‬که انس‪SS‬ان را به راه راست ه‪SS‬دایت می‌کن‪SS‬د‪ .‬وق‪SS‬تی که در‬
‫مس‪SS‬افرت‪ S‬س‪SS‬وار ماشن می‌ش‪SS‬دم و در ط‪SS‬ول راه و می‪SS‬ان کش‪SS‬تزارها چش‪SS‬مم به ش‪SS‬خص‬
‫متواضعی می‌افتاد‪ S‬که با لباسی کهنه و پاره و روی‪ S‬سجادة ک‪SS‬وچکی‪ S‬و یا کن‪SS‬ار آب‪SS‬راهی‬
‫در برابر خدا ایستاده و با خشوع و نیایش نماز می‌خواند‪ ،‬دلم می‌طپید که من هم چ‪SS‬نین‬
‫نم‪SS‬ازی‪ S‬بخ‪SS‬وانم! و معتقد می‌گردی‪SS‬دم‪ S‬که اینها نفس‪SS‬های الهی در روز زمین است که در‬
‫جان بندگان شایسته دمیده می‌شود»‪.‬‬
‫اس‪SS‬الم‪ ،‬عب‪SS‬ادت را از مح‪SS‬دودیتهای‪ S‬دست و پ‪SS‬اگیر مک‪SS‬انی رها س‪SS‬اخت و در هیچ‬
‫عبادتی غیر از حج مکان خاصی در نظر نگرفت‪ .‬آن هم به خاطر فوایدی که از فایدة‬
‫مزبور‪ S‬باالتر بوده است‪ .‬مانند گردهمایی‪ S‬جهان مسلمانان در اطراف‪ S‬نخس‪SS‬تین خ‪SS‬انه‌ای‬

‫صلَّى» روایت از مسلم و‬ ‫س ِجدًا َوطَ ُهو ًرا َأ ْينَ َما َأد َْركَ َر ُج ٌل ِمنْ ُأ َّمتِي ال َّ‬
‫صاَل ةَ َ‬ ‫‪ُ « -‬ج ِعلَتْ لِي اَأْل ْر ُ‬
‫ض َم ْ‬ ‫‪1‬‬

‫بخاری‪.‬‬
 ‫‪137‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫که برای م‪SS‬ردم بنا ش‪SS‬ده و در س‪SS‬رزمین زن‪SS‬ده کنن‪SS‬دة خ‪SS‬اطرات اب‪SS‬راهیمی‪ S‬و یادبوده‪SS‬ای‬
‫محمدی‪ ...‬و غیره که در بخش اسرار حج بیان خواهیم داشت‪.‬‬

‫آزادی اندیشه از قید واسطه‌گری در عبادت‬

‫با وجود مش‪SS‬خص ب‪SS‬ودن مک‪SS‬ان عب‪SS‬ادت در حج‪ ،‬در آن هیچگونه ش‪SS‬کاف و راه نف‪SS‬وذی‬
‫برای نفوذ روحانیت و مداخلة واسطه‌ها و روح‪SS‬انیون در ارتب‪SS‬اط‪ S‬ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان با خ‪SS‬دا‬
‫وجود‪ S‬نداشته و از این نظر همانند سایر عبادات اسالمی می‌باشد‪S.‬‬
‫استاد عقاد می‌گوید‪ :1S‬عبادات اسالم نسبت به عبادات ادیان دیگر‪ ،‬امتی‪SS‬ازی بی‌مانند‪S‬‬
‫دارن‪SS‬د‪ .‬زی‪SS‬را که از لح‪SS‬اظ حقیقت و یا از نظر توده‌ه‪SS‬ای معتقد به آن از همه ب‪SS‬االتر و‬
‫م‪SS‬ترقی‌تر‪ S‬هس‪SS‬تند و این امتی‪SS‬از آش‪SS‬کار عبارتست از‪ :‬مراع‪SS‬ات اس‪SS‬تقالل شخصی‪ S‬در‬
‫مسائل درونی‪ S‬و معنوی‪ S‬آن هم با بهترین وجهی که در نظام هستی قابل تحقق می‌باشد‪S.‬‬
‫عبادات اسالمی به طور کلی‪ ،‬تکالیفی هستند برای وجدان مستقل انس‪SS‬ان که نی‪SS‬ازی‬
‫به میانجیگری‪ S‬یک عامل خاص یا واسطه‌گری‪ S‬روحانیت ندارد‪.‬‬
‫هر کجا وقت نماز ش‪SS‬د‪ ،‬آن را به جا می‌آورد‪ S‬و هر کجا باش‪SS‬د‪ ،‬خداوند‪ S‬ب‪SS‬دانجا توجه‬
‫دارد‪.‬‬
‫در خانه یا محل ک‪SS‬ار خ‪SS‬ود‪ ،‬روزه می‌گ‪SS‬یرد‪ S‬و افط‪SS‬ار‪ S‬می‌کند و هنگ‪SS‬ام حج به س‪SS‬وی‬
‫خ‪SSSS‬انه‌ای می‌رود‪ S‬که متولی‪SSSS‬ان را بر آن س‪SSSS‬لطه‌ای نیست و در قرب‪SSSS‬انی او کسی جز‬
‫درمان‪SS‬دگان و بیچارگ‪SS‬ان حق ن‪SS‬دارد‪ .‬به نم‪SS‬از جم‪SS‬اعت هم که می‌رود‪ S،‬نم‪SS‬ازش مقید به‬
‫تشریفات روحانیت‪ S‬و یا «مالیات محراب» نمی‌باش‪SS‬د‪ ،‬و ام‪SS‬امت جم‪SS‬اعت را هر یک از‬
‫حاضران که همان لحظه‪ ،‬با وجود‪ S‬ع‪S‬دم شناس‪SS‬ایی قبلی‪ ،‬شایس‪S‬ته دانس‪S‬ته ش‪S‬ود برعه‪SS‬ده‬
‫می‌گیرد‪ S.‬دینی که می‌گوید‪ S:‬انسان موجودی مس‪SS‬ئول اس‪SS‬ت‪ ،‬بن‪SS‬اگزیر عب‪SS‬ادات آن هم بر‬
‫پایة مالحظة کامل حق وجدان و نهاد آدمی و استقالل ارادة او استوار‪ S‬خواهد بود‪.‬‬
‫عقی‪S‬ده مس‪SS‬لمان به خ‪S‬دا و ط‪SS‬رز تلقی او‪ ،‬ج‪S‬ایی ب‪SS‬رای این واس‪S‬طه‌ها که خ‪S‬ود را بر‬
‫بندگان خدا تحمیل می‌کنند باقی نمی‌گذارد‪ ،‬زیرا که اساس برداشت فرد مسلمان از خدا‬
‫دو حقیقت می‌باشد‪:‬‬
‫الف ـ هللا‪ ،‬مافوق بندگان است‬
‫یکی از آن دو حقیقت اینست که خداوند متع‪SS‬ال‪ ،‬از نظر برت‪SS‬ری‪ S‬و غلبه و س‪SS‬لطه و‬
‫تص‪SS‬رف‪ ،‬م‪SS‬افوق همة بن‪SS‬دگان خ‪SS‬ود می‌باش‪SS‬د‪ S.‬هیچ چ‪SS‬یزی به او ش‪SS‬باهت ن‪SS‬دارد و هیچ‬
‫چ‪SSS‬یزی در او ت‪SSS‬أثیر نمی‌گ‪SSS‬ذارد و در قلم‪SSS‬روش‪ S‬جز خواست و ارادة خ‪SSS‬ودش اتف‪SSS‬اقی‬
‫نمی‌افتد‪S.‬‬
‫﴿‪﴾        ‬‬
‫(انعام‪.)18 /‬‬
‫«او مافوق بندگان خویش و چیره است و حکیم و آگاه می‌باشد»‪.‬‬

‫‪ -‬حقایق اإلسالم‪ ،‬ص ‪.112‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪138‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪(﴾      ‬شوری‪/‬‬

‫‪.)11‬‬
‫«چیزی مانند او نیست و او شنوای بیناست»‪.‬‬
‫﴿‪           ‬‬
‫(اخالص)‪.‬‬ ‫‪﴾     ‬‬
‫«بگو خداوند‪ ،‬یگانه است‪ ،‬هللا‪ ،‬بی‌نی‪S‬از (و مقصد توجه همگ‪S‬ان اس‪S‬ت) ن‪S‬زاده و‬
‫زائیده نشده و هیچ همتای ندارد»‪.‬‬
‫همة مخلوق‪S‬ات‪ ،‬مقه‪S‬ور ارادة او هس‪S‬تند‪ .‬هیچک‪S‬دام اختی‪S‬ار س‪S‬ود و زی‪S‬ان و م‪S‬رگ و‬
‫زندگی‪ S‬و تجدید حیات خود را ندارند‪ ،‬چه برسد به اختیار دیگران!‬
‫این برتری‪ S‬و تفوق الهی نسبت به آفرینش در یکی از آیات قرآن که ن‪SS‬زد مس‪SS‬لمانان‬
‫به عنوان آیة‌الکرسی معروف‪ S‬است‪ ،‬چنین نشان داده شده است‪:‬‬
‫﴿ ‪          ‬‬
‫‪            ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪(﴾     ‬بقره‪.)255 /‬‬
‫«خداوند [است كه] معبود راستينى جز او نيس‪SS‬ت‪ .‬زن‪SS‬ده [و] ت‪SS‬دبيرگر [هس‪SS‬تى]‬
‫است‪ .‬غنودگى و خوابى او را فرا نمىگ‪SS‬يرد‪ .‬آنچه در آس‪SS‬مانها و آنچه در زمين‬
‫است‪ ،‬از آن اوست‪ .‬چه كسى است كه بدون حكم او در پيشگاهش شفاعت كند؟‬
‫گذشته و [حال و] آين‪SS‬ده آن‪SS‬ان را مىداند و به چ‪SS‬يزى از علم او جز به آنچه خ‪SS‬ود‬
‫خواسته است‪ ،‬احاطه نمىيابند‪ .‬كرس ّى او آس‪SS‬مانها و زمين را ف‪SS‬را گرفته است و‬
‫حفظ آن دو بر او گران نمىآيد و او بلند مرتبه بزرگ [قدر] است»‪.‬‬
‫ب ـ خداوند با بندگان خود می‌باشد‬
‫حقیقت دوم این است که خ‪SSS‬دا [با وج‪SSS‬ود عظمت و عل‪SSS‬وی که دارد] به خلق خ‪SSS‬ود‬
‫نزدیک است و هر کجا باش‪SS‬ند با آنهاس‪SS‬ت‪ ،‬چه در آش‪SS‬کار و چه در نه‪SS‬ان‪ :‬می‌ش‪SS‬نود‪،‬‬
‫می‌بیند‪ ،‬توجه می‌کند‪ ،‬هدایت می‌نماید‪ S‬به درخواست‪ S‬کنن‪SS‬ده عطا می‌کند و دعا کنن‪SS‬ده را‬
‫اجابت می‌فرماید‪ S،‬او با وجود مقام واالیش نزدیک است و در عین ن‪SS‬زدیکی‪ ،‬بلندمرتبه‬
‫است‪ .‬عظمت و برتری او با نزدیکی‪ S‬و قابل دسترس بودنش در یک آیه کنار هم بی‪SS‬ان‬
‫شده است‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
 ‫‪139‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫‪         ‬‬
‫‪﴾          ‬‬
‫(حدید‪.)4 /‬‬
‫«اوست كسى كه آس‪SSS‬مانها و زمين را در شش روز آفريد‪ ،‬آن گ‪SSS‬اه بر ع‪SSS‬رش‬
‫استيال يافت‪ .‬آنچه را كه وارد زمين مىشود و آنچه را كه از آن خ‪SS‬ارج مىگ‪SS‬ردد‬
‫و آنچه را كه از آسمان فرود مىآيد و آنچه را كه در آن فرا مىرود‪ ،‬مىدان‪SS‬د‪ .‬او‪-‬‬
‫هر جا كه باشيد‪ -‬با شماست‪ .‬و خداوند به آنچه مىكنيد‪ ،‬بيناست»‪.‬‬
‫قرآن‪ ،‬رابطة انسان و خدا را از زبان ابراهیم تشریح نموده و می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫(شعراء ‪.)82-78 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«کسی که (آن خ‪SSS‬دایی ک‪SSS‬ه) م‪SSS‬را آفرید و ه‪SSS‬دایتم می‌کن‪SSS‬د‪ ،‬و کسی که تغذیه و‬
‫سیرابم می‌کند و چون بیم‪SS‬ار ش‪SS‬وم‪ ،‬بهب‪SS‬ودم می‌بخشد و کسی که م‪SS‬را می‌میراند‬
‫سپس زنده می‌کند و چشم دارم که گناه و اشتباهم را در روز دین فرو پوشاند»‪.‬‬
‫همچنین برای نشان دادن نزدیکی‪ S‬خود به بنده‌اش می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(ق‪.)16 /‬‬ ‫‪﴾      ‬‬
‫«به راستى انسان را آفريدهايم و مىدانيم نفسش چه وسوسهاى به او مىكند‪ .‬و ما‬
‫به او از رگ جان نزديكتريم»‪.‬‬
‫و باز می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪(﴾      ‬واقعه‪/‬‬
‫‪.)85‬‬
‫«ما به او نزدیکتر از شما هستیم ولی شما بینش ندارید»‪.‬‬
‫مفس‪SS‬ران روایت کرده‌اند که م‪SS‬ردی ن‪SS‬زد پی‪SS‬امبر‪S‬ص آمد و پرس‪SS‬ید‪ :‬آیا پروردگ‪SS‬ار‪ S‬ما‬
‫نزدیک است تا با او مناج‪SS‬ات ک‪SS‬نیم یا دور است تا ص‪SS‬دایش ب‪SS‬زنیم؟ در پاسخ س‪SS‬ئوال‬
‫فوق‪ ،‬این آیه نازل شد‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫(بقره‪.)186 /‬‬ ‫‪﴾...   ‬‬
‫«وقتی که بن‪SS‬دگانم از تو راجع به من پرسش می‌کنن‪SS‬د‪( ،‬پاسخ این است ک‪SS‬ه) من‬
‫نزدیک هستم و دعای درخواست کننده را به هنگامی که مرا می‌خواند‪ ،‬اجابت‬
‫می‌نمایم»‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪140‬‬
‫اسالم‬

‫نکتة جالب در آیة فوق‪ S‬این است که در بیش از ده ج‪SS‬ای ق‪SS‬رآن از رس‪SS‬ول اک‪SS‬رمص‬
‫پرسشهایی در موض‪SS‬وعات‪ S‬مختلف به عمل آم‪SS‬ده و پاسخ همة آنها با کلمة «قل» هم‪SS‬راه‬
‫گردیده است‪ .‬مانند آیات زیر‪:‬‬
‫﴿‪(﴾...       ‬بقره‪.)189 /‬‬
‫«از تو سؤال می‌کنند درباره بدر و هالل‪ ،‬بگو‪ :‬در آن یقین اوقات است‪.»..‬‬
‫﴿‪(﴾...      ...‬بقره‪.)219 /‬‬
‫«و از تو مىپرسند‪ :‬چه چيز انفاق كنند‪ .‬بگو‪ :‬افزون [بر نياز خود را]»‪.‬‬
‫طبق روش معمول آن آی‪SS‬ات‪ ،‬الزم ب‪SS‬ود در این جا هم گفته ش‪SS‬ود‪ ﴿ :‬‬
‫‪ ‬قل ‪ ﴾ ‬ولی اس‪SSS‬لوب آیه ب‪SSS‬رخالف‪ S‬معم‪SSS‬ول ش‪SSS‬کل گرفته و‬
‫خداوند‪ S‬به رس‪SS‬ولش‪ S‬دس‪SS‬تور ن‪SS‬داده است که به م‪SS‬ردم پاسخ گوید و خ‪SS‬ود‪ ،‬شخص ‪S‬ا ً گفته‬
‫اس‪SS‬ت‪ ﴾ ﴿ :‬و بن‪SS‬ابراین داللت و اله‪SS‬ام اس‪SS‬لوب م‪SS‬ذکور‪ S‬در وج‪SS‬دانها‪ S‬و‬
‫اندیشه‌ها این خواهد بود که وقتی‪ S‬خداوند واسطه‌ای می‪S‬ان خ‪S‬ود و بن‪S‬دگانش ق‪S‬رار ن‪S‬داد‪،‬‬
‫مثل اینست که به رسولش‪ S‬بگوید که تو‪ ،‬مانند پاسخ پرسشهای قبلی‪ ،‬از ق‪SS‬ول من نگ‪SS‬و‪،‬‬
‫بلکه بگذار خودم‪ S‬به آنها بگویم که «من نزدیک هستم»‪.‬‬
‫یکب‪SS‬ار پی‪SS‬امبر‪S‬ص دید که ی‪SS‬ارانش با ص‪SS‬دای بلند دعا می‌کنن‪SS‬د‪ ،‬به آنها فرم‪SS‬ود‪« S:‬چه‬
‫خبرت‪S‬ان اس‪S‬ت؟ ش‪S‬ما یک موج‪S‬ود‪ S‬ناش‪S‬نوا یا غ‪S‬ایب (و دوردس‪S‬ت) را نمی‌خوانی‪SS‬د‪ ،‬بلکه‬
‫دارید کسی را می‌خوانید‪ S‬که شنوا و نزدیک است و با شما است»‪.‬‬
‫ص ; َّم َوالَ غَاِئبً;;ا‪ِ ،‬إنَّ ُك ْم تَ ; ْدعُو َن َس ; ِم ًيعا قَ ِريبًا َو ْ;ه َ;و‬ ‫ِ‬
‫« ْار َبعُ;;وا َعلَى َأْن ُفس ; ُك ْم‪ِ ،‬إنَّ ُك ْم الَ تَ ; ْدعُو َن َأ َ‬
‫َم َع ُك ْم»‪.‬‬

‫مبنای پذیرش‪ ،‬اخالص است‬

‫س‪SS‬ومین اص‪SS‬لی که اس‪SS‬الم در م‪SS‬ورد‪ S‬عب‪SS‬ادت مق‪SS‬رر نم‪SS‬وده اینست ک‪SS‬ه‪ :‬اس‪SS‬اس و مبن‪SS‬ای‬
‫پذیرش هر عبادتی‪ ،‬اخالص دلها برای خدای تعالی می‌باش‪SS‬د‪ .‬بن‪SS‬ابراین حقیقت عب‪SS‬ادت‬
‫یک ش‪SS‬کل ظ‪SS‬اهری یا نمایش‌ب‪SS‬دنی‪ S‬نیس‪SS‬ت‪ ،‬بلکه یک پدی‪SS‬دة درونی‪ S‬مرب‪SS‬وط‪ S‬به قلب و‬
‫اخالص جوشیده از روح می‌باشد‪.‬‬
‫اگر قلب مسلمان‪ ،‬در عبادتش اخالص نداشت و در فرمانبرداری‪ S‬از خ‪SS‬دا یک‪SS‬رنگی‬
‫و خلوص نشان ندهد و آن را همچون الفاظ بی‌مع‪SS‬نی‪ S‬که یک احمق بر زب‪SS‬ان می‌ران‪SS‬د‪،‬‬
‫به صورت‪ S‬آدابی خالی از محتوا انجام دهد‪ ،‬خداوند‪ S‬به خودش باز پس می‌دهد‪ ،‬چنانکه‬
‫صراف‪ S‬سکه‌های باطل و قالبی را پس می‌دهد!‬
‫به این سخنان خداوند‪ S‬توجه کنید‪:‬‬
 141 ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

       ﴿

.)5 /‫﴾ (بینه‬... 
.»‫ بپرستند و حنیف باشند‬،‫«جز این دستور نداشتند که خدا را با اخالص دین‬
      ﴿
﴾  
.)2 /‫(زمر‬
‫بت‬S‫ پس خدا را با اخالص دین نس‬،‫«ما کتاب را بر حق به سوی تو نازل کردیم‬
.»‫به او عبادت کن‬
﴾        ﴿
.)11 /‫(زمر‬
.»‫ من فرمان یافته‌ام که خدا را بپرستم و دین را برای او خالص گردانم‬:‫«بگو‬
.)14 /‫(زمر‬ ﴾     ﴿
.»‫ من خدا را می‌پرستم و دینم را برای او خالص می‌گردانم‬:‫«بگو‬
‫ جز به‬،‫ادات‬SS‫الم برچسب زده‌اند که در عب‬SS‫ان به اس‬SS‫بعضی از مبلغان و خاورشناس‬
!‫تشریفات و شکلها اهمیت نداده و به قلب و نیت و درون آدمی توجه نمی‌کند‬
،‫د‬SS‫لمان نبوده‌ان‬SS‫ان با این که مس‬SS‫پاسخ این اتهام را بعضی دیگر از همان خاورشناس‬
.‫ داده‌اند‬،‫ را روا ندانسته‌اند‬S‫ زشت و جهل آشکاری‬S‫فقط برای این که چنین دروغ‬
:‫ در کتاب خود راجع به عقیده و شریعت اسالمی گفته است‬،‫گولدزیهر‬
S‫ نیست که اسالم یک شریعت است و گروندگان خود را به انجام شعائر‬S‫«جای تردید‬
‫الیم‬SSS‫رآن که اولین منبع و مرجع تع‬SSS‫ ق‬...‫ود این‬SSS‫ با وج‬،‫ای خاصی وا می‌دارد‬SSS‫و آیینه‬
‫دف را‬S‫ نیت است و نیت و ه‬،‫ال‬S‫ان می‌دارد که پایة اعم‬S‫راحت بی‬S‫ با ص‬،‫ت‬S‫اسالمی اس‬
‫ریعت با‬SS‫ و بیانگر آنست که اگر التزام کامل ش‬S‫معیار ارزشیابی دینی محسوب می‌دارد‬
.‫ بسیار کم ارزش خواهد بود‬،‫ خیر و رحمت همراه نباشد‬S‫کارهای‬
      ﴿
      
    
     
     
     
      
       
.)177 /‫(بقره‬ ﴾ 
 ‫عبادت در‬ ‫‪142‬‬
‫اسالم‬

‫«نیکوک‪SS‬اری ب‪SS‬دان نیست که روی به ج‪SS‬انب مش‪SS‬رق و یا مغ‪SS‬رب نمائید و لیکن‬

‫نیکوکار کسی است که به خدا و روز آخ‪SS‬رت و فرش‪SS‬تگان و کت‪SS‬اب و پی‪SS‬امبران‬
‫ایم‪SS‬ان آورد‪ .‬و دارایی خ‪SS‬ود را در راه دوس‪SS‬تی خ‪SS‬دا به خویش‪SS‬ان و یتیم‪SS‬ان و‬
‫مسکینان و راه گذران و سائلین و بردگان بده‪SS‬د‪ .‬و نم‪SS‬از برپا دارد و زک‪SS‬ات را‬
‫ادا کند (هم چن‪SSS‬ان نیکوک‪SSS‬اران کس‪SSS‬انی‌اند ک‪SSS‬ه) هر گ‪SSS‬اه عهد بس‪SSS‬تند به آن وفا‬
‫کنندگانن‪SS‬د‪ ،‬و ص‪SS‬ابرانند در فقر و بین‪SS‬وایی و س‪SS‬ختی و در حین ک‪SS‬ارزار‪ ،‬و فقط‬
‫آنانند راستگو و پرهیزکار»‪.‬‬
‫در مورد آیین حج نیز که از میان روشها‪ S‬و سنتهای‪ S‬اع‪SS‬راب بت‌پرست ف‪SS‬راهم آم‪SS‬ده‬
‫است‪ 1‬به دلیل این سخن خدا که‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(حج‪.)34/‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«برای هر امتی آیینی قرار دادیم تا نام خدا را بر آنچه روزیشان کرده است یاد‬
‫کنند»‪.‬‬
‫محمدص اهمیت بزرگی‪ S‬برای نیت و تقوا که الزمة این سنت می‌باش‪SS‬د‪ ،‬قائل گردی‪SS‬ده و‬
‫فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(حج ‪)37 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«[هرگ‪SS‬ز] گوش‪SS‬تهاى آن [قربانيه‪SS‬ا] و ن‪SS‬يز خونه‪SS‬ايش به خداوند نمىرسد بلكه‬
‫پرهيزگاريتان به او مىرسد»‪.‬‬
‫چنان که در سورة غافر فرموده‪:‬‬
‫(غافر‪.)14 /‬‬ ‫﴿‪﴾...     ‬‬
‫«پس خدا را بخوانید در حالی که مخلصانه تسلیم او هستید»‪.‬‬
‫و در سوره حج فرمود‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(حج‪.)32 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«اینست هر کس ش‪SS‬عایر دین خ‪SS‬دا را ب‪SS‬زرگ و مح‪SS‬ترم دارد این ص‪SS‬فت دله‪SS‬ای‬
‫باتقواست»‪.‬‬
‫و در سورة شعراء فرمود‪S:‬‬
‫‪ -‬نویسنده در این جا به خطا رفته است‪ .‬اسالم‪ ،‬شعائر حج را از عادته‪SS‬ای بت‌پرس‪SS‬تی ع‪SS‬ربی دور‬ ‫‪1‬‬

‫داشته و فقط آن بخشی را که از آیین ابراهیم به جا مانده و به ش‪SS‬رک آل‪SS‬وده نش‪SS‬ده ب‪SS‬ود نگ‪SS‬ه داش‪SS‬ته‬
‫است‪.‬‬
 ‫‪143‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫﴿‪           ‬‬
‫‪﴾‬‬
‫(شعرا ‪.)89-88 /‬‬
‫«روزی که نه مال و نه اوالد سودی را نمی‌رسانند‪ ،‬مگر کسی که با قلب س‪SS‬لیم‬
‫در پیشگاه خداوند حاضر گردد»‪.‬‬
‫این‪ ،‬طرز نگرشی‪ S‬است که بر ارزیابی امتیاز دینی م‪SS‬ؤمن‪ ،‬ح‪SS‬اکم است و از آن به‬
‫برکت آموزشهای‪ S‬بازمانده از سنت‪ ،‬که تم‪SS‬ام ج‪SS‬وانب زن‪SS‬دگی دی‪SS‬نی و اعتق‪SS‬ادی را ف‪SS‬را‬
‫گرفته است و ن‪SS‬یز اصل معی‪SS‬ار ق‪SS‬رار دادن نیت و قصد و روحی که منبع اله‪SS‬ام کارها‬
‫می‌باشد‪ S‬و مالک ارزش اعمال مذهبی را تش‪SS‬کیل می‌ده‪SS‬د؛ رشد یافته و در نتیج‪SS‬ه‪ ،‬هر‬
‫نمونه‌ای از انگیزه‌های خودبینی‪ S‬با خودنمایی‪ ،‬عمل نیک را بی‌ارزش می‌سازد‪.1»S‬‬
‫بنابراین‪ ،‬تکیه‌گاه اساسی در اسالم و محل نظر و توجه خدای متعال و مالک قب‪SS‬ول‬
‫و رستگاری‪ S‬در آخرت‪ ،‬قلب می‌باش‪SS‬د‪ S.‬پی‪SS‬امبرص در این ب‪SS‬اره می‌فرمای‪SS‬د‪« :‬خداوند‪ S‬به‬
‫پیکره‌ها و قیافه‌های‪ S‬شما نمی‌نگرد‪ ... S‬بلکه به دلهای شما نگاه می‌کند»‪.2‬‬
‫«بدانید که در ب‪SS‬دن‪ ،‬تکه گوش‪SS‬تی است که اگر اص‪SS‬الح ش‪SS‬ود‪ ،‬همة ب‪SS‬دن اص‪SS‬الح‬
‫می‌گردد‪ S‬و اگر فاسد شود‪ ،‬همة بدن به تباهی می‌گراید‪ S‬و آن قلب است»‪.3‬‬

‫قرآن نیز می‌گوید‪:‬‬

‫﴿‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(ق‪.)34-31 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«و بهشت براى پرهيزگاران نزديك داشته مىشود نه دور‪[ .‬مىگوييم‪ ]:‬اين است‬
‫آنچه وعده داده مىشديد كه خاصّ هر توبه كار [ح ّد] نگاهدار است‪[ ،‬براى]‬
‫كسى كه در نهان از [خداوند] رحمان بترسد و با دلى توبه كار پيش آيد‪.‬‬
‫[فرمان مىدهيم‪ ]:‬به سالمتى به آن در آييد‪ .‬اين است روز جاودانگى»‪.‬‬

‫عبادت مورد قبول خداوند‬

‫بدین ترتیب‪ ،‬اسالم‪ ،‬عبادت مورد‪ S‬پذیرش خداوند را از دی‪SS‬دگاه یک پیک‪SS‬ره ب‪SS‬دون روح‬
‫نمی‌نگ‪SS‬رد‪ S،‬بلکه آن را ت‪SS‬وأم با نیت ص‪SS‬ادقانه ق‪SS‬رار داده و روح اخالص را همچ‪SS‬ون‬
‫‪ -‬العقیدة والشریعة‪ ،‬ص ‪ 30‬و ‪ 31‬ط دوم با مختصر دگرگونی‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫ص َو ِر ُك ْم َوَأ ْم َوالِ ُك ْم َولَ ِكنْ يَ ْنظُ ُر ِإلَى قُلُوبِ ُك ْم َوَأ ْع َمالِ ُك ْم» به نقل از مسلم‪.‬‬
‫‪ِ« -‬إنَّ هَّللا َ الَ يَ ْنظُ ُر ِإلَى ُ‬ ‫‪2‬‬

‫َو ِه َي‬ ‫اَل‬‫َأ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬

‫س; ُد كلهُ‪،‬‬ ‫ْ‬
‫س; َد ال َج َ‬ ‫َ‬
‫س;دَتْ ف َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬
‫س ُد كلهُ‪َ ،‬وِإذا ف َ‬ ‫ْ‬
‫صل َح ال َج َ‬ ‫ُ‬ ‫صل َحتْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ضغة إذا َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫‪َ« -‬أاَل َوِإنَّ فِي ا ْل َج َ‬
‫س ِد ُم ْ‬ ‫‪3‬‬

‫ب» مورد اتفاق‪.‬‬ ‫ا ْلقَ ْل ُ‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪144‬‬
‫اسالم‬

‫شیره‌ای که درساقه‌های درخت سرسبزی‪ S‬روان می‌ش‪SS‬ود‪ ،‬در آن به جری‪SS‬ان می‌ان‪SS‬دازد‪S.‬‬

‫سپس این روح جاری در نهاد آدمی بارور‪ S‬ش‪SS‬ده‪ ،‬ثم‪SS‬ره‌اش در خ‪SS‬وی و ک‪SS‬ردار‪ S‬آش‪SS‬کار‬
‫می‌ش‪SS‬ود و ص‪SS‬احب عب‪SS‬ادت را از ط‪SS‬رفی متوجه حق خ‪SS‬دا می‌س‪SS‬ازد و از ط‪SS‬رف دیگر‬
‫حقوق مردم را به او گوشزد می‌کند‪ .‬بنابراین هر نمازی در ن‪SS‬زد خ‪SS‬دا شایس‪SS‬تة پ‪SS‬ذیرش‬
‫نیست‪ ،‬زیرا نمازهایی‪ S‬وجود دارند که به روی‪ S‬صاحب خود کوبی‪S‬ده می‌ش‪S‬وند و از این‬
‫جا است که خداوند‪ S‬در مورد‪ S‬نماز مقبول می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(عنکبوت‪.)45 /‬‬ ‫‪﴾...     ‬‬
‫«و نم‪SS‬از را برپا دارید و همانا نم‪SS‬از انس‪SS‬ان را از هر ک‪SS‬ار زشت و منکر ب‪SS‬از‬
‫می‌دارد و همانا ذکر خدا از هر چیز بزرگتر است»‪.‬‬
‫بن‪SS‬ابراین نم‪SS‬از‪ ،‬به ق‪SS‬ول ابن تیمیه متض‪SS‬من دور ک‪SS‬ردن شر و ب‪SS‬دی یع‪SS‬نی فحش‪SS‬اء و‬
‫منکر‪ ،‬و جلب خیر و مطلوب یعنی یاد خدا است و دست ی‪S‬افتن به این مطل‪S‬وب از دور‬
‫ساختن آن مکروه باالتر است‪.‬‬
‫بدینسان ذکر خدا‪ ،‬عبادت اوست و عبادت قلب برای خدا‪ ،‬عین مطلوب اس‪SS‬ت‪ .‬دور‪S‬‬
‫کردن شر نیز به خاطر ن‪S‬تیجه‌ای که دارد‪ ،‬م‪S‬ورد توجه ق‪S‬رار می‌‌گ‪S‬یرد‪ S.‬قلب موج‪S‬ودی‬
‫است که حق را دوست می‌دارد و می‌خواهد و می‌جوید و هنگام روب‪SS‬رو‪ S‬ش‪SS‬دن با ش‪SS‬ر‪،‬‬
‫در پی دفع آن برمی‌آید زیرا که باعث فساد قلب است‪ .‬همچنانکه آفت کش‪SS‬تزار‪ ،‬ب‪SS‬اعث‬
‫فساد‪ S‬محصول آن می‌گردد‪ .‬و بدین جهت خداوند فرموده است‪:‬‬
‫‪-9‬‬ ‫﴿‪(﴾        ‬شمس‪/‬‬
‫‪.)10‬‬
‫«به تحقیق رستگار شد هر کس که نفس خ‪SS‬ود را تزکیه ک‪SS‬رد‪ ،‬و كسى كه آن را‬
‫فرومايه داشت‪ ،‬زيانكار شد»‪.‬‬
‫﴿‪﴾        ‬‬
‫(اعلی‪.)15-14 /‬‬
‫«به تحقیق رس‪SS‬تگار شد هر کس که نفسش تزکیه شد و ن‪SS‬ام پروردگ‪SS‬ار خ‪SS‬ود را‬
‫یاد کرد پس نماز خواند»‪.‬‬
‫وقتی‪ S‬که نماز‪ ،‬نقش خود را در بیدارگری‪ S‬وجدان و استقرار خ‪SS‬وف و مالحظه خ‪SS‬دا‬
‫در نهاد آدمی که ب‪S‬اعث خ‪S‬ودداری از زش‪S‬تی و ب‪S‬دی می‌باش‪S‬د‪ ،‬از دست بده‪S‬د‪ ،‬نم‪S‬ازی‪S‬‬
‫عقیم و ناقص همچون کالبدی بی‌حرکت و بی‌جان و فاقد‪ S‬حیات خواهد ب‪SS‬ود‪ .‬در ب‪SS‬رخی‬
‫از روایات آمده است‪:‬‬
‫«نماز کسی که بازدارنده از بدی و زشتی‪ S‬نباشد‪ ،‬نماز نیست»‪.‬‬
 ‫‪145‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫در مورد روزه نیز همینطور است‪ ،‬یعنی روزه‌ای که به تقوایی که قرآن حص‪SS‬ولش‬
‫را وعده کرده است‪ ،‬منجر نشود‪ ،‬به درجة مقبولیت نزد خدا نایل نخواهد شد‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪(﴾      ‬بقره‪.)183 /‬‬
‫«ای کسانی که ایمان آورده‌اید روزه گرفتن بر ش‪SS‬ما واجب گردید همچنانکه بر‬
‫امم پیش از شما واجب گردید تا شاید تقوا پیشه کنید»‪.‬‬
‫در صورتی‪ S‬که تقوای مورد‪ S‬نظر حاصل نش‪SS‬ود‪ ،‬ش‪SS‬کم و ف‪SS‬رج روزه‌دار‪ S‬باش‪SS‬ند ولی‬
‫زبان و اندامها و قلب روزه‌دار‪ S‬نباش‪SS‬ند‪ ،‬چه بسا که آن روزه م‪SS‬ردود و کوشش مرب‪SS‬وط‬
‫ب‪SS‬دان بی‌نتیجه گردی‪SS‬ده مص‪SS‬داق‪ S‬این س‪SS‬خن پی‪SS‬امبرص باشد ک‪SS‬ه‪« :‬هر کس از گفت‪SS‬ار و‬
‫ک‪SSS‬ردار‪ S‬دروغ دست بر ن‪SSS‬دارد‪ ،‬خداوند‪ S‬نی‪SSS‬ازی به دست برداش‪SSS‬تن او از خ‪SSS‬وردن و‬
‫آش‪SS‬امیدن ن‪SS‬دارد»‪ .1‬و ن‪SS‬یز این روایت ک‪SS‬ه‪« :‬چه بسا روزه‌داری که از روزة خ‪SS‬ود‪ ،‬جز‬
‫گرس‪SS‬نگی فای‪SS‬ده‌ای نمی‌بیند و چه بسا نم‪SS‬ازگزاری‪ S‬که از عب‪SS‬ادت خ‪SS‬ود جز بی‌خ‪SS‬وابی‪،‬‬
‫به‪SS‬ره‌ای نمی‌ب‪SS‬رد‪ .2»S‬با توجه به این نک‪SS‬ات ب‪SS‬ود که مس‪SS‬لمانان ص‪SS‬الح پیش‪SS‬ین‪ ،‬به روزه‬
‫داش‪SS‬تن و اجتن‪SS‬اب از بیهوده‌ک‪SS‬اری و ح‪SS‬رام‪ ،‬همانگونه توجه می‌کردند‪ S‬که از ش‪SS‬راب و‬
‫طعام اجتناب می‌ورزیدند‪.‬‬
‫حضرت عمر ‪ ‬فرموده اس‪SS‬ت‪ :‬روزه‪ ،‬فقط اجتن‪SS‬اب از خ‪SS‬وردن و آش‪SS‬امیدن نیس‪SS‬ت‪،‬‬
‫بلکه شامل دروغ و باطل و بیهودگی‪ S‬هم می‌شود‪S.‬‬
‫از حضرت علی ‪ ‬نیز مانند این سخن روایت گردیده است‪.‬‬
‫جابر گفته است‪ :‬هنگ‪SS‬ام روزه‌داری‪ ،‬باید گ‪SS‬وش و چشم و زب‪SS‬انت از دروغ‪ S‬و گن‪SS‬اه‪،‬‬
‫روزه‌دار‪ S‬باشند و از آزار خدمتگزار پرهیز کنی و متانت و آرامش خ‪S‬ود را حفظ ک‪S‬نی‬
‫و روز صیام را با روزهای دیگر‪ ،‬برابر نگیری‪.‬‬
‫میمون بن مهران می‌گوید‪ S:‬کمترین درجة روزه‪ ،‬خودداری از طعام است‪.‬‬
‫زکات و صدقه نیز همینطور است‪ ،‬یعنی اگر همراه با خودنمایی و ناراحت ساختن‬
‫فق‪SS‬یر باش‪SS‬د‪ ،‬فاسد و بی‌ارزش می‌گ‪SS‬ردد‪ ،‬م‪SS‬الی که از س‪SS‬وی ش‪SS‬خص دارا به فق‪SS‬یر داده‬
‫می‌ش‪SS‬ود‪ ،‬مهم نیست و آنچه اهمیت دارد‪ ،‬درس‪SS‬تی نیت و ص‪SS‬فای اخالق و خل‪SS‬وص دل‬
‫می‌باشد‪ S.‬ابن عطاء می‌گوید‪ S:‬کردارها اش‪SS‬کال و قالبه‪SS‬ایی‪ S‬هس‪SS‬تند که روحش‪SS‬ان اخالص‬
‫است‪ .‬آیات زیر‪ ،‬حقیقت مزبور را به روشنی نشان می‌دهند‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪﴾  ‬‬
‫(بقره‪.)263 /‬‬

‫اج; ةٌ فِى َأنْ يَ; َد َع طَ َعا َم; هُ َو َ‬

‫ش; َرابَهُ» روایت از‬ ‫;زو ِر َوا ْل َع َم; َل ِب; ِه فَلَ ْي َ‬
‫س هَّلِل ِ َح َ‬ ‫‪َ « -‬منْ لَ ْم يَ; َد ْع قَ; ْ‬
‫;و َل ال; ُّ‬ ‫‪1‬‬

‫بخاری‪.‬‬
‫‪ -‬به روایت نسائی‪ ،‬ابن ماجه و حاکم‪.‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪146‬‬
‫اسالم‬

‫«گفتار پسندیده و بخشش و گذشت‪ ،‬از صدقه‌ای که اذیت به دنبال داش‪SS‬ته باش‪SS‬د‪،‬‬
‫بهتر است و خداوند بی‌نیاز و بردبار است»‪.‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫(بقره‪.)265-264 /‬‬ ‫‪﴾     ‬‬
‫«اى مؤمنان‪ ،‬ص‪SS‬دقههايتان را با منّت [نه‪SS‬ادن] و آزار [رس‪SS‬اندن] از بين مبريد‬
‫همچون كسى كه مالش را براى نماياندن به مردم انف‪S‬اق مىكند و به خ‪S‬دا و روز‬
‫قيامت ايمان ندارد‪ .‬پس داستان او مانند داستان س‪SS‬نگ ص‪SS‬افى است كه بر روى‬
‫آن خاكى [پاشيده باشند]‪ .‬آن گاه باران درشت دانهاى بدان در رس‪SS‬يد و [س‪SS‬خت‬
‫و] ص‪SS‬افش برج‪SS‬اى گ‪SS‬ذارد‪[ .‬ريا ك‪SS‬اران] بر چ‪SS‬يزى از دس‪SS‬تاورد خ‪SS‬ويش دست‬
‫ندارند‪ .‬و خداوند گروه كافران را هدايت نمىكند‪ .‬و داس‪SS‬تان [ص‪SS‬دقات] آن‪SS‬ان كه‬
‫مالهايشان را براى كسب خشنودى خدا و استوار داشتن دل خويش [در م‪SS‬راتب‬
‫ايمان] انف‪SS‬اق مىكنن‪SS‬د‪ ،‬مانند داس‪SS‬تان ب‪SS‬اغى [واق‪SS‬ع] در پش‪SS‬تهاى است كه ب‪SS‬ارانى‬
‫درشت دانه بر آن ببارد آن گاه ميوههايش را دو چن‪SS‬دان به ب‪SS‬ار نش‪SS‬اند‪ .‬پس اگر‬
‫[آن] باران درشت دانه هم به آن نمىرسيد‪ ،‬باران ريزهاى [برايش بس ب‪SS‬ود]‪ .‬و‬
‫خداوند به آنچه مىكنيد‪ ،‬بيناست»‪.‬‬

‫برکت نیت صحیح‬

‫پیامبر‪S‬ص داستان مردی را نقل می‌کند که تصمیم‪ S‬گرفت ص‪S‬دقه‌اش را به ط‪SS‬ور پنه‪SS‬انی‬
‫و تحت پوشش تاریکی شب بدهد تا از خودنم‪SS‬ایی در برابر م‪SS‬ردم و انتظ‪SS‬ار‪ S‬س‪SS‬تایش و‬
‫معروفیت نزد آنها در امان باش‪SS‬د‪ ،‬ولی به راه اش‪SS‬تباهی رفته و ص‪SS‬دقه را در موض‪SS‬عی‪S‬‬
‫که نمی‌باید و به کسی که س‪SS‬زاوار نب‪SS‬ود‪ ،‬بخش‪SS‬ید‪ .‬اما ص‪SS‬دق نیت و اخالص او س‪SS‬ود‬
‫بخشید و عملش را مبارک ساخت وصدقه‌اش هدر نرفت‪.‬‬
‫بخاری‪ S‬از قول ابوهریره و او از پیامبرص نقل ک‪SS‬رده است ک‪SS‬ه‪« :‬م‪SS‬ردی گفت‪ :‬من‬
‫باید ص‪SS‬دقه‌ای ب‪SS‬دهم و ص‪SS‬دقه‌ای را برداشت و اش‪SS‬تباها ً آن را به یک دزد داد‪ ،‬م‪SS‬ردم‬
‫گفتند‪ :‬امشب به یک دزد صدقه داد! او گفت‪:‬خدایا تو را شکر گزارم و صدقة دیگ‪SS‬ری‪S‬‬
‫خواهم داد (این ب‪S‬ار اش‪S‬تباه ش‪S‬د!!) ‪ ...‬ص‪S‬دقه‌اش را ب‪S‬رد و به یک روس‪S‬پی داد! گفتن‪S‬د‪:‬‬
‫امشب به یک روس‪SS‬پی‪ S‬ص‪SS‬دقه داده اس‪SS‬ت! گفت‪ :‬خ‪SS‬دایا تو را س‪SS‬پاس ب‪SS‬اد چ‪SS‬را چ‪SS‬نین‬
 ‫‪147‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫می‌ش‪SS‬ود؟‪ S‬حتما ص‪SS‬دقة دیگ‪SS‬ری‪ S‬خ‪SS‬واهم داد‪ .‬ص‪SS‬دقه‌اش را ب‪SS‬رد و در دست یک ش‪SS‬خص‬
‫ثروتمند گذاش‪SS‬ت! گفتن‪SS‬د‪ :‬امشب هم به یک ثروتمند ص‪SS‬دقه داد! وق‪SS‬تی‪ S‬که خوابی‪SS‬د‪ ،‬در‬
‫خواب شنید که‪ :‬ص‪SS‬دقه‌ات به دزد ممکن است او را از دزدی ب‪SS‬از دارد و ص‪SS‬دقه‌ات به‬
‫روسپی شاید سبب خودداری‪ S‬او از فحشاء گردد و ثروتمند نیز از کار تو عبرت گرفته‬
‫و از ثروتی‪ S‬که دارد‪ ،‬انفاق نماید»‪.‬‬
‫پی‪SS‬امبرص با چ‪SS‬نین داس‪SS‬تانهایی‪ S‬می‌آم‪SS‬وخت که اخالص‪ ،‬سرچش‪SS‬مة خ‪SS‬یر و معی‪SS‬ار‬
‫پذیرش است‪.‬‬

‫کارها به نیتها بستگی دارند‬

‫آنچه در بارة نماز‪ ،‬روزه و صدقه گفتیم‪ ،‬دربارة حج‪ ،‬تالوت قرآن‪ ،‬جهاد‪ ،‬هج‪SS‬رت در‬
‫راه دین و هر عمل شرعی که از سوی خداوند‪ S‬مقرر گردیده است نیز صدق می‌کند‪.‬‬
‫یکی از مس‪SSSS‬لمانان زم‪SSSS‬ان پی‪SSSS‬امبر‪S‬ص به خ‪SSSS‬اطر زنی باسم ام قیس که دوس‪SSSS‬تش‬
‫می‌داش‪SS‬ت‪ ،‬از مکه به مدینه هج‪SS‬رت نم‪SS‬ود و آش‪SS‬نایانش او را مه‪SS‬اجر ام قیس نامیدند و‬
‫پی‪SS‬امبر در این م‪SS‬ورد‪ S‬گفت‪SS‬ار ج‪SS‬امعی ای‪SS‬راد فرم‪SS‬ود ک‪SS‬ه‪ ،‬بعضی از مح‪SS‬دثان آن را یک‬
‫چهارم‪ S‬یا یک سوم‪ ،‬یا نصف اس‪SS‬الم خوانده‌اند‪ ،1‬و ام‪SS‬ام بخ‪SS‬اری ص‪SS‬حیح خ‪SS‬ود را با آن‬
‫آغاز کرده و بدین قرار‪ S‬است‪:‬‬
‫ت ِه ْج َرتُ ;;هُ ِإلَى اللَّ ِه‬ ‫ات َوِإنَّ َما لِ ُك; ِّ‬
‫;ل ْام; ِرٍئ َما َن; َ;وى فَ َم ْن َك;;انَ ْ‬ ‫النيَّ ِ‬
‫;ال بِ ِّ‬
‫«ِإنَّ َما اَأل ْع َم; ُ‬
‫ص ; ُيب َها َأ ِو ْام; َ;ر ٍَأة‬
‫ت ِه ْجرتُ;;هُ لِ ; ُد ْنيا ي ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِإ َّ ِ‬ ‫ِِ‬
‫َ ُ‬ ‫َو َر ُس ;وله فَ ِه ْج َرتُ;;هُ لَى الله َو َر ُس ;وله َو َم ْن َك;;انَ ْ َ‬
‫اج َر ِإل َْي ِه»‪.‬‬
‫َيَت َز َّو ُج َها فَ ِه ْج َرتُهُ ِإلَى َما َه َ‬
‫«کارها به نیتها بستگی دارند و هر کس صاحب چیزی است که قصدش نم‪SS‬وده‬
‫است کسی که به س‪SS‬وی خ‪SS‬دا و رس‪SS‬ول هج‪SS‬رت کن‪SS‬د‪ ،‬هج‪SS‬رتش در جهت خ‪SS‬دا و‬
‫رس‪S‬ول خواهد ب‪S‬ود و آن که ب‪S‬رای به‪S‬ره‌ای دنی‪S‬وی و یا ازدواج با زنی هج‪S‬رت‬
‫کند‪ ،‬هجرتش در همان جهت ارزش خواهد داشت»‪.‬‬
‫شگفت اینست که بعضی از خاورشناسان در صحت این حدیث که علمای اس‪SS‬الم به‬
‫صورت‪ S‬ویژه‌ای قبولش کرده‌اند‪ ،‬به ادعای این که از نوع آحاد (ح‪S‬دیث منف‪SS‬رد) اس‪SS‬ت‪،‬‬
‫تردید‪ S‬نموده‌اند‪.2‬‬
‫‪ -‬حافظ در «الفتح» گفته است‪ :‬در سخنان ائمه‪ ،‬این حیث بطور متواتر مورد تمجید و قدرشناس‪SS‬ی‬ ‫‪1‬‬

‫قرار گرفته است‪ .‬ابوعبدهللا می‌گوید‪ S:‬در احادیث پیامبر ‪ ،‬حدیثی جامعتر‪ ،‬غنی‌تر و مفیدتر از این‬
‫حدیث وجود ندارد و عبدالرحمن بن مهدی شافعی ـ بنابر سخنی که الب‪SS‬وطی از او نق‪SS‬ل نم‪SS‬وده ـ و‬
‫احمد بن حنبل‪ ،‬علی بن المدینی‪ ،‬ابوداود‪ ،‬ترمذی‪ ،‬دارقطنی‪ ،‬حمزه و کتانی اتف‪SS‬اق دارن‪SS‬د ک‪SS‬ه این‪،‬‬
‫یک سوم اسالم را تشکیل می‌دهد و بعضی گفته‌اند ی‪S‬ک چه‪S‬ارم آن را‪ .‬ابن مه‪S‬دی گفت‪S‬ه اس‪S‬ت‪ :‬در‬
‫سی شاخة علم وارد می‌شود و نیز گفته است‪ :‬شایسته اس‪S‬ت ک‪SS‬ه این ح‪SS‬دیث در س‪S‬رآغاز ه‪SS‬ر ب‪SS‬ابی‬
‫قرار گیرد و شافعی گفته است‪ :‬در شصت باب دخیل و مطرح است‪.‬‬
‫‪ -‬به نظر می‌رسد که این خاورشناس از سخن علم‪S‬ای س‪S‬نت بهره‌ب‪S‬رداری (هم‪S‬راه ب‪S‬ا زی‪S‬اده‌روی)‬ ‫‪2‬‬

‫کرده باشد که می‌گویند‪ S:‬روایت این حدیث از قول پیامبر ص جز از طریق عمر ‪ ‬ص‪SS‬حیح نیس‪SS‬ت‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪148‬‬
‫اسالم‬

‫این خاورشناس فرام‪SS‬وش ک‪SS‬رده است که ارزش و پایگ‪SS‬اه «نیت» در اس‪SS‬الم‪ ،‬تنها به‬
‫این حدیث متکی نبوده‪ 3‬و بر تصریحات و احادیث فراوانی اس‪SS‬توار‪ S‬است که روی‪ S‬هم‪،‬‬
‫یقین قطعی نس‪SS‬بت به این که اعم‪SS‬ال وابس‪SS‬ته به انگیزه‌ها می‌باش‪SS‬ند‪ S،‬و این که هر کسی‬
‫بهره‌مند از چیزی می‌ش‪SS‬ود که نیت ک‪SS‬رده باش‪SS‬د‪ ،‬به دست می‌دهند و اگر ب‪SS‬رای نمون‪SS‬ه‪،‬‬
‫کت‪SS‬ابی همچ‪SS‬ون «ال‪SS‬ترغیب وال‪SS‬ترهیب» حافظ من‪SS‬ذری‪ S‬را به دست بگ‪SS‬یریم‪ S‬می‌بی‪SS‬نیم که‬
‫درب‪SS‬اره ارزش و اهمیت نیت ص‪SS‬حیح‪ ،‬ی‪SS‬ازده ح‪SS‬دیث و در م‪SS‬ورد‪ S‬ت‪SS‬رغیب به اخالص‪،‬‬
‫سیزده حدیث و در بارة برحذر داشتن از خودنمایی‪ ،‬بیش از سی ح‪SS‬دیث روایت ک‪SS‬رده‬
‫است‪ .‬این مجموعه از احادیث و نظایر آن باضافة آیاتی که در قرآن آمده‌اند‪ ،‬س‪SS‬ند یقین‬
‫میباشند‪.‬‬
‫به ارزش نیت در اسالم ‌‬

‫عبادت خدا فقط با شیوه‌ای که خود تعیین کرده است‬

‫چهارمین اصلی که اسالم بدان فراخوانده است‪ ،‬این است که ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان در عب‪SS‬ادات‬
‫خویش از حدود تعیین شده پیروی‪ S‬نماید‪ .‬بنابراین کافی نیست که فقط مقص‪SS‬ود عب‪SS‬ادت‪،‬‬
‫خ‪SS‬دا باشد و کسی یا چ‪SS‬یزی غ‪SS‬یر از او م‪SS‬وردنظر نباش‪SS‬د‪ ،‬بلکه می‌باید عب‪SS‬ادت خ‪SS‬دا با‬
‫شکل و کیفیتی باشد که خود مقرر داشته وپسندیده است‪ ،‬نه به صورتهائی که مردم از‬
‫روی‪ S‬هوسها و پندارها پدید می‌آورند‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(کهف‪.)110 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«پس هر کس به لق‪SS‬ای پروردگ‪SS‬ارش امی‪SS‬دوار است باید نیکوک‪SS‬ار ش‪SS‬ود و عمل‬
‫صالح انجام دهد‪ .‬و هرگز در پرستش خداوند احدی را با او شریک نگرداند»‪.‬‬

‫(ضعیف است) و از طریق عمر ‪ ‬ن‪SS‬یز فق‪SS‬ط روایت علقم‪SS‬ه بن وق‪SS‬اص اللی‪SS‬نی و از طری‪SS‬ق او‪ ،‬ب‪SS‬ه‬
‫روایت محمدبن ابراهیم التمیمی و از او‪ ،‬به روایت یحیی بن سعید األنصاری‪ ،‬صحیح اس‪SS‬ت و از‬
‫یحیی هم حدود دویست روایت یا بیشتر وجود دارد و بعضی‌ها تا حدود هفتص‪SS‬د روایت ش‪SS‬مرده‌اند‬
‫چنانکه در «الفتح» آمده است‪.‬‬
‫‪ -‬ابن حجر در «الفتح» می‌گوید‪« S:‬در بیان معنی این حدیث‪ ،‬روایات متعددی وارد ش‪SS‬ده اس‪SS‬ت ک‪SS‬ه‬ ‫‪3‬‬

‫به مطلق نیت مربوط می‌شوند‪ ،‬مانند حدیث عایش‪S‬ه و ام س‪S‬لمه ک‪S‬ه مس‪SS‬لم نق‪S‬ل ک‪SS‬رده «يُ ْب َعثُ‪SS‬ونَ َعلَى‬

‫نِيَّاتِ ِه ْم» و حدیث ابن عباس « َولَ ِك ْن ِجهَا ٌد َونِيَّةٌ» و حدیث ابوموسی « َم ْن قَات ََل لِتَ ُك‪SS‬ونَ َكلِ َم‪ SS‬ةُ هَّللا ِ ِه َي‬
‫يل هَّللا ِ»‪ :‬که این هم مورد اتفاق است و حدیث ابن مسعود «رب قتيل بين الصفين‬ ‫ا ْل ُع ْليَا فَ ُه َو فِي َ‬
‫سب ِ ِ‬
‫;و الَ يَ ْن; ِوى فِى َغزَ اتِ; ِه ِإالَّ‬
‫هللا أعلم بنيته» که احمد روایت کرده است و حدیث عباده « َمنْ َغ;;زَ ا َو ُه; َ‬
‫;وى» که نس‪SS‬ائی نقلش نم‪SS‬وده و غ‪SS‬یره ک‪SS‬ه بی‪SS‬ان همهء نمونه‌ه‪SS‬ا دش‪SS‬وار و ط‪SS‬والنی‬ ‫ِعقَ;;االً فَلَ;هُ َم;;ا نَ; َ‬
‫می‌شود»‪.‬‬
 ‫‪149‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫﴿‪        ‬‬

‫‪(﴾       ‬بقره‪.)112 /‬‬
‫«آری کسی که تس‪SSSS‬لیم امر پروردگ‪SSSS‬ار گردید و روی به ج‪SSSS‬انب او نم‪SSSS‬ود و‬
‫نیکوکار گشت اجرش نزد پروردگارش خواهد ب‪SS‬ود و او را هیچ خ‪SS‬وف و هیچ‬
‫حزن و اندوهی (در دنیا و آخرت) نخواهد بود»‪.‬‬
‫﴿‪﴾         ‬‬
‫(نساء‪.)125 /‬‬
‫«و چه كسى نيك آيينتر است از كسى كه نيكوكارانه روى خويش‪SSS‬تن به س‪SSS‬وى‬
‫خدا نهاد»‪.‬‬
‫آیة نخست‪ ،‬در ض‪SS‬من پره‪SS‬یز دادن از ش‪SS‬رک‌ورزی‪ S‬نس‪S‬بت به خ‪SS‬دا‪ ،‬به عمل ص‪S‬الح‬
‫س‪SS‬فارش می‌کند و دو آیة دیگ‪SS‬ر‪ ،‬احس‪SS‬ان را هم‪SS‬راه تس‪SS‬لیم خالص‪SS‬انه در برابر خ‪SS‬دای‬
‫سبحان‪ ،‬الزم می‌دانند‪ S.‬بدین ترتیب کسی که روی‪ S‬خود را با اخالص تم‪SS‬ام متوجه خ‪SS‬دا‬
‫ک‪SS‬رده و کسی را در عب‪SS‬ادت او ش‪SS‬ریک نمی‌گ‪SS‬یرد‪ S،‬در دین و عب‪SS‬ودیت خ‪SS‬ود‪ ،‬اخالص‬
‫ورزیده است‪ .‬اما این خصوصیت بدون تحقق احسان ﴿‪ ﴾ ‬و انج‪SS‬ام عمل‬
‫صالح‪ ،‬کافی نمی‌باشد‪ S.‬احس‪SS‬ان و عمل ص‪SS‬الح این است که از راه معین ش‪SS‬ده به وس‪SS‬یلة‬
‫خداوند‪ S‬نه راهی که مردم بوجود آورده‌اند‪ ،‬به سوی او تقرب جوی‪SS‬د‪ .‬حض‪SS‬رت عم‪SS‬ربن‬
‫خط‪SS‬اب ‪ ‬می‌فرم‪SS‬ود‪« :‬خداون‪SS‬دا‪ S‬همة عمل م‪SS‬را ص‪SS‬الح ق‪SS‬رار ده و ب‪SS‬رای خ‪SS‬ود خ‪SS‬الص‬
‫گردان و در آن سهمی برای دیگری‪ S‬قرار نده»‪ .‬فض‪SS‬یل بن عی‪SS‬اض هم‪ ،‬ب‪SS‬رای توض‪SS‬یح‬
‫«أحسن العمل» در این س‪SSSSS‬خن خ‪SSSSS‬دایتعالی‪ S‬که می‌فرمای‪SSSSS‬د‪ ﴿ :‬‬
‫‪ ﴾ ‬گفته است منظ‪SS‬ور‪ S‬از آن‪ ،‬خ‪SS‬الص‌ترین و ص‪SS‬حیح‌ترین عمل می‌باش‪SS‬د‪S.‬‬
‫از او پرسیدند‪ :‬ای اب‪SS‬وعلی‪ ،‬خ‪SS‬الص ب‪SS‬ودنش چیست و ص‪SS‬حیح ب‪SS‬ودنش چ‪SS‬ه؟ پاسخ داد‪:‬‬
‫اگر عمل خ‪SS‬الص باشد ولی ص‪SS‬حیح نباش‪SS‬د‪ ،‬پذیرفته نمی‌ش‪SS‬ود‪ S‬و اگر ص‪SS‬حیح باش‪SS‬د‪ ،‬اما‬
‫خالص نباشد‪ ،‬باز هم پذیرفته نمی‌شود‪ S‬و تنها در صورتی پذیرفته و مقبول خواهد ب‪SS‬ود‬
‫که خالص و صحیح باشد‪ .‬خالص بودنش آنست که ب‪SS‬رای خ‪SS‬دا باشد و ص‪SS‬حیح ب‪SS‬ودنش‬
‫اینکه از روی سنت انجام گیرد‪ ،‬یعنی با روش معینی که نزد خدا و رس‪SS‬ول پس‪SS‬ندیده و‬
‫مقبول است‪.‬‬
‫اسالم این را که مردم چیزی را بدون اجازة خدا جزء دین قرار دهند‪ ،‬نوعی شرک‬
‫محس‪SS‬وب داش‪SS‬ته و کاس‪SS‬تن و اف‪SS‬زودن‪ S‬بر دین یا تغی‪SS‬یر دادن آن را از جمله ب‪SS‬دعتهای‬
‫مردود‪ S‬شمرده است‪ ،‬چرا که پیامبر‪ S‬ص درب‪S‬ارة نم‪S‬از فرم‪S‬وده اس‪S‬ت‪« :‬بگ‪S‬ونه‌ای نم‪S‬از‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪150‬‬
‫اسالم‬

‫بخوانید‪ S‬که من می‌خوانم‪ ،1»S‬و راجع به حج فرم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪« :‬مناسک خ‪SS‬ویش را از من‬
‫فرا گیرید»‪.2‬‬
‫و از هر گونه نوآوری در زمینة دین و عبادت برحذر داشته است‪:‬‬
‫«فَِإ َّن ُك َّل ُم ْح َدثٍَة بِ ْد َعةٌ َو ُك َّل بِ ْد َع ٍة َ‬
‫ضالَلَةٌ»‪.3‬‬
‫«هر کس که در مسائل ما چیز بیگانه و تازه‌ای پدید آورد‪ ،‬مردود است»‪.‬‬
‫«هر کس به چیزی عمل کند که ما دستور‪ S‬نداده‌ایم‪ ،‬مردود‪ S‬است»‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬هیچیک از امامان مسلمین‪ ،‬هر چند که از پایگاه علمی واالیی برخوردار‪S‬‬
‫باش‪SS‬ند‪ ،‬و هیچک‪SS‬دام از مج‪SS‬امع علمی و تحقیق‪SS‬اتی و مراکز ف‪SS‬رهنگی با هر عظم‪SS‬تی که‬
‫دارند و هیچ گ‪SSS‬روه ب‪SSS‬زرگ یا ک‪SSS‬وچکی‪ S‬از مس‪SSS‬لمانان‪ ،‬حق ندارند‪ S‬که عب‪SSS‬ادت و آیین‬
‫ت‪SS‬ازه‌ای در دین خ‪S‬دا اب‪S‬داع نمایند و یا چ‪S‬یزی بر عب‪S‬ادت پیش‪SS‬ین بیافزایند و یا آن را از‬
‫کیفی‪SS‬تی که در زم‪SS‬ان رس‪SS‬ول خ‪SS‬دا ص داش‪SS‬ته اس‪SS‬ت‪ ،‬دگرگ‪SS‬ون س‪SS‬ازند‪ ،‬زی‪SS‬را که فقط‬
‫خداوند‪ ،‬قانون‌گزار و آیین‌ساز است‪ ،‬پیامبر ابالغ کننده و ما فرمان ب‪SS‬رداریم‪ S‬و خ‪SS‬یر و‬
‫خوبی ما هم در پیروی و فرمانبرداری‪ S‬است‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫عمران‪/‬‬ ‫‪(﴾       ‬آل‬
‫‪.)31‬‬
‫«بگو‪ :‬اگر خدا را دوست می‌دارید‪ ،‬از من پیروی کنید خدا ن‪SS‬یز ش‪SS‬ما را دوست‬
‫بدارد و گناهانتان را بیامرزد که خدا‪ ،‬آمرزندة مهربان است»‪.‬‬
‫شیخ اإلسالم احمد حرانی‪ /‬می‌گوید‪« :‬مجموعة دین‪ ،‬عبارت از دو اصل است‪ :‬اول‬
‫آنکه جز خدا را نپرستیم‪ S‬و دوم آنکه خ‪SS‬دا را جز با روشی که خ‪SS‬ود معین ک‪SS‬رده اس‪SS‬ت‪،‬‬
‫نپرستیم و او را با بدعتها عبادت نکنیم‪ .‬چنانکه فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(کهف‪.)110/‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«پس هرکس به لقای پروردگارش امیدوار بود باید نیکوکار شود و عمل صالح‬
‫انجام دهد و هرگز در پرستش خداوند احدی را با او شریک نگرداند»‪.‬‬

‫صلِّي» روایت بخاری‪.‬‬ ‫صلُّوا َك َما َرَأ ْيتُ ُمونِي ُأ َ‬

‫‪َ «-‬‬ ‫‪1‬‬

‫َاس َك ُك ْم» روایت ازنسائی‬ ‫‪ُ « -‬خ ُذوا َعنِّي َمن ِ‬ ‫‪2‬‬

‫ْس َعلَ ْي‪ِ S‬ه َأ ْم ُرنَ‪SS‬ا فَهُ‪َ S‬‬

‫‪S‬و َر ٌّد» ب‪SS‬ه نق‪SS‬ل‬ ‫ال لَي َ‬
‫‪S‬ل َع َم ٍ‬ ‫َث فِى َأ ْم ِرنَا َما لَي َ‬
‫ْس ِم ْنهُ فَهُ َو َر ٌّد» « َم ْن َع ِم‪َ S‬‬ ‫‪َ « -‬م ْن َأحْ د َ‬ ‫‪3‬‬

‫ازروایت مسلم و دیگران‪.‬‬

 ‫‪151‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫و این به مع‪SS‬نی تحقق ش‪SS‬هادتین اس‪SS‬ت‪ :‬ش‪SS‬هادت به اینکه معب‪SS‬ودی جز خ‪SS‬دا نیست و‬
‫شهادت به اینکه محمدص فرستادة اوست‪.‬‬
‫پس‪ ،‬اوالً‪ :‬باید غیر خدا را عبادت نکنیم‪.‬‬
‫ثانیاً‪ :‬محمدص رسول و ابالغگر فرمان اوست و بر ماست که سخن او را تص‪SS‬دیق‪S‬‬
‫و دستورش‪ S‬را اطاعت نماییم‪ .‬او روش عبادت خدا را به ما نشان داده و از عبادات نو‬
‫درآمد و اب‪SS‬داعی ب‪SS‬از داش‪SSS‬ته و اطالع داده است که ایج‪SS‬اد پ‪SSS‬یروی از اینگونه چیزها‬
‫ضاللت است‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪(﴾       ‬بقره‪.)112 /‬‬
‫«آری کسی که تس‪SSSS‬لیم امر پروردگ‪SSSS‬ار گردید و روی به ج‪SSSS‬انب او نم‪SSSS‬ود و‬
‫نیکوکار گشت اجرش نزد پروردگارش خواهد ب‪SS‬ود و او را هیچ خ‪SS‬وف و هیچ‬
‫حزن و اندوهی (در دنیا و آخرت) نخواهد بود»‪.‬‬
‫این آیه متض‪SS‬من تس‪SS‬لیم و اس‪SS‬الم در برابر خ‪SS‬دا‪ ،‬که مفه‪SS‬وم اصل اول و احس‪SS‬ان که‬
‫معنی اصل دوم در کالم ابن تیمیه است‪ ،‬می‌باشد‪.‬‬
‫و ما همانگونه که وظیفه داریم از غیر خدا نه هراسیم و جز بر خدا توکل ننماییم‪ S‬و‬
‫به غیر او متمایل نباشیم‪ S‬و تنها از او یاری بخواهیم و عبادتمان فقط ب‪SS‬رای او باش‪SS‬د‪ ،‬به‬
‫همین سان موظفیم‪ S‬که از پیامبرص اطاعت و پ‪SS‬یروی نم‪SS‬وده و از او سرمشق‪ S‬بگ‪SS‬یریم‪.‬‬
‫حالل چیزی است که او حالل دانسته و حرام آنست که او ح‪SS‬رام ک‪SS‬رده و دین همانست‬
‫که وی تعیین کرده است‪.1»...‬‬

‫دلیل سختگیری اسالم در منع بدعت‬

‫اسالم با تحریم پدید آوردن چیزهایی‪ S‬به نام دین‪ ،‬بدون اجازة خدا و جلوگیری از اب‪SS‬داع‬
‫دستنخوردة او‬
‫‌‬ ‫روش‪SS‬هایی‪ S‬ب‪SS‬رای تق‪SS‬رب جس‪SS‬تن به خ‪SS‬دا‪ ،‬غ‪SS‬یر آنچه که وحی اص‪SS‬یل و‬
‫آورده است‪ ،‬حکمت و دوراندیشی بی‌نهایت بزرگی‪ S‬از خ‪SS‬ود نش‪SS‬ان داده است و تا آنجا‬
‫پیش رفته است که با ص‪SS‬راحت و قطعیت اظه‪SS‬ار نم‪SS‬وده که هر ب‪SS‬دعتی گم‪SS‬راهی و هر‬
‫گمراهی در آتش است‪.‬‬
‫کسی که تاریخ ادیان را می‌خوان‪SS‬د‪ ،‬حکمت این س‪SS‬ختگیری را به ط‪SS‬ور‪ S‬آش‪SS‬کار و با‬
‫وضوح‪ S‬تمام در می‌یابد‪S.‬‬
‫چگونه بدعت‪ ،‬همة ادیان را به تباهی کشید؟‬
‫بدعتگ‪SS‬ذاری در دین‪ ،‬روزنه‌ای‪ S‬است که ش‪SS‬یطان از طریق آن‪ ،‬به آرامی در می‪SS‬ان‬
‫پیروان آیین‌های متعدد نفوذ کرده‪ ،‬دین و زندگیشان را به تب‪SS‬اهی کش‪SS‬انیده‪ ،‬اندیش ‪S‬ه‌ها و‬
‫عباداتشان را ویران ساخته و هیچ پایه و بنی‪SS‬ادی‪ S‬در زن‪SS‬دگی‪ S‬اعتق‪SS‬ادی آن‪SS‬ان را از گزند‬

‫‪ -‬العبودی‪S‬ة‪ ،‬ص ‪ 170‬و ‪171‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪152‬‬
‫اسالم‬

‫خ‪SS‬ود ایمن نگذاش‪SS‬ته‪ ...‬و دریچه‌ه‪SS‬ایی از فس‪SS‬اد را ب‪SS‬روی‪ S‬آنها گش‪SS‬وده است که هرگز‬
‫نتوانند‪ S‬بست‪.‬‬
‫از طریق بدعت بود که شرک و بت‌پرس‪SS‬تی‪ S‬برملتها و ح‪SS‬تی کس‪SS‬انی که اهل کت‪SS‬اب‬
‫آسمانی بودند‪ ،‬هجوم آورد و باعث گردید که چیزهایی را بدون دلیل‪ ،‬همتای خدا قرار‬
‫دهند‪.‬‬
‫از راه بدعت بود که وسواس‪ S‬و افراط‪ S‬در دین راه یافت و سختی و زحمت و بن‪SS‬دها‬
‫و زنجیرها‪ ،‬پیروانش را فرا گرفت‪ .‬مردم‪ ،‬ان‪SS‬واع رنگ‪SS‬ارنگی‪ S‬از ش‪SS‬عائر و آداب دی‪SS‬نی‬
‫اختراع کردند‪ S‬که همة آنها مایة دردسر‪ S‬و ظلم و تکالیف طاقت‌فرسا می‌باشند‪S.‬‬
‫از طریق بدعت بود که غالی‪SS‬ان‪ ،‬زیورها و نعمته‪SS‬ای‪ S‬حالل خ‪SS‬دا را ح‪SS‬رام ش‪SS‬مردند‪S،‬‬
‫دنیا را به ن‪SS‬ام دین رها کردند و آبادیها را با ادع‪SS‬ای ایم‪SS‬ان‪ ،‬تخ‪SS‬ریب نمودند و به خی‪SS‬ال‬
‫پیدایش روح‪ ،‬بدن را آزار دادند!‬
‫در اثر همین ب‪SS‬دعتها ب‪SS‬ود که تحریف‪SS‬ات س‪SS‬همناک و انحراف‪SS‬ات‪ S‬زشت و رس‪SS‬وا‪ S‬در‬
‫بسیاری‪ S‬از ادیان روی‪ S‬داد و کسانی عامل این ب‪SS‬دعتها بودند که «سعی‌ش‪SS‬ان در زن‪SS‬دگی‪S‬‬
‫دنی‪SS‬ا‪ ،‬بیراهه رفت و در جهت بیه‪SS‬وده‌ای مص‪SS‬رف شد و خی‪SS‬ال می‌کنند‪ S‬که دارند ک‪SS‬ار‬
‫خوبی می‌کنند‪.»S‬‬
‫کافی است در ابداع رهب‪SS‬انیت از ط‪SS‬رف مس‪SS‬یحیان و خص‪SS‬ایص آن از قبیل اف‪SS‬راط‪،‬‬
‫سختگیری‪ S،‬ظلم به ط‪SS‬بیعت انس‪SS‬انی و گریز از فط‪SS‬رت دقت ک‪SS‬نیم تا دری‪SS‬ابیم‪ S‬که اندیشة‬
‫بشر در صورتی‪ S‬که تنها حرکت کند‪ ،‬و به پیوند الهی چنگ نزند‪ ،‬و از نور ه‪SS‬دایت او‬
‫برخودار نباشد چگونه به انحراف کشیده می‌شود و چگونه به سرگردانی‪ S‬و بی‌ع‪SS‬دالتی‬
‫می‌افتد‪ S‬و با اینکه خواست و انگیزه‌اش به خیال خود‪ ،‬نزدیکی‪ S‬به خداس‪SS‬ت‪ ،‬بزرگ‪SS‬ترین‬
‫حماقتها‪ S‬و نادانیها‪ S‬را مرتکب می‌شود‪.1‬‬
‫همچ‪SS‬نین مش‪SS‬رکان ع‪SS‬رب را می‌بی‪SS‬نیم‪ S‬که چگونه بتها را معب‪SS‬ود‪ S‬گرفتند و س‪SS‬نگها و‬
‫مجس‪SSS‬مه‌ها را پرس‪SSS‬تیدند تا به خ‪SSS‬دا نزدیک ش‪SSS‬وند! زی‪SSS‬را که پایة حقیقی ش‪SSS‬رک هم‬
‫بدعتگزاری‪ S‬است و چگونه تحت تأثیر شیاطین به تحریم‪ S‬حیوانات و محصوالت‪ S‬حالل‬
‫خدا پرداختند و حتی ذبح فرزندان جگرگوشة خ‪SS‬ود را وس‪SS‬یلة تق‪SS‬رب به خ‪SS‬دایان خی‪SS‬الی‬
‫پنداشتند‪ S‬تا دینشان را به وارونگی‪ S‬و خودشان را به انحط‪S‬اط‪ S‬گرفت‪S‬ار‪ S‬س‪S‬ازند‪ .‬و حاضر‬
‫ش‪SS‬دند که زن و م‪SS‬رد‪ ،‬به ص‪SS‬ورت لخت م‪SS‬ادرزاد‪ ،‬ب‪SS‬دون احس‪SS‬اس ش‪SS‬رم و پ‪SS‬روایی به‬
‫گردخانة خدا بچرخند و با این عمل خود‪ ،‬گمان تقرب به خداوند داشته باشند؟!‬
‫در سورة انعام نمونه‌هایی از این بدعتها و تحریمه‪SS‬ای‪ S‬خودس‪SS‬رانه را می‌خوانی‪SS‬د‪...،‬‬
‫آنجا که می‌فرماید‪:‬‬

‫‪ -‬نمونه‌هایی از این افراط‌گرایی را ضمن بیان اصل «تعادل میان مادیت و معنویت» خاصرنشان‬ ‫‪1‬‬

‫خواهیم کرد‪.‬‬
 ‫‪153‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫﴿‪      ‬‬

‫‪      ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪         ‬‬
‫(انعام‪.)140-137 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«و بدينس‪SS‬ان شريكانش‪SS‬ان ب‪SS‬راى بس‪SS‬يارى از مش‪SS‬ركان‪ ،‬كش‪SS‬تن فرزندانش‪SS‬ان را‬
‫آراسته جلوه دادند تا آنان را نابود كنند و تا دينشان را بر آنان مش‪SS‬تبه س‪SS‬ازند‪ .‬و‬
‫اگر خداوند مىخواست آن را انجام نمىدادند‪ .‬پس آنان را با اف‪SS‬ترايى كه مىبندن‪SS‬د‪،‬‬
‫واگذار‪ .‬و به گمان خويش گفتند‪ :‬اين چهارپايان و زراعت ممنوع [از تصرف]‬
‫هستند و جز كسى كه ما بخواهيم‪ ،‬نبايد آن را بخورد‪ .‬و چهارپايانى ديگر است‬
‫كه [سوار ش‪SS‬دن ب‪SS‬ر] پشت آنها ح‪SS‬رام است و چهارپايانى [ديگ‪SS‬ر] است كه [به‬
‫وقت سر بريدنش] نام خدا را از روى افترا بر او‪ ،‬بر آن نمىبرند‪[ .‬خداون‪SS‬د] به‬
‫[سزاى] افترايى كه بر مىبستند به آنان جزا خواهد داد‪ ،.‬و گفتند‪ :‬آنچه در ش‪SS‬كم‬
‫اين چهارپايان است‪ ،‬براى مردان ما خاصّ [و حالل] است و بر زنانمان حرام‬
‫است‪ .‬و اگر مرده باشد‪[ ،‬همه] آنان در آن شريكند‪[ .‬خداون‪SS‬د] در قب‪SS‬ال [همين]‬
‫بيانشان به آنان جزا خواهد داد‪ .‬بى گمان او فرزانه داناست‪ .‬به راستى زيانكار‬
‫شدند كسانى كه فرزندانشان را از روى بى خردى‪ ،‬ناآگاهانه كش‪SS‬تند و از روى‬
‫اف‪SS‬ترا بر خداوند آنچه را كه خ‪SS‬دا به آن‪SS‬ان روزى داده ب‪SS‬ود ح‪SS‬رام ش‪SS‬مردند‪ .‬بى‬
‫گمان گمراه شده و از راه يافتگان نشدند»‪.‬‬
‫کسانی که فرزندان خود را ناآگاهانه کشتند و روزی خدا دادی خویش را تح‪SS‬ریم از‬
‫روی‪ S‬افتراء بر خدا کردند‪ ،‬زیانکارند‪ ،‬آنها گمراه شدند و راه نیافتند‪.‬‬

‫دین‪ ،‬میدان ابداع و ابتکار نیست‬

‫عرصة و زمینة بدعت و نوآوری‪ S‬دین نیست‪ ،‬زیرا که دین از سوی خدا تع‪SS‬یین ش‪SS‬ده و‬
‫می‌باید‪ S‬از بازیگری بیهوده‌کاران و تحریف افراطی‪SS‬ان و دس‪S‬تبرد‪ S‬باطل‌گرای‪S‬ان و توجیه‬
‫بی‌خ‪SS‬ردان پ‪SS‬اک و پیراس‪SS‬ته بمان‪SS‬د‪ .‬اما دنیا و ام‪SS‬ور دنی‪SS‬وی تا حد زی‪SS‬اد و در س‪SS‬طح‬
‫گس‪SS‬ترده‌ای عرصة واقعی اب‪SS‬داع و نیازمند پ‪SS‬ذیرفتن تنوع‪SS‬ات و ابتک‪SS‬ارات و نوآوریها‪S‬‬
‫می‌باشد‪ S.‬بدین‌جهت وقتی‪ S‬که مسلمانان به انحطاط گرائیدند و حالشان خراب و کارشان‬
‫تباه و اجتماعشان از هم پاشیده گردید‪ ،‬جریان کار کامالً واژگ‪SS‬ون و معک‪SS‬وس ش‪SS‬د‪ :‬در‬
‫امور دنیا منجمد و همچون سنگ یا بدتر از آن‪ ،‬ساکن و سخت شدند و دست از ابتکار‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪154‬‬
‫اسالم‬

‫و اخ‪S‬تراع برداش‪SS‬تند‪ S‬و شعارش‪SS‬ان این شد که نسل اول ب‪S‬رای نسل بع‪S‬دی چ‪SS‬یزی ننه‪S‬اده‬
‫اس‪SS‬ت!! اما در زمینة دین‪ ،‬ان‪SS‬واع ش‪SS‬کلها و گونه‌ه‪SS‬ای عب‪SS‬ادی خودس‪SS‬رانه و بی‌دلیل را‬
‫اختراع ابداع کردند‪.‬‬

‫اثر تحریم بدعت در اسالم‬

‫تحریم‪ S‬بدعت در زمینة عبادت و سختگیری‪ S‬در سفارش به پیروی‪ S‬از تع‪SS‬الیم پی‪SS‬امبر‪S‬ص‬
‫از سوی اسالم‪ ،‬باعث محفوظ ماندن عبادات مسلمین از تحریف و دگرگونی‪ S‬و افزایش‬
‫و کاهش گردید‪S.‬‬
 ‫‪155‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫انجیل می‌گوید‪ :‬فرد توانگر‪ ،‬به ملکوت آسمان راه نمی‌یابد مگر وق‪SS‬تی‪ S‬که ش‪SS‬تر‪ ،‬از‬
‫سوراخ سرسوزن عبور کند! و مس‪SS‬یح به ج‪SS‬وانی که به آیین او گروی‪SS‬ده ب‪SS‬ود گفت‪ :‬اگر‬
‫می‌خواهی‪ S‬به کمال دست یابی‪ ،‬برو و هر آنچه داری بفروش و به تهیدستان بده‪ ،‬سپس‬
‫بیا و پیرو‪ S‬من ب‪SS‬اش‪ .‬همچ‪SS‬نین به ش‪SS‬اگردان خ‪SS‬ویش فرم‪SS‬ود‪« S:‬در پی ت‪SS‬أمین خ‪SS‬وردنی و‬
‫آشامیدنی‪ S‬مباشید و سعی‌تان در این جهت نباشد‪ ،‬زیرا که غیر مؤمنان دنبال این چیزها‬
‫می‌روند»‪.‬‬

‫ظلم رهبانیت به طبیعت بشری‬

‫تشویق‪ S‬به ریاضت و زهدورزی و فروگذاری زندگی‪ S‬زمی‪SS‬نی‪ ،‬به آنچه که انجیل آورده‬
‫بود مح‪S‬دود‪ S‬نمان‪S‬د‪ ،‬بلکه پ‪S‬یروان نص‪S‬رانیت‪ ،‬نظ‪S‬ام رهب‪S‬انیت را با ویژگیه‪SS‬ایی‪ S‬همچ‪S‬ون‬
‫سختگیری‪ S‬بر خ‪SS‬ود و تح‪SS‬ریم ازدواج و س‪SS‬رکوبی غرائز و دوری‪ S‬جس‪SS‬تن از زیب‪SS‬ائی و‬
‫نعمتهای‪ S‬پاکیزه پدید آوردند‪ .‬این نظام بیرحمانه گسترش یافت و پیروانش رو به ازدیاد‪S‬‬
‫نهادند و کار به آنجا رسید که دوری‪ S‬از نظافت و اجتناب از آرایش‪ ،‬در ش‪SS‬مار عب‪SS‬ادت‬
‫و ن‪SS‬زدیکی به خ‪SS‬دا ق‪SS‬رار‪ S‬گرفت‪SS‬ه‪ ،‬توجه به جسم و نظ‪SS‬افت و ض‪SS‬روریات آن‪ ،‬ک‪SS‬اری‬
‫شیطانی‪ S‬و پلید محسوب گردید‪.‬‬
‫سیدابوالحسن ندوی به نقل از «تاریخ اخالق اروپا‪ »S‬از اس‪SS‬تاد «لیکی»‪ ،‬ص‪SS‬حنه‌هایی‬
‫از تندروی و افراط رهبانیت را نشان می‌دهد که پوست و قلب به لرزه و اندیشه را به‬
‫ح‪SS‬یرت می‌ان‪SS‬دازد و اینها بط‪SS‬وری که اس‪SS‬تاد می‌گوی‪SS‬د‪ ،‬نمونه‌ه‪SS‬ای ک‪SS‬وچکی‪ S‬می‌باش‪SS‬ند‪.‬‬
‫نویسندة تاریخ می‌گوی‪SS‬د‪« :‬تع‪SS‬داد راهب‪SS‬ان ف‪SS‬زونی‪ S‬عظیمی پی‪SS‬دا ک‪SS‬رد‪ ،‬موقعیتش‪SS‬ان عظیم‬
‫گردید‪ S‬و کارشان باال گرفت و اندیشه‌ها را تحت سیطرة خ‪SS‬ویش درآورده‪ ،‬م‪SS‬ردم را به‬
‫خود جلب و مشغول نمودند‪ .‬تعیین شمار دقیق آنها ممکن نیست ولی برای درک نسبی‬
‫کثرت و گستردگی آن‪SS‬ان همین ک‪SS‬افی است که بنا به نقل مؤرخ‪SS‬ان‪ ،‬در ای‪SS‬ام عید فص‪SS‬ح‪،‬‬
‫پنجاه هزار راهب گ‪S‬رد می‌آمدند‪ S‬و در ق‪S‬رن چه‪S‬ارم‪ S‬مس‪S‬یحی‪ ،‬یک راهب به تنه‪SS‬ایی بر‬
‫پنج‌ه‪SS‬زار راهب دیگر نظ‪SS‬ارت و سرپرس‪SS‬تی داشت و راهب «س‪SS‬رایین» سر ک‪SS‬ردة ده‬
‫هزار تن دیگر بود و در پایان قرن چهارم‪ ،‬تعدادشان به اندازة جمعیت مصر بالغ شد‪.‬‬
‫تا دو ق‪SS‬رن ش‪SS‬کنجة ب‪SS‬دن‪ ،‬نمونه و الگ‪SS‬وی کامل دین و اخالق به ش‪SS‬مار می‌رفت و‬
‫تاریخ‌نگاران در این مورد چیزهای‪ S‬شگفتی نقل کرده‌ان‪SS‬د‪ .‬راجع به یک راهب موس‪SS‬وم‪S‬‬
‫به «ماکاریوس‪ »S‬حک‪SS‬ایت می‌کنند که به م‪SS‬دت شش م‪SS‬اه در م‪SS‬ردابی‪ S‬خوابید تا ب‪SS‬دنش را‬
‫مگس س‪SSS‬می بگ‪SSS‬زد! و همیشه ح‪SSS‬دود یک کیسه آهن حمل می‌ک‪SSS‬رد! و رفیقش راهب‬
‫«یوسیبس‪ »S‬دو کیسه آهن بر دوش می‌کشید! و مدت سی سال در چاه کم آبی بسر برد!‬
‫«یوحنا»ی راهب ن‪SSS‬یز سه س‪SSS‬ال در ح‪SSS‬الی که روی یک پا ایس‪SSS‬تاده ب‪SSS‬ود‪ ،‬به عب‪SSS‬ادت‬
‫پرداخت و در این مدت لحظه‌ای ننشست و نخوابید و هنگ‪SS‬امی هم که خیلی ن‪SS‬اراحت و‬
‫خسته می‌شد‪ ،‬به تخته سنگی تکیه می‌داد! برخی از راهبان هیچگاه لباس نمی‌پوش‪SS‬یدند‪S‬‬
‫و خود را فقط با موهای دراز خویش می‌پوشانیدند‪ S‬و همچون حیوانات روی دست و پا‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪156‬‬
‫اسالم‬

‫راه می‌رفتن‪SSS‬د‪ S.‬در ض‪SSS‬من‪ ،‬اکثرش‪SSS‬ان در غاره‪SSS‬ای محل حیوان‪SSS‬ات وحشی و چاهها و‬
‫گورستانها‪ S‬مس‪SS‬کن گزی‪SS‬ده با گی‪SS‬اه و علف تغذیه می‌کردن‪SS‬د‪ S.‬همچ‪SS‬نین شستش‪SS‬وی‪ S‬ب‪SS‬دن را‬
‫مخالف تصفیة روح می‌شمردند‪ S‬و از شستن اندامها احساس گناه می‌کردند و زاهدترین‬
‫و ب‪SS‬اتقواترین اش‪SS‬خاص ن‪SS‬زد آن‪SS‬ان‪ ،‬کس‪SS‬انی بودند که از طه‪SS‬ارت دورتر و به کث‪SS‬افت و‬
‫نجاست آلوده‌تر بودند‪.‬‬
‫«تهنیس» راهب می‌گوی‪SS‬د‪« S:‬راهب آنت‪SS‬ونی‪ S‬در ط‪SS‬ول زن‪SS‬دگی‪ S‬خ‪SS‬ویش‪ ،‬م‪SS‬رتکب گن‪SS‬اه‬
‫«پاشستن» نگردید‪ S‬و راهب آبراهام‪ ،‬در مدت پنجاه س‪SS‬ال‪ ،‬به ص‪SS‬ورت‪ S‬و پ‪SS‬ای خ‪SS‬ود آب‬
‫نزد! راهب اسکندری در زمانهای بعد با نگ‪SS‬رانی گفته اس‪SS‬ت‪ :‬دریغ‪SS‬ا! زم‪SS‬انی ما روی‬
‫شس‪SS‬تن را ح‪SS‬رام می‌ش‪SS‬مردیم‪ S‬ولی اکن‪SS‬ون به ج‪SS‬ایی رس‪SS‬یده‌ایم که باید ح‪SS‬تی به حم‪SS‬ام هم‬
‫برویم!!‬
‫راهب‪SSS‬ان در ش‪SSS‬هرها و آبادیها می‌گش‪SSS‬تند‪ S‬و کودک‪SSS‬ان را می‌‌ربودند‪ S‬و به بیابانها و‬
‫ص‪SSS‬ومعه‌ها می‌بردن‪SSS‬د‪ .‬آنها بچه‌ها را از دامن م‪SSS‬ادران ج‪SSS‬دا می‌کردند‪ S‬و تحت ت‪SSS‬ربیت‬
‫رهبانی‪ S‬ق‪SS‬رار‪ S‬می‌دادن‪SS‬د‪ S.‬دولت دخ‪SS‬التی در این جری‪SS‬ان نمی‌ک‪SS‬رد و ت‪SS‬ودة م‪SS‬ردم و اف‪SS‬راد‬
‫بی‌خبر‪ S‬هم یاریشان می‌دادند‪ S‬و کسانی را که از پدر و م‪SS‬ادر خ‪SS‬ویش دوری‪ S‬گزی‪SS‬ده و به‬
‫رهبانیت روی‪ S‬آورده بودن‪SS‬د‪ ،‬تمجید و تحس‪SS‬ین می‌کردند و خالص‪SS‬ه‪ ،‬راهب‪SS‬ان ب‪SS‬زرگ و‬
‫میگویند‪« :‬وقتی‪S‬‬ ‫شدهاند‪ ،‬تا آنجا که ‌‬‫نامآور مسیحی به عنوان مهارت در دزدی شناخته ‌‬ ‫‌‬
‫که م‪SS‬ادران‪ ،‬راهب «ام‪SS‬روز» را می‌دیدن‪SS‬د‪ ،‬فرزندانش‪SS‬ان را در خانه پنه‪SS‬ان می‌کردن‪SS‬د‪S.‬‬
‫پ‪SS‬دران و م‪SS‬ادران بچه‌ها اختی‪SS‬اری‪ S‬نداش‪SS‬تند‪ S‬و ق‪SS‬درت و حق سرپرس‪SS‬تی بچه‌هایش‪SS‬ان به‬
‫راهبان و کشیشان منتقل گردیده بود‪.‬‬
‫راهبانی‪ S‬که دلهایشان از مهر و محبت سرشار و دیدگانشان اشکبار ب‪SS‬ود‪ ،‬نس‪SS‬بت به‬
‫پدران و مادران بچه‌ها‪ ،‬سنگدل و خشک دیده می‌گردیدند‪ S،‬مادران بی‌فرزند‪ ،‬همس‪SS‬ران‬
‫را بیوه و فرزندان را یتیم می‌ساختند‪ S‬و آنها را چنان می‌کردند که دست گدایی به سوی‬
‫مردم دراز کنند و عزم بیابانها‪ S‬نمایند‪ .‬تنها سعی‌شان این بود که در آخرت نجات یابند‪،‬‬
‫ح‪SSSS‬ال بمیرند یا بمانند مهم نیس‪SSSS‬ت‪« .‬لیکی» در این زمینه حکای‪SSSS‬اتی‪ S‬دارد که چشم را‬
‫پراشک و دل را اندوهگین می‌سازند‪S.‬‬
‫از سایة زنها می‌گریختند‪ S‬و از نزدیکی و همنشینی با آنان احساس گن‪SS‬اه می‌کردند و‬
‫معتقد بودند که همراهی و گفتگو با آن‪SS‬ان [گر چه م‪SS‬ادر‪ ،‬همسر یا خ‪SS‬واهر ف‪SS‬رد باش‪SS‬ند]‬
‫اعم‪SSSS‬ال و زحم‪SSSS‬ات معن‪SSSS‬وی‪ S‬را باطل می‌گرداند‪ ... S‬و از این چیزه‪SSSS‬ای‪ S‬خن‪SSSS‬ده‌دار و‬
‫گریه‌آور‪ ،‬سخن فراوان گفته است‪.1‬‬

‫‪ -‬از کتاب «ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین» ص ‪ ،160-158‬دوم‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪157‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫ویژگی ممتاز اسالم‪ ،‬توازن است‬

‫بدینس‪SS‬ان‪ ،‬یه‪SS‬ودیت در اغف‪SS‬ال از آخ‪SS‬رت و روح‪ ،‬و مس‪SS‬یحیت در تحق‪SS‬یر دنیا و جسم‬
‫غوطه‌ور شده بودند‪S.‬‬
‫وقتی‪ S‬که اس‪S‬الم آم‪S‬د‪ ،‬جهت و روش خ‪S‬ود را ت‪S‬وازن و می‪S‬انه‌روی‪ S‬در همة جنبه‌ها و‬
‫زمینه‌ها قرار داد‪ ،‬توازنی‪ S‬که شایستة یک دین و پیام عمومی و همیشگی است‪.‬‬
‫اسالم آمد تا همة نقاط زمین و دورانهای تاریخ را فرا گ‪SS‬یرد و ب‪SS‬رای همة نژادها و‬
‫گروهها‪ S‬و اف‪SS‬راد‪ ،‬در ش‪SS‬ئون مختلف زن‪SS‬دگی‪ S‬برن‪SS‬امه‌ریزی‪ S‬کن‪SS‬د‪ .‬می‪SS‬انه‌روی‪ S‬نس‪SS‬بت به‬
‫تمایالت معنوی و نیازهای ب‪SS‬دنی‪ ،‬و می‪SS‬ان انگیزه‌ه‪SS‬ای دی‪SS‬نی و خواس‪SS‬ته‌های دنی‪SS‬وی‪ ،‬و‬
‫اعتدال میان فعالیت برای این دنیا و کوشش برای زندگی در جهان دیگر‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬اسالم از یک مسلمان نمونه نخواسته است که یک راهب صومعه‌نش‪SS‬ین و‬
‫یا عابدی خلوت‌گزین باش‪SS‬د‪ ،‬در ش‪SS‬بها شب زن‪SS‬ده‌دار و روزها‪ S‬روزه‌دار‪ ،‬همة س‪SS‬کوتش‬
‫در اندیشه و همة گفت‪SSS‬ارش ذکر و همة نگاهه‪SSS‬ایش ت‪SSS‬أمالت باشد و نه او به‪SSS‬ره‌ای در‬
‫زندگی‪ S‬و نه زندگی‪ ،‬بهره‌ای و سهمی در او داشته باشد‪.‬‬

‫حق خدا و حق زندگی‬

‫از مسلمان خواسته شده است که در زندگی‪ ،‬انسانی فعال باش‪SS‬د‪ .‬به آب‪SS‬ادانی و پیش‪SS‬رفت‪S‬‬
‫بپردازد‪ S‬و چرخ زندگی را پیش برند‪ .‬اسالم از او می‌خواهد‪ S‬که در نق‪SS‬اط مختلف زمین‬
‫به تالش برخیزد‪ S‬و در جس‪SS‬تجوی‪ S‬روزی خ‪SS‬ود باش‪SS‬د‪ .‬یا کش‪SS‬اورزی‪ S‬کن‪SS‬د‪ ،‬یا ص‪SS‬نعتکار‬
‫باشد یا دانش‪SS‬مند‪ ،‬یا ک‪SS‬ارگر‪ S‬و یا حرفة س‪SS‬ودمند دیگ‪SS‬ری در پیش گ‪SS‬یرد و در ض‪SS‬من از‬
‫آفری‪SS‬دگار‪ S‬هس‪SS‬تی بخش خ‪SS‬ود ن‪SS‬یز غافل نگ‪SS‬ردد و ض‪SS‬روریات ب‪SS‬دن‪ ،‬ب‪SS‬اعث فراموشی‬
‫نیازهای‪ S‬روحی نشوند‪ S.‬او نمی‌باید‪ S‬به خاطر تمایالت دنیای زودگ‪SS‬ذر‪ ،‬از آخ‪SS‬رت غفلت‬
‫ورزد‪ S‬و خدا را از یاد ببرد و در نتیجه حقیقت و ماهیت خویش را فراموش‪ S‬کند‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪        ‬‬
‫(حشر‪.)19-18/‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«ای کسانی که ایمان آورده‌اید از خدا بترسید (و پرهیزگ‪SS‬ار باش‪SS‬ید) و هر کسی‬
‫نگه کند که برای ف‪SS‬ردا چه چ‪SS‬یزی پیش فرس‪SS‬تاده است و از خ‪SS‬دا بترس‪SS‬ید‪ ،‬همانا‬
‫خداوند به آنچه می‌کنید آگاه است‪ ،‬و همچ‪SS‬ون کس‪SS‬انی نباش‪SS‬ید که خ‪SS‬دا را از ی‪SS‬اد‬
‫بردند‪ ،‬پس خدا هم خودشان را از یادشان برد‪ ،‬آنان فاسق هستند»‪.‬‬
‫ابن قیم ‪ /‬راجع به این آیه گفته اس‪SSS‬ت‪ :‬در این آیه دقت کن تا به مفه‪SSS‬وم پربه‪SSS‬اء و‬
‫بزرگی‪ S‬دست‌یابی‪ ،‬آن مفهوم اینست که هر کسی پروردگار خویش را از ی‪SS‬اد ب‪SS‬برد‪ ،‬او‬
‫نیز وجود‪ S‬و خویشتن وی را از یادش می‌برد‪ ،‬در نتیجه واقعیت و مصلحت خ‪SS‬ویش را‬
‫تشخیص نمی‌دهد و همة وسایل صالح و رس‪SS‬تگاری مرب‪SS‬وط به دنیا و آخ‪SS‬رت خ‪SS‬ود را‬
‫نیز فراموش‪ S‬نم‪SS‬وده همچ‪SS‬ون حیوان‪SS‬ات بی‌فای‪SS‬ده و پ‪SS‬وچ و بی‌ک‪SS‬ار‪ S‬می‌ش‪SS‬ود‪ S.‬بلکه ممکن‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪158‬‬
‫اسالم‬

‫است حیوان‪SS‬ات‪ ،‬به خ‪SS‬اطر حفظ ه‪SS‬دایتی که آفریدگارش‪SS‬ان م‪SS‬وهبت نم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ ،‬از او‬
‫مصلحت‌شناس‌تر باشند‪ .‬اما این‪ ،‬از فط‪SS‬رت و سرشت خلقت خ‪SS‬ویش هم خ‪SS‬ارج ش‪SS‬ده و‬
‫پروردگارش‪ S‬فراموش کرده و او هم وجود‪ S‬و خصایص و عوامل کمال و پیراس‪SS‬تگی و‬
‫خوشبختی دنیا و آخرت را از یادش برده است‪ .‬خداوند‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪        ...‬‬
‫(کهف‪.)28 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«و هرگز از آنکه ما دلهای آنها را از یاد خود غافل کرده‌ایم و تابع ه‪SS‬وای نفس‬
‫خود شدند و به تبهکاری پرداختند‪ ،‬متابعت مکن»‪.‬‬
‫از ی‪SSS‬اد پروردگ‪SSS‬ارش‪ S‬غافل ش‪SSS‬ده و همین غفلت‪ ،‬ب‪SSS‬اعث از دست دادن ک‪SSS‬ار و دل‬
‫خ‪SS‬ویش گردی‪SS‬ده و بن‪SS‬ابراین‪ ،‬ت‪SS‬وجهی‪ S‬به مص‪SS‬الح و کم‪SS‬ال و عوامل تزکیة روان و قلب‬
‫خود نداش‪SS‬ته‪ ،‬ف‪SS‬رد ض‪SS‬ایع و پریش‪SS‬ان ح‪SS‬ال و فراموش‪SS‬کاری‪ S‬است که س‪SS‬رگردان ش‪SS‬ده و‬
‫راهی نمی‌یابد‪S.‬‬
‫ک‪SS‬ار و نتیجة عب‪SS‬ادات اینست که دست انس‪SS‬ان را بگیرند تا اعم‪SS‬ال دنی‪SS‬ای او را به‬
‫گرداب فراموشی در نیافکنند که خدا را از یاد او ببرند تا خدا نیز خ‪SS‬ودش را از ی‪SS‬اد و‬
‫خاطرش بزداید‪S.‬‬
‫عبادات می‌باید‪ S‬برای کسی که موالی خ‪SS‬ود را فرام‪SS‬وش نم‪SS‬وده و یا از ع‪SS‬اقبت ک‪SS‬ار‬
‫خ‪SS‬ویش غفلت ورزی‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ ،‬بی‪SS‬دار و ت‪SS‬ذکر دهن‪SS‬ده باش‪SS‬ند و س‪SS‬پس بگذارند‪ S‬که به ک‪SS‬ار‬
‫دنیای خود بازگشته و به تالش خود ادامه دهد‪.‬‬
‫برای ما همین بس که آیات زی‪SS‬رین از س‪SS‬ورة جمعه را بخ‪SS‬وانیم تا بفهمیم که چگونه‬
‫فرد مسلمان را در وضعیتی‪ S‬میان دنیا و آخرت قرار داده‌اند‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪( ﴾    ‬جمعه‪.)10-9 /‬‬
‫«ای کس‪SS‬انی که ایم‪SS‬ان آورده‌ای‪SS‬د‪ ،‬وق‪SS‬تی که در روز جمعه به نم‪SS‬از ف‪SS‬را خوان‪SS‬ده‬
‫می‌شوید‪ ،‬به ذکر خ‪SS‬دا بش‪SS‬تابید و معامله را رها کنی‪SS‬د‪ .‬این‪ ،‬اگر بدانی‪SS‬د‪ ،‬برایت‪SS‬ان‬
‫بهتر است‪ .‬وق‪S‬تی که نم‪S‬از انج‪S‬ام ش‪S‬د‪ ،‬در زمین پراکن‪S‬ده ش‪S‬وید و از فضل خ‪S‬دا‬
‫بجویید و او را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید»‪.‬‬
‫برنامة مسلمان بدین ق‪SS‬رار‪ S‬اس‪SS‬ت‪ :‬ک‪SS‬ار و معامله پیش از نم‪SS‬از‪ ،‬آنگ‪SS‬اه نم‪SS‬از و روی‪S‬‬
‫آوردن به ذکر خ‪SS‬دا و س‪SS‬پس [بعد از پای‪SS‬ان نم‪SS‬از] پراکن‪SS‬ده ش‪SS‬دن در زمین و جس‪SS‬تجوی‪S‬‬
‫فضل خدا‪ ،‬و منظور از فضل خدا در اینجا روزی‪ S‬و کار می‌باشد‪S.‬‬
 ‫‪159‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫در اس‪SS‬الم رفت و آمدکنن‪SS‬دگان به مس‪SS‬اجد‪ ،‬رهبان‪SS‬ان بیهوده‌ک‪SS‬ار و یا اف‪SS‬راد تنبل و‬

‫بیکاره نیستند‪ ،‬بلکه چنانکه قرآن توصیفشان نموده است‪« :‬مردانی‪ S‬که تج‪SS‬ارت و داد و‬
‫ستد‪ ،‬از ذکر خدا و اقامة نماز و پرداخت زکات بازش‪SS‬ان نمی‌دارد و از روزی‪ S‬که دلها‬
‫و دیده‌ها در آن روز‪ S‬دگرگونه می‌شوند‪ ،‬پروا دارند» می‌باشند‪S.‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(نور ‪.)37/‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«مردانی که تجارت و داد و ستد‪ ،‬از ذکر خ‪S‬دا و اقامة نم‪S‬از و پ‪S‬رداخت زک‪S‬ات‬
‫نمیدارد و از روزی که دلها و دی‪SS‬ده‌ها در آن روز دگرگونه می‌ش‪SS‬وند‪،‬‬
‫بازشان ‌‬
‫پروا دارند»‬

‫نیکی دنیا و نیکی آخرت‬

‫قرآن کریم در جریان حج نیز برای ما تصویری واضح [هر چند مختصر‪ S‬و کوتاه] از‬
‫دو گروه مردم که خدا را می‌خوانند و در چنین مکانها و موقعیته‪SS‬ایی از او درخواست‪S‬‬
‫توجهشان به‬
‫‌‬ ‫می‌کنند‪ ،‬ارائه می‌دهد‪ :‬یک گروه که افق دیدشان تنگ و تیره است و تمام‬
‫دنیاست و بن‪SSS‬ابراین جز به دنیا رو نمی‌کنند و غ‪SSS‬یر از آن ح‪SSS‬رف از چ‪SSS‬یز دیگ‪SSS‬ری‪S‬‬
‫نمی‌زنند‪S.‬‬
‫گروه دیگر‪ ،‬افق فکری‪ S‬گسترده و بینشی روشن دارند‪ ،‬دلشان دنیا و آخرت را ف‪SS‬را‬
‫می‌گیرد‪ S‬و از خداوند‪ ،‬نیکی در هر دو جهان را می‌طلبند‪ S.‬در این ب‪SS‬اره از ق‪SS‬ول خ‪SS‬دای‬
‫تعالی چنین می‌خوانیم‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪(﴾      ‬بقره‪.)202-200 /‬‬
‫«پس چون مناسك [حج] خود را به جا آورديد‪ ،‬خداوند را همچون ياد كرد‬
‫پدرانتان بلكه به ياد كردى [بهتر و] بيشتر‪ ،‬ياد كنيد‪ .‬از مردمان كسانى هستند‬
‫كه مىگويند‪ :‬پروردگارا‪ ،‬به ما در دنيا [از نعمتهاى خويش] بده‪ .‬و او را در‬
‫آخرت بهرهاى نيست‪ ،‬و كسانى از آنان هستند كه مىگويند‪ :‬پروردگارا‪ ،‬به ما‬
‫در دنيا نيكى و در آخرت [هم] نيكى عطا كن و ما را از عذاب آتش [جهنّم]‬
‫ايمن بدار‪ ،‬اينانند كسانى كه از آنچه به دست آوردهاند بهرهاى دارند‪ ،‬و‬
‫خداوند زود شمار است»‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪160‬‬
‫اسالم‬

‫قرآن‪ ،‬فقط دو گروه را ذکر می‌کند‪ :‬جویندگان دنیا‪ ،‬که بهره‌ای در آخ‪SS‬رت ندارند و‬
‫آنها همان گروهی هستند که خداوند در آیة دیگری‪ S‬به آنها نوید می‌دهد که‪:‬‬
‫﴿ ‪         ‬‬
‫‪﴾       ‬‬
‫(اسراء‪.)18 /‬‬
‫«هر کس جویا و خواهان چیزهای زودگ‪S‬ذر و نزدیک باش‪S‬د‪ ،‬آنچه بخ‪S‬واهیم در‬
‫همین کوتاه‌م‪SS‬دت به او می‌دهیم و س‪SS‬پس جهنمی ق‪SS‬رار می‌دهیم که به ص‪SS‬ورت‬
‫نفرت‌انگیز و مطرود در آن داخل می‌شود»‬
‫وگ‪SSS‬روه دوم‪ :‬جوین‪SSS‬دگان دنیا و آخ‪SSS‬رت که نیکی و خوش‪SSS‬بختی هر دو جه‪SSS‬ان را‬
‫می‌خواهند‪ S‬و دعایشان اینست که‪« :‬پروردگارا نیکی دنیا و نیکی آخ‪SS‬رت را نص‪SS‬یب ما‬
‫ق‪SS‬رار ده» هرچ‪SS‬یزی را که خواس‪SS‬ته باشی می‌ت‪SS‬وانی مص‪SS‬داق و مع‪SS‬نی حس‪SS‬نه (نیکی)‬
‫بگ‪SS‬یری‪ ،‬از جمله تندرس‪SS‬تی‪ ،‬زن خ‪SS‬وب و ص‪S‬الح‪ ،‬فرزن‪SS‬دان نیکوک‪SS‬ار‪ ،‬دانش س‪S‬ودمند‪S،‬‬
‫روزی‪ S‬ف‪SS‬راخ‪ ،‬محبت م‪SS‬ردم یا چ‪SS‬یزی از این گون‪SS‬ه‪ ،‬همة اینها تحقق عی‪SS‬نی حس‪SS‬نة دنیا‬
‫هستند‪.‬‬
‫قرآن دستة سومی‪ S‬که [برحسب تقسیم عقلی] عبارتند از گروهی‪ S‬که نه نیکی آخرت‬
‫را می‌طلبند و نه ه‪SS‬وس چ‪SS‬یزی در دنیا دارن‪SS‬د‪ ،‬را ذکر ننم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ .‬گویا می‌خواهد‪S‬‬
‫بگوید که‪ :‬چنین گروهی در میان مردم یافت نمی‌شود‪ .‬بدینسان‪ ،‬زن‪SS‬دگی‪ S‬به همة رنجها‬
‫و ض‪SS‬روریات گون‪SS‬اگونش‪ ،‬جوین‪SS‬دة آخ‪SS‬رت را وا می‌دارد که راه دنیا را ب‪SS‬رایش آس‪SS‬ان‬
‫ساخته و در به جای آوردن حق‪SS‬وق آن و ت‪SS‬أمین ل‪SS‬وازم‪ S‬و مقتض‪SS‬یاتش آن را ی‪SS‬اری داده‪،‬‬
‫سختی‌هایش‪ S‬را سبک‌تر گرداند‪.‬‬
‫بعد از آن خاطر نشان می‌کند که فروگذاری دنیا و بیهوده تلقی ش‪SS‬دن آن در حس‪SS‬اب‬
‫جویندة آخرت‪ ،‬پدیده‌ای مذموم و خارج از روش فطرت و طریقة دین است‪.‬‬
‫به همین س‪SSS‬بب‪ ،‬رس‪SSS‬ول خ‪SSS‬داص اندیشة بری‪SSS‬دن از دنیا ب‪SSS‬رای میل به آخ‪SSS‬رت و‬
‫گوشه‌گیری‪ S‬مطلق برای عبادت خدا را نمی‌پسندد‪ S‬و هر گاه در میان ی‪SS‬ارانش آث‪SS‬اری از‬
‫گرایش به چنین رفتاری‪ S‬که در برخی از مذاهب دیگر وجود دارد‪ ،‬مالحظه می‌نم‪SS‬ود‪S،‬‬
‫کج فکری‌‪S‬هایشان را اصالح و به روشی‪ S‬صحیح‌تر و استوارتر هدایتش‪SS‬ان می‌داشت که‬
‫«ب‪SS‬رای ما (در دین م‪SS‬ا) رهب‪SS‬انیت مق‪SS‬رر نش‪SS‬ده است» تا آگ‪SS‬اه باش‪SS‬ند که اس‪SS‬الم‪ ،‬دین‬
‫گوشه‌گیری‪ S‬و دوری‪ S‬از خلق نیست‪ ،‬بلکه دین زندگی و پیشرفت و آبادانی است‪.‬‬

‫در دینتان بلندپروازی نکنید‬

‫درست است که خداوند عبادت و تقرّب جستن به خود را وظیفة مردم قرار داده است‪،‬‬
‫اما زیاده‌روی‪ S‬مسلمان در مورد عبادات اصلی و به طورشبانه‌روز مشغول بودن بدان‬
 ‫‪161‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫و زیر پا نه‪SS‬ادن ض‪SS‬روریات‪ S‬زن‪SS‬دگی‪ S‬به خ‪SS‬اطر آن‪ ،‬از نظر اس‪SS‬الم و پی‪SS‬امبر‪ S‬اس‪SS‬الم‬
‫غیرقابل پذیرش می‌باشد‪S.‬‬
‫عبدهللا بن عمرو بن عاص ازدواج نمود‪ .‬وی جوانی درستکار‪ S‬و شبانه‌روز‪ S‬مشغول‬
‫عب‪SS‬ادت و روزه و نم‪SS‬از ب‪SS‬ود‪ .‬پ‪SS‬درش عم‪SS‬رو ن‪SS‬زد همس‪SS‬رش رفت و از رفت‪SS‬ارش با او‬
‫پرسش نمود‪ ،‬او مؤدبانه پاسخ داد‪ :‬عبدهللا مرد بسیار خوبی است که از وقتی‪ S‬به م‪SS‬نزل‬
‫شما آمده‌ام‪ ،‬یکبار به بستر ما نیامده است‪ .‬عمرو از پسرش نزد رسول خداص شکایت‬
‫نمود و پیامبرص به دنبال او فرستاد‪ S‬و او آمد‪...‬‬
‫‪ ...‬بگذارید‪ S‬ام‪SS‬ام مس‪SS‬لم داس‪SS‬تان را از زب‪SS‬ان خ‪SS‬ود عبدهللا نقل کن‪SS‬د‪ ،‬او می‌گوی‪SS‬د‪ S:‬من‬
‫همیشه روزه می‌داشتم‪ S‬و هر شب قرآن می‌خوان‪S‬دم‪ .‬وق‪S‬تی‪ S‬که پی‪S‬امبر‪S‬ص خ‪S‬بردار گشت‬
‫فرم‪SS‬ود‪ :‬آیا تو روز را روزه می‌گ‪SS‬یری و تم‪SS‬ام شب را ق‪SS‬رآن می‌خ‪SS‬وانی؟ گفتم‪ :‬آری یا‬
‫رسول‌الله‪S‬ص و از این کار منظوری‪ S‬جز خیر ندارم‪.‬‬
‫فرمود‪ :‬برای تو در هر ماه سه روز روزه کافی است‪( .‬بنا به روایتی‪ S‬دیگر‪ ،‬روزة‬
‫سه روز‪ S‬هر م‪SS‬اه‪ ،‬مانن‪SS‬دة روزة همة م‪SS‬اه اس‪SS‬ت) گفتم‪ :‬یا رس‪SS‬ول‌الله‪S‬ص من بیش از آن‬
‫توانائی‪ S‬دارم‪ .‬گفت‪ :‬همسرت نیز بر گردن تو حقی دارد و دوستانت‪ S‬بر تو حقی دارند‪،‬‬
‫بدنت هم حقی دارد‪ ...‬مانند داود پی‪SS‬امبر روزه بگ‪SS‬یر که عاب‪SS‬دترین م‪SS‬ردم ب‪SS‬ود‪ .‬گفتم‪ :‬یا‬
‫رسول‌الله‪S‬ص روزة داود چگونه بود؟ فرم‪SS‬ود‪ :‬یک روز‪ ،‬روزه می‌گ‪SS‬رفت و یک روز‬
‫افطار‪ S‬می‌کرد‪( .‬به روایتی‪ S:‬و این نزد خدا بهترین روزه اس‪SS‬ت) همچ‪SS‬نین گفت‪ :‬پس در‬
‫هر بیست روز‪ S‬بخوان‪ .‬گفتم‪ :‬بیشتر از این را می‌ت‪SS‬وانم‪ ،‬گفت‪ :‬پس در هر ده روز‪ S‬یک‬
‫دور بخوان‪ .‬گفتم‪ :‬یا رسول‌الله‪S‬ص‪ ،‬من ق‪SS‬درت بیش‪SS‬تر‪ S‬از آن را دارم‪ .‬گفت‪ :‬پس در هر‬
‫هفت روز بخوان و بیش از این مخوان‪ ،‬زیرا که همسرت و دیدارکنن‪SS‬دگان و ب‪SS‬دنت هم‬
‫بر تو حقی دارند‪.‬‬
‫پی‪SSS‬امبر‪ S‬ص به او این درس را تلقین ک‪SSS‬رد و آم‪SSS‬وخت که زن‪SSS‬دگی حق‪SSS‬وق دارد که‬
‫می‌باید‪ S‬ادا نمود‪ ،‬همانطور که آخرت نیز حقوقی‪ S‬مستلزم رعایت دارد و عدالت ایج‪SS‬اب‬
‫می‌کند که حق هر صاحب حقی به او داده شود‪.‬‬
‫این تمایل چند بار برای عده‌ای پیش آمد و پی‪SS‬امبر‪ S‬ص در برابر آن ایس‪SS‬تادگی نم‪SS‬ود‬
‫تا خطرش مرتفع گردد و شعله‌اش دامنگیر نشود‪S.‬‬
‫انس بن مالک روایت می‌کند که‪« :‬جمعی از یاران پی‪SS‬امبر‪S‬ص به خانة همس‪SS‬ران آن‬
‫حض‪SSSSS‬رت رفتند‪ S‬و در ب‪SSSSS‬ارة عب‪SSSSS‬ادتش پرسش نمودند و معل‪SSSSS‬وم شد آنچنانکه آنها‬
‫می‌پنداش‪SS‬ته‌اند‪ ،‬همیشه در رک‪SS‬وع و س‪SS‬جود‪ S‬و هر شب به عب‪SS‬ادت ایس‪SS‬تاده و هر روز‬
‫روزه‌دار‪ S‬نیست که چش‪SS‬مش را خ‪SS‬وابی و ب‪SS‬دنش را آسایشی‪ S‬و زن‪SS‬انش را به‪SS‬ره‌ای از‬
‫همنشینی‪ S‬او نباشد و چون همسرانش آنها را از نحوة عبادت پیامبر‪ S‬آگاه ساختند گ‪SS‬ویی‬
‫باز هم متوجه نشده و عطش آن نسبت به عبادت فرو ننشست و گفتند‪ :‬ما کجا و رسول‬
‫خدا ص کجا؟! خداوند گناهان گذشته و آیندة او را آمرزیده است!‬
‫یکی از آنها گفت‪ :‬اما من همیشه ش‪SS‬بها را به نم‪SS‬از می‌گ‪SS‬ذرانم‪ S.‬دیگ‪SS‬ری گفت‪ :‬و من‬
‫از زنان دوری‪ S‬جسته و هرگز ازدواج نمی‌کنم‪ S...‬در این هنگام پیامبر‪ S‬فرمودند‪ :‬که من‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪162‬‬
‫اسالم‬

‫از همة شما بیشتر ت‪SS‬رس و پ‪SS‬روا دارم ولی هم روزه می‌گ‪SS‬یرم‪ S‬و هم افط‪SS‬ار‪ S‬می‌کنم‪ ،‬هم‬
‫نماز می‌گزارم و هم می‌خوابم‪ S‬و با زنان نزدیکی‪ S‬می‌کنم و کسی که از ش‪SS‬یوة من روی‪S‬‬
‫بگرداند‪ ،‬از من نیست‪.1‬‬

‫آبیاری نخل یا طول دادن زمان‬

‫انس بن مالک روایت می‌کند که معاذ بن جبل گروهی‪ S‬را در نماز ام‪SS‬امت می‌ک‪SS‬رد‪ ،‬در‬
‫این میان حرام (بن ملح‪SS‬ان) وارد‪ S‬شد و تص‪SS‬میم داشت که نخل خ‪SS‬ود را آبی‪SS‬اری‪ S‬کن‪SS‬د‪ .‬با‬
‫اینحال همراه گروه مزبور‪ S‬داخل مسجد شد و چون دید که معاذ نماز را طول می‌ده‪SS‬د‪،‬‬
‫نمازش را کوتاه کرد (به تنهایی قبل از آنکه معاذ فارغ شود‪ ،‬نماز را به پایان رس‪SS‬اند)‬
‫و سراغ نخل خود رفت تا آبش دهد‪ .‬وقتی‪ S‬که نماز را معاذ پای‪SS‬ان داد‪ ،‬جری‪SS‬ان را به او‬
‫گفتند و او گفت‪ :‬او من‪SS‬افق‪ S‬اس‪SS‬ت! چ‪SS‬را به خ‪SS‬اطر آب دادن به نخ‪SS‬ل‪ ،‬در نم‪SS‬از عجله‬
‫می‌کند؟‪ ...‬حرام‪ ،‬به نزد پی‪SS‬امبرص آمد و در ح‪SS‬الی که مع‪SS‬اذ هم پیش آن حض‪SS‬رت ب‪SS‬ود‬
‫گفت‪ :‬ای پیامبر‪ S‬خدا‪ ،‬من می‌خواستم‪ S‬نخلی را آبی‪SS‬اری‪ S‬کنم‪ ،‬وارد مس‪SS‬جد ش‪SS‬دم تا هم‪SS‬راه‬
‫دیگران نماز بگزارم و چون طوالنی‪ S‬کرد [یعنی معاذ] نمازم را کوتاه ک‪SS‬ردم و در پی‬
‫آبیاری‪ S‬نخلی رفتم‪ S‬و او به خاطر این موضوع‪ ،‬مرا منافق‪ S‬پنداشت!! پی‪SS‬امبر ص رو به‬
‫معاذ کرده و گفت‪ :‬آیا تو بازپرس مردمی؟‪ S‬آیا تو بازپرسی؟‪ S‬نماز را طول نده‪﴿ .‬‬
‫‪ ﴾    ‬و یا ﴿‪ ﴾  ‬و امث‪SSSSSSSSSSSSS‬ال آن را‬
‫بخوان‪.2‬‬
‫از روای‪SS‬ات این داس‪SS‬تان برمی‌آید‪ S‬که نم‪SS‬از مزب‪SS‬ور‪ S،‬نم‪SS‬از عش‪SS‬اء ب‪SS‬وده است که از‬
‫نمازهای‪ S‬ش‪SS‬بانگاهی‪ S‬اس‪SS‬ت‪ ،‬نه نمازه‪SS‬ای‪ S‬روز که هنگ‪SS‬ام ک‪SS‬ار و تالش اس‪SS‬ت‪ ،‬و بعضی‬
‫گفته‌اند ک‪SSS‬ه‪ :‬مع‪SSS‬اذ در آن نم‪SSS‬از‪ ﴾ ﴿ ،‬را خوان‪SSS‬د‪ ،‬نه بق‪SSS‬ره و آل‬
‫عمران‪ ،‬و با وجود این‪ ،‬مرد مذکور قبل از ف‪SS‬راغت مع‪SS‬اذ برخاست و به تنه‪SS‬ایی نم‪SS‬از‬
‫اینهمه‪ ،‬پیامبر‪S‬ص یک کلمة سرزنش و نکوهش متوجه او ننم‪SS‬ود و‬ ‫خواند و رفت و با ‌‬

‫‪ -‬روایت از بخاری و دیگران‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫ِ‬ ‫ِ‬
‫;ال َك;ا َن ُم َع;اذُ بْ ُن َجبَ ٍ;ل َي;ُؤ ُّم َق ْو َم;هُ فَ; َد َخ َل َح; َ;ر ٌام َو ُه َ;و يُ ِري ُد َأ ْن يَ ْس;ق َى نَ ْخلَ;;هُ فَ; َد َخ َل ال َْم ْس;ج َد‬ ‫س بْ ِن مالِ; ٍ‬
‫;ك قَ; َ‬ ‫‪َ -‬ع ْن َأنَ ِ َ‬
‫‪2‬‬

‫ض;ى مع;اذٌ ال َّ ِ‬ ‫ِِ ِ ِ‬ ‫ص;الَتِ ِه َول ِ;‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫يل لَ;هُ ِإ َّن‬
‫ص;الَةَ; ق َ‬ ‫َح َ;ق بِنَ ْخل;ه يَ ْس;قيه َفلَ َّما قَ َ ُ َ‬ ‫صلِّ َى َم َع الْ َق ْ;وم َفلَ َّما َرَأى ُم َع;اذاً طَ َّ;و َل تَ َج َّ;و َز فى َ‬ ‫لَيُ َ‬
‫ص;الَة;ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َح َق بِنَ ْخل;ه يَ ْس;قيه‪ .‬قَ َ ِإ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ص;الَتِه َول ;‬ ‫ِ‬ ‫َح َراماً َد َخ َل ال َْم ْس ِج َد َفلَ َّما َر َ‬
‫;ل َع ِن ال َّ‬‫;ال نَّهُ ل َُمنَ;اف ٌق ََأي ْع َج ُ‬ ‫ْت تَ َج َّو َز فى َ‬ ‫آك طََّول َ‬
‫ت َأ ْن َأ ْس ; ِق َى نَ ْخالً لِى‬ ‫;اء َح; َ;ر ٌام ِإلَى النَّبِ ِّى ‪َ ‬و ُم َع;;اذٌ ِع ْن ; َدهُ َف َق; َ‬
‫;ال‪ :‬يَ;;ا نَبِ َّى اللَّ ِه ِإنِّى ََأر ْد ُ‬ ‫;ال فَ َج; َ‬ ‫ِم ْن ْ;‬
‫َأج ِ;ل َس ; ْق ِى نَ ْخلِ; ِ;ه‪ .‬قَ; َ‬
‫ِ‬ ‫ت بِنَ ْخلِى ِ ِ‬ ‫ت ِفى صالَتِى ول ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َأسقيه َف َز َع َم َأنِّى ُمنَاف ٌق‪ .‬فََأقْبَ; َ‬
‫;ل‬ ‫ْ‬ ‫َح ْق ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُألصلِّ َى َم َع الْ َق ْوم َفلَ َّما طََّو َل تَ َج َّو ْز ُ‬
‫ْت ال َْم ْسج َد َ‬ ‫فَ َد َخل ُ‬
‫س‬ ‫ش ;; ْم ِ‬ ‫ك اَأل ْعلَى) َو (ال َّ‬ ‫ب ( َس; ;بِّ ِح ا ْس; ; َم َربِّ َ‬ ‫ت الَ تُطَ ; ِّ;و ْل بِ ِه ْم ا ْق;;رْأ ِ‬ ‫ت َأ َفتَّا ٌن َأنْ َ‬
‫;ال‪َ« :‬أ َفتَّا ٌن َأنْ َ‬
‫;اذ َف َق ; َ‬‫النَّبِ ُّى ‪َ ‬علَى مع ; ٍ‬
‫َ‬ ‫َُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اها) َونَ ْحوه َما»‪.‬‬ ‫ض َح َ‬ ‫َو ُ‬
‫روایت احمد با سند صحیح‪ ،‬این داستان در صحیحین و غیره نیز با عبارات مختلف آمده است‪.‬‬
 ‫‪163‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫در عوض‪ ،‬آن را متوجه امام و فقیه بزرگوار‪ S‬مردم‪ ،‬معاذبن جبل کرد‪« :‬ای معاذ مگر‬
‫تو گزارشگر‪ S‬و بازپرسی؟»‬
‫اسالم‪ ،‬چنین است‪ :‬دینی که از دنیا نمی‌برد و دنیایی که بر دین ستم روا نمی‌دارد!‬

‫آسانی و گشایش‬
‫ششمین اصلی که اسالم در موض‪SS‬وع عب‪SS‬ادت م‪SS‬ورد‪ S‬توجه ق‪SS‬رار داده اس‪SS‬ت‪ ،‬راح‪SS‬تی و‬
‫رفع تنگی و دشواری‪ S‬و زدودن سختیها و گشودن بندها و برداشتن باره‪SS‬ای‪ S‬س‪SS‬نگین از‬
‫گردن مکلفین است‪ ،‬بارهای گرانی که در بعضی ادیان گذشته‪ ،‬مانند یه‪SS‬ودیت به چشم‬
‫می‌خورند‪ .‬از این رو به مؤمنین یاد داده است که در دعای خود بگویند‪S:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪﴾  ‬‬
‫(بقره‪.)286 /‬‬
‫«پروردگارا‪ ،‬بار سنگین را بدانگونه که بر اف‪SS‬راد قبل از ما تحمیل نم‪SS‬ودی‪ ،‬بر‬
‫دوش ما نگذار»‪.‬‬
‫مراد از «اصر» بار سنگین است و این واژه‪ ،‬ترسیم کنندة تک‪SS‬الیف س‪SS‬ختی است که‬
‫در آیین پیشینیان وج‪SS‬ود داشت که از جملة این م‪SS‬وارد‪ ،‬مراسم عی‪SS‬دهای م‪SS‬ذهبی یه‪SS‬ود‪،‬‬
‫یع‪SS‬نی «عید فط‪SS‬یر‪ »S‬و «عید برداشت» و «عید مظ‪SS‬ال» و عید ش‪SS‬نبه می‌باش‪SS‬ند‪ S‬که در آن‬
‫کوچکترین‪ S‬کاری نباید انجام گیرد و هر کس روز شنبه کار کند‪ ،‬کیفرش مرگ اس‪SS‬ت‪.‬‬
‫همینطور شنبة مزارع‪ ،‬که در هر هفت س‪SS‬ال‪ ،‬یکس‪SS‬ال به عن‪SS‬وان ش‪SS‬نبة زمین محس‪SS‬وب‬
‫گش‪SS‬ته و در آن س‪SS‬ال چ‪SS‬یزی کاش‪SS‬ته نمی‌ش‪SS‬ود‪ S‬و می‪SS‬وة باغها چی‪SS‬ده نمی‌ش‪SS‬وند‪ ،‬زمین‬
‫تهیدستان و جانداران بیابان می‌خورند‪ ،‬و ن‪SS‬یز‬‫بی‌استفاده می‌ماند و محصول باغها را ‌‬
‫تک‪SS‬الیف عجی‪SS‬بی از قبیل تح‪SS‬ریم‪ S‬طبخ بزغالة ش‪SS‬یرخوار‪ S‬را می‌ت‪SS‬وان برش‪SS‬مرد و اینکه‬
‫وق‪SSS‬تی‪ S‬یک گ‪SSS‬او‪ ،‬زن یا م‪SSS‬ردی را می‌زد و می‌کش‪SSS‬ت‪ ،‬آن را س‪SSS‬نگباران می‌کردند و‬
‫گوشتش را نمی‌خوردند و از این نمونه‌ها فراوان است‪.‬‬
‫چنین سختگیری‪ S‬و زحمت آفرینی تنها در آیین یهود نب‪SS‬وده و بر اغلب آیینه‪SS‬ای پیش‬
‫از اسالم اگر نگوییم‪ S‬بر همه‪ ،‬حکم‌فرما‪ S‬بوده است‪.‬‬
‫عالمه سلیمان الندوی‪ S‬می‌گوید‪« 1:‬هیچ دینی خالی از عبادت خدا نیست‪ ،‬اما پ‪SS‬یروان‬
‫ادیان باس‪SS‬تانی‪ S‬چ‪SS‬نین می‌پنداش‪SS‬تند‪ S‬که دین‪ ،‬خواس‪SS‬تار‪ S‬آزار و ش‪SS‬کنجة ب‪SS‬دنهای آنهاست و‬
‫مقصود از عبادت‪ ،‬رنج دادن به اندامها می‌باشد و افزایش رنج و محنت بدن‪ ،‬پاگیزگی‪S‬‬
‫روح و پیراستگی درونی‪ S‬بوجود می‌آورد‪S.‬‬

‫‪ -‬از کتاب «الرسالة المحمدیة» سخنرانی هشتم‪ ،‬ص ‪ 241‬به بعد‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬دمشق‪ .‬این کتاب در‬ ‫‪1‬‬

‫زبان اردو‪ ،‬به نام «خطبات مدارس» معروف است‪.‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪164‬‬
‫اسالم‬

‫انزواگزینی‪ S‬هندیان ق‪SS‬دیم‪ S‬و رهب‪SS‬انیت مس‪SS‬یحیان هم از این عقی‪SS‬ده سرچش‪SS‬مه گرفته و‬
‫ان‪SS‬واع ریاض‪SS‬تهای جس‪SS‬مانی ش‪SS‬گفت‌انگیزی اب‪SS‬داع نموده‌اند که هر ک‪SS‬دام ب‪SS‬رای ب‪SS‬دن‬
‫دشوارتر باشد‪ ،‬در نظر آنها برتر و باعث نزدیکی‪ S‬بیشتر به خداوند می‌باشد‪ S.‬برخی از‬
‫آنها س‪SSS‬وگند می‌خوردند‪ S‬که در ط‪SSS‬ول عمر شستشو نکنند و بعضی دیگ‪SSS‬ر‪ ،‬جز لب‪SSS‬اس‬
‫خشن و پالسین نمی‌پوشیدند‪ S‬و بعضی هم قسم می‌خوردند که برهنه زن‪SS‬دگی‪ S‬کنند و فقط‬
‫خ‪SS‬ود را با یک خرقه بپوش‪SS‬انند‪ ،‬هر چند که دائم ‪S‬ا ً گرفت‪SS‬ار‪ S‬ش‪SS‬دت ح‪SS‬رارت تابس‪SS‬تان و‬
‫سرمای‪ S‬زمستان بوده باشند‪.‬‬
‫بعضی از آنها در غاری مکان گزیده هرگز از آن خ‪SS‬ارج نمی‌ش‪SS‬دند‪ S‬و بعضی خ‪SS‬ود‬
‫را مل‪SS‬زم به گ‪SS‬ذران همة عمر در گرم‪SS‬ای آفت‪SS‬اب می‌س‪SS‬اختند‪ S‬و یا عهد می‌کردند‪ S‬که جز‬
‫برگ درختان‪ ،‬چ‪S‬یزی نخورن‪S‬د‪ S.‬ب‪S‬رخی مج‪S‬رد می‌ماندند و ازدواج نمی‌کردن‪S‬د‪ ،‬ع‪S‬ده‌ای‬
‫جلوگیری از تولید مثل را عبادت می‌شمردند‪ S‬و کسانی هم بودند که یک دست خ‪SS‬ود را‬
‫باال گرفته همة عمر بدان حال نگاه می‌داش‪SS‬تند‪ S‬تا خشک ش‪SS‬ود! و بعض‪S‬ی‌ها‪ S‬ن‪SS‬یز تا آنجا‬
‫که می‌توانستند خود را محبوس می‌کردند‪ S‬و این را نوع عبادت می‌انگاشتند‪ S‬و هنوز در‬
‫هند کسانی هستند که خود را واژگونه و سرازیر‪ ،‬از درختی می‌آویزند!‬
‫همة این م‪SSS‬وارد‪ S‬و نظ‪SSS‬ایر آن را پ‪SSS‬یروان ادی‪SSS‬ان مختلف پیش از بعثت محمدص با‬
‫تصور‪ S‬و خیال اینکه وسائل نزدیکی به خدا و بهترین عوامل تزکیة نفوس و پاکس‪SS‬ازی‪S‬‬
‫روح می‌باشند‪ S،‬انجام می‌دادند‪.‬‬
‫از دیگر ط‪SS‬رقی‪ S‬که در نظر گذش‪SS‬تگان‪ ،‬وس‪SS‬یلة تق‪SS‬رب جس‪SS‬تن به خداوند محس‪SS‬وب‬
‫می‌گردید‪ ،‬خودکشی‪ S‬بود‪ .‬بدین‌جهت برای خدایان خویش قربانیان بش‪SS‬ری‪ S‬ن‪SS‬ذر ک‪SS‬رده و‬
‫برای جلب خشنودی آنها سر می‌بریدند‪ S‬وخون انسان قربانی ش‪SS‬ده را بر بتها می‌مالیدند‪S‬‬
‫و چه بسا که گوشت او را می‌سوزاندند‪ S‬و به وس‪SS‬یلة آن‪ ،‬بتها را دود و بخ‪SS‬ار می‌دادن‪SS‬د‪S.‬‬
‫برای همین بود که یهودیان گوشت قربانیان را می‌سوزانیدند‪S.‬‬

‫من با دین حنیف و آسان برانگیخته شده‌ام‬

‫شریعت اس‪SS‬المی آمد تا این باره‪SS‬ای‪ S‬س‪SS‬نگین را ب‪SS‬ردارد و در کتابه‪SS‬ای‪ S‬پیش‪SS‬ین ب‪SS‬دین‬
‫ویژگی‌های بارز شناخته شده بود‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪(﴾     ‬اعراف‪/‬‬
‫‪.)157‬‬
‫«آنها را به نیکی ف‪SS‬را می‌خواند و از ب‪SS‬دی ب‪SS‬از می‌دارد و چیزه‪SS‬ای پ‪SS‬اکیزه را‬
‫حالل وچیزه‪S‬ای آل‪SS‬وده را ح‪S‬رام می‌کند و باره‪SS‬ای گ‪SS‬ران و زنجیره‪S‬ای آنها را‬
‫برمیدارد و باز می‌کند»‪.‬‬
‫‌‬
 ‫‪165‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫خداوند‪ S‬با فرستادن پیامبرش بر مردم منت نهاده و می‌فرماید‪S:‬‬

‫﴿‪       ‬‬
‫‪(﴾     ‬توبه‪/‬‬
‫‪.)128‬‬
‫«بىگمان رسولى از خودتان به سوى شما آم‪SS‬د‪ ،‬رنجت‪SS‬ان بر او دش‪SS‬وار‪ ،‬بر ش‪SS‬ما‬
‫حريص [و] به مؤمنان رئوف مهربان است»‪.‬‬
‫و خود پی‪SS‬امبرص در مع‪SS‬رفی رس‪SS‬التش فرم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪« :‬من دین ح‪SS‬نیف و آس‪SS‬ان را‬
‫آورده‌ام»‪ ،1‬یعنی از نظر عقی‪SS‬ده‪ ،‬ح‪SS‬نیف (اس‪SS‬توار و بی‌انح‪SS‬راف) و در زمینة احک‪SS‬ام و‬
‫مسئولیتهای عمل‪ ،‬آسانگیر و بلندنظر (با گذشت) است‪.‬‬
‫خداوند‪ ،‬این دین را آسان و راحت و بی‌تنگنا‪ S‬قرار داده اس‪SS‬ت‪ ،‬زی‪SS‬را که می‌خواست‬
‫رسالتی‪ S‬برای همة بشریت و تمام جوامع و قرون مختلف باشد و دینی که دارای چ‪SS‬نین‬
‫عمومیت و جاودانگی‪ S‬است‪ ،‬می‌باید از سوی خداوند حکیم متض‪SS‬من ویژگیه‪SS‬ای‪ S‬آس‪SS‬انی‬
‫و تخفیف و مهربانی سازگار‪ S‬با گروههای مختلف و دورانهای‪ S‬گوناگون و نق‪SS‬اط متع‪SS‬دد‬
‫باشد‪.‬‬
‫این نکته در ش‪SS‬ریعت اس‪SS‬الم به ط‪SS‬ور‪ S‬عم‪SS‬وم و در عب‪SS‬ادات‪ ،‬بط‪SS‬ور خاصی قابل‬
‫مشاهده است‪ .‬خداوند متعال در بیان رسالت فرد مسلمان در زندگی‪ S‬می‌گوید‪:‬‬
‫﴿ ‪    ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪﴾...       ‬‬
‫(حج‪.)78 -77 /‬‬
‫«اى مؤمنان‪ ،‬ركوع كنيد و سجده بريد و پروردگارتان را پرستش كنيد و كار‬
‫نيك انجام دهيد‪ ،‬باشد كه رستگار شويد‪ .‬و در [راه] خدا چنان كه سزاوار جهاد‬
‫كردن [در راه] اوست‪ ،‬جهاد كنيد‪ .‬او شما را برگزيده است و در دين براى‬
‫شما هيچ محظورى قرار نداده است»‪.‬‬
‫و در پایان آیة طهارت در سورة مائده می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪        ...‬‬
‫‪     ‬‬
‫(مائده‪.)6 /‬‬ ‫﴾‬
‫«خداوند نمی‌خواهد شما را گرفتار سختی و مشقت سازد بلکه می‌خواهد پاکتان‬
‫کند و نعمت خویش را بر شما تمام گرداند تا شکرگزار باشید»‪.‬‬

‫ت بِ ْال َحنِيفِيَّ ِة ال َّس ْم َح ِة» به روایت احمد‪.‬‬

‫‪« -‬ب ُِع ْث ُ‬ ‫‪1‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪166‬‬
‫اسالم‬

‫و در پایان آیة روزه نیز می‌فرماید‪:‬‬

‫﴿‪﴾...         ...‬‬
‫(بقره‪.)185 /‬‬
‫«خداوند آسانی را برای شما می‌خواهد‪ ،‬نه سختی را»‪.‬‬
‫و به دنبال یادآوری‪ S‬موارد حالل و حرام ازدواج می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪﴾        ‬‬
‫(نساء‪.)28 /‬‬
‫«خداوند می‌خواهد بر ش‪SS‬ما آس‪SS‬ان بگ‪SS‬یرد (بارت‪SS‬ان را س‪SS‬بک س‪SS‬ازد) و انس‪SS‬ان‬
‫ضعیف آفریده شده است»‪.‬‬
‫پی‪SSS‬امبرص‪ ،‬مع‪SSS‬اذ و ابوموسی‪ S‬اش‪SSS‬عری‪ S‬را به فرمان‪SSS‬داری‪ S‬یمن فرس‪SSS‬تاد و از جمله‬
‫سفارشهای‪ S‬آن حضرت به ایشان این بود که‪« :‬آس‪SS‬ان بگیرید و دش‪SS‬واری‪ S‬ایج‪SS‬اد نکنی‪SS‬د‪،‬‬
‫بشارت دهن‪SS‬ده باش‪SS‬ید و تنفر نیانگیزی‪SS‬د‪ ،‬بپذیرید و اختالف نکنید»‪ .1‬و از ویژگیه‪SS‬ای آن‬
‫حضرت این بود که «هرگز می‪S‬ان دو ک‪SS‬ار‪ ،‬دست به گ‪SS‬زینش ن‪S‬زد مگر آنکه چ‪S‬یزی را‬
‫که آسانتر بود‪ ،‬تا وقتی‪ S‬که منجر به گناهی نمی‌شد‪ ،‬برمی‌گزیند»‪.2‬‬
‫و از جمله س‪SSSS‬خنانش این است که «دین‪ ،‬آس‪SSSS‬انی است و هیچکس در رابطه با آن‬
‫س‪SS‬ختگیری نمی‌کند‪ S‬مگر آنکه مغل‪SS‬وب ش‪SS‬ود‪ ،‬پس درس‪S‬تکار باش‪SS‬ید و می‪SS‬انه‌روی کنید و‬
‫اهل بشارت باشید»‪.3‬‬
‫حال که هدف و منظور‪ S‬اسالم‪ ،‬آسانگیری‪ S‬است‪ ،‬هر مس‪SS‬لمانی‪ S‬که دنب‪SS‬ال س‪SS‬ختگیری‬
‫و به زحمت انداختن خود باشد‪ ،‬با روح اسالم جنگیده و مخ‪SS‬الفت نم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ .‬رس‪SS‬ول‬
‫اکرمص در برابر افراد سختگیر و زحمت آفرین ایستاد و هالکت و خسران ایش‪SS‬ان را‬
‫اعالم نموده فرمود‪S:‬‬
‫ْم َتنَطِّعُو َن»‪.4‬‬ ‫ك ال ُْمَتنَطِّعُو َن‪َ ،‬أالَ َهلَ َ‬
‫ك ال ُ‬ ‫ك ال ُْمَتنَطِّعُو َن‪َ ،‬أالَ َهلَ َ‬
‫«َأالَ َهلَ َ‬
‫تکرار سه بارة جمله‪ ،‬جز برای نشان دادن بزرگی‪ S‬و اهمیت مضمونش‪ S‬نمی‌باشد‪.‬‬
‫ب‪SS‬رخی از ص‪SS‬حابه عالقه داش‪SS‬تند که شب و روز‪ S‬را به دنب‪SS‬ال هم روزه‌دار‪ S‬باش‪SS‬ند و‬
‫افطار‪ S‬نکنند تا پاداش افزونتری به دست آورند‪ ،‬اما پروردگار ص از این کار بازش‪SS‬ان‬
‫داشت و چون دست برنداشتند‪ ،‬سه روز پشت سرهم را به هم پیوست‪( .‬یع‪SS‬نی نگذاشت‬
‫ش َرا َوالَ تُنَفِّ َرا‪َ ،‬وتَطَا َوعَا َوالَ ت َْختَلِفَا‪ .‬روایت از بخاری‪.‬‬ ‫س َرا‪َ ،‬وبَ ِّ‬‫س َرا َوالَ تُ َع ِّ‬
‫‪ -‬يَ ِّ‬ ‫‪1‬‬

‫س; َر ُه َما َم;;ا لَ ْم يَ ُكنْ ِإ ْث ًما»‬ ‫ي‬‫َأ‬

‫َ ْ َ‬ ‫;ار‬
‫;‬ ‫َ‬ ‫ت‬ ‫ْ‬
‫اخ‬ ‫َّ‬ ‫ال‬ ‫ر‬
‫ِ ِإ‬ ‫;‬ ‫َ‬
‫اآلخ‬ ‫نَ‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫;‬ ‫س‬ ‫ي‬‫َأ‬ ‫ا‬‫م‬ ‫ه‬
‫ُ‬ ‫د‬
‫ُ‬
‫ْ َْ ِ َ َ ْ َ ُ ِ‬ ‫;‬
‫ح‬ ‫َأ‬ ‫ن‬ ‫ي‬‫ر‬ ‫م‬‫َأ‬ ‫ي‬
‫ْنَ‬ ‫ب‬ ‫هَّللا‬
‫‪َ ِ ُ ُ َ َ ِّ َ « -‬‬
‫‪‬‬ ‫ل‬‫و‬ ‫س‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫ُ‬
‫خ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫‪2‬‬

‫روایت از بخاری‪.‬‬
‫‪ -‬روایت از بخاری‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ -‬روایت احمد و مسلم و ابوداود از قول ابن مسعود‪.‬‬ ‫‪4‬‬

 ‫‪167‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫افط‪SS‬ار‪ S‬کنن‪SS‬د) تا آنکه هالل (عی‪SS‬دفطر) را دیدن‪SS‬د‪ .‬آن حض‪SS‬رتص فرم‪SS‬ود‪« :‬اگرم‪SS‬اه تم‪SS‬ام‬
‫نمی‌ش‪SS‬د‪ ،‬همچن‪SS‬ان برط‪SS‬ول روزه‌ت‪SS‬ان می‌اف‪SS‬زودم! و ب‪SS‬رای تنبیه کس‪SS‬انی که از ع‪SS‬ادت‬
‫خویش دست نکشیده بودند‪ S.‬فرمود‪« :‬اگر ماه ادامه می‌داش‪SS‬ت‪ ،‬چن‪SS‬ان شب و روز را به‬
‫هم وصل می‌ک‪SS‬ردم‪ S‬تا زیاده‌طلب‪SS‬ان‪ ،‬از ک‪SS‬ار خ‪SS‬ود دست بردارند‪ »S‬و همة اینها نمای‪SS‬انگر‬
‫ناپسندی‪ S،‬سختگیری در نظر پیامبرص و تنبیه سختگیران و افراطیان‪ S‬می‌باشد‪.‬‬
‫ابن عباس‪ ،‬بطور مرفوع‪ ،‬از آن حضرتص نقل کرده است که‪« :‬از غلو بپرهیزید‪،‬‬
‫زیرا غلو و زیاده‌روی‪ ،‬باعث هالکت کسانی که قبل از شما بودند‪ ،‬گردید‪.1»S‬‬
‫این هم‪SS‬ان غل‪SS‬وی است که ق‪SS‬رآن‪ ،‬اهل کت‪SS‬اب را به ت‪SS‬رک آن فراخوان‪SS‬ده و م‪SS‬ورد‪S‬‬
‫نکوهش قرار‪ S‬داده است‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪﴾    ‬‬
‫(مائده‪.)77 /‬‬
‫«بگو‪ :‬اى اهل كتاب‪ ،‬در دينتان به ناح ّ‬
‫ق غل ّو نكنيد و از خواس‪S‬تههاى [نفس‪S‬انى]‬
‫ق‪SS‬ومى كه از پيش گم‪SS‬راه ش‪SS‬دند و بس‪SS‬يارى [از مردم‪SS‬ان را ن‪SS‬يز] به گم‪SS‬راهى‬
‫كشاندند و از راه راست‪ ،‬به بيراهه رفتند‪ ،‬پيروى نكنيد»‪.‬‬
‫ابوداود‪ S‬از سهیل بن ابی امامه روایت کرده است که او با پدرش در زم‪SS‬ان عم‪SS‬ربن‬
‫عبدالعزیز بر انس بن مالک که امیر ب‪S‬ود و نم‪S‬از را خیلی کوت‪S‬اه و ش‪S‬بیه نم‪S‬از مس‪S‬افر‬
‫می‌خوان‪SS‬د‪ ،‬وارد ش‪SS‬دند‪ .‬وق‪SS‬تی‪ S‬که س‪SS‬الم داد‪ ،‬به او گفتم‪ :‬خ‪SS‬دایت رحمت کند آیا این را‬
‫نم‪SS‬از واجب محس‪SS‬وب می‌ک‪SS‬نی یا مس‪SS‬تحبی‪ S‬ب‪SS‬ود؟ گفت‪ :‬نم‪SS‬از واجب ب‪SS‬ود و مانند نم‪SS‬از‬
‫رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص می‌باشد و من اش‪SS‬تباه نک‪SS‬رده‌ام‪ .‬ش‪SS‬ما از یک چ‪SS‬یز غفلت ورزی‪SS‬ده‌ای‪،‬‬
‫رسول خداصمی‌فرمود‪« S:‬بر خودتان سخت نگیرید تا بر شما سخت گرفته نشود‪ ،‬زیرا‬
‫کسانی که بر خود سخت گرفتند‪ ،‬خداوند‪ S‬هم بر آنان سخت گرفت و اینک آثارش‪SS‬ان در‬
‫صومعه‌ها و دیرها موجود است»‪.‬‬
‫﴿‪(2﴾    ‬حدید‪/‬‬
‫‪.)27‬‬
‫«رهبانیتی که خود پدید آوردند و ما بر آنها ننوشته بودیم»‪.‬‬
‫پیامبر‪S‬ص در این ح‪S‬دیث به چ‪S‬یزی اش‪S‬اره ک‪S‬رده است که ق‪S‬رآن‪ ،‬راجع به رهب‪S‬انیت‬
‫ابداعی مسیحیان‪ ،‬در سورة حدید بیان داشته و می‌فرماید‪S:‬‬

‫‪ِ« -‬إيَّا ُك ْم َوا ْل ُغلُ َّو‪ ،‬فَِإنَّ َما َهلَ َك َمنْ َكانَ قَ ْبلَ ُك ْم ِبا ْل ُغلُ ِّو فِي الدِّي ِن» روایت از مسلم‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬حدیث فوق را ابن کثیر‪ ،‬در تفسیر این آیه کریمه‪ ،‬از مسند اب‪SS‬ویعلی آورده و در کت‪SS‬اب األدب از‬ ‫‪2‬‬

‫سنن ابوداود نیز موجود است‪.‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪168‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪      ...‬‬

‫‪      ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪( ﴾      ‬حدید ‪/‬‬
‫‪)27‬‬
‫«سپس به دنبال آنان رسوالنمان را فرس‪SS‬تاديم و عيسى بن م‪SS‬ريم را در پى آن‪SS‬ان‬
‫آورديم و به او انجيل داديم و در دلهاى كسانى كه از او پيروى كردند مهربانى‬
‫و بخشايش ق‪SS‬رار داديم و رهب‪SS‬انيّتى كه خ‪SS‬ود آن را پديد آوردن‪SS‬د‪[ .‬م‪SS‬ا] آن را بر‬
‫آنان مقرر نكرده ب‪SS‬وديم‪ .‬بلكه آن‪SS‬ان ب‪SS‬راى به دست آوردن خش‪SS‬نودى خداوند [آن‬
‫را برساختند] آن گاه چنان كه بايد [حقش را] رعايت نكردند»‪.‬‬
‫این آیة کریمه شرح می‌دهد که رهبانیت از بدعتهای مسیحیان بوده‪ ،‬از طرف‪ S‬خدا‪،‬‬
‫مقرر و تشریع نگردیده است و آنها از پیش خود‪ ،‬بدان روی‪ S‬آورده‌اند تا به خیال خود‪،‬‬
‫به رضوان خشنودی‪ S‬خدا نایل گردند‪ 1‬و آنگونه که می‌بایست‪ ،‬رعایتش نکردند‪.‬‬
‫حافظ‪ S‬ابن کث‪SSSSS‬یر‪ ،‬گفته اس‪SSSSS‬ت‪« :‬این سرزنشی‪ S‬است که از دو جهت متوجة آن‪SSSSS‬ان‬
‫میباش‪SS‬د‪ :‬یکی ب‪SS‬دعت در دین و پدی‪SS‬دآوردن چ‪SS‬یزی که خداوند‪ S‬ب‪SS‬دان دس‪SS‬تور ن‪SS‬داده و‬ ‫‌‬
‫نخواسته است‪ ،‬و دیگر از نظر بجا نیاوردن کامل همان چیزی که بدان مل‪SS‬تزم گردی‪SS‬ده‬
‫بودند‪ S‬و بخیالشان باعث تقرّب و نزدیکی به خدای عزوجل می‌باشد‪S.‬‬
‫در این س‪SS‬خن پی‪SS‬امبرص که می‌فرمای‪SS‬د‪« S:‬بر خ‪SS‬ود س‪SS‬خت نگیرید تا بر ش‪SS‬ما س‪SS‬خت‬
‫گرفته نشود» نظر به این است که فشار‪ S‬و تشدید انسان بر خویشتن‪ ،‬موجب سختگیری‬
‫و تشدید خدا بر او می‌شود‪ S،‬سختگیری خدا هم یا تشریعی است و یا تکوینی‪ S‬و تق‪SS‬دیری‬
‫و متناسب با نظام علت و معلولی خداوند‪ S.‬نمونة سختگیری‪ S‬از طریق‪ S‬ش‪S‬رع‪ ،‬ال‪S‬زام وفا‬
‫به ن‪SSS‬ذر را می‌ت‪SSS‬وان ی‪SSS‬ادآور شد که انس‪SSS‬ان بر دوش می‌گ‪SSS‬یرد‪ S‬و باید انج‪SSS‬امش ده‪SSS‬د‪.‬‬
‫سختگیری‪ S‬از راه تقدیر‪ ،‬مانند نتیجة ک‪SS‬ار اش‪SS‬خاص وسواسی و تکلف پیشه است که بر‬
‫خ‪SS‬ود س‪SS‬خت می گیرند و تق‪SS‬دیر ن‪SS‬یز بر آن‪SS‬ان س‪SS‬خت می‌گ‪SS‬یرد‪ S‬و این وی‪SS‬ژگی در آنها‬
‫اس‪SSS‬تحکام یافته و الزمة وجودش‪SSS‬ان می‌گ‪SSS‬ردد‪ S.‬این به مع‪SSS‬نی ظلم خ‪SSS‬دا نس‪SSS‬بت به آنها‬
‫نمی‌باشد‪ S‬بلکه خودشان بر خویشتن ظلم کرده‌اند‪.‬‬

‫‪ -‬این یکی از اقوال در تفسیر ﴿‪ ﴾   ‬است و بنا ب‪S‬ر ق‪SS‬ول دیگ‪S‬ر‪ ،‬مع‪S‬نی‬ ‫‪1‬‬

‫آن چنین می‌شود‪ :‬ما این را بر آنها ننوشتیم و فقط ابتغ‪SS‬اء رض‪SS‬وان خ‪SS‬دا‪ ،‬همچنانک‪SS‬ه در تفس‪SS‬یر ابن‬
‫کثیر آمده است ولی راجح معنی اول است‪.‬‬
 ‫‪169‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫حکمت تسهیل عبادت و رفع دشواری از امت‬

‫اینکه اسالم سختی و فشار را از امت خویش برداشته و پی‪SS‬امبرص جری‪SS‬ان س‪SS‬ختگیری‬
‫و تکلف و افراط در دین را متوقف نموده‪ ،‬برای دو منظور بوده است که امام ش‪SS‬اطبی‪S‬‬
‫‪1‬‬
‫در کتاب «موافقات» خویش بیان داشته است‪:‬‬
‫یکی برای ترس از خطر بریدن و مان‪SS‬دن در وسط راه و تنفر از عب‪SS‬ادت و بی‌میلی‬
‫نسبت به تکالیف دینی است که هراس از فساد جسم یا عقل یا ملل و ح‪SS‬ال ف‪SS‬رد ن‪SS‬یز در‬
‫این محدوده قرار‪ S‬می‌گیرد‪.‬‬
‫دوم برای ترس از کوتاهی‪ S‬در واجب‪SS‬ات دیگر می‌باش‪SS‬د‪ ،‬هنگ‪SS‬امی که می‪SS‬ان وظ‪SS‬ایف‪S‬‬
‫گوناگون‪ S‬شخصی‪ ،‬برخ‪S‬ورد‪ S‬و تع‪S‬ارض پدید می‌آی‪S‬د‪ .‬مانند رس‪S‬یدگی به ک‪S‬ار خ‪S‬انواده و‬
‫اوالد تا تکالیف و مس‪SS‬ئولیتهای دیگر که ممکن است اش‪SS‬تغال به بعضی از کارها م‪SS‬انع‬
‫از انجام آنها گردد و اگر بخواهد از روی مبالغه به هر دو ب‪SS‬پردازد‪ S‬در هر دو وامان‪SS‬ده‬
‫می‌شود‪S.‬‬
‫خداوند‪ S‬این دین را آس‪S‬ان و انعطاف‌پ‪S‬ذیر ق‪S‬رار‪ S‬داده و ب‪S‬دین وس‪S‬یله دله‪S‬ای م‪S‬ردم را‬
‫متمایل بخود نگه داشته و عبادت را برایشان خوشایند‪ S‬گردانیده است‪ .‬اما اگر برخالف‪S‬‬
‫اصل آس‪SS‬انی و س‪SS‬هولت عمل می‌کردن‪SS‬د‪ S.‬تک‪SS‬الیفی با آن هم‪SS‬راه می‌نم‪SS‬ود‪ S‬که انج‪SS‬ام آنها‬
‫هم‪SSS‬راه با اخالص امک‪SSS‬ان نمی‌داشت مگر این س‪SSS‬خن خداوند‪ S‬را مالحظه نکرده‌اید که‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪﴾...‬‬
‫(حجرات‪.)8-7 /‬‬
‫«و بدانيد كه رس‪SS‬ول خ‪SS‬دا در ميانت‪SS‬ان اس‪SS‬ت‪ .‬اگر در بس‪SS‬يارى از كارها از ش‪SS‬ما‬
‫اط‪SS‬اعت كن‪SS‬د‪ ،‬به يقين به رنج افتيد ولى خداوند ايم‪SS‬ان را در نظر ش‪SS‬ما محب‪SS‬وب‬
‫گرداند و آن را در دلهايتان آراست و كفر و فسق و نافرمانى را برايتان ناپس‪SS‬ند‬
‫گردان‪S‬د‪ ،‬اينانند كه راه يافتهاند‪ .‬به فضل و نعم‪SS‬تى از س‪SS‬وى خ‪SS‬دا‪[ .‬چ‪SS‬نين مق‪S‬رّر‬
‫شده است]»‪.‬‬
‫این آیه بی‪SS‬انگر آنست که خداون‪SS‬د‪ ،‬از طریق‪ S‬تس‪SS‬هیل و آس‪SS‬انگیری‪ S‬و با نوید قطعی‬
‫پاداش‪ ،‬ایمان را برای ما مطلوب ساخته و آن را در دلهای ما تزئین نموده است‪.‬‬
‫در حدیث آم‪SS‬ده است ک‪SS‬ه‪« :‬آن مق‪SS‬دار از اعم‪SS‬الی که توان‪SS‬ایی‪ S‬داری‪SS‬د‪ ،‬بر ش‪SS‬ما واجب‬
‫گردیده است‪ ،‬زیرا تا وق‪S‬تی‪ S‬که ش‪SS‬ما بس نکنی‪SS‬د‪ ،‬خداوند‪ S‬بس نمی‌کند»‪ .2‬در ح‪SS‬دیث قی‪SS‬ام‬

‫‪ -‬ج ‪ .2‬ص ‪ 136‬به بعد‪ ،‬با تصرف‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪َ « -‬علَ ْي ُك ْم بِ َما تُ ِطيقُونَ فَ َوهَّللا ِ الَ يَ َم ُّل هَّللا ُ َحتَّى تَ َملُّوا» روایت از بخاری‪.‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪170‬‬
‫اسالم‬

‫رمض‪SS‬ان و ممن‪SS‬وعیت نم‪SS‬از دائمی در مس‪SS‬جد فرم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ ...« :‬وضع حاضر‪ S‬ش‪SS‬ما‬
‫نگرانی‌آور نیست‪ ،‬اما ترسیدم که نماز شب بر شما واجب گ‪SS‬ردد و از انج‪SS‬امش ن‪SS‬اتوان‬
‫باشید»‪.1‬‬
‫در ح‪SS‬دیث ح‪SS‬والء بنت ت‪SS‬ویت آم‪SS‬ده است که وق‪SS‬تی‪ S‬عایشه لبه پی‪SS‬امبرص گفت‪ :‬این‬
‫ح‪S‬والء بنت ت‪S‬ویت است که شب نمی‌خواب‪S‬د! فرم‪S‬ود‪ S:‬شب نمی‌خواب‪S‬د؟! در حد توان‪S‬ائی‪S‬‬
‫خود عمل کنید! وهللا که خداوند‪ S‬خسته نمی‌شود‪ S‬تا شما خسته ش‪S‬وید‪( .2S‬یع‪SS‬نی ب‪SS‬رای خ‪S‬دا‬
‫آسان است که تکالیف زیادی را پشت سرهم به گردن شما بگذارد)‪.‬‬
‫حدیث انس نیز چنین است‪« :‬پیامبرص به مسجد وارد شد و طن‪SS‬ابی را دید که می‪SS‬ان‬
‫دو ستون بسته شده بود‪ ،‬فرمود‪ :‬این چیست؟ گفتند‪ :‬طناب زینت است‪ .‬او بطور‪ S‬م‪SS‬داوم‪S‬‬
‫نم‪SS‬از می‌خواند‪ S‬و چ‪SS‬ون خس‪SS‬ته و کسل می‌گ‪SS‬ردد به این طن‪SS‬اب دست می‌گ‪SS‬یرد! گفت‪:‬‬
‫بازش کنی‪SS‬د‪ ،‬باید هر کس هنگ‪SS‬ام نش‪SS‬اط و نیرومن‪SS‬دی‪ S‬نم‪SS‬از بخواند‪ S‬و هنگ‪SS‬ام خس‪SS‬تگی و‬
‫کسالت بنشیند»‪.3‬‬
‫همینطور است حدیث معاذ که وقتی‪ S‬نماز را طول داد‪ ،‬پی‪SS‬امبر‪S‬ص به او فرم‪SS‬ود‪ S:‬ای‬
‫معاذ مگر بازرسی؟‪ S‬و نیز گفت‪ :‬بعض ‪S‬ی‌ها‪ S‬می‌خواهند زودتر برون‪SS‬د‪ ،‬به این جهت هر‬
‫کدام از شما با مردم نماز می‌خواند‪ ،‬باید کوتاه کن‪SS‬د‪ ،‬زی‪SS‬را که در می‪SS‬ان آنه‪SS‬ا‪ ،‬ن‪SS‬اتوان و‬
‫پیر وجود‪ S‬دارد و بعضی‌ها‪ S‬کاری دارند‪.4‬‬
‫از به هم پیوستن روزه نیز به خاطر ترحمی‪ S‬که به حال امت داشت جلوگیری‪ S‬نمود‬
‫و همچنین از نذر‪ ،‬ممانعت کرد و فرمود‪« :‬خداوند‪ S‬به وسیلة ن‪SS‬ذر‪ ،‬چ‪SS‬یزی را از چنگ‬
‫بخیل درمی‌آورد ولی نقشی در سرنوشت ندارد»‪.5‬‬
‫در همة این سخنان‪ ،‬مفه‪SS‬وم خردمندانه و دلیل روشن ت‪SS‬رس از خس‪SS‬تگی و ماللت و‬
‫ناتوانی‪ S‬و ناخوشایندی‪ S‬و نامطلوب‪ S‬گردیدند عبادت را مشاهده می‌ک‪SS‬نیم‪ .‬از ق‪SS‬ول عایشه‬
‫ل روایت ش‪SS‬ده است که پی‪SS‬امبرص فرم‪SS‬ود‪ :‬این دین‪ ،‬اس‪SS‬توار‪ S‬اس‪SS‬ت‪ ،‬پس با م‪SS‬دارا و‬

‫ص;الَةُ اللَّ ْي; ِل فَتَ ْع ِج; زُوا‬ ‫ض َعلَ ْي ُك ْم َ‬ ‫;ر َ‬ ‫ش;يتُ َأنْ تُ ْف; َ‬ ‫شْأنُ ُك ُم اللَّ ْيلَةَ َولَ ِكنِّى َخ ِ‬
‫‪َ« -‬أ َّما َب ْع ُد فَِإنَّهُ لَ ْم يَ ْخفَ َعلَ َّى َ‬ ‫‪1‬‬

‫َع ْن َها» روایت از مسلم‪.‬‬

‫ت َو َز َع ُم;;وا َأنَّ َه;;ا الَ‬‫َ ٍ‬ ‫ي‬‫ْ‬ ‫;و‬ ‫;‬‫ُ‬ ‫ت‬ ‫تُ‬ ‫ْ‬
‫ن‬ ‫ب‬ ‫ء‬ ‫َ‬ ‫ال‬‫و‬
‫ِِ َ ْ ُ ِ‬ ‫;‬
‫ح‬ ‫ْ‬
‫ل‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ذ‬ ‫ه‬
‫َ‬ ‫عائشه‪:‬‬ ‫له‬ ‫قالت‬ ‫حین‬ ‫تویت‬ ‫بنت‬ ‫‪ -‬أوفی حدیث الحوالء‬ ‫‪2‬‬

‫هَّللا‬
‫س; ُم ُ َحتَّى‬ ‫َأ‬ ‫هَّللا‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫;ل َم;;ا ت ُِطيق;;ونَ ف َو ِ الَ يَ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫سو ُل ِ ‪« :‬الَ تَنَ;;ا ُم الل ْي; َل؟ خ; ذوا ِمنَ ال َع َم; ِ‬ ‫هَّللا‬ ‫تَنَا ُم اللَّ ْي َل فَقَا َل َر ُ‬
‫سَأ ُموا»‪ .‬روایت از مسلم‪.‬‬ ‫تَ ْ‬
‫‪ -‬روایت از بخاری و ابوداود و نسائی‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ -‬روایت از بخاری‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪ -‬روایت از بخاری‪.‬‬ ‫‪5‬‬

 ‫‪171‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫مالیمت بدان روی آورید‪ S‬و عبادت خ‪SS‬دا را ب‪SS‬رای خودت‪SS‬ان خس‪SS‬ته کنن‪SS‬ده و نفرت‌انگ‪SS‬یز‬
‫ضا قَطَ َع‪َ ،‬والَ ظَ ْه ًرا َْأب َقى»‪.1‬‬ ‫نسازید‪« S‬فَِإ َّن ال ُْم ْنبَ َّ‬
‫ت الَ َْأر ً‬
‫اما نکته دوم‪ :‬وقتی که وظایف ش‪SS‬رعی و اعم‪SS‬ال واجب قطعی و گریز ناپ‪SS‬ذیری‪ S‬بر‬
‫عهدة شخص مکلف نهاده می‌ش‪SS‬ود‪ S،‬ب‪SS‬رای ادای حق پروردگ‪SS‬ار خ‪SS‬ویش اق‪SS‬دام می‌کند و‬
‫در صورتی‪ S‬که در کار مشکلی غوطه‌ور شود‪ ،‬ممکن است از کار دیگری‪ S‬باز بمان‪SS‬د‪،‬‬
‫بخصوص از حقوقی که دیگران بر گ‪SS‬ردن او دارند و در نتیجه عب‪SS‬ادت یا عمل م‪SS‬ورد‪S‬‬
‫اش‪SS‬تغال‪ ،‬ب‪SS‬اعث غفلت از وظیفة الهی دیگ‪SS‬ری می‌ش‪SS‬ود و ف‪SS‬رد‪ ،‬مقصر می‌گ‪SS‬ردد و به‬
‫همین خاطر قابل سرزنش‪ S‬و بدون عذر خواهد بود‪ .‬زی‪SS‬را از او خواس‪SS‬ته ش‪SS‬ده است که‬
‫ط‪SSS‬وری‪ S‬به همة وظ‪SSS‬ایف خ‪SSS‬ود اق‪SSS‬دام نماید که به هیچیک از آنها و به هیچ ح‪SSS‬الی از‬
‫احوالش خللی وارد نیاید‪.‬‬
‫بخاری‪ ،‬از قول ابوجحیفه گفته است که‪ ،‬پیامبر‪S‬ص میان س‪SS‬لمان و اب‪SS‬ودرداء پیم‪SS‬ان‬
‫برادری‪ S‬بست‪ .‬سلمان روزی‪ S‬به دیدار اب‪SS‬ودرداء‪ S‬رفت و ام درداء همس‪SS‬رش را در قیافة‬
‫مبتذلی مشاهده ک‪SS‬رد و به او گفت‪ :‬در چه ح‪SS‬الی؟ پاسخ داد‪ :‬ب‪SS‬رادرت اب‪SS‬ودرداء نی‪SS‬از و‬
‫عالقه‌ای به دنیا ن‪SS‬دارد!! در این موقع اب‪SS‬ودرداء آم‪SS‬د‪ ،‬س‪SS‬لمان ب‪SS‬رایش خ‪SS‬وراکی آم‪SS‬اده‬
‫س‪SS‬اخت و گفت‪ :‬بخ‪SS‬ور‪ .‬پاسخ داد‪ :‬روزه‌ام‪ ،‬گفت‪ :‬تا تو نخ‪SS‬وری من هم نمی‌خ‪SS‬ورم‪ .‬او‬
‫ناچار خورد‪ S...‬چون شب شد‪ ،‬ابودرداء‪ S‬خواست برود به نم‪SS‬از ب‪SS‬پردازد‪ ،‬س‪SS‬لمان گفت‪:‬‬
‫بخواب! و او خوابی‪SS‬د‪ S.‬دوب‪SS‬اره خواست برخ‪SS‬یزد‪ S‬و س‪SS‬لمان گفت‪ :‬بخ‪SS‬واب‪ ...‬تا وق‪SS‬تی که‬
‫آخر شب شد‪ ،‬و سلمان گفت‪ :‬اکنون برخیز‪ ،‬برخاس‪SS‬تند‪ S‬و به نم‪SS‬از پرداختن‪SS‬د‪ .‬س‪SS‬لمان به‬
‫او گفت‪ :‬هم خ‪SSS‬دایت بر تو حقی دارد‪ ،‬هم نفس خ‪SSS‬ودت و هم خ‪SSS‬انواده‌ات‪ .‬پس حق هر‬
‫کسی را به خ‪SS‬ودش ب‪SS‬ده‪ .‬اب‪SS‬ودرداء‪ S‬ن‪SS‬زد پی‪SS‬امبر آمد و جری‪SS‬ان را ب‪SS‬از گفت‪ ،‬پی‪SS‬امبرص‬
‫فرمود‪« :‬سلمان راست گفته است»‪.‬‬
‫پی‪S‬امبر‪S‬ص می‌گوی‪S‬د‪« :‬من داخل نم‪S‬از می‌ش‪S‬وم و تص‪S‬میم می‌گ‪S‬یرم‪ S‬که ط‪S‬والنی‪ S‬کنم‪،‬‬
‫ولی چون صدای گریة بچه را می‌شنوم‪ S‬از گریه‌اش می‌فهمم که مادرش نیست و نمازم‬
‫را کوتاه می‌کنم»‪.2‬‬
‫همچنین باید توجه داشت که هر کسی در عملی زیاده‌روی کند‪ ،‬از جهاد و غ‪SS‬یره با‬
‫وجود‪ S‬توان‪S‬ائی ب‪S‬از می‌مان‪S‬د‪ S.‬به همین خ‪S‬اطر‪ ،‬در ح‪S‬دیث راجع به داود ‪ ‬آم‪S‬ده است که‬
‫یک روز‪ ،‬روزه می‌گرفت‪ S‬و یک روز‪ S‬می‌خورد‪ S‬و از مبارزه هم نمی‌گریخت‪S.‬‬
‫به ابن مس‪S‬عود‪  S‬گفتن‪S‬د‪ :‬تو کم روزه می‌گ‪SS‬یری؟ پاسخ داد‪ :‬روزه م‪S‬انع تالوت ق‪SS‬رآن‬
‫میدارم‪...‬‬‫میشود و من قرآن خواندن را بیشتر دوست ‌‬ ‫‌‬
‫مال‪SSS‬ک‪ ،‬بی‪SSS‬داری تم‪SSS‬ام شب را مک‪SSS‬روه دانس‪SSS‬ته و گفته اس‪SSS‬ت‪« :‬ممکن است شب‬
‫زنده‌دار‪ ،‬به هنگام صبح خسته و ناتوان گردد‪ .‬و باید از رسول خداص الگو گرفت‪»...‬‬

‫‪ -‬روایت از احمد و بیهقی با واژه‌ای نزدیک به این روایت کرده است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬این را هر پنج محدث‪ ،‬جز ابوداود‪ ،‬روایت کرده‌اند‪.‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪172‬‬
‫اسالم‬

‫بدین طریق‪ S‬بر ما روشن می‌شود که این اص‪SS‬ل‪ ،‬تکمیل و ادامة اص‪SS‬لی قبلی است و‬
‫اعتدال م‪SS‬ورد پس‪SS‬ند می‪SS‬ان دین و دنیا جز با آس‪SS‬ان گ‪SS‬رفتن و تس‪SS‬هیل عب‪SS‬ادت امکان‌پ‪SS‬ذیر‬
‫نمی‌باشد‪S.‬‬

‫گذشتها و تخفیفها‬
‫اس‪SS‬الم که بر پایة آس‪SS‬انی و رفع دش‪SS‬واری‌ها‪ S‬در عب‪SS‬ادات و تک‪SS‬الیف خ‪SS‬ویش‪ ،‬در همة‬
‫زمینه‌ها و موارد‪ S‬استوار می‌باش‪SS‬د‪ ،‬به ش‪SS‬کل مخصوصی ان‪SS‬واع بخشش‪SS‬ها‪ S‬و اس‪SS‬تثناها و‬
‫تسهیالت را در احوال خاصی مقرر داشته است‪ .‬این احوال و شرایط‪ ،‬مواردی‪ S‬هستند‬
‫که نوعی مشقت و دشواری‪ S‬برای انسان پیش می‌آید و مانع ادامة ح‪SS‬رکتش می‌گ‪SS‬ردد و‬
‫تحملش مشکل به نظر می‌رسد‪.‬‬
‫در کتاب «الحالل و الحرام» توض‪S‬یح داده‌ام که اس‪S‬الم‪ ،‬به ن‪S‬اتوانی و ض‪S‬عف انس‪S‬ان‬
‫اعتراف نم‪SS‬وده و ش‪SS‬رایط س‪SS‬خت زن‪SS‬دگی را م‪SS‬ورد‪ S‬مالحظه ق‪SS‬رار داده و اصل انس‪SS‬انی‬
‫مهمی را وضع کرده است که انسان و زندگی از آن بی‌نی‪SS‬از‪ S‬نمی‌باش‪SS‬ند‪ S‬و آن عبارتست‬
‫از اصل‪« :‬الضرورات تبیح المحظورات» که قرآن در چنین آیه بر آن تصریح نمود و‬
‫از جمله می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪           ...‬‬
‫(بقره‪.)173 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«و اگر كسى بى آنكه سركش و تجاوزكار باشد [به خوردن م‪SS‬وارد پيش گفت‪SS‬ه]‬
‫ناچار گردد‪ ،‬گناهى بر او نيست‪ .‬حقّا كه خداوند بخشايشگر مهربان است»‪.‬‬
‫این در مورد حالل و حرام‪.‬‬
‫اما در زمینة عب‪SS‬ادات هم‪ ،‬اس‪SS‬الم اصل مهمی در جهت مص‪SS‬الح انس‪SS‬ان و زن‪SS‬دگی‪S‬‬
‫وضع نم‪SSS‬وده است که «رخص وتخفیف» یا گذشت و بخشش در عب‪SSS‬ادات‪ ،‬به هنگ‪SSS‬ام‬
‫اقتضای‪ S‬شرایط و ضروریات‪ S‬زندگی می‌باشد‪S.‬‬
‫برای مثال‪ ،‬مسافرت‪ S‬را ضروریات زندگی‪ S‬که مورد‪ S‬قب‪SS‬ول و بلکه تمجید دین ب‪SS‬وده‬
‫و بدان فراخوانده شده است‪ ،‬ایجاب می‌کند‪ :‬مانند سفر برای کسب روزی‪...‬‬
‫﴿‪(﴾     ‬ملک‪.)15 /‬‬
‫«پس در گوشه و كنار آن راه رويد و از روزىاش (خداوند) بخوريد»‪.‬‬
 ‫‪173‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫و همچ‪SS‬نین ح‪SS‬دیث‪« :‬مس‪SS‬افرت‪ S‬کنید تا س‪SSS‬الم ش‪SS‬وید‪ S‬و روزی‪ S‬پی‪SS‬دا کنید»‪ ،1‬و ن‪SS‬یز‬
‫مسافرت‪ S‬برای طلب علم‪« :‬اطلبوا العلم ولو بالصین»‪ 2‬و سفر حج خانة خدا‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(حج‪.)27 /‬‬ ‫‪﴾      ‬‬
‫«و در [ميان] مردم به حج ندا درده تا پياده و [س‪SS‬وار] بر هر ش‪SS‬تر الغ‪SS‬رى كه‬
‫از هر راه دورى رهسپارند به سوى تو آيند»‪.‬‬
‫آیة ‪ 27‬از سورة حج و سفر برای مقاصد و هدفهای دینی و دنیوی دیگر‪.‬‬
‫همچنین بیم‪SS‬اری از واقعیت‌ه‪SS‬ای زن‪SS‬دگی‪ S‬و از گرفتاریه‪SS‬ایی‪ S‬است که انس‪SS‬ان‪ ،‬بن‪SS‬ابر‬
‫اقتضای‪ S‬موجودیت انسان و ساختمان بشری‪ S‬خود‪ ،‬از آن در امان نیست‪.‬‬
‫(بلد‪.)4 /‬‬ ‫﴿‪﴾    ‬‬
‫«همانا انسان را در سختی آفریدیم (در سختی قرار دادیم)»‪.‬‬
‫جهاد نیز یکی از هدفها و ضرورتهای زندگی‪ S‬است و اسالم‪ ،‬آن را فقط برای دفاع‬
‫از خ‪SS‬ود و ت‪SS‬أمین امک‪SS‬ان دع‪SS‬وت و جلوگ‪SS‬یری‪ S‬از فتنه و ره‪SS‬ایی مستض‪SS‬عفان و ت‪SS‬أدیب‬
‫پیمان‌شکنان‪ ،‬تشریع نموده است‪.‬‬
‫اسالم در این موارد سه‌گانه‪ ،‬یعنی مسافرت‪ ،‬بیم‪SS‬اری و حج تس‪SS‬هیالت چن‪SS‬دی ق‪SS‬رار‬
‫داده است‪:‬‬

‫گذشتهای مربوط به نماز‬

‫برای مس‪SS‬افر‪ S،‬نم‪SS‬از شکس‪SS‬ته ق‪SS‬رار‪ S‬داده ش‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ ،‬به اینص‪SS‬ورت که نمازه‪SS‬ای‪ S‬چه‪SS‬ار‬
‫اینب‪SS‬اره‬
‫رکعتی‪[ S‬ظهر و عصر و عش‪SS‬اء] دو رکعت خوان‪SS‬ده می‌ش‪SS‬وند‪ S‬و پی‪SS‬امبر‪S‬ص در ‌‬
‫فرم‪SSS‬وده اس‪SSS‬ت‪« :‬این‪ ،‬ص‪SSS‬دقه‌ای است که خ‪SSS‬دا به ش‪SSS‬ما ارزانی داش‪SSS‬ته و ش‪SSS‬ما آن را‬
‫بپذیرید‪.3»S‬‬
‫همینط‪SS‬ور‪ ،‬جمع می‪SS‬ان دو نم‪SS‬از اج‪SS‬ازه داده ش‪SS‬ده است [ظهر با عصر و مغ‪SS‬رب با‬
‫عشاء] و به جای آوردن دو نماز را پشت سرهم در وقت یکی از آنها مجاز دانسته‌اند‪.‬‬
‫به همین ت‪SSS‬رتیب‪ ،‬به م‪SSS‬ریض اج‪SSS‬ازه داده است که در ح‪SSS‬الت نشس‪SSS‬ته و یا به پهلو‬
‫خوابی‪SS‬ده و به پشت افت‪SS‬اده [برحسب امک‪SS‬ان و توان‪SS‬ائی] نم‪SS‬از بخواند‪ S‬و ب‪SS‬رایش تنگی و‬
‫فشار‪ S‬باقی نگذاشته است‪.‬‬

‫‪ -‬این حدیث‪ ،‬مرسل و حسن است و عبدالرزاق آن را در جامع خود نقل کرده است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت از بیهقی در «شعب اإلیمان» و ابن عبدالبر در جامع خود‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫سیوطی در الآللی المصنوعة و صاحب تذکرة الموضوعات به نقل از ابن حب‪SS‬ان گفته اند ک‪SS‬ه‪ :‬این‬
‫حدیث باطل است‪ ،‬و هیچ اصلی ندارد و ابن ج‪SS‬وزی ن‪SS‬یز آن را در «الموض‪SS‬وعات» آورده اس‪SS‬ت‪.‬‬
‫[مصحح]‬
‫‪ -‬روایت از مسلم و صاحبان سنن‪.‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪174‬‬
‫اسالم‬

‫دربارة طهارت نیز [که شرط درس‪SS‬تی نم‪SS‬از اس‪SS‬ت] به کسی که به خ‪SS‬اطر بیم‪SS‬اری‪،‬‬
‫مسافرت‪ S‬یا عذر دیگری امکان استعمال آب را ندارد‪ ،‬به عن‪SS‬وان تس‪SS‬هیل و رحم‪SS‬تی از‬
‫جانب خدا برای بندگانش‪ ،‬اجازه داده است که به جای وضو‪ ،‬بر زمین پاکی از ماس‪SS‬ه‪،‬‬
‫خاک یا سنگ و غیره تیمم کند‪:‬‬
‫﴿‪          ...‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪( ﴾‬مائده ‪)6 /‬‬
‫«و اگر مریض یا در سفر بودید یا از قضای حاجت آمدید و یا با زنها ن‪SS‬زدیکی‬
‫کردید و آبی نیافتی‪SS‬د‪ ،‬بر زمین پ‪SS‬اکی تیمم کنی‪SS‬د‪ ،‬پس چه‪SS‬ره و دس‪SS‬تهای خ‪SS‬ود را‬
‫مسح نمایی‪SS‬د‪ .‬خداوند نمی‌خواهد ب‪SS‬رای ش‪SS‬ما دش‪SS‬واری بیافریند بلکه می‌خواهد‬
‫پاکتان کند و نعمتش را به شما تمام نماید تا شاید سپاسگزار باشید»‪.‬‬
‫قرآن کریم‪ ،‬این حکم را در سورة نساء نیز یادآوری‪ S‬نموده و فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(نساء‪.)43 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«روى و دستانتان را مسح كنيد‪ .‬بىگمان خداوند بخشنده آمرزگار است»‪.‬‬
‫در این آیه‌ها ب‪SS‬رای ش‪SS‬خص مس‪SS‬لمان معل‪SS‬وم می‌گ‪SS‬ردد‪ S‬که این اجازه‌ها و گذش‪SS‬تها‪،‬‬
‫مظهری‪ S‬برای تجلی اسماء خدا می‌باش‪SS‬ند‪« :‬العفو الغف‪SS‬ور‪ ،‬الک‪SS‬ریم ال‪SS‬رحیم‪ »...‬کسی که‬
‫پاکی بندگانش را می‌خواهد و نعمت خود را بر آنها تمام می‌گرداند‪S.‬‬
‫ک‪SS‬اری هم که عم‪SS‬روبن الع‪SS‬اص در هنگ‪SS‬امی که از س‪SS‬وی رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص به ن‪SS‬برد‬
‫ذات‌السالسل گسیل شد‪ ،‬انجام داد‪ ،‬نمونه‌ای از گذش‪SS‬تها‪ S‬و تخفیفه‪SS‬ای خ‪SS‬دایی اس‪SS‬ت‪« :‬او‬
‫در شبی بسیار سرد‪ ،‬محتلم گردید و ترس‪SS‬ید که اگر غسل کن‪SS‬د‪ ،‬از بین ب‪SS‬رود‪ S.‬بن‪SS‬ابراین‬
‫تیمم نمود و با اطرافیانش به نماز ص‪S‬بح ایس‪S‬تاد‪ ،‬ولی ی‪SS‬ارانش به این ک‪SS‬ار عم‪S‬رو ق‪S‬انع‬
‫نشدند‪ ،‬هنگ‪SS‬امی که ن‪SS‬زد رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص برگش‪SS‬تند‪ ،‬جری‪SS‬ان را ب‪SS‬رایش تعریف‪ S‬کردن‪SS‬د‪،‬‬
‫پیامبر‪S‬ص فرمود‪ S:‬ای عم‪SS‬رو‪ ،‬تو در ح‪SS‬ال جن‪SS‬ابت به نم‪SS‬از ایس‪SS‬تادی؟ عم‪SS‬رو گفت‪ :‬این‬
‫گفتة خدا را به یاد آوردم که؛‬
‫﴿‪(﴾        ‬نساء‪/‬‬
‫‪.)29‬‬
‫«و خويشتن را مكشيد‪ ،‬كه خداوند [نسبت] به شما مهربان است»‪.‬‬
 ‫‪175‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫و تیمم نموده نماز خواندم‪ S.‬پیامبرص خندید و چیزی نگفت‪.1‬‬

‫معلوم است که خنده و سکوت پیامبر‪S‬ص دلیل تایید ک‪SS‬ار عم‪SS‬رو بلکه نش‪SS‬انة س‪SS‬تایش‬
‫از فهم و درک او در چنین قضیه‌ای می‌باشد‪.‬‬

‫از گذشتهای مربوط به جهاد‬

‫خداوند‪ S‬برای مواقع جهاد نماز جنگ را مقرر داشته و آن را برای ستایش مجاه‪SS‬دین و‬
‫کمک آنان در برابر دشمن‪ ،‬در نماز چهار رکعتی‪ ،‬به یک رکعت تقلیل داده است‪ .‬ابن‬
‫عباس می‌گوید‪« S:‬خداوند نم‪SS‬از را از زب‪SS‬ان پیامبرت‪SS‬ان‪S‬ص بر مس‪SS‬افر‪ S‬دو رکعت‪ ،‬بر مقیم‬
‫چه‪SS‬ار رکعت و در ح‪SS‬ال خطر یک رکعت ق‪SS‬رار داده است»‪ .2‬و به هنگ‪SS‬ام درگ‪SS‬یری‪S‬‬
‫نیروها‪ ،‬هر مقدار نمازی‪ S‬که در توان و امکان پیکارگران باشد را پذیرفته است‪:‬‬
‫(بقره‪.)239 /‬‬ ‫﴿‪﴾    ‬‬
‫«و اگر [از دشمن] ترسان بوديد‪ ،‬در حال راه رفتن يا سواره [نماز را به ج‪SS‬اى‬
‫آوريد]»‪.‬‬
‫پیامبر‪S‬ص و یارانش میان نماز و جهاد فرقی‪ S‬نمی‌گذاشتند‪ ،‬زی‪SS‬را که این یکی س‪SS‬تون‬
‫اسالم و آن دیگری‪ S‬مظهر اوج و عظمتش می‌باشد‪ ،‬فرد نمازگزار خویشتن را در میان‬
‫جهاد می‌انگارد‪ S‬و مجاهد خود را در محراب نماز تصور می‌کند‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬بر مجاهدین واجب کرده است که اسلحه و نیروهای‪ S‬دفاعی خود را بردارند‪S‬‬
‫و در برابر او نیز خاضع باشند و با پروردگارشان نیایش و مناجات کنند‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪    ‬‬
‫(نساء‪.)102 /‬‬ ‫‪﴾... ‬‬
‫«وق‪SS‬تی که در میانش‪SS‬ان ب‪SS‬ودی و برایش‪SS‬ان نم‪SS‬از می‌خوان‪SS‬دی باید گ‪SS‬روهی با تو‬
‫بایستند و سالح‌هایشان را داشته باشند‪ .‬وقتی که آنها سجده کردن‪SS‬د‪ ،‬عقب بروند‬
‫و گروه دیگری که نماز نخوانده‌اند‪ ،‬نماز بگزارند‪ .‬و همچنان آم‪SS‬ادگی و س‪SS‬الح‬
‫خ‪SS‬ود را حفظ کنن‪SS‬د‪ ،‬ک‪SS‬افران می‌خواهند که ش‪SS‬ما از اس‪SS‬لحه و آذوقة خ‪SS‬ود غافل‬
‫شوید تا یکباره بر شما بتازند و کارتان را تمام کنند‪.»..‬‬
‫پی‪SS‬امبرص جل‪SS‬ودارانی‪ S‬از س‪SS‬واران خ‪SS‬ود را ب‪SS‬رای کسب آگ‪SS‬اهی و اطالع از وضع‬
‫دشمن فرستاد‪ S‬و خود به نماز صبح ایستاد و در ح‪SS‬ال نم‪SS‬از‪ ،‬با وج‪SS‬ود اینکه خ‪SS‬ودش از‬

‫‪ -‬روایت از احمد‪ ،‬ابوداود‪ ،‬حاکم‪ ،‬دارقطنی و ابن حیان‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬به روایت مسلم‪.‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪176‬‬
‫اسالم‬

‫رو برگردانی‪SS‬دن (درنم‪SS‬از) نهی ک‪SS‬رده ب‪SS‬ود‪ ،‬به س‪SS‬وی دره‌ای برمی‌گشت که س‪SS‬واران‬
‫مزبور‪ S‬از آنجا می‌آمدند‪ .‬با آنکه نماز‪ ،‬نور چشم و آرامش جانش بود‪.‬‬
‫از حضرت عمر‪ ‬نقل شده است که فرمود‪ S:‬من در حالی که به نماز مشغول هستم‪،‬‬
‫به تجهیز ارتش خود می‌پردازم‪.‬‬

‫تخفیفات روزه‬
‫اس‪SS‬الم‪ ،‬در م‪SS‬ورد‪ S‬روزة رمض‪SS‬ان ن‪SS‬یز ب‪SS‬رای شخصی که در ح‪SS‬ال مس‪SS‬افرت به نق‪SS‬اط‬
‫مختلف می‌باشد‪ S.‬گذشتها و تخفیفهایی در نظرگرفته و حتی این تخفیفها را در ص‪SS‬ورتی‪S‬‬
‫که روزه‪ ،‬متضمن دشواری‪ S‬و ناراحتی‪ S‬قابل مالحظه‌ای باشد‪ ،‬واجب دانسته است‪.‬‬
‫در ص‪SS‬حیح‪ ،‬از ق‪SS‬ول ج‪SS‬ابر آم‪SS‬ده است که پی‪SS‬امبرص در مس‪SS‬افرت ب‪SS‬ود‪ ،‬م‪SS‬ردی را‬
‫مشاهده کرد که گروهی‪ S‬به گردش جمع شده بودند و سایبانی برایش تهیه نموده بودن‪SS‬د‪S.‬‬
‫وموا فِى‬ ‫گفت‪ :‬چه خبر است؟ گفت‪ :‬مردی‪ S‬روزه‌دار است‪ .‬فرمود‪« :‬لَي ِ‬
‫س م َن الْبِ; ِّ;ر َأ ْن تَ ُ‬
‫ص; ُ‬ ‫ْ َ‬
‫الس َفرِ» یعنی‪« :‬روزه گرفتن در حین سفر‪ ،‬خوبی و نیکی شمرده نمی‌شود‪.»S‬‬
‫َّ‬
‫از عم‪SS‬ار بن یاسر ن‪SS‬یز روایت ش‪SS‬ده است ک‪SS‬ه‪ :‬هم‪SS‬راه رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص از ن‪SS‬بردی‬
‫می‌آمدیم‪ ،‬در روز بسیار‪ S‬گرمی حرکت نمودیم‪ S‬و در نقطه‌ای در میان راه ف‪S‬رود‪ S‬آم‪S‬دیم‪.‬‬
‫م‪SS‬ردی از ما ج‪SS‬دا شد و به زیر س‪SS‬ایة درخ‪SS‬تی‪ S‬رفت‪ ،‬رفق‪SS‬ایش دورش را گرفتند‪ S‬و او‬
‫همچون بیماری افتاده بود‪ .‬پی‪SS‬امبرص وق‪SS‬تی که این وضع را دی‪SS‬د‪ ،‬فرم‪SS‬ود‪ S:‬رفیقت‪SS‬ان را‬
‫چه ش‪SS‬ده اس‪SS‬ت؟ گفتن‪SS‬د‪ :‬روزه‌دار‪ S‬اس‪SS‬ت‪ .‬رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص فرم‪SS‬ود‪« S:‬خ‪SS‬وب نیست که در‬
‫مس‪SSS‬افرت روزه بگیری‪SSS‬د‪ ،‬اج‪SS‬ازه و تخفیفی را که خ‪SS‬دا داده اس‪SS‬ت‪ ،‬بپذیرید‪ S‬و به ک‪SS‬ار‬
‫بندید»‪.1‬‬
‫بدینسان پیامبر‪S‬ص آشکارا تصریح نموده است که هر گاه روزه گرفتن برای مسافر‪S‬‬
‫مشکل آمد‪ ،‬در حدودی که روایات معلوم داشتند‪ ،‬یک گناه بشمار‪ S‬می‌رود‪ S‬نه یک عمل‬
‫صواب‪.‬‬
‫از انس روایت شده است که گفت‪ :‬ما همراه پیامبر‪S‬ص در مس‪SS‬افرت‪ S‬ب‪SS‬ودیم‪ ،‬ب‪SS‬رخی‬
‫از ما روزه‌دار‪ S‬بودند و ب‪SS‬رخی نبودن‪SS‬د‪ ،‬در روزی‪ S‬گ‪SS‬رم به م‪SS‬نزلی ف‪SS‬رود‪ S‬آم‪SS‬دیم و جز‬
‫ب‪S‬االپوش خ‪S‬ود‪ ،‬س‪S‬ایه‌ای نداش‪S‬تیم‪ ،‬روزه‌داران افتادند‪ S‬و دیگ‪S‬ران برخاس‪S‬تند‪ ،‬چادرها را‬
‫کوبیدند‪ S‬و اسبها را آب دادند‪ .‬رسول خداص فرمود‪ :‬امروز‪ S‬اجر و ث‪S‬واب را آنه‪SS‬ایی که‬
‫روزه نگرفته بودند‪ ،‬بردند‪.2»S‬‬
‫شخص روزه‌دار‪ ،‬در چنین م‪S‬واقعی‪ S‬به‪S‬ره‌ای جز گرس‪S‬نگی و تش‪S‬نگی نمی‌ب‪S‬رد ولی‬
‫ش‪SS‬خص بی‌روزه هم به س‪S‬یری‪ S‬و هم به پ‪SS‬اداش فع‪SS‬الیت اجتم‪S‬اعی و خ‪SS‬دمت به دیگ‪S‬ران‬
‫‪ -‬این را طبرانی در«الکبیر» با سندهای خوب نقل کرده است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت از مسلم‪.‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫‪177‬‬ ‫اصالحات اسالمي در زمینة عبادت‬

‫می‌رسد‪S.‬‬
‫همینطور ب‪SS‬رای م‪SS‬ریض‪ ،‬اج‪SS‬ازة افط‪SS‬ار در رمض‪SS‬ان داده ش‪SS‬ده است و در ع‪SS‬وض‪،‬‬
‫تع‪SS‬دادی از روزه‪SS‬ای‪ S‬دیگر بعد از بیم‪SS‬اری‪ ،‬روزه می‌گ‪SS‬یرد‪ .‬ق‪SS‬رآن ک‪SS‬ریم در این ب‪SS‬اره‬
‫چنین می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪﴾‬‬
‫(بقره‪.)185 /‬‬
‫«م‪SS‬اه رمض‪SS‬ان م‪SS‬اهی است که ق‪SS‬رآن در آن ب‪SS‬رای ه‪SS‬دایت م‪SS‬ردم و به عن‪SS‬وان‬
‫نشانه‌هایی از هدایت و فرقان‪ ،‬نازل گردیده اس‪SS‬ت‪ .‬پس هر یک از ش‪SS‬ما که این‬
‫ماه را درک نمود‪ ،‬باید روزه بگ‪SS‬یرد و هر کس بیم‪SS‬ار یا در س‪SS‬فر باش‪SS‬د‪ ،‬هم‪SS‬ان‬
‫تع‪SS‬داد از روزه‪SS‬ای دیگر را روزه بگ‪SS‬یرد‪ .‬خداوند راح‪SS‬تی ش‪SS‬ما را می‌خواهد‬
‫وسختی و دشواری بشما نمی‌خواهد»‪.‬‬
‫رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص به مجاه‪SS‬دین اج‪SS‬ازه داده است که در ای‪SS‬ام روزه‌دار افط‪SS‬ار‪ S‬کنن‪SS‬د‪،‬‬
‫ابوسعید‪ S‬می‌گوید‪« :‬با رسول خداص در حال روزه به طرف مکه حرکت کردیم‪ .‬چون‬
‫در منزلی فرود آمدیم‪ ،‬رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص فرم‪SS‬ود‪ S:‬ش‪SS‬ما اینکه به دش‪SS‬من نزدیک ش‪SS‬ده‌اید و‬
‫خوردن برایتان توان‌دهنده است و مجاز هستید‪ .‬بعضی از ما روزة خود را شکستند و‬
‫بعضی همچنان روزه‌دار ماندند‪ .‬سپس به م‪SS‬نزل دیگ‪SS‬ری درآم‪SS‬دیم‪ ،‬پی‪SS‬امبرص فرم‪SS‬ود‪S:‬‬
‫شما صبح‪ ،‬با دشمن روبرو‪ S‬خواهید شد‪ ،‬شکستن روزه برایتان ت‪SS‬وان بخش اس‪SS‬ت‪ ،‬پس‬
‫افطار‪ S‬کنید‪ .‬بدین‌ترتیب دستور‪ S‬قطعی داده شد و همگی افطار کردیم‪.1»S‬‬
‫ابن قیم‪ ،‬از این جمله که «شما صبح با دش‪SS‬من روب‪SS‬رو‪ S‬خواهید شد و افط‪SS‬ار برایت‪SS‬ان‬
‫نیرودهن‪SS‬ده است»‪ .‬نتیجه گرفته‌اند که مقابله با دش‪SS‬من‪ ،‬هر چند در غ‪SS‬یر س‪SS‬فر باش‪SS‬د‪،‬‬
‫شکستن روزه را الزم می‌کند‪ ،‬زیرا که مسلمانان موظف به تجهیز نیرو‪ S‬هستند ﴿‪‬‬
‫‪( ﴾     ‬انف‪SS‬ال‪« .)60 /‬و آنچه از ن‪SS‬يرو در ت‪SS‬وان‬
‫داريد براى [مقابله با] آنان آماده سازيد» و افطار‪ ،‬از لوازم‪ S‬نیرومندی‪ S‬می‌باشد‪.‬‬
‫اصل تخفیف و آسان‌س‪SSSS‬ازی‪ S‬عب‪SSSS‬ادت‪ ،‬در رابطه با این سه موض‪SSSS‬وع‪[ S‬بیم‪SSSS‬اری‪،‬‬
‫مسافرت‪ S‬و جه‪S‬اد] اص‪S‬لی است که ق‪S‬رآن‪ ،‬از آغ‪S‬از طل‪S‬وع اس‪S‬الم‪ ،‬در مکه آورده و در‬
‫سورة مزمل می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪         ...‬‬
‫‪         ‬‬

‫‪ -‬روایت از احمد ومسلم و ابوداود‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪178‬‬
‫اسالم‬

‫‪        ‬‬

‫‪        ‬‬
‫(مزمل‪.)20 /‬‬ ‫‪﴾... ‬‬
‫«(خداون‪SS‬د) معل‪SS‬وم داشت كه ش‪SS‬ما نمىتوانيد به آن پايبند باش‪SS‬يد‪ .‬ل‪SS‬ذا از ش‪SS‬ما در‬
‫گذشت‪ .‬پس آنچه ميسّر باشد از قرآن بخوانيد‪ .‬معل‪SS‬وم داشت كه ب‪S‬رخى از ش‪SS‬ما‬
‫بيم‪SSS‬ار خواهند ب‪SSS‬ود و ديگ‪SSS‬رانى هم در زمين س‪SSS‬فر مىكنن‪SSS‬د‪ .‬كه از فضل خ‪SSS‬دا‬
‫مىجويند‪ .‬و ديگرانى كه در راه خدا كارزار مىكنند‪ .‬پس آنچه ّ‬
‫ميس ‪S‬ر باشد از آن‬
‫بخوانيد»‪.‬‬
‫بیش‪SSS‬تر‪ S‬از همة م‪SSS‬ردم‪ ،‬اص‪SSS‬حاب پی‪SSS‬امبر‪S‬ص بودند که از این گذش‪SSS‬تها‪ S‬و تخفیفها‬
‫خوشحال‪ S‬و بهره‌مند می‌شدند‪ ،‬همان کسانی که آیین و احکام دین را از پی‪SS‬امبرص خ‪SS‬دا‬
‫ف‪SS‬را گرفته و از سرچش‪SS‬مة نب‪SS‬وت‪ ،‬س‪SS‬یراب گردیدند و آنچه را که خداوند توس‪SS‬عه داد‪،‬‬
‫تنگ و سخت نگرفتند‪ ،‬زیرا فهمی‪SS‬ده بودند‪ S‬که «خداون‪SS‬د‪ ،‬دوست دارد که رخصت‌هایش‬
‫پذیرفته شود‪ ،‬همانگونه که معصیت خویش را دوست ندارد»‪.1‬‬

‫صهُ َك َما يَ ْك َرهُ َأنْ تُْؤ تَى َم ْع ِ‬

‫صيَتُهُ»‪.‬‬ ‫ب َأنْ تُْؤ تَى ُر َخ ُ‬
‫‪ -‬روایت از احمد‪ِ« .‬إنَّ هَّللا َ يُ ِح ُ‬ ‫‪1‬‬
 ‫عبادت و آیین‌های بزرگ اسالم و اسرار و آثارشان در زندگی‬
‫نماز ـ زکات ـ روزه ـ حج‬
‫منظور از عبادت اسالم‬
‫وقتی‪ S‬که از «عبادات اسالم» سخن می‌گ‪S‬وییم‪ ،‬منظورم‪S‬ان از آن‪ ،‬ش‪S‬کلها و برنامه‌ه‪S‬ای‬
‫معینی است که از طرف‪ S‬اسالم‪ ،‬برای تقرب جستن به خداوند‪ S‬متع‪SS‬ال ترس‪SS‬یم‪ S‬گردی‪SS‬ده و‬
‫به عنوان شعائر برجسته و مخصوص آن برگزیده شده‌اند و برایشان اوق‪SS‬ات‪ ،‬ان‪SS‬دازه‌ها‬
‫و کیفیتهای تغییرناپذیری‪ S‬معین گردیده اس‪SS‬ت‪ .‬این حقیقت ما را بر آن می‌دارد که بحث‬
‫خود را به عبادات چهارگانة معروف‪ S‬یعنی نماز‪ ،‬زکات‪ ،‬روزه و حج محدود‪ S‬کنیم‪.‬‬
‫اگر بخواهیم عرصه را گسترده‌تر سازیم‪ ،‬باید حداقل دو مورد‪ S‬از مهمترین عبادات‬
‫اسالمی که خارج از محدودیت زمانی و کیفی می‌باشند‪ ،‬یعنی «امر به معروف‪ S‬و نهی‬
‫از منکر» و «جهاد در راه خدا» را در بحث خود بگنجانیم‪S.‬‬
‫فریضة نخست‪ ،‬از نشانه‌های تشخص و تمایز امت اسالم است‪.‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫عمران‪/‬‬ ‫‪(﴾...     ‬آل‬
‫‪.)110‬‬
‫«شما بهترین امتی بودید که برای مردم بوج‪SS‬ود آمدید (سر بر آوردی‪SS‬د)‪ ،‬امر به‬
‫معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید»‪.‬‬
‫و از شاخه‌های ایمان و ویژگی‌های مؤمنان به شمار می‌رود‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪(﴾ ...    ‬توبه‪/‬‬
‫‪.)71‬‬
‫«مردان و زنان با ایمان‪ ،‬اولیاء (یاران و دوستان) یکدیگرن‪SS‬د‪ ،‬امر به مع‪SS‬روف‬
‫و نهی از منکر می‌کنند»‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪    ‬‬
‫(توبه‪.)112 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«توبه گ‪SSSS‬ران‪ ،‬عب‪SSSS‬ادت پیش‪SSSS‬گان‪ ،‬ستایش‪SSSS‬گران‪ ،‬ره‪SSSS‬روان (متحرک‪SSSS‬ان)‬
‫رک‪SS‬وع‌گزاران‪ ،‬س‪SS‬جده کنن‪SS‬دگان‪ ،‬وادارن‪SS‬دگان به نیکی بازدارن‪SS‬دگان از ب‪SS‬دی و‬
‫نگهدارندگان حدود خدا‪.»...‬‬
‫عبادت در‬ ‫‪180‬‬
‫اسالم‬

‫‪ -‬ترجمه‪ :‬خدا را بسی اسرار نهانی است که پنهانش باریکتر از فهم هوشمندان است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬سوره بقره‪ ،‬آيه ‪.285‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫‪181‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫و نه با ق‪SS‬درت عقل دریافته‌ان‪SS‬د‪ S،‬دنب‪SS‬اله‌روی‪ S‬ک‪SS‬رد و هم‪SS‬انطوری که اختالف داروها از‬

‫لحاظ مقدار‪ ،‬وزن و نوع خود بدون حکمت نیست‪ ،‬عبادات نیز که همان ادویة م‪SS‬رض‬
‫دل می‌باشند‪ S،‬از اعمال مختلف و متف‪SS‬اوتی‪ S‬ت‪SS‬رکیب یافته‌ان‪SS‬د‪ .‬تا آنجا که س‪SS‬جده دو برابر‬
‫رک‪SS‬وع است و نم‪SS‬از ص‪SS‬بح‪ ،‬نصف نم‪SS‬از عصر و این تف‪SS‬اوت و تن‪SS‬وع ب‪SS‬دون حکمت و‬
‫دلیل نیس‪SS‬تند‪ S‬و از جمله خواصی می‌باش‪SS‬ند که جز با ن‪SS‬ور نب‪SS‬وت قابل فهم و شناس‪SS‬ایی‪S‬‬
‫نمی‌باش‪SS‬ند‪ .‬بن‪SS‬ابراین‪ ،‬کسی که در پی اس‪SS‬تنباط حکمت و انگ‪SS‬یزة آن باشد به حم‪SS‬اقت و‬
‫جهالت در غلطیده و یا گمان کرده است که عبادات مزبور‪ S،‬از روی‪ S‬اتف‪SS‬اق و تص‪SS‬ادف‬
‫میباشد‪.1‬‬
‫مطرح شده و خالی از یک سر الهی ‌‬
‫از اینجا معلوم می‌شود‪ S‬که جستجوی‪ S‬حکمتی قانع کننده و خردپذیر‪ S‬برای هر م‪SS‬ورد‪S‬‬
‫جزئی و تفصیلی از ج‪SS‬وانب عب‪SS‬ادات‪ ،‬اش‪SS‬تباه آش‪SS‬کاری اس‪SS‬ت‪ .‬بخص‪SS‬وص‪ S‬در رابطه با‬
‫عقل مادی دوران اخیر که جز با پدیده‌های حسی و انتفاعی سیر نمی‌شود‪S.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬عبادات [بطوری که استاد عقاد گفته است] شعائر تعبدی هستند که باید با‬
‫کیفیت و شکل مخصوص خود انجام گیرند و به هیچ وضع و کیفیتی از آن‪ ،‬اع‪SS‬تراض‬
‫نمی‌شود مگر آنکه در صورت‪ S‬و وضع دیگر نیز قابل اع‪SS‬تراض می‌باش‪SS‬د‪ S.‬هر چند که‬
‫بنا به نظر پیشنهاد‪ S‬دهنده‪ ،‬مجرا و پایة اعمالی که فریضه‌ای‪ S‬بر طبق آن تحقق می‌یابد‪،‬‬
‫از بنیان دگرگون شود‪.‬‬
‫چرا روزه یکماه است و سه هفته یا پنج هفته نیست؟‬
‫چرا سهم زکات یکدهم است و یک پنجم یا یک پانزدهم‪ S‬نیست؟‬
‫برای چه رکوع و س‪SS‬جده می‌ک‪SS‬نیم‪ S‬و به ص‪SS‬ورت ایس‪SS‬تاده و یا فقط با رک‪SS‬وع وب‪SS‬دون‬
‫سجده نماز نمی‌گزاریم؟‪ S‬و ‪...‬‬
‫کسی که دست به اینگونه اعتراضات می‌زن‪SS‬د‪ ،‬تض‪SS‬مینی ن‪SS‬دارد که در ص‪SS‬ورت‪ S‬سه‬
‫هفته بودن مدت روزه یا بیشتر‪ S‬و کمتر شدن مقدار زکات نسبت به ان‪SS‬دازة موج‪SS‬ود و یا‬
‫مقرر گردیدن نماز با کفیتی غیر از کیفیت فعلی مورد اتفاق مسلمانان‪ ،‬اعتراض خ‪SS‬ود‬
‫را تکرار نکند‪.‬‬
‫منظ‪SS‬ور این نیست که وس‪SS‬ایلی ب‪SS‬رای راه ی‪SS‬افتن به کیفیت‌ه‪SS‬ای مزب‪SS‬ور و تفس‪SS‬یر و‬
‫توجیه پیروی ازآن‪ ،‬به جای پیروی از چیزهای دیگر قابل تصور‪ S‬نیستند‪ ،‬بلکه منظور‬
‫ما این است که قالبهای‪ S‬عبادی مزبور‪ S،‬شکلها و کیفیتهای تعب‪SS‬دی هس‪SS‬تند که دلیل عقلی‬
‫برای تجدیدنظر و دگرگونی‪ S‬آنها وجود‪ S‬ندارد‪ ،‬زیرا که تجدیدنظر کننده و تغییر دهنده‪،‬‬
‫نمی‌تواند به دلیلی محکم‪SS‬تر از دلیلی که آن را م‪SS‬ردود ش‪SS‬مرده و به چ‪SS‬یزی دیگرتمایل‬
‫پیدا کرده است‪ ،‬استناد کند‪.‬‬
‫این مطلب درب‪SS‬ارة همة ترتیب‪SS‬ات مرب‪SS‬وط‪ S‬به ام‪SS‬ور دنیا ن‪SS‬یز ص‪SS‬دق می‌کند و تنها‬
‫منحصر‪ S‬به امور دینی نیست‪.‬‬
‫مثالً‪ ،‬چ‪SS‬را تع‪SS‬داد گردانه‪SS‬ای ارتش فالن ملت پنج‪SS‬اه و در مل‪SS‬تی دیگر چهل یا صد‬
‫می‌باشد؟‪ S‬و چرا رنگ سبز‪ ،‬درمیان رنگهای‪ S‬پرچم یک ملت‪ ،‬رمز فالن مفهوم است و‬
‫در نظر قوم دیگر‪ ،‬به مفهومی غیر از آن مربوط‪ S‬می‌شود؟‬
‫‪ -‬از «المنقذ من الضالل» امام غزالی‪ ،‬با تصرف‪.‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪182‬‬
‫اسالم‬

‫بهرح‪SS‬ال‪ ،‬گزی‪SS‬ری از قب‪SS‬ول اس‪SS‬باب تعب‪SS‬دی که تس‪SS‬لیم ب‪SS‬دان‪ ،‬معقول‪SS‬تر از مجادله در‬
‫مورد‪ S‬آن باشد‪ ،‬نیست‪.1‬‬
‫کسانی که کوشیدند‪ S‬تا حکمت همة جزئیات عب‪SS‬ادت را بفهمن‪SS‬د‪ ،‬گم‪SS‬راه ش‪SS‬دند‪ .‬اینه‪SS‬ا‪،‬‬
‫وقتی‪ S‬که اسرار بعضی از تفصیالت و جزئیات عبادتی همچون حج‪ ،‬برایش‪SS‬ان پوش‪SS‬یده‬
‫باش‪SS‬د‪ ،‬تردید می‌کنند‪ S‬و تردید‪ S‬می‌آفرینند‪ S‬و در هر دو ص‪SS‬ورت‪ S‬از راه درست منح‪SS‬رف‪S‬‬
‫گردیده‌اند‪.‬‬

‫نماز‬
‫نماز‪ ،‬عبادتی ریش‪S‬ه‌دار و پدی‪SS‬ده‌ای مش‪SS‬ترک می‪S‬ان همة ادی‪S‬ان است و گم‪S‬ان نمی‌کنم‪ S‬که‬
‫تاریخ ادیان‪ ،‬دینی بدون نماز سراغ داشته باشد‪.‬‬
‫اما نماز اسالمی‪ ،‬امتیازات خاصی دارد که ویژگیه‪SS‬ای‪ S‬هدایتگرانه و اص‪SS‬الح‌طلبانة‬
‫اس‪SS‬الم را به روش‪SS‬نی تم‪SS‬ام جل‪SS‬وه‌گر می‌س‪SS‬ازد‪ S.‬بن‪SS‬ابراین ج‪SS‬ای ش‪SS‬گفتی نیست که واجد‬
‫اسرار بزرگی‪ S‬باشد که هیچ دین دیگری‪ S‬نداشته است‪.‬‬

‫ارزش نماز در اسالم‬

‫اس‪SS‬الم‪ ،‬در کت‪SS‬اب و س‪SS‬نت خ‪SS‬ویش به نم‪SS‬از توجه و س‪SS‬فارش نم‪SS‬وده است و مراع‪SS‬ات و‬
‫انجامش را با شدت هر چه بیشتر‪ S‬تاکید نم‪SS‬وده و از ت‪SS‬رک آن به س‪SS‬ختی برح‪SS‬ذر داش‪SS‬ته‬
‫است‪ .‬نماز‪ ،‬ستون دین و کلید بهشت و بهترین ک‪S‬ردار‪ S‬است و نخس‪S‬تین چ‪S‬یزی می‌باشد‬
‫که در روز‪ S‬قیامت مورد بازخواست ق‪SS‬رار‪ S‬می‌گ‪SS‬یرد‪ S‬و ق‪SS‬رآن در ض‪SS‬من دع‪SS‬ای اب‪SS‬راهیم‬
‫خلیل‪ ،‬بدان اشاره نموده است‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(ابراهیم‪.)40 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«پروردگارا من و ذریة مرا نمازگزار قرار ده و نیایشمان را قبول گردان»‪.‬‬
‫و اسماعیل ذبیح را به داشتن آن ستوده است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫(مریم‪.)55 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«او (اس‪SS‬معیل) خانوادهاش را به [گ‪SS‬زاردن] نم‪SS‬از و [پ‪SS‬رداخت] زك‪SS‬ات فرم‪SS‬ان‬
‫مىداد و در نزد پروردگارش پسنديده بود»‪.‬‬
‫همچنین خداوند در نخس‪SS‬تین س‪SS‬اعات بعثت موسی و ن‪SS‬زول وحی‪ ،‬او را به اقامة آن‬
‫دستور‪ S‬می‌دهد‪:‬‬

‫‪ -‬حقایق اإلسالم‪ ،‬للعقاد‪ ،‬ص ‪109-108‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪183‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫﴿‪        ‬‬

‫‪﴾       ‬‬
‫(طه‪.)14-13 /‬‬
‫«من تو را برگزیدم‪ ،‬پس به وحی گوش کن‪ .‬من خداوند هس‪SS‬تم که معب‪SS‬ودی جز‬
‫من وجود ندارد‪ ،‬پس مرا بپرست و نماز را برای ذکر من بپای دار»‪.‬‬
‫و به او و برادرش‪ S‬هارون وحی می‌کند‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪     ‬‬
‫(یونس‪.)87 /‬‬ ‫‪﴾... ‬‬
‫«و به موسى و ب‪SS‬رادرش وحى ك‪SS‬رديم كه ب‪SS‬راى قومت‪SS‬ان در مصر خانهها [يى]‬
‫را مسكن گزينيد و خانههايتان را رو به قبله قرار دهيد و نماز بر پاى داريد»‪.‬‬
‫در وصیت لقمان به فرزندنش‪ S‬نیز چنین آمده است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪         ‬‬
‫(لقمان‪.)17 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«فرزن‪SSSS‬دم‪ ،‬نم‪SSSS‬از را بپ‪SSSS‬ای‌دار و امر به مع‪SSSS‬روف و نهی از منکر کن و بر‬
‫پیشامدهایی که برایت رخ می‌دهد صبر کن که این از کارهای مطلوب است»‪.‬‬
‫و عیسی در گهوارة خود اظهار می‌کند‪:‬‬
‫﴿‪(﴾      ...‬مریم‪/‬‬
‫‪.)31‬‬
‫«و مرا تا وقتی که زنده‌ام به نماز و زکات سفارش کرده است»‪.‬‬
‫و خداوند آخرین پیامبر خویش را به آن فرمان داده می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪﴾...        ‬‬
‫(عنکبوت‪.)45 /‬‬
‫«آنچه از کتاب را که به تو وحی می‌شود بخوان و نماز را بپای‌دار»‪.‬‬
‫و آن را از ویژگیهای اصلی متقین برشمرده و به دنبال ایمان به غیب مطرح نموده‬
‫است‪:‬‬
‫﴿‪( ﴾...    ‬بقره‪/‬‬
‫‪.)3‬‬
‫«كسانى كه به غيب ايمان مىآورند و نماز برپاى مى‪ -‬دارند»‬
‫و اوصاف مؤمنان رستگار‪( S‬مفلح) را با آن شروع نموده و بدان پایان داده است‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪184‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪       ‬‬

‫‪﴾ ....     ‬‬
‫(مؤمنون‪.)9-1 /‬‬
‫«مومنان رستگار ش‪SS‬دند‪ ،‬آن‪SS‬ان که در نم‪SS‬از خ‪SS‬ود خش‪SS‬وع دارن‪SS‬د‪ ...‬و کس‪SS‬انی که‬
‫متوجه و مراقب نمازهای خود هستند»‪.‬‬
‫و ال‪S‬تزام ب‪S‬دان را در س‪S‬فر و حض‪S‬ر‪ ،‬ام‪S‬نیت و خ‪S‬وف و ص‪S‬لح و جنگ م‪S‬ورد تاکید‬
‫قرار‪ S‬داده است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪(﴾      ‬بقره‪-238 /‬‬
‫‪.)239‬‬
‫«نسبت به نمازها و نماز میانه‪ ،‬مراقب باش‪SS‬ید و به نی‪SS‬ایش خ‪SS‬دا برخاس‪SS‬ته و هر‬
‫گاه خوفی داشتید‪ ،‬درحال پیاده یا سواره‪ ،‬به جای آورید»‪.‬‬
‫یع‪SS‬نی در هنگ‪SS‬ام جنگ و مواقع خطرن‪SS‬اک‪ ،‬در ح‪SS‬ال راه رفتن پی‪SS‬اده یا س‪SS‬واره‪ ،‬هر‬
‫گونه که توانس‪SS‬تید‪ ،‬ب‪SS‬دون رک‪SS‬وع وس‪SS‬جود‪ S‬و فقط با اش‪SS‬اره‪ ،‬نم‪SS‬از بگزاری‪SS‬د‪ ،‬رو به قبله‬
‫بودن هم در این موارد ضروری نیست‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪( ﴾... ‬بقره‪.)115 /‬‬
‫«شرق و غرب از آن خداست‪ ،‬به هر کجا رو کنید خداوند در همان جاست»‪.‬‬
‫کسی را هم که از آن غفلت می‌ورزد‪ S‬تا وقتش بگ‪SS‬ذرد‪ ،‬به ن‪SS‬ابودی و زیانک‪SS‬اری‪ S‬بیم‬
‫می‌دهد‪:‬‬
‫﴿‪﴾       ‬‬
‫(ماعون‪.)5-4 /‬‬
‫«وای بر نم‪SSSSS‬ازگزارانی که از نم‪SSSSS‬از خ‪SSSSS‬ود غافلند (به محت‪SSSSS‬وای آن توجه‬
‫نمی‌کنند)»‪.‬‬
‫﴿‪      ...‬‬
‫(مریم‪.)59 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫و م‪SS‬ردم ب‪SS‬دی را که «نم‪SS‬از را ض‪SS‬ایع نم‪SS‬وده از ش‪SS‬هوات پ‪SS‬یروی کردند و به‬
‫زودی در گمراهی فرو می‌غلتند»‪.‬‬
‫قابل سرزنش‪ S‬و محکوم‪ S‬به گمراهی دانسته است‪.‬‬
 ‫‪185‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫پی‪SS‬امبر اس‪SS‬المص‪ ،‬نم‪SS‬از را ش‪SS‬رط اول ال‪SS‬تزام به ایم‪SS‬ان و ش‪SS‬عار تع‪SS‬یین کنن‪SS‬ده می‪SS‬ان‬
‫مسلمانان و کفار قرار‪ S‬داده و فرموده است‪« :‬پیمان و شرط پیوند ما و آنها‪ ،‬نماز است‪،‬‬
‫هر کس آن را ت‪SS‬رک نمای‪SS‬د‪ ،‬ک‪SS‬افر‪ S‬ش‪SS‬ده است»‪ .1‬و ن‪SS‬یز فرم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪« :‬می‪SS‬ان آدمی و‬
‫شرک و کفر‪ ،‬ترک نماز قرار دارد»‪ 2‬و یک روز‪ S‬به نماز اش‪SS‬اره ک‪SS‬رد و فرم‪SS‬ود‪« :‬هر‬
‫کس بر آن م‪SS‬داومت نکن‪SS‬د‪ ،‬ن‪SS‬ور و ه‪SS‬ادی و نج‪SS‬اتی نداش‪SS‬ته و در روز‪ S‬قی‪SS‬امت‪ ،‬هم‪SS‬راه‬
‫قارون و فرعون و هامان و ابی‌بن خلف خواهد بود»‪.3‬‬
‫علما در توجیه این ح‪SSS‬دیث گفته‌ان‪SSS‬د‪ :‬کسی که دارائیش او را از نم‪SSS‬از غافل کن‪SSS‬د‪،‬‬
‫همراه قارون است و هر کس به سبب حکومت از نماز باز بماند‪ ،‬همراه فرعون و هر‬
‫کس به خ‪SS‬اطر وزارت و ریاست از نم‪SS‬از غفلت ورزد‪ ،‬هم‪SS‬راه هام‪SS‬ان و کسی که به‬
‫خاطر تجارت غفلت ورزد‪ S،‬با ابی بن خلف می‌باشد‪S.‬‬
‫همچ‪SS‬نین فرم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪« :‬هر کس یک نم‪SS‬از را از دست بده‪SS‬د‪ ،‬مانند اینست که از‬
‫مال و خانواده‌اش محروم‪ S‬شده باشد»‪ .4‬یع‪SS‬نی م‪SS‬ال و اهلش ن‪SS‬ابود گردی‪SS‬ده و تنها مان‪SS‬ده‬
‫است‪.‬‬
‫وق‪SS‬تی‪ S‬کسی که فقط یک نم‪SS‬از را از دست بدهد اینچ‪SS‬نین باش‪SS‬د‪ ،‬وضع کسی که همة‬
‫نمازها را از دست داده است‪ ،‬چگونه خواهد بود؟!‬
‫اینهمه تاکید و سختگیری در نصوص قرآن و سنت‪ ،‬شگفت‌آور نیست که‬ ‫با وجود‪‌ S‬‬
‫گروهی‪ S‬از بزرگان اسالم معتقد ش‪SS‬ده‌اند که ش‪SS‬خص بی‌نم‪SS‬از‪ ،‬ک‪SS‬افر‪ S‬و خ‪SS‬ارج از اس‪SS‬الم‬
‫است و گروهی دیگر گفته‌اند که چنین شخصی‪ ،‬گناهکار و فاسق‪ S‬است و احتمال فقدان‬
‫ایمان دارد‪.‬‬
‫نماز در اسالم‪ ،‬چنین موقعیت‪ S‬و جایگاهی دارد و به خ‪SS‬اطر همین م‪SS‬وقعیت‪ S‬ب‪SS‬ود که‬
‫اولین عب‪SS‬ادت واجب بر مس‪SS‬لمین ب‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ ،‬زی‪SS‬را که در ح‪SS‬دود سه س‪SS‬ال پیش از‬
‫هجرت‪ ،‬در مکه تشریع و مق‪S‬رر گردی‪S‬د‪ S.‬نح‪S‬وة واجب ش‪S‬دنش ن‪S‬یز دلیل دیگ‪S‬ری ب‪S‬رای‬
‫نشان دادن عنایت خدا نسبت بدان می‌باشد‪.‬‬
‫ً‬
‫چون همة عب‪SS‬ادات در زمین مق‪SS‬رر گردیدند‪ S‬ولی نم‪SS‬از اس‪SS‬تثنائا در آس‪SS‬مان‪ ،‬در شب‬
‫معراج با خطاب مستقیم خداوند جهان به خاتم النبیین‪ ،‬تشریع شد‪.‬‬
‫حکومتها‪ S‬معموالً در کارها و مسائل مهم و حساسی که پیام فرس‪SS‬تادن‪ ،‬ب‪SS‬رای ت‪SS‬أمین‬
‫غرض و رفع ضرورت کافی نیست‪ ،‬سفیرهای خود را به نزد خویش ف‪SS‬را می‌خوانن‪SS‬د‪.‬‬
‫حضرت محمدص نیز سفیر خدا به سوی م‪SS‬ردم اس‪SS‬ت‪ .‬وق‪SS‬تی که او را ف‪SS‬را می‌خواند و‬

‫صالَةُ َف َمنْ تَ َر َك َها فَقَ ْد َكفَ َر» روایت از احمد و مسلم و اصحاب سنن‪.‬‬ ‫‪« -‬ا ْل َع ْه ُد الَّ ِذى بَ ْينَنَا َوبَ ْينَ ُه ُم ال َّ‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬هرپنج تن روایت کرده‌اند و ترمذی گفته است‪ :‬حسن و ص‪S‬حیح اس‪S‬ت‪ ،‬همچن‪S‬ان ک‪S‬ه ابن حی‪S‬ان و‬ ‫‪2‬‬

‫حاکم نیز روایت کرده‌اند‪« .‬بَيْنَ ال َّر ُج ِل َوبَيْنَ الش ِّْر ِك َوا ْل ُك ْف ِر ت َْر ُك ال َّ‬
‫صالَ ِة»‬
‫‪ -‬روایت از احمد و ابن حبان‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫ص ِر فَ َكَأنَّ َما ُوتِ َر َأ ْهلَهُ َو َمالَهُ» به روایت ابن حبان در صحیح خود‪.‬‬ ‫صالةُ ا ْل َع ْ‬ ‫‪َ « -‬منْ فَاتَ ْتهُ َ‬ ‫‪4‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪186‬‬
‫اسالم‬

‫به آسمانهای باال عروج می‌دهد تا در بارة تشریع نم‪SS‬از با او س‪SS‬خن بگوی‪SS‬د‪ ،‬معل‪SS‬وم می‬
‫شود که نماز چه اهمیت و پایگاه بلندی نزد او دارد!‬

‫نماز مطلوب‬
‫نم‪SS‬ازی که اس‪SS‬الم خواس‪SS‬تار‪ S‬آن می‌باش‪SS‬د‪ ،‬فقط الف‪SS‬اظی که بر زب‪SS‬ان ج‪SS‬اری می‌ش‪SS‬وند و‬
‫حرکاتی‪ S‬که به وسیلة ان‪SS‬دامها انج‪SS‬ام می‌گیرن‪SS‬د‪ S،‬ب‪SS‬دون هیچ ت‪SS‬دبر عقلی و خش‪SS‬وع قل‪SS‬بی‪،‬‬
‫نمی‌باشد‪ S‬و چیزی نیست که آدمی مانند خروسی بدان منق‪SS‬ار زند و چ‪SS‬ون کالغی برباید‬
‫و مانند روباهی بدان نظر کند‪ .‬نماز مقبول‪ ،‬نمازی است که به حد کافی دارای تأمل و‬
‫خشیت و حضور‪ S‬قل‪SS‬بی نس‪SS‬بت به عظمت معب‪SS‬ود‪ S‬باشد و این ب‪SS‬دان جهت است که ه‪SS‬دف‬
‫اول نماز‪ ،‬بلکه همة عبادات‪ ،‬متذکر ساختن انسان و یادآوری پروردگاری‪ S‬که آفریده و‬
‫نظام بخشیده و اندازه گرفته و هدایت نموده است‪ ،‬می‌باشد‪S.‬‬
‫خداوند‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫(طه‪.)14 /‬‬ ‫﴿‪﴾  ‬‬
‫«نماز را برای یاد من بپای‌دار»‪.‬‬
‫و پیامبرص نیز فرموده است‪« :‬برای اقامه و احیای نماز ذکر خدای تعالی است که‬
‫نماز واجب گردید و به حج فرمان داده شد و مناسک معین و شناسانده شدند»‪.1‬‬
‫و با اشاره به روح نماز فرموده است‪« :‬نماز اینست که دعا و تضرع و زاری کنی‬
‫و دس‪SS‬تت را بگ‪SS‬ذاری و خ‪SS‬دای‪ ،‬خ‪SS‬دایا بگ‪SS‬ویی‪ S‬و کسی که چ‪SS‬نین نکن‪SS‬د‪ ،‬نم‪SS‬ازش ن‪SS‬اقص‬
‫می‌باشد‪.2»S‬‬
‫اینها نمونه‌ای از طرح و یادآوری اهمیت حضور‪ S‬قلب‪ ،‬در نماز هستند‪ ،‬اما درب‪SS‬ارة‬
‫حضور‪ S‬فکر و عقل‪ ،‬به این سخن خدا بسنده می‌کنیم که می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫(نساء‪.)43 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«ای ایمان آورندگان‪ ،‬در حال مستی و بیخودی به نماز اقدام نکنید تا بفهمید چه‬
‫می‌گویید»‪.‬‬
‫و با این استدالل‪ ،‬وجوب حضور فکری‪ S‬در نم‪SS‬از را خاطرنش‪SS‬ان س‪SS‬اخته اس‪SS‬ت‪ .‬چه‬
‫نمیدانند در نم‪SSS‬از خ‪SSS‬ود چه می‌گویند‪ S‬در ح‪SSS‬الی که ش‪SSS‬راب هم‬
‫بسا نم‪SSS‬ازگزارانی‪ S‬که ‌‬

‫‪ -‬إنما فرضت الصالة وأمر بالحج والطواف وأشعرت المناسك إلقامة ذكر هللا‪ .‬روایت از ابوداود‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬ترمذی و نسائی و ابن خزیمه در صحیح خود ب‪SS‬ا عب‪SS‬ارات مختل‪S‬ف نق‪SS‬ل کرده‌ان‪SS‬د‪« .‬إنم;;ا الص;;الة‬ ‫‪2‬‬

‫تمسكن وتواضع وتضرع وتأوه وتنادم وتضع يديك فتقول اللهم اللهم فمن لم يفعل فهي خداج»‬
 ‫‪187‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫نمی‌نوشند! ولی جهل و بی‌خبری و دنیادوستی و هواپرس‪SS‬تی‪ ،‬از خودبیخودش‪SS‬ان ک‪SS‬رده‬

‫است‪.‬‬
‫ابن عباس ب می‌گوید‪ S:‬دو رکعت نماز متعادل و همراه با تفک‪SS‬ر‪ ،‬از نم‪SS‬از یک شب‬
‫تمام‪ ،‬بدون توجه قلب‪ ،‬ارزشمندتر است‪.‬‬
‫این‪ ،‬هم‪SS‬ان نم‪SS‬ازی است که پی‪SS‬امبر ص ن‪SS‬ور چشم خ‪SS‬ویش را در آن می‌دید و ب‪SS‬دان‬
‫اشتیاق‪ S‬ورزیده ش‪SS‬تاب می‌نم‪SS‬ود و به بالل می‌فرم‪SS‬ود‪ S:‬ما را با دع‪SS‬وت به نم‪SS‬از‪ ،‬آس‪SS‬وده‬
‫کن‪ .‬این‪ ،‬نماز انس و محبت است‪ ،‬نه نماز خم و راست شدن که بسیاری از مس‪SS‬لمانان‬
‫به جا می‌آورند و چه فرق‪ S‬بزرگی است میان کسی که به نماز برمی‌خ‪SS‬یزد و می‌گوی‪SS‬د‪:‬‬
‫«با آن آرام ش‪SS‬ان ده» با آن کسی که به نم‪SS‬از برمی‌خ‪SS‬یزد‪ S‬و می‌گوید‪« S‬از آن راحتم‪SS‬ان‬
‫کن!»‪.‬‬

‫علت تکرار نماز در طول روز‬

‫خداوند‪ ،‬نماز را بر مؤمنان وظیفة زمانبندی‪ S‬شده‌ای قرار‪ S‬داده و به انجام آن در هنگ‪SS‬ام‬
‫عصر و ص‪SS‬بح و ش‪SS‬امگاه و نیم‪SS‬روز‪ ،‬ف‪SS‬را خوان‪SS‬ده است و در هر ش‪SS‬بانه‌روز‪ ،‬پنج‌ب‪SS‬ار‬
‫تکرارش نموده است تا حمام معن‪SS‬وی و روانی ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان باشد و او را از غفلته‪SS‬ای‬
‫قلبی و آلودگیهای‪ S‬گناه پاک سازد‪.‬‬
‫پیامبر‪S‬ص برای تجسم این مفه‪SS‬وم فرم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪« :‬آیا اگر ج‪SS‬وی آبی کن‪SS‬ار خانة هر‬
‫یک از ش‪SS‬ما باشد و هر روز پنج ب‪SS‬ار در آن شستشو کنی‪SS‬د‪ ،‬چ‪SS‬رکی بر ب‪SS‬دنتان ب‪SS‬اقی‬
‫می‌ماند؟ ‪ ...‬گفتند‪ :‬نه‪ ،‬فرم‪SS‬ود‪ :‬نمازه‪SS‬ای پنجگانه هم چ‪SS‬نین وض‪SS‬عی‪ S‬دارند و خداوند‪ S‬به‬
‫وسیلة آن‪ ،‬اشتباهات و انحراف‪S‬ات‪ S‬را از بین می‌ب‪S‬رد‪ .1»S‬و ک‪S‬دام انس‪SS‬ان است که روزی‬
‫را بدون اشتباه و لغزش سپری کرده باشد؟‬
‫انسان به گونة عجیبی آفریده شده اس‪SS‬ت‪ ،‬در وج‪SS‬ود او هم معن‪SS‬ویت فرش‪SS‬تگان‪ S‬ق‪SS‬رار‬
‫داده شده است و هم شهوت جانوران و تعصب درندگان! و بس‪SS‬یار‪ S‬می‌ش‪SS‬ود که ش‪SS‬هوت‬
‫بر او چ‪SS‬یره می‌ش‪SS‬ود و یا خشم او را از جا بر می‌کند و یا به خ‪SS‬اک زمی‪SS‬نی‪ S‬که از آن‬
‫ساخته شده است گرایش و چسبندگی! پیدا می‌کند‪ .‬در نتیجه به لغ‪SS‬زش می‌افتد‪ S‬و اش‪SS‬تباه‬
‫می‌رود‪ S‬و اش‪SS‬تباه انس‪SS‬ان عجیب نیس‪SS‬ت! چ‪SS‬را که همة آدمی‪SS‬ان اش‪SS‬تباه‌کارند‪ .‬اما عجیب‬
‫آنست که انسان به اشتباه خود همچنان ادامه دهد و در انحط‪SS‬اط و س‪SS‬قوط پیش ب‪SS‬رود‪ S‬تا‬
‫آنجا که شبیه حیوانات و یا گمراهتر‪ S‬از آنها گردد‪.‬‬
‫نمازهای‪ S‬پنجگانه هر روز‪ ،‬فرصتهایی هستند که فرد خطاکار‪ ،‬به راه رشد خ‪SS‬ویش‬
‫بازگردد و از غرور و خواب غفلت به درآید و به سوی پروردگارش باز گ‪SS‬ردد و این‬
‫شرارة مادی که به وسیلة شهوتها‪ S‬و هوسها و فراموشی خدا و آخرت براف‪SS‬روخته‌ ش‪SS‬ده‬
‫است خاموش گردد‪.‬‬

‫‪ -‬مورد اتفاق‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪188‬‬
‫اسالم‬

‫پیامبر‪S‬ص در اشاره به همین حقیقت می‌فرماید‪« S:‬خداوند‪ ،‬فرش‪SS‬ته‌ای‪ S‬دارد که هنگ‪SS‬ام‬

‫هر نمازی ندا می‌دهد‪ :‬ای آدمیان برخیزید‪ S‬و آتشی را که خ‪SS‬ود برافروخته‌اید‪ S‬خ‪SS‬اموش‬
‫کنید»‪.1‬‬
‫شهوات مادی آتش فروزانی‪ S‬هستند که دلها و اندیشه‌ها را ف‪SS‬را گرفته می‌س‪SS‬وزانند‪ S‬و‬
‫نم‪SS‬از‪ ،‬همچ‪SS‬ون تلمبة آتش‌نش‪SS‬انی است که این آتش را ف‪SS‬رو می‌نش‪SS‬اند و دود س‪S‬یاه آن را‬
‫برطرف نموده آثارش را از وجود انسان می‌زداید‪ .‬ابن مس‪SS‬عود‪ S‬در بی‪SS‬ان این موض‪SS‬وع‬
‫می‌گوید‪« S:‬می‌سوزید‪ S‬و می‌سوزید و چون نماز ص‪SS‬بح می‌گزاری‪SS‬د‪ ،‬اث‪SS‬رش را می‌ش‪SS‬وید‪.‬‬
‫ب‪SSS‬از می‌س‪SSS‬وزید و می‌س‪SSS‬وزید‪ S‬تا اینکه با نم‪SSS‬از ظه‪SSS‬ر‪ ،‬آث‪SSS‬ارش از بین می‌رود‪ ،‬ب‪SSS‬از‬
‫می‌سوزید و می‌سوزید‪ S‬تا نماز عصر که با خواندن نماز‪ ،‬خود را شستشو‪ S‬می‌دهید‪ .‬باز‬
‫می‌س‪SSS‬وزید تا وق‪SSS‬تی که نم‪SSS‬از مغ‪SSS‬رب را می‌خوانید‪ S‬و اث‪SSS‬رش را محو می‌کن‪SSS‬د‪ .‬ب‪SSS‬از‬
‫می‌سوزید و می‌سوزید‪ S‬تا هنگام عشاء که شما را شستشو‪ S‬می‌کند و سپس می‌خوابید‪ S‬وتا‬
‫هنگامی که بیدار شوید‪ ،‬چیزی بر شما نوشته نمی‌شود»‪.2‬‬
‫پیامبر‪ S‬اکرمص با تمام وسایل توضیح‪ ،‬نقش نم‪SS‬از در محو لغزش‪SS‬های‪ S‬ص‪SS‬بح و ش‪SS‬ام‬
‫انس‪SS‬ان را ب‪SS‬رای اص‪SS‬حاب خ‪SS‬ود مجسم نم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ .‬س‪SS‬لمان فارسی‪ S‬نقل می‌کند که با‬
‫پیامبر‪S‬صزیر درختی‪ S‬نشسته بوده است‪ .‬پیامبرص شاخة تری برکند و آنقدر تکانش داد‬
‫که برگ‌هایش جدا شد‪ ،‬سپس فرمود‪ :‬سلمان‪ ،‬نمی‌پرسی‪ S‬که چرا چ‪SS‬نین می‌کنم؟ س‪SS‬لمان‬
‫می‌گوید‪ S‬گفتم‪ :‬چ‪SS‬را چ‪SS‬نین می‌ک‪SS‬نی؟ فرم‪SS‬ود‪ S:‬وق‪SS‬تی‪ S‬که ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان وضو می‌گ‪SS‬یرد و‬
‫نمازه‪SSSS‬ای پنجگانه را به جا می‌آورد‪ S،‬گناه‪SSSS‬ان و لغزش‪SSSS‬هایش مثل این برگها زدوده‬
‫می‌شوند‪ ،‬سپس این آیة کریمه را تالوت نمود‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(هود ‪.)14/‬‬ ‫‪﴾...    ‬‬
‫«نم‪SSS‬از را در دو ط‪SSS‬رف‪ S‬روز (اول و آخ‪SSS‬ر) و در بخش نزدیک شب‬
‫بپ‪SS‬ای‌دار که نیکی‌ه‪SS‬ا‪ ،‬ب‪SS‬دیها را می‌برن‪SS‬د‪ ،‬این ت‪SS‬ذکری ب‪SS‬رای ی‪SS‬ادآوران‬
‫است»‪.3‬‬

‫‪ -‬ب‪SS‬ه روایت ط‪SS‬برانی در «األوس‪SS‬ط» و «الص‪SS‬غیر» و اف‪SS‬راد سلس‪SS‬لهء س‪SS‬ندش در «ص‪SS‬حیح» و‬ ‫‪1‬‬

‫«الترغیب» مورد احتجاج می‌باشند‪« .‬إن هلل ملكا ً ين;ادي عن;;د ك;;ل ص;ال ٍة‪ :‬يا ب;;ني آدم! قوم;;وا إلى‬
‫نيرانكم التي أوقدتموها فأطفئوها»‪.‬‬
‫شیخ آلبانی در سلسله ضعیفه گفته است‪ :‬ضعیف است‪[ .‬مصحح]‬
‫‪ -‬روایت از طبرانی در االوسط و الصغیر بطور مرفوع و با سند حسن‪ .‬در الکبیر ن‪SS‬یز ب‪SS‬ه ط‪SS‬ور‬ ‫‪2‬‬

‫موقوف روایت شده و شبیه روایت منذری در الترغیب است‪.‬‬

‫‪ -‬حدیث را احمد و نسائی و طبرانی روایت نموده‌اند‪ S‬و راویان احمد‪ ،‬در ص‪SS‬حیح‪ ،‬م‪SS‬ورد احتج‪SS‬اج‬ ‫‪3‬‬

‫هستند‪ S‬مگر علی بن زید چنانکه در الترغیب آمده است‪.‬‬

 ‫‪189‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫آثار نماز‪ ،‬به همین جنبة زدودن آلودگیها‪ S‬و پوشانیدن لغزش‪SS‬ها‪ S‬و دور س‪SS‬اختن ب‪SS‬دیها‬
‫مح‪SS‬دود‪ S‬نمی‌ش‪SS‬ود‪ ،‬بلکه دارای نقش مثبت دیگ‪SS‬ری ن‪SS‬یز می‌باش‪SS‬د‪ S.‬نم‪SS‬از لحظه پرب‪SS‬ار و‬
‫مبارکی‪ S‬است‪ .‬پنج نوبتی که آدمی به ط‪SS‬ور‪ S‬روزانه به هنگ‪SS‬ام آن‪ ،‬وج‪SS‬ود خ‪SS‬ویش را از‬
‫دنیای خاکی و آلوده‪ ،‬دنیای کینه‌ها و درگیریها‪ S‬و میدان تنازع بقاء یا تنازع فناء بیرون‬
‫می‌کشد‪ S‬تا چند لحظه‌ای در برابر معب‪SS‬ود‪ S‬و م‪SS‬والی خ‪SS‬ویش به ح‪SS‬الت خش‪SS‬وع بایس‪SS‬تد‪ S‬و‬
‫خود را از غوغای زندگی‪ S‬و فشار‪ S‬کل و مادة م‪SS‬تراکم بر دل و روان خ‪S‬ویش بیاس‪SS‬اید و‬
‫سبکبار‪ S‬سازد‪.‬‬
‫نماز‪ ،‬عامل تغذیة الهی و فرازین هستی انسان است‪ ،‬آن بخش از هس‪SS‬تی انس‪SS‬ان که‬
‫خداوند‪ S‬درباره‌اش می‌فرماید‪S:‬‬
‫(حجر‪.)29 /‬‬ ‫﴿‪﴾...     ...‬‬
‫«از روح خودم در او (آدم) نهادم»‪.‬‬
‫این پدیدة معن‪S‬وی که در کن‪S‬ار س‪S‬ایر جنبه‌ه‪S‬ای وج‪S‬ود انس‪S‬ان ق‪S‬رار گرفته اس‪S‬ت‪ ،‬از‬
‫طریق‪ S‬علم دانشمندان و فلسفة فیلس‪SS‬وفان‪ S‬قابل تغذیه و ارض‪SS‬اء نمی‌باشد‪ S‬و آن را چ‪SS‬یزی‬
‫جز شناخت خدا و ارتب‪SS‬اط با وی س‪S‬یراب نمی‌س‪SS‬ازد‪ S.‬و همانگونه که وع‪S‬ده‌های غ‪S‬ذایی‬
‫روزان‪SS‬ه‪ ،‬مع‪SS‬ده را س‪SS‬یر می‌کنن‪SS‬د‪ ،‬نمازه‪SS‬ای پنجگانه هم نوبته‪SS‬ای تغذیة روزانة روح‬
‫می‌باشند‪S.‬‬
‫مناجات بنده با پروردگارش‪ S‬در ح‪SS‬ال نم‪SS‬از‪ ،‬یک ب‪SS‬ارگیری‪ S‬معن‪SS‬وی‪ S‬است که ب‪SS‬اعث‬
‫روشنایی دل و گشایش سینه‌اش گردیده‪ ،‬دس‪SS‬تش را می‌گ‪SS‬یرد و به آس‪SS‬مان پر می‌کشد و‬
‫بدون وجود پرده و دری‪ ،‬در حضور‪ S‬خ‪S‬دا ق‪S‬رارش‪ S‬می‌دهد تا به گفتگ‪S‬وی بی‌واس‪S‬طه با‬
‫او بپردازد و از نزدیک راز و نیاز کند و اس‪SS‬تعانت نماید و هر آنچه می‌خواه‪SS‬د‪ ،‬از او‬
‫بطلبد و در جهت سالمتی روح و صفای درون‪ ،‬پیش برود‪ .‬به این حدیث از ق‪S‬ول خ‪S‬دا‬
‫گوش فرا دهید که می‌فرماید‪« S:‬نماز را میان خود و بنده‌ام تقسیم ک‪SS‬رده و بن‪SS‬ده‌ام هر چه‬
‫بخواه‪SS‬د‪ ،‬به دست می‌آورد‪.‬چ‪SS‬ون بن‪SS‬ده گوی‪SS‬د‪،﴾    ﴿ :‬‬
‫خداوند‪ S‬گوید‪ :‬بنده‌ام ستایشم‪ S‬نمود و چون می‌گوید‪ ،﴾  ﴿ :‬خ‪SS‬دا‬
‫گوید‪ :‬مرا ثنا گفت‪ .‬و چون گوید‪ ،﴾   ﴿ :‬خدا گوید‪ :‬بنده‌ام مرا‬
‫بزرگ داشت و چ‪SS‬ون گوی‪SS‬د‪ ،﴾    ﴿ :‬خ‪SS‬دا گوی‪SS‬د‪:‬‬
‫این‪ ،‬میان من و بنده‌ام مشترک است و خواستة بنده‌ام رواست‪ .‬و چون گوی‪SS‬د‪﴿ :‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪ ،﴾    ‬خداوند گوی‪S‬د‪ :‬این م‪S‬ال بن‪S‬دة من است‬
‫و مرادش داده خواهد شد‪.1‬‬
‫پی‪SS‬امبر‪ S‬اک‪SS‬رمص در تعب‪SS‬یر اس‪SS‬تحکام‪ S‬رابطة بن‪SS‬ده و پروردگ‪SS‬ارش به هنگ‪SS‬ام نم‪SS‬از‪،‬‬
‫می‌گوید‪« S:‬هنگامی که شخص به نماز مشغول می‌ش‪SS‬ود‪ ،‬خداوند‪ S‬توجه ک‪SS‬املی نس‪SS‬بت به‬

‫‪ -‬روایت از مسلم‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪190‬‬
‫اسالم‬

‫او پیدا می‌کند و از او منصرف نمی‌شود تا وقتی که از نم‪SS‬از دست بکشد یا نم‪SS‬ازش به‬
‫هم بخورد»‪.1‬‬

‫نماز‪ ،‬عامل نظافت و زیبائی است‬

‫نماز در اسالم‪ ،‬فقط یک عبادت روحی نیس‪SS‬ت‪ ،‬بلکه در ض‪SS‬من‪ ،‬نظ‪SS‬افت و پ‪SS‬اکیزگی‪ S‬و‬
‫آرایش و زیبائی‪ S‬نیز هست‪ .‬خداوند برای نماز‪ ،‬پاکیزگی لباس‪ ،‬بدن و مک‪SS‬ان را از هر‬
‫آل‪SS‬ودگی و پلی‪SS‬دی‪ ،‬الزم ش‪SS‬مرده و طه‪SS‬ارت با غسل یا وضو را واجب گردانی‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪.‬‬
‫نماز‪ ،‬کلید بهشت است و طهارت‪ ،‬کلید نماز‪.‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪      ‬‬
‫(مائده‪.)6 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«اى مؤمن‪SS‬ان‪ ،‬چ‪SS‬ون به [قص‪SS‬د] نم‪SS‬از برخيزيد‪ ،‬روى خ‪SS‬ود و دس‪SS‬تهايتان را تا‬
‫آرنجها بش‪SS‬وييد و س‪SS‬رتان را مسح كنيد و پاهايت‪SS‬ان را تا دو ق‪SS‬وزك [بش‪SS‬وييد] و‬
‫اگر جنب باشيد‪ ،‬غسل كنيد»‪.‬‬
‫نظافت‪ ،‬در اسالم از لوازم‪ S‬ایمان شمرده شده و از قول رسول خ‪SS‬داص روایت ش‪SS‬ده‬
‫است که‪« :‬تنظفوا فإن اإلسالم نظيف» «نظافت پیشه کنید که اسالم با نظافت است»‪.2‬‬
‫ب النَّظَافَ; ;ةَ» «خداوند‪ ،‬پاک است و پاکی را دوست‬ ‫ب نَ ِظ ٌ‬
‫يف يُ ِح ُّ‬ ‫ب يُ ِح ُّ‬
‫ب الطَّيِّ َ‬ ‫«ِإ َّن اللَّهَ طَيِّ ٌ‬
‫دارد و نظیف است و نظافت را دوست دارد»‪.3‬‬
‫قرآن اهل مسجد قباء یا مسجد پیامبرص را به خاطر جدیت در نظافت و پ‪SS‬اکیزگی‪S،‬‬
‫ستایش نموده و فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪         ...‬‬
‫‪          ‬‬
‫(توبه ‪.)108 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«مسجدی که از روز اول براساس تقوا بنیان نهاده ش‪S‬د‪ ،‬ب‪S‬رای ایس‪S‬تادن و نم‪S‬از‬
‫خواندن تو سزاوارتر است‪ ،‬در آن مردانی هستند که دوست دارند پاکیزه شوند‬
‫و خدا پاکان را دوست دارد»‪.‬‬

‫‪ -‬روایت از ابن ماجه‪ ،‬البوصیری در الزوائد گفته است که‪ :‬راویانش مورد اعتمادند‪S.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت از ابن حبان در بخش ضعفاء‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬روایت از ترمذی‪.‬‬ ‫‪3‬‬

 ‫‪191‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫مسلمان موظف گردیده است که در نماز‪ ،‬خود را بیاراید‪ S‬و با ب‪SS‬وی خ‪SS‬وش و لب‪SS‬اس‬
‫خوب و پیراسته از چیزهایی مانند بوی نامطبوع و یا لباس ناپ‪S‬اک‪ ،‬که ب‪S‬اعث آزردگی‪S‬‬
‫برادرانش‪ S‬می‌شوند به مسجد برود‪ ،‬همچنانکه مسواک زدن قبل از هر نمازی مستحب‬
‫است‪« :‬مسواک‪ ،‬تمیز کنندة ده‪SS‬ان و خش‪SS‬نود کنن‪SS‬دة پروردگ‪SS‬ار است»‪ .1‬و توص‪SS‬یه ش‪SS‬ده‬
‫است که روز جمعه غسل کنید و پاکیزه ش‪SS‬وید‪ S‬و به‪SS‬ترین لباسش را بپوش‪SS‬ید و با هم‪SS‬ان‬
‫لباس کار خود به مسجد نروید‪S.‬‬
‫مسلمانان نخستین چنین می‌کردند‪ ،‬حسن هنگام ایستادن به نماز به‪SS‬ترین لب‪SS‬اس خ‪SS‬ود‬
‫را می‌پوش‪SSS‬ید‪ ،‬علتش را پرس‪SSS‬یدند‪ S‬گفت‪ :‬خداوند‪ S‬زیباست و زیب‪SSS‬ائی را دوست می‌دارد‬
‫بدین لحاظ می‌خواهم‪ S‬برای خدای خودم‪ ،‬آرایش نمایم زیرا که می‌گوید‪:‬‬
‫﴿‪(﴾      ‬اعراف‪/‬‬
‫‪.)31‬‬
‫«اى فرزندان آدم‪ ،‬در هر نمازى زينت خود را برگيريد»‪.‬‬
‫این‪ ،‬در حالی بود که کشیشان و راهبان در اروپای قرون وسطی‪ S،‬کثافت و آلودگی‪S‬‬
‫میدانس‪SS‬تند‪ S‬و نظ‪SS‬افت و زیب‪SS‬ائی را ک‪SS‬ار ش‪SS‬یطان به‬
‫را ش‪SS‬رط و عامل ن‪SS‬زدیکی‪ S‬به خ‪SS‬دا ‌‬
‫حساب می‌آوردند‪S.‬‬
‫بطوری که یک راهب در ستایش و تمجید دیگری‪ S‬گفت‪ :‬خدا رحمتش کند‪ ،‬در تمام‬
‫عمر خویش مرتکب گناه پا شستن نگردید!!‬

‫نماز ورزش بدنی است‬

‫نماز‪ ،‬ورزیدگی را در روح می‌نشاند‪ S‬و ماهیچه‌های بدن را نیرومند می‌سازد‪ S،‬زیرا که‬
‫باعث سحرخیزی و آغاز فعالیت روزانه پیش از دمیدن آفت‪SS‬اب می‌باشد‪ S‬و با کیفی‪S‬تی که‬
‫از رسول خداص باز مانده است‪ ،‬به تمرینهای فنی ورزشی که ورزشکاران ام‪SS‬روزی‪S‬‬
‫برای تقویت بدن و ورزیدگی‪ S‬اندامها بدان می‌پردازند‪ S،‬شباهت دارد‪.‬‬
‫پی‪SSS‬امبرص در ح‪SSS‬ال نم‪SSS‬از به ط‪SSS‬ور‪ S‬معم‪SSS‬ولی‪ S‬و معت‪SSS‬دل می‌ایس‪SSS‬تاد و خ‪SSS‬ود را به‬
‫سرشکستگی و افسردگی‪ S‬نمی‌زد‪ .‬عمر ‪ ‬م‪SS‬ردی را دید که در نم‪S‬از‪ ،‬ح‪S‬الت افس‪SS‬رده به‬
‫خود می‌گیرد‪ ،‬به او فرمود‪ :‬خ‪SS‬دا بکش‪SS‬دت‪ ،‬دین ما را به ص‪SS‬ورت‪ S‬م‪SS‬رده در نی‪SS‬اور‪ ...‬و‬
‫دیگری‪ S‬را دید که برای اظهار خش‪SS‬وع‪ ،‬گ‪SS‬ردنش را خم می‌کند و به او گفت‪ :‬س‪SS‬رت را‬
‫بلند کن‪ ،‬زیرا که خشوع به دل مربوط‪ S‬می‌شود‪ ،‬نه به گردن‪.‬‬
‫همچنین پیامبرص در حال رکوع‪ ،‬کمرش را به طور‪ S‬افقی خم می‌ک‪SS‬رد و عم‪SS‬ود بر‬
‫پاهای خود ق‪SS‬رار‪ S‬می‪SS‬داد و چ‪SS‬ون س‪SS‬جده می‌نم‪SS‬ود‪ S،‬بازوه‪SS‬ایش را از رانها دورتر ق‪SS‬رار‪S‬‬
‫نمیداد‪.‬‬
‫می‌داد و هنگام فرود آمدن به سجده و یا برخاستن از سجود‪ ،‬بر دستها تکیه ‌‬
‫بدینگونه‪ ،‬نماز حرکت و فعالیتی دربرگیرندة تمام جوانب وج‪SS‬ود آدمی و شخص‪SS‬یت‬
‫او می‌باشد‪ S:‬بدن از طریق نشستن و برخاستن و رکوع‪ S‬و سجده‪ ،‬فعالیت می‌کند و زبان‬
‫‪ -‬به روایت احمد از ابوبکر و شافعی و احمد و نسائی و ابن حب‪SS‬ان و ح‪SS‬اکم و بیهقی از عایش‪SS‬ه‪ ،‬و‬ ‫‪1‬‬

‫س َوا ُك َم ْط َه َرةٌ لِ ْلفَ ِم َم ْر َ‬

‫ضاةٌ لِل َّر ِّب»‬ ‫ابن ماجه از ابوامامه‪« ،‬ال ِّ‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪192‬‬
‫اسالم‬

‫با قرائت و تکبیر و تسبیح و فکر از راه تدبر و اندیشه در آنچه می‌خواند یا می‌شنود‪ S‬و‬
‫قلب با توجه داشتن به حضور خدا و احساس خضوع و محبت و عالقه نسبت به او‪.‬‬

‫نماز‪ ،‬نیروی روحی و معنوی است‬

‫نماز واقعی‪ S‬و مورد‪ S‬نظر اسالم‪ ،‬ش‪SS‬خص م‪SS‬ؤمن را با ن‪SS‬یروئی معن‪SS‬وی‪ S‬و درونی‪ S‬ی‪SS‬اری‬
‫داده او را در برابر مشکالت زندگی‪ S‬و گرفتاریهای‪ S‬دنیا تقویت می‌کن‪SS‬د‪ .‬به همین جهت‬
‫خداوند‪ S‬فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪    ‬‬
‫(بقره‪.)153 /‬‬ ‫‪﴾     ‬‬
‫«ای کس‪SSS‬انی که ایم‪SSS‬ان آورده‌اید با ص‪SSS‬بر و نم‪SSS‬از‪ ،‬ن‪SSS‬یرو بجویید که خداوند با‬
‫صابران است»‪.‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(بقره‪.)46-45 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«از بردباری و نماز اس‪SS‬تعانت کنید و آن جز ب‪SS‬رای اف‪SS‬راد متواض‪SS‬عی که گم‪SS‬ان‬
‫مالق‪SSS‬ات پروردگارش‪SSS‬ان را دارند و فکر می‌کنند که به س‪SSS‬وی او ب‪SSS‬از خواهند‬
‫گشت‪ ،‬بزرگ و سنگین است»‪.‬‬
‫پیامبر‪ S‬اسالمص به هنگام روبرو‪ S‬شدن با تنگناهای‪ S‬سخت به نماز پناه می‌برد‪.1‬‬
‫مؤمن در موقع نماز‪ ،‬با تمام وج‪SS‬ود خ‪SS‬ویش به خ‪SS‬دا روی‪ S‬می‌آورد و غم و ان‪SS‬دوهش‬
‫را با او در می‪SSSS‬ان می‌گ‪SSSS‬ذارد‪ S‬و از رحمتش گش‪SSSS‬ایش می‌طلبد‪ S‬و ح‪SSSS‬تی از او ب‪SSSS‬اران‬
‫می‌خواهد‪S:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫(شوری‪.)28 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«و اوست كسى كه باران را پس از آنكه [مردم] نااميد شدهاند ف‪S‬رو مىفرس‪SS‬تد و‬
‫رحمتش را مىگسترد و اوست كارساز ستوده»‪.‬‬
‫در نماز‪ ،‬به مؤمن آرامش و خرسندی‪ S‬و اطمین‪SS‬ان دست می‌ده‪SS‬د‪ .‬نم‪SS‬از را با تکب‪SS‬یر‬
‫آغ‪SS‬از می‌نماید و در هم‪SS‬ان ح‪SS‬ال احس‪SS‬اس می‌کند که خداون‪SS‬د‪ ،‬از هر چ‪SS‬یز قابل توجه و‬

‫صلَّى» و سندش خ‪SS‬وب اس‪SS‬ت‪.‬‬‫‪ -‬احمد و ابوداود ازحذیفه نقل کرده‌اند‪َ « S:‬كانَ النَّبِ ُّى ‪ِ ‬إ َذا َحزَ بَهُ َأ ْم ٌر َ‬ ‫‪1‬‬

‫بعض‪S‬ی‌ها از همین اس‪S‬تحباب نم‪S‬از بال را ک‪S‬ه دو رکعت می‌باش‪S‬د‪ ،‬برداش‪S‬ت کرده‌ان‪S‬د و ابن عب‪S‬اس‬
‫چنین می‌کرد و می‌گفت‪ :‬چیزی را که خداوند با عبرت «واستعینوا بالصبر‪ »...‬فرمان داده اس‪SS‬ت‪،‬‬
‫انجام می‌دهیم و این در «تیسیر المناوی» ج ‪،2‬ص ‪245‬آمده است‪.‬‬
 ‫‪193‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫شایان اعجاب در این دنیا‪ ،‬بزرگتر‪ S‬است‪ .‬فاتحه را می‌خواند و با آن‪ ،‬از اساس و لمس‬
‫نعمت خدا‪ ،‬سیراب می‌شود‪:‬‬
‫﴿‪ ﴾       ‬و عدل او را‬
‫به کم‪SSS‬ال در می‌یاب‪SSS‬د‪ ﴾   ﴿ :‬و سرش‪SSS‬ار از احس‪SSS‬اس نی‪SSS‬از به‬
‫ارتب‪SSS‬اط‪ S‬با خ‪SSS‬دا و کمک او می‌گ‪SSS‬ردد‪ ﴾    ﴿ :‬و‬
‫احتیاج به هدایت خدا را با همة وجود می‌فهم‪SS‬د‪  ﴿ :‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪.﴾ ‬‬
‫جای تعجب نیست که نماز شخص مؤمن را با نیروی‪ S‬حیاتی عظیم و ت‪SS‬وان معن‪SS‬وی‪S‬‬
‫سرشاری یاری کن‪SS‬د‪ .‬پی‪SS‬امبرص در بی‪SS‬ان اینکه اثر درونی نم‪SS‬از و مق‪SS‬دمات آن از قبیل‬
‫وضو‪ S‬و ذکر خ‪SS‬دا چه ان‪SS‬دازه است و اینکه چگونه م‪SS‬ؤمن نم‪SS‬ازگزار‪ ،‬روز خ‪SS‬ود را از‬
‫سر می‌گیرد‪ S‬و هر سپیده‌دم زندگی تازه‌ای را آغاز می‌کند‪ ،‬فرموده اس‪SS‬ت‪« :‬ش‪SS‬یطان در‬
‫پس سرشما‪ S‬به هنگام خواب‪ ،‬سه گره می‌بندد‪ S‬و با هر گرهی می‌گوید‪ S:‬بخ‪SS‬واب که شب‬
‫درازی‪ S‬در پیش داری! وقتی‪ S‬که شخص برمی‌خیزد‪ S‬و خدا را یاد می‌کند‪ ،‬یک گره ب‪SS‬از‬
‫می‌ش‪SS‬ود و چ‪SS‬ون وضو می‌گ‪SS‬یرد‪ ،‬گ‪SS‬رة دوم گش‪SS‬وده می‌ش‪SS‬ود‪ S‬و هنگ‪SS‬امی که به نم‪SS‬از‬
‫می‌ایس‪SS‬تد‪ ،‬گ‪SS‬رة س‪SS‬وم ن‪SS‬یز ب‪SS‬از می‌ش‪SS‬ود‪ S‬و خوش‪SS‬حال و با نش‪SS‬اط می‌گ‪SS‬ردد‪ S.‬در غ‪SS‬یر این‬
‫صورت‪ S‬بدحال و کسل خواهد بود»‪.1‬‬
‫در روزگار فعلی ما نیز در میان دانشمندان زیست‌شناسی‪ S‬پزشک نامداری‪ S‬همچون‬
‫«دک‪SS‬تر الکس‪SS‬یس ک‪SS‬ارل» دی‪SS‬ده می‌ش‪SS‬ود‪ S‬که در یکی از مب‪SS‬احث خ‪SS‬ود‪ ،‬راجع به نقش و‬
‫نهایت نیرویی‪ S‬که شخص مؤمن از طریق نماز به دست می‌آورد‪ S‬چنین گفته است‪:‬‬
‫«شاید نماز‪ ،‬بزرگترین منبع نیروی محرکه‌ای باشد که ت‪SS‬اکنون ش‪SS‬ناخته ش‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪.‬‬
‫من به عنوان یک پزشک‪ ،‬بیماران زیادی‪ S‬مش‪SS‬اهده ک‪SS‬رده‌ام که داروها‪ S‬در معالجه آن‪SS‬ان‬
‫ک‪SSS‬اری از پیش نبرده‌اند و پس از اینکه پزشک از تالش خ‪SSS‬ود نومیدانه دست کش‪SSS‬یده‬
‫است‪ ،‬نماز به میدان آمده و بیماری‪ S‬مزبور را بهبود بخشیده اس‪S‬ت‪ .‬نم‪S‬از همچ‪S‬ون منبع‬
‫«رادیو‪ »S‬یک مرکز تشعشع و مولد تحرک و نشاط درونی‪ S‬اس‪SS‬ت‪ .‬از راه نم‪SS‬از است که‬
‫م‪SS‬ردم بهنگ‪SS‬ام گفتگو با مب‪SS‬دأ ن‪SS‬یروی پایان‌ناپ‪SS‬ذیر‪ S‬در اف‪SS‬زایش فع‪SS‬الیت مح‪SS‬دود‪ S‬خ‪SS‬ویش‬
‫می‌کوشند‪.‬‬
‫ما وق‪SS‬تی که نم‪SS‬از می‌گ‪SS‬زاریم‪ ،‬خ‪SS‬ود را با ق‪SS‬درت عظیمی که بر تم‪SS‬ام هس‪SS‬تی ح‪SS‬اکم‬
‫است‪ ،‬مربوط‪ S‬می‌سازیم‪ S‬و با التماس‪ ،‬شعله‌ای از آن نیرو‪ S‬می‌طل‪SS‬بیم که به وس‪SS‬یلة آن بر‬
‫دشواریهای‪ S‬زندگی فایق‪ S‬آییم‪ .‬حتی خود التماس به تنهایی‪ ،‬عاملی برای ازدی‪SS‬اد ن‪SS‬یروی‪S‬‬

‫‪ -‬روایت بخاری‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪194‬‬
‫اسالم‬

‫فع‪S‬ال ما می‌باشد و کسی را پی‪S‬دا نمی‌ک‪S‬نیم که ح‪S‬تی یکب‪S‬ار پیش خ‪S‬دا التم‪S‬اس و تض‪S‬رع‪S‬‬
‫کرده باشد و بهترین دستاوردها را تحصیل ننموده باشد»‪.1‬‬
‫این‪ ،‬ویژگی نماز به مفهوم کلی آن است‪ .‬چه برسد به نماز خاص اسالم!‬

‫نماز به عنوان یک نیروی اخالقی‬

‫در این نیرو‪ ،‬یک امداد و آن هم چه نیکو امدادی‪ ،‬برای ض‪SS‬میر ش‪SS‬خص م‪SS‬ؤمن وج‪SS‬ود‪S‬‬
‫دارد که آن (وج‪SS‬دان یا ض‪SS‬میر) را در جهت عمل به خ‪SS‬یر و ت‪SS‬رک شر و دوری‪ S‬از آن‬
‫یاری می‌نماید‪S.‬‬
‫این نیرو‪ ،‬توجه به خدا و رعایت ح‪SS‬دود وی و حس وقت‌شناسی و دقت در وع‪SS‬ده‌ها‬
‫و اس‪SS‬تقامت در برابر سس‪SS‬تی و هواپرس‪SS‬تی و نق‪SS‬اط ض‪SS‬عف انس‪SS‬انی را در دل اس‪SS‬توار‪S‬‬
‫می‌کند‪ .‬قرآن کریم در این باره چنین می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪﴾   ‬‬
‫(معارج‪.)23-19 /‬‬
‫«انسان حریص آفریده شده است وقتی که شری به او می‌رسد‪ ،‬بیتابی می‌کند و‬
‫چون خیر به او رسد‪ ،‬بخل می‌ورزد‪ ،‬مگر نم‪SS‬ازگزارانی که نمازش‪SS‬ان را ادامه‬
‫می‌دهند»‪.‬‬
‫﴿‪        ...‬‬
‫‪﴾‬‬
‫(عنکبوت‪.)45 /‬‬
‫«نماز را بپای دار که نماز‪ ،‬از بدی و زشتی باز می‌دارد»‪.‬‬
‫اگز نمازگزارانی را می‌بینیم که اخالقشان به انحطاط‪ S‬گرائی‪SS‬ده و یا رفت‪SS‬ار‪ S‬انح‪SS‬رافی‪S‬‬
‫دارند‪ ،‬دلیلش آن است که نماز آنها‪ ،‬قالبی فاقد محتوا و حرک‪SS‬اتی ب‪SS‬دون حض‪SS‬ور اندیشه‬
‫و خشوع قلب می‌باشد‪ S‬و؛‬
‫(مؤمنون‪.)2 /‬‬ ‫﴿‪﴾    ‬‬
‫«(رستگاری‪ ،‬از آن مؤمنانی است) که در نمازشان خشوع دارند»‪.‬‬
‫کسانی که به ظاهر نماز می‌گزارند و از رقت قلب و گشایش و پذیرائی سینه برای‬
‫خیر و نیکی بی‌بهره‌اند‪ ،‬شایستة این وعدة خدا هستند که می‌فرماید‪:‬‬

‫‪ -‬از کتاب (دع القلق) دیل کارنگی‪ ،‬ص ‪ ،299‬ط ثانیه‪.‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫‪195‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫﴿‪        ‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪(﴾     ‬ماعون‪/‬‬
‫‪.)7‬‬
‫«پس وای بر نمازگزارانی که از نماز خود غافلند و تظ‪S‬اهر می‌کنند و ديگ‪S‬ران‬
‫را از وسايل ضرورى زندگى منع مىنمايند‪( .‬یعنی مواد و ابزارهای اص‪SS‬لی را‬
‫در انحصار خویش نگاه می‌دارند)»‪.‬‬

‫امتیازات نماز جماعت‬

‫گذشته از همة اینها‪ ،‬نماز اسالمی‪ ،‬به شکل بی‌نظیری‪ S‬در تاریخ ادیان و عب‪SS‬ادات‪ ،‬یک‬
‫تربیت اجتماعی نیرومند‪ S‬و آموزشگاه عالی انسان است‪.‬‬
‫اسالم‪ ،‬وظیفة هر مسلمان را تنها در این خالصه نکرده است که به صورتی‪ S‬منفرد‬
‫و برکنار از جامعة خویش یا محیطی‪ S‬که در آن زندگی‪ S‬می‌کند‪ ،‬به انجام نماز ب‪SS‬پردازد‪S.‬‬
‫بلکه او را به طور جدی به انجام نماز به صورت‪ S‬جماعت و بخصوص در مساجد فرا‬
‫خوانده است‪.‬‬
‫پیامبر‪S‬ص می‌خواست خانة کسانی را که از جم‪SS‬اعت س‪SS‬رپیچیده بودن‪SS‬د‪ ،‬آتش بزند ‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫بنابراین‪ ،‬اگر جماعت از نظر اس‪SS‬الم واجب نگردی‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ ،‬در ع‪SS‬وض بیست و هفت‬
‫درجه از نماز فردی‪ S‬باالتر می‌باشد‪.2‬‬
‫مس‪SS‬لم‪ ،‬از ابن مس‪SS‬عود‪ S‬روایت نم‪SS‬وده است که گفت‪« :‬هر کس عالقه دارد که ف‪SS‬ردا‬
‫خدا را در حالیکه مسلمان است مالق‪SS‬ات کن‪SS‬د‪ ،‬می‌باید به این نمازها بگ‪SS‬ونه‌ای که ب‪SS‬دان‬
‫فراخوان‪SS‬ده ش‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ ،‬مقید باش‪SS‬د‪ .‬خداوند‪ S‬تع‪SS‬الی راهه‪SS‬ای ه‪SS‬دایت را ب‪SS‬رای پیامبرت‪SS‬ان‬
‫معلوم داشته است و نمازها از جملة این راهها و روش‪SS‬ها می‌باش‪SS‬ند‪ .‬اگر ش‪SS‬ما مانند این‬
‫بندة متخلف در خانة خود نماز بگزارید‪ ،‬س‪SS‬نت پیامبرت‪SS‬ان را مراع‪SS‬ات نکرده‌اید و اگر‬
‫سنت پیامبرص را مراعات نکنید‪ ،‬گمراه می‌ش‪SS‬وید‪ .‬هیچکس نیست که به نحو ص‪SS‬حیح‬
‫تطهیر‪ S‬نموده‪ ،‬به یکی از این مساجد روی‪ S‬آورد‪ ،‬مگر آنکه خداوند‪ S‬بازای هر گامی که‬
‫ب‪SS‬رمی‌دارد‪ ،‬ث‪SS‬وابی ب‪SS‬رایش می‌نویسد و گن‪SS‬اهی از او می‌آم‪SS‬رزد‪ S.‬ما چ‪SS‬نین می‌ک‪SS‬ردیم‪ S‬و‬
‫کسی جز منافق از آن غفلت نمی‌ورزید‪ S‬و کسانی بودند‪ S‬که از شدت مرض و ن‪SS‬اتوانی‪،‬‬
‫به دو نفر تکیه می‌دادند‪ S‬تا در صف نماز جماعت حضور یابند»‪.‬‬
‫اعالم فرا رسیدن وقت نماز‪ ،‬در اسالم مانند ادیان پیشین از طریق‪ S‬ن‪SS‬واختن ن‪SS‬اقوس‪S‬‬
‫یا دمیدن شیپور‪ S‬یا بر افروختن آتش قرار‪ S‬داده نشده و برای این منظور طریق‪ S‬دیگ‪SS‬ری‪S‬‬
‫معین گردیده است که به علت قوت عب‪SS‬ارات‪ ،‬ش‪SS‬کل بی‪SS‬ان و روش‪SS‬نی‪ S‬محت‪SS‬وا‪ ،‬متض‪SS‬من‬
‫مفهوم شعار و آواز و سرود‪ S‬ملی م‪SS‬ؤثری می‌باشد‪ S‬و این هم‪SS‬ان اذان اس‪SS‬ت‪« :‬اهلل أک; ;;بر‪،‬‬

‫‪ -‬بنابر حدیث متفق علیه‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت مورد اتفاق‪.‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪196‬‬
‫اسالم‬

‫ول اهلل‪َ ،‬أ ْش; َه ُد َّ‬

‫َأن‬ ‫اهلل أکبر‪ ،‬اهلل أکبر‪ ،‬اهلل أکبر‪َ ،‬أ ْش َه ُد َأ ْن الَ ِإلَهَ ِإالَّ اهللُ‪َ ،‬أ ْش َه ُد َّ‬
‫َأن ُم َح َّمداً ِّر ُس; ُ‬
‫ول اهلل‪ ،‬حي علی الص;;الة‪ ،‬حي على الص;;الة‪ ،‬حي علی الفالح‪ ،‬حی علی الفالح‪،‬‬
‫ُم َح َّمداً ِّر ُس ; ُ‬
‫اهلل أکبر‪ ،‬اهلل أکبر‪ ،‬ال إله إال اهلل»‪.‬‬
‫این سرود‪ S‬الهی‪ ،‬در یک وقت از حنج‪SS‬رة م‪SS‬ؤذنین برمی‌آید‪ S‬و مؤمن‪SS‬ان آن را اج‪SS‬ابت‬
‫می‌کنند‪ S‬و روزانه پنج نوبت در مسجد محلة خود گرد می‌آیند‪.‬‬
‫سپس به طور‪ S‬وسیعتری‪ S‬در نماز جمعه گرد می‌آین‪SS‬د‪ .‬این فریضة هفتگی که خداوند‪S‬‬
‫جماعت را در آن واجب نموده و گفته است‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(جمعه‪.)9 /‬‬ ‫‪﴾     ‬‬
‫«ای کسانی که ایم‪SS‬ان آورده‌اید هر گ‪SS‬اه ب‪SS‬رای نم‪SS‬از در روز جمعه ف‪SS‬را خوان‪SS‬ده‬
‫شدید پس به سوی یاد خدا بشتابید هر معامله را ترک کنید‪ ،‬این برای شما بهتر‬
‫است اگر بدانید»‪.‬‬
‫و تخلف بدون عذر از آن را روا ندانسته است‪« :‬هر کس سه جمعه را بدون عذر و‬
‫از روی سستی و س‪SS‬هل‌انگاری‪ S‬ت‪SS‬رک نمای‪SS‬د‪ ،‬خداوند ب‪SS‬ردلش مهر می‌زند»‪ .1‬و «یا باید‬
‫مردم از فروگذاری نماز جمعه دست بردارند و یا اینکه خداوند‪ S‬بر دلش‪SS‬ان مهر می‌زند‪S‬‬
‫و در شمار غفلت پیشگان قرار خواهند گرفت»‪.2‬‬
‫این اجتم‪SS‬اع هفتگی در بردارن‪SS‬دة ن‪SS‬وعی آم‪SS‬وزش و توجیه و موعظه و ی‪SS‬ادآوری‪ S‬و‬
‫تجدید پیمان و احیای حس برادری‪ S‬و استحکام‪ S‬وحدت و اظهار قوت می‌باشد‪S.‬‬
‫در نماز عید‪ ،‬دایرة شمول باز هم وسیعتر می‌شود‪ S.‬هدف اسالم از این نم‪SS‬از‪ ،‬آنست‬
‫که انجمنی فراگ‪SS‬یر‪ S‬و جش‪SS‬نی ب‪SS‬زرگ ت‪SS‬رتیب داده همة م‪SS‬ردم را در نقطه واح‪SS‬دی گ‪SS‬رد‬
‫آورد و مردان و زنان‪ ،‬حتی کسانی که عذری دارند‪ ،‬در آن شرکت نمایند‪.‬‬
‫از ام‌عطیه ل روایت ش‪SS‬ده است که گفت‪« :‬رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص به ما دس‪SS‬تور‪ S‬داد که در‬
‫روز‪ S‬فطر و اضحی‪ ،‬زنان ح‪S‬ائض و پرده‌نش‪SS‬ین را ن‪S‬یز با خ‪S‬ود بی‪SS‬اوریم‪ ،‬اما اش‪S‬خاص‬
‫حائض نماز نمی‌خوانند‪ S‬ولی شاهد دعوت ع‪SS‬ام مس‪SS‬لمین و خ‪SS‬یرات آن خواهند ب‪SS‬ود‪ .‬من‬
‫گفتم‪ :‬یا رس‪SS‬ول‌اللهص‪ ،‬اگر کسی پوششی‪ S‬نداشت چط‪SS‬ور؟‪ S‬گفت‪ :‬خ‪SS‬واهرانش‪ S‬او را با‬
‫روپوش‪ S‬خود بپوشانند‪.3»S‬‬
‫‪ -‬هر پنج تن روایت نموده‌اند و ترمذی آن را حس‪SS‬ن دانس‪SS‬ته اس‪SS‬ت‪ ،‬همچن‪SS‬ان ک‪SS‬ه ابن خزیم‪SS‬ه و ابن‬ ‫‪1‬‬

‫حبان نیز در صحیح خود نقل کرده‌اند و حاکم گفته است‪ :‬به شرط مسلم صحیح است‪.‬‬
‫‪ -‬روایت از مسلم و ابن ماجه و دیگران‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬موارد متفق علیه‪.‬‬ ‫‪3‬‬

 ‫‪197‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫نماز‪ ;،‬یک تربیت; نظامی است‬

‫در نماز جماعت‪ ،‬نوعی ت‪SS‬ربیت نظ‪SS‬امی که اس‪SS‬اس آن را نظم و فرم‪SS‬انبری تش‪SS‬کیل‬
‫می‌ده‪SS‬د‪ ،‬وج‪SS‬ود دارد و ملته‪SS‬ای نوخاس‪SS‬ته [مانند اع‪SS‬راب زم‪SS‬ان بعثت] چق‪SS‬در نیازمند‬
‫آم‪SS‬وزش عملی فرم‪SS‬انبرداری و پایبن‪SS‬دی به نظم و تس‪SS‬لیم در برابر ق‪SS‬انون و اح‪SS‬ترام‬
‫بزرگان می‌باشد! و این چیزی است که از طریق نماز جماعت تأمین می‌شود‪.‬‬
‫آیا نظ‪SSS‬امی‪ S‬ک‪SSS‬املتر و زیب‪SSS‬اتر‪ S‬از ص‪SSS‬فوف جم‪SSS‬اعت دیده‌اید که بگ‪SSS‬ونه‌ای راست و‬
‫مستقیم‪ ،‬بدون شکاف‪ ،‬به هم پیوسته‪ ،‬پهلو به پهلو و قدم به قدم شکل گرفته و امامش‪SS‬ان‬
‫هشدار می‌دهد که خداوند‪ S‬به صف کج نظر نمی‌کند و به آنها می‌آموزد‪ S‬که راست بودن‬
‫میکند ک‪S‬ه‪:‬‬‫صفوف‪ ،‬الزمة اقامة نم‪SS‬از و تم‪SS‬امیت آن است و از ق‪S‬ول پیامبر‪S‬صگوش‪SS‬زد ‌‬
‫ش‪SS‬کافها را ببندید و ص‪SS‬فوف را سر راست کنید و حالته‪SS‬ای گون‪SS‬اگون‪ S‬نداش‪SS‬ته باش‪SS‬ید تا‬
‫خداوند‪ S‬قلب‌هایتان را دگرگون نسازد‪S.‬‬
‫با تکبیر پیش‌نماز‪ ،‬همگی تکبیر می‌گویند و هنگام ق‪SS‬رائت او‪ ،‬خ‪SS‬اموش می‌ش‪SS‬وند و‬
‫هماهنگ با او‪ ،‬به رکوع‪ S‬و سجده می‌روند‪ S‬و با او سالم می‌دهند‪.‬‬
‫کسی که از این نظ‪SS‬ام س‪SS‬رپیچی‪ S‬کن‪SS‬د‪ ،‬مثل اینست که از انس‪SS‬انیت س‪SS‬رپیچیده اس‪SS‬ت‪.‬‬
‫پیامبر‪S‬ص می‌گوید‪« :‬آیا کسی که قبل از امام رکوع و سجده می‌کن‪SS‬د‪ ،‬از اینکه خداون‪SS‬د‪،‬‬
‫سر او را به سر االغ تبدیل کند بیم ندارد؟»‪.1‬‬
‫این وضعیت را کسی غیر از س‪SS‬رباز‪ S‬ش‪SS‬یطانی به هم نمی‌زند‪ S‬و این ف‪SS‬رد کسی است‬
‫که از هرج و مرج شادمان و از نظم و هماهنگی ن‪SS‬اراحت می‌گ‪SS‬ردد‪« .‬کسی که قبل از‬
‫امام‪ ،‬رکوع و سجده کند‪ ،‬پیشانیش به دست شیطان است»‪.2‬‬

‫نقش مسجد در زندگی‬

‫مسجد به عنوان محل زندگی‪ S‬انجام روزانة پنج بار نماز جماعت‪ ،‬در اس‪SS‬الم و زن‪SS‬دگی‪S‬‬
‫مسلمانان‪ ،‬موقعیت پراهمیتی‪ S‬پیدا کرده است‪ .‬بدین س‪SS‬بب مانند دیر راهب‪SS‬ان و عزلتگ‪SS‬اه‬
‫بیکاران نیست‪ .‬زیرا که در اسالم‪ ،‬رهبانیت وجود‪ S‬ندارد و پیامبرص به ابوذر فرموده‬
‫است‪« :‬به جهاد روی آور که رهبانیت امت من‪ ،‬جهاد است»‪.3‬‬
‫خداوند‪ S‬از عمر ‪ ‬خش‪SS‬نود ب‪SS‬اد که وق‪SS‬تی‪ S‬گ‪SS‬روهی‪ S‬را دید که بعد از نم‪SS‬از جمع‪SS‬ه‪ ،‬به‬
‫بهانة توکل برخدا در مس‪S‬جد مانده‌ان‪SS‬د‪ ،‬شمش‪SS‬یر خ‪SS‬ود را به طرفش‪SS‬ان بلند ک‪SS‬رد و س‪SS‬خن‬
‫مع‪SS‬روف‪ S‬خ‪SS‬ود را گفت ک‪SS‬ه‪ :‬هیچیک از ش‪SS‬ما نباید از طلب روزی ب‪SS‬از ایس‪SS‬تد و بگوید‬
‫خداوندا‪ S‬به من روزی بده‪ ،‬در حالی که می‌داند که از آسمان طال و نقره نخواهد بارید!‬
‫خداوند‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬

‫‪ -‬روایت از مسلم و بخاری و صاحبان سنن‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪« -‬الذی یرکع ویسجد قبل اإلم‪SS‬ام إنم‪SS‬ا ناص‪SS‬یته بی‪SS‬د الش‪SS‬یطان» روایت از ب‪SS‬زار و ط‪SS‬برانی ب‪SS‬ا س‪SS‬ند‬ ‫‪2‬‬

‫خوب‪.‬‬
‫‪ -‬روایت از ابن حبان و حاکم‪.‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪198‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪      ‬‬

‫‪﴾   ‬‬
‫(جمعه‪.)10 /‬‬
‫«هنگامی که نماز به جای آورده شد روی زمین پراکنده ش‪SS‬وید و از فضل خ‪SS‬دا‬
‫بجویید»‪.‬‬
‫بخاری‪ S‬روایت می‌کند که حبشیان در مسجد پیامبر‪S‬ص شمش‪SS‬یربازی می‌کردند (یا با‬
‫س‪SS‬الحی دیگ‪SS‬ر) و پی‪SS‬امبر‪S‬ص به آنها می‌نگریست و به عایشه ل هم نش‪SS‬ان می‌داد‪ ،‬گویا‬
‫عمر ‪ ‬به خ‪SSS‬اطر تعصب و خش‪SSS‬ونتی که داش‪SSS‬ت‪ ،‬چن‪SSS‬دان خوشش نیامد و خواست به‬
‫طرف‪ S‬آنها سنگریزه پرتاب کند‪ ،‬اما پیامبر‪S‬ص فرمود‪ S:‬عمر کاری نداشته باش!‬
‫علماء از این حدیث برای جواز بازی با اسلحه در مسجد‪ ،‬استدالل نموده و گفته‌اند‪:‬‬
‫مسجد محل ام‪SS‬ور اجتم‪SS‬اعی مس‪SS‬لمانان است و هر ک‪SS‬اری که ب‪SS‬رای دین و پ‪SS‬یروان دین‬
‫مفید باشد‪ ،‬در آنجا روا می‌باشد‪S.‬‬
‫در ضمن گفته‌اند‪ :‬بازی با سالح‪ ،‬فقط یک بازی نیست‪ ،‬بلکه عامل تمرین آم‪SS‬وزش‬
‫افراد شجاع برای نگام جنگ و مقابله با دشمن است‪.1»...‬‬
‫مسجد در زمان طلوع اسالم‪ ،‬یک مرکز ملی برای تعلیم و تربیت‪ ،‬کنگره‌ای محلی‬
‫برای مشورت‪ S‬و همفکری و انجم‪S‬نی ب‪S‬رای کسب آش‪S‬نایی و پیوند دوس‪S‬تی‪ S‬مس‪S‬لمانان و‬
‫آموزشگاهی برای پرورش‪ S‬عملی اساسی بود‪.‬‬

‫مسجد‪ ،‬یک آموزشگاه ملی است‬

‫ک‪SS‬دام آموزش‪SS‬گاه م‪SS‬ردمی همچ‪SS‬ون مس‪SS‬جد‪ ،‬همگ‪SS‬ان را در شب و روز‪ S‬و تابس‪SS‬تان و‬
‫زمس‪SS‬تان در برمی‌گ‪SS‬یرد‪ S‬و هیچ ش‪SS‬اگردی از پ‪SS‬یر و ج‪SS‬وان را ب‪SS‬از پس نمی‌راند و هیچ‬
‫تشریفات و هزینه و قید و بندی ندارد؟‬
‫کدام دانشگاهی‪ S‬اینچنین اصول اعتق‪SS‬ادی و تک‪SS‬الیف عب‪SS‬ادی و ارزش‌ه‪SS‬ای‪ S‬اخالقی و‬
‫آداب نیک و ش‪SSS‬یوة مع‪SSS‬امالت را آم‪SSS‬وزش می‌دهد و حلقه‌ه‪SSS‬ای علمی پر از رحمت و‬
‫برکتی‪ S‬را تشکیل می‌دهد و آرامش می‌بخشد و به وسیلة مالئکه احاطه شده است؟‬
‫جلس‪SS‬ات علمی مس‪SS‬اجد منحصر به عل‪SS‬وم دی‪SS‬نی خ‪SS‬الص نب‪SS‬وده و تم‪SS‬ام موض‪SS‬وعات‪S‬‬
‫مرب‪SSS‬وط به عقل و اندیشة اس‪SSS‬المی از قبیل مع‪SSS‬ارف ادبی و انس‪SSS‬انی را ن‪SSS‬یز ش‪SSS‬امل‬
‫می‌گردی‪SS‬د‪ S.‬بن‪SS‬ابراین مالحظه می‌ک‪SS‬نیم که از ص‪SS‬در اس‪SS‬الم‪ ،‬اجتماع‪SS‬اتی همچ‪SS‬ون جلسة‬
‫عبدهللا بن عب‪SSS‬اس که در برگیرن‪SSS‬دة عل‪SSS‬وم و مع‪SSS‬ارف گون‪SSS‬اگون‪ S‬ب‪SSS‬وده و هر روز‪ S‬به‬
‫موضوعی‪ S‬اختصاص داشت‪ ،‬تشکیل می‌شد و علم به عبادت پیوسته بود و دانشگاه‌های‬
‫بزرگی‪ S‬در زیر سقف مساجد جامع بوجود‪ S‬آمده رو به رشد می‌نهاد‪S.‬‬

‫‪ -‬مسجد مکانی است برای نماز و هرکاری که برای جامعة مسلمین اهمیت داشته باشد‪.‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫‪199‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫ک‪SS‬دامیک از ما می‌تواند ارزش علمی ج‪SS‬امع األزهر در مصر و ج‪SS‬امع ق‪SS‬رویین در‬
‫مراکش و جامع زیتونه در تونس و خدمات علمی و فرهنگی‪ S‬این مساجد یا دانش‪SS‬گاهها‪S‬‬
‫در طول قرون متمادی را انکار کند؟‬

‫مسجد‪ ،‬کنگرة دائمی‬

‫کدام مجلس ملی با این مسجد که نمایندگانش‪« S‬توبه‌گران‪ ،‬عبادت پیشگان‪ ،‬ستایش‪SS‬گران‪S‬‬
‫راه‌پویان‪ ،‬راکعان و ساجدان‪ ،‬امر به مع‪SS‬روف و نهی از منکرکن‪SS‬ان و نگهبان‪SS‬ان ح‪SS‬دود‬
‫خدا» هستند‪ ،‬برابری‪ S‬تواند کرد؟‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪    ‬‬
‫(توبه‪.)112 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫مجلس و کنگره‌ای که زمامداران‪ ،‬در آن سیاست خ‪SS‬ود را عرضه و روش خ‪SS‬ود را‬
‫معین می‌کردند و ملت‪ ،‬ب‪SS‬دون ت‪SS‬رس و فش‪SS‬اری‪ ،‬با آن‪SS‬ان مقابله و گفتگو می‌کردن‪SS‬د! آیا‬
‫تاکنون یک نطق سیاسی‪ S‬ج‪S‬امع و مختصر‪ S‬از رئیس دول‪SS‬تی ش‪SS‬نیده‌ایم که نظ‪SS‬یر و ش‪SS‬بیه‬
‫نطق حضرت ابوبکر‪  S‬در روز‪ S‬تصدی خالفت باشد‪« :‬ای مردم‪ ،‬من زمام‪SS‬داری‪ S‬ش‪SS‬ما‬
‫را برعهده گرفتم‪ ،‬در حالی که بهترین شما نیستم‪ .‬هرگاه مرا در راه حق دیدی‪SS‬د‪ ،‬ی‪SS‬اریم‬
‫کنید و چون براه باطل مشاهده کردید‪ ،‬به راه راستم بیاوری‪SS‬د‪ ،‬بدانید که ناتوانه‪S‬ای ش‪SS‬ما‬
‫نزد من نیرومندند‪ S‬تا حقشان را بس‪SS‬تانم و نیرومن‪SS‬دان ش‪SS‬ما ن‪SS‬زد من ناتوانند تا حق را از‬
‫آنها بازستانم‪ S.‬تا وقتی‪ S‬که من مطیع خدا بودم‪ ،‬اطاعتم کنید و چون از راه فرمانبرداری‪S‬‬
‫خ‪SS‬دا منح‪SS‬رف ش‪SS‬دم‪ ،‬موظف‪ S‬به فرم‪SS‬انبرداری‪ S‬نیس‪S‬تید‪ S.‬این س‪SS‬خن را می‌گ‪SS‬ویم و از خ‪SS‬دا‬
‫برای خود و شما آمرزش می‌طلبم‪.»S‬‬
‫این بی‪SS‬انی ب‪SS‬ود که خلیفه ای‪SS‬راد نم‪SS‬ود! می‌فرماید و دروغ از آن در نمی‌آی‪SS‬د‪ ،‬وع‪SS‬ده‬
‫می‌دهد و از آن تخلف نمی‌ورزد‪ ،‬امت هم آن را می‌شنود و هرگز فرام‪SS‬وش‪ S‬نمی‌کند و‬
‫حساب می‌کشد و ترس به خود راه نمی‌دهد‪ .‬چگونه می‌ش‪SS‬ود‪ S‬خلیفه تخلف کند و یا امت‬
‫فرام‪SS‬وش نمای‪SS‬د‪ ،‬در ح‪SS‬الی که کنگ‪SS‬ره‌اش روزانه پنج ب‪SS‬ار منعقد می‌ش‪SS‬ود و هیچگ‪SS‬اه به‬
‫عنوان تعطیلی‪ S‬یا مرخصی‪ S‬بسته نمی‌شود؟‬

‫مسجد‪ ،‬یک انجمن است‬

‫کدام انجمن یا مجمعی همچون مس‪SS‬جد می‌تواند‪ S‬در هر نم‪SS‬از‪ ،‬خالص‪S‬ه‌ای از م‪SS‬ردم یک‬
‫محله و در هر جمع‪SS‬ه‪ ،‬برگزی‪SS‬ده‌ای‪ S‬از تم‪SS‬امی منطقه را گ‪SS‬رد هم آورد؟ اس‪SS‬الم است که‬
‫مردم را به نماز جماعت فراخوانده و آن را بیست و هفت درجه از نماز فردی ب‪SS‬االتر‬
‫شمرده و رسول‌ خداص می‌خواست خانة کسانی را که از جماعت اعراض می‌کردند‪،‬‬
‫بسوزاند!‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪200‬‬
‫اسالم‬

‫اس‪SS‬الم‪ ،‬فرزن‪SS‬دان خ‪SS‬ود را به جم‪SS‬اعت فراخوان‪SS‬ده است تا با یک‪SS‬دیگر آش‪SS‬نا ش‪SS‬وند‪ S‬و‬
‫بیگانه نباشند‪.‬‬
‫به همدیگر نزدیک ش‪SS‬وند‪ S‬و دور نباش‪SS‬ند‪ ،‬نس‪SS‬بت به هم محبت ورزند و کینه نداش‪SS‬ته‬
‫باشند و در جبهة واحدی‪ S‬قرار گیرند و کشمکش ننمایند‪.‬‬
‫گذشتگان ما‪ ،‬ارزش مسجد را به عنوان انجمنی فراگیر‪ S‬شناخته بودند‪ S‬و ب‪SS‬دین جهت‬
‫پیمانه‪SS‬ای ازدواج خ‪SS‬ود را به منظ‪SS‬ور‪ S‬امتث‪SS‬ال به ح‪SS‬دیث «نک‪SS‬اح را آش‪SS‬کار نمایید و در‬
‫مساجد منعقد کنید و برای آن دف بزنید»‪ 1‬در مساجد برگزار‪ S‬می‌نمودند‪S.‬‬
‫اگر مسلمانان امروز هم از این کار پیش‪SS‬ینیان خ‪SS‬ود سرمشق‪ S‬گیرن‪SS‬د‪ ،‬در هزینه‌ه‪SS‬ای‬
‫بس‪SS‬یار گ‪SS‬زافی که در محافل پ‪SS‬رزرق‪ S‬و ب‪SS‬رق ه‪SS‬در می‌روند‪ S‬و ثروته‪SS‬ای‪ S‬زی‪SS‬ادی‪ S‬که در‬
‫جهت خودنمایی و چشم و هم‌چشمی‪ S‬مصرف می‌شوند صرفه‌جویی خواهند کرد‪.‬‬

‫مسجد‪ ،‬مرکز تربیت عملی است‬

‫مس‪SS‬جد کش‪SS‬تزاری است که تع‪SS‬الیم نظ‪SS‬ری دین‪ ،‬در مح‪SS‬دودة آن م‪SS‬ورد آزم‪SS‬ایش ق‪SS‬رار‪S‬‬
‫می‌گیرند‪ S‬و اصول انسانی آن آمادة اجرا می‌شوند‪.‬‬
‫یکی از برتریه‪SS‬ای اس‪SS‬الم‪ ،‬اینست که اص‪SS‬ول خ‪SS‬ود را به ص‪SS‬ورت یک امر ذه‪SS‬نی‬
‫مج‪SS‬رد یا ص‪SS‬رف محض در سر یا زب‪SS‬ان ق‪SS‬رار ن‪SS‬داده اس‪SS‬ت‪ ،‬بلکه آن اص‪SS‬ول را به‬
‫ص‪SS‬ورتی‪ S‬ناگسس‪SS‬تنی به زن‪SS‬دگی‪ S‬و نظ‪SS‬ام برنامة روزانة ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان پیوند داده اس‪SS‬ت‪.‬‬
‫بنابراین آزادی‪ ،‬برادری و برابری اس‪SS‬المی را که دوازده ق‪S‬رن پیش از انقالب فرانسه‬
‫مط‪SS‬رح گردیدن‪SS‬د‪ S،‬در مس‪SS‬اجد به ش‪SS‬کل حق‪SS‬ایق علمی و حقیقی که ب‪SS‬دون سر و ص‪SS‬دا و‬
‫حرف زیاد نمایانگر‪ S‬خویش هستند‪ ،‬مشاهده می‌کنیم‪.‬‬

‫آزادی‬
‫کدام آزادی از آزادی نمازگزار‪ S‬مس‪S‬جد ب‪SS‬االتر اس‪S‬ت؟ او از هر بن‪S‬دگی جز بن‪S‬دگی خ‪SS‬دا‬
‫آزاد است و تتها برای او رک‪SS‬وع‪ S‬و س‪SS‬جود‪ S‬می‌کند و فقط در برابر او تواضع و خش‪SS‬وع‬
‫نشان می‌دهد‪ .‬اما انسانها هر قدر هم بزرگ باشند‪ ،‬بنده‌ای مانند او هس‪SS‬تند که س‪SS‬لطه‌ای‬
‫بر او ندارند‪:‬‬
‫﴿‪(﴾       ‬جن‪.)18 /‬‬
‫«مس‪SSS‬اجد به خ‪SSS‬دا تعلق دارد پس با خ‪SSS‬دا هیچکس دیگر را نخوانید (یع‪SSS‬نی در‬
‫مسجد یا در بندگی)»‪.‬‬
‫این همان آزادی وجدان انسانی و باالترین و راسخترین آزادیها می‌باشد‪S.‬‬

‫اض ِربُوا َعلَ ْي ِه ِبال ُّدفُ ِ‬

‫وف» در کش‪SS‬ف الخف‪SS‬اء می‌گوی‪SS‬د‪:‬‬ ‫اج َعلُوهُ فِى ا ْل َم َ‬
‫سا ِج ِد َو ْ‬ ‫‪َ« -‬أ ْعلِنُوا َه َذا النِّ َك َ‬
‫اح َو ْ‬ ‫‪1‬‬

‫این را ترمذی از عایشه روایت کرده ولی ضعیف دانسته است‪ ،‬اما شواهدی دارد که ش‪SS‬اید خ‪SS‬وب‬
‫باشد‪ .‬ج‪ ،1‬ص ‪.145‬‬
 ‫‪201‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫اما دربارة آزادی عقیده و ارزیابی و انتق‪SS‬اد‪ ،‬همین بس که هرگ‪SS‬اه ام‪SS‬ام در گفت‪SS‬ار یا‬
‫کرداری‪ S‬در ضمن نم‪SS‬از اش‪SS‬تباه کن‪SS‬د‪ ،‬نم‪SS‬ازگزارانی که پشت سر او هس‪SS‬تند‪ ،‬موظف‪ S‬به‬
‫اص‪SS‬الح خطا و راهنم‪SS‬ایی‪ S‬او می‌باش‪SS‬ند‪ S‬و این م‪SS‬ورد‪ S‬ب‪SS‬رای پ‪SS‬یر و ج‪SS‬وان و م‪SS‬رد و زن‬
‫یکسان است‪ .‬این قرائتش را تصحیح می‌کند‪ ،‬آن یکی س‪SS‬بحان‌هللا می‌گوید‪ S‬و دیگ‪SS‬ری بر‬
‫دستش می‌زند‪ S...‬تا به حق و درستی‪ S‬باز گردد‪.‬‬
‫همینطور وقتی‪ S‬که ناطق بر من‪SS‬بر می‌رود‪ S،‬نمی‌تواند‪ S‬همچ‪SS‬ون دیکت‪SS‬اتوری‪ S‬نظری‪SS‬ات‬
‫خود را بر م‪SS‬ردم تحمیل نماید بلکه م‪SS‬ردم ن‪SS‬یز در مس‪SS‬ئولیت او س‪SS‬هیمند و در ص‪SS‬ورت‪S‬‬
‫غفلت می‌باید‪ S‬ت‪SS‬ذکرش بدهند و اگر فرام‪SS‬وش ک‪SS‬رد‪ ،‬بخ‪SS‬اطرش بیاورند و در ص‪SS‬ورت‬
‫انحراف از راه راست‪ ،‬هدایتش کنند‪ ،‬هر چند که ناطق مزبور خلیفة مسلمین باشد‪.‬‬
‫امیرالمؤمنین عمر ‪ ‬تصمیم گرفت که حدی برای مهریه قرار‪ S‬دهد و این موض‪SS‬وع‪S‬‬
‫را در مس‪SSS‬جد اعالم نم‪SSS‬ود‪ ،‬زنی به مح‪SSS‬افظت‪ S‬برخاست و گفت‪« :‬چط‪SSS‬ور‪ S‬اینک‪SSS‬ار را‬
‫می‌کنی درحالی‪ S‬که خداوند‪ S‬فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪﴾  ‬‬
‫(نساء‪.)20/‬‬
‫«و اگر خواستيد‪ ،‬به جاى زنى‪ ،‬زن [ديگ‪SS‬رى] ج‪SS‬ايگزين كنيد و به يكى از آنها‬
‫م‪SS‬ال هنگف‪SS‬تى داده باش‪SS‬يد‪ ،‬چ‪SS‬يزى از آن م‪SS‬ال را ب‪SS‬از پس مگيريد‪ .‬آيا آن را به‬
‫بهتان و گناه آشكار [باز پس] مىگيريد؟»‪.‬‬
‫خلیفه‪ ،‬واکنشی جز انصراف از عقیده خویش نشان ن‪SS‬داد و با ص‪SS‬راحت گفت‪« :‬این‬
‫زن درست گفت و عمر اشتباه کرد»!‬

‫برادری‬
‫درب‪SS‬ارة ب‪SS‬رادری‪ S‬همینق‪SS‬در ک‪SS‬افی است که مس‪SS‬جد‪ ،‬اه‪SS‬الی محل را همه روزه پنج ب‪SS‬ار‬
‫گردهم می‌آورد‪ S‬و بدین ترتیب‪ ،‬بدنها به هم می‌خورند‪ S‬و چهره‌ها با هم آشنا می‌گردند و‬
‫دستها درهم می‌فشرند و زبانها با یکدیگر زمزمه می‌کنند‪ S‬و دلها با هم انس می‌گیرند و‬
‫افراد به وحدت هدف و روش‪ ،‬دست می‌یابند‪ .‬کدام وحدتی از وح‪SS‬دت نم‪SS‬ازگزاران در‬
‫جماعت که پشت سر شخص واحدی می‌ایستند‪ S‬و خ‪SS‬دای واح‪SS‬دی‪ S‬را می‌خوانند و کت‪SS‬اب‬
‫واحدی‪ S‬را قرائت می‌کنند‪ S‬و به سوی قبلة واح‪SS‬دی‪ S‬روی می‌کنند‪ S‬و کاره‪SS‬ای یکس‪SS‬انی از‬
‫قبیل قیام و قعود و رکوع و سجود‪ ،‬انجام می‌دهند‪ ،‬کاملتر و عمیقتر است؟‬
‫این وح‪SSS‬دتی است که در س‪SSS‬طح و پوس‪SSS‬ته نمی‌ماند و به مغز و درون راه می‌یاب‪SSS‬د‪S.‬‬
‫وحدتی‪ S‬در نگرش‪ ،‬اندیشه‪ ،‬هدف‪ ،‬جهت‪ ،‬حرف و عمل‪ .‬وحدتی‪ S‬که مظهر و نمای‪SS‬انگر‪S‬‬
‫محتوای‪ S‬این آیه می‌باشد‪S:‬‬
‫(حجرات‪.)10 /‬‬ ‫﴿‪﴾  ‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪202‬‬
‫اسالم‬

‫«براستی که مؤمنان برادرند»‪.‬‬

‫‪S‬البتر از منظ‪SS‬رة مس‪SS‬جد پی‪SS‬امبرص در مدینه است که نژاده‪SS‬ای‪S‬‬‫ک‪SS‬دام تص‪SS‬ویری ج‪‌ S‬‬
‫گوناگون‪ S‬غیرعرب همچ‪SS‬ون ص‪SS‬هیب رومی‪ ،‬س‪SS‬لمان فارسی و بالل حبشی را در دامن‬
‫خود گرفته است‪ ،‬همچنانکه قبائل مختلف ع‪SS‬رب از قبیل انص‪SS‬ار‪ S‬قحط‪SS‬انی‪ S‬و مه‪SS‬اجرین‬
‫عدنانی را شامل گردیده‪ ،‬در حالی که همین قبائل هر یک تیره‌هایی داشتند که دش‪SS‬منی‪S‬‬
‫و کینه‌توزی دوران ج‪SS‬اهلیت م‪SS‬دت درازی‪ S‬میانش‪SS‬ان ج‪SS‬دائی انداخته ب‪SS‬ود‪ ،‬مانند اوس و‬
‫خزرج‪.‬‬
‫مسجد‪ ،‬همگی اینها را در آغوش مهرب‪SS‬ان خ‪SS‬ود گ‪SS‬رفت و در دامن گس‪SS‬ترده خ‪SS‬ویش‬
‫گرد آورد و سرانجام‪ ،‬به موهبت خدا‪ ،‬ب‪S‬رادران یک‪S‬دیگر ش‪S‬دند‪ ،‬به ط‪S‬وری‪ S‬که یکی از‬
‫آنها گرسنه می‌خوابید تا برادرش سیر شود‪:‬‬
‫﴿‪﴾...        ...‬‬
‫(حشر‪.)9 /‬‬
‫«و [ديگران را] بر خودشان‪ -‬و لو نيازمند باشند‪ -‬ترجيح مىدهند»‪.‬‬
‫و شب هنگام‪ ،‬با دلی پیراسته از کینه و ع‪SS‬داوت و خشم و نف‪SS‬رت‪ ،‬بخ‪SS‬واب می‌رفتند‪S‬‬
‫تا نمازشان باطل و در نزد خدا مردود نباشد‪ ،‬زیرا که روایت شده است‪« :‬سه گروه‌اند‬
‫که نمازش‪SS‬ان از سرش‪SS‬ان ب‪SS‬االتر نمی‌رود‪ :‬م‪SS‬ردی که ام‪SS‬امت (ره‪SS‬بری) گ‪SS‬روهی را‬
‫برعه‪SS‬ده گ‪SS‬یرد و آن گ‪SS‬روه به ره‪SS‬بری‪ S‬او راضی‪ S‬نباش‪SS‬ند‪ ،‬زنی که شب را بگذراند و‬
‫همسرش از او خشمگین باشد و دو برادری‪ S‬که با هم نزاع و دشمنی داشته باش‪SS‬ند»‪ .1‬و‬
‫این ب‪SS‬دان مع‪SS‬نی است که نم‪SS‬از واقعی‪ ،‬به هیچ عن‪SS‬وان با جو نف‪SS‬رت و خشم و درگ‪SS‬یری‬
‫نمی‌سازد‪.‬‬

‫برابری‬
‫کدام برابری و مساواتی از مساوات موجود‪ S‬در صفوف بهم فشردة جماعت در مسجد‪،‬‬
‫واضحتر و نمایانتر است؟ فرمانروا‪ S‬در کنار نگهبان‪ ،‬توانگر‪ S‬در مجاورت‪ S‬تهی‌دس‪SS‬ت‪،‬‬
‫ارباب پیوسته به مستخدم‪ S‬و دانشمند‪ S‬در کنار کارگر‪ S‬و کشاورز!‬
‫ق‪SS‬انونی ب‪SS‬رای مس‪SS‬جد وج‪SS‬ود‪ S‬ن‪SS‬دارد که صف اول را به وزی‪SS‬ران و صف دوم را به‬
‫وکیالن و س‪SS‬ومی را به م‪SS‬دیران یا مس‪SS‬ئوالن درجة اول یا مالک‪SS‬ان ب‪SS‬زرگ اختص‪SS‬اص‬
‫دهد‪.‬‬

‫‪ - 1‬روایت از ابن ماجه‪ ،‬اسنادش صحیح و روایاتش موثق هستند‪ S،‬چنانکه بوص‪SS‬یری در «الزوائ‪SS‬د»‬
‫گفته است‪:‬‬
‫زَو ُج َه;;ا‬ ‫ٌ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َأ‬
‫ش ْب ًرا َر ُج ٌل َّم ق ْو ًم;;ا َو ُه ْم ل;هُ ك;;ا ِرهُونَ َوا ْم; َر ة بَ;;اتَتْ َو ْ‬
‫س ِه ْم ِ‬
‫ق ُر ُءو ِ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫صالت ُه ْم ف ْو َ‬ ‫«ثَالَثَةٌ الَ ت َْرتَفِ ُع َ‬
‫ان»‪.‬‬‫صا ِر َم ِ‬ ‫َأ‬
‫سا ِخطٌ َو َخ َوا ِن ُمتَ َ‬ ‫َعلَ ْي َها َ‬
 ‫‪203‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫همگان مثل دندانه‌های شانه برابرند‪ .‬بن‪S‬ابراین هر کس زودتر‪ S‬به مس‪S‬جد آم‪S‬د‪ ،‬با هر‬
‫منزلت و کاری که دارد‪ ،‬در صفوف جلو جای می‌گیرد‪.‬‬
‫محمد اقبال الهوری‪ S‬می‌گوی‪SS‬د‪« :‬تع‪SS‬یین قبلة واحد ب‪SS‬رای نم‪SS‬از مس‪SS‬لمانها‪ ،‬به منظ‪SS‬ور‪S‬‬
‫تق‪SS‬ویت و حفظ وح‪SS‬دت نظر عم‪SS‬وم ب‪SS‬وده است و ش‪SS‬کل کلی آن‪ ،‬به احس‪SS‬اس مس‪SS‬اوات‬
‫اجتماعی و تحکیم پیوندهای آن‪ ،‬تحقق می‌بخش‪SS‬د‪ .‬تا آنجا که می‌خواهد بینش طبق‪SS‬اتی یا‬
‫نظریة برتری قومی‪ S‬نسبت به قومی دیگر را از میان بردارد‪S.‬‬
‫اگر برهمایی اشراف منش جنوب هند‪ ،‬به همردیف و پهلو به پهلو ایس‪SS‬تادن با طبقة‬
‫نجس‌ها تن در دهد‪ ،‬انقالب معنوی‪ S‬عظیمی روی‪ S‬خواهد داد!!‬
‫وح‪SS‬دت ذاتی در برگیرن‪SS‬دة همة اش‪SS‬یاء که تم‪SS‬امی موج‪SS‬ودات‪ S‬را می‌آفریند و ب‪SS‬دانها‬
‫پای‪SS‬داری می‌بخش‪SS‬د‪ ،‬هم‪SS‬ان چ‪SS‬یزی است که به وح‪SS‬دت انکارناپ‪SS‬ذیر‪ S‬همة بش‪SS‬ریت منجر‬
‫می‌ش‪SS‬ود و تقس‪S‬یم و پراکن‪S‬دگی‪ S‬انس‪S‬انها به ص‪S‬ورت‪ S‬نژاده‪S‬ا‪ ،‬ملتها و تیره‌ها [چنانکه در‬
‫قرآن آمده است] برای سهولت آشنایی و تشخیص بوده است و نه چیز دیگر‪.‬‬
‫بر این اس‪SS‬اس‪ ،‬نم‪SS‬از جم‪SS‬اعت در اس‪SS‬الم‪ ،‬عالوه بر ارزش فک‪SS‬ری خ‪SS‬ود‪ ،‬به آرم‪SS‬ان‬
‫تحقق وحدت بشریت به عنوان یکی از حقایق زندگی اش‪SS‬اره می‌کند و این آرم‪SS‬ان‪ ،‬فقط‬
‫با برچی‪SS‬دن همة تفاوتها و اختالف‪SS‬اتی که یک انس‪SS‬ان را از دیگ‪SS‬ری‪ S‬متم‪SS‬ایز می‌س‪SS‬ازد‪S،‬‬
‫تحقق می‌پذیرد‪.1S‬‬
‫بسیاری‪ S‬از مستشرقین نتوانسته‌اند از اظهار ش‪SS‬گفتی نس‪SS‬بت به نم‪SS‬از اس‪SS‬المی و اثر‬
‫عمیق آن در نهاد آدمی خ‪S‬ودداری کنن‪SS‬د‪ ،‬ب‪SS‬ویژه نم‪S‬از جم‪SS‬اعت که وجه تم‪SS‬ایز اس‪S‬الم و‬
‫الهام بخش واالت‪SS‬رین اص‪S‬ول انس‪SS‬انی اجتم‪S‬اعی که غ‪SS‬یر مس‪S‬لمانان تا ق‪S‬رن اخ‪S‬یر از آن‬
‫بی‌اطالع بوده‌اند‪ ،‬می‌باشد‪.‬‬
‫از این قبیل است آنچه که فیلسوف فرانس‪SS‬وی‪ ،‬رن‪SS‬ان [عل‪SS‬یرغم کج‌فهمی‌ه‪SS‬ایی‪ S‬که از‬
‫اعراب و اسالم دارد] اظهار داش‪SS‬ته اس‪SS‬ت‪« :‬من به هیچ مس‪SS‬جدی از مس‪SS‬اجد مس‪SS‬لمانان‬
‫داخل نمی‌ش‪SS‬وم‪ S‬مگر آنکه احس‪SS‬اس خش‪SS‬وع و حس‪SS‬رت از اینکه مس‪SS‬لمان نیس‪SS‬تم‪ ،‬به من‬
‫دست می‌ده‪SS‬د!» و توم‪SS‬اس آرنولد راجع به نم‪SS‬از می‌گوی‪SS‬د‪« S:‬این تک‪SS‬الیف عب‪SS‬دی منظم‬
‫الهی‪ ،‬از بزرگترین عالئم امتیاز نظام دینی مسلمین در مقایسه با دیگران می‌باش‪SS‬ند که‬
‫جهانگردان در سرزمینهای شرقی‪ S‬مالحظه و مشاهده می‌کنن‪SS‬د‪ ،‬زی‪SS‬را نح‪SS‬وة برگ‪SS‬زاری‪S‬‬
‫بسیاری‪ S‬از آیینهایی‪ S‬که در سرزمینهای شرقی‪ S‬مشاهده می‌شوند‪ ،‬خالی از تأثیر معن‪SS‬وی‪S‬‬
‫است»‪.‬‬
‫سپس مطلبی را در ب‪S‬ارة ش‪S‬ور‪ S‬انگ‪S‬یزی نم‪SS‬از اس‪S‬المی‪ ،‬از ق‪SS‬ول یک اس‪S‬قف ب‪S‬ازگو‪S‬‬
‫ک‪SS‬رده چ‪SS‬نین ادامه می‌ده‪SS‬د‪« :‬اینک از نم‪SS‬از ف‪SS‬ردی به س‪SS‬راغ نم‪SS‬از جم‪SS‬اعت رفت‪SS‬ه‪،‬‬
‫می‌گوییم‪ :‬امکان ندارد کسی در طول زندگی خود‪ ،‬شاهد منظره‌ای شبیه اجتماع ح‪SS‬دود‬
‫پانزده‌هزار‪ S‬نمازگزار‪ S‬در محوطة مسجد جامع «دهلی» هند در روز‪ S‬آخ‪SS‬رین جمعة م‪SS‬اه‬
‫رمضان‪ ،‬درحالی که از هر جنبش آنان‪ ،‬بزرگترین عالئم تعظیم‪ S‬و تق‪SS‬وا نمای‪SS‬ان اس‪SS‬ت‪،‬‬
‫‪ -‬از کتاب «تجدید التفکیر الدینی فی اإلسالم» اقبال‪ ،‬ترجمه عربی از عباس محمود‪ ،‬ص ‪.108‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪204‬‬
‫اسالم‬

‫بوده باشد و از دیدن آن‪ ،‬تأثیر قلبی عمیق پیدا نکرده و برتری ممتاز این شیوة عب‪SS‬ادی‬
‫نسبت به شیوه‌های دیگر را مالحظه ننموده باشد‪.‬‬
‫اذان برای نمازهای‪ S‬روزانه هم که در اوقات معینی طنین‌انداز می‌شود؛‪ S‬در نخستین‬
‫لحظات سحر‪ ،‬و هنگام نیمروز‪ S‬که مردم به سختی در تک‪SS‬اپو و س‪SS‬رگرم کاره‪SS‬ای خ‪SS‬ود‬
‫هستند‪ ،‬و هنگام عصر‪ ...‬با شکل و کیفیتی که انج‪SS‬ام می‌گ‪SS‬یرد‪ ،‬عین ‪S‬ا ً هم‪SS‬ان عظمت را‬
‫دارد»‪.1‬‬

‫مسجد پیامبر ‪ ‬در مدینه‬

‫رسول خداص نقش و اهمیت مسجد را در نظام زندگی اسالمی دریافته بود و بنابراین‬
‫اولین برنامه‌ای که در مدت اقامت کوتاه خویش در می‪SS‬ان ب‪SS‬نی س‪SS‬الم بن ع‪SS‬وف [که سر‬
‫راه مدینه ساکن بودند] مورد‪ S‬توجه قرار‪ S‬داد‪ ،‬ساختن مسجد قباء بود که این آیه درب‪SS‬ارة‬
‫آن فرود آمده است‪:‬‬
‫﴿‪(﴾...       ‬توبه‪/‬‬
‫‪.)108‬‬
‫«به راس‪SSS‬تى‪ S‬مس‪SSS‬جدى‪ S‬كه از روز نخست بر تق‪SSS‬وى بنيان نه‪SSS‬اده ش‪SSS‬ده‬
‫است‪.»...‬‬
‫نخستین بنیادی هم که بعد از استقرار در مدینه پی‌ریزی نمود‪ ،‬بنای مس‪SS‬جد ب‪SS‬زرگ‬
‫خویش بود که در ساختن آن‪ ،‬با دست خود کار می‌ک‪SS‬رد و حمل س‪SS‬نگهایش را به عه‪S‬ده‬
‫داشت و در ضمن کار می‌گفت‪« :‬خدایا‪ ،‬زندگی واقعی‪ S‬جز زندگی‪ S‬آخرت وجود‪ S‬ندارد‪،‬‬
‫پس بر انصار و مهاجران ببخشای‪.»S‬‬
‫یارانش نیز کار می‌کردند و این سرود را می‌خواندند‪S:‬‬
‫يعمل فيها قائماً وقاعداً‬ ‫«ال يستوی من يعمر المساجدا‬
‫ومن يری عن الغبار خائداً»‪.2‬‬
‫این مسجد نبوی‪ ،‬نخستین مرکز دع‪SS‬وت اس‪SS‬المی و بزرگ‪SS‬ترین محل دولت اس‪SS‬المی‬
‫بود‪.‬‬
‫هم‪SS‬ان مدرس ‪S‬ه‌ای که دره‪SS‬ایش را به روی نژادها و اق‪SS‬وام گون‪SS‬اگون‪ S‬ع‪SS‬رب‪ ،‬عجم‪،‬‬
‫سفید‪ ،‬سیاه و قشرهای‪ S‬مختلف از قبیل ثروتمندان و تهیدستان و دستجات متن‪SS‬وع پ‪SS‬یر و‬
‫ج‪SS‬وان و ک‪SS‬ودک گش‪SS‬وده ب‪SS‬ود و آغ‪SS‬وش خ‪SS‬ود را ب‪SS‬رای زن‪SS‬انی که در جم‪SS‬اعت ش‪SS‬رکت‬

‫‪ - 1‬از کتاب «الدعوة إلی اإلسالم» ترجمه (عربی) حسن ابراهیم حسن و همکارش‪.‬‬
‫و ایستاده و نشسته در آن کار می‌کند‬ ‫‪ - 2‬کسی که مسجد می‌سازد‬
‫و کسی که از گرد و خاک فرار می‌کند‪ S،‬برابر نیستند‪S.‬‬
 ‫‪205‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫می‌نمودند و در آموزشهای علمی حاضر‪ S‬می‌شدند‪ ،‬باز کرده بود و این در زم‪SS‬انی ب‪SS‬ود‬
‫که برای زن حق علم‌آموزی‪ S‬و مشارکت و همگامی با مردان‪ ،‬قابل تصور‪ S‬نبود!‬
‫مدرس‪S‬ه‌ای که علم و عمل را با هم آم‪S‬وزش داده و جسم و ج‪S‬ان را تطه‪S‬یر نم‪S‬وده و‬
‫هدف و وسیله را نشان داده‪ ،‬حق و تکلیف را می‌شناسانید و ت‪SS‬ربیت را پیش از تعلیم و‬
‫تجربه را پیش از نظریه و پیرایش نهاد آدمی را قبل از آرایش سرها و قیافه‌ها‪ ،‬م‪SS‬ورد‪S‬‬
‫توجه قرار می‌داد‪.‬‬
‫پس جای تعجب نیست که از دامن آن‪ ،‬خلفایی همچ‪SS‬ون اب‪SS‬وبکر‪ S‬و عمر و عثم‪SS‬ان و‬
‫علی ‪ ،‬فرماندهانی مثل ابوعبیده و خالد و عم‪SS‬رو‪ ،‬قاری‪SS‬انی مانند ابن مس‪SS‬عود‪ S‬و ابی‌بن‬
‫کعب و دانشمندانی‪ S‬چ‪SS‬ون زی‪SS‬دبن ث‪SS‬ابت و ابن عب‪SS‬اس و زن‪SS‬ان فاض‪SS‬لی همچ‪SS‬ون فاطم‪SS‬ه‪،‬‬
‫عایشه‪ ،‬حفصه‪ ،‬ام عماره و ام سلیم بیرون بیایند‪.‬‬
‫مس‪SS‬جد محم‪SS‬دی در هم‪SS‬ان ح‪SS‬الی که آموزش‪SS‬گاه دع‪SS‬وت ب‪SS‬ود‪ ،‬مرکز حک‪SS‬ومت ن‪SS‬یز‬
‫محسوب می‌شد‪ .‬پیامبر‪S‬ص در آنجا برای بیکاران‪ ،‬کار و برای نادانان‪ ،‬آگاهی و برای‬
‫می‌کرد و به راهنمایی‌های بهداشتی و اجتماعی می‌پ‪SS‬رداخت‪ S‬و اخب‪SS‬ار‬ ‫فقیر‪ ،‬اعانه تهیه ‌‬
‫جامعه را پخش می‌کرد‪ S‬و با نماین‪SS‬دگان دولتها دی‪SS‬دار می‌نم‪SS‬ود‪ S‬و در جنگها به آرایش و‬
‫ترتیب نیروهای رزمی‪ S‬همت می‌گمارد و در حال ص‪S‬لح به گس‪S‬یل مبلغ‪S‬ان و نماین‪S‬دگان‬
‫می‌پرداخت‪S.‬‬
‫مسجد در زمان پیامبر‪ S‬اینچنین ب‪SS‬ود و در عهد ص‪SS‬حابه و ت‪SS‬ابعین هم همین وضع را‬
‫داشت‪.‬‬
‫با این همه‪ ،‬چه کسی می‌تواند ادعا کند که نماز یک ابتهال روانی مج‪SS‬رد و برکن‪SS‬ار‬
‫از زن‪SS‬دگی می‌باشد‪ S‬و یا یک واکنش منفی‪ ،‬که اث‪SS‬ری در جهت بخش‪SS‬یدن و ت‪SS‬رقی دادن‬
‫زندگی‪ S‬ندارد؟ هرگز‪...‬‬
‫گفتار خود‪ ،‬راجع به نماز و مسجد را با سخن ارزشمندی‪ S‬از یک محقق مس‪SS‬لمان به‬
‫پایان می‌بریم که می‌گوید‪:‬‬
‫در مسجد‪ ،‬امتیازات و تبعیض‪S‬ات مق‪S‬امی‪ ،‬م‪S‬الی‪ ،‬ن‪S‬ژادی و رنگی ناپدید می‌ش‪S‬وند و‬
‫تم‪SS‬ام محیط آن‪ ،‬از ه‪SS‬وای پ‪SS‬اک ب‪SS‬رادری‪ S،‬براب‪SS‬ری و محبت آکن‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ .‬این‪ ،‬نعمت‬
‫بزرگی‪ S‬است که آدمی روزانه‪ ،‬در میان دنیایی‪ S‬تیره از جنگ و ج‪SS‬دال‪ ،‬پنج ب‪SS‬ار از جو‬
‫دوس‪SS‬تی و آرامش کامل بهره‌مند گ‪SS‬ردد و در ح‪SS‬الی که تف‪SS‬اوت و اختالف‪ ،‬خصیص‪S‬ه‌ای‬
‫معمولی‪ S‬به شمار می‌رود‪ S،‬از فض‪SS‬ای مس‪SS‬اوات برخ‪SS‬وردار‪ S‬ش‪SS‬ود و در می‪SS‬ان ش‪SS‬عله‌های‬
‫کینه و درگیریها‪ S‬و دشمنیهای بی‌شمار‪ S‬زندگی روزمره‪ ،‬در محیطی سرش‪SS‬ار‪ S‬از محبت‬
‫قرار‪ S‬گیرد‪.‬‬
‫این‪ ،‬واقعا باالترین موهبت است‪ ،‬زیرا نمونة آشکاری‪ S‬از حی‪SS‬ات اس‪SS‬ت‪ .‬انس‪SS‬انی که‬ ‫ً‬
‫ن‪SS‬اگزیر‪ S‬است در می‪SS‬ان تبعیض و کش‪SS‬مکش و درگ‪SS‬یری‪ S‬فع‪SS‬الیت نماید و ش‪SS‬اهد مظ‪SS‬اهر‬
‫گون‪SS‬اگون خشم و کینه و دش‪SS‬منی باش‪SS‬د‪ ،‬هر روز پنج ب‪SS‬ار‪ ،‬خویش‪SS‬تن را از این پدی‪SS‬ده‌ها‬
‫بیرون می‌کشد‪ S‬تا به حقیت مساوات‪ ،‬براب‪SS‬ری‪ S‬و محبت به عن‪SS‬وان سرچش‪SS‬مه‌های‪ S‬واقعی‬
‫خوشبختی انسان دست یابد‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪206‬‬
‫اسالم‬

‫به همین خاطر‪ ،‬وقتی که برای انجام نماز مصرف می‌شود‪ S،‬از دیدگاه خیر و فای‪SS‬ده‬
‫و اس‪SS‬تفادة عملی بش‪SS‬ریت‪ ،‬به ه‪SS‬در نرفته است و ب‪SS‬رعکس با آم‪SS‬وزش این درس‪SS‬های‬
‫گرانمایه‌ای که زندگی را گوارا و قابل تحمل می‌کند‪ ،‬نه‪S‬ایت ارزش را دارد‪ .‬درس‪SS‬های‬
‫مزب‪SS‬ور‪ S‬درب‪SS‬ارة ب‪SS‬رادری‪ ،‬براب‪SS‬ری‪ ،‬دوس‪SS‬تی‪ S‬و محبت‪ ،‬با تم‪SS‬رین و تجربة عملی در‬
‫زندگی‪ S‬روزانه‪ ،‬پایه‌ها و زمینه‌ه‪S‬ایی ب‪S‬رای وح‪S‬دت ن‪S‬وع بشر و حفظ و پای‪S‬داری‪ S‬تم‪S‬دن‬
‫ابدی انسانی را تشکیل می‌دهند‪.‬‬

‫زکات‬
‫زکات‪ ،‬عبادت مالی و اجتماعی پراهمیت و بزرگی است‪.‬‬
‫این عبادت‪ ،‬دومین فریضة اس‪SS‬المی است که ق‪SS‬رآن‪ ،‬در دهها م‪SS‬ورد هم‌ردیف‪ S‬نم‪SS‬از‬
‫قرارش‪ S‬داده است‪ .‬یکبار با واژة زکات و جای دیگر با واژة ص‪SS‬دقه و گ‪SS‬اه ن‪S‬یز با کلمة‬
‫انفاق از آن یاد نموده است‪.‬‬
‫خداوند‪ ،‬در اوایل سورة بقره‪ ،‬متقین را که از هدایت کتابش برخودار می‌باش‪SS‬ند‪ ،‬به‬
‫عنوان کسانی معرفی‪ S‬کرده است که‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫(بقره‪.)3 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«کس‪SSSSS‬انی اند که به غیب ایم‪SSSSS‬ان دارند و نم‪SSSSS‬از را برپا می‌دارند و از آنچه‬
‫روزیشان گردیده است‪ ،‬انفاق می‌کنند»‪.‬‬
‫و در آیات دیگری‪ S‬می‌گوید‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫(بقره‪.)110 /‬‬ ‫‪﴾...     ‬‬
‫«نماز را اقامه کنید و زکات را بدهید و هر نیکی و خ‪SS‬وبی که انج‪SS‬ام دهی‪SS‬د‪ ،‬در‬
‫نزد خدا از آن خویش خواهید یافت»‪.‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(بقره‪.)277 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«به راستى آنان كه ايمان آوردهاند و كردار شايسته كردهاند و نماز را بر پ‪SS‬اى‬
‫داشتهاند و زكات را پرداختهاند‪ ،‬پاداش خويش را به نزد پروردگارش‪SS‬ان دارند‬
‫و بيمى بر آنان نيست و آنان اندوهگين نشوند»‪.‬‬
 207 ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‌ ‫آثار‬

‫زکات در ادیان پیشین‬

‫ادت‬SS‫یر با بخشی از دارایی] یک عب‬SS‫دائی آن [کمک به فق‬SS‫اده و ابت‬SS‫وم س‬SS‫ات با مفه‬SS‫زک‬
‫ات‬SS‫ آن را در سفارش‬،‫د‬SS‫ده و خداون‬SS‫ است که در آیینهای آسمانی پیشین شناخته ش‬S‫قدیمی‬
.‫ت‬SS‫وده اس‬SS‫ نم‬S‫ادآوری‬SS‫ ی‬،‫ویش‬SS‫ای خ‬SS‫امبران به امته‬SS‫خود به پیامبران و در سفارشات پی‬
:‫ در بارة ابراهیم خلیل و فرزندش اسحاق و نوه‌اش یعقوب می‌فرماید‬،‫برای نمونه‬
     ﴿
      
.)73 /‫(انبیاء‬ ﴾  
‫ام دادن‬SS‫دايت مىكردند و انج‬SS‫ان ما ه‬SS‫«و آنان را پيشوايانى گردانيديم كه به فرم‬
‫رديم و‬SSS‫ان وحى ك‬SSS‫ات را به آن‬SSS‫رداخت زك‬SSS‫از و پ‬SSS‫تن نم‬SSS‫نيكيها و بر پا داش‬
.»‫عبادتگزار ما بودند‬
S:‫ داده می‌فرماید‬S‫و اسماعیل را مورد ستایش قرار‬
      ﴿
.)55 /‫(مریم‬ ﴾ 
‫ان مىداد و در‬SS‫ات فرم‬SS‫رداخت] زك‬SS‫از و [پ‬SS‫زاردن] نم‬SS‫«و خانوادهاش را به [گ‬
.»‫نزد پروردگارش پسنديده بود‬
:‫ زکات را ذکر نموده است‬،‫ با بنی‌اسرائیل‬،‫ خود‬S‫همچنین در شمار پیمانهای‬
        ﴿
    
     
.)83 /‫(بقره‬ ﴾ ...  
‫«و هنگامی که از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و احسان به‬
‫ و با‬،‫دگان را‬SS‫پدر و مادر را مراعات کنید و نیز خویشاوندان و یتیمان و درمان‬
.»..‫مردم سخن نیکو بگویید و نماز را بپای دارید و زکات را بدهید‬
       ﴿
          
    
      
      
﴾         
.)12 /‫(مائده‬
)‫امن‬SS‫ده (و ض‬SS‫ از میان آنها دوازده نماین‬.‫ پیمان گرفت‬،‫«خداوند از بنی‌اسرائیل‬
‫ اگر نماز بپا داشتید و زکات دادید و‬.‫ من با شما هستم‬:‫برگزیدیم و خداوند گفت‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪208‬‬
‫اسالم‬

‫به فرستادگان من ایمان آورده و آنها را ی‪SS‬اری کردی‪SS‬د‪ ،‬و ق‪SS‬رض خ‪SS‬وبی به خ‪SS‬دا‬
‫دادید‪ ،‬از بدیهای شما در می‌گذرم و ش‪SS‬ما را به بهش‪SS‬تهایی که جویه‪SS‬ایی از زیر‬
‫آنها روانن‪SS‬د‪ ،‬وارد می‌س‪SS‬ازم‪ .‬کسی هم که پس از این هم‪SS‬ه‪ ،‬کفر ورزد‪ ،‬از راه‬
‫راست منحرف گردیده است»‪.‬‬
‫از زبان مسیح نوزاد نیز می‌گوید‪S:‬‬
‫﴿‪(﴾      ...‬مریم‪/‬‬
‫‪.)31‬‬
‫«‪ ...‬مرا تا وقتی که زنده‌ام‪ ،‬به نماز و زکات سفارش نموده است»‪.‬‬
‫همچنین دربارة عموم اهل کتاب می‌گوید‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫(بینه‪.)5-4 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«کس‪SS‬انی که کت‪SS‬اب داش‪SS‬تند‪ ،‬پراکن‪SS‬ده نش‪SS‬دند (به ج‪SS‬دل و منازعه و چند دس‪SS‬تگی‬
‫نپرداختند) مگر بعد از آم‪SS‬دن نش‪SS‬انه و ه‪SS‬دایت‪ .‬آنها دس‪SS‬تور نداش‪SS‬تند جز این که‬
‫خدا را با اخالص دین و راس‪S‬ت‌رو‪ ،‬بپرس‪S‬تند و نم‪S‬از را اقامه کنند و زک‪S‬ات را‬
‫بپردازند‪ .‬که دین استوار همین است»‪.‬‬
‫زکات در ادی‪SS‬ان آس‪SS‬مانی این چ‪SS‬نین ب‪SS‬ود و این ادی‪SS‬ان نمی‌توانس‪SS‬تند این جنبة اخالقی‬
‫رسالت خویش‪ ،‬یعنی نیکی به فقرا و احسان به درماندگان را نادیده بگیرند‪.‬‬

‫پیش از هجرت‬
‫از آغاز طل‪S‬وع اس‪SS‬الم در مکه و روزگ‪S‬اری‪ S‬که مس‪SS‬لمانان اف‪S‬راد مع‪SS‬دودی ب‪SS‬وده و آیین‬
‫خود را پنهان می‌داشتند‪ S‬و در س‪SS‬رزمین خ‪SS‬ود گرفت‪SS‬ار آزار و ش‪SS‬کنجه بودن‪SS‬د‪ ،‬این جنبة‬
‫انس‪SS‬انی و اجتم‪SS‬اعی‪ ،‬م‪SS‬ورد‪ S‬عن‪SS‬ایت کامل ق‪SS‬رآن عزیز ق‪SS‬رار‪ S‬گ‪SS‬رفت‪ .‬به همین جهت‬
‫گردنه‌ای که هر انسانی می‌باید‪ S‬برای نیل به خشنودی‪ S‬خ‪SS‬دا و بهش‪SS‬ت‪ ،‬از آن گ‪SS‬ذر کن‪SS‬د‪،‬‬
‫در شکل نیکی به مردم‪ ،‬نجات بردگان و تغذیة بیچارگان و یتیمان جلوه‌گر شده است‪:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪﴾‬‬
‫(بلد‪.)18 -12 /‬‬
 ‫‪209‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫«چه می‌دانی که گردنه چیس‪SS‬ت؟ آزاده‌ای ب‪SS‬رده اس‪SS‬ت! و یا غ‪SS‬ذا دادن در روز‬
‫گرس‪SS‬نگی به ی‪SS‬تیمی نزدیک یا درمان‪SS‬ده‌ای خاکس‪SS‬ار‪ ،‬س‪SS‬پس (بعد از اینه‪SS‬ا) از‬
‫کس‪SS‬انی می‌ش‪SS‬ود که ایم‪SS‬ان آورده و به اس‪SS‬تقامت و بزرگ‪SS‬واری س‪SS‬فارش می‌کنند‬
‫واین گروه مورد رضایتند (توافق متقابل)»‪.‬‬
‫در سورة الضحی نیز که از نخستین بخشهای‪ S‬نازل شده قرآن است می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫(الضحی‪.)10-9 /‬‬ ‫﴾‬
‫«پس یتیم را مورد خشم قرار مده و درخواست کننده را مران»‪.‬‬
‫و در سورة مدثر‪ ،‬اعتراف گناهکاران در میان آتش را خاطرنشان می‌سازد‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪﴾‬‬
‫(مدثر‪.)44 -43 /‬‬
‫«گویند از نمازگزاران نبودیم و به درمانده غذا نمی‌دادیم»‪.‬‬
‫همچنین در سوره ذاریات‪ ،‬ضمن توصیف تقواپیشگان فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪(﴾     ‬ذاریات‪.)19 /‬‬
‫در سوره معارج می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪﴾‬‬
‫(معارج‪.)25 -24 /‬‬
‫«در اموالش‪SS‬ان حق معین و ش‪SS‬ناخته ش‪SS‬ده‌ای ب‪SS‬رای س‪SS‬ائل و مح‪SS‬روم وج‪SS‬ود‬
‫دارد»‬
‫در س‪SS‬ورة قلم ن‪SS‬یز حک‪SS‬ایت باغ‪SS‬دارانی را که تص‪SS‬میم‪ S‬گرفتند میوه‌ها را هنگ‪SS‬ام شب‬
‫بچینند تا بیچارگان از آن بی‌نصیب بمانند‪ ،‬شرح داده و فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪﴾ ‬‬
‫(قلم‪.)20-19 /‬‬
‫«هنگامی که هنوز در خواب بودند‪ ،‬حادثه‌ای برای باغ روی داد‪ ،‬آن گ‪SS‬اه مانند‬
‫كشت درو شده شد»‪.‬‬
‫و در سورة ماعون می‌فرماید‪:‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪210‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪       ‬‬

‫‪-1‬‬ ‫‪(﴾       ‬ماعون‪/‬‬
‫‪.)3‬‬
‫«آیا دیدی کسی را که دین را تکذیب می‌کند؟ این‪ ،‬هم‪SS‬ان کسی است که ی‪SS‬تیم را‬
‫می‌راند و اطعام مسکین را مورد تشویق قرار نمی‌دهد!»‪.‬‬
‫در س‪SSS‬ورة حاقّه ن‪SSS‬یز کیفر کسی را که در جهنم می‌س‪SSS‬وزد و با زنجیرها‪ S‬و بن‪SSS‬دها‬
‫کشانده می‌شود‪ ،‬چنین تعلیل شده است‪:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫(حاقه‪.)34-33 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«او به خ‪SS‬دای ب‪SS‬زرگ ایم‪SS‬ان نمی‌آورد و به غ‪SS‬ذای مس‪SS‬کین (غ‪SS‬ذا دادن به او)‬
‫ترغیب نمی‌کرد»‪.‬‬
‫در سورة فصلت‪ ،‬مشرکان را هشدار داده و امتناع از دادن زکات را از ویژگیهای‬
‫مخصوص آنان برشمرده است‪.‬‬
‫﴿‪       ...‬‬
‫(فصلت‪.)7-6 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«وای بر مشرکان‪ ،‬آنها که زکات نمی‌دهند و به آخرت کفر می‌ورزند»‪.‬‬
‫در سورة شوری‪ ،‬جامعة مؤمن را می‌ستاید‪ S‬و می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪    ‬‬
‫‪﴾     ‬‬
‫(شوری‪.)38 /‬‬
‫«و کسانی هستند که ندای پروردگارشان را اجابت کرده‪ ،‬نماز برپا می‌دارند و‬
‫کارشان را از طریق شورای میان همة افراد خودشان انجام می‌دهند و از آنچه‬
‫که روزیشان داده‌ایم‪ ،‬انفاق می‌نمایند»‪.‬‬
‫در سورة انعام نیز می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(انعام‪.)141 /‬‬ ‫‪﴾... ‬‬
‫«از محصولش بخورید و روز برداشت‪ ،‬حقش را بپردازید»‪.‬‬
‫و در سورة مزمل می‌فرماید‪S:‬‬
 ‫‪211‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫﴿‪      ...‬‬

‫‪﴾...  ‬‬
‫(مزمل‪.)20 /‬‬
‫«نماز را برپا کنید و زکات را بدهید و بدهی خوبی پیش خدا ب‪SS‬رای خ‪SS‬ود ق‪SS‬رار‬
‫دهید»‪.‬‬
‫اینها قسمتی از توجه و اصرار قرآن به نیکی و رعایت حال بیچارگ‪SS‬ان و پ‪SS‬رداختن‬
‫حق فقیر و محروم‪ S‬است‪.‬‬

‫زکات اسالمی‪ ،‬نظامی نوین‬

‫اما زک‪SS‬ات مع‪SS‬روف‪ S‬اس‪SS‬المی‪ ،‬چ‪SS‬یزی ب‪SS‬االتر از نیکی و انف‪SS‬اق به مفه‪SS‬وم کلی و زک‪SS‬ات‬
‫مطلقی که قبل از هجرت تشریع شده ب‪SS‬ود‪ ،‬و ح‪SS‬تی زک‪SS‬اتی که در ادی‪SS‬ان س‪SS‬ابق معم‪SS‬ول‬
‫بوده است؛ می‌باشد‪ .‬زکاتی که در مدینه و پس از هج‪SS‬رت تش‪SS‬ریع و مق‪SS‬رر گردی‪SS‬د‪ ،‬در‬
‫هیچ دین آسمانی و نظام زمینی سابقه نداشته است‪.‬‬
‫این‪ ،‬یکی از پایه‌های اسالم و تکیه‌گاه ایمان است و دادن آن‪ ،‬همراه با اقامة نماز و‬
‫گ‪SS‬واهی به یگ‪SS‬انگی خ‪SS‬دا و رس‪SS‬الت محمدص ش‪SS‬رط اساسی دخ‪SS‬ول در اس‪SS‬الم و کسب‬
‫شایستگی‪ S‬برادری با مسلمانان است‪.‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫(توبه‪.)5 /‬‬ ‫‪﴾...  ‬‬
‫«اگر توبه کردند‪ ،‬و نماز بپای داشتند و زک‪SS‬ات دادن‪SS‬د‪ ،‬راهش‪SS‬ان را ب‪SS‬از کنید (و‬
‫کاری به آنها نداشته باشید)»‪.‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪﴾...   ‬‬
‫(توبه ‪)11 /‬‬
‫«اگر توبه ک‪SS‬رده‪ ،‬نم‪SS‬از بپ‪SS‬ای داش‪SS‬تند و زک‪SS‬ات دادن‪SS‬د‪ ،‬ب‪SS‬رادران دی‪SS‬نی ش‪SS‬ما‬
‫می‌شوند»‪.‬‬
‫زکات‪ ،‬فریضة واجبی است که انک‪SS‬ارش منجر به کفر و جلوگ‪SS‬یری‪ S‬از آن‪ ،‬مس‪SS‬تلزم‪S‬‬
‫فسق‪ S‬می‌باشد‪ S‬و کسی که با ترک آن با جماعت مسلمین مقابله نماید‪ ،‬سرکوب می‌گردد‪.‬‬
‫ب‪SS‬رای اثب‪SS‬ات این موض‪SS‬وع‪ ،‬همین ک‪SS‬افی است که خلیفة اول‪ ،‬حض‪SS‬رت اب‪SS‬وبکر‪ S‬ب‪SS‬رای‬
‫ک‪SS‬ارزار با کس‪S‬انی که از دادن زک‪SS‬ات خ‪SS‬ودداری‪ S‬می‌کردن‪SS‬د‪ ،‬ی‪S‬ازده پ‪S‬رچم برافراشت و‬
‫سخن معروف‪ S‬خود را فرم‪SS‬ود‪ S‬ک‪SS‬ه‪« :‬به خ‪SS‬دا قس‪SS‬م‪ ،‬با کسی که نم‪SS‬از و زک‪SS‬ات را از هم‬
‫ج‪S‬دا کند می‌جنگم‪ ،‬به خ‪S‬دا اگر عق‪S‬الی را که به پی‪S‬امبر‪ S‬ص می‌دادند از من دریغ کنن‪S‬د‪،‬‬
‫برای گرفتن آن خواهم جنگید»‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪212‬‬
‫اسالم‬

‫زکات در اسالم‪ ،‬یک «بخشش و بزرگواری» نیست که ثروتمن‪SS‬دی‪ S‬به وس‪SS‬یلة آن بر‬
‫فقیری منت نهد یا فرد دارایی به فرد نداری احسان کند‪ ،‬بلکه امری عمیقتر و وسیعتر‬
‫است‪.‬‬
‫زکات‪ ،‬بخشی از نظام اقتص‪SS‬ادی‪ S‬اس‪SS‬الم اس‪SS‬ت‪ .‬این نظ‪SS‬ام یگ‪SS‬انه‌ای که مس‪SS‬أله فقر یا‬
‫مسأله ثروت را پیش از این که هیچ نظامی‪ S‬در دنیا‪ ،‬به عالج آن توجه کند‪ ،‬حل نم‪SS‬وده‬
‫است‪.‬‬
‫اسالم‪ ،‬اموالی را که زکات آنها واجب است و پ‪S‬ایین‌ترین حد دارایی را که مش‪SS‬مول‬
‫زکات می‌گردد و زمان وجوب و مقدار آنرا معین کرده است‪.‬‬
‫ب‪SSS‬دین‌ترتیب از بعضی از ام‪SSS‬وال‪ ،‬باید یک دهم داده ش‪SSS‬ود‪ ،‬مانند محص‪SSS‬والتی که‬
‫خداوند‪ S‬از زمین می‌رویاند‪ S‬و از ط‪SS‬رف‪ S‬انس‪SS‬ان‪ ،‬تالش قابل مالحظه‌ای نمی‌طلب‪SS‬د‪ ...‬در‬
‫ص‪SS‬ورتی‪ S‬که اگر با وس‪SS‬ایل دیگ‪SS‬ری‪ S‬آبی‪SS‬اری‪ S‬ش‪SS‬ود (به وس‪SS‬یلة انس‪SS‬ان)‪ ،‬مق‪SS‬دار مزب‪SS‬ور‪S‬‬
‫(زک‪SS‬ات) یک بیس‪SS‬تم می‌ش‪SS‬ود‪ S‬و این زک‪SS‬ات‪ ،‬همة محص‪SS‬والت‪ S‬کش‪SS‬اورزی‪ S‬را ش‪SS‬امل‬
‫می‌شود‪S.‬‬
‫برخی دیگر از اموال‪ ،‬همچون طال و نقره و درآمد تجارت متکی بر پول‪ ،‬مشمول‬
‫قانون یک چهلم‪ ،‬یعنی ‪ 5/2‬درصد می‌باشند‪ S‬و این زکات‪ ،‬در مدت هر سال قم‪SS‬ری که‬
‫بر اموال مزبور‪ S‬می‌گذرد‪ ،‬واجب می‌گردد‪.‬‬
‫برای زکات مالی هم که به صورت حیواناتی‪ S‬از قبیل گاو‪ ،‬شتر و گوس‪SS‬فند مالحظه‬
‫میشود‪ ،‬نظام خاصی از طرف‪ S‬اسالم‪ ،‬تدوین شده است‪.‬‬ ‫‌‬
‫حکمت تفاوت مق‪SS‬ادیر تع‪SS‬یین ش‪SS‬ده در زک‪SS‬ات‪ ،‬این است که هر چه تالش انس‪SS‬ان در‬
‫کسب مالی‪ ،‬کمتر و نقش قدرت خداوندی نمایانتر‪ S‬باشد‪ ،‬نسبت واجب‪ ،‬بیش‪SS‬تر‪ S‬می‌ش‪SS‬ود‪S‬‬
‫و در صورت‪ S‬معکوس‪ ،‬عکس این جریان پیش می‌آید‪.‬‬
‫امام ابن قیم‪ ،‬بدین موضوع توجه نموده و در کتاب «زاد المعاد» خود با اشاره بدان‬
‫گفته اس‪SS‬ت‪« :‬مق‪SS‬دار زک‪SS‬ات م‪SS‬ال‪ ،‬برحسب ان‪SS‬دازة کوشش ص‪SS‬احبان م‪SS‬ال در به دست‬
‫آوردن آن و سهولت یا سختی آن تفاوت می‌کند‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬در مواردی‪ S‬که انس‪SS‬ان به مجموعة آم‪S‬اده‌ای از ام‪SS‬وال‪ ،‬به ص‪S‬ورت‪ S‬گنج یا‬
‫معدن دست می‌یابد‪ ،‬زکات یک پنجم ق‪SS‬رار داده ش‪SS‬ده است و گذشت س‪SS‬ال در م‪SS‬ورد آن‬
‫شرط نیست‪ ،‬بلکه هر گاه به دست آمد دادن یک پنجم آن واجب می‌شود‪S.‬‬
‫در چیزه‪SS‬ایی مانند محص‪SS‬والت‪ S‬کش‪SS‬اورزی که زحمت کسب و دش‪SS‬واری و رنج به‬
‫دست آوردنش بیشتر‪ S‬است‪ ،‬نصف این مقدار تعیین گردیده و این در ص‪SS‬ورتی است که‬
‫آدمی فقط شخص زمین و بذرافشانی‪ S‬آن را برعهده داشته باشد و آبی‪SS‬اری آن‪ ،‬به ط‪SS‬ور‪S‬‬
‫طبیعی‪ S‬و از طرف خدا انجام گیرد (دیم)‪ ،‬اما در مواردی‪ S‬که زحمت و هزینه آبی‪SS‬اری‪،‬‬
‫بر عهدة شخص قرار می‌گیرد‪ ،‬نصف یکدهم یعنی یک بیستم واجب گردیده است‪.‬‬
 ‫‪213‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫در مورد کارهایی‪ S‬هم که تحصیل درآمد‪ ،‬مستلزم فعالیت م‪SS‬داوم ص‪SS‬احب م‪SS‬ال ب‪SS‬وده‬
‫ح‪SS‬رکت و اداره و م‪SS‬راقبت همیش‪SS‬گی الزم دارد‪ ،‬نصف یک بیس‪SS‬تم‪ ،‬یع‪SS‬نی یک چهلم‬
‫تعیین شده است‪ .‬زیرا ب‪S‬دون ش‪S‬ک‪ ،‬زحمت این کارها از کش‪S‬اورزی‪ S‬و زراعت بیش‪S‬تر‪S‬‬
‫است و رشد کشت و می‪SSS‬وه‪ ،‬نمای‪SSS‬انتر و افزون‪SSS‬تر‪ S‬از رشد ب‪SSS‬ازدهی‪ S‬تج‪SSS‬ارت است‪ 1‬و‬
‫بنابراین زکات آن هم بیشتر از زکات محصوالت‪ S‬کشاورزی مقرر شده اس‪SS‬ت‪ .‬اس‪SS‬تفاده‬
‫از ب‪SS‬ازدهی‪ S‬زراعت در م‪SS‬واردی‪ S‬که با آب ط‪SS‬بیعی‪ S‬س‪SS‬یراب می‌ش‪SS‬ود هم‪ ،‬افزون‪SS‬تر‪ S‬از‬
‫مواردی‪ S‬است که با ابزارهای دیگر آبیاری‪ S‬می‌گردد‪»...‬‬
‫اسالم‪ ،‬دارایی اندک را از مالیات زک‪SS‬ات مع‪SS‬اف ک‪S‬رده و ب‪SS‬رای هر ن‪SS‬وع م‪S‬الی‪ ،‬حد‬
‫نصاب معینی قرار داده است که در صورت‪ S‬رسیدن بدان حد و زیادی از مقدار م‪SS‬ورد‪S‬‬
‫نی‪SS‬از ص‪SS‬احبش‪ ،‬مش‪SS‬مول زک‪SS‬ات خواهد ب‪SS‬ود و ش‪SS‬اید منظ‪SS‬ور‪ S‬این آیه همین باشد که‬
‫می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪(﴾...      ...‬بقره‪.)219 /‬‬
‫«می‌پرسند چه چیزی را انفاق کنند؟ بگو‪ :‬زیادی را»‪.‬‬
‫البته اسالم حد نص‪S‬اب را آنق‪SS‬در ب‪SS‬اال ق‪SS‬رار ن‪SS‬داده است که زک‪SS‬ات‪ ،‬بر کسی غ‪S‬یر از‬
‫افراد خیلی ثروتمند‪ S‬و گنجینه‌دار واجب نگردد‪ ،‬بلکه ط‪SS‬وری‪ S‬ق‪SS‬رار‪ S‬داده است که اک‪SS‬ثر‬
‫مسلمانان‪ ،‬فرصت و امکان سهیم شدن در تأمین احتیاجات جامعه و یاری نیازمندان و‬
‫کمک به مصالح عمومی مسلمین را داشته باشند‪.‬‬

‫زکات را دولت جمع‌آوری می‌کند‬

‫کسی چ‪SS‬نین نپن‪SS‬دارد‪ S‬که زک‪SS‬ات‪ ،‬یک ن‪SS‬وع بزرگ‪SS‬واری و امتن‪SS‬ان از ط‪SS‬رف ثروتمند و‬
‫دریوزگی‪ S‬و خواری‪ S‬از طرف‪ S‬شخص فقیر است‪ .‬برای این که در زکات‪ ،‬بدانگونه که‬
‫اسالم ترتیب داده است‪ ،‬رابطه و برخورد مستقیمی میان ثروتمند و فقیر وجود ن‪SS‬دارد‪،‬‬
‫بلکه این حکومت است که به عنوان نمایندة فقیر‪ ،‬زکات را از توانگران می‌گیرد‪.‬‬
‫به همین دلیل خداوند‪ S‬به پیامبر‪ S‬خود گفته است‪:‬‬
‫﴿‪﴾      ‬‬
‫(توبه‪.)103 /‬‬
‫«از اموالشان صدقه بگیر و بدان وسیله‪ ،‬پاک و پیراسته‌شان بگردان»‪.‬‬
‫و پی‪SS‬امبرص هنگ‪SS‬امی که مع‪SS‬اذ را به عن‪SS‬وان والی و مبلغ به یمن می‌فرس‪SS‬تاد‪ ،‬به او‬
‫گفت‪« :‬به اطالعش‪SSS‬ان برس‪SSS‬ان که خداون‪SSS‬د‪ ،‬ص‪SSS‬دقه‌ای بگردنش‪SSS‬ان نه‪SSS‬اده است که از‬
‫ثروتمندان گرفته و به تهیدستان داده می‌شود»‪.2‬‬

‫‪ -‬البته همیشه اینطور نیست‪ .‬گاه پیش می‌آید که سرمایه‪ ،‬در ضمن تجارت‪ ،‬چندین دست می‌گ‪SS‬ردد‬ ‫‪1‬‬

‫و سود کالنی بر خود می‌افزاید‪ .‬به همین جهت زکات در تجارت‪ ،‬هم بر سرمایه تعلق می‌گ‪SS‬یرد و‬
‫هم برسود حاصله‪ ،‬اما در کشاورزی فقط بر اصل محصول‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪214‬‬
‫اسالم‬

‫نخس‪SSS‬تین چ‪SSS‬یزی که از این س‪SSS‬فارش و تعلیم پی‪SSS‬امبرص بر می‌آی‪SSS‬د‪ ،‬این است که‬
‫«زکات» در اسالم جز مص‪S‬رف بخشی از ام‪S‬وال جامعه که در دست ثروتمن‪S‬دان ق‪S‬رار‪S‬‬
‫گرفته است برای همان جامعه که تهی‌دستان نماینده‌اش هستند‪ ،‬چیز دیگری نیس‪SS‬ت‪ .‬به‬
‫عبارت دیگر‪ :‬زکات‪ ،‬صرفا ً انتقال بخشی از دارایی جامعه‪ ،‬از یک دست آن [اغنیاء]‬
‫به دست دیگرش [فقرا] می‌باشد‪.1S‬‬
‫تنها حکومت است که مس‪SS‬ئول جمع‌آوری‪ S‬زک‪SS‬ات می‌باشد‪ .2S‬اس‪SS‬الم بر این نکته تأکید‬
‫نم‪SS‬وده و به همین س‪SS‬بب یکی از م‪SS‬وارد مص‪SS‬رف آن را‪ ،‬دس‪SS‬تمزد‪ S‬گ‪SS‬ردآوران زک‪SS‬ات‬
‫«الع‪SS‬المین علیها» ق‪SS‬رار داده اس‪SS‬ت‪ .‬دالیل مح‪SS‬ول ک‪SS‬ردن گ‪SS‬ردآوری زک‪SS‬ات به دولت‬
‫اسالمی‪ ،‬و واگذار‪ S‬نکردن آن بر عهدة وجدان افراد عبارتند از‪:‬‬
‫اول‪ :‬ممکن است وج‪SS‬دان بس‪SS‬یاری‪ S‬از م‪SS‬ردم‪ ،‬م‪SS‬رده و یا گرفت‪SS‬ار‪ S‬ض‪SS‬عف و بیم‪SS‬اری‪S‬‬
‫باشد‪ .‬در اینصورت تضمینی‪ S‬ب‪SS‬رای فق‪SS‬یرانی که پ‪SS‬رداخت حقش‪SS‬ان به اینگونه اش‪SS‬خاص‬
‫محول شده است‪ ،‬وجود‪ S‬نخواهد داشت‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اگر فقیر‪ ،‬حق خود را از دولت بگیرد و نه از ثروتمندان‪ ،‬شخصیتش محف‪SS‬وظ‬
‫می‌ماند‪ S‬و آبرویش‪ S‬با درخواست‪ S‬و گدایی از توانگران نمی‌رود‪S.‬‬
‫سوم‪ :‬اگر این ک‪S‬ار به عه‪S‬دة خ‪S‬ود اف‪SS‬راد واگ‪S‬ذار‪ S‬ش‪S‬ود‪ ،‬نح‪SS‬وة توزیع‪ S‬حق‪S‬وق مزب‪SS‬ور‬
‫آش‪SS‬فته می‌گ‪SS‬ردد‪ S‬و در نتیجه ممکن است به یک فق‪SS‬یر چن‪SS‬دین ثروتمند‪ S‬کمک کنند و در‬
‫همان وقت‪ ،‬فقیر دیگری باتمام فقر و احتیاجی که دارد‪ ،‬فراموش‪ S‬گردی‪SS‬ده م‪SS‬ورد توجه‬
‫کسی نباشد‪.‬‬
‫چهارم‪ :‬مص‪SS‬رف‪ S‬زک‪SS‬ات منحصر‪ S‬به فق‪SS‬را و اش‪SS‬خاص نیس‪SS‬ت‪ ،‬بلکه از جمله م‪SS‬وارد‪S‬‬
‫مصرف‪ S‬آن‪ ،‬مصالح عمومی مسلمانان است که از قدرت اف‪SS‬راد خ‪SS‬ارج ب‪SS‬وده و تنها از‬
‫مسئوالن امور جم‪SS‬اعت مس‪SS‬لمین س‪SS‬اخته اس‪SS‬ت‪ .‬مانند خ‪SS‬رج زک‪SS‬ات‪ ،‬ب‪SS‬رای جلب عالقه‬
‫تمایل غیر مسلمانان و تجهیز ابزار و افراد برای جنگ در راه خدا‪.3‬‬

‫بیت‌المال از آن امت است‬

‫اموال زکات‪ ،‬پس از جمع‌آوری به کجا می‌روند؟‬

‫ص; َدقَةً فِى َأ ْم; َوالِ ِه ْم‪ ،‬تُْؤ َخ; ُذ ِمنْ َأ ْغنِيَ;;اِئ ِه ْم َوتُ; َ‬
‫;ر ُّد َعلَى فُقَ; َراِئ ِه ْم»‬ ‫‪«-‬فَ;َأ ْعلِ ْم ُه ْم َأنَّ هَّللا َ ا ْفتَ; َر َ‬
‫ض َعلَ ْي ِه ْم َ‬ ‫‪2‬‬

‫روایت مسلم و بخاری‪.‬‬

‫‪ -‬از کتاب «اإلسالم‪ ،‬عقیدة و شریعة» شیخ شلتوت‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬علما بر این نکته اتفاق و تأکید دارند که اگر امام یا سلطان‪ ،‬ظالم و ستمگر ب‪SS‬ود و زک‪SS‬ات را ب‪SS‬ه‬ ‫‪2‬‬

‫مصارف تعیین‪ S‬شده خود نرسانید بهتر است که اشخاص‪ ،‬خودشان زکات را به مص‪SS‬ارف ش‪SS‬رعی‬
‫آن برسانند (یعنی به دست حکومت ندهند)‪.‬‬
‫‪ -‬برای توضیح بیشتر‪ ،‬به کتاب «فقه الزکاة» م‪S‬ا‪ ،‬ج‪ ،2‬فص‪S‬ل طریق‪S‬ة ادای زک‪S‬ات‪ ،‬بخش «عالق‪S‬ة‬ ‫‪3‬‬

‫الدولة بالزکاة»‬
 ‫‪215‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫این ام‪SSS‬وال به «بیت‌الم‪SSS‬ال» می‌روند‪ S‬که هم‪SSS‬ان خزینة عم‪SSS‬ومی درآم‪SSS‬دهای دولت‬
‫میباشد و اگر زک‪SS‬ات در محل‬ ‫اس‪SS‬المی از قبیل زک‪SS‬ات‪ ،‬فیء غن‪SS‬ائم‪ ،‬خ‪SS‬راج و غ‪SS‬یره ‌‬
‫جداگانه‌ای قرار‪ S‬می‌گیرد و با اموال عم‪S‬ومی دیگر مخل‪SS‬وط نمی‌ش‪SS‬ود‪ ،‬ب‪SS‬رای اینست که‬
‫حق فقرا محفوظ و مطمئن بماند و نیازهای مصرفی و ضروریات‪ S‬دیگ‪SS‬ر‪ ،‬بر آن پیشی‬
‫نگیرند‪ S‬و این یک رسم معمول و مورد تصریح تمامی فقهاء می‌باشد‪.‬‬
‫بعضی از دش‪SS‬منان اس‪SS‬الم پنداش‪SS‬ته‌اند که خلف‪SS‬ای مس‪SS‬لمین حق دارند و می‌توانند از‬
‫بیت‌المال‪ ،‬هر چه بخواهند‪ S‬و در هر جهتی میل داش‪SS‬ته باش‪SS‬ند‪ ،‬خ‪SS‬رج کنن‪SS‬د‪ ،‬مثل این که‬
‫خزینة شخصی‪ S‬آنهاست‪ ،‬و تصور‪ S‬نموده‌اند که اسالم هیچ اصل و قاعده‌ای در این باره‬
‫ن‪SSSSS‬دارد‪ .‬اما حقیقت این است که بیت‌الم‪SSSSS‬ال به همة مس‪SSSSS‬لمانان تعلق دارد و خلیفه یا‬
‫زمامدار‪ S،‬نقش یک خزینه‌دار امین را برعهده دارد و غیر از حقوقی‪ S‬که برایش تع‪SS‬یین‬
‫گردیده است‪ ،‬حق دیگری ندارد‪.‬‬
‫این‪ ،‬شیوة درستکاران هدایت یافته‌ای است که پی‪SS‬امبر ص به ما دس‪SS‬تور‪ S‬پ‪SS‬یروی از‬
‫شیوة آنان و پافشاری در راهشان را داده است‪.‬‬
‫این ابوبکر‪ S‬صدیق است که وقتی برای خالفت بیعت گرفت‪ ،‬به سوی بازار حرکت‬
‫کرد تا طبق معمول داد و س‪SS‬تد کند و خ‪SS‬رج خ‪SS‬ود و خ‪SS‬انواده‌اش را درآورد‪ .‬عمر به او‬
‫برخورد و پرس‪SS‬ید‪ :‬کجا می‌روی؟ گفت‪ :‬به ب‪SS‬ازار‪ .‬عمر گفت‪ :‬تو که زمام‪SS‬دار‪ S‬مس‪SS‬لمین‬
‫ش‪SS‬ده‌ای‪ ،‬درب‪SS‬ازار چک‪SS‬ار داری؟ گفت‪ :‬پس خ‪SS‬انواده‌ام را از کجا س‪SS‬یر کنم؟ عمر گفت‪:‬‬
‫برو پیش ابوعبیده‪ ،‬که امین بیت‌المال است تا ب‪S‬رایت حق‪S‬وقی تع‪S‬یین کن‪S‬د! اب‪S‬وبکر ن‪S‬زد‬
‫ابوعبی‪SS‬ده رفت و او به خلیفه گفت‪ :‬ب‪SS‬رای تو به ان‪SS‬دازة خ‪SS‬رج یک نفر مه‪SS‬اجر که نه‬
‫ب‪SS‬االتر باشد و نه پ‪SS‬ایین‌تر‪ ،‬به عالوة لب‪SS‬اس تابس‪SS‬تان و زمس‪SS‬تان‪ ،‬مق‪SS‬رر می‌کنم‪ .‬هر گ‪SS‬اه‬
‫یکی از لباسها را پاره کردی بیاور‪ S‬تحویل بده و یکی دیگر بگیر!‬
‫و این عمر است که می‌گوید‪« S:‬می‌خواهید بگویم‪ S‬که‪ ،‬چه مقدار از مال خدا را برای‬
‫خود حالل می‌دانم؟ دو دست لباس‪ ،‬یکی برای تابس‪SS‬تان و یکی ب‪SS‬رای زمس‪SS‬تان‪ ،‬و یک‬
‫مرکب برای انجام حج و عمره و خرج خ‪SS‬انواده‌ام در حد مخ‪SS‬ارج یک خ‪SS‬انواده ق‪SS‬ریش‬
‫که نه فقیرترین و نه غنی‌ترین آنهاست‪ .‬بعد از این‪ ،‬من یکی از مس‪SS‬لمانان هس‪SS‬تم و هر‬
‫چه به آنان برسد‪ ،‬به من هم می‌رسد‪.»S‬‬
‫ب‪SSS‬از هم از او نقل ش‪SSS‬ده است که گفت‪ :‬من با این دارایی‪ ،‬همچ‪SSS‬ون سرپرست‪ S‬ی‪SSS‬تیم‬
‫هستم‪ .‬اگر چیزی داشته باشم‪ ،‬خودداری‪ S‬می‌کنم و اگر نیازمند باش‪SS‬م‪ ،‬در حد ص‪SS‬حیح و‬
‫مجاز از آن می‌خورم‪.‬‬
‫همچ‪SS‬نین عم‪SS‬ر‪ ،‬کسی را ن‪SS‬زد عب‪SS‬دالرحمن بن ع‪SS‬وف روانه ک‪SS‬رد تا چهارصد‪ S‬درهم‬
‫ق‪SSS‬رض بگ‪SSS‬یرد‪ .‬عب‪SSS‬دالرحمن گفت‪ :‬تو با آن که بیت‌الم‪SSS‬ال را در دست داری‪ ،‬از من‬
‫ق‪SS‬رض می‌خ‪SS‬واهی؟ چ‪SS‬را از بیت‌الم‪SS‬ال ب‪SS‬رنمی‌داری‪ S‬تا دوب‪SS‬اره برگ‪SS‬ردانی؟ عمر گفت‪:‬‬
‫می‌ترسم مقام من باعث شود که تو و دوستانت‪ S‬بگویی‪SS‬د‪ :‬این مق‪SS‬دار را به امیرالمؤم‪SS‬نین‬
‫ببخشید‪ S.‬آن وقت در روز قیامت از من بازخواست شود (برداش‪S‬ته ش‪S‬ود) اما اکن‪S‬ون از‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪216‬‬
‫اسالم‬

‫تو که می‌دانم‪ S‬چقدر خس‪SS‬یس هس‪SS‬تی‪ ،‬ق‪SS‬رض می‌کنم که اگر بم‪SS‬یرم‪ ،‬می‌آیی و از م‪SS‬یراثم‬
‫می‌گیری!‬
‫این علی است که شخصی به دی‪SSS‬دارش می‌آید و می‌بیند‪ S‬که فقط یک قطیفة پ‪SSS‬اره و‬
‫کهنه بر تن دارد و از شدت سرما می‌لرزد‪ S.‬می‌گوید‪ :‬یا امیرالمؤم‪SS‬نین‪ ،‬خداوند تب‪SS‬ارک‬
‫و تعالی در این مال‪ ،‬برای تو و خانواده‌ات هم س‪SS‬همی ق‪SS‬رار‪ S‬داده اس‪SS‬ت‪ ،‬چ‪SS‬را با چ‪SS‬نین‬
‫وضعی‪ S‬به سر می‌بری؟‪ S‬در پاسخ فرمود‪ S:‬به خدا‪ ،‬من از مال شما (بیت الم‪SS‬ال) چ‪SS‬یزی‬
‫بر نخواهم داشت»‪.1‬‬
‫با این همه‪ ،‬چه کسی می‌تواند تصور‪ S‬نماید که زکات‪ ،‬در بیت‌المال جمع می‌ش‪SS‬ود تا‬
‫خلفاء و فرمانروایان‪ ،‬بر طبق میل و هوس خود مصرف نمایند؟!‬
‫اص ‪S‬الً رهنم‪SS‬ود اس‪SS‬الم درب‪SS‬ارة زک‪SS‬ات این است که در هم‪SS‬ان نق‪SS‬اطی که جمع‌آوری‬
‫می‌ش‪SS‬ود‪ ،‬توزیع‪ S‬گ‪S‬ردد‪ .‬چنانکه س‪S‬نت‪ ،‬بر این مطلب تص‪SS‬ریح نم‪S‬وده اس‪S‬ت‪« :‬تُْؤ َ;خ ; ُذ ِم ْن‬
‫َأ ْغنِيَاِئِه ْم َو ُت َر ُّد َعلَى ُف َق َراِئِه ْم»‪.2‬‬
‫از عمران بن حصین روایت شده است که م‪SS‬أمور گ‪SS‬رفتن ص‪SS‬دقه شد و هنگ‪SS‬امی که‬
‫بازگشت‪ ،‬به او گفتند‪ :‬ام‪SS‬وال کجاس‪SS‬ت؟ گفت‪« :‬مگر ما را ب‪SS‬رای آوردن م‪SS‬ال فرس‪SS‬تاده‬
‫بودی‪SS‬د؟ ما آن را هم‪SS‬انطور و از هم‪SS‬ان ج‪SS‬ایی (کس‪SS‬انی) که زم‪SS‬ان رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص‬
‫می‌گرفتیم‪ ،‬گرفتیم و در همان جا و مواردی‪ S‬که آنوقت قرار‪ S‬می‌دادیم‪ ،‬قرار دادیم»‪.3‬‬
‫فقط در صورتی که مقداری از زکات‪ ،‬از احتیاج اهل منطقه زیادی بیاید‪ ،‬انتقال آن‬
‫به نقطة دیگری که درآنجا کسی نیازمند باشد و یا انتقالش به بیت‌المال مرک‪SS‬زی مج‪SS‬از‬
‫است‪.‬‬
‫ابوعبید می‌گوید‪ S:‬معاذ‪ ،‬یک سوم زکات را از یمن به س‪SS‬وی عمر فرس‪SS‬تاد‪ .‬عمر این‬
‫کار را نپسدید به او گفت‪ :‬من تو را برای مالیات ستانی و یا جزیه گ‪S‬رفتن نفرس‪S‬تاده‌ام‪،‬‬
‫بلکه برای این فرستاده‌ام که از م‪SS‬ردم ثروتمند بگ‪SS‬یری و به فق‪SS‬یران ب‪SS‬دهی‪ .‬مع‪SS‬اذ پاسخ‬
‫داد‪ :‬اگر کسی را می‌یافتم‪ S‬که بگیرد‪ ،‬چیزی به سوی تو نمی‌فرستادم‪.4‬‬
‫بنابراین‪ ،‬سیاست اسالم این نیست که ام‪SS‬وال‪ ،‬از روس‪SS‬تاها‪ S‬و من‪SS‬اطق‪ S‬مختلف گرفته‬
‫شود و به مصرف‪ S‬پایتختهای بزرگ برسد‪ ،‬بلکه زکات می‌باید‪ S‬در همان جایی که گ‪S‬رد‬
‫آورده می‌ش‪SSSS‬ود‪ S،‬مص‪SSSS‬رف‪ S‬ش‪SSSS‬ود و این چ‪SSSS‬یزی است که ع‪SSSS‬دالت و روش ص‪SSSS‬حیح‬
‫برنامه‌ریزی و توزیع بدان حکم می‌کند و شخص فقیر در هر منطقه‌ای می‌فهمد‪ S‬که در‬
‫این ام‪SS‬والی که مالحظه می‌کن‪SS‬د‪ ،‬س‪SS‬همی دارد و ب‪SS‬دان عالقه‌مند می‌ش‪SS‬ود‪ .‬و این دالیلی‬
‫‪ -‬این قبیل نمونه‌ها راجع به موضوع خلفا نس‪SS‬بت ب‪SS‬ه بیت‌الم‪SS‬ال را ابوعبی‪SS‬د‪ ،‬در کت‪SS‬اب «األم‪SS‬وال»‬ ‫‪1‬‬

‫ص ‪ 266‬به بعد نقل کرده است‪.‬‬

‫‪ -‬روایت از مسلم و بخاری‪« :‬از ثروتمندان منطقه گرفته می‌شود و به فقیرانش داده می‌شود»‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬روایت از ابوداود‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ -‬کتاب (األموال) ابوعبید‪.‬‬ ‫‪4‬‬

 ‫‪217‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫است که ب‪SS‬اعث آگ‪SS‬اهی م‪SS‬ردم در عصر ما از نظ‪SS‬ام «ادارة محلی» و بهره‌ب‪SS‬رداری از‬
‫مزایای‪ S‬آن گردیده است‪.‬‬

‫زکات در چه مواردی و برای چه کسی مصرف می‌شود؟‬

‫گذشته از نکات مذکور‪ ،‬اسالم جهات و موارد مصرف‪ S‬زک‪SS‬ات را معین نم‪SS‬وده و ب‪SS‬دین‬
‫‌ترتیب آن را به هوسها و تمایالت حاکم‪SS‬ان وانگ‪SS‬ذارده است که در جهت خوش‪SS‬گذرانی‬
‫خود و یا برای پیروان و یاران اطراف‪ S‬خویش مصرف نمایند‪ .‬همچنین به میل کس‪SS‬انی‬
‫که بدون احتیاج و استحقاق در آن طمع می‌بندند‪ ،‬بستگی ندارد‪.‬‬
‫در زم‪SS‬ان رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص چشم گ‪SS‬روهی از منافق‪SS‬ان به ام‪SS‬وال ص‪SS‬دقه افت‪SS‬اد و آب‬
‫دهانشان برای تصرف آن سرازیر‪ S‬شد و خداوند در بارة آنان فرمود‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪(﴾       ‬توبه‪/‬‬
‫‪.)58‬‬
‫«بعضی از آنها دربارة صدقات بر تو ای‪SS‬راد می‌گیرن‪SS‬د‪ ،‬اگر از ص‪SS‬دقات به آنها‬
‫داده شود راضی می‌شوند و اگر داده نشود‪ ،‬عصبانی می‌گردند»‪.‬‬
‫سپس در بیان موارد‪ S‬مصرف زکات می‌گوید‪:‬‬
‫﴿‪    ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪          ‬‬
‫(توبه‪.)60 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«صدقات از آن تهی‌دستان و درمان‪SS‬دگان و ک‪SS‬ارگزاران آن و کس‪SS‬انی که دلش‪SS‬ان‬
‫متمایل می‌گ‪SSS‬ردد‪ ،‬و در راه بردگ‪SS‬ان و ورشکس‪SSS‬تگان و در راه خ‪SS‬دا و در راه‬
‫ماندگان (فرزندان راه) می‌باشد‪ ،‬این حکمی از ج‪SS‬انب خداست و خداوند آگ‪SS‬اه و‬
‫کاردان است»‪.‬‬
‫و بدینگونه خداوند‪ ،‬خود توزیع زک‪SS‬ات را در کت‪SS‬اب خ‪SS‬ویش انج‪SS‬ام داده و کسی حق‬
‫ندارد آن را از مصارف هش‪SS‬تگانة مزب‪SS‬ور‪ ،‬به مص‪S‬ارف‪ S‬دیگ‪S‬ری‪ S‬در خ‪SS‬دمت هوس‪SS‬های‬
‫خود و برخالف دستور‪ S‬خدا انتقال دهد‪.‬‬
‫مورد‪ S‬اول‪ :‬فقراء‪ ،‬اولین گروه و مورد مصرف‪ S‬زکات هستند‪.‬‬
‫مورد‪ S‬دوم‪ :‬مساکین یعنی درماندگان‪.‬‬
‫فق‪SS‬را و مس‪SS‬اکین‪ ،‬دو گ‪SS‬روه تنگدست و نیازمند‪ S‬هس‪SS‬تند‪ .‬هر گ‪SS‬اه در حکمی‪ ،‬یکی از‬
‫آنان ذکر شده باشد‪ ،‬دیگری را هم شامل می‌شود و موقعی که هر دو با هم بیایند‪ ،‬مانند‬
‫آیة فوق بهتر است که منظور از فقیر‪ ،‬کسی دانسته شود که چیزی ندارد و یا دارائیش‬
‫از حد الزم کمتر است و مسکین به فرد محتاجی گفته شود که حالش به‪SS‬تر و دارایی و‬
‫ثباتش از گروه نخست بیشتر‪ S‬است‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪218‬‬
‫اسالم‬

‫پیامبر‪S‬ص می‌گوید‪ :‬مس‪SS‬کین کسی نیست که یکی دو خرما و یا یکی دو لقمه غ‪SS‬ذا به‬
‫او داده می‌شود‪ ،‬مسکین کسی است که آبرومندی می‌کند‪.‬‬
‫(بقره‪.)273 /‬‬ ‫﴿‪﴾   ‬‬
‫«از مردم‪ ،‬چیزی‪ ،‬با اصرار‪ ،‬نمی‌طلبد»‪.‬‬
‫و در حدیث دیگری می‌فرماید‪« :‬مسکین کسی نیست که در میان م‪SS‬ردم می‌چرخد و‬
‫یکی دو لقمه یا خرمایی به او داده می‌شود‪ S.‬مسکین کسی است ثروتمندی او را می‌بیند‪S‬‬
‫تا تأمینش کند و خبر ن‪S‬دارد تا ص‪S‬دقه‌اش بدهد و خ‪SS‬ود او ن‪SS‬یز نمی‌رود‪ S‬از م‪SS‬ردم گ‪S‬دایی‬
‫کند»‪.1‬‬
‫این حدیث‪ ،‬از مسأله مهمی پرده بر می‌دارد‪ .‬بس‪S‬یار اتف‪S‬اق می‌افتد که م‪S‬ردم‪ ،‬چه‪S‬رة‬
‫ش‪SS‬خص مس‪SS‬کین یا فق‪SS‬یر را همانند ف‪SS‬ردی‪ S‬مش‪SS‬هور‪ S‬به فقر و متظ‪SS‬اهر به درمان‪SS‬دگی که‬
‫دس‪SS‬تش را ب‪SS‬رای س‪SS‬ؤال دراز ک‪SS‬رده باش‪SS‬د‪ ،‬تص‪SS‬ور می‌نماین‪SS‬د‪ .‬اما آن کسی که پی‪SS‬امبر‪S‬‬
‫خ‪SS‬داص او را به عن‪SS‬وان مس‪SS‬کین ب‪SS‬رای م‪SS‬ردم مع‪SS‬رفی ک‪SS‬رده اس‪SS‬ت‪ ،‬بر انب‪SS‬وهی از‬
‫خانه‌نشینان و عیالمندان با آب‪S‬رو که روزگ‪S‬ار بر آنها س‪SS‬خت ش‪SS‬ده و من‪SS‬ابع روزی‌ش‪S‬ان‪،‬‬
‫قادر‪ S‬به رفع نیازهایشان نگردیده‌اند و یا درآمد فعالیتشان‪ S‬پاسخگوی‪ S‬احتیاج‪SS‬ات معق‪SS‬ول‬
‫و متوسط آنها نیس‪SS‬ت‪ ،‬منطبق می‌گ‪SS‬ردد‪ S.‬در نتیجه م‪SS‬انعی ن‪SS‬دارد که س‪SS‬همی از ام‪SS‬وال‬
‫زکات‪ ،‬به اینها داده شود‪.‬‬
‫مردی از حسن بص‪SS‬ری‪ ،‬درب‪SS‬ارة کسی که دارای خانه و خ‪SS‬دمتگزار اس‪SS‬ت‪ ،‬پرس‪SS‬ید‪S‬‬
‫که‪ ،‬آیا می‌تواند‪ S‬ص‪S‬دقه بگ‪S‬یرد؟ ج‪S‬واب داد‪ :‬اگر نی‪S‬از داش‪S‬ته باشد می‌گ‪S‬یرد و مس‪S‬أله‌ای‬
‫نیست!!‬
‫مقص‪SS‬ود این نیست که یک یا دو درهم داده ش‪SS‬ود و آن اش‪SS‬خاص‪ ،‬پیوس‪SS‬ته محت‪SS‬اج و‬
‫دست خالی بمانند‪ .‬بلکه منظور‪ S‬آنست که چیزی به او داده ش‪SS‬ود که ب‪SS‬اعث رفع نی‪SS‬از و‬
‫برآورده شدن احتیاجش می‌گ‪SS‬ردد‪ .‬عمر گفته اس‪SS‬ت‪ :‬وق‪SS‬تی‪ S‬که بخشش می‌کنی‪SS‬د‪ ،‬بی‌نی‪SS‬از‬
‫هالکتبار زن‪SS‬دگیش اطالع یافته ب‪SS‬ود‪ ،‬سه ش‪SS‬تر داد تا‬
‫‌‬ ‫کنید‪ .‬و به مردی که از وضعیت‬
‫از تهیدستی درآید و گفت‪ :‬ص‪S‬دقه بر نیازمن‪S‬دان را بیافزایید و تک‪S‬رار کنی‪S‬د‪ ،‬اگر ب‪S‬رای‬
‫هرکدامشان به صد شتر برسد‪ .‬قاضی عبدالوهاب ن‪SS‬یز می‌گوی‪SS‬د‪ :‬مال‪SS‬ک‪ ،‬ب‪SS‬رای ص‪SS‬دقه‬
‫حدی قرار‪ S‬نداده و گفته است‪ :‬به شخصی که دارای مس‪SS‬کن و چارپا و خ‪SS‬ادم باش‪SS‬د‪ ،‬در‬
‫ص‪SS‬ورتی‪ S‬که دارائیش بط‪SS‬ور کامل نی‪SS‬ازش را ت‪SS‬أمین نمی‌کن‪SS‬د‪ ،‬ص‪SS‬دقه داده می‌ش‪SS‬ود‪S‬‬
‫(می‌توان صدقه داد)‪.‬‬

‫َ;;ان‪َ ،‬ولَ ِك ِن‬

‫;;رةُ َوالتَّ ْم َرت ِ‬ ‫س تَ;; ُر ُّدهُ اللُّ ْق َم;; ةُ َواللُّ ْق َمت ِ‬
‫َ;;ان َوالتَّ ْم َ‬ ‫س;; ِكينُ الَّ ِذى يَطُ;;وفُ َعلَى النَّا ِ‬
‫س ا ْل ِم ْ‬
‫‪ -‬لَ ْي َ‬ ‫‪1‬‬

‫اس»‪ .‬مورد‬ ‫َّ‬

‫س ; ُل الن َ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ق َعل ْي; ِه‪َ ،‬وال يَق;;و ُم فيَ ْ‬ ‫َص; َّد ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫س ِكينُ ال ِذى ال يَ ِج ُد ِغنى يُغنِي ِه‪َ ،‬وال يُفطنُ بِ; ِه فيُت َ‬ ‫ا ْل ِم ْ‬
‫اتفاق‪.‬‬
 ‫‪219‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫معاملهگر آنق‪SS‬در داده ش‪SS‬ود که بتواند تج‪SS‬ارتش را‬

‫‌‬ ‫بنابراین‪ ،‬بهتر است که به شخص‬
‫از سر گیرد و به صنعتکار و پیشه‌ور تا آن ح‪SS‬دی که اب‪SS‬زار حرفة خ‪SS‬ود را بخ‪SS‬رد‪ ...‬و‬
‫دیگران نیز به همین ترتیب‪.‬‬
‫فقیه بزرگوار تابعی «عطاء» گفته است‪ :‬اگر کسی زک‪SS‬ات م‪SS‬ال خ‪SS‬ود را به خ‪SS‬انوادة‬
‫مسلمانی‪ S‬بدهد و آن خانواده را بی‌نیاز کند و روبراه گرداند‪ ،‬نزد من بهتر است‪.‬‬
‫همچنین ابوعبید در کتاب ارزش‪SS‬مند خ‪SS‬ود‪« ،‬األم‪SS‬وال» پس از ذکر این قبیل نمونه‌ها‬
‫و رهنمودها از ص‪SS‬حابه و ت‪SS‬ابعین‪ ،‬گفته اس‪SS‬ت‪ :‬همة این نمونه‌ه‪SS‬ا‪ ،‬نش‪SS‬ان می‌دهند که‬
‫مقدار زکات قابل پرداخت به یک نفر مستحق‪ S‬و نیازمن‪SS‬د‪ ،‬حد معین و ان‪SS‬دازة مح‪SS‬دودی‬
‫ندارد که فرد مس‪SS‬لمان نتواند از آن فراتر‪ S‬رود‪ ،‬با آن که ض‪SS‬رر نمی‌کند‪( S‬یع‪SS‬نی بیش از‬
‫مقدار زکات مالش را نمی‌پ‪SS‬ردازد)‪ S‬بلکه این روش‪ ،‬به ش‪SS‬رطی که از روی‪ S‬بند و بست‬
‫و ریاکاری‪ S‬نباشد‪ ،‬مطلوبتر‪ S‬و بهتر است‪.‬‬
‫میبیند که فق‪SS‬یر و درمان‪SS‬ده است و او م‪SS‬ال‬ ‫مثالً کسی خ‪SS‬انوادة ص‪SS‬الح مس‪SS‬لمانی‪ S‬را ‌‬
‫زی‪SS‬ادی دارد و خ‪SS‬انوادة مزب‪SS‬ور‪ ،‬فاقد‪ S‬م‪SS‬نزلی است که در آن اق‪SS‬امت گزیند و محف‪SS‬وظ‬
‫باش‪SS‬د‪ ،‬بن‪SS‬ابراین خ‪SS‬انه‌ای ب‪SS‬رای آنها می‌خ‪SS‬رد‪ S‬تا از س‪SS‬وز‪ S‬س‪SS‬رمای‪ S‬زمس‪SS‬تان و ح‪SS‬رارت‬
‫تابستان در امان باشند‪ ،‬و لباسی تهیه می‌کند که تن آنها را بپوش‪S‬اند و از گرما و س‪S‬رما‬
‫نگاه دارد‪ ،‬و یا هنگامی که برده‌ای را گرفتار ارباب کج خلق مش‪SS‬اهده می‌کند که به او‬
‫ب‪SS‬دی و آزار می‌رس‪SS‬اند‪ S‬و او را از زیر ی‪SS‬وغ ارب‪SS‬اب آزاد می‌کن‪SS‬د‪ ،‬و یا چ‪SS‬ون مس‪SS‬افر‪S‬‬
‫غریبی در ح‪SS‬ال س‪SS‬ختی و مش‪SS‬قت و دور از وطن‪ ،‬ن‪S‬زدش می‌آید و او آن ش‪S‬خص را با‬
‫خریدن یا کرایة وسیله‌ای به سوی خانه و زادگ‪SS‬اهش می‌فرس‪SS‬تد‪ S...‬آیا نظ‪SS‬ایر‪ S‬این کارها‬
‫که جز با ص‪SS‬رف‪ S‬ام‪SS‬وال زی‪SS‬اد امکان‌پ‪SS‬ذیر شخصی و شخصی حاضر‪ S‬نمی‌ش‪SS‬ود که این‬
‫مخارج را به عنوان عمل مستحبی تحمل نماید و در نتیجه از زک‪SS‬ات م‪SS‬الش به حس‪SS‬اب‬
‫می‌آورد‪ S،‬نمی‌تواند‪ S‬انجام تکلیف بشمار رود؟ چ‪SS‬را‪ ،‬و بلکه انش‪SS‬اءهللا مطل‪SS‬وب و مقب‪SS‬ول‬
‫خواهد بود و من از عاقبت کسانی که م‪SS‬انع چ‪SS‬نین کاره‪SS‬ایی از س‪SS‬وی م‪SS‬ردم می‌ش‪SS‬وند‪،‬‬
‫بیمناکم! زیرا که آنها (مردم) بطور دلخواه حاضر به انجام چنین کارهایی نمی‌شوند و‬
‫این افراد هم از انجام آن‪ ،‬بعنوان ادای فریضه جلوگ‪SS‬یری می‌کنن‪SS‬د‪ .‬در نتیج‪SS‬ه‪ ،‬حق‪SS‬وقی‬
‫پایمال و نیازمندان مستحقی محروم و هالک می‌شوند‪S.‬‬
‫منظ‪SS‬ور و ه‪SS‬دف از برنامة زک‪SS‬ات‪ ،‬تش‪SS‬ویق‪ S‬تنبلی و کمک به مفت‌خ‪SS‬واران نیس‪SS‬ت‪،‬‬
‫بطوری که بعضی به غلط گمان می‌کنند‪ S.‬اصالً چنین نیست‪ ،‬زیرا که پی‪SS‬امبرص گفت‪:‬‬
‫«صدقه برای شخص بی‌نیاز و کسی که سالم و نیرومند‪ S‬است‪ ،‬روا نمی‌باشد»‪.1‬‬
‫دو نفر در حجةالوداع‪ ،‬نزد پیامبرص که در حال تقس‪SS‬یم ص‪SS‬دقه ب‪SS‬ود‪ ،‬آمدند و از او‬
‫درخواست‪ S‬کمک نمودند‪ .‬پیامبر‪S‬ص نگاهی به آنها انداخت و ایشان را نیرومند‪ S‬و ق‪SS‬وی‪S‬‬

‫ي» روایت از ابوداود و ترمذی شخص اخیر ح‪SS‬دیث را‬ ‫ص َدقَةُ لِ َغنِ ٍّي َوال لِ ِذي ِم َّر ٍة َ‬
‫س ِو ٍّ‬ ‫‪« -‬ال تَ ِح ُّل ال َّ‬ ‫‪1‬‬

‫صحیح دانسته است‪.‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪220‬‬
‫اسالم‬

‫هیکل دی‪SS‬د‪ ،‬آنگ‪SS‬اه گفت‪ :‬اگر می‌خواهی‪SS‬د‪ ،‬می‌دهم ولی ش‪SS‬خص ت‪SS‬وانگر و ن‪SS‬یز کسی که‬
‫قدرت دارد و می‌تواند کار کند‪ ،‬حقی در آن (زکات) ندارد»‪.1‬‬
‫پس بر هر مس‪SSSS‬لمانی‪ S‬واجب است که ک‪SSSS‬ار کند و دولت هم وظیفه دارد که ب‪SSSS‬رای‬
‫ه‪SS‬رکس‪ ،‬ک‪SS‬ار مناس‪SS‬بی‪ S‬ف‪SS‬راهم‪ S‬کند و در ص‪SS‬ورتی‪ S‬که شخص‪SS‬ی‪ ،‬ق‪SS‬درت ک‪SS‬ار و ت‪SS‬أمین‬
‫احتیاجاتش را نداشت‪ ،‬نباید در جامعة اسالمی از بین برود‪ ،‬بلکه زکات‪ ،‬نیازمن‪SS‬دیهای‪S‬‬
‫معقول و به جای او را تأمین خواهد کرد‪.‬‬
‫مورد‪ S‬سوم‪ :‬سومین گروه مستحق‪ S‬زکات‪ ،‬عامالن و مسئوالن کارهای‪ S‬مربوط به آن‬
‫می‌باشند‪ S.‬فرقی‪ S‬نمی‌کند که عامل جمع‌آوری زکات (از اشخاص واجد شرایط) باشند و‬
‫یا عامالن حفظ و خزانه‌داری‪ S‬و یا عامالن و مس‪SS‬ئوالن نگهب‪SS‬انی و ثبت آن در دف‪SS‬اتر‪ S‬و‬
‫یا عامالن توزیع‪ S‬و تقسیم زکات میان مستحقان و مصرف آن در موارد‪ S‬شرعی‪.‬‬
‫مورد‪ S‬چهارم‪ :‬مؤلفه قل‪SS‬وبهم‪ ،‬یع‪SS‬نی جم‪SS‬اعتی که جلب و انس دادن و متمایل س‪SS‬اختن‬
‫دلهایش‪SS‬ان به اس‪SS‬الم م‪SS‬وردنظر‪ S‬می‌باش‪SS‬د‪ ،‬با این ه‪SS‬دف که یا مس‪SS‬لمان ش‪SS‬وند‪ S‬و یا اگر‬
‫مسلمان شده‌اند‪ ،‬ثبات قدم پیدا کنند و یا از وجودشان در دفاع از مسلمین بهره‌برداری‪S‬‬
‫ش‪SS‬ود و یا احتم‪SS‬ال خطر و شرش‪SS‬ان از مس‪SS‬لمانان منتفی گ‪SS‬ردد‪ .‬پی‪SS‬امبر‪S‬ص به ک‪SS‬افرانی‬
‫همچون صفوان بن‌امیه‪ ،‬یکی از اشراف و بزرگان و سخنوران جاهلیت‪ ،‬که امی‪SS‬دی به‬
‫گروی‪SS‬دن و ایم‪SS‬ان آوردنش داش‪SS‬ت‪ ،‬بخشش م‪SS‬الی نم‪SS‬ود و او هم اس‪SS‬الم آورد و مس‪SS‬لمان‬
‫خوبی از آب درآمد‪ .‬همچنانکه به برخی از سرکردگان قبایل‪ ،‬نظیر عیينه بن حصن و‬
‫اقرع بن حابس نیز اموالی داد و هدفش این بود که ایمانشان را تثبیت و تق‪SS‬ویت نماید و‬
‫از آنها در جنگ با مشرکان استفاده کند‪.‬‬
‫تشخیص صالحیت افراد مش‪SS‬مول این م‪SS‬ورد‪ ،‬به عه‪SS‬دة ره‪SS‬بر یا ش‪SS‬ورای مس‪SS‬لمانان‬
‫است که اگر دیدند قلب گروهی به یک معنی و شکلی از اشکال یادآوری ش‪SS‬ده‪ ،‬ت‪SS‬ألیف‬
‫و انعطاف می‌پذیرد‪ ،‬می‌توانند‪ S‬سهمی از مال زک‪SS‬ات را به آنها بدهند و اگر ض‪SS‬رورتی‬
‫ب‪SS‬رای این ک‪SS‬ار ندیدند‪[ S‬هم‪SS‬انطور که عمر چ‪SS‬نین تش‪SS‬خیص داد] الزم نیست که به هر‬
‫ش‪SS‬کل ممکن‪ ،‬گ‪SS‬روهی‪ S‬را تحت این عن‪SS‬وان دست و پا کنند و بیافرینن‪SS‬د!! بلکه در این‬
‫صورت‪ S‬سهم آنان ساقط می‌گردد‪ S‬همانطور‪ S‬که اگر فقرا و یا غارمین با بردگ‪SS‬انی ی‪SS‬افت‬
‫نشوند‪ ،‬پرداخت سهم زکاتشان منتفی است‪.‬‬
‫از این جا نادرس‪SS‬تی‪ S‬برداشت کس‪SS‬انی را که فکر می‌کنند‪ S‬عمر حکمی از کت‪SS‬اب خ‪SS‬دا‬
‫را تعطیل نم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ ،‬بوض‪SS‬وح‪ S‬در می‌ی‪SS‬ابیم‪ S.‬عمر س‪SS‬هم ت‪SS‬ألیف قل‪SS‬وب را از گ‪SS‬روه‬
‫طمعک‪SS‬اری‪ S‬که به لطف خ‪S‬دا هیچ امی‪S‬دی نداش‪SS‬تند‪ ،‬قطع ک‪S‬رد و حق هم داشت که چ‪S‬نین‬
‫کاری بکند‪.‬‬
‫در زمان ما این سهم می‌تواند برای تبلیغ و ترویج اسالم به کار رود‪ .‬هم‪SS‬انطور که‬
‫مخالفان اسالم ن‪S‬یز از چ‪S‬نین روش‪S‬هایی‪ S‬اس‪S‬تفاده می‌کنن‪S‬د‪ ،‬و می‌تواند‪ S‬به مس‪S‬لمانانی‪ S‬داده‬

‫ب» ابوداود و نسائی‪.‬‬

‫س ٍ‬ ‫شْئتُ َما َأ ْعطَ ْيتُ ُك َما‪َ ،‬واَل َحظَّ فِي َها لِ َغنِ ٍّي‪َ ،‬واَل لِقَ ِو ٍّ‬
‫ي ُم ْكتَ ِ‬ ‫‪« -‬إنْ ِ‬ ‫‪1‬‬
 ‫‪221‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫ش‪SSS‬ود که کف‪SSS‬ار می‌خواهند‪ S‬نظرش‪SSS‬ان را جلب نم‪SSS‬وده و داخل دین و یا تحت حم‪SSS‬ایت‬
‫قرارشان دهند‪ .‬ما شاهدیم که بعضی از دولتهای‪ S‬سودجوی‪ S‬اس‪SS‬تعماری‪ ،‬ب‪SS‬رای اس‪SS‬ارت‬
‫عموم مسلمانان ام‪SS‬والی را اختص‪SS‬اص داده‌اند که بعضی از آنها را به مس‪SS‬یحی ش‪SS‬دن و‬
‫خ‪SSS‬روج از اس‪SSS‬الم متمایل می‌کنند و بعضی را به دخ‪SSS‬ول در تحت حم‪SSS‬ایت خ‪SSS‬ود‪ ،‬آیا‬
‫مسلمانان برای چنین کاری سزاوارتر‪ S‬از آنها نیستند؟‬
‫مورد‪ S‬پنجم‪ :‬مصرف پنجم زکات‪ ،‬آزادی بردگان و رهایی آنان از زیر یوغ ب‪SS‬ردگی‪S‬‬
‫است‪« :‬وفی‪ S‬الرقاب»‪ .‬اسالم در حالی ظهور کرد که نظام ب‪SS‬رده‌داری‪ S‬در سراسر‪ S‬ع‪SS‬الم‬
‫گسترش و رواج تام یافته ب‪SS‬ود و با این وضع نمی‌توانست آن را با نوش‪SS‬تن یک فرم‪SS‬ان‬
‫لغو کند و به جای این کار‪ ،‬آموزشها و موضعگیریهایی‪ S‬را وضع نمود که به ت‪SS‬دریج و‬
‫آرامی آن را از می‪SS‬ان می‌ب‪SS‬رد‪ .‬از جملة وس‪SS‬ایلی که اس‪SS‬الم ب‪SS‬رای الغ‪SS‬اء یا مح‪SS‬دودیت‪S‬‬
‫برده‌داری‪ S‬به کار برد این ب‪SS‬ود که آزادس‪SS‬ازی‪ S‬برده‌ها را از ب‪SS‬االترین عب‪S‬ادات و عوامل‬
‫تقرب به خ‪S‬دا ق‪S‬رار‪ S‬داد و آن را کف‪S‬ارة بس‪SS‬یاری از گناه‪S‬ان اش‪S‬خاص مس‪S‬لمان‪ ،‬از قبیل‬
‫شکستن سوگند‪ ،‬محسوب داشت و ضمن یک فرم‪SS‬ان عم‪SS‬ومی به مس‪SS‬لمانان دس‪SS‬تور داد‬
‫که با بردگ‪SS‬ان خ‪SS‬ود‪ ،‬در ص‪SS‬ورتی که اف‪SS‬راد ص‪SS‬الحی بودن‪SS‬د‪ ،‬ق‪SS‬راردادی‪ S‬ببندند که با‬
‫پرداخت مبلغی بط‪SS‬ور اقس‪SS‬اط‪ ،‬آزادی خ‪SS‬ویش را به دست آورن‪SS‬د‪ S.‬هم‪SS‬انطور‪ S‬که به کلیة‬
‫مسلمانان دس‪SS‬تور‪ S‬داد که بردگ‪SS‬ان را در ادای مب‪SS‬الغ مزب‪SS‬ور ی‪SS‬اری کنند و ق‪SS‬رآن در این‬
‫باره فرمود‪S:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪        ‬‬
‫(نور‪.)33 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«کسانی از بردگان شما که قرارداد می‌خواهند‪ ،‬در صورتی که خ‪SS‬یری در آنها‬
‫دیدید‪ ،‬قرارداد بنویسید و از مالی که خدا به شما داده است به آنان هم بدهید»‪.‬‬
‫اسالم این برنامة مهم [آزادسازی‪ S‬بردگان] را تنها بر عهدة اف‪SS‬راد ننه‪SS‬اده است بلکه‬
‫س‪SS‬همی را هم به گ‪SS‬ردن دولت انداخته است و آن‪ ،‬اختص‪SS‬اص بخشی از ام‪SS‬وال زک‪SS‬ات‬
‫برای کمک به مک‪SS‬اتبین (برده‌ه‪SS‬ایی که با ارباب‪SS‬ان خ‪SS‬ویش ق‪SS‬رارداد‪ S‬ب‪SS‬از خرید و آزادی‬
‫خود را می‌بستند) در جهت پرداختن اقساط خویش و یا خریدن و آزاد نم‪SS‬ودن بردگ‪SS‬ان‬
‫می‌باشد‪ S‬و این اولین ق‪SSS‬انون و برنامة عملی ب‪SSS‬رای آزادی بردگ‪SSS‬ان مظل‪SSS‬وم در ت‪SSS‬اریخ‬
‫انسانیت است‪.‬‬
‫اس‪SS‬الم با اختص‪SS‬اص یک هش‪SS‬تم از درآمد زک‪SS‬ات یا بیش‪SS‬تر‪ S‬از آن [که هرس‪SS‬ال سر‬
‫میلیونها‪ S‬می‌زند] برای آزادی بردگان‪ ،‬کار کوچکی‪ S‬انجام نداده اس‪SS‬ت‪ .‬ح‪SS‬تی بعضی از‬
‫مواقع تم‪SS‬ام زک‪SS‬ات‪ ،‬در این جهت مص‪SS‬رف‪ S‬می‌گردی‪SS‬د‪ S.‬چنانکه در زم‪SS‬ان خلیفة ع‪SS‬ادل‪،‬‬
‫عمربن عبدالعزیز دربارة صدقات‪ S‬آفریقا معمول گردید‪.‬‬
‫مورد‪ S‬ششم‪« :‬غارمون» یعنی کسانی که بدهی زی‪SS‬ادی به گردنش‪SS‬ان افت‪SS‬اده و امک‪SS‬ان‬
‫پرداخت آن را ندارن‪SS‬د‪ ،‬به ش‪SS‬رطی که این ب‪SS‬دهی‌ها در راه گن‪SS‬اه و معص‪SS‬یت و از روی‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪222‬‬
‫اسالم‬

‫حماقت و زیاده‌روی‪ S‬مصرف‪ ،‬ایجاد نشده باشند‪ ،‬زیرا با مال خدا نمی‌توان شخصی را‬
‫در معصیت خدا کمک نمود و یا کسی را در سفاهت خویش ی‪SS‬اری داد‪ ،‬مگر هنگ‪SS‬امی‬
‫که توبه کرده به راه درست آمده و توبه و استقامت خ‪SS‬ود را در عمل نش‪SS‬ان داده باش‪SS‬د‪.‬‬
‫اسالم دوست ندارد که فرد مسلمان زیر بار قرض برود و هنگامی هم که برای ه‪SS‬دفی‬
‫مش‪SS‬روع مق‪SS‬روض گردی‪SS‬د‪ ،‬او را در جهت ره‪SS‬ایی از زیرب‪SS‬ار‪ S‬آن م‪SS‬دد می‌کن‪SS‬د‪ ،‬ق‪SS‬رض‬
‫باعث پریشانی آدم در شب و احساس خ‪SS‬واری در روز است و اس‪SS‬الم‪ ،‬نه پریش‪SS‬انی‪ S‬را‬
‫می‌پس‪SS‬ندد و نه خ‪SS‬واری و ش‪SS‬رمندگی را‪ .‬بن‪SS‬ابراین ف‪SS‬رد مق‪SS‬روض را از گرفت‪SS‬اری در‬
‫می‌آورد‪ S‬و از سقوط نجات می‌دهد و نمی‌گذارد‪ S‬که در بند بدهی‌ها بیافتد‪ S‬و درمان‪SS‬دگیش‪S‬‬
‫نمایان گردد‪.‬‬
‫بدین‌ترتیب‪ ،‬اسالم دست بدهکار تحت فش‪S‬ار‪ S‬را می‌گ‪S‬یرد‪ S‬و او را مؤظف‪ S‬به ف‪S‬روش‪S‬‬
‫امکانات اولیه زندگی برای پرداخت دیون خ‪SS‬ویش نمی‌گرداند‪ S‬که با اینک‪SS‬ار‪ ،‬از وس‪SS‬ایل‬
‫ابتدائی زندگی‪ S‬محروم گردد و روزگارش‪ S‬س‪SS‬خت بگ‪SS‬ذرد! هرگز چ‪SS‬نین روشی مط‪SS‬رح‬
‫نیست‪.‬‬
‫عمر بن عب‪SSSS‬دالعزیز در زم‪SSSS‬ان خالفت خ‪SSSS‬ود به فرمان‪SSSS‬دارانش‪ S‬نوش‪SSSS‬ت‪ :‬ب‪SSSS‬دهی‬
‫ورشکستگان را بپردازی‪SS‬د‪ S.‬یکی از آنها در ج‪SS‬وابش نوش‪SS‬ت‪ :‬ما در می‪SS‬ان ب‪SS‬دهکاران به‬
‫کس‪SS‬انی بر می‌خ‪SS‬وریم‪ S‬که خانه و خ‪SS‬ادم و اسب و اث‪SS‬اث دارن‪SS‬د‪ .‬عمر به او نوش‪SS‬ت‪ :‬هر‬
‫ش‪SS‬خص مس‪SS‬لمانی باید بن‪SS‬اگزیر‪ S‬خ‪SS‬انه‌ای داش‪SS‬ته باشد تا در آن س‪SS‬کونت کند و کسی که‬
‫کارهایش را انجام دهد و دارای اسبی باشد و به کمک آن با دشمنش بجنگ‪SS‬د‪ ،‬و چگونه‬
‫می‌ش‪SS‬ود کسی در خ‪SS‬انه‌اش اث‪SS‬اثی نداش‪SS‬ته باش‪SS‬د؟‪ ...‬آری چ‪SS‬نین کسی «غ‪SS‬ارم» است و‬
‫بدهیش را بپردازد‪S.‬‬
‫در میان غ‪S‬ارمین‪ ،‬گ‪S‬روهی ص‪S‬احبدل و بزرگ‪S‬وار‪ S‬ن‪S‬یز پی‪S‬دا می‌ش‪S‬وند که در جوامع‬
‫عربی و اسالمی دیده شده‌اند‪ .‬یکی از این اشخاص‪ ،‬برای اصالح روابط‪ S‬دو خانواده یا‬
‫دو قبیل‪SS‬ه‪ ،‬پیش‪SS‬قدم می‌شد و پ‪SS‬رداخت خونبها و تاوانه‪SS‬ای الزم ب‪SS‬رای تحقق ص‪SS‬لح را به‬
‫گردن می‌گرفت تا آتش فتنه فرو‪ S‬نشیند و آرامش و امنیت برق‪SS‬رار ش‪SS‬ود‪ .‬امتی‪SS‬از اس‪SS‬الم‬
‫در اینست که از رهگذر زکات‪ ،‬به چنین اشخاصی‪ S‬برای چنان مقاصد ارجمن‪SS‬د‪ ،‬ی‪SS‬اری‬
‫می‌رساند‪.‬‬
‫امام احمد و ام‪SS‬ام مس‪SS‬لم از ق‪SS‬ول قبیصه بن مخ‪SS‬ارق هاللی روایت کرده‌اند که گفت‪:‬‬
‫«من دَی‪SS‬نی را برعه‪SS‬ده گ‪SS‬رفتن و س‪SS‬پس ن‪SS‬زد رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص آم‪SS‬دم و کمک طلبی‪SS‬دم‪ .‬آن‬
‫حضرت گفت‪ :‬تحمل کن تا صدقه جمع‌آوری شود و از آن به تو بدهیم‪ ،‬س‪SS‬پس فرم‪SS‬ود‪S:‬‬
‫ای قبیصه‪ ،‬درخواست‪ S‬کمک جز برای سه دس‪SS‬ته روا نیس‪SS‬ت‪ :‬یکی آن ف‪SS‬ردی‪ S‬که دین و‬
‫تاوانی‪ S‬را برعه‪SS‬ده می‌گ‪SS‬یرد‪ S‬و به همین س‪SS‬بب درخواست ب‪SS‬رایش حالل است تا آنجا که‬
‫تعهد مزب‪SS‬ور‪ S‬را ت‪SS‬أمین نماید و چ‪SS‬یز بیش‪SS‬تری‪ S‬نطلب‪SS‬د‪ ،‬دیگر آن کسی که به مص‪SS‬یبتی‬
‫میدهد و حق دارد که تا آن ح‪SSSS‬دی که‬ ‫گرفت‪SSSS‬ار می‌ش‪SSSS‬ود‪ S‬و همة دارائیش را از دست ‌‬
 ‫‪223‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫زندگیش را ثبات و استحکام بخشد درخواست‪ S‬اعانه کند‪ ،‬و سوم آن کسی که دچار فقر‬
‫و تهیدستی می‌شود‪ S‬بطوری‪ S‬که سه نفر از اطرافی‪S‬انش بگویند‪ S‬فالنی فق‪S‬یر اس‪S‬ت‪ ،‬ب‪S‬رای‬
‫او ن‪SSSS‬یز حالل است که درخواست (کمک م‪SSSS‬الی) نماید تا زن‪SSSS‬دگی‪ S‬خ‪SSSS‬ود را روبه‌راه‬
‫گرداند‪ S.‬غیر از اینها‪ ،‬هر درخواستی‪ ،‬ای قبیصه‪ ،‬باطل است و حرام خواری‪.»S‬‬
‫بس‪SS‬یار‪ S‬قابل توجه است که اس‪SS‬الم‪ ،‬به هرخس‪SS‬ارت دی‪SS‬ده‌ای در راه اص‪SS‬الح روابط و‬
‫برق‪SS‬راری‪ S‬ص‪SS‬لح و آرامش کمک می‌کند و قرنها‪ S‬پیش از مط‪SS‬رح ش‪SS‬دن ت‪SS‬أمین و بیمة‬
‫ام‪SSS‬وال در برابر خط‪SSS‬رات و ح‪SSS‬وادث‪ ،‬ورشکس‪SSS‬تگان و خس‪SSS‬ارت دی‪SSS‬دگان را کمک‬
‫اقتص‪SS‬ادی می‌نماید‪ S‬و دستش‪SS‬ان را می‌گ‪SS‬یرد تا بتوانند برخیزند و ب‪SS‬ازوی خ‪SS‬ود را ب‪SS‬رای‬
‫امداد فق‪SS‬یری که سه تن از اطرافی‪SS‬ان و اق‪SS‬وامش به فقر و ن‪SS‬اداری‪ S‬او گ‪SS‬واهی دهند و نه‬
‫فقط کسانی که اظهار فقر و بیچارگی‪ S‬می‌کنند‪ ،‬گشوده است‪.‬‬
‫و بسی جالب است که هدف از بخشیدن مال به این یا آن فقیر و نیازمند‪ S‬را‪ ،‬روبراه‬
‫شدن زندگی‪ S‬یا قوام‪ S‬یافتن معیشت یعنی چیزی که زندگی‪ S‬را ت‪SS‬أمین نم‪SS‬وده و وض‪SS‬عیتش‬
‫را به سامان آورد‪ ،‬قرار داده است‪ ،‬نه صرفا ً تأمین نیازهای‪ S‬بسیار ابتدائی‪.‬‬
‫م‪SS‬ورد‪ S‬هفتم‪ :‬فی س‪SS‬بیل هللا‪ ،‬یع‪SS‬نی در راه خ‪SS‬دا‪ ،‬که طریق منتهی به رض‪SS‬ای خ‪SS‬دا‬
‫می‌باشد‪ S‬و نخس‪SS‬تین چ‪SS‬یزی که از آن به ذهن متب‪SS‬ادر‪ S‬می‌ش‪SS‬ود‪ S،‬جه‪SS‬اد و مب‪SS‬ارزه است و‬
‫این‪ ،‬به خاطر ک‪SS‬ثرت اس‪SS‬تعمال جه‪SS‬اد‪ ،‬در کن‪SS‬ار فی‌س‪SS‬بیل‌هللا‪ ،‬در ق‪SS‬رآن و س‪SS‬نت است و‬
‫شامل فراهم آوردن وس‪SS‬ایل و تجه‪SS‬یز مجاه‪SS‬دین و کمک م‪SS‬الی به آن‪SS‬ان‪ ،‬گر چه بی‌نی‪SS‬از‪S‬‬
‫باشند‪ ،‬تا وقتی که حقوقی از دولت نمی‌گیرند نیز می‌شود‪S.‬‬
‫در این جا منظور‪ S‬از جهاد‪ ،‬جهاد اس‪SS‬المی است که پی‪SS‬امبر‪S‬ص با این بی‪SS‬ان خ‪SS‬ویش‪،‬‬
‫آن را معین و مشخص نموده است‪« :‬کسی که برای اعالی دین خدا ن‪SS‬برد کن‪SS‬د‪ ،‬در راه‬
‫خدا جنگیده است»‪ .‬بخاری‪ S‬و مسلم این حدیث را روایت کرده‌اند‪.‬‬
‫ص‪SSS‬احبنظران‪ ،‬این م‪SSS‬ورد‪ ،‬یع‪SSS‬نی فی‌س‪SSS‬بیل‌هللا‪ ،‬هر مص‪SSS‬لحت‬‫‌‬ ‫به نظر بعضی از‬
‫عم‪SS‬ومی را که متض‪SS‬من خ‪SS‬یری ب‪SS‬رای ملت و جامعة مس‪SS‬لمین باشد در برمی‌گ‪SS‬یرد‪ ،‬از‬
‫قبیل‪ :‬بنای مساجد و مدارس اسالمی و غیره‪.‬‬
‫بنظر من باید این م‪SSSS‬ورد‪ S‬در انحص‪SSSS‬ار‪ S‬جه‪SSSS‬اد اس‪SSSS‬المی و هر عملی که در جهت‬
‫برافراشتن پرچم اسالم و یاری به دعوت اسالمی و تحکیم نظام و آیین اسالم در زمین‬
‫و برتری بخشیدن بدان انجام و صورت‪ S‬می‌گیرد‪ ،‬باشد‪.1‬‬
‫مورد‪ S‬هشتم‪ :‬ابن السبیل‪ ،‬یعنی کسی که دسترسی به مال خود ندارد‪ ،‬هر چند که در‬
‫سرزمین خ‪SS‬ود ثروتمند‪ S‬و ت‪SS‬وانگر باش‪SS‬د‪ .‬اس‪SS‬الم ن‪SS‬یز چ‪SS‬نین کسی را درنظر‪ S‬گرفته و به‬
‫خ‪SS‬اطر غ‪SS‬ربتش‪ ،‬او را گ‪SS‬رامی داش‪SS‬ته و این بخش از زک‪SS‬ات را ب‪SS‬رای او تع‪SS‬یین ک‪SS‬رده‬
‫اس‪SS‬ت‪ .‬مس‪SS‬لمانان پناهن‪SS‬ده و س‪SS‬تمدیده‌ای که از ظلم فرمانروای‪SS‬ان‪ S‬ک‪SS‬افر یا ش‪SS‬به ک‪SS‬افر‬
‫گریخته‌اند‪ ،‬نیز از این جمله بشمار‪ S‬می‌روند‪S.‬‬
‫اینها‪ ،‬مصارف هشتگانه‌ای است که قرآن برای زکات معین داشته و تمام‪S‬ا ً م‪SS‬وارد‪S‬‬
‫‪2‬‬

‫اسالمی خالص می‌باشند‪ S.‬بنابراین‪ ،‬زکات نمی‌تواند‪ S‬جز ب‪SS‬رای مس‪SS‬لمانان مس‪SS‬تحق‪ S‬و در‬
‫‪ -‬مراجعه شود به کتاب (فقه الزکاة) ج‪ ،2‬ص ‪.669-635‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪224‬‬
‫اسالم‬

‫جهت مص‪SS‬الح عم‪SS‬ومی اس‪SS‬المی و جامعة مس‪SS‬لمین به مص‪SS‬رف‪ S‬برس‪SS‬د‪ .‬همانگونه که از‬
‫غیر مسلمانها‪ S‬گرفته نمی‌شود‪ S‬زیرا پیش از آن که یک مالیات باشد‪ ،‬یک عبادت و آیین‬
‫دی‪SS‬نی است و به همین خ‪SS‬اطر بر اف‪SS‬راد غ‪SS‬یر مس‪SS‬لمانی‪ S‬که در دامن اس‪SS‬الم و حک‪SS‬ومت‬
‫اسالمی بسر می‌برند‪ ،‬مقرر نشده است‪ ،‬به این علت که تکالیف عبادی و ش‪SS‬عائر دی‪SS‬نی‬
‫فقط بر عهدة مسلمانهاست‪.‬‬
‫بدین ترتیب در می‌یابیم که اموال زکات با بودجة عمومی دولت آمیخته نمی‌ش‪SS‬ود تا‬
‫در میان آن گم شود و در مجاری هزینه‌ه‪SS‬ای گون‪SS‬اگون‪ S‬و متع‪SS‬دد حک‪SS‬ومت بک‪SS‬ار رود‪،‬‬
‫بلکه بودجة خاصی است که در موارد بخصوص مذکور‪ S‬در قرآن مصرف می‌شود‪S.‬‬

‫زکات یک حق بی‌منت است‬

‫براساس توض‪SS‬یحات گذش‪SS‬ته‪ ،‬می‌فهمیم‪ S‬که زک‪SS‬ات یک منّت‌گ‪SS‬ذاری و بخشش از ط‪SS‬رف‪S‬‬
‫یک انسان به دیگری‪ S‬نیست بلکه طبق گفتة خداوند یک «حق معلوم» است‪.‬‬
‫حق فقیر‬
‫زکات‪ ،‬حق فقیر‪ ،‬به عنوان یک برادر‪ S‬دی‪S‬نی و ن‪S‬وعی ثروتمند‪ S‬اس‪S‬ت‪ .‬اس‪S‬الم جامعه‬
‫را همچ‪SS‬ون خ‪SS‬انوادة واح‪SS‬دی ق‪SS‬رار داده است که بعضی از اف‪SS‬راد آن‪ ،‬بعضی دیگر را‬
‫تأمین می‌کنند‪ .‬بلکه مانند پیکری که اگر قسمتی از آن ناراحت باش‪SS‬د‪ ،‬تم‪SS‬امی وج‪SS‬ودش‪S‬‬
‫ناراحت می‌گردد‪ S.‬حق فقیری که نمی‌تواند‪ S‬کار کند و یا می‌تواند‪ S‬اما کاری پی‪SS‬دا نمی‌کند‪S‬‬
‫و یا کار می‌کند ولی حاصل و مزدکارش برای تأمین مخارجش کافی نیست و یا ک‪SS‬افی‬
‫است‪ ،‬اما حوادثی روی‪ S‬داده و او را محتاج کمک دیگران ک‪SS‬رده است ‪ ...‬این است که‬
‫باید یاری شود و دس‪SS‬تش گرفته ش‪SS‬ود‪ .‬الزمة ایم‪SS‬ان و انس‪SS‬انیت این نیست که بعضی از‬
‫مردم چندان سیر باشند که دل درد بگیرند و در کنار آنها کسی آنق‪SS‬در مح‪SS‬روم‪ S‬باشد که‬
‫از درد گرسنگی بنالد!‬
‫ب‪SS‬رای م‪S‬ؤمن روا نیست که در چ‪SS‬ارچوب من‪SS‬افع ف‪S‬ردی‪ S‬خ‪S‬ود و بی‌خ‪S‬بر‪ S‬از وظ‪SS‬ایف‬
‫خویش در برابر بیچارگان و ضعیفان‪ ،‬زندگی‪ S‬بگذراند‪ .‬این نقص ایمان است و موجب‬
‫خشم خدا در دنیا و آخرت می‌گردد‪ S.‬قرآن ک‪SS‬ریم در رابطه با این موض‪SS‬وع‪ ،‬منظ‪SS‬ره‌ای‬
‫از جریانات آخرت‪ ،‬میان اصحاب یمین و اصحاب ش‪SS‬مال یع‪SS‬نی بهش‪SS‬تی‌ها‪ S‬و جهنمی‌ها‬
‫را نشان داده و می‌گوید‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪(﴾     ‬مدثر‪.)44-39 /‬‬

‫‪ -‬درباب چهارم کتاب «فقه الزکاة» دراین باره به تفصیل گفتگو کرده‌ایم هر کس خواهان است به‬ ‫‪2‬‬

‫آنجا مراجعه کند‪.‬‬

 ‫‪225‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫بهشتهایی جا گرفته و از مجرمان می‌پرسند که چه چ‪SS‬یزی‬ ‫‌‬ ‫«اصحاب یمین در‬

‫ش‪SS‬ما را به جهنم آورد؟ گفتن‪SS‬د‪ :‬ما از نم‪SS‬ازگزاران نب‪SS‬ودیم و مس‪SS‬کین را طع‪SS‬ام‬
‫نمی‌دادیم»‪.‬‬
‫در این جا ترک تغذیة مسکین‪ ،‬عامل خلود در جهنم محسوب ش‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ .‬ج‪SS‬البتر‪ S‬و‬
‫شگفت‌تر این که ق‪SS‬رآن به واجب ک‪SS‬ردن مس‪SS‬کین و هم‪SS‬راه آن‪ ،‬پوش‪SS‬اندن و رس‪SS‬یدگی‪ S‬به‬
‫نیازمندیهایش بسنده نکرده و اضافه بر این‪ ،‬مؤمن را ملزم دانسته است که دیگران را‬
‫هم به کوشش در جهت تغذیه و تأمین مسکین وادارد و ترک این کار یع‪SS‬نی تحریک و‬
‫تشویق‪ S‬به اطعام مسکین را الزمة کفر به خدا و تکذیب دین بشمار‪ S‬آورده است‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫(ماعون)‪.‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«آيا نگريستهاى به كسى كه جزاى اعمال را دروغ انگاشت؟ آن شخص هم‪SS‬ان‬
‫كسى است كه يتيم را [با اه‪SSS‬انت از خ‪SSS‬ود] مىراند‪ .‬و بر خ‪SSS‬وراك دادن بين‪SSS‬وا‬
‫ترغيب نمىكند‪ .‬پس واى بر آن نمازگزاران‪ .‬هم‪SS‬ان كس‪SS‬انى كه از نم‪SS‬از خ‪SS‬ويش‬
‫غافلند‪ .‬آنان كه خودنمايى مىكنند [و] از زكات باز مىدارند»‬
‫و بدین‌ص‪SS‬ورت‪ ،‬ران‪SS‬دن و ط‪SS‬رد ی‪SS‬تیم و س‪SS‬هل‌انگاری در مراع‪SS‬ات و توجه به وضع‬
‫مسکین‪ ،‬از دالیل تهی بودن قلب از ایمان به آخرت و عدم تصدیق حساب و جزا قرار‬
‫داده ش‪SS‬ده و اگر هم اینگونه اف‪SS‬راد نم‪SS‬ازی داش‪SS‬ته باش‪SS‬ند‪ ،‬نم‪SS‬از بی‌توجه‪SS‬ان و ریاک‪SS‬اران‬
‫است‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬راجع به اصحاب شمال می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪        ‬‬
‫(حاقه‪.)29 -25 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«کسی که کت‪SSS‬ابش به دست چپش داده می‌ش‪SSS‬ود‪ ،‬می‌گوی‪SSS‬د‪ :‬ای ک‪SSS‬اش کت‪SSS‬ابم را‬
‫دریافت نمی‌داشتم و از حسابم آگاه نمی‌شدم‪ ،‬ای ک‪SS‬اش گ‪SS‬ذرا ب‪SS‬ود اکن‪SS‬ون ث‪SS‬روتم‬
‫دردی از من دوا نمی‌کند‪ ،‬سلطه و اقتدارم نیز از میان رفته است!»‪.‬‬
‫و سپس حکم شایسته و در خور آنان را صادر کرده می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫(حاقه‪.)32-30 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫«بگیریدش و به بند کشیدش‪ ،‬آنگاه در زنج‪SS‬یری که ط‪SS‬ولش هفت‪SS‬اد ذراع اس‪SS‬ت‪،‬‬
‫بکشانیدش»‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪226‬‬
‫اسالم‬

‫بعد از آن‪ ،‬دلیل این حکم شدید را اینطور‪ S‬باز می‌فرماید‪S:‬‬

‫﴿‪         ‬‬
‫(حاقه‪.)34-33 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«او به خدای بزرگ ایمان نداشت و به اطعام بیچارگان ترغیب نمی‌کرد»‪.‬‬
‫دنیا کت‪SS‬ابی همچ‪SS‬ون ق‪SS‬رآن به خ‪SS‬ود ندی‪SS‬ده است که س‪SS‬هل‌انگاری در توجه و کوشش‬
‫برای جلب عنایت به محرومان را م‪SS‬وجب س‪SS‬قوط در جهنم و ع‪SS‬ذاب دردن‪SS‬اک مع‪SS‬رفی‪S‬‬
‫نماید!‬
‫حق جامعه‬
‫زکات [ضمن این که حق فقیر است] حق جامعه ن‪SS‬یز می‌باش‪SS‬د‪ S.‬انس‪SS‬ان دارائی خ‪SS‬ود‬
‫را تنها با کوشش فردی خویش‪S‬تن به دست نمی‌آورد بلکه تالش‪S‬ها‪ ،‬اندیش‪S‬ه‌ها و دس‪S‬تهای‬
‫متع‪SS‬ددی به ط‪S‬ور‪ S‬قص‪S‬دی‪ S‬یا غیرقص‪SS‬دی‪ S‬و از دور یا نزدیک با او همک‪S‬اری می‌کنند‪ S‬و‬
‫میباش‪SS‬ند‪ .‬مثالً اگر به‬
‫تمامی اینها عوامل کمکی مؤثر در وص‪SS‬ول م‪SS‬ال به ص‪SS‬احب آن ‌‬
‫کیفیت کسب و جمع مال تاجری‪ S‬نگاه کنیم‪ ،‬س‪SS‬هم ب‪SS‬زرگ جامعه را در ک‪SS‬ار او مش‪SS‬اهده‬
‫میفروش‪SS‬د؟‪ S‬با چه کسی‬ ‫می‌کنیم‪ S:‬اگرجامعه نباش‪SS‬د‪ ،‬از چه کسی می‌خ‪SS‬رد‪ S‬و به چه کسی ‌‬
‫همکاری می‌کند و رفت و آمد می‌نماید؟ همینطور کشاورز و ص‪SS‬نعتگر‪ S‬و هر ص‪SS‬احب‬
‫مالی دیگر‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬جامعه و دولتی‪ S‬که بر کارهایش نظ‪SS‬ارت می‌کند و به نماین‪SS‬دگی از ط‪SS‬رف‪S‬‬
‫آن‪ ،‬مصالحش را منظور‪ S‬می‌دارد و کمب‪SS‬ود‪ S‬اف‪SS‬رادش را ج‪SS‬بران می‌کن‪SS‬دف‪ S‬حق دارد که‬
‫سهمی در م‪S‬ال مزب‪S‬ور‪ S‬داش‪S‬ته باش‪S‬د‪ .‬اگر هم در جامعة اس‪S‬المی اف‪SS‬راد فق‪S‬یر یا مس‪S‬کین‬
‫وجود‪ S‬نداشته باشند‪ ،‬باز هم بر مسلمان واجب است که زکاتش را بپردازد‪ S‬تا ذخ‪SS‬یره‌ای‬
‫ب‪SS‬رای جامعه باشد که بهنگ‪SS‬ام ض‪SS‬رورت خ‪SS‬رج کند و در راه خ‪SS‬دا که م‪SS‬وردی‪ S‬کلی و‬
‫دائمی و زوال‌ناپذیر‪ S‬است‪ ،‬به مصرف‪ S‬برساند‪.‬‬
‫حق خدا‬
‫زکات‪ ،‬عالوه بر همة اینها‪ ،‬حق خداوند‪ S‬متعال می‌باشد‪ ،‬زی‪SS‬را خداوند‪ S‬مالک حقیقی‬
‫همة موجودات و موجودی‌های زمین و آسمان است و مال هم در حقیقت م‪SS‬ال اوس‪SS‬ت‪،‬‬
‫ب‪SS‬رای این که پدیدآورن‪SS‬ده و بخش‪SS‬نده و در دس‪SS‬ترس گذارن‪SS‬دة آن خداوند‪ S‬ب‪SS‬وده و انس‪SS‬ان‪،‬‬
‫امکان و قدرت کسب مال خود را از او گرفته است‪.‬‬
‫وقتی‪ S‬که انسان‪ ،‬چیزی می‌کارد‪ S‬و آن چیز می‌روید‪ S‬و یا نه‪SS‬الی می‌نش‪SS‬اند و آن نه‪SS‬ال‬
‫بارور‪ S‬می‌گردد‪ ،‬عمل دست او در شخم زدن و آبی‪SS‬اری‪ S‬و نگه‪SS‬داری‪ ،‬چق‪SS‬در می‌تواند با‬
‫عمل دست خدا‪ ،‬که زمین را هموار و مطیع کرده‪ ،‬از آس‪SS‬مان آب فرس‪SS‬تاده و در زمین‬
‫جویها روان ساخته و غذای تخم گیاه را در دل خ‪SS‬اک آم‪SS‬اده نم‪SS‬وده است تا به ص‪SS‬ورت‬
‫درختی‪ S‬پرشاخ و برگ و بارور‪ S‬درآید‪ ،‬قابل مقایسه اس‪SS‬ت؟! آیا ک‪SS‬ار و تالش انس‪SS‬ان در‬
 ‫‪227‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫برابر توجهات خداوندی‪ S،‬بسیار اندک و بی‌مقدار نیست؟ تازه اگر خداوند‪ ،‬اب‪SS‬زار ک‪SS‬ار‬
‫و اندیشه و دقت انسان را فراهم‪ S‬نکند‪ ،‬از او چه کاری ساخته است؟‬
‫به همین جهت‪ ،‬قرآن‪ ،‬فضل و بخشش خدا بر بندگانش را تشریح نم‪SS‬وده‪ ،‬حق را به‬
‫جایگاه خود باز آورده و می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪( ﴾    ‬واقعه‪.)70-63 /‬‬
‫«آیا آنچه را که می‌کاری‪SSSS‬د‪ ،‬ندیده‌ای‪SSSS‬د؟ آیا ش‪SSSS‬ما آن را می‌رویانید یا م‪SSSS‬ا؟ اگر‬
‫بخواهیم‪ ،‬آن را خشک می‌ک‪SS‬نیم و ش‪SS‬ما با ش‪SS‬گفتی زمزمه می‌کنید ک‪SS‬ه‪ :‬ما زی‪SS‬ان‬
‫دیده و بلکه بی‌نص‪SS‬یب ش‪S‬ده‌ایم! آبی را که می‌آش‪SS‬امید چط‪SS‬ور؟ آیا ش‪SS‬ما آن را از‬
‫ابر ف‪SS‬رو می‌ریزید یا م‪SS‬ا؟ اگر بخ‪SS‬واهیم آن را ش‪SS‬ور و تلخ می‌ک‪SS‬نیم‪ ،‬پس چ‪SS‬را‬
‫سپاس نمی‌گزارید؟»‪.‬‬
‫و در سورة دیگری‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫(عبس‪.)28 -24 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«انس‪SSS‬ان باید به غ‪SSS‬ذایش توجه کند که ما آب را به نحو خاصی ف‪SSS‬رو ریخ‪SSS‬تیم‪،‬‬
‫سپس زمین را شکافتیم و در آن دانه و انگور و خرما رویاندیم»‪.‬‬
‫و در جای دیگر می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪( ﴾       ‬یس‪/‬‬
‫‪.)35 -33‬‬
‫«زمین مرده هم نش‪SS‬انه‌ای است ب‪SS‬رای آنه‪SS‬ا‪ ،‬که زن‪SS‬ده‌اش ک‪SS‬ردیم و از آن دانه‌ای‬
‫درآوردیم که می‌خورند و در آن باغهایی از انواع خرما و انگور قرار دادیم و‬
‫چش‪SS‬مه‌هایی جوش‪SS‬اندیم‪ .‬تا از ثم‪SS‬ره‌اش و از محص‪SS‬ول ک‪SS‬ار دس‪SS‬ت‌های خ‪SS‬ود‬
‫بخورند‪ ،‬پس چرا سپاس نمی‌گزارند؟»‪.‬‬
‫آری‪ ،‬چرا سپاس نمی‌گزارند‪ S،‬در حالیکه از حاصل فع‪SS‬الیت دست خ‪SS‬ود که در واقع‬
‫نتیجة عمل دست خداست‪ ،‬می‌خورند؟‪ S‬خداوندی که زمین مرده را احی‪SS‬اء نم‪SS‬وده دانه‌ها‬
‫را از آن رویانید‪ S‬و باغستانهایی‪ S‬پدید آورد و چشمه‌ها باز کرد‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪228‬‬
‫اسالم‬

‫عمل دست خ‪SS‬دا‪ ،‬منحصر‪ S‬به ک‪SS‬ار زراعت نیس‪SS‬ت‪ ،‬بلکه در هر جنبه‌ای از زن‪SS‬دگی‪،‬‬
‫کش‪SS‬اورزی‪ ،‬ص‪SS‬نعت و دیگر کارها دخ‪SS‬الت دارد‪ .‬مثالً در ص‪SS‬نعت م‪SS‬ادة اولیه‌ای پی‪SS‬دا‬
‫نمی‌کنیم‪ S‬که محص‪SS‬ول‪ S‬ک‪SS‬ار انس‪SS‬ان باشد و نه خ‪SS‬دا‪ .‬ب‪SS‬رای همین است که خداوند‪ S‬آهن را‬
‫نعمتی بر مردم شمرده و اظهار منت نموده و گفته است‪:‬‬
‫﴿‪      ...‬‬
‫(حدید‪.)25 /‬‬ ‫‪﴾... ‬‬
‫«و آهن را نازل کردیم که سختی زیاد و منافعی برای مردم دارد»‪.‬‬
‫منظور‪ S‬از تعبیر «نازل ک‪SS‬ردن» این است که خداون‪SS‬د‪ ،‬آهن را با ت‪SS‬دبیری آس‪SS‬مانی و‬
‫عالی که انسان هیچ دخالتی در آن ندارد‪ ،‬آفریده است‪.‬‬
‫راه یافتن و توجه به صنایع نیز‪ ،‬نتیجة الهام خ‪SS‬دا و تعلیم او می‌باش‪SS‬د‪ .‬چنانکه راجع‬
‫به داود پیامبرص می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(انبیاء‪.)80 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«به او حرفة زره‌بافی را آموزش دادیم تا شما را در جنگها محفوظ نگاه‪SS‬دارد‪،‬‬
‫آیا سپاس‌گزاری می‌کنید؟»‪.‬‬
‫حاصل آن که ث‪SSS‬روت‪ ،‬رزقی است که خداوند آن را به عن‪SSS‬وان یک فضل و نعمت‬
‫در اختیار انسان قرار‪ S‬داده و انس‪S‬ان ض‪S‬من ی‪S‬ادآوری عمل و کوشش خ‪S‬ود در کسب آن‬
‫باید نقش ق‪SS‬درت الهی را ن‪SS‬یز در ایج‪SS‬اد و ام‪SS‬داد‪ ،‬ی‪SS‬ادآور ش‪SS‬ود و با این ح‪SS‬ال عجیب و‬
‫بی‌جا نیست که انسان [بندة خدا] قسمتی‪ S‬از آنچه را که خداوند‪ S‬نصیبش کرده اس‪SS‬ت‪ ،‬به‬
‫منظور‪ S‬انجام حکم او و سپاسگزاری‪ S‬در برابر نعمتهایش در اختیار بن‪SS‬دگان خ‪SS‬دایی که‬
‫برادران او می‌باشند‪ ،‬بگذارد‪ .‬برای این است که خداوند می‌فرماید‪:‬‬
‫(بقره‪.)254 /‬‬ ‫﴿‪﴾...    ...‬‬
‫«از آنچه به شما داده‌ایم انفاق کنید»‪.‬‬
‫(بقره‪.)3 /‬‬ ‫﴿‪﴾  ‬‬
‫«و از آنچه که ما به ایشان داده‌ایم انفاق می‌کنند»‪.‬‬
‫و بیان می‌کند که مال‪ ،‬مال خداست و انسان جز امانتدار و مسئول حفظ و ب‪SS‬اروری‪S‬‬
‫و انفاق و بهره‌برداری‪ S‬و بهره رساندن از آن‪ ،‬نمی‌باشد‪ .‬خداوند‪ S‬می‌گوید‪:‬‬
‫(نور‪.)33 /‬‬ ‫﴿‪﴾     ‬‬
‫«از مالی که خدا به شما داده است به آنها نیز بدهید»‪.‬‬
‫و نیز می‌فرماید‪S:‬‬
 ‫‪229‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫(حدید‪.)7 /‬‬ ‫﴿‪﴾    ‬‬

‫«از چیزهایی که شما را در آن مسئول و جانشین قرار داده است‪ ،‬انفاق کنید»‪.‬‬
‫این طرز‪ S‬تلقی زکات به عنوان حق خدا‪ ،‬چیزی است که آن را از مالیات نظامه‪SS‬ای‪S‬‬
‫م‪SS‬ادی دیگ‪SS‬ر‪ ،‬متم‪SS‬ایز می‌کن‪SS‬د‪ .‬زک‪SS‬ات‪ ،‬هم ن‪SS‬وعی مالی‪SS‬ات است و هم ن‪SS‬وعی عب‪SS‬ادت‪...‬‬
‫مالیات بودنش از آن لحاظ است که حق مش‪SS‬خص و مف‪SS‬روض و غیرقابل گذش‪SS‬تی‪ S‬است‬
‫که مس‪S‬ئولیت گ‪SS‬ردآوری‪ S‬و توزیع‪ S‬آن بر عه‪S‬دة دولت اس‪SS‬المی ق‪S‬رار‪ S‬داده ش‪S‬ده اس‪SS‬ت‪ ،‬و‬
‫عبادت بودنش به خاطر این که فرد مسلمان‪ ،‬آن را به منظور اطاعت از دستور خدا و‬
‫شکر و سپاس و اقرار به فضل او می‌پ‪SS‬ردازد‪ .‬به همین جهت‪ ،‬اس‪SS‬الم ادای رس‪SS‬می‪ S‬این‬
‫مالیات را در صورتی‪ S‬که با نیت نزدیکی به خدا همراه نباشد‪ ،‬قبول ن‪SS‬دارد‪ ،‬بلکه ح‪SS‬تی‬
‫دوست ن‪SS‬دارد که مس‪SS‬لمان آن را از روی بی‌میلی و ن‪SS‬اراحتی و همچ‪SS‬ون یک ت‪SS‬اوان (و‬
‫ب‪SS‬اج و خ‪SS‬راج) ب‪SS‬پردازد و پی‪SS‬امبرص به دهن‪SS‬دة زک‪SS‬ات س‪SS‬فارش نم‪SS‬وده است که هنگ‪SS‬ام‬
‫پرداخت آن بگوید‪« :‬خداون‪SS‬دا‪ S‬این را به عن‪SS‬وان یک فرصت‪ S‬نیکو و خوش‌اقب‪SS‬الی‪ S‬ق‪SS‬رار‪S‬‬
‫ده‪ ،‬نه به عنوان یک تاوان و غرامت»‪ .1‬همچنین گفته است‪« :‬هر کسی این سه کار را‬
‫انج‪SS‬ام دهد م‪SS‬زة ایم‪SS‬ان را چش‪SS‬یده اس‪SS‬ت‪ :‬تنها خ‪SS‬دا را به عن‪SS‬وان این که معب‪SS‬ودی جز او‬
‫نیست‪ ،‬بندگی کند‪ ،‬زک‪SS‬ات م‪SS‬الش را با خرس‪SS‬ندی‪ S‬و رض‪SS‬ایت قل‪SS‬بی‪ ،‬ب‪SS‬پردازد‪ S‬و‪ .2»...‬و‬
‫یکی از عوامل خطرناک برای این امت را‪ ،‬غنیمت شمرده ش‪SS‬دن ام‪SS‬انت و غ‪SS‬رامت به‬
‫حساب آمدن زکات دانسته است‪.3‬‬

‫اهداف زکات‬
‫واژة زکات در زبان عربی دو معنی دارد‪ -1 :‬پاکی و نظافت ‪ -2‬رشد و افزایش‬
‫اسالم از آن جهت این کلمه را برای بیان فریضة مالی مش‪S‬خص‪ ،‬برگزی‪S‬ده است که‬
‫می‌تواند‪ S‬نشان دهندة هدف و مقصود اسالم از این فریضه باشد‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬زکات‪ ،‬هر دو مفه‪SS‬وم پ‪SS‬اکی و رشد را دارا می‌باش‪SS‬د‪ .‬از ط‪SS‬رفی‪ S‬به مع‪SS‬نی‬
‫طهارت درونی‪ S‬فرد ثروتمند‪ S‬از بخل نفرت‌انگ‪SS‬یز می‌باش‪SS‬د‪ .‬این آفت روانی‪ S‬م‪SS‬ؤثری که‬
‫می‌تواند‪ S‬آدمی را به ریختن خون و از دست دادن آبرو یا فروختن وطن وادار س‪SS‬ازد و‬
‫هیچ فرد یا جامعه‌ای که گرفتار‪ S‬آن باشد (یعنی حرص و آز) رستگار نمی‌شود‪:‬‬
‫﴿‪﴾       ...‬‬
‫(حشر‪.)9 /‬‬
‫«کسانی که از خسیسی نفس خود محفوظ شوند آنان سرفرازانند»‪.‬‬

‫اج َع ْل َها َم ْغنَ ًما َوالَ ت َْج َع ْل َها َم ْغ َر ًما» روایت از ابن ماجه‪.‬‬ ‫‪« -‬اللَّ ُه َّم ْ‬ ‫‪1‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َأ‬ ‫هَّللا‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َأ‬ ‫هَّللا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ث َمنْ ف َعل ُهنَّ فق ْد ط ِع َم ط ْع َم اِإل ي َما ِن َمنْ َعبَ َد َ َو ْح َدهُ َو نهُ ال ِإل;هَ ِإال ُ َو ْعطى َزك;;اة َمالِ; ِه‬ ‫‪« -‬ثَالَ ٌ‬ ‫‪2‬‬

‫سهُ‪ »..‬روایت از ابوداود‪.‬‬ ‫طَيِّبَةً ِب َها نَ ْف ُ‬

‫‪ -‬این را ترمذی از قول علی روایت کرده و ب‪S‬ا این عب‪S‬ارت آغ‪S‬از می‌ش‪S‬ود ک‪S‬ه «ه‪S‬ر گ‪S‬اه امت من‬ ‫‪3‬‬

‫پانزده صفت را دارا شد‪ ،‬گرفتار بال می‌گردد‪ »...‬و حدیث ضعیفی است‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪230‬‬
‫اسالم‬

‫و از طرف‪ S‬دیگر باعث طه‪SS‬ارت نفس فق‪SS‬یر از حسد و ب‪SS‬دخواهی‪ S‬نس‪SS‬بت به ثروتمند‬
‫انبازکنندة مال خدا که‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫(همزه‪.)3-2 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«ث‪SSS‬روت می‌ان‪SSS‬دوزد و آن را می‌ش‪SSS‬مارد و خی‪SSS‬ال می‌کند که ث‪SSS‬روتش ب‪SSS‬اعث‬
‫جاودانگی اوخواهد بود»‬
‫می‌گردد‪ S.‬زیرا که الزمة بخشش و نیکی‪ ،‬انعطاف‪ S‬قلب انس‪SS‬ان اس‪SS‬ت‪ ،‬هم‪SS‬انطور که‬
‫محرومیت‪ S‬یک طرف و بهره‌من‪SS‬دی ط‪SS‬رف دیگ‪SS‬ر‪ ،‬م‪SS‬وجب ل‪SS‬بریزی قلب محروم‪SS‬ان از‬
‫خشم و کینه می‌باشد‪.‬‬
‫زکات‪ ،‬باعث مصونیت کل جامعه [چه ثروتمند‪ S‬و چه تهیدس‪SS‬ت] از عوامل ن‪SS‬ابودی‬
‫و تفرقه و کشمکش و فتنه و تباهی است و شاید منظور آیة کریمة زیر‪ ،‬اش‪SS‬اره به همة‬
‫این آثار باشد‪:‬‬
‫﴿‪﴾...       ‬‬
‫(توبه‪.)103 /‬‬
‫«از اموالشان صدقه‌ای (زکاتی) بگیر‪ ،‬که به وسیلة آن پاکیزه‌ش‪S‬ان ک‪S‬نی و رشد‬
‫و نمو به نفس آنان دهی»‪.‬‬
‫زکات همچنین باعث پاکی م‪SS‬ال می‌ش‪SS‬ود‪ .‬چ‪SS‬ون وق‪SS‬تی که حق کس دیگ‪SS‬ری‪ S‬به م‪SS‬ال‬
‫تعلق گرفت‪ ،‬آنرا آلوده می‌سازد و این آلودگی تا وقتی که حق مزبور‪ S‬از آن جدا گردد‪،‬‬
‫باقی خواهد بود‪ .‬بعضی از گذشتگان دراین قبیل موارد‪ S‬گفته‌اند که‪« :‬سنگ غص‪SS‬بی در‬
‫خانه‪ ،‬خرابی آن را در گرو دارد»‪ .‬پولی هم که به فقیری تعلق گیرد‪ ،‬آلودگی‪ S‬همه مال‬
‫را در گرو دارد و از پیامبر‪S‬ص نقل شده است که «چون زکات مالت را پرداختی‪ ،‬شر‬
‫و آفت آن را از خود رانده‌ای»‪ .1‬و حتی روایت ش‪SS‬ده است که «ام‪SS‬وال خ‪SS‬ود را با دادن‬
‫زکات محفوظ بدارید»‪.2‬‬
‫ثروتمندان خیلی به این مصونیت احتیاج دارند! بخصوص‪ S‬در عصر ما که اص‪SS‬ول‬
‫اعتقادی بنیان کن و انقالبات سرخ آغاز و گسترش یافته‌اند!!‬
‫از سوی دیگر [گذشته از طهارت و پاکی] زکات دربردارندة رشد و فزونی است‪،‬‬
‫رشد شخصیت و موجودیت معنوی‪ S‬فرد ثروتمند‪ S‬به عنوان انسانی که خیر می‌رس‪SS‬اند و‬
‫نیکی می‌کند و از دارایی و دستاورد‪ S‬خود می‌بخشد تا برادران دینی و انس‪SS‬انی خ‪SS‬ود را‬
‫بلند کند وحق خدا را بجا آورد‪ .‬در درون احساس شخصیت پیروزمند و مبارزی به او‬
‫‪ِ« -‬إ َذا َأ َّديْتَ َز َكاةَ َمالِ َك فَقَ ْد َأ ْذ َهبْتَ َع ْنكَ َ‬
‫ش َّرهُ» روایت از حاکم‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫صنُوا َأ ْم َوالَ ُك ْم بِال َّز َكا ِة» ابوداود‪ ،‬ضمن روایات مرسل نقل کرده است‪.‬‬ ‫‪َ « -‬ح ِّ‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪231‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫دست می‌دهد و می‌بیند‪ S‬که عمالً بر ض‪SS‬عف خ‪SS‬ود و بر ش‪SS‬یطان ح‪SS‬رص و ه‪SS‬وای نفس‬
‫غلبه یافته است‪ .‬این همان رشد نفسانی و زکات معن‪SS‬وی است و ش‪S‬اید بت‪SS‬وانیم آن را از‬
‫عبارت ﴿‪ ﴾ ‬در آیة گذشته‪ ،‬برداشت کنیم‪.‬‬
‫در این جا اضافة تزکیه (تزکیهم) به تطهیر‪ ،‬مطل‪SS‬بی را که بی‪SS‬ان ک‪SS‬ردیم می‌رس‪SS‬اند‪،‬‬
‫زیرا در قرآن‪ ،‬هر کلمه‌ای معنا و داللت ویژة خود را دارد‪.‬‬
‫همچنین زکات‪ ،‬باعث رشد شخص‪SS‬یت فق‪SS‬یر می‌ش‪SS‬ود‪ ،‬زیراکه او خ‪SS‬ود را به خ‪SS‬اطر‬
‫فقر و ن‪SS‬اتوانی‪ ،‬در جامعه پایم‪SS‬ال و بی‌اهمیت و م‪SS‬تروک احس‪SS‬اس نمی‌کند و در نتیجه‬
‫فقر و ناتوانی‪ ،‬از درون به تباهی و نابودی کشانده نمی‌شود‪ S.‬بلکه ب‪SS‬رعکس‪ ،‬جامعة او‬
‫برای نجاتش از گرفتاری و سقوط و برداشتن بارهای‪ S‬سنگین از گردنش‪ ،‬سعی می‌کند‬
‫و با تمام قدرت خویش‪ ،‬دست کمک به سویش می‌گشاید‪ S.‬از این همه گذشته‪ ،‬زکات را‬
‫از یک شخص دریافت‪ S‬نمی‌کند که در براب‪SS‬رش احس‪SS‬اس خ‪SS‬واری‪ S‬نم‪SS‬وده برت‪SS‬ری‪ S‬او را‬
‫نسبت به خود بپ‪SS‬ذیرد‪ ،‬بلکه آن را به عن‪SS‬وان حق خ‪SS‬ود‪ ،‬از دولت می‌گ‪SS‬یرد تا آس‪SS‬یبی به‬
‫حیثیتش نرسد‪ .‬موقعی هم که ق‪SS‬رار باشد اف‪SS‬راد شخص‪S‬ا ً زک‪S‬ات بدهن‪S‬د‪ ،‬ق‪S‬رآن آنها را از‬
‫منت‌گذاری‪ S‬و ناراحت کردن فقیر برحذر داشته می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪﴾  ‬‬
‫(بقره‪.)263 /‬‬
‫«سخن پسندیده و گذشت‪ ،‬از صدقه‌ای که آزاری در پی دارد به‪SS‬تر است و خ‪SS‬دا‬
‫غنی و بردبار است»‪.‬‬
‫دیگر این که زکات‪ ،‬سبب رشد مال و برکت یافتن آن می‌شود‪ .‬شاید گروهی‪ S‬از این‬
‫سخن تعجب کنند و آن را بعید بدانند‪ ،‬زیرا زکات‪ ،‬در ظاهر چیزی از م‪SS‬ال می‌کاهد و‬
‫چگونه ممکن است عامل ازدیاد و افزایش آن باشد؟‬
‫اما آگاه‪SS‬ان می‌دانند که در پشت این ک‪SS‬اهش ظ‪SS‬اهری‪ ،‬یک اف‪SS‬زایش حقیقی وج‪SS‬ود‪S‬‬
‫دارد‪ .‬افزایش در مجموع ثروت جامعه و حتی افزایش در مال ش‪SS‬خص ت‪SS‬وانگر! زی‪SS‬را‬
‫که این مبلغ پرداختی‪ S‬اندک‪ ،‬از طریق‪ S‬دیگری دانسته یا ندانسته به ص‪SS‬ورت چند برابر‬
‫به او بر می‌گردد‪.‬‬
‫در همین رابطه است که می‌بینیم برخی از دولته‪SS‬ای‪ S‬غ‪SS‬نی با کمک م‪SS‬الی به بعضی‬
‫از دول فق‪SS‬یر‪ ،‬اظه‪SS‬ار بخشش و بزرگ‪SS‬واری می‌کنند‪ S‬و نه ب‪SS‬رای خ‪SS‬دا‪ ،‬بلکه به منظ‪SS‬ور‪S‬‬
‫ایجاد نیروی‪ S‬خرید برای تولیدات خود‪.‬‬
‫اگر یک نگرش عمیق به مسأله داشته باشیم‪ ،‬می‌بینیم که یک دینار در دست ف‪SS‬ردی‪S‬‬
‫که دلها ب‪SS‬رای محبت او می‌طپند و زبانها ثن‪SS‬اگویش هس‪SS‬تند‪ ،‬خیلی قوی‪SS‬تر و فع‪SS‬التر‪ S‬از‬
‫چندین دینار دارائی شخص خ‪SS‬ودبین و خودپرس‪SS‬تی است که همگ‪SS‬ان‪ ،‬آرزومند شکست‬
‫و نابودیش می‌باشند‪S.‬‬
‫ش‪SS‬اید این تفس‪SS‬یر اقتص‪SS‬ادی‪ S‬از رشد و نمو است که در ض‪SS‬من آی‪SS‬ات زی‪SS‬رین ق‪SS‬رآن‪،‬‬
‫مورد‪ S‬اشاره قرار‪ S‬گرفته است‪:‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪232‬‬
‫اسالم‬

‫﴿‪        ‬‬

‫‪﴾‬‬
‫(سباء‪.)39 /‬‬
‫«هر چیزی را انفاق کنید خدا ج‪SS‬ای آن را پر می‌کند و او به‪SS‬ترین روزی‌دهن‪SS‬ده‬
‫است»‪.‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪﴾        ‬‬
‫(بقره‪.)268 /‬‬
‫«شیطان وعده فقر می‌دهد و شما را به فحشا وا می‌دارد و خدا وعدة مغف‪SS‬رت و‬
‫فضل خود را می‌دهد و او گشایش‌گر و داناست»‪.‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪﴾ ‬‬
‫(روم‪.)39 /‬‬
‫«هر زک‪SS‬اتی را که به خ‪SS‬اطر خ‪SS‬دا بدهی‪SS‬د‪ ،‬از کس‪SS‬انی خواهید ب‪SS‬ود که ف‪SS‬زونی‬
‫می‌گیرند»‪.‬‬
‫﴿‪( ﴾    ‬بقره‪.)276 /‬‬
‫«خداوند ربا (س‪SS‬ود س‪SS‬رمایه ب‪SS‬دون ک‪SS‬ار) را به ن‪SS‬ابود و نقص‪SS‬ان می‌کش‪SS‬اند و‬
‫صدقات را نمو می‌دهد»‪.‬‬
‫در این جا نباید عالوه بر ت‪SS‬أثیر علل و عوامل ش‪SS‬ناخته ش‪SS‬ده‪ ،‬نقش عن‪SS‬ایت الهی در‬
‫جریان این جایگزینی و افزایش را نادی‪SS‬ده گ‪SS‬رفت‪ .‬خداوند از فضل خ‪SS‬ویش به هر کس‬
‫که بخواهد‪ ،‬می‌دهد و فضل و بخشش عظیمی دارد‪.‬‬
‫عالوه بر آنچه گفته شد‪ ،‬زکات یکی از وسایل تضمین اجتماعی است که از ط‪SS‬رف‪S‬‬
‫اسالم مطرح گردیده است‪ .‬اسالم نمی‌پ‪SS‬ذیرد‪ S‬که در می‪SS‬ان جامعه و امتش کس‪SS‬انی ی‪SS‬افت‬
‫شوند‪ S‬که امکان تأمین روزی کافی‪ ،‬لباس‪ ،‬مس‪SS‬کن و پناهگ‪SS‬اهی ب‪SS‬رای خ‪SS‬ود را نداش‪SS‬ته‬
‫باشند‪ .‬اینها ضروریاتی‪ S‬می‌باشند که ب‪SS‬رای همة اش‪SS‬خاص تحت پوشش اس‪SS‬الم به وف‪SS‬ور‬
‫پیدا می‌ش‪SS‬وند‪ S‬و ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان می‌باید این ض‪SS‬روریات و س‪SS‬ایر نیازمن‪SS‬دیها‪ S‬را از طریق‬
‫سعی و تالش خود به دست آورد‪ .‬اما اگر قادر به این کار نبود‪ ،‬بوسیلة جامعه تأمین و‬
‫تضمین می‌گردد و همچون صید بی‌پناهی‪ S‬در مقابل گرسنگی‪ S‬و ب‪SS‬رهنگی و درمان‪SS‬دگی‪S‬‬
‫رها نمی‌شود‪S.‬‬
 ‫‪233‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫بدین‌ترتیب‪ ،‬اسالم به مسلمانان آموخته است که همچ‪SS‬ون پیکر واح‪SS‬دی باش‪SS‬ند و هر‬
‫گاه قسمتی‪ S‬به درد آم‪SS‬د‪ ،‬همگی احس‪SS‬اس درد کنن‪SS‬د‪ ،‬و زک‪SS‬ات برنامة اساسی این کف‪SS‬الت‬
‫اجتماعی زندگی افراد ناتوان و محروم‪ S‬است که از سوی اسالم مقرر شده است‪.‬‬
‫زکات‪ ،‬یکی از وسائل مورد نظر ب‪SS‬رای کاس‪SS‬تن فاص‪SS‬لة می‪SS‬ان ثروتمن‪SS‬دان و فق‪SS‬یران‬
‫می‌باشد‪ ،‬زیرا اسالم [به عنوان دینی که فطرت انسانی را تأیید نم‪SS‬وده و در اص‪SS‬الح و‬
‫ت‪SS‬رقی‪ S‬آن کوش‪SS‬یده و ب‪SS‬رای ریش‪S‬ه‌کن س‪SS‬اختن و س‪SS‬رکوبیش‪ S‬اعالن جنگ ننم‪SS‬وده اس‪SS‬ت]‬
‫م‪SS‬الکیت ف‪SS‬ردی ناشی از یک عامل مش‪SS‬روع را پذیرفته و به احساس‪SS‬اتی که انس‪SS‬ان را‬
‫خواستار تملک و رقابت و ذخیره‌سازی می‌نمای‪SS‬د‪ ،‬پاسخ داده اس‪SS‬ت‪ .‬به عب‪SS‬ارت دیگ‪SS‬ر‪،‬‬
‫اسالم به تف‪SS‬اوت ذاتی م‪SS‬ردم از نظر بهره‌من‪SS‬دیها‪ S‬نس‪SS‬بت به یک‪SS‬دیگر که بی‌تردید زایی‪SS‬دة‬
‫تفاوتها و اختالفات اساسی دیگری در امکانات و خصایص و تواناییه‪S‬ای اف‪S‬راد اس‪S‬ت‪،‬‬
‫اعتراف نموده است ولی این بدان معنا نیست که ثروتمند‪ S‬را در ازدیاد ثروت خویش و‬
‫تهیدست را در مس‪SS‬یر ش‪SS‬دت گ‪SS‬رفتن فقر و ت‪SS‬یره‌روزی‪ S‬رها نماید تا در نتیج‪SS‬ه‪ ،‬ج‪SS‬دایی‬
‫میان دو دسته زیادتر گردد و اغنیاء قشری شوند‪ S‬که سرنوشتشان زندگی‪ S‬در برج ع‪S‬اج‬
‫باشد و فقیران‪ ،‬قش‪SS‬ری که می‌باید در ویرانه‌ه‪SS‬ای ب‪SS‬دبختی‪ S‬و مح‪SS‬رومیت‪ S‬ج‪SS‬ان س‪SS‬پارند‪.‬‬
‫بلکه با تشریفات قانونی‪ S‬و توصیه‌های‪ S‬اخالقی‪ ،‬برای کمتر ساختن مسافت میان اینها و‬
‫آنها‪ ،‬دخالت نموده و در نهایت برای طغیان ثروتمندان حدی قرار داده و سطح فقیران‬
‫را باالتر برده است‪.‬‬
‫این جا در پی بیان روشها و ابزارهای اس‪SS‬الم در این تق‪SS‬ریب‪ ،‬از قبیل تح‪SS‬ریم ربا و‬
‫احتک‪SS‬ار و اس‪SS‬راف و عیاشی و ‪ ...‬نیس‪SS‬تم‪ ،‬بلکه فقط از زک‪SS‬ات می‌گ‪SS‬ویم‪ S‬که ب‪SS‬ارزترین‬
‫نمونه اینگونه وسایل است و عبارت می‌باشد از‪ :‬گرفتن از اغنیاء و دادن به فقراء‪.‬‬
‫زکات‪ ،‬برنده‌ترین سالح در جنگ با ذخیره‌سازی و خارج کردن پ‪SS‬ول از انبارها و‬
‫سوراخها به منظور جری‪SS‬ان ی‪SS‬افتن در می‪S‬دان فع‪SS‬الیت و تولی‪SS‬دات اس‪S‬ت‪ ،‬به ج‪S‬ای آن که‬
‫میس‪SS‬ازد و از‬‫همچ‪SS‬ون من‪SS‬ابعی بی‌ک‪SS‬ار و بی‌فای‪SS‬ده بمان‪SS‬د‪ .‬کسی که ث‪SS‬روت را گنجینه ‌‬
‫جریان باز می‌دارد‪ ،‬شبیه کسی است که سربازی از ارتش اسالم را حبس نم‪SS‬وده و از‬
‫فعالیت در میدان جه‪SS‬اد ب‪SS‬از دارد و این تش‪SS‬بیه درس‪SS‬تی اس‪SS‬ت‪ .‬زی‪SS‬را پ‪SS‬ول در گ‪SS‬ردش و‬
‫مورد‪ S‬استفاده‪ ،‬سربازی‪ S‬است که در خدمت ملت و آس‪SS‬ایش و س‪SS‬ربلندی آن ق‪SS‬رار گرفته‬
‫و پول انباشته و گنجینه شده‪ ،‬به سرباز‪ S‬بازنشسته و یا محبوس می‌ماند‪S.‬‬
‫اس‪SSS‬الم به همین جهت ک‪SSS‬نز را ح‪SSS‬رام ک‪SSS‬رده و ق‪SSS‬رآن‪ ،‬از خشم خ‪SSS‬دا نس‪SSS‬بت به‬
‫ذخیره‌سازان حریص اطالع داده و فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫(توبه‪.)35-34 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪234‬‬
‫اسالم‬

‫«کس‪SS‬انی را که زر و س‪SS‬یم را بر هم انباش‪S‬ته می‌کنند و آن را در راه خ‪S‬دا انف‪S‬اق‬

‫نمی‌‌کنند‪ ،‬به عذابی دردناک بشارت بده‪ ،‬روزی که (پوله‪SS‬ا) داغ ک‪SS‬رده ش‪SS‬وند و‬
‫بر روها و پهلوها و چهره‌ها و پش‪SS‬تهای آن‪SS‬ان نه‪SS‬اده ش‪SS‬وند‪ :‬این‪ ،‬هم‪SS‬ان چ‪SS‬یزی‬
‫است که ذخیره کردید برای خودتان‪ ،‬پس بچشید مزة ذخیره‌سازی خود را»‪.‬‬
‫حتی به این وعده نیز اکتفا ننموده و عالوه بر آن نقشه‌ای عملی در جهت مبارزه با‬
‫کنز ترسیم‪ S‬نموده است که همان زکات می‌باشد‪ S.‬کدام انسانی قب‪SS‬ول می‌کند که هر س‪SS‬اله‬
‫‪ 5/2‬درصد‪ S‬از سرمایه‌اش کاسته گردد و آن سرمایه همچنان بدون فعالیت ورشد ب‪SS‬اقی‬
‫بماند؟‬
‫اگر در ص‪SS‬دد ج‪SS‬بران ک‪SS‬اهش م‪SS‬الش برنیاید و آن را در راه تولید و اس‪SS‬تفاده ق‪SS‬رار‬
‫ندهد‪ ،‬زکات پس از چند سال همة آن را خواهد بلعید‪ ...‬با توجه به همین موضوع ب‪SS‬ود‬
‫که رس‪SS‬ول اک‪SS‬رمص به سرپرس‪SS‬تان ام‪SS‬وال یتیم‪SS‬ان دس‪SS‬تور داد که آنها را به جری‪SS‬ان‬
‫بازرگانی بیاندازند تا با پرداختن زکات‪ ،‬تمام نشوند‪.1‬‬

‫گواهی نویسندگان بیگانه‬

‫زکات در اسالم چنین وضعی‪ S‬دارد و اینها قسمتی از اهداف و اسرار آن بود‪ .‬بن‪SS‬ابراین‬
‫ج‪SS‬ای ش‪SS‬گفتی نیست اگر ببی‪SS‬نیم که بس‪SS‬یاری از نویس‪SS‬ندگان و محقق‪SS‬ان غ‪SS‬ربی آن را‬
‫می‌ستایند و از اسالم به خاطر برنامه‌ریزی‪ S‬ممتاز آن‪ ،‬تمجید می‌کنند‪S.‬‬
‫«لئودورویچ» می‌گوید‪« S:‬در اسالم‪ ،‬راه حل دو مش‪SS‬کلی که دنیا را به خ‪SS‬ود مش‪SS‬غول‬
‫داشته‌اند‪ ،‬پیش‌بینی شده است‪ :‬یکی این سخن قرآن که می‌گوید‪S:‬‬
‫(حجرات‪.)10 /‬‬ ‫﴿‪﴾   ‬‬
‫«مؤمنان برادر همدیگر اند»‪.‬‬
‫و زیباترین اساس اشتراکیت می‌باشد‪ .‬و دومی مقرر کردن «زکات بر هر ص‪SS‬احب‬
‫مالی»‪.2‬‬
‫مؤلف کت‪SS‬اب «اإلس‪SS‬الم والنظ‪SS‬ام الع‪SS‬المی الجدید» از ق‪SS‬ول م‪SS‬ارکس [غ‪SS‬یر از ک‪SS‬ارل‬
‫م‪SS‬ارکس اش‪SS‬تراکی] راجع به زک‪SS‬ات چ‪SS‬نین نقل می‌کن‪SS‬د‪ :‬این مالی‪SS‬ات‪ ،‬یک تکلیف دی‪SS‬نی‬
‫است که پ‪SS‬رداختنش بر همگ‪SS‬ان واجب است و عالوه بر این وی‪SS‬ژگی دی‪SS‬نی‪ ،‬یک نظ‪SS‬ام‬
‫کلی اجتم‪SS‬اعی ب‪SS‬وده و منبعی است که دولت اس‪SS‬المی محم‪SS‬دی‪ ،‬از طریق آن امک‪SS‬ان‬
‫کمک به نیازمن‪SSS‬دان را ف‪SSS‬راهم‪ S‬می‌آورد و براس‪SSS‬اس یک روش محکم و اس‪SSS‬توار‪ S‬و نه‬
‫شیوه‌ای استبدادی‪ S‬و اجباری‪ S‬و نه سطحی و موقتی‪ ،‬پی‌ریزی شده است‪.‬‬

‫‪ -‬مضمون حدیثی که ترمذی روایت کرده است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬از کتاب «اإلسالم والحضارة الغریبة» تألیف کردعلی‪.‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫‪235‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫اسالم‪ ،‬اولین بنیانگذار‪ S‬این نظام در سراسر‪ S‬تاریخ بشر ب‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ .‬مالی‪SS‬ات زک‪SS‬اتی‬
‫که از طبقات مالک و تاجر و ثروتمند‪ S‬گرفته می‌ش‪SS‬ود تا به وس‪SS‬یلة دولت‪ ،‬ب‪SS‬رای اف‪SS‬راد‬
‫نیازمند‪ S‬و درمانده مصرف‪ S‬شود‪ ،‬حصارهای‪ S‬عامل جدایی و فاصلة گروهه‪SS‬ای تش‪SS‬کیل‬
‫دهندة جامعه و دولت واحد از یکدیگر را منهدم ساخته و م‪SS‬ردم را در یک چه‪SS‬ارچوب‪S‬‬
‫اجتم‪SS‬اعی عادالنه متحد نم‪SS‬وده است و بن‪SS‬ابراین نظ‪SS‬ام اس‪SS‬المی ث‪SS‬ابت می‌کند که بر پایة‬
‫امتیازات و تبعیضات نفرت‌انگیز استوار نمی‌باشد‪S.‬‬
‫همچ‪SS‬نین از ق‪SS‬ول «ماس‪SS‬یفیون» خاورش‪SS‬ناس مع‪SS‬روف نقل می‌کند ک‪SS‬ه‪« :‬دین اس‪SS‬الم‬
‫کفایت الزم ب‪SS‬رای تالش در جهت عملی س‪SS‬اختن اندیشة مس‪SS‬اوات را دارد‪ .‬یکی از راه‬
‫زک‪SS‬ات و دیگ‪SS‬ری‪ S‬از راه مب‪SS‬ارزه با وامه‪SS‬ای به‪SS‬ره‌دار و مالیاته‪SS‬ای غیرمس‪SS‬تقیم که بر‬
‫ضررویات اولیة م‪SS‬ردم بس‪SS‬ته می‌ش‪SS‬وند‪ ،‬در عین ح‪SS‬ال م‪SS‬الکیت ف‪SS‬ردی و س‪SS‬رمایه‌داری‬
‫تج‪SS‬اری را می‌پ‪SS‬ذیرد و ب‪SS‬دین‌ترتیب ب‪SS‬ار دیگر موض‪SS‬عی‪ S‬متوسط در می‪SS‬ان نظری‪SS‬ات‬
‫سرمایه‌داری و برنامه‌های اشتراکی اتخاذ می‌کند»‪.‬‬

‫پایبندی به زکات‪ ،‬برای بازگرداندن عظمت اسالمی کافی است‬

‫شیخ رشید رضا ‪ /‬در تفسیر خود می‌گوید‪« :‬اس‪SS‬الم به خ‪SS‬اطر مق‪S‬رر داش‪SS‬تن زک‪SS‬ات‪ ،‬بر‬
‫همة ادیان و آیینها برت‪SS‬ری‪ S‬یافته است [هم‪SS‬انطور‪ S‬که متفک‪SS‬ران و اندیش‪SS‬مندان همة ملتها‬
‫به این اعتراف دارن‪SS‬د] و چنانچه مس‪SS‬لمانان این اصل دی‪SS‬نی خ‪SS‬ود را برپ‪SS‬ای دارن‪SS‬د‪ ،‬در‬
‫میان آنها با روزی‪ S‬و نعمت فراوان و گسترده‌ای که خداوند به آنان بخشیده است‪ ،‬فق‪SS‬یر‬
‫مس‪SS‬تمند و یا خس‪SS‬ارت دی‪SS‬دة ب‪SS‬دبختی پی‪SS‬دا نخواهد ش‪SS‬د‪ .‬ولی بیش‪SS‬تر آنه‪SS‬ا‪ ،‬این فریضه و‬
‫تکلیف را کن‪SS‬ار نه‪SS‬اده و به دین و ملت خ‪SS‬ود س‪SS‬تم روا داش‪SS‬تند و در نتیجه از همة ملتها‬
‫در زمینه‌های اقتصادی‪ S‬و سیاسی‪ ،‬بدبخت‌تر و بیچاره‌تر شده و ع‪SS‬زت و ش‪SS‬رافت خ‪SS‬ود‬
‫را از دست دادند و طفیلی دیگر ملتها گردیدند‪ S‬و ح‪SS‬تی در پ‪SS‬رورش‪ S‬دخ‪SS‬تران و پس‪SS‬ران‬
‫خود به دیگران وابسته شدند‪ .‬آنها هم در مدارس خود‪ ،‬تبلیغ‪SS‬ات مس‪SS‬یحیت و یا بی‌دی‪SS‬نی‪S‬‬
‫را به آن‪SSS‬ان تلقین می‌کنند‪ S‬و دین و دنیایش‪SSS‬ان را به تب‪SSS‬اهی کش‪SSS‬یده‪ ،‬پیون‪SSS‬دهای‪ S‬ملی و‬
‫نوعیشان را می‌گسلند‪ S‬و آمادة بندگی اجانب می‌سازند‪ S.‬وقتی هم که گفته می‌ش‪SS‬ود‪ :‬چ‪SS‬را‬
‫خودت‪SS‬ان مثل این راهب‪SS‬ان و مبلغ‪SS‬ان بی‌دین و بی‌بن‪SS‬دو‪ S‬ب‪SS‬ار‪ ،‬مدارسی ایج‪SS‬اد نمی‌کنی‪SS‬د؟‪S‬‬
‫می‌گوی‪SS‬د‪ S:‬امک‪SS‬ان م‪SS‬الی این ک‪SS‬ار را در اختی‪SS‬ار ن‪SS‬داریم‪ ،‬اما حقیت آنست که اینها دین و‬
‫عقل و بلند هم‪SS‬تی و غ‪SS‬یرت چ‪SS‬نین کاره‪SS‬ایی را ندارن‪SS‬د! آنها می‌بینند که اف‪SS‬راد ملته‪SS‬ای‬
‫دیگر‪ ،‬بدون داشتن الزام دینی و فقط ب‪SS‬رای تعهد عقلی و ملی و ق‪SS‬ومی‪ ،‬ب‪SS‬رای م‪SS‬دارس‬
‫وجمعیت‌های‪ S‬خیریه و سیاسی پول خرج می‌کنند‪ S‬ولی از دیدن این واقعیته‪SS‬ا‪ ،‬ح‪S‬رکت و‬
‫احساس مسئولیتی‪ S‬نمی‌کنند و به همین که س‪SS‬ربار‪ S‬آنها باش‪SS‬ند خرس‪SS‬ند‪ S‬و راضی‪ S‬هس‪SS‬تند‪،‬‬
‫دینشان را ترک نمودند و در نتیجه دنیایشان هم تباه گردید‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫(حشر‪.)19 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪236‬‬
‫اسالم‬

‫«خدا را فراموش کردند و او هم خودشان را از یادشان بردف آنها فاسقانند»‪.‬‬

‫بن‪SSS‬ابراین‪ ،‬بر همة اص‪SSS‬الحگران جوامع اس‪SSS‬المی الزم است که از اص‪SSS‬الح آث‪SSS‬ار‬
‫باقیمانده از دین و شرف در میان آنها (مسلمین) آغاز کنند و این کار از طریق تشکیل‬
‫جمعی‪SSS‬تی ب‪SSS‬رای تنظیم‪ S‬برنامة جمع‌آوری‪ S‬زک‪SSS‬ات و ص‪SSS‬رف آن قبل از هر چ‪SSS‬یزی در‬
‫این نکته در برنامة‬
‫مص‪SS‬الح وابس‪SS‬تگان این جمعیت‪ ،‬انجام‌پ‪SS‬ذیر اس‪SS‬ت‪ .‬همچ‪SS‬نین می‌باید ‌‬
‫جمعیت مزبور‪ ،‬مورد‪ S‬توجه باشد که سهم «المولفة قل‪SS‬وبهم‪ »S‬می‌تواند در مب‪SS‬ارزه با کفر‬
‫و ارتداد مص‪SS‬رف ش‪SS‬ود و س‪SS‬هم «فی الرق‪SS‬اب» هنگ‪SS‬امی که م‪SS‬ورد‪ S‬مص‪SS‬رفی‪ S‬در آزادگی‬
‫بردگ‪SS‬ان نداش‪SS‬ته باش‪SS‬د‪ ،‬قابل مص‪SS‬رف‪ S‬در جهت ره‪SS‬ایی ملته‪SS‬ای مس‪SS‬تعمره از بن‪SS‬دگی‬
‫اس‪SS‬تعمار‪ S‬می‌باشد و س‪SS‬هم «فی‌س‪SS‬بیل هللا» ن‪SS‬یز با مص‪SS‬رف در راه کوشش ب‪SS‬رای احی‪SS‬ای‬
‫حکومت اسالمی که از جهاد برای نگهداری‪ S‬آن از تجاوز دش‪SS‬من‪ ،‬در زم‪SS‬ان وج‪SS‬ودش‪S‬‬
‫باالتر می‌باشد‪ ،‬منطبق‪ S‬است‪ .‬دعوت به اسالم و دفاع زبانی و قلمی از آن در صورتی‬
‫که دف‪SS‬اع با شمش‪SS‬یر‪ S‬و ن‪SS‬یزه میسر نباش‪SS‬د‪ ،‬م‪SS‬ورد‪ S‬مص‪SS‬رف‪ S‬دیگ‪SS‬ری‪ S‬ب‪SS‬رای س‪SS‬هم م‪SS‬ذکور‪S‬‬
‫می‌باشد‪S.‬‬
‫بدانید که زک‪SSS‬ات دادن همه یا اک‪SSS‬ثریت مس‪SSS‬لمانان و مص‪SSS‬رف آن از روی‪ S‬نظم و‬
‫حساب‪ ،‬برای بازگشتن عظمت اسالم کافی است و بلکه می‌تواند سبب ب‪SS‬از پس گ‪SS‬رفتن‬
‫س‪SS‬رزمینهای از دست رفتة اس‪SS‬المی و نج‪SS‬ات مس‪SS‬لمانان از س‪SS‬لطه کف‪SS‬ار باشد و زک‪SS‬ات‬
‫چ‪SSS‬یزی جز پ‪SSS‬رداخت یک دهم یا یک چهلم از زی‪SSS‬ادی ام‪SSS‬وال ثروتمن‪SSS‬دان نیست و ما‬
‫ش‪SS‬اهدیم که ملته‪SS‬ای ح‪SS‬اکم بر مس‪SS‬لمانان ح‪SS‬تی پس از کسب برت‪SS‬ری‪ S‬و ح‪SS‬اکمیت‪ ،‬مبلغی‬
‫بیش‪SS‬تر از این ان‪SS‬داز را بی‌آن که تکلیف و ال‪SS‬تزام دی‪SS‬نی داش‪SS‬ته باش‪SS‬ند‪ ،‬در راه جامعه و‬
‫ملت خویش بذل می‌کنند»‪.1‬‬

‫زکات فطر‬
‫نوع بی‌نظیری از زکات اسالمی وجود‪ S‬دارد که همچون زک‪SS‬ات پ‪SS‬ول‪ ،‬ت‪SS‬ابع س‪SS‬رمایه و‬
‫مانند زکات میوه‌ها و زراعت‪ ،‬وابسته به محصول‪ S‬و حبوبات نمی‌باشد میزان سختی و‬
‫آس‪SS‬انی و رس‪SS‬یدن به حد نص‪SS‬اب را ن‪SS‬دارد و آن عب‪SS‬ارت است از «زک‪SS‬ات فطر» و به‬
‫خاطر این که در پایان م‪S‬اه رمض‪S‬ان هر س‪S‬ال واجب می‌گ‪S‬ردد‪ S،‬ب‪S‬دین اسم خوان‪S‬ده ش‪S‬ده‬
‫است‪.‬‬
‫این برنامه بط‪SS‬ور‪ S‬س‪SS‬الیانه تک‪SS‬رار می‌ش‪SS‬ود و یک بخشش و کمک ف‪SS‬وری از م‪SS‬واد‬
‫غذایی غالب اهل منطقه است که به مناسبت سرآمدن روزه‌داری و ف‪SS‬را رس‪SS‬یدن عید و‬
‫برای سپاسگزاری‪ S‬از خدا به خاطر نعمت موفقیت در روزه‌داری و ش‪SS‬ادباش عید و به‬
‫عنوان همیاری‪ S‬فرد مسلمان با برادران محتاج خود و بی‌نیاز کردن آنان از درخواست‪S‬‬

‫‪ -‬تفسیر المنار‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ 597‬و ‪ ،598‬چاپ دوم‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪237‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫و التماس‪ ،‬در روز‪ S‬عید پرداخت می‌شود و چ‪SS‬ون ب‪SS‬رای چ‪SS‬نین مناس‪SS‬بتی‪ S‬مق‪SS‬رر گردی‪SS‬ده‬
‫است‪ ،‬وقت پرداختن آن به م‪SS‬دت قبل از نم‪SS‬از عید مح‪SS‬دود‪ S‬گردی‪SS‬ده‪ .‬و از ابن‌عب‪SS‬اس در‬
‫این باره نقل ش‪SS‬ده است ک‪SS‬ه‪« :‬رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص زک‪SS‬ات فطر را ب‪SS‬رای پ‪SS‬اکی روزه‌دار از‬
‫بیهوده کاری‌ها و نیز به خاطر کمک به درماندگان مقرر نمود‪ .‬هر کس آن را پیش از‬
‫نم‪SS‬از به ج‪SS‬ای آورد‪ ،‬مقب‪SS‬ول است و هر کس بعد از نم‪SS‬از پ‪SS‬رداخت نم‪SS‬ود‪ ،‬یک ص‪SS‬دقة‬
‫معمولی‪ S‬به شمار خواهد آمد»‪.1‬‬
‫ابن عم‪SS‬ر‪ ،‬زک‪SS‬ات فطر را یکی دو روز‪ S‬قبل از عید می‌پ‪SS‬رداخت‪ ... S‬و ش‪SS‬افعی گفته‬
‫است که‪ :‬جلو انداختن آن از اول ماه نو‪ ،‬مجاز است‪.‬‬
‫اسالم‪ ،‬این زکات را بر هر مس‪S‬لمانی که مق‪S‬دار تع‪S‬یین ش‪S‬دة آن را که یک ص‪S‬اع از‬
‫گن‪SS‬دم یا جو یا خرما و غ‪SS‬یره می‌باش‪SS‬د‪ ،‬عالوه بر غ‪SS‬ذای خ‪SS‬ود و خ‪SS‬انواده‌اش در روز و‬
‫شب عید داشته باشد‪ ،‬واجب کرده است و هر مسلمانی‪ S‬می‌باید آن را از ط‪SS‬رف خ‪SS‬ود و‬
‫کسانی که مسئول مخارج آنان می‌باشد مانند همسر‪ ،‬فرزندان و مستخدم بپردازد‪S.‬‬
‫مس‪SS‬لم و بخ‪SS‬اری از ابن عمر نقل کرده‌اند که گفت‪« :‬رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص زک‪SS‬ات فطر‪S‬‬
‫رمضان را یک صاع خرما یا یک صاع جو برای هر مسلمان آزاد و بنده‪ ،‬مرد و زن‬
‫و کوچک و بزرگ واجب کرد»‪.‬‬
‫این‪ ،‬نش‪SSS‬انة دوراندیشی‪ S‬و ژرف‌نگ‪SSS‬ری‪ S‬ممت‪SSS‬از اس‪SSS‬الم است که این زک‪SSS‬ات را فقط‬
‫برعهدة دارندگان اموال بیشتر از حد نصاب قرار ن‪SS‬داده بلکه تقریب‪S‬ا ً بر همة مس‪SS‬لمانان‬
‫واجب گردانی‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ .‬زی‪SS‬را خیلی کم پی‪SS‬دا می‌ش‪SS‬وند کس‪SS‬انی که یک کاسه و ثلث آن‪،‬‬
‫حبوباتی‪ S‬افزون برغذای شبانه روز‪ S‬خ‪SS‬ود نداش‪SS‬ته باش‪SS‬ند‪ .‬دوراندیشی‪ S‬و حکمت مزب‪SS‬ور‬
‫در تشویق مسلمان به بخشش و آموزش انفاق به او هر چند که در فقر و سختی باش‪SS‬د‪،‬‬
‫و آگ‪SS‬اه س‪SS‬اختنش از بزرگ‪SS‬واری و شخص‪SS‬یت خ‪SS‬ود‪ ،‬در ح‪SS‬الی که دس‪SS‬تش را به عن‪SS‬وان‬
‫بخش‪SSS‬نده و نه درخواست کنن‪SSS‬ده دراز می‌کن‪SSS‬د‪ ،‬نمای‪SSS‬ان می‌ش‪SSS‬ود‪ S.‬ب‪SSS‬دین‌جهت از جمله‬
‫ویژگی‌های متقین که خداوند‪ ،‬بهشتی به پهنای آسمانها و زمین را برایشان مهیا ک‪SS‬رده‪،‬‬
‫این است که آنان؛‬
‫﴿‪(﴾    ‬آل عمران‪.)134 /‬‬
‫«کسانی هستند که در گشایش و سختی‪ ،‬انفاق می‌کنند»‪.‬‬
‫وق‪SS‬تی‪ S‬که این حکمت واال را دری‪SS‬افتیم‪ S،‬از این که این زک‪SS‬ات را کسی هم که خ‪SS‬ود‬
‫مستحق‪ S‬زکات است‪ ،‬می‌پردازد و زیانی هم نمی‌کند‪ ،‬در شگفت نخواهیم‪ S‬بود‪ .‬زی‪SS‬را که‬
‫وی از یک طرف می‌دهد و از چن‪SS‬دین ط‪SS‬رف می‌گ‪SS‬یرد‪ .‬پی‪SS‬امبر اک‪SS‬رمص در این ب‪SS‬اره‬
‫می‌فرماید‪« :‬یک صاع گندم بر هر فردی‪ S‬کوچک‪ ،‬بزرگ‪ ،‬آزاد‪ ،‬بنده‪ ،‬م‪SS‬رد‪ ،‬زن‪ ،‬دارا‬

‫‪ -‬روایت از ابوداود و ابن ماجه و دار قطنی‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪238‬‬
‫اسالم‬

‫و ندار واجب است‪ .‬دارا به خاطر این که خداوند‪ S‬او را از این طریق‪ S‬تزکیه می‌نماید‪ S‬و‬
‫ندار برای این که خداوند بیش از آن مقداری که داده به او برمی‌گرداند‪.1»S‬‬

‫در مال‪ ،‬حقی به غیر از زکات نیز هست‬

‫زکات‪ ،‬تنها حق پرداختنی در مال شخص مسلمان نیست‪ ،‬بلکه یک حق مکرر و معین‬
‫و معمولی‪ S‬است‪ .‬در ثروت‪ ،‬حقوق دیگری باقتضای‪ S‬شرایط‪ S‬و نیازها و براساس اعتقاد‬
‫به وج‪S‬دان ف‪S‬رد مس‪SS‬لمان و احساس‪S‬ات پ‪SS‬اک اس‪S‬المی او وج‪S‬ود‪ S‬دارد که ان‪SS‬دازه و زم‪S‬ان‬
‫محدود‪ S‬معینی ندارد‪.‬‬
‫از انس بن مالک ‪ ‬روایت ش‪SS‬ده است که م‪SS‬ردی از ب‪SS‬نی تمیم ن‪SS‬زد پی‪SS‬امبر‪S‬ص آمد و‬
‫گفت‪ :‬یا رسول‌هللا‪ ،‬من ثروت فراوانی‪ S‬دارم و دارای قبیله و مال و سرزمینی می‌باشم‪،‬‬
‫می‌گویید‪ :‬چکار کنم و چطور انفاق نمایم؟ رسول خداص فرم‪SS‬ود‪ :‬مق‪SS‬دار زک‪SS‬ات را از‬
‫مالت جدا کن تا تو را پاکیزه گرداند و به خویشاوندان خود رسیدگی‪ S‬کن و حق مسکین‬
‫و همسایه وسائل را بشناس و بجاآور‪ .2S‬و بدین‌سان‪ ،‬رسیدگی به خویشان به وسیلة مال‬
‫و درک حق مسکین و همس‪SS‬ایه و درخواست کنن‪SS‬ده را حق‪SS‬وقی‪ S‬اف‪SS‬زون بر زک‪SS‬ات ق‪SS‬رار‬
‫داده است‪ .‬خداوند‪ S‬راجع به حقیقت نیکی و عناصر تشکیل دهندة آن فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪      ‬‬
‫(بقره‪.)177 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«نیکی آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و مغ‪SS‬رب کنی‪SS‬د‪ ،‬آن کسی‬
‫نیک است (یا نیکی در آن کسی اس‪SS‬ت) که به خ‪SS‬دا و روز قی‪SS‬امت و مالئکه و‬
‫کت‪SS‬اب و پی‪SS‬امبران‪ ،‬ایم‪SS‬ان آورده و م‪SS‬ال را با وج‪SS‬ود عالقه داش‪SS‬تن ب‪SS‬دان‪ ،‬به‬
‫نزدیکان و یتیمان و درمان‪S‬دگان و دور از وطن‪S‬ان (ب‪S‬راه مان‪S‬ده) و ب‪S‬رای آزادی‬
‫بردگان بدهد و نماز بپای دارد و زکات بپردازد و نیز پایبندان به عهد و پیم‪SS‬ان‬
‫خویش و صبرکنندگان در سختی و زیان و هنگام جنگ‪ .‬اینها هستند کسانی که‬
‫راست گفتند و اینهایند تقواپیشگان»‪.‬‬

‫‪ -‬روایت از احمد و ابوداود‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت از احمد و راویانش‪ ،‬راویان صحیح می‌باشند‪.‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫‪239‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫در این آیه یکی از عناصر نیکی را‪ ،‬دادن م‪SS‬ال به نزدیک‪SS‬ان و دیگ‪SS‬ران‪ ،‬در کن‪SS‬ار‬
‫زکات و همراه با نماز قرار داده است‪.‬‬

‫انفاق مستحب‬
‫همة آنچه برش‪SS‬مردیم‪ ،‬به انف‪SS‬اق واجب مرب‪SS‬وط ب‪SS‬ود‪ .‬ولی دامنة انف‪SS‬اق عالوه بر اینه‪SS‬ا‪،‬‬
‫هرکار خ‪SS‬یر م‪SS‬ورد‪ S‬تمایل و رغبت دله‪SS‬ای م‪SS‬ؤمن و هر تالش در جهت فایده‌رس‪SS‬انی را‬
‫در برمی‌گ‪S‬یرد‪ .‬اس‪SS‬الم‪ ،‬بگ‪SS‬ونه‌ای این کارها را تش‪SS‬ویق نم‪SS‬وده است که قلب و احس‪S‬اس‬
‫اف‪SS‬راد بخش‪SS‬نده را می‌گش‪SS‬اید و اش‪SS‬خاص بخیل را ن‪SS‬یز به دادن وا‌می‌دارد‪ ،‬زی‪SS‬را خداوند‬
‫تعالی صدقه را با دست خویش قبول می‌کند و هم‪SS‬انطور‪ S‬که ما یک هس‪SS‬ته را پ‪SS‬رورش‪S‬‬
‫می‌دهیم‪ S‬و آن را به تپة خرم‪SS‬ایی به ان‪SS‬دازة ک‪SS‬وه احد تب‪SS‬دیل می‌ک‪SS‬نیم؛ آن را پ‪SS‬رورش‪ S‬و‬
‫رشد می‌دهد و این چ‪SS‬یزی است که رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص ب‪SS‬رای ما تص‪SS‬ویر‪ S‬نم‪SS‬وده و ق‪SS‬رآن‬
‫همچنین مجسم نموده است‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪﴾       ‬‬
‫(بقره‪.)261 /‬‬
‫«کسانی که اموال خویش را در راه خدا انفاق می‌کنند‪ ،‬همانند دانه‌ای هستند که‬
‫هفت سنبل می‌رویاند و در هر سنبلی صد دانه بوجود می‌آید‪ .‬خداوند ب‪SS‬رای هر‬
‫کس بخواهد چند برابر می‌کند که او گشایندة داناست»‪.‬‬
‫یکی دیگر از ترغیبات قرآن‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫(حدید‪.)11 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«کیست که به خ‪SSS‬دا ق‪SSS‬رض نیکو دهد و او ب‪SSS‬رایش چن‪SSS‬دبرابر کند و پ‪SSS‬اداش‬
‫بزرگوارانه‌ای بدهد؟»‪.‬‬
‫همچنین از عایشه ل روایت شده است که‪« ،‬گوسفندی را سربریدند‪ S‬و قس‪S‬متی‪ S‬از آن‬
‫را صدقه دادند‪ ،‬پیامبر‪S‬ص می‌فرمود‪ :‬از آن چیزی ب‪SS‬اقی مان‪SS‬د؟ پاسخ داد‪ :‬فقط ش‪SS‬انه‌اش‬
‫مانده است‪ .‬پیامبرص می‌فرمود‪ S:‬همه‌اش باقی مانده است غ‪SS‬یر از ش‪SS‬انه‌اش!!»‪ 1‬و ن‪SS‬یز‬
‫فرموده است‪« :‬انسان می‌گوید‪ S:‬مال من‪ ،‬مال من‪ ،‬در حالی که از مال او فقط سه چ‪SS‬یز‬
‫به خ‪SSSS‬ودش تعلق دارد‪ -1 :‬آنچه که می‌خ‪SSSS‬ورد‪ S‬و از بین می‌رود‪ -2 .‬پوش‪SSSS‬یدنی‌ها که‬
‫س‪SS‬رانجام کهنه می‌ش‪SS‬وند‪ -3 S‬آنچه که انف‪SS‬اق می‌کنند و ن‪SS‬زد خ‪SS‬دا ب‪SS‬رای خ‪SS‬ویش ذخ‪SS‬یره‬
‫میماند»‪.2‬‬
‫می‌سازد‪ S.‬غیر از اینها‪ ،‬هر چه باشد‪ ،‬از دستش می‌رود و برای مردم ‌‬

‫‪ -‬روایت از مسلم‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬ترمذی روایت کرده و گفته است که‪ ،‬حسن و صحیح می‌باشد‪.‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪240‬‬
‫اسالم‬

‫از ابن مسعود نقل شده است که رس‪SS‬ول‌خداص گفت‪ :‬ک‪SS‬دامیک از ش‪SS‬ما‪ ،‬م‪SS‬ال وارث‬
‫را از مال خ‪S‬ود بیش‪S‬تر دوست می‌داری‪S‬د؟‪ S‬گفتن‪S‬د‪ :‬یا رس‪S‬ول‌اللهص همة ما م‪S‬ال خ‪S‬ود را‬
‫بیش‪SS‬تر دوست می‌داریم‪ S:‬فرم‪S‬ود‪ :‬پس بدانید که م‪S‬ال ش‪S‬ما چ‪S‬یزی است که پیش از خ‪S‬ود‬
‫فرستاده‌اید و آنچه باقی بگذارید‪ ،‬مال وارثتان است»‪.3‬‬
‫به خاطر این سفارشات و دستورات‪ S‬ب‪SS‬ود که مس‪SS‬لمانان اولی‪SS‬ه‪ ،‬ام‪SS‬وال م‪SS‬ورد‪ S‬نی‪SS‬از و‬
‫عالقة خود را می‌بخشیدند و دستهایشان سرشار‪ S‬از خیر و نیکی بود و پرداخت زک‪SS‬ات‬
‫و سایر حقوق مالی‪ ،‬نمی‌توانست تشنگی آنان به نیکی و تق‪SS‬رب را برط‪SS‬رف نماید و با‬
‫میل و ارادة خویش زیادتر‪ S‬از آن می‌دادند تا خشنودی‪ S‬و نعمت خدا را به دست آورن‪SS‬د‪،‬‬
‫زیرا که نعمتهای او بهتر و پایدارترند‪.‬‬
‫برای ما همین بس که از امام لیث بن سعد یاد کنیم که هرچه داش‪SS‬ت‪ ،‬ص‪SS‬دقه می‌داد‬
‫نمیداشت و گفته‌اند ک‪SS‬ه‪ ،‬درآمد س‪SS‬الیانه‌اش‬ ‫و یکس‪SS‬ال ام‪SS‬والش را در دست خ‪SS‬ود نگ‪SS‬اه ‌‬
‫هشتاد هزار دینار بود‪.‬‬
‫همینط‪SS‬ور‪ S‬عبدهللا بن جعفر که هرگز فق‪SS‬یری را از در خ‪SS‬انه‌اش رد نک‪SS‬رد و چ‪SS‬ون‬
‫علتش را پرس‪SS‬یدند پاسخ داد‪ :‬خداون‪SS‬د‪ ،‬راجع به من رفت‪SS‬ار‪( S‬و ش‪SS‬یوه‌ای) دارد و من هم‬
‫در برابر بندگانش عادتی پیدا کرده‌ام‪ .‬رسم‪ S‬او برآنست که به من موهبت نمای‪SS‬د‪ ،‬من هم‬
‫عادت کرده‌ام که به بن‪S‬دگانش کمک نم‪SS‬ایم و می‌ترسم که اگر از این ع‪S‬ادت خ‪SS‬ود دست‬
‫بکشم‪ ،‬او نیز روش خود را نسبت به من تغییر دهد!‬

‫روزه‬

‫گوناگونی عبادات در اسالم‬

‫اسالم در عبادات خود تنوع به کار ب‪SS‬رده اس‪SS‬ت‪ .‬ب‪SS‬رخی از آنها مانن‪SS‬د‪ :‬دع‪SS‬ا‪ ،‬ذکر خ‪SS‬دا‪،‬‬
‫دعوت به خیر‪ ،‬امر به معروف‪ S،‬نهی از منکر‪ ،‬آموزش نادان‪ ،‬ه‪SS‬دایت گم‪SS‬راه و غ‪SS‬یره‬
‫با حرف و گفتار انجام می‌پذیرند‪S.‬‬
‫برخی دیگر در عمل نمایان می‌گردند‪ :‬یا همچون نم‪SS‬از‪ ،‬ب‪SS‬دنی هس‪SS‬تند و یا همچ‪SS‬ون‬
‫زکات‪ ،‬مالی و یا آمیخته‌ای از کار بدنی و کار مالی از قبیل حج و جهاد در راه خدا‪.‬‬
‫ب‪SS‬رخی هم نه گفت‪SS‬اری هس‪SS‬تند و نه عملی‪ ،‬بلکه تنها خ‪SS‬ودداری‪ S‬و امتن‪SS‬اع می‌باش‪SS‬ند‪S.‬‬
‫مانند روزه که شامل امتناع از خوردن و آشامیدن و آمیزش جنسی‪ ،‬از طلوع س‪SS‬پیده تا‬
‫غروب آفتاب است‪.‬‬

‫‪ -‬روایت از بخاری و نسائی‪.‬‬ ‫‪3‬‬

 ‫‪241‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫روزه در حقیقت یک عمل مثبت است‬

‫این خودداری و امتناع‪ ،‬اگر چه به ظاهر یک عمل منفی اس‪SS‬ت‪ ،‬اما در حقیقت و روح‬
‫خ‪SSS‬ویش‪ ،‬یک عمل مثبت می‌باش‪SSS‬د‪ .‬زی‪SSS‬را عب‪SSS‬ارت است از بازداش‪SSS‬تن نفس از آنچه‬
‫می‌طلبد‪ ،‬به نیت ن‪SS‬زدیکی‪ S‬به خ‪SS‬دای تع‪SS‬الی‪ .‬بن‪SS‬ابراین یک عمل نفس‪SS‬انی ارادی است که‬
‫ارزش ویژة خود را در میزان حق و خیر و پذیرش نزد خدا‪ ،‬واجد می‌باشد‪.‬‬
‫نیت‪ ،‬نقطه عطف در هر اقدام و امتن‪SS‬اعی است و آیا دین جز اق‪SS‬دام و امتن‪SS‬اع‪ ،‬چ‪SS‬یز‬
‫دیگری‪ S‬است؟ عمل و اقدام به چیزهایی‪ S‬که بط‪SS‬ور وج‪SS‬وب یا اس‪SS‬تحباب م‪SS‬ورد‪ S‬س‪SS‬فارش‬
‫ق‪SS‬رار‪ S‬گرفته‌اند و امتن‪SS‬اع از چیزه‪SS‬ایی که به ط‪SS‬ور‪ S‬تح‪SS‬ریم یا ک‪SS‬راهت م‪SS‬ورد‪ S‬نهی واقع‬
‫گردیده‌اند‪ ،‬بلکه آیا فضیلتی جز انجام آنچه می‌باید و ترک آنچه نمی‌یابد‪ ،‬وجود‪ S‬دارد؟‬
‫روزه‪ ،‬عبادتی است کهن که در ادیان پیش از اسالم نیز معمول بوده است و مردم‪،‬‬
‫کیفیت آن را تعریف‪ S‬و دگرگون ساختند‪ ،‬خداوند‪ S‬گفته است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪(﴾      ‬بقره‪.)183 /‬‬
‫«ای گروه مؤمنین‪ ،‬روزه بر شما ف‪SS‬رض گردید همانگونه که بر پیش‪SS‬ینیان ش‪SS‬ما‬
‫واجب گشته بود‪ ،‬باشد که تقوی پیشه کنید»‪.‬‬
‫اما روزة اسالم با همة روزه‌های دیگر فرق‪ S‬دارد‪.‬‬
‫ماه روزة واجب‬
‫خداوند‪ ،‬برای روزه در اسالم‪ ،‬ماه مبارک و پرباری‪ S‬را که نزد مسلمانان جایگاهی‬
‫گرامی دارد در نظر گرفته است‪ .‬ماهی که در آن‪ ،‬اولین آیات قرآن توسط روح‌األمین‬
‫به قلب رسول اک‪SS‬رمص ن‪SS‬ازل گردی‪SS‬د‪﴾...     ﴿ .‬‬
‫(علق‪« )1 /‬بخوان به [يمن] نام پروردگارت‪ S‬كه [سراسر هستى را] آفريد‪»S‬‬
‫م‪SS‬اهی که خداون‪SS‬د‪ ،‬آن را ب‪SS‬رای ف‪SS‬رو‪ S‬فرس‪SS‬تادن به‪SS‬ترین کت‪SS‬ابش به به‪SS‬ترین بن‪SS‬ده‌اش‬
‫برگزیده است‪ ،‬شایستگی‪ S‬آن را دارد که این عبادت ساالنه (روزه) در آن ق‪SS‬رار‪ S‬گ‪SS‬یرد‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪﴾...‬‬
‫(بقره‪.)185 /‬‬
‫«ماه رمضان‪ ،‬ماهی است که قرآن برای هدایت م‪SS‬ردم و به عن‪SS‬وان نش‪SS‬انه‌هایی‬
‫از هدایت و فرقان در آن فرود آم‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ .‬پس هر که در این م‪SS‬اه حاضر ب‪SS‬ود‬
‫باید روزه بگیرد و هر کس بیمار و یا در سفر بود‪ ،‬تع‪S‬دادی از روزه‪S‬ای دیگر‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪242‬‬
‫اسالم‬

‫را باید روزه بگ‪SS‬یرد (به ج‪SS‬ای رمض‪SS‬ان) خداوند راح‪SS‬تی ش‪SS‬ما را می‌خواهد و‬
‫سختی نمی‌خواهد»‪.‬‬

‫حکمت و آثار روزه‬

‫خداون‪SS‬د‪ ،‬روزة م‪SS‬اه رمض‪SS‬ان را بر ما واجب گردانی‪SS‬ده و این ک‪SS‬ار را به خ‪SS‬اطر آث‪SS‬ار و‬
‫اسرار واال و حکمتهای‪ S‬انکارناپ‪SS‬ذیری که بخشی از آنها را می‌فهمیم و بخشی را درک‬
‫نمی‌ک‪SS‬نیم‪ ،‬انج‪SS‬ام داده اس‪SS‬ت‪ .‬برماست که در حکمت خ‪SS‬دا که در پشت این گرس‪SS‬نگی و‬
‫تشنگی وجود‪ S‬دارد‪ ،‬دقت ک‪SS‬نیم و علت و انگ‪SS‬یزة تش‪SS‬ریع روزه را دری‪SS‬ابیم‪ S‬تا آنگونه که‬
‫خدا می‌خواهد‪ ،‬بجایش آوریم‪ S‬نه بطوری که میل مردم اقتضاء می‌کند‪.‬‬
‫روزه‪ ،‬عامل تقویت روح است‬
‫تا وقتی که راز وجود انسان را درنیافته باش‪S‬یم‪ ،‬نمی‌ت‪S‬وانیم‪ S‬به راز روزه پی ب‪S‬بریم‪،‬‬
‫راستی‪ S‬انسان و حقیقت وجود‪ S‬او چیست؟‬
‫آیا او همین پیکر ایس‪SSS‬تاده و هیکل مجسم اس‪SSS‬ت؟ آیا او همین مجموعة متش‪SSS‬کل از‬
‫دستگاهها‪ S‬و اندامها و گوشت و استخوان و عصب اس‪SS‬ت؟ اگر انس‪SS‬ان این باش‪SS‬د‪ ،‬چق‪SS‬در‬
‫ناچیز و کوچک است!!‬
‫آری انس‪SS‬ان فقط همین هیکل محس‪SS‬وس نمی‌باش‪SS‬د‪ S،‬بلکه روحی آس‪SS‬مانی دارد که در‬
‫این پیکر زمینی‪ S‬مسکن گزیده و رازی است از جهان باال در پوششی‪ S‬از خاک!‬
‫حقیقت انسان‪ ،‬چیزی غیر از این روح ربانی‪ S‬و جوهر معنوی‪ S‬که از س‪SS‬وی خ‪SS‬دا به‬
‫او داده ش‪SS‬ده‪ ،‬نیس‪SS‬ت‪ .‬چ‪SS‬یزی که به وس‪SS‬یلة آن تعقل و تفکر می‌کن‪SS‬د‪ ،‬درک و احس‪SS‬اس‬
‫می‌نمای‪SS‬د‪ ،‬روی‪ S‬زمین را توسط آن می‌گرداند‪ S‬و به ملک‪SS‬وت آس‪SS‬مان آگ‪SS‬اهی و نف‪SS‬وذ پی‪SS‬دا‬
‫می‌کند و خداوند به خاطر آن‪ ،‬فرشتگان‪ S‬را مأمور‪ S‬سجده ب‪SS‬رای آدم نم‪SS‬ود‪ ،‬نه به خ‪SS‬اطر‬
‫لجن خشکیده و گل محفوظ شده!‬
‫﴿‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
‫(ص‪.)72 -71 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«و چون پروردگارت به مالئکه فرمود‪ :‬بشری از گل می‌آف‪SS‬رینم و چ‪SS‬ون او را‬
‫تکمیل کردم و از روح خویش در او دمیدم‪ ،‬برایش به سجده افتید»‪.‬‬
‫این است انسان‪ ،‬یک روح فرازین و جسدی فرودین‪ .‬جسد همچون یک خانه اس‪SS‬ت‬
‫و روح ساکن آن‪ .‬جسد مرکب است و روح سوار آن‪ .‬خانه‪ ،‬برای خودش ساخته نش‪SS‬ده‬
‫و مرکب نیز به خ‪S‬ودی‪ S‬خ‪S‬ود ارزش ن‪S‬دارد‪ ،‬بلک‪S‬ه خان‪SS‬ه ب‪S‬رای مص‪SS‬لحت ص‪SS‬احبخانه و‬
‫مرکب برای استفادة مسافر‪ S‬پدید آمده است‪ .‬بنابراین‪ ،‬کار آدمهایی که خود را فراموش‪S‬‬
‫می‌کنند‪ S‬و توجه خویش را مصروف‪ S‬خانه‌های خود می‌دارند‪ S‬و به ص‪SS‬ورت خ‪SS‬دمتگزار‪S‬‬
‫مرکبهای‪ S‬خویش درمی‌آیند و روح خود را گذشته‪ ،‬بندة جس‪SS‬دها می‌ش‪SS‬وند‪ S‬و تنه‪SS‬ا ب‪SS‬رای‬
 ‫‪243‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫بدن می‌کوشند و در جهت اشباع غرائ‪SS‬ز دنی‪SS‬وی خ‪SS‬ود س‪SS‬عی می‌کنن‪SS‬د و گ‪SS‬رد ش‪SS‬کمها و‬
‫اعضای تناسلی خود می‌گردند‪ S‬و شعار همیشگی آنان مضمون این شعر است‪:‬‬
‫وقتی اینها را نداشتی‪ ،‬فاتحه دنیا را‬ ‫دنیا فقط خوردن و آشامیدن و خوابیدن است‬
‫بخوان!‬
‫واقعاً‪ S‬تعجب‌انگیز است‪.‬‬
‫اینها کسانی هستند که خداوند‪ S‬در توصیفشان می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪(﴾        ‬فرقان‪.)44-43 /‬‬
‫«آیا کسی را که ه‪SS‬وایش را معب‪SS‬ود خ‪SS‬ود گرفته اس‪SS‬ت‪ ،‬می‌بی‪SS‬نی؟ آیا تو وکیل او‬
‫می‌شوی؟‪ S‬یا گمان می‌ک‪SS‬نی‪ S‬که بیشترش‪SS‬ان تعقل و ش‪SS‬نوایی دارن‪SS‬د‪ ،‬اینها غ‪SS‬یر از‬
‫چارپایان و بلکه گمراه‌تر از آنان چیز دیگری نیستند»‪.‬‬
‫خالصه اینکه انس‪SS‬ان م‪SS‬رکب از روح و ب‪SS‬دن اس‪SS‬ت‪ .‬جسد او خواس‪SS‬ته‌های از ن‪SS‬وع‬
‫خواسته‌های عالم پ‪SS‬ایین خ‪SS‬ود دارد و روح ن‪SS‬یز تم‪S‬ایالتی‪ S‬از ن‪SS‬وع تم‪S‬ایالت ع‪S‬الم ب‪SS‬االی‬
‫خود‪ .‬اگر انسان تمایالت روحی خویش را زیر سلطة گرایش‪SS‬های ب‪SS‬دنی ق‪SS‬رار‪ S‬ده‪SS‬د‪ ،‬از‬
‫شکل انسان صاحب اختیار‪ ،‬به حیوانی‪ S‬منفور بلکه به شیطانی‪ S‬ملعون مب‪SS‬دل می‌گ‪SS‬ردد‪.‬‬
‫این چنین کسی همان است که شاعر مؤمن خطاب به او می‌گوید‪S:‬‬
‫«ای خ‪SS‬دمتگزار‪ S‬تن‪ ،‬تا چند در خ‪SS‬دمتش می‌کوش‪SS‬ی؟‪ S‬آیا از چ‪SS‬یزی که س‪SS‬راپا زی‪SS‬ان‬
‫است‪ ،‬سود می‌جویی؟‪ S‬به روان خ‪SS‬ویش روی‌آور‪ ،‬و برتریه‪SS‬ای آن را به کم‪SS‬ال رس‪SS‬ان‪،‬‬
‫که انسان بودنت با روان است‪ ،‬نه تن!»‪.1‬‬
‫هنگامی که انسان ارزش نفس خ‪SS‬ود را دریابد و به راز خ‪SS‬دایی آن پی ب‪SS‬برد و جنبة‬
‫آس‪SSSS‬مانیش را بر جنبة زمی‪SSSS‬نی‪ S‬ح‪SSSS‬اکم گرداند‪ S‬و قبل از م‪SSSS‬رکب‪ ،‬به راکب و پیش از‬
‫چاردیواری‪ ،‬به ساکن خانه توجه نماید و اشتیاق روانی را برانگیزة بدنی چیره سازد‪،‬‬
‫انسان صاحب اختیار و توانگری شده است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫(بینه‪.)7 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«همانا آنان که ایمان آوردند و کار نیک را انجام دادند آنان بهترین مردمند»‪.‬‬
‫از این جاست که خداون‪SS‬د‪ ،‬روزه را مق‪SS‬رر نم‪SS‬وده است تا انس‪SS‬ان به وس‪SS‬یلة آن از‬
‫سلطة غرایز و زندان بدن خویش آزاد شده‪ ،‬بر تحریکات شهوانی‪ S‬خود غ‪SS‬الب گردی‪SS‬ده‬
‫و بر مظاهر حیوانی‪ S‬خویش حاکم شود و به فرش‪SS‬تگان همانند گ‪SS‬ردد‪ .‬بن‪SS‬ابراین ش‪SS‬گفتی‬
‫ندارد که روح شخص روزه‌دار‪ S‬اوج گرفته‪ ،‬به جهان باالتر نزدیک شده‪ ،‬در آسمان را‬
‫با دعای خویش بکوبد و آن را بگش‪SS‬اید و پروردگ‪SS‬ار‪ S‬خ‪SS‬ود را بخواند و پذیرفته ش‪SS‬ود و‬
‫‪« - 1‬یا خادم الجسم کم تسعی لخدمته أ تطلب الربح مما فیه خسران‬
‫اقبل علی النفس واستکمل فضائلها فأنت بالنفس ال بالجسم إنسان!»‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪244‬‬
‫اسالم‬

‫خداوند‪ S‬به او بگوید‪ :‬لبیک بن‪S‬دة من‪ ،‬لبی‪S‬ک! پی‪S‬امبر اس‪S‬المص در این ب‪S‬اره می‌فرمای‪S‬د‪S:‬‬
‫«دعای سه نفر بی‌پاسخ نمی‌مان‪SS‬د‪ S:‬روزه‌دار وق‪SS‬تی‪ S‬که افط‪SS‬ار‪ S‬کن‪SS‬د‪ ،‬پیش‪SS‬وای‪ S‬دادگس‪SS‬تر و‬
‫مظلوم‪ S‬دادخواه ‪.1»...‬‬
‫روزه بگیرید تا سالم شوید‬
‫روزه ضمن آنکه زمینه‌ای برای تقویت روح است‪ ،‬فرصتی برای تقویت ب‪SS‬دن ن‪SS‬یز‬
‫می‌باش‪SSS‬د‪ S.‬بس‪SSS‬یاری از بیماری‌ه‪SSS‬ای م‪SSS‬ردم‪ ،‬ناشی از ش‪SSS‬کمهای آنهاست که هر چه‬
‫می‌خواهند‪ S‬بدون استثناء در آن می‌انبانند‪ S.‬در حدیث آم‪SS‬ده است ک‪SS‬ه‪« :‬آدمی هیچ ظ‪SS‬رفی‪S‬‬
‫بدتر از شکم خود را پر نکرده است‪ ،‬برای آدمی چند لقمه‌ای که او را سرپا نگه‪SS‬دارد‪،‬‬
‫کافی است‪ .‬اگر به این هم قانع نبود‪ ،‬یک سوم ظرفیت‪ S‬خ‪SS‬ود را به غ‪SS‬ذا و یک س‪SS‬وم را‬
‫به آشامیدن و یک سوم را برای تنفس خود اختصاص دهد»‪.2‬‬
‫اگر شکم انباشته از نارحتیها و معده‪ ،‬مرکز بیماریهاست‪ ،‬در براب‪SS‬ر‪ ،‬خویش‪SS‬تنداری‬
‫(از غذا) بهترین دارو می‌باشد‪ S‬و هیچ فرصتی‪ S‬مانند روزه‪ ،‬برای آسایش معده و نجات‬
‫بدن از مواد زی‪SS‬ادی و مضر پی‪SS‬دا نمی‌ش‪SS‬ود‪ .‬یکی از مجالت نوش‪SS‬ته ب‪SS‬ود که سیص‪SS‬دنفر‬
‫بوسیلة روزه‪ ،‬از مرض قند بهبود یافتند و رسول خداص راست گفته است که‪« :‬روزه‬
‫بگیرید‪ S‬تا تندرست شوید‪.3»S‬‬
‫روزه پرورش اراده است‬
‫روزه دارای ن‪SS‬وعی تق‪SS‬ویت اراده و تم‪SS‬رین اس‪SS‬تقامت می‌باش‪SS‬د‪ S.‬روزه‌دار‪ ،‬گرس‪SS‬نه‬
‫می‌شود‪ S‬در حالی که غذای مطبوعی در برابر دارد و با آن که آبی گ‪SS‬وارا در دس‪SS‬ترس‬
‫او قرار دارد‪ ،‬تشنه می‌ماند و با وجود‪ S‬آن که همسرش در کن‪SS‬ار اوس‪SS‬ت‪ ،‬خویش‪SS‬تنداری‪S‬‬
‫می‌کند‪ .‬هیچ مراقبی‪ S‬جز خدا و هیچ حاکمی غیر از ایمان باالی سرش نیست و چ‪SS‬یزی‬
‫غیر از ارادة نیرومند‪ S‬خ‪SS‬ود‪ ،‬نگ‪SS‬اهش نمی‌دارد و این ک‪SS‬ار را هر روز‪ S‬در ط‪SS‬ول ح‪SS‬دود‬
‫پانزده ساعت و یا بیشتر و بیست و نه یا سی روز‪ S‬در هرسال تکرار می‌کند‪.‬‬
‫ک‪SS‬دام مدرس‪SS‬ه‌ای مانند مدرسة روزه که اس‪SS‬الم آن را در هر م‪SS‬اه رمض‪SS‬ان بط‪SS‬ور‪S‬‬
‫اجباری‪ S‬و در مواقع دیگر به صورت‪ S‬اختیاری می‌گشاید‪ S،‬می‌تواند این چنین به ت‪SS‬ربیت‬
‫ارادة انسانی و آموزش صبر و شکیبائی‪ S‬بپردازد؟!‬
‫یک دانشمند‪ S‬روانشناس‪ S‬آلمانی‪ ،‬پیرامون تقویت اراده مطل‪SS‬بی نوش‪SS‬ته و در آن ث‪SS‬ابت‬
‫ک‪SSS‬رده است که روزه‪ ،‬بزرگ‪SSS‬ترین وس‪SSS‬یلة این ک‪SSS‬ار اس‪SSS‬ت‪ .‬اما اس‪SSS‬الم بر دانش‪SSS‬مندان‬
‫;وم» روایت و تحس‪SS‬ین از‬ ‫صاِئ ُم َحتَّى يُ ْف ِط َر َواِإل َما ُم ا ْل َعا ِد ُل َو َد ْع; َوةُ ا ْل َم ْظلُ; ِ‬
‫‪« -‬ثَالَثَةٌ الَ تُ َر ُّد َد ْع َوتُ ُه ُم ال َّ‬ ‫‪1‬‬

‫ترمذی‪ ،‬احمد و ابن ماجه و ابن خزیمه و ابن حبان هم روایت کرده‌اند‪.‬‬
‫ص; ْلبَهُ‪ ،‬فَ;ِإنْ َك;انَ البُ; َّد فَثُلُثٌ‬
‫ت يُقِ ْمنَ ُ‬ ‫ب ا ْب ِن آ َد َم لُقَ ْي َم;ا ٍ‬‫س; ِ‬ ‫ش; ًّرا ِمنْ بَ ْطنِ; ِه‪ ،‬بِ َح ْ‬ ‫‪َ « -‬ما َمَأل آ َد ِم ٌّي ِوعَا ًء َ‬ ‫‪2‬‬

‫ث لِلَّنفَسِ» روایت و تحس‪S‬ین از ترم‪SS‬ذی‪ ،‬ابن ماج‪SS‬ه و ابن حب‪S‬ان هم ب‪SS‬ه‬ ‫ش َرابِ‪َ ،‬وثُلُ ٌ‬ ‫ث لِل َّ‬ ‫ط َعامِ‪َ ،‬وثُلُ ٌ‬
‫لِل َّ‬
‫عبارتی نزدیک به این روایت کرده‌اند‪.‬‬
‫ص ُّح ْوا»‬ ‫ص ْو ُم ْوا تَ ِ‬
‫‪ -‬روایت از طبرانی با اسناد موثق چنان که در «الترغیب» منذری آمده است‪ُ « .‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫‪245‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫روانشناس هم نظیر پزشکان‪ ،‬پیش جس‪SS‬ته و ک‪SS‬افی است به این پی‪SS‬ام رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص به‬
‫جوانان گوش فرا دهیم که می‌فرماید‪S:‬‬
‫«ای جوانان‪ ،‬هر کدام از شما‪ ،‬توانایی دارید ازدواج کنید‪ ،‬زیرا که چشمتان را (از‬
‫لغزش) می‌پوش‪SS‬اند‪ S‬و غری‪SS‬زة جنسی را از انح‪SS‬راف ب‪SS‬از می‌دارد‪ S‬و هر کس نمی‌توان‪SS‬د‪،‬‬
‫روزه بگیرد که روزه برای او سپر است»‪.1‬‬
‫به خاطر ویژگی صبرآموزی‪ S‬ماه رمضان است که رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص آن را به ص‪SS‬بر‬
‫نس‪SS‬بت داده و فرم‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪« :‬روزة م‪SS‬اه ص‪SS‬بر و سه روز از هر م‪SS‬اه‪ ،‬ت‪SS‬یرگی دل را‬
‫می‌زداید‪ .2»S‬و در حدیث دیگ‪S‬ری آم‪S‬ده اس‪S‬ت‪« :‬هر چ‪S‬یزی زک‪S‬اتی دارد و زک‪S‬ات ب‪S‬دن‪،‬‬
‫روزه است و روزه نصف صبر است»‪.3‬‬
‫روزه به این دلیل نصف ص‪SSS‬بر است که در انس‪SSS‬ان سه گ‪SSS‬رایش وج‪SSS‬ود دارد‪-1 :‬‬
‫گرایش شهوانی‪ S‬که در جانوران ن‪SS‬یز هست ‪ -2‬گ‪SS‬رایش خشم و غضب که درن‪SS‬دگان هم‬
‫دارند و ‪ -3‬گ‪SS‬رایش روحی همانگونه که در فرش‪SS‬تگان وج‪SS‬ود دارد‪ .‬وق‪SS‬تی که ن‪SS‬یروی‪S‬‬
‫گ‪SS‬رایش روحی‪ S‬او بر یکی از دو ن‪SS‬یروی دیگر چ‪SS‬یره می‌ش‪SS‬ود‪ ،‬نصف ص‪SS‬بر است و‬
‫چ‪SS‬ون به هنگ‪SS‬ام روزه‪ ،‬ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان بر ن‪SS‬یروی ش‪SS‬هوت جنسی و ش‪SS‬هوت ش‪SS‬کم ف‪SS‬ائق‬
‫می‌آید‪ ،‬به حق آن را نصف صبر دانسته‌اند‪.‬‬
‫اسالم دین تسلیم و گوشه‌نشینی نیست‪ ،‬بلکه دین جهاد و مب‪SS‬ارزة دائمی اس‪SS‬ت‪ .‬اولین‬
‫وسیلة الزم برای جه‪SS‬اد ن‪SS‬یز ص‪SS‬بر و ارادة نیرومند‪ S‬اس‪SS‬ت‪ .‬در نتیج‪SS‬ه‪ ،‬کسی که با خ‪SS‬ود‬
‫مب‪SS‬ارزه نک‪SS‬رده باش‪SS‬د‪ ،‬هرگز نمی‌تواند با دش‪SS‬من بس‪SS‬تیزد‪ S‬و در ص‪SS‬ورتی‪ S‬که بر نفس و‬
‫شهوات خویش غلبه نکرده باشد‪ ،‬محال است که بر دش‪SS‬من خ‪SS‬ود پ‪SS‬یروز گ‪SS‬ردد و کسی‬
‫که بر گرسنگی‪ S‬صبر نداشته باشد‪ ،‬بعید است که دوری‪ S‬از وطن و نزدیکان خ‪SS‬ویش را‬
‫به خاطر هدف بزرگی‪ S‬تحمل نماید‪ .‬روزه‪ ،‬به خاطر ویژگی‪ S‬صبر و خویش‪SS‬تنداری آن‪،‬‬
‫از نمایانترین وسایل اسالم برای آماده‌سازی‪ S‬مؤمن ش‪S‬کیبا و م‪S‬رزدار و مجاه‪S‬دی است‬
‫که تنگدستی‪ ،‬گرسنگی و محرومیت را تحمل می‌نماید‪ S‬و سختی و خشونت و دش‪SS‬واری‪S‬‬
‫و زندگی را تا وقتی‪ S‬که در راه خدا متحمل آنها می‌گردد‪ S،‬با گشاده‌رویی می‌پذیرد‪.‬‬
‫شناسانیدن نعمت‬
‫حکمتهای روزه اینست که آدمی را به اندازة نعمتهای خدا نسبت به خود‪،‬‬ ‫‌‬ ‫یکی از‬
‫آگاه می‌سازد‪ S،‬زیرا وقتی که نعمتها در مورد‪ S‬انس‪SS‬انی تک‪SS‬رار گردی‪SS‬د‪ ،‬احس‪SS‬اس و درک‬
‫وی نسبت به آنها کاهش می‌پذیرد‪ .‬نعمتها در صورت فقدان شناخته می‌شوند‪ S.‬مثالً قدر‬

‫ج‪َ ،‬و َمنْ لَ ْم‬ ‫ص ِر‪َ ،‬وَأ ْح َ‬

‫صنُ لِ ْلفَ ْر ِ‬ ‫ض لِ ْلبَ َ‬ ‫ستَطَا َع ِم ْن ُك ْم ا ْلبَا َءةَ فَ ْليَتَ َز َّو ْج‪ .‬فَِإنَّهُ َأ َغ ُّ‬ ‫ب َمنْ ا ْ‬‫شبَا ِ‬‫‪« -1‬يَا َم ْعش ََر ال َّ‬
‫ص ْو ِم‪ ،‬فَِإنَّهُ لَهُ ِو َجا ٌء» روایت از بخاری‪.‬‬ ‫ستَ ِط ْع فَ َعلَ ْي ِه بِال َّ‬
‫يَ ْ‬
‫الص; ْد ِر» روایت از احم‪SS‬د و ابن حب‪SS‬ان‬ ‫ْ‬
‫ش ْه ٍر يُذ ِهبْنَ َو َح َر َّ‬ ‫ُ‬ ‫َأ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ص ْب ِر َوثالث ِة يَّ ٍام ِمنْ ك ِّل َ‬ ‫ش ْه ِر ال َّ‬
‫ص ْو ُم َ‬ ‫‪َ « - 2‬‬
‫در صحیح خود‪ ،‬و بیهقی و بزار و راویانش‪ ،‬راویان صحیح می‌باشد‪.‬‬
‫ص;فُ‬ ‫الص; ْو ُم نِ ْ‬
‫الص; ْو ُم َو َّ‬ ‫س; ِد َّ‬ ‫ش; ْى ٍء َز َك;;اةٌ َوزَ َك;;اةُ ا ْل َج َ‬ ‫‪ - 3‬ابن ماجه حدیث راروایت کرده است‪« :‬لِ ُك ِّل َ‬
‫ص ْب ِر»‬ ‫ال َّ‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪246‬‬
‫اسالم‬

‫شیرینی‪ S‬هنگامی معلوم می‌شود که تلخی چشیده شود و ارزش روز‪ ،‬آنگاه که شب ف‪SS‬را‬
‫می‌رسد‪ ،‬و اشیاء مختلف در رابطه با چیزهای متضاد‪ S‬شناخته می‌شوند‪.‬‬
‫بن‪SSS‬ابراین‪ ،‬روزه ب‪SSS‬اعث درک ارزش غ‪SSS‬ذا‪ ،‬آب‪ ،‬س‪SSS‬یری‪ S‬و س‪SSS‬یرابی‪ S‬است و این‬
‫ادراکات‪ ،‬فقط هنگ‪SS‬امی دست می‌دهند که ب‪SS‬دون‪ ،‬ح‪SS‬رارت تش‪SS‬نگی و رنج گرس‪SS‬نگی را‬
‫حس می‌کند‪ .‬در همین رابطه از پیامبر‪S‬ص نقل ش‪SS‬ده است ک‪SS‬ه‪« :‬خداوند‪ S‬به من پیش‪SS‬نهاد‪S‬‬
‫ک‪SS‬رد که س‪SS‬رزمین مه را ب‪SS‬رایم انباش‪SS‬ته از طال کن‪SS‬د‪ ،‬من گفتم‪ :‬ن‪SS‬ه‪ ،‬پروردگ‪SS‬ارا‪ ،‬بلکه‬
‫می‌خواهم‪ S‬یک روز سیر باشم و روز دیگر گرسنه‪ ...‬هنگامی که گرسنه ش‪SS‬وم‪ ،‬بس‪SS‬وی‬
‫تو روی آورده‪ ،‬یادت می‌کنم و چون سیر شوم‪ ،‬شکر و سپاست می‌گویم»‪.1‬‬
‫یادآوری درماندگی محرومان‬
‫از جمله آثار اجتماعی روزه‪ ،‬تذکر علمی نسبت به گرس‪S‬نگی گرس‪S‬نه‌ها و س‪S‬ختی و‬
‫بیچارگی‪ S‬فقیران است‪ .‬تذکری‪ S‬بدون نطق ش‪SS‬یوا و زب‪SS‬ان گوی‪SS‬ا! ی‪SS‬ادآوری‪ S‬و ت‪SS‬ذکری که‬
‫شخص روزه‌دار آن را از طریق صدای معده و رودة خود می‌شنود‪ .‬شاید کسی که در‬
‫دامن رفاه پ‪SS‬رورش‪ S‬یافته و هیچگ‪SS‬اه طعم گرس‪SS‬نگی و رنج تش‪SS‬نگی را احس‪SS‬اس ننم‪SS‬وده‬
‫اس‪SS‬ت‪ ،‬تص‪SS‬ور‪ S‬کند که همه مثل او هس‪SS‬تند و هم‪SS‬انطوری‪ S‬که او از امکان‪SS‬ات زن‪SS‬دگی‬
‫برخوردار‪ S‬است‪ ،‬مردم نیز برخوردارند! و تا وقتی که خود از گوشت پرندگان دلخواه‬
‫و میوه‌های مورد عالقة خ‪S‬ویش اس‪SS‬تفاده می‌کن‪S‬د‪ ،‬نمی‌تواند مح‪SS‬رومیت م‪SS‬ردم از ن‪SS‬ان و‬
‫موادغذایی‪ S‬ساده را دریابد‪ .‬بنابراین عجیب نیست که خداوند‪ ،‬روزه را مظه‪SS‬ری ب‪SS‬رای‬
‫اش‪SS‬تراکیت ص‪SS‬حیح و مس‪SS‬اوات کامل ق‪SS‬رار داده و گرس‪SS‬نگی را یک مالی‪SS‬ات اجب‪SS‬اری‪S‬‬
‫دانسته است که فق‪SS‬یر و ثروتمن‪SS‬د‪ ،‬مکلف به پ‪SS‬رداخت آن می‌باش‪SS‬ند‪ .‬هم کسی که ث‪SS‬روت‬
‫هنگفت دارد و هم آن که غذای روزانه‌ای‪ S‬را پیدا نمی‌کند‪ .‬تا ثروتمند بفهمد که در کنار‬
‫او‪ ،‬معده‌های خالی و شکمهای تهی و ب‪S‬دنهایی‪ S‬که غ‪S‬ذای بخ‪S‬ور‪ S‬و نم‪S‬یر و امک‪S‬ان ف‪S‬رو‬
‫نش‪SS‬اندن س‪SS‬وز درون خ‪SS‬ود را نمی‌یابن‪SS‬د‪ ،‬هم وج‪SS‬ود دارند تا ش‪SS‬اید به خ‪SS‬اطر انس‪SS‬انیت و‬
‫مس‪SS‬لمان ب‪SS‬ودن و ایم‪SS‬ان داش‪SS‬تن‪ ،‬قلبش مت‪SS‬أثر ش‪SS‬ود و به نیازمن‪SS‬دان ی‪SS‬اری کند و دست‬
‫بیچارگ‪SS‬ان را بگ‪SS‬یرد‪ .‬زی‪SS‬را خداوند‪ S‬رحیم است و بن‪SS‬دگان رحیمش را دوست می‌دارد و‬
‫رسول خداص راست گفته است که «خداوند‪ ،‬به رحم کنندگان‪ ،‬رحم می‌نمای‪S‬د‪ ،‬به کسی‬
‫که روی زمین است رحم کنید‪ ،‬تا آن که در آسمان است‪ ،‬به شما رحم کند»‪.2‬‬
‫همچ‪SS‬نین روایت ش‪SS‬ده است که یوسف‪ ÷ S‬با آن که ثروت‌ه‪SS‬ای زمین و تم‪SS‬ام ام‪SS‬ور‬
‫دارایی و خرج و انفاق آن را در اختی‪S‬ار داش‪S‬ت‪ ،‬خیلی روزه می‌گ‪S‬رفت‪ S‬و چ‪S‬ون علتش‬
‫را پرسیدند‪ ،‬گفت‪ :‬از آن می‌ترسم‪ S‬که اگر سیر باشم‪ ،‬گرسنگی‪ S‬فقیر را از یاد ببرم!‬

‫ش;بَ ُع يَ ْو ًم;;ا َوَأ ُج; و ُع يَ ْو ًم;;ا َأ ْو‬ ‫ض َعلَ َّى َربِّى لِيَ ْج َع َل لِى بَ ْط َحا َء َم َّكةَ َذ َهبًا قُ ْلتُ الَ يَا َر ِّب َولَ ِكنْ َأ ْ‬‫‪َ « -‬ع َر َ‬ ‫‪1‬‬

‫ش; َك ْرتُ َك َو َح ِم; ْدتُ َك» روایت و‬ ‫ش;بِعْتُ َ‬ ‫قَا َل ثَالَثًا َأ ْو نَ ْح َو َه َذا فَ;ِإ َذا ُجعْتُ ت َ‬
‫َض; َّرعْتُ ِإلَ ْي; َك َو َذ َك ْرتُ; َك َوِإ َذا َ‬
‫تحسین از ترمذی‪.‬‬
‫س َما ِء»‪.‬‬ ‫ض يَ ْر َح ْم ُك ْم َمنْ فِى ال َّ‬ ‫ار َح ُموا َأ ْه َل اَأل ْر ِ‬ ‫‪« -‬ال َّرا ِح ُمونَ يَ ْر َح ُم ُه ُم ال َّر ْح َمنُ ْ‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪247‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫بندگی کامل برای خدا‬

‫گذش‪SS‬ته از همة اینه‪SS‬ا‪ ،‬روزه نمای‪SS‬انگر تس‪SS‬لیم در برابر خ‪SS‬دا و کم‪SS‬ال بن‪SS‬دگی ب‪SS‬رای‬
‫پروردگار‪ ،‬فرمانروا‪ S‬و معبود‪ S‬مردم است‪.‬‬
‫این‪ ،‬حکمت مشترک همة عبادات و عالیترین هدف هر فریضه‌ای بوده و بی‌آن‪ ،‬نه‬
‫عبادتی به مع‪SS‬نی واقعی وج‪SS‬ود خواهد داشت و نه بن‪SS‬ده‌ای‪ ،‬بدانگونه که خداوند بگوی‪SS‬د‪:‬‬
‫فالن امر و نهی را کردم‪ ،‬و بنده بگوید‪:‬‬
‫﴿‪﴾      ‬‬
‫(بقره‪.)285 /‬‬
‫«شنیدیم و فرم‪SS‬ان ب‪SS‬ردیم‪ ،‬پروردگ‪SS‬ارا آم‪S‬رزش تو را می‌خ‪SS‬واهیم و ح‪S‬رکت‪ ،‬به‬
‫سوی توست»‪.‬‬
‫این تسلیم و بندگی‪ ،‬بخصوص در مورد‪ S‬روزه بسیار آشکار اس‪SS‬ت‪ .‬روزه‌دار‪ S،‬با آن‬
‫که وس‪SS‬ایل غ‪SS‬ذا و رفع تش‪SS‬نگی را در اختی‪SS‬ار دارد‪ ،‬به خ‪SS‬اطر محبت خ‪SS‬دا و عالقه به‬
‫خرسندی‪ S‬او و ایثار امکانات خویش‪ ،‬گرسنگی و تشنگی را تحمل می‌کن‪S‬د‪ .‬ب‪SS‬دین س‪SS‬بب‬
‫خداوند‪ ،‬روزه را از آن خویش محسوب نموده و پاداش روزه‌داران را شخصا ً برعهده‬
‫گرفته و گفته است‪« :‬آدمی هر کاری بکند برای خود اوس‪SS‬ت‪ ،‬مگ‪SS‬رروزه که از آن من‬
‫است و من خود‪ ،‬جزایش را می‌دهم‪ ،‬زی‪SS‬را که روزه‌دار‪ S‬خ‪SS‬وردن و آش‪SS‬امیدن و ل‪SS‬ذت و‬
‫همسرش را به خاطر من کنار می‌گذارد‪.1»S‬‬
‫روزة اسالم این چنین است‪ .‬خداوند‪ ،‬روزه را برای ع‪SS‬ذاب آدمی یا انتق‪SS‬امگیری از‬
‫او مقرر نک‪SS‬رده اس‪SS‬ت‪ .‬چگونه چ‪SS‬نین نباشد در ح‪SS‬الی که آیة ص‪SS‬وم‪ ،‬با این س‪SS‬خن پای‪SS‬ان‬
‫گرفته است که‪:‬‬
‫﴿‪﴾...         ...‬‬
‫(بقره‪.)185 /‬‬
‫«خداوند راحتی شما را می‌خواهد نه سختی شما را»‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬روزه را به منظور بیداری‪ S‬روح و سالمت بدن و تقویت اراده‪ ،‬خوگیری‪ S‬به‬
‫صبر‪ ،‬قدرشناسی‪ S‬از نعمت‪ ،‬پ‪SS‬رورش‪ S‬احس‪SS‬اس مه‪SS‬رورزی‪ S‬و آم‪SS‬وزش کم‪SS‬ال تس‪SS‬لیم در‬
‫برابر خدای جهان‪ ،‬تشریع نموده است‪.‬‬

‫روزه و مسلمانان‬
‫اینها‪ ،‬حکمتهایی بودند‪ S‬که می‌باید‪ S‬به نحو شایس‪SS‬ته‌ای مراع‪SS‬ات و هنگ‪SS‬ام روزه‌داری در‬
‫نظر گرفته شوند‪ ،‬تا روزة ما رسالت و نقش خویش را ایفا نموده و ه‪SS‬دف خ‪SS‬ویش نایل‬
‫گردد‪.‬‬

‫صيَا َم فَِإنَّهُ لِي َوَأنَا َأ ْج ِزي بِ ِه‪ ،‬يدع الطعام من أجلي‪ ،‬ويدع الشراب من‬
‫‪ُ « -‬ك ُّل َع َم ِل ا ْب ِن آ َد َم لَهُ ِإاَّل ال ِّ‬ ‫‪1‬‬

‫أجلي‪ ،‬ويدع لذته من أجلي‪ ،‬ويدع زوجته من أجلي» به روایت ابن خزیمه در صحیحش‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪248‬‬
‫اسالم‬

‫کاش می‌دانس‪S‬تم که آیا مس‪SS‬لمانان‪ ،‬اس‪SS‬رار روزه را فهمی‪SS‬ده و از م‪S‬اه رمض‪SS‬ان به‪S‬ره‬
‫میبودند و از آن‪ ،‬روح‬ ‫برمی‌دارن‪SSS‬د؟ پیش‪SSS‬ینیان که از نت‪SSS‬ایج و ثم‪SSS‬رات آن برخ‪SSS‬ودار ‌‬
‫توان‪SS‬ایی و توان‪S‬ایی‪ S‬روح می‌گرفتن‪SS‬د‪ .‬روزش‪S‬ان سراسر‪ S‬فع‪S‬الیت و تولید و عاقبت‌اندیشی‪S‬‬
‫بود و شب نیز دیدار و عبادت و تالوت قرآن داشتند و تمامی ماه رمض‪SS‬ان ب‪SS‬رای آن‪SS‬ان‬
‫آم‪SSSS‬وزش و بن‪SSSS‬دگی و نیکی ب‪SSSS‬ود‪ .‬زبانهاش‪SSSS‬ان‪ S‬روزه می‌داشت و روزة خ‪SSSS‬ود را با‬
‫بیهوده‌گویی یا جهالت ضایع نمی‌کردند‪ ،‬گوشهایشان هم روزه‌دار می‌ب‪SS‬ود‪ S‬و به باطل یا‬
‫لغو توجه نمی‌کرد‪ ،‬چشمهایشان‪ S‬هم به ح‪SS‬رام نمی‌نگریست و دستهایش‪SS‬ان ن‪SS‬یز روزه‌دار‬
‫ب‪SSSS‬ود و به باطل یا لغو توجه نمی‌ک‪SSSS‬رد‪ ،‬چشمهایش‪SSSS‬ان‪ S‬هم به ح‪SSSS‬رام نمی‌نگریست و‬
‫دستهایشان ن‪SS‬یز روزه‌دار ب‪SS‬ود و به آزار و ب‪SS‬دی دراز نمی‌شد و دلهایش‪SS‬ان هم روزه‌دار‪S‬‬
‫بود و قصد گناه و لغزش نمی‌نمود‪.‬‬
‫اما مس‪SS‬لمانان ام‪SS‬روز! بعضی از آنها رمض‪SS‬ان را موسم ط‪SS‬اعت خ‪SS‬دا و اف‪SS‬زونی‬
‫خیرات دانسته‪ ،‬روزه‪SS‬ایش‪ S‬را به ش‪SS‬کل مطل‪SS‬وبی‪ S‬روزه می‌گیرند و ش‪SS‬بها به نیک‪SS‬وترین‪S‬‬
‫وج‪SS‬ه‪ ،‬به عب‪SS‬ادت برمی‌خیزند و خداوند را به خ‪SS‬اطر نعمته‪SS‬ایش س‪SS‬پاس می‌گزارن‪SS‬د‪S.‬‬
‫بعالوه‪ ،‬برادران ضعیف‪ S‬و محروم‪ S‬خود را نیز فرام‪SS‬وش‪ S‬ننم‪SS‬وده‪ ،‬از پی‪SS‬امبر گ‪SS‬رامیص‬
‫خود که در رمضان بیشترین بخشندگی‪ S‬را از خود نشان می‌داد‪ ،‬سرمشق می‌گیرند‪S.‬‬
‫در کن‪SS‬ار این گ‪SS‬روه‪ ،‬ع‪SS‬ده‌ای دیگر هس‪SS‬تند که از رمض‪SS‬ان‪ ،‬اس‪SS‬تفاده‌ای و از روزه و‬
‫نیایش آن بهره‌ای نمی‌برند‪ .‬خداوند‪ S‬روزه را ب‪SS‬رای قلب و روح ق‪SS‬رار‪ S‬داده و آنها آن را‬
‫به شکم و معده اختصاص می‌دهند‪ ،‬خدا آن را برای ص‪SS‬بر و بردب‪SS‬اری ق‪SS‬رار‪ S‬داده‪ ،‬اما‬
‫آنها روزه را با خشم و غضب می‌گذرانند‪ ،‬خداوند آن را برای آرامش و مت‪SS‬انت وضع‬
‫نم‪SS‬وده ولی آن‪SS‬ان رمض‪SS‬ان را م‪SS‬اه فحاشی‪ S‬و درگ‪SS‬یری‪ S‬ق‪SS‬رار‪ S‬می‌دهن‪SS‬د‪ .‬خداوند‪ S‬آن را‬
‫فرصتی برای دگرگونی خصایل نفسانی قرار‪ S‬داده ولی آنها فقط وعده‌های غذایی خ‪SS‬ود‬
‫را دگرگون ساخته‌اند!‬
‫خداوند‪ S‬رمض‪SSS‬ان را وس‪SSS‬یلة اص‪SSS‬الح ثروتمند مرفه و زمینة همی‪SSS‬اری با تنگدست‬
‫مح‪SS‬روم ق‪SS‬رار داده اس‪SS‬ت‪ ،‬اما این مس‪SS‬لمانان ناشایس‪SS‬ته‪ ،‬آن را می‪SS‬دان تفننها و نم‪SS‬ایش‬
‫خوردنیها و آش‪SSS‬امیدنیها‪ S‬گردانیده‌اند و ط‪SSS‬وری ش‪SSS‬ده است که در آن‪ ،‬ث‪SSS‬روت دارا و‬
‫حسرت فقیر با شدت یکسانی‪ S‬افزایش می‌یابند!!‬
‫امید آن که مسلمانان‪ ،‬روزه را آنگونه که موردنظر قرآن است بگیرند‪ ،‬تا به تقوای‬
‫خ‪SSS‬دا رهبریش‪SSS‬ان کند و در ح‪SSS‬الی رمض‪SSS‬ان را پشت‌سر بگذارند که پ‪SSS‬اک پیراس‪SSS‬ته و‬
‫آمرزیده شده باشند‪.‬‬

‫حج‬
‫ً‬
‫حجّ‪ ،‬چهارمین عبادت اصلی اسالم و آخرین آیین شعائری و عبادت ک‪SS‬امال مش‪SS‬خص و‬
‫معینی است که از طرف‪ S‬خدا مق‪SS‬رر و ترس‪SS‬یم گردی‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ .‬زی‪SS‬را بن‪SS‬ابر ص‪SS‬حیحترین‬
‫روایت‪ ،‬در سال نهم هجری تشریع شده است‪.‬‬
 ‫‪249‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫حج‪ ،‬همان حرکت بی‌نظیر‪ S‬در می‪SS‬ان همة حرکتها‪ S‬و سفرهاست که ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان در‬
‫ض‪SS‬من آن با تن و ج‪SS‬ان خ‪SS‬ویش به س‪SS‬وی «بل‪SS‬دأمین» مک‪SS‬انی که خداوند در ق‪SS‬رآن ب‪SS‬دان‬
‫سوگند‪ S‬یاد کرده اس‪SS‬ت‪ ،‬ح‪SS‬رکت می‌کن‪SS‬د‪ ،‬ب‪SS‬رای ایس‪SS‬تادن در عرف‪SS‬ات و گردی‪SS‬دن به دور‬
‫خانه حرام خداوند‪ S‬که در اسالم‪ ،‬رمز توحید‪ S‬و یگانگی مؤمن‪SS‬ان تلقی ش‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ .‬ب‪SS‬دین‬
‫جهت هر مسلمانی باید روزانه پنج نوبت برای به جای آوردن نمازها‪ ،‬رو به سوی آن‬
‫قرار‪ S‬گیرد‪.‬‬
‫﴿‪(﴾...       ...‬بقره‪/‬‬
‫‪.)144‬‬
‫«و هر جا بودید‪ ،‬روی خود را به سوی آن بگردانید»‪.‬‬
‫و مؤظف گردیده است که شخصا ً یکبار در طول زندگانی به سویش ح‪SS‬رکت کند و‬
‫طواف‪ S‬نماید‪.‬‬

‫پیوند مسلمان; با کعبه و بنیانگذارش‬

‫این خانة باس‪SS‬تانی‪ ،‬اولین خ‪SS‬انه‌ای است که به منظ‪SS‬ور عب‪SS‬ادت خ‪SS‬دا در روی‪ S‬زمین برپا‬
‫شده است و بنیانگذار آن‪ ،‬ابراهیم و فرزند فدائیش‪ ،‬اسماعیل بودند که هر دو پی‪SS‬امبران‬
‫بزرگواری‪ S‬بودند و خداوند‪ ،‬این امت را فرزندان آنها برشمرده و دعایش‪SS‬ان را پذیرفته‬
‫است‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪      ‬‬
‫(بقره‪.)129 -127 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«هنگامی که حضرت ابراهیم و اسماعیل پایه‌های خانة خدا را ب‪SS‬اال می‌بردند و‬
‫می‌گفتند‪ :‬پروردگارا از ما بپذیر که تو شنوا و دانایی‪ ،‬پروردگارا! ما را تس‪SS‬لیم‬
‫بن‪S‬دگیمان را‬
‫‌‬ ‫خ‪S‬ویش ق‪S‬رار ده و از اوالدم‪S‬ان امت مس‪S‬لمانی بوج‪S‬ود آور و راه‬
‫نش‪SS‬انمان ب‪SS‬ده و ما را بی‪SS‬امرز که آمرزن‪SS‬دة مهرب‪SS‬انی‪ .‬پروردگ‪SS‬ارا در میانش‪SS‬ان‬
‫رس‪SS‬ولی برانگ‪SS‬یز که آی‪SS‬ات تو را بر آن‪SS‬ان بخواند و کت‪SS‬اب و حکمت آموخت‪SS‬ه‪،‬‬
‫تزکیه‌شان کند که تو عزیز و حکیمی»‪.‬‬
‫حضرت ابراهیم ‪ ،‬در تاریخ به عنوان دشمن ش‪SS‬رک و درهم ش‪SS‬کنندة بتها و مظهر‬
‫توحید‪ S‬ش‪S‬ناخته ش‪S‬ده اس‪SS‬ت‪ .‬آیین اب‪S‬راهیم‪ ،‬اس‪SS‬الم خ‪S‬الص ب‪SS‬وده و از پیش ما را مس‪S‬لمان‬
‫نامیده است و با این حال ش‪SS‬گفت‌آور نیست که می‪SS‬ان او و مؤمن‪SS‬ان این امت‪ ،‬پیون‪SS‬دهای‪S‬‬
‫معنوی‪ S‬ناگسستنی‪ S‬وج‪SS‬ود داش‪SS‬ته باشد و با گذشت روزگ‪SS‬اران دراز‪ ،‬به سس‪SS‬تی نگرای‪SS‬د‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪250‬‬
‫اسالم‬

‫پیون‪SS‬دها‪ S‬و روابطی که پیوس‪SS‬ته زن‪SS‬ده کنن‪SS‬دة شخص‪SS‬یت و امتی‪SS‬از این پ‪SS‬در گرانق‪SS‬در‪ ،‬در‬
‫خاطرة امت اسالم‪ ،‬می‌باشد‪S:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪     ‬‬
‫(آل عمران‪.)68 -67 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«ابراهیم‪ ،‬نه یهودی بود و نه نصرانی‪ ،‬بلکه مسلمانی حنیف بود و از مشرکان‬
‫هم نبود‪ ،‬نزدیکترین افراد م‪S‬ردم به اب‪S‬راهیم‪ ،‬پ‪S‬یروان او هس‪SS‬تند و این پی‪SS‬امبر و‬
‫کسانی که ایمان آورده‌اند»‪.‬‬
‫در پرتو‪ S‬این مفاهیم و ادراکات و پیوندهای اتصال مسلمانان به کعبه و بنیانگذار‪ S‬آن‬
‫(حضرت ابراهیم) بوده است که خداوند حج را بر هر شخص توانایی‪ S‬واجب دانسته و‬
‫ترک آن را توهین به کعبه و کفر به خدا و خروج از دین محسوب داشته است‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪﴾‬‬
‫(آل عمران‪.)97 -96 /‬‬
‫«نخس‪SS‬تین خ‪SS‬انه‌ای که ب‪SS‬رای م‪SS‬ردم ق‪SS‬رار داده ش‪SS‬د‪ ،‬هم‪SS‬ان است که در مکه و‬
‫مبارک و مظهر هدایت جهان می‌باشد‪ .‬در آن نشانه‌های روش‪SS‬نی وج‪SS‬ود دارد و‬
‫مق‪SS‬ام اب‪SS‬راهیم است و هر کس درون آن ش‪SS‬ود‪ ،‬ایمن اس‪SS‬ت‪ ،‬حج خانه خ‪SS‬دا‪ ،‬بر‬
‫گردن هر کسی از مردم که توانائی داشته باشد‪ ،‬نهاده شده است و هر کس کفر‬
‫ورزد خداوند از جهانیان بی‌نیاز است»‪.‬‬

‫اعمال حج‬
‫حج با میقات [که مکان معینی برای احرام است] آغ‪SS‬از می‌ش‪SS‬ود‪ S.‬اح‪SS‬رام عب‪SS‬ارت است‬
‫از نیت حج و برکندن لباس معمولی که عامل خودنمایی‪ S‬و تف‪SS‬اخر و آرایش م‪SS‬ردم است‬
‫و اکتفا به لب‪SS‬اس س‪SS‬فید رنگ س‪SS‬اده‌ای که هیچ ک‪SS‬ار و تفن‪SS‬نی در آن به کارنرفته و خیلی‬
‫ش‪SS‬بیه به کفن مردگ‪SS‬ان مس‪SS‬لمانان است و بازگشت به پ‪SS‬اکی و س‪SS‬ادگی ط‪SS‬بیعی‪ S‬را که‬
‫فالسفه‌ای همچون «روسو» مبلغ آن بودند‪ S‬و نتوانستند عملی سازند‪ ،‬تحقق می‌بخشد‪.‬‬
‫پس از اینکار‪ ،‬حاجیان صدای خود را با این شعاری که سرود عمومی تمام حج‪SS‬اج‬
‫;ك‪ِ ،‬إ َّن‬
‫;ك لََّب ْي; َ‬ ‫;ك الَ َش ; ِريْ َ‬
‫ك لَ; َ‬ ‫;ك اللَّ ُه َّم لََّب ْي; َ‬
‫;ك‪ ،‬لََّب ْي; َ‬ ‫در طول ایام حج می‌باشد‪ ،‬بلند می‌کنند‪« :‬لََّب ْي; َ‬
 ‫‪251‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫;ك» «گوش بفرمانم‪ ،‬اى هللا‪ ،‬گوش بفرمانم‪ ،‬تو‬ ‫;ك‪ ،‬الَ َش; ; ِريْ َ‬
‫ك لَ ; َ‬ ‫;ك َوال ُْم ْل ; َ‬
‫ِّع َ;م ; ةَ‪ ;،‬لَ ; َ‬
‫ْح ْ;م; َد‪َ ،‬والن ْ‬
‫ال َ‬
‫آن تو اس‪SS‬ت‪ ،‬و تو‬‫شريكى‪ S‬ندارى‪ ،‬گوش بفرم‪SS‬انم‪ ،‬همانا س‪SS‬تايش و نعمت و س‪SS‬لطنت از ِ‬
‫شريكى‪ S‬ندارى»‬
‫گوئی با این شعار به ندای الهی قدیمی که خداوند‪ ،‬ابراهیم را مأمور‪ S‬اعالم و فری‪SS‬اد‪S‬‬
‫آن در میان مردم قرار‪ S‬داده است‪ ،‬پاسخ می‌دهند‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪﴾       ‬‬
‫(حج‪.)27 -26 /‬‬
‫«و هنگ‪SS‬امی که جایگ‪SS‬اه خانه را ب‪SS‬رای اب‪SS‬راهیم آم‪SS‬اده ک‪SS‬ردیم‪ ،‬که به من چ‪SS‬یزی‬
‫شریک نگیر و خ‪SS‬انه‌ام را ب‪SS‬رای ط‪SS‬واف کنن‪SS‬دگان و قائم‪SS‬ان و رک‪SS‬وع‌گزاران و‬
‫سجده‌کنندگان پاکیزه کن‪ ،‬و در میان مردم به حج فراخوان تا پی‪SS‬اده و س‪SS‬وار بر‬
‫مرکبهای الغر از فاصله‌های دوردست به سویت بشتابند»‪.‬‬
‫مهمترین اعمال حج پس از احرام‪ ،‬طواف‪ S‬کعبه‪ ،‬سعی میان ص‪SS‬فا و م‪SS‬روه و توقف‪S‬‬
‫روز‪ S‬نهم ذی‌حجه در عرفه می‌باشند‪S.‬‬
‫بعد از این کارها از نظر اهمیت‪ ،‬رمی جمرات و شب زنده‌داری در منی و قربانی‪S‬‬
‫قرار‪ S‬دارند به عالوة سنتها و مستحبات دیگر‪.‬‬
‫بسیاری‪ S‬از این اعمال‪ ،‬در حج دوران جاهلیت نیز وجود داشت که از آیین اب‪SS‬راهیم‬
‫به ارث مان‪SS‬ده ب‪SS‬ود‪ .‬اما آنها (بت پرس‪SS‬تان) حق و باطل و درست و نادرست را در هم‬
‫آمیخته و در نتیجه حج را از مسیر خود منح‪SS‬رف نم‪SS‬وده‪ ،‬کعبه [خانة توحی‪S‬د] را پر از‬
‫بتها و مجسمه‌ها کردند و آنها را در کنار خ‪SS‬دا‪ ،‬معب‪SS‬ود‪ S‬خ‪SS‬ویش ق‪SS‬رار داده و به منظ‪SS‬ور‬
‫نزدیکی‪ S‬جستن به خدا پرستش نمودند‪ ،‬نذرها و قربانیها‪ S‬را نث‪SS‬ار آنها نم‪SS‬وده گفتن‪SS‬د‪ :‬این‬
‫مال خداوند‪ ،‬و این هم مال ش‪SS‬ریکان م‪SS‬ا! س‪SS‬پس روش‪SS‬ها و آدابی در حج پدید آوردند‪ S‬از‬
‫جمله این که‪ ،‬به ص‪SS‬ورت برهنه به گ‪SS‬رد خانة خ‪SS‬دا ط‪SS‬واف‪ S‬می‌کردن‪SS‬د‪ ،‬با این خی‪SS‬ال که‬
‫طواف‪ S‬با لباسهای‪ S‬آلوده به گناه‪ ،‬سزاوار‪ S‬خانة خدا نیست! همچ‪SS‬نین ب‪SS‬رخی از نعمته‪SS‬ای‪S‬‬
‫پاک خدا از قبیل چربی و غیره را برخود حرام کردند‪S.‬‬
‫اسالم آمد و حج را از انحرافات‪ S‬جاهلی و آلودگیهای‪ S‬ش‪S‬رک پیراست و آن را تمام‪S‬ا ً‬
‫و خالص‪ ،‬در جهت بندگی خدا ق‪SS‬رار‪ S‬داد و بر آن ب‪SS‬رهنگی زشت و تح‪SS‬ریم خودس‪SS‬رانة‬
‫نعمتهای‪ S‬خدا حمله نمود‪.‬‬
‫و این سخن خدا‪ ،‬در چنین زمینه‌ای نازل شد‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪252‬‬
‫اسالم‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬

‫(اعراف‪.)32 -31 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«ای آدمیان‪ ،‬در هر فرصت و مکان عبادتی‪ ،‬زیور خ‪S‬ود را برگیرید و بخورید‬
‫و بیاشامید و زیاده‌روی نکنید که او [خدا] اسرافکاران را دوست ن‪SS‬دارد‪ .‬بگ‪SS‬و‪:‬‬
‫چه کسی زینته‪SS‬ای خ‪SS‬دایی و روزیه‪SS‬ای پ‪SS‬اکیزه را که ب‪SS‬رای بن‪SS‬دگان خ‪SS‬ود پدید‬
‫آورده‪ ،‬حرام کرده است؟»‪.‬‬

‫کعبه رمز توحید و یگانگی‬

‫برای اسالم عیب نیست که آداب صحیح اعراب و آیینهایی را که از دین اب‪SS‬راهیم ارث‬
‫برده بودند‪ ،‬حفظ نماید و با این کار مراحل بعدی ت‪S‬اریخ ایم‪S‬ان را به مراحل پیش‪S‬ین آن‬
‫اتصال می‌دهد و وحدت دین حق نزد خدا را به اثبات می‌رساند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫صاحب مجلة «الشهاب» خدا رحمتش کند می‌گوید‪S:‬‬
‫«بعضی از کسانی که قدرت فهم حکمت ب‪SS‬زرگ و نظر بلند موج‪SS‬ود‪ S‬در این تش‪SS‬ریع‬
‫پرمایه را ندارند‪ ،‬اسالم را به تأثیرپ‪SS‬ذیری از بقای‪SS‬ای بت‌پرس‪SS‬تی ع‪SS‬رب متهم می‌کنند و‬
‫طواف‪ S‬گرد کعبه و استالم حجراألسود و مراسم و مفاهیم دینی و تق‪SS‬دیس و تکریمه‪SS‬ای‬
‫مربوط‪ S‬به آن‪SS‬را از جمله مظ‪SS‬اهر این ت‪SS‬أثیر محس‪SS‬وب می‌دارن‪SS‬د‪ S.‬اما این س‪SS‬خن خ‪SS‬الی از‬
‫ص‪SS‬حت و دور از ص‪SS‬واب می‌باش‪SS‬د‪ ،‬زی‪SS‬را مس‪SS‬لمانی‪ S‬که کعبه را ط‪SS‬واف‪ S‬می‌کن‪SS‬د‪ ،‬یا بر‬
‫حجراألسود دست می‌مالد‪ ،‬بطور‪ S‬قطع معتقد است که مجموعة اینها‪ ،‬سنگهای بی‌اثر و‬
‫بدون ارزشی می‌باشند‪ S‬و با انجام آیینهای مربوط‪SS‬ه‪ ،‬مف‪SS‬اهیم رم‪SS‬زی تجسم یافته در آنها‬
‫[مفاهیم برادری‪ S‬فراگیر انسانی و یگانگی جهانی] را احترام و تقدیس می‌نماید‪ .‬خداوند‪S‬‬
‫اینباره می‌فرماید‪:‬‬
‫در ‌‬
‫﴿‪﴾...       ‬‬
‫(مائده‪.)97 /‬‬
‫«خداوند‪ ،‬کعبه‪ ،‬بیت‌الحرام را قیامی برای مردم قرار داد»‪.‬‬
‫«رمزی‪ S‬ب‪S‬ودن» تنها عب‪S‬ارت قابل اس‪S‬تفاده ب‪S‬رای تجسم دریافته‪S‬ای ظریف‪ S‬و مف‪S‬اهیم‬
‫دقیقی است که الفاظ و عبارات‪ ،‬امکان تصویر‪ S‬و نمایش آنها را ندارد‪.‬‬
‫کسی که پ‪SS‬رچم کش‪SS‬ور خ‪SS‬ود را اح‪SS‬ترام می‌کن‪SS‬د‪ ،‬به خ‪SS‬وبی آگ‪SS‬اه است که آن پ‪SS‬رچم‬
‫بخ‪SS‬ودی‪ S‬خ‪SS‬ود‪ ،‬تکه پارچة بی‌ارزشی‪ S‬بیش نیس‪SS‬ت‪ ،‬اما در ض‪SS‬من احس‪SS‬اس می‌کند که‬
‫پارچة مزبور نش‪SS‬ان‌دهندة همة عظمتها و بزرگیه‪SS‬ای م‪SS‬ورد افتخ‪SS‬ار وطن او می‌باشد‪ S‬و‬
‫دقیق‪SS‬ترین احساس‪S‬ات ملی را تص‪SS‬ویر‪ S‬می‌کند و بن‪SS‬ابراین به خ‪SS‬اطر مف‪S‬اهیم و نش‪SS‬انه‌های‬
‫مذکور‪ S‬است که به تجلیل و احترام آن پرچم می‌پردازد‪.‬‬

‫‪ -‬شماره سوم‪ ،‬ص ‪ 51‬از مقالة شهید حسن البنا‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪253‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫کعبه‪ ،‬به منزلة پرچمی است که خداوند برای نمایش روش‪SS‬نترین‪ S‬مف‪SS‬اهیم ب‪SS‬رادری‪ S‬و‬
‫زیباترین‪ S‬جلوه‌های وح‪SS‬دت انس‪S‬انی و اس‪S‬تواری هر چه بیش‪SS‬تر آن‪ ،‬در زمین ق‪S‬رار‪ S‬داده‬
‫است و چه زیباست که حضرت ابراهیم خلیل بنیانگذار‪ S‬آن گردیده است‪.‬‬
‫حجراألسود نیز فقط برای نشان دادن نقطة آغاز طواف‪ S‬و تشخیص در این بنا جای‬
‫گرفته و محلی ب‪SS‬رای بیعت انس‪SS‬انها با خداوند‪ S‬زمین و آس‪SS‬مان‪ ،‬بر ایم‪SS‬ان و تص‪SS‬دیق و‬
‫عمل و پایداری‪ S‬می‌باشد‪« :‬خ‪SS‬دایا‪ ،‬این عمل را به منظ‪S‬ور‪ S‬ایم‪S‬ان به تو [نه به س‪SS‬نگ] و‬
‫تص‪SS‬دیق کت‪SS‬اب تو [نه خراف‪SS‬ات] و پای‪SS‬داری‪ S‬بر پیم‪SS‬ان تو [توحید خ‪SS‬الص و نه ش‪SS‬رک]‬
‫وپیروی از سنت پیامبر‪ S‬بت‌شکن تو انجام می‌دهم»‪.‬‬
‫این معانی رمزی‪ S‬واال کجا و آن مظ‪SS‬اهر خ‪SS‬رافی بت‌پرس‪SS‬تی کج‪SS‬ا؟ کعب‪SS‬ه‪ ،‬یک رمز‬
‫پابرجا‪ S‬و همیشگی است که اسالم‪ ،‬از دامن آن عالیترین و مقدسترین مف‪SS‬اهیم انس‪SS‬انی و‬
‫جاودانی‪ S‬و برادری‪ S‬همگانی بشریت را گسترش داد‪:‬‬
‫﴿‪(﴾     ‬بقره‪/‬‬
‫‪.)125‬‬
‫«و چون این خانه را مکان بهره‌مندی و ایمنی مردم قرار دادیم»‪.‬‬

‫بخشی از اسرار مناسک‬

‫وقتی‪ S‬که این واژة رمز را [که در جهانی بودن و گستردگی ممتاز است] فهمی‪SS‬دیم‪ S.‬باید‬
‫بسیاری‪ S‬از اسرار مناسک و اعمال حج را دریابیم‪.‬‬
‫«اح‪SS‬رام به مفه‪SS‬وم حقیقی خ‪SS‬ود‪ ،‬چ‪SS‬یزی جز به در آم‪SS‬دن از هوس‪SS‬ها و ش‪SS‬هوات و‬
‫بازداشتن خویشتن از هر چه غیر خداست و مشغول کردن آن به اندیشه در عظمت او‬
‫نمی‌باشد‪S.‬‬
‫و لبیک گفتن (تلبی‪SS‬ه) چ‪SS‬یزی‪ S‬جز گ‪SS‬واهی بر تج‪SS‬رد نفس و ال‪SS‬تزام ط‪SS‬اعت خ‪SS‬دا و‬
‫فرمانبرداری او نیست‪ .‬طواف‪ ،‬پس از تجرد چیزی غیر از گ‪SS‬ردش دل به گ‪SS‬رد تق‪SS‬دس‬
‫خداوند‪ S‬به عن‪SS‬وان واکنش یک دوس‪SS‬تدار‪ ،‬با محب‪SS‬وب بخش‪SS‬ندة خ‪SS‬ویش که نعمته‪SS‬ایش را‬
‫می‌بیند‪ S‬اما به ذاتش راه نمی‌یابد‪ ،‬نیست‪.‬‬
‫س‪SS‬عی هم‪ ،‬پس از ط‪SS‬واف مزب‪SS‬ور ص‪SS‬رفا ً رفت و آمد می‪SS‬ان دو پ‪SS‬رچم مظهر رحمت‬
‫برای خواهش مغفرت و طلب خشنودی می‌باشد‪S.‬‬
‫توقف‪ S‬بعد از سعی (در عرفه) هم جز ب‪SS‬ذل کوشش در جهت اظه‪SS‬ار تض‪SS‬رع با دلی‬
‫سرش‪SS‬ار از خش‪SS‬یّت و دس‪SS‬تهایی برافراش‪SS‬ته به امید اج‪SS‬ابت و زب‪SS‬انی‪ S‬گ‪SS‬رم نی‪SS‬ایش و‬
‫آرزوهای صمیمانه در برابر مهربانترین رحمت آوران‪ ،‬چیز دیگری نیست‪.‬‬
‫رمی هم پس از ق‪SSS‬دمهای‪ S‬پیش‪SSS‬ین که نورخ‪SSS‬دایی‪ S‬را در دلها پرتو‪ S‬افکن می‌س‪SSS‬ازند‪،‬‬
‫چیزی نیست مگر اظهار و تجلی خواری‪ S‬و تحقیر عوامل شر و لغزش و رمز ملموس‬
‫صدق نیت در جهت طرد گرایشهای‪ S‬تباهگر افراد و اجتماعات‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪254‬‬
‫اسالم‬

‫همچنین قرب‪SS‬انی‪[ S‬که نقطة پای‪SS‬ان ت‪SS‬رقی به مق‪SS‬ام پ‪SS‬اکی و ص‪SS‬فا می‌باش‪SS‬د] چ‪SS‬یزی جز‬
‫ریختن خون پلید‪ ،‬با دستی که آمادة پی‌ریزی‪ S‬بنیاد فضیلت گردیده و نش‪SS‬انه‌ای از ایث‪SS‬ار‬
‫و فدائی‌گری‪ S،‬در برابر انبوهی از سربازان پاک و نیکوکار‪ S‬خداوند نمی‌باشد‪.1»S‬‬

‫نتایج حج در انسان و زندگی‬

‫در بخشهایی‪ S‬از این کتاب خاطرنشان ساختیم که اولین هدف عبادات‪ ،‬فرمانبرداری‪ S‬از‬
‫خدا و وفا به حق او می‌باشد‪ ،‬معذلک انکار نمی‌کنیم که آثار و منافع زیبا و زی‪SS‬ادی در‬
‫زندگی‪ S‬فرد و جامعه دارند‪.‬‬
‫و حج بیش از همة عبادات اسالمی دارای امور تعب‪SS‬دی‪ ،‬که دلیلش به ط‪SS‬ور دقیق‪ S‬و‬
‫مفصل دریافت نمی‌شود می‌باش‪SS‬د‪ .‬ولی ش‪SS‬اید آث‪SS‬اری واض‪SS‬حتر‪ S‬از دیگر عب‪SS‬ادات هم در‬
‫زن‪SS‬دگی ف‪SS‬ردی و ق‪SS‬ومی‪ S‬مس‪SS‬لمین داش‪SS‬ته باش‪SS‬د‪ .‬چ‪SS‬را چ‪SS‬نین نباشد و ح‪SS‬ال آن که خداوند‪S‬‬
‫فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪( ﴾   ‬حج‪.)28 -27 /‬‬
‫«در میان مردم به حج فراخوان تا پیاده و سواره از فاص‪SS‬له‌های دور به س‪SS‬ویت‬
‫آیند و شاهد منافعی برای خود باشند و نام خدا را یاد کنند‪.»...‬‬
‫این توجیه قرآن‪ ،‬از چ‪SS‬نین ح‪SS‬رکت مب‪SS‬ارکی‪ S‬که م‪SS‬ردم پی‪SS‬اده و س‪SS‬واره از نق‪SS‬اط دور‬
‫دست آن را در پیش می‌گیرند! دریچة وسیعی برای دقت در من‪SS‬افع آش‪SS‬کاری‪ S‬که ق‪SS‬رآن‬
‫آنها را بر ذکر نام خدا مقدم داشته است‪ ،‬به روی‪ S‬ما می‌گشاید‪S.‬‬
‫الف) حج‪ ،‬یک منبع نیروی معنوی و عاطفی‬
‫حج‪ ،‬یک مولد نیروی معنوی‪ S‬بزرگ است که به مس‪SS‬لمان ت‪SS‬وان می‌دهد و وج‪SS‬ود او‬
‫را از فروتنی و تقوا در برابر خ‪SS‬دا و تص‪SS‬میم به اط‪SS‬اعت و پش‪SS‬یمانی‪ S‬از نافرم‪SS‬انیش پر‬
‫میس‪SS‬ازد و عاطفة محبت به خ‪SS‬دا و رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص و ی‪SS‬اران و پ‪SS‬یروان او را در وی‬ ‫‌‬
‫س‪SS‬یراب می‌گرداند و احساس‪SS‬ات ب‪SS‬رادری نس‪SS‬بت به فرزن‪SS‬دان اس‪SS‬الم‪ ،‬در هر مکانیکه‬
‫باشند را در او زنده ک‪SS‬رده و آتش حماسة اعتق‪SS‬ادی و تعصب نس‪SS‬بت به مقدس‪SS‬ات را در‬
‫سینه‌اش می‌افروزد‪S.‬‬
‫س‪SS‬رزمین مق‪SS‬دس و خ‪SS‬اطرات آن‪ ،‬ش‪SS‬عائر‪ S‬و آداب حج و آث‪SS‬ار درونی آنه‪SS‬ا‪ ،‬ن‪SS‬یروی‪S‬‬
‫جم‪SS‬اعت و الهام‪SS‬ات فک‪SS‬ری و رفت‪SS‬اری آن و ‪ ...‬همة اینها به روش‪SS‬نی آث‪SS‬ار خ‪SS‬ود را در‬
‫ژرفای وجود‪ S‬ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان بجا می‌گذارند‪ S‬و او با قل‪SS‬بی زالل‪SS‬تر و ش‪SS‬یوه‌ای پ‪SS‬اکیزه‌تر و‬
‫تصمیمی‪ S‬نیرومندتر برای خیر و نیکی و مق‪S‬اومتی‪ S‬سرس‪S‬ختانه‌تر‪ S‬در برابر انگیزه‌ه‪S‬ای‬

‫‪ -‬از کتاب «اإلسالم عقیدة وشریعة» تألیف شیخ شلتوت‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪255‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫شر از سفر خویش باز می‌گردد و هر قدر حجتش نزد خدا مطلوبتر‪ S‬و پسندیده‌تر‪ S‬باشد‪،‬‬
‫به همان اندازه در زندگی آینده‌اش مؤثرتر خواهد بود‪.‬‬
‫بنابراین نیروی‪ S‬عاطفی و روحی مزبور‪ S،‬موجودیت معنوی‪ S‬انسان را به ط‪SS‬ور‪ S‬قابل‬
‫مالحظه‌ای رشد و جهش می‌بخشد و بلکه به او خلق‪SS‬تی ن‪SS‬وین می‌دهد و او را همچ‪SS‬ون‬
‫یک موجود‪ S‬تازه متولد شده به استقبال زندگی‪ S‬سراسر پاکی و پیراستگی می‌فرس‪SS‬تد‪ S.‬به‬
‫همین خ‪SSS‬اطر است که پی‪SSS‬امبرص می‌فرمای‪SSS‬د‪« S:‬کسی که حج بگ‪SSS‬ذارد و در حین حج‬
‫م‪SS‬رتکب آل‪SS‬ودگی و انح‪SS‬رافی نگ‪SS‬ردد‪ ،‬مانند روزی‪ S‬که از م‪SS‬ادر زاده ش‪SS‬د‪ ،‬از گناه‪SS‬ان‬
‫زدوده شده است»‪.1‬‬
‫ب) حج‪ ،‬یک منبع فرهنگی و مشق و تمرین است‬
‫حج‪ ،‬وسعت بخشنده به دی‪SS‬دگاه ف‪SS‬رهنگی‪ S‬ش‪SS‬خص مس‪SS‬لمان و پیونددهن‪SS‬دة او با دنی‪SS‬ای‬
‫ب‪SS‬زرگ پ‪SS‬یرامون خ‪SS‬ویش اس‪SS‬ت‪ .‬می‌گوین‪SS‬د‪ S:‬مس‪SS‬افرت نصف علم است و مثلی است که‬
‫می‌گویند‪« :‬حکیمی گفت‪ :‬هر کس زندگی کند چیزهای زی‪SS‬ادی می‌بیند‪ S‬و دیگ‪SS‬ری گفت‪:‬‬
‫اما آن که مسافرت می‌کند‪ ،‬زیادتر‪ S‬می‌بیند»‪.‬‬
‫س‪SS‬فر حج دربردارن‪SS‬دة درس تحمل س‪SS‬ختیها‪ ،‬دوری‪ S‬از وطن‪ ،‬ج‪SS‬دایی از خویش‪SS‬ان و‬
‫چشم‌پوشی از آسایش و فراغت زندگی‪ S‬در میان خانواده و دوس‪S‬تان اس‪SS‬ت‪ .‬حکمت الهی‬
‫نخواسته است که این سفر به س‪S‬وی س‪SS‬رزمینهای زیب‪SS‬ایی همچ‪SS‬ون س‪SS‬وئیس یا لبن‪SS‬ان که‬
‫میش‪SS‬وند‪ ،‬انج‪SS‬ام گ‪SS‬یرد‪ ،‬بلکه اراده نم‪SS‬وده‬
‫تفریحگاه تابستانی و زمستانی‪ S‬مردم ش‪SS‬مرده ‌‬
‫است که حج در بیاب‪SS‬ان بی‌آب و علفی که نه ب‪SS‬رای تف‪SS‬ریح تابس‪SS‬تان مناسب است و نه‬
‫بهار‪ ،‬انجام گیرد و این‪ ،‬وسیلة تربیتی‪ S‬است برای ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان در تحمل دش‪SS‬واریها و‬
‫ناگواریها و مقابله با زن‪SS‬دگی‪ ،‬هم‪SS‬انطوری که خداوند آن را با گلها و خاره‪SS‬ا‪ ،‬ن‪SS‬وش و‬
‫نیش و گرمی و خنکی توأم ساخته است‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬حج نیز در آماده‌سازی‪ S‬مسلمان برای جهاد‪ ،‬با روزه مشترک است‪.‬‬
‫زندگی‪ S‬حج گزار‪ ،‬از نظر سادگی و خشونت‪ ،‬بسیار‪ S‬شبیه زن‪SS‬دگی‪ S‬جه‪SS‬انگرد‪ S‬اس‪SS‬ت‪،‬‬
‫زن‪SS‬دگی سراسر‪ S‬مس‪SS‬افرت‪ S‬و جابج‪SS‬ایی و اعتم‪SS‬اد به نفس و دوری از خوش‪SS‬گذرانی‪ S‬و‬
‫تظاهر و پیچیدگی‪ ،‬که متناسب با زندگی در خیمه‌های عرفات و منی می‌باشد‪.‬‬
‫این حکمت هنگ‪SS‬امی نمای‪SS‬ان گردید‪ S‬که خداوند‪ S‬حج را هم‪SS‬راه س‪SS‬ال قم‪SS‬ری‪ S‬در ح‪SS‬ال‬
‫گ‪SS‬ردش ق‪SS‬رار‪ S‬داد‪ .‬ماهه‪SS‬ای معین ب‪SS‬رای حج‪ ،‬از م‪SS‬اه ش‪SS‬وال آغ‪SS‬از و به ذی حجه پای‪SS‬ان‬
‫می‌گیرند‪ S‬و اینها چنانکه می‌دانیم‪ S‬ماههایی هستند که گاه در گرم‪SS‬ای‪ S‬س‪SS‬وزان تابس‪SS‬تان و‬
‫گ‪SS‬اهی در س‪SS‬رمای‪ S‬زمس‪SS‬تان ف‪SS‬را می‌رس‪SS‬ند‪ S‬و این ب‪SS‬دان جهت است که مس‪SS‬لمان آم‪SS‬ادگی‬
‫تحمل همة وض‪SS‬عیتها‪ S‬را داش‪SS‬ته باشد و بتواند در برابر مش‪SS‬کالت رنگارنگ بردب‪SS‬اری‬
‫کند‪.‬‬
‫ج) منافع بازرگانی;‬

‫ق َر َج َع َكيَ ْو ِم َولَ َد ْتهُ ُأ ُّمهُ»‬ ‫‪ -‬روایت از بخاری‪ ،‬مسلم‪ ،‬احمد و نسائی‪َ « .‬منْ َح َّج فَلَ ْم يَ ْرفُ ْث َولَ ْم يَ ْف ُ‬
‫س ْ‬ ‫‪1‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪256‬‬
‫اسالم‬

‫از نظر مادی‪ ،‬حج فرصت‪ S‬با ارزشی‪ S‬برای مبادلة منافع تجاری‪ S‬میان مس‪SS‬لمانان در‬
‫سطحی‪ S‬وسیع می‌باشد‪.‬‬
‫برخی از مسلمانان روزگار‪ S‬پیامبرص از معامله در ایام حج کن‪SS‬اره می‌گرفتند‪ S‬و از‬
‫هر فعالیت دنیوی که سود و درآمدی‪ S‬نصیب آنها می‌کرد از ترس سقوط پ‪SS‬اداش خ‪SS‬دا و‬
‫نقصان عبادت خویش اکراه می‌ورزیدند‪ S.‬اما خداوند‪ S‬کریم اجازة این کار را به شرطی‪S‬‬
‫که نیت خ‪SSS‬الص باشد و ه‪SSS‬دف اساسی هم‪SSS‬ان حج تلقی ش‪SSS‬ود به آنها داد و هر کسی به‬
‫نتیجة متناسب با نیت خود می‌رسد‪.‬‬
‫بخ‪SSS‬اری از ابن عب‪SSS‬اس ب روایت نم‪SSS‬وده است که «عک‪SSS‬اظ و مجنه و ذوالمج‪SSS‬از‪»S‬‬
‫بازارهای‪ S‬زمان جاهلیت بودند‪ .‬مردم از این که در موسم حج داد و ستد کنند‪ ،‬احس‪SS‬اس‬
‫گناه نمودند‪ S‬و از رسول خداص در این باره پرسش کردند‪ S‬و این آیه نازل گردید‪:‬‬
‫﴿‪( ﴾        ‬بقره‪/‬‬
‫‪.)198‬‬
‫«گناهی ندارد که از فضل خدا بجویید»‪.‬‬
‫در تفس‪SS‬یر المن‪SS‬ار گفته است ک‪SS‬ه‪ :‬بعضی‪ S‬از مش‪SS‬رکین و گ‪SS‬روهی از مس‪SS‬لمانان از‬
‫هرکاری‪ S‬در ایام حج احساس گناه می‌کردند و حتی دکانه‪S‬ای‪ S‬خ‪S‬ود را هم می‌بس‪S‬تند‪ ،‬اما‬
‫خداوند‪ S‬به آنها آموخت که جستجوی‪ S‬فضل خدا با نیت خالص گناهی ندارد و عبارت ﴿‬
‫‪ ﴾ ‬می‌رساند که طلب روزی همراه با درنظرداشتن این که بخشش و منتی‬
‫از خداوند متعال است‪ ،‬نوعی عب‪SS‬ادت به ش‪SS‬مار می‌رود و روایت ش‪SS‬ده است که عمر ‪‬‬
‫به کسی که راجع به این موض‪SS‬وع‪ S‬پرسش نم‪SS‬وده ب‪SS‬ود‪ ،‬گفت‪ :‬آیا ما جز براس‪SS‬اس داد و‬
‫ستد زندگی‪ S‬می‌کردیم؟‪S‬‬
‫د) برابری‪ ،‬وحدت و صلح‬
‫حج‪ ،‬آموزش و تمرین عملی اص‪S‬ول متع‪SS‬الی انس‪S‬انیت م‪SS‬وردنظر اس‪SS‬الم ب‪S‬رای ف‪SS‬رد‬
‫مسلمان است‪.‬‬
‫اسالم دوست ندارد که اص‪SS‬ول و ارزش‪SS‬های اجتم‪SS‬اعی آن در ش‪SS‬کل ش‪SS‬عار و ح‪SS‬رف‬
‫محض باقی بماند بلکه می‪SS‬ان عب‪SS‬ادات و ش‪SS‬عائر‪ S‬خ‪SS‬ویش‪ ،‬پیون‪SS‬دی‪ S‬محکم برق‪SS‬رار نم‪SS‬وده‬
‫است تا به عن‪SS‬وان یک درک احس‪SS‬اس وی‪SS‬ژه به درون اندیشه و قلب انس‪SS‬ان راه یابد و‬
‫مسیر عملی و فکری او را در زندگی ترسیم‪ S‬نماید‪.‬‬
‫در رابطه با نم‪SS‬از جم‪SS‬اعت دی‪SS‬دیم که چگونه مف‪SS‬اهیم اخ‪SS‬وت و براب‪SS‬ری‪ S‬و آزادی را‬
‫رشد می‌دهد و اینک در حج نیز معنی برابری‪ S‬را در نمای‪S‬انترین و ک‪S‬املترین ش‪S‬کل آن‬
‫مشاهده می‌کنیم‪ ،‬در حج همگان پوشاکها‪ S‬و زرق‪ S‬و برقهای آرایش خود را که برحسب‬
‫اختالف و گون‪SS‬اگونی‪ S‬س‪SS‬رزمینها‪ S‬طبقه‌ه‪SS‬ا‪ ،‬امکان‪SS‬ات و س‪SS‬لیقه‌ها مختلف هس‪SS‬تند‪ ،‬دور‬
‫می‌افکند‪ S‬و لب‪SS‬اس س‪SS‬اده‌ای همانند کفن مرده‌ها که ب‪SS‬رای پادش‪SS‬اه و زمام‪SS‬دار‪ S‬و فق‪SS‬یر و‬
‫مس‪SSSS‬کین یکس‪SSSS‬ان است بر تن می‌کنند و همگی با هم ب‪SSSS‬دون این که تم‪SSSS‬ایزی‪ S‬می‪SSSS‬ان‬
 ‫‪257‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫تهیدس‪SS‬تان گرس‪SS‬نه وج‪SS‬ود داش‪SS‬ته باش‪SS‬د‪ ،‬به گردخانه‬

‫س‪SS‬رمایه‌داران و گنج‌ان‪SS‬دوزان با ‌‬
‫طواف‪ S‬می‌کنند و هزاران هزار نفر در عرفات می‌ایستند و هر چه نگاه کنی‪ ،‬اثری از‬
‫فقر تهی‌دستان و برخورداری‪ S‬ثروتمندان مشاهده نمی‌کنی و همگی با آن لباس س‪SS‬فید و‬
‫اجتم‪SSS‬اع انب‪SSS‬وه‪ ،‬فقط تص‪SSS‬ویر اجتم‪SSS‬اع م‪SSS‬ردمی‪ S‬را که در روز‪ S‬رس‪SSS‬تاخیز از گورها‬
‫برمی‌خیزند‪ ،‬در ذهن مجسم می‌کنند‪.‬‬
‫قبیلة قریش از زمان ج‪SS‬اهلیت‪ ،‬خ‪SS‬ود را از اع‪SS‬راب دیگر برتر ش‪SS‬مرده و از وق‪SS‬وف‪S‬‬
‫همراه آنان در عرفات امتناع کرده‪ ،‬در مزدلفه گرد می‌آمدن‪SS‬د‪ .‬اما اس‪S‬الم‪ ،‬این ش‪S‬یوه را‬
‫باطل کرد و خداوند‪ S‬پس از شمردن بعضی از اعمال حج‪ ،‬فرمود‪:‬‬
‫(بقره‪.)199 /‬‬ ‫﴿‪﴾     ‬‬
‫«از همان جا که مردم راه می‌افتند‪ ،‬راه بیافتید!»‪.‬‬
‫گوئی می‌خواهد‪ S‬بگوید‪« :‬پس از روشن شدن اعمال حج که در آن اعمال‪ ،‬هیچ ف‪SS‬رد‬
‫یا گروهی امتیازی‪ S‬نسبت به فرد یا گ‪SS‬روه دیگر نداشت و دانس‪SS‬تید که از جمله ه‪SS‬دفهای‪S‬‬
‫این آیین عب‪SS‬ادی‪ ،‬مس‪SS‬اوات و کن‪SS‬ار نه‪SS‬ادن برت‪SS‬ری طلبی‌هاس‪SS‬ت! باید به نکتة دیگر که‬
‫عبارت است از بی‌اعتب‪SS‬اری این ش‪SS‬یوه‌های امتیازطلبان‪SS‬ه‪ ،‬توجه نمایید و بن‪SS‬ابراین‪ ،‬باید‬
‫همراه مردم دیگر از مکان واحدی راه بیافتید‪.1»S‬‬
‫همچنین با توجه به این که موسم حج را میدان تفاخر به نژادها و نیاکان خود مب‪SS‬دل‬
‫می‌ساختند‪ ،‬پیامبر اکرمص در اواسط ایام تشریق‪ ،‬این اصل جه‪SS‬انی اس‪SS‬الم را اعالم و‬
‫خطاب به آنان اظهار داشت‪:‬‬
‫«ای مردم‪ ،‬پروردگار همة شما یکی است و پ‪S‬درتان هم یکی‪ ،‬بدانید که هیچ ع‪S‬ربی‬
‫بر عجمی و هیچ عجمی بر عربی و هیچ سرخی نس‪SS‬بت به س‪SS‬یاه و هیچ س‪SS‬یاهی نس‪SS‬بت‬
‫به س‪SS‬رخ‪ ،‬جز با تق‪SS‬وا برت‪SS‬ری ن‪SS‬دارد‪ ،‬آیا مطلب را رس‪SS‬اندم و خ‪SS‬وب فهمیدی‪SS‬د؟‪ »S‬م‪SS‬ردم‬
‫گفتند‪ :‬آری‪ ،‬پیامبر‪ S‬خداص موضوع را ابالغ نمود‪.2‬‬
‫روشنی مفهوم یگانگی; در حج‬
‫یگانگی در احساسات‪ ،‬یگانگی در ش‪S‬عائر‪ ،‬یگ‪SS‬انگی در ه‪SS‬دف‪ ،‬یگ‪SS‬انگی در عمل و‬
‫یگ‪SS‬انگی در س‪SS‬خن! نه اثر از اختالف جغرافی‪SS‬ائی و ن‪SS‬ژادی وج‪SS‬ود دارد و نه تعص‪SS‬بی‪S‬‬
‫نسبت به رنگ و جنس و طبقه! همگی مسلمان هستند‪ ،‬به خدای واحدی‪ S‬ایم‪SS‬ان دارن‪SS‬د‪،‬‬
‫گرد خانة واحدی‪ S‬می‌گردند‪ ،‬کتاب واحدی را می‌خوانند‪ ،‬از پیامبرص واح‪SS‬دی‪ S‬پ‪SS‬یروی‬
‫می‌کنند‪ S‬و کارهای‪ S‬واحد و مشابهی‪ S‬انجام می‌دهند‪ .‬کدام وح‪SS‬دتی‪ S‬ژرف‪SS‬تر و پهن‪SS‬اورتر از‬
‫این؟‬

‫‪ -‬از تفسیر آیهء مزبور در المنار‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫َأ‬
‫ض َل لِ َع َربِ ٍّى َعلَى ع َْج ِم ٍّى َوالَ لِ َع َج ِم ٍّى َعلَى‬ ‫َ‬ ‫َأ‬
‫اح ٌد الَ الَ ف ْ‬ ‫اس َأالَ ِإنَّ َربَّ ُك ْم َوا ِح ٌد َوِإنَّ بَا ُك ْم َو ِ‬
‫َأ‬ ‫‪« -‬يَا َأيُّ َها النَّ ُ‬ ‫‪2‬‬

‫س;و ُل هَّللا ِ ‪»‬‬ ‫س; َو َد َعلَى َأ ْح َم; َر ِإالَّ بِ;;التَّ ْق َوى َأبَلَّ ْغتُ »‪ .‬قَ;;الُوا بَلَّ َغ َر ُ‬
‫س; َو َد َوالَ َأ ْ‬ ‫;ربِ ٍّى َوالَ َأل ْح َم; َر َعلَى َأ ْ‬‫َع; َ‬
‫روایت از احمد‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪258‬‬
‫اسالم‬

‫یکی دیگر از اصولی‪ S‬که اسالم در فراخواندن بدان سبقت گرفته است ص‪SS‬لح اس‪S‬ت‪،‬‬
‫و حج طریقة بی‌مانندی برای تجربه و آموزش صلح به فرد مسلمان و سیراب س‪SS‬اختن‬
‫روحش از ص‪SS‬لح‌طلبی می‌باش‪SS‬د‪ ،‬زی‪SS‬را حج عب‪SS‬ارت است از حرک‪SS‬تی ص‪SS‬لح‌جویانه به‬
‫سرزمین صلح و در زمان صلح (ماههای حرام)‪.‬‬
‫محل حج‪ ،‬سرزمین حرام و خانة حرامی است که خداوند‪ S‬آن را مخص‪SS‬وص آرامش‬
‫و امنیت مردم قرار‪ S‬داده‪:‬‬
‫(آل عمران‪.)97 /‬‬ ‫﴿‪﴾   ‬‬
‫«کسی که وارد آن شد در امن بسر می‌برد»‪.‬‬
‫و مک‪SS‬انی است که عمر درب‪SS‬اره‌اش گفت‪ :‬اگر قاتل پ‪SS‬درم را در آنجا پی‪SS‬دا کنم‪ ،‬به او‬
‫دست نخواهم زد‪.‬‬
‫آنجا منطقة امن منحصر به فردی است که پرنده را در آسمان و صید را در بیاب‪SS‬ان‬
‫و گیاه را در زمین ف‪SS‬را می‌گ‪SS‬یرد‪ S.‬بن‪SS‬ابراین ش‪SS‬کار این منطقه ص‪SS‬ید نمی‌ش‪SS‬ود‪ ،‬پرن‪SS‬ده و‬
‫جانورش‪ S‬تهدید نمی‌گردد‪ S‬و درخت و علوفه‌اش کنده و بریده نمی‌شود!!‬
‫قسمت عمدة اعمال حج در دو م‪SS‬اه (ذی القع‪SS‬ده و ذی الحج‪SS‬ه) از ماهه‪SS‬ای ح‪SS‬رام که‬
‫خداوند‪ S‬آنها را زم‪SS‬ان ص‪SS‬لح اجب‪SS‬اری‪ S‬ب‪SS‬رای غالف ک‪SS‬ردن شمش‪SS‬یرها‪ S‬و حفظ خونها و‬
‫توقف‪ S‬کارزار قرار‪ S‬داده است انجام می‌گیرد‪.‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫‪﴾ ‬‬
‫(مائده‪.)97 /‬‬
‫«خداوند كعبه را كه «بيت الحرام» است و ماه حرام را مايه قوام [امور] م‪SS‬ردم‬
‫قرار داده است»‪.‬‬
‫بدین ترتیب‪ ،‬حق ندارد که گیاهی را برکند و یا درختی‪ S‬را قطع نماید‪ ،‬همانطور‪ S‬که‬
‫حق ندارد حتی حیوانی‪ S‬را که دیگری شکار نموده اس‪SS‬ت‪ ،‬سر ب‪SS‬برد و یا ص‪SS‬یدی‪ S‬را در‬
‫داخل یا خارج محوطة حرم نشانه بگیرد‪.‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫(مائده‪.)95 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«ای مؤمنان‪ ،‬در حالی که در احرامید‪ ،‬شکار را نکشید»‪.‬‬
‫﴿‪(﴾      ‬مائده‪.)96 /‬‬
‫«و تا وقتی که در احرام هستید‪ ،‬شکار زمین بر شما حرام گردیده است»‪.‬‬
‫برای ش‪SS‬خص مح‪SS‬رم‪ ،‬تراش‪SS‬یدن مو یا کوت‪SS‬اه ک‪SS‬ردن ن‪SS‬اخن خ‪SS‬ود ن‪SS‬یز تا وق‪SS‬تی که از‬
‫احرام بیرون نیامده‪ ،‬جایز نیست‪ .‬آیا دنیا چنین نمونة عملی برای صلح و تجربه آن که‬
 ‫‪259‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫در اسالم در ضمن سفر حج پدیدار‪ S‬می‌شود‪ ،‬به خود دیده است؟ سفری همراه با صلح‪،‬‬
‫به سرزمین صلح و در زمان صلح؟!‬
‫هـ) حج‪ ،‬یک انجمن جهانی است‬
‫حج به فرد مسلمان امک‪SS‬ان می‌دهد تا ش‪SS‬اهد بزرگ‪SS‬ترین گ‪SS‬ردهم‌آئی‪ S‬س‪SS‬الیانه اس‪SS‬المی‬
‫باشد‪ ،‬انجمنی که نه از طرف‪ S‬پادشاه یا رئیس حکومت یا جمعیتی‪ ،‬بلکه از س‪SS‬وی خ‪SS‬دا‬
‫بدان فراخوانده شده است‪.‬‬
‫در این جا‪ ،‬یک مسلمان‪ ،‬ب‪SS‬رادران خ‪SS‬ود از پنج ق‪SS‬ارة دنیا را می‌بیند که س‪SS‬رزمینها‪،‬‬
‫رنگ‌ها و زبانهایشان تف‪SS‬اوت دارد و تنه‪SS‬ا‪ ،‬پیوند‪ S‬ایم‪SS‬ان و اس‪SS‬الم آن‪SS‬ان را دور هم گ‪SS‬رد‬
‫آورده است و شعار واحدی‪ S‬سر داده‌اند‪« :‬لبیک اللهم لبیک»‪.‬‬
‫این انجمن‪ ،‬چندین معنی و چندین اله‪SS‬ام دارد‪ ،‬روح امید را در وج‪SS‬ود‪ S‬ف‪SS‬رد مس‪SS‬لمان‬
‫زنده می‌کند‪ ،‬عوامل نومیدی را عقب می‌راند و همت برمی‌انگ‪SS‬یزد‪ S‬و اراده می‌آفرین‪SS‬د‪.‬‬
‫اجتماع و اتفاق همیشه نمایانگر‪ S‬قدرت و بیدارکنن‪SS‬دة آرمانه‪SS‬ای خفته می‌باشد و گ‪SS‬رگ‪،‬‬
‫تنها گوسفندان پراکنده را می‌خورد‪S.‬‬
‫این انجمن‪ ،‬بزرگ‪SSS‬ترین عامل ی‪SSS‬ادآوری‪ S‬حق‪SSS‬وق ب‪SSS‬رادران دی‪SSS‬نی با وج‪SSS‬ود‪ S‬دوری‬
‫سرزمینها و تذکر برادری اسالمی و پیوند اعتقادی به شخص مسلمان است‪.‬‬
‫این گردهم‪SS‬ایی‪ ،‬چ‪SS‬ون ک‪SS‬وره‌ای است که انگیزه‌ه‪SS‬ای ق‪S‬ومی‪ S‬و اقلیمی را با ح‪SS‬رارت‬
‫خود ذوب می‌کند و همة نش‪SS‬انه‌ها و نژادها و مشخص‪S‬ه‌ها را ناپدید می‌س‪SS‬ازد و تنها این‬
‫شعار باقی می‌ماند‪ S‬که‪:‬‬
‫(حجرات‪.)10 /‬‬ ‫﴿‪﴾  ‬‬
‫«همانا فقط مؤمنین برادرند»‪.‬‬
‫در این اجتماع‪ ،‬دانشمندان و اص‪SS‬الحگران و سیاس‪SS‬تمداران با هم دی‪SS‬دار می‌کنند و‬
‫چه خوب فرصتی است ب‪S‬رای آش‪S‬نایی و همفک‪S‬ری و همک‪S‬اری درجهت ی‪S‬افتن به‪S‬ترین‬
‫راهها‪ ،‬برنامه‌ها و ابزارهای‪ S‬رسیدن به هدفها و تحقق آرمان‌ها (در شرایطی‪ S‬که ب‪SS‬رای‬
‫هدف واحدی به هم رسیده‌اند)‪.‬‬
‫پیامبر‪ S‬اک‪SS‬رم ص با وس‪SS‬یله ق‪SS‬رار‪ S‬دادن حج ب‪SS‬رای اعالم و پخش مهم‪SS‬ترین قرارها و‬
‫پیامهای‪ S‬مربوط به امور سیاسی همگانی مسلمانان‪ ،‬ارزش این انجمن را خ‪SS‬اطر نش‪SS‬ان‬
‫کرده است‪.‬‬
‫پی‪SSS‬امبرص در اولین س‪SSS‬الی که مس‪SSS‬لمانان با فرمان‪SSS‬دهی‪ S‬و راهنم‪SSS‬ایی اب‪SSS‬وبکر حج‬
‫گزاردن‪SSS‬د‪ .‬علی را در پی اب‪SSS‬وبکر‪ S‬فرس‪SSS‬تاد تا الغ‪SSS‬ای پیمانه‪SSS‬ای‪ S‬مس‪SSS‬لمین با مش‪SSS‬رکان‬
‫پیمان‌شکن و ممنوعیت حج گزاردن مشرکان و طواف‪ S‬بطور برهنه پس از آن سال را‬
‫به مردم اعالم دارد‪.‬‬
‫در س‪SS‬ال بعد هم که خ‪SS‬ود رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص به حج پ‪SS‬رداخت‪ ،‬در ض‪SS‬من آن‪ ،‬خطبة‬
‫معروف‪ S‬به «بالغ» و یا «وداع» را که مشتمل بر اصول و ق‪SS‬وانین اساسی اس‪SS‬الم ب‪SS‬ود‪،‬‬
‫برای تودة مردم بیان داشت‪.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪260‬‬
‫اسالم‬

‫علمای اسالم‪ ،‬ارزش این انجمن را دریافته و آن را فرصتی برای تبادل نظریات و‬
‫برخورد اندیشه‌ها و شرح وقایع و اطالعات محسوب داشته‌اند‪.‬‬
‫همچن‪SS‬ان که خلفا ن‪SS‬یز ارزش و اهمیت این موسم را دریافته و آن را می‪SS‬دان مالق‪SS‬ات‬
‫خ‪SS‬ود و اف‪SS‬راد خلقی که از فاص‪SS‬له‌های دوردست گ‪SS‬رد می‌آمدند و دی‪SS‬دار با م‪SS‬أمورین‬
‫زمامداری که از سوی خود در نق‪SS‬اط مختلف ق‪SS‬رار‪ S‬داده بودن‪SS‬د‪ .‬ب‪SS‬دین جهت کس‪SS‬انی که‬
‫دادخ‪SS‬واهی یا ش‪SS‬کایتی‪ S‬داش‪SS‬تند‪ ،‬در این فرصت به ط‪SS‬ور‪ S‬مس‪SS‬تقیم به خ‪SS‬ود خلیفه عرضه‬
‫می‌کردند و مردم بدون هیچ ترس و هراسی‪ ،‬در برابر حاکم‪SS‬ان و فرمان‪SS‬داران و خلیفه‬
‫قرار‪ S‬می‌گرفتند و در نتیجه‪ ،‬ستمدیده یاری و مظلوم‪ S‬امداد می‌گرفت‪ S‬و حق‪ ،‬هر چند از‬
‫فرماندار یا خلیفه‪ ،‬به اهل خود بازگردانیده می‌شد!!‬
‫عثم‪SS‬ان بن عف‪SS‬ان‪ ،‬زمام‪SS‬دار و خلیفة مس‪SS‬لمین به همة نق‪SS‬اط س‪SS‬رزمین‌های‪ S‬اس‪SS‬المی‬
‫نامه‌ای نوشت و در آن گفت‪:‬‬
‫«من هر س‪SSSS‬ال در موسم‪ S‬حج‪ ،‬همة ک‪SSSS‬ارگزاران‪ ،‬یع‪SSSS‬نی فرمان‪SSSS‬داران خ‪SSSS‬ودم‪ S‬را‬
‫بازخواست می‌کنم‪ .‬من امت را مج‪SSSSS‬از به امر به مع‪SSSSS‬روف و نهی از منکر می‌دانم‪،‬‬
‫بنابراین اگر روزی چیزی با من یا کارگزارانم‪ S‬ن‪SS‬زاع داش‪SS‬ته باش‪SS‬د‪ ،‬آن را به او (امت)‬
‫‌میدهم و من یا عم‪SS‬ال من حق تق‪SS‬دمی بر م‪SS‬ردم ن‪SS‬داریم‪ ،‬مگر در چ‪SS‬یزی که م‪SS‬تروک‬ ‫‌‬
‫افتاده باشد‪ .‬اهل مدینه شکایت کرده‌اند که بعضی‌ها‪ S‬می‌زنند و آزار می‌رسانند‪ ،‬هرکس‬
‫در این ب‪SS‬اره ادع‪SS‬ایی دارد‪ ،‬باید در موسم حج به حج بیاید و حق خ‪SS‬ویش را از هر کس‬
‫که باش‪SSSS‬د‪ ،‬من یا ک‪SSSS‬ارگزاران و م‪SSSS‬أمورینم‪ ،‬بس‪SSSS‬تاند و یا آن که ببخش‪SSSS‬د‪ ،‬که خداوند‪S‬‬
‫بخشندگان را پاداش می‌دهد»‪.‬‬
‫در اینجا نکتة ش‪SSS‬ایان ت‪SSS‬ذکر اینست که این انجمن و گردهم‪SSS‬ایی‪ S،‬فقط به مس‪SSS‬لمانان‬
‫فرصت‪ S‬دادخواهی از حاکمان خود و طلب حقش‪SS‬ان را نمی‌ده‪SS‬د‪ ،‬بلکه غ‪SS‬یر مس‪SS‬لمانانی‬
‫که در س‪SS‬ایة حک‪SS‬ومت اس‪SS‬الم زن‪SS‬دگی‪ S‬می‌کنند هم‪ ،‬چ‪SS‬نین فرصت و امک‪SS‬انی را در این‬
‫موقع به دست می‌آورند‪.‬‬
‫همة ما از داس‪SS‬تان آن ش‪SS‬خص قبطی‪ S‬اطالع داریم که با پسر والی و ف‪SS‬اتح مص‪SS‬ر‪،‬‬
‫یعنی عمرو بن عاص‪ ،‬مسابقه گذاشت و از او برد و پسر عمرو بن عاص او را کتک‬
‫زد و بدین خ‪SS‬اطر پ‪SS‬در آن ش‪SS‬خص در ن‪SS‬زد عمر (خلیف‪SS‬ه) دادخ‪SS‬واهی نم‪SS‬ود و در برابر‬
‫چشم و گوش هزاران حج‌گزار او را قصاص نمود‪ .‬سپس عم‪SS‬ر‪ ،‬س‪SS‬خن مع‪SS‬روف‪ S‬خ‪SS‬ود‬
‫را در برابر اجتماع بزرگ مردم خطاب به فرماندار‪ S‬خود گفت‪« :‬ای عمرو‪ ،‬چه وقتی‬
‫مردم را بندة خود ساخته‌اید‪ ،‬در حالی که مادرانشان آنها را آزاد به دنیا آوردند؟!»‬
‫پس ج‪SS‬ای تعجب نیست که این عب‪SS‬ادت (حج) خ‪SS‬اری در چشم بس‪SS‬یاری از دش‪SS‬منان‬
‫اس‪SS‬الم باشد و قلمهایش‪SS‬ان را ب‪SS‬رای زش‪S‬ت‌نمایی یا تمس‪SS‬خر آن نش‪SS‬انه رون‪SS‬د‪ S.‬اما خداوند‬
‫اراده‌ای جز کمال نور خود ندارد‪ ،‬هر چند کافران را خوش نیاید‪.‬‬
 ‫‪261‬‬ ‫عبادتهای بزرگ اسالم در زندگی‬
‫‌‬ ‫آثار‬

‫سالها پیش یکی از مبلغان مسیحی‪ ،‬در گزارشی راجع به میزان تأثیر تبلیغات آن‪SS‬ان‬
‫در س‪SS‬رزمین‌های‪ S‬اس‪SS‬المی م‪SS‬ا‪ ،‬به وی‪SS‬ژه مصر نوش‪SS‬ت‪ :‬تا وق‪SS‬تی‪ S‬که این تکیه‌گاهه‪SS‬ای‬
‫چهارگانة اسالم‪ ،‬یع‪SS‬نی ق‪SS‬رآن ‪ ...‬األزه‪SS‬ر‪ ...‬اجتم‪SS‬اع هفتگی جمعه ‪ ...‬و انجمن س‪SS‬الیانة‬
‫حج وج‪SS‬ود داش‪SS‬ته باش‪SS‬د‪ ،‬اس‪SS‬الم همچ‪SS‬ون ص‪SS‬خرة س‪SS‬خت و درهم ش‪SS‬کنندة کش‪SS‬تی تبلیغ‬
‫مسیحیت باقی خواهد ماند‪»...‬‬
‫این چهار پدیده نیز به خواست خدا تا پایان تاریخ زندگی‪ S‬بشر‪ ،‬روی‪ S‬این کرة خاکی‬
‫برجا مانده و دشمنان باید از خشم خود بمیرن‪SS‬د!! با وج‪SS‬ود‪ S‬آن که مس‪SS‬لمانان [متأس‪SS‬فانه]‬
‫به نحو شایسته از این اجتماع بزرگ استفاده نمی‌کنند‪ S‬و شاید به تدریج به خود آیند‪.‬‬

‫گواهی دیگران‬
‫بعضی از بیگانگان هم به برت‪SS‬ری این آیین اس‪SS‬المی ب‪SS‬زرگ گ‪SS‬واهی داده و به نت‪SS‬ایج و‬
‫آث‪SS‬ار درونی و حی‪SS‬اتی آن اش‪SS‬اره کرده‌ان‪SS‬د‪ .‬از جملة این اف‪SS‬راد‪ ،‬اس‪SS‬تاد ایتالی‪SS‬ایی خ‪SS‬انم‬
‫«والگ‪SS‬یری» در کت‪SS‬ابی که به ن‪SS‬ام «دف‪SS‬اع از اس‪SS‬الم» ترجمه ش‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ ،‬راجع به حج‬
‫می‌گوید‪S:‬‬
‫«بر هر مس‪SS‬لمانی‪ S‬واجب است که در ص‪SS‬ورت‪ S‬دارا ب‪SS‬ودن ش‪SS‬رایطی‪ ،‬ح‪SS‬داقل یکب‪SS‬ار‬
‫درطول‪ S‬زندگی خ‪SS‬ود به حج ب‪SS‬رود‪ .‬وی‪SS‬ژگی‪ S‬و ط‪SS‬بیعت و آث‪SS‬ار عمیق و اس‪SS‬رارآمیز‪ S‬این‬
‫آیین چنان است که عقل آدمی از درک و تشریح آن‪ ،‬جز در حدی بسیار اندک‪ ،‬ناتوان‬
‫اس‪SS‬ت‪ .‬با این ح‪SS‬ال هم‪SS‬ان ان‪SS‬دازه برداشت و درکی هم که از آث‪SS‬ار مزب‪SS‬ور امکان‌پ‪SS‬ذیر‬
‫می‌باشد‪ ،‬به سادگی و راحتی از حکمت ک‪SS‬املی پ‪SS‬رده ب‪SS‬رمی‌دارد‪ S.‬کسی نمی‌تواند‪ S‬منکر‬
‫فوایدی باشد که اسالم از اجتماع سالیانة مسلمانان در مکان واحدی‪ S‬که از نقاط مختلف‬
‫جهان به سوی آن می‌شتابند‪ ،‬به دست می‌آورد‪ .‬ع‪SS‬رب‪ ،‬ای‪SS‬رانی‪ ،‬افغ‪SS‬ان‪ ،‬هن‪SS‬دی‪ ،‬اه‪SS‬الی‬
‫شبه جزیرة مالیو‪ ،‬مراکشی‪ ،‬سودانی‪ S‬و دیگران‪ ،‬همگی برای طلب آمرزش از خداوند‬
‫رحم‪SS‬ان و رحیم به ط‪SS‬رف کعبه روی‪ S‬می‌آورند‪ S‬و هنگ‪SS‬امی که در چ‪SS‬نین مک‪SS‬انی ب‪SS‬رای‬
‫چنان هدفی به همدیگر برمی‌خورند‪ ،‬روابط‪ S‬نوینی از محبت و برادری ایجاد می‌کنند‪S.‬‬
‫ح‪SS‬داقل یکب‪SS‬ار در زن‪SS‬دگی مس‪SS‬لمانان‪ ،‬همة امتی‪SS‬ازات می‪SS‬ان فق‪SS‬یر و ثروتمن‪SS‬د‪ ،‬گ‪SS‬دا و‬
‫زمامدار‪ S‬به طور‪ S‬کامل باطل می‌ش‪SS‬وند و این به خ‪SS‬اطر آنست که هر ش‪SS‬خص حج‌گ‪SS‬زار‬
‫در حین انجام این فریضة مقدس‪ ،‬لباس ساده‌ای می‌پوشد‪ S‬و نشانه‌های شخصی‪ S‬خ‪SS‬ود را‬
‫ترک می‌نماید و فقط یک شعار (هللا اکبر) برای خود انتخاب می‌کند‪ ،‬نه شعاری‪ S‬دیگر‪.‬‬
‫آیینهایی‪ S‬که انجامشان بر حاجیان مقرر گردیده‪ ،‬از قبیل طواف‪ S‬خانة خدا (کعبه) در‬
‫قرنهای گذش‪SS‬ته در همین‬ ‫وجود‪ S‬آنها‪ ،‬خاطرات پیامبران و پدران ارجمندی را که طی ‌‬
‫میسازند و اعمال ابراهیم‪ ،‬بنیانگ‪SS‬ذار‪ S‬دین خ‪SS‬الص و‬ ‫سرزمین‌ها زندگی‪ S‬کرده‌اند‪ ،‬بیدار ‌‬
‫کارهای‪ S‬فرزندش‪ S‬اس‪SS‬ماعیل و همس‪SS‬رش ه‪SS‬اجر را از نو زن‪SS‬ده می‌کنند و در برابر ف‪SS‬رد‬
‫حج‌گزار‪ ،‬انگیزه و شوق پیروی‪ S‬از احساسات و تس‪SS‬لیم آن‪SS‬ان در برابر خواست خ‪SS‬دا را‬
‫نیرو‪ S‬می‌بخشند»‪.‬‬
 ‫بهترین روش در آموزش عبادت‬

‫فقه عبادت نه علم عبادت‬ ‫‪-‬‬

‫بازگشت به دوران سادگی‬ ‫‪-‬‬
‫آسانگیری به جای وسوسه و سختگیری‬ ‫‪-‬‬
‫بازگشت به کتاب و سنت‪ ،‬نه تعصب فرقه‌ای‬ ‫‪-‬‬
‫اهتمام به فرائض قبل از هر چیز‬ ‫‪-‬‬

‫پیشگفتار‬
‫وق‪SS‬تی‪ S‬که عب‪SS‬ادت خداون‪SS‬د‪ ،‬اولین حق او به گ‪SS‬ردن ما باش‪SS‬د‪ ،‬ی‪SS‬ادگیری و آم‪SS‬وزش آن به‬
‫دیگران هم نخستین وظیفة واجب ما خواهد بود‪.‬‬
‫نخستین عبادات‪ ،‬از نظر لزوم شناخت و فهمیدن آنها‪ ،‬عبادات شعائر‪ S‬هستند‪ ،‬یع‪SS‬نی‬
‫عبادته‪SSS‬ایی که دارای اش‪SSS‬کال‪ ،‬اوص‪SSS‬اف و کیفیت معی‪SSS‬نی هس‪SSS‬تند و اگر طبق هم‪SSS‬ان‬
‫ویژگیهای مقرر شده انجام نگیرن‪SS‬د‪ ،‬پذیرفته نخواهند‪ S‬ش‪SS‬د‪ .‬این آیینها عبارتند از‪ :‬نم‪SS‬از‪،‬‬
‫روزه‪ ،‬زکات و حج که اسرار و آثارشان را در زندگی مورد‪ S‬بررسی قرار‪ S‬دادیم‪.‬‬
‫این آیینهای بزرگ چهارگانه‪ ،‬همان چیزهایی‪ S‬هستند که از س‪SS‬وی پی‪SS‬امبر اس‪SS‬المص‬
‫پس از شهادتین‪ ،‬پایه‌های اساسی دین معرفی شده‌اند‪.‬‬
‫فقه‪SSS‬اء به این آیینه‪SSS‬ا‪ ،‬در برابر چیزه‪SSS‬ایی‪ S‬که در تقس‪SSS‬یم فقهی خ‪SSS‬ود «مع‪SSS‬امالت»‬
‫خوانده‌اند‪ ،‬عنوان «عبادات» بخشیده‌اند‪ .‬برای این که از طرف دین به وج‪SS‬ود‪ S‬آمده‌اند و‬
‫پیش از آن وجود نداشته‌اند‪.‬‬
‫اما در مورد‪ S‬شاخة «معامالت» چ‪SS‬نین نیست و دین‪ ،‬فقط اص‪SS‬الح و تص‪SS‬حیح آنها را‬
‫برعهده دارد‪ .‬ب‪SS‬رای این که زن‪SS‬دگی م‪SS‬ردم هیچگ‪SS‬اه خ‪SS‬الی از مبادله و داد و س‪SS‬تد نب‪SS‬وده‬
‫است و هنگامی که دین آم‪SS‬د‪ ،‬ک‪S‬ارش تأیید جنبه‌ه‪SS‬ای درست و ح‪S‬ذف بخش‪SS‬های فاسد‪ S‬آن‬
‫ب‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ .‬به همین جهت‪ ،‬پیش‪SS‬وایان محقق اس‪SS‬الم این نکته را اذع‪SS‬ان دارند ک‪SS‬ه‪ :‬در‬
‫عب‪SS‬ادات بن‪SS‬ای ک‪SS‬ار بر خ‪SS‬ودداری‪ S‬است مگر در چیزه‪SS‬ایی‪ S‬که به وس‪SS‬یلة دین تش‪SS‬ریع و‬
‫توص‪SSS‬یه ش‪SSS‬ده‌اند‪ ،‬اما در ع‪SSS‬ادات و مع‪SSS‬امالت تکیه بر اباحه (تج‪SSS‬ویز) است مگر در‬
‫مواردی‪ S‬که از طرف دین ممنوع گشته باشند‪.‬‬
‫در این جا از روش نمونة آموزش این عبادات که رعایت و پیروی‪ S‬آن ضروری و‬
‫برخاسته از طبیعت و روح دین و شریعت ماست‪ ،‬گفتگو می‌کنیم‪S.‬‬
‫این عبادتها با گذشت زمان از نظر ش‪SS‬یوة آم‪SS‬وزش‪ ،‬اش‪SS‬کال و مراحل گون‪SS‬اگونی‪ S‬به‬
‫خ‪SS‬ود گرفته و تا آن حد از انش‪SS‬عاب و س‪SS‬ختی و پیچی‪SS‬دگی‪ S‬رس‪SS‬یده‌اند که وقت یک ف‪SS‬رد‬
 ‫‪263‬‬ ‫بهترين روش در آموزش عبادت‬

‫معمولی‪ S‬در عصر ما گنجایش فراگیری و شناخت همة آنها را ن‪SS‬دارد و اگر وقتش ن‪SS‬یز‬
‫امکان بدهد‪ ،‬ذهن و روحش ظرفیت‪ S‬آن را ندارد‪.‬‬
‫مفهوم این سخن آن نیست که ما بخواهیم عبادات را تغییر شکل بدهیم تا برای معدة‬
‫راحت طلب عصر ما قابل هضم گردیده با روح نوین آن سازگار شود‪.‬‬
‫هرگز چنین نیست‪ ،‬زیرا که عبادات قابل دگرگ‪SS‬ونی و تح‪SS‬ول نمی‌باش‪SS‬ند‪ S‬و با تغی‪SS‬یر‬
‫زمان هم تغییر نمی‌پذیرند‪ ،‬زیر بار اجتهاد یا قیاس و یا اجماع نیز نمی‌روند و همچون‬
‫خمیر نرمی نیستند‪ S‬که در دست نانوا به هر شکلی که او می‌خواهد‪ ،‬درآیند‪S.‬‬
‫عبادات‪ ،‬ثبات همیشگی دارند و آنچه که ما در پی تغی‪SS‬یرش هس‪SS‬تیم‪ ،‬روش آم‪SS‬وزش‬
‫آنها می‌باشد و منظورمان اینست که با استفاده از این روش به حالت و ش‪SS‬یوة روزگ‪SS‬ار‪S‬‬
‫پیام خداص و اصحاب هدایت یافتة او بازگردیم‪.‬‬

‫فقه عبادت نه علم عبادت‬

‫برای این که حرکتمان صحیح باشد‪ ،‬باید هدف خود را بشناسیم‪ .‬ه‪SS‬دف ما از این ش‪SS‬یوة‬
‫تعلیم و آموزش‪ ،‬جلب هر چه بیشتر محبت م‪SS‬ردم نس‪SS‬بت به پروردگ‪SS‬ار خ‪SS‬ود می‌باش‪SS‬د‪،‬‬
‫ب‪SS‬دین منظ‪SS‬ور‪ S‬که او را از روی مهر و س‪SS‬پاس و رغبت پرس‪SS‬تش کنن‪SS‬د‪ ،‬نه به ص‪SS‬ورت‪S‬‬
‫مراسم‪ S‬و قالبها و اشکال ظ‪SS‬اهری‪ ...‬آن‪SS‬ان را به روح عب‪SS‬ادت متوجه س‪SS‬ازیم‪ ،‬نه فقط به‬
‫شکل عبادت و بس‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬می‌خ‪SS‬واهیم در جهت «فقه عب‪SS‬ادت» بکوش‪SS‬یم‪ ،‬نه‬
‫«علم عبادت»‪ .‬فقه مفه‪SS‬ومی ب‪SS‬االتر از علم دارد و تفقیه بر تعلیم فض‪SS‬یلت دارد‪ .‬علم‪ ،‬به‬
‫اندیش‪SS‬ه‌ها و مغزها مرب‪SS‬وط‪ S‬می‌ش‪SS‬ود‪ S،‬ولی فق‪SS‬ه‪ ،‬از این حد گذش‪SS‬ته و به دلها و نهادها‬
‫می‌رسد‪ S‬و پی‪SS‬امبر اس‪SS‬المص خ‪SS‬یر و بهره‌من‪SS‬دی را به فقه نس‪SS‬بت داده اس‪SS‬ت‪ ،‬نه به علم‬
‫خشک ظاهری‪ S‬و گفته است‪َ « :‬م ْن يُ ِر ِد اللَّهُ بِ ِه َخ ْي ًرا ُي َف ِّق ْههُ فِي الدِّي ِن»‪.1‬‬
‫مفهوم اصیل فقه‪ ،‬تحت تأثیر تحوالت و در نتیجة ریزه‌کاریها و اف‪SS‬زودن ش‪SS‬اخه‌های‬
‫ظاهری‪ S‬و احکام تبعی و انبوهی از فرضیات و مس‪S‬ائل دقیقی که چ‪S‬یزی جز مغالطه یا‬
‫زحمت آفرینی نمی‌باشند‪ ،‬مصداق خود را از دست داده و به علم خشک و خالی تب‪S‬دیل‬
‫گردیده است‪ .‬امام غزالی‪ 2‬در بیان تغی‪SS‬یرات و تحریف‪SS‬ات واژه‌ه‪SS‬ای اس‪SS‬المی و عن‪SS‬اوین‬
‫پسندیده‌ای که به خاطر مقاصد فاسد‪ S‬به معانی دیگری‪ S‬جز مع‪SS‬انی م‪SS‬وردنظر‪ S‬گذش‪SS‬تگان‬
‫صالح و فرهنگ ق‪SS‬رن اول منتقل و مب‪SS‬دل گردیدن‪SS‬د‪ S،‬پنج واژه را که نخس‪SS‬تین آنها واژة‬
‫فقه می‌باش‪SS‬د‪ ،‬ذکر ک‪SS‬رده اس‪SS‬ت‪ ،‬واژة فقه را با تخص‪SS‬یص دادن و نه جابج‪SS‬ایی‪ S‬و تب‪SS‬دیل‬
‫دگرگون ساختند‪ ،‬زیرا آنها به ش‪SS‬ناخت ش‪SS‬اخه‌ها و ف‪S‬روع‪ S‬عجیب و غ‪SS‬ریب ‪ ...‬و اطالع‬
‫از علل دقیق‪ S‬و ظریف‪ S‬و پرح‪SSS‬رفی‪ S‬درب‪SSS‬ارة موض‪SSS‬وعات مزب‪SSS‬ور و حفظ گفتاره‪SSS‬ای‬
‫مربوطه‪ ،‬محدود‪ S‬نمودند‪ .‬بگونه‌ای که هر کس در این زمینه‌ها تعمق افزونتری‪ S‬داشت‪،‬‬
‫فقیه‌تر (افق‪SS‬ه) ش‪SS‬مرده ش‪SS‬د‪ .‬اما در ق‪SS‬رن اول‪ ،‬این عن‪SS‬وان‪ ،‬ب‪SS‬رای دانس‪SS‬تن راه آخ‪SS‬رت و‬
‫ش‪SSSS‬ناخت مشخص‪SSSS‬ات آف‪SSSS‬ات درونی و مفاسد عملی و ق‪SSSS‬درت تس‪SSSS‬لط و غلبه بر دنیا‬
‫‪ -‬روایت از بخاری‪« :‬اگر خداوند بخواهد به کسی خیر دهد‪ S،‬او را آگاهی دینی می‌بخشد»‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪« -‬اإلحیاء» ج‪ ،1‬ص ‪ ،32‬چاپ دارالکتب العربیة‪.‬‬ ‫‪2‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪264‬‬
‫اسالم‬

‫(انگیزه‌های مادی) و آگاهی از مواهب اخ‪SS‬روی و خ‪SS‬وف و ه‪SS‬راس داش‪SS‬تن دل به ک‪SS‬ار‬

‫می‌رفت‪ S.‬دلیل این سخن آیة شریفة قرآن است که می‌فرماید‪:‬‬
‫﴿‪     ‬‬
‫(توبه‪.)122 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«تا در دین تفقه نمایند (بینش و آگ‪SS‬اهی پی‪SS‬دا کنن‪SS‬د) و چ‪SS‬ون به می‪SS‬ان ق‪SS‬وم خ‪SS‬ود‬
‫بازگشتند آنها را بیم دهند»‪.‬‬
‫آنچه که به هشدار و انذار منتهی می‌گردد فقه ن‪SS‬ام دارد‪ ،‬نه ش‪SS‬اخ و برگه‪SS‬ای‪ S‬طالق‪،‬‬
‫عتاق‪ ،‬لعان و سلم و اجاره! زی‪SS‬را که اینها راه به ان‪SS‬ذار و خودآگ‪SS‬اهی‪ S‬نمی‌برند و ح‪SS‬تی‬
‫اشتغال محض و مداوم بدانها باعث قساوت‪ S‬و سختی دل گردیده خ‪SS‬وف و حساس‪SS‬یت را‬
‫از آن دور می‌سازد‪ S،‬هم‪SS‬انطور که در م‪SS‬ورد فقیه‪SS‬ان ام‪SS‬روز ش‪SS‬اهدیم‪ ،‬و خداوند‪ S‬تع‪SS‬الی‬
‫فرموده است‪:‬‬
‫(اعراف‪.)179 /‬‬ ‫﴿‪﴾    ‬‬
‫«دلهایی دارند که با آن درک نمی‌کنند»‪.‬‬
‫که منظ‪SS‬ورش‪ S‬از فق‪SS‬ه‪ ،‬مع‪SS‬انی ایم‪SS‬ان اس‪SS‬ت‪ ...‬به ج‪SS‬ان خ‪SS‬ودم‪ ،‬فقه و فهم در لغت‬
‫مترادف‪ S‬هستند و بحث فقط بر سر طرز‪ S‬استعمال قدیم و جدید آن است‪.‬‬
‫خداوند‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿‪         ‬‬
‫(حشر‪.)13 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫«ترس و هیبت شما در دل آنها از ترس خدا باالتر است و این بدان س‪SS‬بب است‬
‫که آنها گروهی بی‌فقه و شناخت می‌باشند»‪.‬‬
‫در این جا نقص‪SS‬ان خ‪SS‬وف از خ‪SS‬دا و ب‪SS‬زرگ دانس‪SS‬تن هیبت مخلوق‪SS‬ات‪ ،‬به کمی فقه‬
‫نسبت داده شده است‪ .‬حاال ببینید که اگر این( قلت خوف از خ‪SS‬دا) را حاصل ع‪SS‬دم حفظ‬
‫مسائل و فتواهای پراکنده یا نتیجة عدم علوم ذکر شده بدانیم (فقه به معنی اص‪SS‬طالحی)‬
‫آیة فوق چه مفهومی پیدا می‌کند‪...‬؟‬
‫پیامبر‪S‬ص فرمود‪ S:‬آیا فقیه به تمام معنا را به شما معرفی‪ S‬کنم؟ گفتن‪SS‬د‪ :‬آری‪ ،‬گفت‪ :‬او‬
‫کسی است که بندگان خدا را از رحمت خدا م‪S‬أیوس و از مکر او خ‪S‬اطرجمع نس‪S‬ازد‪ S‬و‬
‫از عنایت الهی نومید‪ S‬نگرداند و از قرآن به چیز دیگری‪ S‬منحرف و متمایل نشود‪.1...‬‬
‫فرقد‪ S‬سبخی از حسن چیزی پرسید‪ S‬و او پاسخ داد‪ :‬فرقد گفت‪ :‬اما اک‪SS‬ثر فقها مخ‪SS‬الف‬
‫نظرتو‪ S‬هستند! حسن ‪ /‬گفت‪ :‬مادرت به عزایت نش‪SS‬یند‪ ،‬ای فرق‪SS‬دک! آیا تو اصال فقیهی‬
‫دیده‌ای؟ فقیه کسی است که از دنیا روگردان و مشتاق آخرت باش‪SS‬د‪ ،‬از دینش آگ‪SS‬اه‪ ،‬در‬

‫‪ -‬روایت از ابن عبدالبر‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪265‬‬ ‫بهترين روش در آموزش عبادت‬

‫عبادت پروردگار‪ S‬خود کوشا و مداوم‪ S‬و با تقوا و خویشتندار‪ S‬باش‪SS‬د‪ ،‬به حق‪SS‬وق و ام‪SS‬وال‬
‫مردم نظری‪ S‬نداشته‪ ،‬خیرخواه و راهنمای‪ S‬آنان باش‪SS‬د‪ ...‬غ‪SS‬زالی ادامه می‌دهد ک‪SS‬ه‪ :‬فق‪SS‬ه‪،‬‬
‫عنوان ویژة فتواهای مربوط‪ S‬به احکام ظاهری‪ S‬نمی‌باشد بلکه مسائل مزب‪SS‬ور را ن‪SS‬یز به‬
‫خاطر عمومیّت خود یا به عنوان دنباله‌ها و ضمیمه‌های طبیعی فرا می‌گیرد‪ S‬و بهرحال‬
‫بیشتر‪ S‬در مورد‪ S‬علم آخرت استعمال می‌شود‪S.‬‬
‫این ب‪SS‬ود س‪SS‬خن ام‪SS‬ام غ‪SS‬زالی و به این ت‪SS‬رتیب روشن گردید‪ S‬که منظ‪SS‬ور‪ S‬ما از فقه‬
‫عبادت‪ ،‬مفهوم اصلی و نخستین فقه در صدر اسالم ب‪SS‬وده و عب‪SS‬ارت از بینشی است که‬
‫دل را تحریک و نفس آدمی را پاک نموده‪ ،‬آخرت را به ی‪SS‬اد او می‌آورد و راه ح‪SS‬رکت‬
‫به سوی خدا را روشن می‌کند‪.‬‬
‫مثالً فقه نماز به معنی درک اسرار آن و راه یافتن به مغز و محتوایش می‌باشد‪ ،‬اما‬
‫علم نم‪SS‬از شناس‪SS‬ایی‪ S‬خشک و خ‪SS‬الی ش‪SS‬رایط‪ ،‬ارک‪SS‬ان‪ ،‬واجب‪SS‬ات و مس‪SS‬تحبات آن را در‬
‫برمی‌گیرد‪.‬‬
‫فقه نم‪SS‬از‪ ،‬در الگ‪SS‬ویی همچ‪SS‬ون ح‪SS‬اتم اصم تجسم می‌یابد که وق‪SS‬تی‪ S‬از او پرس‪SS‬یدند‬
‫چگونه نم‪SS‬از می‌خ‪SS‬وانی؟ ج‪SS‬واب داد‪ :‬بط‪SS‬ور‪ S‬ص‪SS‬حیح و کامل وضو می‌گ‪SS‬یرم‪ ،‬س‪SS‬پس با‬
‫آرامش و اطمینان به نماز می‌ایستم‪ ،‬با وقار‪ S‬تکبیر می‌گویم‪ ،‬به صورتی‪ S‬شمرده قرائت‬
‫می‌کنم‪ ،‬با خشوع به رکوع‪ S‬می‌روم‪ S‬و با فروتنی‪ S‬س‪SS‬جده می‌کنم و در حین نم‪SS‬از‪ ،‬بهشت‬
‫را در س‪SS‬مت راست و جهنم را در س‪SS‬مت چپ و ص‪SS‬راط را زیر پ‪SS‬ایم و کعبه را پیش‬
‫رو‪ ،‬فرش‪S‬تة م‪SS‬رگ را ب‪S‬االی س‪SS‬ر‪ ،‬گناه‪SS‬ان را محیط بر خ‪SS‬ود و چشم خ‪SS‬دا را متوجه به‬
‫سوی خویش تصور‪ S‬می‌کنم و آن را واپسین عبادت خود محسوب می‌دارم‪ S‬و تا آنجا که‬
‫بت‪SS‬وانم‪ S‬با اخالص به جا می‌آورم‪ .‬س‪SS‬پس س‪SS‬الم می‌دهم و نمی‌دانم‪ S‬که ن‪SS‬زد خ‪SS‬دا مقب‪SS‬ول‬
‫افتاده است یا مردود؟!‬
‫راه ما در این جهت‪ ،‬آنست که عب‪SSS‬ادات را همچ‪SSS‬ون ق‪SSS‬وانین هندسه و یا نظری‪SSS‬ات‬
‫شیمی‪ ،‬خشک و جامد نیانگاریم‪ ،‬بلکه آن را به صورتی ش‪SS‬فاف‪ ،‬درخش‪SS‬ان و مرتبط‪ S‬با‬
‫کلمات خدا و رسولص و حرکت مؤمنان صالح درنظر بگ‪SS‬یریم‪ S‬و حکمتها و اس‪SS‬رارش‬
‫را به اندازة توانائی خود و بدون قصد‪ S‬افراط و موشکافی‪ S‬و از یاد بردن ه‪SS‬دف اساسی‬
‫تمامی عبادات که ذکر حق خدا بر گردن بنده است‪ ،‬درک و بررسی نماییم‪.‬‬
‫بنابراین می‌بینیم‪ S‬که پیدا کردن و شناخت عبادات از کتب حدیث‪ ،‬بهتر و آس‪SS‬انتر از‬
‫اینهمه کتب فقهی م‪SS‬ذهبی خشک اس‪SS‬ت‪ .‬بخص‪SS‬وص که این کتب ش‪SS‬کلها و ش‪SS‬اخه‌ها را‬ ‫‌‬
‫اف‪SS‬زایش داده و اهمی‪SS‬تی به ادلة کت‪SS‬اب و س‪SS‬نت نداده‌اند و نتیجه این ش‪SS‬ده است که فقه‬
‫منجمد موجود‪ S،‬قلب را خنک و شاد نمی‌کند‪ S‬و روان را غ‪SS‬ذایی نمی‌دهد و تق‪SS‬وایی بب‪SS‬ار‬
‫نمی‌آورد‪.‬‬

‫بازگشت به دوران سادگی‬

‫ما گذشته از آنچه گفته شد‪ ،‬م‪SS‬ؤظفیم که روش آم‪SS‬وزش عب‪SS‬ادات را به س‪SS‬ادگی اولیه‌اش‬
‫بازگردانیم‪ S‬و این شکل ع‪SS‬ریض و طوی‪SS‬ل‪ ،‬پرش‪SS‬اخ و ب‪SS‬رگ و پیچی‪SS‬ده را که ش‪SS‬کم کتب‬
‫فقهی ما را با انب‪SS‬وهی از ارک‪SS‬ان‪ ،‬ش‪SS‬روط فرض‪SS‬یّات‪ ،‬واجب‪SS‬ات‪ ،‬س‪SS‬نن و مس‪SS‬تحبات‪،‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪266‬‬
‫اسالم‬

‫مبطالت و مکروهات و انشعابات و ضمیمه‌های پی‌درپی‪ S‬متورم س‪SS‬اخته و ک‪SS‬ار ب‪SS‬دانجا‬

‫رسانیده است که فقط بحث طهارت [یکی از مقدمات نماز] ص‪SS‬دها ص‪SS‬فحه را به خ‪SS‬ود‬
‫اختصاص داده است‪ ،‬کنار بگذاریم‪S.‬‬
‫واقعاً‪ S‬عجیب است که ما [یع‪S‬نی واعظ‪S‬ان و ره‪SS‬بران دی‪SS‬نی] می‌خ‪SS‬واهیم عب‪SS‬اداتی به‬
‫این ص‪SSS‬ورت را که نیازمند‪ S‬تخصص و ف‪SSS‬راغت و بس‪SSS‬یاری ش‪SSS‬رایط دیگر ب‪SSS‬رخالف‬
‫خواست خدا و رسول‪S‬ص می‌باشند‪ ،‬به مردم عادی یاد ب‪SS‬دهیم! ش‪SS‬اید ب‪SS‬رای یک دانش‪SS‬مند‬
‫متخصص ممکن باشد که عبادات را برای خود بدینگونه مورد‪ S‬بررسی قرار‪ S‬ده‪SS‬د‪ ،‬اما‬
‫تعلیم آنها به مردم با همین صورت اشتباه محض است‪.‬‬
‫خدایتعالی‪ S‬می‌فرماید‪S:‬‬
‫﴿ ‪(﴾       ‬احزاب‪.)21 /‬‬
‫«در پیامبر خدا برای شما الگوی خوبی وجود دارد»‪.‬‬
‫اکنون باید دید که رسول خدا ص در تعلیم شعائر و عب‪SS‬ادات دین چه روشی به ک‪SS‬ار‬
‫می‌ب‪SSS‬رد‪ ،‬یک نفر از بیاب‪SSS‬ان [پس از ه‪SSS‬دایت و گ‪SSS‬رایش به اس‪SSS‬الم] ن‪SSS‬زد او می‌آمد و‬
‫می‌خواست‪ S‬که دین را یاد بگیرد‪ .‬چند سؤال از پیامبر‪S‬ص می‌پرسید‪ S‬و پاسخهایی‪ S‬ک‪SS‬امالً‬
‫س‪SS‬اده و روشن می‌گ‪SS‬رفت‪ S‬و در بعضی از نمازه‪SS‬ای‪ S‬پی‪SS‬امبرص ش‪SS‬رکت می‌جست و با‬
‫مش‪SS‬اهدة عی‪SS‬نی و نه با حفظ و تلقین‪ ،‬کیفیت نم‪SS‬از خوان‪SS‬دن را ف‪SS‬را می‌گ‪SS‬رفت‪ S...‬زی‪SS‬را‬
‫پیامبر‪S‬ص به مردم فرمود‪ :‬ببینید من چگونه نماز می‌خوانم‪ ،‬شما هم همانگونه بخوانید‪S.‬‬
‫با این روش فرد تازه وارد مزبور‪ S،‬پس از یک یا چند جلسه‪ ،‬مس‪SS‬ائل واجب و الزم‬
‫دینی را فرا می‌گرفت و به محیط زندگی‪ S‬و خاندان خود باز می‌گشت‪.‬‬
‫شیوة آموزش عبادت در زمان پیامبرص و اص‪SS‬حابش چ‪SS‬نین ب‪SS‬ود‪ .‬آنها نص‪SS‬وص را‬
‫سبک نمی‌شمردند‪ S‬و الفاظ را گسترش نمی‌دادند‪ S‬و به فلس‪SS‬فه‌بافی‪ S‬و تأویل نمی‌پرداختن‪SS‬د‪.‬‬
‫وقتی‪ S‬که خداوند‪ S‬فرمود‪« S:‬صورتهایتان را بشویید‪ »S‬دیگر بحث درازی راجع به تعریف‪S‬‬
‫ماهیت «شستن» و تفاوت آن با «مسح» و یا تعیین ح‪SS‬دود مس‪SS‬احت چه‪SS‬ره (ص‪SS‬ورت) و‬
‫این که طولش از رستنگاه مو تا زیر چانه و پهن‪SS‬ایش حد فاصل دو نرمة گ‪SS‬وش است و‬
‫‪ ...‬ترتیب نمی‌دادند‪ S‬و باب مفصلی در این باره نمی‌گشودند‪S.‬‬
‫آری‪ ،‬آنها چ‪SSS‬نین نمی‌کردند‪ S‬ب‪SSS‬رای این که هر کسی می‌دانست شس‪SSS‬تن یع‪SSS‬نی چه و‬
‫صورت‪ S‬به چه چ‪SS‬یزی گفته می‌ش‪SS‬ود‪ S‬و هر گونه بحث و تش‪SS‬ریحی در این م‪SS‬ورد‪ ،‬خ‪SS‬ود‬
‫آغاز پیچیدگی‪ S‬و دشوارسازی است‪.‬‬
‫آیا هیچ ش‪SS‬خص مس‪SS‬لمانی‪ S‬می‌تواند از کلمة «هللا أک‪SS‬بر» که در اس‪SS‬الم‪ ،‬مقدمة اذان و‬
‫اقامه و نم‪SS‬از ق‪SS‬رار‪ S‬داده ش‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ ،‬غافل باش‪SS‬د؟ اما کتابه‪SS‬ای‪ S‬فقهی به هنگ‪SS‬ام بحث از‬
‫«تکبیرة اإلحرام» که مقدمه و شروع نماز است‪ ،‬آن را با شرایط گون‪SS‬اگون‪ S‬و ف‪SS‬راوانی‬
‫محاص‪SS‬ره می‌کنند تا چ‪S‬نین وانم‪SS‬ود س‪SS‬ازند که بی‪S‬ان این واژه که بر زب‪S‬ان هر مس‪SS‬لمانی‬
 ‫‪267‬‬ ‫بهترين روش در آموزش عبادت‬

‫ج‪SS‬اری است دش‪SS‬واری خاصی دارد! به خ‪SS‬دا قسم که دش‪SS‬واری در کلمة تکب‪SS‬یر و زب‪SS‬ان‬
‫فراگیرندگان و بیان کنندگانش نیست بلکه در مغز و روح تعلیم‌دهندگان آن اس‪SS‬ت‪ ،‬اینها‬
‫می‌خواهند‪ S‬به م‪SS‬ردم از روی کتابه‪SS‬ایی‪ S‬که ب‪SS‬رای متخصص‪SS‬ان‪ S‬ریزه‌ک‪SS‬ار و موش‪SS‬کاف‬
‫ت‪SS‬دوین گردی‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ ،‬نه عم‪SS‬وم اف‪SS‬راد که به کارها و مس‪SS‬ائل زن‪SS‬دگی‪ S‬اش‪SS‬تغال دارن‪SS‬د‪،‬‬
‫آموزش دهند‪ .‬در حالی که بعضی از این کتب انباشته از تعقید و تکلف است و ب‪SS‬رخی‬
‫دیگر به اضافات و بدعتهای خالف حکم خدا آمیخته می‌باشد‪.‬‬
‫من وق‪SS‬تی‪ S‬که بعضی از اف‪SS‬راد روس‪SS‬تایی‪ S‬را به نم‪SS‬از خوان‪SS‬دن توص‪SS‬یه و تش‪SS‬ویق‬
‫می‌ک‪SS‬ردم‪ ،‬آنها با تبرئه خ‪SS‬ود ع‪SS‬ذر می‌آوردند که احک‪SS‬ام و ش‪SS‬رایط‪ S‬و واجب‪SS‬ات نم‪SS‬از را‬
‫نمی‌دانند! مثل این که نماز چیزی است که به آموزش و تالش درازمدتی نیاز دارد که‬
‫م‪SS‬ردم ن‪SS‬یز واقع ‪S‬ا ً از این ک‪SS‬ار معذورن‪SS‬د‪ ،‬زی‪SS‬را آن کسی که می‌خواهد وضو‪ S‬را به آنها‬
‫تعلیم دهد‪ ،‬چند شب و روز بحث می‌کند و باز هم تمامی ندارد‪ .‬مثالً به آنها می‌آموزاند‬
‫که در آغ‪SS‬از وضو‪ S‬بگوین‪SS‬د‪« :‬الحمداهلل ال; ;;ذی جعل الم; ;;اء طه; ;;وراً واإلس; ;;الم ن; ;;وراً» و هنگ‪SS‬ام‬
‫استنشاق‪ S‬بگویند‪« :‬اللهم ارحنی رائحة الجنة وأنت ع; ;;نی راض» و موقع شستن صورت‪ S‬فالن‬
‫ذکر و برای شستن یا مسح هر عضوی دعایی مخصوص به خاطر بسپارد‪ S.‬فرد عامی‬
‫بیچاره نمی‌تواند‪ S‬این همه دعا را که مورد‪ S‬نظر کتاب و س‪S‬نت هم نمی‌باش‪SS‬ند‪ S‬حفظ کند و‬
‫از ط‪SSSSSSS‬رفی‪ S‬می‌پن‪SSSSSSS‬دارد که وضو ب‪SSSSSSS‬دون اینها درست نیس‪SSSSSSS‬ت! در نتیجة همین‬
‫دشوارس‪SS‬ازی‌های‪ S‬خودس‪SS‬رانه و خودس‪SS‬اخته‪ ،‬وضو ب‪SS‬رایش گ‪SS‬ران می‌آید و از نم‪SS‬از‬
‫می‌گریزد‪.‬‬
‫چطور‪ S‬می‌شود نماز را از روی‪ S‬کتابی همچون «اإلقن‪SS‬اع فی حل ألف‪SS‬اظ ابن ش‪SS‬جاع»‬
‫که در فقه شافعی‪ S‬نوشته شده است‪ ،‬به مردم تعلیم دهیم همانگونه که بعضی از مالی‪SS‬ان‬
‫مساجد عبادات را بر مبنای آن آموزش می‌دهند! فکر و اندیشة م‪SS‬ردم چگونه گنج‪SS‬ایش‬
‫دارد بفهمد [چنانکه کتاب مزبور‪ S‬می‌گوید] که نماز هیجده رکن دارد‪ ،‬سپس به تش‪SS‬ریح‬
‫و بحث دربارة یک رکن مثل نیت و استحضار‪ S‬که چندین صفحه حجم دارد‪ ،‬ب‪SS‬پردازیم‪S.‬‬
‫انگار‪« ،‬نیت» احتیاج به تشریح و موشکافی‪ S‬دارد و یا در نظر داشتن آن ک‪SS‬ار مش‪SS‬کلی‬
‫است!! س‪S‬پس درب‪S‬ارة تکب‪SS‬یرة اإلح‪SS‬رام بحث نم‪S‬اییم و این که پ‪SS‬انزده ش‪SS‬رط دارد و اگر‬
‫یکی از آنها مراعات نشود‪ ،‬نماز باطل خواهد بود؟!‬
‫مجموع کتب فقهی به استثنای موارد‪ S‬قلیلی همین وض‪SS‬عیت را دارند که بخش عم‪SS‬دة‬
‫آن نمونه‌های نادر هم مهجور‪ S‬واقع شده‌اند‪.‬‬
‫آیا پ‪SS‬ذیرش روش تعلیم آس‪SS‬ان و س‪SS‬ادة رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص که هیچ س‪SS‬ختی و ن‪SS‬اهمواری‪S‬‬
‫ندارد‪ ،‬از این روش بهتر و مناسبتر‪ S‬نیست؟‬
‫درب‪SS‬ارة وی‪SS‬ژگی‪ S‬و کیفیت نم‪SS‬از‪ ،‬ک‪SS‬افی است به روایت احمد و بخ‪SS‬اری‪ S‬و مس‪SS‬لم از‬
‫ابوهریره توجه کنیم‪« ،‬مردی وارد مسجد شد و نماز گزارد و سپس نزد پیامبر‪S‬ص آمد‬
‫و سالم داد‪ .‬پیامبر‪S‬ص پاسخ سالمش را داد و فرمود‪ :‬برگ‪SS‬رد و از نو نم‪SS‬از بخ‪S‬وان‪ ،‬تو‬
‫نماز نخوان‪SS‬دی‪ S.‬او بازگشت و دوب‪SS‬اره نم‪SS‬از خواند و این ک‪SS‬ار سه دفعه تک‪SS‬رار ش‪SS‬د‪ .‬در‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪268‬‬
‫اسالم‬

‫آخر گفت‪ :‬تو را به آن که بر حق مبع‪SS‬وثت نم‪SS‬وده است س‪SS‬وگند می‌دهم که اگر ش‪SS‬یوة‬
‫بهتری‪ S‬وجود دارد‪ ،‬به من یاد ب‪S‬ده! پی‪S‬امبر‪S‬ص گفت‪ :‬وق‪S‬تی که به نم‪S‬از ایس‪S‬تادی‪ S‬تکب‪S‬یر‬
‫بگو‪ ،‬آنگاه هر اندازه از قرآن برایت ممکن بود بخوان‪ ،‬س‪SS‬پس به رک‪SS‬وع‪ S‬ب‪SS‬رو و ص‪SS‬بر‬
‫کن تا رکوع تمام شود‪ ،‬سپس برخیز و به طور‪ S‬معمولی بایست‪ ،‬آنگاه به س‪SS‬جده ب‪SS‬رو و‬
‫چن‪SS‬دان ص‪SS‬بر کن تا از تم‪SS‬ام ش‪SS‬دن س‪SS‬جده مطمئن ش‪SS‬وی‪ ،‬س‪SS‬پس با آرامش سر ب‪SS‬ردار و‬
‫بنش‪SS‬ین‪ ،‬س‪SS‬پس دوب‪SS‬اره س‪SS‬جده کن و س‪SS‬جده را به پای‪SS‬ان برس‪SS‬ان و همین روش را در‬
‫سرتاسر نماز بکار بند»‪ .‬این همان حدیثی است که به نام ح‪SS‬دیث فراموش‪SS‬کار در نم‪SS‬از‬
‫شناخته شده است‪.‬‬
‫پیامبر‪ S‬اسالمص و یارانش‪ ،‬از همة مردم به سادگی و آسانی متم‪SS‬ایلتر و از همگ‪SS‬ان‬
‫نسبت به تکلف و موش‪SS‬کافی و دشوارس‪SS‬ازی‪ S‬بی‌میل‪SS‬تر و دورتر‪ S‬بودند و خداوند متع‪SS‬ال‬
‫خطاب به پیامبرش‪ S‬ص فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪        ‬‬
‫(ص‪.)86 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫«بگو من در برابر آن (رس‪SSSS‬الت) از ش‪SSSS‬ما پ‪SSSS‬اداش نمی‌طلبم و اهل تکلف هم‬
‫نیستم»‪.‬‬
‫انس ابن مالک می‌گوی‪SS‬د‪ S:‬ما ن‪SS‬زد عمر ‪ ‬ب‪SS‬ودیم‪ S‬و ش‪SS‬نیدیم‪ S‬که می‌گفت‪« :‬ما از تکلف‬
‫منع شده‌ایم»‪.‬‬
‫نمونة دیگر این که عمر‪ ،‬معنی واژة ابّ در آیة ﴿‪( ﴾  ‬عبس‪:‬‬
‫‪ )31‬را فراموش‪ S‬کرده بود وقتی‪ S‬که خواست از مع‪SS‬نی دقیق‪ S‬آن پرسش کن‪SS‬د‪ ،‬ترس‪SS‬ید که‬
‫این کار‪ ،‬نوعی تکلف باشد که مورد‪ S‬نهی قرار‪ S‬گرفته است و با خ‪SS‬ود گفت‪ :‬اگر عم‪SS‬ر‪،‬‬
‫معنی ابّ را نداند‪ ،‬چه می‌شود؟‬
‫ابن مسعود‪ S‬گفته است‪« :‬باید از آن که مرده است‪ ،‬الگو بگیرید‪ ،‬زیرا ف‪SS‬رد زن‪SS‬ده در‬
‫معرض انحراف و اشتباه است‪ .‬اص‪SS‬حاب محمدص شایس‪SS‬تة پ‪SS‬یروی‪ S‬هس‪SS‬تند که به‪SS‬ترین‬
‫اف‪SS‬راد این امت به ش‪SS‬مار می‌آمدن‪SS‬د‪ ،‬دارای پ‪SS‬اکترین دل و عمیق‪SS‬ترین آگ‪SS‬اهی و کم‪SS‬ترین‬
‫تکلف بودند و خداوند ایش‪SS‬ان را ب‪SS‬رای هم‪SS‬راهی رس‪SS‬ول خ‪SS‬دا و اقامة دینش برگزی‪SS‬د‪S.‬‬
‫برتری‪ S‬آن‪SS‬ان را دریابید و از روش و آثارش‪SS‬ان پ‪SS‬یروی کنی‪SS‬د‪ ،‬زی‪SS‬را که ه‪SS‬دایت مس‪SS‬تقیم‬
‫یافته بودند»‪.‬‬
‫ام‪SSS‬ام ش‪SSS‬اطبی ن‪SSS‬یز این حقیقت مهم را ت‪SSS‬ذکر داده است که تعلیم ش‪SSS‬ریعت و بی‪SSS‬ان‬
‫‪1‬‬

‫موض‪SSS‬وعات دی‪SSS‬نی‪ ،‬می‌باید‪ S‬به ش‪SSS‬یوه‌ای متناسب و در خ‪SSS‬ور ت‪SSS‬ودة م‪SSS‬ردم و ب‪SSS‬دون‬
‫ریزه‌کاری‌های پیچیدة فلسفی انجام گیرد‪ .‬مثالً اگر پرسیده شد‪ :‬ملک (فرشته) چیس‪SS‬ت؟‬

‫‪ -‬مقدمه ششم از کتاب (موافقات) جلد ‪ 1‬ص ‪.56‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪269‬‬ ‫بهترين روش در آموزش عبادت‬

‫گفته شود‪ :‬یکی از مخلوق‪S‬ات خداوند‪ S‬است که به فرم‪S‬ان او ک‪S‬اری را انج‪S‬ام می‌ده‪S‬د‪ .‬یا‬
‫دربارة معنی کوکب گفته شود‪ :‬همین چیزی که شبها در آسمان می‌بینیم‪ .‬مفهوم بی‪SS‬ان و‬
‫توضیح مسائل در شریعت نیز بر این پایه استوار‪ S‬است‪ .‬چنانکه پی‪SS‬امبرص می‌فرمای‪SS‬د‪S:‬‬
‫«الْ ِكرْب ُ بَطَ ُر احْلَ ِّق َو َغمْ ُ‬
‫ط الن ِ‬
‫َّاس»‪ .1‬یعنی ک‪SS‬بر‪ ،‬عب‪SS‬ارت است از دش‪SS‬منی‪ S‬با حق و خ‪SS‬وار‬
‫شمردن مردم‪ .‬پیامبر‪S‬ص کبر را با ویژگی ضروری آن که بر هر کسی آش‪SS‬کار اس‪SS‬ت‪،‬‬
‫تفسیر نموده ‪ ...‬و حج را با عمل و گفتار خویش به گ‪SS‬ونه‌ای قابل فهم و در خ‪SS‬ور ت‪SS‬ودة‬
‫مردم تعیین کرده است و در مورد‪ S‬سایر امور نیز همچنین‪ .‬چون ع‪SS‬ادت ع‪SS‬رب بر این‬
‫بوده و این شریعت نیز عربی است و امت نیز امتی ساده و فط‪S‬ری‪ S‬می‌باش‪S‬د‪ ،‬بن‪SS‬ابراین‬
‫جز یک بیان امی‪ ،‬یعنی ساده و آسان‪ ،‬شایستة آن نیست‪.‬‬
‫اس‪SSS‬الم‪ ،‬ژرف‌اندیشی و تعمقی را که ب‪SSS‬رای عم‪SSS‬وم س‪SSS‬زاوار و ممکن نمی‌باش‪SSS‬د‪،‬‬
‫موردنظر‪ S‬و توصیه قرار‪ S‬نداده است‪ ،‬زیرا که راههای دشواری دارد‪:‬‬
‫(حج‪.)78 /‬‬ ‫﴿‪﴾      ‬‬
‫«در دین سختی را برای شما قرار نداده است»‪.‬‬
‫همچنانکه اگر مفهوم ملک یا فرشته خواسته شود‪ ،‬به مفهومی مش‪SS‬کلتر از خ‪SS‬ود آن‬
‫دست می‌یابیم‪« :‬ماهیتی مجرد از ماده به طور‪ S‬بنیادی» یا هنگامی که می‌پرسند ک‪S‬وکب‬
‫چیس‪SS‬ت؟ پاسخ داده می‌ش‪SS‬ود‪« S:‬یک جسم بس‪SS‬یط ک‪SS‬روی که مک‪SS‬ان ط‪SS‬بیعیش خ‪SS‬ود فلک‬
‫می‌باش‪SSS‬د‪ »...‬و اینگونه حرفها‪ S‬و مف‪SSS‬اهیم که اع‪SSS‬راب آنها را نمی‌شناس‪SSS‬ند‪ S‬و جز با طی‬
‫روزگ‪SS‬ارانی‪ S‬در تحقیق و درک مع‪SS‬انی مزب‪SS‬ور‪ ،‬رس‪SS‬یدن به آنها ممکن نیست و معل‪SS‬وم‬
‫است که صاحب شریعت چنین هدفی ندارد و بدان سفارش نکرده است‪.‬‬
‫نظیر این سخن را دربارة شیوة استدالل نیز می‌ت‪SS‬وان گفت‪ .‬آنچه که در خ‪SS‬ور ت‪SS‬ودة‬
‫م‪SSS‬ردم اس‪SSS‬ت‪ ،‬عبارتست از مق‪SSS‬دمات دلیل که دارای داللت ض‪SSS‬روری و یا نزدیک به‬
‫ض‪SS‬روری است و این چ‪SS‬یزی است که نمونه‌ه‪SS‬ایی از آن در ق‪SS‬رآن م‪SS‬ورد‪ S‬توجه ق‪SS‬رار‪S‬‬
‫گرفته است‪ ،‬از جمله این آیات‪:‬‬
‫(نحل‪.)17 /‬‬ ‫﴿‪﴾    ‬‬
‫«آیا کسی که آفرینش دارد با آن که آفرینش ندارد‪ ،‬مساوی و یکسان است؟»‪.‬‬
‫(یس‪.)79 /‬‬ ‫﴿‪﴾     ‬‬
‫«بگو‪ :‬همان کسی که آن را بار نخست پدید آورد‪ ،‬زنده‌اش می‌کند»‪.‬‬
‫از این نمونه‌ها در آیات قرآن بسیار‪ S‬اس‪SS‬ت‪ .‬ش‪SS‬اطبی می‌افزای‪SS‬د‪ S:‬با این روش ب‪SS‬ود که‬
‫گذشتگان صالح ما در پخش و انتشار دین میان موافقان و مخالف‪SS‬ان پیش رفتند‪ S‬و موفق‪S‬‬
‫گردیدند‪ S‬و هر کس به نح‪SS‬وة اس‪SS‬تدالل آنها در اثب‪SS‬ات احک‪SS‬ام تکلیفی توجه ک‪SS‬رده باش‪SS‬د‪،‬‬
‫می‌داند که آنها آسانترین و نزدیکترین راه نسبت به عقل و ذهن متعلمین و پرسشگران‬
‫را در نظر گرفته‌اند‪ ،‬اما ترتیب متشکل و نظم دقیقی نداش‪SS‬ته‌اند‪ ،‬از هر ش‪SS‬اخه و به هر‬
‫‪ -‬امام مسلم حدیث را روایت کرده است‪.‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪270‬‬
‫اسالم‬

‫ترتیبی‪ S‬که پیش می‌آمد آغاز می‌کردند‪ S‬و در صورت رسا و به سهولت قابل فهم ب‪SS‬ودن‪،‬‬
‫به شکل و ترتیب کالم اهمیت نمی‌دادند‪S.‬‬
‫اگر مطالب گفته ش‪SS‬ده درب‪SS‬ارة تم‪SS‬امی ش‪SS‬ریعت ص‪SS‬دق کن‪SS‬د‪ ،‬عب‪SS‬ادات به طریق اولی‬
‫شایسته و مستلزم‪ S‬چنین سادگی و اجتناب از تکلف و پیچیدگی خواهند بود‪.‬‬
‫هر دشواری‪ S‬و پیچیدگی‪ S‬در زمینة آموزش عب‪SS‬ادات‪ ،‬فقط خ‪SS‬ود آن را خشک و عقیم‬
‫و نفرت‌انگیز نمی‌گرداند‪ ،‬بلکه به مصداق اصل معروف «هر اسرافی به ن‪SS‬اگزیر حقی‬
‫را ضایع می‌سازد» زیانی‪ S‬حتی به تعلیم شرایع و آداب اسالمی دیگر می‌رساند‪.‬‬
‫ب‪SS‬رای توض‪SS‬یح بیش‪SS‬تر‪ S‬این موض‪SS‬وع‪ S‬پیش‪SS‬امدی را که ب‪SS‬رای خ‪SS‬ود من روی‪ S‬داد ذکر‬
‫می‌کنم‪ :‬ماه رمضان ب‪SS‬ود و شب هف‪SS‬دهم آن یع‪SS‬نی شب غ‪SS‬زوة ب‪SS‬در ک‪SS‬بری‪ ،‬و من ب‪SS‬رای‬
‫ایراد موعظه در یک روستا دعوت شده ب‪SS‬ودم‪ ،‬م‪SS‬ردم گفت‪SS‬ار م‪SS‬را به خ‪SS‬وبی پذیرفتند و‬
‫چیزهایی‪ S‬از تاریخ دین و رفتار‪ S‬پیامبرص خود را که نمی‌دانستند‪ ،‬فرا گرفتن‪SS‬د‪ .‬اما این‬
‫سخنان برای یک نفر که از ش‪S‬یوخ فرت‪S‬وت‪ S‬ب‪S‬ود و به م‪S‬ردم تع‪S‬الیم دی‪S‬نی می‌آم‪S‬وخت و‬
‫ام‪SS‬ام مس‪SS‬جده ده ن‪SS‬یز ب‪SS‬ود‪ ،‬ج‪SS‬الب نیافت‪SS‬اد‪ .‬ش‪SS‬یخ اینگونه م‪SS‬وعظه‌ای را س‪SS‬راغ نداشت و‬
‫همچ‪SS‬ون دیگر همقط‪SS‬ارانش [که به چشم خ‪S‬ود دی‪SS‬ده و به گ‪S‬وش خ‪S‬ود ش‪SS‬نیدم] در ط‪SS‬ول‬
‫ش‪SS‬بهای رمض‪SS‬ان ب‪SS‬رای م‪SS‬ردم از آداب اس‪SS‬تنجاء و واجب‪SS‬ات و مس‪SS‬تحبات و مبطالت و‬
‫موانع وضو‪ S‬و آبهایی که ب‪SS‬رای تطه‪SS‬یر قابل اس‪SS‬تفاده‌اند و آبه‪SS‬ای غیرقابل اس‪SS‬تفاده و ‪...‬‬
‫چیزهایی‪ S‬که در فقه اصطالحی سراغ داریم‪ ،‬بحث می‌کرد‪ ،‬بدینسان ماه مبارکه به سر‬
‫می‌آمد و مردم بیچاره هنوز از توالتها خارج و فارغ نشده بودند!!‬
‫شیخ مزبور‪ S‬به من گفت‪ :‬استاد‪ ،‬گفتارت بزرگ بود‪ ،‬اما س‪SS‬ودمندتر از آن‪ ،‬این ب‪SS‬ود‬
‫که مردم در چنین شبهایی‪ S‬چیزی از امور دین خود را فرا می‌گرفتند‪S.‬‬
‫به او گفتم‪ :‬آیا س‪SS‬یرت رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص و مب‪SS‬ارزات او‪ ،‬ج‪SS‬زء مس‪SS‬ائل و ام‪SS‬ور دی‪SS‬نی‬
‫نیست؟! سعد بن ابی‌وقاص‪ S‬گفته است‪ :‬ما همانطور‪ S‬که سوره‌های‪ S‬قرآن را به فرزن‪SS‬دان‬
‫خود یاد می‌دادیم‪ ،‬غزوات و مبارزات رسول خداص را هم نقل می‌کردیم!‬
‫شیخ گفت‪ :‬منظورم‪ S‬آن است که طرز انجام وضو‪ S‬و غسل را یاد بگیرند‪ S‬و ش‪SS‬رایط‪،‬‬
‫واجبات‪ ،‬مستحبات و ‪ ...‬چیزهایی‪ S‬که صحت نماز بدانها بستگی دارد را‪ ،‬بشناسند‪.‬‬
‫گفتم‪ :‬جناب ش‪S‬یخ‪ ،‬تو که ق‪S‬رآن خ‪S‬وان هس‪S‬تی‪ ،‬می‌ت‪S‬وانی‪ S‬به من بگ‪S‬ویی‪ S‬که خداون‪S‬د‪،‬‬
‫مسائل وضو‪ S‬و غسل و امور مربوط به آنها را در چند آیة قرآن ذکر نموده است؟‬
‫ش‪SS‬یخ س‪SS‬اکت مان‪SS‬د‪ ،‬من گفتم‪ :‬فقط یک آیه وج‪SS‬ود دارد که تم‪SS‬ام این مس‪SS‬ائل را در‬
‫برگرفته است‪.1‬‬
‫خداوند‪ S‬در سورة مائده می‌فرماید‪S:‬‬

‫‪ -‬آیه دیگری هم در سوره نساء آمده است که موضوع را به طور خالصه و فشرده مطرح نم‪SS‬وده‬ ‫‪1‬‬

‫ولی مانند آیه ‪ 6‬مائده به تفصیل نپرداخته است و این‪ ،‬کل بحث قرآن در زمینة طهارت را تشکیل‬
‫می‌دهد‪.‬‬
 ‫‪271‬‬ ‫بهترين روش در آموزش عبادت‬

‫﴿‪      ‬‬

‫‪    ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪( ﴾    ‬مائده‪.)6 /‬‬
‫«ای مؤمنان وقتی که به نماز برخاستید ص‪SS‬ورت خ‪SS‬ود و دس‪SS‬تهایتان را تا آرنج‬
‫بشویید و به سرتان مسح بکش‪SS‬ید و پاهایت‪SS‬ان را هم تا دو برآم‪SS‬دگی‪ ،‬و اگر جنب‬
‫بودید خود را پاکیزه کنید و اگر م‪SS‬ریض یا در س‪SS‬فر بودید یا از قض‪SS‬ای ح‪SS‬اجت‬
‫آمدی‪SS‬د؛ یا با زنها ن‪SS‬زدیکی کردید و آبی نیافتید بر زمین پ‪SS‬اکی تیمم کنید و از آن‬
‫ص‪SS‬ورت و دس‪SS‬تهای خ‪SS‬ود را مسح کنی‪SS‬د‪ .‬خداوند نمی‌خواهد ب‪SS‬رای ش‪SS‬ما س‪SS‬ختی‬
‫ایج‪SSS‬اد کند بلکه می‌خواهد پاکت‪SSS‬ان س‪SSS‬ازد و نعمتش را تم‪SSS‬ام گرداند تا ش‪SSS‬اید‬
‫سپاسگزار باشید»‪.‬‬
‫سپس گفتم‪ :‬در چند سوره به موضوع‪ S‬جهاد و قت‪SS‬ال در راه خ‪SS‬دا اش‪SS‬اره ش‪SS‬ده اس‪SS‬ت؟‬
‫باز هم شیخ سکوت کرد‪ ،‬من افزودم‪ :‬تعدادی ازسوره‌های‪ S‬ق‪SS‬رآن هس‪SS‬تند که نامش‪SS‬ان به‬
‫تنهایی موضوع مورد‪ S‬اشارة آنها را نشان می‌دهند‪ .‬از قبیل‪ :‬انف‪SS‬ال یع‪SS‬نی غن‪SS‬ائم جنگی‪،‬‬
‫توبه یعنی پشیمانی سرپیچی‪ S‬دیدگان از جه‪SS‬اد‪ ،‬اح‪SS‬زاب‪ ،‬قت‪SS‬ال‪ ،‬الفتح‪ ،‬الص‪SS‬ف‪ ،‬الحش‪SS‬ر‪،‬‬
‫الحدید‪ ،‬العادیات یعنی اسبهایی که در جنگ می‌دوند‪ S‬و النصر‪.‬‬
‫این غیر از سوره‌های زیادی‪ S‬هستند‪ ،‬همچون سوره‌های بق‪SS‬ره‪ ،‬آل عم‪SS‬ران‪ ،‬نس‪SS‬اء و‬
‫غیره که آیات متعددی‪ S‬راجع به قتال و غزوات را شامل می‌شوند‪S.‬‬
‫چگونه چیزی را که ق‪SS‬رآن در س‪SS‬وره‌ها و آی‪SS‬ات ف‪SS‬راوان خ‪SS‬ود‪ ،‬اینهمه ب‪SS‬دان توجه و‬
‫عنایت نموده است‪ ،‬نادیده انگاریم‪ S‬و یک ماه تمام و یا حتی بیشتر‪ ،‬همچون گ‪SS‬او آبکش‬
‫به گرد یک آیة تنها بچرخیم؟!‬
‫ما باید قرآن را معیار و مالک تعیین درجة اهتمام به یک چ‪SS‬یز ق‪SS‬رار دهیم و به هر‬
‫کاری همان اندازه که ق‪SS‬رآن اهمیت داده اس‪SS‬ت‪ ،‬اهمیت ب‪SS‬دهیم‪ ،‬نه کم‪SS‬تر و نه زی‪SS‬ادتر و‬
‫این عادالنه‌ترین معیار است و چه حکمی باالتر از حکم خدا؟‬

‫آسانگیری به جای وسوسه و سختگیری‬

‫برماست که در تعلیم عبادات‪ ،‬سخن پیامبرص را به یاد داشته باشیم‪ ،‬که وقتی ی‪SS‬ارانش‬
‫به یک ع‪SS‬رب که از روی‪ S‬ن‪SS‬ادانی و جه‪SS‬الت در محوطة مس‪SS‬جد ادرار می‌ک‪SS‬رد‪ S‬هج‪SS‬وم‬
‫آوردند‪ S،‬به آنها گفت‪« :‬جلو ادرارش را نگیری‪SS‬د‪ ،‬ش‪SS‬ما م‪SS‬أمور به آسان‌س‪SS‬ازی هس‪SS‬تید نه‬
‫سختی آفرینی‪.»S‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪272‬‬
‫اسالم‬

‫وقتی‪ S‬هم که ابوموسی‪ S‬و معاذ را به یمن گسیل داش‪SS‬ت‪ ،‬به آنها این س‪SS‬فارش گرانمایه‬
‫را گوشزد‪ S‬فرمود‪« :‬آسان کننده باشید نه سخن گیرنده‪ ،‬بشارت دهید و نفرت نیانگیزید‪،‬‬
‫نرمش کنید و ناسازگاری در پیش نگیرید‪.»S‬‬
‫آسانگیری‪ S‬چیزی باالتر از سادگی‪ S‬است‪ ،‬سادگی فقط در آموزش صدق می‌کند‪ ،‬اما‬
‫آسانگیری‪ S،‬عمل و رفتار آدمی را نیز در بر می‌گیرد‪.‬‬
‫ما در عصری زندگی‪ S‬می‌کنیم که مردم شدیداً سرگرم‪ S‬زن‪SS‬دگی م‪SS‬ادی خ‪SS‬ود هس‪SS‬تند و‬
‫انگیزه‌های دنی‪S‬وی‪ S‬م‪S‬ادی آزمندانه بر آن‪S‬ان چ‪S‬یره ش‪S‬ده است و ش‪S‬یطان ب‪S‬ازاری‪ S‬گ‪S‬رم و‬
‫کاالیی راجی و عامالنی کارآزموده پیدا کرده است ‪ ...‬بر ما‪ ،‬آموزگاران ب‪SS‬رای م‪SS‬ردم‬
‫زمان خود‪ ،‬یک دین آسان و تصفیه شده و گوارا ابداع کنیم‪ ،‬بلکه دین خدا خ‪SS‬ود آس‪SS‬ان‬
‫است و سختی در آن نیست‪ .‬همان دینی که گفته است‪:‬‬
‫(حج‪.)78 /‬‬ ‫﴿‪﴾      ‬‬
‫و این یک ر ّد و نفی ع‪SS‬ام ب‪SS‬رای هر گونه دش‪SS‬واری در دین اس‪SS‬ت‪ .‬بن‪SS‬ابراین به هر‬
‫دشواری و سختی واقعی برخ‪SS‬ورد‪ S‬ک‪SS‬ردیم‪ ،‬باید ب‪SS‬دانیم که آن‪ ،‬س‪SS‬اخته و پرداختة م‪SS‬ردم‬
‫است نه دستور خدا‪.‬‬
‫بعضی از دین‪SSS‬داران پ‪SSS‬اک نیت به یک بیم‪SSS‬اری‪ S‬درونی به ن‪SSS‬ام «وسوسه» دچ‪SSS‬ار‬
‫می‌ش‪SS‬وند‪ ،‬در نتیجه ب‪SS‬رخالف‪ S‬ق‪SS‬انون خ‪SS‬دا در کت‪SS‬اب و س‪SS‬نت و با آن که همة گذش‪SS‬تگان‬
‫ص‪SSS‬الح این امت با وسوسه مخ‪SSS‬الفت نم‪SSS‬وده و بر آن تاخته و آن را اختاللی در عقل و‬
‫نقصانی در دین دانسته‌اند‪ ،‬خود را به سختی و گرفتاری‪ S‬افکنده‌اند‪.‬‬
‫راس‪SS‬تی ک‪SS‬دام اختالل عقلی و نقص‪SS‬ان دی‪SS‬نی از این آش‪SS‬کارتر‪ S‬اس‪SS‬ت؟ ام‪SS‬ام ابن قدامة‬
‫حنبلی‪( 1‬مت‪SSSS‬وفی به س‪SSSS‬ال ‪ 620‬هج‪SSSS‬ری) در رس‪SSSS‬الة خ‪SSSS‬ود راجع به «س‪SSSS‬رزنش‬
‫وسوسه‌گرایان و برحذر‪ S‬داشتن از وسوسه» چنین می‌گوید‪:‬‬
‫«گروهی‪ S‬از وسوسه‌گرایان‪ ،‬پیروی شیطان را تحقق بخشیده‪ ،‬تلقینات او را پذیرفته‬
‫و به قبول سخن و فرم‪S‬انبرداری او نس‪S‬بت داده ش‪S‬ده‌اند و از پ‪S‬یروی‪ S‬رس‪S‬ول خ‪SS‬داص و‬
‫روش او روی گردانیده‌اند‪ S.‬تا آنجا که یکی از آنها اگر ببیند که همچون رسول خ‪SS‬داص‬
‫وضو‪ S‬می‌گ‪SS‬یرد یا نم‪SS‬از می‌خوان‪SS‬د‪ ،‬وضو‪ S‬و نم‪SS‬از خ‪SS‬ود را باطل و نادرست می‌داند و‬

‫‪ -‬واژة «حنبلی» در میان مردم مصر نشانگر و مظهر وسوسه و س‪SS‬ختگیری و تکل‪SS‬ف اس‪SS‬ت‪ .‬ام‪SS‬ا‬ ‫‪1‬‬

‫محققان می‌دانن‪SS‬د ک‪SS‬ه م‪S‬ذهب حنبلی اگ‪SS‬ر نگ‪S‬وییم آس‪S‬انترین م‪SS‬ذهب فقهی اس‪S‬ت‪ ،‬از جمل‪S‬ه آس‪S‬انترین‬
‫مذاهب است در همة مسائل عبادات و معامالت‪ ،‬و این حقیقت از نوشته‌های امام ابن قدامه و شیخ‬
‫اإلسالم ابن تیمیه‪ S‬و شاگردش ابن قیم‪ ،‬به وضوح پیداست‪ .‬من سه تن از نام‌‌آوران حنبلی را س‪SS‬راغ‬
‫دارم که همگی در کتابهای خود‪ ،‬حمله سختی بر وسوسه و سختگیری نموده‌اند که در هیچ مذهب‬
‫دیگری مش‪SS‬ابه آن دی‪SS‬ده نمی‌ش‪SS‬ود و اینه‪SS‬ا عبارتن‪SS‬د از‪ :‬ابن قدام‪SS‬ه (در کت‪SS‬اب م‪SS‬ذکور)‪ ،‬ابن قیم (در‬
‫کتاب اغاثة اللهفان) و ابن الجوزی (در کتاب تلبیس ابلیس)‪.‬‬
 ‫‪273‬‬ ‫بهترين روش در آموزش عبادت‬

‫هنگامی که همچون رسول خداص با بچه‌ها هم غذا می‌شود و غذای همة مس‪SS‬لمانان را‬
‫می‌خ‪SS‬ورد‪( S‬یع‪SS‬نی مهم‪SS‬انی یا غ‪SS‬ذای دس‪SS‬تپخت آنها را می‌پ‪SS‬ذیرد) خویش‪SS‬تن را آل‪SS‬وده به‬
‫نجاست می‌پندارد‪ S‬و باید دس‪SS‬تش را هفت ب‪S‬ار آب بکش‪SS‬د! مثل این که در غ‪SS‬ذای مزب‪S‬ور‪S‬‬
‫سگی افتاده یا گربه‌ای ادرار کرده است!!‬
‫س‪SS‬پس تحت اس‪SS‬تیالی ابلیس و فرم‪SS‬انبرداری از او‪ ،‬به ن‪SS‬وعی جن‪SS‬ون رس‪SS‬یده و به‬
‫م‪SS‬ذهب سوفس‪SS‬طائیانی که حقیقت موج‪SS‬ودات و ام‪SS‬ور محس‪SS‬وس را انک‪SS‬ار می‌نماین‪SS‬د‪S،‬‬
‫نزدیک شده‌اند‪ .‬زیرا که علم انسان نسبت به خودش از امور یقین و ض‪SS‬روری است و‬
‫اینها یک عضو خ‪SSS‬ود را می‌ش‪SSS‬ویند‪ S‬و با چشم خ‪SSS‬ود می‌بینند‪ S‬که شس‪SSS‬ته‌اند و تکب‪SSS‬یر‬
‫می‌گویند و ق‪SS‬رائت نم‪SS‬از را می‌خوانند و همة اینها را با گ‪SS‬وش خ‪SS‬ود می‌ش‪SS‬نوند‪ S‬و با دل‬
‫خود در می‌یابند‪ ،‬حتی دیگران هم مشاهده می‌کنند و یقین دارند‪ ،‬اما باز هم ش‪SS‬یطان را‬
‫تص‪SSS‬دیق می‌کنند‪ S‬و دی‪SSS‬ده‌ها و ش‪SS‬نیده‌ها و کاره‪SSS‬ای قطعی‪ S‬و یقی‪SSS‬نی خ‪SSS‬ویش را انک‪SSS‬ار‬
‫می‌نمایند‪ S‬و شک می‌کنند‪ S‬که آیا این کار را کرده‌اند یا خیر؟!‬
‫ش‪SS‬یطان‪ ،‬اینها را در نیت و مقص‪SS‬ود خ‪SS‬ود ن‪SS‬یز که به ط‪SS‬ور‪ S‬یقی‪SS‬نی آن را می‌دانند و‬
‫دیگ‪SS‬ران هم براس‪SS‬اس ق‪SS‬رائن و دالیلی مطلع می‌ش‪SS‬وند‪ ،‬به تردید می‌ان‪SS‬دازد‪ .‬اینها تلقین‬
‫ش‪SS‬یطان مب‪SS‬نی بر ع‪SS‬دم نیت و قصد نم‪SS‬از را‪ ،‬ب‪SS‬رخالف‪ S‬عینی‪SS‬ات و یقین درونی خ‪SS‬ود‬
‫می‌پذیرند و شکاک و سرگردان می‌مانند‪ ،‬مثل این که به چیز بسیار‪ S‬عجیبی خیره ش‪SS‬ده‬
‫و یا پدیده‌ای را از باطن خود اس‪SS‬تخراج می‌کنن‪SS‬د! همة این کارها نش‪SS‬انة زی‪SS‬اده‌روی در‬
‫پ‪SS‬یروی ابلیس و پ‪SS‬ذیرش وسوس ‪S‬ه‌های‪ S‬اوست و هر کسی به این حد برس‪SS‬د‪ ،‬در واقع به‬
‫آخ‪SS‬رین درجة ش‪SS‬یطان پرس‪SS‬تی ق‪SS‬دم نه‪SS‬اده است و تلقین او را ب‪SS‬رای ع‪SS‬ذاب نفس خ‪SS‬ود‬
‫می‌پذیرد و در صدمه زدن به جسم خ‪SS‬ود از او فرم‪SS‬انبرداری‪ S‬می‌کند (با ف‪SS‬رو رفتن در‬
‫آب سرد یا استعمال زیاد آن و یا م‪SS‬الش بیش از حد ب‪SS‬دن در هنگ‪SS‬ام شستش‪SS‬و) و چه بسا‬
‫که چشم خ‪SS‬ود را در آب گش‪SS‬وده و داخل آن را هم بش‪SS‬وید و بدین‌س‪SS‬ان به بین‪SS‬ایی خ‪SS‬ود‬
‫آس‪SS‬یب رس‪SS‬اند و یا این که ک‪SS‬ارش به کشف ع‪SS‬ورت خ‪SS‬ود ب‪SS‬رای م‪SS‬ردم بیانجامد‪ S‬و به‬
‫وضعی‪ S‬افتد که مورد‪ S‬مسخرة بچه‌ها و مشاهده‌کنندگان خود قرار گیرد‪.‬‬
‫وسوسة این گروه ممکن است باعث فوت جماعت و فوت وقت نماز گ‪SS‬ردد و یا در‬
‫اثر شدت وسوسه در نیت‪ ،‬تکبیر اول از دستشان برود و از یک یا چند رکعت محروم‬
‫گردند‪S.‬‬
‫برخی از آنان با خود می‌گوین‪SS‬د‪« :‬حتما اس‪SS‬تقامت می‌ورزم‪ S‬و زی‪SS‬ادتر‪ S‬به جا می‌آورم‪S‬‬
‫‪ ...‬ولی دروغ‪ S‬می‌گویند‪ S.‬بعضی هم در ادای حروف‪ S‬وسواس به خرج می‌دهن‪SS‬د‪ .‬تا آنجا‬
‫که یک ح‪SSS‬رف را دو سه ب‪SSS‬ار تک‪SSS‬رار می‌کنن‪SSS‬د! من خ‪SSS‬ود‪ ،‬یکی از اینها را دی‪SSS‬دم که‬
‫می‌گفت‪ ... :‬اکککبر ‪ !...‬و با شخص دیگری‪ S‬برخورد‪ S‬نم‪SS‬ودم‪ S‬که اظه‪SS‬ار می‌داش‪SS‬ت‪ :‬از‬
‫گفتن «الس‪SS‬الم علیکم» ع‪SS‬اجز ش‪SS‬ده‌ام! به او گفتم‪ :‬هم‪SS‬انطوری‪ S‬که االن گف‪SS‬تی‪ ،‬بگو و‬
‫خودت را راحت کن!‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪274‬‬
‫اسالم‬

‫نظ‪SS‬ایر‪ S‬این اف‪SS‬راد زیادن‪SS‬د‪ ،‬ش‪SS‬یطان توانس‪SS‬ته است اینها را در دنیا ع‪SS‬ذاب دهد و از‬
‫پ‪SS‬یروی‪ S‬پی‪SS‬امبرص برگزیده‌ش‪SS‬ان خ‪SS‬ارج س‪SS‬ازد و در زم‪SS‬رة خ‪SS‬ود آزاران و افراطی‪SS‬ان‪S‬‬
‫درآورد‪ .‬با اینحال تصور می‌کنند‪ S‬که روش خوبی دارند! پناه بر خدا از شیطان رجیم‪.‬‬
‫ابن قدامه ‪ /‬می‌افزاید‪« S:‬هر کس می‌خواهد‪ S‬از این بال خالص گ‪SS‬ردد‪ ،‬باید به ص‪SS‬حت‬
‫مطالبی‪ S‬که در پ‪SS‬یروی‪ S‬از گفت‪SS‬ار و ک‪SS‬ردار‪ S‬پی‪SS‬امبر‪ S‬خ‪SS‬داص بی‪SS‬ان داش‪SS‬تیم‪ ،‬پی ب‪SS‬برد و به‬
‫پیم‪SS‬ودن راه او مص‪SS‬مم گ‪SS‬ردد و ب‪SS‬دون شک بداند و بپ‪SS‬ذیرد که راه پی‪SS‬امبر‪S‬ص ه‪SS‬دایت‬
‫مستقیم بوده و مخالفت با پیامبرص نتیجة ف‪SS‬ریب و اغ‪SS‬وای ش‪SS‬یطان و تلقین‪SS‬ات اوست و‬
‫یقین داش‪SSS‬ته باشد که ش‪SSS‬یطان‪ ،‬دش‪SSS‬من است و به راه خ‪SSS‬یر نمی‌خواند‪ S‬و به خوش‪SSS‬بختی‬
‫هدایت نمی‌کند‪.‬‬
‫﴿‪﴾       ‬‬
‫(فاطر‪.)6 /‬‬
‫«او حزب خود را به این فرا می‌خواند که اهل آتش باشند»‪.‬‬
‫آنگاه باید بداند که در میان رسول خ‪SS‬داص و ی‪SS‬ارانش‪ ،‬ف‪SS‬رد وسواسی‪ S‬نب‪SS‬وده است و‬
‫اگر وسوسه چیز خوبی بود‪ ،‬خداوند‪ S‬آن را از پیامبر‪S‬ص و ی‪SS‬اران پی‪SS‬امبر که به‪SS‬ترین و‬
‫شایسته‌ترین بندگانش بودند‪ ،‬دریغ نمی‌داشت‪.‬‬
‫پیامبر‪S‬ص وسوسه‌گرایان را توبیخ و نکوهش می‌نم‪SS‬ود‪ S‬و عمر آنها را می‌زد و تنبیه‬
‫می‌ک‪SS‬رد و اگر یکی از اص‪SS‬حاب رس‪SS‬ولص به چ‪SS‬نین اف‪SS‬رادی برمی‌خ‪SS‬ورد‪ ،‬از او روی‬
‫می‌گردانید»‪.‬‬
‫چیزی که باعث فریاد زدن شیخ ابن قدامه‪ ،‬بر سر این وسوسه‌گرایان سختی آف‪SS‬رین‬
‫گردی‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ ،‬موضع س‪SS‬ختگیری‪ S‬و دست و پایبن‪SS‬دی‪ S‬آن‪SS‬ان در م‪SS‬واردی‪ S‬است که دین‪،‬‬
‫آسان ساخته و سهل گرفته است‪.‬‬
‫از جمله موارد آسانگیری‪ S‬اس‪SS‬الم‪ ،‬حکم ح‪SS‬رکت با پ‪SS‬ای برهنه و نم‪SS‬از ب‪SS‬دون شس‪SS‬تن‬
‫پاهاست‪.‬‬
‫ابوداود‪ S‬با اس‪SS‬ناد خ‪SS‬ود‪ ،‬از یک زن از قبیلة ب‪SS‬نی عبداالش‪SS‬هل روایت نم‪SS‬وده است که‬
‫گفت‪« :‬به پی‪SSSS‬امبرص گفتم‪ :‬یا رس‪SSSS‬ول‌هللا! در سر راه ما به مس‪SSSS‬جد یک محل زباله و‬
‫کثافت وجود‪ S‬دارد‪ ،‬وقتی‪ S‬که تطهیر‪ S‬نمودیم (و عازم نماز ش‪SS‬دیم) چک‪SS‬ار ک‪SS‬نیم؟ فرم‪SS‬ود‪S:‬‬
‫راه پاکتری‪ S‬وجود ندارد؟ گفتم‪ :‬چرا‪ ،‬فرمود‪ S:‬راه پ‪SS‬اک بع‪SS‬دی ب‪SS‬اعث پ‪SS‬اکی کث‪SS‬افت قبلی‬
‫می‌شود‪.»S‬‬
‫همچنین نماز خواندن با کفش را می‌توان نام برد‪ .‬پیامبرص و یارانش با کفش نماز‬
‫می‌خواندند‪ ...‬پیامبر‪S‬ص فرموده است‪« :‬وقتی‪ S‬که یکی از شما وارد مسجد می‌ش‪SS‬ود‪ S‬باید‬
‫نگ‪SSS‬اه کند و اگر در کفش‪SSS‬هایش کث‪SSS‬افتی‪ S‬دی‪SSS‬د‪ ،‬برط‪SSS‬رف س‪SSS‬ازد و س‪SSS‬پس با آنها نم‪SSS‬از‬
‫بگزارد‪ »S...‬از ابوهریره ‪ ‬روایت شده است که «رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص گفت‪ :‬هنگ‪SS‬امی که به‬
 ‫‪275‬‬ ‫بهترين روش در آموزش عبادت‬

‫کفشهای شما نجاستی رسید خاک آن را پاک می‌س‪SS‬ازد»‪ .‬و در یک ق‪SS‬ول دیگر فرم‪SS‬ود‪:‬‬
‫«خاک‪ ،‬پاک‌کنندة آلودگی‪ S‬کفش است»‪ .‬این را ابوداود‪ S‬روایت نموده است‪.‬‬
‫نمونة دیگر اینکه پیامبرص هر جایی ب‪SS‬ود‪ ،‬چ‪SS‬ون وقت نم‪SS‬از ف‪SS‬را می‌رس‪SS‬ید‪ S‬همانجا‬
‫نماز می‌خواند‪ S‬و فرموده است‪« :‬تم‪SS‬امی زمین ب‪SS‬رای من عبادتگ‪SS‬اه و پ‪SS‬اکیزه ق‪SS‬رار‪ S‬داده‬
‫شده است‪ ،‬بنابراین هنگام ف‪SS‬را رس‪SS‬یدن وقت نم‪SS‬از در هر کجا بودی‪SS‬د‪ ،‬نم‪SS‬از بگزارید»‪.‬‬
‫پیامبر‪S‬ص در خوابگاه گوسفندان نماز می‌گزارد‪ S‬و این ک‪SS‬ار را ص‪SS‬حیح می‌ش‪SS‬مرد‪ ... S‬و‬
‫نیز گفته اس‪S‬ت‪« :‬تم‪SS‬امی زمین غ‪SS‬ير از حم‪SS‬ام و مق‪SS‬بره‪ ،‬مس‪SS‬جد است»‪ .‬از ابن عمر نقل‬
‫ش‪SSS‬ده است که س‪SSS‬گها به مس‪SSS‬جد می‌آمدند و می‌رفتند‪ S‬و ب‪SSS‬ول می‌کردند و کسی ای‪SSS‬راد‬
‫نمی‌گرفت‪.‬‬
‫بن‪SS‬ابر ح‪SS‬دیث م‪SS‬ورد‪ S‬اتف‪SS‬اق همگ‪SS‬ان‪ ،‬پی‪SS‬امبر‪S‬ص امامه دخ‪SS‬تر ع‪SS‬اص بن ربیع را که‬
‫بچه‌ای بود و در نظر وسواسگران نمی‌توانست به دور از نجاست باش‪SS‬د‪ ،‬با خ‪SS‬ود حمل‬
‫می‌کرد‪ S.‬همچنین لباسی که مشرکین آنها را نجس ک‪SS‬رده بودند‪ S‬می‌پوش‪SS‬ید‪ S‬و با آنها نم‪SS‬از‬
‫می‌گذاشت ‪ ...‬و هنگ‪SS‬امی که عمر ‪ ‬به جابیه (ش‪SS‬ام) آم‪SS‬د‪ ،‬لباسی را از یک نص‪SS‬رانی‪S‬‬
‫امانت گرفت و پوش‪SS‬ید‪ S‬تا جامة خ‪SS‬ودش شس‪SS‬ته ش‪SS‬ود‪ ...‬و از ظ‪SS‬رف آب نص‪SS‬رانی‪ S‬وضو‬
‫ساخت‪.‬‬
‫اینک دو راه نمایان‪ :‬یکی راه آن وسوسه‌گرایان بیمارگونه و دیگری‪ S‬راه پیامبرص‬
‫و اص‪SS‬حاب پ‪SS‬اکش‪ .‬ک‪SS‬دامیک از این دو را منطقی‌تر و ص‪SS‬حیح‌تر است و پ‪SS‬یروی‪ S‬از‬
‫کدامیک از نظر دین مقبول و برای دنیا مفیدتر است؟‬
‫ش‪SS‬کی نیست که راه رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص مس‪SS‬تقیم و منتهی به رض‪SS‬وان خداوند ب‪SS‬وده و‬
‫راهه‪SS‬ای دیگر ط‪SS‬رف‪ S‬درهم و پیچی‪SS‬ده‌ای هس‪SS‬تند که بر سر هر یک ش‪SS‬یطانی گمراهگر‪S‬‬
‫ایستاده و به زشتی و بدی فرا می‌خواند و خداوند راست گفته است که‪:‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪        ‬‬
‫(انعام‪.)153 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫«اینست راه مستقیم من‪ ،‬از آن پیروی کنید و راههایی را که ش‪SS‬ما را پراکن‪SS‬ده و‬
‫س‪SS‬رگردان می‌س‪SS‬ازند در پیش نگیری‪SS‬د‪ .‬این را به ش‪SS‬ما س‪SS‬فارش ک‪SS‬رد تا ش‪SS‬اید‬
‫تقواپیشه کنید»‪.‬‬
‫چق‪SS‬در ص‪SS‬حیح گفته است خلیفة درس‪SS‬تکار‪ ،‬عم‪SS‬ربن عب‪SS‬دالعزیز ک‪SS‬ه‪« :‬پی‪SS‬امبر‪S‬ص و‬
‫رهبران پس از او روشهایی‪ S‬برای ما به جا گذاشته‌اند که پیروی از آن روش‪SS‬ها‪ ،‬الزمة‬
‫تصدیق‪ S‬کتاب خ‪SS‬دا و کم‪SS‬ال اط‪SS‬اعت او و تق‪SS‬ویت دین اوس‪SS‬ت‪ .‬هیچ ف‪SS‬ردی حق تب‪SS‬دیل و‬
‫تغییر این شیوه‌ها و اتخاذ راهی برخالف‪ S‬آنها را ندارد‪ .‬هر کس بدان اقتدا کند‪ ،‬ه‪SS‬دایت‬
‫یافته و هر کس از آن ی‪SS‬اری طلب‪SS‬د‪ ،‬ی‪SS‬اری می‌ش‪SS‬ود‪ S.‬و هر کس از آن س‪SS‬رپیچی‪ S‬نماید و‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪276‬‬
‫اسالم‬

‫راهی جز راه مؤمنان را در پیش گیرد‪ ،‬خداوند او را به سزای عمل خود رسانده و به‬
‫جهنمش در می‌افکند‪ S‬و سرانجام‪ S‬بدی خواهد داشت»‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬سرانجام کسی که از هدایت رسول خداص که آسانگیری و تخفیف اس‪SS‬ت‪،‬‬
‫بیرون رود جهنم خواهد بود که جایگاه بسیار‪ S‬بدی است‪ .‬اما چنین کسی قبل از آخ‪SS‬رت‬
‫نیز باید بهایی برای انحراف خود بپردازد‪ S.‬به این حکایت پند آمیز و جالب توجه کنید‪:‬‬
‫ابوداود‪ S‬و ابن ماجه از جابربن عبدهللا روایت می‌کنند‪ S‬که گفت‪ :‬ب‪SS‬رای س‪SS‬فری به راه‬
‫افتادیم‪ S،‬یکی از همراهان با سرش در اثر برخورد‪ S‬یک سنگ‪ ،‬شکست و بعد از آن هم‬
‫محتلم گردید‪ .‬از اطرافیانش پرسید‪ :‬آیا من می‌توانم تیمم کنم؟ گفتند‪ :‬برای تو که به آب‬
‫دسترسی داری مجال تیمم نمی‌بینیم‪ .‬بنابراین غسل ک‪SS‬رد و در اثر آن درگذش‪SS‬ت‪ S.‬وق‪SS‬تی‬
‫که نزد رسول خداص آمدیم از جریان مطلع گردید و فرمود‪« S:‬خدا بکشدش‪SS‬ان که او را‬
‫کشتند! چرا چیزی را که نمی‌دانس‪SS‬تند‪ ،‬نپرس‪SS‬یدند؟ عالج مس‪SS‬أله س‪SS‬ؤال اس‪SS‬ت‪ .‬ب‪SS‬رای او‬
‫همان کافی بود که تیمم کند و روی زخمش پارچه‌ای ببندد‪ ،‬س‪SS‬پس روی آن مسح کند و‬
‫سایر قسمتهای بدن را بشوید»‪.‬‬
‫هنگامی که رسول خداص به این گروه‪ ،‬با وجود ع‪SS‬ذر بی‌اطالعی می‌گوی‪SS‬د‪« :‬قتلهم‬
‫هللا» (خدا بکشدشان) دربارة کس‪SS‬انی که اج‪SS‬ازه و رض‪SS‬ایت خ‪SS‬دا را می‌دانند‪ S‬و با وج‪SS‬ود‪S‬‬
‫این‪ ،‬بر بن‪SSS‬دگان خ‪SSS‬دا س‪SSS‬خت می‌گیرن‪SSS‬د‪ ،‬چه خواهد گفت؟ راس‪SSS‬تی اینها با وسوسه و‬
‫سختگیری‪ S‬خود چند نفر را ناخودآگاه کشته و هالک ساخته‌اند؟‬

‫بازگشت به کتاب و سنت‪ ،‬نه تعصب فرقه‌ای‬

‫یکی از مظ‪SS‬اهر وسوسه و زحمت آفری‪SS‬نی‪ S‬بیه‪SS‬وده که در زمینة آم‪SS‬وزش و اظه‪SS‬ارنظر‬
‫(فتوا) دامنگیر ما شده است‪ ،‬اجب‪SS‬ار م‪SS‬ردم به پ‪SS‬یروی‪ S‬از م‪SS‬ذهب واحد در جمیع مس‪SS‬ائل‬
‫عبادت و معامله می‌باشد‪ ،‬هر چند که ممکن است آن مذهب در مس‪SS‬أله م‪SS‬ورد نظر م‪SS‬ا‪،‬‬
‫دی‪SS‬دی ض‪SS‬عیف‪ S‬و دلیلی نادرست و دست و پ‪SS‬اگیر داش‪SS‬ته باش‪SS‬د! گ‪SS‬ویی پ‪SS‬یروی از یک‬
‫مذهب معین تکلیف واجب و صریح می‌باشد!‬
‫هیچ م‪SS‬ذهبی چ‪SS‬یزی به جز مجم‪SS‬وعه‌ای از مس‪SS‬ائل اجتم‪SS‬اعی یک مجتهد که م‪SS‬دعی‬
‫عصمت نیز نمی‌باشد‪ S،‬نیست که اگر نظ‪SS‬ریه‌اش درست باش‪SS‬د‪ ،‬دو پ‪SS‬اداش و اگر اش‪SS‬تباه‬
‫باشد‪ ،‬یک پاداش خواهد گرفت و هیچ امام مجته‪S‬دی‪ S‬رس‪S‬یدن به ص‪S‬واب را منحصر به‬
‫خود نکرده و به مردم وانمود نساخته است که هر چه می‌گوی‪SS‬د‪ S،‬ج‪SS‬زء مس‪SS‬لمات دین و‬
‫پیروی‪ S‬و تقلیدش واجب است‪.‬‬
‫امام مالک گفته است‪ :‬سخن هر کس به جز صاحب این قبر پیامبر‪S‬ص پس گرفته و‬
‫متروک می‌شود‪S.‬‬
‫امام شافعی نیز گفته است‪ :‬وقتی که به اش‪SS‬تباه س‪SS‬خن من پی بردی‪SS‬د‪ ،‬آن را به دی‪SS‬وار‬
‫بکوبید‪( S‬پرتاب کنید)‪ .‬این سخن به هر چهار امام مشهور‪ S‬نسبت داده شده و غیر از این‬
 ‫‪277‬‬ ‫بهترين روش در آموزش عبادت‬

‫هم نمی‌تواند‪ S‬باشد‪ .‬همچنین گفته اس‪SS‬ت‪ :‬من نظر خ‪SS‬ودم‪ S‬را ص‪SS‬حیح می‌دانم‪ S‬ولی احتم‪SS‬ال‬
‫خطا دارد و نظر دیگران را اشتباهی می‌دانم که ممکن است صحیح بوده باشد‪.‬‬
‫ابوحنیفه گفته است‪ :‬اگر حدیثی از رسول خداص به ما برسد‪ ،‬به روی‪ S‬چشم و سر‪،‬‬
‫و اگر از ص‪SS‬حابه باش‪SS‬د‪ ،‬ب‪SS‬از هم روی چشم و س‪SS‬ر‪ ،‬اما اگر از ت‪SS‬ابعین باش‪SS‬د‪ ،‬آنها هم‬
‫اشخاصی‪ S‬مثل ما هستند (یعنی ما مؤظف به پیروی از آنها نیستیم)‪.‬‬
‫امام احمد می‌گوید‪ S:‬من در شگفتم از کسانی که صحت و سند ح‪SS‬دیثی را می‌فهمند و‬
‫ب‪SS‬از هم از نظریة س‪SS‬فیان پ‪SS‬یروی‪ S‬می‌کنند (یع‪SS‬نی مقتضی ح‪SS‬دیث پی‪SS‬امبرص را نادی‪SS‬ده‬
‫می‌انگارند) در حالی که خداوند‪ S‬فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪      ‬‬
‫(نور‪.)63 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫«پس آنهائیکه از فرم‪SS‬انش سر می‌پیچن‪SS‬د‪ ،‬بترس‪SS‬ند از این که به فتنه‌ای گرفت‪SS‬ار‬
‫شوند و یا عذاب دردناکی گریبانشان را بگیرد»‪.‬‬
‫البته منظور‪ S‬من آن نیست که شخص مسلمان‪ ،‬همچون پرنده‌ای در میان مذاهب‪ ،‬از‬
‫این شاخه به آن شاخه ب‪SS‬پرد و به هیچ اصل و معی‪SS‬اری‪ S‬پایبند نباشد و از هر م‪SS‬ذهب آن‬
‫قسمتی‪ S‬را که باطبع و تمایالت خویش سازگار یافت‪ ،‬اختیار کن‪SS‬د‪ .‬خ‪SS‬یر‪ ،‬بلکه منظ‪SS‬ورم‬
‫اینست که فرد مسلمان تابع دلیل باشد و هنگ‪SS‬امی که حجت حکمی نیرومند و قانع‌کنن‪S‬ده‬
‫بود و با اصول شریعت و روح اسالم هماهنگی داشت‪ ،‬آن را بپذیرد‪.‬‬
‫این روشی‪ S‬است که گذش‪SS‬تگان ما پیش از انتش‪SS‬ار و تأس‪SS‬یس م‪SS‬ذاهب فعلی و قبل از‬
‫فراگیر‪ S‬شدن نظام تقلید به کار می‌بسته‌اند‪ ،‬پس برای چه م‪SS‬ردم را به چ‪SS‬یزی که خداوند‬
‫مقرر نکرده اس‪SS‬ت‪ ،‬مل‪SS‬زم ک‪SS‬نیم و در تم‪SS‬ام مس‪SS‬ائل آنها را مؤظف به پ‪SS‬یروی از م‪SS‬ذهب‬
‫واحد و ام‪SS‬ام مشخصی ب‪SS‬دانیم و حق هیچگونه تخلف و تخطی از آن را ب‪SS‬رای آن قائل‬
‫دستوپا بس‪SS‬تنهایی‪ S‬است که خداوند‪ S‬آنها را‬
‫‌‬ ‫نباشیم؟‪ S‬این از همان سلسله سخت‌گیری‌ها‪ S‬و‬
‫از دین به دور دانسته است‪.‬‬

‫نمونه‌هایی از آسانگیری در برخی از مذاهب‬

‫بر علم‪SS‬اء واجب است که بر م‪SS‬ردم‪ ،‬آن هم در این روزگ‪SS‬اری که دین ض‪SS‬عیف‪ S‬ش‪SS‬ده و‬
‫تدین کاهش یافته است‪ ،‬آسان بگیرند‪S.‬‬
‫مدفوع و ادرار حیوانی که گوشتش خوردنی باشد‪ ،‬پاک است‬
‫یکی از این نمونه‌ها آنست که بخش عمدة مسلمانان روستاهای‪ S‬مصر‪ ،‬پیرو م‪SS‬ذهب‬
‫امام ش‪SS‬افعی هس‪SS‬تند و می‌دانیم که م‪SS‬ذهب ش‪SS‬افعی‪ S‬در م‪SS‬ورد‪ S‬مس‪SS‬ائل طه‪SS‬ارت و نجاست‬
‫دشوارترین موضع را دارد‪ ،‬مخصوصا برای روستائیان‪ .‬در ح‪SS‬الی که م‪SS‬ذهب م‪SS‬الکی‬
‫می‌گوید‪ S:‬هر چیزی که گوشتش خوردنی‪ S‬باشد‪ ،‬بول و مدفوعش پاک است ولی م‪SS‬ذهب‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪278‬‬
‫اسالم‬

‫شافعی‪ S‬تمام اینها را نجس می‌انگارد‪ S.‬دلیل مذهب مالکی قویتر‪ S‬و بهتر و با روح اس‪SS‬الم‬
‫و احتیاج مردم سازگارتر‪ S‬است‪.‬‬
‫ابن قیم می‌گوی‪SS‬د‪ :‬طبق یکی از دو روای‪SS‬تی که از احمد رس‪SS‬یده و ش‪SS‬یخ ما آن را به‬
‫خ‪SS‬اطر دوری‪ S‬از مش‪SS‬قت پذیرفته اس‪SS‬ت‪ ،‬مق‪SS‬دار کم م‪SS‬دفوع‪ S‬ق‪SS‬اطر و االغ و حیوان‪SS‬ات‬
‫وحشی‪ ،‬قابل چشم‌پوشی است‪.‬‬
‫ولید بن مس‪SSS‬لم ن‪SSS‬یز گفته اس‪SSS‬ت‪ :‬به اوزاعی گفتم‪ :‬ادرار چارپای‪SSS‬انی که گوشتش‪SSS‬ان‪S‬‬
‫خورده نمی‌شود‪ ،‬مانند استر و االغ چه حکمی دارد؟ پاسخ داد‪ :‬مس‪S‬لمانان در جنگها به‬
‫آنها آلوده می‌شدند‪ S‬و هیچوقت بدن یا لباس خود را آب نمی‌کشیدند‪S.‬‬
‫از همین جمله است تأکید و تصریح احمد بر این که‪ ،‬ودی (مایعی که پس از ادرار‬
‫انسان خارج می‌ش‪SS‬ود) هم‪ ،‬اگر زی‪SS‬اد نباشد مانند م‪SS‬ذی (م‪SS‬ایعی که قبل از م‪SS‬نی ب‪SS‬یرون‬
‫می‌آید) پاک است و استفراغ اندک هم همینطور‪S.‬‬
‫و شیخ ما گفته است‪ :‬شستن لباس به خاطر عرق و چرک و زرداب واجب نیس‪SS‬ت‪،‬‬
‫ب‪SS‬رای این که دلیلی ب‪SS‬رای نجاست آنها اقامه نش‪SS‬ده است و بعضی از علما ن‪SS‬یز پاکش‪SS‬ان‬
‫می‌دانند‪.1S‬‬

‫آب‪ ،‬جز با دگرگونی نجس نمی‌شود‬

‫آنچه که از سنت و آثار صحابه معل‪SS‬وم می‌ش‪SS‬ود‪ ،‬اینست که آب هر چند کم باش‪SS‬د‪ ،‬تا‬
‫هنگامی که طعم و یا رنگ و یا بویش در اثر نجاست دگرگون نشود‪ ،‬نجس نمی‌گردد‪.‬‬
‫این نظر مردم مدینه و عموم گذشتگان و بسیاری‪ S‬از اهل حدیث است‪ .‬عطاء‪ ،‬سعید بن‬
‫مسیب‪ ،‬جابر بن زید‪ ،‬اوزاعی‪ ،‬سفیان ث‪SS‬وری‪ ،‬مالک بن انس و عب‪SS‬دالرحمن بن مه‪SS‬دی‬
‫بدان فتوا داده‪ ،‬ابن منذر نیز آن را برگزیده و اهل ظاهر هم بدان قائل ب‪SS‬وده‪ ،‬احمد ن‪SS‬یز‬
‫در یکی از دو روایت خود بر آن تصریح دارد و گروهی‪ S‬از امامان حنبلی از قبیل ابن‬
‫عقیل‪ ،‬ابن تیمیه و ابن قیم آن را اختیار نموده‌اند‪.‬‬
‫امام احمد و صاحبان سنت از ابوسعید روایت کرده‌اند که گفت‪ :‬از رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص‬
‫پرسیده شد که آیا از چ‪SS‬اه بض‪S‬اعه [چ‪SS‬اهی که در آن خ‪S‬ون‪ ،‬الشة سگ و م‪S‬ردار‪ S‬افت‪S‬اده‬
‫باشد] می‌توان وضو ساخت؟ در جواب فرم‪SS‬ود‪« :‬آب پ‪SS‬اک است و چ‪SS‬یزی آن را نجس‬
‫نمی‌کند‪ .»S‬ترم‪SS‬ذی گفته اس‪SS‬ت‪ :‬ح‪SS‬دیث‪ ،‬حسن است و ام‪SS‬ام احمد ن‪SS‬یز گفته اس‪SS‬ت‪ :‬ح‪SS‬دیث‬
‫بضاعه صحیح است‪ .‬ابن ماجه نیز از ابی امامه بطور مرفوع نقل می‌کند که‪« :‬چیزی‬
‫آن را (آب را) نجس نمی‌کند‪ S‬مگر وق‪SS‬تی که م‪SS‬زه‪ ،‬بو یا رنگش را دگرگ‪SS‬ون س‪SS‬ازد»‪ .‬و‬
‫این استثناء از جهت سند صحیح نمی‌باشد‪ S‬اما فقها روی آن اتفاق دارند‪.‬‬

‫‪ -‬اغاثة اللهفان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.151‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪279‬‬ ‫بهترين روش در آموزش عبادت‬

‫امام غزالی هم س‪S‬ختگیری‪ S‬ام‪S‬ام ش‪S‬افعی‪ S‬در مس‪SS‬ائل نجاست را مالحظه نم‪SS‬وده و در‬
‫بخش طهارت از کتاب «اإلحیاء» خود با اشاره به مذب شافعی‪ S‬گفته است‪« :‬من دوست‬
‫می‌داش‪SS‬تم‪ S‬که م‪SS‬ذهب او ن‪SS‬یز در این که آب هر مق‪SS‬داری باش‪SS‬د‪ ،‬جز با دگرگ‪SS‬ونی نجس‬
‫نمی‌ش‪SS‬ود‪ ،‬مانند م‪SS‬ذهب مالک ‪ /‬می‌ب‪SS‬ود‪ S.‬زی‪SS‬را که آب م‪SS‬ورد‪ S‬احتی‪SS‬اج ف‪SS‬راوان است و‬
‫مشروط کردن مق‪SS‬دار‪ ،‬ب‪SS‬اعث ب‪SS‬رانگیختن وسواسی می‌ش‪SS‬ود‪ S‬و به همین جهت این حکم‬
‫برای مردم دشوار‪ S‬می‌آید و به جان خودم باعث مشقت اس‪SS‬ت‪ .‬کسی که تجربه یا ت‪SS‬أملی‬
‫داشته باشد‪ ،‬این را می‌فهمد‪ »...‬غزالی [که خود شافعی‪ S‬مذهب بود] نظریة مالک را با‬
‫هفت دلیل تأیید ک‪SS‬رده اس‪SS‬ت‪ .‬هر کس خواه‪SS‬ان اطالع اس‪SS‬ت‪ ،‬به بخش طه‪SS‬ارت کت‪SS‬اب‬
‫اإلحیاء مراجعه کند‪.‬‬

‫لمس همسر‪ ،‬به وسیلة شخص وضودار‬

‫ش‪SS‬افعی‪ S‬معتقد است که لمس زن [هر چند همسر و ب‪SS‬دون ش‪SS‬هوت باش‪SS‬د] وضو را‬
‫باطل می‌کند و به این آیه استدالل کرده است که می‌فرماید‪:‬‬
‫(مائده‪.)6 /‬‬ ‫﴿‪﴾  ‬‬
‫«و یا زنان را لمس کردید»‪.‬‬
‫این نیز باعث مشقت م‪SS‬ردم روس‪S‬تاها می‌باشد‪ S‬و کس که در آیه دقت کند می‌فهمد که‬
‫نظر مذهب حنفی درست‌تر‪ S‬و روشن‌تر‪ S‬می‌باشد‪:‬‬
‫الف) ابن عباس [که مفسر قرآن اس‪SS‬ت] می‌گوی‪SS‬د‪ :‬لمس و مالمست و مس در ق‪SS‬رآن‬
‫به معنی آمیزش (جماع) به کار رفته‌اند‪ .‬مثال خداوند فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪( ﴾     ‬بقره‪.)237 /‬‬
‫«و اگر زنان را پیش از مس کردن طالق دادید»‪.‬‬
‫و در جای دیگر آمده است‪:‬‬
‫(مریم‪.)20 /‬‬ ‫﴿‪﴾  ‬‬
‫«با این که بشری مرا لمس نکرده است»‪.‬‬
‫ب) با تفسیر مالمست به آمیزش‪ ،‬آیة شریفه‪ ،‬هم قض‪SS‬ای‪ S‬ح‪SS‬اجت را در بر می‌گ‪SS‬یرد‬
‫که با عبارت؛‬
‫(مائده‪.)6 /‬‬ ‫﴿‪﴾     ‬‬
‫«یا یکی از شما از قضای واجب آمد»‪.‬‬
‫م‪SSS‬ورد‪ S‬اش‪SSS‬اره ق‪SSS‬رار‪ S‬گرفته است و هم جن‪SSS‬ابت را که با عب‪SSS‬ارت‬
‫﴿‪ ‬‬
‫‪ ﴾‬بیان شده است‪ ،‬و تیمم نیز بر طبق صریح آیه می‌تواند در صورت فقدان‬
‫آب‪ ،‬ج‪SS‬ای وضو و غسل را بگ‪SS‬یرد‪ .‬اما اگر مالمست به مع‪SS‬نی ظ‪SS‬اهری (یع‪SS‬نی لمس‬
‫کردن) حمل شود‪ ،‬آیه چنین چیزی را نمی‌رساند‪S.‬‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪280‬‬
‫اسالم‬

‫ج) احادیث متع‪SS‬ددی‪ S‬وج‪SS‬ود دارند که تفس‪SS‬یر ابن عب‪SS‬اس از این آیه را تأیید می‌کنن‪SS‬د‪S.‬‬
‫بزار‪ ،‬با سندی خوب و اسحاق بن راهویه از عایشه ل نقل کرده‌اند که رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص‬
‫او را در ح‪SS‬ال روزه بوس‪SS‬ید‪ S‬و گفت‪« :‬بوس‪SS‬یدن‪ ،‬ب‪SS‬اعث نقض وضو و شکس‪SS‬تن روزه‬
‫نمی‌ش‪SS‬ود‪ »S‬عب‪SS‬دالحق درب‪SS‬ارة این ح‪SS‬دیث گفته اس‪SS‬ت‪ :‬من دلیلی ب‪SS‬رای وج‪SS‬وب ت‪SS‬رک آن‬
‫(بوسیدن) نمی‌بینم‪S.‬‬
‫همچنین مسلم و ترمذی‪ S‬از او (عایش‪SS‬ه) روایت کرده‌اند که ش‪S‬بی رس‪SS‬ول خ‪S‬داص را‬
‫در بس‪SS‬تر ندی‪SS‬د‪ ،‬به جس‪SS‬تجویش پ‪SS‬رداخت و او را در مس‪SS‬جد در ح‪SS‬ال نم‪SS‬از ی‪SS‬افت و‬
‫دستهایش‪ S‬را وسط‪ S‬قدمهای آن حضرت گذاشت (یعنی او را لمس کرد)‪.‬‬
‫و نیز احمد و صاحبان سنن از او نقل کرده‌اند که پی‪SS‬امبر‪S‬ص یکی از همس‪SS‬رانش را‬
‫بوسید‪ S‬و ب‪SS‬دون تجدید وضو‪ S‬به نم‪SS‬از ایس‪SS‬تاد‪ .‬همینط‪SS‬ور‪ S‬مس‪SS‬لم و بخ‪SS‬اری از وی روایت‬
‫کرده‌اند ک‪SS‬ه‪« :‬من در برابر پی‪SS‬امبر‪S‬ص خوابی‪SS‬ده ب‪SS‬ودم و پاه‪SS‬ایم در جهت قبلة او ق‪SS‬رار‬
‫گرفته بودند‪ ،‬وق‪SS‬تی که خواست به س‪SS‬جده رود‪ ،‬با دست اش‪SS‬اره نم‪SS‬ود و پاه‪SS‬ایم را کن‪SS‬ار‬
‫کشیدم‪ »S‬و در عبارت دیگری چنین آمده است‪« :‬وقتی‪ S‬که خواست به سجده ب‪SS‬رود‪ ،‬پ‪SS‬ایم‬
‫را کنار زد»‪.‬‬
‫توجیه این گونه اح‪SS‬ادیث به این که اش‪SS‬اره و دست نه‪SS‬ادن روی‪ S‬پ‪SS‬ا‪ ،‬از روی پوشش‬
‫بوده است‪ ،‬خالف مقتضی ظاهر و بدون دلیل است‪.‬‬
‫مسح پا از روی جوراب‬
‫مسح روی جوراب هم از این جمله است‪ .‬بیشتر راهنمایان دینی نمی‌توانند‪ S‬مسح از‬
‫روی‪ S‬جوراب در هنگام وضو‪ S‬را به ج‪SS‬ای شس‪SS‬تن پاها تج‪SS‬ویز نماین‪SS‬د‪ ،‬با آن که بیش از‬
‫ده تن از صحابی پیامبر‪S‬ص همچون عم‪S‬ربن خط‪S‬اب‪ ،‬علی بن ابی‌ط‪S‬الب‪ ،‬ابن مس‪S‬عود‪،‬‬
‫ابن عباس‪ ،‬براء‪ ،‬انس بن مالک‪ ،‬ابوامامه‪ ،‬سهل بن سعد و عمرو بن حدیث و غ‪SS‬یره ‪‬‬
‫این کار را مجاز شمرده‌اند‪.‬‬
‫در زمان ما که در آوردن ج‪SS‬وراب و شس‪SS‬تن پاها در خ‪SS‬ارج از م‪SS‬نزل دش‪SS‬وار ش‪SS‬ده‬
‫است این اجازه به شدت مورد نی‪SS‬از م‪SS‬ردم اس‪SS‬ت‪ .‬بعالوه این که شس‪SS‬تن پ‪SS‬ا‪ ،‬بهانة تنبلی‬
‫بعضی از مردم برای وضو گرفتن در سرمای سخت زمستان می‌باشد‪.‬‬
‫نماز با لباس; نجس از روی بی‌اطالعی;‬
‫یکی دیگر از آسانگیری‌هایی‪ S‬که مورد‪ S‬قب‪S‬ول بس‪S‬یاری از م‪S‬ذهبی نمای‪S‬ان نمی‌باش‪S‬د‪S،‬‬
‫نظ‪SS‬ریه‌ای است که از اص‪SS‬حاب‪ ،‬عبدهللا بن عمر و از ت‪SS‬ابعین‪ ،‬عط‪SS‬اء ابن ابی رب‪SS‬اح‪،‬‬
‫سعید بن مسیب‪ ،‬طاووس‪ S،‬سالم‪ ،‬مجاهد‪ ،‬شعبی‪ ،‬اب‪S‬راهیم نخعی و زه‪S‬ری و کس‪S‬انی که‬
‫بعد از آنان بوده‌اند‪ ،‬مانند یحیی بن سعید انصاری‪ ،‬حکم‪ ،‬اوزاعی‪ ،‬مال‪SS‬ک‪ ،‬اس‪SS‬حاق بن‬
‫راهوی‪SS‬ه‪ ،‬ابوث‪SS‬ور‪ S‬و ام‪SS‬ام احمد بر طبق روایت ص‪SS‬حیح از می‪SS‬ان دو روایت موج‪SS‬ود و‬
‫دیگران بدان فتوا داده‌اند و آن این است ک‪SS‬ه‪« :‬اگر انس‪SS‬ان‪ ،‬بعد از نم‪SS‬از در لب‪SS‬اس خ‪SS‬ود‬
 ‫‪281‬‬ ‫بهترين روش در آموزش عبادت‬

‫نجاستی‪ S‬ببیند که قبال از آن اطالع نداشته و یا اطالع داشته ولی فراموش‪ S‬کرده ب‪SS‬وده یا‬
‫فراموش‪ S‬نکرده بوده بلکه امکان برط‪S‬رف‪ S‬ک‪S‬ردن آن را نداش‪S‬ته اس‪S‬ت‪ ،‬نم‪S‬ازش درست‬
‫است و الزم نیست که دوباره آن را به جا آورد»‪.‬‬
‫هیچ تزریقی روزه را نمی‌شکند‬
‫من در ماه رمضان خیلی با این س‪SS‬ؤال مواجه ش‪SS‬ده‌ام ک‪SS‬ه‪ :‬آیا حقنه (امال‪SS‬ه) روزه را‬
‫می‌شکند؟‪ S‬همینط‪SS‬ور‪ S‬دوها و چیزه‪SS‬ای‪ S‬مش‪SS‬ابهی که در معالجة بواس‪SS‬یر‪ S‬و غ‪SS‬یره به ک‪SS‬ار‬
‫می‌روند؟‬
‫در میان م‪SS‬ردم مع‪SS‬روف است که حقنه و داخل ک‪SS‬ردن هر چ‪SS‬یزی به ان‪SS‬دازة یک بند‬
‫انگشت روزه را باطل می‌کند‪ ،‬ولی من در ج‪SS‬واب این س‪SS‬ؤال نظر دیگ‪SS‬ری برگزی‪SS‬ده و‬
‫گفته‌ام‪:‬‬
‫معنی سادة روزه که عبارت است از خودداری از خوردن و آشامیدن و آمیزش که‬
‫قرآن مورد تصریح قرار‪ S‬داده است‪ ،‬بر کسی پوش‪SS‬یده نیست و مع‪SS‬نی این ممنوع‪SS‬ات را‬
‫نیز همگان می‌دانند‪ ،‬زیرا که اعراب سادة بیابانی در روزگار‪ S‬بعثت آنها را می‌فهمیدند‬
‫و برای درک مفه‪SS‬وم خ‪SS‬وردن و آش‪SS‬امیدن به تعریف و تش‪SS‬ریح نی‪SS‬از نداش‪SS‬تند‪ S.‬همچ‪SS‬نین‬
‫کسی از حکمت اصلی روزه که همان اظهار بندگی در برابر خداوند‪ ،‬از طریق ت‪SS‬رک‬
‫تمایالت بدن در جهت نیل به خوشنودی‪ S‬او می‌باشد‪ ،‬غافل نیس‪SS‬ت‪ .‬چن‪SS‬ان که در ح‪SS‬دیث‬
‫قدسی‪ S‬آمده است‪« :‬همة کاره‪SS‬ای آدمی‪SS‬ان ب‪SS‬رای خودش‪SS‬ان است مگر روزه که متعلق به‬
‫من و جزایش هم بر عهدة من است‪ ،‬زیرا که او خوراک و نوشیدنی‪ S‬و شهوت خ‪SS‬ود را‬
‫به خاطر من کنار می‌گذارد»‪.‬‬
‫وق‪SS‬تی که این موض‪SS‬وع را فهمی‪SS‬دیم‪ ،‬در می‌ی‪SS‬ابیم که انج‪SS‬ام ان‪SS‬واع حقنه و اس‪SS‬تعمال‬
‫مرهم و چیزهای مشابه‪ ،‬نه در لغت و نه در عرف مردم‪ ،‬خوردن و آشامیدن محسوب‬
‫نمی‌گردد و با هدف دین و حکمت روزه نیز منافات ندارد و سختگیری‪ S‬در موردی‪ S‬که‬
‫خداوند‪ S‬در آن تنگی و سختی قرار‪ S‬نداده است‪ ،‬معنی ندارد‪ .‬خداوند می‌گوید‪S:‬‬
‫﴿‪(﴾        ‬بقره‪/‬‬
‫‪.)185‬‬
‫«خداوند راحتی شما را می‌خواهد‪ ،‬نه سختی شما را»‪.‬‬
‫ابن حزم گفته است‪ :‬نه حقنه‪ 1‬روزه را می‌شکند‪ S‬و نه قطره چکاندن در گوش یا سر‬
‫آلت یا بی‪SSS‬نی و نه استنش‪SSS‬اق ح‪SSS‬تی اگر به حلق هم برسد و نه مضمض‪SSS‬ه‌ای که بط‪SSS‬ور‪S‬‬
‫غیرعم‪SS‬دی وارد حلق ش‪SS‬ود و نه س‪SS‬رمه‪ ،‬چه در هنگ‪SS‬ام روز‪ S‬و چه ش‪SS‬ب‪ ،‬با میله یا هر‬
‫چیز دیگر و نه غبار آرد و یا هر چیز ن‪SS‬رم دیگر و نه عطر و حنظل یا هرچ‪SS‬یز دیگر‬
‫و نه مگسی که ناگهانی وارد حلق می‌شود‪...‬‬
‫این‪ ،‬عقی‪SS‬دة یک فقیه ظ‪SS‬اهری‪ S‬است که در هر حکمی‪ ،‬الف‪SS‬اظ نص‪SS‬وص را معت‪SS‬بر‬
‫می‌شمارد‪ .‬وی برای استدالل در عقیدة خود می‌گوید‪ :‬خداوند‪ ،‬ما را فقط از خ‪SS‬وردن و‬

‫‪ -‬منظور‪ ،‬تزریق روده‌ای است که از طریق مقعد انجام می‌گیرد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪282‬‬
‫اسالم‬

‫آشامیدن و آم‪S‬یزش و اس‪S‬تفراغ و معص‪S‬یت عم‪S‬دی بازداش‪S‬ته است و ما هیچ خ‪S‬وردن و‬

‫آشامیدنی‪ S‬سراغ نداریم که از طریق‪ S‬مخرج یا آلت یا گ‪SS‬وش و چشم و بی‪SS‬نی و یا زخمی‬
‫در ش‪SS‬کم یا سر انج‪SS‬ام گ‪SS‬یرد و ح‪SS‬تی از رس‪SS‬اندن چ‪SS‬یزی به مع‪SS‬ده ن‪SS‬یز اگر خ‪SS‬وردن و‬
‫آشامیدن محسوب نگردد‪ ،‬که صریحاً‪ S‬ممنوع نگردیده است‪ ،‬نهی نشده‌ایم‪.‬‬
‫شیخ‌اإلسالم ابن تیمیه نیز راجع به سرمه و حقنه و قطره چک‪SS‬انی و دارو نه‪SS‬ادن بر‬
‫زخم سر یا شکم و ‪ ...‬می‌گوید‪« S:‬ظاهر آنست که هیچ یک از این چیزها ب‪SS‬اعث ابط‪SS‬ال‬
‫روزه نمی‌ش‪SS‬وند‪ .‬روزه در دین اس‪SS‬الم چ‪SS‬یزی است است که خ‪SS‬اص و ع‪SS‬ام‪ ،‬نیازمند‬
‫شناخت آن هستند و اگر این امور از سوی خدا و رسولص در هنگام روزه حرام ب‪S‬وده‬
‫و روزه را باطل می‌ساختند‪ ،‬پیامبر‪S‬ص مؤظف بود که آنرا بی‪SS‬ان کند و اگر بی‪SS‬ان ک‪SS‬رده‬
‫بود‪ ،‬اصحاب خبر می‌داشتند‪ S‬و به امت می‌رس‪SS‬اندند‪ ،‬چنانکه س‪SS‬ایر احک‪SS‬ام را رس‪SS‬اندند‪S.‬‬
‫پس وقتی که هیچکس از اهل اعلم‪ ،‬حتی یک حدیث صحیح‪ ،‬ضعیف‪ ،‬با سند یا بی‌سند‪S‬‬
‫در این باره از پیامبرص نقل نکرده است‪ ،‬معلوم می شود که او در این م‪SS‬ورد چ‪SS‬یزی‬
‫نگفته است»‪.‬‬
‫سحری خوردن اشتباهی; پس از طلوع فجر‬
‫عقیدة معروف در مورد کسی که پس از خوردن سحری‪ ،‬درمی‌یابد که هنگ‪SS‬ام غ‪SS‬ذا‬
‫خوردن سپیده دمیده بوده‪ ،‬یا پیش از غروب آفتاب‪ ،‬به گمان فرا رسیدن مغ‪SS‬رب افط‪SS‬ار‬
‫ک‪SSSS‬رده‪ ،‬این است که روزة او باطل است و باید بقیة روز را هم امس‪SSSS‬اک نماید وگرنه‬
‫گناهکار محس‪SS‬وب خواهد شد و اگر ندانس‪SS‬ته و غیرعم‪SS‬دی چ‪SS‬نین اش‪SS‬تباهی را م‪SS‬رتکب‬
‫شده است‪ ،‬باید یک روز‪ S‬به جای آن روز‪ ،‬به عنوان قضا روزه بگیرد‪.‬‬
‫اما نظر ابومحمد ابن ح‪SS‬زم اینست که روزه در هر دو ح‪SS‬ال ف‪SS‬وق‪ ،‬ص‪SS‬حیح اس‪SS‬ت‪.‬‬
‫برای این که فرد مزبور قصد‪ S‬ابطال روزة خ‪SS‬ود را نداش‪SS‬ته و خ‪SS‬ود را در غ‪SS‬یر هنگ‪SS‬ام‬
‫روزه پنداشته و حالش مانند حال فراموش‌‪S‬کار اس‪SS‬ت‪ .‬هر دوی اینها خ‪SS‬ود را ب‪SS‬یرون از‬
‫وضعیت روزه تصور‪ S‬نموده‌اند و تفاوتی با هم ندارند‪ .S‬خداوند فرموده است‪:‬‬
‫﴿‪        ...‬‬
‫(احزاب‪.)5 /‬‬ ‫‪﴾...  ‬‬
‫«در مواردی که اشتباه کرده باشید‪ ،‬گناهی بر شما نیست بلکه مسئول چیزهایی‬
‫که قصد آن را کرده‌اید می‌باشید»‪.‬‬
‫و پی‪SS‬امبر‪ S‬ص گفته اس‪SS‬ت‪« :‬خداوند از امت من در م‪SS‬واردی که اش‪SS‬تباه یا فرام‪SS‬وش‬
‫کرده و یا مجبور شده باشند‪ ،‬می‌گذرد‪.»S‬‬
‫او می‌‌افزاید‪ S:‬این عقیدة همة گذش‪S‬تگان است و با س‪S‬ند خ‪S‬ود روایت می‌کند که م‪S‬ردم‬
‫در زمان عمربن خطاب افطار نمودند و آبی از خانة حفصه آورده آشامیدند پس از آن‬
‫یکباره خورشید‪ S‬از پشت ابر نمایان گردی‪S‬د‪ S.‬این بر م‪S‬ردم خیلی گ‪S‬ران آمد و گفتن‪SS‬د‪ :‬این‬
 ‫‪283‬‬ ‫بهترين روش در آموزش عبادت‬

‫روز‪ S‬را قضا می‌کنیم‪ S.‬عمر گفت‪ :‬برای چه قضا کنیم؟ به خدا ما قصد‪ S‬گن‪SS‬اه نداش‪SS‬تیم! و‬
‫از مجاهد نقل می‌کند که گفت‪ :‬کسی که بعد از طل‪SS‬وع س‪SS‬پیده‪ ،‬با تص‪SS‬ور‪ S‬این که هن‪SS‬وز‬
‫طلوع نکرده است غذا بخورد‪ ،‬الزم نیست که آن را قضا کند‪ ،‬زیرا خداوند‪ S‬می‌گوید‪:‬‬
‫﴿‪       ...‬‬
‫‪﴾...  ‬‬
‫(بقره‪.)187 /‬‬
‫«‪ ...‬تا وقتی که رشتة سپید فجر از رشتة سیاه‪ ،‬برایتان مشخص گردد»‪.‬‬
‫نظیر این سخن را از حکم بن عتیبه‪ ،‬حسن بصری‪ ،‬جابربن زید‪ ،‬عطاء بن رباح و‬
‫عروه ابن زید روایت کرده است‪ .‬داود ظاهری نیز همین عقیده را دارد‪.‬‬
‫دلیل ابن حزم به روشنی استوار‪ S‬است و در م‪SS‬ورد‪ S‬کسی که بعد از طل‪SS‬وع فجر غ‪SS‬ذا‬
‫می‌خورد‪ ،‬واضحتر‪ S‬و قویتر است‪ .‬زیرا که ق‪SS‬رآن آم‪SS‬یزش و خ‪SS‬وردن و آش‪SS‬امیدن را تا‬
‫هنگام آشکار شدن فجر ب‪SS‬رای ف‪SS‬رد مکلف روا ندانس‪SS‬ته است و کسی که با خی‪SS‬ال پای‪SS‬ان‬
‫نگرفتن شب غذا می‌خورد‪ ،‬فرا رسیدن سپیده برایش معلوم و آشکار نشده است‪.‬‬
‫به همین جهت می‌بینیم که روزه‌دار‪ ،‬مؤظف به اق‪SS‬دام و کوش‪SS‬ش‪ ،‬بخص‪SS‬وص ب‪SS‬رای‬
‫دریافتن‪ S‬غروب خورشید و آغاز شب گردیده است‪ .‬بنابراین وقتی که از غروب آفت‪SS‬اب‬
‫مطمئن شد و افطار نمود و بعداً فهمید که هنوز غروب نکرده است‪ ،‬فکر نمی‌کنم گن‪SS‬اه‬
‫و مسئولیتی‪ S‬داشته باشد‪ .‬خداوند‪ S‬می‌گوید‪:‬‬
‫(تغابن‪.)16 /‬‬ ‫﴿‪﴾...    ‬‬
‫«تا آنجا که می‌توانید نسبت به خدا تقوا پیشه کنید»‪.‬‬
‫و عمر به همین دلیل گفت که‪« :‬به خدا قسم ما گناهکار نیستیم»‪ .‬نظیر چنین حکمی‬
‫در مورد قبله صادق‪ S‬است‪ .‬یعنی اگر کسی برای یافتن قبله و توجه ب‪SS‬دان کوشش نم‪SS‬ود‬
‫و بعد از نم‪SS‬از معل‪SS‬وم شد که به جهت دیگ‪SS‬ری متوجه ب‪SS‬وده اس‪SS‬ت‪ ،‬نم‪SS‬ازش درست و‬
‫پذیرفته می‌باشد‪S.‬‬
‫(بقره‪.)115 /‬‬ ‫﴿‪﴾...    ‬‬
‫«به هر طرف رو کنید‪ ،‬خدا در همان جهت می‌باشد»‪.‬‬

‫در درجة اول اهمیت قرار دادن واجبات‬

‫یکی دیگر از وظ‪SS‬ایف مربی‪SS‬ان دی‪SS‬نی آنست که تش‪SS‬ویق‪ S‬م‪SS‬ردم به انج‪SS‬ام ف‪SS‬رائض را در‬
‫درجة اول اهمیت قرار‪ S‬دهند‪.‬‬
‫ما در عصری زندگی‪ S‬می‌کنیم که اشتغاالت م‪SS‬ردم ف‪SS‬راوان گردی‪SS‬ده و گ‪SS‬رایش دی‪SS‬نی‬
‫بس‪SS‬یاری از آنها ض‪SS‬عیف ش‪SS‬ده اس‪SS‬ت‪ .‬بن‪SS‬ابراین باید اولین مس‪SS‬أله و انتظ‪SS‬ار‪ S‬ما از یک‬
‫مسلمان «به جا آوردن واجبات و اجتناب از گناهان بزرگ» باشد‪.‬‬
‫از حکمت و موعظة نیکو به دور است که اگر کسی در نوافل و مستحبات کوتاهی‪S‬‬
‫ورزید‪ ،‬او را آماج تیرهای خشم و نکوهش ق‪SS‬رار دهیم‪ .‬آیا ما جز دین رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص‬
 ‫عبادت در‬ ‫‪284‬‬
‫اسالم‬

‫را داریم؟ آن حض‪SS‬رت از م‪SS‬ردم فقط همین را می‌خواست که واجب‪S‬ات خ‪SS‬ود را بی‌کم و‬
‫زیاد انجام دهند‪.‬‬
‫بخاری‪ S‬داستان عربی را نقل ک‪SS‬رده است که ن‪SS‬زد پی‪SS‬امبر‪S‬ص آمد و از احک‪SS‬ام اس‪SS‬الم‬
‫پرسش نمود‪ .‬پیامبر‪ S‬ص در پاسخ او احکام اسالم را بدینسان برشمرد‪:‬‬
‫‪ -‬پنج نماز روزانه‪.‬‬
‫‪ -‬آیا غ‪SSS‬یر از اینها ن‪SSS‬یز وظیفه‌ای دارم؟ (یع‪SSS‬نی نم‪SSS‬از دیگ‪SSS‬ری هم بر من واجب‬
‫می‌باشد؟)‬
‫‪ -‬پیامبر‪S‬ص فرمود‪ S:‬خیر ‪ ...‬مگر این که خودت عالقه داشته باشی‪.‬‬
‫‪ -‬و روزة ماه رمضان‪.‬‬
‫‪ -‬آیا بیش از آن وظیفه ندارم؟‬
‫‪ -‬خیر‪ ،‬مگر این که داوطلبانه روزه بگیری‪.‬‬
‫‪ -‬آنگاه پیامبر‪ S‬ص حکم زکات را بیان کرد‪.‬‬
‫‪ -‬آیا غیر از این هم بر من واجب است؟ (چیزی باید بپردازم؟)‬
‫‪ -‬نه‪ ،‬مگر به طور اختیاری‪S.‬‬
‫و بدین ترتیب‪ ،‬رسول خ‪SS‬داص او را از ق‪SS‬وانین اس‪SS‬الم آگ‪SS‬اه نم‪SS‬ود و آن م‪SS‬رد هنگ‪SS‬ام‬
‫بازگشت از ن‪SS‬زد رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص می‌گفت‪ :‬به خ‪SS‬دا قسم چ‪SS‬یزی از آنچه خداوند واجب‬
‫نموده است کم نخواهم ک‪SS‬رد و بر آن نخ‪SS‬واهم اف‪SS‬زود‪ S.‬رس‪SS‬ول‪ S‬خ‪SS‬داص که این را ش‪SS‬نید‪،‬‬
‫فرمود‪« :‬اگر براستی چنین باشد‪ ،‬رستگار شده است»‪.‬‬
‫همچنین مسلم از قول انس روایت نموده است ک‪SS‬ه‪ :‬ما از پرسش از رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص‬
‫منع ش‪SS‬دیم ولی با کم‪SS‬ال تعجب دی‪SS‬دیم که م‪SS‬ردی از اهل بیاب‪SS‬ان ن‪SS‬زد وی آمد و از او‬
‫پرس‪SS‬ید‪ S:‬ای محم‪SS‬د‪ ،‬فرس‪SS‬تادة تو ن‪SS‬زد ما آم‪SS‬ده و تو را رس‪SS‬ول خ‪SS‬داص مع‪SS‬رفی می‌کن‪SS‬د!‬
‫پی‪SS‬امبر‪S‬ص گفت‪ :‬راست می‌گوی‪SS‬د‪ S.‬گفت‪ :‬آس‪SS‬مان را چه کسی آفری‪SS‬ده اس‪SS‬ت؟ فرم‪SS‬ود‪S:‬‬
‫خداوند‪ S.‬پرسید‪ :‬زمین را چه کسی آفریده است؟ فرم‪SS‬ود‪ :‬خداون‪SS‬د‪ .‬پرس‪SS‬ید‪ S:‬این کوهها و‬
‫پدیده‌های کوهستان را چه کسی برپا ساخته است؟ فرمود‪ S:‬خداوند‪ .‬آن مرد گفت‪ :‬تو را‬
‫به آفری‪SS‬دگار آس‪SS‬مانها و زمین و برپادارن‪SS‬دة این کوهها س‪SS‬وگند می‌دهم که آیا تو واقع ‪S‬اً‪S‬‬
‫فرستادة خدا هستی؟ فرمود‪ :‬آری‪ ،‬آن مرد افزود‪ :‬فرستادة تو همچ‪SS‬نین اظه‪SS‬ار می‌دارد‬
‫که بر ما هر شبانه‌روز‪ S،‬پنج نماز واجب است! فرمود‪ S:‬راست می‌گوی‪SS‬د‪ .‬گفت‪ :‬و خی‪S‬ال‬
‫می‌کند که باید از اموالم‪SS‬ان زک‪SS‬ات ب‪SS‬دهیم! فرم‪SS‬ود‪ :‬درست اس‪SS‬ت‪ .‬گفت‪ :‬تو را قسم به‬
‫خدایی که مبعوثت کرده‪ ،‬آیا اینها را خداوند‪ S‬به تو دستور داده اس‪SS‬ت؟ فرم‪SS‬ود‪ :‬آری‪ .‬آن‬
‫مرد گفت‪ :‬فرس‪SS‬تادة تو همچ‪SS‬نین می‌گوید‪ S‬ک‪SS‬ه‪ :‬ما در م‪SS‬اه رمض‪SS‬ان هر س‪SS‬ال‪ ،‬مؤظف به‬
‫روزه گ‪SS‬رفتن هس‪SS‬تیم! گفت‪ :‬راست می‌گوی‪SS‬د‪ .‬گفت‪ :‬تو را به خ‪SS‬دا‪ ،‬این فرم‪SS‬ان را خ‪SS‬دا‬
‫داده است؟ پیامبر‪S‬ص گفت‪ :‬بلی‪ .‬آن مرد افزود‪ :‬او همچنین می‌گوید‪ S‬ک‪SS‬ه‪ :‬هر یک از ما‬
‫امکان داشته باشد‪ ،‬باید به حج کعبه برود! گفت‪ :‬صحیح اس‪SS‬ت‪ ،‬م‪SS‬رد برگشت و به راه‬
‫افتاد‪ ،‬در ح‪SS‬الی که می‌گفت‪ :‬قسم به آن کسی که تو را به حق برانگیخته است نه به این‬
 ‫‪285‬‬ ‫بهترين روش در آموزش عبادت‬

‫وظایف‪ S‬اضافه می‌کنم و نه کم خواهم کرد‪ .‬پیامبرص و بزرگترین دعوت‌کنندة آگ‪SS‬اه به‬
‫راه خداس‪SS‬ت‪ .‬اما خیلی از مت‪SS‬دیّن‌ها جز با انج‪SS‬ام س‪SS‬نتها و نوافل و مس‪SS‬تحبات‪ ،‬از م‪SS‬ردم‬
‫راضی‪ S‬نمی‌شوند‪ S‬و اگر اینها را انجام ندهند‪ ،‬به ش‪SS‬دت رعد و ب‪SS‬رق می‌زنند‪ S‬و می‌غرند‬
‫و کف می‌غرند برمی‌آورند!‬
‫خود من یکی از اینها را دیدم که جوان خوش قیافه و م‪SS‬ؤدبی‪ S‬را که در صف نم‪SS‬از‬
‫ایس‪SS‬تاده ب‪SS‬ود‪ ،‬عت‪SS‬اب و خط‪SS‬اب می‌ک‪SS‬رد! ج‪SS‬رم ج‪SS‬وان در نظر این آقا آن‌ ب‪SS‬ود که با سر‬
‫گش‪SS‬وده (برهن‪SS‬ه) و موه‪SS‬ای آراس‪SS‬ته نم‪SS‬از می‌خوان‪SS‬د! به او گفتم‪ :‬آیا هیچیک از امام‪SS‬ان‬
‫پوش‪SS‬اندن سر به هنگ‪SS‬ام نم‪S‬از را الزم ش‪S‬مرده اس‪S‬ت؟ گفت‪ :‬نه گفتم‪ :‬پس‪ ،‬اینگونه نم‪SS‬از‬
‫خواندن بنابر اتفاق همگان صحیح است؟! گفت‪ :‬آری گفتم‪ :‬پس اینهمه خشم و س‪SS‬تیز با‬
‫یک جوان برای چیست؟ جوانان دیگر به سینما می‌روند و او به مسجد می‌آید‪ ،‬به نظر‬
‫شما بهتر است این فرد هم به سینما برود‪ ،‬یا بدون پوشاندن سر نماز بگزارد؟‪...‬‬
‫روش درست آنست که عمدة توجه خود را به واجبات اختصاص دهیم نه مستحبات‬
‫و در اصول‪ ،‬سخت و در فروع‪ S،‬آسان بگیریم‪ .‬زیرا وسواس‪ S‬و سختگیری‪ S‬در جزئیات‬
‫فرعی ممکن است موجب عقب افتادن مردم در مسائل مورد اتفاق و ح‪SS‬تی روگ‪SS‬ردانی‬
‫آنان از کل دین بشود‪.‬‬
‫ما باید در ف‪SSS‬روع و جزئی‪SSS‬ات‪ ،‬س‪SSS‬ختی و تعصب نش‪SSS‬ان ن‪SSS‬دهیم و م‪SSS‬ردم نیروها و‬
‫آمادگیه‪SS‬ای خ‪SS‬ود را ص‪SS‬رف اص‪SS‬ول و کلی‪SS‬ات نماین‪SS‬د‪ .‬وظیفة ما آنست که م‪SS‬ردم را به‬
‫واجبات اصلی متوجه سازیم‪ .‬وقتی‪ S‬که یک مسلمان ادای فرائض را قبول ک‪SS‬رد و طعم‬
‫عبادت را چشید و بدان خو گرفت‪ ،‬خودبخ‪SS‬ود‪ S‬به مس‪SS‬تحبات ن‪SS‬یز س‪SS‬وق داده می‌ش‪SS‬ود تا‬
‫کمبودهای احتمالی در واجبات را بدان وسیله ج‪S‬بران ک‪S‬رده‪ ،‬در م‪S‬دارج عب‪S‬ودیت خ‪S‬دا‬
‫ص‪SS‬عود کن‪SS‬د‪ ،‬تا آن که با کسب محبت خ‪SS‬دا و درجة رفیع توفیق یاب‪SS‬د‪ .‬در ح‪SS‬دیث قدسی‪S‬‬
‫آمده است ک‪SS‬ه‪« :‬هیچ وس‪SS‬یله‌ای بن‪SS‬دة م‪SS‬را همچ‪SS‬ون ف‪SS‬رائض مق‪SS‬رر ش‪SS‬ده‪ ،‬به من نزدیک‬
‫نمی‌س‪SS‬ازد‪ ،‬او با نوافل ن‪SS‬یز بط‪SS‬ور‪ S‬دائمی به من ن‪SS‬زدیکی می‌جوی‪SS‬د‪ ،‬تا آنجا که م‪SS‬ورد‪S‬‬
‫محبت من ق‪SS‬رار گ‪SS‬یرد‪ .‬وق‪SS‬تی‪ S‬هم که م‪SS‬ورد‪ S‬محبت من ق‪SS‬رار‪ S‬گ‪SS‬رفت من گ‪SS‬وش‪ ،‬چش‪SS‬م‪،‬‬
‫دست و ق‪SS‬دم او در ش‪SS‬نیدن و دی‪SS‬دن و کوش‪SS‬یدن و دوی‪SS‬دن خ‪SS‬واهم ب‪SS‬ود و چنانچه از من‬
‫درخواستی نماید‪ ،‬می‌پذیرم‪ S‬و در صورت پناه جستن‪ ،‬پناهش می‌دهم»‪.1‬‬
‫از جمله تناقضاتی‪ S‬که در مورد بعضی از مس‪SS‬لمانها‪ S‬مش‪SS‬اهده می‌ک‪SS‬نیم‪ ،‬این است که‬
‫آنان در عبادات مستحبی زیاده‌روی می‌کنند‪ S‬و در مقابل‪ ،‬از واجبات قصور می‌ورزند‪S.‬‬
‫مثال بعضی را می‌بی‪S‬نیم‪ S‬که در انج‪S‬ام و تکمیل مس‪S‬تحبات نم‪S‬از‪ ،‬ذکر و تس‪S‬بیح و ‪...‬‬
‫نهایت کوشش را به عمل می‌آورند و در عین حال با وجود ت‪SS‬وانگری‪ S،‬از دادن زک‪SS‬ات‬
‫شانه خالی می‌کنند و با آن که امکان و توانائی دارند‪ ،‬به حج نمی‌روند‪S.‬‬
‫همچنین به کسانی بر می‌خوریم‪ S‬که با اشتیاق فراوان هفت بار حج می‌دارند و ح‪SS‬تی‬
‫سعی می‌کنند‪ S‬که هر ساله به عمره و زیارت بروند‪ ،‬اما باعث ناراحتی وال‪SS‬دین خ‪SS‬ویش‬

‫‪ -‬روایت بخاری از قول ابوهریره‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫عبادت در‬ ‫‪286‬‬
‫اسالم‬

‫شده یا نزدیکان خود را می‌آزاراند و یا نسبت به همس‪SS‬ایگان و همش‪SS‬هریهای خ‪SS‬ود بخل‬

‫می‌ورزند‪ S‬و یا در رابطه با مردم ظلم و حق‌‌کشی روا می‌دارند‪S.‬‬
‫بر ما واجب است که به این گروه از مردم و افراد مش‪SS‬ابه آن‪SS‬ان‪ ،‬این اصل گرانق‪S‬در‬
‫اسالمی را بی‪SS‬اموزیم که «خداوند عمل مس‪SS‬تحبی‪ S‬را در ص‪SS‬ورت‪ S‬انج‪SS‬ام ن‪SS‬دادن واجب‪SS‬ات‬
‫نمی‌پذیرد»‪ .‬چگونه خداوند حج دوم یا چه‪SS‬ارم‪ S‬که مس‪SS‬تحب و نافله است را از کسی که‬
‫همسایه و نزدیکان محتاج و گرسنه و بینوا را رها می‌کند و کمکی به آنها نمی‌رس‪SS‬اند‪S.‬‬
‫قبول نماید؟ پیامبر‪S‬ص می‌فرماید‪« S:‬کسی که سیر بخوابد‪ S‬و در کنارش گرس‪SS‬نه‌ای که از‬
‫حالش اطالع دارد‪ ،‬وجود داشته باشد‪ ،‬به من ایمان نیاورده است»‪.1‬‬
‫برخی از برنامه‌های ارزشمند‪ S‬و مفید اسالمی به خاطر فقدان امکان م‪SS‬الی در ح‪SS‬ال‬
‫تعطیلی‪ S‬بلکه مرگ است‪ .‬در حالی که همه ساله‪ ،‬دهها هزار مسلمان پی‪SS‬دا می‌ش‪SS‬وند‪ S‬که‬
‫برای چه‪S‬ارمین یا هفتمین ب‪S‬ار به حج می‌رون‪SS‬د‪ .‬ای ک‪S‬اش اینه‪S‬ا‪ ،‬مخ‪S‬ارج حج مس‪S‬تحبی‪S‬‬
‫خ‪SS‬ود را در این برنامه‌ها که بس‪SS‬یاری از آنها واجب کف‪SS‬ائی ب‪SS‬وده و در ص‪SS‬ورت انج‪SS‬ام‬
‫نپذیرفتن‪ ،‬همة مسلمانان مسئول و گناهکار خواهند بود‪ ،‬مصروف‪ S‬می‌کردند‪S.‬‬
‫مسلمان آگاه از دین خود‪ ،‬کسی است که می‌داند چگونه میان کارهای مختلف تعادل‬
‫برق‪SSSS‬رار‪ S‬کند و می‌داند ک‪SSSS‬دامیک مق‪SSSS‬دم و ک‪SSSS‬دامیک در مرحلة بع‪SSSS‬دی می‌باش‪SSSS‬ند‪ S‬و‬
‫بدینترتیب‪ ،‬وظیفة واجبی را به خاطر یک عمل مستحبی از دست نمی‌دهد و عالقه‌ای‬ ‫‌‬
‫به کار مستحبی که او را به مکروه یا حرام گرفتار می‌کند‪ ،‬ندارد‪.‬‬
‫از جمله نظریات فقهی عمیق در این ب‪SS‬اره‪ ،‬نظریة ام‪SS‬ام غ‪SS‬زالی است که در ض‪SS‬من‬
‫گفت‪SS‬ار از آداب دقیق‪ S‬و اعم‪SS‬ال ب‪SS‬اطنی‪ S‬ش‪SS‬ایان توجه و مراع‪SS‬ات حج‪SS‬اج‪ ،‬تحت عن‪SS‬وان‬
‫دومین شرط می‌گوید‪:‬‬
‫«با پرداختن خراج (مالیاتی که به ناحق مقرر می‌گردد) دش‪SS‬منان خ‪SS‬دای س‪SS‬بحان از‬
‫قبیل حاکمان مکه‌ای که از ورود به مسجدالحرام‪ S‬جلوگیری‪ S‬می‌کنند و عربه‪SS‬ایی که در‬
‫راه کمین می‌کنند‪ S‬را یاری نکنند‪ .‬زیرا که دادن مال (پول) به آنها‪ ،‬همکاری در ظلم و‬
‫تهیة اسباب ظلم برای آنان بوده‪ ،‬درست مانند ی‪SS‬اری ک‪SS‬ردن با ج‪SS‬ان می‌باش‪SS‬د‪ .‬بن‪SS‬ابراین‬
‫باید راهی ب‪SS‬رای گریز و خالصی بیاندیش‪SS‬ند‪ S.‬اگر ممکن نب‪SS‬ود‪ ،‬به ق‪SS‬ول بعضی از علما‬
‫مسأله‌ای نیست؛ او می‌گوید‪ S:‬ترک حرکت برای حج و بازگشتن از راه به‪SS‬تر از ی‪SS‬اری‬
‫کردن ظالمان است‪ ،‬زیرا که این کار (خراج‌گیری) بدعتی است که تسلیم ش‪SS‬دن ب‪SS‬دان‪،‬‬
‫موجب سنت گردیدن و عادی شدن آن می‌گردد‪ ،‬و متضمن خ‪SS‬واری‪ S‬و ذلت مس‪SS‬لمین به‬
‫صورت‪ S‬پرداخت جزیه می‌باشد و این درست نیست که این مبلغ را با زور‪ S‬می‌گیرند‪ S‬و‬

‫‪ -‬به نقل از طبرانی و بزار با سند خوب‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫‪287‬‬ ‫بهترين روش در آموزش عبادت‬

‫من مجبورم! زیرا اگر شخص در خانه بنشیند‪ S‬و یا از وسط‪ S‬راه برگردد‪ ،‬چ‪SS‬یزی از او‬
‫گرفته نشود‪ S...‬و اوست که خویشتن را به حالت اجبار و اضطرار‪ S‬می‌افکند»‪.1‬‬
‫پیامبر‪ S‬اسالم ص امت خود را بدین حقیقت رهنمون گردی‪SS‬ده است که عمل منجر به‬
‫خیر و سودمند ب‪SS‬رای جامعه [در ص‪SS‬ورت درس‪SS‬تی‪ S‬نیت] به م‪SS‬راتب نس‪SS‬بت به عب‪SS‬ادات‬
‫نافله (مس‪SSS‬تحب) برت‪SSS‬ری دارد‪ ،‬مانند اص‪SSS‬الح می‪SSS‬ان دو نفر یا دو گ‪SSS‬روه که در نظر‬
‫پیامبر‪S‬ص از نماز و روزه و صدقه باالتر است‪ ،‬همچنین پ‪SS‬رداختن فرمان‪SS‬دار‪ S‬ع‪SS‬ادل به‬
‫کارهای‪ S‬مردم و مص‪SS‬الح امت در ح‪SS‬دیث ش‪SS‬ریف‪ S‬آم‪SS‬ده است ک‪SS‬ه‪« :‬یک روز‪ S‬ک‪SS‬ار ام‪SS‬ام‬
‫عادل از عبادت هفتاد سال بهتر است»‪.2‬‬
‫کسی خی‪SS‬ال نکند که انج‪SS‬ام اینگونه اعم‪SS‬ال خ‪SS‬یر و برجس‪SS‬ته‪ ،‬هر چند که پرنتیجه و‬
‫سودمند‪ S‬باشد از به جا آوردن عبادات واجب خداوند باالتر است‪ .‬خیر‪ ،‬واجبات مح‪SS‬ور‪S‬‬
‫اساسی تمام اعمال هستند و حدیث قدسی‪ S‬پیشین به این مطلب اشاره داشت‪« :‬بندة من با‬
‫هیچ وسیله‌ای به اندازة فرائضی که بر او مقرر شده‌اند‪ ،‬به من تقرب نمی‌جوید»‪.3‬‬
‫فکر می‌کنم با روشی که اص‪SS‬ول آن را در رابطه با آم‪SS‬وزش عب‪SS‬ادات ذکر نم‪SS‬ودیم‪S،‬‬
‫می‌توانیم دست مردم را در حرکت به س‪S‬وی خ‪SS‬دا بگ‪SS‬یریم و عب‪S‬ادت خ‪SS‬دا را ب‪S‬رای آنها‬
‫دلپذیر‪ S‬و مطبوع‪ S‬گردانیم و با م‪SS‬وج س‪SS‬رکش م‪SS‬اده‌گرایی که می‌خواهد انس‪SS‬ان را با لقمة‬
‫نانی از حیات معنوی‪ S‬غافل سازد‪ ،‬مقابله کنیم‪.‬‬

‫پایان ترجمه ‪4/1/62‬‬

‫‪ -‬اإلحیاء‪ ،‬ص ‪ ،236‬کتاب الحج‪ ،‬بخش عبادات‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬روایت از طبرانی با سند خوب‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -‬روایت بخاری در صحیح خود از قول ابوهریره ‪.‬‬ ‫‪3‬‬