‫تارﻳخ‬

‫وزارت ﻣﻌارف‬

‫صﻨﻒ ‪12‬‬

‫تارﻳخ صﻨﻒ ‪12‬‬

‫ﻫـ ‪ .‬ش‬ ‫‪1398‬‬

 ‫سرود ملی‬
‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬
‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬
‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬
‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬
‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬
‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬
‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬
‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬
‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬
‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬
‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬
‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬
‫د پښـــتــون او هـــــزاره وو‬
‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬
‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬
‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬
‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬
‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬
 ‫وزارت ﻣعارف‬

‫تـارﻳــخ‬
‫صنف دوازدهم‬
‫‪1398‬‬
‫هـ ‪ .‬ش‪.‬‬

‫اﻟﻒ‬
 ‫ﻣشخصات‌کتاب‬
‫‪------------------------------------------------------‬‬
‫ﻣضﻤﻮن‪‌:‬تارﻳخ‬
‫ﻣؤﻟفان‪‌:‬گروه مؤلفان کتابﻫاى درسﻰ دﻳپارتمﻨت تارﻳخ ﻧصاب تعلﻴمﻰ‬
‫وﻳراستاران‪‌:‬اعضاى دﻳپارتمﻨت وﻳراستارى و اﻳدﻳت زبان درى‬
‫صﻨف‪‌:‬دوازدﻫم‌‬
‫زبان‌ﻣتﻦ‪‌:‬درى‬
‫اﻧکشاف‌دﻫﻨده‪‌:‬رﻳاست عمﻮمﻰ اﻧکشاف ﻧصاب تعلﻴمﻰ و تالﻴف کتب درسﻰ‬
‫ﻧاشر‪‌:‬رﻳاست ارتباط و آگاﻫﻰ عامﺔ وزارت معارف‬
‫سال‌چاپ‪ 1398‌:‬ﻫجرى شمسﻰ‬
‫ﻣکان‌چاپ‪‌:‬کابل‬
‫چاپ‌خاﻧﻪ‪‌:‬‬
‫اﻳﻤﻴﻞ‌آدرس‪‌curriculum@moe.gov.af‌‌:‬‬
‫‪------------------------------------------------------‬‬
‫حق طبع‪ ،‬تﻮزﻳع و فروش کتابﻫاى درسﻰ براى وزارت معارف جمﻬﻮرى اسﻼمﻰ‬
‫افغاﻧستان محفﻮظ است‪ .‬خرﻳد و فروش آن در بازار ممﻨﻮع بﻮده و با متخلفان برخﻮرد‬
‫قاﻧﻮﻧﻰ صﻮرت مﻰگﻴرد‪‌ .‬‬

‫ب‬
 ‫پﻴام وزیر معارف‬

‫اﻗرأ باسﻢ ربﻚ‬

‫سپاس و حﻤد بﻴﻜران آﻓرﻳدﮔار ﻳﻜتاﻳﻰ را ﻛﻪ بر ﻣا ﻫستﻰ بخﺸﻴد و ﻣا را از ﻧﻌﻤت بزرگ خﻮاﻧدن و‬
‫ﻧﻮﺷتﻦ برخﻮردار ساخت‪ ،‬و درود بﻰپاﻳان بر رسﻮل خاتﻢ‪ -‬حﻀرت ﻣحﻤد ﻣﺼﻄﻔﻰ ﻛﻪ ﻧخستﻴﻦ‬
‫پﻴام اﻟﻬﻰ بر اﻳﺸان «خﻮاﻧدن» است‪.‬‬
‫چﻨاﻧچﻪ بر ﻫﻤﻪﮔان ﻫﻮﻳداست‪ ،‬سال ‪ 1397‬خﻮرﺷﻴدى‪ ،‬بﻪ ﻧام سال ﻣﻌارف ﻣسﻤﻰ ﮔردﻳد‪ .‬بدﻳﻦ ﻣﻠحﻮظ‬
‫ﻧﻈام تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت در ﻛﺸﻮر ﻋزﻳز ﻣا ﺷاﻫد تحﻮﻻت و تﻐﻴﻴرات بﻨﻴادﻳﻨﻰ در ﻋرﺻﻪﻫاى ﻣختﻠﻒ‬
‫خﻮاﻫد بﻮد؛ ﻣﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻣتﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻛتاب‪ ،‬ﻣﻜتب‪ ،‬اداره و ﺷﻮراﻫاى واﻟدﻳﻦ‪ ،‬از ﻋﻨاﺻر ﺷﺶﮔاﻧﻪ و اساسﻰ ﻧﻈام‬
‫ﻣﻌارف اﻓﻐاﻧستان بﻪ ﺷﻤار ﻣﻰروﻧد ﻛﻪ در تﻮسﻌﻪ و اﻧﻜﺸاف آﻣﻮزش و پرورش ﻛﺸﻮر ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻰ‬
‫را اﻳﻔا ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در چﻨﻴﻦ برﻫﻪ سرﻧﻮﺷتساز‪ ،‬رﻫبرى و خاﻧﻮادة بزرگ ﻣﻌارف اﻓﻐاﻧستان‪ ،‬ﻣتﻌﻬد بﻪ‬
‫اﻳجاد تحﻮل بﻨﻴادى در روﻧد رﺷد و تﻮسﻌﻪ ﻧﻈام ﻣﻌاﺻر تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت ﻛﺸﻮر ﻣﻰباﺷد‪.‬‬
‫از ﻫﻤﻴﻦرو‪ ،‬اﺻﻼح و اﻧﻜﺸاف ﻧﺼاب تﻌﻠﻴﻤﻰ از اوﻟﻮﻳتﻫاى ﻣﻬﻢ وزارت ﻣﻌارف پﻨداﺷتﻪ ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ راستا‪ ،‬تﻮجﻪ بﻪ ﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬ﻣحتﻮا و ﻓراﻳﻨد تﻮزﻳﻊ ﻛتابﻫاى درسﻰ در ﻣﻜاتب‪ ،‬ﻣدارس و ساﻳر‬
‫ﻧﻬادﻫاى تﻌﻠﻴﻤﻰ دوﻟتﻰ و خﺼﻮﺻﻰ در ﺻدر برﻧاﻣﻪﻫاى وزارت ﻣﻌارف ﻗرار دارد‪ .‬ﻣا باور دارﻳﻢ‪،‬‬
‫بدون داﺷتﻦ ﻛتاب درسﻰ باﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬بﻪ اﻫداف پاﻳدار تﻌﻠﻴﻤﻰ در ﻛﺸﻮر دست ﻧخﻮاﻫﻴﻢ ﻳاﻓت‪.‬‬
‫براى دستﻴابﻰ بﻪ اﻫداف ذﻛرﺷده و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ ﻧﻈام آﻣﻮزﺷﻰ ﻛارآﻣد‪ ،‬از آﻣﻮزﮔاران و ﻣدرسان‬
‫دﻟسﻮز و ﻣدﻳران ﻓرﻫﻴختﻪ بﻪﻋﻨﻮان تربﻴت ﻛﻨﻨدهﮔان ﻧسﻞ آﻳﻨده‪ ،‬در سراسر ﻛﺸﻮر احتراﻣاﻧﻪ تﻘاﺿا‬
‫ﻣﻰﮔردد تا در روﻧد آﻣﻮزش اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ و اﻧتﻘال ﻣحتﻮاى آن بﻪ ﻓرزﻧدان ﻋزﻳز ﻣا‪ ،‬از ﻫر ﻧﻮع‬
‫تﻼﺷﻰ درﻳﻎ ﻧﻮرزﻳده و در تربﻴت و پرورش ﻧسﻞ ﻓﻌال و آﮔاه با ارزشﻫاى دﻳﻨﻰ‪ ،‬ﻣﻠﻰ و تﻔﻜر اﻧتﻘادى‬
‫بﻜﻮﺷﻨد‪ .‬ﻫر روز ﻋﻼوه بر تجدﻳد تﻌﻬد و حس ﻣسؤوﻟﻴت پذﻳرى‪ ،‬با اﻳﻦ ﻧﻴت تدرﻳس راآﻏاز ﻛﻨﻨد‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫در آﻳﻨدة ﻧزدﻳﻚ ﺷاﮔردان ﻋزﻳز‪ ،‬ﺷﻬروﻧدان ﻣؤثر‪ ،‬ﻣتﻤدن و ﻣﻌﻤاران اﻓﻐاﻧستان تﻮسﻌﻪﻳاﻓتﻪ و ﺷﻜﻮﻓا‬
‫خﻮاﻫﻨد ﺷد‪.‬‬
‫ﻫﻤچﻨﻴﻦ از داﻧﺶ آﻣﻮزان خﻮب و دوست داﺷتﻨﻰ بﻪ ﻣثابﻪ ارزﺷﻤﻨدترﻳﻦ سرﻣاﻳﻪﻫاى ﻓرداى ﻛﺸﻮر‬
‫ﻣﻰخﻮاﻫﻢ تا از ﻓرﺻتﻫا ﻏاﻓﻞ ﻧبﻮده و در ﻛﻤال ادب‪ ،‬احترام و اﻟبتﻪ ﻛﻨجﻜاوى ﻋﻠﻤﻰ از درس ﻣﻌﻠﻤان‬
‫ﮔراﻣﻰ استﻔادة بﻬتر ﻛﻨﻨد و خﻮﺷﻪ چﻴﻦ داﻧﺶ و ﻋﻠﻢ استادان ﮔراﻣﻰ خﻮد باﺷﻨد‪.‬‬
‫در پاﻳان‪ ،‬از تﻤام ﻛارﺷﻨاسان آﻣﻮزﺷﻰ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨدان تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت و ﻫﻤﻜاران ﻓﻨﻰ بخﺶ ﻧﺼاب‬
‫تﻌﻠﻴﻤﻰ ﻛﺸﻮر ﻛﻪ در تﻬﻴﻪ و تدوﻳﻦ اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ ﻣجداﻧﻪ ﺷباﻧﻪ روز تﻼش ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬ابراز ﻗدرداﻧﻰ‬
‫ﻛرده و از بارﮔاه اﻟﻬﻰ براى آنﻫا در اﻳﻦ راه ﻣﻘدس و اﻧسانساز ﻣﻮﻓﻘﻴت استدﻋا دارم‪.‬‬
‫با آرزوى دستﻴابﻰ بﻪ ﻳﻚ ﻧﻈام ﻣﻌارف ﻣﻌﻴارى و تﻮسﻌﻪﻳاﻓتﻪ‪ ،‬و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ اﻓﻐاﻧستان آباد و ﻣترﻗﻰ‬
‫داراى ﺷﻬروﻧدان آزاد‪ ،‬آﮔاه و ﻣرﻓﻪ‪.‬‬
‫دﻛتﻮر ﻣحﻤد ﻣﻴروﻳس بﻠخﻰ‬
‫وزﻳر ﻣﻌارف‬

‫ج‬
 ‫عنوان‪.........................................................................................................‬صفحه‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬احﻴاى ﻣجدد اﻓﻐاﻧستان‪1 ................................................................................................‬‬
‫اﻫداف ﻓﺼﻞ اول‪2 ........................................................................................................................‬‬
‫درس اول‪ :‬اوﺿاع سﻴاسﻰ‪ ،‬اﻗتﺼادى و اجتﻤاﻋﻰ اﻓﻐاﻧستان ﻗبﻞ از بﻪ ﻗدرت رسﻴدن احﻤد ﺷاه بابا‪6-3..‬‬
‫درس دوم‪ :‬احﻤد ﺷاه بابا و تحﻜﻴﻢ دوﻟت ﻣرﻛزى‪10-7..................................................................‬‬
‫درس سﻮم‪ :‬سﻮﻗﻴات ﻧﻈاﻣﻰ احﻤد ﺷاه بابا‪16-11 ............................................................................‬‬
‫درس چﻬارم‪ :‬جاﻧﺸﻴﻨان احﻤد ﺷاه بابا – سﻠﻄﻨت تﻴﻤﻮر ﺷاه‪17 .........................................................‬‬
‫سﻠﻄﻨت زﻣان ﺷاه(‪1801-1793‬م‪19-18 ..................................................................................... ).‬‬
‫سﻠﻄﻨت ﺷاه ﻣحﻤﻮد ابداﻟﻰ(‪1804-1801‬م‪20-19 ........................................................................).‬‬
‫درس پﻨجﻢ‪ :‬سﻠﻄﻨت اول ﺷاه ﺷجاع(‪1809-1804‬م)‪22-21 ...........................................................‬‬
‫سﻠﻄﻨت دوم ﺷاه ﻣحﻤﻮد(‪1818-1809‬م‪24-22 ...........................................................................).‬‬
‫درس ﺷﺸﻢ‪ :‬تجدﻳد رﻗابت ﻫا و اختﻼﻓات ‪28-25 ..........................................................................‬‬
‫درس ﻫﻔتﻢ‪ :‬اﻧتﻘال ﻗدرت و ﻣداخﻼت(‪1834-1818‬م)‪32-29 ........................................................‬‬
‫درس ﻫﺸتﻢ‪ :‬ﺷاه ﺷجاع و ﻗﻴام ﻣﻠﻰ ‪36-33 ....................................................................................‬‬
‫درس ﻧﻬﻢ‪ :‬پادﺷاﻫﻰ دوم اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان ‪40-37 ................................................................‬‬
‫سﻠﻄﻨت اول اﻣﻴر ﺷﻴرﻋﻠﻰ خان(‪1866-1863‬م‪42-41 ................................................................. ).‬‬
‫سﻠﻄﻨت اﻣﻴر ﻣحﻤد اﻓﻀﻞ خان(‪1867-1866‬م‪43-42 ................................................................. ).‬‬
‫سﻠﻄﻨت اﻣﻴر ﻣحﻤد اﻋﻈﻢ خان(‪1868-1867‬م‪44-43 .................................................................. ).‬‬
‫درس ﻳازدﻫﻢ‪ :‬اﺻﻼحات و رﻳﻔﻮرم(‪1879 -1868‬م‪48-45 ......................................................... ).‬‬
‫درس دوازدﻫﻢ‪ :‬سﻠﻄﻨت اﻣﻴر ﻣحﻤد ﻳﻌﻘﻮب خان(ازﻣاه ﻣارچ تا اﻛتﻮبر ‪1879‬م‪52-49 ................... ).‬‬
‫درس سﻴزدﻫﻢ‪ :‬تحﻜﻴﻢ ﻗدرت ﻣرﻛزى(‪1901-1880‬م‪58-53 ..................................................... ).‬‬
‫درس چﻬاردﻫﻢ‪ :‬ﻋﻘد ﻣﻌاﻫدات ‪60-59 .........................................................................................‬‬
‫درس پاﻧزدﻫﻢ‪ :‬سﻠﻄﻨت اﻣﻴر حبﻴب اﷲ خان(‪1919-1901‬م‪64-61 ............................................... ).‬‬
‫درس ﺷاﻧزدﻫﻢ‪ :‬جﻨبﺶ ﻫاى ﻣﺸروﻃﻴت ‪68-65 .............................................................................‬‬
‫بررسﻰ ﻓﺼﻞ اول ‪69 .....................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬از استرداد استﻘﻼل تا پاﻳان ﻧﻈام جﻤﻬﻮرى(‪1978-1919‬م‪70 ....................................... ).‬‬
‫اﻫداف ﻓﺼﻞ دوم ‪70 ....................................................................................................................‬‬
‫درس ﻫﻔدﻫﻢ‪ :‬پادﺷاﻫﻰ اﻣﻴر اﻣان اﷲ خان و ﻧﻘﺶ او در استرداد استﻘﻼل ﻛﺸﻮر ( ﻓبرورى ‪1919‬م‪ .‬جﻨﻮرى ‪1929‬م‪74-71 ... ).‬‬

‫د‬
 ‫درس ﻫجدﻫﻢ‪ :‬استرداد استﻘﻼل ﻛﺸﻮر و جبﻬات سﻪ ﮔاﻧﻪ ﻧبرد ‪78-75 ............................................‬‬
‫درس ﻧزدﻫﻢ‪ :‬اﺻﻼحات و رﻳﻔﻮرم(‪1928-1921‬م‪82-79 ............................................................ ).‬‬
‫درس بﻴستﻢ‪ :‬سﻔر اروپاﻳﻰ ﺷاه اﻣان اﷲ خان ﻏازى ‪1927‬م ﻣﻄابﻖ‪1306‬ﻫـ ‪.‬ش‪86-83 ..................... ).‬‬
‫درس بﻴست وﻳﻜﻢ‪ :‬ﻋﻜس اﻟﻌﻤﻞ در برابر اﺻﻼحات‪90-87 ............................................................‬‬
‫درس بﻴست دوم‪ :‬ختﻢ بحران و تحﻜﻴﻢ ﻗدرت‪1929‬م ﻣﻄابﻖ ‪ 1308‬ﻫـ ‪.‬ش‪94-91 ..........................).‬‬
‫درس بﻴست و سﻮم‪ :‬ترتﻴب و تدوﻳﻦ اﺻﻮل ﻧاﻣﻪ‪98-95 ...................................................................‬‬
‫درس بﻴست و چﻬارم‪ :‬سﻠﻄﻨت ﻣحﻤد ﻇاﻫر ﺷاه ‪102-99.................................................................‬‬
‫درس بﻴست و پﻨجﻢ‪ :‬اوﻟﻴﻦ پﻼن پﻨج ساﻟﻪ(‪1956‬م ﻣﻄابﻖ ‪1335‬ﻫـ ش‪104-103 ............................ ).‬‬
‫درس بﻴست و ﺷﺸﻢ‪ :‬دﻫﺔ دﻳﻤﻮﻛراسﻰ(‪1352-1342‬ﻫـ ‪.‬ش‪108-105 ......................................... ).‬‬
‫درس بﻴست و ﻫﻔتﻢ‪ :‬ﻋﻮاﻣﻞ تﻐﻴﻴر رژﻳﻢ از سﻠﻄﻨت بﻪ جﻤﻬﻮرﻳت‪110-109 ......................................‬‬
‫درس بﻴست و ﻫﺸتﻢ‪ :‬ﻛﻮدتاى ‪ 26‬سرﻃان(‪ 1352‬ﻫـ ‪.‬ش‪113-111 ............................................... ).‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ‪114 ..............................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ سﻮم‪ :‬ﻛﺸﻮرﻫاى ﻫﻤجﻮار اﻓﻐاﻧستان‪115 .................................................................................‬‬
‫اﻫداف ﻓﺼﻞ سﻮم ‪116 ..................................................................................................................‬‬
‫درس بﻴست ﻧﻬﻢ‪ :‬جﻤﻬﻮرى اسﻼﻣﻰ پاﻛستان ‪120-117 ..................................................................‬‬
‫درس سﻰ ام‪ :‬جﻤﻬﻮرى اسﻼﻣﻰ اﻳران‪124-121 .............................................................................‬‬
‫درس سﻰ و ﻳﻜﻢ‪ :‬جﻤﻬﻮرى خﻠﻖ چﻴﻦ‪128-125 ...........................................................................‬‬
‫درس سﻰ و دوم‪ :‬تاجﻴﻜستان‪132-129 .........................................................................................‬‬
‫درس سﻰ و سﻮم‪ :‬ازبﻜستان‪136-133 ...........................................................................................‬‬
‫درس سﻰ و چﻬارم‪ :‬ترﻛﻤﻨستان ‪140-137 .....................................................................................‬‬
‫بررسﻰ ﻓﺼﻞ سﻮم ‪141 ..................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ چﻬارم‪ :‬روﻳداد ﻫاى ﻣﻬﻢ جﻬان در ﻗرن بﻴستﻢ‪142 ..................................................................‬‬
‫اﻫداف ﻓﺼﻞ چﻬارم ‪143 ..............................................................................................................‬‬
‫درس سﻰ و پﻨجﻢ‪ :‬جﻨﮓ جﻬاﻧﻰ اول و ﻋﻠﻞ آن ‪148 -143 ............................................................‬‬
‫درس سﻰ و ﺷﺸﻢ‪ :‬جﻨﮓ جﻬاﻧﻰ دوم‪152 -149 ............................................................................‬‬
‫درس سﻰ و ﻫﻔتﻢ‪ :‬حﻤﻠﺔ جاپان بﻪ ﻫﻨد و چﻴﻦ ‪156 -153 ................................................................‬‬
‫درس سﻰ و ﻫﺸتﻢ‪ :‬تﺸﻜﻴﻞ سازﻣان ﻣﻠﻞ ﻣتحد‪158-157 .................................................................‬‬
‫درس سﻰ و ﻧﻬﻢ‪ :‬تبدﻳﻞ جاپان بﻪ ﻳﻚ ﻗدرت ﺻﻨﻌتﻰ‪162-159 ......................................................‬‬
‫درس چﻬﻠﻢ‪ :‬ﻓروپاﺷﻰ اتحاد ﺷﻮروى ‪166-163 .............................................................................‬‬
‫درس چﻬﻞ و ﻳﻜﻢ‪ :‬جﻤﻬﻮرى آﻟﻤان‪170-167 ...............................................................................‬‬
‫درس چﻬﻞ و دوم‪ :‬جﻤﻬﻮرى ﻓراﻧسﻪ‪174-171 ...............................................................................‬‬
‫درس چﻬﻞ و سﻮم‪ :‬دوﻟت ﺷاﻫﻰ اﻧﮕﻠستان‪178-175 ......................................................................‬‬
‫بررسﻰ ﻓﺼﻞ چﻬارم ‪179 ...............................................................................................................‬‬

‫ﻫـ‬
 ‫ﻓصﻞ اول‬

‫احﻴاي ﻣجدد افغاﻧستان‬

‫‪1‬‬
 ‫اﻫداف ﻓصﻞ اول‬
‫‪ -1‬آشﻨاﻳﻰ بﻪ وضعﻴت سﻴاسﻰ‪ ،‬اقتصادى و اجتﻤاعﻰ افغاﻧستان قبﻞ از بﻪ‬
‫قدرت رسﻴدن احﻤد شاه ابداﻟﻰ؛‬
‫‪ -2‬آشﻨاﻳﻰ بﻪ چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ احﻴاى ﻣجدد افغاﻧستان؛‬
‫‪ -3‬آشﻨاﻳﻰ بﻪ شخصﻴت احﻤد شاه بابا و سﻮقﻴات ﻧظاﻣﻰ او؛‬
‫‪ -4‬ﻣعرفت با جاﻧشﻴﻨان احﻤد شاه بابا‪ ،‬طرز اداره و حکﻮﻣت آنﻫا؛‬
‫‪ -5‬تحﻠﻴﻞ ﻣاﻫﻴت پاﻟﻴسﻰ اﻧﮕﻠﻴس و عﻠﻞ تجاوزات آن بر افغاﻧستان؛‬
‫‪ -6‬داﻧستﻦ عﻮاﻣﻞ درﮔﻴرىﻫا و اختﻼفات؛‬
‫‪ -7‬آﮔاﻫﻰ از اﻫداف جﻨبش ﻣشروطﻴت در افغاﻧستان و تحﻠﻴﻞ آن؛‬
‫‪ -8‬ﻧقشﻪﻫاى تارﻳخﻰ افغاﻧستان را ترسﻴﻢ کرده بتﻮاﻧﻨد؛‬
‫‪ -9‬تﻮاﻧاﻳﻰ ﻧشان دادن ﻣحﻼت و جاﻫاى ﻣﻮرد ﻧظر در ﻧقشﻪ؛‬
‫‪ -10‬تحﻠﻴﻞ اوضاع سﻴاسﻰ و فرﻫﻨﮕﻰ‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫درس اول‬
‫اوضاع سﻴاسﻲ‪ ،‬اﻗتصادي و اجتﻤاﻋﻲ اﻓﻐاﻧستان ﻗبﻞ از بﻪ ﻗدرت رسﻴدن‬
‫احﻤد شاه ابداﻟﻰ‬

‫در اﻳﻦ درس راجع بﻪ اوضاع سﻴاسﻰ‪ ،‬اقتصادى و‬

‫اجتﻤاعﻰ‪ ،‬جﻨبشﻫاى آزادىخﻮاﻫﻰ و ﻧقش آن در‬
‫بﻴدارى ﻣردم افغاﻧستان قبﻞ از احﻴاى ﻣجدد افغاﻧستان‬
‫ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬

‫باﻳزﻳد اﻧصارى‬

‫در آغاز قرن ‪ 16‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬حﻮادث ﻧاﮔﻮار سﻴاسﻲ در داخﻞ افغاﻧستان و کشﻮرﻫاي ﻫﻤساﻳﻪ‬
‫رخ داد کﻪ اﻳﻦ ﻧابﻪساﻣاﻧﻲﻫا و دﮔرﮔﻮﻧﻲﻫا بﻪ ضرر افغاﻧستان تﻤام شد‪ .‬بعد از ﻣرگ سﻠطان‬
‫حسﻴﻦ باﻳقرا در (‪ 1505‬م) افغانﻫا دوﻟت ﻣرکزي خﻮد را از دست داده و تجزﻳﻪ طﻠبان در ﻫر‬
‫ﮔﻮشﻪ و کﻨار قد عﻠﻢ ﻧﻤﻮده و در جﻨگ و جدال بﻪ جان ﻫﻤدﻳﮕر افتادﻧد‪.‬‬
‫در ﻣاوراﻟﻨﻬر دوﻟت شﻴباﻧﻲ در (‪1501‬م‪).‬تشکﻴﻞ ﮔردﻳد‪ ،‬در اﻳران دوﻟت صفﻮي در (‪ 1502‬م‪).‬‬
‫تأسﻴس شد و در ﻫﻨد‪ ،‬دوﻟت ﻣغﻮﻟﻰ بﻮجﻮد آﻣد‪ .‬ﻫر سﻪ دوﻟت جدﻳداﻟتشکﻴﻞ بر شﻤال‪ ،‬غرب‬
‫و شرق افغاﻧستان تجاوز ﻧﻤﻮدﻧد و افغاﻧستان تجزﻳﻪ ﮔردﻳد‪ .‬دوﻟت ﻣرکزي از بﻴﻦ رفت‪ ،‬سﻮقﻴات‬
‫ﻧظاﻣﻲ و ﻟشکرکشﻲﻫا افغاﻧستان را بﻪ ﻣﻴدان تاخت و تاز ﻣبدل ساخت‪ .‬دوﻟتﻫاى ﻣتجاوز براي‬
‫تسخﻴر اراضﻲ بﻴشتر‪ ،‬ﻫﻤﻴشﻪ باﻻي ﻳکدﻳﮕر حﻤﻠﻪ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧد؛ در اثر برخﻮردﻫا؛ شﻬرﻫاي بزرگ‬
‫و آباد بﻪ وﻳراﻧﻪﻫا تبدﻳﻞ ﮔردﻳدﻧد‪ .‬اﻧﻮاع ﻣظاﻟﻢ تﻮسط اشغاﻟﮕران صﻮرت ﻣﻲﮔرفت‪ ،‬روز بﻪ روز‬
‫تﻨفر و اﻧزجار ﻣردم در ﻣقابﻞ آنﻫا اضافﻪ تر ﻣﻲشد و ﻣردم ﻣخفﻴاﻧﻪ بﻪ ﻣبارزات استقﻼل طﻠباﻧﻪ‬
‫بر ضد استبداد شروع ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬براي اوﻟﻴﻦ بار‪ ،‬صفﻮيﻫا با قﻴام وﻻﻳات ﻫرات‪ ،‬قﻨدﻫار‪ ،‬اﻧدخﻮي‬
‫و بﻠﻮچستان روبﻪرو شدﻧد و افغانﻫا ﻣقاوﻣت زﻳاد ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬جﻨگﻫا آﻧقدر شدﻳد بﻮد کﻪ قﻨدﻫار‬
‫چﻨدﻳﻦ ﻣرتبﻪ تﻮسط صفﻮيﻫا اشغال و دوباره بﻪ دست ﻣبارزان ﻣﻰافتاد‪ .‬صفﻮيﻫا براي سرکﻮبﻲ‬

‫‪3‬‬
 ‫اﻳﻦ قﻴامﻫا از تشدد‪ ،‬کشتارﻫاي دستﻪ جﻤعﻲ و تاراج داراﻳﻲﻫاي ﻣردم کار ﻣﻲﮔرفتﻨد‪ ،‬اﻣا قﻴام‬
‫ﻫاي ﻣبارزان بﻪ کﻠﻲ خاﻣﻮش ﻧﮕردﻳد ﻫرﮔاه جﻨبش آزادي خﻮاﻫﻲ در ﻳك ﻣﻨطقﻪ سرکﻮب‬
‫ﻣﻲشد‪ ،‬در ﻣحﻞ دﻳﮕر دوباره بروز ﻣﻲکرد‪ .‬بﻪ زودي جﻨبش ﻣﻠﻲ در وﻻﻳات شرقﻲ کشﻮر بﻪ‬
‫وجﻮد آﻣد کﻪ قباﻳﻞ ﻣتعدد افغانﻫا در آن اشتراك داشتﻨد‪.‬‬
‫جﻨبش روشاﻧﻴان‪ :‬رﻫبر اﻳﻦ جﻨبش باﻳزﻳد اﻧصاري ﻣعروف بﻪ پﻴرروشان‪ ،‬پسر شﻴخ عبداﷲ‬
‫اﻧصاري ﻣتﻮﻟد (کاﻧﻲ ﮔرام وزﻳرستان) بﻮد‪ .‬پﻴر روشان عﻠﻴﻪ ظﻠﻢ و استبداد حکﻮﻣت ﻣغﻮﻟﻰ و‬
‫خانﻫاﻳﻰ کﻪ با دوﻟت ﻣغﻮﻟﻰ ﻫﻤکاري داشتﻨد ﻣردم را بﻪ ﻣبارزه دعﻮت ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬پﻴر روشان‬
‫ﻣرد صﻮفﻰ و صاحب طرﻳقت بﻮد‪ ،‬ﻧخست در دره تﻮچﻲ بﻪ تبﻠﻴغ پرداخت‪ ،‬بعد تﻴرا را ﻣرکز‬
‫فعاﻟﻴتﻫاى خﻮد قرار داد‪ .‬حاکﻤان ﻣغﻮﻟﻰ (آخﻨد دروﻳزه ﻧﻨﮕرﻫاري) را عﻠﻴﻪ او تحرﻳك ﻧﻤﻮدﻧد‬
‫و آخﻨد دروﻳزه تعﻠﻴﻤات او را ﻣغاﻳر اساسات دﻳﻦ ﻣبﻴﻦ اسﻼم خﻮاﻧده و او را بﻪﻧام «پﻴر تارﻳك»‬
‫ﻧاﻣﻴد‪ .‬بﻶخره‪ ،‬پﻴر روشان در ﻳك جﻨگ با ﻣغﻮلﻫا کشتﻪ شد‪.‬‬
‫بعد از قتﻞ او پسرش جﻼل اﻟدﻳﻦ رﻫبري جﻨبش را بﻪ عﻬده ﮔرفت‪ .‬در (‪ 1600‬ﻣﻴﻼدي) با‬
‫ﻣغﻮل جﻨگ ﻫاي زﻳاد ﻧﻤﻮد‪ .‬در شرق از خﻴبر اﻟﻲ تﻴرا و در جﻨﻮب ‪،‬کابﻞ و غزﻧﻲ را اشغال ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫باﻵخره جﻼل اﻟدﻳﻦ ﻧﻴز در جﻨگ بﻪ قتﻞ رسﻴد‪ .‬بعد از جﻼل اﻟدﻳﻦ‪« ،‬حداد» ﻧﻮاسﻪ پﻴر روشان‬
‫در ﻣقام رﻫبري قرار ﮔرفت ﻣﻮصﻮف در ﻣﻨطقﻪ تﻴرا در ﻳك جﻨگ عﻠﻴﺔ ﻣغﻞﻫا کشتﻪ شد‪ .‬بعد‬
‫«عبداﻟقادر» بﻪ رﻫبري اﻧتخاب ﮔردﻳد‪« .‬بﻲ بﻲ عﻼﻳﻲ» ﻣادر عبداﻟقادر پسر خﻮد را کﻤك ﻣﻲﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫او بﻪ زودي پشاور را تصرف ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣا دﻳري ﻧﮕذشتﻪ بﻮد کﻪ در ﻣﻴان قباﻳﻞ اختﻼف بروز کرد‪ ،‬در‬
‫سال (‪ 1636‬م‪ ).‬ﻣغﻮل عبداﻟقادر و ﻣادرش را دستﮕﻴر و بﻪ ﻫﻨدوستان تبعﻴد ﻧﻤﻮدﻧد تا اﻳﻦکﻪ جﻨبش‬
‫ﻣﻠﻲ روشاﻧﻴان بﻪ اثر دساﻳس و تﻼش ﻫاي ﻣغﻮلﻫا و حاکﻤان ﻣحﻠﻲ سرکﻮب ﮔردﻳد‪.‬‬
‫جﻨبش خﻮشحالخان ختﻚ‬
‫در ﻧﻴﻤﺔ قرن ‪ 16‬ﻣﻴﻼدي قبﻴﻠﺔ خټك بﻪ تدرﻳج صاحب قدرت‬
‫ﮔردﻳد و در جﻨﻮب‪ ،‬ﻣﻴان قباﻳﻞ دﻳﮕر ﻣقام ﻣﻬﻢ را حاصﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در (‪1580‬م‪ ).‬جﻼل اﻟدﻳﻦ ﻣحﻤد اکبر تأﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴت راه تجارتﻲ‬
‫اتك اﻟﻲ پشاور را بﻪ قبﻴﻠﺔ ختك واﮔذار کرد و در ﻣقابﻞ اﻣتﻴاز‬
‫ﻣاﻟﻴﻪ کاروان ﻫاي تجارتﻲ را براي قبﻴﻠﺔ ختك اعطا ﻧﻤﻮد و ﻫﻤﻴﻦ‬
‫اﻣتﻴاز باعث اختﻼف بﻴﻦ قبﻴﻠﻪ ﻣذکﻮر و ﻳﻮسفزاﻳﻲﻫا ﮔردﻳد‪ ،‬در‬
‫زﻣان شاه جﻬان رﻳاست قبﻴﻠﻪء ختك بﻪ خﻮشحالخان سپرده شد‪.‬‬
‫خﻮشحالخان ﻣرد شﻤشﻴر‪ ،‬سﻴاست و شاعر تﻮاﻧا بﻮد‪ .‬خﻮشحالخان‬
‫در ابتدا با پادشاﻫان ﻣغﻮل روابط حسﻨﻪ داشت‪ ،‬اﻣا بعد ﻣﻨاسبات او‬
‫با دربار ﻣغﻞ تﻴره ﮔردﻳد‪ .‬اورﻧگ زﻳب خﻮشحالخان را دستﮕﻴر‬
‫خﻮشحالخان ختك‬ ‫و زﻧداﻧﻲ ساخت‪ ،‬بعد از چﻬار سال از زﻧدان رﻫا ﮔردﻳد و دوباره‬

‫‪4‬‬
‫رﻫبري ﻧﻬضت را بﻪ عﻬده ﮔرفت‪ .‬در سالﻫاى ‪1678 - 1670‬م‪ .‬چﻬﻞ ﻫزار سپاه ﻣغﻮل در‬
‫جﻨگ (تاتره) تﻮسط افغانﻫا بﻪ قتﻞ رسﻴدﻧد‪ .‬بعد ازاﻳﻦ شکست‪ ،‬حکﻤراﻧان ﻣغﻮل‪ ،‬ﻳك پسر و‬
‫دو ﻧﻮاسﺔ خﻮشحالخان را بﻪ ﻫﻨدوستان تبعﻴد ﻧﻤﻮدﻧد تا اﻳﻦکﻪ اﻳشان در ﻫﻤاﻧجا‪ ،‬جان سپردﻧد‬
‫و بعد ازاﻳﻦ واقعﺔ اﻟﻤﻨاك‪ ،‬خﻮشحالخان بﻪ عﻤر ‪ 78‬ساﻟﻪﮔﻲ‬
‫وفات ﻧﻤﻮد و ﻣطابق وصﻴتاش در کﻮﻫستانﻫاي ختك دور‬
‫از ساﻳﺔ ﻣغﻞﻫا بﻪ خاك سپرده شد‪.‬‬
‫ﻗﻴام ﻣﻴروﻳس ﻧﻴﻜﻪ‬
‫در قرن ‪ 16‬ﻣﻴﻼدي افغاﻧستان بﻪ اثر ﻣداخﻼت خارجﻲﻫا تجزﻳﻪ‬
‫ﮔردﻳد‪ .‬ﻣﻨاطق جﻨﻮب و غرب راصفﻮيﻫاي اﻳران‪ ،‬ﻣﻨاطق شرق‬
‫را بابريﻫاي ﻫﻨد و ﻣﻨاطق شﻤال را شﻴباﻧﻲ ﻫاي ﻣاوراﻟﻨﻬر اشغال‬
‫ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬عدم ﻣﻮجﻮدﻳت حکﻮﻣت ﻣرکزي و تسﻠط اجﻨبﻲﻫا‬
‫باعث رکﻮد اقتصادى و ﻧابساﻣاﻧﻲ جاﻣعﻪ ﮔردﻳد کﻪ تﻨفر و اﻧزجار‬
‫ﻣردم‪ ،‬حس استقﻼل خﻮاﻫﻲ را در بﻴﻦ شان تقﻮﻳﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬تا اﻳﻦکﻪ‬
‫ﻣﻴروﻳس ﻧﻴکﻪ‬ ‫در سال (‪ 1709‬م‪ ).‬قﻴام ﻣردم تحت رﻫبري ﻣﻴروﻳس خان ﻫﻮتکﻲ‬
‫بﻪ تسﻠط صفﻮيﻫا و ﻣظاﻟﻢ ﮔرﮔﻴﻦ واﻟﻲ قﻨدﻫار خاتﻤﻪ داد و‬
‫دوﻟت ﻣستقﻞ در قﻨدﻫار تشکﻴﻞ ﮔردﻳد‪ ،‬اﻣا اﻳﻦ دوﻟت بﻴشتر از سﻲ سال دوام ﻧکرد تا اﻳﻦکﻪ در‬
‫قرن ﻫجدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي دوﻟت ﻣﻠﻲ در افغاﻧستان بﻪ رﻫبري احﻤدشاه کبﻴر تشکﻴﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫اوضاع اجتﻤاﻋﻲ اﻓﻐاﻧستان ﻗبﻞ از بﻪ ﻗدرت رسﻴدن احﻤدشاه ابداﻟﻲ‬
‫تجزﻳﻪ و تقسﻴﻢ افغاﻧستان براي دوﻧﻴﻢ قرن ﻧﻪ تﻨﻬا سﻴر تکاﻣﻞ تﻤدن را در افغاﻧستان بﻪ ﻣشکﻞ‬
‫ﻣﻮاجﻪ ساخت‪ ،‬بﻠکﻪ ﻳك دورة تﻨزل و اﻧحطاط ﻣادي و ﻣعﻨﻮي را در کشﻮر بﻪ وجﻮد آورد‪.‬‬
‫روابط اجتﻤاعﻰ ﻣردم افغاﻧستان در اﻳﻦ دوره ضعﻴف شد و ﻫﻢ ﻣﻨاسبات بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ کشﻮر بﻪ‬
‫رکﻮد ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳد‪ ،‬تجزﻳﻪ و تقسﻴﻢ افغاﻧستان ﻣاﻧﻨد آفت داﻣﻨﻪ دار بﻮد کﻪ بﻪصﻮرت تدرﻳجﻲ‪،‬‬
‫ﻫﻮﻳت‪ ،‬وحدت ﻣﻠﻰ و استقﻼل افغاﻧستان را بﻪ تحﻠﻴﻞ ﻣﻲبرد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ دوران افغاﻧستان دوﻟت ﻣرکزي و آزادي ﻣﻠﻲ خﻮد را با اقتصاد ﻧسبتاً خﻮب در بخش‬
‫زراعت و تجارت از دست داد‪ .‬ﻣکتب ﻫرات کﻪ در عصر تﻴﻤﻮرﻳان در اﻧکشاف ادب‪ ،‬کﻠتﻮر‬
‫و عﻠﻮم ﻧقش بارزي داشت از بﻴﻦ رفتﻪ بﻮد‪ .‬ﻣدارس و ﻣراکز تربﻴتﻲ ﻣسدود ﮔردﻳد‪ ،‬از اﻳﻦکﻪ‬
‫براي داﻧشﻤﻨدان و استادان ﻣرجع تشﻮﻳق وجﻮد ﻧداشت‪ ،‬تعداد زﻳاد اﻳشان بﻪ ﻣﻤاﻟك دﻳﮕر بﻪ‬
‫خصﻮص ﻫﻨد ﻣتﻮاري ﮔردﻳدﻧد‪.‬‬
‫اوضاع اﻗتصادي اﻓﻐاﻧستان ﻗبﻞ از بﻪ ﻗدرت رسﻴدن احﻤدشاه ابداﻟﻲ‬
‫قبﻞ از اﻳﻦکﻪ افغاﻧستان ﻣﻮرد تاخت و تاز صفﻮيﻫا‪ ،‬شﻴباﻧﻲﻫا و بابري ﻫاي ﻫﻨد قرار بﮕﻴرد‪،‬‬
‫وضع اقتصادي افغاﻧستان در سراسر کشﻮر‪ ،‬روي ﻫﻤرفتﻪ ﻧسبتاً خﻮب بﻮد‪ .‬ﮔرچﻪ ﻣردم زﻧدهﮔﻲ‬

‫‪5‬‬
 ‫ساده و بدوي داشتﻨد‪ .‬زراعت‪ ،‬ﻣاﻟداري و صﻨاﻳع سﻪ بخش سﻮة اقتصاد افغاﻧستان را تشکﻴﻞ‬
‫ﻣﻲداد‪ .‬خاك و اقﻠﻴﻢ افغاﻧستان براي کشت اﻧﻮاع ﻧباتات ﻣساعد بﻮد‪ .‬ﻳك تعداد دﻫاقﻴﻦ از خﻮد‬
‫زﻣﻴﻦ شخصﻲ داشتﻨد‪ ،‬اﻣا اکثر اﻳشان زﻣﻴﻦ را از زﻣﻴﻨداران بﻪ اجاره ﻳا بﻪ دﻫقاﻧﻲ ﻣﻲﮔرفتﻨد‪ .‬در‬
‫بخش بﻨد و ﻧﻬرﻫا تﻮجﻪ زﻳاد صﻮرت ﻣﻲﮔرفت‪ .‬دوﻟتﻫا در اﻧکشاف زراعت تﻮجﻪ خاصﻲ‬
‫داشتﻨد؛ زﻳرا ﻳك بخش عﻤدة عﻮاﻳد دوﻟت را ﻣاﻟﻴات زراعتﻰ تشکﻴﻞ ﻣﻲداد‪.‬‬
‫ﻣاﻟدارى‪ :‬دراﻳﻦ بخش ﻧﻴز تﻮجﻪ زﻳاد صﻮرت ﻣﻲﮔرفت و ﻣردم زﻳاد بﻪ ﻣاﻟداري اشتغال‬
‫داشتﻨد و اﻧﻮاع ﻣﻮاشﻲ تﻮسط ﻣردم تربﻴﻪ و تکثﻴر ﻣﻲ ﮔردﻳد ﻣحصﻮﻻت ﻣاﻟداري ﻳك بخش ﻣﻬﻢ‬
‫اقتصاد ﻣﻠﻲ را تشکﻴﻞ ﻣﻲداد‪.‬‬
‫صﻨاﻳﻊ‪ :‬در بخش صﻨاﻳع‪ ،‬ﻫﻤﻴشﻪ دوﻟتﻫا صﻨعتﮔران را تشﻮﻳق ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬استخراج غﻴر فﻨﻲ‬
‫طﻼ‪ ،‬ﻧقره‪ ،‬آﻫﻦ‪ ،‬ﻣس و سرب صﻮرت ﻣﻲﮔرفت و صﻨاﻳع ﻧسبتاً اﻧکشاف ﻧﻤﻮده بﻮد‪.‬‬
‫تجارت‪ :‬ﻳك تعداد وﻻﻳات از اﻫﻤﻴت خاص تجارتﻲ برخﻮردار بﻮدﻧد‪ .‬راهﻫاي ﻣﻮاصﻼتﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻨاطق را با ﻳکدﻳﮕر وصﻞ ﻣﻲﻧﻤﻮد و اﻣﻮال تجارتﻲ از ﻳکجا بﻪ جاي دﻳﮕر براي خرﻳد و فروش‬
‫اﻧتقال داده ﻣﻲشد‪ .‬واردات و صادرات با ﻣﻤاﻟك ﻫﻨدوستان‪ ،‬چﻴﻦ‪ ،‬اﻳران و ﻣاوراﻟﻨﻬر بﻪ پﻴﻤاﻧﺔ زﻳاد‬
‫صﻮرت ﻣﻲﮔرفت‪ ،‬زﻣاﻧﻲ قﻨدﻫار و ﻫرات از جﻤﻠﺔ ﻣراکز تجارتﻲ ﻣﻬﻢ افغاﻧستان بﻪ شﻤار ﻣﻰرفت‪.‬‬
‫در اواﻳﻞ قرن (‪16‬م‪ ).‬ساﻻﻧﻪ سﻲ ﻫزار شتر ﻣال تجارتﻲ از قﻨدﻫار عبﻮر ﻣﻲﻧﻤﻮد و عﻮاﻳد ﮔﻤرکﻲ آن‬
‫بﻪ دوﻟت تادﻳﻪ ﻣﻲشد‪ .‬اﻫﻤﻴت تجارتﻲ قﻨدﻫار کﻤتر از اﻫﻤﻴت ستراتﻴژﻳك آن ﻧبﻮد‪ ،‬زﻣاﻧﻲ قﻨدﻫار‬
‫بﻪﻧام دروازه ﻫﻨدوستان ﻳاد ﻣﻲﮔردﻳد‪ ،‬ﻣتأسفاﻧﻪ بعد از تجزﻳﻪ و اشغال افغاﻧستان بﻪ دست خارجﻲﻫا‬
‫ﻧظام اقتصادي ﻣتﻼشﻲ ﮔردﻳد‪ .‬بر ﻣشکﻼت ﻣردم روز بﻪ روز افزوده ﻣﻲشد‪ .‬ﻣصارف ﻟشکرکشﻲﻫا‬
‫و ﻣاﻟﻴات کﻤرشکﻦ کﻪ تﻮسط آنﻫا وضع ﮔردﻳده بﻮد؛ ﻣردم تﻮان پرداخت آنرا ﻧداشتﻨد و اﻳﻦ‬
‫وضع تا تشکﻴﻞ دوﻟت ﻣرکزي بﻪ رﻫبرى احﻤدشاهبابا در قرن ﻫجدﻫﻢ ﻣﻴﻼدى اداﻣﻪ داشت‪.‬‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد وضع اجتﻤاعﻰ‪ ،‬ﮔروه دوم در بارة‬
‫وضعﻴت سﻴاسﻰ قبﻞ از بﻪ قدرت رسﻴدن احﻤدشاهبابا باﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬اﻫداف جﻨبش پﻴر روشان راکدام چﻴزﻫا تشکﻴﻞ ﻣﻰداد؟‬
‫‪ .2‬بعد از قتﻞ پﻴر روشان جﻨبش روشاﻧﻰ را چﻰ کسﻰ رﻫبرى ﻣﻰﻧﻤﻮد؟‬
‫‪ .3‬خﻮشحالخان خټک تﻮسط کﻰ زﻧداﻧﻰ شد؟‬
‫‪ .4‬قﻴام ﻣﻴروﻳس خان ﻫﻮتك در کدام سال بﻪ پﻴروزى رسﻴد و چﻪ ﻧتاﻳج را در قبال داشت؟‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان راجع بﻪ اوضاع اقتصادى افغاﻧستان قبﻞ از بﻪ قدرت رسﻴدن احﻤدشاهبابا ﻣعﻠﻮﻣات‬
‫حاصﻞ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪6‬‬
 ‫درس دوم‬

‫احﻤدشاهبابا و تحﻜﻴﻢ دوﻟت ﻣرﻛزي‬

‫چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن‬

‫احﻤد شاه ابداﻟﻰ‪ ،‬طرز حکﻮﻣتدارى‬
‫و کارکردﻫاى ﻣﻬﻢ او‬

‫ﻣﻮقعﻰ کﻪ احﻤدخان ابداﻟﻰ براى تحکﻴﻢ ﻳك دوﻟت ﻣرکزى اقدام ﻧﻤﻮد‪ ،‬در افغاﻧستان شراﻳط‬
‫زﻳر حکﻤفرﻣا بﻮد‪ :‬استﻴﻼ و تجزﻳﺔ افغاﻧستان تﻮسط قﻮاي اجﻨبﻲ‪ ،‬عدم ﻣﻮجﻮدﻳت حکﻮﻣت‬
‫ﻣرکزي‪ ،‬رکﻮد اقتصاد‪ ،‬اوضاع ﻧابﻪساﻣان اجتﻤاعﻲ و تحﻮﻻت سﻴاسﻲ در دول ﻣجاور زﻣﻴﻨﺔ‬
‫تشکﻴﻞ ﻳك حکﻮﻣت ﻣرکزي را در افغاﻧستان ﻣﻬﻴا ساختﻪ بﻮد‪ .‬بعد از کشتﻪ شدن ﻧادر افشار‬
‫در اردوي بزرگ او بﻲ ﻧظﻤﻲ روﻧﻤا ﮔردﻳد‪ .‬ﻧاﮔفتﻪ ﻧﻤاﻧد کﻪ ﻳك بخش اردوي ﻧادر افشار را‬
‫قشﻮن افغاﻧﻲ تشکﻴﻞ ﻣﻲداد‪ ،‬تعداد آنﻫا تقرﻳباً بﻪ چﻬار ﻫزار غﻠجاﻳﻲ و دوازده ﻫزار سدوزائﻰ‬
‫و ازبك ﻣﻲرسﻴد و ﻧظر بﻪ پﻴشﻨﻬاد قﻮﻣاﻧدان عﻤﻮﻣﻲ ﻧﻮر ﻣحﻤدخان غﻠجاﻳﻲ و احﻤد خان ابداﻟﻲ‬
‫قطعات افغاﻧﻲ بﻪ قﻨدﻫار سﻮق داده شدﻧد‪ .‬بعد ﻧﻮر ﻣحﻤدخان از سران غﻠجاﻳﻲ‪ ،‬ازبك‪ ،‬ابداﻟﻲ‬
‫و ﻫزاره خﻮاﻫان تشکﻴﻞ ﻳك جرﮔﺔ قﻮﻣﻲﮔردﻳد تا ﻳك تﻦ از اعضاي جرﮔﻪ بﻪ حﻴث زعﻴﻢ‬
‫ﻳا پادشاه تعﻴﻴﻦ ﮔردد و براي ادارة اﻣﻮر افغاﻧستان حکﻮﻣت را تشکﻴﻞ بدﻫد کﻪ تشکﻴﻞ ﻫﻤچﻮ‬
‫جرﮔﺔ‪ ،‬ﻣﻮرد قبﻮل تﻤام سران اقﻮام ﮔردﻳد‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫جرﮔﺔ ﻣزارشﻴرسرخ در قﻠعﺔ ﻧظاﻣﻲ ﻧادر آباد در قﻨدﻫار ﻣﻨعقد ﮔردﻳد و براي ﻣدت ﻧﻪ روز‬
‫اداﻣﻪ پﻴدا کرد اعضاي جرﮔﻪ بﻪ ﻳك فﻴصﻠﺔ ﻧﻬاﻳﻲ ﻧﻤﻰرسﻴدﻧد‪ ،‬زﻳرا ﻫرخان ﻣقتدر خﻮاﻫان‬
‫سﻠطﻨت بﻮد و تﻨﻬا کسﻲ کﻪ در اﻳﻦ جرﮔﻪ خاﻣﻮشﻲ اختﻴار ﻧﻤﻮده بﻮد‪ ،‬احﻤدخان ابداﻟﻲ بﻮد؛ زﻳرا‬
‫احﻤدخان تعﻠق بﻪ قبﻴﻠﺔ سدوزاﻳﻰ داشت کﻪ از ﻟحاظ کﻤﻴت‪ ،‬ﻧسبت بﻪ دﻳﮕر قباﻳﻞ کﻮچکتر بﻮد‬
‫باﻵخره در روز ﻧﻬﻢ‪ ،‬اعضاي جرﮔﻪ چﻨﻴﻦ فﻴصﻠﻪ ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ ﻳکﻲ از اعضاي جرﮔﻪ را بﻪ حﻴث‬
‫حکﻢ اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬شخص ﻣذکﻮر ﻳك ﻣرد روحاﻧﻲ بﻮده کﻪ بﻪ ﻫﻴچ قبﻴﻠﻪ تعﻠق ﻧداشت و حتﻲ‬
‫باشﻨدة قﻨدﻫار ﻫﻢ ﻧبﻮد‪ .‬او ﻫﻤان صابر شاه کابﻠﻲ پسر ﻣتصﻮف ﻣعروف «ﻻﻳخﻮار» بﻮد کﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣردم قﻨدﻫار بﻪ او ارادت و اعتﻤاد داشتﻨد و اﻳﻦ صﻮفﻲ سﻴاستﻤدار از جا برخﻮاستﻪ احﻤد خان‬
‫ابداﻟﻲ را ﻣعرفﻲ ﻧﻤﻮد و چﻨد خﻮشﻪ ﮔﻨدم را عﻮض تاج شاﻫﻲ در عﻤاﻣﺔ او ﻧصب کرد‪ .‬خان ﻫاي‬
‫بزرگ ﻧاﮔزﻳر بﻪ احﻤدشاهبابا بﻴعت کردﻧد‪ .‬او را بﻪحﻴث پادشاه افغاﻧستان قبﻮل ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫احﻤدخان پسر زﻣانخان ابداﻟﻲ و ﻧﻮاسﺔ دوﻟت خان سدوزاﻳﻲ بﻮد‪ .‬ﻣادر احﻤدخان ابداﻟﻲ‬
‫زرغﻮﻧﻪ خﻮاﻫر عبداﻟغﻨﻲ خان اﻟکﻮزي واﻟﻲ سابق قﻨدﻫار در زﻣان ﻧادر افشار‪ .‬بﻮد احﻤدخان‬
‫ابداﻟﻲ در سال ‪ 1722‬ﻣﻴﻼدي در وﻻﻳت ﻫرات ﻣتﻮﻟد ﮔردﻳد‪ ،‬ﮔرچﻪ در ﻣحﻞ تﻮﻟد احﻤد شاه‬
‫بابا بﻨا بر قﻮل راجع اختﻼف ﻧظر وجﻮد دارد‪ ،‬ﻳك تعداد ﻣؤرخان ﻣحﻞ تﻮﻟد احﻤدشاه ابداﻟﻲ‬
‫را ﻫرات و تعداد دﻳﮕر‪ ،‬ﻣﻠتان ﮔﻮﻳﻨد‪ ،‬زﻳرا از ﻣدتﻫا بدﻳﻨسﻮ ﻣﻨزﻟﻲ در ﻣﻠتان ﻣﻮجﻮد است کﻪ‬
‫سدوزاﻳﻴان آنرا زادﮔاه احﻤدشاه ابداﻟﻲ ﻣﻰپﻨدارﻧد‪.‬‬
‫احﻤدخان ابداﻟﻲ در دوره جﻮاﻧﻲ شاﻣﻞ اردوي ﻧادر افشار ﮔردﻳد؛ بﻪ زودي ﻟﻴاقت و کفاﻳت‬
‫او براي ﻧادر افشار ثابت شد‪ .‬او را بﻪ حﻴث قﻮﻣاﻧدان قطعات ابداﻟﻲ و ازبك تعﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫بعد از کشتﻪ شدن ﻧادر افشار اوضاع اﻳران بﻪ بﻲ ﻧظﻤﻲ ﮔراﻳﻴد‪ ،‬در شﻤال‪ ،‬دوﻟت جﻨﻴدي رو‬
‫بﻪ اﻧحطاط ﮔذاشت و در ﻫﻨد دوﻟت ﻣرﻫتﻪ بﻪ رﻫبري «سﻴﻮاجﻲ» رويکار آﻣد و بعد از ﻣرگ‬
‫اورﻧگ زﻳب دوﻟت بابري ﻫﻨد قادر ﻧبﻮد در اﻣﻮر داخﻠﻲ افغاﻧستان ﻣداخﻠﻪ ﻧﻤاﻳد‪ .‬تحﻮﻻت ﻣذکﻮر‬
‫باعث شد تا براي احﻤدشاهبابا اطﻤﻴﻨان و خاطرجﻤعﻲ بﻪ بار آورد‪ .‬او تﻮاﻧست از اﻳﻦ شراﻳط براي‬
‫تشکﻴﻞ ﻳك دوﻟت و اعادة سرزﻣﻴﻦ ﻫاي از دست رفتﻪ افغاﻧستان استفاده اعظﻤﻲ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫احﻤدشاهبابا ﻣﻲداﻧست کﻪ رﻳﻴسان قباﻳﻞ بﻪخاطر حفظ ﻣﻨافع خﻮﻳش‪ ،‬جﻬت تحکﻴﻢ ﻳك‬

‫‪8‬‬
‫دوﻟت با ثبات ﻣشکﻼت را براي ﻣﻮصﻮف بﻪ بار خﻮاﻫﻨد آورد‪ .‬براي دفع اﻳﻦ ﻣشکﻞ و فاﻳق‬
‫آﻣدن بر ﻣشکﻼت‪ ،‬اﻳشان را در اﻣﻮر دوﻟتﻲ و ﻧظاﻣﻲ شاﻣﻞ‪ ،‬و در جرﮔﻪﻫا برايشان عضﻮﻳت‬
‫داده و بﻪ ﻧظرﻳات شان ارج ﮔذاشت و در سفرﻫاى ﻧظاﻣﻰ ﻧﻴز اﻳشان را ﻣصروف ساخت‪.‬‬
‫بعد از آنکﻪ احﻤدشاهبابا بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪ ،‬ﻧکات ذﻳﻞ را بﻪ ﻣثابﺔ اﻫداف ﻣﻬﻢ جﻬت تشکﻴﻞ‬
‫ﻳك ﻧظام باثبات در ﻧظر ﮔرفت‪ :‬اوﻟﻴﻦ ﻫدف او بﻪ وجﻮد آوردن وحدت ﻣﻠﻲ و احﻴاي ﻣجدد دوﻟت‬
‫ﻣرکزي در افغاﻧستان بﻮد‪ ،‬ﻫدف دوﻣﻲ او تأﻣﻴﻦ سرحدات طبﻴعﻲ از درﻳاي آﻣﻮ تا درﻳاي سﻨد‬
‫شﻨاختﻪ شده بﻮد و سﻮﻣﻴﻦ ﻫدف خﻮد را دفاع در ﻣقابﻞ کشﻮرﻫاي ﻫﻤجﻮار تعﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮده بﻮد‪.‬‬
‫براي از بﻴﻦ بردن اختﻼف داخﻠﻲ و اخذ ﻣشﻮرة ﻣردم در اﻣﻮر دوﻟتﻲ براي ﻧخستﻴﻦ بار ﻳك‬
‫شﻮراي داﻳﻤﻲ تشکﻴﻞ ﻧﻤﻮد کﻪ ﻳك تعداد اعضاي جرﮔﺔ ﻣزار شﻴرسرخ ﻧﻴز شاﻣﻞ آن بﻮدﻧد‪.‬‬
‫براي ادارة بﻬتر‪ ،‬ﻧخست تشکﻴﻼت اداري و ﻧظاﻣﻲ را بﻪ وجﻮد آورد ‪ ،‬تشکﻴﻼت ﻣذکﻮر‬
‫اقتباسﻲ بﻮد از تشکﻴﻼت ﻣﻴروﻳس ﻧﻴکﻪ‪ ،‬احﻤد شاه بابا ﻣﻰخﻮاست تا اﻳﻦ کار ﻧاتﻤام او را‬
‫تکﻤﻴﻞ ﻧﻤاﻳد‪ .‬احﻤدشاهبابا در رأس تﻤام تشکﻴﻼت اداري‪ ،‬قضاﻳﻲ و ﻧظاﻣﻲ صاحب ﻧظر قاطع‬
‫بﻮد‪ ،‬بدﻳﻦ ﻣعﻨﻲ کﻪ شخص پادشاه ادارة تﻤام اﻣﻮر را بﻪ دست داشت و ﻫﻢ در سطح ﻣرکز و‬

‫‪9‬‬
 ‫وﻻﻳت تشکﻴﻼت اداري و ﻧظاﻣﻲ اﻳجاد ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﮔرچﻪ احﻤدشاهبابا در ﻣدت ‪ 26‬سال سﻠطﻨت خﻮد جﻬت تحکﻴﻢ حکﻮﻣت ﻣرکزي‪ ،‬اصﻼحات‬
‫اداري و سفر ﻫاي ﻧظاﻣﻲ در داخﻞ و خارج آنقدر ﻣصروف بﻮد کﻪ ﻧتﻮاﻧست جﻬت اﻧکشاف‬
‫اقتصاد‪ ،‬تعﻠﻴﻢ و تربﻴﻪ و فرﻫﻨگ تﻮجﻪ خاصﻲ ﻣبذول ﻧﻤاﻳد‪ ،‬وﻟﻲ با آن ﻫﻢ در زﻣان سﻠطﻨت‬
‫ﻣﻮصﻮف بعضﻲ کارﻫا صﻮرت ﮔرفت‪ ،‬ﻣاﻧﻨد اعﻤار شﻬرﻫاى قﻨدﻫار‪ ،‬تاشقرغان و اعﻤار ﻣقبره‬
‫اش در جﻮار «خرقﺔ ﻣبارك» کﻪ ﻧﻤاﻳﻨدهﮔﻲ از سبك ﻣعﻤاري آن عصر ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫احﻤدشاهبابا بﻪ عرفان و ثقافت عﻼقﻪﻣﻨدي زﻳادي داشت‪ ،‬ﻳكتعداد کتابﻫا در زﻣان سﻠطﻨت‬
‫او بﻪ رشتﺔ تحرﻳر در آﻣد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬تارﻳخ احﻤدشاﻫﻲ در دو جﻠد تﻮسط ﻣﻨشﻲ دربار او ﻣحﻤﻮد‬
‫اﻟحسﻴﻨﻲ‪« ،‬تﻮارﻳخ حافظ رحﻤت خاﻧﻲ» تﻮسط ﻣﻴر ﻣحﻤد فاضﻞ‪ ،‬کتاب طبﻲ «بحراﻟفﻮاﻳد» تﻮسط‬
‫قاضﻲ دل ﻣحﻤد افغان و «خﻼصﺔ اﻻﻧساب» در بارة ﻧسب پښتونﻫا تﻮسط حافظ رحﻤت خان و‬
‫ﻫﻤچﻨان اوﻟﻴﻦ ﻣﻮزﻳﻢ در شﻬر قﻨدﻫار بﻪﻧام «بﻴت اﻟشرف» تأسﻴس ﮔردﻳد‪ .‬احﻤدشاهبابا در قﻨدﻫار‪،‬‬
‫ﻫرات و پشاور ﻣدارس بزرﮔﻲ تأسﻴس ﻧﻤﻮد کﻪ ﻣشﻬﻮرترﻳﻦ آنﻫا ﻣدرسﺔ «جاﻣع کﻬﻦ قﻨدﻫار»‬
‫بﻮد‪ .‬احﻤد شاه بابا طبع شعرى داشت و دﻳﻮان اشعار او ﻧﻤاﻳﻨدهﮔﻲ از عﻼقﻪﻣﻨدي وى با تصﻮف‬
‫و عرفان ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن احﻤد‬
‫شاه بابا و ﮔروه دوم در رابطﻪ بﻪ تحکﻴﻢ قدرت ﻣرکزى د رعصر وى بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬احﻤدشاهبابا در کدام جرﮔﻪ بﻪ صفت زعﻴﻢ افغاﻧستان اﻧتخاب ﮔردﻳد؟‬
‫‪ -2‬احﻤدشاهبابا در اجراى وظاﻳف‪ ،‬کدام اصﻞ را رعاﻳت ﻣﻰﻧﻤﻮد؟‬
‫‪ -3‬چﻨد ﻧﻤﻮﻧﻪ از سبك ﻣعﻤارى دوران احﻤدشاهبابا را ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان در ﻣﻮرد وضعﻴت فرﻫﻨﮕﻰ زﻣان احﻤدشاهبابا از شخصﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ و ﻣعﻠﻤان‬
‫خﻮﻳش ﻣعﻠﻮﻣات جﻤع آورى ﻧﻤﻮده و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد؟‬

‫‪10‬‬
 ‫درس سﻮم‬

‫سﻮﻗﻴات ﻧﻈاﻣﻲ احﻤدشاهبابا‬

‫دراﻳﻦ درس راجع بﻪ عﻠﻞ و عﻮاﻣﻞ سفرﻫاى ﻧظاﻣﻰ احﻤدشاهبابا در طﻰ حکﻤرواﻳﻰ‬

‫اﻳشان ودست آوردﻫا و پﻴاﻣد اﻳﻦ سﻮقﻴات ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬
‫احﻤدشاهبابا زﻣاﻧﻲ بﻪ قدرت رسﻴد کﻪ افغاﻧستان تﻮسط قﻮاي اجﻨبﻲ تجزﻳﻪ و اشغال ﮔردﻳده‬
‫بﻮد؛ بﻨا بر اﻳﻦ احﻤدشاهبابا براي بﻪ دست آوردن ﻣﻨاطق از دست رفتﺔ کشﻮر و تأﻣﻴﻦ سرحدات‬
‫طبﻴعﻲ قبﻠﻲ بﻪ ﻳك سﻠسﻠﻪ سﻮقﻴات و سفر ﻫاي ﻧظاﻣﻲ دست زد‪ .‬دراﻳﻦ درس بﻪ طﻮر فشرده در‬
‫ﻣﻮرد سﻮقﻴات ﻧظاﻣﻲ احﻤدشاهبابا ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻲﮔردد‪.‬‬
‫سﻔر اول (‪ 1748 -1747‬ﻣﻴﻼدي)‬
‫خان جﻬان خان سپﻬساﻻر از طرﻳق غزﻧﻲ‪ ،‬کابﻞ‪ ،‬جﻼل آباد و پشاور تا سﻮاحﻞ سﻨد رسﻴد‪.‬‬
‫ﻧاصرخان واﻟﻲ کابﻞ و پشاور کﻪ ﻫﻨﻮز در قدرت بﻮد ﻣﻲخﻮاست بﻪ کﻤك قشﻮن اﻳﻤاق و‬
‫ﻫزاره با قﻮاي افغاﻧﻲ بجﻨﮕد‪ ،‬اﻣا قشﻮن اﻳﻤاق و ﻫزاره از جﻨگ اﻣتﻨاع ورزﻳدﻧد‪ .‬احﻤدشاهبابا ﻧﻴز‬
‫بﻪطرف شرق حرکت ﻧﻤﻮد و در ﻣسﻴر راه بﻪ استقبال ﻣردم روبﻪرو شد‪ .‬واﻟﻲ پﻨجاب در جﻨگ‬
‫با احﻤدشاهبابا ﻣقاوﻣت ﻧتﻮاﻧستﻪ بﻪ ﻻﻫﻮر فرار کرد و احﻤدشاهبابا ﻻﻫﻮر را اشغال ﻧﻤﻮد‪ .‬شﻬﻨشاه‬
‫ﻫﻨد از پﻴشروي افغانﻫا بﻪ ﻫراس افتاد‪ ،‬احﻤد شاه ﻣغﻮﻟﻰ وﻟﻴعﻬد‪ ،‬قﻤراﻟدﻳﻦ صدراعظﻢ خﻮد را‬
‫با قﻮاي زﻳاد‪ ،‬بﻪ ﻣقابﻞ افغانﻫا فرستاد و قﻮاي افغاﻧﻲ تحت آتش تﻮپخاﻧﺔ ﻫﻨديﻫا قرار ﮔرفت‬

‫‪11‬‬
 ‫کﻪ ﻣتحﻤﻞ تﻠفات زﻳاد ﮔردﻳد‪ .‬احﻤدشاهبابا ﻣجبﻮر شد‪ ،‬پﻨجاب را بﻪ «ﻣﻴرﻣﻨﻮ» و ﻣﻠتان را بﻪ زاﻫد‬
‫خان واﮔذار شﻮد و خﻮدش براي فرو ﻧشاﻧدن شﻮرشﻰ کﻪ تﻮسط ﻟقﻤان خان برادرزادهاش بﻪ راه‬
‫اﻧداختﻪ شده بﻮد بﻪ قﻨدﻫار ﻣراجعت ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫سﻔر دوم‬
‫احﻤدشاهبابا در اواﻳﻞ سال ‪1749‬م‪ .‬بﻪ ﻫرات سفر کرد‪ .‬سﻪ ﻧفر از حاکﻤان ﻧادر افشار بﻪ‬
‫احﻤدشاهبابا تسﻠﻴﻢ ﻧﮕردﻳده بﻮدﻧد‪ ،‬از جﻤﻠﺔ آنﻫا دروﻳش خان ﻫزاره طرفداري خﻮد را از احﻤد‬
‫شاه بابا اعﻼن ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻫرات تﻮسط احﻤدشاهبابا تسخﻴر ﮔردﻳد و ﻣﻮصﻮف دروﻳش خان را بﻪ حﻴث‬
‫واﻟﻲ ﻫرات تعﻴﻴﻦ کرد‪.‬‬
‫احﻤدشاهبابا‪ ،‬شاهوﻟﻲخان صدراعظﻢ خﻮد را حکﻢ ﻧﻤﻮد تا بﻪ ﻣﻨاطق شﻤال سفر ﻧﻤاﻳد؛ زﻳرا‬
‫بعد از اﻧحطاط دوﻟت جﻨﻴدي ﻣرو‪ ،‬فارﻳاب‪ ،‬جﻮزجان‪ ،‬بﻠخ‪ ،‬خﻠﻢ‪ ،‬بدخشان و تخارستان خﻮدﻣختار‬
‫ﮔردﻳده بﻮدﻧد‪ .‬شاوﻟﻲ خان ﻣﻨاطق ﻣذکﻮر را ﻳکﻲ بعد دﻳﮕر بﻪ حکﻮﻣت ﻣرکزي ﻣدغﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫سﻔر سﻮم‬
‫در بﻬار ‪ 1750‬م‪« .‬عباس قﻠﻲ بﻴات» در ﻧﻴشاپﻮر بغاوت ﻧﻤﻮد‪ ،‬احﻤدشاهبابا بﻪ ﻧﻴشاپﻮر سفر کرد‬
‫و عباس قﻠﻲ بﻴات در برخﻮرد با اردوي افغاﻧﻰ شکست خﻮرده اسﻴر ﮔردﻳد‪ ،‬بعد احﻤدشاهبابا او‬
‫را ﻣﻮرد عفﻮ قرار داده و بﻪ حﻴث حاکﻢ ﻧﻴشاپﻮر ﻣقرر ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻮقعﻲکﻪ احﻤدشاهبابا بﻪ ﻫرات رسﻴد‪،‬‬
‫ﻣطﻠع ﮔردﻳد کﻪ ﻣﻴرعﻠﻢ خزﻳﻤﻪ بﻪ ﻣشﻬد حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮده «شﻬرخ ﻧابﻴﻨا» ﻧﻮادة ﻧادرافشار را خﻠع ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫بﻨا بر اﻳﻦ احﻤدشاهبابا بﻪ ﻣشﻬد برﮔشت‪ ،‬ﻣﻴرعﻠﻢ را ﻣغﻠﻮب و اﻣﻨﻴت شﻬرخ را دوباره تأﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫سﻔر چﻬارم‬
‫ﻼ تعﻬد ﻧﻤﻮده بﻮد تعﻠﻞ‬ ‫در سال (‪ 1751‬ﻣﻴﻼدي) ﻣﻴرﻣﻨﻮ واﻟﻲ پﻨجاب در تأدﻳﻪ ﻣاﻟﻴاتﻲکﻪ قب ً‬
‫ورزﻳد‪ ،‬احﻤدشاهبابا ﻧﻤاﻳﻨدة خﻮد را ﻧزد او فرستاد‪ ،‬اﻣا واﻟﻲ پﻨجاب از پرداخت ﻣاﻟﻴات اﻧکار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫احﻤدشاهبابا بﻪ شرق سفر کرد‪ ،‬ﻣﻴرﻣﻨﻮ واﻟﻲ پﻨجاب سپﻬساﻻر «ﮔﻮراﻣﻞ» را بﻪ ﻣقابﻞ احﻤدشاهبابا‬
‫بﻪ جﻨگ فرستاد‪ .‬جﻨگ در ﻣحﻞ «شاه دره» واقع شد‪ ،‬ﮔﻮراﻣﻞ بﻪ قتﻞ رسﻴد و ﻟشکر او شکست‬
‫خﻮرد‪ .‬ﻣﻴرﻣﻨﻮ عفﻮ خﻮاست و احﻤدشاهبابا او را عفﻮ و دوباره واﻟﻲ پﻨجاب ﻣقرر ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻴرﻣﻨﻮ‬
‫تعﻬد سپرد کﻪ وﻻﻳات پﻨجاب و ﻣﻠتان ﻳك قسﻤت افغاﻧستان خﻮاﻫدبﻮد؛ سپس احﻤدشاهبابا‬
‫تعﻬدﻧاﻣﻪ ﻣذکﻮر را تﻮسط ﻧﻤاﻳﻨدة خﻮد قﻠﻨدرخان جﻬت ﻣﻬر و تأﻳﻴد‪ ،‬بﻪ دربار دﻫﻠﻲ فرستاد‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫بدﻳﻦترتﻴب (پﻨجاب‪ ،‬ﻣﻠتان و سﻨد) ﻣتعﻠق بﻪ افغاﻧستان ﮔردﻳد‪.‬‬
‫در اخﻴر سال ‪ 1751‬ﻣﻴﻼدي احﻤدشاهبابا سپاﻫﻲ را تحت قﻴادت خﻮاجﻪ عبداﷲ‪ ،‬جﻬت‬
‫اﻟحاق کشﻤﻴر‪ ،‬از طرﻳق «اتك و حسﻦ ابدال» بﻪ کشﻤﻴر فرستاد تا خﻮاجﺔ کشﻤﻴر ﻣﻨاسبات خﻮد‬
‫را با دوﻟت ﻫﻨد قطع و اﻟحاق خﻮد را با افغاﻧستان اعﻼن ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫سﻔر پﻨجﻢ ‪1757 -1756‬م بﻪ شرق‬
‫ﻣﻴرﻣﻨﻮ واﻟﻲ پﻨجاب در سال (‪ 1753‬م‪ ).‬فﻮت ﻧﻤﻮد احﻤدشاهبابا بﻪ پﻨجاب سفر کرد و‬
‫ﻣحﻤداﻣﻴﻦ پسر ﻧاباﻟغ ﻣﻴرﻣﻨﻮ را بﻪ حﻴث واﻟﻲ‪ ،‬عﻮض او تعﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣادر ﻣحﻤد اﻣﻴﻦ (بﻴﮕﻢ‬
‫ﻣغﻼﻧﻲ) بﻪ ﻧﻴابت پسر خﻮد اﻣﻮر وﻻﻳتﻲ را پﻴش ﻣﻲبرد و اﻳﻦ در وقتﻰ بﻮد کﻪ دربار دﻫﻠﻲ‬
‫آﻟﺔ دست (عﻤاداﻟﻤﻠك غازي اﻟدﻳﻦ) صدراعظﻢ ﻫﻨد ﮔردﻳده بﻮد‪ ،‬و غازي اﻟدﻳﻦ‪ ،‬احﻤدشاه‪،‬‬
‫پسر ﻣحﻤدشاه پادشاه ﻫﻨد را بر کﻨار ساخت و عﻮض او عاﻟﻤﮕﻴر دوم را بر تخت دﻫﻠﻲ ﻧشاﻧد‪.‬‬
‫و بﻴﮕﻢ ﻣغﻼﻧﻴرا اسﻴر کرد و وﻻﻳت پﻨجاب را بﻪ آدﻳﻨﻪ بﻴك سپرد‪ .‬عاﻟﻤﮕﻴر سپاﻫﻲ را تحت‬
‫قﻴادت (ﻧجﻴب اﻟدوﻟﻪ) واﻟﻲ سﻬارﻧپﻮر بﻪ ﻣقابﻞ احﻤدشاه فرستاد‪ ،‬اﻣا ﻧجﻴب اﻟدوﻟﻪ بدون جﻨگ‬
‫با احﻤدشاهبابا ﻳکجا و عاﻟﻤﮕﻴر ﻣجبﻮر شد در ﻧزدﻳك دﻫﻠﻲ احﻤدشاهبابا را استقبال ﻧﻤاﻳد‪،‬‬
‫احﻤدشاهبابا بﻪخاطر حفظ عﻼﻳق دوستﻰ‪ ،‬برادرزادة عاﻟﻤﮕﻴر را بﻪ عقد ﻧکاح شﻬزاده تﻴﻤﻮر‬
‫درآورد و بعد خﻮدش بﻪ وطﻦ برﮔشت‪.‬‬
‫سﻔر ششﻢ بﻪ جﻨﻮب‬
‫ﻣﻮقعﻲکﻪ احﻤدشاهبابا از ﻫﻨد بﻪ افغاﻧستان عﻮدت ﻧﻤﻮد‪ ،‬سرداران افغان با استفاده از قدرت‬
‫دوﻟت ابداﻟﻲ‪ ،‬بر دﻫاقﻴﻦ پﻨجاب ﻣاﻟﻴات سﻨﮕﻴﻦ وضع ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ اﻳﻦ عﻤﻞ اﻳشان باعث بروز‬
‫شﻮرشﻫا ﮔردﻳد و بﻪ زودي سكﻫا‪ ،‬رﻫبري شﻮرش را بﻪ دست آورد و در «اﻣرتسر» بﻪ‬
‫تشکﻴﻼت آغاز کردﻧد کﻪ بﻶخره ﻣﻨجر بﻪ زد و خﻮرد ﻣﻴان افغانﻫا و سكﻫا ﮔردﻳد‪ .‬ﻧجﻴب‬
‫اﷲ ﻳﻮسفزي سپﻬساﻻر ﻫﻨد فرار ﻧﻤﻮد‪ ،‬جتﻫا و راجپﻮتﻫا با قﻮاي ﻣرﻫتﻪ اتحاد ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫غازي اﻟدﻳﻦ‪ ،‬صدراعظﻢ اسبق ﻫﻨد‪ ،‬سكﻫا را در پﻨجاب عﻠﻴﻪ افغانﻫا تحرﻳك ﻣﻲﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫آدﻳﻨﻪ بﻴك بﻪ اتفاق سكﻫا در ﻣحﻠﻲ بﻪﻧام (جﻠﻨدر) تعداد زﻳاد افغانﻫا را کشت‪ .‬در ﻣاه اپرﻳﻞ‬
‫‪1758‬م‪ .‬قﻮاي افغاﻧﻲ شکست خﻮرد و عبداﻟصﻤد خان تﻮسط دشﻤﻦ اسﻴر شد‪ .‬شﻬزاده تﻴﻤﻮر و‬
‫سردار جﻬان خان سپﻬساﻻر افغاﻧﻲ‪ ،‬تاب ﻣقاوﻣت ﻧﻴاورده تا اتك عقب ﻧشﻴﻨﻲ ﻧﻤﻮدﻧد وشﻮرشﻴان‬

‫‪13‬‬
 ‫بﻪ استثﻨاي (اوده) حکﻤراﻧﻲ تﻤام ﻫﻨد را بﻪ دست آوردﻧد‪ .‬احﻤدشاهبابا عجاﻟتاً قضﻴﻪ ﻫﻨد را بﻪ آﻳﻨده‬
‫ﮔذاشت؛ زﻳرا خﻮدش ﻣصروف ﻧاآراﻣﻲ ﻫاي بﻠﻮچستان بﻮد‪ .‬قﻮاي تحت رﻫبري شاهوﻟﻲخان بﻪ‬
‫بﻠﻮچستان سﻮق داده شد و بعد از برخﻮرد با ﻧصﻴر خان رﻫبر شﻮرشﻴان بﻠﻮچستان شکست خﻮرده‬
‫و خﻮاﻫش ﻣصاﻟحﻪ ﻧﻤﻮد کﻪ ﻣﻮرد عفﻮ احﻤدشاهبابا قرار ﮔرفت و بﻠﻮچستان دوباره ﻣثﻞ سابق‬
‫جزء قﻠﻤرو افغاﻧستان ﮔردﻳد‪ .‬احﻤدشاهبابا سپاﻫﻲ را تحت قﻴادت ﻧﻮراﻟدﻳﻦ بﻪ پﻨجاب اعزام ﻧﻤﻮد و‬
‫خﻮدش بﻪ قﻨدﻫار برﮔشت تا قﻮاﻳﻰ را جﻬت تصفﻴﻪ حساب با سكﻫا و ﻣرﻫتﻪﻫا جﻤعآوري ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫سﻔر ﻫﻔتﻢ‪ -‬جﻨﮓ پاﻧﻲپت ‪ 1761 -1760‬ﻣﻴﻼدي‬
‫اﻳﻦ سفر احﻤدشاهبابا در شرق از اﻫﻤﻴت زﻳاد برخﻮردار بﻮد‪ ،‬زﻳرا در سال ‪ 1758‬ﻣﻴﻼدي در‬
‫ﻫﻨد واقعات ﻣﻬﻢ رخ داد ﻧخست سكﻫاي پﻨجاب قﻴام ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬دوم ﻣرﻫتﻪﻫا بﻪ ﻫﻨد ﻣرکزي و‬
‫شﻤاﻟﻲ داخﻞ ﮔردﻳدﻧد و سﻮم اﻳﻦکﻪ حکﻮﻣت اسﻼﻣﻲ کﻪ بﻪ دست ﻣسﻠﻤاﻧان تشکﻴﻞ شده بﻮد بﻪ‬
‫سقﻮط ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳد‪ ،‬در حاﻟﻲکﻪ احﻤدشاهبابا ﻣصروف سرکﻮبﻲ ﻧصﻴرخان بﻠﻮچ بﻮد‪ .‬وقتﻲکﻪ‬
‫(سﻨدﻳا) رئﻴس ﻣرﻫتﻪﻫا بﻪ ﻫﻨد ﻣرکزي رسﻴد‪ ،‬راجپﻮتﻫا و جتﻫا باﻫﻢ اتحاد ﻧﻤﻮدﻧد و سﻨدﻳا‬
‫بﻪطرف پﻨجاب حرکت ﻧﻤﻮد آدﻳﻨﻪ بﻴگ ﻧﻴز با اﻳشان ﻫﻤراه شد و پﻨجاب را اشغال کرد‪ .‬شﻬزاده‬
‫تﻴﻤﻮر و سردار جﻬان خان بﻪ پشاور عقب ﻧشﻴﻨﻲ کردﻧد‪.‬‬
‫ﻣﻮقعﻲکﻪ احﻤدشاهبابا از بﻠﻮچستان ﻣطﻤئﻦ ﮔردﻳد با سﻲ ﻫزار عسکر از طرﻳق درة بﻮﻻن‬
‫بﻪ سﻨد رسﻴد و با شﻬزاده تﻴﻤﻮر و جﻬان خان ﻳکجا شده و بﻪطرف پﻨجاب حرکت ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬بﻪ‬
‫ﻣجرديکﻪ سﻨدﻳا و غازي اﻟدﻳﻦ از حرکت احﻤدشاهبابا ﻣطﻠع شدﻧد با ﻧجﻴب اﻟدوﻟﻪ صﻠح ﻧﻤﻮده‬
‫و بﻪ جاﻧب دﻫﻠﻲ روان شدﻧد‪ ،‬در دﻫﻠﻲ عاﻟﻤﮕﻴر دوم را بﻪ قتﻞ رساﻧﻴده و ﻧﻮاسﺔ اورﻧگ زﻳب را‬
‫پادشاه ساختﻨد‪ ،‬در چﻨﻴﻦ وضعﻴت احﻤدشاهبابا با سﻪ قﻮه‪ ،‬اوﻟﻲ ﻣربﻮط سﻨدﻳا در طﻮل راه دﻫﻠﻲ‪،‬‬
‫دوﻣﻲ ﻣربﻮط (ﻫﻮﻟﮕر) کﻪ در کﻨار چپ درﻳاي جﻤﻨا سﻮﻣﻲ ﻣربﻮط (جﻨﮕﻮرا) و غازي اﻟدﻳﻦ‬
‫ﻣقابﻞ ﮔردﻳد‪ .‬و بﻪ ﻣجرديکﻪ جﻨگ شروع شد‪ ،‬قﻮاي سﻪﮔاﻧﻪ در ﻣقابﻞ قﻮاي احﻤدشاﻫﻲ‬
‫شکست خﻮردﻧد‪ .‬زﻣاﻧﻲکﻪ غازي اﻟدﻳﻦ و جﻨﮕﻮرا از شکست قﻮاى خﻮﻳش ﻣطﻠع ﮔردﻳدﻧد‬
‫دﻫﻠﻲ را ترك کرده و فرار ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫رﻫبر ﻣرﻫتﻪﻫا (باﻻباجﻲ) تﻤام رﻳﻴسﻫاى ﻣرﻫتﻪ را اطﻼع داد تا ﻟشکر جدﻳد ترتﻴب ﻧﻤاﻳﻨد و‬
‫راجپﻮتﻫا با ﻣرﻫتﻪﻫا اتحاد ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ تعداد شان بﻪ دو صد ﻫزار ﻣﻲرسﻴد در حاﻟﻲکﻪ تعداد‬

‫‪14‬‬
‫سپاه احﻤدشاهبابا شصت ﻫزار ﻧفر بﻮد در ﻣﻴدان پاﻧﻲپت جﻨگ عظﻴﻤﻲ رخ داد‪ .‬کﻪ در ﻧتﻴجﻪ‬
‫افغانﻫا فاتح و قﻮاي ﻣخاﻟفان شکست خﻮردﻧد‪ .‬احﻤدشاهبابا داخﻞ دﻫﻠﻲ ﮔردﻳد‪ .‬تخت دﻫﻠﻲ‬
‫را بﻪ شﻬزاده عﻠﻲ ﮔﻮﻫر‪ ،‬اﻣﻮر سﻴاسﻲ و اداري را بﻪ شجاع اﻟدوﻟﻪ و بخش ﻧظاﻣﻲ را بﻪ ﻧجﻴب‬
‫اﻟدوﻟﻪ سپرد و خﻮدش بﻪ قﻨدﻫار ﻣراجعت ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫سﻔر ﻫشتﻢ‪ 1763 -1762 -‬ﻣﻴﻼدي‬
‫در سال ‪ 1762‬ﻣﻴﻼدى سكﻫاي پﻨجاب تحت رﻫبري «جﻴساسﻨگ» دوباره بﻪ شﻮرش‬
‫دست زدﻧد و «اﻣرتسر» را بﻪ ﻳك ﻣرکز ﻧظاﻣﻲ تبدﻳﻞ ﻧﻤﻮده در کشﻤﻴر تبﻠﻴغات ضد افغاﻧﻲ را‬
‫شروع و شﻬر ﻻﻫﻮر را اشغال کردﻧد‪ .‬احﻤدشاهبابا بﻪ سﻮي پﻨجاب حرکت ﻧﻤﻮد‪ .‬قﻮاي ﻫفتاد‬
‫ﻫزار ﻧفري سكﻫا تار و ﻣار ﮔردﻳد و بﻪ سردار ﻧجﻴب اﻟدوﻟﻪ ﻫداﻳت داد تا اﻣﻨﻴت «سرﻫﻨد» و‬
‫کشﻤﻴر را اعاده ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫سﻔر ﻧﻬﻢ‪ 1763 -‬ﻣﻴﻼدى‬
‫بعد از شکست سكﻫا احﻤدشاهبابا بﻪ قﻨدﻫار عﻮدت ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧسبت ﻣرﻳضﻲ کﻪ عاﻳد حاﻟش‬
‫ﮔردﻳد تا اخﻴر سال ﻣذکﻮر بﻪجاﻳﻰ سفر ﻧکرد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮقع‪ ،‬سكﻫا با جتﻫا و ﻣرﻫتﻪﻫا اتحاد‬
‫کرده و با آغاز حﻤﻠﻪ بر پﻨجاب و سرﻫﻨد قصد تسخﻴر دﻫﻠﻲ را ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬احﻤدشاهبابا در سال ‪1763‬م‪.‬‬
‫ﻣﻴﻼدي بﻪ پﻨجاب ﻟشکر کشﻴد و شﻮرشﻴان را شکست داده در کﻮﻫستانﻫا ﻣتﻮاري ساخت‪.‬‬
‫در اخﻴر سال ‪ 1763‬م‪ .‬احﻤدشاهبابا‪ ،‬شاهوﻟﻲخان صدراعظﻢ خﻮد را بﻪ بﻠخ اعزام ﻧﻤﻮد تا‬
‫با عبداﻟعزﻳز خان آخرﻳﻦ پادشاه سﻠسﻠﺔ جﻨﻴدي ﻣذاکره ﻧﻤاﻳد‪ .‬و در ﻣذاکرات قراردادي با‬
‫وي عقد شد کﻪ درﻳاى آﻣﻮ ﻣاﻧﻨد سابق حد فاصﻞ بﻴﻦ افغاﻧستان و بخارا تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳد و بعد‬
‫شاهوﻟﻲخان بﻪ بدخشان برﮔشت؛ خرقﻪ ﻣبارك ﻳا ﻟباس حضرت پﻴغﻤبر را از شﻬر فﻴض‬
‫آباد با خﻮد بﻪ قﻨدﻫار اﻧتقال داد‪.‬‬
‫سﻔر دﻫﻢ‪ 1769 -‬ﻣﻴﻼدي‬
‫در سال ‪ 1769‬ﻣﻴﻼدى بﻴﻦ ﻧصراﷲ ﻣﻴرزا و ﻧادر ﻣﻴرزا پسران شاهرخ ﻧابﻴﻨا براي بﻪ دست‬
‫آوردن قدرت‪ ،‬اختﻼف پﻴدا شد در خراسان وضع رو بﻪ خرابﻲ ﮔراﻳﻴد؛ بﻨابر اﻳﻦ احﻤدشاهبابا‬
‫بﻪ ﻣشﻬد سفر کرد‪ ،‬زﻳرا ﻧصراﷲ ﻣﻴرزا با کرﻳﻢ خان زﻧد ارتباط قاﻳﻢ ﻧﻤﻮده بﻮد‪ .‬حاکﻢ ( تﻮن‬
‫و طبس) عﻠﻲﻣراد شﻮرش و سرکشﻲ ﻧﻤﻮده احﻤدشاهبابا ﻣشﻬد را ﻣحاصره کرد و سپﻬساﻻر‬

‫‪15‬‬
 ‫جﻬان خان و ﻧصﻴرخان واﻟﻲ بﻠﻮچستان را بﻪغرض سرکﻮبﻲ عﻠﻲﻣراد ﻣﻮظف ساخت کﻪ در‬
‫ﻧتﻴجﻪ‪ ،‬عﻠﻲﻣراد در جﻨگ بﻪ قتﻞ رسﻴد‪ .‬ﻧصراﷲ ﻣﻴرزا تسﻠﻴﻢ ﮔردﻳد و شاهرخ دختر خﻮد را بﻪ پسر‬
‫احﻤدشاهبابا ﻧکاح ﻧﻤﻮد‪ .‬احﻤدشاهبابا خراسان را بﻪ پاس ﻧادرافشار بﻪ شاهرخ سپرد و خﻮدش بﻪ‬
‫قﻨدﻫار عﻮدت کرد و اﻳﻦ آخرﻳﻦ سفر احﻤدشاهبابا بﻮد‪.‬‬
‫احﻤدشاهبابا بعد از بﻴست و شش سال سﻠطﻨت بﻪ ﻣرﻳضﻲ سرطان ﻣبتﻼ شد و بﻪ عﻤر پﻨجاه‬
‫ساﻟﻪﮔﻲ دﻧﻴاي فاﻧﻲ را وداع ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻮصﻮف ﻣطابق وصﻴتاش در سال ‪1773‬م‪ .‬در جﻮار ﻣسجد‬
‫خرقﺔ ﻣبارك بﻪ خاك سپرده شد‪ .‬احﻤدشاهبابا سرزﻣﻴﻦ افغاﻧستان را ﻳکپارچﻪ و ﻣتحد ساخت و‬
‫ﻣﻠت بﻪخاطر اخﻼق ﻧﻴك‪ ،‬تقﻮا‪ ،‬ﻣﻬرباﻧﻲ و خدﻣاتش او را (بابا) ﻟقب دادﻧد‪.‬‬
‫احﻤدشاهبابا در ﻫﻨﮕام حﻴات سﻴاسﻲ و ﻧظاﻣﻲ خﻮﻳش بﻴشتر از ده ﻣرتبﻪ بﻪ ﻫﻨد‪ ،‬خراسان و‬
‫شﻤال افغاﻧستان سفر ﻧﻤﻮد‪ .‬زﻣاﻧﻲ کﻪ در سال ‪1773‬م‪ .‬وفات ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻳك اﻣپراتﻮري وسﻴع را بﻪ‬
‫ﻣﻴراث ﮔذاشت کﻪ در شرق تا سرﻫﻨد‪ ،‬در غرب‪ ،‬تا سبزوار غرب ﻣشﻬد‪ ،‬در شﻤال تا درﻳاي آﻣﻮ‬
‫و در جﻨﻮب تا بحﻴرة عرب را در بر ﻣﻰﮔرفت‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ اﻫداف ﻧظاﻣﻰ و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد‬
‫پﻴاﻣد سفرﻫاى ﻧظاﻣﻰ احﻤدشاهبابا باﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬سفر اول احﻤدشاهبابا در کدام سال آغاز و چﻪ ﻧتاﻳج را در قبال داشت؟‬
‫‪ .2‬احﻤدشاهبابا چﻨد بار بﻪ غرب کشﻮر سفر ﻧﻤﻮد؛ دستآوردﻫاى سفرش را تذکر دﻫﻴد؟‬
‫‪ .3‬ﻣشﻬﻮرترﻳﻦ سفر ﻧظاﻣﻰ احﻤدشاهبابا بﻪ ﻫﻨد چﻪ ﻧام داشت و ﻫﻢ تذکر دﻫﻴد کﻪ چﻪ ﻧتاﻳج‬
‫را بﻪ بار آورد‪.‬‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان از بزرﮔان و شخصﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ در ﻣﻮرد قﻠﻤرو جغرافﻴاﻳﻰ افغاﻧستان در آخرﻳﻦ روزﻫاى‬
‫حﻴات احﻤدشاهبابا‪ ،‬ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫درس چﻬارم‬
‫جاﻧشﻴﻨان احﻤدشاهبابا‬
‫سﻠﻄﻨت تﻴﻤﻮرشاه (‪ 1793 -1773‬ﻣﻴﻼدي)‬

‫آﻳا بعد از احﻤدشاه بابا جاﻧشﻴﻨان و ورثﺔ او تﻮاﻧستﻨد اﻣپراتﻮرى وسﻴعﻰ را کﻪ از وى بﻪ‬
‫ﻣﻴراث ﻣاﻧده بﻮد حفظ ﻧﻤاﻳﻨد؟ در اﻳﻦ درس بﻪ پاسخ اﻳﻦ پرسش بﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻣفصﻞ ﻣﻰپردازﻳﻢ‪.‬‬

‫تﻴﻤﻮرشاه پسر احﻤدشاهبابا درسال ‪1742‬م‪ .‬در ﻣشﻬد تﻮﻟد ﮔردﻳد‪ .‬او شخصﻲ تحصﻴﻞ ﻳافتﻪ و‬
‫شاعر زبان فارس دري بﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕام فﻮت احﻤدشاهبابا ﻣﻨحﻴث واﻟﻲ ﻫرات اﻳفاي وظﻴفﻪ ﻣﻰﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫احﻤدشاهبابا در زﻧدهﮔﻲ خﻮد‪ ،‬او را وﻟﻴعﻬد ﻳا جا ﻧشﻴﻦ خﻮد تعﻴﻴﻦ کرده بﻮد‪ .‬بعد از وفات‬
‫احﻤدشاهبابا شﻬزاده سﻠﻴﻤان بﻪ حﻤاﻳت شاوﻟﻲ خان صدراعظﻢ کﻪ خسرش بﻮد در قﻨدﻫار اعﻼن‬
‫پادشاﻫﻰ کرد‪ .‬ﻣﻮقعﻲکﻪ شﻬزاده تﻴﻤﻮر از ﻫرات بﻪ قﻨدﻫار ﻣﻮاصﻠت ﻧﻤﻮد شﻬزاده سﻠﻴﻤان را‬
‫عزل کرده و شاهوﻟﻲخان را بﻪ قتﻞ رساﻧﻴد و خﻮد بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪.‬‬
‫تﻴﻤﻮرشاه در سال اول سﻠطﻨت خﻮد پاﻳتخت را از قﻨدﻫار بﻪ کابﻞ اﻧتقال داد‪ .‬تﻴﻤﻮرشاه‬
‫چﻨدﻳﻦ شﻮرش و قﻴام را در داخﻞ و خارج ﻣﻮفقاﻧﻪ دفع ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫تﻴﻤﻮرشاه در ﻣدت ‪ 20‬سال سﻠطﻨت خﻮﻳش قﻠﻤرو وسﻴعﻰ را کﻪ از پدر بﻪ ارث ﮔرفتﻪ‬
‫بﻮد حفظ کرد؛ بﻲ اتفاقﻲ پسران‪ ،‬ﻣداخﻼت اﻳران و رقابتﻫاي روس و اﻧﮕﻠﻴس بعد از ﻣرگ‬
‫تﻴﻤﻮرشاه باعث سقﻮط اﻣپراتﻮري بزرگ ابداﻟﻰ ﮔردﻳد و تﻴﻤﻮرشاه در ‪1793‬م‪ .‬وفات ﻧﻤﻮد و‬
‫در چﻬارباغ کابﻞ‪ ،‬دفﻦ شد‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫سﻠﻄﻨت زﻣانشاه (‪ 1801 -1793‬ﻣﻴﻼدي)‬
‫ﻳکﻲ از عﻠتﻫاى اختﻼفات ﻣﻴان پسران تﻴﻤﻮرشاه تعﻴﻴﻦ ﻧکردن وﻟﻴعﻬد در زﻣان او بﻪشﻤار‬
‫ﻣﻲرود‪ .‬شاهزﻣان کﻪ ﻧسبت بﻪ ساﻳر برادران ﻧزد پدر‬
‫قرب بﻴشتر داشت؛ شخصﻰ ﻻﻳق و باکفاﻳت بﻮده پدر‬
‫را در اﻣﻮر ﻣﻤﻠکتﻲ‪ ،‬ﻳاري ﻣﻲﻧﻤﻮد؛ پس وي خﻮد را‬
‫جاﻧشﻴﻦ پدر ﻣﻲداﻧست‪ .‬شاهزﻣان از تﻤام شﻬزادهﻫا‬
‫و بزرﮔان خﻮاست تا در ﻣجﻠس جﻬت اﻧتخاب شاه‬
‫جدﻳد اشتراك ﻧﻤاﻳﻨد باﻵخره بعد از فﻴصﻠﺔ جرﮔﻪ‪،‬‬
‫وي بﻪحﻴث پادشاه تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳد‪ .‬ﻣﻮصﻮف براي‬
‫اﻳﻦکﻪ بر اوضاع تسﻠط پﻴدا ﻧﻤاﻳد‪ ،‬اعضاي جرﮔﻪ‬
‫سﻠطان زﻣان شاه‬ ‫را در باﻻحصار براي ﻣدت کﻮتاه ﻧظربﻨد ساخت و‬
‫صرف دو برادر او بﻪ ﻧامﻫاى ﻣحﻤﻮد و ﻫﻤاﻳﻮن کﻪ در جرﮔﻪ شرکت ﻧداشتﻨد سﻠطﻨت او را تأﻳﻴد‬
‫ﻧکردﻧد‪ .‬در دو جﻨگ جداﮔاﻧﻪ ﻣحﻤﻮد و ﻫﻤاﻳﻮن شکست خﻮردﻧد‪ ،‬ﻣحﻤﻮد بﻪ اﻳران فرار ﻧﻤﻮد و‬
‫ﻫﻤاﻳﻮن دستﮕﻴر شده کﻮر ﮔردﻳد‪.‬‬
‫زﻣان شاه‪ ،‬سردار پاﻳﻨده ﻣحﻤدخان را از ﻣقام وزارت خﻠع ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻳﻦ کار باعث عدم رضاﻳت‬
‫او ﮔردﻳد و سبب شد تا با دﻳﮕر سرداران پﻴﻮستﻪ در صدد آن بر آﻳد تا شاهزﻣان را از سﻠطﻨت‬
‫خﻠع ﻧﻤاﻳد‪ ،‬وقتﻲکﻪ شاهزﻣان‪ ،‬از طرح سردار پاﻳﻨده ﻣحﻤدخان ﻣطﻠع شد‪ ،‬او را دستﮕﻴر ﻧﻤﻮده و‬
‫بﻪ قتﻞ رساﻧﻴد‪.‬‬
‫شاهزﻣان‪ ،‬آرزو داشت تا وضع افغاﻧستان بﻬبﻮد ﻳافتﻪ در افغاﻧستان صﻠح و آراﻣش برقرار‬
‫ﮔردد‪ ،‬اﻣا وى در داخﻞ با ﻣخاﻟفت برادران و سرداران قﻮﻣﻲ و در خارج بﻪ تحرﻳکات اﻧﮕﻠﻴس‬
‫و ﻣداخﻼت اﻳران ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫در دورة حکﻤراﻧﻰ او ﻧاپﻠﻴﻮن بﻨاپارت ﻧﻤاﻳﻨدة خﻮد را از طرﻳق اﻳران بﻪ کابﻞ ﻧزد شاهزﻣان‬
‫فرستاد پﻼن ﻧظاﻣﻰ خﻮﻳش را ﻣبﻨﻰ بر حﻤﻠﺔ ﻫفتاد ﻫزار قﻮاي فراﻧسﻮي و روسﻲ از طرﻳق افغاﻧستان‬
‫بﻪ ﻫﻨدوستان بﻪخاطر جﻠﻮﮔﻴرى از پﻴشروي اﻧﮕﻠﻴس در ﻫﻨدوستان با او ﻣطرح ساخت‪ .‬چﻮن‬
‫شاهزﻣان ﻳکصد و پﻨجاه ﻫزار عسکر ﻣسﻠح داشت و ﻣﻲخﻮاست ﻫﻨد را از اﻧﮕﻠﻴس ﻧجات بدﻫد‬

‫‪18‬‬
 ‫بﻪ طرح ﻧاپﻠﻴﻮن اعتﻨا ﻧکرد‪.‬‬
‫ﻣحﻤﻮد برادر دﻳﮕر شاهزﻣان بﻪ کﻤك قﻮاي قاجاري «اﻳران» و سرداران فرارى‪ ،‬بدون‬
‫جﻨگ؛ خراسان و ﻫرات را اشغال ﻧﻤﻮد؛ سپس بﻪ سﻴستان و فراه حﻤﻠﻪ کرد و تا قﻨدﻫار رسﻴد‪.‬‬
‫قﻮاي شاهزﻣان بﻪ خاطردفاع بﻪجاﻧب قﻨدﻫار حرکت ﻧﻤﻮد‪ ،‬در طﻮل راه جﻨرال احﻤدشاه‬
‫ﻧﻮرزاﻳﻲ با ده ﻫزار سپاه خﻮد بدون تصادم بﻪ ﻣحﻤﻮد پﻴﻮست و ﻣحﻤﻮد بﻪ غزﻧﻲ رسﻴد‪ .‬شاهزﻣان‬
‫با ﻣشاﻫدة چﻨﻴﻦ وضع از کابﻞ بﻪ طرف پشاور عقب ﻧشﻴﻨﻰ ﻧﻤﻮد و در ﻣﻨطقﻪ شﻴﻨﻮار تﻮسط ﻣﻼ‬
‫عاشق شﻴﻨﻮاري دستﮕﻴر و بعد تﻮسط ﻣحﻤﻮد برادرش کﻮر ﮔردﻳد و ﻣحﻤﻮد در رأس ادارة‬
‫افغاﻧستان قرار ﮔرفت‪ .‬قابﻞ تذکر است شاه زﻣان قبﻞ از کﻮر شدن اﻟﻤاس کﻮه ﻧﻮر را در قﻠعﺔ‬
‫ﻣﻼ عاشق شﻴﻨﻮارى پﻨﻬان ساختﻪ بﻮد‪ .‬در ﻧتﻴجﻪ سﻴاست استعﻤارى اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬ﻣداخﻼت اﻳران‬
‫و اغراض عدهﻳﻰ از رجال سﻴاسﻰ دﻳﮕر‪ ،‬افغاﻧستان دوباره در ﻳك دور اﻧحطاط سﻴاسﻰ و‬
‫اقتصادى فرو رفت‪.‬‬
‫سﻠﻄﻨت شاهﻣحﻤﻮد ابداﻟﻲ ‪ 1804 -1801‬ﻣﻴﻼدي‬
‫شﻬزاده ﻣحﻤﻮد بعد از کﻮر ساختﻦ و خﻠع شاهزﻣان‬
‫بﻪ کﻤك وزﻳر فتحخان بﻪ قدرت رسﻴد‪ .‬شاهﻣحﻤﻮد بﻪ‬
‫پاس خدﻣات ﻣﻮصﻮف براﻳش ﻟقب «شاه دوست» را‬
‫عطا ﻧﻤﻮد‪ .‬بﻪ اثر بﻲکفاﻳتﻲ ﻣحﻤﻮد در ادارة کشﻮر‬
‫ﻳك بحران سﻴاسﻲ در افغاﻧستان روﻧﻤا ﮔردﻳد‪ ،‬چﻨاﻧچﻪ‬
‫فعاﻟﻴتﻫاي استعﻤاري اﻧﮕﻠﻴس سراسر افغاﻧستان را‬
‫شاهﻣحﻤﻮد‬ ‫فرا ﮔرفت‪ ،‬و دوﻟت قاجاري اﻳران آﻟﺔ دست اﻧﮕﻠﻴس‬
‫ﻼ جزء قﻠﻤرو افغاﻧستان‬ ‫ﮔردﻳده بﻮد در صدد تجزﻳﻪ وﻻﻳت خراسان شد‪ .‬وﻻﻳت پﻨجاب کﻪ قب ً‬
‫بﻮد در آنجا سكﻫا استقﻼل خﻮﻳش را اعﻼن ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫ﻣﻮقعﻲکﻪ شﻬزاده شجاع برادر شاهﻣحﻤﻮد از کﻮر ساختﻦ و زﻧداﻧﻲ شدن شاهزﻣان و بﻪ سﻠطﻨت‬
‫رسﻴدن شاهﻣحﻤﻮد اطﻼع ﻳافت بﻪ بﻬاﻧﺔ اﻧتقام شاهزﻣان براي ﮔرفتﻦ تخت و تاج افغاﻧستان اقدام‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﮔرچﻪ در ابتدا اﻧﮕﻠﻴسﻫا براي براﻧداختﻦ شاهزﻣان‪ ،‬شاهﻣحﻤﻮد را حﻤاﻳت ﻣﻲکردﻧد‪،‬‬
‫اﻣا بعدﻫا براي پﻴشبرد اغراض استعﻤاري خﻮﻳش و خﻨثﻲ شدن حﻤﻠﺔ پﻼن ﻧاپﻠﻴﻮن بﻪ ﻫﻤکارى‬
‫شاهزﻣان بﻪ ﻫﻨدوستان‪ ،‬شاهشجاع را از ﻫﻤﻪ خﻮبتر ﻳافتﻨد و او را عﻠﻴﻪ شاﻣحﻤﻮد تحرﻳك کردﻧد‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫در چﻨﻴﻦ حاﻟت‪ ،‬شاهﻣحﻤﻮد در ارگ باﻻحصار ﻣشغﻮل عﻴش و عشرت بﻮد و اﻣﻮر دوﻟتﻲ‬
‫در دست کساﻧﻰ کﻪ براي بﻪ دست آوردن قدرت در رقابت بﻮدﻧد؛ ﻣاﻧﻨد وزﻳر فتحخان (شاه‬
‫دوست) شﻴرﻣحﻤدخان (ﻣختاراﻟدوﻟﻪ) و ﻣحﻤد اکرم خان صدراعظﻢ قرار داشت‪ .‬در چﻨﻴﻦ‬
‫وضعﻴت وزﻳر فتحخان جﻬت حصﻮل ﻣاﻟﻴات بﻪ پشاور‪ ،‬کﻮﻫات و بﻨﻮ سفر ﻧﻤﻮد‪ ،‬بعد از حصﻮل‬
‫ﻣاﻟﻴات ﻣﻨاطق ﻣذکﻮر‪ ،‬ﻧزد شﻬزاده کاﻣران بﻪ قﻨدﻫار ﻣراجعت کرد و از قﻨدﻫار بﻪ کابﻞ برﮔشتﻪ بﻪ‬
‫عﻮض ﻣحﻤداکرم خان‪ ،‬بﻪحﻴث صدراعظﻢ تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳد؛ اﻳﻦ در حاﻟﻰ بﻮد کﻪ ﻳكتعداد رجال‬
‫برجستﺔ دوﻟتﻲ از کابﻞ فرار ﻧﻤﻮده و بﻪ شاهشجاع پﻴﻮستﻨد‪.‬‬
‫ﻣردم کابﻞ کﻪ از ادارة ضعﻴف شاهﻣحﻤﻮد بﻪ ستﻮه آﻣده بﻮدﻧد‪ ،‬عﻠﻴﻪ ﻣﻮصﻮف قﻴام ﻧﻤﻮده و‬
‫او را در باﻻحصار کابﻞ ﻣحصﻮر ساختﻨد‪ .‬قﻮاي شاهﻣحﻤﻮد بﻪ ﻣقاوﻣت دوام داده تا اﻳﻦکﻪ ﻣردم‬
‫کﻮﻫداﻣﻦ و کﻮﻫستان براي کﻤك ﻣردم بﻪ کابﻞ رسﻴده شاهﻣحﻤﻮد را زﻧداﻧﻰ و وزﻳر فتحخان را در‬
‫قسﻤت قﻠعﻪ قاضﻲ شکست دادﻧد و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬دورة اول سﻠطﻨت شاهﻣحﻤﻮد بﻪ پاﻳان رسﻴد‪.‬‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد عﻮاﻣﻞ اﻧتقال سﻠطﻨت از قﻨدﻫار بﻪ کابﻞ‬
‫و ﮔروه دوم در رابطﻪ بﻪ حﻮادث ﻣﻬﻢ جﻬاﻧﻰ ﻣقارن ظﻬﻮر زﻣانشاه باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﻪ را‬
‫در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫در ﻣﻮرد شخصﻴت تﻴﻤﻮرشاه ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫تﻴﻤﻮرشاه در کدام سال پاﻳتخت را از قﻨدﻫار بﻪ کابﻞ اﻧتقال داد؟‬ ‫‪-2‬‬
‫راجع بﻪ چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن زﻣانشاه ﻣعﻠﻮﻣات دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ﻣشکﻼت عﻤدة دوره سﻠطﻨت زﻣانشاه را فﻬرست ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪-4‬‬
‫شاهﻣحﻤﻮد چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬ ‫‪-5‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان با استفاده از ﻣﻨابع وﻣاخذ دست داشتﻪ شان در ﻣﻮرد پاﻟﻴسﻰ اﻧﮕﻠﻴس در قبال حکﻮﻣت‬
‫زﻣانشاه‪ ،‬ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آن را در صﻨف ارائﻪ کﻨﻨد‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫درس پﻨجﻢ‬

‫سﻠﻄﻨت اول شاهشجاع ‪ 1809 -1804‬ﻣﻴﻼدي‬

‫تﻮقعاتﻰ کﻪ ﻣردم افغاﻧستان از شاهشجاع داشتﻨد آﻳا بعد از جﻠﻮس آن بر سرﻳر قدرت‬
‫برآورده ﮔردﻳد؟ در ﻣبحث ذﻳﻞ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﺔ ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬

‫کﻮر شدن شاهزﻣان‪ ،‬ضعف ادارة شاهﻣحﻤﻮد و تﻨفر ﻣردم از او‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ را براي سﻠطﻨت‬
‫شاهشجاع ﻣساعد ﮔرداﻧﻴده بﻮد‪ .‬در سال ‪ 1804‬ﻣﻴﻼدي شاهشجاع بﻪ درخﻮاست ﻣردم کابﻞ‬
‫از طرﻳق زرﻣت و ﻟﻮﮔر داخﻞ کابﻞ ﮔردﻳد و در باغ بابر اقاﻣت ﮔزﻳد و دوستﻲ خﻮد را‬
‫با اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬آشکار ساخت‪ .‬وزﻳر فتحخان جﻬت جﻤعآوري ﻣاﻟﻴات بﻪ باﻣﻴان رفتﻪ بﻮد؛‬
‫ﻣﻮقعﻲکﻪ بﻪ کابﻞ برﮔشت خﻮاست شاهﻣحﻤﻮد را از ﻣحاصره رﻫا ﻧﻤﻮده و سﻠطﻨت ﻧامبرده‬
‫را از سقﻮط ﻧجات بدﻫد‪ .‬بﻨابراﻳﻦ جﻨﮕﻲ کﻪ بﻴﻦ قﻮاي وزﻳر فتحخان و قﻮاي شاهشجاع در‬
‫ﻣﻨطقﻪ قﻠعﺔ قاضﻲ کابﻞ رخ داد؛ در ﻧتﻴجﻪ وزﻳر فتحخان شکست خﻮرده و بﻪ قﻨدﻫار ﻧزد‬
‫شﻬزاده کاﻣران واﻟﻲ قﻨدﻫار فرار ﻧﻤﻮد‪ .‬بعدا ً شاهشجاع قﻮاي خﻮﻳش را داخﻞ باﻻحصار ﻧﻤﻮد‬
‫و سﻠطﻨت اش را اعﻼم کرد‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫افراد شاهشجاع بعد از جﻠﻮس او ﻣﻼ عاشق شﻴﻨﻮاري را بﻪ کابﻞ آوردﻧد‪ ،‬ﻧخست اﻟﻤاس کﻮه‬
‫ﻧﻮر را از ﻧزدش حصﻮل و بعد او را بﻪ قتﻞ رساﻧﻴدﻧد‪.‬‬
‫شاهشجاع در تحکﻴﻢ سﻠطﻨت خﻮد از وزﻳر فتحخان و برادران او ﻫراس داشت؛ بﻨابراﻳﻦ‬
‫کﻮشش ﻧﻤﻮد تا ﻣﻨاسبات خﻮد را با وزﻳر فتحخان ﻧﻴك ساختﻪ و خصﻮﻣت و دشﻤﻨﻲ را کﻨار‬
‫ﮔذارد‪ .‬او وزﻳر فتحخان را بﻪ بسﻴار عزت بﻪ کابﻞ دعﻮت ﻧﻤﻮد‪ .‬شاهشجاع با دختر دوست‬
‫ﻣحﻤدخان برادرزاده وزﻳر فتحخان ازدواج ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣا با آن ﻫﻢ بر ﻳکدﻳﮕر اعتﻤاد ﻧداشتﻨد‪ ،‬زﻳرا‬
‫ﻣﻨشأ اصﻠﻲ دشﻤﻨﻲ اﻳشان را قتﻞ سردار پاﻳﻨده ﻣحﻤدخان پدر وزﻳر فتخ خان‪ ،‬تﻮسط شاهزﻣان‬
‫تشکﻴﻞ ﻣﻲداد و وزﻳر فتحخان سعﻲ ﻣﻲﻧﻤﻮد تا شاهﻣحﻤﻮد را دوباره بﻪ پادشاﻫﻲ برساﻧد‪ .‬در‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮقع شاهﻣحﻤﻮد از زﻧدان باﻻحصار کابﻞ فرار ﻧﻤﻮد و در جﻨﮕﻲ کﻪ بﻴﻦ قﻮاي شاهشجاع و‬
‫شاهﻣحﻤﻮد رخ داد‪ ،‬شاهشجاع شکست خﻮرد و شاه ﻣحﻤﻮد براي بار دوم بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪.‬‬

‫سﻠﻄﻨت دوم شاهﻣحﻤﻮد ‪ 1818 -1809‬ﻣﻴﻼدي‬

‫شاهﻣحﻤﻮد بﻪ کﻤك وزﻳر فتحخان براي بار دوم بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد و ﻳك تعداد ﻣاﻣﻮران عاﻟﻲ‬
‫رتبﺔ دوﻟتﻲ؛ چﻮن ﻣحﻤد اکرم خان اﻣﻴﻦاﻟدوﻟﻪ‪ ،‬شﻴرﻣحﻤدخان ﻣختاراﻟدوﻟﻪ و ﻣﻴرعﻠﻢ ﻣحکﻮم‬
‫بﻪ اعدام ﮔردﻳدﻧد؛ زﻳرا اﻳشان در حکﻮﻣت اول شاهﻣحﻤﻮد ﻧزد شاهشجاع فرار ﻧﻤﻮده در دوران‬
‫سﻠطﻨت شاهشجاع با او ﻫﻤکار بﻮدﻧد‪.‬‬
‫وزﻳر فتحخان با برادران خﻮد بر اﻣﻮر دوﻟتﻲ ﻣسﻠط ﮔردﻳده و براي تحکﻴﻢ قدرت بﻴشتر‬
‫برادران خﻮد را در پست ﻫاي ﻣﻬﻢ دوﻟتﻲ ﮔﻤاشت‪ .‬قدرت روز افزون وزﻳر فتحخان ﻣاﻳﺔ ﻧﮕراﻧﻲ‬
‫و ﻣﻮجب حسادت شﻬزاده کاﻣران ﮔردﻳد‪ .‬در چﻨﻴﻦ وضعﻴت‪ ،‬شاهﻣحﻤﻮد ﻣشغﻮل خﻮشﮔذراﻧﻲ‬
‫بﻮده‪ ،‬از اﻣﻮر دوﻟتﻲ آﮔاﻫﻲ ﻧداشت‪ .‬و ساحﺔ اقتدار او صرف ﻣحدود بﻪ کابﻞ و قﻨدﻫار ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬

‫‪22‬‬
‫پشاور تحت ﻧفﻮذ فعاﻟﻴت شاهشجاع قرار داشت و کشﻤﻴر تﻮسط عطاﻣحﻤدخان اداره ﻣﻲشد‬
‫کﻪ از دوﻟت ﻣرکزي اطاعت ﻧﻤﻲکرد‪.‬‬
‫در ﻫرات برادر سکﺔ شاهﻣحﻤﻮد‪ ،‬شﻬزاده‬
‫فﻴروزاﻟدﻳﻦ حکﻤراﻧﻲ ﻣﻲﻧﻤﻮد و شاهﻣحﻤﻮد‬
‫از آغاز سﻠطﻨت دوم خﻮد‪ ،‬بﻴشتر در پاﻳتخت‬
‫بﻪ سر ﻣﻰبرد‪ .‬ﻣﻮقعﻲکﻪ قﻮاي افغاﻧﻲ در شرق‬
‫ﻣصروف جﻨگ بﻮدﻧد‪ ،‬اﻳراﻧﻲﻫا‪ ،‬غﻮرات را‬
‫اشغال کردﻧد؛ فﻴروزاﻟدﻳﻦ از ﻣرکز کﻤك‬
‫خﻮاست تا جﻠﻮ پﻴشروي اﻳراﻧﻲﻫا را بﮕﻴرد‪،‬‬
‫کﻪ در ﻧتﻴجﻪ وزﻳر فتحخان با سﻲ ﻫزار عسکر‬

‫وزﻳر فتحخان‬ ‫بﻪ ﻣﻨظﻮر حﻤاﻳت از وى از کابﻞ حرکت‬

‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫وزﻳر فتحخان‪ ،‬شﻬزاده فﻴروزاﻟدﻳﻦ را با خاﻧﻮادهاش بﻪ قﻨدﻫار فرستاد‪ ،‬داراﻳﻲ و زﻳﻮرات‬
‫شﻬزاده فﻴروزاﻟدﻳﻦ تﻮسط افراد دوست ﻣحﻤدخان ﻣﻮرد دست برد قرار ﮔرفت‪ .‬وزﻳر فتحخان‬
‫با اﻳراﻧﻴان بﻪ جﻨگ پرداخت کﻪ در ﻧتﻴجﺔ‪ ،‬قﻮاي اﻳراﻧﻲ شکست خﻮرده‪ ،‬عقب ﻧشﻴﻨﻲ کردﻧد‪.‬‬
‫شاهﻣحﻤﻮد کﻪ از اﻫاﻧت بﻪ خاﻧﻮادة شﻬزاده فﻴروزاﻟدﻳﻦ ﻣطﻠع ﮔردﻳد شﻬزاده کاﻣران را براي‬
‫سرزﻧش دوست ﻣحﻤدخان بﻪ ﻫرات فرستاد‪ .‬دوست ﻣحﻤدخان فرار ﻧﻤﻮده و کاﻣران وزﻳر‬
‫فتحخان را دستﮕﻴر و او را کﻮر کرد‪ .‬برادران وزﻳر فتحخان از کﻮر شدن ﻣﻮصﻮف آﮔاه‬
‫ﮔردﻳدﻧد و در سراسر افغاﻧستان از کشﻤﻴر تا ﻫرات بﻪ شﻮرش دست زدﻧد‪ .‬دوست ﻣحﻤدخان‬
‫از کشﻤﻴر برﮔشت و کابﻞ را اشغال ﻧﻤﻮد‪ .‬وزﻳر فتحخان ﻧزد شاهﻣحﻤﻮد زﻧداﻧﻲ بﻮد‪ ،‬شاهﻣحﻤﻮد‬
‫کﻮشش ﻧﻤﻮد تا وزﻳر فتحخان را ﻣتقاعد سازد کﻪ برادراﻧش از جﻨگ دست بردارﻧد اﻣا برادران‬

‫‪23‬‬
 ‫وزﻳر فتحخان جﻨگ را ترجﻴح دادﻧد‪ ،‬چﻮن خﻮاست شاهﻣحﻤﻮد برآورده ﻧشد؛ پس وزﻳر فتحخان‬
‫را بﻪ قتﻞ رساﻧﻴد‪ .‬در ﻫرات حکﻮﻣت جداﮔاﻧﻪ تشکﻴﻞ شد‪ .‬اﻳﻦ حکﻮﻣت تا سال ‪ 1842‬ﻣﻴﻼدي‬
‫دوام کرد و باز افغاﻧستان براي بار دﻳﮕر‪ ،‬ﻣﻴدان رقابتﻫاي برادران سدوزاﻳﻲ‪ ،‬بارکزاﻳﻲ و سﻴاست‬
‫استعﻤاري اﻧﮕﻠﻴس قرار ﮔرفت‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه جداﮔاﻧﻪ تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن‬
‫شاهشجاع و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد حﻮادث ﻣﻬﻢ سﻠطﻨت دوم شاهﻣحﻤﻮد باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتاﻳج‬
‫آن را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬ﻧقش وزﻳر فتحخان را در اعادة سﻠطﻨت شاهﻣحﻤﻮد بﻴان ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ .2‬شاهﻣحﻤﻮد در دور دوم چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬
‫‪ .3‬شاهشجاع در دور اول سﻠطﻨت خﻮﻳش‪ ،‬ﻣتﻮصﻞ بﻪ کدام اقداﻣات ﮔردﻳد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان در ﻣﻮرد ﻧفﻮذ استعﻤار‪ ،‬بعد از خﻠع زﻣان شاه در افغاﻧستان از بزرﮔان و شخصﻴتﻫاى‬
‫فرﻫﻨﮕﻰ و تارﻳخﻰ ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪24‬‬
 ‫درس ششﻢ‬

‫تجدﻳد رﻗابتﻫا و اختﻼﻓات‬

‫چرا رقابتﻫا و اختﻼفات بﻴﻦ دودﻣانﻫاى سدوزاﻳﻰ و بارکزاﻳﻰ‬

‫بﻪ وجﻮد آﻣد؟ کدام ﻧتاﻳج را در قبال داشت؟ راجع بﻪ اﻳﻦ ﻣﻮضﻮع‬
‫دراﻳﻦ درس ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬

‫ﻣحﻤدزاﻳﻰﻫا عشﻴره ﻳﻰ از بارکزاﻳﻰﻫاى دراﻧﻰ قﻨدﻫار ﻣﻰباشﻨد‪ .‬ﻣحﻤد بﻦ عﻤر از تبار‬

‫دارو و بارك بﻮدﻧد؛ پس بارکزائﻰﻫا و ﻣحﻤدزائﻰﻫا ﻣربﻮط ﻳك تبار ﻫستﻨد‪ .‬حاجﻰ جﻤال‬
‫بﻦ حاجﻰ ﻳﻮسف بﻦ ﻳارو بﻦ ﻣحﻤد‪ ،‬عضﻮ جرﮔﺔ ﻣزار شﻴر سرخ و ﻣشاور دربار احﻤدشاهبابا‬
‫بﻮد‪.‬‬
‫سردار پاﻳﻨده ﻣحﻤدخان بارکزاﻳﻰ در دورة سﻠطﻨت زﻣانشاه در ﻳك تﻮطﺔ سﻴاسﻰ برضد‬
‫شاهزﻣان بﻪ قتﻞ رسﻴد و وزﻳر فتحخان براى اﻧتقام پدر در سقﻮط دوﻟت شاهزﻣان سﻬﻢ فعال‬
‫داشت‪ .‬شاهﻣحﻤﻮد بﻪ کﻤك او بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد؛ وﻟﻰ او ﻧخست تﻮسط شاهﻣحﻤﻮد کﻮر و‬
‫بعدا ً بﻪ قتﻞ رسﻴد‪ .‬پس ازآنکﻪ شاهﻣحﻤﻮد و شﻬزاده کاﻣران بﻪ ﻫرات ﻣتﻮارى ﮔردﻳدﻧد‪،‬‬
‫ﻣدت کﻮتاﻫﻰ در آنجا سﻠطﻨت ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫وزﻳر فتحخان در حدود بﻴست برادر داشت کﻪ ﻫر کدام آنﻫا بخصﻮص سردار ﻣحﻤدخان‬

‫‪25‬‬
 ‫و سردار دوست ﻣحﻤد خان براى بﻪ دست آوردن قدرت در تﻼش بﻮدﻧد‪ ،‬رقابت‪ ،‬اختﻼفات‬
‫و خﻮدخﻮاﻫﻰﻫاى برادران وزﻳر فتحخان بعد از سقﻮط دوﻟت ﻣرکزى‪ ،‬باعث جﻨگ و جدال‬
‫بﻴﻦ آنﻫا ﮔردﻳد‪ .‬اﻳشان ﻧتﻮاﻧستﻨد دوﻟت ﻣرکزى و وحدت ﻣﻠﻰ افغاﻧستان را حفظ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫جﻨگﻫاى ﻣکرر اﻳشان‪ ،‬سرتاسر افغاﻧستان را براى ﻣدت بﻴست سال بﻪ بﻰﻧظﻤﻰ و ﻧابﻪساﻣاﻧﻰ‬
‫کشاﻧد و براى ﻣردم افغاﻧستان بﻴچارهﮔﻰ و بدبختﻰ را بﻪ ارﻣغان آورد و باعث اﻧﻬدام دوﻟت‬
‫ﻣرکزى و تزﻟزل فرﻫﻨگ و اقتصاد ﻣﻠﻰ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫سردار دوست ﻣحﻤدخان ﻫﻤﻴﻦکﻪ کابﻞ را تصرف کرد‪ ،‬برادر خﻮد اﻣﻴر ﻣحﻤدخان را بﻪ‬
‫حﻴث واﻟﻰ غزﻧﻰ ﻣقرر ﻧﻤﻮد وﻟﻰ بعد از ورود سردارﻣحﻤدعظﻴﻢخان واﻟﻰ کشﻤﻴر‪ ،‬بﻪ کابﻞ‬
‫ﻣخاﻟفت بﻴﻦ آنﻫا آغاز و تشدﻳد ﮔردﻳد‪ .‬ﻫر کدام بﻪ ﻧﻮبﺔ خﻮد ﻣﻰخﻮاستﻨد کﻪ ﻳکﻰ از‬
‫شﻬزادهﻫاى سدوزاﻳﻰ را بﻪ سﻠطﻨت برساﻧﻨد و خﻮد بﻪ حﻴث وزﻳر‪ ،‬قدرت اجراﻳﻰ را در اختﻴار‬
‫داشتﻪ باشﻨد؛ چﻨاﻧچﻪ سردارﻣحﻤدعظﻴﻢخان «اﻳﻮب شاه» و سردار دوست ﻣحﻤدخان «سﻠطان‬
‫عﻠﻰ شاه» را بﻪ سﻠطﻨت رساﻧدﻧد‪ ،‬آنﻫا صرف بﻪﻧام پادشاه بﻮدﻧد‪ ،‬صﻼحﻴت و قدرت در ﻧزد‬
‫دو برادر بﻮد‪ ،‬ﻫﻤزﻣان در شﻬر کابﻞ دو پادشاه و دو وزﻳر در ارﻳکﺔ قدرت قرار داشتﻨد‪.‬‬
‫در سال ‪ 1819‬ﻣﻴﻼدى سردار ﻣحﻤدعظﻴﻢ خان سﻠطان عﻠﻰ شاه را از سﻠطﻨت خﻠع و دوست‬
‫ﻣحﻤدخان را از وزارت عزل ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫کابﻞ بﻪ سردار ﻣحﻤدعظﻴﻢ خان‪ ،‬غزﻧﻰ بﻪ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان‪ ،‬پشاور بﻪ سردار‬
‫ﻳارﻣحﻤدخان‪ ،‬کشﻤﻴر بﻪ سردار ﻧﻮاب عبداﻟجبارخان‪ ،‬دﻳرهجات (دﻳره اسﻤاعﻴﻞ و دﻳره غازى)‬
‫بﻪ ﻧﻮاب ﻣحﻤد زﻣانخان داده شد‪.‬‬
‫وﻻﻳات شﻤاﻟﻰ و ﻣرکزى؛ ﻣاﻧﻨد بدخشان‪ ،‬تخار‪ ،‬بﻠخ‪ ،‬ﻣﻴﻤﻨﻪ‪ ،‬جﻮزجان تحت ادارة حاکﻤان‬
‫ﻣحﻠﻰ و ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ قرار داشت‪ ،‬وﻻﻳت ﻫرات تﻮسط شاهﻣحﻤﻮد اداره ﻣﻰﮔردﻳد‪ .‬بﻪ اﻳﻦ‬
‫صﻮرت‪ ،‬افغاﻧستان بﻪ شکﻞ ﻣﻠکﻴت ﻣﻮروثﻰ بﻴﻦ برادران وزﻳر فتحخان‪ ،‬ترکﻪ و تقسﻴﻢ ﮔردﻳده بﻮد‪.‬‬
‫دشﻤﻦ خارجﻰ افغانﻫا «سكﻫاى پﻨجاب» چﻮن از فتﻮحات و سفرﻫاى افغاﻧستان خاطرة‬

‫‪26‬‬
‫تﻠخ داشتﻨد از اوضاع ابتر افغاﻧستان و اختﻼفات داخﻠﻰ برادران وزﻳر فتحخان استفاده ﻧﻤﻮدﻧد‬
‫و رﻧجﻴت سﻨگ ﻧظر بﻪ قراردادى کﻪ با اﻧﮕﻠﻴسﻫا اﻣضا ﻧﻤﻮده بﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻰتﻮاﻧست از درﻳاى‬
‫ستﻠچ عبﻮر ﻧﻤﻮده و بﻪ ﻣﻨاطق دﻳﮕر دسترسﻰ پﻴدا ﻧﻤاﻳد‪ ،‬بﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣتﻮجﻪ ﻣﻨاطق شرقﻰ‬
‫افغاﻧستان ﮔردﻳد و ﻧخست ﻣﻠتان‪ ،‬کشﻤﻴر و بعد پشاور را تا اتك تصرف ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫سردار ﻣحﻤدعظﻴﻢ خان و اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان جﻬت استرداد ﻣﻨاطق از دست رفتﻪ‬
‫افغاﻧستان بﻪ سﻨد شتافتﻨد؛ اﻣا اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان زود بﻪ کابﻞ عﻮدت ﻧﻤﻮد و پس از‬
‫ﻣﻮافقت سران قﻮﻣﻰ‪ ،‬ﻣخاﻟفت خﻮد را با سردار ﻣحﻤد عظﻴﻢ آشکار ﻧﻤﻮد و از کابﻞ بﻪصﻮب‬
‫غزﻧﻰ عزﻳﻤت ﻧﻤﻮد‪ ،‬در حاﻟﻰکﻪ ﻣخاﻟفت شان اداﻣﻪ داشت‪ .‬سردارﻣحﻤدعظﻴﻢخان بدون‬
‫کدام جﻨگ بﻪ کابﻞ ﻣراجعت ﻧﻤﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻮقع رﻧجﻴت سﻨگ‪ ،‬چﻨد ﻣﻨطقﺔ دﻳﮕر را ﻧﻴز‬
‫اشغال ﻧﻤﻮد و سردارﻣحﻤدعظﻴﻢخان دوباره در ﻣقابﻞ رﻧجﻴت سﻨگ قﻮاى خﻮد را اﻧتقال‬
‫داد؛ اﻣا بدون کدام دست آوردى خﻮاست دوباره بﻪ کابﻞ برﮔردد‪ ،‬سردارﻣحﻤدعظﻴﻢخان‬
‫در طﻮل راه ﻣرﻳض شده و وفات ﻧﻤﻮد و در زﻳارت (عاشقان و عارفان) دفﻦ ﮔردﻳد‪ .‬سردار‬
‫دوست ﻣحﻤدخان بﻪ ﻣخاﻟفت سردار حبﻴب اﷲ پسر ﻣحﻤد عظﻴﻢ خان ﻣﻮاجﻪ شد‪.‬‬
‫در حاﻟﻰکﻪ پﻴشروى سكﻫا اداﻣﻪ داشت؛ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان ﻣقدﻣﺔ تشکﻴﻞ ﻳك‬
‫حکﻮﻣت را فراﻫﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻤزﻣان شاهشجاع بﻪ تحرﻳك اﻧﮕﻠﻴسﻫا براى اشغال قﻨدﻫار آﻣادهﮔﻰ‬
‫ﮔرفت‪ .‬ﻧخست اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان بﻪ جﻼل آباد سفر کرد و آن شﻬر را فتح ﻧﻤﻮد و بعد‬
‫قﻮاى خﻮد را بﻪ قﻨدﻫار اﻧتقال داد و در جﻨگ سختﻰ کﻪ بﻴﻦ قﻮاى اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان و‬
‫جﻨرالﻫاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ و شاهشجاع رخ داد قﻮاى دشﻤﻦ شکست خﻮرده و قﻨدﻫار بﻪ تصرف‬
‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان در آﻣد‪ ،‬شاهشجاع و ﻫﻤراﻫاﻧش پا بﻪ فرار ﮔذاشتﻨد‪ ،‬شاهشجاع بﻪ‬
‫کﻮﻫستاﻧات ختك ﻣتﻮارى ﮔردﻳد‪.‬‬
‫سردار دوست ﻣحﻤدخان ﻣﻮقعﻰ کﻪ در قﻨدﻫار بﻮد‪ ،‬قﻮاى او براى سرکﻮبﻰ رﻧجﻴت‬
‫سﻨگ‪ ،‬اقدام ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣا سرداران قﻨدﻫارى او را کﻤك ﻧکردﻧد‪ ،‬وى ﻧااﻣﻴد ﮔردﻳده بﻪ کابﻞ‬

‫‪27‬‬
 ‫برﮔشت‪ .‬او از اشغال درة خﻴبر ﻣطﻠع شد‪ ،‬سردار ﻣحﻤد اکبر خان پسر خﻮد را با قﻮاى کﻤﻰ‬
‫بﻪ آنجا فرستاد‪ ،‬وزﻳرﻣحﻤداکبرخان صرف دفاع ﻧﻤﻮده و ﻧخﻮاست تعرض ﻧﻤاﻳد؛ زﻳرا ﻣﻨتظر‬
‫قﻮاى کﻤکﻰ از کابﻞ بﻮد‪ .‬قﻮاى جدﻳد اﻟﻮرود از رﻧجﻴت سﻨگ‪ ،‬تخﻠﻴﺔ پشاور را خﻮاستار‬
‫ﮔردﻳد؛ اﻣا رﻫبر سكﻫا بﻪ آن اعتﻨا ﻧکرد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد عﻠﻞ اختﻼفات ذاتاﻟبﻴﻨﻰ سدوزاﻳﻰﻫا‬
‫و بارکزاﻳﻰﻫا و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد وضع سﻴاسﻰ وﻻﻳات شﻤاﻟﻰ ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و‬
‫آنرا در صﻨف ارائﻪ بدارﻧد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬وزﻳر فتحخان ﻣربﻮط کدام خاﻧﻮاده بﻮد؟‬
‫‪ .2‬عﻠت تشدﻳد رقابتﻫا بﻴﻦ سدوزاﻳﻰﻫا و بارکزاﻳﻰﻫا چﻪ بﻮد؟‬
‫‪ .3‬قدرتﻫاى ﻣﻨطقﻪ و بﻪخصﻮص اﻧﮕﻠﻴسﻫا در تجدﻳد اختﻼفات ﻣﻴان برادران وزﻳر فتحخان‬
‫چﻪ ﻧقشﻰ را بازى کردﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان در صﻮرت دسترسﻰ بﻪ ﻣﻨابع‪ ،‬راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ اساسﻰ رقابت بﻴﻦ سردار دوست‬
‫ﻣحﻤدخان و سردار عظﻴﻢ خان ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫درس ﻫفتﻢ‬

‫اﻧتﻘال ﻗدرت و ﻣداخﻼت (‪ 1834 -1818‬ﻣﻴﻼدى)‬

‫اﻧتقال قدرت از سدوزاﻳﻰ ﻫا‬

‫و بارکـزﻳﻰ ﻫا چـﮕـﻮﻧﻪ صﻮرت‬
‫ﮔرفـت؟ اﻧﮕﻠﻴس ﻫا چــﻪ عکس‬
‫اﻟعﻤﻞ ﻧشــان دادﻧــد و عﻮاقب آن‬
‫براى ﻣردم افغاﻧستان و اﻧﮕﻠﻴس ﻫا‬
‫چــﻪ بــﻮد؟ جﻮاب اﻳﻦ پرسش ﻫا‬
‫را در اﻳﻦ درس خﻮاﻫﻴﻢ ﻳافت‪.‬‬

‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان‬

‫سﻠطﻨت سدوزاﻳﻴان با بﻪ قدرت رسﻴدن احﻤدشاهبابا در (‪1747‬م‪ ).‬شروع و با ختﻢ سﻠطﻨت‬

‫اﻳﻮب شاه سدوزاﻳﻰ بﻪ پاﻳان ﻣﻰرسد‪ .‬عﻮاﻣﻞ داخﻠﻰ و خارجﻰ در سقﻮط اﻳﻦ سﻠطﻨت ﻧقش‬
‫داشت کﻪ بﻪ طﻮر اجﻤال از آن ﻳادآورى ﻣﻰﮔردد‪:‬‬
‫تﻮطﻴﻪﻫا و ﻣداخﻼت ﻣستقﻴﻢ اﻧﮕﻠﻴسﻫا و اﻳراﻧﻰﻫا در اﻣﻮر داخﻠﻰ افغاﻧستان‪ ،‬تعدد پسران‬
‫و ﻧﻮاسﻪﻫاى تﻴﻤﻮرشاه کﻪ بﻪخاطر پﻴروز شدن بر رقﻴبان خﻮﻳش‪ ،‬خﻮد را بﻪ داﻣان اﻧﮕﻠﻴسﻫا و‬
‫اﻳراﻧﻰﻫا ﻣﻰاﻧداختﻨد و ﻫﻢچﻨان بﻪ قتﻞ رسﻴدن سرداران بارکزاﻳﻰ؛ چﻮن سردارپاﻳﻨده ﻣحﻤدخان‬
‫و سردار وزﻳر فتحخان از جﻤﻠﻪ عﻮاﻣﻞ سقﻮط سدوزاﻳﻰﻫا و اﻧتقال قدرت بﻪ بارکزاﻳﻰﻫا‬
‫ﻣحسﻮب ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫قبﻞ از اﻳﻦکﻪ سردار دوست ﻣحﻤدخان بﻪ سﻠطﻨت برسد‪ ،‬براى استرداد سرزﻣﻴﻦﻫاى‬

‫‪29‬‬
 ‫افغاﻧﻰ از سكﻫا‪ ،‬تحت فشار عاﻣﺔ ﻣردم قرار داشت بﻨابر اﻳﻦ چارة دﻳﮕر ﻧدﻳد جز اﻳﻦکﻪ از‬
‫عﻠﻤاى دﻳﻦ و بزرﮔان قﻮﻣﻰ‪ ،‬فتﻮاى جﻬاد را اخذ ﻧﻤاﻳد‪ .‬عﻠﻤا بﻪ او ﻣشﻮره دادﻧد کﻪ خﻮد را‬
‫اﻣﻴراﻟﻤؤﻣﻨﻴﻦ اعﻼن ﻧﻤاﻳد تا صﻼحﻴت اعﻼن جﻬاد شرعﻰ براﻳش حاصﻞ ﮔردد‪ .‬در سال ‪1835‬‬
‫ﻣﻴﻼدى دوست ﻣحﻤدخان با ﻳك تعداد ﻣعتﻤدﻳﻦ خﻮﻳش بﻪ ﻣسجد عﻴدﮔاه رفت (در آن زﻣان‬
‫ﻣسجد عﻴدﮔاه ﻧزدﻳك بﮕراﻣﻰ ﻣﻮقعﻴت داشت) دراﻳﻦ وقت ﻣﻴرحاجﻰ فرزﻧد ﻣﻴرواعظ عاﻟﻢ‬
‫و ﻣبارز ﻣشﻬﻮر کابﻞ کﻪ در رأس عﻠﻤاى دﻳﻨﻰ قرار داشت‪ ،‬طﻰ ﻣراسﻢ ساده او را بﻪ حﻴث‬
‫اﻣﻴراﻟﻤؤﻣﻨﻴﻦ تعﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد و اوﻟﻴﻦ خطبﻪ بﻪ ﻧام او خﻮاﻧده شد‪.‬‬
‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان حکﻢ جﻬاد را صادر کرد و ﻣردم رضاﻳت خﻮد را ابراز ﻧﻤﻮدﻧد‪،‬‬
‫قﻮاى کﻪ ﻣرکب از پﻨجاه ﻫزار پﻴاده و ده ﻫزار سﻮاره ﻣتشکﻞ بﻮد در سال ‪1835‬م‪ .‬داخﻞ حﻮزة‬
‫پشاور ﮔردﻳده در ﻣﻮضع (شﻴخان) آنطرف درة خﻴبر ﻣستقر ﮔردﻳد‪ .‬سردار سﻠطان ﻣحﻤدخان‬
‫طﻼﻳﻰ برادر اﻣﻴر‪ ،‬رﻫبرى ده ﻫزار ﻣبارز باجﻮرى را بﻪ عﻬده داشت کﻪ افراد ﻣذکﻮر جزء ﻫﻤﻴﻦ‬
‫اردو بﻮدﻧد‪ .‬حکﻮﻣت پﻨجاب با دﻳدن اﻳﻦ سﻮقﻴات خﻮفزده شد و خﻮاست از طرﻳق ﻣصاﻟحﻪ‬
‫پﻴش آﻳد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬ﻫﻴاتﻰ را بﻪ رﻫبرى (ﻫارﻻن) بﻪ دربار اﻣﻴر فرستادﻧد‪ ،‬ﻫارﻻن وظﻴفﻪ‬
‫داشت تا بﻴﻦ قﻮاى افغاﻧﻰ تفرقﻪ اﻳجاد ﻧﻤاﻳد‪ ،‬از اﻳﻦرو براى سﻠطان ﻣحﻤدخان حکﻮﻣت پشاور‬
‫را وعده داد‪ .‬سﻠطان ﻣحﻤدخان ﻧﻴروى ده ﻫزار ﻧفرى خﻮد را از قﻮاى افغاﻧﻰ جدا ساخت‪.‬‬
‫اﻣﻴردوست ﻣحﻤدخان با ﻣشاﻫدة اﻳﻦ وضع بدون درﻧگ عازم کابﻞ ﮔردﻳد‪ ،‬اﻳﻦ تصﻤﻴﻢ اﻣﻴر‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪ را حﻴران ساخت‪.‬‬
‫در فصﻞ ﮔذشتﻪ ذکر ﮔردﻳد کﻪ پﻼن حﻤﻠﺔ احتﻤاﻟﻰ ﻧاپﻠﻴﻮن بﻨاپارت از طرﻳق افغاﻧستان‬
‫براى اﻧﮕﻠﻴسﻫا تشﻮﻳش خﻠق ﻧﻤﻮده بﻮد و روسﻴﻪ ﻧﻴز بﻪ فکر چﻨﻴﻦ کارى بﻮد؛ بﻨابر اﻳﻦ‬
‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪخاطر جﻠﻮﮔﻴرى از حﻤﻠﺔ احتﻤاﻟﻰ فراﻧسﻪ و روسﻴﻪ بﻪ ﻫﻨد از راه افغاﻧستان‪ ،‬بﻪ‬

‫‪30‬‬
‫افغاﻧستان دﻟچسپﻰ ﻧشان دادﻧد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا از اﻣﻴر خﻮاستﻨد تا براى ﻧاپﻠﻴﻮن اجازه ﻧدﻫﻨد‪،‬‬
‫از طرﻳق افغاﻧستان بﻪ ﻫﻨد داخﻞ ﮔردد؛ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان با استرداد پشاور شرط‬
‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا را پذﻳرفت‪ ،‬اﻣا اﻧﮕﻠﻴسﻫا ورود ﻫﻴأت روسﻰ را بﻪ کابﻞ بﻬاﻧﻪ ﮔرفتﻪ روابط خﻮد‬
‫را با اﻣﻴر قطع ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬بر ﻣبﻨاى آن‪ ،‬ﻣﻮافقت ﻧاﻣﺔﻳﻰ بﻪﻧام ﻣعاﻫده ﻣثﻠث بﻴﻦ رﻧجﻴت سﻨگ‪،‬‬
‫شاهشجاع و ﻧﻤاﻳﻨدة اﻧﮕﻠﻴس ﻣکﻨاتﻦ در ‪1838‬م‪ .‬در ﻻﻫﻮر بﻪ اﻣضاء رسﻴد کﻪ برخﻰ ﻣﻮاد‬
‫آن قرار ذﻳﻞ است‪:‬‬
‫‪ -1‬شاهشجاع از جﻤﻴع حقﻮق افغاﻧستان بر وﻻﻳت افغاﻧﻰ در غرب رود خاﻧﻪ اﻧدوس(سﻴﻨد)‬
‫؛ﻣاﻧﻨد پشاور و دﻳرهجات بﻪ ﻧفع دوﻟت ِسك صرف ﻧظر ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻣﻴر پﻨجاب و عده ﻣﻰدﻫد کﻪ در ﻣقابﻞ آن با قشﻮن خﻮد بﻪ شاهشجاع کﻤك کﻨد تا‬
‫دو باره تاج و تخت افغاﻧستان را صاحب ﮔردد‪.‬‬
‫‪ -3‬دوﻟت برتاﻧﻴا بﻪ حﻴث دوست و خﻴر خﻮاه طرفﻴﻦ‪ ،‬تعﻬد ﻣﻰکﻨد کﻪ با جاﻧبﻴﻦ در تأﻣﻴﻦ‬
‫ﻣقاصد شان ﻣساعدت و کﻤك ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫ﻧظر بﻪ ﻣﻮاد ﻣعاﻫدة فﻮقاﻟذکر و اعﻼﻣﻴﺔ سﻤﻠﻪ‪ ،‬عساکر اﻧﮕﻠﻴس از درﻳاى سﻨد عبﻮر کرده‬
‫و بﻪ ﻫﻤراﻫﻰ شاهشجاع بﻪ درة بﻮﻻن ﻧزدﻳك ﮔردﻳدﻧد‪ ،‬قﻨدﻫار اشغال ﮔردﻳد‪ ،‬شاهشجاع بﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ رسﻤﻰ ﻣﻨحﻴث پادشاه افغاﻧستان اعﻼن شد؛ ﻫﻢ چﻨان شاهشجاع در قﻨدﻫار تعﻬد ﻧﻤﻮد‬
‫کﻪ عساکر اﻧﮕﻠﻴسﻰ ﻣﻰتﻮاﻧد در افغاﻧستان بﻪصﻮرت داﻳﻤﻰ بﻤاﻧد‪ .‬قشﻮن دﻳﮕر اﻧﮕﻠﻴس‬
‫بﻪ جﻼل آباد ﻧزدﻳك شد‪ .‬با وجﻮد اوضاع خراب‪ ،‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان‪ ،‬سردار وزﻳر‬
‫ﻣحﻤداکبر خان و سردارغﻼمحﻴدرخان واﻟﻰ غزﻧﻰ را اﻣر کرد تا با تﻤام قﻮا در ﻣقابﻞ دشﻤﻦ‬
‫ﻣقاوﻣت ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬ﻣﮕر آنﻫا ﻣقاوﻣت ﻧتﻮاﻧستﻨد‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا غزﻧﻰ را اشغال ﻧﻤﻮده و بﻪ کابﻞ‬
‫ﻧزدﻳك شدﻧد‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان بﻪ بخارا پﻨاه برد‪ .‬در چﻨﻴﻦ اوضاعﻰ‪ ،‬ﮔرچﻪ شاهشجاع‬
‫ظاﻫرا ً پادشاه بﻮد‪ ،‬اﻣا تﻤام اختﻴارات بﻪ دست ﻣکﻨاتﻦ و اﻧﮕﻠﻴسﻫا قرار داشت‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد اوضاع اجتﻤاعﻰ و سﻴاسﻰ بﻴﻦ‬
‫سالﻫاى ‪ 1818‬و ‪1834‬م وﮔروه دوم در ﻣﻮرد عﻮاﻣﻞ تعرض اﻧﮕﻠﻴس بر افغاﻧستان ﻣعﻠﻮﻣات‬
‫حاصﻞ و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬
‫‪ .2‬خط ﻣشﻰ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان را چﮕﻮﻧﻪ ارزﻳابﻰ ﻣﻰکﻨﻴد؟‬
‫‪ .3‬بﻪ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان چرا ﻟقب اﻣﻴراﻟﻤؤﻣﻨﻴﻦ داده شد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان در صﻮرت دسترسﻰ بﻪ ﻣﻨابع و ﻣآخذ‪ ،‬راجع بﻪ پاﻟﻴسﻰ رﻧجﻴت سﻨگ در قبال‬
‫افغاﻧستان ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫درس ﻫشتﻢ‬

‫شاهشجاع و ﻗﻴام ﻣﻠﻰ‬

‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴدکﻪ شاه شجاع بار‬

‫دوم بﻪ حﻤاﻳت کدام ﻧﻴروﻫا در‬
‫افغاﻧستان بﻪ قدرت رسﻴد؟عکس‬
‫اﻟعﻤﻞ ﻣردم‪ ،‬قﻴام ﻣﻠﻰ‪ ،‬تﻠفات‬
‫اﻧﮕﻠﻴس و شکست آنﻫا در‬
‫افغاﻧستان‪ ،‬ﻣطاﻟبﻰ است کﻪ درﻳﻦ‬
‫درس بﻪ آنﻫا آشﻨا ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬

‫از ﻫﻤان روزى کﻪ شاهشجاع بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد؛ ﻣردم از ضعف او آﮔاه شدﻧد و از بﻴﻦ‬
‫بردن او و اﻧﮕﻠﻴسﻫا را ﻳکﻰ از وجاﻳب ﻣﻠﻰ و دﻳﻨﻰ خﻮد داﻧستﻨد‪ ،‬براى تحقق اﻳﻦ ﻫدف در‬
‫بﻴﻦ ﻣردم حس آزادىخﻮاﻫﻰ و روحﻴﺔ جﻬاد عﻠﻴﻪ ﻣتجاوزان و حفظ ﻧﻨگ و ﻧاﻣﻮس تقﻮﻳﻪ‬
‫ﮔردﻳد‪ .‬ﻣردم ﻧخست ﻧام شاهشجاع را از خطبﻪ حذف و از اﻧﮕﻠﻴسﻫا تﻨفر شدﻳد خﻮد را‬
‫ابراز ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬خزاﻳﻦ اﻧﮕﻠﻴس کﻪ از قﻨدﻫار اﻧتقال داده ﻣﻰشد‪ ،‬در عرض راه تﻮسط غازﻳان‬
‫بﻪ غﻨﻴﻤت ﮔرفتﻪ شد‪ .‬راه کابﻞ و قﻨدﻫار ﻣسدود ﮔردﻳد و در سﻤت ﻣشرقﻰ تﻮسط ﻳکﻰ از‬
‫ﻣﻨسﻮبان خاﻧﻮادة سﻴدجﻤالاﻟدﻳﻦافغان قﻴام صﻮرت ﮔرفت‪ .‬اﻳﻦ اوضاع اﻧﮕﻠﻴسﻫا را ﻣضطرب‬
‫و پرﻳشان ساخت؛ بﻪ خصﻮص وقتﻰ کﻪ شﻨﻴدﻧد‪ ،‬کﻪ روسﻫا اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان را با‬
‫اسﻠحﻪ کافﻰ بﻪ کابﻞ فرستاده و تعداد زﻳادى از طرفداران اﻣﻴر بﻪ سﻮى او شتافتﻪ اﻧد‪ .‬در سﻤت‬
‫قﻨدﻫار و جﻨﻮبﻰ شﻮرشﻫاى ضد اﻧﮕﻠﻴس آغاز ﮔردﻳد‪ .‬سراسر افغاﻧستان را ﻧارضاﻳتﻰ عﻤﻮﻣﻰ‬

‫‪33‬‬
 ‫فرا ﮔرفت و دﻳﮕر ﻣﻤکﻦ ﻧبﻮد کﻪ ﻣردم فرﻳب شاهشجاع را بخﻮرﻧد‪.‬‬
‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان از بخارا خارج ﮔردﻳده‪ ،‬براى تصرف کابﻞ آﻣادهﮔﻰ جﻨگ ﮔرفت‬
‫و از تاشقرغان بﻪ کﻮﻫستان آﻣد‪ .‬اﻫاﻟﻰ کﻮﻫستان بﻪ رﻫبرى ﻣﻴرﻣسجدىخان‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا را ﻣﻮرد‬
‫حﻤﻠﻪ قرار داده بﻮدﻧد؛ ﻣﮕر در اثر خﻴاﻧت ﻳك تعداد خاﻳﻨان و جاسﻮسان حﻤﻼت ﻣذکﻮر خﻨثﻰ‬
‫شد؛ بﻨابر اﻳﻦ‪ ،‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان ﻣجبﻮر شد بﻪ کابﻞ آﻣده‬
‫و خﻮد را تسﻠﻴﻢ اﻧﮕﻠﻴسﻫا کﻨد‪ .‬ﻣکﻨاتﻦ اصرار ﻣﻰورزﻳد تا‬
‫بﻪحﻴث وزﻳر شاهشجاع اﻳفاى وظﻴفﻪ ﻧﻤاﻳد؛ اﻣا اﻣﻴر دوست‬
‫ﻣحﻤدخان پﻴشﻨﻬاد ﻣذکﻮر را رد ﻧﻤﻮده و ترجﻴح داد تا از‬
‫افغاﻧستان خارج ﮔردد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا او را با فاﻣﻴﻞ اش بﻪ کﻠکتﻪ‬
‫فرستادﻧد‪.‬‬
‫با تبعﻴد اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا تصﻮر ﻧﻤﻮدﻧد‬
‫کﻪ سرکردة ﻣخاﻟفان را از بﻴﻦ بردﻧد‪ ،‬وﻟﻰ ﻫﻨﻮز زﻣزﻣﺔ جﻬاد‬
‫وزﻳر اکبر خان‬
‫بﻪخاطر اخراج اﻧﮕﻠﻴس و براﻧداختﻦ سﻠطﻨت شاهشجاع‬
‫خاﻣﻮش ﻧشده بﻮد کﻪ اتحاد ﻣردم و قﻴام ﻣﻠﻰ بﻪ ثﻤر رسﻴد‪.‬‬
‫اﻳﻦ قﻴام ﻣﻠﻰ از کابﻞ شروع ﮔردﻳد؛ بعد از عقد ﻣعاﻫدة سران قﻮﻣﻰ؛ ﻣاﻧﻨد ﻧاﻳب‬
‫اﻣﻴﻦاﷲخانﻟﻮﮔرى‪ ،‬عبداﷲ خان اچکزى و دﻳﮕر ﻣجاﻫدان عﻠﻢ جﻬاد افراشتﻪ شد‪ .‬ﻣجاﻫدان‬
‫ﻧخست (برﻧس) را در ﻣﻨزﻟش بﻪ قتﻞ رساﻧﻴدﻧد و بعد تﻤام خزاﻳﻦ و ذخاﻳر اسﻠحﺔ اﻧﮕﻠﻴسﻫا ضبط‬
‫ﮔردﻳد‪ .‬ساﻳر اقﻮام؛ ﻣاﻧﻨد ﻣردم کﻮﻫستان‪ ،‬ﻟﻮﮔر و وردك با ﻣجاﻫدان کابﻞ پﻴﻮستﻨد و قﻮاى‬
‫اﻧﮕﻠﻴس ﻣتقبﻞ تﻠفات زﻳادى ﮔردﻳد‪ .‬ﻳك قسﻤت قﻮاى اﻧﮕﻠﻴس در شﻴرپﻮر ﻣحاصره شد‪ ،‬در‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮقع وزﻳر ﻣحﻤداکبر خان از حبس بخارا رﻫا شده و خﻮد را بﻪ کابﻞ رساﻧﻴد و با آﻣدن‬
‫او روحﻴﺔ ﻣجاﻫدان قﻮﻳتر ﮔردﻳد‪ ،‬دراﻳﻦ وقت ﻣکﻨاتﻦ‪ ،‬ﻧﻴرﻧﮕﻰ را بﻪکار برده و براى تخﻠﻴﺔ‬
‫کابﻞ پﻴشﻨﻬاد ﻣعاﻫده را ﻧﻤﻮد ﻫدف ﻣکﻨاتﻦ اﻳﻦ بﻮد ﻣجاﻫدان را تا وقتﻰ ﻣصروف ﻧﮕﻬدارد کﻪ‬

‫‪34‬‬
‫تا قﻮاى کﻤکﻰ اﻧﮕﻠﻴس از ﻫﻨد برسد‪ .‬ﻣکﻨاتﻦ در ﻣجﻠسﻰ کﻪ با وزﻳرﻣحﻤداکبرخان داشت‬
‫ﻣﻰخﻮاست‪ ،‬وزﻳرﻣحﻤداکبرخان را از بﻴﻦ ببرد وﻟﻰ وزﻳرﻣحﻤداکبرخان با درك حساسﻴت‬
‫ﻣﻮضﻮع‪ ،‬ﻣکﻨاتﻦ را ﻫدف ﮔﻠﻮﻟﺔ تفﻨﮕچﻪ قرار داد کﻪ خﻮدش براى وزﻳر ﻣﻮصﻮف اﻫدا‬
‫کرده بﻮد‪ .‬بدﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬ﻧﻤاﻳﻨدة سﻴاسﻰ و وزﻳر ﻣختار اﻧﮕﻠﻴس ( وﻟﻴام ﻣکﻨاتﻦ) از بﻴﻦ برده‬
‫شد‪ .‬بعد ازﻳﻦ‪ ،‬وحشت عجﻴبﻰ در بﻴﻦ قﻮاى اﻧﮕﻠﻴس روﻧﻤا ﮔردﻳد‪ ،‬خﻮراکﻪ و آزوقﺔ شان‬
‫تﻤام شد و سپاه آنﻫا کﻪ در حدود شاﻧزده ﻫزار و پﻨجصد ﻧفر ﻣﻰرسﻴد بﻪ فاقﻪﮔﻰ دچار‬
‫ﮔردﻳدﻧد وﻫﻢ شدت سرﻣاى زﻣستان اﻧﮕﻠﻴسﻫا را ﻣجبﻮر ساخت تا شراﻳط تخﻠﻴﻪ کابﻞ را‬
‫قبﻮل ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫شراﻳط تخﻠﻴﺔ ﻛابﻞ‬
‫شراﻳط تخﻠﻴﺔ کابﻞ شاﻣﻞ تخﻠﻴﺔ تﻤام ﻣﻨاطق افغاﻧستان‪ ،‬از طرف اﻧﮕﻠﻴسﻫا و تسﻠﻴﻢ ﻧﻤﻮدن‬
‫اسﻠحﻪ بﻪ استثﻨاى شش عراده تﻮپ بﻮد کﻪ دست بﻪ اسﻠحﻪ ﻧزﻧﻨد‪ ،‬وﻟﻰ با وجﻮد عقد ﻣعاﻫدة‬
‫ﻣذکﻮر باز ﻫﻢ اﻧﮕﻠﻴسﻫا کﻮشش ﻧﻤﻮدﻧد تا با قشﻮن خﻮد در جﻼل آباد رابطﻪ برقرار ﻧﻤاﻳﻨد‪،‬‬
‫بﻨا بر آن در طﻮل راه جﻼل آباد ﻣﻮرد حﻤﻠﺔ ﻣجاﻫدان قرار ﮔرفتﻪ و تﻠفات و خسارات‬
‫شدﻳدى اﻧساﻧﻰ و ﻣاﻟﻰ را ﻣتقبﻞ شدﻧد‪ .‬از شاﻧزده ﻫزار و پﻨجصد ﻧفر آنﻫا فقط ﻳك ﻧفر بﻪﻧام‬
‫داکتر (براﻳدن) تﻮاﻧست ﻧﻴﻢجان بﻪ پشاور برسد؛ اﻳﻦ واقعﻪ در حﻠقات سﻴاسﻰ ﻟﻨدن اﻧعکاس‬
‫حﻴرت اﻧﮕﻴزى ﻧﻤﻮد (ﻻرد اکﻠﻨد) واﻳسراى ﻫﻨدوستان تبدﻳﻞ و عﻮض او (ﻻرد ﻟﻴتﻦ برون)‬
‫تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬براى جبران شکست و اعادة حﻴثﻴت خﻮد دو دستﻪ قشﻮن خﻮﻳش را بﻪ جاﻧب‬
‫افغاﻧستان سﻮق دادﻧد‪ .‬بﻴست ﻫزار عسکر تحت قﻴادت جﻨرال (پاﻟك) بﻪطرف افغاﻧستان‬
‫حرکتکرد و اﻧﮕﻠﻴسﻫا با شاهشجاع روابط خﻮد را برقرار ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬چﻮن شاهشجاع خﻮد را‬
‫در بﻴﻦ ﻣجاﻫدان ﻣحصﻮر ﻣﻰدﻳد‪ .‬ﻧاﮔزﻳر شد عﻠﻴﻪ اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬اﻣر جﻬاد صادر ﻧﻤاﻳد؛ وﻟﻰ‬
‫اطﻼعات روزﻣره داخﻞ افغاﻧستان را در اختﻴار اﻧﮕﻠﻴسﻫا قرار ﻣﻰداد‪ .‬قبﻞ از رسﻴدن جﻨرال‬

‫‪35‬‬
 ‫(پاﻟك) ﻣردم‪ ،‬شاهشجاع را بﻪ قتﻞ رساﻧدﻧد و فتح جﻨگ (پسر شاهشجاع) بﻪ اﻣارت رسﻴد و او‬
‫ﻫﻢ با ﻣخاﻟفت برادران اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان روبﻪرو شده‪ ،‬ﻧزد اﻧﮕﻠﻴسﻫا پﻨاه برد‪ .‬بعد از فتح‬
‫جﻨگ برادرش شﻬزاده شاﻫپﻮر بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪.‬‬
‫دستﻪ دوﻣﻰ قﻮاى اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬تحت قﻴادت جﻨرال ﻧات بﻪ قﻨدﻫار رسﻴد و ﻫﻤزﻣان اﻣﻴر دوست‬
‫ﻣحﻤدخان از کﻠکتﺔ ﻫﻨدوستان داخﻞ کابﻞ ﮔردﻳده و زﻣام اﻣﻮر را بﻪ دست ﮔرفت‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا‬
‫دوﻟت اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان را فﻮرى بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻨد و ﻣعاﻫدة سﻪ جاﻧبﻪ (ﻣثﻠث) کﻪ‬
‫بﻴﻦ اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬شاهشجاع و رﻧجﻴت سﻨگ عقد ﮔردﻳده بﻮد خﻮد بﻪ خﻮد ﻟغﻮ ﮔردﻳد‪ .‬با‬
‫وجﻮد آنﻫﻢ اﻧﮕﻠﻴسﻫا در اﻣﻮر افغاﻧستان تشبث ﻧﻤﻮده‪ ،‬وحدت سﻴاسﻰ افغاﻧستان‪ ،‬ﻳعﻨﻰ اﻟحاق‬
‫پشاور‪ ،‬قﻨدﻫار و ﻫرات با کابﻞ را ﻣغاﻳر سﻴاست استعﻤارى خﻮد ﻣﻰداﻧستﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ تعرض اول اﻧﮕﻠﻴس بر‬
‫افغاﻧستان و ﮔروه دوم راجع بﻪ ﻣعاﻫدة ﻻﻫﻮر باﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬تعرض اول اﻧﮕﻠﻴس بر افغاﻧستان در کدام سال و چﮕﻮﻧﻪ صﻮرت ﮔرفت؟‬
‫‪ .2‬از چﻨد ﻣجاﻫد و ﻣبارز ﻧا ﻣدار جﻨگ اول افغان و اﻧﮕﻠﻴس را ﻧام ببرﻳد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان راجع بﻪ پﻴاﻣدﻫاى تعرض اول اﻧﮕﻠﻴس بر افغاﻧستان ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و در صﻨف‬
‫ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد؟‬

‫‪36‬‬
 ‫درس ﻧﻬﻢ‬

‫پادشاﻫﻰ دوم اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان‬

‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان بار دوم چﮕﻮﻧﻪ بﻪ‬

‫کشﻮر بر ﮔشت‪ ،‬دست بﻪکدام اقداﻣات زد‬
‫و کدام ﻣعاﻫدات را با اﻧﮕﻠﻴسﻫا عقد ﻧﻤﻮد؟‬
‫در اﻳﻦ درس‪ ،‬پاسخ اﻳﻦ سﻮاﻻت را خﻮاﻫﻴﻢ‬
‫ﻳافت‪.‬‬

‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان در سال ‪1842‬م‪ .‬براى بار دوم بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪ .‬ﻧخست بﻪ اصﻼح‬
‫اوضاع داخﻠﻰ پرداخت؛ زﻳرا در ﻣﻮجﻮدﻳت ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ اوضاع عﻤﻮﻣﻰ ﻣﻤﻠکت ﻣتﻼشﻰ‬
‫ﮔردﻳده بﻮد‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان براى استحکام وحدت سﻴاسﻰ و ثبات دوﻟت ﻣرکزى‬
‫کﻮشش زﻳاد ﻧﻤﻮد و بعضﻰ ﻣﻨاطقﻰ را کﻪ از دوﻟت ﻣرکزى جدا ﮔردﻳده؛ بﻮد ﻣاﻧﻨد باﻣﻴان‪،‬‬
‫ﻣزارشرﻳف و ﻫﻢ ﻫزارهجات را اﻣﻴر با دوﻟت ﻣرکزى اﻟحاق ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫بغاوتﻫاى ﻣردم تﮕاب‪ ،‬ﻧجراب و خﻮﮔﻴاﻧﻰ فروکش کرد‪ .‬وزﻳرﻣحﻤداکبرخان فرزﻧد‬
‫اﻣﻴردوست ﻣحﻤدخان بﻪ حﻴث ﻣرد وطﻦ دوست و فداکار‪ ،‬در راه تأﻣﻴﻦ وحدت ﻣﻠﻰ افغاﻧستان‬
‫ﻣتقبﻞ زحﻤات زﻳادى ﮔردﻳد؛ تا اﻳﻦکﻪ بﻪ عﻤر بﻴست و ﻧﻪ ساﻟﻪﮔﻰ بر اثر تابﻠﻴتﻫاى زﻫرآﻟﻮد‬
‫ﻳك طبﻴب ﻫﻨدى شﻬﻴد و در روضﺔ ﻣﻨسﻮب حضرت عﻠﻰ (رض) در ﻣزار شرﻳف بﻪ خاك‬
‫سپرده شد‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان براى استرداد پشاور‪ ،‬ﻣساعﻰ زﻳاد بﻪخرج داد‪ .‬اﻣا تﻼش‬

‫‪37‬‬
 ‫ﻫاﻳش بﻪ جاﻳﻰ ﻧرسﻴد‪ ،‬اوآرزو ﻧداشت روابط خﻮد را با اﻧﮕﻠﻴسﻫا خراب بسازد‪ ،‬اﻣا در داخﻞ‪،‬‬
‫تﻤام ﻣﻨاطق را تحت ادارة حکﻮﻣت ﻣرکزى در آورد‪ .‬ﮔرچﻪ در سرحدات افغاﻧستان دورة‬
‫احﻤدشاه کبﻴر تغﻴﻴرات روﻧﻤا ﮔردﻳده بﻮد؛ وﻟﻰ حکﻮﻣت ﻣرکزى بعد از ﻳك دورة ضعف‬
‫دوباره قﻮى و ﻣستحکﻢ ﮔردﻳد‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان در دور دوم سﻠطﻨت خﻮد‪ ،‬ﻣعاﻫداتﻰ‬
‫را با اﻧﮕﻠﻴسﻫا و کﻤپﻨﻰ ﻫﻨد شرقﻰ عقد کردکﻪ در زﻳر از آن تذکر بﻪ عﻤﻞ ﻣﻰآﻳد‪.‬‬
‫ﻣﻌاﻫدات جﻤرود‬
‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا از عقد ﻣعاﻫدات جﻤرود‪ ،‬دو اﻣتﻴاز را از اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان ﻣطاﻟبﻪ ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪:‬‬
‫اوﻟﻰ بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻦ ﻣﻨاطقﻰ کﻪ قب ً‬
‫ﻼ تحت حکﻤرواﻳﻰ سكﻫا بﻮد کﻪ بعدا ً ﻣﻨاطق ﻣذکﻮر‬
‫تﻮسط اﻧﮕﻠﻴسﻫا تصرف ﮔردﻳد‪ .‬دوم اﻳﻦکﻪ روسﻫا بﻪ کﻤك اﻳراﻧﻴان ﻣﻰخﻮاستﻨد بر وﻻﻳت‬
‫ﻫرات تسﻠط داشتﻪ باشﻨد‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪخاطر پﻴشروى روسﻫا ﻣﻨافع خﻮد را بﻪ خطر ﻣﻰدﻳدﻧد و‬
‫خﻮاﻫان دفع آن خطر بﻮدﻧد‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﻌاﻫدة اول‪ :‬ﻧظر بﻪ ﻫداﻳت ﻻرداﻟﻬزى ﮔﻮرﻧر جﻨرال ﻫﻨد‪ ،‬سرجان ﻻرﻧس واﻟﻰ پﻨجاب‬
‫ﻣﻮظف بﻪ عقد اﻳﻦ ﻣعاﻫده ﮔردﻳد‪ .‬شخص اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان در ﻣذاکرات ﻣذکﻮر‬
‫اشتراك ﻧکرد و بﻪ عﻮض خﻮﻳش وﻟﻴعﻬد خﻮد سردار غﻼم حﻴدرخان را در سال ‪1855‬م‪.‬‬
‫بﻪ جﻤرود کﻪ در ﻧزدﻳکﻰ پشاور ﻣﻮقعﻴت دارد‪ ،‬فرستاد‪ .‬بعد از ﻣذاکرات ﻣختصر ﻣعاﻫدة سﻪ‬
‫فقرهﻳﻰ بﻪ تارﻳخ ‪ 30‬ﻣارچ ‪1855‬م‪ .‬بﻴﻦ جاﻧبﻴﻦ عقد ﮔردﻳد‪.‬‬
‫‪ -1‬فﻰﻣابﻴﻦ کﻤپﻨﻰ ﻫﻨد شرقﻰ و اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان حاکﻢ کابﻞ آن سرزﻣﻴﻦ کﻪ‬
‫درکﻨترول اﻣﻴر و ورثﺔ او باشد در صﻠح و دوستﻰ داﻳﻤﻰ خﻮاﻫد بﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬کﻤپﻨﻰ ﻫﻨد شرقﻰ تعﻬد ﻣﻰکﻨد؛ تا احترام قﻠﻤرو اﻣﻴر را کﻪ در حا ل حاضر در تصرف‬
‫دارد‪ ،‬رعاﻳت بکﻨد‪.‬‬
‫‪ -3‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان حاکﻢ کابﻞ و ﻣﻨاطق دﻳﮕر افغاﻧستان کﻪ در تصرف او‬
‫ﻣﻰباشد از طرف خﻮد و باز ﻣاﻧدهﮔان و ﻣتعﻠقﻴﻦ خﻮد تعﻬد ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ ،‬ﻣﻨاطق ﻫﻨد شرقﻰ‬
‫را احترام ﻧﻤﻮده و ﻫرﮔز در آن ﻣداخﻠﻪ ﻧکﻨد‪ .‬با دوستان کﻤپﻨﻰ ﻫﻨد شرقﻰ دوست باشد و‬

‫‪38‬‬
 ‫بادشﻤﻨان آن دشﻤﻦ‪.‬‬
‫ﻣﻌاﻫدة دوم‪ :‬زﻣاﻧﻴکﻪ اﻧﮕﻠﻴسﻫا از تجزﻳﺔ وﻻﻳت ﻫرات صرف ﻧظر ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬در‬
‫صدد ﻣذاکرات با اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان ﮔردﻳدﻧد‪ ،‬اﻣﻴر ﻣذاکرات را در ﻫﻨد قبﻮل ﻧکرد و‬
‫ﻣذاکرات ﻣذکﻮر در جﻤرود بﻴﻦ اﻣﻴر و سر جان ﻻرﻧس صﻮرت ﮔرفت‪ ،‬ﻣﻨتج بﻪ ﻣعاﻫدةﻳﻰ‬
‫شد کﻪ تﻮسط ﻣحﻤد اعظﻢ خان اﻣضا ﮔردﻳد‪ .‬ﻣعاﻫدة ﻣذکﻮر حاوى ﻣطاﻟب ذﻳﻞ است‪.‬‬
‫‪ - 1‬حکﻮﻣت اﻳران خﻼف تعﻬدات خﻮد ﻫرات را اشغال ﻧﻤﻮده و جﻨگ اﻧﮕﻠﻴسﻫا‬
‫بر عﻠﻴﻪ اﻳراﻧﻴان دوام خﻮاﻫد داشت‪ .‬براى اﻳﻦکﻪ اﻣﻴر بتﻮاﻧد از وﻻﻳات دﻳﮕر دفاع کﻨد‪ ،‬تا‬
‫ختﻢ جﻨگ اﻳران و اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا ﻣاﻫاﻧﻪ ﻣبﻠغ صد ﻫزار روپﻴﻪ (ده ﻫزار پﻮﻧد) بﻪ اﻣﻴر‬
‫خﻮاﻫﻨد پرداخت‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان را بر عﻼوة اردوى کﻨﻮﻧﻰ با ﻳك سپاه ﻣﻨظﻢ سﻴزده‬
‫ﻫزار ﻧفرى سﻮاره و ﻳك سپاه پﻴادة ﻫجده ﻫزار ﻧفرى تجﻬﻴز خﻮاﻫد ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ -3‬اخذ پﻮل ﻣعﻴﻨﻪ و حﻤﻞ آن بﻪ افغاﻧستان در اختﻴار اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان است‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان اﻧﮕﻠﻴسﻰ در وﻻﻳات سﻪ ﮔاﻧﻪ افغاﻧستان(کابﻞ‪ ،‬قﻨدﻫار و بﻠخ) غرض‬
‫ﻧظارت بر ﻣصرف و تﻬﻴﺔ ﮔزارش جﻨﮕﻰ ﻣقﻴﻢ خﻮاﻫد شد‪ .‬اﻳﻦﻫا در اﻣﻮر داخﻠﻰ حق‬
‫ﻣداخﻠﻪ را ﻧدارﻧد و اﻣﻨﻴت و حفاظتشان بﻪ عﻬدة اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان است‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻳك ﻧفر ﻧﻤاﻳﻨدة کابﻞ در پشاور ﻣقﻴﻢ خﻮاﻫد شد‪.‬‬
‫‪ -6‬بعد از ختﻢ جﻨگ با اﻳران‪ ،‬پﻮل ذکر شده در ﻣادة اول قطع خﻮاﻫد شد‪.‬‬
‫‪ -7‬بعد از قطع پﻮل‪ ،‬افسران اﻧﮕﻠﻴسﻰ‪ ،‬افغاﻧستان را ترك خﻮاﻫﻨد ﻧﻤﻮد؛ اﻣا اﮔر ضرورت‬
‫باشد‪ ،‬ﻳك ﻧفر ﻧﻤاﻳﻨدة ﻣسﻠﻤان اﻧﮕﻠﻴس در کابﻞ ﻣقﻴﻢ خﻮاﻫد شد‪.‬‬
‫‪ -8‬اﻣﻴر‪ ،‬افسران اﻧﮕﻠﻴسﻰ را در خروج و دخﻮل افغاﻧستان با ﻣحافظﻴﻦ کافﻰ حفاظت‬
‫خﻮاﻫد ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ -9‬آغاز پرداخت پﻮل از ﻣاه جﻨﻮرى خﻮاﻫد بﻮد‪.‬‬
‫‪ -10‬سﻪ صد ﻫزار روپﻴﻪ و ﻳا پرداخت شده در قﻨدﻫار و دوصد ﻫزار روپﻴﻪ در کابﻞ ﻣربﻮط‬

‫‪39‬‬
 ‫بﻪ اﻳﻦ قرار داد ﻧبﻮده‪ ،‬بﻠکﻪ پﻴشکش کﻤپﻨﻰ ﻫﻨد شرقﻰ است‪ .‬ششصدﻫزار روپﻴﻪ پرداختﻪ شدة‬
‫دﻳﮕر در کابﻞ براى ﻣقصد جداﮔاﻧﻪ و ﻣربﻮط بﻪ قرار داد دﻳﮕر است‪.‬‬
‫‪ -11‬اﻳﻦ عﻬدﻧاﻣﻪ ﻧاقض عﻬد ﻧاﻣﺔ قبﻠﻰ ﻧخﻮاﻫد بﻮد‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان در حاﻟت صﻠح‬
‫و جﻨگ پﻴشﻨﻬاد اﻳران و ﻣتفقﻴﻦ اﻳران را بﻪ اطﻼع اﻧﮕﻠﻴسﻫا خﻮاﻫد رساﻧﻴد‪.‬‬
‫‪ -12‬بر عﻼوه چﻬار ﻫزار تفﻨگ داده شده بﻪ تعداد چﻬار ﻫزار تفﻨگ دﻳﮕر ﻧﻴز از طرف‬
‫حکﻮﻣت اﻧﮕﻠﻴس در ﻣﻨطقﻪ (تﻞ) بﻪ ﻣاﻣﻮران اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان داده خﻮاﻫد شد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ ﻧقش شخصﻴت ﻣﻠﻰ و ﻣبارز‬
‫وزﻳرﻣحﻤداکبرخان در استحکام ﻧظام اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد سﻴاست‬
‫داخﻠﻰ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان در دور دوم سﻠطﻨت وى باﻫﻢ ﻣباحثﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬ﻣفاد ﻣعاﻫدة اول جﻤرود را تذکر دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣعاﻫدة دوم جﻤرود بﻴﻦ کدام شخصﻴتﻫا عقد شد؟ سﻪ ﻣاده از ﻣفاد اﻳﻦ‬
‫ﻣعاﻫده را تذکر دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -3‬عﻠت عقد ﻣعاﻫدات جﻤرود را تﻮضﻴح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان از شخصﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ و بزرﮔان راجع بﻪ خدﻣات اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان‬
‫ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫درس دﻫﻢ‬

‫سﻠﻄﻨت اول اﻣﻴرشﻴرﻋﻠﻰخان (‪ 1866 -1863‬ﻣﻴﻼدى)‬

‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت‬

‫رسﻴد؟ با کدام ﻣخاﻟفتﻫا رو بﻪ رو‬
‫شد و چرا ادارة او سقﻮط ﻧﻤﻮد؟‬
‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬ ‫جﻮاب اﻳﻦ ﻣطاﻟب را در اﻳﻦ درس‬
‫بﻪ دست خﻮاﻫﻴد آورد‪.‬‬

‫ﻣردم افغاﻧستان در دورة تسﻠط برادران وزﻳر فتحخان تقرﻳباً ﻧﻴﻢ قرن در زد و خﻮرد و‬
‫بﻰﻧظﻤﻰﻫا بﻪسر بردﻧد؛ زﻳرا سﻴاست استعﻤارى اﻧﮕﻠﻴس در اﻳﻦ بﻰﻧظﻤﻰﻫا دخﻴﻞ بﻮد‪ .‬قبﻞ‬
‫از سﻠطﻨت اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان ﻳكتعداد ﻣعاﻫدات باﻻى اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان تحﻤﻴﻞ ﮔردﻳد‬
‫کﻪ ﻧظر بﻪ ﻣعاﻫدات ﻣذکﻮر راهﻫاى تراﻧزﻳت و ﻣﻮاصﻼت بﻪ روى ﻣردم افغاﻧستان ﻣسدود‬
‫ﮔردﻳد و افغاﻧستان در ﻣحاصرة اقتصادى و سﻴاسﻰ قرار ﮔرفت‪.‬‬
‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان در زﻧدهﮔﻰ پدر وﻟﻴعﻬد تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳده بﻮد؛ او بعد از ﻣرگ پدر در (‪12‬‬
‫جﻮن ‪1863‬م‪ ).‬در وﻻﻳت ﻫرات بﻪ عﻤر ‪ 41‬ساﻟﻪﮔﻰ سﻠطﻨت خﻮد را اعﻼن ﻧﻤﻮد‪ .‬برادران او‬
‫ظاﻫرا ً بﻪ او بﻴعت ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬اﻣا در باطﻦ در صدد ﻣخاﻟفت برآﻣدﻧد‪.‬‬
‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان شﻬزادة ﻣحﻤدﻳعقﻮب را براى تﻨظﻴﻢ اﻣﻮر وﻻﻳت ﻫرات ﮔذاشتﻪ و خﻮدش‬
‫با ﻣحﻤداعظﻢخان رﻫسپار کابﻞ ﮔردﻳد‪ ،‬اﻣا در قسﻤت سبزوار ﻣحﻤداعظﻢخان از اﻣﻴر جدا‬

‫‪41‬‬
 ‫شده و از طرﻳق ﻣﻨاطق ﻣرکزى ﻧزد سردارﻣحﻤدحسﻴﻦخان برادر سکﻪ اش کﻪ حاکﻢ ﻫزارهجات‬
‫بﻮد رفت و خﻮاست بﻪ کﻤك ﻣردم ﻫزاره بﻪ کابﻞ حﻤﻠﻪ ﻧﻤاﻳد‪ ،‬اﻣا ﻣردم ﻫزارهجات طرفدارى‬
‫خﻮد را از اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان اعﻼن ﻧﻤﻮدﻧد؛ سپس ﻣحﻤداعظﻢخان از برادران دﻳﮕر خﻮد کﻤك‬
‫خﻮاست و ترتﻴبات ﻳك حﻤﻠﻪ را ﮔرفت‪ ،‬اﻣا در ﻣقابﻞ قﻮاى اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان تاب ﻣقاوﻣت‬
‫ﻧﻴاورده بﻪ دوﻟت اﻧﮕﻠﻴس پﻨاه برد‪ .‬در جﻨگ دﻳﮕرى ﻣحﻤدافضﻞخان و عبداﻟرحﻤﻦخان در‬
‫ﻣﻨطقﻪ باجﮕاه در درة ﻫﻨدوکش در ﻣقابﻞ قﻮاى اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان شکست خﻮردﻧد سردار‬
‫ﻣحﻤدافضﻞخان تسﻠﻴﻢ و سردارعبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ بخارا فرار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﻣﻴر در سال ‪1865‬م‪ .‬براى تصفﻴﺔ قﻨدﻫار با ﻳك تعداد قﻮاى زﻳاد حرکت ﻧﻤﻮد و با سردار‬
‫ﻣحﻤد اﻣﻴﻦ خان بﻪ ﻣقابﻠﻪ پرداخت و در جﻨﮕﻰ کﻪ بﻴﻦ طرفﻴﻦ رخ داد‪ ،‬سردار ﻣحﻤدعﻠﻰ خان‬
‫پسر اﻣﻴر و ﻣحﻤداﻣﻴﻦخان برادر اﻣﻴر با ﻫشت ﻫزار عسکر بﻪ قتﻞ رسﻴدﻧد‪ .‬اﻳﻦ واقعﻪ اﻣﻴر را ﻣتأثر‬
‫ساختﻪ و باﻻى روان او تأثﻴر ﻣﻨفﻰ بﻪجا ﮔذاشت‪ .‬کﻨترول اعصاب خﻮد را از دست داده و در‬
‫قﻨدﻫار اﻧزوا اختﻴار ﻧﻤﻮد‪ ،‬سر اﻧجام‪ ،‬اﻳﻦ اﻧزوا زﻣﻴﻨﺔ سقﻮط سﻠطﻨت او را فراﻫﻢ ساخت‪.‬‬

‫سﻠﻄﻨت اﻣﻴر ﻣحﻤداﻓضﻞخان (‪ 1867 -1866‬ﻣﻴﻼدى)‬

‫اﻧزواى اﻣﻴر شﻴرعﻠﻰ باعث شد تا سردار ﻣحﻤداعظﻢخان‬
‫و سردارعبداﻟرحﻤﻦخان کابﻞ را تصرف ﻧﻤاﻳﻨد و بعد از‬
‫تصرف کابﻞ سردار ﻣحﻤدافضﻞخان بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‬
‫و بﻪ ﻣحض اﻳﻦ کﻪ اﻧﮕﻠﻴسﻫا در ﻫﻨد از پادشاﻫﻰ اﻣﻴر‬
‫ﻣحﻤدافضﻞخان اطﻼع ﻳافتﻨد فﻮرى سﻠطﻨت او را بﻪ‬
‫رسﻤﻴت شﻨاختﻨﻪ بﻪ تعقﻴب آن اﻧﮕﻠﻴسﻫا ﻧﻤاﻳﻨدة سﻴاسﻰ‬
‫خﻮد را بﻪ کابﻞ فرستادﻧد‪.‬‬
‫در حاﻟﻰ کﻪ پادشاه رسﻤﻰ افغاﻧستان ﻫﻨﻮز حضﻮر داشت‬
‫اﻣﻴر ﻣحﻤد افضﻞ خان‬ ‫و ﻣردم از او جاﻧبدارى ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬قﻮاى اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬

‫‪42‬‬
‫در برخﻮرد با قﻮاى ﻣحﻤداعظﻢخان و عبداﻟرحﻤﻦخان شکست خﻮرد و اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان در‬
‫ﻫرات ﻧزد پسر خﻮد سردار ﻣحﻤدﻳعقﻮبخان اقاﻣت ﮔزﻳد‪ .‬بعد از اﻳﻦ واقعﺔ‪ ،‬فﻴض ﻣحﻤدخان‬
‫حاکﻢ اسبق آقچﻪ بﻪ اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان پﻴام فرستاد و پﻴشﻨﻬاد کﻤك ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬
‫از طرﻳق ﻣﻴﻤﻨﻪ و ﻣزارشرﻳف بﻪ او پﻴﻮست‪ .‬در سال ‪1867‬م عبداﻟرحﻤﻦخان جﻠﻮ قﻮاى‬
‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان را در بازارك پﻨجشﻴر ﮔرفت و سردار فﻴض ﻣحﻤدخان در جﻨگ کشتﻪ‬
‫شد و اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان دوباره بﻪ ﻫرات بازﮔشت‪ .‬درﻳﻦ ﻣﻮقع اﻣﻴر ﻣحﻤدافضﻞخان ﻧسبت‬
‫ﻣرﻳضﻰ کﻪ عاﻳد حاﻟش ﮔردﻳد‪ ،‬فﻮت ﻧﻤﻮد و جسد او در قﻠعﺔ حشﻤتخان در ﻧزدﻳکﻰ‬
‫شﻬداى صاﻟحﻴﻦ دفﻦ ﮔردﻳد‪ .‬دوره سﻠطﻨت او خﻴﻠﻰ کﻮتاه بﻮده‪ ،‬کدام کار ﻣﻬﻢ و قابﻞ‬
‫تذکر در زﻣان او صﻮرت ﻧﮕرفت‪.‬‬

‫سﻠﻄﻨت اﻣﻴرﻣحﻤداﻋﻈﻢخان (‪ 1868 -1867‬ﻣﻴﻼدى)‬

‫بعد از وفات اﻣﻴرﻣحﻤدافضﻞخان‪ ،‬سردار ﻣحﻤداعظﻢخان‬
‫بﻪ ﻣﻮافقﺔ سردارعبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪ .‬اﻣﻴر‬
‫ﻣحﻤداعظﻢخان شخص ﻣتجدد بﻮد‪ ،‬ﻣﻰخﻮاست ﻳك سﻠسﻠﻪ‬
‫اصﻼحات را در افغاﻧستان روى کار آورد؛ وﻟﻰ ﻣﻮقع آن‬
‫براﻳش ﻣﻴسر ﻧﮕردﻳد‪ .‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان از ﻫرات بﻪ قﻨدﻫار‬
‫رسﻴد و ﻣردم قﻨدﻫار کﻪ از ظﻠﻢ پسران ﻣحﻤداعظﻢ بﻪ‬
‫ستﻮه آﻣده بﻮدﻧد‪ ،‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان را در قﻨدﻫار استقبال‬
‫ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻮقع عبداﻟرحﻤﻦخان جﻬت ﻣطﻴع‬
‫ﻣحﻤد اعظﻢ خان‬ ‫ساختﻦ وﻻﻳات شﻤاﻟﻰ‪ ،‬ﻣصروف بﻮد‪ .‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬
‫بﻪ قصد ﮔرفتﻦ کابﻞ حرکت کرد؛ قبﻞ از اﻳﻦکﻪ بﻪ کابﻞ برسد‪ ،‬ﻣردم کابﻞ عﻠﻴﻪ ﻣحﻤداعظﻢ‬
‫احتجاج و از اﻣﻴر شﻴرعﻠﻰ جاﻧب دارى ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬اﻣﻴر ﻣحﻤداعظﻢخان با ﻣشاﻫدة اوضاع کﻪ‬
‫بﻪ ﻧفع اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان بﻮد‪ ،‬روحﻴﻪ اش ضعﻴف ﮔردﻳده و ﻧزد سردارعبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ‬

‫‪43‬‬
 ‫تخار فرار ﻧﻤﻮد‪ .‬در سال ‪1868‬م‪ .‬اﻣﻴر ﻣحﻤداعظﻢخان و عبداﻟرحﻤﻦخان قﻮاﻳﻰ ترتﻴب ﻧﻤﻮده‬
‫در ﻣقام ششﮔاو غزﻧﻰ با قﻮاى اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان روبﻪرو ﮔردﻳدﻧد وﻟﻰ شکست خﻮردﻧد و‬
‫فرار کردﻧد‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا اﻳشان را جﻬت رﻫاﻳش بﻪ ﻫﻨدوستان دعﻮت ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬اﻣا آنﻫا بﻪ قصد‬
‫تﻬران از طرﻳق سﻴستان روان ﮔردﻳدﻧد؛ اﻣﻴر ﻣحﻤداعظﻢخان در طﻮل راه ﻣرﻳض ﮔردﻳده‬
‫وفات ﻧﻤﻮد و در بسطام دفﻦ شد و عبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ بخارا پﻨاﻫﻨده ﮔردﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ شخصﻴت اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان و ﮔروه‬
‫دوم در ﻣﻮرد اختﻼفات خاﻧﻮادهﮔﻰ اﻣﻴر با ﻫﻢ بحث و تبادل ﻧظر کﻨﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬
‫‪ .2‬ﻣشکﻼت داخﻠﻰ اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان را در دور اول سﻠطﻨت آن فﻬرست ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣحﻤدافضﻞخان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬
‫اﻣﻴر ﻣحﻤد اعظﻢ خان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬ ‫‪.4‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ شکست اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان در دور اول سﻠطﻨت او ﻣطاﻟبﻰ تﻬﻴﻪ و‬
‫در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪44‬‬
 ‫درس ﻳازدﻫﻢ‬

‫سﻠﻄﻨت دوم اﻣﻴر شﻴر ﻋﻠﻰ خان (‪1879 -1868‬م‪).‬‬

‫عرصﻪﻫاى اصﻼحات‪ ،‬ﻧتاﻳج اصﻼحات‬

‫و عﻮاﻣﻞ تعرض دوم اﻧﮕﻠﻴس بر افغاﻧستان‬
‫ﻣطاﻟبﻰ است کﻪ در اﻳﻦ درس راجع بﻪ آن‬
‫ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﮔردﻳده است‪.‬‬

‫سﻴد جﻤال اﻟدﻳﻦ افغان‬

‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان در اواخر سال (‪ 1868‬ﻣﻴﻼدى) بعد از شکست سردار ﻣحﻤداعظﻢخان‬

‫و سردارعبداﻟرحﻤﻦخان در ششﮔاو غزﻧﻰ‪ ،‬دوباره وارد کابﻞ ﮔردﻳد و براى بار دوم بﻪ‬
‫سﻠطﻨت رسﻴد‪ .‬وى ﻧخست اﻣﻨﻴت دوﻟت ﻣرکزى را تأﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﻣﻴر شﻴرعﻠﻰ خان شخص روشﻨفکر و ﻣتجدد بﻮد‪ ،‬ﻣﻮصﻮف بﻨﻴاﻧﮕذار تﻤدن جدﻳد در‬
‫افغاﻧستان ﻣﻰباشد‪ .‬ﻣعرفﻰ تﻤدن جدﻳد در افغاﻧستان ﻫﻤزﻣان با اﻧقﻼب صﻨعتﻰ اروپا آغاز‬
‫ﻣﻰﮔردد‪ .‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان با استفاده از رﻫﻨﻤاﻳﻰﻫاى فﻴﻠسﻮف و داﻧشﻨﻤد ﻣعروف افغاﻧستان‬
‫سﻴد جﻤال اﻟدﻳﻦ افغان اصﻼحات را روى کار آورد‪.‬‬
‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان روابط سﻴاسﻰ خﻮد را با روسﻴﻪ و اﻳران بر اساس دوستﻰ بﻨا ﻧﻤﻮد و‬
‫عطاﻣحﻤدخان سدوزاﻳﻰ را جﻬت بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻦ افغاﻧستان بﻪ ﻫﻨد برتاﻧﻮى فرستاد‪ ،‬بعد‬
‫خﻮدش از ﻫﻨد باز دﻳد بﻪ عﻤﻞ آورد‪ ،‬تکﻨاﻟﻮژى و تﻤدن در ﻫﻨد برتاﻧﻮى او را تشﻮﻳق ﻧﻤﻮد تا‬

‫‪45‬‬
 ‫بﻪ اصﻼحات آتﻰ دست بزﻧد‪.‬‬
‫اﻟﻒ) بخش ادارى‪ :‬حکﻮﻣت ﻳا قﻮة اجراﻳﻴﻪ تشکﻴﻞ ﮔردﻳد کﻪ در رأس‪ ،‬سﻴد ﻧﻮر‬
‫ﻣحﻤدشاه فﻮشﻨجﻰ بﻪحﻴث صدراعظﻢ‪ ،‬سپﻬساﻻر حسﻴﻦ عﻠﻰ‪ ،‬وزﻳر دفاع‪ ،‬ارسﻼحخان وزﻳر‬
‫خارجﻪ‪ ،‬عصﻤت اﷲ خان وزﻳر داخﻠﻪ‪ ،‬حبﻴب اﷲ وردك وزﻳر ﻣاﻟﻴﻪ و ﻣحﻤدحسﻴﻦ خان بﻪحﻴث‬
‫وزﻳر خزاﻳﻦ‪ ،‬تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳدﻧد‪ .‬کابﻴﻨﻪ تحت رﻳاست صدراعظﻢ داﻳر ﻣﻰشد و روى اﻣﻮر دوﻟتﻰ‬
‫بحث و تصاﻣﻴﻢ اتخاذ ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬
‫ب) بخش ﻧﻈاﻣﻰ‪ :‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان بﻪ ﻣﻨظﻮر حفظ استقﻼل و تﻤاﻣﻴت ارضﻰ ﻳك‬
‫اردوى ﻣﻨظﻢ ﻳکصد ﻫزار ﻧفرى تشکﻴﻞ ﻧﻤﻮد‪ .‬افراد اردوى ﻣذکﻮر بعد از تعﻠﻴﻤات ﻧظاﻣﻰ‬
‫با سﻼح ﻫﻤان عصر ﻣجﻬز بﻮده و ﻳﻮﻧﻴفﻮرم بﻪ تﻦ ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬اردو در ﻫشت ﻣرکز ﻧظاﻣﻰ‬
‫جابﻪجا ﮔردﻳده بﻮد و در بخش ﻧظاﻣﻰ صﻨاﻳع اسﻠحﻪ سازى رشد ﻧﻤﻮده‪ ،‬تﻮپ‪ ،‬تفﻨگ‪ ،‬کرچ‬
‫و باروت تﻮﻟﻴد ﻣﻰﮔردﻳد؛ ﻫﻢچﻨان اصﻼحات ﻧظاﻣﻲ و قﻮﻣاﻧدهﻫا بﻪ زبان پشتﻮ ساختﻪ و در‬
‫ﻧظام عسکري راﻳج شدﻧد‪.‬‬
‫ج) بخش اﻗتصادى‪ :‬در بخش زراعت و ﻣاﻟدارى تﻮجﻪ زﻳاد صﻮرت ﮔرفت‪ ،‬قب ً‬
‫ﻼ‬
‫ﻣاﻟﻴات خﻴﻠﻰ سﻨﮕﻴﻦ بﻮد کﻪ دﻫاقﻴﻦ و ﻣاﻟکﻴﻦ تﻮان پرداخت آنرا ﻧداشتﻨد و ﻣجبﻮر بﻮدﻧد‬
‫در سﻪ ﻣاه اول سال‪ ،‬آنرا طﻮر پﻴشکﻰ قبﻞ از ﮔرفتﻦ حاصﻼت پرداخت ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬کﻪ در اﻳﻦ‬
‫زﻣﻴﻨﻪ اصﻼحات بﻪ ﻣﻴان آﻣد‪ .‬صﻨعتﮕران و پﻴشﻪوران تﻮسط دوﻟت تشﻮﻳق ﻣﻰشدﻧد تا کﻴفﻴت‬
‫و کﻤﻴت تﻮﻟﻴدات ارتقا ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫د) بخش ﻓرﻫﻨﮓ‪ :‬تعﻠﻴﻢ و تربﻴﺔ عﻨعﻨﻮى کﻪ قب ً‬
‫ﻼ در ﻣساجد و ﻣﻨازل صﻮرت ﻣﻰﮔرفت‬
‫با تأسﻴس ﻣکاتب بﻪ تعﻠﻴﻢ و تربﻴﺔ عصرى ﻣبدل ﮔردﻳد‪ .‬ﻣکاتب ﻧظاﻣﻰ و ﻣﻠکﻰ اعﻤار شد و‬
‫ﻳك ﻣطبعﻪ در باﻻحصار کابﻞ تأسﻴس ﮔردﻳد‪.‬‬
‫براى ﻧخستﻴﻦ بار جرﻳدة (شﻤس اﻟﻨﻬار) در ‪ 16‬صفحﻪ‪ ،‬در ﻣاه دو ﻣرتبﻪ ﻧشر ﻣﻰﮔردﻳد و‬
‫ﻳك تعداد رساﻧﻪﻫاى ﻣعﻠﻮﻣاتﻰ و اصﻮلﻧاﻣﻪﻫا ﻧﻴز بﻪ چاپ ﻣﻰرسﻴد‪ ،‬تکت پﻮستﻰ بﻪ چاپ‬

‫‪46‬‬
 ‫آغاز ﻧﻤﻮد و جﻬت خدﻣات پﻮستﻰ در ﻫرجاه پﻮستﻪ خاﻧﻪﻫا اﻳجاد ﮔردﻳد‪.‬‬
‫اصﻼحات زﻣان اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان بر قدرت اقتصادى و استحکام اﻣﻮر دوﻟتﻰ تأثﻴر زﻳاد‬
‫بﻪجا ﮔذاشت و در زﻧدهﮔﻰ ﻣردم تحﻮﻻت قابﻞ ﻣﻼحظﺔ روﻧﻤا شد‪.‬‬
‫در درس ﮔذشتﻪ تذکر ﻳافت کﻪ اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان داﻳﻤﻰ اﻧﮕﻠﻴس را در‬
‫وﻻﻳات ﻧظر بﻪ دﻻﻳﻠﻰ قبﻮل ﻧکرد و در روابط سﻴاسﻰ خﻮﻳش با اﻧﮕﻠﻴس ﻣحتاط بﻮد؛ وﻟﻰ‬
‫دوستﻰ افغاﻧستان و روسﻴﻪ براى اﻧﮕﻠﻴس بﻬاﻧﺔ خﻮب بﻮد تا بﻪ افغاﻧستان تجاوز ﻧﻤاﻳد‪ .‬ﮔذشتﻪ‬
‫از آن تعﻴﻴﻦ شﻬزاده عبداﷲ جان بﻪ حﻴث وﻟﻴعﻬد‪ ،‬شﻬزاده ﻣحﻤدﻳعقﻮبخان را وادار ساخت‬
‫تا در ﻣقابﻞ پدر بغاوت ﻧﻤاﻳد؛ زﻳرا وى در استحکام سﻠطﻨت اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان ﻧقش ﻣﻬﻢ‬
‫داشت‪ .‬ﻣﻮضﻮع ﻣﻬﻢ دﻳﮕر اﻳﻦکﻪ قضاوت اﻧﮕﻠﻴسﻫا در ﻣﻮضﻮع سﻴستان (تقسﻴﻢ آب‬
‫ﻫﻠﻤﻨد) و تعﻴﻴﻦ سرحدات شﻤاﻟﻰ افغاﻧستان ﻣﻮرد قبﻮل اﻣﻴر ﻧبﻮد؛ بﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ روابط اﻣﻴر‬
‫با اﻧﮕﻠﻴسﻫا تﻴره ﮔردﻳد‪ .‬باوجﻮد کشﻴدهﮔﻰﻫاى فﻮق‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا خﻮاستﻨد با اﻣﻴر ﻣذاکره‬
‫ﻧﻤاﻳﻨد؛ اﻣا ﻣﻮصﻮف ﻧﻤاﻳﻨدة اﻧﮕﻠﻴس را ﻧپذﻳرفت‪ ،‬ﻣﮕر در اواخر سﻠطﻨت خﻮﻳش‪ ،‬اﻣﻴر حاضر‬
‫ﮔردﻳد تا با اﻧﮕﻠﻴسﻫا باب ﻣذاکره را باز ﻧﻤاﻳد‪ ،‬ﻟﻴکﻦ فﻮت و عزادارى وﻟﻴعﻬد عبداﷲ جان‬
‫ﻣذاکرات را بﻪ تعﻮﻳق اﻧداخت‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا تعﻠﻞ در ﻣذاکرات را ﻧاشﻰ از ﻧزدﻳکﻰ دوستﻰ‬
‫اﻣﻴر با روسﻫا تصﻮر ﻧﻤﻮدﻧد در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮقع روسﻫا (خﻴﻮه و ﻣرو) را تصرف ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫ﻫﻢچﻨان اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ بﻠﻮچستان حﻤﻠﻪ برده آنرا اشغال کردﻧد‪ .‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان ﻣجبﻮر‬
‫ﮔردﻳد بﻪ ﻣزارشرﻳف سفرﻧﻤاﻳد‪ ،‬تا از روسﻫا کﻤك بﮕﻴرد اﻣا در آنجا ﻣرﻳض شده بﻪ‬
‫عﻤر پﻨجاه و ﻫشت ساﻟﻪﮔﻰ وفات و در ﻫﻤانجا دفﻦ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫تجاوز دوم اﻧﮕﻠﻴس بر اﻓﻐاﻧستان‬
‫(ﻧﻮاﻣبر ‪ 1878‬تا آﮔست ‪ 1880‬ﻣﻴﻼدى)‬
‫ﻣذاکرات طﻮﻻﻧﻰ اﻧﮕﻠﻴس با ﻧﻤاﻳﻨدة افغاﻧستان سﻴد ﻧﻮرﻣحﻤد شاه (صدراعظﻢ) در ﻫﻨد‬
‫بﻪ کدام ﻧتﻴجﻪ ﻧرسﻴد؛ زﻳرا اﻧﮕﻠﻴسﻫا بر اقاﻣت داﻳﻤﻰ ﻧﻤاﻳﻨدهﻫاى خﻮﻳش در افغاﻧستان‪،‬‬

‫‪47‬‬
 ‫اصرار ﻣﻰورزﻳدﻧد کﻪ قب ً‬
‫ﻼ تﻮسط اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان رد ﮔردﻳده بﻮد و صدراعظﻢ افغاﻧستان‬
‫پﻴشﻨﻬاد ﻣذکﻮر را ﻧﻴز ﻧپذﻳرفت‪ .‬بعد ازآن‪ ،‬قﻮاى اﻧﮕﻠﻴس باﻻى جﻼل آباد و قﻨدﻫار حﻤﻠﻪ و‬
‫آن را تصرف ﻧﻤﻮد و اﻣﻴر ﻧاچار بﻪ ﻣزارشرﻳف سفر ﻧﻤﻮد تا از روسﻫا استﻤداد جﻮﻳد و سردار‬
‫ﻣحﻤدﻳعقﻮبخان کﻪ ﻧسبت بغاوت عﻠﻴﻪ پدر در زﻧدان بﻪسر ﻣﻰبرد از سﻮى اﻣﻴر‪ ،‬فرﻣان رﻫاﻳﻰ‬
‫او صادر شد تا از اﻣﻮر کشﻮر‪ ،‬وارسﻰ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ شخصﻴت فرﻫﻨﮕﻰ اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬
‫و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد ﻧقش ﻣحﻤد ﻳعقﻮبخان در اعادة سﻠطﻨت اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان ﻣعﻠﻮﻣات‬
‫حاصﻞ و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬برﻧاﻣﻪ اصﻼحﻰ سﻴد جﻤال اﻟدﻳﻦ افغان کﻪ پﻴشکش اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان ﮔردﻳد حاوى‬
‫کدام ﻣطاﻟب بﻮد؟‬
‫‪ .2‬جرﻳدة شﻤس اﻟﻨﻬار چﻪ وقت بﻪ فعاﻟﻴت آغاز ﻧﻤﻮد؟‬
‫‪ .3‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫاﻳﻰ از تﻤدن جدﻳد را کﻪ در زﻣان اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان بﻪ افغاﻧستان راه ﻳافت‪ ،‬ذکر‬
‫ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ تعرض دوم اﻧﮕﻠﻴس بر افغاﻧستان ﻣطاﻟبﻰ تﻬﻴﻪ و در صﻨف ارائﻪ‬
‫ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫درس دوازدﻫﻢ‬
‫سﻠﻄﻨت اﻣﻴرﻣحﻤدﻳﻌﻘﻮبخان (از ﻣاه ﻣارچ تا اﻛتﻮبر ‪1879‬م‪).‬‬

‫ﻳعـقﻮبخـان چـﮕﻮﻧﻪ بـﻪ‬

‫قدرت رسﻴد؟ ﻣعاﻫدة ﮔﻨدﻣك‬
‫کدام پﻴاﻣدﻫاى ﻧاﮔﻮار را در قبال‬
‫داشت؟ درﻳﻦ ﻣبحث راجع بﻪ‬
‫ﻣطاﻟب ﻣذکﻮر تﻮضﻴحات داده‬
‫شده است‪.‬‬

‫اﻣﻴر ﻣحﻤد ﻳعقﻮبخان‬

‫شﻬزاده ﻣحﻤد ﻳعقﻮبخان در زﻣان پادشاﻫﻰ پدر‪ ،‬ﻣرد ﻧﻴك ﻧام بﻮد و در اعادة سﻠطﻨت‬
‫دوم پدر و استرداد قﻨدﻫار ﻧقش ﻣﻬﻢ داشت‪ ،‬ﻣردم افغاﻧستان از زﻧداﻧﻰ شدن او ﻣتأثر شده‬
‫و از تعﻴﻴﻦ شﻬزاده عبداﷲ جان بﻪحﻴث وﻟﻴعﻬد خﻮش ﻧبﻮدﻧد؛ زﻳرا شﻬزاده ﻳعقﻮبخان را‬
‫دوست داشتﻨد‪ .‬سردار ﻣحﻤد ﻳعقﻮبخان بعد از رﻫاﻳﻰ زﻧدان بﻪ ﻣرﻳضﻰ روحﻰ و عصبﻰ‬
‫ﻣبتﻼ ﮔردﻳده بﻮد‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬براى اشغال افغاﻧستان عﻤ ً‬
‫ﻼ دست بﻪکار شده بﻮدﻧد و ﻣردم بﻪ ﻳك رﻫبر‬
‫وﻳا پادشاه ﻧﻴاز داشتﻨد تا بﻪ دور او جﻤع شده‪ ،‬جﻠﻮ حﻤﻼت اﻧﮕﻠﻴس را بﮕﻴرﻧد؛ بﻨابر اﻳﻦ‬
‫اﻣﻴرﻣحﻤدﻳعقﻮبخان در ﻣاه ﻣارچ ‪ 1879‬بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪ .‬از ﻫﻤان ابتداى سﻠطﻨت وزﻳران‬
‫ﻧاﻣدارش چﻮن حبﻴب اﷲ خان صدراعظﻢ‪ ،‬ﻣرزا ﻣحﻤدخان وزﻳر خارجﻪ و داوود شاه خان‬

‫‪49‬‬
 ‫سپﻬساﻻر تﻮسط ﻳك عده اجﻴران اﻧﮕﻠﻴس تحت ﻧظارت قرار داشتﻨد‪.‬‬
‫وﻟﻰ ﻣحﻤد (ﻻتﻰ) در کابﻞ عﻠﻴﻪ اﻣﻴر فعاﻟﻴت ﻣﻰﻧﻤﻮد و ﻣﻰخﻮاست افغاﻧستان را بﻪ اﻧﮕﻠﻴس‬
‫تسﻠﻴﻢ ﻧﻤﻮده و بﻪ حﻤاﻳﺔ اﻧﮕﻠﻴس بﻪ سﻠطﻨت برسد و سردار شﻴرعﻠﻰ‪ ،‬حاکﻢ قﻨدﻫار و سردار‬
‫ﻣحﻤدحسﻴﻦ حاکﻢ جﻼل آباد براى اﻳﻦکﻪ در قدرت باقﻰ بﻤاﻧﻨد با اﻧﮕﻠﻴسﻫا ﻫﻤکارى‬
‫داشتﻨد‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا از جﻨگ با افغانﻫا ﻫراس داشتﻪ‪ ،‬ﻣﻰخﻮاستﻨد با اﻣﻴر‪ ،‬باب ﻣذاکرات را باز‬
‫ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬سردار ﻳحﻰ خان خسر اﻣﻴر کﻪ در وقت حبس اﻣﻴر بﻪ کشﻤﻴر فرار ﻧﻤﻮده بﻮد‬
‫با ﻣﻨشﻰ بختﻴار ﻫﻨدى غرض ﻣذاکره بﻪ کابﻞ آﻣدﻧد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ دو ﻣطﻠب عﻼقﻪﻣﻨد بﻮدﻧد‪،‬‬
‫ﻳکﻰ در اختﻴار داشتﻦ راهﻫاى سﻪ ﮔاﻧﻪ (کرم‪ ،‬بﻮﻻن و خﻴبر) دﻳﮕر اﻳﻦکﻪ سﻴاست خارجﻰ‬
‫افغاﻧستان را تحت ﻧفﻮذ خﻮﻳش داشتﻪ باشﻨد‪.‬‬
‫ﻣﻨشﻰ بختﻴار ﻫﻨدى ﻧﻤاﻳﻨدة اﻧﮕﻠﻴس و ﻳكتعداد سرداران ﻧزدﻳك اﻣﻴر‪ ،‬اﻣﻴر را وادار‬
‫ساختﻨد تا جﻬت اﻣضاى قرارداد با اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ ﮔﻨدﻣك سفر ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫در سال ‪ 1879‬ﻣﻴﻼدى ﻣعاﻫده ﻧﻨﮕﻴﻦ (ﮔﻨدﻣك) با (ﻟﻴﻮ کﻴﻮﻧارى) ﻧﻤاﻳﻨدة اﻧﮕﻠﻴس و‬
‫اﻣﻴرﻣحﻤدﻳعقﻮبخان عقد و اﻣضا ﮔردﻳد کﻪ بﻪ ﻣﻮجب اﻳﻦ ﻣعاﻫده (کرم‪ ،‬ﻟﻨدى کﻮتﻞ تا‬
‫درة خﻴبر‪ ،‬سﻴاﻟکﻮت و بعضﻰ ﻧقاط دﻳﮕر جزء ﻫﻨد برتاﻧﻮى شد و بدﻳﻦ اساس‪ ،‬ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان‬
‫اﻧﮕﻠﻴس در شﻬرﻫاى عﻤده افغاﻧستان ﻣستقر ﮔردﻳدﻧد و کﻴﻮﻧارى با سپاه ﻣحافظ خﻮد داخﻞ‬
‫باﻻ حصار کابﻞ شد‪.‬‬
‫ﻣردم کابﻞ ﻳك بار دﻳﮕر دست اجاﻧب را در اﻣﻮر کشﻮر ﻣشاﻫده ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬قﻴام و اﻳستادهﮔﻰ‬
‫عﻠﻴﻪ تجاوز اﻧﮕﻠﻴس را فرﻳضﺔ دﻳﻨﻰ و ﻣﻠﻰ خﻮد داﻧستﻪ و بﻪصﻮرت دستﻪ جﻤعﻰ بﻪ ﻣﻨزل‬
‫کﻴﻮﻧارى حﻤﻠﻪ بردﻧد و او را بﻪ قتﻞ رساﻧدﻧد‪ .‬بار دوم پﻼن و ﻧقشﺔ استعﻤارى (سﻴاست پﻴشروى‬

‫‪50‬‬
 ‫‪ )Forward Policy‬اﻧﮕﻠﻴس در افغاﻧستان بﻪ ﻧاکاﻣﻰ اﻧجاﻣﻴد‪.‬‬

‫رﻫبران ﻣبارز و ﻣجاﻫد چﻮن ﻣحﻤدجان خان‬

‫وردك‪ ،‬ﻣﻼدﻳﻦﻣحﻤد ﻣشك عاﻟﻢ‪ ،‬صاحبجانترهکﻰ‪،‬‬

‫سردارﻣحﻤداﻳﻮبخان و ﻣحﻤدعثﻤان خان صافﻰ در‬

‫ﻣﻨاطق ﻣختﻠف کشﻮر عﻠﻴﻪ اﻧﮕﻴسﻫا دست بﻪ حﻤﻼت‬

‫زدﻧد‪ .‬ﻳکﻰ از ﻣشﻬﻮرترﻳﻦ اﻳﻦ جﻨگﻫا‪ ،‬جﻨگ ﻣﻴﻮﻧد‬

‫در قﻨدﻫار ﻣﻰباشد کﻪ با رشادت سردار ﻣحﻤداﻳﻮب‬

‫ﻣحﻤد جان خان وردك‬
‫خان غازى‪ ،‬پسر اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان بﻪ تارﻳخ ‪ 27‬جﻮﻻى‬

‫‪ 1879‬ﻣﻴﻼدى صﻮرت ﮔرفت‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا در ﻣﻴدان ﻣﻴﻮﻧد شکست سخت خﻮردﻧد و تﻠفات سﻨﮕﻴﻦ‬

‫را ﻣتحﻤﻞ ﮔردﻳدﻧد کﻪ در تارﻳخ‪ ،‬ﻣاﻳﺔ افتخار افغانﻫا و ﻣﻮجب شرم سارى اﻧﮕﻠﻴسﻫا ﮔردﻳده است‪.‬‬

‫قابﻞ تذکر است کﻪ در طﻮل تارﻳخ افغاﻧستان دختران و زﻧان افغان در اﻣﻮر اجتﻤاعﻰ دوش بﻪ دوش‬

‫ﻣردان سﻬﻢ ﮔرفتﻪ اﻧد؛ چﻨانچﻪ حﻤاسﺔ ﻣشﻬﻮر ﻣﻼﻟﻰ دختر‬

‫جﻮاﻧﻰ کﻪ در جﻨگ ﻣﻴﻮﻧد اشتراك ﻧﻤﻮده بﻮد و ﻣﻮقعﻰکﻪ‬

‫عﻠﻢ بردار در ﻣﻴدان ﻧبرد بﻪ شﻬادت رسﻴد‪ ،‬عﻠﻢ ﻣﻠﻰ را بﻪ‬

‫دست ﮔرفتﻪ‪ ،‬ﻧﮕذاشت کﻪ روحﻴﺔ غازﻳان ضعﻴف ﮔردد‪.‬‬

‫وى اﻳﻦ دو بﻴتﻰ را بﻪ صداى بﻠﻨد در ﻣﻴدان جﻨگ سرود‬

‫کﻪ باعث تقﻮﻳﺔ روحﻴﺔ غازﻳان ﮔردﻳده و جﻨگ شدت‬

‫ﮔرفت کﻪ در ﻧتﻴجﻪ ﻣجاﻫدﻳﻦ پﻴروز شدﻧد‪.‬‬

‫فاتح ﻣﻴﻮﻧد‪ ،‬غازى سردارﻣحﻤداﻳﻮبخان‬

‫‪51‬‬
 ‫چې شنکي باغ کې ګل ګالب وشرموينه‬ ‫خال به د يار له وينــــو کښي‪８‬دم‬
‫خداي‪８‬و الليــه بې ننــګ‪ ９‬تــه دې ساتينه‬ ‫که په ميوند کې شهيد نه شوې‬
‫ﻣردم کابﻞ قﻮاى اﻧﮕﻠﻴس را در قرارﮔاه شﻴرپﻮر ﻣحاصره ﻧﻤﻮدﻧد تا اﻳﻦکﻪ‬
‫سردارعبداﻟرحﻤﻦخان از بخارا بﻪ چارﻳکار رسﻴد‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا در حاﻟت دشﻮار قرار داشتﻨد‪.‬‬
‫سردارعبداﻟرحﻤﻦخان اعﻼن سﻠطﻨت ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ ﻧاچار سﻠطﻨت وى را بﻪ رسﻤﻴت‬
‫شﻨاختﻨد و جﻨرال اﻧﮕﻠﻴس (رابرتس) کابﻞ را براى اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان تخﻠﻴﻪ ﻧﻤﻮد و براى بار‬
‫دﻳﮕر‪ ،‬دوﻟت ﻣرکزى ﻣقتدر در افغاﻧستان تشکﻴﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن اﻣﻴر‬
‫شﻴرعﻠﻰ و ﮔروه دوم در بارة تعرض دوم اﻧﮕﻠﻴس بر افغاﻧستان باﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان بار دوم چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬
‫‪ .2‬رﻳفﻮرم و اصﻼحات عﻤدة اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان را در دور دوم سﻠطﻨت وى‪ ،‬تذکر‬
‫دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ .3‬براى ﻧخستﻴﻦ بار کدام جرﻳده و چﻪ وقت بﻪ ﻧشر رسﻴد؟‬
‫‪ .4‬سردار ﻣحﻤد ﻳعقﻮبخان کدام ﻣعاﻫده را با اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬عقد ﻧﻤﻮد؟‬
‫‪ .5‬رﻫبران ﻣبارز ﻣﻠﻰ در جﻨگ دوم اﻧﮕﻠﻴس و افغان کﻰﻫا بﻮدﻧد؛ ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان از بزرﮔان‪ ،‬اوﻟﻴا ‪ ،‬شخصﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ و ﻣﻨابع دست داشتﻪ راجع بﻪ ﻣﻮاد‬
‫ﻣعاﻫده ﮔﻨدﻣك ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ وآنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪52‬‬
 ‫درس سﻴزدﻫﻢ‬

‫تحﻜﻴﻢ ﻗدرت ﻣرﻛزى (‪1901 -1880‬م)‬

‫روﻳکار آﻣدن سردارعبداﻟرحﻤﻦ خان‪،‬‬

‫ازبﻴﻦ بردن ﻣﻠﻮك اﻟطﻮاﻳفﻰ‪ ،‬ﻣشرف‬
‫شدن ﻣردم ﻧﻮرستان بﻪ دﻳﻦ اسﻼم‪،‬‬
‫اشغال پﻨجده‪ ،‬قﻴام ﻣﻴﻮﻧد‪ ،‬تﻠفات و‬
‫خروج اﻧﮕﻠﻴس ﻫا بار دوم از افغاﻧستان‬
‫ﻣطاﻟبﻰ است کﻪ درﻳﻦ درس بﻪ آن ﻫا‪،‬‬
‫آشﻨا ﻣﻰ شﻮﻳد‪.‬‬

‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان‬

‫سردارعبداﻟرحﻤﻦخان فرزﻧد اﻣﻴر ﻣحﻤد افضﻞ خان و ﻧﻮاسﺔ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان بﻮد‪،‬‬
‫وى در سال (‪ 1830‬ﻣﻴﻼدى) تﻮﻟد و بﻪ عﻤر پﻨجاه ساﻟﻪﮔﻰ در سال (‪ 1880‬ﻣﻴﻼدى) بﻪ سﻠطﻨت‬
‫رسﻴد‪.‬‬
‫سردارعبداﻟرحﻤﻦخان در سال (‪1868‬م‪ ).‬در ﻣحﻞ ششﮔاو بﻴﻦ کابﻞ و غزﻧﻰ تﻮسط قﻮاى‬
‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان شکست خﻮرده و بﻪ بخارا پﻨاﻫﻨده ﮔردﻳد‪ .‬در سال ‪1879‬م‪ .‬ﻣﻮقعﻰکﻪ اﻧﮕﻠﻴسﻫا‬
‫بار دوم بﻪ افغاﻧستان تجاوز کردﻧد؛ سردارعبداﻟرحﻤﻦخان از تجاوز اﻧﮕﻠﻴسﻫا اطﻼع ﻳافت و‬
‫داخﻞ افغاﻧستان ﮔردﻳد‪ .‬وى در قطغﻦ و بدخشان با ﻣردم ﻣذاکره ﻧﻤﻮده و آنﻫا را بﻪ جﻬاد عﻠﻴﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬تحرﻳك و تشﻮﻳق ﻧﻤﻮد؛ قﻮتﻫاى ﻣردﻣﻰ را تشکﻴﻞ داد و وارد چارﻳکار شد‪ .‬در‬
‫آنجا اعﻼن سﻠطﻨت ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا چﻮن از ﻟﻴاقت جﻨﮕﻰ و سﻴاست اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان‬
‫آﮔاﻫﻰ داشتﻨد‪ ،‬ﻣﻮقعﻰکﻪ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ قدرت رسﻴد؛ براى اﻳشان تشﻮﻳش و ﻫراس‬

‫‪53‬‬
 ‫پﻴدا شد‪ ،‬بﻨابر اﻳﻦ بﻮدن خﻮد را در افغاﻧستان ﻣﻤکﻦ ﻧﻤﻰداﻧستﻨد و شکست اﻳشان در افغاﻧستان‪ ،‬بﻪ‬
‫خصﻮص در ﻣﻴﻮﻧد‪ ،‬ﻣﻮرال آنﻫا را ضعﻴف ساختﻪ بﻮد‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮقع‪ ،‬قﻮاى جﻨرال رابرتس در‬
‫قرارﮔاه شﻴرپﻮر در ﻣحاصره قرار داشت‪ .‬براى اﻳﻦکﻪ واقعﺔ جﻨگ اول براى آنﻫا تکرار ﻧشﻮد‬
‫کﻮشش ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد تا قبﻞ از فرا رسﻴدن زﻣستان‪ ،‬قﻮاى خﻮد را از افغاﻧستان خارج ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬بﻨا برﻳﻦ‬
‫حکﻮﻣت اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان را بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻨد و کابﻞ را بﻪ اﻣﻴر تسﻠﻴﻢ ﻧﻤﻮده بﻪ اخراج‬
‫قﻮاى خﻮﻳش از افغاﻧستان آغاز کردﻧد‪.‬‬
‫ﻣﻮقعﻰکﻪ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان در (‪1880‬م‪ ).‬زﻣام اﻣﻮر را بﻪ دست ﮔرفت‪ ،‬با شراﻳط بسﻴار‬
‫دشﻮار رو بﻪ رو بﻮد؛ زﻳرا بﻪ اثر تجاوز اﻧﮕﻠﻴس ﻣردم افغاﻧستان‪ ،‬صدﻣات زﻳادى را ﻣتحﻤﻞ ﮔردﻳده‬
‫بﻮدﻧد؛ بﻪطﻮر ﻣثال در افغاﻧستان دستﮕاه ﻧظﻢ ادارى و حکﻮﻣت ﻣرکزى فرو رﻳختﻪ و تشکﻴﻼت‬
‫ﻧظاﻣﻰ و ﻣﻠکﻰ بﻪکﻠﻰ از بﻴﻦ رفتﻪ بﻮد‪ .‬در شﻬرﻫاى عﻤدة افغاﻧستان‪ ،‬ﻣراکز صﻨعت و پﻴشﻪ ورى‪،‬‬
‫زراعت و ﻣاﻟدارى و سﻴستﻢ آبﻴارى صدﻣﻪ دﻳده بﻮد‪ ،‬فرﻫﻨگ و اقتصاد ﻣﻠﻰ ﻧابﻮده شده و در‬
‫سراسر افغاﻧستان سﻴستﻢ ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ استقرار پﻴدا کرده بﻮد‪ ،‬ﻣاﻟﻴات سﻨﮕﻴﻦ و کﻤرشکﻦ ذرﻳعﺔ‬
‫ﻣﻼکﻴﻦ و خﻮاﻧﻴﻦ باﻻى ﻣردم وضع شده بﻮد کﻪ ﻣردم تﻮان پرداخت آنرا ﻧداشتﻨد‪.‬‬
‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان براى اﻳﻦکﻪ بر ﻫﻤﺔ ﻣشکﻼت فاﻳق آﻳد دو برﻧاﻣﻪ را روى دست داشت‪.‬‬
‫ﻳکﻰ تشکﻴﻞ دوﻟت ﻣرکزى سراسرى و دﻳﮕر اصﻼحات در بخش اﻣﻮر ﻧظاﻣﻰ و ادارى‪ .‬اﻣﻴر‬
‫عبداﻟرحﻤﻦخان در تطبﻴق اصﻼحات خﻮد جدى بﻮد ﻫر ﻧﻮع ﻣاﻧع را براى تطبﻴق اصﻼحات‬
‫خﻮﻳش از سر راه بر ﻣﻰداشت‪.‬‬
‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان براى ساختﻦ تشکﻴﻞ دوﻟت جدﻳد خﻮد‪ ،‬تشکﻴﻼت کابﻴﻨﺔ عﻬد‬
‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان را ﻧپذﻳرفت؛ زﻳرا باﻻى ﻫﻴچ کس اعتﻤاد ﻧداشت‪ .‬دواﻳر ﻣستقﻠﻰ در دوﻟت‬
‫تشکﻴﻞ ﻧﻤﻮد و خﻮدش در رأس صدارت‪ ،‬وزارت دفاع‪ ،‬وزارت داخﻠﻪ‪ ،‬وزارت خارجﻪ و ساﻳر‬
‫وزارت خاﻧﻪﻫاى دﻳﮕر قرار داشت‪ .‬ﻣاﻣﻮران دوﻟتﻰ در اجراى وظاﻳف خﻮد ﻣسئﻮوﻟﻴتﻫاى‬
‫سﻨﮕﻴﻦ داشتﻨد تا وظاﻳف خﻮد را بﻪ درستﻰ اﻧجام بدﻫﻨد در غﻴر آن ﻣﻮرد بازخﻮاست جدى قرار‬
‫ﻣﻰﮔرفتﻨد‪.‬‬

‫‪54‬‬
‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان در سال ‪1886 -1885‬م‪ .‬در بخش ﻧظاﻣﻰ‪ ،‬اصﻼحات را روىدست‬
‫ﮔرفت و تعداد اردو را تا ﻧﻮد و شش ﻫزار ﻧفر ار تقا داد کﻪ شاﻣﻞ سپاه پﻴاده و سﻮاره ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬
‫عﻼوه بر اردو‪ ،‬سپاه دﻳﮕرى از پسران خﻮاﻧﻴﻦ تشکﻴﻞ ﻧﻤﻮد کﻪ بﻪ ﻧام ﮔارد شاﻫﻰ ﻳا (باىبچﻪﻫا)‬
‫ﻳاد ﻣﻰشد بر اساس اﻣر وى جﻬت تحکﻴﻢ ﻧظام‪ ،‬ﻳك تعداد دفاتر از قبﻴﻞ دفاتر؛ ﻣاﻟﻰ‪ ،‬پﻮستﻪ‪،‬‬
‫رﻫدارى (پاسپﻮرت) کﻮتﻮاﻟﻰ (اﻣﻨﻴﻪ و پﻮﻟﻴس)‪ ،‬ﻣحصﻮل ﻣاﻟﻴات‪ ،‬ﻣعاش‪ ،‬صکﻮك و دهﻫا‬
‫دفتر و اداره فرعﻰ دﻳﮕر اﻳجاد شد‪ .‬بر عﻼوه فعاﻟﻴتﻫاى ذکر شده‪ ،‬حﻮادث ﻣﻬﻢ دوران اﻣﻴر‬
‫عبداﻟرحﻤﻦخان را در سﻪ بخش زﻳر ﻣﻰتﻮان خﻼصﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫خاﻣﻮش ﻛردن شﻮرشﻫا ى داخﻠﻰ‬
‫در درس قبﻠﻰ ذکر ﮔردﻳد ﻣﻮقعﻰکﻪ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد؛ افغاﻧستان‬
‫ﻣﻮرد تجاوز اﻧﮕﻠﻴس قرار داشت و حکﻮﻣت ﻣرکزى ﻣﻮجﻮد ﻧبﻮد و در اکثر ﻣﻨاطق افغاﻧستان‬
‫سﻴستﻢ ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ روﻳکار آﻣده بﻮد‪ .‬ﻣردم در شراﻳطﻰ زﻧدهﮔﻰ ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد کﻪ قاﻧﻮن و‬
‫عداﻟت در جاﻣعﻪ وجﻮد ﻧداشت و ﻣردم با ﻣشکﻼت زﻳادى ﻣﻮاجﻪ بﻮدﻧد‪ .‬ﻳکﻰ از اﻫداف عﻤدة‬
‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان‪ ،‬تحکﻴﻢ و احﻴاى حکﻮﻣت ﻣرکزى بﻮد تا دوﻟت ﻣستحکﻢ را تشکﻴﻞ و‬
‫حکﻮﻣتﻫاى ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ را از بﻴﻦ ببرد زﻳرا اداﻣﺔ چﻨﻴﻦ وضع عﻮاقب خطرﻧاك با خﻮد‬
‫داشت حتﻰ اﻣکان تجزﻳﺔ افغاﻧستان ﻣﻮجﻮد بﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان براى از بﻴﻦ‬
‫بردن ﻣﻠﻮك اﻟطﻮاﻳفﻰ و خطر تجزﻳﺔ کشﻮر‪ ،‬اقدام جدى ﻧﻤﻮد‪ .‬چﻮن حکﻤرواﻳان ﻣحﻠﻰ ﻣﻨافع‬
‫خﻮد را در خطر ﻣﻰدﻳدﻧد‪ ،‬حکﻮﻣت ﻧﻮ تأسﻴس در سراسر افغاﻧستان با ﻳك تعداد شﻮرشﻫا و‬
‫ﻣخاﻟفتﻫا رو بﻪ رو ﮔردﻳد‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬قﻴام ﻣردم بﻠخ‪ ،‬ﻫزارهجات‪ ،‬شﻴﻨﻮار‪ ،‬ﻣﻨﮕﻞ در پکتﻴا‪ ،‬بﻠﻮچﻫا‬
‫در چخاﻧسﻮر‪ ،‬قﻮم کروخﻴﻞ‪ ،‬پﻨجشﻴر‪ ،‬ﻧجراب‪ ،‬جدران‪ ،‬جﻤشﻴدىﻫا در فﻴروزکﻮه و ﻣردم‬
‫ﻣﻴﻤﻨﻪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ شﻮرشﻫا در ﻣﻨاطق ﻣذکﻮر با استعﻤال قﻮه سرکﻮب ﮔردﻳد و تﻤام وﻻﻳات‬
‫تحت کﻨترول ادارة ﻣرکزى قرار ﮔرفتﻨد‪.‬‬

‫‪55‬‬
 ‫ﻧﻮرستان‬
‫ﻧﻮرستان در شﻤال شرق افغاﻧستان‪ ،‬ﻣﻨطقﺔ صعباﻟعبﻮر است کﻪ ﻳکﻰ از ﻣﻨزوىترﻳﻦ داﻣﻨﻪﻫاى‬
‫ﻫﻨدوکش ﻣﻰباشد کﻪ ﻧام قدﻳﻢ آن (بﻠﻮر ﻳا بﻮﻟر) بﻮده و در قدﻳﻢ بﻪ ﻧام کافرستان ﻳاد ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬
‫قبﻞ از ﻣعاﻫده دﻳﻮرﻧد کﻪ در درس بعدى راجع بﻪ آن ﻣعﻠﻮﻣات داده خﻮاﻫد داده شد‪( ،‬چترال)‬
‫و (ﮔﻠﮕﻴت) با ﻧﻮرستان ﻳکجا بﻮده و ﻣﻨطقﺔ وسﻴعﻰ را تشکﻴﻞ ﻣﻰداد‪ .‬اسکﻨدر ﻳﻮﻧاﻧﻰ‪ ،‬اﻣﻴر تﻴﻤﻮر‬
‫ﮔﻮرﮔاﻧﻰ و ظﻬﻴراﻟدﻳﻦ ﻣحﻤد بابر خﻮاستﻨد بﻪ اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ راه پﻴدا ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬اﻣا ﻧسبت سردى ﻫﻮا‪،‬‬
‫درهﻫاى صعباﻟعبﻮر و کﻮهﻫاى بﻠﻨد و پر از برف ﻧتﻮاﻧستﻨد بداﻧجا سفر ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ﻣردم اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ‬
‫بتپرست بﻮدﻧد‪ ،‬عﻨعﻨات و آﻳﻴﻦ ﻧﻴاکان خﻮد را حفظ ﻧﻤﻮده‪ ،‬داراى استقﻼل ﻣحﻠﻰ بﻮدﻧد‪.‬‬
‫در سال ‪ 1891‬ﻣﻴﻼدى اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ‪ ،‬ﻣتﻮجﻪ سرزﻣﻴﻦ ﻣذکﻮر ﮔردﻳد‪ .‬بﻪ سپﻬساﻻر‬
‫غﻼمحﻴدرخان چرخﻰ کﻪ قﻮﻣاﻧدان و واﻟﻰ (ﻧﻨﮕرﻫار و ﻟغﻤان) بﻮد‪ ،‬ﻫداﻳت داد تا ﻣقدﻣات ﻳك‬
‫سفر را بﻪ ﻧﻮرستان ﻣﻬﻴا سازد‪ .‬ﻧخست‪ ،‬غﻼمحﻴدرخان چرخﻰ براى اﻧضﻤام ﻧﻮرستان بﻪ کشﻴدن‬
‫راهﻫاى ﻣﻮاصﻼتﻰ اقدام ﻧﻤﻮد و براى ﻣردم ﻧﻮرستان ابﻼغ ﻧﻤﻮد کﻪ دوﻟت با اعﻤار راهﻫاى‬
‫ﻣﻮاصﻼتﻰ ﻣشکﻼت شان را جﻬت عبﻮر و ﻣرور از ﻳك ﻣﻨطقﻪ بﻪ ﻣﻨطقﺔ دﻳﮕر برطرف ﻣﻰسازد‪.‬‬
‫سپﻬساﻻر چرخﻰ‪ ،‬قبﻞ از اﻳﻦکﻪ بﻪ سفر ﻧﻮرستان آغاز ﻧﻤاﻳد؛ عساکر؛ خﻮد را در ﻣﻨطقﺔ‬
‫برﻳکﻮت جابﻪجا ﻧﻤﻮد و با ﻣردم ﻧﻮرستان بﻪ تﻤاس شده و روابط حسﻨﻪ با آنﻫا برقرار ساخت‪،‬‬
‫ﻣردم ﻧزد او بﻪ رفت و آﻣد پرداختﻨد و ﻳك تعداد ﻣردم بﻪ دﻳﻦ اسﻼم ﻣشرف ﮔردﻳدﻧد؛ اﻣا ﻣردم‬
‫(کافﻮر) و بعضﻰ ﻣﻨاطق دﻳﮕر اسﻼم را ﻧپذﻳرفتﻨد‪ ،‬وﻟﻰ تابعﻴت دوﻟت را قبﻮل ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫در سال ‪1896‬م‪ .‬سپﻬساﻻر چرخﻰ جادة تا اسﻤار و دﻫاﻧﻪ ﻧﻮرستان اعﻤار ﻧﻤﻮد و اعﻤار جادة‬
‫دﻳﮕر از طرﻳق ﻧﻮرستان اﻟﻰ بدخشان‪ ،‬تکﻤﻴﻞ ﮔردﻳد‪ .‬او بعد از تکﻤﻴﻞ جادة ﻣذکﻮر عساکر خﻮد‬
‫را بﻪ داخﻞ ﻧﻮرستان سﻮق داد‪ .‬با رسﻴدن عساکر دوﻟتﻰ‪ ،‬ﻣردم ﻧﻮرستان دو دستﻪ ﮔردﻳدﻧد‪ :‬دستﺔ‬
‫اوﻟﻰ از سپﻬساﻻر اطاعت ﻧﻤﻮدﻧد و دستﺔ دوﻣﻰ بﻪ دفاع برخاستﻪ بﻪ کﻮهﻫا برآﻣدﻧد‪ .‬سختترﻳﻦ‬
‫جﻨگ بﻴﻦ ﻣدافعان ﻧﻮرستان و قﻮاى دوﻟتﻰ در ﻣﻮضع (کﻠﻮم) رخ داد‪ .‬تﻠفات عساکر دوﻟتﻰ درﻳﻦ‬
‫جﻨگ بﻪ ‪ 200‬تﻦ رسﻴد و تقرﻳباً ‪ 2309‬ﻧفر بﻪ اسارت ﮔرفتﻪ شد کﻪ با عزت بﻪ کابﻞ اﻧتقال داده‬

‫‪56‬‬
‫شدﻧد و براى اﻳشان خﻮراك‪ ،‬پﻮشاك و ﻣحﻞ رﻫاﻳشﻰ در ﻧظر ﮔرفتﻪ شد‪ .‬قﻮاى دوﻟت‪ ،‬ﻣﻨاطق‬
‫بسﻴارى از ﻧﻮرستان را فتح ﻧﻤﻮد و اﻣﻨﻴت در آنجا تأﻣﻴﻦ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫بت خاﻧﻪﻫا وﻳران و بﻪ عﻮض آن ﻣساجد اعﻤار ﮔردﻳد و بﻪ تعداد ﻧزده ﻣجسﻤﺔ چﻮبﻰ و‬
‫ﻳك تعداد تﻴر و کﻤان بﻪ کابﻞ آورده شد‪ .‬ﻣعﻠﻤان عﻠﻮم دﻳﻨﻰ از ﻟغﻤان‪ ،‬ﻟﻮﮔر‪ ،‬پروان و کاپﻴسا‬
‫بﻪ ﻧﻮرستان اعزام ﮔردﻳدﻧد تا ﻣردم ﻧﻮرستان تعﻠﻴﻤات اسﻼﻣﻰ را فرا ﮔﻴرﻧد‪ .‬تﻤام سﻮقﻴات و فتح‬
‫ﻧﻮرستان ﻫشت ﻣاه را در بر ﮔرفت‪ ،‬زﻳرا در اول تصﻮر ﻣﻰشد کﻪ اﻟحاق ﻧﻮرستان ﻣدت زﻳاد‬
‫را در بر خﻮاﻫد ﮔرفت‪ ،‬اﻣا بﻪ اثر دراﻳت و ﻟﻴاقت سپﻬساﻻر غﻼمحﻴدرخان‪ ،‬ﻧﻮرستان بﻪ ﻣرکز‬
‫ﻣﻠحق و ﻣردم آن بﻪ دﻳﻦ ﻣقدس اسﻼم ﻣشرف ﮔردﻳدﻧد و ﻧام آن از کافرستان بﻪ ﻧﻮرستان‬
‫تبدﻳﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫اشﻐال پﻨجده‬
‫اﻣپراتﻮرى روسﻴﻪ در شﻤال‪ ،‬ﻫﻨد برتاﻧﻮى در شرق و جﻨﻮب‪ ،‬اﻳران در غرب افغاﻧستان‬
‫ﻣﻮقعﻴت داشت و اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان ﻫﻤﻴشﻪ تﻮسط ﻫﻨد برتاﻧﻮى و روسﻴﺔ تزارى ﻣﻮرد تﻬدﻳد قرار‬
‫ﻣﻰﮔرفت‪.‬‬
‫سردارﻣحﻤداﻳﻮبخان و سردار ﻣحﻤد اسحق خان دو رقﻴب اﻣﻴر بﻮدﻧد کﻪ اوﻟﻰ تﻮسط‬
‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا و دوﻣﻰ تﻮسط روسﻫا حﻤاﻳﻪ ﻣﻰشدﻧد‪ .‬ﮔرچﻪ دوﻟت اﻳران براى اﻣﻴر وسﻴﻠﺔ فشار‬
‫ﻧبﻮد؛ اﻣا اﻳﻦ ﻣروج شده بﻮد کﻪ سرداران ﻧاراضﻰ بﻪ اﻳران پﻨاه ببرﻧد؛ اﻣا اﻣﻴر در ﻣﻮرد ﻣﻨاسبات‬
‫با روسﻴﻪ از احتﻴاط کار ﻣﻰﮔرفت و کﻮشش ﻣﻰﻧﻤﻮد تا با روس تصادم ﻧکﻨد‪ .‬دوﻟت افغاﻧستان‬
‫در ﻣﻴان ﻫﻨد برتاﻧﻮى و روسﻴﺔ تزارى حﻴثﻴت (بفر ‪ )Buffer‬ﻳا حاﻳﻞ را داشت بعد از اشغال‬
‫ﻣﻨاطق آسﻴاى ﻣرکزى‪ ،‬روسﻫا بﻬاﻧﻪ جﻮﻳﻰ را پﻴشﻪ ﻧﻤﻮده و ﻣﻰخﻮاستﻨد بﻪ سرزﻣﻴﻦ افغاﻧستان‬
‫پﻴشروى ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ﻧخستﻴﻦ حرکت روسﻫا‪ ،‬اﻧتقال شش ﻫزار اتباع روسﻰ بﻪ ﻣﻨطقﺔ (ﻣرو) بﻮد‪.‬‬
‫در ﻣارچ ‪1885‬م‪ .‬اوضاع آنقدر وخﻴﻢ شد کﻪ ﻣﻠکﺔ اﻧﮕﻠﻴس با تزار روس تﻤاس ﮔرفت و از‬
‫تزار خﻮاست تا از جﻨگ بﻴﻦ عساکر افغاﻧﻰ و روس جﻠﻮﮔﻴرى ﻧﻤاﻳد و احزاب ﻣخاﻟف در‬
‫حکﻮﻣت اﻧﮕﻠﻴس بر حکﻮﻣت اﻧتقاد ﻧﻤﻮده کﻪ چرا جﻠﻮ پﻴشروى روس را ﻧﻤﻰﮔﻴرد‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ‬

‫‪57‬‬
 ‫ﻣﻮقع روسﻫا بﻪ عساکر افغاﻧﻰ اخطار دادﻧد تا در ﻣﻨطقﺔ (کشك) سﻨﮕرﻫاى خﻮد را ترك ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا در قبال حﻤﻠﻪ روس بﻰ تفاوتﻰ اختﻴار کرده و روسﻫا بﻪ پﻨجده حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬جﻨرال‬
‫غﻮث اﻟدﻳﻦ خان ﻣرداﻧﻪ وار جﻨﮕﻴد تا اﻳﻦکﻪ خﻮدش با قﻮاى ﻣحدود خﻮﻳش بﻪ قتﻞ رسﻴد و‬
‫روسﻫا پﻨجده را اشغال ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان بعد از بﻴست و ﻳك سال پادشاﻫﻰ بﻪ عﻤر ‪ 71‬ساﻟﻪﮔﻰ در اول اکتﻮبر‬
‫‪1901‬م‪ .‬در اثر ﻣرﻳضﻰ ﻧقرس چشﻢ از جﻬان پﻮشﻴد و در بﻮستان سراى کابﻞ( پارك زرﻧﮕار‬
‫کﻨﻮﻧﻰ) بﻪ خاك سپرده شد‪ .‬در زﻣان سﻠطﻨت او ﻣتأسفاﻧﻪ در بخشﻫاى تعﻠﻴﻢ و تربﻴﻪ‪ ،‬فرﻫﻨگ‪،‬‬
‫ﻫﻨر و صﻨعت کدام کار ﻣﻬﻢ صﻮرت ﻧﮕرفت؛ اﻣا بﻪ اثر تﻼش اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان دوﻟت ﻣرکزى‬
‫دوباره احﻴا و ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ کﻪ در اثر بﻰاتفاقﻰ شﻬزادهﮔان و دسﻴسﻪﻫاى استعﻤارى اﻧﮕﻠﻴس بﻪ‬
‫ﻣﻴان آﻣده بﻮد ﻣحﻮ ﮔردﻳد‪ .‬قابﻞ تذکر است کﻪ بﻪ ﻣﻮجب اﻣضاى ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد‪ ،‬ﻳك بخشﻰ‬
‫از سرزﻣﻴﻦ افغاﻧستان در شرق و جﻨﻮب از پﻴکر آن جدا ﮔردﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن اﻣﻴر‬
‫عبداﻟرحﻤﻦخان و ﮔروه دوم در رابطﻪ با اﻟحاق ﻧﻮرستان با ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬روس ﻫا‪ ،‬چﮕﻮﻧﻪ پﻨجده را اشغال کردﻧد؟‬
‫‪ .2‬پاﻟﻴسﻰ بفر ‪ Buffer‬تﻮسط کدام کشﻮرﻫا در افغاﻧستان عﻤﻠﻰ ﮔردﻳد؟‬
‫‪ .3‬اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان در کدام سال بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد؟‬
‫‪ .4‬شخصﻴت اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان را ﻣختصر تﻮضﻴح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان در ﻣﻮرد اصﻼحات و تحکﻴﻢ ادارة اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان ﻣطﻠبﻰ تﻬﻴﻪ و در صﻨف‬
‫ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫درس چﻬاردﻫﻢ‬

‫ﻋﻘد ﻣﻌاﻫدات‬
‫ﻣجبﻮرﻳتﻫاى اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان‪ ،‬عقد ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد و پﻴاﻣدﻫاى شﻮم‬
‫آن‪ ،‬ﻣطاﻟبﻰ است کﻪ دراﻳﻦ درس پﻴراﻣﻮن آن ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ شده است‪.‬‬

‫ﻣﻌاﻫدة دﻳﻮرﻧد‪ :‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬قبﻞ از اﻳﻦکﻪ ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد را ﻣطرح ﻧﻤاﻳﻨد در سرحدات‬
‫شرقﻰ و جﻨﻮبﻰ افغاﻧستان اوضاع را ﻣغشﻮش ساختﻪ‪ ،‬در بﻴﻦ اقﻮام و قباﻳﻞ پﻮل و اسﻠحﻪ تﻮزﻳع‬
‫ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد و ﻣردم را بﻪ جﻨگ اﻧداختﻪ بعد بﻪ بﻬاﻧﺔ ﻣﻴاﻧجﻴﮕرى و فرو ﻧشاﻧدن تشﻨج و خشﻮﻧت‪،‬‬
‫خﻮد را ﻣصﻠح و خﻴرخﻮاه ﻣعرفﻰ ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد و اﻧﻮاع دساﻳس و تبﻠﻴغات را جﻬت بﻰاعتبار ساختﻦ‬
‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان و دوﻟت افغاﻧستان بﻪ کار ﻣﻰبردﻧد‪ .‬در ‪ 1893‬ﻣﻴﻼدى ﻳك ﻫﻴأت شش ﻧفرى‬
‫تحت قﻴادت (ﻣارتﻤﻴر دﻳﻮرﻧد) سکرتر اﻣﻮر خارجﺔ برتاﻧﻴا کﻪ ﻣشتﻤﻞ بﻮد بر (اﻟﻴس‪ ،‬داکترفﻦ‪،‬‬
‫سﻤت‪ ،‬ﻣکﻤﻬان‪ ،‬داﻧﻠد و کﻼرك) از طرﻳق خﻴبر داخﻞ افغاﻧستان ﮔردﻳدﻧد؛ در حاﻟﻰکﻪ سپاه‬
‫اﻧﮕﻠﻴس در اﻣتداد سرحدات شرقﻰ و جﻨﻮبﻰ افغاﻧستان جابﻪجا ﮔردﻳده بﻮد‪ .‬ﻫﻴأت ﻣذکﻮر در‬
‫باغ حشﻤتخان با اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان ﻣﻼقات ﻣختصر ﻧﻤﻮد و در شروع ﻣذاکرات بدون ﻣقدﻣﻪ‬
‫و بسﻴار جدى بﻪ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان ﮔفتﻨد کﻪ اﻣﻴر ﻣجبﻮر است عﻬدﻧاﻣﺔ ترتﻴب شده را اﻣضا‬
‫ﻧﻤاﻳد‪ ،‬در غﻴر آن‪ ،‬روابط بﻴﻦ دوﻟتﻴﻦ قطع و جﻨگ شروع خﻮاﻫد شد‪ .‬اﻣﻴر در شراﻳط بسﻴار‬
‫دشﻮار قرار ﮔرفت و ﻟغزش اﻣﻴر اﻳﻦ بﻮد کﻪ راجع بﻪ ﻣذاکرات و ﻣتﻦ آن بﻪ ﻣردم افغاﻧستان‬
‫ﻣعﻠﻮﻣات ﻧداد و طبق ﻣعﻤﻮل بدون اخذ رأى و ﻧظرﻳات ﻣردم‪ ،‬ﻣعاﻫدة ﻣذکﻮر را اﻣضا ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣتﻦ ﻣﻌاﻫدة دﻳﻮرﻧد‬
‫‪ -1‬سرحد شرقﻰ و جﻨﻮبﻰ افغاﻧستان از واخان شروع شده و تا سرحد اﻳران اداﻣﻪ پﻴدا ﻣﻰﻧﻤاﻳد‬
‫کﻪ در ﻧقشﺔ ترتﻴب شده ﻧشان داده شده و ضﻤﻴﻤﻪ عﻬدﻧاﻣﺔ ﻣذکﻮر ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫‪ -2‬دوﻟت ﻫﻨد برتاﻧﻮى بﻪ سرزﻣﻴﻦﻫاى کﻪ ﻣربﻮط افغاﻧستان است ﻫﻴچ وقت ﻣداخﻠﻪ ﻧﻤﻰ کﻨد‪ ،‬و‬
‫دوﻟت افغاﻧستان ﻧﻴز بﻪ سرزﻣﻴﻦﻫاى ﻣربﻮطﺔ ﻫﻨدوستان ﻣداخﻠﻪ ﻧکﻨد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻨاطق (اسﻤار و وادى باﻻﻳﻰ آن تا ﻣﻨطقﻪ چﻨگ) ﻣربﻮط افغاﻧستان بﻮده‪ .‬و دوﻟت افغاﻧستان‬
‫ﻫﻴچ وقت در ﻣﻨاطق (سﻮات‪ ،‬باجﻮر‪ ،‬چترال و وادى ارﻧﻮى) ﻣداخﻠﻪ ﻧﻤﻰکﻨد و ﻣﻨطقﺔ (ﻣکﻞ‬
‫برﻣﻞ) ﻣربﻮط افغاﻧستان بﻮده و حکﻮﻣت افغاﻧستان باﻻى ﻣﻨاطق (وزﻳرى و داور) ادعا ﻧﻤﻰتﻮاﻧد‪.‬‬
‫‪ -4‬خط سرحدى ﻣذکﻮر تﻮسط ﻫﻴأت برتاﻧﻮى و افغاﻧﻰ ﻣطابق ﻧقشﻪ عﻼﻣت ﮔذارى خﻮاﻫد ﮔردﻳد‪.‬‬

‫‪59‬‬
 ‫‪ -5‬در ﻣﻨطقﺔ چﻤﻦ چﻬاوﻧﻰ (قرارﮔاه ﻧظاﻣﻰ) جدﻳد اﻧﮕﻠﻴس ﻣستقر ﻣﻰشﻮد و سﻬﻢ آبﻰ کﻪ در‬
‫ﻼ افغاﻧستان خرﻳدارى کرده بﻮد از آنﻫا صرف ﻧظر ﻧﻤﻮده بﻪ دوﻟت برتاﻧﻴا‬‫(سرکﻰ ﻧﻨﮕﻰ) کﻪ قب ً‬
‫تسﻠﻴﻢ ﮔردد‪ .‬دراﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ سرحد‪ ،‬خط حد فاصﻞ بﻪ حسب زﻳر کشﻴده خﻮاﻫد شد‪ ،‬از سر سﻠسﻠﻪ‬
‫کﻮه خﻮاجﻪ عﻤران ﻧزدﻳك (شاه کﻮتﻞ) کﻪ ﻣﻠکﻴت اﻧﮕرﻳز ﻣﻰباشد قسﻤﻰ اﻣتداد دارد کﻪ (ﻣرغﻪ‬
‫چﻤﻦ) و چشﻤﻪ (شﻴراوبﻪ ‪ )Shiroba‬ﻣستقﻴﻤاً بﻴﻦ (قﻠعﻪ چﻤﻦ ﻧﻮ) و تﻬاﻧﺔ افغاﻧﻰ ﻣشﻬﻮر بﻪ ﻧام‬
‫(ﻟشکروﻧد) ﻣﻰﮔذرد بعد خط ﻣذکﻮر ﻣستقﻴﻤاً ﻣﻴان (ستﻴشﻦ رﻳﻞ) و کﻮچﻪ ﻣﻴان بﻼك رفتﻪ‪ ،‬باز‬
‫بﻪطرف جﻨﻮب ﮔشتﻪ شاﻣﻞ سﻠسﻠﻪ کﻮه خﻮاجﻪ عﻤران ﻣﻰشﻮد و تﻬاﻧﻪ (ﮔﻮاشﻪ ‪ )Gowasha‬را‬
‫در ﻣﻠکﻴت اﻧﮕرﻳز ﻣﻰﮔذارد و راه کﻪ بﻪ طرف (شﻮراوك) بﻪ جﻨﻮب و غرب (ﮔﻮاشﻪ) ﻣﻰرود‬
‫ﻣتعﻠق بﻪ افغاﻧستان بﻮده‪ ،‬برتاﻧﻴﻪ تا بﻪ ﻧﻴﻢ راﻫﻰ ﻣذکﻮر ﻣداخﻠﻪ ﻧخﻮاﻫد کرد‪.‬‬
‫‪ -6‬شراﻳط اﻳﻦ عﻬدﻧاﻣﻪ بﻴﻦ برتاﻧﻴﻪ و افغاﻧستان قابﻞ قبﻮل بﻮده ﻫرﮔاه در آﻳﻨده‪ ،‬باﻻى کدام فقره‬
‫اختﻼف جزﻳﻰ بروز ﻧﻤاﻳد‪ .‬از طرﻳق ﻣذاکره دوستاﻧﻪ حﻞ و فصﻞ خﻮاﻫد شد‪.‬‬
‫‪ -7‬چﻮن کﻪ دوﻟت ﻫﻨد برتاﻧﻮى از ﻧﻴت ﻧﻴك جﻨاب اﻣﻴر صاحب ﻧسبت بﻪ دوﻟت ﻫﻨد برتاﻧﻮى‬
‫اطﻤﻴﻨان کاﻣﻞ دارد‪ ،‬ﻟذا آرزوﻣﻨد است تا افغاﻧستان را در حاﻟت خﻮدﻣختارى و استقﻼل ببﻴﻨد‪.‬‬
‫و ﻫرﮔاه افغاﻧستان بﻪ خرﻳدن اسﻠحﻪ اقدام ﻧﻤاﻳد دوﻟت برتاﻧﻴﻪ کدام اعتراض ﻧدارد و ﻫﻢ ﻧسبت‬
‫اﻣضاى اﻳﻦ قرارداد کﻪ ساﻻﻧﻪ بﻪ دوﻟت افغاﻧستان دوازده ﻟك روپﻴﻪ پرداختﻪ ﻣﻰشد بعد از عقد‬
‫قرارداد ﻣذکﻮر شش ﻟك اضافﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد و راجع بﻪ ﻣفاد ﻣعاﻫده دﻳﻮرﻧد بﻴﻦ خﻮﻳش بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫ﻧتﻴجﻪ بحث تﻮسط ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان ﮔروه در صﻨف ارائﻪ ﮔردد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد بﻴﻦ کدام شخصﻴتﻫا عقد ﮔردﻳد؟‬
‫‪ .2‬ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد در کدام سال عقد ﮔردﻳد؟‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان از اوﻟﻴا و بزرﮔان‪ ،‬شخصﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ و ﻣﻨابع راجع بﻪ پﻴاﻣدﻫاى ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد‬
‫ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪60‬‬
 ‫درس پاﻧزدﻫﻢ‬

‫سﻠﻄﻨت اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان (‪ 1901‬اﻟﻰ ‪ 1919‬ﻣﻴﻼدى)‬

‫چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن‬

‫اﻣﻴرحبﻴباﷲخان‪،‬کارکردﻫاى ﻣﻬﻢ‬
‫حکﻮﻣت ﻣﻮصﻮف‪ ،‬عﻠﻞ و عﻮاﻣﻞ‬
‫قتﻞ وى ﻣطاﻟبﻰ است کﻪ در ﻣتﻦ‬
‫ذﻳﻞ بﻪ آنﻫا پاسخ داده شده است‪.‬‬

‫اﻣﻴر حبﻴب اﷲ خان‬

‫سردارحبﻴباﷲخان پسر بزرگ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان بﻮد‪ .‬ﻣﻮقعﻰکﻪ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان‬

‫تﻮسط اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان در ﻣﻨطقﺔ ششﮔاو(شش قﻠعﻪ) ﻣﻴان کابﻞ و غزﻧﻰ در جﻨگ‬
‫شکست خﻮرد‪ ،‬پﻨاﻫﻨدة بخارا ﮔردﻳد و سردارحبﻴباﷲخان در سال (‪ 1872‬م‪ ).‬در سﻤرقﻨد‬
‫دﻳده بﻪدﻧﻴا کشﻮد‪ .‬وى بﻪ عﻤر ‪ 28‬ﻳا ‪ 29‬ساﻟﻪﮔﻰ در سال (‪1901‬م‪ ).‬بعد از وفات پدر زﻣام‬
‫اﻣﻮر را بﻪ دست ﮔرفت‪.‬‬
‫اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان بﻪ ﮔﻮﻧﻪ طبﻴعﻰ شخص آرام‪ ،‬ﻫﻮشﻴار‪ ،‬ﻣتجدد و ترقﻰخﻮاه بﻮد‪ .‬ﮔرچﻪ‬
‫بﻪ عﻴش و عشرت و دربار ﻣجﻠﻞ تﻤاﻳﻞ داشت‪ .‬اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان در دوران زﻣاﻣدارى‬
‫بﻪ چﻨدﻳﻦ چﻬره ظاﻫر ﮔردﻳد‪ .‬در ابتدا در ﻳکﻰ از ﻧطقﻫاى خﻮد بﻪ ﻣردم اظﻬار ﻧﻤﻮد کﻪ‬
‫افغاﻧستان جاﻣعﺔ اسﻼﻣﻰ است و باﻳد ارزشﻫاى اسﻼﻣﻰ در آن رعاﻳت ﮔردد؛ چﻨانچﻪ‬

‫‪61‬‬
 ‫در ﻣﻨطقﺔ خرابات شﻬر کابﻞ رقصﻴدن رقاصﻪﻫا را ﻣﻤﻨﻮع قرار داده و اﻳﻦ عﻤﻞ را ﻣغاﻳر‬
‫شرﻳعت داﻧست‪ .‬بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬در قﻮاﻧﻴﻦ جزاﻳﻰ تغﻴﻴرات بﻪ وجﻮد آورد؛ بﻪطﻮر ﻣثال‬
‫قطع اعضاى بدن در ارتکاب جرم ﻣﻨع قرار داده شد و بﻪ عﻮض آن براى ﻣجرﻣﻴﻦ‬
‫حبسﻫاى ﻣتفاوت تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳد‪ .‬کﻮر ساختﻦ ﻣجرﻣﻴﻦ را ﻣﻨع قرار داده و خرﻳد و‬
‫فروش غﻼم و کﻨﻴز ﻣﻨع شد‪ ،‬اﻣا راجع بﻪ آزادى اﻳشان عﻤﻞ ﻧﻨﻤﻮد و ﻫﻢچﻨان ازدواج با‬
‫بﻴش از چﻬار زن را کﻪ خﻼف شرﻳعت است ﻣﻤﻨﻮع قرار داد‪.‬‬
‫اﻣﻴرحبﻴباﷲخان‪ ،‬شخصﻴت فرﻫﻨگ دوست بﻮده و تأکﻴد ﻣﻰﻧﻤﻮد کﻪ جاﻣعﻪ بدون‬
‫فراﮔرفتﻦ تعﻠﻴﻢ و تربﻴﻪ ترقﻰ و پﻴشرفت کرده ﻧﻤﻰتﻮاﻧد‪ .‬اقداﻣات ﻣﻬﻢ ﻣﻮصﻮف ﮔذاشتﻦ‬
‫تﻬداب ﻣعارف و ﻣعرفﻰ فرﻫﻨگ جدﻳد بﻮد‪ .‬در سال (‪ 1903‬م‪ ).‬اوﻟﻴﻦ ﻣکتب بﻪﻧام‬
‫ﻟﻴسﺔحبﻴبﻴﻪ تأسﻴس ﮔردﻳد کﻪ در اﻳﻦ ﻣکتب برعﻼوة ﻣضاﻣﻴﻦ دﻳﻨﻰ‪ ،‬تارﻳخ‪ ،‬جغرافﻴﻪ‪،‬‬
‫رﻳاضﻰ‪ ،‬کﻴﻤﻴا‪ ،‬فزﻳك‪ ،‬ﻫﻨدسﻪ‪ ،‬ﻣثﻠثات‪ ،‬حکﻤت و حفظاﻟصحﻪ تدرﻳس ﻣﻰشد و چﻨدﻳﻦ‬
‫ﻣکتب ابتداﻳﻰ در شﻬر کابﻞ ﻧﻴز اﻳجاد ﮔردﻳد‪.‬‬
‫در بخش ﻧظاﻣﻰ ﻫﻢ ﻣکتبﻰ بﻪ ﻧام حربﻴﻪ اﻳجاد شد کﻪ برعﻼوة ﻣضاﻣﻴﻦ عﻠﻤﻰ در آن‬
‫ارکان حرب تدرﻳس ﻣﻰﮔردﻳد و پروسﺔ تدرﻳس ﻣضاﻣﻴﻦ ﻣذکﻮر تﻮسط ﻣعﻠﻤان افغاﻧﻰ‪،‬‬
‫ترکﻰ و ﻫﻨدى پﻴش برده ﻣﻰشد‪.‬‬
‫در بخش ﻣطبﻮعات ﻳك ﻣطبعﻪ در شﻬر کابﻞ تأسﻴس شد کﻪ ﻣاشﻴﻦﻫاى آن تﻮسط‬
‫قﻮة بخار فعاﻟﻴت ﻣﻰﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻣطبعﺔ ﻣذکﻮر ﻳكتعداد ﻟﻮاﻳح دوﻟتﻰ و جراﻳد بﻪ چاپ‬
‫ﻣﻰرسﻴد‪ .‬دو جرﻳده بﻪﻧامﻫاى (سراجاﻻخبار) و (سراج اﻻطفال) براى اوﻟﻴﻦ ﻣرتبﻪ تأسﻴس‬
‫و بﻪ ﻧشرات آغاز ﻧﻤﻮد کﻪ ﻣدﻳر ﻣسئﻮول آن ﻣحﻤﻮد طرزى بﻮد و تحت ﻧظر اﻳشان جراﻳد‬
‫ﻣذکﻮر چاپ و ﻧشر ﻣﻰشد‪ ،‬کﻪ در بﻴدارى و حس استقﻼل خﻮاﻫﻰ ﻣردم ﻧقش بارزى‬

‫‪62‬‬
 ‫داشت از ﻫﻤﻴﻦ سبب‪ ،‬ﻣحﻤﻮد طرزى بﻪﻧام پدر ﻣطبﻮعات افغاﻧستان ﻟقب ﻳافتﻪ است‪.‬‬
‫جادة کابﻞ‪ -‬غزﻧﻰ‪ ،‬کابﻞ‪ -‬جﻼل آباد و ﻟغﻤان احداث‪ ،‬چﻨدﻳﻦ عراده ﻣﻮتر براى‬
‫اوﻟﻴﻦ بار جﻬت اﻧتقاﻻت از ﻳك کﻤپﻨﻰ بﻪﻧام (ﻣدﻟر) از بﻤبﻴﻰ تﻮسط دوﻟت‪ ،‬خرﻳدارى‬
‫ﮔردﻳد و ﻫﻢ چﻨدﻳﻦ ﻧفر براى فرا ﮔرفتﻦ ترﻣﻴﻢ ﻣﻮتر بﻪ ﻫﻨدوستان اعزام شدﻧد‪.‬‬
‫در بخش ﻧساجﻰ ﻳا تکﻪ بافﻰ ﻳك فابرﻳکﺔ‪ ،‬پشﻤﻴﻨﻪ بافﻰ تأسﻴس شد کﻪ با قﻮة بخار‬
‫فعاﻟﻴت ﻣﻰکرد‪ ،‬اﻳﻦ فابرﻳکﻪ‪ ،‬ساﻻﻧﻪ براى پﻨجاه ﻫزار عسکر ﻳﻮﻧﻴفﻮرم ﻧظاﻣﻰ تﻬﻴﻪ ﻣﻰﻧﻤﻮد‬
‫و ﻣتباقﻰ تﻮﻟﻴدات آن بﻪ بازار عرضﻪ ﻣﻰﮔردﻳد‪ .‬ﻳك فابرﻳکﺔ کﻮچك تﻮﻟﻴد برق آبﻰ در‬
‫جبﻞ اﻟسراج ساختﻪ شد کﻪ ابتداء ﻣقدار تﻮﻟﻴد آن کﻢ بﻮد‪ ،‬صرف ارگ را تﻨﻮﻳر ﻣﻰﻧﻤﻮد‬
‫بعد بﻪ تعداد تﻮربﻴﻦﻫاى آن افزوده شد کﻪ شﻬر کابﻞ را با برق تﻨﻮﻳر ﻣﻰکرد‪ .‬در بخش‬
‫زراعت ﻫﻢ ﻳك تعداد بﻨدﻫا و ﻧﻬرﻫا احداث ﮔردﻳد‪.‬‬
‫واقعات ﻣﻬﻢ دوران سﻠطﻨت حبﻴب اﷲ خان بغاوت قباﻳﻞ (ځدران‪ ،‬ﻣﻨﮕﻞ و احﻤدزى) و‬
‫ﻫﻢ قﻴام ﻣردم قﻨدﻫار بﻮد کﻪ اﻳﻦ شﻮرشﻫا‪ ،‬تﻮسط دوﻟت با تدبﻴر عاﻟﻰ خاﻣﻮش ﮔردﻳد‪.‬‬
‫حادثﺔ دﻳﮕر ﻣقارن حکﻮﻣت اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان وقﻮع جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول بﻮد‪ ،‬درﻳﻦ‬
‫وقت ﻫﻴأتﻰ از حکﻮﻣت آﻟﻤان وارد افغاﻧستان ﮔردﻳد‪ .‬ﻟزوم دوستﻰ دو ﻣﻤﻠکت را خاطر‬
‫ﻧشان ساخت‪ ،‬با اﻳﻦ ﻫﻴأت عدﻳﻰ از ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان دوﻟت عثﻤاﻧﻰ و اترﻳش ﻧﻴز شرکت‬
‫داشتﻨد تا بدﻳﻦ وسﻴﻠﻪ افغاﻧستان را با دوﻟتﻫاى (ﻣحﻮر) ﻳعﻨﻰ کشﻮرﻫاﻳﻰکﻪ با آﻟﻤان‬
‫ﻫﻤدست بﻮدﻧد‪ ،‬اﻟحاق ﻧﻤاﻳﻨد و اﻧﮕﻠﻴسﻫا از ورود ﻫﻴأت آﻟﻤاﻧﻰ ﻫراس داشتﻨد کﻪ‬
‫ﻣبادا افغاﻧستان با دوﻟتﻫاى ﻣحﻮر ﻣﻠحق ﮔردد‪ ،‬بﻨا براﻳﻦ با روسﻫا ﻣعاﻫدة ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ بﻪ‬
‫ﻣﻮجب ﻣعاﻫده ﻣذکﻮر افغاﻧستان بﻰطرفﻰ خﻮد را در جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول اعﻼن ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﻣﻴر در سالﻫاى اخﻴر حکﻤرواﻳﻰ خﻮﻳش ﻣﻮرد تﻨفر ﻣردم‪ ،‬روشﻨفکران‬

‫‪63‬‬
 ‫و ﻣشروطﻪخﻮاﻫان قرار ﮔرفتﻪ بﻮد کﻪ بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪﻫاى سقﻮط حکﻮﻣت وى‬
‫ﻣﻬﻴا ﮔردﻳد‪.‬‬
‫در اواخر سال ‪1918‬م‪ .‬اﻣﻴر با تﻤام دربارﻳان خﻮد براى تفرﻳح از جﻼل آباد براى صﻴد‬
‫ﻣاﻫﻰ بﻪ (کﻠﻪ ﮔﻮش) ﻟغﻤان رفتﻨد و در آنجا در شام بﻴستﻢ ﻣاه فبرورى تﻮسط شخص‬
‫ﻧاﻣعﻠﻮم با فﻴر تفﻨﮕچﻪ بﻪ قتﻞ رسﻴد و جسد اﻣﻴر بﻪ جﻼل آباد اﻧتقال و در ﻫﻤانجا بﻪ‬
‫خاك سپرده شد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن‬
‫اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان و ﮔروه دوم در رابطﻪ بﻪ شخصﻴت ﻣﻮصﻮف باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻧتﻴجﺔ‬
‫ﻣباحثﻪ را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان در کدام سال بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد؟‬
‫‪ .2‬اوﻟﻴﻦ جرﻳده در کدام سال بﻪ ﻧشرات آغاز و چﻪ ﻧام داشت؟‬
‫‪ .3‬اوﻟﻴﻦ فابرﻳکﺔ برق آبﻰ در کجا و بﻪ چﻪ ظرفﻴت شروع بﻪ فعاﻟﻴت ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان در ﻣﻮرد رﻳفﻮرم و اصﻼحات اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان از بزرﮔان و اوﻟﻴا ﻣعﻠﻮﻣات‬
‫حاصﻞ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪64‬‬
 ‫درس شاﻧزدﻫﻢ‬

‫جﻨبشﻫاى ﻣشروﻃﻴت‬

‫جﻨبشﻫاى ﻣشروطﻴت‪ ،‬چﮕﻮﻧﻪ عرض اﻧدام‬

‫ﻧﻤﻮدﻧد؟ اﻫداف وﻣقاصد آنﻫا چﻪ بﻮد و با چﻪ‬
‫سرﻧﻮشتﻰ ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳدﻧد؟ دراﻳﻦ درس شاﮔردان‬
‫با اﻳﻦ ﻣطاﻟب آشﻨا ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬

‫در شروع سﻠطﻨت اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان براى ﻧخستﻴﻦ بار‪ ،‬ﻣعارف ﻣروج و ﻧشر فرﻫﻨگ جدﻳد‬
‫آغاز ﮔردﻳد‪ .‬ﻳك تعداد ﻣکاتب ﻣحدود تشکﻴﻞ و در بخش ﻧشر فرﻫﻨگ جدﻳد دو روزﻧاﻣﻪ‬
‫ﻣﻨتشر شد و در ﻣطبعﻪ‪ ،‬چاپ کتب‪ ،‬آغاز ﮔردﻳد‪.‬‬
‫اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان بعد از اﻣضاى ﻣعاﻫدة ‪ 1905‬ﻣﻴﻼدى با اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬خﻮد را خاطر جﻤع‬
‫احساس ﻣﻰﻧﻤﻮد؛ اﻣا بﻪ ﻣﻮجب اﻳﻦ قرار داد اﻧﮕﻠﻴس و روس در شروع جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول ﻫراس‬
‫داشتﻨد کﻪ ﻣبادا افغاﻧستان با قﻮاى (ﻣحﻮر) ﻳا ﻣﻤاﻟك کﻪ با دوﻟت آﻟﻤان ﻣتحد بﻮدﻧد‪ ،‬ﻣﻠحق‬
‫ﮔردد؛ از ﻫﻤﻴﻦ رو اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬افغاﻧستان را تحتاﻟحﻤاﻳﻪ خﻮد قرار دادﻧد کﻪ بدﻳﻦ ترتﻴب‪،‬‬
‫استقﻼل افغاﻧستان سﻠب ﮔردﻳد‪.‬‬
‫وضع ادارى در شروع سﻠطﻨت اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان ﻳك ﻣقدار خﻮب بﻮده و ﻣردم تصﻮر‬
‫ﻣﻰکردﻧد کﻪ بﻪ زودى بﻬبﻮد بﻴشتر خﻮاﻫد ﻳافت‪ ،‬اﻣا بعدتر صﻼحﻴتﻫاى ادارى و زﻣام اﻣﻮر‬
‫افغاﻧستان بﻪ دست چﻨد ﻧفر ﻣحدود قرار ﮔرفت‪ .‬ﻣراجع ادارى بﻪ فساد ﻣﻠﻮث شد و فساد ادارى‬

‫‪65‬‬
 ‫بﻪ اوج خﻮد رسﻴد و اﻣﻴر در عﻴش و عشرت دربار فرو رفتﻪ از اوضاع ﻣﻤﻠکت بﻰ خبر بﻮد‪ .‬روﻧد‬
‫کﻨد رشد و اﻧکشاف جاﻣعﻪ‪ ،‬سﻠب استقﻼل‪ ،‬افزاﻳش فساد ادارى‪ ،‬بﻰ عداﻟتﻰ و وضع ﻣاﻟﻴات کﻤر‬
‫شکﻦ بر ﻣشکﻼت ﻣردم‪ ،‬افزود‪.‬‬
‫روشﻨفکران از وضع بحراﻧﻰ ﻣﻤﻠکت را رﻧج ﻣﻰبردﻧد و براى حﻞ اﻳﻦ ﻣشکﻞ در صدد آن‬
‫برآﻣدﻧد تا ﻣردم افغاﻧستان را چطﻮر ﻧجات دﻫﻨد؛ سراﻧجام‪ ،‬تصﻤﻴﻢ ﮔرفتﻨد تا ﻣطﻠقاﻟعﻨاﻧﻰ دوﻟت‬
‫را بﻪ ﻣشروطﻴت تعﻮﻳض ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫روشﻨفکران بﻪ دور اصﻼح طﻠبان دربار جﻤع شده و خﻮاﻫان اصﻼحات ﻳا رﻳفﻮرم در داخﻞ‬
‫دوﻟت شدﻧد‪ .‬روشﻨفکران دربار عبارت بﻮدﻧد از ﻣحﻤد وﻟﻰ خان بدخشاﻧﻰ‪ ،‬ﻣﻴرزﻣانخان‪ ،‬ﻣﻴر ﻳار‬
‫بﻴك خان دروازى‪ ،‬پادشاهﻣﻴرخانﻟﻮﮔرى‪ ،‬ﻧظاماﻟدﻳﻦخان ارغﻨدﻳﻮال و ﻟعﻞﻣحﻤدخان کابﻠﻰ‪ .‬بعد‬
‫ﻳك دستﻪ جﻮاﻧان دﻳﮕر؛ ﻣاﻧﻨد جﻮﻫرشاهخان‪ ،‬ﻟعﻞﻣحﻤدخان‪ ،‬پادشاه ﻣﻴر خان‪ ،‬ﻧظاماﻟدﻳﻦخان‬
‫و ﻣﻴر زﻣانخان با حﻠقﺔ سﻴاسﻰ دﻳﻤﻮکراتﻫاى خارج دربار ﻳکجا شدﻧد‪ ،‬کتب و جرﻳدهﻫاى‬
‫خارجﻰ در اختﻴار اﻳشان قرار ﻣﻰﮔرفت و بﻪ ﻣساﻳﻞ سﻴاسﻰ‪ ،‬اجتﻤاعﻰ و اوضاع داخﻠﻰ و خارجﻰ‬
‫عﻼقﻪ ﻣﻰﮔرفتﻨد‪.‬‬
‫ﻟﻴسﺔحبﻴبﻴﻪ بﻪ ﻣرکز روشﻨفکران تبدﻳﻞ ﮔردﻳده بﻮد‪ .‬در بﻴﻦ روشﻨفکران (رادﻳکالﻫا) ﻳا‬
‫طرفداران اصﻼحات بﻨﻴادى ﻧﻴز وجﻮد داشت کﻪ حتﻰ خﻮاﻫان کﻮدتا ﻫﻢ بﻮدﻧد‪ .‬دستﺔ دﻳﮕر‬
‫روشﻨفکران خارج حﻠقﺔ دربار و در ﻟﻴسﺔ حبﻴبﻴﻪ فعاﻟﻴت ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬روشﻨفکران دربار‪ ،‬روشﻨفکران‬
‫ﻣستقﻞ و جدا از ﻟﻴسﺔ حبﻴبﻴﻪ‪ ،‬با ﻣعﻠﻤان و کارﻣﻨدان ﻟﻴسﺔ ﻣذکﻮر ائتﻼف ﻧﻤﻮدﻧد و ﻳك حزب‬
‫سﻴاسﻰ بﻪﻧام (جﻤعﻴتسرىﻣﻠﻰ) را اﻳجاد کردﻧد کﻪ ﻣرام ﻧاﻣﻪ حزب ﻣذکﻮر تبدﻳﻞ ﻣطﻠقاﻟعﻨاﻧﻰ‬
‫بﻪ حکﻮﻣت ﻣشروطﻪ‪ ،‬حصﻮل استقﻼل‪ ،‬ﻣعارف ﻣتﻮازن و ﻧشر تﻤدن و فرﻫﻨگ جدﻳد در افغاﻧستان‬
‫بﻮد‪.‬‬
‫حزب ﻣذکﻮر بﻪ ﮔروهﻫاى ده ﻧفرى تحت رﻫبرى ﻳکﻰ از ﻣؤسسان تقسﻴﻢ ﮔردﻳد و براى‬
‫اﻳﻦکﻪ فعاﻟﻴتﻫاى حزب افشا ﻧﮕردد‪ ،‬اعضاى حزب ﻳکدﻳﮕر خﻮد را ﻧﻤﻰشﻨاختﻨد‪ .‬جﻠسات‬
‫حزبﻰ خﻴﻠﻰ ﻣحرﻣاﻧﻪ شب ﻫﻨﮕام بﻪﻧام ﻣﻬﻤاﻧﻰ تﻮسط رﻳسان ﮔروهﻫا داﻳر ﻣﻰﮔردﻳد و در جﻠسات‬
‫راجع بﻪ اﻣﻮر حزب فﻴصﻠﻪﻫا صﻮرت ﻣﻰﮔرفت و جﻠسات عﻤﻮﻣﻰ در فاصﻠﻪﻫاى طﻮﻻﻧﻰ داﻳر‬

‫‪66‬‬
 ‫شده و تصاﻣﻴﻢ جدﻳد اتخاذ ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬
‫رئﻴس ﻳکﻰ از حﻠقﻪﻫاى عﻤدة حزب‪ ،‬تاج ﻣحﻤدخان بﻠﻮچ پغﻤاﻧﻰ‪ ،‬جﻮﻫرشاهخان غﻮربﻨدى‬
‫و ﻣﻴرسﻴد قاسﻢ خان ﻟغﻤاﻧﻰ و اعضاى ﻣسﻠﻤاﻧان ﻫﻨدى حزب کﻪ ﻫﻤﻪ ﻣعﻠﻤان ﻟﻴسﺔحبﻴبﻴﻪ بﻮدﻧد؛‬
‫در ﻳکﻰ از جﻠسات حزب فﻴصﻠﻪ ﻧﻤﻮدﻧد تا ﻧخست اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان بدون اﻳﻦکﻪ از ﻣﻮجﻮدﻳت‬
‫حزب آﮔاه ﮔردد‪ ،‬تشﻮﻳق شﻮد تا خﻮدش در پﻴاده ﻧﻤﻮدن پروسﺔ ﻧشر فرﻫﻨگ و تأسﻴس ﻣعارف‬
‫سرتاسرى راضﻰ و ﻫﻤکارى ﻧﻤاﻳد‪ .‬ﻳك کاپﻰ ﻣرام ﻧاﻣﺔ حزب ﻧزد تاج ﻣحﻤد پغﻤاﻧﻰ ﻣﻮجﻮد‬
‫بﻮد کﻪ با اسﻨاد دﻳﮕر در ﻣﻨزل خﻮد ﻧﮕﻬدارى ﻣﻰﻧﻤﻮد‪ .‬برادرش ﻣحﻤد شرﻳف کﻪ از ﻣخاﻟفان‬
‫افکار سﻴاسﻰ بﻮده و از طرفداران دوﻟت ﻣحسﻮب ﻣﻰﮔردﻳد‪ ،‬ﻫﻤراى تاج ﻣحﻤدخان در ﻳك‬
‫ﻣﻨزل رﻫاﻳشﻰ داشت او ﻣصﻮبﺔ ﻣذکﻮر را از بﻴﻦ اسﻨاد تاج ﻣحﻤدخان بﻪ دست آورد و آنرا بﻪ‬
‫شخص اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان تقدﻳﻢ کرد‪.‬‬
‫در زﻣستان (‪1909‬م‪ ).‬ﻫﻨﮕاﻣﻰکﻪ اﻣﻴر ﻣصروف تفرﻳح در جﻼل آباد بﻮد‪ ،‬ﻣحﻤد عظﻴﻢ‬
‫خان کارﻣﻨد فابرﻳکﺔ حربﻰ و ﻣﻼ ﻣﻨﻬاج اﻟدﻳﻦ ﻣعﻠﻢ خصﻮصﻰ شﻬزاده کبﻴر خان‪ ،‬فﻬرستﻰ‬
‫از تﻤام اعضاى حزب ترتﻴب ﻧﻤﻮدﻧد و ﻣﻼ ﻣﻨﻬاج اﻟدﻳﻦ فﻬرست را با ﮔزارش تﻬﻴﻪ شده‬
‫بﻪ اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان تقدﻳﻢ کرد و در ﮔزارش چﻨﻴﻦ تذکر داده شده بﻮد کﻪ ﻫدف (حزب‬
‫سرى ﻣﻠﻰ) کشتﻦ اﻣﻴر و تأسﻴس حکﻮﻣت ﻣشروطﻪ ﻣﻰباشد و در کابﻞ چﻨﻴﻦ شاﻳعﻪ بﻮد کﻪ‬
‫افشاﮔرى تﻮسط ﻫﻨدىﻫاى داخﻞ حزب صﻮرت ﮔرفتﻪ بﻮد‪ .‬ﻣردم چﻨﻴﻦ استدﻻل ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‬
‫کﻪ اعضاى ﻫﻨدى حزب ﻣﻰخﻮاستﻨد ﻧخست جﻨبش استقﻼل و ﻣشروطﻪ خﻮاﻫﻰ را خفﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‬
‫و دوم کشﻮر افغاﻧستان را بﻪ ﻧفع اﻧﮕﻠﻴسﻫا عقب اﻧداختﻪ و اﻣﻴر را از تأسﻴس ﻣعارف و ﻧشر‬
‫فرﻫﻨگ جدﻳد دﻟسرد بسازﻧد و بﻪ حکﻢ اﻣﻴر‪ ،‬چﻬﻞ ﻧفر از اعضاى حزب اعدام و تعدادى ﻫﻢ‬
‫زﻧداﻧﻰ شدﻧد‪ .‬بعد از ﻣدتﻰ ﻳك تعداد زﻧداﻧﻴان آزاد شده‪ ،‬اﻣا روشﻨفکران ﻣشروطﻪ خﻮاه بﻪکﻠﻰ‬
‫سرکﻮب ﻧﮕردﻳده دوباره ﮔروهﻫاى کﻮچکتر تشکﻴﻞ ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ ﻣخفﻴاﻧﻪ فعاﻟﻴت ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫در سال (‪1918‬م‪ ).‬بعد از سرکﻮب شدن ﻣشروطﻪخﻮاﻫان (عبداﻟرحﻤﻦ ﻟﻮدى) ﻣحرر‬
‫سراجاﻻخبار و عضﻮ جﻨبش ﻣشروطﻴت کﻪ شخص (رادﻳکال) بﻮد در شب جشﻦ ساﻟﮕرد‬
‫اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان با تفﻨﮕچﻪ ﻳﻰ در بام دوکان ﻣتصﻞ کﻮچﺔ قاضﻰ (شﻮربازار) در اﻧتظار ﻣﻮتر‬

‫‪67‬‬
 ‫حاﻣﻞ اﻣﻴر ﻧشست (آن وقت شاه ﻣعﻤﻮﻻً در شبﻫاى جشﻦ و چراغان کابﻞ بازارﻫاى ارگ و‬
‫چﻮك شﻮر بازار را عبﻮر ﻣﻰکرد) ﻫﻤﻴﻦکﻪ ﻣﻮتر اﻣﻴر ﻣقابﻞ دوکان ﻣذکﻮر رسﻴد؛ عبداﻟرحﻤﻦ‬
‫باﻻى ﻣﻮتر اﻣﻴر فﻴر ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣرﻣﻰ بﻪ ﻣﻮتر اصابت کرد؛ اﻣا ﻣﻮتر بﻪ سرعت ﮔذشت و اﻣﻴر ﻧجات‬
‫ﻳافت و فرداى آن شب عبداﻟرحﻤﻦ ﻟﻮدى تﻮسط قﻮاى اﻣﻨﻴتﻰ ﮔرفتار و در ارگ شاﻫﻰ زﻧداﻧﻰ‬
‫ﮔردﻳد‪ .‬اﻣﻴر ﻣسئﻮوﻟﻴت اعدام او و ﻫﻤکاران اش را بﻪ ﮔردن ﻧﮕرفت‪.‬کﻪ بعد در سال (‪1919‬م‪).‬‬
‫عبداﻟرحﻤﻦ ﻟﻮدى با ساﻳر روشﻨفکران دﻳﮕر از زﻧدان آزاد شده‪ ،‬ﻣﻨحﻴث ﻣاﻣﻮران دورة اﻣاﻧﻴﻪ در‬
‫وظاﻳف دوﻟتﻰ تقرر حاصﻞ ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد زﻣﻴﻨﻪﻫاى اﻳجاد ﻣشروطﻴت‬
‫و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد اﻫداف اﻳﻦ جﻨبش باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻧتﻴجﺔ آن را در صﻨف ارائﻪ‬
‫ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬جﻨبش ﻣشروطﻴت را کﻰﻫا رﻫبرى ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد؟‬
‫‪ -2‬اعضاى برجستﺔ جﻨبش ﻣشروطﻴت را کدام شخصﻴتﻫا‪ ،‬تشکﻴﻞ ﻣﻰداد؟‬
‫‪ -3‬اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان چﮕﻮﻧﻪ از ﻣرام جﻨبش ﻣشروطﻴت آﮔاه شد؟‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان در صﻮرت دسترسﻰ بﻪ ﻣﻨابع و ﻣآخذ راجع بﻪ عﻮاقب ﻧاﮔﻮار سرکﻮبﻰ جﻨبش‬
‫ﻣشروطﻴت‪ ،‬ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫بررسﻰ ﻓصﻞ اول‬
‫افغاﻧستان براى ﻣدت طﻮﻻﻧﻰ بﻪ اثر ﻣداخﻼت خارجﻰﻫا تجزﻳﻪ و تقسﻴﻢ ﮔردﻳده بﻮد‪ ،‬اﻣا‬
‫در سال ‪1747‬م‪ .‬دوﻟت ﻣرکزى تﻮسط احﻤد شاه بابا ﻣؤسس افغاﻧستان‪ ،‬تأسﻴس شد‪ .‬زراعت و‬
‫ﻣاﻟدارى کﻪ ﻣﻨابع اقتصاد افغاﻧستان را تشکﻴﻞ ﻣﻰداد بﻪ کﻠﻰ صدﻣﻪ دﻳده بﻮد‪ ،‬بعد از تحکﻴﻢ دوﻟت‬
‫ﻣرکزى دوباره بﻬبﻮد ﻳافت‪ ،‬تﻮﻟﻴد صﻨاﻳع ﻣروج کﻪ احتﻴاجات روزﻣره ﻣردم را ﻣرفﻮع ﻣﻰساخت‬
‫دوباره احﻴا شد‪ .‬تجارت سر از ﻧﻮ روﻧق ﮔرفت و وضع اقتصادى بﻬتر شد‪ .‬تعﻠﻴﻢ و تربﻴﻪ عﻨعﻨﻮى در‬
‫ﻣدارس و ﻣساجد صﻮرت ﻣﻰﮔرفت و ﻳكتعداد ﻣدارس در سراسر افغاﻧستان تأسﻴس ﮔردﻳد‪.‬‬
‫از سال ‪ 1839‬تا ‪ 1842‬ﻣﻴﻼدى افغاﻧستان ﻣﻮرد تجاوز اﻧﮕﻠﻴس قرار ﮔرفت و بعد از شکست‬
‫اﻧﮕﻠﻴس در افغاﻧستان در اثر بﻰاتفاقﻰ برادران وزﻳر فتحخان تا شروع سﻠطﻨت اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬
‫بﻰﻧظﻤﻰ و ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ در کشﻮر حکﻤفرﻣا بﻮد؛ اﻣا در دوران سﻠطﻨت اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬
‫دوﻟت ﻣرکزى تشکﻴﻞ و قﻮة اجراﻳﻴﻪ کﻪ ﻣشتﻤﻞ بر صدراعظﻢ و اعضاى کابﻴﻨﻪ و ادارات دوﻟتﻰ‬
‫بﻮد تأسﻴس شده و ﻧظام ادارى در افغاﻧستان بﻪ وجﻮد آﻣد‪.‬‬
‫در بخش زراعت‪ ،‬ﻣاﻟدارى‪ ،‬صﻨاﻳع‪ ،‬اصﻼحات بﻪ وجﻮد آﻣد‪ .‬ﻣعارف عﻨعﻨﻮى بﻪ ﻣعارف‬
‫عصرى تعﻮﻳض ﮔردﻳد‪ .‬اردو تشکﻴﻞ شد و وضع اقتصاد بﻬبﻮد ﻳافت‪ .‬در عﻬد سﻠطﻨت دوم‬
‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا براى بار دوم بر افغاﻧستان تجاوز ﻧﻤﻮدﻧد و شﻴرازة اداره و اصﻼحات‬
‫فرو رﻳخت‪ ،‬ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ دوباره روى کار آﻣد‪ ،‬بﻰﻧظﻤﻰ حاکﻢ و اقتصاد بﻪ رکﻮد ﻣﻮاجﻪ شد‪.‬‬
‫در ‪ 1880‬اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪ ،‬وى ﻧخست اردوى ﻳکصد ﻫزار ﻧفرى‬
‫تشکﻴﻞ ﻧﻤﻮده و دوﻟت ﻣرکزى قﻮى بﻨﻴان ﮔذاشت کﻪ تﻤام افغاﻧستان را تحت اداره دوﻟت‬
‫ﻣرکزى و واحد قرار داد‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا عﻠﻴﻪ اﻣﻴر و دوﻟت افغاﻧستان دساﻳس زﻳادى را بﻪ کار‬
‫بردﻧد تا باﻵخره ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد را باﻻى اﻣﻴر تحﻤﻴﻞ و اﻣضا ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ بﻪ ﻣﻮجب آن بعضﻰ‬
‫قسﻤتﻫاى افغاﻧستان از پﻴکر آن جدا ﮔردﻳد‪.‬‬
‫در دوران سﻠطﻨت اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان تا اﻧدازه ﻳﻰ بﻪ ﻣعارف و ﻧشر فرﻫﻨگ جدﻳد تﻮجﻪ‬
‫بﻪعﻤﻞ آﻣد‪ ،‬اقتصاد بﻬبﻮد ﻳافت‪ ،‬راهﻫاى ﻣﻮاصﻼتﻰ احداث‪ ،‬بﻨد و ﻧﻬرﻫا اعﻤار ﮔردﻳد‪ .‬براى‬
‫اﻧتقاﻻت ﻳك تعداد وساﻳط تراﻧسپﻮرتﻰ از ﻳك کﻤپﻨﻰ اﻧﮕﻠﻴسﻰ خرﻳدارى ﮔردﻳد خط تﻴﻠﻴفﻮن‬
‫بﻴﻦ کابﻞ‪ ،‬جﻼل آباد و ﻟغﻤان بﻪ کار افتاد‪ .‬فابرﻳکﺔ ﻧساجﻰ با قﻮة بخار بﻪ کار افتاد‪ ،‬بﻨد برق‬
‫جبﻞ اﻟسراج براى تﻨﻮﻳر شﻬر کابﻞ اعﻤار ﮔردﻳد‪ .‬ﻳك ﻣطبعﻪ ساختﻪ شد کﻪ چاپ کتابﻫا‬
‫و جرﻳدهﻫا در آن صﻮرت ﻣﻰﮔرفت‪ .‬قشر روشﻨفکر در دربار و ﻣکتب حبﻴبﻴﻪ عرض اﻧدام‬
‫کردﻧد کﻪ ﻣرام آنﻫا تأﻣﻴﻦ دﻣﻮکراسﻰ و اﻳجاد ﻧظام ﻣشروطﻴت بﻮد‪.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫ﻓصﻞ دوم‬

‫از استرداد استقﻼل تا پاﻳان ﻧظام جﻤﻬﻮرى‬

‫‪ 1978 -1919‬ﻣﻴﻼدي‬

‫اﻫداف ﻓصﻞ‬
‫‪ -1‬آشﻨاﻳﻰ و ﻣعرفت با ﻣفاﻫﻴﻢ قﻴامﻫاى ﻣﻠﻰ در ﻣقابﻞ تجاوز و استعﻤار بﻪخاطـر اسـترداد‬
‫استقﻼل؛‬
‫‪ -2‬آشﻨاﻳﻰ با ﻣاﻫﻴت ﻧظاﻣﻨاﻣﻪ و اصﻮل ﻧاﻣﻪ ﻫا؛‬
‫‪ -3‬آشﻨاﻳﻰ با ﻧقش اﻣاناﷲخان در استرداد استقﻼل کشﻮر؛‬
‫‪ -4‬آشﻨاﻳﻰ با اثرات سﻮء جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم بر افغاﻧستان؛‬
‫‪ -5‬آشﻨاﻳﻰ با پﻼنﻫاى عﻤراﻧﻰ عصر صدارت سردارﻣحﻤدداوودخان؛‬
‫‪ -6‬آشﻨاﻳﻰ با قاﻧﻮن اساسﻰ دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ و دست اوردﻫاى آن؛‬
‫‪ -7‬آشﻨاﻳﻰ با عﻮاﻣﻞ تغﻴﻴر رژﻳﻢ از سﻠطﻨت بﻪ جﻤﻬﻮرﻳت؛‬
‫‪ -8‬تﻮاﻧاﻳﻰ تحﻠﻴﻞ ﻣاﻫﻴت سﻴاستﻫاى استعﻤار؛‬
‫‪ -9‬تﻮاﻧاﻳﻰ ﻧشان دادن ﻧقاط استقرار اﻧﮕﻠﻴسﻫا روى ﻧقشﻪ در جﻨگﻫاى افغان و‬
‫اﻧﮕﻠﻴس؛‬
‫‪ -10‬تﻮاﻧاﻳﻰ استفاده از ﻧقشﻪﻫاى تارﻳخﻰ و اطﻠس ﻫا؛‬
‫‪ -11‬تﻮاﻧاﻳﻰ درك عﻮاﻣﻞ تغﻴﻴرات سﻴاسﻰ؛‬

‫‪70‬‬
 ‫درس ﻫفدﻫﻢ‬
‫پادشاﻫﻰ اﻣﻴراﻣاناﷲخان و ﻧﻘش او در استرداد استﻘﻼل ﻛشﻮر‬
‫(ﻓبروري ‪ -1919‬جﻨﻮري ‪ 1929‬م‪).‬‬

‫شخصﻴت اﻣاناﷲخان‪ ،‬چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ‬

‫بﻪ قدرت رسﻴدن وى‪ ،‬ﻧقش ﻣﻮصﻮف‬
‫در استرداد استقﻼل و عقد ﻣعاﻫدات‬
‫دوﻟت اﻣاﻧﻴﻪ با اﻧﮕﻠﻴسﻫا کﻪ ﻣﻮجب‬
‫بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻦ استقﻼل افغاﻧستان‬
‫ﮔردﻳد؛ ﻣطاﻟبﻰ اﻧد کﻪ دراﻳﻦ درس با‬
‫آنﻫا‪ ،‬آشﻨاﻳﻰ حاصﻞ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫اﻣﻴراﻣاناﷲخان‬

‫اﻣﻴر حبﻴب اﷲ خان در ‪ 21‬فبروري ‪ 1919‬در شکارﮔاه کﻠﻪ ﮔﻮش ﻟغﻤان بﻪ قتﻞ رسﻴد و‬
‫در روز دوم کشتﻪ شدن وي‪ ،‬ﻧصراﷲ خان برادر اﻣﻴر‪ ،‬در جﻼل آباد و اﻣاناﷲخان پسرش در‬
‫کابﻞ اعﻼن سﻠطﻨت کردﻧد؛ بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب ﻫﻢ زﻣان در کشﻮر دو حکﻮﻣت بﻪ وجﻮد آﻣد‪ ،‬چﻮن‬
‫عﻼقﻪ و طرفداري ﻣردم ودربارﻳان از اﻣاناﷲخان زﻳاد بﻮد‪ ،‬ﻣﻮقف وي را ﻧسبت بﻪ ﻧصراﷲ خان‬
‫ﻣستحکﻤتر ساخت بﻨابرآن ﻧصراﷲ خان از ادعاي سﻠطﻨت دست کشﻴد و اﻣاناﷲخان سﻠطﻨت‬
‫خﻮد را طﻲ اعﻼﻣﻴﻪ ﻫاي ﻣفصﻞ چاپﻲ با اﻫداف و برﻧاﻣﻪﻫاى خﻮﻳش در رابطﻪ بﻪ استقﻼل کشﻮر‬
‫بﻪ ﻣردم افغاﻧستان اعﻼم کرد‪ ،‬برخﻰ از ﻧقاط اعﻼﻣﻴﺔ پادشاﻫﻰ اﻣان ﷲ خان بﻪ شرح ذﻳﻞ است‪:‬‬
‫«اي ﻣﻠت ﻣعظﻢ افغاﻧستان! ﻣﻦ ﻫﻨﮕام شﻬادت پدر وکاﻟت سﻠطﻨت را در کابﻞ داشتﻢ و اکﻨﻮن‬
‫ﻼ و ﻣعتصﻤاً باﷲ بﻪ عﻬده ﮔرفتﻢ‪ .‬وقتﻲکﻪ ﻣﻠت بزرگ‬ ‫بﻪ اصاﻟت آن‪ ،‬بار سﻨﮕﻴﻦ اﻣاﻧت را ﻣتﻮک ً‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬تاج شاﻫﻲ را بر سرم ﻧﻬاد‪ ،‬ﻣﻦ عﻬد بستﻢ کﻪ باﻳستﻲ دوﻟت افغاﻧستان؛ ﻣاﻧﻨد ساﻳر قدرت ﻫاي‬
‫ﻣستقﻞ جﻬان‪ ،‬در داخﻞ و خارج کشﻮر آزاد و ﻣستقﻞ باشد‪ ،‬ﻣﻠت افغاﻧستان در داخﻞ کشﻮر‬
‫آزادي کاﻣﻞ داشتﻪ و از ﻫرﮔﻮﻧﻪ تجاوز و ظﻠﻢ ﻣحفﻮظ و ﻣردم فقط باﻳد ﻣطﻴع قاﻧﻮن باشﻨد و‬

‫‪71‬‬
 ‫بس‪ .‬کار اجباري و بﻴﮕار در تﻤام رشتﻪﻫا ﻣﻤﻨﻮع و ﻣﻠغاست‪ .‬حکﻮﻣت ﻣا در افغاﻧستان اصﻼحات‬
‫خﻮاﻫد ﻧﻤﻮد کﻪ ﻣﻠت و ﻣﻤﻠکت ﻣا بتﻮاﻧﻨد در بﻴﻦ ﻣﻠتﻫاى ﻣتﻤدن جﻬان‪ ،‬جاي ﻣﻨاسب و ﻣقام‬
‫خﻮد را حاصﻞ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ﻣﻦ در اجرات اﻣﻮر کشﻮر ﻣشﻮرت را بﻪ حکﻢ و شاورﻫﻢ فﻲ اﻻﻣر رﻫبر‬
‫قرار خﻮاﻫﻢ داد‪ .‬اي ﻣﻠت عزﻳز و اي قﻮم باتﻤﻴز در حفظ دﻳﻦ و دوﻟت و ﻣﻠت خﻮد بﻴدار و در‬
‫ﻧﮕﻬباﻧﻲ وطﻦ خﻮﻳش ﻫﻮشﻴار باشﻴد‪ .‬ﻣﻦ از خداوﻧد (ج) براي شﻤا و اﻫﻞ اسﻼم و کﻠﻴﻪ بﻨﻲ ﻧﻮع‬
‫اﻧسان خﻴر و سعادت ﻣﻲخﻮاﻫﻢ ‪.»...‬‬
‫قبﻞ از اﻳﻦکﻪ اﻣاناﷲخان بﻪ قدرت برسد در قدم ﻧخست با تعداد زﻳادى از ﻣردم بار سﻮخ‬
‫و ﻣﻨﻮر کشﻮر روابط را تأﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮده بﻮد‪ .‬و دوم اﻳﻦکﻪ اﻣاناﷲخان خﻮدش ﻧﻴز با اصﻼحات و‬
‫تغﻴﻴرات عﻼقﻪﻣﻨد بﻮد و ﻧﻮآوري ﻣﻲخﻮاست‪ .‬سﻮم پﻴش از اﻳﻦکﻪ اﻣان اﷲ خان بﻪ حاکﻤﻴت‬
‫برسد‪ ،‬در زﻣان حاکﻤﻴت پدر اﻣکاﻧات ﻻزم اجتﻤاعﻲ و سﻴاسﻲ را در اختﻴار داشت‪.‬‬
‫اﻣﻴر اﻣاناﷲخان در سﻴاست خارجﻲ خﻮاﻫان استقﻼل کشﻮر از بﻴﮕاﻧﻪﮔان و حفظ تﻤاﻣﻴت‬
‫ارضﻲ بﻮد‪ .‬او در اجتﻤاع بزرگ ﻣردم کابﻞ و قشﻮن ساکﻦ در پاﻳتخت کﻪ در ﻣﻴدان ﻣرادخاﻧﻲ‬
‫حاضر بﻮدﻧد‪ ،‬سﻮار بر اسپ بدون ﻣحافظﻴﻦ و سپاه در بﻴﻦ جﻤعﻴت داخﻞ شد‪ .‬در حاﻟﻲکﻪ شﻤشﻴر‬
‫برﻫﻨﻪ در کﻤر آوﻳختﻪ بﻮد‪ ،‬ﻧطق ﻣشﻬﻮر تارﻳخﻲ خﻮد را اﻳراد ﻧﻤﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻧطق در ﻣﻮرد ﻣساﻳﻞ‬
‫ﮔﻮﻧاﮔﻮن بحث بﻪ عﻤﻞ آﻣد‪ ،‬شاه از جﻤﻠﻪ استقﻼل افغاﻧستان و آزادي فردي در داخﻞ کشﻮر‪،‬‬
‫ﻣساوات‪ ،‬برادري و برابري‪ ،‬آزادي ﻣﻠت و تأﻣﻴﻦ عداﻟت و صداقت دوﻟت جدﻳد را ﻣطرح ساخت‪.‬‬
‫در اثﻨاي اﻳراد بﻴاﻧﻴﻪ‪ ،‬صداى شادي و تﻬﻨﻴت از جﻤعﻴت حاضر در ﻣﻴدان برخاست و بﻪ اﻳﻦ صﻮرت‬
‫دوﻟت جدﻳدي بﻪ ﻣﻴان آﻣد کﻪ در ظرف ده روز از طرف ﻣردم کشﻮر ﻣﻮرد حﻤاﻳت قرار ﮔرفت‪.‬‬
‫اعﻼم ﻣشﻰ اﻣﻴر اﻣاناﷲخان طبقات و اقشار ﻣختﻠف؛ چﻮن دﻫقاﻧان‪ ،‬ﻣاﻟداران‪ ،‬تجاران‪،‬‬
‫پﻴشﻪوران و روشﻨفکران را بﻪ حﻤاﻳت دوﻟت جدﻳد براﻧﮕﻴخت؛ زﻳرا ﻣﻮاد ﻣشﻰ ﻣذکﻮر بﻪ خﻮاستﻪ‬
‫ﻫاي ﻣردم و ﻣﻠت ﻣطابقت ﻣﻲکرد‪.‬‬
‫بﻪ سﻠسﻠﻪ اصﻼحات جدﻳد ﻣعاش ﻫر فرد عسکر کﻪ در ﻣاه ‪ 12‬روپﻴﻪ بﻮد بﻪ ‪ 20‬روپﻴﻪ افزاﻳش‬
‫ﻳافت‪ ،‬دوﻟت تﻮجﻪ خﻮد را در آراﻣش و رفع ﻣاﻳحتاج سپاه کﻪ حافظ استقﻼل کشﻮر بﻮد‪ ،‬ﻣبذول‬
‫داشت‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ بﻮد کﻪ اردوي شصت ﻫزار ﻧفري افغاﻧستان در سرا سر کشﻮر بﻪ پشتﻴباﻧﻲ از دوﻟت‬
‫جدﻳد برخاست‪.‬‬
‫اﻣاناﷲخان براي حصﻮل استقﻼل‪ ،‬جﻬاد را اعﻼن ﻧﻤﻮد طبقات ﻣختﻠف کشﻮر براى تحقق اﻳﻦ‬

‫‪72‬‬
‫ﻫدف ﻣتحد ﮔردﻳده و باﻻخره در سﻴزده اپرﻳﻞ ‪1919‬م‪ .‬افغاﻧستان بﻪ رﻫبرى شاه اﻣاناﷲخان‬
‫اعﻼم استقﻼل کرد‪.‬‬
‫شاه اﻣان اﷲ از استقﻼل افغاﻧستان بﻪ دوﻟت اﻧﮕﻠﻴس اطﻼع داد‪ ،‬چﻮن دوﻟت برتاﻧﻴا حاضر ﻧبﻮد‬
‫از ﻧفﻮذ استعﻤاري خﻮﻳش صرفﻧظر کﻨد و استقﻼل افغاﻧستان را بﻪ رسﻤﻴت بشﻨاسد‪ ،‬در جﻮاب‬
‫ﻧاﻣﻪ فقط تسﻠﻴت ﻧاﻣﻪ ﻳﻰ ﻣبﻨﻲ بر فﻮت پدرش فرستاد و از استقﻼل ﻫﻴچ تذکرى بﻪعﻤﻞ ﻧﻴاورد‪.‬‬
‫اﻣاناﷲخان بﻪخاطر اﻳﻦکﻪ ﻣﻮضﻮع بﻪ رسﻤﻴت‬
‫شﻨاختﻦ استقﻼل افغاﻧستان را بﻪ کرسﻲ بﻨشاﻧد‬
‫عساکر افغاﻧﻲ را در ﻧقاط ﻣختﻠف ﻣرز ﻫﻨد‬
‫برتاﻧﻮي اعزام و ﻣتﻤرکز ساخت و براي کسب‬
‫استقﻼل سﻴاسﻲ افغاﻧستان جﻨگ سﻮم افغان و‬
‫اﻧﮕﻠﻴس صﻮرت ﮔرفت‪ .‬سﻮقﻴات ﻧﻴرو ﻫاي افغاﻧﻲ‬
‫قصر داراﻻﻣان‬ ‫در جبﻬات سﻪ ﮔاﻧﺔ کشﻮر (خﻴبر‪ ،‬پکتﻴا و قﻨدﻫار)‬
‫عﻠﻴﻪ تجاوز ﮔران اﻧﮕﻠﻴسﻲ آغاز ﮔردﻳد‪.‬‬

‫اﻟﻒ) ﻣذاﻛرة صﻠح راوﻟپﻨدي ‪ 18‬اﮔست ‪ 1919‬ﻣﻴﻼدى‬

‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا بعد از جﻨگ با افغاﻧستان ترجﻴح دادﻧد کﻪ با دوﻟت افغاﻧستان کﻨار بﻴاﻳﻨد و ﻣساﻳﻞ را‬
‫در پشت ﻣﻴز ﻣذاکره حﻞ کﻨﻨد‪ ،‬ﻟذا بعد از ﻣبادﻟﺔ ﻳك تعداد ﻣکاتﻴب بﻴﻦ حکﻮﻣتﻫا ﻳك ﻫﻴئت‬
‫صﻠح بﻪ رﻳاست عﻠﻲ احﻤد خان وزﻳر داخﻠﻪ عازم راوﻟپﻨدي شد و با سر ﮔراﻧت ‪Sir Grant‬‬
‫رئﻴس ﻫﻴأت برتاﻧﻴا در کﻨفراﻧس اشتراك ﻧﻤﻮد و بعد از چﻨدﻳﻦ جﻠسﻪ باﻵخره ﻣعاﻫده صﻠح‬
‫راوﻟپﻨدى بﻴﻦ دوﻟتﻴﻦ بﻪ اﻣضا رسﻴد‪ .‬ﻣﮕر ﻣفاد اﻳﻦ قرار داد بﻪ ﻧفع اﻧﮕﻠﻴس و بﻪ ضرر افغاﻧستان‬
‫تﻤام شد‪.‬‬
‫ب) ﻣذاﻛرة ﻣﻮﻧسﻮري ‪ 1920‬ﻣﻴﻼدى‬
‫چﻮن کﻨفراﻧس صﻠح راوﻟپﻨدي بﻪ ضرر افغاﻧستان بﻪ اﻣضا رسﻴده بﻮد‪ ،‬دوﻟت افغاﻧستان از‬
‫حکﻮﻣت برتاﻧﻴا اﻣضاى ﻳك ﻣعاﻫدة کاﻣﻞ بﻪ اساس حقﻮق ﻣساوي را ﻣطاﻟبﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬باﻵخره بﻪ‬
‫تارﻳخ ‪ 9‬ﻣارچ ‪1920‬م‪ .‬دوﻟت اﻧﮕﻠﻴس از اﻣﻴر دعﻮت کرد تا ﻫﻴأت افغاﻧﻲ را بﻪ ﻣﻮﻧسﻮري اعزام‬
‫دارد‪ .‬ﻫﻴأت افغاﻧﻲ بﻪ رﻳاست ﻣحﻤﻮد طرزي وزﻳر خارجﻪ افغاﻧستان و ﻧﻤاﻳﻨدة برتاﻧﻴا جﻠسات شان‬
‫را در ﻣﻮﻧسﻮرى آغاز کردﻧد‪ .‬ﻣذاکرات ﻣذکﻮر حدود سﻪ ﻣاه دوام ﻧﻤﻮد؛ اﻣا ﻧتﻴجﻪ ﻧداد و ﻫﻴأت‬

‫‪73‬‬
 ‫افغاﻧﻲ بعد از ﻣذاکرات خستﻪ کﻦ و طﻮﻻﻧﻰ بدون آنکﻪ کدام قراردادي اﻣضا کرده باشد بﻪ‬
‫کابﻞ عﻮدت ﻧﻤﻮد؛ وﻟﻰ اﻧﮕﻠﻴسﻫا بعدﻫا دﻳدﻧد کﻪ افغاﻧستان با ﻣﻤاﻟك دﻳﮕر روابط دﻳپﻠﻮﻣاتﻴك‬
‫را آغاز کرده است بﻨا ًء در پﻲ آن شدﻧد تا ﻫﻴأت بﻪ افغاﻧستان فرستاده و ﻣذاکره را دوباره از‬
‫سر ﮔﻴرﻧد‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﻣﻌاﻫدة ﻛابﻞ ‪ 22‬ﻧﻮاﻣبر ‪ 1921‬ﻣﻴﻼدى‬
‫ﻫﻴأت برتاﻧﻮي بﻪ سرکردهﮔﻲ سرﻫﻨري دابس وارد کابﻞ شد و ﻣذاکرات خﻮﻳش را با وزﻳر‬
‫خارجﺔ افغاﻧستان‪ ،‬ﻣحﻤﻮد طرزي آغاز کرد‪ .‬ﻣذاکرات تقرﻳباً ﻳازده ﻣاه طﻮل کشﻴد‪ ،‬چﻮن تقاضا‬
‫و خﻮاستﻪ ﻫاي ﻫردو جاﻧب در تقابﻞ قرار داشت؛ ﻧزدﻳك بﻮد کﻪ ﻣذاکرات طﻮﻻﻧﻲ ﻳازده ﻣاﻫﻪ‬
‫قطع شﻮد‪ .‬سراﻧجام‪ ،‬ﻣعاﻫدة کابﻞ در ‪ 22‬ﻧﻮاﻣبر ‪ 1921‬بﻪ اﻣضارسﻴد و دوﻟت اﻧﮕﻠﻴس استقﻼل‬
‫افغاﻧستان را بﻪ رسﻤﻴت شﻨاخت و دوﻟتﻴﻦ بﻪ تبادﻟﺔ سفﻴران بﻴﻦ کابﻞ و ﻟﻨدن ﻣﻮافقت کردﻧد‪.‬‬
‫اﻳجاد دوﻟت ﻣستقﻞ افغاﻧستان در عرصﺔ سﻴاست خارجﻲ ضربﺔ ﻣرﮔباري بر ﻣﻮاضع استعﻤاري‬
‫اﻧﮕﻠﻴس در شرق ﻣﻴاﻧﻪ و شرق ﻧزدﻳك وارد کرد و در روﻧد ﻣبارزة تارﻳخﻲ ضد استعﻤاري در‬
‫آسﻴا تأثﻴرات عﻤﻴق وارد ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ اعﻼﻣﻴﻪ ﻫاي شاه اﻣاناﷲخان و ﮔروه‬
‫دوم در ﻣﻮرد چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ و حصﻮل استقﻼل کشﻮر با ﻫﻢ ﮔفتﮕﻮ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬کدام عﻮاﻣﻞ باعث شد تا ﻧصراﷲ خان از ادعاي سﻠطﻨت دست بکشد و زﻣﻴﻨﻪ براي بﻪ‬
‫قدرت رسﻴدن شاه اﻣاناﷲخان ﻣساعد ﮔردد؟‬
‫‪ -2‬در رابطﻪ بﻪ اعﻼﻣﻴﻪ ﻫاي شاه اﻣاناﷲخان ﻣختصر ﻣعﻠﻮﻣات دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -3‬استقﻼ افغاﻧستان بر اساس ﻣعاﻫده حاصﻞ شد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان راجع بﻪ شخصﻴت شاه اﻣاناﷲخان از ﻣﻨبابع دست داشتﻪ شان ﻣعﻠﻮﻣات را بﻪ دست‬
‫آورده و آنرا در صﻨف بﻪ دﻳﮕر ﻫﻤصﻨفان شان قرائت ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪74‬‬
 ‫درس ﻫجدﻫﻢ‬
‫استرداد استﻘﻼل ﻛشﻮر و جبﻬات سﻪ ﮔاﻧﻪ ﻧبرد‬

‫دراﻳﻦ درس با چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ استرداد استقﻼل افغاﻧستان و‬

‫اﻫﻤﻴت جبﻬات سﻪ ﮔاﻧﺔ ﻧبرد کﻪ بﻪ شکست اﻧﮕﻠﻴسﻫا و‬
‫ﻣتارکﻪ ﻣﻨجر شد آشﻨا ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬

‫قبﻞ از اﻳﻦکﻪ در بارة جبﻬات استرداد استقﻼل در ﻣقابﻞ اﻧﮕﻠﻴس ﻳادآورى کﻨﻴﻢ‪ ،‬تذکر ﻳك‬
‫ﻣطﻠب ضرورى است و آن اﻳﻦکﻪ ﻣا تﻨﻬا استرداد استقﻼل را ﻣﻨحصر ﻫﻤﻴﻦ جبﻬات سﻪ ﮔاﻧﻪ ﻣقﻴد‬
‫ﻧسازﻳﻢ‪ .‬حقﻴقت روشﻦ اﻳﻦ است کﻪ در استرداد استقﻼل ﻫر ﻣﻨطقﻪ در ﻣقابﻞ اﻧﮕﻠﻴس بﻪ ﻳك‬
‫سﻨﮕر حفظ استقﻼل و دفاع تبدﻳﻞ شده بﻮد‪ ،‬ﻣﮕر شکست قطعﻰ بﻪ ﻫﻤت و فداکارى آنعده‬
‫افغانﻫا بﻪعﻤﻞ آﻣد کﻪ تحت رﻫبرى دوﻟت اﻣاﻧﻰ در جبﻬات ﻣذکﻮر ﻣﻰجﻨﮕﻴدﻧد‪.‬‬
‫دوﻟت اﻣاﻧﻰ از آغاز زﻣاﻣدارى خﻮد بﻪ حکﻤراﻧان اﻧﮕﻠﻴسﻰ در ﻫﻨد خاطرﻧشان ساخت کﻪ‬
‫دوﻟت جدﻳد افغاﻧستان تداوم ارتباطات را تحت ﻣعاﻫدات قبﻠﻰ ﻧﻤﻰ خﻮاﻫد‪ ،‬اعﻠﻴحضرت‬
‫اﻣاناﷲخان در سﻮم ﻣارچ ﻣکتﻮبﻰ را بﻪ ﻧائب اﻟحکﻮﻣﺔ اﻧﮕﻠﻴسﻰ در ﻫﻨد ﻻرد چﻠسفﻮرد فرستاد‪.‬‬
‫در ﻧاﻣﻪ ذکر شده بﻮد کﻪ در ﻣعاﻫدة ‪1905‬م‪ .‬تجدﻳد ﻧظر صﻮرت ﮔرفتﻪ و استقﻼل افغاﻧستان‬
‫تﻮسط اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻪ شﻮد‪ .‬دوﻟت اﻣاﻧﻰ بدون اﻳﻦکﻪ بﻪ جﻮاب ﻣکتﻮب ﻣذکﻮر‬

‫‪75‬‬
 ‫ﻣﻨتظر بﻤاﻧد‪ ،‬با ﻳك عده کشﻮرﻫا و از جﻤﻠﻪ با اتحاد شﻮروى ﻧﻮ تأسﻴس‪ ،‬و تﻮسط شﻮروى با‬
‫دوﻟتﻫاى اروپاﻳﻰ ارتباطات خﻮﻳش را تأﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻤزﻣان بﻪ آن‪ ،‬آﻣادهﮔﻰ جﻨگ استقﻼل را‬
‫عﻠﻴﻪ اﻧﮕﻠﻴس آغاز کرد‪ .‬دراﻳﻦ اثﻨا شﻮراى دفاع از کشﻮر تشکﻴﻞ ﮔردﻳد و براى حﻤﻼت قاطعاﻧﻪ‬
‫در جﻨﻮب‪ ،‬جﻨﻮب غرب و شرق افغاﻧستان آﻣادهﮔﻰ روى دست ﮔرفتﻪ شد‪.‬‬
‫جبﻬﺔ شرق‪ :‬تﻼشﻫا براى استرداد استقﻼل کشﻮر از ابتداى زﻣاﻣدارى دوﻟت اﻣاﻧﻰ آغاز‬
‫ﮔردﻳده بﻮد‪ ،‬ﻣﮕر در ﻣاه اپرﻳﻞ کﻮششﻫاى ﻣﻨظﻢ قﻮتﻫاى افغاﻧﻰ قﻮﻳتر و سرﻳعتر شد‪ .‬ﻧخستﻴﻦ‬
‫حرکت قﻮاى افغاﻧﻰ در سﻨﮕر شرقﻰ با رسﻴدن سپﻪساﻻر صاﻟحﻣحﻤدخان و قﻮتﻫاى ﻣﻨظﻢ آن بﻪ‬
‫جﻼ ل آباد شروع شد‪ .‬ﻫﻤزﻣان‪ ،‬قﻮتﻫاى ﻣردﻣﻰ و جﻮاﻧان داو طﻠب بﻪ اﻳﻦ صفﻮف پﻴﻮستﻨد‪.‬‬
‫در سﻨﮕر شرقﻰ در سﻮم ﻣاه ﻣﻰ‪ ،‬جﻨگ با ﻳك حﻤﻠﺔ ﻧاﮔﻬاﻧﻰ قﻮتﻫاى افغاﻧﻰ آغاز ﮔردﻳد‪.‬‬
‫اﻳﻦ حﻤﻠﻪ آنقدر ﻧﻴروﻣﻨد و سرﻳع بﻮد کﻪ فضاى ترس را در ﻣﻴان ﻟشکرﻫاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ اﻳجاد کرد‬
‫و اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ عقب ﻧشﻴﻨﻰ ﻣجبﻮر شدﻧد‪ .‬قﻮاى افغاﻧﻰ در طﻰ ﻳك ﻫفتﻪ جﻨگ قﻮاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ‬
‫را از کﻨار ﻧﻨﮕرﻫار تا پﻴشاور طﻮرى عقب زدﻧد کﻪ تﻮان بازﮔشت در آنﻫا باقﻰ ﻧﻤاﻧد‪ .‬در دﻫﻠﻰ‬
‫و ﻟﻨدن سﻴاسﻴﻮن و ﻧظاﻣﻴان اﻧﮕﻠﻴس حﻤﻼت ﻧاﮔﻬاﻧﻰ و فتﻮحات پﻰ در پﻰ افغانﻫا را سرآغاز‬
‫شکست بزرگ براى ﻣﻨافع اﻧﮕﻠﻴسﻫا در آسﻴا تﻠقﻰ کردﻧد‪ ،‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬حﻤﻼت ﻣتقابﻞ را آغاز‬
‫ﻧﻤﻮدﻧد آنﻫا از تﻤام اﻣکاﻧات زﻣﻴﻨﻰ و ﻫﻮاﻳﻰ خﻮد استفاده کردﻧد و بﻪ وسﻴﻠﺔ بﻤباردﻣان سﻨﮕﻴﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻮرا ل قﻮاى شکست خﻮرده خﻮد را تقﻮﻳﻪ کردﻧد و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب جﻠﻮ‪ ،‬پﻴشروى قﻮاى افغاﻧﻰ‬
‫را ﮔرفتﻪ و آنﻫا را تا سرحد تﻮرخﻢ بﻪ عقب ﻧشﻴﻨﻰ ﻣجبﻮر ساختﻨد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا از ﻳكطرف‬
‫راهﻫاى ﻟﻮژستﻴکﻰ را ﻣسدود ساختﻪ و از طرف دﻳﮕر‪ ،‬شﻬرﻫاى جﻼل آباد و کابﻞ را بﻪ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫بﻤباردﻣان کردﻧد کﻪ تعدادى زﻳادى از اطفال و ساﻟخﻮردهﮔان کﻪ در شﻬرﻫا باقﻰ ﻣاﻧده بﻮدﻧد‬
‫بﻪ شﻬادت رسﻴدﻧد‪ .‬اﻳﻦ بﻤباردﻣان آنقدر شدﻳد و سﻨﮕﻴﻦ بﻮد کﻪ ﻳك عده از ﻣاﻣﻮران بﻠﻨدرتبﺔ‬
‫دوﻟت اﻣاﻧﻰ درخﻮاست ﻧﻤﻮدﻧد تا پاﻳتخت را از کابﻞ بﻪ ﻳك جاى ﻣصﻮن اﻧتقال داده شﻮد؛ ﻣﮕر‬
‫اعﻠﻴحضرت اﻣاناﷲخان اﻳﻦ پﻴشﻨﻬاد را ﻧپذﻳرفت و رﻫبرى جﻨگ را تا ﻣرحﻠﺔ پﻴروزى از کابﻞ بﻪ‬
‫عﻬده ﮔرفت‪.‬‬

‫‪76‬‬
‫جبﻬﺔ جﻨﻮب شرق‪ :‬سﻮقﻴات جبﻬﺔ جﻨﻮب شرق کشﻮر تحت رﻫبرى سپﻪساﻻر ﻣحﻤد‬
‫ﻧادرخان پﻴشبرده ﻣﻰشد‪ ،‬بﻪ اساس فﻴصﻠﺔ دوﻟت اﻣاﻧﻰ‪ ،‬سپﻪساﻻر ﻣحﻤدﻧادر خان با قﻮاى ﻣﻨظﻢ‬
‫در بﻴست و چﻬارم ﻣاه اپرﻳﻞ بﻪ ﮔردﻳز رسﻴد‪ .‬در ﮔردﻳز جﻮاﻧان داوطﻠب از اقﻮام ﻣختﻠف بﻪ‬
‫دور ﻧادر خان جﻤع شدﻧد‪ .‬سپﻪساﻻر ﻣحﻤدﻧادر خان براى تﻨظﻴﻢ و ترتﻴب قﻮاى خﻮد براى دو‬
‫ﻫفتﻪ در ﮔردﻳز باقﻰ ﻣاﻧد‪ .‬در چﻬاردﻫﻢ ﻣاه ﻣﻰ‪ ،‬در تﻤام پکتﻴا ﻧقارة استقﻼل بﻪصدا درآﻣد‬
‫و قﻮاى افغاﻧﻰ بﻪ سﻨﮕرﻫاى اﻧﮕﻠﻴس حﻤﻠﻪ کردﻧد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ شکست ﻣﻮاجﻪ شده‪ ،‬ﻣراکز‬
‫ﻧظاﻣﻰ خﻮد را ﻳکﻰ پﻰ دﻳﮕر از دست ﻣﻰدادﻧد‪ .‬قﻮتﻫاى افغاﻧﻰ قﻠعﺔ تﻞ‪ ،‬واﻧﻪ و تﻤاﻣﻰ ﻣراکز‬
‫ﻧظاﻣﻰ اﻧﮕﻠﻴسﻰ را تصرف کردﻧد‪ .‬ﻣﮕر در اثر حﻤﻠﺔ قاطعﻰکﻪ در ‪ 26‬ﻣاه ﻣﻰ‪ ،‬بﻪ وقﻮع پﻴﻮست‪،‬‬
‫دشﻤﻦ تﻮان و اﻣﻴد خﻮد را از دست داد‪ ،‬بﻨا بر آن اﻧﮕﻠﻴسﻫا در سﻮم ﻣاه جﻮن از دوﻟت اﻣاﻧﻰ‬
‫خﻮاﻫان ﻣتارکﻪ و آتشبس شدﻧد‪.‬‬
‫جبﻬﺔ جﻨﻮب‪ :‬در جﻨﻮب کشﻮر سﻮقﻴات تحت رﻫبرى اعتﻤاداﻟدوﻟﻪ سردار عبداﻟقدوس‬
‫خان پﻴش برده ﻣﻰشد و براى جﻨگ استقﻼل‪ ،‬ﻣردم ﻣﻨاطق ﻣختﻠف حﻮزة جﻨﻮب در حاﻟت‬
‫آﻣاده باش و ﻣﻨتظر اﻣر ﻣرکز بﻮدﻧد‪ .‬اعتﻤاداﻟدوﻟﻪ براى تﻨظﻴﻢ اﻣﻮر جﻨگ با اﻧﮕﻠﻴسﻫا از کابﻞ‬
‫بﻪ ﻣقصد قﻨدﻫار حرکت ﻧﻤﻮد‪ .‬در زﻣان ترك کابﻞ تعداد ﻣحدود با او ﻫﻤراه بﻮدﻧد‪ ،‬ﻣﮕر تا‬
‫ﻣﻴدان وردك و غزﻧﻰ تعداد ﻟشکر ﻣردﻣﻰ اعتﻤاداﻟدوﻟﻪ بﻪ ﻫزاران ﻧفر رسﻴد‪ .‬با ورود بﻪ قﻨدﻫار‪،‬‬
‫جﻮاﻧان داوطﻠب با اﻳشان ﻳکجا شدﻧد و تعداد ﻟشکر بﻪ دهﻫا ﻫزار تﻦ رسﻴد‪.‬‬
‫در قﻨدﻫار‪ ،‬ﻫﻨﻮز ترتﻴب و تﻨظﻴﻢ قﻮتﻫا تکﻤﻴﻞ ﻧبﻮد کﻪ عساکر اﻧﮕﻠﻴسﻰ بر ﻣحافظﻴﻦ‬
‫افغاﻧﻰ در سپﻴﻦ بﻮﻟدك و پشﻴﻦ حﻤﻠﻪ ﻧاﮔﻬاﻧﻰ ﻧﻤﻮده و در ﻳك جﻨگ ﻧابرابر ﻣحافظﻴﻦ افغاﻧﻰ‬
‫بﻪ شﻬادت رسﻴدﻧد‪ .‬با شﻨﻴدن اﻳﻦ خبر‪ ،‬ﻣردم قﻨدﻫار بﻪ شﻤﻮل جﻮاﻧان داوطﻠب احساساتﻰ شده‬
‫و بﻪ سردار عبداﻟقدوس خان اﻳﻦ ﻣﻮقع را ﻧدادﻧد تا قﻮتﻫاى خﻮد را ترتﻴب و تﻨظﻴﻢ کﻨد؛ بﻨابر‬
‫اﻳﻦ بدون تأخﻴر در ‪ 26‬ﻣاه ﻣﻰ باﻻى ﻣراکز ﻧظاﻣﻰ دشﻤﻦ ﻫجﻮم بردﻧد؛ ﻣﮕر عساکر اﻧﮕﻠﻴسﻰ‬
‫قبﻞ از آنکﻪ در ﻣقابﻞ شﻤشﻴر افغاﻧان ﻣقاوﻣت کﻨﻨد‪ ،‬پﻴش از اﻳﻦ‪ ،‬ﻣراکز خﻮد را تخﻠﻴﻪ کرده‬
‫بﻮدﻧد‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫قﻮتﻫاى افغاﻧﻰ ﻣتﻮاتر سﻨﮕرﻫاى ﻣستحکﻢ اﻧﮕﻠﻴسﻫا را تصرف کردﻧد و تا شﻬر کﻮﻳتﻪ‬
‫تﻤام ﻣﻨطقﻪ را از ﻣﻮجﻮدﻳت دشﻤﻦ پاك سازى ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬وقتﻰ کﻪ افغانﻫاى فاتح بﻪ شﻬر کﻮﻳتﻪ‬
‫رسﻴدﻧد‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا از دوﻟت اﻣاﻧﻰ درخﻮاست ﻣتارکﻪ و آتشبس ﻧﻤﻮدﻧد و در سﻮم ﻣاه جﻮن‬
‫آتشبس در بﻴﻦ دوﻟتﻴﻦ بر قرار شد و ﻫﻤزﻣان با آن روﻧد دﻳپﻠﻮﻣاتﻴك پذﻳرفتﻦ استقﻼل افغاﻧستان‬
‫آغاز ﮔردﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ ﻣحاذ سﻪ ﮔاﻧﻪ و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد‬
‫پاﻟﻴسﻰ اﻧﮕﻠﻴس در قبال افغاﻧستان با ﻫﻢ بحث کﻨﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬ﻧقش ﻧادرخان را در پﻴشرفت ﻣحاذ پکتﻴا چﮕﻮﻧﻪ ارزﻳابﻰ ﻣﻰکﻨﻴد؟‬
‫‪ .2‬صاﻟحﻣحﻤدخان در کدام جبﻬﻪ تﻮظﻴف ﮔردﻳده بﻮد و چﻪ دست آورد داشت؟‬
‫‪ .3‬قﻠعﺔ تﻞ چﮕﻮﻧﻪ فتح شد؟‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان از روى ﻣﻨابع وﻣآخذ‪ ،‬راجع بﻪ پﻴاﻣدﻫا و عﻮاقب ﻧبردﻫاى جبﻬات سﻪ ﮔاﻧﻪ ﻣعﻠﻮﻣات‬
‫حاصﻞ و در صﻨف اراﻳﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫درس ﻧزدﻫﻢ‬

‫اصﻼحات و رﻳﻔﻮرم (‪ 1928 – 1921‬م‪).‬‬

‫اصﻼحــات و کارکردﻫــاى عﻤــدة‬

‫دوﻟت اﻣﻴراﻣاناﷲخــان‪ ،‬ﻣطاﻟبﻰ ا ﻧد کﻪ‬
‫دراﻳﻦ درس بﻪ آن آشــﻨا ﻣﻰشــﻮﻳد‪.‬‬

‫ﻣحﻤﻮد طرزى‬

‫حصﻮل استقﻼل سﻴاسﻲ افغاﻧستان در سال ‪ 1919‬ﻣﻴﻼدي ﻣصادف بﻪ ‪ 1298‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬ﻣﻨحﻴث‬
‫واقعﺔ بزرگ تارﻳخﻲ بر اوضاع سﻴاسﻰ اجتﻤاعﻲ‪ ،‬اقتصادى و فرﻫﻨﮕﻰ کشﻮر تأثﻴر عﻤﻴق ﮔذاشت‬
‫و افغاﻧستان وارد ﻳك ﻣرحﻠﺔ جدﻳد ﮔردﻳد‪ .‬از آنجاى کﻪ شاه اﻣاناﷲخان از ﻣحبﻮبﻴت زﻳاد در‬
‫بﻴﻦ اکثرﻳت ﻣردم برخﻮردار بﻮد با پشتﻴباﻧﻲ و حﻤاﻳت آنﻫا بﻪ آوردن ﻳك سﻠسﻠﻪ اصﻼحات‬
‫اقدام ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳﻦ اصﻼحات و تحﻮﻻت شاﻣﻞ دو ﻣرحﻠﻪ بﻮد‪:‬‬
‫ﻣرحﻠﺔ ﻧخست کﻪ از سال ‪ 1919‬اﻟﻲ ‪ 1924‬دوام کرد‪ .‬دراﻳﻦ ﻣرحﻠﻪ ﻣردم افغاﻧستان کﻪ‬
‫خﻮاﻫان پﻴشرفت بﻮدﻧد از اصﻼحات جدﻳد استقبال ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫ﻣرحﻠﺔ دوم اصﻼحات کﻪ از ‪ 1924‬اﻟﻰ ختﻢ ﻧظام اﻣاﻧﻰ را در بر ﻣﻰﮔرفت بﻨا بر ﻳك سﻠسﻠﻪ‬
‫عﻮاﻣﻞ داخﻠﻲ و خارجﻲ جﻨبﻪ عﻤﻠﻰ پﻴدا ﻧکرد‪ .‬شاه اﻣاناﷲخان ﻣﻲخﻮاست بﻪ زودترﻳﻦ فرصت‬
‫برﻧاﻣﻪﻫاى عﻤراﻧﻰ و اﻧکشافﻰ ﻣبﻨﻰ بر داشتﻦ شﻬرﻫا‪ ،‬قصرﻫا و عﻤارات‪ ،‬و تفرﻳح ﮔاهﻫا‪،‬‬
‫فابرﻳکﻪﻫا و ﻣردم آراستﻪ با تﻤدن و فرﻫﻨگ جدﻳد داشتﻪ باشد‪ .‬ﻣﻮصﻮف در پرتﻮ ﻫﻤﻴﻦ اﻫداف‬
‫و رسﻴدن بﻪ آن بدون در ﻧظرداشت واقعﻴتﻫا و وضعﻴت فرﻫﻨﮕﻰ جاﻣعﻪ از عجﻠﻪ و شتابزدهﮔﻲ‬
‫کار ﮔرفت کﻪ عﻮاقب ﻧاﮔﻮار را در قبال داشت‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫ﻳکﻲ از تحﻮﻻت بسﻴار ﻣﻬﻢ ﻣرحﻠﺔ اول اصﻼحات‪ ،‬تصﻮﻳب ﻧخستﻴﻦ قاﻧﻮن اساسﻲ افغاﻧستان‬
‫در سال ‪1923‬م‪ .‬در ﻟﻮﻳﺔ جرﮔﻪ (‪) 882‬ﻧفري در جﻼل آباد بﻮد کﻪ بعد اﻳﻦ قاﻧﻮن در ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﻪ‬
‫پغﻤان در سرطان سال ‪ 1924‬تأﻳﻴد و تﻮشﻴح ﮔردﻳد‪.‬‬
‫قاﻧﻮن اساسﻲ کﻪ ﻧخستﻴﻦ قدم در برﻧاﻣﺔ اصﻼحات اﻣاناﷲخان شﻤرده ﻣﻰشد‪ ،‬ﻧظام شاﻫﻲ‬
‫ﻣشروطﻪ را تثبﻴت و ﻣﻬﻤترﻳﻦ اصﻼحات در زﻣﻴﻨﺔ اقتصادي بﻮد؛ چﻮن در ﻧتﻴجﺔ جﻨگ در برابر‬
‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ خاطر استقﻼل کشﻮر در ‪1919‬م‪ .‬خزاﻧﺔ دوﻟتﻲ کشﻮر بﻪ طﻮر کاﻣﻞ تخﻠﻴﻪ ﮔردﻳده‬
‫بﻮد‪ .‬ضرور بﻮد کﻪ ذخاﻳر پﻮﻟﻰ کﻪ بدون آن عﻤﻠﻲ کردن ﻫﻴچ ﻳك از اصﻼحات و اﻧکشافات‬
‫در کشﻮر ﻣﻤکﻦ ﻧبﻮد‪ ،‬بﻪ وجﻮد آﻳد‪ .‬روى ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨظﻮر شاه اﻣاناﷲخان رﻳفﻮرم و برﻧاﻣﻪﻫاى‬
‫اصﻼحات اداري و ﻣاﻟﻲ را آغاز کرد‪.‬‬

‫اﻣﻮر ﻣاﻟﻲ و اﻗتصادي‬

‫شاه اﻣاناﷲخان در ﻣرحﻠﺔ ﻧخست تطبﻴق اصﻼحات‪ ،‬بﻪ ﻣﻮاﻧع روبﻪرو ﻧﮕردﻳد‪ .‬ﻣﻮصﻮف فشار‬
‫تحﻤﻴﻞ ﻣاﻟﻴات را بر ﻣﻠت تخفﻴف بخشﻴد‪ .‬ﻣاﻟﻴات اراضﻲ را از جﻨس بﻪ ﻧقد عﻮض ﻧﻤﻮد و تﻤام‬
‫افراد ﻣاﻟﻴﻪ دﻫﻨده بﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣستقﻴﻢ و بدون وساطت خان و ﻣﻠك با دفاتر ﻣاﻟﻲ دوﻟت در ارتباط‬
‫شدﻧد‪ ،‬براي ﻣاﻟﻴﻪ ﻣﻮاشﻲ قاﻧﻮﻧﻰ بﻪﻧام «ﻣحصﻮل ﻣﻮاشﻲ» وضع شد‪.‬‬
‫براي تﻨظﻴﻢ اﻣﻮر ﻣاﻟﻰ ادارات‪ ،‬در کابﻞ ﻣکتبﻰ بﻪﻧام «اصﻮل دفتر دارى» ساختﻪ شد کﻪ فارغان‬
‫آن بﻪ صفت ﻣاﻣﻮران ﻣاﻟﻴﺔ کشﻮر ﮔﻤاشتﻪ ﻣﻰشدﻧد و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب اﻣﻮر حسابﻲ کﻬﻨﺔ دوﻟت بﻪ‬
‫سﻴستﻢ عصري تبدﻳﻞ شد‪ .‬ﻣکتب حکام در ﻣرکز تأسﻴس شده و فارغان آن بﻪ حکﻮﻣتﻫاى‬
‫ﻣحﻠﻲ ﻣقرر ﻣﻰشدﻧد‪.‬‬
‫تجارت ﻧﻴز وسعت ﻳافت‪ ،‬تعدد تعرفﻪﻫاى ﮔﻤرکﻰ داخﻠﻲ ﻟغﻮ شد و در ﻧتﻴجﺔ اﻳﻦ رﻳفﻮرم‬
‫اﻧکشاف سرﻣاﻳﻪ داري تسرﻳع ﮔردﻳد‪ ،‬ﻣحاکﻢ شرعﻲ و ﻣعاﻣﻼت تجارتﻲ بﻪ وجﻮد آﻣد و‬
‫شرکتﻫا و کﻤپﻨﻰﻫاى تجارتﻲ در کابﻞ تأسﻴس شد‪.‬‬
‫دوﻟت اﻣاﻧﻴﻪ در صدد ساختﻦ فابرﻳکﻪﻫا و تﻤدﻳد خط آﻫﻦ در افغاﻧستان شد و با دو شرکت‬
‫جرﻣﻨﻲ و فراﻧسﻮي قراردادﻫاﻳﻰ صﻮرت ﮔرفت کﻪ طبق آن در ده سال خط آﻫﻦ از جﻨﻮب بﻪ‬
‫شﻤال افغاﻧستان اﻣتداد ﻣﻰﻳافت‪.‬‬
‫تﻤدﻳد ﻟﻴﻦ تﻴﻠﮕراف و تﻴﻠﻴفﻮن از ﻣرکز بﻪ وﻻﻳات کشﻮر زﻳر دست ﮔرفتﻪ شد‪ ،‬استﻴشﻦ ﻫاﻳﻲ‬
‫در پغﻤان‪ ،‬جﻼل آباد و قﻨدﻫار زﻳر کار قرار ﮔرفت‪ ،‬کارخاﻧﻪ ﻫاي ترﻣﻴﻢ ﻣﻮتر و پرزه سازي‪،‬‬
‫صابﻮن‪ ،‬عطرﻳات‪ ،‬ﻧختابﻲ‪ ،‬پارچﻪ بافﻲ‪ ،‬پﻨبﻪ‪ ،‬روغﻦکشﻰ و ﻧجارى در قﻨدﻫار‪ ،‬ﻫرات و ﻣزار‬

‫‪80‬‬
‫شرﻳف تأسﻴس شد‪ .‬پﻮستﻪ ﻫﻮاﻳﻲ داخﻠﻰ بﻴﻦ کابﻞ و ﻣزارشرﻳف‪ ،‬و پﻮستﺔ خارجﻰ بﻴﻦ اتحاد‬
‫شﻮروى و افغاﻧستان‪ ،‬اﻳران و ترکﻴﻪ اﻳجاد ﮔردﻳد‪ .‬بﻨد غازي و بﻨد سراج غزﻧﻲ تکﻤﻴﻞ شد‪ .‬براى‬
‫استخراج ﻣعادن ﻻجﻮرد بدخشان‪ ،‬ﻧفت ﻫرات‪ ،‬زغال سﻨگ‪ ،‬ﮔﻮﮔرد‪ ،‬سرب‪ ،‬ابرك‪ ،‬تباشﻴر‬
‫وغﻴره برﻧاﻣﻪ روي دست ﮔرفتﻪ شد؛ ﻫﻢچﻨان؛ پﻼن تأسﻴس فابرﻳکﺔ ذوب آﻫﻦ تحت بررسﻰ‬
‫قرار ﮔرفت‪.‬‬
‫در ﻧتﻴجﺔ اﻳﻦ رﻳفﻮرم‪ ،‬عاﻳدات دوﻟت ﻧسبت بﻪ سابق بﻴشتر از دو چﻨد باﻻ رفت و ساﻻﻧﻪ از‬
‫‪ 80‬بﻪ ‪ 180‬ﻣﻴﻠﻴﻮن روپﻴﻪ افزاﻳش ﻳافت؛ ﻫﻢچﻨان سﻴستﻢ واحد اوزان ﻣترﻳك بﻪ وجﻮد آﻣد و‬
‫واحد پﻮل از روپﻴﻪ بﻪ افغاﻧﻰ عﻮض شد‪.‬‬
‫اداره‬
‫دوﻟت از ﻫﻤﻪ بﻴشتر ﻣتﻮجﻪ تحکﻴﻢ ثبات و وحدت ﻣﻠﻲ افغاﻧستان ﮔردﻳد‪ .‬و اﻳﻦ وحدت‬
‫ﻣﻠﻲ بر ﻣحﻮر برادري‪ ،‬تساوى حقﻮق اتباع افغاﻧستان استﻮار بﻮد‪ .‬ﻣطابق ﻣاده ﻫشت قاﻧﻮن اساسﻲ‬
‫ﻫﻤﺔ افرادى کﻪ در افغاﻧستان زﻧدهﮔﻰ ﻣﻰکﻨﻨد صرف ﻧظر از ﻣساﻳﻞ دﻳﻨﻲ و ﻣذﻫبﻲ تبعﺔ کشﻮر‬
‫ﮔفتﻪ ﻣﻲ شﻮﻧد ﻧظام سﻴاسﻲ و دوﻟت از آزاديﻫاى شخصﻲ افراد حﻤاﻳت ﻣﻰکﻨد‪ .‬ﻫﻴچ کس‬
‫بدون اﻣر شرعﻲ و ﻣجﻮز قاﻧﻮﻧﻰ تﻮقﻴف و ﻣجازات ﻧﻤﻰشﻮد‪ .‬تبعﻴض از ﻧظر ﻧژاد‪ ،‬ﻣذﻫب و قبﻴﻠﻪ‬
‫از بﻴﻦ رفتﻪ و بﻪ تﻤام ﻣﻠت حق ﻣساوي داده شد‪.‬‬
‫دستﮕاه دوﻟت بﻪ سﻪ قﻮاى‪( .‬اجراﻳﻴﻪ‪ ،‬ﻣقﻨﻨﻪ و قضائﻴﻪ) تقسﻴﻢ ﮔردﻳد‪ .‬دوﻟت اﻣاﻧﻴﻪ جﻬت‬
‫دفاع از حرﻳﻢ کشﻮر‪ ،‬قﻮاي ﻫﻮاﻳﻲ را تشکﻴﻞ داد کﻪ ﻣشتﻤﻞ بر ‪ 11‬طﻴاره ﻣﻰﮔردﻳد و ‪ 65‬ﻧفر‬
‫شاﮔرد براي تحصﻴﻞ درﻳﻦ رشتﻪ بﻪ روسﻴﻪ‪ ،‬فراﻧسﻪ و اﻳتاﻟﻴا اعزام ﮔردﻳدﻧد‪ .‬ﻳك عدة دﻳﮕر‬
‫براي تحصﻴﻞ در رشتﻪﻫاى ﻧظاﻣﻲ بﻪ اتحاد شﻮروي و ترکﻴﻪ فرستاده شدﻧد‪ .‬فابرﻳکﺔ حربﻲ‬
‫کابﻞ تقﻮﻳﻪ ﮔردﻳد وﻣﻬﻤات جﻨﮕﻲ وارد شده؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬تﻮپ ﻫاي دافع ﻫﻮا و ﻣﻮتر ﻫاي زره پﻮش‬
‫در اختﻴار قﻮاي ﻧظاﻣﻰ قرار ﮔرفت‪.‬‬
‫در کابﻞ ادارة رادﻳﻮ ساختﻪ شد و شﻬر با برق تﻨﻮﻳر ﮔردﻳد‪ .‬از ﻧظر صحﻲ در کابﻞ و وﻻﻳات‬
‫شفاخاﻧﻪ ﻫاي ﻣﻠکﻲ و ﻧظاﻣﻲ اﻳجاد شد و در ﻣرکز شفاخاﻧﺔ ﻣستﻮرات و در پغﻤان سﻨاتﻮرﻳﻢ‬
‫ساختﻪ شد‪ .‬ﻣاشﻴﻦ ﻫاي اکسﻴرى بﻪ کابﻞ وارد شد و جاى براى رﻫاﻳش بﻴﻤاران رواﻧﻰ و‬
‫داراﻻﻳتام تأسﻴس ﮔردﻳد‪.‬‬
‫ﻣﻌارف و اﻣﻮر ﻓرﻫﻨﮕﻲ‬
‫طبق ﻣادة ‪ 68‬قاﻧﻮن اساسﻲ‪ ،‬ﻣعارف‪ ،‬راﻳﮕان و اجباري ﮔردﻳد‪ ،‬تعداد زﻳاد ﻣکاتب در ﻣرکز‬
‫و وﻻﻳات کشﻮر بﻨﻴاد ﮔذاشتﻪ شد‪ .‬در پاﻳتخت بر عﻼوة ﻣکتب حبﻴبﻴﻪ‪ ،‬ﻟﻴسﻪ اﻣاﻧﻴﻪ تأسﻴس‬

‫‪81‬‬
 ‫ﮔردﻳده‪ .‬اوﻟﻰ بﻪ کﻤك فراﻧسﻮيﻫا و دوﻣﻲ بﻪ ﻫﻤکاري آﻟﻤاﻧﻲﻫا بﻪ وجﻮد آﻣدﻧد‪.‬‬
‫ﻫﻢچﻨان در ﻣرکز و وﻻﻳات کشﻮر اضافﻪ تر از ‪ 322‬باب ﻣکتب و ﻳك باب داراﻟﻤعﻠﻤﻴﻦ در‬
‫ﻫرات ساختﻪ شد‪ .‬تعداد شاﮔردان ابتداﻳﻲ تا سال ‪1927‬م‪ .‬بﻪ ‪ 51‬ﻫزار ﻧفر رسﻴد‪ .‬در دورة ثاﻧﻮي‬
‫و ﻣسﻠکﻲ سﻪ ﻫزار ﻣتعﻠﻢ تحصﻴﻞ ﻣﻲکردﻧد و صدﻫا ﻧفر ﻣحصﻞ بﻪ کشﻮرﻫاي اتحاد شﻮروي‪،‬‬
‫جرﻣﻨﻲ‪ ،‬فراﻧسﻪ‪ ،‬اﻳتاﻟﻴا و ترکﻴﻪ براي تحصﻴﻞ فرستاده شدﻧد‪.‬‬
‫ﻫﻢچﻨان ﻳك کتابخاﻧﻪ ﻣﻠﻲ تأسﻴس شد کﻪ اﻣروز بﻪﻧام کتابخاﻧﺔ عاﻣﻪ ﻣعروف است‪ .‬در‬
‫کﻨار اﻳﻦ کارﻫا ﻳك سﻴﻨﻤا در شﻬر کابﻞ و ﻳك تﻴاتر در پغﻤان اﻳجاد شد و سﻴزده جرﻳده و‬
‫ﻣجﻠﻪ بﻪ ﻣصرف دوﻟت در کابﻞ و وﻻﻳات ﻣﻨتشر ﻣﻰشد؛ ﻣاﻧﻨد جرﻳدة ارشاداﻟﻨسﻮان‪ ،‬جرﻳدة‬
‫اتحاد ﻣشرقﻲ‪ ،‬روزﻧاﻣﺔ افغان‪ ،‬ﻣجﻠﺔ ﻣعارف‪ ،‬جرﻳدة اﻣان افغان‪ ،‬جرﻳدة بﻴداري‪ ،‬روزﻧاﻣﺔ حقﻴقت‬
‫وغﻴره‪ ...‬ﻣطبﻮعات داخﻠﻲ آزاد شد و براي ﻧشر جرﻳده و روزﻧاﻣﻪ ﻫاي شخصﻲ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ ﻣساعد شد‬
‫کﻪ ﻣﻲ تﻮان بﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻣثال از جرﻳدة اﻧﻴس‪ ،‬ﻧسﻴﻢ سحر و ﻧﻮروز ﻧام برد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ اصﻼحات ﻣاﻟﻲ و اقتصادي شاه‬
‫اﻣاناﷲخان و ﮔروه دوم راجع بﻪ اصﻼحات ادارى ﻧامبرده بﻴﻦ ﻫﻢ ﮔفتﮕﻮ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬اصﻼحات اﻣاناﷲخان شاﻣﻞ چﻨد ﻣرحﻠﻪ بﻮد؟ ﻫر ﻣرحﻠﺔ آنرا با تذکر تارﻳخ آن بﻴان‬
‫دارﻳد‪.‬‬
‫‪ .2‬شاه اﻣان اﷲ بﻪ کدام ﻫدف اصﻼحات را آغاز کرد؟‬
‫‪ .3‬ﻧخستﻴﻦ قاﻧﻮن اساسﻲ افغاﻧستان در کدام سال و در کجا بﻪ تصﻮﻳب رسﻴد؟‬
‫‪ .4‬از ﻧظر تشکﻞ اداره‪ ،‬دوﻟت اﻣاﻧﻲ بر کدام قﻮا استﻮار بﻮد؟‬
‫‪ .5‬در اصﻼحات فرﻫﻨﮕﻲ اﻣاناﷲخان کدام کارﻫا در عرصﺔ ﻣعارف صﻮرت ﮔرفت‪ ،‬آنرا‬
‫ﻣختصر شرح دﻫﻴد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان راجع بﻪ اصﻼحات فرﻫﻨﮕﻰ زﻣان شاه اﻣاناﷲخان ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و آنرا در‬
‫صﻨف ارئﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪82‬‬
 ‫درس بﻴستﻢ‬

‫سﻔر اروپاﻳﻲ شاه اﻣاناﷲخان ﻏازي (‪1927‬م‪ 1306 /.‬ﻫـ ‪.‬ش‪).‬‬

‫ضرورت سفر شاه اﻣاناﷲخان‪ ،‬دست آوردﻫا‪ ،‬عکس اﻟعﻤﻞﻫا در را بطﻪ بﻪ‬
‫سفر وى سﻮ استفادة ﻧﻴروﻫاى فرصت طﻠب از غﻴابت طﻮﻻﻧﻰ شاه‪ ،‬ﻣفاﻫﻴﻤﻰ اﻧد کﻪ‬
‫دراﻳﻦ ﻣتﻦ پﻴراﻣﻮن آن ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ شده است‪.‬‬

‫شاه اﻣان اﷲ غازي در سال (‪ 1305‬ﻫـ ‪.‬ش‪ ).‬در ﻣجﻠس عاﻟﻲ وزراء و شﻮراي دوﻟت کﻤبﻮد‬
‫ساﻣان آﻻت و وساﻳﻞ پﻴشرفت‪ ،‬ترقﻲ و عصرى کردن افغاﻧستان را ﻣﻮرد غﻮر و بحث قرار داد‬
‫کﻪ باﻳد بزرﮔترﻳﻦ و بﻬترﻳﻦ ساﻣان آﻻت براي پﻴشرفت ﻣعارف‪ ،‬ﻣطبﻮعات‪ ،‬عﻤراﻧات‪ ،‬ﻣخابرات‬
‫جدﻳد‪ ،‬صﻨعت و زراعت افغاﻧستان از ﻣﻤاﻟك اروپاﻳﻲ خرﻳداري و ﻣﻬﻴا ﮔردد و براي اﻳﻦ کار‬
‫اشخاص ﻣسﻠکﻰ و کار فﻬﻢ اﻧتخاب و در فرصت ﻣﻨاسب بﻪجاﻧب اروپا اعزام ﮔردﻧد‪.‬‬
‫ﻣجﻠس وزرا تصﻮﻳب ﻧﻤﻮد کﻪ براي برآورده ساختﻦ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻣقاصد عﻠﻤﻲ و فﻨﻲ خﻮد شخص‬
‫شاه غازي رﻳاست ﻫﻴأت را عﻬده دار شﻮد؛ زﻳرا ﻧامبرده بزرﮔترﻳﻦ و ﻣﻨﻮرترﻳﻦ ﻣرد ﻣعارف خﻮاه‬
‫بﻮد‪ .‬و ﻫﻢ از طرف دﻳﮕر‪ ،‬چﻮن از سال (‪ 1301‬ﻫـ ‪ .‬ش) بﻪ بعد دعﻮت ﻧاﻣﻪ ﻫاي رسﻤﻲ از طرف‬
‫چﻨدﻳﻦ کشﻮر ﻣﻮاصﻠت و خﻮاﻫش شده بﻮد کﻪ پادشاه افغاﻧستان از کشﻮرﻫايشان دﻳدن ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦ بﻮد کﻪ شاه اﻣاناﷲخان ﻫﻤراه با ﻣﻠکﻪ ثرﻳا و اعضاي عاﻟﻲ رتبﺔ دوﻟت‪ ،‬عازم اروپا ﮔردﻳدﻧد‬
‫و در اواﻳﻞ برج دساﻣبر سال ‪1927‬م‪ .‬ﻣطابق ﻣاه قﻮس (‪ 1306‬ﻫـ ‪.‬ش‪ ).‬بعد از ﻣراسﻢ وداعﻴﻪ از‬
‫کابﻞ بﻪ جاﻧب قﻨدﻫار حرکت ﻧﻤﻮد و آﻧجا ﻣﻮرد پذﻳراﻳﻲ ﮔرم ﻣردم‪ .‬قﻨدﻫار قرارﮔرفت؛ سپس‬
‫بﻪ طرف چﻤﻦ و بعد از راه کﻮﻳتﻪ بﻪ شﻬر کراچﻲ ﻣﻮاصﻠت ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬در جرﻳان اقاﻣت در کراچﻰ‬

‫‪83‬‬
 ‫از ﻣﻴدان ﻫﻮاﻳﻲ و فابرﻳکﺔ ترﻣﻴﻢ طﻴاره‪ ،‬دﻳدن بﻪ عﻤﻞ آورد‪ .‬طبق برﻧاﻣﻪ ﻳﻰ رسﻤﻲ عازم بﻨدر‬
‫بﻤبئﻲ ﮔردﻳدﻧد‪ .‬چﻮن شخص شاه با زبان ﻫاي ترکﻲ و فراﻧسﻮي آشﻨاﻳﻲ داشت تعداد ترجﻤانﻫا‬
‫ﻧﻴز با اﻳشان ﻫﻤراه بﻮدﻧد و ﻫﻢچﻨان سفﻴران و ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان افغاﻧﻰ در خارج کشﻮر ﻣطابق پروﮔرام‬
‫و برﻧاﻣﻪ ﻳﻰ وظاﻳف ﻣعﻴﻦ داشتﻨد کﻪ از اﻳﻦ ﻟحاظ بﻪ کدام ﻣشکﻞ ﻣﻮاجﻪ ﻧﮕردﻧد‪.‬‬
‫شاه اﻣاناﷲخان بعد از رسﻴدن بﻪ بﻤبئﻲ از طرف ﻣسﻠﻤاﻧان‪ ،‬افغان ﻫاي ﻣقﻴﻢ ﻫﻨد و ﻫﻨدوﻫا کﻪ‬
‫بﻪ دو طرف جادهﻫا صف بستﻪ بﻮدﻧد با صدا ﻫاي بﻠﻨد‪( ،‬غازي پادشاه زﻧده باد) استقبال شد و‬
‫ﻣردم آنقدر جذبات از خﻮد ﻧشان دادﻧد کﻪ اﻧﮕﻠﻴسﻫا را سخت پرﻳشان ساختﻨد بﻪخاطرى کﻪ‬
‫شاه اﻣاناﷲخان در جﻬان اسﻼم از ﻣحبﻮبﻴت خاص برخﻮردارد بﻮد‪ .‬شاه غازي در تﻤام ﮔفتار ﻫاي‬
‫خﻮد از آزادي ﻣردم ﻫﻨد و ساﻳر ﻣﻠﻞ ﻣحروم از استقﻼل صحبت ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬شاه اﻣاناﷲخان در‬
‫جرﻳان اقاﻣت شان در ﻫﻨد بﻪ ﻣردم آن کشﻮر چﻨﻴﻦ خطاب ﻧﻤﻮد‪« :‬آزادي بخشﻴده ﻧﻤﻲشﻮد؛ بﻠکﻪ‬
‫بﻪ ﻧﻴرو و ضرب شﻤشﻴر بﻪ دست آورده ﻣﻰشﻮد»‪.‬‬
‫شاه اﻣاناﷲخان بعد از دﻳدار با زعﻤا و اﻧجﻤﻦﻫاى ﻫﻨد‪ ،‬بﻪ عدن و از آنجا بﻪ ﻣصر سفر‬
‫ﻧﻤﻮدکﻪ از طرف فﻮاد اول پادشاه ﻣصر و ﻣردم آن کشﻮر استقبال ﮔردﻳد‪ .‬بعد از دﻳدن و ﻣشاﻫده‬
‫آبدات تارﻳخﻲ آن کشﻮر بﻪ اسکﻨدرﻳﻪ رفت و از طرﻳق بحﻴره ﻣدﻳتراﻧﻪ عازم اﻳتاﻟﻴا شد‪ ،‬در روم‬
‫پذﻳراﻳﻰ خﻮبﻰ از اﻣاناﷲخان صﻮرت ﮔرفت و با وﻳکتﻮر اﻣاﻧﻴﻮل پادشاه‪ ،‬ﻣﻠکﻪ و وﻟﻴعﻬد اﻳتاﻟﻴا‬
‫شد‪ .‬ﻣﻼقات کارى ﻧﻤﻮد‪ .‬پادشاه اﻳتاﻟﻴا در ﻧطق خﻮد کارﻫاي خستﻪﮔﻲ ﻧاپذﻳر شاه اﻣاناﷲخان را‬
‫تﻮصﻴف و تﻤجﻴد کرد و خﻮاستار روابط دوستاﻧﻪ با افغاﻧستان شد و شاه اﻣان اﷲ بعد از اﻳتاﻟﻴا جاﻧب‬
‫فراﻧسﻪ را در پﻴش ﮔرفت کﻪ از طرف رئﻴس جﻤﻬﻮر فراﻧسﻪ استقبال ﮔرم شد و در آنجا پﻴراﻣﻮن‬
‫ﻣﻮضﻮعات ﻣﻮرد عﻼقﻪ؛ از قبﻴﻞ خرﻳداري طﻴارات‪ ،‬تفﻨگ‪ ،‬ﻣﻬﻤات و پذﻳرفتﻦ ﻣحصﻼن افغاﻧﻲ‬
‫جﻬت فراﮔرفتﻦ تحصﻴﻼت در فراﻧسﻪ‪ ،‬اعزام ﻣعﻠﻤان ﻻﻳق بﻪ ﻣکتب استقﻼل و اداﻣﺔ ﻫﻤکاري در‬
‫قسﻤت حفرﻳات باستانشﻨاسﻲ و ساﻳر ضرورت ﻫاي عﻠﻤﻲ و تخﻨﻴکﻲ تﻮافق صﻮرت ﮔرفت و ﻫﻢ‬
‫از دوﻟت فراﻧسﻪ تقاضا ﮔردﻳد تا ﻳك ﻣﻮزﻳﻢ در کابﻞ بﻪ سﻠﻴقﺔ فراﻧسﻮي اعﻤار و تأسﻴس ﮔردد‪ .‬از‬
‫بزرﮔترﻳﻦ افتخاراتﻲ کﻪ شاه اﻣاناﷲخان در سفر فراﻧسﻪ حاصﻞ کرد اﻳﻦ بﻮد کﻪ شاروال پارﻳس‬
‫در ﻣﻮرد چﻨﻴﻦ اظﻬار ﻧﻤﻮد‪« :‬تحفﺔ قابﻞ شأن شﻤا را ﻧدارﻳﻢ کﻪ تقدﻳﻢ کﻨﻴﻢ؛ از اﻳﻦ رو شﻬر پارﻳس‬
‫را خدﻣت تان تقدﻳﻢ ﻣﻲکﻨﻢ‪ ».‬و دﻳﮕر اﻳﻦکﻪ چپرکت خﻮابﮕاه ﻧاپﻠﻴﻮن را جﻬت استراحت شاه‬
‫اﻣاناﷲخان ﮔذاشتﻨد‪.‬‬
‫شاه اﻣاناﷲخان از آنجا بﻪ بروکسﻞ‪ ،‬بﻠژﻳك و سﻮﻳس سفر ﻧﻤﻮدﻧد؛ سپس عازم آﻟﻤان شدﻧد‬
‫و در آنجا از طرف رئﻴس جﻤﻬﻮر آﻟﻤان (پاول فﻦ ﻫﻨدﻧبﻮرگ) و اراکﻴﻦ دوﻟت پذﻳراﻳﻲ ﮔردﻳد‪.‬‬

‫‪84‬‬
‫و ﻫﻢچﻨان در کشﻮر آﻟﻤان از دﻫﻤﻴﻦ ساﻟﮕرد استقﻼل افغاﻧستان تجﻠﻴﻞ بﻪ عﻤﻞ آﻣد و ﻳك‬
‫فروﻧد طﻴاره از طرف کشﻮر آﻟﻤان بﻪ شاه اﻣاناﷲخان ﻫدﻳﻪ داده شد‪.‬‬
‫شاه اﻣاناﷲخان بعد از سفر آﻟﻤان بﻪ اﻧﮕﻠستان رفت و در آنجا از طرف پادشاه اﻧﮕﻠﻴس‬
‫(جارج پﻨجﻢ) و ﻣﻠکﺔ آن کشﻮر استقبال و پذﻳراﻳﻰ ﮔردﻳد و اﻣاناﷲخان در ﻟﻨدن قﻮاي ﻫﻮاﻳﻲ‬
‫اﻧﮕﻠﻴس را ﻣشاﻫده ﻧﻤﻮد؛ ﻫﻤچﻨﻴﻦ از پﻮﻫﻨتﻮن آکسفﻮرد و بعضﻲ ﻣحﻼت دﻳﮕر ﻧﻴز دﻳدن‬
‫ﻧﻤﻮد کﻪ از طرف پﻮﻫﻨتﻮن ﻣذکﻮر دکتﻮراي افتخاري حقﻮق براي شاه اعطا ﮔردﻳد‪ .‬اﻳﻦ اوﻟﻴﻦ‬
‫شخصﻴت افغاﻧﻲ بﻮد کﻪ بﻪ اخذ دکتﻮراي افتخاري حقﻮق‪ ،‬ﻧاﻳﻞ آﻣد‪.‬‬
‫شاه اﻣاناﷲخان بﻪ تعقﻴب سفر اﻧﮕﻠستان بﻪ روسﻴﻪ شﻮروى سفر ﻧﻤﻮد و اﻧﮕﻠسﻫا با اﻳﻦ سفر‬
‫شاه ﻣخاﻟف بﻮدﻧد کﻪ ﻧباﻳد اﻣاناﷲخان با روسﻴﻪ ﻣﻨاسبات دوستﻲ داشتﻪ باشد‪ .‬شاه اﻣاناﷲخان‬
‫در روسﻴﻪ از طرف رئﻴس جﻤﻬﻮر (کاﻟﻨﻴﻴﻦ) و دﻳﮕر اعضاي عاﻟﻲ رتبﻪ دوﻟتﻲ ﻣﻮرد استقبال‬
‫ﮔرم قرار ﮔرفت و اﻳﻦ اوﻟﻴﻦ قﻬرﻣان افغان بﻮد کﻪ در روسﻴﻪ شﻮروي بﻪ ﮔرﻣﻲ استقبال شد‪ .‬در‬
‫ﻧتﻴجﻪ اﻳﻦ سفر ﻳك سﻠسﻠﻪ ﻣعاﻫدات سﻴاسﻲ‪ ،‬فرﻫﻨﮕﻲ و اقتصادي عقد ﮔردﻳد‪.‬‬
‫شاه جﻮان در پاﻳان سفر روسﻴﻪ بﻪ طرف ترکﻴﻪ حرکت کرد‪ ،‬در ترکﻴﻪ از طرف ﻣصطفﻲ‬
‫کﻤال (اتاترك) رئﻴس جﻤﻬﻮر ترکﻴﻪ و عصﻤت اﻧﻴﻮﻧﻮ صدراعظﻢ و دﻳﮕر اراکﻴﻦ دوﻟتﻲ‬
‫استقبال ﮔردﻳد‪ .‬در اﻳﻦ سفر ﻫردو کشﻮر خﻮاﻫان استحکام دوستﻲ‪ ،‬تحکﻴﻢ روابط سﻴاسﻲ‪،‬‬
‫تجارتﻲ و فرﻫﻨﮕﻲ ﮔردﻳدﻧد‪.‬‬
‫شاه اﻣاناﷲخان بعد از دﻳدار ﻳازده کشﻮر آسﻴاﻳﻲ و اروپاﻳﻲ اراده سفر بﻪ کشﻮر اﻳران ﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫کﻪ بعد از ﻣﻮاصﻠت بﻪ تﻬران از طرف رضاه شاه پﻬﻠﻮي پذﻳراﻳﻲ ﮔرم شد‪ .‬شاه و ﻣﻠت اﻳران بﻪ‬
‫کارﻧاﻣﻪ ﻫاﻳﻰ کﻪ شاه اﻣاناﷲخان کﻪ در ﻣدت ‪ 9‬سال زﻣام داري اﻧجام داده بﻮد بﻪ دﻳده قدر‬
‫ﻣﻰدﻳدﻧد و ﻫﻢچﻨان در اﻳران ﻣعاﻫدات بﻴﻦ ﻫردو کشﻮر بﻪ اﻣضا رسﻴد‪ .‬ﻣشکﻼت سرحدي‬
‫کﻪ بﻴﻦ اﻳران و ترکﻴﻪ ﻣﻮجﻮد بﻮد بﻪ اثر سعﻲ و کﻮشش او رفع ﮔردﻳد‪ .‬شاه بعد از سفر اﻳران‬
‫دوباره بﻪ افغاﻧستان عﻮدت ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫دﻳدار شاه اﻣان اﷲ از دو کشﻮر اسﻼﻣﻲ (ترکﻴﻪ و اﻳران) و کشﻮرﻫاي اروپاﻳﻲ براي افغاﻧستان‬
‫اﻫﻤﻴت زﻳاد داشت کﻪ در ﻧتﻴجﻪ ﻣﻮقف افغاﻧستان ﻣستحکﻢ و اعتبار آن در عرصﺔ بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‬
‫بﻠﻨد رفت‪ .‬تﻤاس ﻫاي ﻧامبرده با رﻫبران دوﻟتﻫاى اروپاﻳﻲ و آسﻴاﻳﻲ ﻧشان دﻫﻨدة آن بﻮد کﻪ‬
‫افغاﻧستان بﻪ عﻨﻮان ﻳك کشﻮر ﻣستقﻞ ﻣﻰتﻮاﻧد با تﻤام کشﻮرﻫاي جﻬان رابطﻪ دوستاﻧﻪ را بر‬
‫اساس برابري و احترام ﻣتقابﻞ برقرار سازد‪.‬‬
‫دﻳدار شاه اﻣاناﷲخان از اتحاد شﻮروي‪ ،‬عقد قراردادﻫا با ترکﻴﻪ و اﻳران ﻧشان داد کﻪ تﻼش‬
‫ﻫاي اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ ﻣﻨظﻮر تأﻣﻴﻦ ﻧفﻮذ ﻣجدد آنﻫا در افغاﻧستان ﻧقش بر آب ﮔردﻳد‪ .‬او در اﻳﻦ‬

‫‪85‬‬
 ‫سفر ﻣﻮفق شد تﻮجﻪ ﻣحافﻞ برخﻲ از کشﻮرﻫاي اروپاﻳﻲ را بﻪ اﻣکاﻧات وسﻴع ﻫﻤکاري اقتصادي‬
‫بﻪ افغاﻧستان جﻠب کﻨد‪.‬‬
‫ﻣﻠکﻪ ثرﻳا خاﻧﻢ اﻣﻴراﻣاناﷲخان کﻪ ﻳکﻰ از زﻧان ﻧاﻣﻮر افغاﻧستان ﻣﻰباشد دراﻳﻦ سفر اروپاﻳﻰ‬
‫شاه جﻮان را ﻫﻤراﻫﻰ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻠکﻪ ثرﻳا سﻮﻣﻴﻦ دختر ﻣحﻤﻮد طرزى‪ ،‬زن فاضﻞ‪ ،‬عاﻟﻢ‪ ،‬سخﻨﻮر‪،‬‬
‫داﻧشپرور و ﻣردم دوست بﻮد‪ .‬اﻳﻦ زن سخﻨﻮر در سال ‪ 1293‬شﻤسﻰ با شﻬزاده اﻣاناﷲخان‬
‫ازدواج ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻠکﻪ ثرﻳا ﻳکﻰ از ﻣشﻮقﻴﻦ اﻣﻴر اﻣان اﷲ در اﻧتشار فرﻫﻨگ و تﻤدن جدﻳد‪ ،‬تأﻣﻴﻦ‬
‫حقﻮق و آزادى ﻧسﻮان و اعتﻼ و ترقﻰ کشﻮر بﻮده است؛ چﻨانچﻪ ﻳکﻰ از خبرﻧﮕاران و ﻧﻤاﻳﻨدة‬
‫ﻣجﻠﻪ (ﻫﻮﻫﻠﻮ) فراﻧسﻮى در جرﻳان اقاﻣت اﻣﻴراﻣاناﷲخان و ﻫﻴأت ﻫﻤراه او در فراﻧسﻪ کﻪ با ﻣﻠکﻪ‬
‫ثرﻳا ﻣﻼقات و ﻣصاحبﻪ ﻧﻤﻮده بﻮد چﻨﻴﻦ ﻣﻰﻧﮕارد‪:‬‬
‫«ﻣﻦ با خﻴﻠﻰ از ﻣﻠکﻪﻫا و زﻧان درجﻪ اول ﻣﻼقات و ﻣصاحبﻪ کرده ام‪ ،‬کﻤتر زﻧﻰ را بﻪ ﻣتاﻧت‪،‬‬
‫ذکاوت و ﻣعﻠﻮﻣات ﻣﻠکﻪ افغاﻧستان دﻳده ام‪ .‬ازاﻳﻦ ﻣﻼقات ﻣرا ﻳقﻴﻦ حاصﻞ شد‪ .‬ﻣحﻴط افغاﻧستان‬
‫کﻪ چﻨﻴﻦ ﻣﻠکﻪ ﻣﻰپروراﻧد‪ ،‬ﻣستعد و قابﻞ ﻫر ﮔﻮﻧﻪ ترقﻰ و ﻫﻤدوشﻰ با ﻣﻤاﻟك ﻣترقﻰ دﻧﻴا‬
‫ﻣﻰباشد»‪.‬‬
‫سفر شاه اﻣاناﷲخان ﻣدت شش ﻣاه طﻮل کشﻴد‪ .‬اﻳﻦ سفر از ﻳك طرف پﻴاﻣد ﻫاي خﻮب‬
‫براي افغاﻧستان داشت از جاﻧب دﻳﮕر‪ ،‬از اثر غﻴابت طﻮﻻﻧﻲ شاه اﻣﻨﻴت کشﻮر‪ ،‬ادارة ﻣﻤﻠکت‬
‫ﮔسستﻪ و زﻣﻴﻨﻪ خﻮب تطبﻴق پﻼن ﻫاي ﻣخاﻟفﻴﻦ ﻣساعد ﮔردﻳد‪ .‬بﻪ ﻫﻤﻴﻦ عﻠت بﻮد کﻪ عﻮاقب‬
‫ﻧاﮔﻮار و خسارات ﻫﻨﮕفتﻲ براي افغاﻧستان بﻪ بار آورد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻠﻞ سفر شاه اﻣاناﷲخان بﻪ اروپا و‬
‫ﮔروه دوم راجع بﻪ دست آوردﻫا و ﻧتاﻳج آن سفر بﻴﻦ ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬سفر اروپاﻳﻰ اﻣاناﷲخان چﻨد ﻣاه طﻮل کشﻴد و بﻪ کدام کشﻮرﻫا سفر ﻧﻤﻮد؟‬
‫‪ -2‬راجع بﻪ استقبال شاه اﻣاناﷲخان در ﻫﻨد ﻣختصر ﻣعﻠﻮﻣات دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -3‬عﻠﻞ دساﻳس عﻠﻴﻪ شاه اﻣاناﷲخان چﻰ بﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان از روى ﻣﻨابع و ﻣآخذ راجع بﻪ پﻴاﻣد ﻫاي سفر شاه اﻣاناﷲخان بﻪ اروپا ﻣطﻠبﻰ تﻬﻴﻪ‬
‫و در صﻨف اراﻳﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪86‬‬
 ‫درس بﻴست و ﻳکﻢ‬
‫ﻋﻜس اﻟﻌﻤﻞ در برابر اصﻼحات‬

‫چرا اصﻼحات شاه اﻣاناﷲخان بﻪ عکس اﻟعﻤﻞ ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳد‪،‬‬

‫عﻮاﻣﻞ داخﻠﻰ و خارجﻰ تا کدام حد در آن ﻧقش داشت؟ دراﻳﻦ‬
‫درس پاسخ اﻳﻦ سؤالﻫا را درﻣﻰ ﻳابﻴﻢ‪.‬‬

‫استرداد استقﻼل کشﻮر کﻪ در ﻧتﻴجﺔ قرباﻧﻰﻫاى ﻣردم افغاﻧستان تحت رﻫﻨﻤاﻳﻰ غازى‬
‫اﻣاناﷲخان حاصﻞ ﮔردﻳد‪ ،‬پﻴروزى بزرﮔﻰ عﻠﻴﻪ استعﻤارﮔران اﻧﮕﻠﻴسﻰ بﻮد‪ .‬افغانﻫا‪ ،‬تﻮاﻧستﻨد‬
‫دوﻟت جﻮان و ﻣستقﻞ افغاﻧستان را تشکﻴﻞ دﻫﻨد‪ ،‬کشﻮر ﻣا کﻪ از ﻳﻮغ استعﻤار آزاد ﮔردﻳده بﻮد‬
‫ضرورت بﻪ اصﻼحات و تحﻮل در ﻫﻤﻪ عرصﻪﻫا (اقتصادى‪ ،‬اجتﻤاعﻰ‪ ،‬فرﻫﻨﮕﻰ وغﻴره) داشت‬
‫از اﻳﻦرو‪ ،‬شاه اﻣاناﷲخان زﻣاﻧﻰ کﻪ اﻣﻮر ﻣﻤﻠکت را بﻪ دست آورد‪ ،‬دست بﻪ اصﻼحات زد تا‬
‫بتﻮاﻧد کشﻮر را در قطار ﻣﻤاﻟك پﻴشرفتﺔ جﻬان قرار دﻫد‪ .‬اصﻼحات و رﻳفﻮرم آغاز ﮔردﻳد و‬
‫ﻣﻮرد قبﻮل اکثرﻳت افغانﻫا قرار ﮔرفت‪ ،‬وﻟﻰ عده ﻳﻰ از ﻣردم ﻧظر بﻪ تحرﻳك اﻧﮕﻠﻴسﻫا در قبال‬
‫اصﻼحات عکس اﻟعﻤﻞﻫاى ﻣﻨفﻰ ﻧشان دادﻧد‪ .‬چﻮن اﻧﮕﻠﻴسﻫا ﻣﻰخﻮاستﻨد با اﻳجاد اغتشاشات‬
‫داخﻠﻰ دوﻟت جﻮان افغاﻧستان را ضعﻴف ساختﻪ و از بﻴﻦ ببرد‪.‬‬

‫‪87‬‬
 ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا از سﻴاست (تفرقﻪ اﻧداز و حکﻮﻣت کﻦ) کار ﮔرفتﻨد و در بعضﻰ ﻣﻨاطق دستﮕاهﻫاى‬
‫جاسﻮسﻰ آن بﻪکار افتاد‪ .‬قاﻧﻮن جزا با ﻣخاﻟفت ﻣردم ﻣﻨﮕﻞ ﻣﻮاجﻪ شد‪ .‬تصﻮﻳب قاﻧﻮن جدﻳد‬
‫عکس اﻟعﻤﻞﻫاى حﻠقﻪﻫاى ﻣذﻫبﻰ را در پﻰ داشت‪.‬تعدادى از روحاﻧﻴﻮن در سﻤت پکتﻴا بﻪ‬
‫ﻣخاﻟفت ﻣباردرت ورزﻳدﻧد ‪ .‬در سال ‪ 1304‬ﻫجرى شﻤسﻰ ﻣصادف بﻪ ‪ 1925‬ﻣﻴﻼدى اﻣاناﷲخان‬
‫کﻮشش ﻧﻤﻮد تا از راه ﮔفتﮕﻮ و ﻣفاﻫﻤﻪ ﻣﻮضﻮع را حﻞ ﻧﻤاﻳد و ﻫﻴأت و ﻣﻼ اﻣاﻣان ﻣساجد را بﻪ‬
‫پکتﻴا اعزام ﻧﻤﻮد تا روحاﻧﻴﻮن را قاﻧع سازد‪ ،‬وﻟﻰ آنﻫا ﻧپذﻳرفتﻨد ﻫﻤﻴﻦ بﻮد کﻪ ﻣخاﻟفت بﻪ رﻫبرى‬
‫ﻣﻼ عبداﷲ در پکتﻴا آغاز شد و تا ﻟﻮﮔر سراﻳت کرد‪ .‬دوﻟت در ﻣقابﻞ آنﻫا ﻣقاوﻣت کرده و‬
‫ﻣخاﻟفان را خاﻣﻮش ساخت‪.‬‬
‫شاه اﻣاناﷲخان براى ﻣعرفﻰ افغاﻧستان و جﻠب کﻤكﻫاى خارجﻰ سفر طﻮﻻﻧﻰ بﻪ آسﻴا و‬
‫اروپا ﻧﻤﻮد کﻪ از اثر غﻴابت طﻮﻻﻧﻰ ﻧامبرده دشﻤﻦ خارجﻰ استفاده ﻧﻤﻮده و زﻣﻴﻨﻪ خﻮب براى‬
‫تطبﻴق پﻼنﻫاى شﻮم شان ﻣساعد ﮔردﻳد‪.‬‬
‫زﻣاﻧﻰکﻪ شاه اﻣاناﷲخان از سفر اروپا برﮔشت عﻼقﻪ اش بﻪ اصﻼحات و ترقﻴات بﻴشتر شد و‬
‫بﻪ پروسﺔ اصﻼحات و رﻳفﻮرم دچار شتابزدهﮔﻰ بﻴشتر شد‪.‬‬
‫اﻣاناﷲخان از ﻳكطرف‪ ،‬کشﻮرﻫاى ﻣتﻤدن و ﻣترقﻰ جﻬان را دﻳده بﻮد‪ ،‬ﻣﻰخﻮاست افغاﻧستان‬
‫ﻧﻴز بﻪ چﻨان اﻧکشاف و ترقﻰ ﻧاﻳﻞ آﻳد و از احتﻴاج کشﻮرﻫاى دﻳﮕر فارغ ﮔردد و از جاﻧب دﻳﮕر‬
‫تعدادى از حﻠقات ﻣعﻴﻦ ﻳکجا با دشﻤﻦ بزرگ خارجﻰ (اﻧﮕﻠﻴس) عﻠﻴﻪ تطبﻴق اﻳﻦ تحﻮﻻت قرار‬
‫ﮔرفتﻨد‪.‬‬
‫برخﻼف دوﻟت ﻣستقﻞ اﻣاﻧﻰ طرح تﻮطﻴﺔ بزرﮔﻰ رﻳختﻪ شد‪ ،‬دستﻪﻫاى پراﮔﻨده ﻣخاﻟفﻴﻦ‬
‫تﻤرکز ﻳافت و عﻤﻠﻴات ﻧظاﻣﻰ آغاز ﮔردﻳد‪ ،‬ﻣخاﻟفان دوﻟت در دو جبﻬﻪ (شرق و شﻤال) ﻣصروف‬
‫فعاﻟﻴت ﮔردﻳدﻧد‪ .‬طرح اﻳﻦ پﻼن طﻮرى بﻮد کﻪ اغتشاش ﻧخست از جبﻬﺔ شرق آغاز شﻮد تا دوﻟت‬

‫‪88‬‬
‫ﻣجبﻮر بﻪ سﻮقﻴات سپاه ﮔردﻳده و پاﻳتخت از عساکر تخﻠﻴﻪ شﻮد و بعد از جبﻬﺔ شﻤال شﻬر کابﻞ‬
‫شﻮرشﻴان (کﻮﻫداﻣﻦ و کﻮﻫستان) بر پاﻳتخت بﻰ دفاع برﻳزﻧد و بﻪسرعت دوﻟت را سقﻮط‬
‫دﻫﻨد‪ ،‬باﻳد ﮔفت کﻪ اﻟبتﻪ تعدادى از ﻣاﻣﻮران عاﻟﻰ رتبﺔ دوﻟت شاه اﻣان اﷲ ﻧﻴز با شﻮرشﻴان‬
‫کﻤك کردﻧد‪.‬‬
‫در روزﻫاﻳﻰ کﻪ در شرق‪ ،‬ﻣردم شﻴﻨﻮار بغاوت کردﻧد و شﻮرش در آن ﻣﻨطقﻪ بر پا شد‪ ،‬در‬
‫شﻤال راه کابﻞ تﻮسط حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ کﻪ ﻣشﻬﻮر بﻪ بچﻪ سقاو بﻮد ﻣسدود ﮔردﻳد‪.‬‬
‫حبﻴب اﷲ (بچﻪ سقاو) با عﻠﻰ احﻤد خان واﻟﻰ کابﻞ کﻪ از طرف دوﻟت آن وقت بﻪخاطر حﻞ‬
‫ﻣعضﻼت بﻪ کﻮﻫداﻣﻦ ﻣاﻣﻮر شده بﻮد‪ ،‬داخﻞ ﻣذاکره شد ﻫﻴأت اعزاﻣﻰ عﻮض اﻳﻦکﻪ بﻪ سﻮد‬
‫دوﻟت کار ﻧﻤاﻳد برعکس بﻪخاطر ﻧفع شخصﻰ خﻮﻳش با ﮔروه کﻠکاﻧﻰ در خفا روابط قاﻳﻢ‬
‫ساخت؛ ﻫﻢچﻨان اشخاص دﻳﮕر فرصت طﻠب‪ ،‬ﻧﻴز با حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ ﻫﻤکارى ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ با ﻫﻤکارى عدهﻳﻰ از ﻣاﻣﻮران عاﻟﻰ رتبﻪ دوﻟتﻰ کﻪ در خفا بﻪ خاطر‬
‫ﻣﻨافع شخصﻰ خﻮد بر ضد دوﻟت قرار ﮔرفتﻪ بﻮدﻧد‪ ،‬در اخﻴر دساﻣبر سال ‪1928‬م‪ .‬بر کابﻞ‬
‫حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬چﻮن شاه اﻣان اﷲ ﻧخﻮاست خﻮنرﻳزى زﻳاد صﻮرت بﮕﻴرد در اواﻳﻞ جﻨﻮرى ‪1929‬‬
‫ﻣﻴﻼدى از پادشاﻫﻰ استعفا داد و بﻪ قﻨدﻫار رفت از آنجا بﻪ کشﻮر اﻳتاﻟﻴا سفر ﻧﻤﻮده وتا پاﻳان‬
‫عﻤر در ﻫﻤانجا ﻣسکﻦﮔزﻳﻦ شد‪.‬‬
‫برادر اﻣاناﷲخان سردار عﻨاﻳت اﷲ خان ﻣدت سﻪ روز اقتدار را در دست ﮔرفت و بعد‬
‫حبﻴب اﷲ (بچﺔ سقاو) ارگ را ﻣحاصره ﻧﻤﻮد و سردار عﻨاﻳت اﷲ بﻪ قﻨدﻫار عقب ﻧشﻴﻨﻰ کرد‪.‬‬
‫بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ بر شﻬر کابﻞ حاکﻢ ﮔردﻳده و با بﻪ دست آوردن قدرت‬
‫اعﻼن پادشاﻫﻰ کرد‪.‬‬

‫‪89‬‬
 ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ عکس اﻟعﻤﻞ در برابر اصﻼحات‬
‫اﻣاناﷲخان و ﮔروه دوم راجع بﻪ تحرﻳکات اﻧﮕﻠﻴس بر ضد افغاﻧستان بﻴﻦ ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬کدام عﻮاﻣﻞ باعث شد تا ﻳكتعداد ﻣردم از اصﻼحات دوﻟت اﻣاﻧﻰ ﻧاراض شدﻧد؟‬
‫‪ .2‬اوﻟﻴﻦ شﻮرش ضد دوﻟتﻰ در کجا بﻪ وجﻮد آﻣد‪ ،‬ﻧتﻴجﻪ آن چﻪ شد ﻣختصر شرح دﻫﻴد؟‬
‫‪ .3‬راجع بﻪ سقﻮط کابﻞ تﻮسط حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ ﻫرچﻪ ﻣﻰداﻧﻴد بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان از ﻣﻨابع دست داشتﻪ خﻮد راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ ضدﻳت ﻳك عده ﻣردم افغاﻧستان‪ ،‬عﻠﻴﻪ‬
‫اصﻼحات اﻣاﻧﻰ ﻣطﻠبﻰ تﻬﻴﻪ و آنرا در صﻨف بﻪ دﻳﮕر ﻫﻤصﻨفان اراﻳﺔ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪90‬‬
 ‫درس بﻴست و دوم‬

‫ختﻢ بحران و تحﻜﻴﻢ ﻗدرت (‪1929‬م‪ 1308 /.‬ﻫـ ‪ .‬ش‪).‬‬

‫سردارﻣحﻤدﻧادرخان چﮕﻮﻧﻪ‬
‫بﻪ قدرت رسﻴد؟ دست بﻪکدام‬
‫اصﻼحات زد‪ ،‬شﻮرشﻫا را‬
‫چﮕﻮﻧﻪ خاﻣﻮش ساخت؟ با اﻳﻦ‬
‫ﻣطاﻟب در ﻣبحث زﻳر‪ ،‬آشﻨا‬
‫ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬
‫سردار ﻣحﻤد ﻧادر شاه‬

‫حکﻤرواﻳﻰ ‪ 9‬ﻣاﻫﺔ حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ کابﻞ را از ﻫر حﻴث خساره ﻣﻨد ساخت‪ .‬کشﻮر ‪ 9‬ﻣاه در‬
‫ﻫرج و ﻣرج بﻪسر برد‪ ،‬از اﻳﻦکﻪ ﻣردم افغاﻧستان از اﻳﻦ حاﻟت ﻧاراض شده بﻪ طﻮر کاﻣﻞ براى تحﻮل‬
‫آﻣاده بﻮدﻧد‪ .‬در اﻳﻦ زﻣان ﻣحﻤد ﻧادر خان کﻪ ﻳکﻰ از فاتحان جبﻬﺔ جﻨﻮب و جﻨﻮب شرقﻰ و سپاه‬
‫ساﻻر دوره اﻣاﻧﻰ بﻮد‪ ،‬بﻪ کﻤك و ﻫﻤکارى ﻣردم در ‪ 15‬اکتﻮبر ‪1929‬م‪ .‬وارد کابﻞ شد و بﻪ قصر‬
‫سﻼم خاﻧﻪ رفت‪ ،‬در آنجا ﻳكتعداد زﻳاد از ﻣعززﻳﻦ کابﻞ‪ ،‬سران و بزرﮔان قباﻳﻞ حضﻮر داشتﻨد‪.‬‬
‫ﻣﻦ بﻪ آرﻣان خﻮد رسﻴدم‪،‬‬ ‫ﻣحﻤد ﻧادر خان در ﻳك خطابﻪ بﻪ آنﻫا چﻨﻴﻦ ﮔفت‪« :‬بﻪ فضﻞ خداوﻧد‬
‫آرزوى ﻣﻦ ﻧجات وطﻦ بﻮد و اﻳﻨك اﻣروز اﻳﻦ آرﻣان ﻣﻦ برآورده شد‪ ،‬ﻣﻦ عﻼقﻪﻣﻨد قدرت ﻧﻴستﻢ‬
‫ﻳك ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﻪ را داﻳر ﻣﻰکﻨﻢ تا آنﻫا زعﻴﻢ خﻮد را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻨد»‪ .‬دراﻳﻦ ﻫﻨﮕام حاضران ﮔفتﻨد‬
‫کﻪ بﻪ ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﻪ ضرورت ﻧﻴست شﻤا پادشاه ﻣا ﻫستﻴد و ﻫﻢچﻨان اعضاى ﻣجﻠس اظﻬار ﻧﻤﻮدﻧد‬

‫‪91‬‬
 ‫کﻪ «در ﻣجﻠس فعﻠﻰ اکثرﻳت اعضاى ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﺔ سابقﻪ حضﻮر دارﻧد بعد از آن‪ ،‬حضرت ﻣجددى‬
‫(ﻧﻮراﻟﻤشاﻳخ) بر سر ﻣحﻤد ﻧادرخان دستار را بﻪ شکﻞ تاج و جﻮغﻪ ﮔذاشت و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪،‬‬
‫ﻣحﻤدﻧادر خان پادشاه افغاﻧستان شد‪.‬‬
‫ﻣحﻤدﻧادر شاه در کابﻞ بﻪ سﻠطﻨت آغاز کرد‪ ،‬ﻧامبرده با چاﻟشﻫاى جدى روبﻪرو بﻮد‪ .‬ﻣخاﻟفت‬
‫طرفداران اﻣاناﷲخان از ﻳكطرف‪ ،‬دست اﻧدازى اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ کشﻮر و بقاﻳاى حکﻮﻣت حبﻴب‬
‫اﷲ کﻠکاﻧﻰ از طرف دﻳﮕر‪ ،‬باعث شد تا دفاتر دوﻟتﻰ و ادارات حکﻮﻣتﻰ شﻬر کابﻞ کﻪ در ‪ 9‬ﻣاه‬
‫حاکﻤﻴت (حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ) تخرﻳب‪ ،‬اکثر ﻧﻬادﻫا چﻮر و چپاول وﻳا ﻫﻢ قسﻤاً ﻧابﻮد شده بﻮد‪ ،‬تﻮجﻪ‬
‫بﻴشتر پادشاه و اراکﻴﻦ دوﻟت جدﻳد را بﻪ خﻮد جﻠب ﻧﻤﻮد تا ﻣؤسسات دوﻟتﻰ و ﻫﻢ ارگ شاﻫﻰ بﻪ‬
‫اسرع وقت ترﻣﻴﻢ ﮔردد تا پادشاه با خاﻧﻮادهاش در آنجا ﻣسکﻦﮔزﻳﻦ شﻮد‪.‬‬
‫دورة سﻠطﻨت ﻣحﻤدﻧادرشاه با ﻫردو دورة قبﻠﻰ (شاه اﻣاناﷲخان و حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ) فرق‬
‫داشت‪ .‬اﻳﻦ دوره ﻧﻪ ﻣاﻧﻨد دورة اﻣاناﷲخان کﻪ خﻮاﻫان سرعت زﻳاد در اصﻼحات بﻮد و ﻧﻪ ﻣاﻧﻨد‬
‫دورة حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ کﻪ دشﻤﻨﻰ با ﻣدﻧﻴت داشت‪ ،‬ﻣاﻟﻴات و عاﻳدات دوﻟتﻰ را بﻪ ﻣردم و بﻴتاﻟﻤال‬
‫را بﻪ سپاﻫﻴان خﻮﻳش ﻣﻰبخشﻴد‪.‬‬
‫ﻣحﻤدﻧادرشاه ﻳك شخص ﻫﻮشﻴار‪ ،‬با تدبﻴر و آﮔاه بﻮد ﻣﻮصﻮف در رأس دوﻟت قرار ﮔرفت و برادرش‬
‫سردار ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان کﻪ شخص بسﻴار با اﻧضباط بﻮد (بﻪ صفت صدراعظﻢ) تﻮظﻴف ﮔردﻳد‪ .‬بقﻴﻪ اراکﻴﻦ‬
‫دوﻟتﻰ از جﻤﻠﻪ اشخاص صاحب تدبﻴر در چﻮکات حکﻮﻣت صاحب صﻼحﻴت بﻮدﻧد‪ ،‬اﮔرچﻪ او حکﻮﻣت‬
‫و صدارت را بﻪ برادر خﻮد ﻣحﻤدﻫاشﻢ سپرد‪ ،‬وﻟﻰ کﻠﻴد کارﻫاى اساسﻰ را ﻧزد خﻮد ﻧﮕﻬداشتﻪ بﻮد‪.‬‬
‫در زﻣان سﻠطﻨت ﻣحﻤد ﻧادرشاه برخﻰ اصﻼحات زﻳر بﻨاﻳﻰ بﻪ ﻣﻴان آﻣد‪ ،‬ﻣکتب طبﻰ کابﻞ کﻪ‬
‫بعدﻫا در عصر پادشاﻫﻰ ﻣحﻤد ظاﻫر شاه بﻪ فاکﻮﻟتﻪ ارتقا ﻧﻤﻮد؛ تأسﻴس ﮔردﻳد‪ .‬اساس باﻧك ﻣﻠﻰ‬
‫ﮔذاشتﻪ شد‪ ،‬اﻧجﻤﻦ ادبﻰ کابﻞ بﻪ وجﻮد آﻣد‪ ،‬ساﻟﻨاﻣﻪ کﻪ از ابتکارات شخص شاه بﻮد طبع شد و‬

‫‪92‬‬
‫خﻮد شاه کارﻫاى ﻣطبعﻪ را از ﻧزدﻳك ﻧظارت و کﻨترول ﻣﻰﻧﻤﻮد‪ ،‬بﻪ ﻫﻤﻴﻦ شکﻞ کارﻫاى زﻳاد‬
‫بﻨﻴادى در آن زﻣان عﻤﻠﻰ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫از ﻧقطﻪ ﻧظر اﻣﻨﻴت ﻣشکﻼت زﻳادى در دورة ﻧادرخان ﻣﻮجﻮد بﻮد‪ ،‬بعد از شکست حبﻴب اﷲ‬
‫کﻠکاﻧﻰ ﻣﻮضﻮع بﻪ اﻳﻦ ساده ﮔﻰ خاتﻤﻪ ﻧﻴافت؛ بﻠکﻪ عکس اﻟعﻤﻞﻫاﻳﻰ وجﻮد داشت‪ ،‬چﻨانچﻪ‬
‫در ﻣاه جﻮن سال ‪1930‬م‪ .‬آنعده از اقﻮام شﻤال کﻪ در حکﻢ رواﻳﻰ حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ ﻣﻨافع‬
‫شان تأﻣﻴﻦ بﻮد‪ ،‬با قﻮت عظﻴﻢ دست بﻪ شﻮرش زدﻧد کﻪ در ابتدا از طرف ﻧادرخان بﻪ آﻧان تﻮصﻴﻪ‬
‫ﮔردﻳده تا از قﻴام دست بردارﻧد؛ وﻟﻰ از طرف آﻧان قبﻮل ﻧشد‪ ،‬بعد از آن ﻣحﻤدﻧادر شاه ﻣجبﻮر‬
‫بﻪ اقدام شده و اﻣﻨﻴت را تأﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در سال ‪1932‬م‪ .‬در خﻮست ﻣﻼ ﻟﻴﻮﻧﻰ بر ضد حکﻮﻣت بغاوت ﻧﻤﻮد و ﻧادرخان بﻪ سرعت‬
‫جﻠﻮ آنرا ﮔرفت‪ .‬از طرف دﻳﮕر‪ ،‬ﻳكتعداد طرفداران دورة اﻣاﻧﻰ ﻧﻴز بر ضد حکﻮﻣت جدﻳد‬
‫ﻣشکﻼت خﻠق ﻣﻰکردﻧد‪ .‬ﻧادرخان در راه تأﻣﻴﻦ قدرت دوﻟتﻰ شﻮرشﻫا را خاﻣﻮش و اشخاص‬
‫ﻣخاﻟف خﻮد را از صحﻨﻪ بﻴرون ساخت‪.‬‬
‫ﻣحﻤدﻧادرشاه و صدراعظﻢ ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان ﻣتﻮجﻪ داشتﻦ روابط ﻧﻴك با عﻠﻤاى دﻳﻦ بﻮده‬
‫و عﻠﻤا از احترام خاص برخﻮردار بﻮدﻧد‪ .‬ﻧادرشاه شخص با فرﻫﻨگ بﻮد بﻪ ﻫﻤﻴﻦ سبب خﻮاست‬
‫صدﻣاتﻰ را کﻪ بﻪ عرصﺔ فرﻫﻨگ رسﻴده بﻮد‪ ،‬جبران کﻨد ﻳکﻰ از کارﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ او ﻧصب ﻣدال‬
‫بﻪ سﻴﻨﺔ ﻣحصﻼن و شاﮔردان بﻮده؛ زﻳرا او شاﮔردان را بﻪ درس و تحصﻴﻞ تشﻮﻳق ﻣﻰﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣحﻤد ﻧادرشاه در ﻣدت ‪ 4‬سال سﻠطﻨت خﻮد تﻮاﻧست‪ ،‬بحراﻧﻰ را کﻪ در سراسر افغاﻧستان بﻪ‬
‫وجﻮد آﻣده بﻮد پاﻳان داده‪ ،‬قدرت دوﻟتﻰ را تحکﻴﻢ بخشﻴد و ﻣرکزﻳت واحد را بﻮجﻮد آورد‪.‬‬
‫ﻣحﻤدﻧادرشاه در ‪ 8‬ﻧﻮاﻣبر سال ‪1933‬م‪ .‬در حال کﻪ ﻣصروف تﻮزﻳع ﻣدال براى شاﮔردان در‬
‫چﻤﻦ قصر دﻟکشا بﻮد‪ ،‬با ضرب تفﻨﮕچﻪ ﻳك ﻣتعﻠﻢ بﻪ ﻧام عبداﻟخاﻟق بﻪ قتﻞ رسﻴد و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‬
‫دورة چﻬار ساﻟﻪ ﻣﻮصﻮف بﻪ پاﻳان رسﻴد‪.‬‬

‫‪93‬‬
 ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ شخصﻴت ﻧادرشاه و عﻮاﻣﻞ بﻪ قدرت‬
‫رسﻴدن او ﮔروه دوم راجع بﻪ کارﻧاﻣﻪﻫاى ﻧامبرده بﻴﻦ ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬زﻣاﻧﻰ کﻪ ﻣحﻤد ﻧادرشاه اقتدار را بﻪ دست ﮔرفت با کدام چاﻟشﻫا روبﻪرو بﻮد؟‬
‫‪ .2‬اقداﻣات ﻣﻬﻢ سﻠطﻨت ﻣحﻤد ﻧادر شاه را تﻮضﻴح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣحﻤد ﻧادرشاه بعد از چﻨد سال سﻠطﻨت و بﻪ چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قتﻞ رسﻴد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان راجع بﻪ سﻴاست و پاﻟﻴسﻰ ﻣحﻤد ﻧادرشاه در اﻣﻮر دوﻟت دارى بﻪ ﻫﻤکارى استادان‬
‫و ﻣﻨابع دست داشتﻪ ﻣطﻠبﻰ تﻬﻴﻪ و آن را در صﻨف اراﻳﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪94‬‬
 ‫درس بﻴست و سﻮم‬

‫ترتﻴب و تدوﻳﻦ اصﻮل ﻧاﻣﻪ‬

‫ضرورت اصﻮل ﻧاﻣﻪ‪ ،‬ترتﻴب و‬

‫تدوﻳﻦ آن‪ ،‬بحرانﻫاى اقتصادى‬
‫وتدابﻴر رفع آن‪ ،‬ﻣطاﻟبﻰ است‬
‫کﻪ دراﻳﻦ درس راجع بﻪ آن‬
‫سردار ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات داده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫کشﻮر بدون قاﻧﻮن و در حاﻟت خﻼ واقع بﻮد‪ ،‬بﻨابرآن ﻧادرشاه بﻪ فکر آوردن قاﻧﻮﻧﻴت‬
‫در کشﻮر ﮔردﻳد‪ .‬وى ﻣﻰداﻧست تا زﻣاﻧﻰکﻪ ﻳك دوﻟت بر بﻨﻴاد قاﻧﻮن ﻣتکﻰ ﻧباشد‪ ،‬آن‬
‫دوﻟت ﻧﻪ تﻨﻬا بقاى خﻮد را ﻧﻴافتﻪ؛ بﻠکﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت وطﻦ را در ﻣخاطره ﻣﻰاﻧدازد‪.‬‬
‫ﻣﻮصﻮف درك کرده بﻮد کﻪ ﻧظاﻣﻨاﻣﻪﻫاى دوﻟت اﻣاﻧﻰ با حساسﻴتﻫاﻳﻰ روبﻪرو بﻮد‬
‫و ﻫﻢچﻨان پﻼنﻫاى ﻣﻨظﻢ ﻣطرح شده بﻮد تا دوﻟت ﻣحﻤد ﻧادر شاه را از رﻳشﻪ برکﻨد‪،‬‬
‫دستان خارجﻰ و اجﻴران داخﻠﻰ کار ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد کﻪ بحران را بﻪ ﻣﻴان آورﻧد‪ .‬ﻣحﻤد ﻧادرشاه‬
‫زﻳرکاﻧﻪ با استفاده از فرصت ﻫﻤان قﻮاﻧﻴﻦ را کﻪ در دورة اﻣاﻧﻰ بﻪ ﻧام ﻧظاﻣﻨاﻣﻪ ﻳاد ﻣﻰشد‬
‫با تفسﻴر اﻧدك بﻪﻧام اصﻮﻟﻨاﻣﻪ ﻧافذ ساخت‪.‬‬
‫ﻣحﻤدﻧادر شاه تﻮسط ﻳك ﻫﻴأت با صﻼحﻴت‪ ،‬اصﻮﻟﻨاﻣﻪ (قاﻧﻮن اساسﻰ) را تدوﻳﻦ‬

‫‪95‬‬
 ‫کرد‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﻤان ﻧظام ﻧاﻣﺔ اساسﻰ بﻮد کﻪ حﻴثﻴت ﻣادر قﻮاﻧﻴﻦ را دارا بﻮد‪.‬‬
‫در اصﻮل ﻧاﻣﺔ اساسﻰ فصﻞ حقﻮق شاه تعدﻳﻞ و در آن بﻪجاى اﻣاناﷲخان ﻧام ﻣحﻤدﻧادرشاه‬
‫آورده شد‪ ،‬بﻪجاى شﻮراى دوﻟتﻰ شﻮراى ﻣﻠﻰ و ﻣجﻠس اعﻴان درج اصﻮل ﻧاﻣﻪ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫ﻫﻢچﻨان اصﻮل ﻧاﻣﺔ اﻧتخابات شﻮراى ﻣﻠﻰ را ترتﻴب‪ ،‬اﻳﻦ ﻫردو را بﻪ اجﻼس ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﻪ‬
‫‪ 28‬سﻨبﻠﻪ ‪1309‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬تقدﻳﻢ و تصﻮﻳب شد‪ .‬بر اساس ﻫﻤﻴﻦ قاﻧﻮن اﻧتخابات جﻠسﺔ شﻮراى‬
‫ﻣﻠﻰ در ‪ 14‬سرطان سال ‪ 1310‬در قصر سﻼم خاﻧﻪ از طرف پادشاه افتتاح ﮔردﻳد و کشﻮر‬
‫بﻪ ﻳك ﻣرحﻠﺔ قاﻧﻮﻧﻰ داخﻞ شد‪ .‬اﻳﻦ اصﻮل ﻧاﻣﺔ اساسﻰ تا سال ‪1343‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬ﻧافذ بﻮد و در‬
‫ﻣطابقت با آن تعدادى از ﻟﻮاﻳح و ﻣقررهﻫا ترتﻴب و تحت تطبﻴق قرار ﮔرفتﻨد‪.‬‬
‫تطبﻴق قﻮاﻧﻴﻦ بﻪ دست صدراعظﻢ و وزﻳران بﻮد‪ ،‬ﻣحﻤدﻫاشﻢ خان کﻪ ‪ 18‬سال صدراعظﻢ‬
‫افغاﻧستان بﻮد بﻴشتر در تشکﻴﻞ شﻮراى ﻣﻠﻰ ﻧقش بازى ﻣﻰکرد‪.‬‬
‫عبداﻻحدخان ﻣاﻳار وردك از سال ‪1932‬م‪ .‬تا ‪1946‬م‪ .‬کﻪ سال اخﻴر ﻣاﻣﻮرﻳت‬
‫سردارﻣحﻤدﻫاشﻢ خان بﻮد بﻪ طﻮر ﻣسﻠسﻞ رئﻴس شﻮراى ﻣﻠﻰ بﻮد‪ ،‬زﻳرا اﻳﻦ شخص ﻣﻮرد‬
‫اعتﻤاد صدراعظﻢ بﻮد و ﻧظر بﻪ دراﻳت‪ ،‬شﻮرا را ﻧﻴز خﻮب اداره ﻣﻰکرد‪.‬‬
‫ﻣحﻤدﻧادر شاه از اﻳﻦکﻪ خﻮاستار روابط ﻧﻴك با عﻠﻤاى دﻳﻦ بﻮد‪ ،‬خﻮاست کﻪ ﻣﻮقف‬
‫عﻠﻤاى دﻳﻦ را ارج ﮔذارى ﻧﻤاﻳد کﻪ بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب اﻣر ﻧﻤﻮد در تدوﻳﻦ تﻤام اصﻮل ﻧاﻣﻪﻫا‬
‫ﻣشﻮرة عﻠﻤاى دﻳﻨﻰ ﮔرفتﻪ شﻮد تا قﻮاﻧﻴﻦ‪ ،‬ﻣطابق شرﻳعت اسﻼﻣﻰ تدوﻳﻦ ﮔردد‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮرد از قبﻞ با اﻳشان ﻣشﻮره صﻮرت ﻣﻰﮔرفت‪.‬‬
‫بﻪ خاطر پﻴشبرد اﻣﻮر ﻫرچﻪ بﻬتر دﻳﻨﻰ‪ ،‬ﻣجﻠس (جﻤعﻴتاﻟعﻠﻤا) را تأسﻴس ﻧﻤﻮد کﻪ از‬
‫خزاﻧﺔ شاﻫﻰ ﻳك سﻠسﻠﻪ اﻣتﻴازات براى عﻠﻤاى دﻳﻦ پرداختﻪ ﻣﻰشد‪.‬‬

‫‪96‬‬
‫بﻪ تعقﻴب آن داراﻟعﻠﻮم عربﻰ را در کابﻞ تأسﻴس ﻧﻤﻮد کﻪ ﻣﻼﻫاى ﻣجرب و عﻠﻤاى‬
‫دﻳﻦ را بﻪ حﻴث ﻣدرس آن ﻣقرر ﻣﻰﻧﻤﻮد و عبداﻟرحﻤﻦخان را بﻪ حﻴث رئﻴس آن تﻮظﻴف‬
‫ساخت‪.‬‬
‫ﻣحﻤدﻧادر خان در ﻳك وقت بسﻴار حساس زﻣام اﻣﻮر افغاﻧستان را در دست ﮔرفت‪.‬‬
‫سالﻫاى ‪1929‬م‪ .‬و ‪1930‬م‪ .‬سالﻫاى بحران اقتصادى جﻬان بﻮد و شرکتﻫاى بزرگ‬
‫تجارتﻰ در تﻤام اروپا‪ ،‬آسﻴا و حتﻰ اﻣرﻳکا با رکﻮد ﻣﻮاجﻪ شدﻧد‪ .‬ﻳك فقر خطرﻧاك‬
‫داﻣﻦﮔﻴر ﻣردم جﻬان ﮔردﻳد‪ .‬اﻳﻦ وضع کﻪ حاصﻞ عﻮاقب و پﻴاﻣدﻫاى جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول‬
‫بﻮد در ﻫر طرف تباﻫﻰ را ﻣﻨتشر و افغاﻧستان ﻧﻴز بﻪ صﻮرت غﻴر ﻣستقﻴﻢ در بحران دست‬
‫و پﻨجﻪ ﻣﻰزد‪ ،‬عﻼوه بر آن آفت‪ ،‬دﻳﮕرى (جﻨگﻫاى داخﻠﻰ) بﻮد کﻪ اقتصاد کشﻮر‬
‫ضعﻴف شده و خزاﻧﻪ دوﻟت درکابﻞ چﻮر و چپاول ﮔردﻳده بﻮد‪.‬‬
‫ﻣحﻤدﻧادر شاه‪ ،‬ﻣﻰخﻮاست تا ﻳك سﻴستﻢ قاﻧﻮﻧﻰ را در ساحﺔ اقتصاد در پﻴش ﮔﻴرد‬
‫کﻪ بﻪ اساس آن برخﻰ از ﻣردﻣان آﮔاه و ﻻﻳق را کﻪ داراى تجارب کافﻰ و ﻣسﻠکﻰ‬
‫بﻮدﻧد در دوﻟت سﻬﻴﻢ سازﻧد‪ ،‬شاﻫراه کابﻞ ﻣزار شرﻳف‪ ،‬ﻫرات و قﻨدﻫار را تأسﻴس‬
‫ﻧﻤﻮد؛ ﻫﻢچﻨان برخﻰ از شرکتﻫاى تجارتﻰ تأسﻴس و اجازة فعاﻟﻴت ﻳافتﻨد‪.‬‬
‫سرﻣاﻳﻪ داران بر دوﻟت اعتﻤاد ﻧﻤﻮدﻧد و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ سبب‪ ،‬پﻮلﻫاى راکد شده را بﻪ کار‬
‫اﻧداختﻨد کﻪ دراﻳﻦ کار ﻧقش عبداﻟﻤجﻴد زابﻠﻰ قابﻞ تذکر است بﻪ ﻫﻤﻴﻦ سبب‪ ،‬ﻧام برده‬
‫ﻣدت زﻳادى در دورة پادشاﻫﻰ ﻣحﻤد ظاﻫرشاه وزﻳر تجارت و اقتصاد بﻮد؛ چﻨانچﻪ در‬
‫صﻨعتﻰ ساختﻦ کشﻮر ﻧقش فعال و ﻣﻬﻢ داشت‪ ،‬ﻣﻮصﻮف فابرﻳکﻪﻫاى زﻳادى را بﻪ کار‬
‫اﻧداخت و براى افغاﻧستان خدﻣات شاﻳاﻧﻰ را اﻧجام داد‪.‬‬
‫در اثر تﻮجﻪ زﻳاد ﻣحﻤدﻧادر شاه و سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان اکثرﻳت تخرﻳبات ترﻣﻴﻢ و‬

‫‪97‬‬
 ‫اقتصاد کشﻮر رو بﻪ اﻧکشاف ﻧﻬاد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ تدوﻳﻦ اصﻮل ﻧاﻣﻪ و ﮔروه دوم‬
‫راجع بﻪ برﻧاﻣﻪﻫاى اقتصادى ﻣحﻤدﻧادر شاه با ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬روابط ﻣحﻤدﻧادر شاه با عﻠﻤاى دﻳﻦ از چﻪ قرار بﻮد؟ آنرا شرح دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣحﻤدﻧادر شاه در عرصﻪ اقتصادى چﻪ کارﻫاﻳﻰ را اﻧجام داد ﻣختصر شرح دﻫﻴد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان در رابطﻪ بﻪ اصﻮل ﻧاﻣﻪ و قﻮاﻧﻴﻦ دوره ﻣحﻤدﻧادر شاه از بزرﮔان و آﮔاﻫان‬
‫جاﻣعﻪ و ﻣحﻞ شان ﻣطﻠبﻰ تﻬﻴﻪ و در صﻨف اراﻳﺔ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪98‬‬
 ‫درس بﻴست و چﻬارم‬

‫سﻠﻄﻨت ﻣحﻤدﻇاﻫرشاه‬

‫شــﻬزادهﻣحﻤدظاﻫر چﮕﻮﻧــﻪ بﻪ‬

‫ارﻳکﺔ قدرت رسﻴد؟سالﻫاى بحران‬
‫وجﻨــگ دوم جﻬاﻧــﻰ؛ تاثﻴرات آن‬
‫باﻻى افغاﻧستان‪ ،‬ﻧقش ﻣحﻤد ﻫاشﻢ‬
‫خان صــدر اعظﻢ در رفــع بحران‪،‬‬
‫ﻣﻮضﻮعاتﻰ اﻧــد کﻪ در ﻣتﻦ ذﻳﻞ بﻪ‬
‫آنﻫاآشــﻨاﻣﻰشــﻮﻳد‪.‬‬

‫بعد از آنکﻪ ﻣحﻤدﻧادر شاه بﻪ قتﻞ رسﻴد؛ شﻮراى فاﻣﻴﻠﻰ داﻳر و ﻣطابق ﻣادة (‪ )5‬اصﻮل‬
‫اساسﻰ‪ ،‬ﻣحﻤدظاﻫر شاه فرزﻧد ﻣحﻤدﻧادر شاه را کﻪ ‪ 19‬سال عﻤر داشت بﻪ پادشاﻫﻰ‬
‫برﮔزﻳده شد‪ ،‬ﻣطابق اصﻮل ﻧاﻣﺔ اساسﻰ‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻣﻠت بﻪ وى بﻴعت ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻧام او در خطبﻪ‬
‫خﻮاﻧده شده و سکﻪ بﻪﻧاﻣش ضرب زده شد و ﻣحﻤدظاﻫرشاه ﻟقب اﻟﻤتﻮکﻞعﻠﻰاﷲ را ﻧﻴز‬
‫اختﻴار ﻧﻤﻮد کﻪ بﻴش از چﻬﻞ سال ضﻤﻴﻤﻪ ﻧام او بﻮد‪.‬‬
‫از اﻳﻦکﻪ ﻣحﻤدظاﻫرشاه‪ ،‬خﻮرد سال بﻮد و تجربﺔ کارى را ﻧداشت‪ .‬فشار تﻤام کارﻫا‬
‫بر دوش کاکاى بزرگ او سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان قرار ﮔرفت‪ .‬زﻣاﻧﻰکﻪ ﻣحﻤدظاﻫر شاه‬
‫پادشاه ﮔردﻳد او کاکاى خﻮد‪ ،‬سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان صدراعظﻢ سابقﻪ را ﻳکبار دﻳﮕر‬
‫ﻣأﻣﻮر تشکﻴﻞ کابﻴﻨﻪ ﻧﻤﻮد و او ﻫﻢ کابﻴﻨﺔ خﻮد را بﻪ پادشاه ﻣعرفﻰ ﻧﻤﻮده و بﻪ کار آغاز کرد‪.‬‬

‫‪99‬‬
 ‫در اواﻳﻞ سﻠطﻨت ﻣحﻤدظاﻫر شاه واقعﺔ بزرگ تارﻳخﻰ (جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم) بﻪ وقﻮع‬
‫پﻴﻮست‪ .‬جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم کﻪ در سال ‪ 1939‬آغاز تا ‪1945‬ﻣﻴﻼدى اداﻣﻪ داشت‪ ،‬شعﻠﻪﻫاى‬
‫آن جﻨگ از اروپا بﻠﻨد شده بسﻴار زود بﻪ آسﻴا و دﻳﮕر قسﻤتﻫاى جﻬان سراﻳت ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫طرفﻴﻦ اﻳﻦ جﻨگ آﻟﻤان‪ ،‬اﻳتاﻟﻴا‪ ،‬جاپان و کشﻮرﻫاى کﻮچك اروپاى شرقﻰ کﻪ بﻪﻧام‬
‫ﻣحﻮر و اﻧﮕﻠستان‪ ،‬فراﻧسﻪ‪ ،‬اتحاد شﻮروى‪ ،‬اﻳاﻻتﻣتحدهاﻣرﻳکا و ﻳكتعداد کشﻮرﻫاى‬
‫اروپاﻳﻰ کﻪ بﻪﻧام ﻣتفقﻴﻦ ﻳاد ﻣﻰﮔردﻳدﻧد درﮔﻴر جﻨگ بﻮدﻧد‪.‬‬
‫کشﻮرﻫاﻳﻰ کﻪ در جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم ﻣستقﻴﻤاً درﮔﻴر بﻮدﻧد‪ ،‬از ﻧﮕاه ﻣاﻟﻰ و جاﻧﻰ بسﻴار‬
‫خساره ﻣﻨد شدﻧد و ﻧﻴز اثرات سﻮء آن تﻤام کشﻮرﻫاى دﻧﻴا را ﻣتأثر ساخت‪.‬‬
‫در دوران اﻳﻦ جﻨگ روسﻴﻪ شﻮروى در شﻤال‪ ،‬اﻳران در غرب و ﻫﻨد برتاﻧﻮى در جﻨﻮب‬
‫افغاﻧستان خساره ﻣﻨد شدﻧد‪ .‬ﻣحﻤدظاﻫر شاه و سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان صدراعظﻢ وقت طﻰ‬
‫فرﻣاﻧﻰ بﻰ طرفﻰ افغاﻧستان را اعﻼن کردﻧد‪ .‬سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان با تدبﻴر بزرگ ﻧﻪ تﻨﻬا‬
‫افغاﻧستان را از شعﻠﻪﻫاى جﻨگ جﻬاﻧﻰ ﻧجات داده و وطﻦ را از خسارات و زﻳانﻫاى‬
‫احتﻤاﻟﻰ ﻣحفﻮظ ساخت؛ بﻠکﻪ با وجﻮد ﻣشکﻼت اقتصادى اسعار زﻳاد ﻧﻴز ذخﻴره ﻧﻤﻮده کﻪ‬
‫بعدﻫا در پروژهﻫاى اﻧکشافﻰ از آن کار ﮔرفتﻪ شد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕاﻣﻰکﻪ جﻨگ شدت ﻳافت ﻧﻴروﻫاى ﻣحﻮر از راه اروپاى شرقﻰ بﻪ خاك روسﻴﻪ‬
‫داخﻞ شدﻧد‪.‬‬
‫از اﻳﻦکﻪ ﻳكتعداد اﻧجﻨﻴران آﻟﻤاﻧﻰ و اﻳتاﻟﻴاﻳﻰ در برخﻰ از پروژهﻫاى افغاﻧستان ﻣصروف‬
‫کار بﻮدﻧد؛ روسﻴﻪ شﻮروى و ﻫﻨد برتاﻧﻮى در ﻣﻮرد آﻧان اظﻬار تشﻮﻳش و ﻧﮕراﻧﻰ ﻣﻰکردﻧد‬
‫و بﻪ افغاﻧستان ﻳادداشتﻫاى دادﻧد تا آﻟﻤاﻧﻰﻫا و اﻳتاﻟﻴاﻳﻰﻫا را از خاك خﻮد خارج سازﻧد‪.‬‬

‫‪100‬‬
‫افغاﻧستان با قبﻮل برخﻰ شراﻳط اﻳﻦ پﻴشﻨﻬاد اظﻬار رضاﻳت ﻧﻤﻮده و کارﻣﻨدان ﻣذکﻮر را‬
‫با عزت از افغاﻧستان خارج ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان صدراعظﻢ وقت‪ ،‬تﻮاﻧست تا اوضاع افغاﻧستان را عادى‬
‫ﻧﮕﻬدارد‪ .‬سﻨﮕﻴﻨﻰ جﻨگ باﻻى افغاﻧستان ﻧﻴز تأثﻴرات سﻮء داشت و بعضﻰ ﻣشکﻼت‬
‫اﻣﻨﻴتﻰ را بﻪ ﻣﻴان آورد کﻪ با در ﻧظرداشت شراﻳط آن زﻣان و تدبﻴر سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان‬
‫ﻣرفﻮع ﮔردﻳد‪.‬‬
‫بﻰطرفﻰ افغاﻧستان باعث شد تا کشﻮر‪ ،‬ﻣﻮرد ﻫجﻮم ﻧﻴروﻫاى ﻣتفقﻴﻦ قرار ﻧﮕﻴرد‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫کار بﻪ ذات خﻮﻳش استحکام استقﻼل افغاﻧستان‪ ،‬تقﻮﻳﻪ اﻣﻨﻴت در ﻣﻨطقﺔ شرق ﻣﻴاﻧﻪ و‬
‫شرق ﻧزدﻳك ﮔردﻳد‪.‬‬
‫جﻨگ دوم جﻬاﻧﻰ در عرصﺔ اقتصادى ﻧﻴز بر افغاﻧستان تأثﻴر ﻣﻨفﻰ وارد کرد‪ ،‬حﻤﻠﺔ‬
‫آﻟﻤان بر اتحاد شﻮروى و در ﻧتﻴجﺔ تجاوز جاپان در ﻣﻨطقﺔ بحراﻟکاﻫﻞ‪ ،‬تجارت افغاﻧستان‬
‫با کشﻮرﻫاى ﻣحﻮر و ﻳك تعداد کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ و آسﻴاﻳﻰ کﻪ در ساحﺔ جﻨگ واقع‬
‫بﻮدﻧد قطع شد‪ ،‬تجارت بﻴﻦ افغاﻧستان و اتحاد شﻮروى ﻧﻴز بﻪ سطح پاﻳﻴﻦ قرار ﮔرفت و‬
‫تﻨﻬا با ﻫﻨدوستان (ﻫﻨد برتاﻧﻮى) روابط تجارتﻰ برقرار بﻮد‪ .‬در اثر کﻤبﻮد ﻣﻮاد و اجﻨاس‬
‫وارداتﻰ بﻪ کشﻮر‪ ،‬قﻴﻤت ﻣﻮاد غذاﻳﻰ باﻻ رفت‪ ،‬ﻧرخ اجﻨاس بﻴﻦ سال (‪1945 -1939‬م‪).‬‬
‫چﻬار اﻟﻰ پﻨج چﻨد بﻠﻨد رفت‪.‬‬
‫حکﻮﻣت براى جﻠﻮﮔﻴرى از ﮔران فروشﻰ و تﻨظﻴﻢ قﻴﻤتﻫا در زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﻣحصﻮﻻت‬
‫غذاﻳﻰ و اجﻨاس صﻨعتﻰ تدابﻴر جدى را اتخاذ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪101‬‬
 ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان در ﮔروهﻫا در رابطﻪ بﻪ بﻰطرفﻰ افغاﻧستان در جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم و پﻴاﻣدﻫاى‬
‫آن بﻴﻦ ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن ﻣحﻤدظاﻫر شاه را بﻴان دارﻳد؟‬
‫‪ -2‬ﻧﻴروﻫاى جﻨﮕﻰ طرفﻴﻦ در جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم بﻪ چﻪ ترتﻴب تقسﻴﻢ بﻨدى شده بﻮدﻧد؟‬
‫‪ -3‬سردار ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان شخصﻴت بزرگ و صدراعظﻢ وقت براى رفاه افغاﻧستان‬
‫در زﻣان جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم چﻪ اقداﻣات و کارﻫاﻳﻰ ﻧﻤﻮد؟‬
‫‪ -4‬بﻰطرفﻰ افغاﻧستان در جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم در عرصﺔ سﻴاسﻰ چﻪ ﻧقش را بازى‬
‫کرد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان از بزرﮔان خﻮﻳش در رابطﻪ بﻪ شخصﻴت ﻣحﻤدظاﻫر شاه‪ ،‬ﻣعﻠﻮﻣات ﮔرفتﻪ‬
‫آنرا در صﻨف اراﻳﺔ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪102‬‬
 ‫درس بﻴست و پﻨجﻢ‬

‫اوﻟﻴﻦ پﻼن پﻨج ساﻟﻪ (‪1956‬م‪ 1335( ).‬ﻫـ ‪.‬ش‪).‬‬

‫ضرورت پﻼن پﻨج ســاﻟﻪ اول‪،‬‬

‫ﻧقش ســردارﻣحﻤد داوودخان‬
‫صدراعظــﻢ در تکﻤﻴــﻞ و عﻤﻠــﻰ‬
‫کــردن پــﻼن ﻣذکــﻮر‪ ،‬دســت‬
‫آوردﻫــاى پــﻼن پﻨج ســاﻟﺔ اول‬
‫ﻣطاﻟبﻰ اﻧد کﻪ در اﻳﻦ درس پﻴراﻣﻮن‬
‫سردارﻣحﻤدداوودخان‬ ‫آن ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﮔردﻳده اســت‪.‬‬

‫در زﻣان سﻠطﻨت اعﻠﻴحضرت ﻣحﻤدظاﻫر شاه ابتدا ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان ﻣقام صدارت عظﻤﻰ‬
‫را عﻬده دار بﻮد‪ .‬ﻣﻮصﻮف از آن ﻣقام ﻣستعفﻰ شد‪ ،‬بعد از آن برادر دﻳﮕرش سپاه ساﻻر‬
‫شاهﻣحﻤﻮد خان بﻪ ﻣقام صدارت تﻮظﻴف ﮔردﻳد‪ .‬ﻧامبرده بعد از ﻫفت سال صدارت از اثر‬
‫ﻣرﻳضﻰ کﻪ عاﻳد حاﻟش ﮔردﻳده بﻮد استعفا کرد‪ .‬بﻪ تعقﻴب آن از جاﻧب پادشاه‪ ،‬پسر کاکاى او‬
‫سردارﻣحﻤدداؤودخان پسر سردار ﻣحﻤد عزﻳز خان بﻪ ﻣقام صدارت تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫ﻣحﻤد داوود خان ﻣﻰخﻮاست کﻪ افغاﻧستان از ﻟحاظ سﻴاسﻰ‪ ،‬اقتصادى و اجتﻤاعﻰ ﻳك کشﻮر‬
‫ﻣتکﻰ بﻪ خﻮد باشد و ﻣطابق ﻳك پﻼن ﻣﻨظﻢ اقتصادى ﻣراحﻞ رشد و اﻧکشاف خﻮﻳش را آغاز ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫ﻣﻮصﻮف کابﻴﻨﺔ خﻮﻳش را از اشخاص تحصﻴﻞ کرده و داﻧشﻤﻨد تشکﻴﻞ کرده و در سﻴاست‬
‫خارجﻰ بﻰطرفﻰ فعال و ﻣثبت را اختﻴار ﻧﻤﻮد کﻪ پاﻳﺔ آن بر اساس ﻣﻨافع ﻣﻠﻰ و قضاوت آزاد‬
‫ﻣردم افغاﻧستان استﻮار بﻮد و اﻳﻦ اﻣر سبب شد کﻪ کشﻮرﻫاى جﻬان حاضر بﻪ دادن کﻤكﻫاى‬
‫بﻼ قﻴد و شرط بﻪ افغاﻧستان ﮔردﻧد‪ .‬ﻳکﻰ از کارﻫاى برجستﻪ دراﻳﻦ دوره‪ ،‬حفظ ﻣﻮازﻧﻪ سﻴاست‬
‫بﻴﻦ ابر قدرتﻫا (اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳکا و اتحاد شﻮروى) بﻮد کﻪ بﻪ درستﻰ صﻮرت ﮔرفت‪.‬‬
‫سردارﻣحﻤدداوودخان شخصﻴت ﻣترقﻰ و وطﻦ دوست بﻮد‪ ،‬اﻳﻦ را خﻮب درك ﻣﻰکرد کﻪ‬
‫ﻳك کشﻮر بﻪ چﻪ ترتﻴب ﻣﻰتﻮاﻧد بر ﻣشکﻼت فاﻳق آﻳد‪ .‬او بﻪخاطر رشد و اﻧکشاف ﻣؤسسات‬
‫تﻮﻟﻴدى و اقتصادى تﻼش ﻣﻰورزﻳد‪ ،‬و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ اساس بﻮد کﻪ کارﻫاى خﻮﻳش را در چﻮکات‬

‫‪103‬‬
 ‫ﻳك پﻼن ﻣﻨظﻢ تحت عﻨﻮان پﻼن پﻨج ساﻟﺔ اول تﻨظﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬پﻼن پﻨج ساﻟﺔ او ل را در سال‬
‫(‪1956‬م‪ ).‬آغاز و بﻪ پاﻳﺔ اکﻤال رساﻧﻴد‪ .‬پﻼن دوم را در سال ‪1961‬م‪ .‬زﻳر کار ﮔرفت‪.‬‬
‫در پﻼن اقتصادى اول بﻮدجﺔ اﻧکشافﻰ در اﻣﻮر زﻳربﻨاﻳﻰ بﻪ کار افتاد کﻪ ذرﻳعﺔ آن کار اعﻤار سركﻫا‬
‫و تﻮﻟﻴد برق بسﻴار پﻴش رفت‪ .‬طﻰ اﻳﻦ ﻣدت خطﻮط ﻣﻮاصﻼتﻰ بﻴﻦ کابﻞ‪ -‬قﻨدﻫار و سپﻴﻦ بﻮﻟدك‪-‬‬
‫کابﻞ‪ -‬تﻮرخﻢ‪ ،‬کابﻞ‪ -‬قزل قﻠعﻪ‪ -‬تﻮﻧﻞ ساﻟﻨگ‪ ،‬قﻨدﻫار‪ ،‬ﻫرات و کشك ﻧخﻮد اعﻤار ﮔردﻳدﻧد‪.‬‬
‫ظرفﻴت بﻨدﻫاى برق ﻧغﻠﻮ بﻪ ‪ 66‬ﻫزار‪ ،‬ﻣاﻫﻴپر بﻪ ‪ 10‬ﻫزار‪ ،‬دروﻧتﻪ بﻪ ‪ 11‬ﻫزار و برق ﻣزار شرﻳف‬
‫بﻪ ‪ 10‬ﻫزار کﻴﻠﻮوات بﻠﻨد برده شد‪.‬‬
‫استخراج ﻧفت و ﮔاز در شﻤال کشﻮر آغاز ﻳافت‪ ،‬زغال سﻨگ بﻪ اﻧدازة کافﻰ استخراج شده‪،‬‬
‫تﻮﻟﻴدات فابرﻳکﻪ کﻮد کﻴﻤﻴاوى ﻣزارشرﻳف ساﻻﻧﻪ بﻪ صد ﻫزار تﻦ رسﻴد‪ .‬فابرﻳکﺔ سﻤﻨت غﻮرى و‬
‫دستﮕاهﻫاى ﻣتعدد ترﻣﻴﻢ ﻣﻮتر در ﻧقاط ﻣختﻠف کشﻮر اﻳجاد شد‪ ،‬در ضﻤﻦ آن‪ ،‬فابرﻳکﺔ جﻨﮕﻠك‬
‫کابﻞ بﻪ ﻳك کﻤپﻠکس تبدﻳﻞ شد کﻪ بعدﻫا ﻣاشﻴﻦﻫاى بزرگ را ﻧﻪ تﻨﻬا ترﻣﻴﻢ؛ بﻠکﻪ کارﻫاى‬
‫ﻣﻮﻧتاژ آنرا ﻧﻴز اﻧجام ﻣﻰداد‪.‬‬
‫ﻫﻢچﻨان بﻪ پروژهﻫاى اﻧکشاف وادى ﻧﻨﮕرﻫار و ﻫﻠﻤﻨد تﻮجﻪ بﻴشتر ﻣعطﻮف ﮔردﻳد تا سطح‬
‫تﻮﻟﻴدات آنﻫا بﻠﻨد برده شﻮد و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ اساس بﻮد کﻪ در اﻳام زﻣستان ﻣﻴﻮهﻫا و سبزىﻫا تﻮﻟﻴد‬
‫شده بﻪ اکثر ﻧقاط کشﻮر عرضﻪ ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬
‫پﻼن اﻧکشاف اقتصادى دوم سردارﻣحﻤد داوودخان بﻪ ﻧسبت کﻤبﻮد وقت و ﻳك سﻠسﻠﻪ‬
‫ﻣشکﻼت دﻳﮕر عﻤﻠﻰ ﻧﮕردﻳد سپس ﻣحﻤد داوودخان ﻣستعفﻰ شد و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب دورة صدارت‬
‫وى بﻪ پاﻳان رسﻴد‪.‬‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ شخصﻴت سردارﻣحﻤد داوودخان و‬
‫سﻴاست خارجﻰ و ﮔروه دوم راجع بﻪ پﻼن پﻨج ساﻟﺔ ﻣﻮصﻮف‪ ،‬بﻴﻦ ﻫﻢ ﮔفتﮕﻮ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫سردارﻣحﻤد داوودخان چﮕﻮﻧﻪ ﻣقام صدارت را بﻪ عﻬده ﮔرفت؟‬ ‫‪-1‬‬
‫سﻴاست خارجﻰ ﻣحﻤد داوود خان را ﻣختصر بﻴان دارﻳد؟‬ ‫‪-2‬‬
‫کارﻫاى کﻪ در اوﻟﻴﻦ پﻼن پﻨج ساﻟﺔ او در بخش زﻳربﻨاﻳﻰ صﻮرت ﮔرفت چﻪ بﻮد؟‬ ‫‪-3‬‬
‫دوﻣﻴﻦ پﻼن اﻧکشافﻰ سردارﻣحﻤد داوودخان چرا عﻤﻠﻰ ﻧشد؟‬ ‫‪-4‬‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان با ﻣطاﻟعﻪ ﻣﻨابع ﻣربﻮط و بﻪ دست آوردن ﻣعﻠﻮﻣات از بزرﮔان و شخصﻴتﻫاى‬
‫فرﻫﻨﮕﻰ در رابطﻪ بﻪ شخصﻴت سردارﻣحﻤدداوودخان و پﻼن پﻨج ساﻟﻪ وى ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و‬
‫آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪104‬‬
 ‫درس بﻴست و ششﻢ‬

‫دﻫﺔ دﻣﻮﻛراسﻰ (‪ 1352 – 1343‬ﻫـ ش)‬

‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ تصﻮﻳب قاﻧﻮن‬

‫اساسﻰ دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ چﻪ پﻴاﻣدﻫاى‬
‫را براى کشﻮر در قبال داشت؟ پاسخ‬
‫اﻳﻦ سﻮال را دراﻳﻦ درس خﻮاﻫﻴد‬
‫داکتر ﻣحﻤد ﻳﻮسف‬ ‫ﻳافت‪.‬‬

‫ده سال اخﻴر سﻠطﻨت ﻣحﻤدظاﻫرشاه را بﻪ ﻧام دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ (قاﻧﻮن اساسﻰ) ﻳا شاﻫﻰ‬
‫ﻣشروطﻪ ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬دورة دﻣﻮکراسﻰ در افغاﻧستان بعد از استعفاى سردارﻣحﻤدداوودخان‬
‫با اﻧفاذ قاﻧﻮن اساسﻰ سال ‪ 1343‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬آغاز ﻣﻰﮔردد کﻪ براى ده سال اداﻣﻪ پﻴدا کرد‪.‬‬
‫قبﻞ از اﻳﻦ در دورة صدارت شاهﻣحﻤﻮد خان ﻧﻴز در کشﻮر زﻣﻴﻨﻪﻫاى دﻣﻮکراسﻰ اﻳجاد‬
‫ﮔردﻳده بﻮد‪.‬‬
‫در قاﻧﻮن اساسﻰ جدﻳد فﻴصﻠﻪ شد کﻪ اعضاى خاﻧﻮادة شاﻫﻰ در احزاب سﻴاسﻰ اشتراك‬
‫ﻧﻤﻰورزﻧد و ﻣسؤوﻟﻴت و وظاﻳف زﻳر را بﻪ دوش ﻧﻤﻰﮔﻴرﻧد‪ -1 :‬ﻣقام صدارت ‪ -2‬عضﻮﻳت‬
‫در شﻮرا ‪ -3‬عضﻮﻳت در ستره ﻣحکﻤﻪ کﻪ ﻧظر بﻪ ﻫﻤﻴﻦ فﻴصﻠﻪ در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ پﻨج‬
‫صدر اعظﻢ خارج از خاﻧدان شاﻫﻰ (داکتر ﻣحﻤد ﻳﻮسف‪ ،‬ﻣحﻤد ﻫاشﻢ ﻣﻴﻮﻧدوال‪،‬‬

‫‪105‬‬
 ‫ﻧﻮراحﻤد اعتﻤادى‪ ،‬داکتر عبداﻟظاﻫر و ﻣحﻤد ﻣﻮسﻰ شفﻴق) اجراى وظﻴفﻪ ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫بعد از آنکﻪ سردارﻣحﻤدداوودخان از ﻣقام صدارت ﻣستعفﻰ ﮔردﻳد‪ ،‬ﻣحﻤدظاﻫرشاه‬
‫داکتر ﻣحﻤد ﻳﻮسف را بﻪ ﻣقام صدارت ﻣاﻣﻮر ساخت‪ ،‬ﻣﻮصﻮف کابﻴﻨﻪ خﻮد را در ‪13‬‬
‫ﻣارچ ‪1963‬م‪ .‬تشکﻴﻞ داد‪.‬‬
‫داکتر ﻣحﻤد ﻳﻮسف تحصﻴﻞ کرده آﻟﻤان در رشتﺔ فزﻳك بﻮد کﻪ بﻪ ﻳك طبقﻪ ﻣتﻮسط‬
‫ﻣﻨسﻮب بﻮد‪ ،‬وظﻴفﺔ عﻤده و اساسﻰ حکﻮﻣت داکتر ﻣحﻤد ﻳﻮسف تدوﻳﻦ قاﻧﻮن اساسﻰ‬
‫جدﻳد و طﻰ ﻧﻤﻮدن ﻣراحﻞ قاﻧﻮﻧﻰ آن بﻮد‪ ،‬بﻨابر اﻳﻦ اعﻠﻴحضرت ﻣحﻤدظاﻫرشاه بﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻨظﻮر ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﻪ را دعﻮت ﻧﻤﻮد و قاﻧﻮن اساسﻰ تدوﻳﻦ شده را تﻮشﻴح کرد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻬضت‬
‫جدﻳد دﻣﻮکراسﻰ کﻪ برﻣبﻨاى قاﻧﻮن اساسﻰ جدﻳد بﻪ وجﻮد آﻣده بﻮد با عکس اﻟعﻤﻞﻫاى‬
‫ﮔﻮﻧاﮔﻮن در جاﻣعﻪ افغاﻧﻰ روبﻪرو شد‪ ،‬بسﻴارى از افغانﻫا بﻪ خصﻮص جﻮاﻧان از آن استقبال‬
‫ﮔرم کردﻧد‪ ،‬وﻟﻰ در بسﻴارى از شﻬرﻫاى بزرگ کشﻮر تظاﻫرات شدﻳد راه اﻧدازى شد‪.‬‬
‫در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ قاﻧﻮن ﻣطبﻮعات با فرﻣان تقﻨﻴﻨﻰ ﻧافذ شد و بر اساس اﻳﻦ قاﻧﻮن در حدود سﻰ‬
‫جرﻳده در کابﻞ ﻣﻨتشر شد کﻪ بﻪ طﻮر ﻣثال جراﻳد و روزﻧاﻣﻪﻫاى ﻣشﻬﻮر آن قرار ذﻳﻞ است‪:‬‬
‫جرﻳدة افغان‪ ،‬ﻣساوات‪ ،‬روزﮔار‪ ،‬افغان ﻣﻠت‪ ،‬ﻣﻠت‪ ،‬کاروان‪ ،‬خﻠق‪ ،‬پرچﻢ‪ ،‬شعﻠﻪ جاوﻳد‪،‬‬
‫گهيځ‪ ،‬ترجﻤان‪ ،‬ﻣردم وغﻴره‪.‬‬
‫در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ قاﻧﻮن احزاب سﻴاسﻰ در شﻮراى ﻣﻠﻰ تصﻮﻳب ﮔردﻳد و براى تﻮشﻴح‬
‫حضﻮر شاه فرستاده شد؛ وﻟﻰ شاه اﻳﻦ قاﻧﻮن را ﻣعطﻞ ﻧﻤﻮد و تا پاﻳان پادشاﻫﻰ آنرا‬
‫تﻮشﻴح ﻧکرد‪ .‬با وجﻮد اﻳﻦ فعاﻻن سﻴاسﻰ آشکارا فعاﻟﻴتﻫاى خﻮد را آغاز ﻧﻤﻮدﻧد و ﻫر‬
‫جرﻳان سﻴاسﻰ براى خﻮد ﻳك ارﮔان ﻧشراتﻰ ﻫﻢ داشت کﻪ ﻧظرﻳات سﻴاسﻰ خﻮد را در آن‬

‫‪106‬‬
‫ﻧشر ﻣﻰکرد‪ .‬ﮔروهﻫاى سﻴاسﻰ با تعقﻴب خطﻮط فکرى چپ و راست(احزاب اسﻼﻣﻰ)‬
‫فعاﻟﻴت ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬برخﻰ از احزاب و جرﻳانﻫاى کﻪ در اﻳﻦ دﻫﻪ فعاﻟﻴت داشتﻨد عبارت‬
‫بﻮدﻧد از‪:‬‬
‫‪ -1‬حزب دﻣﻮکراتﻴك خﻠق کﻪ بعد بﻪ دو ﮔروه خﻠق و پرچﻢ تقسﻴﻢ شد‬
‫‪ -2‬حزب دﻣﻮکراتﻴك ﻧﻮﻳﻦ (شعﻠﺔ جاوﻳد)‬
‫‪ -3‬ﻧﻬضت اسﻼﻣﻰ ﻳا جرﻳان جﻮاﻧان ﻣسﻠﻤان‬
‫ند افغان ملت‬ ‫‪ -4‬افغان لن ال ولس ا‬
‫‪ -5‬حزب ﻣترقﻰ دﻣﻮکرات‬
‫‪ -6‬حزب اتحاد ﻣﻠﻰ‪.‬‬
‫ﻫﻢ چﻨان جﻤعﻴتﻫاى خﻮرد و بزرﮔﻰ دﻳﮕر ﻧﻴز وجﻮد داشتﻨد کﻪ ﻣصروف فعاﻟﻴتﻫاى‬
‫سﻴاسﻰ بﻮدﻧد‪ .‬بﻪ صﻮرت عﻤﻮم در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ فعاﻟﻴتﻫاى سﻴاسﻰ احزاب با استفاده‬
‫از ﻧام دﻣﻮکراسﻰ زﻳاد ﮔردﻳد‪ .‬در عرصﺔ فرﻫﻨﮕﻰ و عﻤراﻧﻰ ﻧﻴز اقداﻣات صﻮرت ﮔرفت‪.‬‬
‫در دﻫﺔ قاﻧﻮن اساسﻰ کﻪ کار پﻨج صدراعظﻢ را در برداشت در ساحات ﻣﻠکﻰ و ﻧظاﻣﻰ‬
‫کارﻫاى ﻣﻬﻢ صﻮرت ﮔرفتﻪ است‪ .‬بﻨﻴاد برخﻰ ازاﻳﻦ فعاﻟﻴتﻫا در وقت صدارت‬
‫سردارﻣحﻤدداوودخان ﻧﻬاده شده بﻮد و در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ بﻪ پاﻳﺔ اکﻤال رسﻴد‪.‬‬
‫در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ ﻣطابق قاﻧﻮن اساسﻰ تفکﻴك قﻮا بﻪ وجﻮد آﻣد و دوﻟت بر سﻪ قﻮة‬
‫(اجراﻳﻴﻪ‪ ،‬ﻣقﻨﻨﻪ و قضاﻳﻴﻪ) ﻣثﻞ ﮔذشتﻪ تقسﻴﻢ ﮔردﻳد و براى دورهﻫاى دوازدﻫﻢ و سﻴزدﻫﻢ‬
‫شﻮراى ﻣﻠﻰ در کشﻮر اﻧتخابات آزاد بﻪ راه افتاد کﻪ ﻣردم افغاﻧستان ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان خﻮﻳش‬
‫را بﻪ شﻮرا فرستادﻧد در اﻳﻦ دوره پﻨج حکﻮﻣت از وﻟسﻰ جرﮔﻪ رأى اعتﻤاد ﮔرفتﻨد‪.‬‬

‫‪107‬‬
 ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ قاﻧﻮن احزاب دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ و‬
‫ﮔروه دوم راجع بﻪ تفکﻴك قﻮا در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ بﻴﻦ ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ در افغاﻧستان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ ﻣﻴان آﻣد؟‬
‫‪ -2‬صدر اعظﻢﻫاى کﻪ در دورة دﻣﻮکراسﻰ اجراى وظﻴفﻪ ﻧﻤﻮده اﻧد ﻧام بﮕﻴرﻳد؟‬
‫‪-3‬جراﻳد و روزﻧاﻣﻪﻫاى کﻪ در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ بﻪ ﻧشر رسﻴدﻧد کدامﻫا بﻮدﻧد؟ آنرا ﻧام‬
‫ببرﻳد‪.‬‬
‫‪ -4‬در دﻫﻪ دﻳﻤﻮکراسﻰ دوﻟت بﻪ چﻨد قﻮه تقسﻴﻢ شده بﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان راجع بﻪ کارﻫا و برﻧاﻣﻪﻫاﻳﻰ کﻪ در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ صﻮرت ﮔرفتﻪ‪ ،‬ﻣطاﻟبﻰ تﻬﻴﻪ‬
‫و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪108‬‬
 ‫درس بﻴست و ﻫفتﻢ‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ تﻐﻴﻴر رژﻳﻢ از سﻠﻄﻨت بﻪ جﻤﻬﻮرﻳت‬

‫رئﻴس جﻤﻬﻮر سردارﻣحﻤدداوودخان با اعضاى کابﻴﻨﻪ‬

‫چرا رژﻳﻢ از ﻧظام شاﻫﻰ ﻣشروطﻪ بﻪ جﻤﻬﻮرﻳت عﻮض شد؟ کدام شخصﻴتﻫا در آوردن‬
‫اﻳﻦ تغﻴﻴر‪ ،‬ﻧقش برجستﻪ و کﻠﻴدى را اﻳفا ﻧﻤﻮدﻧد؟ دراﻳﻦ درس بﻪ پرسشﻫاى ﻣذکﻮر پاسخ‬
‫ارائﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬

‫رژﻳﻢ شاﻫﻰ ﻣشروطﻪ در ‪ 26‬سرطان ‪ 1352‬ﻫـ‪..‬ش‪ .‬با ﻳك کﻮدتاى ﻧظاﻣﻰ سفﻴد بﻪ رﻫبرى ﻣحﻤد‬
‫داوودخان سقﻮط کرد و ﻧظام جﻤﻬﻮرى در افغاﻧستان اعﻼن شد‪.‬‬
‫ﻼ از ﻣقام صدارت حکﻮﻣت ﻣحﻤد ظاﻫر شاه بﻨابر ﻳك سﻠسﻠﻪ‬ ‫سردارﻣحﻤدداوودخان کﻪ قب ً‬
‫ﻣﻠحﻮظات کﻨار رفت‪ ،‬وى بﻪ ﻣﻨظﻮر تأﻣﻴﻦ اﻫداف شخصﻰ و ﻣﻠﻰ خﻮﻳش آرزو داشت دوباره‬
‫وارد عرصﺔ سﻴاست ﮔردد و ﻧقش ﻣؤثر خﻮد را در حﻴات سﻴاسﻰ و ادارى کشﻮر اﻳفا ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫ﻧافذ شدن قاﻧﻮن اساسﻰ ‪ 1343‬ﻫـ ‪ .‬ش‪ .‬در دورة صدارت داکتر ﻣحﻤد ﻳﻮسف کﻪ اساسات ﻧظام‬
‫شاﻫﻰ ﻣشروطﻪ را در افغاﻧستان پﻰ رﻳزى ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻫدف ﻣحﻤدظاﻫرشاه را برآورده ساخت کﻪ‬
‫ﻣحﻤد داوود خان از ﻣقام صدارت دور باشد و ورود دوبارة او را بﻪ ﻣﻴدان سﻴاست براى ﻫﻤﻴش‬
‫ﻣسدود سازد‪ .‬ﻣطابق ﻣفاد قاﻧﻮن اساسﻰ اعضاى خاﻧﻮادة شاﻫﻰ در احزاب سﻴاسﻰ و پستﻫاى‬
‫دوﻟتﻰ ﻧﻤﻰتﻮاﻧست شﻤﻮﻟﻴت داشتﻪ باشد کﻪ چﻨﻴﻦ ﻣحدودﻳتﻫا‪ ،‬بﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻣستقﻴﻢ ﻣتﻮجﻪ ﻣحﻤد‬
‫داوود خان بﻮد‪.‬‬
‫از طرف دﻳﮕر‪ ،‬حکﻮﻣتﻫاى بعدى کﻪ ﻳکﻰ پﻰ دﻳﮕرى با ﻧاکاﻣﻰ و ورشکستﮕﻰ تعﻮﻳض‬
‫ﻣﻰشدﻧد‪ ،‬اعتﻤاد ﻣردم را ﻧسبت بﻪ رشد و اﻧکشاف اقتصادى و اجتﻤاعﻰ کشﻮر ضعﻴف‬

‫‪109‬‬
 ‫ﻣﻰساخت‪ .‬از اﻳﻦ رو فضاى ﻧااﻣﻴدى و تﻨفر عاﻣﻪ در برابر طرز ادارة ﻧظام شاﻫﻰ روز بﻪ روز ﮔسترش‬
‫ﻣﻰﻳافت‪.‬‬
‫ﻣحﻤد داوود خان تصﻤﻴﻢ داشت تا بﻪ ﻫر شکﻠﻰ کﻪ اﻣکان داشتﻪ باشد‪ ،‬تغﻴﻴر را در سﻴستﻢ سﻴاسﻰ‬
‫کشﻮر بﻪ وجﻮد آورد تا از ﻳكطرف‪ ،‬خطر وقﻮع بحران را ﻣرفﻮع ﻧﻤﻮده و از سﻮى دﻳﮕر‪،‬‬
‫خﻮاستﻫاى ﻣردم را ﻣبﻨﻰ بر اﻧکشاف اقتصادى و اجتﻤاعﻰ افغاﻧستان برآورده سازد‪ .‬بﻨابراﻳﻦ‬
‫ﻣحﻤد داوود ﻳکبار دﻳﮕر دست بﻪ فعاﻟﻴتﻫاى سﻴاسﻰ زد و روابط خﻮﻳش را با اشخاص‪ ،‬احزاب‬
‫و ﮔروهﻫاى ﻣختﻠف کشﻮر برقرار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫سردارﻣحﻤدداوودخان پﻼن خﻮد را طﻮرى طرح رﻳزى ﻧﻤﻮد کﻪ داﻳرة جﻠب و جذب طرفداران خﻮد را‬
‫ﮔسترش بخشد و ﻧقطﺔ کﻠﻴدى قدرت سﻴاسﻰ را کﻪ عبارت از اردو بﻮد‪ ،‬حﻤاﻳت اﻳشان را بدست آورد‪.‬‬
‫اﻳﻦ در حاﻟﻰ بﻮد کﻪ ﻧظام سﻠطﻨتﻰ تا اﻧدازة ﻣحبﻮبﻴت خﻮﻳش را در جاﻣعﻪ از دست داده و‬
‫اکثرﻳت ﻣردم حاضر بﻮدﻧد تا وقﻮع ﻳك تحﻮل عﻤﻴق را در ساختار سﻴاسﻰ جاﻣعﻪ قبﻮل ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫ﻟبﻴك ﮔﻮﻳﻨد‪ .‬ﻣحﻤد داوود خان و طرفداراﻧش تﻮاﻧستﻨد با استفاده از ﻫﻤﻴﻦ اوضاع‪ ،‬حﻠقﻪ ﻧفﻮذ‬
‫خﻮد را در بﻴﻦ افسران اردو قاﻳﻢ سازﻧد و زﻣﻴﻨﺔ راه اﻧدازى کﻮدتاى ﻧظاﻣﻰ را آﻣاده ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫در اﻳاﻣﻰ کﻪ ﻣحﻤدظاﻫرشاه غرض ﻣعاﻟجﺔ چشﻢ عازم اروپا ﮔردﻳده بﻮد‪ ،‬ﻣقدﻣات ﻳك کﻮدتاه‬
‫ﻧظاﻣﻰ کﻪ از قبﻞ آﻣاده و ﻣﻬﻴا شده بﻮد؛ بﻪ تارﻳخ ‪ 26‬سرطان ‪ 1352‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬تحت رﻫبرى ﻣحﻤد‬
‫داوود خان و بﻪ ﻫﻤکارى افسران اردو با سرﻧﮕﻮﻧﻰ ﻧظام شاﻫﻰ و استقرار اوﻟﻴﻦ ﻧظام جﻤﻬﻮرى بﻪ‬
‫پﻴروزى رسﻴد و باب جدﻳد از تارﻳخ کشﻮر آغاز شد‪.‬‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ تغﻴﻴر رژﻳﻢ از سﻠطﻨت بﻪ جﻤﻬﻮرﻳت‬
‫و ﮔروه دوم فرق بﻴﻦ ﻧظام شاﻫﻰ و جﻤﻬﻮرى را ﻣطرح و بﻴﻦ ﻫﻢ ﮔفتﮕﻮ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬در ‪ 26‬سرطان ‪ 1352‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬کدام واقعﻪ در افغاﻧستان رخ داده است؟‬
‫‪ -2‬کدام عﻮاﻣﻞ باعث شد تا سردارﻣحﻤدداوودخان دست بﻪ کﻮدتاه زد؟‬
‫‪ -3‬سردارﻣحﻤدداوودخان پﻼن کﻮدتاى خﻮد را چطﻮر طرح رﻳزى ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ کﻮدتاه ﻣحﻤد داوودخان کﻪ در سال ‪ 1352‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬صﻮرت ﮔرفت‪،‬‬
‫ﻣطﻠبﻰ را تﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮده و آن را در صﻨف اراﻳﺔ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪110‬‬
 ‫درس بﻴست و ﻫشتﻢ‬

‫ﻛﻮدتاى ‪ 26‬سرﻃان‪ 1352‬ﻫـ ‪.‬ش‪.‬‬

‫بــا عﻮاﻣﻞ کﻮدتا در درس قبﻠﻰ آشــﻨاﻳﻰ حاصــﻞ ﻧﻤﻮدﻳد‪ .‬در اﻳــﻦ درس با ﻣجرﻳان‬
‫کﻮدتا‪ ،‬سﻴاســت دوﻟت جدﻳد و پﻴاﻣدﻫاى کﻮدتاه ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻣﻰکﻨﻴد‪.‬‬

‫بعد از آنکﻪ سردارﻣحﻤدداوودخان از پست صدارت کﻨار رفت‪ ،‬ده سال را در اﻧزوا سپرى‬
‫کرد‪ .‬از اﻳﻦکﻪ وى بﻪ پﻴشرفت و ترقﻰ کشﻮر در دورة صدارت خﻮﻳش ﻣساعﻰ زﻳاد بﻪ خرج‬
‫داده بﻮد‪ ،‬عﻼقﻪ داشت تا افغاﻧستان در قطار ﻣﻤاﻟك پﻴشرفتﺔ جﻬان قرار ﮔﻴرد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ بﻮد کﻪ در‬
‫‪ 17‬جﻮﻻى سال ‪1973‬م‪ 26 .‬سرطان ‪ 1352‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬ﻳك کﻮدتا را بﻪ پﻴروزى رساﻧﻴد‪ .‬و در ﻧتﻴجﻪ‬
‫آن ﻧظام شاﻫﻰ در افغاﻧستان ﻣﻠغا و جﻤﻬﻮرﻳت اعﻼن ﮔردﻳد‪.‬‬
‫کﻮدتاى ‪ 26‬سرطان بﻪ دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ و قاﻧﻮن اساسﻰ ‪1964‬م‪ .‬خاتﻤﻪ بخشﻴد؛ ﮔرچﻪ پﻨج‬
‫حکﻮﻣت در سالﻫاى اخﻴر ﻧظام شاﻫﻰ دعﻮاى دﻣﻮکراسﻰ ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد؛ وﻟﻰ در حقﻴقت خصﻠت‬
‫اﻧارشﻰ بر آنﻫا غاﻟب بﻮد‪ .‬کﻮدتاى ‪ 26‬سرطان بﻪ اﻳﻦ ﻧابﻪساﻣاﻧﻰﻫا خاتﻤﻪ داد و بﻪ جاى ﻧظام‬
‫سﻠطﻨتﻰ‪ ،‬ﻧظام جﻤﻬﻮرى استقرار ﻳافت و سردارﻣحﻤدداوودخان ﻣﻨحﻴث رﻫبر ﻣﻠﻰ ظاﻫر شد‪.‬‬
‫ﻧامبرده از ﻧﮕاه شخصﻴت بسﻴار پاك و از سجاﻳاى اخﻼقﻰ عاﻟﻰ برخﻮردار و شﻴفتﺔ آبادى وطﻦ بﻮد‪.‬‬
‫بعد از اﻧجام کﻮدتاه ﻣحﻤد داوود خان بﻴاﻧﻴﺔ تارﻳخﻰ خﻮﻳش را «خطاب بﻪ ﻣردم» اعﻼم ﻧﻤﻮد‬
‫کﻪ حاوى خط و ﻣشﻰ دوﻟت جدﻳد بﻮد‪.‬‬
‫ﻣحﻤد داوود خان ﻣبﻨﻰ بر ﻣشﻰ دوﻟت جﻤﻬﻮرى‪ ،‬افغاﻧستان را کشﻮر عﻼقﻪﻣﻨد بﻪ صﻠح‪ ،‬عضﻮ‬
‫کشﻮرﻫاى غﻴر ﻣﻨسﻠك و ﻫﻢچﻨان حﻤاﻳت از ﻣﻨشﻮر سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد اعﻼم ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻮصﻮف تﻨﻬا‬
‫ﻣﻮضﻮع اختﻼف با پاکستان را بر سر ﻣعضﻠﺔ پشتﻮﻧستان ﻳادآورى کرد و خﻮاﻫان حﻞ ﻣساﻟﻤت‬
‫آﻣﻴز آن ﮔردﻳد‪.‬‬
‫ﻣشﻰ دوﻟت جدﻳد از طرف ﻣردم کشﻮر در ﻣرکز و وﻻﻳات استقبال شد ﻣحﻤدظاﻫرشاه کﻪ‬
‫در شﻬر ﻧاپﻞ اﻳتاﻟﻴا ﻣشغﻮل تداوى و استراحت بﻮد‪ .‬از سرﻧﮕﻮﻧﻰ ﻧظام شاﻫﻰ در افغاﻧستان ﻣطﻠع‬
‫ﮔردﻳد فﻮرى بﻪ روم آﻣد و بعد از ﻣدتﻰ استعفاﻳش را از طرﻳق سفارت افغاﻧستان عﻨﻮاﻧﻰ ﻣؤسس‬

‫‪111‬‬
 ‫جﻤﻬﻮرﻳت بﻪ کابﻞ فرستاد‪ .‬با رسﻴدن استعفا ﻧاﻣﺔ اعضاى خاﻧﻮادة شاﻫﻰ کﻪ در کﻮدتاه زﻧداﻧﻰ‬
‫شده بﻮدﻧد آزاد و بﻪ اﻳتاﻟﻴا اﻧتقال ﻳافتﻨد‪.‬‬
‫ﻳكروز پس از پﻴروزى کﻮدتا اوﻟﻴﻦ جﻠسﺔ کﻤﻴتﺔ ﻣرکزى ﻧظام جدﻳد تشکﻴﻞ ﮔردﻳد؛ ﻣحﻤد‬
‫داوودخان بﻪ صفت رئﻴس دوﻟت‪ ،‬صدراعظﻢ‪ ،‬وزﻳر خارجﻪ و وزﻳر دفاع تعﻴﻴﻦ شد و ﻣﻮصﻮف‬
‫کابﻴﻨﺔ جدﻳد را ﻣعرفﻰ کرد‪ .‬بﻪ اساس فرﻣان ﻣحﻤد داوودخان قاﻧﻮن اساسﻰ سال ‪1343‬ﻫـ ‪.‬ش‪.‬‬
‫ﻣﻠغا و براى تصﻮﻳب قاﻧﻮن اساسﻰ جدﻳد‪ ،‬ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﻪ را دعﻮت ﻧﻤﻮد کﻪ با داشتﻦ ‪ 349‬تﻦ اعضا‬
‫بﻪ رﻳاست عزﻳز اﷲ واصفﻰ در ‪ 14‬ﻣارچ سال ‪1977‬م‪ .‬قاﻧﻮن اساسﻰ جدﻳد بﻪ تصﻮﻳب رسﻴد و از‬
‫طرف ﻣحﻤد داوودخان تﻮشﻴح و ﻧافذ شد‪.‬‬
‫در اﻣﻮراجتﻤاعﻰ و اقتصادى ﻧﻴز ﻳك سﻠسﻠﻪ اقداﻣات عﻤﻠﻰ ﮔردﻳد؛ از طرﻳق ازدﻳاد ﻣاﻟﻴات‬
‫ﻣترقﻰ بﻪ اصﻼحات اراضﻰ زﻣﻴﻦ تﻮجﻪ صﻮرت ﮔرفت‪ ،‬قاﻧﻮن اراضﻰ بﻪ تصﻮﻳب رسﻴد و ﻣطابق‬
‫آن زﻣﻴﻦﻫاى اضافﻰ ﻣاﻟکان بﻪ دﻫقاﻧان کﻢ زﻣﻴﻦ و بﻰ زﻣﻴﻦ تﻮزﻳع شد‪ .‬قاﻧﻮن جزا و ﻣدﻧﻰ ﻧافذ‪،‬‬
‫سرود ﻣﻠﻰ ترتﻴب و در ﻧشان بﻴرق ﻧﻴز تغﻴﻴرات بﻪ وجﻮد آﻣد‪ .‬از جﻤﻠﻪ کارﻫاى بسﻴار ﻣﻬﻢ دوﻟت‬
‫جﻤﻬﻮرى افغاﻧستان طرح و تدوﻳﻦ پﻼن اقتصادى ﻫفت ساﻟﻪ بﻮد‪ .‬اﻳﻦ پﻼن در سال ‪1976‬م‪.‬‬
‫شروع و درسال ‪1983‬م‪ .‬کﻪ باﻳد بﻪ پاﻳﺔ اکﻤال ﻣﻰرسﻴد‪ .‬در زﻣان جﻤﻬﻮرﻳت کار ترﻣﻴﻢ و ﻣراقبت‬
‫سركﻫا در تﻤام کشﻮر دوباره آغاز شد‪.‬‬
‫کار سروى خط آﻫﻦ از ﻫرات اﻟﻰ قﻨدﻫار و سپس بﻪ سپﻴﻦ بﻮﻟدك‪ ،‬سروى ﻣعادن ﻣس عﻴﻨك‬
‫ﻟﻮﮔر و حاجﻰﮔك ﻧﻴز روى دست ﮔرفتﻪ شد‪ .‬ﻣحﻤد داوود در زﻣان حاکﻤﻴت خﻮﻳش حزب‬
‫غورځنګ ﻣﻠﻰ را تأسﻴس ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫پﻼنﻫا و پروﮔرامﻫاى رئﻴس جﻤﻬﻮر ﻣحﻤد داوود خان بسﻴار زﻳاد و وسﻴع بﻮد؛ اﻣا تﻤام آن‬
‫تطبﻴق ﻧﮕردﻳد تا اﻳﻦکﻪ بﻪ تارﻳخ ﻫفت ثﻮر ‪ 1357‬ﻫـ ‪ .‬ش‪ .‬تﻮسط ﻳك کﻮدتاى ﻧظاﻣﻰ رژﻳﻢ‬
‫جﻤﻬﻮرى ﻣحﻤد داوود سرﻧﮕﻮن شد‪.‬‬

‫‪112‬‬
 ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ شخصﻴت رئﻴس جﻤﻬﻮر ﻣحﻤد داوود‬
‫خان و ﮔروه دوم راجع بﻪ پﻼنﻫاى اقتصادى وى بﻴﻦ ﻫﻢ صحبت ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻧتﻴجﺔ کﻮدتاى ﻣحﻤد داوود خان چﻪ بﻮد؟‬
‫‪ -2‬کدام اشخاص در کﻮدتاى ﻣحﻤد داوودخان ﻧقش عﻤده داشتﻨد؟‬
‫‪ -3‬بﻪ اساس ﻣﻮاد قاﻧﻮن اساسﻰ ‪1343‬ﻫـ ‪ .‬ش‪ .‬چﻪ اقداﻣات صﻮرت ﮔرفت؟ ﻣﻮضﻮع را‬
‫ﻣختصرشرح دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -4‬کدام پروژهﻫا در پﻼن اقتصادى ﻫفت ساﻟﺔ داوودخان بﻪ پاﻳﺔ اکﻤال رسﻴد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان از بزرﮔان و داﻧشﻤﻨدان در رابطﻪ بﻪ چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ دورة جﻤﻬﻮرﻳت داوودخان ﻣطﻠبﻰ‬
‫تﻬﻴﻪ و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪113‬‬
 ‫بررسﻰ ﻓصﻞ دوم‬
‫وضع اجتﻤاعﻰ‪ ،‬سﻴاسﻰ و اقتصادى قرن بﻴستﻢ ﻣحصﻮل ﻣستقﻴﻢ افکار و ﻧظرﻳات دورة رﻧساﻧس‬
‫(از ﻧﻴﻤﺔ دوم قرن ‪ 15‬تا اخﻴر قرن ‪18‬م‪ ،).‬تأثﻴرات بﻨﻴادى اﻧقﻼب کبﻴر فراﻧسﻪ ‪1879‬م‪ .‬افکار و‬
‫ﻧظرﻳات ﮔﻮﻧاﮔﻮن فﻼسفﺔ قرن ‪19‬م‪ .‬بﻪ شﻤار ﻣﻰرود‪ .‬عروج اﻳﻦ ﻫﻤﻪ سﻴستﻢﻫا و ﻣکتبﻫاى‬
‫سﻴاسﻰ در اﻳﻦ ﻣرحﻠﺔ تارﻳخ چﻨان سر و صداى بﻪ بار آورد کﻪ بشرﻳت ﻧظﻴر آنرا ﻣشاﻫده‬
‫ﻧکرده بﻮد؛ زﻳرا ﻣﻨافع اقتصادى‪ ،‬جﻬتﻫاى باﻫﻢ ﻣخاﻟف بﻪ ﻧقطﺔ اوج تضادﻫاى خﻮد رسﻴدﻧد‬
‫و سبب بروز بزرﮔترﻳﻦ حﻮادث ﻧاﻫﻨجار در سطح جﻬان ﮔردﻳدﻧد‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ دوره آتش دو جﻨگ تباهکﻦ جﻬاﻧﻰ ﻣشتعﻞ و دﻧﻴا بﻪ دو قطب ﻣتخاصﻢ (شرق و‬
‫غرب) ﻣرزبﻨدى شد‪ .‬اﻳاﻻتﻣتحدهاﻣرﻳکا در ﻣقﻴاس جﻬاﻧﻰ ﻣﻮقف برﻳتاﻧﻴا را احراز ﻧﻤﻮد‪ .‬چﻴﻦ‬
‫با داشتﻦ خط ﻣستقﻞ سﻴاسﻰ بﻪحﻴث قدرت سﻮم تبارز ﻧﻤﻮد‪ .‬سﻼحﻫاى اتﻤﻰ‪ ،‬بﻴﻮﻟﻮژﻳکﻰ و‬
‫کﻴﻤﻴاوى وسﻴﻠﺔ جدﻳد پﻴشبرد رقابتﻫاى بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ قرار ﮔرفت‪ .‬رقابتﻫاى اقتصادى بﻪ ﻧقطﺔ‬
‫اوج خﻮد رسﻴدﻧد و جﻨگ سرد بﻪ شدت جرﻳان ﻳافت‪.‬‬
‫ﮔرچﻪ جﻬان قرن بﻴستﻢ‪ ،‬خﻴﻠﻰ ﻣتشﻨج و بﻰ ثبات بﻮد؛ وﻟﻰ رقابتﻫاى پﻴﻬﻢ ﻧقش بزرگ خﻮد‬
‫را در راستاى دﮔرﮔﻮﻧﻰ چﻬرة زﻧدهﮔﻰ بشر اﻳفا ﻧﻤﻮد و سبب پﻴشرفتﻫا ﮔردﻳد؛ اﻣا اﻳﻦ‬
‫پﻴشرفتﻫا و دست آوردﻫا جﻨبﺔ ﻫﻤﮕاﻧﻰ ﻧداشت و برخﻰ از ﻣﻠتﻫاى بزرگ بﻪ خصﻮص در‬
‫قارهﻫاى افرﻳقا و آسﻴا از ﻣزاﻳاى آن بﻰ بﻬره ﻣاﻧدﻧد‪ .‬در جﻤﻠﺔ اﻳﻦ جﻮاﻣع ﻳکﻰ ﻫﻢ افغاﻧستان بﻮد‬
‫کﻪ در ﻧﻬاﻳت قﻬقرا واقع شد و از ﻧﮕاه وساﻳﻞ و اﻣکاﻧات تﻤدن جدﻳد ﻧسبتاً بﻰ بﻬره ﻣاﻧد‪.‬‬
‫عاﻣﻞ عﻤدة عقبﻣاﻧدهﮔﻰ افغاﻧستان در آن بﻮد کﻪ اﻳﻦ کشﻮر طﻰ قرن بﻴستﻢ بﻪ حﻴث ﻧقطﺔ‬
‫تقاطع و استراتﻴژﻳك قدرتﻫاى ﻣﻨطقﻪ قرار ﮔرفت و در ﻧتﻴجﺔ رقابتﻫاى بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ ﻧﻬاﻳت‬
‫آسﻴب و صدﻣﻪ را دﻳد‪.‬‬

‫‪114‬‬
 ‫ﻓصﻞ سﻮم‬
‫ﻛشﻮر ﻫاي ﻫﻤجﻮار اﻓﻐاﻧستان‬

‫‪115‬‬
 ‫اﻫداف ﻓصﻞ سﻮم‬

‫‪ -1‬آشﻨاﻳﻰ با تارﻳخ و روﻳدادﻫاى ﻣعاصر پاکستان‬

‫‪ -2‬آشﻨاﻳﻰ با روﻳدادﻫا و تارﻳخ ﻣعاصر اﻳران‬

‫‪ -3‬ﻣعرفت با روﻳدادﻫا و تارﻳخ ﻣعاصر چﻴﻦ‬

‫‪ -4‬ﻣعرفت با روﻳدادﻫا و تارﻳخ ﻣعاصر تاجﻴکستان‬

‫‪ -5‬ﻣعرفت با روﻳدادﻫا و تارﻳخ ﻣعاصر ازبکستان‬

‫‪ -6‬ﻣعرفت با روﻳدادﻫا و تارﻳخ ﻣعاصر ترکﻤﻨستان‬

‫‪ -7‬ﻣﻬارت استفاده از ﻧقشﻪﻫا و اطﻠسﻫا‪.‬‬

‫‪116‬‬
 ‫درس بﻴست و ﻧﻬﻢ‬

‫جﻤﻬﻮرى اسﻼﻣﻰ پاﻛستان‬

‫در تارﻳخ صﻨف ﻧﻬﻢ شﻤا راجع بﻪ ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮس و ارزش ﻫاي فرﻫﻨﮕﻲ پاکستان‬
‫آشﻨاﻳﻲ حاصﻞ ﻧﻤﻮدﻳد‪ .‬دراﻳﻦ درس راجع بﻪ تارﻳخ شبﻪ قارة ﻫﻨد‪ ،‬اﻳجاد پاکستان و‬
‫جداﻳﻲ آن از ﻫﻨد و اﻳجاد بﻨﮕﻠﻪدﻳش ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻲﮔردد‪ .‬تارﻳخ پاکستان قبﻞ از‬
‫اﻳجاد آن قسﻤاً در تارﻳخ افغاﻧستان و ﻳا شبﻪ قارة ﻫﻨد ﻣطاﻟعﻪ شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬
‫اسﻼم در اواﻳﻞ سدة ﻫفتﻢ ﻣﻴﻼدي بﻪ شبﻪ قاره ﻫﻨد رسﻴد‪ .‬سپاﻫﻴان و ﻣﻬاجران ﻣسﻠﻤان کﻪ از‬
‫غرب آﻣده بﻮدﻧد در حﻮزة رود سﻨد و ﻣﻨطقﺔ پﻨجاب کﻪ بخش اعظﻢ پاکستان را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‬
‫ﻣسکﻦ ﮔزﻳدﻧد‪ .‬در چﻨد قرن پﻴش‪ ،‬شﻴﻮة استقرار ﻣسﻠﻤاﻧان در شبﻪ قارة ﻫﻨد بﻪ رشد دو جاﻣعﺔ‬
‫بزرگ ﻣسﻠﻤان و ﻫﻨدو در کراﻧﻪ ﻫاي شرقﻲ و غربﻲ ﻫﻨد ﻣﻨجر شد‪.‬‬
‫و با ﮔروﻳدن ﻣردم بﻮﻣﻰ ﻫﻨد بﻪ دﻳﻦ اسﻼم تعداد ﻣسﻠﻤاﻧان در ﻫﻨد افزاﻳش قابﻞ ﻣﻼحظﻪ ﻳافت‪.‬‬
‫در زﻣان حاکﻤﻴت برﻳتاﻧﻴا شﻤار ﻣسﻠﻤاﻧان در شبﻪ قارة ﻫﻨد بسﻴار زﻳاد بﻮد‪ .‬با وجﻮد آن‪ ،‬ﻫﻨدوﻫا‬
‫حتﻲ در جاﻫاﻳﻰ کﻪ تعداد شان ﻧسبت بﻪ ﻣسﻠﻤاﻧان ﻫﻢ کﻤتر بﻮد‪ ،‬در اﻣﻮر دوﻟتﻲ و داد و ستد‬
‫غﻠبﻪ داشتﻨد‪ .‬بﻪ ﻫﻤﻴﻦ جﻬت‪ ،‬ﻣسﻠﻤاﻧان بﻪ زﻧدهﮔﻲ بﻬتر در کشﻮرى کﻪ از آن خﻮد شان باشﻨد‬
‫دل بستﻨد‪ .‬کشﻮري کﻪ در آن بتﻮاﻧﻨد رﻫبران خﻮد را برﮔزﻳﻨﻨد و فرﻫﻨگ اسﻼﻣﻲ شان را آزاداﻧﻪ‬
‫اداﻣﻪ و اﻧکشاف دﻫﻨد‪.‬‬
‫از روﻳداد ﻫاي ﻣﻬﻢ تارﻳخﻲ شبﻪ قارة ﻫﻨد و پاکستان‪ ،‬ﻳکﻰ ﻫﻢ استقرار ﻣسﻠﻤاﻧان در اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ‬
‫بﻮد‪ ،‬پس از عﻬد آشﻮکا ﻳکپارچﻪﮔﻰ سﻴاسﻲ در اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ دﻳرى ﻧپاﻳﻴد و ﻫﻨد در قرون وسطﻰ‬
‫بﻪ چﻨدﻳﻦ سﻠطان ﻧشﻴﻦ کﻮچك تقسﻴﻢ شده بﻮد‪.‬‬

‫‪117‬‬
 ‫وقتﻲکﻪ آﻳﻴﻦ بﻮدا رو بﻪ زوا ل ﻧﻬاد‪ ،‬شاﻫان رقﻴب ﻫﻨدو با ﻳکدﻳﮕر وارد جﻨگ شدﻧد و اﻳﻦ براي‬
‫ﻣسﻠﻤاﻧان کﻪ حاﻣﻼن ارزشﻫاى اسﻼﻣﻰ و دﻳﻦ جدﻳد بﻮدﻧد فرصتﻲ ﻣﻨاسب را پدﻳد آورد‪.‬‬
‫در عﻬد ﻣغﻮﻻن بخش اعظﻢ اﻳﻦ شبﻪ قاره زﻳر حاکﻤﻴت‬
‫ﻣسﻠﻤاﻧان ﻳکپارچﻪ شد‪ .‬اﻣا بسﻴاري از اﻣﻴران ﻫﻨدو ﻫﻤﻮاره با‬
‫سﻠطﺔ ﻣسﻠﻤاﻧان ﻣخاﻟفت کردﻧد و ﻣبارزه با ﻣسﻠﻤاﻧان را اداﻣﻪ‬
‫دادﻧد‪ .‬سﻠسﻠﻪ ﻫاي اسﻼﻣﻲ غزﻧﻮﻳان و غﻮرﻳان در شبﻪ قارة‬
‫ﻫﻨد حکﻤرواﻳﻲ ﻧﻤﻮدﻧد و باوجﻮد ﻣخاﻟفت ﻫاي شدﻳد اﻳﻦ‬
‫دوره‪ ،‬جاﻣعﺔ اسﻼﻣﻲ تازه در کﻨار جاﻣعﻪ قدﻳﻤﻲ ﻫﻨدو جان‬
‫ﻣﻲﮔرفت‪ .‬سﻼطﻴﻦ‪ ،‬جاﻣعﺔ ﻣذکﻮر را بﻪ سربازان وا ﻣﻰداشت‬
‫کﻪ ضﻤﻦ سر و ساﻣان دادن بﻪ آن از ﻫﻨدوان ﻫﻤسر ﻣﻲﮔرفتﻨد‪.‬‬
‫بسﻴاري از ﻫﻨدوان طبقﺔ پاﻳﻴﻦ بﻪخاطر جاذبﻪ آﻳﻴﻦ جدﻳد و‬
‫ﻣحﻤد عﻠﻰ جﻨاح‬ ‫ﻣساوات اسﻼﻣﻲ بﻪ دﻳﻦ اسﻼم ﮔروﻳدﻧد‪.‬‬
‫در سال ‪1885‬م‪.‬ﮔروﻫﻲ از ﻫﻨدوان‪ ،‬کﻨﮕره ﻣﻠﻲ ﻫﻨد را بﻪ قصد‬
‫تشکﻴﻞ ﻫستﺔ ﻳك پارﻟﻤان بﻮﻣﻲ پاﻳﻪ ﮔذارى کردﻧد؛ تعدادي از ﻣسﻠﻤاﻧان بﻪ کﻨﮕره پﻴﻮستﻨد؛ وﻟﻲ‬
‫بﻪ زودي ﻣعﻠﻮم ﮔشت کﻪ ﻣسﻠﻤاﻧان اقﻠﻴت ﻧاچﻴزي خﻮاﻫﻨد بﻮد کﻪ ﻣﻨافع آنﻫا ﻧادﻳده ﮔرفتﻪ خﻮاﻫد‬
‫شد‪ .‬در سال ‪1906‬م‪ .‬ﻣسﻠﻤاﻧان از کﻨﮕره کﻨارةﮔﻴري کردﻧد و در پﻲ دعﻮت ﻣردم بﻪ اﻧتخابات‬
‫جداﮔاﻧﻪ کﻪ در آن ﻣسﻠﻤاﻧان ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان خﻮد را اﻧتخاب کﻨﻨد‪ ،‬اﻧجﻤﻦ سراسري ﻣسﻠﻤاﻧان ﻫﻨد‬
‫«ﻣسﻠﻢ ﻟﻴگ» را بﻪ عﻨﻮان سازﻣان رقﻴب کﻨﮕرة ﻫﻨدوان تأسﻴس ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬پس از اﻧتخابات ‪1945‬م‪،.‬‬
‫جﻨبش ﻫﻮاخﻮاﻫﻲ دوﻟت ﻣﻠﻲ ﻣسﻠﻤان‪ ،‬شکست ﻧاپذﻳر شد‪ .‬اﮔر تجزﻳﻪ بﻪ وقﻮع ﻧﻤﻰپﻴﻮست‪،‬‬
‫جﻨگ در ﻣﻲﮔرفت کﻪ در ﻧﻬاﻳت ﻫردو رخ داد‪.‬‬
‫در سال ‪1938‬م‪ .‬ﻣحﻤدعﻠﻰ جﻨاح براي بﻬبﻮد ﻣﻮضع ﻣسﻠﻢ ﻟﻴگ‪ ،‬ﻧظرﻳﺔ «دو ﻣﻠت» را ﻣطرح و‬
‫ﻧخستﻴﻦ تقاضاي رسﻤﻲ در ﻣﻮرد ﻳك وطﻦ اسﻼﻣﻲ جداﮔاﻧﻪ را طرح کرد و در سال ‪1940‬م‪.‬‬
‫ﻣسﻠﻢ ﻟﻴگ در قطعﻨاﻣﻪﻳﻲ خﻮاستار تشکﻴﻞ پاکستان شد‪.‬‬
‫در سال ‪1946‬م‪ .‬کﻨﮕره و ﻫﻢ ﻣسﻠﻢ ﻟﻴگ طرح برﻳتاﻧﻴا را براي تشکﻴﻞ حکﻮﻣت فدراﻟﻲ رد کردﻧد‬
‫و تا سال ‪1947‬م‪ .‬کﻨﮕره ﻧﻴز براي پذﻳرش تجزﻳﻪ آﻣاده شده بﻮد و تﻨﻬا ﻣسأﻟﺔ ﻣرزبﻨدي باقﻲ ﻣاﻧد‪.‬‬
‫در ‪ 14‬اﮔست ‪1947‬م‪ .‬پاکستان بﻪ وجﻮد آﻣد‪ .‬بزرﮔترﻳﻦ آزﻣﻮن وحدت اسﻼﻣﻲ و ﻣﻠﻲ زﻣاﻧﻲ فرا‬
‫رسﻴد کﻪ برﻳتاﻧﻴا پذﻳرفت شبﻪ قاره ﻫﻨد را بﻪ دو کشﻮر ﻫﻨد و پاکستان تجزﻳﻪ کﻨد‪ ،‬تﻨﻬا بﻪ ﻣﻨاطقﻰ‬
‫کﻪ داراي اکثرﻳت ﻣسﻠﻤان بﻮدﻧد اجازه داده شد بﻪ پاکستان بپﻴﻮﻧدﻧد؛ وﻟﻰ با اﻳﻦ ﻫﻢ بر سر ﻣﻨاطق‬

‫‪118‬‬
 ‫اکثرﻳت ﻣسﻠﻤان ﻧشﻴﻦ کشﻤﻴر بحث و ﻣﻨازعﻪ جرﻳان داشت‪.‬‬
‫بعد از تجزﻳﺔ شبﻪ قاره‪ ،‬ﻫﻨدوﻫا از پاکستان ﮔرﻳختﻨد و ﻣسﻠﻤاﻧان ﻧﻮاحﻲ ﻫﻨدو ﻧشﻴﻦ را ترك‬
‫ﮔفتﻨد‪ .‬صدﻫا ﻫزار اﻧسان در شﻮرش ﻫاي جﻤعﻲ فرقﻪﻳﻲ کشتﻪ شدﻧد‪ .‬دو ﻣﻠت‪ ،‬بﻲدرﻧگ بر سر‬
‫کشﻤﻴر وارد جﻨگ شدﻧد‪ .‬کشﻤﻴر را ﻫﻨد بﻪ اﻳﻦ بﻬاﻧﻪ کﻪ حاکﻢ آن ﻫﻨدو بﻮد تصرف کرده بﻮد‪،‬‬
‫با درﻧظرداشت جﻤعﻴت ﻣسﻠﻤان آن‪ ،‬کشﻤﻴر باﻳد بخشﻲ از پاکستان ﻣﻰبﻮد‪.‬‬
‫ﻣشکﻞ اصﻠﻲ پاکستان‪ ،‬خﻠق ﻫﻮﻳت ﻣﻠﻲ براي اﻧطباق واقعﻴت ﻣرزﻫاي سﻴاسﻲ ﻧﻮ و اﻳجاد رژﻳﻤﻲ‬
‫پذﻳرفتﻨﻲ و باثبات براي ﻣردم تقسﻴﻢ شده بر اثر تفاوتﻫا و اختﻼف حاد قﻮﻣﻲ‪ ،‬زباﻧﻲ‪ ،‬عقﻴدتﻲ‬
‫و حتﻲ دﻳﻨﻰ بﻮد‪.‬‬
‫در اﻳجاد پاکستان بﻪ عﻨﻮان کشﻮر ﻣستقﻞ رﻫبراﻧﻰ؛ چﻮن عﻼﻣﻪ اقبال ﻻﻫﻮري فﻴﻠسﻮف و‬
‫شاعر‪ ،‬ﻣحﻤدعﻠﻲ جﻨاح حقﻮقدان و سﻴاستﻤدار ﻧقش بﻪ سزا و بس بزرگ را اﻳفا ﻧﻤﻮده اﻧد‪.‬‬
‫خانعبداﻟغفارخان ﻳکﻰ از شخصﻴتﻫاى بزرگ و ﻣبارز ﻣﻠﻰ پشتﻮﻧخﻮا بﻮده کﻪ در ﻣقابﻞ استعﻤار‬
‫و استبداد اﻧﮕﻠﻴس قﻴام ﻧﻤﻮد و ساﻟﻴان دراز عﻤر خﻮﻳش را دراﻳﻦ راه سپرى کرد‪.‬‬
‫بعد از استقﻼل پاکستان درﮔﻴري بر سر ﻧقش اسﻼم بﻪ ﻳك رشتﻪ‬
‫ﻣﻨاقشات قاﻧﻮن اساسﻰ طﻮﻻﻧﻲ ﻣﻨجر شد‪ .‬قاﻧﻮن ‪1956‬م‪ .‬ساختار‬
‫ﻧظام پاکستان را کشﻮر اسﻼﻣﻲ اعﻼم کرد و ﻫﻢ قﻮاﻧﻴﻦ پارﻟﻤان را‬
‫تابع تاﻳﻴد اﻧستﻴتﻮت تحقﻴقات اسﻼﻣﻲ (‪Islamic Research‬‬
‫‪ )Institute‬ساخت در ‪1958‬م‪ .‬اﻳﻦ قاﻧﻮن ﻣﻨسﻮخ ﮔردﻳد و با‬
‫اعﻼن جﻤﻬﻮري پاکستان کﻮشش شد کﻪ قدرت رﻫبران ﻣذﻫبﻲ‬
‫ﻣﻬار شﻮﻧد؛ اﻣا در سال ‪1963‬م‪ .‬شراﻳط اسﻼﻣﻲ سال ‪1956‬م‪ .‬کﻢ‬
‫و بﻴش اعاده شد‪.‬‬
‫خانعبداﻟغفارخان در سفر بﻪ افغاﻧستان‬
‫جداﻳﻲ بﻨﮕﻠﻪ دﻳش‬
‫پاکستان بر اساس اﻳﻦ فکر اﻳجاد شد کﻪ ﻣسﻠﻤاﻧان ﻫﻨد ﻣﻠتﻲ را‬
‫تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫﻨد کﻪ شاﻳستﺔ داشتﻦ وطﻦ با قﻠﻤرو و اراضﻲ ﻣشخص براي خﻮد باشﻨد در حاﻟﻰکﻪ‬
‫پاکستان از سرزﻣﻴﻦ ﻫاي سﻨد‪ ،‬پﻨجاب‪ ،‬بﻠﻮچستان و اﻳاﻟت پشتﻮﻧخﻮا ﻣﻠتﻲ را تشکﻴﻞ ﻧﻤﻰدادﻧد و‬
‫تفاوت ﻫاي قﻮﻣﻲ زباﻧﻲ عﻤﻴق ﻣﻴان آنﻫا وجﻮد داشت‪ .‬بﻨﻴاﻧﮕذاران پاکستان اﻳﻦ کشﻮر جدﻳد‪،‬‬
‫دﻳﻦ اسﻼم را عاﻣﻞ اصﻠﻲ وحدت ﻣﻴان دو بخش پاکستان غربﻲ و شرقﻲ تشخﻴص داده بﻮدﻧد‪.‬‬
‫تفاوت ﻫاي زباﻧﻲ‪ ،‬خصﻮصﻴات جﻤعﻴتﻲ‪ ،‬ﻣﻴراثﻫاى فرﻫﻨﮕﻲ و شراﻳط اقتصادي ﻣشکﻼت را‬
‫پدﻳد آورد‪ .‬ﻣردم اﻳﻦ کشﻮر دو جﻨاح ﻧزدﻳك بﻪ ﻫﻢ ﻫجده سال سعﻲ کردﻧد باﻫﻢ زﻧدهﮔﻲ کﻨﻨد‬

‫‪119‬‬
 ‫و اتحاد ثﻤربخش بﻪ وجﻮد آورﻧد؛ اﻣا بﻪ چﻨﻴﻦ ﻫدف دست ﻧﻴافتﻨد‪.‬‬
‫تﻨشﻫا و رقابتﻫاي فرقﻪﻳﻲ جﻨاح ﻫاي شرقﻲ و غربﻲ پاکستان عاﻣﻞ اصﻠﻲ تضعﻴف دوﻟت بﻮد‬
‫کﻪ ﮔرد اختﻼفات زباﻧﻲ‪ ،‬بﻪخصﻮص در جﻨاح غرب و پﻴشرفت صﻨعتﻲ ﻧاچﻴز در جﻨاح شرق دور‬
‫ﻣﻰزد‪ .‬رقﻴب سﻴاسﻲ دﻳﮕري در جﻨاح شرقﻲ پاکستان پﻴدا شد و آن اﻳﻦکﻪ ﻣجﻴب اﻟرحﻤﻦ حزب‬
‫عﻮاﻣﻰ ﻟﻴگ «ﻣردم بﻨﮕال» را اﻳجاد کرد در جرﻳان تابستان سال ‪1968‬م‪ .‬سﻲ و پﻨج تَﻦ بﻨﮕاﻟﻲ‬
‫بﻪ رﻫبري ﻣجﻴب اﻟرحﻤﻦ ﻣتﻬﻢ بﻪ جداسازي شرق پاکستان شدﻧد‪ .‬تا در سال ‪1971‬م‪ .‬اختﻼفات‬
‫ﻣﻴان پاکستان شرقﻲ و غربﻲ ﻣﻨجر بﻪ ﻳك جﻨگ داخﻠﻰ ﮔردﻳد و پس از درﮔﻴريﻫاى خﻮﻧﻴﻦ‬
‫جﻨاح شرقﻲ روابط خﻮد را با دوﻟت ﻣرکزي قطع ﻧﻤﻮده و بﻪصﻮرت ﻳك کشﻮر ﻣستقﻞ بﻪ ﻧام‬
‫بﻨﮕﻠﻪ دﻳش عرض اﻧدام کرد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ سﻪ ﮔروه جداﮔاﻧﻪ تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ ﻧقش رﻫبران و شخصﻴت ﻫاي ﻣﻠﻲ‬
‫در شبﻪ قارة ﻫﻨد کﻪ در آزادي و استقﻼل پاکستان ﻧقش داشتﻨد‪ ،‬ﮔروه دوم راجع بﻪ ﮔذشتﺔ تارﻳخﻲ‬
‫پاکستان و ﮔروه سﻮم درﻣﻮرد عﻮاﻣﻞ جداﻳﻲ بﻨﮕﻠﻪ دﻳش از پاکستان از ﻫﻤدﻳﮕر سؤال ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬ﻣسﻠﻤاﻧان چﻪ وقت در شبﻪ قارة ﻫﻨد ﻣسکﻦﮔزﻳﻦ شدﻧد؟‬
‫‪ .2‬ﻣسﻠﻢ ﻟﻴگ در کدام سال تأسﻴس ﮔردﻳد؟‬
‫‪ .3‬پاکستان در کدام سال و چﮕﻮﻧﻪ اﻳجاد شد؟‬
‫‪ .4‬بﻨﮕﻠﻪدﻳش چرا از پاکستان جدا شد؟‬
‫‪ .5‬بﻨﮕﻠﻪدﻳش در کدام سال اعﻼن استقﻼل ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان از بزرﮔان‪ ،‬اوﻟﻴا و شخصﻴت ﻫاي فرﻫﻨﮕﻲ و ﻣﻨابع دست داشتﻪ شان راجع بﻪ جﻨبش عدم‬
‫خشﻮﻧت ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪120‬‬
 ‫درس سﻰ ام‬

‫جﻤﻬﻮري اسﻼﻣﻲ اﻳران‬

‫در صﻨفﻫاى قبﻠﻰ راجع بﻪ ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬زبان و ﻧفﻮس اﻳران ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮدﻳد‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫درس راجع بﻪ کارکردﻫا و وقاﻳع ﻣﻬﻢ دورة پﻬﻠﻮى و عﻮاﻣﻞ وقﻮع اﻧقﻼب اسﻼﻣﻰ در اﻳران‬
‫ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬
‫اوضاع اقتصادى‪ ،‬سﻴاسﻰ‪ ،‬فرﻫﻨﮕﻰ و اجتﻤاعﻰ اﻳران در اواخر دوره قاجارﻳﻪ از ﻫﻢ ﻣتﻼشﻰ‬
‫ﮔردﻳد و ﻣﻨتج بﻪ ﻳك سﻠسﻠﻪ تحﻮﻻت و تغﻴﻴرات بﻨﻴادى در اﻳﻦ کشﻮر شد‪.‬‬
‫حﻮادث سالﻫاي اخﻴر اﻳران ﻣتأثر از دو بُعد خارجﻰ و داخﻠﻲ بﻮده است‪ .‬در زﻣﻴﻨﺔ خارجﻰ باﻳد‬
‫ﮔفت کﻪ ﻧفﻮذ و سﻠطﺔ کشﻮر ﻫاى استعﻤارى ﻧظﻴر روس و اﻧﮕﻠﻴس در دورة قاجارﻳﻪ ﻧقش بسﻴار‬
‫ﻣﻬﻤﻰ در تضعﻴف تﻮان اقتصادى اﻳران داشت‪ .‬روابط اقتصادى اﻳران با کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ کﻪ‬
‫از دورة صفﻮﻳﻪ آغاز شده بﻮد و از تﻮازن ﻧسبﻰ برخﻮردار بﻮد؛ اﻣا در اواخر دورة قاجارﻳﻪ تعادل‬
‫آن برﻫﻢ خﻮرده بﻪ ﻧفع کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ و ضرر اﻳران تﻤام شد‪ .‬ﻣحصﻮﻻت داخﻠﻰ اﻳران قادر‬
‫بﻪ رقابت با کاﻻﻫاى خارجﻰ ﻧبﻮد‪ ،‬بﻨابراﻳﻦ تﻮﻟﻴد کاﻻﻫاى داخﻠﻰ بﻪ تدرﻳج‪ ،‬سﻴر ﻧزوﻟﻰ ﻧﻤﻮد و‬
‫ﻣحصﻮﻻت خارجﻰ جاىﮔزﻳﻦ آن ﮔردﻳد‪ .‬صاحبان صﻨاﻳع و حرفﻪﻫا در شﻬر ﻫاى ﻣختﻠف اﻳران‬
‫بﻪ تدرﻳج ﻣشاغﻞ خﻮد را از دست داده و بﻴکار شدﻧد‪ ،‬تﻮﻟﻴد و رفاه‪ ،‬جاى خﻮد را بﻪ بﻴکاري فقر‬
‫و استبداد عﻮض کرد‪.‬‬
‫تﻤام جﻨبش ﻫاى ضد استبدادى‪ ،‬عداﻟت خﻮاﻫان و احزاب اسﻼﻣﻲ ﻧقش ﻣؤثر خﻮد را در اعادة‬
‫آزادي و عداﻟت در اﻳران اﻳفا ﻧﻤﻮدﻧد بخشﻲ از تعاﻟﻴﻢ اسﻼم ﻣبارزه با سﻠطﻪ جﻮﻳﻰ‪ ،‬استبداد‪ ،‬ظﻠﻢ‬
‫و ستﻢ فرﻣاﻧرواﻳان خﻮدکام ﻣﻲباشد کﻪ اثرات آن را ﻣﻰتﻮان در جﻨبش ﻣشروطﻴت دورة قاجارى‬

‫‪121‬‬
 ‫و اﻳستادهﮔﻰ ﻣردم را در ﻣقابﻞ دودﻣان پﻬﻠﻮى ﻣشاﻫده کرد‪ .‬حﻮادث و واقعات جﻬاﻧﻰ ﻧﻴز براﻳﻦ‬
‫تحﻮﻻت سﻴاسﻰ و اجتﻤاعﻰ اثرات خﻮد را بﻪجا ﮔذاشت‪ .‬حدود ﻳك سال قبﻞ از شروع جﻨگ‬
‫جﻬاﻧﻰ اول‪ ،‬احﻤد شاه قاجار کﻪ بﻪ سﻦ بﻠﻮغ رسﻴده بﻮد‪ ،‬ﻧاصر اﻟﻤﻠك را از ﻧﻴابت سﻠطﻨت کﻨار‬
‫ﮔذاشت و فرﻣان برﮔذارى اﻧتخابات را براى تشکﻴﻞ ﻣجﻠس شﻮراى ﻣﻠﻰ صادر کرد؛ اﻣا سال بعد‬
‫با آغاز جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول‪ ،‬ﻣجﻠس در پﻲ ﮔسترش تجاوزات بﻴﮕاﻧﻪﮔان بﻪ تعطﻴﻞ کشﻴده شد‪ .‬اﻳران‬
‫باوجﻮد بﻲطرفﻰ در جﻨگ با تجاوز بﻴﮕاﻧﻪﮔان و ﻧتاﻳج ﻧاﮔﻮار جﻨگ ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳد‪.‬‬

‫دورة پﻬﻠﻮى‬
‫ﻫرج و ﻣرج اوضاع سﻴاسﻰ‪ ،‬اقتصادى و ادارى اﻳران پس از جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول‪ ،‬اﻳجاد ﻧظام‬
‫سﻴﻮسﻴاﻟستﻰ در روسﻴﻪ‪ ،‬اﻣکان سراﻳت آن بﻪ ﻣﻤاﻟك ﻫﻤجﻮار و ﻧارضاﻳتﻰ‬
‫عﻤﻮﻣﻰ ﻣﻠت اﻳران از وضعﻴت حاکﻢ‪ ،‬بروز قﻴام ﻫاى ﻣختﻠف در ﮔﻮشﻪ‬
‫و کﻨار کشﻮر‪ ،‬ﻣسدود شدن راه ﻫاى تجارتﻰ و ﻳاس و ﻧااﻣﻴدى ﻣحافﻞ‬
‫ﻣﻠﻰ و وطﻦ دوست از احﻤد شاه قاجار‪ ،‬زﻣﻴﻨﺔ کﻮدتاى سﻮم حﻮت را‬
‫فراﻫﻢ ساخت‪ .‬ﻣجرى کﻮدتا رضاخان بﻮد‪ ،‬وى بعد از تصرف تﻬران‬
‫کابﻴﻨﺔ ﻣستقﻠﻰ بﻪ رﻳاست سﻴد ضﻴا اﻟدﻳﻦ طباطبائﻰ تشکﻴﻞ داد و چﻨد‬
‫روز بعد‪ ،‬رضا خان بﻪ وزارت دفاع ﻣﻨصﻮب شده و سﻴد ضﻴااﻟدﻳﻦ از‬
‫اﻳران تبعﻴد ﮔردﻳد و سپس در کابﻴﻨﺔ قﻮام اﻟسﻠطﻨﻪ‪ ،‬زﻣام وزارت دفاع و‬
‫ﻣحﻤد رضاشاه‬
‫فرﻣاﻧدﻫﻰ قﻮاى اﻧتظاﻣﻰ اﻳران در دست رضا خان باقﻰ ﻣاﻧد‪.‬‬
‫در چﻨﻴﻦ وضعﻴت‪ ،‬زﻣزﻣﺔ ﻣخاﻟفت با احﻤد شاه قاجار در ﻣجاﻟس‪ ،‬ﻣحافﻞ سﻴاسﻰ و ﻣطبﻮعات آغاز‬
‫شد‪ .‬خدﻣات برجستﺔ ﻧظاﻣﻰ رضاشاه قدرت و ﻧفﻮذ ﻧظاﻣﻰ‪ ،‬حسﻦ سﻴاست و تدبﻴر قاطع او ﻣجال و‬
‫زﻣﻴﻨﻪ را براى اﻧقراض سﻠطﻨت قاجارﻳﻪ فراﻫﻢ ساخت‪.‬‬
‫رضا خان در غﻴاب شاه کﻪ در اروپا بﻪ سر ﻣﻰبرد‪ ،‬روز بﻪ روز ﻣﻮقعﻴت خﻮد را بﻴشتر تحکﻴﻢ‬
‫ﻣﻴکرد و در عﻴﻦ حال ﻣﻰکﻮشﻴد تا با تبﻠﻴغاتﻰ وسﻴع عﻠﻴﻪ احﻤد شاه قاجار‪ ،‬او را ﻧسبت بﻪ سرﻧﻮشت‬
‫ﻣﻤﻠکت بﻰ اعتﻨا ﻧشان دﻫد‪.‬‬
‫سراﻧجام‪ ،‬ﻣجﻠس شﻮراى ﻣﻠﻰ در عقرب ‪1304‬ﻫـ‪..‬ش‪ .‬اﻧقراض سﻠطﻨت قاجارﻳﻪ را اعﻼم و حکﻮﻣت‬
‫ﻣﻮقت را بﻪ سرکردة سپاه‪ ،‬رضا خان پﻬﻠﻮى واﮔذار ﻧﻤﻮد و طبق درخﻮاست ﻣجﻠس شﻮراى ﻣﻠﻰ‬
‫در ﻣاه قﻮس ﻫﻤان سال‪ ،‬ﻣجﻠس ﻣؤسسان تشکﻴﻞ ﮔردﻳد و آن ﻣجﻠس‪ ،‬سﻠطﻨت را بﻪ رضا شاه‬
‫پﻬﻠﻮى تفﻮﻳض ﻧﻤﻮد و ﻣﻮادى از قاﻧﻮن اساسﻰ را کﻪ طبق آن سﻠطﻨت ﻣختص‪ ،‬بﻪ خاﻧدان قاجارﻳﻪ‬
‫بﻮد‪ ،‬ﻟغﻮ و در ﻣﻮاد جدﻳد سﻠطﻨت ﻣختص خاﻧﻮاده پﻬﻠﻮى ﮔردﻳد‪.‬‬
‫بﻪ ﻣﻨاسبت وقﻮع جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم کﻪ از سال ‪1939‬م‪1945 -.‬م‪ .‬ﻣﻴﻼدي بﻪ طﻮل اﻧجاﻣﻴد در ‪25‬‬

‫‪122‬‬
‫سﻨبﻠﻪ ‪1320‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬قﻮاى اتحاد شﻮروى و اﻧﮕﻠﻴس از چﻨد جاﻧب بﻪ اﻳران حﻤﻠﻪ کردﻧد‪ .‬رضا شاه‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻣاه از سﻠطﻨت کﻨارهﮔﻴرى کرد و زﻣام کشﻮر را بﻪ فرزﻧد ارشد و وﻟﻴعﻬد سﻠطﻨت تفﻮﻳض‬
‫کرده و خﻮد عازم افرﻳقاى جﻨﻮبﻰ ﮔردﻳد‪ .‬ﻧامبرده پس از دو سال و ده ﻣاه و ﻧﻪ روز دورى از وطﻦ‬
‫در اثر سکتﺔ قﻠبﻰ وفات ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫رضا خان در دورة سﻠطﻨت و حکﻤرواﻳﻰ خﻮﻳش بﻪ اقداﻣات ﻣﻬﻢ ذﻳﻞ دست زد‪ :‬اﻳجاد اردوى‬
‫ﻣﻨظﻢ‪ ،‬تجدﻳد ﻧظام ﻣحاکﻤاتﻰ‪ ،‬تدوﻳﻦ ﻣجﻤﻮعﺔ قﻮاﻧﻴﻦ ﻣدﻧﻰ و جزاﻳﻰ‪،‬تأسﻴس ادارة ثبت احﻮال‬
‫ﻧفﻮس‪ ،‬صدور کارت ﻫاى ﻫﻮﻳت‪ ،‬تأﻣﻴﻦ ادارة ثبت اﻣﻼك‪ ،‬ساختﻤان راه آﻫﻦ سرتاسرى‪ ،‬تأﻣﻴﻦ‬
‫باﻧك ﻣﻠﻰ‪ ،‬ﻧشر پﻮل‪ ،‬وضع تعرفﻪ ﻫاى ﮔﻤرکﻰ‪ ،‬اعﻤار شﻬرﻫا‪ ،‬بسط و تﻮسعﺔ فرﻫﻨگ‪ ،‬اﻳجاد‬
‫شرکتﻫا‪ ،‬اﻳجاد و تأسﻴس پﻮﻫﻨتﻮن ﻫا‪ ،‬اصﻼحات و رﻳفﻮرم اجتﻤاعﻰ ﻣؤثر و تعﻤﻴﻢ آن بﻪ‬
‫وﻻﻳات‪.‬‬
‫ﻣحﻤد رضا شاه پﻬﻠﻮى‬
‫ﻣحﻤد رضا شاه پﻬﻠﻮى فرزﻧد رضا شاه پﻬﻠﻮى دوﻣﻴﻦ پادشاه خاﻧدان‬
‫پﻬﻠﻮى است‪ ،‬وى در عقرب سال ‪1298‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬در تﻬران ﻣتﻮﻟد و‬
‫تحصﻴﻼت ابتداﻳﻰ را در ﻣکتب ﻧظاﻣﻰ و تحصﻴﻼت عاﻟﻰ را در‬
‫سﻮﻳس بﻪ پاﻳﺔ اکﻤا ل رساﻧﻴد‪ .‬در سﻨبﻠﻪ ‪1320‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬بﻪ اثر حﻤﻠﻪ‬
‫ﻧﻴروﻫاى اتحاد شﻮروى (سابق) و اﻧﮕﻠﻴس بر اﻳران رضا شاه از سﻠطﻨت‬
‫برکﻨار و ﻣحﻤد رضا شاه پﻬﻠﻮى کﻪ عﻨﻮان وﻟﻴعﻬدى داشت عﻬده‬
‫دار سﻠطﻨت ﮔردﻳد‪ .‬ﻣﻮصﻮف در ‪ 25‬سﻨبﻠﻪ در ﻣجﻠس شﻮرا سﻮﮔﻨد‬
‫رضا شاه پﻬﻠﻮى‬ ‫وفادارى ﻳاد کرد‪ ،‬بدﻳﻦ ترتﻴب او در روز ﻫاى تارﻳك کﻪ از ﻳك‬
‫سﻮ جﻨگ جﻬاﻧﻰ دﻧﻴا را فرا ﮔرفتﻪ بﻮد و از سﻮى دﻳﮕر‪ ،‬کشﻮر اﻳران‬
‫تحت اشغال ﻧﻴروﻫاى روس و اﻧﮕﻠﻴس بﻪ سر ﻣﻰ برد بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪ .‬سال ﻫاى ﻧخست سﻠطﻨت‬
‫ﻣحﻤد رضاشاه ﻣصادف با روزﻫاى بسﻴار بحراﻧﻰ و دشﻮار بﻮد‪ ،‬زﻳرا تﻮطﻴﻪ ﻫاى براى تﻬدﻳد کشﻮر‬
‫و استقﻼل آن و ﻫﻢ تجزﻳﺔ قسﻤتﻰ از خاك اﻳران چﻴده شد کﻪ با صدور اعﻼﻣﻴﺔ کﻨفراﻧس تﻬران‬
‫کﻪ ﻣرکب از سران کشﻮر ﻫاى اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬روس‪ ،‬اﻣرﻳکا بﻮد تا اﻧدازة اﻳﻦ پﻼن خﻨثﻲ ﮔردﻳد و‬
‫بﻪ ﻣﻮجب آن پس از جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم‪ ،‬قﻮاى اشغاﻟﮕر‪ ،‬اﻳران را ترك ﮔفتﻨد‪ .‬از اقداﻣات ﻣﻬﻢ‬
‫سﻠطﻨت ﻣحﻤد رضا شاه‪ ،‬ﻣﻠﻰ شدن ﻧفت اﻳران بﻪ رﻫبرى داکتر ﻣحﻤد ﻣصدق ﻣﻲباشد‪.‬‬
‫از وقاﻳع ﻣﻬﻢ دورة حکﻤرواﻳﻰ ﻣحﻤد رضا شاه شاﻣﻞ شدن دوﻟت اﻳران بﻪ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‪ ،‬تدوﻳر‬
‫کﻨفراﻧس تارﻳخﻰ تﻬران کﻪ بﻪ ﻣﻮجب آن استقﻼل و تﻤاﻣﻴت ارضﻰ اﻳران تاﻳﻴد ﮔردﻳد‪ .‬پﻴﻮستﻦ‬
‫بﻪ پﻴﻤان ﻧظاﻣﻰ بغداد (سﻨتﻮ) اﻳجاد ﻧخستﻴﻦ دستﮕاه تﻠﻮﻳزوﻧﻰ‪ ،‬تأسﻴس باﻧك ﻣرکزى‪ ،‬ﻣبارزه با‬
‫بﻲسﻮادى‪ ،‬حق اﻧتخاب شدن زﻧان در ﻣجﻠس سﻨا و شﻮرا‪ ،‬اعﻤار سركﻫاى بزرگ جﻬت بﻬره‬

‫‪123‬‬
 ‫بردارى‪ ،‬اﻳجاد احزاب سﻴاسﻰ‪ ،‬تأﻣﻴﻦ کارخاﻧﺔ جات ﻣﻮتر سازى‪ ،‬اﻳجاد خطﻮط آﻫﻦ جدﻳد‪،‬‬
‫کشﻴدن ﻟﻮﻟﺔ ﮔاز بﻴﻦ اتحاد شﻮروى(سابق) و اﻳران‪ ،‬تﻮسعﻪ و تحکﻴﻢ‬
‫روابط سﻴاسﻰ با کشﻮرﻫاى جﻬان‪ ،‬ساختﻤان تصفﻴﻪخاﻧﻪﻫاى ﻧفت‪ ،‬تعﻴﻴﻦ‬
‫سرحدات آبﻰ ﻣﻴان اﻳران و عراق‪ ،‬اﻳجاد ﻧﻴروﮔاه ﻫستﻪ ﻳﻰ بﻪ ﻫﻤکارى‬
‫فراﻧسﻪ و آﻟﻤان ﻣﻰتﻮان ﻧام برد‪.‬‬
‫ﻣحﻤد رضا شاه در ﻣاه جدى سال ‪ 1357‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬در اثر قﻴام ﻣردم و‬
‫اﻧقﻼب اسﻼﻣﻰ‪ ،‬اﻳران را ﻫﻤراه با کﻠﻴﻪ اعضاى خاﻧﻮادة خﻮد ترك ﻧﻤﻮد‬
‫و پس از ‪ 18‬ﻣاه سرﮔرداﻧﻰ با بﻴﻤارى سرطان در سال ‪1359‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬در‬
‫آﻳت اﷲ سﻴد روح اﷲ خﻤﻴﻨﻲ‬ ‫ﻣصر چشﻢ از جﻬان پﻮشﻴد و در ﻫﻤان جا بﻪ خاك سپرده شد‪.‬‬
‫اوضاع اﻳران از سال ‪1356‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬دچار تحﻮﻻتﻰ سرﻳع شد و ﻧﻬضتﻲ‬
‫کﻪ اﻣام خﻤﻴﻨﻰ از سال ‪1341‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬آغاز کرده بﻮد‪ ،‬وارد ﻣرحﻠﺔ ﮔستردهﻳﻰ شده و ﻣبدل بﻪ‬
‫اﻧقﻼب اسﻼﻣﻰﮔردﻳد کﻪ سر اﻧجام در ﻣاه دﻟﻮ ‪1357‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬بﻪ پﻴروزى رسﻴد‪ .‬بعد از فرار شاه بﻪ‬
‫ﻣصر ﻧظاﻣﻲ کﻪ ‪ 37‬سال بر کشﻮر ﻣسﻠط بﻮد سرﻧﮕﻮن ساختﻪ شد‪.‬‬
‫سراﻧجام روز دوازدﻫﻢ دﻟﻮ اﻣام خﻤﻴﻨﻰ بﻪ اﻳران بازﮔشت و با استقبال ﮔرم ﻣردم ﻣﻮاجﻪ شد‪ .‬دوﻟت‬
‫جدﻳد بﻪ تارﻳخ ‪ 1357/11/15‬ﻫـ ‪ .‬ش‪ .‬با حکﻢ اﻣام خﻤﻴﻨﻰ بﻪ ﻧخست وزﻳرى ﻣﻬﻨدس بازرﮔان‬
‫رسﻤﻴت پﻴدا کرد‪ .‬بازرﮔان ﻣاﻣﻮر شد تا عﻼوه بر ادارة کشﻮر براى تغﻴﻴر ﻧظام سﻴاسﻰ بﻪ جﻤﻬﻮرى‬
‫اسﻼﻣﻰ‪ ،‬رﻳفراﻧدم برﮔزار کﻨد و بدﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬عصر تازه در تارﻳخ اﻳران آغاز ﮔردﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ سقﻮط حکﻮﻣت قاجارﻳﻪ و ﮔروه‬
‫دوم در رابطﻪ بﻪ خاﻧدان پﻬﻠﻮى با ﻫﻤدﻳﮕر بحث کﻨﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬کدام عﻮاﻣﻞ باعث سقﻮط سﻠطﻨت احﻤدشاه قاجار ﮔردﻳد؟‬
‫‪ .2‬روﻳدادﻫاى ﻣﻬﻢ سﻠطﻨت رضاشاه را فﻬرست ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ .3‬عﻮاﻣﻞ سقﻮط سﻠطﻨت ﻣحﻤد رضاه شاه کدامﻫا بﻮدﻧد؟‬
‫‪ .4‬اﻧقﻼب اسﻼﻣﻰ اﻳران در کدام سال و تحت رﻫبرى کدام شخصﻴت بﻪ پﻴروزى رسﻴد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان از روي ﻣﻨابع و ﻣأخذ و بﻪ ﻫﻤکارى ﻣعﻠﻤان در ﻣﻮرد عﻮاﻣﻞ جﻨگ دوم و تأثﻴرات آن‬
‫باﻻى اﻳران ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪124‬‬
 ‫درس سﻰ و ﻳکﻢ‬
‫جﻤﻬﻮري خﻠﻖ چﻴﻦ‬

‫در صﻨف ﻧﻬﻢ‪ ،‬شﻤا در ﻣﻮرد ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮس و اقﻠﻴتﻫاى چﻴﻦ آشﻨاﻳﻰ حاصﻞ ﻧﻤﻮدﻳد‪.‬‬
‫دراﻳﻦ درس راجع بﻪ سﻮابق تارﻳخﻲ و حﻮادث سال ‪1949‬م‪ .‬ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻲﮔردد‪.‬‬

‫سرزﻣﻴﻦ چﻴﻦ در ﻧﻴﻢ کرة شﻤاﻟﻲ در قسﻤت شرقﻲ قارة آسﻴا و ساحﻞ غربﻲ اقﻴاﻧﻮس آرام با داشتﻦ‬
‫‪ 9،6‬ﻣﻴﻠﻴﻮن کﻴﻠﻮﻣتر ﻣربع ﻣساحت‪ ،‬سﻮﻣﻴﻦ کشﻮر بزرگ دﻧﻴا ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫پاﻳتخت جﻤﻬﻮري خﻠق چﻴﻦ‪ ،‬شﻬر پکﻴﻦ (بﻲ جﻴﻨگ) ﻣﻲباشد کﻪ ﻳکﻲ از ﻣراکز عصر کﻬﻦ بﻮده‬
‫و سابقﺔ تارﻳخﻲ آن بﻪ ‪ 3000‬سال قبﻞ بر ﻣﻲﮔردد‪ .‬شﻬر ﻣذکﻮر ‪ 1000‬سال قبﻞ بازسازي شده و‬
‫ﻫفت قرن قبﻞ‪ ،‬قﻮبﻼي خان (بﻲ جﻴﻨگ) را پاﻳتخت داﻳﻤﻲ خﻮﻳش قرار داد و تا کﻨﻮن بﻪ استثﻨاي‬
‫سالﻫاي ‪ 1949 -1928‬ﻣﻴﻼدى کﻪ ﮔﻮﻣﻴﻦ تاﻧگ پاﻳتخت خﻮد را بﻪ ﻧﻦ جﻴﻨگ ﻣﻨتقﻞ ساخت‪،‬‬
‫پکﻴﻦ حﻴثﻴت پاﻳتخت را دارا ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫اکثر باشﻨده ﮔان چﻴﻦ از ﻧژاد خان (ﻫان) ﻣﻲباشﻨد کﻪ طﻲ قرون ﻣتﻤادي در ﻫﻤﻴﻦ سرزﻣﻴﻦ زﻳست‬
‫ﻧﻤﻮده اﻧد‪.‬‬
‫چﻨدﻳﻦ قرن قبﻞ حکﻮﻣت بﻨﻲ اﻣﻴﻪ سرزﻣﻴﻦ ﻫاي وسﻴعﻰ از شرق ﻣﻴاﻧﻪ و ﻣﻨطقﺔ از سﻨد تا سﻮاحﻞ‬
‫جﻨﻮبﻲ ﻣدﻳتراﻧﻪ و شﻤال افرﻳقا را زﻳر پرچﻢ واحد اسﻼم قرار داد‪ ،‬از اﻳﻦکﻪ وضعﻴت جﻨگ و‬
‫درﮔﻴري داخﻠﻲ در بعضﻰ از ﻣﻨاطق جﻬان اسﻼم حکﻤفرﻣا بﻮد‪ ،‬روﻧد تﻮسعﺔ ﻣﻨاسبات با چﻴﻦ‬
‫تحرك چﻨداﻧﻲ ﻧداشت‪.‬‬
‫در دوران خﻠفاي عباسﻲ‪ ،‬بﻪخصﻮص پس از اﻧتقال ﻣرکز خﻼفت از دﻣشق بﻪ بغداد از اواسط قرن‬

‫‪125‬‬
 ‫ﻫشتﻢ ﻣﻴﻼدي تقاضا براى کاﻻ ﻫاي تزﻳﻴﻨﻲ باعث تجدد روابط تجارتﻰ کشﻮرﻫاي ﻣﻨطقﻪ با چﻴﻦ‪،‬‬
‫بﻪخصﻮص از طرﻳق راهﻫاي زﻣﻴﻨﻲ آسﻴاي ﻣرکزي ﮔردﻳد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣبادﻻت از طرﻳق بحرى از خﻠﻴج‬
‫فارس‪ ،‬جﻨﻮب عربستان‪،‬شرق افرﻳقا‪ ،‬ﻫﻨد‪ ،‬جﻨﻮب شرق آسﻴا تا چﻴﻦ از اﻫﻤﻴت بﻴشتري برخﻮردار بﻮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ دوره دوﻟت ﻣقتدر ﻣرکزي بر دﻧﻴاي اسﻼم حکﻮﻣت ﻣﻰکرد و ﻣدافع روابط تجارتﻲ ﮔسترده‬
‫و وسﻴعﻲ بﻪخصﻮص با چﻴﻦ بﻮد‪ ،‬در چﻴﻦ ﻧﻴز سﻠسﻠﺔ تاﻧگ ضاﻣﻦ اﻣﻨﻴت جاده ﻫاي تجارتﻲ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫از قرن شاﻧزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي بﻪ بعد در اثر تسﻠط ﻳافتﻦ پرتﮕاﻟﻲﻫا و ﻫاﻟﻨديﻫا بر راهﻫاي بحري و‬
‫تجارتﻲ ﻣﻨطقﻪ ﻫرﻣز‪ ،‬در اﻳران‪ ،‬ﮔﻮا در ﻫﻨد‪ ،‬و ﻣاکائﻮ در جﻨﻮب چﻴﻦ‪ ،‬روابط با چﻴﻦ و ساﻳر‬
‫کشﻮرﻫاي آسﻴاي شرقﻲ بﻪ ضعف ﮔراﻳﻴد‪.‬‬
‫از اواﻳﻞ قرن سﻴزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي در اثر ﻫجﻮم ﻣغﻮلﻫا تعدادى از کشﻮرﻫاي‬
‫ﻣﻨطقﻪ و ﻫﻢ ﻣﻨاطق خاور ﻣﻴاﻧﻪ بﻪ تدرﻳج بﻪ سرﻧﻮشت ﻣشابﻬﻲ روبﻪرو شدﻧد‪.‬‬
‫اوکتاي قا آن در سال ‪ 1230‬ﻣﻴﻼدي با دو برادرش جغتاي و تﻮﻟﻲ و پسران‬
‫خﻮد بﻪ طرف جﻠﮕﺔ ﻫﻮاﻧگ ﻫﻮ حرکت کرد و در سال ‪ 1234‬ﻣﻴﻼدي شﻬر‬
‫کاي فﻨگ را بﻪ تصرف خﻮﻳش درآورد‪.‬‬
‫در دوران ﻣعاصر‪ ،‬دوﻟت ﻣﻨچﻮ تجارت با اﻧﮕﻠﻴسﻫا را ﻣحدود کرده تحت‬
‫ﻧظارت قرار داد و خﻮاﻫان تجدﻳد ﻧظر در ﻣقررات و روابط تجارتﻰ شد‪.‬‬
‫سﻮن ﻳات سﻦ‬
‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا ﻧﻴز تﻼش کردﻧد کﻪ از طرﻳق ﻫﻨد بﻪ ﮔسترش تجارت با جﻬان‬
‫بپردازﻧد‪ .‬ﻫدف اساسﻰ روابط اﻧﮕﻠﻴسﻫا با چﻴﻦ تجارت ترﻳاك بﻮد کﻪ اﻳﻦ روابط تجارتﻰ‬
‫پﻴاﻣدﻫاى ﻧاﮔﻮارى در قبا ل داشت کﻪ ﻣﻨتج بﻪ جﻨگ ترﻳاك بﻴﻦ سالﻫاى ‪1860 -1841‬ﻣﻴﻼدى‬
‫ﮔردﻳد‪.‬‬
‫در قرن بﻴستﻢ ﻣﻴﻼدي حکﻮﻣت ﻫاي اﻣپراتﻮري و سپس جﻤﻬﻮري ﻣﻠﻲ چﻴﻦ بر سر کار آﻣدﻧد‪ .‬داکتر‬
‫سﻮن ﻳات سﻦ کﻪ بﻪﻧام پدر چﻴﻦ (ﻣدرن) ﻣشﻬﻮر است‪ ،‬رﻫبر اﻧقﻼب ‪ 1911‬ﻣﻴﻼدي و اوﻟﻴﻦ رئﻴس‬
‫جﻤﻬﻮر چﻴﻦ ﻧﻴز بﻮده است کﻪ رﻫبري حزب ﮔﻮﻣﻴﻦ تاﻧگ را تا سال ‪1921‬ﻣﻴﻼدى بﻪ عﻬده داشت‪.‬‬
‫اﻧﻘﻼب ‪ 1949‬ﻣﻴﻼدي‬
‫در بﻬار سال ‪1928‬ﻣﻴﻼدي افراد باقﻲﻣاﻧده از شﻮرش شکست خﻮردة (فصﻞ خزان) بﻪ رﻫبري ﻣائﻮ‬
‫و سربازاﻧﻲ کﻪ از شﻮرش ﻧافرجام ﻧاﻧچاﻧگ جان بﻪ سﻼﻣت برده بﻮدﻧد با فرﻣاﻧده جﻮده بﻪ ﻳکدﻳﮕر‬
‫ﻣﻠحق شدﻧد‪ .‬ﻣﻼقات اﻳﻦ دو رﻫبر ﻣاﻧع از ﻫﻢ پاشﻴده ﮔﻲ ﻧﻴرو ﻫاي حزب کﻤﻮﻧﻴست ﮔردﻳد و آن‬
‫دو تصﻤﻴﻢ ﮔرفتﻨد ﻧﻴرو ﻫاي باقﻲﻣاﻧده در چﻮکات ارتش سرخ چﻴﻦ‪ ،‬سازﻣان داده شﻮد و اوﻟﻴﻦ‬
‫پاﻳﮕاه کﻪ حزب کﻤﻮﻧﻴست براي استقرار (ارتش سرخ چﻴﻦ) تأسﻴس کرد (چﻨگ کاﻧگ شﻦ)‬
‫بﻮد‪ .‬ﻫﻢچﻨان ﻣائﻮ در اواخر سال ‪ 1931‬ﻣﻴﻼدي اوﻟﻴﻦ جﻤﻬﻮري شﻮراي چﻴﻦ را در ﻧاحﻴﻪ ﮔﻴاﻧﮕسﻲ اعﻼم‬
‫داشت‪.‬‬

‫‪126‬‬
‫ﻼ دو چﻴﻦ وجﻮد داشت‪ .‬ﻳك‪ ،‬قﻠﻤروي کﻪ زﻳر ﻧظارت ﮔﻮﻣﻴﻨدان‬ ‫در پاﻳان جﻨگ جﻬاﻧﻲ دوم عﻤ ً‬
‫و دﻳﮕري ﻣﻨاطق آزاد شده کﻪ تحت رﻫبري حزب کﻤﻮﻧﻴست چﻴﻦ قرار داشت‪ .‬ﮔﻮﻣﻴﻨدان‬
‫کﻤكﻫاي وسﻴعﻲ از طرف اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳکا بﻪ شکﻞ سﻼح و ﻣﻬﻤات‪ ،‬آﻣﻮزش و اﻧتقال‬
‫سربازان بﻪ ﻧﻮاحﻲ شرقﻲ‪ ،‬ساختﻤان و ﻧﮕﻬداشت راهﻫاي ارتباطﻲ‪ ،‬پشتﻴباﻧﻲ و حﻤاﻳت ﻧظاﻣﻲ و‬
‫دﻳپﻠﻮﻣاتﻴك وغﻴره بﻪ دست ﻣﻰآورد‪ .‬ﻧﻴرو ﻫاي کﻤﻮﻧﻴست چﻴﻦ از ﻧﮕاه ﻧظاﻣﻲ‪ ،‬اقتصادي و تأﻣﻴﻦ‬
‫ارتباطات در ﻣقاﻳسﻪ با رژﻳﻢ چاﻧکاي شﻴك عقب بﻮدﻧد؛ اﻣا حﻤاﻳت و پشتﻴباﻧﻲ ﻣردم را با خﻮد‬
‫داشتﻨد‪.‬‬
‫حزب کﻤﻮﻧﻴست چﻴﻦ آﻣادهﮔﻲ ﻣؤثري براي ﻣقاوﻣت ﮔرفتﻪ بﻮد‬
‫ﻣطابق ﻣصﻮبﺔ ﻣؤرخ ‪ 4‬ﻣﻰ‪ 1946‬م‪ .‬کﻤﻴتﺔ ﻣرکزي حزب کﻤﻮﻧﻴست‬
‫چﻴﻦ ﻣصادرة زﻣﻴﻦ ﻫاي ﻣاﻟکان بزرگ‪ ،‬اقداﻣﻰ در زﻣﻴﻨﺔ اجتﻤاعﻲ و‬
‫اقتصادي بﻮد‪ .‬ﻫﻤزﻣان با آن تدابﻴري در جﻬت جﻠب و احضار عسکري‬
‫اتخاذ ﮔردﻳد‪ .‬حزب کﻤﻮﻧﻴست با استفاده از اشکال ﻣختﻠف ﻣبارزه‬
‫ﻣائﻮ‬ ‫ﻣساﻟﻤت آﻣﻴز و ﻧظاﻣﻲ تﻮاﻧست ﻣردم را در ﻣقابﻠﻪ با حﻤﻼت ﮔﻮﻣﻴﻨدان‬
‫آﻣاده سازد‪.‬‬
‫اردوي آزادي بخش در تابستان و خزان سال ‪1948‬م‪ .‬بﻪ عﻤﻠﻴات ﻣﻮفقﻴت آﻣﻴز قاطع و تعﻴﻴﻦ کﻨﻨده‬
‫دست زد‪ .‬سربازان ﮔﻮﻣﻴﻨدان در شﻤال شرق چﻴﻦ در شﻬرﻫا ﻣحاصره شده و درﻫﻢ شکستﻪ‪ ،‬اسﻴر وﻳا‬
‫تسﻠﻴﻢ شدﻧد‪ .‬عﻤده ترﻳﻦ ﻧاحﻴﺔ صﻨعتﻲ چﻴﻦ‪ ،‬ﻳعﻨﻲ ﻣرکز کارخاﻧﻪ ﻫاي ذوب فﻠز‪ ،‬استخراج زغال سﻨگ‪،‬‬
‫ﻣاشﻴﻦ سازي‪ ،‬ﻣراکز اﻧرژي با شبکﻪ ﻫاي پﻴشرفتﺔ حﻤﻞ و ﻧقﻞ بﻪ تصرف ﻧﻴرو ﻫاي کﻤﻮﻧﻴست افتاد‪.‬‬
‫در پاﻳان سال ‪1948‬م‪ .‬قﻮت ﻫاي حزب کﻤﻮﻧﻴست بﻪ سراسر شﻤال و شﻤال شرق چﻴﻦ ﻣسﻠط‬
‫ﮔردﻳدﻧد‪ .‬در سال ‪1949‬م‪ .‬بﻲ جﻴﻨگ بدون ﻣقاوﻣت سقﻮط کرد و بﻪ دست قﻮت ﻫاي حزب‬
‫کﻤﻮﻧﻴست افتاد و در فاصﻠﻪ بﻴﻦ ﻣاه ﻫاي اپرﻳﻞ و ﻧﻮاﻣبر ﻫﻤان سال اغﻠب شﻬرﻫاي چﻴﻦ بدون خﻮن‬
‫رﻳزى بﻪ دست کﻤﻮﻧﻴستﻫا افتاد‪ .‬چاﻧکاى شﻴك با ﮔروه کﻮچك از سربازان خﻮد بﻪ تاﻳﻮان فرار‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬بعد از اشغال پکﻦ و درﻫﻢ شکستﻦ قﻮاي چاﻧکاى شﻴك حزب کﻤﻮﻧﻴست بﻪ پﻴروزي قاطع و‬
‫ﻧﻬاﻳﻲ رسﻴد و ﻣائﻮ روز اول ﻣاه اکتﻮبر ‪1949‬م‪ .‬را در ﻣﻴدان صﻠح آسﻤاﻧﻲ پﻴکﻦ‪ ،‬تأسﻴس جﻤﻬﻮري‬
‫خﻠق چﻴﻦ اعﻼن ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫چﻮن سﻴاست خارجﻲ چﻴﻦ از ‪1949‬م‪ .‬بﻪ بعد بر اساس ﻧظرﻳات و عقاﻳد ﻣائﻮ رقﻢ زده شد‪ ،‬ﻧظرﻳات‪،‬‬
‫افکار و عکساﻟعﻤﻞﻫاي او در قبال ﻣساﻳﻞ داخﻠﻲ و خارجﻲ بر آن تأثﻴر کﻠﻲ داشت‪ .‬از اﻳﻦ رو‬
‫سﻴاست خارجﻲ آن کشﻮر از دﻫﺔ ‪ 50‬بﻪ بعد ﻧﻴز بر ﻣبﻨاي فراز و ﻧشﻴب ﻫاي داخﻠﻲ چﻴﻦ و‬
‫تحﻮﻻت در عرصﻪ بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‪ ،‬ﻣتأثر از آن بﻮده است‪.‬‬
‫ﻣائﻮ در دورة جﻨگ ﻫاي اﻧقﻼبﻲ و پﻴش از کسب قدرت کاﻣﻞ ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد دوره ﻫاي بعد ﻫﻴچﮕاه از ﻳك‬

‫‪127‬‬
 ‫اﻟﮕﻮي ثابت براي اعﻤال سﻴاست ﻫاي ﻣﻮرد ﻧظر خﻮﻳش استفاده ﻧﻤﻲکرد‪ ،‬بﻠکﻪ با تﻮجﻪ بﻪ شراﻳط سﻴاسﻲ‪،‬‬
‫اقتصادي‪ ،‬ﻧظاﻣﻲ و فﻨﻲ چﻴﻦ و اوضاع بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻲ‪ ،‬اصﻮل ستراتﻴژﻳکﻲ قابﻞ اﻧعطاف را بﻪ کار ﻣﻰبرد‪.‬‬
‫سﻴاست چﻴﻦ بعد از سالﻫاي ‪ 1980‬ﻣﻮجب افزاﻳش روابط کشﻮر ﻣذکﻮر با کشﻮرﻫاي ﻣﻨطقﻪ و جﻬان‬
‫ﮔردﻳد با تﻮجﻪ بﻪ تازه ﮔﻲ ورود فعال چﻴﻦ بﻪ صحﻨﺔ رقابت در ﻣﻨطقﻪ حاﻳز اﻫﻤﻴت بسﻴار ﮔردﻳد‪.‬‬
‫ﻼ در عرصﺔ ﻣﻨاسبات بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ و بﻪخصﻮص کﻤكﻫاي آن‪ ،‬بﻴشتر جﻨبﺔ اعتقادي‬ ‫چﻴﻦ قب ً‬
‫(اﻳدﻳﻮﻟﻮژﻳك) داشت و بﻪ ﻣﻨظﻮر سﻬﻢ بﻲ جﻴﻨگ در ﮔسترش سﻮسﻴاﻟﻴزم و تقﻮﻳت ﻧﻬضت ﻫاي‬
‫ضد استعﻤاري در ﻧقاط ﻣختﻠف دﻧﻴا صﻮرت ﻣﻲﮔرفت‪ ،‬اﻣا از اواﻳﻞ دﻫﻪ ‪ 80‬ﻣﻴزان‪ ،‬شکﻞ و ﻧحﻮة‬
‫آن دستخﻮش تحﻮل ﮔردﻳد‪.‬‬
‫سﻴاست و پاﻟﻴسﻲ جدﻳد چﻴﻦ در ﻣﻨاسبات بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ بر اساس برابري‪ ،‬ﻧفع ﻣتقابﻞ‪ ،‬تﻨﻮع شکﻞ ﻫاي‬
‫ﻫﻤکاري‪ ،‬ﻧتاﻳج عﻤﻠﻲ و کﻴفﻴت بﻬتر استﻮار ﮔردﻳد‪ .‬ﻫدف اﻳﻦ سﻴاست حضﻮر بﻴشتر و ﻣؤثر چﻴﻦ‬
‫در جاﻣعﻪ بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﻲباشد‪ .‬با اتخاذ سﻴاست درﻫاي باز در چﻴﻦ و ﮔسترش ﻣﻨاسبات سﻴاسﻲ و‬
‫اقتصادي آن با جﻬان‪ ،‬چﻴﻦ در ردﻳف کشﻮرﻫاي پﻴشرفتﻪ؛ چﻮن جاپان‪ ،‬اﻣرﻳکا و اروپاي غربﻲ‬
‫قرار ﮔرفتﻪ است و اﻣروز ﻳکﻲ از قدرتﻫاى بزرگ جﻬان ﻣﻲباشد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ ﮔروه ﻫاي جداﮔاﻧﻪ تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اوﻟﻲ در ﻣﻮرد سﻮابق‪ ،‬ﮔروه دوم راجع بﻪ‬
‫تحﻮﻻت چﻴﻦ از ﻫﻤدﻳﮕر سؤال ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬کشﻮر چﻴﻦ در کجا ﻣﻮقعﻴت دارد و در ﻣﻮرد سابقﺔ تارﻳخﻰ آن چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد؟‬
‫‪ -2‬ﻧظام جﻤﻬﻮرى در چﻴﻦ چﻪ وقت اﻳجاد شد و اوﻟﻴﻦ رئﻴس جﻤﻬﻮر آن کﻰ بﻮد؟‬
‫‪ -3‬عﻠت پﻴروزى حزب کﻤﻮﻧﻴست چﻪ بﻮد؟‬
‫‪ -4‬بعد از جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم‪ ،‬چﻴﻦ از ﻧﮕاه سﻴاسﻰ‪ ،‬اجتﻤاعﻰ و اقتصادى در کدام حاﻟت قرار‬
‫داشت؟‬
‫‪ -5‬تغﻴﻴرات عﻤدة چﻴﻦ را بعد از دﻫﺔ ‪ 80‬چﮕﻮﻧﻪ ارزﻳابﻰ ﻣﻰکﻨﻴد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ کﻤك و ﻫﻤکارى ﻣعﻠﻤان ‪ ،‬شخصﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ و ﻣﻨابع دست داشتﻪ شان راجع بﻪ‬
‫عﻮاﻣﻞ اﻧقﻼب ‪1949‬م‪ .‬در چﻴﻦ ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪128‬‬
 ‫درس سﻰ و دوم‬

‫تاجﻴﻜستان‬

‫کشﻮر تاجﻴکستان ﻳکﻰ از ﻫﻤساﻳﻪﻫاى افغاﻧستان ﻣﻰباشد‪ .‬در صﻨف ﻧﻬﻢ شﻤا راجع بﻪ‬
‫ﻧفﻮس‪ ،‬زبان و اقﻮام ساکﻦ در تاجکستان ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮدﻳد‪ .‬در درس فعﻠﻲ راجع بﻪ‬
‫رﻳشﻪ ﻧژادي‪ ،‬سابقﺔ تارﻳخﻲ و وضع فرﻫﻨﮕﻲ اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ ﻣعﻠﻮﻣات بﻪ دست ﻣﻰآورﻳد‪.‬‬

‫در شﻤال افغاﻧستان سرزﻣﻴﻦ حاصﻞخﻴزى واقع است کﻪ بسﻴاري از عﻠﻤا و داﻧشﻤﻨدان عقﻴده‬
‫دارﻧد کﻪ ﻧژاد آرﻳاﻳﻲ در آن سرزﻣﻴﻦ‪ ،‬جﻮار داﻣﻨﺔ کﻮه ﻫاي ﻫﻨدوکش کﻨار رود جﻴحﻮن‬
‫و سﻴحﻮن اوﻟﻴﻦ روز ﻫاي زﻧدهﮔﻲ خﻮﻳش را ﮔذراﻧﻴده است‪ .‬در کتاب قدﻳﻢ آرﻳاﻳﻲﻫا از‬
‫سرزﻣﻴﻨﻰ ﻧام برده شده کﻪ آب و ﻫﻮاي آن خﻠد زﻣﻴﻦ بﻮد و اجداد ﻣا در آن جا پرورش‬
‫ﻳافتﻨد و بﻪ قرﻳﻨﻪ ﻣﻰتﻮان ﮔفت کﻪ ﻣراد ﻫﻤان اراضﻲ دﻟکش جﻮار جﻴحﻮن و سﻴحﻮن باشد‪.‬‬
‫بﻪ قﻮل ﻫﻨري فﻴﻠد (تاجﻴکان ﻣردم ﻣشﻬﻮري ﻫستﻨد کﻪ در سراسر ﻣشرق زﻣﻴﻦ پراﮔﻨده اﻧد ﻧﻪ‬
‫تﻨﻬا در کشﻮرﻫاي اﻳران و افغاﻧستان‪ ،‬بﻠکﻪ در شﻬرﻫاي ﻣاوراﻟﻨﻬر و کشﻮرﻫاي تحت تسﻠط‬
‫تاتارﻫا سکﻮﻧت دارﻧد و بﻪ قﻮل بعضﻲ‪ ،‬آنﻫا تا ﻣرزﻫاي چﻴﻦ ﻻاقﻞ تا تبت پراﮔﻨده شده‬
‫اﻧد)‪.‬‬

‫‪129‬‬
 ‫عدﻳﻰ قابﻞ ﻣﻼحظﻪﻳﻰ تاجﻴکان در ازبکستان و قرغزستان بﻪسر ﻣﻰبرﻧد‪ .‬ﻣردم تاجﻴك ﻧسﻞ‬
‫آرﻳاﻳﻲ قدﻳﻢ بﻮدﻧد‪ .‬اﻳﻨان ﻧﻤاﻳاﻧﮕر بسط ﻳکﻲ از کﻬﻦترﻳﻦ تﻤدن ﻫاي آسﻴاي ﻣﻴاﻧﻪ پﻴش از‬
‫ظﻬﻮر ترکان بﻪ شﻤار ﻣﻰروﻧد‪ .‬زبان ﻣﻠﻲ ﻣردم تاجﻴکستان‪ ،‬زبان تاجﻴکﻲ ﻣﻰباشد کﻪ با زبان‬
‫دري و فارسﻲ قرابت ﻧزدﻳك دارد و ﻫر دو‪ ،‬وارث خصﻮصﻴات زبان و ادبﻴات ﻣشترکﻲ‬
‫ﻫستﻨد‪.‬‬
‫اسکﻨدر در سده ‪ -4‬ق م‪ .‬سرزﻣﻴﻦ تاجﻴکان را تصرف کرد و بعد از ﻣطﻴع ساختﻦ ﻣردم آن‪،‬‬
‫ﻟشکرى از ﻳﻮﻧاﻧﻴان و ﻣقدوﻧﻴان را اﻳجاد کرد و ‪ 30‬ﻫزار تﻦ از اﻳشان در آنجا ساکﻦ شدﻧد‬
‫و با بﻮﻣﻴان اختﻼط و اﻣتزاج ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫در قرن دوم ق‪ .‬م‪ .‬سکاﻫا جاي ﻳﻮﻧاﻧﻴان را ﮔرفتﻨد‪ .‬در سالﻫاي ‪ 27 -39‬ق‪.‬م‪ .‬کﻮاي شاﻧگ‬
‫(کﻮشان) قباﻳﻞ دﻳﮕر ﻳﻮچﻲﻫا را بﻪ تصرف خﻮﻳش در آورد و اﻣپراتﻮري کﻮشان را تأسﻴس‬
‫ﻧﻤﻮد کﻪ تﻮاﻧست حدود ‪ 200‬سال بر آسﻴاي‬
‫ﻣرکزي حکﻮﻣت کﻨد‪ .‬اﻣپراتﻮري کﻮشاﻧﻲ‬
‫در اواخر سدة سﻮم ﻣﻴﻼدي رو بﻪ ضعف ﻧﻬاد‬
‫و قﻮم دﻳﮕرى کﻪ روﻣﻴان آﻧان را (افتاﻟﻴت) ﻳا‬
‫ﻫﻮن ﻫاي سفﻴد و ﻳا اﻫﻴاطﻠﻪ ﻣﻰﮔفتﻨد روي‬
‫کار آﻣدﻧد‪ .‬ﻳﻮرش ﻫاي پﻲ در پﻲ ﻣﻬاجران‬
‫اﻣام عﻠﻰ رحﻤان‬
‫ترك‪ ،‬اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ را چﻨان ترك زده کرد‬
‫کﻪ ﻣﻬاجﻤان ﻣغﻮل را ﻧﻴز در سده ﻫاي ‪ 13‬ﻣﻴﻼدي در خﻮد فرو برد و آﻧان را ﻫﻢ تحت تأثﻴر‬
‫قرار داد‪.‬‬
‫در وسط قرن ‪ 19‬م‪ .‬کﻪ بﻪ ﻣرور زﻣان داﻣﻨﺔ تﻮسعﺔ اراضﻲ روسﻴﻪ در جﻬت جﻨﻮب بﻪ سﻮي‬

‫‪130‬‬
 ‫افغاﻧستان کشﻴده شد‪ ،‬ﻣراکز عﻤدة تاجﻴك ﻧظﻴر‬
‫اورا‪ ،‬تﻮبﻪ و خجﻨد بﻪ روسﻴﻪ ضﻤﻴﻤﻪ شد‪ .‬شﻤال‬
‫تاجﻴکستان در قﻠﻤرو حکﻮﻣت روسﻴﺔ تزاري و‬
‫جﻨﻮب آن زﻳر فرﻣان اﻣﻴر بخارا درآﻣد‪.‬‬
‫در سال ‪ 1918‬ﻣﻴﻼدي حاکﻤﻴت حکﻮﻣت‬
‫شﻮروي در ﻣتصرفات پﻴشﻴﻦ روسﻴﻪ در آسﻴاي‬
‫ﻣﻴاﻧﻪ برقرار شد‪ .‬در جرﻳان ﻫﻤﻴﻦ سال‪ ،‬شﻤال‬
‫تاجﻴکستان‪ ،‬بخشﻲ از جﻤﻬﻮري خﻮدﻣختار‬
‫ترکستان شﻮروي شد و در سال ‪ 1921‬ﻣﻴﻼدي‬
‫ارتش سرخ وارد بخش شرقﻲ بخارا ﮔردﻳد و‬
‫شﻬر دوشﻨبﻪ را تصرف کرد‪.‬‬
‫در ﻣرزبﻨدي ﻣﻠﻲ سال ‪1924‬م‪ .‬جﻤﻬﻮريﻫاي‬
‫آسﻴاي ﻣﻴاﻧﻪ‪ ،‬جﻤﻬﻮري شﻮراﻳﻰ تاجﻴك جزو ازبکستان و شﻬر دوشﻨبﻪ در سال ‪ 1929‬م‪.‬‬
‫استاﻟﻴﻦ آباد و در ‪1961‬م‪ .‬دوباره دوشﻨبﻪ ﻧاﻣﮕذاري شد و ﻫﻢ بﻪ اساس سرحد بﻨدي سال‬
‫‪1924‬م‪ .‬شﻬرﻫاي؛ چﻮن سﻤرقﻨد‪ ،‬بخارا ﻣﻨاطق؛ چﻮن سرخان درﻳا‪ ،‬قشقادرﻳا و ﻧﻮاحﻲ‬
‫وادي فرغاﻧﻪ از پﻴکر تاجﻴکستان جدا ﮔردﻳد و از ﻫﻤان روز ﻫاي ﻣرزبﻨدي تا اکﻨﻮن کدام‬
‫تغﻴﻴر در آن روﻧﻤا ﻧﻪ ﮔردﻳده است‪.‬‬
‫بعد از فروپاشﻲ اتحاد شﻮروي در سال ‪1991‬م‪ .‬تاجﻴکستان استقﻼل سﻴاسﻲ خﻮﻳش را‬
‫اعﻼم ﻧﻤﻮد‪ .‬و عضﻮﻳت سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد و تعداد ﻣجاﻣع بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ را حاصﻞ کرد‪.‬‬

‫‪131‬‬
 ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ اقﻮام ساکﻦ در تاجکستان‪ ،‬ﮔروه دوم‬
‫در ﻣﻮرد تجاوز روسﻫا بر تاجﻴکستان با ﻳکدﻳﮕر بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬ساکﻨان تاجﻴکستان ﻣربﻮط کدام ﻧژاد ﻣﻰباشﻨد؟‬
‫‪ -2‬تاجﻴکستان در کدام سال جزء از قﻠﻤرو جﻤﻬﻮرى خﻮدﻣختار ترکستان شﻮروى‬
‫ﮔردﻳد؟‬
‫‪ -3‬تاجﻴکستان در کدام سال استقﻼل سﻴاسﻰ خﻮﻳش را کسب ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان با استفاده از ﻣﻨابع و ﻣآخذ و ﻫﻢ بﻪ کﻤك استادان خﻮﻳش راجع بﻪ پخش وﻧشر‬
‫اسﻼم در سر زﻣﻴﻦ تاجﻴکستان ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪132‬‬
 ‫درس سﻰ و سﻮم‬

‫ازبﻜستان‬

‫ازبکستان در ﮔذشتﻪ جزء ﻣﻬﻤﻰ از ﻣﻨطقﺔ پﻬﻨاور ﻣاوراﻟﻨﻬر و ﻳکﻲ از ﻣراکز بزرگ فرﻫﻨگ و‬
‫تﻤدن اسﻼﻣﻲ بﻮد‪ .‬دراﻳﻦ درس بﻪ ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬اقتصاد‪ ،‬فرﻫﻨگ و فشردة تارﻳخ آن آشﻨا ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬

‫ازبکستان کشﻮرﻳست کﻪ در آسﻴاي ﻣرکزي ﻣﻴان رودخاﻧﻪ ﻫاي آﻣﻮ و سﻴردرﻳا ﻣﻮقعﻴت‬
‫دارد‪.‬‬
‫ازبكﻫا‪ ،‬بزرﮔترﻳﻦ ﮔروه قﻮﻣﻲ با بﻴش از ‪ 71‬فﻴصد ﻧفﻮس کشﻮر را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬
‫ساﻳر اقﻠﻴت ﻫاي قﻮﻣﻲ؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬روسﻫا‪ ،‬تاجكﻫا‪ ،‬قزاقﻫا و تاتارﻫا ﻧﻴز در ازبکستان بﻪسر‬
‫ﻣﻰبرﻧد‪ 63 .‬در صد جﻤعﻴت در قرﻳﻪﻫا و قصبﻪﻫا اﻣرار ﻣعﻴشت دارﻧد‪ .‬زبان رسﻤﻲ ﻣردم‬
‫ازبکستان ازبکﻲ و روسﻲ ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫سرزﻣﻴﻦ ازبکستان از ادوار قبﻞ از ﻣﻴﻼد ﻣسکﻮﻧﻲ بﻮده است‪ .‬در قرن ششﻢ پﻴش از ﻣﻴﻼد‬
‫بخش بزرﮔﻰ از اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ جزء قﻠﻤرو ﻫخاﻣﻨشﻲﻫا شﻤرده ﻣﻰشد‪.‬‬
‫در سال ‪ 329‬ق‪ .‬م‪ .‬اسکﻨدر ﻣقدوﻧﻲ سﻤرقﻨد و ازبکستان فعﻠﻲ را جزء از قﻠﻤرو ﻳﻮﻧان‪-‬‬

‫‪133‬‬
 ‫باختري ساخت‪ .‬در اواسط قرن ششﻢ ﻣﻴﻼدي تحت سﻠطﺔ خانﻫاى ترك قرار ﮔرفت‪.‬‬
‫ﻣسﻠﻤاﻧان در ﻧﻴﻤﺔ دوم قرن ﻫفتﻢ ﻣﻴﻼدي بر قسﻤتﻫاي ﻣﻬﻤﻲ از آسﻴاي ﻣرکزي تسﻠط ﻳافتﻨد‪.‬‬
‫قتﻴبﻪ بﻦ ﻣسﻠﻢ واﻟﻲ عربﻲ خراسان ﻣأﻣﻮر‬
‫فتح ﻧﻬاﻳﻲ ﻣاوراءاﻟﻨﻬر شد و طﻲ بﻴست‬
‫سال تا ﻧزدﻳکﻲ ﻣرزﻫاي چﻴﻦ و کاشغر‪،‬‬
‫از شﻤال تا تاشکﻨد کﻨﻮﻧﻲ ﻟشکرکشﻴد‬
‫و سراﻧجام سﻤرقﻨد‪ ،‬تاشکﻨد و فرغاﻧﻪ را‬
‫ﻣسجد طﻼکارى‬ ‫تصرف ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫با ظﻬﻮر و تﻮسعﺔ دﻳﻦ ﻣقدس اسﻼم‪ ،‬در قرن دﻫﻢ ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﻣﻨطقﺔ کﻨﻮﻧﻲ ازبکستان جزء از‬
‫قﻠﻤرو ساﻣاﻧﻴان ﮔردﻳد و با ﮔذشت زﻣان بﻪ ترتﻴب سﻼﻟﻪﻫاي؛ چﻮن‪ :‬غزﻧﻮﻳان‪ ،‬سﻠجﻮقﻴان‪،‬‬
‫خﻮارزﻣشاﻫان‪ ،‬ﻣغﻮﻻن و تﻴﻤﻮرﻳان در ازبکستان حکﻤرواﻳﻲ ﻧﻤﻮده اﻧد‪.‬‬
‫ﻣغﻮﻻن با ﻫجﻮم بﻪ اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ‪ ،‬بخش بزرﮔﻲ از آسﻴاي ﻣرکزي را تصرف کردﻧد‪ ،‬اﻣا بﻪ‬
‫تدرﻳج وبا تضعﻴف قدرت ﻣغﻮل‪ ،‬بﻪخصﻮص پس از‬
‫حاکﻤﻴت تﻴﻤﻮر کﻪ شﻬر سﻤرقﻨد را بﻪ عﻨﻮان پاﻳتخت‬
‫اﻣپراتﻮري خﻮد بﻨﻴان ﻧﻬاد‪ ،‬ازبكﻫا براي ﻧخستﻴﻦ بار بﻪ‬
‫عﻨﻮان ﻳك قﻮم ظﻬﻮر کردﻧد‪.‬‬
‫ازبكﻫا‪ ،‬ﻧام خﻮد را از ازبك خان ‪1342 -1282‬م‪ .‬کﻪ‬
‫بﻪ دﻳﻦ اسﻼم ﻣشرف شده بﻮد اقتباس کردﻧد؛ چﻨاﻧکﻪ‬
‫ابﻮاﻟخﻴر خان (‪ )1412‬ﻳکﻲ از اخﻼف شﻴبان جﻮان فرزﻧد‬

‫اسﻼم کرﻳﻤﻮف‬ ‫جﻮجﻲ پاﻳﻪ و قدرت ازبكﻫا را در آسﻴاي ﻣﻴاﻧﻪ بﻨا ﻧﻬاد‪.‬‬

‫‪134‬‬
 ‫ﻧزدﻳك بﻪ ‪ 85‬فﻴصد ﻣردم ازبکستان ﻣسﻠﻤان‬
‫بﻮده و پﻴرو ﻣذﻫب حﻨفﻲ ﻣﻲباشﻨد‪ .‬باوجﻮد‬
‫تﻬاجﻤات فرﻫﻨﮕﻰ ﻣتعدد‪ ،‬بﻪ سﻨتﻫا و ارزش‬
‫ﻫاي اسﻼﻣﻲ پابﻨد ﻣﻰباشﻨد‪ .‬ارزش ﻫاي اسﻼﻣﻲ‬
‫‪،‬ﻣاﻧﻨد ﻧکاح‪ ،‬تدفﻴﻦ‪ ،‬ﻣراسﻢ بﻪ خاك سپاري‬
‫ﻣﻴت‪ ،‬ختﻨﻪ پسران‪ ،‬قرباﻧﻲ‪ ،‬ذبح اسﻼﻣﻲ تﻼوت‬
‫و استﻤاع قرآن ﻣجﻴد‪ ،‬ساختﻤان ﻣساجد‪ ،‬دادن‬
‫صدقات در اﻳﻦ کشﻮر رعاﻳت ﻣﻲﮔردد‪.‬‬
‫ترکﻴب ﻣﻠﻲ جﻤعﻴت ازبکستان از ﻧﻴﻤﺔ قرن ‪19‬‬
‫و آغاز قرن بﻴستﻢ شکﻞ ﮔرفتﻪ است‪ .‬پس از‬
‫اشغال آسﻴاﻳﻲ ﻣرکزي تﻮسط روسﻴﻪ و کﻮچ‬
‫دادن تعداد زﻳادي از روسﻫا بﻪ آسﻴاي ﻣرکزي‬
‫بﻪخصﻮص بعد از اﻧقﻼب اکتﻮبر سال ‪1917‬م‪.‬‬
‫از روسﻴﻪ‪ ،‬قفقاز و اوکراﻳﻦ دﻫقاﻧان و کارﮔران بﻪ اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ سرازﻳر شدﻧد‪.‬‬
‫سﻴر تحﻮﻻت سرﻳع در اتحاد شﻮروي سابق در سال ‪ 1991‬ﻣﻴﻼدي بﻪ رﻫبري ازبکستان‬
‫اﻳﻦ فرصت را داد کﻪ در اول سپتﻤبر سال ﻣذکﻮر ازبکستان را بﻪ عﻨﻮان کشﻮر آزاد و‬
‫ﻣستقﻞ اعﻼن ﻧﻤاﻳد‪ .‬حزب کﻤﻮﻧست ازبکستان ﻣﻨحﻞ اعﻼن شده و اوﻟﻴﻦ اﻧتخابات رﻳاست‬
‫جﻤﻬﻮري صﻮرت ﮔرفت و اسﻼم کرﻳﻤﻮف بﻪ صفت رئﻴس جﻤﻬﻮر اﻧتخاب ﮔردﻳد‪.‬‬
‫ازبکستان از بدو استقﻼل بﻪ عضﻮﻳت سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد و تعداد ﻧﻬادﻫا‪ ،‬ﻣجاﻣع اقتصادي‪،‬‬
‫بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ و ﻣﻨطقﻮي داخﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬

‫‪135‬‬
 ‫ازبکستان در ﻣﻴان کشﻮرﻫاي آسﻴاي ﻣرکزي داراي اﻣکاﻧات ﻧسبتاً خﻮب اقتصادي در زﻣﻴﻨﻪ‬
‫ﻫاي رشد زراعت ﻣﻰباشد‪ .‬سرزﻣﻴﻦ ازبکستان داراي ﻣعادن ﻣس‪ ،‬سﻨگ زغال و ﻧفت بﻮده‪،‬‬
‫در تﻮﻟﻴد صﻨعت فﻮﻻد‪ ،‬ﻣﻮاد غذاﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻨسﻮجات و پﻨبﻪ بﻪ پﻴشرفت ﻫاي زﻳاد ﻧاﻳﻞ ﮔردﻳده‬
‫است‪.‬‬
‫زراعت‪ ،‬ﻣﻬﻤترﻳﻦ بخش اقتصاد ازبکستان را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪ 28 ،‬در صد از ﻣﻴزان رشد و ‪35‬‬
‫در صد از جﻤعﻴت فعال کشﻮر بﻪ اﻳﻦ بخش وابستﻪ اﻧد‪ .‬ازبکستان دوﻣﻴﻦ کشﻮر صادر کﻨﻨدة‬
‫پﻨبﻪ در جﻬان ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد آبدات اسﻼﻣﻰ و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد‬
‫صﻨاﻳع ﻣﻬﻢ ازبکستان باﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬ﻣﻮقعﻴت ازبکستان را ﻣختصر تﻮضﻴح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -2‬کدام ﮔروه ﻫاي قﻮﻣﻲ در ازبکستان زﻧدهﮔﻲ ﻣﻰکﻨﻨد؟‬
‫‪ -3‬کدام سﻠسﻠﻪ ﻳا دودﻣانﻫا در سرزﻣﻴﻦ ازبکستان حکﻤرواﻳﻲ ﻧﻤﻮدﻧد؟‬
‫‪ -4‬ﻣردم ازبکستان بﻪ کدام زبان تکﻠﻢ ﻣﻰکﻨﻨد؟‬
‫‪ -5‬صﻨاﻳع عﻤدة ازبکستان را ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان ﻧقشﺔ ازبکستان را ترسﻴﻢ ﻧﻤﻮده و در آن وﻻﻳات‪ ،‬ﻣراکز صﻨعتﻰ و کشﻮرﻫاى‬
‫ﻫﻤجﻮار را ﻧشاﻧﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪136‬‬
 ‫درس سﻰ و چﻬارم‬

‫ترﻛﻤﻨستان‬

‫ترکﻤﻨستان در ﮔذشتﻪ جزﻳﻰ از ﻣﻨطقﺔ ﻣاوراﻟﻨﻬر بﻮده و اﻣروز ﻳکﻲ از بزرﮔترﻳﻦ کشﻮرﻫاى‬
‫صادر کﻨﻨدة ﮔاز در جﻬان ﻣﻰباشد‪ .‬در صﻨف ﻧﻬﻢ شﻤا راجع بﻪ ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮس و زبان‬
‫ترکﻤﻨستان آشﻨاﻳﻲ حاصﻞ ﻧﻤﻮدﻳد‪ .‬دراﻳﻦ درس بﻪ ﮔذشتﺔ تارﻳخﻲ‪ ،‬سﻠسﻠﺔ ﻧسب ترکﻤﻦﻫا و‬
‫اوضاع فرﻫﻨﮕﻲ و اقتصادي ترکﻤﻨستان بﻪ طﻮر ﻣشرح ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ترکﻤﻨستان کشﻮرﻳست با سﻮابق تارﻳخﻰ کﻬﻦ‪ .‬سرزﻣﻴﻨﻲ است کﻪ ﻣﻬد تﻤدن ﻫاي چﻨد ﻫزار‬
‫ساﻟﻪ بﻮده و ﻣراکز بزرگ فرﻫﻨﮕﻲ؛ ﻣاﻧﻨد ﮔﻮك تپﻪ‪ ،‬ﻧﻤازﮔاه تپﻪ‪ ،‬شﻬر ﻣرو‪ ،‬ﻧساء قﻠعﻪ و اورﮔﻨج‬
‫شﻬر در آن ﻣﻮقعﻴت دارد‪ .‬ترکﻤﻦﻫا از ﻟحاظ چﻬره شبﻴﻪ ﻣغﻮلﻫا بﻮده‪ ،‬ﻣردﻣﻲ ﻧسبتاً بﻠﻨد قد با‬
‫ﻣﻮﻫاي سﻴاه و ﻻغر اﻧدام ﻣﻲباشﻨد‪.‬‬
‫تحقﻴقات باستانشﻨاسﻲ ﻧشان داده کﻪ ترکﻤﻨستان در ﮔذشتﻪ ﻳکﻲ از ﻣراکز بزرگ ﻣاﻟداري و‬
‫زراعت جﻬان بﻮده است‪ .‬در عصر بروﻧز تﻤدن ﻫاي پﻴشرفتﻪ از اﻳﻦ ﻣحﻞ ﻧشأت کرد‪ .‬ﻳکﻲ از‬
‫آثار ﻣعﻤاري تﻤدن باستاﻧﻲ ترکﻤﻨستان «اﻟﻴتﻦ رپ» است کﻪ بﻴﻦ روستا ﻫاي ﻣﻴﻨا و چاجا قرار‬
‫دارد‪ .‬دراﻳﻦ ﻣحﻞ ﻣقبره بزرﮔﻲ کﻪ از ﻧظر ﻣعﻤاري شبﻴﻪ بﻪ آثار بابﻞ است قرار داشتﻪ و ﻧﻴز باستان‬
‫شﻨاسان ثابت کرده اﻧد کﻪ دراﻳﻦ ﻧاحﻴﻪ زبان ﻧﻮشتاري وجﻮد داشتﻪ و ﻣردم آن از فرﻫﻨگ عاﻟﻰ‬
‫و واحد برخﻮردار بﻮده اﻧد‪.‬‬
‫ﻣؤرخان ﻣﻰﮔﻮﻳﻨد سرزﻣﻴﻦ ترکﻤﻨستان از دوران قبﻞاﻟتارﻳخ ﻣسکﻮﻧﻲ‪ ،‬در قرن ‪ 4-6‬ق‪.‬م‪ .‬بخشﻰ‬

‫‪137‬‬
 ‫از قﻠﻤرو اﻣپراتﻮري ﻫخاﻣﻨشﻲ بﻮده و پس از آن بﻪ دست پارتﻫا افتاد‪.‬‬
‫ترکﻤﻨستان بﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﻮقعﻴت جغرافﻴاﻳﻰ خﻮد ﻧقش ﻣﻬﻤﻲ را در جاده بزرگ ابرﻳشﻢ اﻳفا کرده و‬
‫طﻲ قرون ﻣتﻤادي باعث اتصال شرق و غرب ﮔرﻳدده است‪ .‬در قرن ‪ 5‬ﻣﻴﻼدي اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ در‬
‫اثر ﻫجﻮم ﻫﻮنﻫا و ﻫپتاﻟﻴان و عقب ﻧشﻴﻨﻲ ساساﻧﻴان تحت سﻠطﺔ اﻳشان درآﻣد‪ .‬اﻳﻦ ﻧخستﻴﻦ ﻧفﻮذ‬
‫اقﻮام ترك بﻪ شﻤال خراسان بزرگ است‪ .‬در قرن ﻫفت ﻣﻴﻼدي با حﻤﻠﺔ ﻣسﻠﻤاﻧان بﻪ خراسان اﻳﻦ‬
‫ﻣﻨطقﻪ ﻧﻴز بﻪ تصرف اﻳشان درآﻣد‪ .‬ﻣرو پاﻳتخت حکام عرب خراسان بﻪ شﻤار ﻣﻰرفت و حﻤﻼت‬
‫اﻳشان بﻪ ﻣاوراﻟﻨﻬر ازﻳﻦ ﻣرکز ﻫداﻳت ﻣﻰﮔردﻳد؛ ﻫﻢچﻨان حضﻮر ﻣاﻣﻮن اﻟرشﻴد در ﻣرو و آﻣدن‬
‫اﻣام رضا رحﻤﻪ اﷲ در تارﻳخ ثبت شده است‪.‬‬
‫ﮔرچﻪ ﻧخستﻴﻦ حضﻮر ترکان درﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ و ﻣاوراﻟﻨﻬر با ﻫجﻮم ﻫﻴاطﻠﻪ در قرن ‪ 5‬ﻣﻴﻼدي ﻣصادف‬
‫بﻮده‪ ،‬ﻟﻴکﻦ ﻫجﻮم ترکان غﻮر ﻳا اغﻮز از ﻣرزﻫاي ﻣغﻮﻟستان در قرن ‪ 10‬ﻣﻴﻼدي بافت جﻤعﻴتﻲ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻨطقﻪ را برﻫﻢ زد‪ .‬سﻠجﻮق خان با کﻤك ترکﻤﻦﻫاى ﻣسﻠﻤان ﻣﻮفق شد بر سﻴحﻮن ﻣسﻠط ﮔردد‬
‫و سﻠسﻠﺔ سﻠجﻮقﻴان را تشکﻴﻞ دﻫد‪.‬‬
‫در قرن ‪ 4‬ﻫجري‪ ،‬ﻣقدسﻲ تارﻳخ ﻧﻮﻳس عرب اوﻟﻴﻦ فردي بﻮد کﻪ از طاﻳفﻪﻳﻰ بﻪﻧام ترکﻤﻦ ﻳاد‬
‫کرد و براﻳﻦ ﻧکتﻪ تأکﻴد داشت کﻪ ترکﻤﻦﻫا‪ ،‬اوﻟﻴﻦ ترك ﻫاي ﻣسﻠﻤان بﻮده و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ بﻪ‬
‫عﻨﻮان (ترك اﻳﻤان) از آنﻫا ﻳاد شده است‪.‬‬
‫بر اساس کتاب جﻮاﻣع اﻟتﻮارﻳخ سﻠسﻠﺔ ﻧسبﻰ ترکﻤﻦ چﻨﻴﻦ تﻨظﻴﻢ ﻣﻲﮔردد‪.‬‬
‫بافث بﻦ ﻧﻮح‪ -‬دﻳب ﻳا قﻮي‪ -‬قراخان‪ -‬اوغﻮز خان «جد اصﻠﻲ ترکﻤﻦﻫا اورخانکرخان ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ترکﻤﻨستان ﻣحﻞ سکﻮﻧت اقﻮام ﻣختﻠف آسﻴاي ﻣرکزي بﻮده است؛ وﻟﻲ اکثرﻳت جﻤعﻴت آن را‬
‫ترکﻤﻦﻫا تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫﻨد و قبﻴﻠﻪ ﻫاي ذﻳﻞ در آن سکﻮﻧت دارﻧد‪:‬‬
‫‪ -1‬عاﻟﻲ اﻳﻠﻲ‬
‫‪ -2‬اتا‬
‫‪ -3‬چاودار‬
‫‪ -4‬اﻣراي (ﻳﻤره ﻟﻲ)‬
‫‪ -5‬ارساري‬
‫‪ -6‬ﮔﻮکﻼن‬
‫‪ -7‬ساکار (ساقار)‬
‫‪ -8‬ساﻳﻮر‬
‫‪ -9‬ﻧارﻳق‬
‫ساختﻤان پارﻟﻤان ترکﻤﻨستان‬ ‫‪ -10‬تکﻪ ارﻳﻤﻮت‬

‫‪138‬‬
‫از اﻳﻦکﻪ اکثر ترکﻤﻦﻫا در طﻮل تارﻳخ از طرﻳق ﻣاﻟدارى زﻧدهﮔﻲ ﻧﻤﻮده اﻧد؛ بﻨا براﻳﻦ بسﻴاري از‬
‫آنﻫا در ﻧقاط دﻫاتﻰ کﻪ اﻣکان تداوم اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ فعاﻟﻴتﻫاى اقتصادي ﻣﻴسر بﻮد ﻣسکﻦﮔزﻳﻦ شدﻧد‪.‬‬
‫تﻬاجﻢ ﻣغﻮلﻫا و شکست حکﻮﻣت خﻮارزﻣشاﻫﻴان باعث از ﻫﻢ ﮔسﻴختﻪ ﮔﻲ شدﻳد اوضاع شد‬
‫و شﻬرﻫاي آباد آسﻴاي ﻣرکزي در ﻣجﻤﻮع وﻳران و بﻪ دست ﻣغﻮﻻن افتاد‪ .‬سرزﻣﻴﻦ ﻣذکﻮر بﻪ‬
‫دو قسﻤت شﻤال در اختﻴار ﻣغﻮل و خان ﻫاي ازبك و جﻨﻮب در اختﻴار اﻳﻠخاﻧان قرار ﮔرفت‪.‬‬
‫بعد از شکست شﻴبك خان ازبك از قرن ‪17 -15‬م اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ بﻪ تصرف صفﻮيﻫا درآﻣد‪.‬‬
‫در سالﻫاي ‪ 1873 -1850‬ﻣﻴﻼدي تحرﻳکات سﻴاسﻲ روسﻴﻪ ﻣﻨطقﻪ پﻬﻨاور ترکستان را بﻪ‬
‫حکﻮﻣت ﻫاي بخارا‪ ،‬خﻴﻮه‪ ،‬فرغاﻧﻪ‪ ،‬خﻮقﻨد و قازان تقسﻴﻢ کرد‪.‬‬
‫روسﻫا در ﻳك حرکت زﻧجﻴره ﻳﻰ بﻪ ترتﻴب‪ ،‬بخارا‪ ،‬خﻴﻮه‪ ،‬فرغاﻧﻪ و باﻵخره در سال ‪1881‬‬
‫جﻨرال اسکﻮبﻠﻮف روسﻲ با حﻤﻠﻪ بﻪ اخال و تصرف قﻠعﺔ ﮔﻮك تپﻪ تﻮاﻧست بر ترکﻤﻦﻫا غﻠبﻪ‬
‫حاصﻞ ﻧﻤﻮده و ترکﻤﻨستان را اشغال ﻧﻤاﻳد‪ .‬بخش غربﻲ ترکﻤﻨستان داوطﻠباﻧﻪ جزء روسﻴﻪ‬
‫شدﻧد‪ .‬بعد از اﻧقﻼب ‪1917‬ﻣﻴﻼدى در روسﻴﻪ‪ ،‬ترکﻤﻨستان جزء از جﻤﻬﻮرى ترکﻤﻨستان‬
‫شﻮروى ﮔردﻳد‪.‬‬
‫بعد از استقﻼل‪ ،‬اقتصاد ترکﻤﻨستان ﻫﻤاﻧﻨد دﻳﮕر جﻤﻬﻮريﻫاي تازه استقﻼل ﻳافتﻪ آسﻴاﻳﻰ‬
‫ﻣﻴاﻧﻪ ﻣبتﻨﻲ بر ﻣاﻟکﻴت دوﻟتﻲ بﻮد طبق آﻣار ﻧشر شده ‪ 95‬در صد از کﻞ ﻣحصﻮﻻت کشﻮر‬
‫تﻮسط واحدﻫايدوﻟتﻲ تﻮﻟﻴد ﻣﻰشد‪ .‬باﻧكﻫا‪ ،‬بﻴﻤﻪ‪ ،‬تجارت خارجﻲ و فروشﮕاهﻫاى بزرگ‬
‫ﻫﻤﻪﮔﻲ دوﻟتﻲ بﻮدﻧد‪ .‬اﻳﻦ سﻴستﻢ اقتصادي ﻣتﻤرکز دوﻟتﻲ بﻪ عﻠت عدم داشتﻦ روحﻴﻪ ابتکار‪،‬‬
‫کﻢ کاري‪ ،‬بﻮروکراسﻲ فﻠج کﻨﻨده و فقدان تکﻨاﻟﻮژي دچار ﻣشکﻼت جدي بﻮد و جﻬت رفع‬
‫ﻣشکﻼت فﻮق دوﻟت بﻪ دو اقدام ذﻳﻞ دست زد‪:‬‬
‫‪ -1‬قطع رشتﻪ ﻫاي وابستﻪﮔﻲ بﻪ ﻣسکﻮ و دﻳﮕر کشﻮرﻫاي عضﻮ کاﻣﻨﻮﻟت‪.‬‬
‫‪ -2‬پاﻳﻪ ﮔذارى ﻳك اقتصاد ﻣﻠﻲ بﻪ ﻣﻨظﻮر استفادة ﻣستقﻞ از ﻣﻨابع طبﻴعﻲ و تأﻣﻴﻦ ﻧﻴاز ﻫاي ﻣﻬﻢ‬
‫داخﻠﻲ جﻬت برآورده شدن ﻣﻮارد فﻮق ﻳك ستراتﻴژي ﻣﻠﻲ چﻨد ﻣرحﻠﻪﻳﻰ را ﻣطرح ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫ترکﻤﻨستان با داشتﻦ ‪ 2.7‬ترﻳﻠﻴﻮن ﻣتر ﻣکعب ذخاﻳر ﮔاز بعد از فدراسﻴﻮن روسﻴﻪ بﻪ عﻨﻮان‬
‫بزرﮔترﻳﻦ کشﻮر داراى ذخاﻳر ﮔازي در بﻴﻦ کشﻮرﻫاي ﻣشترك اﻟﻤﻨافع شﻨاختﻪ شده است‪.‬‬
‫در حدود ‪ 48‬در صد ﻣردم ترکﻤﻨستان در اﻣﻮر زراعت و ﻣاﻟداري اشتغال داشتﻪ‪ 80 .‬در صد‬
‫سرزﻣﻴﻦ ﻫاي اﻳﻦ کشﻮر بﻪ فقدان ﻣﻨابع آبﻲ ﻣﻮاجﻪ ﻣﻰباشﻨد‪ .‬ﻣاﻟداري در ترکﻤﻨستان تﻮسعﺔ‬
‫ﻧسبتاً ﻣﻨاسبﻲ داشتﻪ است‪ .‬ﮔﻮسفﻨد قره قﻞ با پشﻢ و پﻮست بسﻴار ﻣرغﻮب ﻣﻬﻢ ترﻳﻦ حﻴﻮان براي‬
‫پرورش است‪ .‬ﻳکﻲ دﻳﮕر از صﻨاﻳع ترکﻤﻨستان قاﻟﻴﻦ بافﻲ ﻣﻰباشد کﻪ در بﻴﻦ زﻧان ترکﻤﻦ‬
‫رواج داشتﻪ و قاﻟﻴﻦ ﻫاي ترکﻤﻨﻰ شﻬرت بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ دارد‪.‬‬
‫ترکﻤﻨستان در آسﻴاي ﻣرکزي بﻪ ﻟحاظ شراﻳط خاص جغرافﻴاﻳﻲ از ﻣﻮقعﻴت ستراتﻴژﻳك‬

‫‪139‬‬
 ‫ﻣﻨاسب برخﻮردار است‪.‬‬
‫اﻳﻦ کشﻮر داراي ﻣﻨابع عظﻴﻢ زﻳر زﻣﻴﻨﻲ و بﻪخصﻮص ﻧفت و ﮔاز ﻣﻰباشد‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮضﻮع‬
‫تﻮجﻪ دوﻟتﻫاي ﻣﻨطقﻪ را بﻪ ترکﻤﻨستان جﻠب ﻧﻤﻮده است‪.‬‬
‫ترکﻤﻨستان داراي پتاﻧسﻴﻞ(باﻟقﻮه) اﻧتقال ﮔاز بﻪ اروپا و تعداد از کشﻮرﻫاي دﻳﮕر ﻣﻰباشد و‬
‫بﻪ عﻨﻮان ﻳکﻲ از تأﻣﻴﻦ کﻨﻨده ﻫاي اﻧرژي اروپا بﻪ حساب ﻣﻰرود‪.‬‬
‫ترکﻤﻨستان بﻪ عﻨﻮان ﻳکﻲ از کشﻮرﻫاي ساحﻠﻲ بحﻴرة کسپﻴﻦ‪ ،‬داراي ذخاﻳر بزرگ اﻧرژي‬
‫بﻮده و از ارزش اقتصادي بﻠﻨدي برخﻮردار است‪.‬‬
‫ترکﻤﻨستان در طﻲ ‪ 60‬سال حاکﻤﻴت ﻧظام اتحاد شﻮروي سابق ﻫﻤچﻮن ساﻳر جﻤﻬﻮريﻫاي‬
‫آسﻴاي ﻣرکزي‪ ،‬ﻣرحﻠﻪﻳﻰ از ﻧظر تحﻮﻻت تارﻳخﻲ ﻣﻨجﻤد را سپري ﻧﻤﻮده است‪ .‬تﻨﻬا واقعﺔ قابﻞ‬
‫ذکر در اﻳﻦ دوران اعﻤار کاﻧال قره قﻮم ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫با باﻻ ﮔرفتﻦ بحران در اتحاد شﻮروي سابق‪ ،‬حزب کﻤﻮﻧست ترکﻤﻨستان ﻣﻨحﻞ ﮔردﻳد و حزب‬
‫دﻣﻮکراتﻴك ترکﻤﻨستان در ‪ 26‬اکتﻮبر ‪ 1991‬اﻳجاد ﮔردﻳد کﻪ رﻫبري آن را ﻧﻴازاف بر عﻬده‬
‫داشت‪ .‬در ‪ 27‬اکتﻮبر سال ﻣذکﻮر ترکﻤﻨستان بﻪ شکﻞ رسﻤﻰ استقﻼل خﻮﻳش را اعﻼم ﻧﻤﻮده و‬
‫بﻪ حﻴث ﻳك کشﻮر ﻣستقﻞ بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻪ شد‪ .‬ﻳك سال بعد قاﻧﻮن اساسﻲ جدﻳد اﻳﻦ کشﻮر‬
‫از طرف پارﻟﻤان تصﻮﻳب شد‪ ،‬کﻪ بر اساس ﻣﻮاد آن بﻪ صﻼحﻴت ﻫاي رئﻴس جﻤﻬﻮر افزوده شد‪.‬‬
‫ترکﻤﻨستان بعد از استقﻼل‪ ،‬عضﻮﻳت سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‪ ،‬سازﻣان ﻫﻤکاري اقتصادي کشﻮرﻫاي‬
‫ﻣستقﻞ ﻣشترك اﻟﻤﻨافع‪ ،‬باﻧك تﻮسعﺔ‪ ،‬آسﻴاﻳﻰ‪ ،‬باﻧك تﻮسعﺔ اسﻼﻣﻲ‪ ،‬سازﻣان کﻨفراﻧس اسﻼﻣﻲ‪،‬‬
‫سازﻣان بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ کار و دهﻫا سازﻣان بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ دﻳﮕر را کسب ﻧﻤﻮده است‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان در صﻨف بﻪ سﻪ ﮔروه جداﮔاﻧﻪ تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ ﻣﻮقعﻴت ترکﻤﻨستان‪ ،‬ﮔروه دوم‬
‫در ﻣﻮرد استقرار ترك تبارﻫا و ﮔروه سﻮم در رابطﻪ رﻳشﺔ ﻧژادي ترکﻤﻦﻫا از ﻫﻤدﻳﮕر سؤال ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬قباﻳﻞ ﻣشﻬﻮر ترکﻤﻦﻫا را ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬
‫‪ -2‬روسﻫا در کدام سال ترکﻤﻨستان را اشغال ﻧﻤﻮدﻧد؟‬
‫‪ -3‬ترکﻤﻨستان بعد از استقﻼل چﮕﻮﻧﻪ ستراتﻴژى را ﻣطرح ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان ﻧقشﺔ ترکﻤﻨستان را ترسﻴﻢ ﻧﻤﻮده‪ ،‬در روى آن ﻣراکز صﻨعتﻰ‪ ،‬فرﻫﻨﮕﻰ‪ ،‬پاﻳتخت و‬
‫ﻫﻤساﻳﻪﮔان آن را ﻧشاﻧﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪140‬‬
 ‫بررسﻰ ﻓصﻞ سﻮم‬
‫فصﻞ سﻮم کتاب تارﻳخ صﻨف دوازدﻫﻢ تحت عﻨﻮان «کشﻮرﻫاى ﻫﻤجﻮار» تﻬﻴﻪ و ترتﻴب‬
‫ﮔردﻳده است کﻪ شاﻣﻞ تارﻳخ ﻣعاصر کشﻮرﻫاى چﻴﻦ‪ ،‬پاکستان‪ ،‬اﻳران‪ ،‬تاجﻴکستان‪ ،‬ترکﻤﻨستان‬
‫و ازبکستان ﻣﻰباشد‪ .‬در تأﻟﻴف اﻳﻦ فصﻞ تا حدى زﻳاد کﻮشش شده تا شاﮔردان بﻪ طﻮر فشرده با‬
‫روﻳدادﻫا‪ ،‬حﻮادث‪ ،‬ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮس‪ ،‬زبانﻫاى ﻣروج و ﻣعﻤﻮل‪ ،‬ﻣﻴراثﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ‪ ،‬اقتصاد و‬
‫صﻨعت ﻫر کشﻮر ﻣعرفت و آشﻨاﻳﻰ حاصﻞ ﻧﻤاﻳﻨد؛ ﻫﻢچﻨان در تعدادى از درسﻫا سعﻰ بﻪعﻤﻞ‬
‫آﻣده است تا حﻮادث تارﻳخﻰ کشﻮرﻫاى ﻫﻤجﻮار در طﻰ دورهﻫاى خاص فﻬرست ﮔردﻳده‬
‫و بﻪ تفصﻴﻞ بﻴشتر وقاﻳع پرداختﻪ شده تا شاﮔردان در عﻤق قضاﻳا و روﻳدادﻫاى تارﻳخﻰ قرار‬
‫بﮕﻴرﻧد و حﻮادث تارﻳخﻰ براى شان واضح و قابﻞ فﻬﻢ باشد‪ .‬در اﻳﻦ فصﻞ تارﻳخ از چارچﻮب‬
‫خشك سﻴاسﻰ بﻴرون ﮔردﻳده اﻧعکاس دﻫﻨدة فعاﻟﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ‪ ،‬سﻴاسﻰ و اقتصادى جﻮاﻣع‬
‫ﻳادشدة بشرى ﻣﻰباشد‪ .‬ﮔرچﻪ ذکر تﻤام حﻮادث و روﻳدادﻫاى تارﻳخﻰ کشﻮرﻫاى ﻫﻤجﻮار‬
‫در طﻰ ﻳك فصﻞ کار بﻰﻧﻬاﻳت ﻣشکﻞ است؛ وﻟﻰ تا سرحد اﻣکان‪ ،‬کﻮشش شده کﻪ بﻪ ﻣأﻣﻮل‬
‫و ﻫدف ﻣﻮرد ﻧظر رسﻴده باشﻴﻢ‪.‬‬

‫‪141‬‬
 ‫ﻓصﻞ چﻬارم‬

‫روﻳداد ﻫاي ﻣﻬﻢ جﻬان در قرن بﻴستﻢ‬

‫اﻫداف ﻓصﻞ چﻬارم‬

‫‪ -1‬آشﻨاﻳﻰ شاﮔردان با بعضﻰ از روﻳدادﻫاى ﻣﻬﻢ جﻬان در قرن بﻴستﻢ‬

‫‪ -2‬شاﮔردان جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول و عﻠﻞ آن را تحﻠﻴﻞ کرده بتﻮاﻧﻨد‬
‫‪ -3‬شاﮔردان جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم و عﻠﻞ آن را تحﻠﻴﻞ کرده بتﻮاﻧﻨد‬
‫‪ -4‬شاﮔردان ضرورت تشکﻴﻞ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد را درك کرده بتﻮاﻧﻨد‬
‫‪ -5‬داﻧستﻦ زﻣﻴﻨﻪﻫاى تبدﻳﻞ جاپان بﻪ قدرت صﻨعتﻰ‬
‫‪ -6‬شاﮔردان عﻮاﻣﻞ فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى سابق را تحﻠﻴﻞ و تفسﻴر کرده‬
‫بتﻮاﻧﻨد‬
‫‪ -7‬استفاده از ﻧقشﻪ و اطﻠس ﻫا‬
‫‪ -8‬ساختارﻫاى سﻴاسﻰ آﻟﻤان فدرال‪ ،‬فراﻧسﻪ و اﻧﮕﻠﻴس را بداﻧﻨد‪.‬‬

‫‪142‬‬
 ‫درس سﻰ و پﻨجﻢ‬

‫جﻨﮓ جﻬاﻧﻰ اول و ﻋﻠﻞ آن‬

‫دراﻳﻦ درس شاﮔردان با عﻠﻞ و عﻮاﻣﻞ جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول و پﻴاﻣدﻫاى ﻧاﮔﻮار آن آشﻨاﻳﻰ‬
‫حاصﻞ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫غرب در اواﻳﻞ قرن بﻴستﻢ با سﻠطﺔ ﻧظاﻣﻰ و اقتصادى بر جﻬان دست ﻳافت‪ .‬درﻳﻦ قرن سربازان‬
‫و ﻣقاﻣات اروپاﻳﻰ بر ﻫﻨد‪ ،‬جﻨﻮب شرق آسﻴا و قسﻤتﻫاى بﻴشتر افرﻳقا حکﻮﻣت ﻣﻰکردﻧد‪.‬‬
‫ﻣاﻣﻮران سﻴاست خارجﻰ و تجارتﻰ دوﻟتﻫاى غربﻰ اﻣﻮر اقتصادى و سﻴاسﻰ چﻴﻦ‪ ،‬اﻳران و‬
‫اﻣپراتﻮرى عثﻤاﻧﻰ را در دست داشتﻨد‪ .‬در ﻧﻴﻢ کرة غربﻰ‪ ،‬اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا کﻪ در جﻤع‬
‫قدرتﻫاى غربﻰ ﻧﻮ ﻣطرح شده بﻮد‪ ،‬بﻪ قدرت بزرگ جﻬاﻧﻰ تبدﻳﻞ ﻣﻰشد‪.‬‬
‫تحﻮل اوضاع و احﻮال جﻬان بﻪ ﮔﻮﻧﺔ بﻮد کﻪ وقﻮع جﻨگ عﻤﻮﻣﻰ را ﻣحتﻤﻞ ﻣﻰساخت و اﻳﻦ‬
‫اوضاع و احﻮال سراﻧجام بﻪ جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول اﻧجاﻣﻴد‪ .‬ﻧخست رقابت اقتصادى بر سر بازارﻫا آغاز‬
‫شد و اتحاد اروپا‪ ،‬کشﻮرﻫا را بر ضد ﻳکدﻳﮕر ﻣتحد ساخت و در ﮔروهﻫاى قﻮﻣﻰ احساسات‬
‫ﻣﻠﻰ ﮔراﻳاﻧﻪ با ﻧﻴروﻣﻨدى رشد کرد‪.‬‬
‫کشﻮرﻫاى صﻨعتﻰ اروپا بر سر ﻧفﻮذ و ﻣستعﻤره ساختﻦ کشﻮرﻫاى دﻳﮕر با ﻫﻢ رقابت داشتﻨد‪.‬‬

‫‪143‬‬
 ‫اﻧﮕﻠستان تا ‪1870‬م کشﻮر صﻨعتﻰ پﻴشﮕام در سراسر جﻬان بﻮد؛ سپس آﻟﻤان پا بﻪ عرصﺔ صﻨعت‬
‫ﻧﻬاد و بﻪ سرعت صﻨعتﻰ شد و شبکﺔ حﻤﻞ و ﻧقﻞ و ارتباطات جدﻳد را اﻳجاد ﻧﻤﻮد‪ .‬تاجران آﻟﻤاﻧﻰ‬
‫رقابت ﻣﻮفقﻴت آﻣﻴزى را با تاجران اﻧﮕﻠﻴسﻰ در شرق آسﻴا‪ ،‬خاور ﻣﻴاﻧﻪ و اﻣرﻳکاى ﻻتﻴﻦ آغاز‬
‫کردﻧد‪.‬‬
‫رقابت بر سر قدرت بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ بﻪ ﻣسابقﺔ تسﻠﻴحاتﻰ درﻳاﻳﻰ ﻧﻴز ﻣبدل ﮔردﻳد‪ .‬کشﻮرﻫاى بزرگ ؛ﻣاﻧﻨد‬
‫اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا و جاپان‪ ،‬براى ﻣحافظت از ﻣسﻴرﻫاى کشتﻰ راﻧﻰ خﻮد‪ ،‬ﻧﻴروﻫاى درﻳاﻳﻰ شان را‬
‫تقﻮﻳت کردﻧد‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠستان ساختﻦ کشتﻰﻫا و تﻮپﻫاى درﻳاﻳﻰ غﻮل پﻴکر را در ‪1884‬م آغاز کرد‪ .‬آﻟﻤان کﻪ رقﻴب‬
‫اصﻠﻰ اﻧﮕﻠستان در عرصﺔ اقتصادى بﻮد‪ ،‬بﻪ زودى از آن کشﻮر تقﻠﻴد کرد‪.‬‬
‫رشد سرﻳع ﻧﻴروى درﻳاﻳﻰ جرﻣﻨﻰ در اواﻳﻞ سدة بﻴستﻢ؛ تﻬدﻳدى براى ﻧﻴروى درﻳاﻳﻰ اﻧﮕﻠستان‬
‫بﻮد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴس سعﻰ کرد براى پاﻳان دادن بﻪ ﻣسابقﺔ تسﻠﻴحاتﻰ درﻳاﻳﻰ‪ ،‬با آﻟﻤان بﻪ تﻮافقﻰ دست‬
‫ﻳابﻨد‪ .‬زﻣاﻧﻰ کﻪ اﻳﻦ کﻮشش ﻧاکام ﻣاﻧد‪ ،‬اﻧﮕﻠستان ﻧﻴز بﻪ جستجﻮى ﻣتحدان برخاست‪.‬‬
‫فراﻧسﻪ و اﻧﮕﻠستان ﻣﻮافقتﻨاﻣﺔ ﻳﻰ ﻣﻴان کشﻮرﻫاى خﻮﻳش در ‪1904‬م اﻣضا کردﻧد‪ .‬اﻧﮕﻠستان در‬
‫‪1907‬م با روسﻴﻪ ﻧﻴز ﻣتحد شد و اتحاد اﻳﻦ کشﻮرﻫا بﻪ اتفاق سﻪ ﮔاﻧﻪ (ﻣثﻠث) تبدﻳﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫قدرتﻫاى بزرگ اروپا در آن زﻣان در دو ﻧظام اتحادى بر ضد ﻳکدﻳﮕر صف بستﻪ بﻮدﻧد و‬
‫ﻫردو ﻧظام خﻮد را ﻣسﻠح ﻣﻰساختﻨد‪ .‬تﻬدﻳد جﻨگ جﻬاﻧﻰ بﻴشتر شد‪ ،‬بدﮔﻤاﻧﻰ و بﻰ اعتﻤادى‪،‬‬
‫سﻴاست خارجﻰ صﻠح آﻣﻴز را بﻴش از پﻴش دشﻮار ساخت‪ .‬قبﻞ از وقﻮع جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول وﻟﻴعﻬد‬
‫اترﻳش در ساراﻳﻮ ﻣرکز بﻮسﻨﻰ بﻪ قتﻞ رسﻴد‪.‬‬
‫آﻟﻤان ﻣصﻤﻢ بﻮد کﻪ تﻨﻬا از ﻣتحد بزرﮔش اترﻳش پشتﻴباﻧﻰ کﻨد‪ .‬ﻣتحد دﻳﮕرش اﻳتاﻟﻴا بﻮد‪ .‬روسﻴﻪ‬
‫بر عکس تصﻤﻴﻢ ﮔرفت کﻪ بﻪ صربستان‪ ،‬کﻤك کﻨد‪ .‬ارتش روس ﻧخستﻴﻦ ارتشﻰ بﻮد کﻪ براى‬

‫‪144‬‬
‫جﻨگ آﻣاده شد‪ .‬حکﻮﻣت آﻟﻤان از روسﻫا خﻮاست تا دست از بسﻴج قﻮا بردارد‪ ،‬زﻳرا از آن‬
‫بﻴﻤﻨاك بﻮد کﻪ روسﻴﻪ و فراﻧسﻪ ﻫر دو و ﻫﻤزﻣان بﻪ خاکش حﻤﻠﻪ کﻨﻨد‪ .‬روسﻴﻪ درخﻮاست‬
‫آﻟﻤان را رد کرد و در اول اﮔست ‪1914‬م‪ .‬آﻟﻤان بﻪ روسﻴﻪ و بعد بﻪ فراﻧسﻪ اعﻼن جﻨگ داد‪.‬‬
‫آﻟﻤانﻫا بﻰطرفﻰ بﻠژﻳك را در ‪ 3‬اﮔست ‪ 1914‬ﻧقض و بﻪ آن کشﻮر حﻤﻠﻪ کردﻧد‪ ،‬روز بعد‬
‫اﻧﮕﻠستان بﻪ آﻟﻤان و اترﻳش اعﻼن جﻨگ داد‪ .‬در ظرف ﻳك ﻫفتﻪ پس از تصﻤﻴﻢ اترﻳش براى‬
‫حﻤﻠﻪ بﻪ صربستان‪ ،‬کشﻮرﻫاى دو اتحاد بزرگ وارد جﻨگ شدﻧد‪.‬‬
‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول در اﮔست ‪ 1914‬آغاز ﮔردﻳد و کشﻮرﻫاى عضﻮ ﻫردو اتحاد اﻣﻴدوار بﻮدﻧد‬
‫کﻪ بﻪ سرعت پﻴروز شﻮﻧد‪ ،‬اﻟبتﻪ ﻫﻤﺔ آنﻫا بﻪ اشتباه ﻣحاسبﻪ ﻣﻰکردﻧد‪ .‬روسﻫا بﻪ سرعت بسﻴج‬
‫شدﻧد‪ .‬فراﻧسﻪ حﻤﻠﺔ آﻟﻤان را از طرﻳق بﻠژﻳك پﻴش بﻴﻨﻰ ﻧﻤﻰکرد‪ .‬اﻳتاﻟﻴا از جﻨﮕﻴدن در جبﻬﺔ‬
‫ﻣتحد آﻟﻤاﻧﻰﻫا و اترﻳشﻰﻫا سرباز زد‪ .‬اترﻳش‪ ،‬بﻴشتر بﻪ ﻟحاظ دست پاچﮕﻰ‪ ،‬ﻧتﻮاﻧست حتﻰ بر‬
‫صربستان کﻮچك پﻴروز شﻮد‪.‬‬
‫اﻣرﻳکا سﻨت جداﻳﻰ از اﻣﻮر اروپا را حفظ کرد و بﻰطرفﻰ خﻮد را اعﻼم داشت‪ .‬جبﻬﻪﻫاى‬
‫شرقﻰ و غربﻰ دو ﻣﻴدان اصﻠﻰ جﻨگ بﻮد‪ .‬جبﻬﺔ غربﻰ از ﻣرز سﻮﻳس و در خاك فراﻧسﻪ تا‬
‫بحﻴرة شﻤال اداﻣﻪ داشت‪ .‬جبﻬﺔ شرقﻰ بﻪ خاك ﻟﻬستان و روسﻴﻪ کشﻴده شده بﻮد در ‪1916‬م‬
‫جبﻬﺔ شرقﻰ در باﻟکان باز شد‪.‬‬
‫ﻣتفقﻴﻦ در ‪1915‬م‪ .‬کﻮشﻴدﻧد براى شکست دادن اﻣپراتﻮرى عثﻤاﻧﻰ‪ ،‬جاى پاﻳﻰ در آبﻨاى‬
‫درداﻧﻴﻞ اﻳجاد کﻨﻨد‪ ،‬ﻫزاران تﻦ از ﻧﻴروﻫاى ﻣتفق‪ ،‬کﻪ بسﻴارى از آﻧان جﻮاﻧان استراﻟﻴاﻳﻰ‬
‫بﻮدﻧد‪ ،‬در داﻣﻨﻪ کﻮﻫستانﻫاى کﻪ ترکان عثﻤاﻧﻰ‪ ،‬با تﻮپ و سﻼح دست داشتﻪ از آنﻫا دفاع‬
‫ﻣﻰکردﻧد‪ ،‬جان خﻮد را از دست دادﻧد‪ .‬اتباع عرب اﻣپراتﻮرى عثﻤاﻧﻰ در سال ‪ 1916‬بر ضد‬
‫حاکﻤان ترك شان قﻴام کردﻧد‪ .‬اﻳﻦ قﻴام بﻪ رﻫبرى ﻣﻠك فﻴصﻞ‪ ،‬از خاﻧدان اصﻴﻞ ﻫاشﻤﻰ از‬
‫عربستان بﻪ فﻠسطﻴﻦ و سﻮرﻳﻪ کشﻴده شد‪ .‬فراﻧسﻪ و اﻧﮕﻠستان ﻫردو ﻧﻴازﻫاى شﻮرشﻴان عرب را‬

‫‪145‬‬
 ‫تأﻣﻴﻦ کردﻧد‪ .‬و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬اﻣپراتﻮرى عثﻤاﻧﻰ با پﻴشروى جﻨگ فرو پاشﻴد و باسقﻮط خﻼفت‬
‫عثﻤاﻧﻰ‪ ،‬ﻣسﻠﻤاﻧان سﻤبﻮل وحدت سﻴاسﻰ خﻮد را از دست دادﻧد‪.‬‬
‫آﻟﻤاﻧﻰﻫا در فبرورى ‪ 1916‬با ﻣشکﻞ اقتصادى روبﻪرو شدﻧد‪ .‬ﻣرکز و فرﻣاﻧدﻫﻰ ارتش آﻟﻤان‬
‫براى بﻴرون رفتﻦ از بﻦ بست تصﻤﻴﻢ ﮔرفت بﻪ شﻬر وردن در فراﻧسﻪ حﻤﻠﻪ کﻨد‪ .‬اﻟبتﻪ اﻧتظار‬
‫ﻧداشتﻨد کﻪ در جبﻬﺔ ﻧﻴروﻫاى ﻣتفق پﻴروزى بزرگ بﻪ دست آورد؛ بﻠکﻪ اﻣﻴدوار بﻮدﻧد تا ﻧﻴروﻫاى‬
‫فراﻧسﻮى را در جرﻳان دفاع از شﻬر بﻪ تدرﻳج از بﻴﻦ ببرﻧد‪.‬‬
‫ﻣدافعان‪ ،‬براى برداشتﻦ فشار از وردن ﻧﻴروى‪ ،‬ﻣرکب از اﻧﮕﻠﻴسﻫا و فراﻧسﻮىﻫا را تشکﻴﻞ دادﻧد‬
‫و حﻤﻠﺔ سﻨﮕﻴﻦ را در اﻣتداد رود ُسﻮم‪ 1‬آغاز کردﻧد‪ .‬در ﻧخستﻴﻦ روز ﻧبرد سﻮم‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا حدود‬
‫‪ 60000‬ﻧفر تﻠفات دادﻧد‪ .‬در ‪ 24‬ساعت اول‪ ،‬در ﻫر دقﻴقﻪ ‪ 15‬اﻧﮕﻠﻴس کشتﻪ و ‪ 30‬تﻦ ﻣجروح‬
‫شدﻧد‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا در جرﻳان ﻧبرد سﻮم وساﻳﻞ جﻨﮕﻰ تازة دﻳﮕر را وارد کردﻧد‪ .‬ﻧبرد شﻬر وردن تا دساﻣبر‬
‫اداﻣﻪ ﻳافت‪ .‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا در اﻳﻦ ﻧبرد ‪ 330000‬و فراﻧسﻮىﻫا ‪ 350000‬تﻠفات دادﻧد‪ .‬تﻠفات در جبﻬﺔ‬
‫اﻳتاﻟﻴا در حدود ‪ 300000‬باﻟغ شد‪ .‬در جبﻬﺔ شرقﻰ شاﻳد حدود ‪ 2،1‬ﻣﻴﻠﻴﻮن تﻦ در ﻧبرد کشتﻪ‬
‫شدﻧد‪ .‬ﻧبرد سﻮم بﻴش از ﻳك ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣجروح بر جاى ﮔذاشت‪.‬‬
‫در ‪ 7‬ﻣﻰ‪1915‬م‪ .‬ﻳك زﻳردرﻳاﻳﻰ آﻟﻤاﻧﻰ بﻪ کشتﻰ اقﻴاﻧﻮس پﻴﻤاى ﻟﻮسﻰ تاﻧﻴا کﻪ در درﻳاى اﻳرﻟﻨد‬
‫در حال حرکت بﻮد‪ ،‬حﻤﻠﻪ برد‪ .‬اﻳﻦ کشتﻰ بﻪ سرعت غرق شد و ‪ 1200‬تﻦ تﻠفات جاﻧﻰ داشت‬
‫بﻴش از ‪ 100‬تﻦ از غرقشدهﮔان اتباع اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا بﻮدﻧد‪ .‬ﻟﻮسﻰ تاﻧﻴا بﻪ ﻣقصد اﻧﮕﻠستان‬
‫ﻣخفﻴاﻧﻪ سﻼح و ﻣﻬﻤات حﻤﻞ ﻣﻰکرد‪.‬‬
‫غرق شدن ﻟﻮسﻰ تاﻧﻴا‪ ،‬اﻳاﻻت ﻣتحده و آﻟﻤان را بﻪ ﻣﻴدان جﻨگ کشاﻧﻴد ‪ 10‬ﻣاه بعد تﻨشﻫا‬
‫افزاﻳش ﻳافت‪ .‬در ‪ 24‬ﻣارچ ‪ 1916‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا کشتﻰ فراﻧسﻮى ساکﻦ در بحﻴرة ﻣاﻧش را غرق‬
‫‪ -1‬سﻮم (‪ )Somme‬ﻣﻨطقﻪ ﻳﻰ است در شﻤال شرق فراﻧسﻪ ﻣشرف بﻪ بحﻴرة ﻣاﻧش‬

‫‪146‬‬
 ‫کردﻧد و بار دﻳﮕر اتباع اﻣرﻳکا کشتﻪ شدﻧد‪.‬‬
‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول ﻧخستﻴﻦ ﻧبرد ﻫﻮاﻳﻰ تارﻳخ بﻮد در ﻣراحﻞ ﻧخستﻴﻦ جﻨگ اکثر کشﻮرﻫاى‬
‫درﮔﻴر براى شﻨاساﻳﻰ ﻣﻮقعﻴت واحدﻫاى دشﻤﻦ از ﻫﻮاپﻴﻤاﻫا استفاده کردﻧد‪.‬‬
‫اﻳاﻻتﻣتحدهاﻣرﻳکا و ﻣتفقاﻧش با ﻧظام ﻣراقبت درﻳاﻳﻰ بﻪ حﻤﻠﻪﻫاى آﻟﻤان پاسخ دادﻧد‪ .‬تعدادى‬
‫از کشتﻰﻫا بﻪ ﻣﻨظﻮر ﻣراقبت ﻫﻤراه ﻳکدﻳﮕر حرکت ﻣﻰکردﻧد‪.‬‬
‫در ﻣارچ ‪ .1918‬در ﻣدت ‪ 18‬روز پس از اﻣضاى ﻣعاﻫده برست ﻟﻴتﻮفسك‪ ،‬اﻧتقال ﻧﻴروﻫاى‬
‫آﻟﻤاﻧﻰ از جبﻬﺔ روسﻴﻪ بﻪ جبﻬﺔ غرب اﻣکان پذﻳر شد‪ .‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا حﻤﻠﺔ وحشت بارى را در‬
‫جبﻬﺔ غربﻰ آغاز کردﻧد و با بﻤباران سﻨﮕﻴﻦ آتش تﻮپخاﻧﻪ و بﻢﻫاى ﮔازى ﻳﻮرش آوردﻧد و‬
‫واحدﻫاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ‪ ،‬فراﻧسﻮى‪ ،‬بﻠژﻳکﻰ را بﻪ سﻤت درﻳا عقب راﻧدﻧد‪.‬‬
‫بﻠغارستان در سپتاﻣبر ‪ 1918‬م‪ .‬با درخﻮاست آتشبس ﻣﻮقت ﻣﻮافقت کرد‪ .‬اﻣپراتﻮرى عثﻤاﻧﻰ‬
‫در پاﻳان اکتﻮبر تسﻠﻴﻢ شد‪ .‬در سﻮم ﻧﻮاﻣبر ‪ 1918‬م‪ .‬اترﻳش و ﻣجارستان تﻮافق آتشبس را‬
‫اﻣضا کردﻧد کﻪ بﻪ ﻣﻨزﻟﺔ پاﻳان ﻳافتﻦ ﻣداخﻠﻪ آنﻫا در جﻨگ بﻮد‪.‬‬
‫در صبح ‪ 11‬ﻧﻮاﻣبر ‪ 1918‬م آتشبس عﻤﻮﻣﻰ بﻪ اجرا درآﻣد و غرش تﻮپﻫا در جبﻬﺔ غربﻰ‬
‫خاﻣﻮش شد‪ .‬پس از چﻬار سال سراﻧجام جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول بﻪ پاﻳان رسﻴد‪.‬‬
‫بر اساس آﻣار رسﻤﻰ جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول ‪ 9،1‬ﻣﻴﻠﻴﻮن سرباز ﻧﻴروﻫاى زﻣﻴﻨﻰ و بحرى در جﻨگ‬
‫کشتﻪ شدﻧد و ﻳا از جراحت و بﻴﻤارى جان باختﻨد و بﻴش از ‪ 21‬ﻣﻠﻴﻮن تﻦ ﻧظاﻣﻰ ﻣجروح شدﻧد‪.‬‬
‫‪ 7،4‬ﻣﻴﻠﻴﻮن تﻦ اسﻴر ﻳا ﻣفقﻮداﻻثر ﮔردﻳدﻧد‪ .‬اﻳﻦ ارقام شاﻣﻞ غﻴر ﻧظاﻣﻴان ﻧﻤﻰﮔردد‪.‬‬
‫پﻴاﻣدﻫاى اﻗتصادى جﻨﮓ‬
‫در اثر جﻨگ جﻬاﻧﻰ بﻴشتر ﻧﻮاحﻰ شﻤال شرقﻰ فراﻧسﻪ‪ ،‬ﻟﻬستان(پﻮﻟﻨد)‪ ،‬صربستان و شﻤال شرق‬
‫اﻳتاﻟﻴا بﻪ وﻳراﻧﻪ تبدﻳﻞ شد‪ .‬تﻨﻬا در فراﻧسﻪ حدود ‪ 4800‬کﻴﻠﻮﻣتر ﻣربع زﻣﻴﻦﻫاى جﻨﮕﻠﻰ سﻮزاﻧده‬
‫شده و حدود ‪ 12800‬کﻴﻠﻮﻣتر ﻣربع زﻣﻴﻦﻫاى زراعتﻰ ﻧابﻮد ﮔردﻳد‪ .‬زراعت ﻣﻴکاﻧﻴزه در اطراف‬

‫‪147‬‬
 ‫وردن تا ﻳك ﻧسﻞ پس از جﻨگ ﻧاﻣﻤکﻦ بﻮد‪ ،‬بﻪخاطرى کﻪ پارچﻪﻫاى فﻠز روى اراضﻰ را پر‬
‫کرده بﻮد‪ .‬خسارات ﻣادى‪ ،‬ﻣردم ﻧﻮاحﻰ روستاﻳﻰ و شﻬرى‪ ،‬ﻫردو را با ﻣشکﻞ اقتصادى روبﻪرو‬
‫ساخت‪ .‬زارعان (کشاورزان) بﻴشتر از ﻳك ﻣﻴﻠﻮن رأس ﻣﻮاشﻰ و حﻴﻮاﻧات را از دست دادﻧد‪ .‬در‬
‫شﻬرﻫا زﻳادتر از ‪ 600000‬ساختﻤان وﻳران وﻳا آسﻴب دﻳد‪ .‬پﻞﻫا‪ ،‬راهﻫاى بزرگ‪ ،‬تﻮﻧﻞﻫا‪ ،‬راهﻫاى‬
‫آﻫﻦ‪ ،‬خطﻮط تﻠﮕراف و تﻴﻠﻴفﻮن از بﻴﻦ رفت‪.‬‬
‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول پرﻣصرفترﻳﻦ و وﻳراﻧﮕرترﻳﻦ جﻨگ تارﻳخ بشرﻳت بﻪ حساب ﻣﻰرود‪ .‬اﻳﻦ‬
‫جﻨگ اﻣپراتﻮرى روسﻴﻪ‪ ،‬آﻟﻤان‪ ،‬اترﻳش‪ ،‬ﻣجارستان و ترکﻴﻪ عثﻤاﻧﻰ را ﻣتﻼشﻰ کرد‪ .‬سﻠسﻠﻪﻫاى‬
‫روﻣاﻧﻮف ﻫﻮﻧسﻮﻟرن و ﻫاپسبﻮرگ از قدرت ساقط شدﻧد‪ .‬بﻴشتر ﻧقشﺔ اروپا و جﻨﻮب غربﻰ آسﻴا‬
‫از ﻧﻮ کشﻴده شد و اﻣپراتﻮرى فراﻧسﻮى در ﻣﻴان فاتحان تقسﻴﻢ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫جﻨگ فراﻧسﻪ و روسﻴﻪ را وﻳران کرد و آﻟﻤان‪ ،‬بﻠژﻳك و اﻧﮕﻠستان را ﻧﻴز ﻣتضرر ساخت‪ .‬اﻳاﻻت‬
‫ﻣتحدة اﻣرﻳکا بﻪ اﻧزوا بازﮔشت‪ .‬قحطﻰ و بﻴﻤارى تﻠفات زﻳاد را ببار آورد و اﻣپراتﻮرىﻫاى قدﻳﻢ‬
‫اروپا از ﻫﻢ ﮔسﻴخت و باﻵخره صﻠح پس از چﻬار سال جﻨگ طﻮﻻﻧﻰ فرا رسﻴد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻠﻞ جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول و ﮔروه دوم در‬
‫ﻣﻮرد رقابت کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ باﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول در کدام سال بﻪ وقﻮع پﻴﻮست؟‬
‫‪ .2‬در دو اتحاد جداﮔاﻧﻪ کدام کشﻮرﻫا عضﻮﻳت داشتﻨد؟‬
‫‪ .3‬بﻴشترﻳﻦ تﻠفات را درﻳﻦ جﻨگ کدام کشﻮرﻫا ﻣتقبﻞ شدﻧد؟‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان در ﻣﻮرد عﻮاقب و پﻴاﻣدﻫاى بعد از جﻨگ از روى ﻣﻨابع و ﻣآخذ‪ ،‬ﻣطاﻟبﻰ تﻬﻴﻪ و در‬
‫صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪148‬‬
 ‫درس سﻰ و ششﻢ‬
‫جﻨﮓ جﻬاﻧﻰ دوم‬

‫ادوﻟف ﻫﻴتﻠر‬
‫در اﻳﻦ درس راجع بﻪ بحران سالﻫاى قبﻞ از جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم‪ ،‬عﻮاﻣﻞ جﻨگ و پﻴاﻣدﻫاى‬
‫آن آشﻨا ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬

‫بحران و رکﻮد اقتصادى بﻴﻦ سالﻫاى ‪ 1933 -1929‬م‪ .‬در آﻟﻤان با قﻮت خاص ﮔسترش ﻳافت‬
‫اﻳﻦ بحران سﻪ سال دوام ﻧﻤﻮد و صﻨاﻳع ‪ 40‬درصد کاﻫش ﻳافت‪ .‬تعداد بﻴکاران بﻪ ‪ 7،5‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧفر‬
‫رسﻴد‪ ،‬ﻣزد واقعﻰ ‪ 40 – 25‬در صد تﻨزﻳﻞ ﻳافت‪ .‬زراعت دستخﻮش حﻮادث شده‪ ،‬تعدادى از‬
‫باﻧكﻫا ورشکست ﮔردﻳد‪ .‬بحران اقتصادى‪ ،‬ساختار سﻴاسﻰ جﻤﻬﻮرى وﻳﻤار را ﻣتزﻟزل ساخت‬
‫و زﻣﻴﻨﻪ را براى ظﻬﻮر ﻫﻴتﻠر در صحﻨﺔ سﻴاسﻰ فراﻫﻢ کرد‪.‬‬
‫ادوﻟف ﻫﻴتﻠر در سال ‪ 1889‬م‪ .‬در اترﻳش بﻪ دﻧﻴا آﻣد‪ ،‬پس از جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول حزب ﻧازى‬
‫را تشکﻴﻞ و در اواﻳﻞ ‪ 1920‬م‪ .‬رﻫبرى آنرا بﻪ دست ﮔرفت کﻪ ﻣﻠﻰﮔراﻳﻰ‪ ،‬افراطﮔراﻳﻰ‪،‬‬
‫ﻧژادﮔراﻳﻰ و ﻳﻬﻮد ستﻴزى اصﻮل حزب ﻧازى بﻮد‪ .‬ﻫﻴتﻠر در جﻨگ عﻤﻮﻣﻰ اول چﻨد بار ﻣجروح‬
‫شد‪ .‬ﻳکﻰ از شعارﻫاى ﻧازىﻫا اﻳﻦ بﻮد‪( :‬اﻣروز آﻟﻤان‪ ،‬فردا جﻬان) ﻫﻴتﻠر ﻣعتقد بﻮد کﻪ ﻫر کسﻰ‬
‫بر اروپاى ﻣرکزى ﻣسﻠط شﻮد‪ ،‬ﻣﻰتﻮاﻧد بر سراسر قارة اروپا و جﻬان تسﻠط ﻳابد‪.‬‬
‫فرﻣانرواﻳان سﻠطﻪ طﻠب اروپا‪ ،‬تﻬدﻳدى عﻠﻴﻪ صﻠح بﻮدﻧد‪ .‬در اتحاد شﻮروى‪ ،‬استاﻟﻴﻦ ﻣﻰخﻮاست‬
‫قدرتش را ﮔسترش دﻫد‪ ،‬ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻰ در اروپا استقرار دوباره اﻣپراتﻮرى روم باستان را در سر‬

‫‪149‬‬
 ‫ﻣﻰپروراﻧﻴد‪.‬‬
‫در ‪1936‬ﻣﻴﻼدى جاﻣعﺔ ﻣﻠﻞ بﻪ کﻠﻰ بﻰاعتبار شده بﻮد‪ .‬ﻫﻴتﻠر و ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻰ در اکتﻮبر ﻫﻤان سال‬
‫ﻣحﻮر روم‪ -‬برﻟﻴﻦ را تشکﻴﻞ داده و آن را «پﻴﻤان پﻮﻻدﻳﻦ» ﻧاﻣﻴدﻧد‪ .‬پس از ﻣدت کﻮتاﻫﻰ جاپان‬
‫و اﻳتاﻟﻴا پﻴﻤان ضد کﻤﻨترن را اﻣضا کردﻧد‪ ،‬پﻴﻤاﻧﻰ کﻪ ﻫدف آن جﻠﻮﮔﻴرى از ﮔسترش کﻤﻮﻧﻴزم‬
‫بﻮد‪.‬‬
‫اﻣپراتﻮرى جاپان در تابستان ‪1937‬م‪ .‬بﻪ شﻤال چﻴﻦ ﻳﻮرش برد‪ .‬جاﻣعﻪ ﻣﻠﻞ بار دﻳﮕر ﻧتﻮاﻧست‬
‫صﻠح را برقرار سازد‪ .‬ﻫﻴتﻠر در ‪1938‬م‪ .‬اترﻳش را ضﻤﻴﻤﺔ آﻟﻤان کرد‪ ،‬سپس خﻮاستار اﻟحاق‬
‫سﻮدت و ﻣﻨاطق آﻟﻤاﻧﻰ کﻪ بر اساس پﻴﻤان ورساى جزو چکﻮسﻠﻮاکﻴا شده بﻮد‪ ،‬دوباره بﻪ آﻟﻤان‬
‫ﻳکجا ساخت‪ .‬ﻫﻴتﻠر و ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻰ در ﻣاه دساﻣبر با ﻧخست وزﻳران اﻧﮕﻠستان و فراﻧسﻪ در ﻣﻮﻧﻴخ‬
‫دﻳدار کردﻧد‪.‬‬
‫ارتش آﻟﻤان در اول دساﻣبر ‪1939‬م بﻪ ﻟﻬستان (پﻮﻟﻨد)ﻫجﻮم برد و اردوى ﻟﻬستان بﻪ سرعت درﻫﻢ‬
‫شکست‪ .‬اﻧﮕﻠستان و فراﻧسﻪ در ظرف ‪ 24‬ساعت بﻪ آﻟﻤان اعﻼن جﻨگ دادﻧد دﻳﮕر جﻨگ دوم‬
‫جﻬاﻧﻰ آغاز شده بﻮد‪ .‬پﻴش از آنکﻪ جﻨگ در اروپا آغاز شﻮد‪ ،‬ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻰ دﻳکتاتﻮر اﻳتاﻟﻴا اﻳتﻮپﻴا‬
‫را فتح کرد‪ .‬در شﻤال افرﻳقا بر سر تسﻠط بر ﻣصر و کاﻧال سﻮﻳز جﻨگ درﮔرفت‪ .‬طرف برﻧده کﻪ‬
‫بر کاﻧال سﻮﻳز ﻣسﻠط ﻣﻰشد‪ ،‬از اﻳﻦ طرﻳق ﻣﻰتﻮاﻧست کشتﻰﻫاى جﻨﮕﻰ را بﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣستقﻴﻢ بﻪ‬
‫جبﻬﺔ آسﻴا بفرستﻨد‪ .‬کشﻮرى کﻪ بر شﻤال افرﻳقا ﻣسﻠط ﻣﻰﮔردﻳد بﻪ ﻣﻨاطق ﻧفت خﻴز خاور ﻣﻴاﻧﻪ‬
‫ﻧﻴز دسترسﻰ حاصﻞ ﻣﻰﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻴروﻫاى ﻣتفقﻴﻦ پﻴشروى ﻧازىﻫا را در اﻟعﻠعﻴﻦ‪ ،‬ﻣصر ﻣتﻮقف ساختﻨد و در سال‪1942‬م‪ .‬بﻪ ضد‬
‫حﻤﻠﻪ دست زدﻧد و ‪ 9000‬سرباز آﻟﻤاﻧﻰ را بﻪ اسارت ﮔرفتﻨد‪.‬‬
‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم در اروپا آغاز شد‪ ،‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا بﻪ طﻮر کاﻣﻞ براى جﻨگ آﻣادهﮔﻰ داشتﻨد و‬
‫وساﻳﻞ جﻨﮕﻰ اﻳشان جدﻳد بﻮد و واحدﻫاى ﻧظاﻣﻰ آﻧان بﻪ خﻮبﻰ آﻣﻮزش دﻳده بﻮدﻧد‪ .‬در دساﻣبر‬
‫‪ 1939‬تعداد ‪ 53‬ﻟشکر(فرقﻪ) آﻟﻤاﻧﻰ بﻪ ﻟﻬستان ﻳﻮرش بردﻧد و ارتش بزرگ ﻟﻬستان را در ظرف‬
‫چﻬار ﻫفتﻪ درﻫﻢ کﻮبﻴدﻧد‪ .‬دراﻳﻦ ﻣﻴان‪ ،‬شﻮروىﻫا‪ ،‬بر اساس تﻮافق ﻣحرﻣاﻧﻪ با آﻟﻤان‪ ،‬ﻟﻬستان‬
‫شرقﻰ را ﮔرفتﻨد‪.‬‬
‫فراﻧسﻪ پس از جﻨگ اول‪ ،‬ﻣرزش را با آﻟﻤان تقﻮﻳت کرده بﻮد و براى جﻠﻮﮔﻴرى از ﻳﻮرش‬

‫‪150‬‬
‫دﻳﮕرى از جاﻧب شرق خطﻰ از استحکاﻣات‪ ،‬بﻪ طﻮل ‪ 320‬کﻴﻠﻮﻣتر ساخت‪ .‬اﻳﻦ استحکاﻣات‬
‫بر اساس ﻧام سﻴاستﻤدارى کﻪ ﻧقشﻪ آن را کشﻴد‪ ،‬خط ﻣاژﻳﻨﻮ ﻧاﻣﻴده شد‪ .‬بﻴشتر اﻳﻦ استحکاﻣات‬
‫زﻳر زﻣﻴﻦ ساختﻪ شده بﻮد‪.‬‬
‫آﻟﻤان بﻪ ﻟﻬستان حﻤﻠﻪ کرد‪ ،‬ﻧﻴروﻫاى فراﻧسﻮى در خط ﻣاژﻳﻨﻮ ﻣستقر شدﻧد و اﻧﮕﻠﻴسﻫا از‬
‫بحﻴرة ﻣاﻧش ﮔذشتﻨد و در شﻤال فراﻧسﻪ استقرار ﻳافتﻨد‪ .‬ﻧﻴروﻫاى درﻳاﻳﻰ اﻧﮕﻠﻴس بﻨدرﻫاى‬
‫آﻟﻤاﻧﻰ را ﻣحاصره کردﻧد‪.‬‬
‫در جرﻳان جﻨگ شﻮروىﻫا در شرق‪ ،‬دوﻟتﻫاى ﻻتﻮﻳا‪ ،‬استﻮﻧﻴا و ﻟﻴتﻮاﻧﻴا را‪ ،‬در حﻮزه باﻟتﻴك‬
‫وادار بﻪ اتحاد کردﻧد‪ .‬واحدﻫاى شﻮروى ﻫﻤچﻨﻴﻦ اردوى فﻨﻼﻧد را شکست دادﻧد‪ ،‬و ﻣرزﻫاى‬
‫قدﻳﻤﻰ روسﻴﻪ را باز ﮔرفتﻨد‪.‬‬
‫در ﻧﻬﻢ اپرﻳﻞ ‪1940‬م‪ .‬ﻧﻴروﻫاى آﻟﻤاﻧﻰ از زﻣﻴﻦ و ﻫﻮا بﻪ دﻧﻤارك و ﻧاروى حﻤﻠﻪ کردﻧد‪.‬‬
‫دﻧﻤارکﻰﻫا اردو ﻧداشتﻨد و فﻮرى تسﻠﻴﻢ شدﻧد‪ .‬ﻧاروژىﻫا سعﻰ کردﻧد بجﻨﮕﻨد‪ ،‬اﻣا در ظرف‬
‫سﻪ ﻫفتﻪ شکست خﻮردﻧد‪.‬‬
‫در دﻫﻢ ﻣﻰ‪1940‬م‪ .‬ﻧازىﻫا بﻪ بﻠژﻳك و ﻫاﻟﻨد حﻤﻠﻪ کردﻧد‪ ،‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا از ﻧﻴروﻫاى درﻳاﻳﻰ‪،‬‬
‫پﻴاده‪ ،‬تاﻧك‪ ،‬طﻴارات بﻤب افﮕﻦ و قﻮاى کﻤاﻧدو استفاده ﻣﻰکردﻧد و در اطراف خط ﻣاژﻳﻨﻮ‬
‫ﻣتﻤرکز شدﻧد‪.‬‬
‫آﻟﻤاﻧﻰﻫا در جﻮن ﻫﻤﻴﻦ سال ﻧﻴروﻫاى شان را در جبﻬﺔ غرب ﻣتﻤرکز کردﻧد و بعد از طرﻳق‬
‫دشتﻫاى شﻤال بﻪ فراﻧسﻪ حﻤﻠﻪ کردﻧد‪ .‬از خط ﻣاژﻳﻨﻮ ﮔذشتﻨد و در ﻣدتﻰ کﻤتر از شش ﻫفتﻪ‬
‫بﻪ پارﻳس رسﻴدﻧد‪.‬‬
‫فراﻧسﻪ در ‪ 22‬جﻮن ‪1940‬م‪ .‬در برابر آﻟﻤان تسﻠﻴﻢ شد‪ .‬ﻣارشال ﻫاﻧرى پتﻦ‪ ،‬قﻬرﻣان ساﻟخﻮرده‬
‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول‪ ،‬حکﻮﻣت تازه تشکﻴﻞ داد و با آﻟﻤان قرار داد آتشبس اﻣضا کرد‪ .‬بر اساس‬
‫شراﻳط تسﻠﻴﻤﻰ‪ ،‬ارتش فراﻧسﻪ خﻠع سﻼح شد‪ .‬آﻟﻤان شﻤال فراﻧسﻪ‪ ،‬از جﻤﻠﻪ پارﻳس را اشغال‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬دوﻟت پتﻦ براى ادارة فراﻧسﻪ اشغال ﻧشده در جﻨﻮب کشﻮر‪ ،‬بﻪ وﻳشﻰ اﻧتقال ﻳافت‪ .‬در‬
‫اﻧﮕﻠستان رﻫبرى ﻣردم را صدراعظﻢ جدﻳد بﻪ ﻧام وﻳﻨستﻮن چرچﻴﻞ بﻪ عﻬده ﮔرفت‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا‬
‫ﻣصﻤﻢ بﻮدﻧد جﻨگ را اداﻣﻪ دﻫﻨد‪.‬‬
‫داﻣﻨﺔ جﻨگ بﻪ شبﻪ جزﻳره باﻟکان ﻧﻴز کشﻴده شد‪ .‬ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻰ در خزان ‪1940‬م‪ .‬بﻪ ﻳﻮﻧان حﻤﻠﻪ‬
‫کرد‪ .‬در پاﻳان سال ﻣذکﻮر‪ ،‬ﻣجارستان و روﻣاﻧﻰ بﻪ ﻧﻴروﻫاى ﻣحﻮر پﻴﻮستﻨد‪ .‬در اواﻳﻞ سال بعد‬

‫‪151‬‬
 ‫بﻠغارستان ﻧﻴز با فاشﻴستﻫا ﻣتحد شد‪ ،‬در بﻬار ‪1941‬م‪ .‬ﻧازىﻫا بﻪ ﻳﻮﮔﻮسﻼوى حﻤﻠﻪ بردﻧد و بر‬
‫ﻳﻮﻧان بﻪ شکﻞ کاﻣﻞ ﻣسﻠط شدﻧد‪ .‬در افرﻳقا‪ ،‬ارتش اﻳتاﻟﻴا در سﻮﻣاﻟﻰ و ﻣصر با اﻧﮕﻠﻴسﻫا جﻨﮕﻴد‪.‬‬
‫تا بﻬار ‪1941‬م‪ .‬سراسر شﻤال افرﻳقا بﻪ صحﻨﻪ جﻨگ کشﻴده شد‪.‬‬
‫ﻧبرد با اﻧﮕﻠستان بﻪ درازا کشﻴد‪ ،‬ﻫﻴتﻠر شکﻴباﻳﻰ خﻮد را ﻧسبت بﻪ جبﻬﺔ غربﻰ از دست داد و تﻮجﻪ‬
‫خﻮد را بﻪ شرق ﻣعطﻮف ﻧﻤﻮد و کﻤﻮﻧﻴزم را دشﻤﻦ واقعﻰ تﻠقﻰ کرد‪ ،‬ﻧامبرده ﻣعتقد بﻮد کﻪ‬
‫پﻴروزى بر اتحاد شﻮروى ﮔام دﻳﮕرى بﻪ سﻮى تسﻠط بر جﻬان است و در ‪ 22‬جﻮﻻى‪ ،‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا‬
‫عﻤﻠﻴات جﻨﮕﻰ عﻠﻴﻪ روسﻫا را آغاز کردﻧد‪ .‬واحدﻫاى آﻟﻤاﻧﻰ بﻪ اتحاد شﻮروى‪ ،‬با جبﻬﻪﻳﻰ‬
‫حدود ‪ 3200‬کﻴﻠﻮﻣتر از درﻳاى باﻟتﻴك تا بحﻴرة سﻴاه‪ ،‬ﻳﻮرش بردﻧد‪ .‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا بﻪ شرق ﻟﻬستان و‬
‫سرزﻣﻴﻦﻫاى باﻟتﻴك و بعد بﻪ روسﻴﺔ ﻣرکزى و اوکراﻳﻦ ﻫجﻮم بردﻧد در سپتاﻣبر ‪1941‬م‪ .‬ﻣحاصرة‬
‫ﻟﻴﻨﻨﮕراد آغاز ﮔردﻳد و صد روز بﻪ درازا کشﻴد‪ .‬ﻧازىﻫا در ﻣاه اکتﻮبر اوکراﻳﻦ را تصرف و وارد‬
‫کرﻳﻤﻪ شدﻧد‪.‬‬
‫در ﻧﻮاﻣبر ‪1941‬م‪ .‬ﻧﻴروﻫاى آﻟﻤاﻧﻰ و خطﻮط تدارکاتﻰ آن بﻰ اﻧدازه ﮔسترش ﻳافت و ﻧشاﻧﻪﻫاى‬
‫شروع فرسﻮدهﮔﻰ در ﻣاشﻴﻦ جﻨﮕﻰ بزرگ آﻟﻤان دﻳده شد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻠﻞ جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم و ﮔروه دوم راجع‬
‫بﻪ ﻧقش ادوﻟف ﻫﻴتﻠردر اﻳﻦ جﻨگ باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﻪ را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم در کدام سال واقع ﮔردﻳد؟‬
‫‪ .2‬کشﻮرﻫاى ﻣحﻮر شاﻣﻞ کدام ﻣﻤاﻟك ﻣﻰﮔردﻳد؟‬
‫‪ .3‬آﻟﻤان باﻻى روسﻴﻪ شﻮروى در کدام سال حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان از روى ﻣﻨابع وﻣآخذ و بﻪ کﻤك استادان خﻮﻳش راجع بﻪ شکست کشﻮرﻫاى ﻣحﻮر‬
‫ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ کرده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪152‬‬
 ‫درس سﻰ و ﻫفتﻢ‬

‫حﻤﻠﺔ جاپان بﻪ ﻫﻨدوچﻴﻦ‬

‫دراﻳﻦ درس با حﻤﻠﺔ جاپان بﻪ جزاﻳر ﻫﻨدو چﻴﻦ‪ ،‬شکست قﻮاى ﻣحﻮر و پﻴاﻣدﻫاى جﻨگ‬
‫دوم جﻬاﻧﻰ آشﻨا ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬

‫در حاﻟﻰ کﻪ اردوى ﻫﻴتﻠر در سراسر اروپا پخش ﻣﻰشد‪ .‬جاپاﻧﻰﻫا بﻪ فتﻮحات شان در شرق‬
‫اداﻣﻪ ﻣﻰدادﻧد و ﻣﻰخﻮاستﻨد بر ﻧاحﻴﺔ وسﻴعﻰ در شرق ﻣسﻠط شﻮﻧد و از زﻣﻴﻦ و ﻣﻨابع شان‬
‫استفاده کﻨﻨد‪ .‬جاپان در ‪1932‬م‪ .‬بر ﻣﻨچﻮرﻳا ﻣسﻠط شد‪ .‬در ‪1937‬م‪ .‬واحدﻫاى جاپاﻧﻰ و چﻴﻨاﻳﻰ‬
‫ﻧزدﻳك پﻴکﻦ زد و خﻮرد کردﻧد‪ .‬اردوى جاپان شﻬر ﻣذکﻮر را ﮔرفت و سپس بﻪ سﻮى جﻨﻮب‬
‫حرکت کرد و جاپاﻧﻰﻫا تا سال ‪1939‬م تقرﻳباً ﻳك چﻬارم چﻴﻦ را اشغال کردﻧد‪ ،‬اﻣا چﻴﻨاﻳﻰﻫا‬
‫تﻦ بﻪ تسﻠﻴﻤﻰ ﻧدادﻧد و پاﻳتخت را بﻪ ﻳاﻧگ تسﻪ ﻣﻨتقﻞ ساختﻪ و بﻪ جﻨگ پراﮔﻨده پرداختﻨد‪.‬‬
‫جاپان در سال ‪1939‬م‪ .‬جزﻳرة ﻫاﻧﻴان و بعضﻰ جزاﻳر کﻮچك ﻧزدﻳك ساحﻞ ﻫﻨدوچﻴﻦ‬
‫را تصرف کرد‪ .‬اﻳﻦ پﻴروزى ﻣسﻴر تدارکاتﻰ اﻧﮕﻠستان را از ﻫاﻧکاﻧگ تا سﻨﮕاپﻮر بﻪ خطر‬
‫اﻧداخت‪ .‬تﻬاجﻤات ﻣذکﻮر اﻳاﻻتﻣتحدهاﻣرﻳکا را ﻧﮕران ساخت‪ .‬اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳکا در‬
‫اواﻳﻞ ‪1941‬م‪ .‬ﻫﻤﻪ روابط تجارتﻰ خﻮد را با جاپان قطع ﻧﻤﻮده و داراﻳﻰ اﻳﻦ کشﻮر را در‬
‫اﻣرﻳکا ضبط ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در دساﻣبر ﻫﻤﻴﻦ سال‪ ،‬جاپاﻧﻰﻫا بﻪ پاﻳﮕاهﻫاى اﻣرﻳکاﻳﻰ در جزاﻳر ﻫاواﻳﻰ و فﻴﻠﻴپﻴﻦ و ﻧﻴز‬

‫‪153‬‬
 ‫پاﻳﮕاهﻫاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ در ﻫاﻧکاﻧگ و ﻣاﻻﻳا حﻤﻠﻪ بردﻧد‪ .‬جاپاﻧﻰﻫا طﻴارات و کشتﻰﻫاى جﻨﮕﻰ‬
‫اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا در اقﻴاﻧﻮس آرام را کﻪ در پرل ﻫاربر ﻟﻨﮕر اﻧداختﻪ بﻮد بﻤباران کرد‪ .‬پﻴﻠﻮتان‬
‫جاپاﻧﻰ ‪ 18‬کشتﻰ جﻨﮕﻰ و ‪ 180‬فروﻧد طﻴارة اﻣرﻳکاﻳﻰ را ﻣﻨفجر کرده و در حدود ‪ 3500‬تﻦ‬
‫را کشتﻨد‪.‬‬
‫جاپان از حﻤﻠﻪﻫاى دساﻣبر ‪1941‬م‪ .‬در اقﻴاﻧﻮس آرام اﻣتﻴاز بسﻴار بزرﮔﻰ بدست آورد و تا‬
‫اواﻳﻞ ‪1942‬م‪ .‬بﻪ سﻮى ﻫدف خﻮﻳش کﻪ تسﻠط بر قسﻤتﻫاى شرق آسﻴا بﻮد‪ ،‬پﻴش ﻣﻰرفت‪.‬‬
‫ارتش اﻣپراتﻮرى جاپان در جﻨگﻫاى برﻣا پﻴش رفت وﮔﻮرم‪ ،‬جزﻳرة وﻳك‪ ،‬و جزاﻳر فﻴﻠﻴپﻴﻦ‬
‫را تصرف ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫاﻧگ کاﻧگ‪ ،‬سﻨﮕاپﻮر‪ ،‬جزاﻳر ﻫﻨد شرقﻰ ﻧﻴز سقﻮط کرد‪ .‬ﻧﻴروﻫاى جاپاﻧﻰ‬
‫حﻤﻠﻪ ﻳﻰ را بﻪ ﻫﻨد برتاﻧﻮى‪ ،‬تدارك ﻣﻰدﻳد‪ .‬در آستراﻟﻴا‪ ،‬زﻳﻼﻧد جدﻳد و جزﻳرهﻫاى ﻫاواﻳﻰ‬
‫ﻧﻴز پﻴشروى کردﻧد‪ .‬و چﻨﻴﻦ بﻪ ﻧظر ﻣﻰرسﻴد کﻪ ﻫﻴتﻠر و ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻰ پﻴروزى را بﻪ دست آوردﻧد‪.‬‬
‫باﻟﻤقابﻞ ﻧﻴروﻫاى ﻣحﻮر بﻪ رﻫبرى چرچﻴﻞ صدراعظﻢ اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬استاﻟﻴﻦ رﻫبر شﻮروى و‬
‫روزوﻟت رئﻴس جﻤﻬﻮر اﻣرﻳکا براى ﻣقابﻠﻪ با تﻬاجﻢ باﻫﻢ پﻴﻮستﻨد‪ .‬اﻧزوا جﻮﻳﻰ اﻳاﻻت ﻣتحدة‬
‫اﻣرﻳکا پس از حﻤﻠﻪ بﻪ پرل ﻫاربر پاﻳان ﻳافت‪ .‬ﻧﻴروﻫاى ﻫﻮاﻳﻰ و درﻳاﻳﻰ اﻣرﻳکاﻳﻰ و استراﻟﻴاﻳﻰ‬
‫در ﻣﻰ‪1942‬م پﻴشروى جاپاﻧﻰﻫا را در اقﻴاﻧﻮس آرام ﻣتﻮقف ساختﻨد‪ .‬اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳکا‬
‫ﻳك ﻣاه بعد کشتﻰ برزﮔترى جاپاﻧﻰ را کﻪ براى حﻤﻠﻪ بﻪ جزﻳرة ﻣﻴدوى بﻪ سﻤت شرق در‬
‫حرکت بﻮد ﻣتﻮقف کرد‪ .‬جاپان و اﻳاﻻت ﻣتحده‪ ،‬سﻪ روز در ﻫﻮا و درﻳا در شﻤال جزﻳرة‬
‫ﻣﻴدوى جﻨﮕﻴدﻧد کﻪ سراﻧجام اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا پﻴروز شد‪.‬‬
‫شﻜست ﻗﻮاى ﻣحﻮر‬
‫در ﻧﻮاﻣبر ‪1942‬م‪ .‬حﻤﻼت شدﻳد قﻮاى شﻮروى‪ ،‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا را وادار بﻪ عقب ﻧشﻴﻨﻰ کرد و آنﻫا‬
‫را بﻪ ﻣحاصره درآورد‪ .‬ﻫﻴتﻠر بﻪ واحد ﻫاﻳش دستﻮر داد بﻪ جﻨگ اداﻣﻪ بدﻫﻨد؛ اﻣا در جﻮن‬
‫‪1943‬م‪ .‬واحدﻫاى آﻟﻤاﻧﻰ تسﻠﻴﻢ شدﻧد‪.‬‬
‫در تابستان ‪1943‬م‪ .‬ﻧﻴروﻫاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ‪ -‬اﻣرﻳکاﻳﻰ‪ ،‬سﻴسﻴﻞ را تصرف کردﻧد‪ .‬در آخرﻳﻦ ﻣاهﻫاى‬
‫ﻫﻤﻴﻦ سال‪ ،‬ﻣتفقﻴﻦ آﻫستﻪ آﻫستﻪ بﻪ سﻤت شﻤال پﻴشروى ﻣﻰکردﻧد‪ .‬در اقﻴاﻧﻮس آرام جاپاﻧﻰﻫا‬
‫را ﻧﻴز جزﻳره بﻪ جزﻳره عقب راﻧدﻧد‪.‬‬
‫روزوﻟت‪ ،‬چرچﻞ و استاﻟﻴﻦ در ﻧﻮاﻣبر ‪1943‬م‪ .‬در تﻬران دﻳدار کردﻧد‪ .‬آنﻫا در باره ﻧقشﻪﻳﻰ‬

‫‪154‬‬
‫صحبت کردﻧد کﻪ بﻪ عﻤﻠﻴات ارباب ﻣعروف است‪ ،‬و آن عبارت از حﻤﻠﺔ ﻣتفقﻴﻦ بﻪ فراﻧسﻪ‬
‫بﻮد‪ .‬ﻧﻴروﻫاى ﻣتفقﻴﻦ بر اساس اﻳﻦ ﻧقشﻪ باﻳد از بحﻴرة ﻣاﻧش ﻣﻰﮔذشتﻨد و در سﻮاحﻞ ﻧرﻣاﻧدى‬
‫پﻴاده ﻣﻰشدﻧد‪.‬‬
‫بﻴش از ‪ 175000‬سرباز و تجﻬﻴزات فراوان در اﻳﻦ حﻤﻠﻪ بﻪ کار ﮔرفتﻪ شد‪ .‬در ظرف ‪ 100‬روز‬
‫پس از پﻴاده شدن ﻧﻴروﻫا در ﻧرﻣاﻧدى در حدود ‪ 2‬ﻣﻠﻴﻮن سرباز وارد فراﻧسﻪ شدﻧد و در ‪25‬‬
‫آﮔست ‪1944‬م‪ .‬پارﻳس را آزاد ساختﻨد‪.‬‬
‫قﻮاى شﻮروى در جﻮن ‪1944‬م‪ .‬ستﻮﻧﻰ‪ ،‬ﻟﻴتﻮاﻧﻰ‪ ،‬ﻟﻴتﻮﻳا‪ ،‬روﻣاﻧﻰ و بﻠغارستان را ﮔرفتﻨد و‬
‫ﻧﻴروﻫاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ آﻟﻤانﻫا را از خاك ﻳﻮﻧان بﻴرون راﻧدﻧد‪.‬‬
‫روزوﻟت چرچﻞ و استاﻟﻴﻦ در فبرورى ‪1945‬م‪ .‬در اﻳتاﻟﻴا‪ ،‬در استراحت ﮔاﻫﻰ در کﻨار بحﻴرة سﻴاه‬
‫دﻳدارکردﻧد‪ .‬رﻫبران ﻫﻤچﻨﻴﻦ سعﻰ کردﻧد در بارة چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ حﻞ و فصﻞ اﻣﻮر در اروپا پس از‬
‫جﻨگ تﻮافق کﻨﻨد‪ .‬آنﻫا ﻧقشﺔ تقسﻴﻢ آﻟﻤان را بﻪ ﻣﻨاطق اشغاﻟﻰ کشﻴدﻧد‪ ،‬براى ﻫر ﻳك از ﻧﻴروﻫاى‬
‫عﻤدة ﻣتفقﻴﻦ بﻪ اضافﺔ فراﻧسﻪ ﻳك ﻣﻨطقﻪ را ﻣشخص کردﻧد‪ .‬کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ کﻪ از سﻠطﻪ ﻧازى‬
‫آزاد شدﻧد‪ ،‬باﻳد حکﻮﻣتﻫاى شان را اﻧتخاب ﻣﻰکردﻧد‪ .‬روزوﻟت ﻣﻮافقت کرد کﻪ اتحاد شﻮروى‬
‫بﻪ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد بپﻴﻮﻧدد و اﻣتﻴازات اﻳﻦ کشﻮر را در اروپاى شرقﻰ تضﻤﻴﻦ کﻨد‪.‬‬
‫در اواﻳﻞ ﻣاه ﻣﻰ‪1945‬م‪ .‬پس از ﻧبرد خﻮﻧﻴﻦ در جادهﻫاى شﻬر برﻟﻴﻦ‪ ،‬اﻳﻦ شﻬر در برابر روسﻫا‬
‫سقﻮط کرد و زﻧدهﮔﻰ ﻫﻴتﻠر در پﻨاﻫﮕاﻫﻰ زﻳر زﻣﻴﻨﻰ اش بﻪ پاﻳان رسﻴد‪.‬‬
‫جﻨگ با جاپان ﻫﻨﻮز جرﻳان داشت‪ .‬روزوﻟت در اپرﻳﻞ ‪ 1945‬ﻧاﮔﻬان درﮔذشت و ﻫرى تروﻣﻦ‬
‫کﻪ بﻪ رﻳاست جﻤﻬﻮرى اﻣرﻳکا رسﻴد از طرح سرى ﻣﻬﻨتﻦ آﮔاه شد‪ .‬ﮔروﻫﻰ از داﻧشﻤﻨدان و‬
‫ﻣﻬﻨدسان زﻳر پﻮشش اﻳﻦ ﻧام ﻣشغﻮل ساختﻦ ﻧخستﻴﻦ سﻼح اتﻤﻰ بﻮدﻧد‪.‬‬
‫ﻣتفقﻴﻦ در ‪ 26‬جﻮﻻى بﻪ حکﻮﻣت جاپان اوﻟتﻴﻤاتﻮم دادﻧد و از آن کشﻮر خﻮاستﻨد تسﻠﻴﻢ شﻮد‪،‬‬
‫حکﻮﻣت جاپان اﻟتﻴﻤاتﻮم را ﻧپذﻳرفت‪.‬‬
‫در ‪ 6‬آﮔست ‪1945‬م‪ .‬بﻤب افﮕﻦ دور پرواز اﻣرﻳکاﻳﻰ بر فراز شﻬر ﻫﻴروشﻴﻤا‪ ،‬در جاپان‪ ،‬بﻤب‬
‫اتﻤﻰ اﻧداخت‪ ،‬اﻳﻦ بﻤب بﻴش از ‪ 60‬در صد شﻬر را وﻳران کرد و عﻼوه بر آن ‪ 150000‬تﻦ را‬
‫کشت‪.‬‬
‫اﻣا باز ﻫﻢ جاپان تسﻠﻴﻢ ﻧشد و در ‪ 9‬آﮔست ‪1945‬م‪ .‬طﻴارة ‪ 29 -B‬بر فراز ﻧاﮔاساکﻰ بﻤب اتﻤﻰ‬
‫دﻳﮕر اﻧداخت و ﻧزدﻳك بﻪ ‪ 40000‬تﻦ از ﻣردم بﻰ دفاع بﻪصﻮرت وحشﻴاﻧﻪ کشتﻪ شد‪ .‬حدود‬

‫‪155‬‬
 ‫‪ 70000‬بﻪ شکﻞ بسﻴار وحشتﻨاك سﻮختﻪ بﻮدﻧد‪.‬‬
‫جاپان در دوم سپتاﻣبر ‪1945‬م‪ .‬تسﻠﻴﻢ شد‪ .‬خبر تسﻠﻴﻤﻰ جاپان بﻪ سراسر جﻬان رسﻴد‪ .‬جﻤعﻴتﻫاى‬
‫عظﻴﻢ در ﻫﻤﻪ شﻬرﻫاى بزرگ کشﻮرﻫاى ﻣتفقﻴﻦ بﻪ جشﻦ و شادى پرداختﻨد‪ .‬در ﻫفتﻪﻫاى بعد‬
‫روسﻫا ﻣﻨچﻮرﻳا را اشغال کردﻧد‪ .‬ﻧﻴروﻫاى جاپاﻧﻰ در اﻧدوﻧﻴزﻳا و ﻣاﻻﻳا تسﻠﻴﻢ اﻧﮕﻠستان شدﻧد‪.‬‬
‫ﻧﻴروﻫاى اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا‪ ،‬جاپان را اشغال و چﻴﻦ را آزاد کردﻧد و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب وﻳراﻧﮕرترﻳﻦ‬
‫جﻨگ در تارﻳخ بشرﻳت باﻵخره بﻪ پاﻳان رسﻴد‪.‬‬
‫ج) ﻧتاﻳج جﻨﮓ جﻬاﻧﻰ دوم‬
‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم خسارات جاﻧﻰ و ﻣاﻟﻰ فراوان بﻪجا ﮔذاشت‪ .‬در اﻳﻦ جﻨگ در حدود ‪50 -40‬‬
‫ﻣﻠﻴﻮن تﻦ کشتﻪ شدﻧد‪ .‬اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳکا ‪ 300000‬تﻦ از ﻧﻴروﻫاى ﻣسﻠح اش را از دست داد‪.‬‬
‫ﻣصارف جﻨﮕﻰ‪ ،‬باﻟغ بر ﻳك ترﻳﻠﻴﻮن داﻟر ﮔردﻳد‪ 230 .‬ﻣﻠﻴارد داﻟر را کشﻮرﻫاى ﻣحﻮر خرج‬
‫ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا‪ -‬در حدود ‪ 317‬تا ‪ 341‬ﻣﻠﻴارد داﻟر ﻣصرف ﻧﻤﻮد‪ .‬شﻬرﻫاى بزرگ‬
‫؛چﻮن وارشا‪ ،‬ﻟﻨدن‪ ،‬برﻟﻴﻦ خسارات سﻨﮕﻴﻦ دﻳدﻧد‪ ،‬ﻫﻴروشﻴﻤا و ﻧاﮔاساکﻰ تقرﻳباً ﻧابﻮد شدﻧد‪.‬‬
‫ﻣردم سراسر اروپا و آسﻴا خاﻧﻪﻫا‪ ،‬ﻣزارع (کشتزارﻫا) و ﻫﻢچﻨان شغﻞﻫاى خﻮﻳش را از دست دادﻧد‪،‬‬
‫کﻠﻴساﻫا‪ ،‬کارخاﻧﻪﻫا‪ ،‬جادهﻫا‪ ،‬راهﻫاى آﻫﻦ و تأسﻴسات بﻨدرى بر اثر بﻤبارى و آتش تﻮپخاﻧﻪﻫا‬
‫وﻳران شدﻧد‪ .‬اقتصاد اکثر کشﻮرﻫاى جﻬان از ﻣسﻴر اصﻠﻰ رشد و اﻧکشاف ﻣﻨحرف ﮔردﻳدﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ ﻧقش رﻫبراﻧﻰ؛ چﻮن رزوﻟت‪،‬چرچﻞ و‬
‫استاﻟﻴﻦ در شکست کشﻮرﻫاى ﻣحﻮر و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد پﻴاﻣدﻫاى جﻨگ با ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا چرا و روى کدام عﻠت در جﻨگ دوم جﻬاﻧﻰ شرکت ﻧﻤﻮد؟‬
‫‪ -2‬جاپان چرا در جﻨگ دوم جﻬاﻧﻰ تسﻠﻴﻢ اﻣرﻳکا ﮔردﻳد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان ﻧقشﺔ اروپا را ترسﻴﻢ ﻧﻤﻮده و در آن کشﻮرﻫاى ﻣحﻮر و ﻣتفقﻴﻦ را ﻧشان دﻫﻨد‪.‬‬

‫‪156‬‬
 ‫درس سﻰ و ﻫشتﻢ‬

‫تشﻜﻴﻞ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‬

‫در اﻳﻦ درس راجع بﻪ ضرورت سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد و زﻣﻴﻨﻪﻫاى اﻳجاد و تأسﻴس آن ﻣعﻠﻮﻣات‬
‫حاصﻞ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫بعد از اﻟغاى جاﻣعﻪ ﻣﻠﻞ در جرﻳان سال ‪1945‬م‪ .‬ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان کشﻮرﻫاى ﻣتفق براى تصﻤﻴﻢ ﮔﻴرى‬
‫در بارة ﻣﻮقعﻴت جﻬان پس از جﻨگ‪ ،‬دﻳدار کردﻧد‪ .‬آنﻫا تﻮافق ﻧﻤﻮدﻧد ﻳك سازﻣان جﻬاﻧﻰ‬
‫تأسﻴس شﻮد کﻪ ﻫﻤﻪ خﻮد را بﻪ صﻠح و ﻫﻤکارى ﻣﻴان کشﻮرﻫا ﻣتعﻬد بداﻧﻨد و ﻫﻢ ﻣتفقﻴﻦ در‬
‫بارة سرﻧﻮشت کشﻮرﻫاى کﻪ ﻧﻴروى ﻣحﻮر را تشکﻴﻞ داده بﻮدﻧد تصﻤﻴﻢ بﮕﻴرﻧد‪.‬‬
‫ﻣتفقﻴﻦ‪ ،‬سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد را تشکﻴﻞ دادﻧد و ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان ‪ 50‬کشﻮر ﻣتفق از اپرﻳﻞ تا جﻮن ‪1945‬م‪.‬‬
‫در سان فراﻧسسکﻮ دﻳدار کردﻧد‪ .‬آنﻫا بر سر ﻣﻨشﻮرى براى سازﻣان جﻬاﻧﻰ بﻪ تﻮافق رسﻴدﻧد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨشﻮر در ‪ 19‬فصﻞ و ‪ 111‬ﻣاده تدوﻳﻦ ﮔردﻳد و اساس ﻧاﻣﺔ دﻳﻮان بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ ﻣحکﻤﺔ ﻻﻫﻪ‬
‫بﻪ عﻨﻮان جزو ﻻﻳﻨفك آن بﻪ تصﻮﻳب رسﻴد‪ .‬ﻫﻤﺔ ‪ 50‬کشﻮر بﻪ ﻣﻠﻞ ﻣتحد پﻴﻮستﻨد‪ .‬کشﻮرﻫاى‬
‫عضﻮ براى حفظ صﻠح و پﻴشبرد حقﻮق برابر و حق حاکﻤﻴت ﻣﻠتﻫا بﻴﻦ خﻮد ﻣﻮافقت کردﻧد و‬
‫ﻫﻤکارى بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ را ﻧﻴز تضﻤﻴﻦ ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‪ ،‬داراى شﻮراى بزرگ ﻣﻰباشد‪ .‬شﻮراى عﻤﻮﻣﻰ از ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان ﻫﻤﻪ کشﻮرﻫاى‬
‫عضﻮ تشکﻴﻞ ﻣﻰﻳابد‪ ،‬اﻟبتﻪ قدرت واقعﻰ در دست شﻮراى اﻣﻨﻴت است‪ .‬اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا‪،‬‬

‫‪157‬‬
 ‫اﻧﮕﻠستان‪ ،‬فراﻧسﻪ‪ ،‬روسﻴﻪ و چﻴﻦ درﻳﻦ شﻮرا چﻮکﻰ داﻳﻤﻰ دارﻧد‪ .‬شش کشﻮر دﻳﮕر بﻪ شکﻞ‬
‫دوراﻧﻰ اﻧتخاب ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫رأى شﻮراى اﻣﻨﻴت بر اساس رأى اکثرﻳت است‪ .‬در صﻮرت تصﻮﻳب قطعﻨاﻣﻪ‪ ،‬رأى پﻨج کشﻮر‬
‫عضﻮ داﻳﻤﻰ باﻳد جزء آراى اکثرﻳت باشد‪ ،‬بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬ﻫرﻳك از پﻨج کشﻮر بزرگ حق وﻳتﻮ‬
‫کردن ﻫر ﻳك از تصﻤﻴﻤات شﻮرا را دارد‪ .‬شﻮراى اقتصادى و اجتﻤاعﻰ‪ ،‬ﻣحکﻤﺔ بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ و‬
‫سرﻣﻨشﻰ‪ ،‬ساختار اصﻠﻰ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫﻨد‪ .‬ﻣتفقﻴﻦ ﮔذشتﻪ از سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‪،‬‬
‫براى ادارة فﻮرى و ضرورى وضعﻴت جﻨگ‪ ،‬اﻧکشاف و تﻮسعﻪ در آﻳﻨده‪ ،‬سازﻣانﻫاى ﻣتعدد بﻴﻦ‬
‫اﻟﻤﻠﻠﻰ را اﻳجاد ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ فعاﻟﻴتﻫاى جداﮔاﻧﻪ را در کشﻮرﻫاى ﻣختﻠف جﻬان اﻧجام ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬
‫پﻴداﻳش سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد را ﻣﻰتﻮان ﻣرﻫﻮن اقداﻣات ﻣتعددى داﻧست کﻪ ﻫر ﻳك بﻪ ﻧحﻮى ازآنﻫا‬
‫در شکﻞﮔﻴرى اﻳﻦ سازﻣان ﻣؤثر بﻮده اﻧد‪ .‬از جﻤﻠﻪ اﻳﻦ اقداﻣات با رعاﻳت ترتﻴب زﻣاﻧﻰ ﻣﻰتﻮان بﻪ‬
‫صدور اعﻼﻣﻴﺔ بﻴﻦ ﻣتحدﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨشﻮر اتﻼﻧتﻴك‪ ،‬اعﻼﻣﻴﺔ ﻣﻠﻞ ﻣتحد‪ ،‬کﻨفراﻧسﻫاى ﻣسکﻮ و تﻬران‪،‬‬
‫کﻨفراسﻫاى داﻣبارتﻦ‪ ،‬اوکس و باﻟتا و سراﻧجام کﻨفراﻧس ساﻧفراﻧسﻴسکﻮ اشاره ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه جداﮔاﻧﻪ تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد سازﻣانﻫاى بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ و ﮔروه‬
‫دوم در بارة اﻫداف اﻳﻦ سازﻣانﻫا باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﻪ آن را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‪:‬‬
‫‪ -1‬سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد چﮕﻮﻧﻪ تشکﻴﻞ ﮔردﻳد؟‬
‫‪ -2‬چﻨد کشﻮر اعضاى شﻮراى اﻣﻨﻴت داﻳﻤﻰ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد؟‬
‫‪ -3‬سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد در کدام سال عرض اﻧدام ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان ﻟست ‪ 30‬کشﻮرى را کﻪ عضﻮﻳت سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد باشﻨد ترتﻴب و در صﻨف ارائﻪ‬
‫ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪158‬‬
 ‫درس سﻰ و ﻧﻬﻢ‬

‫تبدﻳﻞ شدن جاپان بﻪ ﻳﻚ ﻗدرت صﻨﻌتﻰ‬

‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد جاپــان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ ﻳك‬
‫قدرتصﻨعتﻰجﻬــانﻣبــدلﮔردﻳــد؟‬

‫در اﻳﻦ درس‪ ،‬جﻮاب اﻳﻦ پرسش را‬

‫درﻣــﻰﻳابﻴــد‪.‬‬

‫قبﻞ ازآنکﻪ در ﻣﻮرد تبدﻳﻞ شدن جاپان بﻪ ﻳك قدرت صﻨعتﻰ بپردازﻳﻢ؛ بﻬتر خﻮاﻫد بﻮد تا‬
‫راجع بﻪ ﮔذشتﺔ تارﻳخﻰ آن چﻴزى بداﻧﻴﻢ‪ .‬در (‪ )660‬قبﻞ از ﻣﻴﻼد ﻧخستﻴﻦ اﻣپراتﻮر جاپان بر‬
‫تخت ﻧشست‪ .‬در آن زﻣان بر طبق قﻮاﻧﻴﻦ ﻣذﻫبﻰ (شﻴﻨتﻮ) اﻣپراتﻮر از قدرت باﻻتر برخﻮردار بﻮد‪.‬‬
‫ﻣقارن قرون وسطﻰ ساﻣﻮراﻳﻰﻫا بر جاپان ﻣسﻠط ﮔردﻳدﻧد‪ .‬پﻴش از اﻳﻦ افراد ﮔارد اﻣپراتﻮرى‬
‫بﻪﻧام ساﻣﻮراﻳﻰ ﻳاد ﻣﻰﮔردﻳدﻧد‪ .‬دراﻳﻦ زﻣان‪ ،‬جاپان بﻪ ﻳك حکﻮﻣت فﻴﻮداﻟﻰ و کشﻮر ضعﻴف‬
‫و عقب ﻣاﻧده تبدﻳﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬
‫دوران ﻣعاصر جاپان؛ با تخت ﻧشستﻦ اﻣپراتﻮر (ﻣﻮتسﻮﻫﻴتﻮ) در ‪1868‬م‪ .‬آغاز ﻣﻰشﻮد‪ .‬دورة‬
‫اﻣپراتﻮرى او تا سال (‪)1912‬م‪ .‬اداﻣﻪ داشت کﻪ بﻪﻧام دورة (ﻣﻴچﻰ) ﻳاد ﻣﻰﮔردد‪ .‬در بخش‬
‫ادارى و ﻧظاﻣﻰ اصﻼحات زﻳاد صﻮرت ﮔرفت و جاپان بﻪ ﻳك قدرت جﻬاﻧﻰ تبدﻳﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬

‫‪159‬‬
 ‫در جﻨگﻫاى ﻣتعدد چﻴﻦ و جاپان و روس و جاپان جاپان‪ ،‬چﻴﻦ و روس را شکست داد و در‬
‫عﻴﻦ زﻣان تﻮاﻧست باﻻى کﻮرﻳا‪ ،‬تاﻳﻮان و جزﻳرة سخاﻟﻴﻦ تسﻠط پﻴدا ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫کشﻮر جاپان ﻣشتﻤﻞ بر تعداد جزاﻳر خﻮرد و بزرگ ﻣﻰباشد و در اﻧتﻬاى شرق دور ﻣﻮقعﻴت‬
‫دارد جاپان با وجﻮد داشتﻦ سرزﻣﻴﻦ کﻮچك ﻧفﻮس آن بﻪ ﻳك صد و چﻬﻞ ﻣﻠﻴﻮن ﻧفر ﻣﻰرسد‪.‬‬
‫بعد از جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول و شکست آﻟﻤان‪ ،‬جاپان براى صﻨعتﻰ شدن و تبدﻳﻞ بﻪ ﻳك ابر قدرت‬
‫تﻼشﻫاى زﻳاد ﻧﻤﻮد و براى فرا ﮔرفتﻦ داﻧشﻫاى فﻨﻰ از آﻟﻤان و کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ دﻳﮕر‬
‫تﻼش ﻧﻤﻮد و بﻪ سرعت بﻪ ﻳك قدرت ﻣﻨطقﻪ ﻳﻰ از ﻟحاظ اقتصادى و ﻧظاﻣﻰ تبدﻳﻞ ﮔردﻳد‬
‫بﻪ اثر ﻫﻤکارىﻫاى تخﻨﻴکﻰ قبﻞ از جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم با آﻟﻤان ﻧزدﻳك شده و در شروع‬
‫جﻨگ دوم با آﻟﻤان و اﻳتاﻟﻴا بﻪ دوﻟتﻫا (ﻣحﻮر) شاﻣﻞ ﮔردﻳد‪ .‬در جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم جاپان‬
‫در بحر پسفﻴك (آرام) ﻣتصرفات زﻳاد خﻮد را از دست داد و در اخﻴر پس از بﻤباردﻣان اتﻤﻰ‬
‫(ﻫﻴروشﻴﻤا و ﻧاکازاکﻰ) بدون قﻴد و شرط تسﻠﻴﻢ اﻣرﻳکا ﮔردﻳد‪.‬‬
‫پس از پاﻳان جﻨگ و برقرارى صﻠح‪ ،‬جاپاﻧﻰﻫا با استفاده از ﻣدﻳران قﻮى و ﻣفکﻮرهﻫاى جدﻳد‬
‫بــراى ترﻣﻴﻢ ســاختارﻫاى صﻨعتﻰ و اقتصادى خﻮد شــروع بﻪ کار ﻧﻤﻮدﻧــد‪ .‬جاپاﻧﻰﻫا با اعزام‬
‫کارشﻨاسان و تکﻨﻴشﻦﻫا و ساﻳر‬
‫اﻫــﻞ فﻦ بﻪ اﻣرﻳکا جﻬت اﻧتقال‬
‫آﻣﻮزش در اکثر زﻣﻴﻨﻪﻫا و ضﻤﻨاً‬
‫برﻧاﻣﻪرﻳزى درست و خصﻮصﻰ‬
‫ســازى ﻣعقﻮل زﻣﻴﻨﻪﻫاى رشد‪،‬‬
‫ﻧﻮآورى و تﻮسعﻪ را در کشﻮر‬
‫بﻪ وجــﻮد آوردﻧــد‪ .‬اقتباس از‬
‫ساختﻤان پارﻟﻤان جاپان‬

‫‪160‬‬
‫طرحﻫاى جدﻳد اﻣرﻳکاﻳﻰ با تﻮســعﻪ و اﻧکشــاف روز افزون ﻧصﻴب جاپــان ﮔردﻳد و تا کﻨﻮن‬
‫اﻳﻦ سﻴاست اداﻣﻪ دارد‪.‬جاپان پس از ﻳکصد سال تﻮاﻧست بﻪ ﻳکﻰ از کشﻮرﻫاى بزرگ صﻨعتﻰ‬
‫جﻬان تبدﻳﻞ ﮔردد‪ ،‬اﮔر شــروع روﻧد صﻨعتﻰ شــدن را اﻧقﻼب صﻨعتﻰ اﻧﮕﻠســتان قرار بدﻫﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻣتباقﻰ کشــﻮرﻫاى پﻴشرفتﻪ غربﻰ پس از دو صد ســال بﻪ اﻳﻦ ﻣرحﻠﻪ رسﻴده اﻧد و اﮔر خﻮاستﻪ‬
‫باشــﻴﻢ عﻠت آنرا جستجﻮ ﻧﻤاﻳﻴﻢ کﻪ چطﻮر جاپان در زﻣان کﻮتاه جدول زﻣاﻧﻰ را طﻰ ﻧﻤﻮد و‬
‫بﻪ ﻳك کشﻮر صﻨعتﻰ تبدﻳﻞ ﮔردﻳد جﻮاب چﻨﻴﻦ خﻮاﻫد بﻮدکﻪ‪:‬‬
‫صﻨعتﻰ شدن‪ ،‬تدرﻳجﻰ و ﻣرحﻠﻪ بﻪ ﻣرحﻠﻪ اﻧجام ﮔردﻳد‪ .‬ابتدا صﻨاﻳع ساده سپس صﻨاﻳع پﻴچﻴده‬
‫تر‪ ،‬صﻨاﻳع سبك و بعد صﻨاﻳع سﻨﮕﻴﻦ‪ ،‬تکﻨاﻟﻮجﻰﻫاى ﻣتﻮسط و بعد تکﻨاﻟﻮژىﻫاى عاﻟﻰ و‬
‫پﻴشرفتﻪ در پروسﺔ صﻨعتﻰ شدن بﻪکار ﮔرفتﻪ ﻣﻰشﻮد‪ .‬کشﻮر جاپان با تﻮﻟﻴداتﻰ بﻪ ارزش (‪4.5‬‬
‫ترﻳﻠﻴﻮن) داﻟر در سال (‪2005‬م‪ ).‬بزرﮔترﻳﻦ قدرت اقتصادى دﻧﻴا پس از اﻣرﻳکا بﻮد در براعظﻢ‬
‫آسﻴا بﻪ درجﺔ اول قرار ﮔرفت‪ .‬ﮔرچﻪ جاپان داراى ﻣﻨابع طبﻴعﻰ ﻣحدود ﻣﻰباشد؛ وﻟﻰ با‬
‫ﻫﻤکارى دوﻟت در بخش سرﻣاﻳﻪ ﮔذارى ﮔسترده در تکﻨاﻟﻮژىﻫاى پﻴشرفتﻪ‪ ،‬جاپان از ﻟحاظ‬
‫صﻨعت و تکﻨاﻟﻮژى از کشﻮرﻫاى عﻤدة شﻨاختﻪ شده و اﻣرﻳکا با (‪ )٢٢.٧%‬چين با (‪)١٣.١%‬‬
‫کوريای جنوبی با (‪ )٧.٨%‬عﻤده ترﻳﻦ شرکاى تجارتﻰ جاپان ﻣﻰباشﻨد‪ .‬اﻣروز جاپان بﻪ سرعت‬
‫در ﻣدت ﻧسبتاً کﻮتاه بﻪ ﻳك کشﻮر صﻨعتﻰ و پﻴشرفتﺔ دﻧﻴا تبدﻳﻞ ﮔردﻳده است‪.‬‬
‫ﻣحصﻮﻻت صادراتﻰ عﻤدة جاپان؛ شاﻣﻞ تجﻬﻴزات حﻤﻞ و ﻧقﻞ‪ ،‬ﻣﻮتر‪ ،‬صﻨاﻳع اﻟکتروﻧﻴکﻰ‪،‬‬
‫ﻣاشﻴﻦ آﻻت‪ ،‬صﻨاﻳع کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬صﻨاﻳع فﻮﻻدى‪ ،‬فﻠزات غﻴر آﻫﻨﻰ‪ ،‬کشتﻰ سازى‪ ،‬ﻧساجﻰ وغﻴره‬
‫ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫جاپان داراى چﻨدﻳﻦ شرکت ﻣﻮترسازى بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ با ﻣاركﻫاى ﻣعتبر ﻫﻤچﻮن تﻮﻳﻮتا‪ُ ،‬ﻫﻨدا‪،‬‬
‫ﻧﻴسان‪ ،‬داتسﻦ و ﻣﻴتسﻮبﻴشﻰ وغﻴره است‪.‬‬

‫‪161‬‬
 ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ تارﻳخ جاپان و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد عﻮاﻣﻞ‬
‫صﻨعتﻰ شدن جاپان باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﺔ آن را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬ﻧخستﻴﻦ اﻣپراتﻮر جاپان چﻪ وقت بﻪ تخت ﻧشست؟‬
‫‪ .2‬دوران ﻣعاصر در جاپان با کدام واقعﻪ تارﻳخﻰ آغاز ﻣﻰﮔردد؟‬
‫‪ .3‬جاپان در جﻨگ دوم جﻬاﻧﻰ بﻪ ﻧفع و طرفدارى کدام کشﻮرﻫا داخﻞ جﻨگ ﮔردﻳد؟‬
‫‪ .4‬شرکاى تجارتﻰ جاپان را کدام کشﻮرﻫا تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫﻨد؟‬
‫‪ .5‬کﻤپﻨﻰﻫاى بزرگ ﻣﻮتر سازى جاپاﻧﻰ را ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ ﻫﻤکارى استادان و ﻣﻨابع دست داشتﺔ خﻮد در ﻣﻮرد سرعت رشد و اﻧکشاف جاپان‬
‫ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪162‬‬
 ‫درس چﻬﻠﻢ‬

‫ﻓروپاشﻰ اتحاد شﻮروى‬

‫دراﻳﻦ درس با عﻮاﻣﻞ داخﻠﻰ و خارجﻰ کﻪ باعث فروپاشﻰ‬

‫اتحاد شﻮروى ﮔردﻳد‪ ،‬آشﻨا ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬
‫اﻟﻒ) ﻋﻮاﻣﻞ داخﻠﻰ‬
‫ﻧظام ﻣارکسﻴستﻰ و ﻟﻴﻨسﻴستﻰ در اتحاد شﻮروى از سال ‪ 1917‬اﻟﻰ ‪1991‬م‪ .‬براى تحقق سﻮسﻴاﻟﻴزم‬
‫باوجﻮد تﻼشﻫاى زﻳادى کﻪ صﻮرت ﮔرفت؛ اﻣا از ﻫﻢ پاشﻴد ﻧظام ﻣارکسﻴستﻰ بر اساس ﻧظرﻳات‬
‫کﻪ تﻮسط طرفداران ﻣارکسﻴزم ارائﻪ ﻣﻰﮔردﻳد‪ ،‬استﻮار بﻮد‪ .‬ﻧظام سﻴاسﻰ‪ ،‬اقتصادى و اجتﻤاعﻰ‬
‫اتحاد شﻮروى ﻧتﻮاﻧست ﻧﻴازﻣﻨدىﻫاى ﻣردم روسﻴﻪ را برآورده سازد‪ .‬از ﻧظرﻳات ﻣارکسﻴستﻰ با‬
‫روش اﻧقﻼبﻰ روس و تداوم فرﻫﻨگ سﻴاسﻰ‪ ،‬ترکﻴبﻰ بﻪ وجﻮد آﻣد کﻪ با ﻳکدﻳﮕر ﻫﻴچ ﻧﻮع‬
‫ﻫﻤاﻫﻨﮕﻰ ﻧداشت‪ ،‬ﮔرچﻪ کشﻮر روسﻴﻪ را بﻪ ﻳك ابرقدرت تبدﻳﻞ ﻧﻤﻮد‪ ،‬وﻟﻰ ﻧسبت ﻧاسازﮔارى‬
‫با خصﻮصﻴات فطرى اﻧسانﻫا سراﻧجام بﻪ اضﻤحﻼل روبﻪرو ﮔردﻳد‪.‬‬
‫ﻧظام سﻴاسﻰ ﻣقتدر در اتحاد شﻮروى کﻪ حزب کﻤﻮﻧﻴست را بﻪ عﻨﻮان ﻧﻤاﻳﻨدة طبقﻪ کارﮔر بر‬
‫اﻳﻦ کشﻮر حاکﻢ ساخت و با وجﻮد کﻨترول شدﻳد و بﻪ کار بردن ابزار ﮔﻮﻧاﮔﻮن سرکﻮبﻰ و‬
‫اختﻨاق باﻵخره در ﻣقابﻞ اﻣﻮاج اعتراضات ﻣردم کﻪ ساﻟﻴان طﻮﻻﻧﻰ را تحت سﻠطﺔ حکﻮﻣت‬

‫‪163‬‬
 ‫ﻣرکزى سپرى ﻧﻤﻮده بﻮدﻧد تاب ﻣقاوﻣت ﻧﻴاورد و دﮔرﮔﻮﻧﻰﻫاى وسﻴع اجتﻤاعﻰ‪ ،‬بﻪ خصﻮص‬
‫در ساختار اجتﻤاع و طبقﻪ بﻨدى و روشﻫاى کﻬﻦ فردى کﻪ تﻮسط حزب کﻤﻮﻧﻴست در اﻳﻦ‬
‫کشﻮر اعﻤال ﻣﻰﮔردﻳد‪ ،‬تحﻮﻻت دﻫﺔ ‪1980‬م را تسرﻳع بخشﻴد و باﻵخره دروازة زﻧدان ﻣﻠﻴتﻫا‬
‫باز ﮔردﻳد‪.‬‬
‫ﻧظام حاکﻢ بر اتحاد شﻮروى کﻪ تحت تأثﻴر ﻧظرﻳات رﻫبرى کﻤﻮﻧﻴزم و ﻣخصﻮصاً ﻟﻴﻨﻦ و استاﻟﻴﻦ‬
‫شکﻞ ﮔرفت‪ ،‬خﻮد از عﻮاﻣﻞ فروپاشﻰ بﻮد‪ ،‬ﻧظام کﻨترول ادارى و آﻣراﻧﺔ اقتصاد کﻪ بﻪ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫کاﻣﻞ بر ﻫر چﻴز اداره ﻣسﻠط بﻮد‪ ،‬فرصت ﻫرﮔﻮﻧﻪ‬
‫ابتکار و ﻣﻨافع فردى را در سطﻮح پاﻳﻴﻦ و ﻣتﻮسط‬
‫از بﻴﻦ ﻣﻰبرد و خصﻮصﻴات فطرت اﻧساﻧﻰ را‬
‫ﻧﻤﻰپذﻳرفت‪ .‬با وجﻮد دستآوردﻫاى صﻨعتﻰ اتحاد‬
‫شﻮروى ﻧﻴازﻣﻨدىﻫاى عادى روزﻣره ﻣردم را‬
‫برآورده ﻧتﻮاﻧست و ﻣﻨابع اقتصادى و قﻮاى اﻧساﻧﻰ‬
‫را کﻪ در اختﻴار داشت از آن در بخش ﻧظاﻣﻰ و‬
‫جﻨﮕﻰ استفاده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫فشارﻫاى اﻣرﻳکاﻳﻰﻫا و ترس از بﻴﮕاﻧﮕان کﻪ در‬
‫داخﻞ جاﻣعﺔ روسﻰ رﻳشﻪ داشت براى پرده پﻮشﻰ‬
‫از ﻧارساﻳﻰﻫاى داخﻠﻰ بﻪ شکﻞ افراط آﻣﻴز ﻣﻮرد‬
‫تﻮجﻪ قرار داده ﻣﻰشد‪.‬‬
‫رﻳﮕﻦ و ﮔﻮرباچﻮف‬ ‫ﻧظام فدراﻟﻰ ادعا ﻣﻰکرد کﻪ حقﻮق کاﻣﻞ ﻣﻠﻴتﻫا‬
‫و اقﻮام رعاﻳت ﮔردﻳده است؛ وﻟﻰ در عﻤﻞ چﻨﻴﻦ ﻧبﻮد‪ .‬تبعﻴض ﻣذکﻮر ﻧا آراﻣﻰ و ﻧارضاﻳتﻰﻫا‬
‫را در بﻴﻦ ﻣﻠﻴتﻫا بﻪ بار آورد‪ ،‬ﻫرچﻨد ﮔﻮرباچف در ستراتﻴژى جدﻳد خﻮد کﻮشش ﻧﻤﻮد تا‬
‫اصﻼحات را بﻪ وجﻮد آورد؛ اﻣا ﻣﻮفق ﻧﮕردﻳد تا اﻳﻦکﻪ زﻣﻴﻨﻪﻫاى فروپاشﻰ ﻧظام بﻪ تدرﻳج آﻣاده‬
‫شد‪.‬‬

‫‪164‬‬
‫بﻶخره در پاﻳان سال ‪1991‬م‪ .‬ﻧظام سﻴاسﻰ‪ ،‬اقتصادى و اجتﻤاعﻰ شﻮروى کﻪ ﻣدت ﻫفتاد‬
‫و چﻬار سال با وجﻮد کﻮششﻫاى زﻳاد ﻣﻮفق بﻪ تطبﻴق و تداوم سﻮسﻴاﻟﻴزم ﻧﮕردﻳد و از ﻫﻢ‬
‫پاشﻴد‪.‬‬

‫ب) ﻋﻮاﻣﻞ خارجﻰ‬

‫جﻨگ سرد بعد از ختﻢ جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم شروع ﮔردﻳد‪ .‬زﻳرا در اﻳﻦ ﻣدت کدام جﻨگ بزرگ‬
‫و ﻳا جﻨگ بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ رخ ﻧداد و ابر قدرتﻫا در اﻳﻦ ﻣدت بﻪ تبﻠﻴغات عﻠﻴﻪ ﻳکدﻳﮕر پرداختﻪ و‬
‫ﻣسابقات تسﻠﻴحاتﻰ شروع ﮔردﻳد و ﻫر ﻳك کﻮشش ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد تا سﻼح تخرﻳب کﻨﻨده تﻮﻟﻴد‬
‫ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬دوﻟتﻫاى غربﻰ و در رأس آن اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳکا عﻠﻴﻪ اﻧتشار کﻤﻮﻧﻴزم بﻪ تبﻠﻴغات‬
‫ﮔسترده پرداختﻪ‪ .‬ﻧظام کﻤﻮﻧﻴستﻰ را در اتحاد شﻮروى تخرﻳب ﻣﻰﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫رقابتﻫا و ﻫﻤچشﻤﻰﻫاى کﻴﻬاﻧﻰ ﻫﻢ ﻳکﻰ از عﻮاﻣﻞ فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى ﻣحسﻮب‬
‫ﻣﻰﮔردﻳد‪ ،‬زﻳرا براى ساختﻦ و پرتاب ﻫر سفﻴﻨﻪ ﻣﻠﻴاردﻫا داﻟر اﻣرﻳکاﻳﻰ بﻪ ﻣصرف ﻣﻰرسﻴد‪ .‬و‬
‫براى اتحاد شﻮروى ساختﻦ و پرتاب ﻫر قﻤر ﻣصﻨﻮعﻰ خﻴﻠﻰ ﮔران تﻤام ﻣﻰشد‪.‬‬
‫اشغال افغاﻧستان در ‪1978‬م‪ .‬تﻮسط اتحاد شﻮروى صﻮرت ﮔرفت و اتحاد شﻮروى تصﻮر‬
‫ﻧﻤﻰکرد کﻪ اﻳﻦ جﻨگ آنقدر طﻮﻻﻧﻰ ﮔردد و بﻪ چﻨﻴﻦ ﻣقاوﻣت از طرف ﻣردم غﻴﻮر افغاﻧستان‬
‫روبﻪ رو ﮔردد‪ .‬ﻣردم و ﻣبارزﻳﻦ افغاﻧستان بعد از اشغال روس‪ ،‬تﻮسط دوﻟتﻫاى غربﻰ و‬
‫اسﻼﻣﻰ کﻤك ﻣﻰشد و اتحاد شﻮروى در اﻳﻦ جﻨگ ﻣصارف زﻳاد را ﻣتحﻤﻞ ﮔردﻳد کﻪ‬
‫اقتصاد ضعﻴف آن را ضعﻴف تر ساخت‪.‬‬
‫تﻠفات جاﻧﻰ و ﻣاﻟﻰ در فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى ﻧﻴز ﻳکﻰ از عﻮاﻣﻞ عﻤده بﻮد؛ زﻳرا تﻠفات‬
‫جﻮاﻧان و ﻣعﻴﻮب شدن آنﻫا باعث خشﻢ و تﻨفر ﻣردم از ﻧظام ﮔردﻳده و خﻮاستار خروج قﻮاى‬
‫خﻮﻳش از افغاﻧستان ﮔردﻳدﻧد؛ باﻵخره‪ ،‬اتحاد شﻮروى در جﻨگ افغاﻧستان شکست خﻮرد و‬
‫قﻮاى خﻮد را در ﻣاه فبرورى ‪1989‬م‪ .‬از افغاﻧستان خارج ساخت‪.‬‬
‫زﻣﻴﻨﻪﻫا و عﻮاﻣﻞ داخﻠﻰ و خارجﻰ چﻨان بستر ﻣساعد و ﻣﻨاسب را براى فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى‬

‫‪165‬‬
 ‫ﻣﻬﻴا ﮔرداﻧﻴد کﻪ با وجﻮد تﻤام تﻼشﻫا و ﻣساعﻰ ﻧظام حاکﻢ ﻧتﻮاﻧست جﻠﻮ آن را بﮕﻴرد‪.‬‬
‫سراﻧجام حزب کﻤﻮﻧﻴست بعد از حاکﻤﻴت طﻮﻻﻧﻰ بر جﻤﻬﻮرﻳتﻫاى پاﻧزده ﮔاﻧﻪ‪ ،‬ﻣتﻼشﻰ‬
‫ﮔردﻳده‪ .‬ﻧظام سﻮسﻴاﻟﻴستﻰ پاﻳان ﻳافت و اکثر جﻤﻬﻮرﻳتﻫاى شاﻣﻞ در اتحاد شﻮروى استقﻼل‬
‫سﻴاسﻰ خﻮﻳش را اعﻼم ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ ﻣاﻫﻴت ﻧظام سﻮسﻴاﻟﻴستﻰ‪ ،‬ﮔروه دوم‬
‫در ﻣﻮرد عﻮاﻣﻞ داخﻠﻰ فروپاشﻰ ﻧظام سﻮسﻴاﻟﻴستﻰ شﻮروى باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﻪ آن را‬
‫در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬اﻧقﻼب اکتﻮبر روسﻴﻪ در کدام سال بﻪ وقﻮع پﻴﻮست؟‬
‫‪ -2‬ﻧظام سﻮسﻴاﻟﻴستﻰ شﻮروى در کدام سال فرو پاشﻴد؟‬
‫‪ -3‬در دﻫﺔ ‪1980‬م‪ .‬کدام تحﻮﻻت در اتحاد شﻮروى اتفاق افتاد؟‬
‫‪ -4‬ﻧظام شﻮروى چﻨد سال دوام ﻧﻤﻮد و شاﻣﻞ چﻨد جﻤﻬﻮرﻳت فدراﻟﻰ بﻮد؟‬
‫‪ -5‬جﻬاد ﻣﻠت ﻣسﻠﻤان و سﻠحشﻮر افغاﻧستان در سقﻮط و فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى و کﻤﻮﻧﻴزم‬
‫بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ چﻪ ﻧقشﻰ را اﻳفا ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ خارجﻰ فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى از اوﻟﻴا‪ ،‬بزرﮔان و شخصﻴتﻫاى‬
‫فرﻫﻨﮕﻰ ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪166‬‬
 ‫درس چﻬﻞ و ﻳکﻢ‬
‫جﻤﻬﻮرى ﻓدراﻟﻰ آﻟﻤان‬

‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ‬

‫آﻟﻤان‬ ‫جﻤﻬﻮرى‬
‫داراى چﻨد اﻳاﻟت‬
‫و چﻪ ﻧﻮع ساختار‬
‫سﻴاسﻰ ﻣﻰباشد؟‬

‫جﻤﻬﻮرى فدراﻟﻰ آﻟﻤان‬

‫ﻳکﻰ از صﻨعتﻰ ترﻳﻦ‬
‫کشﻮرﻫاى پﻴشرو جﻬان‬
‫است‪ .‬اﻳﻦ کشﻮر کﻪ در‬
‫قارة اروپا واقع شده از‬
‫شﻤال با دﻧﻤارك و بحﻴرة باﻟتﻴك‪ ،‬از شرق با ﻟﻬستان(پﻮﻟﻨد) و جﻤﻬﻮرى چك‪ ،‬از جﻨﻮب با‬
‫اترﻳش و سﻮﻳس و از غرب با فراﻧسﻪ‪ ،‬بﻠژﻳك‪ ،‬ﻟﻮکزاﻣبﻮرگ و ﻫاﻟﻨد ﻫﻢ سرحد است‪.‬‬
‫آﻟﻤان داراى ﻧظام جﻤﻬﻮرى فدرال دﻣﻮکرات پارﻟﻤاﻧﻰ بﻮده و ﻣشتﻤﻞ بر ‪ 16‬اﻳاﻟت ﻣﻰباشد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫اﻳاﻟتﻫا ﻣﻰتﻮاﻧﻨد در برخﻰ ﻣساﻳﻞ‪ ،‬ﻣستقﻞ عﻤﻞ کﻨﻨد‪ .‬آﻟﻤان ﻫﻨﮕام جﻨگ فراﻧسﻪ و روس در‬
‫سال ‪1871‬م‪ .‬بﻪ عﻨﻮان ﻳك ﻣﻠت و دوﻟت ﻣتحد شد‪.‬‬

‫‪167‬‬
 ‫قدرت اجراﻳﻰ در دوﻟت فدرال بﻪ دست صدراعظﻢ فدرال است‪ .‬صدراعظﻢ را شﻮراى فدرال‬
‫(بﻮﻧد سرات) اﻧتخاب ﻣﻰکﻨد‪ .‬رئﻴس جﻤﻬﻮر فدرال طﻰ ﻧشست ﻣشترك اعضاى (بﻮﻧد سرات)‬
‫و تعداد ﻣساوى از ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان اﻳاﻻت(بﻮﻧد ستاگ) براى دورهﻫاى پﻨج سال اﻧتخاب ﻣﻰﮔردد‪.‬‬
‫با وجﻮد آن کﻪ در آﮔست ‪ 1990‬ﻣﻴﻼدى برﻟﻴﻦ پاﻳتخت‬
‫آﻟﻤان اعﻼم شد؛ اﻣا پارﻟﻤان‪ ،‬وزﻳران‪ ،‬رئﻴس جﻤﻬﻮر و‬
‫صدراعظﻢ فدرال در شﻬر بﻦ استقرار دارﻧد‪.‬‬
‫جﻤﻬﻮرى فدرال آﻟﻤان ﻳکﻰ از اعضاى سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‪،‬‬
‫پﻴﻤان اﻧتﻼﻧتﻴك شﻤاﻟﻰ‪ ،‬کشﻮرﻫاى ﮔروه ﻫفت و ﮔروه‬
‫پﻨج‪ ،‬اتحادﻳﺔ اروپاى غربﻰ‪ ،‬کﻨفراﻧس اﻣﻨﻴت و ﻫﻤکارى در‬
‫اروپا و ﻫﻢ از بﻨﻴان ﮔذاران اتحادﻳﺔ اروپا ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫اﻧﮕﻼ ﻣرکﻞ صدراعظﻢ آﻟﻤان‬ ‫کشﻮر آﻟﻤان پس از اﻣرﻳکا و جاپان‪ ،‬سﻮﻣﻴﻦ قدرت صﻨعتﻰ‬
‫جﻬان است‪ ،‬رشد و اﻧکشاف اقتصادى اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ پس از جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم «ﻣعجزة اقتصادى‬
‫آﻟﻤان» خﻮاﻧده شده است‪.‬‬
‫آﻟﻤان ﻣﻤﻠکتﻰ است کﻪ در آن احزاب ﻣختﻠف سﻴاسﻰ فعاﻟﻴت دارﻧد کﻪ بزرﮔترﻳﻦ آن عبارتﻨد از‪:‬‬
‫حزب سﻮسﻴال دﻣﻮکرات «سﻮسﻴاﻟﻴست»‬
‫حزب دﻣﻮکرات ﻣسﻴحﻰ «ﻣحافظﻪ کار»‬
‫حزب سﻮسﻴاﻟﻴستﻰ ﻣسﻴحﻰ‬
‫حزب دﻣﻮکرات آزاد «ﻟﻴبرال»‬
‫حزب سبزﻫا «حفاظت از ﻣحﻴطزﻳست»‬
‫حزب سﻮسﻴاﻟﻴسﻢ دﻣﻮکرات «حزب کﻤﻮﻧﻴست آﻟﻤان شرق سابقﻪ»‬

‫‪168‬‬
‫آﻟﻤان در سﻴاست خارجﻰ بازﻳﮕر تﻨﻬا ﻧﻴست و ﻳکﻰ از اصﻮل سﻴاست خارجﻰ آن تقﻮﻳت‬
‫بﻼك غرب بﻪشﻤار ﻣﻰرود‪ .‬آﻟﻤان ﻧزدﻳکﻰ خاص بﻪ فراﻧسﻪ دارد‪ .‬ﻫﻤکارى و ﻫﻤراﻫﻰ با‬
‫اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا‪ ،‬رکﻦ دﻳﮕرى از سﻴاست خارجﻰ آﻟﻤان را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪ .‬ﻣبﻨاى سﻴاست‬
‫خارجﻰ آﻟﻤان را در سراسر جﻬان تحکﻴﻢ صﻠح‪ ،‬ﮔسترش روابط دوستاﻧﻪ و کﻤك بﻪ رشد‬
‫اقتصادى کشﻮرﻫاى «جﻬان سﻮم»‪ ،‬احترام و رعاﻳت حقﻮق بشر تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫زبان آﻟﻤان‪ ،‬جزو ﮔروه بزرگ زبانﻫاى ﻫﻨدو جرﻣﻦ است‪ .‬اﻳﻦ زبان با دﻧﻤارکﻰ‪ ،‬ﻧاروژى‪،‬‬
‫سﻮﻳدﻧﻰ‪ ،‬ﻫاﻟﻨدى و ﻫﻤچﻨﻴﻦ اﻧﮕﻠﻴسﻰ ﻫﻢ خاﻧﻮاده است‪ .‬در آﻟﻤان بﻪ ﻟﻬجﻪﻫاى ﮔﻮﻧاﮔﻮن‬
‫صحبت ﻣﻰشﻮد‪ ،‬از اغﻠب ﻟﻬجﻪﻫا و تﻠفظ ﻣردم آﻟﻤان ﻣﻰتﻮان بﻪ ﻣﻨشأ ﻣحﻠﻰ آن پﻰ برد‪ .‬در‬
‫ابتدا در سرزﻣﻴﻦ کﻨﻮﻧﻰ آﻟﻤان قباﻳﻞ ﻣختﻠفﻰ؛ ﻣاﻧﻨد فراﻧكﻫا‪ ،‬زاکسﻫا‪ ،‬شﻮابﻫا و باﻳرىﻫا‬
‫زﻧدهﮔﻰ ﻣﻰکردﻧد‪ .‬در عصر حاضر اﻳﻦ قباﻳﻞ خصﻮصﻴات و ﻣﻤﻴزات اوﻟﻴﺔ خﻮد را از دست‬
‫دادﻧد‪ ،‬وﻟﻰ سﻨتﻫا و ﻟﻬجﻪ ﻫاىشان در ﮔروهﻫاى ﻣﻨطقﻪ ﻳﻰ بﻪ حﻴات خﻮد اداﻣﻪ داده است‪.‬‬
‫صﻨاﻳع ﻣﻬﻢ جرﻣﻨﻰ وساﻳﻞ اﻟکتروﻧﻴکﻰ‪ ،‬ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬ﻣﻨسﻮجات‪ ،‬ﻣﻮاد غذاﻳﻰ و وساﻳﻞ‬
‫تراﻧسپﻮرتﻰ ﻣﻰباشد؛ ﻫﻢچﻨان آﻟﻤان داراى ذخاﻳر زغال سﻨگ‪ ،‬ﻣعادن آﻫﻦ‪ ،‬ﻣس‪ ،‬قﻠعﻰ‪ ،‬ﻧکﻞ‪،‬‬
‫ﻧقره‪ ،‬و ﻧﻤك ﻣﻰباشد؛ ﻣﮕر اﻳﻦ اقﻼم کفاﻳت صﻨاﻳع آﻟﻤان را تکﻤﻴﻞ ﻧﻤﻰکﻨد و شدﻳدا ً بﻪ‬
‫واردات ﻣتکﻰ است‪.‬‬

‫‪169‬‬
 ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬
‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد ﻣﻮقعﻴت آﻟﻤان و ﮔروه دوم در رابطﻪ با‬
‫ﻧظام پارﻟﻤاﻧﻰ آﻟﻤان باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﺔ آن را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬صدراعظﻢ در آﻟﻤان چﮕﻮﻧﻪ اﻧتخاب ﻣﻰﮔردد؟‬
‫‪ -2‬پارﻟﻤان آﻟﻤان داراى چﻨد ﻣجﻠس ﻣﻰباشد؟‬
‫‪ -3‬آﻟﻤان شرق و غرب در کدام سال باﻫﻢ ﻳکجا و ﻣتحد ﮔردﻳد؟‬
‫‪ -4‬احزاب ﻣﻬﻢ آﻟﻤان را ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان در ﻣﻮرد اقتصاد و زبان آﻟﻤاﻧﻰ بﻪ ﻫﻤکارى استادان و ﻣﻨابع دست داشتﺔ خﻮد ﻣعﻠﻮﻣات‬
‫حاصﻞ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪170‬‬
 ‫درس چﻬﻞ و دوم‬
‫جﻤﻬﻮري ﻓراﻧسﻪ‬

‫فراﻧسﻪ ﻳکﻲ از کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ‬

‫است کﻪ تارﻳخ بسﻴار کﻬﻦ و باستاﻧﻰ‬
‫دارد‪ .‬در اﻳﻦ درس بﻪ طﻮر خﻼصﺔ با آن‬
‫آشﻨا ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬

‫فراﻧسﻪ در غرب اروپا واقع است کﻪ بﻪ طرف شﻤال آن بحﻴرة ﻣاﻧش‪ ،‬جﻨﻮب آن‪ ،‬بحﻴرة ﻣدﻳتراﻧﻪ‪،‬‬
‫و در شرق آن بﻠجﻴﻢ‪ ،‬سﻮﻳس‪ ،‬اﻳتاﻟﻴا‪ ،‬ﻟﻮکزاﻣبﻮرگ و ﻣاﻧاکﻮ و در غرب آن خﻠﻴج بﻴسکاى و در‬
‫جﻨﻮب شرق آن اسپاﻧﻴا قرار دارد‪.‬‬
‫باشﻨدهﻫاى اﻳﻦ کشﻮر از ﻧژاد سفﻴد فراﻧسﻮى ﻣﻰباشد کﻪ ‪ %93‬ﻧفﻮس فراﻧسﻪ را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬
‫‪ %92‬ﻣردم اﻳﻦ ﻣﻤﻠکت پﻴرو دﻳﻦ عﻴسﻮى ﻫستﻨد‪ .‬و ‪ %97‬ساکﻨان آن بﻪ زبان فراﻧسﻮى تکﻠﻢ‬
‫ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫فراﻧسﻪ کشﻮرى است کﻪ قبﻞ از ﻣﻴﻼد بﻪ اسﻢ ﮔﻮل ‪ Goul‬ﻳاد ﻣﻰﮔردﻳد‪ .‬سﻠﻴتﻴك‪ ،‬باسك و‬
‫ژرﻣﻦﻫا در آن زﻧدهﮔﻰ ﻣﻰکردﻧد در حدود ‪ 125‬ق‪.‬م‪ .‬روﻣﻰﻫا بﻪ ﮔﻮل حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮده و ﻣﻨاطق‬
‫اطراف بحﻴرة ﻣدﻳتراﻧﻪ را تصرف ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫در قرن ششﻢ و ﻫفتﻢ ﻣﻴﻼدى در ﮔﻮل شاﻫان ﻣتعدد حکﻤرواﻳﻰ داشتﻨد و جﻨگﻫاى خﻮﻧﻴﻨﻰ رخ‬
‫داد؛ تﻤدﻧﻰ کﻪ روﻣﻰﻫا اساس و بﻨﻴاد ﮔذاشتﻪ بﻮد بﻪ خطر ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳد‪.‬‬

‫‪171‬‬
 ‫در سال ‪ 771‬ﻣﻴﻼدى شارﻟﻤان پادشاه فراﻧسﻪ ﮔردﻳد و در جرﻳان حکﻤرواﻳﻰ ‪ 50‬ساﻟﻪ اش فراﻧسﻪ‬
‫بﻪ فتﻮحات زﻳاد ﻧاﻳﻞ آﻣد‪ .‬در سال ‪774‬م‪ .‬اﻳتاﻟﻴا را تصرف ﻧﻤﻮده‪ ،‬قباﻳﻞ جرﻣﻦ را شکست داد و‬
‫با سربازان اسﻼم کﻪ تا جﻨﻮب فراﻧسﻪ رسﻴده بﻮدﻧد بﻪ ﻧبردﻫاى شدﻳد پرداخت‪ .‬در ‪ 800‬ﻣﻴﻼدى‬
‫رﻫبر ﻣسﻴحﻴان (پاپ) تاج اﻣپراتﻮرى روم را بﻪ سر شارﻟﻤان زﻣاﻣدار فراﻧسﻪ ﮔذاشت‪ .‬در ختﻢ‬
‫حکﻤرواﻳﻰ شارﻟﻤان ﻣﻨاطق ﻫاﻟﻨد‪ ،‬بﻠجﻴﻢ‪ ،‬آﻟﻤان‪ ،‬سﻮﻳس‪ ،‬اترﻳش‪ ،‬چك‪ ،‬سﻠﻮاك‪ ،‬ﻫﻨﮕرى‪،‬‬
‫ﻳﻮﮔﻮسﻼوﻳا‪ ،‬اﻳتاﻟﻴا و اسپاﻧﻴا زﻳر ﻧفﻮذ فراﻧسﻪ قرار داشت‪.‬‬
‫از قرن دﻫﻢ ﻣﻴﻼدى بﻪ بعد‪ ،‬قدرت شاﻫان فراﻧسﻪ بﻪ تدرﻳج زﻳاد شد‪ .‬رﻫبران کﻠﻴسا با شاﻫان ﻳکجا‬
‫ﮔردﻳدﻧد‪ ،‬تجارت تﻮسعﻪ ﻧﻤﻮده و سﻬﻢ فراﻧسﻪ د رجﻨگﻫاى صﻠﻴبﻰ افزوده شد کﻪ باعث اعتبار‬
‫فراﻧسﻪ در غرب ﮔردﻳد‪.‬‬
‫در قرن ‪ 13‬ﻣﻴﻼدى فراﻧسﻪ در اروپا کشﻮر قدرتﻤﻨد بﻪ شﻤار ﻣﻰرفت با وجﻮد جﻨگﻫاى زﻳاد کﻪ‬
‫با اﻧﮕﻠستان کرد‪ ،‬ﻧﻬادﻫاى ﻣدﻧﻰ و قضاﻳﻰ در فراﻧسﻪ اﻳجاد شد و فﻠﻴپ چﻬارم خدﻣات شاﻳان در‬
‫بخش ﻫﻨر‪ ،‬فﻠسفﻪ و فرﻫﻨگ اﻧجام داد‪.‬‬
‫در دورة حکﻤرواﻳﻰ ﻟﻮﻳﻰ چﻬارده‪ ،‬فرﻫﻨگ فراﻧسﻪ بﻰ ﻧﻬاﻳت رشد و اﻧکشاف ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣا در‬
‫زﻣان ﻟﻮﻳﻰ پاﻧزد فراﻧسﻪ دچار بحران شد و بﻪ تدرﻳج زﻣﻴﻨﻪﻫاى اﻧقﻼب کبﻴر فراﻧسﻪ ﻣﻬﻴا و آﻣاده‬
‫ﮔردﻳد‪.‬‬
‫در سال ‪ 1789‬ﻣﻴﻼدى اﻧقﻼب کبﻴر فراﻧسﻪ بﻪ پﻴروزى رسﻴد و ﻣرحﻠﺔ جدﻳدى در تارﻳخ فراﻧسﻪ‬
‫و اروپا آغاز ﮔردﻳد‪ .‬قاﻧﻮن اساسﻰ فراﻧسﻪ تدوﻳﻦ ﻳافت‪ ،‬وﻟسﻰ جرﮔﻪ شروع بﻪ کار کرد‪ ،‬زﻧدان‬
‫ﻣشﻬﻮر باستﻴﻞ باز و بﻪ تصرف اﻧقﻼبﻴﻮن درآﻣد‪ ،‬زﻧداﻧﻴان آزاد و ﻟﻮﻳﻰ شاﻧزده اعدام و اعﻼﻣﻴﺔ‬
‫جﻬاﻧﻰ حقﻮق بشر اعﻼم ﮔردﻳد‪ .‬ﻧظام شاﻫﻰ سرﻧﮕﻮن‪ ،‬اساس و بﻨﻴاد جﻤﻬﻮرﻳت در فراﻧسﻪ ﮔذاشتﻪ شد‪.‬‬
‫در سال ‪1804‬م‪ .‬ﻧاپﻠﻴﻮن در رأس ﻧظام فراﻧسﻪ قرار ﮔرفت و سﻮﮔﻨد وفادارى ﻳاد ﻧﻤﻮد کﻪ‬
‫در حاکﻤﻴت ﻣﻮصﻮف‪ ،‬فراﻧسﻪ ﻣتصرفات زﻳاد بﻪ دست آورد در ﻧتﻴجﺔ فراﻧسﻪ بﻪ ﻳك قدرت‬
‫استعﻤارى بزرگ تبدﻳﻞ شد‪.‬‬
‫در دوران جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم در سال ‪1940‬م‪ .‬فراﻧسﻪ تﻮسط ﻧﻴروﻫاى آﻟﻤاﻧﻰ اشغال ﮔردﻳد؛ اﻣا با‬
‫بر اثر فشار ﻧظاﻣﻰ ﻣتفقﻴﻦ در ‪1944‬م‪ .‬دوباره از خاك فراﻧسﻪ عقب ﻧشﻴﻨﻰ کرد‪.‬‬

‫‪172‬‬
‫بعد از ختﻢ جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم در ‪1945‬م‪ .‬فراﻧسﻪ بﻪ تدرﻳج ﻣستعﻤرات خﻮد را از دست داد‪،‬‬
‫ابتدا سﻮرﻳﻪ‪ ،‬بعد ﻟﻴبﻴا‪ ،‬کﻤﻰ بعدتر‪ ،‬اﻟﻤغرب‪ ،‬تﻮﻧس‪ ،‬ﻣدغاسکر وﻳتﻨام‪ ،‬ﻻوس‪ ،‬کﻤبﻮدﻳا بﻪ اثر‬
‫ﻣبارزات و جﻨگﻫاى خﻮﻧﻴﻦ آزادىبخش تﻮاﻧستﻨد استقﻼل خﻮﻳش را حاصﻞ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در‬
‫‪1962‬م‪ .‬آخرﻳﻦ کشﻮر افرﻳقاﻳﻰ اﻟجزاﻳر استقﻼل خﻮد را بﻪ دست آورد و جﻤﻬﻮرﻳت چﻬارم‬
‫فراﻧسﻪ ﻣﻨﻬدم ﮔردﻳد‪.‬‬
‫در سال ‪1960‬م‪ .‬فراﻧسﻪ اوﻟﻴﻦ بﻢ اتﻮﻣﻰ خﻮﻳش را در صحراى افرﻳقا آزﻣاﻳش ﻧﻤﻮد و بﻪ سرعت‬
‫راه رشد و اﻧکشاف را در پﻴش ﮔرفت‪ .‬اﻣروز فراﻧسﻪ در پﻬﻠﻮى جرﻣﻨﻰ و ساﻳر کشﻮرﻫاى‬
‫اروپاﻳﻰ براى وحدت و ﻳﮕاﻧﻪﮔﻰ اروپا سعﻰ و تﻼش ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫جﻤﻬﻮرى فراﻧسﻪ ﻣتشکﻞ از ‪ 22‬وﻻﻳت و ‪ 96‬وﻟسﻮاﻟﻰ ﻣﻰباشد؛ ﻫﻢچﻨان ‪ %75‬ﻧفﻮس فراﻧسﻪ در‬
‫شﻬرﻫا و ‪ %25‬در روستاﻫا بﻪسر ﻣﻰبرﻧد‪ .‬در فراﻧسﻪ رئﻴس جﻤﻬﻮر از طرﻳق اﻧتخابات از طرف‬
‫ﻣردم براى ﻣدت پﻨج سال اﻧتخاب ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫صدراعظﻢ در فراﻧسﻪ از طرﻳق ائتﻼف احزابﻰ کﻪ بﻴشترﻳﻦ کرسﻰ را در پارﻟﻤان کسب ﻧﻤاﻳﻨد‬
‫اﻧتخاب ﻣﻰﮔردد‪ .‬پارﻟﻤان فراﻧسﻪ دو جرﮔﻪ دارد‪ :‬اول وﻟسﻰ جرﮔﻪ (‪)National Assembly‬‬
‫کﻪ ‪ 577‬عضﻮ دارد و از طرف ﻣردم اﻧتخاب ﻣﻰشﻮد و ﻣﻴعاد کار آنﻫا پﻨج سال ﻣﻰباشد‪ .‬دوم‬
‫ﻣشراﻧﻮ جرﮔﻪ ﻳا ﻣجﻠس سﻨا (‪ )Senate‬کﻪ ‪ 321‬عضﻮ دارد‪ .‬اﻧتخاب اعضاى ﻣشراﻧﻮ جرﮔﻪ از‬
‫طرف اﻧجﻤﻨﻰ بﻪﻧام ‪ Electoral college‬براى ﻣدت ‪ 9‬سال صﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد‪ .‬وﻟسﻰ جرﮔﻪ‬
‫و ﻣشراﻧﻮ جرﮔﻪ در فراﻧسﻪ ﻫرکدام رﻳﻴسﻫاى ﻣستقﻞ خﻮد را دارﻧد‪ .‬رئﻴس جﻤﻬﻮر ﻣﻰتﻮاﻧد‬
‫وﻟسﻰ جرﮔﻪ را ﻣﻨحﻞ کﻨد‪ .‬رئﻴس ﻣشراﻧﻮ جرﮔﻪ صﻼحﻴت دارد در غﻴاب رئﻴس جﻤﻬﻮر‪،‬‬
‫وظاﻳف رﻳاست جﻤﻬﻮرى را پﻴش ببرد‪.‬‬
‫در فراﻧسﻪ احزاب ﻣتعدد سﻴاسﻰ فعاﻟﻴت دارﻧد‪ ،‬بﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻣثال ﻣﻰتﻮان از حزب کﻤﻮﻧست‬
‫فراﻧسﻪ‪ ،‬رادﻳکال چپ‪ ،‬جﻤﻬﻮرى خﻮاه‪ ،‬جﻨبش فراﻧسﻪ‪ ،‬جبﻬﺔ ﻣﻠﻰ‪ ،‬غورځنگ ﻣﻠﻰ‪ ،‬جﻨبش‬
‫اصﻼح طﻠبان‪ ،‬حزب سﻮسﻴاﻟﻴست وغﻴره ﻧام برد‪.‬‬
‫فراﻧسﻪ در جﻤﻠﺔ ﻫفت کشﻮر صﻨعتﻰ جﻬان قرار دارد‪ .‬داراى اقتصاد اﻧکشاف ﻳافتﻪ ﻣﻰباشد و‬
‫تﻤام سکتﻮرﻫاى اقتصادى آن بﻪ طﻮر ﻣتﻮازن رشد و اﻧکشاف ﻧﻤﻮده است‪.‬‬

‫‪173‬‬
 ‫در فراﻧسﻪ اﻣروز سﻬﻢ دوﻟت در اقتصاد بﻪ تدرﻳج کﻢ ﻣﻰﮔردد؛ وﻟﻰ با وجﻮد آن ﻫﻢ دوﻟت‬
‫فراﻧسﻪ در شبکﻪﻫاى راه آﻫﻦ‪ ،‬تأسﻴسات برق‪ ،‬خطﻮط ﻫﻮاﻳﻰ‪ ،‬ﻣخابرات سرﻣاﻳﻪ ﮔذارى ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫ﻣﻰخﻮاﻫد در پروژهﻫاى بﻨﻴادى اقتصادى کﻪ جﻨبﻪ عام اﻟﻤﻨفعﻪ دارد حضﻮر خﻮد را حفظ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫در بخش صﻨعت‪ ،‬فراﻧسﻪ ﻣاشﻴﻦ آﻻت زراعتﻰ‪ ،‬ساﻣان آﻻت راه آﻫﻦ‪ ،‬طﻴارات ﻣﻴراژ‪ ،‬جﮕﻮار‪،‬‬
‫تراﻧسال‪ ،‬کاﻧکﻮرد‪ ،‬اﻳربس ‪ ،Air-Bus‬ﻫﻠﻴکﻮپترﻫا‪ ،‬ﻣﻮتر‪ ،‬پرزهﻫاى وساﻳﻞ تراﻧسپﻮرتﻰ‪ ،‬تکﻨاﻟﻮژى‬
‫تﻮﻟﻴد برق‪ ،‬ساﻣان آﻻت و وساﻳﻞ ساختﻤاﻧﻰ‪ ،‬کﻤپﻴﻮتر‪ ،‬رادﻳﻮ‪ ،‬تﻠﻮﻳزﻳﻮن‪ ،‬ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬وساﻳﻞ‬
‫زﻳﻨتﻰ‪ ،‬عطرﻳات وغﻴره را تﻮﻟﻴد ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫فراﻧسﻪ از جﻤﻠﻪ کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ است کﻪ از اول جﻨﻮرى ‪ 1999‬ﻣﻴﻼدى پﻮل واحد اروپا (اﻳرو)‬
‫را بﻪ حﻴث واحد پﻮﻟﻰ خﻮﻳش قبﻮل ﻧﻤﻮده است‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ سابقﺔ تارﻳخﻰ و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد‬
‫ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮس‪ ،‬دﻳﻦ و زبان ﻣردم فراﻧسﻪ باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﻪ را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ .1‬فراﻧسﻪ در ﮔذشتﻪ بﻪ کدام ﻧام ﻳاد ﻣﻰﮔردﻳد؟‬
‫‪ .2‬در قرن ﻫشتﻢ ﻣﻴﻼدى فراﻧسﻪ کدام کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ را تصرف ﻧﻤﻮد؟‬
‫‪ .3‬اﻧقﻼب کبﻴر فراﻧسﻪ در کدام سال بﻪ وقﻮع پﻴﻮست؟‬
‫‪ .4‬در جﻨگ دوم جﻬاﻧﻰ فراﻧسﻪ تﻮسط ﻧﻴروﻫاى کدام کشﻮر اشغال ﮔردﻳد؟‬
‫‪ .5‬فراﻧسﻪ بعد از جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم کدام ﻣستعﻤرات خﻮد را از دست داد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان راجع بﻪ دستآوردﻫاى اﻧقﻼب کبﻴر فراﻧسﻪ ﻣطاﻟبﻰ تﻬﻴﻪ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪174‬‬
 ‫درس چﻬﻞ و سﻮم‬

‫دوﻟت شاﻫﻰ اﻧﮕﻠستان‬

‫در اﻳﻦ درس در ﻣﻮرد تارﻳخ‬

‫اﻧﮕﻠستان و ﻣطاﻟبﻰ ﻣﻬﻢ دﻳﮕر‬
‫آشﻨا ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬

‫اﻧﮕﻠستان‪ ،‬کشﻮرى است کﻪ در شﻤال بحﻴرة اﻧتﻼﻧتﻴك ﻣﻮقعﻴت داشتﻪ و در جﻨﻮب با کاﻧال‬
‫اﻧﮕﻠﻨد‪ ،‬در شرق با بحﻴرة شﻤال و در غرب با اﻳرﻟﻨد سرحد ﻣشترك دارد‪ .‬اﻧﮕﻠستان از ﻟحاظ‬
‫ساخت طبﻴعﻰ بﻪ سﻪ قسﻤت تقسﻴﻢ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬
‫اول اسﻜاتﻠﻨد‪ :‬اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ در شﻤال اﻧﮕﻠستان ﻣﻮقعﻴت داشتﻪ و کﻮﻫستاﻧﻰ ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫دوم اﻳرﻟﻨد شﻤاﻟﻰ ﻳا اوﻟستر ‪ :Ulster‬ﻣﻨطقﻪ اوﻟستر در قسﻤت شﻤال شرق جزﻳرة اﻳرﻟﻨد واقع‬
‫است کﻪ ﻣرکز آن بﻠفاست ﻧام دارد‪.‬‬
‫سﻮم ﻣﻨﻄﻘﻪ وﻳﻠز‪ :‬وﻳﻠز قسﻤت جﻨﻮب جزاﻳر اﻧﮕﻠستان را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠستان سرزﻣﻴﻨﻰ است کﻪ داراى جزاﻳر کﻼن و کﻮچك ﻣﻰباشد و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ اساس ﮔاﻫﻰ‬
‫اﻧﮕﻠستان را بﻪﻧام کشﻮرى(جزاﻳر) ﻣﻰشﻨاسﻨد‪.‬‬
‫‪ 72%‬ﻣردم اﻧﮕﻠستان ﻣسﻴحﻰ و ‪ 25%‬پﻴرو ساﻳر ادﻳان از جﻤﻠﻪ اسﻼم ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠستان از ﻟحاظ ادارى بﻪ چﻬار وﻻﻳت بزرگ اﻧﮕﻠﻨد ‪ England‬وﻳﻠز ‪ Wales‬اسکاتﻠﻨد‬
‫‪ Scotland‬و اﻳرﻟﻨد شﻤاﻟﻲ ‪ Northern Ireland‬تقسﻴﻢ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬

‫‪175‬‬
 ‫سرزﻣﻴﻦ اﻧﮕﻠستان از ﮔذشتﻪﻫاى دور ﻣسکﻮﻧﻰ بﻮده است‪ .‬در ختﻢ دورة ﻳخ بﻨدان دو قبﻴﻠﺔ‬
‫جداﮔاﻧﻪ ﻫﻤراى ﻣﻮاشﻰ خﻮد ﻳکجا از خاك اسپاﻧﻴا اﻣروزى بﻪ‬
‫اﻧﮕﻠستان ﻣﻬاجرت ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬باستاﻧشﻨاسان ﻣردم اﻳﻦ قبﻴﻠﻪ را بﻪﻧام‬
‫اﻳبرى ﻣﻰشﻨاسﻨد‪.‬‬
‫در قرنﻫاى ‪ 4 -6‬ق‪.‬م‪ .‬اقﻮام سﻠت ‪ Celt‬از اسپاﻧﻴا جﻬت‬
‫بﻪ دست آوردن اراضﻰ و ﻣﻮاشﻰ بﻪ اﻧﮕﻠﻨد سرازﻳر شدﻧد و‬
‫اﻳبرىﻫا را از آن سرزﻣﻴﻦ بﻴرون راﻧدﻧد و آخرﻳﻦ ﻫجﻮم اقﻮام‬
‫دﻳﻮﻳد کﻤرون صدراعظﻢ اﻧﮕﻠستان‬ ‫سﻠت باﻻى اﻧﮕﻠﻨد در ‪ 75‬ق‪.‬م صﻮرت ﮔرفت‪.‬‬
‫پﻨجاه و پﻨج سال قبﻞ از ﻣﻴﻼد سزار ژوﻳﻮس بﻪ اﻣﻴد کسب و‬
‫حصﻮل اراضﻰ باﻻى اﻧﮕﻠﻨد حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﮕر تشدﻳد حﻤﻼت روﻣﻴان در سال ‪ 43‬ﻣﻴﻼدى بر‬
‫اﻧﮕﻠﻨد صﻮرت ﮔرفت‪.‬‬
‫باﻵخره در قرن پﻨجﻢ ﻣﻴﻼدى قدرت روﻣﻰﻫا رو بﻪ ضعف ﻧﻬاد؛ بﻪ ﻫﻤﻴﻦ سبب اقﻮام اﻧﮕﻠﻮؤساکسﻮن‬
‫از خاك جرﻣﻨﻰ بﻪ اﻧﮕﻠﻨد ﻫجﻮم بردﻧد‪ .‬اﻧﮕﻠﻮﻫا و ساکسﻮنﻫا در ‪ 829‬م‪ .‬وحدت اﻧﮕﻠﻨد را تأﻣﻴﻦ‬
‫ﻧﻤﻮدﻧد و ساکﻨان آن بﻪ اﻧتخاب ﻳك پادشاه ﻣﻮافق شدﻧد‪ .‬بعد ژرﻣﻦﻫا باﻻى اﻧﮕﻠﻨد حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮده و‬
‫بﻪ ﻣقاوﻣت شدﻳد روبﻪرو شدﻧد و تﻨﻬا قسﻤتﻫاى شرق و شﻤال اﻧﮕﻠﻨد را تصرف کردﻧد‪.‬‬
‫در اواﻳﻞ قرن ‪13‬م‪ .‬پادشاه اﻧﮕﻠﻨد بعضﻰ حقﻮق ﻣدﻧﻰ و سﻴاسﻰ را بﻪ رسﻤﻴت شﻨاخت‪ ،‬فراﻣﻴﻨﻰ‬
‫صادر ﻧﻤﻮد کﻪ از ﻧظر ﻣحتﻮا با ﻣقتضﻴات ﻧﻬادﻫاى ﻣدﻧﻰ اﻣروز شباﻫت داشت‪ .‬اشراف‪ ،‬زﻣﻴﻦ‬
‫داران و روحاﻧﻴﻮن ﻫﻤبستﻪﮔﻰ خﻮﻳش را با پادشاه اعﻼن ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬در پﻬﻠﻮى جرﮔﺔ اشراف‪،‬‬
‫جرﮔﺔعﻮام ﻧﻴز تأسﻴس ﮔردﻳد‪ .‬در سال ‪1485‬م‪ .‬ﻫاﻧرى از خاﻧﻮاده ﻳتﻮدور بر اﻧﮕﻠﻨد حاکﻢ شد‪.‬‬
‫شاﻫان ﻳتﻮدور ‪ 120‬سال بر اﻧﮕﻠستان حکﻮﻣت کردﻧد‪ ،‬اصﻼحات زﻳاد دﻳﻨﻰ و اجتﻤاعﻰ را بﻪ‬
‫وجﻮد آوردﻧد‪ ،‬کﻠﻴسا را از کﻠﻴساى روم جدا و اﻳرﻟﻨد را با اﻧﮕﻠستان ﻳکجا ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬
‫در سال ‪1558‬م‪ .‬ﻣﻠکﻪ اﻟﻴزابت اول حکﻤران اﻧﮕﻠستان شد و اﻧﮕﻠستان را بﻪ ﻳکﻰ از قدرتﻫاى‬
‫اقتصادى و ﻧظاﻣﻰ عصر خﻮﻳش تبدﻳﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠستان با فراز و ﻧشﻴب زﻳاد تارﻳخﻰ طﻰ قرون ﻣتﻤادى‪ ،‬در دوران ﻣعاصر دو جﻨگ جﻬاﻧﻰ‬
‫را سپرى ﻧﻤﻮد‪ .‬بعد از ختﻢ جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم در سال ‪1949‬م‪ .‬اﻧﮕﻠﻴس و اﻣرﻳکا بﻪخاطر ﻣقابﻠﻪ‬
‫قدرت روز افزون کﻤﻮﻧﻴستﻫا پﻴﻤان اﻧتﻼﻧتﻴك شﻤاﻟﻰ (ﻧاتﻮ) را اﻳجاد ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬اﻧﮕﻠستان در‬

‫‪176‬‬
‫‪1957‬م اوﻟﻴﻦ بﻢ اتﻮﻣﻰ خﻮد را آزﻣاﻳش کرد و در ‪1976‬م‪ .‬عضﻮﻳت بازار ﻣشترك اروپا را‬
‫حاصﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫حکﻮﻣت اﻧﮕﻠستان‪ ،‬شاﻫﻰ ﻣشروطﻪ ‪ Constitutional Monarchy‬بﻮده برخﻼف دﻳﮕر‬
‫کشﻮرﻫاى جﻬان‪ ،‬قاﻧﻮن اساسﻰ تصﻮﻳب شده واحد ﻧدارد‪ .‬ﻣﮕر اساس ﻧاﻣﻪﻫا‪ ،‬ﻟﻮاﻳح‪ ،‬قﻮاﻧﻴﻦ‬
‫و فﻴصﻠﻪﻫاى وﻟسﻰ جرﮔﻪ را دارا ﻣﻰباشد کﻪ ﻣﻨحﻴث قاﻧﻮن اساسﻰ از آن کار ﮔرفتﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫پس ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰتﻮاﻧﻴﻢ کﻪ قاﻧﻮن اساسﻰ اﻧﮕﻠﻴس ﻣجﻤﻮعﻪﻳﻰ است کﻪ ﻧظر بﻪ شراﻳط سﻴاسﻰ و‬
‫تحﻮﻻت اجتﻤاعﻰ در آن تغﻴﻴرات وارد شده ﻣﻰتﻮاﻧد و برخﻰ قسﻤتﻫاى آن تﻮسط تصاﻣﻴﻢ‬
‫وﻟسﻰ جرﮔﻪ ﻟغﻮ وﻳا تجدﻳد شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬
‫ﻧظام پارﻟﻤاﻧﻰ اﻧﮕﻠﻴس بﻪ اساس کدام قاﻧﻮﻧﻰ تدوﻳﻦ شده بﻪ وجﻮد ﻧﻴاﻣده‪ ،‬بﻠکﻪ ﻧتﻴجﺔ تکاﻣﻞ‬
‫تدرﻳجﻰ قرون ﻣتﻤادى ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫پادشاﻫﻰ در اﻧﮕﻠستان ﻣﻴراثﻰ ﻣﻰباشد با وجﻮد آنکﻪ در چﻬار دﻫﺔ ﮔذشتﻪ ﻣردم ساﻻرى‪،‬‬
‫قدرت پارﻟﻤان اﻣتﻴازات ﻣقام سﻠطﻨت را ﻣحدود و کﻢ ساختﻪ است باز ﻫﻢ‪ ،‬خاﻧدان حاکﻢ‬
‫شاﻫﻰ داراى اﻣتﻴازات زﻳاد ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫در اﻧﮕﻠستان اﻣروزى ﻣﻠکﺔ برﻳتاﻧﻴا با داشتﻦ بعضﻰ صﻼحﻴتﻫاى تشرﻳفاتﻰ سﻤبﻮل وحدت‬
‫ﻣﻠﻰ بﻮده در ضﻤﻦ رﻫبر دوﻟت‪ ،‬تﻨظﻴﻢ کﻨﻨده ﻧظام و تصﻤﻴﻢ ﮔﻴر ﻧﻬاﻳﻰ ﻣﻰباشد‪ .‬قﻮاﻧﻴﻦ را‬
‫تﻮشﻴح‪ ،‬حکﻢ صﻠح و جﻨگ را صادر‪ ،‬کشﻮرﻫا را بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻪ‪ ،‬قرادادﻫا و کﻨﻮاسﻴﻮنﻫا‬
‫را قبﻮل و ﻳا رد‪ ،‬وﻟسﻰ جرﮔﻪ را بﻪ حاﻟت تعﻠﻴق و ﻫﻢ بﻪ ﻣشﻮره صدراعظﻢ ﻣﻠغا ﻣﻰسازد‪.‬‬
‫پستﻫا و ﻣقاﻣات بزرگ و ﻣﻬﻢ ﻣﻠکﻰ‪ ،‬قضاﻳﻰ و سﻴاسﻰ را تعﻴﻴﻦ‪ ،‬اﻟقاب اشرافﻰ را تﻮزﻳع‬
‫و صدراعظﻢ را اﻧتخاب ﻣﻰکﻨد‪ ،‬وزﻳران کابﻴﻨﻪ بﻪ خﻮاست صدراعظﻢ از طرف ﻣﻠکﻪ اﻧتخاب‬
‫ﻣﻰشﻮد‪ .‬تعداد زﻳادى وزﻳران اﻧﮕﻠﻴس عضﻮﻳت وﻟسﻰ جرﮔﻪ ‪ House of Coomons‬و‬
‫باقﻲﻣاﻧده عضﻮﻳت ﻣشراﻧﻮ جرﮔﻪ ‪ House of Lords‬را دارا ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫پارﻟﻤان اﻧﮕﻠستان دو جرﮔﻪ دارد‪ :‬اول‪ ،‬وﻟسﻰ جرﮔﻪ ﻳا ﻣجﻠس عﻮام کﻪ ‪ 659‬عضﻮ دارد و‬
‫اعضاى آن از طرﻳق اﻧتخابات براى ﻣدت پﻨج سال اﻧتخاب ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬دوم‪ ،‬ﻣشراﻧﻮ جرﮔﻪ کﻪ‬
‫‪ 500‬ﻧفر اشراف بﻪ صﻮرت ﻣادام اﻟعﻤر ‪ Life Peers‬عضﻮ آن ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫در اﻧﮕﻠستان احزاب ﻣختﻠف سﻴاسﻰ فعاﻟﻴت دارد کﻪ بﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻣثال از حزب ﻣحافظﻪ کار‬

‫‪177‬‬
 ‫ﻣتحد ‪ ،Conservative and Unionist Party‬حزب دﻣﻮکرات ﻣتحد ‪Democratic‬‬
‫‪ ،Unionist Party‬حزب کارﮔر ‪ ،Labor Party‬حزب وﻳﻠز ‪ Party of Wales‬و حزب‬
‫ﻣﻠﻰ اسکاتﻠﻨد ‪ Scottish National Party‬ﻧام برد‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠستان ﻳکﻰ از کشﻮرﻫاى بزرگ صﻨعتﻰ جﻬان است کﻪ صﻨاﻳع ﻣﻬﻢ آن را کارخاﻧﻪﻫاى‬
‫بزرگ و کﻮچك‪ ،‬ﻣاشﻴﻦ آﻻت ﻣختﻠف و پرزهﻫاى آن‪ ،‬ساﻣان آﻻت اتﻮﻣاتﻴك‪ ،‬وساﻳط ﻧقﻠﻴﻪ‪،‬‬
‫طﻴاره ﻫا‪ ،‬کشتﻰﻫاى خﻮرد و بزرگ وساﻳﻞ زراعتﻰ‪ ،‬خطﻮط آﻫﻦ‪ ،‬تﻮﻟﻴد اﻧرژى و تأسﻴسات آن‪،‬‬
‫وساﻳﻞ ﻣخابرات‪ ،‬ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى و غﻴر کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬وساﻳﻞ ساختﻤاﻧﻰ وغﻴره تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫اﻧﮕﻠستان در ‪ 24‬اکتﻮبر ‪ 1945‬عضﻮﻳت داﻳﻤﻰ شﻮراى اﻣﻨﻴت ﻣﻠﻞ ﻣتحد را کسب ﻧﻤﻮد و درآن‬
‫شﻮرا حق وﻳتﻮ را دارا ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد اوﻟﻴﻦ ساکﻨان اﻧﮕﻠستان و ﮔروه دوﻣﻰ‬
‫در رابطﻪ با تشکﻴﻼت ادارى و جزاﻳر اﻧﮕﻠﻴس باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﺔ آن را در صﻨف ارائﻪ‬
‫ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬اﻧﮕﻠستان بﻪ چﻨد اﻳاﻟت تقسﻴﻢ شده است؟‬
‫‪ -2‬در قرن ‪ 13‬کدام تغﻴﻴرات در اﻧﮕﻠستان بﻪ وقﻮع پﻴﻮست؟‬
‫‪ -3‬ﻣﻠکﻪ در اﻧﮕﻠستان داراى کدام صﻼحﻴتﻫا ﻣﻰباشد؟‬
‫‪ -4‬صدراعظﻢ در اﻧﮕﻠستان چﻪ وظاﻳف را دارا ﻣﻰباشد؟‬
‫‪ -5‬صﻨاﻳع ﻣﻬﻢ اﻧﮕﻠﻴس را ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان از شخصﻴتﻫاى داﻧشﻤﻨد و ﻣﻨابع دست داشتﻪ شان راجع بﻪ تارﻳخ اﻧﮕﻠستان و ﻧظام‬
‫پارﻟﻤاﻧﻰ ﻣعاصر آن ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪178‬‬
 ‫بررسﻰ ﻓصﻞ چﻬارم‬
‫فصﻞ چﻬارم کتاب تارﻳخ صﻨف دوازدﻫﻢ تحت عﻨﻮان روﻳدادﻫاى ﻣﻬﻢ جﻬان در قرن بﻴستﻢ‬
‫تأﻟﻴف ﮔردﻳده است کﻪ حاوى ﻣطاﻟب ذﻳﻞ ﻣﻰباشد‪ :‬جﻨگ اول جﻬاﻧﻰ و عﻠتﻫاى آن‪،‬‬
‫جﻨگ دوم جﻬاﻧﻰ‪ ،‬تشکﻴﻞ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‪ ،‬تبدﻳﻞ جاپان بﻪ ﻳك قدرت صﻨعتﻰ‪ ،‬فروپاشﻰ‬
‫اتحاد شﻮروى و ساختارﻫاى سﻴاسﻰ آﻟﻤان‪ ،‬فراﻧسﻪ و اﻧﮕﻠﻴس ﻣﻰباشد‪ .‬در اﻳﻦ کتاب با در‬
‫ﻧظر داشت عﻨاوﻳﻦ تا حد اﻣکان تﻼش ﮔردﻳده تا راجع بﻪ عﻠﻞ و عﻮاﻣﻞ بحرانﻫاى اقتصادى‬
‫و سﻴاسﻰ‪ ،‬جﻬان در سالﻫاى ‪1918 ،1914‬م ‪1945 ،1933 -‬م ﻣعﻠﻮﻣات ﻣفﻴد ارائﻪ ﮔردد؛‬
‫ﻫﻢچﻨان ﻣطاﻟب و ﻣفاﻫﻴﻤﻰ کﻪ بتﻮاﻧد خسارات‪ ،‬ﻧتاﻳج ﻧاﮔﻮار و تﻠفات بزرگ اﻧساﻧﻰ و ﻣاﻟﻰ‬
‫را در طﻰ دو جﻨگ جﻬاﻧﻰ بﻪ ﻣعرفﻰ بﮕﻴرد‪ .‬در اﻳﻦ فصﻞ‪ ،‬اﻧعکاس ﻳافتﻪ است‪ .‬دوم‪ ،‬ﻣعﻠﻮﻣات‬
‫فشرده راجع بﻪ تارﻳخ‪ ،‬فرﻫﻨگ‪ ،‬زبان‪ ،‬و ساختارﻫاى سﻴاسﻰ آﻟﻤان‪ ،‬فراﻧسﻪ و اﻧﮕﻠﻴس بﻪ طﻮرى‬
‫ﻫﻤﻪجاﻧبﻪ ﻣعﻠﻮﻣات جﻤع بﻨدى شده است‪ .‬ﻣﻮضﻮع دﻳﮕرى کﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد ذﻫﻦ شاﮔرد را‬
‫تحرﻳك و اﻧکشاف دﻫد فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى با وجﻮد حاکﻤﻴت بﻰﻧﻬاﻳت پﻴچﻴده و تبدﻳﻞ‬
‫جاپان بﻪ ﻳك قدرت بزرگ صﻨعتﻰ در ﻣدت زﻣان کﻮتاه و اﻳجاد سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد پس از‬
‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ جﻬت تﻨظﻴﻢ روابط جﻬاﻧﻰ و جﻠﻮﮔﻴرى از فاجعﻪﻫاى بزرگ اﻧساﻧﻰ ﻣﻰباشد‪ .‬اﻣﻴد‬
‫است اﻳﻦ ﻣطاﻟب در اﻳجاد اﻧﮕﻴزه و بﻠﻨد بردن سطح ﻣعﻠﻮﻣات و ﻣﻬارتﻫاى شاﮔردان ﻣفﻴد و‬
‫ﻣﻮثر باشد‪.‬‬

‫‪179‬‬