‫وزارت تحصیالت عالی‬

‫(ص)‬
‫پوهنتون خاتم النبیین‬
‫پوهنځی حقوق و علوم سیاسی‬

‫پایان نامه دوره لیسانس‬

‫بررسی عنصر معنوی جرم در فقه اسالمی و حقوق جزایی افغانستان‬

‫استاد رهنما‪:‬‬
‫دکتر محمد جواد صمیمی‬
‫محقیق‪:‬‬
‫محمد یاسین جعفری‬
‫‪G4401199‬‬

‫‪0911‬‬
 ‫تذکر‪:‬‬
‫چاپ این اثر منوط به اجازه پوهنتون خاتم النبیینص میباشد‪ .‬استفاده از اثر نوسینده‬
‫کاری اشتباه بوده و هرگاه استفاده میگردد باید ذکر شود و این کار باعث احترام‬
‫گذاشتن به مقام یک نوسینده میباشد‪.‬‬
 ‫تقدیم به ‪:‬‬
‫تقدیم به ارواح پاک پدرم که همیشه یاری ام کرده است و همچنان به مادر مهربانم که با تشویق‬
‫شان توانستم این دوره از تحصیالت ام را موفقانه به پایان رسانم ‪.‬‬
 ‫تقدیر و تشکر‬
‫در اینجا الزم میدانم ازهیت رهبری دانشگاه پرافتخار خاتم النبین غزنی که در طول چهار سال تحصیلی زمینه‬
‫رشد وبالندگی محصلین را فراهم ساخته است تشکری نمایم ‪.‬لذا استاد فرهیخته راهنمای جناب دوکتور محمد‬
‫جواد صمیمی تشکری ویژه دارم که با راهنمای سازنده ایشان این مونوگراف به سرانجام رسید‪.‬‬
 ‫چکیده‪:‬‬
‫انجام رفتار مجرمانه به تنهای برای مجرم قلمداد کردن فاعلش کافی نمی باشد‪ ،‬لذا عالوه بر انجام‬
‫فعل مجرمانه‪ ،‬احراز سوءنیت ( قصد مجرمانه ) نیز الزم می باشد ‪.‬از سوی دیگر سوءنیت یا‬
‫قصد مجرمانه در انجام تمام افعال مجرمانه بصورت یکسان نبوده بلکه متفاوت از همدیگر می‬
‫باشد ‪.‬بنابراین حقوق دانان و قانون گذاران کشورها جنایت را به لحاظ عنصر معنوی یا روانی به‬
‫سه دسته تقسیم بندی نموده اند ‪.‬قانون گذاران جمهوری اسالمی افغانستان نیز از این امر مستثناء‬
‫نبوده و البد در قوانین جزای افغانستان جرایم به لحاظ عنصر معنوی به سه دسته فوق الذکر‬
‫تقسیم بندی گردیده است‪.‬‬
‫دریک دسته بندی دیگر ازنگاه فقهی جرایم به لحاظ شدت و خفت‪ ،‬جرایم قباحت تقسیم بندی‬
‫شده است که در واقع در این دسته بندی جنایت زیر مجموعه جرایم قرار گرفته و از نوع شدید‬
‫آن نیز می باشد ‪.‬حقوق افغانستان در ماده (‪ )۳۲‬قانون جزا به این موضوع پرداخته و هرکدام را‬
‫بصورت صریح و آشکار در مواد تعریف نموده استندر این نوشتار ما به دنبال این هستیم که‬
‫جنایت و انواع آنرا به لحاظ عنصر معنوی‪ ،‬در قانون جزایی افغانستان و فقه اسالمی بصورت‬
‫مقایسه‪-‬ای و تطبیقی مورد بررسی قرار داده و با ذکر اشتراکات و افتراقات قوانین مزبور در رابطه‬
‫با جنایت و انواع آن به نکات قوت و ضعف هریک پی ببریم‪.‬‬
‫واژگان کلیدی‪ :‬عنصر معنوی ‪ ،‬جرم‪ ،‬فقه‪ ،‬حقوق جزا‪.‬‬
 ‫فهرست عناوین‬

‫مقدمه‬
‫بیان موضوع‪1 ..................................................................................................... :‬‬
‫اهداف تحقیق ‪۳ ....................................................................................................‬‬
‫سواالت تحقیق‪۲ .................................................................................................. :‬‬
‫فرضیه های تحقیق‪۲ .............................................................................................. :‬‬
‫روش تحقیق ‪۲ .....................................................................................................‬‬
‫قلمرو تحقیق ‪4 .....................................................................................................‬‬
‫ساختار (سرفصلهای) تحقیق ‪4 ....................................................................................‬‬
‫فصل اول‪:‬کلیات و مفاهیم‬
‫گفتار اول‪ :‬مفاهیم‪5 .....................................................................................................‬‬
‫الف ‪ :‬مفهوم لغوی جرم‪5................................................................................................................................. ،‬‬

‫ب‪ :‬مفهوم اصطالحی جرم ‪6................................................................................................................................‬‬

‫ت‪ :‬مفهوم فقهی جرم ‪6......................................................................................................................................‬‬

‫ج‪ :‬مفهوم حقوقی جرم ‪8....................................................................................................................................‬‬

‫د‪ :‬مفهوم اخالقی جرم ‪9.....................................................................................................................................‬‬

‫ذ‪ :‬مفهوم اجتماعی جرم ‪01 ................................................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬مفهوم جرم درفقه‪01.......................................................................................‬‬

‫‪)1‬فقه در لغت ‪01.......................................................................................................‬‬

‫‪)۳‬فقه در اصطالح ‪01...................................................................................................‬‬

‫‪ )۲‬حقوق ‪00.............................................................................................................‬‬

‫فصل دوم‪ :‬طبقه بندی جرایم براساس عناصر‬

‫گفتار اول‪ :‬طبقه بندی جرایم ‪09 ..................................................................................‬‬
‫‪)1‬طبقه بندی بر حسب عنصر قانونی ‪01.............................................................................‬‬

‫‪ )۳‬طبقه بندی جرایم از لحاظ عنصر مادی ‪01......................................................................‬‬

‫‪ )۲‬طبقه بندی جرایم در حقوق اسالمی ‪01..........................................................................‬‬

‫أ‬
 ‫گفتار دوم‪ :‬بررسی نظر دانشمندان حقوق در مورد جرم‪01 .....................................................‬‬
‫گفتار سوم ‪:‬اقوال فقها در مورد جرم و گناه ‪01 ..................................................................‬‬
‫‪)1‬اصطالح عام ‪01 .......................................................................................................‬‬

‫‪)۳‬اصطالح خاص ‪01 ...................................................................................................‬‬

‫گفتار چهارم عناصر تشکیل دهنده جرم ‪01..........................................................................‬‬
‫‪.)1‬عنصر مادی جرم‪01.................................................................................................‬‬

‫‪ )۳‬عنصر روانی جرم ‪01...............................................................................................‬‬

‫‪ )۲‬شرایط عنصر روانی جرم‪00........................................................................................‬‬

‫‪ ) 4‬عنصر قانونی جرم ‪00..............................................................................................‬‬

‫فصل سوم تحقیق‪ :‬جرایم در فقه و حقوق جزای افغانستان‬

‫مقدمه‪11 .......................................................................................................... :‬‬
‫گفتار اول‪ :‬عناصر جرم از دیدگاه قانون جزای افغانستان ‪11 ....................................................‬‬
‫‪ )1‬عنصر مادی جرم از منظر قانون جزای افغانستان ‪05............................................................‬‬
‫‪ )0‬رابطه سببیت ‪02.....................................................................................................‬‬
‫ب عنصر قانونی جرم در قانون جزای افغانستان ‪02...............................................................‬‬

‫ج‪ .‬عنصر روانی جرم از دیدگاه قانون جزای افغانستان ‪01.........................................................‬‬

‫گفتار دوم ‪ :‬عنصر معنوی جرم از منظر حقوق جزای افغانستان‪01 ...................................................................................‬‬

‫‪)1‬جنایت عمدی ‪01 ........................................................................................................................................‬‬

‫‪ )۳‬جنایت عمدی در قانون جزای افغانستان ‪00 ........................................................................................................‬‬

‫ب ‪ .‬جنایت شبه عمد ‪03 ..................................................................................................................................‬‬

‫‪)۲‬جنایت شبه عمد در قانون جزای افغانستان ‪03 ......................................................................................................‬‬

‫‪ )۲‬جنایت خطائی محض‪05 ..............................................................................................................................‬‬

‫‪) 4‬عناصر معنوی قتل در قانون جزای افغانستان ‪61 .................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬عنصر معنوی جرم در فقه اسالمی ‪11....................................................................‬‬

‫مصادیق جرم از نگاه فقه‪10..........................................................................................:‬‬

‫‪ )۳‬جرایم مشمول قصاص یا حدّ ‪34 .....................................................................................................................‬‬
‫‪ .)۳‬جرایم مشمول تعزیر ‪30 ..............................................................................................................................‬‬

‫‪ . 1 – ۳‬انواع تعزیر ‪30 ....................................................................................................................................‬‬

‫‪ )۲‬انواع جرایم و جنایات از نگاه فقه ‪11.............................................................................‬‬

‫‪ )4‬انواع کیفرها ازنگاه فقه ‪11..........................................................................................‬‬

‫نتیجه گیری ‪44 ....................................................................................................‬‬

‫پیشنهادات ‪44 ......................................................................................................‬‬
‫منابع و مأخذ ‪44 ...................................................................................................‬‬
 ‫مقدمه‬

‫یکی از موضوعات مهم و اساسی حقوق جزای عمومی جرم و یا جنایت می باشد که در تمامای‬
‫سیستم های حقوق کیفری و قوانین جزایی کشورها به آن پرداخته شده است ‪.‬یکی از بحث های‬
‫اصلی‪-‬ای که وجود دارد این است که پدیده جرم یک چیزی مسلم و انکار ناپذیری است که در طول‬
‫تاریخ در میان جوامع بشری و انسانی وجود داشته و اکنون نیز وجود دارد‪ ،‬یعنی نمی توان آنرا نادیده‬
‫گرفت و وجود آنرا انکار کرد ‪.‬لذا اگر بخواهیم سابقه ای تاریخی آنرا بررسی نمائیم بدون شک‬
‫میتوان گفت که جرم همزاد با تشکیل اجتماعات اولیه‪-‬ای بشری و همگام با انسانها بوده است ‪.‬اما‬
‫این پدیده‪-‬ای که همیشه در جامعه حضور داشته و انکار ناپذیر است‪ ،‬همچنان از سوی جوامع و‬
‫هیأت حاکم منفور بوده و برای مرتکبین آن مجازاتی را اعمال و اجرا می کرده است ‪.‬چنانکه امروزه‬
‫نیز در قوانین کیفری و جزای کشورها یکتعداد مسایل و رفتارهایی است که از نظر جامعه به عنوان‬
‫یک عمل ضد ارزش مورد شناسایی قرار گرفته و قانونگذار نیز آنها را جرم تلقی کرده و برای‬
‫مرتکبین آنها در قوانین جزایی‪ ،‬مجازاتی را پیش بینی کرده است ‪.‬البته با توجه به متفاوت بودن‬
‫فرهنگها و ارزشها در کشورهای مختلف‪ ،‬ممکن است جرایم و هم چنان مجازاتی که برای مرتکبین‬
‫شان در نظر می گیرند نیز متفاوت و گوناگون باشند که این یک چیزی مسلم و قطعی است‪.‬‬
‫بنابر این تحقیق حاضر در قالب پایان نامه مقطع لیسانس به بررسی عنصر معنوی جرم در فقه و‬
‫حقوق جزای افغانستان پرداخته است که بصورت کلی شامل کلیات تحقیقو سه فصل می شود‪ ،‬فصل‬
‫اول مربوط به تعریف مفاهیم‪ ،‬فصل دوم مربوط به طبقه جرایم بر اساس عناصر متشکله و فصل سوم‬
‫را بحث عناصر معنوی جرم در فقه و حقوق جزایی افغانستان دربرمی گیرد‪.‬‬

‫بیان موضوع‪:‬‬
‫هیچ امری را نمی توان جرم دانست مگر آن که به موجب قانون برای آن مجازات یا اقدامات تامینی یا‬
‫تربیتی تعریف شده باشد‪ .‬ولی وجود قانون به تنهایی کافی نیست که کسی را در معرض مجازات قرار‬
‫دهد‪ ، .‬توجّه و تحمیل مجازات به مرتکب جرم‪ ،‬از منظر حقوقی‪ ،‬آنگاه امکان پذیر است که شرایط و‬
‫اوصاف اصلی برای او فراهم باشداین موضوع‪ ،‬به آن معناست که برای ارتکاب جرم و تحقّق مسؤولیت‬
‫کیفری‪ ،‬صرف وقوع رفتار مادیِ مجرمانه‪ ،‬کفایت نمیکند؛ بلکه‪ ،‬این رفتار باید ناشی از حالت نفسانی‬
‫متعارف‪ ،‬آزاد و وآگاه باشد لذا مجموع دو عنصر قانونی و مادی کافی نیست که شخص مرتکب را در‬
‫معرض مجازات قرار دهد بلکه شرط دیگری هم ضروری است و آن این که مرتکب با میل واراده عمل‬
‫ممنوعه را انجام داده باشد یا حداقل در ارتکاب آن مرتکب بی احتیاطی یا بی مباالتی شده باشد این‬
‫شرط سوم را دانشمندان نامیده اند‪.‬‬
‫البته ارتکاب عمل مجرمانه‪ ،‬به خودی خود دلیل وجود عنصر روانی نیست و در مواردی با وجود آنکه‬
‫عمل مجرمانه ارتکاب مییابد‪ ،‬قانون مرتکب را به خاطر فقدان قصد جنایی یا مسئولیت کیفری قابل‬
‫تعقیب نمیداند؛ زیرا هر انسانی نتایج و عواقب نامطلوب جرمی که از روی درک‪ ،‬ا ختیار‪ ،‬اراده و عمد‬
‫مرتکب شده است را به دوش میگیرد و از طرفی مرتکب تنها در صورتی ازنظر کیفی مسئول قلمداد‬
‫میشود که رضایت‪ ،‬توانایی و اهلیت درک اعمال و رفتار خود را داشته باشد و به عبارتی قادر به فهم‬
‫ماهیت اعمال و اوضاع واحوال بوده‪ ،‬عواقب عمل خود را سنجیده و بارضایت عمل را انجام داده باشد‬
‫در این تحقیق نگارنده درصدد مطالعه و بررسی عنصر معنوی جرم و نقش اراده در عنصر معنوی و‬
‫شقوق آن است و ضمن تعریف مفاهیم عملیاتی تحقیق‪ ،‬عنصر معنوی جرم را در فقه اسالمی و حقوق‬
‫جزایی افغانستان بررسی و تبیین می نماید‪.‬‬

‫اهداف تحقیق‬
‫هدف اصلی تحقیق‪ :‬شناسایی عنصر معنوی جرم در فقه اسالمی و حقوق جزای افغانستان‪.‬‬

‫اهداف فرعی‪:‬‬

‫‪ ‬شناسایی عناصر متشکله جرم‪.‬‬

‫‪ ‬شناسایی عنصر معنوی جرم در فقه اسالمی‪.‬‬
‫‪ ‬شناسایی عنصر معنوی جرم در حقوق جزای افغانستان‪.‬‬
 ‫سواالت تحقیق‪:‬‬
‫سوال اصلی تحقیق ‪ :‬عنصر معنوی جرم در فقه اسالمی و حقوق جزای افغانستان چگونه است‪.‬‬

‫سواالت فرعی تحقیق‬

‫‪ ‬عناصر متشکله جرم چیست؟‬

‫‪ ‬عنصر معنوی جرم در فقه اسالمی چگونه است؟‬
‫‪ ‬عنصر معنوی جرم در حقوق جزای افغانستان چیست؟‬

‫فرضیه های تحقیق‪:‬‬

‫فرضیه اصلی تحقیق ‪ :‬به نظر میرسد به دلیل اشتقاق یافتگی حقوق جزای افغانستان از فقه اسالمی‪،‬‬
‫عنصر معنوی جرم در میان حقوق جزا و فقه اسالمی مشترک و همسان باشد‪.‬‬

‫فرضیه فرعی تحقیق‬

‫‪ ‬به نظر میرسد عناصر متشکله جرم از منظر فقه و حقوق جزا دارای تفاوت در ماهیت باشد‪.‬‬
‫‪ ‬به نظر میرسد فقه اسالمی به ماهیت جرایم اولویت میدهد‪.‬‬

‫‪ ‬به نظر میرسد حقوق جزا به انواع جرایم اولویت قایل می باشد‪.‬‬

‫روش تحقیق‬
‫این اثر‪ ،‬به گونه توصیفی و تحلیلی تحقیق صورت گرفته و یافته ها و داده ها نیز با رویکرد کتابخانه‬
‫ای تهیه و تدوین شده‪ ،‬برای تکمیل یافته ها نیز از نرم افزارهای مختلف‪ ،‬استفاده شده روش رفرنس‬
‫دهی تحقیق حاضر نیز به اساس روش ‪ A P A‬انجام شده است‪.‬‬
 ‫قلمرو تحقیق‬
‫قلمرو تحقیق از لحاظ بررسی آراء فقهاء‪ ،‬محدودیت زمانی ومکان خاصی ندارد‪ ،‬اما از لحاظ‬
‫حقوقی‪ ،‬مکان آن در افغانستان و زمانی به مقررات استناد شده پس از استقالل کشور افغانستان و تشکیل‬
‫حکومت‪ ،‬به تصویب رسیده است‪.1‬‬

‫ساختار (سرفصلهای) تحقیق‬

‫فصل اول‪ :‬کلیات و مفاهیم‬
‫فصل دوم ‪ :‬طبقه بندی جرایم بر اساس عناصر‪.‬‬
‫فصل سوم‪ :‬عنصر معنی جرم در قانون جزای افغانستان و فقه اسالمی‬

‫‪1‬تجویری‪ ،‬محمد بن ابراهیم(‪ ،)۶۹۳۱‬مخترص فقه اسالمی‪ ،‬مرتجم‪ :‬محمدگل گمشادزهی‪ ،‬بی تا‪.‬‬
 ‫فصل اول‪:‬‬

‫کلیات و مفاهیم‬

‫‪0‬‬
 ‫گفتار اول‪ :‬مفاهیم‬

‫الف ‪ :‬مفهوم لغوی‬

‫جرم‪ ،‬از ریشه عربی ج ر م ‪ ،‬به معانی قطع کردن‪ ،‬چیدن میوه از درخت‪ ،‬حمل کردن‬

‫‪ ،‬کسب کردن‪ ،‬ارتکاب گناه و وادار کردن به کاری ناپسند به کار رفته و مجرم کسی است که‬
‫از حق بریده و به باطل روی آورده است و برکار ناپسند خود اصرار میورزد در متون و منابع‬
‫دینی‪ ،‬جرم یا جریمه و مشتقات آنها مترادف با گناه و در همان معنای لغوی بهکار رفته است را‬
‫جرم معنا کردهاند‪ .‬بنابراین‪ ،‬جرم در اصطالح متون دینی و فقهی هر نوع کار ممنوع شرعی است‬
‫یا اخروی مقرر کرده‪ ،‬اعم از انجام دادن کاری که در دین از آن نهی شده یا ترک کردن کاری‬
‫که بدان امر شده است و مجرم کسی است که از حق بریده و به باطل روی آورده است و برکار‬
‫ناپسند خود اصرار میورزد در متون و منابع دینی‪ ،‬جرم یا جریمه و مشتقات آنها مترادف با گناه‬
‫و در همان معنای لغوی بهکار رفته است ‪ .‬برخی فقها و مؤلفان دینی نیز جرم را گناه و ذَنب‬
‫(گناه) را جرم معنا کردهاند بنابراین‪ ،‬جرم در اصطالح متون دینی و فقهی هر نوع کار ممنوع‬
‫شرعی است که خداوند برای آن کیفر دنیوی یا اخروی مقرر کرده‪ ،‬اعم از انجام دادن کاری که‬
‫در دین از آن نهی شده یا ترک کردن کاری که بدان امر شده است ‪ .‬و سنّت یا ارتکاب عملی‬
‫که به تباهی فرد یا جامعه بینجامدبرخی فقها جرم را فقط در ممنوعات شرعی‪ ،‬که کیفر دنیوی‬
‫دارند‪ ،‬به کار برده و بقیه کارهای ممنوع را مصداق دانستهاند ‪.‬این تعریف از جرم به اصطالح‬
‫حقوقی آن بسیار نزدیک و بلکه مترادف آن است از دیدگاه جامعهشناسان‪ ،‬جرم عملی مخالف‬
‫با نظم اجتماعی یا مخالف یکی از ضوابط و ارزشهای مشترک در جامعه است ‪.‬این ضوابط و‬
‫ارزشها بر آمده از افکار‪ ،‬عقاید و شرایط فرهنگی و اجتماعی آن جامعه است ‪.‬بهنظر برخی‬
‫جامعهشناسان‪ ،‬مخالفت کردن با قواعدی که تخلف از آنها همواره‪ ،‬در هر دسته اجتماعی‪ ،‬جرم‬
‫به شمار میرود‪ ،‬جرم طبیعی نامیده میشود هر فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات‬
‫‪1‬‬
‫تعیین شده باشد‪ ،‬جرم است‪.‬‬

‫‪1‬ابن هشام‪ ،‬ابومحمد عبدامللك (‪ ،)۶۹۱۶‬السیره النبویه‪ ،‬بیروت‪ :‬داراملعرفه ابن هشام‪ ،‬ابومحمد عبدامللك (‪ ،)۶۹۱۶‬السیره النبویه‪ ،‬بیروت‪ :‬داراملعرفه‪.‬ص‪84‬‬
 ‫ب‪ :‬مفهوم اصطالحی جرم‬

‫جرم در اصطالح حقوق جزا عبارت از رفتاری است مخالف نظم اجتماعی که مرتکب آن را در‬
‫معرض مجازات یا اقدامات تامینی قرار می دهد (گلدوزیان‪.)۶۵ : ،‬هم چنان جرم از نظر کود‬
‫جزای افغانستان ارتکاب عمل یا امتناع از عملی است که مطابق احکام این قانون جرم شناخته‬
‫شده‪ ،‬عناصر آن مشخص و برای آن مجازات یا تدابیر تأمینی تعیین گردیده باشد‬
‫ویا جرم عبارت از رفتار مجرمانه ای است که به ارتکاب آن خص به اساس حکم شرع و یا قانون‬
‫مستحق مجازات می باشد‪ .‬ازین جهت اطالق جرم به طور کلی باالی رفتار مخالف نظم اجتماعی‬
‫یک انسان علیه جامعه شده می تواند‬
‫در تعریفی که کنفرانس اجرای حقوق کیفر اسالمی و اثر آن در مبارزه با جرائم از جرم آورده است‬
‫می گوید‪ :‬جرم مخالفت با اوامر و نواهی کتاب و سنّت‪ ،‬یا ارتکاب عملی است که به تباهی فرد‬
‫یا‬
‫جامعه بیانجامد‪ .‬هر جرم را کیفری است که شارع بدان تصریح کرده و یا اختیار آنرا به ولی امر یا‬
‫قاضی سپرده است علیرغم تعاریف بسیاری که درباره پدیده جرم ارائه شده‪ ،‬هنوز تعریفی از جرم‬
‫که در کلیه زمان ها و مکان ها مورد قبول همگان باشد در دست نیست بلکه هر یک از صاحب‬
‫نظران به اقتضای رشته های علمی و تخصصی خود جرم را تعریف کرده اند‪.1‬‬

‫ت‪ :‬مفهوم فقهی جرم‬

‫جرم عبارت است از انجام دادن فعل یا بر زبان راندن سخنی که اسالم آنرا حرام شمرده‬
‫است و بر فعل آن جزای مقرر داشته است‪ .‬یا ترک فعل یا قول که قانون اسالم آنرا واجب شمرده‬
‫و بر ترک جزایی مقرر داشته است‪ .‬عده اى از حقو قدانان معتقدند که نقض قانون هر کشورى‬
‫در اثر عمل خارجى در صورتى که انجام وظیفه یا اعمال حقى آنرا تجویز نکند و مستوجب‬
‫مجازات هم باشد‪ ،‬جرم نامیده مى شود‬

‫‪1‬تجویری‪ ،‬محمد بن ابراهیم(‪ ،)۶۹۳۱‬مخترص فقه اسالمی‪ ،‬مرتجم‪ :‬محمدگل گمشادزهی‪ ،‬بی تا‪.‬ص ‪56‬‬
‫در متون فقهی برخالف متون حقوقی آنچنان به تعریف جرم پرداخته نشده است بلکه بیشتر به‬
‫طبقه‬
‫بندی آنها به حسب مجازات اکتفا شده است ‪ .‬برای درک بهتر معنای جرم به سراغ آیات قرآن‪،‬‬
‫سنّت و متون فقهی خواهیم رفت‪:‬‬
‫الف‪ .‬قرآن‪ :‬اصطالح جرم و مشتقات آن در قرآن با توجّه به آیات ذیل ال یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ‬
‫عَلى أَالَّ تَعْدِلُو دشمنی با قومی شما را به گناه ترک عدالت نکشد‪..‬‬
‫إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُواْ کاَنُواْ مِنَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ یَضْحَکُون»( بدکاران در دنیا پیوسته به مومنان می خندیدند‬
‫إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فىِ ضَلَالٍ وَ سُعُر همانا مجرمین در گمراهی‪ .‬و شعله های آتشند و با توجّه به معنای‬
‫اصطالحی واژه هایی مانند اثم‪ ،‬سیئه‪ ،‬خطیئه و ‪...‬کاربرد آن ها در آیات قرآنی می توان جرم را‬
‫این گونه معنا کرد که جرم یا گناه عبارت است از مخالفت با اوامر و نواهی شارع مقدس که‬
‫موجب تباهی فرد یا جامعه می شود ‪.‬در کتب روایی ما جرائم را به سه طبقه دسته بندی کرده‬
‫است که برخی از جرائم مستلزم حد و قصاص و برخی مستلزم ضمان و دیه و برخی شامل تعزیر‬
‫می باشند که موضوعات آن ها یا در شرع بعینه تعیین شده و یا به ید قاضی و حاکم شرع قرارداده‬
‫شده است‪ .‬در کالم فقها نیز برای مفهوم جرم تعاریف متعدّدی انجام گرفته است که برخی دایره‬
‫معنایی مضیق که شامل تمام افراد نمی شو د‪ .‬برخی از معانی مرادف با جنایت گرفته شده است‬
‫برخی نیز مانند صاحب کتاب التشریع الجنائی االسالمی در تعریف جرم می نویسند‪ :‬جرم عبارت‬
‫از امور ممنوعه شرعی است که خداون د برای آن مجازات حد یا تعزیر تعیین فرموده استجناب‬
‫آقای سید اسماعیل صدر قائل هستند که برای بیان جرم باید مفهوم عام و وسیع تری در نظرگرفت‬
‫که چیزی جز ذنب و گناه نمی تواند باشد ‪.‬حضرت امام خمینی نیز جرم را معادل ذنب و گناه‬
‫گرفته اند منتهی ایشان معتقدند لفظ جرم برای گناهان کبیره استعمال می شود لذا هر گناه کبیره‬
‫ای جرم است آنچه از کلمات مرحوم دکتر گرجی بر می آید این است که وی نیز به مفهوم عام‬
‫جرم و گناه بیشتر توجّه کرده اند‪ .‬برخی جرم را اینگونه تعریف کرده اند که ‪:‬هر عملی که در‬
‫شرع ممنوع و دارای کیفر دنیوی همچون حد‪ ،‬تعزیر‪ ،‬قصاص‪ ،‬دیه‪ ،‬کفاره و یا کیفر اخروی باشد‬
‫خواه در رابطه با خود مجرم باشد و خواه در ارتباط با دیگری مانند قتل و ‪...‬بنابراین جرم در‬
‫اصطالح فقهی مرادف معصیت است‪.1‬‬

‫ج‪ :‬مفهوم حقوقی جرم‬

‫تعریف جرم درقوانین جزای کشورهای که اصل قانونی بودن جرم و مجازات را به‬
‫منظور حفظ آزادی فردی پذیرفته اند متفاوت است‪ .‬در قانون جزا افغانستان جرم بطور مشخص‬
‫تعریف نشده است‪ ،‬اما در مورد جرم ماده دوم و سوم قانون جزا چنین صراحت دارد هیچکس‬
‫را نمیتوان مجازات نمود مگر مطابق به احکام قانونی که قبل از ارتکاب فعل مورد اتهام نافذ‬
‫گردیده باشد‬
‫در اصطالح حقوق‪ ،‬جرم به فعل یا ترک عملی که بر اساس قانون‪ ،‬قابل کیفر و یا مستلزم اقدامات‬
‫تأمینی و تربیتی باشد‪ ،‬تعریف شده است‪ .‬بنابراین بین تعریف فقهی و حقوقی‪ ،‬عموم و خصوص‬
‫من وجه است یعنی برخی از اعمال از منظر فقهی جرم هستند و از منظر حقوقی جرم تلقی نمی‬
‫شوند مانند غیبت و بالعکس از دیدگاه قانون برای اینکه عملی جرم محسوب شود و قابل مجازات‬
‫باشد اجتماع چند عامل و ترکیب آنها با یکدیگر الزم است‪ .‬البته باید دانست این تقسیم بندی‬
‫عناصر متشکله جرم از مختصات حقوق جزای موضوعه است و با آنچه فقها پیرامون عناصر تشکیل‬
‫دهنده جرم گفته اند متفاوت است‪ .‬در رابطه با تعریف جرم می توان به این نکته اشاره کرد که؛‬
‫در قانون جزایی افغانستان هیچ گونه تعریفی از جرم صورت نگرفته است‪ ،‬بلکه قانون گذار‬
‫افغانستان فقط هر یک از عناصر جرم را تعریف نموده اند‪ ،‬که این خود باعث ایجاد یکسری‬
‫ابهامات و مشکالت در زمینه تعریف جرم می گردد ‪.‬در حالیکه قانون جزا باید بطور صریح هر‬
‫یک از جرم‪ ،‬مجرم و مجازات را تعریف و مشخّص نماید ‪.‬یعنی قبل از سائر موارد‪ ،‬در قانون‬
‫جزا باید تعریفی از جرم ارائه شود‪ ،‬بعداً به عناصر جرم پرداخته شوددر فقه برای تحقق جرم‬
‫وجود سه عامل زیر ضرورت دارد‪:۳‬‬
‫‪1.‬ادلّه جرم‬

‫‪1‬ابن هشام‪ ،‬ابومحمد عبدامللك (‪ ،)۶۹۱۶‬السیره النبویه‪ ،‬بیروت‪ :‬داراملعرف‪.‬ص‪84‬‬

‫‪2‬ابن هشام‪ ،‬ابومحمد عبدامللك (‪ ،)۶۹۱۶‬السیره النبویه‪ ،‬بیروت‪ :‬داراملعرفه‪.‬ص‪87‬‬
 ‫‪۳.‬تحقق عمل مادی خارجی‬
‫‪۲.‬شرایط عامه تکلیف‬
‫در اصطالح حقوقی برای تحقق جرم وجود سه شرط و سه عنصر ضروری میباشد‪.‬‬
‫الف‪ .‬عنصر قانونی‪ :‬مراد از عنصر قانونی این است که هیچ عملی جرم نیست مگر اینکه قبال قانون‬
‫آن فعل یا ترک فعل را جرم شناخته و برای آن مجازات تعیین کرده باشد اصل قانونی بودن جرم‪.‬‬
‫ب‪ .‬عنصر مادی‪ :‬منظور از عنصر مادی جرم‪ ،‬بررسی رفتار یا عملی است که ماهیت قصد انجام‬
‫دهنده آنرا به طور ملموس و محسوس و عینی در خارج آشکار می سازد‪.‬‬
‫ج‪ .‬عنصر معنوی‪ :‬بدین معناست که فاعل جرم لزوما باید با علم و اطالع از جرم بودن عملی که‬
‫متمایل به انجام آن است خواستار حصول نتیجه از عمل خود نیز باشد ‪.‬بنابراین برای تحقق عنصر‬
‫روانی جرم عمدی حصول شرایط سه گانه ضرورت دارد‪:1‬‬
‫الف‪ .‬اراده آگاهانه مرتکب‬
‫ب‪ .‬قصد انجام عملی که در قانون جرم است‬
‫ج‪ .‬قصد حصول نتیجه ای که معموال از آن جرم حاصل می شود‬

‫د‪ :‬مفهوم اخالقی جرم‬

‫از دیدگاه علمای اخالق‪ ،‬قواعد اخالقی چون منبعث از درون انسان هستند بدون نیاز‬
‫به دخالت دولت میزانی برای تشخیص نیکی و بدی رفتار و ضابطه برای تمییز حق و عدالت از‬
‫باطل و ستم است کانت فیلسوف بزرگ آلمانی در کتاب معتقد بود کاری اخالقی است که به‬
‫منظور ادای وظیفه و تکلیف باشد و نه جلب منفعت‪ .‬از این دیدگاه جرم یک عمل زیان آور و‬
‫بر خالف اخالق و عدالت است و بزهکار کسی است که دستورهای اخالقی را زیر پا گذاشته‬
‫و نظم اخالقی جامعه را بر هم بزند‪ .‬مفهوم اخالقی از دو منظر قابل نقد می باشد‪:‬‬
‫‪ -1‬هدف حقوق جزا تنها حفظ نظم اخالقی نیست‪.‬‬

‫‪1‬ابویوسف‪ ،‬یعقوب بن ابراهیم(‪ ،)۶۹۳۱‬الخراج‪ ،‬مرص‪ :‬مطبعه السلفیه‪..‬ص‪88‬‬

‫‪ -۳‬قواعد اخالقی هر جامعه ای مختص به خودش می باشد و قابل تغییر و تحول در حلول‬
‫زمان است‪.‬‬

‫ذ‪ :‬مفهوم اجتماعی جرم‬

‫دانشمندان علوم اجتماعی با توجّه به نقش اساسی عوامل فرهنگی و اجتماعی در تعریف‬
‫جرم گفته اند‪ .‬نقض نظام اجتماعی و رفتاری که با ضوابط فرهنگی و اجتماعی حاکم بر جامعه‬
‫مغایرت دارد و احساسات عمومی را جریحه دار می کندحاصل تعاریف اجتماعی این است که‬
‫جرم از تضاد موجود بین عمل فرد و مصالح اجتماعی حاصل خواهد شد‪ .‬این تعاریف هم از‬
‫‪1‬‬
‫حیث عدم توجّه به بُعد وجودی مستقل انسان و بُعد شخصی و روانی وی قابل نقد میباشد‪.‬‬
‫گفتار دوم‪ :‬مفهوم جرم درفقه‬

‫‪)0‬فقه در لغت‪:‬‬
‫به معنی فهم‪ ،‬تامل‪ ،‬دقت‪ ،‬پی بردن به کنه مساله و‪ ...‬بکار رفته است‬

‫‪)1‬فقه در اصطالح‬
‫به معنی ذیل آمده است‪:‬‬
‫علم و آگاهی دقیق نسبت به علوم دین‪ ،‬فقه در لغت به معنای عام داللت دارد که متعلق‬
‫آن هر نوع علمی میتواند باشد و در فرهنگ آیات و روایات تدریجا معنی خاص و ویژه ای را‬
‫پیدا کرده است‪ ،‬مثال در سوره توبه تفقه در دین آمده است‪ .‬بنابر این هرچند فقه به معنی مطلق‬
‫دانش اس ت اما نسبت به ارجهیت علم دین بر سایر علوم تعبیر علم دین غلبه یافته است‪.‬‬
‫فقه به معنی علم و آگاهی نسبت به احکام دینی بکار رفته است‪ ،‬با گذشت مدت زمانی نه چندان‬
‫طوالنی فقه در مواردی زیادی به بخش از علوم دینی‪ ،‬یعنی بخش عملی از احکام عملی و دستور‬
‫های دینی اختصاص یافته است‬

‫‪1‬ابویوسف‪ ،‬یعقوب بن ابراهیم(‪ ،)۶۹۳۱‬الخراج‪ ،‬مرص‪ :‬مطبعه السلفیه‪.‬ص‪67‬‬

 ‫‪ )3‬حقوق‬

‫حقوق در لغت‪ :‬حقوق جمع حق برای حق و مشتقات آن‪ ،‬درلغت به معنی مختلف از‬
‫جمله‪ :‬واجب‪ ،‬خالف باطل‪ ،‬ثابت‪ ،‬نظام‪ ،‬مال واجب‪ ،‬سزاوار‪ ،‬ملک‪ ،‬عدل و راست امده است‪.‬‬
‫هم چنین حق به اعتبار مصدری به معنی ثبوت و در مفهوم وصفی به معنی ثابت است و برخی‬
‫هم از حق که جمع آن حقوق است به عدالت نیز تعریف نموده است‪ .‬چنانچه میان دو طرف‬
‫دعوایی برای حکمیت و میان جگری شخص سوم میانجگری کند‪ ،‬گفته می شود که میان دوطرف‬
‫عدالت نمود‪ ،‬یعنی آنچه عدالت میخواست به همان حکم نموده است‪.‬‬
‫حقوق در اصطالح‪ :‬دانشمندان از حقوق تعریف های متعدد و مختلفی ارائه کرده اند اما بصورت‬
‫کلی متوان گفت‪ :‬از اینکه انسان ها موجود اجتماعی است‪ .‬برای کسب منفعت و دفع مضرات در‬
‫اجتماع زیست می نماید‪ ،‬بنابر این جهت تامین نظم و امنیت در جامع نیاز به یک سلسله دساطیر‬
‫و قواعدی است که بر روابط اشخاص از جهت اینکه عضو جامعه هستند حاکم باشدف تا جلوی‬
‫‪1‬‬
‫هرج مرج و بی نظمی گرفته شود‪ ،‬ما امروز این مجموعه را "حقوق" می نامی‬

‫‪1‬تجویری‪ ،‬محمد بن ابراهیم(‪ ،)۶۹۳۱‬مخترص فقه اسالمی‪ ،‬مرتجم‪ :‬محمدگل گمشادزهی‪ ،‬بی تا‪.‬ص‪22‬‬
 ‫فصل دوم‪:‬‬

‫طبقه بندی جرایم براساس عناصر‬

‫‪5‬‬
 ‫گفتار اول‪ :‬طبقه بندی جرایم‬

‫تقسیم بندی هایی براساس عناصر جرم صورت گرفته‪ ،‬که بدان اشاره می شود‪:‬‬

‫‪)0‬طبقه بندی بر حسب عنصر قانونی‬

‫‪. 1‬از لحاظ شدت و ضعف ‪:‬جنایت‪ ،‬جنحه و خالف در قانون مجازات قدیم؛‬
‫‪. ۳‬طبقه بندی به جرایم عمومی و نظامی؛‬
‫‪ ۲.‬طبقه بندی به جرایم عمومی و جرایم (شبه) خصوصی ‪.‬جرایم عمومی جرایمی است که جنبه‬
‫عمومی دارد‪ ،‬هرچند غالبا افراد متضرر هستند‪ ،‬ولی شکایت آن ها‪ ،‬تنها موجب تعقیب از طرف‬
‫مقامات جزایی می شود و گذشت شاکی خصوصی‪ ،‬تأثیری در کار رسیدگی دادگاه و اجرای حکم‬
‫محکومیت ندارد ‪.‬جرایم (شبه) خصوصی‪ ،‬جرایمی است که تا مدعی خصوصی شکایت نکند‪،‬‬
‫دادگستری آن را دنبال نمی کند و گذشت شاکی در توقف مجازات مؤثر است‪.‬‬

‫‪ )1‬طبقه بندی جرایم از لحاظ عنصر مادی‬

‫‪. 1‬جرم آنی و جرم مستمر؛‬

‫‪. ۳‬جرم ساده و اعتیادی؛‬
‫‪. ۲‬جرایم ساده و جرایم مرکب؛‬
‫‪. 4‬جرایم مطلق و جرایم مقید؛‬
‫‪. ۶‬جرایم مشهود و غیرمشهود؛‬
‫‪. ۵‬جرایم عمومی و جرایم سیاسی؛‬
‫‪. 4‬جرایم عمدی و غیرعمدی؛‬
‫‪. 4‬جرایم مرتبط‪.‬‬

‫‪ )3‬طبقه بندی جرایم در حقوق اسالمی‬

‫در حقوق اسالمی‪ ،‬غالبا تقسیمات مذکور وجود ندارد‪ ،‬ولی برای بسیاری از اقسام یادشده می توان‬
‫در کتب فقها‪ ،‬مثال هایی به دست آورد‪:‬‬
‫‪. 1‬جرایم موجب حدّ‪ ،‬تعزیر‪ ،‬قصاص‪ ،‬دیات؛‬
 ‫‪. ۳‬جرایم عمدی و غیرعمدی (شامل خطا و شبه عمد)؛‬
‫‪. ۲‬جرایم مهم شامل ‪:‬دماء‪ ،‬اعراض‪ ،‬اموال‪.‬‬
‫اثر مهم این تقسیم این است که در جرایم مهم یعنی دماء‪ ،‬اعراض و اموال‪ ،‬برخالف دیگر موارد که‬
‫در شبهات بدویّه آن ها اصل برائت جاری می شود‪ ،‬در این گونه موارد‪ ،‬حتی در شبهات بدویّه باید‬
‫احتیاط کرد و نمی توان اصل برائت جاری کرد ‪.‬مثالً اگر نمی داند که فالن عمل واجب است یا نه‪،‬‬
‫یا فالن کار حرام است یا خیر‪ ،‬اصل برائت می گوید‪ ،‬الزامی در بین نیست ‪.‬ولی اگر نمی داند فالن‬
‫شخص جایزالقتل است یا نه یا فالن مال از آن اوست یا نه‪ ،‬به یقین نمی تواند او را جایزالقتل یا‬
‫مال را از آن خود بداند‪ ،‬بلکه بر عکس باید احتیاط کند‪.1‬‬
‫‪. 4‬تقسیم حقوق به حق اهللِ محض مثل تکالیف عبادی و حق الناسِ محض مثل نفقه زن و فرزند و‬
‫حقوقی که هر دو جنبه را داراست مثل حرمت سرقت‪.‬‬
‫‪. ۶‬تقسیم حقوق کیفری به حقوق مربوط به حفظ دین مثل کیفر ارتداد‪ ،‬حفظ عقل‪ ،‬مثل کیفر شرب‬
‫خمر‪ ،‬حفظ نسل مثل کیفر زنا‪ ،‬حفظ نفس مثل کیفر قتل و حفظ مال مثل کیفر سرقت ‪.‬هرچند دو‬
‫تقسیم فوق‪ ،‬به طور مستقیم به جرایم مربوط نیست‪ ،‬ولی ارتباط غیرمستقیم آن ها به گناهان بر کسی‬
‫‪۳‬‬
‫پوشیده نیست‬

‫گفتار دوم‪ :‬بررسی نظر دانشمندان حقوق در مورد جرم‬

‫دانشمندان حقوق جزای عرفی‪ ،‬جرم را به فعل یا ترکی اطالق می کنند که از شخص‬
‫مسؤولی سرزده و قانونگذار برای آن‪ ،‬مجازاتی را در نظر گرفته است ‪.‬از این رو‪ ،‬اوالً‪ ،‬مقصود از‬
‫جرم تنها فعل یا ترکی است که به جان‪ ،‬مال‪ ،‬ناموس و حیثیت دیگران لطمه ای وارد می آورد ‪.‬‬
‫ثانیا‪ ،‬شامل همه جرایم حتی جنایات عمدی و خطایی نیز می گردد‪.‬‬

‫‪2‬ابویوسف‪ ،‬یعقوب بن ابراهیم(‪ ،)۶۹۳۱‬الخراج‪ ،‬مرص‪ :‬مطبعه السلفیه‪.‬ص‪24‬‬

 ‫بنابراین‪ ،‬جرم به این معنی‪ ،‬با معصیت یا گناه که موضوع حدود و تعزیرات است‪ ،‬تفاوت دارد‪ ،‬به‬
‫عبارت دیگر‪ ،‬رابطه آن دو‪ ،‬عام و خاص من وجه است ‪.‬از این رو‪ ،‬گناه که موضوع حدود و تعزیر‬
‫اسالمی است‪ ،‬شامل هر گناهی می شود‪ ،‬هرچند جنبه شخصی داشته باشد؛ یعنی مفسده آن متوجه‬
‫خصوص مرتکب گناه گردد ‪.‬مانند ‪:‬شرب خمر‪ ،‬کذب‪ ،‬ترک واجبات و ‪...‬در حالی که‪ ،‬موضوع‬
‫حقوق جزای عرفی شامل این گونه گناهان نمی شود ‪:‬مجازات دنیوی این گونه گناهان غالبا تعزیرات‬
‫است که مقدار آن از ح ّد کم تر است‪.‬‬
‫از سوی دیگر‪ ،‬جرم که موضوع حقوق جزای عرفی است‪ ،‬شامل جنایات عمدی و خطایی نیز می‬
‫گردد‪ ،‬در حالی که‪ ،‬گناه که موضوع حدود و تعزیرات شرعی است‪ ،‬شامل این گونه گناهان نمی‬
‫شود‪.1‬‬
‫بنابراین‪ ،‬موضوع حقوق جزای اسالمی‪ ،‬که اعمّ از گناه و جنایات است‪ ،‬با موضوع حقوق جزای‬
‫عرفی‪ ،‬به اصطالح اهل منطق‪ ،‬عموم و خصوص مطلق است؛ یعنی موضوع حقوق جزای شرعی اعمّ‬
‫از موضوع حقوق جزای عرفی است؛ زیرا عالوه بر این که شامل گناهان دارای مفسده اجتماعی و‬
‫نیز جنایات عمدی و خطایی می شود‪ ،‬گناهانی را که دارای مفسده شخصی نیز هستند شامل می‬
‫شود؛ برخالف موضوع حقوق جزای عرفی‪ ،‬که شامل نوع اخیر نمی شود‬

‫گفتار سوم ‪:‬اقوال فقها در مورد جرم و گناه‬

‫جرم در اصطالح فقها دارای دو اصطالح است‪:‬‬

‫‪)0‬اصطالح عام‬
‫‪:‬که عبارت است از ارتکاب هر فعل حرام یا ترک واجبی که شارع آن را ممنوع کرده است و مرتکب‬
‫آن را مستحق کیفر دنیوی ازجمله حدود یا قصاص یا تعزیر یا پرداخت دیه می داند‪.‬‬

‫‪)1‬اصطالح خاص‬
‫که از آن به جنایت به نفس یا عضو تعبیر شده است و آن عبارت است از هر نوع صدمه و تجاوز‬
‫ناحق نسبت به جسم و جان دیگری یا تعرض نسبت به مرده که مجازات آن قصاص نفس یا قصاص‬

‫‪1‬استوارت میل‪ ،‬جان (‪ ،)۶۹۱۱‬درباره آزادی‪ ،‬ترجمه جواد شیخ االسالمی‪ ،‬تهران‪ ،‬وزارت فرهنگ و آموزش عالی‪ ،‬مرکز انتشارات علمی و فرهنگی‪.‬ص‪84‬س‬
 ‫عضو یا پرداخت دیه است ‪.‬اما کالم فقها در خصوص جرم و گناه؛ در این جا از باب نمونه به چند‬
‫مورد اشاره می شود‪:‬‬
‫جرم عبارت است از‪:‬‬
‫‪. 1‬ابوالحسن ماوردی« ‪:‬جرم عبارت است از امور ممنوع شرعی که خداوند به وسیله اجرای حدّ یا‬
‫تعزیر‪ ،‬مردم را از ارتکاب آن باز می دارداین تعریف از آنجایی که اشاره به قصاص و دیه نکرده‬
‫است‪ ،‬ناقص است‪.‬‬
‫‪. ۳‬فاضل مقداد« ‪:‬جرم مترادف با جنایت است و آن عبارت است از کلیه جرایم و تعدیاتی که به‬
‫نفس و اعضا صورت پذیرد‪ .‬این تعریف هم کامل نیست؛ چون جرم را مترادف با جنایت دانسته و‬
‫در واقع‪ ،‬به معنای خاص جرم اشاره نموده است‪.1‬‬
‫‪. ۲‬اسماعیل صدرجرم عبارت است از هر فعل یا ترک فعلی که شارع مقدس به حرمت آن تصریح‬
‫کرده یا مجازاتی برای آن تعیین نموده باشداین تعریف کامل تر از سایر تعریف ها است‪.‬‬
‫‪. 4‬امام خمینی قدس ‪.‬کسی که چیزی از محرمات‪ ،‬که مسلمین بر حرام بودنش اجماع دارند‪ ،‬حالل‬
‫شمارد‪ ،‬مانند ‪:‬گوشت میته‪ ،‬خون‪ ،‬خوک و ربا‪ ،‬چنانچه انکار او به تکذیب پیامبر صلی اهلل علیه و آله‬
‫‪۳‬‬
‫یا انکار شریعت بازگردد و بر فطرت اسالم متولد شده باشد اعدام می شود و االّ تنها تعزیر می شود‬
‫ب ‪.‬هرکس واجبی را ترک نماید‪ ،‬یا حرامی را مرتکب شود‪ ،‬پس برای امام علیه السالم و نایب امام‬
‫این حق وجود دارد که او را تعزیر نماید‪ ،‬به شرط این که عمل شخص در ترک واجب یا ارتکاب‬
‫حرامگناه کبیره باشد‬
‫همان طور که پیداست‪ ،‬بین این دو عبارت‪ ،‬یعنی موضوع تعزیر و این که جواز تعزیر شامل هر گناه‬
‫کبیره و صغیره می شود یا شرط آن کبیره بودن است‪ ،‬ظاهرا تعارض وجود دارد ‪.‬در مورد نظر قطعی‬
‫امام خمینی چه باید گفت؟‬

‫‪1‬وزارت عدلیه‪ ،‬قانون جرایم عسکری‪ ،‬سال ‪. ۶۹۱۱‬ص‪52‬‬

‫‪2‬استوارت میل‪ ،‬جان (‪ ،) ۶۹۱۱‬درباره آزادی‪ ،‬ترجمه جواد شیخ االسالمی‪ ،‬تهران‪ ،‬وزارت فرهنگ و آموزش عالی‪ ،‬مرکز انتشارات علمی و فرهنگی‪.‬ص‪64‬‬
‫جواب ‪:‬از آنجایی که اوالً‪ ،‬احکام مسکرات و لواحق آن پس از احکام قذف بیان شده است و ثانیا‪،‬‬
‫فاصله چندانی بین این دو مبحث وجود ندارد‪ ،‬بنابراین‪ ،‬مطلب دوّم‪ ،‬با توجه به بحث قبلی نوشته‬
‫شده است ‪.‬در نتیجه‪ ،‬نظر ایشان در مورد تعزیر‪ ،‬اعم از کبائر و صغائر است ‪.‬بر این مطلب یک مؤید‬
‫نیز وجود دارد و آن این که امام خمینی قدس سره در بحث تعدد قتل توسط یک قاتل‪ ،‬می فرمایند ‪:‬‬
‫اگر یک نفر از روی عمد دو یا چند نفر دیگر را‪ ،‬به صورت دسته جمعی یا یکی پس از دیگری‪ ،‬به‬
‫قتل برساند‪ ،‬قاتل به واسطه قتل ایشان به قتل می رسد ‪...‬وجیه ترین قول این است که یکی از اولیای‬
‫خون نمی تواند بدون اجازه سایر اولیای دم‪ ،‬اقدام به کشتن قاتل نماید‪ ،‬بلکه الزم است از جمیع‬
‫اولیای دم اذن طلب نماید؛ ولی‪ ،‬اگر قاتل را کشت بدون اجازه سایرین مرتکب گناه شده است و‬
‫حاکم شرع می تواند او را تعزیر نماید‬
‫چنانچه مراد ازگناه صغیره باشد‪ ،‬حاکم شرع حق تعزیر او را خواهد داشت‪ ،‬پس نظر ایشان در مورد‬
‫تعزیر اعم از کبائر و صغائر است‪.‬‬
‫‪. ۶‬آیة اللّه گلپایگانی قدس سره‪ :‬تعزیر در معاصی کبیره ای است که حدّ معینی بر آن ها ذکر نشده‬
‫‪1‬‬
‫است‬
‫گفتار چهارم عناصر تشکیل دهنده جرم‬
‫عنصر در لغت به معنای اصل‪ ،‬حسب‪ ،‬ماده و به هر جسمی اطالق می شود که قابل تجزیه و تقسیم‬
‫به مواد دیگر نباشد در اصطالح حقوق‪ ،‬عنصر به جزء از یک موضوع یا چیزی اطالق می شود که با‬
‫نبود آن‪ ،‬شی یا آن موضوع محقق نشده و تحقق آن‪ ،‬امکان پذیر نیست؛ به عنوان نمونه هنگامی که‬
‫ما می گوییم‪ ،‬عنصر قانونی جرم‪ ،‬از جمله عناصر جرم است ‪.‬این به این معنا است که بدون عنصر‬
‫قانونی‪ ،‬یک عمل جرم پنداشته نمی شود؛ ولو که دارای دیگر عناصر باشد‪.‬‬
‫با واضح و روشن شدن معنای لغوی و اصطالحی هر دو واژه حاال به خوبی می توانیم توضیح دهیم‬
‫که عناصر جرم به چه چیزی گفته می شود ‪.‬عناصر جرم به مجموعه از اجزای جرم گفته می شود‬
‫که بدون حتی یکی از آن ها وقوع جرم امکان پذیر نیست‪.۳‬‬

‫‪1‬استوارت میل‪ ،‬جان (‪ ،) ۶۹۱۱‬درباره آزادی‪ ،‬ترجمه جواد شیخ االسالمی‪ ،‬تهران‪ ،‬وزارت فرهنگ و آموزش عالی‪ ،‬مرکز انتشارات علمی و فرهنگی‪.‬ص‪86‬‬
‫‪2‬نیا‪ ،‬حسین (‪ )۶۹۳۱‬حقوق کیفری اختصاصی‪،‬تهران‪ :‬نرش میزان‪.‬ص‪65‬‬
 ‫از یک نظر جرم دارای سه عنصر و از نظر دیگر جرم دارای چهار عنصردر ذیل به هر دو دیدگاه به‬
‫صورت مفصل با دالیل شان می پردازیم‪.1‬‬
‫دیدگاه اول اکثری از حقوقدانان به این باور اند که جرم دارای سه عنصر می باشد که هر یک را در‬
‫ذیل شرح می دهیم‪:‬‬

‫‪.)0‬عنصر مادی جرم‬

‫عنصر مادی جرم به هر فعل و ترک فعل مشخصی گفته می شود که به اثر آن جرم به‬
‫وقوع می پیوندد ‪.‬این عنصر مبیّن آن است که جرم زمانی به وقوع می پیوندد که آثار ملموس و‬
‫قابل مشاهده را در بر داشته باشد ‪.‬بدون این عنصر نمی توان یک عمل به صرف ذهنی بودن را و‬
‫بدون داشتن آثار مخرب عینی‪ ،‬جرم تلقی کرد ‪.‬این عنصر نشانگر آن است که یک عمل باید از‬
‫مرحله ذهنی و فکری بگذرد و آثار عینی خود را بجا بگذارد ‪.‬همین نکته جدا و تفکیک کننده‬
‫اصول اخالقی از حقوقی است ‪.‬اصول اخالقی شامل تمامی سکنات و اعمال اعم از ذهنی و عینی‬
‫می شود ‪.‬از دیدگاه اصول اخالقی‪ ،‬اگر کسی در ذهن خویش یک عمل منفی و زشتی را می گذراند‪،‬‬
‫شنیع و مذمّت است ‪.‬در احادیث گوهر بار حضرت محمد مصطفی (ص) هم مشاهده می کنیم که‬
‫به قصد و نیت به چه اندازه اهمیت قایل شده اند ‪.‬مثالً حدیثی از حضرت محمد (ص) نقل می‬
‫کنند که می گوید« ‪:‬اِنّماَالَعمَالُ بِانِّیات یعنی اجر و پاداش هر عمل‪ ،‬متعلق به نیت است ‪.‬به عنوان‬
‫نمونه از دیدگاه دینی اگر کسی جهاد نماید که هدف اش نشان دادن دلیری به مردم باشد‪ ،‬در این‬
‫صورت این که جهاد اش مورد قبول نیست‪ ،‬هیچ بلکه مورد نکوهش و عقاب ابدی هم می شود؛‬
‫چون در عمل خویش ریا کرده است و هزاران مثال دیگر هم می توان به همین گونه قیاس کرد ‪.‬‬
‫اما عمل تا زمانی آثار عینی و ملموس نداشته باشد‪ ،‬جرم تلقی نمی شود‪.‬هر چند به لحاظ مبنایی‬
‫عملی باید جرم تلقی شود که منطبق و مبتی با اصول اخالقی باشد ‪.‬به بیان دیگر هیچ عملی را نمی‬

‫‪1‬نیا‪ ،‬حسین (‪ )۶۹۳۱‬حقوق کیفری اختصاصی‪،‬تهران‪ :‬نرش میزان تجویری‪ ،‬محمد بن ابراهیم(‪ ،)۶۹۳۱‬مخترص فقه اسالمی‪ ،‬مرتجم‪ :‬محمدگل گمشادزهی‪ ،‬بی‬

‫تا‪.‬ص‪87‬‬
‫توان مطابق به قوانین‪ ،‬جرم تلقی کرد که با اصول اخالقی و حقوق طبیعی در تضاد باشد؛ مثالً نمی‬
‫توان شکنجه را توسط قوانین مشروع تلقی کرد؛ زیرا شکنجه عملی است که هیچ انسانی به جواز‬
‫آن حکم نمی کند ‪.‬باید متذکر شد که حق های طبیعی و ذاتی با هم وابستگی دارند ‪.‬دولت ها‬
‫مکلف اند که از تمامی این حق ها صیانت و حراست نمایند ‪.‬بر اساس نظریه قرارداد اجتماعی‪،‬‬
‫مردم یک جامعه برخی از حقوق و آزادی های خویش را به دولت واگذار نمودند که از بقیه حقوق‬
‫و آزادی های شان صیانت و حراست گردد ‪.‬بنابر این اولین وظیفه دولت در قبال ملت این است‬
‫که از حق های طبیعی و ذاتی شان حفاظت کند ‪.‬نتیجه سخن این است که دولت ها نمی توانند‪،‬‬
‫هر عمل را جرم بدانند؛ بلکه اعمالی را باید جرم بدانند که با انجام آنها مردم یک جامعه واکنش‬
‫تندی داشته باشد‪.1‬‬

‫‪ )1‬عنصر روانی جرم‬

‫عنصر روانی در جرم عبارت از قصد مجرمانه است؛ یعنی مجرم باید بدون اکراه و با اختیار‬
‫قصد آن عمل جرمی را کرده باشد ‪.‬در هر جرمی این عنصر باید وجود داشته باشد ‪.‬این عنصر در‬
‫جرایم به حدی از اهمیت و جایگاهی برخوردار است که بدون آن ولو با وجود سایر عناصر جرم‬
‫ما نمی توانیم فردی را مجرم تلقی کرده و مجازات نماییم ‪.‬مثالً اگر کسی به اجبار مرتکب قتل‬
‫شود‪ ،‬شخص مذکور را نمی توانیم‪ ،‬مجرم تلقی کنیم؛ بلکه مسبب او را باید مجرم تلقی کرده و آنرا‬
‫مجازات نماییم ‪.‬به این خاطر نمی توانیم‪ ،‬او را مجازات کنیم که اراده و قصد نداشته است و همانند‬
‫ابزار و آله در دست مجرم اصلی قرار گرفته است ‪.‬در قوانین جزایی کشور ها حاالت ذهنی را که‬
‫قانونگذار برای یک فرد در هنگام ارتکاب جرم در نظر می گیرد‪ ،‬آنرا عنصر روانی یا ذهنی یاد می‬
‫کنند‪.۳‬‬

‫‪1‬استوارت میل‪ ،‬جان (‪ ،) ۶۹۱۱‬درباره آزادی‪ ،‬ترجمه جواد شیخ االسالمی‪ ،‬تهران‪ ،‬وزارت فرهنگ و آموزش عالی‪ ،‬مرکز انتشارات علمی و فرهنگی‪.‬ص‪61‬‬
‫‪2‬اکرمی ‪،‬روح الله ‪ ،‬عادل ساریخانی(‪ ،)۶۹۳۹‬بررسی فقهی و حقوقی تعزیرات با تأکید بر قانون مجازات اسالمی‪ ،‬پژوهشنامه حقوق کیفری‪.‬ص‪67‬‬
 ‫‪ )3‬شرایط عنصر روانی جرم‬
‫‪. 1‬ارادی بودن ‪:‬الزمه دارای عنصر روانی بودن یک عمل جرمی‪ ،‬ارادی بودن آن است؛ به این معنا‬
‫که فرد مرتکب‪ ،‬باید در هنگام ارتکاب جرم‪ ،‬با هوش و اراده کامل بوده باشد ‪.‬اگر فاقد چنین ارادۀ‬
‫باشد‪ ،‬چنانکه قبالً گفته شد‪ ،‬ما نمی توانیم‪ ،‬آنرا مجرم حساب نموده و برای آن مجازات تعیین کنیم؛‬
‫مثالً فردی که از اثر سکر مرتکب قتل شود‪ ،‬در این صورت چون اراده نداشته است‪ ،‬نمی توانیم‪ ،‬آنرا‬
‫قاتل به شمار بیاوریم؛ چون در زمان ارتکاب جرم‪ ،‬اراده نداشته و غیر ارادی عمل جرمی را مرتکب‬
‫شده است‪.‬‬
‫‪. ۳‬موانع مسئولیت جزایی ‪:‬این شرط به این معنا است که شخص مرتکب جرم‪ ،‬باید از جمله‬
‫اشخاصی باشد که از نظر قانون‪ ،‬دارای مسئولیت جزایی باشد ‪.‬اگر فرد مرتکب از منظر قانونی‪،‬‬
‫مشمول کسانی باشد که فاقد مسئولیت جزایی هستند‪ ،‬نمی توانیم آنها را مجرم قلمداد کنیم‪.‬‬
‫عنصر روانی هم در جرایم عمدی وجود دارد و هم در جرایم غیر عمدی ‪.‬عنصر روانی در جرایم‬
‫عمدی» قصد جرمی »است و در جرایم غیر عمدی« خطای جزایی «است ‪.‬در مورد اول فرد‬
‫مرتکب با قصد مرتکب یک عمل جرمی می شود؛ اما در مورد دوم‪ ،‬فرد با قصد‪ ،‬مرتکب آن عمل‬
‫جرمی نمی شود؛ بلکه احتیاط های که قانونگذار به او بار کرده است را‪ ،‬رعایت نکرده است ‪.‬بنابر‬
‫این خطای وی از دید مردم نابخشودنی و مستحق مجازات است ‪.‬مثال برای اولی مثل کسی است‬
‫که با اختیار رفته و مرتکب قتل می شود ‪.‬مثال برای دوم همانند کسی است که برای صید آهو به‬
‫دشت رفته و شرایط شکار نمودن در آن محله را رعایت نمی کند ‪.‬بعداً باالی آهو مورد نظر شلیک‬
‫می کند؛ اما از قضا تیر موصوف به یک انسان اصابت کرده و منجر به قتل وی شود ‪.‬در اینجا هرچند‬
‫که قصد قتل شخص را نداشته است؛ اما چون احتیاط های قانونی را در هنگام شکار رعایت نکرده‬
‫است‪ ،‬دارای تقصیر جزایی است‪.1‬‬

‫‪1‬اکرمی ‪،‬روح الله ‪ ،‬عادل ساریخانی(‪ ،) ۶۹۳۹‬بررسی فقهی و حقوقی تعزیرات با تأکید بر قانون مجازات اسالمی‪ ،‬پژوهشنامه حقوق کیفری‪.‬ص‪85‬‬
 ‫‪ ) 9‬عنصر قانونی جرم‬

‫این عنصر به معنای آن است که تمامی شرایط مادی و ذهنی جرم‪ ،‬در قانون درج شود ‪.‬‬
‫اگر عناصر مادی و ذهنی یک عمل جرمی در قانون بیان نشود‪ ،‬نمی توانیم مرتکب عمل مورد نظر‬
‫را مجازات کنیم ‪.‬اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها که برای اولین بار سزار بکاریا در رساله‬
‫گوهر بار خویش به نام« جرایم مجازات ها »از آن یاد نمود‪ ،‬اقتضا می کندکه هنگامی ما بخواهیم‬
‫یک عمل را جرم تلقی کنیم‪ ،‬باید پیشاپیش در قوانین جزایی از سوی پارلمان کشور‪ ،‬جرم دانسته‬
‫شده و برای آن مجازات در نظر گرفته شود ‪.‬اگر چنین نباشد‪ ،‬به ناروا و غیر مجاز مردم به دام‬
‫مجازات های خودسرانه محکوم شده و در جامعه بی نظمی و هرج و مرج حاکم خواهد شد ‪.‬بدین‬
‫لحاظ الزم است که یک عمل جرمی قبل از قبل در قوانین کشور ها جرم دانسته شوند‪.‬‬
‫دیدگاه دوم ‪:‬برخی از حقوقدانان به این باور اند که جرم دارای چهار عنصر روانی‪ ،‬مادی‪ ،‬محل و‬
‫موضوع و مجازات است ‪:‬از منظر این دیدگاه عنصر قانونی بودن‪ ،‬عنصر قانونی جرم تلقی نمی شود؛‬
‫چون قانون منبع به وجود آورنده جرم با شرایط و بیان عناصر آن است ‪.‬معقول نیست‪ ،‬چیزی که به‬
‫وجود آورنده چیزی باشد‪ ،‬جزء آن نباشد و جداگانه عنصر به حساب بیاید ‪.‬ایشان معتقد اند که جرم‬
‫نمی تواند‪ ،‬دارای موضوع و محل نباشد ‪.‬معقول نیست که ما عملی را جرم انگاری کنیم که موضوع‬
‫و محل آن معلوم نباشد ‪.‬همچنان مجازات به این خاطر عنصر جرم به حساب می آید که بدون‬
‫ال جرمی امکان پذیر نیست ‪.‬ما نمی توانیم یک عملی را جرم بدانیم که مجازات نداشته‬
‫مجازات اص ً‬
‫‪1‬‬
‫باشد ‪.‬پس عناصر جرم متشکل از عنصر روانی‪ ،‬مادی‪ ،‬محل و موضوع و مجازات است‪.‬‬

‫‪1‬تجویری‪ ،‬محمد بن ابراهیم(‪ ،)۶۹۳۱‬مخترص فقه اسالمی‪ ،‬مرتجم‪ :‬محمدگل گمشادزهی‪ ،‬بی تا‪.‬ص‪56‬‬
 ‫فصل سوم تحقیق‬

‫جرایم در فقه و حقوق جزای افغانستان‬

‫‪03‬‬
 ‫مقدمه‪:‬‬
‫فصل حاضر شامل دو گفتار کلی است که در گفتار اول در ارتباط به عناصر جرم در حقوق‬
‫جزای افغانستان ‪ ،‬که در این میان عناصر مادی و قانونی به اختصار و عنصر معنوی به تفصیل با انواع‬
‫جنایات واحکام آن در قانون جزای مورد بررسی قرار گرفته است و در گفتار دوم به مسایل مربوط‬
‫به ارائ نظرات فقهی در باب عنصر معنوی جرم پرداخته شده است‪.‬‬

‫گفتار اول‪ :‬عناصر جرم از دیدگاه قانون جزای افغانستان‬

‫عناصر جرم مطابق دیدگاه اول را که جرم را دارای سه عنصر می داند‪ ،‬در قوانین جزایی افغانستان‬
‫مورد بحث قرار می دهیم‪:‬‬

‫‪ )0‬عنصر مادی جرم از منظر قانون جزای افغانستان‬

‫ماده ‪ ۳4‬قانون جزا در مورد عنصر مادی جرم بیان می دارد‪:‬‬
‫( عنصر مادی جرم عبارت است از ارتکاب یا امتناع از عمل مخالف قانون است به نحوی که عمل‬
‫منجر به نتیجة جرمی گردیده و رابطة سببیت بین عمل و نتیجه موجود شده باشد )‪.‬‬
‫همان گونه که قبالً اشاره گردید‪ ،‬یکی از ارکان جرم آن است که جرم از مرحله ذهنی گذشته و‬
‫باید صورت عینی پیدا کند ‪.‬فکر و اندیشه را نمی توان مجازات کرد‪ ،‬چرا که او ًال فکر و اداره کامالً‬
‫در اداره انسان ها قرار ندارد و گاهی اوقات اشخاص خوب هم فکر بد در موردی می نمایند ‪.‬ثانیاً‬
‫حقوق برخالف اخالق متصدی نظم جامعه است و افکار پلید تا زمانی به اندازه کافی صورت خارجی‬
‫و عینی پیدا نکند‪ ،‬نظم جامعه به هم نمی خورد ‪.‬ثالثاً برای اثبات افکار انسان ها راهی وجود ندارد ‪.‬‬
‫با هیچ چیزی نمی توانیم‪ ،‬کشف کنیم که فالن شخص چه فکر می کند ‪.‬بدین لحاظ برخی از‬
‫حقوقدانان گفته اند که» ‪:‬اندیشیدن جرم نیست‪ ،‬حتی اگر مجرمانه باشد« ‪.‬‬
‫قانونگذار افغانستان در ماده فوق هم به جرم فعل توجه کرده است و هم به جرم ترک فعل ‪.‬لذا گفته‬
‫است که ارتکاب یا امتناع ‪.‬هرچند این عبارت ‪»...‬یا امتناع از عمل مخالف قانون «محل تامل و‬
‫دقت است؛ زیرا مفهوم عبارت این می شود که اگر کسی از عمل جرمی اجتناب کند‪ ،‬مرتکب جرم‬
‫شده است ‪.‬در حالی که عبارت قانون باید این گونه می بود ‪:...‬یا اجتناب از عملی که قانوناً ملزم به‬
‫انجام بوده است »‪.‬امید که در اصالحات بعدی قانون جزا این عبارت تصحیح گردد تا از تفاسیر‬
‫سلیقه یی جلوگیری به عمل آید ‪.‬این برداشت که از تفسیر تحت اللفظی قانون ناشی می شود‪ ،‬در‬
‫مفهوم قسمی که بیان گردید‪ ،‬درست نیست ‪.‬زیرا منطبق با منطق نیست که بگوییم اگر کسی اجتناب‬
‫از عمل جرمی نماید‪ ،‬مجرم است‪.1‬‬
‫همان قسمی که بیان گردید‪ ،‬قانونگذار افغانستان در ماده ‪ ۳4‬هم به جرایم فعل توجه کرده است و‬
‫هم به جرایم ترک فعل ‪.‬پس به صورت مختصر‪ ،‬هر دو را مورد بررسی قرار می دهیم و در اخیر‬
‫رابطه سببیت را بیان می داریم‪:‬‬
‫‪) .1‬جرایم فعل( ارتکاب یک عمل جرمی(‬

‫اکثریت قریب به اتفاق جرایم با انجام یک فعل مادی مثبت تحقق می یابند ‪.‬درین موارد رفتار جرمی‬
‫عبارت است از اقدام به کاریکه قانون از آن نهی کرده است ‪.‬مانند اقدام به کشتن دیگری ‪ ،‬اقدام به‬
‫فریب کاری ‪ ،‬اقدام به ربایش مال دیگری و‪... .‬‬
‫‪) .۳‬جرایم ترک فعل( اجتناب از عمل واجب(‬

‫قانونگذار در برخی از موارد‪ ،‬به شهروندان تکلیف می نماید که یک عمل را انجام دهند و‬
‫در صورت اجتناب و سرپیچی از آن‪ ،‬مجازات در انتظار شان خواهد بود ‪.‬به عبارت دیگر جرایم‬
‫فعل مخالف با نواهی قانونگذار است و جرایم ترک فعل مخالف با اوامر قانونگذار است ‪.‬در اولی‬
‫قانونگذار ما را از انجام عملی منع می کند که در صورت انجام آن‪ ،‬مجازات برای ما پیش بینی‬
‫شده است و در دومی قانونگذار ما را به انجام عملی امر می کند که در صورت عدم انجام آن‪،‬‬
‫مجازات در نظر گرفته شده است‪.‬‬
‫منشاء تکالیف قانونگذار که بر اثر مخالفت با آن جرم ترک فعل تحقق می یابد‪ ،‬عبارت اند از‪:‬‬

‫‪1‬اکرمی ‪،‬روح الله ‪ ،‬عادل ساریخانی(‪ ،) ۶۹۳۹‬بررسی فقهی و حقوقی تعزیرات با تأکید بر قانون مجازات اسالمی‪ ،‬پژوهشنامه حقوق کیفری‪.‬ص‪58‬‬
‫‪. 1‬تکالیف ناشی از قانون ‪ ،‬مانند تکالیف بیان شده در ماده ‪ ۲۶4‬قانون جزا ( کمک به مأمورین‬
‫مؤظف خدمات عامه هنگام حریق یا حوادث بزرگ دیگر ) و مانند تکالیف ذکر شده در ماده ‪44‬‬
‫قانون ترافیک جاده ( کمک به مجروح حادثه ترافیکی )‬
‫‪. ۳‬تکالیف ناشی از وظیفه ‪:‬این وظیفه دولتی یا غیر دولتی است ‪.‬اگر وظیفه دولتی باشد به دو بخش‬
‫تقسیم میشود‪.‬‬
‫‪. 1‬وظیفه نظامی مانند جرم عدم اطاعت‬
‫‪. ۳‬وظیفه ملکی مانند اهمال مؤظف تعقیب جرم در اطالع دادن جرم وظیفه غیر دولتی مانند سرپرستان‬
‫اشخاص ضغیر‬
‫‪ )2‬رابطه سببیت‬
‫در ذیل ماده ‪ ۳4‬قانون جزا به رابطه سببیت اینگونه اشاره شده است ‪ :‬رابطة سببیت بین‬
‫عمل و نتیجه موجود شده باشد »‪.‬این امر بیانگر آن است که میان عمل جرمی که شخص انجام‬
‫داده و نتیجة که به وقوع پیوسته رابطه مستقیم وجود داشته باشد ‪.‬در غیر آن جرم منتسب به شخص‬
‫مورد نظر نخواهد بود؛ مثالً اگر شخصی با قصد کشتن دیگری بیاید و باالی او شلیک کند ‪.‬اما از‬
‫قضا او با آن شلیک که باید به قتل می رسید‪ ،‬نمی رسد و فرد دیگر آمده شخص مجنی علیه را‬
‫اختناق می کند و مجنی علیه به اثر خفه شدن از بین می رود ‪.‬در اینجا قاتل شخص دومی است؛‬
‫چون رابطه میان شخص اولی و مرگ مجنی علیه را قطع کرده است و خود مستقیماً مرتکب قتل‬
‫شده است ‪.‬بنابر این ذیل ماده ‪ ۳4‬می خواهد‪ ،‬همین مسئله را روشن نماید‪.1‬‬

‫ب عنصر قانونی جرم در قانون جزای افغانستان‬

‫در این مورد قانون اساسی افغانستان و قانون جزای افغانستان اشارات چندی نموده است که در اینجا‬
‫به بررسی منجز ان پرداخته می شود‪.‬‬

‫‪ 1‬جاللین‪،‬مرتجم‪،‬حسین رستمی‪،‬ارومیه‪،‬خیابان شهید مطهری‪،‬موسسه انتشاراتی حسینی اصل‪.‬‬

‫جویباری‪ ،‬رجب گلدوست (‪ ،)۶۹۳۳‬جرایم علیه امنیت کشور‪ ،‬تهران ‪:‬انشتارات جنگل‪.‬ص‪86‬‬
‫قانون اساسی افغانستان در مورد عنصر قانونی بودن جرایم در ماده ‪ ۳4‬مضمونی به شرح ذیل دارد ‪:‬‬
‫«هیچ عملی جرم شمرده نمی شود؛ مگر مطابق به احکام قانونی که قبل از ارتکاب آن نافذ گردیده‬
‫باشد‪.‬‬
‫«هیچ شخص را نمی توان تعقیب‪ ،‬گرفتار ویا توقیف نمود؛ مگر بر طبق احکام قانون‪.‬‬
‫«هیچ شخص را نمی توان مجازات نمود‪ ،‬مگر به حکم محکمه با صالحیت و مطابق به احکام قانونی‬
‫که قبل از ارتکاب فعل مورد اتهام نافذ گردیده باشد‬
‫ماده ‪ ۳4‬قانون متذکره به عدم جواز تعذیب انسان و کرامت انسانی امر نموده است‪.‬‬
‫ماده ‪ ۳‬قانون جزای افغانستان بیان می دارد« ‪:‬هیچ عملی جرم شمرده نمی شود؛ مگر به موجب‬
‫قانون‪.‬‬
‫ماده ‪ ۲‬قانون متذکره بیان می دارد« ‪:‬هیچ کس را نمی توان مجازات نمود؛ مگر مطابق به احکام‬
‫‪1‬‬
‫قانونی که قبل از ارتکاب فعل مورد اتهام‪ ،‬نافذ گردیده باشد‬
‫ماده ‪ ۲4‬قانون جزا عنصر قانونی جرم را صریحاً چنین تعریف می دارد ‪:‬عنصر قانونی جرم عبارت‬
‫است از تصریح اَعمال جرمی و جزا های آن در قانون‪.‬‬

‫«قاعده قانونیت جرم و جزا در احکام مندرج مواد ‪ ۳‬و ‪ ۲‬این قانون تصریح یافته است»‪.‬‬
‫اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها را می توان اصلی ترین ستون حقوق جزای مدرن دانست ‪.‬از‬
‫وقتی که مبارزه با نورم شکنی ها به عهده حکومت گذاشته شد ‪.‬همواره این پرسش در اذهان بشر‬
‫وجود داشته است که مبادا حکومت از قدرت منحصر به فرد و بی حریفش در برهم زدن نظم جامعه‬
‫به مقصد اهداف شخصی سوء استفاده کرده و به حقوق و آزادی های افراد تجاوز کند ‪.‬تجربه بشری‬
‫نشان داده است که در طول تاریخ و انکشافات مفکوره بشری به آزادی خواهی و دموکراسی نهایتاً‬

‫جاللین‪،‬مرتجم‪،‬حسین رستمی‪،‬ارومیه‪،‬خیابان شهید مطهری‪،‬موسسه انتشاراتی حسینی اصل‪.‬‬

‫جویباری‪ ،‬رجب گلدوست (‪ ،)۶۹۳۳‬جرایم علیه امنیت کشور‪ ،‬تهران ‪:‬انشتارات جنگل‪1 .‬اکرمی ‪،‬روح الله ‪ ،‬عادل ساریخانی(‪ ،)۶۹۳۹‬بررسی فقهی و حقوقی‬

‫تعزیرات با تأکید بر قانون مجازات اسالمی‪ ،‬پژوهشنامه حقوق کیفری‪.‬ص‪42‬‬

‫به اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها انجامید تا از یکطرف قدرت خود کامه حکومت ها را‬
‫محدود نماید و از سوی دیگر مردم تکلیف اعمال خویش را پیشاپیش در قانون مشاهده کنند و‬
‫عواقب اعمال خویش را قبل از قبل بدانند ‪.‬در یک تفسیر دیگر اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‬
‫ها ریشه در« اصل اباحه این اصل به معنای آن است که افراد در انجام هر عمل آزاد هستند؛ مگر‬
‫آنکه قانون برخی از اعمال را بدلیل قباحت ذاتی‪ ،‬جرم انگاری کرده باشد ‪.‬این صرف کافی نیست‬
‫که هر قانون با هر محتوایی آمده و دایره آزادی اشخاص را محدود کند؛ بلکه قانون باید دارای یک‬
‫سری از مشخصاتی باشد که بتواند‪ ،‬به بهترین نحو دایره حقوق و آزادی های اشخاص را محدود‬
‫‪1‬‬
‫کند‪.‬‬

‫ج‪ .‬عنصر روانی جرم از دیدگاه قانون جزای افغانستان‬

‫ماده سی و پنجم‪:‬‬
‫‪1‬ـ جرم وقتی عمدی شمرده میشودکه قصد جرمی نزد مرتکب آن محقق شده باشد‪.‬‬
‫‪۳‬ـ جرم در حاالت آتی نیز عمدی شمرده می شود‪:‬‬
‫‪1‬ـ در حالتی که شخص به موجب قانون یا موافقت بانجام وظیفه مکلفیت داشته باشد و از ایفای آن‬
‫عمدتا امتناع ورزد به نحوی که امتناع ویمستقیماً منجر به وقوع جرم گردد‪.‬‬
‫‪۳‬ـ در حالتی که شخص فاعل نتایج جرمی عمل خود راقبالً پیش بینی نموده باشد ولی با آنهم به‬
‫اجرای عمل مذکور محض جهت وقوع جرم اقدام نموده باشد‪.‬‬
‫ماده سی و چهارم‪:‬‬
‫‪1‬ـ قصد جرمی عبارت است از سوق و اراده ی فاعل به ارتکاب فعلی که جرم را بوجود می آورد‬
‫به نحوی که منجر به وقوع نتیجه جرم مورد نظر ویا وقوع نتیجه جرم دیگری شود‪.‬‬
‫‪۳‬ـ قصد گاهی بسیط و زمانی توأم با اصرار قبلی میباشد‪.‬‬

‫‪ 1‬جاللین‪،‬مرتجم‪،‬حسین رستمی‪،‬ارومیه‪،‬خیابان شهید مطهری‪،‬موسسه انتشاراتی حسینی اصل‪.‬‬

‫جویباری‪ ،‬رجب گلدوست (‪ ،)۶۹۳۳‬جرایم علیه امنیت کشور‪ ،‬تهران ‪:‬انشتارات جنگل‪.‬ص‪86‬‬
‫‪۲‬ـ اصرار قبلی عبارت است از اتخاذ تصمیم قاطع قبل از انجام جرم مورد نظر ‪,‬مشروط بر اینکه‬
‫ناشی از غضب آنی و هیجانات نفسی نباشد‪.‬‬
‫‪4‬ـ اصرار‪ ،‬قبلی شمرده میشود بدون آنکه قصد مرتکب جرم متوجه شخص معین یا غیر معین باشد‬
‫اعم از اینکه قصدموقوف به شرط و یا مرتبط به امری باشد یا نباشد‪.‬‬
‫قسمی که قبالً بیان نمودیم‪ ،‬قصد در جرایم عمدی عبارت است از خواستن نتیجه مجرمانه‪.‬‬
‫همان گونه که ماده ‪ ۲۶‬قانون جزای افغانستان را مشاهده می کنید ‪.‬شق اول آن را می توان جرایم‬
‫عمدی با قصد جرمی نامبرد که در اینجا به بررسی مختصر آن می پردازیم‪.‬‬
‫قانونگذار افغانستان در شق اول ماده ‪ ۲۶‬قانون جزا از قصد جرمی نامبرده است ‪.‬اینکه قصد جرمی‬
‫چیست؟ خوشبختانه خود قانونگذار در بند ‪ 1‬ماده ‪ ۲4‬آنرا تعریف کرده است که « ‪:‬قصد جرمی‬
‫عبارت است از سوق و اراده ی فاعل بهارتکاب فعلی که جرم را بوجود می آورد به نحوی که منجر‬
‫به وقوع نتیجه جرم مورد نظر ویا وقوع نتیجه جرم دیگری شود»‪.‬‬
‫«سوق و اراده فاعل به ارتکاب فعلی که جرم را بوجود می آورد »‪...‬مبین آن است که اراده مجرم‬
‫به فعل جرمی تعلق گرفته است ‪.‬در اینجا قانونگذار با بیان ‪:‬ارتکاب فعلی که جرم را بوجود می‬
‫آورد‪ ،‬بی دلیل جرایمی که با ترک فعل واجب‪ ،‬محقق می شود‪ ،‬را از تعریف قصد جرمی کشیده‬
‫است و مجبور شده است که در شق بعدی متعرض عمد بودن آن گردد ‪.‬راه درست مسئله آن بود‬
‫که به جای آوردن کلمه فعل‪ ،‬رفتار را می آورد ‪.‬این رفتار هم شامل جرایم فعل و هم جرایم ترک‬
‫فعل می شد‪.1‬‬

‫گفتار دوم ‪ :‬عنصر معنوی جرم از منظر حقوق جزای افغانستان‬

‫‪)0‬جنایت عمدی‬

‫عمد در لغت به معنای انجام دادن کاری به طور قصدی آمده استبا توجه به این‪ ،‬افعال انسان زمانی‬
‫عمدی شمرده می شود که مبنتی بر قصد و اراده آزاد او باشد ‪.‬قانون گذاران میان افعال عمدی انسان‬
‫نیز تفاوت قایل شده و آندسته از افعال عمدی که سوء نیت یا قصد مجرمانه را به همراه دارند‪ ،‬به‬

‫‪1‬بختیاری‪ ،‬احمد فردین (‪ ) ۱۱۶۳‬واکاوی عنارص تکوینی جزایم سایربی در پرتو کود جزای افغانستان‪ ،‬کابل‪ :‬پوهتون کاردان‪..‬ص‪82‬‬
‫عنوان جرایم عمدی تلقی می نمایند ‪.‬حال پرسشی که ممکن به ذهن متبادر شود این است که‬
‫سوءنیت یا قصد مجرمانه چیست؟ در پاسخ به این سوال باید به برخی از تعاریفی که حقوق دانان‬
‫ارائه داده اند پرداخت و بعداً تعریفی که قانون گذار جمهوری اسالمی افغانستان پیش بینی نموده‬
‫‪1‬‬
‫است مورد مطالعه قرار خواهیم داد‬
‫امیل گارسون حقوقدان معروف فرانسوی در تعریف سوءنیت (قصد مجرمانه) چنین اظهار‬
‫نظر نموده است که « ‪ :‬اراده فاعل به ارتکاب جرم همانگونه که قانون تعیین کرده است »و یا «‬
‫آگاهی بزهکار به نقض ممنوعیت های در این تعریف دو نکته قابل توجه است که عبارت اند از‬
‫آگاهی و اراده ‪.‬منظور از آگاهی داشتن‪ ،‬این است که فاعل جرم هم کیفیت فعل مجرمانه و هم نا‬
‫مشروع بودن آن را بداند ‪.‬به عبارت کوتاه یعنی فاعل جرم هم نسبت به موضوع جرم آگاهی داشته‬
‫باشد و هم نسبت به حکم قانونی آن ‪.‬اما مراد از اراده این است که فاعل جرم با وجود آگاهی‪،‬‬
‫اراده و تصمیم به انجام کاری بگیرد که بر اساس قانون جرم تلقی می گردد‪.‬‬
‫آقای محمد باهری در تعریف سوءنیت ( قصد مجرمانه ) چنین بیان می دارد که سوءنیت یعنی یقین‬
‫بر حصول نتیجه مجرمانه ایشان در ادامه بیان می دارد که در تشخیص سوءنیت بایستی اوضاع و‬
‫احوال مورد توجه قرار گیرد ‪.‬سوءنیت از مسائل موضوعی است نه حکمی با بررسی این تعریف از‬
‫سوءنیت بخوبی آشکار است که ایشان برخالف آقای امیل گرسون‪ ،‬سوءنیت را تنها در مسائل‬
‫موضوعی می داند نه در حکم قانونی ‪.‬مثالً ‪:‬اگر کسی مالی دیگری را بدون اجازه شان ببرد‪ ،‬کافی‬
‫است برای تحقق سرقت‪ ،‬یعنی الزم نیست که شخص مرتکب‪ ،‬جرم بودن آن را نیز بداند ‪.‬حال آنکه‬
‫اغلب حقوق دانان سوءنیت را هم نسبت به موضوع دانسته و هم نسبت به حکم ‪.‬یعنی زمانیکه کسی‬
‫سوءنیت (قصد مجرمانه) داشته باشد نسبت به اینکه یک جرمی را انجام بدهد‪ ،‬باید هم علم و آگاهی‬
‫نسبت به موضوع داشته باشد و هم نسبت به حکم آن(مثالً ‪:‬قتل زمانی عمد محسوب می گردد که‬
‫مرتکب‪ ،‬عالوه بر دانستن فعل قتل‪ ،‬جرم بودن قتل را نیز بداند‪.‬‬
‫اما قانون گذار افغانستان سوءنیت یا قصد جرمی را در ماده (‪ ) ۲4‬قانون جزا چنین بیان می دارد‬

‫‪1‬دهخدا‪ ،‬علی اکرب(‪ ،)۶۹۹۳‬لغتنامه دهخدا‪ ،‬تهران‪ ،‬موسسه لغتنامه دهخدا‪.‬ص‪46‬‬

‫‪ .1‬قصد جرمی عبارت است از سوق اراده فاعل به ارتکاب فعلی که جرم را بوجود می آورد به‬
‫نحوی که منجر به وقوع نتیجه جرم مورد نظر و یا وقوع نتیجه جرم دیگری شود‬
‫‪ .۳‬قصد گاهی بسیط و زمانی توأم با اصرار قبلی می باشد‬
‫‪ .۲‬اصرار قبلی عبارت است از اتخاذ تصمیم قاطع قبل از انجام جرم مورد نظر‪ ،‬مشروط بر اینکه‬
‫ناشی از غضب آنی و هیجانات نفسی نباشد‬
‫‪ .4‬اصرار‪ ،‬قبلی شمرده می شود بدون آنکه قصد مرتکب جرم متوجه شخص معین یا غیر معین باشد‪،‬‬
‫اعم از اینکه قصد موقوف به شرط و یا مرتبط به امری باشد یا نباشد‪.1‬‬
‫با مطالعه این ماده قانونی استفاده می شود که سوءنیت یا (قصد مجرمانه) به این معناست که فاعل‬
‫جرم‪ ،‬قبل از ارتکاب فعل مورد نظر‪ ،‬اراده و تصمیم به انجام آنرا داشته باشد‪ ،‬اما در عمل اشکال‬
‫ندارد خواه جرم مورد نظر محقق شود یا جرم دیگری ‪.‬در هر دو صورت سوءنیت محرز است ‪.‬مثالً ‪:‬‬
‫اگر کسی قصد کشتن دیگری را داشته باشد‪ ،‬اما در اثر فعل او طرف نمی میرد بلکه ضرب جرح می‬
‫گردد‪ ،‬در این صورت فعلی که باالی او انجام شده ( ضرب و جرح ) نیز عمدی تلقی می گردد ‪.‬در‬
‫این صورت که مشکلی وجود نخواهد داشت ‪.‬اما بالعکس اگر کسی به قصد وارد نمودن ضرب و‬
‫جرح به دیگری او را لد و کوب می کند‪ ،‬اما طرف به قتل میرسد‪ ،‬طوریکه عمل انجام شده نوعاً‬
‫کشنده نبوده و نسبت به طرف نیز کشنده محسوب نگردد ‪.‬در اینجا آیا قتل حادث شده عمدی‬
‫محسوب می گردد یا خیر؟ بر اساس بند (‪ )1‬ماده قانونی فوق الذکر قتل باید عمدی محسوب گردد ‪.‬‬
‫هم چنان برخی نیز استدالل کرده اند که قتل عمدی شمرده می شود‪ ،‬چون گاهی اوقات نتیجه‬
‫مجرمانه از قصد جرمی تجاوز می نمایددر حالیکه چنین چیزی درست به نظر نمی رسد ‪.‬حاال‬
‫نکته‪-‬ای را که می توان به عنوان نقدی بر این ماده قانونی وارد دانست‪ ،‬این است که قانون گذار‬
‫افغانستان تفاوت و تمایز میان سوءنیت عام (قصد رفتار مجرمانه) و سوءنیت خاصرا بصورت صریح‬
‫بیان نداشته‪ ،‬لذا بر اساس این ماده قانونی در جرایم عمدی‪ ،‬سوءنیت خاص که در واقع همان نتیجه‬
‫جرم مورد نظر می باشد ضروری نیست‪.۳‬‬

‫‪1‬دهخدا‪ ،‬علی اکرب(‪ ،)۶۹۹۳‬لغتنامه دهخدا‪ ،‬تهران‪ ،‬موسسه لغتنامه دهخدا‪.‬ص‪48‬‬

‫‪2‬بختیاری‪ ،‬احمد فردین (‪ ) ۱۱۶۳‬واکاوی عنارص تکوینی جزایم سایربی در پرتو کود جزای افغانستان‪ ،‬کابل‪ :‬پوهتون کاردان‪.‬ص‪81‬‬
 ‫‪ )1‬جنایت عمدی در قانون جزای افغانستان‬

‫قانون گذار افغانستان در ماده‪ ۲۶‬قانون جزا جرم عمدی را چنین تعریف نموده اند‬
‫‪ .1‬جرم وقتی عمدی شمرده می شود که قصد جرمی نزد مرتکب آن محقق شده باشد‬
‫‪ .۳‬جرم در حاالت آتی نیز عمدی شمرده می شود ‪:‬‬
‫یک‪ :‬در حالتی که شخص به موجب قانون یا موافقت به انجام وظیفه مکلفیت داشته باشد و از ایفای‬
‫آن عمداً امتناع ورزد به نحوی که امتناع وی مستقیماً منجر به وقوع جرم گردد‬
‫‪.‬دو‪ :‬در حالتی که شخص فاعل نتایج جرمی عمل خود را قبالً پیش بینی نموده باشد و لی با آنهم‬
‫به اجرای عمل مذکور محض جهت وقوع جرم اقدام نموده باشد ‪.‬‬
‫با توجه به تعریفی که در بند (‪ )1‬ماده فوق الذکر بیان گردیده استفاده می شود که جرم وقتی عمدی‬
‫است که مرتکب آن دارای سوءنیت یا قصدی جرمی باشد ‪.‬قصد جرمی را نیز قانون گذار افغانستان‪،‬‬
‫سوق اراده فاعل به ارتکاب فعلی که جرم را بوجود می آورد دانسته است ‪.‬به عبارت دیگر قصد‬
‫جرمی یعنی خواستن نتیجه مجرمانه ‪.‬براساس قانون جزای افغانستان برای احراز جرم عمدی نیاز به‬
‫داشتن قصد مجرمانه خاص نیست‪ ،‬یعنی همینکه نتیجه مجرمانه واقع شود‪ ،‬ولو اینکه قصد فاعل‪،‬‬
‫ارتکاب این عمل خاص نبوده باشد جرم عمدی شمرده می شود ‪.‬مثالً ‪:‬اگر یک کسی به قصد ورود‬
‫ضرب و جرح‪ ،‬باالی دیگری حمله نموده بگونه ای که عمل شان غالباً هم کشنده نباشد‪ ،‬اما سبب‬
‫قتل طرف شود‪ ،‬در اینصورت عمل ارتکابی (قتل)‪ ،‬عمدی شمرده می شود ‪.‬هم چنان در بند (‪)۳‬‬
‫همان ماده جرم را با احراز شرایط خاص‪ ،‬در مواردی که شخص وظیفه قانونی خود را عمداً ترک‬
‫کرده باشد و یا در موردی که شخص مرتکب‪ ،‬نتیجه عمل ارتکابی خود را می دانسته‪ ،‬اما با وجود‬
‫علم به آن موضوع‪ ،‬دست به ارتکاب فعل می زند‪ ،‬در اینصورت نیز جرم را عمدی تلقی کرده است ‪.‬‬
‫در قسمت فقره هیچ گونه مشکلی وجود ندارد که جرم شان عمدی محسوب می گردد‪ ،‬چون ایشان‬
‫بصورت عمدی وظیفه خود را ترک نموده و هم چنان میدانسته که عمل شان منجر به وقوع جرم می‬
‫گردد‪.‬‬
‫اما در قسمت فقره ماده فوق الذکر گفته شده است که به چنین جرایمی اصطالح ًا ( جرایم‬
‫با قصد احتمالی ) گفته می شود ‪.‬این فقره بیان می دارد که «‪ :‬در حالتی که شخص فاعل نتایج‬
‫جرمی عمل خود را قبالً پیش بینی نموده باشد و لی با آنهم به اجرای عمل مذکور محض جهت‬
‫وقوع جرم اقدام نموده باشد ‪ ».‬با توجه به این‪ ،‬گرچه فاعل اصالً نتیجه جرمی و یا حتی هیچگونه‬
‫نتیجه ای را از فعل خود نمی خواهد‪ ،‬اما می دانسته که به احتمال بسیار قوی نتیجه جرمی واقع‬
‫خواهد شد ‪.‬نتیجه جرمی گرچه اراده نشده اما احتمال تحقق آن به حدی قوی است که وی نباید‬
‫مرتکب عمل می شد ‪.‬این حالت از عنصر روانی در مرز عمد و غیر عمد قرار دارد ‪.‬از یک جهت‬
‫چون وقوع نتیجه قطعی بوده به عمد شباهت دارد و از سوی دیگر چون نتیجه‪ ،‬مورد نظر مرتکب‬
‫نبوده به غیر عمد نزدیک است مثالً ‪:‬وقتی که شخص با علم به اینکه موترش دچار نقص تخنیکی‬
‫است‪ ،‬با سرعت بسیار باال و غیر مجاز در جاده حرکت می کند و سبب سرنگونی موتر و مرگ‬
‫مسافرین می گردد ‪.‬در اینصورت گرچه او مرگ مسافرین را نمی خواسته اما او میدانسته که با‬
‫چنین حالتی‪ ،‬قطعاً عمل او موجب جنایتی خواهد شد ‪.‬در چنین حالتی مرتکب نمی تواند خود را‬
‫به بهانه‪-‬ای اینکه نتیجه مجرمانه را نمی خواسته‪ ،‬لذا خود را مشمول عقوبت جرایم غیر عمدی‬
‫بنمایاند ‪.‬نتیجتاً باید گفت که قانون گذار افغانستان در واقع با تصویب فقره (‪ )۳‬ماده (‪ )۲۶‬قانون‬
‫جزا‪ ،‬قصد احتمالی را در نظام جزای افغانستان پذیرفته و آنرا در حکم عمد دانسته اند‪.1‬‬
‫ب ‪ .‬جنایت شبه عمد‬

‫شبه عمد جنایتی است که در آن مرتکب قصد انجام فعل را داشته اما قصد نتیجه را نداشته باشد ‪.‬یا‬
‫به عبارت دیگر شبه عمد جنایتی است که وقوع آن مقصود جانی نبوده است‪ ،‬هر چند فعل واقع شده‬
‫بر مجنی علیه را قصد کرده باشد‬

‫‪)3‬جنایت شبه عمد در قانون جزای افغانستان‬

‫قانون گذار افغانستان در تقسیم بندی جرایم به لحاظ عنصر معنوی‪ ،‬جرایم را به دو دسته ( جرایم‬
‫عمدی و غیر عمدی ) تقسیم بندی نموده است‪ ،‬که در واقع جرایم غیر عمدی شامل شبه عمد و‬
‫خطائی محض می گردد ‪.‬اما قانون گذار افغانستان بصورت مستقیل از عبارت ( جرایم شبه عمد )‬
‫هیچگونه سخنی به میان نیاورده است که این خود باعث سر درگمی و جنجال آفرینی می گردد ‪.‬اما‬

‫‪1‬بختیاری‪ ،‬احمد فردین (‪ ) ۱۱۶۳‬واکاوی عنارص تکوینی جزایم سایربی در پرتو کود جزای افغانستان‪ ،‬کابل‪ :‬پوهتون کاردان‪..‬ص‪88‬‬
‫در قسمت جرم قتل از عبارت؛ قتل عمد‪ ،‬قتل خطاء و ضرب منجر به موت سخن به میان آورده‬
‫است ‪.‬نویسنده به این باور است که با توجه به تعریف جرم شبه عمد‪ ،‬این ضرب منجر به موت در‬
‫واقع همان قتل شبه عمد است که در ماده ‪ ۲44‬قانون جزای افغانستان چنین مقرر شده است ‪:‬‬
‫«‪ 1‬شخصی که بدون داشتن قصد قتل علیه شخص دیگری با وارد نمودن ضرب‪ ،‬جرح یا دادن مواد‬
‫مضر و یا با ارتکاب هر نوع فعل مخالف قانون عمداً تجاوز نماید به نحوی که فعل او منجر به مرگ‬
‫مجنی علیه گردد‪ ،‬حسب احوال به حبس طویل محکوم می گردد ‪. ».‬با توجه به این ماده قانونی می‬
‫توان استدالل کرد که با در نظر داشت تعریف جنایت شبه عمد که ‪:‬شبه عمد جنایتی است که در آن‬
‫مرتکب‪ ،‬قصد فعل را داشته اما قصد نتیجه را ندارد ‪.‬در این ماده قانونی نیز مرتکب قصد فعل را‬
‫داشته اما قصد نتیجه را نداشته که در واقع همان جرم شبه عمد است ‪.‬لذا می توان گفت که قتل‬
‫اتفاق افتاده قتل شبه عمد خواهد بود ‪.‬اما قانون گذار افغانستان از آن به عنوان« ضرب منجر به‬
‫موت »نام برده است‪.‬‬

‫‪ )3‬جنایت خطائی محض‬

‫جنایت خطائی محض به جنایتی گفته می شود که در آن نه قصد فعل وجود داشته باشد و نه قصد‬
‫نتیجه ‪.‬یعنی خطائی محض در مواردی است که در آن جانی بدون قصد فعل واقع شده بر مجنی‬
‫علیه و بدون آنکه نتیجه حاصله مقصود وی باشد‪ ،‬مرتکب قتل یا ضرب و جرح گردد مثالً کسی‬
‫بدون اینکه قصد مجرمانه داشته باشد کامالً بطور اتفاقی با دیگری برخورد نموده و به او آسیب وارد‬
‫کند‪.‬‬
‫در جنایت خطائی فعل ارتکابی نه تنها باید عاری از هرگونه خطائی جزایی باشد‪ ،‬بلکه جانی‬
‫ضمن آنکه نتیجه بدست آمده را قصد نکرده‪ ،‬وقوع فعل بر مجنی علیه را نیز خواستار نبوده است‪.‬‬
‫قانون گذار افغانستان در مورد جرم خطائی تعریفی مشخصی ارائه نکرده است‪ ،‬اما جرایم غیر عمدی‬
‫را طوری تعریف نموده اند که مشمول جرم خطائی نیز می گردد ‪.‬ماده‪ ۲۵‬قانون جزای افغانستان مقرر‬
‫می دارد « ‪ :‬جرم وقتی غیر عمدی شمرده می شود که وقوع نتیجه جرمی از فاعل آن به سبیل خطاء‬
‫صدور یافته باشد‪ ،‬خواه خطاء ناشی از اهمال‪ ،‬ساده لوحی‪ ،‬بی احتیاطی و عدم توجه باشد و یا ناشی‬
‫از عدم رعایت قوانین‪ ،‬مقررات و اوامر ‪ ».‬یعنی تمام موارد خطائی که در این ماده قانونی ذکر‬
‫گردیده‪ ،‬مشمول جرایم غیر عمدی بوده و هیچگاه عمد تلقی نمی شود ‪.‬چون در این موارد انسان‬
‫قصداً و با سوءنیت مرتکب عمل مجرمانه نمی گردد‪ ،‬بلکه بصورت اشتباهی یا غفلت یا بی احتیاطی‬
‫است که مرتکب جرم می گردد که در اینصورت سوءقصد انسان دچار خدشه گردیده و در نتیجه‬
‫عمد از آن برداشته می شود ‪.‬مثالً ‪:‬عبور موتور سوار از جاده‪-‬ی فرعی به اصلی بدون کم کردن‬
‫سرعت‪.‬‬
‫هم چنان قانون گذار افغانستان در مورد قتل خطائی در ماده ‪4۴۴‬قانون جزا چنین بیان می دارد ‪:‬‬
‫شخصی که باثر خطای ناشی از اهمال‪ ،‬غفلت‪ ،‬بی احتیاطی‪ ،‬عدم مراعات قانون‪ ،‬مقررات‪ ،‬لوایح و‬
‫اوامر مرتکب قتل شخص دیگری گردد یا بدون عمد سبب قتل شود به حبس الی سه سال و جزای‬
‫نقدی‪-‬ای که از سی و شش هزار افغانی تجاوز نکند و یا به یکی از این دو جزا محکوم می گردد‪،‬‬
‫مگر اینکه قانون طوری دیگری حکم کرده باشد ‪.‬بنابراین قانون گذار افغانستان قتل خطائی را نیز‬
‫ناشی از اهمال‪ ،‬غفلت‪ ،‬بی احتیاطی‪ ،‬عدم مراعات قانون و ‪ ...‬دانسته است ‪.‬حال آنکه ما در تعریف‬
‫جنایت خطائی گفتیم که جنایت خطائی زمانی است که مرتکب نه قصد فعل داشته باشد و نه قصد‬
‫نتیجه ‪.‬قتل خطائی نیز همینطور است ‪.‬مثل اینکه کسی به قصد شکار به طرف حیوان تیر اندازی می‬
‫کند‪ ،‬اما تیر شان به انسان اصابت می کند‪ ،‬در اینصورت جنایت یا قتلی که واقع شده خطائی محض‬
‫خواهد بود ‪.‬اما متأسفانه قانون گذار افغانستان در این مورد تعریف دقیقی از جنایت خطائی محض‬
‫ارائه نداده بلکه از خطائی ناشی از اغفال‪ ،‬بی احتیاطی‪ ،‬و ‪...‬نام برده که اینها به نظر می رسد متفاوت‬
‫از خطائی محض می باشد‪.‬‬

‫‪) 9‬عناصر معنوی قتل در قانون جزای افغانستان‬

‫قانون جزا سه نوع از جرایم قتل را پذیرفته که عبارت اند از‪:‬‬

‫‪1‬ـ قتل عمد ( مواد ‪ ۲4۶‬و ‪) ۲4۵‬‬
‫‪۳‬ـ قتل شبه عمد (ماده ‪) ۲44‬‬
‫‪۲‬ــ قتل خطای محض ( ماده ‪)4۴۴‬‬
 ‫‪1‬ـ قتل عمد‪:‬‬
‫با مستفاد از ماده اول قانون جزا ‪ ،‬موارد جزاییکه مجازات ان حدود ‪،‬قصاص و دیات باشد در‬
‫وهله نخست قاضی را قانون مکلف گردانیده تا به فقه حنفی مراجعه و انرا بررسی نمایند و اگر‬
‫شرایط شرعی مجازات حد یا قصاص احراز گردد باز احکام تعزیری مشعر در قانون جزا صدق نمی‬
‫کند ‪.‬بنابر همین‪ ،‬در ماده ‪ ۲44‬قانون جزا بیان گردیده است ‪:‬هر گاه در قتل عمد قصاص به یکی از‬
‫اسباب مسقطه یا عدم توافر شرایط ساقط یا متعذر گردد‪ ،‬مرتکب حسب احوال مطابق به احکام این‬
‫قانون تعزیراَ مجازات می گردد‪.‬‬
‫بامستفاد ماده متذکره دو حالت است یکی اسباب مسقطه قصاص و دیگری عدم توافر شرایط قصاص‬
‫در صورتیکه این دو حالت احراز شود قصاص ساقط می شود و شخص مرتکب طبق احکام قانون‬
‫جزا مجازات می شود‪. 1‬‬

‫مجازات قتل عمد‬

‫‪.0‬جرم قتل عمد دراحوال مشدده‪:‬‬

‫در قانون جزای کشور‪ ،‬جزای قتل عمد دراحوال مشدده اعدام است ‪ ،‬ولی درجزای قتل عمد‬
‫بسیط اختیاری است ‪ ،‬یعنی قاضی بر حسب احوال حبس دوام یا اعدام را بر می گزیند ‪.‬ماده ‪۲4۶‬‬
‫قانون جزا دراین باره چنین صراحت دارد ‪:‬مرتکب قتل عمدی دریکی ازحاالت آتی به اعدام محکوم‬
‫می گردد ‪1 :‬ـ درحالتیکه قتل با اصرار قبلی و ترصد توأم باشد‪.‬‬
‫‪۳‬ــ اگر قتل توسط استعمال مواد سمی بیهوش کننده یا منفجره صورت گرفته باشد ‪.‬‬
‫‪۲‬ـ اگرقتل با انگیزه دنی یا در برابر اجرت و یا طور وحشیانه صورت گرفته باشد ‪.‬‬
‫‪4‬ــ اگرمقتول ازاصول قاتل باشد ‪.‬‬
‫‪۶‬ــ اگرعمل قتل برموظف خدمات عامه دراثنای اجرای خدمات یا به سبب آن صورت گرفته‬
‫باشد‪.‬‬

‫‪1‬بختیاری‪ ،‬احمد فردین (‪ )۱۱۶۳‬واکاوی عنارص تکوینی جزایم سایربی در پرتو کود جزای افغانستان‪ ،‬کابل‪ :‬پوهتون کاردان‪.‬ص‪61‬‬
‫‪۵‬ـ اگرقاتل قصد قتل بیش ازیک نفر را داشته وباثر فعل واحد قتل همة آنها صورت گرفته‬
‫باشد‬
‫‪4‬ــ اگرقتل توأم با جنایت یا جنحه دیگر صورت گرفته باشد ‪.‬‬
‫‪4‬ــ اگرقتل بمنظور تمهید یا تسهیل یا تنفیذ‪ ،‬وقادرشدن به ارتکاب جنایت یا جنحه که جزای‬
‫آن ازیکسال کمتر پیش بینی نشده باشد ویا بمنظورفرار یا رهائی ازجزا صورت گرفته باشد ‪.‬‬
‫‪4‬ــ اگرمرتکب قتل عمد محکوم علیه به حبس دوام باشد ودرخالل مدت تنفیذ حکم مرتکب‬
‫قتل عمد دیگر یا شروع درآن گردیده باشد ‪.‬‬

‫‪1‬ــ قتل شبه عمد‬

‫قانون جزا کشور در ماده ‪ ۲44‬قتل شبه عمد را با وصف جرمی ضرب منجر به موت بیان نموده‬
‫است‪.‬‬
‫در تعریف اینگونه قتل باید گفت که شخص قصد کشتن فرد را ندارد ولی با وارد نمودن ضرب‪،‬جرح‬
‫یا دادن مواد مضره وغیره عمل او منجر به فوت مجنی علیه می شود‪.‬‬
‫مجازات قتل شبه عمد‬

‫مرتکب قتل شبه عمد طبق ماده ‪۲44‬حبس طویل که از شش سال الی پانزده سال تعین گردیده است‬
‫مجازات می گردد ‪.‬‬

‫‪3‬ـ قتل خطاء(خطای محض)‬

‫قتل خطاء را در قانون جزا در ماده ‪ 4۴۴‬قانونگذار چنین تصریح می کند‪:‬‬
‫‪ - 1‬شخصیکه باثرخطای ناشی ازاهمال ‪ ،‬غفلت ‪ ،‬بی احتیاطی ‪ ،‬عدم مراعات قانون ‪ ،‬مقررات ‪ ،‬لوایح‬
‫و اوامر‪ ،‬مرتکب قتل شخص دیگری گردد ‪ ،‬یا بدون عمد سبب قتل شود ‪ ،‬به حبس الی سه سال و‬
‫جزای نقدی ایکه ازسی وشش هزارافغانی تجاوز نکند ویا به یکی ازاین دوجزا محکوم میگردد ‪،‬‬
‫مگراینکه قانون طوردیگری حکم کرده باشد‪.‬‬
‫‪- ۳‬اگرخطا درنتیجه تخلف جسیم ازاصولی صورت بگیرد که وظیفه پیشه یا حرفه براو الزم گردانیده‬
‫و یا خطا در وقت ارتکاب ناشی ازاستعمال مواد مخدره یا مسکره باشد و یا هنگام وقوع حادثه‬
‫ازمساعدت با مجنی علیه با وجود قدرت به آن امتناع ورزد مرتکب به حبس متوسط که ازدوسال‬
‫کمتر وجزای نقدی ایکه ازپنجاه هزار افغانی تجاوز نکند محکوم میگردد ‪.‬‬
‫‪- ۲‬اگرباثر ارتکاب فعل مندرج فقرات فوق پیش ازیک نفر به قتل برسد ‪ ،‬مرتکب به حبس متوسط‬
‫که ازسه سال کمتر نباشد ودرصورت یکجا شدن یکی ازحاالت مندرج فقره ‪ ۳‬با آن مرتکب به‬
‫حبسیکه ازهفت سال کمتر نباشد محکوم می گردد‪.‬‬
‫بر اساس قانون جزا‪ ،‬قتل خطا از نظر شدت و خفت‪ ،‬از جرایم جنحه است‪.1‬‬

‫ــ جزای قتل خطا‬

‫قانون جزا قتل خطا را در ماده ‪ 4۴۴‬تصریح نموده که به حسب نوعیت قتل تفاوت دارد‪.‬بااین توضیح‬
‫که جزای قتل خطای مجرد با جزای قتل خطای مشدد سبک و سنگینی می کند ‪.‬‬
‫ــ جزای قتل خطای مجرد‬

‫در فقره ‪ 1‬ماده ‪ 4۴۴‬قانون جزا چنین تصریح شده است ‪:‬شخصیکه باثرخطای ناشی ازاهمال ‪،‬‬
‫غفلت ‪ ،‬بی احتیاطی ‪ ،‬عدم مراعات قانون ‪ ،‬مقررات ‪ ،‬لوائح واوامر‪ ،‬مرتکب قتل شخص دیگری گردد‬
‫‪ ،‬یا بدون عمد سبب قتل شود ‪ ،‬به حبس الی سه سال وجزای نقدی ایکه ازسی وشش هزارافغانی‬
‫تجاوز نکند ویا به یکی ازاین دوجزا محکوم میگردد ‪.‬‬
‫‪-‬جزای قتل خطای مشدده‬
‫در فقره ‪ ۳‬و‪ ۲‬ماده ‪ 4۴۴‬این قانون سه نوع جزا را درسه حالت عنوان شده است ‪:‬‬
‫فقره ‪ ۳‬ماده ‪ : 4۴۴‬مرتکب قتل خطا به حبس متوسط که ازدوسال کمتر وجزای نقدی ایکه ازپنجاه‬
‫هزار افغانی تجاوز نکند محکوم میگردد ‪ ،‬وقتی که خطا درنتیجه تخلف جسیم ازاصولی صورت‬
‫بگیرد که وظیفه پیشه یا حرفه براو الزم گردانیده ویا خطا دروقت ارتکاب ناشی ازاستعمال مواد‬
‫مخدره یا مسکره باشد ویا هنگام وقوع حادثه ازمساعدت با مجنی علیه با وجود قدرت به آن امتناع‬
‫ورزد‪.‬‬

‫‪1‬برقى‪ ،‬ابوجعفر‪ ،)۶۹۳۶(.‬املحاسن‪ ،‬قم‪ :‬دارالکتب اإلسالمیهر‪.‬ص‪52‬‬

‫فقره ‪ ۲‬ماده ‪ : 4۴۴‬مرتکب قتل خطا به حبس متوسط که ازسه سال کمتر نباشد محکوم می گردد‬
‫‪ ،‬وقتی که باثر ارتکاب فعل مندرج فقره ‪ 1‬ماده ‪ ، 4۴۴‬بیش ازیک نفر را به قتل برساند‪.‬‬
‫فقره ‪ ۲‬ماده ‪ : 4۴۴‬مرتکب قتل خطا به حبسیکه ازهفت سال کمتر نباشد محکوم می گردد ‪ ،‬وقتی‬
‫که بیش ازیک نفر را به قتل برساند ویکی ازحاالت مندرج فقره ‪ ۳‬ماده ‪ 4۴۴‬با آن یکجا شود ‪.‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬عنصر معنوی جرم در فقه اسالمی‬

‫جرم در زبان قرآن کریم‪ ،‬عبارت از انجام دادن فعل یا گفتن قولی است که شارع آن را منع‬
‫کرده و برای آن کیفر قرار داده است ‪.‬به عبارت دیگر‪ ،‬جرم یا گناه عبارت است از مخالفت با اوامر‬
‫و نواهی شارع مقدس‪.‬‬
‫برای درک معنای جرم در قرآن کریم‪ ،‬باید به الفاظی مانند جرم‪ ،‬اثم‪ ،‬سیئه‪ ،‬خطیئه و ذنب و مشتقات‬
‫آن که به معنی کار زشت و ناپسند است‪ ،‬مراجعه کرد و نیز به آیاتی که در باب انواع جرائم مشمول‬
‫قصاص نفس‪ ،‬قصاص عضو‪ ،‬دیه‪ ،‬حد زنا‪ ،‬حد قذف‪ ،‬حد سرقت‪ ،‬محاربه و بغی است استشهاد نمود‪.‬‬
‫در یکی از آیات قرآن‪ ،‬جرم در مورد افترا به خدا و انکار آیات الهی به کار رفته است« ‪:‬چه کسی‬
‫ظالم تر است‪ ،‬همچون کسی که از روی کذب بر خداوند افترا می بندد‪ ،‬یا آیاتش را انکار می‬
‫نماید‪،‬همانا خداوند‪،‬مجرمین رارستگارنمی نماید‪.‬‬
‫اثم نیز از جمله واژه هایی است که به معنی ستم و ظلم آمده است‪ ،‬می فرماید« ‪:‬تا این که عده ای‬
‫‪1‬‬
‫اموال مردم را به ستم بخورند‪ ،‬در حالی که شما بدان اطالع دارید‬
‫خطیئه و سیئه نیز از جمله واژگانی است که در قرآن به معنی بدی و زشتی آمده است« ‪:‬بلی من‬
‫کسب سیئة و احاطت به خطیئته فاولئک اصحاب النار هم فیها خالدونآری‪ ،‬کسی که بدی را به دست‬
‫آورد و زشتی او را احاطه کرده باشد‪ ،‬پس آنان اهل آتشند در حالی که در آن جاویدان هستند‪.‬‬
‫ذنب نیز از دیگر واژگانی است که مرادف با جرم آمده است« ‪:‬وکفی بربک بذنوب عباده خبیرا‬
‫بصیرا »(اسرا ‪ )14:‬و همین برای پروردگار تو کافی است که به گناهان بندگانش آگاه و بیناست‪.‬‬

‫‪1‬برقى‪ ،‬ابوجعفر‪ ،)۶۹۳۶(.‬املحاسن‪ ،‬قم‪ :‬دارالکتب اإلسالمیه‪.‬ص‪86‬‬

‫در قرآن کریم برای برخی از مصادیق جرم مجازات مشخصی مقرر شده است ‪.‬قتل عمدی و سهوی‪،‬‬
‫زنا‪ ،‬قذف و نسبت ناروا به زنان مؤمنه‪ ،‬سرقت‪ ،‬محاربه با خدا و رسول صلی اهلل علیه و آله ‪ ،‬بغی و‬
‫خروج بر امام علیه السالم از آن جمله است‪.‬‬
‫ق[ قصاص مقرر شده ‪:‬آزاد‬
‫قصاص نفس ‪:‬ای کسانی که ایمان آورده اید‪ ،‬درباره کشتگان‪ ،‬بر شما] ح ّ‬
‫عوض آزاد و بنده عوض بنده و زن عوض زن ‪.‬هر کس که از جانب برادر]دینی]اش[ یعنی ولیّ‬
‫مقتول]‪ ،‬چیزی[ از حقّ قصاص ]به او گذشت شود‪ [،‬باید از گذشت ولیّ مقتول[ به طور پسندیده‬
‫پیروی کند‪ ،‬و با[ رعایت] احسان‪ [،‬خون بها را[ به او بپردازد »‪(....‬بقره‪)144 :‬‬
‫قصاص عضو« ‪:‬ما بر یهود در تورات واجب کردیم که جان در برابر جان) در قتل های عمدی (و‬
‫چشم در برابر چشم و بینی در برابر بینی و گوش در برابر گوش» ) ‪...‬مائده(‪: .4۶‬‬
‫دیه« ‪:‬پس هر کس از روی خطا‪ ،‬مؤمنی را بکشد‪ ،‬پس آزاد کردن بنده به عنوان کفاره و پرداخت‬
‫دیه قتل بر عهده اوست »‪(.‬بقره‪):4۳‬‬
‫حد زنا« ‪:‬بر هر یک از زن و مرد زناکار صد تازیانه بزنید »‪(...‬نور‪)۳ :‬‬
‫حد قذف« ‪:‬کسانی که به زنان عفیف نسبت زنا می دهند و سپس چهار گواه نیاورند‪ ،‬ایشان را هشتاد‬
‫تازیانه بزنید و هرگز شهادت آنان را نپذیرید و آن ها از فاسقانند» ) ‪.‬نور(‪: .۶‬‬
‫حد سرقت« ‪:‬دست های مرد و زن دزد را به کیفرِ سرقت ببُرید و این مجازاتی از ناحیه خداوند‬
‫‪1‬‬
‫عزیز و داناست »‪(.‬مائده‪.)۲4 :‬‬
‫حد محاربه« ‪:‬همانا کیفر کسانی که با خدا و رسول او محاربه می کنند و در زمین فساد می کنند‬
‫این است که کشته شوند و یا به دار آویخته شوند و یا دست ها و پاهایشان برخالف هم بریده شود‬
‫یا تبعید شوند‪ ،‬این مجازات آن ها در دنیا است و در آخرت برای آن ها عذابی عظیم خواهد بود »‪.‬‬
‫(مائده ‪):۲۲‬‬

‫‪1‬برقى‪ ،‬ابوجعفر‪ ،)۶۹۳۶(.‬املحاسن‪ ،‬قم‪ :‬دارالکتب اإلسالمیه‪.‬ص‪42‬‬

‫حدّ بغی« ‪:‬اگر دو نفر از مؤمنین با یکدیگر پیکار کنند‪ ،‬آن ها را آشتی دهید پس هرگاه یکی از آن‬
‫دو بر دیگری بغی و ستم کند با کسی که بغی کند پیکار کنید تا به امر و اطاعت خدای تعالی‬
‫برگردد »‪(...‬حجرات‪):4‬‬

‫مصادیق جرم از نگاه فقه‪:‬‬

‫برای درک بیش تر جرم یا گناه الزم است برخی از مصادیق جرم مشمول قصاص‪ ،‬حدود‪ ،‬دیه‪ ،‬تعزیر‬
‫و ضمان را از نظر روایات بررسی کنیم‪:‬‬

‫‪ )1‬جرایم مشمول قصاص یا حد‬

‫از جمله جرایمی که از نظر روایات مستوجب قصاص و حدّ است‪ ،‬می توان موارد زیر را نام‬
‫برد ‪:‬قتل عمد‪ ،‬زنا‪ ،‬لواط‪ ،‬قوّادی و سرقت ‪.‬در این جا به بعضی از روایات اشاره می شود‪:‬‬
‫‪. 1‬قصاص نفس‪ ،‬زنا‪ ،‬ارتداد‪:‬‬
‫رسول اکرم صلی اهلل علیه و آله فرمود« ‪:‬ال یحل دم امرءٍ مسلم یشهد ان ال اله االّ اللّه و انّی رسول‬
‫اللّه إالّ باحدی ثالث ‪:‬بالنفس‪ ،‬و الثیب الزانی‪ ،‬و المارق من الدّین التارک للجماعة»؛ کشتن هیچ‬
‫مسلمانی جایز نیست مگر به یکی از سه دلیل ‪. 1:‬کسی عمدا انسان دیگری را بدون مجوز بکُشد؛‬
‫‪. ۳‬مرد یا زن محصن که مرتکب زنا شود؛ ‪. ۲‬کفر بعد ازایمان‬
‫‪. ۳‬لواط ‪:‬علی علیه السالم می فرماید ‪:‬اگر سزاوار بود کسی دو بار سنگسار شود‪ ،‬مرتکب جرم لواط‬
‫دو بار مجازات می شد‪.‬‬
‫‪. ۲‬مساحقه ‪:‬علی علیه السالم می فرماید ‪:‬مساحقه عبارت است از همجنس بازی زنان‪ ،‬چون لواط‬
‫در میان مردان‪ ،‬ولی در مساحقه چون دخول وجود ندارد‪ ،‬کیفر آن یکصد تازیانه است‬
‫‪. 4‬قوّادی ‪:‬یعنی کسی که بین زن و مرد واسطه شده و آن ها را به حرام سازش دهد‪.‬‬
‫قال الصادق علیه السالم ‪ :‬یضرب ثالثه ارباع حدالزنی خمسة و سبعین سوطا‬
‫امام صادق در این زمینه می فرمایند ‪:‬به شخص قواد به اندازه سه چهارم حد زنا یعنی هفتاد و پنج‬
‫ضربه تازیانه می زنند‪.‬‬
‫‪. ۶‬سرقت ‪:‬پیامبراکرم صلی اهلل علیه و آله در زمینه سرقت می فرمایند ‪:‬دست دزد قطع نمی شود‬
‫مگر در سرقت چهار دینار یا بیش تر‬
‫‪. ۵‬ارتداد ‪:‬در مورد کفر بعد از ایمان‪ ،‬از امام باقر علیه السالم روایت شده که« ‪:‬کسی که از اسالم‬
‫اعراض کند و به آنچه که خداوند متعال بر محمّد صلی اهلل علیه و آله نازل کرده است‪ ،‬پس از‬
‫مسلمانی کافر شود‪ ،‬توبه او پذیرفته نیست و کشتن او واجب است؛ زن او از وی جدا می شود و‬
‫ترکه او میان فرزندانش تقسیم می شود‬
‫در نظام کیفری اسالم‪ ،‬شرایط جرایمی که موجب ح ّد است‪ ،‬دقیقا بیان شده است که با فقدان حتی‬
‫یک شرط‪ ،‬حدّ جاری نمی گردد‪ ،‬یا تبدیل به تعزیر می شود‪.1‬‬

‫‪ .)1‬جرایم مشمول تعزیر‬

‫تعزیر در لسان فقها به معنای تأدیب به کار رفته است که مقدار آن از مقدار ح ّد پایین تر است ‪.‬چنان‬
‫که در تحریرالوسیله می فرمایند« ‪:‬تعزیر از ح ّد پایین تر است و اندازه آن با حاکم است و احوط در‬
‫آن در مواردی که اندازه آن معین نشده است‪ ،‬و دلیلی بر آن در دست نیست این است که از کم‬
‫ترین اندازه حد تجاوز نکند‬
‫بنابراین‪ ،‬تعزیر مجازاتی است بازدارنده و متناسب با جرایمی است که مستوجب حدود‪ ،‬قصاص یا‬
‫دیات نباشد و هدف از آن اصالح و تربیت مجرم است‪.‬‬

‫‪ . 0 – 1‬انواع تعزیر‬

‫‪.‬مجازات زندان ‪:‬حضرت امیرالمؤمنین علیه السالم در مورد کسی که مرتکب سرقت گوشواره‬ ‫‪1‬‬
‫ای از گوش دختری شده بود فرمودند که این جرم آشکاری است (و موجب قطع دست نیست؛ زیرا‬
‫در سرقت مشمول حدّ‪ ،‬یکی از شرایط اصلی این است که پنهانی باشد)‪ ،‬او را تعزیر و سپس زندانی‬
‫کرد‬
‫‪ ۳.‬مجازات مالی ‪:‬حضرت امیرالمؤمنین علیه السالم در مورد دزد میوه فرمودند« ‪:‬فیعزر و یغرم قیمته‬
‫مرتین »یعنی عالوه بر تأدیب بدنی‪ ،‬در برابر قیمت میوه ای که دزدیده‪ ،‬باید جزای نقدی بپردازد‬
‫‪. ۲‬موعظه به همراه تعزیر ‪:‬درباره کسی که به دیگری توهین و دشنام کرده آمده ‪:‬در توهین ح ّد وجود‬
‫ندارد‪ ،‬ولی در مورد آن تعزیر و موعظه است‪.‬‬

‫‪1‬برقى‪ ،‬ابوجعفر‪ ،)۶۹۳۶(.‬املحاسن‪ ،‬قم‪ :‬دارالکتب اإلسالمیه‪.‬ص‪21‬‬

 ‫‪ )3‬انواع جرایم و جنایات از نگاه فقه‬

‫جنایاتی که معموالً در اجتماع رخ می دهد‪ ،‬جزو یکی از هفت نوع تجاوزی است که اسالم در برابر‬
‫آن ها کیفر مقرر کرده است‪:‬‬
‫‪. 1‬تجاوز به عقیده و مکتب‪ ،‬مانند ارتداد و توهین به مقدسات؛‬
‫‪. ۳‬تجاوز به مال افراد مانند دزدی؛‬
‫‪. ۲‬تجاوز به جان افراد (نفس)‪ ،‬مانند قتل و ضرب و جرح؛‬
‫‪. 4‬تجاوز به ناموس افراد‪ ،‬مانند زنا و لواط؛‬
‫‪. ۶‬تجاوز به آبرو و حیثیت افراد ما‬
‫‪. ۶‬تجاوز به آبرو و حیثیت افراد مانند افترا و تهمت؛‬
‫‪. ۵‬تجاوز به امنیت جامعه‪ ،‬مانند ایجاد وحشت یا حمله مسلحانه (محارب)؛‬
‫‪. 4‬تجاوز به حقوق جامعه مانند اشاعه فحشا و گناه‬

‫‪ )9‬انواع کیفرها ازنگاه فقه‬

‫‪. 1‬در برابر اعمال خالف عفت و اخالق و تجاوز به مال و شرف مردم و سایر حقوق عمومی‪،‬‬
‫مجازات حدّ تعیین شده است‪.‬‬
‫‪. ۳‬در برابر مجازات هایی که تعیین مقدار و خصوصیت آن بستگی به اهمیّت جرم دارد‪ ،‬مجازات‬
‫تعزیر مقرر شده است‪.1‬‬
‫‪. ۲‬در برابر صدمات جانی و بدنی که افراد بر دیگری وارد می کنند‪ ،‬مجازات قصاص تعیین شده‬
‫است‪.‬‬
‫‪. 4‬خون بها‪ ،‬که مجرمان در برابر جرایم خود باید آن را بپردازند (مجازات دیه)‬
‫اجرای قوانین کیفری مایه حیات جامعه است؛ چه قرآن می فرماید« ‪:‬و فی القصاص حیاۀ یا اولی‬
‫االلباب »‪(.‬بقره‪.)144 :‬‬

‫‪1‬بیهقی‪ ،‬حمد بن حسین (‪ ،)۶۱۱۱‬السنن الکربی‪ ،‬بیروت‪ :‬دار الک تب العلمیۀ‪.‬ص‪58‬‬

‫پیامبراکرم صلی اهلل علیه و آله فرمودند ‪:‬اگر خودم هم مرتکب اشتباهی شدم‪ ،‬تن به قصاص خواهم‬
‫داد و به همین ترتیب‪ ،‬در برابر شخصی که مدّعی شده بود عصای پیامبر صلی اهلل علیه و آله در حین‬
‫حرکت به شانه اش اصابت کرده‪ ،‬حاضر شد که آن شخص وی را قصاص نماید‬
‫جرم یک عمل شنیع است که علیه نفس انجام می شود و یکی از موارد که دین مقدس اسالم به ان‬
‫ارجحیت داده حرمت نفس است ‪.‬با این شگرد‪ ،‬هر گاه شخص دست به تعدی و تجاوز نسبت به‬
‫نفس شخص دومی بزند‪ ،‬مجرم پنداشته می شود و انگار باید براساس قانون مورد مجازات قرار‬
‫بگیرد ‪.‬قرآن کریم به عنوان منشور جهانی در مورد قاتل‪ ،‬مجازات ابدی جهنم بیان کرده است ‪.‬در‬
‫سوره نساء ایه ‪4۲‬خداوند(ج) فرموده است‪:‬‬
‫( وَمَن یَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُ ُه جَهَنَّمُ خَالِدًا فِیهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَ َّد لَ ُه عَذَابًا عَظِیمًا)‬
‫ترجمه ‪:‬و هر کس مؤمنی را از روی عمد به قتل برساند‪ ،‬کیفرش دوزخ است‪ ،‬که در آن جاودانه می‬
‫ماند‪ ،‬و خداوند بر او غضب می کند‪ ،‬و او را از رحمتش دور می سازد و عذاب بزرگی برای او آماده‬
‫ساخته است)‪.‬‬
‫شکی دراین نیست که اگر جرم واقع گردد براساس قرانکریم مجازات می گردد‪.‬‬
‫سوره اسراء ایه ‪:۲۲‬‬
‫ق ۗ وَمَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَانًا فَلَا یُسْرِف فِّی‬
‫( وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَ ِّ‬
‫الْقَتْلِ ۗ إِنَّهُ کَا َن مَنصُورًا )‬
‫ترجمه( ‪:‬و جانی که خداوند (خونش را) حرام شمرده ‪،‬جز به حق نکشید‪ ،‬و کسی که مظلوم کشته‬
‫شود ‪ ،‬برای ولیش( برای حق قصاص )قدرتی قرار داده ایم ‪ ،‬پس در کشتن (و خونخواهی) اسراف‬
‫نکند‪ ،‬بی گمان او مورد حمایت است‬
‫بر طبق نص صریح ایه قرانکریم قصاص بی تعلل باید اجرا شود ‪.‬خداوندج در سوره بقره ایه ‪144‬‬
‫می فرمایند‪:‬‬
‫ص فِی ا ْلقَتْلَى ۗ الْحُ ُّر بِالْحُ ِّر وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنثَىۗ بِالْأُنثَىۗ‬
‫( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصَا ُ‬
‫ف وَأَدَاء إِلَیْهِ بِإِحْسَا ٍن ۗ ذَۗلِکَ تَخْفِیف مِّن رَّبِّکُمْ وَرَحْمَة‬
‫ۗ فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِی ِه شَیْء فَاتِّبَاع بِالْمَعْرُو ِ‬
‫ۗ فَمَنِ اعْتَدَىۗ بَعْدَ ذَالِ َ‬
‫ک فَلَهُ عَذَاب أَلِیم)‬
‫ترجمه(‪:‬ای کسانی که ایمان آورده اید در( مورد )کشتگان( حکم )قصاص بر شما نوشته شده است ‪,‬‬
‫آزاد به آزاد‪ ،‬و برده به برده‪،‬و زن به زن (کشته می شوند) پس اگر کسی از سوی برادر (دینی)اش‬
‫یعنی ولی مقتول) چیزی به او بخشیده شد(و حکم قصاص تبدیل به خون بهاء گردید) باید (ولی‬
‫مقتول) از راه پسندیده پیروی کند و (قاتل نیز) به نیکی (دیه) به او بپردازد‪ ،‬این تخفیف و رحمتی‬
‫است از سوی پروردگارتان پس اگر کسی بعد از آن (گذشت و عفو) تجاوز کند؛ او را عذاب درد‬
‫ناکی است‪).‬‬
‫در ایه ‪ 4۶‬سوره مائده امده است‪:‬‬
‫جرُوحَ‬
‫ف وَالْأُ ُذ َن بِالْأُ ُذ ِن وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْ ُ‬
‫ف بِالْأَن ِ‬
‫وَکَتَبْنَا عَلَیْهِمْ فِیهَا أَ َّن النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَالْأَن َ‬
‫قِصَاص ۗ فَمَن تَصَدَّقَ بِ ِه فَهُ َو کَفَّارَۀ لَّهُ ۗ وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُو َن‬
‫ترجمه(‪:‬و در آن (تورات) بر آنها (بنی اسرائیل) مقرر داشتیم که جان در برابر جان‪ ،‬و چشم در برابر‬
‫چشم و بینی در برابر بینی‪ ،‬و گوش در برابر گوش‪ ،‬و دندان در برابر دندان می باشد‪ ،‬و (نیز) زخمها‬
‫را قصاص است ‪.‬پس هر کس که از آن در گذرد (و ببخشد) آن کفاره (گناهان) او است‪ ،‬و هر کس‬
‫‪1‬‬
‫به احکامی که خدا نازل کرده است حکم نکند؛ ستمگر است‬

‫‪1‬بیهقی‪ ،‬حمد بن حسین (‪ ،)۶۱۱۱‬السنن الکربی‪ ،‬بیروت‪ :‬دار الک تب العلمی ٔە ‪.‬ص‪26‬‬
 ‫نتیجه گیری‬
‫با توجه به مباحثی که در این تحقیق مطرح گردیده است‪ ،‬چند نکته را می توان به عنوان نتایج تحقیق‬
‫یاد آوری نمود که قرار ذیل اند‪:‬‬
‫‪ ‬قانون گذاره کشور افغانستان جنایت عمد‪ ،‬شبه عمد و خطاء را در قوانین جزائی پیش بینی نموده‬
‫و برای مرتکبین شان مجازاتی را در نظر گرفته اند‪ .‬حال آنکه در فقه صرفا به لحاظ انواع به هفت‬
‫نوع تقسیم بندی کرده و همه هفت نوع از جمله جرایم عمد فرض نموده و برای هر کدام قصاص‬
‫یاحد تعیین نموده است اما در این میان به لحاظ مراتب و شدت جنایت مالحظه داشته و نظر به آن‬
‫تعزیر معین نموده است اما در ارتباط به شبه عمد و خطا چیزی مطرح نشده است‪.‬‬
‫‪ ‬قانون گذار افغانستان قبل از همه جنایت را به دو دسته (جنایت عمدی و غیر عمدی) تقسیم بندی‬
‫نموده و بعد جنایت غیر عمد را مشمول( شبه عمد و خطاء ( دانسته است ‪.‬و از هریک جنایتهای‬
‫مزبور تعریفی جداگانه ی ایراد نموده اند‪ .‬اما به لحاظ فقهی صرفه بصورت جنایت‪ ،‬جرحه و قباحت‬
‫مطرح شده یعنی صرفا میزان شدت ان مطمح نظر است نه اهداف و قصد قبلی و اگاهی از نتایج فعل‬
‫در جرم‪.‬‬
‫‪ ‬سوءنیت یا قصد مجرمانه که از مباحث مهمی در جنایت عمد و شبه عمد محسوب می گردد‪ ،‬و‬
‫قانون گذار کشور باید از آن تعریفی ارائه دهند‪ ،‬قانون گذار افغانستان سوءنیت را به عنوان قصد‬
‫جرمی یاد نموده و از آن تعریفی واضح و روشن ارائه داده است ‪.‬اما با توجه به تحقیق که صورت‬
‫گرفت در فقه هیج گونه تعریفی از سوءنیت یا قصد مجرمانه ارائه نداده است‪.‬‬
 ‫پیشنهادات‬
‫‪ .0‬در قانون جزا بشکل واضح از ارکان قتل یاد نشده است ولی بازهم هرگاه به قانون مراجعه‬
‫نماییم در ماده اول این قانون‪ ،‬قانونگذار چنین تصریح می کند ‪:‬این قانون جرایم و جزاهای‬
‫تعزیری را تنظیم می نماید ‪.‬مرتکب جرایم حدود‪ ،‬قصاص و دیت مطابق احکام فقه حنفی‬
‫شریعت اسالم مجازات می گردد‪ .‬بنابر این الزم است تمام ارکان جرمی در روشنایی فقه و‬
‫شریعت و در عین حال درصورت امکان در مطابقت با قوانین بین المللی جرایم و حقوق بشر‬
‫قانون گذاری شود‪.‬‬
‫‪ .۳‬تصور می شود عامل بزرگی اکثریت از جرایم ناآگاهی از فقه و قانون باشد بنابر این نخبه گان‬
‫اجتماعی و فرهنگی به شمول رسانه های مختلف از مجراهای مختلف و با ابزار ممکن به اگاهی‬
‫دهی به مردم تالش نماید‪.‬‬
‫‪ .۲‬پیشنهاد می شود دانشجویان و دانش اموختگان حقوق به بررسی علمی عناصر جرمی پرداخته و‬
‫با حقوق ملت های اسالمی و غیر اسالمی و هم چنین فقه اسالمی تشابهات و افتراقات اش‬
‫برجسته نمایند تا در امر قانون گزاری حقوق جزای مکمل تر و مناسب تر کمکی نموده باشند‪.‬‬
 ‫منابع و مأخذ‬
‫‪ -‬القرآنکریم‪.‬‬
‫‪ -‬ابن منظور‪ ،‬محمد بن مکرم‪ )144۴(.‬لسان العرب‪ ،‬بیروت‪ :‬دارالفکر‪.‬‬
‫‪ -‬ابن هشام‪ ،‬ابومحمد عبدالملک (‪ ،)1۲۵1‬السیره النبویه‪ ،‬بیروت‪ :‬دارالمعرفه ‪.‬‬
‫‪ -‬ابویوسف‪ ،‬یعقوب بن ابراهیم(‪ ،)1۲4۵‬الخراج‪ ،‬مصر‪ :‬مطبعه السلفیه‪.‬‬
‫‪ -‬استوارت میل‪ ،‬جان (‪ ،)1۲۵۳‬درباره آزادی‪ ،‬ترجمه جواد شیخ االسالمی‪ ،‬تهران‪ ،‬وزارت فرهنگ و‬
‫آموزش عالی‪ ،‬مرکز انتشارات علمی و فرهنگی‪.‬‬
‫اکرمی ‪،‬روح اهلل ‪ ،‬عادل ساریخانی(‪ ،)1۲4۲‬بررسی فقهی و حقوقی تعزیرات با تأکید بر قانون‬ ‫‪-‬‬
‫مجازات اسالمی‪ ،‬پژوهشنامه حقوق کیفری‪.‬‬
‫بختیاری‪ ،‬احمد فردین (‪ )۳۴14‬واکاوی عناصر تکوینی جزایم سایبری در پرتو کود جزای‬ ‫‪-‬‬
‫افغانستان‪ ،‬کابل‪ :‬پوهتون کاردان‪.‬‬
‫‪ -‬برقى‪ ،‬ابوجعفر‪ ،)1۲41(.‬المحاسن‪ ،‬قم‪ :‬دارالکتب اإلسالمیه‪.‬‬
‫بیهقی‪ ،‬حمد بن حسین (‪ ،)14۳4‬السنن الکبری‪ ،‬بیروت‪ :‬دار الکتب العلمیە ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫تجویری‪ ،‬محمد بن ابراهیم(‪ ،)1۲4۵‬مختصر فقه اسالمی‪ ،‬مترجم‪ :‬محمدگل گمشادزهی‪ ،‬بی تا‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫تمیمی آمدی‪ ،‬عبدالواحد (‪ ،)141۴‬غررالحکم و دررالکلم‪ ،‬قم‪ ،‬دارالکتاب االسالمی‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬جبعی العاملی‪ ،‬زین الدین )شهید ثانی جبعی العاملی ((‪ ،)1۲44‬رسائل‪ ،‬قم ‪:‬مکتبه بصیرتی ‪.‬‬
‫‪ -‬جعفری لنگرودی‪ ،‬محمدجعفر(‪ ،)1۲4۵‬ترمینولوژی حقوق‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات ابن سینا‪.‬‬
‫‪ -‬جالل الدین احمد بن احمد محلی و جالل الدین عبدالرحمن بن سیوطی(‪، )1۲41‬تفسیر‬
‫جاللین‪،‬مترجم‪،‬حسین رستمی‪،‬ارومیه‪،‬خیابان شهید مطهری‪،‬موسسه انتشاراتی حسینی اصل‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫جویباری‪ ،‬رجب گلدوست (‪ ،)1۲44‬جرایم علیه امنیت کشور‪ ،‬تهران ‪:‬انشتارات جنگل‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬حر عاملی‪ ،‬محمد بن الحسن‪ ،‬وسائل الشیعه‪ ،‬دار احیاء التراث العربی‪.‬‬
‫‪ -‬خراسانی‪ ،‬محمد کاظم (‪ ،)14۴4‬کفایه االصول‪ ،‬نشر موسسه ال البیت‪.‬‬
‫دهخدا‪ ،‬علی اکبر(‪ ،)1۲۲4‬لغتنامه دهخدا‪ ،‬تهران‪ ،‬موسسه لغتنامه دهخدا‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬دورکیم‪ ،‬امیل (‪ ،) 1۲4۲‬قواعد روش جامعه شناسی‪ ،‬مترجم عل محمد کاردان ‪،‬تهران ‪ :‬موسسه‬
‫مطالعات وتحقیقاتی اجتماعی‪.‬‬
‫راغب اصفهانی‪ ،‬حسین بن محمد (‪ ، )141۳‬مفردات الفاظ القرآن‪،‬بیروت‪ :‬انشتارات دارلعلیم‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫رحیمی نژاد‪ ،‬اسماعیل (‪ ،) 1۲4۴‬آشنایی با حقوق جزا و جرم شناسی‪،‬انتشارات دفتر تبلیغات‬ ‫‪-‬‬
‫اسالمی‪.‬‬
‫زراعت‪ ،‬عباس (‪ ،) 1۲44‬قانون مجازات اسالمی در نظم حقوق کنونی‪،‬تهران‪:‬انشتارات ققنوس‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫زراعت‪ ،‬عباس(‪ ،)1۲4۶‬حقوق جزای اختصاصی‪ ،‬جرایم علیه اشخاص‪،‬تهران‪،‬انشتارات فکر‬ ‫‪-‬‬
‫سازان‪.‬‬
‫‪ -‬زینلی‪ ،‬محمد رضا(‪ ،) 1۲44‬جرم سیاسی و حقوق جزای اسالم تهران ‪:‬انتشارات امیر کبیر‪.‬‬
‫ساریخانی ‪،‬عادل (‪ ،)1۲44‬جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی‪ ،‬قم‪ :‬انتشارات دانشگاه قم‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫شرح کود جزا‪ ،‬کابل‪ :‬بنیاد آسیا‪.1۲44.،‬‬ ‫‪-‬‬
‫صالح ولیدی‪ ،‬محمد(‪ ،)1۲4۳‬حقوق جزای عمومی جرم‪ ،‬تهران‪:‬دفتر نشر داد ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫طباطبایی‪ ،‬محمد حسین(‪ ،)1414‬تفسیرالمیزان فی تفسیر القرآن‪،‬قم ‪ :‬دفتر انشتارات جامعه مدرسین‬ ‫‪-‬‬
‫حوزه علمیه ‪.‬‬
‫طبرسی‪ ،‬فضل بن حسن(‪ ،)1۲44‬تفسیر جوامع الجامع‪،‬تهران ‪:‬انتشارات دانشگاه تهران‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫عاملی‪ ،‬ابراهیم‪ )1۲۵۴(.‬تفسیر عاملی ‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات صدوق‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫عباس زاده اهری ‪،‬حسن (‪ ،)1۲44‬جرم ها و مجازات ها در اسالم‪ ،‬بی تا‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬عزیزی‪ ،‬وزیر احمد(‪ ،) 1۲44‬حقوق جزا و رعایت حریک خصوصی در افغانستان‪ ،‬مجله قضا‪،‬‬
‫کابل‪:‬ستره محکمه‪.‬‬
‫عالمه حلی‪ ،‬زین الدین بن علی(‪ ،)1۲44‬حقوق کیفری اسالم‪،‬تهران ‪:‬حقوق مرکز نشر دانشگاهی‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬علی آبادی‪ ،‬عبدالحسین (‪ ،)1۲4۴‬حقوق جنائی‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات فردوسی‪.‬‬
‫‪ -‬علی بابایی‪ ،‬غالمرضا (‪ ،)1۲۵4‬فرهنگ علوم سیاسی‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات وبیس‪.‬‬
‫‪ -‬عمید‪ ،‬حسن(‪ ،)1۲4۶‬فرهنگ عمید‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات امیر کبیر‪.‬‬
‫‪ -‬قانون جزای افغانستان‪ ،‬مصوب سال‪.1۲۶۶‬‬
 ‫‪ -‬قرائتی‪ ،‬محسن‪ ،‬تفسیر نور(‪،)1۲4۲‬تهران‪،‬مرکز فرهنگی درس های از قرآن‪.‬‬
‫کاتوزیان‪ ،‬ناصر(‪ ،)1۲۶۳‬فلسفه حقوق‪،‬تهران‪ :‬انتشارات دانشگاه تهران‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫کلینی‪ ،‬ابوجعفر محمدبن یعقوب (‪ ،)14۴4‬اصول الکافی‪،‬تهران ‪:‬دارالکتب االسالمیه ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫کود جزای افغانستان سال ‪.1۲4۲‬‬ ‫‪-‬‬
‫گرجی‪ ،‬ابوالقاسم (‪«،)1۲۶4‬گزارش علم کنفرانس اجرای حقوق کیفری اسالمی و اثر آن در مبارزه‬ ‫‪-‬‬
‫با جرائم»‪،‬نشر موسسه حقوقی تطبیقی ‪.‬‬
‫‪ -‬گلدوزیان ‪ ،‬ایرج (‪ ،)1۲4۶‬حقوق جزای اختصاصی‪ ،‬تهران‪ :‬دانشگاه‪.‬‬
‫گلدوزیان‪ ،‬ایرج (‪ ،)1۲41‬حقوق جزای اختصاصی‪،‬بی تا‪،‬انتشارات ماجد ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫مکارم شیرازی‪ ،‬ناصر(‪ ،)1۲44‬تفسیر نمونه‪،‬تهران ‪،‬خانه کتاب اسالمی ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫مومنی ‪،‬عابدین (‪ ،)1۲4۳‬حقوق جزای اختصاصی اسالم‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات خط سوم‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫نجفی ابرندآبادی‪ ،‬علی حسین‪ ،‬حمید‪ ،‬هاشم بیگی(‪ ،)1۲44‬دانشنامه جرم شناسی‪،‬تهران‪:‬انتشارات‬ ‫‪-‬‬
‫گنج دانش ‪.‬‬
‫نیا‪ ،‬حسین (‪ )1۲4۵‬حقوق کیفری اختصاصی‪،‬تهران‪ :‬نشر میزان ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫وزارت عدلیه‪ ،‬قانون جرایم عسکری‪ ،‬سال ‪.1۲۵۶‬‬ ‫‪-‬‬
‫وزارت عدلیه‪ ،‬قانون جزا مصوبه ‪.1۲۶۶‬‬ ‫‪-‬‬
‫ولیدی‪ ،‬محمد صالح(بی تا)‪ ،‬حقوق جزایی اختصاصی‪،‬تهران‪ :‬انتشارات دانشگاه پیام نور‪.‬‬ ‫‪-‬‬