Professional Documents
Culture Documents
وزارت ﻣعارف
زک
ص ف ازد
صﻨف ﻳازدﻫﻢ
فزﻳـﻚ
Physics
صﻨف ﻳازدﻫﻢ
أ
الف
ﻣشخصاتکتاب
------------------------------------------------------
ﻣضﻤﻮن:فزﻳک
ﻣؤﻟفان:گروه مؤلفان کتابﻫاى درسﻰ بخش فزﻳک ﻧصاب تعلﻴمﻰ
وﻳراستاران:اعضاى دﻳپارتمﻨت وﻳراستارى و اﻳدﻳت زبان درى
صﻨف:ﻳازدﻫم
زبانﻣتﻦ:درى
اﻧکشافدﻫﻨده:رﻳاست عمﻮمﻰ اﻧکشاف ﻧصاب تعلﻴمﻰ و تألﻴف کتب درسﻰ
ﻧاشر:رﻳاست ارتباط و آگاﻫﻰ عامﺔ وزارت معارف
سالچاپ 1399:ﻫجرى شمسﻰ
اﻳﻤﻴﻞآدرسcurriculum@moe.gov.af:
------------------------------------------------------
حق طبع ،تﻮزﻳع و فروش کتابﻫاى درسﻰ براى وزارت معارف جمﻬﻮرى اسﻼمﻰ
افغاﻧستان محفﻮظ است .خرﻳد و فروش آن در بازار ممﻨﻮع بﻮده و با متخلفان برخﻮرد
قاﻧﻮﻧﻰ صﻮرت مﻰگﻴرد.
ب
پﻴام وزﻳر ﻣعارف
اقرأ باسم ربک
سپاس و حمد بیکران آفریدگار یکتایﻰ را که بر ما هستﻰ بخشید و ما را از نعمت بزرگ خواندن و
نوشتن برخوردار ساخت ،و درود بﻰپایان بر رسول خاتم -حضرت محمد مصطفﻰ که نخستین
پیام الهﻰ بر ایشان «خواندن» است.
چنانچه بر همهگان هویداست ،سال 1397خورشیدى ،به نام سال معارف مسمﻰ گردید .بدین
ملحوظ نظام تعلیم و تربیت در کشور عزیز ما شاهد تحوالت و تغییرات بنیادینﻰ در عرصههاى
مختلف خواهد بود؛ معلم ،متعلم ،کتاب ،مکتب ،اداره و شوراهاى والدین ،از عناصر ششگانه
و اساسﻰ نظام معارف افغانستان به شمار مﻰروند که در توسعه و انکشاف آموزش و پرورش
کشور نقش مهمﻰ را ایفا مﻰنمایند .در چنین برهۀ سرنوشتساز ،رهبرى و خانوادۀ بزرگ معارف
افغانستان ،متعهد به ایجاد تحول بنیادى در روند رشد و توسعه نظام معاصر تعلیم و تربیت کشور
مﻰباشد.
از همینرو ،اصﻼح و انکشاف نصاب تعلیمﻰ از اولویتهاى مهم وزارت معارف پنداشته مﻰشود.
در همین راستا ،توجه به کیفیت ،محتوا و فرایند توزیع کتابهاى درسﻰ در مکاتب ،مدارس و سایر
نهادهاى تعلیمﻰ دولتﻰ و خصوصﻰ در صدر برنامههاى وزارت معارف قرار دارد .ما باور داریم،
بدون داشتن کتاب درسﻰ باکیفیت ،به اهداف پایدار تعلیمﻰ در کشور دست نخواهیم یافت.
براى دستیابﻰ به اهداف ذکرشده و نیل به یک نظام آموزشﻰ کارآمد ،از آموزگاران و مدرسان
دلسوز و مدیران فرهیخته بهعنوان تربیت کنندهگان نسل آینده ،در سراسر کشور احترامانه تقاضا
مﻰگردد تا در روند آموزش این کتاب درسﻰ و انتقال محتواى آن به فرزندان عزیز ما ،از هیچ
نوع تﻼشﻰ دریغ نورزیده و در تربیت و پرورش نسل فعال و آگاه با ارزشهاى دینﻰ ،ملﻰ و تفکر
انتقادى بکوشند .هر روز عﻼوه بر تجدید تعهد و حس مسؤولیت پذیرى ،با این نیت تدریس راآغاز
کنند ،که در آیندۀ نزدیک شاگردان عزیز ،شهروندان مؤثر ،متمدن و معماران افغانستان توسعه یافته
و شکوفا خواهند شد.
همچنین از دانش آموزان خوب و دوست داشتنﻰ به مثابه ارزشمندترین سرمایههاى فرداى کشور
مﻰخواهم تا از فرصتها غافل نبوده و در کمال ادب ،احترام و البته کنجکاوى علمﻰ از درس
معلمان گرامﻰ استفادۀ بهتر کنند و خوشه چین دانش و علم استادان گرامﻰ خود باشند.
در پایان ،از تمام کارشناسان آموزشﻰ ،دانشمندان تعلیم و تربیت و همکاران فنﻰ بخش نصاب
تعلیمﻰ کشور که در تهیه و تدوین این کتاب درسﻰ مجدانه شبانه روز تﻼش نمودند ،ابراز قدردانﻰ
کرده و از بارگاه الهﻰ براى آنها در این راه مقدس و انسانساز موفقیت استدعا دارم.
با آرزوى دستیابﻰ به یک نظام معارف معیارى و توسعهیافته ،و نیل به یک افغانستان آباد و مترقﻰ
داراى شهروندان آزاد ،آگاه و مرفه.
دکتور محمد میرویس بلخﻰ
وزیر معارف
ج
پﻴشﮕفتار
عصر ما عصر انکشافات و تحوالت سریع ساینس و تکنالوژى است و بر طبق تخمین
دانشمندان ،در سالیان بعد حجم آگاهﻰ هاى علمﻰ حتا در هر چند ماه دو برابر
خواهد شد .واضح است که همگام با این تحوالت ،شیوههاى زندهگﻰ ما و نیازهاى
نسل جوان فرداى ما ،از جمله شیوههاى آموزش علوم (فزیک) نیز در تغییر خواهد
بود .در این شیوهها تأکید برآن است تا شاگردان به آسانﻰ و بهطور سریع بیاموزند و
بتوانند مهارتهاى الزم را در مراحل آموزش و حل مسئلهها بهکار برند.
در این کتاب درسﻰ سعﻰ بهعمل آمده است تا محتویات آن بر اساس روش
آموزش فعال تألیف گردد .سه هدف دانشﻰ ،مهارتﻰ و ذهنیتﻰ در متن هر درس در
محراق توجه مؤلفین قرار داشته و افزون برآن حجم عناوین و محتویات کتاب بر
مبناى پالیسﻰهاى تعلیمﻰو تربیتﻰ دولت ،پﻼن تعلیمﻰزمانﻰ و مفردات طرح شده
با معیارهاى عمومﻰمحتوایﻰ و نگارشﻰ قبول شده براى کتب درسﻰ دورۀ ثانوى
افغانستان تنظیم و تدوین گردیده است .تﻼش شده تا مطالب به گونۀ ساده و روان
مطرح شود و با ادامۀ فعالیتها و ذکر مثالها و سؤالها ،مطالعۀ آن به شاگردان
آسانتر گردد.
از معلمان گرانقدر انتظار مﻰرود تا با تجارب و توانایﻰهاى غنﻰ که دارند ،در
طراحﻰ فعالیتهاى ابتکارى که مﻰتواند در آموزش بیشتر شاگردان ممد واقع گردد
و همچنان از ابراز پیشنهادات سازنده براى بهبود کیفﻰ کتاب از هیچگونه تﻼش
دریغ ننموده ،ما را یارى رسانند .اطمینان مﻰدهیم که انشأاﷲ از نظرهاى ارزشمند و
اصﻼحﻰ شان براى رفع نواقص و اشتباهات احتمالﻰ در چاپ بعدى این کتاب به
گرمﻰاستقبال خواهد شد.
در پایان از استادان محترمﻰکه در نقد و اصﻼح این کتاب زحمت کشیدهاند
سپاسگذاریم و از مسؤالن و کارکنان محترم کمپیوتر که درکار نگارش ،دیزاین و
صفحه آرایﻰ کتاب ،ما را همکارى مزید نمودهاند ،ممنون و متشکریم.
دﻳپارتﻤﻨت فزﻳﻚ
د
صفحﻪ
فﻬـرست
فصﻞ اول :تعادل میخانیکﻰ 1.....................................................................................
قوه ،قوه به حیث وکتور 2 ..............................................................................
قوههاى متﻼقﻰ و غیر متﻼقﻰ 6 .....................................................................
تعادل کتلۀ نقطهیي 14 .................................................................................
مومنت قوه (تورک) 21.................................................................................
قوههاى موازى 29.........................................................................................
زوج قوه 34...................................................................................................
شرایط عمومﻰتعادل 36.................................................................................
فصﻞ دوم :حرکت یک بعدى 51..............................................................................
موقعیت و تغییر مکان 52.................................................................................
سرعت متوسط 54..........................................................................................
گراف موقعیت -زمان 58................................................................................
شتاب 60.......................................................................................................
گراف سرعت -زمان 61................................................................................
حرکت یکنواخت 63...................................................................................
سقوط آزاد 66................................................................................................
فصﻞ سﻮم :حرکتهاى دو بعدى74...........................................................................
تغییر مکان و سرعت متوسط 75........................................................................
شتاب متوسط و شتاب لحظهیﻰ 78....................................................................
حرکتهاى پرتابﻰ 81......................................................................................
پرتاب مایل 83.................................................................................................
حرکت دایرهیﻰ 87...........................................................................................
حرکت دایرهیﻰ یکنواخت 89........................................................................
شتاب در حرکت دایرهیﻰ یکنواخت 93..........................................................
ه
صفحﻪ
فﻬـرست
فصﻞ چﻬارم :قوانین حرکت نیوتن (قانون اول نیوتن) 100..........................................
قانون دوم نیوتن 102.........................................................................................
قانون سوم نیوتن 103........................................................................................
تطبیق قوانین نیوتن 107.....................................................................................
قوۀ اصطکاک 112...........................................................................................
قانون جاذبﻰ نیوتن 116.....................................................................................
لفت 122..........................................................................................................
مدارهاى دایرهیﻰ حرکت اقمار مصنوعﻰ 124...................................................
فصﻞ پﻨجﻢ :کار ،انرژى میخانیکﻰ و طاقت 130...................................................
کار و انرژى حرکﻰ 134............................................................................
کارى که به وسیلۀ فنر باالى کتله انجام مﻰشود 138...................................
قوههاى تحفظﻰ و غیر تحفظﻰ 140...........................................................
تحفظ انرژى میخانیکﻰ 141.......................................................................
توان (طاقت) 143......................................................................................
فصﻞ ششﻢ :مومنتم خطﻰ و امپولس 148..............................................................
حرکت مستقیم الخط و امپولس 149..........................................................
مومنتم 151................................................................................................
قوه و مومنتم 156.......................................................................................
ضربه و تحفظ مومنتم خطﻰ 159................................................................
تصادم ارتجاعﻰ 162..................................................................................
تصادم غیر ارتجاعﻰ 164............................................................................
مرکز ثقل 164...........................................................................................
و
صفحﻪ
فﻬـرست
فصﻞ ﻫفتﻢ :سکون نسبﻰ سیالها 170..................................................................
سیالها – فشار سیالها 171........................................................................
اندازهگیرى فشار مایع 172........................................................................
فشار اتموسفیر 175....................................................................................
اندازهگیرى فشار در مایعات محصور شده 178..........................................
انتقال فشار در سیالها – شکنجۀ آبﻰ 180..................................................
قانون ارشمیدس 183..................................................................................
فصﻞ ﻫشتﻢ :سیالهاى ت متحرکت – سیاالت خیالﻰ 192...................................
معادلۀ متمادیت 194...................................................................................
معادلۀ برنولﻰ 195......................................................................................
تطبیقات قانون برنولﻰ 199..........................................................................
تیوپ وینتورى – اندازهگیرى سرعت جریان 201.......................................
اتومایزر – بالهاى طیاره و قوۀ محرکۀ بلند کننده 202................................
لزوجیت – مفهوم لزوجیت -اندازۀ ضریب لزوجیت 204............................
پدیدۀ جریان توفانﻰ 208............................................................................
ز
فصل اول
تعادل ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ
تعادل مﻴخانﻴکﻰ از مباحث مﻬم فزﻳک مﻴخانﻴک است .موضوعات مورد مطالعﻪ در اﻳن بحث
ﻫم در ساحﺔ نظرى و ﻫم در انکشاف ماشﻴنآﻻت و تکنالوژى مورد نﻴاز در عرصﻪﻫاى گوناگون
اقتصادى کﻪ موارد استعمال وسﻴع در حﻴات روزمرة جامعﺔ ما دارد تﻬداب مﻬمﻰ را مﻰگذارد.
مساﻳلﻰ مانند :مطالعﺔ قوهﻫا ،چگونﻪگﻰ تأثﻴرات آنﻫا بر اجسام ،کاربرد اثرات قوهﻫا و پدﻳدهﻫاى
مرتبط بﻪ آنﻫا در طرح و ساختمان ماشﻴنﻫاى ساده مانند رافعﻪﻫا و وساﻳط ساختمانﻰ اعم
از تراکتورﻫا – بلدوزرﻫا ،جرثقﻴلﻫا و ﻫمچنان ساختمان ماشﻴنﻫا براى زراعت ،صناﻳع،
ترانسپورت زمﻴنﻰ و ﻫواﻳﻰ و استخراج معادن ،ﻫمﻪ و ﻫمﻪ بر قواعدى بنﻴاد گذاشتﻪ شدهاند
کﻪ فزﻳک مﻴخانﻴک و از جملﻪ تﻴورىﻫاى مبنﻰ بر تعادل مﻴخانﻴکﻰ آنﻫا را مورد مطالعﻪ
قرار مﻰدﻫد .تعادل مﻴخانﻴکﻰ ﻳکﻰ از رمزﻫاى عمﻴق طبﻴعﻰ در زندهگﻰ انسانﻫا و حﻴوانات
مﻰباشد کﻪ سبب اﻳجاد شراﻳط مناسب براى استوار نگﻬداشتن و ادامﺔ حﻴات آنﻫا در روى
کرة زمﻴن گردﻳده است .از حرکت انسانﻫاى روى کرة زمﻴن تا پرواز سفﻴنﻪﻫا و گردش
سﻴارهﻫا و نفوذ در اعماق زمﻴن و ابحار ﻫمﻪ از جملﺔ دستاوردﻫاى علمﻰ و تکنالوژى است کﻪ
نقش مبحث تعادل مﻴخانﻴکﻰ در آنﻫا بارز و برجستﻪ است .محتوﻳات اﻳن فصل بر اساس و
ادامﺔ مطالبﻰ تﻬﻴﻪ شده کﻪ شما آنﻫارا در سالﻫاى قبل فرا گرفتﻪ اﻳد و قوه ﻫم کﻪ ﻳکﻰ از
مباحث درسﻫاى قبلﻰ فزﻳک بوده ،در اﻳن فصل نﻴز بر آن مرورى صورت مﻰگﻴرد.
1
تا اســاس را بــراى ورود بﻪ مباحثﻰ ماننــد قوهﻫا ﻳا تأثﻴرات
متقابــل (عمل و عکس العمل) و بحث تعــادل ،فراﻫم کند.
مطالعــﺔ تبارز قوهﻫا ،چﻪ بﻪ شــکل قوهﻫــاى متﻼقﻰ و ﻳا بﻪ
شــکل قوهﻫاى موازى و ﻫمچنان دانســتن تجزﻳــﺔ قوهﻫا،
زمﻴنﻪﻫاﻳﻰ را براى شــناخت مفاﻫﻴمﻰماننــد مومنت قوه و
ﻳا مومنت دوران ،قوة زوج و شــراﻳط عمومﻰ تعادل مســاعد
مﻰســازد .باﻳد توجﻪ کرد کﻪ قوه بﻪ حﻴث ﻳک شاخص مﻬم
در سر تاســر اﻳن فصل بﻪ کار رفتﻪ است .براى فﻬم خوبتر
مباحث مندرج اﻳن فصل ،ســعﻰ شــده اســت تا مفاﻫﻴم و
در شکل دﻳده مﻰشود کﻪ سمت بازوى رافعﻪ
ﻫمﻴشﻪ بر سمت قوة تطبﻴق شده عمود است.
موضوعات با اراﻳﺔ مثالﻫا و تمرﻳنات ،مورد مناقشــﻪ و تفکر
شاگردان قرار داده شود.
انتظار مﻰرود کﻪ در پاﻳان اﻳن فصل شاگردان بتوانند با انجام کارﻫاى گروﻫﻰ و حل پرسشﻫا
و تمرﻳنﻫا مفاﻫﻴم فزﻳکﻰ اﻳن بحث را در ذﻫن شــان تحکﻴم و تعمﻴق بخشــﻴده و در نتﻴجﻪ
بﻪ پرسشﻫاى مانند:
چرا قوه وکتور است؟ چﻪ چﻴز سبب شتاب حرکت جسم مﻰگردد؟ وقتﻰ توسط چکش باﻻى
ﻳک مﻴخ قوه عمل مﻰکند ،آﻳا مﻴخ ﻫم در مقابل باﻻى چکش قوه وارد مﻰکند؟ چگونﻪ و
چرا؟ ،حادثﺔ دوران جسم بﻪ حول ﻳک محور چﻴست؟ و مانند اﻳن پرسشﻫا ،پاسخﻫاى ﻻزم
اراﻳﻪ نماﻳند.
:1-1قﻮه
قوهﻳﻰ کﻪ ﻫمﺔ ما آنرا مﻰشناسﻴم ،قوة جاذبﺔ زمﻴن ﻳا وزن جسم است .در زندهگﻰ روزمره
در تخنﻴک ،با تعداد زﻳادى از قوهﻫا آشناﻳﻰ دارﻳم .ﻫمچنان شما سالﻫاى گذشتﻪ دانستﻴد
کﻪ قوهﻫا را مﻰتوان از روى تأثﻴرات آنﻫا شناخت .ﻳک قوه مﻰتواند ﻳک جسم را بﻪ حرکت
بﻴاورد و سبب زﻳاد شدن و ﻳا کم شدن سرعت جسم و ﻳا سبب تغﻴﻴر شکل و سمت حرکت
جسم گردد .اﻳن تغﻴﻴرات گاﻫﻰ بسﻴار کوچک مﻰباشد کﻪ تنﻬا با اندازهگﻴرىﻫاى بسﻴار
دقﻴق تشخﻴص شده مﻰتوانند .سرعت جسم و سمت حرکت جسم دو مشخصﻪاند کﻪ حالت
حرکت جسم را معﻴن کرده و با استفاده از اﻳن مشخصﻪﻫا قوه را اﻳن طور تعرﻳف مﻰکنند:
قوه عاملﻰ است کﻪ سبب تغﻴﻴر شکل و ﻳا حالت جسم مﻰگردد.
2
قﻮه بﻪ حﻴث وکتﻮر
ﻳک جسم ﻫمﻴشﻪ خودش را بﻪ سمتﻰ بﻪ حرکت در آورده مﻰتواند و ﻳا سرعت خود را در
سمتﻰ تغﻴﻴر مﻰدﻫد ،کﻪ قوة عامل بر جسم در ﻫمان سمت تأثﻴر مﻰکند .ﻫمچنان تأثﻴر
قوه مﻰتواند سبب تغﻴﻴر شکل در جسم گردد .اﻳن موضوع در ﻳک مﻴلﺔ آﻫنﻰ بﻪ خوبﻰ بﻪ
مشاﻫده مﻰرسد ،چنانچﻪ ﻫنگامﻰکﻪ مﻴلﻪ تحت تأثﻴر ﻳک قوه واقع شود ،خم مﻰگردد.
مﻰتوان نتﻴجﻪ گرفت کﻪ قوه ﻳک وکتور است و براى توضﻴح آن ،بﻪ شناخت مقدار و سمت
آن ضرورت است .قوه را بﻪ حﻴث وکتور توسط ﻳک تﻴر نماﻳش مﻰدﻫند .در شکل ) (1-1بﻪ
نام گذارىﻫاى زﻳر توجﻪ کنﻴد:
نقطﺔ Aنقطﺔ تأثﻴر ،طول تﻴر ) ( ABمقدار ﻳا بزرگﻰ قوه ،سمت تﻴر ABسمت ﻳا جﻬت قوه و
مستقﻴم Dخط تأثﻴر ﻳا استقامت قوه را نشان مﻰدﻫندD .
B
3
ﻫرگاه دو جسم با ﻫم در تماس بوده و در حالت حرکت متقابل قرار بگﻴرند ،در بﻴن آنﻫا قوة
اصطکاک بﻪ وجود مﻰآﻳد .ما در خانﻪ ،مکتب ،بازار ،مﻴدانﻫاى سپورت و در بسﻴارى جاﻫاى
دﻳگر در جرﻳان زندهگﻰ روزمرة خود تأثﻴرات قوهﻫاى گوناگون مانند قوة مقناطﻴسﻰ ،قوة برقﻰ و
غﻴره را بر اجسام مﻰبﻴنﻴم .براى اﻳنکﻪ تأثﻴرات قوه را بﻪ وضاحت بﻴشتر دﻳده بتوانﻴم و مثالﻫاى
دﻳگرى از قوهﻫا را معرفﻰ کرده بتوانﻴم ،بﻪ انجام فعالﻴتﻫاى زﻳر مﻰپردازﻳم:
فعالﻴت
بﻪ شــکلﻫاى) (1-3توجﻪ نماﻳﻴد .چﻪ واقع خواﻫد
شــد ،اگر فنر را با دســت کش کنﻴم (حالت )1و ﻳا
3
مقناطﻴــس را بﻪ آن نزدﻳک ســازﻳم (حالت .)2اﻳن
2
کار را عملﻰ کنﻴد و نتﻴجﺔ مشــاﻫدات خود را در ﻫر
گروه گزارش دﻫﻴد .اﻳن بار فنر را بﻪ طور عمودى با
گلولﻪ مطابق شکل (حالت )3آوﻳزان کنﻴد چﻪ چﻴز را
مشاﻫده خواﻫﻴد کرد؟ آﻳا باز ﻫم فنر تحت تأثﻴر وزن
گلولﻪ دراز خواﻫد شــد؟ اگر تجربﻪ را درســت انجام
داده باشــﻴد ،مﻰبﻴنﻴد کﻪ مقناطﻴــس و وزن گلولﻪ
1 نﻴز مانند قوة عضﻼت دســت ،سبب تغﻴﻴر شکل فنر
مﻰگردند .پس بﻪ نتﻴجﻪ مﻰرسﻴم کﻪ:
قوه مﻰتواند باعث تغﻴﻴر شکل جسم شود و ﻳا بر
شکل )(1-3 عکس ﻫر تغﻴﻴر شکل ،معلول تأثﻴر ﻳک قوه است.
از موارد دﻳگرى کﻪ مﻰتوان اثرات قوة عضﻼت را در آنﻫا بﻪ آسانﻰ مشاﻫده کرد ،ورزشﻫاى
گوناگون مﻰباشد از جملﻪ بازىﻫاى و الﻴبال و باسکتبال کﻪ خود شما در جرﻳان اﻳن بازىﻫا
مﻰتوانﻴد بﻪ صورت تجربﻰ اثرات قوة عضﻼت دست تان را احساس کنﻴد.
در اﻳن بازىﻫا ،قوة عضﻼت دست شما بﻪ توپ سرعت مﻰدﻫد و ﻳا توپ را کﻪ در حالت
حرکت است متوقف ساختﻪ و ﻳا ﻫم سمت حرکت آنرا تغﻴﻴر مﻰدﻫد.
آﻳا آنچﻪ گفتﻪ شد ،در مورد قوة مقناطﻴس ﻫم صدق مﻰکند؟ آﻳا قوة مقناطﻴس باعث زﻳاد
شدن و ﻳا کم شدن سرعت ﻳک جسم شده مﻰتواند.
تأثﻴرات قوة مقناطﻴس را ضمن اجراى فعالﻴت زﻳر مشاﻫده مﻰتوانﻴم:
44
فعالﻴت
بﻪ حاﻻتﻰکﻪ در شکلﻫاى ) (1-4اراﻳﻪ شده است توجﻪ کنﻴد:
حالت ،)1بﻪ ﻳک گلولﺔ کوچک آﻫنﻰ ،کﻪ روى مﻴز قرار دارد ،ضربﻪ وارد مﻰکنﻴم .گلولﻪ بﻪ
اثر ضربﻪ بر روى مﻴز بﻪ طور آﻫستﻪ لول مﻰخورد .در حالت عادى ،گلولﻪ با سرعت ثابت
حرکت مﻰکند و اگر ﻳک مﻴلﺔ مقناطﻴس بﻪ گلولﻪ از پﻴشروى نزدﻳک شود ،چﻪ حادثﻪ
دﻳده خواﻫدشد؟ چﻪ تغﻴﻴرى در سرعت حرکت گلولﻪ دﻳده مﻰشود؟
ضربﻪ
1
قوه
ضربﻪ
3
2
قوه
قوه
ضربﻪ
شکل )(1-4
مشابﻪ بﻪ ﻫمﻴن حالت ،ﻳک گلولﻪﻳﻰ کﻪ ساکن است ،مﻰتواند بﻪ حرکت در آﻳد (حالت.)2
گلولﻪﻫاى آﻫنﻰ را بار دﻳگر برروى مﻴز طور لوﻻن رﻫا مﻰکنﻴم ،ولﻰ اﻳن بار آن را با مﻴلﺔ
مقناطﻴسﻰ مطابق حالت ( )2تعقﻴب مﻰنماﻳﻴم ،ﻳعنﻰ مﻴلﺔ مقناطﻴسﻰ را از مخالف سمت
حرکت بﻪ گلولﻪ نزدﻳک مﻰسازﻳم .چﻪ تغﻴﻴرى در سرعت حرکت گلولﻪ مﻰبﻴنﻴد و چرا؟
در حالت ( )3کﻪ مﻴلﺔ مقناطﻴسﻰ از ﻳک جانب بﻪ گلولﺔ آﻫنﻰ لوﻻن نزدﻳک مﻰشود،
شما چﻪ تغﻴﻴرى مشاﻫده مﻰکنﻴد؟ نتﻴجﻪﻳﻰ را کﻪ از درﻳافت پاسخ پرسشﻫاى باﻻ در
تجربﻪﻳﻰ کﻪ بﻪدست آورده اﻳد ،در ﻳک کار گروﻫﻰ با ﻫم در مﻴان بگذارﻳد.
با اجراى تمرﻳنﻫاى زﻳر در رابطﻪ بﻪ چگونﻪگﻰ اثرات قوه بر ﻳک جسم در بﻴن اعضاى گروه
مباحثﻪ نموده و نتاﻳج را با دﻳگران در مﻴان بگذارﻳد:
)aگفتﻪ شده است کﻪ قوه ﻳک کمﻴت وکتورى است آﻳا مﻰتوانﻴد خصوصﻴات ﻳک کمﻴت
وکتورى را توضﻴح کنﻴد؟
)bآﻳا بﻪ غﻴر از کمﻴت وکتورى ،کمﻴت دﻳگرى را ﻫم مﻰشناسﻴد؟ اگر پاسخ بلﻰ باشد ،آن
کمﻴت کدام است؟ آن کمﻴت و خصوصﻴات آنرا توضﻴح دارﻳد.
5
)cقوه ﻳک جسم را کﻪ ساکن است بﻪ حرکت مﻰآورد .مﻰتوانﻴد اﻳن گفتﻪ را با تجربﻪ بﻪ
اثبات برسانﻴد؟
)dقوه؛ چگونﻪ باعث توقف ﻳک جسمﻰکﻪ در حال حرکت است ،مﻰگردد؟
)eجسمﻰکﻪ بﻪ ﻳک جﻬت معﻴن در حالت حرکت است ،قوهﻳﻰ از ﻳک سمت کﻴفﻰ از ﻳک
جانب بر آن اثر مﻰکند ،چﻪ واقع مﻰشود؟ توسط ﻳک شکل نشان دﻫﻴد .از اﻳن عمل چﻪ
نتﻴجﻪ مﻰگﻴرﻳد؟
)fدر اثر عمل قوه بر ﻳک جسم ،ممکن است کﻪ شکل آن جسم تغﻴﻴر کند .آﻳا اﻳن تغﻴﻴر شکل
در جسم را با ﻳک رسم نشان داده مﻰتوانﻴد؟
سؤالﻫا
دربارة واحدﻫاى اندازهگﻴرى قوهﻫا در سالﻫاى پﻴش ،خواندهاﻳد .با اراﻳﺔ جواب بﻪ سؤالﻫاى
ذﻳل معلومات قبلﻰ را بﻪ طور فشرده تکرار نماﻳﻴد:
.1واحدﻫاى اساسﻰ در سﻴستم بﻴن المللﻰ ( )SIکدامﻫا اند؟ توضﻴح و تعرﻳف کنﻴد.
.2در سﻴستم ( ،)SIواحد قوه کدام است؟ آنرا تعرﻳف کنﻴد.
.3واحد قوه در سﻴستم بﻴن المللﻰ ( ،)SIﻳک واحد اساسﻰ است ﻳا ﻳک واحد فرعﻰ و
چرا؟
F4
F3
F2
6
ﻣحصلﺔ قﻮهﻫا
ﻫرگاه در عﻴن وقت ،بﻴشتر از ﻳک قوه ،بر جسمﻰ وارد شود .در اﻳن حالت ﻳک سﻴستم قوهﻫا
بر جسم عمل مﻰکند کﻪ بر حالت حرکت جسم تأثﻴر وارد مﻰکند و جمع وکتورى ﻫمﻪ
قوهﻫاى مؤثر بر جسم را قوة محصلﻪ مﻰنامند و آن را بﻪ Rنشان مﻰدﻫند.
مﻰدانﻴم کﻪ قوهﻫا بر اساس قوانﻴن وکتورﻫا جمع مﻰشوند شکلﻫاى زﻳر نماﻳانگر اﻳن ادعاﻳﻰ
ماست .باﻳد بﻪ خاطرداشت کﻪ قوة محصلﻪ ،ﻫمﻴشﻪ معادل بﻪ مجموع قوهﻫاى کﻪ باﻻى جسم
عمل مﻰکند ،شده نمﻰتواند؛ ﻳعنﻰ اﻳن مجموع را در ﻫر حالت با قوة محصلﻪ آنﻫا عوض کرده
نمﻰتوانﻴم ،بلکﻪ صرف در حالتﻰ اﻳن کار امکان پذﻳر است کﻪ قوهﻫا با ﻫم موازى باشند.
= ( Rقوة محصلﻪ)
فعالﻴت
در ﻳک تجربﻪ ،مطابق شکل مقابل دو قوة F1و F2بﻪ
صورت ماﻳل ،در سمتﻫاى مختلف بﻪ طرف باﻻ و قوة
Frعمود بﻪ طرف پاﻳﻴن عمل مﻰکنند .مقدار قوهﻫا،
توسط وزنﻫاى کﻪ آوﻳزان شدهاند ،تعﻴﻴن گردﻳده
است .اگر قوهﻫا را بﻪ حﻴث تﻴرﻫا رسم کنﻴم ،ﻳک ﻫم
آﻫنگﻰ سادة ﻫندسﻰ بﻪدست مﻰآورﻳم.
چون نقطﺔAدر حالت سکون است،پس باﻳد Frکﻪ
محصلﺔ F1و F2است با قوه مساوى ولﻰ سمت مخالف
داشتﻪ باشد .اگر در رسم ،وکتور Frرا در جﻬت مخالف
و مساوى بﻪ طول خودش ادامﻪ دﻫﻴم F ،را مﻰدﻫد.
r
شکل )(1-7 از اﻳنجا دﻳده مﻰشود کﻪ وکتورﻫاى F1و F2متوازى
اﻻضﻼعﻰ را تعﻴﻴن مﻰکنند کﻪ Frوتر آن است.
7
با استفاده از نتﻴجﺔ فعالﻴت باﻻ ،محصلﺔ دو قوة غﻴر موازى را بﻪ صورت ﻫندسﻰ کﻪ بﻪنام
قاعده متوازى اﻻضﻼع قوهﻫا ﻳاد شده است چنﻴن بﻴان مﻰکنﻴم:
قاعده :محصلﺔ دو قوة غﻴر موازى (متﻼقﻰ) کﻪ ﻳک زاوﻳﻪ باﻻى ﻳک جسم اثر مﻰکنند از
مقدار و سمت وتر متوازى اﻻضﻼعﻰ بﻪدست مﻰآﻳد کﻪ توسط اﻳن دو قوه رسم مﻰشوند.
اگر ما زاوﻳﻪﻳﻰ را کﻪ بﻴن دو قوه وجود دارد ،تغﻴﻴر بدﻫﻴم ،مقدار قوة محصلﻪ نﻴز تغﻴﻴر
مﻰکند .از اﻳن گفتﻪ ،قاعدة دﻳگرى را بﻪدست آورده و آنرا چنﻴن بﻴان مﻰدارﻳم:
قاعده :مقدار قوة محصلﻪ نﻪ تنﻬا بﻪ مقدار دو قوه؛ بلکﻪ بﻪ
F1 R وسعت زاوﻳﻪﻳﻰ کﻪ بﻴن خطوط تأثﻴر آن دو قوه ،موجود
O است ،نﻴز ارتباط دارد .ارتباطﻰ را کﻪ بﻴن مقدار قوة
F2 محصلﻪ و وسعت زاوﻳﻪ بﻴن دو قوه وجود دارد ،در فعالﻴت
شکل ()1-8
زﻳر تشرﻳح و مشاﻫده مﻰتوانﻴم.
فعالﻴت
در باﻻ گفتﻪ شد کﻪ مقدار قوة محصلﺔ دو قوهﻳﻰ کﻪ بر
ﻳک جسم عمل مﻰکنند ،نﻪ تنﻬا بﻪ مقدار دو قوه؛ بلکﻪ بﻪ
1 وسعت زاوﻳﻪﻳﻰ کﻪ بﻴن قوهﻫا وجود دارد؛ نﻴز ارتباط دارد.
1-9 اﻳن ﻳک قاعده است و ما آنرا در اﻳن فعالﻴت بﻪ صورت
ترسﻴمﻰبﻪ اثبات رسانﻴده ،مشاﻫده مﻰکنﻴم.
F1 قوة دو ((1-11 در شکلﻫاى ) )1-10( ،)1-9و
باﻻى 3 و 2 و Fدر سﻪ حالت ،تحت زواﻳاى ،
1 2
ﻳک جسم عمل مﻰکنند .براى ﻫر ﻳکﻰ از حاﻻت فوق ،در
حالﻰکﻪ قوهﻫا داراى عﻴن مقدار بوده و بزرگﻰ زاوﻳﻪ بﻴن
آنﻫا تفاوت مﻰکند ،ﻳک قوة محصلﻪ را با استفاده از شﻴوة
2 تکمﻴل متوازى اﻻضﻼع بﻪدست مﻰآورﻳم .وتر اﻳن متوازى
1-10 اﻻضﻼع کﻪ مقدار قوة محصلﻪ را مﻰدﻫد ،اندازه مﻰکنﻴم
اﻳن وتر با وکتور قوهﻳﻰ F2 , F1داراى مبدا مشترک بوده و
جﻬت آن از مبدا بﻪ طرف انجام است .در شکلﻫا مﻼحظﻪ
مﻰکنﻴد کﻪ مقدار محصلﺔ Rدر ﻫر ﻳکﻰ از شکلﻫا نظر بﻪ
زاوﻳﺔ کﻪ قوهﻫا باﻫم مﻰسازند ،متفاوت است .طورىکﻪ
مﻰبﻴنﻴم ،ﻫر قدر زاوﻳﻪ بﻴن دو وکتور قوه کوچک باشد
محصلﺔ آنﻫا بزرگتر و بر عکس ﻫر قدر زاوﻳﻪ بﻴن آنﻫا
3
1-11
بزرگ باشد ،محصلﺔ شان کوچکتر است .اﻳن فعالﻴت را ﻫر
گروه بﻪ طور جداگانﻪ انجام داده و نتاﻳج کار را بﻪ ﻫمصنفان
خود گزارش دﻫد.
8
باﻳد گفت کﻪ مﻰتوان ﻫمﻴن نتﻴجﻪ را ،با استفاده از قاعدة جمع وکتورﻫا (طرﻳقﺔ انتقال
وکتورﻫا) نﻴز ،بﻪدست آورد .اﻳنک در شکلﻫاى ) (1-12و ( )1-13محصلﺔ قوهﻫاى را کﻪ
بﻪ صورت متﻼقﻰ برﻳک جسم عمل نمودهاند ،با استفاده از روش انتقال وکتور قوهﻫا چنﻴن
بﻪدست مﻰآورﻳم:
بﻪ انجام وکتور قوة اولﻰ ، F1ﻳک خط موازى را ﻫم استقامت با خط تأثﻴر قوة F2رسم مﻰکنﻴم.
سپس برروى اﻳن خط ،قطعﻪ خطﻰ را مساوى بﻪ طول وکتور قوة F2جدا و نشانﻰ مﻰکنﻴم و
سپس از انجام F2موازى و مساوى بﻪ قوة F3خطﻰ را رسم مﻰنماﻳﻴم .اگر انجام F3اﻳن قطعﻪ
خط را بﻪ نقطﺔ آغاز F1وصل کنﻴم ،خطﻰ کﻪ بﻪ وجود مﻰآﻳد محصلﺔ قوهﻫاى F2 ، F1و F3
مﻰباشد .شکل) (1-13بﻪ خاطر باﻳد داشت کﻪ قاعدة متوازى اﻻضﻼع و قاعدة جمع وکتورﻫا
براى درﻳافت قوة محصلﻪ داراى ﻫمان نتﻴجﻪ مﻰباشد.
F3 F2
F2 شکل ()1-12
+F
2
=F
1
F1 Fr
F1 F2
شکل ()1-13 F1 = F2
F3
اگر جسم در حال تعادل قرار داده شود ،محصلﺔ قوهﻫا مساوى بﻪ صفر است و در نتﻴجﻪ
مضلع قوهﻫا ﻳک مضلع بستﻪ است ،شکل ( .)1-14در مضلع بستﻪ انجام قوة آخرى با نقطﺔ
تأثﻴر آن قوه منطبق مﻰگردد ،ﻳعنﻰ R = o :و ﻳا F = o
F2
F3
F1
F4
F2
F4 F3
شکل ()1-14
9
ﻣثال
ﻳک ستون ،ﻳک وزن F1 = 3600Nرا مﻰبردارد .در حﻴن زمان بر
اﻳن ستون ،دو قوه کﻪ ﻳکﻰ آن F2 = 1200Nتحت زاوﻳﺔ 40با F1
o
F1
40
o
55 o و قوة F3 = 1440Nمطابق شکل تحت زاوﻳﺔ 55oبا F1فشار وارد
F1
F
3 مﻰکنند حال مقدار و سمت قوة محصلﻪ را درﻳافت مﻰنماﻳﻴم.
F2
حل :در نخست ﻳک واحد مقﻴاسﻰ طول براى قوه انتخاب
F3
مﻰکنﻴم .بﻪ طور مثال 1cm = 1000 Nرا قبول مﻰکنﻴم .سپس
FR
FR F2
قوهﻫاى F2 , F1و Fرا بر اساس واحد مقﻴاسﻰ کﻪ قبول کردهاﻳم،
3
با رعاﻳت سمت و مقدار شان ،در ﻳک مضلع قوهﻫا انتقال
شکل ()1-15 مﻰدﻫﻴم .طول محصلﺔ قوهﻫا از روى شکل مساوى بﻪ 5.3cm
است ،پس با استفاده از مقﻴاسﻰ کﻪ در باﻻ پذﻳرفتﻪ شد ،دارﻳم
کﻪR :1000 N = 5.3cm :1cm , R = 5300 N :
و زاوﻳﻪﻳﻰ کﻪ محصلﻪ با افق مﻰسازد ،عبارت از 86oمﻰباشد.
درﻳافت ﻣحصلﺔ قﻮهﻫاى ﻣتﻼقﻰ بﻪ صﻮرت الجبرى
ﻫرگاه دو قوة F1و F2برﻳک جسم طورى عمل کنند کﻪ خطوط تأثﻴر شان با ﻫم زاوﻳﺔ را
بسازند شکل ( .)1-16در اﻳن صورت براى درﻳافت بزرگﻰ ﻳا مقدار محصلﻪ و سمت آن،
متوازى اﻻضﻼع وکتورﻫاى آن دو قوه را تکمﻴل نموده و از روى آن محصلﻪ را سنجش
مﻰکنﻴم.
A
C
R
F2
10
حاﻻ اگر قﻴمت) (ODرا در رابطﺔ 1بگذارﻳم پس دارﻳم کﻪ:
R 2 = ( F1 + BD) 2 + DC 2
2
R 2 = F1 + 2 F1 BD + BD 2 + DC 2 ................2
از مثلث قاﻳم الزاوﻳﺔ BDCچنﻴن مﻰتوان نوشت:
BC = F 2 2
2 = BD + DC 22
ما گفتﻴم کﻪ مقدار قوة محصلﻪ بﻪ بزرگﻰ زاوﻳﻪاى کﻪ بﻴن دو قوه وجود دارد ،ارتباط دارد.
حاﻻ قﻴمت محصلﺔ Rرا نظر بﻪ قﻴمت مورد مناقشﻪ قرار مﻰدﻫﻴم:
.1اگر = 90 oباشد ،پس cos 90 o = 0بوده و دارﻳم کﻪ:
2 2
R= F 1+F 2 + 2F 1 F 2 × 0
2 2
R= F 1+F 2
2 2
R2 = F + F 1 2
11
.3ﻫرگاه = 0oباشد در آن صورت cos 0o = 1بوده و دارﻳم کﻪ:
)R = F 21 + F 2 2 + 2 F1 F2 (+1
R = F 21 + F 2 2 + 2 F1 F2
2
) R = ( F1 + F2
R = F1 + F2
ﻣثال :شکل زﻳر را در نظر مﻰگﻴرﻳم ،محصلﺔ قوهﻫا را با استفاده از رابطﻪﻳﻰ کﻪ آموختﻴم
محاسبﻪ مﻰکنﻴم:
4 N حل:
= F1 = 4N
F1
F 2 = 5N
o
45 = 45o
F2 = 5 N 2
= cos 45o = 1 / 2
2
2 بنابر اﻳن دارﻳم کﻪ:
R = F 21 + F2 + 2 F1 F2 cos
2
× = (4 2 ) + (52 ) + 2 × 4 × 5
2
R = 16 + 25 + 20 2 = 41 + 20 2
R = 41 + 20 ×1.414 = 41 + 28.28 = 69.28 = 8.32 N
سؤال
شکلﻫاى زﻳر را در نظر بگﻴرﻳد کﻪ در آنﻫا قوهﻫا بﻪ مقدارﻫاﻳﻰ کﻪ داده شده است ،زﻳر
زاوﻳﻪﻫاى مختلف بر جسم عمل مﻰکنند .مقدار و سمت محصلﺔ قوهﻫا را بﻪ دو شﻴوة زﻳر
بﻪدست آرﻳد:
- 1طرﻳق محاسبوى (استفاده از فارمول)
- 2طرﻳق تکمﻴل متوازى اﻻضﻼع
4N
6N
60o
3N
90o 3N
120o 30o
2N
12
قﻮهﻫاى کﻪ بر ﻧقاط ﻣختلف ﻳک جسﻢ تأثﻴر ﻣﻰکﻨﻨد
ما در درس پﻴشتر تأثﻴرات قوهﻫاى متﻼقﻰ را کﻪ در وضعﻴتﻫاى مختلف بر جسم عمل
مﻰکنند ،مطالعﻪ کردﻳم .ﻫمچنان با شﻴوهﻫاى درﻳافت محصلﺔ آنﻫا از نظر ترسﻴمﻰ و ﻫم
محاسبوى آشناﻳﻰ حاصل کردﻳم.
ﻳکﻰ از حاﻻت دﻳگرى کﻪ بﻴشتر در حوادث تخنﻴکﻰ پﻴش
مﻰآﻳد ،حالتﻰ است کﻪ اگر دو قوه بر دو نقطﺔ ﻳک جسم عمل
کنند ،چگونﻪ مﻰتوان محصلﺔ آنﻫا را بﻪ صورت ﻫندسﻰ بﻪدست
آورد؟ در شکل ( )1-17دﻳده مﻰشود کﻪ دو قوة F 1و F 2بر دو
نقطﺔ Aو Bﻳک جسم اثر مﻰکنند .اﻳن دو نقطﻪ ،موقعﻴتﻫاى
مختلف دارند .چگونﻪ مﻰتوان محصلﺔ اﻳن دو قوه را بﻪدست
آورد؟ از درسﻫاى پﻴشتر آموختﻴم کﻪ ﻳک قوه را مﻰتوان
بر روى خط تأثﻴر آن تغﻴﻴر مکان داد ،طورىکﻪ در سمت
و مقدار آن ﻫﻴچ تغﻴﻴرى بﻪ وجود نﻴاﻳد .با استفاده از ﻫمﻴن
قاعده ،خطوط تأثﻴر ﻫر دو قوه را تا نقطﺔ Pامتداد مﻰدﻫﻴم تا
ﻫمدﻳگر را قطع کنند .از نقطﺔ Pبر روى خطوط تأثﻴر ﻫر ﻳک
شکل ()1-17
از قوهﻫا ،قوهﻫاى مساوى بﻪ آنﻫا را جدا مﻰکنﻴم.
کﻪ عبارتند از F 1و F 2براى درﻳافت قوة محصلﻪ از قاعدة متوازى اﻻضﻼع استفاده مﻰکنﻴم کﻪ
قوة محصلﻪ F rبﻪدست مﻰآﻳد .اﻳن محصلﻪ داراى خط تأثﻴر PCاست و نقطﺔ تأثﻴر محصلﻪ را
ﻼ در نقطﺔ Cانتخاب کرد .طورىکﻪ در شکل، مﻰتوان طور کﻴفﻰ برروى خط تأثﻴر آن مث ً
F rمحصلﻪ را اراﻳﻪ مﻰکند.
از اﻳن عملﻴﻪ ،اﻳن نتﻴجﻪ ﻫم بﻪدست مﻰآﻳد کﻪ قوهء محصلﻪ داراى ﻫمان مقدار و ﻫمان
جﻬت مﻰبود ،اگر قوهﻫاى جزء (مرکبﻪﻫا) برجسم ،درعﻴن نقطﻪ تاءثﻴر مﻰکردند.
13
تﻤرﻳﻦﻫا
- 1محصلﺔ قوهﻫا چﻴست؟ براى تشکﻴل ﻳک محصلﻪ ،موجودﻳت چند قوه حداقل ضرورى
است .از نظر رﻳاضﻰ محصلﻪ را چگونﻪ عﻼمت گذارى کردهاند؟
- 2بزرگﻰ و جﻬت تعدادى از قوهﻫا کﻪ باﻻى ﻳک جسمﻰبدون اصطکاک عمل مﻰکنند در
شکلﻫاى a، bو cداده شده است .قوة محصلﻪ را براى ﻫر ﻳک از حاﻻت داده شده پﻴدا
کنﻴد.
- 3در دﻳاگرام ( )dسﻪ قوه بر ﻳک جسم عمل مﻰکنند .قوة محصلﻪ را کﻪ بر جسم وارد
مﻰشود بﻪدست آورﻳد.
2
= sin 53o = cos 37o = 0.8, sin 37o = cos 53o = 0.6, sin 45o = cos 45o
2
14
-کتلﺔ نقطﻪﻳﻰ عبارت از کتلﺔ ﻳک جسم اﻳد آلﻰ است کﻪ گوﻳا تمام موادى کﻪ در ساختمان
آن جسم بﻪکار رفتﻪ است ،در ﻳک نقطﻪ متمرکز شده باشد.
از اﻳن تعرﻳف معلوم مﻰشود کﻪ کتلﺔ نقطﻪﻳﻰ موجودﻳت واقعﻰ ندارد و صرف براى انجام
محاسبات و حل مساﻳل بﻪ صورت فرضﻰ پذﻳرفتﻪ شده است .پس اﻳن پرسش بﻪ وجود
مﻰآﻳد کﻪ در عمل چگونﻪ ﻳک کتلﻪ نقطﻪﻳﻰ را مﻰتوان تجسم کرد و نقش کتلﺔ نقطﻪﻳﻰ در
حل مساﻳل فزﻳکﻰ در چﻴست؟ ﻫر جسم حقﻴقﻰ کﻪ جسامت (بزرگﻰ) و شکل آن ،ﻫنگام
مطالعﺔ ﻳک مسئلﻪ مﻴخانﻴکﻰ نقشﻰ نداشتﻪ و قابل صرف نظر باشد ،مﻰتواند بﻪ حﻴث ﻳک
جسم ﻳا کتلﻪ نقطﻪﻳﻰ قبول گردد .مثالﻫاى زﻳر موضوع را وضاحت بﻴشتر مﻰدﻫد:
- 1ﻫنگام محاسبﻪ حرکت سﻴارات بﻪ دور آفتاب ،مﻰتوان سﻴارات را کتلﻪﻫاى نقطﻪﻳﻰ
قبول کرد.
- 2براى محاسبﻪ مدار پرواز ﻳک توپ تﻴنس ،توپ را مﻰتوان بﻪ حﻴث ﻳک کتلﺔ نقطﻪﻳﻰ
پذﻳرفت.
- 3در مودل سادة اتمﻫاﻳدروجن ،الکترون و پروتون را مﻰتوان بﻪ حﻴث کتلﻪﻫاى نقطﻪﻳﻰ
قبول کرد .باﻳد گفت کﻪ ما در عمل با سﻴستمﻫاﻳﻰ از کتلﻪﻫاى نقطﻪﻳﻰ سر و کار دارﻳم ،کﻪ
ﻫر سﻴستم داراى تعداد زﻳادى از کتلﻪﻫاى نقطﻪﻳﻰ ﻫستند ،بﻪ طور نمونﻪ گازﻫا ،ماﻳعات،
اجسام ارتجاعﻰ (اﻻستﻴکﻰ) ،اجسام جامد ،اتمﻫا ،مالﻴکولﻫا ،سﻴستم سﻴارات ،ﻫمﻪ اﻳنﻫا
در موارد معﻴنﻰ بﻪ حﻴث کتلﻪﻫاى نقطﻪﻳﻰ قبول شده مﻰتوانند.
تعادل عکس العﻤل ﻳک جسﻢ در برابر تأثﻴر ﻳک قﻮه :پﻴش از اﻳن در مورد قوه،
تأثﻴرات و انواع آن صحبت کردﻳم و گفتﻴم کﻪ قوه عاملﻰ است کﻪ ﻫر گاه بر ﻳک جسم تأثﻴر
کند ،مﻰتواند در حالت حرکت جسم تغﻴﻴر وارد کند ،ﻳعنﻰ سمت و سرعت حرکت جسم
را تغﻴﻴر دﻫد و ﻳا باعث تغﻴﻴر شکل جسم شود .ما از تأثﻴرات قوه بر جسم صحبت کردﻳم
ولﻰ از عکس العمل جسم در برابر تأثﻴر قوه تا حال چﻴزى نگفتﻪاﻳم .ما اﻳن پرسش را تا
حال پاسخ ندادهاﻳم کﻪ اگر ﻳک قوه بر ﻳک جسم عمل کند ،آﻳا جسم در برابر تأثﻴر آن قوه،
از خود چﻪ عکس العمل نشان مﻰدﻫد؟ وﻳا وقتﻰکﻪ ﻳک جسم در حالت سکون قرار دارد،
بﻪ اﻳن معناست کﻪ ﻫﻴچ قوهﻳﻰ بر آن تأثﻴر نکرده است؟ شما مﻰدانﻴد کﻪ ،ﻫر جسم داراى
وزن است کﻪ آنرا قوة ثقل نام دادهاند ،پرسش دﻳگر اﻳن است کﻪ آﻳا مﻰتوان تأثﻴر قوة وزن
ﻳک جسم را باﻻى آن جسم از بﻴن برد؟ براى پاسخ دادن بﻪ اﻳن پرسشﻫا ،فعالﻴتﻫاى زﻳر
را انجام مﻰدﻫﻴم:
15
فعالﻴت
- 1ﻳک جسم را از ﻳک فنر آوﻳزان مﻰکنﻴم ،طورىکﻪ با قرار دادن
دست خود در زﻳر آن قوة وزن جسم را احساس کنﻴم (حالت.)1
- 2با آﻫستﻪگﻰ دست خود را بﻪ طرف پاﻳﻴن مﻰکشانﻴم ،ﻳک
کمﻰاحساس سبکﻰ مﻰکنﻴم و در عﻴن وقت فنر بﻪ اثر قوة وزن
جسم دراز مﻰشود (حالت.)2
- 3فنر با رسﻴدن بﻪ ﻳک موقعﻴت معﻴن ،دﻳگر دراز نمﻰشود و جسم
بﻪ حالت آزاد بﻪ فنر آوﻳزان مﻰماند (حالت.)3
چرا جسم ،دﻳگر قادر نﻴست کﻪ فنر را بﻪ طرف پاﻳﻴن بکشاند؟ براى
شکل ()1-18 پاسخ دادن بﻪ اﻳن پرسش فعالﻴت دومﻰ زﻳر را انجام مﻰدﻫﻴم.
فعالﻴت
ﻳک جسم (وزن کوچک) را بﻪ وسﻴلﺔ تار بﻪ فنر آوﻳزان مﻰکنﻴم .دﻳده مﻰشود کﻪ فنر بﻪ اثر وزن جسم کش و دراز
مﻰشود و بعد در ﻳک موقعﻴت معﻴن بﻪ وضعﻴت آرامش ﻳعنﻰ سکون مﻰرسد.
در اﻳن حالت کﻪ جسم در حالت سکون قرار مﻰگﻴرد ،بﻪ زودى تار را با ﻳک قﻴچﻰ مطابق شکل قطع مﻰکنﻴم .چﻪ
رخ مﻰدﻫد؟ دو تأثﻴر قوه بﻪ مشاﻫده مﻰرسد:
- 1وزنﺔ کوچک بﻪ زمﻴن سقوط مﻰکند.
- 2فنر بﻪ سرعت بﻪ طرف باﻻ خود را جمع مﻰکند و بﻪ حالت اولﻰ بر مﻰگردد .از اﻳن وضعﻴت مﻰتوان نتﻴجﻪ
گرفت کﻪ باﻳد دو قوه در کار دخﻴل بوده باشد.
)aقوة وزن وزنﺔ کوچک کﻪ در فنر آوﻳزان شده است.
)bقوهﻳﻰ کﻪ توانستﻪ است فنر را دوباره بﻪ حالت اولﻰ آن بر گرداند کﻪ بﻪ اﻳن قوه ،قوة برگرداننده نام مﻰدﻫﻴم.
اکنون بﻪ پرسش باﻻ کﻪ چرا فنر در مرحلﺔ آخر فعالﻴت قبلﻰ بﻪ اثر تأثﻴر
وزن ،دﻳگر دراز نشد ،جواب داده مﻰتوانﻴم و بﻪ نتﻴجﻪ مﻰرسﻴم کﻪ ﻫر
قدر با تأثﻴر وزن جسم بﻪ درازى فنر افزوده مﻰشود ،بﻪ ﻫمان اندازه ،فنر
قوة بر گردانندة بﻴشتر را در خود انکشاف مﻰدﻫد کﻪ اﻳن قوة برگرداننده
با وزن وزنﺔ کوچک در سمت مخالف قرار دارد .در صورتﻰکﻪ ﻫر دو قوه
ﻳعنﻰ وزن وزنﻪ و قوة برگردانندة فنر با ﻫم مساوى شوند .در اﻳن حالت
فنر دﻳگر دراز نشده و حالت سکون مسلط مﻰگردد .در اﻳن حالت مﻰتوان
گفت کﻪ :قوة وزن جسم مساوى بﻪ قوة برگردانندة فنر است و چون قوة
بر گردانندة فنر در جﻬت مقابل قوة وزن وزنﺔ کوچک بﻪ حﻴث ﻳک قوة
قوة وزن= قوة متقابل متقابل عمل مﻰکند .پس مﻰتوان گفت کﻪ:
شکل ()1-19
16
قﻮة ﻣتقابل
شما از تجارب باﻻ با مفﻬوم قوة متقابل (عکس العمل) آشنا شدﻳد و حاﻻ مﻰدانﻴد کﻪ اﻳن
قوه در بﻪ وجود آوردن حالت تعادل مؤثر است.
اگر ﻳک جسم در استقامت خط تأثﻴر قوهﻳﻰ کﻪ بر آن عمل کرده است ،حرکت نکند ،در اﻳن
حالت ،قوه صرف سبب تغﻴﻴر شکل در جسم مﻰشود .پس از آنکﻪ تغﻴﻴر شکل در جسم
صورت گرفت ،جسم بار دﻳگر حتا اگر تأثﻴر قوه ﻫم ادامﻪ داشتﻪ باشد ،بﻪ حالت اولﻰ ﻳعنﻰ
بﻪ حالت آرامش بر مﻰگردد و اﻳن قوه کﻪ از خارج بر جسم اثر کرده است ،دﻳگر نمﻰتواند
سبب تأثﻴر جدﻳدى بر جسم شود ،زﻳرا ﻳک قوة دﻳگر کﻪ از محل اتصال جسم مقابل ،مث ً
ﻼ
دﻳوار ،مﻴز وغﻴره بر جسم عمل مﻰکند ،تأثﻴر قوة خارجﻰ را خنثﻰ مﻰکند ،ﻳعنﻰ آنرا در
تعادل مﻰآورد.
قﻮهﻳﻰ کﻪ تأثﻴر قﻮة اثر کﻨﻨده را بر جسﻢ خﻨثﻰ ساختﻪ و سبب تعادل
قوه متقابل(قوه فنر)
بحث کﻨﻴد
ﻳک تختﺔ چوبﻰ کﻪ قرار شکل ( )1-21از دو انجام بر روى جسمﻰتکﻴﻪ داده شده و توسط دست در قسمت
وسط آن قوه وارد شده است ،دﻳده مﻰشود کﻪ تختﻪ با خمﻴده گﻰ کﻪ بﻪ اثر قوة دست حاصل کرده است،
مقابلﻪ مﻰکند تا بﻪ حالت اولﻰ برگردد .چرا چنﻴن واقع مﻰشود؟ در مورد با اعضاى گروه خود مناقشﻪ نموده
نتاﻳج مباحث خود را بﻪ مقابل صنف گزارش دﻫﻴد.
شکل ()1-21
17
قوة متقابل ﻳا عکس العمل ( )reaction forceﻫمﻴشﻪ مساوى با قوة عمل (action
)forceاست ،ولﻰ در جﻬت مخالف .باﻳد گفت کﻪ ﻫرگاه جسمﻰ را در ﻳک نقطﻪ محکم
بستﻪ کنﻴم ،قوة عکس العمل در نقطﺔ اتصال ،خود بﻪ خود بﻪ وجود مﻰآﻳد .بﻪ اﻳن معنﻰ
کﻪ تأثﻴر ﻳک قوة بدون پﻴداﻳش قوة عکس العمل نا ممکن است .وضاحت اﻳن موضوع را در
حالتﻫاى اول و دوم تجربﻪﻫاى زﻳر بﻪ خوبﻰ دﻳده مﻰتوانﻴد.
18
حاﻻت تعادل در اجسام و پاﻳدارى
پﻴش از اﻳنکﻪ ،دربارة انواع حاﻻت تعادل و پاﻳدارى چﻴزى بگوﻳﻴم ،ﻻزم است بﻪ ﻳاد بﻴاورﻳم
کﻪ در درسﻫاى از اﻳن پﻴش دربارة مرکز ثقل در اجسام مطالبﻰ را آموختﻪ بودﻳم .اکنون
براى درک بﻴشتر مفﻬوم تعادل و انواع آن و ﻫمچنان شناخت حاﻻت پاﻳدارى اجسام ،ﻻزم
است بﻪ طور فشرده بر موضوع مرکزثقل مرور دوباره کنﻴم .اگر ﻳک جسم را مطابق شکل
( )1-24از نقاط مختلف آن ( A، Bو )Cآوﻳزان کنﻴم ،مشاﻫده خواﻫﻴد کرد کﻪ جسم پس از
ﻳک حرکت نوسانﻰ کوتاه بﻪ ﻳک حالت معﻴنﻰ قرار مﻰگﻴرد .توجﻪ نماﻳﻴد کﻪ در روى جسم
ﻳک نقطﺔ ثابتﻰ (نقطﺔ )Sوجود دارد کﻪ موقعﻴت خود را در ﻫر حالت تغﻴﻴر نمﻰدﻫد .اﻳن
نقطﺔ ثابت Sنقطﺔ تأثﻴر محصلﺔ قوهﻫاى ثقل ﻫمﻪ ذرات جسم است ،زﻳرا در جسم صرف
ﻳک نقطﻪ با اﻳن خاصﻴت وجود دارد کﻪ جسم در ﻫر موقعﻴت توسط مومنت دوران قوة ثقل،
در ﻳک موقعﻴت عمودى کﻪ در زﻳر نقطﺔ تأثﻴر قوهﻳﻰ کﻪ در آن آوﻳختﻪ شده است ،قرار
مﻰگﻴرد.
چون در اﻳن نقطﻪ مجموع قوهﻫاى ثقل کل جسم
تأثﻴر مﻰکند ،اﻳن نقطﻪ را مرکز ثقل جسم مﻰنامند
و خطوطﻰ کﻪ از اﻳن نقطﻪ عبور مﻰکند بﻪ نام خطوط
ثقل ﻳاد مﻰشوند .مﻰتوان چنﻴن فکر کرد کﻪ تمام کتلﺔ
جسم در مرکز ثقل آن جسم ،متمرکز شده است.
شکل ( )1-24تعﻴن مرکز ثقل ﻳک جسم
حاﻻت تعادل :شناخت مرکز ثقل ما را کمک مﻰکند کﻪ حاﻻت تعادل را بﻪ سادهگﻰ مورد
مطالعﻪ قرار دﻫﻴم .ﻳک جسم وقتﻰ در حالت تعادل است کﻪ با وجود تأثﻴر قوهﻫا باﻻى آن باز
ﻫم در حالت سکون قرار داشتﻪ باشد .چون در ﻫر جسم قوة ثقل ﻳا قوة جاذبﺔ زمﻴن بﻪ مرکز
ثقل آن عمل مﻰکند و جسم را بﻪ طرف پاﻳﻴن مﻰکشاند ،بنابرآن حالت تعادل وقتﻰ برقرار
بوده مﻰتواند کﻪ مرکز ثقل نتواند بﻪ طرف پاﻳﻴن حرکت کند .اگر ﻳک جسم بﻪ نقطﻪﻳﻰ
بستﻪ نشده باشد ،بلکﻪ برروى سطح پاﻳﻴنﻰ خود قرار داشتﻪ باشد ،براى حرکتﻫاى ممکنﺔ
اﻳن جسم ،سﻪ حالت زﻳر را مطالعﻪ و از ﻫم تفکﻴک کرده مﻰتوانﻴم:
حالت اول -وقتﻰکﻪ جسم از اثر ﻳک قوه از حالت تعادل خارج ساختﻪ شود و پس از آنکﻪ
از قﻴد تأثﻴر قوه آزاد شود ،بتواند پس بﻪ حالت اولﻰ خوﻳش برگردد .مخروطﻰ کﻪ از قاعده
بر سطح زمﻴن ﻳا روى مﻴز گذاشتﻪ شده است وﻳا جسم کرهﻳﻰ کﻪ در بﻴن ﻳک ظرف مقعر
قرار گرفتﻪ باشد ،مثالﻫاى از اﻳن حالت را نشان مﻰدﻫند ،شکل (.)1-25
S
+
شکل ( )1-25تعادل پاﻳدار
19
اﻳن نوع تعادل را تعادل پاﻳدار ( )stableمﻰنامند .اﻳن نوع تعادل ،در ﻫمﺔ حاﻻتﻰ بﻪکار
مﻰرود کﻪ ضرورت است ،اشﻴاء در وضع مطمئن سکون قرار داده شوند.
حالت دوم -در ﻫمﻪ حرکتﻫاﻳﻰ کﻪ ارتفاع مرکزثقل جسم در
ﻫنگام حرکت از سطح قاعدة آن تغﻴﻴر نکند و جسم در موقعﻴت
S
+ نو خوﻳش باز ﻫم در حالت تعادل قرار بگﻴرد؛ ﻳعنﻰ حالت تعادل
خوﻳشرا حفظ کند؛ مانند :ﻳک توپ ﻳا مخروطﻰ کﻪ باﻻى سطح
جانبﻰاش روى مﻴز قرار داده شود .اﻳن نوع تعادل را تعادل بﻰ تفاوت
شکل ( )1-26تعادل بﻰ تفاوت ﻳا ( )indifferentمﻰگوﻳند .از اﻳن گونﻪ حالت تعادل وقتﻰ استفاده
مﻰشود کﻪ ضرورت است ،اشﻴاى متحرک باشد ،بﻪ طور نمونﻪ در
وساﻳط ترانسپورتﻰ و ﻳا در محورﻫاى دورانﻰ ،شکل (.)1-26
حالت سﻮم -اگر جسم با اندک حرکت ،از حالت تعادل بﻴجا شود و نتواند دوباره بﻪ حالت
اولﻰ خود برگردد ،تعادل را نا پاﻳدار گوﻳند .بﻪ طور مثال اگر ﻳک کرة کوچک در بلندترﻳن
نقطﺔ ﻳک جسمﻰبا سطح فوقانﻰ محدب قرار داده شود و ﻳا مخروطﻰ کﻪ از رأس آن روى
زمﻴن تکﻴﻪ کرده باشد ،اﻳن اجسام مطابق شکل ( )1-27با اندک تکان ﻳا لرزش از وضع
تعادل خارج مﻰشوند .از ﻫمﻴن جﻬت است کﻪ حاﻻت تعادل ناپاﻳدار از لحاظ تخنﻴکﻰ مورد
استعمال ندارند.
S
+
شکل ( )1-27تعادل ناپاﻳدار
سؤال
ﻳک خط کش در ســﻪ حالت ( )a,b,cمطابق شــکل از نقاط مختلف بر ﻳک پاﻳﻪ آوﻳزان
شــده است .خط کش در وضعﻴتﻫاى باﻻ در حالتﻫاى پاﻳدار ،بﻰ تفاوت و ناپاﻳدار دﻳده
مﻰشود .خصوصﻴت ﻫر ﻳک از حاﻻت را بﻴان نماﻳﻴد.
S H نقطﺔ دوران
نقطﺔ دوران = مرکز ثقل H
H
نقطﺔ دوران تعادل نا پاﻳﻪ دار تعادل بﻰتفاوت تعادل پاﻳﻪ دار
20
پاﻳدارى
اجسامﻰکﻪ مرکزثقل آنﻫا باﻻتر از سطح زﻳرﻳن اتکاى شان قرار داشتﻪ وخط عمود از
مرکز ثقل از سطح اتکاى شان خارج نشود ،در حالت تعادل پاﻳدار قرار دارند؛ زﻳرا در اثناى
چپﻪ شدن مرکز ثقل آنﻫا تغﻴﻴر موقعﻴت داده باﻻ مﻰرود .پاﻳدارى در ﻳک جسم ﻫمﻴشﻪ
داراى ﻫمان قﻴمت نمﻰباشد .ﻳک جسم (مکعب مستطﻴل) اگر بر سطح جانبﻰ بزرگتر
خوﻳش اتکاء داشتﻪ باشد ،داراى ﻳک قﻴمت پاﻳدارى است ،در حالﻰکﻪ اگر بر سطح جانبﻰ
کوچکترش اتکاء داشتﻪ باشد ،پاﻳدارى آن قﻴمت دﻳگرى را خواﻫد گرفت.
(ﻫر قدرىکﻪ مرکزثقل جسم پاﻳﻴنتر ،وزن جسم بﻴشتر و سطح اتکاى جسم بزرگتر باشد،
پاﻳدارى آن جسم بﻴشــتر مﻰباشد ).از سﻪ شرطﻰ
کﻪ در باﻻ گفتﻴم ،بﻴشتر براى زﻳاد ساختن پاﻳدارى
جسم استفاده مﻰکنند .چنانکﻪ اگر بﻪ سطح پاﻳﻴنﻰ
ﻳک جســم مطابق شــکل ( )1-28پاﻳﺔ سنگﻴن و
عرﻳضــﻰ اضافﻪ کنﻴــم ،موقعﻴت مرکز ثقل جســم
پاﻳﻴن مﻰافتد ،وزن جسم زﻳاد مﻰشود و در نتﻴجﻪ
پاﻳدارى جسم ارتقا مﻰﻳابد.
شکل ()1-28
:1-4ﻣﻮﻣﻨت قﻮه (تﻮرک)
ما مﻰدانﻴم کﻪ قوهﻫا ،بﻪ شکلﻫاى مختلف مﻰتوانند بر اجسام ،تأثﻴر کنند؛ بﻪ طور مثال
قوهﻫاى متﻼقﻰ کﻪ از اﻳن پﻴش محصلﺔ آنﻫا را بﻪ صورت ﻫندسﻰ و ﻫم بﻪ صورت محاسبوى
پﻴدا کردﻳم و دانستﻴم کﻪ مقدار قوة محصلﺔ دو ﻳا بﻴشتر از دو قوة متﻼقﻰ بستﻪگﻰ بﻪاندازة
زاوﻳﻪﻳﻰ دارد کﻪ بﻴن خطوط تأثﻴر اﻳن قوهﻫا تشکﻴل مﻰشود .ما دﻳدﻳم کﻪ اگر ﻳک قوه بر جسم
تأثﻴر کند ،جسم در برابر آن قوه عکس العمل نشان مﻰدﻫد و از اﻳنجا بﻪ موجودﻳت قوة متقابل
پﻰ بردﻳم و نقش قوة متقابل را در پﻴداﻳش حالت تعادل دانستﻴم .از آنچﻪ کﻪ گفتﻪ شد ،واضح
مﻰگردد کﻪ قوه در ﻫر ﻳک از حاﻻت باﻻ ،اثرات معﻴنﻰ را بر جسم وارد مﻰکند .در بﻴشتر حاﻻت
وقتﻰ کﻪ قوه بر جسم اثر مﻰکند ،مﻰتواند سبب حرکت جسم در امتداد ﻳک فاصلﻪ شود .اما
تأثﻴرات قوه مﻰتواند ،بر جسم نوع دﻳگر حرکت را نﻴز تولﻴد کند.
بﻪ طور مثال جسمﻰرا در نظر بگﻴرﻳد کﻪ بﻪ ﻳک محور اتکاء داشتﻪ باشد .ﻫنگامﻰکﻪ قوه بر
آن تأثﻴر کند ،در اﻳن حالت ،قوه ،جسم را بﻪ حول محور ،بﻪ حرکت دورانﻰ مﻰچرخاند.
اثرى را کﻪ توسط قوه در حرکت دورانﻰ بروز مﻰکند ،بﻪنام مومنت قوه ﻳا مومنت دوران و ﻳا
ﻫم تورک مﻰنامند .مومنت قوه را بﻪ Mو تورک را بﻪ حرف ﻳونانﻰ ( ) نشان مﻰدﻫند.
با اراﻳﺔ مثال زﻳر دربارة مفﻬوم مومنت قوه وضاحت بﻴشتر مﻰدﻫﻴم:
مشکل است ﻳک پﻴچ را با دست ،خوب محکم کرد .در حالﻰکﻪ آنرا مﻰتوان با ﻳک رنچ بﻪ
آسانﻰ محکم نمود .سبب آن اﻳن است کﻪ رنچ ،ﻳک اثر دورانﻰ بزرگ را تولﻴد مﻰکند ،شکل
(.)1-29
21
ﻧقطﻪﻳﻰ کﻪ قﻮه ،جسﻤﻰ را بﻪ گرداگرد آن بﻪ دوران ﻣﻰآورد .بﻪﻧام ﻧقطﺔ دوران ﻳاد ﻣﻰشﻮد.
در شکل ،رﻧچ پﻴچ را بﻪ دوران ﻣﻰآورد.
ﻳک قﻮه ﻣﻰتﻮاﻧد ﻣﻮﻣﻨتﻫاى ﻣختلفﻰ را کﻪ بﻪ ﻣﻮقعﻴت
ﻧقطﺔ تأثﻴر و سﻤت آن قﻮه ارتباط دارد بر ﻳک جسﻢ وارد
کﻨد .ﻣا در شکل ذﻳل چﻬار حالت را دﻳده ﻣﻰتﻮاﻧﻴﻢ .در
ﻫر ﻳکﻰ از حاﻻت چﻬارگاﻧﻪ ،ﻣﻴلﻪ طﻮر آزاداﻧﻪ بﻪ حﻮل
ﻧقطﺔ Oدوران ﻣﻰتﻮاﻧد.
شکل ( )1-29ﻣحکﻢ کردن پﻴچ تﻮسط رﻧج
ﻣﻮﻣﻨتﻰ کﻪ در حالت aعﻤل ﻣﻰکﻨد ،بزرگتر است از ﻣﻮﻣﻨتﻰ کﻪ بر ﻣﻴلﻪ در حالت bعﻤل
ﻣﻰﻧﻤاﻳد ،در حالﻰکﻪ در ﻫر دو حالت ﻣقدار قﻮه ﻣساوى است.
شکل ()1-30
در شکلﻫاى aو cکﻪ قﻮهﻫا در ﻫﻤان ﻧقطﻪ عﻤل ﻣﻰکﻨﻨد ،چﻮن ﻣقدار قﻮهﻫا ازﻫﻢ ﻣتفاوت
ﻣﻰباشد ،حادثﺔ دوران ﻧﻴز از ﻫﻢ ﻣتفاوت است .ﻣﻮﻣﻨتﻰ کﻪ در جسﻢ در حالت dعﻤل
ﻣﻰکﻨد ،ﻣساوى بﻪ 0است؛ زﻳرا در اﻳﻦ حالت قﻮه بﻪ فاصلﻪ و زاوﻳﺔ صفر بر جسﻢ عﻤل
ﻣﻰکﻨد و سر اﻧجام ﻣﻰتﻮان گفت کﻪ اثر ﻳا ﻣﻮﻣﻨتﻰ را کﻪ ﻳک قﻮه در حادثﺔ دوران تﻮلﻴد
ﻣﻰکﻨد ،بﻪ سﻪ پاراﻣتر ارتباط دارد:
.1ﻣقدار قﻮه
.2فاصلﻪ بﻴﻦ ﻧقطﺔ تأثﻴر قﻮه و ﻣحﻮر دوران و ﻳا خطﻰ کﻪ جسﻢ بﻪ گرداگر آن دور ﻣﻰزﻧد و
بﻪ حرف ( )dﻧشان داده شده است.
.3زاوﻳﻪﻳﻰ) ( کﻪ بﻴﻦ وکتﻮر قﻮه و خطﻰ کﻪ ﻣحﻮر را با ﻧقطﺔ تأثﻴر قﻮه وصل ﻣﻰکﻨد ،قرار
دارد.
اگر ﻳک قﻮه ﻣطابق شکل ( )1-31باﻻ طﻮر عﻤﻮدى بر خط ارتباطﻰ ﻧقطﺔ دوران و ﻧقطﺔ
تأثﻴر قﻮه بر ﻳک جسﻢ عﻤل کﻨد ،ﻳعﻨﻰ F dباشد ،در اﻳﻦ حالت ﻣﻮﻣﻨتﻰ کﻪ اﻳﻦ قﻮه تﻮلﻴد
ﻣﻰکﻨد ،داراى قﻴﻤت اعظﻤﻰ ﻣﻰباشد کﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﻣﻨت را بﻪ رﻳاضﻰ چﻨﻴﻦ افاده ﻣﻰکﻨﻨد:
M = F d ..........(F )d
22
شکل ( )1-31ﻣﻮﻣﻨت صفر است ،زﻳرا خط
تأثﻴر قﻮه از ﻧقطﺔ دوران عبﻮر ﻣﻰکﻨد.
اگر قوه بر جسم موازى با خطﻰ کﻪ نقطﺔ تأثﻴر قوه را با نقطﺔ دوران وصل مﻰکند ،عمل کند،
ﻳعنﻰ) (F // dباشد ،در آن صورت مومنتﻰ را کﻪ اﻳن قوه تولﻴد مﻰکند ،مساوى بﻪ صفر
است ،ﻳعنﻰ M = 0 :شکل (.)1-32
شکل ()1-32
بﻪ صورت عموم ،ﻳک قوه ﻫمﻴشﻪ بﻪ دو مرکبﺔ خود تجزﻳﻪ شده مﻰتواند کﻪ ﻳکﻰ آن موازى
و دﻳگرش عمود بر خطﻰ است کﻪ نقطﺔ دوران را با نقطﺔ تأثﻴر قوه وصل مﻰکند.
چنانکﻪ در شکل ) (1-33دﻳده مﻰشود ،مومنتﻰ کﻪ توسط قوة Fتولﻴد مﻰشود ،مساوى
بﻪ مومنتﻰ است کﻪ مرکبﺔ عمودى ﻫمﻴن قوه ) ( F1کﻪ بر فاصلﺔ نقطﺔ تأثﻴر تا محور دوران
عمود مﻰباشد ،بﻪ وجود آورده است .زﻳرا مومنت مرکبﺔ دومﻰ ) ( F2کﻪ با خط اتصال موازى
مﻰباشد ،صفر است ﻳعنﻰ M 2 = F2 0 = 0 :در صورتﻲکﻪ:
M = M1 = F d
23
حل
قوة مرکبﺔ Fxسبب تولﻴد مومنت نمﻰشود .قوة مرکبﻪ بﻪ امتداد محور (Fy )،yرا کﻪ بر رنچ
عمود است و حرکت دورانﻰ را در جﻬت عقرب ساعت بﻪ وجود مﻰآورد ،چنﻴن بﻪدست
مﻰآورﻳم:
Fy = F sin 37 o
Fy = (15 N ) × 0.6 = 9 N
M = Fy d
M = (9 N ) (0.2m) = 1.8 Nm
شکل ()1-34
در شکل ) (1-35دو قوة F1و F2را مﻰبﻴنﻴم کﻪ بر ﻳک دروازه عمل نموده و سبب دوران آن
در جﻬت مخالف مﻰشوند .اگر جﻬت مخالف حرکت عقربﺔ ساعت را مثبت و سمت حرکت
عقرب ساعت را منفﻰ بپذﻳرﻳم ،مومنتﻰ کﻪ ﻫر دو قوه بﻪ وجود مﻰآورد ،عبارت از مومنت
محصلﻪ بر دروازه است کﻪ چنﻴن حساب مﻰشود.
24
حاﻻ ﻳک جسم ساکن را در نظر مﻰگﻴرﻳم:
اگر مومنت محصلﻪ بر جسم مثبت باشد ،پس جسم بﻪ جﻬت مثبت بﻪ دوران آغاز مﻰکند،
و اگر مومنت محصلﻪ بر جسم منفﻰ باشد ،جسم بﻪ جﻬت منفﻰ بﻪ دوران آغاز مﻰکند .در
حالت خاص اگر مومنت بﻪ علت عمل قوهﻫا صفر باشد ،ﻳعنﻰ مومنت محصلﻪ در جﻬت
گردش عقربﺔ ساعت مساوى با مومنت مخالف عقربﺔ ساعت (از نظر مقدار) باشد ،در آن
صورت جسم بﻪ دوران شروع نمﻰکند.
ﻣثال
سﻪ قوه قرار شکل ) (1-36مقابل بر ﻳک دروازه عمل مﻰکند:
شکل )(1-36
حل
الف) مرکبﺔ عمودى قوة F1ﻳک دوران موافق بﻪ عقربﺔ ساعت ( )-و قوة F2ﻳک دوران مخالف
عقربﺔ ساعت ( )+را بﻪ وجود مﻰآورند .قوة F3ﻫﻴچ دورانﻰ را بﻪ وجود نمﻰآورد؛ زﻳرا قوه در
نقطﺔ دوران عمل مﻰکند ،بنابر آن مﻰتوانﻴم بنوﻳسﻴم:
M 1 = F1 y d1 = F1d1 sin
M 1 = (10 N ) (1.5m) 0.6
M 1 = 9 Nm
M 2 = F2 d 2 = (20 N ) (2m) = 40 Nm
Fy F1 sin 37 o
شکل )(1-37
25
بنابر اﻳن مومنت محصلﻪ در گرداگر نقطﺔ Oعبارت است از:
M = M 1 + M 2 = 9 Nm + 40 Nm = 31Nm
چون در اﻳنجا ،مومنت محصلﻪ ،مثبت بﻪدست آمده است ،بنابر اﻳن دروازه بﻪ جﻬت مخالف
عقربﺔ ساعت چرخ مﻰخورد کﻪ قﻴمت مومنت آن 31Nmاست.
ب) چون مومنت محصلﻪ مخالف عقربﺔ ساعت است و مقدار آن 31Nmمﻰباشد ،اﻳن گفتﻪ
چنﻴن معنﻰ مﻰدﻫد کﻪ براى اﻳنکﻪ دروازه دوران نتواند ،باﻳد ﻳک مومنت موافق بﻪ جﻬت
عقربﺔ ساعت بﻪ کمﻴت 31Nmبر آن تأثﻴر کند .قوة اصغرى کﻪ اﻳن مومنت را تولﻴد کرده
مﻰتواند ،باﻳد بر دورترﻳن نقطﻪ از محور دوران ﻳعنﻰ بﻪ فاصلﺔ دو متر دورتر از نقطﺔ تأثﻴر
عمودا ً عمل کند ،پس دارﻳم کﻪ:
M 2 = Fmin d
M 2 31N m
= Fmin =
d 2m
= قﻴمت اصغرى قوة چﻬارم Fmin = 15.5 N
اﻳن قوه باﻳد بر جﻬت مخالف قوة F2اثر کند.
شکل )(1-38
تجربﻪ
ﻳک مﻴلﺔ فلزى ABرا طورى در نظر مﻰگﻴرﻳم کﻪ ﻳک طرف آن در نقطﺔ Bمحور Lتوسط ﻳک فنر
مارپﻴچ اتصال داده شده است .در اﻳن مﻴلﻪ چنگکﻫاﻳﻰ تعبﻴﻪ شده کﻪ با تار وصل ﻫستند و اﻳن تار از
روى چرخ ثابتﻰ عبور مﻰکند کﻪ بر پاﻳﺔ Pمحکم شده است .در انجام دﻳگر تار مﻰتوان قوهﻫا (اوزان)
را آوﻳزان کرد .در شکل مقابل کﻪ مﻴلﻪ در حالت 1قرار دارد ،ﻫﻴچ قوهﻳﻰ بر آن تأثﻴر نکرده و دوران ﻫم
بﻪ وجود نﻴامده است.
در حالت ،2قوه بﻪ چنگک وسطﻰ بر مﻴلﻪ تأثﻴر مﻰکند ،و در اﻳن حالت مﻴلﻪ ﻳک دوران را در شکل
نشان مﻰدﻫد .بازوى قوه ،عبارت از فاصلﻪ بﻴن نقطﺔ اتصال قوه با مﻴلﻪ (نقطﺔ )Cتا مرکز دوران (نقطﺔ
)Bمﻰباشد.
در حالت 3کﻪ ﻫم قوه و ﻫم بازوى قوه زﻳاد شدهاند ،دوران ﻫم زﻳاد
شده است .اﻳن تجربﻪ ﻫمچنان ثابت مﻰکند کﻪ مومنت قوه ﻳک
راست متناسب بﻪ طول بازوى قوه و مقدار قوه است .پس تعرﻳف
زﻳر را براى مومنت قوه اراﻳﻪ کرده مﻰتوانﻴم:
اگر قوه بر خطﻰ کﻪ نقطﺔ تأثﻴر آنرا با مرکز دوران وصل مﻰکند،
طور عمود عمل کند ،حاصل ضرب قوه با فاصلﻪﻳﻰ کﻪ بﻴن نقطﺔ
تأثﻴر قوه و مرکز دوران قرار دارد بﻪنام مومنت قوه ﻳاد مﻰشود.
شکل )(1-39
26
تجربﻪ
اکنون حالتﻰ را در نظر مﻰگﻴرﻳم کﻪ در شکل ) (1-40نشان داده شده است .در اﻳن شکل مﻰبﻴنﻴم کﻪ
قوة Fبﻪ طور ماﻳل بر خطﻰ اثر مﻰنماﻳد کﻪ آن خط ،نقطﺔ تأثﻴر Aرا با نقطﺔ دوران Dوصل مﻰکند ،در
اﻳن حالت قوه نمﻰتواند بﻪ طور کامل اثر خوﻳش را ظاﻫر سازد ،زﻳرا نقطﺔ تأثﻴر قوه بر ﻳک خط داﻳرهﻳﻰ
بﻪ حول نقطﺔ دوران حرکت مﻰکند ،پس در اﻳن حالت ،تنﻬا قوة مرکبﺔ مماسﻰ (تانجانتﻰ) ، Ftاثر دورانﻰ
دارد ،و مرکبﺔ شعاعﻰ Fاثر ﻳک قوة کشش بر محور را دارد و مومنت قوه عبارت است ازM = Ft r :
r
اگر قوه را بر استقامت خط تأثﻴرش تا نقطﺔ تغﻴﻴر موقعﻴت بدﻫﻴم کﻪ بر DAعمود واقع شود ،پس در
اﻳن صورت مومنت قوه توسط رابطﺔ زﻳر افاده شده مﻰتواندM = F l :
در افادة اخﻴر ( ) lعبارت از طول عمودى است کﻪ از نقطﺔ دوران بر خط تأثﻴر قوه کشﻴده مﻰشود .چون
ﻫر دو مومنت با ﻫم مساوى ﻫستند و ﻫم از تشابﻪ دو مثلث نشانﻰ شده بﻪدست مﻰآﻳد کﻪ:
F l = Ft rﻳا F : Ft = r : l
در صورتﻰکﻪ بﻪ جاى بازوى دوران ،عمود lرا بﻪکار برﻳم ،بازﻫم تعرﻳفﻰ را کﻪ از اﻳن پﻴش از مومنت قوه
شده بود ،در اﻳن حالت ﻫم بﻪدست مﻰآورﻳم.
بازوى قوه (بازوى دوران) ،عبارت از طول خط عمودى است
کﻪ از مرکز دوران بر خط تأثﻴر قوه کشﻴده مﻰشود .و اﻳن
تعرﻳف در ﻫمﻪ حاﻻت صدق مﻰکند.
شکل )(1-40
واحد ﻣﻮﻣﻨت
اگر قوه را بﻪ نﻴوتن ( )Nو فاصلﻪ را بﻪ متر ( )mاندازه کنﻴم ،واحد اندازهگﻴرى مومنت قوه
عبارت از نﻴوتن متر است کﻪ اﻳن طور اراﻳﻪ مﻰگردد:
[M ]= F ]L = [N m
اگر قوه را بﻪ داﻳن ( )dyneو فاصلﻪ را بﻪ سانتﻰ متر ( )cmاندازه کنﻴم ،واحد اندازهگﻴرى
مومنت قوه عبارت از dyne cmمﻰباشد.
27
فعالﻴت
براى اﻳنکﻪ اثر مومنت قوه را مشاﻫده کرده وﻫم بﻪ اثبات بر سانﻴم کﻪ مومنت قوه ،مساوى بﻪ حاصل
ضرب قوه با فاصلﻪﻳﻰ است کﻪ نقطﺔ تأثﻴر قوه از مرکز دوران دارد ،تجربﺔ سادة زﻳر را در گروهﻫا عملﻰ
مﻰکنﻴم کﻪ با ﻳک پلﺔ دروازه صورت مﻰگﻴرد.
ﻳک پلﺔ تاحدى سنگﻴن دروازه بر روى ﻳک لخک استوار بوده و با چوکات اتصال دارد .در قسمتﻰ از
چوکات وسطﻰ اﻳن پلﻪ ،ﻳک چنگک نصب شده است و اﻳن چنگک با تار وصل است و تار از روى ﻳک
چرخ ثابت (پلﻰ) عبور مﻰکند ،طورىکﻪ انجام تار با ﻳک کفﺔ ترازو در ارتباط مﻰباشد .مومنت چرخ را
طورى انتخاب مﻰکنﻴم کﻪ تار بر پلﺔ دروازه عمود واقع شود .اگر چرخ در نقطﺔ Lقرار داشتﻪ باشد و نقطﺔ
اتصال تار را با چوکات وسطﻰ دروازه با Oو نقطﺔ تقاطع خطﻰ کﻪ نقطﺔ Oرا بﻪ چوکات جانبﻰ (لخک)
دروازه وصل مﻰکند با Nنشان داده شوند ،زاوﻳﺔ LON = 90oمﻰباشد.
حاﻻ در کفﺔ ترازو تا وقتﻰ وزنﻪﻫا را مﻰگذارﻳم کﻪ دروازه شروع بﻪ حرکت کند .وقتﻰکﻪ دروازه بﻪ حرکت
مﻰآﻳد بﻪ معناى اﻳن است کﻪ وزن (قوه) سبب تولﻴد ﻳک مومنت شده است .سپس وزن را از کفﺔ ترازو بر
مﻰدارﻳم و مقدار وزن و طول فاصلﺔ ONرا ﻳادداشت مﻰکنﻴم .در اﻳن حال اگر قوه را F1و فاصلﺔ ON
را d1بگوﻳﻴم ،مومنت قوه طور زﻳر افاده مﻰشودM 1 = F1 × d1...............1:
دروازه را واپس بﻪ حالت اولﻰ اش مﻰآورﻳم .اﻳن بار
چنگک را از جاى اولﻰ اش کشﻴده و بﻪ ﻳک نقطﺔ دﻳگر
دروازه کﻪ با چوکات (لخک) و چپراس نزدﻳک تر است،
نصب مﻰکنﻴم .در اﻳن حالت نﻴز چرخ را بﻪ موقعﻴتﻰ
قرار مﻰدﻫﻴم کﻪ تار بﻪ دروازه عمود واقع شود .سپس
بﻪ پلﺔ ترازو ،وزن مﻰگذارﻳم ،تا آنکﻪ دروازه بﻪ حرکت
شروع کند .بعد وزن را از کفﺔ ترازو بر مﻰدارﻳم .مقدار
وزن F2را با طول ONکﻪ اﻳن بار بﻪ d 2اراﻳﻪ مﻰشود،
شکل )(1-41 اندازه مﻰکنﻴم.
دﻳده مﻰشود کﻪ در اﻳن دفعﻪ براى بﻪ حرکت در آوردن دروازه (تولﻴد مومنت قوه) وزن بﻴشتر از وزن بار
اول بﻪکار رفتﻪ است ﻳعنﻰM 2 = F2 × d 2 ....................2 :
اﻳن کار ،را بار سوم زﻳر ﻫمان شراﻳط تکرار مﻰکنﻴم و موقعﻴت نقطﺔ Oرا با چپراس دروازه خﻴلﻰ نزدﻳک
انتخاب مﻰکنﻴم و تجربﻪ را با ﻫمان شﻴوة پﻴشتر ادامﻪ مﻰدﻫﻴم .باز ﻫم از اندازهگﻴرى وزن (قوة) F3و
d 3فاصلﺔ نتﻴجﻪ بﻪدست مﻰآﻳد کﻪ در بار سوم براى بﻪ حرکت در آوردن دروازه بﻪ قوة بﻴشتر از حالت
M 3 = F3 × d 3 ..............3 دوم ضرورت بوده است.
براى نتﻴجﻪ گﻴرى ،اگر حاصل ضرب قوه با فاصلﻪ را کﻪ براى ﻫر بار بﻪدست آمده است ،با ﻫم مقاﻳسﻪ
کنﻴم ،دﻳده مﻰشود کﻪ داراى قﻴمتﻫاى مساوى مﻰباشند ،ﻳعنﻰ:
F1 × d1 = F2 × d 2 = F3 × d 3
M1 = M 2 = M 3
ﻻزم است نتاﻳج کار گروﻫﻰ خود را براى مباحثﺔ بﻴشتر بﻪ ﻫمصنفان تان اراﻳﻪ نماﻳﻴد.
28
:1-5قﻮهﻫاى ﻣﻮازى
در اﻳن درس مطالعﻪ خواﻫﻴم کرد کﻪ دو قوة موازى بر ﻳک جسم چگونﻪ تأثﻴر مﻰکنند و
چطور مﻰتوانﻴم محصلﺔ آنﻫا را بﻪدست آورﻳم ،براى اﻳن منظور فعالﻴتﻫاى زﻳر را انجام
مﻰدﻫﻴم.
فعالﻴت الف
دو قوة F1و F2را بﻪطور موازى و در جﻬت مخالف ،بر چنگک ﻳک قوه
شکل )(1-42
F2
100 سنج مطابق شکل (الف )1-42 ،آوﻳزان مﻰکنﻴم .طول قوه سنج بﻪ
Fr = F1 + F2 Fr = F1 F2 سبب تأثﻴر قوة مجموعﻰ Frطوﻳل گردﻳده و نشان مﻰدﻫد کﻪ:
F2 Fr = F1 × F2
F1 F2
F1
F1
F1 فعالﻴت ب
F2 F1
F1
100
200
F2
دستگاه تجربﻰ را مطابق شکل (ب )1-42،تغﻴﻴر مﻰدﻫﻴم ،طورىکﻪ
200 F1
قوهﻫاى F1و F2بﻪطور موازى و ﻫم جﻬت با ﻫم قرار گﻴرند .در اﻳن
حالت قوه سنج ،قوة محصلﺔ Frرا در عمل چنﻴن نشان مﻰدﻫد:
Fr = F1 + F2
فعالﻴت ج
دو جسمﻰرا کﻪ داراى وزنﻫاى معلوم W2 ,W1مﻰباشند ،مطابق شکل
) (1-43روى ﻫم قرار داده و ﻫر دو را ذرﻳعﺔ ﻳک چنگک بﻪ قوه سنج
آوﻳزان مﻰکنﻴم .ﻫنگام تعادل وزنﻫا در قوه سنج ،دﻳده مﻰشود کﻪ قوه
سنج ،قوة مجموعﻰ وزنﻫاى ﻫر دو جسم را نشان مﻰدﻫد .ﻳعنﻰ:
Fr = W1 + W2
شکل )(1-43
29
چون نقطﺔ تأثﻴر ﻳک قوه را مﻰتوان طور کﻴفﻰ روى خط تأثﻴر آن قوه تغﻴﻴر مکان داد و اﻳن
قاعده براى ﻫمﻪ قوهﻫاى موازى کﻪ در ﻳک نقطﻪ وﻳا روى عﻴن خط تأثﻴر مﻰکنند ،تطبﻴق
مﻰشود ،بنابر آن مﻰتوان ادعا کرد کﻪ:
ﻫرگاه دو قوه در عﻴن نقطﻪ ﻳا در عﻴن خط تأثﻴر کنند ،زمانﻰ در حالت تعادل قرار گرفتﻪ
مﻰتوانند کﻪ داراى مقدارﻫاى مساوى بوده و سمتﻫاى مخالف داشتﻪ باشند.
تجزﻳﺔ ﻳک قﻮه
چنانکﻪ پﻴش از اﻳن مطالعﻪ نمودﻳم ،ما بﻪ حالتﻫاى روبرو مﻰشوﻳم کﻪ چندﻳن قوه بر
ﻳک جسم تأثﻴر مﻰکنند و ما ضرورت دارﻳم تا محصلﻪ ﻳا نتﻴجﺔ قوهﻫا را بشناسﻴم ،ﻳعنﻰ
ﻫم سمت محصلﻪ را بشناسﻴم و ﻫم مقدار آنرا درﻳافت کرده بتوانﻴم .از جانب دﻳگر گفتﻪ
مﻰتوانﻴم کﻪ ﻫر قوهﻳﻰ کﻪ ما بﻪ آن سروکار دارﻳم ،مﻰتواند خودش ﻳک قوة محصلﻪ باشد
کﻪ از ترکﻴب دو و ﻳا بﻴشتر از دو قوه بﻪدست آمده باشد.
در حوداث فزﻳکﻰ و تخنﻴکﻰ بﻴشتر ما بﻪ چنﻴن مساﻳل برمﻰخورﻳم کﻪ ناگز ﻳرﻳم براى
اجراى محاسبات ،اجزاى ﻳک قوه را بشناسﻴم .ﻳعنﻰ ﻫمان طورىکﻪ درﻳافت محصلﺔ قوهﻫا
موضوع با اﻫمﻴتﻰ است ،درﻳافت اجزاى ﻳک قوه ﻳا بﻪ عبارة دﻳگر مرکبﻪﻫاى قوه کﻪ باعث
ترکﻴب قوه شدهاند ،نﻴز بﻪ ﻫمان اندازه اﻫمﻴت دارد .در چنﻴن حالتﻫا بﻴشتر جﻬتﻫا ﻳا
سمتﻫاى قوهﻫاى جزء (مرکبﻪﻫا) داده مﻰشوند و مقدار (بزرگﻰ) آنﻫا درﻳافت مﻰگردد.
براى درﻳافت مرکبﻪﻫا بﻪ طرﻳق ﻫندسﻰ چنﻴن عمل مﻰشود:
از انجام قوة محصلﻪ ،موازىﻫا بﻪ خطوطﻰ کشﻴده مﻰشود کﻪ جﻬتﻫاى قوهﻫاى مرکبﻪ
را نشان مﻰدﻫند ،و در نتﻴجﻪ ﻳک متوازى اﻻضﻼع بﻪ وجود مﻰآﻳد کﻪ اضﻼع آن ،قوهﻫاى
مرکبﻪ را نشان مﻰدﻫد ،شکل ).(1-44
F2
F
r
شکل ((1-44
تجزﻳﺔ قوه با مرکبﻪﻫاى نا معلوم
F1
30
در شکل) (1-44تجزﻳﺔ قوه با ﻳک مرکبﺔ نا معلوم ،و در
شکل ) (1-45تجزﻳﺔ قوه در صورتﻰکﻪ جﻬتﻫا داده شده
Fr است ،نشان داده شدهاند.
F2
شکل ((1-45
تجزﻳﺔ قوه در صورتﻰکﻪ
جﻬتﻫا داده شده است
F1
شکل ) (1-46مثال دﻳگرى ،از تجزﻳﺔ قوه در حالت آوﻳزان بودن ﻳک جسم باﻻى ﻳک
رﻳسمان را نشان مﻰدﻫد و گروپﻫاى تزﻳﻴنﻰ برق ﻳک جاده نﻴز مﻰتواند مثال خوبﻰ از اﻳن
قبﻴل باشد.
شکل )(1-46
تجزﻳﺔ قوه در حالت آوﻳزان بودن
ﻳک جسم
شکل )(1-47
تجزﻳﺔ قوة Fبﻪ مرکبﻪﻫاى قاﻳم آن
31
بﻪ اساس قاعدة باﻻ ،قوهﻫاى F1و F2را در نظر گرفتﻪ مرکبﻪﻫاى آنﻫا را چنﻴن مﻰتوان نوشت:
y
ﺷﮑﻞ ()1-48 F1x = F1 cos 1 F1 y = F1 sin 1
F2 y
F1 y تجزﻳﺔ قوهﻫاى F1وF2
F1 F2 F2 x = F2 cos 2 F2 y = F2 sin 2
بﻪ مرکبﻪﻫاى قاﻳم آنﻫا
2
1
x Frx = F1 x + F2 x + ... Fry = F1 y + F2 y + ...
F1x F2 x = Frx Fx = Fry Fy
با استفاده از مرکبﻪﻫاى قوهﻫا مﻰتوانﻴم قوة محصلﻪ و زاوﻳﻪﻳﻰ را کﻪ با محور xمﻰسازد،
چنﻴن حساب نماﻳﻴم:
Fr = Frx2 + Fry2 , tan r = Fry Frx
در صورتﻰکﻪ تعادل بر قرار باشد ،پس باﻳد محصلﻪ مساوى بﻪ صفر باشد ،اﻳن موضوع زمانﻰ
ممکن است کﻪ مجموع ﻫر ﻳک از مرکبﻪﻫاى قوة محصلﻪ مساوى بﻪ صفر شود ﻳعنﻰ:
Fx = F1x + F2 x + ............ = 0 Fy = F1 y + F2 y + ................... = 0
باﻳد توجﻪ کرد کﻪ براى حل حسابﻰ ﻳک مسالﺔ مربوط بﻪ تجزﻳﺔ قوهﻫا ،شﻴوهﻫاﻳﻰ کﻪ مورد
استفاده قرار مﻰگﻴرد ،بر اساس کﻴمتﻫاى داده شده متفاوت مﻰباشد.
بﻴشتر مﻰتوان قوهﻫاى مطلوب را با استفاده از قواعد مثلثات از روى مضلع قوهﻫا محاسبﻪ
کرد .در ساﻳر حاﻻت ،مﻰتوان تشابﻪ مضلع قوه را با ﻳک مثلث معلوم و ﻳا در صورت شکلﻫاى
داراى زواﻳاى قاﻳمﻪ از قانون فﻴثاغورث استفاده کرد.
ﻣثال
.1در ﻳک گوﻻﻳﻰ سرک کﻪ در آن ﻳک موتر برقﻰ حرکت مﻰکند ،سﻪ کﻴبل ﻫواﻳﻰ براى
محکم گرفتن کﻴبل باﻻﻳﻰ موتر برقﻰ ،در ﻳک نقطﺔ Aﻳک عمارت بستﻪ شده است .مقدار و
سمت قوهﻫاى کشش ،در شکل نشان داده شده است .سمت و مقدار قوة مجموعﻰ را محاسبﻪ
F1 = 1050 N مﻰ نماﻳﻴم.
F2 = 1500 N sin 90o = 1 C
= 90 o
y
F3 = 1200 N 1
cos 90 = 0
o
32
F1x = F1 cos 90o = 1050 × 0 = 0 F1 y = F1 sin 90o = 1050 × 1 = 1050 N
F2 x = F2 cos 40o = 1500 × 0.766 = 1149 N F2 y = F2 sin 40o = 1500 × 0.642 = 963 N
F3 x = F3 cos 20o = 1200 × 0.9397 = 1127 N F3 y = F3 sin 20o = 1200 × 0.342 = 410 N
2 2
Fr = Frx + Fry = (2276 N ) 2 + (1603 N ) 2 بﻪ ﻫمﻴن ترتﻴب:
ﻣثال دوم
ﻳک زﻳنﺔ پاﻳﻪ فوﻻدى روى ﻳک سطح مﻴﻼن دار قرار دارد .قوة وزن W = 700 Nﻳک شخصﻰ کﻪ
بر نقطﺔ باﻻﻳﻰ زﻳنﻪ اﻳستاده شده باشد ،چگونگﻰ تقسﻴم آن را بر دو پاﻳﺔ زﻳنﻪ نشان مﻰدﻫﻴم؟
حل
از زاوﻳﻪﻫاى کﻪ در نتﻴجﺔ ترسﻴمﻫا بﻪدست مﻰآﻳند ،ﻳک مضلع قوهﻫا با زاﻳﻪﻫاى 30o ، 10o
و 140oحاصل مﻰشود .با استفاده از قاعدة ساﻳن مﻰتوان نوشت:
33
:1-6زوج قﻮه
ﻫر قوهﻳﻰ کﻪ بر ﻳک جسم اثر کند و جسم قابلﻴت دوران داشتﻪ باشد ،اﻳن قوه بﻪ حﻴث ﻳک
قوة کشش و ﻳا قوة فشار ،بر محور دوران جسم عمل مﻰکند .از اﻳن سبب است کﻪ اﻳن قوه در
نقاطﻰ کﻪ محور دوران بﻪ آنﻫا اتکاء و ﻳا اتصال دارد ،قوة عکس العمل را بﻪ وجود مﻰآورد و
در نتﻴجﻪ اﻳن قوه بﻪ صورت عموم ﻳک مومنت دوران را تولﻴد مﻰکند .اگر موقعﻴت محور تغﻴﻴر
داده شود ،بﻴشتر بازوى قوه و مومنت دورانﻰ کﻪ قوه بﻪ وجود مﻰآورد نﻴز تغﻴﻴر مﻰخورد .بر
عکس ﻫرگاه دو قوة مساوى و موازى کﻪ داراى جﻬتﻫاى متقابل باشند ،عمودا ً بر ﻳک محور و
بر دو نقطﺔ متفاوت ﻳک جسم اثر کنند ،آنﻫا را زوج قوهﻫا مﻰگوﻳند .در ﻳک زوج قوه ،ﻫر دو
قوه تأثﻴرات ﻫمدﻳگر را بر محور از بﻴن مﻰبرند.
مومنت دوران ﻳک زوج قوه ،صرف نظر از اﻳنکﻪ
محور دوران در کدام موقعﻴت قرار داشتﻪ باشد،
ﻫمﻴشﻪ عﻴن قﻴمت را دارد .مومنت دوران در ﻳک
زوج قوه براى قوهﻫاى F1 = F2 = Fبا فاصلﺔ متقابل
lبﻴن خطوط تأثﻴر آنﻫا داراى قﻴمت ذﻳل است:
= M = F lمومنت دوران ﻳک زوج قوه
شکل )(1-51
زوج قوهﻫا در ﻳک دستگاه چورى کشﻰ
از روى شکل مﻰتوان گفت کﻪ اگر محور دوران از ﻳکﻰ از دو خط تأثﻴر عبور نموده؛ ولﻰ نقطﺔ
دوران ( ) D1خارج از آنﻫا قرار داشتﻪ باشد ،در آن صورت مومنت دوران چنﻴن اراﻳﻪ شده
مﻰتواندM = F1 (l + S1 ) F2 S 2 = F l :
اگر محور دوران بﻴن F1و F2مث ً
ﻼ در موقعﻴت D2واقع شده باشد ،مومنت را چنﻴن مﻰنوﻳسﻴم:
M = F1S 2 + F2 (l S 2 ) = F l
چون ) ( F1 = F2 = Fاند ،بنابر اﻳن در صورت کﻪ نقطﺔ دوران D1 ،باشد:
M = F1 ( L + S1 ) F2 S1 (عﻼمﻪ بﻪ علتﻰ منفﻰ است کﻪ F2بﻪ طرف چپ D1وﻫم مخالف F1است)
34
پس با نظر داشت توضﻴحﻫاى ﻳاد شده ،مومنت را مﻰتوان چنﻴن بﻴان کرد :ﻳک زوج قوه بدون در
نظرداشت موقعﻴت مرکز دوران (نقطﺔ دوران) ،ﻫمﻴشﻪ داراى عﻴن مومنت دوران مﻰباشد.
در تخنﻴک ،رافعﻪﻫا بر اساس پرنسﻴب زوج قوهﻫا کار مﻰنماﻳند و آنﻫا را بﻴشتر بﻪ شکل
ﻳک مﻴلﺔ مستقﻴم ﻳا ﻳک مﻴلﺔ زاوﻳﻪ دار مﻰسازند.
30 N
شکل )(1-53
در ﻳک رافعﻪﻳﻰ کﻪ بﻪ شکل مﻴلﻪ است ،اگر مرکز دوران آن در ﻳک انجام مﻴلﻪ قرار داشتﻪ
باشد ،اﻳن مﻴلﻪ را رافعﺔ ﻳک طرفﻪ نام مﻰدﻫند و اگر مرکز دوران در انجامﻫا قرار نداشتﻪ
باشد ،رافعﻪ را رافعﺔ دو طرفﻪ مﻰنامند و ﻫمچنان رافعﻪ اى کﻪ شکل ﻳک زاوﻳﻪ را دارد،
آنرا رافعﺔ زاوﻳﻪ دار مﻰنامند .در شکلﻫاى ( )1-54زﻳر شما انواع مختلف رافعﻪﻫا را دﻳده
مﻰتوانﻴد.
قانون رافعﻪ اﻳن امکان را براى ما مﻰدﻫد کﻪ در ﻳک طرف رافعﻪ ،با تطبﻴق ﻳک مقدار کوچک
قوه کﻪ بر ﻳک بازوى دراز اثر مﻰکند ،در طرف دﻳگر رافعﻪ با بازوى کوچک (کوتاه) ،قوهﻳﻰ
را با مقدار بزرگتر بﻪدست آورﻳم .از ﻫمﻴن لحاظ است کﻪ رافعﻪﻫا در زندهگﻰ روزمره و در
تخنﻴک موارد استعمال زﻳاد دارند .ﻳعنﻰ در ﻳک طرف رافعﻪ مقدار کم قوه را بﻪکار مﻰبرﻳم و
در آن طرف دﻳگر رافعﻪ مقدار بﻴشتر قوه را بﻪدست مﻰآورﻳم ،ﻳعنﻰ در قوه فاﻳده مﻰکنﻴم.
بﻪ ﻫمﻴن ترتﻴب با استعمال رافعﻪ ،در فاصلﻪ ﻫم مﻰتوان امتﻴاز حاصل کرد .چنانچﻪ اگر ﻳک
قوه با بازوى کوچک در ﻳک طرف رافعﻪ عمل کند ،در طرف دﻳگر رافعﻪ قوهﻳﻰ کﻪ عمل
خواﻫد کرد ،داراى ﻳک بازوى بزرگ است .دست انسان و ماشﻴن تاﻳپ مثالﻫاى دﻳگر مربوط
بﻪ اﻳن بحث بوده مﻰتوانند.
35
:1-7شراﻳط عﻤﻮﻣﻰ تعادل
ﻫرگاه چندﻳن قوه بر نقاط مختلف ﻳک جسم عمل کند و جسم در حالت تعادل قرار داشتﻪ
باشد ،اﻳن معنﻰ را مﻰدﻫد کﻪ محصلﺔ تمام قوهﻫاى مؤثر بر جسم مساوى بﻪ صفر مﻰباشد ،و
برعکس اگر اﻳن شرط تحقق نﻴابد ،قوة محصلﻪ باعث تولﻴد تعجﻴل ﻳا شتاب در جسم گردﻳده
و اﻳن تعجﻴل ،جسم را در ﻳک حرکت انتقالﻰ قرار مﻰدﻫد .جسمﻰکﻪ در حالت تعادل قرار
دارد ،نباﻳد دوران داشتﻪ باشد و براى تحقق اﻳن مطلب ﻻزمﻰاست کﻪ مجموع مومنتﻫاى
دوران بﻪ گرداگرد ﻳک نقطﺔ کﻴفﻰ دوران ،نﻴز مساوى بﻪ صفر شود ،و اگر اﻳن شرط تحقق
نﻴابد ،مومنت محصلﻪ ،جسم را بﻪ ﻳک حرکت دورانﻰ وا مﻰدارد.
ﻫر دو شرط باﻻ را شراﻳط عمومﻰتعادل قبول کردهاند.
پس در صورتﻰکﻪ چند قوه در نقاط مختلف و کﻴفﻰ ﻳک جسم عمل کنند ،اﻳن جسم وقتﻰ
در حالت تعادل قرار مﻰگﻴرد کﻪ دو شرط زﻳر در آن تحقق ﻳابد:
شرط اول :محصلﺔ قوهﻫاى عامل بر آن باﻳد مساوى بﻪ صفر باشد.
شرط دوم :مجموعﺔ تمام مومنتﻫاى دوران ،بﻪ گرداگرد ﻳک نقطﺔ کﻴفﻰ دوران در جسم
باﻳد مساوى بﻪ صفر باشد .در بسﻴارى از مساﻳل و حاﻻتﻰکﻪ پﻴش مﻰآﻳد ،قوهﻫا در ﻳک
مستوى قرار مﻰداشتﻪ باشند ،در غﻴر آن مسئلﻪ را مﻰتوان بﻪ اجزاى متعددى طورى تجزﻳﻪ
کرد ،کﻪ ﻫمﻪ قوهﻫاى موجود ،در ﻳک مستوى واقع شوند .براى اﻳنکﻪ شراﻳط تعادل را
توسطﻪ فارمولﻫاى رﻳاضﻰ بﻴان کرده بتوانﻴم ،در ﻫمان مستوى کﻪ قوهﻫا قرار دارند ،ﻳک
سﻴتسم کمﻴات وضعﻴﻪ را بر قرار مﻰسازﻳم و قوهﻫاى وارده را بﻪ F2 , F1و ....عﻼمﻪ گزارى
مﻰکنﻴم و ﻫمچنان مرکبﻪﻫاى قوهﻫا را بﻪ F1 xو F2 xﻫمچنان بﻪ F1 yو F2 yو ....نشان
داده و بازوﻫاى قوه را نظر بﻪ ﻳک نقطﺔ کﻴفﻰ دوران را با L1 , L2و ...عﻼمﻪ گزارى مﻰنماﻳﻴم.
کﻪ در نتﻴجﺔ آن معادلﻪﻫاى زﻳر بﻪ دست مﻰآﻳند:
- 1مجموع قوهﻫاى کﻪ افقﻰ عمل مﻰکنند مساوى بﻪ صفر است .ﻳعنﻰ:
F1 x + F2 x + F3 x + ......... = 0 Fx = 0
- 2مجموع قوهﻫاى کﻪ عمودى عمل مﻰکنند مساوى بﻪ صفر است.
F1 y + F2 y + F3 y + ............... = 0 Fy = 0
- 3مجموعﺔ مومنتﻫاى دوران مساوى بﻪ صفر است.
F1l1 + F2l2 + F3l3 + ............... = 0 M =0
با آنچﻪ دربارة شراﻳط تعادل گفتﻴم ،اﻳنک در ابتداء بر شرط اول تعادل دوباره مرور نموده،
مساﻳل و تمرﻳنﻫا را دربارة آن حل مﻰکنﻴم:
36
شرط اول تعادل
ﻫر جسمﻰکﻪ در حالت تعادل است ،قوة محصلﻪ (جمع وکتورى ﻫمﻪ قوهﻫا بر جسم) باﻳد
R = 0ﻳا F = 0 مساوى بﻪ صفر باشد ﻳعنﻰ:
و اگر بﻪ تعداد ( )nقوه بر جسم عمل کند ،دارﻳم کﻪ:
F1 + F2 + F3 + ............... + Fn = 0
F1x + F2 x + F3 x + ............ + Fnx = 0
F1 y + F2 y + F3 y + ............ + Fny = 0
ﻣثال
ﻳک گروپ برق بﻪ وزن 10Nتوسط ﻳک سﻴم
بﻪ سقف خانﻪ آوﻳزان شده و بﻪ حالت سکون
قرار دارد .قوة کشش سﻴم ) (Tرا محاسبﻪ
مﻰنماﻳﻴم:
شکل )(1-55
حل
چون جسم بﻪ حالت سکون است ،پس قوهﻫاى عامل بر آن بﻪ حالت تعادل ﻫستند .ﻳعنﻰ:
F =0 T + ( W ) = 0, T W = 0, T = w, T = 10 N
ﻣثال
جسمﻰکﻪ توسط ﻳک تار آوﻳزان شده است ،توسط ﻳک قوة 15 Nکﻪ بﻪ طور افقﻰ عمل
نموده و مطابق شکل جسم را در تعادل نگﻪداشتﻪ است ،کشﻴده مﻰشود قوة کشش را
کﻪ بر تار عمل مﻰکند محاسبﻪ نموده و ﻫم وزن جسم را بﻪدست مﻰآورﻳم ،در حالﻰکﻪ
cos 53o = 0.6و sin 53o = 0.8باشند.
شکل )(1-56
37
حل
در اﻳنجا سﻪ قوة کﻪ در حال تعادل ﻫستند ،بر جسم تأثﻴر مﻰکنند .اﻳن سﻪ قوه عبارتند از:
-1قوة وزن جسم ( -2 ،)Wقوة واردة ( )Fکﻪ بر جسم عمل مﻰکند و -3قوة کشش ()T
کﻪ بر تار عمل مﻰکند .نخست اﻳن سﻪ قوه را بﻪ ﻳک سﻴستم مختصات قاﻳم انتقال مﻰدﻫﻴم.
سپس شرط اول تعادل را در ﻫر دو محور Xو Yبر جسم تطبﻴق مﻰکنﻴم.
-تطبﻴق شرط تعادل بر محور :x
Fx = 0
F Tx = 0, Tx = F
T cos 53o = 15 N T × 0 6 = 15 N T = 25 N
شکل )(1-57
Fr = 0
Tr W = 0 Tr = W
شکل )(1-58
W = T sin 53o = 25 N × 0.8
W = 20 N شرط دوم تعادل
ﻳک جسم با آنکﻪ شرط اول تعادل را پوره کرده است ،با آنﻫم مﻰتواند در حالت تعادل
قرار نداشتﻪ باشد .بﻪ شکل ) (1-59توجﻪ نماﻳﻴد .قوة محصلﻪ بر جسم مساوى بﻪ صفر است،
ولﻰ جسم بﻪ حالت سکون باقﻰ مانده نمﻰتواند .از اﻳنجا مﻰتوان گفت :براى جسمﻰکﻪ در
حالت تعادل قرار داشتﻪ باشد ،شرط دﻳگرى ﻫم ضرورت است.
+ F
شکل )(1-59
F +
38
پس شرط دوم براى اﻳنکﻪ ﻳک جسم در حالت تعادل باشد ،اﻳن است کﻪ باﻳد محصلﺔ
مومنتﻫا (مجموعﺔ تورکﻫا) کﻪ بر جسم عمل مﻰکند ،مساوى بﻪ صفر باشد .ﻳعنﻰ:
M =0
اگر بﻪ تعداد ( )nقوه بر جسم ،مومنت تولﻴد کند ،دارﻳم:
M 1 + M 2 + M 3 + .......... .. + Mn = 0
اگر F = 0ولﻰ M 0باشد ،در اﻳن حال جسم در حالت تعادل انتقالﻰ قرار دارد
و در اﻳن حال ،جسم شتاب نمﻰگﻴرد؛ بلکﻪ شروع بﻪ دوران مﻰکند .و اگر F 0ولﻰ
M = 0باشد .جسم در حالت تعادل دورانﻰ است ،ﻳعنﻰ کﻪ جسم شروع بﻪ دوران
نمﻰکند؛ بلکﻪ شتاب دارد.
ﻣثال
ﻳک انجام ﻳک دستک چوبﻰ بسﻴار سبک کﻪ فرض مﻰکنﻴم داراى وزن نﻴست ،در نقطﺔ A
و انجام دﻳگر ان بﻪ وسﻴلﺔ ﻳک رﻳسمان بﻪ دﻳوارى وصل گردﻳده .ﻳک جسم بﻪ وزن 120 N
مطابق شکل از نقطﺔ وسطﻰ دستک آوﻳزان شده است.
.1قوة کشش ( )Tرا در رﻳسمان درﻳافت مﻰنماﻳﻴم.
.2قوة عکس العمل ( )Rکﻪ دﻳوار بر دستک در نقطﺔ Aعمل
مﻰکند چند است بﻪ دست مﻰآورﻳم.
(sin
(sin3737 ==cos
oo
sinو 53 ==00.6.6
cos53
oo
53o==cos
sin53
o
در صورتﻰکﻪ ))37o==00.8.8
cos37
o
باشند.
شکل )(1-60
حل
قوهﻫاﻳﻰ کﻪ بر جسم عمل مﻰکنند ،در شکل نشان داده شده است Rx .و Ryمرکبﻪﻫاى
قوهﻳﻰ است کﻪ دﻳوار بر دستک چوبﻰ وارد مﻰکند .مومنتﻫاى (تورکﻫا) کﻪ Rxو Ryبﻪ
وجود مﻰآورند ،مساوى بﻪ صفر ﻫستند ،زﻳرا اﻳن دو قوه در نقطﺔ دوران بر دستک عمل
مﻰکنند .با تطبﻴق شرط دوم تعادل بر دستک براى نقطﺔ Aدارﻳم کﻪ:
= مومنت محصلﺔ کﻪ توسط قوهﻫاى Tو Wتولﻴد مﻰشود MA = 0
Ty × L w( L 2) = 0
(T sin 37 o ) L 120( L 2) = 0
T 0,6 60 = 0
T 0,6 = 60
L
2
T = 100 N
شکل )(1-61
39
Fx = 0
Rx Tx = 0 از شرط اول تعادل دارﻳم:
Rx 100 cos 37 o = 0 Rx = 100 × cos 37o = 100 × 0.8
Rx = 80 N
Fy = 0
R y + Ty w=0
R y + 100 sin 37 o 120 = 0
قوة عکس العمل از قاعدة فﻴثاغورث چنﻴن محاسبﻪ مﻰشود:
R y = 120 100 × 0.6
R y = 120 60 = 60 N
2 2
R 2 = Rx + R y
R 2 = 80 2 + 60 2 = 6400 + 3600
R = 10000 R = 100 N
R = 100 N شکل )(1-621
M =0
F2 d 2 F1d1 = 0
F2 (1m) (10 N ) (3m) = 0
F2 = 30 N
شکل )(1-63
40
مومنت را بﻪ تعبﻴرﻫاي زﻳر مﻰتوان چنﻴن افاده کرد:
مومنت مساوى است بﻪ قوهءعمودى ضرب فاصلﻪ از محور دوران و ﻳا مومنت مساوى است
بﻪ قوه ضرب فاصلﻪء عمودى از محور دوران.
در بﻴشتر ازحاﻻت عمومﻰ ﻫم از مرکبﻪء قوه و ﻫم از مرکبﻪء فاصلﻪ ،ﻳعنﻰ از مرکبﻪﻫاى ﻫر
دوکﻪ با ﻫم جمع مﻲ شوند ،براى درﻳافت مرکبﺔ مومنت استفاده مﻰشود.
ﻣثال :در شکل زﻳر ،مومنتﻲ را کﻪ بﻪ گرداگر نقطﺔ Oبﻪ وجود مﻰآﻳد محاسبﻪ مﻰنماﻳﻴم.
شکل )(1-64
41
اﻧتخاب ﻣﻮقعﻴت ﻧقطﺔ دوران
ﻫرگاه ﻳک جسم در حالت تعادل باشد،مومنت مجموعﻰ آن جسم ،صرف نظر ازآنکﻪ نقطﺔ
دوران در کجا موقعﻴت دارد .مساوي بﻪ صفر است .بنابر اﻳن موقعﻴت نقطﺔ دوران ،در ﻫر
محل کﻪ براى حل مسئلﻪﻫا مناسب باشد ،انتخاب شده مﻲ تواند.
ﻣثال
ﻳک رنگمال کﻪ 600نﻴوتن وزن دارد ،مطابق شکل در موقعﻴت معﻴنﻰ بر روى ﻳک خوازة
چوبﻰ کﻪ وزن آن 500نﻴوتن بوده و بﻪ ﻳک رﻳسمان آوﻳزان شده است ،اﻳستاده و دﻳواري را
رنگ مﻲ کند .مقدار قوهﻫاى کشش ( )T1و ( )T2را کﻪ بر رﻳسمان عمل مﻰکنند ،بﻪدست
مﻰآورﻳم ( .از ساﻳر وزنﻫا در سﻴستم صرف نظر مﻰشود).
42
MB = 0 ﻫمچنان
وﻳا
T1 × 0 + T2 × 4 w2 ×1 w1 × 2 = 0
4T2 = 600 ×1 + 500 × 2
4T2 = 600 + 100 = 1600
1600 پس
= T2 = 400 N
4
توجﻪ باﻳد کرد کﻪ تعادل قوهﻫاى FY = 0را
نمﻰتوان براى محاسبﻪ قوهﻫاى T1و T2بﻪکار
برد .براى حل اﻳن نوع دشوارىﻫا ،شرط تعادل
مومنتﻫا را بشتر براى محاسبﻪ قﻴمتﻫاى نامعلوم
بﻪکار مﻰبرند.
ﻣثال :ﻳک سﻴم بدون وزن را تصور کنﻴد کﻪ سﻪ
قوة موازى باﻫم ،در نقاط مختلف بر آن ،عمل
شکل )(1-67 مﻰکنند.
اگر اﻳن سﻪ قوه با ﻳک قوه طوري تعوﻳض شود کﻪ قوة محصلﻪ و مومنت محصلﻪ بر اﻳن جسم،
صرف نظر از موقعﻴت مرکز دوران ،ثابت بماند .مقدار اﻳن قوة محصلﻪ و موقعﻴت نقطﺔ تأثﻴر
آنرا محاسبﻪ مﻰنماﻳﻴم.
حل :چون قوة محصلﻪ ثابت باقﻰ مﻰماند ،پس دارﻳمF = F1 + F2 + F3 :
اکنون فاصلﺔ مرکز دوران را از اصل تعادل مومنتﻫا چنﻴن بﻪدست مﻰآورﻳم:
M = M1 + M 2 + M 3
( F1 + F2 + F3 ) X = F1 X 1 + F2 X 2 + F3 X 3
X = ( F1 X 1 + F2 X 2 + F3 X 3 ) / F1 + F2 + F3
چون تأثﻴر قوة ثقل باﻻى ﻫمﻪ اجزاى جسم بوده و جﻬت آن ﻫمﻴشﻪ بﻪ طرف مرکز کرة
زمﻴن است ،پس طورى کﻪ در شکل دﻳده مﻰشود ،قوهﻫا ﻫمﻪ بﻪ ﻳک سمت و بﻪطور موازى
با ﻫم عمل مﻰکنند.
43
محصلﺔ اﻳن قوهﻫا وزن جسم را تشکﻴل مﻰدﻫد
و نقطﺔ تأثﻴراﻳن قوه را بﻪنام «مرکز ثقل جسم»
ﻳاد مﻰکنند و بﻪ CGنماﻳش مﻲ دﻫند .ﻳک مﻴلﺔ
وزنﻪ بردارى با دو وزن مختلف بﻪ انجامﻫاى آن
را ،در سﻴستم مختصات قاﻳم طوري در نظر
مﻰگﻴرﻳم کﻪ گوﻳا از سﻪ بخش ﻳعنﻰ دو وزن در
دو انجام و ﻳک مﻴلﻪء وسطﻰ ساختﻪ شده باشد.
وزن ﻫر ﻳکﻰ از اﻳن قسمتﻫا عبارت است از:
m2 g , m1 gو m3 gوزن مجموعﻰ مﻴلﻪ عبارت
است از mg = m1 g + m2 g + m3 g :نقطﺔ O
شکل )(1-68 نقطﺔ تأثﻴر قوة mgاست.
معادلﺔ مومنت را مﻰتوان چنﻴن نوشت:
(m1 g + m2 g + m3 g ) X CG = mi g x1 + m2 g x2 + m3 g x3
چون m3 + m2 + m1عبارت از کتلﻪء مجموعﻰ جسم است ،پس معادلﻪء فوق را مﻰتوان
چنﻴن مرتب کرد:
X CG = ( m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 ) g /( m1 + m2 + m3 ) g
44
ﻣثال
اجسام A،Bو Cطورى کﻪ در شکل دﻳده مﻰشوند بﻪ
روى سﻴستم مختصات موقعﻴت دارند .کتلﻪﻫاى اﻳن
اجسام بﻪ ترتﻴب 2kg , 3kgو 1kgاستند ،مختصات
مرکز کتلﻪﻳﻲ سﻴستمﻲ را کﻪ اﻳن سﻪ جسم ساختﻪ
است ،درمﻰﻳابﻴم.
شکل )(1-69
شکل )(1-70
45
خﻼصﺔ فصل اول
قوه ،عاملﻲ است کﻪ سبب تغﻴﻴر شکل و ﻳا حالت در جسم مﻰگردد و واحدﻫاى اساسﻰ آن در سﻴستم
بﻴن المللﻰ ( )SIداﻳن و نﻴوتن است.
ﻫرگاه چند قوة متﻼقﻰ بر ﻳک جسم عمل نماﻳند ،ﻳک قوة محصلﻪ را بﻪ وجود مﻰآورند کﻪ مقدار و سمت
اﻳن قوه بﻪ صورت ﻫندسﻰ با استفاده از قواعد وکتورﻫا و ﻫم بﻪ صورت حسابﻰ با استفاده از قواعد الجبرى
بﻪدست مﻰآﻳد.
کتلﺔ نقطﻪﻳﻰ عبارت از کتلﺔ ﻳک جسم اﻳده آلﻰ است کﻪ تمام موادى کﻪ در ساختمان آن جسم بﻪکار
رفتﻪ است ،درﻳک نقطﻪ متمرکز شده باشد.
دو قوه زمانﻰ در حالت تعادل قرار گرفتﻪ مﻰتوانند کﻪ محصلﺔ آنﻫا مساوى بﻪ صفر ،ﻳعنﻰ F = 0گردد
و اﻳن در حالتﻰ ممکن است کﻪ مقدار ﻫر دو قوه باﻫم مساوى ولﻰ جﻬتﻫاى آنﻫا مخالف باشند.
براى بﻪدست آوردن محصلﺔ چندﻳن قوه بﻪ طرﻳق محاسبﻪﻳﻰ ،نخست ﻫمﻪ قوهﻫا را در ﻳک سﻴستم مختصات
قاﻳم بﻪ مرکبﻪﻫاى تجزﻳﻪ مﻰنماﻳﻴم و بعد با استفاده از مرکبﻪﻫاى قوهﻫا ،قوهﻫاى محصلﻪ و زاوﻳﻪﻫاﻳﻰ را کﻪ با
محورﻫاى xو yمﻰسازند ،حساب شده مﻰتواند .ﻫرگاه مجموعﺔ ﻫر ﻳک از مرکبﻪﻫاى قوة محصلﻪ را مساوى بﻪ
صفر قرار دﻫﻴم ،در آن صورت تعادل برقرار گردﻳده و محصلﺔ چندﻳن قوه حاصل مﻰگردد.
ﻫرگاه دو قوة مساوى و موازى کﻪ داراى جﻬتﻫاى متقابل باشند ،بﻪ شکل عمود برﻳک محور و بر دو نقطﺔ
متفاوت ﻳک جسم اثر کنند ،آنﻫا را زوج قوهﻫا مﻰگوﻳند.
ﻳک زوج قوه بدون در نظر داشت موقعﻴت مرکز دوران (نقطﺔ دوران) ،ﻫمﻴشﻪ داراى عﻴن مومنت دوران
مﻰباشد.
ﻳک جسم کﻪ در حالت سکون است و ﻳا اﻳنکﻪ در حالت سکون باقﻰ مﻰماند ،گفتﻪ مﻰشود کﻪ در حالت
تعادل ستاتﻴک قرار دارد .اما جسمﻲکﻪ با ﻳک سرعت ثابت در حالت حرکت و ﻳا در حالت دوران باشد،
گوﻳند کﻪ آن جسم در حالت تعادل دﻳنامﻴک است.
براى اﻳنکﻪ جسم در حالت تعادل باشد ،دو شرط زﻳر باﻳد صدق کند:
- 1قوة محصلﺔ (جمع وکتورى) ﻫمﻪ قوهﻫاي عامل برآن باﻳد مساوى بﻪ صفر باشد ،ﻳعنﻲF = 0 :
- 2مومنت محصلﻪ (جمع مومنتﻫا کﻪ بر جسم تأثﻴر دارند) ،باﻳد مساوى بﻪ صفر باشد ،ﻳعنﻲM = 0 :
اثر دورانﻰ قوه را مومنت(تورک) مﻰنامند .کﻪ آن را ما بﻪ Mنشان مﻰدﻫﻴم و بﻪ حرف ﻳونانﻰ ( ) τﻫم
نشان داده شده است کﻪM = F d sin :
مومنت در جﻬت عقرب ساعت و ﻳا در جﻬت مخالف آن عمل کرده مﻰتواند.
ﻳک جسم ،با آنکﻪ شرط اول تعادل را پوره کرده است ،با آنﻬم مﻰتواند در حالت تعادل قرار نداشتﻪ باشد،
ﻳعنﻰ مقدار قوة محصلﻪ بر جسم ،مﻰتواند صفر باشد ،اما جسم در حالت سکون قرار ندارد.
مختصات مرکز ثقل ﻳک جسم در سﻴستم کمﻴات وضعﻴﺔ قاﻳم ،از معادﻻت زﻳر بﻪدست مﻰآﻳد:
= X CG (mx ) / = YCGو m (my ) / m
46
سؤالﻫاي فصل اول
- 1قوه را تعرﻳف کنﻴد و واحدﻫاى اساسﻰ آن را در سﻴستم بﻴن المللﻰ ( )SIبﻴان دارﻳد.
- 2چرا قوه ﻳک مقدار وکتورى است؟
- 3دو قوة غﻴر موازى کﻴفﻰ را انتخاب نموده و محصلﺔ آنﻫا را بﻪ طرﻳقﺔ قاعدة متوازى
اﻻضﻼح قوهﻫا ترسﻴم نماﻳﻴد.
- 4شکل زﻳر را در نظر گرفتﻪ محصلﺔ قوهﻫا را بﻪ طرﻳقﺔ الجبرى محاسبﻪ نماﻳﻴد.
F2 4N
R ?
60 o
F1 3N
- 5کتلﺔ نقطﻪﻳﻰ را تعرﻳف نماﻳﻴد و سﻪ مثال از کتلﺔ نقطﻪﻳﻰ اراﻳﻪ دارﻳد.
- 6قوة عمل ﻫمﻴشﻪ با قوة .....................مساوى ولﻰ داراى .........................متقابل مﻰباشد.
- 7اجسامﻰکﻪ .....................آنﻫا باﻻتر از ....................زﻳرﻳن اتکاى شان قرار داشتﻪ باشد،
در حالت تعادل ...........................قرار دارند.
- 8مومنتﻰ را کﻪ ﻳک قوه در حادثﺔ دوران تولﻴد مﻰکند بﻪ کدام سﻪ پارامتر ارتباط دارد؟
توضﻴح و تحرﻳر دارﻳد.
- 9مومنتﻰ را کﻪ توسط قوة 25Nبر مﻴلﻪﻳﻰ کﻪ داراى طول 0.5mاست تولﻴد مﻰشود،
محاسبﻪ نماﻳﻴد.
- 10مرکبﺔﻫاى ﻫر ﻳک از قوهﻫاى محصلﺔ زﻳر را بﻪ طرﻳقﺔ ﻫندسﻰ ترسﻴم نماﻳﻴد.
a
o
45 30 o
با فاصلﺔ قوﻫاى F1 = F2 = F - 11رابطﺔ رﻳاضﻰ مومنت دوران در ﻳک زوج قوه را براى
متقابل Lبﻴن خطوط تأثﻴر آنﻫا بنوﻳسﻴد.
- 12اگر محور دوران از ﻳکﻰ از دو خط تأثﻴر عبور نموده ،ولﻰ خارج از آنﻫا قرار داشتﻪ
باشد ،در آن صورت مومنت دوران چگونﻪ اراﻳﻪ مﻰشود؟ رابطﺔ رﻳاضﻰ آن را بنوﻳسﻴد.
- 13مقدار تورکﻰ را کﻪ توسط تأثﻴر قوة 3Nباﻻى ﻳک دروازه بﻪ فاصلﺔ عمودى 0.25mاز
محور دوران آن تولﻴد مﻰشود ،محاسبﻪ کنﻴد.
- 14ﻳک رقاصﺔ ساده کﻪ با کتلﺔ نقطﻪﻳﻰ 3Kgدر انجام تار نازک بﻪطول 2mآوﻳزان شده بﻪ
ﻳک نقطﺔ محور وصل شده است.
47
-aتورک تولﻴد شده (توسط قوة جاذبﺔ زمﻴن) را در اطراف اﻳن نقطﺔ محور حساب کنﻴد ،در
صورتﻰکﻪ زاوﻳﺔ 5oرا عمودا ً با محور بسازد.
-bاﻳن محاسبﻪ را براى زاوﻳﺔ 15oمحاسبﻪ کنﻴد.
- 15مقدار تورک ﻻزم براى باز کردن ﻳک پﻴچ روى وﻳل ﻳک موتر 40 Nmاست .کمترﻳن
قوهﻳﻰ کﻪ باﻳد ﻳک مﻴخانﻴک بﻪ انجام ﻳک رنچ 3cmبراى باز کردن پﻴچ وارد نماﻳد ،چند
است؟
- 16با تعقﻴب نمودن جﻬتﻫا در ﻳک نقشﻪ براى پﻴداکردن ﻳک گنج ،ﻳک راهبلد اوﻻً 45m
بﻪ سمت شمال مﻰرود و بعد دور خورده 7.5mبﻪطرف شرق قدم مﻰزند .براى رسﻴدن بﻪ
گنج ،راه بلد چقدر فاصلﻪ را باﻳد بﻪ طور مستقﻴم طﻰ کند؟ موقعﻴت گنج را در سﻴستم
کمﻴتﻫاى وضعﻴﻪ نشان دﻫﻴد.
- 17ﻳک ﻻرى در ﻳک تپﻪ داراى نشﻴبﻰ 15حرکت مﻰکند .اگر ﻻرى 22m sسرعت ثابت
o
فاصلﺔ دومﻰ 155 Kmرا با زاوﻳﺔ 60oبﻪ سمت شمال شرق پرواز مﻰکند .فاصلﺔ مجموعﻰ طﻰ
شده توسط طﻴاره چند است؟
- 20اندازه و جﻬت وکتور سرعت منتجﻪ را در سرعتﻫاى زﻳر کﻪ باﻫم عمود اند ،درﻳافت کنﻴد:
-aﻳک ماﻫﻰ نسبت بﻪ آب بﻪ استقامت درﻳاﻳﻰ کﻪ بﻪ سرعت 5 m sدر حرکت است ،بﻪ سرعت
3 m sشنا مﻰکند.
-bﻳک موج ساحلﻰ نسبت بﻪ آب بﻪ استقامت ﻳک موجﻰ کﻪ بﻪ سرعت 6 m sحرکت
مﻰکند بﻪ پﻴش مﻰرود.
- 21سﻪ کتاب ﻫم شکل و ﻫم وزن بﻪ طول Lمطابق شکل روى ﻫم قرار داده شدهاند.
فاصلﺔ اعظمﻰ پﻴش آمدهگﻰ dشکل را کﻪ در آن کتابﻫا در تعادل بوده و سقوط نکنند
درﻳابﻴد.
48
- 22ﻳک مﻴلﺔ متجانس بﻪطول 4.25mو کتلﺔ 47 Kgکﻪ با ﻳک محور در ﻳک انجامش بﻪ ﻳک
دﻳوار تکﻴﻪ دارد ،بﻪطور افقﻰ توسط ﻳک سﻴم بﻪ انجام دﻳگرش بستﻪ شده است .سﻴم زاوﻳﺔ
30oرا با افق مﻰسازد و راست باﻻى محور مﻴلﻪ نصب شده است ،اگر سﻴم بتواند در مقابل
قوة کشش 1400 Nقبل از اﻳنکﻪ بگسلد مقاومت کند .بﻪ کدام فاصلﻪ از دﻳوارى کﻪ شخص
بﻪ کتلﺔ 68Kgمﻰتواند روى مﻴلﻪ بنشﻴند تا سﻴم بگسلد؟
- 23قوة کشش Tدر رﻳسمان 30Nاست و طورىکﻪ
در شکل مﻰبﻴنﻴد ،جسم در حالت تعادل قرار دارد.
مقدار کتلﻪ را بﻪ kgحساب کنﻴد ،در حالﻰکﻪ:
sin 53o = 0,8 cos 53o = 0,6
g = 10 N kg
- 24ﻳک جسم با کتلﺔ mمطابق شکل بﻪ کمک قوهء افقﻰ 30Nدر حالت تعادل است.
مقدار کتلﺔ جسم را بﻪ kgمحاسبﻪ نماﻳﻴد .طورىکﻪ:
sin 37 o = 0,6 cos 37 o = 0,8
g = 10 N kg
- 25طورىکﻪ در شکل مﻰبﻴنﻴد ،جسمﻰبﻪ وزن 80 Nبﻪ وسﻴلﺔ رﻳسمانﻰ آوﻳزان شده و
توسط ﻳک قوهء افقﻰ ( )Fکش مﻰشود.
- aقوة کشش را دررﻳسمان درﻳافت کنﻴد.
- bقوة Fرا محاسبﻪ نماﻳﻴد.
cos 53o = 0,6 sin 53o = 0,8
49
- 26سﻴستمﻰرا کﻪ در شکل مشاﻫده مﻰکنﻴد ،در آن دو جسم بﻪ وزنﻫاى W1 = 20 N
و W2 = 30 Nاز سقف توسط رﻳسمانﻫاى جداگانﻪ آوﻳزان شدهاند وبﻪ حالت تعادل آورده
شدهاند.
اگر رﻳسمان ABافقﻰ باشد ،قوهﻫاي کش T3 , T2 , T1
را محاسبﻪ نماﻳﻴد و ﻫمچنان قﻴمت زاوﻳﺔ را بﻪدست آرﻳد.
sin 53o = cos 37o = 0.8و sin 37o = cos 53o = 0.6
- 27ﻳک درﻳور ،ﻳک قوة Fرا بر چرخ اشترنگ موتر با دستﻫاى خود آنطورىکﻪ در شکل
دﻳده مﻰشود وارد مﻲکند اگر چرخ اشترنگ داراى شعاع dباشد .درﻳابﻴد:
)aقوة محصلﻪ را.
)bمومنت محصلﻪ را کﻪ برچرخ اشترنگ عمل مﻰکند.
- 28سﻪ دسک ،اولﻰ با شعاع ، rدومﻰبا شعاع 2rو سومﻰبا شعاع 3rبﻪ ﻫم طورى وصل شدهاند کﻪ
ﻫمﺔ آنﻫا بﻪ گردا گرد نقطﻪ Oبﻪ اثر قوهﻫاى 200 N ,100 Nو 250 Nدوران مﻰکنند.
اگر شعاع r = 0.1mباشد مومنت محصلﻪﻳﻲ را کﻪ بر اﻳن سﻴستم عمل مﻰکند ،درﻳافت
کنﻴد.
50
فصل دوم
حر کت ﻳک بُعدى
ﻫمانطورى کﻪ مﻰدانﻴم ،جﻬان و ﻫرچﻪ در آن است ،حتا جسمﻫاﻳﻰ کﻪ بﻪ ظاﻫر ساکن ﻫم
بﻪ نظر مﻰرسند؛ مانند ،سرک ،درختان و ﻳا افتادن برگ درختان ﻫمﻪ در حال حرکت اند.
وقتﻰ در راه مکتب بﻪ اطراف خود نگاه مﻰکنﻴد ،انواع مختلف حرکتﻫا را مشاﻫده مﻰکنﻴد.
براى بررسﻰ اﻳن نوع حرکتﻫا از چﻪ علمﻰ باﻳد استفاده کرد؟ ﻫمانطورى کﻪ مﻰدانﻴد،
دﻳنامﻴک بخشﻰ از مﻴخانﻴک را تشکﻴل مﻰدﻫد کﻪ بﻪ مطالعﺔ حرکت اجسام و رابطﺔ حرکت
با مفا ﻫﻴم فزﻳکﻰ مانند قوه و کتلﻪ مﻰپردازد .ما در اﻳن فصل حرکت اجسام را با استفاده
از مفاﻫﻴم موقعﻴت (مکان) و زمان بدون در نظر گرفتن قوهﻫاى وارده بر اجسام مطالعﻪ
مﻰکنﻴم ،کﻪ اﻳن بخش از مﻴخانﻴک را سﻴنماتﻴک مﻰنامند.
شما در پاﻳان اﻳن فصل در بارة انواع حرکتﻫا بﻴشتر خواﻫﻴد آموخت و تصوﻳر مکمل چنﻴن
حرکتﻫا را در ذﻫن تان ترسﻴم خواﻫﻴد کرد و بﻪ پرسشﻫاﻳﻰ مانند حرکت بﻪ امتداد خط
مستقﻴم چﻴست؟ موقعﻴت و تغﻴﻴر مکان ﻳک جسم متحرک چﻴست؟ و امثال آنﻫا پاسخ
خواﻫﻴد داد.
ﻫمچنان در ختم اﻳن فصل بﻪ تعرﻳف و تشرﻳح مفاﻫﻴم سﻴنماتﻴک ،سرعت متوسط و رابطﺔ
آن در حرکت ﻳک بعدى ،تشرﻳح اصطﻼحات موقعﻴت ،تغﻴﻴر موقعﻴت ومعادﻻت حرکت و
تحلﻴل گرافﻫاى () x-tو ( ،)v-tتعرﻳف و تشرﻳح سرعت لحظﻪﻳﻰ ،شتاب متوسط و شتاب
لحظﻪﻳﻰ و بﻪدست آوردن معادلﻪﻫاى آنﻫا ،تشرﻳح حرکت ﻳک بعدى با شتاب ثابت ،بﻪدست
آوردن معادﻻت حرکت با شتاب ثابت و تحلﻴل و بررسﻰ سقوط آزاد اجسام بﻪ عنوان نمونﻪﻳﻰ
از حرکت با شتاب ثابت وغﻴره مفاﻫﻴم آشناﻳﻰ حاصل خواﻫﻴد کرد.
51
:2-1حرکت بﻪ اﻣتداد خط ﻣستقﻴﻢ
حرکت بﻪ امتداد خط مستقﻴم را حرکت ﻳک بعدى نﻴز مﻰگوﻳند کﻪ در آن مسﻴر حرکت،
خط مستقﻴم است.مثال زﻳر نمونﺔ خوبﻰ براى درک بﻬتر اﻳن نوع حرکت مﻰباشد:
ﻳک جسم متحرک مانند ﻳک موتر را در نظر بگﻴرﻳد کﻪ در مسﻴر خط مستقﻴم در حرکت
است .شکل ) (2-1موقعﻴتﻫاى اﻳن موتر را در لحظﻪﻫاى زمانﻰ t3 , t2 , t1و t4بﻪ ترتﻴب در
مکانﻫاى ،A،B،Cو Dروى ﻳک مسﻴر مستقﻴم نشان مﻰدﻫد.
t1 t2 t3 t4
بحث کﻨﻴد
متحرکﻰ مانند ﻳک موتر تﻴز رفتار را در نظر بگﻴرﻳد کﻪ برروى سرک راست در حرکت است.
نوع حرکت اﻳن موتر را در صنف با گروهﻫاى مربوط بحث کنﻴد و نتﻴجﻪ را در صنف گزارش دﻫﻴد.
اگر ﻳکﻰ از محورﻫاى مختصات کمﻴات و ضعﻴﻪ(OXو )OYرا بﻪ حﻴث مسﻴر حرکت در نظر
ﻼ مختصﺔبگﻴرﻳد ،مﻰتوانﻴد موقعﻴت جسم متحرک را در ﻫر لحظﻪ بﻪ وسﻴلﺔ مختصﺔ آن (مث ً
)Xکﻪ مﻰتواند عدد مثبت ﻳا منفﻰ باشد ،تشخﻴص کنﻴد.
در شکل ) ،(2-2مسﻴر حرکت و موقعﻴت متحرک در لحظﻪﻫاى t2 ,t1و t3نشان داده شده
t1 t2 t3 است .
شکل )(2-2 )x(m
x1 x 0 x2 x3
ﻫمانطور کﻪ در شکل دﻳده مﻰشود ،در لحظﻪﻫاى t2 ,t1و t3موقعﻴتﻫاى جسم متحرک بﻪ
ترتﻴب x2 = +3m , x1 = 3mو x3 = 9mاست.
52
فعالﻴت
مواد ضرورى :موترک بازى (ﻻبراتوارى) ،خط کش ،مﻴز
ﻃرزالعﻤل
- 1موترک را در ﻳک موقعﻴت مشخص در روى مﻴز قرار دﻫﻴد و فاصلﺔ آن را از ﻳکﻰ از گوشﻪﻫاى مﻴز
(مبدا)توسط خط کش اندازهگﻴرى نماﻳﻴد و با وکتور OAنماﻳش دﻫﻴد.
- 2موترک را مطابق شکل از موقعﻴت اولﻰ بﻰجا نموده و در ﻳک موقعﻴت دﻳگرقرار دﻫﻴد و سپس دو
باره از ﻫمان گوشﺔ مﻴز کﻪ در مرحلﺔ اول اندازهگﻴرى نمودﻳد (مبداء اولﻰ) ،موقعﻴت دومﻰ موتر را توسط
خط کش اندازهگﻴرى نموده و با و کتور OBنماﻳش دﻫﻴد:
بﻰگمان موترکﻰ کﻪ بر روى مﻴز حرکت مﻰکند ،در لحظﺔ t1در موقعﻴت Aو در لحظﺔ t 2در موقعﻴت
Bقرار داد.
پس موقعﻴت موتر در ﻫر دو مرحلﻪ ﻳکسان نخواﻫد بود.
در فعالﻴت باﻻ ،عنصر مشترکﻰ کﻪ بﻴن دو موقعﻴت Aو Bموتر وجود دارد ،عبارت ازمبدا
مﻰباشد .و کتورﻫاى OAو OBرا بﻪ ترتﻴب وکتورﻫاى موقعﻴت (مکان) در لحظﻪﻫاى t1و t 2
مﻰگوﻳﻴم .از فعالﻴت باﻻ مﻰتوان بﻪ نتﻴجﺔ زﻳر رسﻴد:
- 1وکتورموقعﻴت ،وکتورى است کﻪ موقعﻴت جسم را در ﻫر لحظﻪ مشخص مﻰکند،کﻪ
ابتداى اﻳن وکتور ،مبداى کمﻴات وضعﻴﻪ و انجام آن موقعﻴت جسم است و بﻪ طور معمول
آن را با حرف rنماﻳش مﻰدﻫند.
- 2تغﻴﻴر موقعﻴت ﻳک متحرک بﻴن دو لحظﺔ t1و ، t2وکتورى است کﻪ ابتداى آن موقعﻴت
متحرک در لحظﺔ t1و انجام آن موقعﻴت متحرک در لحظﺔ t2مﻰباشد.
از گذشتﻪ مﻰدانﻴم کﻪ در شکل زﻳر وکتور ABعبارت از تفاضل دو وکتور OBو OAاست
y ﻳعنﻰ:
A r r = r2 r1
r1 B
r2
شکل )(2-4
o x
53
ﻣثال :موقعﻴت متحرکﻰ در دولحظﺔ t1و t2بﻪترتﻴب r1و r2است .اگر اندازة ﻫرﻳک از وکتورﻫا
بﻪ ترتﻴب 8m ، 6mو زاوﻳﺔ بﻴن آنﻫا 90°باشد ،اندازة تغﻴﻴر مکان بﻴن اﻳن دو لحظﻪ را بﻪ
y دست آورﻳد؟
حل :با توجﻪ بﻪ شکل ،وکتور تغﻴﻴر موقعﻴت ،ﻳعنﻰ
r r
شکل )(2-5 عبارت از وتر مثلث قاﻳم الزاوﻳﻪ است کﻪ اضﻼع آن
r1 6 m
6mو 8mاست .بنا بر اﻳن مقدار تغﻴﻴر مکان(موقعﻴت)
8m x
o
r2
=r برابر با6 2 + 82 = 36 + 64 = 100 m 2 = 10m :
)y (m
7 B
تﻤرﻳﻦ :در شکل زﻳر ،مسﻴر حرکت متحرکﻰ روى ﻳک
6 o
5
منحنﻰ ABنشان داده شده است .وکتور تغﻴﻴر مکان
4
3
(موقعﻴت) بﻴن دو نقطﺔ Aو Bرا رسم کنﻴد و قﻴمت آن را
2 A بﻪدست آورﻳد.
1
:2-3سرعت ﻣتﻮسط
ﻫمانطورىکﻪ در فزﻳک صنف نﻬم خواندﻳد ،جسم متحرک نسبت بﻪ عوامل مختلف نمﻰتواند
فواصل مساوى را در اوقات مساوى طﻰنماﻳد ،در اﻳن صورت براى تشرﻳح خصوصﻴت حرکت
جسم بﻪ مسﻴر خط مستقﻴم ،از اصطﻼح سرعت متوسط استفاده مﻰنماﻳﻴم.
براى درک بﻬتر از اصطﻼح سرعت متوسط ،بﻪ مثال زﻳر توجﻪ نماﻳﻴد:
ﻣثال :شکل ) (2-6موقعﻴت موترى را کﻪ در حال حرکت است ،در زمانﻫاى متفاوت نشان
t0 0 t 1 10 s t 2 60 s مﻰدﻫد.
شکل )(2-6 )x(m
50 m 120 m 230 m
الف) اندازة تغﻴﻴر موقعﻴت را در مقطعﻫاى زمانﻰ t1 t0و t 2 t1را بﻪدست آورﻳد؟
ب) در ﻫر ﻳک از اﻳن مقطعﻫاى (انتر والﻫاى) زمانﻰ ،موتر بﻪ طور متوسط در ﻫر ثانﻴﻪ تغﻴﻴر
موقعﻴت آن را بﻪ دست آورﻳد؟
حل :الف) تغﻴﻴر موقعﻴت در انتروال زمانﻰ t = t1 t0 = 10 sبرابر است با
x = x1 x0 = 120 50 = 70mو تغﻴﻴر موقعﻴت در انتروال زمانﻰ t = t 2 t1 = 50 s
مساوى است با x = x2 x1 = 230 120 = 110m
54
ب) با تقسﻴم ﻫر ﻳک از فاصلﻪﻫاى طﻰ شده در انتروال زمانﻰ مربوط بﻪ آن ،معلوم مﻰشود
کﻪ متحرک بﻪ طور متوسط در ﻫر ثانﻴﻪ چقدر تغﻴﻴر موقعﻴت داده است .ﻳعنﻰ:
x 70
= = 7m
t 10 s
x 110
= = 2.2 m
t 50 s
بﻪ اﻳن ترتﻴب مﻰتوان با معلوم بودن تغﻴﻴر مکان در ﻳک انتروال زمانﻰ ،اوسط تغﻴﻴر مکان
در ﻫر ثانﻴﻪ را در آن انتروال بﻪدست آورد ،کﻪ آن را سرعت متوسط در آن انتروال زمانﻰ
مﻰنامند .سرعت متوسط را با عﻼمﺔ Vنشان مﻰدﻫﻴم و دارﻳم کﻪ:
x
=V
)...........(2 1
t
کﻪ در سﻴستم SIواحد اندازهگﻴرى سرعت متوسط mاست .سرعت متوسط کمﻴت وکتورى است کﻪ با
s
وکتور تغﻴﻴر مکان ﻫم جﻬت است.
فعالﻴت
ﻣﻮاد ﺿرورى :مترنوارى ،زمان سنج ( ستاپ واچ)
ﻃرز العﻤل :از ﻳکﻰ از اعضاى گروپ خود بخواﻫﻴد کﻪ در صنف بﻪ امتداد خط مستقﻴم راه برود .
سپس شما توسط متر نوارى فاصلﺔ xو توسط زمان سنج ،زمان tرا بﻪدست آورﻳد و در نتﻴجﻪ سرعت
متوسط حرکت وى را حساب کنﻴد.
ﻣثال :در شکل ) ،(2-7گراف ( )x-tمتحرکﻰ کﻪ بر روى مسﻴر مستقﻴم حرکت مﻰکند،
نشان داده شده است.
)aدر ﻳک جدول ﻫر ﻳک از انتروالﻫاى زمانﻰ
)x(m صفر تا 2s , 2sتا 4s , 4sتا 6s , 6sتا 8sو
9
تغﻴﻴر مکان مربوط بﻪ ﻫر انتروال را نشان دﻫﻴد.
)bدر ﻫر ﻳک از اﻳن انتروالﻫاى زمانﻰ ،سرعت
متوسط متحرک چقدراست؟
55
حل جزء )aقﻴمتﻫاى ttو xxدر جدول زﻳر محاسبﻪ شدهاند.
)x(m ) t (s
تﻤرﻳﻦ :معادلعﺔ حرکت جسمﻰدر سﻴستم SIبا را بطﺔ x = 2t 2 + 1داده شده است .سرعت
متوسط آن را در انتروالﻫاى زمانﻰ
1.)aتا 2ثانﻴﻪ،
01
1)bتا 1.1ثانﻴﻪ،
.01
1)cتا 1.01ثانﻴﻪ
.01
1)dتا 1.001ثانﻴﻪ بﻪدست آورﻳد..01
56
سرعت لحﻈﻪﻳﻰ
سرعت لحظﻪﻳﻰ چﻴست؟ چﻪ تفاوتﻰ بﻴن سرعت متوسط و سرعت لحظﻪﻳﻰ و جود دارد؟
ﻫنگامﻰکﻪ ﻳک موتر در حال حرکت است ،اگر بﻪ سرعت سنج آن نگاه کنﻴم ،مﻰبﻴنﻴم کﻪ
عقربﺔ سرعت سنج در ﻫر لحظﻪاندازة مشخصﻰ را نشان مﻰدﻫد .اگر سرعت موتر زﻳادشود،
عقربﻪ ،اندازة بﻴشترى را نشان مﻰدﻫد.
رابطﻪ بﻴن سرعت متوسط و سرعت لحظﻪﻳﻰ چﻴست؟ براى پاسخ دادن بﻪ اﻳن پرسش بﻪ
مثال زﻳر توجﻪ کنﻴد؟
ﻣثال :شکل ) (2-8موترى را کﻪ در مسﻴر مستقﻴم در حال حرکت است ،در زمانﻫاى
مختلف نشان مﻰدﻫد .موقعﻴت و فواصلﻰکﻪ سرعت سنج موتر نشان مﻰدﻫد ،در لحظﻪﻫاى
20 s ,16 s ,12 s , 0 sو 23sدر شکل نشان داده شده است.
t 0 t1 12 s t2 16 s t3 20 s t4 23 s
)x(m
x 0 x1 40 m x2 = 72m x3 108 m x4 150 m
v0 0 v1 6m s v3 14 m s v4 16 m s
v2 = 10 m s
شکل )(2-8
حل :الف)
57
ب) ﻫمانطورى کﻪ در جدول دﻳده مﻰشود سرعت متوسط در انتروال زمانﻰ t 2 t1کوچکتر
از انتروالﻫاى زمانﻰ t3 t1و t 4 t1است.
از مقاﻳسﺔ جوابﻫاى قسمت (الف) مثال باﻻ مﻰتوان نتﻴجﻪ گرفت کﻪ ﻫر قدر انتروالﻫاى
زمانﻰ کوچکتر باشد ،سرعت متوسط بﻪ سرعتﻰ کﻪ سرعت سنج موتر نشان مﻰدﻫد،
نزدﻳکتر خواﻫد بود .سرعت متوسط در حدى کﻪ انتروال زمانﻰ بسﻴار کوچک مﻰشود،
سرعت لحظﻪﻳﻰ نامﻴده مﻰشود .بﻪ طور دقﻴق مﻰتوان گفت :و قتﻰکﻪ t2بﻪ t1نزدﻳک مﻰشود،
ﻳعنﻰ و قتﻰ قﻴمت tبﻪ صفر تقرب مﻰکند .نسبت ، V = xtسرعت لحظﻪﻳﻰ جسم را در
x
زمان t1نشان مﻰدﻫد ،و مﻰتوان نوشت کﻪ سرعت لحظﻪﻳﻰ عبارت از لﻴمت سرعت متوسط
x
Vx = lim است؛ وقتﻰکﻪ tبﻪ طرف صفر تقرب کند .ﻳعنﻰ............(2 2) :
t 0 t
تحقﻴﻖ کﻨﻴد
در مورد اﻳنکﻪ چگونﻪ مﻰتوان با استفاده از گراف ( ،)x-tسرعت لحظﻪﻳﻰ متحرکﻰ را بﻪدست آورد،بﻪ گروهﻫاى
جداگانﻪ تحقﻴق نموده و نتﻴجﻪ را گزارش دﻫﻴد.
شکل )(2-9
فاصلﻪ ()m براى توصﻴف حرکت اﻳن متحرک (موتر) از کدام نوع گراف باﻳد
استفاده کرد ،تا بتواند در زمانﻫاى مختلف ،موقعﻴت جسم را بﻪ
خوبﻰ نماﻳش دﻫد؟استفاده از گراف موقعﻴت– زمان ) ( x tپاسخ
اﻳن پرسش خواﻫد بود .در بسﻴارى از موارد رسم اﻳن گراف
براى بررسﻰ حرکت بسﻴار مناسب است.براى ترسﻴم اﻳن گراف،
بﻴشتر زمان tرا روى محور افقﻰ و موقعﻴت xرا روى محور قاﺋم
زمان ()s مشخص مﻰکنﻴم .
در نتﻴجﻪ ،گراف ( )x-tبراى موتر مذکور بﻪ شکل زﻳر خواﻫد
شکل )(2-10
بود.
58
ﻫمانطورى کﻪ در گراف دﻳده مﻰشود ،متحرک (موتر) در ﻫر ثانﻴﻪ ،فاصلﻪﻫاى ﻳکسان را
طﻰ مﻰکند .با استفاده از اﻳن گراف مﻰتوان بﻪ آسانﻰ در ﻳافت کﻪ متحرک در ﻫر لحظﻪ در
چﻪ موقعﻴتﻰ قرار دارد و تغﻴﻴر مکان آن بﻴن ﻫر دو لحظﻪ چقدر است.
بﻪطور مثال در گراف دﻳده مﻰشود کﻪ متحرک در لحظﺔ t 2 = 2sدر ده مترى مبدا بوده است
و ﻳا در انتروال ، t = 1sتغﻴﻴر مکان آن x = 5mاست .براى شناخت بﻬتر اﻳن نوع گراف،
فعالﻴت زﻳر را بﻪ صورت گروﻫﻰ در صنف تمرﻳن نماﻳﻴد.
فعالﻴت
جدول زﻳر فاصلﺔ جســم متحرک را تامبدأ در لحظﻪﻫاى داده شــده نشان مﻰدﻫد .گراف ) ( x tاﻳن
متحرک را رسم کنﻴد.
) t (s 0 1 2 3 4 5
) x( m
6
5.8
5.8
5
تﻤرﻳﻦ :در شکل ذﻳل گراف ) ( x tمتحرکﻰ کﻪ بر روى
444 خط مستقﻴم در حرکت است ،نشان داده شده است.
4
333 4
3
222
2
3 4
111 2
1 4
3
t0 44..44 ) t( s
5 66 787.4 8 9 t 9 10
7.4
1 t1 2 3 4
tt2
2 tt 3 tt 4
3 4
t5 = 9.2 s
5
2
t t t t , ,t tو t، t t tتغﻴﻴر 3
1 1 t 0t 0
موقعﻴت متحرک
1 55 22 22 11
الف) در ﻫرﻳک از انتروالﻫاى زمانﻰ
1 2 چقدر است؟
لحظﺔ زمانﻰ در اﻳن
1 ب) اعظمﻰترﻳن فاصلﺔ متحرک تا مبدا چقدر است و متحرک در چﻪ
فاصلﻪ قرار دارد؟
ج) در لحظﺔ زمانﻰ t4تا ، t5تغﻴﻴر موقعﻴت چقدر و در چﻪ جﻬتﻰ است؟
59
:2-5تعجﻴل ﻳا شتاب
تعجﻴل ﻳا شتاب چﻴست ؟ چﻪ تفاوتﻰ مﻴان شتاب متوسط و شتاب لحظﻪﻳﻰ وجود دارد؟
ﻫمانطورى کﻪ در فزﻳک صنف نﻬم خواندﻳد ،زمانﻰکﻪ متحرک فاصلﻪﻫاى مساوى را در
زمانﻫاى مساوى طﻰ ننماﻳد .بﻪ اﻳن نوع حرکت ،حرکت تعجﻴلﻰ ﻳا شتابﻰ مﻰگوﻳند.
ﻫنگامﻰکﻪ موترى از حال سکون شروع بﻪ حرکت مﻰکند ،سرعت سنج موتر نشان مﻰدﻫد کﻪ
سرعت آن بﻪ تدرﻳج افزاﻳش مﻰﻳابد و بر عکس در ﻫنگام برک گرفتن ،سرعت آن بﻪ آﻫستﻪ آﻫستﻪ
کاﻫش مﻰﻳابد .در ﻫر دو مورد باﻻ ،چون سرعت متحرک تغﻴﻴر مﻰکند بنابرآن حرکت متحرک
ﻳک حرکت شتابﻰ ﻳا غﻴر ﻳکنواخت است .شتاب متوسط عبارت از تغﻴﻴر سرعت فﻰ واحد وقت
است .اگر تغﻴﻴر سرعت در انتروال زمانﻰ tبرابر vباشد ،دارﻳم کﻪ:
v2 v1 )v ....( 2 5
=a =
t 2 t1 t
از معادلﺔ باﻻ مﻰتوان بﻪ راحتﻰ واحد شتاب را کﻪ عبارت از ) ( m2مﻰباشد ،بﻪدست آورد.
s
ﻣثال :سرعت متحرکﻰ در لحظﺔ t1 = 20 sبرابر بﻪ 10 m sو در لحظﺔ t 2 = 45sبرابر بﻪ
20 mاست ،شتاب متوسط آن بﻴن دو لحظﺔ t 2 , t1چقدر است؟
s
v 20 10 10 حل:
=a =a = = 0.4 m 2
t 45 20 25 s
شتاب لحﻈﻪﻳﻰ
در حرکت شتابدار نﻴز مﻰتوان گفت کﻪ متحرک در ﻫر لحظﻪ داراى شتابﻰ است کﻪ آن را
شتاب لحظﻪﻳﻰ مﻰنامﻴم .ﻫمانطورىکﻪ در سرعت لحظﻪﻳﻰ دﻳدﻳم ،در اﻳنجا نﻴز اگر در رابطﺔ
t a = vبسﻴار کوچک شود ،شتاب متوسط خﻴلﻰ نزدﻳک بﻪ شتاب لحظﻪﻳﻰ مﻰشود.
t
اکنون مﻰتوان شتاب لحظﻪﻳﻰ را مانند سرعت لحظﻪﻳﻰ بﻪ طور دقﻴق تعرﻳف کرد:
«شتاب لحظﻪﻳﻰ ،عبارت از لمت شتاب متوسط است ،ﻫنگامﻰکﻪ tبﻪطرف صفر نزدﻳک
نماﻳد».
اگر شتاب لحظﻪﻳﻰ را با a xنشان دﻫﻴم .بﻪ اساس تعرﻳف باﻻ مﻰتوانﻴم بنوسﻴم:
lim vx
= ax ).............(2 4
t 0 t
60
گراف سرعت -زﻣان ) (v t
چنانکﻪ از اﻳن پﻴش مطالعﻪ کردﻳم ،از گراف مکان -زمان ) ، ( x tمﻰتوان آگاﻫﻰﻫاﻳﻰ در مورد
حرکت جسم ،مثال سرعت ﻳا مکان متحرک و سرعت متوسط آن بﻪدست آورد .بﻪ ﻫمﻴن ترتﻴب
از گراف سرعت -زمان ) (v tنﻴز مﻰتوانﻴم آگاﻫﻰﻫاﻳﻰ در بارة حرکت جسم بﻪدست آورﻳم.
براى ترسﻴم گراف سرعت -زمان ) (v tدر سﻴستم مختصات کمﻴات وضعﻴﻪ ،محور قاﻳم
yرا براى سرعت و محور افقﻰ xرا براى زمان اختﻴار مﻰکنﻴم و بﻪ ﻫمان ترتﻴبﻰ کﻪ براى
گراف موقعﻴت -زمان ) ( x tعمل کردﻳم ،اﻳن گراف را نﻴز ترسﻴم مﻰنماﻳﻴم.
ﻣثال :متحرکﻰ با سرعت ثابت روى مسﻴر مستقﻴم در حرکت است .در لحظﺔ t1 = 2sدر
فاصلﺔ 5مترى و در لحظﺔ ، t 2 = 12 sدر فاصلﺔ 25مترى از مبداء موقعﻴت دارد .گراف()v-t
آن را رسم کنﻴد.
x 25 5 20
=v = = حل :در حرکتﻰ داراى سرعت ثابت مﻰتوانﻴم بنوسﻴم = 2 m s :
t 12 2 10
چون در حرکت ﻳکنواخت ،سرعت ثابت است،بنابران گراف سرعت-زمان( ) v tشکل ﻳک
) v( m s خط راست موازى با محور زمان را دارد.
2
1 شکل )(2-11
) t( s تﻤرﻳﻦﻫا
-1در جدول زﻳر سرعت متحرکﻰ کﻪ برروى خط راست در حرکت است ،در چند لحظﺔ
زمانﻰ مشخص شده است .گراف ) (v tآن را رسم کنﻴد.
61
-3گراف ) ، (v tدو متحرک B,Aدر شکل ذﻳل نشان داده شده است .شتاب اﻳن دو
v متحرک را با ﻫم مقاﻳسﻪ کنﻴد.
A
B
t
فعالﻴت
وساﻳل ﻣﻮرد ﺿرورت
ﻃرزالعﻤل
ﻳک ســر مﻴلﺔ چوب پرده را مطابق شــکل ) ،(2-12باﻻى ﻳکﻰ از مکعبﻫاى چوبﻰ قرار دﻫﻴد .ﻳکﻰ از
گلولﻪﻫاى شﻴشــﻪﻳﻰ را از فاصلﺔ نﻴم مترى انتﻬاى مﻴلﻪﻳﻰ کﻪ آن را پﻴش از اﻳن باﻻى ﻳکﻰ از مکعبﻫا
قــرار داده اﻳد ،رﻫا کنﻴد و در اﻳن لحظﻪ کرونومتــر را بﻪ کار اندازﻳد .مﻰتوانﻴد لحظﻪﻳﻰ کﻪ گلولﻪ باﻻى
مکعب ،بﻪ انتﻬاى مســﻴر بر خورد مﻰکند ،کرونومتر را متوقف کنﻴد .آزماﻳش را براى فواصل 1.5m,1mو
2mتکرار کنﻴد .نتﻴجﻪ را در جدول زﻳر بنوسﻴد و گراف xبر حسب tرا رسم کنﻴد.
نتﻴجﺔ آزماﻳش شده را تجزﻳﻪ و تحلﻴل کنﻴد.
x دفعات طول بﻪ زمان tبﻪ
2 t2
t ثانﻴﻪ متر
0.5 1
1 2
1.5 3
2 4
62
:2-6حرکت ﻳکﻧﻮاخت
ﻫر گاه سرعت لحظﻪﻳﻰ جسم متحرک کﻪ برروى خط مستقﻴم حرکت کند ،در تمام
لحظﻪﻫا ﻳکسان باشد ،حرکت آن ﻳکنواخت نامﻴده مﻰشود .در اﻳن نوع حرکت گراف
موقعﻴت-زمان ،ﻳک خط مستقﻴم است و در نتﻴجﻪ ،سرعت متوسط بﻴن دو لحظﻪ برابر با
سرعت لحظﻪ ﻳﻰ مﻰشود ،و بنابر اﻳن چنﻴن مﻰتوان نوشت:
x
v=v =v x = v. t
t
ﻫر گاه فاصلﺔ جسم متحرک تا مبدا در لحظﺔ t = 0برابر با x0و فاصلﺔ آن تا مبدا در لحظﺔt
برابر با xباشد ،در آنصورت x x0 = v(t 0) ،و ﻳا )x = vt + x0 ........(2 5
معادلﺔ باﻻ عبارت از معادلﺔ حرکت ﻳکنواخت مﻰباشد کﻪ در آن فاصلﻪ xتا مبدا بر اساس
متر v،سرعت لحظﻪ ﻳﻰ بر اساس متر بر ثانﻴﻪ ) t , ( mزمان بر اساس ثانﻴﻪ و x0فاصلﻪ تا مبدا
s
در لحظﺔ صفر بر اساس متر مﻰباشد.
با توجﻪ بﻪ آنچﻪ پﻴش از اﻳن گفتﻪ شد ،ممکن است موقعﻴت جسم مثبت ﻳا منفﻰ باشد.
سرعت ﻫم در صورتﻰکﻪ ﻫم جﻬت محور xﻳا yباشد مثبت ،و در غﻴر آن صورت منفﻰ است.
در حرکت ﻳکنواخت ،گراف موقعﻴت -زمان ) ( x tﻳک خط مستقﻴم و در نتﻴجﻪ سرعت
متوسط بﻴن دو لحظﻪ ،برابر با سرعت لحظﻪﻳﻰ مﻰشود.
ﻣثال
شکل ) (2-13گراف ( )x-tمتحرکﻰ را نشان مﻰدﻫد کﻪ برروى خط مستقﻴم حرکت
) x( m مﻰکند.
15
10 شکل )(2-13
5
) t( s
1 1 21 21 32 32 43 43 4 4
الف) آﻳا سرعت اﻳن حرکت ثابت است؟ اندازة سرعت را درﻳابﻴد.
ب) فاصلﺔ آن را از مبدا در لحظﺔ صفر و معادلﺔ حرکت و تغﻴﻴر مکان آن را بﻴن دو لحظﺔ
t1t1==22ssو t 2t 2==55ssبﻪدست مﻰآورﻳم.
حل :الف) چون گراف ) ( x tعبارت از ﻳک خط مستقﻴم است ،پس حرکت جسم عبارت از
حرکت ﻳکنواخت مﻰباشد و مﻴل گراف برابر با سرعت متحرک مﻰباشد .با توجﻪ بﻪ شکل،
مﻴل گراف 15 = 5مﻰباشد .پس v = 5 mاست.
s 3
63
است و در نتﻴجﻪ :معادلﺔ حرکتx = vt + x0 ، = =x0x0 x xو0 0 == 00ب) در لحظﺔ ، t = 0
x2 = 5 × 5 = 25mو x1 = 5 × 2 = 10 mتغﻴﻴر مکان بﻴن دو لحظﻪ،
x = x2 x1 = 25m 10 m = 15m
تﻤرﻳﻦ :جسمﻰبا سرعت vبرروى مسﻴر مستقﻴم در حرکت است .اگردر لحظﺔ t1 = 5s
فاصلﺔ آن ازمبدا 6m ،و در لحظﺔ t 2 = 20 sفاصلﺔ آن ازمبدا 24mباشد ،سرعت و فاصلﺔ آن
تا مبدا در لحظﺔ t = 0چقدر است؟ معادلﺔ ( ) x tرا بﻪدست آورﻳدو گراف( )x-tجسم
متحرک را رسم کنﻴد.
حرکت ﻣستقﻴﻢ الخط با شتاب ثابت
ﻫرگاه در حرکتﻰ ،شتاب در لحظﻪﻫاى مختلف ﻳکسان باشد ،آن را حرکتﻰ با شتاب ثابت
مﻰنامﻴم .در اﻳن نوع حرکت ،گراف ) (v tبﻪ صورت ﻳک خط مستقﻴم است و در چنﻴن
حرکتﻰ ،شتاب متوسط بﻴن ﻫر لحظﺔ دلخواه با شتاب متحرک در ﻫر لحظﻪ برابر مﻰشود.
v2 v1
=a=a ﻳعنﻰ:
t 2 t1
اگر در رابطﺔ باﻻ t1 = 0و t2 = tباشد ،در اﻳن صورت v1سرعت در لحظﺔ صفر بﻪ v0و سرعت
در لحظﺔ tبﻪ vنشان داده مﻰشود و مﻰتوان نوشت:
v v0
=a )v = at + v0 .......... .( 2 6
t
در حرکتﻰ با شتاب ثابت ،سرعت متوسط بﻴن دو لحظﻪ ،نصف مجموع سرعتﻫاى آن
v1 + v2
=v دولحظﻪ تعرﻳف شده است .ﻳعنﻰ:
2
تحقﻴﻖ کﻨﻴد
در گروهﻫاى مختلف بﻪ پرسشﻫاى زﻳر پاسخ داده و نتﻴجﻪ را بﻪ ﻫمصنفﻰﻫاى 1تان گزارش دﻫﻴد .چرا در حرکت
مستقﻴم الخط با شتاب ثابت ،گراف ( )v-tعبارت از ﻳک خط مستقﻴم است؟
1
ﻣثال :متحرکﻰ از حال سکون با شتاب ثابت 2 m s 2شروع بﻪ حرکت مﻰکند .سرعت آن را در
لحظﺔ t1 = 4sو t 2 = 12 sبﻪدست آورﻳد ،و گراف ( ) v tآن را رسم کنﻴد.
حل :چون متحرک از حالت سکون شروع بﻪ حرکت مﻰکند ،پس:
v0 = 0
v1 = 0 + 2 × 4 = 8m v2 = 0 + 2 × 12 = 24m
s s
64
چون شتاب ثابت است ،گراف ) ، (v tﻳک خط مستقﻴم مﻰباشد .بنابراﻳن براى ترسﻴم آن
مشخص نمودن دو نقطﺔ گراف کافﻰ است.
) v( m s
8
) t (s 0 4
888 شکل )(2-14 1
444 ) v( m s 0 8
8
111
) t (s 4
4
1
تﻤرﻳﻦ :سرعت متحرکﻰ در لحظﺔ t1 = 4 sبرابر بﻪ 5mو سرعت آن 1در لحظﺔ t 2 = 12 s
s
برابر بﻪ 11mاست .در صورتﻰکﻪ شتاب ثابت باشد ،سرعت آن را در لحظﺔ t0 = 0بﻪدست
s
آورﻳد و گراف ) (v tآن را رسم کنﻴد.
65
رابطﺔ اخﻴر معادلﺔ ) ( x tحرکت برروى خط مستقﻴم با شتاب ثابت را افاده مﻰکند.
اگر از رابطﺔ v = at + v0زمان را بﻪدست آورده و در معادلﺔ حرکت ( )2-8قرار دﻫﻴم ،در نتﻴجﻪ
را بطﻪ بﻴن موقعﻴت و سرعت را بﻪدست خواﻫﻴم آورد کﻪ مستقل از زمان مﻰباشد ،ﻳعنﻰ:
v v0 1 v v0 2 v v0
=t =× (a ( ) + v0 ) + x0
a 2 a a
)v 2 v02 = 2a ( x x0 )..........(2 9 باساده کردن اﻳن رابطﻪ دارﻳم:
ﻣثال :متحرکﻰ با شتاب ثابت 1 m s 2از حال سکون برروى خط مستقﻴم شروع بﻪ حرکت
2
1m مﻰکند .تغﻴﻴر موقعﻴت و سرعت متحرک را پس از 25sبﻪدست آرﻳد.
=a a
2 s2 حلx = t 2 + v0t + x0 )a :
2
v0 = 0 , x0 = 0
a 2
t = 25s =x t +0+0
2
1/ 2 1
a) x = x ? = x0 = x =x (25) 2 = × 625
2 4
? = b) v x = 156.25m
وﻳا حل مثال بﻪ شکل ساده: 2
)b
v2 v0 = 2a ( x ) x0 v 2 = 2ax
از معادلﺔ سرعت: 1 m2
1m m v = 2 × × 156.25 = 156.25 2
2
= v = at + v0 2
.25s + 0 = 12.5 2 s
2s s
m m
v = 156.25( ) 2 = 12.5
) x( m s s
42
تﻤرﻳﻦ :شکل زﻳر گراف ( )x-tمتحرکﻰ است ،کﻪ با شتاب ثابت
برروى خط مستقﻴم در حرکت است .فرض کنﻴد v0 = 2 m sباشد،
10 گراف ( )v-tرا ترسﻴم کنﻴد.
) t (s
8
:2-7سقﻮط آزاد (ﻣﻔﻬﻮم ساحﺔ جاذبﻪ)
آﻳا تا بﻪ حال از درختﻰ سﻴب چﻴده اﻳد؟ چرا وقتﻰکﻪ سﻴب از دستان شما رﻫا مﻰشود ،بﻪ
طرف پاﻳﻴن (سطح زمﻴن) سقوط مﻰکند؟ بﻪ نظر شما علت سقوط سﻴب بﻪطرف سطح زمﻴن
چﻴست؟ پدﻳدة سقوط آزاد اجسام را چگونﻪ مﻰتوان با زبان رﻳاضﻰ بﻴان کرد؟ اﻳنﻫا ﻫمﻪ
پرسشﻫاى ﻫستند کﻪ شما در ختم اﻳن درس بﻪ آنﻫا پاسخ خواﻫﻴد داد.
براى اﻳنکﻪ پدﻳدة سقوط آزاد اجسام را بﻬتر درک کرده بتوانﻴد ،فعالﻴت زﻳر را انجام دﻫﻴد.
66
فعالﻴت
ﻳک ورق کاغذ فشرده نشده (ورق باز) و ﻳک عدد سکﻪ را بگﻴرﻳد و آنﻫا را
ﻫمزمــان از ﻳک ارتفاع معﻴنﻰ رﻫا کنﻴد ،در مرحلﺔ دوم ﻫمان ورق کاغذ را
فشــرده (کلولﻪ)کرده و با ســکﻪ از ﻫمان ارتفاع رﻫا نماﻳﻴد و در مرتبﺔ سوم
دو ســکﻪ را از ﻫمان ارتفاع رﻫا نماﻳﻴد و در مورد چگونﻪگﻰ زمان رســﻴدن
آنﻫا بﻪ ســطح زمﻴن با اعضاى گروه خود بحث کنﻴد و نتﻴجﻪ را در صنف
گزارش دﻫﻴد و در اخﻴر بﻪ پرسشﻫاى زﻳر پاسخ دﻫﻴد:
- 1آﻳا ورق کاغذ و سکﻪ ﻫمزمان بﻪ سطح زمﻴن رسﻴدند؟
- 2آﻳا ﻫر دو ورقﺔ کاغذ ﻫمزمان بﻪ سطح زمﻴن رسﻴدند؟
- 3کدام عامل باعث اﻳن شده است کﻪ ورق کاغذ و سکﻪ
بﻪ طرف زمﻴن سقوط کنند؟
شکل )(2-15
سقوط آزاد ،نمونﺔ طبﻴعﻰ حرکت باشتاب ثابت است.در اﻳن نوع حرکت،
مسﻴرحرکت مستقﻴم است و در ﻫنگام سقوط ﻳگانﻪ قوة وارده بر جسم
ﻫمانا وزن آن است .اگر ﻳک سکﻪ و ﻳک ورق کاغذ را از ارتفاع معﻴن
رﻫا کنﻴم ،بﻪ طور ﻫمزمان بﻪ زمﻴن نمﻰرسند .اما اگر ﻫمﻴن تجربﻪ را
در خﻼء انجام دﻫﻴم ،سکﻪ و ورق کاغذ ﻫمزمان بﻪ زمﻴن مﻰرسند.
بﻪ طور مثال سقوط ﻳک جسم در خﻼ وﻳا سقوط گلولﺔ کوچک فلزى
در ﻫوا را (با تقرﻳب مناسب) مﻰتوان سقوط فرض کرد .شکل )(2-16
حرکت ﻳک ساچمﻪ را ﻫنگام سقوط آزاد نشان مﻰدﻫد کﻪ در وقفﻪﻫاى
زمانﻰ متوالﻰ t = 1 30 sاز آن عکاسﻰ شده است .بنابر اﻳن اگر از
مقاومت ﻫواصرف نظر کنﻴم .تمام اجسام در نزدﻳکﻰ سطح زمﻴن،
تقرﻳباً با شتاب ثابت سقوط مﻰکنند .کﻪ اﻳن ﻫمان شتاب جاذبﺔ زمﻴن
است کﻪ باحرف gنماﻳش داده مﻰشود .حرکت با شتاب gرا سقوط
آزاد مﻰنامند .کﻪ جﻬت اﻳن شتاب ﻫمﻴشﻪ بﻪ طرف پاﻳﻴن (مرکز
زمﻴن) است .اندازة شتاب gبر حسب عرض البلد جغرافﻴاﻳﻰ ،اندکﻰ
تغﻴﻴر مﻰکند و با افزاﻳش ارتفاع از سطح زمﻴن کاﻫش مﻰﻳابد.
اندازة اﻳن شتاب در نزدﻳکﻰ سطح زمﻴن نزدﻳک بﻪ 9.8 m sاست .اما
2
67
و موقعﻴت متحرک بﻪ طور معمول با yﻳا hنشان داده مﻰشود و مبدأ حرکت نقطﻪﻳﻰ است
کﻪ سقوط ازآن شروع مﻰشود .اگر سمت مثبت را بﻪ طرف پاﻳﻴن اختﻴار کنﻴم ،معادلﺔ حرکت
و سرعت چنﻴن خواﻫد بود:
1 2
)y = gt + v0t.............(2 10 معادلﺔ حرکت
2
)v = gt + v0 ..........(2 11 معادلﺔ سرعت
چون در سقوط آزاد ﻫمﻴشﻪ سرعت اولﻰ v0مساوى بﻪ صفر مﻰ باشد ،پس روابط ) (2-10و
1
)y = gt 2 . . . .(2 12
) (2-11بﻪ شکل زﻳر نوشتﻪ مﻰشوند:
2
v = gt ). . . . .(2 13
قﻴمت gدر ﻳک نقطﺔ مشخص زمﻴن براى تمام اجسام ﻳکسان است ،اما قﻴمت آن در نقاط
مختلف سطح زمﻴن متفاوت است .حال از معادلﺔ ) ،(2-12زمان tرا بﻪدست مﻰآورﻳم و در
2y رابطﺔ ) (2-13قرارمﻰدﻫﻴم:
=t )............... (2 14
g
2y 2y
(v = g (× ) = g2 )
g g
)v = 2 g . y ..............(2 15
از رابطﺔ اخﻴر مﻰتوانﻴم سرعت جسم سقوط کننده را بعد از اﻳنکﻪ فاصلﺔ yرا طﻰ نماﻳد،
درﻳافت کنﻴم.
g = 4.9m ﻣثال :ﻳک سنگ کوچک از ارتفاع 4.9مترى زمﻴن رﻫا مﻰشود.
? = a) t الف) پس از چند ثانﻴﻪ بﻪ زمﻴن مﻰرسد؟
? = b) v
ب) سرعت آن ﻫنگام رسﻴدن بﻪ زمﻴن چقدر است؟ ) g = 9.8 m s 2فرض شود)
m
g = 9.8 1 حل:
s v0 = 0 , y = g t 2
2 الف)
v0 = 0
1 9.8
= 4.9 × 9.8.t 2 = t2 t = 1s
2 9.8
سنگ پس از 1ثانﻴﻪ بﻪ سطح زمﻴن مﻰرسد.
v = g .t v = 9.8 × 1 = 9.8 m ب)
s
سرعت سنگ ﻫنگام رسﻴدن بﻪ سطح زمﻴن 9.8 m sاست.
68
تﻤرﻳﻦ:
دو جسم Aو Bبﻪ ترتﻴب از ارتفاعﻫاى 20مترى و 45مترى باﻻى سطح زمﻴن بدون
سرعت اولﻴﻪ بﻪ طور آزاد سقوط مﻰکنند .زمان سقوط ﻫر کدام چقدر است؟ و جسم Bچند
ثانﻴﻪ بعد وﻳا قبل از جسم Aبﻪ زمﻴن مﻰرسد ،و سرعت ﻫر ﻳک از آنﻫا در لحظﺔ رسﻴدن
بﻪ زمﻴن چقدر است؟ ) g = 10 m s 2فرض شود).
69
شتاب متوسط مثبت است درصورتﻰکﻪ v2 > v1و مﻰتواند منفﻰ باشد اگر v2 < v1و صفر
است زمانﻰکﻪ v2 = v1باشد.
شتاب لحظﻪﻳﻰ ،عبارت از لﻴمت شتاب متوسط است ،زمانﻰکﻪ ∆ tبﻪ طرف صفر نزدﻳک
vx نماﻳد ،ﻳعنﻰ:
a = lim
t 0 t
70
سؤال ﻫاى فصل دوم
- 1وکتور موقعﻴت (مکان) را تعرﻳف کنﻴد.
- 2وکتور تغﻴﻴر مکان را (بﻴن دو لحظﺔ ) t 2 , t1تعرﻳف کنﻴد.
- 3در شــکل روبرو مسﻴر حرکت جسمﻰرا مشاﻫده مﻰکنﻴد .متحرک در لحظﺔ 2 , t1
درtمکان
لحظﺔ t 2در مکان Bقرار دارد .وکتورﻫاى موقعﻴت جســم را در لحظﻪﻫاى ,,tt11وtt22رســم Aو در , t1
کنﻴد و وکتور تغﻴﻴر موقعﻴت جسم را مشخص کنﻴد.
A B
)a - 4موترى در ﻳک مســﻴر داﻳرهﻳﻰ شکل با شــعاع 100متر حرکت مﻰکند .مسافتﻰ کﻪ
موتر نﻴم دور را مﻰپﻴماﻳد چند متر اســت؟ شــکل مسﻴر حرکت موتر را رسم و وکتور تغﻴﻴر
موقعﻴت را بر روى شکل مشخص کنﻴد و اندازة آن را بﻪدست آورﻳد.
)bاندازة تغﻴﻴر موقعﻴت موتر را در چﻬارم حصﺔ مسﻴر داﻳرهﻳﻰ بﻪدست آورﻳد.
)cتغﻴﻴر موقعﻴت موتر در ﻳک دور کامل چقدر است؟
- 5در چﻪ صورتﻰ وکتورﻫاى موقعﻴت و وکتورﻫاى تغﻴﻴر موقعﻴت ﻫم جﻬت ﻫستند؟
درtمکان x1 = 6mو در - 6متحرکﻰ کﻪ بر روى خط مســتقﻴم حرکــت مﻰکند ،در لحظﺔ 2 , t1
لحظﺔ t 2در مکان x2 = 7mقرار دارد .اندازة تغﻴﻴر موقعﻴت جسم را بﻴن دو لحظﺔ ,,tt11وtt22محاسبﻪ
, t1
کنﻴد.
- 7گراف مکان -زمان ( ) x tچﻴست؟
- 8فرق بﻴن سرعت متوسط و سرعت لحظﻪﻳﻰ چﻴست و در کدام حالت ﻫر دو سرعت باﻫم
مساوى اند؟
- 9درﻳورى فاصلﺔ بﻴن دو شﻬر را بﻪ ترتﻴب ذﻳل مﻰپﻴماﻳد:
ابتدا بﻪ مدت ﻳک ســاعت با ســرعت متوســط 15 m sدرﻳورى کرده و پس از آن بﻪ مدت 10
دقﻴقﻪ توقف مﻰکند .آنگاه با ســرعت متوســط 20 m sبﻪ مدت 30دقﻴقــﻪ بﻪ درﻳورى ادامﻪ
مﻰدﻫد و بقﻴﺔ مســﻴر را تا مقصد بﻪ مدت ﻳک ربع ســاعت با سرعت متوسط 12 m sدرﻳورى
مﻰکند.
.aفاصلﺔ بﻴن دو شﻬر چند کﻴلو متر است؟
.bسرعت متوسط آن در کل مسﻴر چند کﻴلو متر بر ساعت است؟
.cسرعت متوسط آن در طول مدت درﻳورى چقدر است؟
71
- 10سرعت ﻳک موتر در مدت20ثانﻴﻪ برروى ﻳک مسﻴر مستقﻴم از 10 m sبﻪ 18 mمﻰرسد.
s
)aشتاب متوسط موتر در اﻳن مدت چقدر است؟
)bاگرسرعت موتر با ﻫمﻴن شتاب تغﻴﻴر کند ،پس از چﻪ مدت سرعت آن بﻪ 1.8کﻴلو متر
بر ساعت مﻰرسد؟
- 11سرعت ﻳک سفﻴنﺔ فضاﻳﻰ 30ثانﻴﻪ پس از شروع حرکت بﻪ 1200 km hمﻰرسد .شتاب
متوسط آن چقدر است؟ اﻳن شتاب چند برابر بﻪ g = 9.8m s 2است؟
- 12موترى در ﻳک مسﻴر مستقﻴم با شتاب ثابت شروع بﻪ حرکت مﻰکند و بعد از 20ثانﻴﻪ
سرعتش بﻪ 36 hmمﻰرسد .سپس با ﻫمﻴن سرعت بﻪ مدت 10ثانﻴﻪ بﻪ حرکتش ادامﻪ
h
مﻰدﻫد و پس از آن برک مﻰکند و بعد از 5ثانﻴﻪ متوقف مﻰشود .اگر در مدت برک کردن
شتاب ثابت باشد:
)aجﻬت سرعت و شتاب حرکت را در ﻫر مرحلﻪ
v( m s معلوم کنﻴد.
)bگراف ) ( x tرا از لحظﺔ شروع حرکت تا لحظﺔ
9 توقف موتررسم کنﻴد.
- 13شکل ذﻳل گراف ) (v tمتحرکﻰ را در 26
6 ثانﻴﻪ نشان مﻰدﻫد.
)aشتاب ﻫرﻳک از مرحلﻪﻫاى BC , AB , OAچقدر
است؟
)bشتاب متوسط در انتروال زمانﻰ صفر تا 26ثانﻴﻪ
0 ) t( s چقدر است؟
8 20 26
- 14ﻳک سنگ بﻪ طور عمود بﻪ طرف باﻻ پرتاب شده و زمان10ثانﻴﻪ را براى بازگشت خود
بﻪ زمﻴن ضرورت دارد .اﻳن سنگ بﻪ چﻪ ارتفاع با ﻻ مﻰرود؟
- 15سرعت متوسط را چگونﻪ با استفاده از گراف ( ) x tتعﻴﻴن مﻰکنند؟ از روى شکل
توضﻴح دﻫﻴد.
- 16سرعت لحظﻪﻳﻰ را تعرﻳف کنﻴد و واحد اندازهگﻴرى را در SIذکر کنﻴد.
- 17حرکت ﻳکنواخت برروى خط مستقﻴم را تعرﻳف کنﻴد و معادلﺔ اﻳن حرکت را بﻪدست
آورﻳد.
- 18معادلﺔ حرکت جسمﻰکﻪ بر روى خط مستقﻴم حرکت مﻰکند در SIبﻪ صورت
x = 2t + 3است:
72
)aفاصلﺔ متحرک از مبداء را در لحظﻪﻫاى t1 = 1sو t2 = 4sبﻪدست آورﻳد.
)bتغﻴﻴر موقعﻴت جسم بﻴن دو لحظﺔ t1 = 1sو t2 = 4sباﻻ را محاسبﻪ کنﻴد.
)cسرعت متحرک چند متر بر ثانﻴﻪ است؟
- 19جسمﻰبا سرعت ثابت vبرروى مسﻴر مستقﻴمﻰدر حرکت است .اگر در لحظﺔ t1 = 2 s
فاصلﻪ آن تا مبداء 11متر و در لحظﺔ t2 = 7 sفاصلﺔ آن تا مبدا 38.5متر باشد:
)aسرعت متحرک و فاصلﺔ آن تا مبداء در لحظﺔ صفر ثانﻴﻪ چقدر است؟
)bرابطﺔ ( ) x tﻳا معادلﺔ حرکت را بنوﻳسﻴد.
- 20گراف ( ) v tچگونﻪ رسم مﻰشود؟
- 21شتاب متوسط را تعرﻳف و رابطﺔ آن را بنوﻳسﻴد ،و واحد اندازهگﻴرى آن را در SIذکر
کنﻴد.
- 22متحرکﻰ برروى مسﻴر مستقﻴمﻰدر حرکت است .سرعت آن در لحظﺔ t1 = 7 sبرابر
با 20 m sو در لحظﺔ t2 = 10 sبرابر بﻪ 32 m sاست ،شتاب متوسط متحرک را بﻴن دو لحظﺔ
t1و t 2حساب کنﻴد.
- 23شتاب لحظﻪﻳﻰ را چگونﻪ توسط گراف ( ) v tتعﻴﻴن مﻰکنند؟ از روى رسم توضﻴح
دﻫﻴد.
- 24ﻳک جسم از ارتفاع 520مترى سطح زمﻴن با سرعت اولﻴﺔ 2 m sدر جﻬت عمود بﻪ
سطح زمﻴن رو بﻪ پاﻳﻴن پرتاب مﻰگردد.
)aزمان رسﻴدن جسم را بﻪ سطح زمﻴن حساب کنﻴد.
)bسرعت جسم را ﻫنگام رسﻴدن بﻪ زمﻴن محاسبﻪ کنﻴد.
- 25دو جسم Aو Bبﻪ ترتﻴب از بلندىﻫاى 500مترى و 320مترى باﻻى سطح زمﻴن
بدون سرعت اولﻴﻪ و ﻫمزمان رﻫا مﻰگردند.
)aجسم Aچند ثانﻴﻪ پس از جسم Bبﻪ سطح زمﻴن مﻰرسد؟
)bسرعت ﻫر ﻳک را در موقع رسﻴدن بﻪ سطح زمﻴن سنجش کنﻴد.
- 26گلولﺔ کوچکﻰ از باﻻى ساختمان بلندى رﻫا مﻰشود .وقتﻰ بﻪ ارتفاع 40مترى باﻻى
زمﻴن مﻰرسد ،سرعتش 10 m sمﻰشود.
)aسرعت جسم در لحظﺔ رسﻴدن بﻪ زمﻴن را حساب کنﻴد.
)bارتفاع ساختمان را بﻪدست آورﻳد.
)cسرعت متوسط گلولﻪ را در مدت سقوط از ارتفاع ( 40mالﻰ سطح زمﻴن) تعﻴﻴن کنﻴد.
)dگراف ( ) x tآن را رسم کنﻴد.
73
فصل سﻮم
حرکتﻫاى دو بُعدى
در فصل قبل تا اندازهﻳﻰ حرکت در ﻳک بُعد را مورد مطالعﻪ قرار دادﻳم و با کمﻴتﻫاﻳﻰ مانند
موقعﻴت ،تغﻴﻴر موقعﻴت ،سرعت متوسط و ...آشنا شدﻳم و حرکتﻫاى ﻳکنواخت و داراى
شتاب ثابت برروى ﻳک خط مستقﻴم را بررسﻰ کردﻳم .اما باﻳد دانست کﻪ ما در زندگﻰ
روزمره بﻴشتر با حرکتﻫاﻳﻰ کﻪ در دوبُعد و سﻪ بُعد انجام مﻰشوند سرو کار دارﻳم ،و بررسﻰ
آنﻫا براى ما اﻫمﻴت بﻴشترى دارد.
حرکت ﻳک سﻴاره بﻪ دور آفتاب و ﻳا حرکت ﻳک موتر در گوﻻﻳﻰ جاده و حرکت گلولﺔ توپﻰ
کﻪ فﻴر مﻰشود و . . .مثالﻫاﻳﻰ از حرکت دو بُعدى ﻫستند.
حرکت در دوبعد چﻴست؟ چگونﻪ مﻰتوانﻴم حرکتﻫاى دوبعدى را تحلﻴل کنﻴم؟ حرکتﻫاى
دو بعدى را چگونﻪ مﻰتوانﻴم بﻪ زبان رﻳاضﻰ بﻴان کنﻴم؟ از حرکتﻫاى دوبعدى در حﻴات
روزمره چﻪ استفادهﻫاﻳﻰ کرده مﻰتوانﻴم؟ و . . .اﻳنﻫا ﻫمﻪ پرسشﻫاﻳﻰ ﻫستند کﻪ توقع
مﻰرود شما در ختم اﻳن فصل بﻪ آنﻫا پاسخ داده بتوانﻴد .از اﻳن پﻴش دﻳدﻳم کﻪ مکان جسم
در ﻳک سطح با وکتور rنماﻳش داده مﻰشود .اﻳن وکتور را مﻰتوان بﻪ صورت زﻳر نوشت:
r = xi + y j
کﻪ در آن iو jبﻪ ترتﻴب عبارت از وکتور واحدﻫا در جﻬتﻫاى xو yﻫستند.
چون ﻫنگام حرکت جسم ،وکتور مکان آن تغﻴﻴر مﻰکند ،براى مشخص کردن مکان جسم
در حﻴن حرکت ،کافﻰ است کﻪ مرکبﻪﻫاى xو yرا بﻪ صورت تابعﻫاﻳﻰ از زمان داشتﻪ
) = f (t = g (t ).........
باشﻴم ..(3 2) :و
رابطﻪﻫاى ) (3-2معادلﻪﻫاى حرکت ﻳک جسم را در دو بعد نشان مﻰدﻫند .واضح است کﻪ
در حرکت دو بعدى ،وکتور مکان نﻴز تابعﻰ از زمان است .ﻳعنﻰr = f (t ) i + g (t ) j :
در واقع مﻰتوان گفت کﻪ حرکت درﻳک مستوى ( صفحﻪ) ،ترکﻴب دو حرکت ﻳک بعدى در
امتدادﻫاى xو yاست ،کﻪ با داشتن معادلﻪﻫاى مربوط بﻪ آن ،مکان(موقعﻴت) جسم در تمام
لحظﻪﻫا معلوم و در نتﻴجﻪ مسﻴر حرکت جسم مشخص مﻰشود .مانند شکل ):(3-1
شکل )(3-1
74
تحقﻴﻖ کﻨﻴد
فرض کنﻴد درﻳک مدت کوتاه ،معادلﻪﻫاى حرکت سنگ پشت در سﻴستم SIبﻪ صورت x = 10tو y = 5t
2
اســت .مختصات حرکت اﻳن ســنگ پشــت را در گروهﻫاى مختلف از طرﻳق نقطﻪ ﻳابﻰ در انتروال زمانﻰ 0تا 5
ثانﻴﻪ رسم کنﻴد.
r = x2 i + y2 j x1 i y1 j = ( x2 x1 )i + ( y2 y1 ) j r2
75
فعالﻴت
شکل ) (3-2را در گروهﻫاى مختلف تحلﻴل نموده و بگوﻳﻴد کﻪ چرا وکتور سرعت متوسط و وکتور تغﻴﻴر مکان
ﻫم جﻬت ﻫستند و سپس نماﻳندة ﻫر گروه بﻪ صورت جدا گانﻪ در صنف توضﻴحات دﻫد.
ﻣثال :معادلﻪﻫاى حرکت جسمﻰدر دو بعد ،با رابطﻪﻫاى زﻳر (در سﻴستم )SIداده شده
= 2t , y = t 2 + 4t است:
)aوکتور مکان (موقعﻴت) جسم را در لحظﻪﻫاى t1 = 1sو t 2 = 2sبﻪدست آورﻳد؟
)bسرعت متوسط آن را در انتروال زمانﻰ بﻴن 1و 2ثانﻴﻪ تعﻴﻴن و اندازة آن را حساب
کنﻴد.
x1 = 2m حل )a :در t1 = 1sو y1 = 3m
r1 = 2 i + 3 j
بﻪ ﻫمﻴن ترتﻴب در t 2 = 2 s
x2 = 4 m y 2 = 4m و
76
سرعت لحﻈﻪﻳﻰ
سرعت لحظﻪﻳﻰ در حرکتﻫاى دو بُعدى را چگونﻪ مﻰتوان تحلﻴل و ارزﻳابﻰ کرد؟ سرعت
لحظﻪﻳﻰ در حرکت دو بعدى و ﻳک بعدى چﻪ تفاوتﻫاﻳﻰ دارند؟
براى بررسﻰ سرعت لحظﻪﻳﻰ در دو بعد ،شکل ) (3-3را در نظر بگﻴرﻳد .اﻳن شکل ،حرکت
جسم را روى ﻳک مسﻴر خمﻴده (منحنﻰ) نشان مﻰدﻫد.
موقعﻴت جسم در دو لحظﺔ t1و t2مشخص شده
است .از اﻳن پرسش ﻳاد آور شده بودﻳم کﻪ وکتور
t1 سرعت متوسط در ﻳک انتروال زمانﻰ با وکتور
تغﻴﻴر موقعﻴت مربوط بﻪ آن ،ﻫم جﻬت است.
t2
ﻫمانطورىکﻪ در فصل قبل در حرکت ﻳک
r1
r2
بعدى نﻴز گفتﻪ شد ،ﻫنگامﻰکﻪ انتروال زمانﻰ ، t
کوچک و کوچکتر شود ،سرعت متوسط بﻪ سرعت
لحظﻪﻳﻰ نزدﻳک و نزدﻳکتر مﻰشود ،ﻳعنﻰ بﻪ زبان
شکل )(3-3 رﻳاضﻰ ،وکتور سرعت لحظﻪﻳﻰ عبارت از لﻴمت
سرعت متوسط است وقتﻰکﻪ tبﻪ طرف صفر
v = lim (v) = lim r تقرب نماﻳد ،ﻳعنﻰ:
)...............(3 9
t 0 t 0 t
بﻪ عبارت دﻳگر مﻰتوان گفت کﻪ « سرعت لحظﻪﻳﻰ ،مشتق وکتور مکان جسم نسبت بﻪ زمان
است» ،ﻳعنﻰ:
v = dr ...............(3 )10
dt
بنابرآن در لﻴمتﻰ کﻪ tبﻪ طرف صفر تقرب مﻰنماﻳد ،با استفاده از رابطﺔ r = x i + y j
مﻰتوان سرعت لحظﻪﻳﻰ جسم را بر اساس مرکبﻪﻫاى آن در دو امتداد xو yبﻪدست آورد،
dx dy
ﻳعنﻰ:
v = ( dt ) i + ( dt ) j
v = (v ) i + (v y ) j
x ).............. (3 11
بنابراﻳن ،چون وکتور سرعت متوسط با وکتور تغﻴﻴر مکان ﻫم جﻬت است ،پس در لﻴمتﻰ کﻪ
tبﻪ طرف صفر تقرب مﻰنماﻳد ،وکتور سرعت لحظﻪﻳﻰ بر مسﻴر حرکت در نقطﺔ Aمماس
خواﻫد شد .در نتﻴجﻪ ﻫنگامﻰکﻪ جسم روى ﻳک مسﻴر خمﻴده( منحنﻰ) حرکت مﻰکند،
جﻬت وکتور سرعت آن کﻪ ﻫمﻴشﻪ بر مسﻴر حرکت مماس است ،در ﻫر لحظﻪ تغﻴﻴر مﻰکند.
بعد از اﻳن وکتور سرعت لحظﻪﻳﻰ را ،سرعت مﻰنامﻴم.
77
ﻣثال :موترى کﻪ در ﻳک سطح افقﻰ x o yحرکت مﻰکند ،معادلﻪﻫاى حرکت آن در سﻴستم SI
بﻪ صورت زﻳر است y = 4t 2 :و x = 6t + 5اندازة سرعت موتر را در t = 1sبﻪدست آورﻳد؟:
حل :با استفاده از رابطﺔ ) (3-11مرکبﻪﻫاى سرعت بﻪدست مﻰآﻳد:
dx dy
= Vx = Vyو = 6 m s = 8t
dt dt
ﻫمانطورىکﻪ دﻳده مﻰشود مرکبﺔ افقﻰ سرعت تابع زمان نﻴست و مقدار ثابتﻰ دارد؛ ولﻰ
مرکبﺔ قاﻳم سرعت ،تابع زمان است و اندازة آن در t = 1sبرابر است با v y = 8 m :پس اندازة
s
سرعت در t = 1sبرابر است با:
v = v x + v y = 6 + 8 = 10 m s
2 2 2 2
تحقﻴﻖ کﻨﻴد
در مورد دو مثال حرکت شتابدار تحقﻴق کنﻴد کﻪ در آنﻫا ،اندازة سرعت تغﻴﻴر نکند.
در شکل ) (3-4-aوکتورﻫاى سرعت در دو لحظﺔ t1و t2روى مسﻴر نشان داده شده است.
براى محاسبﻪ تغﻴﻴر سرعت در انتروال زمانﻰ t = t tدر شکل ) (3-4-bاز نقطﺔ o
2 1
وکتورﻫاى مساوى با vو vرا رسم مﻰکنﻴم vو tرا بﻪدست مﻰآورﻳم .مانند حرکت
2 1
ﻳک بعدى ،وکتور شتاب متوسط را در انتروال زمانﻰ بﻪ صورت زﻳر تعرﻳف مﻰکنﻴم:
=
v2 v1 = v ..............(3
a t t1 t
)12
2
78
vx vy
(=a t i
) ( +
t
) j با استفاده از رابطﺔ ) (3-11دارﻳم کﻪ:
(شتاب متوسط) a = (a ) i x ) + (a y j )..........(3 13 وﻳا
v1 y
شکل )(3-4
v
وکتور شتاب متوسط
a t1 با vﻫم جﻬت است.
v2 A
v1
v1
t2
o B
V a
v2
o x
v2 ) (a
)(b
بحث کﻨﻴد
ﻫم جﻬت است .بحث V در گروهﻫاى مختلف صنفﻰ در مورد اﻳنکﻪ چرا وکتور شتاب متوسط با
کنﻴد و نتﻴجﻪ را در صنف گزارش دﻫﻴد.
ﻫمانطورىکﻪ مﻰدانﻴم شتاب لحظﻪﻳﻰ در لحظﺔ t1را مﻰتوان بﻪ صورت لمت شتاب
متوسط ،وقتﻰکﻪ tبﻪ طرف صفر تقرب نماﻳد ،نوشت ،ﻳعنﻰ:
79
dv y
عبارت از مرکبﻪﻫاى شتاب لحظﻪﻳﻰ مﻰباشد. کﻪ در آن dv x = a xو = a y
dt dt
و در نتﻴجﻪ(= a = (a x ) i + (a y ) j .......(3 18) :شتاب لحظﻪﻳﻰ)
را بطﺔ ) (3-12نشان مﻰدﻫد کﻪ aو vﻫم جﻬت استند .ولﻰ ﻫمانطورى کﻪ در شکل
) (3-4-aنشان داده شد است ،درحرکت روى مسﻴر منحنﻰ ،ﻫﻴچ وقت وکتور شتاب متوسط
) ، (aبا وکتور ﻫاى سرعت ( v1و ) v2ﻫم جﻬت نﻴست .وقتﻰکﻪ tبﻪ طرف صفر تقرب
مﻰکند و وکتور v2بﻪ وکتور v1بسﻴار نزدﻳک مﻰشود ،باز ﻫم شتاب لحظﻪﻳﻰ با سرعت
لحظﻪﻳﻰ ﻫم جﻬت نخواﻫد بود.
فعالﻴت
در گروهﻫاى مختلف صنفﻰ ،برروى گراف نشان دﻫﻴد کﻪ در حرکت داراى سرعت ثابت روى مسﻴر منحنﻰ ،وقتﻰ
tبﻪ طرف صفر تقرب نماﻳد v ،بر vعمود است.
x = 20 t 2
ﻣثال :معادلﺔ حرکت دو بعدى جسمﻰدر سﻴستم ( )SIبﻪ صورت زﻳر است:
y = 5 t3
وکتورﻫاى سرعت و شتاب آن را در t = 1sبﻪدست آورﻳد کﻪ آﻳا اﻳن دو وکتور ﻫم جﻬت
اند؟
حل :براى تعﻴﻴن وکتور سرعت ،در مرحلﺔ اول مرکبﻪﻫاى Vxو V yرا در t = 1sچنﻴن بﻪدست
t = 1s
dx m مﻰآورﻳم:
= vx = 40t v x = 40 s
dt
t = 1s
dy
= vy = 15t 2 v y = 15 m s
dt
v = 40 i 15 j در نتﻴجﻪ وکتور سرعت لحظﻪﻳﻰ در t = 1sچنﻴن خواﻫد بود:
براى تعﻴﻴن وکتور شتاب نﻴز ابتدا مرکبﻪﻫاى شتاب ﻳعنﻰ a xو a yرا بﻪدست مﻰآورﻳم،
dv
ﻳعنﻰ:
dv y = ax x
= 40 m s 2
= ay = 30t
dt dt
m
t 1s
a y = 30.1 = 30
s2
80
ﻫمانطورکﻪ مﻰبﻴنﻴم a yتابع زمان ( )tاست و در t = 1sبرابر است با a y = 30 m s 2 :در
a = 40 i نتﻴجﻪ وکتور شتاب در t = 1sچنﻴن خواﻫد بود30 j :
با مقاﻳسﺔ وکتورﻫاى aو vدر زمان t = 1sو مﻰتوان نتﻴجﻪ گرفت کﻪ اﻳن دو وکتور با ﻫم
موازى نﻴستند:
:3-3حرکتﻫاى پرتابﻰ
حرکتﻫاى پرتابﻰ چگونﻪ حرکتﻫاﻳﻰ ﻫستند؟ حرکتﻫاى پرتابﻰ چﻪ مسﻴرى را در فضا
طﻰ مﻰکنند ؟ جسم پرتاب شده و مسﻴرى کﻪ در فضا طﻰ مﻰکند ،نمونﻪﻳﻰ از انواع مختلف
حرکت است کﻪ ﻫر انسان از آغاز کودکﻰ ،در عمل با آن سرو کار دارد.
حرکت پرتابﻰ نوعﻰ از حرکت دو بعدى است .براى مطالعﻪ و تحلﻴل حرکتﻫاى دو بعدى در
مرحلﺔ اول باﻳد سﻪ فرض زﻳر را در نظر بگﻴرﻳم :
- 1شتاب جاذبﻪﻳﻰ ( ،)gدر محدودة حرکت جسم ثابت و جﻬتش بﻪ طرف پاﻳﻴن است.
- 2از تأثﻴر مقاومت ﻫوا مﻰتوان صرف نظر کرد.
- 3چرخش زمﻴن بر روى اﻳن حرکت تأثﻴرى ندارد.
ﻳکﻰ از اصطﻼحاتﻰ کﻪ در حرکتﻫاى پرتابﻰ با آن زﻳاد سروکار دارﻳم ،عبارت از جسم پرتاب
شده است .جسم پرتاب شده ،جسمﻰ است کﻪ در آغاز با سرعت اولﻴﺔ پرتاب و ﻳا بر اثر
ضربﻪ در جﻬتﻰ بﻪ حرکت درآﻳد و سپس تحت تأثﻴر قوة جاذبﻪ ،حرکت شتابدار (حد اقل
در امتداد ﻳکﻰ از محورﻫاى کمﻴات وضعﻴﻪ) داشتﻪ باشد .مرمﻰکﻪ از تفنگ خارج مﻰشود،
سنگﻰ کﻪ با ﻳک زاوﻳﻪ پرتاب مﻰشود ،جرﻳان آبﻰ کﻪ از سوراخﻰ فوران مﻰکند ،ﻫمﻪگﻰ
مثالﻫاﻳﻰ از حرکت پرتابﻰ ﻫستند کﻪ مسﻴر پارابول شکل را در فضامﻰپﻴماﻳند .سپس
خواﻫﻴم دﻳد کﻪ اثبات اﻳن مسئلﻪ کﻪ مسﻴر حرکتﻫاى پرتابﻰ ،پارابول است از طرﻳق رﻳاضﻰ،
ساده مﻰباشد.
81
پرتاب افقﻰ
چﻰ فکر مﻰکنﻴد کﻪ اگر جسمﻰرا از باﻻى بر جﻰ در امتداد افقﻰ با سرعت اولﻴﺔ v0پرتاب
کنﻴم ،چﻪ اتفاقﻰ خواﻫد افتاد؟ مسﻴرى را کﻪ جسم پرتاب شده طﻰ مﻰکند ،چگونﻪ مسﻴرى
خواﻫد بود؟ جسمﻰرا از مبدا سﻴستم مختصات قاﻳم ( ) y,xبا سرعت اولﻴﺔ v0بﻪ صورت
موازى بﻪ محور xمانند شکل زﻳر پرتاب مﻰکنﻴم .دﻳده مﻰشود کﻪ جسم پرتاب شده بﻪ
حرکت خود بﻪ صورت افقﻰ ادامﻪ نداده بلکﻪ آﻫستﻪ آﻫستﻪ بﻪ طرف پاﻳﻴن کشانﻴده مﻰشود.
v0 ﻳعنﻰ جسم پرتاب شده.
o x
شکل )(3-5
p vx
vy
v
y
لحظﻪ بﻪ لحظﻪ توسط تعجﻴل جاذبﺔ زمﻴن بﻪ طرف پاﻳﻴن کشانده مﻰشود و باﻵخره بﻪ
زمﻴن تصادم مﻰکند .در اﻳن نوع حرکت مﻰتوان سرعت جسم پرتاب شده را از ترکﻴب
دو وکتور(مرکبﻪﻫاى سرعت) vxو v yمورد مطالعﻪ قرار داد .چون جسم پرتاب شده حرکت
مستقﻴم الخط منظم را بﻪ امتداد محور xبا سرعت اولﻰ v0انجام مﻰدﻫد و بﻪ امتداد محور y
تحت تأثﻴر قوة جاذبﺔ زمﻴن مﻰباشد ،بنابرآن معادﻻت حرکت جسم پرتاب شده بﻪ جﻬتﻫاى
)x = v0t. . . . . .(3 19 محور y، xعبارت اند از:
1 2
=y )gt . . . .(3 20
2
اگر قﻴمت tرا از رابطﺔ ) (3-19در ﻳا فت نموده و در رابطﺔ ) (3-20و ضع کنﻴم ،مﻰﻳابﻴم
2
1 x کﻪ:
=y g. ) .......... ( 2 21
2
2 v 0
چون 2vgﻳک کمﻴت ثابت است ،آن را بﻪ cنشان داده ،را بطﺔ ) (3-21شکل زﻳر را بﻪخود
2
0
از معادلﺔ ) (3-22نتﻴجﻪ مﻰشود کﻪ مسﻴر حرکت جسم پرتاب شده بﻪ صورت افقﻰ عبارت
از ﻳک پارا بول است .از رابطﺔ ) (3-20معلوم مﻰشود کﻪ در پرتاب افقﻰ وقتﻰ را کﻪ جسم
پرتاب شده در طﻰ نمودن فاصلﺔ yبﻪ طرف پاﻳﻴن در بر مﻰگﻴرد ،برابر است بﻪ وقتﻰ کﻪ
جسم مذکور بﻪ طور آزاد سقوط نماﻳد و ﻫمان فاصلﺔ yرا عمودا ً طﻰ کند.
82
:3-4پرتاب ﻣاﻳل
پرتاب ماﻳل چگونﻪ پرتابﻰ است؟ چﻪ تفاوتﻰ بﻴن پرتاب افقﻰ و پرتاب ماﻳل وجود دارد؟
در بخش ،3-3پرتاب در امتداد اُفق مورد بحث واقع شد .در حالت پرتاب افقﻰ ،زاوﻳﻪﻳﻰ را کﻪ
وکتور سرعت اولﻴﻪ با جﻬت مثبت محور xتشکﻴل مﻰداد صفر ) ( = 0بود .ولﻰ در حالت
پرتاب ماﻳل زاوﻳﺔ پرتاب خﻼف صفر مﻰباشد ). ( 0
y در پرتاب ماﻳل وکتور v0را روى دو محورxو y
بﻪ مرکبﻪﻫاى آن تجزﻳﻪ مﻰکنﻴم .براى مطالعﺔ
(Tنقطﺔ اوج)
دقﻴق اﻳن حرکت ،سﻴستم مختصات کمﻴات
وضﻴعﻪ را مطابق شکل ) (3-6در نظر مﻰگﻴرﻳم
v
v
0 x p v کﻪ مبداء آن ،محل اولﻴﺔ پرتاب ،محور xآن در
H
جﻬت افقﻰ و محور yآن در جﻬت قاﻳم و بﻪ
0y
v
y v
x
طرف باﻻ باشد .با اﻳن انتخاب محورﻫا ،چون
o v
0x
نقطﺔ پرتاب R
بُرد مسافﻪ شتاب در جﻬت محور yبرابر با ( )-gو در جﻬت
محور xصفر است ،پس مﻰتوانﻴم بنوسﻴم کﻪ:
) a y = g KKK (3 23شکل )(3-6
)a x = 0 KKKK (3 24
جسم پرتاب شده در مبدا زمان t = 0از مبدا مختصات با سرعت اولﻴﺔ v0تحت زاوﻳﺔ نسبت
بﻪ افق پرتاب مﻰشود .دراﻳن صورت مؤلفﻪﻫاى xو yسرعت اولﻴﻪ عبارت انداز:
v0 y = v0 sin )KKKK (3 25
)v0 x = v0 cos KKKK (3 26
a x = 0است ،ﻳعنﻰ حرکت در جﻬت افقﻰ xبا سرعت ثابت ˆ v0 cosانجام مﻰشود.
بنابراﻳن معادلﻪﻫاى حرکت و سرعت جسم پرتاب شده در جﻬت محور xبﻪ صورت زﻳر
خواﻫد بود:
)x = (v0 cos ) t KKKKKK (3 27
v x = v0 cos )= cons tan t KKKK (3 28
ﻫمانطورىکﻪ گفتﻪ شد حرکت در جﻬت قاﻳم ،yﻳک حرکت با شتاب ثابت ( )-gاست .و
با استفاده از رابطﻪﻫاى سقوط آزاد اجسام ،معادلﻪﻫاى حرکت جسم پرتاب شده در جﻬت y
نﻴز بﻪ صورت زﻳر خواﻫد بود.
1 2
=y ) gt + (v0 sin )t KKKK (3 29
2
) v y = gt + v0 sin KKKKK (3 30
83
چﻬار معادلﺔ ) (3-27تا ) ،(3-30معادلﻪﻫاى حرکت وسرعت بﻪ استقامت محورﻫاى xو y
جسم پرتاب شده را در ﻫر لحظﺔ tبر روى محورﻫاى xو yنشان مﻰدﻫند.
اگر در معادلﻪﻫاى حرکت روى محورﻫاى xو yدر حرکت دو بعدى ،زمان tحذف شود،
معادلﺔ مسﻴرحرکت بﻪدست مﻰآﻳد .با استفاده از اﻳن روش ،معادلﺔ مسﻴر حرکت پرتابﻰ بر
روى صفحﺔ xoyچنﻴن بﻪدست مﻰآﻳد:
قﻴمت tرا از رابطﺔ ) (3-27گرفتﻪ و بﻪ رابطﺔ ) (3-29وضع مﻰکنﻴم.
x
=t
v0 cos
1 x x
=y (g ) 2 + v0 sin ( )
2 v0 cos v0 cos
g gx 2
y = tg x 2
= yوﻳا x 2 )+ x tan KKK (3 31
2v0 cos 2 2v02 cos 2
معادلﺔ ) (3-31نشان مﻰدﻫد کﻪ مسﻴر حرکت پرتابﻰ ،عبارت از پارابول مﻰباشد( .چرا؟).
فاصلﺔ افقﻰ را کﻪ جسم پرتاب شده طﻰ مﻰکند تا دو باره بﻪ ارتفاع اولﻴﺔ پرتاب )( y = 0
برگردد ،رنج ( )Rangجسم پرتاب شونده مﻰنامند و آن را با حرف Rنماﻳش مﻰدﻫند.
X =R
است .با وضع مختصﻪﻫاى نقطﺔ بر گشت بﻪ ارتفاع اولﻴﻪ با توجﻪ بﻪ شکل ،بﻪ صورت
Y =0
نمودن اﻳن قﻴمتﻫا در رابطﺔ ) (3-31مﻰتوانﻴم بنوسﻴم کﻪ:
84
بحث کﻨﻴد
رابطﺔ ) (3-31را با معادلﺔ f ( x) = ax + bx + cمقاﻳســﻪ نموده و در مورد مسﻴر حرکت آنﻫا با
2
فعالﻴت
ﻣﻮاد ﺿرورى :نقالﻪ ،خط کش ﻳا متر ،تفنگچﺔ بازى اطفال ،گلولﻪﻫاى پﻼستﻴکﻰ ،مﻴز.
o
ﻃرزالعﻤل :شــاگردان بﻪ سﻪ گروه تقسﻴم شوند .گروپ اول از نقطﺔ ( )oتحت زاوﻳﺔ ، 25گروه دوم
از نقطﺔ ( ،)oتحت زاوﻳﺔ 45oو گروپ ســوم از نقطﺔ()oتحــت زاوﻳﺔ 65oفﻴر نماﻳند .زمانﻰکﻪ گلولﻪ بﻪ
زمﻴن اصابت نمود .فاصلﻪ بﻴن نقطﺔ فﻴر ( )oو نقطﺔ اصابت ) ( xmaxرا توسط خط کش و ﻳا متر ﻳاداشت
نماﻳند و ســپس نماﻳندة ﻫر گروه نتﻴجﺔ کار خود را با دﻳگران مقاﻳســﻪ و نتﻴجﺔ کلﻰ را در حضور معلم
در صنف گزارش دﻫد.
بحث کﻨﻴد
جسم پرتاب شونده ،تحت چﻪ زاوﻳﻪﻳﻰ پرتاپ شود تارنج ( فاصلﺔ افقﻰ) اعظمﻰ را طﻰکند؟
نقطﺔ اوج (ارتفاع اعظمﻰ) در حرکت پرتابﻰ ،باﻻ ترﻳن نقطﻪﻳﻰ اســت کﻪ جســم پرتاپ شــونده بﻪ آن
مﻰرسد .در شکل ) ،(3-7ارتفاع نقطﺔ اوج با Hنشان داده شده است.
سرعت در جﻬت محور yدر نقطﺔ اوج صفر است (،چرا؟)
85
y ﻣثال :ﻳک بازﻳکن فوتبال ،توپﻰ را تحت 37oزاوﻳﺔ
نسبت بﻪ افق با سرعت اولﻴﺔ ، 10 m sشوت مﻰکند.
با فرض اﻳنکﻪ توپ در صفحﺔ xoyحرکت کند و
مقاومت ﻫوا نا چﻴز باشد:
v0 )aزمان رسﻴدن توپ بﻪ نقطﺔ اوج را بﻪدست
37o x آورﻳد؟
o نقطﺔ سقوط
نقطﺔ پرتاب )bپس از چﻪ زمانﻰ توپ بﻪ زمﻴن بر مﻰ گردد؟
شکل )(3-7 ( . (sin 37o = 0.6
حل :الف) در نقطﺔ اوج مسﻴر دارﻳم کﻪ:
ˆ v y = gt + v0 sin
6
0 = 9.8t + 10 × 0.6 =t 0.6 s
9 .8
)bدر باز گشت بﻪ زمﻴن y = 0است ،ﻳعنﻰ:
1 2
=y gt (v0 sin )t 4.9t 2 + 6 = 0
2
6
0 = 4.9t 2 + (10 × 0.6)t 4.9t 2 = 6 = t2
4.9
t ( 4.9t + 6) = 0 t1 = 0 , t 2 = 1.2244 t 2 = 1.2 s
کﻪ در آن t1 = 0مربوط بﻪ لحظﺔ پرتاپ توپ و t = 1.2sمربوط بﻪ لحظﺔ بر خورد توپ بﻪ
زمﻴن (زمان کل حرکت) است.
تﻤرﻳﻦ
در حرکت پرتابﻰ:
- 1دورترﻳن فاصلﺔ جسم پرتاب شده از رابطﺔ __________ بﻪدست مﻰآﻳد.
- 2زمان رسﻴدن جسم پرتاب شده بﻪ نقطﺔ اوج از را بطﺔ___________ بﻪدست
مﻰآﻳد.
86
:3-5حرکت داﻳرهﻳﻰ
حرکت داﻳرهﻳﻰ چﻴست؟ حرکتﻫاى داﻳرهﻳﻰ چﻪ کاربردﻫاﻳﻰ در زندهگﻰ روزمره دارند؟ آﻳا
گاﻫﻰ شما گازکﻫاى بازى اطفال و فﻼخن را مشاﻫده کردهاﻳد کﻪ چﻪ نوع حرکتﻫاﻳﻰ را
انجام مﻰدﻫند؟ حرکت ﻳک جسم در مسﻴر داﻳرهﻳﻰ ،نمونﺔ دﻳگرى از حرکت در دو بعد (سطح)
است .نمونﻪﻫاى بسﻴارى از اﻳن حرکتﻫا را ﻫر روزه مشاﻫده مﻰکنﻴم .مسﻴر حرکت ماه بﻪ
دور زمﻴن ،حرکت الکترون بﻪ دور ﻫستﻪ ،و مسﻴر حرکت بعضﻰ از ماﻫوارهﻫا بﻪ دور زمﻴن،
نسبتاً از نوع حرکت داﻳرهﻳﻰ ﻫستند .در بعضﻰ از وساﻳل خانﻪگﻰ؛ مانند :ماشﻴن کاﻻشوﻳﻰ،
ماشﻴن آبمﻴوه کشﻰ و ،...اجسام در داخل آنﻫا در مسﻴر داﻳرهﻳﻰ حرکت مﻰکنند .در
تصوﻳرﻫاى زﻳر ،نمونﻪﻫاﻳﻰ از حرکت اجسام برمسﻴر داﻳرهﻳﻰ را مشاﻫده مﻰکنﻴد.
الف
ج
87
y
سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ
ذرهﻳﻰ را در نظر بگﻴرﻳد کﻪ روى مسﻴر داﻳرهﻳﻰ
B در جﻬت عکس عقربﺔ ساعت مانند شکل زﻳر
A
2 در حرکت است .در اﻳنجا منظور از ذره ،جسم
کوچکﻰ است کﻪ ابعاد آن بﻪ مقاﻳسﺔ شعاع داﻳره
o
1
x ناچﻴزاست.
شکل )(3-9
موقعﻴت ذره را روى داﻳره در ﻫر لحظﻪ مﻰتوان با زاوﻳﺔ نسبت بﻪ محور oxنماﻳش داد.
ﻫنگامﻰکﻪ ذره در نقطﺔ Aقرار دارد موقعﻴت آن را با زاوﻳﺔ 1و ﻫنگامﻰکﻪ در نقطﺔ Bقرار
دارد ،موقعﻴت آن را با زاوﻳﺔ 2نشان مﻰدﻫﻴم ،و ˆ = ˆ2 ˆ1را تغﻴﻴر موقعﻴت (فاصلﺔ
طﻰ شده) زاوﻳﻪﻳﻰ ذره مﻰنامﻴم .طبﻴعﻰ است کﻪ سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ متوسط ذره در حرکت
داﻳرهﻳﻰ بﻪ صورت نسبت تغﻴﻴر موقعﻴت زاوﻳﻪﻳﻰ بر زمان آن تعرﻳف مﻰشود ،ﻳعنﻰ:
تحقﻴﻖ کﻨﻴد
در مورد حرکت زمﻴن بﻪ دور خورشــﻴد در گروهﻫاى مختلف تحقﻴق کنﻴد و ســرعت زاوﻳﻪﻳﻰ متوسط زمﻴن بﻪ دور
خورشﻴد را محاسبﻪ نماﻳﻴد.
88
سؤال
)aاز حرکت داﻳرهﻳﻰ در حﻴات روزمره چﻪ استفاده اى صورت مﻰگﻴرد ؟
)bچند و سﻴلﺔ را کﻪ اجزاى داخلﻰ آنﻫا داراى حرکت داﻳرهﻳﻰ باشد ،نام ببرﻳد.
d وﻳا
=
dt
تﻤرﻳﻦ
موقعﻴت زاوﻳﻪﻳﻰ ذرهاى کﻪ روى مسﻴر داﻳرهﻳﻰ حرکت مﻰکند با رابطﺔ = 2t + 6tداده
2
بحث کﻨﻴد
جﻬت درک بﻬتر رابطﺔ سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ متوسط و سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ لحظﻪﻳﻰ چند مثال طرح کرده و با
ﻫمصنفان خود بحث و گفتگو کنﻴد و نتﻴجﻪ را بﻪ حضور معلم در صنف توضﻴح دﻫﻴد.
89
براى بررسﻰ حرکت داﻳرهﻳﻰ ﻳکنواخت ،در مرحلﺔ اول باﻳدکمﻴتﻫاى ذﻳل را تعرﻳف
کنﻴم:
پرﻳﻮد :مدت زمانﻰ کﻪ ذره بر روى مسﻴر داﻳرهﻳﻰ ﻳک دور مکمل را طﻰ مﻰکند ،پرﻳود
نامﻴده مﻰشود .پرﻳود را با حرف Tنماﻳش مﻰدﻫند و واحد اندازهگﻴرى آن ثانﻴﻪ است.
فرﻳکﻮﻧسﻰ :تعداد دورﻫاى ذره را درﻳک ثانﻴﻪ فرﻳکونسﻰ مﻰگوﻳند .فرﻳکونسﻰ را با حرف
ﻻتﻴن نﻴو ) ( نماﻳش مﻰدﻫند .واحد اندازهگﻴرى فرﻳکونسﻰ 1و ﻳا ﻫرتز HZاست.
s
1
= T .......... (3 ) 37
چون ذره در ﻫر دور 2 ،رادﻳان را طﻰ مﻰکند .بنابر اﻳن سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ آن برابر است با:
2
= = =2 ) .......... ..( 3 38
t
فعالﻴت
درگروهﻫاى خود پرﻳود و فرﻳکونسﻰ را با ﻫم مقاﻳسﻪ نماﻳﻴد و جدولﻰ زﻳر را تکمﻴل کنﻴد.
در لحظﺔ زمان ، t = t2 t1برابر بﻪ r = r2 r1خواﻫد بود .ذره در اﻳن لحظﺔ زمان ،قوس
sرا مﻰپﻴماﻳد .اگر لحظﺔ زمان بسﻴار کوچک باشد ،قوس ∆sکوچک مﻰشود و مﻰتوان
طول قوس sرا تقرﻳباً با طول وتر مقابل آن ﻳعنﻰ ) ( rبرابر گرفت.
90
r
=v ﻫمچنان از اﻳن پﻴش دﻳدﻳم کﻪ سرعت متوسط متحرک را مﻰتوان از را بطﺔ )K (3 32
t بﻪدست آورد و اندازة سرعت لحظﻪﻳﻰ نﻴزبا رابطﺔ زﻳرتعرﻳف مﻰشود:
r
v = lim
t 0 t
r = s
انتخاب شده مﻰتواند ،پس دارﻳم: و از آن جاﻳﻰ کﻪ در حالت لﻴمت،
s ds
v = lim
t 0 t
=
dt
) . . . . . . . . . .( 3 39
در رﻳاضﻰ خوانده اﻳد کﻪ زاوﻳﺔ بر حسب رادﻳان برابر است با نسبت طول قوس مقابل آن
s
) s = r .......... .( 3 40 = زاوﻳﻪ بر شعاع داﻳره ،ﻳعنﻰ:
r
و ﻳا
بنا بر اﻳن با وضع نمودن قﻴمت ، sرا بطﺔ ) (3-39را مﻰتوان بﻪ صورت زﻳر نوشت:
) d (r
v = lim r =
t 0 t dt
d
v=r
dt
v=r )..........(3 41
تحقﻴﻖ کﻨﻴد
اســتفاده کننده گان ســرعت خطﻰ در حرکت داﻳرهﻳﻰ چﻪ کسانﻰ اند و از آن در کدام موارد استفاده مﻰکنند :در
اﻳن باره در گروهﻫاى خود بحث نموده براى ﻫم صنفان خود گزارش دﻫﻴد.
ﻣثال :ﻳک چرخ بازى اطفال ،افراد را در ﻳک سطح افقﻰ و در مسﻴر داﻳرهﻳﻰ مﻰگرداند،
طورى کﻪ ﻫر فرد حرکت داﻳرهﻳﻰ ﻳکنواخت دارد .اگر دوران کننده درﻫر 10ثانﻴﻪ ﻳک دور
بزند و شعاع چرخش براى ﻫر نفر 5متر باشد ،سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ و خطﻰ ﻫر شخص را در اﻳن
دوران کننده محاسبﻪ مﻰنماﻳﻴم.
حل :زمان دورة چرخش T = 10sاست .پس سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ برابراست با:
T = 10 s 2 2
= = = rad
r = 5m T 10 5 s
?= و سرعت خطﻰ آن نﻴز برابر خواﻫد بودبا:
?=v v=r =5 = 3.14 m s
5
91
سؤال
- 1طول عقربﻪﻫاى ساعت ،دقﻴقﻪ و ثانﻴﻪ گرد ﻳک ساعت دﻳوارى بﻪ ترتﻴب 10cm , 8cmو 12cmاست.
سرعت خطﻰ نوک ﻫر ﻳک از عقربﻪﻫاى اﻳن ساعت را سنجش کنﻴد.
- 2متحرکﻰ روى مسﻴر داﻳرهﻳﻰ شکل در مدت 4دقﻴقﻪ 600دور مﻰزند .سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ ،پرﻳود و
فرﻳکونسﻰ متحرک را حساب کنﻴد.
فکر کﻨﻴد
سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ حرکت وضعﻰ زمﻴن ،در تمام نقاط زمﻴن ﻳکسان است ﻳا خﻴر؟(چرا؟)
ﻣثال :شﻬر فﻴض آباد در مدار جغرافﻴاﻳﻰ 30°شمالﻰ قرار دارد .سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ و سرعت
خطﻰ شخص را کﻪ در اﻳن شﻬر زندهگﻰ مﻰکند ،حساب کنﻴد و شعاع زمﻴن را ﻫم
Re = 6.4 10 6 mدر نظر بگﻴرﻳد.
حل :با توجﻪ بﻪ اﻳن کﻪ مدت دورة مکمل چرخش زمﻴن بﻪ دور خودش 24 ،ساعت است،
y
مﻰتوانﻴم سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ ﻫر نقطﺔ روى زمﻴن را محاسبﻪ نماﻳﻴم.
فﻴض آباد 2
A =
T
o
30o
Re
x T = 24 60 60 = 86400 s
2
شکل )(3-10 = = 7.27 10 5 rsd
86400 s
فاصلﺔ فﻴض آباد از محور چرخش زمﻴن ،با توجﻪ بﻪ شکل ) ،)3-10برابر است با:
92
:3-7شتاب در حرکت داﻳرهﻳﻰ ﻳکﻧﻮاخت
ذرهﻳﻰ را در نظر بگﻴرﻳد کﻪ داراى حرکت داﻳرهﻳﻰ ﻳکنواخت است ،شکل ) .(3-11-aاز
اﻳن پﻴش دﻳدﻳم کﻪ وکتور سرعت در ﻫر لحظﻪ مماس برمسﻴر داﻳره است .اگر مکان ذره در
r2 لحظﺔ r1 , t1و در لحظﺔ r2 , t 2باشد وکتورﻫاى سرعت متحرک در اﻳن نقاط بﻪ ترتﻴب بر r1
r1و r2عمود اند .وکتور v = v2 v1در شکل ) (3-11-bرسم شده و دﻳده مﻰشود .با وجود
اﻳن کﻪاندازة وکتور سرعت ثابت است ،اما بﻪ علت تغﻴﻴر جﻬت وکتور سرعت v 0شتاب
بﻪدست آورد. متوسط حرکت در اﻳن حالت را مﻰتوان با استفاده از رابطﺔ v
=a t
ﻫنگامﻰکﻪ tبﻪ طرف صفر تقرب مﻰکند ،شتاب حرکت از رابطﺔ زﻳر بﻪدست مﻰآﻳد:
v2
=a )............(3 42
r1 r
شکل )(3-11
V1 a=r 2
).......... ..(3 43
r2
v
V1
V2
s s2
m m
a = 22.861824 × 10 4
2
= 2.28 ×10 3 2
s s
93
فعالﻴت
با اعضاى گروه خود سنگﻰ را با تار محکمﻰ وصل کنﻴد و در ﻳک سطح قاﻳم بﻪ دور دست خود بچرخانﻴد
و در مورد عدم سقوط آن بﻪ زمﻴن با ﻫم بحث کنﻴد و نتﻴجﻪ را در صنف گزارش دﻫﻴد.
وقتﻰ کتلﺔ mبا ســرعت ثابت روى ﻳک داﻳره حرکت مﻰکند ،شــتاب پﻴدا مﻰکند کﻪ سمت آن متوجﻪ
مرکز داﻳره است.
سؤال
-در فعالﻴت باﻻ ،اگر از سنگﻴنﻰ وزنﻪ و اثر مقاومت ﻫوا صرف نظر گردد ،چﻪ پﻴش مﻰشود؟
-ﻫنگام اجراى فعالﻴت ،اگرتار ناگﻬان کنده شود ،چﻪ حادثﻪ رخ حواﻫد داد؟
-کرة زمﻴن در ﻫر 24ساعت ﻳک بار بﻪ دور محور خود مﻰچرخد .سرعت خطﻰ و شتاب جذب بﻪ مرکز
در کدام نقاط سطح زمﻴن بﻴشترﻳن مقدار را دارد؟ اگرشعاع کرة زمﻴن را 6400kmدر نظر بگﻴرﻳم،
بﻴشترﻳن سرعت خطﻰ و شتاب جذب بﻪ مرکز را حساب کنﻴد.
فعالﻴت
فﻼخن را بﻪ دست خود بگﻴرﻳد و در بﻴن کاسﺔ فﻼخن ،سنگ کوچکﻰ بﻪ کتلﺔ 4الﻰ 8گرامﻪ را بگذارﻳد
و بﻪ دور دســت خود (درصحن مکتب ) دوران بدﻫﻴد .ســپس در وقت دوران ،ﻳک دســتﺔ فﻼخن را رﻫا
ســازﻳد و با اعضاى گروه خود در مورد علت فرار نمودن ســنگ موصوف با ﻫم بحث و نتﻴجﻪ را بﻪ حضور
معلم خود توضﻴح دﻫﻴد.
94
ﻣثال :مﻬرهﻳﻰ بﻪ کتلﺔ 20gرا بﻪ نخﻰ مﻰبندﻳم و بﻪ انتﻬاى دﻳگر نخ ،حلقﺔ کوچکﻰ وصل
مﻰکنﻴم .سپس حلقﻪ را مطابق شکل ) (3-12-aبا مﻴخ کوتاﻫﻰ در وسط ﻳک مﻴز نصب
مﻰکنﻴم( .از قوه اصطکاک مﻬره با مﻴز صرف نظر شده است) .فاصلﺔ مﻬره از مﻴخ 25cm
است.
باﻳک ضربﺔ کﻪ بﻪ مﻬره وارد مﻰکنﻴم آن را روى مسﻴر داﻳرهﻳﻰ بﻪ حرکت در مﻰآورﻳم.
حال قوهﻫاى وارد بر مﻬره را با رسم ﻳک شکل مشخص کنﻴد.
اگر مﻬره در ﻫر ثانﻴﻪ ﻳک دور بزند ،اندازة قوة کشش نخ را حساب کنﻴد.
حل :در شکل )(3-12-bقوة وزن وقوة عمودى بر تکﻴﻪگاه در جﻬت قاﻳم باﻻى جسم
اثرمﻰکنند کﻪ محصلﺔ اﻳن دو قوه صفر است ،ﻳعنﻰ:
N mg = 0
N = mg
N
T
سؤال
در ﻫر ﻳک از موارد زﻳر قوة جذب را مشخص کنﻴد.
- 1در حرکت لباسﻫاﻳﻰ کﻪ درماشﻴن لباس شوﻳﻰ مﻰچرخند.
- 2در گردش الکترون بﻪ دور ﻫستﻪ.
- 3درگردش سﻴارهﻫا بﻪ دور آفتاب.
95
خﻼصﺔ فصل سﻮم
-موقعﻴت جسم در حرکت دو بعدى با وکتور نماﻳش داده مﻰشود کﻪ مﻰتوان آن را بﻪ
r
شکل زﻳر نوشتr = f (t ) i + g (t ) j :
از رابطﻪ دﻳده مﻰشودکﻪ وکتور موقعﻴت تابعﻰ از زمان tاست.
-سرعت متوسط جسم درحرکت دو بعدى بﻪ صورت زﻳر مﻰباشدv = (v x ) i + (v y ) j :
-سرعت لحظﻪﻳﻰ ،عبارت از لﻴمت سرعت متوسط است وقتﻰکﻪ ∆tبﻪ طرف صفر تقرب
نماﻳد ﻳا بﻪ عبارت دﻳگر ،سرعت لحظﻪﻳﻰ ،مشتق وکتور مکان جسم نسبت بﻪ زمان است.
v = lim (v) = lim
t 0 t 0
r
t وﻳا v = dr
dt
v = (v ) i + (v
x y ) j
-وکتور شتاب متوسط را در انتروال زمانﻰ ∆tبﻪ صورت زﻳر تعرﻳف مﻰکنﻴم.
a = (a ) i + (a ) j
x y
a = dv
dt a = (a ) i + (a ) j
x y
-در حرکتﻫاى پرتابﻰ ،مسﻴر حرکت جسم پرتاب شونده در فضا ،عبارت از ﻳک پارابول
مﻰباشد.
ازx = v0t : -معادﻻت حرکت در پرتاب افقﻰ عبارت اند
و y = 12 gt 2
-در پرتاب ماﻳل ،مرکبﻪﻫاى شتاب بﻪ صورت زﻳر مﻰباشد a y = g .و a x = 0
-معادﻻت xو yبﻪ عنوان تابعﻰ از زمان ،tدر حرکتﻫاى پرتابﻰ عبارت اند از:
و 1 2
x = (v0 cos ) t =y gt + (v0 sin ) t
2
96
-فاصلﺔ افقﻰ را کﻪ جسم پرتاب شده در پرتاب ماﻳل طﻰمﻰکند ،تا دوباره بﻪ ارتفاع اولﻴﺔ
پرتاب برگردد عبارت از Rangeجسم پرتاب شونده مﻰباشد و چنﻴن افاده مﻰشود:
2
v sin 2
R= 0
g
-نقطﺔ اوج (ارتفاع اعظمﻰ) درحرکت پرتابﻰ ،باﻻ ترﻳن نقطﻪﻳﻰ است کﻪ جسم پرتاب
v02 sin 2
= H شونده بﻪ آن مﻰرسد کﻪ با حرف Hنماﻳش داده مﻰشود:
2g
v0 sin
=t -زمان رسﻴدن جسم پرتاب شده بﻪ نقطﺔ اوج عبارت است از:
g
-سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ متوسط ذره درحرکت داﻳرهﻳﻰ بﻪ صورت نسبت تغﻴﻴر موقعﻴت زاوﻳﻪﻳﻰ بﻪ
زمان آن تعرﻳف مﻰشود .ﻳعنﻰ:
=
t
-سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ لحظﻪﻳﻰ رامﻰتوان بﻪ صورت زﻳر با استفاده از مفﻬوم مشتق و لﻴمت
d
= lim وﻳا = نوشت:
t 0 t dt
-در حرکت داﻳرهﻳﻰ ﻳکنواخت ،سرعت زاوﻳﻪﻳﻰ ذرهﻳﻰ کﻪ بر روى مسﻴر داﻳره حرکت
مﻰکند ،ثابت باقﻰ مﻰماند.
-پرﻳود ،عبارت از مدت زمانﻰ است کﻪ در آن ذره بر روى مسﻴر داﻳرهﻳﻰ ،ﻳک دور مکمل را
طﻰ مﻰکند و با حرف Tنماﻳش داده مﻰشود.
-فرﻳکونسﻰ ،عبارت از تعداد دورﻫاى ذره در واحد وقت است کﻪ با حرف ﻻتﻴن نماﻳش
داده مﻰشود و واحد اندازهگﻴرى آن 1و ﻳا ( Hﻫرتز) مﻰباشد.
s
-رابطﺔ پرﻳود ( )Tو فرﻳکونسﻰ ) ( بﻪ صورت زﻳر مﻰباشد:
1
=T
97
سؤال ﻫاى فصل سﻮم
- 1معادلﺔ حرکت جسمﻰدر سﻴستم SIبﻪ صورت x = t 3 3t 2است .مطلوب است:
)aاندازة سرعت متوسط جسم در انتروال زمان 1تا 2ثانﻴﻪ
)bاندازة سرعت متحرک در لحظﺔ t = 4 s
)cاندازة شتاب متوسط متحرک در انتروال زمانﻰ 2تا 5ثانﻴﻪ
)bاندازة شتاب متحرک در لحظﺔ t = 4 s
- 2موترى در مقابل چراغ سرخ اﻳستاده است .با سبز شدن چراغ ،موتر باشتاب 2 s 2شروع
m
بﻪ حرکت مﻰکند .در ﻫمﻴن لحظﻪ ﻳک موتر ﻻرى با سرعت ثابت 36kmاز کنار آن عبور
h
مﻰکند.
)aگرافﻫاى ) ( x tو ) (v tرا براى موتر و ﻻرى رسم کنﻴد.
)bپس از چﻪ مدتﻰ ،موتر بﻪ ﻻرى مﻰرسد؟
- 3وکتورﻫاى موقعﻴت (مکان) متحرکﻰ در لحظﻪﻫاى t1 = 5sو t 2 = 25sبﻪ ترتﻴب
r1 = 2 i + 14 jو r2 = 8 i + 6 jاست .اندازة سرعت متوسط ذره را بﻴن دولحظﺔ t1و t2
بﻪدست آورﻳد و با رسم ﻳک گراف ،جﻬت vرا نشان دﻫﻴد.
- 4معادلﺔ حرکت جسمﻰتوسط دورابطﺔ زﻳر در SIداده شده است.
y = 2t 2 + 1 x = 6t و
)aمعادلﺔ سرعت آن را بنوسﻴد و اندازة سرعت را در t = 2sبﻪدست آورﻳد.
)bمعادلﺔ مسﻴر حرکت را بﻪدست آورﻳد.
98
- 5گالﻴلﻪ در ﻳکﻰ از کتابﻫاى خود مﻰنوﻳسد« :براى زاوﻳﻪﻫاى پر تابﻰ کﻪ بﻪ ﻳک اندازه از
زاوﻳﺔ 45°بﻴشتر ﻳا کمتر اند ،رنجﻫا (بُردﻫا) مساوى اند »...آﻳا در شکل زﻳر ،درستﻰ اﻳن گفتﻪ
را دﻳده مﻰتوانﻴد؟ شما نﻴز با ترسﻴم زواﻳاى پرتابﻰ انتخابﻰ دﻳگر درستﻰ گفتﻪ را تحقﻴق
کنﻴد.
15o
- 6از روى ﻳک پل بﻪ ارتفاع 20متر باﻻى سطح آب ﻳک رود خانﻪ ،جسمﻰرا بﻪ طور افقﻰ
با سرعت 30mپرتاب مﻰکنﻴم.
s
)aچﻪ مدت زمانﻰ طول مﻰکشد تا جسم بﻪ آب برخورد کند؟
)bفاصلﺔ افقﻰ نقطﺔ برخورد بﻪ آب تا نقطﺔ پرتاب چقدر است؟
)cاندازة سرعت برخورد با آب ،چقدر است؟
- 7در شکل زﻳر ،سرعت اولﻴﺔ توپ را طورى حساب کنﻴد کﻪ توپ داخل سبد بﻴفتد.
45o
3m
2m
1 1m
99
فصل چﻬارم
قﻮاﻧﻴﻦ حرکت ﻧﻴﻮتﻦ
F1
در ﻓﺼﻞ دوم با کﻤﻴﺖﻫاﻳﻰ ماﻧﻨﺪ موقﻌﻴﺖ ،تﻐﻴﻴر موقﻌﻴﺖ ،ﺳرﻋﺖ ،ﺷﺘاب و . . .آﺷﻨا ﺷﺪﻳم و با
تﻌرﻳﻒ اﻳﻦ کﻤﻴﺖﻫا ﺣرکﺖ را توﺻﻴﻒ کردﻳم .ﺧواﻧﺪﻳم کﻪ مﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺣرکﺖ با ﺳرﻋﺖ
ﺛابﺖ اﻧجام ﺷود و ﻳا مﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺣرکﺖ ﺟﺴم ﺷﺘابدار باﺷﺪ و در ﻧﺘﻴجﻪ ،ﺳرﻋﺖ تﻐﻴﻴر کﻨﺪ.
اما از ﻃرح و ﭘاﺳﺦ بﻪ ﭘرﺳﺶﻫاﻳﻰ ماﻧﻨﺪ :در ﭼﻪ ﺻورتﻰ ﻳﻚ ﺟﺴم ﺳاکﻦ مﻰماﻧﺪ؟ ﭼﮕوﻧﻪ
مﻰتوان ﺟﺴم ﺳاکﻨﻰ را بﻪ ﺣرکﺖ در آورد؟ ﭼﻪ ﻋامﻠﻰ باﻋﺚ تﻐﻴﻴر ﺳرﻋﺖ ﺟﺴم مﻰﺷود؟ ﭼﻪ
ﻋامﻠﻰ باﻋﺚ تﻐﻴﻴر در ﺣرکﺖ و بﻪ ﻃور کﻠﻰ ﭼﻪ ﻋامﻠﻰ باﻋﺚ تﻐﻴﻴر در وﺿﻌﻴﺖ ﺟﺴم مﻰﺷود؟
و . . .ﺧود دارى کردﻳم .در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ بﻪ بررﺳﻰ ﭘرﺳﺶﻫاى باﻻ مﻰﭘردازﻳم و بﻪ اﻳﻦ مﻨﻈور،
قواﻧﻴﻦ ﺣرکﺖ ﻧﻴوتﻦ را مورد مﻄاﻟﻌﻪ قرار مﻰدﻫﻴم و ﺳﭙﺲ ﺳاﺣﻪﻫاى تﻄبﻴﻖ اﻳﻦ قواﻧﻴﻦ را در
زﻧﺪهﮔﻰ روزمره مورد بررﺳﻰ قرار مﻰدﻫﻴم .توقﻊ مﻰرود کﻪ ﺷﻤا در ﺧﺘم اﻳﻦ ﻓﺼﻞ دربارة
موﺿوعﻫاى زﻳر مﻌﻠومات ﻻزم ﺣاﺻﻞ ﻧﻤاﻳﻴﺪ.
-قواﻧﻴﻦ ﺳﻪ ﮔاﻧﺔ ﻧﻴوتﻦ
-اﻧواع قوة اﺻﻄﻜاك و کار برد آن در زﻧﺪﮔﻰ روزمره
-قاﻧون ﺟاذبﺔ ﻧﻴوتﻦ
-ﭼﮕوﻧﻪﮔﻰ ﺣرکﺖ ﻟﻔﺖ
-مﺪار داﻳرهﻳﻰ ﺣرکﺖ اقﻤار مﺼﻨوﻋﻰ
100
:4-1قاﻧﻮن اول ﻧﻴﻮتﻦ
عطالت (اﻧرشﻴا)
از ﮔﺬﺷﺘﻪ مﻰداﻧﻴم کﻪ وقﺘﻰ در موتر ﺳاکﻨﻰ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﻳﺪ و موتر ﻧاﮔﻬان ﺷروع بﻪ ﺣرکﺖ مﻰکﻨﺪ،
بﻪ ﻋﻘﺐ راﻧﺪه مﻰﺷوﻳﺪ و اﮔر در موترى در ﺣال ﺣرکﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ با ﺷﻴﺪ ،در توقﻒ ﻧاﮔﻬان ،بﻪ
ﺳﻤﺖ ﺟﻠو ﭘرتاب مﻰﺷوﻳﺪ .آﻳا تا ﺣال از ﺧود ﭘرﺳﻴﺪه اﻳﺪ کﻪ دﻟﻴﻞ و قوع اﻳﻦ ﺣادﺛﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟
ﺷﻤا زماﻧﻰ مﻰتواﻧﻴﺪ بﻪ اﻳﻦ ﭘرﺳﺶ ﭘاﺳﺦ بﺪﻫﻴﺪ کﻪ قبول ﻧﻤاﻳﻴﺪ ﻫرﺟﺴم داراى ﻋﻄاﻟﺖ )اﻧرﺷﻴا(
اﺳﺖ .ﻋﻄاﻟﺖ ﻋبارت از مﻘاومﺘﻰ اﺳﺖ کﻪ ﻳﻚ ﺟﺴم در مﻘابﻞ ﻫر ﺣرکﺖ بﻪ ﺷﻤول ﺣاﻟﺖ
ﺳﻜون از ﺧود ﻧﺸان مﻰدﻫﺪ ،و ﻳا بﻪ ﻋبارة دﻳﮕر ،ﻫﻴﭻ ﺟﺴﻤﻰماﻳﻞ ﻧﻴﺴﺖ کﻪ ﺣاﻟﺖ ﺣرکﺖ و
ﻳا ﺳﻜون ﺧود را تﻐﻴﻴر دﻫﺪ .ﻫر ﮔاه بﻪ ﺟﺴﻤﻰﻫﻴﭻ ﻧوع قوة ﺧارﺟﻰ اﺛر ﻧﻨﻤاﻳﺪ ،ﺟﺴم مﺬکور
ﺣاﻟﺖ ﺧود را ﺣﻔﻆ مﻰکﻨﺪ ،ﻳﻌﻨﻰ اﮔر ﺟﺴم در ﺣاﻟﺖ ﺣرکﺖ باﺷﺪ بﻪ ﺣرکﺖ مﺴﺘﻘﻴم اﻟﺨﻂ
مﻨﻈم ﺧود ادامﻪ مﻰدﻫﺪ و اﮔر در ﺣاﻟﺖ ﺳﻜون باﺷﺪ ،ﺣاﻟﺖ ﺳﻜون ﺧود را ﺣﻔﻆ مﻰکﻨﺪ .ﺣال
با داﻧﺴﺘﻦ مﻔﻬوم ﻋﻄاﻟﺖ بﻪ بررﺳﻰ ﭘرﺳﺸﻰ کﻪ در ابﺘﺪاى اﻳﻦ درس بﻪ ﻋﻤﻞ آمﺪ ،مﻰﭘردازﻳم.
ﻫرﮔاه ﺷﺨﺼﻰ در بﻴﻦ موترى کﻪ در ﺣاﻟﺖ ﺳﻜون اﺳﺖ ،اﻳﺴﺘاده باﺷﺪ و موتر بﻪ ﻳﻜبارهﮔﻰ
ﺷروع بﻪ ﺣرکﺖ ﻧﻤاﻳﺪ ،ﺷﺨﺺ مﺬکور بﻪ ﻃرف ﻋﻘﺐ ﭘرتاب مﻰﺷود ،زﻳرا ﭘاﻫاى ﺷﺨﺺ
مﺬکور با موتر ﺷروع بﻪ ﺣرکﺖ ﻧﻤوده ،وﻟﻰ بﺪن آن کﻪ بﻪ موتر تﻜﻴﻪ ﻧﺪاردﻧﻈر بﻪ ﺧاﺻﻴﺖ
ﻋﻄاﻟﺖ ،مﻴﻞ دارد ،ﺣاﻟﺖ ﺳﻜون ﺧود را ﺣﻔﻆ ﻧﻤاﻳﺪ .بﻌﺪ از برقرارى ﺣاﻟﺖ تﻌادل ﻳﻌﻨﻰ زماﻧﻰ
کﻪ موتر ﺣرکﺖ ﻳﻚﻧواﺧﺖ مﺴﺘﻘﻴم اﻟﺨﻂ را بﻪ ﺧود اﺧﺘﻴار ﻧﻤاﻳﺪ،دﻳﮕر ﺷﺨﺺ در بﻴﻦ موتر
اﺣﺴاس ﺣرکﺖ ﻧﻤﻰﻧﻤاﻳﺪ ،زﻳرا تﻤاﻳﻞ ﻧﺪارد کﻪ بﻪ ﺣرکﺘﺶ توقﻒ دﻫﺪ .اﮔر موتر ﻧاﮔﻬان
برك بﮕﻴرد ،دﻳﺪه مﻰﺷود کﻪ ﺷﺨﺺ بﻪ ﻃرف ﺟﻠو ﭘرتاب مﻰﺷودو ﺳبﺐ آن اﻳﻦ اﺳﺖ کﻪ
ﭘاﻫاى ﺷﺨﺺ تابﻊ موتر ﺳاکﻦ وبﺪن آن ﻧﻈر بﻪ ﺧاﺻﻴﺖ ﻋﻄاﻟﺖ ماﻳﻞ اﺳﺖ بﻪ ﺣرکﺖ ﺧود
ادامﻪ دﻫﺪ.
فعالﻴت
ﻣﻮاد ﺿرورى :کاغذ (مقوا) ،سکﻪ ،ظرف شﻴشﻪﻳﻰ ﻳا گﻴﻼس
ﻃرزالعﻤل :کاغذ را روى ظرف شﻴشــﻪﻳﻰ قرار دﻫﻴد و برروى کاغذ ســکﻪ را قرار دﻫﻴد ،ســپس مراحل زﻳر را
انجام دﻫﻴد:
) 1کاغذ را موازى با مستوى آن با سرعت زﻳاد کش کنﻴد.
) 2کاغذ را موازى با مستوى آن با سرعت کم کش کنﻴد.
در ﻫــر دو مرحلﻪ آنچﻪ را کﻪ اتفاق افتاده اســت ،ﻳادداشــت کنﻴد و در گروهﻫــاى مختلف صنفﻰ بحث کنﻴد ،و
نتﻴجﻪ را بﻪ صنف گزارش دﻫﻴد.
101
حال کﻪ بﻴﺸتر بﻪ ﻣﻔﻬﻮم عطالت ( اﻧرشﻴا) پﻰ بردﻳد ،بﻪ ﻣطالعﺔ قاﻧﻮن اول ﻧﻴﻮ تﻦ ﻣﻰپردازﻳﻢ:
نﻴو تن ،دانشمند انگلﻴسﻰ با آگاﻫﻰ از نظرﻳﻪ ﻫاى دانشمندان قبل از خود ،موفق شد
قانونﻫاى حرکت را کﻪ امروز بﻪ نام خود او (قانونﻫاى نﻴوتن در بارة حرکت) ﻳاد مﻰشود،
بﻴان نماﻳد .وى قانون اول رادر کتاب خود چنﻴن بﻴان کرده است:
« ﻳک جسم حالت سکون و ﻳا حرکت ﻳکنواخت روى خط مستقﻴم خود را حفظ مﻰکند،
مگر آنکﻪ تحت تأثﻴر قوهﻳﻰ ،مجبور بﻪ تغﻴﻴر حالت آن شود».
از قانون اول نتﻴجﻪ مﻰگﻴرﻳم کﻪ اگر بﻪ جسمﻰ قوه وارد نشود ،چنانچﻪ ساکن باشد ،ساکن
باقﻰ مﻰماند واگر در حرکت باشد بﻪ حرکت خود با سرعت ثابت ادامﻪ مﻰدﻫد .با توجﻪ بﻪ
آنچﻪ کﻪ گفتﻪ شد ،بﻪ قانون اول نﻴوتن ،قانون عطالت (انرشﻴا) نﻴز مﻰگوﻳند .بﻪ جسمﻫاى
اطراف خود نگاه کنﻴد ،آﻳا مﻰتوانﻴد جسمﻰ را پﻴدا کنﻴد کﻪ بﻪ آن قوه وارد نشود؟ ،تا بتوان
قانون اول نﻴوتن را بﻪطور کامل تطبﻴق کرد .چون بﻪ ﻫمﺔ جسمﻫا قوة وزن وارد مﻰشود،
در نتﻴجﻪ نمﻰتوان جسمﻰرا ﻳافت کﻪ بﻪ آن قوه وارد نشود .امروز ه دانشمندان از قانون
اول نﻴوتن براى فرستادن ماﻫوارهﻫا و سفﻴنﻪﻫاى فضاﻳﻰ بﻪ خارج از زمﻴن استفاده مﻰکنند.
وقتﻰ سفﻴنﻪ بﻪاندازة کافﻰ از زمﻴن دورمﻰشود ،با ماشﻴن خاموش و با سرعت ثابت بﻪ حرکت
خود ادامﻪ مﻰدﻫد( .چرا ؟)
:4-2قاﻧﻮن دوم ﻧﻴﻮتﻦ
در قانون اول نﻴوتن خواندﻳم کﻪ جسم حالت سکون خود را حفظ مﻰکند ،در صورتﻰکﻪ
باﻻى آن قوهﻳﻰ عمل ننماﻳد و ﻳا بر عکس ،اگر جسم در حرکت باشد و باﻻى آن قوهﻳﻰ عمل
ننماﻳد ،جسم حالت حرکت ثابت خود را برروى خط مستقﻴم حفظ مﻰکند .اما بﻴن قوة
وارده بر جسم ،کتلﻪ و شتاب حرکت چﻪ را بطﻪ اى وجود دارد؟ ما در حﻴات روزمره مشاﻫده
مﻰنماﻳﻴم ،کﻪ براى بﻪ حرکت در آوردن ﻳک جسم بزرگ نسبت بﻪ ﻳک جسم خورد بﻪ قوة
بﻴشترى ضرورت است .ﻫمچنان مﻰدانﻴم کﻪ بﻪ عﻴن قوه مﻰتوان جسم کوچکﻰ را نسبت
بﻪ جسم بزرگﻰ ،سرﻳعتر حرکت داد .از اﻳنجا نتﻴجﻪ مﻰشود کﻪ بﻴن شتاب اجسام ،کتلﻪ و
قوهﻳﻰ کﻪ باﻻى اجسام تطبﻴق مﻰشود ،ارتباط وجود دارد .رابطﻪ بﻴن قوة وارده برجسم ،کتلﻪ
و شتاب حرکت جسم موضوع قانون دوم نﻴوتن است .قانون دوم نﻴوتن بﻴان مﻰدارد کﻪ «اگر
بﻪ ﻳک جسم قوهﻫاﻳﻰ واردشود ،جسم شتابﻰ مﻰگﻴرد کﻪ با محصلﺔ قوهﻫاى واردبر جسم
نسبت مستقﻴم داردو با آن ﻫم جﻬت است و با کتلﺔ جسم نسبت معکوس دارد» .اگر کتلﺔ
جسم m ،و قوهﻫاى وارده برآن F ،باشد ،قانون دوم نﻴوتن با رابطﺔ زﻳر بﻴان مﻰشود:
102
واحد اندازهگﻴرى قوه ،نﻴوتن ( )Nاست کﻪ از رابطﺔ باﻻ تعرﻳف مﻰشود .اگر در اﻳن رابطﻪ،
کتلﻪ بر حسب کﻴلوگرام ( )kgو شتاب بر حسب متر بر مربع ثانﻴﻪ) (m s 2باشد ،قوه برحسب
kg m s 2حساب مﻰشود کﻪ آن را نﻴوتن ( )Nمﻰنامﻴم .بنابراﻳن «ﻳک نﻴوتن ،مقدارقوهﻳﻰ
است کﻪ اگر بﻪ جسمﻰبا کتلﺔ ﻳک کﻴلوگرام وارد شود ،بﻪ آن شتابﻰ برابر با ﻳک متر فﻰ ثانﻴﻪ
مربع مﻰدﻫد».
m
ﻣثال :جسمﻰداراى کتلﺔ 20kgباشتاب 1.5 2در حرکت است .محصلﺔ قوهﻫاى وارده بر
s
جسم چند نﻴوتن است؟
F F حل:
=a = 1.5 F = 1.5 × 20 = 30 N
m 20
سؤال
چﻪ مقدار قوه ﻻزم است تا موترى با کتلﺔ 1500 kgرا کﻪ با سرعت 100 kmدر حرکت است ،پس از
h
طﻰ مسافﺔ 55mمتوقف کند؟
103
بازﻳکن فوتبال ،با پا بﻪ توپ ضربﻪ مﻰزند ،ﻳعنﻰ با پا بﻪ توپ قوه وارد مﻰکند .شخصﻰ کﻪ ﻳک
جسم را روى زمﻴن مﻰکشد ،بﻪ آن قوه وارد مﻰکند و ﻳا چکشﻰ کﻪ بﻪ مﻴخ کوبﻴده مﻰشود،
بر مﻴخ قوه واردمﻰکند و .. .نﻴوتن با بﻴان قانون سوم ،مشخص مﻰکند کﻪ قوه برﻳک جسم
ﻫمﻴشﻪ از طرف جسم دﻳگر وارد مﻰگردد و عﻼوه بر آن معلوم مﻰکند کﻪ وارد کردن قوه،
عمل ﻳک طرفﻪ نﻴست؛ بلکﻪ ﻫمواره عمل دو طرفﻪ است.
قانون سوم نﻴوتن بﻴان مﻰدارد کﻪ «ﻫر
گاه جسمﻰبﻪ جسم دﻳگر قوه وارد مﻰکند،
جسم دوم ﻫم بﻪ جسم اولﻰ قوهﻳﻰ برابر
(مساوى) ،ولﻰ در خﻼف جﻬت بﻪ آن وارد
مﻰکند» .اگر قوهﻳﻰ راکﻪ جسم اول بﻪ
جسم دوم وارد مﻰکند ،قوة (عمل) بنامﻴم،
قوة جسم دوم کﻪ بر جسم اول وارد مﻰشود،
قوة (عکسالعمل) خواﻫد بود.
شکل ) (4-2اگر دست شما بﻪ لبﺔ مﻴز قوه وارد
کند ،لبﺔ مﻴز نﻴز بﻪ ﻫمان اندازه ولﻰ در خﻼف
جﻬت بﻪ دست شما قوه وارد مﻰکند.
F 1.2
= F 2.1
F1.2 = F2.1
F2.1 F1.2
براى شناختن قوهﻫاى عمل و عکس العمل توجﻪ کنﻴد کﻪ :اﻳن دو قوه ﻫمواره ﻫم اندازه و
در جﻬتﻫاى مخالف ﻳکدﻳگر اند.
104
بﻴﺸتر بداﻧﻴد
ﻳکﻰ ازکاربردﻫاى مﻬم قانون سوم نﻴوتن
عبارت از پرتاب سفﻴنﻪﻫاى فضاﻳﻰ از سطح
زمﻴن بﻪ طرف فضا مﻰباشد.
سفﻴنﺔ فضاﻳﻰ توسط گازى کﻪ از ماشﻴن
آن خارج مﻰشود ،بﻪ طور عمود بﻪ سطح
زمﻴن قوه وارد مﻰکند وبر اساس قانون سوم
نﻴوتن ،گاز خارج شده از ماشﻴن سفﻴنﻪ نﻴز
قوهﻳﻰ ﻫم اندازه ولﻰ در خﻼف جﻬت (بﻪ
شکل )(4-4 طرف باﻻ) بﻪ سفﻴنﺔ فضاﻳﻰ وارد مﻰکند.
بحث کﻨﻴد
درگروهﻫاى مختلف صنفﻰ در مورد اﻳنکﻪ «چﻪ دلﻴل باعث مﻰشود تا موتر بﻪ سمت جلو حرکت کند» بحث کنﻴد
و نتﻴجﺔ مباحث خود را بﻪ صنف گزارش دﻫﻴد.
ﻣثال :مطابق شکل ) ،(4-5ﻳک سرطنابﻰ را بﻪ دﻳوار محکم کرده و سر دﻳگرش را با دست
خودکش مﻰکنﻴم .اگر طناب از دﻳوار جدا نشود ،قوهﻫاى عمل و عکس العمل بﻴن (دست و
طناب) و (دﻳوار و طناب) را مشخص کنﻴد.
شکل )(4-5
حل:
در قسمتﻫاى مختلف شکل ،قوهﻫاى بﻴن دست ،طناب و دﻳوار نشان داده شده است .در اﻳن
شکلﻫا ،دست را جسم ،1طناب را جسم 2و دﻳوار را جسم 3نامگذارى کردهاﻳم:
F = F عمل و عکس العمل F1.2 = F2.1
1.2 2.1
105
فعالﻴت
جسمﻰرا بﻪ ﻳک سر فنرى وصل کرده و فنر را از سر دﻳگر آن آوﻳزان مﻰکنﻴم،
اگر سﻴستم ( جسم – فنر ) در حال سکون باشد:
( aقوهﻫاى وارد بر جسم را مشخص کنﻴد.
)bعکس العمل اﻳن قوهﻫا را مشخص کنﻴد و
توضﻴح دﻫﻴد کﻪ ﻫر کدام بﻪ چﻪ جسمﻰواردمﻰشوند؟
شکل )(4-7
اکنون فرض کنﻴد ،مطابق شکل ( ،)4-10قوهﻳﻰ بﻪ اندازة Fرا بﻪ طور عمود و بﻪ طرف
پاﻳﻴن بر جسم وارد مﻰکنﻴم .آﻳا قوة عمودى تکﻴﻪگاه کﻪ مﻴز بر جسم وارد مﻰکند ،تغﻴﻴر
مﻰکند؟
106
قوهﻫاى وارد بر جسم را در شکل ) (4-11نشان دادهاﻳم ،چون شتاب جسم صفر است ،در
F = ma = 0 نتﻴجﻪ بر اساس قانون دوم نﻴوتن مﻰتوانﻴم بنوسﻴم:
N F W=0
N = F +W
فعالﻴت
بر روى ﻳک ترازوى فنرى اﻳستاد شوﻳد و عددى را کﻪ ترازو در حالتﻫاى زﻳر نشان مﻰدﻫد ،بخوانﻴد.
)aساکن روى ترازو اﻳستاده اﻳد.
)bدر حالﻰکﻪ روى ترازو اﻳستاده اﻳد ،با دست خود بﻪ مﻴزى کﻪ در کنار تان است ،تکﻴﻪ مﻰکنﻴد.
در تﺼوﻳر ،ﺷﺨﺼﻰکﻪ بﻪ رﻳﺴﻤان آوﻳزان ﺷﺪه اﺳﺖ ،مﻤﻜﻦ ﻫرﮔز دربارة قواﻧﻴﻦ ﻧﻴوتﻦ ﻓﻜر ﻧﻜﻨﺪ ،اما قواﻧﻴﻦ مﺬکور
باﻻﻳﺶ در ﻫر ﻟﺤﻈﻪ از کوﺷﺶﻫاﻳﻰ کﻪ براى در تﻌادل ﻧﮕﻪداﺷﺘﻦ وﺟودش در رﻳﺴﻤان بﻪکار مﻰبرد ،دﺧﻴﻞ و اﺛر
ﮔﺬار ﻫﺴﺘﻨﺪ .او بر قوهﻫاى کﻪ باﻻى رﻳﺴﻤان براى مﻘاومﺖ کردن بﻪ مﻘابﻞ وزﻧﺶ ﻋﻤﻞ مﻰکﻨﻨﺪ
و ﻫمﭼﻨان بﻪ آن قوهﻫا کﻪ توﺳﻂ ﭼرخﻫا بﻪ ﺳﻤﺖﻫاى مﻄﻠوب موﺟﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ باورمﻨﺪ اﺳﺖ او مﻰتواﻧﺪ
ذﻫﻨﺶ را در موﺟودﻳﺖ قوة ذاتﻰ اﺻﻄﻜاك کﻪ بﻴﻦ دﺳﺘاﻧﺶ و رﻳﺴﻤان ﻋﻤﻞ مﻰکﻨﺪ ،اﻧﻜﺸاف دﻫﺪ.
107
ما با ﻫمﺔ حوادث در زندهگﻰ روزمره ،فﻬمﻴده ﻳا نفﻬمﻴده تابع قوانﻴن حرکت نﻴوتن ﻫستﻴم.
شما نمﻰتوانﻴد با سرپﻴچﻰ از اصول اﻳن قوانﻴن اعضاى بدن خود را حرکت دﻫﻴد ،موترى را
برانﻴد وﻳا توپﻰ را باﻻ پرتاب نماﻳﻴد و ...خﻼصﻪ اﻳنکﻪ تمام قوانﻴن براى ﻫستﻰ ما توسط
ﻫمﻴن سﻪ بﻴان اساسﻰ کﻪ توضﻴح کنندة سﻪ قانون حرکت نﻴوتن و مربوط بﻪ ماده و حرکت
آن مﻰباشد ،محصور شده است .قوانﻴن نﻴوتن بﻪ طور شگفت آورى در کﻬکشانﻫا ،سﻴارهﻫا
و حتا در افتادن ﻳک سﻴب از درخت ﻫمانا بﻪ طور ساده و طبﻴعﻰ بﻪ نظر مﻰخورند ،در
حالﻰکﻪ اﻳن قوانﻴن در تمام حوادث زندهگﻰ روزمرة ما قابل تطبﻴق بوده و مطالعﺔ عوامل
حرکت پﻴچﻴدهترﻳن اسرار عالم ﻫستﻰ را بﻪ ما مﻰشناساند .امروز ما تا ﻫنوز قوانﻴن نﻴوتن
را در تمام بخشﻫاى فزﻳک ،اساسﻰ و ضرورى مﻰدانﻴم و بﻬتر است ،بگوﻳﻴم کﻪ اﻳن قوانﻴن
مﻰتوانند براى توضﻴح و تحلﻴل علم حرکت ،عالﻰترﻳن مﻬر صحت بگذارند؛ ولﻰ نﻪ مکمل
ترﻳن .اگر چﻪ در اواﻳل قرن بﻴستم فزﻳکدانﻫا کشف کردند کﻪ قوانﻴن نﻴوتن فقط براى
اجسامﻰکﻪ سرعت آنﻫا کمتر و ﻳا نزدﻳک بﻪ سرعت نور باشد و ﻫمچنان براى اجسامﻰکﻪ
کتلﻪﻫاى شان از لحاظ اندازه بزرگتر و ﻳا برابر بﻪ اتومﻫا باشند ،قابل تطبﻴق است .ولﻰ در
تجربﻪﻫاى روزمرة انسانﻫا تاکنون ﻫم قوانﻴن نﻴوتن حوزة نﻬاﻳت وسﻴعﻰ براى تطبﻴق دارد.
قوانﻴن حرکت نﻴوتن بر انواع زﻳاد سﻴستمﻫا چنانکﻪ در مباحث قبلﻰ مطالعﻪ کردﻳد ،تطبﻴق
شده مﻰتواند .در اﻳن بحث انواع قوهﻫاى جدﻳد در سﻴستمﻫاى جدﻳد را کﻪ قوانﻴن نﻴوتن
مﻰتواند باﻻى جسمﻫاى در حال حرکت در مسﻴرﻫاى مختلف قابل تطبﻴق باشد مطالعﻪ
خواﻫد کرد.
آنچﻪ گفتﻪ شد نمونﻪ مثالﻫاى محدودى از موارد بﻰشمار تطبﻴق قوانﻴن نﻴوتن در جﻬان
بﻪ حساب مﻰآﻳند.
108
T2 T2 T2 sin
T1 T1
T2 cos w
)(b
) (a
y
w
x
شکل )(4-12
)(c ) (d
در شکل ) (4-13تطبﻴق قانون نﻴوتن را در بحث تعادل انتقالﻰ روى ﻳک سطح ماﻳل بﻪ
حﻴث ﻳک مثال عمومﻰمطالعﻪ مﻰکنﻴم .در اﻳن شکل دﻳده مﻰشود کﻪ دو بلوک توسط ﻳک
تار باﻫم وصل شدهاند و ﻫر دو از انجام تار دﻳگر بﻪ دﻳوار بستﻪ شدهاند.
اکنون در اﻳن شکل با استفاده از قانون دوم نﻴوتن و
شرط تعادل انتقالﻰ ،اگر کتلﺔ بلوک پاﻳﻴنﻰ 1.0kg
شکل )(4-13
و کتلﺔ بلوک باﻻﻳﻰ 2.0kgو زاوﻳﺔ داده شدة
kg
2. 0 نشﻴب سطح ماﻳل 31oباشند ،قوة کشش تار را در
kg
1 .0 وضعﻴتﻫاى زﻳر بﻪدست آرﻳد.
31 o -aکشش تارى کﻪ بﻴن ﻫر دو بلوک اتصال دارد.
-bکشش تارى کﻪ بﻪ دﻳوار بستﻪ شده است.
تطبﻴﻖ قاﻧﻮن دوم ﻧﻴﻮتﻦ در حرکت داﻳرهﻳﻰ
براساس قانون دوم نﻴوتن ،اگر باﻻى ﻳک جسم متحرک کدام قوه عمل نکند ،جسم بﻪ سرعت
و سمت ثابت بﻪ حرکتش ادامﻪ مﻰدﻫد ،ﻳعنﻰ براى تغﻴﻴر دادن سرعت و ﻳا جﻬت حرکت ﻳک
جسم ،ﻳک قوه ضرورى است .بﻪ طور مثال اگر موترى را روى ﻳک مسﻴر داﻳرهﻳﻰ با سرعت
ثابت مﻰرانﻴد ،جﻬت حرکت موتر بﻪ طور دوامدار در ﻫر لحظﻪ تغﻴﻴر مﻰنماﻳد .براى تغﻴﻴر
دادن اﻳن جﻬت ،ﻳک قوه باﻳد باﻻى موتر عمل کند .ما مﻰخواﻫﻴم دو چﻴز را دربارة قوهﻳﻰ
کﻪ سبب حرکت داﻳرﻳﻰ مﻰگردد ،مطالعﻪ کنﻴم،
109
ﻳکﻰ سمت اﻳن قوه و دﻳگرى مقدار آن .در نخست بﻴاﻳﻴد سمت اﻳن قوه را مطالعﻪ کنﻴم.
فرض مﻰکنﻴم ﻳک توپﻰ کﻪ با ﻳک تار بستﻪ شده مطابق شکل ) (4-14با حرکت داﻳرهﻳﻰ
باﻻى سر ما مﻰچرخد .وقتﻰکﻪ شما توپ را دور مﻰدﻫﻴد ،ﻳک قوة کشش را در تار احساس
مﻰکنﻴد کﻪ دست شما را بﻪ سمت بﻴرون کش مﻰکند .آشکارا در انجام دﻳگر تار کﻪ بﻪ توپ
اتصال دارد اﻳن قوة کشش بﻪ سمت مخالف؛ ﻳعنﻰ بﻪ طرف مرکز داﻳره عمل مﻰکند کﻪ بﻪ
طور خﻼصﻪ چنﻴن مﻰتوان گفت:
(براى اﻳنکﻪ ﻳک جسم بتواند با سرعت ثابت روى
ﻳک داﻳره حرکت نماﻳد ،ﻳک قوهﻳﻰ کﻪ جﻬت آن
متوجﻪ مرکز داﻳره مﻰباشد ،باﻳد باﻻى آن عمل
کند تا جسم مذکور را بﻪ مرکز داﻳره کش نماﻳد).
چنانکﻪ توپ بﻪ طرف مرکز داﻳره کش مﻰشود ،در
نخست اﻳن عجﻴب و غﻴر عادى بﻪ نظر مﻰرسد کﻪ
شکل )(4-14
چگونﻪ توپﻰ کﻪ با سرعت ثابت حرکت مﻰکند،
داراى شتاب است .پاسخ اﻳن است کﻪ شتاب
زمانﻰ بﻪ وجود مﻰآﻳد کﻪ سرعت و ﻳا سمت
حرکت تغﻴﻴر نماﻳد ،در حرکت داﻳرهﻳﻰ جﻬت
حرکت در ﻫر لحظﻪ تغﻴﻴر مﻰکند.
نتﻴجﺔ شتاب بﻪ سوى مرکز را شتاب الﻰ المرکز ( )Centripetal accelerationمﻰگوﻳند
کﻪ بعد از اﻳن آن را بﻪ ( ) acpنشان مﻰدﻫﻴم.
بﻴاﻳﻴد مقدار a cpرا براى جسمﻰکﻪ با سرعت ثابت ( )vروى ﻳک سطح داﻳرهﻳﻰ بﻪ شعاع ()r
دور مﻰخورد محاسبﻪ نماﻳﻴم.
y
v1 P
1 2
v2
r r
110
شکل ) (4-15مسﻴر داﻳرهﻳﻰ را با مرکز داﻳره در مبدا کمﻴات وضعﻴﻪ نشان مﻰدﻫد .براى
حساب کردن شتاب در نقطﺔ pدر باﻻى داﻳره ،نخست شتاب متوسط ( )aرا از نقطﺔ 1
av
شتاب لحظﻪﻳﻰ در نقطﺔ Pعبارت از لﻴمت vtاست ،وقتﻰ کﻪ نقاط 1و 2باﻫم بسﻴار نزدﻳک
شوند .دوباره بﻪ شکل باﻻ ببﻴنﻴد ،دﻳده مﻰشود کﻪ v1بﻪ زاوﻳﺔ باﻻى خط افقﻰ و v 2
بﻪ عﻴن زاوﻳﺔ در تحت خط افقﻰ قرار دارند .ﻫر دو v1و v 2داراى مقدار استند کﻪ قرار زﻳر
ﻫر دو وکتور سرعت را چنﻴن مﻰتوان نوشت:
V 1 = (v cos ) x + (v sin ) y
براى درﻳافت aدر نقطﺔ ،Pبﻴاﻳﻴد نقاط 1و 2را با نقطﺔ Pبﻪ حدى نزدﻳک سازﻳم کﻪ بﻪ
صفر تقرب کند( .شما مﻰدانﻴد کﻪ وقتﻰ زاوﻳﺔ بﻪ صفر تقرب کند ،در آن صورت نسبت
sin
lim sinبﻪ طرف ( )1تقرب مﻰکند) ﻳعنﻰ= 1 :
0
2
V
=a باﻻخره شتاب لحظﻪﻳﻰ در نقطﺔ Pعبارت است ازy = acp y :
r
111
چنانکﻪ گفتﻪ شد ،جﻬت شتاب بﻪ طرف مرکز داﻳره بوده و دﻳده مﻰشود کﻪ مقدار آن
2
a = Vمﻰباشد .اکنون نتاﻳج باﻻ را چنﻴن خﻼصﻪ مﻰکنﻴم:
cp
r
وقتﻰ کﻪ ﻳک جسم بﻪ سرعت ( )vروى مسﻴر ﻳک داﻳره با شعاع ( )rحرکت مﻰکند ،شتاب
2
الﻰ المرکز عبارت از a = Vrمﻰباشد .ﻳک قوه باﻳد باﻻى جسم عمل کند تا بﻪ جسم مذکور
cp
حرکت داﻳرهﻳﻰ بدﻫد .براى ﻳک جسم داراى کتلﺔ ،mمقدار قوة محصلﺔ عامل باﻻى آن
V2
توسط رابطﺔ زﻳر تعﻴﻴن مﻰگردد:
Fcp = macp = m
r
جﻬت اﻳن قوه بﻪ طرف مرکز داﻳره موجﻪ است .باﻳد دانست کﻪ قوة الﻰ المرکز Fcpمﻰتواند
بﻪ ﻳک تعداد طرﻳقﻪﻫاى زﻳادى بﻪ وجود آﻳد .بﻪ طور مثال Fcpممکن است؛ مانند باﻻ کشش
ﻳک تار باشد ،ممکن است از اثر اصطکاک بﻴن سرک و تاﻳرﻫاى موتر بﻪ وجود آﻳد (وقتﻰکﻪ
موتر در ﻳک سرک دور مﻰخورد) Fcp ،مﻰتواند قوة جاذبﻪ کﻪ سبب چرخش قمر مصنوعﻰ
و ﻳا دوران مﻬتاب بﻪ دور زمﻴن باشد .پس Fcpعبارت از قوهﻳﻰ است کﻪ باﻳد وجود داشتﻪ
باشد تا سبب حرکت داﻳرهﻳﻰ گردد.
:4-5قﻮة اصطکاک
در در صنفﻫاى گذشتﻪ در مورد اصطکاک بﻪ طور فشرده آشنا شدﻳد .تجارب روزمره نشان
مﻰدﻫد کﻪ اگر گلولﻪﻳﻰ روى ﻳک سطح افقﻰ بﻪ حرکت بﻴاﻳد ،گلولﺔ مذکور بعد از طﻰ
فاصلﻪﻳﻰ متوقف مﻰگردد ،در حالﻰکﻪ بر اساس قانون اول نﻴوتن باﻳد اﻳن گلولﻪ بﻪ حرکت
مستقﻴم الخط منظم خود براى ﻫمﻴشﻪ ادامﻪ دﻫد ،و ﻳا اگر ﻳک رقاصﻪ بﻪ اﻫتزاز آورده شود،
مشاﻫده مﻰگردد کﻪ با گذشت زمان فاصلﺔ رقاصﻪ از خط عمودى آﻫستﻪ ،آﻫستﻪ کم گردﻳده
و در نتﻴجﻪ رقاصﻪ ساکن مﻰگردد .اما نظر بﻪ قانون تحفظ انرژى مﻴخانﻴکﻰ ،بﻪ دلﻴل تبدﻳل
شدن انرژى پتانسﻴل بﻪ انرژى حرکﻰ و بر عکس آن ،باﻳد اﻫتزاز رقاصﺔ مذکور باعﻴن فاصلﻪ
از خط عمودى بﻪ صورت متناوب براى ﻫمﻴشﻪ تکرار شود و کاﻫش در اﻳن فاصلﻪ ﻫرکزبﻪ
مشاﻫده نرسد .از ساکن شدن گلولﻪ باﻻى سطح افقﻰ و کاﻫش فاصلﺔ رقاصﻪ از خط عمودى
نتﻴجﻪ مﻰشود کﻪ بﻪ طور حتمﻰ بر خﻼف جﻬت حرکت آنﻫا ،قوهﻳﻰ عمل نموده است ،کﻪ
اﻳن قوه را بﻪ نام «قوة اصطکاک» ﻳاد مﻰکنند .قوة اصطکاک وقتﻰ بﻪ وجود مﻰآﻳد کﻪ ﻳک
جسم جامد باﻻى جسم جامد دﻳگر ،در بﻴن ماﻳع و ﻳا در بﻴن گاز حرکت نماﻳد .قوة اصطکاک
را در دوحالت بررسﻰ مﻰکنﻴم.
1جسم نسبت بﻪ سطحﻰ کﻪ برروى آن قرار دارد ،کش شده؛ ولﻰ ساکن مﻰماند .در اﻳن
حالت ،قوة اصطکاک را بﻪ نام «قوة اصطکاک ستاتﻴکﻰ (سکون)» ﻳادمﻰکنند.
112
- 2جسم نسبت بﻪ سطحﻰ کﻪ برآن قرار دارد ،در حرکت مﻰباشد .در اﻳن حالت ،قوة
اصطکاک را «قوة اصطکاک دﻳنامﻴکﻰ (حرکﻰ)» مﻰنامند.
در زﻳر ﻫر ﻳک از حالتﻫا را مورد مطالعﻪ قرار مﻰدﻫﻴم:
- 1قﻮة اصطکاک سکﻮن (ستاتﻴکﻰ) :اصطکاک بﻴن جامدات کﻪ با ﻳکدﻳگر در تماس
ﻫستند ،بﻪ علتﻰ بﻪ وجود مﻰآﻳد کﻪ سطح تماس اجسام ﻫﻴچگاه ﻫموار و مسطح نمﻰباشد.
بنابراﻳن وقتﻰکﻪ ﻳک جسم جامد روى جسم جامد دﻳگرى کشانده مﻰشود .در اﻳن حالت
سطوح اجسام مذکور باﻻى ﻳکدﻳگر تولﻴد اصطکاک مﻰکنند.
حال فرض کنﻴد ،جسمﻰ مطابق شکل ( )aروى ﻳک سطح
افقﻰ بﻪ حالت سکون قرار دارد .بﻪ جسم قوة افقﻰ Fرا وارد
) (a
گﻴرﻳم،
مﻰکنﻴم .در ابتدا اندازة اﻳن قوه را کوچک و برابر مﻰ F
حال فرض کنﻴدکﻪ اندازة قوة Fرا افزاﻳش داده و بﻪاندازة F2مﻰرسانﻴم .در اﻳن حالت ،اگر
1
جسم ﻫمچنان ساکن باقﻰ بماند ،با استدﻻل شبﻴﻪ باﻻ ،نتﻴجﻪ مﻰگﻴرﻳم کﻪ قوة اصطکاک
ستاتﻴکﻰ افزاﻳش ﻳافتﻪ و برابر F2شده است .بنا بر اﻳن با افزاﻳش قوة ، Fقوة اصطکاک
ستاتﻴکﻰ نﻴز افزاﻳش مﻰﻳابد.
113
اگر بﻪ ﻫمﻴن ترتﻴب مقدار قوة F2را افزاﻳش دﻫﻴم و آن را با F3نشان دﻫﻴم ،جسم در اثناى
حرکت قرار مﻰگﻴرد .اﻳن بدان معناست کﻪ اگر اندازة قوة F3از مقدار Fsاندکﻰ بﻴشتر شود،
جسم ساکن نمانده وشروع بﻪ حرکت مﻰکند .بﻪ قوة اصطکاک در اﻳن حالت « قوة اصطکاک
در اثناى حرکت» گفتﻪ مﻰشود و با f S maxنشان داده مﻰشود .از قانون دوم نﻴوتن نتﻴجﻪ
مﻰشود کﻪ در حالت اخﻴر f s max = F3 ،است وﻫمچنﻴن اندازة اصطکاک در اثناى حرکت را
) f s max = s N . . . .( a مﻰتوان از رابطﺔ زﻳر بﻪدست آورد:
در اﻳن رابطﻪ N ،قوة عمودى تکﻴﻪگاه است و sضرﻳب اصطکاک ستاتﻴکﻰ نام دارد کﻪ تابع
نوعﻴت و طبﻴعت سطوحﻰ کﻪ با ﻳکدﻳگر در تماس ﻫستند مﻰباشد . sﻳک کمﻴت فزﻳکﻰ
بدون واحد است .چرا؟
ﻧﻮت :رابطﺔ ( )aباﻻ فقط در حالتﻰ درست است کﻪ جسم در اثناى حرکت قرار داشتﻪ
باشد.
بنا بر اﻳن قوة اصطکاک ستاتﻴکﻰ ﻫمواره از مقدار « » Nکوچکتر ،و حداکثر ()Maximum
s
ﻣثال :جسمﻰبا کتلﺔ 10kgرا روى سطح افقﻰ با ضرﻳب اصطکاک ستاتﻴکﻰ s = 0.4قرار
داده و آن را با قوة افقﻰ 25نﻴوتن کش مﻰکنﻴم ،ولﻰ قادر بﻪ تکان دادن آن نﻴستﻴم .اندازة
m =10kg قوة اصطکاک بر حسب نﻴوتن را درﻳابﻴد.
s = 0.4
f F
F = 25 N
V =0 شکل ()4-17
? = fs
حل :چون با وارد کردن قوة ،Fجسم حرکت نمﻰکند و ساکن باقﻰ مﻰماند ،بﻪ اﻳن معنﻰ
کﻪ مقدار قوة اصطکاک ستاتﻴکﻰ جسم بزرگتر از اﻳن قوة وارده است ،ﻳعنﻰ:
m
= Fs s =N s m.g = 0.4 × 10kg × 10 = 40 N > F
s2
سؤال
در شکل مقابل جسمﻰبا کتلﺔ 2kgروى سطح افقﻰ قرار دارد و قوهﻫاى F1و F2کﻪ اندازة ﻫر کدام 5
نﻴوتن است بر جسم عمل مﻰکند .جسم در حال حرکت ﻳکنواخت قرار دارد .ضرﻳب اصطکاک ستاتﻴکﻰ
بﻴن جسم و سطح افقﻰ را بﻪدست آورﻳد.
F = w = (10 × 2) N
شکل ()4-18
F2 F1
114
-2قﻮة اصطکاک حرکﻰ (دﻳﻨاﻣﻴکﻰ) :فرض کنﻴد کﻪ صندوقﻰ را روى ﻳک سطح افقﻰ
کش مﻰکنﻴد .اگر صندوق را دﻳگر کش نکنﻴد ،مﻰبﻴنﻴد کﻪ سرعت آن آﻫستﻪ ،آﻫستﻪ کاﻫش
مﻰﻳابد و پس از لحظاتﻰ مﻰاﻳستد .اگر موترى را کﻪ روى ﻳک سطح افقﻰ در حال حرکت
است ،برک کنﻴد ،پس از مدتﻰ موتر مﻰاﻳستد .با توجﻪ بﻪ اﻳن کﻪ قوه ،عامل تغﻴﻴر سرعت
است ،باﻳد قوهﻳﻰ بر خﻼف جﻬت حرکت ،بﻪ جسم وارد شده باشد .اﻳن قوه عبارت از قوة
اصطکاک حرکﻰ (دﻳنامﻴکﻰ) مﻰباشد .ﻫرگاه جسم جامدى روى سطح جسم جامددﻳگرى
حرکت کند ،قوهﻳﻰ موازى بﻪ سطح تماس بﻪ ﻫرﻳک از دو جسم ،از طرف ﻳک جسم بﻪ جسم
دﻳگر ،وارد مﻰشود کﻪ قوة اصطکاک حرکﻰ (دﻳنامﻴکﻰ) نام دارد .در اﻳنجا نﻴز مانند رابطﺔ
باﻻ معادلﺔ زﻳر صدق مﻰکند:
= Fk N
F k
شکل ()4-19
بحث کﻨﻴد
در گروهﻫاى مختلف صنفﻰ در مورد «تفاوت بﻴن قوة صطکاک ســتاتﻴکﻰ و قوة اصطکاک حرکﻰ» باﻫم بحث کنﻴد
و نتﻴجﻪ را بﻪ صنف گزارش دﻫﻴد.
ﻣثال :جسمﻰبا کتلﺔ 12kgرا توسط طنابﻰ کﻪ بﻪ آن وصل است ،روى سطح افقﻰ مﻰکشﻴم،
اگر جﻬت طناب افقﻰ ،وضرﻳب اصطکاک حرکﻰ بﻴن سطح تماس دو جسم برابر بﻪ 0.25
باشد .قوة اصطکاک حرکﻰ وارد بر جسم چند نﻴوتن خواﻫد بود؟ ( gرا برابر بﻪ 10 mفرض
s2 کنﻴد) .موضوع را در زﻳر مورد بررسﻰ قرار مﻰدﻫﻴم.
حل :قوهﻫاى وارده بر جسم در شکل زﻳر نشان داده شده است .چون جسم در امتداد سطح
افقﻰ حرکت مﻰکند ،از قانون دوم نﻴوتن نتﻴجﻪ مﻰشود کﻪ محصلﺔ قوهﻫاى وارده بر جسم
N W =0 در جﻬت عمود صفر است:
N = W = mg
) N = 120 ( N
fk = k N
f k = 0.25 × 120
شکل ()4-20
) f k = 30 ( N
115
ﻣثال :در مثال قبل ،اگر طناب را با قوة F = 36 Nبکشﻴم ،شتاب حرکت چقدر خواﻫد بود؟
حل :از قانون دوم نﻴوتن براى محاسبﻪ شتاب استفاده مﻰکنﻴم .محصلﺔ قوهﻫاى وارده بر
F F =m a جسم برابر است با:
K
F
Fk 36 30
=a =
m 12
6 1m m
=a = 2
= 0.5 2
12 2 s s
تﻤرﻳﻦ:
4 mدر حال حرکت است .اگر کتلﺔ جسم 20kgباشد، s2
در شکل مقابل ،جسم با شتاب
F 100 N
ضرﻳب اصطکاک حرکﻰ را بﻪدست آورﻳد.
F 1.2
= F 2.1
عمل و عکس العمل F1.2 = F2.1 = F
m1 m2
F =G ). . . . . (1
r2
r
m1 m2
F 2.1 F 1. 2
شکل ()4-21
116
در اﻳن رابطﻪ Gثابت جﻬانﻰ جاذبﻪ نام دارد .درسﻴستم SIو احد اندازهگﻴرى کتلﻪ ،کﻴلوگرام
( ،)kgواحد اندازهگﻴرى قوه ،نﻴوتن ( )Nو واحد اندازهگﻴرى فاصلﻪ ،متر ( )mاست ،پس G
2
11 N m
برابر است با:
G = 6.67 ×10
kg 2
ﻣثال :دو جسم باکتلﻪﻫاى 5kgو 12kgدر فاصلﺔ ﻳک مترى از ﻳکدﻳگر قرار دارند .قوة
جاذبﻪﻳﻰ مﻴان آنﻫا را محاسبﻪ نماﻳﻴد.
m1 m2 5 × 12 حل:
F =G F = 6.67 ×10 11
× F = 4 ×10 9 N
r2 12
ﻫمانطورکﻪ مثال باﻻ نشان مﻰدﻫد .قوة جاذبﻪﻳﻰ مﻴان جسمﻫاى با کتلﻪﻫاﻳﻰ کوچک ،قابل
صرف نظر است.
سؤال
کتلﺔ زمﻴن تقرﻳبا 6×1024 kgو شعاع زمﻴن تقرﻳباً 6.4 ×106 mاست ،قوة جاذبﻪﻳﻰ زمﻴن کﻪ بﻪ شما وارد
مﻰشود ،حدود چندنﻴوتن است؟ (براى محاسبﺔ اﻳن قوه ،کتلﺔ زمﻴن را متمرکز در مرکز زمﻴن فرض
کنﻴد).
117
تحقﻴﻖ کﻨﻴد
تحقﻴق کنﻴد کﻪ ضرﻳب ثابت جﻬانﻰ جاذبﻪ ( )Gنخســتﻴن بار توســط چﻪ کســﻰ محاسبﻪ شده است ،خﻼصﺔ روش
کار او را بﻪ صنف گزارش دﻫﻴد.
سؤال
9.8 mو شعاع زمﻴن حدود 6.4 ×10 m
6
با توجﻪ بﻪ اﻳن کﻪ مقدار متوسط gدر سطح زمﻴن در حدود
s2
است ،کتلﺔ زمﻴن را حساب کنﻴد
پراشﻮت
براى مطالعﺔ حرکت پراشوت ﻻزم است ،سقوط آزاد
جسمﻰ را کﻪ شتاب آن ﻫنگام سقوط در جو زمﻴن بﻪ
نسبت موجودﻳت مقاومت ﻫوا در تغﻴﻴر است ،مطالعﻪ
نماﻳﻴم .ﻳک ﻫوا باز از پراشوت بﻪ منظور کماﻳﻰ کردن
ﻳک قوة بزرگ مقاومت ﻫوا کﻪ بتواند موازنﻪ را با قوة
وزنش بﻪ وجود آورده و او را بﻪ طرف باﻻ کش کند،
استفاده مﻰکند (مقدار اﻳن قوة کش کننده حتا اگر
پراشوت بازﻫم نباشد قابل صرف نظر نﻴست و در چنﻴن
حالتﻰ ،ﻫوا باز بﻪ سرعت زﻳاد سقوط خواﻫد کرد).
قوة مقاومت کش کننده بﻪ طرف باﻻ کﻪ باﻻى جسمﻰدر
حال سقوط در ﻫوا وارد مﻰشود (کﻪ بعد از اﻳن ،اﻳن قوه
را بﻪ Fdنشان خواﻫﻴم داد) ،و با زﻳاد شدن سرعت جسم
بﻪ طور اتوماتﻴک افزاﻳش مﻰﻳابد و مقدار آن متناسب با
شکل ()4-22 مربع سرعت جسم مﻰباشد؛ ﻳعنﻰFd = bV 2 :
قﻴمت bثابت بوده و بﻪاندازه و شکل جسم مربوط مﻰباشد و جﻬت قوة مقاومت مخالف
جﻬت حرکت مﻰباشد .چون با زﻳاد شدن سرعت ،قوة مقاومت افزاﻳش مﻰﻳابد ،پس وقتﻰکﻪ
قوة مقاومت کش کننده با وزن جسم از نظر مقدار مساوى گردد ،در چنﻴن حالت خواه
مخواه جسم سقوط کننده در وضعﻴت تعادل قرار خواﻫد گرفت.
سرعتﻰ کﻪ در آن مقدار قوة مقاومت مساوى بﻪ وزن جسم مﻰشود ،بﻪنام سرعت حدى جسم
ﻳاد مﻰشود .وقتﻰ کﻪ سرعت جسم بﻪ سرعت حدى نزدﻳک شده مﻰرود ،شتاب کوچک و
کوچکتر مﻰگردد .زمانﻰکﻪ جسم بﻪ سرعت حدى مﻰرسد ،شتاب آن صفر مﻰگردد .اگر
سرعت حدى را بﻪ vtنشان دﻫﻴم ،چون مقدار قوة مقاومت در اﻳن سرعت با وزن جسم
2 2
Fd = mg = bVt مساوى است ،پس مﻰتوانﻴم بنوﻳسﻴمb = mg Vt :
118
بنابرآن براى ﻫر سرعت اختﻴارى مﻰتوان نوشت:
V2
Fd = mg 2
Vt
سرعت حدى جسم مربوط بﻪاندازه ،شکل و کتلﺔ آن مﻰباشد .جدول زﻳر سرعتﻫاى حدى
چند جسم را بﻪ طور نمونﻪ نشان مﻰدﻫد:
100 مرمﻰ
ﻣثال - 1دو ﻫوا باز داراى پراشوتﻫاى ﻫم مانند بوده و کتلﻪﻫاى آنﻫا (بﻪشمول پراشوتﻫا)
62.0 Kgو 82.0 Kgمﻰباشد .کدام ﻫواباز سرعت حدى بﻴشتر دارد و نسبت سرعتﻫاى حدى
شان را درﻳابﻴد.
رﻫﻨﻤﻮد براى حل ﻣثال
چون پراشوتﻫا ﻫم مانند استند ،پس توقع اﻳن است کﻪ در ﻳک سرعت معﻴن باﻳد مقدار قوة
مقاومت کش کننده باﻻى ﻫر دو پراشوت ﻳکسان عمل نماﻳد.
ﻫواباز سنگﻴنتر باﻳد براى اﻳنکﻪ قوة مقاومت برابر بﻪ وزنش باشد ،سرﻳعتر سقوط نماﻳد،
بنابرآن ﻫواباز ، 82.0 Kgباﻳد سرعت حدى بزرگتر داشتﻪ باشد.
براى تعﻴﻴن نسبت سرعتﻫاى حدى ،ابتدا مﻰﻳابﻴم کﻪ چطور سرعتﻫاى حدى مربوط بﻪ
کتلﻪ مﻰشوند ،و سپس باﻻى اﻳن نسبتﻫا کار خواﻫﻴم کرد.
حل :در سرعت حدى Vtقوة مقاومت باﻳد مساوى بﻪ وزن جسم باشد؛ ﻳعنﻰ:
2
mg = Fd = bVt
119
چون پراشوتﻫا ﻳکسان ﻫستند ،انتظار دارﻳم کﻪ قﻴمت ثابت bبراى ﻫر دو پراشوت
، Vtپس ﻫواباز سنگﻴنتر سرعت حدى بزرگتر داشتﻪ ﻳکسان باشد ،بنابرآن :چون m
و او براى اﻳنکﻪ قوة مقاومت را با وزنش در توازن آورد ،باﻳد سرﻳعتر حرکت کند.
پس نسبت سرعتﻫاى حدى چنﻴن خواﻫد بود:
Vt 2 m2 82,0 Kg
= = = 1,15
Vt 1 m1 62,0 Kg
سرعت حدى ﻫواباز داراى وزن ، 82.0 Kgبرابر بﻪ 1,15چند سرعت حدى ﻫواباز کم وزن تر
است ﻳعنﻰ 15%سرﻳعتر حرکت نموده.
82,0 Kg
62,0 Kgاما سرعت = 1,32 ﻣباحثﻪ :ﻫواباز داراى وزن 32% ، 82.0 Kgسنگﻴنتر است ،زﻳرا:
حدى آن فقط 15%زﻳاد تر است وسبب آن اﻳن است کﻪ قوة مقاومت ﻳک راست متناسب
با مربع سرعت است؛ ﻳعنﻰ ﻫمﻴن 15%سرعت بﻴشتر ،قوة مقاومت را 32%افزاﻳش مﻰدﻫد،
(1 15) 2 = 1 32 ﻳعنﻰ:
تﻤرﻳﻦ
ﻳک پﻴلوت خود را با پراشوت از ارتفاع 2000mاز سطح زمﻴن از طﻴاره اش سقوط مﻰدﻫد.
اگر کتلﺔ مجموعﻰ پﻴلوت و پراشوت 112kgباشد ،قوة مقاومت ﻫوا زمانﻰکﻪ پﻴلوت بﻪ
سرعت حدى مﻰرسد ،چند است؟
ﻣثال -ﻳک توپ باسکتبال از باﻻى ﻳک تعمﻴر مرتفع رﻫا مﻰشود.
.aشتاب اولﻰ توپ در لحظﺔ سقوط چند است؟
.bشتاب توپ را در لحظﻪﻳﻰ کﻪ بﻪ سرعت حدى اش مﻰرسد ،حساب کنﻴد.
.cشتاب توپ را در لحظﻪﻳﻰ کﻪ سرعت آن بﻪ نصف سرعت حدى مﻰرسد ،درﻳابﻴد.
رﻫﻨﻤﻮد براى حل ﻣثال
محور مثبت Yرا انتخاب مﻰکنﻴم تا طبق معمول نقاط را روى آن بﻪ سمت باﻻ نشانﻰ کنﻴم.
چون توپ از حالت سکون پرتاب مﻰشود ،بنابرآن ﻳگانﻪ قوهﻳﻰ کﻪ در لحظﺔ اول پرتاب باﻻى
آن عمل مﻰکند ،قوة جاذبﺔ زمﻴن است .در اﻳن لحظﻪ چون سرعت صفر است ،قوة مقاومت
ﻫوا ﻫم صفر است .وقتﻰ کﻪ توپ در حرکت است ،قوة مقاومت در قوة منتجﺔ وارده برجسم
سﻬﻴم مﻰباشد.
حل:
.aچون قوة مقاومت صفر است ،شتاب اولﻴﻪ مساوى بﻪ شتاب سقوط آزاد است ،ﻳعنﻰ:
) (a = g
.bوقتﻰ کﻪ توپ بﻪ سرعت حدى اش مﻰرسد ،مقدار قوة مقاومت مساوى بﻪ وزن توپ بوده؛
ولﻰ بﻪ سمت مخالف عمل مﻰکند ،و چون در اﻳن حالت قوة منتجﻪ باﻻى توپ صفر است،
پس شتاب در سرعت حدى صفر مﻰباشد ،ﻳعنﻰa = O :
120
.cوقتﻰ کﻪ توپ بﻪ نصف سرعت حدى در حال سقوط است ،قوة مقاومت مﻬم است ،اما اﻳن
قوه از وزن توپ کمتر است .قوة محصلﻪ بﻪ سمت پاﻳﻴن و بنابرآن شتاب نﻴز (ﻫر چند با مقدار
کمتر) بﻪ طرف پاﻳﻴن عمل مﻰکند .مﻰدانﻴم کﻪ قوة مقاومت در ﻫر سرعت توسط رابطﺔ زﻳر
V2 تعﻴﻴن مﻰشود:
Fd = mg 2
Vt
ﻫمچنان مﻰدانﻴم کﻪ اﻳن قوه بﻪ سمت مخالف وزن بﻪ طرف باﻻ عمل مﻰکند ،پس قوة
V2 V2 منتجﺔ عمودى را چنﻴن مﻰنوﻳسﻴم:
F = Fd mg = mg
y ( mg = mg 2
)1 2
Vt Vt
با تطبﻴق قانون دوم نﻴوتن دارﻳم کﻪFy = ma y :
براى بﻪدست آوردن قﻴمت شتاب حاصلﻪ مﻰتوان نوشت:
V2 V2
( ma y = mg 2
)1 ( ay = g 2
)1
Vt Vt
1 V2 1
V = Vt 2
= در لحظﻪﻳﻰ سرعت مساوى بﻪ نصف سرعت حدى است ،ﻳعنﻰ:
2 Vt 4
1
( ay = g 1) = 3 4 × g
4
پس شتاب توپ a = 3 4 g ،بوده و جﻬتﻫاى aو gﻫر دو بﻪ طرف پاﻳﻴن است.
ﻣباحثﻪ :چطور مﻰتوانﻴم بدانﻴم کﻪ مقاومت ﻫوا قابل صرف نظر است؟ اگر ما سرعت حدى
جسم را بﻪ طور تخمﻴن بدانﻴم ،در آنصورت خواﻫﻴم دانست کﻪ بﻪ ﻫر اندازه سرعت جسم
بﻪ مقاﻳسﺔ سرعت حدى کوچکتر باشد ،بﻪ ﻫمان اندازه مقاومت ﻫوا زﻳادتر قابل صرف نظر
مﻰباشد.
فعالﻴت
در ﻳک لوژ ﻳا محل باﻻ بروﻳد و ﻳا بﻪ ﻳک زﻳنﻪ باﻻ شــوﻳد و از آنجا ﻳک کاغذ ســبد شــکل ﻳا جامک کاغذ کﻴک
و ﻳک ســکﺔ پنج افغانﻴکﻰ را ﻫمزمان رﻫا کنﻴد .مقاومت ﻫوا در مقابل ســکﻪ قابل صرف نظر است؛ مگر اﻳنکﻪ از
ارتفاع بســﻴار بلند رﻫا شــود .در حالﻰکﻪ مقاومت ﻫوا در مقابل سبد کاغذ خﻴلﻰ قابل مﻼحظﻪ است و سبد کم و
بﻴش بﻪ زودى بﻪ سرعت حدى اش مﻰرسد .چند سبد کاغذى (از دو تا چﻬار عدد) را باﻫم ﻳکجا نموده و آنﻫا
را با ســبد اولﻰ ﻫمزمان رﻫا نماﻳﻴد .چﻰ را مشــاﻫده خواﻫﻴد کرد؟ آﻳا ســرعت حدى بستﻪﻫاى کاغذ سبد بﻴشتر
اســت؟ چرا؟ اکنون ﻳک کاغذ ســبد را کلولﻪ کنﻴد و بعد ﻫمزمان آن را با سکﻪ رﻫا کنﻴد .خواﻫﻴد دﻳد در حالﻰکﻪ
مقاومت ﻫوا اکنون تغﻴﻴر نموده؛ ولﻰ ﻫنوز ﻫم قابل مﻼحظﻪ است .چرا؟
121
دوبــاره ،در گروهﻫــا باﻫــم بحــث کنﻴد و شــکل زﻳــر را کﻪ ﻳــک تصوﻳر
ستروبوســکوپﻴک بوده و ســقوط دو جســم در ﻫوا را با سرعتﻫاى حدى
بســﻴار متفاوت نشان مﻰدﻫد ،مشاﻫده کنﻴد ،و بﻪ کمک آن دربارة فعالﻴتﻰ
کــﻪ انجــام داده اﻳد ،در گروهﻫا بﻪ بحث و مناقشــﻪ بپردازﻳــد (تصوﻳرﻫا در
وقفﻪﻫاى ثابت زمانﻰ 1,15 sعکاسﻰ شده است).
شکل ()4-23
:4-7لﻔت
لفت چﻴست؟ آﻳا تا بﻪ حال از خود پرسﻴده اﻳدکﻪ لفت از
نقطﺔ نظر فزﻳک چگونﻪ کار مﻰکند؟ وقتﻰ در داخل لفت
قرار دارﻳد و لفت با سرعت ثابت vبﻪ طرف باﻻ ﻳا پاﻳﻴن
حرکت مﻰکند ،چﻪ اتفاقﻰ مﻰافتد؟ و ﻳا اگر لفت با شتاب
ثابت aشروع بﻪ حرکت کند ،چﻪ اتفاقﻰ مﻰافتد؟ و ...اﻳنﻫا
ﻫمﻪ پرسشﻫاﻳﻰ ﻫستند کﻪ شما در ختم اﻳن درس تواناﻳﻰ
پاسخ دادن بﻪ آنﻫا را حاصل خواﻫﻴدکرد.
براى پاسخ دادن بﻪ پرسشﻫاﻳﻰ باﻻ بﻪ مثال زﻳر توجﻪ کنﻴد:
فرض کنﻴد کﻪ شخصﻰ با کتلﺔ mدر داخل لفت برروى
ﻳک ترازوى فنرى قرار دارد .مقدار قوة وارده بر ترازوى فنرى
را کﻪ شخص برروى آن قرار دارد ،در سﻪ حالت زﻳر مورد
شکل ()4-24 مطالعﻪ قرار مﻰدﻫﻴم:
- 1اگر لفت ساکن باشد :در اﻳن حالت چون لفت ساکن است ،در نتﻴجﻪ شتاب حرکت صفر
خواﻫد بود ،قوهﻫاى وارده بر شخص در شکل ) (4-24نشان داده شده است ،پس مﻰتوان
a=0 بر اساس قانون دوم نﻴوتن نوشت کﻪ:
F =N W =0
)N = W = mg..............(1
در اﻳن حالت مﻰتوان نتﻴجﻪ گرفت کﻪ ،وقتﻰ شخصﻰ در درون لفت قرار دارد و لفت داراى
شتاب صفر است ،ترازوى فنرى تنﻬا قوة وزن جسم ﻳعنﻰ W = mgرا نشان مﻰدﻫد.
122
- 2لفت با شتاب ثابت aبﻪ طرف باﻻ شروع بﻪ حرکت مﻰکند :در اﻳن حالت ،شتاب حرکت
بﻪاندازة aبﻪ طرف باﻻ است و با توجﻪ بﻪ قانون دوم نﻴوتن مﻰتوانﻴم بنوسﻴم کﻪ:
F = ma
N W = ma
N mg = ma
N = ma + mg
N = m ( a + g ). . . . ( 2 )
- 3لفت با شتاب ثابت aبﻪ طرف پاﻳﻴن شروع بﻪ حرکت مﻰکند :در اﻳن حالت نﻴز ،شتاب
حرکت بﻪاندازة aبﻪ طرف پاﻳﻴن است (جﻬت حرکت روبﻪ پاﻳﻴن را مثبت در نظر مﻰگﻴرﻳم)
و با توجﻪ بﻪ قانون دوم نﻴوتن مﻰتوان نوشت کﻪ:
F = ma
W N = ma
mg N = ma
N = mg ma
N = m ( g a ). . . . . ( 3 )
ﻧﻮت :با توجﻪ بﻪ سﻪ حالت باﻻ مﻰتوان نتﻴجﻪ گر فت « :زمانﻰکﻪ لفت ساکن است و ﻳا
با سرعت ثابت حرکت مﻰکند ،عددى کﻪ ترازوى فنرى نشان مﻰدﻫد ،برابر با وزن واقعﻰ
شخص ،ﻳعنﻰ ( N = W ):است .ﻫنگامﻰکﻪ لفت با شتاب ثابت بﻪ طرف باﻻ حرکت مﻰکند،
عددى را کﻪ ترازوى فنرى نشان مﻰدﻫد ،از وزن واقعﻰ شخص بزرگتر است؛ ﻳعنﻰ(N W ):
و زمانﻰکﻪ لفت با شتاب مثبت روبﻪ پاﻳﻴن حرکت مﻰکند ،عددى کﻪ ترازوى فنرى نشان
مﻰدﻫد ،از وزن واقعﻰ شخص کوچکتر؛ ﻳعنﻰ ( N W ):مﻰباشد.
ﻣثال :شخصﻰ با کتلﺔ 70 kgداخل لفت اﻳستاده است ،قوة عمودىﻳﻰ را کﻪ قاعدة لفت بﻪ
شخص وارد مﻰکند ،در حالتﻫاى زﻳر محاسبﻪ کنﻴد.
)aلفت ساکن است.
)bلفت با سرعت ثابت بﻪ طرف باﻻ در حرکت است.
فرض شود). g = 10 m ) )cلفت با شتاب ثابت 2 mبﻪ طرف باﻻ شروع بﻪ حرکت مﻰکند،
s2 s 2
حل )a :چون لفت ساکن است ،شتاب حرکت صفر است و در نتﻴجﻪ:
a=0
F = N W = mg
N = W = mg
N = 70 ×10 = 700 N
123
)bدر اﻳن حالت چون لفت با سرعت ثابت بﻪ طرف باﻻ در حرکت است ،در نتﻴجﻪ شتاب
حرکت صفر است و با محاسبﻪ مانند حالت aنتﻴجﻪ مﻰشود کﻪ N = 700 Nاست.
)cدر اﻳن حالت ،شتاب حرکت 2 m 2و بﻪ طرف باﻻ است و با توجﻪ بﻪ قانون دوم نﻴوتن
s
F = m.a خواﻫﻴم داشت:
N W = ma
N 700 = 70 × 2
N = 840 N
سؤال
شخصﻰ داخل لفت برروى ﻳک ترازوى فنرى قرار دارد .کتلﺔ شخص 50 kgاست .در حالتﻫاى زﻳر
ترازوى فنرى چﻪ عددى را نشان مﻰدﻫد:
)aلفت با شتاب 2 m 2بﻪ طرف باﻻ حرکت مﻰکند.
s
)bلفت با شتاب 2 m 2بﻪ طرف پاﻳﻴن حرکت مﻰکند.
s
)cلفت با سرعت ثابت حرکت مﻰکند.
شکل )(4-25
124
اما با توجﻪ بﻪ آنچﻪ کﻪ از اﻳن پﻴش در مورد حرکتﻫاى داﻳرهﻳﻰ خواندﻳد ،مﻰتوان گفت
کﻪ باﻻى قمر مصنوعﻰ دو قوه عمل مﻰنماﻳد .ﻳکﻰ قوة جاذبﺔ mgو دﻳگرى قوة فرار از مرکز
، mR 2کﻪ ﻫردو قوه بﻪ جﻬتﻫاى مختلف از ﻳکدﻳگر قرار دارند .چون قمر مصنوعﻰ از نقطﻪ
نظر شخصﻰ کﻪ در قمر مصنوعﻰ قرار دارد ،ساکن است .بنابراﻳن مﻰتوان گفت کﻪ دو قوة باﻻ
با ﻳکدﻳگر در حالت توازن قرار دارند.
و ﻳا بﻪ عبارت دﻳگر ،اﻳن دو قوه با ﻳکدﻳگر مساوى ﻫستند ﻳعنﻰ:
m g = mR 2
. . . . . (1 )
g =R 2
V
است و Vسرعت خطﻰ قمر مصنوعﻰ مﻰباشد ،پس با وضع نمودن قﻴمت = چون
R
V2
=g ... . . ( 2 ) دارﻳم کﻪ:
R
از اﻳنجا نتﻴجﻪ مﻰشود کﻪ شخص و اشﻴاى دﻳگر در داخل قمر مصنوعﻰ در اثناى حرکت
بﻰ وزن مﻰگردند .زﻳرا بر اساس معادلﺔ ( ،)1وزن قمر مصنوعﻰ مساوى بﻪ قوة فرار از مرکز
بوده و محصلﺔ آنﻫا صفر مﻰباشد.
125
خﻼصﺔ فصل چﻬارم
-قوانﻴن حرکت نﻴوتن ،مﻬمترﻳن قوانﻴن حرکت شناسﻰ در فزﻳک کﻼسﻴک مﻰباشد.
-قانون اول نﻴوتن ( قانون عطالت ﻳا انرشﻴا ) بﻴان مﻰداردکﻪ « :ﻳک جسم حالت سکون
و ﻳا حرکت ﻳکنواخت روى خط راست خود را حفظ مﻰکند ،مگر آنکﻪ زﻳر تأثﻴر قوهﻳﻰ،
مجبور بﻪ تغﻴﻴر حالت آن شود».
-قمرﻫاى مصنوعﻰ کﻪ توسط بشر بﻪ فضا پرتاب مﻰشوند ،از قانون سوم نﻴوتن استفاده
مﻰکنند.
-قانون دوم نﻴوتن بﻴان مﻰدارد کﻪ « :اگر بﻪ ﻳک جسم قوهﻫاى وارد شود ،جسم شتابﻰ
مﻰگﻴرد کﻪ با محصلﺔ قوهﻫاى وارده برآن ،نسبت مستقﻴم و با آن ﻫم جﻬت است و باکتلﺔ
جسم نسبت معکوس دارد» کﻪ بﻪ صورت زﻳر بﻴان مﻰشود.
F
=a m
ﻳا F = ma
-قانون سوم نﻴوتن بﻴان مﻰدارد کﻪ« :ﻫرگاه ﻳک جسم بﻪ جسم دﻳگر قوه واردکند ،جسم
دوم ﻫم بﻪ جسم اول قوهﻳﻰ برابر بﻪ آن ،ولﻰ در جﻬت مخالف بر آن وارد مﻰکند» کﻪ بﻪ
صورت ذﻳل نوشتﻪ مﻰشود.
F 1.2 F 2.1
= .......... .. از نقطﺔ نظر وکتورى
F 1.2 = F 2.1........... از نقطﺔ نظر سکالرى
-بﻪ قانون سوم نﻴوتن قانون عمل و عکس العمل نﻴز مﻰگوﻳند.
قوة عمودى تکﻴﻪ گاه ،ﻳکﻰ از قوهﻫاى است کﻪ براى آن قانون مشخصﻰ وجود ندارد ،ﻳعنﻰ
رابطﻪﻳﻰ وجودندارد تا بﻪ کمک آن بتوان اندازة اﻳن قوه را محاسبﻪ کرد .اما ﻫمانطور کﻪ
خواندﻳد ،اندازة اﻳن قوه را بﻪ کمک قانون دوم نﻴوتن محاسبﻪ مﻰکنﻴم.
قوة اصطکاک ستاتﻴکﻰ :جسم نسبت بﻪ سطحﻰ کﻪ برروى آن قرار دارد ،کشﻴده شده ولﻰ،
ساکن باقﻰ مﻰماند .در اﻳن حالت ،قوة اصطکاک را قوة اصطکاک ستاتﻴکﻰ مﻰنامﻴم .قوة
FS max = S N اصطکاک ستاتﻴکﻰ از رابطﺔ زﻳر بﻪدست مﻰآﻳد:
-ﻫنگامﻰکﻪ جسم نسبت بﻪ سطحﻰ کﻪ بر روى آن قرار دارد در حرکت باشد ،در اﻳن
حالت ،قوة اصطکاک را قوة اصطکاک حرکﻰ (دﻳنامﻴکﻰ) مﻰنامﻴم کﻪ بﻪ صورت زﻳر نوشتﻪ
fk = k N مﻰشود :
126
Sو Kبﻪ ترتﻴب عبارت از ضرﻳبﻫاى اصطکاک ستاتﻴکﻰ و حرکﻰ مﻰباشند کﻪ داراى
واحد اندازهگﻴرى نمﻰباشند.
اگر دو کتلﺔ m1 ،و m2باشند و فاصلﺔ مﻴان آنﻫا برابر بﻪ rباشد .اندازة قوة جاذبﻪﻳﻰ مﻴان
m m دو کتلﻪ ( ) Fاز رابطﺔ زﻳر بﻪدست مﻰآﻳد:
F =G 1 2
r2
رابطﺔ باﻻ عبارت از قانون جاذبﺔ نﻴوتن مﻰباشد کﻪ با حاصل ضرب دو کتلﺔ m1و m2رابطﺔ
مستقم و با مربع فاصلﺔ مﻴان اﻳن دو کتلﻪ رابطﺔ معکوس دارد.
-قوة وزن ،عبارت از قوة جاذبﻪﻳﻰ است کﻪ زمﻴن بﻪ جسم وارد مﻰکند.
-مقدار قوة جاذبﺔ زمﻴن کﻪ بر جسم وارد مﻰشود از رابطﺔ زﻳر بﻪدست مﻰآﻳد:
m.M e
W =G
Re2
Me
g = Gبﻪدست مﻰآﻳد. -مقدار شتاب جاذبﺔ زمﻴن ( )gاز رابطﺔ
Re2
-اگر جسم در ارتفاع hاز سطح زمﻴن قرار داشتﻪ باشد در نتﻴجﻪ ،را بطﺔ باﻻ بﻪ صورت زﻳر
نوشتﻪ مﻰشود:
Me
g =G
( Re + h )2
-ﻫنگامﻰکﻪ لفت با سرعت ثابت حرکت کند ، N = W ،اگر لفت با شتاب ثابت بﻪ طرف باﻻ
حرکت کند ،آنگاه N Wو اگر لفت با شتاب ثابت بﻪ طرف پاﻳﻴن حرکت کند ،در نتﻴجﻪ
N wمﻰباشد.
-باﻻى اقمار مصنوعﻰ دو قوه عمل مﻰنماﻳد .ﻳکﻰ قوة جاذبﻪ ( قوة جذب بﻪ مرکز) ،و دومﻰ
قوة فرار از مرکز.
127
سؤالﻫاى فصل چﻬارم
- 1قانونﻫاى حرکت نﻴوتن چﻪ چﻴزى را بﻴان مﻰکنند؟
- 2قانون اول نﻴوتن را تعرﻳف کنﻴد .از اﻳن قانون چﻪ نتﻴجﻪﻳﻰ مﻰگﻴرﻳم ؟
- 3عطالت ﻳا انرشﻴا را تعرﻳف کنﻴد.
- 4قانون دوم نﻴوتن را بﻴان کنﻴد و رابطﺔ آن را با ذکر واحدﻫاى اندازهگﻴرى آن بنوسﻴد.
- 5قانون سوم نﻴوتن را تعرﻳف کنﻴد.
- 6چرا در جادة افقﻰ کﻪ سطح آن ﻳخبندان است ،موتر نمﻰتواند از گوﻻﻳﻰ جاده تابعﻴت
کند و در امتداد خط راست از جاده منحرف مﻰشود؟
- 7سﻪ مثال از قانون اول نﻴوتن بﻴان کنﻴد.
- 8بﻪ جسمﻰبا کتلﺔ ،2kgقوة 20نﻴوتن وارد مﻰشود:
)aشتاب حرکت جسم را حساب کنﻴد.
)bاگر قوه 30 ،نﻴوتن شود ،در شتاب حرکت چﻪ تغﻴﻴرى وارد مﻰشود؟
- 9دو جسم با کتلﻪﻫاى m1و m2کﻪ روى سطح افقﻰ بﻪ حالت سکون قرار دارند ،تحت
تاثﻴر قوهﻫاى ﻳکسان شروع بﻪ حرکت مﻰکنند .اگر بعد از گذشت زمان ،tسرعت آنﻫا بﻪ
ترتﻴب V1و V2شود ،نسبت VVرا محاسبﻪ کنﻴد.
2
- 10جسمﻰ در حالت سقوط است (از مقاومت ﻫوا صرف نظر کنﻴد) .چﻪ قوهﻫاى بر آن
1
)(b ) (a
- 14مطابق شکل ،جسمﻰ را بﻪ طنابﻰ بستﻪ و آن را در استقامت عمودى نگﻪداشتﻪ اﻳم:
)aاگر دستگاه با شتاب 2 m s 2بﻪ طرف با ﻻ حرکت کند .قوة کشش طناب را حساب کنﻴد.
)bاگر دستگاه با شتاب 2 m 2بﻪ طرف پاﻳﻴن حرکت کند .قوة کشش طناب چند نﻴوتن
s
خواﻫد بود؟
m 10kg
128
)cاگر دستگاه با سرعت ثابت حرکت کند ،قوة کشش طناب چقدر خواﻫد بود؟
- 15انواع قوهﻫاى اصطکاک را نام برده و توضﻴح دﻫﻴد کﻪ اﻳن قوهﻫا چﻪ وقت پدﻳدار
مﻰشوند؟
- 16جسمﻰبا کتلﺔ 20کﻴلو گرام را روى سطح افقﻰ با ضرﻳب اصطکاک ستاتﻴکﻰ s = 0.5
قرار داده و آن را با قوة افقﻰ 25نﻴوتن کش مﻰکنﻴم ولﻰ قادر بﻪ تکان دادن آن نﻴستﻴم.
قوة اصطکاک بر حسب نﻴوتن چﻪاندازه خواﻫد بود؟
- 17جسمﻰبﻪ انجام فنرى درون ﻳک لفت آوﻳزان است ،کتلﺔ جسم 5kgو ثابت فنر
1000 Nمﻰباشد.
m
تغﻴﻴر طول فنر را در حالتﻫاى ذﻳل حساب کنﻴد:
-aلفت با شتاب 3 m 2بﻪ طرف با ﻻ شروع بﻪ حرکت مﻰکند.
s
-bلفت با شتاب 3 m 2بﻪ طرف پاﻳﻴن شروع بﻪ حرکت مﻰکند.
s
-cلفت با سرعت ثابت حرکت مﻰکند.
- 18مﻰخواﻫﻴم بﻪ جسمﻰکﻪ کتلﺔ آن 10kgاست شتاب 3 m 2بدﻫﻴم .مقدار قوهﻳﻰ را کﻪ
s
باﻳد بﻪ آن وارد کنﻴم در حالتﻫاى ذﻳل حساب کنﻴد.
-aجسم روى سطح افقﻰ بدون اصطکاک حرکت مﻰکند.
-bجسم روى سطح افقﻰ با ضرﻳب اصطکاک حرکﻰ 0.1در حرکت مﻰباشد.
-cجسم در راستاى قاﻳم بﻪ طرف با ﻻ در حرکت مﻰباشد.
-dجسم در راستاى قاﻳم بﻪ طرف پاﻳﻴن در حرکت مﻰباشد.
- 19دو جسم m1و m2بر روى سطح افقﻰ صاف و ﻫموارى قرار دارند .مقدارکتلﺔ m1برابر
بﻪ 10kgو کتلﺔ m2برابر بﻪ 5kgاست .قوة افقﻰ Fکﻪ اندازه اش 30Nاست ،مطابق شکل
بﻪ m1وارد مﻰشود و آنﻫا را بﻪ حرکت شتابﻰ در مﻰآورد .تعﻴﻴن کنﻴد کﻪ چﻪ قوه اى از
m2بﻪ m1وارد مﻰشود؟ شتاب مشترک کتلﻪﻫا را حساب کنﻴد.
F 30 N
m1 m 2
- 20کتلﺔ کرة زمﻴن کم و بﻴش 6×10 24 kgو کتلﺔ کرة ماه نزدﻳک بﻪ 7.4 ×1022 kgو
فاصلﺔ مرکز کرة زمﻴن از مرکز کرة ماه کمابﻴش 4×105 kmاست:
" -aقوة جاذبﻪﻳﻰ را کﻪ زمﻴن بر ماه وارد مﻰکند ،محاسبﻪ کنﻴد و بگوﻳﻴد کﻪ اﻳن قوه چﻪ
شتابﻰ بﻪ ماه مﻰدﻫد؟
-bقوة جاذبﺔ ماه بر زمﻴن چﻪاندازه است؟ اﻳن قوه بﻪ زمﻴن چﻪ مقدار شتاب مﻰدﻫد؟
129
فصل پﻨجﻢ
تاکنون ما حرکت انتقالﻰ ﻳک جسم را از لحاظ سﻪ قانون حرکت نﻴوتن مطالعﻪ نمودﻳم.
برحسب قوانﻴن باﻻ ،قوه نقش مرکزى را بﻪ حﻴث کمﻴت تعﻴﻴن کنندة حرکت بازى مﻰکرد.
در اﻳن فصل و فصل بعدى ما با تحلﻴلﻫاى مختلفﻰ از حرکت انتقالﻰ اجسام از لحاظ
کمﻴتﻫاى انرژى و مومنتم بحث خواﻫﻴم کرد.
اﻫمﻴت اساسﻰ انرژى و مومنتم در خاصﻴت تحفظ آنﻫا است ،ﻳعنﻰ آنﻫادر حاﻻت
عمومﻰثابت باقﻰ مﻰمانند .وجود مقادﻳر تحفظﻰ نﻪ تنﻬا قدرت دﻳد عمﻴق بر طبﻴعت جﻬان
را بﻪما مﻰدﻫد ،بلکﻪ طرﻳقﺔ دﻳگر رسﻴدن بﻪ حل مساﻳل عملﻰ را بﻪ ما نشان مﻰدﻫد .قوانﻴن
تحفظ انرژى و مومنتم بﻪ خصوص ﻫنگام مطالعﺔ سﻴستمﻫاى مختلف اجسام کﻪ با قوهﻫاى
مختلف سروکار داشتﻪ و حل مساﻳل مربوط بﻪ آنﻫا دشوار و ﻳا نا ممکن بﻪ نظر مﻰرسد بسﻴار
با اﻫمﻴت است .اﻳن قوانﻴن در ساحﺔ وسﻴع پدﻳدهﻫا و حوادث بﻪ شمول پدﻳدهﻫاى جﻬان
اتوم و ذرات ﻫستﻪﻳﻰ کﻪ دﻳگر قوانﻴن نﻴوتن در آنﻫا عملﻰ نﻴست ،قابل تطبﻴق مﻰباشد .در
اﻳن فصل شما دربارة دو مفﻬوم بسﻴار مﻬم کار و انواع مختلف انرژى کﻪ با مﻴخانﻴک سروکار
دارند ،معلومات حاصل خواﻫﻴد کرد .اﻳن دو کمﻴت سکالرى ﻫستند و چون داراى جﻬت
نﻴستند ،مطالعﺔ آنﻫا نسبت بﻪ مقادﻳر وکتورى آسانتر است .انرژى حرکﻰ کﻪ با حرکت
سروکار دارد و انرژى ذخﻴرهﻳﻰ کﻪ بﻪ موقعﻴت ﻳک جسم ارتباط دارد ،دو شکل انرژى ﻫستند
کﻪ در اﻳن فصل آنﻫا را مطالعﻪ خواﻫﻴد کرد .کار ،انرژى و طاقت با ﻫمدﻳگر در ارتباط اند،
انواع ماشﻴنﻫا کﻪ در زندهگﻰ روزمره با آنﻫا سروکار دارﻳم ،بﻴشتر توسط اندازة کارى کﻪ
توسط شان انجام شده مﻰتواند و ﻳا طاقتﻰ کﻪ تولﻴد مﻰکنند ،تشرﻳح شده مﻰتوانند ،کﻪ در
پاﻳان اﻳن فصل دربارة مفاﻫﻴم ذکر شده معلومات و آشناﻳﻰ ﻻزم حاصل خواﻫﻴد کرد.
130
کارى کﻪ تﻮسط قﻮة ثابت اجرا ﻣﻰشﻮد
مفﻬوم کار چﻴست؟ کارى کﻪ توسط قوة ثابت اجرا مﻰشود چگونﻪ است؟ چگونﻪ مﻰتوان کار
را از نگاه فزﻳک بررسﻰ کرد؟
در فزﻳک صنف ﻫفت تا اندازهﻳﻰ با مفﻬوم کار آشنا شدﻳد .براى ﻳاد آورى از آنچﻪ کﻪ در
گذشتﻪ مطالعﻪ کردﻳد .فعالﻴت زﻳر را انجام دﻫﻴد.
فعالﻴت
تعدادى از کارﻫاﻳﻰ را کﻪ در محﻴط و اطراف خود مشاﻫده مﻰکنﻴد و ﻳا بﻪ آنﻫا مواجﻪ مﻰشوﻳد ،ﻳاد داشت کرده و
بﻪ صنف گزارش دﻫﻴد .
در انجام دادن اﻳن کارﻫا چﻪ خصوصﻴات و عنصرﻫاى مشترکﻰ و جود دارد؟ اﻳن پرسش را در گروهﻫاى مختلف بﻪ
بحث بگذارﻳد و سپس بﻪ صنف گزارش دﻫﻴد.
با توجﻪ بﻪ فعالﻴتﻰ کﻪ در باﻻ ذکر شد .در کارﻫاﻳﻰ کﻪ انجام مﻰشوند دو عنصر مشترک
وجود دارد.
- 1بﻪ اجسام قوه وارد مﻰشود .
- 2بر اثر اعمال قوه بﻪ اجسام ،آنﻫا تغﻴﻴر حالت و موقعﻴت مﻰکنند.
ﻫمانطور کﻪ در شکل ) (5-1مﻰبﻴنﻴد،
شخصﻰ بﻪ جسم قوه وارد مﻰکند و در نتﻴجﻪ
با عث تغﻴﻴر مکان جسم مﻰشود .با توجﻪ بﻪ
آنچﻪ کﻪ گفتﻪ شد ،مﻰتوان گفت کﻪ (حاصل
ضرب مرکبﺔ قوه بﻪ جﻬت تغﻴﻴر مکان جسم
و فاصلﺔ طﻰ شده توسط آن عبارت از کار قوة
ب الف عامل باﻻى جسم متحرک مﻰباشد).
ﻳعنﻰ اگر مطابق شکل ) ،(5-2بﻪ جسم
ج قوهﻳﻰ بﻪاندازة Fوارد شود و آنرا بﻪ اندازة
dبﻰجا کند ،طبق تعرﻳف ،کار قوة ثابت،F
شکل )(5-1
عبارت است ازW f = F d ........(1) ،
شکل )(5-2
131
واحد اندازهگﻴرى کار درسﻴستم SIعبارت از N mمﻰباشد کﻪ «ژول» نامﻴده مﻰشود و با
عﻼمﺔ Jنماﻳش داده مﻰشود ،ﻳعنﻰ:
)1N m = 1J .........( 2
در سﻴستم ،cgsواحد اندازهگﻴرى کار عبارت از ارگ است کﻪ بﻪ صورت زﻳر تعرﻳف
)1 erg = 1 dyne 1cm .......... ...( 3
مﻰشود:
سؤال :1رابطﺔ ) (4را در گروهﻫاى مختلف بﻪ کمک اعضاى گروه در صنف بﻪ
اثبات برسانﻴد.
کار ،عبارت از ﻳک کمﻴت سکالرى است .بﻪ طور مثال اگر در شکل ) ،(5-2کار را با چند
تغﻴﻴر موقعﻴت پشت سر ﻫم (متوالﻰ) انجام دﻫﻴم ،کار کل را مﻰتوان از جمع جبرى
کارﻫاى انجام شده در ﻫرکدام از تغﻴﻴر موقعﻴتﻫا بﻪدست آورد.
ﻣثال :شخصﻰ قوة افقﻰ 70 Nرا بر جسمﻰ وارد آورده و آنرا بﻪ اندازة 10mبﻰجا مﻰکند،
مقدار کار شخص را درﻳابﻴد.
w=F d حل :بر طبق را بطﺔ ) (1دارﻳم کﻪ:
w = (70 N )(10m) = 700 J
شکل )(5-3
132
ﻧﻮت :اگر در رابطﺔ ) ˆ = 0 ،(5شود ،در نتﻴجﻪ ،رابطﺔ ) (1بﻪدست خواﻫد آمد.
ﻣثال :قوة 10Nرا تحت زاوﻳﺔ 60°بﻪ جسمﻰ وارد مﻰکنﻴم ،کار قوة Fرا در فاصلﺔ 6مترى
تغﻴﻴر مکان حساب کنﻴد:
W f = F d cos ˆ حل :بر طبق را بطﺔ ( )5دارﻳم کﻪ:
1 60
W f = (10 N ) (6m) cos 60 ° = 10 6 = = 30 J
2 2
قوه مﻰتواند بر جسمﻰعمل نماﻳد ،ولﻰ ﻫﻴچ کارى انجام نشود .بﻪ طور مثال ،شما بکس
مکتب تان را در دست خود مﻰگﻴرﻳد و حرکت نمﻰکنﻴد ،در اﻳن حالت شما کارى انجام
نمﻰدﻫﻴد .چرا؟
ﻣثال :شخصﻰ با قوة ثابت ، Fp = 100 Nجسم 50kgرا بﻪ اندازة 40mبﻰجا مﻰنماﻳد .اگر
زاوﻳﺔ وکتور قوه و وکتور تغﻴﻴر موقعﻴت 37°و قوة اصطکاک 50 Nباشد.
)aکار ﻫرکدام از قوهﻫاﻳﻰ را کﻪ باﻻى جسم عمل مﻰکنند ،بﻪدست آورﻳد.
)bمجموع کار انجام شده باﻻى جسم را حساب کنﻴد.
FN F حل :با توجﻪ بﻪ شکل دارﻳم کﻪ:
p
37 o
F fr شکل )(5-4
40m
w mg
)aکار انجام شده توسط قوهﻫاى Wو ،FNمساوى بﻪ صفر است ،زﻳرا:
Wg = m g d cos 90 ° = mgd × 0 = 0
WN = FN d cos 90 ° = FN d × 0 = 0
133
ﻣثال :جسمﻰبا کتلﺔ mرا مطابق شکل ) (5-5بﻪاندازة hباﻻ مﻰبرﻳم ،کار قوة وزن را
درﻳابﻴد؟
o
حل :در اﻳن حالت زاوﻳﺔ بﻴن وزن و وکتور تغﻴﻴر موقعﻴت 180است.
h h
h h
F
F
F mg
ج 180 o
د ب mg الف
شکل )(5-5 mg
تﻤرﻳﻦ :در شکل ،قوة ثابت Fدر امتداد افق بﻪ جسمﻰ با کتلﺔ mوارد مﻰشود و آنرا در
روى سطحﻰ با ضرﻳب اصطکاک حرکﻰ kبﻰجا مﻰسازد .مطلوب است:
)bکار قوة اصطکاک )cکار قوة عکس العمل )aکار قوة F
)eکار محصلﺔ قوهﻫا )dکار قوة وزن
F1
d
:5-2کار و اﻧرژى حرکﻰ
از معلومات گذشتﻪ مﻰدانﻴم کﻪ انرژى حرکﻰ جسمﻰرا با کتلﺔ mو سرعت vتوسط رابطﺔ
K E = 1 mv 2نشان داده مﻰشود.
2
ﻫنگامﻰکﻪ توپﻰ را در ابتدا عمودا ً بﻪ ﻫوا پرتاپ مﻰکنﻴم ،سرعت توپ بﻪ تدرﻳج کاﻫش
مﻰﻳابد .اﻳن بدﻳن معنا مﻰباشد کﻪ انرژى حرکﻰ توپ در اثناى باﻻ رفتن کاﻫش مﻰﻳابد.
برعکس اگر توپ را از حالت سکون از ﻳک بلندى رﻫا کنﻴم ،در نتﻴجﻪ ،انرژى حرکﻰ توپ در
اثناى پاﻳﻴن آمدن افزاﻳش مﻰﻳابد.
ما در زندهگﻰ روزانﻪ ،شاﻫد تغﻴﻴر انرژى اجسام در محﻴط اطراف خود ﻫستﻴم ،انرژى حرکﻰ
موترى کﻪ برک کرده است ،کاﻫش مﻰﻳابد و . . .
فعالﻴت
مثالﻫاى دﻳگرى را کﻪ درمورد تغﻴﻴر انرژى حرکﻰ اجسام در اطراف خود مﻰبﻴنﻴد ،ﻳادداشت کرده و بﻪ صنف
گزارش دﻫﻴد.
134
براى بررسﻰ بﻬتر را بطﺔ بﻴن کار و انرژى حرکﻰ ،جسمﻰبا کتلﺔ mرا مطابق شکل )(5-6
در نظر بگﻴرﻳد کﻪ محصلﺔ قوهﻫاى وارد بر آن ثابت و برابر با Fاست و جسم تحت تأثﻴر اﻳن
قوه بﻪاندازة dبر روى ﻳک سطح افقﻰ تغﻴﻴر مکان مﻰکند.
شکل )(5-6
W =F d ﻫمانطور کﻪ مﻰدانﻴم کار قوة Fبا رابطﺔ زﻳر حساب مﻰشود:
از طرف دﻳگر با استفاده از قانون دوم نﻴوتن مﻰتوانﻴم بنوسﻴم کﻪF = m a :
در اثر اعمال قوة ،Fسرعت جسم از مقدار v1در نقطﺔ ) (1بﻪ مقدار v2در نقطﺔ ) (2تغﻴﻴر
مﻰکند ،و چنانکﻪ از گذشتﻪ مﻰدانﻴمv22 v12 = 2ad . . . .(1) :
v22 v12
=a وﻳا
2d
با قرار دادن اﻳن رابطﻪ در رابطﺔ w = F dدارﻳم کﻪ:
v22 v12 v22 v12
( W =F d =m a d =m () d =m )
2d 2
1 1
W = m v22 )m v12 . . . . (2
2 2
حد اول طرف راست اﻳن رابطﻪ ،انرژى حرکﻰ جسم در نقطﺔ ) ،(2و حد دوم آن ،انرژى
حرکﻰ جسم در نقطﺔ ) (1مﻰباشد.
در نتﻴجﻪ اگر دو انرژى حرکﻰ را بﻪ ترتﻴب با k1و k2نشان دﻫﻴم ،رابطﺔ زﻳر بﻪدست
مﻰآﻳد.
W = k 2 k1وﻳا )W = k . . . . (3
رابطﺔ ) (3قضﻴﺔ کار و انرژى نامﻴده مﻰشود و بر طبق اﻳن قضﻴﻪ« ،کار محصلﺔ قوهﻫاى
وارد شده برﻳک جسم در ﻳک تغﻴﻴر مکان ،برابر است با تغﻴﻴر انرژى حرکﻰ جسم در آن
تغﻴﻴرمکان» بﻪ اساس اﻳن قضﻴﻪ اگر کار محصلﺔ قوهﻫا ثابت باشد k 2 k1 ،است و انرژى
حرکﻰ کاﻫش مﻰﻳابد و ﻫمﻴن طور اگر کار محصلﺔ قوهﻫا صفر باشد k 2 = k1 ،است و انرژى
حرکﻰ جسم تغﻴﻴر نمﻰکند.
135
سؤال :ﻣﻔﻬﻮﻣﻰ :در اﻧﺮژى ﺣﺮﻛﻰ اﺟﺴﺎم
)aاگر کتلﺔ جسم دو برابر باشد ،انرژى حرکﻰ بﻪ چﻪ مقدار تغﻴﻴر خواﻫد کرد؟
)bاگر سرعت جسم دو برابر شود ،انرژى حرکﻰ جسم بﻪ چﻪ مقدار تغﻴر خواﻫد کرد؟ (در صنف بحث کنﻴد ).
ﻣثال :جسمﻰبا کتلﺔ 1kgرا از ارتفاع 10mرﻫا مﻰکنﻴم .با استفاده از قضﻴﺔ کار و انرژى
ﻫنگامﻰکﻪ جسم بﻪ زمﻴن مﻰرسد ،انرژى حرکﻰ آن چقدر است؟ تعﻴﻴن مﻰنماﻳﻴم.
( g = 10 m s 2فرض شود).
حل :در اﻳن مثال تنﻬا قوة داده شده بﻪ جسم ،قوة وزن است و کار اﻳن قوه برابر است با:
W = F d cos ˆ= m g h cos 0° = (1kg ) (10 m ) (10m) (1) =100 J
s2
W = k2
چون انرژى حرکﻰ اولﻴﺔ جسم صفر است ،پس مﻰتوانﻴم بنوسﻴمk1 :
100 = k 2 0 k 2 = 100 J
ﻣثال :موترى با کتلﺔ 1500kgبا سرعت 72km hدر حرکت است .اگر دراﻳور برک بگﻴرد ،موتر پس از
طﻰ مسافتﻰ اﻳستاد مﻰشود .کار قوة اصطکاک وﻳاکارقوةبرک باﻻى موتر را بﻪ دست آورﻳد؟
حل :سرعت موتر قبل از برک کردن برابر است با72.1000 20m :
= V1 =
3600 s
و انرژى حرکﻰ آن قبل از برک کردن مساوى است با:
1 1
m v12 = (1500kg ) (20m ) 2 = 300.000 J
= k1
2 2 s
چون موتر بعد از برک کردن متوقف مﻰشود k 2 = 0 ،است .از طرف دﻳگر قوة اصطکاک ،قوة
عمودى تکﻴﻪگاه و قوة وزن ،قوهﻫاﻳﻰ ﻫستند کﻪ برجسم اثر مﻰکنند و در نتﻴجﻪ:
Wnet = W f + WN + Wmg
ولﻰ کار قوة عمودى تکﻴﻪگاه و قوة وزن برابر بﻪ صفر است ( چرا؟) .در نتﻴجﻪ:
Wnet = W f = k 2 k1 = 0 300.000 = 300.000 J
تﻤرﻳﻦ :1موترى باکتلﺔ 1تن با سرعت 36km hدر حرکت است .دراﻳور موترناگﻬان برک
مﻰکند .اگر ضرﻳب اصطکاک حرکﻰ بﻴن جاده و تاﻳرﻫاى موتر 0.5باشد .موتر پس از طﻰ
چﻪ مسافتﻰ متوقف مﻰشود؟ ( g = 10m sفرض شود).
2
تﻤرﻳﻦ :2جسمﻰرا از ارتفاع hرﻫا مﻰکنﻴم .با استفاده از قضﻴﺔ کار و انرژى سرعت آن را
در ارتفاع 3 hبﻪدست آورﻳد ( .از مقاومت ﻫوا صرف نظر کنﻴد) .
4
30 m
s
بﻪ 20m
s
تﻤرﻳﻦ :3چﻪ مقدار کار ﻻزم است تا سرعت موترى با کتلﺔ 1000kgاز
برسد؟
136
کار و اﻧرژى پتاﻧسﻴل
در درس گذشتﻪ در مورد کار و انرژى حرکﻰ موضوعاتﻰ را آموختﻴم و رابطﻪ بﻴن کار و
انرژى حرکﻰ را بﻪ دست آوردﻳم .حال بﻪ بررسﻰ اﻳن پرسش مﻰپردازﻳم کﻪ را بطﺔه بﻴن
کار و انرژى پوتانسﻴل چگونﻪ است؟ ﻫمان طور کﻪ مﻰدانﻴم انرژى پوتانسﻴل جاذبﻪﻳﻰ آن
انرژى است کﻪ جسم بﻪ علت ارتفاعاش از سطح زمﻴن دارد .ﻳعنﻰ اگر جسم مطابق شکل
) (5-7در ارتفاع hاز سطح زمﻴن قرار داشتﻪ باشد ،داراى انرژى پوتانسﻴل جاذبﻪﻳﻰ است.
براى باﻻبردن جسم از سطح زمﻴن تا ارتفاع hباﻳد کار انجام دﻫﻴم .چون با انجام اﻳن کار،
جسم انرژى پتانسﻴل جاذبﻪﻳﻰ را کسب کرده است ،پس گفتﻪ مﻰتوانﻴم کﻪ کار انجام شده
بﻪ صورت انرژى پتانسﻴل در جسم ذخﻴره مﻰشود.
در اﻳن درس اﻳن انرژى را بﻪ صورت کمﻰتعرﻳف کرده و رابطﺔ
آن را با کار بﻪدست خواﻫﻴم آورد.
با توجﻪ بﻪ شکل ) ،(5-7کارى کﻪ توسط قوة Fانجام مﻰشود
تا کتلﺔ mرا بﻪ بلندى hباﻻ ببرد ،عبارت است از:
) WP = F d cos ˆ= m g h cos 0° = mg (h2 h1
شکل )(5-7 در نتﻴجﻪ مﻰتوان نوشت کﻪWP = mgh2 mgh1 = p :
ﻳعنﻰ کارى کﻪ توسط قوة Fبراى باﻻبردن کتلﺔ mاز ارتفاع h1
y2
بﻪ ارتفاع h2مصرف مﻰشود عبارت از تفاضل انرژى پوتانسﻴل
d Fext در آن مﻰباشد ،ﻳعنﻰu = WP = p :
با توجﻪ بﻪ نکات فوق انرژى پوتانسﻴل جاذبﻪﻳﻰ را مﻰتوان بﻪ
صورت ذﻳل تعرﻳف کرد« :انرژى پوتانسﻴل جاذبﻪﻳﻰ ﻳک جسم
h
در ﻳک نقطﻪ نسبت بﻪ زمﻴن برابر است با کارى کﻪ انجام
مﻰدﻫﻴم تا جسم را با سرعت ثابت از سطح زمﻴن تا نقطﺔ ﻳاد
F G = mg
شده منتقل کنﻴم».
شکل )(5-8
y1
بحث کﻨﻴد
در گروهﻫــاى مختلــف صنفﻰ ،با توجﻪ بﻪ شــکل ) ،(5-8کار قوة جاذبﻪ را بﻪدســت آورﻳــد .و نتﻴجﻪ را بﻪ صنف
گزارش دﻫﻴد.
137
فعالﻴت
در گروهﻫــاى مختلف صنفﻰ جدول زﻳر را براى بلندىﻫاى ﻳادشــده تکمﻴل کنﻴــد ،و نتﻴجﻪ را بﻪ صنف گزارش
دﻫﻴد:
بلﻨدى اﻧرژى حرکﻰ اﻧرژى پﻮتاﻧسﻴل ﻣجﻤﻮع اﻧرژى ﻫاى حرکﻰ و پﻮتاﻧسﻴل
h
1
×h
2
1
×h
4
0
ﻧﻮت :ﻻزم بﻪ تذکر است کﻪ اگر شرط با سرعت ثابت در تعرﻳف انرژى پتانسﻴل ذکر نمﻰشد،
ﻼ سرعت جسم افراﻳش مﻰﻳافت ،مقدارى از کار صرف افزاﻳش انرژى حرکﻰ جسم و مث ً
مﻰگردﻳد.
تﻤرﻳﻦ :شکل 5-9نشان مﻰدﻫدکﻪ متحرکﻰ با کتلﺔ 1000kgاز نقطﺔ 1شروع بﻪ حرکت
مﻰکند و از نقاط 2و 3مﻰگذرد.
)aانرژى پتانسﻴل جاذبﻪﻳﻰ را در نقطﻪﻫاى
1و 2بﻪدست آورﻳد.
)bتفاوت انرژى پتانسﻴل بﻴن نقطﻪﻫاى
شکل ()5-9 2و 3را حساب کنﻴد.
:5-3کارى کﻪ بﻪوسﻴلﺔ فﻨر باﻻى کتلﻪ اﻧجام ﻣﻰشﻮد
چگونﻪ مﻰتوان کارى راکﻪ توسط ﻳک فنر باﻻى کتلﻪ اى انجام
مﻰشود اندازهگﻴرى کرد؟
براى بررسﻰ اﻳن موضوع فنرى را مانند شکل زﻳر در نظر بگﻴرﻳد.
اگر فنر مذکور راتوسط قوة عضﻼتﻰ بﻪاندازة d xکش نماﻳﻴم ،در
اﻳن صورت قوة عضﻼتﻰ ،کار ) (dw = F d xرا انجام مﻰدﻫد.
اگر توسط دست خوﻳش باﻻى فنر قوة Fرا وارد نماﻳﻴم و فنر را
بﻪاندازة Xکش ﻳا فشرده سازﻳم ،مقدار اﻳن قوه با مقدار فاصلﺔ
فنر را بطﺔ ﻳک راست دارد .بنابراﻳن:
شکل ()5-10 Fp X ) Fp = KX ........( 1
138
در اﻳن رابطﻪ k ،ضرﻳب ثابت فنر اســت .فنر کش شــده و ﻳا فشرده شده نﻴز قوهﻳﻰ بر خﻼف
جﻬت قوة Fpباﻻى دست وارد مﻰسازد .چرا؟ (توضﻴح دﻫﻴد).
) ( Fs = KX . . . . . ( 2قوة ارتجاعﻰ فنر) پس مﻰتوان نوشت کﻪ:
عﻼمﺔ منفﻰ در اﻳن رابطﻪ نشان مﻰدﻫد کﻪ Fsخﻼف جﻬت xعمل مﻰنماﻳد و دو قوة Fp
و Fsدر خﻼف جﻬت ﻳکدﻳگر اند .ﻫمانطور کﻪ مﻰدانﻴم ،را بطﺔ ) (2قانون ﻫوک را اراﻳﻪ
مﻰدارد .و در نتﻴجﻪ مﻰتوان نوشتFp = Fs . . . . ( 3 ) :
dw = Fp d x کارى کﻪ توسط قوة Fpانجام مﻰگردد عبارت است از:
dw = kx dx با استفاده از رابطﺔ ) Fp = KX ،(2دارﻳم کﻪ:
چون FPاز موقعﻴت تعادل X 1 = 0تا ﻫر موقعﻴت بعدى Xتحول خطﻰ دارد ،بنابرآن
قوة متوسط Fعبارت از ( F = 1 (0 + KX ) = 1 KX ) ،و کار مجموعﻰ انجام شده
2 2
) (W = F X = 1 KX × X = 1 KX 2مﻰباشد ،کﻪ اﻳن کار را بﻪ نام انرژى پوتانشﻴل فنر
2 2
نﻴز ﻳاد مﻰکنند.
ﻣثال :ضرﻳب ثابت فنرى 405 N mاست .مقدار کار فنر را بﻪاندازة 3cmکﻪ تغﻴﻴر طول
دﻫد ،درﻳابﻴد؟
1 405 N
( =w حل) (0.03m) = 0.182 J :
2
2 m
کارى کﻪ بﻪوسﻴلﺔ گاز با فﺸار ثابت باﻻى پستﻮن اجرا ﻣﻰشﻮد
براى بررسﻰ کارى کﻪ بﻪوسﻴلﺔ گاز باﻻى پستون اجرا مﻰشود ،گازى را مطابق شکل
(الف )5-11،در داخل پستونﻰ کﻪ باﻳک منبع حرارت در تماس است در نظر بگﻴرﻳد .گاز
ابتدا در فشار Pو حجم v1در حالت تعادل قرار دارد( .فرض کنﻴد اصطکاک بﻴن پستون و
استوانﻪ قابل صرف نظر باشد) در اﻳن صورت ،فشار گاز با فشار محﻴط برابر است .چرا؟ بﻪ
علت اختﻼف حرارت بﻴن منبع و سﻴستم ،مقدار کمﻰاز حرارت بﻪ گاز منتقل مﻰشود کﻪ در
نتﻴجﻪ ،گاز کمﻰمنبسط مﻰشود وپستون ،را بﻪ سمت راست بﻪ عقب مﻰراند.
139
اگر حرارت دادن بﻪ گاز را بﻪ ﻫمﻴن ترتﻴب بﻪ صورت آﻫستﻪ ادامﻪ دﻫﻴم ،گاز بﻪ کندى
منبسط مﻰشود و پستون بسﻴار آﻫستﻪ بﻪ طرف راست حرکت مﻰکند .در اﻳن حالت ،شتاب
حرکت پستون بسﻴار کوچک خواﻫد بود .در نتﻴجﻪ ،قوهﻳﻰ کﻪ گاز بﻪ پستون وارد مﻰکند
باﻳد با قوهﻳﻰ کﻪ محﻴط بﻪ پستون وارد مﻰکند ،برابر باشد .بنابر اﻳن ،مﻰتوان گفت کﻪ در
اثناى حرارت دادن ،ﻫمواره فشار گاز با فشار محﻴط برابر است ،ﻳعنﻰ در اثناى اﻳن عمل،
فشار گاز ثابت باقﻰ مﻰماند .گراف فشار -حجم ) ( p vدر اﻳن عملﻴﻪ در شکل (ب)5-11،
نشان داده شده است .در اﻳن عمل ،ﻫم حرارت و ﻫم کار مبادلﻪ مﻰشوند .در ابتدا کار را
محاسبﻪ مﻰکنﻴم .اگر فشار گاز Pباشد ،گاز در اثناى عملﻴﻪ ،قوة F = P Aرا بﻪ پستون
وارد مﻰکند کﻪ در آن Aعبارت از مساحت پستون است .اگر تغﻴﻴر مکان پستون برابر با
dباشد ،کار wکﻪ سﻴستم برروى محﻴط انجام مﻰدﻫد از رابطﺔ W = F d = ( P A) d
بﻪدست مﻰآﻳد:
ولﻰ ،Adعبارت از تغﻴﻴر حجم استوانﻪ است کﻪ برابر است با V = V2 V1
در نتﻴجﻪW = P V ..................(4) :
رابطﺔ ) (4اخﻴر عبارت از کارى است کﻪ پستون برروى محﻴط انجام مﻰدﻫد.
:5-4قﻮهﻫاى تحﻔﻈﻰ و غﻴر تحﻔﻈﻰ
قوهﻫاى تحفظﻰ و غﻴر تحفظﻰ چگونﻪ قو هﻫاﻳﻰ ﻫستند؟ چﻪ تفاوتﻰ مﻴان اﻳن دوقوه وجود دارد؟
ﻫمانطورکﻪ مﻰدانﻴم اگر بخواﻫﻴم جسمﻰرا از ارتفاع h1بﻪ بلندى h2باﻻ ببر ﻳم باﻳد انرژى
مصرف کنﻴم وکار انجام دﻫﻴم .در اﻳن حالت کار انجام داده شده بﻪ مسﻴر راه بستﻪگﻰ ندارد؛ بلکﻪ
تنﻬا بﻪ نقطﺔ آغاز و انجام بستﻪگﻰ دارد .بﻪ چنﻴن قوهﻫاﻳﻰ ،قوهﻫاى تحفظﻰ گوﻳند .قوة جاذبﺔ
زمﻴن نمونﺔ خوبﻰ از قوهﻫاى تحفظﻰ مﻰباشد .در صورتﻰکﻪ کار انجام شده توسط قوة ،Fبﻪ مسﻴر
راهبستﻪگﻰ داشتﻪ باشد ،در اﻳن صورت بﻪ اﻳن نوع قوهﻫا ،قوهﻫاى غﻴر تحفظﻰ مﻰگوﻳند .نمونﺔ
خوبﻰ از اﻳن قوهﻫا ،عبارت از قوة اصطکاک مﻰباشد .ﻫمان طورکﻪ در شکل ) (5-12مﻰبﻴنﻴد،
زمانﻰکﻪ جسم از ﻳک نقطﻪ بﻪ نقطﺔ دﻳگر حرکت داده مﻰشود .کارى کﻪ انجام شود بستﻪگﻰ
بﻪ مسﻴر پﻴموده شده توسط جسم دارد .چنانکﻪ در شکل دﻳده مﻰشود ،جسم از موقعﻴت 1تا
موقعﻴت 2از طرﻳق دو مسﻴر حرکت کرده مﻰتواند )1 .مسﻴر مستقﻴم )2مسﻴر منحنﻰ.
اگر جسم از موقعﻴت1تا موقعﻴت
2از مسﻴرى منحنﻰ حرکت
کند ،کار قوة اصطکاک بﻴشتر
از کار قوة اصطکاکﻰ است کﻪ
ﻫمان جسم از مسﻴر مستقﻴم
حرکت مﻰکند.
شکل )(5-12
140
:5-5تحﻔﻆ اﻧرژى ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ
کل انرژى پوتانشﻴل تحفظ انرژى مﻴخانﻴکﻰ چﻴست؟ ﻫنگامﻰ
کﻪ جسمﻰ را با کتلﺔ mاز ارتفاع hرﻫا
نصف انرژى حرکﻰ
نصف انرژى پوتانشﻴل
کنﻴم ،انرژى پوتانشﻴل و انرژى حرکﻰ
جسم تغﻴﻴر خواﻫند کرد؟ چرا؟ چﻪ
رابطﻪﻳﻰ بﻴن انرژى حرکﻰ و پوتانشﻴل
کل انرژى حرکﻰ وجود دارد؟ در صورتﻰکﻪ تنﻬا قوهﻫاى
تحفظﻰ باﻻى جسم عمل کند ،ما بﻪ
شکل )(5-13 ﻳک نتﻴجﺔ بسﻴار ساده و زﻳبا مﻰرسﻴم.
براى توضﻴح اﻳن نتﻴجﻪ و پاسخ بﻪ پرسشﻫاى باﻻ جسمﻰرا کﻪ داراى کتلﺔ mاست در نظر
بگﻴرﻳد کﻪ بﻪ فاصلﺔ yاز سطح زمﻴن رﻫا شده است (شکل روبرو) .دﻳده مﻰشود کﻪ در نتﻴجﺔ
سقوط ،انرژى حرکﻰ و پوتانشﻴل جسم طبق گراف شکل زﻳر تغﻴﻴر مﻰکند.
انرژى مﻴخانﻴکﻰ Uو Kو Eﻫمانطور کﻪ دﻳده مﻰشود ،در حﻴن سقوط،
3 mghانرژى پوتانشﻴل جسم کاﻫش و انرژى حرکﻰ آن انرژى پوتانشﻴل
mgh
انرژى حرکﻰ 41 mghافزاﻳش مﻰﻳابد .ولﻰ مجموع اﻳن دو انرژى در
21 mghحﻴن حرکت در ﻫر لحظﻪ ثابت باقﻰ مﻰماند.
4
ارتفاع
شکل )(5-14
1 1 3 h
h h h
4 2 4
با دانستن مفاﻫﻴم باﻻ ،حال بﻪ بررسﻰ کمﻴت جدﻳدى بﻪ نام انرژى مﻴخانﻴکﻰ ()E
مﻰپردازﻳم کﻪ عبارت از مجموع انرژى حرکﻰ و پوتانﻴشل مﻰباشد ،و ﻫمانطور کﻪ در مثال
باﻻ دﻳدﻳد ،مقدار اﻳن کمﻴت در سقوط آزاد جسم ﻫمﻴشﻪ ثابت باقﻰ مﻰماند ،ﻳعنﻰ با زﻳاد
ﻳعنﻰK E + PE = const =:
شدن انرژى پوتانشﻴل مقدار انرژى حرکﻰ کم مﻰشود و برعکسM E ،
ﻫر چند تحفظ انرژى مﻴخانﻴکﻰ در مورد مثال باﻻ نشان داده شده است ،ولﻰ مﻰتوان نشان
داد کﻪ با قوهﻫاﻳﻰ مانند کشش فنر ،قوة برقﻰ و ...نﻴز انرژى مﻴخانﻴکﻰ ثابت باقﻰ مﻰماند.
از معادلﺔ فوق نتﻴجﻪ مﻰشود کﻪ در ﻳک سﻴستمﻰکﻪ قوهﻫاى خارجﻰ باﻻى آن عمل ننماﻳد،
مجموع انرژى پوتانشﻴل و حرکﻰ ثابت مﻰباشند کﻪ اﻳن قانون بﻪنام قانون تحفظ انرژى
مﻴخانﻴکﻰ ﻳاد مﻰگردد.
ﻣثال :جسمﻰبا کتلﺔ 0.5kgرا از ارتفاع 2mبا سرعت 10 m sبﻪ باﻻ پرتاب مﻰکنﻴم .باﻻ
رفتن جسم را در حد اکثر درﻳابﻴد g = 10m s 2 ( .فرض مﻰشود و از مقاومت ﻫم صرف نظر
شود)
141
1 1
= K1
2
حل :انرژى حرکﻰ جسم در نقطﺔ پرتاب برابر است
باmV1 = (0.5) (10 ) 2 = 25 J :
2 2
و انرژى پوتانشﻴل آن در ﻫمﻴن نقطﻪ برابر است باPE = u1 = mgh1 = 0.5 ×10 × 2 = 10 J :
1
ﻫمچنان انرژى حرکﻰ جسم در باﻻترﻳن نقطﻪ K 2 = 0 ،است و انرژى پوتانشﻴل جاذبﻪﻳﻰ آن
در اﻳن نقطﻪ برابر است باPE = u2 = mgh2 = 0.5 ×10 × h2 = 5h2 :
U 1 + K1 = U 2 + K 2 2
بحث کﻨﻴد
در گروهﻫاى مختلف صنفﻰ در مورد اﻳنکﻪ چرا انرژى پوتانشــﻴل تنﻬا براى قوهﻫاى تحفظﻰ تعرﻳف شــده مﻰتواند؟
بحث کنﻴد و نتﻴجﻪ را بﻪ صنف گزارش دﻫﻴد.
حال با استفاده از قضﻴﺔ کار و انرژى ( ) wnet = kبﻪ بررسﻰ دقﻴقتر کار انجام داده شده
توسط قوهﻫاى غﻴر تحفظﻰ مﻰپردازﻳم کﻪ در بر دارندة انرژى پوتانشﻴل نﻴز مﻰباشد .فرض
کنﻴد کﻪ چندﻳن قوه باﻻى ﻳک جسم عمل مﻰکند و جسم زﻳر تأثﻴر اﻳن قوهﻫا تغﻴﻴر مکان
مﻰکند ،و فرض کنﻴد کﻪ فقط تعدادى از اﻳن قوهﻫا تحفظﻰ و باقﻰ مانده قوهﻫاى غﻴر
تحفظﻰ مﻰباشند .در اﻳن حالت ،کار مجموعﻰ انجام داده شده توسط اﻳن دو نوع قوه را
مﻰتوان اﻳنگونﻪ نوشتWnet = Wc + WNc .......... .(1) :
Wcکارى است کﻪ توسط قوهﻫاى تحفظﻰ ،و WNcکارى است کﻪ توسط قوهﻫاى غﻴر
تحفظﻰ انجام مﻰشود.
Wnet = k حال با استفاده از قضﻴﺔ کار و انرژى مﻰتوان نوشت:
= Wc + WNc k , k = k 2 k1
= WNc )k Wc .......... .( 2
142
کارى کﻪ توسط قوهﻫاى تحفظﻰ انجام مﻰشود را مﻰتوان بﻪ شکل انرژى پوتانشﻴل نوشت.
= Wc ﻫمانطور کﻪ از دروس قبلﻰ آموختﻴدu.......(3) :
حال با تعوﻳض Wcاز رابطﺔ ) (3در رابطﺔ ) (2مﻰتوان نوشت کﻪ:
( WNc = k )u
)(WNc = k + u ).......(4
رابطﺔ ( )4ﻳک رابطﺔ کلﻰ براى کار انجام شده توسط قوهﻫاى غﻴر تحفظﻰ مﻰباشد.
:5-6تﻮان ( ﻃاقت)
توان چﻴست ؟ توان ،کار و زمان چﻪ رابطﻪﻳﻰ با ﻳکدﻳگر دارند؟
در فزﻳک صنف ﻫفت ،در بارة توان آگاﻫﻰﻫاﻳﻰ حاصل نمودﻳد .ﻫمچنان در درسﻫاى گذشتﻪ
در مورد محاسبﺔ کار انجام شده بحث شد .ولﻰ در مورد زمانﻰ کﻪ اﻳن کار انجام مﻰشود،
صحبتﻰ بﻪعمل نﻴامد .کار مﻰتواند کند و ﻳا سرﻳعتر انجام شود ،ﻳک جسم را مﻰتوانﻴم در
10ﻳا 15ثانﻴﻪ بﻪ ﻳک ارتفاع معﻴن باﻻ ببرﻳم .در ﻫر دومورد کار انجام شده ﻳکسان است،
ولﻰ در مورد اول کار سرﻳعتر انجام شده است .براى در نظر گرفتن زمان انجام کار ،کمﻴت
مناسبﻰ را بﻪ نام توان تعرﻳف مﻰکنﻴم .ﻫمانطورکﻪ در فزﻳک صنف ﻫفتم نﻴز خواندﻳد .کار
wکﻪ در زمان tانجام مﻰشود ،توسط توان ( )pبﻪ صورت کار انجام شده در واحد زمان
w تعرﻳف مﻰشود .ﻳعنﻰ:
)P = . . . . (5 18
t
واحد اندازهگﻴرى توان درسﻴستم ،SIژول بر ثانﻴﻪ ) ( J sاست .کﻪ بﻪ افتخار کارﻫاى علمﻰجﻴمز
وات ،وات ( )wنامﻴده مﻰشود و ﻫمچنان توان ( )Pاز جنس قوه و سرعت از رابطﺔ زﻳر نﻴز
w F d بﻪدست مﻰآﻳد:
=P = =F v
t t
w فعالﻴت
) W (J )t(s =P ) (watt
t
در گروهﻫاى مختلف صنفﻰ جدول رابطﻪ
10 2 ?
بﻴن کار ،زمان ،و توان را در زﻳر خانﻪ پرى
10 1 ? کنﻴد و نتﻴجﻪ را بﻪ صنف گزارش دﻫﻴد.
20 1 ?
2
80 1 ?
4
ﻣثال :کوﻫنوردى باکتلﺔ 60 kgدر مدت 4ثانﻴﻪ ار تفاع 4.5mرا طﻰ مﻰکند .توان کوﻫنورد
را بﻪدست آورﻳد g = 9 8 m s 2 ( .فرض شود ).
143
حل :ابتدأ کار انجام شده توسط کوﻫنورد را بﻪدست مﻰآورﻳم:
w = m g h = (60 kg ) (9 8 m ) ( 4 5 m) = 2646 J
s2
w mgh 2646 J
=P = = = 661.5 w
t t 4s
ﻫر وسﻴلﻪﻳﻰ مانند موتر ،جاروب برقﻰ ،لفت وغﻴره کﻪ کارى انجام مﻰدﻫد ،انرژى مصرف
مﻰکند .براى استفاده از اﻳن و سﻴلﻪﻫا باﻳد بﻪ آنﻫا انرژى داد .اﻳن انرژى را انرژى ورودى ﻳا
مصرفﻰ مﻰنامند .از آنجا کﻪ مقدارى از اﻳن انرژى بﻪ علت اصطکاک تلف و ﻳا صرف حرکت
دادن اجزاى و سﻴلﻪ مﻰشود ،بنا برآن کار ﻳا انرژى مفﻴد خروجﻰ وسﻴلﻪ با انرژى ورودى آن
برابر نﻴست .در نتﻴجﻪ ،فقط مقدارى از انرژى ورودى قابل استفاده است .اﻳن مقدار بﻴشتر
بﻪ صورت فﻴصدى بﻴان مﻰشود و با زده ﻳا مؤثرﻳت نامﻴده مﻰشود.
کار خروجﻰ
×100کار ورودى
= مؤثرﻳت (بازده)
144
-ﻫرگاه کار انجام شده توسط قوة Fبﻪ مسﻴر راه بستﻪگﻰ نداشتﻪ ،بلکﻪ تنﻬا بﻪ نقطﺔ آغاز و
انجام بستﻪگﻰ داشتﻪ باشد ،بﻪ چنﻴن قوهﻫا ،قوهﻫاى تحفظﻰ گوﻳند و بر عکس در صورتﻰکﻪ کار
انجام شده بﻪ مسﻴر بستﻪگﻰ داشتﻪ باشد ،بﻪ اﻳن نوع قوهﻫا ،قوهﻫاى غﻴر تحفظﻰ مﻰگوﻳند.
-کار مجموعﻰ ،عبارت از تفاصل انرژى حرکﻰ در دو نقطﺔ 1و 2است ،ﻳعنﻰ:
1 1
Wtotal = k = m V22 m V12
2 2
ﻧﻮت :انرژى حرکﻰ ﻫمﻴشﻪ ﻳا مثبت است و ﻳا صفر.
-قانون تحفظ انرژى بﻴان مﻰنماﻳد کﻪ :انرژى مﻰتواند از ﻳک حالت بﻪ حالت دﻳگر تبدﻳل
شود ،اما انرژى مجموعﻰ ﻫمﻴشﻪ ثابت باقﻰ مﻰماند.
1 W =1 J
s
746 W =1 hp
145
سؤالﻫاى فصل پﻨجﻢ
- 1کار را تعرﻳف کنﻴد ،واحد اندازهگﻴرى آن را در سﻴستم SIنام برده و نوع اﻳن کمﻴت
(وکتورى ﻳا سکالرى) را مشخص کنﻴد.
- 2بﻪ جسمﻰقوة F =100 Nوارد مﻰشود و آن را در جﻬت افقﻰ بﻪاندازة 20mتغﻴﻴر مکان
مﻰدﻫد .کار انجام شده توسط اﻳن قوه را در مواردذﻳل بﻪدست آورﻳد:
)aقوه بﻪ صورت افقﻰ بر جسم وارد شود.
F الف )bقوه تحت زاوﻳﺔ = 60°نسبت بﻪ افق ،بر جسم واردشود.
F
60 o o
60
ب
- 3بﻪ جسمﻰباکتلﺔ ، m = 3kgقوة Fمطابق شکل ذﻳل وارد مﻰشود وآن را درجﻬت قاﻳم
(عمودى) باﻻ مﻰبرد .با صرف نظر از مقاومت ﻫوا:
)aشتاب حرکت جسم را بﻪدست آورﻳد.
F 40 N )bکار قوة Fرا در باﻻ بردن جسم بﻪ ارتفاع 10mحساب کنﻴد.
)cکارقوة وزن Wرا در باﻻ بردن جسم تعﻴﻴن کنﻴد.
)dکار قوة محصلﻪ رامشخص کنﻴد.
- 4جسمﻰبا کتلﺔ mاز سطح زمﻴن بﻪ طرف باﻻ بﻪطور قاﻳم پرتاب مﻰشود و تا ارتفاع h
باﻻ مﻰرود .کار قوة وزن را در اﻳن ارتفاع ( فاصلﺔ عمودى)بﻪدست آورﻳد.
- 5توضﻴح دﻫﻴدکﻪ در کدام ﻳک از دو حالت ذﻳل ،کار مساوى بﻪ صفر است؟ چرا؟
)aاگر شخصﻰ ،جسمﻰرا در دست نگﻬدارد (با آنکﻪ شخص خستﻪ مﻰشود).
)bاگر شخصﻰ،جسمﻰرا بادست نگﻪ داشتﻪ و آن را با سرعت ثابت دراستقامت افقﻰ تغﻴﻴر
موقعﻴت دﻫد.
- 6مطابق شکل ،بﻪ جسمﻰبا کتلﺔ ، m = 10kgقوة افقﻰ F = 200 Nوارد مﻰشود و جسم
را بﻪاندازة 20mدر استقامت افقﻰ تغﻴﻴرموقعﻴت مﻰدﻫد( .قوة اصطکاک حرکﻰ برابربﻪ
20Nاست):
)aدر ﻳک رسم تمام قوهﻫاى وارده بر جسم رانشان دﻫﻴد.
F 200 N
146
- 9قضﻴﺔ کار و انرژى را بﻴان کنﻴد و رابطﺔ آن را بنوسﻴد.
- 10با توجﻪ بﻪ قضﻴﺔ کار و انرژى توضﻴح دﻫﻴدکﻪ:
)aچﻪ موقع انرژى حرکﻰ جسم افزاﻳش مﻰﻳابد؟
)bچﻪ موقع انرژى حرکﻰ جسم کاﻫش مﻰﻳابد؟
)cچﻪ موقع انرژى حرکﻰ جسم تغﻴﻴر نمﻰﻳابد؟
- 11جسمﻰبا کتلﺔ 20kgرا از ارتفاع 45mاز سطح زمﻴن رﻫا مﻰکنﻴم .با صرف نظر
از مقاومت ﻫوا وبا استفاده از قضﻴﺔ کار وانرژى،انرژى حرکﻰ جسم و سرعت آن را درلحظﺔ
رسﻴدن بﻪ سطح زمﻴن حساب کنﻴد.
- 12در شکل روبرو عﻼمﺔ کار محصلﺔ قوهﻫاى وارد بر جسم را در ﻫرﻳک از مراحل حرکت
با ذکر دلﻴل مشخص کنﻴد.
) v( m s
A B
) t( s
O C
20 m
15 m
B
- 18جسمﻰبا کتلﺔ 2kgرا با سرعت ثابت بﻪ فاصلﺔ 1mدر مدت 0.2ثانﻴﻪ با ﻻ مﻰبرﻳم.
اﻳن کار با چﻪ طاقتﻰ صورت مﻰگﻴرد؟
- 19انرژى ورودى ﻳا مصرفﻰ چﻴست؟ توضﻴح دﻫﻴد.
- 20بازده ﻳا مؤثرﻳت را تعرﻳف کنﻴد و را بطﺔ آن را بنوسﻴد.
147
فصل شﺸﻢ
ﻣﻮﻣﻨتﻢ خطﻰ و اﻣﭙﻮلس
در اﻳن فصل براى توسعﺔ بﻴشتر علم مﻴخانﻴک با معرفﻰ دو کمﻴت دﻳگر بﻪ نامﻫاى ضربﻪ
( )impulseو مومنتم ( )momentumبﻪ بحث خود ادامﻪ خواﻫﻴم داد.
وقتﻰ ﻳک قوه باﻻى ﻳک جسم در فاصلﺔ زمان معﻴن عمل مﻰکند ،قوة مذکور ﻳک تغﻴﻴر
سرعت را در جسم بﻪ وجود مﻰآورد .امپولس اﻳن قوه (براى قوة ثابت) عبارت از حاصل ضرب
قوه و زمانﻰ است کﻪ در آن قوه عمل مﻰکند و ﻳا بﻪ عبارة دﻳگر مﻰتوانﻴم بگوﻳﻴم کﻪ مساحت
تحت منحنﻰ (قوه -زمان)( ،براى زمانﻰکﻪ قوه در حال تغﻴﻴر است) عبارت از امپولس است.
ﻫمﻴن طور تغﻴﻴر در سرعت جسم نﻴز بﻪ حﻴث امپولس قوهﻳﻰ کﻪ باﻻى جسم عمل مﻰکند،
تعرﻳف شده است .و ﻫمچنان حاصل ضرب کتلﺔ جسم در سرعت آن را بﻪنام مومنتم کﻪ
ﻳک کمﻴت بسﻴار مﻬم فزﻳکﻰ است و بﻪ سمبول Mنماﻳش داده مﻰشود ،ﻳاد مﻰکنند.
امپولس و مومنتم ﻫر دو کمﻴتﻫاى فزﻳکﻰ وکتورى ﻫستند .در اﻳن فصل ما دو اصل مﻬم را
مطالعﻪ خواﻫﻴم کرد .ﻳکﻰ اصل امپولس -مومنتم و دومﻰاصل تحفظ مومنتم خطﻰ .در اراﻳﺔ
محتوﻳات اﻳن فصل ،مﻬم است بدانﻴم کﻪ ﻫر دو اصل ذکر شده (کﻪ گاﻫﻰ ﻫم بﻪ نام قوانﻴن
وﻳا قاعدهﻫاى اساسﻰ ﻳاد شدهاند) ،در حقﻴقت ادامﺔ بحث قوانﻴن نﻴوتن است کﻪ در فصل
قبلﻰ مطالعﻪ نمودﻳد .بﻪ اﻳن معنﻰ کﻪ اﻳن دو قاعدة اساسﻰ ،توسعﺔ قوانﻴن نﻴوتن ﻫستند کﻪ
در واقع با شناساﻳﻰ مقادﻳر فزﻳکﻰ امپولس و مومنتم تکمﻴل شدهاند.
در اﻳن فصل مطالب زﻳر را پﻴرامون اﻳن مبحث مطالعﻪ خواﻫﻴم کرد:
-موقعﻴت و سرعت ﻳک جسم مﻰتواند با تطبﻴق ﻳک قوه تغﻴﻴر کند.
-بﻴان کردن رابطﻪ بﻴن قوهﻳﻰ کﻪ بر کتلﺔ معﻴن ﻳک جسم عمل مﻰکند و درجﺔ تغﻴﻴر
سرعت آن جسم( ،قانون دوم نﻴوتن).
-تعرﻳف کردن امپولس ﻳک قوه و مومنتم.
-شرح تحفظ مومنتم در تصادم دو جسمﻰکﻪ روى ﻳک خط مستقﻴم در حرکت اند.
-توضﻴح مثالﻫاﻳﻰ از طبﻴعت تحفظ مومنتم خطﻰ.
-تعرﻳف و توضﻴح مفاﻫﻴم تصادمﻫاى ارتجاعﻰ و غﻴر ارتجاعﻰ.
148
حرکت ﻣستقﻴﻢ الخط و اﻣﭙﻮلس (ﺿربﻪ)
) (6-1اﻣﭙﻮلس (ﺿربﻪ):آﻳا تا بﻪ حال از خود پرسﻴده اﻳد کﻪ ضربﻪ چﻴست؟ ﻫنگامﻰکﻪ بﻪ
جسمﻰضربﻪ وارد مﻰکنﻴد ،چﻪ اتفاقﻰ مﻰافتد؟
قرار تعرﻳف ضربﻪ ﻳا امپولس عبارت از حاصل ضرب قوة Fو زمان tاست .ﻳعنﻰ:
ﻫمانطور کﻪ از رابطﺔ باﻻ دﻳده مﻰشود ،امپولس را با حرف Iنماﻳش مﻰدﻫند tکﻪ Fبا= Iقوه و
زمان رابطﺔ مستقﻴم دارد .امپولس و مومنتم داراى واحد اندازهگﻴرى ﻳکسان مﻰباشند .چرا؟
در بسﻴارى از حالتﻫا زمان تأثﻴر قوه باﻻى ﻳک جسم نقطﻪﻳﻰ چنان کوتاه مﻰباشد کﻪ ما
مجبور مﻰشوﻳم از مفاﻫﻴم مشتق و انتﻴگرال استفاده کنﻴم کﻪ شما در رﻳاضﻰ صنف دوازدﻫم
خواﻫﻴد آموخت .حال فرض مﻰکنﻴم کﻪ قوة Fدر مدت زمان tباﻻى ﻳک جسم عمل
مﻰکند .در اﻳن صورت ضربﺔ قوة Fرا در زمان tبا Iچنﻴن نشان مﻰدﻫﻴمI = F t :
در زندهگﻰ روزمره مشاﻫده مﻰکنﻴم کﻪ ما براى تغﻴﻴر دادن موقعﻴت و ﻳا سرعت ﻳک جسم،
باﻳد قوهﻳﻰ را بر آن جسم وارد کنﻴم .در مباحث قبلﻰ ،در آغاز قوانﻴن حرکت نﻴوتن دربارة
قوه و اثرات آن و ﻫمچنان تعرﻳف واحدﻫاى قوه (نﻴوتن و داﻳن) معلومات حاصل نمودﻳد .در
شکل ( )6-1جسمﻰبا کتلﺔ mدر موقعﻴت x1وسرعت v1در زمان t1روى محور xتوسط
قوة ثابت Fدر حرکت است .ما چنﻴن حرکتﻰ را از اﻳن پﻴش خوانده بودﻳم ،ولﻰ براى تکرار
و توسعﺔ معلومات قبلﻰ باز از آن ﻳاد آور مﻰشوﻳم .بﻪ منظور آسانﻰ کار مطالعات خود را بﻪ
حرکت روى محور xوﻳا موازى بﻪ آن محدود مﻰسازﻳم .در زمان ،t2جسم در موقعﻴت x2
داراى سرعت v2است .پس مﻰتوانﻴم بنوﻳسﻴم:
149
افادة اخﻴر اساس کلﻰ بحث ما را در اﻳن فصل تشکﻴل مﻰدﻫد و چنانکﻪ در مقدمﺔ اﻳن فصل
ﻳاد آورى شد ،اکنون امپولس را مﻰتوان چنﻴن تعرﻳف کرد:
امپولس ﻳک قوة ثابت ،عبارت از حاصل ضرب قوة مذکور و فاصلﺔ زمانﻰ است کﻪ در آن قوه
m عمل مﻰکند.
F v1 t = t2 t1
x1 v = v2 v1
)a در زمان t1 x = x2 x1
F v21
x2
)b در زمان t 2 شکل ( )6-1تغﻴﻴر سرعت و موقعﻴت ﻳک
جسم در نتﻴجﺔ تطبﻴق ﻳک قوه برآن
فعالﻴت
شــاگردان در گروهﻫاى مختلف بﻪ کمک گراف (ســرعت -زمان) کﻪ براى حرکت ﻳک ســفﻴنﺔ فضاﻳﻰ در شــکل
( )6-2bنشان داده شده بﻪ پرسشﻫاى زﻳر پاسخ تﻬﻴﻪ داشتﻪ و بﻪ مقابل صنف اراﻳﻪ دارند:
- 1سفﻴنﻪ در 100ثانﻴﻪ اول حرکت شتابﻰاش چقدر فاصلﻪ را مﻰپﻴماﻳد؟ آن را در شکل نشان دﻫﻴد.
) v( m s
4000
- 2شتاب سفﻴنﻪ را حساب کنﻴد.
3000
- 3سرعت سفﻴنﻪ در زمان t = 150sچند است؟
a ?
2000
150
تﻤرﻳﻨات:
) F( N بﻪ پرسشﻫاى زﻳر پاسخ اراﻳﻪ دارﻳد.
Ft - 1ﻳک قوة ثابت 3,7 Nدر فاصلﺔ زمانﻰ 100sعمل
مﻰکند .امپولس اﻳن قوه را حساب کنﻴد.
- 2در شکل مقابل ،قوة F = 2,2 Nداده شده .امپولس اﻳن
t
) t( s
t
tباشند .امپولس اﻳن قوه را 2
- 3اگر در شکل داده شدة
باﻻ t1 = 10 s ، F0 = 55 dyne ،و = 18 s
تعﻴﻴن کنﻴد.
- 4ﻳک قوة ثابت F1 = 5 Nدر انتروال زمانﻰ ( t = 1sتا ) t = 3sو ﻳک قوة ثابت دومﻰ
F2 = 2 Nدر انتروال زمانﻰ ( t = 5sتا ) t = 10 sعمل مﻰکنند .امپولسﻫاى ﻫر ﻳک از اﻳن دو
قوه را حساب و باﻫم مقاﻳسﻪ کنﻴد.
:6-2ﻣﻮﻣﻨتﻢ
مومنتم چﻴست؟ بﻴن ﻳک موترﻻرى و ﻳک موتر تﻴزرفتار در حال حرکت از نقطﺔ نظر مومنتم
چﻪ فرقﻰ وجود دارد؟
قانون دوم حرکت نﻴوتن را چگونﻪ مﻰتوان از نقطﺔ نظر مومنتم تعرﻳف کرد؟ و ﻳا بﻪ طور ساده
«چﻪ رابطﻪﻳﻰ بﻴن مومنتم و قانون دوم حرکت نﻴوتن وجود دارد؟».
فکر کﻨﻴد
دو توپ را کﻪ داراى کتلﻪﻫاى ﻳکسان mمﻰباشند با ﻳکدﻳگر تصادم دﻫﻴد ،چﻪ اتفاقﻰ خواﻫد افتاد .بﻪ دقت در
مورد اﻳن مسئلﻪ در گروهﻫاى مختلف بحث کنﻴد و نتﻴجﻪ را بﻪ صنف گزارش دﻫﻴد.
در مبحث گذشتﻪ بﻪ کمک قانون نﻴوتن درﻳافتﻴم کﻪ F t = m v :و مقدار طرف چپ معادلﻪ
را بﻪنام امپولس ﻳاد نمودﻳم .اکنون توجﻪ خود را بﻪ طرف راست معادلﻪ معطوف مﻰدارﻳم.
مﻰدانﻴم کﻪ v = v2 v1طورى کﻪ v1سرعت اولﻰ جسم در زمان t1و v2سرعت دومﻰدر
زمان t2است .پس مﻰتوان نوشتm v = mv 2 mv1 :
ﻫر دو مقدار طرف راست معادلﻪ ،حاصل ضرب کتلﺔ جسم و سرعت آن را افاده مﻰکند .اﻳن
حاصل ضرب ﻳکﻰ از کمﻴتﻫاى مﻬم دﻳگر فزﻳکﻰ است کﻪ بﻪنام مومنتم ﻳاد شده است.
151
بﻪ اساس تعرﻳف ،ﻳک کتلﺔ mکﻪ بﻪ سرعت vدر حرکت است داراى مومنتم Pاست کﻪ
توسط P = mVافاده مﻰشود .واحدﻫاى مومنتم در سﻴستم SIعبارت از kg mو gr cmو
s s
M L
معادلﺔ بعدى (داﻳمنشن) آن عبارت از T = M L Tمﻰباشد .ﻫمچنان باﻳد گفت
1
کﻪ واحدﻫا و ابعاد امپولس و مومنتم ﻫر دو ﻳکسان مﻰباشند .مثالﻫاﻳﻰ از مومنتم در شکل
( )6-3داده شده است .در اﻳن شکل ﻫر ﻳک از مومنتمﻫا حساب شده کﻪ بﻪ وضاحت دﻳده
مﻰشود .براى اﻳنکﻪ بﻪ تعرﻳف مومنتم بﻪ خوبﻰ پﻰ ببرﻳد ،کوشش کنﻴد بﻪ طور دقﻴق روى
5
قسمتﻫاى مختلف شکل با ﻫمصنفﻰﻫاى خود بحث کنﻴد.
V 3 10 m s
V 3 10 5 m s m )aپروتون
P = 5.0 × 10 22
kg
m 1 ,67 10 27 kg s
m 1 ,67 10 27 kg
3
V 1 10 3 m s
P 1 kg m s )bمرمﻰ
33 kg
m 1 10 kg
V 20 m s
V 20 m s
m )cﻻرى
P = 2 ×105 kg
s
m 1 10 4 kg
m 1 10 4 kg
V 3 10 2 m s
V 3 10 2 m s m
P = 9 × 107 kg )dبووﻳنگ
s
m 3 10 5 kg
m 3 10 5 kg
V 1 10 4 m s
V 1 10 4 m s P = 5×107 kg m s )eسفﻴنﺔ فضاﻳﻰ (اپولو)
m 5 10 3 kg
m 5 10 3 kg
V 3 10 4 m s
V 3 10 4 m s
مطالعﺔ مومنتم در اجسام مختلف
m )fزمﻴن
P = 18 × 1028 = 1.8 × 1029 = 2 × 1029 kg
m 6 10 24 kg s
شکل ()6-3
152
ﻣثالﻫا
- 1کتلﺔ ﻳک شتر با بار آن 500kgاست و با سرعت 2m/sدر حرکت است ،مومنتم آن
را حساب مﻰکنﻴم.
v
p=m حلP = mV = 5 ×102 kg × 2m s = 103 kg m s :
مطابق شکل ( ،)6-4چون سرعت ﻳک مقدار وکتورى و کتلﻪ
v ﻳک سکالر است ،بنابرآن مومنتم مقدار وکتورى مﻰباشد .در
m شکل کتلﺔ mداراى سرعت vبوده و مومنتم توسط P=mv
شکل ()6-4
نماﻳش خاصﻴت وکتورى مومنتم اراﻳﻪ شده است.
چنانکﻪ در ﻫر سﻴستم کمﻴات وضعﻴﺔ داده شده ،ﻳک وکتور بﻪ روى محورﻫاى کمﻴات
وضعﻴﻪ بﻪ اجزاﻳش تجزﻳﻪ شده مﻰتواند ،بنابرآن وکتور مومنتم Pنﻴز روى محورﻫا تجزﻳﻪ
شده مﻰتواند کﻪ در شکل ( )6-5نشان داده شده است .بﻪ خاطر باﻳد داشت کﻪ اگر مومنتم
نسبت بﻪ جﻬت مثبت محور xزاوﻳﺔ را بسازد ،در آنصورت،
y = Px = P cosمرکبﺔ xمومنتم P
= Py = P sinمرکبﺔ yمومنتم P
py p 2
P 2 = Px + Py
2
و از قضﻴﺔ فﻴثاغورث
vy v شکل ()6-5
m x آن اجزاى بﻪ تجزﻳﺔ وکتور مومنت
vx px
-aﻳک ﻻرى با کتلﺔ 3000kgکﻪ بﻪ زاوﻳﺔ 30oبﻪ طرف شمال شرق بﻪ سرعت 72km/h
در حرکت است ،واگنﻰ را کﻪ داراى کتلﺔ 1000kgاست با خودکش مﻰکند .محور xرا بﻪ
سمت شرق و محور yرا بﻪ سمت شمال در نظر بگﻴرﻳد .مرکبﻪﻫاى xو yمومنتم ﻻرى را
درﻳافت کنﻴد.
-bﻳک طﻴارة مسافربرى ﻫواپﻴماﻳﻰ آرﻳانا داراى کتلﺔ مجموعﻰ 50000kgبوده و بﻪ
سرعت 900km/hدر پرواز است .اگر سمت مسﻴر پرواز 135oبﻪ طرف جنوب شرق باشد،
مرکبﻪﻫاى ( xو )yمومنتم آن را معﻴﻴن کنﻴد.
153
= 30o حل :aدارﻳم کﻪ:
P = m × V = (3000 + 1000 ) kg × 72 km h
72000 m m
و
× = 4000 kg = 4000 kg × 20
3600 s s
P = 80000 kg m s = 8 ×10 kg m s
4
3600 s
= 5 × 10 × 2.5 × 10 2 kg m s = 1.2 × 105 × 10 2 kg m s
4
154
بﻪ ﻫمﻴن شکل ما مﻰتوانﻴم دو ﻳا چند وکتور مومنتم را براى بﻪدست آوردن ﻳک وکتور
محصلﺔ ساده باﻫم جمع کنﻴم .بﻪ شکل ( )6-6توجﻪ کنﻴد در شکل ،کتلﺔ m1داراى سرعت
V1بوده و بنابرآن داراى مومنت ، P1 = m1V1و ﻫمچنان مومنت کتلﺔ P2 = m2V2 ،m2و
مومنت محصلﺔ سﻴستم ﻫر دو کتلﻪ عبارت از P = P1 + P2مﻰباشد.
v1
m1 P1 = m1 v1
1
شکل ()6-6
1
2 P
جمع وکتورى دو مومنتم
2
m2 P2 = m2 v2
P = P1 + P2
v2
براى ﻳافتن مومنت محصلﻪ مﻰتوان از ﻳکﻰ از دو طرﻳقﺔ متوازى اﻻضﻼع و ﻳا جمع مرکبﻪﻫا
استفاده کرد .بﻪ ﻳاد داشتﻪ باشﻴد کﻪ:
= m1V1 cos 1مرکبﺔ xمومنت P1
چون مرکبﻪﻫاى xو yوکتور محصلﻪ بﻪ ترتﻴب مساوى بﻪ مجموع مرکبﻪﻫاى xو y
وکتورﻫاى جمع شده است ،بنابرآن:
= Px = m1V1 cosمرکبﺔ xمومنت P 1 + m2V2 cos 2
155
فکر کﻨﻴد
در گروهﻫــاى مختلــف صنفﻰ در مورد اﻳنکــﻪ چرا وقتﻰکﻪ ﻳک موتر ﻻرى و ﻳک موتر تﻴزرفتار ﻫر دو با ســرعت
ﻳکسان حرکت کنند ،در آن صورت موتر ﻻرى کﻪ کتلﺔ آن بزرگتر است ،داراى مومنتم بﻴشتر مﻰباشد؟ (نتﻴجﻪ
را بﻪ صنف گزارش دﻫﻴد).
تﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴد :دو جسم Aو Bرا در نظر بگﻴرﻳد .ﻫرگاه ( ) m = 3mباشد .در اﻳن حالت
A B
دو جسم Aو Bمﻰتوانند داراى مومنتم ﻳکسان باشند .ﻳعنﻰ PA = PBچرا؟
حال با دانستن مفﻬوم مومنتم بﻪ بررسﻰ اﻳن سؤال مﻰپردازﻳم کﻪ بﻴن قوة ( )Fو مومنتم
( )pچﻪ رابطﻪﻳﻰ وجود دارد؟ آﻳا قوه مﻰتواند مومنتم ﻳک جسم را تغﻴﻴر دﻫد؟ براى دانستن
اﻳن موضوع فعالﻴت زﻳر را انجام دﻫﻴد:
فعالﻴت
با توجﻪ بﻪ آنچﻪ کﻪ در فعالﻴت قبل انجام دادﻳد .ســعﻰ کنﻴد کﻪ ﻫمان دو توپ را با قوهﻫاى بﻴشــترى با ﻳکدﻳگر
تصادم دﻫﻴد .چﻪ اتفاقﻰ رخ خواﻫد داد؟ توضﻴح دﻫﻴد.
از اجراى فعالﻴت باﻻ بﻪ نتﻴجﻪ خواﻫﻴد رســﻴد کﻪ قوه مﻰتواند مومنتم ﻳک جســم را کم و زﻳاد بسازد و ﻳا تغﻴﻴر در
جﻬت مومنتم بﻪ وجود بﻴاورد.
:6-3قﻮه و ﻣﻮﻣﻨتﻢ
در آغاز اﻳن فصل ما قانون دوم نﻴوتن را بﻪ شکل رابطﺔ ) F t = m V ......(1افاده نمودﻳم کﻪ
در پاﻳﻪ از قانون دوم نﻴوتن ( )F=maاستخراج شده بود .نﻴوتن در بﻴانﻴﺔ اساسﻰ قوانﻴن سﻪ
گانﺔ حرکتش ،قوه را از جنس کتلﻪ و شتاب نﻪ ،بلکﻪ از جنس درجﺔ زمانﻰ تغﻴﻴرات مومنتم
افاده کرده است .بﻪ ﻳاد داشتﻪ باشﻴد کﻪ m V = mV2 mV1 = P ،اﻳن رابطﻪ نشان مﻰدﻫد
کﻪ براى کتلﺔ ثابت ،حاصل ضرب کتلﻪ و تغﻴﻴرات سرعت آن مساوى است بﻪ تغﻴﻴرات
درمومنتم جسم .با جاى گزﻳنﻰ قﻴمت m vدر رابطﺔ اولﻰ نتﻴجﻪ مﻰشود کﻪ F t = Pبا
P
تقسﻴم نمودن دو طرف معادلﻪ بﻪ F = .........(2) ، tبﻪدست مﻰآﻳد .بﻪ ﻳاد داشتﻪ باشﻴد
t
کﻪ Pتغﻴﻴر در مومنتم با واحد Kg m sو tانتروال زمان است .ﻫنگامﻰکﻪ قوة Fعمل
مﻰکند و سبب تولﻴد Pمﻰگردد .پس نسبت تغﻴﻴر در مومنتم و انتروال زمانﻰ عبارت از
درجﺔ زمانﻰ متوسط تغﻴﻴر مومنتم بوده و نتﻴجﻪ مﻰگﻴرﻳم کﻪ قوهﻳﻰ کﻪ باﻻى ﻳک جسم
وارد مﻰشود از نگاه نظرى مساوى بﻪ درجﺔ زمانﻰ تغﻴﻴرات مومنتم ﻳک جسم مﻰباشد.
p
= ( Fقوة وارده بر جسم) درجﺔ زمان متوسط تغﻴر مومنتم =
t
156
ادعاى اخﻴر کمابﻴش ﻫمان بﻴان اصلﻰ قانون دوم نﻴوتن است کﻪ توسط خودش اراﻳﻪ شده
است (بﻴان اصلﻰ قوانﻴن حرکت نﻴوتن در زبان ﻻتﻴن اراﻳﻪ شده).
چنانکﻪ مﻰتوان بﻪ راحتﻰ قانون دوم نﻴوتن ( ) F = maرا با استفاده از رابطﺔ اخﻴر نﻴز با
در نظر گرفتن کتلﺔ ثابت ( ) m = Cons tan tچنﻴن بﻪدست آورد:
باشد .پس: زمانﻰ t فرض کنﻴد V1سرعت اولﻴﺔ جسم و V2سرعت نﻬاﻳﻰ جسم در انتروال
) p mV2 mV1 m(V2 V1
=F = =
t t t
V
=m )= m a.............(3
t
از آنجاﻳﻰ کﻪ Vtعبارت از شتاب جسم ( ) aمﻰباشد .پس با وضع نمودن قﻴمت آن در
رابطﺔ ( )3مﻰتوان نوشتF = m a ................ (m = Cons tan t ) :
رابطﺔ اخﻴر بﻪدست آمده عبارت از قانون دوم نﻴوتن مﻰباشد.
قاﻧﻮن اﻣﭙﻮلس – ﻣﻮﻣﻨتﻢ
ما در بحثﻫاى گذشتﻪ امپولس و مومنتم را تعرﻳف نمودﻳم .اکنون نشان مﻰدﻫﻴم کﻪ چگونﻪ
آنﻫا بﻪ سادهگﻰ با قانون دوم نﻴوتن مرتبط مﻰباشند .ما در باﻻ نشان دادﻳم کﻪ قوه مساوى
است بﻪ درجﺔ زمانﻰ تغﻴﻴرات مومنتم ،ﻳعنﻰ F = P :و ﻳا مﻰتوانﻴم اﻳن طور بنوﻳسﻴم،
t
F t = Pاما = I = F tامپولس Fقوه در انتروال زمان tو = Pتغﻴﻴر مومنتم تولﻴد شده
توسط قوة Fپس مﻰتوانﻴم بنوﻳسﻴمI = P :
رابطﺔ اخﻴر بﻴان مﻰدارد کﻪ :امپولس ﻳک قوهﻳﻰ کﻪ باﻻى ﻳک جسم عمل مﻰکند ،برابر
است بﻪ تغﻴﻴرات منتجﻪ در مومنتم جسم مذکور ،کﻪ جملﺔ بﻴان شده بﻪنام قانون (امپولس-
مومنتم) نامﻴده مﻰشود .شکل( )6-7اﻳن قانون را براى مومنتم اولﻰ صفر نماﻳش مﻰدﻫد.
V =0
)a m
P = mV = I
I V
)b m c) m
شکل ()6-7
نماﻳش قانون (امپولس -مومنتم) براى مومنتم اولﻰ صفر
157
کتلﺔ mنخست در حالت سکون بوده و امپولس Iدر نتﻴجﺔ مومنتم آخرى mVکﻪ در عدد
مساوى بﻪ Iاست در آن اعمال مﻰگردد .در شکل ( )6-8ﻳک کتلﺔ mداراى مومنتم اولﻰ
P1 = mV1مﻰباشد .ﻫمﻴن طور ﻳک امپولس Iدر نتﻴجﺔ مومنتم آخرى P2 = mV2باﻻى کتلﻪ
اعمال مﻰگردد ،بنابرآن مﻰتوانﻴم بنوﻳسﻴمI = P2 P1 = mV2 mV1 :
قانون امپولس – مومنتم ،توسعﻪ و تفصﻴل خوب قانون دوم نﻴوتن مﻰباشد .شکل مقابل،
مومنتم اولﻰ دلخواﻫﻰ را بر اساس قانون (امپولس -مومنتم) نشان مﻰدﻫد.
)a m
V
P1 = m1V1
S V1
)b m شکل ()6-8
P2 = m2V2
)c I = mV2 mV1 m
I P V2
ﻣثال
انجنﻫاى کنترول کنندة ﻳک سفﻴنﺔ فضاﻳﻰ کﻪ کتلﺔ 15000kgدارد ،براى پرتاب بدنﻪ اش
بﻪ جلو 3×105 N ،قوه تولﻴد مﻰکند .تغﻴﻴرات مومنتم سفﻴنﻪ را در صورتﻰکﻪ انجنﻫاى آن براى
10sآتش بگﻴرد ،حساب کنﻴد .نتﻴجﻪ تغﻴﻴرات در سرعت چند خواﻫد بود؟ و ماشﻴن را درﻳابﻴد
تا مدت زمانﻰ فعالﻴتﻫاى تا ﻳک تغﻴﻴر سرعت 4×104 m sدر سفﻴنﻪ اﻳجاد شود.
حل:
P = I = F t = 3 × 105 N × 10s
= 3 × 106 Kg m s
P 3 × 106 Kg m s
=V = = 200 m s
m 1,5 × 104 Kg
P m V 1,5 × 104 × 4 × 104
=t = = = 2 × 103 s
F F 3 × 10 5
= 2000s
m
3 × 106 Kg پس،دراﻳنمثالوقتﻰانجنبراى 10ثانﻴﻪفﻴرشود،نتﻴجﻪتغﻴﻴراتدرمومنتمسفﻴنﻪ،
s
و نتﻴجﺔ تغﻴﻴرات در سرعت 200m/s ،مﻰباشد .انجنﻫا باﻳد براى ( 2000sتقرﻳباً 33دقﻴقﻪ)
فعالﻴت کنند تا تغﻴﻴر سرعت 40,000m / sرا تولﻴد کنند .بﻪ ﻳاد داشتﻪ باشﻴد کﻪ سرعت باﻻ
4 ×10 4 ×10 3 km 3600 km km
= (4 ×10 4 m s × = 40 = 144 ×103 ) = 144.000 Km hr
1 1 h h
h
3600
ﻳک سرعت بسﻴار بلند است.
تمرﻳن باﻻ ﻳکﻰ از موارد استفاده از قانون امپولس – مومنتم را بﻪما نشان داد.
158
:6-4ﺿربﻪ و تحﻔﻆ ﻣﻮﻣﻨتﻢ خطﻰ
در فصل گذشتﻪ قانون سوم نﻴوتن را مبنﻰ براﻳنکﻪ براى ﻫر عمل ﻳک عکس العمل مساوى
بﻪ آن وجود دارد ،بﻪ تفصﻴل مطالعﻪ نمودﻳم .قانون سوم نﻴوتن در حقﻴقت نتﻴجﻪﻳﻰ از
خاصﻴت اساسﻰ قوهﻫا در طبﻴعت است کﻪ ﻫمﻴشﻪ بﻪ طور جوره باﻫم (عمل و عکس العمل)
واقع مﻰشوند .وقتﻰ ﻳک جسم باﻻى جسم دومﻰﻳک قوه وارد نماﻳد ،جسم دومﻰقوة مساوى
و مخالف الجﻬت را باﻻى جسم اولﻰ وارد مﻰکند .اکنون ﻳکجا ساختن اﻳن حقﻴقت با قانون
دوم نﻴوتن برحسب مومنتم ما را بﻪ قانون تحفظ مومنتم رﻫنماﻳﻰ مﻰکند.
اگر ﻫﻴچ نوع قوهﻳﻰ باﻻى ﻳک سﻴستم وارد نشود ،در آن صورت مومنتم ﻳک سﻴستم قطع
نظر از ﻫر نوع تأثﻴرات متقابل بﻴن اجزاى آن سﻴستم ثابت است .جملﺔ باﻻ قانون تحفظ
مومنتم را بﻪ طور کامل بﻴان مﻰکند .از تعرﻳف باﻻ قانون دوم نﻴوتن را چنﻴن مﻰنوﻳسﻴم:
P
P=F t =F وﻳا
t
در رابطﺔ اخﻴر Fقوة محصلﺔ عامل باﻻى جسم ( ﻳا سﻴستم اجسام) t ،انتروال زمانﻰ کﻪ
قوة Fعمل مﻰکند و Pنتﻴجﺔ تغﻴﻴر مومنتم مﻰباشد .آشکارا اگر Fصفر باشد ،ﻳعنﻰ اگر
کدام قوة باﻻى جسم (ﻳاسﻴستم) عمل نکند ،در آن صورت Pنﻴز صفر مﻰباشد ،و اﻳن معنﻰ
مﻰدﻫد کﻪ مومنتم ثابت است .اگر تغﻴﻴر ﻳک کمﻴت در ﻳک انتروال زمان tصفر باشد ،در
آن صورت کمﻴت مذکور در زمان tثابت مﻰباشد.
قانون تحفظ مومنتم در مطالعﺔ تصادم اجسام بسﻴار مﻬم است .فرض مﻰکنﻴم دو جسم باﻫم
تصادم مﻰکنند .بﻴاﻳﻴد بﻪ طور فشرده تصادم آنﻫا را توضﻴح دﻫﻴم.
وقتﻰکﻪ دو جسم در لحظﺔ آغاز تصادم باﻫم برخورد مﻰکنند ،ﻫر کدام باﻻى دﻳگرش ﻳک
قوه وارد مﻰکند کﻪ مقدار اﻳن دو قوه باﻫم مساوى بوده و داراى جﻬتﻫاى مخالف مﻰباشند.
چون اﻳن ادعا فقط در لحظﺔ کوچک تصادم صحت دارد .بنابرآن منحنﻰ (قوه – زمان) براى
ﻫر ﻳک از قوهﻫا بﻪ طور کل ﻳکسان مﻰباشد .و بﻪ نتﻴجﻪ مﻰرسﻴم کﻪ امپولس ﻫر قوه در
مقدار باﻫم مساوى است .پس تغﻴﻴرات مومنتم در ﻫر جسم مساوى و جﻬتﻫاى شان مخالف
مﻰباشد ،در حالﻰکﻪ تغﻴﻴرات کلﻰ مومنتم در سﻴستم دو جسم در نتﻴجﺔ تأثﻴرات متقابل
(در عمل تصادم) مساوى بﻪ صفر مﻰباشد .بﻪ اﻳن معنﻰ کﻪ مجموع تغﻴﻴرات در مومنتم دو
جسم قبل و بعد از تصادم بﻪ طور دقﻴق مساوى بﻪ صفر مﻰباشد .اﻳن بﻴان توضﻴح مﻰدارد کﻪ
مومنتم در تأثﻴرات متقابل ﻳک تصادم بﻴن دو جسم ثابت بوده و بدون تغﻴﻴر باقﻰ مﻰماند.
159
حالت خاص :نوع تصادم بﻴن دو جسم در شکل ( )6-9نماﻳش داده شده.
0 0==m
PP VV00
شکل ()6-9 m M
V0
-aقبل از تصادم
تحفظ مومنتم در تصادم خطﻰ
m
دو کتلﻪ =V V0
m+M
m M V -bبعد از تصادم
جسم اولﻰ داراى کتلﺔ mو سرعت V0با جسم دومﻰداراى کتلﺔ Mبرخورد مﻰکند و در
نتﻴجﺔ آن کتلﻪﻫا باﻫم ﻳکجا شده و بﻪ سرعت Vبﻪ حرکت خود ادامﻪ مﻰدﻫند .اکنون بنابر
تعرﻳف مﻰتوانﻴم بنوﻳسﻴم:
= P0 = mV 0مومنتم قبل از تصادم
= P = (m + M )Vمومنتم بعد از تصادم
از قانون تحفظ مومنتم P0 = P
mV 0 = (m + M )V وﻳا:
m
=V V0 بنابرآن براى سرعت بعد از تصادم مﻰتوان نوشت:
m+M
ﻳاد آور باﻳد شد کﻪ ما مﻰتوانﻴم با داشتن قﻴمتﻫاى m، Mو V0سرعت حاصل شدة V
کتلﻪﻫاى ﻳکجا شده بعد از تصادم را محاسبﻪ کنﻴم.
شکل ( )6-10ﻳک کتلﺔ mبا سرعت V0با کتلﺔ دومﻰساکن Mبرخورد نموده و بعد از
تصادم m ،با سرعت vو Mبا سرعت Vدر جﻬتﻫاى مخالف ﻳکدﻳگر در حرکت مﻰآﻳند.
چون مومنتم در اﻳن تصادم محفوظ است ،بنابرآن:
mV0 = MV + ( mv) = MV mv
m0 = MV
mV V0 + ( mv) = MV
M mv
V0
m M تصادم -aقبل از
v V
m M
v V
m M
-bبعد از تصادم
شکل ()6-10
تحفظ مومنتم در تصادم خطﻰ
(کتلﺔ برخورد کننده کمتر از کتلﺔ ساکن)
160
رابطﺔ باﻻ بﻪ وضاحت بﻴان مﻰدارد کﻪ مومنتم پﻴش از تصادم مساوى است بﻪ مومنتم بعد
از تصادم.
اگر کتلﺔ برخورد کننده در ﻳک تصادم روى خط مستقﻴم ،بزرگتر از کتلﺔ ساکن باشد ،در
آن صورت ﻫر دو کتلﻪ بعد از تصادم از ﻫمدﻳگر دور شده و در عﻴن جﻬت در حرکت مﻰآﻳند.
(در شکل ( )6-11نشان داده شده است).
V0
M m
-bبعد از تصادم
براى اﻳن حالت خاص ،قانون تحفظ مومنتم شکل زﻳر را بخود مﻰگﻴرد:
MV 0 = MV + mv
حالت عمومﻰتصادم دو کتلﻪ روى خط مستقﻴم در شکل ( )6-12نشان داده شده است.
در اﻳن حالت:
= Pb = m1v1 + m2 v2مومنتم قبل از تصادم Pbefor
= Pa = m1V1 + m2V2مومنتم بعد از تصادم Pafter
از قانون تحفظ مومنتمPb = Pa :
براى کتلﻪﻫاى داده شدة m1و m2و سرعتﻫاى معﻴنﺔ v1و v2باز ﻫم سرعتﻫاى نﻬاﻳﻰ
بعد از تصادم v1 ،و v2خواﻫند بود .براى قﻴمتﻫاى معﻴن داده شدة حالت اولﻰ(m1 ،m2،
v1و )v2بﻪ تعداد بﻰ نﻬاﻳت ترکﻴبﻫاﻳﻰ از سرعتﻫاى نﻬاﻳﻰ بﻪ وجود آمده مﻰتواند .اما براى
تمام قﻴمتﻫاى اندازه شدة کتلﻪﻫا و سرعتﻫا صحت معادلﺔ باﻻ و در نتﻴجﻪ صحت قانون
تحفظ مومنتم در آنﻫا تحقق مﻰﻳابد.
v1 v2
شکل ()6-12 m1 m2
حالت عمومﻰتحفظ مومنتم در تصادم -aقبل از تصادم
روى خط مستقﻴم V2
m1
V1 m2
-bبعد از تصادم
161
ﻳک مثال دلچسپ دﻳگر تحفظ مومنتم در شکل ( )6-13نشان داده شده .دو جسم داراى
کتلﻪﻫاى Mو mبﻪ دو طرف ﻳک فنرى کﻪ تحت فشار قرار گرفتﻪ باﻫم محکم گرفتﻪ
شدهاند .لحظﻪﻳﻰ کﻪ اجسام رﻫا شوند ،قوة فنر آنﻫا را بﻪ دو طرف ضربﻪ مﻰزند .اندازة
قوة وارد شده باﻻى ﻫر ﻳک از دو جسم در ﻫر لحظﻪﻳﻰ کﻪ قوه عمل مﻰکند بﻪ طور کل
باﻫم مساوى و جﻬتﻫاى قوهﻫاى وارد شده باﻻى کتلﻪﻫا مخالف ﻫمدﻳگر ﻫستند .بنابرآن
امپولس قوهﻳﻰ کﻪ باﻻى Mعمل مﻰکند در مقدار مساوى ،ولﻰ در جﻬت مخالف با امپولس
قوهﻳﻰ است کﻪ باﻻى کتلﺔ mعمل مﻰکند .ﻫر کتلﻪ در نتﻴجﺔ شوت شدن عﻴن مقدار
مومنتم را بﻪخود حاصل نموده و جﻬتﻫاى اﻳن مومنتمﻫا مخالف و مجموع آنﻫا صفر است؛
ﻳعنﻰ چنانﻰکﻪ مومنتم قبل از رﻫا شدن صفر بوده ،اکنون نﻴز مومنتم بﻪ ﻫمان گونﻪ بعد از
رﻫا شدن صفر است .از مباحثﺔ باﻻ اگر بﻪاندازهﻫاى سکالرى مومنتم توجﻪ کنﻴم ،در خواﻫﻴم
ﻳافت کﻪ آنﻫا باﻳد باﻫم مساوى باشند .پس با توجﻪ دوباره بﻪ شکل مﻰتوانﻴم بنوﻳسﻴم:
mv = MV فنر فشرده شده
شکل ()6-13 M m .a
تحفظ مومنتم کتلﻪﻫاﻳﻰ کﻪ توسط
فنر بﻪ دو طرف شوت شدهاند. MV mv
V m v .b
M
اﻳن نتﻴجﻪ ﻫمچنان از تطبﻴق مستقﻴم (بدون توضﻴحات باﻻ) قانون تحفظ مومنتم نﻴز
مﻰتواند بﻪدست آﻳد کﻪ برمبناى آن مومنتم اولﻰ باﻳد مساوى بﻪ مومنتم نﻬاﻳﻰ باشد ،و در
اﻳن مثال قسمتﻫاى ﻫر دو مومنتم بﻪ طور کل صفر ﻫستند.
:6-5تصادم ارتجاعﻰ
تصادم ارتجاعﻰ چﻴست و از نگاه فزﻳک چگونﻪ بررسﻰ مﻰشود؟
تصادم ارتجاعﻰ عبارت از تصادمﻰاست کﻪ در آن قوانﻴن تحفظ مومنتم و انرژى مﻴخانﻴکﻰ
ﻫر دو صدق نماﻳند .براى درک بﻬتر اﻳن نوع تصادم ،دو جسم کوچک Aو Bرا درنظر
مﻰگﻴرﻳم طورىکﻪ ﻫر دو جسم برروى ﻳک خط راست محور ( )xحرکت مﻰکنند.
حال اﻳن دو جسم را قبل و بعد از تصادم مورد مطالعﻪ قرار مﻰدﻫﻴم:
فرض مﻰکنﻴم کﻪ مطابق شکل ( ،)6-14دو جسم Aو Bقبل از تصادم بﻪ ترتﻴب داراى
سرعتﻫاى VAو VBو بعد از تصادم داراى سرعتﻫاى VAو VBمﻰباشند.
162
y
y
شکل ()6-14
زمانﻰکﻪ V > oباشد ،جسم بﻪ طرف راست محور xو زمانﻰکﻪ V < oباشد ،جسم بﻪ طرف
چپ محور xحرکت مﻰکند.
نظر بﻪ قانون تحفظ مومنتم ،در اﻳن نوع تصادم ،مومنتم مجموعﻰ سﻴستم قبل و بعد از
تصادم ثابت باقﻰ مﻰماند پس مﻰتوان نوشت کﻪ:
)m AVA + mBVB = m AVA + mBVB .................. (1
بﻪ ﻫمﻴن ترتﻴب نظر بﻪ قانون تحفظ انرژى مﻴخانﻴکﻰ ،مجموع انرژى حرکﻰ اجسام تصادم
کننده قبل از تصادم و بعد از تصادم نﻴز با ﻳکدﻳگر مساوى اند .ﻳعنﻰ:
1 2 1 2 1 2 1 2
)m AVA + mBVB = m AVA + mBVB ..................(2
2 2 2 2
در صورتﻰکﻪ کتلﻪ و سرعت ﻫر دو جسم قبل از تصادم معلوم باشند ،با استفاده از رابطﺔ ()1
مﻰتوان کتلﻪ و سرعت ﻫر دو جسم Aو Bرا بعد از تصادم چنﻴن بﻪدست آورد:
)m A (VA VA ) = mB (VB VB )...................(3
بﻪ ﻫمﻴن ترتﻴب با استفاده از رابطﺔ ( )2براى انرژى حرکﻰ مﻰنوﻳسﻴم کﻪ:
2 2 2 2
m A (VA VA ) = mB (VB )VB ) ................(4
VA + VA = VB + VB
VA VB = VB VA وﻳا
)VA VB = (VA VB ) ....................(6
163
رابطﺔ اخﻴر ( ،)6ﻳک رابطﺔ بسﻴار مﻬم و جالب است .اﻳن رابطﻪ بﻴانگر اﻳن است کﻪ در ﻳک
تصادم ارتجاعﻰ ،تفاضل سرعتﻫاى دو جسم تصادم کننده قبل و بعد از تصادم باﻫم برابر
ولﻰ در خﻼف جﻬت ﻳکدﻳگر ﻫستند.
:6-6تصادم غﻴر ارتجاعﻰ
تصادم غﻴر ارتجاعﻰ چﻴست؟ چﻪ تفاوتﻰ بﻴن تصادم ارتجاعﻰ و غﻴر ارتجاعﻰ وجود دارد؟
تصادم غﻴر ارتجاعﻰ عبارت از تصادمﻰاست کﻪ در آن قانون تحفظ مومنتم صدق نماﻳد؛ ولﻰ
قانون تحفظ انرژى مﻴخانﻴکﻰ صدق ننماﻳد .صدق ننمودن قانون تحفظ انرژى مﻴخانﻴکﻰ
در اﻳن نوع تصادم بﻪ دلﻴل آن است کﻪ مجموع انرژى حرکﻰ و پوتانسﻴل سﻴستم ثابت باقﻰ
نمﻰماند .ﻳعنﻰ در اﻳن نوع تصادم ،انرژى مﻴخانﻴکﻰ ممکن است بﻪ انرژى حرارتﻰ ،انرژى
صوتﻰ و ﻳا کار تغﻴﻴر شکل دﻫد.
بنابرآن براى تصادمﻫاى غﻴر ارتجاعﻰ ،تنﻬا
مﻰتوان قانون تحفظ مومنتم را مورد مطالعﻪ
قرار داد .در تصادمﻫاى غﻴر ارتجاعﻰ ،بﻴشتر
شکل ()6-15 اجسام تصادم کننده بعد از تصادم بﻪ ﻫمدﻳگر
چسپﻴده و با ﻫمان سرعت حرکت مﻰکنند.
ﻳکﻰ از مثالﻫاى خوب براى درک بﻬتر تصادم غﻴر ارتجاعﻰ عبارت از رقاصﺔ بالستﻴک
( )Ballistic Pendulumمﻰباشد ،کﻪ توسط آن مﻰتوان سرعت مرمﻰرا اندازهگﻴرى
کرد.
تحقﻴﻖ کﻨﻴد
در گروهﻫاى مختلف طرﻳقﺔ بﻪدســت آوردن ســرعت مرمﻰرا توسط رقاصﺔ بالســتﻴک تحقﻴق کنﻴد و نتﻴجﻪ را بﻪ
صنف گزارش دﻫﻴد.
:6-7ﻣرکز ثقل
در صنفﻫاى گذشتﻪ با مفﻬوم مرکز ثقل و اﻳنکﻪ چگونﻪ مﻰتوان مرکزثقل اجسام منظم
ﻫندسﻰ را بﻪدست آورد ،آشناﻳﻰ حاصل کردﻳد .اما آﻳا تا بﻪ حال از خود پرسﻴده اﻳد کﻪ
چگونﻪ مﻰتوان مرکزثقل سﻴستمﻰاز اجسام ﻳا ذرات را کﻪ برروى ﻳک خط مستقﻴم قرار
دارند بﻪدست آورد؟ و ﻳا اﻳنکﻪ در چﻪ حالتﻫاﻳﻰ مﻰتوان مرکزثقل سﻴستمﻰاز ذرات ﻳا
اجسام را مطالعﻪ نمود؟ براى جواب دادن بﻪ پرسشﻫاى باﻻ شکل ( )6-16را درنظر بگﻴرﻳد
در اﻳن شکل دو جسم با کتلﻪﻫاى mAو mBوجود دارند کﻪ فاصلﺔ ﻫر ﻳک آنﻫا از مرکز
محور( xمحور دوران) بﻪ ترتﻴب عبارت از xAو xBمﻰباشد.
164
براى بﻪدست آوردن مرکزثقل اﻳن سﻴستم کﻪ از دو جسم (از دو ذره نماﻳندهگﻰ مﻰکنند)
XB تشکﻴل شده است از رابطﺔ ذﻳل استفاده مﻰشود.
XA
m A xcm + mB xcm = m A x A + mB xB
A B m1 x1 + m2 x2 m1 x1 + m2 x2 وﻳا
= X cm =
m1 + m2 M
شکل ()6-16
در اﻳن رابطﻪ X cmعبارت از فاصلﺔ مرکزثقل سﻴستم از مرکز محور xمﻰباشد .براى ساده
ساختن رابطﺔ مجموع کتلﻪﻫاى mAو mBرا با عﻼمﺔ Mنشان مﻰدﻫﻴم .ﻳعنﻰ:
M = m A + mB
با وضع نمودن قﻴمت ،Mرابطﺔ ()1
شکل ذﻳل را بﻪخود مﻰگﻴرد:
شکل ()6-17 m1 x1 + m2 x2
= X cm
M
حال حالتﻫاى مختلف را مورد مطالعﻪ قرار مﻰدﻫﻴم:
ﻼ m A > mBباشد ،در اﻳن حالت - 1در صورتﻰکﻪ ﻳکﻰ از کتلﻪﻫا بزرگتر از دﻳگرى مث ً
مرکزثقل اﻳن سﻴستم دو جسمﻰ(دو ذرهﻳﻰ) بﻪ جسمﻰنزدﻳگتر است کﻪ داراى کتلﺔ بزرگتر
مﻰباشد.
ﻼ نقطﺔ Bقرار داشتﻪ باشد ،در آن صورت m A = 0
- 2اگر تمام کتلﺔ سﻴستم در ﻳک نقطﻪ مث ً
0 × X A + mB X B mB X B خواﻫد بود و مﻰتوان نوشت کﻪ:
= X cm = =X B
0 + mB mB m1 X 1 + m2 X 2 + m3 X 3 + ....
= X cm .......... ..
از دو جسم (ذره) ،تا nذره باشد ،در چنﻴن حالت بر اساس + m2 + m
سﻴستمm1
داراى بﻴشتر 3 +-....3اگر
=m
کﻪM: توان1 + m
نوشت 2 +m (3 +)1
مﻰ رابطﺔ ....
m1 X 1 + m2 X 2 + m3 X 3 + ....
= X cm .......... .........( 2 m X + m2 X 2 + m3 X 3 + ....
m1 + m2 + m3 + .... X cm = 1 1
M
M = m1 + m2 + m3 + .... n
n
M
سﻴستمﻰmاز ذرات ﻳا اجسام
i Xi رابطﺔ اخﻴر ﻳک رابطﺔ کلﻰ براى بﻪدست آوردن مرکزثقل
مﻰباشد .ﻫمﻴن طور براى محور yنﻴز بﻪ سادهگﻰ مﻰتوان بﻪ اثبات رسانﻴد کﻪX cm =:
i 1
M
n
miYi
= Ycm i 1
M
165
خﻼصﺔ فصل شﺸﻢ
-در مبحث مومنتم خطﻰ و امپولس دو اصل (امپولس -مومنتم) و (تحفظ مومنتم خطﻰ)
بﻪ نام قوانﻴن ﻳا قاعدهﻫاى اساسﻰ ﻳاد شدهاند.
-امپولس ﻳا ضربﻪ ﻳک کمﻴت وکتورى بوده و عبارت از حاصل ضرب قوه در زمان مﻰباشد.
I = Fav t
مﻰباشد ،ﻳعنﻰ: از P -امپولس با درنظرداشت قانون دوم نﻴوتن در حقﻴقت عبارت
I = Fav t= P
-مومنتم خطﻰ ﻳک جسم با کتلﺔ mو سرعت vعبارت از P = mVمﻰباشد.
-مومنتم ﻳک کمﻴت وکتورى و ﻫم جﻬت با وکتور vمﻰباشد.
-در سﻴستمﻰمتشکل از چندﻳن جسم ،مومنتم خطﻰ کل سﻴستم عبارت از مجموع
مومنتمﻫاى ﻫر ﻳک از اجسام بﻪ صورت جداگانﻪ مﻰباشد .ﻳعنﻰ:
n
=P = P1 + P2 + P3 + .......... Pi
i 1
-مومنتم با درنظرداشت قانون دوم نﻴوتن عبارت از F = Pمﻰباشد ،ﻳعنﻰ مجموع قوهﻫاى
t
وارد شده بر جسم مساوى بﻪ تغﻴﻴر مومنتم نظر بﻪ زمان مﻰباشد.
-تحفظ مومنتم براى ﻳک جسم زمانﻰ بر قرار است کﻪ مجموع قوهﻫاى وارد شده برجسم
مساوى بﻪ صفر باشد.
-تصادم ارتجاعﻰ ،عبارت از تصادمﻰ است کﻪ در آن قوانﻴن تحفظ مومنتم و انرژى مﻴخانﻴکﻰ
ﻫر دو صدق مﻰنماﻳند.
-در تصادم ارتجاعﻰ ،تفاضل سرعتﻫاى دو جسم تصادم کننده قبل و بعد از تصادم بﻪ ﻳک
اندازه ولﻰ در خﻼف جﻬت ﻳکدﻳگر ﻫستند.
-تصادم غﻴرارتجاعﻰ عبارت از تصادمﻰ است کﻪ در آن قانون تحفظ مومنتم صدق نموده،
ولﻰ قانون تحفظ انرژى مﻴخانﻴکﻰ صدق نمﻰنماﻳد.
-براى بﻪدست آوردن مرکزثقل سﻴستمﻰ از اجسام ﻳا ذرات از رابطﻪﻫاى زﻳر استفاده
مﻰشود.
n n
miYi mi X i
نظر بﻪ محور Y = Ycm i 1
نظر بﻪ محور x = X cm i 1
M M
166
سؤال ﻫاى فصل شﺸﻢ
- 1مومنتم ﻳک جسم عبارت از حاصل ضرب ----------و ------------جسم
مﻰباشد.
- 2با در نظرداشت قانون دوم نﻴوتن مجموعﺔ قوهﻫاى وارده بر ﻳک جسم عبارت از نسبت
----------بر ----------مﻰباشد.
- 3امپولس عبارت از تغﻴﻴرات --------------است.
- 4درتصادمﻫاى ارتجاعﻰ ،تفاضل سرعتﻫاى دو جسم تصادم کننده قبل و بعد از تصادم با
ﻳکدﻳگر ------------ولﻰ در -------------جﻬت ﻳکدﻳگر ﻫستند.
- 5کدامﻴک از گزﻳنﻪﻫاى ذﻳل واحد اندازهگﻴرى امپولس مﻰباشد.
N s N s ج) N mد) الف) Nب)
- 6کدامﻴک از گزﻳنﻪﻫاى ذﻳل مساوى بﻪ قوة مجموعﻰ عمل شده بر روى جسم
مﻰباشد.
E د) m v wج) الف) Pب)
t t
- 7اگر مومنتم دو جسم ﻳکسان باشد ،درنتﻴجﻪ انرژى حرکﻰ با کتلﻪ ،ﻳکﻰ از رابطﻪﻫاى
ذﻳل را دارد.
الف) مستقﻴم ب) معکوس ج) رابطﻪﻳﻰ ندارد د) متناسب با ﻳکدﻳگر
- 8تصوﻳر زﻳر تصادم بﻴن دو موترک ﻻبراتوارى را نشان مﻰدﻫد کﻪ بﻪ ترتﻴب داراى کتلﻪﻫاى
4kgو 8kgمﻰباشند .بعد از تصادم ،موتر Aبا سرعت 1m/sبﻪ طرف عقب و موتر Bبا
سرعت 2m/sبﻪ طرف جلو حرکت مﻰکند .بر اساس اﻳن آگاﻫﻰﻫا ،کدام ﻳک از گزﻳنﻪﻫاى
زﻳر درمورد مومنتم و انرژى حرکﻰ صدق مﻰکند؟
قبل از تصادم
mc = 4.0kg mt = 8.0kg بعد از تصادم
167
- 9در شکل زﻳر اگر قوة اصطکاک در مقابل ﻫر کﻴلوگرام 0.25نﻴوتن باشد و جسم از حال
سکون بﻪ حرکت درآﻳد ،پس از چند ثانﻴﻪ مومنتم آن بﻪ 5Kg m sمﻰرسد؟
د) 3.2ثانﻴﻪ ج) 1.6ثانﻴﻪ الف) 1.25ثانﻴﻪ ب) 2.5ثانﻴﻪ
F 4N
8 kg
- 10محور عمودى ( ،)yگراف ذﻳل مومنتم pو محور افقﻰ ( ،)xزمان tرا براى ﻳک سفﻴنﺔ
فضاﻳﻰ نشان مﻰدﻫد .کدام ﻳک از گزﻳنﻪﻫاى ذﻳل عبارت از مﻴل خط مﻰباشد.
p
168
- 21ﻳک طفل با کتلﺔ 21kgباﻻى ﻳک باﻳسکل کوچک با کتلﺔ 5.9kgسوار و با سرعت 4.5m/sدر
سمت شمال شرق در حرکت است.
.aمومنتم مجموعﻰ طفل و باﻳسکل چند است؟
.bمومنتم طفل چقدر است؟
.cمومنتم باﻳسکل را حساب کنﻴد.
- 22ﻳک توپ فوتبال با کتلﺔ 0.5kgبا سرعت 15m/sبﻪ طرف شمال شوت مﻰشود .ﻳک شخص ساکن
در زمان 0.02sآن را گرفتﻪ و متوقف مﻰسازد .کدام قوه از طرف گﻴرنده باﻻى توپ وارد شده است؟
- 23کتلﺔ ﻫر توپ کرﻳکت 0.5kgاست .اگر توپ سبز رنگ بﻪ سرعت 12m/sبا توپ آبﻰ رنگ کﻪ ساکن
است برخورد کند( ،فرض مﻰکنﻴم کﻪ درطول زمان بازى ،توپﻫا بﻪ روى سطح بدون اصطکاک حرکت
مﻰکنند) سرعت نﻬاﻳﻰ توپ آبﻰ رنگ را در ﻫر ﻳک از حاﻻت ذﻳل درﻳابﻴد.
.aتوپ سبز رنگ بعد از برخورد با توپ آبﻰ متوقف مﻰشود.
.bتوپ سبز بعد از تصادم بﻪ حرکتش با سرعت v = 5 mدر عﻴن جﻬت ادامﻪ مﻰ s
دﻫدm v 2 m . M 1
s
m v 2m s
M - 24اشکال مناسب را براى تمرﻳنﻫاى ذﻳل ترسﻴم نموده و آنﻫا را
a V
حل کنﻴد.
a m MV .aفرض کنﻴد کﻪ کتلﺔ mدر شکل ( )aﻳک واگونﻰ است با کتلﺔ
m M 600kgو کتلﺔ Mواگون دﻳگرى با کتلﺔ 900kgباشند .سرعت
برخورد کتلﺔ 2 m s ،mوﻳا ( ) 7.2 Km hمﻰباشد .سرعت واگونﻫا را بعد
از تصادم آنﻫا کﻪ باﻫم ﻳکجا مﻰشوند محاسبﻪ کنﻴد( .جواب) 0.8 m s :
v1 20 m s .bفرض کنﻴد در شکل ( m )bکتلﺔ ﻳک توپ تﻴنس با کتلﺔ 20grو
m M
v1 20 m s Mکتلﺔ ﻳک توپ والﻴبال با کتلﺔ 500grباشند ،اگر سرعت اولﻰ توپ
m M
تﻴنس 20m/sو سرعت نﻬاﻳﻰ آن بعد از تصادم 10m/sدر جﻬتﻰ کﻪ
v2 10 m s V
m M در شکل مشاﻫده مﻰشود باشد .سرعت توپ والﻴبال را درﻳافت کنﻴد.
v 2 10 m s V
b m M (جواب)3m/s :
.cدر شکل باﻻ ( )bفرض کنﻴد کﻪ Mﻳک سکﺔ 10گرامﻰو mسکﺔ 5گرامﻰباشد .در b
صورتﻰکﻪ
V1 = 2 m sو V2 = 1 m sباشند ،قﻴمت vرا تعﻴﻴن کنﻴد( .جواب) 50 cm :
s
- 25ﻳک تشلﻪ با کتلﺔ 0.015kgکﻪ بﻪ طرف راست با سرعت 22.5cm/sروى سطح بدون اصطکاک لول
مﻰخورد ،با تشلﻪﻳﻰ کﻪ با کتلﺔ 0.015kgکﻪ بﻪ طرف چپ با سرعت 18cm/sحرکت مﻰکند ،ﻳک تصادم
ارتجاعﻰ مﻰکند .بعد از تصادم ،تشلﺔ اولﻰ بﻪ سرعت 18cm/sدر حرکت مﻰآﻳد .سرعت تشلﺔ دومﻰرا بعد
از تصادم درﻳافت نماﻳﻴد.
- 26ﻳک موتر با کتلﺔ 500kgبﻪ سرعت 15m/sبﻪ طرف جنوب با ﻻرى 4500kgکﻪ در مقابل ﻳک اشارة
ترافﻴکﻰ متوقف است تصادم مﻰکند .موتر و ﻻرى با ﻫم چسپﻴده و بعد از تصادم ﻳکجا باﻫم در حرکت
مﻰآﻳند .سرعت نﻬاﻳﻰ کتلﺔ مجموعﻰ موترﻫا را درﻳابﻴد
169
فصل ﻫﻔتﻢ
ستاتﻴک سﻴالﻫا (سکﻮن ﻧسبﻰ سﻴالﻫا) Static Fluids
چرا قاعدة بندﻫاى آب را نسبت بﻪ قسمتﻫاى باﻻﻳﻰ آن
ضخﻴم تر مﻰسازند؟
برک ماﻳعﻰ ،در مصونﻴت ﻳک موتر چﻪ اﻫمﻴتﻰ دارد؟
اﻳن فصل شما را کمک خواﻫد کرد تا سﻴالﻫا را در حال سکون و
قوهﻫاﻳﻰ را کﻪ توسط آنﻫا بﻪ وجود مﻰآﻳد ،بﻴاموزﻳد .ﻫمچنان
مفاﻫﻴم فشار ،قوهﻫاى صعودى و غﻴره را با اجراى تجارب و
فعالﻴتﻫاﻳﻰ کﻪ مﻰتواند مﻬارتﻫاى علمﻰ و دانستنﻰﻫاى
مفﻴد دربارة خواص سﻴالﻫا بﻪ شما آماده بسازد ،فرابگﻴرﻳد و
در نتﻴجﻪ شما خواﻫﻴد توانست بﻪ پرسشﻫاى مطرح شده و بﻪ
پرسشﻫاى دﻳگر پاسخ بدﻫﻴد و بر اساس مباحثﻪ و مناقشﻪ در
اﻳن فصل قادر خواﻫﻴد شد تا:
-سﻴال را تعرﻳف کرده بتوانﻴد.
-فشار وارده توسط سﻴالﻫا را توضﻴح داده بتوانﻴد.
-رابطﻪ بﻴن فشار ماﻳع در ﻳک نقطﻪ ،کثافت آن ،عمق ﻳک
نقطﺔ ماﻳع و شتاب جاذبﻪﻳﻰ را درﻳافت کرده بتوانﻴد.
-تحلﻴل نموده بتوانﻴد کﻪ چطور فشار اتموسفﻴر نظر بﻪ عمق
تغﻴﻴر مﻰکند.
-قانون پاسکال را شرح دﻫﻴد.
-نشان داده بتوانﻴد کﻪ چطور از مونومتر براى اندازهگﻴرى
فشار سﻴالﻫا در محفظﻪﻫاى بستﻪ استفاده بﻪ عمل مﻰآﻳد.
-رابطﻪ بﻴن فشار و قوه صعودى سﻴالﻫا را تشرﻳح کرده
بتوانﻴد.
-مسألﻪﻫاى رﻳاضﻰ را با استفاده از قوانﻴن فشار ،پاسکال و
ارشمﻴدس حل کرده بتوانﻴد.
-غرق شدن ﻳا شناور بودن ﻳک جسم در سﻴال را پﻴشبﻴنﻰ
کرده بتوانﻴد.
170
:7-1سﻴالﻫا
مالﻴکولﻫاى اجسام در حالت ماﻳع با قوهﻫاى ضعﻴف اتصاق (چسپندهگﻰ) با ﻫم بستﻪ
ﻫستند .آنﻫا مقﻴد بﻪ موقعﻴتﻫاى ثابت نبوده ،بلکﻪ با لغزﻳدن روى ﻳکدﻳگر آزادانﻪ از
ﻳک موقعﻴت بﻪ موقعﻴت دﻳگر تغﻴﻴر مکان مﻰکنند .بنابران ماﻳعات حجم معﻴنﻰ داشتﻪ و
مﻰتوانند روان باشند و شکل ظرفﻰ را کﻪ بﻪ آن رﻳختانده مﻰشوند بﻪ خود بگﻴرند.
ﻫمچنان مالﻴکولﻫاى ماﻳعات با ﻫم نزدﻳک بوده و در برابر قوهﻫاى فشار دﻫنده مقاوم
ﻫستند .چنانکﻪ ماﻳعات در عمل غﻴر قابل تراکم مﻰباشند.
در حالت گاز ،ذرات از ﻫمدﻳگر بسﻴار فاصلﻪ داشتﻪ و قوهﻫاى اتصاق ﻳا چسپندهگﻰ بﻴن آنﻫا
آنقدر کوچک است کﻪ قابل صرف نظر مﻰباشد .بنابر آن آنﻫا نسبت بﻪ مالﻴکولﻫاى ماﻳعات
بﻴشتر آزادانﻪ بﻪ فاصلﻪﻫاى دور از ﻫمدﻳگر حرکت کرده مﻰتوانند و داراى حجم معﻴن و
شکل معﻴن نﻴستند ،بﻪ ﻫر سو انتشار مﻰکنند و بﻪ آسانﻰ متراکم مﻰشوند.
چون ﻫم ماﻳعات و ﻫم گازات با مقاومت کم شان در برابر فشار تغﻴﻴر شکل مﻰدﻫند و تواناﻳﻰ
سﻴالﻴت را دارند ،بﻪ ﻫمﻴن سبب است کﻪ آنﻫا را بﻪ نام سﻴالﻫا 1ﻳاد مﻰکنند.
فﺸار سﻴالﻫا
چنانکﻪ شما مﻰدانﻴد فشار در ﻫر نقطﺔ سﻴال در ظرف عبارت از مقدار قوة عمودى وارده
باﻻى واحد سطح است کﻪ مﻰتواند چنﻴن اراﻳﻪ گردد:
ﻗﻮه
= ﻓﺸﺎر
ﺳﻄﺢ
و ﻳا با اراﻳﺔ سمبولﻫا P = F :است.
A
نﻴوتن
واحد فشار در سﻴستم اندازهگﻴرى SIعبارت از پاسکال ( )Paبوده و مساوى بﻪ
مترمربع مﻰباشد .ﻳﺎ N
m2
ﻣثال:
فشار وارده توسط ﻳک کتابﻰ کﻪ داراى مساحت 0.16mو وزن آن 8Nمﻰباشد ،چند است؟
2
حساب مﻰکنﻴم.
حل:
A = 0.16m 2
مرحلﺔ ( :)1معلومات ذﻳل داده شدهاند:
F = 8N
?=P
F
=P مرحلﺔ ( :)2معادلﻪ فشار را بنوﻳسﻴد.
A
1کلمﺔ سﻴال مفﻬوم تواناﻳﻰ براى جرﻳان ﻳافتن را مﻰرساند و بنابرآن اﻳن کلمﻪ ﻫمزمان در ماﻳعات و گازات بﻪ کار رفتﻪ است.
171
مرحلﻪ ( )3با وضع نمودن قﻴمتﻫاى داده شده مساحت و قوه ،قﻴمت Pرا حساب کنﻴد.
8 N (کمک :وزن عبارت از اندازة قوة جاذبﻪ است) ،ﻳعنﻰ:
=P = 50 = 50Pa
0.16 m2
سؤالﻫا
.1فشار وارد شده توسط کانتﻴنرى کﻪ داراى وزن 6000Nو مساحت قاعدة 3m 2مﻰباشد ،چند است؟
درﻳافت نماﻳﻴد.
.2وزن تختﻪ سنگﻰ را درﻳابﻴد کﻪ داراى مساحت 12m 2بوده 25Paفشار را بر زمﻴن وارد مﻰکند.
شــما دﻳدﻳدکﻪ آب از ســوراخﻫاى سطح خرﻳطﻪ در تمام ســمتﻫا بﻪ طور عمودى فواره مﻰکرد .اﻳن
معنﻰ مﻰدﻫد کﻪ فشار در تمام جﻬتﻫا در ﻫر نقطﺔ سطح عمود است.
172
چطور مقدار فشار آب نظر بﻪ عمق آن فرق مﻰکند؟
پاسخ اﻳن پرسش را با اجرا نمودن فعالﻴت زﻳر بﻪ دست آورده مﻰتوانﻴد.
رابطﻪ بﻴﻦ فﺸار و عﻤﻖ در ﻳک ﻧقطﺔ ﻣعﻴﻦ ﻣاﻳﻊ F2 P0 A
ﻳک ماﻳع داراى کثافت و در حالت سکون را بﻪ داخل
ﻳک ظرف سر باز مطابق شکل ( )7-4در نظر مﻰگﻴرﻳم
.ﻫر گاه بخواﻫﻴم فشار ماﻳع را در نقطﺔ Cداخل ماﻳع،
w mg
جاﻳﻰ کﻪ بلندى و ﻳا عمق ماﻳع در آن نقطﻪ hاست بﻪ
دست مﻰآورﻳم. F1 PA
ظرف پر از ماﻳعﻰ را در نظر بگﻴرﻳد کﻪ ﻳک مکعبﻰ بﻪ ارتفاع hو مساحت قاعدة Aدر آن
غوطﻪ ور باشد .ارتفاع اﻳن مکعب نمونﻪ ،برابر است بﻪ عمق نقطﺔ Cاز سطح آب (.)h
بﻴاﻳﻴد قوهﻫاى عامل باﻻى سطوح باﻻﻳﻰ و پاﻳﻴنﻰ اﻳن مکعب فرضﻰ را مطالعﻪ نماﻳﻴم.
اﻳن قوهﻫا سﻪ نوع اند:
- 1وزن مکعب نمونﻪ (w = mg = Vg = ghA ،)w
- 2قوة صعودى () F1کﻪ توسط فشار ماﻳع بﻪ قاعدة مکعب وارد مﻰشودF1 = PA .
173
قوة () F2کﻪ توسط فشار اتموسفﻴر باﻻى سطح باﻻﻳﻰ مکعب از باﻻ بﻪ پاﻳﻴن عمل مﻰکند.
با تطبﻴق قانون دوم نﻴوتن باﻻى اﻳن مکعب نمونﻪ (ماﻳع ساکن و در حالت تعادل است):
F =0
بنابرآن PA ( P0 A + ghA ) = 0 :
ﻣثال
ﻳک آب باز ،در عمق 400mدر تحت بحر بﻪ طور افقﻰ شنا مﻰکند .ﻫرگاه کثافت آب بحر
P0 = 1.01 × 10 5 Pa ، 1.025 ×103 kg3و g = 9.8 m 2باشد ،حساب کنﻴد.
sec m
- 1فشار داخلﻰ PGرا در اﻳن عمق.
- 2فشار متوسط را در اﻳن عمق.
- 3مجموع قوهﻫاى وارده باﻻى جسم شنا کننده توسط آب را در صورتﻰ کﻪ مساحت جسم
شنا کننده 0.8m2باشد.
حل
-1
PG = gh
PG = 1.025 ×10 3 × 9.8 × 400
PG = 4.018 ×10 6 Pa
174
( P = P0 + PGفشار متوسط) -2
P = 1.01× 10 5 Pa + 4.018 × 10 6 Pa
P = 4.119 × 10 6 Pa
F -3
=P F = P× A
A
F = 4.119 ×106 × 0.8
F = 3.2952 ×106 N
:7-3فﺸار اتﻤﻮسﻔﻴر
زمﻴن توسط ﻳک قشر ناﻳتروجن ،آکسﻴجن و گازات دﻳگر احاطﻪ گردﻳده است کﻪ بﻪنام
اتموسفﻴر ﻳاد مﻰشود .ضخامت قشر اتموسفﻴر از سطح زمﻴن تا طبقﺔ باﻻى آن کمابﻴش بﻪ
150kmمﻰرسد .در حدود 80%گازات اتموسفﻴر در ارتفاع 10کﻴلومترى سطح زمﻴن
موقعﻴت دارند .فشار در قسمت باﻻﻳﻰ اتموسفﻴر بﻪ صفر نزدﻳک مﻰشود.
چنانکﻪ مﻰدانﻴد فشار در ﻫر نقطﺔ اتموسفﻴر مساوى بﻪ وزن ستون ﻫواﻳﻰ است کﻪ طول
آن از ﻫمان نقطﻪ تا قسمت باﻻﻳﻰ اتموسفﻴر بوده و باﻻى واحد سطح در ﻫمان نقطﻪ وارد
مﻰشود .بنابرآن فشار با ازدﻳاد ارتفاع از سطح زمﻴن ،تناقص مﻰﻳابد.
اکنون ببﻴنﻴم چطور مﻰتوانﻴم فشار اتموسفﻴر را اندازهگﻴرى کنﻴم؟
بﻪ اﻳن منظور ما از بارومتر (فشار سنج) تورﻳچلﻰ ( )Torricelliکﻪ در سال 1643مﻴﻼدى
اختراع گردﻳده استفاده مﻰکنﻴم.
در شکل ( ،(7-5تﻴوب شﻴشﻪﻳﻰ طوﻳلﻰ را بﻪ طول تقرﻳباً ﻳک متر
بخار سﻴماب P 0 و مساحت قاعدة 1cm2مﻰبﻴنﻴد کﻪ ﻳک انجام آن بستﻪ مﻰباشد.
وقتﻰ آن را از سﻴماب ( )Hgپر نموده و بعد بﻪ طور معکوس در ﻳک
ظرف پر از سﻴماب قرار دﻫﻴم در آن صورت Pa = Pbاست،
تﻴوب شﻴشﻪﻳﻰ پسP0 = Hg gh :
در سطح بحر و تحت شراﻳط معﻴارى تعجﻴل جاذبﺔ زمﻴن و حرارت
صفر درجﺔ سلسﻴوس ،ارتفاع ستون سﻴماب 76cmبوده و فشار
Hg A B
اتموسفﻴر باﻻى اﻳن ستون سﻴماب ﻳک اتموسفﻴر ( )1atmمﻰباشد.
شکل ((7-5 ارتفاع ستون سﻴماب بﻪ g ،و فشار اتموسفﻴر تعلق دارد.
بنابر اﻳن کثافت ( ) با تغﻴﻴرات حرارت و شتاب جاذبﻪﻳﻰ زمﻴن ( )gبا تغﻴﻴرات ارتفاع از سطح
بحر تغﻴﻴر مﻰکند .تمام فشار سنجﻫاى( )barometersدقﻴق با ترمومتر و جدول ﻳا چارتﻫاى
معلوماتﻰ دقﻴق ﻳک جا ساختﻪ مﻰشود.
175
ﻣعلﻮﻣات اﺿافﻲ
بعضﻰ موضوعاتﻰ را کﻪ ﻻزم است بدانﻴم:
ﻫرقدرى کﻪ غواص (شنا کننده) در عمق آب بحر
فرو مﻰرود ،فشار باﻻى بدنش زﻳاد شدن مﻰﻳابد و
فشار زﻳاد شده تنفس را براى غواص بسﻴار دشوار
مﻰسازد و از ﻫمﻴن سبب است کﻪ غواصان براى
رفع اﻳن مشکل از تنظﻴم کنندهﻫاى فشار استفاده
مﻰکنند.
شکل ( :)7-6لباسﻫاى خاص غواصان ،فشار
خارجﻰ از طرف آب را تا عمق 610mدر تعادل
نگﻪمﻰدارد و عمل تنفس را آسان مﻰسازد.
شکل ()7-6
آﻳا سمت جارى شدن سﻴال را تعﻴﻴن کرده مﻰتوانﻴد؟
براى پاسخ دادن بﻪ اﻳن پرسش فعالﻴت زﻳر را در عمل تجربﻪ کنﻴد.
فعالﻴت
تفاوت فشارﻫا و جرﻳان ﻳافتن سﻴال
ﻣﻮاد ﺿرورى :قطره چکان ،پﻴالﻪ و آب
ﻃرزالعﻤل
- 1براى ﻫر دو شاگرد ﻳکدانﻪ قطره چکان پﻼستﻴکﻰ و ﻳک پﻴالﺔ کوچک
آب بدﻫﻴد.
- 2از آنﻫــا بخواﻫﻴد تا در بــارة چگونﻪ گﻰ کار قطره چکان ﻳک پارگراف
بنوﻳسند.
- 3توضﻴــح بدﻫﻴد کﻪ چرا آب در قطره چــکان باﻻ مﻰرود؟ و چرا آب را
مﻰتوان با فشار از قطره چکان خارج ساخت؟
ﻫر دو پرســش بر اســاس اﻳن حقﻴقت کﻪ سﻴالﻫا از ســاحﺔ فشار بلند بﻪ
ساحﺔ فشار پاﻳﻴن جرﻳان پﻴدا مﻰکنند ،تشرﻳح شود.
شکل ()7-7
176
تﻐﻴﻴر فﺸار باﻻى جسﻢ شﻤا
بﻪ جسم شما چﻪ واقع مﻰشود وقتﻰ کﻪ در فشار اتموسفﻴر تغﻴﻴر وارد شود؟
ﻫرگاه بﻪ ﻳک سفر بﻪ نقاط پاﻳﻴنتر ﻳا بلندتر بروﻳد ،باﻳد خود را با فشار اتموسفﻴر عﻴار نماﻳﻴد
تا تعادل فشار داخلﻰ و خارجﻰ بدن برقرارگردد .ممکن تجربﻪ کرده باشﻴد کﻪ ﻫنگام سفر
در مناطق مرتفع و ﻳا پاﻳﻴن گوشﻫاى شما صدا مﻰکند و سبب اﻳن است کﻪ در کﻴسﻪﻫاى
فضاﻳﻰ ﻫواى ماحول گوش ،تغﻴﻴرات فشار بﻪ وجود آمده و پرده گوش تان را متأثر مﻰسازد.
ﻣثال
-aفشار ﻳک اتموسفﻴر را در صفر درجﺔ سلسﻴوس و تعجﻴل معﻴارى جاذبﺔ زمﻴن در سطح
بحر حساب کنﻴد در صورتﻰ کﻪ:
kg m
kg
باشد. Hg = 13595 و g = 9 . 80666 2
Hg = 13595 3
m 3
sec
m
m = P0 g h حل
g = 9.80666 2
s P0 = 13595 × 9.8066 × 0.76
h = 76cm = 0.76m kg m m
P0 = 101324.372
m3 s 2
? = P0 P0 = 1.013 × 105 Pa
0 = 1atm
-bقوه وارده باﻻى مساحت 2m2را در سطح بحر حساب نماﻳﻴد.
وزن 20تن P0 = F F = 1.013 ×105 × 2 = 2.026 ×105 Nدﻳده شد کﻪ اﻳن قوه ﻳک
A قوة عظﻴم است.
سؤالﻫاى ﻣﻔﻬﻮﻣﻰ
فشار اتموسفﻴر - 1با توجﻪ بﻪ شکل بگوﻳﻴد کﻪ چرا شما چنﻴن فشار عظﻴم و کوبنده
را احساس کرده نمﻰتوانﻴد؟
- 2چرا کابﻴنﻫاى طﻴاره باﻳد داراى فشار ﻫواى تنظﻴم شده باشد؟
- 3چﻪ واقع مﻰشود وقتﻰ کﻪ با ﻳک نﻴچﻪ ،آب مﻴوه مﻰنوشﻴد؟ شرح دﻫﻴد.
177
:7-4اﻧدازهگﻴرى فﺸار در ﻣاﻳعات ﻣحصﻮر شده
براى اندازه کردن فشار باﻻى ماﻳعات محصور شده مﻰتوانﻴم از ﻳک آلﻪ کﻪ بﻪ نام فشار سنج
ﻳاد مﻰشود استفاده کنﻴم.
دو نوع فشار سنج وجود دارد .ﻳکﻰ فشار سنج نل Uمانند دﻫن باز کﻪ آن را مونومتر U
شکل( )U shape monometerو نوع دوم آن را مونومتر بوردن ()Bourdon- type
مﻰنامند.
- 1ﻣﻮﻧﻮﻣتر دﻫﻦ باز
اﻳن نوع مونومتر از ﻳک نل Uمانند شﻴشﻪﻳﻰ ساختﻪ شده کﻪ در داخل آن ماﻳع قرار دارد .ﻳک
انجام آن باز و انجام دﻳگر آن بﻪ سﻴستمﻰ(تانک) کﻪ فشار ( )Pآن را اندازه مﻰکنﻴم ،وصل شده
است .فشار ماﻳع در قاعدة ستون چپ مساوى است بﻪ ، P + gy1در حالﻰکﻪ فشار در قاعدة
ستون راست ماﻳع P0 + gy 2 ،مﻰباشد .عبارت از کثافت ماﻳع مونومتر مﻰباشد .از آنجا کﻪ
در ﻫر دو فشار تعرﻳف شده مربوط مﻰشوند بﻪ ﻫمان نقطﻪ ،بنابر آن مﻰتوان نوشت:
چنانکﻪ مﻰدانﻴد کﻪ ( )P-P0بﻪ نام تفاوت فشار نظر بﻪ عمق بوده و اﻳن فشار متناسب بﻪ
فرق ارتفاع ستونﻫاى ماﻳع مﻰباشد.
ﻣثال
ﻳک نل Uمانند شﻴشﻪﻳﻰ کمابﻴش از آب پر شده است ،ماﻳع دﻳگرى کﻪ با آب مخلوط
نگردﻳده بﻪ ﻳک انجام نل عﻼوه شده تا اﻳن ماﻳع در فاصلﺔ dباﻻى سطح فوقانﻰ آب در ستون
دﻳگر نگﻬداشتﻪ شود.
Pa
Pa d
ماﻳع l+d =h
l Pa Ph درﻳافت کﻨﻴد
A B - 1نسبت بﻴن کثافت ماﻳع و کثافت آب را.
آب - 2اگر ارتفاع ستون ماﻳع 20cmو d=8cmباشد ،کثافت
شکل ()7-9 ماﻳع را پﻴدا کنﻴد.
178
حل
، Pa = Ph - 1زﻳرا در عﻴن سطح افقﻰ قرار دارند .بنابرآنP0 + g (d + l ) = P0 + w gl :
L
در رابطﻪ Lکثافت ماﻳع و wکثافت آب را نشان مﻰدﻫد .بعد از ساده ساختن رابطﺔ باﻻ
)L g ( d + L g L l دارﻳم:
= L
=
)g ( d + L )g (d + L w l+d
12 kg
L
= - 2چون:
L = 600
1000 20 m3
ﻣثال
ﻳک مونومتر دﻫن باز بﻪ ﻳک تانک گاز وصل گردﻳده است.
سطح سﻴماب در ستون راست مانند شکل ( 0.39m ،)7-10بلند تر نسبت بﻪ سطح ستون طرف
چپ مونومتر قرار دارد .ﻫرگاه ﻳک مونومتر ،ارتفاع ستون سﻴماب را 0.75m-Hgنشان دﻫد:
-aفشار مطلقﺔ گاز چند است؟ جوابﻫا را بﻪ نﻴوتن بر متر مربع( ) Nو اتموسفﻴر( ) atmاراﻳﻪ
m2 دارﻳد.
-bفشار داخلﻰ گاز نظر بﻪ عمق ( )PGرا محاسبﻪ نماﻳﻴد.
حل
-aفشار مطلقﺔ گاز ( )Pgasعبارت از فشارى است کﻪ بﻪ سطح باﻻﻳﻰ ستون طرف چپ
سﻴماب وارد مﻰشود و اﻳن فشار مساوى است بﻪ فشار وارده در ﻫمان ارتفاع افقﻰ در ستون
طرف راست سﻴماب .بنابرآن:
P0
Pgas = P0 + PHg = 0.75 + 0.39 = 1.14m Hg
1atm
شکل ()7-10 1atm = 0.76mHg = m Hg
0.76
1.14
= Pgas = 1.5atm بنابرآن:
o.76
h 0.39 m N
فشار گاز Pgas = 1.5 ×1.013 ×105 Pa = 1.5195 ×105 و
m2
-bفشار داخلﻰ گاز ( )PGچنﻴن بﻪ دست مﻰآﻳد:
Hg
0.39 N
=P = 0.513 = 0.538 ×105 2
0.76 m
ستون سﻴماب تفاوت فشارﻫا
= ( PGفشار داخلﻰ گاز) × 1atm
ستون سﻴماب ﻳک اتموسفﻴر
PHg 0.39mHg
= PG = × 1atm × 1atm
Patm 0.76mHg
N
PG = 0.513 ×1.013 ×10 Pa = 0.519669 ×105 Pa = 5.2 ×10 4
5
m2
179
)2آلﺔ فﺸار سﻨﺞ ﻧﻮع بﻮردن
از اﻳﻦ آلﻪ ﻧسبت بﻪ ﻣﻮﻧﻮﻣتر ﻣاﻳعﻰ (ﻣﻮﻧﻮﻣتر uﻣاﻧﻨد) براى ﻣقاصد ﻣختلﻒ بﻪ آساﻧﻰ و راحتﻰ
بﻴشتر استفاده ﻣﻰکﻨﻨد .اﻳﻦ ﻣﻮﻧﻮﻣتر از ﻳک تﻴﻮب برﻧجﻰ ﻫﻤﻮار ساختﻪ شده کﻪ ﻳک اﻧجام
آن بستﻪ شده و بﻪ شکل داﻳرهﻳﻰ کج شده است .اﻧجام بستﺔ آن تﻮسط ﻳک گﻴرا و چرخ
کﻮچک دﻧداﻧﻪ دار بﻪ ﻳک عقربﻪ کﻪ روى ﻳک صفحﺔ ﻣدرج حرکت ﻣﻰکﻨد وصل گردﻳده
است ،شکل ( .)7-11اﻳﻦ ﻣﻮﻧﻮﻣتر چﮕﻮﻧﻪ کار ﻣﻰکﻨد؟
اﻧجام باز تﻴﻮب بﻪ آلﻪﻳﻰ کﻪ فشار در آن اﻧدازهگﻴرى ﻣﻰشﻮد وصل گردﻳده .وقتﻰ کﻪ فشار
در اﻧجام تﻴﻮب ﻫﻤﻮار وارد ﻣﻰشﻮد ،تﻴﻮب بﻪ آﻫستﻪگﻰ خﻮد را راست ﻣﻰکﻨد و در ﻧتﻴجﻪ
حرکت اﻧجام باز ﻧل (کﻪ با عقربﻪ اتﺼال دارد) ،عقربﻪ حرکت ﻣﻰکﻨد.
حرکت عقربﻪ باﻻى
صفحﺔ درجﻪ دار
180
شکﻨجﺔ آبﻰ )(Hydraulic press
شکنجﺔ آبﻰ از دو سلندرى ساختﻪ شده کﻪ از ماﻳع غلﻴظ پر گردﻳده و توسط پستونﻫاى
متحرک سطوح باﻻﻳﻰ آنﻫا مسدود شده کﻪ در شکل ( )7-13نشان داده شده .پستون
بزرگتر داراى مساحت ( )Aو پستون کوچک داراى مساحت ( )aمﻰباشد.
شکنجﺔ آبﻰ چگونﻪ کار مﻰکند؟
- 1وقتﻰ شما ﻳک قوة کوچک ( )fرا باﻻى پستون کوچک وارد نماﻳﻴد .فشار وارد شده
P = fباﻻى سطح ماﻳع (تﻴل) از طرﻳق نل ارتباطﻰ بﻪ پستون بزرگ انتقال مﻰکند.
a
F
f
شکل ()7-13
مساحت ( )aپستون کوچک
مساحت ( )Aپستون بزرگ
PA تﻴل Pa
181
تزاﻳد فشار ﻫوا در سطح فوقانﻰ مرتبان از طرﻳق ماﻳع انتقال مﻰکند و سبب مﻰشود تا مقدار
آب بﻴشتر در داخل آب بازک شود .قوة صعودى در آن کاﻫش مﻰﻳابد و سبب مﻰشود تا
بوتل آب بازک در آن شنا کند .با کم شدن دوبارة فشار ،بوتل ،قوه صعودى خود را باز مﻰﻳابد
و بﻪ سطح فوقانﻰ باﻻ مﻰرود.
ﻣثال
در ﻳک شکنجﺔ آبﻰ اگر پستون کوچک دارى قطر 5cmو پستون بزرگ داراى قطر 40cm
باشد ،کدام وزنﻪ را باﻻى پستون کوچک باﻳد گذاشت تا موترى را کﻪ داراى وزن 2×10 4 N
d مﻰباشد ،باﻻى پستون بزرگ در توازن نگﻬدارد؟
d = 5cm r = = 2.5cm = 0.025m حل :دارﻳم کﻪ:
2
D = 40cm R = 20cm = 0.2m a = r 2 = × (0.025) 2 = 0.000625
F = 2 × 104 N A = R 2 = × (0.2) 2 = 0.04
?= f F = 2 ×10 4 N
f F a
= ×f = F
a A A
0 . 025 × 0.025
× f = 2 ×10 4 f = 312.5 N
0.2 × 0.2
آﻳا مﻰدانﻴد کﻪ شما مﻰتوانﻴد ﻳک شکنجﺔ آبﻰ را دﻳزاﻳن کنﻴد؟
شکل ()7-15
FA FB
= وﻳا
A B
182
:7-6قاﻧﻮن ارشﻤﻴدس )(Archimedes Law
چرا اجسام در داخل آب سبکتر مﻰشوند؟ شما از اﻳن پﻴش دانستﻴد کﻪ سﻴالﻫا باﻻى
اجسام ﻳک قوة صعودى وارد مﻰکنند کﻪ در نتﻴجﺔ آن اجسام و ﻳا در سﻴال غرق مﻰشوند.
اﻳن قوه را بﻪ نام قوة شناورى ( )buoyancyنامﻴدهاند .قوة صعودى شناورى بﻪ مقابل وزن
جسم (قوة جاذبﻪ زمﻴن) عمل کرده و چون وزن جسم بﻴشتر از قوة صعودى است .جسم در
آب فرو مﻰرود .در اﻳن حالت جسم سبکتر ظاﻫر مﻰشود و وزن آن بﻪ نام وزن ظاﻫرى آن
ﻳاد مﻰشود( .بﻪ خاطر باﻳد داشت کﻪ قوة صعودى سبب مﻰشود تا اجسام در ماﻳعات غرق
شوند ﻳا شنا کنند ).تصور کنﻴد کﻪ ﻳک جسم مکعبﻰ شکل ،مکمل در ﻳک سﻴال غرق شده
کﻪ در شکل ( )7-16نشان داده شده است.
سﻴال قوهﻫاى عمود را باﻻى تمام سطوح جسم وارد مﻰکند .قوهﻳﻰ کﻪ باﻻى سطح قاعدة
مکعب وارد مﻰشود عبارت است از = Fup = ( P0 + f gh2 ) A :قوة صعودى
قوهﻳﻰ کﻪ باﻻى سطح فوقانﻰ مکعب وارد مﻰگردد عبارت
P 0
است از = Fdown = ( P0 + f gh1 ) A :قوة نزولﻰ
چون h2 > h1است .لذا ، Fup > Fdownو قوة منتجﺔ
F
صعودى برابر با Fup Fdownخواﻫد بود.
F F
نتﻴجﺔ قوة صعودى را بﻪ FBنماﻳش داده مﻰنوﻳسﻴم:
= FB f g (h2 h1 ) A
F (h2ارتفاع جسم است بنابرآن: چون ) h1
= V = A(h2حجم جسم ) h1
شکل ()7-16
= FB f پس در صورتﻰ کﻪ جسم غرق شود× V × g :
در رابطﺔ اخﻴر fو Vبﻪ ترتﻴب کثافت سﻴال و حجم جسم غرق شده است.
نتﻴجﺔ قوة صعودى ( )buoyant forceبرابر است با وزن مقدار سﻴال بﻰجا شده توسط
جسم .اﻳن حقﻴقت ﻳکﻰ از قدﻳمﻰترﻳن کشفﻫا در فزﻳک است کﻪ در حدود 250سال قبل
از مﻴﻼد توسط ارشمﻴدس ))Archimedesفﻴلسوف ﻳونانﻰ استنباط گردﻳد.
قاعدة ارشمﻴدس حسب زﻳر تشرﻳح شده مﻰتواند:
ﻫر جسمﻰکﻪ قسماً ﻳا تمام در ﻳک سﻴال فرو مﻰرود ،ﻳک قوة صعودى بﻪ مقابل آن عمل
مﻰکند کﻪ در نتﻴجﻪ از وزن آن کاستﻪ مﻰشود،
183
شکل ()7-17
FT
) (a )(b
w
کﻪ مقدار اﻳن وزن باختﻪ شده ،در جسم مساوى است بﻪ وزن مقدار آب بﻰجا شدة ﻫم حجم
جسم مذکور ،ﻳعنﻰ :وزن سﻴال بﻰجا شده مساوى است بﻪ. FB
براى اندازه کردن وزن واقعﻰ جسم ( ،)Wآن را بﻪ طور عمودى از انجام ﻳک ترازوى فنرى
مﻰآوﻳزﻳم و از روى صفحﺔ مدرج مقابل فنر ،وزن واقعﻰ آن را مﻰخوانﻴم .اگر ﻫمﻴن جسم
آوﻳزان شده را مکمل در ﻳک ماﻳع (سﻴال) فرو ببرﻳم ،دﻳده مﻰشود کﻪ از وزن آن بﻪ سبب
قوة صعودى ارشمﻴدس کاستﻪ مﻰشود .در اﻳن حالتT = W FB :
وزن ظاﻫرى جسم ( )Wعبارت است ازW = W FB :
184
قوة منتجﻪ مساوى بﻪ صفر بوده و جسم در حالت تعادل قرار دارد؛ ﻳعنﻰ نﻪ فرو مﻰرود و نﻪ
صعود مﻰکند.
= f ×v× g وﻳا × v × g = f
کثافت سﻴال مساوى بﻪ کثافت جسم است (مقدار وزن ظاﻫرى جسم در اﻳن حالت چند
است؟).
- 3ﻫرگاه قوة صعودى برزگتر از وزن واقعﻰ جسم باشد و تمام جسم تحت سﻴال قرار
FB > W گﻴرد:
(جﻬت قوة منتجﻪ بﻪ طرف باﻻ بوده و جسم را بﻪ سمت باﻻ تﻴلﻪ مﻰکند) و در نتﻴجﻪ ،جسم
بﻪ تدرﻳج بﻪ سطح آب بلند رفتﻪ و شنا مﻰکند تا اﻳنکﻪ بﻪ محل تعادل (قسمتﻰ از آن زﻳر
آب باشد) قرار گﻴرد و در اﻳن حالت وزن سﻴال بﻰجا شده ،مساوى است بﻪ وزن جسم.
f > ×v× g ×v× g
f >
کثافت سﻴال بزرگتر از کثافت جسم است؛ اما وقتﻰکﻪ جسم در سطح ماﻳع شنا مﻰکند،
قسمتﻰ از آن در تحت ماﻳع قرار داشتﻪ و حالت سکون را دارد؛ ﻳعنﻰ در تعادل است.
بنابرآن:
FB > W
Vf f g =V 0 g
Vf
= 0 ( V fمساوى بﻪ حجم قسمت غرق شدة جسم در ماﻳع مﻰباشد).
V f
پس ،نسبت کثافتﻫا مساوى است بﻪ کسر حجم غرق شدة جسم.
ﻣثال :کثافت ﻳخ 920kg/m3است در حالﻰکﻪ کثافت آب بحر 1025Kg/m3مﻰباشد .کسر
توتﺔ ﻳخ شناور کدام حالتﻫاى زﻳر را مﻰگﻴرد.
:aبﻪ آب فرو مﻰرود؟
:bبﻴرون از آب مﻰماند؟
حل:
Vf 920
کسر حجم غرق در آب = = -a
V 1025f
185
فعالﻴت» :ﺷﻨﺎورى ﻳﻚ ﺗﺨﻢ«
ﻣﻮاد ﺿرورى( :تخم تازه ،ﻳک ظرف شﻴشﻪﻳﻰ ،آب ،نمک طعام ( ،)NaClقاشق و سﻴخ شور دﻫنده).
ﻃرزالعﻤل:
- 1دو ثلث ( )2/3ظرف را از آب پر نماﻳﻴد.
شکل ()7-18 - 3ﻳک قاشق پر چاىخورى نمک را در آب انداختﻪ و شور دﻫﻴد و تخم را مشاﻫده کنﻴد.
- 4نمک را عﻼو کرده بروﻳد تا زمانﻰکﻪ تخم در سر آب آمده قسماً در آب شنا کند.
- 5مقدار قوة صعودى را در ﻫر مرحلﻪ با گروپ تان مباحثﻪ کنﻴد.
بدون شک ،بﻪ نتﻴجﻪ خواﻫﻴد رسﻴد کﻪ با عﻼوه کردن نمک ،بﻪ تدرﻳج کثافت آب نمکﻰ
ازدﻳاد ﻳافتﻪ و قوة صعودى نﻴز بﻪ تدرﻳج زﻳاد شده مﻰرود؛ ﻳعنﻰ مﻰتوان گفت کﻪ :قوة
صعودى بﻪ گونﺔ مستقﻴم متناسب بﻪ کثافت ماﻳع مﻰباشد.
ﻣثال:
ﻳک شخص ﻳک سﻴت طﻼ را از مارکﻴت با جگرة زﻳاد مﻰخرد .وقتﻰ کﻪ خانﻪ مﻰآﻳد طﻼ را
وزن نموده 7.84 Nمﻰشود .در مرحلﺔ دوم وزن عﻴن طﻼ را در آب پﻴدا مﻰکند ،ترازو اﻳن بار
6.86 Nرا نشان مﻰدﻫد .آﻳا طﻼﻳﻰ را کﻪ خرﻳده شده طﻼى خالص است ﻳا ناخالصﻰ (غش)
دارد؟ شرح کنﻴد.
حل:
T2
- 1معلوماتﻰ کﻪ داده شدهاند:
T1
F B
= Fg = 7.84 Nوزن طﻼ
6.8 6N = 6.86 Nوزن ظاﻫرى
7.84 N
Fg
Fg = w = 1.00 ×103 Kg m3کثافت آب
? = = gکثافت طﻼ
طﻼ
شکل ()7-19
186
W = mg = 7.84 N - 2
FB = 7.84 6.86 = 0.98 N = Fg FBوزن ظاﻫرى
FB = V0 g
0.98 = V0 ×1.0 ×10 3 × 9.8
V0 = 1×10 4
m3
w
Fg = w = m0 g = V0 0 g 0 =
v0 g
7.84
0 = = 8 ×10 3 Kg 3
1×10 × 9.8
4
m
اما کثافت طﻼ 19.3 × 103 Kg m3است .پس طﻼى خرﻳده شده خالص نﻴست.
سؤالﻫا:
- 1فشار سﻴالﻫا ﻫمﻴشﻪ موجﻪ است بﻪ سمت:
:bبﻪ جوانب :aباﻻ
:dبﻪ ﻫمﻪ سمتﻫا :cپاﺋﻴن
- 2کدام ﻳک از معادﻻت ذﻳل ،معادلﺔ صحﻴح قوة منتجﻪ ( )Fnetاست کﻪ باﻻى جسم
Fnet = 0 :a غرق شده عمل مﻰکند؟
( = Fnet جسم جسم) gV :b
= Fnet f ) gA(h2 h1 :c
( = Fnet f + ) gV0 :d
- 3چطور وزن جسم شناور توسط قوة صعودى متأثر مﻰشود ،توضﻴح دﻫﻴد.
- 4براى ﻫر جسم فرورفتﻪ در آب قوة صعودى ارشمﻴدس مساوى بﻪ چﻴست؟
- 5فوﻻد نسبت بﻪ آب کثافت خﻴلﻰ بﻴشتر دارد .پس چگونﻪ کشتﻰﻫاى فوﻻدى روى
اب شنا مﻰکنند؟
3
Kg m بﻪ کثافت مواد - 6کدام اجسام زﻳر در ﻳک تﻴوب
0.917 × 103 ﻳخ پر از سﻴماب شنا مﻰکنند؟
-aﻳک انگشتر جامد طﻼ
7.86 × 103 آﻫن
-bﻳک مکعب ﻳخ
19.3 × 103 طﻼ
-cﻳک پﻴچ آﻫنﻰ
13.6 × 10 3 سﻴماب 5ml -dآب
187
برﻳکﻫاى داﻳرهﻳﻰ ﻫاﻳدرولﻴک
در ﻳک موتر براى تطبﻴق قوهﻫاى مساوى بﻪ ﻫر ﻳک از چﻬار تاﻳر و براى زﻳاد ساختن مقدار
قوه باﻻى برﻳک از قانون پاسکال استفاده شده است .اﻳن کار چطور صورت مﻰگﻴرد؟
براى اراﻳﺔ جواب بﻪ مراحل زﻳر دقت کنﻴد:
- 1پاى درﻳور ،پستون را فشار مﻰدﻫد تا باﻻى ماﻳع برﻳک فشار وارد شود.
- 2فشار از طرﻳق ماﻳع بﻪ پستونﻫا بﻪ دو طرف قرص کﻼن داﻳرهﻳﻰ کﻪ بﻪ اکسل موتر
محکم شده ،انتقال مﻰکند.
- 3اﻳن فشار ،پستونﻫا را بﻪ قرص مﻰچسپاند تا حرکت موتر آﻫستﻪ شود .فشار در تمام
حصص ماﻳع وارد مﻰشود.
پادل
سلندر کﻼن
قرص کﻼن
188
خﻼصﺔ فصل ﻫﻔتﻢ
- 1سﻴال عبارت از ﻳک مادهﻳﻰ است کﻪ جرﻳان کرده مﻰتواند ،بنابر اﻳن شکل معﻴﻴن ندارد.
گازﻫا و ماﻳعات ﻫر دو سﻴالﻫا اند.
- 2فشار عبارت از مقدار قوة وارده بر واحد سطح مﻰباشد.
- 3فشار با ازدﻳاد عمق تزاﻳد مﻰﻳابد.
- 4وزن اتموسفﻴر سبب بﻪ وجود آمدن فشار مﻰگردد کﻪ بﻪ نام فشار اتموسفﻴر ﻳاد
مﻰشود.
- 5سﻴالﻫا از ساحﺔ فشار زﻳاد بﻪ ساحﺔ فشار کم جرﻳان مﻰکنند.
- 6فشار تطبﻴق شده در ﻳک سﻴال محصور شده در ﻫر نقطﺔ سﻴال و جدارﻫاى ظرف
مساوﻳانﻪ انتقال مﻰکند (قاعدة پاسکال).
- 7قوة صعودى عبارت از قوهﻳﻰ است کﻪ بﻪ سمت باﻻ توسط سﻴال باﻻى ﻳک جسمﻰکﻪ
قسماً وﻳا تمام در سﻴال غرق شده باشد ،عمل مﻰکند.
- 8قوة صعودى بﻪ سبب اختﻼف فشار در ماﻳع بﻪ وجود مﻰآﻳد.
- 9قاعدة ارشمﻴدس بﻴان مﻰکند کﻪ "قوة صعودى باﻻى ﻳک جسم مساوى بﻪ وزن سﻴال
بﻰجاشده توسط ﻫمان جسم است".
- 10مقدار قوة صعودى باﻻى جسم شناور مساوى است بﻪ وزن جسم( ،سﻴستم در تعادل
است).
189
سؤالﻫاى فصل ﻫﻔتﻢ
- 1مفاﻫﻴم و کلمات زﻳر را بﻪ زبان خود تعرﻳف نماﻳﻴد:
سﻴال ،فشار اتموسفﻴر ،قوة صعودى ارشمﻴدس.
- 2کدام ﻳک از جملﻪﻫاى زﻳر در بارة سﻴالﻫا صحﻴح است؟
.aسﻴالﻫا بﻪ ندرت شکل ظرفﻰ را کﻪ در آن قرار دارند ،بﻪ خود مﻰگﻴرند.
.bسﻴالﻫا شامل ماﻳعات و گازات مﻰباشند.
.cسﻴالﻫا از فشار پاﻳﻴن بﻪ فشار بلند جرﻳان پﻴدا مﻰکنند.
.dسﻴالﻫا بﻴشترﻳن فشار را بﻪ سمت پاﻳﻴن وارد مﻰکنند.
- 3چرا شما توسط فشار اتموسﻴفر شکنجﻪ نمﻰشوﻳد؟
ﻣساﻳل:
- 4فشار قاعدة ﻳک حوض آب بازى بﻪ عمق 3mچند است؟
( = 1.013 ×105 Paفشار اتموسفﻴر)
- 5وزن ﻳک پارچﺔ فلز در ﻫوا ،50Nدر آب 36Nو در ماﻳع نا معلوم 41N ،مﻰباشد.
کثافتﻫاى فلز و ماﻳع نا معلوم را درﻳافت کنﻴد.
- 6بسﻴار کشتﻰﻫا از پﻼستﻴک و دﻳگر مواد ترکﻴبﻰ ساختﻪ شدهاند کﻪ کثافت آنﻫا بﻴشتر
از کثافت آب است .چطور چنﻴن کشتﻰﻫا مﻰتوانند در آب شنا کنند؟
- 7ﻳک بالون رابرى خالﻰ داراى کتلﺔ (0.012) Kgمﻰباشد .اﻳن بالون در ،0C0فشار 1atm
و کثافت (0.179) Kg m3از گاز ﻫﻴلﻴوم پر شده است .بالون پرشده ،شکل کرهﻳﻰ داشتﻪ و
داراى شعاع 0.5mمﻰباشد.
.aمقدار قوة صعودى عامل باﻻى بالون چند است؟
.bقوة منتجﺔ عامل باﻻى بالون را حساب کنﻴد.
بخاطر داشتﻪ باشﻴد کﻪ:
و g = 9.8 m s 2مﻰباشند. air 1.29 Kg m3
- 8براى پمپ کردن آب بﻪ ارتفاع 250mدر بلندترﻳن نقطﺔ تعمﻴر کدام فشار داخلﻰ
( )PGضرورت است تا آب را از قاعدة تعمﻴر بﻪ ارتفاع مذکور برساند؟ کثافت آب 103 kg / m 2
و g = 9.8 m s 2مﻰباشد.
190
- 9ﻳک تﻴوب سادة شﻴشﻪﻳﻰ Uمانند داراﻳﻰ سﻴماب مﻰباشد .بﻪ ستون طرف راست تﻴوب
مقدار آب را عﻼوه کنﻴد تا ارتفاع ستون بﻪ 0.68برسد .سﻴماب در ستون چپ از سطح اصلﻰ
آن تا کدام ارتفاع باﻻ خواﻫد رفت؟
Hg = 13600 Kg m3 و W = 1×103 Kg m 3
- 10شما دﻳده باشﻴد کﻪ قاعدة بندﻫا را نسبت بﻪ قسمت فوقانﻰ آن ضخﻴم تر مﻰسازند.
چرا؟ شرح دﻫﻴد.
- 11گراف ذﻳل فشار آب را کﻪ توسط ﻳک ساﻳنس دان بﻪ عمقﻫاى مختلف بحر اندازهگﻴرى
شده نشان مﻰدﻫد .با استفاده از اﻳن گراف سؤالﻫاى ذﻳل را جواب بدﻫﻴد:
فشار بﻪ ) (×106 Pa
2
2
2
1
1
1
0 250
عمق بﻪ ()m
50 100 150 200
0
چند است؟ 0
قرار دارد - 1فشار باﻻى جسم زمانﻰکﻪ در عمق 100mدر آب
1.5 ×10 Pa 6
(b 1.0 ×106 Pa (a
1.1×106 Pa (d 2.0 ×106 Pa (c
- 2بﻪ اساس ارقام ثبت شده در گراف ،کدام ﻳک از فشارﻫاى ذﻳل بﻬترﻳن تخمﻴن
براى فشار در عمق 250mآب در تحت بحر خواﻫد بود؟
2.6 × 106 Pa (b 1.7 × 106 Pa (a
5.0 × 10 Pa 6
(d 2.2 × 10 Pa
6
(c
- 12دو ظرف استوانﻪﻳﻰ را تصور کنﻴد کﻪ داراى عﻴن قاعده بﻪ مساحت Aبوده و در ﻳک
سطح قرار دارند .سلندرﻫا داراى ﻳک ماﻳع بﻪ کثافت ( ) مﻰباشند ،اما ارتفاع ماﻳع در
ﻳک سلندر ( )h1و در سلندر دومﻰ( )h2مﻰباشد .چقدر کار توسط قوة جاذبﻪ انجام شود تا
سطوح ﻫر دو سلندر را در تعادل آورد؛ ﻳعنﻰ داراى ﻫمان ارتفاع گردند؟ (البتﻪ در صورتﻰکﻪ
سلندرﻫا باﻫم وصل شوند).
191
فصل ﻫﺸتﻢ
سﻴالﻫاى ﻣتحرک
:8-1سﻴالﻫاى خﻴالﻰ (اﻳده آل)
وجوه تشابﻪ وﻳا تفاوت در ماﻳعات و گازات متحرک:
مﻴدانﻴد کﻪ سﻴالﻫا آن حالت مواد را گوﻳند کﻪ در حالت ماﻳع و ﻳا حالت گاز باشند .آنﻫا
گاﻫﻰ داراى خصوصﻴات مشابﻪ بوده و در بعضﻰ از خواص آنﻫا تفاوتﻫا وجود دارند.
ماﻳعات درحالت سکون و حرکت تراکم پذﻳر نﻴستند؛ ﻳعنﻰ حجم ماﻳع در اثر فشار تغﻴﻴر
مﻰکند؛ اما زمانﻰ کﻪ گاز در جرﻳان باشد مﻰتوان آنرا ﻫم غﻴر قابل تراکم قبول نماﻳﻴم.
ﻫرگاه سرعت حرکت گاز از سرعت صوت کمتر باشد .اثر تغﻴﻴرات فشار بر حجم گازﻫاى
متحرک بسﻴار کم و قابل صرف نظر مﻰباشد .قانونمندىﻫا براى گازﻫاى متحرک براى
ماﻳعات متحرک نﻴز قابل تطبﻴق بوده؛ ولﻰ ﻫرگاه حرکت ذرات سﻴال فوق سرعت صوت
بﻪ طور نمونﻪ انفجارات و ﻳا حاﻻ کﻪ غلظت گاز کم و فشار کمتر از ( ) 0.7mbarملﻰبار در
نلﻫاى کﻪ قطر آن بﻴشتر از ( )7mmملﻰ متر باشد مطالعﺔ ماﻳعات و گازات تحت قاعدهﻫاى
مشترک صورت گرفتﻪ نمﻰتواند.
-ﻳک سﻴال (ماﻳع ،گاز) را وقتﻰ خﻴالﻰ (اﻳده آل) مﻰنامند کﻪ قابلﻴت تراکم و اصطکاک
داخلﻰ نداشتﻪ باشد.
-مجموعﻪ وکتورﻫاى سرعت ( )vبﻪ تابع ( )tاز تمام فضاى کﻪ ماﻳع از آن مﻰگذرد ساحﺔ
وکتور سرعت را تشکﻴل مﻰدﻫد.
192
در ماﻳعات متحرک خطوط عبور ماﻳع با جﻬت وکتورﻫاى سرعت ( )vدر ﻫر نقطﻪ مماس اند
کﻪ اﻳن خطوط را (خطوط جرﻳان) مﻰنامند.
v
v v
v
v
شکل ()8-1
تجربﻪ
ذرات را با ﻳک ماﻳع متحرکﻰ کﻪ ازﻳک نل عبور مﻰکند ،مخلوط مﻰکنﻴم طورىکﻪ کثافت
اﻳن ٌذرات از ﻫم تفاوت بسﻴار کمﻰداشتﻪ باشند .اکنون حالت جرﻳان ماﻳع را با استفاده
ذرات در داخل ماﻳع ،بﻪ وسﻴلﻪء ﻳک دستگاه عکاسﻰ کﻪ بتواند براى وقتﻫاى ازحرکت اﻳن ٌ
بسﻴار کوتاه عکاسﻰ کند ،تحت مطالعﻪ مﻰگﻴرﻳم .در عکسﻫا ذرات مخلوط شده ،ﻫر کدام
نظر بﻪ مقدار سرعت خود ،ﻳک خط دراز وﻳا کوتاه را نماﻳش مﻰدﻫند کﻪ در حقﻴقت ﻫمان
خطوط جرﻳانﻫا ﻫستند .ﻫمچنان در عکسﻫا دﻳده مﻰشود کﻪ ﻫر قدرى کﻪ مسﻴر جرﻳان
ﻳک ماﻳع کوچکتر مﻰشود؛ ﻳعنﻰ قطر نلﻰ کﻪ ماﻳع از آن عبور مﻰکند خوردتر مﻰشود ،بﻪ
ﻫمان تناسب ،خطوط جرﻳان با ﻫم نزدﻳک واقع مﻰشوند و اگر قطر بزرگتر شود ،فاصلﻪ
بﻴن خطوط زﻳادتر مﻰشود .در بسﻴارى ازجرﻳانﻫا ،تصوﻳرخطوط جرﻳان درزمانﻫاى مختلف
ﻳکسان باقﻰ مﻰماند طورىکﻪ ﻫرذرة ماﻳع ،نقطﺔ معﻴﻴنﻰ از فضا را با عﻴن سرعت عبور
مﻰکند .در اﻳن جرﻳانﻫا ،کمﻴت وسمت سرعت ذراتﻰکﻪ از ماﻳع عبور مﻰکنند ،مساوى است
و شخصﻰ کﻪ مشاﻫد است ،ﻫمﻴشﻪ عﻴن تصوﻳر را از جرﻳان ،بﻪ چشم خوﻳش مﻰبﻴند کﻪ اﻳن
گونﻪ جرﻳان را جرﻳان مستقر مﻰگوﻳند .در اﻳن نوع جرﻳانﻫا ،ﻫﻴچ کدام از کمﻴتﻫاى جرﻳان
ماﻳعات (فشار ،سرعت ،اصطکاک ،مقدار ماﻳع عبورى) تابع وقت نﻴستند .اگر اﻳن کمﻴتﻫا در
ﻳک جرﻳان ماﻳع ،با گذشت زمان تغﻴﻴر کنند ،اﻳن ماﻳع را ماﻳع غﻴر مستقر نامند .آن قسمت از
ماﻳع کﻪ توسط خطوط جرﻳان محدود مﻰشود ،بﻪ نام لولﺔ جرﻳان ﻳاد مﻰشود .وکتور سرعت
ماﻳع( )vکﻪ بر خط جرﻳان در ﻫر نقطﻪ مماس است ،برسطح لولﺔ جرﻳان نﻴز مماس مﻰباشد و
اﻳن سبب مﻰشود کﻪ ذرات ماﻳع در اثناى حرکت خود ،دﻳوارﻫاى لولﺔ جرﻳان را قطع نکنند.
193
:8-2ﻣعادلﺔ ﻣتﻤادﻳت
ﻫرگاه ماﻳعﻰ کﻪ تراکم پذﻳر نﻴست ،کثافت و حجم آن ثابت است .از ﻳک نلﻰ کﻪ مقطعﻫاى
( A 2 .A1و )....متفاوت بوده عبور کند سرعت جرﻳان ( v 2 .v1و )....آن تغﻴﻴر مﻰکند
طورىکﻪ:
حاصل ضرب کمﻴتﻫاى ) (A.vدر ﻫر مقطع جرﻳان ثابت باقﻰ مﻰماند؛ ﻳعنﻰ:
رابطﻪ اخﻴر نتﻴجﻪ گرفتﻪ مﻰشود کﻪ بزرگﻰ مقطع نل ( )Aبا سرعت جرﻳان ( )vماﻳع ،نسبت
معکوس دارد .ﻫرگاه رابطﺔ اخﻴر فوق را بﻪ شکل ذﻳل تغﻴﻴر دﻫﻴم.
v1 A 2
=
v 2 A1
رابطﺔ فوق را بﻪ نام معادلﺔ متمادﻳت ﻳا پﻴوستﻪگﻰ مﻰنامند کﻪ توسط برنولﻰ عالم اﻳتالوى بﻪ
اثبات رسﻴد کﻪ چنﻴن بﻴان مﻰدارد.
در ﻳک نلﻰ با مقطعﻫاى متفاوت سرعت جرﻳان ماﻳع معکوساً متناسب بﻪ مقطع نل
مﻰباشد.
ﻳعنﻰ در مقطع بزرگ ،سرعت جرﻳان ماﻳع کم و در مقطع کوچک ،سرعت جرﻳان ماﻳع بزرگ
است.
قضﻴﺔ متمادﻳت در جرﻳان ماﻳعات واقعﻰ و ﻫم در گازﻫا وقتﻰ قابل تطبﻴق است کﻪ از قابلﻴت
تراکم شان صرف نظر گردد.
194
:8-3ﻣعادلﺔ برﻧﻮلﻰ
ارتباط سرعت جرﻳان ﻳک ماﻳع با فشار و مقطع را در قضﻴﺔ پﻴوستﻪگﻰ و متمادﻳت دﻳدﻳم.
اکنون اﻳن رابطﻪ را در قانون برنولﻰ مطالعﻪ مﻰکنﻴم.
درﻳک سﻴالﻰ کﻪ از اصطکاک در آن صرف نظر شده باشد ،با استفاده از قا نون تحفظ انرژى،
مﻰتوان رابطﺔ اساسﻰﻳﻰ را بﻴن کمﻴتﻫاﻳﻰ کﻪ جرﻳان سﻴال را مشخص مﻰسازند ،بﻪدست
آورد.
براى توضﻴح بﻴشتر اﻳن مطلب ﻳک ماﻳع خﻴالﻰ را در نظر مﻰگﻴرﻳم ،کﻪ بﻪ صورت ثابت و
ﻳکسان در ﻳک نل جرﻳان دارد .در اﻳن ماﻳع ﻳک لولﺔ جرﻳانﻰ را کﻪ داراى مقطع کوچک
است ،مطالعﻪ مﻰکنﻴم .بﻪ شکل ( ) 8-4توجﻪ کنﻴد .احجامﻰکﻪ ماﻳع در آن جرﻳان دارد ،از
ﻳکطرف توسط دﻳوارﻫاى لولﺔ جرﻳان و از جانب دﻳگر توسط مقاطع A1و ،A2کﻪ بر خطوط
جرﻳان عمود ﻫستند ،محدود شده است .در تمام حصﻪﻫاى اﻳن نل کﻪ از بﻴن آن ماﻳع عبور
مﻰکند ،فشار وجود دارد.بﻪطور مثال در موقعﻴت A1فشار p1و در موقعﻴت A2فشار p2
عمل مﻰکنند .اگر بﻪ اثر جرﻳان ماﻳعﻰ کﻪ از عقب مﻰآﻳد مقطع A1بﻪ موقعﻴت A1بﻪ جلو
رانده شود،کارى کﻪ براى اﻳن منظور ضرورت است ،طور ذﻳل افاده مﻰشود.
W = F1 l1
W = P1 A1l1 = P1 A1v1t
چون حجم ماﻳع A1v1t = Vاست ،پس مﻰتوان نوشتW = P1 V .......)1( :
195
- 2مقدار ماﻳع با حجم Vاز ارتفاع h1بﻪ موقعﻴتﻰ آورده مﻰشود کﻪ داراى ارتفاع h2است.
پس کارى کﻪ براى اﻳن منظور ضرورت است ،عبارت است از :W2
) W2 = mg (h2 h1 m= V و
= W2 )V g (h2 h1 ) .......(3
- 3آن مقدار ماﻳع کﻪ در سطح زﻳرﻳن قرار دارد ،داراى سرعت v1و انرژى حرکﻰ آن:
2
E K 1 = mv1 / 2
چون اﻳن مقدار ماﻳع در سطح پاﻳﻴنﻰ فشرده مﻰشود ،مقدار ماﻳع مساوى بﻪ آ ن در حجم
باﻻﻳﻰ با سرعت v2و انرژى حرکﻰ EK 2 = mv 2 2 / 2نفوذ مﻰکند .براى ازدﻳاد مقدار انرژى
حرکﻰ ،کار مورد نﻴاز عبارت است از:
2 2
= W3 mv 2 + )mv1 .......(4
اگر از آن مقدارانرژى ،کﻪ براى بﻰ تأثﻴر ساختن اصطکاک بﻴن جدار نل و ذرات ماﻳع ،در
طول نل ضرورت است صرفنظر شود ،قانون برنولﻰ از رابطﺔW = W1 + W2 + W3
2
آﻳد:
2
چنﻴن بﻪدست مﻰ
P1V = ( p2V ) + (V g h2 V g h1 ) + (1 2m V2 ) 1 2 mV1
اگر بﻪ جاى m = Vتعوﻳض شود ،و تمام معادلﻪ با Vاختصار گردد دارﻳم کﻪ:
2 2
p1 = p2 + g h2 g h1 + 1 2 V2 1 2 V1
ما مﻰتوانﻴم افادة فوق را ترتﻴب و ساده بسازﻳم ،قانون برنولﻰ را در مورد جرﻳان اﻳنطور
2 2
بﻪدست آورﻳم:
P1 + gh1 + 1 2 V1 = P2 + gh2 + 1 2 V2
اﻳن قانون نﻪ تنﻬا در مورد ﻳک ماﻳعﻰکﻪ در داخل ﻳک نل جرﻳان دارد صدق مﻰکند؛ بلکﻪ در
مورد آن ماﻳعاتﻰ کﻪ بﻪطور آزاد و ﻳا ﻫم در مورد ذرات ماﻳعﻰ کﻪ بﻪصورت رشتﻪﻫا در داخل
نلﻫا ،پﻬلوى ﻫم و بدون آنکﻪ با ﻫم مخلوط شوند جرﻳان داشتﻪ باشند ،قابلﻴت تطبﻴق را
دارد.
اگر در ﻳک جرﻳان ،ارتفاعات h1و h2با ﻫم مساوى و ﻳا از ﻫم تفاوت اندکﻰ داشتﻪ باشند،
اجزاى gh1و gh2در معادلﻪ ﻫمدﻳگر را افناء مﻰکنند و از تأثﻴر آنﻫا مﻰتوان صرفنظر
کرد .باﻳد گفت کﻪ از افادة سادة اخﻴر ،پﻴش از ﻫمﻪ در گازﻫا استفاده مﻰشود ،زﻳرا کثافت
گازﻫا پاﻳﻴن است .در رابطﺔ ساده ،قانون برنولﻰ اﻳن شکل را بﻪخود مﻰگﻴرد:
2 2
v v
P1 + 1 = P2 + 2
2 2
196
افادة فوق چنﻴن بﻴان مﻰدارد کﻪ فشار در آن نقاط کمتر است کﻪ در آنجا سرعت بﻴشتر
باشد .مقاطع A1و A2بﻪطور کﻴفﻰ انتخاب شدهاند و مﻰتوان گفت کﻪ در ﻫر مقطع لولﺔ
جرﻳان افادة ) ( v 2 2 + gh + pداراى عﻴن قﻴمت است .براى اﻳنکﻪ در معادلﺔ فوق دقت
بﻴشتراﻳجاد شود ،مقطع عرضانﻰ Aرا بﻪ صفر تقرب مﻰدﻫﻴم ،کﻪ در اﻳنصورت لولﺔ جرﻳان
بﻪ ﻳک خط جرﻳان تقرب مﻰکندو کمﻴات V , Pو hکﻪ در ﻫر دو طرف معادلﻪ وجود دارند،
مﻰتوانند طورى تلقﻰ شوند کﻪ بﻪ دو نقطﻪء کﻴفﻰ عﻴن خط جرﻳان تعلق دارند ،و در نتﻴجﻪ
نشان مﻰدﻫد کﻪ بﻪ امتداد ﻫر خط جرﻳان در ﻳک ماﻳع خﻴالﻰ اﻳن شرط صدق مﻰکند.
v2 2 + gh + p = ct
رابطﺔ اخﻴر ﻫم شکل دﻳگرى از معادلﺔ برنولﻰ است.
ما اﻳن معادلﻪ را براى ﻳک ماﻳع خﻴالﻰ بﻪدست آوردﻳم ،کﻪ براى ماﻳعات حقﻴقﻰ کﻪ اصطکاک
داخلﻰ شان بسﻴار زﻳاد نﻴست ،ﻫم قابلﻴت تطبﻴق را دارد.
فﺸار در قاعدة بﻨد آب
ﻳکﻰ دﻳگر از مواردى کﻪ ما ارتباط سرعت جرﻳان سﻴال را با فشار و مساحت مقطع مشاﻫده
مﻰکنﻴم ،بند آب است.
فرض مﻰکنﻴم کﻪ در مقابل ﻳک ماﻳعﻰ کﻪ بﻪصورت افقﻰ جرﻳان دارد ،بندى اﻳجاد مﻰشود.
در آن صورت طبﻴعﻰ است کﻪ بﻪ اثر فشار اضافﻰ کﻪ در کاسﺔ بند بﻪ وجود مﻰآﻳد ،ماﻳع بﻪ
حالت سکون در مﻰآﻳد .اﻳن فشار اضافﻰ تولﻴد شده ،بﻪ نام فشار بند ﻳاد مﻰشود و بﻪ ps
نشان داده مﻰشود کﻪ عبارت است ازp2 p1 = ps :
اﻳن فشار را مﻰتوان وقتﻰ محاسبﻪ کرد کﻪ در معادلﺔ برنولﻰ v2 = 0تعوﻳض شود.
2
در انصورت خواﻫﻴم داشت کﻪps = p2 p1 = 1 2 v1 :
قﻴمت ( ) 1 2 v 2فشار بند را نشان مﻰدﻫد کﻪ مﻰتوان آنرا در ﻳک نقطﺔﻳﻰ کﻪ سرعت vرا دارد،
بﻪ وسﻴلﺔ توقف دادن جرﻳان بﻪدست آورد .اﻳن فشار مشخص کنندة فشار بند در ﻫمﺔ نقاط دﻳگر
بند مﻰباشد .بنابر اﻳن در جرﻳانات افقﻰ ،قانون برنولﻰ را مﻰتوان چنﻴن بﻴان داشت:
در سراسر ﻳک رشتﺔ جرﻳان افقﻰ ،مجموعﺔ فشار pو فشار بند ( ) 1 2 v 2ثابت است.با درک
مفﻬوم فشار بند ،حاﻻ مﻰتوانﻴم کﻪ بﻪ صورت عددى حساب کنﻴم کﻪ در گازﻫا متحرک
تفاوتﻫاى فشار تا چﻪ حدى باﻻمﻰروند.
ﻣثال:
کثافت ﻫوا عبارت از = 0,125 kg m3 :بوده و در سرعتﻫاى بلند v = 40 m sec
2 2
Ps = 1 2 v 2 = 1 2 0,125kg m3 1600 m 2 = 100kgm / s = 100 N m 2
s m2
= 100 Pa = 0.001bar
197
در صورتﻰکﻪ سرعت جرﻳان داراى چنﻴن قﻴمت بلندى باشد.تفاوت فشار صرف ﻳک فﻴصد
فشار نورمال ﻫوا است .تفاوت حجم نﻴز ،بﻪ ﻫمﻴن تناسب خورد مﻰباشد .از ﻫمﻴن سبب است
کﻪ گازﻫا متحرک را تاحدى غﻴر قابل تراکم قبول مﻰکنند.
ﻣثال :ﻳک پاﻳپ رابرى کﻪ در باغچﻪ از آن استفاده مﻰشود ،داراى قطر d1 = 12,7mmاست.
در قسمت اخﻴر اﻳن پاﻳپ ،ﻳک پارچﺔ وصلﻴﻪ وجود دارد کﻪ قطر داخلﻰ آن تا دﻫن( سوراخ
نﻬاﻳﻰ) نل d 2 = 5mmتنگ شده مﻰرود .وقتﻰکﻪ آب در پارچﺔ وصلﻴﻪ مﻰرسد ،فشار آن
در مقابل محﻴط اطراف 1,8barاست .سرعت خروج آب را محاسبﻪ کنﻴد( ،در صورتﻰکﻪ از
اصطکاک صرفنظر شود) .آب بﻪ کدام فاصلﺔ xبﻪ سطح زمﻴن مﻰرسد؟ در صورتﻰکﻪ دﻫن
پاﻳپ با محور افقﻰ بﻪ ارتفاع y = 1mاز سطح زمﻴن واقع شود( ،کثافت آب را 1000kg m 3
در نظر بگﻴرﻳد).
حل :بر اساس قانون برنولﻰ و قانون متمادﻳت ،کﻪ بر
v2 A2 = v1 A1
2
نقاط آغاز و انجام پاﻳپ(جت) تطبﻴق مﻰشود ،دارﻳم کﻪ:
v2 A2 r2 p1 + 1 2 v12 = p2 + 1 2 v2 2ﻳا
= v1 = v2 2
A1 r1 1 2 (v2
2 2
v1 ) = p1 p2 v2
2 2
v1 = 2 ( p1 ) p2
2 2
d2 / 2 d2 2 از جانب دﻳگر از معادلﻪ متمادﻳت دارﻳم:
v1 = v2 = v2
d1 / 2 2 d1
2
d
v1 = v2 2
d1 2 2
ﻫر دو طرف را مربع ساختﻪ دارﻳمV1 = V2 (d 2 d1 ) 4 :
اگر قﻴمت v12را کﻪ در فوق درﻳافتﻪ اﻳم در معادلﺔ اخﻴر بﻪ جاﻳش تعوﻳض کنﻴم ،دارﻳم کﻪ:
2
[
V2 1 (d 2 d1 ) 4 = 2 ] ( p1 ) p2
d 2 d1 = 5mm 12,7 mm = 0,394 , 2 = 2m3 1000kg = 0,002 m3 kg
p1 p2 = 1,8bar = 1,8 105 N m 2
با جابﻪجاﻳﻰ اﻳن قﻴمتﻫا در معادﻻت فوق قﻴمت v2را بﻪدست مﻰآورﻳم:
2
v2 = (0,002 m 3 kg 1,8 105 N m 2 ) /(1 0,3944 ) = (360m 2 s 2 ) / 0,976 = 368,852 m 2 s 2
v2 = 19,205 m s
از پرتاب افقﻰ مﻰدانﻴم کﻪ:
X = v2 t y = 1 g t 2 = 1m t2 = 2/ s t = 2/ g
2
t = 2m 9,81m = 0,45s x = 19.205m / s × 0.45s = 8,64m
s2
198
سؤالﻫا
- 1تفاوت فشار را درﻳافت کنﻴد ،در صورتﻰکﻪ مساحت مقطع بﻴن دو انجام ﻳک نل از 15cmبﻪ 5cmتنقﻴص
2 2
199
اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را با ﻳک ﻣثال دﻳگر اداﻣﻪ ﻣﻰدﻫﻴﻢ:
ﻳک طوفان باد ،بر ﻳک تعمﻴر مﻰوزد .چنانچﻪ در شکل
( )8-6بﻪ وضاحت دﻳده مﻰشود ،وقتﻰکﻪ کتلﻪﻫاى ﻫوا در
B آن قسمتﻫاﻳﻰ از تعمﻴر کﻪ بﻪ سطح زمﻴن نزدﻳکتر است
مﻰوزد ،متوقف مﻰشوند ﻳا کﻪ سرعت شان کم مﻰشود؛
ﻳعنﻰ در ساحات موقعﻴت Aقﻴمت سرعت کم بوده؛ ولﻰ
قﻴمت فشار بلند است .بنابرآن کتلﻪﻫاى ﻫوا مجبور بﻪ طرف
باﻻ حرکت نموده و از بام تعمﻴر عبور مﻰکنند .در ساحات
A
موقعﻴت Bدر مسﻴر جرﻳان ﻫوا ﻳک تنقﻴص مقطع جرﻳان
ﻫوا و ﻳک تزاﻳد سرعت جرﻳان بﻪ وجود مﻰاﻳد کﻪ سبب
کم شدن فشار مﻰگردد و در نتﻴجﻪ در باﻻى بام تعمﻴر
ﻳک فشار پاﻳﻴنﻰ بوجود مﻰاﻳد ..بﻪ ﻫمﻴن علت است کﻪ
شکل ()8-6 در صورت وزش طوفانﻫاى قوى؛ نﻪ تنﻬا کﻪ بام تعمﻴرﻫا
فشرده نمﻰشوند؛ بلکﻪ بﻪ طرف باﻻ پرتاب مﻰشوند.
ﻣثال:
اثر چوشش را با اراﻳﺔ اثر دﻳگرىکﻪ بﻪ نام پدﻳدة "پارادوکسﻫاﻳدرو دﻳنامﻴک" ﻳاد مﻰشود ،بﻪ
بحث مﻰگﻴرﻳم کﻪ اثر چوشش را در سﻴالﻫا ،بﻪ وضاحت قابل دﻳد مﻰسازد.
نل بسﻴار بارﻳک( جت)،عبور نموده واز ﻳک فضاى بارﻳکﻰ کﻪ در بﻴن دو جرﻳان ﻫوا از ﻳک ٌ
پلﻴتﻰ کﻪ روى ﻫم قرار دارند ،عبور مﻰکند .چنانچﻪ در شکل زﻳر دﻳده مﻰشود،چون در
ساحﺔ A1A2در حاشﻴﺔ پلﻴتﻫا فشار ﻫوا وجود دارد ،از ﻫمﻴن جﻬت است کﻪ فشار در ساحﺔ
بسﻴار بارﻳک (تنگ) در حول سوراخﻰ کﻪ ﻫوا داخل ساحﺔ ( )Bمﻰشود و ﻫوا بﻪ شدت در آن
جرﻳان دارد،نسبت بﻪ فشار ﻫوا کمتر است .طورىکﻪ دﻳده مﻰشود ،پلﻴت پاﻳﻴنﻰ آنچنانکﻪ
توقع مﻰرود ،توسط جرﻳان ﻫوا؛ نﻪ تنﻬا کﻪ رانده نشده؛ بلکﻪ با ﻳک قوه بﻪ طرف پلﻴت باﻻﻳﻰ
کش مﻰشود کﻪ حتﻰ ﻳک وزنﺔ را کﻪ بﻪ آن آوﻳزان شده است نﻴز با خود کش مﻰکند.
شکل ()8-7
200
:8-5تﻴﻮپ وﻳﻨتﻮرى – اﻧدازهگﻴرى سرعت جرﻳان
قانون برنولﻰ ،اﻳن امکان را بﻪ وجود مﻰآورد کﻪ مﻰتوان سرعت حرکت ماﻳعات و گازﻫا
متحرک را اندازهگﻴرى نمود .براى اﻳن منظور در اثناى جرﻳان ماﻳعات از بﻴن نلﻫا ،بﻪ طور
عمده از تﻴوپ وﻳنتورى استفاده مﻰشود.
طورىکﻪ در شکل زﻳر دﻳده مﻰشود ،اﻳن تﻴوپ از نل بارﻳک(جت) ساختﻪ شده است کﻪ در
آن ،تفاوت فشاربﻴن حصص بسﻴار عرﻳض و حصص بسﻴار کم عرض (بارﻳک ،تنگ) ،توسط
ﻳک فشار سنج (مانومتر ماﻳع) اندازهگﻴرى شده مﻰتواند .بر اساس قانون برنولﻰ ،در تﻴوپ
2 2
وﻳنتورى اﻳن رابطﻪ صدق مﻰکندp1 + 1 2 v1 = p2 + 1 2 v2 :
ﻫمچنان بر اساس معادلﺔ متمادﻳت دارﻳم کﻪ:
v2 = v1 A1 A2
ﻫر گاه نسبت سطوح) (A1 A2را با qنشان دﻫﻴم
دارﻳم کﻪ v2 = q v1 :و با تعوﻳض اﻳن افاده در معادلﺔ
برنولﻰ معادلﺔ ذﻳل بﻪدست مﻰآﻳد:
2 2 1 2 2
p1 p 2 = 1 2 v2 = 1 2 v1 ) (v2 v1
2 شکل ()8-8
= p1 p2
1
2
{
(v1 A1 A2 ) 2 v1
2
}
= p1 p2
1
2
{ 2
(v1 q 2 ) v1
2
}
= p1 p2
1
2
{
2
)v1 (q 2 1 }
2
v1
= (q 2 1) = P1 P2
2
2 ) 2( P1 P2
= v1
)(q 2 1
) 2( P1 P2
= v1
)(q 2 1
با اﻳن قﻴمت ،v1مﻰتوان ﻫمچنان ،حجم جرﻳان Vو ﻳا مقدار ماﻳع عبور ﻳافتﻪ در ﻳک ثانﻴﻪ
را طور زﻳر محاسبﻪ کرد V = A1 v1 :در ﻳک ثانﻴﻪ
201
اتﻮﻣاﻳزر (عطرپاش)
در مباحث قبلﻰ بﻪ روابط بﻴن فشار و سرعت در سﻴالﻫا آشنا شدﻳد ،و ﻫمچنان تفاوت
فشار بﻴن دو قسمت جرﻳان ﻳک سﻴال را در شراﻳط و حاﻻت طبﻴعﻰ آموختﻴد .ممکن است
آسانترﻳن طرﻳقﺔ نماﻳش ارتباط سرعت و فشار ،پف کردن (دمﻴدن) بﻪ استقامت باﻻﻳﻰ ﻳک
ترﻳشﺔ کاغذ باشد .اگر شما کاغذ را مطابق شکل ( )8-9محکم گرفتﻪ و بعد بﻪ قسمت سطح
باﻻﻳﻰ آن پف کنﻴد ،کاغذ از حالت آوﻳزان شدة اولﻰ بﻪ طرف باﻻ بلند مﻰشود ،کﻪ دلﻴل آن
عبارت از اختﻼف سرعت ﻫوا بﻴن قسمتﻫاى باﻻﻳﻰ و تحتانﻰ ترﻳشﺔ کاغذ مﻰباشد.
در نتﻴجﻪ ﻫمﻴن قوة محصلﺔ بلند کننده مانند
لفت عمل نموده و ترﻳشﺔ کاغذ تا سطح افق
بلند مﻰشود .تأثﻴرات مشابﻬﻰ در ﻳک اتوماﻳزر
عطر (عطرپاش) ،زمانﻰکﻪ عطر را بﻪ لباس شما
مﻰپاشاند بﻪ مشاﻫده مﻰرسد .وقتﻰ کﻪ پوقانﺔ
مخزن مطابق شکل ( )8-10ﻳک تند باد ﻫوا
را پرتاب مﻰکند ،اﻳن باد تند ﻫوا از طرﻳق سوراخ
اثر قانون برنولﻰ باﻻى مدخل بارﻳکﻰ کﻪ سبب افزاﻳش سرعت ﻫوا مﻰگردد،
شکل ( )8-9ﻳک صفحﺔ کاغذ
عبور مﻰکند.
عطرپاش
در نتﻴجﻪ فشار تقلﻴل مﻰﻳابد و عطر با فشار متفاوت
با سﻴﻼن ﻫوا بﻪ باﻻ رانده مﻰشود؛ بﻪ عبارة دﻳگر
چون فشار ﻫواﻳﻰ کﻪ بﻪ سرعت زﻳاد بﻪ استقامت سﻴال
باﻻى تﻴوب عمودى اتوماﻳزر عطر ،وزﻳده شده،
نسبت بﻪ فشار عادى ﻫواﻳﻰ کﻪ باﻻى سطح ماﻳع
داخل ظرف عمل مﻰکند کمتر است .پس فشار
اتموسفﻴر ،عطر را بﻪ قسمت فوقانﻰ تﻴوب کﻪ فشار
در آن قسمت کمتر است تﻴلﻪ مﻰکند.
طرزالعمل کار ﻳک اتوماﻳزر با استفاده از معادلﺔ
برنولﻰ توضﻴح شده مﻰتواند .سرعت باﻻى ستون
ﻫواﻳﻰ کﻪ توسط فشار دادن پوقانﻪ بﻪ وجود آمده،
ﻳک فشار پاﻳﻴن را در قسمت باﻻﻳﻰ تﻴوب عمودى ﻳک اتوماﻳزر
بﻪ وجود مﻰآورد .اﻳن عمل سبب مﻰشود کﻪ ماﻳع
از تﻴوب بﻴرون رانده شود و با ستون ﻫوا مانند ﻳک شکل ()8-10
شاور نازک بﻪ خارج پاشﻴده شود.
202
:8-6بالﻫاى ﻃﻴاره و قﻮة ﻣحرکﺔ بلﻨد کﻨﻨده )(Dynamic Lift
در بالﻫاى طﻴارهﻫا ﻳک قوة بلند کننده عمل مﻰکند کﻪ سبب مﻰشود آنﻫا را در ﻫوا بلند
نگﻬدارد ،و اﻳن در صورتﻰ واقع مﻰشود کﻪ طﻴاره نسبت بﻪ ﻫوا بﻪاندازة کافﻰ با سرعت بلند
حرکت کند ،چنانچﻪ در شکل ( )8-11سﻴل قوى جرﻳان ﻫوا نشان داده شده کﻪ بﻪ بال
طﻴاره بر خورد نموده و توسط آن بﻪ شدت دفع مﻰشود( .راکبﻴن طﻴاره در نظام عطالتﻰ
طﻴاره قرار داشتﻪ و مثل اﻳن است کﻪ روى بال طﻴاره نشستﻪاند) .علت مﻴﻼن نمودن بال
بﻪ طرف باﻻ ﻫمانا گول بودن سطح باﻻﻳﻰ آن است کﻪ سبب مﻰشود تا سﻴل جرﻳان ﻫواى
تحت بال طﻴاره توسط ﻳک قوه بﻪ طرف باﻻ فشرده شود و ﻫواى قسمت باﻻﻳﻰ بال متراکم
شده و ساحﺔ فشار کمتر بﻪ وجود آﻳد.
مساحت جرﻳان ﻫوا بﻴن خطوط دو سﻴﻼن در ﻫر قسمت
با نزدﻳک شدن خطوط بﻪ ﻫمدﻳگر تقلﻴل مﻰﻳابد .بنابرآن
از معادلﺔ متمادﻳت ( ،) A1V1 = A2V2سرعت ﻫوا در قسمت
فوقانﻰ بال کﻪ در آنجا خطوط سﻴﻼن بﻪ ﻫمدﻳگر نزدﻳک
شکل ( )8-11حﻴن بلند رفتن مﻰشوند افزاﻳش مﻰﻳابد.
بال طﻴاره ما در نظام عطالتﻰ
بال قرار دارﻳم و جرﻳان ﻫوا را
در آن نظاره مﻰکنﻴم.
ﻫمچنان از قبل بﻪ خاطر دارﻳد کﻪ بﻪ اثر
تراکم خطوط سﻴﻼن در مقطع بارﻳک پاﻳپ،
سرعت ﻫوا در محل فشرده شده ،بﻴشتر
بود ،کﻪ در شکل ( )8-12بﻪ وضاحت دﻳده
مﻰشود .بﻪ سبب اﻳن کﻪ سرعت ﻫوا در
قسمت باﻻﻳﻰ بال نسبت بﻪ قسمت تحتانﻰ
آن بﻴشتر است ،بنابرآن فشار در قسمت
فوقانﻰ بال نسبت بﻪ قسمت پاﻳﻴنﻰ آن کمتر
شکل ( )8-12جرﻳان سﻴال در است(قانون برنولﻰ).
نلﻰ کﻪ داراى قطرﻫاى متفاوت
است.
بنابر دلﻴل فوق ،ﻳک قوة محصلﻪ بﻪ سمت باﻻ روى بال طﻴاره عمل مﻰکند کﻪ بﻪ نام قوة
محصلﺔ بلند کننده ( )Dynamic Liftﻳاد مﻰشود.
تجارب نشان مﻰدﻫد کﻪ سرعت ﻫواى قسمت فوقانﻰ بال حتﻰ دو چند سرعت ﻫواى
تحتانﻰ بال ﻫم شده مﻰتواند( .اصطحکاک بﻴن ﻫوا و بال نﻴز ﻳک قوة کشش بﻪ عقب تولﻴد
مﻰکند کﻪ باﻳد قوة انجنﻫاى طﻴاره بر آن غالب گردد).
203
ﻳک بال ﻫموار و ﻳا ﻳک بال با مقطع متناظر تا وقتﻰ کﻪ قسمت جلوﻳﻰ آن بﻪ طرف باﻻ
انحنا دارد (داراى زاوﻳﺔ انحناي صعودي مﻲباشد) ،بﻪ عمل باﻻ رفتنش ادامﻪ مﻰدﻫد .شکل
( )8-11بال را ،حتﻰ زمانﻰ کﻪ زاوﻳﺔ انحنانﻰ صعودى مساوى بﻪ صفر ﻫم باشد نﻴز در حالت
باﻻ رفتن نشان مﻰدﻫد؛ زﻳرا سطح گول شدة باﻻﻳﻰ ،ﻫوا را بﻪ طرف باﻻ رانده مسﻴر آن را
انحنا مﻰ دﻫد و سبب تراکم خطوط سﻴﻼن با ﻫمدﻳگر مﻰگردد.
اگر زاوﻳﺔ انحنانﻰ صعودى بﻪ حد کافﻰ برسد کﻪ بتواند خطوط سﻴﻼن را بﻪ سمت باﻻ بفشارد
تا با ﻫم خﻴلﻰ نزدﻳک شوند ،در آن صورت طﻴاره مﻼق مﻰزند .اگر زاوﻳﺔ انحنانﻰ صعودى در
حدود 15 oباشد ،طوفان چرخش ( )Turbulenceواقع مﻰشود.
چنانچﻪ در شکل( )8-11کش بﻴشتر بﻪ عقب و صعود کمتر بال رخ داده ،سبب آن مﻰشود
کﻪ بال از حرکت باز مانده و طﻴاره سقوط کند .بﻪ تحلﻴل دﻳگر ،انحناي بال بﻪ طرف باﻻ اﻳن
معنﻰ را مﻰ دﻫد کﻪ ﻫواﻳﻰ کﻪ بﻪ طور افقﻰ در مقابل بال در حرکت است بﻪ طرف پاﻳﻴن
فشرده شده و سبب تغﻴﻴر در مومنتم مالﻴکولﻫاى ﻫوا کﻪ بﻪ سمت عقب مﻰچرخند گردﻳده
و منتج بﻪ تولﻴد قوة صعودى در بال مﻰشود (قانون سوم نﻴوتن).
:8-7لزو جﻴت
ﻣﻔﻬﻮم لزوجﻴت ،قﻮهﻫاى اصطکاک داخلﻰ ( پﻴداﻳﺶ و ﻣحاسبﻪ):
ما در درسﻫاى گذشتﻪ گفتﻴم کﻪ ماﻳع خﻴالﻰ ( اﻳده آل) ماﻳعﻰ را گوﻳند کﻪ قابلﻴت تراکم
نداشتﻪ وفاقد اصطکاک باشد .ﻫمچنان اضافﻪ کردﻳم کﻪ ماﻳع خﻴالﻰ در واقﻴعت وجود ندارد،
زﻳرا ﻫمﻪ سﻴالﻫا اعم از گازﻫا وﻳا ماﻳعات کﻪ واقع ٌا وجود دارند داراى اصطکا ک ﻫستند و
ﻫم تا حدى قابلﻴت تراکم را مﻰداشتﻪ باشند .ﻳعنﻰ در واقع ماﻳع خﻴالﻰ ﻳک افادة مجرد
است .وقتﻰکﻪ از اصطکاک در ماﻳعات سخن زده مﻰشود ،منظور ﻫمان اصطکاک داخلﻰ
آنﻫا است .اﻳن اصطکاک داخلﻰ را بﻪ ﻳک نام دﻳگر ﻫم ﻳاد مﻰکنند ،کﻪ عبارت از لزوجﻴت
(چسپندهگﻰ) در ماﻳع وﻳا در گاز است .ﻫر ماﻳع و گاز حقﻴقﻰ داراى ﻳک اندازه لزوجﻴت
داخلﻰ مﻰباشد و در حالتﻰ تبارز مﻰکند کﻪ در ماﻳع و ﻳا گاز حرکت اﻳجاد شود و پس
از قطع تأثﻴر علتﻰ کﻪ باعث بروز آن حرکت گردﻳده است ،آﻫستﻪ آﻫستﻪ قطع مﻰگردد.
اصطکاک داخلﻰ نﻪ تنﻬا در اثر تماس سطوح ماﻳع با نلﻫا و ظروف مانند بﻴرلﻫا وغﻴره وﻳا
تماس آنﻫا با اشﻴاﻳﻰ کﻪ در داخل ماﻳع در حالت حرکت استند بﻪ وجود مﻰآﻳد؛ بلکﻪ در
داخل خود ماﻳع ،وقتﻰکﻪ قشرﻫاﻳﻰ از ماﻳع کﻪ داراى سرعتﻫاى متفاوت جرﻳان ﻫستند و بر
روى ﻫمدﻳگر مﻰلغزند ،نﻴز بوجود مﻰآﻳد.بﻪ ﻫمﻴن علت است کﻪ بر عکس اجسام جامد کﻪ
اصطکاک خارجﻰ دارند ،اﻳن اصطکاک را اصطکاک داخلﻰ مﻰگوﻳند .موجودﻳت اصطکاک
داخلﻰ در ماﻳعات را حتﻰ با دست خوﻳش ،وقتﻰ احساس مﻰکنﻴم کﻪ ﻳک جسم را با دست
در بﻴن ماﻳع در حرکت بﻴاورﻳم .ما در اﻳن حالت ﻳک مقاومت را حس مﻰکنﻴم .کﻪ بﻪ علت
اصطکاک داخلﻰ در ماﻳع بروز مﻰکند.
204
تجربﻪ:
با اﻳن تجربﻪ ،ارتباط اصطکاک داخلﻰ را با بزرگﻰ سطح تماس جسم با ماﻳع ،با خاصﻴتﻫاى ماﻳعﻰ کﻪ
جرﻳان دارد و باسرعت حرکت ماﻳع ،مﻰتوان تحت مطالعﻪ گرفت.
شکل ()8-13 در شکل دﻳده مﻰشود کﻪ ،ﻳک عراده گگ تجربﻰ
را کﻪ با آن ﻳک پلﻴت بستﻪ شده است ،در نظر
مﻰگﻴرﻳم .اﻳن عراده توسط ﻳک وزنﻪ بﻪ روى ﻳک
خط آﻫن کش مﻰشود .در زﻳر اﻳن خط آﻫن،ﻳک
ظرف کم عرض (تپ) کﻪ با تﻴل مملو شده است
قرار دارد،
اﻳن ظرف مملو از تﻴل ،تا حدى بطرف باﻻ کش شده مﻰتواند کﻪ پلﻴت بﻪ گونﻪﻳﻰ ﻳا بﻪطور کلٌﻰ در آن
غرق مﻰگردد .ساختمان تپ طورى است کﻪ ﻳک نﻴمﺔ آن 12mmو نﻴمﺔ دﻳگر آن 6mmعرض دارد.
در حرکت ﻳکنواخت ،قوة کششﻰ کﻪ توسط وزنﺔ آوﻳزان شده بﻪ وجود مﻰآﻳد ،داراى عﻴن قﻴمت قوة
اصطکاکﻰ است کﻪ توسط پلﻴت بﻪ وجود آمده است .اگر وزنﻪ زﻳاد شود ،سرعت زﻳاد مﻰشود و وقتﻰ کﻪ
پلﻴت بﻪ ماﻳع عمﻴقتر فرو مﻰرود سرعت کم مﻰشود وﻫم سرعت زمانﻰ کم مﻰشود کﻪ پلﻴت از حصﺔ
عرﻳض تر بﻪ حصﺔ بارﻳکتر تپ (ظرف) برسد.
تجربﺔ باﻻ ،آن تئورى را تاﻳﻴد مﻰکند ،کﻪ بﻪ موجب آن ارتباط قوة اصطکاک داخلﻰ با کمﻴتﻫاى
ذﻳل اشکار مﻰگردد:
- 1ضرﻳب لزوجﻴت ماﻳع( .)η
- 2بزرگﻰ سطح تماس جسم با ماﻳع.
- 3نسبت ،Δν ∕∆dکﻪ اﻳن نسبت از تناقص سرعت ∆νو اندازة ضخامت ∆dبﻪدست مﻰآﻳد.
∆dضخامت سطحﻰ است کﻪ ﻫمزمان حرکت مﻰکند و مربوط بﻪ ﻳک قشر مجاورى از ماﻳع است
کﻪ درپﻰ آن کم شدن سرعت بﻪ وقوع مﻰپﻴوند .آن تعداد ذرات ماﻳع کﻪ بﻪ طور مستقﻴم ،در جوار
سطح قرار دارند ،بر اثر دﻳفوژن (انتشار خودبﻪخودى ذرات اجسام) بﻪ سطح مﻰچسپند و سرعت
خودرا مﻰگﻴرند و از قشر بعدى ﻳک کمﻰعقب مﻰماند .در سطوح تماسﻰ کﻪ ﻫموار استند ،سرعت
ذرات ماﻳع بﻪاندازة ضخامت مشخص dاز قﻴمت کامل νمنظم ٌا تا قﻴمت صفر کم شده مﻰرود کﻪ
در نتﻴجﻪ ،نسبت Δν ∕∆dبا کسر ν ∕dتعوﻳض مﻰشود و از اﻳنجا مﻰتوانﻴم فارمول قوة اصطکاک
سطح متحرک v داخلﻰ را طور ذﻳل بنوﻳسﻴم:
ﻳا Ri = A v d Ri = A v d
Ri d
شکل ( ،)8-14تنقﻴص سرعت =
A v
خطﻰ سطح متحرک را در
ماﻳع نشان مﻰدﻫد.
205
در فارمول ﻳاد شده η ،کﻪ بﻪ نام ضرﻳب لزوجﻴت ﻳاد مﻰشود ،براى ﻫر ماده مشخص است و ﻳک
ثابت مﻬم است .اﻳن ثابت در ماﻳعاتﻰ کﻪ بﻪ آسانﻰ جرﻳان مﻰکنند مانند( :اﻳتر ،بنزﻳن و ﻫم در آب)
داراى قﻴمت کوچک و در ماﻳعاتﻰ کﻪ جرﻳان آسان (سﻬل) ندارند مانند( :گلﻴسﻴرﻳن ،گرﻳس و قﻴر)
قﻴمت بزرگ دارد .اﻳن ضرﻳب در عﻴن زمان ،ﻳک مقﻴاس اندازهگﻴرى براى پﻴماﻳش کوﻫﻴﮋﻳونﻰ
است کﻪ در بﻴن ﻫرﻳک از مالﻴکﻴولﻫاى ماﻳعات وجود دارد.
لزوجﻴت با بلند رفتن درجﻪء حرارت ،بﻪ شدت تناقص مﻰﻳابد و واحد اندازهگﻴرى آن در
سﻴستﻴم بﻴن المللﻰ واحدﻫا عبارت است از:
[ ]= [Ri d Av ]= Nm m m s = Ns m 2 = kg m s 2 s m 2 = kg ms
2
kg
( نشان جدول زﻳر ضرﻳب لزوجﻴت بعضﻰ از مواد را در سﻴستم واحدات ( )SIبﻪ واحد )
m s
مﻰدﻫد:
گرﻳس در حرارت ﻫوا در حرارت آب در
1.2...0.1 0.000017 0.00179 حرارت o o c
20o c 20o c
گرﻳس در حرارت ﻫوا در حرارت آب در
0.25...0.02 0.000018 0.00101 حرارت 20o c
80o c 0o c
قﻴر در حرارت الکول در oحرارت آب در
تقرﻳباً 100 0.0018 0.00055
20o c oc حرارت 50o c
الکول در oحرارت آب در
0.0012 oc 0.00029 حرارت 100o c
گلﻴسﻴرﻳن در اﻳتر در حرارت
1.50 حرارت 20o c 0.00024 20o c
فارمولﻫاﻳﻰ کﻪ براى محاسبﻪء اصطکاک داخلﻰ و اصطکاک خارجﻰ استفاده مﻰشوند ،قرار
ذﻳل از ﻫم متفاوت ﻫستند.
= = Roاصطکاک خارجﻰ FN اصطکاک داخلﻰ و = = Ri A v d
اصطکاک خارجﻰ با زﻳادشدن قوة نورمال زﻳاد مﻰشود ،کﻪ بر اصطکاک داخلﻰ ﻫﻴچ تأثﻴرى
ندارد .برعکس اصطکاک داخلﻰ با کﻼن شدن مساحت سطح و سرعت زﻳاد مﻰشود ،در
حالﻰکﻪ اصطکاک خارجﻰ با اﻳن دو ﻫﻴچ نوع ارتباط ندارد.
206
اﻧدازهگﻴرى ﺿرﻳب لزوجﻴت
براى اندازهگﻴرى ضرﻳب لزوجﻴت ﻳک ماﻳع ،بﻴشتر از ﻳک آلﻪﻳﻰ کﻪ بﻪ نام (وﻳسکوزﻳمتر
ﻫوﻳپل ))Hoeppl- Viskosimeterﻳاد مﻰشود و در شکل نشان داده شده است،
استفاده مﻰکنند .زﻳرا کار کردن با اﻳن آلﻪ وﻳا با ساﻳر آﻻت مشابﻪ کﻪ بر اساس عﻴن
پرنسﻴپﻫا کار مﻰکنند ،سادهگﻰ و دقت ﻻزمﻰرا در اندازهگﻴرى تأمﻴن مﻰکند.
طورىکﻪ در شکل دﻳده مﻰشود ،در ﻳک نلﻰ کﻪ ﻳک خمﻴده
گﻰ ضعﻴف دارد ﻳک کره بﻪ طرف پاﻳﻴن سقوط مﻰکند.
براى ثابت نگﻪ داشتن درجﺔ حرارت ،اﻳن دستگاه در ﻳک
ظرف پر از آب جابﻪجا شده است کﻪ درجﺔ حرارت آن بﻪ
وسﻴلﺔ ﻳک ترموستات با قﻴمت ثابت بازرسﻰ مﻰگردد.
از محاسبﻪ زمان سقوط ،مﻰتوان لزوجﻴت را بﻪدست آورد.
با استفاده از کرهﻫاﻳﻰ کﻪ قطرﻫاى مختلف دارند ،با ﻫمﻴن
آلﻪ ،لزوجﻴت گازﻫا و موادى را بﻪدست مﻰآورند کﻪ داراى
لزوجﻴت بسﻴار بلند استند.
شکل ()8-15
ﻣثال
ضرﻳب لزوجﻴت گرﻳس را محاسبﻪ کنﻴد ،در حالﻰکﻪ کثافت آن ) 1 = (0.9 g cmو ﻳک کرة
3
207
سؤالﻫا
- 1در ﻳک تپ کﻪ با تﻴل پر شده است ،ﻳک پلﻴت نازک
s کﻪ 8ملﻰمتر عرض و 5.5سانتﻰ متر مربع مساحت دارد
با ﻳک قوة 0.1نﻴوتن در جﻬت طول کشانﻴده مﻰشود.
مقدار لزوجﻴت را محاسبﻪ کنﻴد ،در صورتﻰ کﻪ ،سرعتﻰ
شکل ()8-16 کﻪ اﻳجاد مﻰشود قﻴمت 12cm/sرا داشتﻪ باشد.
- 2در برک ﻳک موتر کﻪ در آن 20cm 3گلﻴسﻴرﻳن بﻪکار رفتﻪ است و ضرﻳب لزوجﻴت آن = 1.5 Kg ms
است بﻪ وسﻴلﺔ ﻳک نل با طول 12.5cmو قطر 2.5mmزﻳر ﻳک تفاوت فشار متوسط 18.106 barپرس (فشرده)
مﻰشود .مدت زمانﻰکﻪ براى اﻳن عملﻴﻪ بﻪکار است ،محاسبﻪ شود.
اما در حالت سرعتﻫاى بزرگ کﻪ اصطکاک قوى تر است ،تصوﻳر جرﻳان بﻪ صورت قابل
مﻼحظﻪ خودرا تغﻴﻴر مﻰدﻫد .در اﻳن صورت چرخش آبﻰ (گرداب) بوجود مﻰآﻳد ،و جرﻳان
تولﻴد شده ،توربولﻴنت ( )turbulentنامﻴده مﻰشود.
208
اکر شﻴر دﻫن آب را کمﻰباز کنﻴم ،آب بﻪ آرامﻰونرمش از
شﻴر دﻫن خارج مﻰشود و اگر شﻴر دﻫن را بازﻫم باز تر
کنﻴم ،جرﻳان آب پس از رسﻴدن بﻪ ﻳک سرعت معﻴن شروع
بﻪ نا آرامﻰمﻰکند و چرخش آبﻰ را تولﻴد مﻰکند.
در شکل ) )8-18ﻫم اﻳن پدﻳده را بﻪ خوبﻰ در آلﻪﻳﻰ کﻪ بﻪ
نام" آلﺔ روﻫاى جرﻳان" ﻳاد مﻰشود ،دﻳده مﻰتوانﻴد.
طرز کار اﻳن آلﻪ طورى است کﻪ :آب بﻰ رنگ شفاف و
آب سرخ رنگ ،از دو ظرف در ﻳک فضاى کﻪ در بﻴن دو
پلﻴت شﻴشﻪﻳﻰ قرار دارد از طرف باﻻ از طرﻳق ﻳک تعداد
سوراخﻫاى بارﻳکﻰ کﻪ تعبﻴﻪ شدهاند ،جرﻳان مﻰﻳابد .جرﻳان
آب از سوراخﻫا طورى صورت مﻰگﻴرد کﻪ آب صاف وشفاف
شکل ))8-18 از سوراخﻫاى اول و سوم و آب سرخ رنگ از سوراخﻫاى دوم
و چﻬارم عبور مﻰکنند.
سرعت خروجﻰ جرﻳان ﻫر دو ماﻳع رابا ﻳک قﻴدى کﻪ در پاﻳپﻫا بﻪکار برده مﻰشود ،مﻰتوان
تنظﻴم کرد .اگر در ظرف ،مانع وجود نداشتﻪ باشد،رشتﻪﻫاى جرﻳان مانند خطوط موازى ،سر
خ رنگ بﻪ نظر مﻰآﻳند .و اگر مانعﻰ ﻫم وجود داشتﻪ باشد ،اختﻼط دو رنگ باز ﻫم بﻪ نظر
نمﻰرسد .آنچﻪ بﻪ نظر مﻰرسد عبارت از ﻳک عبور متجانس رشتﻪﻫاى جرﻳان است کﻪ در
دو طرف صورت گرفتﻪ است .اگر قﻴد را باز کنﻴم ،ﻳعنﻰ سرعت جرﻳان ماﻳع را بلند ببرﻳم،
دﻳده مﻰشود کﻪ با رسﻴدن سرعت بﻪ ﻳک قﻴمت معﻴن ،بﻪ زودى گرد آب ﻳا چرخ آبﻰ ظاﻫر
مﻰشود و ﻫر دو رنگ بﻪطور کلﻰ با ﻫم مخلوط مﻰشوند.
پﻴداﻳﺶ گرد آب
پﻴداﻳش گرد آب را مﻰتوانﻴم بسﻴار بﻪ آسانﻰ،
با مقاﻳسﻪ بﻪ ﻳک عملﻴﺔ مﻴخانﻴکﻰ ،قابل فﻬم
بسازﻳم .اگر ﻳک کره در داخل ﻳک بلول در
مسﻴر جرﻳان قرار گﻴرد ،اﻳن کره دراثناى لول
خوردن،انرژى پوتانسﻴلﻰ خودرا از دست داده و
شکل ))8-19
ﻫمزمان با آن در سرعتش افزونﻰ بﻪ عمل مﻰآﻳد.
بﻪ شکل توجﻪ کنﻴد.
ﻫنگامﻰکﻪ کره ،منحنﻰ را رو بﻪ باﻻ مﻰپﻴماﻳد ،از سرعتش کاستﻪ مﻰشود .قﻴمت اﻳن
سرعت ،اگر از اصطکاک صرفنظر شود در نقطﺔ Cعﻴن ﻫمان قﻴمت را دارد کﻪ در شروع
در نقطﺔ Aداشت .اگر قﻴمت اصطکاک کم ﻫم باشد ،کره ﻳک اندازه رو بﻪ باﻻ مﻰرود ،ولﻰ
قﻴمت سرعت در نقطﺔ Cنسبت بﻪ قﻴمت سرعت در نقطﺔ Aکمتر است.
209
اگر انرژى ،بﻪ علت اصطکاک بﻴشتر ضاﻳع شود ،انرژى
حرکﻰﻳﻰ کﻪ باﻳد کﻪ در نقطﺔ Bموجود باشد تا کره را باﻻ
برده و آنرا بﻪ نقطﺔ Cبرساند ،کفاﻳت نکرده و کره تا ﻳک
نقطﻪﻳﻰ مانند Dرسﻴده و سرعت آن در آن نقطﻪ مساوى بﻪ
صفر مﻰشود و ناگزﻳر برگشت مﻰکند .عﻴن مناسبتﻫا در
حالتﻰ وجود دارد کﻪ ،ﻫرگاه ﻳک ماﻳع ،بﻪ ﻳک مانع برخورد
ﻼ اگر ﻳک ماﻳع بﻪ ﻳک استوانﻪ برخورد نموده و سطحکند .مث ٌ
شکل ()8-20 خارجﻰ آنرا عبور کند .شکل ()8-20
دﻳده مﻰشود کﻪ در ساحات B1و B2کﻪ ساحات محدود و تنگ استند ،نظر بﻪ معادلﺔ
متمادﻳت ،قﻴمت سرعت تزاﻳد نموده و قﻴمت فشار کم مﻰشود .اگر اصطکاک موجود نباشد،
قﻴمت سرعتﻫا و فشار در نقطﺔ Cبار دﻳگر بﻪ ﻫمان اندازه خواﻫد بود کﻪ در نقطﺔ Aبوده
است .در اصطکاکﻫاى کم او ٌﻻ تغﻴﻴرات غﻴر مﻬمﻰبﻪ وقوع مﻰرسد .مگر وقتﻰ کﻪ قﻴمت
سرعت زﻳاد باشد ،اصطکاک داخلﻰ بلند رفتﻪ و باﻻخره حالتﻰ رخ مﻰدﻫد کﻪ ذرات ماﻳع
در ساحا ت B1و B1دﻳگر آن انرژى حرکﻰ کافﻰ را ندارد ،تا بﻪ مقابل فشار بلند در ساحﺔ
Cبﻪ حرکت ادامﻪ دﻫند؛ بلکﻪ سرعت آنﻫا کم مﻰشود و باﻵخره در ساحاتﻰ مانند D1و
D2بﻪ صفر تقرب مﻰکند و در نتﻴجﻪ ،ذرات ماﻳع برگشت نموده و ناگزﻳر بﻪ عقب جرﻳان
پﻴدا مﻰکنند .در ﻫنگام برگشت بﻪ دوران مﻰپردازند و گرد آبﻰ را تشکﻴل مﻰدﻫند .ﻳعنﻰ
ماﻳعﻰ کﻪ پﻴش از ﻳک ماﻳع ﻻمﻴنار بود ،اﻳنک بﻪ ﻳک ماﻳع توربولﻴنت تبدﻳل شده است .گرد
آبﻫاﻳﻰ کﻪ پشت سرﻫم بﻪطور پﻰدرپﻰ از ﻫر دو طرف بﻪ وجود مﻰآﻳند ،در عقب مانع ،ﻳک
راه گرد آبﻰ را تشکﻴل مﻰدﻫند.
210
خﻼصﺔ فصل ﻫﺸتﻢ
وقتﻰکﻪ سرعت حرکت گاز از سرعت صوت کمتر باشد ،اثر تغﻴﻴرات فشار بر حجم گازات
متحرک بﻪ آن حد کم است کﻪ مﻰتوان از آن صرف نظر کرد.
ﻳک سﻴال (ماﻳع -گاز) را وقتﻰ خﻴالﻰ (اﻳده آل) مﻰتوان گفت کﻪ قابلﻴت تراکم نداشتﻪ و
فاقد اصطکاک باشد.
معادلﺔ متمادﻳت بﻴان مﻰدارد کﻪ ،در ﻳک نلﻰ کﻪ داراى مقطعﻫاى متغﻴﻴر است ،سرعت
جرﻳان ماﻳع معکوساً بﻪ مقطع نل متناسب مﻰباشد .ﻳعنﻰ در مقطع بزرگ ،سرعت جرﻳان کم
و در مقطع کوچک ،سرعت جرﻳان زﻳاد است.
رابطﺔ ( v12 2) + P1 = ( v2 2 2) + P2عبارت از رابطﺔ سادة برنولﻰ بوده و بﻴان مﻰدارد
کﻪ فشار در آن نقاط کﻪ در آنجا سرعت بﻴشتر باشد کمتر است.
رابطﺔ v 2 2 + gh + P = ctﻫم ،شکل دﻳگرى از معادلﺔ برنولﻰ است کﻪ براى ﻳک ماﻳع خﻴالﻰ
بﻪدست آمده و براى ماﻳعات حقﻴقﻰ کﻪ اصطکاک داخلﻰ شان زﻳاد نﻴست ﻫم قابلﻴت تطبﻴق را دارد.
در جرﻳانﻫاى افقﻰ ،قانون برنولﻰ را مﻰتوان چنﻴن بﻴان داشت ،کﻪ در سراسر ﻳک رشتﺔ
جرﻳان افقﻰ ،مجموعﺔ فشار Pو فشار بند ( ) 1 Vثابت است.
2
2
تﻴوپ و ﻳنتورى از ﻳک نل بارﻳک (جت) ساختﻪ شده است کﻪ در آن تفاوت فشار بﻴن حصص
بسﻴار عرﻳض و حصص بسﻴار کم عرض (بارﻳک ،تنگ) ،توسط ﻳک فشار سنج (مانومتر ماﻳع)
اندازهگﻴرى شده مﻰتواند ،و براساس قانون برنولﻰ رابطﺔ ( ) p1 + 1 2 V12 = p2 + 1 2 V2 2
در تﻴوپ و ﻳنتورى صدق مﻰکند.
در بالﻫاى طﻴاره ﻳک قوة بلند کننده عمل مﻰکند کﻪ سبب مﻰشود (در صورتﻰ کﻪ
بﻪاندازة کافﻰ نسبت بﻪ ﻫوا با سرعت بلند حرکت کند) آن را در ﻫوا بلند نگﻪدارد.
لزوجﻴت وﻳا چسپندهگﻰ ماﻳعات عبارت از ﻫمان اصطکاک داخلﻰ آنﻫا است و لزوجﻴت
در حالتﻰ تبارز مﻰکند کﻪ در ماﻳع و ﻳا گاز حرکت اﻳجاد شود و پس از قطع تأثﻴر علتﻰ کﻪ
باعث بروز آن حرکت شده ،آﻫستﻪ آﻫستﻪ قطع مﻰگردد.
فورمول اصطکاک داخلﻰ ) ( Ri = A v / dبوده ،در آن بﻪنام ضرﻳب لزوجﻴت ﻳاد
مﻰشود کﻪ ﻳک ثابت مﻬم بوده و براى ﻫر ماده مشخص است.
211
از الﺔ وﻳسکوزﻳمتر ﻫوﻳپل براى اندازهگﻴرى ضرﻳب لزوجﻴت ﻳک ماﻳع استفاده مﻰکنند.
اگر ﻳک کره در داخل ﻳک بلول در مسﻴر جرﻳان قرار گﻴرد ،اﻳن کره در اثناى لول خوردن،
انرژي پوتانسﻴلﻰ خود را از دست داده و بﻪ سرعتش افزوده مﻰشود .با بلند رفتن سرعت،
اصطکاک داخلﻰ بلند مﻰرود و باﻵخره حالتﻰ رخ مﻰدﻫد کﻪ ذرات ماﻳع انرژى حرکﻰ کافﻰ
را از دست داده و دﻳگر بﻪ مقابل فشار بلند بﻪ حرکت شان ادامﻪ داده نمﻰتوانند و سرعت
آنﻫا بﻪ صفر تقرب مﻰکند کﻪ درنتﻴجﻪ ذرات برگشت نموده و بﻪ عقب جرﻳان پﻴدامﻰکنند،
و حﻴن برگشت بﻪ دوران مﻰپردازند و گردابﻰ را تشکﻴل مﻰدﻫند کﻪ مﻰگوﻳند دﻳگر ماﻳع
مذکور بﻪ ﻳک ماﻳع توربولﻴنت تبدﻳل شده است.
2
5cm 5cmباشد ،جرﻳان 2
نقطﺔ ،B مساحت مقطع در 2,5cm - 12اگر مساحت مقطع نل در نقطﺔ 2,25cm 2 ،Aو
آب در نقطﺔ Aچند مرتبﻪ سرﻳعتر نسبت بﻪ نقطﺔ Bاست؟
1 m
- 13در ﻳک نل افقﻰ آب بﻪ سرعت ) (1جرﻳان دارد .ﻫرگاه شعاع اﻳن نل بﻪاندازة ) ( آن کوچک
4 s
گردد سرعت جرﻳان آبرا در قسمت بارﻳک نل بﻪدست مﻰآورﻳد.
- 14قطر سوراخ شﻴردﻫن ﻳک نل 2cmبوده و در ﻫر ثانﻴﻪ مقدار 2,5 ×10 2 m3آب از آن خارج
مﻰشود .سرعتﻰ را کﻪ در آن آب از نل خارج مﻰشود درﻳابﻴد.
212
:ﻣﻨابعﻰ کﻪ از آن استﻔاده شده
1. PHYSICS (PRINCIPLES WITH APPLICATIONS), by Douglas C. Gain
coli, Published by Pearson Education Inc, 2005.
2. PHYSICS by James S. Walker, Pearson Education Inc. USA, New Jersey, 2004.
3. PHYSICS by R.A. Serwey and J.S. Faughn, 2006 by Holt, Rinehart and Winston.
4. PHYSICS, A Text book, published by Surat Publishing Company, printed in TURKEY, 1996.
5. Fundamentals of Physics, published by University of the Philippines,
College of Education, Manila, 1976.
ادارة المناﻫج، و زارة التربﻴﺔ و التعلﻴم،) الفرع العلمﻲ/ الفﻴزﻳاء (للمرحلﺔ الثانوﻳﺔ.6
.م2005 ، الکتاب فﻲ مدارس المملکﺔ اﻻردنﻴﺔ الﻬاشمﻴﻪ،والکتب المدرسﻴﺔ
سازمان پﮋوﻫش و برنامﻪ رﻳزى آموزشﻰ وزارت آموزش و،) و آزماﻳشگاه2( فزﻳک.7
.1385 سال طبع، شرکت چاپ و نشر کتابﻫاى درسﻰ اﻳران،پرورش
) و آزماﻳشگاه سازمان پﮋوﻫش و برنامﻪ رﻳزي آموزشﻲ وزارت آموزش و3( فزﻳک.8
ش. ﻫـ1385 سال طبع، شرکت چاپ و نشر کتابﻫاى درسﻰ اﻳران،پرورش
213