‫دولت جمهوری اسالمی افغانستان‬

‫وزارت تحصیالت عالی‬

‫پوهنتون دعوت‬
‫پوهنځی شرعیات‬
‫آمریت بورد ماستری فقه و قانون‬

‫رجوع از اقرار و شهادت از دیدگاه فقه و قانون‬

‫تیزس ماستری‬

‫تهیه و ترتی محمد آصف قریشی‬

‫استاد رهنما‪ :‬دکتور عبدالبدیع صیاد‬
‫سال‪1400:‬هـ ش‪.‬‬
2
 ‫اهداء‬
‫این تیزس را به‪:‬‬
‫والدین بزرگوارم‪ ،‬که ب اوجود هم ه ناهنجاری‌ه ای روزگ ار‪ ،‬در تعلیم و‬ ‫‪‬‬
‫تربیت بنده از هیچ نوع جد وجهد دریغ نورزیدند‪.‬‬
‫به اس اتید حکیم و فرهیخت ه‪ ،‬ک ه باکم ال تالط ف ب دون اس تنکاف هم ه‬ ‫‪‬‬
‫اندوخته‌های علمی خویش را نثار ما کردند‪.‬‬
‫ب ه هم ه کس انی‌که س عی می ورزن د‪ ،‬ت ا این کش ور را از سرنوش ت‬ ‫‪‬‬
‫واژگون‪ ،‬رهانند‪.‬‬
‫اهداء می‌نمایم‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫پیشگفتار‬
‫ش کرش َمزی د نعمت‪ ،‬خدای‌ک ه‬‫وج َّل که طاعتش موجب قُربت است و به ُ‬
‫ِمنَّت خدای را َع َّز َ‬
‫باران رحمت بی حس ابش هم ه را رس یده و خ وان نعمت بی دریغش هم ه ج ا کش یده‪ .‬می گ ویم‬
‫پروردگارا! از اینکه یک‌بار دیگر مرا الیق علم وحیات دانستی شکرگزارم‪ .‬از اینکه فرصت یک‬
‫شروع مجدد را به من عطا کردی متشکرم‪ .‬از تو می‌خ واهم ب ه من درک و درای تی بیش بیش تر‬
‫نصیب کن‪.‬‬
‫درود بر سرور موج ودات‪ ،‬ب اعث افتخ ار م ا‪ ،‬نش انۀ لط ف و رحمت خداون د ب ر آدمی ان‪،‬‬
‫آخرین پیام آور دوران‪ ،‬محمد که درود و سالم خدا بر او و خاندانش باد‪.‬‬
‫اظهار امتنان از ریاست محترم پوهنتون خصوصی دعوت وهمه اساتید گ رامی ک ه زمین ه‬
‫بهتر تحصیل را به شیوه نیکو فراهم کرده اند‪ .‬هم چنان از استادان مناقش ک ه زحمت بس یار در‬
‫اصالح این نگارش نموده اند سپاس و تشکری می نمایم‪.‬‬
‫و هم چنان اظهار سپاس و تش کری مینم ایم از مح ترم اس تاد پوهان د دکت ور عبدهللا ن ور‬
‫عباد که اشراف و رهنمائی اثر بنده را بدوش گرفت ه ب ا وج ود مص روفیت ه ای درس ی ش ان از‬
‫هیچ نوع کمک دریغ نورزیدند؛ از خداوند متعال برای شان اجر جزیل و صحت کامل آرزو مندم‪.‬‬
‫قابل یاد آوری است که استاد رهنمای اول در این تیزس شهید پوهندوی دکتور عبدالب دیع‬
‫صیاد نیازی بود‪ ،‬که رهنمایی ه ای مثم ر نم وده ان د ت ا این ت یزس ب ه اکم ال رس د‪ ،‬ولی ایش ان‬
‫توسط دشمنان اسالم به شهادت رسیدند‪ ،‬از خداوند منان مسئلت دارم تا دکتور ص احب ش هید را‬
‫غریق رحمت گردانده‪ ،‬بهشت فردوس را نصیبش نماید‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫فهرست مطالب‬
‫صفحه‬ ‫موضوع‬

‫فصل اول‬
‫مفاهیم و کلیات‬
‫مبحث اول‪ :‬مفاهیم ‪8...............................................................................................‬‬
‫مطلب اول‪ :‬مفهوم اقرار ‪8................................................................................................‬‬
‫مطلب دوم‪:‬مفهوم شهادت‪19.............................................................................................‬‬
‫مطلب سوم‪ :‬تفاوت میان اقرار ‪ ،‬اعتراف و شهادت‪23............................................................‬‬
‫مطلب چهارم‪ :‬مفهوم رجوع ‪27.........................................................................................‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬تاریخچه‪ ،‬فلسفه رجوع از اقرار وشهادت ‪29.................................................‬‬
‫مطلب اول‪ :‬فلسفه اقرار و رجوع از آن‪29............................................................................‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬انواع شهادت‪30.............................................................................................‬‬
‫فصل دوم‬
‫شرایط و حجیت اقرار و شهادت‬
‫مبحث اول‪ :‬مشروعیت اقرار و شهادت در فقه و قانون ‪33..............................................‬‬
‫مطلب اول‪ :‬مشروعیت اقرار‪33.........................................................................................‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬مشروعیت شهادت ‪38......................................................................................‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬ارکان و شرایط اقرار و شهادت در فقه و قانون‪41..........................................‬‬
‫مبطلب اول‪ :‬ارکان و شروط اقرار ‪41..................................................................................‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬شروط اقرار ‪48.............................................................................................‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬شرایط شهادت در فقه و قانون‪73.......................................................................‬‬
‫مطلب سوم‪ :‬شروط شهادت ‪74..........................................................................................‬‬
‫مبحث سوم‪ :‬انواع اقرار و شهادت‪82.........................................................................‬‬
‫مطلب اول‪ :‬انواع اقرار‪82................................................................................................‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬انواع شهادت‪91.............................................................................................‬‬
‫فصل سوم‬
‫احکام رجوع از قرار و شهادت و اثر آن‬
‫مبحث اول‪ :‬احکام رجوع از اقرار و أثر آن‪93..............................................................‬‬
‫مطلب اول‪ :‬احکام رجوع از اقرار در حدود‪94......................................................................‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬رجوع از اقرار آنچه متعلق به حقوق هللا و حقوق عباد است‪94..................................‬‬
‫جزء اول‪ :‬رجوع از اقرار در حدود متعلق به حقوق هللا ‪95.....................................................‬‬
‫جزء دوم‪ :‬رجوع از اقرار در حدود متعلق حقوق عباد ‪96.......................................................‬‬
‫جزء سوم‪ :‬رجوع از اقرار در آنچه متعلق به اجتماع حقین است ‪97..........................................‬‬
‫مطلب سوم‪ :‬اثر رجوع از اقرار‪98.....................................................................................‬‬
‫جزء اول‪ :‬أثر رجوع از اقرار در موارد حقوق عباد ‪98..........................................................‬‬
‫الف‪ :‬أثر رجوع از اقرار قبل از حکم‪99............................................................................‬‬
‫ب‪ :‬أثر رجوع بعد اقرار قبل از تنفیذ حکم‪102....................................................................‬‬

‫‪5‬‬
‫جزء دوم‪ :‬اثر رجوع از اقرار در حدود ‪104.......................................................................‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬رجوع از شهادت و اثر آن ‪107..................................................................‬‬
‫مطلب اول‪ :‬انوع رجوع از شهادت ‪107...............................................................................‬‬
‫جزء اول‪ :‬رجوع کلی ‪107.............................................................................................‬‬
‫جزء دوم‪ :‬رجوع جزیی ‪107..........................................................................................‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬وقت رجوع از شهادت‪110................................................................................‬‬
‫جزء اول‪ :‬رجوع پس از حکم و تنفیذ آن ‪110.....................................................................‬‬
‫جزء دوم‪ :‬رجوع قبل از حکم ‪112...................................................................................‬‬
‫جزء سوم‪ :‬رجوع قبل از حکم و پیش از تنفیذ ‪113..............................................................‬‬
‫مطلب سوم‪ :‬صفت رجوع از شهادت ‪116.............................................................................‬‬
‫جزء اول‪ :‬رجوع صریح ‪116..........................................................................................‬‬
‫جزء دوم‪ :‬رجوع غیر صریح ‪118....................................................................................‬‬
‫مطلب چهارم‪ :‬اثر رجوع از شهادت ‪120..............................................................................‬‬
‫جزء اول‪ :‬رجوع شهود در مال ‪120.................................................................................‬‬
‫جزء دوم‪ :‬رجوع شهود در تفریق بین زوجین ‪122...............................................................‬‬
‫جزء سوم‪ :‬رجوع شهود در اثبات نکاح ‪124......................................................................‬‬
‫جزء چهارم‪ :‬رجو در قصاص و حدود ‪126.........................................................................‬‬
‫جزء پنجم‪ :‬رجوع شاهدان از شهادت اثبات زنا ‪128.............................................................‬‬
‫نتیجه گیری‪130....................................................................................................‬‬
‫فهرست منابع ‪133.................................................................................................‬‬

‫‪6‬‬
 ‫فصل اول‬
‫مفاهیم و کلیات‬
‫که شامل مباحث و مطالب ذیل است‬
‫مبحث اول‪ :‬مفاهیم‬ ‫‪‬‬
‫مطلب اول‪ :‬مفهوم اقرار‬ ‫‪‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬مفهوم شهادت‬ ‫‪‬‬
‫مطلب سوم‪ :‬تفاوت میان شهادت‪ ،‬اقرار‪ ،‬بینه‪ ،‬و اعتراف‬ ‫‪‬‬
‫مطلب چهارم‪ :‬مفهوم رجوع‬ ‫‪‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬فلسفه رجوع از اقرار و شهادت‬ ‫‪‬‬
‫مطلب اول‪ :‬فلسفه رجوع از اقرار‬ ‫‪‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬انوا شهادت‬ ‫‪‬‬

‫‪7‬‬
 ‫مبحث اول‪ :‬مفاهیم‬
‫در این مبحث مفاهیم نگاش ته ش ده ان د‪ ،‬ک ه در حقیقت دریچ ه ب رای ش ناخت کلم ات مهم‬
‫بحث اس ت‪ ،‬زی را ب دون در نظرداش ت مف اهیم نمیت وان اص ل بحث را بط ور کام ل درک نم ود‬
‫ومطالب را هم ه جانب ه تحلی ل وتوص یف نم ود‪ ،‬بن اء در این مبحث مف اهیم ک ه پیش نی از علمی‬
‫تحقیق است بحث صورت گرفته است‪.‬‬
‫مطلب اول‪ :‬مفهوم اقرار‬
‫جزء اول‪ :‬اقرار در لغت و اصطالح‬
‫اقرار که اصطالح «اعتراف»‪ 1‬نیز مرادف به آن استعمال گردیده است ومفهوم راست گویی‬
‫یا اظه ار حقیقت را می رس اند‪ .‬ازجمل ه وس ایل اثب ات ج رم واز جمل ه قوی ترین دالی ل محس وب‬
‫میگردد‪ ،‬ولی با درک این موضوع که هرنوع اقرار مورد قبول قرار گرفت ه نمی توان د ت ا اینک ه‬
‫ارکان وشروط وجود نداشته باشد‪.‬‬
‫الف‪ :‬اقراردر لغت‬
‫اقرار در لغت به معن ای اع تراف واثب ات‪ ،‬ب ا مطلب خ ود ث ابت ک ردن‪ ،‬بُ روز دادن‪ ،‬س خن‬
‫‪2‬‬
‫واضح وآشکار بیان کردن است‪.‬‬
‫خلیل بن احمد فراهیدی‪ 3‬آن را اعتراف‌ به‌ شی‌ء دانسته است ‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫‪5‬‬
‫راغب االصفهانی‪،‬آنرا اثبات‌ شی‌ء دانسته‌ است‌‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫اسماعيل بن حماد جوهری‪ ،6‬آنرا اعتراف‌ به‌ حق‌ معنا کرده است‌‪.‬‬

‫‪ -1‬خلیل بن احمد فراهیدی (ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ)‪ ،‬العین‪ ،‬المحقق‪ :‬مهدي المخزومي‪ ،‬إبراهيم الس!!امرائي‪ ،‬دار‬
‫ومكتبة الهالل بیروت‪ :‬ج‪ 5‬ص ‪.22‬‬
‫‪ - 2‬عمید‪ !،‬حسن‪ .‬فرهنگ‪ .‬عمید‪ ،‬تهران‪ ،‬امیر کبیر‪۱۳۸۲( ،‬هـ ش)‪ .‬ص‪234‬‬
‫‪ -3‬أبو عبد الرحمن الخليل بن أحمد بن عمرو بن تميم الفراهي!!دي البص!!ري‪١٧٠ - ١٠٠( .‬هـ‪٧٨٦ - ٧١٨ ،‬م)‪ .‬در‬
‫ازد عمان متولد شده است‪ ،‬در بصره نشأت کرده است‪ ،‬خداوند متعال ب!!رای او اس!!تعداد! خ!!ارق الع!!اده عط!!ا ک!!رده‬
‫بود‪ ،‬وی عالم در لغت‪ ،‬نحو‪ ،‬عروض‪ ،‬و شاعر بود‪ ،‬تألیفات زی!!اد دارد‪ ،‬ار جمل!!ه‪ ،‬ت!!اب العين وه!!و أوّل معجم في‬
‫والش!كل؛ كت!!اب اإليق!!اع‪ .‬و س!!يبويه علم نح!!و را از وی‬‫ّ‬ ‫العربية؛ كتاب النّغم؛ كتاب العروض؛ كتاب الشواهد؛ النقط‬
‫گرفته است‪ .‬چنان سوطی می گوید( َوهُ َو أستاذ ِسيبَ َو ْي ٍه‪( !)،‬جالل الدين السيوطي‪ ،‬بغي!ة الوع!اة في طبق!ات‪ ،‬المحق!ق‪:‬‬
‫محمد أبو الفضل إبراهي‪ ،‬الناشر‪ :‬المكتبة العصرية ‪ -‬لبنان ‪ /‬صيد) بی تا) ج‪ 1‬ص ‪558‬‬
‫‪ - 4‬خليل بن احمد فراهيدى‪ ،‬كتاب العين‪ .‬ج‪ ،5‬ص ‪22‬‬
‫‪‌ .5‬حسین‌ بن محمد راغب‌ االصفهانی‪ 1412( ،‬هـ)‪ .‬المفردات في غريب القرآن‪ ،‬المحقق‪ :‬صفوان عدنان ال!!داودي‪،‬‬
‫بیروت‪ :‬دار القلم‪ ،‬الدار الشامية الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ص‪662 :‬‬
‫‪ .6‬ابونصر اسماعیل بن حماد جوهری‪ ،‬ادیب ولغوی قرن چه!!ارم‪ ،‬و مؤل!!ف ص!!حاح اللغ!!ه می‌باش!!د‪ .‬وی از اه!!الی‬
‫فاراب‪ ،‬در ماوراءالنهر‪ ،‬بود‪ .‬در ‪۳۳۲‬هـق متولد شد‪ .‬وی نخستین کسی است که واژگان ع!!ربی را به‌ت!!رتیب هج!!ا‬
‫مرتب کرد‪ .‬وی از جمله علم!!ایی ب!!ود ک!!ه پس از خلیل فَراهیدی ب!!ه علم ع!!روض پ!!رداخت‪ ،‬وب!!ه اوزان ش!!عری‬
‫صورت نهایی داد ‪.‬وی به بغداد و شام و حجاز سفر کرد و در مراجعت چندی در دامغان اقامت گزید و پس از آن‬
‫به نیشابور رفت و برای همیشه در آنجا زیست‪ .‬وی در جریان تالش برای پرواز با دو بال چوبی پس از پرش از‬
‫بام مس!جدی درنیش!ابور ج!ان خ!ود را از دس!ت داد(ال!زركلي خ!ير ال!دين بن محم!ود بن محم!د‪ ،‬األعالم؛ دار العلم‬
‫للماليين؛! الطبعة‪ :‬الخامسة عشر‪ ٢٠٠٢ ،‬م) ج‪ 1‬ص ‪313‬‬

‫‪8‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ابن منظور می نگارد‪:‬اقرار به معنای قرار دادن‪ ،‬ثابت کردن و اعتراف کردن است‬
‫مفهوم اقرار در قرآن‪ 2‬با واژه‌ها و تعبیرات گون اگونی ذک ر ش ده ک ه در ذی ل آن را ت ذکر می‬
‫دهیم ؛ از جمله‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫وا أَ ْق َررْ نَا!﴾‬
‫‪ .1‬به معنی اقرار ومشتقات آن؛ مانند‪﴿ :‬قَا َل أَأَ ْق َررْ تُ ْم َوأَخ َْذتُْ!م َعلَى َذلِ ُك ْم إِصْ ِري! قَالُ ْ‬
‫آيا اقرار داشته و پيمان مرا بر اين امر پذيرفتيد؟ همه گفتند‪ :‬اقرار داريم‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫اعتراف و مشتقات‪ 4‬آن؛ مانند‪﴿:‬ا ْعت ََرفُوا! بِ ُذنُوبِ ِه ْ!م﴾‬ ‫‪.2‬‬
‫‪6‬‬
‫شهادت دادن به زیان خود؛ مانند‪ُ ﴿:‬شهَدَاء هّلِل ِ َولَوْ َعلَى أَنفُ ِس ُك ْم أَ ِو ْال َوالِ َد ْي ِن َواألَ ْق َربِينَ ﴾‬ ‫‪.3‬‬
‫در آیه فوق شهادت به معنی اقرار به کار رفته ‪ ،‬زیرا شهادت‪ ،‬ب ه زی ان دیگ ری اس ت‪ ،‬ام ا‬
‫اقرار به زیان خود شخص‪ ،‬است هللا متعال می گوید‪ :‬و به خاطر خدا شهادت دهيد‪ ،‬ه ر چن د‬
‫كه شهادتتان به زيان خودتان يا پدر و مادر و خويشاوندان بوده باشد‪.‬‬
‫!ربِّ ُك ْ!م قَ!!الُوا بَلَى﴾ (کلم ه « َعلَ َّی» در‬
‫‪7‬‬ ‫کلمه «بَلی» در پاسخ استفهام تقریری؛ مانند‪﴿:‬أَلَ ْس! ُ‬
‫ت بِ! َ‬ ‫‪.4‬‬
‫ي َذ ْنبٌ ﴾‪ 8‬در این آیات ومانند آن قرآن به ب رخی از م واردی ک ه‬
‫برخی آیات؛ مانند‪َ ﴿:‬ولَهُ ْم َعلَ َّ‬
‫خداوند از بندگان خویش اقرار گرفته اشاره کرده است؛ مانن د‪:‬اق رار گ رفتن از آنه ا درب اره‬
‫ربوبیت خویش‪ 9‬ونیز اقرار گرفتن انسانها ازیک دیگر؛ مانن د‪:‬اق رار گ رفتن از اب راهیم علی ه‬
‫الس الم در م ورد شکس تن بتها‪ 10‬و اع تراف آن ان ب ه حق وق غ یر؛ مانن د اق رار زلیخ ا ب ه‬
‫بی‌گناهی یوسف‪ 11‬همچنین در آیاتی پرشمار از اعتراف واقرار گناهکاران به خطای خ ویش‬

‫‪ . 7‬اسماعیل‌ بن حماد جوهری‪1987 (( ،‬م‪1408 -‬هـ )‌الص!!حاح ت!!اج اللغ!!ة وص!!حاح العربي!!ة‪ ،‬ب!!یروت‪ ،‬دار العلم‬
‫للماليين!‪ ،‬الطبعة الرابعة‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪.۷۹۰‬‬
‫‪ . 1‬محمد بن مكرم ابن منظور‪ 1414( ،‬هـ ‪1993 -‬م)‪ .‬لسان العرب‪ .‬بيروت‪ :‬دار صادر الطبعة‪ :‬الثالثة‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪:‬‬
‫‪ ، 83‬ماده «أقَرّ»‬
‫‪ . 2‬بايد گفت مفهوم اصطالحی اقرار با مفهوم لغوی و مفهوم که در قرآن مورد استفاده قرار گرفته است در‬
‫برخی مفاهیم تفاوت دارد‪ ،‬چون از نظر قرآن مفهوم عام اقرار است اما در کابرد فقهی مفهوم خاص است‪.‬‬
‫‪ .3‬سوره آل‌عمران آیه ‪81‬؛ سوره بقره آیه ‪84‬‬
‫‪ .4‬مشتقات‪ ،‬جمع مشتق ‪ ،‬و آن در لغت به معنی بیرون شدن از چیزی‪ ،‬جدا شدن از چیزی‪ ،‬در اصطالح‪،‬‬
‫عبارت از در اصطالح ادبی کلمه‌ای است که از اصل فعل گرفته شده و ریشه فعلی دارد مانند! کاتب و مکتوب و‬
‫مکتب که از کتب گرفته شده‌اند‬
‫‪ .5‬سوره توبه‪ 102،‬سوره غافرآیه‪11،‬؛ سوره ملک آیه ‪11‬‬
‫‪ .6‬سوره نساء آیه‪135،‬سوره انعام آیه‪130،‬‬
‫‪ - 7‬سوره اعراف آیه‪ 172،‬سوره ملک آیه ‪.67‬‬
‫‪ -8‬سوره شعراءآیه ‪14‬‬
‫‪ -9‬سوره اعراف آیه ‪172،‬‬
‫‪ -10‬سوره انبیاءآیه ‪21،62‬‬
‫‪ -11‬سوره یوسف آیه ‪51‬‬

‫‪9‬‬
‫در آخرت سخن به میان آمده‪ 1‬و در آیاتی دیگر برخی مباحث فقهی اقرار واحک ام و آث ار آن‬
‫یادآوری شده است‪.‬‬
‫به معنی‪ ،‬اثبات شیء استعمال شده است طوریکه خداوند متعال میفرماید‪َ ﴿ :‬ونُقِرُّ فِي اأْل َرْ ِ!‬
‫حام‬ ‫‪.5‬‬
‫ما نَشا ُء إِلى أَ َج ٍل ُم َس ّمًى﴾‪ 2‬آنچه را كه مي خواهيم تامدّت معين در ارحام نگاه ميداريم‪ ،‬اق رار‬
‫بتوحيد و نب وت و امث ال آن برق رار ك ردن و اظه ار اثب ات ب ودن آنهاس ت‪﴿ .‬ثُ َّم أَ ْق! َررْ تُْ!م َوأَ ْنتُ ْم‬
‫تَ ْشهَ ُدونَ ﴾‪ 3‬سپس اقرار كرديدو ش ما گ واهي مي دهيد‪ ،‬یع نی س پس درحاليك ه حاض ر بوديد‬
‫‪4‬‬
‫اقرار كرديد و به ثابت بودن آن اذهان نموديد‪.‬‬
‫ب‪ :‬اقرار در اصطالح فقهاء‬
‫اقرار در اصطالح فقهاء با عبارات مختلف تعریف شده اس ت‪ ،‬فقه اء م ذاهب هری ک ب ا در‬
‫نظرداشت رکن‪ ،‬شروط‪ ،‬خصوصیات و ویژگیهای اقرار‪ ،‬تعریف هایی متف اوت ک رده ان د‪ ،‬ب رخی‬
‫بر تعریف وسعت بخشیده و شروط و اوصاف را نیز ضمیمه آن کردند وبرخی دیگر توسط کرده‬
‫و تنها به مفهوم آن اکتفاء نموده آنرا تعریف کرده اند که در ذیل به برخی تعریف ه ای مش هور‬
‫در مذاهب می پردازیم‪.‬‬
‫‪ -1‬فقهای احناف‬
‫فقهای احناف در تعریف آن نگاشته اند «اإلقرار إخبار عن ثبوت الحق»‬
‫اقرار اخبار از ثبوت حق است‪ 5.‬بدر الدین عینی در شرح تعریف می نگ ارد‪ :‬به تر ب ود ک ه‬
‫واژه‪« ،‬للغير على نفسه» بر آن می افزود تا شهادت از آن خارج شود‪.6‬‬

‫‪ -1‬سوره توبه آیه‪102،‬‬

‫‪ -2‬سوره ح ّج آیه ‪.5‬‬
‫‪ -3‬سوره بقره‪.84 :‬‬
‫‪ -4‬حسن مصطفوی‪ ،‬قاموس قرآن‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪302 :‬‬
‫‪ - 5‬علي بن أبي بكر المرغيناني‪( ،‬ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ)‪ .‬الهداية في شرح بداية المبتدي‪ !:‬المحقق‪ :‬طالل يوسف‪،‬‬
‫بیروت‪ ،‬دار احياء التراث العربي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪178‬‬
‫‪ -6‬محمود بن أحمد بن موسى بدر الدين العينى‪2000 ( ،‬م – ‪1421‬هـ ق)‪ .‬البناية شرح الهداية‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الكتب‬
‫العلمية‪ ،‬الطبعة األولى ج‪ 9‬ص ‪.428‬‬

‫‪10‬‬
‫و این تعری ف مخت ار در م ذهب احن اف اس ت‪ ،‬اک ثر فقه ای اس الم این را برگزی ده ان د‪.1.‬‬
‫ابوحبيب‪ 2‬مينويسد«ا ِإلق َْرارإثب ات الش يء االع تراف في الش رع إخب ار الم رء بح ق آلخ ر علي ه او االق رار ه و‬
‫‪3‬‬
‫إخبار اإلنسان بحق عليه‪.‬آلخر يقال لذلك مقر و لهذا مقرله و للحق مقر به»‬
‫اقرار در زبان عربی عبارت از ثابت نمودن چيزی است واعتراف کردن نس بت ب ه آن وب ه‬
‫‪4‬‬
‫رسميّـت شنا ختن حق ديگران‪.‬‬
‫ابوحبيب اقرار را بر اساس دوکتاب‪ ‬تعريف ک رده يکی مجل ة االحک ام العدلی ة «‌اإْل ِ ْق َرا ُر ُه َو‬
‫‪5‬‬
‫ق َعلَ ْي ِه آِل َخ َر»‬
‫سا ِن عَنْ َح ٍّ‬‫إخبَا ُر اإْل ِ ْن َ‬
‫ْ‬
‫اقرار اخبار انسان از حق دیگر ب ر ذم ه آن وديگ ری التعريف ات‪ .‬از جرج انی‪ .‬عين عب ارت‬
‫ق آلخ ر عليه‪ ،‬واخب ار ع ّم ا س بق» اق رار در ش ريعت‬ ‫چنين است «االقرار فی الشّرع اخب ار بح ّ‬
‫عبارت است از باخبر ساختن کسی نسبت به حقّی که مربوط میشود به سابق‪ ،‬يعنی مقر به سود‬
‫کسی درباره حقی اعتراف دارد که مربوط به پيش از اقرار است وحکايت از آن ميکن د ک ه مق ر‬
‫‪6‬‬
‫خيلی قبل بر اين مديون مقرله بوده است‪.‬‬
‫‪ -2‬تعریف مالکیها‪:‬‬
‫ص ْدقِ ِه َعلَى قَائِلِ ِه فَقَ ْط بِلَ ْف ِظ ِه أَ ْو بِلَ ْف ِظ‬
‫ب ُح ْك َم ِ‬ ‫مالکیها درتعریف اقرار نگاشته اند « َخبَ ٌر يُ َ‬
‫وج ُ‬
‫‪7‬‬
‫نَائِبِ ِه»‬
‫خبری است‪ ،‬که برقائل آن حکم صدق را الزم می گرداند‪ ،‬خواه به لفظ آن باش د ی اهم ن ائب‬
‫ص ْدقِ ِه الخ» روایت و شهادت از تعریف خ ارج می ش ود‪ ،‬زی را وق تی ک ه‬ ‫ب ُح ْك َم ِ‬
‫آن‪ .‬با قید «يُو ِج ُ‬
‫‪ -1‬وهبه بن مصطفی الزحیلی‪( ،‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ)‪ ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته‪ ،‬دار الفكر ‪ -‬سوريَّة – دمشق‪،‬‬
‫الطبعة‪ :‬الرَّابعة ج ‪8‬ص ‪ 608‬و وزارة األوقاف والشئون اإلسالمية – الكويت‪( ،‬من ‪ ١٤٢٧ - ١٤٠٤‬هـ)‬
‫الموسوعة الفقهية الكويتية الطبعة‪ ..:‬الطبعة الثانية‪ ،‬دارالسالسل – الكويت‪ ،‬ج‪1‬ص ‪،145‬‬
‫‪ . 2‬سعید ابو حبیب ‪ ،‬متولد سال‪1351 ،‬هـ ق‪ ،‬دمش!ق‪ ،‬ف!ارغ التحص!یل از دانش!گاه دمش!قف از رش!ته ش!رعیات و‬
‫حقوق‪ ،‬وی سمت قضاء را در دمشق در سال ‪ 1960‬م به عهده گرفت‪ ،‬و در دی!!وان محاس!!بات ب!!ه عن!!وان مش!!اور‬
‫موظف شد‪ ،‬سپس در سال ‪1990‬م استعفاء داد و بعدا در دائرة المعارف اسالمی در کویت‪ ،‬مشغول به کار ش!!د‪ ،‬و‬
‫بعد اکادمی فقه اسالمی را در مکه مکرمه تأسیس نمود‪ ،‬آثار و تألیفات زی!!اددارد از جمل!!ه‪ ،‬موس!!وعة االجم!!اع فی‬
‫الفقه االسالمی‪ ،‬معجم الفقه الحنبلی‪ ،‬القاموس الفقهی لغة و اصطالحا ً الوجیز فی المب!!ادی‪ ،‬السیاس!!یة فی االس!!الم‪( .‬‬
‫‪)https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8‬‬
‫‪ -3‬سعید أبو حبيب‪ 1988( ،‬م)القاموس الفقهي لغة واصطالحا‪ ،‬دار الفكر‪ .‬دمشق – سورية الطبعة‪ :‬الثانية‪ .‬ج ‪1‬ص‬
‫‪299‬‬
‫‪ - 4‬محمد زیلعی‪۱۳۶۸( ،‬هـ ق) کتاب االقرار‪ :‬تهران‪ ،‬انتشارات کاج‪. ،‬ج ‪ ،۵‬ص ‪.۲۳۵‬‬
‫‪ 5‬لجنة مكونة من عدة علماء وفقهاء في الخالفة العثمانية‪( ،‬ـــــــــــــــــــــــ)مجلة األحكام العدلية محقق‪ :‬نجيب‬
‫ت كتب‪ ،‬آرام باغ‪ ،‬كراچی‪ .‬ص‪٣٠٧‬‬ ‫هواويني‪ ،‬الناشر‪ :‬نور محمد‪ ،‬كارخانه تجار ِ‬
‫‪ - 6‬محمد عثمان ژوبل‪۱۳۷۳(،‬ش)‪ .‬مجموعه قواعد ومسایل فقهی مجلة االحکام‪ :‬کابل‪ ،‬انتشارات گنج ‪،‬چاپ پنجم‪،‬‬
‫ص‪71‬‬
‫‪ - 7‬محمد بن محمد حطاب رعینی‪1992( ،‬م)‪ .‬مواهب الجليل في شرح مختصر خليل‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الفكر الطبع!ة‪:‬‬
‫الثالث!!ة‪ ،‬ج ‪ 5‬ص‪ 216‬و أحم!!د بن غ!!انم األزه!!ري الم!!الكي‪1995(،‬م)‪ .‬الفواك!!ه ال!!دواني على رس!!الة ابن أبي زيد‬
‫القيرواني‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الفكر ج‪ 2‬ص ‪246‬‬

‫‪11‬‬
‫فردی می گوید نماز واجب است‪ ،‬پس این خ بر اس ت ک ه ب ر مخ بر و غ یر آن آن حکم ص دق را‬
‫الزم می گرداند‪ ،‬و هم چنان وقتی که شخصی باالی فردی ش هادت ب ه وج ود ح ق می ده د‪ ،‬پس‬
‫این خبری است که حکم صدق آن را بر فرد غیر الزم می گرداند‪ ،‬وقتی می گوید بر ذمه من چند‬
‫‪1‬‬
‫دینار است‪ ،‬پس خبری است که حکم صدق آن بر مخبر الزم می گردد‪.‬‬
‫‪ -3‬تعریف شافعیها‬
‫فقهاء شوافع نیز اقرار را تعریف کرده اند که از دو فرد آن نقل می کنیم‪ ،‬سلیمان بن محم د‬
‫ص بِ َح ٍّق‬
‫الش ْخ ِ‬
‫ار َّ‬
‫بجرومی و خطیب شربینی رحمهم هللا در تعریف اقرار نگاش ته ان د‪َ « :‬و َش ْر ًعا إ ْخبَ ُ‬
‫َعلَْي ِه‪»2‬‬
‫در شریعت اخبار شخص به حق باالی خودش است‪،‬‬
‫ق ثَابِ ٍ‬
‫ت َعلَى ا ْل ُم ْخبِ ِر‪»3‬‬ ‫وهم چنان « ْ‬
‫إخبَا ٌر عَنْ َح ٍّ‬
‫اخبار از حق ثابت بر مخبر‪.‬‬
‫‪ -4‬تعریف حنابله‬
‫حنابله در تعریف اقرار گفته اند «اظهار مکلف مختار ما علیه لفظا او کتاب ة او علی مؤکل ه‬
‫‪4‬‬
‫او مولیه مما یمکن انشاؤه لهما أو عل موروثة بما یمکن صدقه»‬
‫اظهار شخص مکلف مختار بر آنچه باالی وی است به طری ق لف ظ ی ا کت ابت‪ ،‬ی ا ب ر موک ل‬
‫یامولیه آن آنچه انشاء آن برای آنها ممکن باشد‪ ،‬یا بر مورث به آنچه که صدق آن ممکن باشد‪.‬‬
‫ج‪ :‬تعریف اقرار در قانون‬
‫قانون دانان نیز برای اقرار تعریف واحدی ارائه نکرده اند‪ ،‬بلکه تعریفات متفاوت که با هم‬
‫متقارب اند درج نموده اند‪.‬‬
‫اقرار عبارت است از خبردادن جازم به حقی که برای خ بر دهن ده ال زام آور اس ت‪ ،‬ی ا خ بر‬
‫دادن به چیزی است که حق یا حکمی علیه خبر دهنده به دنبال می آورد‪ .‬یا خ بر دادن از نفی ی ا‬
‫چیزی که الزمه آن نفی اس ت از خ بر دهن ده مانن د آنک ه بگوی د ت و از من از من فالن مبل غ می‬
‫‪5‬‬
‫خواهی‪ ،‬نزد من یا بر ذمه من فالن چیز است‪.‬‬
‫داکتر عبدالرزاق سنهوری در تعریف آن نگاشته است «اعتراف شخص آلخر علی ه‪ ،‬س واء‬
‫‪6‬‬
‫قصد ترتیب هذا الحق فی ذمته او لم یقصد»‬

‫‪ - 1‬الخرشي محمد بن عبد هللا ‪( ،‬ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ)شرح مختصر خليل للخرشي‪ ،‬بیروت‪ ،‬دار الفك!!ر‬
‫للطباعة ‪ .‬ج ‪ 6‬ص ‪87‬‬
‫‪ - 2‬سليمان بن محمد‪ ،‬بُ َج ْي َر ِم ّي‪1995(،‬م)‪ .‬حاشية البجيرمي على الخطيب‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الفكر‪ ،‬ج‪ 3‬ص‪142‬‬
‫‪ - 3‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني‪1994(،‬م)‪ .‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الكتب‬
‫العلمية‪ ،‬ج‪ 3‬ص ‪.269‬‬
‫‪ 4‬ابن تيميه حراني‪ ،‬عبد السالم بن عبد هللا‪1404( ،‬هـ ‪1984-‬م) المحرر في الفقه على مذهب اإلمام أحمد بن حنبل‪،‬‬
‫الناشر‪ :‬مكتبة المعارف‪ -‬الرياض الطبعة‪ :‬الطبعة الثانية ج‪ ،2‬ص ‪359‬‬
‫‪ - 5‬محمد ناصر‪ .‬کاتوزيان ‪ 1385( ،‬هـ ش) اثبات ودليل اثبات ‪.‬تهران ‪:‬نشر ميزان ص ‪70‬‬

‫‪12‬‬
‫اعتراف شخص به حق دیگر که باالی آن هست خواه قصد ترتیب این ح ق را در ذم ه خ ود‬
‫داشته باشد یا نداشته باشد‪.‬‬
‫استاذ توفیق فرج در تعریف آن نگاشته است« اعتراف یصدر من أحد الخصمین بم ا یدعی ه‬
‫خصمه اآلخر»‪ 1‬اعتراف که از یکی متخاصم به آنچه که خصم دیگر ادع ا دارد ص ادر می ش ود‪.‬‬
‫کاپیتان میگوئید‪«:‬اقرارعبارت ازاین است که خوانده ادعای طرح علیه خود را ‪،‬تصدیق کند»‬
‫ساواتیه‪ 2‬میگوید‪« :‬اقرار اظهاری اس ت ک ه وس یله آن ش خص واقع ه ای را ک ه علی ه او دارای‬
‫‪3‬‬
‫اثار حقوقی است تصدیق می کند»‬
‫از لحاظ اصطالحی چنانکه قانون مدنی افغانستان در ماده ‪ 1001‬ذکر می کند ‪« :‬اقرار ‪ ،‬عب ارت‬
‫است از اعتراف خصم نسبت به حق غير باالی خودش در محکمه»‬
‫و همچنان قانون اصول محاکمات مدنی افغانستان در م اده ‪ 273‬تعريف ذيل را از اق رار ارائ ه‬
‫می کند‪« :‬اقرار عبارت از اخبار به ام ری اس ت در محکم ه ک ه بق ای ح ق ط رف دع وی و يا‬
‫حالتی را عليه مقر ثابت سازد‬
‫شرح تعریفات و مناقشه آنها‬
‫اوالً شرح تعریف احناف و مناقشه آن (اخبار عن ثبوت حق للغیر علی نفسه)‬
‫واژه «اخبار» اقرار اخبار است‪ ،‬اخبار خبر دادن و آگاه ساختن از يک ام ر موج ود اس ت‪،‬‬
‫بناء اقرار چيزی را بوجود نمی آورد ‪ ،‬ايجاد کننده حق نيست‪ ،‬انشاء نيست ‪ ،‬بن ابراين مث ل ه ر‬
‫خبری ممکن در واقع راست يا دروغ باشد هم چنان واژه اخبار جنس است و ش امل هم ه اخب ار‬
‫می شود‪ ،‬هر نوعی که باشد‪ ،‬خواه عام باشد و یا خاص‪ ،‬خواه ثبوت حق برای دیگ ری ب ر ف رد‬
‫دیگر باشد‪ ،‬مانند شهادت‪ ،‬یا ثبوت حق بر خود شخص مدعی بر غیر دیگر باش د مانن د دع وی‪،‬‬
‫و یا ثبوت حق برای دیگر بر منفعت خودش باشد مانن د اع تراف ی ا اق رار و ب ا این واژه انش اء‬
‫‪4‬‬
‫مانند بعت (خریدم) و اشتریت (فروختم) خارج می شود‪.‬‬
‫واژه «للغیر» به این واژه اخبار از ثبوت حق غیر بر خود مانند دعوی‪ ،‬و هم چن ان اخب ار‬
‫از ثبوت حق برای خودش و برای غیر آن مانند روایت خارج می شود‪.‬‬
‫با واژه «علی نفس ه» ب ا قی د این واژه اخب ار از ثب وت ش خص دیگ ری ب رای ف رد دیگ ری‬
‫‪5‬‬
‫خارج می شود که آن شهادت است و هم چنان دعوی نیز بر آن خارج می شود‪.‬‬

‫‪ - 6‬عبدالرزاق سنهوری‪1968(،‬م)‪ .‬الوسیط شرح القانون الم!!دنی الجدی!!د‪ ،‬الق!!اهره‪ ،‬دارالنهض!!ة العربیه‪ ،‬ج‪ 2‬ص‬
‫‪471‬‬
‫‪ - 1‬توفیق حسن فرج (‪2003‬م) قواعد االثبات فی المواد المدنیة! و التجاریة‪ :‬بیروت‪ ،‬منش!ورات الحل!بی الحقوقیة‪،‬‬
‫ص ‪.2830‬‬
‫‪ 2‬کاپیتان و ساواتیه حقوق دانان مشهور فرانسه اند‪.‬‬
‫‪ - 3‬جالل الدين مدني‪1385(،‬هـ‪ ).‬ادله اثبات دعوي ‪.‬تهران ‪:‬انتشارات پايدار ص ‪62-61‬‬
‫‪ - 4‬محمد اسماعیل بن عبدالرحمن‪ ،‬اإلثبات باإلقرار فی الفقه اإلسالمی و تطبیقاتها فی المحاکم الشرعیة‪ ،‬ص ‪52‬‬
‫‪ - 5‬ابن الهمام الحنفي ‪ -‬قاضي زاده ‪ -‬البابرتي ‪ -‬سعدي جلبي‪ ،‬شرح فتح القدير مع تكملته نتائج األفكار‪ ،‬وبهامشه‬
‫شرح العناية على الهداية وحاشية سعدي جلبي على شرح العناية ‪ ‬الناشر‪ :‬المطابع األميرية – مصر بی تا‪ .‬ج‪8‬‬
‫ص ‪318‬‬

‫‪13‬‬
‫از این تعریف ظاهر می گردد که ج امع و م انع اس ت‪ ،‬و اق رار را چنانچ ه حقیقت آن اس ت‬
‫‪1‬‬
‫تعریف کرده است‪ ،‬مگر اینکه واژه للغیر همان طوریکه نحویان می گوین د ب رای ابه ام اس ت‪،‬‬
‫بهتر آن بود که این واژه غیر معرفه ذک ر می ش د‪ ،‬اگ ر ع وض واژه «للغ یر» واژه «لغ یره» را‬
‫اضافه می کردند ابهام زائل میشود‪.‬‬
‫ص ْدقِ ِه َعلَى قَائِلِ ِه فَقَ ْط بِلَ ْف ِظ ِه أَ ْو‬ ‫ب ُح ْك َم ِ‬ ‫دوم‪ :‬شرح و مناقشه تعریف مالکیه ا‪َ ( ،‬خبَ ٌر يُ َ‬
‫وج ُ‬
‫بِلَ ْف ِظ نَائِبِ ِه)‬
‫واژه « خبر» قید است که انشاء مانند بعت و اشتریت و طلقت از آن خارج می شود جمل ه‪:‬‬
‫ص ْدقِ ِه َعلَى قَائِلِ ِه فَقَ ْط بِلَ ْف ِظ ِه أَ ْو بِلَ ْف ِظ نَائِبِ ِه» قی د اس ت ک ه ب ه آن روایت‪،‬‬ ‫ب ُح ْك َم ِ‬ ‫وج ُ‬‫« َخبَ ٌر يُ َ‬
‫شهادت‪ ،‬خارج می شود زیرا زمانیکه شخص می گوید‪ :‬زک ات واجب اس ت‪ ،‬پس این خ بر اس ت‬
‫‪2‬‬
‫که بر مخبر و غیر آن صدق خبر را الزم می گرداند‪.‬‬
‫واژه «فقط» این واژه قید است که صدق ل زوم خ بر تنه ا ب ر می گ ردد ب ر مخ بر‪ ،‬مثالً اگ ر‬
‫شخص می گوید‪ :‬در ذمه من صد دینار اس ت ‪ ،‬پس این خ بری اس ت ک ه حکم ص دق آن را الزم‬
‫می گرداند بر شخص مخبر و به آن این سخن گوینده خارج می شود‪ ،‬فالنی زانی است‪ ،‬این خبر‬
‫اس ت ک ه حکم ص دق آن تنه ا ب ر مخ بر الزم نمی گ ردد‪ ،‬ب ل متع دی ب ه غ یر آن ن یز می ش ود‪،‬‬
‫طوریکه در آن معنی شهادت نیز داخل می شود‪ ،‬زیرا احتمال صدق و کذب را دارد‪ ،‬اگ ر ص ادق‬
‫بود بر زانی حکم ‪ 100‬تازیانه تعمیل می گردد و اگر محصن بود بعد از توافر نصاب شهادت حد‬
‫‪3‬‬
‫جاری می شود‪.‬‬
‫واژه «بلفظه» با این واژه سخن خود شخص مقر داخل تعریف میشود بدون نی از ب ه وکی ل‬
‫‪4‬‬
‫یا نائب آن‬
‫واژه « او نائبه» با این واژه اقرار وکیل از مؤکل داخل تعریف میگردد‪.‬‬
‫از این تعریف هویدا می گردد که این تعریف شامل ل زوم حکم ب ر مق ر اس ت ن ه حقیقت ک ه‬
‫ثبوت حق غیر بر مقر آن است‪.‬‬
‫ق َعلَ ْي ِه)‬ ‫إخبَا ُر الش َّْخ ِ‬
‫ص بِ َح ٍّ‬ ‫سوم‪ :‬شرح ومناقشه تعریف شافعیها ( َوش َْرعًا ْ‬
‫ص » قید است که به آن انشاء خارج میشود‪ ،‬باید گفت‪ :‬اخبار لفظ ع ام‬ ‫إخبَا ُر الش َّْخ ِ‬
‫واژه « ْ‬
‫است که شامل اقرار ‪ ،‬شهادت و دعوی می شود‪.‬‬
‫ق َعلَ ْي ِه» این حق برخی اوقات ایجابی است و برخی اوقات سلبی ‪ ،‬ایجابی مانن د‪:‬‬ ‫واژه «بِ َح ٍّ‬
‫اینکه مردی بگوید‪ :‬از فالنی بر من یا در ذمه من ‪ 100‬دینار است و سلبی مانن د اینک ه بگوی د‪:‬‬

‫‪ -1‬محمد حسن الرضي اإلس!ترباذي (‪1969‬م‪ .).‬ش!رح الرض!يعلى الكافي!ة تص!حيح وتعلي!ق يو س!ف حس!ن عم!ر‪،‬‬
‫منشورات جامعة قاريونس‪ ،‬بتغازي ‪ ،‬طبعة االولی‪ ،‬ص‬
‫‪- 2‬علي بن عبد السالم التُّسُولي‪1998( ،‬م)‪ .‬البهجة في شرح التحفة‪ :‬المحق!ق‪ ::‬محم!!د عب!!د الق!ادر ش!!اهين‪ ،‬ب!!یروت‪،‬‬
‫دار الكتب العلمية‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ 2‬ص ‪524‬‬
‫‪- 3‬محمد اسماعیل بن عبدالرحمن‪ ،‬اإلثبات باإلقرار فی الفقه اإلسالمی و تطبیقاتها فی المحاکم الشرعیة‪ ،‬ص ‪53‬‬
‫‪ -4‬محمد بن محمد الحطاب رعینی ‪1992( ،‬م)‪ .‬مواهب الجليل في شرح مختصر خليل‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الفكر ج ‪ 7‬ص‬
‫‪215‬‬

‫‪14‬‬
‫من فالنی از مدرک پولی که نزد آن داشتم برائت دادم‪ ،‬و این قیدی است به آن دعوی خ ارج می‬
‫‪5‬‬
‫شود زیرا دعوی حق آن بر غیر او است‪ ،‬و هم چنان شهادت نیز خارج می شود‪.‬‬
‫این تعریف به صورت عموم در بر گیرنده همه حقوق است و تنه ا ح ق مق ر را در ب ر نمی‬
‫گیرد‪.‬‬

‫‪ .5‬محمد بن أحمد‪ ،‬الخطيب الش!!ربيني‪1994( ،‬م)‪ .‬مغ!ني المحت!!اج إلى معرف!!ة مع!!اني ألف!اظ المنه!!اج‪ :‬ب!یروت‪ ،‬دار‬
‫الكتب العلمية‪ .‬ج‪ 2‬ص ‪238‬‬

‫‪15‬‬
 ‫شرح تعریف قانون مدنی‬
‫بر طبق تعريف قانون مدنی اقرار ‪ ،‬عبارت است از اعتراف خصم نسبت به حق غير باالی‬
‫خودش در محکمه‬
‫قانون مدنی افغانستان سه شرط را برای صحت قرار بیان می کند‪.‬‬
‫الف‪ :‬اعتراف خصم‪ ،‬قانون مدنی افغانستان اقرار را اعتراف می داند‪ ،‬در حالیکه فرقی بین‬
‫اعتراف و اقرار وجود دارد‪ ،‬و تفاوت آنها عموم و خصوص من وجه است‬
‫ب‪ :‬نسبت به حق غير‪ :‬در اقرار بايد اخبار به وجود حق برای غير باشد‪ ،‬اگ ر ف ردی اخب ار‬
‫به وجود حق برای خود کند‪ ،‬دعوی حق مينمايد بنا ًء اقرار به آن گفته نمی شود‬
‫ج‪ -‬باالی خودش‪ :‬در اقرار مقر خبر از وجود حق برای ديگری بر ضرر خود می ده د اگ ر‬
‫چنین نباشد‪ ،‬مقر اخبار از وجود حق برای کسی به ض رر ديگ ری نمايد‪ ،‬این ش هادت اس ت ن ه‬
‫اقرار‪.‬‬
‫تعریف راجح و علت ترجیح آن‬
‫تعریف راجح که همه ابعاد اقرار و حقیقت اقرار در بر گیرد تعریف ذیل است‬
‫«اإلقرار إخبار عن ثبوت الحق للغیر»‬
‫این تعریف ویژگیهای ذیل را دارد‬
‫‪ .1‬تعریف به حقیقت اقرار کرده است نه به لوازم آن‪ .‬طوریکه تعریف مالکی هابود‪.‬‬
‫‪ .2‬این تعریف مختص به اقرار و از عمومیات خالی است‪ ،‬طوریکه تعریف ش وافع ب ود در‬
‫برگیرنده اقرار و دیگر موارد نیز می شد‪ .‬یا به عباره دیگر مانع است ب رعکس تعری ف‬
‫شوافع که مانع نیست‪.‬‬
‫‪ .3‬اختصار در عبارات‪ ،‬و دقت بیشتر در آن‪.‬‬

‫مطلب دوم‪:‬مفهوم شهادت‬

‫شهادت مفرد از مصدر شهد است بمعنی ‪ ،‬بینه ‪ ،‬گواه‪ ،‬ظاهر‪ ،‬حاضر و موت فی سبیل هللا‪،‬‬
‫است و درکاربرد فقه اسالمی نیز بر معاني متعدد استعمال شده از جمل ه‪ :‬خ بر ق اطع ‪ ،‬حض ور‪،‬‬
‫آشکارا‪ ،‬قسم‪ ،‬اقرار‪ ،‬کلمه توحید‪ ،‬موت فی سبیل هللا که در ذیل به آن می پردازیم‪.‬‬
‫الش َها َدةُ‪ :‬الحض ور م ع‬
‫الش ُهو ُد و َّ‬
‫راغب اصفهانی در باره ش هود و ش هادت می گوی د‪ُّ ” :‬‬
‫المشاهدة‪ ،‬إ ّما بالبصر‪ ،‬أو بالبصيرة‪ ،‬و قد يقال للحضور مفرد‪“1‬‬
‫الشّهود و الشّهادة‪ :‬حاضر بودن و گواه بودن يا با مشاهده چشم و يا با انديش ه و بص يرت‪.‬‬
‫واژه‪ -‬شهادة‪ -‬در معنى حضور بصورت مفرد بكار مى رود‪.‬‬

‫‪ 1‬راغب اصفهانی‪ ،‬المفردات في غريب القرآن‪ ،‬ص‪465 :‬‬

‫‪16‬‬
 ‫در کتاب صحاح شهادت را به معنی خبر قاطع تعبیر نموده است ” الشَهادة‪ :‬خبَ ٌر قاطع‪“1‬‬
‫شهادت بمعنی خبر قاطع‬
‫واژه شهادت در قرآن‬
‫واژه شهادت در قرآن کریم به هفت مورد اس تعمال ش ده اس ت‪ ،‬انبی اء‪ ،‬مالئک ه حفظ ه‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫شهادت در راه خدا‪ ،‬حاضر ‪ ،‬شریک‪ ،‬شاهد بر حق‪ ،‬امت محمد‪.‬‬
‫‪ -1‬شهادت بمعنی قسم یا یمین‪ :‬خداوند متعال می فرماید‪﴿ :‬فَ َش!هَا َدةُ أَ َح! ِد ِه ْم أَرْ بَ! ُع َش!هَادَا ٍ‬
‫ت‬
‫‪3‬‬
‫بِاهَّلل ِ إِنَّهُ لَ ِمنَ الصَّا ِدقِينَ ﴾‬
‫پس گواهى يكيشان چهار گواهى بخداست كه اوست هر آينه از راستگويان‬
‫‪4‬‬
‫شهادت در این آیه مبارکه را ابن منظور به یمین و قسم ترجمه کرده است‬
‫‪5‬‬
‫شهادت بمعنی خبر قاطع‪ :‬در این وقول خداوند جل جالله ﴿ َو َما َش ِه ْدنَا إِاَّل بِ َما َعلِ ْمنَا﴾‬ ‫‪-2‬‬
‫و گواهى نميدهيم مگر به آنچه دانستيم‬
‫شهادت در این آیه به معنی خبر قاطع استعمال ش ده اس ت‪ ،‬یع نی م ا ج ز ب ه خ بر ک ه‬
‫قاطع است چیزی دیگ ری نمی گ وییم‪ 6‬پس ش هادت در این آی ه ب ه مع نی اخب ار ق اطع‬
‫است چنانچه در کفایه آمده است” فالشهادة هنا بمعنى اإلخب ار “ ش هاد در اینج ا ب ه‬
‫‪7‬‬
‫معنی اخبار است‬
‫شهادت به معنی حضور ‪ :‬در این فرموده خداون د ج ل جالل ه‪﴿ :‬فَ َم ْن َش! ِه َد ِم ْن ُك ُم َّ‬
‫الش! ْه َر‬ ‫‪-3‬‬
‫‪8‬‬
‫فَ ْليَ ُ‬
‫ص ْمهُ﴾‬
‫پس هر كه از شما در اين ماه در حضر باشد آن را روزه بدارد‬
‫امام قرطبی در تفسیر این آیه شهد را بمعنی حضر تفسیر کرده است‪.9‬‬

‫‪ 1‬أبو نصر إسماعيل بن حماد الجوهري الفارابي‪ ١٤٠٧( ،‬هـ‍ ‪ ١٩٨٧ -‬م) الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية‪،‬‬
‫تحقيق‪ :‬أحمد عبد الغفور عطار‪ ،‬بیروت‪ :‬دار العلم للماليين ‪ ،‬الطبعة‪ :‬الرابعة ج ‪ 2‬ص ‪494‬‬
‫‪ 2‬حسین بن محمد دامغانی‪( ،‬ـــــــــــــــــــــــــــ) الوجوه و النظائر اللفاظ کتاب هللا العزیز‪ ،‬تحقیق‪ :‬عبدالحمید علی‪،‬‬
‫منشورات محمد علی بیضون‪ ،‬درالکتب العلمیه‪ ،‬بیروت – لبنان‪ ،‬ص ‪290‬‬
‫‪ 3‬سورة النور آیه ‪6‬‬
‫‪ 4‬محمد بن مكرم ابن منظور‪ ،‬لسان العرب‪ .‬ج‪ ،3‬ص‪240 :‬‬
‫‪5‬سورة يوسف‪ ،‬آیه ‪81‬‬
‫‪ 6‬عبد الكريم بن محمد الالحم (‪ ١٤٣٣‬هـ ‪ ٢٠١٢ -‬م) المطلع على دقائق زاد المستقنع «فقه القضاء والشهادات»‬
‫الرياض‪ :‬دار كنوز إشبيليا للنشر والتوزيع‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ 2‬ص ‪7‬‬
‫‪7‬عبد هللا خضر حمد‪ ١٤٣٨( ،‬هـ ‪ ٢٠١٧ -‬م) الكفاية في التفسير بالمأثور والدراية ‪ ،‬دار القلم‪ ،‬بيروت – لبنان‪،‬‬
‫الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ 3‬ص ‪409‬‬
‫‪ 8‬سورة البقرة آیه ‪.185‬‬
‫‪ 9‬محمد بن أحمد األنصاري القرطبي‪ ١٣٨٤( ،‬هـ ‪ ١٩٦٤ -‬م)‪ ،‬الجامع ألحكام القرآن‪ ،‬تحقيق‪ :‬أحمد البردوني‬
‫وإبراهيم أطفيش‪ ،‬مصر‪-‬قاهر‪ :‬دار الكتب المصرية ‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثانية‪ ،‬ج‪ 2‬ص ‪299‬‬

‫‪17‬‬
 ‫‪1‬‬
‫شهادت بمعنی اقرار‪ :‬در این قول خداوند جل جالله ﴿ َشا ِه ِدينَ َعلَى أَ ْنفُ ِس ِه ْم بِ ْال ُك ْف ِر﴾‬ ‫‪-4‬‬
‫در حالى كه به كفر خود اقرار مىكنند‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫هم چنان برخی آیت را به معنی اعالن کننده و اظهار کننده بیان کرده اند‬
‫‪ -5‬هم چنان شهادت بمع نی کلم ه توحید ن یز اطالق ش ده اس ت (الَ إِلَ هَ إِالَّ هَّللا ُ ) و عب ارت‬
‫(أَ ْشهَ ُد أَ ْن الَ إِلَ!هَ إِالَّ هَّللا ُ َوأَ ْش!هَ ُ!د أَ َّن ُم َح َّمدًا َع ْب! ُدهُ َو َر ُس!ولُهُ ) ب ه ش هادتین مس می گردی ده‬
‫است‬
‫‪ -6‬شهادت بمعنی آشکارا در این فرموده خداوند (جل جالله) ﴿عَالِ ُم ْال َغ ْي ِ‬
‫ب َوال َّشهَا َد ِة﴾‬
‫‪3‬‬

‫آگاه از نهان و آشكار‬

‫‪ -7‬شهادت بمعنی موت در راه خدا‪ :‬در این فرموده خداوند (جل جالله) ﴿فَأُولَئِ َ‬
‫ك َم! َع الَّ ِذينَ‬
‫أَ ْن َع َم هَّللا ُ َعلَ ْي ِه ْم ِمنَ النَّبِيِّينَ َوالصِّ دِّيقِينَ َوال ُّشهَدَا ِء َوالصَّالِ ِحينَ ﴾‪. 4‬‬
‫پس همراه با كسانى خواهد بود كه خدا نعمتشان داده است‪ ،‬چون انبياء و ص ديقان و‬
‫‪5‬‬
‫شهيدان و صالحان‬
‫شهادت به معنی معاینه‪ ،‬در این فرموده هللا متعال‪َ ﴿ :‬و َج َعلُ!!وا ْال َمالئِ َك! ةَ الَّذينَ هُ ْم ِعب!!ا ُد‬ ‫‪-8‬‬
‫‪6‬‬
‫من إِناثا ً أَ َش ِهدُوا َخ ْلقَهُ ْم﴾‬
‫الرَّحْ ِ‬
‫و فرشتگان را كه بندگان [خ داى] رحمانان د‪ ،‬ب ه پن دار خ ود جنس م اده قراردادهان د آيا‬
‫زمان آفرينش آنان حضور داشتند [ معاینه کردند كه بر ماده بودنشان گواهى مىدهند؟)‬
‫به ه ر ح ال ب ا ش مول این مع انی چن د مع انی دیگ ر هم وج ود دارد ک ه دامغ انی در کت اب‬
‫خویش درج کرده است که در فوق ذکر شد‪.‬‬
‫تعریف اصطالحي و شرعی شهادت‬
‫باید بگویم که دانشمندان از شهادت تعری ف ه ای مختل ف ک رده ان د ک ه در اینج ا ب ه دو‬
‫تعریف از آن اکتفامی شود‪.‬‬
‫ْق ِإل ْثبَ ا ِ‬
‫ت‬ ‫کمال ابن حمام در فتح القدیر شهادت را چنین تعریف کرده است ”إِ ْخبَ ا ُر ِ‬
‫صد ٍ‬
‫س ا ْلقَ َ‬
‫ضا ِء“‬ ‫ق ِبلَ ْف ِظ ال َّ‬
‫ش َها َد ِة فِي َم ْجلِ ِ‬ ‫َح ٍّ‬

‫‪ 1‬سورة التوبة آیه ‪17‬‬

‫‪ 2‬محمد بن مكرم ابن منظور‪ ،‬لسان العرب‪ .‬ج‪ ،3‬ص‪ 240 :‬و محمد بن فتوح بن عبد هللا بن فتوح بن حميد األزدي‬
‫الح ِميدي (‪١٤١٥‬هـ ش‪).‬تفسير غريب ما في الصحيحين البخاري ومسلم‪ ،‬المحقق‪ :‬الدكتورة‪ :‬زبيدة محمد‬ ‫الميورقي َ‬
‫سعيد عبد العزيز‪ ،‬الناشر‪ :‬مكتبة السنة ‪ -‬القاهرة – مصر الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ص ‪417‬‬
‫‪ 3‬سورة النور آیه ‪73‬‬
‫‪ 4‬سورة النساء أيه ‪69‬‬
‫‪ 5‬وزارة األوقاف والشئون االسالمیه‪-‬الکویت‪1427.( .‬هق)‪ .‬الموسوعة الفقهیة الکویتیه‪ .‬الطبعة الثانية‪ ،‬الكويت‪:‬‬
‫دارالسالسل ج‪ 26‬ص ‪215‬‬
‫‪ 6‬سورة الزخرف‪ ،‬اآلية ‪19‬‬

‫‪18‬‬
 ‫‪7‬‬
‫شهادت عبارت از خبر راست برای اثبات حق بلفظ شهادت در مجلس قضا‪.‬‬
‫عبدالقادرعوده در کتاب خود بنام (التشریع الجنائي السالمی) شهادت را چ نین تعری ف می کن د‪:‬‬
‫شهادت یک طریقه معتاد برای اثبات جرایم اس ت ک ه اک ثر ج رایم از طری ق او ث ابت میش ود‪ ،‬و‬
‫کمترین جرایم است که بغیر شهادت از طریق دیگر ثابت شود‪ ،‬و از این جهت اس ت ک ه ش هادت‬
‫‪2‬‬
‫در طریق اثبات جرایم اهمیت خاص و بزرگ برخوردار است‪.‬‬

‫تعريف شهادت مطابق ماده ‪ 1684‬مجله احكام چنين است‪.‬‬

‫َح ٍد الَّ ِذي ُه َو فِي ِذ َّم ِة اآْل َخ ِر فِي‬ ‫ِ‬ ‫الش َه َ ِ ِ‬‫ار بِلَ ْف ِظ َّ‬ ‫الشه َ ِ‬
‫ادة‪َ ،‬ي ْعني بَِق ْو ِل‪ :‬أَ ْش َه ُد بِِإ ْثبَات َح ِّق أ َ‬ ‫ادةُ ه َي اإْلِ ْخبَ ُ‬ ‫” َّ َ‬
‫ْحقِّ‪َ :‬م ْش ُهو ٌد لَهُ ‪َ ،‬ولِل َْم ْخبَ ِر َعلَْي ِه‪:‬‬
‫ب ال َ‬
‫اه ٌد ‪ ،‬ولِص ِ‬
‫اح ِ‬ ‫َ َ‬
‫ال لِلْم ْخبِ ِر‪َ :‬ش ِ‬
‫اج َه ِة الْ َخ ْ‬
‫ص َم ْي ِن ‪َ ،‬و ُي َق ُ ُ‬
‫ِ‬
‫ضو ِر الْ َقاضي َو ُم َو َ‬‫ُح ُ‬
‫ْحقِّ‪َ :‬م ْش ُهو ٌد بِ ِه‪“3‬‬ ‫ِ ِ‬
‫َم ْش ُهو ٌد َعلَْيه ‪َ ،‬ولل َ‬

‫شهادت عبارت است اخبار به لفظ شهادت‪ ،‬یعنی به این سخن‪ :‬گواهی می دهم به اثابت‬
‫حق شخصی‪ ،‬آنکه در ذمه دیگری است در حضور قاضی مواجه به طرفین‪ ،‬و برای مخبر‬
‫شاهد‪ ،‬و برای صاحب حق مشهود له و برای مخبر علیه مشهود علیه و برای حق مشهود به‬
‫می گویند‪.‬‬

‫از اينكه شخصي از يك موضوع به لفظ شهادت خبر دهد به اين معني كه به حضورقاضي‬
‫ودرحال وجود طرفين بگويد ‪ :‬به اثبات حق فالن كسی بر ذمه آن ديگري است شهادت‬
‫ميدهم ‪ .‬براي شخصي مخبر (خبر دهنده) شاهد وبه مخبر له ( كسي كه خبربه مفاد اوست )‬
‫مشهود له وبه مخبر عليه (كسي كه خبر به ضرراوست ) مشهود عليه وبه حق مشهود به گفته‬
‫‪4‬‬
‫مي شود‬

‫در قانون مدنی افغانستان تعریفی از شهادت دیده نمی شود‪ ،‬در حالیکه به صفت ادله اثباتی‬
‫از آن بحث صورت گرفته است ولی مقنن تعریفی از آن ارائه نه نموده است‪ .‬در حالیکه جلد‬
‫دوم قانون مدني از مواد ‪ 1025‬الي ماده ‪ 1030‬به فصل شهادت اختصاص يافته است‬

‫اصول محاکمات مدنی در ماده ‪ :321‬خویش شهادت را اینگونه تعریف کرده است‬
‫‪5‬‬
‫شهادت شهود عبارت است از اخبار به حق در مجلس قضاء به لفظ اشهد‬

‫‪ 7‬كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي‪ ،‬المعروف بابن الهمام الحنفي القدير على الهداية‪،‬ج‪ 6‬ص ‪.2‬‬
‫‪ 2‬عوده‪ ،‬عبدالقادر عوده‪ 1426( .‬هـ ق‪ .).‬التشريع الجنائي اإلسالمي مقارنا ً بالقانون الوضعي‪ ،‬بروت‪ :‬دار الكاتب‬
‫العربي ‪ ،‬ص‪.646‬‬
‫‪ 3‬مجلة األحكام العدلية ص ‪ 339‬ماده ‪1684‬‬
‫‪. 4‬رستم باز‪ ،‬شرح مجله االحكام ‪ ،‬ج‪ .4‬ص‪.152‬‬
‫‪ 5‬وزارت عدلیه‪ ،‬اصول محاکمات مدنی‪ ،‬ماده ‪321‬‬

‫‪19‬‬
 ‫به عباره ديگر شهادت را می توان این گونه تعریف کرد ”شهادت عبارت است از اينكه‬
‫شخص بنفع يكي از صاحبان دعوي وبر ضرر ديگر اعالم ويا اطالع وخبر از وقوع امري‬
‫نمايد“‪.‬‬

‫مطلب سوم‪ :‬تفاوت میان اقرار ‪ ،‬اعتراف و شهادت‬

‫برخی الفاظ ظاهراً در مفهوم ب ا اق رار مرتب ط ان د‪ ،‬در دی د ظ اهر ش بیه ب ه هم ان د مگ ر در‬
‫حقیقت با هم متفاوت اند‪ ،‬بناء جهت تفکیک اقرار از الفاظ مرتبط یا مشابه به آن ذیالً به تعری ف‬
‫هر کدام به صورت اختصار می پردازیم‪ .‬تا مفهوم هر کدام توضیح گردیده و تفاوت آن ب ا اق رار‬
‫هویدا گردد‪.‬‬
‫الف‪ :‬تفاوت میان بینه و اقرار‬
‫فرق بین بیّنه و اقرار این است که شارع‪ ،‬مؤدای بیّنه را به‌منزله واقع قرار داده است وب ه‬
‫این لحاظ جمیع آثار واقع بر آن مترتب می‌ش ود‪ ،‬بن ابراین هرگ اه به‌م وجب بیّن ه ث ابت ش ود ک ه‬
‫فالن خانه متعلق به زید است می‌ت وان خان ه را از او خری د وآن را رهن گ رفت‪ ،‬ام ا اق رار ادل ه‬
‫اعتبار آن ناظر به واقع نیست بلکه منتهای مراتب این است که شخص مق ّرب ه مل زم اق رار خ ود‬
‫می باشد ‪.‬اما دیگری ملزم به آن نیست پس در جایی که زید اقرار کند که فالن زن عیال او است‬
‫و او منکر باشد مرد ملزم است به جمیع آثار زوجیت‪ ،‬ولی زن مل زم ب ه چ یزی از آث ار زوجیت‬
‫نیست‪ .‬برعکس اگر مرد اقامة بیّن ه ب ر زوجیت ک رد و ح اکم حکم داد‪ ،‬زن مل زم ب ه جمی ع آث ار‬
‫زوجیت خواهد بود و دیگر محلی برای انکار او باقی نمی‌ماند وعلت آن همان‌طوری‌که ذک ر ش د‬
‫اختالف دلیل صحت واعتبار بیّنه است با اقرار این‌که گفته‌اند بیّن ه حج تی اس ت متع دی و اق رار‬
‫حجتی است قاصر‪ ،‬نظر به همین معنا داشته‌اند‪ .‬به‌هر حال شخص مأخوذ است ب ه اق رار خ ود و‬
‫اقرارش دربارة خود ناف ذ و معت بر خواه د ب ود و انک ار بع د از اق رار مس موع نیس ت‪ .‬پس اگ ر‬
‫شخص اقرار به مدیون بود ِن خود در مقابل دیگ ری نم وده و بع داَ م دعی ایف ای دین ش ود بای د‬
‫‪1‬‬
‫آن‌را اثبات نماید‪.‬‬
‫ب‪:‬تفاوت میان اعتراف واقرار‬
‫برخي از اهل لغت‪،‬مانن د‪ ،‬فراهی دی‪ ،‬ف رقی بین اع تراف و اق رار قائ ل نش ده ان د‪ ،‬اق رار را‬
‫مرادف اعتراف می دانند‪ 2‬بای دگفت‪ :‬اع تراف ن یز ب ه معن ای اق رار اس ت‪ ،‬ب ا این تف اوت ک ه در‬
‫مفهوم اعتراف‪ ،‬معرفت وآگاهی نس بت ب ه آنچ ه ب دان اق رار می‌کن د نهفت ه اس ت؛ ام ا در اق رار‬
‫نیست‪ .‬برخی دیگر مانند عسکری‪ ،‬گفته‌اند‪:‬اعتراف همواره ب ا زب ان اس ت؛ ام ا اق رار گ اهی ب ا‬
‫زبان است وگاهی با غیر زبان‪ 3.‬به نظر می رسد تفاوت جزیی که عسکری نگاشته است نزدیک‬
‫به مفهوم اقرار باشد‪.‬‬

‫‪-1‬محمد عبده بروجردی‪1383( ،‬هـش)‪ .‬کلیات حقوق اسالمی‪ :‬تهران‪ ،‬مؤسس!!ه انتش!!ارات و چ!!اپ دانش!!گاه چ!!اپ‪.‬‬
‫اول‪ ،‬ص‪17 .‬‬
‫‪ -2‬خلیل بن احمد فراهیدی‪ ،‬العین‪ ،‬ج‪ 5‬ص ‪22‬‬
‫‪ -3‬عسكري‪ ،‬حسن بن عبد هللا بن س!!هل عس!!كری‪(،‬ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ)‪ .‬الف!!روق اللغوی!!ه‪ :‬تحقیق‪ ،‬محم!!د‬
‫إبراهيم سليم‪ ،‬مصر دار العلم والثقافة للنشر والتوزيع‪ ،‬ص ‪65 64‬‬

‫‪20‬‬
 ‫ج‪ :‬تفاوت شهادت و اقرار‬
‫اق رار حجت قاص ره وش هادت حجت متع دی می باش د‪ .‬اق رار حجت قاص ره ب وده ویکی از‬
‫دالیل الزام است و اسباب و موجبات حکم محکمه را تشکیل میده د‪ .‬مط ابق حکم م اده (‪)2008‬‬
‫قانون مدنی مقر به اقرار خود ملزم می باشد مگر اینکه از طرف محکمه حکم به کذب اق رار او‬
‫صادر شود در این صورت به اق رار او اث ر واقعی داده نمیش ود‪ .‬این موض وع در م اده (‪) 274‬‬
‫قانون اصول محاکمات مدنی چنین صراحت دارد ‪ .‬اقرار مقر دارای اهلیت حق وقی وق انونی ن زد‬
‫محکمه در صورتی مدار اعتبار است که ظاهر الحال مکذب ان نباشد‪( 1.‬هرگاه شخص اق رار ب ه‬
‫امری می نمای د ک ه حقی را ب ر علی ه او تث بیت می کن د این اق رار او ب رای اثب ات آن ح ق ک افی‬
‫شمرده می شود‪ 2.‬در قانون اصول محاکمات مدنی ض من م واد (‪ )273‬حکم ذی ل در زمین ه پیش‬
‫بینی شده است ‪ :‬اقرار عبارت از اخبار به امری است در محکمه که بقای حق ط رف دع وا وی ا‬
‫حالتی را علیه مقر ثابت سازد وطبق ماده (‪ )279‬همین قانون ( هرگاه مدعی علیه ن زد محکم ه‬
‫‪3‬‬
‫به ادعای مدعی اقرار کند محکوم علیه شناخته می شود‪.‬‬
‫از مباحث فوق این نتیجه بدست می آید که ‪:‬‬
‫اول‪ :‬مقر به اقرار خود ملزم می باشد ؛ بناء اقرار یکی از دالیل الزام است‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اقرار در حالتی به حیث دلیل الزام قبول می شود که حکم محکمه به ک ذب آن ص ادر‬
‫نشده باشد‪.‬‬
‫شهادت بدون حکم قاضی مدار اعتبار نیست بر خالف اقرار‪ :‬شهادت جز برخص م ق ایم نمی‪-‬‬
‫شود وبدون حکم قاضی مدار اعتبار نیست‪ ،‬ولی در اقرار به حکم قاضی احتی اج نمی باش د؛ ل ذا‬
‫اقرار بدون خصم نیز دارای ارزش واعتبار قانونی می باشد‪ ،‬حکم قاض ی مبت نی ب ر ش هادت در‬
‫حالت غیابت تطبیق می گردد بر خالف اق رار‪ :‬متع دی ب ودن ش هادت چ نین معن ا دارد ک ه (حکم‬
‫محکمه مبنی بر ش هادت ب االی خص می ک ه علی ه او ادای ش هادت ش ده قاب ل تط بیق می باش د‪،‬‬
‫اگرچه شخص که ب ه نف ع او ش هادت ص ورت گرفت ه در محکم ه حاض ر نباش د وح تی این حکم‬
‫باالی سایر اشخاصی که در دعوا‪ ،‬اشخاص ثالث تلقی می گردند نیز قابل اعتبار وتطبیق اس ت ؛‬
‫مانند دعوای نکاح ؛ وکالت‪ ،‬نسب وغیره در حالی که اقرار به حق تا زمانی که غ الب ب ر اق رار‬
‫مقر اطالح حاصل نکرده و از طرف تصدیق نگردیده باشد نافذ نمی گردد و فرق شهادت واق رار‬
‫از نظرقوت وضعف‪ :‬ازبعضی جهات شهادت نسبت به اقرار قوی تر است ودر ب رخی م وارد ب ر‬
‫عکس قضیه مطرح است‪ ،‬به این ترتیب شهادت از لحاظ تعدی ب ر غ یر نس بت ب ه اق رار دای ره‬
‫وسیع را در بر می گیرد‪ ،‬بنا به تناسب اقرار قوب به نظر میرسد‪ .‬اما از حیث اینک ه ش هادت در‬
‫قانون مدنی محدود بوده وص رف در ح االت خاص ی ومعین م ودر اس تناد ق رار گرفت ه میتوان د‪،‬‬
‫نسبت به اقرار ضعیف برگفته شده است؛ زیرا در اثب ات تص رف ق انونی در غ یر ام ور تج ارتی‬

‫‪ -1‬وزارت عدلیه‪۱۳۵۵(،‬هـ ش) قانون مدنی‪ ،‬جریده رسمی ‪ ،‬ماده ‪ ،۱۰۰۸‬و ماده ‪۲۷۴‬‬
‫‪ -2‬پروژه امور عدلی و قضایی افغانستان‪1343(،‬هـ ش)‪ .‬قانون اص!!ول محاکم!!ات تج!!ارتی‪ ،‬رس!!می جری!!ده‪ ،‬م!!اده‬
‫‪۲۰۰‬‬
‫‪ - 3‬قانون اصول محاکمات مدنی‪ ،‬رسمی جریده‪ ،‬ماده ‪ ۲۷۳‬و ‪۲۷۹‬‬

‫‪21‬‬
‫شهادت وشهود وقتی کافی شمرده میشود که قیمت مدعی بها متجاوز از ه زار افغ انی وی ا غ یر‬
‫معین نباشد‪ .‬در حالیکه اقرار به ذات خود الزام آور بوده وبرخود به تنه ای وس یله اثب ات علی ه‬
‫مقر به حساب می رود لذا قوت آن نسبت به شهادت بیشتر است‪ ،‬شهادت برای خ ود ش اهد نف ع‬
‫وضرر ندارد اما اقرار دارد‪ :‬در شهادت اخبار شاهد بر خ ود او نفع د وض رری را در ب ر ن دارد‪،‬‬
‫بلکه نفع وضرر آن هردو به شخص غیر متوجه است‪ .‬اما غیر برس د اعتب ار ن دارد چنانچ ه ب ه‬
‫پیروی از همین اصل است که برای وصی جواز ندارد بر قرض داری میت اقرار کند وهم از مال‬
‫متروکه میت به دیگری اقرار کرده نمی تواند ؛ مگر اینکه اق را رکنن ده از وارثین میت باش د در‬
‫‪1‬‬
‫حال اقرار تنها د رحصه خودش اعتبار دارد وبه سایر ورثه تاثیر وارد نمی کند‪.‬‬
‫اقرار در حجت بودن هر چند قاصر است اما این قصور منافی این نیست که از شهادت قوی‬
‫تر باشد وشهادت با اینکه نسبت به اقرار ضعیف تر است‪ ،‬منافی این نیس ت ک ه از اق رار ق وی‬
‫تر باشد شهادت با اینکه نسبت به اق رار ض عیف ت ر اس ت من افی این نیس تکه حجت متع دی ب ه‬
‫شمار رود‪ ،‬نه تعدیت شهادت را قویتر می سازد ونه قاصره بودن اقرار را ض عیف می گردان د ؛‬
‫زیرا که جهات وعلل طوری که ذکر شد مختلف می باشد‪.‬‬
‫در حق وق م دنی طرزالعم ل تش خیص درج ه اهمیت ارزش‪،‬اعتب ار و رجح ان دالی ل (بیین ه‬
‫واقرار ) در مطابقت کامل با حقوق اسالم قرار دارد‪ .‬اسناد تقنی نی کش ور م ا ب ا اله ام از قواع د‬
‫ومق ررات فقهی در چ نین م وارد دارای احک ام‪ ،‬اص ول وپرنس یب ه ای خاص ی می باش د‪ .‬اگ ر‬
‫اقرارو بیینه (شهود ) در کدام موضوع با هم موجود گردند به جز موارد استثنایی حکم به اقرار‬
‫می شود نه به شهود به موجب حکم ماده (‪ )400‬قانون اصول محاکمات تجارتی تشخیص درجه‬
‫اهمیت‪ ،‬ارزش واعتبار ش هادت د رح ل وفص ل واثب ات دع وا تج ارتی ب ه ص الحیت محکم ه ای‬
‫‪2‬‬
‫مربوطه است‪.‬‬

‫مطلب چهارم‪ :‬مفهوم رجوع‬

‫رجوع و رجعى بمعنى بر گشتن و برگرداندن الزم و متعدى هر دو آمده است همچنين اس ت‬
‫”الر ُج وعُ‪ :‬الع ود‬
‫ُّ‬ ‫رجعان (بضم اول) و مرجع كه مصدر ميمى است‪ .‬راغب اص فهاني مي گوی د‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫إلى ما كان منه البدء‪“...‬‬

‫ال ّرجوع يعنى بازگشت به هر آنچه كه آغاز و شروع از آن جا بوده‪ ،‬يا انديشيدن در آغاز و‬
‫ابتداى چيزى‪ ،‬به جزئى از اجزاء يا فعلى از افعال آن چه رج وع و بازگش ت مك انى يا ك ارى يا‬
‫زبانى‪ ،‬پس رجوع‪ -‬همان بازگشتن است‪ ،‬ولى «ال َّر ْجع» بازگرداندن و تكرار كردن اس ت (الزم و‬
‫متعدّى)‪ .‬رجعة‪ :‬هم در طالق بكار مى رود و هم در بازگشت به دنيا پس از مرگ‪.‬‬

‫‪ - 1‬محمد عالم ظریف‪۱۳۹۶( ،‬هـ ش)‪ .‬وسایل اثبات در دعاوی مدنی‪ ،‬کابل‪ ،‬ستره محکمه‪ ،‬ص ‪۵۸‬‬
‫‪ - 2‬پروژه امور عدلی و قضایی افغانستان‪ ،‬قانون اصول محاکمات تجارتی‪ ،‬جریده رسمی‪ ،۱۳۴۳ ،‬ماده ‪۱۴۰‬‬
‫‪ 3‬راغب اصفهانی‪ ،‬المفردات في غريب القرآن‪ ،‬ص‪342 :‬‬

‫‪22‬‬
‫براى توضيح بيشتر بيان علمى و فلسفى راغب بايد گفت كه رج وع يا بازگش تن س ه گون ه‬
‫است‪:‬‬

‫الف‪ -‬بازگشت علمى به كارى از نقطه آغاز تا نقطه بازگشت‪.‬‬

‫ب‪ -‬رجوع زمانى يعنى حركت فكر از زمان حال به زمان آغاز مورد بازگشت‪.‬‬
‫ج‪ -‬بازگشت مكانى يعنى بهمان نقطه كار يا حركت آغاز شده‪.‬‬
‫كه در تعريف تف ّكر و انديشه هم همين اصل ثابت است يعنى حركت از محس وس ب ه معق ول‬
‫و برگشتن از معقول به محسوس و در نتيجه حكم نمودن‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫َض!بانَ أَ ِس!فا ً﴾‬
‫از همین ماده رجوع این قول خداوند متعال است‪﴿ ،‬فَ َر َج َع ُموس!!ى إِلى قَوْ ِم! ِه غ ْ‬
‫موسى خشمگين و اندوهناك بقوم خويش برگشت‪.‬‬
‫ْ‬
‫و هم چنین این فرموده هللا متعال‪﴿ :‬فَإِ ْن َر َج َعكَ هَّللا ُ إِلى طائِفَ ٍة ِم ْنهُ ْم فَا ْستَأ َذنُوكَ لِ ْل ُخر ِ‬
‫ُوج فَقُلْ لَ ْن‬
‫ت َْخ ُرجُوا َم ِع َي أَبَداً﴾‪ .2‬رجوع در اين آيه متعدى بكار رفته يعنى‪ :‬اگر خ دا ت و را بس وى گ روهى از‬
‫منافقين برگرداند و از تو براى خروج بجنگ اجازه بخواهند بگو‪ :‬هرگ ز ب ا من خ ارج نخواهيد‬
‫شد‪.‬‬

‫ولی رجوع در اصطالح فقهی کاربرد شبیه به معنای لغوی را دارد‪.‬‬

‫الر ُج وعُ‪ :‬ا ْل َع ْو ُد إِلَى َم ا َك انَ َعلَ ْي ِه َم َكانً ا أَ ْو‬ ‫در موس وعه فقهی آم ده اس ت ” َوفِي ا ْل ُكلِّيَّا ِ‬
‫ت‪ُّ :‬‬
‫‪3‬‬
‫صفَةً‪ ،‬أَ ْو َحاالً“‬
‫ِ‬
‫در کلیات رجوع برگشت بر جایگاه یا صفت یا حالی که قبال بوده است‪.‬‬

‫عنوان رجوع در بسیارى از بابها نظیر‪ :‬اجتهاد و تقلید‪ ،‬تجارت‪ ،‬شرکت‪ ،‬مضاربه‪ ،‬عاری ه‪،‬‬
‫صدقات‪ ،‬هبه‪ ،‬وصیت‪ ،‬طالق‪ ،‬شهادات‪ ،‬اقرار و دیات به کار رفته است که مهم ت رین آن رج وع‬
‫از اقرار و شهادت است‪.‬‬

‫‪ 1‬سوره طه آیه ‪.86‬‬

‫‪ 2‬سوره توبه‪ :‬آیه ‪83‬‬
‫‪ 3‬الموسوعة الفقهية الكويتية ج‪ 22‬ص ‪127‬‬

‫‪23‬‬
 ‫مبحث دوم‪ :‬تاریخچه‪ ،‬فلسفه رجوع از اقرار وشهادت‬
‫مطلب اول‪ :‬فلسفه اقرار و رجوع از آن‬
‫هر امر الهی در زن دگی انس ان از خ یر و حکمت خ الی نیس ت‪ ،‬خ واه این حکمت آن قاب ل‬
‫درک باشد یا قابل ادراک نباشد‪ ،‬اقرار نیز ب اوجود اینک ه ب ه ض رر و زی ان ف رد مق ر اس ت ام ا‬
‫حکمت های دارد هم چنان رجوع از اقرار نیز دارای حکمت و فلسفه ایست که در ذیل به آن می‬
‫پردازیم‪.‬‬
‫حکمت تش ریع اق رار‪ ،‬آس ان ت رین روش ب رای رس اندن حق وق ب ه ص احبان آن اس ت‪،‬‬
‫شریعت اسالمی بر حفظ اموال ترغیب و تح ریص نم وده اس ت‪ ،‬و هم چن ان دس تور ب ه ص یانت‬
‫‪1‬‬
‫اموال از ضیاع آن تأکید نموده است‪ ،‬همان طوریکه بر ادای حق وق هللا مب ادرت ورزی ده است‪.‬‬
‫و حکمت رجوع از آن بر قراری ع دالت و رس اندن حق وق ب ه ص احبان اس ت‪ ،‬زی را ف رد اق رار‬
‫کننده متوجه می شود که اقرار آن اشتباه بوده است و در اقرار خویش صادق نب وده اس ت بن اء‬
‫می خواهد آن را جبران کند تا عدالت تأمین شود‪.‬‬
‫حکمت تشریع اقرار‪ ،‬وجود نیاز به آن است‪ ،‬و آنچه در اغلب موارد تشریع شده نظر ب ه‬
‫ضرورت و احتیاج مردم به آن دارد‪ .‬ممکن است شخصی حقوقی داش ته باش د ولی بین ه نداش ته‬
‫باشد‪ .‬اگر اقرار مشروع وحجت نبود‪ ،‬بس یاری از این حق وق ض ایع می ش د‪ ،‬در حالیک ه اس الم‬
‫همانطور که مشخص است حریص به اثبات حقوقی برای صاحبان آن و ایصال آن اس ت‪ ،‬اس الم‬
‫همیشه به دنبال حفظ پول و محافظت از آن در برابر ضرر است‪ ،‬بنابراین ط بیعی ب ود ک ه اق رار‬
‫‪2‬‬
‫حجت باشد و مورد اعتبار در دعاوی باشد‪.‬‬
‫به همین ترتیب ‪ ،‬اگر حقوق غیر مالی باش د‪ ،‬خ واه متعل ق ب ه هللا متع ال باش د ‪ ،‬ی ا ب رای‬
‫انسان ‪ ،‬پس آنها با تصدیق ظاهر ومشخص می شوند ‪ ،‬پس حقوق بشر و حقوق خداون د متع ال‬
‫برآورده می شود‪.‬‬
‫هم چنان که ماعز بن مالک رضی هللا عنه در حضور پیامبر صلی هللا علی ه وس لم ب ه زن ا‬
‫اعتراف کرد و از رسول هللا صلی هللا علیه وسلم در خواست نمود تا آن تطهیر نماید‪ ،‬و حدود را‬
‫جهت ادای حق هللا متعال آن تعمیل کند‪ ،‬وپیامبر ص لی هللا علی ه وس لم ام ر ب ه رجم آن نم ود ت ا‬
‫الزنَا أ َْر َب ًع ا‪ ،‬فَ أ ََم َر بَِر ْج ِم ِه)‪ 3‬ماعز نزد رسول‬
‫صلَّى اهللُ َعلَْي ِه َو َسلَّ َم بِ ِّ‬ ‫اینکه فوت کرد‪( .‬أَ َق َّر ِ ِ‬
‫‌ماع ٌز ع ْن َد النَّبِ ِّي َ‬
‫َ‬
‫اهلل صلی اهلل علیه وسلم به زنا چهار بار اقرار کرد‪ ،‬پیامبر صلی اهلل علیه دستور به رجم آن داد‪.‬‬

‫‪ - 1‬زحیلی‪ ،‬وهبه بن مصطفی‪ ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته ج‪6091 /8‬‬

‫‪ُ -2‬مصطفى ال ِخ ْن‪ ،‬ال!!دكتور ُمص!طفى البُغ!!ا‪ ،‬علي ّ‬
‫الش!رْ بجي‪ ،‬الفق!!ه المنهجي على م!!ذهب اإلم!ام الش!افعي‪ :‬ب!!یروت‪،‬‬
‫دمشق‪ ،‬دار القلم للطباعة والنشر والتوزيع‪ ،‬الطبعة‪ :‬الرابعة‪1992 ،‬م‪ .‬ج‪ 8‬ص ‪238‬‬
‫‪ -3‬محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة البخاري‪ ،‬صحيح بخاري‪ ،‬ج‪ 9‬ص ‪69‬‬

‫‪24‬‬
‫به همین ترتیب‪ ،‬یک زن غامدیه‪ ،‬اقرار به زنا ک رد‪ ،‬بن ابراین رس ول خ دا ص لی هللا علی ه‬
‫وسلم دستور داد و او سنگسار ش د‪ .‬این دو روایت در البخ اری ش ماره ‪ 2575‬و مس لم ش ماره‬
‫‪4‬‬
‫‪ 1695‬آمده است و این بیان گر مشروعیت حجیت اقرار و بیان حکمت آن است‬
‫مطلب دوم‪ :‬انواع شهادت‬
‫شهادت در حقوق العباد‪ :‬اگر شهادت با حقوق العب اد (حق وق ب نی آدم) تعل ق داش ته باش د‪،‬‬
‫پس برای شاهد مدعی در صورتیکه کدام عذر شرعی و قانونی در رأس قرار نداشته باش د الزم‬
‫و واجب است که باید وی شهادت بدهد‪ ،‬و اگ ر ش هادت نده د و انک ار نمای د‪ ،‬پس گنهگاراس ت‪.‬‬
‫!وا َّ‬
‫الش!هَا َدةَ َو َمن‬ ‫!وا َوالَ تَ ْكتُ ُم ْ‬‫الش!هَدَاء إِ َذا َم!!ا ُد ُع! ْ‬‫ب ُّ‬ ‫چنانکه خداوند(جل جالله) می فرمای د‪َ ﴿ :‬والَ يَ!!أْ َ‬
‫‪2‬‬
‫يَ ْكتُ ْمهَا فَإِنَّهُ آثِ ٌم قَ ْلبُهُ﴾‬
‫وباید س رباز نزنن د گواه ان آنگ اه ک ه طلبيده ش وند و ش ما پنه ان نکنی د ش هادت را و‬
‫کسیکه گواهی را بپوشاند گنهگار است‪.‬‬
‫و جای دیگری خداوند می فرماید‪:‬‬
‫ْط ُشهَدَاء هّلِل ِ ﴾‬
‫وا قَ َّوا ِمينَ بِ ْالقِس ِ‬
‫﴿ ُكونُ ْ!‬
‫شوید قائم کننده گان انصاف وگواهی کنند ه گان برای رضای او تعالی‪.‬‬
‫شهادت در حق وق هللا‪ :‬اما اگر ش هادت ب ا حق وق هللا تعل ق داش ت ‪ ،‬پس عالوه از ح دود و‬
‫شهادت دادن «حسبت هللا» بکار است‪ ،‬اگ ر او طلب ک رده ش ود و ی ا خ یر‪ ،‬مانن د طالق‪ ،‬عت اق‪،‬‬
‫(آزاد کردن) ظهار‪ ،‬ایال‪ ،‬وغیره‪.‬‬
‫اما در قسمت حدود شاهد اختیار دارد که گواهی میده د و ی ا خ یر‪ ،‬مانن د ح د زن اء‪ ،‬ح د‬
‫دزدی‪ ،‬ح د ق ذف‪( ،‬تهمت) ح د اش یای نش ه آور‪( ،‬یع نی مس کرات) وغ یره‪ .‬ب دلیل اینک ه‬
‫رسول(صلی هللا علیه وسلم) پوشانیدن عیب و پرده انداختن باالی آنرا حکم فرموده اند‪.‬‬
‫عن ابی هریره (رضی هللا عنه) قال‪ :‬قال رسول(صلی هللا علیه وس لم) (من س تر مس لما ً‬
‫سترهللا علیه فی الدنیا واآلخیره‪ «).‬کسیکه باالی یک مس لمان پ رده ان دازد هللا در دنی ا و آخ رت‬
‫باالی او پرده می اندازد‬
‫س ت ََر‬
‫س لِ ِم‪َ ،‬‬ ‫س ت ََرع َْو َرةَ أَ ِخي ِه ا ْل ُم ْ‬
‫سلَّ َم قَا َل‪َ :‬منْ َ‬ ‫صلَّى هللا عَل ْي ِه و َ‬ ‫َن النَّبِ ِّي َ‬
‫س‪ ،‬ع ِ‬ ‫َن ا ْب ِن َعبَّا ٍ‬ ‫(ع ِ‬
‫ض َحهُ بِ َه ا فِي‬ ‫ش فَ هَّللا ُ ع َْو َرتَ هُ‪َ ،‬حتَّى يَ ْف َ‬ ‫س لِ ِم‪َ ،‬ك َ‬‫هَّللا ُ ع َْو َرتَهُ يَ ْو َم ا ْلقِيَا َم ِة‪َ ،‬و َمنْ َكشَفَ ع َْو َرةَ أَ ِخي ِه ا ْل ُم ْ‬
‫بَ ْيتِ ِه‪)3‬‬
‫ترجمه‪« :‬ابن عباس(رضی هللا عنه) از پیغمبر(صلی هللا علیه وسلم) روایت ک رده گفت‪:‬‬
‫کسیکه ب رادر مس لمان خ ود را مس تور بس ازد و ع ورت او را خداون د(ج ل جال ل ه ) در آخ رت‬
‫پنهان می سازد‪ -‬و کسیکه عورت برادرش را کش ف نمای د‪ ،‬ع ورت او را خداون د(ج ل جال ل ه )‬

‫‪ُ -4‬مصطفى ال ِخ ْن‪ ،‬الدكتور ُمصطفى البُغا‪ ،‬علي ال ّشرْ بجي‪ ،‬الفقه المنهجي على مذهب اإلمام الشافعي‪ :‬ج‪ 8‬ص ‪238‬‬
‫‪2‬سوره بقره ‪282‬‬
‫‪ 3‬أب!!و داود س!!ليمان بن األش!!عث األزدي السجس!!تاني‪ ١٤٣٠( ،‬هـ ‪ ٢٠٠٩ -‬م)‪ .‬س!!نن أبي داود ‪ ،‬المحق!!ق‪ :‬ش!!عيب‬
‫األرنؤوط ‪ -‬محم!!د كام!!ل ق!ره بللي‪ ،‬الناش!!ر‪ :‬دار الرس!الة العالمي!!ة‪ ،‬الطبع!!ة‪ :‬األولى‪ ،‬ج ‪ 7‬ص ‪ 242‬تعلي!!ق األلب!!اني‬
‫"حسن صحيح"‬

‫‪25‬‬
‫مکشوف میدارد‪ ،‬ولو آنکه در خانه خ ود ق رار داش ته باش د خداون د او را ب ه ح رمت رس وا می‬
‫سازد»‪.‬‬
‫اضافه بر همه مواردی که گفته شد و تالشهای مجددانه که اسالم عزیز برای پوش انیدن‬
‫معصیت (گناه) و حفظ آبرو و حیثیت و گذشته در مورد گناهایک ه ح تی المق دور م وجب اج رای‬
‫مجازات حد می شوند‪ ،‬قاعده وجود دارد که در همه مذاهب اسالمی مش هور اس ت‪ ،‬و آن قاع ده‬
‫در اصل نص نبوی است‪( .‬ادرؤ الحدود با الشبهات) یا پیشگیری از اجرای ح دود بخ اطر وج ود‬
‫شک و گمان در وقوع جرم است‪.‬‬

‫فصل دوم‬
‫شرایط و حجیت اقرار و شهادت‬
‫که شامل مباحث ذیل می شود‬

‫مبحث اول‪ :‬مشروعیت اقرار و شهادت‪ ،‬در فقه و قانون‬ ‫‪‬‬

‫مطلب اول‪ :‬مشروعیت اقرار‬ ‫‪‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬مشروعیت شهادت‬ ‫‪‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬ارکان و شرایط اقرار و شهادت‬ ‫‪‬‬
‫مطلب اول‪ :‬ارکان و شروط اقرار‬ ‫‪‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬شروط اقرار‬ ‫‪‬‬
‫مطلب سوم‪ :‬شروط شهادت‬ ‫‪‬‬
‫مبحث سوم‪ :‬انواع اقرار و شهادت‬ ‫‪‬‬
‫مطلب اول‪ :‬انواع اقرار‬ ‫‪‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬انواع شهادت‬ ‫‪‬‬

‫‪26‬‬
 ‫مبحث اول‪ :‬مشروعیت اقرار و شهادت در فقه و قانون‬
‫مطلب اول‪ :‬مشروعیت اقرار‬
‫اقرار اعتبار شرعی دارد؛ دليل مشروعيّت آن قرآن‪ ،‬سنّت و اجماع است ‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫در رابطه به مشروعیت اقرار باید گفت؛ اقرار از زمان خلقت آدم علیه السالم ت ا ام روز ب ه‬
‫نحوی از اشکال مشروعیت خود را داشته که تاریخ خود شاهد آن می باشدکه در ادوار مختلف به‬
‫انواع مختلف از انسانها اقرار گرفته شده است‪ ،‬هچنان مشروعیت اقرار هم درمتون دین مقدس‬
‫اسالم وهم درقوانین شرعی گذشته وهم از منظر فقهای اسالم مشروعیت داش ته اس ت‪ .‬بن ا ًء در‬
‫فق ه اس المی هم اق رار ب ه عن وان یکی از حجت قطعی پذیرفت ه ش ده اس ت و ل ذا تم امی احک ام‬
‫شرعی به نسبت ُمقِر ثابت خواهد شد‪ .‬پیرامون مشروعیت اقرار دالیل فراوانی از قرآن‪ ،‬سنت و‬
‫اجماع فقهای مذاهب اسالمی وجود دارد که در ذیل به ذکر برخی از آن ها پرداخته می شود‪.‬‬
‫الف‪ :‬مشروعیت اقرار در قرآن کریم‬
‫در قرآن کریم آیات متعدد بیانگر جواز اقرار است طوریکه در ذیل بیان می گردد‪.‬‬
‫فرم وده اهلل تع الى‪َ ﴿ :‬وإِ ْذ أَخَ ! ْذنَا ِميثَ!!اقَ ُك ْم الت َْس !فِ ُكونَ ِد َم!!ا َء ُك ْم َوالتُ ْخ ِر ُج!!ونَ أَ ْنفُ َس ! ُك ْم ِم ْن‬ ‫‪.1‬‬
‫‪2‬‬
‫ار ُك ْم ثُ َّم أَ ْق َررْ تُ ْم َوأَ ْنتُ ْم َت ْشهَ ُدونَ ﴾‬
‫ِديَ ِ‬
‫و (به ياد آوريد) هنگامي را كه از شما پيمان گرفتيم كه خون يكديگر را نريزيد و هم ديگر‬
‫را از سرزمين و خانه و كاشانه خويش بيرون نكنيد‪( .‬ب ر اين پيم ان‪ ،‬ش ما) اق رار كرديد (و هم‬
‫صحت آن) گواهي مي دهيد‪.‬‬ ‫اينك باور داريد كه در كتابتان موجود است) و شما (بر ّ‬
‫وجه داللت این آیه‬
‫خداوند متعال در این آیه بر بنی اسرائیل اقامه حجت نموده و بر آن فیصله بر عق اب نم ود‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫به اعتراف و اقرار و میثاق که از ایشان گرفته بود‬
‫ب َو ِح ْك َم! ٍة ثُ َّم َج!!ا َء ُك ْم‬ ‫ق النَّبِيِّينَ لَ َم!!ا آتَ ْيتُ ُك ْم ِم ْن ِكتَ!!ا ٍ‬‫فرم وده اهلل متع الى‪َ ﴿ :‬وإِ ْذ أَخَ ! َذ هَّللا ُ ِميثَ!!ا َ‬
‫ص! ِري قَ!!الُوا‬ ‫!ررْ تُ ْم َوأَخَ! ْذتُ ْم َعلَى َذلِ ُك ْم إِ ْ‬‫!ال أَأَ ْق! َ‬
‫ص! ُرنَّهُ قَ! َ‬ ‫ق لِ َما َم َع ُك ْم لَتُ ْؤ ِمنُ َّن بِ ِه َولَتَ ْن ُ‬
‫ص ِّد ٌ‬
‫َرسُو ٌل ُم َ‬
‫‪4‬‬
‫ال فَا ْشهَ ُدوا َوأَنَا َم َع ُك ْم ِمنَ ال َّشا ِه ِدينَ ﴾‬ ‫أَ ْق َررْ نَا قَ َ‬
‫و چون خدا پيمان پيامبران را (از مردم) گرفت كه هرگاه به شما كتاب وحكمتى دادم‪ ،‬سپس‬
‫پيامبرى به سوى شما آمد كه دين شما را تصديق مىكند حتم ا ب او ايم ان مىآوريد و او را يارى‬
‫مىكنيد‪( .‬آن گاه خدا به پيامبران) گفت‪ :‬آيا (ب ه اين عه د) اق رار كرديد و ب ر آن پيم ان گرفتيد؟‬
‫گفتند اعتراف كرديم‪ ،‬فرمود‪ :‬گواه باشيد‪ ،‬من نيز با شما از گواهانم‪.‬‬

‫‪ -1‬وهبه بن مصطفی زحیلی‪ ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته‪ :‬ج‪ 8‬ص‪6090‬‬

‫‪ - 2‬سوره بقرة آيه ‪84‬‬
‫‪ -3‬محم!!د بن أحم!!د الخطيب الش!!ربيني الش!!افعي ( ‪١٤١٥‬هـ ‪١٩٩٤ -‬م) مغ!!ني المحت!!اج إلى معرف!!ة مع!!اني ألف!!اظ‬
‫المنهاج ‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬ج‪2‬ص‪،240‬‬
‫‪ - 4‬سوره آل عمران آيه ‪81‬‬

‫‪27‬‬
 ‫وجه داللت از این آیه‬
‫‪1‬‬
‫هم چنان اگر اقرار حجت نمی بود خداوند متعال آن را طلب نمی کرد‪.‬‬
‫ق َو ْليَتَّ ِ‬
‫ق هَّللا َ َربَّهُ َوال يَبْخَسْ ِم ْنهُ َشيْئا ً﴾‬ ‫‪ 3‬ـ قول هللا تعالى‪َ ﴿ :‬و ْليُ ْملِ ِل الَّ ِذي َعلَ ْي ِه ْال َح ُّ‬
‫‪2‬‬

‫و آنكه حق به گردن او است امال كند و ازخ دا ك ه پروردگ ار اوس ت بترس د و از آن چ يزى‬
‫نكاهد‪.‬‬
‫خداوند متعال در این آی ه از م دین در خواس ت کت ابت دینش را می کن د‪ ،‬و اینک ه ب ر ک اتب‬
‫مقدار دین را که در ذمه آن است امالء کند‪ ،‬بخاطر توثی ق و پش تیبانی دین‪ ،‬و ب ه این ش کل این‬
‫امالء اعتراف است به دین است که بر آن دارد و این حجت در وقت تنازع است‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ فرم وده هللا تع الى‪﴿ :‬يَا أَيُّهَ!!ا الَّ ِذينَ آ َمنُ!!وا ُكونُ!!وا قَ! َّوا ِمينَ بِ ْالقِ ْس! ِط ُش!هَدَا َء هَّلِل ِ َولَ!!وْ َعلَى‬
‫‪3‬‬
‫أَ ْنفُ ِس ُك ْم﴾‬
‫اي كساني كه ايمان آورده ايد ! دادگري پيشه سازيد و در اقامه عدل و داد بكوشيد ‪ ،‬و به خ اطر‬
‫خدا شهادت دهيد هر چند كه شهادتتان به زيان خودتان باشد‪.‬‬
‫وجه داللت‬
‫این آیه مبارکه در خواست شهادت را برای رضای خداوند متعال کرده ولوکه ض رر آن ب ر خ ود‬
‫انسان بر گردد‪ ،‬و افاده ضرورت اعتراف انسان را بر حق و راستی می کند‪ ،‬حتی اگر ب ه ض رر‬
‫آن باشد‪ ،‬بخاطر اینکه این ححت قائم بر صاحب آن است اگر اقرار حجت نمی بود خداوند متع ال‬
‫‪4‬‬
‫بر آن امر نمی کرد‬
‫ب‪ :‬مشروعیت اقرار در احادیث پیامبر صلیاهلل علیه وسلم‬
‫ول‬ ‫اب أَتَى َر ُس َ‬ ‫هما أ ََّن ُه َما قَاال‪ :‬إِ َّن َر ُجالً ِم َن األَ ْع ر ِ‬ ‫َعن أَبِي ُهر ْير َة و َزيْ ِد بْ ِن َخالِ ٍد ال ِ ِ‬
‫ْج َهن ِّي َرضي اللَّه َع ْن َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫‪-1‬‬
‫َ‬
‫ص ُم‬ ‫ال الْ َخ ْ‬ ‫اب اللَّ ِه‪َ ،‬ف َق َ‬ ‫ت لِي بِ ِكتَ ِ‬ ‫ض ْي َ‬‫ش ُد َك اللَّهَ إِالَّ قَ َ‬‫ول اللَّ ِه‪ ،‬أَنْ ُ‬
‫ال‪ :‬يَا َر ُس َ‬ ‫اللَّ ِه صلى اهلل عليه وسلم َف َق َ‬
‫ول اللَّ ِه ص لى اهلل علي ه‬ ‫ال َر ُس ُ‬ ‫اب اللَّ ِه‪َ ،‬وأْذَ ْن لِي‪َ ،‬ف َق َ‬ ‫اآلخ ُرـ َو ُه َو أَ ْف َق هُ ِم ْن هُ ـ‪َ :‬ن َع ْم فَ اق ِ‬
‫ْض َب ْيَننَ ا بِ ِكتَ ِ‬ ‫َ‬
‫الر ْج َم‪،‬‬ ‫َن َعلَى ابْنِي َّ‬ ‫ال‪ :‬إِ َّن ابْنِي َكا َن َع ِسي ًفا َعلَى َه َذا‪َ ،‬ف َزنَى بِ ْام َرأَتِ ِه‪َ ،‬وإِنِّي أُ ْخبِ ْر ُ‬
‫ت أ َّ‬ ‫وسلم «قُ ْل»‪ .‬قَ َ‬
‫يب َع ٍام‪،‬‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫فَا ْفت َدي ُ ِ ِ ِ ِ ٍ ِ ٍ‬
‫ْت أ َْه َل الْعل ِْم فَأَ ْخَب ُروني أَنَّ َما َعلَى ابْني َج ْل ُد مائَة َوَتغْ ِر ُ‬ ‫سأَل ُ‬‫ت م ْنهُ بمائَة َشاة َو َولي َدة‪ ،‬فَ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ول اللَّ ِه ص لى اهلل علي ه وس لم «والَّ ِذي َن ْف ِس ي بِي ِد ِه ألَق ِ‬
‫ْض يَ َّن‬ ‫ال َر ُس ُ‬‫َن َعلَى ْام َرأ َِة َه َذا ال َّر ْج َم‪َ ،‬ف َق َ‬ ‫َوأ َّ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫س إِلَى ْام َرأ َِة‬ ‫ك َج ْل ُد ِمائَ ٍة َوَت ْغ ِر ُ ٍ‬
‫يب َع ام‪ ،‬ا ْغ ُد يَا أَُن ْي ُ‬ ‫اب اللَّ ِه‪ ،‬ال َْولِي َدةُ َوالْغَنَ ُم َردٌّ‪َ ،‬و َعلَى ابْنِ َ‬
‫َب ْينَ ُك َما بِ ِكتَ ِ‬

‫‪ - 1‬وهبه بن مصطفی زحیلی ‪ ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته ج‪8‬ص ‪6090‬‬

‫‪ - 2‬سوره بقرة آيه ‪282‬‬
‫‪ - 3‬سوره نساء آيه ‪135‬‬
‫‪ - 4‬زحیلی‪ ،‬وهبه بن مصطفی‪ ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته ج‪8‬ص ‪6090‬‬

‫‪28‬‬
‫ول اللَّ ِه ص لى اهلل علي ه‬
‫ت‪ ،‬فَ أ ََم َر بِ َه ا َر ُس ُ‬
‫ال‪َ :‬فغَ َدا َعلَْي َه ا‪ ،‬فَ ا ْعَت َرفَ ْ‬ ‫َه َذا‪ ،‬فَ ِإ ِن ا ْعَت َرفَ ْ‬
‫ت فَ ْار ُج ْم َه ا»‪ .‬قَ َ‬
‫وسلم َف ُر ِج َم ْ‬
‫ت‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫ابوهريره و زيد بن خالد جهني رضي هللا عنهما مي گويند‪ :‬م ردي باديه نش ين ن زد رس ول‬
‫خدا صلى هللا عليه وسلم آمد و گفت‪ :‬اي رسول خدا! تو را بخدا سوگند مي دهم كه در مورد من‪،‬‬
‫بر اساس كتاب خدا قضاوت نمايي‪ .‬طرف ديگ ر ك ه م ردي دان اتر ب ود‪ ،‬گفت‪ :‬بلي‪ ،‬ميان م ا ب ر‬
‫اساس كتاب خدا قضاوت كن‪ .‬و اجازه بده تا من سخن بگويم‪ .‬رس ول خ دا ص لى هللا عليه وس لم‬
‫فرمود‪« :‬صحبت كن»‪ .‬او گفت‪ :‬پسرم نزد اين (باديه نشين) كار مي كرد و با همسرش‪ ،‬م رتكب‬
‫زنا گرديد‪ .‬به من گفتند‪ :‬پسرت بايد رجم شود‪ .‬من بجاي رجم‪ ،‬صد گوسفند و يك كنيز به او فديه‬
‫دادم‪ .‬سپس مسأله را از علما پرسيدم‪ .‬گفتند‪ :‬پسرت بايد صد ضربه شالق‪ ،‬زده شود و يك سال‪،‬‬
‫تبعيد گردد‪ .‬رسول خدا صلى هللا عليه وسلم فرمود‪« :‬سوگند به ذاتي ك ه ج انم در دس ت اوس ت‪،‬‬
‫ميان شما‪ ،‬طبق كتاب خدا قضاوت مي نمايم‪ .‬گوسفندان و كنيزت‪ ،‬به ت و برگردان ده مي ش وند و‬
‫پسرت بايد صد ضربه شالق‪ ،‬زده ش ود و يك س ال‪ ،‬تبعيد گ ردد»‪ .‬و ب ا اش اره ب ه س وي باديه‬
‫نشين‪ ،‬فرمود‪« :‬اي انيس! فردا صبح نزد همسر اين مرد برو‪ .‬اگر اعتراف كردكه م رتكب عم ل‬
‫زنا شده است‪ ،‬او را رجم كن»‪.‬‬
‫راوي مي گويد‪ :‬انيس‪ ،‬نزد آن زن رفت و او نيز اعتراف كرد‪ .‬آنگاه‪ ،‬رس ول خ دا ص لى هللا‬
‫عليه وسلم دستور رجم داد و حكم‪ ،‬اجرا شد‪.‬‬
‫وجه داللت از حدیث شریف‬
‫در این فرموده رسول هللا صلی هللا علیه وسلم‪ « ،‬واغد يا أنيس إلى امرأة هذا ف إن اع ترفت‬
‫فارجمها» داللت واضح و صریح برحجیت اقرار است و اینکه اقرار مثبت حکم است‪ ،‬طوریک ه‬
‫رسول هللا صلی هللا علیه وسلم رجم زن معلق به اقرار واعتراف کرد‪.‬‬
‫اهلل صلـى اهلل عليه وسلم َو ُه َو فِي‬ ‫ول ِ‬ ‫ال أَبُو ُه َر ْي َرةَ‪:‬رضي اهلل عنه أَتَى َر ُج ٌل َر ُس َ‬ ‫أَبِي ُه َر ْي َرةَ َو َجابِ ٍر قَ َ‬ ‫‪-2‬‬
‫َّد َعلَْي ِه أَربع م َّر ٍ‬
‫ات؛ َفلَ َّما َش ِه َد‬ ‫ض َع ْنهُ‪ ،‬حتَّى َرد َ‬ ‫ول ِ‬
‫اهلل إِنِّي َز َن ْي ُ‬ ‫ال َْم ْس ِج ِد‪َ ،‬فنَ َ‬
‫ََْ َ‬ ‫ت فَأَ ْع َر َ‬ ‫ال‪ :‬يَا َر ُس َ‬ ‫اداهُ َف َق َ‬
‫ال‪َ :‬ف َه ْل‬‫ال‪ :‬الَ قَ َ‬ ‫ك ُجنُ و ٌن قَ َ‬ ‫ال‪ :‬أَبِ َ‬ ‫ات َد َع اهُ النَّبِ ُّي ص لى اهلل علي ه وس لم َف َق َ‬ ‫اد ٍ‬‫َعلَى َن ْف ِس ِه أ َْربَ َع َش َه َ‬
‫يم ْن‬ ‫ال ج ابِر‪ :‬فَ ُك ْن ُ ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ال‪َ :‬ن َعم‪َ ،‬ف َق َ ِ‬
‫تف َ‬ ‫ال النَّب ُّي ص لىاهلل علي ه وس لم‪ :‬ا ْذ َهبُ وا ب ه فَ ْار ُج ُموهُ قَ َ َ ٌ‬ ‫ت قَ َ ْ‬ ‫ص ْن َ‬
‫َح َ‬‫أْ‬
‫‪2‬‬
‫ْح َّر ِة‪َ ،‬ف َر َج ْمنَاهُ»‬
‫ب‪ ،‬فَأَ ْد َر ْكنَاهُ بِال َ‬
‫ِ‬
‫َر َج َمهُ‪َ ،‬ف َر َج ْمنَاهُ بِال ُْم َ‬
‫صلَّى؛ َفلَ َّما أَ ْذلََق ْتهُ الْح َج َارةُ َه َر َ‬
‫يعني‪« :‬ابو هريره رضي هللا عنه گويد‪ :‬پيغمبر صلى هللا عليه وس لم در مس جد ب ود‪ ،‬م ردى‬
‫پيشش آمد‪ ،‬با صداى بلند گفت‪ :‬اى رس ول خ دا! من دچ ار زن ا ش ده ام‪ ،‬پيغم بر ص لى هللا عليه‬
‫وسلم از او اعراض نمود و به س خنش ت وجهى نك رد‪ ،‬ت ا اينك ه آن م رد چه ار ب ار آن را تك رار‬

‫‪ - 1‬محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة البخاري‪ ،‬صحيح البخاري‪ :‬المحقق‪ :‬محمد زهير بن ناصر الناص!!ر‪،‬‬
‫دار طوق النجاة‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪1422 ،‬هـ‪ .‬ج‪ 3‬ص ‪191‬‬
‫‪ - 2‬محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة البخاري‪ ،‬صحيح بخاري‪.،‬ج‪ 8‬ص‪165‬‬

‫‪29‬‬
‫نمود‪ ،‬وقتى كه چهار بار عليه خود شهادت داد پيغمبر صلى هللا عليه وس لم او را ص دا ك رد‪ ،‬ب ه‬
‫او گفت‪ :‬هيچ ن وع جن ونى دارى؟ گفت‪ :‬خ ير‪ ،‬از او پرس يد‪ :‬آيا ازدواج ك رده اى؟ گفت‪ :‬بلى‪،‬‬
‫پيغمبر صلى هللا عليه وسلم گفت‪ :‬او را ببريد و رجمش كنيد‪ ،‬جابر گويد‪ :‬من ج زو كس انى ب ودم‬
‫كه او را در مصلى رجم كردند‪ ،‬وقتى شدّت سنگباران ب ه او فش ار آورد ف رار ك رد‪ ،‬س پس او را‬
‫در محلى به نام حره در خارج مدينه دستگير كرديم و رجم نموديم»‪.‬‬
‫وجه داللت از حدیث شریف‬
‫از سیاق این حدیث شریف مشخص می شود که فردی باالی خود به زنا اعتراف نم ود وب ر‬
‫خویشتن چهار بار شهادت به این امر داد رسول هللا صلیاهلل علیه وس لم دس تور ب ه رجم آن داد‪.‬‬
‫اگر اقرار حجت نمیبود رسول هللا صلی هللا علیه وسلم دستور به رجم آن نمی داد‪.‬‬
‫در حدیث مذکور‪ ،‬پیامبر صلی هللا علیه وس لم اع تراف زن را ب ه عن وان دلی ل و حجت زن ا‬
‫قرار داده و لذا ح ّد را بر وی جاری ساخت‪.‬‬
‫ص لّى اهللُ‬ ‫ول اهلل َ‬‫َن ْام رأَ ًة ِم ْن ُجهين ةَ أَتَت َر ُس َ‬ ‫ض ي اللَّهُ َع ْن ُه َم ا أ َّ‬‫زاعي ر ِ‬
‫الحص ْي ِن ال ُخ ِّ َ‬
‫ِ‬
‫َو َع ْن ع ْم را َن بْ ِن ُ‬ ‫‪-3‬‬
‫ص لّى‬ ‫ِ‬
‫ت َح ّداً فأَق ْم هُ َعلَي‪ ،‬فَ َد َعا نَبِ ُّي اهلل َ‬ ‫َص ْب ُ‬
‫الزنَا‪ ،‬ف َق الَت‪ :‬يَا رسول اهلل أ َ‬ ‫وسلَّم َو ِه َي ُح ْبلَى ِم َن ِّ‬ ‫ِ‬
‫َعلَْيه َ‬
‫ص لّى اهللُ َعلَْي ِه‬ ‫ِ‬ ‫ض ع ْ ِِ‬
‫ت فَ أْتني َف َف َع َل فَ أ ََم َر بِ َه ا نَبِ ُّي اللَّه َ‬ ‫َحس ْن إِ ْلي َها‪ ،‬فَِإذَا َو َ َ‬
‫اهلل َعلَي ِه وسلَّم و َّليها فَقال‪ :‬أ ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ ْ َ َ َ‬
‫ص لِّي َعلَْي َه ا يَا‬
‫ال لَهُ عُ َم ر‪ :‬تُ َ‬ ‫فر ِجمت‪ ،‬ثُ َّم ص لَّى َعلَْي َه ا‪َ .‬ف َق َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وس لَّم‪ ،‬فَ ُ‬
‫ش َّك ْ‬
‫ت َعلَْي َه ا ثيَابُها‪ ،‬ثُ َّم أ ََم َر ب َه ا ُ‬ ‫َ‬
‫لوسعته ْم َو َه ْل‬ ‫ت بين سب ِعين ِمن أ َْه ِل ِ‬
‫المدينَ ِة‬ ‫ِ‬ ‫ول اللَّ ِه َوقَ ْد َزنَت‪ ،‬قال‪ :‬لََق ْد تَ ابَ ْ‬
‫ُ‬ ‫ت َت ْوب ةً ل َْو قُس َم ْ َ ْ ْ َ ْ‬ ‫َر ُس َ‬
‫وجل‪.‬‬ ‫ِ‬
‫سها للَّه َع َّز َ‬‫ت بِن ْف َ‬ ‫ض َل ِم ْن أَ ْن َج َ‬
‫اد ْ‬ ‫ت أَفْ َ‬
‫َو َج ْد َ‬
‫‪1‬‬

‫عمران بن حصين خزاعي رضي هللا عنهما روايت است که‪ :‬زني از جهينه که از زنا حامل ه‬
‫گشته بود‪ ،‬نزد رسول هللا صلي هللا عليه وسلم آمده و گفت‪ :‬يا رس ول هللا ص لي هللا عليه وس لم‬
‫ج رمي را م رتکب ش دم حکم آن را ب ر من ج اري کن‪ .‬پيامبر ص لي هللا عليه وس لم ولي او را‬
‫خواس ته فرم ود ت ا ب ه او نيکي کن د‪ ،‬و چ ون وي حملش را وض ع نمايد‪ ،‬او را ب ه حضورش ان‬
‫بياورد‪ .‬آن شخص هم اين کار را نمود پيامبر صلي هللا عليه وسلم دستور دادند ت ا لباس هايش را‬
‫محکم بستند و باز امر نمودند که رجم شود و سپس بر وي نماز گزاردند‪ .‬عم ر رض ي هللا عن ه‬
‫گفت‪ :‬يا رسول هللا صلي هللا عليه وسلم بر زني که زنا کرد نم از مي گ زاري؟ آن ص لي هللا عليه‬
‫وسلم فرمود‪ :‬همانا اين زن توبه اي کرده که اگر ميان هفت اد نف ر از م ردم مدين ه قس مت ک رده‬
‫شود براي همه گنجايش دارد‪ .‬آيا بهتر از اين يافته اي که جانش را در راه خدا فدا کرد؟‬
‫وجه داللت از حدیث شریف‬
‫رسول هللا صلی هللا علیه وسلم امر به رجم این زن بعد از اقرار آن به زنا نم ود‪ ،‬اگ ر اق رار‬
‫حجت نمی بود رسول هللا صلی هللا علیه وسلم چنین دستور نمی داد‪.‬‬
‫ج‪ :‬اجماع‬

‫‪ 1‬مس!!لم بن الحج!!اج القش!!يري النيس!!ابوري (ـــــــــــــــــــــــــــــــــ) ص!!حیح مس!!لم‪ :‬المحق!!ق‪ :‬محم!!د ف!!ؤاد عب!!د‬
‫الباقي‪،‬بیروت‪ ،‬دار إحياء التراث العربي‪ ،‬ج‪ 3‬ص‪1324‬‬

‫‪30‬‬
‫از زمان رسول هللا صلی هللا علیه وسلم تا امروز همه مسلمان به صحت حجت ب ودن اق رار‬
‫‪1‬‬
‫حکم نموده اند‪ ،‬و هیچ کس مخالفت نکرده است‬
‫د‪ :‬قیاس‬
‫وقتی که خبر یک شخص نسبت به حق غیر آن باالی دیگری بین ه مقب ول ش رعا محس وب می‬
‫شود‪ ،‬به طریق اولی خبر آن به نسبت حق دیگر باالی خودش قابل قبول اس ت‪ ،‬زی را وق تی ک ه‬
‫اخبار به حق غیر باالی دیگری قابل قبول است که ب ا وج ود اینک ه احتم ال ک ذب ن یز می رود ‪،‬‬
‫پس اخبار به حق غیر باالی خود شخص به طریق احسن قابل قبول است‪ ،‬زیرا احتم ال ک ذب در‬
‫‪2‬‬
‫آن کم ترین درجه را دارد‪ ،‬چون انسان غالبا به ضرر خود ادعای حق دیگری را نمی کند‪.‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬مشروعیت شهادت‬
‫شهادت یکی از وسایل اثبات دعوای است که به کتاب هللا و سنت رس ول هللا (ص لي هللا‬
‫عليه وسلم ) اجماع امت و عقل ثابت شده است‪.‬‬
‫ِّجالِ ُك ْم‬
‫ُوا َش ِهي َدي ِْن من ر َ‬‫دلیل از کتاب هللا‪ :‬قول خداوند(جل جالله) که می فرماید‪َ ﴿ :‬وا ْستَ ْش ِهد ْ‬
‫ضوْ نَ ِمنَ ال ُّشهَدَاء﴾‬ ‫فَإِن لَّ ْم يَ ُكونَا! َر ُجلَ ْي ِن فَ َر ُج ٌل َوا ْم َرأَت ِ‬
‫‪3‬‬
‫َان ِم َّمن تَرْ َ‬
‫و گواه گیرید دو ش اهد از م ردان ت ان اگ ر نباش د دو م رد پس ی ک م رد دو زن گ واه ش وند از‬
‫کسیکه رضامند باشید از گواهان‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫و دیگر جای خداوند(جل جال له ) می فرماید‪َ ﴿:‬وأَ ْش ِهدُوا! َذ َويْ َع ْد ٍل ِّمن ُكم﴾‬
‫و شاهد گیرید دو کس صاحب تقوی از بین خود تان‪.‬‬
‫و دلیل ازحدیث این است ‪:‬‬
‫احادیث در این باره زیاد است از جمله ‪ :‬وعن عمرو بن شعیب عن ابیه عن ج ده ان ابن‬
‫محیصة األصغری اصبح قتیالً علی ابواب الخیبرفقال رسول(ص لی هللا علی ه وس لم) اقم ش اهدین‬
‫‪5‬‬
‫علی من قتله ادفعه الیکم برمته‪.‬‬
‫روایت شده از عمرو بن شعیب که او از پدر و جدش روایت کرده اس ت ک ه روزی پس ر‬
‫محیصة األصغر کشته شده بود‪ ،‬بر باالي دروازه خيبر‪ ،‬پس رسول اکرم(صلی هللا علی ه وس لم)‬
‫فرمودند که قائم نماید دو شاهد را بر کسی که این قتل را کرده ت ا آنک ه ب دهم این را ب رای ش ما‬
‫تماماً‪.‬‬
‫و ن یز روایت ش ده از وای ل ابن حج ر(رض ی هللا عن ه) گفت ک ه روزی م ردی از قبیل ه‬
‫حضرت می ومرد دیگری از کندي‪ ،‬به پیش رسول(صلی هللا علیه وسلم) تشریف فرمودند‪ ،‬پس‬
‫مرد از حضرت مي گفت‪ ،‬یا رسول هللا این شخص بر زمین که برای من است تجاوز کرده است‪،‬‬
‫پس الکندی (یعنی شخصی که ازالکندی بود) گفت این زمین از من اس ت و در دس ت من اس ت‪.‬‬
‫‪ 1‬ز وهبه بن مصطفی زحیلی ‪ ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته ج‪8‬ص ‪6090‬‬
‫‪ 2‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي‪ ،‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج ‪،‬ج ‪2‬ص‪،243‬‬
‫‪ 3‬سوره بقره ‪ ،‬آیه ‪. 282‬‬
‫‪ 4‬سوره الطالق ‪ ،‬آیه ‪. 2‬‬
‫‪ 5‬أبو عبد الرحمن أحمد بن شعيب بن علي الخراساني‪ ،‬النسائي‪١٤٠٦( ،‬هـق – ‪١٩٨٦‬م)‪.‬؛ المجت!!بى من الس!!نن‪،‬‬
‫تحقيق‪ :‬عبد الفتاح أبو غدة؛ الناشر‪ :‬مكتب المطبوعات اإلسالمية – حلب؛ الطبعة‪ :‬الثانية‪ ،‬ج‪2‬ص‪ 919‬رقم ‪4734‬‬

‫‪31‬‬
‫پس برای او هیچ حق نیست‪ ،‬پس رسول(صلی هللا علیه وسلم) برای حضرمی گفت‪ ،‬آیا برای تو‬
‫‪1‬‬
‫بینه است؟ او در جواب گفت‪ :‬برای من بینه نیست‪.‬‬
‫از ظاهر آیات و احادیث فوق دانسته میشود که شهادت جنبه اساسی و بنیادی ش رعی و‬
‫قانوني داشته است که‪ ،‬تمام فقهاء محترم به اتف اق هم آن را یکی از وس ایل اثب ات ب رای دع وی‬
‫جزائی و مدنی دانسته و میدانند‪ ،‬اینکه شاهد در کدام جرایم مکلف به ادای آن و در کدام جریمه‬
‫دیگری به اداء آن اختیاری میباشند‪ ،‬البته عنوان بعدی آنرا ب ه تفص یل بی ان میکن د‪ .‬اجم اع ب ر‬
‫مشروعیت آن برای اثبات دعوی انعقاد شده است‪.‬‬

‫‪ 1‬صحيح مسلم‪ ،‬ج ‪1‬ص‪. 646‬رقم ‪.2341‬‬

‫‪32‬‬
 ‫مبحث دوم‪ :‬ارکان و شرایط اقرار و شهادت در فقه و قانون‬
‫اقرار از جمله وسایل اثبات جرم و از جمله قویترین دالیل محسوب میگردد ‪ ،‬لیکن ب ا درک‬
‫این موضوع که هر نوع اقرار م ورد قب ول ق رار گرفت ه نمیتوان دتا اینک ه ارک ان وش روط اق رار‬
‫وجود نداشته باشد با بررسی احکام ذیل دریافت مینماییم که چی ن وع اق رار منحیث دلی ل اثب ات‬
‫والزام قرارگرفته میتواند‪.‬‬
‫مبطلب اول‪ :‬ارکان و شروط اقرار‬
‫نزد فقهای احناف اقرار یک رکن دارد که عبارت از لفظ دال برثبوت ح ق ب رای غ یر ب االی‬
‫نفس مقر میباشد‪ .‬خواه به صراحت باشد و یا هم به داللت‪ 1‬اشاره گنگ که مفه وم را اف اده کن د‬
‫اقرار واعتراف شمرده میشود‪ ،‬مانند اینکه برای گنگ گفته شود آیا اقرار میکنی که ت و م دیون‬
‫فالن شخص هستی به مبلغ‪ ...‬پس گنک به حرکت سر اشاره دهد که داللت به اقرار واعتراف او‬
‫نماید در این صورت اشاره گنگ قایم مقام لفظ اقرار است‪.‬‬
‫ارکان اقرار به نزد جمهور فقهاء (مالکی ها‪ ،‬حنبلی ه ا وش وافع ) عب ارت ان د از ‪( :‬مق ر‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫مقرله‪ ،‬مقربه‪ ،‬صیغه)‪.‬‬
‫وجه اختالف بین فقهاء احناف و جمهور در م ورد مفه وم رکن میباش د؛ ن زد جمه ور رکن‬
‫عبارت از آنچه که شیء بدون آن تمام نمی شود‪ ،‬خواه جز در ماهیت شیء باشد یا نباشد‪ ،‬ام ا‬
‫به نزد احناف مفهوم رکن آنست که وجود شیء به آن متوقف باشد‪ ،‬و آن جزء از م اهیت ش یء‬
‫است‪( ،‬رکن در ماهیت شی داخل است)‪ .‬اما شرط آنست که توقف وجود شیء منوط به آن باش د‬
‫‪3‬‬
‫مگر در ماهیت شیء داخل نباشد‪،‬‬
‫از همین جهت است که در اکثر موارد فقهی در موضوع رکن بین احن اف وجمه ور اختالف‬
‫وجود دارد واین اختالف از نظرمفهوم رکن میباشد‬
‫احناف به این باور اند که رکن اقرار همان صیغه ایست که به ط ور ص ریح ی ا داللت تمثی ل‬
‫از از مفهوم را اف اده می کن د ک ه این ص یغه ب ه دو ص ورت متحق ق پ ذیر اس ت ص ریح و داللت‬
‫يح َو َداَل لَةٌ“‪ 4‬رکن اقرار دو نوع است‬ ‫ص ِر ٌ‬‫طوریکه کاسانی می نگارد‪” :‬أَ َّما ُر ْكنُ اإْل ِ ْق َرا ِر فَنَ ْوعَا ِن‪َ :‬‬
‫صریح و داللت‪.‬‬
‫صریح آنست که از سخن شخص ظاهر می شود و داللت بر اقرار آنچ ه اراده و مطل وب آن‬
‫است می کند‪ ،‬بدون نیاز به توضیح و تفس یر ‪ ،‬مانن د‪« :‬لِفُاَل ٍن َعلَ َّي أَ ْل فُ ِد ْره ٍَم» از فالن ش خص‬
‫باالی من هزار درهم است‪ ،‬این سخن نیاز به تفسیر ندارد زیرا‪ ،‬واژه « َعلَ َّي » لغت ا ً ش رعا کلم ه‬
‫اس ِحجُّ ْالبَ ْي ِ‬
‫ت‬ ‫اركَ َوتَ َع الَى ﴿ َوهَّلِل ِ َعلَى النَّ ِ‬
‫ایجاب است طوریکه خداوند متعال می فرماید‪ :‬قَ ا َل هَّللا ُ تَبَ َ‬
‫‪ - 1‬الموسوعة الفقهية الكويتية ج‪ 6‬ص ‪.49‬‬
‫‪ - 2‬محمد بن يوسف بن أبي القاسم بن يوسف العبدري الغرناطي‪ ،‬المالكي‪١٤١٦( ،‬هـ‪١٩٩٤-‬م)‪ .‬التاج واإلكليل‬
‫لمختصر خليل‪ ،‬بیروت‪ :‬دار الكتب العلمية الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ 5‬ص‪ ،216‬و زكريا بن محمد بن زكريا األنصاري‪،‬‬
‫أسنى المطالب ج‪ 2‬ص ‪.288 – 287‬‬
‫‪ - 3‬وهبه بن مصطفی زحیلی‪ ،‬وسایل االثبات‪ ،‬ج‪ 1‬ص ‪238‬‬
‫‪ - 4‬عالء الدين‪ ،‬أبو بكر بن مسعود الکاس!!انی‪ ،‬الحنفی‪١٤٠٦( ،‬هـ ‪١٩٨٦ -‬م) ب!!دائع الص!!نائع في ت!!رتيب الش!!رائع‪:‬‬
‫بیروت‪ ،‬دار الكتب العلمية الطبعة‪ :‬الثانية ج ‪7‬ص ‪207‬‬

‫‪33‬‬
‫َم ِن ا ْستَطَا َع إِلَ ْي ِه َسبِيال﴾‪ 1‬وهم چنان اگر شخصی گفت از من باالی ت و ص د درهم اس ت و آن م رد‬
‫گفت بلی‪ ،‬واژه «بلی‪ -‬نعم» اقرار است و در جواب کالم آن بیرون شده است گویا گفته باش د ک ه‬
‫‪2‬‬
‫از تو باالی من صد درهم است‪.‬‬
‫داللت‪ :‬آنست که از سخن شخص به طور ضمنی فهمیده ش ود و ب ه تفس یر و توض یح نی از‬
‫داشته باشد‪ ،‬تا زمانیکه صراحت یا قرینه نباشد مطلوب شخص فهمیده نشود‪ ،‬طوریکه شخصی‬
‫ض ْيتُ َها» من ب االی ت و ه زار (افغ انی) دارم پس آن م ر گوی د‪،‬‬ ‫گوید‪« :‬لِي َعلَ ْيكَ أَ ْلفٌ ‪ ،‬فَيَقُو ُل‪ :‬قَ ْد قَ َ‬
‫آنرا پرداختم‪ ،‬این اقرار به دین است‪ ،‬زیرا قضاء است اسم برای تسلیم مثل واجب در ذمه است‪،‬‬
‫پس تقاضای سابقیه وجوب دین را می کند‪ ،‬سپس ادعای پرداخت دین را می کند ک ه ب دون بین ه‬
‫قابل قبول نیست‪ .‬هم چن ان اگ ر گفت‪« :‬لِي َعلَ ْي َك أَ ْل فُ ِد ْره ٍَم فَقَ ا َل‪ :‬اتَّ ِز ْن َها‪ »3‬من ب االی ت و ه زار‬
‫درهم دارم‪ ،‬پس گفت‪ :‬زون کن آنرا‪ ،‬این داللتا ً اقرار به دین است‪ ،‬زیرا ش خص وزن را اض افت‬
‫مدعی نمی ده د‪ ،‬مگ ر اینک ه واج بی‬ ‫َ‬ ‫به مدعا کرد‪ ،‬و انسان هیچگاهی مد ِعی را دستور به وزن‬
‫‪4‬‬
‫بدوش آن باشد‪.‬‬
‫اگر به ش رط خی ار اق رار ک رد ش رط باط ل اس ت‪ ،‬مث ال آن‪ ،‬م ردی ب ه دو دین ب ر شخص ی‬
‫دیگری اقرار کرد به دین قرض و غصب‪ ،‬یا ودیعه و عاریه‪ ،‬یا قائمه و مستهلکه‪ ،‬بر اینکه سه‬
‫روز اختیار دارد‪ ،‬اقرار درست است و ش رط باط ل اس ت ‪ ،‬علت بطالن ش رط زی را خی ار بخ اطر‬
‫فسخ است و اخبار احتمال فسخ را ندارد‪ ،‬زیرا خبر اگر صدق باشد الزم العمل است و اگر دورغ‬
‫باشد رد آن الزم است‪ ،‬زیرا اقرار اخبار از ثبوت در ذمه است و شرط خی ار در آن مع نی رج وع‬
‫‪5‬‬
‫را میدهد‪ .‬و اقرار در حقوق عباد احتمال رجوع را ندارد‪.‬‬
‫اما اقرار نزد جمهور فقهاء چهار رکن دارد که به شرح آن می پردازیم‪.‬‬
‫‪ -۱‬مقر‪ :‬یا اقرار کننده‌‪ :‬مقر کسى‌ است‌ که‌ به‌ضرر خود و به‌سود دیگری‌ خبر مى‌دهد‪.‬‬
‫‪ -۲‬مقرلَهُ‪ :‬يا منتفع‌ از اقرار‪ .‬مقرلَهُ به شخص ی گفت ه می ش ود ک ه اق رار ب ه نف ع وی تم ام می‬
‫ود‪.‬‬ ‫ش‬
‫‪ -۳‬مقربِ ِه‪ :‬يا موضوع‌ اقرار‪ .‬مقربه به شی یا موضوعی گفته می شود که هدف اصلی موض وع‬
‫اقرار را تشکیل می دهد‪.‬‬
‫‪ -۴‬صیغه‌ یا لفظ اقرار‪.‬‬
‫هر یک از ارکان اقرار شروط در خود دارند تا بتواند وسیله اثبات قرار گیرند‬
‫الف‪ :‬رکن اول مقر‬

‫‪ - 1‬سوره آل عمران أيه ‪97‬‬

‫‪ - 2‬عالء الدين‪ ،‬أبو بكر بن مسعود الکاسانی‪ ،‬الحنفی‪ ،‬بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع‪ :‬ج ‪7‬ص ‪207‬‬
‫‪ - 3‬اتزنها‪ ،‬امر به وزن کردن است‪ ،‬یعنی همان اندازه که داری باالی من بگ!!یر آن را و پیمان!!ه کن ت!!ا ح!!ق پ!!وره‬
‫شود‪.‬‬
‫‪ - 4‬عالء الدين‪ ،‬أبو بكر بن مسعود الکاسانی‪ ،‬الحنفی‪ ،‬بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع‪ :‬ج‪207 /7‬‬
‫‪ - 5‬محمد بن أحمد بن أبي سهل شمس األئمة السرخسي‪1414( ،‬هـ‪1993-‬م)‪ .‬المبس!!وط‪ :‬ب!!یروت‪ :‬دار المعرف!!ة‪ ،‬ج‬
‫‪ 17‬ص ‪198‬‬

‫‪34‬‬
‫مقر کسی است که خبری از آن صادر می شود مبنی بر حقوق شخصی دیگر باالی خودش‪.‬‬
‫یا به عباره دیگر کسی است که «به ضرر خود و به نفع ديگری» خبر می دهد ک ه در نتيج ه آن‬
‫« بقای حق طرف دعوی» و يا حالتی را عليه خود ثابت می سازد‪.‬‬
‫وقتی شخصی اقرار کرد در حالی که شرایط اقرار در آن تکمیل بود خواه اقرار به مال باشد‬
‫یا به قصاص ‪ ،‬برکشت و رجوع از آن فایده ندارد و اگر اقرار آن موجب حد ش ود مانن د زنی ی ا‬
‫سرقت حق رجوع را دارد ولی مال الزم می شود و اقرار به شخص دیگر سرایت نمی کند چ ون‬
‫‪1‬‬
‫اقرار حجت قاصره است‪.‬‬
‫مطابق احکام شريعت اسالم‪ ،‬تحقيق دانشمندان فقه اسالمی و اسناد تقنينی کش ور ش رايط‪،‬‬
‫اوصاف وخصوصيتهايي که بايد در شخص مقر جمع گردد تا اقرار ص حيح و م ؤثر باش د‪ ،‬ق رار‬
‫ذيل است‪.‬‬
‫‪ ‬بلوغ‬
‫‪ ‬عقل‬
‫‪ ‬حجر طبيعی و حجر حکمی در ميان نباشد‬
‫‪ ‬رضايت‪ ،‬قصد و اختيار‬
‫‪ ‬ظاهرالحال مکذب آن نباشد‬
‫‪ ‬معلوم بودن فقر‬
‫‪ ‬اصيل و يا وکيل بودن‬
‫که هریک در شرایط مقر در مبحث بعدی به تفصیل ذکر میشود‪.‬‬
‫ب‪ :‬رکن دوم مقرله‬

‫مقرله‪ :‬به مثابه ركني از اركان اقرار كسي است كه اقرار به نفع او صورت مي گيرد‪.‬‬
‫مفهوم مقرله در اصطالح فقه و قانون به طور متفاوت بی ان ش ده اس ت ک ه هم ه پ یرامون‬
‫موضوع واحدی می چرخند‪ .‬به طور مثال‪ :‬مقرله کسی است‪ ،‬حق مقر به آن ثابت می شود‪ 2 .‬یا‬
‫آن صاحب حق است که باالی آن قض یه متن ازع علیه ا دور می خ ورد‪ ،‬ی ا قض یه ک ه اثب ات آن‬
‫‪3‬‬
‫مطلوب است که دارای شروطی نیز می باشد‪.‬‬
‫مجل ة االحک ام العدلی ه در م اده ‪ 1572‬ض من تعری ف اق رار‪ ،‬مقرل ه را چ نین توص یف می‬
‫نماید ‪( :‬آن که حق باالی او دارد مقرله می گوید)‬

‫‪ - 1‬إبراهيم بن علي بن محمد‪ ،‬ابن فرحون‪ ،‬برهان الدين اليعمري‪١٤٠٦( ،‬هـ ‪١٩٨٦ -‬م) تبصرة الحكام في أصول‬
‫األقضية ومناهج األحكام‪ ،‬الناشر‪ :‬مكتبة الكليات األزهرية الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ 2‬ص ‪ 57‬عالء الدين أبو الحسن علي‬
‫بن سليمان بن أحمد ال َمرْ داوي اإلنصاف في معرفة الراجح من الخالف ج‪ 12‬ص ‪93‬‬
‫‪ - 2‬إبراهيم بن علي بن يوسف الشيرازي‪( ،‬ـــــــــــــــــــــــــــــ) المهذب في فقة اإلمام الشافعي ‪ 2 ،‬ص ‪481‬‬
‫‪ - 3‬خلیل بن اسحاق‪١٤٢٦ ( ،‬هـ‪٢٠٠٥/‬مـ) مختصر خلیل فی العبادات علی مذهب األمام مالک‪ ،‬تحقیق‪ :‬احمد جاد ‪،‬‬
‫قاهره دارالحدیث‪ ،‬الطبع!!ة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ 1‬ص ‪ 184‬و أب!!و حام!!د محم!!د بن محم!!د الغ!!زالي الطوس!!ي‪١٤١٧ ( ،‬هـ ق)‬
‫الوسيط في المذهب‪ ،‬المحقق‪ :‬أحمد محمود إب!!راهيم ‪ ,‬محم!!د محم!!د ت!!امر‪ ،‬الناش!!ر‪ :‬دار الس!!الم – الق!!اهرة‪ ،‬الطبع!!ة‪:‬‬
‫األولى‪ ،‬ج‪ 3‬ص ‪324‬‬

‫‪35‬‬
‫ترمینولوژی حقوق معنا و مفه وم مقرل ه را چ نین توض یح می کن د ‪(:‬کس ی ک ه ب ه نف ع او‬
‫‪1‬‬
‫اقرار صورت گرفته است)‬
‫قانون مدنی افغانستان در مورد تعریف این اصطالح ساکت است اما آن را در موارد مربوط‬
‫به همين مفهوم طرف استعمال قرار داده اس ت چن ان چ ه در م اده ‪ 1002‬حكم مي نمايد ك ه‪" :‬‬
‫اقرار به قبول مقرله منوط نبوده‪ ،‬مگر از طرف او رد شده مي تواند اگر بعض ی از آن رد ش ود‪،‬‬
‫اقرار در باقي صحيح است‪ ".‬و يا در م اده ‪ 1005‬ميگويد ك ه (اختالف مق ر و مقرل ه در س بب‬
‫‪2‬‬
‫اقرار‪ ،‬مانع صحت آن نمي گردد‪).‬‬
‫مقرله کسی است که نتیجه اقرار به سود اوست و چون این نتیجه هرچه باشد برای شخص‬
‫مذبور بی زیان است ‪ ،‬از این رو فقهاء وقانون گ ذاران ب ر خالف آن چ ه در م ورد اف رار کنن ده‬
‫گذشت ‪ ،‬درباره شرایط و خصوصیات مقرله سخت گیری نکرده است از آن جایی ک ه ش رایط و‬
‫اوصاف مقرله در قانون مدنی و قانون اصول محاکمات م دنی جمه وری اس المی افغانس تان ب ه‬
‫تنهایی تذکر یافته است ‪ ،‬از این رو با مراجعه به احکام شریعت اسالم و به ویژه مجل ة االحک ام‬
‫العدلیه مواردی که در تکوین نتیجه اقرار به ارتباط مقرله مؤثر می باشد به طور ذیل ی اد آوری‬
‫می شود ‪:‬‬
‫‪ ‬داشتن حق تملک‬
‫‪ ‬به طور اجمال معلوم بودن‬
‫‪ ‬رد وتکذیب اقرار توسط مقرله‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬اختالف مقرله درسبب اقرار‬
‫که هرکدام در مبحث دوم در شرایط مقرله به طور مفصل بیان می شود‪.‬‬
‫ج‪ :‬رکن سوم مقربه‬

‫رکن سوم اق رار را مقرب ه گوین د‪ :‬مقرب ه هم ان موض وعی ح ق اس ت ک ه اق رار ب ه آن‬
‫صورت گرفته است‪ ،‬و این حق شامل آنچه که بر شخص از دین‪ ،‬عین‪ ،‬و یا حقوق ارتفاق ث ابت‬
‫یا ساقط‪ ،‬عفو از قصاص‪ ،‬ابراء وطالق‪ ،‬و مقاصمه‪ ،‬و دیگر حقوق که م رتب ب ه ش خص دیگ ر‬
‫می شود‪ ،‬خواه مربوط به حقوق هللا شود ی ا حق وق اف راد‪ ،‬خ واه حق وق ایج ابی باش د ی ا س لبی‬
‫‪4‬‬
‫شامل می شود‬
‫طبق تعریفی که ترمینول وژی حق وق در این زمین ه ب ه عم ل آورده اس ت مقرب ه م ورد‬
‫اقرار را گویند مثالً در اقرار به دین ‪ ،‬دین را مقربه گویند ‪ 5‬به عبارت دیگر هر چ یز ک ه بتوان د‬
‫موضوع دعوایی قرار گیرد می تواند موضوع اقرار یا در اصطالح حقوقی مقربه واقع شود ‪.‬‬
‫در جای دیگر مقربه یا مورد اقرار چنین تعریف شده است ‪:‬‬
‫‪ -1‬محمد جعفر لنگرودی (‪1385‬هـ ش)‪ ،‬ترمینولوژی حقوق‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر نی‪ .‬ص ‪679‬‬
‫‪ 2‬قانون مدنی افغانستان مواد ‪ 102‬و ‪105‬‬
‫‪ . 3‬ژوبل‪ ،‬محمد عثمان اقرار در حقوق مدنی افغانستان‪ ،‬صص ‪124 -123‬‬
‫‪ - 4‬وهبه بن مصطفی زحیلی‪ ،‬وسایل االثبات ج ‪1‬ص ‪238‬‬
‫‪ -15‬محمد جعفر جعفری لنگرودی ‪ ،‬ترمینولوژی حقوق‪ ،‬ص‪679‬‬

‫‪36‬‬
‫(مقربه عبارت از حقی است که مقر‪ ،‬اخبار به وجود آن برای غیر بر ضرر خ ود می نمای د‬
‫اقرار به وجود حق برای غیر‪ ،‬گاه مستقیم است چنانکه کسی صریحا ً دعوای مدعی را به وج ود‬
‫حقی برای او به زیان خود تصدیق کند‪ ،‬و گاه دیگر غیر مستقیم است چنانکه کسی امری را ک ه‬
‫علت پیدایش حق ویا مالزمه با پیدایش ح ق دارد تص دیق بنمای د مانن د آن ک ه کس ی از دیگ ری‬
‫مطالبه قیمت سگ شکاری بنماید به عنوان آن که او آن را در س رک زی ر م وتر گرفت ه اس ت و‬
‫مدعی علیه کشتن سگ را به وسیله موتر خود تصدیق کند ‪.‬‬
‫مقربه به انواع و اشکال مختلف وجود دارد از جمله ممکن است مال منقول وغ یر منق ول‪،‬‬
‫دین‪ ،‬منفعت‪ ،‬خسارات ناشی از ضمان قه ری وج رم‪ ،‬خویش اوندی وحق وق ارتف اقی و انتف اعی‬
‫وحق شفع وتصرف عدوانی ومزاحمت وممانعت ازحق‪ ،‬تعه دات وخی ارات وش روط و چیزه ایی‬
‫‪1‬‬
‫که ارزش معیین ندارد ومانند آنها باشد‪.‬‬
‫د‪ :‬رکن چهارم صیغه‬

‫صیغه عبارت از لفظ یا آنچه قائم مقام لفظ شود‪ ،‬که باعث ثبوت حق برای غیر مقر بر مق ر‬
‫ص ي َغةُ‬
‫نزد قضاء میش ود‪ ،‬و ب ه اش اره‪ ،‬کت ابت‪ ،‬س کوت لف ظ احیانا‪ 2‬ابن فرح ون مي نگ ارد‪َ «:‬و ِ‬
‫‪3‬‬
‫ت»‬ ‫ت َوا ْل ِكتَابَ ِة َوال ُّ‬
‫س ُكو ِ‬ ‫اإْل ِ ْق َرا ِر تَ ُكونُ بِاللَّ ْف ِظ أَ ْو َما يَقُو ُم َمقَا َمهُ ِمنْ إش َ‬
‫َارا ٍ‬
‫صیغه اقرار با لفظ یا آنچه قایم مقام لفظ با شد‪ ،‬اشاره ‪ ،‬کت ابت وس کوت تحق ق حاص ل می‬
‫کند‪.‬‬
‫لفظ ممکن است که صریح باشد و یا داللتاً‪ ،‬صریح آنک ه مفه وم آن ظ اهر باش د و نی از ب ه‬
‫‪4‬‬
‫توضیح نباشد‪ ،‬و داللتا ً آنکه نیاز به توضیح و تشریح خود شخص یا قرائن باشد‬
‫اشاره‪ :‬اشاره گنگ یا معقول اللسان‪ ،‬و مریضی که از نطق عاجز اس ت‪ ،‬در ص ورت ک ه از‬
‫ایشان پرسیده شود از فالن شخص چیزی گرفتی‪ ،‬یا آیا از فالن شخص ب االی ت و چ یزی اس ت‪،‬‬
‫پس بر سر خود اشاره کند‪ ،‬طوریکه افاده شود که هیچ مجال شک نباشد‪ ،‬پس این اق رار اس ت‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫که همه مذاهب آن را مدار اعتبار می دانند‪.‬‬
‫کتابت‪ :‬اقرار به کتابت طوری اس ت ک ه ش خص ه دف خ ود را در روی ورق می نگ ارد‪ ،‬و‬
‫این زمان تحقق حاصل می کند‪ ،‬که شخص از ثبوت حق غیر بر نفس خ ود ب ه طری ق کت ابت ب ه‬

‫‪- 1‬سید حسین امامی ‪ ،‬حقوق مدنی ص‪35‬‬

‫‪ - 2‬إبراهيم بن علي بن محم!د‪ ،‬ابن فرح!ون‪ ،‬بره!ان ال!دين اليعم!ري‪ ،‬تبص!رة الحك!ام في أص!ول األقض!ية ومن!اهج‬
‫األحكام‪ 2 :‬ص‪212‬‬
‫‪ - 3‬إبراهيم بن علي بن محم!د‪ ،‬ابن فرح!ون‪ ،‬بره!ان ال!دين اليعم!ري‪ ،‬تبص!رة الحك!ام في أص!ول األقض!ية ومن!اهج‬
‫األحكام‪212 /2 :‬‬
‫‪ 4‬جهت توضیح قبالً در صفحه ‪ 77‬این کتاب نگاه شود‬
‫‪ 5‬زين الدين بن إبراهيم بن محمد‪ ،‬المعروف بابن نجيم المصري؛(ــــــــــــــــــــــ)‪ .‬البحر الرائق شرح كنز الدقائق‪،‬‬
‫وفي آخره‪ :‬تكملة البحر الرائق لمحمد بن حس!ين بن علي الط!وري الحنفي الق!ادري وبالحاش!ية‪ :‬منح!ة الخ!الق البن‬
‫عابدين‪ !،‬الناشر‪ :‬دار الكتاب اإلسالمي ج‪ 8‬ص‪ ، 554‬ابن عرفه محمد دسوقی‪ ،‬حاشیه دسوقی علی الش!!رح الکب!!یر‪،‬‬
‫ج‪ 3‬ص‪ 399‬و ابن قدامه ‪ ،‬الشرح الکبیر ‪ ،‬ج‪ 6‬ص ‪420‬‬

‫‪37‬‬
‫طور واضح و آشکار در اداء مقصود خبر دهد‪ 1‬طوریکه ب ه محض ر انس ان ه ا بنوس ید‪ ،‬ب ر من‬
‫گواه باشید بر آنچه در این کتابت وجود دارد پس آن الزمی اس ت‪ ،‬گرچ ه آن را ن زد آنه ا ق رائت‬
‫‪2‬‬
‫نکند‪.‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬شروط اقرار‬
‫الف‪ :‬شرایط مقر‬
‫برای صحت اقرار الزم است تا مقر دارای شرايط قانونی باشد که عمده ترين اين شرايط را‬
‫اهليت قانونی او تشکيل می دهد زيرا اقرار در واقع متضمن زيان است و تحم ل آن در ص ورتی‬
‫جواز دارد که از شخص دارای اهليت کامل حقوقی که نافذ تص رفات ق انونی خ ود باش د‪ ،‬ص ادر‬
‫شده باشد‪ .‬و اين از آن جهت است که اقرار «خبر» است و احتمال صدق و ک ذب دارد‪ ،‬ام ا عق ل‬
‫و دانايي ش خص او را وادار می س ازد ب ه خ ود ض رر نرس اند و دروغی نگويد‪ 3‬نظ ر ب ه همين‬
‫موضوع است که قانون مدنی افغانستان در ماده ‪ 1003‬تصريح می نمايد که‪:‬‬
‫«برای صحت اقرار شرط است که مقر‪ ،‬عاقل‪ ،‬بالغ و غير محجور عليه باشد‪».‬‬
‫قانون اصول محاکمات مدنی جمهوری اسالمی افغانستان ضمن ماده ‪ 274‬حکم مش ابهی را‬
‫پيش بينی نموده است ‪:‬‬
‫«اقرار مقر دارای اهليت حقوقی و قانونی ن زد محکم ه در ص ورتی م دار اعتب ار اس ت ک ه‬
‫ظاهرالحال مکذب آن نباشد‪».‬‬
‫مطابق احکام شريعت اسالم‪ ،‬تحقيق دانش مندان واس ناد تقنينی کش ور ش رايط‪ ،‬اوص اف و‬
‫خصوصيت هايي که بايد درشخص مقر جمع گردد تا اقرار صحيح ومؤثر باشد‪ ،‬قرار ذيل است‪:‬‬
‫‪ ‬بلوغ‬
‫‪ ‬عقل‬
‫‪ ‬حجر طبيعی و حجر حکمی در ميان نباشد‬
‫‪ ‬رضايت‪ ،‬قصد و اختيار‬
‫‪ ‬ظاهرالحال مکذب آن نباشد‬
‫‪ ‬معلوم بودن فقر‬
‫‪ ‬اصيل و يا وکيل بودن‬
‫شرط اول‪ :‬بلوغ‬
‫یکی از جمله شرایط الزم که به صحت اقرار ارتباط میگیرد بلوغ است‪.‬‬
‫بلوغ از نظر حقوقی رس یدن ب ه س ن اس ت ک ه انس ان در آن مرحل ه از نظ ر ق وای جس می‬
‫ودماغی کامل‪ ،‬از سرپرستی دیگران بی نیاز گردد وامور خ ویش را مس تقل اج را ک رده بتوان د‪.‬‬

‫‪ 1‬وهبه بن مصطفی زحیلی‪ ،‬وسایل االثبات‪ ،‬ج‪ 1‬ص ‪309‬‬

‫‪ 2‬إب!!راهيم بن علي بن محم!!د‪ ،‬ابن فرح!!ون‪ ،‬بره!!ان ال!!دين اليعم!!ري‪ ،‬تبص!!رة الحك!!ام في أص!!ول األقض!!ية ومن!!اهج‬
‫األحكام‪ :‬ج‪ 2‬ص ‪57‬‬
‫‪ -33‬ژوبل‪ ،‬محمد عثمان‪ t‬اقرار در حقوق مدنی افغانستان‪ ،‬جلد دوم‪ ،‬کابل ‪ :‬انتشارات ستره محکمه‪ ،‬مطبعه دول!!تی‬
‫‪1370‬هـ صص ‪. 4 – 3‬‬

‫‪38‬‬
‫این موضوعات در شریعت وقانون به اصطالحات ( سن رشد‪ ،‬کبارت‪ ،‬سن ق انونی وبل وغ ) ن یز‬
‫یاد شده است‪.‬‬
‫در قوانین نافذه کشور سن بلوغ هجده سال تم ام شمس ی اس ت‪ .‬وشخص ی ک ه ب ه این س ن‬
‫نرسیده باشد صغیر خوانده میشود وفاقد اهلیت میباشد‪ ،‬در قانون مدنی ن یز س ن رش د را هج ده‬
‫سال مکمل شمسی میباشد شخص رشید در حالت صحت عق ل در اج رای مع امالت دارای اهلیت‬
‫حقوقی کامل شناخته میشود‪ .‬حکم من درج م اده ‪ 39‬ق انون م دنی اهلیت حق وقی اش خاص را ب ه‬
‫خاطر اجرای معامالت توضیح میکند وچون اق رار ن یز یکی از اعم ال حق وقی میباش د‪ ،‬طبع ا از‬
‫این قاعده به دور مانده نمیتواند‪.‬‬
‫ماده ‪ 39‬ق‪.‬م«سن رشد هيجده سال مكمل شمسي مي باشد‪ .‬شخص رش يد در ح الت ص حت‬
‫‪1‬‬
‫عقل در اجراي معامالت‪ ،‬داراي اهليت حقوقي كامل شناخته مي شود‪».‬‬
‫در کتب فقهی نیز بالغ ب ودن اقرارکنن ده را یکی از ش رایط ص حت اقرارکنن ده دانس ته ش ده‬
‫است‪ .‬بنا ازجمله ش رایط اقراربل وغ اس ت پس اگ ر اق رار کنن ده ش خص ناب الغ باش د اق رار وی‬
‫درست نخواهد بود ولی اقرار صغیر‪ ،‬ممیز‪ ،‬ماذون در اموری که ب رایش اج ازه داده ش ده اس ت‬
‫صحت دارد‪ .‬بنا ًء اقرار صغیر درست نبوده وموجب اثبات نمی باشد اما اقرار صغیر ممیز ماذون‬
‫ص ُّح إِ ْق َرا ُر َّ‬
‫الص بِ ِّي ا ْل َعاقِ ل‬ ‫به تج ارت درس ت ب وده اس ت طوریک ه در موس وعه آم ده اس ت «فَيَ ِ‬
‫ص ُّح إِ ْق َرا ُرهُ فِي قَ ْد ِر َم ا أُ ِذنَ لَ هُ فِي ِه‬
‫ت الت َِّجا َر ِة‪َ ،‬ويَ ِ‬
‫ورا ِ‬ ‫ا ْل َمأْ ُذو ِن لَهُ بِال َّد ْي ِن َوا ْل َع ْي ِن ِألنَّ َذلِ َك ِمنْ َ‬
‫ض ُر َ‬
‫دُونَ َما زَا َد»‪ 2‬پس اقرار صبی عاقل ماذون له به دین و عین درست است‪ ،‬زیرا این از ض رویات‬
‫تجارت است‪ ،‬و اقرار آن در مقدار اندازه که اجازه داده شده است درست نه در مق دار بیش تر از‬
‫آن‪ .‬و این نظریه جمهور و قول امام ابوحنیفه رحمه هللا است‪ ،‬امام ش افعی اق رار ص بی م اذون‬
‫را به دلیل حدیث «رفع قلم» درست نمی داند‪.‬‬
‫در قانون کشورما همان طوریکه خوان دیم درم اده ‪ 39‬ق انون م دنی س ن بل وغ را ‪ 18‬س ال‬
‫بیان نموده است با وجود آنک ه قانونگ ذار ب ه اطالق عم ل اص ل م ذکور اکتف ا نک رده ودر م اده‬
‫‪ 1003‬قانون مدنی بلوغ اقرار کننده را شرط صحت اقرار تصریح نموده اس ت‪ ،‬و در فق ره دوم‬
‫همین ماده اقرار صغیر ممیز ماذون را نیز درست می داند‬
‫ماده ‪1003‬ـ (الف) براي صحت اقرار شرط است که مق ر عاق ل‪ ،‬ب الغ وغ ير محج ور عليه‬
‫‪3‬‬
‫باشد‪( .‬ب) اقرار صغير مميز ماذون‪ ،‬در اموريکه برايش اجازه داده شده‪ ،‬صحت دارد‪.‬‬
‫بناء قانون مدنی با پیروی از نظر یه جمهور اقرار مم یز م اذون را در ح د اذن آن ص حیح می‬
‫داند‪.‬‬
‫شرط دوم‪ :‬عقل‬
‫یکی از شروط صحت اقرار این است ک ه مق ر از لح اظ عقلی‪ ،‬ادراک وتم یز در ح الت غ یر‬
‫عادی نباش د‪ ،‬یع نی توان ایی درک وتم یز آنچ ه میگوی د ومی ش نود را داش ته باش د‪.‬له ذا اق رار‬

‫‪ - 1‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون مدنی افغانستان ماده ‪39‬‬

‫‪ - 2‬الموسوعة الفقهية الكويتية ‪52 /6‬‬
‫‪ - 3‬قانون مدنی افغانستان ماده ‪1001‬‬

‫‪39‬‬
‫اشخاص فاقد ادراک وتمیز‪ ،‬حیثیت قانونی ندارد‪ .‬این شرط بخاطر ضروری است تا اق رار کنن ده‬
‫بداند آنچه به او نسبت داده شده چه است‪ ،‬پیامدهای اقرار وی به آن چه می باشد؟ یعنی هم افعال‬
‫منسوب به خ ود را بدان د وهم اینک ه اق رار ب ه ارتک اب آن ب اعث مج ازات او میش ود‪ .‬از همین‬
‫جاست اقرار طفل غیر ممیز‪ ،‬دیوانه‪ ،‬معتوه‪ ،‬خواب‪ ،‬سکران مدار اعتبار نیست‬
‫ون َحتَّى‬ ‫زیرا رسول هللا صلی هللا علی ه وس لم می فرمای د‪ُ ”:‬رفِ َع ا ْلقَلَ ُم عَنْ ثَالَثَ ٍة‪َ :‬ع ِن ا ْل َم ْجنُ ِ‬
‫ستَ ْيقِظَ َو َع ِن ال َّ‬
‫صبِ ِّى َحتَّى يَ ْحتَلِ َم“‪.1‬‬ ‫يَ ْعقِ َل و َع ِن النَّائِ ِم َحتَّى يَ ْ‬
‫تكليف از سه دسته برداشته شده است‪ :‬از ديوانه تا هوشيار شود و از به خ واب رفت ه ت ا‬
‫بيدار شود و از كودك تا بالغ شود‪.‬‬
‫ص ُّح إِ ْق َرا ُر َّ‬
‫الص بِ ِّي َغ ْي ِر ا ْل ُم َميِّ ِز َوا ْل َم ْجنُ ِ‬
‫ون َوا ْل َم ْعتُ و ِه َوالنَّائِ ِم‬ ‫فقه اء ن يز گفت ه ان د ”فَالَ يَ ِ‬
‫‪2‬‬
‫س ْك َرا ِن“‬
‫َوال َّ‬
‫بناء اقرار صبی غیر ممیز‪ ،‬دیوانه‪ ،‬معتوه‪ ،‬نائم و سکران درست نیست‪.‬‬
‫در حقوق این موضوع نیز بیان گردیده اس ت ک ه اق رار دیوان ه وهم چن ان کس یکه ب ه خل ل‬
‫عقلی مبتال است‪ ،‬خللیکه شعور وادراک او را از بین میبرد‪ ،‬قابل قب ول نیس ت‪ .‬ام ا اشخاص یکه‬
‫مبتال به امراض روانی که باعث فقدان ش عور وادراک نمی گ ردد‪ ،‬اق رار ش ان درس ت وق انونی‬
‫است‪ .‬لهذا محکمه (حین عدم اعتبا راقرار) باید متاکد گردد که م رض عقلی متهم ازقبی ل جن ون‬
‫وخلل عقلی که باعث فقدان شعور وادراک میگ ردد‪ ،‬میباش د‪ .‬هرگ اه وکی ل م دافع متهم‪ ،‬ادع ای‬
‫جنون ویا مرض عقلی موکل خود را میکند‪ ،‬تحقیق نماید‪ ،‬البته بدون ادعای وکیل مدافع‪ ،‬هرگاه‬
‫محکمه در مورد سالمت عقلی متهم شک وتردید نمای د‪ ،‬بای د در این م ورد تحقی ق نمای د‪ ،‬البت ه‬
‫خود متهم مکلف به اثبات آن نیست زیرا غیر معقول ومنطقی خواهد ب وداگر مجن ون مکل ف ب ه‬
‫‪3‬‬
‫اثبات جنون خود گردد‪.‬‬
‫اقرار معتوه‬ ‫‪-1‬‬
‫یکی از حاالتی که به چگونگی اقرار شخص تأثیر وارد میکند عته است‪ ،‬عت ه کلم ه ع ربی‬
‫است ودر اصطالح معادل آنرا به زبان دری (ساده لوح) ترجمه کرده اند‪ .‬اما چون خود اصطالح‬
‫(عته) که شخص مصاب به آن معتوه گفته میشود‪ ،‬طی سالهای متوالی در ادبیات حقوقی کشور‬
‫ما راه پیدا کرده است‪ ،‬بنا صحیح خواهد بود تا خود اصطالح که به حد کافی نزد فقه اء وحق وق‬
‫دانان رایج است مورد استعمال قرار گیرد نه ترجم ه آن‪ ،‬ودر تالیف ات فقهی وحق وقی ب ه ک ثرت‬
‫معمول است‪.‬‬
‫طبق تعریفی که در مجل ه االحک ام العدليه م اده ‪ 945‬آم ده اس ت ”ا ْل َم ْعتُ وهُ ُه َو الَّ ِذي ْ‬
‫اختَ َّل‬
‫‪4‬‬
‫ش ُعو ُرهُ بِأَنْ َكانَ فَ ْه ُمهُ قَلِياًل َوكَاَل ُمهُ ُم ْختَلِطًا َوتَ ْدبِي ُرهُ فَ ِ‬
‫اسدًا“‪.‬‬ ‫ُ‬

‫‪ - 1‬محمد بن حبان بن أحمد‪1993( ،‬م)‪ .‬صحيح ابن حبان بترتيب ابن بلب!!ان‪ :‬المحق!!ق‪ :‬ش!!عيب األرن!!ؤوط‪ ،‬ب!!يروت‪،‬‬
‫مؤسسة الرسالة‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثانية‪،‬ج‪ 1‬ص‪356‬‬
‫‪ - 2‬الموسوعة الفقهية الكويتية ج ‪6‬ص ‪50‬‬
‫‪ - 3‬لنگرودی‪ ،‬محمد جعفر‪ ،‬ترمینولوژی حقوق‪ ،‬ص‪۸۸‬‬
‫‪ -4‬مجلة األحكام العدلية ص‪185 :‬‬

‫‪40‬‬
‫معتوه به کسی اطالق میشود که شعورش مختل شده باشد یا اینکه در فهم وی قص ور پی دا‬
‫شده و در کالمش اختالل بوجود آمده وتدبیرش فاسد گردیده باشد‪.‬‬
‫همين تعبير در کتاب تعریف نیز آمده است‪” ،‬المعتوه‪ :‬هومن كان قليل الفهم‪ ،‬مختل ط الكالم‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫فاسد التدبير“‪.‬‬
‫حکم اقرار معتوه‪ ،‬اقرار معتوه اگرچه بعد از بل وغ هم باش د درس ت نیس ت‪ ،‬زی را‪ ،‬آن حکم‬
‫طفل ممیز را دارد‪ ،‬در آنچه مورد ضرر آن باشد قابل پذیرش نیست‪ 2.‬مگر آنکه ماذون باش د در‬
‫تجارت‪ ،‬در آن صورت اقرار آن درست است‪ ،‬زیرا این از جمل ه ض رورات تج ارت اس ت‪ ،‬مانن د‬
‫دیون‪ ،‬ودیعت‪ ،‬عاریه‪ ،‬مضاربت‪ ،‬غصب‪ ،‬و‪ ...‬بر عکس آنچه از باب تج ارت نباش د مانن د مه ر‪،‬‬
‫جنایت‪ ،‬کفالت‪ ،‬که در این مورد نیز اقرار آن درست نیست‪ ،‬زیرا این م وارد تحت اذن داخ ل نمی‬
‫‪3‬‬
‫شوند بناء در موارد که اذن در آنها تأثیر ندارد اقرار معتوه نیز بی تأثیر است‪.‬‬
‫اقرار کسیکه عقل آن در اثر جنون‪ ،‬یا اغما‪ ،‬یاخواب زایل شود‪ ،‬به اتفاق تمام فقه اء اق رار‬
‫وی صحی نبوده وطریق ه اثب ات ح ق ش ده نمی توان د ولی اگ ر بع د از ب ه ه وش آم دن ازح الت‬
‫دیوانگی یا اغماء یابعد از بیدار شدن از خواب اقرار خود را دو باره اعاده نماید در این ص ورت‬
‫اقرار وی درست خواهد بود‪.‬‬
‫در مجلة االحکام العدلیه نیز در ماده ‪ 1573‬اقرار معتوه را مدار اعتبار نمی داند‪ ،‬طوریکه‬
‫ير ِة‬
‫الص ِغ َ‬ ‫الص ِغي ِر َو َّ‬ ‫ص ُّح إ ْق َرا ُر َّ‬ ‫ش تَ َرطُ أَنْ يَ ُك ونَ ا ْل ُمقِ ُّر َع اقِاًل بَالِ ًغ ا فَلِ َذلِ َك اَل يَ ِ‬ ‫بی ان می دارد”يُ ْ‬
‫ص يَائِ ِه ْم‪،‬‬ ‫ص ُّح َعلَى َه ُؤاَل ِء إ ْق َرا ُر أَ ْولِيَ ائِ ِه ْم َوأَ ْو ِ‬ ‫ون َوا ْل َم ْجنُونَ ِة َوا ْل َم ْعتُ و ِه َوا ْل َم ْعتُو َه ِة‪َ ،‬واَل يَ ِ‬
‫َوا ْل َم ْجنُ ِ‬
‫‪4‬‬
‫َص ُّح َمأْ ُذونِيَّتُهُ فِي َها“‪.‬‬ ‫ت الَّتِي ت ِ‬ ‫صو َما ِ‬ ‫ير ا ْل ُم َميِّ َز ا ْل َمأْ ُذونَ ُه َو فِي ُح ْك ِم ا ْلبَالِ ِغ فِي ا ْل ُخ ُ‬
‫ص ِغ َ‬‫َولَ ِكنَّ ال َّ‬
‫شرط است که مقر عاقل‪ ،‬بالغ باشدف لذا اقرار طفل صغیره‪ ،‬دیوانه‪ ،‬معتوه زن و مرد ش ان‬
‫درست نیست‪ ،‬هم چنان اقرار اولیاء اوصیاء شان نیز باالی آنها درست نیست‪ ،‬مگر اینک ه طف ل‬
‫ممیز ماذون باشد و آن در خصومات حکم ب الغ را دارد آنک ه اذن آن در آن ص حیح پنداش ته می‬
‫شود‪.‬‬
‫اقرار سكران(مست)‬ ‫‪-2‬‬
‫«الس ْك ُر‪:‬‬
‫ُّ‬ ‫سکر در لغت به معنای مستی اس ت اس تعمال ش ده اس ت راغب االص فهانی می گوی د‪:‬‬
‫الش راب»‪ّ 5‬‬
‫الس كر‪ :‬ح التى اس ت ك ه‬ ‫حالة تعرض بيت المرء و عقله‪ ،‬و أكثر ما يس تعمل ذل ك في ّ‬
‫ميان انسان و عقل او عارض مى شود و قرار مى گيرد‪ .‬واژه سكر‪ -‬بيشتر در باره‪ -‬مسكر‪ -‬بكار‬
‫مى رود و گاهى نيز اين حالت از خشم و عشق عارض مى شود و انسان را فرو مى گيرد‪ ،‬و در‬
‫اص طالح علم اص ول فق ه عب ارت اس ت از اینک ه ی ک انس ان عق ل خ ود را ذریع ه اس تعمال ی ا‬
‫‪ -1‬ا علي بن محمدلجرجاني‪1983( ،‬م) التعريفات‪ :‬محقق‪ :‬جماعة من العلماء بإش!!راف الناش!!ر‪ ،‬ب!!یروت‪ ،‬دار الكتب‬
‫العلمية ‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ص‪.221 :‬‬
‫‪ - 2‬سعد الدين مس!!عود بن عم!!ر التفت!!ازاني ‪( ،‬ـــــــــــــــــــــــــــــــ) ش!!رح التل!!ويح على التوض!!يح‪ :‬مص!!ر‪ ،‬مكتب!!ة‬
‫صبيح بمصر‪ ،‬ج‪ 2‬ص ‪334‬‬
‫‪ - 3‬محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين‪ !،‬الدر المختار وحاشية ابن عابدين! ج ‪145 /6‬‬
‫‪ - 4‬مجلة األحكام العدلية ص‪308 :‬‬
‫‪ - 5‬راغب االصفهاني‪ ،‬المفردات في غريب القرآن‪ ،‬ص‪416 :‬‬

‫‪41‬‬
‫نوشیدن شراب یا مشروبات الکلی ویا مواد نشه آور دیگر طوری زایل سازد ک ه بع د از به وش‬
‫آمدن آنچه را که در جریان مستی از او صادر گردیده است نداند‪.1‬‬
‫طوریکه محققین نیز توضیح نموده اند از لحاظ ترمینولوژی مست ب ه کس ی اطالق میش ود‬
‫که اعصاب ومراکز دماغی او در تحت تاثیر الکول یامواد مخدر از قبیل بنگ‪ ،‬م ورفین‪ ،‬چ رس‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫هیرویین وکوکایین انتظام طبیعی خود را از دست داده باشد‪.‬‬
‫از آنجاییکه حالت مستی یا سکر عقل را زایل مینمای د واختی ار را از می ان میب رد بن ابر آن‬
‫انسان در چنین حالت ممکن است سخنانی بر زبان آورد ویا کارهای انجام ده د ک ه ص دور آنه ا‬
‫در هوشیاری از وی غیر ممکن بوده باشد‪.‬‬
‫اما اگر کس ی عق ل خ ود را ب ه ط ور نامش روع (ب دون ض رورت)در اث ر خ وردن ادوی ه ی ا‬
‫نوشیدن چیزهای مسکر زایل سازد‪ ،‬از نظر امام ابوحنیفه اق رار وی درس ت اس ت‪ ،‬مگ ر اق رار‬
‫انسان مست درحقوق هللا خالص مانن د ح دود وس یله اثب ات ش ده نمیتوان د‪ ،‬ولی درحق وق العب د‬
‫ویاحقوق مشترک درست می باشد‪ .‬اما اگر عقل خود را بطور مش روع (وجودض رورت) در اث ر‬
‫خوردن ادویه یانوشیدن چیزهای مسکر زایل سازد‪ ،‬اقرار وی درست نخواهد بود مگرآنکه بع د‬
‫از به هوش آمدن ازحالت مستی اقرار خود را دوباره اع اده نمای د پس درآن ص ورت اق رار وی‬
‫درست خواهد بود‪ .‬ولی از نظر امام شافعی اگر کسی بدون ضرورت بااس تفاده ازخ وردن ادوی ه‬
‫زایل کننده عقل یا با استفاده از نوشیدن ماده مسکر درحالیکه میدان د ک ه آن م اده مس کر اس ت‬
‫عق ل خ ودرا زای ل می س ازد‪ ،‬اق رار وی درس ت خواه د ب ود‪ ،‬زی را وی ب ا آگ اهی کام ل وب دون‬
‫ضرورت زایل کننده عقل را خورده است پس باید زجراً نتیجه آنرا نیز متحم ل گ ردد ت ا در آین ده‬
‫به ارتکاب چنین عملی دست نزند‪ .‬ولی اگر بناء برضرورتی ادویه زایل کننده عقل را بخورد ویا‬
‫دراثر جهالت ماده مسکر را بنوشد‪ ،‬دراین حالت اقرار وی درست نخواهد بود مگرآنک ه بع د از‬
‫به هوش آمدن از ح الت مس تی اق رار خ ودرا دوب اره اع اده نمای د پس درآن ص ورت اق رار وی‬
‫درست خواهد بود اما مالکیها اقرار مسکر را مدار اعتبار نمی دانند‪.3‬‬
‫اقرار شخص در حالت خواب‬ ‫‪-3‬‬
‫خواب که لغت عربی آن نوم است در اصطالح فقهاء به فتوری طبیعی گفته میش ود ک ه گ اه‬
‫گاه طی شبانه روز به طور نامنظم به شخص طاری ش ده وخ رد او را زای ل نمی کن د‪ .‬ولی او را‬
‫از تصرف باز می دارد ودر آثار ظ اهری ت اثیری برج ای نمی گ ذارد ج ز اینک ه انه ا را از عم ل‬
‫‪4‬‬
‫وتصرف باز می دارد‪.‬‬
‫خواب مانند جنون واغما واز جمله عوارض است که براهلیت ت أثیر مینمای د وم وجب زوال‬
‫کامل آن میگردد‪ ،‬زیرا خواب سستی وآرامش طبیعی است که بر اثر آسایش تن در ح واس آدمی‬

‫‪ - 1‬سعد الدین مسعود بن عمر تفتازانی‪ ،‬شرح التلويح على التوضيح ج ص ‪369‬‬
‫‪ - 2‬محمد جعفر لنگرودی‪ ،‬ترمینولوژی حقوق‪ .‬ص ‪۹۴‬‬
‫‪ - 3‬الموسوعة الفقهية الكويتية ج‪ 6‬ص ‪50‬‬
‫‪ - 4‬الموسوعة الفقهية الكويتية ج‪42‬ص ‪15‬‬

‫‪42‬‬
‫پدید می آید از کار باز می میماند وپیوستگی موجود می ان ش خص وجه ان ب یرون مؤقت ا بری ده‬
‫میشود‬
‫طبق حدیث رسول هللا صلی هللا علیه وسلم که انسان خوابی ده مرف وع القلم اس تپ ت ا زم ان‬
‫ون َحتَّى يَ ْعقِ َل وع َِن‬ ‫بیدار هیچ حکمی بر آن منسوب نمی شود‪ُ ” :‬رفِ َع ا ْلقَلَ ُم عَنْ ثَالَثَ ٍة‪ :‬ع َِن ا ْل َم ْجنُ ِ‬
‫صبِ ِّى َحتَّى يَ ْحتَلِ َم“‬ ‫ستَ ْيقِظَ َوع ِ‬
‫النَّائِ ِم َحتَّى يَ ْ‬
‫‪1‬‬
‫َن ال َّ‬
‫‪« .‬تكليف از سه دسته برداشته شده است‪ :‬از ديوانه تا هوشيار شود و از به خواب رفته تا‬
‫بيدار شود و از كودك تا بالغ شود‪.‬‬
‫طبق این حدیث رسول هللا صلی هللا علیه وس لم‪ ،‬هم ه تص رفات انس ان خ واب لغ و اس ت و‬
‫مدار اعتبار نمی باشد‪ ،‬زیرا در حالت خواب عقل انسان کام ل نیس ت و نمی دان د چ ه می گوی دو‬
‫چه اثری بر آن مرتب می شود بناء هیچ ق ول آن در تص رفات م دار اعتب ار نیس ت طوریک ه در‬
‫َّص ُّرفَا ِ‬
‫ت ا ْلقَ ْولِيَّة لَ ْغ ٌو“‪،2‬‬ ‫ت النَّائِ ِم فِي الت َ‬ ‫الموسوعه نیز آمده است ”أَ َّما أَ ْثنَا َء النَّ ْو ِم فَ َج ِمي ُع ِعبَ َ‬
‫ارا ِ‬
‫همه تصرفات و عبارات قولی شخص خوابیده مدار اعتبار نیست‪.‬‬
‫در این مورد قانون مدنی افغانستان تصریح ن دارد ام ا اگ ر موض وع را در ارتب اط م اده ‪2‬‬
‫قانون مدنی در مواردیکه حکمی در ق انون وی ا اساس ات کلی فق ه حنفی ش ریعت اس الم موج ود‬
‫نباشد‪ ،‬محکمه مطابق به عرف عمومی حکم صادر می نمای د‪ ،‬مش روط براینک ه ع رف من اقض‬
‫احکام قانون یا اساسات عدالت نباشد اگ ر از نظ ر ش ریعت اس الم م ورد دقت ق رار دهیم ب ه این‬
‫نتیجه میرسیم که خواب اهلیت را بطور کامل زایل میگرداند واختیار را از می ان می ب رد ل ذا ب ر‬
‫اساس دالیلی که در بحث اقرار اشخاص مست ومسکر تذکر یافت چون شرط درستی اقرار قص د‬
‫اقرار کننده است واز آنجا که خفته فاقد قصد میباشد بنابراین باید گفت که اق رار ص ادر از خفت ه‬
‫گان قطع نظر از نوع خواب به علت عدم اقتران ب ه قص د باط ل اس ت واث ر ق انونی ب رآن م رتب‬
‫نمیگردد‪.‬‬
‫اقرار شخص مدهوش‬ ‫‪-4‬‬
‫از موارد وحاالتی که اقرار مقر به اساس آن نمی تواند تحقق پذیرد یکی هم بیهوشی است‪.‬‬
‫زیرا هرگون ه اعم ال ش خص در ح ال بیهوش ی مانن د خ واب فاق د قص د واختی ار میباش د‪ .‬اق رار‬
‫شخص خواب و آنکه مدهوش است‪ ،‬مانن د دیوان ه اس ت‪ ،‬زی را خ واب و مدهوش ی ح الت تم یز‬
‫نیستند‪ ،‬بناء اقرار آنها درست نیست‪.3‬‬
‫قانون مدنی افغانستان وسایر اسناد تقنینی در مورد احوال وش رایط وخصوص یات شخص ی‬
‫بیهوش وعواقب حقوقی آن مسکوت است زیرا تعریف عارضه بیهوشی وتشخیص آن از س احه‬
‫علم حق وق خ ارج ب وده ودر قلم رو عل وم ط بی ش امل میباش د از همین روی ن یز اق رار ک ه از‬
‫شخص بیهوش صادر می شود بر مبنای قصد مبتنی نیست‪ .‬وطبع ا همانن د اق رار خفتگ ان باط ل‬

‫‪ - 1‬ابن حبان‪ ،‬محمد بن حبان بن أحمد‪ ،‬صحيح ابن حبان بترتيب ابن بلبان‪ :‬ج ‪ 1‬ص‪356‬‬
‫‪ -2‬الموسوعة الفقهية الكويتية ج‪42‬ص ‪21‬‬
‫‪ -3‬منصور محمد منصور الحفن!!اوي‪1986( ،‬م)‪ .‬الش!!بهات وأثره!!ا في العقوب!!ة الجنائي!!ة في الفق!!ه اإلس!!المي مقارن!!ا‬
‫بالقانون‪ :‬مطبعة األمانة‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى ص ‪378‬‬

‫‪43‬‬
‫خواهد بود‪ .‬بنابر آنچه تذکر یافت اقرار شخص بیهوش نظرب ه اینک ه فاق د اداره‪ ،‬قص د واختی ار‬
‫می باشد قابل پذیرش نیست‪.‬‬
‫اقرار سفیه‬ ‫‪-5‬‬
‫انسان سفیه یا بی خرد بعد از حجر اق رارش در م وارد م الی درس ت نیس ت‪ ،‬زی را آنه ا از‬
‫جمل ه تص رفات محض ض رر محس وب می ش ود و ص رف اق رار آن در ماذون ات بن ا ب ر حس ب‬
‫‪1‬‬
‫ضرورت قبول پذیرش است‬
‫شرط سوم‪ :‬معلوم بودن‬
‫بناءاگر یک جماعتی یا دو نفر اقرار نمایند که یکی از ما مدیون احم د می باش یم این ن وع‬
‫اقرار جهت مجهول بودن مقر اعتبار ندارد‪.‬‬
‫وشرط است که مقرله به جهالت فاحش مجهول نباشد البته جهالت ناچیز مانع صحت اق رار‬
‫نمی گردد‪  .‬مثال کسی اقرار می نماید که این مال (معروف به اش ارت) ب رای ی ک ش خص تعل ق‬
‫دارد یا این مال که در تصرف من است به یک تن از اهالی شهر و یا قریه فالن تعلق دارد‪  ‬چون‬
‫اهالی محل‪  ‬بیشمار است لذا اقرار مذکور صحیح نیست و اگر گفت که این مال برای یکی از این‬
‫دو نفر یا برای یکی از اهالی فالن محله‪  ‬و قریه می باشد در حالیکه اه ل محل ه عب ارت از ی ک‬
‫قوم محدود و محصور یعنی مشتمل به چند شخص معدود بود در این صورت اق رار وی ص حت‬
‫دارد و اگر شخصی گفت که این مال برای این دو نفر است این ه ا ح ق دارن د ک ه این م ال را از‬
‫مقر بگیرند و بعد از اخذ مالک آن گردد و به اتفاق همدیگر در آن ش ریک ش وند و اگ ر اختالف‬
‫کردند هر واحد حق دارد که از مقر طلب یمین کند‪  ‬که آی ا من در اق رار مطم ع نظ ر نب ودم؟ اگ ر‬
‫مقر از یمین هر دو انکار نمود مال به طور مشترک بین آنها تقسیم می شود و اگر از یمین ی ک‬
‫نفر نکول به عمل آورد مال به طور مستقل از همین مقر له ‪  ‬میگردد یعنی کسی مقر له می باشد‬
‫که مقر از یمین وی نکول نمود در اینصورت مقر از دعوی هر دو رهایی می یابد و مال مقر به‬
‫در تصرف اوباقی می ماند‪ 2.‬در قانون م دنی افغانس تان در م اده(‪)1004‬ب ه این موض وع چ نین‬
‫اشاره نموده است‪ .‬اق رار ب ه مجه ول ص حیح اس ت مگ ر در عقودیک ه جه الت م انع ص حت آن‬
‫‪3‬‬
‫باشد‪.‬‬
‫مقر باید معلوم باشد‪ ،‬حتی اگر دو فردی اقرار کردند که از فالن باالی ما ه زار درهم اس ت‪،‬‬
‫این اقرار مدار اعتبار نیست‪ ،‬زیرا وقتی که مقر معلوم نباشد‪ ،‬مقر له نمی توان د مطالب ه کن د‪ ،‬و‬
‫هم چنان اگر یکی آن گفت یکی از ما غصب کرده است یا یکی از ما س رقت ک رده ی ا یکی از م ا‬
‫شراب نوشیده است یا قذف نموده است‪ ،‬اق رار م دار اعتب ار نیس ت‪ ،‬زی را کس که مس تحق ح ق‬
‫‪4‬‬
‫است معلوم نیست‪ ،‬بناء نمی تواند مطالبه کرد‬
‫شرط چهارم‪:‬رضایت مقر‬

‫‪ -1‬الموسوعة الفقهية الكويتية ‪51 /6‬‬

‫‪ - 2‬مجله احکام‪ ،‬شرح قواعد فقهی‪ ،‬ماده ‪۱۵۷۸‬‬
‫‪ - 3‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون مدنی افعانستان‪ ،‬ماده ‪۱۰۰۱‬‬
‫‪ -4‬الموسوعة الفقهية الكويتية ‪49 /6‬‬

‫‪44‬‬
‫همانگونه که برای صحت اقرار شرط است تا مقر عاقل‪ ،‬بالغ وغیر محجور باشد‪ ،‬از جمل ه‬
‫وجود رضایت‪ ،‬قصد واختیار را میتوان نام برد‬
‫زیر رس ول هللا ص لی هللا علی ه وس لم می فرماید‪ُ ”:‬رفِ َع ا ْلقَلَ ُم عَنْ ثَالَثَ ٍة‪َ :‬ع ِن ا ْل َم ْجنُ ِ‬
‫ون َحتَّى‬
‫‪1‬‬
‫صبِ ِّى َحتَّى يَ ْحتَلِ َم“‬ ‫ستَ ْيقِظَ َو َع ِن ال َّ‬ ‫يَ ْعقِ َل و َع ِن النَّائِ ِم َحتَّى يَ ْ‬
‫تكليف از سه دسته برداشته شده است‪ :‬از ديوانه تا هوشيار شود و از به خ واب رفت ه ت ا‬
‫بيدار شود و از كودك تا بالغ شود‬
‫اوزَ عَنْ أُ َّمتِى ا ْل َخطَأ َ َوالنِّ ْ‬
‫سيَانَ َو َم ا‬ ‫هم چنان فرمودة پيامبر صلى هللا عليه وسلم‪” :‬إِنَّ هَّللا َ ت ََج َ‬
‫ستُ ْك ِرهُوا َعلَ ْي ِه“‪ 2‬اين الطاف و انعام ديگريست ب ر مؤمن ان ک ه خداون د آن ه ا را در س ه ح الت‬ ‫ا ْ‬
‫بازخواست نمي کند‪ - 1 :‬بر خطاء‪ - 2 .‬فراموشي‪ - 3 .‬حالت اک راه و اک راه آنس ت‪ :‬ک ه ش خص‬
‫ظالم‪ ,‬مسلماني را به سخن حرام يا کار حرام و يا ترک واجبي مجبور نمايد‪.‬‬
‫قاعده کلی درا قرار این است که مقر در حال رضایت کامل آن را ابراز دارد‪ .‬قانون مدنی در‬
‫ماده ‪ 1003‬وقانون اصول محاکمات مدنی در ماده ‪ 274‬شرایط صحت اقرار مقر را ردیف بن دی‬
‫‪3‬‬
‫کرده ولی از قید رضایت در آن خبری نیست‪.‬‬
‫چنانچه در ماده نخست تصریح شده است که برای صحت اقرار شرط اس ت ک ه مق ر عاق ل‪،‬‬
‫بالغ وغیر محجورعلیه باشد بنابراین رضایت مق ر یکی از ش رایط ص حت اق رار وی ب ه حس اب‬
‫می آید از همین جا است که مجله االحکام در ماده ‪ 1575‬چنین تصریح مینماید‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫ضا ُء ا ْل ُمقِ ِّر فَلِ َذلِ َك اَل يَ ِ‬
‫ص ُّح اإْل ِ ْق َرا ُر ا ْل َواقِ ُع بِا ْل َج ْب ِر َواإْل ِ ْك َرا ِه“‬ ‫شتَ َرطُ فِي اإْل ِ ْق َرا ِر ِر َ‬
‫”ي ُ ْ‬
‫در اقرار شرط است که مقر راضی باشد بنا اقرار که به جبر واکراه گرفته شده باشد صحت‬
‫ندارد‪.‬‬
‫شرط پنجم‪ :‬عدم تهمت‬
‫شرط دیگری در مقر برای صحت اقرار آن این اس ت ک ه در اق رار خ ود متهم نباش د‪ ،‬زی را‬
‫تهمت مخل رجحان صدق بر جانب کذب در اقرار است‪،‬زیرا اقرار انس ان ب االی خ ودش ش هادت‬
‫ْط ُش!هَدَاء هّلِل ِ َولَ!!وْ‬
‫وا قَ َّوا ِمينَ بِ ْالقِس ِ‬
‫وا ُكونُ ْ‬
‫است‪ ،‬طوریکه خداوند متعال می فرماید‪﴿ :‬يَا أَ ُّيهَا الَّ ِذينَ آ َمنُ ْ‬
‫‪5‬‬
‫َعلَى أَنفُ ِس ُك ْم أَ ِو ْال َوالِ َدي ِْن َواألَ ْق َربِينَ ﴾‬
‫اي كساني كه ايمان آورده ايد! دادگري پيش ه س ازيد و در اقام ه ع دل و داد بكوش يد‪ ،‬و ب ه‬
‫خاطر خدا شهادت دهيد (و از اين سو و آن سو جانبداري نكنيد) هر چند ك ه ش هادتتان ب ه زيان‬
‫خودتان يا پدر و مادر و خويشاوندان بوده باشد‪ .‬و شهادت بر نفس انسان اقرار است‪.6‬‬
‫‪ - 1‬محمد بن حبان بن أحمد‪ .‬صحيح ابن حبان بترتيب ابن بلبان‪ :‬ج ‪ 1‬ص‪356‬‬
‫‪ - 2‬أبو عبد هللا محمد بن يزيد القزويني؛(‪ ١٤٣٠‬هـ ‪ ٢٠٠٩ -‬م) سنن ابن ماجه ت األرنؤوط؛ المحقق‪ :‬شعيب‬
‫األرنؤوط ‪ -‬عادل مرشد ‪ -‬مح َّمد كامل قره بللي ‪ -‬عَبد اللّطيف حرز هللا؛ الناشر‪ :‬دار الرسالة العالمية؛ الطبعة‪:‬‬
‫األولى‪ ،‬ج‪ 1‬ص‪ ، 659‬حكم األلباني‪ .‬صحيح‬
‫‪ - 3‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون مدنی‪ ،‬ماده ‪۹۷۱۱‬‬
‫‪ 4‬مجلة األحكام العدلية ص‪308 :‬‬
‫‪ - 5‬سوره نساء آيه ‪135‬‬
‫‪ 6‬عالء الدين‪ ،‬أبو بكر بن مسعود الکاسانی‪ ،‬الحنفی‪ ،‬بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع‪ :‬ج‪7‬ص ‪223‬‬

‫‪45‬‬
 ‫نمونه های متهم به تهمت‬
‫‪ -1‬و از جمله کسانیکه متهم به تهمت می شود محجور مدین است‪ ،‬به علت احاط ه دین ب ر‬
‫‪1‬‬
‫مالیکه حجر بر آن واقع شده است که از ان به مفلس تعبیر می شود‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -2‬مریض در حالت مرض موت‪ :‬از جمله کسانی است که متهم در اقرارش می شود‬
‫عدم تضاد وضعیت ظاهری با اقرار‬
‫قاعده کلی برای اقرار مقراین است که ظاهرالحال آن را تکذیب نکن د این موض وع درم اده‬
‫‪ 1005‬قانون مدنی افغانستان به عبارت ذیل تسجیل یافته است‪.‬برای صحت اقرار مقر شرط است‬
‫که ظاهرالحال مکذب آن نباش د‪ 3.‬همچن ان پهل وی دیگ ر موض وع در م اده ‪ 1008‬هم ان ق انون‬
‫چنین پیش بینی گردیده است‪ .‬اینکه ظاهر ح ال ش رع و ق انون اق رار مق ر را تک ذیب نکن د مث ل‬
‫اقرار طفلی ک ه جس م آن م بین بل وغ آن نباش د‪،‬حکم ب ه بل وغ آن ص حیح نیس ت‪ 4.‬همچن ان اگ ر‬
‫شخصی‪  ‬به دیگری ابراءنماید و مبری له اقرار نماید که مال ابراء ش ده هن وز ب ه ذم ه او ث ابت‬
‫است این اقرار مدار اعتبار نیست زیرا شرع آنرا تکذیب می نماید‪  ‬و یا برادری اق رار نمای د ک ه‬
‫خواهرم در متروکه پدرم نیم حق دارد‪،‬صحیح نیست زیرا شرعا دختر نصف پس ر ح ق می ب رد‪.‬‬
‫شت ََرطُ أَنْ اَل يُ َك ِّذ َب ظَا ِه ُر ا ْل َحا ِل اإْل ِ ْق َرا َر بِنَا ًء َعلَ ْي ِه‬
‫در ماده (‪ )1577‬مجلة االحکام ذکر شده است «يُ ْ‬
‫ص ُّح إ ْق َرا ُرهُ ‪َ ,‬واَل يُ ْعتَبَ ُر ‪ ».‬شرط اس ت‬
‫‪5‬‬
‫إ َذا أَقَ َّر ال َّ‬
‫ص ِغي ُر الَّ ِذي لَ ْم تَت ََح َّم ُل ُجثَّتُهُ ا ْلبُلُو َغ بِقَ ْولِ ِه‪ :‬بَلَ ْغت اَل يَ ِ‬
‫ک ه اق رار مق ر را ظ اهر ح الش تک ذیب نکند‪  ‬ی ا ب ر آن اگ ر چن ان ص غیری ک ه ش کل و ق واره‬
‫اواحتمال بلوغ رانداشته باشداو بگوید که ب الغ ش ده ام اق رار او ص حیح نیس ت و ب ه آن اعتب ار‬
‫داده نمی شود‪.‬‬
‫شرط لزوم اقرار در محکمه‬
‫شرط است که اقرار در نزد محکم ه باص الحیت باش د وگرن ه درغ یرآن اق رار م دار اعتب ار‬
‫نخواهدبود و نمیتواند ب ه حیث وس یله اثب ات دع وا ب ه آن ت رتیب اث ر داد‪ .‬چنانچ ه دراین م ورد‬
‫قواعد فقهی وقانونی صراحت دارد‪.‬‬
‫قوانین افغانستان نیزپیروی نموده درمورد قانون مدنی چنین صراحت دارد‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫«اقرار عبارت است ازاعتراف خصم نسبت به حق غیر باالی خودش در محکمه »‬
‫از این جا باید دانست که یکی از شرایط اقرار این است که اقرار باید در محمکه صورت گیرد‪.‬‬
‫ح‪ :‬عدم تعارض اقرار باسایر ادله‬
‫یکی ا زشروط صحت اقرار این است که با سایر دالیل دعوا در تع ارض واق ع نباش د‪ .‬البت ه‬
‫ثبوت این امر ازمکلفیتهای محکمه می باشد‪ .‬بدون تاکید از این مساله‪ ،‬محکمه نمی توان د متهم‬
‫را به اساس اقرارش‪ ،‬محکوم علیه قراردهد‪.‬محکمه تمیز مصردر بسا از احک ام خ ود‪ ،‬محکم ه‬
‫‪ 1‬الموسوعة الفقهية الكويتية ‪53 /6‬‬
‫‪ 2‬الموسوعة الفقهية الكويتية ‪53 /6‬‬
‫‪ - 3‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون مدنی افغانستان‪ ،‬مصوب سال ‪ ،۱۳۰۰‬ماده ‪۱۰۰۵‬‬
‫‪ - 4‬همان منبع‪ ،‬ماده ‪۱۰۰۸‬‬
‫‪ 5‬مجلة األحكام العدلية ص‪308 :‬‬
‫‪ 6‬قانون مدنی افغانستان ماده ‪1001‬‬

‫‪46‬‬
‫ذیصالح را مکلف نموده است تا در باره صدق وعدم صدق اقرا رمتهم تحقیق نماید‪ .‬از جمله در‬
‫یکی از احکام خود چنین گفته است ‪ ،‬بد هیس ت ک ه انس ان ب ه اس اس اقراریک ه ب رخالف واق ع‬
‫وحقیقت می نماید‪ ،‬چه شفاهی باشد ویا کتبی‪ ،‬محکوم علیه قرار نمیگیرد‪.‬‬
‫همچنان در یکی از احکام خود فیصله نموده است که ‪ :‬هرگاه محکمه ذیص الح اق رار متهم‬
‫را در هر مرحله از مراحل تحقیق که صورت گرفته باشد ولو بعد متهم از آن عدول نموده باشد‪،‬‬
‫درس ت ومط ابق ب ا واق ع وحقیقت ی افت‪ ،‬در اس تناد ب ه آن ص الحیت مطل ق دارد‪ .‬له ذا چ ون‬
‫اقراریکه حکم (مورد اعتراض )به آن استناد نموده است‪ ،‬با حقیقت واقوال شهود و راپ ور طب‬
‫عدلی موافق است‪ ...‬اعتراض اعتراض کننده قابل سمع نبوده رد میگردد‪.‬‬
‫باید گفت که محکمه تمیز مصر‪ ،‬صرف عدم تعارض اق رار ب ا س ایر ادل ه را ش رط گذاش ته‬
‫است‪ ،‬نه هماهنگی میان آنها را‪ .‬در این رابط ه در یکی از احک ام خ ود چ نین میگوی د ‪ :‬واض ع‬
‫است که ض روری نیس ت اق وال ش اهد‪ ،‬اق رار متهم و راپ ور اه ل خ بره بش کل بس یار دقی ق ب ا‬
‫حقیقتیکه محکمه بدان قناعت نموده است‪ ،‬مطابقت داشته باشد‪ ،‬بلکه همین کافیست که مجموع‬
‫دالیل قولی (اقول شهود واقرار متهم ) با جوهر دلیل ف نی (رای اه ل خ بره ) ط وری در تن اقض‬
‫‪1‬‬
‫واقع نباشد که جمع میان آنها غیر ممکن باشد‪.‬‬
‫محکمه صالحیت ارزیابی وسنجش صحت اقرار را دارد‪ ،‬محکمه تمیز مص ر در این رابط ه‬
‫در یکی از احکام خود تذکر میدهد‪ :‬محکومیت متهم ب ه اس اس ج رم خی انت ام انت‪ ،‬تنه ا وق تی‬
‫جواز دارد که قاضی قناعت حاصل نمایدکه متهم مال را درنتیجه عقدی از عقود امانت که بشکل‬
‫حصر در ماده ‪ 341‬کود جزاء ذکراست‪ ،‬تسلیم گردیده است‪ ،‬آنچه ثبوت وعدم ثبوت عقد راثابت‬
‫می سازد جریان واقعات است‪ .‬زیرا محکومیت انسان حتی در اثر اقرارش مج از نیس ت‪ ،‬هرگ اه‬
‫‪2‬‬
‫ثابت شود که اقرار وی بر خالف واقع وحقیقت بوده است‪.‬‬
‫ب‪ :‬شروط مقرله‬
‫اقرار عمل ارادی یک ط رفی اس ت وب ا اعالم اراده مق ر واق ع می ش ود‪ ،‬اراده مقرل ه هیچ‬
‫دخالتی دروقوع یا نفوذ اقرار ندارد وضرورتی ندارد که گفته های اقرار کننده از س وی او قب ول‬
‫شود‪ .‬تنها در اقرار به نسب که سخن از لزوم تصدیق مقرله شده اس ت ک ه دلی ل وی ژه آن را ب ه‬
‫زودی خواهیم دید‪ .‬مقر له به مثابه رکنی از ارکان اقرار‪ ،‬کسی است که اقرار به نفع او ص ورت‬
‫می گیرد‪ .‬مقرله کسی که ح ق ب رای آن ث ابت وح ق مطالب ه آن را دارد ی ا حقی از آن عف و ش ده‬
‫است‪ 3‬در حقوق نیز کسی که به نفع او اق رار ص ورت می گ یرد مقرل ه اس ت‪ .‬ش رایط مقرل ه ب ر‬
‫خالف مقر سنگین نیست‪ .‬در مقرله اهلیت شرط نیست‪ ،‬لیکن بر حسب قانون بای د بتوان د دارای‬
‫آنچه به نفع او اقرار شده است شود‪ ،‬ومقر له اگر به کلی مجهول باشد‪ ،‬اقرار اثری ن دارد واگ ر‬
‫‪4‬‬
‫فی الجمله معلوم باشد مثل اقرار برای یکی از دو نفر معین صحیح است‪.‬‬
‫‪ - 1‬کمیته تدوین ستره محکمه جمهوری اسالمی افغانستان‪۱۳۸۷ (،‬هـش)‪ .‬رهنما برای قضات‪ ،‬سازمان بین المللی‬
‫انکشاف حقوق‪ ،‬کابل‪ ،‬نشر سترمحکه ص ‪۴۸۶‬‬
‫‪ - 2‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون جزا‪ ،‬مصوب سال ‪ .۱۳۵۴‬ماده ‪۳۴۱‬‬
‫‪ - 3‬الموسوعة الفقهية الكويتية ‪56 /6‬‬
‫‪ - 4‬عباس کریمی‪ ،‬ادله اثبات دعوا‪ ،‬ص ‪۷۴‬‬

‫‪47‬‬
‫به این ترتیب همان قسمی که مقر دارای یک سلسله ش را ی ط اس ت مقرل ه ن یز دارای ی ک‬
‫سلسله شرایط خاص می باشد اکنون بطور جداگانه به برسی هر یک پرداخته می شود‪.‬‬
‫الف‪ :‬داشتن اهليت تملك يا استحقاق‬
‫منظور از حق تملک آن است که مقرله بتواند مالک مال ویا حق موض وع اق رار گ ردد این‬
‫حق با تولد آغاز وبا مرگ خاتمه می یابد‪ ،‬بنا باید گفت که انسان زنده گذش ته از وض ع وموق ع‬
‫خویش از حقوق مدنی من جمله حق تملک تمت ع اس ت ودر نتیج ه اق رار ب ه س ود ی ک انس ان‪،‬‬
‫خواه مقرله کبیر باشد یا صغیر‪ ،‬عاقل باشد ی ا دیوان ه‪ ،‬رش ید باش د ی ا س فیه‪ ،‬ورشکس ته باش د‬
‫ویانه و یا به عبارت بهتر برای کار بستن حقوق قانونی خویش اهلیت استیفاء داشته یا نداش ته‬
‫باش د‪ ،‬در ص ورت ص حت س ایر ارک ان اق رار معت بر وب ه زی ان اق رار کنن ده حجیت دارد‪ .‬اق را‬
‫رشخص فاقد عقل وبلوغ به هیچ صورت صحیح پنداشته نمی شود‪ ،‬ام ا این مس ءله در ش رایط‬
‫مقرل ه عکس آن اس ت زی را‪ ،‬ص غیر‪ ،‬وج نین از نظ ر ق انون دارای ح ق تمل ک می باش د‪ 1.‬این‬
‫شتَ َرطُ أَنْ يَ ُكونَ‬ ‫موضوع در ماده ‪ 1574‬مجله االحکام العدلیه به عبارت ذیل بیان شده است ”اَل يُ ْ‬
‫ال“‪.2‬‬ ‫ص ُّح ‪َ ,‬ويَ ْلزَ ُمهُ إ ْعطَا ُء َذلِكَ ا ْل َم ِ‬ ‫ا ْل ُمقَ َّر لَهُ عَاقِاًل بِنَا ًء َعلَ ْي ِه لَ ْو أَقَ َّر أَ َح ٌد لِل َّ‬
‫ص ِغي ِر ا ْل َغ ْي ِر ُم َميِّ ٍز يَ ِ‬
‫شرط نیست که مقر له عاقل باشد بنابر آن اگر کسی برای صغیر اقرار به مال نمود‪ ،‬اقرار‬
‫مذکور صحت دارد ومکلف است به موجب اقرار خود مال مذکور را به صغیر به دهد‪.‬‬
‫مقر له باید بتواند مالک مال یا حق موض وع اق رار ش ود‪ ،‬یع نی اهلیت تمت ع داش ته باش د‪.‬‬
‫وانسان با زنده متولد شدن دارای اهلیت تمتع می شود وب ا م رگ او این اهلیت پای ان می پ ذیرد‬
‫وبرای صحت اقرا رالزم نیست مقرله دارای اهلیت استیفاء باشد وبتواند حق خ ود را اج را کن د‪.‬‬
‫همانطور که قانون مدنی اهلیت تمتع را برای حمل شناخته وآن را مشروط به زن ده متول د ش دن‬
‫ساخته‪.‬‬
‫به طور مثال اگر شخصی اقرار ک رد ک ه از حی وانی ب االی آن حقی اس ت‪ ،‬اق رار آن درس ت‬
‫نیست‪ ،‬زیرا حیوان اهل استحقاق نیست‪ ،‬اما اگر سبب را ذکر نمود که امکانیت حق حیوان را بر‬
‫انسان می داد در آن صورت درست است مانند اینکه بگوید‪ :‬بسبب جنایت ب ر این حی وان ب االی‬
‫من حقی است‪ ،‬یا بسبب غصب این خانه باالی من حقی دارد‪ ،‬به نظر جمه ور این اق رار درس ت‬
‫و در حقیقت این اقرار بر می گردد بر صاحب خانه یا صاحب مال اما جمهور حنابله این اقرار را‬
‫‪3‬‬
‫درست نمی دانند‬
‫ب‪ :‬معلوم بودن مقر له‬
‫پس اگر مقر له مجهول باش د اق رار ص حت ن دارد زی را مف ادی ب ر اق رار م رتب نمی ش ود‬
‫بخاطری که اوالً اقرار به مقر له مجهول تحت حکم نمی آید و ثانیا به حکم مجهول نتیجه م رتب‬
‫نمی شود و ثالثا احدی نمی تواند که مقررا به بیان آن مجبور سازد‪.4‬‬

‫‪ - 1‬محمد عثمان زوبل ‪ ،‬اقرار در حقوق مدنی افغانسان‪ .‬ص ‪۱۷۳‬‬

‫‪ 2‬مجلة األحكام العدلية ص‪308 :‬‬
‫‪ -3‬الموسوعة الفقهية الكويتية ج‪6‬ص ‪57‬‬
‫‪ - 4‬الموسوعة الفقهية الكويتية ج‪6‬ص‪56‬‬

‫‪48‬‬
‫از این که آیا جهالت مقر له فاحش و یا کم است رجوع به عرف می ش ود مثال اگ ر مق ر ل ه‬
‫دو نفر باشد میتوانند مقر را به طور اشتراک اخذ نماین د ام ا در ص ورت اختالف ک ه مق ر را ب ه‬
‫مال خ ود بدان د در آن ص ورت ب ه مق ر حل ف متوج ه می گ ردد‪ .‬و در ص ورت نک ول م ال مل ک‬
‫مش تری مق ر لهم و در ص ورت حل ف نم ودن‪ ،‬م ال از آن ش خص اس ت ک ه نس بت ب ه آن حل ف‬
‫ص ورت گرفت ه اس ت ام ا اگ ر ب رای بعض ی نک ول و ب رای بعض ی حل ف ی اد نمای د م ال ملکیت‬
‫اشخاصی می گردد که در حصه شان نکول به عمل آمده است‪ .‬با این ترتیب مجهول ب ودن کام ل‬
‫مقرله‪ ،‬باعث بال اثر شدن اقرار است اما اگر فی الجمله معلوم باشد‪ ،‬مثل اقرار ب رای یکی از دو‬
‫نفرمعین‪ ،‬صحیح است‪ ،‬مثال در یک وضع بحرانی واستثنایی یک نفر از اهالی ش هر مبلغی پ ول‬
‫به شخصی بدهد بعدا آن شخص اقرار میکند که به کسی فالن مبلغ را مدیون است اما نمی تواند‬
‫مقرله را مشخص نماید وبکلی مقرله مجهول می ماند ولی ممکن است‪ 1.‬بگوید به یکی از افراد‬
‫فالن خانه مدیون است دراین مورد وقتی خانه مقرل ه مش خص گردی د‪ ،‬جه ل کلی ب ر ط رف می‬
‫شود‪.‬‬
‫به اجماع فقهاء جه الت ف احش ب ه مقرل ه‪ ،‬ص حت اق رار را از بین می ب رد‪ ،‬زی را مجه ول‬
‫صالحیت استحقاق را ندارد‪ ،‬زیرا مقر بدون تعین مستحق مجبور به بی ان نمی ش ود‪ ،‬پس اق رار‬
‫هیچ افاده چیزی را نمی کند‪ ،.‬اما اگر جهالت غیر فاحش باش د‪ ،‬طوریک ه بگوی د ب االی من ی ک‬
‫هزار از این دو شخص است یا از یکی ده نفر‪ ،‬یا‪...‬‬
‫اول‪ :‬به نظر امام شافعی و خواهرزاده از علم ای احن اف‪ ،‬اق رار ب ه مجه ول خ واه ف احش‬
‫باشد و غیر فاحش جواز دارد‪ ،‬زیرا وصول حق را به مستحق به حلف مق ر ب ه حص ر ه ر ک دام‬
‫ممکن می سازد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬به نظر جمهور احن اف ه ر ن وع جه الت ب ا عث ابط ال اق رار می ش ود‪ .‬زی را جه الت‬
‫‪2‬‬
‫صالحیت استحقاق را ندارد‪ ،‬و مقر بدون تعین مدعی مجبور به بیان نمی شود‪.‬‬
‫قبول اقرار‬
‫در فقه و قانون شرط قبول مقرله در اقرار نیست‪ ،‬مگر می تواند که مقرله آنرا رد کند‪،‬‬
‫قانون مدنی افغانستان در ماده ‪ 1002‬چنین تصریح نموده است‪« ،‬اقرار به قبول مقر منوط‬
‫‪3‬‬
‫نبوده مگر از طرف او رد شده میتواند‪ ،‬اگر بعضی از آن رد شود اقرار در باقی صحیح است»‪.‬‬
‫در ماده باال دو بخش مطرح است‪ ،‬یکی این که اقرار به قبول مقرله منوط نبوده ودیگر این‬
‫که اگر مقرله بعضی از آن را رد نمای د‪ ،‬اق رار در ب اقی ص حیح اس ت ک ه مختص ر توض یح داده‬
‫میشود‪ .‬در صحت اقرار قبول مقرله شرط نیست‪.‬‬
‫تحقق مطالب فوق از دالیل به خوبی آشکار است‪ ،‬نخست اینکه اقرار با قطع نظ ر از جنب ه‬
‫اخباری آن مانند ایقاعات‪ ،‬عمل حقوقی یک طرفه ای است که نیازی به قبول طرف ندارد‪ .‬ثانی ا‬
‫برحسب ماده ‪ 1001‬قانون مدنی افغانستان اقرار عبارت از اع تراف خص م نس بت ب ه ح ق غ یر‬

‫‪- 1‬محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين‪ !،‬الدر المختار وحاشية ابن عابدين! (رد المحتار) ج‪5‬ص‪600-595‬‬
‫‪ - 2‬محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين‪ !،‬الدر المختار وحاشية ابن عابدين! (رد المحتار)ج‪5‬ص ‪593 -591‬‬
‫‪ - 3‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون مدنی افغانستان ماده ‪1002‬‬

‫‪49‬‬
‫باالی خودش در محکمه‪ 1.‬لذا اقرار انشا وایجاد حق جدید نبوده بلکه اخب ار از ح ق غ یر اس ت‬
‫وبر طبق ماده ‪ 1010‬همان قانون اقرار حجت قاصره بر مقر است از این رو اقرار بطور مطل ق‬
‫علیه مقر الزام کننده تلقی میشود وبای د پ ذیرفت ک ه ی ک اق رار وق تی ب ه ط ور ص حیح ص ورت‬
‫گرفت دلیلی تام وتمام ودارای قدرت واعتبار اس ت‪ .‬ودر نتیج ه تص دیق ی ا تک ذیب وقب ول ی ا رد‬
‫مقرله در اصل آن موثر نیست‪ .‬اگر مقرله قسمت از اقرار را رد نماید در اقرار در متباقی صحیح‬
‫است‪ .‬طبعا باد بپذیریم که اجبار مقرله به قبول مقربه یعنی تاثیر ندادن تکذیب مشارالیه کار غیر‬
‫منطقی است‪ .‬بنابر این محققین میگویند که‪ ،‬یک اقرار پس از آن که به درس تی از ج انب اق رار‬
‫کننده صادر شد قطع نظر از تصدیق یا تکذیب مقرله از لح اظ ق انونی درس ت ومعت بر اس ت‪ .‬ب ه‬
‫عبارت دیگر باید گفت که عدم تکذیب مقرله نسبت به مقربه به طور کلی شرایط درس ت ونف وذ‬
‫اقرار نیست‪ .‬بلکه شرط تملک مقرله نسبت به مورد اقرار میباشد وبس‪.‬‬
‫اختالف مقرله در سبب اقرار‬
‫طبق ق انون م دنی افغانس تان در م اده ‪ 1008‬حکم می نمای د ک ه «اختالف مق ر ومقرل ه در‬
‫‪2‬‬
‫سبب اقرار مانع صحت آن نمی گردد»‬
‫این ماده اصل کلی را تصریح میکند ودر مورد جزییات واشکال مختلف آن تماس نه گرفت ه‬
‫است‪.‬‬
‫ب‬ ‫سب َ ِ‬ ‫مجله االحکام العدلیه در ماده ‪ 1581‬چنین می گوید‪«:‬إ َذا ْ‬
‫اختَلَفَ ا ْل ُمقِ ُّر ‪َ ,‬وا ْل ُمقَ ُّر لَهُ ِفي َ‬
‫ص َّح ِة اإْل ِ ْق َرا ِر َمثَاًل ‪ :‬لَ ْو ا َّدعَى أَ َح ٌد أَ ْل فَ ِد ْره ٍَم ِمنْ ِج َه ِة‬
‫اختِاَل فُ ُه َم ا َه َذا َمانِ ًع ا لِ ِ‬‫ا ْل ُمقَ ِّر بِ ِه فَاَل يَ ُكونُ ْ‬
‫اختِاَل فُ ُه َما َعلَى َه َذا ا ْل َو ْج ِه‬ ‫يع فَاَل يَ ُكونُ ْ‬
‫ف ِد ْره ٍَم ِمنْ ِج َه ِة ثَ َم ِن ا ْل َمبِ ِ‬‫ض ‪َ ,‬وأَقَ َّر ا ْل ُم َّدعَى َعلَ ْي ِه بِأ َ ْل ِ‬
‫ا ْلقَ ْر ِ‬
‫‪3‬‬
‫ص َّح ِة اإْل ِ ْق َرا ِر»‬
‫َمانِ ًعا لِ ِ‬
‫اگر مقر ومقرل ه برس بب اق رار دچ ار اختالف ش دند‪ ،‬اختالف آنه ا م انع ص حت اق رار نمی‬
‫گردد‪ .‬به طور مثال کسی دعوای قرض ‪ 1000‬درهم را نموده ومدعی عیله اقرار کرد ک ه ‪1000‬‬
‫درهم دین شما باالی من از درک ثمن بیع می باشد پس این اختالف هردو مانع صحت اقرار نمی‬
‫گردد‪.‬‬
‫رضایت مقر له‬
‫اقرار باید‪ ‬باواقعیت دعوی مطابقت داشته باشد‪ .‬منطقی استکه اقرار بایستی موثر باشد وبه‬
‫جهت آنکه مربوط به وقایع متنازع فیه است دعوی را فیصله میدهد ماده (‪ .)274‬ق انون اص ول‬
‫محاکمات مدنی براساس ماده (‪ )275‬الزم نیست که اقرار توسط مقر له پذیرفته شود اما مقر ل ه‬
‫می تواند قسمتی از اقرار مقر را رد نماید‪.‬‬
‫بناء می توانیم نتیجه بگیریم که اقرار در صورت س کوت ط رف مخ الف دع وی ناف ذ و در‬
‫صورت اعتراض مقر علیه ناف ذ نیس ت‪ .‬س کوت قس می و رد قس می اق رار م انعی ن دارد در این‬
‫صورت بخشی که رد می شود به اعتبار بخشی که با سکوت بدرقه شده است صدمه نمی زند‪.‬بر‬

‫‪ - 1‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون مدنی افغانستان‪،‬ماده ‪۱۰۰۱‬‬

‫‪ - 2‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون مدنی افغانستان‪،‬ماده ‪1008‬‬
‫‪ - 3‬مجلة األحكام العدلية (ص‪309 :‬‬

‫‪50‬‬
‫عکس قانون در موردغیبت طرف مخالف‪  ‬سختگیر ت ر اس ت در این ف رض اق رار تنه ا بوس یله‬
‫قبول وی موثر خواهد بود‪.‬هکذا ذراین مورداصول محاکم ات م دنی این موض وع را چ نین بی ان‬
‫نموده است‪ .‬میتوان تلقی نمود که سکوت طرف مخالف قبول محسوب میشود مگ ر آنک ه غ ایب‬
‫‪1‬‬
‫باشد‪.‬‬
‫هم چنان شخصی که اقرار می نماید ایج اب می کن دتا دارای اهلیت حق وقی و ق انونی باش د‬
‫مالک مشاع نمیتواند در مورد مال مشاع اقرار نماید زیرا اقرار ب ه مش اع در س هم اف راز نش ده‬
‫‪2‬‬
‫صحت دارد‪.‬‬
‫ج‪ :‬شروط مقر به‬

‫مقربه نیز دارای یک سلسله شروط بوده که این شروط عبارت از معلوم بودن مقربه‪ ,‬ع دم‬
‫موجودیت جهالت صحت اقرار که مفصالً هرکدام توضیح می گردد‪.‬‬
‫الف‪ :‬اينكه عقالَ و شرعا محال نباشد‬
‫اقرار به شیء محال عقلی و شرعی فای ده ن دارد و اث ری را م رتب نمی کن د‪ ،‬مح ال عقلی‪،‬‬
‫مانند اینکه شخص اق رار کن د ک ه فالن ش خص مجه ول النس ب فرزن د آن اس ت‪ ،‬در حالیک ه آن‬
‫شخص بزرگتر از آن در سن باشد‪ ،‬یا شخص مقر سن آنقدر بزرگ داشته باشد که احتمال صدق‬
‫فرزند از آن دور باشد‪ .‬و اما محال شرعی آنست که شخصی به معروف النسب ادع ا کن د ک ه آن‬
‫‪3‬‬
‫فرزند آن است‪.‬‬
‫بناء شرايط صحت اقرار اينست اقرار کننده در اقرار خويش ج دي باش د و ش وخي و ب ازي‬
‫نکند و اقرار بمحال عقلي يا عادي نکند‪ ،‬يعني چيزي نگويد ک ه عقال يا عادت ا مح ال باش د‪ .‬پس‬
‫اقرار کسي که شوخي مي کند يا چيزي مي گويد که از نظر عقل و عادت محال اس ت‪ ،‬ص حيح و‬
‫معتبر نيست‪.‬‬
‫قاعدتا اقراری صحیح می باشد که مقربه موافق به عقل وعادت ومطابق با شریعت وقانون‬
‫باش د ‪ .‬زی را حجیت اق رار ب ه اعتب ار آن اس ت ک ه حقیقت را می نماین د ‪ ،‬وکاش ف ازواق ع می‬
‫باشد ‪.‬بنا براین چنانچه وجود حق برای مقرله در واق ع عقال ممکن نباش د معل وم میش ود اق رار‬
‫کننده خالف گفته است ‪ .‬مثال شخصی ک ه ‪ 30‬س ال از عم ر او گذش ته ادع ای ب ه محکم ه تق دیم‬
‫نماید وخود را فرزند جوانی که بیش از ‪ 25‬سال عمر ندارد معرفی نماید ومدعی علیه اق رار ب ه‬
‫ابوت خود نسبت به مدعی نماید چنین اقرار صحیح نیست زیرا صدق مطلب او ایجاب می نمای د‬
‫که پسر در تاریخ تقدم بر تولد پدر پا به عرصه وجود گذارده باشد واین امر عقال محال است‪.‬‬
‫این موضوع را از مطالعه مقایس ه وی احک ام اق رار در ارتب اط هم می ت وان اس تنباط ک رد‬
‫چانچه به موجب ماده ‪ 1007‬قانون مدنی افغانستان معلق ساختن اقرا رب ه ش رط ج واز ن دارد ‪،‬‬
‫مگر آنکه به زمان معلق شده باشد که حل ول میع اد آن عرف ا ممکن باش د‪ 4.‬وب ا توج ه ب ه م اده‬
‫‪ -1‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون اصول محاکمات مدنی افغانستان‪ ،‬ماده ‪۲۷۶‬‬
‫‪ - 2‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون اصول محاکمات مدنی‪ ،‬ماده ‪۲۷۸‬‬
‫‪ 3‬زحیلی‪ ،‬وهبه بن مصطفی‪ ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته (‪ 6277 /8‬والموسوعة الفقهية الكويتية (‪219 /35‬‬
‫‪ - 4‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون مدنی افغانستان‪ ،‬ماده ‪۱۰۰۷‬‬

‫‪51‬‬
‫‪ 1008‬همان قانون مقر به اقرار خود ملزم می باشد ‪ ،‬مگر اینکه از طرف محکمه حکم به کذب‬
‫اقرار او صادر شود‪ 1.‬از این رو می توان گفت که موافقت مقربه با عقل وعادت ومطابقت آن ب ا‬
‫احکام شریعت وقانون یک امر ضروری است ‪.‬‬
‫فعلیت مقربه‬
‫فعلیت مقربه به این مفهوم است که آنچه بدان اقرار صورت می گیرد موجود ومتحقق باشد‬
‫نه معدوم این موضوع از ص راحت م اده ‪ 1001‬ق انون م دنی افغانس تان مب نی ب ر اینک ه اق رار‬
‫عبارت است از اعتراف خصم نسبت ب ه ح ق غ یر ب االی خ ودش درمحکم ه‪ 2.‬واز فح وای م اده‬
‫‪ 273‬همان قانون به عبارت اقرار عبارت از اخبار به امری است در محکمه که بقای حق ط رف‬
‫دعوا ویا حالتی را علیه مق ر ث ابت نمای د‪ .‬از تحقیقی ک ه حق وق دان ان پ یرامون اق رار وج وانب‬
‫مختلف آن به عمل آورده اند به خوبی آشکار است‪.‬‬
‫زیرا وقتیکه در نظرگیریم که دری ک ح ق غ یر موج ود تض رر اق رار کنن ده وانتف اع مقرل ه‬
‫متحقق نیست وتوجه نماییم تاخیر پیدایش حق موضوع اقرار برت اریخ ص دور اق رار‪ ،‬منح ل ب ه‬
‫جنبه اخباریت اظهار وباقطع وجرم در اخبار ناسازگار‪ ،‬خود به خود نتیج ه می گ یریم ک ه اق رار‬
‫به حقی که فعلیت ندارد یعنی حاضر وموجود نیست وتحقق نمی پذیرد‪ ،‬درست نیست‪.‬‬
‫اما اگر فعالً در دست آن نباشد و بعداً وصول گردد اق رار آن درس ت و ب ه آن عم ل ص ورت‬
‫‪3‬‬
‫ضى اإْل ِ ْق َرا ِر)‬‫ار ُع ِم َل بِ ُم ْقتَ َ‬
‫ص َ‬ ‫می گیرد (فَلَ ْو أَقَ َّر َولَ ْم يَ ُكنْ ِفي يَ ِد ِه ثُ َّم َ‬
‫اگر اقرار کرد و در دست آ نچیزی وجود نداشت‪ ،‬بع داً توان ا گش ت‪ ،‬ب ه مقتض ی اق رار عم ل می‬
‫شود‪.‬‬
‫ج‪ :‬مقربه باید چیزی باشد جواز مطالبه را داشته باشد‪.‬‬
‫شرط دیگری که در مقربه وجود آن الزمی است این است که مقر به چیزی باشد‪ ،‬که ج واز‬
‫مطالبه را داشته باشد‪ ،‬طوریکه مال متق وم باش د‪ ،‬ی ا مج رد حق وق باش د‪ ،‬مانن د ح ق ارتف اق ‪،‬‬
‫مجری مسیل و‪ ...‬بناء بر این آنچه که در ش رع م ال متق وم نیس ت و ارزش ن دارد اق رار ب ه آن‬
‫(واَل يُ ْقبَ ُل بِ َم ا اَل يُ ْقتَنَى‬
‫درست نیست مانند خنزیر‪ ،‬س ک و‪ ...‬زی را در اینه ا نف ع متص ور نیس ت َ‬
‫‪4‬‬
‫ساَل ٍم‪.‬‬ ‫ب اَل نَ ْف َع ِفي ِه‪َ ،‬واَل بِ ِعيَا َد ٍة َو َر ِّد َ‬‫َك ِخ ْن ِزي ٍر‪َ ،‬و َك ْل ٍ‬
‫و اقرار آنچه که ذخیره نمی شود مانند خنزیر‪ ،‬س ک قب ول نمی ش ود‪ ،‬زی را در آن منفعت‬
‫متصور نیست‪ ،‬ونه به عیادت و رد سالم‪ .‬هم چنان شکار‪ ،‬جل د ک ه بادب اغت پ اک نمی ش ود‪ ،‬و‬
‫خود مرده‪ ،‬شراب و‪ ...‬همه آنچه که قابل ادخار نیست و در شریعت حرام است‪.‬‬
‫معلوم بودن مقر به‬

‫‪ - 1‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون مدنی افغانستان‪ ،‬ماده ‪۱۰۰۸‬‬

‫‪ - 2‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون مدنی افغانستان‪ ،‬ماده ‪۱۵۵۱‬‬
‫‪ 3‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي‪ ،‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج‪ ،‬ج‪ 3‬ص ‪281‬‬
‫‪ - 4‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي‪ ،‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج‪284 /3( ،‬‬

‫‪52‬‬
‫معلوم بودن و مجهول بودن مقربه در فقه اسالمی تأثیر در اقرار ندارد‪ ،‬اگر شخص ی اق رار‬
‫کرد که که از زید باالی من چیزی وجود دارد‪ ،‬پس این اق رار ص حیح و قاب ل تعمی ل اس ت‪« ،‬أن‬
‫اإلقرار بالمجهول صحيح‪ »5‬اقرار به چیزی مجهول درست است‪.‬‬
‫ص ُّح‬ ‫در مجله االحکام العدلیه در ماده ‪ 1579‬نیز اقرار به مجهول را پذیرفت ه اس ت ( َك َم ا يَ ِ‬
‫وم َك َذلِ َك يَ ِ‬
‫ص ُّح اإْل ِ ْق َرا ُر بِا ْل َم ْج ُهو ِل)‬ ‫اإْل ِ ْق َرا ُر بِا ْل َم ْعلُ ِ‬
‫چنانچه اقرار به معلوم درست است اقرار به مجهول نیز درست است‪.‬‬
‫در شرح این ماده علی حیدر نگاشته است‪ ،‬اقرار به مجهول درس ت مگ ر اینک ه مجه ولیت‬
‫مقر به در عقودی باشد که جهالت را نمی پ ذیرد مانن د بی ع و اج اره ک ه م انع ص حت اق رار می‬
‫شود ‪ ،‬به همین خاطر اگر یکی گفت‪ :‬فالنی نزد من امامت دارد‪ ،‬یا مال فالن را غصب ک ردم‪ ،‬ی ا‬
‫مال فالن را به سرقت بردم در همه این صورت اقرار درست است و مقر به بی ان و تعین ام انت‬
‫و غصب و سرقت مجبور کرده می ش ود ام ا اگ ر گفت‪ :‬ب ه فالن چ یزی را ف روختم ی ا از آن ب ه‬
‫اجاره چیزی گرفتم در این صورت اقرار مدار اعتبار نیست‪ ،‬و مقر هم به بی ان آن مجب ور ک رده‬
‫نمی شود‪ .‬بناء شرط نیست که مقربه معلوم باشد یا ممکن تسلیم باشد‪ ،‬مگر شرط است که معدم‬
‫‪2‬‬
‫نباشد‪،‬‬
‫در عین حال اقرار به مجهول تاجاییکه منجر به منازعه نگ ردد وامک ان توض یح آن میس ر‬
‫باشد در حدود قانون طبق شرایط خ اص ص حت دارد‪ .‬این موض وع ک ه آی ا معل وم ومعین ب ودن‬
‫مقربه از جمله شرایط درست اقرار است یا خیر؟ از موارد اختالف بش مار می رود‪ .‬چنانچ ه ک ه‬
‫برخی از حقوق دانان اقرار به مجهول را مانند اقرار ب ه معل وم درس ت دانس ته ان د وح ال آنک ه‬
‫گروه دیگر قایل به تفکیک میشود‪ .‬بدین معنی که معلوم بودن مورد معامل ه ش رط درس تی عق د‬
‫است‪ ،‬ضروری می دانند ودر سایر موارد اقرار به مجهول را ن یز مانن د اقرارب ه معل وم درس ت‬
‫می شمارند‪ .‬مجله االحکام العدلیه ضمن ماده ‪1575‬از نظر اخ یر تبعیت می ک رد‪ .‬ق انون گ ذاران‬
‫مصروعراق هم در قوانین خویش به همین راه رفته اند‪ .‬قانون مدنی افغانس تان در م اده ‪1004‬‬
‫تصریح میکند که اقرار به مجهول صحیح است مگر در عقود که جهالت مانع صحت آن نباشد‪.‬‬
‫بنا براین باید گفت که در کل اقرار به مجهول صحیح بدون قید شرط درست نیست مثال اگ ر‬
‫شخصی بگوید میوه ای که از باغ من در آین ده حاص ل خواه د ش د ملکیت احم د اس ت این ن وع‬
‫اقرار صحیح نیست زی را مق ر ب ه در وقت اق رار مجه ول اس ت ام ا اگ ر مق ر ب ه در وقت اق رار‬
‫محتمل الوجود باشد اقرار مذکور صحت دارد‪  ‬مثال شخصی بگوی دچیزی ک ه در بطن این حی وان‬
‫است‪  ‬از فالن است‪ .‬در صورتیکه حیوان مذکور در مدت حمل بع د از اق رار والدت نمای د چوچ ه‬
‫آن ملکیت مقر له شناخته می شود‪ .‬اگر مقر اقرار خود را به سببی‪  ‬نس بت ده د ک ه تص رف در‬
‫آن در صورت وجود جهالت صحت نداشته باشد چون بیع و اجاره اقرار صحت ندارد ‪ :‬زیرا در‬
‫چنین معامالت معلومیت مقربه ضروری اس ت ل ذا اگ ر کس ی گفت ک ه از فالن شخص ی م الی را‬

‫‪ -5‬بخاری‪ ،‬برهان الدين محمود بن أحمد ‪ ،‬المحيط البرهاني في الفقه النعماني‪ :‬المحقق‪ :‬عب!!د الك!ريم س!!امي الجن!!دي‬
‫بیروت‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ 2004( ،‬م)‪ .‬ج‪ 9‬ص‪7‬‬
‫‪ - 2‬آفندی‪ ،‬علی حیدر ‪ ،‬درر الحكام في شرح مجلة األحكام ج‪ 4‬ص ‪98‬‬

‫‪53‬‬
‫خریده ام و یا به فالن شخص مالی را به اجاره داده ام یا چ یزی را ب ر او فروخت ه ام‪،‬این اق رار‬
‫اعتبار نداشته مقر به بیان نمودن مق ر ب ه مجب ور نمی ش ود‪ .‬ولی اگ ر س بب اق رار خ ود را ب ه‬
‫تصرفی منسوب سازد که ب ا وج ود جه الت ص حت داش ته باشد‪  ‬ی ا هیچ س بب را ذک ر نکند‪  ‬این‬
‫‪1‬‬
‫اقرار معتبرشمرده‪ ‬می شود‪.‬‬
‫ومقر توسط حبس به بیان مجبور ساخته می شود مثالشخصی بگوید از فالن شخص م الی‬
‫را دزدیده ام و یا غصب نموده ام و یا نزد من امانت اس ت و ی ا او ح ق دارد‪  ‬این ن وع از اق رار‬
‫صحت دارد و مقر مجبور است چیزی را که اقرار نموده بیان کن د وگرن ه اق رار ص حت ن دارد و‬
‫اثری بر آن م ترتب نمی ش ود‪ .‬ب ا وج ود اینک ه اق رار ب ه مجه ول ص حت ن داردامااین قاع ده از‬
‫خوداستثنائی دارد‪ .‬و آن اینکه چون دعوی مجهول در بعضی حاالت مثل دعوی غص ب دع وی‬
‫رهن دعوی خیانت وصی دع وی اق رار و اب راء ب ه چ یزی مجه ول ص حت دارد علم ا اق رار ب ه‬
‫مجهول را نیز به دعوی مجهول قیاس نموده گفت ه ان د اق رار ب ه مجه ول ن یز ص حت دارد زی را‬
‫اکثرا مقر چیزی را غصب می نماید اما مقدار آن را نمی داند وگاهی اع تراف ب ه حقی می نمای د‬
‫و بعدا مقدار آن را تعیین میکند این نوع اقرار از جهتی صحیح است که از یک طرف مق ر عم ل‬
‫را انجام داده و می تواند بعد از اقرار ب ه عم ل مق دار آن را تع یین و از ج انبی مق ر ل ه ن یز می‬
‫تواند مقدار آن را واضح نماید آنچه را که اضافه ادعا‪  ‬نموده ب ه بین ه ث ابت س ازد درص ورتیکه‬
‫عجز‪  ‬به مقر راجع میشود قبول اقرار در موضوعات فوق جهت تحقق مع ذرت اس ت زی را اک ثر‬
‫اعمال که از طرف مقر له اجرا نگردیده‪  ‬در عدم معرفت مقدار مقر به مع ذرت دانس ته می ش ود‬
‫و اگر در مس ایل ف وق مق دار مق ر به‪  ‬را در وقت اق رار ش رط گردانی ده و آن را قب ول‪  ‬ننمای د در‬
‫آنصورت مقر له متضرر و حق او تلف گردیده در حالیکه حمایه حق وق ح تی االمک ان ی ک ام ر‬
‫جبری و الزمی است بناء اقرار به مجهول در موضوعات ف وق ص حیح‪  ‬ام امقر ب ه بی ان مقرب ه‬
‫‪2‬‬
‫مجبور ساخته میشود‪.‬‬
‫د‪ :‬شروط! صیغه‬
‫همان طوریکه در مقر‪ ،‬مقرله و مقربه شروط برای ص حت اق رار وج ود دارد ب رای ص یغه‬
‫اقرار نیز شروطی وجود دارد که با اکمال آن اقرار تکمیل می گردد‪.‬‬
‫الف‪ :‬وجود بیان‬
‫در صیغه اقرار شرط است که لفظ یا صریح یا کنایه باشد که مفهوم التزام را ارای ه کن د‪ ،‬ی ا‬
‫‪3‬‬
‫اگر لفظ نبود کتابت با وجود نیت و اشاره مفهوم گنگ نیز درست است‪.‬‬
‫اقرار صریح مانند اینکه شخص بگوید از فالن باالی من یک هزار درهم است‪.‬‬
‫یا اقرار ضمنی باشد مانند‪ :‬من باالی شما چند هزار درهم دارم آن شخص در جواب گوید‪:‬‬
‫آنرا پرداخت کردم ‪ ،‬زیرا قضاء داللت بر تسلیم مثل واجب ملتزم در ذمه می کند‪.‬‬

‫‪ - 1‬عباس کریمی‪ ،‬ادله اثبات دعوا ص ‪۷۵‬‬

‫‪ - 2‬مدنی ‪ ،‬سید جالل الدین ادله اثبات دعوا‪،‬ص‪۶۱ .‬‬
‫‪ - 3‬كاساني‪ ،‬عالء الدين‪ ،‬أبو بكر بن مسعود‪ ،‬بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع‪207 /7 :‬‬

‫‪54‬‬
‫چنانچه وهبه زحیلی می گوید‪ «:‬يشترط في صيغة اإلق رار لف ظ ص ريح أو كناية يدل على‬
‫االلتزام بالمقر به‪ ،‬وفي معنى اللفظ الصريح الكتابة مع النية‪ ،‬وإشارة األخرس المفهمة‪»1.‬‬
‫در صیغه اقرار شرط است که لفظ صریح یا کنایه که داللت بر التزام مقربه کند‪ ،‬و هم چن ان‬
‫در لفظ صریح کتابت با وجود نیت و اشاره مفهوم گنگ نیز شامل است‪.‬‬
‫ب‪ :‬صیغه منجز باشد‬
‫یکی از شروط دیگر متعلق به صیغه اقرار است وجود ص یغه ب ه ص ورت منج ز اس ت‪ ،‬ن ه‬
‫معلق به شرط یا مشئت‪ .‬که در دو پراگراف بیان می گردد‬
‫‪ -1‬تعلیق به شرط‪ :‬مانند اینکه ش خص بگوی د‪ :‬اگ ر فالنی ش هادت ده د از فالن ب االی من‬
‫یک هزار است‪ ،‬زیرا اقرار در حقیقت اخبار به حق س ابق اس ت‪ ،‬پس متعل ق ب ه ش رط‬
‫مستقبل نمی شود‪ ،‬و اگر گفت‪ :‬باالی من یک هزار است وقتی ک ه م اه آغ از ش ود‪ ،‬ی ا‬
‫اگر فالنی از سفر بر گردد‪ ،‬در این صورت این اقرار محسوب نمی شود‪ ،‬زیرا ش رط در‬
‫ایجاب مال تأثیر ندارد‪ ،‬و هم چن ان ه ر اق راری ک ه معل ق ب ه ش رط ش ود باط ل اس ت‪.‬‬
‫مانند‪ :‬اینکه بگوید‪ :‬اگر در خانه داخل شدی‪ ،‬یا آسمان بارید‪ ،‬ی ا ب اد وزی د‪ ،‬ی ا خداون د‬
‫خواست‪ ،‬یا اراده کرد‪ ،‬یا راضی شد‪ ،‬یا آن را مساعد س اخت‪ ،‬ی ا اگ ر ب ه فالنی بش ارت‬
‫داد در همه این صورت ها اقرار باطل است‪.2‬‬
‫‪ -2‬تعلیق به مشیئت‪ :‬تعلیق به مشیئت شامل دو نوع آن می شود تعلیق ب ه مش یئت الهی و‬
‫تعلیق به مشئیت شخص‪ ،‬سه نظریه وجود دارد‪.‬‬
‫نظریه اول‪ :‬به نظر احناف و شوافع تعلیق خواه مرب وط ب ه هللا متع ال باش د ی ا ش خص‬
‫باشد تعلیق اقرار جواز ندارد‪ ،‬گفته اند کسیکه اقرار به حق کند و بعد بگوی د انش اء هللا‬
‫اقرار بر آن الزم نمی ش ود‪ ،‬وکس یکه گفت‪ :‬فالنی ب االی من ی ک ه زار دارد انش اء هللا‬
‫‪3‬‬
‫هیچ چیز الزم نمی گردد‪ ،‬زیرا کسی بر مشیئت هللا متعال آگاهی ندارد‪.‬‬
‫نظریه دوم‪ :‬مالکی ها فرقی بین تعلیق به مشیئت الهی و مشیئت شخص قائل شده ان د‪،‬‬
‫و گفته اند‪ ،‬تعلیق به مشئت الهی مضر به اقرار نیست اما در صورت علیق ب ه مش ئیت‬
‫ش خص گرچ ه در این موض وع هم ه دانش مندان م الکی هم نظ ر نیس تند ام ا در ب اره‬
‫‪4‬‬
‫مشیئت شخص گفته اند‪ ،‬تعلیق هب مشیئت شخص اقرار را باطل می کند‪.‬‬
‫ج‪ :‬صیغه داللت بر ثبوت حق کند‬
‫شرط دیگر متوجه صیغه می شود این است که صیغه بر ثب وت ح ق ب ر ج زم و یقین داللت‬
‫کند‪ ،‬و آنچه مورد شک و ظن قرار گیرد اقرار را باطل می کند‪«.‬وان قال أظن أو أحس ب أو أق در‬
‫‪5‬‬
‫لم يكن إقرارا»‬
‫‪ - 1‬زحیلی‪ ،‬وهبه بن مصطفی‪ ، ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته ج‪6096 /8‬‬
‫‪-2‬لجنة علماء برئاسة نظام الدين البلخي‪ 1310( ،‬هـ)‪ .‬الفتاوى الهندية‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الفكر الطبع!!ة‪ :‬الثاني!!ة‪ ،‬ج‪ 4‬ص‬
‫‪162‬‬
‫‪ - 3‬كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي‪ ،‬المعروف بابن الهمام الحنفي القدير على الهداية‪ ،‬ج‪ 19‬ص ‪360‬‬
‫‪- 4‬خرشی‪ ،‬شرح مختصر الخلیل‪ ،‬ج‪ 6‬ص ‪ 91‬و محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي‪ ،‬الشرح الکبیر ج‪ 3‬ص ‪402‬‬
‫‪ - 5‬النووي‪ ،‬محيي الدين يحيى بن شرف ‪ ،‬المجموع شرح المهذب‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الفكر بی تا ج‪ 20‬ص ‪306‬‬

‫‪55‬‬
 ‫مطلب دوم‪ :‬شرایط شهادت در فقه و قانون‬
‫رکن شهادت لفظ «اشهد» است نه دیگر الفاظ‪ ،‬زیرا نصوص لفظ اشهد را برای ش هادت‬
‫تعین کرده اس ت زیرا امر قران به این معنی وارده شده است و در لفظ آن تاکید زیاد اس ت چ ون‬
‫کلمه اشهد از الفاظ یمین است و آن معنی مشاهد و اطالع بر شی اس ت و اگ ر شخص ی ع وض‬
‫(اشهد) (شهدت) بگوی د ج واز ن دارد زی را ماض ی موض وع اخب اری اس ت ک ه واق ع ش ده و در‬
‫‪1‬‬
‫شهادت قصد از اخبار حال است نه از ماضی‬
‫مطلب سوم‪ :‬شروط شهادت‬
‫شهادت دیگری از وسیله اثبات است و یک امر دشوار‪،‬بنا ًء گواهی هر کس م ورد قب ول‬
‫قرار نمی گیرد‪ ،‬بلکه شهادت کسی پذیرفت ه خواه د ش د ک ه واج د ی ک رش ته ش روط باش د‪ ،‬ک ه‬
‫برخی از آنها عام بوده (یع نی عم ومی) وتحق ق آنه ا در تم ام ش هادت ه ا ض روری میباش د‪ ،‬و‬
‫بعضی دیگری آن خاص است که موجودیت آن تنها در شهادت مورد خاص قرار میگرد‬
‫جزء اول‪ :‬شروط عمومی شهادت‬
‫شروطی که تحقق و موجودیت آنها در تمام شهادت ها الزامی و ضروری اس ت عب ارت‬
‫اند از‪:‬‬
‫الف‪ -‬بلوغ‪ :‬شاهد باید به سن بلوغ رسیده باشد‪ ،‬پس اگر شاهد ب الغ نباش د ش هادت وی‬
‫ش ِهي َد ْي ِن من ِّر َج الِ ُك ْم فَ إِن لَّ ْم‬ ‫ش ِهدُو ْا َ‬
‫ست َ ْ‬
‫(وا ْ‬
‫قبول نخواهد شد‪ ،‬زیرا خداوند(جل جالله) می فرماید‪َ :‬‬
‫َض َّل ْإ ْح دَا ُه َما فَتُ َذ ِّك َر إِ ْح دَا ُه َما‬ ‫الش َهدَاء أَن ت ِ‬‫ض ْونَ ِمنَ ُّ‬ ‫يَ ُكونَ ا َر ُجلَ ْي ِن فَ َر ُج ٌل َوا ْم َرأَتَ ِ‬
‫ان ِم َّمن ت َْر َ‬
‫‪2‬‬
‫األُ ْخ َرى)‪.‬‬
‫و دو شاهد از مردان تان را به شهادت طلبید‪ ،‬پس اگر دو مرد نبودند‪ ،‬مرد را با دو زن‪،‬‬
‫ازمی ان گواه ان ک ه (ب ه ع دالت آن ان) رض ایت داری د(گ واه بگیری د) ت ا اگ ر یکی از آن دو زن‬
‫‪3‬‬
‫فراموش کردند زن دیگر وی را یاد آورد‪.‬‬
‫هم چنان پیامبر (صلی هللا علی ه وس لم) می فرمای د‪ :‬رف ع القلم عن ثالث ه ‪( :‬وعن الن ایم‬
‫‪4‬‬
‫حتی یستیقظه عن الصبی حتی یشيب ‪ ،‬وعن المعتوه حتی یعقل)‪.‬‬
‫«سه طبقه یعنی خفته تا اینکه از خواب بیدارميش ود‪ ،‬ک ودک ت ا اینک ه ج وان میش ود‪،‬‬
‫ساده لوتااينكه به اكمال عقل رسد‪ ،‬مرفوع القلم هستند»‪.‬‬
‫ودیگر اینکه کودک در زمینه حفظ حقوق خود مورد اعتماد نیست‪ ،‬پس چگونه میتوان د‬
‫درعرصه حفظ حقوق دیگر بروی اعتم اد ک رد؟ و هنگامیک ه گ واهی ک ودک در قض ایائي م دنی‬
‫‪5‬‬
‫مورد قبول قرار نمی گیرد‪ ،‬پس به طریق اولی در قضایائي جنائی قابل قبول نخواهد بود‪.‬‬

‫‪ 1‬الزحیلی‪ ،‬وهبة‪ .‬فقه االسالمی وادلته‪ ،‬الطبعة الرابعة‪ ،‬الجزءالسابع‪ .‬دمشق‪ :‬دارالفکر‪1429 .‬هـ ‪200-‬م‪/ 8( .‬‬
‫‪)166‬‬
‫‪ 2‬سوره بقره ‪ ،‬آیه ‪.282‬‬
‫شیرازی‪ ،‬مکارم شیرازی ‪ ،‬برگزیده تفسیر نمونه ذیل آیه فوق‬ ‫‪3‬‬

‫محمدبن عيسي ‪ ،‬سنن ترمذي ‪،‬چاپ اول ‪ ،‬بيروت لبنان دارالفكر ‪ ، 2008‬ص ‪، 436‬رقم ‪1428‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪ 5‬نذیر‪ ،‬داد محمد ‪ .‬حقوق جزای اختصاصی اسالم ‪ .‬چاپ اول‪ .‬کابل‪ :‬رسالت ‪ 1388 ،‬هـ ش‪ ..‬ص" ‪."60‬‬

‫‪56‬‬
 ‫ودیگر اینکه فقهاء در تعین سن بلوغت اختالف کرده اند‪،‬‬
‫احناف‪ :‬سن جوانی پس ران را ‪ 18‬س ال و دخ تران را ‪ 17‬س ال میدان د و ب االتر از آن را‬
‫شاذ و نادر دانسته اند‪ ،‬چنانچه قوانین منشور ملل جهان برای پسران و دختران ‪ 18‬سال را قی د‬
‫نموده هر یک را به سن مذکور مکلف میداند‪ .‬امام مالک سال ج وانی پس ران و دخ تران را ‪18‬‬
‫ساله کامل تعین نموده است‪.‬‬
‫جمهور فقهای جدید و قدیم آغاز مرحله جوانی پس ران ودخ تران را س ن ‪ 15‬دانس ته و‬
‫باألثر از آن را شاذ و نادر حکم مینمایند‪ ،‬دلیل جمهور فقهای این حدیث است که ابن عمر(رضی‬
‫هللا عنه) حکایت میکند‪ :‬من چهارده سال داشتم داوطلب حاضر شدم تا در غزوه احد ش رکت کنم‬
‫پیامبر(صلی هللا علیه وسلم) به من اجازه نداد و در غزوه خندق ب ه س ن ‪ 15‬س ال رس یده ب ودم‬
‫حق اش تراک را حاص ل نم ودم‪ .‬ب ه اس تناد آیت (واذا بل غ االطف ال منکم الحلم فلیس تا ذن وا)‪ «1‬و‬
‫چون طفالن از شما به حد بلوغ برسند باید که اج ازه طلب کنن د»‪ .‬در رش د و نم وی جس مانی و‬
‫عقالنی اطف ال و ن و جوان ان ش رایط اقلیمی‪ ،‬اجتم اعی‪ ،‬محیطی‪ ،‬و ف امیلی‪ ،‬اقتص اد‪ ،‬س لوکی‬
‫رف اهیت و آرامی ت أثیرات مثبت خ ود را داش ته و دارد‪ .‬عالئم ج وانی پس ران در ع رف وع ادت‬
‫غالب و مشهور‪ ،‬احتالم وان زال غری زه اس ت‪ ،‬در خ واب باش د ی ا بی داری و در خ انم ه ا ع ادت‬
‫‪2‬‬
‫ماهوار و حمل و بارداری است‪ ،‬و در برخی خصلت ها پسران و دختران وجوه مشترک دارند‪.‬‬
‫ب– عقل‪ :‬بدیهی است که به شهادت مجنون اعتماد نیست‪ ،‬و به دلی ل تخیالت و ت وهمی‬
‫که در ذهن او می گذرد‪ ،‬نمیتوان اصل صحت گفتار گواه را درباره او نیز صادق شمرد پس بای د‬
‫‪3‬‬
‫از استماع شهادت دیوانه خود داری کرد‪.‬‬
‫پس بای د ش اهد ش خص عاق ل باش د‪ ،‬و منظ ور از شخص ی عاق ل کس ی اس ت ک ه ام ور‬
‫ضروری و غیر ضروری‪ ،‬امور ممکنه و ممتنعه‪ ،‬و امور مفید و مضر را از نقط ه نظ ر عق ل و‬
‫درک کرده بتواند‪ ،‬پس شهادت شخص دیوانه و یا شخص معتوه درست نخواهد بود‪ .‬برای آنکه‬
‫پیامبر(ص لی هللا علی ه وس لم) می فرمای د‪ُ ( :‬رفِ َع‌القَلَ ُم عَنْ ثَاَل ثَ ٍة‪ :‬ع َِن النَّائِ ِم َحتَّى يَ ْ‬
‫س تَ ْيقِظَ‪َ ،‬وع َِن‬
‫‪4‬‬
‫َن ال َم ْعتُو ِه َحتَّى يَ ْعقِ َل)‬
‫ب‪َ ،‬وع ِ‬
‫ش َّ‬
‫صبِ ِّي َحتَّى يَ ِ‬
‫ال َّ‬
‫بربرداشته شده از قلم از سه طبقه از خفته تا اینکه از خواب بیدارميشود‪ ،‬ازک ودک ت ا‬
‫اینکه جوان میشود‪ ،‬از ساده لوتااينكه به اكمال عقل رسد‪ ،‬مرفوع القلم هستند»‪.‬‬
‫ج– آزادی‪ :‬باید شاهد شخص آزاد باشد‪ ،‬پس اگرشاهد شخص ب رده باش د‪ ،‬ش هادت وی‬
‫قابل قبول نخواهد بود‪ 5.‬به دلیل اینکه شهادت از باب والیت است‪ ،‬و برده (یع نی غالم) از جمل ه‬

‫‪ -11‬سوره نور آيه ‪58‬‬

‫‪ 2‬سلطان شاه‪ ،‬سلطانی‪ .‬همان اثر‪ .‬ص "‪"76‬‬
‫‪ 3‬دكتر ناصرکاتوزیان‪1385( ،‬هـ ق‪ ).‬اثبات ودليل اثبات؛ تهران‪ ،‬انتشارات بهار ص ‪33‬‬
‫‪ 4‬محمد بن عيسى بن َسوْ رة بن موسى بن الضحاك‪ ،‬الترمذي‪ ،‬أبو عيسى‪ ١٣٩٥( ،‬هـ ‪ ١٩٧٥ -‬م) س!!نن الترم!!ذي‪،‬‬
‫تحقيق وتعليق‪ :‬أحمد محمد شاكر ‪ ،‬ومحمد فؤاد عبد الباقي ؛ وإبراهيم عطوة عوض المدرس في األزهر الش!!ريف ؛‬
‫الناشر‪ :‬شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي – مصر الطبعة‪ :‬الثانية‪ ،‬ج‪ 4‬ص ‪32‬‬
‫‪ 5‬داد محمد نذیر (‪ 1388‬هـ ش‪ ) .‬حقوق جزای اختصاصی اسالم ‪ .‬کابل‪ :‬رسالت ‪ ،‬چاپ اول‪ .‬ص ‪61‬‬

‫‪57‬‬
‫کسی است که بر باالی نفس خود تصرف ن دارد‪ ،‬پس مناس ب اس ت ک ه والیت او ب ه غ یر ث ابت‬
‫‪1‬‬
‫نشود‪.‬‬
‫د– حفظ‪ :‬شاهد باید توانایی حفظ و درک حادثه مورد ش هادت را داش ته باش د‪ ،‬پس اگ ر‬
‫شاهد شخص غافل و فراموش کار باشد‪ ،‬گواهی وی م ورد پ ذیرش ق رار نمگ یرد‪ ،‬زی را امک ان‬
‫دارد که شخص غافل و فراموش کار به اثر فراموشی علیه شخص دیگری گواهی دهد‪.‬‬
‫هـ ‪ -‬نطق‪ :‬باید شاهد توانایی سخن گفتن را داشته باشد‪ ،‬اگر شاهد گن گ باش د‪ ،‬از نظ ر‬
‫فقهای حنفی گ واهی وی پذیرفت ه نخواه د ش د‪ ،‬خ واه اش اره وی فهمی ده ش ود ی ا نش ود‪ ،‬خ واه‬
‫توانایی کتابت را داشته باشد و یا نداشته باشد‪.‬‬
‫اما از نظر فقهای مالکی گواهی شخص گنگ پذیرفته میشود ب ه ش رط آنک ه اش اره وی‬
‫فهمیده شود‪.‬‬
‫و از نظر فقهای حنبلی گواهی شخص گنگ پذیرفته میشود به شرط آنکه توانایی کت ابت‬
‫را داشته و یا خط خود ش هادت را اداء نمای د‪ .‬و ام ا ب رخی از فقه ای ش افعی ب ا نظری ه فقه ای‬
‫‪2‬‬
‫حنفی و بعضی دیگری از آنها با نظریه فقهای مالکی موافق هستند‪.‬‬
‫و‪ -‬عدالت‪ :‬باید شاهد عادل باشد‪ ،‬پس شهادت شخص فاسق‪ ،‬و یا شخص مستور الح ال‬
‫که او معروف نباشد جایز نیست‪ ،‬زی را خداون د(ج ل جالل ه) می فرمای د‪﴿ :‬يَ!!ا أَ ُّيهَ!!ا الَّ ِذينَ آ َمنُ!!وا إِن‬
‫‪3‬‬
‫صيبُوا قَوْ ًما! بِ َجهَالَ ٍة فَتُصْ بِحُوا! َعلَى َما فَ َع ْلتُ ْم نَا ِد ِمينَ ﴾‪.‬‬
‫ق بِنَبَأٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُ ِ‬ ‫َجاء ُك ْم فَ ِ‬
‫اس ٌ!‬
‫« ای کسانیکه ایمان آورده ايد‪ ،‬اگر فاسق برای تان خبر آورد نیک وارسی کنید مب ادا‬
‫به نادانی گواهی را آسیب برسانید و بعد از آنچه کرده اید پشیمان شوید‪».‬‬
‫در این آیه خداوند(جل جال له ) امر میکند ک ه گ واهی ش خص فاس ق قب ول ک رده نمی‬
‫شود‪ ،‬بلکه پیرامون آن باید توقف کرد وهم چنان پیامبر(صلی هللا علیه وسلم) می فرماید‪” :‬الَ‬
‫‪4‬‬
‫ش َها َدةُ َخائِ ٍن َوالَ َخائِنَ ٍة َوالَ زَا ٍن َوالَ زَانِيَ ٍة َوالَ ِذى ِغ ْم ٍر َعلَى أَ ِخي ِه“‬ ‫ت َُجو ُز َ‬
‫ترجمه‪«:‬شهادت مرد خائن و زن خائنه ومردزاني وزن زانيه و ش خص کین ه ت وز ب ر‬
‫برادرش جایز نیست»‪.‬‬
‫در این حدیث پیغمبر(صلی هللا علیه وسلم) شهادت شخص خاین را نفی ک رده میگوی د‬
‫که شهادت وی قاب ل قب ول نیس ت‪ ،‬و ش خص خ این کس ی اس ت ک ه از دس اتیر ش رعی اعم از‬
‫اوامر و نواهی پیروی نکرد‪ ،‬و همواره آنها را نقض میکند‪ .‬چنین شخص فاسق ن یز میباش د‪،‬‬
‫زیرا شخص فاسق نیز شخص را گویند که از قوانین شرعی سر پیچی کرده و آنه ا را زی ر پ ا‬

‫‪ 1‬علي بن أبي بكر بن عبد الجليل الفرغاني المرغيناني‪ 1349( ،‬هـ ش) الهداية شرح بداية‪ ،‬كابل‪ :‬انتشارات ستره‬
‫محکمه ج‪3/160‬‬
‫‪ 2‬وزارة األوقاف والشئون االسالمیه‪-‬الکویت‪ .‬الموسوعة الفقهیة الکویتیه‪223 /26.‬‬
‫‪ - 3‬سوره الحجرات ‪ ،‬آیه ‪.6‬‬
‫‪ 4‬ابو داود سلیمان ابن اشعث السجستانی‪2001 (.‬م) سنن ابي داود‪ ،‬بیروت‪ :‬لبنان دارالفکر‪ .،‬چاپ اول‪ .‬ج‪ ،3‬ص‬
‫"‪. 413‬رقم‪3601‬‬

‫‪58‬‬
 ‫میکند‪ ،‬پس خیانت از نظر شریعت اسالمی فسق را در بر میگرد‪ ،‬بنا بر آن شهادت خاین یعنی‬
‫‪1‬‬
‫فاسق مردود بوده و در قضای جنائی قابل قبول نمیباشد‪.‬‬
‫فقهای اسالمی بعد ازاینکه راجع به ضروری بودن اتصاف شاهد به عدالت اتف اق ک رده‬
‫اند‪ ،‬پیرامون ثبوت صفت عدالت برای وی اختالف نموده اند‪ .‬بدین معنی که جمهور فقها ب ه این‬
‫نظر اند که‪ ،‬شاهد خواه ازطرف مشهود علیه مورد جرح قراربگیرد ی اخیر‪ ،‬قاض ی بای د درب اره‬
‫عدالت وی تحری و تحقی ق نمای د‪ ،‬زی را قض اوت قاض ی ب ه اس اس ع دالت ش اهد میباش د‪ ،‬پس‬
‫قاضی بخاطر پذیرفتن گواهی شاهد‪ ،‬باید از تحقیق عدالت در شخص گواه اطمینان حاصل نماید‪،‬‬
‫و این کار جز با تحقیق قاضی پیرامون عدالت شاهد متحقق نخواهد شد‪ .‬ام ام ابوحنیف ه میگوی د‬
‫که اگر شهادت از طرف مشهود علی ه م ورد ج رح قرارگ یرد‪ ،‬قاض ی بای د در م ورد ع دالت وی‬
‫تحری کند‪ .‬در آن صورت قاضی باید بدوی تحری و تحقیق ش هادت وی را پذیرفت ه ومط ابق آن‬
‫‪2‬‬
‫داوری کند‪.‬‬
‫ز– رویت‪ :‬باید شاهد حادثه را دی ده بتوان د‪ ،‬پس اگ ر ش اهد ک ور باش د‪ ،‬از نظ ر فقه ای‬
‫حنفی شهادت وی مورد قبول قرار نمیگیرد‪ ،‬زی را اداء ش هادت نیازمن د این اس ت ک ه ش اهد ب ه‬
‫سوی مشهود علیه اشاره نماید و شخص کور ازعهده این کار بدر آمده نمیتواند‪.‬‬
‫اصل در مذهب حنفی این است که شهادت کور پذیرفته نمیش ود خ واه موض وع ش هادت‬
‫از جمله دیدنی ها باشد و یا از جمله شنیدنی ها باش د‪ ،‬ولی م ذهب ام ام اب و یوس ف(رحم ة هللا‬
‫علیه) میگوید‪ ،‬اگر موضوع شهادت از جمل ه ش نیدنی ه ا باش د‪ ،‬ش هادت ش خص ک ور پذیرفت ه‬
‫میشود‪ .‬و هم چن ان اگ ر موض وع ش هادت از جمل ه دی دنی ه ا باش د‪ ،‬ولی ش اهد در وقت تحم ل‬
‫شهادت بینا بوده و بعداً کور شده باشد‪ ،‬گواهی وی ج ایز میباش د ب ه ش رط ک ه وی ن ام و نس ب‬
‫مدعی و مدعی علیه را بداند‪ .‬و امام زفر(رحمة هللا علیه) شهادت ش خص ک ور را تنه ا در غ یر‬
‫حدود و قصاص‪ ،‬ولی مشروط به اینکه موضوع گواهی از جمله شنیدنی‬
‫ح– اسالم‪ :‬شاهد باید مسلمان باشد‪ ،‬پس ش هادت ک افر ب ر مس لمان ج ایز نیس ت‪ ،‬مگ ر‬
‫درباره‪ ،‬وصیت در حال سفر که امام ابوحنیفه(رحمة هللا علیه) آنرا جایز دانسته است که ش ریح‬
‫و قاضی ابراهیم نخعی و اوزاعی نیزبا آن موافقت کرده اند‪ ،‬زیرا خداوند(جل جالله) می فرماید‪:‬‬
‫ص يَّ ِة ا ْثنَ ا ِن َذ َوا َع د ٍْل ِّمن ُك ْم أَ ْو‬ ‫ض َر أَ َح َد ُك ُم ا ْل َم ْوتُ ِحينَ ا ْل َو ِ‬ ‫ش َها َدةُ بَ ْينِ ُك ْم إِ َذا َح َ‬‫(يِا أَيُّ َها الَّ ِذينَ آ َمنُ و ْا َ‬
‫الص الَ ِة‬‫سونَ ُه َما ِمن بَ ْع ِد َّ‬ ‫ت ت َْحبِ ُ‬‫صيبَةُ ا ْل َم ْو ِ‬
‫صابَ ْت ُكم ُّم ِ‬ ‫ض فَأ َ َ‬
‫ض َر ْبتُ ْم فِي األَ ْر ِ‬ ‫آخ َرا ِن ِمنْ َغ ْي ِر ُك ْم إِنْ أَنتُ ْم َ‬ ‫َ‬
‫ش َها َدةَ هّللا ِ إِنَّا إِ ًذا لَّ ِمنَ اآلثِ ِمينَ‬
‫شتَ ِري بِ ِه ثَ َمنًا َولَ ْو َكانَ َذا قُ ْربَى َوالَ نَ ْكتُ ُم َ‬ ‫ان بِاهّلل ِ إِ ِن ْ‬
‫ارتَ ْبتُ ْم الَ نَ ْ‬ ‫س َم ِ‬‫فَيُ ْق ِ‬
‫ان‬‫ق َعلَ ْي ِه ُم األَ ْولَيَ ِ‬‫اس ت ََح َّ‬ ‫ان يِقُو َم انُ َمقَا َم ُه َم ا ِمنَ الَّ ِذينَ ْ‬ ‫اس ت ََحقَّا إِ ْث ًم ا فَ َ‬
‫آخ َر ِ‬ ‫‪ -‬فَإِنْ ُعثِ َر َعلَى أَنَّ ُه َم ا ْ‬
‫‪3‬‬
‫ش َها َدتِ ِه َما َو َما ا ْعتَ َد ْينَا إِنَّا إِ ًذا لَّ ِمنَ الظَّالِ ِمينَ )‪.‬‬
‫ق ِمن َ‬ ‫ش َها َدتُنَا أَ َح ُّ‬
‫ان بِاهّلل ِ لَ َ‬
‫س َم ِ‬‫فَيُ ْق ِ‬
‫ای مومنان چون مرگ یکی از شما فرا رس د‪ ،‬بهنگ ام وص یت بای د دو ف رد ع ادل از هم‬
‫کيش ان خوت ان را ش اهد بگیری د‪ ،‬وچنانچ ه درس فر بودی د‪ ،‬و حادث ه م رگ برایت ان در رس ید و‬

‫‪ 1‬داد محمد‪ .‬نذیر‪ ،‬حقوق جزای اختصاصی اسالم‪ .‬ص ‪.63 – 62‬‬
‫‪ -2‬داد محمد نذیر‪ .،‬حقوق جزای اختصاصی اسالم ‪63 .‬‬
‫‪ - 3‬سوره مائده ‪ ،‬آیه ‪.107 – 106‬‬

‫‪59‬‬
‫مسلمانی نیافتید‪ ،‬دو نفر از غیر خود را ک ه همکيش ب ا ش ما نیس تند گ واه قراردهی د‪ ،‬و اگ ر ب ه‬
‫هنگام اداء شهادت در صداقت آنان دچار تردید شدید آنها را بعد از نماز نگاه می داری د ت ا درین‬
‫صورت سوگند یاد کنند که ما حاضر نیستیم در شهادت خود حق را به چ یزی بفروش یم‪ ،‬اگرچ ه‬
‫این مربوط به خویشاوندان ما باشد و شهادت الهی را کتمان نمی کنیم ‪ ،‬زیرا ک ه در آن ص ورت‬
‫از گنهگاران خواهیم بود‪ .‬و اگر اطالع حاصل شود که آن دو در شهادت خ ود م رتکب خی انت و‬
‫گناه و حق کشی شده اند باید دو شاهد دیگر را جانشین این دو شاهد خائن ق رار داده ‪ ،‬و ش اهد‬
‫که شایسته تر از دو شاهد خائن بود‪ ،‬و با میت دارای قرابت بیشتری هستند و دو ش اهد نخس ت‬
‫به آنها خیانت کردند و باید این دو گواهی دهند که‪ ( :‬شهادت م ا از گ واهی آن دو درس ت ت ر و‬
‫به حقیقت نزدیکتر است و قسم یاد کنند که ب ا این ک ار تج اوزی ب ه ح ق دو گ واه اول ودیگ ران‬
‫نکینم و گرنه از ستمگاران باشیم)‪.‬‬
‫شاهد بايد بالغ وداراي اهليت حقوقي باشد ‪ .‬وسن بلوغ مطابق قانون مدني چنين اظهار شد‬
‫است ماده ‪39‬سن رشد هيجده سال مكمل شمسي ميباشد ‪ .‬شخص رشيد درحالت صحت عقل‬
‫دراجراي معامالت ‪ ،‬داراي اهليت حقوق كامل شناخته مي شود‪.‬‬

‫وبراي پسران مطابق قانون مدني ‪ 18‬سالي وبراي دختران سن شانزده سالگي را تكميل كرده‬
‫اند ‪.‬ماده ‪ 70‬قانون مدني ‪ .‬وماده ‪ 133‬شاهد بايد داراي شرايط ذيل (شخص كه از نگاه صغر‬
‫سن ‪ ،‬معتوه بودن يا جنون غير مميز باشد نمي تواند معامالت حقوقي راانجام دهد ) شهادت‬
‫اشخصيكه به سن اهليت تمام نرسيده اند فقط ممكن است براي افزون شدن اطالع گوش نموده‬
‫مگر درمواردكه قانون شهادت اين اطفال را معتبر شناخته باشد ‪.‬‬
‫‪ -2‬عقل‪ :‬شاهد بايد عاقل باشد فقره اول ماده ‪ 133‬اصول محاكمات تجارت قرار ذيل است‬
‫الف‪ :‬عاقل باشد‪.‬‬
‫ب‪ :‬عمر اوكمتر از هچده نباشد‪.‬‬
‫ج‪ :‬مجروح نباشد ‪.‬‬
‫د‪ :‬قبل از اداي شهادت مرتكب جنايت نگرديده باشد‪.‬‬
‫و‪ :‬باكسي كه به مفاد او اداي شهادت ميكند عالقه زوجيت قرابت درجه اول دوم نداشته خادم با‬
‫مخدوم نبوده وتأنين معيشتش بدوش او نباشد ‪.‬‬
‫هـ با كسي كه عليه او اداي شهادت ميكند چنان سابقه خصومت نداشته كه بروجود آن دليل در‬
‫دست باشد ‪.‬‬
‫ل‪ :‬بين او وشخص كه عليه او اداي شهادت ميكند در حين اداي شهادت دعوي حقوقي يا‬
‫‪1‬‬
‫جزائي در كدام محكمه داير نباشد ‪.‬‬
‫ماده ‪ 41‬قانون مدني بیان می دارد‪:‬‬

‫‪ 1‬وزارت عدلیه‪ ،‬اصول محا كمات تجارتي ماده ‪.133‬‬

‫‪60‬‬
 ‫شخص مميز يكي به سن رشد نرسيده يا اينكه به سن رشد رسيده اما سفيه يامبتال به غفلت‬
‫‪2‬‬
‫كاري باشد ‪ ،‬ناقص پنداشته ميشود‪.‬‬

‫همچنان ماده ‪ 67‬کود جزای افغانستان در فقره اول خود بیان می دارد‬

‫شخص كه درحين ارتكاب جرم به سبب جنون يا ساير امراض عقلي فاقد ادراك وشعور باشد‬
‫مسئوليت جزايي نداشته مجاز ات نميگردد‪ 2.‬همچنان ماد ه‪ 1686‬مجله احكام ميگويد ‪( :‬شهادت‬
‫‪3‬‬
‫آدم گنگ ونابينا قابل سمع نيست )‬

‫‪ 2‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون مدني ماده ‪41‬‬

‫‪ 2‬وزارت عدليه ‪ ،‬کود جزا ‪ ،‬ماده ‪.67‬‬
‫‪ 3‬مجله االحكام العدلیه ‪ ،‬ماده ‪1686‬‬

‫‪61‬‬
 ‫مبحث سوم‪ :‬انواع اقرار و شهادت‬
‫مطلب اول‪ :‬انواع اقرار‬
‫اقرار را از جهات مختلف‪ ،‬به انواع متعدد تقسیم نموده ان د ک ه از حیث مک ان ب ه اق رار در‬
‫محکمه واقرار در خارج محکمه‪ ،‬از جهت وس عت ومح دودیت ب ه اق رارکلی و اق رار ج زئی‪ ،‬از‬
‫حیث مداخله مقرله به اقرار ابتدایی واقرار در پاسخ به سواالت‪ ،‬ازجهت ترکیب ب ه اق رار س اده‬
‫واقرار مقید ومرکب‪ ،‬از لحاظ قالب به اق رار ش فاهی واق رار کت بی ‪ ،‬از نظ ر ص راحت ب ه اق رار‬
‫صریح واقرار ضمنی تقسیم میشود‪.‬‬
‫جزء اول‪ :‬انواع اقرار از لحاظ محل آن‬
‫اقرار از لحاظ محل آن به دو صنف تقسیم می شودف اقرار قض ایی و اق رار غ یر قض ایی‪،‬‬
‫اقرار قضایی اقراریک ه در محکم ه ص ورت می گ یرد و اق رار غ یر قض ایی اقراریک ه خ ارج از‬
‫محکمه صورت می گیرد‪.‬‬
‫الف ‪ :‬اقرار قضایی‬
‫اقرارقضائی عبارت از اعتراف خص م اس ت در حض ور قاضی‪  ‬روی موض وعی ک ه دع وی‬
‫نسبت به آن در جریان است‪  ‬و اقرار در این جا حجت قاصره برمقر بوده و اقرار تجزیه را قبول‬
‫کرده نمی تواند‪ .‬اگراقرار در جریان رسیدگی به دعوا ی ا حین م ذاکره درمحکم ه ی ا درحین یکی‬
‫از لوایحی که به دادگاه تق دیم ش ده اس ت ب ه عم ل آی د‪ ،‬اق رار درمحکم ه محس وب می ش ود در‬
‫غیراین صورت‪ ،‬اقرار در خارجاز محکمه تلقی میشود در تعاریف بعضی از فقهاء مثل ابوحنیفه‬
‫نیز این نوع تقسیم بندی دیده میشود‪.‬‬
‫الش ْر ِع ِّي أَ َم ا َم‬
‫در موسوعه فقهی آمده است‪َ ” :‬ويُؤْ َخ ُذ ِمنْ َكالَ ِم ا ْلفُقَ َه ا ِء أَنَّ ا ْإل ْثبَ اتَ إِقَا َم ةُ ال َّدلِيل َّ‬
‫‪1‬‬
‫ق أَ ْو َواقِ َع ٍة ِمنَ ا ْل َوقَائِ ِع“‬ ‫ضائِ ِه َعلَى َح ٍّ‬ ‫س قَ َ‬‫اضي فِي َم ْجلِ ِ‬ ‫ا ْلقَ ِ‬
‫از کالم فقهاء برداشت می شود اثبات‪ ،‬اقامه دلیل شرعی نزد قاضی در مجلس قض اء اس ت‬
‫بر حق یا واقعه از وقایع است‪.‬‬
‫اض ي‬ ‫س ا ْلقَ ِ‬ ‫هم چنان در مورد اقرار به زنا در بدائع الصنائع آم ده اس ت ” َولَ ْو أَقَ َّر فِي َغ ْي ِر َم ْجلِ ِ‬
‫‪2‬‬
‫ش َها َدتُ ُه ْم“‬‫ش ُهو ُد َعلَى إ ْق َرا ِر ِه اَل تُ ْقبَ ُل َ‬
‫ش ِه َد ال ُّ‬
‫َو َ‬
‫اگر در غیر مجلس قضاء اقرار کرد وشهود نیز بر اق رار آن گ واهی دادن د‪ ،‬ش هادت آن پذیرفت ه‬
‫نمی شود‪.‬‬
‫از این معلوم می شود که اقرار که نیز از جمله ادله اثبات اس ت بای د ن زد قاض ی در مجلس‬
‫قضاء صورت گیرد در آن غیر مدارد اعتبار نخواهد بود‪.‬‬
‫هم چنان بایدگفت‪ :‬در حقوق اسالم در مورد جرایم مستوجب ح د وی ا قص اص‪ ،‬اق رار حتم ا‬
‫باید در نزد قاضی (من بیده الحکم) یا قاضی صادر کننده رای نهایی باشد مثال اگر اقرار ب ه زن ا‬
‫یا سرقت در محکمه صورت نگیرد‪ ،‬این اقرار‪ ،‬اقرار قضایی محسوب نشده وامک ان جری ان ح د‬
‫شرعی نخواه د ب ود‪ .‬البت ه‪ ،‬س قوط امک ان مج ازات برمبن ای س رقت ح دی‪ ،‬امک ان جری ان ح د‬
‫شرعی مبنای سرقت تعزیری را ساقط نخواهد کرد‪ .‬به عالوه در صورتی ک ه اق رار ش رایط الزم‬
‫‪ - 1‬الموسوعة الفقهية الكويتية ج‪232 /1‬‬
‫‪ - 2‬عالء الدين‪ ،‬أبو بكر بن مسعود الکاسانی‪ ،‬الحنفی‪ ،‬بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع‪ :‬ج‪50 /7‬‬

‫‪62‬‬
‫شرعی نداشته باشد‪ ،‬می تواند منجر به محک ومیت م دنی ش ود هرچن د ص دور حکم محک ومیت‬
‫‪1‬‬
‫جزایی برمبنای چنین اقراری ممنوع است‪.‬‬
‫به هرحال‪ ،‬ارزش اقرار خارج از محکمه مع ادل ارزش اق رار در محکم ه نیس ت وارزی ابی‬
‫چنین اقراری تابع نظر قاضی محکمه است‪ .‬باید گفت در حدود الهی شارع سخت گیری بیش تری‬
‫به خرج داده است که می گوید‪ :‬اق رار بای د ط ور ص ریح در ن زد قاض ی باش د‪ ،‬ول ذا استص حاب‬
‫اقرار سابقه در خارج از محکمه نیز منش اء اث ر نخواه د ب ود استص حاب در ح دود الهی محض‬
‫نمی توان د دلی ل ب رای ثب وت ح د ش رعی ممکن گ ردد‪ .‬ش اید علت ع دم اعتب ار اق رار خ ارج از‬
‫محکمه به مثابه اقرار در محکمه این باشد که ش خص مق ر بای د ب ا اراده ج ازم وح زم واحتی اط‬
‫الزم به مدلول عبارت والفاظ دال بر اقرار عالم باشد؛ بدیهی است در مورد اقرار در مق ام تراف ع‬
‫و در محکمه چنین فرضی وجود دارد ولی در مورد اقرار خارج از مقام ترافع بعضا ش بهه ع دم‬
‫قصد واقعی بیش تر اس ت؛ ولی ش هود مف اد آن را ب ه اثب ات رس اند‪ ،‬مش کلی در توج ه ب ه چ نین‬
‫اقراری دیده نمی شود‪ ،‬ولی به هر حال باید توجه داشت اقرار ث ابت ش ده ب ه ش هادت ش هود هم‬
‫نوعی اقرا راست وحکم محکمه نیز چنین ص ورتی برمبن ای اق رار ص ادر می ش ود ن ه ش هادت‬
‫یعنی شهادت سیله اثبات اقرار می شود ‪ .‬بنا اقرار در محکم ه وق تی اس ت ک ه اق رار در جری ان‬
‫رسیدگی به دعوی که اقرار مربوط به آن است بعمل آی د ومحکم ه ص الحیت رس یدگی ب ه آن را‬
‫داشته باشد ‪ .‬اگر شفاهی است در جلس ه رس می محکم ه ودر حض ور قاض ی بی ان ودر ص ورت‬
‫‪2‬‬
‫دعوی ثبت شود واگر کتبی است در برگهای قانونی مربوط به محکمه منعکس شود‪.‬‬
‫ب ‪:‬اقرار در خارج از محکمه‬
‫اقرار خارج از محکمه ممکن است بصورت شفاهی یا کتبی باش د‪ .‬اق رار خ ارج از محکم ه‬
‫ممکن است از طری ق اظه ارات ی ک ث الث‪ ،‬گزارش ات م امورین نوش ته ای از متهم ‪ ،‬مکالم ات‬
‫تلفنی شخص متهم بایکی از همدستانش وی ا از طری ق این اق رار ه ا ب ه س ه گون ه قاب ل تص ور‬
‫است‪.‬‬
‫‪ –1‬اقرار های که خود متهم قبال انجام داده است ‪.‬‬
‫‪ –2‬اقرارهای که از طریق اعالم شخص ثالث واصل شده است ‪.‬‬
‫‪ –3‬اقرارهیا که از طریق متهم به شخص ثالث واصل شده است مث ل آنه ا ک ه از طری ق ب ه‬
‫کارگیری تلفن واینترنت وپیام کوتاه وامثال آن حاصل می شود‪.‬‬
‫جزء دوم‪ :‬اقرار از حیث قالب‬
‫الف‪-‬اقرارشفاهی‪ :‬وفق یک نوع تقسیم بندی دیگر ‪ ،‬اقرار بردو گون ه اس ت اق رار ش فاهی‬
‫واقرار کتبی که اقرار شفاهی عبارت از اقراری است که شفاها ً به عمل آمده باشد‪ .‬اقرار شفاهی‬
‫به وسیله زبان واز طریق بیان وصحبت کردن صادر میشود وبعد از آن که اداء شد ممکن اس ت‬
‫ثبت وبصورت نوشته در ص ورت دع وا محکم ه در آی د ‪.‬اق رار ش فاهی اس ت وق تی ک ه در حین‬
‫‪ - 1‬أبو المعالي برهان الدين محمود بن أحمد البخ!اري الحنفي‪ ١٤٢٤( ،‬هـ ‪ ٢٠٠٤ -‬م) المحي!ط البره!اني في الفق!!ه‬
‫النعماني‪ ،‬المحقق‪ :‬عبد الكريم سامي الجندي‪ ،‬الناشر‪ :‬دار الكتب العلمية‪ ،‬ب!!يروت – لبن!!ان‪ ،‬الطبع!!ة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪2‬ص‬
‫‪80‬‬
‫‪ - 2‬سید جالل الدین مدنی‪ ،‬ادله اثبات دعوا‪ ،‬ص‪۸۷ - ۸۵ .‬‬

‫‪63‬‬
‫مذاکره در محکمه به عمل آید وکتبی است چنانچه وهب ه زحیلی می گوی د‪ «:‬يش ترط في ص يغة‬
‫اإلقرار لفظ صريح أو كناية يدل على االل تزام ب المقر ب ه‪ ،‬وفي مع نى اللف ظ الص ريح الكتاب ة م ع‬
‫النية‪ ،‬وإشارة األخرس المفهمة‪»1.‬‬
‫در صیغه اقرار شرط است که لفظ صریح یا کنایه که داللت بر التزام مقربه کند‪ ،‬و هم چن ان‬
‫در لفظ صریح کتابت با وجود نیت و اشاره مفهوم گنگ نیز شامل است‪.‬‬
‫در صورتی که دریکی از اسناد یا لوایحی که به محکمه تقدیم گردد ‪ ،‬اظهار شده باشد ‪ .‬در‬
‫اقرار شفاهی طرفی که می خواهد از اقرار طرف دیگر استفاده نماید‪ ،‬باید از دادگ اه بخواه د ک ه‬
‫اقرار او در صورت مجلسی قید شود ‪.‬‬
‫ب‪-‬اقرارکتبی‪ :‬اقرار کتبی اقراری است که با نوشته اقرار کننده تحقق میابد‪ ،‬مقرچیزی نمی‬
‫گوید بلکه در عریضه‪ ،‬در الیحه‪ ،‬در نامه خصوصی مطلب را بر اقرار مینویسد وامض اء میکن د‬
‫‪2‬‬
‫وطی آن به زیان خود وبه نفع دیگری حقی را تثبیت مینماید‪.‬‬
‫اقرار کتبی در حکم اقرار شفاهی است یعنی همان اعتباری ک ه ق انون ب رای اق رار ش فاهی‬
‫ش ناخته اس ت ب رای اق رار کت بی ن یز می‌باش د مثالً هرگ اه نوش تة ع ادی ک ه اق رار نویس نده را‬
‫دربردارد مورد انکار نویسنده قرار گیرد چنانچ ه به‌وس یلة ش اهدان ک ه نوش تن س ند را دیده‌ان د‬
‫صحت انتساب آن اثبات شود اعتبار آن مانند اعتبار شهادت می‌باشد و هرگاه عالوه ب ر ش هادت‬
‫شهود‪ ،‬ادل ه و قرائ نی ب ر وق وع اق رار موج ود باش د‪ ،‬اعتب ار آن اق رار مانن د اعتب ار اق رار در‬
‫‪3‬‬
‫محکمه است‪.‬‬
‫جزء سوم‪ :‬انواع‌ اقرار به‌ اعتبار موضوع‌ آن‌ (مقربه‌)‬
‫اقرار به اعتبار مقربه نیز به انواع مختلف چون (اقرار به حق هللا وح ق الن اس ‪،‬اق رار ب ه‬
‫مال حق ونسب ‪،‬اقرار وجودی واق رار ع دمی‪ ،‬اق رار فعلی واق رار ق ولی ‪،‬اق رار ب ه اعتب ار لف ظ‬
‫وصیغه ‪،‬اقرار به مجهول واق رار ب رای مجه ول ن یز‪،‬تقس یم گردی ده اندک ه اکن ون هری ک را ب ه‬
‫طورجداگانه موردبرسی قرار میدهیم‪.‬‬
‫‪ -۱‬اقرار به‌ حق‌هللا‌ و حق‌الناس‬
‫موضوع‌ اقرار گاه‌ حق‌هللا‌ است‌ وگاه‌ از حق وق‌ اف راد ی ا حق‌الن اس‌ اس ت‌ که‌ از آن‌ ب اعنوان‌‬
‫‪4‬‬
‫(حق‌ آدمى‌) و (حق‌ عباد) نیز یاد مى‌شود‪.‬‬
‫فقهای حنفى‌ نیز حق‌هللا‌ رابه‌ دو نوع‌ ذیل تقسیم‌ کرده‌اند‪.‬‬
‫اول‪:‬حقى‌ که‌ به‌ هیچ‌ وجه‌ جنبه فردی‌ ندارد‪.‬مانند حد زنا‪ ،‬سرقت‌ و شرب‌ خمر‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫دوم‪:‬حقى‌ که‌ جنبه‌ای‌ از آن‌ نیز به‌ اشخاص‌ برمى‌گردد‪ ،‬مانند حد قذف‌‪.‬‬

‫‪ - 1‬وهبه بن مصطفی زحیلی ‪ ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته ج‪6096 /8‬‬

‫‪ - 2‬الموسوعة الفقهية الكويتية ‪63 /6‬‬
‫‪ - 3‬سیدجمال الدین مدنی‪ ،‬دالئل اثبات ص ‪۸۵‬‬
‫‪ - 4‬زحیلی‪ ،‬وهبه بن مصطفی‪ ، ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته ‪6098 /8‬‬
‫‪ - 5‬كاساني‪ ،‬عالء الدين‪ ،‬أبو بكر بن مسعود‪ ،‬بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع‪ :‬ج‪223 /7‬‬

‫‪64‬‬
‫اقرار به‌ حقوق‌هللا‌ باید صریح‌ و روشن‌ باشد‪ ،‬به‌ گونه‌ای‌ که‌ هیچ‌ احتمال‌ خالفى‌ داده‌ نش ود‪،‬‬
‫در غ یر این ص ورت اق رار ناف ذ نخواه د ب ود زی را طبق‌ قاع ده «الح دود ت درء بالش بهات‌»‪،‬‬
‫درصورتى‌ که‌دراثبات حد شبهه‌ای‌ پدید آید حد اجرا نمى‌شود‪.‬‬
‫حق‌ الناس‌ نیز گاه‌ جنبه جزائی‌ دارد مانند حق‌ قصاص‌ یا مطالبه دیه‌ که‌ اقرار کننده‌ با اقرار‬
‫خویش‌ به‌ نفع‌ مقرله‌ به‌ چنین‌ حقى‌ اعتراف‌ مى‌کن د و گ اه‌ مرب وط به‌ ام وال‌ اس ت‌ خ واه‌ آن‌ م ال‌‬
‫عین‌ باش د ی ا دین‌ ی ا ام ور غیرم الى‌ چ ون‌ طالق‌ و نس ب‌ تقس یم‌ موض وع‌ اق رار به‌ حق‌هللا‌ و‬
‫حق‌الناس‌ صرفا ً تقسیم نظری‌ نیست‌ بلکه‌ از نظ ر عملى‌ و آث ار ن یز ح ائز اهمیت‌ اس ت‌‪ .‬چن انکه‌‬
‫اش اره‌ ش د ش رایط ص حت‌ اق رار درم واردی‌ که‌ موض وع‌ اق رار حق‌هللا‌ اس ت‌ ب ا م واردی‌ که‌‬
‫حق‌الناس‌ باشدتفاوت‌ دارد‪ .‬همچنین‌ رجوع‌ از اقرار در حقوق‌هللا‌ آنگاه‌ که‌ موجب‌ شبهه‌ اس ت‌اثر‬
‫اقرار یعنى‌ ثبوت‌ ح د را از بین‌ مى‌ب رد‪ .‬ولى‌ در س ایر م وارد به‌ نف وذ واعتب ار اق رار خللى‌ وارد‬
‫‪1‬‬
‫نمى‌کند‪.‬‬
‫‪ -۲‬اقرار به‌ مال‌‪ ،‬حق‌ و نسب‌‬
‫در تقسیمى‌ دیگر موضوع‌ اقرار بر سه نوع‌ است‌‪ :‬مال‌‪ ،‬حق‌ و نسب‌ ‪.‬‬
‫‪ -1‬مال‌‪ :‬گاهى‌موضوع‌ اقرار مال‌ است‌‪ ،‬خواه‌ عین‌ خارجى‌ باش د‪ ،‬ی ا دین‌ در ذمه‌‪ ،‬ی ا منفعت‌‪ ،‬ی ا‬
‫عمل‌‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ حق‌‪ :‬موضوع‌ اقرار ممکن‌ است‌ حق‌ باشد‪ .‬در اینجا حق‌ در معنای‌ اخص‌ خود به‌ کار رفته‌ و‬
‫در مقابل‌ مال‌ اس ت‌‪ .‬این‌ حق‌ ممکن‌ اس ت‌ از ام ورجزائی باش د چ ون‌ حق‌ قص اص‌ ی ا ح د و ن یز‬
‫ممکن‌ است‌ حق‌ ارتفاق‌‪ ،‬حق‌ انتفاع‌‪ ،‬حق‌ خیار‪ ،‬یا حق‌ شفعه‌ باشد‪.‬‬
‫‪-3‬نسب‌‪ :‬گاهى‌ موضوع‌ اقرار نسب‌ وخویش اوندی‌ اس ت‌ و اق رار کنن ده‌ به‌ وج ود رابط ه‬
‫خویشاوندی‌ میان‌ خودودیگری‌ اقرار مى‌کند‪ .‬این نوع اقرار صحیح بوده وب ر اق رار مق ر در این‬
‫مورد ترتیب اثر داده می شود ‪.‬‬
‫اقرار به نسب دو حالت را در بر می گیرد‬
‫‪ -1‬الحاق مقر نسب را به خویشتن‬
‫‪ -2‬الحاق طفل به غیر خودش‪.‬‬
‫فقهاء برای الحاق نسب طفل به خویشتن چهار شرط گذاشته اند‪.‬‬
‫‪ -1‬مقرله مجهول نسب باشد‪ .‬اگر معروف نسب الحاق آن به اقرار درست نیست‬
‫‪ -2‬مقر به محتمل ثبوت باشد یعنی طوری نباشد که سن مقر از مقربه کم باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬مقرله اگر اهل تکلیف باشد آن را تصدیق کند‪.‬‬
‫‪ -4‬حمل نسب بر غير نباشد ‪ ،‬زیرا اقرار حجت قاصره است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫و همین شروط بجز شرط اخیر در الحاق طفل به غیر نیز است ‪.‬‬
‫همچنان ق انون م دنی کش ور دراین م ورد در م واد (‪ 224‬الی‪)227‬خ ویش چ نین ص راحت‬
‫دارد‪.‬‬

‫‪ - 1‬زحیلی‪ ،‬وهبه بن مصطفی‪ ، ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته (‪6099 /8‬‬

‫‪ - 2‬زحیلی‪ ،‬وهبه بن مصطفی‪ ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته‪ ،‬ج ‪8‬ص ‪6123‬‬

‫‪65‬‬
‫ماده ‪( 224‬ثبوت نسب توسط اقرار به بنوت گرچه درحال مرض موت باش د وق تی ص ورت‬
‫میگیردکه)‪:‬‬
‫‪1‬ـ مقر درسنی باشدکه مقرله فرزند وی شده بتواند ‪.‬‬
‫‪2‬ـ مقرله نسب معلوم نداشته باشد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3‬ـ مقرله ممیز ادعای مقر راتصدیق نماید‪.‬‬
‫ماده ‪( 225‬نسب توس ط اق رار زوج ه یامعت ده ‪،‬وق تی ث ابت می گرددک ه زوج اق رار زوج ه‬
‫تصدیق ویااز طرف زوجه ادله مثبته ارایه گردیده باشد‪).‬‬
‫ماده (‪)226‬شخصی که نسب وی معلوم نباشدوبه ابوت یاامومت شخص اقرار نماید ‪،‬نس ب‬
‫وی وقتی ثابت میگردد که‪:‬‬
‫‪1‬ـ مقر درسنی باشد که فرزند مقرله شده بتواند‪.‬‬
‫‪2‬ـ مقرله ادعای مقر راتصدیق نماید‪ .‬دراین صورت حقوق ابوت وبن وت در براب ر یک دیگر‬
‫ثابت میگردد‪.‬‬
‫ماده(‪ )227‬اقرار به نس ب درخ ارج از بن وت ‪،‬اب وت وام ومت برغ یر ت اثیری ن دارد‪ ،‬مگ ر‬
‫‪2‬‬
‫اینکه تصدیق نموده باشد‪.‬‬
‫جزء چهارم‪ :‬اقرار به اعتبارلفظ‬
‫منج ز و اق رار معل ق واق رار ص ریح‬‫اقرار ب ه اعتب ار لف ظ وص یغه ن یز ب ه دوبخش(اق رار ّ‬
‫وضمنی)تقسیم شده است که هرکدام آنرا بطورجداگانه به برسی میگیریم‪.‬‬
‫‪ -1‬اقرار منجز‬
‫اقرار منجز اقراری است که معلق بر شرط و یا صفتی نباش د‪ .‬مانن د آن‌ک ه مق ّر بگوی د(من‬
‫یک میلیون افغانی از احمدقرضدارهستم) اقرار منجز بدون اشکال مورد تسالم اصحاب و اتف اق‬
‫علمای اعالم است و مقصود از قاعدة اقرار نیز همین نوع از اقرار می‌باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬اقرار معلق‬
‫اقرارمعلق بدین‌صورت است ک ه مثالً ش خص اق رار می‌کن د ک ه(اگ ر زی د از س فر م راجعت‬
‫کردمن یک میلیون افغانی ب ه ش ما می دهم)‪ .‬این اق رار ص حیح نیس ت و عقالً و ش رعا ً اعتب اری‬
‫ندارد‪ .‬دلیل بر عدم اعتبار اقرار معلّق آن است که با توجه به تعریف اق رار ک ه عب ارت اس ت از‬
‫اِخبار جزمی و قطعی به ثبوت شیء بر ذمه‪ ،‬ثبوت شیئی به‌طور فعلی با معلق بودنش ب ر ثب وت‬
‫امری دیگر سازگار نیست‪.3‬‬
‫هم چنان قانون مدنی کشور دراین مورد چنین ص راحت دارد‪( .‬معل ق س اختن اق رار بش رط‬
‫‪4‬‬
‫جواز ن دارد‪ ،‬مگ ر آنک ه ب ه زم اني معل ق ش ده باش د ک ه حل ول ميع اد آن عرف ا ً ممکن باش د‪).‬‬
‫بنابراین حقیقت و ماهیت اقرار با تعلیق مغایرت دارد‪.‬‬
‫جزء پنجم‪ :‬انواع اقرار از حیث نوع بیان‬
‫‪ - 1‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون مدنی افغانستان‪ ،‬ماده ‪۲۲۴‬‬
‫‪ - 2‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون مدنی افغانستان‪ ،‬ماده ‪۲۲۷‬‬
‫‪ - 3‬لجنة علماء برئاسة نظام الدين البلخي‪ ،‬الفتاوى الهندية‪ !:‬ج‪ 4‬ص ‪162‬‬
‫‪ - 4‬وزارت عدلیه قانون مدنی افغانستان ماده‪1007‬‬

‫‪66‬‬
‫الف ‪ :‬اقرار صریح‪ :‬اقرار ص ریح‌ آن‌ اس ت‌ که‌ ش خص‌ از ط ریق‌ لف ظ و به‌ روش نى‌ ادع ا ‌‬
‫ی‬
‫طرف‌ خود را بپذیرد وهمچنان اقرار صریح اقراری است که آشکار وبدون ش ک وتری د وی ا ب ه‬
‫عبارت خالی از ابهام اداء شود ‪ ،‬چنین اقراری اگر در محکمه باشد قاطع است وقاضی باه ندارد‬
‫جزء آنکه براساس آن حکم صادر کند ‪.‬‬
‫ب ‪ :‬اقرار ض منی‪ :‬اق رار ض منى‌ آن‌ اس ت‌ که‌ ش خص‌ به‌ ام ری‌ اع تراف‌ کن د که‌ الزم ه آن‌‬
‫تصدیق‌ به‌ حقى‌ برای‌ مدعى‌ است‌ ‪ .‬اقرار ضمنى‌هرگاه به‌ عنوان‌ اقرار پذیرفته‌ شود‪ ،‬هم ان‌ آث ار‬
‫اقرار صریح‌ را خواهد داشت‌‪.‬اقراری است که از مجموع عبارات والفاظ وکلمات که کس ی بک ار‬
‫‪1‬‬
‫برده وجود حقی به زیان او و نفع غیر فهمیده شود‪.‬‬
‫جزء ششم‪ :‬اقرار از حیث وسعت ومحدودیت‬
‫الف ‪ :‬اقرار کلی‪ :‬منظور از اقرار کلی وقتی اس ت ک ه تم ام م ورد ادع ا را در ب ر میگ یرد ‪.‬‬
‫دعوی ب ا تق دیم عریض ه ش روع میگ ردد ‪ ،‬در عریض ه ممکن اس ت م دعی به ا اج زایی داش ته‬
‫باشد ‪ .‬هرگاه مدعی علیه تمام مدعی بها را پ ذیرفت وب ه آن اق رار نم ود اق رار کلی اس ت ‪ .‬مثال‬
‫مدعی ادعا میکند ک ه مدعلی ه مل ک او را متص رف ش ده ‪ ،‬در آن زراعت ک رده‪ ،‬س اختمان آن را‬
‫تخریب نموده ‪ ،‬اجرت المثل یک سال اقامت در ملک را بدهکار است وم دعی علی ه هم ه م ورد‬
‫‪2‬‬
‫ادعا را بپذیرد ومدعی باشد که تمام اقدامات را به اجازه فرزند مالک صورت داده است‪.‬‬
‫ب ‪ :‬اقرار در جزء‪ :‬اگر مدعی علیه بخشی از مدعی بها را قبول داشت وبه آن اق رار نم ود‬
‫اظهار وی د رهمان حدود اثردارد وهمان جزء موضوع اقرار است‪ .‬مثال هرگاه کسی علیه وکی ل‬
‫خود طرح دعوی کن د طی چه ار س ال ک ه ازو وک الت داش ته م ال االج اره امالک او را (دوب اب‬
‫خویلی ‪ ،‬چه ار ب اب دوک ان ) از مس اجرین وص ول ک رده ولی وج وه دری افتی را ب ه وی تس لیم‬
‫ننموده است و وکی ل اق رار کن د ک ه فق ط م ال االج اره دوب ا ب دوک ان را حص ول ک رده اس ت ‪،‬‬
‫مستاجرین خانه های اجاره را به فرزندان مدعی پرداخت کرده ان د‪ .‬دراین مث ال اق را روکی ل در‬
‫جزء از مورد ادعا است ودر همان جزء موثر است‪ .‬در اقرار در جزء اعالم اراده س اده ومحض‬
‫نیست ‪ ،‬مقید به وص ف ی ا ش رایط اس ت ک ه ت رکیب واح دی را تش کیل می ده د وتجزی ه ناپ ذیر‬
‫است ‪ .‬پس اگر طرف دعوا بخواهد به سود خود از آن استفاده کند ومع اف از ارای ه دلی ل دیگ ر‬
‫شود ‪ ،‬باید آن را با وصف وشرایط ویژه اقرار مستند حق خ ود س ازد ونمی توان د آن را تجزی ه‬
‫کرده واز قسمتی از آن که به نفع او است بر ض رر مقراس تفاده نمای د واز ج ز دیگ ر آن ص رف‬
‫‪3‬‬
‫نظر کند‪.‬‬
‫جزء هفتم هفتم‪ :‬اقرار از حیث ترکیب‬
‫الف‪ :‬اقرار ساده‬
‫اقرار ساده در برابر اقرار مقید نهاده شده است واقراری است که به موجب آن مقر ادع ای‬
‫طرف را همان گونه که است می پذیرد ‪ ،‬اگر اقرار در محکمه مقید به قید یا وصفی باشد مقرل ه‬
‫نماتواند آن را تجزی ه ک رده واز قس مت از آن ک ه ب ه نف ع او اس ت ب ه ض رر مقراس تفاده نمای د‬
‫‪ - 1‬وهبه بن مصطفی زحیلی ‪ ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته ج‪6093- 6091 /8‬‬
‫‪ -2‬ناصر کاتوزیان‪ ،‬عقود معین ص‪۱۹۷ .‬‬
‫‪ - 3‬مدنی ‪،‬سید جمال الدین‪ !،‬حقوق مدنی ص‪۸۲ .‬‬

‫‪67‬‬
‫وازجزء دیگری آن صرف نظر نماید ‪ .‬پس اقرار ساده پذیرش مطلق تمام یا بخش تمام ی ا بخش‬
‫تجزیه پذیر دعوی است وهیچ قید و وصف وشرطی ندارد ‪ .‬مانند این که مدعی به استناد وراثت‬
‫ا زسوی مالک خلع ید متصرف را بخواهد و او ب ه وراثت م دعی (س بب م الکیت ) اق رار کن د ‪.‬‬
‫پس نمیتوان اقرار ساده را به اقراری تعریف کرد که مدعی علیه تمام مدعی بها را همچن ان ک ه‬
‫‪1‬‬
‫ادعا شده است بپذیرد‪.‬‬
‫ب‪ :‬اقرار مقید‬
‫در اقرار مقید اعالم اراده ساده محض نیست‪ .‬مقی د ب ه وص ف یاش رایطی اس ت ک ه ت رکیب‬
‫واحدی را تشکیل میدهد وتجزیه ناپذیر است‪ .‬پس اگر طرف دعوی بخواهد ب ه س ود خ ود از آن‬
‫استفاده کند ومعاف از ارایه دلیل دیگر شود باید آنرا با وصف وشرایط وی ژه اق رار مس تند ح ق‬
‫خود سازد ونمیتواند آن را تجزیه کرده و از قسمت از آنک ه ب ه نف ع او اس ت ب ر ض رورت مق ر‬
‫استفاده نماید و از جزء دیگری آن صرف نظر کند‪ .‬مفروض این است که وصف وقید افزوده به‬
‫(اخبار به حق طرف) آثار حقوقی واقعه م ورد اع تراف را تغ یر میده د‪ .‬ب ه عن وان مث ال م دعی‬
‫ادعا میکند که کاالی را فروخته است وبهای آن را از م دعی علی ه طلب ک ار اس ت‪ .‬م دعی علی ه‬
‫وقوع بیع را میپذیرد ولی آنرا بیع شرط ی ا بی ع ب ه آزم ایش توص یف میکن د ام ری ک ه مطل وب‬
‫‪2‬‬
‫مدعی نیست مگر اینکه اراده مقر را تجزیه کند ‪.‬‬
‫ج‪ :‬اقرار مرکب‬
‫آنچه در باره تجزیه ناپذیربودن اقرار گفته شد ناظر به موردی است که اخبار مقر هماهنگ‬
‫به اوصاف وقبول آن تر کیب شده باشد ‪ ،‬چندان که عرف آن را واحد تجزیه ناپ ذیر بدان د ‪ .‬پس‬
‫نباید اقرار های متعدد وگسسته ومخلوط از اقرار وادعا را به آن اشتباه کرده ‪ .‬اقرارمخلوط شده‬
‫را در اصطالح اقرار مرکب در برابر اقرار مقید میگویند ‪ .‬در حالیکه اق رار ب ا زای ده ه ای خ ود‬
‫ت رکیب نش ده ومخل وط گش ته اس ت ودر واق ع بای د از اختالط دو اق رار س خن گفت ‪ .‬در تعری ف‬
‫اقرارمرکب اقرار است که مقر درهمان حال که رویداد م ورد اس تناد ط رف دع وی را میپ ذیرد ‪،‬‬
‫رویداد دیگری به آن می افزاید که نتیجه آن استناد به سود او است ‪ .‬ف رق اق رار مقی د از اق رار‬
‫مرکب گاه ساده است‪ ،‬چنانچه شخص اقراری کند پس از مدتی برآن جمله می افزاید که مف اد را‬
‫خنثی سازد به عن وان مث ال ادع ا کن د ک ه دین اق رار ش ده را پرداخت ه اس ت ‪ .‬ولی هرم ورد ک ه‬
‫عبارت خبری مرکب از چند جمله مبهم پیوس ته باش د تم یز اق رار مقی د از اق رار م رکب دش وار‬
‫‪3‬‬
‫است وبه تفسیر ارتباط دارد‪.‬‬

‫مطلب دوم‪ :‬انواع شهادت‬

‫‪ - 1‬زحیلی‪ ،‬وهبه بن مصطفی‪ ،‬وسائل االثبات‪ ،‬ج‪ 1‬ص ‪261-260‬‬

‫‪ - 2‬کاتوزیان‪ ،‬ناصر‪ ،‬عقود معین ص‪۲۴۸ .‬‬
‫‪ - 3‬وهبه بن مصطفی زحیلی‪ ،‬وسائل االثبات‪ ،‬ج‪ 1‬ص ‪261-260‬‬

‫‪68‬‬
 ‫فصل سوم‬
‫احکام رجوع از قرار و شهادت و اثر آن‬
‫مبحث اول‪ :‬احکام رجوع از اقرار و أثر آن‬ ‫‪‬‬
‫مطلب اول‪ :‬احکام رجوع! از اقرار در حدود‬ ‫‪‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬رجوع از اقرار در حقوق متعلق به هللا‬ ‫‪‬‬
‫مطلب أثر رجوع از اقرار!‬ ‫‪‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬رجوع از شهادت و أثر آن‬ ‫‪‬‬
‫مطلب اول‪ :‬انواع رجوع! از شهادت‬ ‫‪‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬وقت رجوع از شهادت‬ ‫‪‬‬
‫مطلب سو‪ :‬صفت رجوع از شهادت‬ ‫‪‬‬
‫مطلب چهارم‪ :‬أثر رجوع از شهادت‬ ‫‪‬‬

‫‪69‬‬
 ‫مبحث اول‪ :‬احکام رجوع از اقرار و أثر آن‬
‫بازگشت از اقرار از دو جهت قابل بحث است‪:‬جهت نخست آنک ه آی ا رج وع از اق رار ج ایز‬
‫است یا نه؟ از آیات استفاده می‌شود که بازگشت از اقرار ج ایز نیس ت؛ از جمل ه آی ات ‪ 81‬و ‪82‬‬
‫آل‌عمران که در آن از اقرار پیامبران و پیروان آنان سخن به میان آمده و س پس حکم ب ه فاس ق‬
‫اش َه ُدوا َوأَنَ ا َم َع ُك ْم ِم َن‬ ‫بودن کسانی شده اس ت ک ه از اق رار خ ود ب از گردند‪﴿ :‬قَ الُوا أَق َْر ْرنَ ا قَ َ‬
‫ال فَ ْ‬
‫اس ُقو َن﴾‪ 1‬همچنین جایز نبودن این امر از آیه ‪135‬‬ ‫ك هم الْ َف ِ‬ ‫اه ِدين * فَمن َتولَّ ٰى ب ْع َد ٰذَلِ َ ٰ ِ‬
‫َّ ِ‬
‫ك فَأُولَئ َ ُ ُ‬ ‫الش َ َ ْ َ َ‬
‫نساء که در آن مؤمنان از رویگرداندن از حق پس از اقرار کردن بر ض د خ ود ی ا خویش اوندان‬
‫ين بِال ِْق ْس ِط‬ ‫ِ‬ ‫َّ ِ‬
‫آمنُ وا ُكونُ وا َق َّوام َ‬ ‫ين َ‬ ‫شان برحذر داشته شده‌اند‪ ،‬ن یز قاب ل اس تفاده اس ت‪﴿:‬يَ ا أ َُّي َه ا الذ َ‬
‫ض وا فَِإ َّن اللَّهَ َك ا َن بِ َم ا َت ْع َملُ و َن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ُش ه َد ِ ِ‬
‫ْووا أ َْو ُت ْع ِر ُ‬ ‫اء للَّه َول َْو َعلَ ٰى أَْن ُفس ُك ْم أَ ِو ال َْوال َديْ ِن َواأْل َ ْق َربِ َ‬
‫ين‪َ ...‬وإِ ْن َتل ُ‬ ‫َ َ‬
‫‪2‬‬
‫َخبِ ًيرا﴾‬
‫اقرار کردن بر ضرر غیر به طور عادی نافذ نیست ام ا در پ اره‌ای م وارد این اق رار ناف ذ و‬
‫حتی واجب است‪ .‬در آی ه ‪ 282‬س وره بق ره‪ ،‬سرپرس ت ی ا مت ولی طف ل و مجن ون و کس انی ک ه‬
‫توانایی کتابت دیون خود را ندارند مأمور شده‌اند که از طرف آن ان ب دهی ش ان را نوش ته کنن د‪:‬‬
‫يع أَ ْن يُ ِم َّل ُه َو َفلْيُ ْملِ ْل َولِيُّهُ بِال َْع ْد ِل﴾ واژه‬ ‫ِ‬ ‫﴿فَ ِإ ْن َك ا َن الَّ ِذي َعلَي ِه الْح ُّق س ِفيها أَو َ ِ‬
‫ض عي ًفا أ َْو اَل يَ ْس تَط ُ‬ ‫ْ َ َ ً ْ‬
‫«ول ّی» در آیه افزون بر ول ّی شرعی‪ ،‬قیم‪ ،‬وکیل را نیز شامل می‌شود‪ 3‬به نظر برخی فقه اء آی ه‬
‫بر اقرار وصی به زیان یتیم نیز داللت دارد‪ 4‬همچ نین خداون د در آی ه ‪ 135‬نس اء مؤمن ان را ب ه‬
‫اقامه قسط وگواهی دادن به حق‪ ،‬هرچند بر ضد خود یا والدین یا خویشاوندان شان باشد فرم ان‬
‫اء لِلَّ ِه َولَ ْو َعلَ ٰى أَْن ُف ِس ُك ْم أَ ِو ال َْوالِ َديْ ِن‬ ‫داده اس ت‪﴿ :‬ي ا أ َُّيه ا الَّ ِذين آمنُ وا ُكونُ وا َق َّو ِام ِ ِ ِ‬
‫ين بالْق ْس ط ُش َه َد َ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫َواأْل َق َْربِ َ‬
‫ين﴾‬
‫‪5‬‬

‫به هر حال رجوع از اقرار که ب ه دو ص ورت ی ا ص راحتا ً و ی ا ب ه ص ورت داللت انج ام می‬
‫شود‪ ،‬صریح آنست که در آن ابهام نباشد مانند اینکه بگوید‪ :‬من از اق رار خ ود رج وع ک ردم ی ا‬
‫بگوید‪ :‬در آنچه گفته بودم دروغ بود‪ ،‬یا داللتا ً باشد مانند اینکه‪ ،‬در وقت اقامه حد فرار کند‪ ،‬ک ه‬
‫‪6‬‬
‫این دلیل بر رجوع است‬

‫‪ 1‬سوره أل عمران آیه ‪82-81‬‬

‫‪ - 2‬سوره نساء آیه ‪135‬‬
‫‪ - 3‬شهاب الدين محمود بن عبد هللا الحسيني األلوسي ( ‪ ١٤١٥‬هـ ) روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع‬
‫المثاني‪ ،‬المحقق‪ :‬علي عبد الباري عطية‪ ،‬الناشر‪ :‬دار الكتب العلمية – بيروت‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى ج ‪ ،3‬ص ‪.93‬‬
‫‪ - 4‬ابن عربی‪ ،‬احکام‌القرآن‪ ، ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.251‬‬
‫‪ - 5‬سوره نساء آیه ‪135‬‬
‫‪ -6‬الموسوعة الفقهية الكويتية ‪72 /6‬‬

‫‪70‬‬
 ‫مطلب اول‪ :‬احکام رجوع از اقرار در حدود‬
‫وقتی شخصی اقرار کرد در حالی که شرایط اقرار در آن تکمیل بود خواه اقرار به مال باشد‬
‫یا به قصاص‪ ،‬برکشت و رجوع از آن فایده ندارد و اگر اقرار آن م وجب ح د ش ود مانن د زنی ی ا‬
‫سرقت حق رجوع را دارد ولی مال الزم می شود و اقرار به شخص دیگر سرایت نمی کند چ ون‬
‫‪1‬‬
‫اقرار حجت قاصره است‪.‬‬
‫مطلب دوم‪ :‬رجوع از اقرار آنچه متعلق به حقوق هللا و حقوق عباد است‬
‫ازنظر امام ابوحنیفه‪ ،‬امام شافعی وامام احمد‪ ،‬اگرشخصی درنزد ام ام یاقاض ی ب ه ارتک اب‬
‫جریمه زنا اعتراف کند وبعد از محکومیت به حد (دره ویارجم) ی ا بع د از تط بیق قس متی از ح د‬
‫صراحه یادالله ازاقرار خود رجوع نماید مانند اینکه بگوی د‪ :‬من دروغ گفتم ‪،‬یادرجری ان تط بیق‬
‫حد فرار کند حد از وی ساقط می شود‪ ،‬زی را رج وع وی ازاق رار م وجب ایج اد ش بهه میگ ردد‪،‬‬
‫وحدود به وسیله شبهه دف ع می ش ود ودیگ ر اینک ه پی امبر ص لی هللا علی ه وس لم ب رای م اعز‬
‫هنگامیکه به جریمه زنا اعتراف میکرد تلقین نموده میگفت‪ :‬شاید به او دست زده باشی‪ ،‬ش اید‬
‫او را بوسه کرده باشی‪ ،‬همچنان هنگامیکه ماعز از رجم ف رار ک رد پی امبر(ص)ب رای اص حاب‬
‫وب اللَّهُ َعلَْي ِه‪ )2‬چ را م اعز را نگذاش تید ش اید او توب ه میک رد‬
‫فرمود ( َهاَّل َت َر ْكتُ ُم وهُ ل ََعلَّهُ َيتُ ُ‬
‫وخداوند توبه وی را قبول می گرد‪ .‬هدف پیامبر صلی هللا علیه وسلم ازاین تلقین ه ا این بودک ه‬
‫ماعز از اقرار خود رجوع کن د تاح د ب روی تط بیق نگ ردد‪ ،‬وهمچن ان پیامبرص لی هللا علی ه ولم‬
‫فرار ماعز را نوعی رجوع از اقرار دانسته وآنرا موجب سقوط حدمحسوب کرده است‪.3‬‬
‫اما از نظرامام مالک اگر رجوع از اقرار در اثر شبهه باشد ‪،‬مانند اینک ه بگوی د‪ :‬من دروغ‬
‫گفتم‪ ،‬یاخانم خود را که ب رمن ح رام ب ود وطی نم ودم وفک ر ک ردم ک ه م رتکب زناش دم م وجب‬
‫‪4‬‬
‫سقوط حد میگردد‪ ،‬ودرغیرآن رجوع ازاقرار موجب سقوط حد نمی گردد‪.‬‬
‫قانون اصول محاکمات مدنی اول اقرار در م اده ‪ 273‬تعری ف می کن دو بع دا در م اده‬
‫رجوع از اقرا را نادرتس و بی اعتبار می داند طوریکه بیان می دارد‪.‬‬
‫رجوع از اقراری که مطابق حکم ماده (‪ )273‬این قانون صورت گرفته باشد اعتبار ندارد‪.5‬‬
‫جزء اول‪ :‬رجوع از اقرار در حدود متعلق به حقوق هللا‬

‫‪ - 1‬ابن فرحون‪ ،‬إبراهيم بن علي بن محمد‪ ،‬تبصرة الحك!!ام في أص!!ول األقض!!ية ومن!!اهج األحك!!ام‪ ، :‬ج‪ 2‬ص ‪ 57‬و‬
‫عالء الدين أبو الحسن علي بن سليمان بن أحمد ال َمرْ داوي اإلنصاف في معرفة الراجح من الخالف ج‪ 12‬ص ‪93‬‬
‫‪ - 2‬اإلمام أحمد بن حنبل شیبانی‪ ١٤٢١( ،‬هـ ‪ ٢٠٠١ -‬م) مسند اإلمام أحمد بن حنبل‪ ،‬المحقق‪ :‬شعيب األرنؤوط ‪-‬‬
‫عادل مرشد‪ ،‬وآخرون‪ ،‬إشراف‪ :‬د عبد هللا بن عبد المحسن التركي‪ ،‬الناشر‪ :‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‬
‫‪36‬ص‪215‬‬
‫‪ - 3‬أبو محمد محمود بن أحمد الغيتابى الحنفى بدر الدين العينى (‪ ١٤٢٠‬هـ ‪ ٢٠٠٠ -‬م ‪ )،‬البناية شرح الهداية‪ ،‬دار‬
‫الكتب العلمية ‪ -‬بيروت‪ ،‬لبنان‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى ج‪6‬ص‪265‬‬
‫‪ - 4‬أحمد بن غانم بن سالم شهاب الدين النفراوي األزهري المالكي‪١٤١٥( ،‬هـ ‪١٩٩٥ -‬م)‪ .‬الفواكه الدواني على‬
‫رسالة ابن أبي زيد القيرواني‪ ،‬بیروت‪ :‬دار الفكر ج‪2‬ص ‪208‬‬
‫‪ 5‬قانون اصول محاکمات مدنی ‪ ،‬ماده ‪277‬‬

‫‪71‬‬
‫حق هللا خالص‪ :‬آنست‪ ،‬که به آن منفعت عموم تعلق گیرد‪ ،‬و به هیچ کس اختصاص نداش ته‬
‫باشد‪ ، 1‬و نسبت آن به خداوند متعال از جهت تعظیم است وقتی فقهاء نسبت آن را به خداون د می‬
‫دهند ‪ ،‬منظور شان عدم اسقاط آن است‪ ،‬که هیچ ف ردی ح ق اس قاط آن را ن دارد‪ ،‬ن ه ف ردی ‪ ،‬ن ه‬
‫جماعتی‪ ،‬نه فقیری نه پادشاهی و‪ ...‬مجازات در شریعت حقوق هللا تعبیر شده اند‪ ،‬هرگاهی سبب‬
‫‪2‬‬
‫آن مصلحت عامه و دفع فساد از مردم و تحقق مصلحت و سالمت آنها باشد‬
‫بناء اگررجوع مربوط حقوق الهی شود که با شبهه ساقط می شود مانن د زن ا‪ ،‬ن زد جمه ور‬
‫فقهاء حنفی‪ ،‬و مشهور نزد مالکی ها‪ ،‬و یک نظریه نزد شوافع و حنابل ه ‪ ،‬رج وع م دار اعتب ار‬
‫است و حد ساقط می شود زیرا احتمال دارد که در گفته خود صادق باشد و هم چنان احتمال دارد‬
‫که در گفته خود کاذب باشد‪ ،‬و در اق رار خ ود ص ادق ی ا ب ر عکس ک ه ش بهه ایج اد می ش ود و‬
‫ح دود ب ا ش بهات منتفی می ش وند‪ .‬زی را پی امبر ص لی هللا علی ه وس لم فرم وده است ”‌‌اد َْر ُءوا‬
‫ت“‪ 3‬حدود را با شبهات دفع کنيد و ماعز زمانیکه به زن ا اق رار ک رد رس ول هللا‬ ‫ا ْل ُحدُو َد بِال ُّ‬
‫شبُ َها ِ‬
‫صلی هللا علیه وسلم آن را تلقین به رجوع کرد‪ ،‬اگ ر احتم ال س قوط را نمی داش ت‪ ،‬ب رای تلقین‬
‫معنی نبود‪ ،‬خواه این رجوع قبل از قضاء باشد یا بعد از قضاء‪ ،‬خواه قبل از امضاء باشد ی ا بع د‬
‫از آن‪ ،‬خواه به فعل باشد یا به قول این دی دگاه عط اء ويح يى بن يعم ر والزه ري وحم اد ومال ك‬
‫والثوري والشافعي وإسحاق وأبوحنيفة وأبو يوسف است‪ 4‬اما الحسن وس عيد بن جب ير وابن أبي‬
‫ليلى می گویند‪ :‬حد بر آن جاری می شود‪ ،‬زیرا ماعز وقتی فرار کرد ره ایش نکردن د و آن را ب ه‬
‫قتل رساندند‪.‬‬
‫جزء دوم‪ :‬رجوع از اقرار در حدود متعلق حقوق عباد‬
‫حقوق عباد خالص یا محض آنست‪ ،‬تعلق به مصحلت خاص داشته باشد‪ ،‬و انسان صالحیت‬
‫اسقاط آنرا داشته باشد‪ 5‬اما اگر کسی به حقی از حقوق بن دگان ی ا حقی الهی ک ه ب ه ش به س اقط‬
‫نمی ش ود اق رار نم ود‪ ،‬بع داً از اق رار خ ود رج وع ک رد‪ ،‬ب دون اختالف رج وع آن م دار اعتب ار‬
‫نیست‪ ،‬زیرا در اقرار آن حقی است که برای غیر ثابت شده اس ت‪ ،‬ب دون رض ای آن ح ق اس قاط‬
‫‪6‬‬
‫آن را ندارد‪ ،‬زیرا حقوق بندگان بعد ثبت آن با رجوع احتمال سقوط را ندارند‪.‬‬
‫هرگاهی برای بندگان مصلحتی خاص باشد که عام در آن دخالت نداش ته باش د ‪ ،‬پس آ ح ق‬
‫عبد است‪ ،‬رجوع مقر مدار اعتبار و قابل پذیرش نیست‪ ،‬زیرا حقوق عباد به ش بهات س اقط نمی‬

‫‪ 1‬سعد الدين مسعود بن عمر التفتازاني(ــــــــــــــــــــــــــــــــــ) شرح التلويح على التوضيح‪ ،‬مكتبة! صبيح بمصر ‪،‬‬
‫ج ‪ 2‬ص ‪300‬‬
‫‪ 2‬عوده‪ ،‬عبدالقادر عوده‪ ،‬التشريع الجنائي اإلسالمي مقارنا ً بالقانون الوضعي‪ ،‬ج‪ 2‬ص ‪484‬‬
‫‪ 3‬أحمد بن الحسين بن علي بن موسى ال ُخ ْس َروْ ِجردي الخراساني‪ ،‬أبو بكر البيهقي (‪١٤١٢‬هـ ‪١٩٩١ -‬م ‪ )،‬معرفة‬
‫السنن واآلثار؛ المحقق‪ :‬عبد المعطي أمين قلعجي؛ الوعي حلب – دمشق‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ 12‬ص ‪323‬‬
‫‪ -4‬الموسوعة الفقهية الكويتية ج‪6‬ص ‪72‬‬
‫‪ 5‬سعد الدين مسعود بن عمر التفتازاني(ــــــــــــــــــــــــــــــــــ) شرح التلويح على التوضيح‪ ،‬ج ‪ 2‬ص ‪300‬‬
‫‪ 6‬شمس الدين محمد بن أبي العباس الرملي‪1404( ،‬هـ ق‪1984/‬م)‪.‬نهاية المحتاج إلى ش!!رح المنه!!اج‪ :‬ب!!یروت‪ ،‬دار‬
‫الفكر‪411 – 410 / 4 ،‬‬

‫‪72‬‬
 ‫شود‪ ،‬بن ای آن ب ر مش احت است‪ 1،‬بن ده در اع تراف دوم خ ویش تک ذیب مق ر را می کن د ‪ ،‬پس‬
‫رجوع آن در اخبار اول منعدم االثر می شود‪ ،2‬بخالف حقوق هللا‬
‫ع ال ُمقِ ِّر عن إِ ْق َرا ِره‪ ،‬إاَّل فيما كان َح ًًّّداِ هلِل ِ تع الى‪‌،‬يُ د َْرأُ‬‫ابن قدامه می نگارد‪” :‬وال يُ ْقبَ ُل ُر ُجو ُ‬
‫ت‬
‫بالش بُها ِ‬
‫ُّ‬ ‫ق هللاِ تع الى ال تي ال تُ د َْرأُ‬ ‫وحقُ و ُ‬ ‫اطه‪ .‬فأ َّما ُحقُ و ُ‬
‫ق اآل َد ِميِّينَ ‪ُ ،‬‬ ‫س قَ ِ‬ ‫ت‪‌،‬ويُ ْحتَ اطُ ِ‬
‫‌إل ْ‬ ‫‌بالش بُها ِ‬
‫ُّ‬
‫ً ‪3‬‬
‫ت‪ ،‬فال يُ ْقبَ ُل ُر ُجوعُه عنها‪ .‬والنَ ْعلَ ُم في هذا ِخالفا“‬ ‫كال َّز َكا ِة وال َكفَّا َرا ِ‬
‫رجوع مقر از اقرارش قبول نمی شود‪ ،‬مگر در آنچه حدود الهی باشد‪ ،‬و ب ا ش بهات رد می‬
‫شود‪ ،‬و در اسقاط آن احتیاط می شود‪ ،‬اما اگر حقوق آدمی باشد و حقوق هللا که به ش بهات دف ع‬
‫نمی شود‪ ،‬مانند زک ات‪ ،‬کف ارات‪ ،‬پس رج وع از آن قاب ل قب ول نیس ت‪ ،‬و در آن هیچ اختالفی را‬
‫سراغ نداریم‪.‬‬
‫ق انون م دنی افغانس تان ب ا پ یروی از نظری ه فقه اء رج وع از اق رار را درس ت نمی دان د‬
‫طوریکه در ماده ‪1009‬ـ بیان می دارد‪.‬‬
‫‪.4‬‬
‫«رجوع از اقرار اعتبار ندارد»‬
‫جزء سوم‪ :‬رجوع از اقرار در آنچه متعلق به اجتماع حقین است‬
‫آنچه تعلق به اجتماع حقوق می شود ‪ ،‬یعنی در آن هم جنبه حق هللا باشد و همه جنب ه ح ق‬
‫العبدی ‪ ،‬در صورت رجوع از اقرار ا آن چه حکمی مرتب می شود‪ ،‬اجتماع حق وق از دو ح الت‬
‫خالی نیست‬
‫الف‪ :‬رجوع از اقرار در حدودی که حق هللا در آن غالب است‬

‫‪ 1‬عبد الرحيم بن الحسن بن علي اإلسنوي الشافع ّي‪١٤٢٠(،‬هـ‪١٩٩٩ -‬م) نهاية السول شرح منهاج الوصو‪ ،‬الناش!!ر‪:‬‬
‫دار الكتب العلمي!!ة ‪-‬ب!!يروت‪-‬لبن!!ان الطبع!!ة‪ :‬األولى ص ‪ ، 390‬مش!احت‪ ،‬از ش!!ح گرفت!!ه ش!!ده او آن نه!!ایت بخ!!ل را‬
‫گویند‪ ،‬و آن بلیغ تر است در منع از بخل‬
‫‪ - 2‬كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي‪ ،‬المعروف بابن الهمام الحنفي ( ‪ ١٣٨٩‬هـ = ‪ ١٩٧٠‬م‪ ،‬فتح القدير‬
‫على الهداية‪ ،‬شركة مكتبة ومطبعة مصفى البابي الحلبي وأوالده بمصر‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولىج‪ 5‬ص ‪223‬‬
‫‪ 3‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي (‪ ١٤١٧‬هـ ‪ ١٩٩٧ -‬م)المغني‪ ،‬المحقق‪ :‬الدكتور عبد هَّللا بن عبد‬
‫المحسن التركي‪ ،‬الدكتور عبد الفتاح محمد الحلو الناشر‪ :‬دار عالم الكتب للطباعة والنشر والتوزيع‪ ،‬الرياض ‪-‬‬
‫المملكة العربية السعودية‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثالثة‪ ،‬ج‪ 7‬ص ‪287‬‬
‫‪ 4‬قانون مدنی افغانستان ماده ‪1009‬‬

‫‪73‬‬
‫مثال آن حد قذف‪ 1‬است‪ ،‬در راجح نزد فقهاء ‪ ،‬زی را ش بیه زن ا اس ت‪ ،‬آنک ه ح ق خ اص هللا‬
‫متعال است‪ ،‬حدود حقوق هللا تعالی است‪ ،‬زیرا آن برای مصالحه عامه واجب است‪.‬‬
‫رجوع از اقرار در حدودی که حق بنده در آن غالب است‬
‫‪2‬‬
‫اینکه حقوق العبد در آن غالب باشد‪ :‬که آن به اتفاق قصاص است ‪ ،‬در آن جواز دارد‪ ،‬اگ ر‬
‫ولی الدین در آن عفو کرد‪ ،‬امام حق قصاص را ن دارد‪ ،3‬بن اء رج وع از اق رار در آن قاب ل قب ول‬
‫‪4‬‬
‫نیست‪.‬‬
‫مطلب سوم‪ :‬اثر رجوع از اقرار‬
‫جزء اول‪ :‬أثر رجوع از اقرار در موارد حقوق عباد‬
‫حق‌ الناس‌ نیز گاه‌ جنبه جزائی‌ دارد مانند حق‌ قصاص‌ یا مطالبه دیه‌ که‌ اقرار کننده‌ با اقرار‬
‫خویش‌ به‌ نفع‌ مقرله‌ به‌ چنین‌ حقى‌ اعتراف‌ مى‌کن د و گ اه‌ مرب وط به‌ ام وال‌ اس ت‌ خ واه‌ آن‌ م ال‌‬
‫عین‌ باش د ی ا دین‌ ی ا ام ور غیرم الى‌ چ ون‌ طالق‌ و نس ب‌ تقس یم‌ موض وع‌ اق رار به‌ حق‌هللا‌ و‬
‫حق‌الناس‌ صرفا ً تقسیم نظری‌ نیست‌ بلکه‌ از نظ ر عملى‌ و آث ار ن یز ح ائز اهمیت‌ اس ت‌‪ .‬چن انکه‌‬
‫اش اره‌ ش د ش رایط ص حت‌ اق رار درم واردی‌ که‌ موض وع‌ اق رار حق‌هللا‌ اس ت‌ ب ا م واردی‌ که‌‬
‫حق‌الناس‌ باشدتفاوت‌ دارد‪ .‬همچنین‌ رجوع‌ از اقرار در حقوق‌هللا‌ آنگاه‌ که‌ موجب‌ شبهه‌ اس ت‌اثر‬
‫اقرار یعنى‌ ثبوت‌ ح د را از بین‌ مى‌ب رد‪ .‬ولى‌ در س ایر م وارد به‌ نف وذ واعتب ار اق رار خللى‌ وارد‬
‫‪5‬‬
‫نمى‌کند‪.‬‬
‫الف‪ :‬أثر رجوع از اقرار قبل از حکم‬
‫طبق دستور اسالمی و اخالق اسالمی هر کسی‪ ،‬آغوش ته ب ه گن اه و معص یت ش ود‪ ،‬مانن د زن ا‪،‬‬
‫شراب‪ ،‬شرقت و‪ ...‬دیگر گناه ان‪ ،‬آن را آش کار نکن د‪ ،‬یع نی ب ه عام ه م ردم در ب اره آن س خن‬
‫نگوید‪ ،‬زیرا از رسول هللا صلی هللا علیه وسلم روایت شده است‪ ،‬که فرمود‪ُ ” :‬ك ُّل أَ َّمتِي ُم َعافًى إِالَّ‬
‫ستَرهُ هَّللا َعلَ ْي ِه فَيقُ و ُل‪:‬‬
‫بح َوقَ ْد َ‬
‫ص َ‬‫ال ُمجاهرينَ‪ ،‬وإِنَّ ِمن ال ُمجاهر ِة أَن يع َم َل ال َّر ُج ُل باللي ِل ع َمالً‪ ،‬ثُ َّم يُ ْ‬
‫س ْت َر هَّللا عنه“‬‫بح يَ ْكشفُ ِ‬ ‫ص ُ‬ ‫سترهُ ربُّهُ‪ ،‬ويُ ْ‬ ‫يَا فالنُ َع ِم ْلتُ ا ْلبَا ِر َحةَ ك َذا َو َك َذا‪َ ،‬وقَ ْد بَاتَ يَ ْ‬

‫‪ 1‬گرچه دانشمندان‪ ،‬در طبیعت آن اختالف دارند‪ ،‬که آیا حقوق هللا است یا حقوق آدمی‬
‫مجازات قذف حق هللا تعالی در آن غالب است‪ ،‬و این نظریه احناف و ظواهر است‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫مجازات قذف حق آدمی ر آن غالب است‪ ،‬و این نظریه ‪ ،‬مالکیه‪ ،‬شوافع و حنابله است‬ ‫‪-2‬‬
‫برخی با تفاوت بین رفع آن به قضاء و حکم و بعد از آن است‪ ،‬قبل از رفع حقوق العبد است و بعد از‬ ‫‪-3‬‬
‫رفع آن حق هللا محسوب می شود و آن یک نظریه از مالکی ها است‪( ،‬محمد بن أحمد بن أبي أحمد‪ ،‬أبو‬
‫بكر عالء الدين السمرقندي ‪ ،‬تحفة الفقهاء ج‪ 3‬ص ‪ ، 146‬علي بن أحمد بن سعيد بن حزم األندلسي‬
‫القرطبي الظاهري‪ ،‬محلی باآلثار ج‪ 10‬ص ‪ 234‬أبو الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري‬
‫البغدادي‪ !،‬الشهير بالماوردي‪ ،‬الحاوي الكبير في فقه مذهب اإلمام الشافعي‪ ، ،‬ج‪ 7‬ص‪ 8‬و عبد هللا بن‬
‫أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي ‪ ،‬المغنی ‪ ،‬ج‪ 9‬ص ‪155‬‬
‫‪ 2‬محمد أمين المعروف بأمير بادشاه الحسيني الحنفي الخراساني البخاري (‪ ١٣٥١‬هـ ‪ ١٩٣٢ -‬م) تيسير التحرير‬
‫على كتاب التحرير‪ ،‬الناشر‪ :‬مصطفى البابي الحلبي ‪ -‬مصر ج‪ 2‬ص ‪181‬‬
‫‪ 3‬امبیر باد شاه ‪ ،‬تیسیر التحریر‪ ،‬ج‪ 4‬ص ‪89‬‬
‫‪ 4‬عالء الدين‪ ،‬أبو بكر بن مسعود الکاسانی‪ ،‬الحنفی‪ ،‬بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع ج‪ 7‬ص ‪233‬‬
‫‪ - 5‬وهبه بن مصطفی زحیلی‪ ،‬الفقه اإلسالمي وأدلته ج‪8‬ص ‪6099‬‬

‫‪74‬‬
 ‫از ابوهريره رضي هللا عنه روايت شده است که پيامبر صلى هللا عليه وآل ه وس لم ش نيدم ک ه‬
‫مي فرمود‪« :‬تمام امت من مورد عفو خداوند قرار مي گيرند مگر مجاهرت کنندگان؛ و مجاهرت‬
‫(آشکار و اعالن کردن گناهان)‪ ،‬اين است که شخصي در شب‪ ،‬عملي مرتکب شود و چون صبح‬
‫مي شود‪ ،‬در حالي که خداوند عمل او را پوشانده است‪ ،‬خود او مي گويد‪ :‬اي فالني! ديش ب من‬
‫چنين و چنان کردم؛ و در حالي شب را سپري مي کند که خداوند عمل او را پنهان نموده است و‬
‫او صبح مي کند و پرده ي ستر خداوند را از روي خود برمي دارد (و عملي را که خدوند پنه ان‬
‫نموده است‪ ،‬آشکار مي نمايد)‪.‬‬
‫کسی که می خواست اعتراف کند‪ ،‬باید پش قاضی رفته و ب ه گن اه خ ویش اع تراف کن د‪ ،‬هم ان‬
‫طوریک ه م اعزبن مال ک رض ي هللا عنه‪ 1‬و زن «غامدية» را ک ه در مقاب ل آنحض رت ب ه زن ا‬
‫اعتراف کردند سنگسار نمايند‬
‫اما اينكه کسیکه مرتکب به فعل گناه شده که منجر به اجرای حد می شود آیا اق رار کن د و ی ا هم‬
‫از خود داری ورزد‪ ،‬دانشمندان اسالمی اختالف نظر دارند‪ ،‬که قرار ذیل است‬
‫دیدگاه اول‪ :‬بهتر است که اعتراف نکند‪ ،‬و توبه انابت به خداوند متعال کرده‪ ،‬و این قول جمه ور‬
‫فقهاء است‪ 2‬بناء بر ام ام الزم اس ت ‪ ،‬ک ه اظه ار ک راهت ب رای مق ر نمای د‪ ،‬و مق ر را تلقین ب ه‬
‫رجوع کند طوریکه رس ول هللا ص لی هللا علی ه وس لم در ب اره م اعز و غامدی ه ک رد‪ 3‬دالئ ل ذی ل‬
‫استدال کرده اند‬
‫‪﴿ -1‬إِ َّن الَّ ِذينَ يُ ِحبُّونَ أَن ت َِش!ي َع ْالفَا ِح َش!ةُ فِي الَّ ِذينَ آ َمنُ!!وا لَهُ ْم َع! َذابٌ أَلِي ٌم فِي ال! ُّد ْنيَا َواآْل ِخ! َر ِة َوهَّللا ُ‬
‫‪4‬‬
‫يَ ْعلَ ُم َوأَنتُ ْم اَل تَ ْعلَ ُمونَ ﴾‬
‫بي گمان كساني كه دوست مي دارند گناهان بزرگي ( همچون زنا ) در ميان مؤمن ان پخش‬
‫گردد ‪ ،‬ايشان در دنيا و آخرت ‪ ،‬شكنجه و عذاب دردناكي دارند ‪ .‬خداوند مي داند ( ع واقب ش وم‬
‫و آثار مرگبار اشاعه فحشاء را ) و شما نمي دانيد ( ابعاد مختلف پخش گناهان و پلشتيها را ) ‪.‬‬
‫خداوند متعال کسانی را که دوست دارند‪ ،‬معصیت را در بین مومنین اشاعه و پخش نمایند‪،‬‬
‫وعده عذاب بزرگ نماید‪ ،‬مجاهرت به گناه و اعالن آن بر غییر اش اعه آن اس ت‪ ،‬بن اء مس تحب‬
‫‪5‬‬
‫است که آن را مخفی کند و اظهار نماید و بر فعل آن نادم باشد‬
‫و احادیث در باب استحاب ستر گناه وپرده پوشی‪ ،‬بیشتر روایت شده به طور مثال‪ :‬رسول‬
‫‪6‬‬
‫ست ََرهُ هَّللا ُ فِي ال ُّد ْنيَا َواآْل ِخ َر ِة)‬
‫سلِ ًما َ‬ ‫سلَّ َم مي فرمايد‪َ ( :‬منْ َ‬
‫ست ََر ُم ْ‬ ‫صلَّى هَّللا ُ َعلَ ْي ِه َوآلِ ِه َو َ‬
‫هللا َ‬

‫‪ 1‬أبو داود سليمان بن األشعث األزدي السجستاني سنن أبي داود ج‪4‬ص ‪145‬‬
‫‪ 2‬أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل العسقالني الشافعي (ــــــــــــــــ)‪ .‬فتح الباري شرح صحيح البخاري الناشر‪:‬‬
‫دار المعرفة ‪ -‬بيروت‪ 10 ، ١٣٧٩ ،‬ص ‪488‬‬
‫‪ 3‬عوده‪ ،‬عبدالقادر عوده‪ ،‬التشريع الجنائي اإلسالمي مقارنا ً بالقانون الوضعي ج‪ 2‬ص ‪437‬‬
‫‪ 4‬سوره نور آيه ‪19‬‬
‫‪5‬أحمد بن علي أبو بكر الرازي الجصاص الحنفي (‪ ١٤٠٥‬هـ‪ .) ،‬أحكام القرآن‪ ،‬المحقق‪ :‬محمد صادق القمحاوي ‪-‬‬
‫عضو لجنة مراجعة المصاحف باألزهر الشريف‪ ،‬الناشر‪ :‬دار إحياء التراث العربي – بيروت‪ ،‬ج‪ 5‬ص ‪163‬‬
‫‪ 6‬مسلم بن الحجاج القشيري النيسابوري ‪ ،‬صحیح مسلم‪ ،‬ج‪ 4‬ص ‪1996‬‬

‫‪75‬‬
 ‫هر كس عيب مسلماني را بپوشاند هللا در دنيا و آخرت عيوب او را مي پوشاند‪.‬‬
‫دیدگاه دوم ‪ :‬واجب است برای کسیکه مرتکب فعل گناه شود‪ ،‬و از جمله مجاهرین نباشد‪ ،‬آن‬
‫‪1‬‬
‫را اخفاء کند و هیچ کس را آگاه ننماید‪ ،‬و این نظریه برخی مالکی ها است‬
‫آنچه روایت شده است‪ ،‬از عباده بن صامت که رسول هللا ص لی هللا علی ه وس لم فرم ودن‪”،‬‬
‫ِّث ب ه‬ ‫ب ما لَ ْم‌يخ ِر ْقه"‪ .‬قالوا‪ :‬وكيف‌يَخ ِرقُه يا رسو َل هللا؟ قال‪" :‬يح د ُ‬ ‫الذن ِ‬‫"إنَّ هّللا َ ليستُ ُر العب َد ِمن َّ‬
‫الناس ‪ “2‬خداوند متعال بنده زا ازگناه مستور می دارد تازمانیک ه آن را ن درد‪ ،‬گفتن د چگون ه آن‬ ‫َ‬
‫را پاره می کند و می درد‪ ،‬گفت‪ :‬با مردم در باره آن سخن می گوید‪:‬‬
‫دیدگاه سوم ‪ :‬بهتر آنست که مرتکب حدود نزد قاضی اعتراف کند‪ ،‬تا از گناه و معصیت پ اک‬
‫‪3‬‬
‫شود و این نظریه ظاهری ها است‬
‫س ِرقُوا‪َ ،‬وال ت َْزنُ وا‪َ ،‬وال تَ ْقتُلُ وا أَ ْوال َد ُك ْم‪َ ،‬وال تَ أْتُوا‬ ‫ش ْيئًا‪َ ،‬وال تَ ْ‬ ‫ش ِر ُكوا بِاهَّلل ِ َ‬ ‫بَايِ ُعونِي َعلَى أَنْ ال تُ ْ‬
‫وف‪ ،‬فَ َمنْ َوفَّى ِم ْن ُك ْم فَ أ َ ْج ُرهُ َعلَى هَّللا ِ‪،‬‬
‫ص وا ِفي َم ْع ُر ٍ‬ ‫بِبُ ْهتَ ا ٍن تَ ْفتَ ُرونَ هُ بَيْنَ أَ ْي ِدي ُك ْم َوأَ ْر ُجلِ ُك ْم‪َ ،‬وال تَ ْع ُ‬
‫اب ِمنْ َذلِ كَ َ‬
‫ش ْيئًا ثُ َّم َ‬
‫س ت ََرهُ هَّللا‬ ‫ص َ‬ ‫ش ْيئًا فَ ُعوقِبَ فِي ال ُّد ْنيَا فَ ُه َو َكفَّا َرةٌ لَهُ‪َ ،‬و َمنْ أَ َ‬ ‫اب ِمنْ َذلِكَ َ‬ ‫ص َ‬ ‫َو َمنْ أَ َ‬
‫‪4‬‬
‫فَ ُه َو إِلَى هَّللا ِ إِنْ شَا َء َعفَا َع ْنهُ َوإِنْ شَا َء عَاقَبَهُ»؛‬
‫با من بيعت كنيد كه چيزي را شريك هللا قرار ندهيد و دزدي و زنا نكنيد و فرزندانتان را به‬
‫قتل نرسانيد و به هم ديگر تهمت زنا نزنيد و در كارهاي نيک نافرماني نکنيد‪ .‬هركس از شما به‬
‫اين موارد وفا نمايد‪ ،‬اجرش با خداست و هركس به يكي از اين ها عمل نكند و در دنيا مجازات‬
‫شود‪ ،‬اين مجازات‪ ،‬کفاره ي گناهش خواهد بود؛ و هركس به يكي از اين ها عمل نكند و هللا‬
‫گناهش را بپوشاند‪ ،‬حسابش با خداست‪ :‬اگر بخواهد‪ ،‬از او در مي گذرد و اگر بخواهد‪،‬‬
‫مجازاتش مي كند»‪.‬‬
‫در همه ي بيعت هايي که پيامبر ‪ -‬صلى هللا عليه وسلم ‪ -‬از مردان و زنان مؤمن مي‬
‫موضع َح َکم قرار داد ِن هللا و شريعتش تأکيد مي شد؛ در اين بيعت ها ضم ِن تأکيد بر‬ ‫ِ‬ ‫گرفت‪ ،‬بر‬
‫تسليم شدن در برابر ُحکم هللا‪ ،‬فرمان برداري از ساير شرايع و دستورهاي شرعي نيز مورد‬
‫تأکيد قرار مي گرفت؛ البته تكاليفي چون‪ :‬نماز و زكات و ساير اركان دين و شعاير اسالمي‪ ،‬از‬
‫آن جهت که واضح و مشهور بودند‪ ،‬در اين بيعت ها ذکر نمي شدند‪.‬‬
‫ب‪ :‬أثر رجوع بعد اقرار قبل از تنفیذ حکم‬
‫هم چنان دانشمندان اسالمی در مورد رجوع بعد از اقرار اختالف نظر دارن د ک ه در ذی ل آن‬
‫را تذکر می دهیم‪.‬‬
‫‪ 1‬أبو الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي‪ ١٤٠٨( ،‬هـ ‪ ١٩٨٨ -‬م) البيان والتحصيل والشرح والتوجيه والتعليل‪،‬‬
‫تحقیق‪ :‬د محمد حجي وآخرون‪ ،‬الناشر‪ :‬دار الغرب اإلسالمي‪ ،‬بيروت – لبنان‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثانية‪ ، ،‬ج‪ 4‬ص ‪262‬‬
‫‪ 2‬أبو عمر بن عبد البر النمري القرطبي‪ ١٤٣٩( ،‬هـ ‪ ٢٠١٧ -‬م ‪ )،‬التمهي!!د لم!!ا في الموط!أ من المع!اني واألس!انيد‬
‫تحقیق‪ :‬بشار عواد معروف‪ ،‬وآخرون‪ ،‬؛ الناشر‪ :‬مؤسسة الفرق!!ان لل!!تراث اإلس!!المي – لن!!دن‪ ،‬الطبع!!ة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪3‬‬
‫ص ‪733‬‬
‫‪ 3‬علي بن أحمد بن سعيد بن حزم األندلسي القرطبي الظاهري (ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ) المحلى باآلثار‪،‬‬
‫الناشر‪ :‬دار الفكر ‪ -‬بيروت ج ‪ 12‬ص ‪54‬‬
‫‪ 4‬محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة البخاري‪ ،‬صحيح بخاري‪ ،‬ج‪ 1‬ص ‪7‬‬

‫‪76‬‬
‫قبول رجوع به طور مطلق‪ ،‬و این قول جمهور فقهای احناف‪ 1‬و مشهور نزد م الکی‪ 2‬ه ا‬ ‫‪-1‬‬
‫شوافع‪ 3‬و حنابله‪ 4‬است و ابه احادیث ذیل استدال جسته اند‬
‫اإل َم ا َم أَنْ‬
‫سبِيلَهُ‪ ،‬فَإِنَّ ِ‬
‫ستَطَ ْعتُ ْم‪ ،‬فَإِنْ َكانَ لَهُ َم ْخ َر ٌج فَ َخلُّوا َ‬
‫سلِ ِمينَ َما ا ْ‬
‫َن ال ُم ْ‬
‫‌الحدُو َد ع ِ‬ ‫«اد َْر ُءوا ُ‬
‫يُ ْخ ِط َئ فِي ال َع ْف ِو َخ ْي ٌر ِمنْ أَنْ يُ ْخ ِط َئ فِي ال ُعقُوبَ ِة‪»5‬‬
‫تا آنجاكه مي توانيد حدود را از مس لمانان دوركنيد‪ ،‬هرگ اه ب راي مس لمان راه ره ائي ازح د را‬
‫پيداكرديد او را به حال خ ود بگذاريد‪ ،‬زيرا اگ ر ام ام درعف و و بخش ش و چش م پوش ي‪ ،‬دچ ار‬
‫اشتباه و خطاء شود‪ ،‬يعني اگركسي به خطاء كسي را عفوكند بهتر اس ت ت ا اينك ه بخط اء كس ي‬
‫راكيفر و عقوبت نمايد‪.‬‬
‫وجه داللت‪ :‬حدیث فوق برای متولیان دستور می ده د ک ه ح دود ب دون تحقی ق اج را ننماین د‪ ،‬و‬
‫رجوع مقر از اقرارش در حدود ایجاد شبهه می نماید‪ ،‬به علت احتمال صدق آن در جوع و کذب‬
‫آن در اقرار و یا هم بر عکس آن‪ ،‬بناء از آنجاییکه حدود به شبهات ساقط می شود‪ ،‬حدود اج را‬
‫‪6‬‬
‫نمی شود‬
‫و دلیل دیگر ‪ ،‬ثابت شده است رسول هللا صلی هللا علیه وسلم ب رای م اعز زمانیک ه مع ترف‬
‫‪7‬‬
‫ب ه زن ا ب ود رج وع را تق دیم ک رد‪ ،‬و ب رایش گفت‪« :‬لَ َعلَّكَ ‌قَبَّ ْلتَ ‪ ،‬أَ ْو َغ َم ْزتَ ‪ ،‬أَ ْو نَظَ ْرتَ »‬
‫شايد او را بوسيده اي يا لمس يا نگاه کرده اي‪.‬‬
‫وجه داللت‪ :‬منظورت از پی امبر ص لی هللا علی ه وس لم‪”،‬لعل ک“ یع نی ت و تج اوز ک ردی ب ه‬
‫اطالق لفظ زنا بر مقدمات آن‪ ،‬ودر پیش کردن پیامبر صلی هللا علیه وسلم ب رای م اعز دلی ل‬
‫واضخ بر قبول رجوع از اقرار است‪ ،‬و اگر نه برای آن تعریض آن معنی نخ واهی ب ود‪ 8.‬و‬
‫روایات و اثار زیاد در این مورد است‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫عدم قبول آن به طور مطلق و این نظریه ظاهری ها ‪ ،‬ابی لیلی و عثمان البتی است ‪.‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪ 1‬كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي‪ ،‬المعروف بابن الهمام الحنفي القدير على الهداية‪ ،‬ج‪ 11‬ص ‪344‬‬
‫‪2‬أبو العباس شهاب الدين؛ المالكي الشهير بالقرافي(‪١٩٩٤‬م ) الذخيرة‪ ،‬المحققین‪ :‬محمد حجي‪ ،‬سعيد أعراب‪،‬‬
‫محمد بو خبزة‪ ،‬دار الغرب اإلسالمي‪ -‬بيروت‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ، ،‬ج‪ 12‬ص ‪61‬‬
‫‪ 3‬أبو اسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف الشيرازي (ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ)‪ ،‬المهذب في فقة اإلمام الش!!افعي‪ ،‬دار‬
‫الكتب العلمية‪ ،‬ج‪ 3‬ص ‪473‬‬
‫‪ 4‬إبراهيم بن محمد بن عبد هللا بن محمد ابن مفلح‪ ١٤١٨( ،‬هـ ‪١٩٩٧ -‬م)‪ .‬المبدع في شرح المقنع‪ ،‬دار الكتب‬
‫العلمية‪ ،‬بيروت – لبنان‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ 7‬ص ‪55‬‬
‫‪ 5‬محمد بن عيسى بن َسوْ رة بن موسى بن الضحاك‪ ،‬الترمذي‪ ،‬أبو عيسى‪ ،‬سنن الترمذی‪ ،‬ج‪ 4‬ص ‪33‬‬
‫‪ 6‬جالل الدين عبد الرحمن السيوطي ؛ (‪ ١٤٠٣‬هـ ‪ ١٩٨٣ -‬م‪)،‬األشباه والنظائر في قواعد وفروع فقه الشافعية؛‬
‫بیروت‪ :‬دار الكتب العلمية‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ 1‬ص ‪378‬‬
‫‪ 7‬محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة البخاري‪ ،‬صحيح بخاري‪ ،‬ج‪ 8‬ص ‪167‬‬
‫‪ 8‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي‪١٤١٥ ( ،‬هـ ‪١٩٩٤ -‬م) مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ‬
‫المنهاج‪ ،‬دار الكتب العلمية الطبعة‪ :‬األولى ج ‪ 5‬ص ‪452‬‬
‫‪ 9‬علي بن أحمد بن سعيد بن حزم األندلسي القرطبي الظاهري‪ ،‬المحلى باآلثار ج‪ 8‬ص ‪252‬‬

‫‪77‬‬
‫اقرار با حدود را به حقوق دیگر قیاس کرده اند‪ ،‬و گفته اند‪ ،‬وقتی اق رار در حق وق غ یر ح دود‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫رجوع درست نیست هم چنان رجوع در حدود هم درست نیست‬
‫‪ -3‬اگر رجوع ان به علت عذری ب ود قاب ل قب ول است‪ ،‬و اگر در قب ال ع ذری نب ود قاب ل قب ول‬
‫‪2‬‬
‫نیست‪ ،‬و این قول مالک است‬
‫جزء دوم‪ :‬اثر رجوع از اقرار در حدود‬
‫با رجوع از اقرار در حدود ‪ ،‬حدود متوقف می شود‪ ،‬زیرا با رج وع ایج اد ش بهه در اق رار قبلی‬
‫ت“‪ 3‬ح دود را ب ا‬ ‫می گردد‪ ،‬و پیامبر صلی هللا علیه وسلم فرموده است ”‌‌اد َْر ُءوا ا ْل ُحدُو َد بِ ُّ‬
‫الش بُ َها ِ‬
‫شبهات دفع کنيد‪.‬‬

‫زیرا رجوع آن باعث شبهه شده و حد را ساقط می کند‪ ،‬به علت احتم ال آن ص دق آن در رج وع‬
‫و کذب آن در اقرار قبلی یا بر عکس آن ‪ ،‬و ح دود ب ا ش بهات اج را نمی ش ود‪ ،‬وق تی ک ه م اعز‬
‫اقرار به زنا کرد رسول هللا ص لی هللا علی ه وس لم‪ ،‬او را تلقین ب ه رج وع ک رد‪ ،‬اگ ر ح د احتم ال‬
‫سقوط را با رجوع نمی داش ت‪ ،‬ب رای تلقین دیگ ر مفه وم وج ود نداش ت و این در ن زد جهم ور‬
‫فقهاء است ‪،‬ولی حسن و سعید بن جبیر و ابی لیلی و ابوثور به این باور اند که حد بر آن جاری‬
‫می شود‪ ،‬زیرا ماعز فرار کرد‪ ،‬اما آنرا کشتند‪ ،‬اگر رجوع قبول می شد پس ب ر آن دیت الزم می‬
‫‪4‬‬
‫شد نه قتل‪.‬‬

‫در صورت اقرار به حقوق آدمی ‪ ،‬مانند قصاص‪ ،‬حد قذف ‪ ،‬زکات‪ ،‬کفارات و‪ ...‬و س پس رج وع‬
‫از آن نمای د‪ ،‬رج وع آن م ورد پذیرفت ه نمی ش ود‪ ،‬و در این موض وع هیچ اختالفی می ان فقه اء‬
‫وجود ندارد‪ ،‬زیرا آن حقی است که ثابت برای غیر شده است‪ ،‬بدون رضای او ح ق اس قاط آن را‬
‫ق ا ْل َع ْب ِد َب ْع َد َم ا ثَبَتَ اَل يَ ْحتَ ِم ل ُّ‬
‫الس قُوطَ‬ ‫ندارد‪ ،‬طوریکه در موسوعه فقهی آم ده است ”أنَّ َح َّ‬
‫‪5‬‬
‫وع“‬
‫الر ُج ِ‬
‫بِ ُّ‬

‫حق آدمی بعد از ثبوت آن با رجوع از اقرار احتمال ساقط شدن را ندارد‪.‬‬

‫زیرا مبنای حق العبدی بر مشاحت اس ت‪ ،‬و زمانیک ه ح ق ث ابت ش ود ب دون رض ای س اقط نمی‬
‫‪6‬‬
‫شود‪.‬‬

‫‪ 1‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي ‪ ،‬الغنی‪ ،‬ج ‪ 15‬ص ‪136‬‬
‫‪ 2‬بداية المجتهد ونهاية المقتصد‪ ،‬أبو الوليد محمد بن أحمد بن محمد القرطبي الشهير بابن رشد الحفيد (‪١٤٢٥‬هـ ‪-‬‬
‫‪ ٢٠٠٤‬م) الناشر‪ :‬دار الحديث ‪ -‬القاهرة ج‪ 4‬ص ‪222‬‬
‫‪ 3‬أحمد بن الحسين بن علي بن موسى ال ُخسْرَوْ ِجردي الخراساني‪ ،‬أبو بكر البيهقي‪ ،‬معرفة السنن واآلثار ج‪ 12‬ص ‪323‬‬
‫‪ 4‬الموسوعة الفقهية الكويتية ج‪ 22‬ص ‪150‬‬
‫‪ 5‬الموسوعة الفقهية الكويتية ج‪ 22‬ص ‪150‬‬

‫‪78‬‬
‫‪ 6‬شمس الدين محمد بن أبي العباس الرملي‪ ،‬نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج‪ ،411 - 410 / 4 :‬وقليوبي مع شرح‬
‫المحلي ‪182 - 181 / 3‬‬

‫‪79‬‬
 ‫مبحث دوم‪ :‬رجوع از شهادت و اثر آن‬
‫ممكن است شاهد از شهادتي كه داده‪ ،‬رجوع نمايد يا معلوم شود بر خالف واقع شهادت‬
‫داده اند‪ ،‬چنانچه گواهان پس از اقامه شهادت و پیش از اجراى حکم از شهادتشان بازگردند‪ ،‬یا‬
‫اینکه بعد از اجرای حکم باز گردند‪ ،‬نظر بر اینکه آیا موضوع شهادت چیست حکم آن نیز‬
‫تفاوت می کند که در ذیل به آن می پردازیم‪.‬‬

‫مطلب اول‪ :‬انوع رجوع از شهادت‬

‫جزء اول‪ :‬رجوع کلی‬
‫وفتی که شهود همگی به طور دسته جمعی از شهادت انکار کنند‪ ،‬شهادت شان اثر مرتب‬
‫داشته و تاوان که الزم می شود بر هرکدام آن مساویانه تفسیم می گردد‪ ،‬اگر دو نفر بودند‬
‫نصف میان شان می شود و اگر سه نفر بود هریک سوم حصه را تاوان را می پردازد‪.‬‬

‫جزء دوم‪ :‬رجوع جزیی‬

‫که دو صورت دارد ‪ ،‬در ذیل به آن می پردازیم‬
‫رجوع بعض شهود‪ :‬وقتی برخی شهود از شهادت رجوع کنند ‪ ،‬در صورت دارد‬
‫تعداد شاهدان به اندازه بینه باشد‪ ،‬به طور مثال‪ :‬دو نفر شاهدی می دهد که این از فالن‬
‫نیست‪ ،‬پس عدد شهود موافق بینه است‪ ،‬وقتی یکی از انها رجوع کند فقهاء اتفاق دارد که‬
‫نصیب آنکه رجوع کرده است غرامت و یا تاوان است‪ 1.‬و اگر شهادت بر قتل بود ‪ ،‬بعدا یکی آن‬
‫رجوع کرد‪ ،‬بر آن نصف دیت است و اگر در زنا بود چهارم حصه دیت‪ ،‬و اگر شاهدان یک مرد‬
‫و دو زن بود‪ ،‬مرد از شهادت رجوع کرد بر آن نصف دیت است و اگر یکی از زنها از شهادت‬
‫رجوع بر آن چهارم حصه دیت است‪ ،‬و اگر هردو زن رجوع کرد نصف دیت را متحمل می‬
‫‪2‬‬
‫شوند‪.‬‬

‫تعداد شهود افزون بر حد بینه باشد‪ :‬طوریکه شش نفر شهادت دهد به زنا‪ ،‬در این‬ ‫‪-1‬‬
‫صورت دانشمندان اسالمی اختالف نظر دارند‪.‬‬

‫دیدگاه اول‪ :‬دیت یا غرامت نظر به تناسب افراد تقسیم می شود و هر کسی که از شهادت‬
‫رجوع کرد به تناسب حصه خود غرامت پرداخت کند‪ ،‬و اگر شش نفر به زنا شهادت دادند و‬
‫حکم بر زنای محصن صادر و اجرا شد‪ ،‬سپس یکی از آنها یا دو نفر آنها از شهادت رجوع‬
‫کرد بر آنها قصاص ششم حصه دیت نظر به تناسب است‪ ،‬و این قول برخی مالکی ها ‪3‬و برخی‬

‫‪ 1‬كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي‪ ،‬المعروف بابن الهمام الحنفي القدير على الهداية‪ ،‬ج ‪ 7‬ص ‪450‬‬
‫‪ 2‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي‪ .‬المغني‪ .‬ج‪ ، 14‬ص‪253 ،251‬‬

‫‪80‬‬
 ‫شوافع و مذهب حنابله است‪ 1 ،‬و چنین دلیل گفته اند‪ ،‬حکم به شهادت هم شان صادر شده‬
‫است‪ ،‬و هر کدام آنها در قسمت شریک اند‪ ،‬زیرا بخش از حکم به اثر شهادت آنها صادر شده‬
‫‪2‬‬
‫است بناء هر یک به تناسب در غرامت شریک اند‬

‫دیدگاه دوم‪ :‬در صورت که تعداد شهود کافی باشد با رجوع فردی از شهادت هیج چیزی بر‬
‫آن مرتب نمی شود‪ ،‬زیرا نصاب شهادت استوار است‪ ،‬مثال در شهادت زنا شش نفر شهادت‬
‫دادند ‪ ،‬یکی و دو نفر از آن رجوع کرد هیچ تأثیر بر آنها وارد نمی کند‪ .‬و این نظریه احناف‪،3‬‬
‫مالکی ها‪ ، 4‬شوافع‪ 5‬و یک قول در نزد حنابله نیز است‪ 6.‬آنها به این باور اند که افزون به قدر‬
‫زائد از نصاب بینه تأثیر در ثبوت حق ندارد و به همین دلیل حکم باقی می ماند‪ ،‬و بر کسی که‬
‫‪7‬‬
‫از شهادت رجوع کرده است هیچ چیز مرتب نمی شود‬
‫رجوع شاهد از برخی حصه شهادت‬

‫طوریکه شاهدی دهد بر وجود ‪ 100‬افغانی بعدا بگوید ‪ 9‬افغانی بود‪ ،‬از برخی آن انکار کند‬
‫و رجوع نماید‪ ،‬در صورت که شاهد بر شهادت خویش افزود یا کاهش داد دانشمندان در آن سه‬
‫نظریه دارند‪.‬‬

‫‪ 3‬أبو محمد جالل الدين عبد هللا بن نجم بن شاس بن ن!!زار الج!!ذامي الس!!عدي الم!!الكي (‪ ١٤٢٣‬هـ ‪ ٢٠٠٣ -‬م) عق!!د‬
‫الجواهر الثمينة في مذهب عالم المدينة‪ !،‬التحقیق‪ :‬حميد بن محم!!د لحم!!ر‪ ،‬ب!!يروت – لبن!!ان‪ ،‬دار الغ!!رب اإلس!!المي‪،‬‬
‫الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪194‬‬
‫‪ 1‬عالء الدين أبو الحسن علي بن سليمان بن أحمد ال َمرْ داوي (‪ ١٤١٥‬هـ ‪ ١٩٩٥ -‬م) اإلنصاف في معرفة الراجح‬
‫من الخالف‪ ،‬تحقيق‪ :‬عبد هللا بن عبد المحسن التركي ‪ -‬عبد الفتاح محمد الحلو‪ ،‬هجر للطباعة والنشر والتوزيع‬
‫واإلعالن‪ ،‬القاهرة ‪ -‬جمهورية مصر العربية‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ ،30‬ص‪76‬‬
‫‪ 2‬أبو اسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف الشيرازي‪ ،‬المهذب في فقة اإلمام الشافعي‪ .‬ج‪ ،2‬ص‪342‬؛ الشربيني‪ ،‬محمد‬
‫بن الخطيب‪ .‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪582‬‬
‫‪3‬كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي‪ ،‬المعروف بابن الهمام الحنفي القدير على الهداية‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 450‬الموصلي‪،‬‬
‫عبد هللا بن محمود‪ .‬االختيار لتعليل المختار‪ .‬ط‪ .3‬بيروت‪ :‬دار المعرفة‪1395 ،‬هـ‪ .‬ج‪ ،2‬ص‪154‬‬

‫‪ 4‬محمد بن يوسف ابن المواق‪1412 (.‬هـ)‪ .‬التاج واإلكليل بهامش مواهب الجليل‪ .‬طبعة الثالثة‪ ،‬بيروت‪ :‬دار الفكر‪،‬‬
‫ج‪ ،8‬ص‪، 243‬‬
‫‪ 5‬أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي(‪١٤١٢‬هـ ‪١٩٩١ /‬م) روضة الطالبين وعمدة المفتين‪ ،‬تحقيق‪:‬‬
‫زهير الشاويش‪ ،‬الناشر‪ :‬المكتب اإلسالمي‪ ،‬بيروت‪ -‬دمشق‪ -‬عمان‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثالثة‪ ،‬ج‪ ،11‬ص‪.303‬‬
‫‪ 6‬عالء الدين أبو الحسن علي بن سليمان بن أحمد ال َمرْ داوي اإلنصاف في معرفة الراجح من الخالف‪ ،‬ج‪ ،30‬ص‬
‫‪77‬‬
‫‪ 7‬علي بن أبي بكر المرغيناني‪ ،‬الهداية في شرح بداية المبتدي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪133‬‬

‫‪81‬‬
 ‫حکم به شهادت که اخیر داده است می شود‪ ،‬این نظریه جمهور علماء است‪ 1‬زیرا‬ ‫‪-1‬‬
‫شهات اخیر ‪ ،‬شهادت از عدالت است‪ ،‬از آن رجوع صورت نگرفته است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫شهادت اول آن مدار اعتبار است این نظریه برخی مالکی ها است‪،‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪3‬‬
‫هیچ کدام آن مدار اعتبار نیست و این قول امام زهری است‬ ‫‪-3‬‬

‫مطلب دوم‪ :‬وقت رجوع از شهادت‬

‫وقت رجوع می تواند سه صورت داشته باشد که در ذیل بیان می گردد‬
‫جزء اول‪ :‬رجوع پس از حکم و تنفیذ آن‬
‫به نظر جمهور فقهاء وقتی شهود از ادای شهادت بعد صدور حکم و تنفیذ آن رجوع کنند‬
‫حکم نقض نمی شود اما سعید بن مسیب و اوزاعی حکم را قابل نقض می دانند‪ ،4‬این در‬
‫صورت که مال باشد در صورت که حدود باشد بعد از اجرای آن مکلف به دیت می شوند‪.‬‬

‫اگر رجوع از شهادت بعد از حکم بوده شاهدان اعتراف کنند که شهادت ما بر ناحق عمدی‬
‫بود‪ ،‬بر شاهدان زور قصاص الزم می شود‪ ،‬تعزیر نمی شوند‪ ،‬و اگر موضوع شهادت مال‬
‫باشد‪ ،‬باوجود اینکه تعزیر می شوند‪ ،‬غرامت نیز بر آن الزم می گردد‪ ،‬زیرا با شهادت زور‬
‫مرتکب جنایت بزرگ شده است‪.5‬‬

‫و شاید هم تعزیر نشود‪ ،‬زیرا رجوع آن ها نشانه توبه است‪ ،‬پس تعزیر از آنها ساقط می‬
‫شود‪ ،‬و اگر هم آنها اعتراف کردند و گفتند این شهادت روی اشتباه بوده است‪ ،‬به هیج وجه‬
‫ْس َعلَ ْي ُك ْم ُجنَا ٌح فِي َما أَ ْخطَأْتُ ْم بِ ِه َولَ ِك ْن َما‬
‫تعزیر نمی شوند‪ ،‬زیرا خداوند متعال می فرماید‪َ ﴿ :‬ولَي َ‬
‫‪6‬‬
‫َت قُلُوبُ ُك ْم﴾‬
‫تَ َع َّمد ْ‬

‫و نيست بر شما گناهى در آنچه خطا كرديد در آن و ليكن آنچه تعمد كند دلهاتان و باشد خدا‬
‫آمرزنده مهربان‬

‫‪ 1‬محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين‪ . !،‬حاشية قرة عيون األخيار تكملة رد المحتار‪ .‬ج‪ ،5‬ص‪ 488‬الدسوقي‪،‬‬
‫محمد بن عرفة‪ .‬حاشية الدسوقي على الش!!رح الكب!!ير‪ .‬ج‪ ،4‬ص ‪ ،169‬محم!!د بن مفلح بن محم!!د المقدس!!ي الرامي!!نى‬
‫الحنبلي(‪ ١٤٢٤‬هـ ‪ ٢٠٠٣ -‬مـ) الف!!روع‪ ،‬المحق!!ق‪ :‬عب!!د هللا بن عب!!د المحس!!ن ال!!تركي‪ ،‬الناش!!ر‪ :‬مؤسس!!ة الرس!!الة‪،‬‬
‫الطبعة‪ :‬األولى ج‪ ،6‬ص‪598‬‬
‫‪ 2‬محمد بن يوسف ابن المواق‪ ..‬التاج واإلكليل بهامش مواهب الجليل‪ .‬ج‪ ،8‬ص‪240‬‬
‫‪ 3‬أحمد بن الحسين بن علي بن موسى ال ُخ ْس َروْ ِجردي الخراساني‪ ،‬أبو بك!!ر ال!!بيهقي (‪ ١٤٢١‬هـ ‪ ٢٠٠١ -‬م ) الس!!نن‬
‫الكبرى‪ ،.‬تحقیق‪ :‬حسن عبد المنعم شلبي‪ ،‬شعيب األرناؤوط‪ ،‬عبد هللا بن عب!!د المحس!!ن ال!!تركي‪ ،‬مؤسس!!ة الرس!!الة –‬
‫بيروت‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي المغني‪ ،14 .‬ص‪264‬‬
‫‪ - 4‬محمد نعيم محمد هاني ساعي (‪ ١٤٢٨‬هـ ‪ ٢٠٠٧ -‬م)موسوعة مسائل الجمهور في الفقه اإلسالمي‪ ،‬مصر‪ :‬دار‬
‫السالم للطباعة والنشر والتوزيع والترجمة‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثانية‪ ،‬ج ‪ 2‬ص ‪963‬‬
‫‪ 5‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي ‪ ،‬المغنی‪ ،‬ج ‪ 14‬ص ‪256‬‬
‫‪ 6‬سورة األحزاب ‪5‬‬

‫‪82‬‬
 ‫و این در صورت است که ‪ ،‬صدق قول شان بر اشتباه احتمال داشته باشد و اگر صدق بر‬
‫اعتراف اشتباه بودن قول شان احتمال نداشته باشد ‪ ،‬تعزیر شوند و سخن شان قبول نشود‪.1‬‬

‫خالصه رجوع شاهد بعد از حکم و تنفیذ چنین می توان نگاشت‪:‬‬

‫وقتی شاهد از شهادت بعد از حکم و اجرای آن قابل نقض نیست‪ ،‬خواه مال باشد و یا حد و یا‬
‫هم قصاص‪ .‬نظر به دالئل ذیل‪:‬‬

‫این حکم با اجرای از طریق محکوم علیه مستحکم شده است‪ ،‬اگر موضوع مال بود که‬ ‫‪-1‬‬
‫از طریق محکوم علیه به محکوم له پرداخت شده است‪ ،‬و اگر عقوبت و مجازات بود‬
‫در حق محکوم علیه تنفیذ و اجرا شده است‪.‬‬
‫شاهد با رجوع ‪ ،‬در یکی از امور‪ ،‬محتمل به گذب است یا ‪ ،‬صادق در شهادت و محتمل‬ ‫‪-2‬‬
‫الکذب در رجوع است و یا بر عکس صادق در رجوع و محتمل الکذب در شهادت‬
‫است‪ ،‬یکی بر دیگر ترجیح ندارد ‪ ،‬تا سبب برای نقض حکم شود‪.2‬‬
‫شهادت ورجوع از آن ‪ ،‬در احتمال صدق و کذب برابر اند‪ ،‬مگر اول با صدور حکم‬ ‫‪-3‬‬
‫‪3‬‬
‫رجحت یافت پس با رجوع از آن قابل نقض نیست‬

‫ستِيفاء؛ فإنَّه ال يَ ْبطُ ُل الحك ُم‪ ،‬وال يَ ْلزَ ُم‬‫ابن قدامه می نگارد‪ ” :‬الحا َل الثالث‪ ،‬أن يَ ْر ِجعا بع َد اال ْ‬
‫كوم به‪،‬‬
‫المح ِ‬ ‫ستِيفا ِء ْ‬ ‫سوا ٌء‌كان‌المشْهو ُد به مااًل أو عُقوبةً؛ ألَنَّ ُ‬
‫الحك َم قد ت َّم با ْ‬ ‫المشْهو َد له شى ٌء‪َ ‌،‬‬
‫‪4‬‬
‫ست َِحقِّه‪ ،‬ويَ ْر ِج ُع به على الشَّا ِه َد ْي ِن“‬
‫ق إلى ُم ْ‬
‫و ُوصو ِل الح ِّ‬

‫حالت سوم‪ :‬اینکه بعد استیفاء شهود رجوع کند‪ ،‬پس آن حکم را باطل نمی سازد و برای‬
‫مشهود له نیز چیزی الزم نمی گرداند‪ ،‬خواه مشهود به مال باشد و یا عقوبت‪ ،‬زیرا حکم با‬
‫اسیتفاء و اجرای محکوم به تکمیل شده ‪ ،‬و حق به مستحق آن رسیده است‪( ،‬وبرای غرامت و‬
‫تاوان) و بر شاهدین رجوع کند‪.‬‬
‫جزء دوم‪ :‬رجوع قبل از حکم‬
‫به اتفاق فقهاء قبل از صدور حکم ‪ ،‬رجوع شاهد مدار اعتبار بوده و مانع حکم قاضی می‬
‫شود‪ ،‬صدور حکم به این شهادت جواز ندارد‪ .‬زیرا حق بدون حکم قاضی ثابت نمی شود‪ ،‬و‬

‫‪ 1‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي ‪ ،‬المغني ج ‪ 14‬ص ‪256‬‬

‫‪ 2‬أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي‪ ،‬روضة الط!البين وعم!دة المف!تين‪ ،‬ج‪ ،11‬ص ‪ ،297‬و أب!و محم!د‬
‫عبد الوهاب بن علي بن نصر الثعلبي البغدادي المالكي‪( ،‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــ) المعونة على مذهب عالم المدينة‪،‬‬
‫ق‪ ،‬مكة المكرمة‪ :‬مكتبة نزار مصطفى الباز‪ .‬ج‪ 1‬ص ‪121‬‬ ‫المحقق‪ :‬حميش عبد الح ّ‬
‫‪ - 3‬عبد هللا بن محمود بن مودود الموصلي البلدحي‪ ١٣٥٦( ،‬هـ ‪ ١٩٣٧ -‬م) االختيار لتعليل المختار‪ ،‬تحقیق‪ :‬الشيخ‬
‫محمود أبو دقيقة ‪ ،‬مطبعة الحلبي – القاهرة ج‪ ،2‬ص‪153‬‬
‫‪4‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي ‪ ،‬المغنی‪ ،‬ج‪ 14‬ص ‪246‬‬

‫‪83‬‬
‫قضاء به شهادت ثابت می شود‪ ،‬درحالیکه شهادت با تناقض مواجه شد که آن مدار اعتبار حکم‬
‫‪1‬‬
‫است‪.‬‬

‫ولی حکایت از امام ابی ثور است که مخالف این قضیه است‪ ،‬زیرا او به شهادت مرجوع‬
‫عنها جواز صدور حکم را قائل است و دلیل آن هم این است‪ ،‬که شهادت ادا شده است با رجوع‬
‫شهود باطل نمی شود‪ ،‬چنانچه که بعد از حکم رجوع نماید بر آن اثری مرتب نمی شود‪.2‬‬

‫به نظر می رسد که قول اول رجحان دارد ‪ ،‬زیرا‪ :‬اوالً‪ :‬چگونه مبنای حکم قائم به شهادتی‬
‫باشد که رجوع از آن صورت گرفته است‪ .‬ثانیا ً رجوع بعد از حکم و قبل از حکم فرق فاحش‬
‫دارد‪ ،‬رجوع بعد از حکم بشروط آن تکمیل شده است و اما رجوع قبل از حکم با شروط آن‬
‫‪3‬‬
‫تکمیل نشده است‪.‬‬
‫جزء سوم‪ :‬رجوع قبل از حکم و پیش از تنفیذ‬
‫اگر رجوع از شهادت پس از صدور حکم و پیش از اجراى آن باشد‪ ،‬در صورتى که متعلق‬
‫حکم حدود باشد؛ خواه حق هَّللا ‪ ،‬مانند زنا یا حق الناس‪ ،‬مانند قذف و یا مشترک بین آن دو‪،‬‬
‫مانند سرقت‪ ،‬بنابر قول مشهور‪ ،‬حکم نقض مىشود؛ طوریکه وهبه زحیلی می نگارد‪ :‬اگر‬
‫شهود زنا از شهادت رجوع کنند رجم ساقط می شود‪ 4‬لیکن برخى گفتهاند‪ :‬نسبت به سایر آثار‪-‬‬
‫غیر از حد‪ -‬حکم نقض نمىشود اما به نظر سعید بن مسیب و اوزاعی نقض می شود‪ ،5‬مانند‬
‫حرمت مادر و خواهر در لواط ؛ حرمت گوشت حیوان وطی شده ؛ تقسیم مال مردى که حکم به‬
‫ارتداد وى شده و نیز عدّه نگه داشتن همسر او‪.‬‬

‫برخى‪ ،‬قصاص را نیز در حکم یاد شده ملحق به حدود کردهاند‪ .‬ثبوت و عدم ثبوت دیه در‬
‫این صورت مح ّل اختالف و اشکال است‪ .‬اگر متعلق حکم غیر حدود از حقوق باشد‪ ،‬در نقض‬
‫حکم اختالف است‪ .‬بنابر قول به عدم نقض‪ ،‬ضمان تلف و تضییع حق بر عهده شهود خواهد‬
‫بود‪.‬اگر رجوع شهود پس از اجراى حکم باشد‪ ،‬به قول مشهور‪ ،‬حکم مطلقا نقض نمىشود‪،‬‬
‫حتى‪ -‬بنابر قول مشهور‪ -‬اگر متعلق شهادت‪ ،‬مال‪ ،‬و عین آن نیز موجود باشد؛ لیکن گواهان‬
‫ضامن مىباشند؛ خواه متعلق شهادت‪ ،‬مال باشد یا غیر مال‪ .‬بنابر این‪ ،‬مثل یا قیمت یا دیه و یا‬

‫‪ 1‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي‪ .‬المغني‪ .‬ج‪ ،14‬ص‪245‬‬

‫‪ 2‬أب!!و الحس!!ن علي بن محم!!د بن محم!!د بن ح!!بيب البص!ري البغ!!دادي‪ ،‬الش!!هير بالم!!اوردي ( ‪ ١٤١٩‬هـ ‪ ١٩٩٩-‬م)‬
‫الحاوي الكبير في فقه مذهب اإلمام الش!افعي‪ ،‬الش!!يخ علي محم!!د مع!!وض ‪ -‬الش!!يخ ع!ادل أحم!!د عب!!د الموج!!ود‪ ،‬دار‬
‫الكتب العلمية‪ ،‬بيروت – لبنان‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ، ،‬ج‪ ،17‬ص‪253‬؛‬
‫‪ 3‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي‪ ،‬المغنی ج‪ ،14‬ص‪245‬‬
‫اإلسالمي وأدلَّتُهُ ج ‪ 7‬ص ‪ ،5384‬زیرا رجوع از شهادت کذاب آنها را ثابت می‬‫ُّ‬ ‫‪ 4‬وهبه بن مصطفی زحیلی‪ ،‬الفِ ْقهُ‬
‫کند و اگر دروغ شان را ثابت هم نکند احتمال شبه کذب می رود که در هر حالت حد ساقط می شود‪.‬‬
‫‪ - 5‬محمد نعيم محمد هاني ساعي (‪ ١٤٢٨‬هـ ‪ ٢٠٠٧ -‬م)موسوعة مسائل الجمهور في الفقه اإلسالمي‪ ،‬مصر‪ :‬دار‬
‫السالم للطباعة والنشر والتوزيع والترجمة‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثانية‪ ،‬ج ‪ 2‬ص ‪963‬‬

‫‪84‬‬
‫قصاص بر ایشان ثابت است‪ .‬قول مقابل مشهور‪ ،‬نقض حکم در صورت بقاى مال و بازگرداندن‬
‫آن به صاحبش مىباشد‪.1‬‬

‫که می توان خالصه آن را چنین بیان کرد‬

‫دیدگاه اول‪ :‬طبق این شهادت حکم صادر می شود‪ ،‬در صورت که مورد ادعا مال باشد‪ ،‬اگر حد‬
‫باشد یا قصاص قابل تطبیق نیست‪ .‬و این نظریه در مذهب مالکی‪ ، 2‬مذهب شوافع‪ 3‬و حنابله‬
‫‪4‬‬
‫است‪.‬‬

‫دلیل شان نیز قرار ذیل است‪.‬‬

‫قضاء به این شهادت تکمیل شده‪ ،‬و محکوم فیه از اموریکه نیست که به شبه ساقط‬ ‫‪.1‬‬
‫شود‪ ،‬تا رجوع در آن تأثیر کند‪.‬‬
‫محکوم به مال است‪ ،‬و مال ممکن است از طریق جبر شاهدان به تعویض مال به دست‬ ‫‪.2‬‬
‫آید‪ ،‬اما در صورت مشهود به حد باشد‪ ،‬حدود باشبهه ساقط می شود و رجوع خودش‬
‫‪5‬‬
‫شبهه است‪ ،‬و مجازات است که بعد از اجرا قابل جبران نیست‪.‬‬
‫این که اگر شهادت بازگردد ‪ ،‬یا عمداً در شهادتش بوده ‪ ،‬یا اشتباه کرده است ‪ ،‬اگر‬ ‫‪.3‬‬
‫عمداً بوده است ‪ ،‬علیه خود شهادت غیراخالقی به فسق شهادت داده است ‪ ،‬سپس‬
‫متهم است که می خواهد حکم را لغو کند‪ ،‬طوریکه دو شاهد فاسق به شاهدان فاسق‬
‫دیگر گواهی دهند‪ ، ،‬و اگر او می گوید که او اشتباه کرده است ‪ ،‬الزم نیست حکم را‬
‫‪6‬‬
‫کنار بگذارد‪ ،‬به دلیل جواز حطا در قول دوم‪ ،‬با مشبهه شدن حال‪.‬‬

‫دیدگاه دوم‪ :‬حاکم نقض نمی شود خواه محکوم به مال باشد یا مجازات‪ ،‬و این قول احناف است‬
‫‪7‬و برخی مالکی ها‪.‬‬

‫دالئل شان قرار ذیل است‬

‫‪ 1‬أبو الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادي‪ ،‬الشهير بالماوردي(‪ ١٤١٩‬هـ ‪ ١٩٩٩-‬م) الحاوي‬
‫الكبير في فقه مذهب اإلمام الشافعي وهو شرح مختصر المزني المحقق‪ :‬الشيخ علي محمد معوض ‪ -‬الشيخ عادل‬
‫أحمد عبد الموجود الناشر‪ :‬دار الكتب العلمية‪ ،‬بيروت – لبنان‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج ‪ 17‬ص ‪260 - 253‬‬
‫‪ 2‬ابن المواق‪ .‬محمد بن يوسف‪ .‬التاج واإلكليل بهامش مواهب الجليل‪ .‬ط‪ .3‬بيروت‪ :‬دار الفكر‪1412 ،‬هـ ج‪ ،8‬ص‬
‫‪240‬؛‬
‫‪ 3‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي‪ ،‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪579‬‬
‫‪ 4‬الزركشي‪ ،‬محمد بن عبدهللا‪ .‬شرح الزركشي على مختصر الخرقي‪ .‬الرياض‪ :‬شركة العبيكان‪ ،‬د‪.‬ت ج‪ ،7‬ص‬
‫‪]383‬‬
‫‪ 5‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي‪ .‬المغني‪ .‬ج‪ ،14‬ص‪245‬‬
‫‪ 6‬منصور بن يونس بن بن إدريس البهوتى ‪ ١٤١٤( ،‬هـ ‪ ١٩٩٣ -‬م)‪ .‬شرح منتهى اإلرادات ‪ ،‬عالم الكتب‪ ،‬بيروت‬
‫‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪562‬‬
‫‪ 7‬عبد هللا بن محمود بن مودود الموصلي البلدحي‪ ،‬االختيار لتعليل المختار‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪132‬‬

‫‪85‬‬
 ‫شهادت و رجوع از آن‪ ،‬در احتمال صدق و کذب مساوی اند‪ ،‬مگر اینکه شهادت‬ ‫‪-1‬‬
‫در قضاء رجحت دارد بناء با رجوع از آن حکم نقض نمی شود‪.‬‬
‫وقتی شاهد از شهادت رجوع کند آخر کالمش ناقض اول است‪ ،‬حکم با تناقض‬ ‫‪-2‬‬
‫‪1‬‬
‫نقض نمی شود‪.‬‬

‫دیدگاه سوم‪ :‬حکم مطلقا نقض می شود خواه محکوم به مال باشد یا عقوبت‪ ،‬و این نظریه سعید‬
‫‪2‬‬
‫ابن مسیب و اوزاعی است‪.‬‬

‫شوکانی نیز با این نظریه است‪ ،‬و در تأیید آن می نگارد‪” :‬ومع الرجوع تسقط شهادته من‬
‫غير فرق بين كونها قبل الحكم‪ ،‬أو بعده وأي تأثير للحكم مع بطالن مستنده‪ ، ...‬وال فرق‬
‫‪3‬‬
‫بين الحد‪ ،‬والقصاص وغيرهما“‬

‫با رجوع شهادت آن ساقط می شود‪ ،‬بدون فرق میان اینکه قبل از حکم باشد یا بعد از حکم‪ ،‬و‬
‫کدام تأثیری بر حکم با وجود بطالن مستنده آن باقی می ماند‪ ،‬و هیچ فرقی میان حد و قصاص‬
‫و غیر آن نمی شود‪.‬‬

‫در بیان آن باید گفت که رجوع از شهادت می تواند شامل احوال ذیل باشد‪.‬‬

‫اینکه قصدی شهادت دروغ گفته باشد‪ ،‬این باعث کدورت عدالت شده‪ ،‬و موجب فسق‬ ‫‪-1‬‬
‫است‪ ،‬زیرا از جمله شهادت زور حساب می شود‬
‫اینکه شهادت آن سهوا ً صادر شده باشد‪ ،‬این طعن و عیب در ضبط است نه در عدالت‪،‬‬ ‫‪-2‬‬
‫پس الزم است که در شهادت توقف را اختیار نمود‪.‬‬
‫اینکه شهادت به سبب شبهه باشد که بر آن عارض شده ‪ ،‬که بر اهل دانش چنین پیش‬ ‫‪-3‬‬
‫می آید‪ ،‬نه سبب کدورت عدالت می شود و نه سبب طعن در ضبط ‪ ،‬بنابرین شهادت آن‬
‫‪4‬‬
‫در موارد دیگر مورد پذیرش است‪.‬‬

‫مطلب سوم‪ :‬صفت رجوع از شهادت‬

‫‪ 1‬علي بن أبي بكر المرغيناني‪ ،‬الهداية في شرح بداية المبتدي ج‪ ،4‬ص‪132‬‬

‫‪ 2‬مالك بن أنس بن مالك بن عامر األصبحي المدني (‪١٤١٥‬هـ ‪١٩٩٤ -‬م‪ .) ،‬المدونة ‪ ،‬دار الكتب العلمية الطبعة‪:‬‬
‫األولى‪ ،‬ص‪308‬‬
‫‪ 3‬محمد بن علي بن محمد بن عبد هللا الشوكاني اليمني‪1405( ،‬هـ)‪ .‬السيل الجرار المتدفق على حدائق األزهار‪،‬‬
‫الناشر‪ :‬دار ابن حزم‪ ،‬الطبعة‪ :‬الطبعة األولى‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪208‬‬
‫‪ 4‬أبو الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادي‪ ،‬الشهير بالماوردي‪ ،‬الحاوي الكبير في فقه مذهب‬
‫اإلمام الشافعي‪ ،‬ج‪ ،17‬ص‪ 254‬مالك بن أنس بن مالك بن عامر األصبحي المدني المدونة ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪421‬؛ و‬
‫منصور بن يونس بن بن إدريس البهوتى‪ ،‬شرح منتهى اإلرادات ج‪ ،3‬ص‪562‬‬

‫‪86‬‬
 ‫وقتی شاهد از شهادت رجوع می کند یا صریح است‪ ،‬طوریکه واژها و کلمات را استعمال‬
‫می یکند اکه فاده رجوع را می کند و احتمال تأویل را ندارد‪ ،‬یا رجوع آن غیر صریح است‪ ،‬که‬
‫لفظ مستعمل احتمال رجوع و غیر آن را دارد‪ ،‬بناء صفت رجوع از دو حالت خالی نیست‪.‬‬
‫جزء اول‪ :‬رجوع صریح‬
‫رجوع صریح به امور ذیل می شود‪:‬‬

‫اینکه بگوید از شهادت خویش رجوع کردم‪ ،‬یا بگوید به شهادت زور شاهدی دادم‪ ،‬یا‬ ‫‪-1‬‬
‫بگوید در شهادت خویش دروغ گفتم و امثال این‪ ،‬این عبارت در رجوع صریح اند‪ ،‬اگر‬
‫قبل از حکم بود قاضی بر آن حکمی اثر مرتب نمی کند‪ ،‬و اگر بعد از حکم بود بر شهود‬
‫اثر آن مرتب می شود‪.‬‬

‫وقتی شاهد اعتراف کند‪ ،‬که شهادت آن ‪ ،‬شهادت زور بوده‪ ،‬شاهد بر شهادت زور مجازات‬
‫می شود‪ ،‬اما اهل علم در مورد نحوه عقوبت آن اختالف دارد‪.‬‬

‫دیدگاه اول‪ :‬شاهد زور مجازات تعزیری و تشهیر‪ 1‬می شود‪ ،‬و این قول امام ابو یوسف و‬
‫امام محمد از احناف است‪ ،‬و هم چنان مذهب مالکی ‪ ،‬شوافع‪ ،‬و حنابله نیز است‪ ،‬و برای‬
‫ادعای خویش چنین استدالل کرده اند‪،‬‬

‫تعزیر و تشهیر شاهد زور فعل حضرت عمر رضی هللا عنه است‪ ،‬و هیچ کس مخالفت‬ ‫‪-1‬‬
‫از آن نکرده است‪.‬‬
‫شهادت زور قول حرام است ‪ ،‬که باعث ضرر به هم نوع انسان می شود‪ ،‬بناء بر شاهد‬ ‫‪-2‬‬
‫‪2‬‬
‫زور مجازات الزم است مانند دشنام و قذف‪.‬‬

‫دیدگاه دوم‪ :‬شاهد زور کارش آشکارا و مشهور گردد‪ ،‬و این نظریه امام ابوحنیفه است‪ ،‬و‬
‫طریقه تشهیر را اینگونه گفته است ”أن ينادى في سوقه‪ ،‬أو مسجد حيه‪ ،‬ويحذر الناس منه‪،‬‬
‫فيقال ‪ :‬هذا شاهد زور فاحذروه“‪ 3‬در شهر و یا مسجد محله صدا زنند‪ ،‬و مردم را از آن بر حذر‬
‫دارند‪ ،‬گفته شود این شاهد زور است از آن بر حذر باشید‪.‬‬

‫قاضی شریح و قتی شاهد زور را پیدا می کرد‪ ،‬به محل سکونت‪ ،‬اگر از شهر بود در شهر‬
‫و اگر از قصبات و قریه ها بود ‪ ،‬در قریه و قصبات می فرستاد‪ ،‬و فردی را نیز همراهش ارسال‬
‫می کرد و می گفت‪ :‬شریح به شما سالم می رساند‪ ،‬و می گفت‪ ” :‬إنَّا َو َج ْدنَا َه َذا‌شَا ِه َد ُّ‬
‫‌الزو ِر‬
‫‪4‬‬
‫اح َذ ُروهُ “ ما این شخص را شاهد زور یافتیم از آن حذر کنید‬
‫‌فَ ْ‬

‫‪ 1‬تشهیر‪ ،‬اعالن و آشکار کردن‪ ،‬مشهور کردن ‪ ،‬شهره کردن‪ ،‬شهرت دادن رسوایی کسی را‬
‫‪ 2‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي‪ ،‬مغني ج‪ ،14‬ص‪261‬؛‬
‫‪ 3‬عالء الدين‪ ،‬أبو بكر بن مسعود بن أحمد الكاساني الحنفي بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع‪ ،‬ج‪ 8‬ص ‪289‬‬
‫‪ 4‬زين الدين بن إبراهيم بن محمد‪ ،‬المعروف بابن نجيم المصري ‪ ،‬البحر الرائق شرح كنز الدقائق ج‪ 7‬ص ‪126‬‬

‫‪87‬‬
 ‫دلیل دیدگاه دوم نیز همین قول شریح است‪ ،‬و هیچ فردی هم به آن انکار نکرده است‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫در حالیکه به عصر رسول هللا علیه وسلم نزدیک بود‪ ،‬و از قضایای آنها آگاهی داشت‪.‬‬
‫رجوع از اقرار دلیل بر ندامت و پشیمانی وعدم اصرار است‪ ،‬و ندامت بر لسان پیامبر‬ ‫‪-2‬‬
‫صلی هللا علیه وسلم توبه است‪ ،‬شخص تائب مستوجب ضرب نیست‪ ،‬حتی اگر مصر بر‬
‫فعل خود باشد‪ .‬فعل حضرت عمر را محمول به سیاست کرده اند‪ ،‬زیرا آن به هشتاد دره‬
‫آن رساند‪.1‬‬
‫ادعای خطاء در شهادت‬

‫ادعای شهادت طوریکه شاهد بگوید این کار من عمدی نبوده بلکه روی اشتباه و خطا‬
‫صورت گرفته است‪ ،‬به طوریکه بگوید‪ :‬در شهادت که ادا کردم اشتباه و خطاء کردم‪ ،‬و این‬
‫شخص مورد تعزیر قرار نمی گیرد‬

‫وقتی باطل بودن شهادت خویش را اعتراف کند‬

‫وقتی که شاهد ادعای بطالن شهادت را خویش را نماید‪ ،‬طوریکه بگوید‪ :‬شهادت من باطل‬
‫بود‪ ،‬یا منسوخ است و یاهم آن را رد کردم‪.‬‬
‫جزء دوم‪ :‬رجوع غیر صریح‬
‫رجوع غیر صریح نیز به دو صورت ذیل می شود‪:‬‬

‫امتناع شهود از رجم‪ :‬حضور شهود در رجم مستحب است‪ ،‬و اولین کسانی اند که آغاز به‬
‫سنگسار می کنند‪ ،‬و این به دلیل روایت است که حضرت علی بن ابی طالب رضی هللا عنه است‬
‫که فرمود رجم دو قسم است‪ ،‬رجم سری و رجم آشکار‪ ،‬در رجم آشکارا اول شهود بعدا‪ ،‬امام‬
‫‪2‬‬
‫رجم می کند‪.‬‬

‫ولي امام ابوحنيفه حضور شهود ر الزم می داند‪ ،‬و باید اولین کسانی باشند که سنگسار را‬
‫آغاز می کند‪ ،‬مگر اینکه عذری داشته باشد مانند مرض‪ ،‬اگر شهود از آمدن در محضر‬
‫سنگسار امتناع ورزند‪ ،‬یا فوت نمایند و یاهم غایب باشند‪ ،‬یا برخی شهود از حضور خود داری‬
‫نمایند رجم ساقط می شود‪ ،‬و حد جاری نمی شود‪ ،‬زیرا امتناع آنها از رجم دلیل صریح بر‬
‫‪3‬‬
‫رجوع آنها از شهادت است‬

‫‪ 1‬الرملي‪ ،‬محمد بن أحمد‪ .‬نهاية المحتاج شرح المنهاج‪ .‬ج‪ 8‬ص ‪330-328‬‬
‫ج‪5‬‬ ‫‪ 2‬الصنعاني‪ ،‬أبو بكر عبدالرزاق‪ .‬المصنف‪ .‬تحقيق‪ :‬األعظمي‪ ،‬ط‪ .2‬بيروت‪ :‬المكتب اإلسالمي‪1403 ،‬هـ‪.‬‬
‫ص ‪544‬‬
‫‪ 3‬عبد هللا بن محمود بن مودود الموصلي البلدحي‪ ،‬االختيار لتعليل المختار‪ ،‬ج‪ 4‬ص ‪84‬‬

‫‪88‬‬
 ‫دوم‪ :‬وقتی که از حاکم در خواست توقف اجرای حکم را نماید‪ :‬وقتی شاهد از حاکم در‬
‫خواست توقف اجرای حکم را نماید‪ ،‬حاکم از اجرای دست بر می دارد‪ ،‬و این رجوع از طرف‬
‫شاهد محسوب می شود‪.‬‬

‫اگر شهود رجوع کرد و گفت‪ :‬حکم صادر نما و من بر همان شهادت خویش هستم ‪ ،‬رجوع‬
‫آن ثابت نشده و نه اهلیت آن باطل می شود‪ ،‬زیرا منظور از توقف شاید شکی باشد که در ذهن‬
‫‪1‬‬
‫آن خطور نموده است‪ ،‬بناء با متباعد شدن این شک از بین رفت و به تصدیق تبدیل شده است‬

‫مطلب چهارم‪ :‬اثر رجوع از شهادت‬

‫جزء اول‪ :‬رجوع شهود در مال‬
‫وقتی مشهود به مال باشد‪ ،‬و شهود بع د از حکم و اس تیفاء و اج را رج وع کردن د‪ ،‬پس آن‬
‫نمی تواند بر محکوم له برای گرفتن مال رجوع کند‪ ،‬و این بدون اختالف بین همه دانش مندان و‬
‫ال‪َ ،‬غ ِر َماهُ‪َ ،‬ولَ ْم يَ ْر ِج ْع‬ ‫فقهای اسالم است‪ ،‬چنانچه ابن قدامه می نگارد‪َ ” :‬وإِنْ َكانَتْ َ‬
‫ش َها َدتُ ُه َما بِ َم ٍ‬
‫س َوا ٌء َكانَ ا ْل َما ُل قَائِ ًما أَ ْو تَالِفًا‪ ...‬فال نَ ْعل ُم فيه بين ِ‬
‫ً ‪2‬‬
‫العلم ِخالفا“‬ ‫ِ‬ ‫أهل‬ ‫بِ ِه َعلَى ا ْل َم ْح ُك ِ‬
‫وم لَهُ بِ ِه‪َ ،‬‬
‫و اگر شهادت آنها در قبال مال باشد‪ ،‬غرامت آن بپردازند‪ ،‬و بر محک وم ل ه رج وع نکنن د‪،‬‬
‫خواه مال موجود باشد یا تل ف ش ده باش د ‪ ،‬بین اه ل علم خالفی در این م ورد نمی دانم‪ .‬ب ه ج ز‬
‫اوزاعی و سعید بن مسیب رضی هللا عنه‪.‬‬

‫اما بعد از اینکه شاهد رجوع کرد آیا مشهود آنرا تکذیب می کند و یا تص دیق‪ ،‬اگ ر تص دیق‬
‫کرد بر بطالن شهادت شان‪ ،‬پس هیچ ضمانی بر شهود نیست‪ ،‬و مشهود له آنچه را قبض کرده‬
‫است بر می گرداند‪ ،‬به محکوم علی ه ‪ ،‬و در ص ورت اتالف ب دل و ی ا تع ویض آن را مس ترد می‬
‫کند‪ ،‬جهت اعتراف آن به گرفتن مال دیگری به ناحق ‪ ،‬و اگر چیزی را قبض نکرده بود حق آن‬
‫‪3‬‬
‫از مشهود به ساقط می شود‬

‫اما اگر تکذیب کرد‪ ،‬فقهاء در قسمت غرامت اختالف دارند که مبنی بر دو قول ذیل است‬

‫‪ 1‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي‪ ،‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪579‬‬
‫‪ 2‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي ‪ ،‬المغنی‪ ،‬ج ‪ 14‬ص ‪248‬‬
‫‪ 3‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي‪ ،‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪582‬‬

‫‪89‬‬
‫شاهدان مکلف به غرامت مال اتالف کرده است‪ ،‬اند خواه مال بعین ه موج ود باش د و ی ا‬ ‫‪-1‬‬
‫تلف شده باشد خواه مال دین باشد و یا عین و این مذهب احناف‪ 1‬مالکی‪ 2‬و قول ص حیح‬
‫‪4‬‬
‫نزد شوافع ‪3‬و حنابله است‬

‫دالئل این گروه قرار ذیل است‬

‫شاهدان مال بدون حق از دس ت مال ک و حی ازت آن ب یرون ک رده ان د‪ ،‬و بین ش خص و‬ ‫‪-1‬‬
‫‪5‬‬
‫مالش حائل قرار گرفته اند‪ ،‬مانند اینکه آنرا اتالف کرده باشند‬
‫شهادت آنها سبب اتالف مال در ح ق مش هود علی ه ش ده اس ت‪ ،‬و تس بیب ب ه اتالف ب ه‬ ‫‪-2‬‬
‫منزله مباشر در حق مسبب به و وجوب ضمان است‪ ،‬مانند اکراه بر اتالف م ال و کن دن‬
‫چاه در راه‬
‫‪6‬‬
‫نظریه دوم‪ :‬شاهدان ضامن هیچ چیزی نیس تند‪ ،‬و این ق ول ام ام ابوحنیفه و ق ولی ن زد‬ ‫‪-2‬‬
‫‪7‬‬
‫امام شافعی است به شرط اینکه شهود در وقت به حال خود باشند‬

‫دالئل این گروه نیز قرار ذیل است‬

‫ضمان در صورت است که اتالف باشد‪ ،‬و یا تلف صورت در حالیکه در تصرف ش خص‬ ‫‪-1‬‬
‫‪8‬‬
‫باشد‪ ،‬و هیچ کدام آن در این دیده نمی شود‬
‫وقتی که متسبب موجود شد‪ ،‬و مباشر در مال اتالف شده ‪ ،‬پس با وجود مباش ر متس بب‬ ‫‪-2‬‬
‫‪9‬‬
‫هیچ اعتباری ندارد‬
‫جزء دوم‪ :‬رجوع شهود در تفریق بین زوجین‬
‫وقتی شاهدان شهادت دادن که فالن شخص خانمش را طالق داده است‪ ،‬و قاضی بین زوجین ب ه‬
‫تفریق حکم نمود ‪ ،‬بعدا شاهدان از سخن خویش رجوع کردند‪ ،‬این دو حالت ذیل خالی نیست‪:‬‬
‫الف‪ :‬رجوع قبل از دخول‬

‫‪ 1‬عبد هللا بن محمود بن مودود الموصلي البلدحي‪ ،‬االختيار لتعليل المختار‪ .‬ج‪ ،2‬ص‪153‬‬
‫‪ 2‬أبو العباس أحمد بن محمد الخلوتي‪ ،‬الشهير بالصاوي المالكي‪( ،‬ــــــــــــــــــــــــــــ) بلغة السالك ألقرب المسالك‪،‬‬
‫دار المعارف ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪369‬‬
‫‪ 3‬و أبو محمد عبد الوهاب بن علي بن نصر الثعلبي البغدادي المالكي‪ ،‬المعونة على مذهب عالم المدينة! ج‪ ،11‬ص‬
‫‪302‬‬
‫‪ 4‬شمس الدين محمد بن عبد هللا الزركشي المصري الحنبلي (‪ ١٤١٣‬هـ ‪١٩٩٣ -‬م)‪ .‬شرح الزركشي‪ ،،‬دار‬
‫العبيكان‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪384‬‬
‫‪ 5‬منصور بن يونس بن بن إدريس البهوتى‪ ،‬شرح منتهى اإلرادات‪ .‬ج‪ ،3‬ص‪562‬‬
‫‪ 6‬محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين‪ !،‬حاشية قرة عيون األخيار تكملة رد المحتار‪ ، .‬ج‪ ،7‬ص‪244‬‬
‫‪ 7‬أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي‪ ،‬روضة الطالبين وعمدة المفتين‪ ،‬ج‪ ،11‬ص‪302‬‬
‫‪ 8‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي‪ ،‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪582‬‬
‫‪ 9‬علي بن أبي بكر المرغيناني‪ ،‬الهداية في شرح بداية المبتدي ج‪ ،3‬ص‪133‬‬

‫‪90‬‬
‫وقتی شاهدان به طالق زنی شهادت دهند‪ ،‬و قاض ی حکم ب ر ف رقت ص ادر کن د‪ ،‬ج دایی‬ ‫‪-1‬‬
‫بین زوجین با این حکم واقع می شود‪ ،‬و رجوع آنها اعتباری ندارد‪ 1‬ولی دانشمندان در‬
‫أثر آن بر شاهدین سه دیدگاه ارائه کرده اند‪.‬‬
‫أ‪ .‬بر شاهدان نص ف مه ر مس می الزم می ش ود و ی ا ب دل آن مه ر در ص ورت ع دم‬
‫تسمیه مهر و این قول احناف‪ ، 2‬مالکی ‪3‬و حنابله است‪ ، 4‬به دلیل اینکه‬
‫‪ -1‬شهادت آنها با وجود اینکه چیزی را بر زوج در مهر الزم قرار نداده ‪ ،‬مگر‬
‫باعث تقویه واجب شده اس ت ک ه قبالً از دخ ول محتم ل الس قوط ب ود‪ ،‬زی را‬
‫فرقت قبل از دخول آمده است‪ ،‬و به شهادت آنه ا ب ه طالق این واجب را ب ر‬
‫شوهر مستحکم ساخت‪ ،‬که احتمال سقوط را ندارد‪ ،‬پس شهادت آن تأکید بر‬
‫‪5‬‬
‫واجب شد‪ ،‬و موکد واجب به منزله واجب است‬
‫‪6‬‬
‫‪ -2‬شهادت آنها به ایجاد تفریق قیاس بر فسخ نکاح به موجب رضاع می شود‬
‫ب‪ .‬دیدگاه دوم‪ :‬شاهدان مکلف به پ رداخت مه ر مث ل ان د‪ ،‬و این دی دگاه ام ام ش افعی‬
‫‪7‬‬
‫است‬
‫‪8‬‬
‫ت‪ .‬بر آن نصف مهر مثل است‪ ،‬و این نیز یک نظریه نزد امام شافعی است‪.‬‬

‫به نظر می رسد قول درست همان قول اول باشد‪ ،‬یعنی شاهدان ضامن نصف مهر مسمی یا ب دل‬
‫آن هستند‪ .‬زیرا استدال عقلی و قیاس شان با منطق سازگار است‪.‬‬

‫رجوع بعد از دخول‪:‬‬

‫فقهاء در مورد اینکه شهود بعد از دخول از شهادت خویش رجوع کنند اختالف نظ ر دارن د‪ ،‬ک ه‬
‫خالصه آن در سه قول ذیل بیان می گردد‪.‬‬

‫بر شاهدان همه مه ر مس می الزم می ش ود ‪ ،‬این ی ک ق ول از ش افعی و ی ک روایت از‬ ‫‪-1‬‬

‫احمد است‪ ،‬و برای ادعای خود چنین استدالل کرده اند‪ ،‬ک ه ش اهدان ب اعث از بین رفتن‬
‫نکاح شده اند‪ ،‬بناء بر آنها عوض الزم می شود‪ ،‬پس بر آنه ا ض مان الزم اس ت‪ ،‬چن ان‬

‫‪ 1‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي‪ ،‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪581‬‬
‫‪ 2‬السغدي‪ ،‬علي بن الحسين‪ .‬النتف في الفتاوى‪.‬‬
‫‪ 3‬أبو محمد جالل الدين عبد هللا بن نجم بن شاس بن نزار الجذامي السعدي المالكي‪ ،‬عقد الجواهر الثمينة في مذهب‬
‫عالم المدينة!‪ .‬ج‪ ،3‬ص‪183‬‬
‫‪ 4‬منصور بن يونس بن بن إدريس البهوتى‪ ،‬شرح منتهى اإلرادات‪ .‬ج‪ ،3‬ص‪563‬‬
‫‪ 5‬الكاساني‪ ،‬أبو بكر بن مسعود‪ .‬بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع‪ .‬ج‪ ،6‬ص‪283‬‬
‫‪ 6‬منصور بن يونس بن إدريس البهوتى‪ ١٣٨٨( ،‬هـ ‪١٩٦٨ -‬م)‪ .‬كشاف القن!اع عن متن اإلقن!!اع‪ ،‬؛ هالل مص!!يلحي‬
‫مصطفى هالل ‪ -‬أستاذ الفقه والتوحيد باألزهر الشريف؛ مكتبة النصر الحديثة بالرياض‪ ،‬لص!!احبَيها‪ :‬عبدهللا ومحم!!د‬
‫الصالح الراشد‪ ،‬بیروت‪ :‬درالکتب العلمیة‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪443‬‬
‫‪ 7‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي‪ ،‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج‪ ،‬ج‪4‬‬
‫‪ 8‬أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي‪ ،‬روضة الطالبين وعمدة المفتين‪ ،‬ج‪ ،11‬ص‪300‬‬

‫‪91‬‬
‫اگر شهادت دهند قبل از دخول‪ 1 .‬گرچه این دلیل شان از اعتراض خ الی نیس ت‪ ،‬چ نین‬
‫اعتراض می شود‪ ،‬قیاس بر ماقبل از دخول درست نیس‪ ،‬زیرا بر آن نص ف مه ر تع یین‬
‫کرده اند‪ ،‬و مهر معرض برای سقوط است‪ ،‬و در اینجا مهر هم ه آن تع یین ش ده اس ت‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫پس بر آن چیزی دیگر تعیین نمی شود‬
‫وقتی به اثر شهادت شاهدان بعد از دخول‪ ،‬طالق ی ا تفری ق بین زوجین ص ورت گ یرد و‬ ‫‪-2‬‬
‫آنها بعد از تفریق از شهادت خویش رجوع نمایند‪ ،‬هیچ ضمان و تاوانی بر آنه ا نیس ت‪،‬‬
‫و این م ذهب احن اف‪3 ،‬م الکی ‪ ،4‬و در ص حیح در م ذهب حنابل ه است‪ 5‬آنه ا ب ر نظری ه‬
‫خویش چنین استدالل کرده اند‪ ،‬شاهدان با شاهدان خویش چیزی تعیین نکرده اند‪ ،‬تا ب ا‬
‫‪6‬‬
‫دخول مهر تعیین گردد‪ ،‬و هیچ چیزی را هم از ملکیت آن خارج نکرده اند‬
‫بر شاهدان مهر مسمی الزم نمی شود ‪ ،‬این مهر مثل بدل است ک ه ش اهدان ب ا ش هادت‬ ‫‪-3‬‬
‫‪7‬‬
‫خویش بر زوج ضرر را متحمل کردند‪.‬‬
‫جزء سوم‪ :‬رجوع شهود در اثبات نکاح‬
‫وقتی شاهدان شهادت ادا نمایند‪ ،‬بر اینکه فالن زن زوجه فالن شخص است‪ ،‬بعدا از شهادت‬
‫خویش رجوع نمایند‪ ،‬این رجوع از دو حال خالی نیست‪.‬‬

‫رجوع قبل از دخول باشد‪ ،‬در صورت که رجوع ش هادین اثب ات نک اح قب ل از دخ ول ب ر‬ ‫‪-1‬‬
‫زن مشهود علیها باشد‪ ،‬هیچ چیزی بر ش اهدان الزم نمی ش ود‪ ،‬زی را آنه ا ض رر را ب ر‬
‫‪8‬‬
‫زن وارد نساخته تا جبران خساره نمایند‪.‬‬
‫اینکه رجوع شهود بعد از دخول بر مشهود علیها ص ورت گرفت ه باش د‪ ،‬در آن ص ورت‬ ‫‪-2‬‬
‫در آن صورت نگاه به مهر مش هود علیه ا می ش ود ک ه در ب ر گیرن ده دو ص ورت ذی ل‬
‫است‬
‫أ‪ .‬در صورت که مهر آن مهر مثل باشد‪ ،‬نزد مالکیها و حنابله ضمان ب ر ش اهدان‬
‫در صورت که مهر بر زن تعلق نگیرد الزم می گ ردد‪ 9‬زی را‪ ،‬وق تی زن ب ه مه ر‬
‫خود نائل آیند‪ ،‬در حقیقت عوض آنچه باعث شده که شاهدان آن را متضرر کنند‬

‫‪ 1‬أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي‪ ،‬روضة الطالبين وعمدة المفتين‪ ،‬ج‪ ،11‬ص‪300‬‬
‫‪ 2‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي‪ .‬المغني ج‪ ،14‬ص‪251‬‬
‫‪ 3‬عبد هللا بن محمود بن مودود الموصلي البلدحي‪ ،‬االختيار لتعليل المختار‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪154‬‬
‫‪ 4‬أبو العباس أحمد بن محمد الخلوتي‪ ،‬الشهير بالصاوي المالكي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪370‬‬
‫‪ 5‬عالء الدين أبو الحسن علي بن سليمان بن أحمد ال َمرْ داوي اإلنصاف في معرفة الراجح من الخالف ج‪ ،30‬ص‪68‬‬
‫‪ 6‬منصور بن يونس بن بن إدريس البهوتى‪ ،‬شرح منتهى اإلرادات‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪563‬‬
‫‪ 7‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي‪ ،‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج‪ . ،‬ج‪ ،4‬ص‪581‬‬
‫‪ 8‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي المغني ج‪ ،14‬ص‪ 251‬محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين‪،‬‬
‫حاشية قرة عيون األخيار تكملة رد المحتار‪ .‬ج‪ ،7‬ص‪252‬‬
‫‪ - 9‬أبو محمد جالل الدين عبد هللا بن نجم بن شاس بن نزار الجذامي السعدي المالكي‪ ،‬عقد الجواهر الثمينة في‬
‫مذهب عالم المدينة‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪186‬‬

‫‪92‬‬
‫دریافت کرده است‪ ،‬در صورت که مهر به آن تعل ق نگ یرد‪ ،‬ش اهدان ب ه ج بران‬
‫خساره اند که‪ ،‬بر آن زن رسانده اند‪ ،‬بناء مهر مثل الزم‪ ،‬در عوض آنچه از زن‬
‫فوت کرده اند‪.1‬‬
‫ولی مذهب احناف هیچ تاوان و جبران خساره ای را بر شاهدان الزم نمی دان د‪،‬‬
‫زیرا‪ ،‬من افع غ یر متق وم اس ت ‪ ،‬مگ ر ب ا تملی ک ب ه واس طه عق د‪ ،‬و ت اوان در‬
‫خواست مماثلت را می کند‪ ،‬و آن تعیین می ش ود ب ه تملی ک جهت اظه ار خط ر‬
‫‪2‬‬
‫محل‬
‫در صورت که مهر اقل یا اکثر از مهر مثل باشد‪ ،‬مثالً شاهدان ش اهدی دهن د ب ر‬ ‫ب‪.‬‬
‫اینکه مهر آن ‪ 100‬افغانی بود ولی زن ادعا کند ‪ 400‬افغانی بوده است‪ ،‬قاض ی‬
‫بر اثر شهادت شاهدان به ‪ 100‬افغانی حکم صادر نماید ی ا ب رعکس آن ‪ ،‬در آن‬
‫صورت‪ ،‬فقهاء اختالف نظر دارند‪.‬‬

‫اول‪ :‬شاهدان مکلف به پرداخت میان دو مهر اند‪ ،‬و این دیدگاه م الیکی ها‪ 3‬و حنابل ه ‪4‬و یکی از‬
‫اقوال شوافع و ابویوسف و محمد از احناف‪ 5‬است‬

‫دوم‪ :‬شاهدان بر پرداخت هیچ ض مان مکل ف نیس تند‪ ،‬و این ق ول احن اف و ق ول دوم از ش وافع‬
‫‪6‬‬
‫است‬
‫جزء چهارم‪ :‬رجو در قصاص و حدود‬
‫اگر دو شاهد علیه مردی شهادت بدهند که مستلزم قص اص در نفس ی ا در اط راف اس ت‪ ،‬ی ا در‬
‫ارتداد ‪،‬یا در شالق‪ ،‬و شالق زده بم یرد ی ا در س رقت ک ه قط ع ش ود ‪ ،‬قص اص اج را ش ود‪ ،‬ی ا‬
‫مجازات بر مشهود علیه اعمال می شود‪ ،‬سپس این دو ش اهد ش هادت خ ود را پس می گیرن د و‬
‫از شهادت آن رجوع‪ ،‬از احوال آتی خالی نیست‪.‬‬
‫اول‪ :‬اینکه دو شاهد می گویند‪ :‬ما اشتباه کردیم‬

‫اینکه ش اهدان بگوین د خط ا و اش تباه ک ردیم‪ ،‬در آن ص ورت ب ر ش اهدان‪ ،‬دیت مخف ف‬ ‫‪-1‬‬
‫ش ِهدَا ِع ْن َد َعلِ ٍّي ‪َ -‬ر ِ‬
‫ض َي‬ ‫است‪ ،‬به دلیل روایت از حضرت علی بن ابی طالب” أَنَّ َر ُجلَ ْي ِن َ‬
‫س َه َذا ُه َو َّ‬
‫الس ا ِرقَ‪ ،‬فَقَ ال‬ ‫س ِرقَ ِة‌فَقَطَ َعهُ ثُ َّم عَادَا فَقَااَل ‪ :‬أَ ْخطَأْنَ ا‪ ،‬لَ ْي َ‬
‫‌ر ُج ٍل‌بِال َّ‬ ‫هَّللا ُ َع ْنهُ ‪َ -‬علَى َ‬
‫‪7‬‬
‫ص َحابَ ِة فَيَ ُكونُ إِ ْج َماعًا“‬‫َعلِ ٌّي‪ :‬لَ ْو َعلِ ْمتُ أَنَّ ُك َما تَ َع َّم ْدتُ َما لَقَطَ َع ْت ُك َما‪َ ،‬واَل ُم َخالِفَ لَهُ ِفي ال َّ‬

‫‪ 1‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي‪ .‬المغني ج‪ ،14‬ص‪ 251‬و‬

‫‪ 2‬علي بن أبي بكر المرغيناني‪ ،‬الهداية في شرح بداية المبتدي ج‪ ،3‬ص‪154‬‬
‫‪ 3‬القرافي‪ ،‬أحمد بن إدريس‪ .‬الذخيرة‪ .‬بيروت‪ :‬دار الغرب اإلسالمي‪1994 ،‬م‪ .‬ج‪ ،10‬ص‪309‬‬
‫‪ 4‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي‪ .‬المغني ج‪ ،14‬ص‪251‬‬
‫‪ 5‬محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين‪ !،‬حاشية قرة عيون األخيار تكملة رد المحتار ج‪ ،7‬ص‪252‬‬
‫‪ 6‬محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين‪ !،‬حاشية قرة عيون األخيار تكملة رد المحتار ج‪ ،7‬ص‪252‬‬

‫‪93‬‬
‫دو مردی در نزد حضرت علی رضی هللا به سرقت مردی شهادت دادند‪ ،‬بع دا از ش هادت‬
‫رجوع کردند‪ ،‬و گفتند مرتکب خطاء شدیم‪ ،‬این مرد هم ان س ارق نیس ت‪ ،‬حض رت علی‬
‫گفت‪ :‬اگر می دانستم که شما تعمد داشتید دستان تان را قطع می کردم‪ ،‬وهیچ صحابه به‬
‫‪1‬‬
‫آن مخالفت نکرده ‪ ،‬پس اجماع می شود‪ .‬و دیت آن در اموال هردو شاهد است‬
‫دوم اینکه شاهد بگوید‪ :‬به قصدی کردم و روی اهداف کردم‪:‬‬

‫فقهاء اسالم در مورد اینکه شاهد به قصد شهادی دهند که باعث قت ل ی ا قط ع اعض اء ش ود ک ه‬
‫قرار ذیل است‬

‫از شاهدان قصاص گرفته شود‪ ،‬این مذهب مالکی‪ ،2‬ش وافع‪ 3‬و حنابله‪ 4‬اس ت‪ ،‬و دلی ل‬ ‫‪-1‬‬
‫شان قول حضرت علی رضی هللا و هیچ صحابه به آن مخالف نکرده و این اجم اع ق رار‬
‫گرفت‪ 5 .‬و دوم‪ :‬شاهدان در قتل مشهود علیه سبب شده اند‪ ،‬ک ه مفض ی ب ه قت ل و قط ع‬
‫‪6‬‬
‫شده است بناء بر آنها قصاص الزم است طوریکه در اکراه است‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫شاهدان قصاص نمی شود‪ ،‬بلکه دیت در اموال آنها الزم اس ت‪ ،‬و این م ذهب احن اف و‬ ‫‪-2‬‬
‫یک نظریه از مالکی ها‪ 8‬نیز است‪ ،‬احناف در دلیل قول خویش می گویند‪ :‬قتل مباشر ب ه‬
‫وقوع نه پیوسته است‪.‬‬
‫سوم‪ :‬وقتی یکی آن قصد داشته باشد و دیگر اشتباهی‪:‬‬

‫فقهاء هم چنان در مورد آن نیز اختالف دیدگاه دارند‪ ،‬که در ذیل اقوال آنها را م ورد بحث ق رار‬
‫می دهیم‬

‫‪ 7‬أبو الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادي‪ ،‬الشهير بالماوردي الحاوي‪ ،‬الكبير في فقه مذهب‬
‫اإلمام الشافعي‪ ،‬ج‪ 12‬ص ‪73‬‬
‫‪ 1‬عالء الدين‪ ،‬أبو بكر بن مسعود الکاسانی‪ ،‬الحنفی‪ ،‬بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع ج‪ ،6‬ص ‪ 285‬مالك بن أنس‬
‫بن مالك بن عامر األصبحي المدني المدونة ج‪ ،4‬ص‪398‬‬
‫‪ 2‬يوسف بن عب!!د هللا بن محم!!د بن عب!!د ال!!بر بن عاص!م النم!!ري القرط!!بي (‪١٤٠٠‬هـ‪١٩٨٠/‬م) الك!افي في فق!!ه أه!!ل‬
‫المدينة‪ ،‬المحقق‪ :‬محمد محمد أحيد ولد ماديك الموريتاني‪ ،‬الناشر‪ :‬مكتبة! الرياض الحديثة‪ ،‬الرياض‪ ،‬المملكة العربي!!ة‬
‫السعودية‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثانية‪ ، ،‬ج‪ ،2‬ص‪919‬؛ ‪26‬‬
‫‪ 3‬محمد بن إدريس الشافعي‪١٤١٠ (.‬هـ‪١٩٩٠/‬م ) األم‪ .‬دار المعرفة – بيروت‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪421‬‬
‫‪ 4‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي ‪ .‬المغني ج‪ ،14‬ص‪246‬‬
‫‪ 5‬أبو الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادي‪ ،‬الشهير بالماوردي‪ ،‬الحاوي الكبير في فقه مذهب‬
‫اإلمام الشافعي‪ ،‬ج‪ ،17‬ص‪256‬‬
‫‪ 6‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي‪ .‬المغني ج‪ ،14‬ص‪246‬‬
‫‪ 7‬السغدي‪ ،‬علي بن الحسين‪ .‬النتف في الفتاوى‪ .‬ج‪ ،2‬ص‪805‬‬
‫‪ 8‬يوسف بن عبد هللا بن محمد بن عبد البر بن عاصم النمري القرطبي‪ ،‬الكافي في فقه أهل المدينة‪ !.‬ج‪ ،2‬ص ‪919‬؛‬
‫‪26‬‬

‫‪94‬‬
‫بر شاهدان قصاص الزم نمی شود‪ :‬زیرا آشکار شدن عم د در ه ر ی ک آن منتفی اس ت‪،‬‬ ‫‪-1‬‬
‫بناء بر هردوی آن دیت الزم می شود ‪ ،‬ب ر قاص د نص ف دیت مغل ظ و ب ر خ اطی نص ف‬
‫دیت مخفف و این مذهب شافعی‪ 1‬و حنابله‪ 2‬است‬
‫‪3‬‬
‫بر متعمد قصاص است و بر آن خاطیء دیت و این مذهب حنابله است‬ ‫‪-2‬‬
‫جزء پنجم‪ :‬رجوع شاهدان از شهادت اثبات زنا‬
‫وقتی شاهدان بر اثبات زنا چهار نفر شاهدی دهن د‪ ،‬و دو نف ر ب رای احص ان ش هادت دهن د‪ ،‬و‬
‫بعدا از ادای شهادت از شهادت رجوع کنند ‪ ،‬این موضوع در بر گیرنده سه صورت ذیل است‪.‬‬

‫اینکه همه شهود از شهادت رجوع کنند‪ :‬وقتی همه شهود از ش هاد در اثب ات زن ا‪ ،‬و ی ا‬ ‫‪-1‬‬
‫شهود احصان ‪ ،‬رجوع کنند فقهاء دو نظریه دارند‬
‫بر شهود احص ان هیچ چ یزی الزم نمی ش ود‪ ، ،‬زی را ش هادت احص ان در ذات‬ ‫أ‪.‬‬
‫خود حد را الزم نکرده است‪ ،‬دوما ً احسان ش رط محض اس ت ‪ ،‬و حکم ب ه علت‬
‫تعلق می گیرد نه به شرط‪ .‬این مذهب احناف‪ ،4‬اظهر در نزد مالکی ‪ ،5‬و یکی از‬
‫قولهای شوافع‪ 6‬است‬
‫ب‪ .‬همه شهود مکلف به پرداخت دیت اند‪ ،‬زیرا قتل مشهود علی ه ب ه ش هادت هم ه‬
‫شان حاصل شده است‪ ،‬پس غرامت تعل ق ب ه هم ه آنه ا می گ یرد‪ ،‬مانن د اینک ه‬
‫همه شان به زنا شهادت دهند‪ .‬و این مذهب حنابله‪ 7،‬یک قول نزد مالکی و ی ک‬
‫قولی نزد شوافع‪ 8‬است‪.‬‬

‫دوم‪ ،‬شهود احصان ویا شهود زنا به طور دسته جمعی رجوع کنند‪ :‬اگ ر ش هود زن ا و ی ا ش هود‬
‫احصان به طور کلی رجوع کنند ‪ ،‬این صورت را برخی حنابله تذکر داده اند‪ ،‬و به دو دیدگاه بین‬
‫شان منجر شده است‪ ،‬اول‪ :‬کسی که رجوع کرده است دیت کامل و این نظریه ص حیح در م ذهب‬
‫حنابله است‪ ،‬دوم‪ :‬کس یکه ک ه رج وع ک رده نص ف دی رت را غ رامت پ رداخت کند‪ 9‬ب ه نظ ر من‬
‫شهود احصان نباید تاوان پرداخت کنند‪ ،‬زیرا آنها با شهادت خویش چیزی را الزم نکرده اند‪.‬‬

‫‪ 1‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي‪ ،‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج‪ . ،‬ج‪ ،4‬ص‪579‬‬
‫‪ 2‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي ‪.‬المغنی ج‪ ،14‬ص‪247‬‬
‫‪ 3‬عالء الدين أبو الحسن علي بن سليمان بن أحمد ال َمرْ داوي اإلنصاف في معرفة الراجح من الخالف ج‪ ،25‬ص‪34‬‬
‫‪ 4‬عبد هللا بن محمود بن مودود الموصلي البلدحي‪ ،‬االختيار لتعليل المختار‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪155‬‬
‫‪ 5‬أحمد بن محمد الخلوتي‪ ،‬الشهير بالصاوي المالكي‪ ،‬بلغة السالك ألقرب المسالك‪ ،‬دار المعارف ‪ .،‬ج‪ ،2‬ص‪369‬‬
‫‪ 6‬أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي‪ ،‬روضة الطالبين وعمدة المفتين‪ .‬ج‪ ،11‬ص‪305‬‬
‫‪ 7‬منصور بن يونس بن بن إدريس البهوتى‪ ،‬شرح منتهى اإلرادات ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪563‬‬
‫‪ 8‬محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي‪ ،‬مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪583‬‬
‫‪ 9‬عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدس!!ي (‪ ١٤٢١‬هـ ‪ ٢٠٠٠ -‬م) المقن!!ع في فق!!ه اإلم!!ام أحم!!د‪ ،‬تحقیق‪ :‬عب!!د‬
‫القادر األرناؤوط‪ ،‬محم!!ود األرن!!اؤوط‪ ،‬ياس!!ين محم!!ود الخطيب‪ ،‬مكتب!!ة الس!وادي للتوزيع‪ ،‬ج!!دة ‪ -‬المملك!!ة العربي!!ة‬
‫السعودية‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪35‬‬

‫‪95‬‬
‫سوم‪ :‬اینکه یکی از شهود زنا و یا یکی از شهود احصان از شهادت رج وع کنن د‪ :‬این ص ورت‬
‫را برخی دانشمندان شوافع نقل قول کرده اند‪ ،‬و سه اثر را بر آن تذکر داده اند‪.‬‬

‫بر شاهد زنا ربع دیت الزم است و بر شاهد احصان چیزی الزم نمی شود‬ ‫‪-1‬‬
‫بر شاهد زنا سدس دیت و بر شاهد احسان ربع دیت‬ ‫‪-2‬‬
‫‪1‬‬
‫بر شاهد زنا ثمن دیت و بر شاهد احصان ربع دیت‬ ‫‪-3‬‬

‫‪ 1‬أبو الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادي‪ ،‬الشهير بالماوردي‪ ،‬الحاوي الكبير في فقه مذهب‬
‫اإلمام الشافعي‪ ،‬ج‪ ،17‬ص‪260‬‬

‫‪96‬‬
 ‫نتیجه گیری‬
‫بعد از بحث و تحقیق روی رجوع از اقرار و شهادت و اثر به نتایج ذیل دست یافته است‪.‬‬

‫اقرار و شهادت از جمله وسایل اثبات جرم و از جمله قویترین دالیل در قض اء محس وب‬ ‫‪.1‬‬
‫میگردند و مبنای حکم قاضی را تشکیل می دهد‪.‬‬
‫به هر حال رجوع از اقرار و شهادت که به دو صورت یا صراحتا ً و یا به صورت داللت‬ ‫‪.2‬‬
‫انجام می شود‪ ،‬صریح آنست که در آن ابهام وجود نداشته باشد‪ ،‬نباشد مانن د اینک ه در‬
‫باب اقرار بگوید‪ :‬من از اقرار خ ود رج وع ک ردم ی ا بگوی د‪ :‬در آنچ ه گفت ه ب ودم دروغ‬
‫بود‪ ،‬یا در باب شهادت گوید‪ :‬هم چنان ما در شهادت خویش دروغ گفتیم و یا‪ ...‬یا داللت ا ً‬
‫کاری را انجام دهد که احتمال رجوع از اقرار در آن ثابت است‪.‬‬
‫رجوع از اقرار یا در حدود است یا هم قصاص و اموال مردم‪ ،‬به عباره دیگ ر ی ا حق وق‬ ‫‪.3‬‬
‫هللا است ی ا حق وق العب د‪ ،‬وق تی شخص ی اق رار ک رد در ح الی ک ه ش رایط اق رار در آن‬
‫تکمیل بود خواه اقرار به مال باشد یا به قصاص‪ ،‬برکشت و رجوع از آن فای ده ن دارد و‬
‫اگر اقرار آن موجب حد شود مانند زنی یا س رقت ح ق رج وع را دارد ولی م ال الزم می‬
‫شود و اقرار به شخص دیگر سرایت نمی کند چون اقرار حجت قاصره است‪.‬‬
‫اگررجوع مربوط حقوق الهی شود که با شبهه ساقط می شود‪ ،‬نزد جمهور فقهاء ح د‬ ‫‪.4‬‬
‫ساقط می شود‪ ،‬زیرا احتمال دارد که در گفته خود صادق باش د و هم چن ان احتم ال دارد‬
‫که در گفته خود کاذب باشد‪ ،‬و در اق رار خ ود ص ادق ی ا ب ر عکس ک ه ش بهه ایج اد می‬
‫شود و حدود با شبهات منتفی می شوند‬
‫حق‌ الناس‌ نیز گاه‌ جنبه جزائی‌ دارد مانند حق‌ قصاص‌ یا مطالب ه دیه‌ که‌ اق رار کنن ده‌ ب ا‬ ‫‪.5‬‬
‫اقرار خویش‌ به‌ نفع‌ مقرله‌ به‌ چنین‌ حقى‌ اع تراف‌ مى‌کن د و گ اه‌ مرب وط به‌ ام وال‌ اس ت‌‬
‫خواه‌ آن‌ مال‌ عین‌ باش د ی ا دین‌ ی ا ام ور غیرم الى‌ چ ون‌ طالق‌ و نس ب‌ تقس یم‌ موض وع‌‬
‫اقرار به‌ حق‌هللا‌ و حق‌الناس‌ ص رفا ً تقس یم نظ ری‌ نیس ت‌ بلکه‌ از نظ ر عملى‌ و آث ار ن یز‬
‫حائز اهمیت‌ است‌‪ .‬چنانکه‌ اشاره‌ شد شرایط صحت‌ اقرار درم واردی‌ که‌ موض وع‌ اق رار‬
‫حق‌هللا‌ اس ت‌ ب ا م واردی‌ که‌ حق‌الن اس‌ باش دتفاوت‌ دارد‪ .‬همچ نین‌ رج وع‌ از اق رار در‬
‫حقوق‌هللا‌ آنگاه‌ که‌ موجب‌ شبهه‌ است‌اثر اقرار یعنى‌ ثبوت‌ ح د را از بین‌ مى‌ب رد‪ .‬ولى‌ در‬
‫سایر موارد به‌ نفوذ واعتبار اقرار خللى‌ وارد نمى‌کند‪.‬‬
‫حتی رجوع از اقرار در حدود قبل از تنفیذ آثار اقرار را از بین برده اس ت‪ ،‬ب ا رج وع از‬ ‫‪.6‬‬
‫اقرار در حدود ‪ ،‬حدود متوقف می شود‪ ،‬زیرا ب ا رج وع ایج اد ش بهه در اق رار قبلی می‬
‫ت“ ح دود را‬ ‫گردد‪ ،‬و پیامبر صلی هللا علیه وسلم فرموده است ”‌‌اد َْر ُءوا ا ْل ُح دُو َد بِ ُّ‬
‫الش بُ َها ِ‬
‫با شبهات دفع کنيد‪ ،.‬زیرا رجوع آن باعث شبهه شده و حد را ساقط می کند‬
‫‪ .7‬در صورت اقرار به حقوق آدمی‪ ،‬مانند قصاص‪ ،‬حد قذف ‪ ،‬زکات‪ ،‬کف ارات و‪ ...‬رج وع‬
‫آن مورد پذیرفته نمی شود‪ ،‬ولی از آثار ج بران خس اراتی ک ه ب ه اث ر اق رار تحمی ل ب ر‬

‫‪97‬‬
‫شخص دیگ ر ش ده اس ت‪ ،‬ب ر مق ر الزم می گ ردد‪ ،‬زی را ب ا اق رار خ ویش حقی را ث ابت‬
‫ساخته که بدون رضایت آن ساقط نمی شود‪.‬‬
‫رجوع از شهادت می توان د قب ل ز حکم ‪ ،‬و بع د ازحکم ص ورت گ یرد‪ ،‬در ص ورت ک ه‪،‬‬ ‫‪.8‬‬
‫شهود از ادای شهادت بعد صدور حکم و تنفی ذ آن رج وع کنن د حکم نقض نمی ش ود و‬
‫بر اثر شهادت آن حکم صادر می شود‪.‬‬
‫آثار رجوع از شهادت‪ :‬اگر رجوع از شهادت بعد از حکم بوده شاهدان اعتراف کنن د ک ه‬ ‫‪.9‬‬
‫شهادت ما بر ن احق عم دی ب ود‪ ،‬ب ر ش اهدان زور قص اص الزم می ش ود‪ ،‬تعزی ر نمی‬
‫شوند‪ ،‬و اگر موضوع شهادت مال باشد‪ ،‬باوجود اینکه تعزیر می شوند‪ ،‬غرامت نیز ب ر‬
‫آن الزم می گردد‪ ،‬زیرا با ش هادت زور م رتکب جن ایت ب زرگ ش ده اس ت‪ ، .‬اینک ه بع د‬
‫استیفاء شهود رجوع کند‪ ،‬پس آن حکم را باطل نمی سازد و برای مشهود له نیز چیزی‬
‫الزم نمی گرداند‪ ،‬خواه مشهود به مال باشد و یا عقوبت‪ ،‬زیرا حکم با اسیتفاء و اج رای‬
‫محکوم به تکمیل شده ‪ ،‬و حق به مستحق آن رسیده است‪( ،‬وبرای غ رامت و ت اوان) و‬
‫بر شاهدین رجوع کند‪.‬‬
‫به اتفاق فقهاء قبل از صدور حکم ‪ ،‬رجوع شاهد مدار اعتبار ب وده و م انع حکم قاض ی‬ ‫‪.10‬‬
‫می شود‪ ،‬صدور حکم به این شهادت جواز ندارد‪ .‬زیرا حق بدون حکم قاضی ث ابت نمی‬
‫شود‪ ،‬و قضاء به شهادت ثابت می شود‪ ،‬درحالیکه شهادت با تناقض مواجه ش د ک ه آن‬
‫مدار اعتبار حکم است‪.‬‬
‫اگر رجوع از ش هادت پس از ص دور حکم و پیش از اج راى آن باش د‪ ،‬در ص ورتى ک ه‬ ‫‪.11‬‬
‫متعلق حکم حدود باشد؛ خواه حق هَّللا ‪ ،‬مانند زنا یا حق الناس‪ ،‬مانند قذف و ی ا مش ترک‬
‫بین آن دو‪ ،‬مانند سرقت‪ ،‬بنابر قول مشهور‪ ،‬حکم نقض مىش ود؛ طوریک ه وهب ه زحیلی‬
‫می نگ ارد‪ :‬اگ ر ش هود زن ا از ش هادت رج وع کنن د رجم س اقط می ش ود لیکن ب رخى‬
‫گفتهاند‪ :‬نس بت ب ه س ایر آث ار‪ -‬غ یر از ح د‪ -‬حکم نقض نمىش ود ام ا ب ه نظ ر س عید بن‬
‫مسیب و اوزاعی نقض می شود‪ ،‬مانند حرمت مادر و خواهر در لواط ؛ ح رمت گوش ت‬
‫حیوان وطی شده ؛ تقسیم مال مردى که حکم به ارتداد وى شده و نیز ع دّه نگ ه داش تن‬
‫همسر او‪.‬‬
‫وقتی مشهود به مال باشد‪ ،‬و شهود بعد از حکم و استیفاء و اجرا رجوع کردند‪ ،‬پس آن‬ ‫‪.12‬‬
‫نمی تواند ب ر محک وم ل ه ب رای گ رفتن م ال رج وع کن د‪ ،‬و این ب دون اختالف بین هم ه‬
‫دانشمندان و فقهای اسالم اس ت‪ ،‬ام ا بع د از اینک ه ش اهد رج وع ک رد آی ا مش هود آن را‬
‫تکذیب می کند و یا تصدیق‪ ،‬اگر تصدیق کرد بر بطالن ش هادت ش ان‪ ،‬پس هیچ ض مانی‬
‫بر شهود نیس ت‪ ،‬و مش هود ل ه آنچ ه را قبض ک رده اس ت ب ر می گردان د‪ ،‬ب ه محک وم‬

‫‪98‬‬
‫علیه ‪ ،‬و در صورت اتالف بدل و یا تعویض آن را مسترد می کند‪ ،‬جهت اع تراف آن ب ه‬
‫گرفتن مال دیگری به ناحق ‪ ،‬و اگر چ یزی را قبض نک رده ب ود ح ق آن از مش هود ب ه‬
‫ساقط می شود‪.‬‬

‫فهرست منابع‬
‫قرآن کریم‪.‬‬ ‫‪.1‬‬
‫إبراهيم بن علي بن محم!!د‪ ،‬ابن فرح!!ون‪ ،‬بره!!ان ال!!دين اليعم!!ري‪١٤٠٦( ،‬هـ ‪١٩٨٦ -‬م)‬ ‫‪.2‬‬
‫تبص!!رة الحك!!ام في أص!!ول األقض!!ية ومن!!اهج األحك!!ام‪ ،‬الناش!!ر‪ :‬مكتب!!ة الكلي!!ات األزهرية‬
‫الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫إبراهيم بن محمد بن عبد هللا بن محمد ابن مفلح‪ ١٤١٨( ،‬هـ ‪١٩٩٧ -‬م)‪ .‬المبدع في شرح‬ ‫‪.3‬‬
‫المقنع‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬بيروت – لبنان‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫ابن الهمام الحنفي ‪ -‬قاضي! زاده ‪ -‬البابرتي ‪ -‬سعدي جلبي‪،‬‬ ‫‪.4‬‬
‫(ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ)شرح فتح القدير مع تكملته نتائج األفكار‪ ،‬وبهامشه شرح‬
‫العناية على الهداية وحاشية سعدي جلبي على شرح العناية ‪ ‬الناشر‪ :‬المطابع األميرية –‬
‫مصر‪.‬‬
‫ابن تيمي!!ه ح!!راني‪ ،‬عب!!د الس!!الم بن عب!!د هللا‪1404( ،‬هـ ‪1984-‬م) المح!!رر في الفق!!ه على‬ ‫‪.5‬‬
‫مذهب اإلمام أحمد بن حنبل‪ ،‬الناشر‪ :‬مكتبة المعارف‪ -‬الرياض الطبعة‪ :‬الطبعة الثانية‪.‬‬
‫ابن فرح!!ون‪ ،‬إب!!راهيم بن علي بن محم!!د‪ ،‬تبص!!رة الحك!!ام في أص!!ول األقض!!ية ومن!!اهج‬ ‫‪.6‬‬
‫األحك!!ام‪ ، :‬ج‪ 2‬ص ‪ 57‬و عالء ال!!دين أب!!و الحس!!ن علي بن س!!ليمان بن أحم!!د ال َم!!رْ داوي‬
‫اإلنصاف في معرفة الراجح من الخالف‪.‬‬
‫أبو اسحاق! إبراهيم بن علي بن يوسف الشيرازي (ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ)‪ ،‬المه!!ذب في‬ ‫‪.7‬‬
‫فقة اإلمام الشافعي‪ !،‬دار الكتب العلمية‪.‬‬
‫أبو الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادي‪ ،‬الشهير بالماوردي‬ ‫‪.8‬‬
‫الحاوي‪ ،‬الكبير في فقه مذهب اإلمام الشافعي‪!.‬‬
‫أبو العباس شهاب الدين؛ المالكي الشهير بالقرافي(‪١٩٩٤‬م ) الذخيرة‪ ،‬المحققین‪ :‬محمد‬ ‫‪.9‬‬
‫حجي‪ ،‬سعيد أعراب‪ ،‬محمد بو خبزة‪ ،‬دار الغرب اإلسالمي‪ -‬بيروت‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫أبو المعالي برهان الدين محمود بن أحمد البخاري الحنفي‪ ١٤٢٤( ،‬هـ ‪ ٢٠٠٤ -‬م) المحيط‬ ‫‪.10‬‬
‫البرهاني في الفقه النعماني‪ ،‬المحقق‪ :‬عبد الكريم سامي الجندي‪ ،‬الناشر‪ :‬دار الكتب العلمية‪،‬‬
‫بيروت – لبنان‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫أبو الوليد محمد بن أحمد بن محمد القرطبي الشهير بابن رشد الحفيد (‪١٤٢٥‬هـ ‪٢٠٠٤ -‬‬ ‫‪.11‬‬
‫م) بداية المجتهد ونهاية المقتصد‪ ،‬الناشر‪ :‬دار الحديث – القاهرة‪.‬‬
‫أبو بكر عبدالرزاق الصنعاني‪1403 !(.‬هـ)‪ .‬الكتاب المصنف في األحاديث واآلثارإل تحقيق‪:‬‬ ‫‪.12‬‬
‫األعظمي‪ ،‬طبعة الثانیة‪ ،‬بيروت‪ :‬المكتب اإلسالمي‪.‬‬

‫‪99‬‬
‫أبو حامد محمد بن محمد الغزالي الطوسي‪١٤١٧( !،‬هـ ق) الوس!!يط في الم!!ذهب‪ ،‬المحق!!ق‪:‬‬ ‫‪.13‬‬
‫أحمد محمود! إبراهيم ‪ ,‬محمد محمد تامر‪ ،‬الناشر‪ :‬دار السالم – القاهرة‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫ابو داود سلیمان ابن اشعث السجستانی‪2001 (.‬م) سنن ابي داود‪ ،‬بیروت‪ :‬لبنان‬ ‫‪.14‬‬
‫دارالفکر‪ .،‬چاپ اول‪.‬‬
‫أبو داود سليمان بن األشعث األزدي السجستاني!‪ ١٤٣٠( ،‬هـ ‪ ٢٠٠٩ -‬م)‪ .‬سنن أبي داود ‪،‬‬ ‫‪.15‬‬
‫المحقق‪ :‬شعيب األرنؤوط! ‪ -‬محمد كامل ق!!ره بللي‪ ،‬الناش!!ر‪ :‬دار الرس!!الة العالمي!!ة‪ ،‬الطبع!!ة‪:‬‬
‫األولى‪.‬‬
‫أبو زكريا! محيي الدين يحيى بن شرف النووي(‪١٤١٢‬هـ ‪١٩٩١ -‬م) روضة الطالبين‬ ‫‪.16‬‬
‫وعمدة المفتين‪ ،‬تحقيق‪ :‬زهير الشاويش‪ ،‬الناشر‪ :‬المكتب اإلسالمي‪ ،‬بيروت‪ -‬دمشق‪-‬‬
‫عمان‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثالثة‪.‬‬
‫أبو عبد الرحمن أحمد بن شعيب بن علي الخراساني‪ !،‬النس!!ائي‪١٤٠٦( ،‬هـق – ‪١٩٨٦‬م)‪.‬؛‬ ‫‪.17‬‬
‫المجتبى من السنن‪ ،‬تحقيق‪ :‬عبد الفتاح أب!!و غ!!دة؛ الناش!!ر‪ :‬مكتب المطبوع!!ات اإلس!!المية –‬
‫حلب؛ الطبعة‪ :‬الثانية‪.‬‬
‫أبو عبد هللا محمد بن يزيد القزويني؛(‪ ١٤٣٠‬هـ ‪ ٢٠٠٩ -‬م) سنن ابن ماجه ت األرنؤوط؛‬ ‫‪.18‬‬
‫المحقق‪ :‬شعيب األرنؤوط! ‪ -‬عادل مرشد! ‪ -‬مح َّمد كامل قره بللي ‪ -‬عَبد اللّطيف حرز هللا؛‬
‫الناشر‪ :‬دار الرسالة العالمية؛ الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫أبو عمر بن عبد البر النمري القرط!!بي‪ ١٤٣٩( ،‬هـ ‪ ٢٠١٧ -‬م ‪ )،‬التمهي!!د لم!!ا في الموط!!أ‬ ‫‪.19‬‬
‫من المعاني واألسانيد تحقیق‪ :‬بشار ع!واد مع!روف‪ !،‬وآخ!رون‪ ،‬؛ الناش!ر‪ :‬مؤسس!!ة الفرق!!ان‬
‫للتراث اإلسالمي – لندن‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫أبو محمد جالل الدين عبد هللا بن نجم بن شاس بن نزار الجذامي السعدي المالكي‪ ،‬عقد‬ ‫‪.20‬‬
‫الجواهر الثمينة في مذهب عالم المدينة‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪186‬‬
‫أبو محمد محمود بن أحمد الغيتابى الحنفى بدر الدين العينى (‪ ١٤٢٠‬هـ ‪ ٢٠٠٠ -‬م ‪)،‬‬ ‫‪.21‬‬
‫البناية شرح الهداية‪ ،‬دار الكتب العلمية ‪ -‬بيروت‪ ،‬لبنان‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى ج‪6‬ص‪265‬‬
‫أحمد بن إدريس القرافي‪1994( ،‬م) الذخيرة‪ .‬بيروت‪ :‬دار الغرب اإلسالمي‪.‬‬ ‫‪.22‬‬
‫أحمد بن الحسين بن علي بن موسى ال ُخس َْروْ ِجردي! الخراساني‪ ،‬أبو بكر البيهقي (‪١٤١٢‬هـ‬ ‫‪.23‬‬
‫‪١٩٩١ -‬م ‪ )،‬معرفة السنن واآلثار؛ المحقق‪ :‬عبد المعطي أمين قلعجي؛ الوعي حلب –‬
‫دمشق‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫أحمد بن الحسين بن علي بن موسى! ال ُخ ْس َروْ ِجردي الخراساني‪ !،‬أبو بكر البيهقي ( ‪ ١٤٢١‬هـ‬ ‫‪.24‬‬
‫‪ ٢٠٠١ -‬م ) السنن الكبرى‪ ،.‬تحقیق‪ :‬حسن عبد المنعم ش!!لبي‪ ،‬ش!!عيب األرن!!اؤوط‪ !،‬عب!!د هللا‬
‫بن عبد المحسن التركي‪ ،‬مؤسسة الرسالة – بيروت‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫أحمد بن علي أبو بكر الرازي! الجصاص الحنفي (‪ ١٤٠٥‬هـ‪ .) ،‬أحكام القرآن‪ ،‬المحقق‪:‬‬ ‫‪.25‬‬
‫محمد صادق القمحاوي ‪ -‬عضو لجنة مراجعة المصاحف! باألزهر الشريف‪ ،‬الناشر‪ :‬دار‬
‫إحياء التراث العربي! – بيروت‪.‬‬
‫أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل العسقالني الشافعي (ــ‪١٣٧٩‬هـ )‪ .‬فتح الباري شرح‬ ‫‪.26‬‬
‫صحيح البخاري الناشر‪ :‬دار المعرفة – بيروت‪.‬‬

‫‪100‬‬
‫أحم!!د بن غ!!انم األزه!!ري! الم!!الكي‪1995(،‬م)‪ .‬الفواك!!ه ال!!دواني على رس!!الة ابن أبي زيد‬ ‫‪.27‬‬
‫القيرواني‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الفكر‪.‬‬
‫أحمد بن غانم بن سالم شهاب الدين النفراوي! األزهري المالكي‪١٤١٥( ،‬هـ ‪١٩٩٥ -‬م)‪.‬‬ ‫‪.28‬‬
‫الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني‪ ،‬بیروت‪ :‬دار الفكر ج‪2‬ص ‪208‬‬
‫أحمد بن محمد الخلوتي‪ ،‬الشهير بالصاوي! المالكي‪(،‬ـــــــــــــــــــــــــــــ) بلغة السالك‬ ‫‪.29‬‬
‫ألقرب المسالك‪ ،‬دار المعارف‪.‬‬
‫اسماعیل‌ بن حماد جوهری‪1987 (( ،‬م‪1408 -‬هـ )‌الصحاح تاج اللغة وصحاح العربي!!ة‪،‬‬ ‫‪.30‬‬
‫بیروت‪ ،‬دار العلم للماليين‪ ،‬الطبعة الرابعة‪.‬‬
‫إسماعيل بن حماد الجوهري الفارابي‪ ١٤٠٧( ،‬هـ‍ ‪ ١٩٨٧ -‬م)‪ .‬الصحاح تاج اللغة‬ ‫‪.31‬‬
‫وصحاح العربية‪ ،‬تحقيق‪ :‬أحمد عبد الغفور عطار‪ ،‬بیروت‪ :‬دار العلم للماليين ‪ ،‬الطبعة‪:‬‬
‫الرابعة‪.‬‬
‫اإلمام أحمد بن حنبل شیبانی‪ ١٤٢١( ،‬هـ ‪ ٢٠٠١ -‬م) مسند اإلمام أحمد بن حنبل‪ ،‬المحقق‪:‬‬ ‫‪.32‬‬
‫شعيب األرنؤوط ‪ -‬عادل مرشد‪ ،‬وآخرون‪ ،‬إشراف‪ :‬د عبد هللا بن عبد المحسن التركي‪،‬‬
‫الناشر‪ :‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪،‬‬
‫بخاری‪ ،‬بره!!ان ال!!دين محم!!ود بن أحم!!د‪ 2004( ،‬م)المحي!!ط البره!!اني في الفق!!ه النعم!!اني‪:‬‬ ‫‪.33‬‬
‫المحقق‪ :‬عبد الكريم سامي الجندي بیروت‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫توفیق حس!!ن ف!!رج (‪2003‬م) قواع!!د االثب!!ات فی الم!!واد المدنیة و التجاری!!ة‪ :‬ب!!یروت‪،‬‬ ‫‪.34‬‬
‫منشورات الحلبی الحقوقیة‪.‬‬
‫جالل الدين السيوطي‪(،‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ)‪ .‬بغية الوعاة في طبقات‪ ،‬المحقق‪ :‬محم!!د‬ ‫‪.35‬‬
‫أبو الفضل إبراهي‪ ،‬الناشر‪ :‬المكتبة العصرية ‪ -‬لبنان ‪ /‬صيد‪.‬‬
‫جالل الدين عبد الرحمن السيوطي ؛ (‪ ١٤٠٣‬هـ ‪ ١٩٨٣ -‬م) األشباه والنظائر! في قواعد‬ ‫‪.36‬‬
‫وفروع! فقه الشافعية؛ بیروت‪ :‬دار الكتب العلمية‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫جالل ال!!دين عب!!د هللا بن نجم بن ش!!اس بن ن!!زار الج!!ذامي الس!!عدي الم!!الكي (‪ ١٤٢٣‬هـ ‪-‬‬ ‫‪.37‬‬
‫‪ ٢٠٠٣‬م) عقد الجواهر الثمينة في مذهب ع!!الم المدين!!ة‪ ،‬التحقیق‪ :‬حمي!!د بن محم!!د لحم!!ر‪،‬‬
‫بيروت – لبنان‪ ،‬دار الغرب اإلسالمي‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫جالل الدين مدني‪1385(،‬هـ‪ ).‬ادله اثبات دعوي ‪.‬تهران ‪:‬انتشارات پايدار‪.‬‬ ‫‪.38‬‬
‫حسین بن محمد دامغانی‪( ،‬ـــــــــــــــــــــــــــ) الوجوه و النظائر اللفاظ کتاب هللا العزیز‪،‬‬ ‫‪.39‬‬
‫تحقیق‪ :‬عبدالحمید علی‪ ،‬منشورات محمد علی بیضون‪ ،‬درالکتب العلمیه‪ ،‬بیروت – لبنان‪.‬‬
‫‌حسین‌ بن محمد راغب‌ االص!!فهانی‪ 1412( ،‬هـ)‪ .‬المف!!ردات في غ!!ريب الق!!رآن‪ ،‬المحق!!ق‪:‬‬ ‫‪.40‬‬
‫صفوان عدنان الداودي‪ ،‬بیروت‪ :‬دار القلم‪ ،‬الدار الشامية الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫خرشي محمد بن عبد هللا ‪( ،‬ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ)‪ .‬شرح مختصر خليل للخرش!!ي‪،‬‬ ‫‪.41‬‬
‫بیروت‪ ،‬دار الفكر للطباعة‪.‬‬
‫خلیل بن احمد فراهیدی (ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ)‪ ،‬العین‪ ،‬المحق!!ق‪ :‬مه!!دي المخ!!زومي‪،‬‬ ‫‪.42‬‬
‫إبراهيم السامرائي‪ ،‬دار ومكتبة الهالل بیروت‪.‬‬

‫‪101‬‬
‫خلیل بن اس!!حاق‪١٤٢٦( ،‬هـ‪٢٠٠٥/‬مـ) مختص!!ر خلیل فی العب!!ادات علی م!!ذهب األم!!ام‬ ‫‪.43‬‬
‫مالک‪ ،‬تحقیق‪ :‬احمد جاد ‪ ،‬قاهره دارالحدیث‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫خير الدين بن محمود! بن محمد الزركلي ‪ ٢٠٠٢(،‬م)‪ .‬األعالم؛ دار العلم للماليين؛ الطبع!!ة‪:‬‬ ‫‪.44‬‬
‫الخامسة عشر‪.‬‬
‫داد محمد نذیر (‪ 1388‬هـ ش‪ ) .‬حقوق جزای اختصاصی! اسالم ‪ .‬کابل‪ :‬رسالت ‪ ،‬چاپ‬ ‫‪.45‬‬
‫اول‪.‬‬
‫دكتر ناصرکاتوزیان‪1385( ،‬هـ ق‪ ).‬اثبات ودليل اثبات؛ تهران‪ ،‬انتشارات بهار‪.‬‬ ‫‪.46‬‬
‫زين الدين بن إبراهيم بن محمد‪ ،‬المع!!روف! ب!!ابن نجيم المص!!ري؛(ــــــــــــــــــــــ)‪ .‬البح!!ر‬ ‫‪.47‬‬
‫الرائ!!ق ش!!رح ك!!نز ال!!دقائق‪ ،‬وفي! آخ!!ره‪ :‬تكمل!!ة البح!!ر الرائ!!ق لمحم!!د بن حس!!ين بن علي‬
‫الط!!وري الحنفي الق!!ادري وبالحاش!!ية‪ :‬منح!!ة الخ!!الق البن عاب!!دين‪ ،‬الناش!!ر‪ :‬دار الكت!!اب‬
‫اإلسالمي‬
‫سعد الدين مسعود بن عمر التفتازاني ‪( ،‬ـــــــــــــــــــــــــــــــ) شرح التلويح على‬ ‫‪.48‬‬
‫التوضيح‪ :‬مصر‪ ،‬مكتبة صبيح بمصر‪.‬‬
‫سعد الدين مسعود بن عمر التفتازاني(ــــــــــــــــــــــــــــــــــ) شرح التلويح على التوضيح‬ ‫‪.49‬‬
‫بی جا‪.‬‬
‫سليمان بن محمد‪ ،‬بُ َجي َْر ِم ّي‪1995(،‬م)‪ .‬حاشية البجيرمي على الخطيب‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الفكر‪.‬‬ ‫‪.50‬‬
‫سوره بقره ‪ ،‬آیه ‪.282‬‬ ‫‪.51‬‬
‫شمس الدين محمد بن أبي العباس الرملي‪1404( ،‬هـ ق‪1984-‬م)‪.‬نهاية المحت!!اج إلى ش!!رح‬ ‫‪.52‬‬
‫المنهاج‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الفكر‪.‬‬
‫شمس الدين محمد بن عبد هللا الزركشي المصري! الحنبلي (‪ ١٤١٣‬هـ ‪١٩٩٣ -‬م)‪ .‬شرح‬ ‫‪.53‬‬
‫الزركشي‪ ،،‬دار العبيكان‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫شهاب الدين محمود! بن عبد هللا الحسيني األلوسي! ( ‪ ١٤١٥‬هـ ) روح المعاني في تفسير‬ ‫‪.54‬‬
‫القرآن العظيم والسبع المثاني‪ ،‬المحقق‪ :‬علي عبد الباري عطية‪ ،‬الناشر‪ :‬دار الكتب العلمية‬
‫– بيروت‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫عبد الرحيم بن الحسن بن علي اإلسنوي! الشافع ّي‪١٤٢٠(،‬هـ‪١٩٩٩ -‬م) نهاية الس!!ول ش!!رح‬ ‫‪.55‬‬
‫منهاج الوصو‪ ،‬الناشر‪ :‬دار الكتب العلمية ‪-‬بيروت‪-‬لبنان الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫عبد الكريم بن محمد الالحم (‪ ١٤٣٣‬هـ ‪ ٢٠١٢ -‬م) المطلع على دقائق! زاد المستقنع «فقه‬ ‫‪.56‬‬
‫القضاء والشهادات» الرياض‪ :‬دار كنوز! إشبيليا للنشر والتوزيع‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي (‪١٤١٧‬هـ ‪١٩٩٧ -‬م) المغني‪ ،‬المحقق‪:‬‬ ‫‪.57‬‬
‫الدكتور عبد هَّللا بن عبد المحسن التركي‪ ،‬الدكتور! عبد الفتاح محمد الحلو الناشر‪ :‬دار عالم‬
‫الكتب للطباعة والنشر والتوزيع‪ !،‬الرياض ‪ -‬المملكة العربية السعودية‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثالثة‪.‬‬
‫عبد هللا بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي (‪ ١٤٢١‬هـ ‪ ٢٠٠٠ -‬م) المقن!!ع في فق!!ه اإلم!!ام‬ ‫‪.58‬‬
‫أحمد‪ ،‬تحقیق‪ :‬عبد القادر األرناؤوط‪ ،‬محم!!ود األرن!!اؤوط‪ ،‬ياس!!ين محم!!ود الخطيب‪ ،‬مكتب!!ة‬
‫السوادي للتوزيع‪ ،‬جدة ‪ -‬المملكة العربية السعودية‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬

‫‪102‬‬
 ‫عبد هللا بن محمود بن مودود الموصلي! البلدحي‪ ١٣٥٦( ،‬هـ ‪ ١٩٣٧ -‬م) االختيار لتعليل‬ ‫‪.59‬‬
‫المختار‪ ،‬تحقیق‪ :‬الشيخ محمود أبو دقيقة ‪ ،‬مطبعة الحلبي – القاهرة‬
‫عبد هللا خضر حمد‪ ١٤٣٨( ،‬هـ ‪ ٢٠١٧ -‬م) الكفاية في التفسير بالمأثور والدراية ‪ ،‬دار‬ ‫‪.60‬‬
‫القلم‪ ،‬بيروت – لبنان‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫عبد الوهاب بن علي بن نصر الثعلبي البغدادي المالكي‪( ،‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــ) المعون!!ة‬ ‫‪.61‬‬
‫ق‪ ،‬مكة المكرم!!ة‪ :‬مكتب!!ة ن!!زار مص!!طفى‬ ‫على مذهب عالم المدينة‪ ،‬المحقق‪ :‬حميش عبد الح ّ‬
‫الباز‬
‫عبدالرزاق سنهوری‪1968(،‬م)‪ .‬الوسیط! شرح القانون المدنی الجدید‪ ،‬القاهره‪ ،‬دارالنهض!!ة‬ ‫‪.62‬‬
‫العربیه‪.‬‬
‫عس!!كري‪ ،‬حس!!ن بن عب!!د هللا بن س!!هل عس!!كری‪(،‬ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ)‪ .‬الف!!روق‬ ‫‪.63‬‬
‫اللغویه‪ :‬تحقیق‪ ،‬محمد إبراهيم سليم‪ ،‬مصر دار العلم والثقافة للنشر والتوزيع‪.‬‬
‫عالء الدين أبو الحسن علي بن سليمان بن أحمد ال َمرْ داوي (‪ ١٤١٥‬هـ ‪ ١٩٩٥ -‬م)‬ ‫‪.64‬‬
‫اإلنصاف في معرفة الراجح من الخالف‪ ،‬تحقيق‪ :‬عبد هللا بن عبد المحسن التركي ‪ -‬عبد‬
‫الفتاح محمد الحلو‪ ،‬هجر للطباعة والنشر! والتوزيع واإلعالن‪ ،‬القاهرة ‪ -‬جمهورية مصر!‬
‫العربية‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫عالء الدين‪ ،‬أبو بكر بن مسعود الکاس!!انی‪ ،‬الحنفی‪١٤٠٦( ،‬هـ ‪١٩٨٦ -‬م) ب!!دائع الص!!نائع‬ ‫‪.65‬‬
‫في ترتيب الشرائع‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الكتب العلمية الطبعة‪ :‬الثانية‬
‫علي بن أبي بكر المرغيناني‪( ،‬ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ)‪ .‬الهداية في ش!!رح بداية المبت!!دي‪:‬‬ ‫‪.66‬‬
‫المحقق‪ :‬طالل يوسف‪ ،‬بیروت‪ ،‬دار احياء التراث العربي‪.‬‬
‫علي بن أبي بكر بن عبد الجليل الفرغاني المرغيناني‪ 1349( ،‬هـ ش) الهداية شرح بداية‪،‬‬ ‫‪.67‬‬
‫كابل‪ :‬انتشارات ستره محکمه‪.‬‬
‫علي بن أحمد بن سعيد بن حزم األندلسي! القرطبي! الظاهري (ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ)‬ ‫‪.68‬‬
‫المحلى باآلثار‪ ،‬الناشر‪ :‬دار الفكر – بيروت‪.‬‬
‫علي بن عبد الس!!الم التُّ ُس!ولي‪1998( ،‬م)‪ .‬البهج!!ة في ش!!رح التحف!!ة‪ :‬المحق!!ق‪ ::‬محم!!د عب!!د‬ ‫‪.69‬‬
‫القادر شاهين‪ ،‬بیروت‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫علي بن محم!!د بن محم!!د بن ح!!بيب البص!!ري البغ!!دادي‪ ،‬الش!هير بالم!!اوردي! (‪ ١٤١٩‬هـ ‪-‬‬ ‫‪.70‬‬
‫‪ ١٩٩٩‬م) الحاوي الكبير في فقه مذهب اإلمام الشافعي‪ ،‬الشيخ علي محمد معوض ‪ -‬الش!!يخ‬
‫عادل أحمد عبد الموجود‪ !،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬بيروت – لبنان‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫علي بن محمدلجرجاني‪1983( ،‬م) التعريفات‪ :‬محقق‪ :‬جماعة من العلماء بإشراف! الناش!!ر‪،‬‬ ‫‪.71‬‬
‫بیروت‪ ،‬دار الكتب العلمية ‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى ‪.‬‬
‫عمید‪ ،‬حسن(‪۱۳۸۲‬هـ ش)‪ .‬فرهنگ‪ .‬عمید‪ ،‬تهران‪ ،‬امیر کبیر‪.‬‬ ‫‪.72‬‬
‫عوده‪ ،‬عبدالقادر عوده‪ 1426( .‬هـ ق‪ .).‬التشريع الجنائي اإلسالمي مقارنا ً بالقانون‬ ‫‪.73‬‬
‫الوضعي‪ ،‬بروت‪ :‬دار الكاتب العربي‪.‬‬

‫‪103‬‬
 ‫كمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي‪ ،‬المعروف! بابن الهمام الحنفي ( ‪ ١٣٨٩‬هـ =‬ ‫‪.74‬‬
‫‪ ١٩٧٠‬فتح القدير على الهداية‪ ،‬شركة مكتبة ومطبعة مصفى البابي الحلبي وأوالده بمصر‪،‬‬
‫الطبعة‪ :‬األولى‬
‫کمیت!!ه ت!!دوین س!!تره محکم!!ه جمه!!وری! اس!!المی افغانس!!تان‪۱۳۸۷ (،‬هـش)‪ .‬رهنم!!ا ب!!رای‬ ‫‪.75‬‬
‫قضات‪ ،‬سازمان بین المللی انکشاف حقوق‪.‬‬
‫لجنة علماء برئاسة نظام الدين البلخي‪ 1310( ،‬هـ)‪ .‬الفت!!اوى الهندية‪ :‬ب!!یروت‪ ،‬دار الفك!!ر‬ ‫‪.76‬‬
‫الطبعة‪ :‬الثانية‪.‬‬
‫لجنة مكونة من عدة علماء وفقهاء في الخالفة العثمانية‪( ،‬ـــــــــــــــــــــــ)مجلة األحكام‬ ‫‪.77‬‬
‫ت كتب‪ ،‬آرام باغ‪،‬‬‫العدلية محقق‪ :‬نجيب هواويني‪ ،‬الناشر‪ :‬نور محمد‪ ،‬كارخانه تجار ِ‬
‫كراچی‪.‬‬
‫مالك بن أنس بن مالك بن عامر األصبحي المدني (‪١٤١٥‬هـ ‪١٩٩٤ -‬م‪ .) ،‬المدونة ‪ ،‬دار‬ ‫‪.78‬‬
‫الكتب العلمية الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫محم!!د اس!!ماعیل بن عب!!دالرحمن‪ ،‬اإلثب!!ات ب!!اإلقرار! فی الفق!!ه اإلس!!المی و تطبیقاته!!ا! فی‬ ‫‪.79‬‬
‫المحاکم الشرعیة‪.‬‬
‫محمد أمين المعروف بأمير بادشاه الحسيني الحنفي الخراساني! البخاري (‪ ١٣٥١‬هـ ‪-‬‬ ‫‪.80‬‬
‫‪ ١٩٣٢‬م) تيسير التحرير! على كتاب التحرير‪ ،‬الناشر‪ :‬مصطفى البابي الحلبي – مصر‪.‬‬
‫محمد بن أحمد األنصاري! القرطبي‪ ١٣٨٤( ،‬هـ ‪ ١٩٦٤ -‬م)‪ ،‬الجامع ألحكام القرآن‪،‬‬ ‫‪.81‬‬
‫تحقيق‪ :‬أحمد البردوني! وإبراهيم أطفيش‪ ،‬مصر‪-‬قاهر‪ :‬دار الكتب المصرية ‪ ،‬الطبعة‪:‬‬
‫الثانية‪.‬‬
‫محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي! (‪١٤١٥‬هـ ‪١٩٩٤ -‬م) مغني المحتاج إلى معرفة‬ ‫‪.82‬‬
‫معاني ألفاظ المنهاج ‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي!‪١٤١٥ ( ،‬هـ ‪١٩٩٤ -‬م) مغني المحتاج إلى‬ ‫‪.83‬‬
‫معرفة معاني ألفاظ المنهاج‪ ،‬دار الكتب العلمية الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫محم!!د بن أحم!!د الخطيب الش!!ربيني‪1994(،‬م)‪ .‬مغ!!ني المحت!!اج إلى معرف!!ة مع!!اني ألف!!اظ‬ ‫‪.84‬‬
‫المنهاج‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الكتب العلمية‪.‬‬
‫محم!!د بن أحم!!د بن أبي س!!هل ش!!مس األئم!!ة السرخس!!ي‪1414( ،‬هـ‪1993-‬م)‪ .‬المبس!!وط‪!:‬‬ ‫‪.85‬‬
‫بیروت‪ :‬دار المعرفة‪.‬‬
‫محمد بن أحمد بن رشد القرطبي‪ ١٤٠٨( ،‬هـ ‪ ١٩٨٨ -‬م) البيان والتحصيل! والشرح‬ ‫‪.86‬‬
‫والتوجيه والتعليل‪ ،‬تحقیق‪ :‬د محمد حجي وآخرون‪ ،‬الناشر‪ :‬دار الغرب اإلسالمي‪ ،‬بيروت‬
‫– لبنان‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثانية‪.‬‬
‫محم!!د بن أحم!!د‪ ،‬الخطيب الش!!ربيني‪1994( ،‬م)‪ .‬مغ!!ني المحت!!اج إلى معرف!!ة مع!!اني ألف!!اظ‬ ‫‪.87‬‬
‫المنهاج‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الكتب العلمية‪.‬‬
‫محمد بن إدريس الشافعي‪١٤١٠ (.‬هـ‪١٩٩٠/‬م ) األم‪ .‬دار المعرفة – بيروت‪.،‬‬ ‫‪.88‬‬
‫محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة البخاري‪1422( ،‬هـ‪ ).‬صحيح البخاري‪ :‬المحقق‪:‬‬ ‫‪.89‬‬
‫محمد زهير بن ناصر! الناصر‪ ،‬دار طوق النجاة‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪،‬‬

‫‪104‬‬
‫محمد بن حبان بن أحمد‪1993( ،‬م)‪ .‬صحيح ابن حبان ب!!ترتيب ابن بلب!!ان‪ :‬المحق!!ق‪ :‬ش!!عيب‬ ‫‪.90‬‬
‫األرنؤوط‪ !،‬بيروت‪ ،‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثانية‪.‬‬
‫محمد بن عبدهللا الزركشي‪(.‬ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ) شرح الزركشي على‬ ‫‪.91‬‬
‫مختصر الخرقي‪ !.‬الرياض‪ :‬شركة العبيكان‪.‬‬
‫محمد بن علي بن محمد بن عبد هللا الشوكاني اليمني‪1405( ،‬هـ)‪ .‬السيل الجرار المتدفق!‬ ‫‪.92‬‬
‫على حدائق األزهار‪ ،‬الناشر‪ :‬دار ابن حزم‪ ،‬الطبعة‪ :‬الطبعة األولى‪.‬‬
‫محمد بن عيس!!ى بن َس!وْ رة بن موس!!ى بن الض!!حاك‪ ،‬الترم!!ذي‪ ،‬أب!!و عيس!!ى‪ ١٣٩٥ ( ،‬هـ ‪-‬‬ ‫‪.93‬‬
‫‪ ١٩٧٥‬م) سنن الترمذي‪ ،‬تحقيق وتعليق‪ :‬أحم!!د محم!!د ش!!اكر ‪ ،‬ومحم!د! ف!!ؤاد عب!!د الب!!اقي؛‬
‫وإب!!راهيم عط!!وة ع!!وض الم!!درس في األزه!!ر الش!!ريف ؛ الناش!!ر‪ :‬ش!!ركة مكتب!!ة ومطبع!!ة‬
‫مصطفى البابي الحلبي – مصر! الطبعة‪ :‬الثانية‪.‬‬
‫محمد بن محم!!د الحط!!اب رعینی ‪1992( ،‬م)‪ .‬م!!واهب الجلي!!ل في ش!!رح مختص!!ر خلي!!ل‪:‬‬ ‫‪.94‬‬
‫بیروت‪ ،‬دار الفكر‪.‬‬
‫محم!!د بن محم!!د حط!!اب رعینی‪1992( ،‬م)‪ .‬م!!واهب الجلي!!ل في ش!!رح مختص !ر! خلي!!ل‪:‬‬ ‫‪.95‬‬
‫بیروت‪ ،‬دار الفكر الطبعة‪ :‬الثالثة‪.‬‬
‫محم!!د بن مك!!رم ابن منظ!!ور‪ 1414( ،‬هـ ‪1993 -‬م)‪ .‬لس!!ان الع!!رب‪ .‬ب!!يروت‪ :‬دار ص!!ادر‬ ‫‪.96‬‬
‫الطبعة‪ :‬الثالثة‪.‬‬
‫محمد بن يوسف! ابن المواق‪1412 (.‬هـ)‪ .‬التاج واإلكليل بهامش مواهب الجليل‪ .‬طبعة‬ ‫‪.97‬‬
‫الثالثة‪ ،‬بيروت‪ :‬دار الفكر‪.‬‬
‫محمد بن يوسف! بن أبي القاسم بن يوسف! العبدري الغرناطي‪ ،‬المالكي‪١٤١٦( ،‬هـ‪-‬‬ ‫‪.98‬‬
‫‪١٩٩٤‬م)‪ .‬التاج واإلكليل لمختصر! خليل‪ ،‬بیروت‪ :‬دار الكتب العلمية الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫محمد حسن الرضي اإلسترباذي! (‪1969‬م‪ .).‬شرح الرضيعلى الكافي!!ة تص!!حيح وتعلي!!ق يو‬ ‫‪.99‬‬
‫سف حسن عمر‪ ،‬منشورات جامعة قاريونس‪ !،‬بتغازي ‪ ،‬طبعة االولی‪.‬‬
‫محمد زیلعی‪۱۳۶۸( ،‬هـ ق) کتاب االقرار‪ !:‬تهران‪ ،‬انتشارات کاج‪.‬‬ ‫‪.100‬‬
‫محمد عالم ظریف‪۱۳۹۶( ،‬هـ ش)‪ .‬وسایل اثبات در دعاوی مدنی‪ ،‬کابل‪ ،‬ستره محکمه‪.‬‬ ‫‪.101‬‬
‫محمد عبده بروجردی‪1383( ،‬هـش)‪ .‬کلیات حقوق اسالمی‪ :‬تهران‪ ،‬مؤسس!!ه انتش!!ارات و‬ ‫‪.102‬‬
‫چاپ دانشگاه چاپ‪ .‬اول‪.‬‬
‫محم!!د عثم!!ان ژوب!!ل‪1370( ،‬هـ) اق!!رار! در حق!!وق م!!دنی افغانس!!تان‪ ،‬جل!!د دوم‪ ،‬کاب!!ل ‪:‬‬ ‫‪.103‬‬
‫انتشارات ستره محکمه‪ ،‬مطبعه دولتی!‬
‫محم!!د عثم!!ان ژوب!!ل‪۱۳۷۳(،‬ش)‪ .‬مجموع!!ه قواع!!د ومس!!ایل فقهی مجل!!ة االحک!!ام‪ :‬کاب!!ل‪،‬‬ ‫‪.104‬‬
‫انتشارات گنج ‪،‬چاپ پنجم‪.‬‬
‫محمد ناصر‪ .‬کاتوزيان ‪ 1385( ،‬هـ ش) اثبات ودليل اثبات ‪.‬تهران ‪:‬نشر ميزان‪.‬‬ ‫‪.105‬‬
‫محمد نعيم محمد هاني ساعي (‪ ١٤٢٨‬هـ ‪ ٢٠٠٧ -‬م)موسوعة مسائل الجمهور في الفقه‬ ‫‪.106‬‬
‫اإلسالمي‪ ،‬مصر‪ :‬دار السالم للطباعة والنشر والتوزيع! والترجمة‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثانية‪.‬‬

‫‪105‬‬
 ‫محمد نعيم محمد هاني ساعي (‪ ١٤٢٨‬هـ ‪ ٢٠٠٧ -‬م)موسوعة مسائل الجمهور في الفقه‬ ‫‪.107‬‬
‫اإلسالمي‪ ،‬مصر‪ :‬دار السالم للطباعة والنشر والتوزيع! والترجمة‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثانية‪.‬‬
‫محم!!ود! بن أحم!!د بن موس!!ى ب!!در ال!!دين العي!!نى‪2000( ،‬م – ‪1421‬هـ ق)‪ .‬البناية ش!!رح‬ ‫‪.108‬‬
‫الهداية‪ :‬بیروت‪ ،‬دار الكتب العلمية‪ ،‬الطبعة األولى‪.‬‬
‫مسلم بن الحجاج القش!!يري النيس!!ابوري! (ـــــــــــــــــــــــــــــــــ) ص!!حیح مس!!لم‪ :‬المحق!!ق‪:‬‬ ‫‪.109‬‬
‫محمد فؤاد عبد الباقي‪،‬بیروت‪ ،‬دار إحياء التراث العربي‪.‬‬
‫الش!!رْ بجي(‪1992‬م‪ ).‬الفق!!ه المنهجي على‬ ‫ُمص!!طفى ال ِخ ْن‪ ،‬ال!!دكتور! ُمص!!طفى! البُغ!!ا‪ ،‬علي ّ‬ ‫‪.110‬‬
‫م!!ذهب اإلم!!ام الش!!افعي‪ :‬ب!!یروت‪ ،‬دمش!!ق‪ ،‬دار القلم للطباع!!ة والنش !ر! والتوزيع‪ ،‬الطبع!!ة‪:‬‬
‫الرابعة‪،‬‬
‫منص!!ور! بن يونس بن إدريس البه!!وتى‪ ١٣٨٨( ،‬هـ ‪١٩٦٨ -‬م)‪ .‬كش!!اف القن!!اع عن متن‬ ‫‪.111‬‬
‫اإلقناع‪ ،‬؛ هالل مصيلحي! مصطفى هالل ‪ -‬أستاذ الفقه والتوحيد ب!!األزهر الش!!ريف؛ مكتب!!ة‬
‫النصر الحديث!!ة بالرياض‪ ،‬لص!!احبَيها‪ :‬عبدهللا ومحم!!د الص!!الح الراش!!د‪ ،‬ب!!یروت‪ :‬درالکتب‬
‫العلمیة‪.‬‬
‫منصور! بن يونس بن بن إدريس البهوتى! ‪ ١٤١٤( ،‬هـ ‪ ١٩٩٣ -‬م)‪ .‬ش!!رح منتهى اإلرادات‬ ‫‪.112‬‬
‫‪ ،‬عالم الكتب‪ ،‬بيروت ‪ ،‬الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫منصور! محمد منصور الحفناوي‪1986( ،‬م)‪ .‬الشبهات وأثرها في العقوبة الجنائية في الفق!!ه‬ ‫‪.113‬‬
‫اإلسالمي مقارنا بالقانون‪ :‬مطبعة األمانة‪.‬‬
‫الح ِميدي (‪١٤١٥‬هـ‬ ‫محمد بن فتوح بن عبد هللا بن فتوح بن حميد األزدي الميورقي! َ‬ ‫‪.114‬‬
‫ش‪).‬تفسير غريب ما في الصحيحين البخاري ومسلم‪ ،‬المحقق‪ :‬الدكتورة‪ :‬زبيدة محمد سعيد‬
‫عبد العزيز‪ ،‬الناشر‪ :‬مكتبة السنة ‪ -‬القاهرة – مصر الطبعة‪ :‬األولى‪.‬‬
‫وزارة األوقاف والشئون االسالمیه‪-‬الکویت‪1427.( .‬هق)‪ .‬الموسوعة الفقهیة الکویتیه‪.‬‬ ‫‪.115‬‬
‫الطبعة الثانية‪ ،‬الكويت‪ :‬دارالسالسل‪!.‬‬
‫وهبه بن مصطفی الزحیلی‪( ،‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ)‪ ،‬الفقه اإلسالمي! وأدلته‪ ،‬دار الفكر‬ ‫‪.116‬‬
‫‪ -‬سوريَّة – دمشق‪ ،‬الطبعة‪ :‬الرَّابعة‬
‫يوسف بن عبد هللا بن محمد بن عبد البر بن عاص!!م النم!!ري القرط!!بي! (‪١٤٠٠‬هـ‪١٩٨٠-‬م)‬ ‫‪.117‬‬
‫الكافي في فقه أهل المدينة‪ ،‬المحقق‪ :‬محمد محمد أحيد ولد ماديك الموريتاني‪ ،‬الناشر‪ :‬مكتبة‬
‫الرياض الحديثة‪ ،‬الرياض‪ ،‬المملكة العربية السعودية‪ ،‬الطبعة‪ :‬الثانية‪.‬‬
‫وزارت عدلیه‪۱۳۵۵(،‬هـ ش) قانون مدنی‪ ،‬جریده رسمی‪ !.‬مطبعه دولتی‪.‬‬ ‫‪.118‬‬
‫پروژه امور عدلی و قضایی افغانستان‪1343(،‬هـ ش)‪ .‬قانون اص!!ول محاکم!!ات تج!!ارتی‪،‬‬ ‫‪.119‬‬
‫رسمی جریده‪.‬‬
‫وزارت عدلیه‪ ،‬قانون اصول محاکمات مدنی‪ )1369(،‬رسمی! جریده‪ ،‬مطبعه دولتی‪.‬‬ ‫‪.120‬‬

‫‪106‬‬