‫وزارت تحصیـــلات عالی ا‪ .‬ا‪ .

‬ا‬
‫مؤسسه تحصیلات عالی خصوصی دانش‬
‫دانشکده اقتصاد‬
‫دیپارتمنت اقتصاد ملی‬

‫پایاننامه تحصیلی دورة لیسانس‬

‫حکمت تحریم ربا و اثرات اقتصادی آن‬

‫استاد رهنما ‪ :‬خالد هاشمی‬

‫تهیه و ترتیب ‪ :‬عبدالبصیر جویا‬
‫سال تحصیلی‪ 0011 :‬ه ش‬
 ‫تقدیــــــم!‬

‫به پــــــــــدر بزرگوارم!‬

‫پدر؛ تکیه گاهی است که بهشت زیر پایش نیست‬

‫اما همیشه بخاطر پدر بودن باید ایستادگی کند؛ و با‬
‫به مـــــــــــــــادر عزیزم!‬ ‫وجود همه مشکلات‪ ،‬به تو لبخند زند تا تو دلگرم‬
‫شوی که اگر بدانی چه کسی کِشتی زندگی را از مادر؛ آسمانی پُر از ستاره محبت‪ ،‬دشتی پُر از گُل مهر‪،‬‬
‫میان امواج سهمگین روزگار به ساحل آرام رویا بحری مملو از آب حیات‪ ،‬تقدیم به آنی که بهشت زیر‬
‫هایت رسانده است؛ اسماعیل گونه از پدر پایش جا دارد به مادرم که مِهرش تا ابد در دلم جای دارد‪.‬‬
‫فرمانبرداری میکردی‪.‬‬

‫الله"ج" را بسی سپاسگزارم که از روی لطف‪ ،‬پدر و مادری فداکار نصیبم ساخت تا در سایه سار درخت پُر بار‬
‫وجودشان بیاسایم و از ریشه آن ها شاخ و برگ گیرم و از سایه وجودشان در راه کسب علم و دانش تلاش نمایم‪.‬‬
‫والدینی که بودنشان تاج افتخاری است بر سرم و نام شان دلیلی است بر بودنم‪ ،‬چرا که این دو وجود‪ ،‬پس از‬
‫پروردگار‪ ،‬مایه هستی ام بوده اند دستم را گرفتند و راه رفتن را در این وادی زندگی پُر از فراز و نشیب آموختند‪.‬‬
‫آموز گارانی که برایم زندگی‪ ،‬بودن و انسان بودن را معنی کردند‪.‬‬

‫این پایان نامه را به پدر و مادرم و جمله اعضای فامیلم که در جریان این چهار سال تحصیل از هیچگونه حمایت‬
‫مادی و معنوی دریغ نورزیدند تقدیم مینمایم‪.‬‬
 ‫سپاسگـــزاری!‬

‫سپاس و ستایش مر خدای جل و جلاله را که آثار قدرت او بر چهرة روز روشن و تابان است و انوار حکمت‬
‫او در دل شب تار درفشان‪ ،‬آفریدگاری که خویشتن را به ما شناساند و در های علم را بر ما گشود و عمری و فرصتی‬
‫عطا فرمود تا بدان‪ ،‬بندگان ضعیف خویش را در طریق علم و معرفت بیازماید و پس از سلام گفتن به تمام پیامبران‬
‫الهی و خصوصاً نخستین آنها حضرت آدم علیه سلام و آخرین آنها حضرت محمد ص‪ ،‬از تمام دوستانی که در جریان‬
‫نوشتن این پایان نامه به من کمک کردند‪ ،‬اظهار امتنان می نمایم‪.‬‬

‫نهایت سپاسگزارم از اعضای خانواده ام که من را در جریان این چهار سال با همه مشکلاتی که وجود داشت‬
‫از هیچگونه حمایت مالی و تشویق های بی بدیل دریغ نورزیده و بنده را کمک و تمویل نموده و از هیچ گونه دستگیری‬
‫جا خالی نکرده اند‪.‬‬

‫نهایت سپاسگزارم از همه است ادانم که در جریان تحصیلاتم زحمات و خدمات فراوانی را به من انجام داده اند‬
‫و من تا آخرین لحظه حیات از آن ها مدیونم‪.‬‬

‫استاد محترم خالد هاشمی که استاد رهنمایم انتخاب گردیده است را سپاسگزار و مدیون هستم که من را در‬
‫تهیه و ترتیب و همچنان تصحیح متون و نقد های علمی این پایاننامه کمک نمود‪ .‬از بارگاه الله متعال برای ایشان‬
‫در دنیا خوشی‪ ،‬مسرت‪،‬کامیابی و در آخرت جنت الفردوس را خواهانم‪.‬‬

‫با حرمت وارادت‬

‫ب‬
 ‫چکیــــــده‬

‫مسأله ربا وسود ربوی یا به تعبیر معاصر ومأنوس میان سیستم های بانکداری درجهان (بهره های بانکی) از‬
‫درمیتن بحث های اقتصادی با محک شرع ودین وغیر دین از داغ ترین موضوعات عصر می باشد‪.‬‬

‫زیرا بارزترین تفاوت میان نظلم اقتصادی اسلام و سرمایه داری همین بحث جواز وعدم جواز ربا است‪.‬‬

‫حرمت ربا در شریعت و نظام اقتصادی اسلام به حدی شدید است که برخی ازآیات قرن کریم حتی آن را‬
‫محاربه وجنگ با خدا اعلام داشته اند‪.‬‬

‫آنچه ما در این پایان نامه به دنبال آن هستیم حکمت وفلسفه ی تحریم ربا وسود ربوی وآثار منفی آن بر‬
‫جامعه اقتصادی اییم‪.‬‬

‫که از مجموعه بحوث این رساله میتوان ترک فعالیت های اقتصادی ‪ ،‬از بین رفتن فرهنگ وام دهی (قرض‬
‫دهی ) ووام گیری (قرض گیری)‪ ،‬رکود تولید ‪ ،‬افزایش وعمق طبقات در میان جامعه از حیث دارایی ‪،‬‬
‫وهمچنان افزایش فزاینده تورم در جامعه اقتصادی دانست‪.‬‬

‫ودر نتیجه گفته می توانیم که عامل مؤثر درنابسامانی های اقتصادی نظیر بی ثباتی ‪ ،‬فربه شدن بیشتر غول‬
‫های اقتصادی ‪ ،‬افزایش فقر درمیان جوامع انسانی و همچنان کاهش فرهنگ همیاری وتعاون میان افراد‬
‫جامعه همین گسترش رسم سود ربوی در میان بانک های ومراجع تبادله پول وسایر نهادهای پولی می باشد‬
‫که حتی دامن بانکها ومراجع پولی کشور های اسلامی از زمره افغانستان را گرفته وهرلحظه گلوی اقتصاد‬
‫طیف فقیر را می فشارد‪.‬‬

‫واژگان کلیدی ‪ :‬تحریم‪ ،‬ربا(سود)‪ ،‬اقتصاد واثرات اقتصادی‪ ،‬حرمت‪ ،‬بانک‪ ،‬نظام‪.‬‬

‫ج‬
 ‫پیشگفتـــــــار‬

‫حمد و ستایش الله متعال را که ما را اشرف المخلوقات آفرید و از میان مسلمانان قرار داد و ما را از جمله‬
‫امت بهترین عالم‪ ،‬شفیع المظلمین حضرت محمد مصطفی (ص) خواند‪ .‬درود بی پایان بر سرور کاینات شفیع المظلمین‬
‫حضرت محمد مصطفی(ص) آفتاب هستی و بهترین عالم که با راهنمایی های طلایی اش نتها که اقتصاد بلکه همه‬
‫بخش های زندگی بشریت را در بر داشت و توانست انسان ها را به راهی که استوارترین راه ها است بکشاند‪ ،‬و انسان‬
‫را به سوی روشنی ابدی سوق دهد‪.‬‬

‫سپاس آن ذاتی را که خویش را در طریق علم و دانش به ما شناساند و بنده های عاجز خود را با علم و قلم‬
‫آراسته ساخت و با علم و دانش راه راست را به ما معرفی نمود تا از این طریق به کامیابی دو جهان بکوشیم و راه حق‬
‫را پیشه کنیم‪ .‬الله یکتا و بی همتا را شکر گزار هستم که برایم توفیق این را اعطاء نمود که پی حرف های استادان‬
‫عالیقدرم نشسته و از حرف ها و تجربیات طلایی شان سود بُرده و امروز یکی از فارغین علم اقتصاد از دیپارتمنت امور‬
‫مالی وبانکی در درجه لیسانس باشم‪.‬‬

‫ربا ویا سود یکی از مواردی است که بحث های زیادی را روی میز اقتصادانان و محققین قرار میدهد‪ .‬از اینرو‬
‫ربا و حکمت آن از جمله موضوعات حادی بوده اند که محققان به دنبال تحقیق آن شده اند‪.‬‬

‫ربا اگر در موضوعات شرعی و اقتصادی مورد بحث قرار بگیرد بسیاری از اختلافات در این دو موضوع دیده‬
‫می شود که ممکن است ربا یکی از موارد باشد مانع رشد اقتصاد یک کشور گردد‪.‬‬

‫برعکس از از نگاه دینی به آن توجه گردد باعث خیر و فلاح جامعه می گردد‪.‬‬

‫د‬
 ‫فهرست مطالب‬

‫صفحه‬ ‫عنوان‬
‫مقدمه ‪1 ...............................................................................................................................‬‬

‫فصل اول‬

‫مفاهیم و کُلیات‬

‫مبحث اول‪ :‬ربا‪ ،‬حــکم و دلايل حــرمـت آن ‪2 .....................................................................................‬‬

‫الف) مفهوم ربا‪2 .......................................................................................................................... ...................‬‬

‫ب) اقـسام ربـا‪2 .......................................................................................................................... ....................‬‬

‫‪ )1‬ربا النسیه ‪2 ..................................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬ربا الفضل ‪2 .................................................................................................................................‬‬

‫مبحث دوم‪ :‬تـاريـخچه ربـا ‪3 .........................................................................................................‬‬

‫الف) ربا در زمان جاهلیت‪3 .......................................................................................................................... ...‬‬

‫ب) ربا در نظام هاي جديد بانکي ‪3 ....................................................................................................................‬‬

‫مبحث سوم‪ :‬دلايل حرمت رباء ‪5 ....................................................................................................‬‬

‫الف) تفسیر بعضي از آيات در بارة ربا‪8 .............................................................................................................. :‬‬

‫ب) منطق ربـا خـواران‪11 ......................................................................................................................... ........‬‬

‫مبحث چهارم‪ :‬مفـاسد و منافــع ربـا ‪11...............................................................................................‬‬

‫الف) مفاسد ربا‪11 ......................................................................................................................... ...................‬‬

‫‪ -1‬مفـاسد روحـی و اخلاقـی ربـا‪11 ............................................................................................... ....‬‬

‫‪-2‬مفـاسد اجتماعـی ربا ‪11 ................................................................................................................‬‬

‫‪-3‬مفـاسد اقتصـادی ربـا ‪11 ...............................................................................................................‬‬

‫‪-1‬امـراض روحـانـی و معـنوی ربـا ‪11 ...............................................................................................‬‬

‫ب) منفعـت اقتصـادي ربـا و ضـرورت بشـريت بـه آن ‪18 ...........................................................................................‬‬

‫ج) آيـا بشـريت از ربـا مستغني شده نمیتـوانـد؟ ‪22 ....................................................................................................‬‬

‫فصل دوم‬

‫حـکمـت وفلسفه ي حرمت ربـا‬

‫مبحث اول) حکمت حرمت ربا ‪21...................................................................................................‬‬

‫الف) تشـدد در تحـريم ربـا‪21 ........................................................................................................................ ..‬‬

‫ب) حـکم ربـا در شـرايـع گـذشـته ‪22 .................................................................................................................‬‬

‫ج) حـکمت تحـريم ربـا در اســلام از ديد نظريه پردازان مسلمان ‪22 ................................................................................‬‬

‫مبحث دوم) اقتصاد بدون ربا ‪31......................................................................................................‬‬

‫الف) منع ربح در اقتصاد اسلامي ‪31 .....................................................................................................................‬‬

‫‪)1‬وظایف سرمایه از دید گاه اسلام ‪31 ..................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬مسولیت اجتماعی سرمایه در اقتصاد اسلامی ‪32 ...................................................................................‬‬

‫ب)منع ربح به حیث دستور ديني ‪32 ....................................................................................................................‬‬

‫‪ )1‬نظری به انکشاف تیوری های ربح در علم اقتصاد ‪32 ............................................................................‬‬

‫‪ .2‬دیدگاه اسلام در مورد مفهوم ربح ‪31 ................................................................................................‬‬

‫‪ .3‬تفاوت بین ربا وسایر عواید سرمایه ‪31 ................................................................................................‬‬

‫ج) دلايل اقتصادي منع ربا‪31 .............................................................................................................................‬‬

‫فصل سوم‬

‫آثار ربا و اقتصاد بدون ربح موثريت آن در سطح اقتصاد کل‬

‫مبحث اول ‪ :‬آثار ربا در نظام اقتصادي ‪33............................................................................................‬‬

‫ب) راکد ماندن تولید و فعالیت اقتصادی ‪31 ..........................................................................................‬‬

‫ج) افزایش فاصله طبقاتی ‪31 ...............................................................................................................‬‬

‫د) تورم ‪31 ......................................................................................................................................‬‬

‫مبحث دوم) اقتصاد در بند ربا‪31 ........................................................................................................................‬‬

‫ب‬
‫مبحث سوم) بانکداري بدن ربا در افغانستان ‪38 ........................................................................................................‬‬

‫الف) بانکداری بدون ربا ‪38 ................................................................................................................‬‬

‫ب) مشکلات بانک های افغانستان‪11 ......................................................................................................‬‬

‫مبحث چهارم) اقتصاد بدون ربح و موثريت آن در سطح اقتصاد کل‪12 .............................................................................‬‬

‫الف) توزیع منابع مالی ‪ /‬پولی با توجه به منع ربح ‪12 ..............................................................................‬‬

‫ب) پايه اشتراک در مفاد به حیث کمیت تعويضي پابه ربح ‪13 .......................................................................................‬‬

‫‪.1‬مودل اشتراک در مفاد صدیقی ‪11 ....................................................................................................‬‬

‫‪ .2‬انتقاد برمودل اشتراک در مفاد صدیقی ‪11 ........................................................................................‬‬

‫ج) تاثیرات تطبیق پايه اشتراک در مفاد بر موثريت اقتصاد بدون ربح ‪11 ............................................................................‬‬

‫‪.1‬کاهش موثریت در اثر بلند بودن مصارف معلوماتی ‪11 ........................................................................‬‬

‫‪.2‬کاهش مؤثریت در اثر عدم تحرک زیاد سرمایه‪11.......................................................................................................‬‬

‫‪.3‬افزايش موثريت در اقتصاد بدون ربح‪18 .................................................................................................. ...‬‬

‫نتیجه گیري ‪55........................................................................................................................‬‬

‫فهرست منـــــــابع‪52................................................................................................................ :‬‬

‫ج‬
 ‫مقدمه‬
‫الحمدلله والصلواة والسلام علي رسوله الامین وعلي آله وصحبه ومن دعا بدعوته وجاهد في سبیله الي‬
‫يوم الدين ‪ .‬امابعد‪:‬‬
‫هرگاه انسان با چشم حقیقت بنگرد و مسايل را به دقت مورد توجه قرار دهد و قلب را از تعصب‪،‬‬
‫پیشداوري و کینه پاک کند و به دور از تعلقات و وابستگي هاي خاص‪ ،‬اسلام را بررسي نمايد‪ ،‬با صراحت و‬
‫صداقت کامل اعتراف خواهد کرد که اسلام دين دانش و حکمت و تزکیه و تربیت و معنويت است‪ ،‬ديني‬
‫است که در مسیر تکامل حرکت مینمايد و تلاش و کوشش را تنها وسیله دستیابي به خیر و برکت و پیشرفت‬
‫مادي و معنوي معرفي میکند و با ديگرگوني شرايط‪ ،‬اوضاع و احوال و تطور زمان و تغییر مکان قابل انطباق‬
‫است و پاسخگوي نیازهاي فطري‪ ،‬اجتماعي‪ ،‬اقتصادي‪ ،‬سیاسي و مادي و معنوي میباشد‪.‬‬
‫آري ! اسلام آن سروش آسماني است که گوش جان را مینوازد و از درون فطرت انسان سرچشمه میگیرد‪،‬‬
‫خواسته روحي هر وجدان سالم و چکیده اديان پیامبران پیشین الهي است که تمام انسانهاي کاملي که در تاريخ‬
‫بشريت نقش مهمي در سعادت جامعه داشته انددر دامن آن ها پرورش يافته اند‪.‬‬
‫اسلام است که دل هارا با رابطه برادري و برابري و الفت و محبت به هم نزديک میکند وپیوند میدهد‪،‬‬
‫صداقت و امانت‪ ،‬اتحاد و همکاري و صمصمیت را در جامعه بشري بوجود مي آورد‪ ،‬بخل و حسادت و کینه‬
‫و بدگماني را از ضمیر انسانها محو مینمايد‪ ،‬با ظالمان‪ ،‬خیانت کاران‪ ،‬رياکاران و رباخواران به مبارزه برخاسته‬
‫و از نیکوکاران و مخلصان و خدمت گذاران دين به عنوان دوست خدا ياد میکند‪.‬‬
‫اسلام دي ن اعتدال و میانه روي است‪ ،‬افراط و سختگیري را قبول ندارد‪ .‬همانگونه که اهمال و بي بندوباري‬
‫را نمي پذيرد و هیچ کس را به چیزي که خارج از توان و قدرت او باشد‪ ،‬مکلف نمي نمايد‪ .‬احکام و قوانین‬
‫آن مبتني بر عدالت و داراي فلسفه روشن و متکي بر دلیل‪ ،‬برهان و منطق میباشد که معیار تشخیص آن ها فکر‬
‫درست و عقل سلیم است‪.‬‬
‫اسلام فلسفه حلال بودن را تابع پاکي‪ ،‬خیر و منفعت‪ ،‬و حرام بودن را در گرو ناپاکي‪ ،‬زيان و ضرر قرار‬
‫داده است‪ .‬بدين معني که هرچه پاک و تمیز است حلال و هرچه زيان بخش‪ ،‬مضر و ناپاک باشد‪ ،‬حرام دانسته‬
‫است‪ .‬با توجه به اينکه انسان در زندگي روزمره خود با مسايل حلال و حرام روبرو میشود براي پرهیز از حرام‬
‫و استفاده از حلال بر هر مسلماني لازم است که از دستورات دين و احکام آن آگاه باشد تا با اطمینان خاطر‬
‫حلال و حرام را از هم تشخیص دهد‪ .‬دين اسلام با منافع اقتصادي و ثروت اندوزي مخالف نیست‪ ،‬خداوند(ج)‬
‫نعمتهاي مادي و معنوي زيادي را به انسانها عنايت کرده است و اسباب بدست آوردن آن را فراهم ساخته و راه‬

‫‪1‬‬
‫کار هاي صحیح کسب اقتصاد را در آيات مختلف قرآن کريم تصريح نموده است چنانچه در اين آيت‬
‫میفرمايد‪ ( :‬هُوَ الَذِي جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِن رِزْقِهِ وَإِلَیْهِ النُشُورُ ) ـ ترجمه‪( :‬خدا‬
‫ذاتي است که زمین را براي شما رام گردانید پس بر آن سیر کنید و از رزق خدا بخوريد و به سوي او در قیامت‬
‫حشر میشود‪).‬‬
‫اين است که زمین را براي شما رام گرانید پس براي آن سیر کنید و از رزق خدا بخوريد و به سوي او‬
‫در قیامت حشر میشود‪.‬‬
‫در پايان اين مقدمه از تمام استادان محترم رياست پوهنحي شرعیات و بخصوص از استاد رهنمايم‬
‫تشکر و قدرداني مي نمايم که با انتخاب من براي نوشتن و تحقیق در باره اين موضوع مهم «حکمت تحريم ربا‬
‫از ديدگاه اسلام» همکاري نموده است‪ .‬امید وارم که ب ا اين نوشته توانسته باشم پاسخگوي انتظار ايشان بوده و‬
‫هدفي را که در نظر داشتند‪ ،‬تحقق بخشیده باشم‪.‬‬

‫با مهر وارادت‬

‫عبدالبصیر جویا دانش آموخته ی اقتصاد‬

‫‪2‬‬
 ‫فصل اول‬

‫مفاهیم و کُلیات‬
‫درک درست از یک اثر علمی‪ ،‬مستلزم شناخت همهجانبه از مفاهیم و کلیات موضوع آن است؛ بههمین سبب‬
‫فصل اول این کتاب بهمفاهیم و کلیات اختصاص یافته تا کلیدی باشد برای گشایش ابواب و مسائل آن‪.‬‬
‫هدف از فصللل اوّل این اثر خوانندگان با مفاهیم اصلللی و شللادود مباحث مندرج فصلللهای بعدی اسللت‪.‬‬
‫بدون تردید قبل از پرداختن به هر موضللوع تیقیقی‪ ،‬ف م و درک مصللتلیات و بیود مقدماتی از نیاز اشللد‬
‫مبرم انگاشته می شود؛ زیرا ای ن اصتلاحات و بیود مقدماتی است که مارا مسیر شناخت و ف م عمق موضوع‬
‫را هلدایلت میدنلد‪ .‬این رسلللم فاکر مفاهیم وبیود مقدماتی مدرتمام حوز های تیقیقی نزد اهل تیقیق جا‬
‫افتاد شللد اسللت؛ تاجایده کم تر کتاب یا نوشللته تیقیقی را می توان دید که از اکرچنین مباحثی طرفه رفته‬
‫باشد‪.‬‬

‫‪1‬‬
 ‫مبحث اول‪ :‬ربا‪ ،‬حــکم و دلایل حــرمـت آن‬
‫الف) مفهوم ربا‬

‫کلمه ربا در لغت به معناي زيادت‪ ،‬فراواني‪ ،‬نمو‪ ،‬ارتفاع و بلندي است که با الف مقصوره از «ربا‪ ،‬يربو»‬
‫است و با الف نوشته میشود‪.‬‬
‫در اصطلاح فقهي مراد زيادت بر سرمايه است‪ ،‬زياد يا کم باشد‪ .‬خداوند (ج) میفرمايد‪« :‬وَإِن تُبْتُمْ فَلَکُمْ‬
‫رُؤُوسُ أَمْوَالِکُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ»‪ 1‬ترجمه‪ « :‬هرگاه توبه کرديد سرمايه خود تان از آن شما است‪ ،‬ستم‬
‫مکنید که سود طلب کنید و به شما نیز نبايد ظلم بشود که از سر مايه کم گیريد‪».‬‬

‫‪2‬‬
‫ربا در اصل افزودن که اين افزايش يا در ذات آن چیز باشد مانند فرموده خداوند (ج) (اهْتَزَتْ وَرَبَتْ)‬
‫ترجمه‪ « :‬وقتي که باران را بر زمین میريزيم به حرکت در مي آيد و زياد میشود يا در مقابل آن است مانند يک‬
‫درهم به دو درهم‪».‬‬
‫ب) اقـسام ربـا‬

‫ربا بر دو قسم است‪ :‬ربا النسیه و ربا الفضل‪.‬‬

‫‪ )1‬ربا النسیه‬
‫کلمه نسیه به معناي تأجیل و تأخیر است‪ ،‬يعني زيادت سود و رباي که قرض دهنده از قرض گیرنده به‬
‫سبب مهلت و تأخیر در باز پرداخت میگیرد و میگويد در ازاي تأخیر در باز پرداخت وام بايد فلان مقدار بیشتر‬
‫از مقدار وام بپردازي‪.‬‬

‫‪ )2‬ربا الفضل‬
‫آنست که پول به پول و نقد به نقد و مواد خوراکي به مواد خوراکي با گرفتن اضافه تعويض شود‬

‫‪.1‬قرآن کريم‪ ،‬سوره بقره آيه ‪212‬‬

‫‪ .2‬قرآن کريم‪ ،‬سوره حج آيه ‪5‬‬

‫‪2‬‬
 ‫مبحث دوم‪ :‬تـاریـخچه ربـا‬
‫الف) ربا در زمان جاهلیت‬

‫ربا خواري در زمان جاهلیت طوري بود که شخصي متاعي را به وقت معین براي ديگري به قرض‬
‫میداد و وقتیکه آن مدت به پايان میرسید و مد يون متاع مذکور را ادا کرده نمیتوانست‪ ،‬در مبلغ يا متاع زياد‬
‫میکرد و تأديه آن را به تأخیر مي انداخت‪.‬‬

‫مجاهد میگويد ربا که خداوند(ج) آن را ممنوع قرار داده است عبارت از اين است که ‪ :‬در زمان جاهلیت وقتي‬
‫شخصي بر ديگري قرض میداشت‪ ،‬مديون براي داين میگفت که اين مقدار در قرض تو زياده میکنم‪ ،‬وقت‬
‫تأديه ان را به تأخیر انداز‪ ،‬بنابرآن وقت آن را به تأخیر مي انداخت‪.‬‬

‫ابوبکر جصاص در احکام القرآن میگويد‪ :‬رباي زمان جاهلیت به شکل قرض مؤجل بود‪ ،‬مشروط به زيادت و‬
‫آن زيادت در عوض تأخیر وقت تأديه میشد و خداوند (ج) آن را باطل ساخت‪.‬‬

‫ا بن حجرمکي در کتاب زواجر میگويد ‪ :‬ربا نسیه يا تأجیل ربايي است که در زمان جاهلیت در بین‬
‫عرب ها معروف و متداول بود و چنین شکل داشت ‪ :‬شخص مال خود را به ديگري به يک وقت معین قرض‬
‫میداد به شرطیکه هر ماه از وي يک اندازه معین مفاد بستانند و سرمايه به حال خودش بدون کم و کاست باقي‬
‫میماند و وقتیکه زمان تأديه آن فرامیرسید‪ ،‬همه سرمايه را مطالبه مینمود و اگر تأديه آن ناممکن میشد‪ ،‬در وقت‬
‫تأجیل نموده و در مفاد ـ سود ـ هم میافزود‪ .‬اين نوع تعامل در زمان جاهلیت بین عربها مروج بود که کلمه ربا‬
‫را به آن اطلاق میکرد و قرآنکريم به حکم صريح و قاطع آن را حرام قرار داد‪.1‬‬

‫ب) ربا در نظام های جدید بانکی‬

‫در ممالک غربي وقتي که اوراق مالي هنوز رواج نیافته بود‪ ،‬مردم ثروتهاي شان را به شکل طلا در‬
‫آورده و در نزد صرافان به غرض حفاظت میگذاشتند و اين صرافان در کاغذ سندي براي آنها میدادند و در آن‬
‫ت صريح میکردند‪ ،‬براي حامل اين سند چنین و چنان مبلغ داده میشود و مبلغ مذکور هم قسم امانت در نزد فلان‬
‫صراف موجود بود‪ .‬اين امر به تدريج پیشرفت کرد‪ ،‬به قسمیکه خود اين سندات در معاملات تجارتي و قروض‬
‫و تصفیه حسابات مورد تداول و دادوگرفت قرار گرفت‪ ،‬زيرا معامله توسط اين سندات آسانتر و سهل تر بود‪.‬‬
‫از اينکه مردم طلاي به وديعت گذاشته شان را از نزد صرافان بگیرند و آن را تبادله نمايند‪ .‬به اين قسم نزد‬

‫‪ . 1‬مطهري‪ ،‬مساله ربا‪ ،‬انتشارات‪ :‬صدرا چاپ‪:‬اول‪.‬سال نشر‪1382:‬‬

‫‪3‬‬
‫آنها چنین تلقي میشد که دادن سند به يک نفر عین دادن طلا است و بین اين دو کدام فرقي وجود ندارد‬
‫و به اين ترتیب اين سندها خود به تدريج جاي طلا را گرفتند و کمتر ضرورت مي افتید که اين طلا را از نزد‬
‫صراف پس گرفته و به متاع ديگري تبادلــه نمايند و فقط کسي طلا را میگــرفت که به ذات آن ضرورت‬
‫میداشت‪ ،‬زيرا تمام معامــلات که در سابق توسط طلا کـــه وسیله تــبادله بود تمام میشد‪ ،‬فعلا توسط همین‬
‫اوراق و اسناد صورت میگرفت و حمل و نقل اين اوراق آسانتر و سهل تر بود و نزد هر کسي که اين اوراق‬
‫وجود میداشت‪ ،‬معنايش اين بود کــه مالک چنین و چنان مقدار طلا است‪.‬‬

‫پسانترها به اثر تجربه براي صرافان ثابت شد کساني که طلاي شان را نزد آنها به امانت مي سپارند‪ ،‬يک‬
‫قسمت بسیار ناچیز و کم آن را که ممکن دهم حصه آن باشد‪ ،‬پس میستانند و بقیه آن که از ده حصه نه حصه‬
‫آن باشد‪ ،‬نزد وي باقي میماند‪ .‬آنها فکر کردند که بايد از اين طلاهاي موجود و ذخیره شده در صندوقهاي‬
‫خودشان به نفع خود استفاده کنند‪ .‬بنابرآن به مردم به قرض دادن شروع کردند و سود را هم بر آن قرض ها‬
‫وضع نمودند و عوض اينکه اين فايده زيادي را به صاحبان اصلي آن بپردازند‪ ،‬براي خود گرفتند و صرافان به‬
‫اين هم اکتفا نکردند‪ ،‬بلکه از يک طرف از صاحبان طلا تقاضاي مزد و اجوره میکردند و از جانب ديگر طلاي‬
‫آنها را به ديگران به سود قرض میدادند‪.‬‬
‫کارهم به اين سرحد توقف نکرد بلکه صرافان توانستند که به عوض طلا به قوت و پشتیبانه طلا سندات‬
‫و اوراق مالي را به ديگران قرض بدهند و اين وقتي بود که سندات آنها در معاملات تجارتي قايم مقام خود‬
‫طلا واقع میشد و کساني که طلاي شان را نزد آنها به امانت میگذاريدند زياده از دهم حصه آن را از نزدشان‬
‫پس نمي گرفتند‪.‬‬
‫بنابرآن ايشان نه تنها به قوت و پشتیبانه حصه باقیمانده سند ساختند‪ ،‬بلکه به جاي آن نه سند‪ ،‬نود سند‬
‫ديگر تزويري و جعلي ساخته و آن را به مردم به قرض دادند‪.‬‬
‫نقشي را که اين صرافان سودخوار در عصر حاضر در زندگي اقتصادي دارند حتي يک فردي عادي‬
‫در صورت فهمیدن حقیقت آن در برابر ايشان خاموش نمانده‪ ،‬بلکه امر میکند که بايد قانون جزا مربوط به مواد‬
‫تزوير خیانت‪ ،‬غدر و فريب کاري براي شان تطبیق گردد تا اين تطبیق جزا پندي براي ديگران بوده باشد‪ ،‬ولي‬
‫با تمام تأسف وضع برخلاف آن است‪ .‬آنها با اين فريب کاري و تزوير تقريبا ‪ % 22‬دارايي مملکت را در تصرف‬
‫دارند و در خیانت آنها حتي پادشاهان‪ ،‬امیران و وزرا هم داخل بوده و هیچ کس از وقوع در ان نجات نیافته‬
‫است‪ ،‬بلکه خود حکومتها در اثناي ضرورت هاي حربي و رفع بحرانهاي داخلي از آنها قرض میگیرند‪ .‬بعد از‬

‫‪4‬‬
‫اين خود شما فهمیده میتوانید که اين گروه مردم چگونه توانستند صاحب آنهمه ثروت و دارايي بدون حدوحصر‬
‫گردند؟ بنابران هیچکس نمیتوانست که از منبع دارايي و ثروت بي حساب مستر گولد سمت صراف معروف و‬
‫اقتصاد دان که در خزينه اش داشت‪ ،‬پرسان کند‪ .‬به اين ترتیب اين فريب کاري و تزوير که باعث ايجاد چنین‬
‫ثروت زياد و تمرکز يافته گرديد‪ ،‬نه تنها از مواخذه و محاکمه قانون برکنار ماند‪ ،‬بلکه خود قانون بر قانونیت‬
‫آن اعتراف کرد و حکومات هم براي شان به صفت اينکه آنها اقتصاددان و صاحبان بانک هاي بزرگ اند‪ ،‬حق‬
‫اصدار او راق مالي را قايل شدند تا اين اندازه که اوراقي را در ساحه تجارت‪ ،‬صنعت و ديگر امور مالي آنها‬
‫صادر میکردند‪ ،‬به شکل اوراق پولي و وسیله تبادله قانوني و معترف بها شناختند‪.1‬‬

‫مبحث سوم‪ :‬دلایل حرمت رباء‬

‫دين اسلام با تمام قوا در مقابل کساني که میخواهند‪ ،‬به سود جويي وبهره برداري از ثروت از طريق‬
‫رباخواري اقدام نمايند‪ ،‬به مبارزه برخاسته واين طريق نامشروع را بر مسلمانان مسدود ساخته و ربا را چه کم‬
‫وچه زياد حرام نموده است‪ ،‬خداوند(ج) دراين آيت میفرمايد‪( :‬يَا أَيُهَا الَذِينَ آمَنُواْ اتَقُواْ اللهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ‬
‫الرِبَا إِن کُنتُم مُؤْمِنِینَ فَإِن لَمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِنَ اللهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُوسُ أَمْوَالِکُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ‬
‫تُظْلَمُونَ)‪ 2‬ترجمه‪( :‬اي کساني که ايمان آورده ايد از خداوند پروا کنید و آنچه از «مطالبات» ربا «در پیش مردم»‬
‫باقي مانده است‪ .‬فروگذاريد‪ ،‬اگر مؤمن هستید‪ ،‬پس اگر چنین نکرديد‪ ،‬بدانید که به جنگ خدا و پیامبرش‬
‫برخواسته ايد و اگر توبه کرديد اصل سرمايه هاي تان از آن شما است نه ستم میکنید و نه ستم مي بینید‪).‬‬

‫و درين آيت بطور قاطعانه سخن اشخاص رد شده است که گفته اند‪ ،‬ربا خواري وقتي حرام است که‬
‫چند برابر باشد‪ ،‬زيرا دراين آيه تنها اصل سرمايه بدون زيادي برآن قابل برگرداندن بیان شده است‪.‬‬

‫در آيت ديگري میفرمايد ‪( :‬الَذِينَ يَأْکُلُونَ الرِبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَ کَمَا يَقُومُ الَذِي يَتَخَبَطُهُ الشَیْطَانُ مِنَ الْمَسِ‬
‫ذَلِکَ بِأَنَهُمْ قَالُواْ إِنَمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِبَا)‪ 3‬ترجمه‪( :‬کساني که ربا میخورند برنمیخیزند‪ ،‬مگرمانند کسي که شیطان‬
‫سخت دچار ديوانگي سازد به سببي است که گفتند‪ ،‬تجارت به مانند ربا است)‬

‫يعني میگفتند که سوداگري وتجارت به مانند ربا حلال است چیزي را که خداوند(ج) حرام گردانیده بود حلال‬
‫دانستید‪ ،‬پس در روزي که خداوند(ج) مردم را در آخرت زنده میگرداند‪،‬مردم همه به سرعت مي برآيند مگر‬

‫‪ .1‬مودوي‪،‬ابولاعلي‪ ،‬سود از نظر اسلام واقت صاد‪ .‬مترجم‪:‬نعمت الله شهراني‪ ،‬ناشر مکتبه فاروقیه‪ ،‬چاپ ص ‪ 28‬ب تا‪.‬‬
‫‪ .2‬قرآنکريم‪ ،‬سوره بقره آيه هاي‪.218-212 :‬‬
‫‪ .3‬قرآنکريم‪ ،‬سوره بقره آيه ‪.211‬‬

‫‪5‬‬
‫ربا خواران میخیزند و مي افتند طوري که انسان جن زده مي افتد‪ ،‬زيرا وقتي که ايشان ربا را در دنیا خوردند‬
‫روز قیامت خداوند آن را در بطن هاي شان مي افزايد به آنها گراني میکند و هروقتي که بخواهند‪ ،‬برخیزند به‬
‫اثر ثقلت و گراني آن مي افتند کلمه «خبط» در لغت به معني عدم حفظ تعادل بدن به هنگام راه رفتن و يا‬
‫برخاستن است‪ .‬در جمله بالا شخص ربا خوار تشبیه به آدم ديوانه شده که به هنگام راه رفتن قادر نیست تعادل‬
‫خود را حفظ کند و بطور صحیح گام بردارد‪ ،‬آيا منظور ازين سخن چگونگي مشي اجتماعي ربا خوران در‬
‫دنیا است‪ ،‬زيرا آنها عملي هم چون ديوانگان دارند‪ .‬آنها فاقد تفکر صحیح اجتماعي هستند و حتي منافع خود‬
‫را هم نمیتوانند درنظر بگیر ند‪ ،‬زيرا مسايلي مانند تعاون همدردي‪ ،‬عواطف انساني براي آنها مفهومي ندارد و‬
‫پرستش ثروت آن چنان چشم‪ ،‬عقل آن ها را کور کرده که نمي فهمند استثمار طبقاتي زيردست و غارت کردن‬
‫دست رنج آنان بذر دشمني را در‪ .‬دل هاي آن ها میپاشد و به انقلاب هاي اجتماعي که اساس مالکیت را به‬
‫خطر مي افگند منتهي میشود و درين صورت امنیت و آرامش در چنین اجتماعي وجود نخواهد داشت‪ ،‬بنابراين‬
‫او هم نمیتواند راحت زندگي کند‪ .‬پس مشي او مشي ديوانگان است و يا اينکه منظور قیام رستاخیز و ورود در‬
‫صحنه قیامت است‪ ،‬يعني به هنگام زندگي درآن جهان در شکل ديوانگان محشور میشود‪ .1‬اکثر مفسرين احتمال‬
‫دوم را پذيرفته اند‪ ،‬ولي بعضي مفسرين جديد احتمال اول را ترجیح داده اند‪ .‬در آيه هاي مکي چنین آمده‬
‫است‪ « :‬وَمَا آتَیْتُم مِن رِبًا لِیَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَاسِ فَلَا يَرْبُو عِندَ اللَهِ وَمَا آتَیْتُم مِن زَکَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَهِ فَأُوْلَِِکَ هُمُ‬
‫الْمُضْعِفُونَ»‪ 2‬ترجمه‪( :‬ومالي که به خلق خدا بدهید تا به حساب مردم در آن فزوني بدست آوريد و به فزوني‬
‫پاداش بیشتر بدأنان بدهید‪ ،‬خداوند آن را افزوني نمیدهد‪ ،‬بلکه آن را باطل میسازد و زياد نمیشود و آنچه براي‬
‫پاکي ت ن ومال تان به مردم میدهید و در آن رضاي خداي تعالي را طالب هستید‪ ،‬شما چند برابرآن نزد خدا مزد‬
‫وپاداش میبريد‪ .).‬خداوند(ج) در آيات مدني نیز ربا را به صراحت حرام کرده میفرمايد‪:‬‬
‫(يَا أَيُهَا الَذِينَ آمَنُواْ لاَ تَأْکُلُواْ الرِبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَقُواْ اللهَ لَعَلَکُمْ تُفْلِحُونَ)‪ 3‬ترجمه‪( :‬اي مومنان ربا‬
‫نخوريد در حالي که چند برابر برسود آن مي افزايد و بترسید از خدا تا رستگار شويد)‬
‫درآيت ديگري میفرمايد‪( :‬يَمْحَقُ اللهُ الْرِبَا وَيُرْبِي الصَدَقَاتِ)‪.‬‬
‫ترجمه‪« :‬خداوند ربا را نابود میکند و صدقات را فزوني مي بخشد» ‪.‬‬

‫‪. 1‬مودوي‪ ،‬ابولاعلي‪،‬سود از نظر اسلام و اقتصاد‪.‬مترجم‪:‬نعمت الله شهراني‪ ،‬ناشر مکتبه فاروقیه‪،‬چاپ اول ب تا‪.‬‬
‫‪.2‬قرآن کريم‪ ،‬سوره روم‪،‬آيه ‪32‬‬
‫‪ .3‬قرانکريم‪ ،‬سوره آل عمران‪ ،‬آيه ‪132‬‬

‫‪6‬‬
‫رباخوار کسي است که مالي را قرض میدهد وبیشتر از آن مال را از شخص بدهکار پس میگیرد‪ ،‬بدون‬
‫هیچ شک و ترديدي چنین شخصي از نظر خدا و هم از پیغمبر ص ملعون است‪ .‬اما اسلام طبق روش همیشگي‬
‫خود در بارة تحريم اشیاء تنها ربا خوار را مجرم وگنهگ ار نمیداند‪ ،‬بلکه نويسنده سند ربا‪ ،‬شاهد آن کسي که‬
‫اضافه را پرداخت مینمايد‪ ،‬همه را شريک جرم ربا خواري قرار داده است‪.‬‬
‫از حضرت جابررض روايت است که پیغمبرص فرموده است‪( :‬لعن رسول الله اکل الربا وموکله وکاتبه‬
‫وشاهديه وقال هم سوأ‪.1).‬‬

‫ترجمه‪« :‬پیامبرص رباخوار‪ ،‬ربا دهنده کاتب و دو شاهد آن را لعنت کرده وفرمود همه در گناه با هم برابر‬
‫اند‪ ».‬به راستي رباخواري ازگناهان کبیره است‪ .‬بخاري ومسلم از حضرت ابوهريره رض روايت کرده است که‬
‫پیامبرص فرمود‪( :‬اجتنیبوا السبع الموبقات‪ ،‬قالوا‪ :‬وماهن يا رسول الله؟ قال‪ :‬الشرک باالله والسحر وقتل النفس التي‬
‫حرم الله الابالحق و اکل الربا واکل مال الیتیم والتولي يوم الزحف وقذف المحصنات الغافلات المومنات)‬

‫ترجمه‪ « :‬از هفت چیزي مهلک بپرهیزيد‪ ،‬گفتند آن ها چه هستند‪ ،‬اي رسول خدا؟ فرمود‪ :‬شريک قرار‬
‫دادن براي خدا‪ ،‬سحر‪ ،‬قتل نفسي که خداوند آن را حرام کرده مگر به حق‪ ،‬خوردن ربا‪ ،‬خوردن مال يتیم‪ ،‬فرار‬
‫از میدان جنگ هنگام روبرو شدن با دشمن ومتهم ساختن زنان پاکدامن نا آگاه ومؤمن به زنا»‬

‫از حضرت ابن مسعودرض روايت است پیامبرص فرمود‪( :‬الربا ثلاثه و سبعون باباً ايسرها مثل ان ينکح الرجل‬
‫امه)‪ 2‬ترجمه‪« :‬ربا هفتاد و سه دروا زه است‪ ،‬ساده ترين صورت آن مانند اين است که مرد با مادرش زنا کند‪».‬‬

‫فرمود‪( :‬ان النبيص اشتري طعاماً من يهودي الي‬ ‫ص‬

‫از حضرت عايشه رض روايت است که رسول خدا‬
‫اجل فرهنه درعه)‪« .‬پیامبرص طعامي را از يک يهودي به قرض خريد و زره خود را نزد او به رهن گذاشت‪ .‬و باز‬
‫از حضرت ابوسعید خدري رض روايت است که پیغمبرص فرمود‪( :‬لاتبیعو الذهب بالذهب الامثلاً بمثل ولاتشفوا‬
‫بعضها علي بعض ولاتبعوالورق بالورق الا مثلا بمثل ولاتشفوا بعضها علي بعض ولاتبیعوا منهاغائبا بناجیز)‪.3‬‬

‫ترجمه‪« :‬طلا را با طلا و نقره را با نقره معامله نکنید مگر اينکه مثل هم باشند‪ ،‬بعضي را بر بعضي اضافه‬
‫نکنید و نقدآن را به نسیه ندهید‪».‬‬

‫‪.1‬النیشاپوري‪ ،‬مسلم اين حجاج‪ .‬صیحح مسلم‪ ،‬جلد ‪ 3‬مکتبه العلمیه‪.‬العام‪1132:‬هـ ق‪،‬صفحه ‪.1111‬‬
‫‪ .2‬النیشاپوري‪ ،‬مسلم اين حجاج‪ .‬صیحح مسلم‪ ،‬جلد ‪ 3‬مکتبه العلمیه‪.‬العام‪1132:‬هـ ق‪،‬کتاب الايمان باب اکبر الکباير ج‪ 1‬ص‪،235‬شماره حديث ‪.115‬‬
‫‪ . 3‬قرضاوي‪ ،‬يوسف؛ دورنماي جامعه اسلامي؛ ترجمه‪ :‬عبدالعزيز سلیمي‪ ،‬تهران ‪.1385‬‬

‫‪7‬‬
‫همچنان در حديث ديگري از حضرت عثمان بن عفان روايت است که رسول خداص فرمود‪( :‬لاتبِعوا‬
‫الدينار بالدنیارين ولاالدرهم بالدرهمین)‪.1‬‬
‫ترجمه‪ « :‬يک دينار را با دو دينار ويک درهم را با دو درهم معامله نکنید» خلاصه از دلايلي که بیان‬
‫کرديم بطور يقین ثابت شد که ربا و رباخواري يک قوة تخريبي در جامعه اسلامي وانساني بوده و از مهمترين‬
‫اسباب و عوامل فساد‪ ،‬فتنه و اختلال در زندگي مادي ومعنوي به شمار میرود‪ .‬بناءً دين اسلام به شدت آنرا تحريم‬
‫نموده است و تمام علماي اسلام به حرمت آن اجماع و اتفاق نظر دارند‪.2‬‬

‫الف) تفسیر بعضی از آیات در بارة ربا‪:‬‬

‫( يا أَيُهَا الَذِينَ آمَنُواْ اتَقُواْ اللهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ الرِبَا إِن کُنتُم مُؤْمِنِینَ ﴿‪ ﴾218‬فَإِن لَمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ‬
‫مِنَ اللهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُوسُ أَمْوَالِکُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ ﴿‪ ﴾212‬وَإِن کَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَیْسَرَةٍ‬
‫وَأَن تَصَدَقُواْ خَیْرٌ لَکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿‪.3)﴾282‬‬
‫«اي کساني که ايمان آورديد‪ ،‬از خدا بپرهیزيد و آنچه از «مطالبات» ربا باقي مانده رها کنید اگر ايمان‬
‫داريد‪ ،‬اگر «چنین» نمیکنید‪ ،‬بدانید با خدا و رسول او روبرو خواهید بود و اگر توبه کنید سرمايه هاي شما از‬
‫آن شماست‪« ،‬اصل سرمايه بدون ربا» نه ستم میکنید و نه برشما ستم وارد میشود ـ و اگر «بدهکار» قدرت‬
‫پرداخت نداشته باشد‪ ،‬او را تا هنگام توانايي مهلت دهید« ودر صورتي که براستي قدرت پرداخت ندارد» ببخشید‬
‫بهتر است اگر «منافع اين کار را» بدانید‪).‬‬
‫شأن نزول‪ :‬پس از نزول آيات ربا شخصي بنام خالد بن ولید خدمت پیغمبرص حاضر شده وعرض‬
‫داشت‪ :‬پدرم چون با طايفه ثقیف معاملات ربوي داشت و مطالبات اش را وصول نکرده بود وصیت کرده است‬
‫مبلغي که از سودهاي اموال او هنوز پرداخته نشده است‪ ،‬تحويل بگیرم آيا اين عمل براي من جايز است؟ آيات‬
‫فوق نازل شد مردم را به شدت از اين کار نهي کرد‪.‬‬
‫تفسیر‪ :‬در آيه نخست خداوند‪ ،‬افراد با ايمان را مخاطب قرار داده وبه آنها پس از دستور به تقوي و‬
‫پرهیزکاري توصیه میکند که اگر ايمان دارند بايد باقي مانده هاي مطالبات ربوي خود را بدست فراموشي‬
‫بسپارند‪ .‬جالب توجه اين که آيه با ايمان به خدا شروع شده و با ايمان ختم شده است و اين حقیقت را به وضوح‬
‫میرساند که رباخوري با روح ايمان سازگار نیست‪.‬‬

‫‪.1‬النیشاپوري‪ ،‬همان اثر‪ ،‬صفحه ‪.138‬‬

‫‪ . 2‬نور عباد‪ ،‬حمیدالله‪ ،‬اقتصاد وبانکداري اسلامي‪،‬کابل چاپ دوم‪ ،‬سال ‪.1325‬‬
‫‪ .3‬قرآنکريم‪ ،‬سوره بقره‪ ،‬آيه ‪ 218‬الي ‪.282‬‬

‫‪8‬‬
‫(فَإِن لَمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِنَ اللهِ وَرَسُولِهِ) در اين آيه قرآن لحن سخن را تغییر داده و پس از اندرز‬
‫هايي که در آيه قبل گذشت با شدت با رباخواران حمله کرده وبه آنها اخطار میکند که اگر به کار خود ادامه‬
‫دهند و در برابر حق و عدالت تسلیم نشوند وهمچنان به مکیدن خون مردم محروم مشغول باشند پیامبر ص ناچار‬
‫است با توسل با نیروي نظامي جلو آنها را بگیرد و آن ها را در برابر حق تسلیم گرداند و اين حقیقت اعلان‬
‫جنگ پیامبر به آن ها است‬
‫اين همان مان جنگي است که طبق قانون‪( :‬فَقَاتِلُوا الَتِي تَبْغِي حَتَى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَهِ) (با طايفه که‬
‫متجاوزند پیکار کنید تا به فرمان خدا گردن نهند) انجام میگیردو در هر صورت ازآيه بالا بر مي آيد که حکومت‬
‫اسلامي میتواند با توسل به زور جلو رباخوار را بگیرد‪.‬‬
‫(وَإِن تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُوسُ أَمْوَالِکُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ) پس دراين جمله میفرمايد اگر توبه کنید و‬
‫دستگاه ربا خواري را برچنید حق داريد سرمايه هاي اصلي خود را که در دست مردم داريد «به استثناي ربا» از‬
‫آن ها جمع آوري کنید‪ ،‬و اين قانون کاملاً عادلانه است‪ ،‬زيرا که هم ازستم کردن شما برديگران جلوگیري‬
‫میکنید‪ ،‬وهم از ستم وارد شدن برشما و دراين صورت نه ظالم خواهید بود و نه مظلوم جمله (لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ‬
‫تُظْلَمُونَ) گرچه در مورد رباخواران آمده ولي در حقیقت يک شعار وسیع و پرمايه اسلامي است که میگويد‪:‬‬
‫به همان نسبت که مسلمانان باي د از ستمگري بپرهیزند‪ ،‬از تن دادن به ظلم و ستم نیز اجتناب ورزند‪ ،‬اصولاً اگر‬
‫ستمکش نباشد‪ ،‬ستمگر کمتر پیدا میشود و اگر مسلمانان آمادگي کافي براي دفاع از حقوق خود داشته باشند‬
‫کسي نمیتواند به آنها ستم کند بايد پیش از آنکه برظالم بگويم ستم مکن به مظلوم بگويم تن به ستم مده!‬

‫(وَإِن کَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَیْسَرَةٍ) دراين آيه به دنبال بیان حق طلبکار‪ ،‬در گرفتن اصل سرمايه «بدون‬
‫ربا و سود» يکي از حقوق بدهکاران را بیان میفرمايد‪ :‬که اگر آنها از پرداختن بدهي خود عاجز باشند نه تنها‬
‫نبايد به رسم جاهلیت سود و رباي تازه برآن ها بست‪ ،‬و آن ها راتحت فشار قرار داد‪ ،‬بلکه بايد براي پرداختن‬
‫اصل بدهي نیز به آنها مهلت داده شود‪ ،‬تا بهنگام قدرت و توانايي اقدام به پرداخت بدهي خود کنند حتي در‬
‫قوانین اسلامي که در واقع روشنگر مفهوم اين آيه است تصريح شده که هیچگاه نمیتوان خانه و وسايل ضروري‬
‫زندگي افراد را بخاطر بدهي آن ها توقیف کرد و از آن ها گرفت‪ ،‬بلکه طلبکاران تنها ازمازاد آن میتوانند حق‬
‫خود را بگیرند و اين يک نوع حمايت روشن و انساني از حقوق طبقات ضعیف اجتماع است‪( .‬وَأَن تَصَدَقُواْ‬
‫خَیْرٌ لَکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ) و از آن بالاتر میفرمايد‪ :‬اگر به راستي بدهکار از پرداخت بدهي خود کاملاً عاجز‬

‫‪9‬‬
‫باشد‪ ،‬بهتر اين است که طبکار يک گام انساني بزرگتر بردارد و از بدهي او صرف نظر کند و اين براي او بهتر‬
‫و انساني تر است و هرکس منافع اين کار را بداند اين واقعیت را تصديق خواهد کرد‪.1‬‬
‫(وَ اتَقُواْ يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللهِ ثُمَ تُوَفَى کُلُ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ)‪ .‬ترجمه‪( :‬و از روزي‬
‫بپرهیزيد که درآن به سوي خدا باز میگرديد و سپس به هرکس آنچه را انجام داده باز پس داده میشود و به آن‬
‫هاستم نخواهد شد) «بلکه هرچه مي بینند نتايج اعمال خود شان است»‬
‫تفسیر‪ :‬معمول قرآنکريم اين است که پس از بیان ريزه کاري هاي احکام و برنامه هاي اسلامي‪ ،‬در‬
‫بسیاري از موارد تا احکام و برنامه هاي پیشین کاملاً درفکر وجان نفوذ کنند‪ ،‬لذا در پايان يک تذکر کلي‬
‫وعمومي وجامع براي تأکید و تحکی م آنچه قبلاً گفته شده است بیان میدارد‪.‬در اين آيه مردم را متوجه رستاخیز‬
‫وکیفر اعمال بدکاران ساخته و به آنها هشدار میدهد که توجه داشته باشند‪ ،‬روزي در پیش است که همه اعمال‬
‫انسان بدون کم وکاست به او داده میشود‪ ،‬وتمام آنچه را که در بايگاني عالم هستي نگهداري شده يکجا به‬
‫دست وي مي سپارند‪ ،‬آن گاه است که ازنتايج شوم آن ها وحشت میکند‪ ،‬اما اين محصول چیزي است که‬
‫خود او کشته است‪ ،‬وکسي به او ستم نکرده‪ ،‬بلکه اين خود او است که به خويش ستم روا داشته است‪( .‬وهم‬
‫لايظلمون) ضمناً اين آيه يکي ديگري از شواهد تجسم اعمال انسان در جهان ديگر میباشد‪ .‬جالب توجه اينکه‬
‫در تفسیر دارالمنثور از چندين طريق نقل شده که اين آيه آخرين آيه اي است بر پیامبرص نازل شده است و با‬
‫توجه به مضمون آن هیچ بعید به نظر نمیرسد و اگرآيه سوره بقره آخرين سوره اي که بر پیامبرص نازل گرديده‬
‫نیست منافاتي با اين موض وع ندارد‪ ،‬زيرا میدانیم گاهي آياتي که بعداً نازل شده به فرمان پیامبرص در سوره هاي‬
‫قبل قرارگرفته است‪.2‬‬

‫(يَمْحَقُ اللهُ الْرِبَا وَيُرْبِي الصَدَقَاتِ وَاللهُ لاَ يُحِبُ کُلَ کَفَارٍ أَثِیمٍ)‪.3‬‬

‫ترجمه‪« :‬خداوند ربا را نابود میکند‪ ،‬ولي صدقات را افزايش میدهد و خداوند هیچ انسان ناسپاس و کافر‬
‫و گنهگاري را دوست نمیدارد‪).‬‬
‫تفسیر‪ :‬کلمه اي «محق» به معناي نقصان تدريجي است ومُحاق به ماه گفته میشودکه نورش در شب هاي‬
‫آخرآن چنان کاهش يافته که ديده نمیشود و در مقابل «ربا» به معناي رشد تدريجي است‪.1‬‬

‫‪ .1‬بدوي‪ ،‬عبدالعظ یم‪.‬فقه مختصر از قرآن وسنت‪ .‬مترجم‪ :‬عبدالله‪ ،‬محمدي‪ ،‬ناشر‪ :‬احسان چاپ ‪.1382‬‬
‫‪ . 2‬ذهبي‪ ،‬امام ذهبي‪ .‬الکباير‪ .‬مترجم‪ :‬ابراهیم ساعدي رودي‪ .‬ناشر‪،‬احسان‪ ،‬چاپ اول‪ ،‬سال ‪.1311‬‬
‫‪ .3‬قرآنکريم‪ ،‬سوره بقره‪ ،‬آيه ‪.211‬‬
‫‪ .1‬شیرازي‪ ،‬ناصر مکارم‪ ،‬تفسیر نمونه‪ ،‬ج ‪ ،2‬ناشر‪ :‬دارالکتب الاسلامیه‪ ،‬تهران‪ :‬چاپ‪1311‬هـ ش‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫(ج)‬
‫اين آيه ياد آور میشود که هرچند رباخوار به قصد انباشت‪ ،‬ثروت‪ ،‬از ديگران ربا میگیرد‪.‬ولي خداوند‬
‫برکت و آثاري خوبي که بايد ازدياد مال را داشته باشد از ربا میگیرد لازم نیست خود مال ربوي از بین برود‪،‬‬
‫بلکه اهدافي که از افزايش ثروت در نظر است از بین میرود‪ .‬در نظام ربوي سعادت‪ ،‬محبت و امنیت نیست و‬
‫چه بسیار ثروتمنداني که از سرمايه خود‪ ،‬هیچ نوع راحتي و آرامش بدست نمي آورند‪ ،‬ولي در نظامي که در‬
‫آن انفاق‪ ،‬صدقه و قرض الحسنه رايج باشد‪ ،‬آن جامعه از برکات زيادي برخوردار است‪ ،‬در آن نظام فقر مأيوس‬
‫نبوده و ا غنیا در فکر تکاثرنیستند‪ .‬محرومان به فک ر انتقام وسرقت‪ ،‬و اغنیاء نگران حراست و حفاظت اموال‬
‫خود نمي باشند و جامعه از يک تعادل نسبي همراه با الفت و رحمت و تفاهم و امنیت برخوردار خواهد بود‪.‬‬
‫اسلام ربا را حرام کرده و عذاب رباخواران را همچون عذاب کفار دانسته است‪( :‬يَا أَيُهَا الَذِينَ آمَنُواْ لاَ تَأْکُلُواْ‬
‫الرِبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَقُواْ اللهَ لَعَلَکُمْ تُفْلِحُونَ)‪.1‬‬
‫ترجمه‪ « :‬اي کساني که ايمان آورده ايد‪ ،‬ربا را دو و چند برابر مخوريد و از خدا بترسید‪ ،‬باشد که رستگار‬
‫شويد» (وَاتَقُواْ النَارَ الَتِي أُعِدَتْ لِلْکَافِرِينَ)‪.‬ترجمه‪ :‬و «و از آتشي بترسید و از آن بپرهیزيد که براي کافران آماده‬
‫شده است‪».‬‬
‫تفسیر‪ :‬هیچ چیز جز تقواي موجود در نفوس نمیتواند از رباخواري جلوگیري کند‪ ،‬بدان سبب که ربا‬
‫رمز بهره کشي زشت و کَرِيهِ است و اسلام تنها رمز را حرام نساخته‪ ،‬بلکه بهره کشي را در همه گونه هاي آن‬
‫حرام داشته که از آن جمله احتکار و حیله گري در معامله و زياده طلبي در سود و نظاير اينها بنابر اين واجب‬
‫است که جامعه اسلامي داراي وجدان زنده اي باشد که در شکل پرهیزگاري و ترس از خدا پیدا کند‪ ،‬و در آن‬
‫به سبب وجود‪ ،‬همین وجدان بهره کشي رايگان از مردمان و حرص طلبي نابود شود و به جاي آن خوشبختي‬
‫و رستگاري نصیب آن جامعه شود‪ (.‬لَعَلَکُمْ تُفْلِحُونَ)‪. 2‬‬

‫ب) منطق ربـا خـواران‬

‫(ذلِکَ بَأَنَهم قَالُو اِنَما أَلبَیعُ مِثلَ الَربا) درين جمله منطق رباخواران بیان شده است‪ ،‬آنها میگويند‪« :‬چه‬
‫تفاوتي میان تجارت و رباخواري است» يعني هر دو از انواع مبادله هستند که طرفین با اراده و اختیار خود آن‬
‫را انجام میدهند‪ .‬قرآنکريم در پاسخ آنها میگويد‪( :‬خداوند بیع و تجارت را حلال کرده و ربا را تحريم نموده)‪،‬‬
‫يعني میان اين دو فرق روشني است و نبايد آنها را با هم اشتباه کرد‪( .‬وَاَحَلَ اللهُ أَلبَیعُ وَ حَرَمَ الَربا)‪ .‬منتهي قرآن‬

‫‪ .1‬قرآنکريم‪ ،‬سوره آل عمران‪ ،‬آيه ‪.131‬‬

‫‪ .2‬شیرازي ‪ ،‬ناصر مکارم ‪.‬تفسیر نمونه‪،‬ج‪ ، 2‬سال‪ ،1311‬تحقیق ‪ :‬جمعي از نويسندگان ‪ .‬انتشارات ‪ :‬علي بابابي ‪.‬ص‪212‬‬

‫‪11‬‬
 ‫کريم شرح بیشتري در زمینه تفاوت اين دو نداده است‪ ،‬گويا بخاطر وضوح آن بوده‪ ،‬زيرا‪:‬‬
‫اولاً ـ درخريد و فروش معمولي هر دو طرف بطور يکسان در معرض ربا و زيان هستند‪ ،‬گاهي هر دو‬
‫سود میکنند و گاهي هردو زيان گاهي يکي سود و ديگري زيان میکند‪ ،‬درحالي که درمعاملات ربوي رباخوار‬
‫هیچگاه زيان نمیبیند و تمام زيان هاي احتمالي بر دوش طرف مقابل سنگیني خواهد کرد و به همین دلیل است‬
‫که مؤسسات ربوي روز به روز وسیع تر و سرمايه دار تر میشوند و در برابر تحلیل رفتن طبقات ضعیف بر حجم‬
‫ثروت آن ها دايماً افزوده میشود‪.‬‬
‫ثانیاً‪:‬ـ در تجارت و خريد و فروش معمولي طرفین در مسیر «تولید و مصرف» گام برمیدارند‪ ،‬درصورتي‬
‫که رباخوار هیچ عمل مثبتي در اين زمینه ندارد‪.‬‬
‫ثالثاً‪:‬ـ با شیوع رباخواري سرمايه ها در مسیرهاي ناسالم مي افتد و پايه هاي اقتصاد که اساس اجتماع‬
‫است‪ ،‬متزلزل میگردد‪ ،‬در حالي که تجارت صحیح موجب گردش سالم ثروت است‪.‬‬

‫رابعاً‪:‬ـ رباخواري منشأ دشمني ها و جنگ هاي طبقاتي است‪ ،‬درحالي که تجارت صحیح چنین نیست و‬
‫هرگز جامعه را به زندگي طبقاتي وجنگ هاي ناشي از آن سوق نمیدهد‪( .‬فَمَن جَآءَهُ مَوعِظه من رَبهِ فأَنتَهي فلَه‬
‫ماَسَلَفَ وَأَمرُه اِلي اللهِ) جمله بالا میگويد‪ ،‬کساني که پند و اندرز الهي درمورد تحريم ربا به آن ها برسد و از‬
‫اين کار خودداري کنند‪ ،‬سود هايي را که قبل از نزول اين حکم گرفته اند‪ ،‬از آن خود آنهاست‪( ،‬يعني اين‬
‫قانون مانند هر قانون ديگر عطف به ما سبق نمیشود) زيرا‪ ،‬میدانیم اگر قوانین بخواهد گذشته را هم شامل شود‬
‫و مشکلات فراوان و هرج و مرج شديد در زندگي مردم به وجود مي آورد‪ ،‬به همین دلیل همیشه قوانین از‬
‫زماني که رسمیت مي يابد‪ ،‬اجرامیشود‪.‬‬
‫البته معني اين سخن اين نیست که اگر رباخواران مطالباتي از افراد داشتند‪ ،‬بعد از نزول آيه میتوانستند‪،‬‬
‫چیزي بیش از سرمايه خود از آن ها بگیرند‪ ،‬بلکه منظور اين است سودهاي که قبلاً گرفته اند مباح است‪ .‬سپس‬
‫میفرمايد‪( :‬وَأَمرُه اِلي اللهِ) يعني کار آن ها در قیامت به خدا واگذار میشود‪.‬‬
‫اگرچه ظاهر اين جمله اين است که آينده اين گونه افراد از نظر مجازات و عفو روشن نیست‪ ،‬ولي با‬
‫توجه به جمله قبل معلوم میشود که منظور همان عفو است‪ ،‬گويا اهمیت گناه ربا سبب شده که حتي حکم عفو‬
‫در بارة کساني که قبل از نزول آيه دست به اين کار زده اند‪ ،‬بطور صريح و بي پرده گفته نشود‪.1‬‬

‫‪ .1‬همان اثر‪ ،‬شیرازي‪ ،‬ناصر مکارم‪ ،‬صفحه ‪.131‬‬

‫‪12‬‬
‫(ومن عاد فاولِک اصحاب النار هم فیها خالدون) ‪ ،‬يعني اگر کسي پس از اين اندرز الهي با آن همه‬
‫تأکید و اصرار باز دست از اين عمل بر ندارد‪ ،‬بايد در انتظار عذاب دردناک و دايمي پروردگار باشد‪ .‬عذاب‬
‫خالد و همیشگي گرچه از براي افراد با ايمان نخواهد بود‪ ،‬ولي منظور در آية رباخواراني است که به عنوان‬
‫مبارز ه با قانون خدا و دشمني و لجاجت مرتکب اين گناه میشوند‪ ،‬مسلماً چنین اشخاص ايمان صحیح ندارند و‬
‫به همین دلیل آيه میگويد‪ ،‬عذاب آنها جاويدان است‪( .‬يمحق الله الربا و يربي الصدقات)‪.1‬‬
‫محق‪ :‬نقصان و نابودي تدريجي است‪ ،‬و ربا نمو و رشد تدريجي از آن جاي که ربا خوار بوسیله ثروتي که در‬
‫دست دارد‪ ،‬حاصل دسترنج طبقه زحمتکش را جمع میکند وگاهي با اين وسیله به هستي و زندگي آنان خاتمه‬
‫میدهد و لااقل بذر دشمني و کینه در دل آنان مي پاشد‪ ،‬بطوري که تدريجاً تشنه خون رباخوار میگردند و جان‬
‫و مالش را در معرض خطر قرار میدهند‪ ،‬قرآن میگويد‪ ،‬خدا سرمايه هاي ربوي را به نابودي سوق میدهد اين‬
‫نابودي تدريجي که براي افراد رباخوار هست براي اجتماع رباخوار نیز میباشد‪ ،‬در مقابل‪ ،‬کساني که با عواطف‬
‫انساني و دلسوزي در اجتماع گام مي نهند و از سرمايه واموالي که تحت اختیار دارند‪ ،‬انفاق کرده و در رفع‬
‫نیازمندي ه اي مردم میکوشند با محبت و عواطف عمومي مواجه میگردند‪ ،‬و سرمايه هاي آنها نه تنها در معرض‬
‫خطر نیست بلکه با همکاري عمومي رشد طبیعي خود را مینمايد‪ ،‬اين است که قرآن میگويد و انفاق ها را‬
‫افزايش میدهند‪ .‬اين حکم در فرد و اجتماع يکیست‪ ،‬در اجتماعي که به نیازمندي هاي عمومي رسیدگي شود‬
‫قدرت فکري و جسمي طبقه زحمتکش و کارگر که اکثريت اجتماع را تشکیل میدهند بکار مي افتد و بدنبال‬
‫آن يک نظام صحیح اقتصادي که برپايه همکاري عمومي وبهره گیري عموم استوار است بوجود مي آيد‪( .‬والله‬
‫لايحب کل کفار اثم) «کفار» از ماده کفور بر وزن فجور به کسي گويند که بسیار ناسپاس و کفران کننده باشد‬
‫و «اثیم» کسي است که گناه زياد را مرتکب میشود‪ .‬جمله فوق میگويد‪ ،‬ربا خواران نه تنها با ترک انفاق و قرض‬
‫الحسنه وصرف مال در راه نیازمندي هاي عمومي شکر نعمتي که خداوند به آنها ارزاني داشته بجاي نمي آورند‪،‬‬
‫بلکه آن ر ا وسیله هرگونه ظلم و ستم و گناه و فساد قرار میدهند و طبیعي است که خداوند(ج) چنین کساني را‬
‫دوست نمیدارد‪.2‬‬
‫(ان الذين آمنوا وعملو الصالحات و اقاموا الصلوه واتوالزکوه لهم اجرهم عند ربهم) در برابر رباخواران‬
‫ناسپاس و گنهگار‪ ،‬کساني که در پرتو ايمان‪ ،‬خود پرستي را ترک گفته وعواطف فطري خود را زنده کرده‬
‫وعلاوه بر ارتباط با پروردگار و برپاداشتن نماز‪ ،‬به کمک وحمايت نیازمندان مي شتابند و ازين راه ازتراکم‬

‫‪ .1‬قرآنکريم‪ ،‬سوره بقره‪ ،‬آيه ‪.211‬‬

‫‪ .2‬عثماني‪ ،‬محمد شفیع‪ ،‬تفسیر معارف القرآن‪ ،‬ج ‪ ، 1‬مترجم‪ :‬محمد يوسف حسین پور‪ ،‬انتشارات مکتب فاروقیه‪ ،‬سال ‪ 1385‬هـ ش‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫ثروت و بوجود آمدن اختلافات طبقاتي و بدنبال آن هزارگونه جنايت جلوگیري میکنند‪ ،‬پاداش خود را نزد‬
‫پروردگار خواهند داشت و در هر دو جهان از نتیجه عمل نیک خود بهره مند میشود‪ ،‬طبیعي است ديگر عوامل‬
‫اضطراب براي اين دسته بوجود نمي آيد‪ ،‬خطري که در راه سرمايه داران مفت خوار بود و لعن و نفرين هاي‬
‫که بدنبال آن نثار میشد براي اين دسته نیست بالاخره از آرامش کامل برخوردار بوده هیچگونه اضطراب و غمي‬
‫نخواهد داشت‪( .‬وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ)‪.1‬‬

‫مبحث چهارم‪ :‬مفـاسد و منافــع ربـا‬

‫الف) مفاسد ربا‬

‫‪ -1‬مفـاسد روحـی و اخلاقـی ربـا‬

‫اين موضوع را از نگاه اخلاقي و روحي بررسي میکنیم‪ .‬زيرا اخلاق و روح جوهر انسان واساس همه‬
‫کارهاي اوست و هر چیزيکه در اعماق اين جوهر مضر ثابت شود‪ ،‬سزاوار است از اساس رد گردد و اهلیت‬
‫اين را ندارد که با وجود منافع يک جانبه آن را بپذيريم‪ .‬پس اگر رباخواري و دادوستد سود را تجزيه و تحلیل‬
‫نفسي نمايیم در اول مرتبه براي ما معلوم میشود که ربا در تمام مراحل حیات اقتصادي اش از نگاه روحي نتیجه‬
‫بخل‪ ،‬امتیاز طلبي‪ ،‬تنگ نظري‪ ،‬سنگ دلي‪ ،‬بندگي به مال و ماديات و ديگر صفات رذيله است و يک انسان‬
‫هر اندازه ايکه در تجربه دادو گرفت سود پیش برود‪ ،‬به همان اندازه اين اوصاف در وجود وي راسخ تر و ثابت‬
‫ترمیگردد و برعکس وقتیکه ما در امور مالي که بر اساس ذکات و صدقات استوار باشد‪ ،‬نظر اندازيم که همه‬
‫اعمال ذهني انسان از وقیتي که او نیت ذکات و صدقات را نموده است آراسته به کرم‪ ،‬سخاوت‪ ،‬فداکاري‪،‬‬
‫خودگذري‪ ،‬صبرو حوصله‪ ،‬فراخي صدر‪ ،‬بلندي همت وغیره صفات شريفه و فضیلت میباشد‪ .‬وتا وقتیکه انسان‬
‫در زندگي اش اين راه را بپیمايد‪ ،‬اوصاف مذکور در وجود وي عمیقتر و اصیل تر شده میرود و ايا در دنیا‬
‫شخصي خواهد بود که از روي قلب و وجدان شهادت ندهد که اولین مجموعه صفات‪ ،‬شر محض بوده مجموعه‬
‫دومي خیر و فضیلت مطلق است‪.2‬‬

‫‪ -2‬مفـاسد اجتماعـی ربا‬

‫در اين قسمت مفاسد اجتماعي ربا را مورد ب حث قرار میدهیم‪ .‬مسأله اي که دو نفر در آن اختلاف‬
‫ندارد‪ ،‬اينست در جامعه اي که امتیاز طلبي بین افراد آن حکم فرما بوده و يکي ديگرش را بدون درنظرداشت‬

‫‪ .1‬قرآن کريم‪ ،‬سوره بقره‪ ،‬آيه ‪.112‬‬

‫‪. 2‬مودودي‪ ،‬ابوالاعلي؛ اسلام و نظرات اقتصادي جديد‪ ،‬ترجمه‪ :‬نعمیت الله شهراني‪ ،‬لاهوري ‪.1218‬‬

‫‪14‬‬
‫فايده مادي مساعدت نکند‪ ،‬و حالت حاجت‪ ،‬تنگدستي و فقر يکي‪ ،‬فرصتي باشد براي تمول و استثمار و شکار‬
‫مادي براي ديگر و مصلحت طبقه ثروتمند و سرمايه دار مخالف مصلحت عموم مردم واقع شود‪ ،‬اين جامعه و‬
‫امثال آن هیچگاه نمیتواند که بر پايه هاي مستحکم و متین اجتماعي استوار باشد‪ ،‬بلکه افراد و اجزاي آن روبه‬
‫تشدد و تفکیک وتجزيه است و اگر عوامل و اسباب ديگري در اين صدد کمک کند‪ ،‬افراد آن در مابین خود‬
‫از روحیه تعاون‪ ،‬همدردي و تکامل برخوردار بوده و او صاف کرم‪ ،‬سخاوت و مروت در بین شان حکم فرما‬
‫باشد در اين وقت اگر يک عضو آن احساس کند که عضو ديگري به کمک و همدردي ضرورت دارد‪ .‬بدون‬
‫درنگ و تأخیر دست تعاون را طرف او دراز میکند و چیزيکه در قدرت دارد‪ ،‬از وي دريغ نمیدارد و اغنیا و‬
‫ثروتمندان با فقرا و مساکین مساعدت هاي مالي و اقتصادي مینمايد و يا کم از کم باايشان عدالت و انصاف را‬
‫مراعات میکند‪ .‬نتیجه حتمي اين وضع در خصوص افراد چنین میشود که روحیه تعاون و تعاطف و تراحم بین‬
‫آن اجتماع پیدا شده و روز بروز رو به ازدياد میگردد و افراد آن يکي بر ديگري نزديک تر شده میرود و هیچ‬
‫عامل و سببي نمیتواند باعث بروز اختلافات داخلي و تصادم جامعه مذکور گردد‪ ،‬زيرا افراد آن اجتماع يکي‬
‫ديگري را يار و مددگار و همدرد و برادر خود میدانند و شکي نیست که اين اجتماع نسبت به اجتماع اولي زود‬
‫تر بسوي ترقي‪ ،‬کمال‪ ،‬انکشاف و پیشرفت قدم میگذارد‪.1‬‬

‫اين بود در باره افراد‪ ،‬فعلاً خود شما میتوانید که ملتها و اقوام مختلف روي زمین را در رابطه بین المللي‬
‫شان به افراد اجتماع قیاس کند‪ ،‬زيرا در صورتي که يک مملکت با مملکت همسايه اش از در لطف و کرم‪،‬‬
‫اح سان‪ ،‬شفقت‪ ،‬صبر و حوصله کشادگي پیشاني پیش آمده و در رفع مصائب و تکالیف آن بکوشد‪ ،‬ناممکن‬
‫است که از جانب مقابل جواب و عکس العملي غیر از اخلاص‪ ،‬محبت و اظهار شکران چیزي ديگري را مشاهده‬
‫کند و اگر يک مملکت بر مملکت همسايه ظلم نمايد‪ ،‬يا در مقابل آن جفاکاري‪ ،‬بخل‪ ،‬تنگ نظري وبد بیني‬
‫نموده و از نزول مصائب بروي فرصت را غنیمت دانسته سوء استفاده نمايد و به اين طريق منفعت مادي بدست‬
‫آورد‪ .‬ناممکن است که در دل همسايه اش ذره اي از شفقت‪ ،‬محبت و صداقت و اخلاص باقي بماند‪ ،‬ممکن به‬
‫ياد داشته باشید‪ ،‬وقتیکه انگلستان بعد از جنگ جهاني دوم از امريکا خواست تا موافقه قرضه بزرگي را به نام‬
‫موافقه برتین معروف است‪ ،‬امضا نمايد و امريکا هم در اين جنگ هم پیمان انگلستان بود و خواهش داشت تا‬
‫به وي قرضه بدون ربا بدهد و لیکن امريکا با هم پیمان بودنش راضي نشد که بدون گرفتن ربا برانگلستان قرضه‬
‫بدهد و انگلستان نظر به ضرورت وقت و مبتلا بودن به مشکلات زياد قرضه را با شرايط ربا پذيرفت و لیکن‬

‫‪.1‬همان اثر پیشین‪ ،‬مودودي‪.1218 ،‬‬

‫‪15‬‬
‫تاثیراتي را که اين معامله در ملت انگلستان گذاشت‪ ،‬شما خود میتوانید که از خواندن مقالات و و بیانیه هاي‬
‫سیاستمداران‪ ،‬نويسندگان و ژورنالیستان بزرگ انگريز درک کنید‪ .‬اين است تاثیرات طبیعي ربا و عکس العمل‬
‫روحي که در هر وقت از آن ظاهر میشود‪ ،‬برابر است که افراد در بین خود اين معامله را اجرا کننديا ملتها‪ ،‬و‬
‫انگلیسها تا امروز اعتراف ندارند که دادوستد ربا چیز بد و نامطلوب باشد و اگر شما بخواهید از يکي آنها قرضه‬
‫بدون ربا طلب کنید‪ ،‬ب ر شما تمسخر مینمايد و شما را به سفاهت و کم خردي منسوب نموده میگويد‪ :‬اين راه‬
‫تجارت عملي نیست‪ ،‬ولیکن وقتیکه ملت انگلیس از يک دوست صديق خود طريق تجارت عملي را در برابر‬
‫خويش مشاهده کرد‪ ،‬آه و فغان وي به آسمان بلند شد و به تمام دنیا شهادت داد که ربا گرفتن عملي است که‬
‫باعث پراگندگي و دوري دل ها گرديده و روابط و علايق بین مردم را برهم میزند‪.‬‬

‫‪ -3‬مفـاسد اقتصـادی ربـا‬

‫ربا در زندگي اقتصادي و اجتماعي که در اثر قرضه بین مردم بوجود مي آيد‪ ،‬داراي انواع و اشکال‬
‫مختلف میباشد‪ .‬و قرضه ها نیز به چندين نوع است‪ .‬قرضه هاي که مردم به غرض رفع احتیاجات شان دريافت‬
‫میدارند‪ ،‬و قرضه هايي که تجار‪ ،‬اهل کسبه و زمینداران به غرض تولید و بدست آوردن مفاد حاصل میکنند و‬
‫قرضه هايي که حکومتها از ديگر ممالک میگیرند و اين قرضه ها به دو نوع است‪ :‬يکي آن قروضي است که‬
‫در آن مرام تجارتي و تولیدي نیست‪ ،‬مانند قرض هاي اسلحه حربي و نوع دومي آن داراي مرام تجارتي و‬
‫اقتصادي است‪ ،‬مثل قرض هايي که براي پروژه هاي زاراعتي‪ ،‬خط آهن و برق وغیره بدست مي آورند و يا‬
‫قرض هايي که حکومتها از بازار هاي مالي به غرض رفع ضرورتهاي ممالک شان دريافت میدارند‪ .‬همچنان‬
‫سود و ربا علاوه بر ا ينکه در نتیجه آن چند نفر مستفید میشوند و بقیه تمام انسانیت در خسران قرار میگیرند‪ ،‬عیبي‬
‫ديگر نمیداشت‪ ،‬تنها همین هم براي ممنوع قرار گرفتن و موجب تنفر از آن کافي بود‪ ،‬در صورتي که علاوه بر‬
‫اين مفاسد ديگر اقتصادي و تباهي روحاني هم در آن مشاهده میشود‪.1‬‬

‫براي طري قه فرسوده معاملات ربا چنان صورتهاي قبیحي وجود داردکه هر عاقل میتواند ضرر عموم‬
‫ملت و نفع چند فرد خاص را در آنها بفهمد‪ .‬اما مدنیت امروز که به آن «روشني جديد» میگويند و مناسب است‬
‫که به آن «تاريکي جديد» گفت‪ ،‬براي ربا به جاي مغازه هاي شخصي شرکتهايي درست کرده که به آنها بانک‬
‫گفته میشود و حالا براي پر کردن چشم جهانیان از خاک‪ ،‬چنین نشان داده میشود که از اين روش جديد «ربا»‬
‫تمام ملت استفاده کند‪ ،‬زيرا عوام که نمیدانند‪ ،‬بوسیله پول خود چگونه تجارت بکنند‪ ،‬يا به علت کمي سرمايه‬

‫‪ . 1‬يوسف قرضاوي‪ ،‬دور نماي جامعه اسلامي‪ ،‬مترجم‪ :‬عبدالعزيز سلیمي؛ تهران سال ‪.1385‬ص ‪.332-321‬‬

‫‪16‬‬
‫نمي توانند کسب و کار کنند‪ .‬لذا پول همه آنها در بانکها جمع شده‪ ،‬براي هريک هرچند قلیل باشد‪ ،‬مقداري‬
‫نفع بنام ربا میرسد و براي تاجران بزرگ اين زمینه را فراهم میکنند که از بانک ها وام گرفته‪ ،‬تجارت بزرگ‬
‫انجام داده استفاده کنند ‪ .‬و با اين شکل ربا چنان چیز مبارکي قرار گرفته که تمام افراد ملت بتوانند از آن استفاده‬
‫ببرند‪.‬‬

‫اين چقدر ظلم بزرگي است که تمام ملت از تجارت واقعي محروم شده تنها بر دست سرمايه داران چشم‬
‫میدوزند تا آنان هرقدر که بخواهند بصورت بخشش به آنها بدهند و خسارات بزرگ ديگري که تمام کشور‬
‫به آن دچار میشود‪ ،‬اين است که در چنین صورت ثروتمندان بزرگ بر تعیین نرخ اشیا قابض میشوند و چیز ها‬
‫را به گران ترين قیمت فروخته گره خود را مستحکم میکنند و گره هاي تمام ملت را باز میکنند و هرگاه‬
‫بخواهندقیمت را بالا ببرند در فروختن کالا ها احتکار میکنند‪ ،‬و اگر ثروت تمام ملت بوسیله بانکها يکجا جمع‬
‫نمي شد‪ ،‬اين چند فرد خود غ رض پرورش داده نمي شدند و مجبور میشدند که به سرمايه خويش تجارت کنند‪،‬‬
‫در نتیجه مالکان سرمايه کوچک به اين مصیبت مبتلا نمي شدند و اين درندگان خودخواه ناخدايان درياي‬
‫تجارت قرار نمي گرفتن‪ .‬و اگر منافع سرمايه داران کوچک به مشاهده در مي آمد‪ ،‬اين تسلي خاطري براي‬
‫دي گران قرار میگرفت و کاروبار تجارت عمومیت پیدا میکرد و هريکي میتوانست از آن ايستگاه استقلال بیابد‬
‫و بدين وسیله رزق هزاران محتاج و گدا تامین میشد و نفع تجاري هم عام گشته و بر ارزان شدن چیزها نیز تأثیر‬
‫میگذاشت‪ .‬ثانیا اذهان را بگونه فاسد و خراب کرده که اين مرض را شفا قرار داده اند‪.‬‬

‫‪ -1‬امـراض روحـانـی و معـنوی ربـا‬

‫رباخواري تعادل اقتصادي را در جامعه هــــا به هم میزند و ثروتها را در يک قطب اجتماع جمع میکند‪،‬‬
‫زيرا جمعي بر اثر آن فقط سود میبرند و زيانهاي اقتصادي همه متوجه جمعي ديگر میگردد و اگر میشنويم‬
‫فاصله میان کشور هاي ثروتمند و فقیر جهان روز به روز بیشتر میگردد‪ ،‬يک عامل آن همین است و به دنبال‬
‫آن بروز جنگ هاي خونین است‪ .‬ربا خواري يک نوع تبادل اقتصادي ناسالم است که عواطف و پیوند ها را‬
‫سست میکند و بذر کینه و دشمني را در دلها مي پاشدو در واقع ربا خواري بر اين اصل استوار است که رباخوار‬
‫فقط سود پول خود را میبیند و هیچ توجهي به ضرر و زيان بدهکار ندارد‪ .‬اين جاست که بدهکار چنین میفهمد‬
‫که رباخوار پول را وسیله بیچاره ساختن او و ديگران قرار داده است‪ .‬درست است ربادهنده در اثر احتیاج تن‬
‫به ربا میدهد‪ ،‬اما هرگز اين بي عدالتي را فر اموش نخواهد کرد و حتي کار به جايي میرسد که فشار پنجه رباخوار‬
‫را هرچه تمام تر برگلوي خود احساس میکند‪ .‬اين موقع است که سراسر وجود بدهکار بیچاره به رباخوار لعنت‬

‫‪17‬‬
‫و نفرين میفرستد‪ ،‬تشنه خون او میشود‪ .‬او با چشم خود میبیند که هستي و درآمدي که به قیمت جانش تمام‬
‫شده به جیب رباخوار ريخته میشود‪ .‬در اين شرايط بحراني است که ده ها جنايت وحشتناک رخ میدهد‪ .‬بدهکار‬
‫گاهي دست به انتحار و خودکشي میزند و گاهي در اثر شدت ناراحتي به صورت يک بحران اجتماعي و انفجار‬
‫عمومي و انقلاب همگاني در میآيد‪ .‬اين گسستگي پیوند تعاون و همکاري‪ ،‬در میان ملت کشورهاي ربادهنده‬
‫و رباگیرنده نیز آشکارا به چشم میخورد‪ .‬ملتهايي که میبینند ثروت شان به عنوان ربا به جیب ملت ديگري ريخته‬
‫میشود‪ ،‬با بغض و کینه و نفرت خاص به آن ملت مینگرندو درعین حال اينکه نیاز به قرض داشته باشند‪ ،‬منتظر‬
‫اند روزي عکس العمل مناسبي از خود نشان دهند‪.‬اين است که میگويیم رباخواري از نظر اخلاقي اثر فوق العاده‬
‫بدي در روحیه وام گیرنده به جا میگذارد و کینه او را در دل خودش مي يابد و پیوند تعاون و همکاري اجتماعي‬
‫را بین افراد و ملتها سست میکند‪ .‬اکنون ملاحظه کنید معاملات ربائي در اخلاق انسان و کیفیت روحاني او‬
‫چگونه اثرات فاسدي بجاي میگذارد‪ .‬بزرگترين جوهر در اخلاق انسان‪ ،‬ايثار و همدردي است که خود انسان‬
‫جذبه تحمل مشقت به خود و راحت رساني به ديگران را داشته باشد و اثر لازمي معاملات ربائي اين است که‬
‫اين جذبه از بین میرود‪ .‬رباخوار به جاي اينکه از طرف خود به ديگران نفع برساند‪ ،‬نمي تواند اين را تحمل کند‬
‫و ببیند که ديگران به سعي و کوشش خود با تجارت سرمايه خويش با او برابر قرار بگیرند‪ .‬او جاي اينکه بر‬
‫مصیبت زده رحم کند‪ ،‬به هنگام مصیبت از آن مصیبت زده سوءاستفاده میکند‪.1‬‬

‫ب) منفعـت اقتصـادی ربـا و ضـرورت بشـریت بـه آن‬

‫بحث ديگري را که طرفداران ربا مورد گفتگو قرار میدهند‪ ،‬عبارت است از اينکه ربا يک ضرورت‬
‫اقتصادي بوده و داراي منافع و فوايدي است که نمیتوان از آن مستغني شد و اين جا خلاصه دلايل آنها را براي‬
‫خوانندگان محترم تقديم میکنیم‪:2‬‬

‫‪ )1‬فعالیتهاي اقتصادي انساني در تمام احوال و مراحل موقوف به جمع کردن مال است و جمع کردن‬
‫مال هم وقتي امکان پذير میشود که مردم دايره احتیاجات شان را تنگتر بسازند و جلو خواهشات شان را بگیرند‬
‫و تمام عايد شان را به مصرف نرسانند و در مصرف راه اقتصاد را در پیش گرفته و يک حصه درآمد شان را‬
‫ذخیره نمايند‪ .‬اين است يگانه راه جمع کردن و ذخیره نمودن مال و ثروت‪ .‬و انسان وقتي دايره احتیاجات خود‬
‫را تنگتر ساخته و جلو خواهشاتش را میگیرد و در مصارف خود اقتصاد و میانه روي را پیش میگیرد که در‬

‫‪ .1‬همان اثر پیشین‪ ،‬يوسف قرضاوي‪ ،‬ص ‪.211-281‬‬

‫‪ . 2‬عثماني‪ ،‬محمد شفیع‪ ،‬تفسیر معارف القرآن‪ ،‬مترجم‪ :‬يوسف حسین بر‪ ،‬ج ‪ ،1‬انتشارات؛ شیخ الاسلام احمد جام‪ ،‬سال ‪،1385‬ص ‪.121‬‬

‫‪18‬‬
‫مقابل آن مالک اجرت و پاداش گردد‪ .‬اين اجرت و پاداش همان سود و ربا است که مردم را در اقتصاد در‬
‫مصارف و ذخیره وادار مینمايد‪ .‬اگر شما ربا را بر مردم حرام و ممنوع بگردانید‪ ،‬پس در اين صورت مردم از‬
‫ذخیره مال و خزينه کردن آن منصرف میشوند‪ ،‬در حالیکه ذخیره يگانه طريقه جمع مال است‪ ،‬براي برآوردن‬
‫احتیاجات مختلف فردي و اجتماعي‪.‬‬
‫‪ )2‬آسان ترين طريقه براي فعالیتهاي اقتصادي اين است که دروازه سود و ربا باز و مفتوح بوده باشد‪ ،‬تا‬
‫بتوانند که اموال زايد از احتیاجات شان را به ديگران اعطا نمايندو رغبت شان در ربا آنها را وادار به ذخیره‬
‫کردن مال میسازد و آن يگانه وسیله اي است که انسان را نمیگذارد تا اموالش مهمل و بدون دوران و راکد‬
‫بماند و صاحب مال را مجبور میسازد تا مالش را به کسي بسپارد که آن را در امور تولیدي و مفید بکار اندازد‬
‫و از وي ربا بستاند که طرفین به آن اتفاق دارند و بسته کردند دروازه ربا نه تنها از بین بردن مهمترين عوامل و‬
‫اسباب رباست‪ ،‬بلکه اين معني را دارد که انسان بايد اموال خزينه داشته اش را در امور تجارتي و اقتصادي‬
‫بدوران نیاندازد‪.‬‬
‫‪ ) 3‬دادوستد ربا نه تنها مردم را مجبور به ذخیره مال و بکار انداختن آن در امور تولیدي و با منفعت‬
‫میسازد‪ ،‬بلکه آن خود مانع میشود که اموال در راه هاي بدون فايده استعمال و بکار انداخته نشود‪ .‬وجود ربا‬
‫اقتصاد را به بهترين و نافع ترين راه ها منظم میسازد و سرمايه را در راهي بدوران مي اندازد که داراي نفع بیشتر‬
‫و مفاد زيادتر بوده باشد وما در جهان اقتصاد غیر از طريق ربا‪ ،‬راه ديگري را سراغ نداريم که راه مفید‪ ،‬غیر مفید‬
‫و يا م فیدتر را براي ما نشان دهد و بر اساس اين تمیز و شناسانیدن آن است که مال را به نافع ترين مدارک به‬
‫کار مي اندازند و وقتیکه شما ربا را لغو میسازيد‪ ،‬نتیجه آن چنین میشود که مردم مال هاي شان را به مصرف‬
‫میرسانند و به عواقب امور بي توجه میمانند و ياکه اموال را بکار مي اندازند وبراي بدست آوردن مفاد و با‬
‫تحمل ضرر و خساره و يا نافع بودن و غیر نافع بودن اين فعالیت اقتصادي کدام اهتمام و توجه نمي داشته باشند‪.‬‬

‫‪ ) 1‬بدون شک قرضه يکي از احتیاجات زندگي انسانیت است که فرد‪ ،‬اجتماع و حکومت ها از آن‬
‫چاره ندارند‪ .‬افراد در امور شخصي شان مجبور به قرض گرفتن میشوند و تجار شديدأ به آن محتاج اند و‬
‫کارهاي حکومت بدون آن پیش نمیرود‪ .‬صدقات‪ ،‬خیرات و تبرعات هم به پیمانه اي نمیرسد که قايم مقام‬
‫قرضه گردد و وقتیکه شما سرمايه داران را به ربا تشويق نکنید و ايشان را به اين مطمِن نسازيد که سرمايه شان‬
‫با يک مقدار رباي زياد براي شان پس داده میشود‪ ،‬آنها راضي نمي شوند که اموال شان را به قرضه دهند که‬
‫اين به قرضه ندادن شان در حیات اقتصادي تاثیر بد و ناگوار دارد‪ .‬شخص فقیر و ناتوان فقط بواسطه همین ربا‬

‫‪19‬‬
‫است که از سرمايه دار پول قرض میستاند تا رمق زندگي اش را نگهداشته و ديگر حوايج اش را مرفوع مي‬
‫سازد‪ .‬اگر سرمايه دار امید در گرفتن ربا را نداشته باشد هرگز حاضر نمیشود که براي وي قرضه بدهد‪ .‬بنابرآن‬
‫هرچند داراي ضرورت شديد هم بوده باشد‪ ،‬ضرورت اش بدون جواب به حال خود باقي میماند و تاجر همچنان‬
‫میتواند که به بسیار آساني و سهولت قرض بدست آورده و امور تجارتي اش را سربراه بسازد‪ .‬در صورتي که‬
‫شما به روي او اين دروازه را بسته نمايید‪ ،‬او در امور مربوط به تجارتش دچار افلاس میگردد و همچنان است‬
‫حکومتها که اکثريت کارها و پروژه هاي شان از طريق همین ربا تأمین میشود و اگر اين قرضه باسود و ربا نبوده‬
‫باشد‪ ،‬کیستند آن کساني که براي حکومتها پول بلامفاد بدهد تا احتیاجات روز افزون شان را مرفوع نمايند‪.1‬‬

‫ج) آیـا بشـریت از ربـا مستغنی شده نمیتـوانـد؟‬

‫در اينجا هر يک از منافع و احتیاجات را مورد بحث قرا رمیدهیم و بیان میکنیم که آيا ربا حقیقتا منفعت‬
‫و حاجت است يا که زياده از وسوسه شیطاني چیزي ديگري نیست‪ .‬اولین غلطي که علماي اقتصاد در غرب‬
‫دچار آن شده اند عبارت از اين گمان ايشان است که میگويند‪ :‬که تقصیر افراد در مصرف و خزينه کردن شان‬
‫چنان نافع و مفید است که در حیات اقتصادي نمیتوان از آن مستغني شد‪ ،‬در حالیکه حقیقت برعکس آن است‪.‬‬
‫به اين طور که ترقي و آرامش اقتصادي در مجموع موقوف به اين است که تولیدات و صنايع در بازار به طور‬
‫دايم و مستمر مورد استهلاک و مصرف واقع شود تا که بواسطه آن دوره تولید و استهلاک به يک سرعت و‬
‫توازن کامل پیش برود‪ ،‬و اين مطلب وقتي حاصل میشود که عموم مردم ثروت در دست داشته شانرا در اثناي‬
‫فعالیتها و مساعي اقتصادي شان به مصرف برسانند تا حدي که ثروت و دارايي زايد از احتیاج شان را به رضا و‬
‫رغبت خود شان به فقرا و محتاجین بدهند تا آنها نیز در پهلوي ايشان در خريدن اشیا و لوازم زندگي شان سهیم‬
‫شوند‪ .‬ولي شما مردم را برعکس آن تلقین میکنیدو میگويید چیزي که زياده از احتیاج باشد‪ ،‬بايد آن ذخیره و‬
‫جمع گردد و به هیچ صورت به مصرف نرسد و اين را بنام ضبط نفس و ايثار ياد میکند‪ .‬به اين اساس لازم است‬
‫که هرفرد از افراد از برآوردن احتیاجات و لوازم زندگي خودداري کند و کوشش نمايد تا حد اکثر قدرت‬
‫خود را در جمع مال و ذخیره کردن به خرچ دهد و از فوايد اين حالت جمع و خزينه شدن ثروت را در دست‬
‫تعداد قلیل مردم میدانید تا که آن را در راه ترقي و انکشاف تجارت و صنعت بکار اندازند‪ .‬ولي حقیقت اين‬
‫است که وضع مذکور عوض اينکه به نفع تمام شود‪ ،‬کاملا به ضرر و خساره ختم میشود‪ .2‬يکي از اضرارش اين‬

‫‪ .1‬همان اثر پیشین‪ ،‬عثماني‪ ،‬ص ‪.525‬‬

‫‪ . 2‬نیازي‪ ،‬مصطفي‪ ،‬مباني اقتصاد اسلامي؛ انتشارات مستقبل‪ ،‬سال ‪ 1382‬هـ ش‪ ،‬تهران کابل‪ ،‬ص ‪.11‬‬

‫‪21‬‬
‫است که تولیدات و صنايع که به کثرت در بازار وجود دارد‪ ،‬بدون خريد باقي میماند‪ ،‬زيرا کساني که داراي‬
‫قدرت محدود و کم هستند نمیتوانند همه احتیاجات و لوازم شان را خريداري نمايند و کسانیکه قدرت‬
‫خريداري هم دارند‪ ،‬به خواهش ذخیره کردن پول از خريداري اشیايي که حتي به آن احتیاج دارند‪ ،‬منصرف‬
‫میشوند و اشخاصي که ثروت زياده از خريد را دارند پول مازادشان را هم بديگران وبه کساني که به آن احتیاج‬
‫دارند‪ ،‬نمیدهند و اگر اين حالت تا مدتي دوام کند و کساني که قدرت خريد را دارند از خريدن اشیا منصرف‬
‫شوند و به ديگران هم پول و ثروت شان را ندهند و نزد خود حفظ کنند‪ ،‬نتیجه چنین میشود که يک قسمت‬
‫زيادي تولیدات اقتصادي در بازار بدون فروش رکود بماند که خود سبب کساد بازار میشود و اين قلت استهلاک‬
‫و مصرف عامل نقص و کمي در دخل و درآمد مردم میگردد که اين وضع در امور معاشي و زندگي مردم تاثیر‬
‫ناگوار ببار میآورد‪ .‬به اين قسم که سبب میشود تا اموال و ثروتها در نزد افراد کم و محدود جمع و ذخیره شود‬
‫و فقر و ناتواني دامنگیر تعداد زياد افراد ديگر میگردد که آخرالامر روزگار اين افراد کم و محدود را هم متاثر‬
‫میسازد‪ .‬زيرا پول و ثروت جمع شده ايشان چون بکار و دوران انداخته نمیشود‪ ،‬بنابرآن ازدياد در آن نمي آيد‪.‬و‬
‫صنايع تولیداتي را که خودشان تولید میکنند و در بازار عرضه میدارند‪ ،‬بدون خريد مانده و آخرالامر سبب‬
‫کساد و رکود بازار میگردد‪ .‬اگر به اين حقیقت فکر کنید‪ ،‬به اين نتیجه میرسید که انسان براي برآورده شدن‬
‫احتیاجات اقتصادي اش بايد اسبابي که باعث جمع و ذخیره ثروت میگردد‪ ،‬از بین بردارد و ثروت را يا خودش‬
‫به مصرف برساند يا به ديگران که به آن ضرورت دارند‪ ،‬اعطا نمايدو در ساحه رفاهیت اقتصادي چنان روحیه‬
‫را پخش کند که مر دم به دريافت کمک و مساعدت در هنگام ضرورت و احتیاج شان اطمینان داشته باشند و‬
‫کدام احساس به جمع و اندوختن مال براي شان پیدا نشود‪ .‬و از طرف ديگر عملیه تقسیم و توزيع زکات بايد‬
‫لازمي و حتمي شود تا رغبت و میل مردم به جمع و خزينه ساختن ثروت کم گردد و عوض اينکه ثروت يکجا‬
‫جمع شود‪ ،‬بايد به دوران انداخته شود تا به ديگران هم از اين دوران ثروت چیزي برسد‪ ،‬ولیکن شما مردم را به‬
‫ربا و سود خواري دعوت میکنید و آتش بخل را در وجود ايشان شعله ور و تیزتر میسازيد و کساني هم طبیعتا‬
‫بخیل و ممسک نیستند به جمع آوري ثروت تشويق میکنید و نمي گذاريد که پول شان را در خريدن وسايل و‬
‫آلات به مصرف برسانند ـ سپس وقتیکه شما اين مال جمع شده را که مخالف روحیه مصالح عمومي ذخیره‬
‫شده به بازار تقديم میداريد و از آن هم خواهش گرفتن مفاد را داريد‪ ،‬همه را از طريق رباخواري اجرا مینمايید‬
‫و اين ظلم ديگري است از طرف شما که بر پیکر مصلحت عمومي وارد میشود و میگويیم که اگر سرمايه دار‬
‫اين ثروت جمع شده را در تجارت به دوران مي انداخت‪ ،‬به قسمیکه از دوران يک مقدار مفاد نسبي معلوم‬
‫بدست مي آمد آن بهتر و خوبتر بود‪ .‬ولیکن شما که اين مواد را به بازار مي آوريد‪ ،‬به خاطري است که سرمايه‬

‫‪21‬‬
‫دار فیصدي چند ماهانه و يا سالانه فايده بردارد‪ ،‬برابر است که تجارت مذکور ربح داشته باشد يا که خساره‬
‫نمايد و پروا ندارد که ربح و مفاد آن کم باشد يا زياد‪ ،‬به اين قسم شما اقتصاد ملي را دوباره متضرر نموديد‪.‬‬
‫يک مرتبه اينکه ثروت را نزد خود نگهداشتید و آ ن را در خريدن تولیدات و صنايع ملي بکار نبرديد و مرتبه‬
‫دوم اينکه وقتیکه شما آن ثروت را به اقتصاد ملي رجعت داديد‪ ،‬آن را بر اساس مشارکت و مضاربت رجعت‬
‫نداديد‪ ،‬بلکه آن را طوري قرض داديد که قانون شما فايده يقیني و دوامدار را براي داين تضمین مینمايد‪ ،‬وضع‬
‫فعلي را که نظام اقتصادي شما بوجود آورده است اين است که بسیاري از افراد اجتماع عوض اينکه ثروت شان‬
‫را در خريدن تولیدات و صنايع ملي مصرف کنند‪ ،‬آن را نزد خود نگهمیدارند و يا آن را بخود ملت به قرضه‬
‫ربادار معامله میکنند‪ ،‬جامعه بیچاره حیران بوده و هرروز به حیرت آن افزوده میشود که چگونه بتواند خود را‬
‫از زيربار اين قرضه گران نجات بدهد ‪ ،‬زيرا صنايع را که توسط اين پول تولید میدارد به مشکلات زياد در بازار‬
‫به فروش میرسد و اين مشکلات روزبروز در تزايد است‪ .‬زيرا تعداد از مردم به سبب نداشتن ثروت آن را‬
‫خريداري کرده نمیتوانند و تعداد ديگري که ثروت دارند‪ ،‬چون آن را نزد خود نگهداري میکنند و به غرض‬
‫مفاد بیشتر به ربا وسود میدهند‪ ،‬بنابران ايشان هم از مواد استهلاکي خريداري نمي نمايند ‪ .‬شما چنین استدلال‬
‫میکنید که ربا شخص تاجر را وادار میسازد تا از اصراف و مصرف بیهوده و بیمورد اجتناب کند و کوشش‬
‫نمايد تا ثروت را به مفید ترين راه ها بکار اندازد‪ .‬و همچنان میگويند که ربا گرفتن فعلي است که تاجر را در‬
‫امور تجارت و راه هاي مستحکم و مناسب آن با تمام اطمینان و راحت رهنمايي میکند و از فضل و برکت ربا‬
‫است که مال در بهترين جريان تجارتي اش قرار میگیرد‪ .‬اين يک حقیقت است که اگر پرده رااز روي اين قول‬
‫مزخرف تان برداريد ‪ ،‬حق و حقیقت از زير آن بمثل آفتاب روشن و واضح میشود ‪ .‬زيرا اولین خدمتي که ربا‬
‫براي عالم بشريت انجام داده اين است که براي کلمه ربح و منفعت هیچ تفسیر و معنايي جز از ربح مالي و نفع‬
‫اقتصادي ر ا قبول ندارد‪ .‬بنابران اگر کلمه ربح در سابق به غیر ربح مالي استعمال میشد‪ ،‬فعلا غیر از ربح مالي‬
‫يقیني به چیز ديگر اطلاق شده نمیتواند و دومین خدمت را بجهان بشريت انجام داده اين است که تنها منفعت‬
‫سرمايه دار مقیاس استعمال مال قرار میگیرد نه فايده اجتماع‪ ،‬و از جمله منافع ربا اين محسوب میشود که سرمايه‬
‫دار را مکلف میسازد که ثروتش را در صنعت و يا تجارت طوري مصرف نمايد که مبلغ شش فیصد و يا زياده‬
‫از آن را سالانه ربح بردارد و اگر کمتر از اين مقدار مفاد برايش حاصل شود ‪ ،‬اصلا راضي نمیشود که مالش را‬
‫بدوران بیاندازد‪ .‬اين ا ست منافع که شما میگويید از دادوستد ربا بدست مي آيدکه غیر از طريق ربا کدام راهي‬
‫ديگر ندارد و در حال آن ضرورت و حاجت را عرضه بداريد که غیر از ربا وسودخواري نمیتواند آن را رفع‬
‫سازد ‪ .‬شکي نیست که قرض يکي از احتیاجات زندگي بشر است که افراد در احتیاجات شخصي شان از ان‬

‫‪22‬‬
‫مستغني شده نمیتوانند و در امور اقتصادي از قبیل ‪ :‬زراعت‪ ،‬تجارت‪ ،‬صنعت وغیره ضروري و حتمي شمرده‬
‫میشود و حکومات و موسسات اجتماعي نسبت به افراد زيادتر به ان احتیاج دارند‪ .‬ولیکن سخن ما اين جا است‬
‫که حصول قرضه را بدون پرداخت ربا و سود ما ناممکن محسوب کرده نمیتوانیم ‪ ،‬زيرا وضع به اين درجه بدي‬
‫و خرابي نرسیده است که افراد و ملتها نتوانند قرضه بدون ربا را دريافت کنند ‪ .‬بدلیل اينکه شما قرار قانون ربا‬
‫را اجازه داده ايد ‪ ،‬لطفا شما يکبار آن را حرام بگردانیدو سپس نظام اقتصادي تان را به اخلاق و هدايات اسلامي‬
‫عیار سازيد بعد از آن متوجه میشويد که قرضه ها چگونه براي شما به سهولت پیدا میشود و میتوانید که احتیاجات‬
‫شخصي و اجتماعي تان را بدون ارتکاب سود و ربا مرفوع سازيد و ببینید که چگونه از هرطرف هدايا و بخشش‬
‫ها بر افراد و ملل سرازير میگردد‪ ،‬جامعه اسلامي در قرون متمادي به بهترين نوعي زندگي اقتصاديش را پیشبرده‬
‫که بهتر از آن تصور شده نمیتوانست ‪ ،‬اما در آن ربا و داد وستد سود وجود نداشت ‪ .‬پیش از اين عصر که عصر‬
‫سود و رباخواري است ‪ ،‬در جامعه اسلامي هیچوقت چنین واقع نشده است که شخصي وفات کند و به علتي‬
‫که وارثین وي قرضه بدون ربا را ن یافته باشند میت مسلمان بدون تکفین و دفن مانده باشد و يا که تجارت و‬
‫صنعت و زراعت مسلمانان بدلیل اينکه حصول قرضه بدون سود وربا ناممکن بوده است‪ ،‬به کساد و خرابي‬
‫مواجه گشته باشد‪ ،‬بلکه با بدست آوردن قرضه حسنه ـ قرض بدون سود ورباـ همه مسايل تجارتي‪ ،‬صنعتي و‬
‫زراعت ي شان حسب مطلوب و خواهش شان پیش میرفت و اين طور واقع نشده که چون در آن جامعه قرضه‬
‫بدون ربا نبود ‪ ،‬پروژه هاي اجتماعي حکومت و يا امور جهاد بدون تمويل معطل مانده باشد‪ .‬بنابرآن اين دعوي‬
‫شما که حصول قرضه بدون ربا و سود ناممکن است‪ ،‬حقیقت ندارد و اين ادعاي شما که اساس قرضه را ربا‬
‫تشکیل میدهد ‪ ،‬باطل و بي اساس است و ضرورت به رد کردن منطقي و استدلالي ندارد‪ .‬زيرا ما به تجارب‬
‫چندين قرنه غلط بودن آن را به اثبات رسانیده ايم‪.1‬‬

‫‪ . 1‬قرضاوي‪ ،‬يوسف؛ حلال و حرام در اسلام‪ ،‬ترجمه ابوبکر حسن زاده ‪ ،‬پشارو ‪.1311‬‬

‫‪23‬‬
 ‫فصل دوم‬

‫حـکمـت وفلسفه ی حرمت ربـا‬

‫مبحث اول) حکمت حرمت ربا‬

‫بحث م ربوط به اين است که حرام و ممنوع قرار گرفتن ربا مبني بر چه حکمت و مصلحتي میباشد‬
‫و در آن چه زيان و ضرر روحاني و اقتصادي وجود دارد که به سبب آنها اسلام آن را چنین گناه بزرگي قرار‬
‫داده است‪ :‬در اينجا قبلا بايد فهمید که در مخلوقات جهاني و معامله هاي آنان هیچ چنین چیزي نیست که در‬

‫‪24‬‬
‫آن يک نوع نفع و فايده وجود نداشته باشد‪ .‬يعني هیچ چیزي در کارخانه قدرت الهي خراب نیست‪ .‬دزدي‪،‬‬
‫راهزني‪ ،‬بدکاري‪ ،‬رشوت هیچ يکي چنین نیست که در آن فوايدي وجود نداشته باشد‪ .‬اما در هر مذهب و‬
‫کیش و هر مکتب فکري ديده میشود که آنچه نفع آن بیشتر و مضراتش کمتر باشد‪ ،‬به آن مفید میگويند و‬
‫آنچه مفاسد و مضراتش بیشتر و منافعش کمتر باشد ‪ ،‬آن مضر و بیفايده شمرده میشود‪ .‬قرآن حکیم هم به هنگام‬
‫تحريم قمار و شراب همین حکمت را اعلام فرمود که درين جا گناه بزرگي است و براي مردم تا اندازه اندک‬
‫نفعي هم دارند ‪ ،‬اما وبال گناه آنها در قبال منافع خیلي بیشتر است‪ .‬بنابرين به آنها مفید يا خوب گفته نمیشود‪.‬‬
‫بلکه لازم است که آنها را بي نهايت مضر و تباه کن دانسته از آنها اجتناب و پرهیز کنند‪ .‬همین است حال ربا‬
‫يعني سود که اگرچه در آن براي رباخوار موقتا نفعي به نظر میرسد اما وبال دنیوي و اخروي آن در برابر به نفع‬
‫عاجل آن خیلي شديد تر است‪.‬‬
‫در موازنه و اندازه گیري نفع و ضرر و مفاسد و مصالح هر چیز اين امر نزد هر عاقل مورد توجه قرار‬
‫میگیرد که اگر در چیزي نفع مؤقتي باشد ‪ ،‬ولي ضرر آن دايم باشد هیچ عاقل آن را در لست و فهرست چیزهاي‬
‫مفید به حساب نمي آورد‪ .‬همچنین اگر نفع چیزي شخصي و انفرادي باشد‪ ،‬و ضررش به تمام جامعه میرسد‪،‬‬
‫اين را هم هیچ هوشیاري مفید نمیگويد‪.‬‬
‫در دزدي و راهزني نفع دزد و راهزن روشن و ظاهر است‪ ،‬اما براي کل ملت مضر و باعث بربادي‬
‫سکون و آرامش آنها است‪ .‬بنابرين هیچ انساني دزدي و راهزني را خوب نمیداند‪ .‬پس از اندکي انديشه در آن‬
‫معلوم خواهد شد که در قبال نفع مؤقت رباخواري ضرر روحاني و اخلاقي آن تا حدي شديد است که رباخوار‬
‫را از دايره انسانیت بیرون میکند و نفع مؤقت آن بازهم نفع ذاتي رباخوار است که در مقابله آن تمام کشور به‬
‫ضرر بزرگي مواج ه شده شکار بحران اقتصادي قرار میگیرد‪ .‬اما وضع جهان اين است که هر گاه در آن کاري‬
‫رواج پیدا کند‪ ،‬مفاسد آن از نظر پنهان میماند‪ .‬تنها فوايد آن مورد توجه قرار میگیرد‪ ،‬هرچند آن فوايد حقیر و‬
‫ذلیل و مؤقت باشد و به سوي ضرر و زيان توجه نمیشود‪ .‬هر چند شديد و عمومي باشد‪ ،‬رسم و رواج براي‬
‫طبايع انساني يک نوع دواي بیهوشي است که آن را بي حس میکند‪ .‬خیلي بسیار کم اند افرادي که بر رسوم‬
‫رايج نگاه تحقیقي بیندازند و بکوشند تا درک کنند که فوايد آن چقدر است و مضرات آن چقدر‪ ،‬بلکه اگر با‬
‫آگاه کردن ديگري‪ ،‬مضرات آن در جلو بیايند باز هم پاي بندي رسم و رواج نمیگذارند تا او به راه راست‬
‫بیايد و قرار بگیرد‪.‬‬

‫‪25‬‬
‫سود و ربا در اين زمان صورت مرض وبايي را بخود گرفته و رواج آن تمام جهان را فرا گرفته و ذايقه‬
‫فطرت انساني را تبديل کرده که تلخ را شیرين میفهمد و آنچه سبب بربادي اقتصادي تمام انسانیت است همان‬
‫راه حل مسأله اقتصاد قرار گرفته است‪.‬‬
‫امروز اگر يک مفکر و محقق برخلاف آن صدا بلند کند‪ ،‬ديوانه قرار داده میشود‪ .‬اکنون به مردم بايد‬
‫فهماند که اين مرض نیست‪ ،‬بلکه عین شفا و راحت است بلکه وظیفه داکتر ماهر اين است مردم را از آن مرض‬
‫و ضرر و زيان آن آگاه کند و براي معالجه و مداوا تدابیر براي آنها نشان بدهد‪.‬‬
‫انبیأ(ع) مسؤول اصلاح اخلاق شده تشريف مي آوردند و آنان گاهي براين پرواي ندارند که کسي به‬
‫حرف آنان گوش کند يا خیر؟ آنان به گوش کردن و تسلیم مردم انتظارمیکشیدند‪ ،‬تمام جهان از کفر و شرک‬
‫معمور و آباد میگشت و زماني که خاتم انبیأ(ص) از جانب خداوند(ج) براي تبلیغ و تعلیم کلمة (لااله الاالله)‬
‫فرمان يافت چه کسي بود که آن را تسلیم شود‪ ،‬سود و ربا اگرچه در اقتصاد امروز مانند ستون فقرات فهمیده‬
‫شده است‪ .‬اما حقیقت آن است که امروز هم بعضي از حکیمان ودانشمندان اروپايي پذيرفته اند که آن مهره‬
‫پشت اقتصاديات نیست؛ بلکه هم چون کرمي است که در مهره پشت اقتصاد بوجود آمده آن را میخورد و از‬
‫بین میبرد‪ .‬اما تأسف در اينجا است که اهل علم و فن امروز هم گاهي از دايره محدود رسم و رواج آزاد شده‬
‫به اين طرف نگاه نمیکنند و تجربه صد ساله هم آنها را به اين طرف متوجه نمیکند که نتیجه لازم سود و ربا‬
‫اين است که عموم خلق خدا و تمام ملت شکار فقر و فاقه و بحران اقتصادي قرار گرفته و از مساکین مسکین‬
‫تر شده اند و چند ثروتمند از مال تمام ملت استفاده برده وخون ملت را مکیده خود را فربه و پرورش کرده اند‬
‫و تعجب در اين است که اگر گاهي در جلو آنان اين حقیقت بیان گردد‪ ،‬میخواهند براي تکذيب آن ما را‬
‫بازارهاي امريکا و انگلستان ببرند و برکات سود و ربا را در مشاهده ما در بیاورند و میخواهند نشان بدهند که‬
‫اين مردم از برکت سود و ربا ترقي و پیشرفت کرده اند‪ .‬ولي مثال آن چنین است که کسي براي مشاهده قوم‬
‫آدم خوار و برکات کردار شان شما را به محله آدم خواران ببرد و نشان دهد که آنها چطور فربه و تر و تازه‬
‫وتندرست هستند و از آن اين مسأله را اثبات نمايد که اين عمل آنان بهترين عمل است‪ ،‬ولي اگر او با مرد‬
‫فهمیده دچار شود به او میگويد که شما برکات عمل آدم خواران را در محله خودشان نگاه نکنید‪ ،‬بلکه در‬
‫محله هاي ديگر رفته ببیند جايي که هزاران مرده افتاده که ازخوردن گوشت و خون آنها اين درندگان پرورش‬
‫يافته اند‪ .‬اسلام و شريعت اسلامي هرگز چنین عملي را مفید و درست نخواهد دانست که در نتیجه آن تمام‬
‫انسانیت و ملت شکار تباهي شود و چند نفر و يا حزب آنها پرورش بیابند‪.‬‬

‫‪26‬‬
 ‫الف) تشـدد در تحـریم ربـا‬

‫خداوند در قرآنکريم مفاسد و منکرات را منع نموده و در نهي بعضي از آنها کلمات شديدتر را‬
‫استعمال نموده است‪ .‬ولي کلمات و الفاظي را که در نهي از ربا خواري بکار برده نسبت به سائر منکرات و‬
‫مفاسد شديدتر است‪ .‬به همین سبب که حضرت محمدص از داد و ستد آن به پیروي از قرآنکريم شديداً منع‬
‫نموده و از بین بردن و محو کامل آن را در يک جامعه اسلامي فوق العاده تأکید میکند و در حديثي که ابن‬
‫ماجه و بیهقي از عبدالله ابن مسعود(رض) از حضرت رسول الله ص روايت میکنند‪ .‬چنین آمده است‪( :‬الَرباَ ثَلَاثَه‬
‫و سَبعُونَ بَاباً أيسرُهَا مِثلَ أن ينکِحَ الَرجُلُ أُمهُ)‪( .‬ربا هفتاد و سه دروازه است‪ ،‬ساده ترين صورت آن مانند اين‬
‫است که مرد با مادرش زنا کند) قوم بني مغیره در مکه مکرمه به ربا خواري معروف بودند‪ ،‬حضرت رسول الله‬
‫ص تمام آن رباي را که بالاي مردم داشت لغو قرارداد زير آن ها برمردم سود و رباي فراوان داشتن و به والي‬
‫نوشت در صورتي که آن ها از داد و گرفت سود و ربا اجتناب نکنند به آن ها بجنگد و کاکايش عباس ابن‬
‫عبدالمطلب از بزرگترين ربا خواران عرب به شمار می رفت‪ .‬پس در روز حجه الوداع به آواز بلند چنین اعلان‬
‫داشت‪ :‬اي مردم آگاه باشید که همه رباي زمان جاهلیت از دوش شما وضع شد‪ ،‬مر شماراست اصل سرمايه‬
‫هاي تان نه ظلم کنید و نه مظلوم واقع شويد و اولین رباي که اداي آن از دوش شما وضع کرده مي شود رباي‬
‫کاکايم عباس اين عبدالمطلب است‪.‬‬
‫و در حديثي که بخاري و مسلم از حضرت جابررض از پیغمبرص روايت میکند‪ ،‬آمده است‪( :‬لَعَنَ رسول‬
‫الله آکل الربا و موکله و کاتبه و شاهديه و قال هم سوا)‪ .‬ترجمه‪( :‬پیامبرص رباخوار‪ ،‬ربا دهنده‪ ،‬کاتب و دو‬
‫شاهد آن را لعنت کرده و فرمود‪ :‬همه درگناه با هم برابر اند‪ ).‬احکام دساتیري که ربا را لغو قرار میدهد‬
‫ومیخواهد آن را ازبیخ وبن براندازد‪ ،‬مقصدش يک نوع خاص آن نیست که يک نوع آن را حرام گرداند و‬
‫دروازه هاي انواع ديگر را باز و مفتوح بگذارد‪ ،‬بلکه مرام و قصد اساسي اين احکام عبارت از اين است که‬
‫اخلاق‪ ،‬عادات‪ ،‬عقلانیت طرز تفکر ونظام سرمايه داري را از اصل و اساسي ريشه کن سازد و در عوض آن‬
‫نظامي را قايم کند که سخاوت وکرم جاي بخل‪ ،‬تضامن و تعاون جاي حب ذاتي وامتیاز طلبي و زکات جاي‬
‫ربا وبیت المال ملي جاي بانک و شرکت هاي بیمه را اشغال کند تا کار به جاي نکشد و حالاتي روي کار نیايد‬
‫که مردم مجبور به مقاومت درمقابل آن شوند طوري که مجبور هستند امروز سازمان هاي تعاوني و اجتماعي‬
‫شرکت هاي بیمه و خزينه هاي احتیاطي را تأسیس نمايند و يا اخیراً در حالت اضطرار واقع شده و به نظام‬
‫غیرطبیعي و مختل کمونیزم رجوع کنند‪ ،‬بنابر آن از کم عقلي‪ ،‬ضعف و بدبختي ما است که رشتة اسلام از پیش‬
‫ما گسیخته و نظام اخلاقي‪ ،‬اجتماعي و اقتصادي آن را بدون عمل و توجه بدور انداختیم و سرمايه داري با همه‬
‫‪27‬‬
‫مصائب مفاسدش برما غلبه کرده است و در بین ما مسلمانان مؤسسه وجود ندارد که اموال زکات را بطور‬
‫صحیح جمع آوري نموده و سپس ب ه طريق اسلامي آن را به مصرف برساند اغنیا و ثروتمندان ما بنده پول گشته‬
‫وغیر از شخص خودشان مفاد شان به ديگران نمیرسد و به فقرا و مساکین مخصوصاً در حالات مصیبت و آفت‬
‫زدگي کمک نمیشوند‪ ،‬اخلاق اسلامي را گذاشتیم و از حدود هر کدام يکي بعد ديگري تجاوز میکنم‪ ،‬در بین‬
‫ما قمار‪ ،‬شراب و زناکاري رواج دارد و در انواع تنعم‪ ،‬اشرافیت و خوشگذراني قرار داريم وبه شهوت راني و‬
‫خواهشات نفساني و حیواني زياد علاقمند هستیم‪ ،‬اصراف را با تمام معنا‪ ،‬انواع و مظاهر آن از جمله ضروريات‬
‫زندگي خود میشماريم به سود و ربا قرض میگیريم تا مراسم عروسي را بر حسب دلخواه برپا کنیم و يا خانه‬
‫هاي بلند و قصر ها بسازيم و براي خود انواع مختلف زينت را آماده کنیم و هیچگاهي باين انديشه نشديم که‬
‫روحیه تعاون‪ ،‬تکامل و تضامن اجتماعي را در بین جوامع و افراد خود تربیه و زنده سازيم تا آنکه اوضاع‬
‫اقتصادي ما مختل شد و ح یات هرکس فقط منحصر به زندگي فردي و مشخصي او گشت حتي سخن به جايي‬
‫رسید که مردم به غرض حفظ مستقبل و بقاي آينده خود مبادي حقه اسلام را ترک کردن و به مبادي سرمايه‬
‫داري رجوع نمودند واموال شان را در بانک ها جمع و ذخیره کردن و به شرکت هاي بیمه پناه آوردن و در‬
‫جمعی ت هاي تعاوني عضو شدند و در هنگام ضرورت از بانک ها و ديگر مؤسسات سرمايه داري به ربا وسود‬
‫قرضه گرفتند و تمام اين چیز ها از لوازم زندگي امروزه میباشد‪ .‬ولیکن سوال درينجاست آيا در پیدايش همه‬
‫اين اوضاع و احوال تمام ملامتي را به اسلام راجع سازيم؟ نه هرگز نه و ما که با اين حالت خراب و فلاکتبار‬
‫گرفتار شديم‪ ،‬سبب و علتش اين است که ما بدست خود ارکان اين نظام عادل و مستقیم اسلامي را از بین برديم‬
‫و به آن هیچ توجهي نکرديم‪ .‬آيا جواز دارد که بواسطه مخالفت از يک قانون اسلامي به چنین مشکلي گرفتار‬
‫شويم در حالي که با ديگر قوان ین هم مخالفت ورزيم؟ بايد فکر کنیم و خوب دقت نمايیم و پیش از اينکه در‬
‫مشروعیت وعدم مشروعیت ربا بحث کنیم قاطعانه قضاوت نمايیم که‪ :‬کدام يک ازين دو نظام را پیروي کنیم‬
‫نظام اسلامي ويا نظام سرمايه داري؟ اگر جواب ما پیروي از نظام اسلامي میباشد‪ ،‬درين صورت فرصتي براي‬
‫تعامل معاملات ربا وجود ندارد‪ ،‬زيرا معاملات اقتصادي درين نظام بدون وجود سود و ربا خواري انجام مي يابد‬
‫وکساني که مرتکب داد ستد ربا میشوند‪ ،‬در نظر آن مجرم وگنگار هستند و اگر جواب ما پیروي از نظام سرمايه‬
‫داري باشد بدون شک پیروي ما از آن نظام عمل کردن برضد اسلام و بغاوت علیه آن است پس ضرورت است‬
‫هر قانون اسلامي که برخلاف قانون سرمايه داري باشد ما درجهت مخالفت آن قرار بگیريم ودرين وقت که ما‬
‫مخالف قوانین اسلامي عمل میکنیم و خود را هم مقصر و گنهگار نمي دانیم‪ ،‬کار ما اين معنا میدهد که ما‬
‫میخواهیم اسلام از ما متاب عت کند و آن طبق مرام ما حرکت نمايد وهم خواهشات ما را بپذيرد و اصول ومبادي‬

‫‪28‬‬
‫اش را تغییر بدهد و اصول و مبادي سرمايه داري را قبول ومتابعت کند و قبول اين همه تغییر و تبديل بخاطر آن‬
‫است که ما رغبت داريم در دايره نظام سرمايه داري زندگي کنیم‪.‬‬

‫ب) حـکم ربـا در شـرایـع گـذشـته‬

‫ربا و سود طلبي در همه اديان آسماني چه در دين يهود وچه در دين مسیح وچه در دين اسلام حرام‬
‫است‪ .‬در عهد قديم آيه ‪ 25‬فصل ‪ 22‬از سفر خروج آمده است‪( :‬هرگاه مالي را به يکي از فرزندان شعب من‬
‫قرض دادي با وي چون طلب کار رفتار مکن و از وي سود و رنج مالک را طلب مکن) بازهم در آيه ‪35‬فصل‬
‫‪ 25‬از سفر لا و ين آمده است‪( :‬هرگاه برادرت نیازمند شد او را حمل کن و نیاز وي را برطرف ساز از او سو و‬
‫منفعت مگیر و مطلب) لیکن يهوديان براي گرفتن ربا ازغیر يهودي منع نمي بیند آن گونه که در آيه ‪ 25‬از‬
‫فصل ‪ 23‬از سفر تثنیه آمده است که قرآن کريم اين پندار ايشان را رد کرده فرموده است‪( :‬وَأَخْذِهِمُ الرِبَا وَقَدْ‬
‫نُهُواْ عَنْهُ)‪ 1‬ترجمه‪( :‬يکي ديگر از جرايم بني اسرائیل آن بوده که ربا میگرفتند در حال که از آن منع شده بودند)‬
‫و در کتاب عهد جديد آيه ‪ 31‬و ‪ 35‬از فصل ‪ 1‬انجیل لوقا آمده است (هرگاه به کسي قرض داديد و از او انتظار‬
‫پاداش و فزوني داشتید پس فضیلت براي شما شناخته میشود؟ ولیکن اعمال نیک خیرات کنید و قرض بدهید‬
‫بدون اينکه منتظر فايده ربا و سودي آن باشید آن وقت است که پاداش شما فراوان خواهد بود‪ ).‬علماي يهود‬
‫بر تحريم قطعي ربا اتفاق نظر دارند و بدين نصوص استناد میکنند سکوبار گفته است‪ :‬هرکس گويد که ربا‬
‫معصیت و گناه نیست او ملحد خارج از دين به حساب مي آيد‪.‬‬
‫پدر «بوتي» گفته است براستي سودخواران و ربا خواران در زندگي دنیا شرف خويش را از دست میدهند‬
‫و شايسته آن نیستند که بعد از مرگ شان تکفین شوند‪.‬‬
‫ت هديد هايي که در تمام اديان آسماني براي اخذ ربا و پذيرش حاکمیت طاغوت آمده براي ظلم ستم و‬
‫زنا نیامده است‪ ،‬البته در بین اديان آسماني تنها اسلام نیست که به مبارزه با ربا خواري برخاسته باشد‪ ،‬بلکه‬
‫حرمت ربا در تمام اديان قطعي بوده و از جمله گناهان کبیره به حساب مي آيد‪.‬‬

‫ج) حـکمت تحـریم ربـا در اســلام از دید نظریه پردازان مسلمان‬

‫وقتي اســلام با شدت هرچه تمام تر با رباخواران به مــبارزه بر میخیزد و آن را اکیداً تحريم مینمايد‪،‬‬
‫مسلماً مصلحت انساني را از جهات اخلاقي‪ ،‬اجتماعي و اقتصادي رعايت نموده و میخواهد جامعه اي سالم وبه‬

‫‪ .2‬قرآن کريم ‪ ،‬سوره نساء ‪ ،‬آيه ‪.111‬‬

‫‪29‬‬
‫دور از هر گونه انحرافات را بوجود آورد‪ .‬علماي اسلام در مورد حکمت تحريم ربا چند وجه زيبا‪ ،‬جالب و‬
‫معقول را بیان نموده اند که تحقیقات و علوم جديد نیز آنها را کشف و بر اهمیت آن ها افزوده است دراين‬
‫مورد تنها به نکاتي که امام فخر رازي در تفسیرش بیان نموده اکتفا میکنیم که میفرمايد‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ ربا موجب اخذ مال ديگران بطور رايگان و بلاعوض میگردد‪ ،‬چون کسي که يک تومان میدهد و در‬
‫مقابل دو تومان از طرف میگیرد در مقابل يک تومان اضافي که بدست مي آورد‪ ،‬چیزي پرداخت نه نموده‬
‫است‪ .‬مال انسان که مورد نیاز اوست از نظر اسلام دارا ي احترام به سزايي است پس اخذ مال ديگران بدون‬
‫عوض ناحق وحرام است‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ عادت کردن واتکاء بر ربا خواري موجب روگرداني از کسب و کار وتعطیل مشاغل حیاتي در جامعه‬
‫خواهد شد؟ چون وقتي شخص بتواند بدون تحمل رنج فقط با انعقاد يک قرار داد به پول و مال فراوان دست‬
‫يابد ديگر حاضر نیست به کار هاي مشکل و پُرزحمت صنعتي‪ ،‬تجاري وکشاورزي تن در دهد واين امر باعث‬
‫خواهد شد که مردم از اشتغال به کسب هاي مفید و کارهاي ثمربخش دوري نمايند و درنتیجه نظام جامعه دچار‬
‫اختلال میگردد و مصالح آن که براساس تجارت‪ ،‬صنعت ومهارت هاي حرفه اي است با خطر مواجه خواهد‬
‫شد و مسلماً از لحاظ اقتصادي اين موضوع مورد تأيد و فلسفه آن قابل تحسین است‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ رباخواري موجب از بین رفتن نیکوکاري و داد و ستد بین مردم از طريق قرض الحسنه خواهد شد‪.‬‬
‫وقتي ربا حرام باشد و مردم اجازه نداشته باشند‪ ،‬در مقابل چیزي که به عنوان قرض میدهند بیشتر از آن را پس‬
‫گیرند‪ ،‬مردم به قرض الحسنه عادت میکنند وبا طیب خاطر به نیازمندان قرض میدهند و اصل قرض را پس‬
‫میگیرند‪ ،‬اما اگر ربا حلال میشد مردم در اثر نیاز ناچار مي شدند که دو برابر و بیشتر قرض بگیرند واين امر‬
‫باعث از بین رفتن کمک وهمکاري و خیر و احسا ن در بین مردم مي شد‪ .‬البته اين نکته از جنبه اخلاقي کاملاً‬
‫مورد تأيید میباشد‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ دين اسلام انسان مؤمن را بدين میخواند که مال خويش را بصورت قرض الحسنه وام بدون سود و‬
‫بهره به برادر انساني واسلامي خويش قرض بدهد و نیازمندي وي را برطرف سازد و بهترين پاداش آن جهاني‬
‫را برآن مترتب دانسته است‪:‬‬

‫(وَمَا آتَیْتُم مِن رِبًا لِیَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَاسِ فَلَا يَرْبُو عِندَ اللَهِ وَمَا آتَیْتُم مِن زَکَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَهِ فَأُوْلَِِکَ هُمُ‬
‫الْمُضْعِفُونَ‪ )32‬ترجمه‪ :‬ومالي که به خلق خدا بدهید تا به حساب مردم درآن فزوني بدست آوريد و به امید‬
‫فزوني پاداش بیشتر بدانان بدهید‪ ،‬خداوند آن را افزوني نمي دهد بلکه آنرا باطل میسازد و زياد نمیشود و آنچه‬

‫‪31‬‬
‫براي پاکي تن و مال تان به مردم میدهید و درآن رضاي خداي تعالي را طالب هستید شما چند برابر آن نزد‬
‫خداوند مزد و پاداش میبريد‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ رباخواري موجب ايجاد دشمني بین افراد جامعه شده و روح تعاون وهمکاري را از بین میبرد و همه‬
‫اديان آسماني به ويژه اسلام مردم را به تعاون وهمکاري و ايثار دعوت میکند و از خود خواهي و خودپسندي و‬
‫سود جويي شخصي و بهره کشي از زحمات ديگران واستثمار نمودن افراد مردم را برحذر داشته اند‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ رباخواري يکي از وسايل استعمارگران است و دامي است که استعمارگران بدان ضعفا را شکار میکنند‬
‫لذا استعمار گران همیشه بدنبال و ربا خوري را در میهن اسلامي خويش را مشاهده میکنیم که چگونه آن را به‬
‫استعمار مبتلا ساخته است‪.‬‬

‫مبحث دوم) اقتصاد بدون ربا‬

‫به اساس نظريات اقتصادان هاي مسلمانان و ساير اقتصاد داناني که به مسايل اقتصادي اسلامي علاقه دارند‪ ،‬نظام‬
‫پولي واقتصادي اسلامي را از ساير نظام هاي اقتصادي و پولي موجوده به اساس پرنسیب منع ربا( ربح)‬
‫تفکیک ميشود‪.‬بناء‪ ،‬در اين فصل منع ربح در اسلام‪ ،‬منع ربح به حیث دستور ديني‪ ،‬ديدگاه اسلام در مورد‬
‫مفهوم ربح‪ ،‬تفاوت بن ربا وساير عوايد‪ ،‬و در نهايت دلايل اقتصادي منع ربا رابه بحث ميپردازيم‪.‬‬

‫الف) منع ربح در اقتصاد اسلامی‬

‫‪ )1‬وظایف سرمایه از دید گاه اسلام‬

‫بسیاري از اقتصاددانان مسلمان سرمايه را در نطام اقتصاد اسلامي هم به حیث يکي از عوامل تولید اقتصاد ملي‬
‫ميدانند‪ .‬تحت عنوان سرمايه‪ ،‬امتعه تولیدي شناخته ميشود‪ ،‬که براي تولید ساير امتعه و عرضه خدمات به‬
‫کار استخدام مي گردد‪.‬‬

‫در صورت عدم موجوديت ربح سوالي که ايجاد ميشود‪ ،‬اين است که به چه شکلي از عامل تولید‬
‫سرمايه در عملیه تولید اقتصاد کل صورت گیرد؟ براي پاسخ به اين سوال اول اولآ سرمايه به سر مايه فزيکي‬
‫ياسرمايه حقیقي و سر مايه پولي تقسیم شود‪ .‬در حالیکه در نظام اقتصادي اسلامي عوايد مختلفه از سرمايه فزيکي‬
‫مانند مفاد‪ ،‬کرايه و اجاره جواز دارد‪ ،‬عوايد از سرمايه پولي به شکل ربح منع قرار داده شده است‪.‬‬

‫قراريکه میدانیم‪ ،‬بانکهاي مروجه يا عنعنوي ( بانکهاي غیر اسلامي ) فعالیت هاي بانکي در زمینه عرضه و تقاضاي‬
‫سرمايه پولي با اخذ و پرداخت ربح به حیث يک مبلغ تعین شده قبلي انجام ميدهند‪ .‬از ديد اسلام سرمايه پولي‬
‫را نه مي توان با اين چن ین ربحي بدسترس سرمايه گذار ويا تقاضا کننده سرمايه قرار داد‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫بلکه در نظام اسلام سرمايه پولي بايد به شکل اشتراکي باشد و عملیه اقتصادي سهیم باشد‪ .‬با اين مفهوم‪ ،‬سرمايه‬
‫پولي در اقتصاد اسلامي بايد به حیث سرمايه شرکت در مفاد وضرر ويا سرمايه همراه با خطر در فعالیت هاي‬
‫اقتصادي همراه با خطر مورد استفاده قرار گیرد‪.‬‬

‫نقش سرمايه پولي در اقتصاد اسلامي که مشتق از منع ربح در اين نظام ميباشد – سرمايه پولي به حیث سرمايه‬
‫اشتراکي – براي بانکهاي اسلامي به ارتباط وظیفه اصلي بانک ها منحیث میانجي بن عرضه و تقاضاي متفاوت‬
‫از هم سرم ايه وظايف جديد را در ساحه اقتصادي جزء ايجاد نموده و همینطور با ارتباط تجمع و توزيع سرمايه‬
‫در اقتصاد ملي معیني را در ساحه کل اقتصاد به بار ميآورد‪.‬‬

‫‪ )2‬مسولیت اجتماعی سرمایه در اقتصاد اسلامی‬

‫مالکیت عوامل تولید در اقتصاد اسلامي در صورتیکه از راه مشروع به دست آمده باشد‪ ،‬متعلق به افراد ميباشد‪.‬‬
‫در حالیکه شريعت اسلامي از يک طرف مالکیت شخصي را اجازه ميدهد‪ ،‬از جانب ديگر‪ ،‬مسولیت هاي معین‬
‫مالکین عوامل تولید را مقابل اجتماع توضیح و تثبیت مي دارد‪ .‬اين مسولیت و مکلفیت سرمايه در اسلام تحت‬
‫عنوان زکات (پرداخت هاي جبري در اسلام) و صدقات خلاصه ميشود‪ .‬به اساس اين مکلفیت هر مسلمان بالغ‪،‬‬
‫عاقل و آزاد بايد در طول يک سال يک بار زکات مال خود را بپردازد‪.‬‬

‫پرداخت زکات از دارايي يک مسلمان (پول نقد‪ ،‬سهام با عوايد آن‪ ،‬اموال فزيکي) ويا از عوايد خالص منفي‬
‫قروض سنجش ميگردد‪ ،‬طوريکه دار ايي در اختیار مسلمان بوده و در يم دوره معینه از حد خود تجاوز نمايد‪.‬‬

‫قاعده ديني ذکات – منع ربح و باعث مي شود‪ ،‬که سرمايه پولي با يک عايد اضافه تر از پايه زکات در عملیه‬
‫تولیدي به کار انداخته شود‪ ،‬تا در طول سالهاي آينده ارزش دارايي بلند رفته بتواند‪ .‬و از نقضان سرمايه پولي‬
‫در آينده جلوگیري نمايد‪.‬‬

‫ب)منع ربح به حیث دستور دینی‬

‫‪ )1‬نظری به انکشاف تیوری های ربح در علم اقتصاد‬

‫ربح براي پول و سرمايه در زندگي اقتصادي انسان ها تاريخ طولاني دارد‪ .‬دو واقعه بسیار مهم که در اوايل تاريخ‬
‫اقتصادي آن زمان وارد آورد‪ ،‬يکي ترويج سکه هاي پولي در ‪ Lydia‬در آسیا کوچک ( ترکیه امروزه ) در‬
‫قرن ‪ 1‬قبل از میلاد بود و ديگر به تعقیب اين حادثه و توسعه بیشتر سکه هاي پولي‪ ،‬ايجاد ربح پولي بود‪.‬‬

‫‪32‬‬
‫انتقالات ربح امتعوي که در ان قرضه دهنده امتعه ( جنس) بعد از گذشت زمان معین مقدار متاع قرضه داده شده‬
‫خود را با اضافه يک مقدار بیشتر دوباره بدست ميآورد‪ ،‬قبل از ربح پولي و جود داشت‪ .‬اما‪ ،‬انتقالات قرضوي‬
‫پولي با اخذ ربح طوريکه در تاريخ نشان مي دهد‪ ،‬بعد از نیمه اول قرن هفتم قبل از میلاد بوجود آمده است‪.‬‬

‫فیلسوفان بزرگ مانند ارسطو و افلاطون بر علیه معاملات ربح بوده اند‪ ،‬ارسطو پول را يک مرغ عقیم تشبه‬
‫مينمود که تخم نمي گذارد‪ .‬در امپراطوري روم هم در اوايل ربح ممنوع بوده بعد تر با توسعه امپراطوري و‬
‫ظهور تجار عمده فروش معاملات ربحوي اجازه داده شد‪ ،‬اما پايه ربح به دقت تعین و تثبیت ميشد‪.‬‬

‫منع ربح در اديان يهودي و نصراني هم وجود داشته است‪ .1‬عیسويان قرون وسطي اخذ ربح را از پول قرض‬
‫داده شده بنام سود ياد مي نمودند و قانونا منع بود‪ .‬درسال ‪1515‬م هانريش هشتم پاد شاه انگلستان کلمه سود به‬
‫ربح تبديل نمود‪.‬‬

‫آدم اسمیت (‪ )1122-1123‬و ديويد ريکارده(‪ )1823-1112‬پايه ربح را به پايح مفاد تحلیل مي نمودند‪ ،‬ايشان‬
‫تحت عنوان مفاد عوايد را از ملکیت سرمايه به شمول مفاد متصدي وبه استثناي عوايد اجاره و کرايه‬
‫مي شناختند‪ .‬آنها ربح را حاصلي از قرضه گیرنده به قرضه دهنده ميدانستند‪.‬‬

‫سناريو (‪ )1811-1122‬ربح را جبران صرف نظر کردن از استفاده پول ميدانست‪ .‬بعدا الفردمارشال (‪-1221‬‬
‫‪ ) 1812‬کلمه صرف نظر کردن را به انتظار تبديل نموده و متعقد بود که ربح در جانب عرضه سرمايه عبارت از‬
‫حاصلي در واگذاري سرمايه است(پول پس انداز شده به انتظار اينکه در آينده حاصلات بدست دهد ) وبه اين‬
‫ترتیب تقاضا به سرمايه تابع مولديت نهايي سرمايه ميباشد‪.‬‬

‫طرفداران تیِوري مولديت‪ ،‬ربح را حاصلي از مولديت سرمايه ويکسل (‪ )1851-1221‬بین ربح طبعي (حقیقي)‪،‬‬
‫ربح بازار و ربح عادي فرق قايل مي شد‪ .‬به اساس نظريه وي تفاوت در بین دو ربح اولي باعث عدم تعادل در‬
‫اقتصاد ملي ميگردد‪ .‬صرف با موجوديت ربح عادي ( ربح طبعي = ربح بازار تعادل بین عرضه و تقاضاي وجوه‬
‫پس انداز امکان پزير مي باشد( يعني تعادل بین پس انداز وسرمايه گذاري‪ .‬فیشر (‪ )1211-1811‬پايه ربح را به‬
‫حیث پلي بین عوايد و سرمايه گذاري تعريف مي نمود‪.‬‬

‫خلاصه به خصوص بعد از قرن ‪ 11‬م تا امروز تیوري هاي مختلفه ربح از طرف اقتصاد دانان انکشاف داده شده‬
‫است‪ .‬اما نظر واحد که اتفاق همه در آن باشد موجود نیست‪.‬‬

‫‪ .1‬قرضاوي‪ ،‬يوس ف‪ ،‬حلال و حرام در اسلام‪ ،‬مترجم‪ :‬ابوبکر حسین زاده‪ ،‬ص ‪.321‬‬

‫‪33‬‬
 ‫‪ .2‬دیدگاه اسلام در مورد مفهوم ربح‬
‫دراسلام هم موضوع ربح در طول زمان همیشه جنجالي بوده است‪ ،‬علماي اقتصاد اسلامي در مورد مفهوم ربح‬
‫نظر واحدي ندارند‪ .‬تنها يک تعريف عمومي از ربح در فرهنگ علم اقتصاد با زبان آلماني‪ 1‬آمده است در اين‬
‫تعريف تحت مفهوم ربح تمام عوايد شناخته مي شود که براي استفاده از متاع سرمايوي يا دارائي‪ ،‬مثل کرايه‪،‬‬
‫اجاره‪ ،‬مفاد و غیره را دربر مي گیرد‪.‬‬

‫هرگاه ربح به حیث پايه مفاد شناخته شود‪ ،‬که از يک طرف مبلغ آن در آبنده غیر قابل تثبیت باشد و از طرف‬
‫ديگر احتمالات خطر درآن وجود داشته باشد‪ ،‬دراين صورت ربح از طرف تمام مذاهب مختلفه و هم از‬
‫طرف تمام علماي اقتصاد اسلامي به استثناي بعضي ها قابل قبول بوده و با شريعت اسلامي تطابق دارد‪.‬‬

‫با توجه به نظريات علماي اقتصاد اسلامي تعريف آتي مفهوم کلي ربح را احتوا مي کند‪ .‬تحت مفهوم ربح نه‬
‫تنها عوايد از قبل معین شده براي پول قرضه داده شده با اين وعده مه مبلغ قرض داده شده به هر صورتي‬
‫دوباره پرداخت گردد‪ ،‬شامل ميباشد‪.‬‬

‫‪ .3‬تفاوت بین ربا وسایر عواید سرمایه‬

‫مفاد در معاملات تجارتي با ربا اين فرق دارد‪ ،‬که در اولي تاجر در مقابل کار و زحمات خود که امتعه را‬
‫عرضه ميدارد‪ ،‬پاداش اخذ مي دارد‪ ،‬در حالیکه در ربا مالک سرمیايه صرف به ارتباط گذشت زماني که پول‬
‫نزد قرضه گیرنده ميباشد‪ ،‬عايد بدست مي آورد‪ .‬مفاد حصول شده از طرف متصدي صرف يکبار اتفاق‬
‫ميافتد‪ ،‬در حالیکه در ربا نظر به تمديد زمان به صورت مکرر اخذ مي گردد‪ .‬در حالت عوايد کرايه و اجاره‬
‫تمام خطرات احتمالات خطر شريک بوده و قوت‪ ،‬انرژي و وقت خود را بکار مياندازد‪ ،‬تا چنین عايد را‬
‫حاصل دارد‪ ،‬در حالیکه در عوايد ربا‪ ،‬قرضه دهنده با کاربرد کمترين مصارف و احتمالات بسیار کم خطر‬
‫‪2‬‬
‫خواهان مفاد ثابت و بدون درد سر ميباشد‪.‬‬

‫ج) دلایل اقتصادی منع ربا‬

‫محمد نجات الله صديقي متولد سال ‪ 1231‬م عالم اقتصادي اسلامي و هندي تمام انتقادات علماي اقتصاد‬
‫‪3‬‬
‫اسلامي را در مقابل ترويج ربح طور آتی خالصه نمود‪.‬‬

‫‪Handbuch der wirtschaftswissens; unter faktorpreibildung 11 – Zinstheorie verfasser: Niehans, bd. 2 .1‬‬
‫‪stuttgart 1282, s. 532‬‬
‫‪ . 2‬مودودي‪ ،‬ابوالاعلي؛ سود از نظر اسلام واقتصاد‪ ،‬مترجم‪ :‬نعمت الله شهراني‪ ،‬مطبعه بلخ ‪ ،1381‬ص ‪123-28‬‬
‫‪ . 3‬نو روزي‪ ،‬قوانین اسلامي در مورد ربا ( ربح) و تطبیق عملي آن‪.‬‬

‫‪34‬‬
 ‫‪ ‬اخذ ربح به خصوص از قرضه هاي استهلاکي يک نوع خاص از استفاده جوئي ( استثمار) ميباشد‪.‬‬
‫‪ ‬با اعطاي قرضه هاي تولیدي‪ ،‬با متصدي دينامیک و فعال برخورد غیر عادلانه صورت ميگیرد‪ ،‬چون‬
‫وي به دائین يک مبلغ معین را به حیث ربح ميپردازد وخود تمام خطرات را متحمل ميشود‪.‬‬
‫‪ ‬ذريعه معملات ربحوي توزيع غیر عادلانه عايد بین اغنیا و فقرا بوجود ميآيد‪.‬‬
‫‪ ‬ربح مصارف تولیدي و بالوسیله قیمت امتعه را بلند ميبرد‪ ،‬چون ربح به حیث يک قلم مصارف تمام‬
‫شد با يک مبلغ ثابت بالاي تعین قیمت تاثیر وارد ميآورد‪.‬‬
‫‪ ‬ربح امکان کاربرد سرمايه را در پروژه هائي از نظر اجتماع دلخواه و اما با عوايد قلیل مانع مي شود‪.‬‬
‫‪ ‬عدم استقرار و نوسانات اقتصادي در اقتصاد ملي در اثر ربح بوجود مي آيد‪.‬‬

‫عالم اقتصادي آلماني ‪ Nienhaus‬به ارتباط به دلايل فوق‪ ،‬دلايل علمي ضد آن را ارايه داشته و نتیجه گیري‬
‫نموده است‪ ،‬که هیچ يک از دلايل بالا نمي تواند براي منع کامل ربح قناعت بخش باشد‪.‬‬

‫خان ومیر آخور در عالم اقتصاد پاکستاني به يک دلیل ديگر اشاره نموده است که به اساس نظرات شان در نشر‬
‫اقتصادي بدون ربح مدنظر گرفته نشده است‪.‬‬

‫استدلال آنها در مورد حق به جانب بودن منع ربح با يک سلسله شواهد دور و دراز همراه بوده و بر ديد اسلام‬
‫در مورد حق مال کیت و مسولیت مالکیت رايه مي دارد که اين حق ذريعه کار ويا انتقال مالکیت بدست مي آيد‬
‫چون دادن قرض در حقیقت يک نوع انتقال اين حق است‪ ،‬که در صورت باز پرداخت عین مبلغ بايد خواسته‬
‫شود و مبلغ اضافي تقاضا نگردد‪.‬‬

‫در اصل ديده مي شود که در اسلام منع ربح يک واقعیت و دستور ديني است و از طرف تمام مسلمانان پزيرفته‬
‫شده و ضرورتي به رايه دلايل اقتصادي ندارد و منحیث دستور ديني نبايد مورد سوال قرار گیرد‪.‬‬

‫چیزيکه مکلفیت اقتصاد دانان مسلمان شناخته مي شود‪ ،‬اين است‪ ،‬که علمآ‪ ،‬چطور يک اقتصاد دان بدون ربح‬
‫موثر بوده و استعداد وفعالیت داشته ميتواند‪.‬‬

‫‪35‬‬
 ‫فصل سوم‬

‫آثار ربا و اقتصاد بدون ربح موثریت آن در سطح اقتصاد کل‬

‫مبحث اول ‪ :‬آثار ربا در نظام اقتصادی‬

‫آثار منفي ربا در نظام اقتصادي و بطن جامعه را ميتوان در قالب نکاتي نظیر‪ ،‬ترک کار خیر و قرض‬
‫دادن‪ ،‬راکد ماندن تول ید و فعالیت اقتصادي‪ ،‬افزايش فاصله طبقاتي و افزايش تورم در جامعه عنوان کرد‪.‬‬
‫الف) ترک کار خیر و قرض دادن‬

‫‪36‬‬
‫با رواج ربا در بین مردم يک جامعه‪ ،‬مهمترين چیزي که از اين جامعه خواهد رفت‪ ،‬دادن قرض و وامهاي‬
‫قرض الحسنه است‪ .‬از بین رفتن مهر و محبت و عاطفه و حس احسان و کمک به ديگران يکي از آثار سوء ربا‬
‫است‪ .‬با رواج اين نوع کسب سود‪ ،‬ديگر تنها ملاک براي کمک به ديگران و قرض‪ ،‬دريافت سود بیشتر خواهد‬
‫شد که در اين شرايط ديگر روابط انساني و عاطفي به سمت کمرنگ شدن و نابودي خواهد رفت‪.‬‬

‫ب) راکد ماندن تولید و فعالیت اقتصادی‬

‫با رواج ربا‪ ،‬صاحبان سرمايه به جاي سرمايه گذاري در امر تولید با توجیه ريسک بالاي تولید و امکان از‬
‫دست رفتن سرمايه‪ ،‬به ربا روي خواهند آورد؛ چراکه پرداخت ربا را برابر با امنیت سرمايه و تضمین سود از‬
‫پیش توافق شده ميبینند‪ .‬از طرفي هم شخص دريافتکننده با توجه به سودي بالايي که قرار است پرداخت‬
‫کند‪ ،‬حتي اگر کار تولیدي و اقتصادي خوبي را هم با آن انجام دهد‪ ،‬چندان موفق نخواهد شد‪ ،‬زيرا سود حاصل‬
‫از تولید به جاي صرف در تولید به ربا تبديل خواهد شد‪.‬‬

‫ج) افزایش فاصله طبقاتی‬

‫ربا منجر به افزايش فاصله طبقاتي در جامعه خواهد شد و اين به دلیل نرخ بالاي سودي است که قرضدهنده‬
‫از قرضگیرنده مطالبه مي کند و اين نرخ در برخي موارد به بیش از نرخ تورم نیز افزايش مييابد و همین امر‬
‫سبب ميشود تا قرضگیرنده براي مدت زيادي بدهکار و بدون پسانداز بماند‪ ،‬اما از طرف ديگر قرضدهنده‬
‫با توسل به اين حربه از منفعت و سود بیشتري در ظاهر برخوردار ميشود‪.‬‬

‫د) تورم‬
‫يکي از عوامل بروز تورم در جامعه افزايش هزينه هاي تولید است‪ .‬مسلما وقتي تولیدکننده در قرارداد خريد‬
‫اعتباري مجبور به پرداخت ربا و سود غیرمتعارف به قرضدهنده شود‪ ،‬بايد اين افزايش هزينه را به نوعي جبران‬
‫ک ند و طبعا اين امر منجر به افزايش قیمت کالا و در نتیجه افزايش نرخ تورم در جامعه خواهد شد‪.‬‬

‫مبحث دوم) اقتصاد در بند ربا‬

‫يکي از اصلي ترين معضلاتي که ربا در جامعه ايجاد مي کند به اين موضوع بر مي گردد که برخي‬
‫تولید کنندگان جهت جذب نقدينگي در مسیر تولید مجبور به گرفتن ربا مي شوند‪ .‬هم اکنون با وجود بهره‬
‫ثابت (ربا) در اقتصاد‪ ،‬تمام طرح هاي تولیدي که درصد بازده آن ها نسبت به اصل سرمايه مورد نیاز کمتر از‬
‫نرخ معمول ربا در بازار باشد مطلقا اجرا نخواهد شد در حالي که اگر ربا در کار نباشد هر کاري که درصد‬
‫بازده آن‪ ،‬عدد مثبتي (هر قدر هم کوچک) را نشان دهد به وجود مي آيد و در نتیجه کارهاي بیشتري در جامعه‬
‫تولید مي شود که منافع آن براي اقتصاد سالم‪ ،‬از تمام جهات مي باشد‪.‬‬
‫‪37‬‬
‫بنابر آنچه بیان شد اولین مسِله اي که ربا در جامعه شکل مي دهد عدم روي آوردن مردم براي تولید مي باشد‪.‬‬
‫با توجه به آنکه با افزايش ربا‪ ،‬ديگر پول هاي سر گردان به سمت تولید نرفته و وابستگي به سراغ چنین جوامعي‬
‫خواهد آمد ربا با سست کردن پايه هاي تولید در هر کشوري بزرگ ترين ضربه به آن جامعه را خواهد زد‪.‬‬

‫از ديگر سو‪ ،‬ربا نه تنها رونق اقتصادي را در پي ندارد بلکه با افزايش بازده بخش غیر حقیقي اقتصاد يا بخش‬
‫پولي باعث رکود در جامعه خواهد شد‪ .‬بخش حقیقي اقتصاد به دلیل آنکه بازده کمتري نسبت به فعالیت هاي‬
‫سوداگرانه دارد در نظر افرادي که داراي سرمايه پولي هستند داراي جذابیت کمتري بوده و نقدينگي سرگردان‬
‫در جامعه به سمت بازارهاي غیررسمي از جمله ربا خواهد رفت‪.1‬‬

‫مبحث سوم) بانکداری بدن ربا در افغانستان‬

‫چند دهه قبل قانون بانکداري اسلامي (بدون ربا) به ندرت در کشورهاي دنیا اجرا ميشد اما به تدريج‬
‫بسیاري از کشورهاي اسلامي و حتي غیراسلامي قانون فعالیتهاي بانکي بدون ربا را تصويب و اجرا کردند‪ .‬در‬
‫سالهاي اخیر با روي کارآمدن دولت جديد و استوار شدن نظام اقتصاد بازار آزاد همه بانکهاي موجود که‬
‫دولتي بودند خصوصي شدند‪ ،‬به غیر از «د افغانستان بانک» که بانک مرکزي کشور است و طبق قانون جديد‬
‫بانکداري بسیاري از بانک هاي خصوصي ديگر ايجاد شدند‪.‬‬

‫بر اين اساس بانکهاي ملي افغان و پشتني بانک خصوصي شدند و برخي از بانکها که قبلا وجود داشتند‬
‫امکان توسعه و گسترش پیدا کردند‪ ،‬ضمن اين که در اين چند سال اخیر افغانستان شاهد تاسیس بانکهاي‬
‫خصوصي جديدي هم بوده است‪.‬‬

‫در نظام بانکي فعلي مشکل اصلي که وجود دارد‪ ،‬ربوي بودن فعالیت بانکهاست و بايد اين سیستم فعالیت‬
‫بانک ها به نظام بانکي کار مزد و قرضالحسنه تبديل گردد يا به سپرده هاي بانکي سود ناشي از به کاربردن‬
‫سپرده ها در فعالیت هاي اقتصادي پرداخته شود‪ .‬بر اساس اين قانون بانکها در کنار فعالیت قرضالحسنه‬
‫ميتوانند بر اساس عقود مشارکتي در زمینههاي مختلف فعالیت کنند‪.‬‬

‫الف) بانکداری بدون ربا‬

‫طبق قانون عملیات بانکداري بدون ربا سپردههاي سرمايهگذاري فقط در قالبهاي سرمايهگذاري‬
‫هستند و سپردههاي پسانداز مربوط به فعالیت قرضالحسنه ميباشند‪ .‬اگر چه هنوز قانون عملیات بانکداري‬

‫‪ .1.‬خبرگزاري بین المللي قرآن ‪ /‬ربا و اثرات سوء بر نظام اجتماعي و اقتصادي اسلام‪ .‬جمعي از نويسندگان ‪.‬سال ‪ 1388 :‬هـ ش ‪.‬‬

‫‪38‬‬
‫بدون ربا در افغانستان مبناي عمل نظام بانکي قرار نگرفته است ولي بايد اين نوع فعالیتهاي اقتصادي بدون‬
‫رباي بانکي در اين کشور گسترش پیدا کند‪.‬‬
‫در دهه هاي اخیر بعضي از کشورهاي دنیا به ندرت با اين قانون به فعالیت ميپرداختند‪ ،‬اما در سال هاي اخیر‬
‫تقريبا در همه کشورهاي اسلامي قانون فعالیتهاي بانکي بدون ربا اجرا مي شود و تعداد قابل توجهي از‬
‫کشورهاي غیراسلامي اين قانون را در اقتصاد خود اجرا کردند‪ .‬در حال حاضر بانکداري اسلامي سهم بزرگي‬
‫از فعالیتهاي بانکي جهان را به خود اختصاص داده و با گذشت زمان سهم آن در حال افزايش است‪.‬‬
‫در واقع تعیین نرخ بهره جزو فعالیتهاي اصلي نظام بانکي مي باشد و مي بايست در کشور نرخ بهره از نظام‬
‫بانکي حذف و سود جايگزين آن شود‪ .‬بايد گفت که نرخ بهره بانکي همان سود بانکي است که در نظام‬
‫بانکداري اسلامي تبديل به سود بانکي شده‪ ،‬اما در مفهوم کاملا متفاوت از نرخ بهره بانکي است‪ .‬در حقیقت با‬
‫تغییر نظام بانکي کشور سود فعالیتهاي اقتصادي به تناسب میزان سپردهگذاري بین سپردهگذاران توزيع‬
‫ميشود و اين سیاست جايگزين تعیین نرخ بهره بايد گردد‪.‬‬
‫همچنین طبق نظام بانکي براساس نرخ بهره‪ ،‬بانک مرکزي براي اجراي برخي از سیاستها اوراق قرضه به‬
‫فروش ميرساند که فعلا به دلیل ضعف شديد بانک مرکزي افغانستان و سیاست هاي نادرست آن از اين نوع‬
‫سیاست مالي استفاده نمي شود‪ .‬در نتیجه اين بخش از سیستم بانکي ربوي خود به خود با توجه به ربوي بودن‬
‫آن‪ ،‬از نظام بانکي کشور حذف شده است‪.‬‬
‫بر اين اساس در صورت اجراي سیاست هاي درست پولي و مالي انبساطي بانک مرکزي قادر خواهد بود اوراق‬
‫مشارکت را با تعريف ديگري جايگزين اوراق قرضه نمايد و براساس سود واقعي حاصل از فروش و واگذاري‬
‫اين اوراق در فعالیت هاي اقتصادي‪ ،‬بین سپردهگذاران سود توزيع نمايد‪.‬‬
‫از اين طريق قادر خواهد بود هم میزان اشتغال در کشور افغانستان را افزايش دهد و نیز سیستم بانکداري اسلامي‬
‫را اجرا نمايد‪ .‬طبق اين قانون در عمل به جاي قرض دادن و قرض گرفتن‪ ،‬سیاست مشارکت در فعالیتهاي‬
‫اقتصادي توسط عموم سپردهگذاران و صاحبان سرمايه‪ ،‬جايگزين مي گردد‪.‬‬
‫زماني که نظام بانکي افغانستان از نظام بانکي دولتي و سوسیالیستي به نظام بانکي اسلامي و اقتصاد بازار آزاد‬
‫تبديل شد‪ ،‬به دلیل کمبود بانک هاي دولتي بعد از مدتي ضرورت بانکداري خصوصي در اين کشور مشاهده‬
‫شد و با توجه به اين که افغانستان داراي نظام اقتصاد بازار آزاد مي باشد‪ ،‬بر اين اساس اجازه فعالیت بانکهاي‬
‫خصوصي در اين کشور داده شد‪ .‬در يک اقتصاد پولي‪ ،‬پول و بانکها شريانهاي فعالیتهاي اقتصادي هستند‪،‬‬

‫‪39‬‬
‫هر فعالیت اقتصادي که بخواهد صورت بگیرد‪ ،‬ملزم به دريافت و پرداخت پول است و اين عمل امروزه بدون‬
‫وجود بانکها انجام نميشود‪.‬‬
‫بانکها براي تداوم فعالیت و حفظ بقاي خود نیاز به توسعه فعالیتهاي اقتصادي و مبادلات گردش وجوه دارند‪.‬‬
‫با توجه به توسعه فعالیتهاي بانکداري در دنیا‪ ،‬اين امر باعث شده تا تمام اين فعالیتها در کشورها در اين‬
‫چند سال اخیر به شدت پیشرفت نمايد و در افغانستان هم انجام شود‪ .‬بعد از روي کار آمدن دولت موقت و در‬
‫طول ‪ 1‬سال گذشته‪ ،‬افغانستان بسیاري از ابزارها و وسايلي را که در بانکهاي سراسر دنیا استفاده ميشود براي‬
‫توسعه نظام بانکي خود بکار گرفته است‪.‬‬
‫قبل از دولت موقت و در واقع در سال هاي قبل از ‪ 2221‬به علت کمبود وجوه در بانکها و وجود چند بانک‬
‫دولتي‪ ،‬تسهیلات محدود و متمرکز در چند شهر اصلي افغانستان و بیشتر در کابل‪ ،‬پايتخت کشور محدود مي‬
‫شد‪ .‬اما در سالهاي بعد از دولت موقت به علت توسعه و گسترش نظام بانکي تسهیلات در تمام اين کشور‬
‫توزيع شده است‪.‬‬
‫تفاوت اصلي بانکداري بعد از دولت موقت در توزيع بیشتر امکانات بانکي به کل کشور از جمله مناطق محروم‬
‫و ولايات است‪ .‬نظام بانکي خصوصي براساس رقابت در بازار آزاد‪ ،‬شعبههايي در تمام کشور ايجاد کرده اند‬
‫و فعالیتهاي بانکي را در کل کشور توسعه داده اند‪ ،‬ضمن اين که از ابزار و وسايلي استفاده مي کنند که در‬
‫توسعه و پیشرفت عملیات بانکداري امروزي کمک مي نمايد‪.‬‬
‫قبل از دولت موقت میکانیزم جذب پول بانک ها فقط براساس نرخ بهره بود اما بعد از دولت موقت‪ ،‬تنوعي در‬
‫زمینه ي انواع سپردهها‪ ،‬سرمايهگذاريها و بخت حساب ها و سپرده هاي قرضالحسنه به وجود آمده است‪ .‬اگر‬
‫چه میزان همه ي اين سپرده ها براساس نرخ سود و نرخ بهره باز هم تعیین مي گردد‪ ،‬با اين وجود مديريت‬
‫نقدينگي بانکها در دو بخش دريافت وجوه و پرداخت تسهیلات تقسیم شده است‪ .‬بنابراين اعطاي تسهیلات‬
‫بانکي در نظام جديد سیستم بانکداري تنوع قابل توجهي داشته است‪ .‬در حالي که قبل از دولت موقت اعطاي‬
‫تسهیلات فقط براساس پرداخت وام ربوي انجام ميشد و شکل عمومي داشت‪ .‬همچنین به دلیل وجود جنگ‬
‫هاي داخلي و جهاد و نیز در دوره هاي قبل به دلیل دولتي بودن و پیشرفته نبودن امکانات بانکي اين تسهیلات‬
‫وجود نداشته است‪.‬‬
‫بعد از دولت موقت‪ ،‬بانکهاي کوچک زيادي ايجاد شده اند‪ .‬اگر چه اين اقدام قابلیت نظارت‪ ،‬کنترول و‬
‫سیاستگذاري در نظام بانکداري را به علت افزايش تنوع بانک ها‪ ،‬کاهش داده است‪ .‬ولي از بروز برخي‬

‫‪41‬‬
‫مشکلات از جمله اختلاس در امور بانکي که ممکن بود در بانک هاي دولتي به وجود بیايد‪ ،‬با ايجاد بانک هاي‬
‫خصوصي و نیز با افزايش نظارت بانک مرکزي جلوگیري مي گردد‪.‬‬

‫ب) مشکلات بانک های افغانستان‬

‫توسعه شديد نظام بانکداري در کشور در طول ‪ 1‬سال پس از سقوط طالبان نشان از وجود ظرفیت هاي‬
‫عظیم در زمینه ي بانکداري در کشور است‪ .‬گسترش نظام بانکداري در افغانستان توان بازار مالي کشور را به‬
‫شدت بالا مي برد و همچنین هزينه هاي انتقال پول براي سپرده گذاران را در اثر رقابت بانک ها کاهش مي‬
‫دهد و رفاه مصرف کنندگان افزايش خواهد يافت‪ .‬اگر چه هنوز بانک هاي داخلي چندان به سرمايه گذاري‬
‫داخلي علاقه اي ندارند و بیشتر مايل به سپردن سرمايه ها به بانک هاي خارجي به دلیل بالا بودن نرخ سود بانک‬
‫هاي خارجي هستند‪ ،‬اما بايد بانک مرکزي سیاستي به کار گیرد تا از خارج شدن ارز از کشور جلوگیري نمايد‪.‬‬
‫با توجه به رکود جهاني در سال ‪ 2228‬و ادامه ي آن در سال ‪ 2222‬و نیز کاهش نرخ بهره در کشورهاي اروپايي‬
‫و امريکا‪ ،‬احتمال افزايش سرمايه گذاري داخلي از سوي بانک هاي کشور در اين سال وجود دارد‪ .‬علت اين‬
‫امر کاهش نرخ بهره در کشورهاي اروپايي و امريکاست‪.‬‬
‫مهمترين مشکل در نظام بانکداري کشور کمبود نقدينگي است که به شدت احساس مي گردد‪ .‬سیاست هاي‬
‫پولي و مالي انقباضي بانک مرکزي و سیاست کنترول نرخ ارز(تک سیاستي) باعث شده است که ساير ارزهاي‬
‫کشورهاي خارجي سهم عمده اي از حجم نقدينگي افغانستان را تشکیل دهند‪ .‬اين امر ضربه ي شديدي به‬
‫اقتصاد پولي اين کشور و به خصوص بانک ها وارد مي کند‪ .‬همچنین هزينه انتقال پول را براي مشتريان زياد‬
‫خواهد کرد‪.‬‬
‫مشکل عمده ي ديگر‪ ،‬عدم وجود جايگزين هاي پول در کشور است‪ .‬مثل چک پول‪ ،‬چک مسافرتي‪ ،‬اوراق‬
‫بلند مدت و کوتاه مدت سرمايه گذاري‪ ،‬اوراق سهام که نقش بسیار زيادي در افزايش حجم نقدينگي دارند‪.‬‬
‫در کشور هاي پیشرفته دو‪ -‬سوم حجم نقدينگي آنها را جايگزين هاي پولي تشکیل مي دهند‪.‬‬
‫عدم توجه بانک هاي افغانستان به سرمايه گذاري در داخل کشور‪ ،‬بالا بودن نرخ بهره داخلي در کشور‪ ،‬عدم‬
‫توجه بانک مرکزي به افزايش نقدينگي و کاهش نرخ بهره و عدم استفاده بانک هاي کشور از جايگزين هاي‬
‫پولي‪ ،‬از مهمترين ناکارايي هاي بانک ها در کشور است‪.1‬‬

‫‪ .1‬بانکداري بدون ربا در افغانستان‪ ،‬انجمن دوستي ايران و افغانستان – اخبار رسانه ها)‪ . (iran-afghanistan.com‬سال ‪ 2228 :‬م ‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫مبحث چهارم) اقتصاد بدون ربح و موثریت آن در سطح اقتصاد کل‬

‫طرز مطالعه بانک هاي اسلامي در مبحث هاي گذشته متکي به مطالعات اقتصاد جزء ( اقتصاد خرد) بود‪.‬‬
‫مطالعه بانک اسلامي در سطح اقتصاد کل ( اقتصاد کلان) ايجاب مي نمايند‪ ،‬تا تحلیل صورت گیرد‪.‬‬

‫الف) توزیع منابع مالی ‪ /‬پولی با توجه به منع ربح‬

‫هر گاه توزيع منابع مالي را به حیث جزء از تیوري ها منابع مد نظر بگیريم‪ ،‬در آنصورت مفهوم توزيع منابع‬
‫مالي جواب دادن به اين سوال است‪ ،‬که چطور عامل تولید کمیاب سرمايه که يک جامعه بر آن تصرف دارد‪،‬‬
‫به اساس محک هاي معین بطور مطلوب از ديد خالص اقتصاد ي استفاده کامل منابع مالي در ساحات تولیدي‬
‫مولد فهمیده شود‪.‬‬

‫منابع سرمايه يک اقتصاد بسته عبارت از پس انداز هاي فعالان اقتصادي ( خوانواده ها‪ ،‬تصدي ها و دولت )‬
‫است‪ .‬استفاده مطلوب پش انداز ها در ساحات تولیدي به منظور تولید امتعه و خدماتي که يک جامعه به آن‬
‫ضرورت دارد‪ ،‬تابع نظام اقتصادي هر جامعه ميباشد‪.‬‬

‫در نظام اقتصاد بازار آزاد‪ ،‬سرمايه به حیث وجوه تمويلي ( سرمايه پولي) – از نظر تیوري‪ -‬بین تقاضا کننده‬
‫گان و عرضه کننده گان آن در بازار پول وسرمايه مورد معامله قرار مي گیرد وبا ايجاد يک قیمت براي سرمايه‬
‫پولي سرمايه عرضه شده با ساحات تولیدي ( موثر)رهنمايي ميشود‪.‬‬

‫تصدي هاي بانکي در نظام اقتصادي بازار آزاد در بازار هاي مالي – از ديد اقتصاد کل به حیث تاسسات انتقال‬
‫دهنده" وطیفه انجام مي دهند‪ ،‬يعني بانکها نق ش و ساطت بین تعداد زياد از عرضه کننده گان و تقاضا کننده‬
‫گان سرمايه را بازي ميکنند‪ .‬بانکها به حیث عاملین موسساتي تجمع و توزيع سرمايه پولي تبارز مينمايد به اين‬
‫طريق آنها بر تجمع منابع مالي و پولي تاثیر مستقیم وارد مي آورند‪ .‬بانک ها ميتوانند با توجه به نظام اقتصادي‬
‫معینه طرق استفاده از سرمايه پولي را به شکل مطلوب بر جريان اندازد‪.‬‬

‫‪42‬‬
‫با مطالع به منع ربح به سطح اقتصاد کل دو موضوع عمده جلب توجه مي نمايد‪ :‬نخست از نظر سیاست اقتصادي‬
‫کل سوال خط ومشي مطرح ميگردد‪ ،‬که آيا چطور منع ربح بايد مورد تطبیق قرار گیرد و دوم سوال تیوريکي‬
‫قابلیت و موثريت يک اقتصاد تبارز نمايد‪.1‬‬

‫ب) پایه اشتراک در مفاد به حیث کمیت تعویضی پابه ربح‬

‫در مورد اين سوال که آيا منع ربح مورد تطبیق قرار گیرد‪ ،‬بعضي از علماي اقتصاد اسلامي با وجود قبلي منع‬
‫عمومي ربح بر علیه اقدامات سیاسي مجرد براي از بین بردن ربح از طرف دولت اند‪ .‬چون آنها از ايجاد مشکلات‬
‫عمده و ضرر هاي اقتصادي ( بالخصوص در قسمت تشکیل‪ ،‬استفاده و تمرکز سرمايه ) تشويش ابراز میدارند‪.‬‬
‫بدين لحاظ آنها تطبیق يک جانبه منع ربح را بدون اسلامي ساختن اساسي و وسیع اقتصادي و اجتماعي مفید‬
‫نمي دانند‪ .‬و اما اکثر يت علما اقتصاد اسلامي طرفدار تطبیق عملي منع ربح به سطح اقتصاد کل مي باشند‪.‬‬

‫اينکه منع ربح چطور مورد تطبیق قرار گیرد‪ ،‬بايد در يک اقتصاد بدون ربح آن کمیت علماي اقتصادي جستجو‬
‫شود‪ ،‬که به حیث قیمت سرمايه در غیاب ربح پولي بتواند وظیفه رهنمائي سرمايه را به عهده گیرد‪.‬‬

‫بسیاري از علماي اقتصاد اسلامي از تعويض ربح ذريعه اشتراک در مفاد متحول صحبت به عمل مي آورند‪ .‬آنها‬
‫نظر دارند‪ ،‬که به عوض تمويل غیر با اساس پرداخت ربحي از قبل موافقه شده‪ ،‬در يک مفاد ( از قبل نامعلوم )‬
‫جاگزين گردد‪ .‬تقاضا و عرضه سرمايه سرمايه پولي بايد در يک بازار سرمايه غیر مرکزي مقابل شوند و بعدآ‬
‫ذريعه تشکیل پايه اشتراک در مفاد در بازار سرمايه‪ ،‬تجمع سرمايه توسط بازار انجام پزيرد‪.‬‬

‫به اين ترتیب پیشنهاد اين علما براي تطبیق منح ربح به سطح اقتصاد کل‪ ،‬پايه اشتراک در مفاد حیث بدلیل پايه‬
‫ربح در ربح در اقتصاد بازار آزاد ميباشد‪.‬‬

‫‪ . 1‬نور عباد‪ ،‬حمید الله‪ ،‬اقتصاد بانکداري اسلامي‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬سال ‪.1325‬‬

‫‪43‬‬
 ‫‪.1‬مودل اشتراک در مفاد صدیقی‬
‫نجات الله صديقي عالم اقتصاد اسلامي هندي که نشرات فراواني در قسمت بانک هاي اسلامي دارد‪ ،‬مودلي را‬
‫انکشاف داده که اساس آن تطبیق پايه اشتراک در مفاد به عوض ربح به سطح اقتصاد کل به ارتباط با قابلیت و‬
‫استقرار اقتصاد هی چ مشکلي را ببار نمي آورد‪ .‬ذيلا بطور خلاصه اساسات مودل صديقي توضیح داده ميشود‪.1‬‬

‫‪ ‬حصول مفاد يکي از چندين اهداف سکتور خصوصي‬

‫‪ ‬روش رقابتي بین سهم گیرنده بازار‬
‫‪ ‬مفاد مثبت دوامدار به سطح اقتصاد‬
‫‪ ‬يک اقتصاد بسته‬

‫در حالیکه تقاضا کننده سرمايه صرف تصدي هاي مؤلد غیر بانکي اند‪ ،‬عرضه کننده گان سرمايه در مودل‬
‫صديقي صرف بانکها ميباشند‪ .‬عامه مردم فقط زماني به حیث عرضه کننده گان سرمايه در نظر گرفته ميشوند‪،‬‬
‫که اگر آنها پول خود را در حسابات سرمايه گذاري بانکها ) امانات پس و معادي = امانات مضاربه ) گذاشته‬
‫باشند‪ .‬بانکها براي امانات مضاربه يک سهم فیصدي مفاد از قبل تعین شده را مي پردازند‪ ،‬که اين پرداخت در‬
‫مورد صديقي مسمي به پايه اشتراک مفاد امانت گذاران نامیده مي شود‪.‬‬

‫بانک ها يک قسمت عمده از وجوه پولي خود را ( متشکل از وجوه پولي خودي‪ ،‬امانات مضاربه منفي ذخاير‬
‫و يک قسمت از امانات ج اري = وجوه مضاربه ) به حیث سرمايه اشتراکي براي تمويل تصدي ها مولد آماده‬
‫قرار دهند‪ .‬بانک ها از اين چنین تمويل يک سهم فیصدي از قبل تعین شده ار مفاد نامعلوم تصدي ها تقاضا‬
‫کننده را انتظار دارند‪ .‬اين سهم در مودل صديقي بنام پايه اشتراک در مفاد بانکها از اين چنین تمويل يک سهم‬
‫فیصدي از قبل تعین شده از مفاد نا معلوم تصدي ها به حیث گیرنده گان سرمايه اشتراکي در اول جريان پیدا‬
‫مي کند‪ ،‬منحیث نخستین و مهمترين عامل تعین کننده ‪ drp/brp‬مي داند‪ ،‬اما وي در مودل خود به منظور‬
‫يک کمیت داده شده مفاد را که براي تمام سهم گیرندکان بازار سرمايه اعتبار دارد‪ ،‬فرضیه گرفته است‪.‬‬

‫با آغاز از اي ن فرضیه آخري‪ ،‬صديقي شعي مي ورزد‪ ،‬تا روش و رفتار سهم گیرندگان بازار سرمايه را براي‬
‫تعیین ‪ drp/brp‬در دو بازار قسمي سرمايه ( يعني بازار براي امانات مضاربه ) قرار آتي ارايه دارد و ذريعه آن‬

‫‪Siddiqi,M.N.,econimicof profit-sharing, in: Ahmad….fiscal policy and resource Allocation in islam, .1‬‬
‫‪Rawalpindi 1283‬‬

‫‪44‬‬
‫حالات تعادل قسم ي را در اين دو بازار قسمي که لاخره براي تعادل عمومي بازار سرمايه اعتبار داشته مي توان‪،‬‬
‫نشان دهد‪:‬‬

‫‪ ‬با کمیت داده شده مفاد ‪ p‬تقاضاي تصدي ها به وجوه مضاربه عرضه اي بانک ها تابع معکوس پايه‬
‫اشتراک پايه اشتراک مفاد بانکها ‪ brp‬است‪ .‬آماده گي بانک ها براي عرضه وجوه مضاربه با مفاد‬
‫داده شده ‪ p‬تابع مستقیم ‪ brp‬ميباشد و اما توانايي آنها براي تغیر حجم وجوه مضاربه تابع اندازه‬
‫امانات مضاربه است‪ .‬مهمترين عامل تعین کننده حجم امانات گذاران مضاربه مضاربه در کوتا مدت‬
‫بايد پايه اشتراک مفاد امانت گذاران مضاربه باشد‪ ،‬اين پايه سهم فیصدي در مفاد بانک ها نشان مي‬
‫دهد‪ ،‬که به امانات گذاران مضاربه جريان پیدا مي کند‪ .‬در دراز مدت تغیرات تغیرات عايد ملي‪،‬‬
‫تغییرات حجم پول در سیستم بانکي و ساير عوامل به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر عرضه وجوه‬
‫مضاربه ذريع ه بانک تاثیر وارد ‪ .‬فرض مي شود‪ ،‬که اين کمیته ها موثر در کوتا مدت داده شده است‬
‫و تغیر نمي خورند‪ ،‬در اين صورت با وجوه مضاربه به حیث تابع مستقیم ‪ brp‬شناخته مي شودبا ‪ p‬و‬
‫‪ drp‬داده شده‪ ،‬حد تعادلي ‪ brp‬ذريعه تقاضا و عرضه وجوه مضاربه تعین مي شود‪.‬‬
‫‪ ‬حجم پس انداز در اقتصاد ملي بطور عمده تابع عايد ملي مي باشد‪.‬‬
‫اينکه آيا پس انداز کنند گان ترجیح خواهند داد‪ ،‬تا به عوض ذخیره نقده در خانه و يا خريد سهام‪،‬‬
‫پس انداز هاي خود را به بانکها در حسابات امانت مضاربه بگذارند‪ ،‬ذريعه پايه مفاد متوقعه امانات‬
‫مضاربه تعین ميگردد‪ .‬طوريکه در بالا اشاره شد‪ ،‬حجم امانات مضاربه با کمیت مفاد متوقعه ‪ p‬و ‪brp‬‬
‫داده شده‪ ،‬تابع بلندي ‪ drp‬است‪ .‬به اين ترتیب‪ ،‬عرضه امانات مضاربه مي توان تابع مستقیم ‪ drp‬باشد‪.‬‬
‫در مقابل تقاضاي بانک ها به امانات مضاربه تابع معکوس ‪ drp‬مي باشد؛ چون هرقدر اين پايه پاينتر‬
‫باشد‪ ،‬به همان اندازه به وسیله سرمايه گذاري امانات به حیث سرمايه اشتراکي‪ ،‬با ‪ p‬و ‪ drp‬داده شد‪،‬‬
‫هم تقاضا و هم عرضه امانات مضاربه به اندازه تعادلي ‪ drp‬را تعین میدارند‬

‫‪d‬‬ ‫‪br‬‬ ‫‪d‬‬

‫‪Dr‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪75‬‬
‫‪75‬‬ ‫‪%‬‬
‫‪%‬‬

‫‪x‬‬
‫‪x‬‬

‫‪45‬‬
‫به اساس ارايه صديقي اين حالت تعادلي در بازار هاي قسمي سرمايه منجر به يک تعادل عمومي بین عرضه‬
‫وتقاضا سرمايه پولي ميگردد که بالوسیله تمام سهم گیرنده گان بازار بانکهاي‪ ،‬امانات گذاران و تصدي هاي‬
‫غیر بانکي مي توانند از بازار راضي باشند‪.1‬‬

‫‪ .2‬انتقاد برمودل اشتراک در مفاد صدیقی‬

‫قابلیت محدود ارایه‬ ‫‪.I‬‬

‫فرضیه هائي که صديقي در مودل خود در نظر گرفته است‪ ،‬بعضا از واقعیت ها بسیار دور مي باشد‪ .‬طور‬
‫مثال‪ ،‬يک مفاد داده شده( متوقعه ) به سطح اقتصاد کل سوال برآنگیز است‪ ،‬چه سهم گیرنده گان بازار‬
‫سرمايه در يک اقتصاد اشتراک در مفاد تصور آبنده از تصديها مؤلد مختلفه انتظارات مختلفه داشته و آماده‬
‫گي قبول خطر مختلفه را بروز دهند‪ .‬مودلي که پايه مفاد اقتصاد به حیث اساس اقتصاد بدون ربح ارايه مي‬
‫دارد‪ ،‬بايد خطرات و عدم اطمینان را که بر روش و رفتار سهم گیرنده گان بازار تاثیر مستقیم دارد‪ ،‬در نظر‬
‫گیرد؛ موضوعا صديقي آنرا ناديده گرفته است‪.2‬‬

‫همین طور‪ ،‬تصامیم سهم گیرنده گان بازار سرمايه در شروع دوره تابع مفاد متوقعه و در اخیر دوره تابع‬
‫مفاد حصول شده مي باشد‪ ،‬بناء اين تغیر و روش در تصامیم سهم گیرنده گان بازار در مودل مد نظر گرفته‬
‫شود وبه شکل دينامیک ونه به شکل استاتیک مثلیکه صديقي اريه داشته است‪ ،‬انکشاف داده‪.‬‬

‫موضوع ديگري که در مودل صديقي ناديده گرفته شده است عبارت از تدابیر سیاست پولي بانک مرکز‬
‫است‪ ،‬که بر تصامیم سهم گیرنده گان بازار سرمايه تاثیر دارد‪.‬‬

‫بلاخره‪ ،‬محدود ساختن عرضه کننده گان و تقاضا کننده گان سرمايه پولي در مودل از واقعیت دور است‪،‬‬
‫چه در پهلوي بانکها‪ ،‬ساير موسسات پولي و مالي به حیث عرضه کننده گان عرض وجود مي کنند‪.‬‬
‫همنطور‪ ،‬تقاضا کننده گان صرف تصدي هاي مولد غیر بانکي بوده نمي تواند بلکه افراد خصوصي و هم‬
‫دولت نقش بازي میکند‪.‬‬

‫‪ .1‬صديقي‪ ،‬بانکداري بدون ربح‪ 1283،‬ص ‪123-21‬‬

‫‪ .2‬اسد‪ ،‬محمد نعیم؛ علم اقتصاد تصدي بانکي‪ ،‬جلد سوم‪ -‬اقتصاد تصدي بانکداري اسلامي‪ ،‬کابل‪ 1322‬ص ‪.82‬‬

‫‪46‬‬
 ‫ج) تاثیرات تطبیق پایه اشتراک در مفاد بر موثریت اقتصاد بدون ربح‬

‫تعويض پايه ربح با پايه اشتراک در مفاد در اقتصاد بدون ربح داري مزايا ونواقصي مي باشد‪ ،‬که در ذيل طور‬
‫فشرده توضیح داده مي شود‪.‬‬

‫‪ .1‬کاهش موثریت در اثر بلند بودن مصارف معلوماتی‬

‫هر گاه ربح را به عنوان قیمت بازار سرمايه پولي بشناسیم‪ ،‬که در اثر تلاقي عرضه و تقاضاي سرمايه پولي در‬
‫يک بازار رقابتي شديد سرمايه تشکیل پیدا مي نمايد‪ ،‬در اين صورت با عدم موجوديت ربح مصارف بلند‬
‫معلوماتي در اقتصاد ملي بروز مي کند‪ ،‬که در اثر آن به موثريت اقتصاد خلل وارد مي شود‪.‬‬

‫دلیل اين نیست‪ ،‬که قیمت ها در يک اقتصاد بازار رقابتي به حیث عاملین معلومات‪ ،‬به عباره ديگر تمرکز دهنده‬
‫معلومات عرض وجود مي کنند‪ .‬قیمت ها مي توانند ارزان ترين جمع کننده معلومات باشند‪ ،‬سهم گیرنده گان‬
‫بازار به طور خصوصي علاقمند اند‪ ،‬تا منحیث وظیفه ضمني معلومات را جمع آوري نموده و ذريعه عرضه قیمت‬
‫هاي خود آنرا در سیستم قیمت ها شامل سازند‪ .‬قیمت ها از جانبي هم موثر ترين فرستندگان معلومات اند‪ ،‬چون‬
‫معلومات زياد را صرف در يک عدد تمرکز مي دهند‪.‬‬

‫از آنجائیکه تشکل هر قیمتي به حیث جمع کننده معلومات مصارف معلوماتي معین را ايجاب ميکند‪ ،‬بناء در‬
‫يک اقتصاد بدون ربح براي تشکل پايه هاي بي شمار اشتراک در مفاد به حیث قیمت هاي يک متاع واحد "‬
‫سرمايه" در بازار سرمايه مصارف بلند معلوماتي عرض وجود مي کند که اي مصارف منجر به نقصان موثريت‬
‫در اقتصاد مي گردد‪ .‬قابل تذکر است‪ ،‬که اين عدم موثريت پايه اشتراک در مفاد در مقابل ربح صرف زماني‬
‫صدق مي کند‪ ،‬که اگر ربح در بازار هاي شديدآ رقابتي سرمايه تشکیل پیدا نمايد و بالنتیجه قیمت وظیفه خود‬
‫را در تمرکز معلومات ايفا نمايد‪ ،‬ولي طوريکه در عمل ديده مي شود‪ ،‬بازار ها شديدا رقابتي سرمايه کمتر‬
‫عرض وجود مي کنند‪.‬‬

‫‪ .2‬کاهش مؤثریت در اثر عدم تحرک زیاد سرمایه‬

‫قیمت ها صرف زماني وظیفه تجمع مؤثر منابع و وظیفه رهبري اقتصاد را انجام داده مي توانند‪ ،‬که تحرک (‬
‫اقتصادي) عوامل تولید ( بالخصوص کار سرمايه)وجود داشته باشد‪ .‬تحت مفهوم " تحرک عوامل تولید " در‬
‫تیوري اقتصاد ملي‪ ،‬تحرکات مکاني و سکتوري عوامل تولید شناخته مي شود‪ .‬به هر اندازه يکه عوامل تولید‬
‫در اقتصاد تحرک داشته باشد به همان اندازه اقتصاد اين قابلیت را میداشته باشند‪ ،‬که خود را با تغیرات اقتصادي‬
‫( طور مثال تغیرات عرضه و تقاضا در بازار) وفق دهد‪.‬‬

‫‪47‬‬
‫در اقتصاد اسلامي ( اقتصاد بدون ربح ) طوريکه مطالعه نموديم‪ ،‬وظايف عمده بانکها ( ديد گاه تیوري )بايست‬
‫عقد قرار داد هاي مضاربه و مشارکه باشد‪ .‬اين بدان معني است‪ ،‬که وجوه نقدي بانک ها بايد در تمويل داراز‬
‫مدت تصدي ها بکار انداخته شود‪ .‬به اين لحاظ بانک هاي نمي توانند خود را با تغیرات در بازار سرمايه بزودي‬
‫انتطباق دهند و براي تمويل پروژه ها و تصدي ها نو مولد تر سرمايه عرضه دارند‪.‬‬

‫اين چنین بندش سرمايه بانک ها در اقتصاد بدون ربح مي تواند منجر به کاهش موثريت در اقتصاد گردد‪.‬‬

‫‪ .3‬افزايش موثريت در اقتصاد بدون ربح‬

‫طرفداران اقتصاد بدون ربح دلايلي را ارايه میدارند‪ ،‬که قابلیت فعالت بلند اين اقتصاد را تبارز مي دهد‪ .‬و نظر‬
‫ايشان تطبیق اقتصاد اشتراک در مفاد از يک جانب باعث تجمع موثر منابع در اقتصاد بر مي گردد و از جانب‬
‫ديگرباعث توزيع بهتر عايد گرديده و حتي استقرار اقتصادي را سبب مي شود‪.1‬‬

‫افزایش موثر در اثر توزیع‬ ‫‪.I‬‬

‫از آنجائیکه تجمع موثر منابع صرف زماني میسر است‪ ،‬که عوامل تولید در تصدي ها و پروژه هائي با مؤلديت‬
‫بلند به کار افتد‪ ،‬بناء در آن اقتصاد ملي که عوامل تولید کمیاب سرمايه به اساس سرمايه اشتراکي ونه به اساس‬
‫سرمايه قرضوي با ربح در اختیار تصديها ‪ /‬پروپژه ها قرار داده مي شود‪ ،‬بايد موثريت بیشتر نسبت به يک‬
‫اقتصاد ملي داشته باشد‪ ،‬که با اساس ربح استوار است‪ .‬دلیل اينست‪ ،‬که در اقتصاد ر بحوي بانک ها به عرضه‬
‫کننده گ ان سرمايه قرضوي بیشتر به تضمین قرضه و شايستگي قرضوي مشتريان خود علاقه مند اند‪ ،‬در حالیکه‬
‫بانکها دريک اقتصاد اشتراک در مفاد بیشتر به مؤلديت و مثمريت سرمايه گذاري ها ويا به عباره ديگر‬
‫تصدي هائیکه ار آنها سرمايه اشتراکي تقاضا ميدارند توجه مبذول مي کنند‪.‬‬

‫افزایش موثریت دراثر توزیع بهتر عاید و در اثر استقرار اقتصادی‬ ‫‪.II‬‬
‫دلايل طرفداران اقتصاد بدون ربح در قسمت اينکه عدم موجوديت ربح باعث توزيع بهتر عايد و استقرار‬
‫اقتصادي مي شود‪ ،‬اينست که در اقتصاد اسلامي مالک سرمايه پولي در حالي مفاد و ضرر اقتصادي شامل مي‬
‫باشد‪ ،‬بناء در حالت رونق اقتصادي که مفاد تصدي ها افزايش قابل ملاحظه مييابد‪ ،‬به مالکین سرمايه‬
‫اشتراکي هم مقدار خیلي بیشتري از مفاد به مقايسه ربح در اقتصاد ربحوي تعلق مي گیرد‪ .‬همینطور‪ ،‬در حالت‬
‫کساد اقتصادي مالکین سرمايه در اقتصاد اشتراک به مفاد‪ ،‬خیلي کم حصول داشته‪ ،‬يا هیج مفادي بدست نمي‬
‫آورند ويا حتي به ضرر هم سهم میگیرند‪.2‬‬

‫‪ .1‬همان اثر پیشین‪ ،‬اسد‪ ،‬ص ‪.28‬‬

‫‪ .2‬صديقي‪ ،‬بانکداري بدون ربح‪ 1283،‬ص ‪123-28‬‬

‫‪48‬‬
‫در حالیکه مالکین سرمايه در اقتصاد با ربح‪ ،‬ربح تعین شده را به هر حالي دريافت مي دارند‪ .‬به اين ترتیب پايه‬
‫اشتراک به مفاد مقايسه ربح نقش خود را در توزيع بهتر عايد بازي مي کند‪.1‬‬

‫‪ .1‬اسد‪ ،‬محمد نعیم؛ علم اقتصاد تصدي بانکي‪ ،‬جلد سوم‪ -‬اقتصاد تصدي بانکداري اسلامي‪ ،‬کابل ‪.1322‬‬

‫‪49‬‬
 ‫نتیجه گیری‬
‫چون رباخواري يک نوع تبادل اقتصادي ناسالم است که عواطف و پیوند ها را از بین میبرد‪ ،‬بذر کینه‬
‫و دشمني را در دلها مي پاشد در نتیجه تعادل جامعه را به هم زده وموجب تقسیم اجتماع به دو قطب متکبر و‬
‫مستضعف میگردد با توجه به اين آثار تخريبي نه تنها در شريعت اسلام بلکه در تمام اديان آسمان رباخواري‬
‫تحريم شده است‪ .‬اوصاف بد و قبیح که بوسیله رباخواري در وجود مردم پیدا شده داراي ريشه هاي عمیق‬
‫واصیل در قلوب وضماير اجتماع است که محو و از بین بردن آن ها باين اجراءات ناقص و اعمال سطحي دور‬
‫از امکان به نظر مي آيد بلکه براي ازاله آن لازمي است که از جمیع تدابیر و اجرات که اسلام آن را مقرر کرده‬
‫است‪ ،‬استفاده نمود‪ ،‬و اين نظام را در تمام ساحات زندگي طوري که اسلام خواسته است سرکوب و از بین برد‪.‬‬
‫اسلام در سرکوب کردن ربا و رباخواري تنها به مواعظه اخلاقي اکتفا نکرده بلکه ضماير و وجدان مردم را از‬
‫نگاه ديني از آن متنفر و گريزان مي سازد و از جانب ديگر تمام معاملات ربوي را لغو و حرام اعلان میدارد و‬
‫داد و ستُد‪ ،‬کتابت و شهادت را برآن جرم دانسته و مرتکبین آن را لعنت میفرستد‪ ،‬پس هرکسي که میخواهد‬
‫نظام رباخواري از صفحه وجود به کلي محو و نابود گردد و ضروري و حتمي است که با تمام جدوجهد اخلاص‬
‫و صداقت وعزم متین و راسخ به طريقه که بیان کرديم کمر همت را ببندد و آن را عملي سازد‪.‬‬

‫ومن الله التوفیق‬

‫‪51‬‬
 ‫پیشنهادات‪:‬‬

‫‪ .1‬سفارش مي شود تا در نخست روي تعديل مواد قانون اساسي که درواقع معترف به نظام بازار آزاد‬
‫است کار صورت بگیرد‪.‬‬
‫اين کار سبب میشود تا قانون تجارت يا هم اصول نامه تجارت که مبناي آنها قانون اساسي است و به‬
‫طور غیر مستقیم فعالیت هاي سود ربا را تايید میکنندتعديل يابد‪.‬‬
‫‪ .2‬بانک مرکزي افغانستان بايد روي تعاملات ومراودات پولي ساير بانک ها در باب جلوگیري از سود‬
‫ربوي نظارت جدي نموده ودر صورت تخلف آ نها را به مراجع عدلي وقضايي معرفي بدارد‪.‬‬
‫‪ .3‬تیورسن ها ودوکتورين حوزه ي اقتصاد کشور بايد روي طرحي کار نمايند که بتواند بديل خوبي‬
‫براي فعالیت هاي سود ربا باشد‪.‬‬
‫‪ .1‬بانک مرکزي کشور تلاش ورزد تا فعالیت هاي اقتصادي مشروع نظیر مضاربت را رشد داده ومنحیث‬
‫فعالیت بديل براي فعالیت هاي سود ربا قرار دهد ‪.‬‬

‫‪51‬‬
 ‫فهرست منـــــــابع‪:‬‬
‫‪ .1‬قرآنکريم‪.‬‬
‫‪ .2‬القزويني‪ ،‬عبدالله ابن ماجه‪ .‬سنن ابن ماجه ‪ .‬ناشر‪ :‬قديمي کتب خانه کراچي پاکستان‪ ،‬چاپ‬
‫‪1132‬هـ ش ‪،‬‬
‫‪ .3‬اسد‪ ،‬محمد نعیم؛ علم اقتصاد تصدي بانکي‪ ،‬جلد سوم‪ -‬اقتصاد تصدي بانکداري اسلامي‪ ،‬کابل‬
‫‪.1322‬‬
‫‪ .1‬بدوي‪ ،‬عبدالعظیم ‪ .‬فقه مختصر از قرآن و سنت ‪.‬مترجم‪ :‬عبدالله‪ ،‬محمدي‪ ،‬ناشر‪ :‬نشر احسان‪ ،‬چاپ‬
‫‪1383‬هـ ش‪.‬‬
‫‪ .5‬الجزايري‪ ،‬ابوبکر ‪ .‬بازي کنندگان با آتش‪ .‬مترجم‪ :‬نورمحمد‪ ،‬ناشر‪ :‬تربت جام‪ ،‬چاپ هـ‬
‫ش‪.1385.‬‬
‫‪ .1‬النیشاپوري ‪ ،‬حجاج امام ابي حسین مسلم بن الحجاج بن مسلم القشیري صحیح مسلم‪ .‬ناشر‬
‫‪:‬المکتبة العلمیه ‪ ،‬دمشق‪ ،‬حلبوني‪ ،‬چاپ‪،2223 ،‬م ص‪.1111‬‬
‫‪ .1‬ذهبي‪ ،‬امام ذهبي‪ .‬الکباير‪.‬مترجم‪ :‬ابراهیم ساعدي رودي ‪ .‬ناشر‪ :‬نشر احسان‪ ،‬چاپ‪ .1383 :‬هـ‬
‫ش‪.‬‬
‫‪ .8‬سید سابق‪ ،‬فقه السنه‪ .‬ج ‪،1‬مترجم ‪ :‬عبدالله دهقان ‪ .‬ناشر‪ :‬انتشارات محمدي‪ ،‬چاپ ‪ .1311‬هـ ش‪.‬‬
‫‪ .2‬شیرازي‪ ،‬ناصرمکارم‪ ،‬تفسیرنمونه‪ .‬ج‪ ،2‬ناشر‪ :‬دارالکتب الاسلامیه‪ ،‬تهران‪ :‬چاپ‪ .1311‬هـ ش‪.‬‬
‫‪ .12‬عثماني‪ ،‬محمدشفیع ‪ .‬تفسیر معارف القرآن‪ .‬ج ‪ ،1‬مترجم‪ :‬محمديوسف حسین پور‪ ،‬انتشارات‪:‬‬
‫مکتبه فاروقیه چاپ ‪ . 1385‬هـ ش‪.‬‬
‫‪ .11‬قرضاوي‪ ،‬محمديوسف‪ .‬حلال و حرام در اسلام‪ .‬مترجم‪ :‬ابوبکر حسن زاده ناشر‪ :‬حیبر کتاب‬
‫فروشي‪ ،‬چاپ ‪ . 1311‬هـ ش‪.‬‬
‫‪ .12‬قرضاوي‪ ،‬يوسف؛ دور نمائي جامعهء اسلامي؛ ترجمه‪ :‬عبدالعزيز سلیمي‪ ،‬تهران ‪.1385‬‬
‫‪ .13‬مطهري‪ ،‬مرتضي‪ .‬مساله ربا‪.‬ج‪ 1‬انتشارات‪ :‬صدرا چاپ ‪ .1382‬هـ ش‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫‪ .11‬مودوي‪ ،‬ابولاعلي‪ ،‬سود از نظر اسلام و اقتصاد‪ .‬مترجم‪ :‬نعمت الله شهراني‪ ،‬انتشارات ‪ :‬مستقبل ‪.‬‬
‫سال ‪ 1388 :‬هـ ش‪.‬‬
‫‪ .15‬نور عباد‪ ،‬حمید الله؛ ضعف هاي نظام اقتصادي بازار و ضرورت مداخله دولت‪ ،‬کابل ‪.1322‬‬
‫‪ .11‬هاسه و ديگران (ناشرين )‪ ،‬فرهنگ اقتصاد بازار با اصول اجتماعي‪ ،‬ترجمه‪ :‬نور عباد‪ ،‬بهبودي‪،‬‬
‫کابل چاپ دوم(دري)‪.1322‬‬
‫‪ .11‬هیات اکادمي علوم چاملجه؛ تجارت و کسب – رزق حلال با موازين قرآن و سنت‪ ،‬مترجم‪ :‬فیض‬
‫محمد عثماني‪ ،‬انتشارات باران‪.1381 ،‬‬
‫‪ .18‬کلوور‪ ،‬بانک هاي سلامي و استراتیژيک براي همکاري اقتصادي‪.‬‬
‫‪ .12‬صديقي‪ ،‬بانکداري و سیاست هاي پولي در اقتصاد اسلامي‪.‬‬
‫‪ .22‬صديقي‪ ،‬بانکداري بدون ربح‪ 1283،‬ص ‪123-21‬‬
‫‪Chapra,M.U.,towards a just monetory system – A Discastion of .21‬‬
‫‪money.‬‬
‫‪Nienhaus,V.,Islamic Econimics of profit- sharing, Buchum 1281. .22‬‬
‫‪Siddiqi,M.N.,econimicof profit-sharing, in: Ahmad….fiscal policy and .23‬‬
‫‪resource Allocation in islam, Rawalpindi 1283‬‬

‫‪53‬‬
 Ministry of Higher Education
President Universities and Private Higher Education Institutions
Danish Private Higher Education Institution
Faculty of Economics
Department of BBA

Bachelor’s Monograph

The Wisdom of Lucri interdict and its

Economic Impacts

Under Supervision of: Mohammad Khaled “Hashemi”

Completed by: Abdul Basir “Joya”
Year: 


54