‫وزارت ﻣعارف‬

‫جﻴﻮﻟﻮژى‬
‫صﻨف دﻫﻢ‬

‫جﻴﻮلﻮژى صﻨف دﻫم‬

‫قشر ﻣفﻴد قارهﻳﻰ‬ ‫طبقات رسﻮبﻰ و وﻟکاﻧﻴکﻰ‬ ‫پﻠﻮتﻮن‬
‫کاﻧﻮن ﻣﮕﻤا‬ ‫ﻻوا و‬ ‫طبقات چﻴﻦ خﻮرده ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ‬ ‫طبقات چﻴﻦ خﻮرده‬
‫پﻴروکﻼستﻴکﻫا‬ ‫سطح بحر‬
‫سطح بحر‬

‫ﻟﻴتﻮسﻔﻴر‬
‫پﻠﻴت ﻓرو روﻧده‬ ‫ﻣاﻧتﻞ‬

‫قشر ﻣفﻴد بحرى‬ ‫ﻣرکز‬

‫طبقﺔ تحتاﻧﻰ قشر بحرى‬ ‫کاﻧﻮن ﻣﮕﻤا‬ ‫آتشفشان‬

‫باﻻ روى ﻣﮕﻤا‬

‫ﺳﺎل ﭼﺎپ‪ 1398 :‬ﻫـ ‪ .‬ش‬
 ‫سرود ملی‬
‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬
‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬
‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬
‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬
‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬
‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬
‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬
‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬
‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬
‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬
‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬
‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬
‫د پښـــتــون او هـــــزاره وو‬
‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬
‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬
‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬
‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬
‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬
 ‫وزارت ﻣﻌارف‬

‫جﻴﻮلﻮژی‬
‫صﻨف دﻫﻢ‬

‫سال چاپ‪ 1398 :‬ﻫ ‪.‬ش‪.‬‬

‫أ‬
 ‫ﻣشخصات‌کتاب‬
‫‪-----------------------------------------------‬‬
‫ﻣضﻤﻮن‪‌:‬جﻴﻮﻟﻮژى‬
‫ﻣؤﻟفان‪‌:‬ﮔروه ﻣؤﻟﻔان ﻛتابﻫاى درسﻰ دﻳپارتﻤﻨت جﻴﻮﻟﻮژى‪ ،‬ﻧصاب تﻌﻠﻴﻤﻰ‬
‫وﻳراستاران‪‌:‬اﻋضاى دﻳپارتﻤﻨت وﻳراستارى و اﻳدﻳت زبان درى‬
‫صﻨف‪‌:‬دﻫﻢ‬
‫زبان‌ﻣتﻦ‪‌:‬درى‬
‫اﻧﻜشاف‌دﻫﻨده‪‌:‬رﻳاست ﻋﻤﻮﻣﻰ اﻧﻜشاف ﻧصاب تﻌﻠﻴﻤﻰ و تاﻟﻴﻒ ﻛتب درسﻰ‬
‫ﻧاشر‪‌:‬رﻳاست ارتباط و آﮔاﻫﻰ ﻋاﻣﺔ وزارت ﻣﻌارف‬
‫سال‌چاپ‪ 1398‌:‬ﻫجرى شﻤسﻰ‬
‫ﻣﻜان‌چاپ‪‌:‬ﻛابﻞ‬
‫چاپ‌خاﻧﻪ‪‌:‬‬
‫اﻳﻤﻴﻞ‌آدرس‪‌curriculum@moe.gov.af‌‌:‬‬
‫‪----------------------------------------------‬‬
‫حﻖ طبﻊ‪ ،‬تﻮزﻳﻊ و ﻓروش ﻛتابﻫاى درسﻰ براى وزارت ﻣﻌارف جﻤﻬﻮرى‬
‫اسﻼﻣﻰ اﻓﻐاﻧستان ﻣحﻔﻮظ است‪ .‬خرﻳد و ﻓروش آن در بازار ﻣﻤﻨﻮع بﻮده و با‬
‫ﻣتخﻠﻔان برخﻮرد ﻗاﻧﻮﻧﻰ صﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد‪‌ .‬‬

‫ب‬
 ‫پﻴام وزﻳر ﻣﻌارف‬
‫اﻗرأ باسﻢ ربﻚ‬
‫سپاس و حﻤد بﻴﻜران آﻓرﻳدﮔار ﻳﻜتاﻳﻰ را ﻛﻪ بر ﻣا ﻫستﻰ بخشﻴد و ﻣا را از ﻧﻌﻤت بزرگ خﻮاﻧدن و‬
‫ﻧﻮشتﻦ برخﻮردار ساخت‪ ،‬و درود بﻰپاﻳان بر رسﻮل خاتﻢ‪ -‬حﻀرت ﻣحﻤد ﻣﺼﻄﻔﻰ ﻛﻪ ﻧخستﻴﻦ‬
‫پﻴام اﻟﻬﻰ بر اﻳشان «خﻮاﻧدن» است‪.‬‬
‫چﻨاﻧچﻪ بر ﻫﻤﻪﮔان ﻫﻮﻳداست‪ ،‬سال ‪ 1397‬خﻮرشﻴدى‪ ،‬بﻪ ﻧام سال ﻣﻌارف ﻣسﻤﻰ ﮔردﻳد‪ .‬بدﻳﻦ‬
‫ﻣﻠحﻮظ ﻧﻈام تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت در ﻛشﻮر ﻋزﻳز ﻣا شاﻫد تحﻮﻻت و تﻐﻴﻴرات بﻨﻴادﻳﻨﻰ در ﻋرصﻪﻫاى‬
‫ﻣختﻠﻒ خﻮاﻫد بﻮد؛ ﻣﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻣتﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻛتاب‪ ،‬ﻣﻜتب‪ ،‬اداره و شﻮراﻫاى واﻟدﻳﻦ‪ ،‬از ﻋﻨاصر ششﮔاﻧﻪ‬
‫و اساسﻰ ﻧﻈام ﻣﻌارف اﻓﻐاﻧستان بﻪ شﻤار ﻣﻰروﻧد ﻛﻪ در تﻮسﻌﻪ و اﻧﻜشاف آﻣﻮزش و پرورش‬
‫ﻛشﻮر ﻧﻘش ﻣﻬﻤﻰ را اﻳﻔا ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در چﻨﻴﻦ برﻫﻪ سرﻧﻮشتساز‪ ،‬رﻫبرى و خاﻧﻮادة بزرگ ﻣﻌارف‬
‫اﻓﻐاﻧستان‪ ،‬ﻣتﻌﻬد بﻪ اﻳجاد تحﻮل بﻨﻴادى در روﻧد رشد و تﻮسﻌﻪ ﻧﻈام ﻣﻌاصر تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت ﻛشﻮر‬
‫ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫از ﻫﻤﻴﻦرو‪ ،‬اصﻼح و اﻧﻜشاف ﻧﺼاب تﻌﻠﻴﻤﻰ از اوﻟﻮﻳتﻫاى ﻣﻬﻢ وزارت ﻣﻌارف پﻨداشتﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ راستا‪ ،‬تﻮجﻪ بﻪ ﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬ﻣحتﻮا و ﻓراﻳﻨد تﻮزﻳﻊ ﻛتابﻫاى درسﻰ در ﻣﻜاتب‪ ،‬ﻣدارس و ساﻳر‬
‫ﻧﻬادﻫاى تﻌﻠﻴﻤﻰ دوﻟتﻰ و خﺼﻮصﻰ در صدر برﻧاﻣﻪﻫاى وزارت ﻣﻌارف ﻗرار دارد‪ .‬ﻣا باور دارﻳﻢ‪،‬‬
‫بدون داشتﻦ ﻛتاب درسﻰ باﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬بﻪ اﻫداف پاﻳدار تﻌﻠﻴﻤﻰ در ﻛشﻮر دست ﻧخﻮاﻫﻴﻢ ﻳاﻓت‪.‬‬
‫براى دستﻴابﻰ بﻪ اﻫداف ذﻛرشده و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ ﻧﻈام آﻣﻮزشﻰ ﻛارآﻣد‪ ،‬از آﻣﻮزﮔاران و ﻣدرسان‬
‫دﻟسﻮز و ﻣدﻳران ﻓرﻫﻴختﻪ بﻪﻋﻨﻮان تربﻴت ﻛﻨﻨدهﮔان ﻧسﻞ آﻳﻨده‪ ،‬در سراسر ﻛشﻮر احتراﻣاﻧﻪ تﻘاﺿا‬
‫ﻣﻰﮔردد تا در روﻧد آﻣﻮزش اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ و اﻧتﻘال ﻣحتﻮاى آن بﻪ ﻓرزﻧدان ﻋزﻳز ﻣا‪ ،‬از ﻫر ﻧﻮع‬
‫تﻼشﻰ درﻳﻎ ﻧﻮرزﻳده و در تربﻴت و پرورش ﻧسﻞ ﻓﻌال و آﮔاه با ارزشﻫاى دﻳﻨﻰ‪ ،‬ﻣﻠﻰ و تﻔﻜر‬
‫اﻧتﻘادى بﻜﻮشﻨد‪ .‬ﻫر روز ﻋﻼوه بر تجدﻳد تﻌﻬد و حس ﻣسؤوﻟﻴت پذﻳرى‪ ،‬با اﻳﻦ ﻧﻴت تدرﻳس راآﻏاز‬
‫ﻛﻨﻨد‪ ،‬ﻛﻪ در آﻳﻨدة ﻧزدﻳﻚ شاﮔردان ﻋزﻳز‪ ،‬شﻬروﻧدان ﻣؤثر‪ ،‬ﻣتﻤدن و ﻣﻌﻤاران اﻓﻐاﻧستان تﻮسﻌﻪ ﻳاﻓتﻪ‬
‫و شﻜﻮﻓا خﻮاﻫﻨد شد‪.‬‬
‫ﻫﻤچﻨﻴﻦ از داﻧش آﻣﻮزان خﻮب و دوست داشتﻨﻰ بﻪ ﻣثابﻪ ارزشﻤﻨدترﻳﻦ سرﻣاﻳﻪﻫاى ﻓرداى ﻛشﻮر‬
‫ﻣﻰخﻮاﻫﻢ تا از ﻓرصتﻫا ﻏاﻓﻞ ﻧبﻮده و در ﻛﻤال ادب‪ ،‬احترام و اﻟبتﻪ ﻛﻨجﻜاوى ﻋﻠﻤﻰ از درس‬
‫ﻣﻌﻠﻤان ﮔراﻣﻰ استﻔادة بﻬتر ﻛﻨﻨد و خﻮشﻪ چﻴﻦ داﻧش و ﻋﻠﻢ استادان ﮔراﻣﻰ خﻮد باشﻨد‪.‬‬
‫در پاﻳان‪ ،‬از تﻤام ﻛارشﻨاسان آﻣﻮزشﻰ‪ ،‬داﻧشﻤﻨدان تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت و ﻫﻤﻜاران ﻓﻨﻰ بخش ﻧﺼاب‬
‫تﻌﻠﻴﻤﻰ ﻛشﻮر ﻛﻪ در تﻬﻴﻪ و تدوﻳﻦ اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ ﻣجداﻧﻪ شباﻧﻪ روز تﻼش ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬ابراز ﻗدرداﻧﻰ‬
‫ﻛرده و از بارﮔاه اﻟﻬﻰ براى آنﻫا در اﻳﻦ راه ﻣﻘدس و اﻧسانساز ﻣﻮﻓﻘﻴت استدﻋا دارم‪.‬‬
‫با آرزوى دستﻴابﻰ بﻪ ﻳﻚ ﻧﻈام ﻣﻌارف ﻣﻌﻴارى و تﻮسﻌﻪ ﻳاﻓتﻪ‪ ،‬و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ اﻓﻐاﻧستان آباد و ﻣترﻗﻰ‬
‫داراى شﻬروﻧدان آزاد‪ ،‬آﮔاه و ﻣرﻓﻪ‪.‬‬
‫دﻛتﻮر ﻣحﻤد ﻣﻴروﻳس بﻠخﻰ‬
‫وزﻳر ﻣﻌارف‬

‫ج‬
 ‫ﻓﻬـــرﺳت‬
‫‪43‬‬ ‫ﻓرساﻳش خﻮاص ﻓزﻳﻜﻰ وﻛﻴﻤﻴاوى‬ ‫ﻣﻘدﻣﻪ‬
‫‪46‬‬ ‫سﻨﮓﻫاى آﻫﻜﻰ‬ ‫‪1‬‬ ‫بخﺶ اول ﻣﻨرالﻫا‬
‫‪48‬‬ ‫زﻏال سﻨﮓ‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻨرالﻫا و خﻮاص ﻓزﻳﻜﻲ آنﻫا ‪2‬‬
‫‪50‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬ ‫‪13‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬
‫‪51‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬ ‫‪14‬‬ ‫تﻤرﻳﻦ ﻓﺼﻞ‬
‫‪52‬‬ ‫ﻓﺼﻞ سﻮم سﻨﮓﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرﻓﻴﻜﻰ‬ ‫‪15‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬تﺼﻨﻴﻒ ﻣﻨرالﻫا‬
‫‪56‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬ ‫‪16‬‬ ‫اساس تﺼﻨﻴﻒ‬
‫‪56‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬ ‫‪19‬‬ ‫جﻮاﻫرات وسﻨﮓﻫاى ﻗﻴﻤتﻰ‬
‫‪57‬‬ ‫بخﺶ سﻮم‪ :‬پروسﻪﻫاى خارجﻰ‬ ‫‪21‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ دوم‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻓﻌاﻟﻴتﻫاى جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ آبﻫاى سﻄحﻰ ‪58‬‬ ‫‪21‬‬ ‫تﻤرﻳﻦ ﻓﺼﻞ‬
‫‪59‬‬ ‫ﻋﻤﻞ تخرﻳباتﻰ آبﻫاى جارى‬ ‫‪22‬‬ ‫ﻓﺼﻞ سﻮم‪ :‬ﻣﻨابﻊ ﻣﻨراﻟﻰ اﻓﻐاﻧستان‬
‫‪61‬‬ ‫اﻧتﻘال ﻣﻮاد داﻧﻪ دار‬ ‫‪23‬‬ ‫ﻣﻌﻠﻮﻣات ﻋﻤﻮﻣﻰ‬
‫ﻓﻌاﻟﻴتﻫاى جﻴﻮﻟﻮحﻴﻜﻰ آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ‪62‬‬ ‫‪24‬‬ ‫ﻣﻌادن ﻓﻠزات‬
‫‪65‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬ ‫‪26‬‬ ‫ﻣﻌادن ﻧﻔت وﮔاز‬
‫‪66‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬ ‫‪27‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻓﻌاﻟﻴت جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ ﻳخچالﻫا ‪67‬‬ ‫‪28‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬
‫‪70‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬ ‫‪29‬‬ ‫بخﺶ دوم‪ :‬سﻨﮓﻫا‬
‫‪71‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬ ‫‪31‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬سﻨﮓﻫاى ﻧارﻳﻪ‬
‫‪73‬‬ ‫ﻓﺼﻞ سﻮم‪ :‬ﻓﻌاﻟﻴت جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ بادﻫا‬ ‫‪34‬‬ ‫ترﻛﻴب ﻣﻨراﻟﻰ‬
‫‪76‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬ ‫‪36‬‬ ‫تﺼﻨﻴﻒ سﻨﮓﻫاى ﻧارﻳﻪ‬
‫‪77‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬ ‫‪40‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬
‫‪79‬‬ ‫بخﺶ چﻬارم‪ :‬ﻃبﻘﻪ بﻨدى زﻣﻴﻦ‬ ‫‪41‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬
‫‪81‬‬ ‫ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ‬ ‫‪42‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬سﻨﮓﻫاى رسﻮبﻰ‬

‫د‬
‫‪115‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣاﻫﻴت وﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻮران‬ ‫‪82‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬
‫‪116‬‬ ‫وﻟﻜانﻫا‬ ‫‪83‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬
‫‪120‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬حﻮادث ﻃبﻴﻌﻰ‬ ‫‪84‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬دور شدن ﻗارهﻫا‬
‫‪121‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ اول ودوم‬ ‫‪88‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬
‫‪122‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ اول ودوم‬ ‫‪89‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬
‫‪123‬‬ ‫بخﺶ ﻫﻔتﻢ‪ :‬تارﻳخ زﻣﻴﻦ‬ ‫ﻓﺼﻞ سﻮم‪ :‬ﮔسترش بستر ابحار وبحﻴرهﻫا ‪90‬‬
‫‪125‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬پاﻟﻴﻨتﻮﻟﻮجﻰ‬ ‫‪92‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬
‫‪131‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬ ‫‪93‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬
‫‪132‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬ ‫‪94‬‬ ‫ﻓﺼﻞ چﻬارم‪ :‬پﻠﻴتﻫا چﻴست‬
‫‪133‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ستراتﻴﮕراﻓﻰ‬ ‫‪96‬‬ ‫ﻛﻤربﻨدﻫاى ﻛﻮﻫﻰ وﮔﻮدالﻫاى بحرى‬
‫‪134‬‬ ‫تﻌرﻳﻒ و اﻫﻤﻴت ستراتﻴﮕراﻓﻰ‬ ‫‪98‬‬ ‫ﻓاسﻴسﻫاى بحرى‬
‫ﻣراحﻞ تشابﻪ ﻃبﻘات از ﻧﻈر پاﻟﻴﻨتﻮﻟﻮجﻰ ‪136‬‬ ‫‪99‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬
‫‪137‬‬ ‫تﻌﻴﻴﻦ ﻋﻤر ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫‪100‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬
‫‪138‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬ ‫‪101‬‬ ‫بخﺶ پﻨجﻢ زﻟزﻟﻪ‬
‫‪139‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬ ‫‪101‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬تﻌرﻳﻒ‪ ،‬ﻣﻴﻜاﻧﻴزم‬
‫‪140‬‬ ‫بخﺶ ﻫﺸتﻢ ابحار‬ ‫‪102‬‬ ‫زﻟزﻟﻪﻫا‬
‫‪141‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬تﺼﻨﻴﻒ ابحار‬ ‫‪105‬‬ ‫حﻮادث ﻃبﻴﻌﻰ‬
‫‪143‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬ ‫‪106‬‬ ‫سﻴﻼبﻫاى ﻧﻮع سﻮﻧاﻣﻰ‬
‫‪144‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬ ‫‪107‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬
‫‪144‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اوشﻴاﻧﻮﮔراﻓﻰ ﻓزﻳﻜﻰ‬ ‫‪108‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬
‫‪146‬‬ ‫اﻣﻮاج وجرﻳاﻧات‬ ‫‪109‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬جﻴﻮﻟﻮجﻰ ساختﻤاﻧﻰ‬
‫‪147‬‬ ‫ﻧﻤﻜﻴت‬ ‫‪109‬‬ ‫چﻴﻦ خﻮرده ﮔﻰﻫا واﻧﻮاع آنﻫا‬
‫‪148‬‬ ‫رسﻮبات بحرى‬ ‫‪111‬‬ ‫شﻜست‬
‫‪149‬‬ ‫رسﻮبات ﻋﻀﻮى‬ ‫‪113‬‬ ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓﺼﻞ‬
‫‪150‬‬ ‫خﻼصﺔ ﻓﺼﻞ‬ ‫‪114‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬
‫‪151‬‬ ‫سﻮاﻻت ﻓﺼﻞ‬ ‫‪114‬‬ ‫بخس ﺷﺸﻢ‪ :‬وﻟﻜاﻧﻮﻟﻮجﻰ‬

‫ه‬
 ‫ﻣقدﻣﻪ‬

‫جﻴﻮﻟﻮجﻰ ﻋﻠﻤﻰ است ﻛﻪ از پﻴداﻳش‪ ،‬ترﻛﻴب‪ ،‬ساختﻤان‪ ،‬تﻐﻴﻴرات داخﻠﻰ و خارجﻰ‬

‫زﻣﻴﻦ بحث ﻣﻰﻛﻨد‪ .‬ساحﻪﻳﻰ را ﻛﻪ جﻴﻮﻟﻮجﻰ ﻣطاﻟﻌﻪ ﻣﻰﻛﻨد بسﻴار وسﻴﻊ بﻮده و از اﻳﻦ‬
‫رو اﻳجاب ﻣﻰﻧﻤاﻳد تا اﻳﻦ ﻋﻠﻢ بﻪ شﻘﻮق ﻣختﻠﻒ تﻘسﻴﻢ شﻮد‪ .‬ﻋﻠﻤاى جﻴﻮﻟﻮجﻰ ضﻤﻦ‬
‫ﻣطاﻟﻌات و تحﻘﻴﻘاتﻰ ﻛﻪ در سالﻫاى ﻣتﻤادى اﻧجام داده اﻧد جﻴﻮﻟﻮجﻰ را بﻪ رشتﻪﻫاﻳﻰ‬
‫چﻮن ﻣﻨراﻟﻮجﻰ‪ ،‬پتروﮔراﻓﻰ‪ ،‬جﻴﻮﻟﻮجﻰ تارﻳخﻰ‪ ،‬جﻴﻮﻟﻮجﻰ ﻣﻨطﻘﻮى‪ ،‬جﻴﻮﻣﻮرﻓﻮﻟﻮجﻰ‪،‬‬
‫ﻛرستاﻟﻮﮔراﻓﻰ‪ ،‬جﻴﻮﻟﻮجﻰ ساختﻤاﻧﻰ‪ ،‬جﻴﻮتﻜتﻮﻧﻴﻚ‪ ،‬ﻫاﻳدروجﻴﻮﻟﻮجﻰ و ‪ ....‬تﻘسﻴﻢ‬
‫ﻛرده اﻧد‪.‬‬
‫ﻣطاﻟﻌﺔ شﻘﻮق ﻋﻠﻢ جﻴﻮﻟﻮجﻰ ﻣستﻠزم ﻣطاﻟﻌات ساﻳر بخشﻫاى ساﻳﻨس طبﻴﻌﻰ ﻧﻴز‬
‫ﻣﻰباشد در تشرﻳح و تﻮضﻴح پروسﻪﻫاى جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ ﻣساﻳﻞ ﻓزﻳﻜﻰ‪ ،‬بﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ‬
‫و ﻛﻴﻤﻴاوى ﻧﻘش برازﻧده داشتﻪ و از ﻫﻤﻴﻦ ﻟحاظ ساﻳﻨس طبﻴﻌﻰ اساس ﻣطاﻟﻌات‬
‫جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ را تشﻜﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪ .‬جﻴﻮﻟﻮجﻰ با ﻣضاﻣﻴﻨﻰ چﻮن جﻐراﻓﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻴتروﻟﻮجﻰ و‬
‫استراﻧﻮﻣﻰ ﻧﻴز ارتباط داشتﻪ و در بسا ﻣﻮارد‪ ،‬ﻣساﻳﻞ ﻣشترك را جﻬت بﻪ دست آوردن‬
‫ﻧتاﻳج ﻣطﻠﻮب دﻧبال ﻣﻰﻛﻨد‪.‬‬
‫داﻧستﻦ و پﻰ بردن پروسﻪﻫاى جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ‪ ،‬شﻨاختﻦ ﻣﻨرالﻫا و احجار ﻛﻮﻫﻰ‪ ،‬ﻧﻘشﻪ‬
‫بردارى و تثبﻴت ذخاﻳر ﻣﻌدﻧﻰ براى اﻓراد ﻳﻚ جاﻣﻌﻪ ضرورى پﻨداشتﻪ ﻣﻰشﻮد؛ زﻳرا‬
‫ﻣﻌادن اساس و بﻨﻴاد اﻗتصادى ﻛشﻮرﻫا را در بسﻴار ﻣﻮارد تشﻜﻴﻞ داده و سطح زﻧدهﮔﻰ‬
‫ﻣردم از ﻟحاظ اﻗتصادى بﻌضاً وابستﻪ بﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت ﻣﻌادن و ذخاﻳر طبﻴﻌﻰ ﻣﻰباشﻨد‪،‬‬
‫ﻛشﻮرﻫاى خﻠﻴج ﻓارس و ﻛشﻮرﻫاى شاﻣﻞ در پﻴﻤان (‪ )OPEC‬بﻴشترﻳﻦ ﻧﻔﻊ اﻗتصادى‬
‫را از ﻓروش ﻣحصﻮﻻت ﻣﻌدﻧﻰ بﻪ دست ﻣﻰآورﻧد‪ .‬اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳﻜا‪ ،‬روسﻴﻪ‪ ،‬اﻓرﻳﻘاى‬
‫جﻨﻮبﻰ و ﻛشﻮرﻫاى ﻣتﻌدد دﻳﮕر از ذخاﻳر طبﻴﻌﻰ شان استﻔاده اﻋﻈﻤﻰ ﻣﻰﻛﻨﻨد‪.‬‬
‫اﻟﻤاس تراﻧسﻮال اﻓرﻳﻘاى جﻨﻮبﻰ بﻬترﻳﻦ ﻣﻨبﻊ ﻋاﻳداتﻰ براى آن ﻛشﻮر ﻣحسﻮب‬
‫ﻣﻰﮔردد‪.‬‬
‫ﻛشﻮر ﻣا اﻓﻐاﻧستان از جﻤﻠﻪ ﻛشﻮرﻫاﻳﻰ است ﻛﻪ ﻣﻨابﻊ طبﻴﻌﻰ ﻓراوان در آن وجﻮد دارد‬
‫تﻘرﻳباً تﻤاﻣﻰ اﻧﻮاع ﻓﻠزات و ﻏﻴر ﻓﻠزات بﻪ ﻣﻘدار ﻣختﻠﻒ در ﻛشﻮر‪ ،‬ﻳاﻓت ﻣﻰشﻮد‪ .‬ﻛﻤتر‬
‫جاى ﻳا وﻻﻳت را سراغ داشتﻪ باشﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻨابﻊ طبﻴﻌﻰ ﻧداشتﻪ باشﻨد‪ ،‬ﻟﻌﻞ و ﻻجﻮرد‬

‫و‬
 ‫بدخشان‪ ،‬زﻣرد پﻨجشﻴر‪ ،‬ﻳاﻗﻮت جﮕدﻟﻚ‪ ،‬طﻼى درﻳاى پﻨج‪ ،‬پﻮﻟﻰ ﻣتﻴالﻫاى ﻓربخﻞ‬
‫ﻏﻮربﻨد‪ ،‬ﻣس ﻋﻴﻨﻚ‪ ،‬آﻫﻦ حاجﻰ ﮔﻚ و دهﻫا ﻣﻌادن خﻮرد و بزرگ دﻳﮕر در ساحات‬
‫ﻣربﻮط ﻛشﻮر ﻣا ﻧﻬﻔتﻪ باﻗﻴﻤاﻧده است ﻛﻪ بﻌضاً استخراج و بﻬر بردارى ﮔردﻳده؛ وﻟﻰ‬
‫اﻛثرﻳت دست ﻧخﻮرده باﻗﻰ است‪.‬‬
‫ﻣطاﻟﻌات ﻫﻤﻪ جاﻧبﺔ اﻳﻦ ﻣﻌادن و ساختﻤانﻫاى تﻜتﻮﻧﻴﻜﻰ ﻛشﻮر ﻣا خارج از دﻟچسپﻰ‬
‫ﻧﻴست و ﻣﻬﻢ تر از ﻫﻤﻪ ﻛﻪ اﻗتصاد ﻛشﻮر ﻣا را تﻘﻮﻳت ﻣﻰبخشد‪ .‬با تﻘﻮﻳﻪ اﻗتصاد ﻣسﻠﻤاً‬
‫سطح زﻧده ﮔﻰ ﻣردم تﻐﻴﻴر خﻮرده و رﻓاه ﻫﻤﮕاﻧﻰ بﻪ وجﻮد ﻣﻰآﻳد‪ .‬پس براى ﻫﻤﻪ بﻪ‬
‫خصﻮص جﻮاﻧان ﻛشﻮر ﻣطاﻟﻌﻪ‪ ،‬داﻧستﻦ و پﻰ بردن بﻪ جﻴﻮﻟﻮجﻰ ﻛشﻮر‪ ،‬ﻣﻨابﻊ و ذخاﻳر‬
‫طبﻴﻌﻰ ﻻزﻣﻰ پﻨداشتﻪ ﻣﻰشﻮد‪ .‬بﻨابرآن در اﻳﻦ ﻣضﻤﻮن ﻛﻪ تحت ﻋﻨﻮان جﻴﻮﻟﻮجﻰ‬
‫براى شاﮔردان صﻨﻒ دﻫﻢ تدرﻳس خﻮاﻫﻨد شد‪ ،‬ﻣساﻳﻞ ﻣختﻠﻒ جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ ﻫﻤﻪ جاﻧبﻪ‬
‫تشرﻳح و تﻮضﻴح ﮔردﻳده و در ﻓصﻞﻫاى ﻣختﻠﻒ‪ ،‬ﻓﻌاﻟﻴتﻫاى ﻣتﻌددى جﻬت ازدﻳاد‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣات شاﮔردان در ﻧﻈر ﮔرﻓتﻪ شده است‪ .‬ﻫر بخش بﻴاﻧﮕر ﻳﻚ پروسﻪ ﻣﻐﻠﻖ و پﻴچﻴده‬
‫جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ بﻮده ﻛﻪ ﻓصﻞﻫاى ﻣربﻮط بﻪ بخش ﻣﻰتﻮاﻧد جزئﻴات ﻣربﻮط بﻪ بخش را بﻪ‬
‫تﻔصﻴﻞ واضح سازد‪.‬‬

‫ز‬
 ‫بخش اول‬
‫ﻣﻨرالﻫا‬
‫‌‬

‫اشﻜال ﻧﻤﻮﻧﻪﻫاى ﻣﻨرال تﻮرﻣاﻟﻴﻦ‬

‫ﻗسﻤتﻫاى ﻗطﻊ شده و صﻴﻘﻞ شده ﻣﻨرال تﻮرﻣاﻟﻴﻦ‪.‬‬

‫ﻣﻨرال‌ﻫا‪ ،‬جﻮاﻫرات زﻳبا و ﻗﻴﻤتﻰ ﻣﻰ‌باشﻨد‪.‬‬

‫‪1‬‬
 ‫ﻓصﻞ اول‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻨرال و خﻮاص ﻓزﻳﻜﻰ آن‬
‫ﻫﻨگاﻣﻰکﻪ در درهﻫاى زﻳباى کشﻮر خﻮد قدم ﻣﻰ‌زﻧﻴد و ﻳا از جادهﻫاى ﻣسﻴر کﻮﻫستاﻧﻰ‬
‫عبﻮر ﻣﻰکﻨﻴد طبﻴعت اطراف شاﻣل سﻨگﻫا‪ ،‬صخرهﻫا و طبقات ﻣختلف تﻮجﻪ شﻤا را بﻪ خﻮد‬
‫جلب ﻣﻰ‌کﻨد گاﻫﻰ ﻫم سﻮاﻻتﻰ ﻣتعدد در ذﻫﻦ تان پﻴدا ﻣﻰ‌شﻮد کﻪ اﻳﻦ سﻨگﻫا چگﻮﻧﻪ بﻪ‬
‫وجﻮد آﻣده‌اﻧد؟ از چﻪ ترکﻴب گردﻳده‌اﻧد؟ چگﻮﻧﻪ باﻻى ﻫم قرار گرفتﻪ اﻧد؟‬
‫زﻣاﻧﻰ کﻪ بﻪ دکانﻫاى زﻳﻮرات و جﻮاﻫرفروشﻰ سر ﻣﻰزﻧﻴد از خﻮد ﻣﻰ‌پرسﻴد کﻪ اﻳﻦ جﻮاﻫرات‬
‫با اﻳﻦ زﻳباﻳﻰ چگﻮﻧﻪ تشکل ﻳافتﻪ اﻧد؟ آﻳا در سر زﻣﻴﻦ ﻣا اﻳﻦ جﻮاﻫرات ﻳافت ﻣﻰ‌شﻮد؟ آﻳا‬
‫اﻳﻦ‌ﻫا ﻫﻤﻪ طبﻴعﻰ اﻧد؟ و ﻫﻤﻴﻦ گﻮﻧﻪ ده‌ﻫا سﻮال دﻳگر‪ .‬با ﻣطالعﺔ اﻳﻦ فصل شﻤا جﻮابﻫاى‬
‫سﻮاﻻت تان را در ﻳافت خﻮاﻫﻴد کرد و خﻮاﻫﻴد داﻧست کﻪ ﻣﻨرال چﻴست؟ ﻣﻨرال با سﻨگ چﻪ‬
‫تفاوتﻫاﻳﻰ دارد؟ خﻮاص فزﻳکﻰ ﻣﻨرالﻫا از قبﻴل‪ :‬رﻧگ‪ ،‬جﻼ‪ ،‬سختﻰ‪ ،‬شفافﻴت‪ ،‬تﻮرق و شکل‬
‫ظاﻫرى آن‌ﻫا چگﻮﻧﻪ تعﻴﻴﻦ ﻣﻰ‌شﻮﻧد؟‬
‫و ﻣﻨرال‌ﻫا را با استفاده از خﻮاص فزﻳکﻰ‪ ،‬چگﻮﻧﻪ تشخﻴص کرده ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد؟‬

‫‪2‬‬
 ‫ﻣﻨرال چﻴست؟‬
‫بﻪ تصاوﻳر صفحﺔ بعدى دقت کﻨﻴد و ســﻮاﻻت زﻳر را جﻮاب بگﻮﻳﻴد تصاوﻳر شــاﻣل ﻣﻨرالﻫا و‬
‫غﻴر ﻣﻨرالﻫا ﻣﻰ‌باشﻨد‪.‬‬
‫‪ -1‬حالت فزﻳکﻰ ﻣﻨرال‌ﻫا چگﻮﻧﻪ است؟ جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع و ﻳا گاز؟‬
‫‪ -2‬آﻳا ﻧفت از جﻤلﻪ ﻣﻨرالﻫا شﻤرده ﻣﻰ‌شﻮد؟ چرا؟‬
‫‪ -3‬آﻳا ﻣﻨرال‌ﻫا طبﻴعﻰ ﻣﻰ‌باشﻨد و ﻳا ﻣصﻨﻮعﻰ؟‬
‫‪ -4‬سکﻪﻫاﻳﻰ کﻪ شﻤا با خﻮد دارﻳد ﻧﻴز ﻣﻨرال اﻧد و ﻳا خﻴر؟ چرا؟‬
‫‪ -5‬آﻳا ﻣﻨرال‌ﻫا از ﻣﻮاد عضﻮى ترکﻴب گردﻳده اﻧد و ﻳا از غﻴر عضﻮى؟‬
‫‪ -6‬آﻳا ﻣﻨرال از ﻳک ﻣاده خالص ساختﻪ شده (عﻨصر و ﻳا ﻣرکب) و ﻳا ﻣخلﻮطﻰ از ﻣﻮاد ﻣختلف است؟‬
‫‪ -7‬آﻳا ﻣﻨرال شکل ﻣﻨظم کرستالﻰ دارد؟‬
‫در ﻣﻮرد ســﻮاﻻت فﻮق فکر کﻨﻴــد‪ ،‬در صﻮرت ضرورت از ﻣعلم خﻮد کﻤک بگﻴرﻳد‪ .‬کﻮشــش‬
‫کﻨﻴد کﻪ ﻣﻨرال را تعرﻳف کﻨﻴد بعد از آن ﻧﻮشتﺔ خﻮد را با ﻣطالب زﻳر کﻪ در بارة ﻣﻨرال است‬
‫ﻣقاﻳسﻪ کﻨﻴد‪.‬‬
‫ﻫر ﻣﻨرال باﻳد (‪ )5‬خاصﻴت ذﻳل را دارا باشد‪:‬‬
‫باﻳد جاﻣد باشد؛ پس آب بﻪ شﻤﻮل ﻳخ از جﻤلﻪ ﻣﻨرال‌ﻫا ﻧﻤﻰ‌باشد‪.‬‬
‫باﻳد طبﻴعﻰ باشد؛ پس ساختﻪ دست اﻧسان ﻣﻨرال ﻧﻴست‪ .‬الﻤاس ﻣصﻨﻮعﻰ و سکﻪﻫاى فلزى‬
‫ﻣسﻰ ﻫم ﻣﻨرال ﻧﻴستﻨد‪.‬‬
‫باﻳد غﻴر عضﻮى باشد؛ پس ذغال سﻨگ و ﻧفت از جﻤلﺔ ﻣﻨرال‌ﻫا شﻤرده ﻧﻤﻰ‌شﻮﻧد‪.‬‬
‫باﻳد ﻣاده خالص کﻴﻤﻴاوى باشــد؛ پس ﻣخلﻮطﻰ بﻴشــتر از ﻳک ﻣاده خالص ﻧﻤﻰتﻮاﻧد ﻣﻨرال‬
‫باشد‪ .‬ﻣادة خالص ﻣﻰ‌تﻮاﻧد عﻨاصر ﻣاﻧﻨد‪ :‬طﻼ‪ ،‬سلفر و الﻤاس باشﻨد ﻫر چﻨد ﻣﻨرال‌ﻫا ﻣرکبات‬
‫کﻴﻤاوى اﻧد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کﻮارتز کﻪ از دو عﻨصر ســلﻴکان و اکســﻴجﻦ و ﻳا کلسﻴت کﻪ از سﻪ عﻨصر‬
‫کلسﻴم‪ ،‬کاربﻦ و اکسﻴجﻦ ترکﻴب گردﻳده اﻧد‪.‬‬
‫بﻪ درسﻫاى گذشتﺔ ﻣضﻤﻮن کﻴﻤﻴا ﻣراجعﻪ ﻣﻰ‌کﻨﻴم و تعرﻳفﻫاى عﻨصر‪ ،‬ﻣرکب و ﻣخلﻮط را‬
‫بﻪ ﻳاد ﻣﻰ‌آورﻳم‪ .‬آﻳا گفتﻪ ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد کﻪ چرا طﻼ ﻣﻨرال است و سﻮدﻳم ﻧﻴست؟‬
‫کرســتالﻰ باشد‪ ،‬اتﻮمﻫا و اﻳﻮنﻫاى تشکﻴل دﻫﻨده ﻣﻨرال باﻳد بﻪ شکل ﻣﻨظم جاگزﻳﻦ شده‬
‫باشﻨد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬ﻫالﻴت ﻫﻤﻴشﻪ شکل ﻣکعبﻰ دارد‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫کرستالﻳخ‬ ‫بالﻮن پرو از ﻫﻮا‬

‫طﻼ‬
‫آب‬

‫شﻴشﻪوپﻼستﻴک‬
‫کﻮارتز‬

‫پاﻳراﻳت‬

‫اشکال ‪ 1-1‬طرف چپ ﻣﻨرال‌ﻫا و طرف راست غﻴر ﻣﻨرال‌ﻫا را ﻧشان ﻣﻰ‌دﻫﻨد‬

‫‪4‬‬
 ‫‪Na‬‬ ‫‪C1‬‬

‫‪ -A‬آﻳﻮنﻫاى سﻮدﻳم و کلﻮرﻳﻦ‬

‫کرستال طبﻴعﻰﻫالﻴت‬

‫شکل ‪ 1-2‬کرستالﻫاى ﻣکعبﻰ طبﻴعﻰ ﻣﻨرالﻫالﻴت‬

‫ﻳادداشت‪ :‬چگﻮﻧﻪ آﻳﻮنﻫاى سﻮدﻳم (‪ )Na‬و کلﻮرﻳﻦ ) ‪ (C l‬ﻳکجا گردﻳده )‪ (B‬و شکل ﻣکعبﻰ‬
‫)‪ (C‬اﻳﻦ ﻣﻨرال را ساختﻪ اﻧد‪.‬‬
‫خﻮاص ﻓزﻳﻜﻰ ﻣﻨرالﻫا‬
‫ﻫر ﻣﻨرال را ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴم بﻪ سﻬﻮلت تشخﻴص ﻧﻤاﻳﻴم در صﻮرتﻰ کﻪ خﻮاص فزﻳکﻰ آن را بداﻧﻴم‪.‬‬
‫اﻳﻦ خﻮاص بسﻴار ساده بﻮده کﻪ بﻪ آساﻧﻰ و سﻬﻮلت در تشﻴخص ﻣﻨرالﻫاى ﻣعﻤﻮلﻰ ﻣا را‬
‫کﻤک ﻣﻰ‌کﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-3 a‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻨرال ﻣلخﻴت‬

‫شکل (‪ )1-3 b‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻨرال گالﻴﻨﻴت‬

‫‪5‬‬
‫شکل (‪ )1-3‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫاﻳﻰ از ﻣﻨرالﻫاﻳﻰ کﻪ داراى رﻧگﻫاى واحد ﻣﻰ‌باشﻨد ‪ ،A‬ﻣلخﻴت با رﻧگ‬
‫سبز ‪ ،B‬گالﻴﻨﻴت رﻧگ خاکﻰ سربﻰ کﻪ سلفﻴد سرب ﻣﻰ‌باشد ﻫر چﻨد ﻣﻨرالﻫاى زﻳادى‬
‫وجﻮددارﻧد کﻪ داراى رﻧگﻫاى ﻳک سان ﻣﻰ‌باشﻨد‬
‫(شکل ‪ )1-4‬کلسﻴت‪ ،‬کﻮارتز و ﻫالﻴت داراى رﻧگ سفﻴد و ﻳا شفاف اﻧد‪ .‬در اﻳﻦ حالت رﻧگ‬
‫ﻧﻤﻰتﻮاﻧد تعﻴﻴﻦ کﻨﻨده و ﻣشخص کﻨﻨده ﻣﻨرال شﻮد‪ ،‬باﻳد از ساﻳر خﻮاص در تعﻴﻴﻦ و تفکﻴک‬
‫ﻣﻨرال‌ﻫا استفاده کرد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )1-4 a‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻨرال ﮔاﻟﻴﻨﻴت‬

‫شکل (‪ )1-4‬دو ﻧﻤﻮﻧﺔ ﻣﻨرالﻫاى سفﻴد‪ ،‬کلسﻴت طرف راست و ﻫالﻴت طرف چپ‪.‬‬
‫از رﻧگ ﻧﻤﻰتﻮاﻧﻴم براى تفکﻴک اﻳﻦ دو ﻣﻨرال استفاده ﻧﻤاﻳﻴم‪ .‬در اﻳﻦ صﻮرت شکل کرستالﻰ آنﻫا‬
‫ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬‫‌‬
‫ﻣﻰباشﻨد کلسﻴت بﻪ شکل روﻣبﻴک و ﻫالﻴت بﻪ شکل ﻣکعب کرستال‬ ‫‌‬
‫داراى اﻫﻤﻴت‬
‫ﻣشکل تر از ﻫﻤﻪ حالتﻰ است کﻪ ﻣﻨرال رﻧگﻫاى گﻮﻧاگﻮن داشتﻪ باشد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬ﻣﻨرال کﻮارتز‬
‫در طبﻴعت با چﻨدﻳﻦ رﻧگ ﻳافت ﻣﻰ‌شﻮد‪ :‬شفاف طبﻴعﻰ‪ ،‬سفﻴد شﻴرى‪ ،‬سرخ‪ ،‬بﻨفش و دودى‬
‫(شکل ‪ )1-5‬اﻳﻦ رﻧگﻫا ﻧاشﻰ از ﻣخلﻮطات ساﻳر ﻣﻨرال‌ﻫا است کﻪ بﻪ کﻮارتز رﻧگ جدﻳد داده اﻧد‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬

‫(شکل ‪ )1-5‬چﻬار ﻧﻮع رﻧگ براى ﻳک ﻣﻨرال کﻮارتز‪:‬‬

‫‪ )D‬سﻴاه دودى‬ ‫‪ )C‬سفﻴد شﻴرى‬ ‫‪ )B‬گﻼبﻰ‬ ‫‪ )A‬سفﻴد‬

‫‪7‬‬
 ‫اثر خط‬
‫اثر خط‪ ،‬رﻧگ پﻮدر ﻣﻨرال است‪ .‬راه آساﻧﻰ کﻪ بتﻮاﻧﻴم اثر خط ﻣﻨرال را تشخﻴص بدﻫﻴم‪ ،‬کش‬
‫کردن ﻳک پارچﻪ ﻣﻨرال باﻻى ﻳک تختﻪ کاشﻰ سفﻴد است‪.‬‬
‫از اثر خط براى تشخﻴص ﻣﻨرالﻫا کم تر استفاده ﻣﻰ‌کﻨﻨد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬طﻼ و پاﻳراﻳت ﻫر دو‬
‫داراى رﻧگ طﻼﻳﻰ اﻧد؛ اﻣا اثر خط آنﻫا از ﻫم فرق دارﻧد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-6‬اثر خط باﻻى تختﻪ کاشﻰ‬

‫سختﻰ‬
‫با ﻧاخﻦ اﻧگشت خﻮد‪ ،‬ﻳک پارچﻪ تباشﻴر سفﻴد را بخراشﻴد و ببﻴﻨﻴد کﻪ کدام ﻳکﻰ از اﻳﻦﻫا‪:‬‬
‫تباشﻴر و ﻳا ﻧاخﻦ سخت تر از ﻳک دﻳگر اﻧد و چرا؟ سختﻰ عبارت از قابلﻴت ﻣﻨرال در ﻣقابل‬
‫خراشﻴدن ﻣﻨرال دﻳگر است‪ .‬در اﻳﻦ حالت ﻣﻨرال سخت‪ ،‬بﻪ عﻤق سطح ﻣﻨرال ﻧرم فرو ‌ﻣﻰرود‪.‬‬
‫سختﻰ ﻳکﻰ از ﻣؤثر‌ترﻳﻦ ﻣشخصﺔ تعﻴﻴﻦ کﻨﻨدة تفکﻴک اﻧﻮاع ﻣﻨرال‌ﻫا شﻤرده‌‌ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫در صﻮرتﻰ کﻪ جﻴﻮلﻮجست جدول ﻣاووس را با خﻮد داشتﻪ باشد؛ ﻣﻰ‌تﻮاﻧد سختﻰ ﻫر ﻣﻨرال‬
‫را تعﻴﻴﻦ کﻨد (جدول ‪)1-1‬‬
‫در جدول ﻣاووس ده ﻣﻨرال ﻣعﻤﻮلﻰ تعبﻴﻪ شده است‪ .‬تالک از جﻤلﻪ ﻧرم‌ترﻳﻦ با سختﻰ (‪)1‬‬
‫و الﻤاس سخت ترﻳﻦ با سختﻰ (‪ )10‬در اﻳﻦ جدول جا دارﻧد‪ .‬کﻮارتز با سختﻰ (‪ )7‬ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‬
‫تﻤاﻣﻰ ﻣﻨرالﻫاى را کﻪ سختﻰ شان از (‪ )1-6‬است خط کﻨد و اﻣا ﻧﻤﻰتﻮاﻧد ﻣﻨرال‌ﻫاى(‬
‫‪ )10-8‬را تخرﻳش کﻨد‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫جدول (‪ )1-1‬ﻣاووس تﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨده سختﻰ‬
‫سختﻰ بر اساس جدول ﻣاووس‬ ‫سختﻰ ﻣﻌﻴارى‬
‫ﻣﻨرال‬ ‫سختﻰ‬ ‫ﻣﻮاد‬ ‫سختﻰ‬
‫تالک‬ ‫‪1‬‬
‫گچ‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻧاخﻦ اﻧگشت‬ ‫‪2.5‬‬
‫کلسﻴت‬ ‫‪3‬‬ ‫سکﺔ ﻣسﻰ‬ ‫‪3.5‬‬
‫فلﻮرﻳت‬ ‫‪4‬‬ ‫ﻧاخﻦ آﻫﻨﻰ‬ ‫‪4.5‬‬
‫اپاتﻴت‬ ‫‪5‬‬ ‫پارچﺔ شﻴشﻪ‬ ‫‪5.5‬‬
‫ارتﻮکﻼز‬ ‫‪6‬‬
‫کﻮارتز‬ ‫‪7‬‬ ‫چاقﻮى فﻮﻻدى‬ ‫‪6.5‬‬
‫تﻮپاز‬ ‫‪8‬‬
‫کروﻧد‬ ‫‪9‬‬
‫الﻤاس‬ ‫‪10‬‬
‫در صﻮرتﻰ کﻪ شﻤا ﻧﻤﻮﻧﻪ‌ﻳﻰ از ﻣﻨرال را داشتﻪ باشﻴد و سختﻰ آن را ﻧﻤﻰ‌داﻧﻴد کﻮشش کﻨﻴد‬
‫کﻪ با استفاده از جدول ﻣاووس سختﻰ آن را تعﻴﻴﻦ کﻨﻴد‪ .‬باﻻخره تعﻴﻴﻦ کردﻳدکﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫ﻣذکﻮر ارتﻮکﻼز را تخرﻳش کرده ﻣﻰ‌تﻮاﻧد؛ اﻣا خﻮد ﻧﻤﻮﻧﻪ با کﻮارتز‪ ،‬خط ﻳا تخرﻳش ﻣﻰ‌شﻮد؛‬
‫پس سختﻰ ﻧﻤﻮﻧﻪ بﻴﻦ (‪ )7-6‬ﻳعﻨﻰ ‪ 6.5‬است‪.‬‬
‫سﻮال‪ :‬شﻤا سﻪ ﻣﻨرال کلسﻴت‪ ،‬گچ و کﻮارتز با رﻧگﻫاى سفﻴد دارﻳد؛ چطﻮر بدون استفاده از‬
‫جدول ﻣاووس سختﻰ آنﻫا را تعﻴﻴﻦ کرده ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد؟‬
‫سﻮال‪ :‬فکر کﻨﻴد کﻪ در ساحﻪ قدم ﻣﻰ‌زﻧﻴد ﻧﻤﻮﻧﻪ‌ﻳﻰ را پﻴدا کردﻳد در ذﻫﻦ تان ﻣﻰ‌گردد‬
‫کﻪ شاﻳد گچ باشد‪ ،‬کدام طرﻳقﺔ آسان براى تشخﻴص آن وجﻮد دارد؟ (البتﻪ کﻪ شﻤا جدول‬
‫ﻣاووس را با خﻮد برده‌اﻳد)‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫شﻜﻞ ظاﻫرى‬
‫شکل ظاﻫرى از خﻮاص بسﻴار عﻤده ﻣﻨرالﻫا بﻮده؛ کﻪ در تعﻴﻴﻦ و تفکﻴک ﻣﻨرالﻫا زﻳاد‬
‫‌‬ ‫‌‬

‫استفاده ﻣﻰ‌شﻮد‪ .‬شکل ظاﻫرى بﻪ شکل کرستال ﻣﻨرال و ﻳا شکل طبﻴعﻰ ﻣﻨرال در طبﻴعت‬
‫ارتباط ﻣﻰ‌گﻴرد‪ .‬شکل ظاﻫرى براى ﻣﻨرال ﻣشابﻪ ثابت بﻮده؛ زﻳرا بستﻪ گﻰ بﻪ شراﻳط تشکﻴل‬
‫آنﻫا دارد‪.‬‬

‫شکل ‪1-7‬‬

‫شکل (‪ )1-7‬شکل ﻣکعبﻰ ﻳا شکل کرستالﻰﻫالﻴت (‪ )C‬و شکل روﻣبﻴک کلسﻴت (‪)D‬‬
‫ﻳادداشت‪ :‬چگﻮﻧﻪگﻰ تشکﻴل شدن ﻣﻨرالﻫاى ﻫالﻴت و کلسﻴت را از ﻳکجا شدن اتمﻫا و ﻳا‬
‫اﻳﻮنﻫاى آنﻫا در شبکﻪ کرستالﻰ کﻪ در اشکال ‪ A‬و ‪ B‬ﻧشان داده شده است؛ دﻳده ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‪.‬‬
‫شکل (‪ )1-8‬کﻪ شکل ﻣکعبﻰﻫالﻴت را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪ ،‬تﻤاﻣﻰکرستالﻫاى آن ﻣکعبﻰ بﻮده و‬
‫در حقﻴقت ﻣکعب‌ﻫا با رﻧگ سفﻴد بﻮده؛ اﻣا از طرف چپ عکس بﻪ طرف ﻣرکز ﻧسﻮارى رﻧگ‬
‫ﻣعلﻮم ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫شکل (‪ )1-8‬شکل ﻣکعبﻰﻫالﻴت است کﻪ از قسﻤت چپ بﻪ ﻣرکز رﻧگ سفﻴد آن بﻪ ﻧسﻮارى‬
‫ﻧﻤا تبدﻳل ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬
‫بسﻴارى از ﻣﻨرالﻫا اشکال ﻣشابﻪ دارﻧد شکل (‪ )1-9‬ﻧشان ﻣﻰ‌دﻫد کﻪ سﻪ ﻣﻨرال داراى شکل‬
‫کرستالﻰ ﻣکعبﻰ ﻣشابﻪ ﻣﻰ‌باشﻨد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ حالت شﻤا ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد براى تعﻴﻴﻦ و تفکﻴک ﻣﻨرال‌ﻫا از ساﻳر خﻮاص فزﻳکﻰ ﻣﻨرال‌ﻫا‬
‫استفاده ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫شکل (‪ )1-9‬سﻪ ﻣﻨرال‪ A‬فلﻮرﻳت‪ B ،‬پاﻳراﻳت و‪ C‬گالﻴﻨﻴت را کﻪ شکل ﻣکعبﻰ دارﻧد‪ ،‬ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫سﻮال‪ :‬بﻪ شکل (‪ )1-5‬ﻣراجعﻪ کﻨﻴدکﻪ کﻮارتز را ﻧشان ﻣﻰ‌دﻫد؛ آﻳا ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد کﻮارتز را ﻧظر بﻪ شکل‬
‫‪-‬چﻮن رﻧگﻫاى ﻣختلف دارد‪ -‬تعﻴﻴﻦ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫ﻋﻜس اﻟﻌﻤﻞ با ‪ HCl‬رﻗﻴﻖ‬
‫بسﻴارى از ﻣﻨرال‌ﻫا با تﻴزاب رقﻴق ‪ HCl‬عکس العﻤل ﻧشان ﻧﻤﻰ‌دﻫﻨد اﻣا ﻫر‌گاه شﻤا ﻳک قطره‬
‫از تﻴزاب رقﻴق ﻧﻤک را باﻻى ﻳکﻰ از ﻣﻨرالﻫاى گروپ کاربﻨات برﻳزﻳد جﻮش کردن آنﻫا‬
‫را ﻣشاﻫده ﻣﻰ‌کﻨﻴد ﻣثالﻫاي بارز ﻣﻨرالﻫاى کاربﻨات عبارت از کلسﻴت ‪ ، CaCO3‬دولﻮﻣﻴت‬
‫‪ (CaMg (CO3 ) 2‬و غﻴره ﻣﻰ‌باشﻨد‪ .‬ﻣعﻤﻮﻻً جﻴﻮلﻮجستﻫا با خﻮد ﻳک بﻮتل کﻮچک ﻣﻤلﻮ از‬
‫‪ HCl‬را در بﻴک جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ خﻮد در ساحﻪ ﻣﻰ‌داشتﻪ باشﻨد‪.‬‬
‫ساﻳر خﺼﻮﺻﻴات‪ :‬ﻳک ﻣﻨرال ﻣﻰ‌تﻮاﻧد با تفاوت از ﻣﻨرال دﻳگر ﻳک خاصﻴت جداگاﻧﻪ داشتﻪ‬
‫باشد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪:‬ﻫالﻴت‪ NaCl‬با ذاﻳقﺔ شﻮر خﻮد تشخﻴص شده ﻣﻰ‌تﻮاﻧد؛ در حالﻰ کﻪ ﻣا‬
‫چشﻴدن اﻳﻦ ﻣﻨرال را در ساحﻪ پﻴشﻨﻬاد ﻧﻤﻰ‌کﻨﻴم ﻫم‌چﻨان ﻣگﻨﻴتﻴت ) ‪ ( Fe3O4‬با داشتﻦ‬
‫خاصﻴت ﻣقﻨاطﻴسﻰ ﻧسبت بﻪ ساﻳر ﻣﻨرال‌ﻫا ﻣتﻤاﻳز ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬
‫ﻣﻨرالﻫا ﻣﻮاد جاﻣد غﻴر عضﻮى اﻧد کﻪ بﻪ شکل طبﻴعﻰ تشکﻴل ﻣﻰ‌گردد و داراى ترکﻴب‬
‫خالص کﻴﻤﻴاوى و شبکﻪ ﻣﻨظم کرستالﻰ داخلﻰ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫ﻣخلﻮطات ﻣﻨرال‪ ،‬ﻣﻨرال شﻤرده ﻧﻤﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫ﻣﻨرال ﻣﻰتﻮاﻧد از ﻳک عﻨصر ﻣاﻧﻨد طﻼ تشکﻴل گردﻳده باشد؛ اﻣا اکثرا ً ﻣﻨرالﻫا بﻪ شکل‬
‫ﻣرکبات ﻣﻰباشﻨد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کلسﻴت‪.‬‬
‫ﻣﻨرالﻫا را ﻣﻰتﻮان با خﻮاص فزﻳکﻰ آنﻫا از ﻫم دﻳگر ﻣتﻤاﻳز ساخت‪.‬‬
‫خﻮاص فزﻳکﻰ ﻣﻨرالﻫا شاﻣل رﻧگ‪ ،‬اثر خط‪ ،‬سختﻰ و شکل ظاﻫرى ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫رﻧگ ﻧﻤﻰتﻮاﻧد خاصﻴت ﻣؤثر و برازﻧده باشد بﻪ استثﻨاى بعضﻰ ﻣﻮارد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال ﻣلخﻴت‪.‬‬
‫سختﻰ عبارت از قابلﻴت ﻣقاوﻣت ﻣﻨرال در ﻣقابل خراشﻴده شدن تﻮسط ﻣﻨرال دﻳگر ﻣﻰباشد‬
‫شکل ظاﻫرى ﻣﻨرال عبارت از شکلﻰ است کﻪ ﻣﻨرال بﻪ طﻮر طبﻴعﻰ آن را اختﻴار کرده باشد‪.‬‬
‫شکل ظاﻫرى براى ﻣﻨرالﻫاى ﻣشابﻪ ثابت ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫شکل ظاﻫرى ﻳک وسﻴلﻪ خﻮبﻰ براى تعﻴﻴﻦ ﻣﻨرال شﻤرده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫سﻮاﻻت ﻓصﻞ‬

‫‪ -1‬سختﻰ‪ ،‬اثر خط و شکل ظاﻫرى ﻣﻨرال را تعرﻳف کﻨﻴد؟‬

‫‪ -2‬چرا از ﻣشخصﺔ رﻧگ در تعﻴﻴﻦ ﻣﻨرالﻫا کار گرفتﻪ ﻧﻤﻰشﻮد؟‬
‫‪ -3‬چرا شکل ظاﻫرى ﻳک ﻣشخصﺔ ثابت براى ﻣﻨرال شﻨاختﻪ ﻣﻰشﻮد؟‬
‫‪ -4‬ﻫﻨگاﻣﻰکﻪ در ﻳک درة کﻮﻫستاﻧﻰ راه ﻣﻰروﻳد ﻳک ﻣﻨرال شفاف را درﻳافت ﻣﻰکﻨﻴد فکر‬
‫ﻣﻰکﻨﻴد کﻪ الﻤاس باشد‪ ،‬چگﻮﻧﻪ صحﻴح بﻮدن و ﻳا غلط بﻮدن فکر خﻮدرا ثابت ﻣﻰسازﻳد؟‬
‫‪ -5‬طﻼ و پاﻳراﻳت ﻫر دو داراى رﻧگ طﻼﻳﻰ اﻧد چگﻮﻧﻪ آنﻫا را از ﻫم تفکﻴک ﻣﻰکﻨﻴد؟‬
‫‪ -6‬چرا ﻣﻨرالﻫاﻳﻰ کﻪ از تختﻪ کاشﻰ سخت تر اﻧد باﻻى تختﻪ اثر خط ﻧﻤﻰگذارﻧد؟‬
‫‪ -7‬چگﻮﻧﻪ ﻣﻨرالﻫاى گروپ کاربﻨات را از غﻴر کاربﻨاتﻫا تفکﻴک ﻣﻰکﻨﻴد؟‬
‫‪ -8‬کدام ﻳک از اﻳﻦﻫا ﻣﻨرال ﻧﻴستﻨد؟‬
‫الف‪ -‬گالﻴﻨﻴت ب‪ -‬زغال سﻨگ‬
‫د‪ -‬گچ‬ ‫ج‪ -‬کﻮارتز‬
‫‪ -9‬سختﻰ اپاتﻴت چﻨد است؟‬
‫ب‪4 -‬‬ ‫الف‪3 -‬‬
‫د‪6 -‬‬ ‫ج‪5 -‬‬
‫‪ -10‬کدام ﻳک از ﻣﻨرالﻫاى ذﻳل شکل ﻣکعبﻰ ﻧدارﻧد‪:‬‬
‫ب‪-‬ﻫالﻴت‬ ‫الف‪ -‬کﻮارتز‬
‫د‪ -‬فلﻮرﻳت‬ ‫ج‪ -‬پاﻳراﻳت‬
‫‪ -11‬ﻣﻨرال ﻣلخﻴت با کدام ﻳک از خاصﻴتﻫاى ذﻳل تشخﻴص شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬
‫ب‪ -‬اثر خط‬ ‫الف‪ -‬سختﻰ‬
‫د‪ -‬شکل ظاﻫرى‬ ‫ج‪ -‬رﻧگ‬

‫‪14‬‬
 ‫ﻓصﻞ دوم‬

‫تصﻨﻴﻒ ﻣﻨرالﻫا‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣات ﻋﻤﻮﻣﻰ‪ :‬در طبﻴعت بﻴشتر از ‪ 4000‬ﻣﻨرال کشف گردﻳده است اﻳﻦ عدد‬
‫ﻧسبت کشف ﻣﻨرالﻫاى جدﻳد ﻫﻤﻪ سالﻪ افزاﻳش ﻣﻰﻳابد البتﻪ شﻤا ﻧﻤﻰتﻮاﻧﻴد ﻫر ﻳکﻰ‬
‫از آنﻫا را ﻣطالعﻪ و ﻣشخصات شان را فرا بگﻴرﻳد‪ .‬اگر فکر ﻣﻰکﻨﻴد در باره تﻤاﻣﻰآن‬
‫چﻴزﻫاﻳﻰ کﻪ در زﻣﻴﻦ وجﻮد دارد بداﻧﻴد‪ ،‬ﻧاﻣﻤکﻦ است‪ .‬در عﻮض چﻴزى را فرا بگﻴرﻳد تا‬
‫در ﻣﻮرد گروپ از اشﻴا و ﻣﻮاد ﻣعلﻮﻣات خﻮب حاصل کﻨﻴد‪ .‬صﻨف ﻣﻨرالﻫا بﻪ گروپﻫاى‬
‫کﻮچک دﻳگرى تقسﻴم گردﻳده کﻪ ﻫر ﻳک ﻧﻤاﻳﻨدهگﻰ از صﻨف ﻣربﻮطﻪ را ﻣﻰکﻨد ﻫر‬
‫گروپ با استفاده از ﻧﻤاﻳﻨده آنﻫا خﻮب ﻣطالعﻪ شده ﻣﻰتﻮاﻧد و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ دلﻴل است کﻪ‬
‫تصﻨﻴف ﻣﻨرالﻫا ضرورى پﻨداشتﻪ شده است‪.‬‬
‫با ﻣطالعﺔ اﻳﻦ فصل شﻤا شاگردان ﻣﻰتﻮاﻧﻴد ﻣﻨرالﻫا را با در ﻧظر داشت اﻧﻴﻮنﻫاى‬
‫آنﻫا تصﻨﻴف کﻨﻴد‪ ،‬ﻣثالﻫاى گروپﻫاى ﻣعﻤﻮلﻰ ﻣﻨرالﻫا را ﻣشخص سازﻳد و گروپ‬
‫سلﻴکاتﻫا را خﻮب بشﻨاسﻴد‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫اساس تصﻨﻴﻒ‬
‫اکﻨﻮن واضح گردﻳده کﻪ ﻣﻨرالﻫا بر اساس اﻧﻴﻮن ﻣﻮجﻮد در ترکﻴب ﻣﻨرالﻰ آنﻫا خﻮب‬
‫تصﻨﻴف شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬
‫ﻣﻨرال کلسﻴت را کﻪ داراى فﻮرﻣﻮل کﻴﻤﻴاوى ‪ CaCO3‬باشد در کدام گروپ تصﻨﻴف ﻣﻰکﻨﻴد؟‬
‫دﻳده ﻣﻰشﻮد کﻪ کلسﻴت از کتﻴﻮن کلسﻴم )‪ (C a‬و اﻧﻴﻮن ) ‪ (C O3‬ترکﻴب گردﻳده است و‬
‫بﻪ ﻫﻤﻴﻦ خاطر کلسﻴت در گروپ کاربﻨات شاﻣل شده ﻣﻰتﻮاﻧد؛ زﻳرا در قسﻤت اﻧﻴﻮﻧﻰ خﻮد‬
‫) ‪ (C O3‬ﻳا کاربﻨات را دارا ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ﻣﻨرال گچ ‪ CaSO 4 2H 2O‬را در کدام گروپ شاﻣل ساختﻪ ﻣﻰتﻮاﻧﻴم ؟ بﻪ ﻫﻤﻴﻦ قسم دهﻫا‬
‫ﻣثال دﻳگر در اﻳﻦ رابطﻪ وجﻮد دارد؛ ﻣث ً‬
‫ﻼ‪ :‬پاﻳراﻳت( ‪ ) FeS2‬و ﻫﻴﻤاتاﻳت ( ‪) F e2O3‬کﻪ با داﻧستﻦ‬
‫قسﻤت اﻧﻴﻮﻧﻰ آنﻫا گروپ و صﻨف شان ﻣعﻴﻦ شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬

‫ﮔروپﻫاى ﻣﻨرال‬
‫با در ﻧظر داشت تشرﻳحات فﻮق ﻣﻨرالﻫا را بﻪ گروپﻫاى زﻳر تقسﻴم ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫‪ -1‬عﻨاصر خالص؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬طﻼ‪ ،‬سلفر و الﻤاس‪.‬‬
‫‪ -2‬سلفﻴدﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬پاﻳراﻳت( ‪ ) FeS2‬و گالﻴﻨﻴت( ‪.) PbS‬‬
‫‪ -3‬اکساﻳدﻫا وﻫاﻳدرواکساﻳدﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬ﻫﻴﻤاتاﻳت ) ‪. ( F e2O3‬‬
‫‪-4‬کاربﻨاتﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کلسﻴت ) ‪. (CaCO3‬‬
‫‪ -5‬سلفاتﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬گچ )‪. (CaSO 4 2H 2O‬‬
‫‪-6‬ﻫاﻻﻳدﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬ﻫالﻴت( ‪) NaCl‬‬
‫‪ -7‬فاسفاتﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬اپاتﻴت‪.‬‬
‫‪ -8‬سﻴلﻴکاتﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬فلدسپارﻫا‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫ﮔروپ سﻴﻠﻴﻜات‬
‫‪90%‬‬ ‫گروپ سﻴلﻴکاتﻫا ﻳکﻰ از ﻣﻬمترﻳﻦ گروپﻫاى ﻣﻨرالﻫا ﻣﻰباشد کﻪ تقرﻳباً بﻴشتر از‬
‫ﻣﻨرال در اﻳﻦ گروپ شاﻣل ﻣﻰباشﻨد سﻨگﻫا ﻧﻴز از ﻣﻨرالﻫاى سﻴلﻴکاتﻰ ساختﻪ شده اﻧد‬
‫کﻪ بﻪ طﻮر فراوان در قشر زﻣﻴﻦ ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد؛ لذا ضرورت است تا بﻴشتر بﻪ صﻨفﻫا و‬
‫گروپﻫاى کﻮچک دﻳگرى تقسﻴم شﻮد‪ .‬ﻣتاسفاﻧﻪ ﻧسبت تفاوتﻫاﻳﻰ کﻪ در بﻴﻦ ﻣﻨرالﻫاى‬
‫سﻴلﻴکاتﻰ وجﻮددارد ضرورت است تا ﻣقدار ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى و ساختﻤان کرستالﻰ آنﻫا بﻴشتر‬
‫ﻣطالعﻪ گردد کﻪ اﻳﻦ کتاب درسﻰ ظرفﻴت آن را ﻧدارد‪ .‬با آن ﻫم گروپﻫاى اصلﻰ سﻴلﻴکاتﻫا‬
‫در اﻳﻦ کتاب تشرﻳح شده کﻪ تﻨﻬا ﻧام و بعضﻰ خﻮاص کﻴﻤﻴاوى و فزﻳکﻰ آنﻫا را در بر‬
‫ﻼ ﻣﻨرالﻫاى تشکﻴل دﻫﻨدة بسﻴارى احجار ﻣﻰباشد؛ بﻪ‬ ‫ﻣﻰگﻴرد‪ .‬گروپ سﻴلﻴکاتﻫا عﻤ ً‬
‫طﻮر ﻣثال‪ :‬گراﻧﻴت کﻪ از جﻤلﻪ تﻮسعﻪ ﻳافتﻪ ترﻳﻦ سﻨگﻫا است از فلدسپار و کﻮارتز تشکﻴل‬
‫گردﻳده کﻪ ﻣقدار آن کم تر از ساﻳر سﻴلﻴکاتﻫا ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪Quartz‬‬ ‫‪Homblende‬‬ ‫‪Feld spar‬‬

‫شکل (‪ )1-2‬ﻣﻨرالﻫا ﻣعﻤﻮلﻰ‬

‫شکل (‪ )1-10‬سﻨگ گراﻧﻴت را کﻪ از ﻣﻨرالﻫاى سﻴلﻴکات تشکﻴل گردﻳده و در ترکﻴب آن‬

‫فلدسپار‪ ،‬کﻮارتز و ﻫارن بلﻨد شاﻣل اﻧد‪ ،‬ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫سﻨگﻫا در بخش ‪ 2‬اﻳﻦ کتاب تشرﻳح شده است‪.‬‬
‫تشرﻳح ﻣﻨرالﻫاى ﻣعﻤﻮلﻰ کﻪ در جدول (‪ )1-2‬صﻮرت گرفتﻪ‪ ،‬براى شﻨاخت آنﻫا کﻤک کرده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬
‫اوﻟﻴﻮﻳﻦ‪ :‬رﻧگ سبز زﻳتﻮﻧﻰ داشتﻪ و بﻪ شکل رخدار تبارز ﻣﻰکﻨد از ﻧظر ترکﻴب کﻴﻤﻴاوى‬
‫سﻴلﻴکات آﻫﻦ و ﻣگﻨﻴزﻳم ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫پاﻳروﻛسﻴﻦ‪ :‬ﻣاﻧﻨد اولﻴﻮﻳﻦ سﻴلﻴکاتﻫاى آﻫﻦ و ﻣگﻨﻴزم بﻮده؛ اﻣا شکل کرستالﻰ آنﻫا‬
‫از ﻫم فرق دارﻧد؛ پاﻳروکسﻴﻦﻫا ﻣعﻤﻮﻻً ﻣﻨشﻮرى کرستال شده و رﻧگ آنﻫا ﻣختلف از سبز‬
‫روشﻦ تا سبز تارﻳک ﻣﻰباشد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬ﻣﻨرال اوگﻴت‪.‬‬

‫اﻣﻔبﻮلﻫا‪ :‬باز ﻫم ترکﻴب سﻴلﻴکات آﻫﻦ و ﻣگﻨﻴزﻳم بﻮده عﻼوه بر آنﻫا عﻨاصر ﻣاﻧﻨد‬
‫کلسﻴم و سﻮدﻳم در آنﻫا بسﻴار دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬رﻧگ آنﻫا از سبز روشﻦ تا سبز تارﻳک در‬
‫تغﻴﻴر بﻮده و شکل کرستالﻰ آنﻫا ﻣﻨشﻮرى ﻣﻰباشد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪:‬ﻫارن بلﻨد‪.‬‬

‫ابركﻫا‪ :‬اﻳﻦ گروپ شکل خاص خﻮد را دارا ﻣﻰباشد‪ ،‬تﻤاﻣﻰﻣﻨرالﻫاى اﻳﻦ گروپ بﻪ شکل‬
‫صفحﻪﻳﻰ ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد شﻤا ﻣﻰتﻮاﻧﻴد صفحات ﻣﻨرالﻫاى گروپ ابرک را ﻣاﻧﻨد اوراق کتاب‬
‫از ﻫم جدا سازﻳد‪ .‬ترکﻴب کﻴﻤﻴاوى آنﻫا ﻣشتﻤل بر‪ :‬الﻤﻮﻧﻴم‪ ،‬کلسﻴم ‪ ، C a‬سﻮدﻳم ‪N a‬‬
‫پﻮتاشﻴم ‪ K‬و غﻴره عﻨاصر ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫رﻧگ آنﻫا در ﻣﻨرال بﻴﻮتﻴت سﻴاه و در ﻣﻨرال ﻣﻮسکﻮﻳت شفاف بﻰ رﻧگ ﻣﻰباشد‪ .‬ﻣثال‬
‫دﻳگرى اﻳﻦ گروپ تالک است کﻪ در پﻮدر اطفال استفاده وسﻴع دارد‪.‬‬
‫فلدسپارﻫا‪ :‬فلدسپارﻫا تﻮسعﻪ ﻳافتﻪترﻳﻦ گروپ سﻴلﻴکاتﻫا بﻮده کﻪ اﻧﻮاع ﻣختلف ﻣﻨرالﻫا را‬
‫در خﻮد جا داده است‪ .‬بﻪ طﻮر عﻤﻮم فلدسپارﻫا را بﻪ فلدسپارﻫاى پﻮتاشﻴﻤﻰﻣاﻧﻨد ﻣﻨرال‬
‫ارتﻮکﻼز( ‪ ) KAlSi3O3‬و پﻼجﻴﻮکﻼزﻫا ﻣاﻧﻨد ﻣﻨرال البﻴت ( ‪) NaAlSi3O8‬تقسﻴم ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫گروپ پﻼجﻴﻮکﻼزﻫا از سﻮدﻳم و کلسﻴم با ﻣﻮجﻮدﻳت پﻮتاشﻴم ترکﻴب گردﻳده اﻧد‪.‬‬
‫گروپ کﻮارتز آخرﻳﻦ گروپ سﻴلﻴکاتﻫا است کﻪ بﻪ استثﻨاى‪ si‬دﻳگر کتﻴﻮنﻫا را دارا‬
‫ﻧﻤﻰباشد فﻮرﻣﻮل آنﻫا بسﻴار ساده ) ‪ (SiO 2‬ﻣﻰباشد‪ .‬بﻪ شکل ﻣﻨشﻮرى کرستال شده رﻧگ‬
‫آنﻫا شفاف و بﻰ رﻧگ بﻮده و درجﻪ سختﻰ آن ‪ 7‬است‪ .‬کﻮارتز از ﻣﻨرالﻫاى است کﻪ در‬
‫ترکﻴب سﻨگﻫا بﻴشتر دﻳده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫جﻮاﻫرات و سﻨﮓﻫاى ﻗﻴﻤتﻰ‬
‫جﻮاﻫرات و سﻨگﻫاى قﻤﻴتﻰ ﻧﻴز ﻣﻨرالﻫا اﻧد‪:‬‬
‫شراﻳطﻰ کﻪ ﻳک ﻣﻨرال آن را داشتﻪ و از جﻤلﻪ جﻮاﻫرات و سﻨگﻫاى قﻴﻤتﻰ ﻣحسﻮب گردد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻨرال باﻳد شفاف و ﻳا کم تر شفاف و رﻧگ زﻳبا داشتﻪ باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻨرال باﻳد ﻣقاوﻣت فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى خﻮب داشتﻪ باشد؛ بﻪ عبارة دﻳگر ﻣﻨرال باﻳد با آب‪،‬‬
‫تﻴزاب و عطرﻳات تعاﻣل ﻧکﻨد؛ زﻳرا بعضﻰ تعاﻣﻼت گﻮﻫر را تغﻴﻴر ﻣﻰدﻫد و از بﻴﻦ ﻣﻰبرد‪.‬‬
‫ﻣقاوﻣت فزﻳکﻰ بﻪ اﻳﻦ ﻣعﻨﻰ ﻧﻤﻰباشد کﻪ اگر گﻮﻫر بﻪ طﻮر ﻣتﻤادى استفاده شﻮد تغﻴﻴراتﻰ‬
‫در آن روﻧﻤا ﻧگردد‪ .‬ﻣﻨرالﻫاى سختﻰ کﻪ در جدول ﻣاووس قرار دارﻧد بﻴشتر از ﻫﻤﻪ جﻮاﻫرات‬
‫جﻮاﻫرات کم ﻧظﻴر ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫)‪(H = 9‬‬ ‫است پس الﻤاس )‪ ( H =10‬ﻳاقﻮت و سپفﻴر‬

‫‪ -3‬ﻣﻨرال باﻳد طبﻴعﻰ باشد‪.‬‬

‫شکل (‪)2-2‬سﻨگﻫاى قﻴﻤتﻰ‬

‫‪19‬‬
 ‫جدول ‪ 1-2‬تشرﻳح بﻌضﻰ ﻣﻨرالﻫاى ﻣﻬﻢ‬
‫ﻧام ﻣﻨرال‬ ‫رﻧﮓ‬ ‫اثر خط‬ ‫سختﻰ‬ ‫صﻨﻒ‬
‫طﻼ‬ ‫طﻼﻳﻰ‬ ‫عﻨاصر خالص‬
‫الﻤاس‬ ‫شفاف ساﻳﻪ دار‬ ‫ﻧدارد‬ ‫عﻨاصر خالص‬
‫‪10‬‬
‫گالﻴﻨﻴت‬ ‫خاکﻰ تارﻳک‬ ‫‪2.5‬‬ ‫سلفﻴدﻫا‬
‫ﻧقرهﻳﻰ‪ -‬خاکﻰ سبز‬
‫پاﻳراﻳت‬ ‫زرد طﻼﻳﻰ‬ ‫ﻧسﻮارى تارﻳک‬ ‫‪6 6.5‬‬ ‫سلفﻴدﻫا‬

‫ﻫﻴﻤاتاﻳت‬ ‫ﻧسﻮارى تﻴره‬ ‫ﻧسﻮارى تﻴره‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6.5‬‬ ‫اکساﻳدﻫا‬

‫ﻣگﻨﻴتاﻳت‬ ‫سﻴاه‬ ‫سﻴاه‬ ‫‪6‬‬ ‫اکساﻳدﻫا‬

‫کلسﻴت‬ ‫سفﻴد شفاف‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪3‬‬ ‫کاربﻨاتﻫا‬
‫دولﻮﻣﻴت‬ ‫سفﻴد شفاف‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪3.5 4‬‬ ‫کاربﻨاتﻫا‬

‫ﻣلخﻴت‬ ‫سبز‬ ‫سبز روشﻦ‬ ‫‪3.5 4‬‬ ‫کاربﻨاتﻫا‬

‫گچ‬ ‫سفﻴد روشﻦ‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪2‬‬ ‫سلفاتﻫا‬

‫باراﻳت‬ ‫سفﻴد روشﻦ‪ ،‬زرد‪ ،‬آبﻰ‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪3.5‬‬ ‫سلفاتﻫا‬

‫ﻫالﻴت‬ ‫سفﻴد روشﻦ‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪2.5‬‬ ‫ﻫاﻻﻳدﻫا‬

‫فلﻮراﻳت‬ ‫سفﻴد روشﻦ‪ ،‬سبز‪ ،‬سرخ‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪4‬‬ ‫ﻫاﻻﻳدﻫا‬

‫اپاتاﻳت‬ ‫سفﻴد روشﻦ‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪5‬‬ ‫فاسفاتﻫا‬
‫اولﻴﻮﻳﻦ‬ ‫سبز زﻳتﻮﻧﻰ‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪6.5 7‬‬ ‫سﻴلﻴکاتﻫا‬

‫پاﻳروکسﻴﻦ (اوگﻴت)‬ ‫تارﻳک‪ ،‬سبز تارﻳک‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪5-6‬‬ ‫سﻴلﻴکاتﻫا‬

‫اﻣفبﻮل (ﻫارن بلﻨد)‬ ‫تارﻳک‪ ،‬سبز تارﻳک‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪5-6‬‬ ‫سﻴلﻴکاتﻫا‬
‫ﻣﻮسکﻮوﻳت‬ ‫شفاف‪ ،‬سبز روشﻦ‪ ،‬بﻰ‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪2 2.5‬‬ ‫سﻴلﻴکاتﻫا‬
‫رﻧگ‪ ،‬زرد‬
‫بﻴﻮتﻴت‬ ‫سبز تﻴره‪ ،‬تارﻳک‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪2 2.5‬‬ ‫سﻴلﻴکاتﻫا‬

‫تالک‬ ‫سفﻴد‪ ،‬خاکﻰ‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪1‬‬ ‫سﻴلﻴکاتﻫا‬

‫فلدسپار (ارتﻮکﻼز)‬ ‫سرخ گﻮشتﻰ‪ ،‬گﻼبﻰ‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪6‬‬ ‫سﻴلﻴکاتﻫا‬
‫فلدسپار (البﻴت)‬ ‫سرخ گﻮشتﻰ‪ ،‬گﻼبﻰ‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪6‬‬ ‫سﻴلﻴکاتﻫا‬
‫کﻮارتز‬ ‫شفاف‪ ،‬سفﻴد‪ ،‬سرخ‪،‬‬ ‫ﻧدارد‬ ‫‪7‬‬ ‫سﻴلﻴکاتﻫا‬
‫بﻨفش‪ ،‬دودى‬

‫‪20‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤده ﻓصﻞ دوم‬
‫ﻣﻨرالﻫا را بر اساس اﻧﻴﻮنﻫاى آنﻫا تصﻨﻴف ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫ﻣجﻤﻮعاً ﻣﻨرالﻫا بﻪ ‪ 8‬گروپ تقسﻴم گردﻳده اﻧد‪.‬‬
‫گروپ سﻴلﻴکاتﻫا صﻨف ﻣﻬم ﻣﻨرالﻫا بﻮده کﻪ بﻴش ترﻳﻦ ﻣﻨرال در آن جابﻪ جا ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫بسﻴارى از سﻨگﻫاى طبﻴعﻰ از ﻣﻨرالﻫاى سﻴلﻴکاتﻰ تشکﻴل گردﻳدهاﻧد‪.‬‬
‫کاربﻨاتﻫا دوﻣﻴﻦ گروپ ﻣﻬم ﻣﻨرالﻫا بﻮده کﻪ سﻨگﻫاى چﻮﻧﻪ را تشکﻴل ﻣﻰدﻫد و‬
‫ﻫمچﻨان تﻮسعﻪ بﻴشتر دارﻧد‪.‬‬
‫براى شﻨاخت کاﻣل سﻨگﻫا ﻻزم است تا ﻣﻨرالﻫا و گروپﻫاى آنﻫا خﻮب شﻨاختﻪ شﻮﻧد‪.‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓصﻞ دوم‬

‫ا‪ -1‬ﻣﻨرالﻫا برکدام اساس صﻨف بﻨدى ﻣﻰشﻮﻧد؟‬
‫‪ -2‬کدام گروپ ﻣﻨرالﻫا تﻮسعﻪ بﻴشتر دارد؟‬
‫‪ -3‬ﻣﻨرالﻫاﻳﻰ کﻪ در ذﻳل ﻧام برده شده بﻪ کدام صﻨفﻫاى ذﻳل ارتباط ﻣﻰگﻴرﻧد‪:‬‬
‫ﻣﻮسکﻮوﻳت‪ ،‬گالﻴﻨﻴت‪ ،‬دولﻮﻣاﻳت‪ ،‬اپاتاﻳت‪ ،‬کﻮارتز‬
‫‪ -4‬چگﻮﻧﻪ جﻮرهﻫاى ﻣﻨرالﻫاﻳﻰ را کﻪ در زﻳر ﻧام برده شده از ﻳک دﻳگر فرق کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد‪:‬‬
‫کلسﻴت و دولﻮﻣاﻳت‪ ،‬ﻣﻮسکﻮوﻳت و بﻴﻮتﻴت‪.‬‬
‫‪ -5‬اﻫﻤﻴت ﻣﻨرالﻫا را در اﻧکشاف اقتصادى کشﻮر تشرﻳح کﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻣﻨرالﻫاى گروپ کاربﻨات با کدام خﻮاص ذﻳل ﻣشخص شده ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‪:‬‬
‫د‪ -‬الف و ب‬ ‫الف‪ -‬واکﻨش با تﻴزابﻫا‪ ،‬ب‪ -‬ﻣشخصﻪ رﻧگ‪ ،‬ج‪ -‬ﻣشخصﻪ سختﻰ‬
‫‪ -7‬کدام ﻳک از ﻣﻨرالﻫاى ذﻳل بﻪ گروپ اکساﻳدﻫا ارتباط ﻣﻰگﻴرد‪:‬‬
‫الف‪ -‬فلﻮراﻳت‪ ،‬ب‪ -‬کﻮارتز‪ ،‬ج‪ -‬ﻫﻴﻤاتاﻳت د‪ -‬بارﻳت‬
‫‪ -8‬کدام ﻳک از ﻣﻨرالﻫاى ذﻳل بﻪ گروپ ﻫاﻻﻳدﻫا ارتباط ﻣﻰگﻴرد‪:‬‬
‫الف‪ -‬دولﻮﻣاﻳت‪ ،‬ب‪ -‬فلﻮراﻳت‪ ،‬ج‪-‬ﻫالﻴت‪ ،‬د‪ -‬ب و ج‬

‫‪21‬‬
 ‫ﻓصﻞ سﻮم‬

‫ﻣﻨابﻊ ﻣﻨراﻟﻰ اﻓﻐاﻧستان‬

‫ﻫﻤﻴشــﻪ شــﻨﻴده اﻳد کﻪ کشــﻮر ﻣا افغاﻧســان ذخاﻳر ﻣعدﻧﻰ فراوان دارد و گاﻫﻰ ﻫم تﻼش‬
‫کردهاﻳد تا بداﻧﻴد کﻪ کدام ﻣﻮاد ﻣفﻴد ﻣعدﻧﻰ در اعﻤاق اﻳﻦ سر زﻣﻴﻦ ﻧﻬفتﻪ است‪.‬‬
‫گاﻫﻰ از خﻮد ﻣﻰپرســﻴد کﻪ با داشــتﻦ ذخاﻳر طبﻴعﻰ ﻧفت و گاز فراوان چرا ﻣا ﻧفت و گاز را‬
‫از کشﻮرﻫاى خارج وارد ﻣﻰکﻨﻴم‪.‬‬
‫واضح اســت کﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت و اســتفاده از ﻣﻨابع طبﻴعﻰ‪ ،‬کشــﻮرﻫا را از ﻣشــکﻼت اقتصادى‬
‫رﻫاﻳﻰ بخشــﻴده و زﻧدهگﻰ ﻣرفﻪ و آرام را بﻪ اتباع آنﻫا فراﻫم ﻣﻰســازد‪ .‬آﻳا ﻻزم ﻣﻰداﻧﻴد‬
‫کﻪ راهﻫاىترقﻰ و پﻴشــرفت کشــﻮر را بداﻧﻴد؟ آﻳا ﻣﻰخﻮاﻫﻴد ﻣعلﻮم کﻨﻴد کﻪ کشــﻮر ﻣا بﻪ‬
‫اســتثﻨاى چﻨد ﻣعدن ﻣشﻬﻮر فلزات و سﻨگ ﻫاى قﻴﻤتﻰ‪ ،‬ﻣعادن ساﻳر فلزات و غﻴر فلزات را‬
‫ﻫم دارد؟‬
‫با ﻣطالعﺔ اﻳﻦ فصل شﻤا ﻣﻰتﻮاﻧﻴد ﻧﻪ تﻨﻬا جﻮابات سﻮاﻻت فﻮق را درﻳافت کﻨﻴد؛ بلکﻪ خﻮاﻫﻴد‬
‫فﻬﻤﻴد کﻪ ﻣعدن کدام فلز و ﻳا سﻨگ قﻴﻤتﻰ در کدام وﻻﻳات و ﻣﻨطقﻪ کشﻮر ﻣا ﻣﻮقعﻴت دارد‪،‬‬
‫ذخاﻳر آنﻫا چقدر اســت؟ و آﻳا از آنﻫا اســتفاده صﻮرت ﻣﻰگﻴرد؟ کدام ﻣعادن ﻣﻮرد ﻣطالعﻪ‬
‫قرار گرفتﻪ و کدامﻫا تا ﻫﻨﻮز ﻣطالعﻪ ﻧﻪ شدهاﻧد‪.‬‬

‫‪22‬‬
 ‫ﻣﻌﻠﻮﻣات ﻋﻤﻮﻣﻰ و تصﻨﻴﻒ ﻣﻌادن‬
‫کشــﻮر ﻣا افغاﻧستان ذخاﻳر ﻣﻮاد ﻣفﻴد ﻣتﻨﻮع را دارا ﻣﻰباشد اﻧﻮاع ﻣختلف ﻣﻮاد ﻣفﻴد فلزى و‬
‫غﻴرفلزى‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣفﻴد ﻣحترقﻪ‪ ،‬ﻣﻮاد ســاختﻤاﻧﻰ‪ ،‬سﻨگﻫاى گران بﻬا‪ ،‬آب ﻫاى گرم و ﻣعدﻧﻰ‬
‫در سطح و اعﻤاق قشر زﻣﻴﻦ اﻳﻦ کشﻮر ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫ﻣعادن ﻧفت و گاز در جﻨاح شــﻤالﻰ سلســلﻪ کﻮه تﻴر بﻨدترکســتان در شــﻤال کشــﻮر واقع‬
‫ﻣﻰباشــﻨد‪ ،‬ﻣعادن زغال سﻨگ در جﻨاح شﻤالﻰ ﻫﻨدوکش و در اﻣتداد پاراپاﻣﻴر‪ ،‬ﻣعادن آﻫﻦ‬
‫در ﻣرکز و شﻤال شرق بﻪ سلسلﻪ کﻮهﻫاى ﻫﻨدوکش و بابا ارتباط ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬
‫ﻣعادن سرب‪ ،‬ﻣس و طﻼ در ﻧﻮاحﻰ شﻤال غرب در سلسلﻪ کﻮه ﻫﻨدوکش وجﻮد دارد کﻪ بعدا ً‬
‫خط اﻧتشار آنﻫا بﻪ دو شاخﻪ تقسﻴم گردﻳده است‪ :‬ﻳک شاخﻪ بﻪطرف غرب بﻪ اﻣتداد سلسلﻪ‬
‫کﻮه پاراپاﻣﻴر و شــاخﺔ دﻳگر بﻪ طرف جﻨﻮب غرب بﻴﻦ درﻳاﻫاى ﻫلﻤﻨد و ارغﻨداب اداﻣﻪ دارد‬
‫سﻨگﻫاى قﻴﻤتﻰ و گران بﻬا ﻣاﻧﻨد‪ :‬برﻳلﻴﻮم‪ ،‬ﻻجﻮرد‪ ،‬ارگﻮﻧﻴت در شرق کشﻮر در بدخشان و‬
‫ﻧﻮرستان بﻪ ﻣشاﻫده ﻣﻰرسﻨد‪ .‬ﻣعادن سلفر و ﻧﻤک طعام در شﻤال کشﻮر ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-1‬ﻧقشﻪ ﻣﻮاد ﻣفﻴده افغاﻧستان‬

‫‪23‬‬
 ‫ﻣﻌادن ﻓﻠزات‬
‫در کشﻮر ﻣا افغاﻧستان ﻣعادن و ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ ﻣﻮاد ﻣفﻴد فلزى چﻮن آﻫﻦ‪ ،‬ﻣﻨگﻨﻴز‪ ،‬کروﻣﻴﻦ‪،‬‬
‫ﻣس‪ ،‬ســرب‪ ،‬جست‪ ،‬الﻤﻮﻧﻴم‪ ،‬ﻣﻮلبدﻳﻦ‪ ،‬ولفرام‪ ،‬قلعﻰ‪ ،‬بﻴســﻤﻮت‪ ،‬ارسﻨﻴک‪ ،‬سرﻣﻪ‪ ،‬سﻴﻤاب‪،‬‬
‫عﻨاصــر ﻧادره و پراگﻨده برﻳلﻴﻮم‪ ،‬لﻴتﻴم‪ ،‬ســﻴزﻳﻮم‪ ،‬روبﻴدﻳم‪ ،‬تاﻧتالﻴم‪ ،‬ﻧﻴﻮبﻰ‪ ،‬کادﻣﻴم‪ ،‬ﻳﻮراﻧﻴم‪،‬‬
‫تﻮرﻳﻮم و فلزات ﻧجﻴبﻪ از قبﻴل طﻼ و ﻧقره ﻣﻮجﻮد بﻮده؛ اﻣا ﻳک تعداد آنﻫا تا بﻪ حال کشــف‬
‫ﻧگردﻳده و ذخاﻳر آنﻫا تثبﻴت ﻧشــده و عدة دﻳگرى در ﻧقاطﻰ ﻣﻮقعﻴت دارﻧد کﻪ دستﻴابﻰ بﻪ‬
‫آنﻫا ﻣشکل است‪ .‬در بﻴﻦ اﻳﻦﻫا ﻣعادﻧﻰ ﻫم وجﻮد دارد کﻪ ذخاﻳر کم دارﻧد و ﻳا کﻴفﻴت ﻣﻮاد‬
‫خام آنﻫا عالﻰ ﻧﻤﻰباشﻨد‪.‬‬
‫ﻣعدن بزرگ آﻫﻦ کﻪ در آســﻴاى جﻨﻮب شــرقﻰ کم ﻧظﻴر است؛ ﻣعدن آﻫﻦ حاجﻰگک است‬
‫کــﻪ در وﻻﻳت باﻣﻴان ﻣﻮقعﻴت دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣعدن داراى ذخاﻳر پﻴشــبﻴﻨﻰ شــدة ﻣﻴلﻴﻮنﻫا تﻦ‬
‫ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-2‬ﻧﻤاى از ﻣعدن آﻫﻦ حاجﻰگک‬

‫ﻣعادن دﻳگرى آﻫﻦ عبارت از‪ :‬تگاب‪ ،‬حاجﻰ علم‪ ،‬سﻴﻤان جبل السراج‪ ،‬ﻧقره خاﻧﻪ‪ ،‬پلﻨگ سر‬
‫و ساﻳر ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ است کﻪ در ﻣﻨاطق ﻣخلتف کشﻮر ﻣا افغاﻧستان جا دارﻧد‪.‬‬
‫ﻣعدن کروﻣﻴت افغاﻧســتان در وﻻﻳت لﻮگر جﻮار شــﻬر برکﻰ راجان‪ ،‬سﻤت جﻨﻮب شﻬر کابل‬
‫ﻣﻮقعﻴت داشتﻪ کﻪ ذخاﻳر احتﻤالﻰ آن حدود ‪ 500‬ﻫزار تﻦ ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ ﻣﻨگﻨﻴز افغاﻧســتان در فرﻧجل غﻮربﻨد بﻪ ﻣشــاﻫده رســﻴده و ﻣقدار ﻣﻨگﻨﻴز در‬
‫سﻨگﻫاى ﻣعدﻧﻰ حدود ‪ 2 8 3 8 %‬ﻣﻰباشدکﻪ ﻣخلﻮطﻫاى کﻮبالت ﻧکل را با فﻴصدى ﻫاى‬
‫‪ 0,1 0,3% . 0,8%‬با خﻮد دارﻧد‪ .‬ﻣعادن فلزات رﻧگﻪ افغاﻧســتان عبارت از ﻣعادن‪ :‬ﻣس‪ ،‬سرب‬
‫جست و الﻤﻮﻧﻴم ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫ﻣعدن ﻣس عﻴﻨک ﻳکﻰ از ﻣعادن بزرگ ﻣس در سطح جﻬاﻧﻰ بﻮده کﻪ در ﻧاحﻴﺔ ﻣعدﻧﻰ کابل‬
‫در ﻣربﻮطــات وﻻﻳــت لﻮگر ﻣﻮقعﻴت دارد عﻼوه بر ﻣعدن ﻣذکﻮر ﻣعادن در بﻨد و جﻮﻫر ﻧﻴز در‬
‫اﻳﻦ ﻧاحﻴﻪ ﻣعدﻧﻰ وجﻮد دارد‪.‬‬
‫ذخاﻳر اصلﻰ ﻣس افغاﻧســتان در ﻣعدن عﻴﻨک قرار داشــتﻪ کﻪ بﻪ سﻪ قسﻤت ﻣرکزى‪ ،‬جﻨﻮبﻰ‬
‫و شرقﻰ تقسﻴم گردﻳده است‪.‬‬
‫عﻼوه بر ﻧاحﻴﻪ ﻣعدﻧﻰ کابل‪ ،‬ﻣعادن ﻣس در ﻧاحﻴﻪ ﻣعدﻧﻰ زﻧجان وﻻﻳت ﻫرات و ﻧاحﻴﻪ ﻣعدﻧﻰ‬
‫ارغﻨداب وﻻﻳت ﻫلﻤﻨد ﻧﻴز بﻪ ﻣشاﻫده رسﻴده است‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-3‬ﻳکﻰ از ﻣعادن ﻣس‬

‫ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ ســرب‪ ،‬جســت در افغاﻧســتان زﻳاد بﻮده؛ اﻣا ﻣعادن بزرگ صﻨعتﻰ اﻳﻦ فلز تا‬
‫بــﻪ حال تثبﻴت ﻧگردﻳده اســت؛ اﻣــا ذخاﻳر احتﻤالﻰ آنﻫا حدود ‪ 430‬ﻫــزار تﻦ پﻴش بﻴﻨﻰ‬
‫ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫ﻣعادن و ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ فرﻧجل غﻮربﻨد حاوى فلزات ﻣختلف بﻮده کﻪ عﻼوه بر سرب و جست‪،‬‬
‫ﻣقدار ﻧقره و طﻼ ﻧﻴز در آنﻫا وجﻮد دارﻧد‪.‬‬
‫ذخاﻳر فلز الﻤﻮﻧﻴم در ﻣعدن با تﻮشﻴلﺔ وﻻﻳت کﻨدﻫار تثبﻴت گردﻳده؛ کﻪ ضخاﻣت بﻮکسﻴتﻫا‬
‫در حدود ‪ 2-12‬ﻣتر در تغﻴﻴر بﻮده و اﻣتداد آنﻫا حدود ‪ 3.5‬کﻴلﻮ ﻣتر ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫در افغاﻧســتان ﻣعادن و ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ فلزات ﻧجﻴبﻪ و ﻧادره بﻪ کثرت دﻳده شــده است کﻪ از‬
‫آن جﻤلﻪ‪ :‬ﻣعادن طﻼ در زرکشــان وﻻﻳت ﻫلﻤﻨــد و کﻮل دوزا وﻻﻳت تخار از اﻫﻤﻴت زﻳادى‬
‫برخﻮردار است‪ .‬در بعضﻰ از اﻳﻦ ﻣعادن عﻤلﻴﻪ استخراجﻰ ﻧﻴز آغاز گردﻳده است‪.‬‬
‫ﻧقرة خالص در ﻣعادن پﻮلﻰ ﻣﻴتالﻰ افغاﻧستان بﻪ خصﻮص در ﻣعادن قلعﺔ اسد و فرﻧجل دﻳده‬
‫شــده اســت کﻪ ﻣقدار ﻧقره سﻨگﻫاى ﻣعدﻧﻰ اﻳﻦ ﻣعادن در حدود ‪ 180-2000‬گرام فﻰ تﻦ‬
‫در تغﻴﻴر ﻣﻰباشد ‪.‬‬
‫بﻴرﻳلﻴم‪ ،‬لﻴتﻴم‪ ،‬تاستالﻴم و ﻧﻴﻮبﻰ در شرق افغاﻧستان در وﻻﻳت ﻧﻮرستان دره پﻴچ‪ ،‬دره شﻴگل‬
‫و درة ﻧﻮر در شﻤال و جﻨﻮب شﻬر جﻼل آباد بﻪ ﻣشاﻫده رسﻴده است‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫ﻣﻌادن ﻧﻔت و ﮔاز‬
‫اکثرﻳت ﻣعادن ﻧفت و گاز افغاﻧستان در شﻤال کشﻮر ﻣﻮقعﻴت دارﻧد کﻪ از جﻤلﻪ ﻣعادن جﻨگل‬
‫کﻼن‪ ،‬بــازار کﻤــﻰ‪ ،‬جﻤعﻪ‪ ،‬جرقدق‪ ،‬ﻳتﻴم تاق‪ ،‬خﻮاجﻪ گﻮگردک‪ ،‬اﻧگﻮت‪ ،‬زﻣرد ســاى و غﻴره‬
‫تثبﻴت گردﻳده و تعداد از آنﻫا ﻣﻮرد بﻬره بردارى ﻧﻴز قرار گرفتﻪاﻧد‪.‬‬

‫ﻣﻌادن ذﻏال سﻨﮓ‬

‫در افغاﻧستان تا کﻨﻮن حدود ‪ 20‬ﻣعدن ذغال سﻨگ تثبﻴت گردﻳده کﻪ از آن جﻤلﻪ ‪ 10‬ﻣعدن‬
‫آن داراى اﻫﻤﻴت صﻨعتﻰ ﻣﻰباشــﻨد ﻣعادن ذغال ســﻨگ افغاﻧستان در شﻤال کشﻮر (ﻣعدن‬
‫ذغال ســﻨگ کرکر‪ ،‬دودکش‪ ،‬درة صﻮف و آشپشــتﻪ) و در غرب ﻣعدن ســبزک ﻫرات ﻣﻮرد‬
‫بﻬرهبردارى و استخراج قرار دارﻧد‪.‬‬
‫عﻼوه بر ﻣعادن فلزات و ﻣﻮاد ســﻮخت‪ ،‬ﻣعادن غﻴر فلزات ﻧﻴز داراى اﻫﻤﻴت فراوان ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫ﻣعدن ﻻجﻮرد بدخشــان‪ ،‬زﻣرد پﻨجشــﻴر‪ ،‬عقﻴق‪ ،‬اکﻮارﻣاﻳﻦ‪ ،‬ﻳاقــﻮت جگدلک و غﻴره در اﻳﻦ‬
‫کشﻮر بسﻴار ﻣشﻬﻮر ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫ﻣعادن ﻣرﻣر و اراگﻮﻧﻴت‪ ،‬فلﻮرﻳت‪ ،‬ســلفر خالــص‪ ،‬بارﻳت‪ ،‬تالک‪ ،‬گرافﻴت‪ ،‬ابرک و غﻴره ﻧﻴز در‬
‫سطح و اعﻤاق اﻳﻦ کشﻮر ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬

‫‪26‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤده ﻓصﻞ‬
‫اﻧﻮاع ﻣختلف ﻣﻮاد ﻣفﻴد فلزى و غﻴرفلزى‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣحترقﻪ‪ ،‬ﻣﻮاد ساختﻤاﻧﻰ سﻨگﻫاى گراﻧبﻬا‪،‬‬
‫آبﻫاى گرم ﻣعدﻧﻰ در سطح و اعﻤاق طبقات زﻣﻴﻦ کشﻮر ﻣا ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫ﻣعادن ﻧفت و گاز در جﻨاح شــﻤالﻰ سلســلﻪ کﻮه تﻴربﻨد ترکســتان در شــﻤال کشﻮر واقع‬
‫ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ﻣعادن زغال سﻨگ در جﻨاج شﻤالﻰ ﻫﻨدوکش و در اﻣتداد پاراپاﻣﻴز ﻣﻮقعﻴت دارﻧد‪.‬‬
‫در کشــﻮر ﻣا افغاﻧستان ﻣعادن و ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ ﻣﻮاد ﻣفﻴد فلزى چﻮن آﻫﻦ‪ ،‬ﻣﻨگﻨﻴز‪ ،‬کروم‪،‬‬
‫ﻣس‪ ،‬ســرب‪ ،‬جســت‪ ،‬الﻤﻮﻧﻴم‪ ،‬ﻣﻮلبدﻳﻦ‪ ،‬ولفرام‪ ،‬قلعﻰ‪ ،‬بﻴسﻤﻮت‪ ،‬ارسﻴﻨک‪ ،‬سرﻣﻪ و سﻴﻤاب‬
‫ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫ﻣعدن بزرگ آﻫﻦ کﻪ در آسﻴاى جﻨﻮب شرقﻰ کم ﻧظﻴر است؛ ﻣعدن آﻫﻦ حاجﻰگک است‬
‫کﻪ در وﻻﻳت باﻣﻴان ﻣﻮقعﻴت دارد‪.‬‬
‫ﻣعدن کروﻣﻴت افغاﻧستان بﻪ سﻤت جﻨﻮب شﻬر کابل‪ ،‬در ﻧاحﻴﻪ ﻣعدﻧﻰ کابل‪ ،‬در ﻣربﻮطات‬
‫وﻻﻳت لﻮگر ﻣﻮقعﻴت دارد‪.‬‬
‫ﻧقرة خالص در ﻣعادن پﻮلﻰ ﻣﻴتالﻰ افغاﻧســتان بﻪ خصﻮص در ﻣعادن قلعﺔ اســد و فرﻧجل‬
‫غﻮربﻨد دﻳده شده است‪.‬‬
‫از جﻤلﻪ ﻣعادن ﻧفت و گاز‪ ،‬ﻣعادن جﻨگل کﻼن‪ ،‬جﻤعﻪ‪ ،‬جرقدق‪ ،‬ﻳتﻴم تاق‪ ،‬خﻮاجﻪ گﻮگردک‪،‬‬
‫اﻧگﻮت‪ ،‬زﻣرد ساى و بازار کﻤﻰتثبﻴت گردﻳده است‪ .‬کﻪ تعداد از آنﻫا ﻣﻮرد بﻬره بردارى قرار‬
‫گرفتﻪ است‪.‬‬
‫در افغاﻧســتان تا بﻪ حال حدود ‪ 20‬ﻣعدن ذغال ســﻨگ تثبﻴت گردﻳده کﻪ از آن جﻤلﻪ ‪10‬‬
‫ﻣعــدن آن داراى اﻫﻤﻴت صﻨعتﻰ ﻣﻰباشــد؛ ﻣعادن کرکر‪ ،‬دودکش‪ ،‬درة صﻮف‪ ،‬اشپشــتﻪ و‬
‫سبزک از ﻣشﻬﻮرترﻳﻦ ﻣعادن زغال سﻨگ افغاﻧستان ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫ﻣعادن ســﻨگﻫاى قﻴﻤتــﻰ و تزئﻴﻨﻰ چﻮن ﻻجﻮرد‪ ،‬زﻣرد‪ ،‬عقﻴق‪ ،‬ﻳاقﻮت از شــﻬرت زﻳادى‬
‫برخﻮردار ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫ﻣعادن ﻣرﻣر و اراگﻮﻧﻴت‪ ،‬فلﻮرﻳت‪ ،‬ســلفرخالص‪ ،‬بارﻳت‪ ،‬تالک‪ ،‬گرافﻴت‪ ،‬ابرک و غﻴره ﻧﻴز در‬

‫‪27‬‬
 ‫افغاﻧستان وجﻮد دارﻧد‪.‬‬

‫سﻮاﻻت ﻓصﻞ‬
‫‪ -1‬ﻣعادن ﻧفت و گاز در کدام قسﻤت کشﻮر ﻣا ﻣﻮقعﻴت دارﻧد؟‬
‫‪ -2‬ﻣعادن ﻣشﻬﻮر زغال سﻨگ کشﻮر ﻣا را ﻧام ببرﻳد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣعادن طﻼ و ﻧقره در کدام ﻣﻨاطق کشﻮر ﻣا ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد؟‬
‫‪ -4‬در ﻣﻮرد ﻣعدن آﻫﻦ حاجﻰگک چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد تﻮضﻴح دﻫﻴد؟‬
‫‪ -5‬ﻣعادن ﻣس و کروﻣﻴت درکدام ﻧاحﻴﻪ ﻣعدﻧﻰ و در کدام وﻻﻳت ﻣﻮقعﻴت دارﻧد؟‬
‫‪ -6‬ﻣعادن سرب و جست در کدام ﻳک از ﻣﻨاطق ذﻳل وجﻮد دارﻧد؟‬
‫الف‪ -‬فرﻧجل غﻮربﻨد‪ ،‬ب‪ -‬قلعﺔ اسد‪ ،‬ج‪ -‬ﻧﻮرابﻪ‪ ،‬د‪ -‬ﻫﻴچ کدام‬
‫‪ -7‬سﻨگﻫاى تزئﻴﻨﻰ و قﻴﻤتﻰ کﻪ در کشﻮر ﻣا ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد؛ کدامﻫا اﻧد ﻧام ببرﻳد؟‬
‫‪ -8‬در شرق افغاﻧستان ﻣعادن کدام ﻧﻮع فلزات وجﻮد دارﻧد تﻮضﻴح دﻫﻴد؟‬
‫‪ -9‬آﻳا ﻣعادن ﻧفت و گاز افغاﻧستان ﻣﻮرد بﻬرهبردارى و استخراج قرار گرفتﻪاﻧد؟ واضح سازﻳد‬
‫کﻪ در کدام ساحات استخراج گاز صﻮرت گرفتﻪ است‪.‬‬
‫‪ -10‬ظﻮاﻫر ﻣعدﻧﻰ ﻣﻨگﻨﻴز در کدام ﻳک از ﻣﻨاطق ذﻳل بﻪ ﻣشاﻫده رسﻴده است؟‬
‫الف‪ -‬فرﻧجل غﻮربﻨد‪ ،‬ب‪ -‬عﻴﻨک‪ ،‬ج‪ -‬بدخشان‪ ،‬د‪ -‬ﻧﻮرستان‬

‫‪28‬‬
 ‫بخش دوم‬
‫سﻨﮓﻫا‬
‫در جاى کﻪ زﻧدهگﻰ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد ﻣﻤکﻦ پارچﻪﻫاى خﻮرد و بزرگ از ســﻨگﻫا را بﻪ رﻧگ ﻫاى‬
‫ﻣختلف ﻣشاﻫده ﻧﻤاﻳﻴد؛ ﻣاﻧﻨد تصاوﻳر اﻳﻦ صفحﻪ‪:‬‬
‫بــا دﻳدن اﻳﻦ تصاوﻳر ســﻮالﻫاى ﻣختلف در ذﻫﻦ تان خطﻮر ﻣﻰﻧﻤاﻳد و از خﻮد ﻣﻰپرســﻴد‬
‫کﻪ‪:‬‬
‫‪ -‬اﻳﻦ سﻨگﻫا چگﻮﻧﻪ بﻪوجﻮد آﻣدهاﻧد؟‬
‫‪-‬ترکﻴب اﻳﻦ سﻨگﻫا چگﻮﻧﻪ است؟‬
‫‪ -‬چرا ﻳک سﻨگ از دﻳگرى تفاوت دارد؟‬
‫‪ -‬چگﻮﻧﻪ ﻣﻰتﻮان سﻨگﻫا را تشخﻴص داد؟‬
‫با ﻣطالعﺔ اﻳﻦ فصل ﻣﻰتﻮاﻧﻴد پاسخﻫاى خﻮﻳش را بﻪ دست آورﻳد‪.‬‬
‫قشــر جاﻣد زﻣﻴﻦ از ســﻨگﻫاى کﻪ در شــراﻳط و زﻣان ﻣختلف جﻴﻮلﻮجکــﻰ بﻪوجﻮد آﻣده‬
‫وترکﻴبﻰ از ﻣﻨرالﻫاى فلزى و غﻴر فلزى ﻣﻰباشﻨد‪ ،‬تشکﻴل شده است‪.‬‬

‫‪29‬‬
 ‫سﻨگ را چﻨﻴﻦ تعرﻳف ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪:‬‬
‫سﻨگﻫا ﻣﻮاد طبﻴعﻰ اﻧد کﻪ از ﻳک و ﻳا چﻨد ﻣﻨرال تشکﻴل شده است‪.‬‬
‫طﻮرى کﻪ ﻣﻰداﻧﻴم قســﻤتﻫاى ﻣختلف قشــر زﻣﻴﻦ از ســﻨگﻫاى ﻣختلف تشکﻴل گردﻳده‬
‫است داﻧشﻤﻨدان سﻨگ شﻨاسﻰ‪ ،‬اﻳﻦ سﻨگﻫا را کﻪ ﻫر ﻳکﻰ آن داراى ﻣﻨشا پﻴداﻳش جداگاﻧﻪ‬
‫ﻣﻰباشد بﻪ سﻪ دستﻪ اساسﻰ تقسﻴم بﻨدى ﻧﻤﻮدهاﻧد‪:‬‬
‫ســﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ (ﻣگﻤاتﻴکﻰ) کﻪ در ﻧتﻴجﺔ سرد شــدن ﻣذابﻪﻫاى ﻣگﻤاتﻴکﻰ در داخل قشر‬
‫زﻣﻴﻦ و سطح زﻣﻴﻦ (آتشفشان) بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪.‬‬
‫ســﻨگﻫاى رســﻮبﻰ کﻪ در ﻧتﻴجﻪ تخرﻳب و فرســاﻳش سﻨگﻫاى قب ً‬
‫ﻼ تشــکﻴل شده (ﻧارﻳﻪ‪،‬‬
‫ﻣتحﻮلﻪ و راسبﻪ) درﻳک حﻮزةترسباتﻰ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬
‫سﻨگﻫاى ﻣتحﻮلﻪ کﻪ در ﻧتﻴجﻪ عﻮاﻣل ﻣختلف فزﻳکﻰ‪ ،‬کﻴﻤﻴاوى و جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬
‫از دگرگﻮﻧﻰ‪ ،‬تغﻴﻴر و تحﻮل سﻨگﻫاى ﻣگﻤاتﻴکﻰ و رسﻮبﻰ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬

‫‪30‬‬
 ‫ﻓصﻞ اول‬
‫سﻨﮓﻫاى ﻧارﻳﻪ (ﻣﮕﻤاتﻴﻜﻰ)‬
‫ﻣﻮاد اصلﻰ تشــکﻴل دﻫﻨدة اﻳﻦ ســﻨگﻫا از اعﻤاق زﻣﻴﻦ ﻣﻨشــا گرفتﻪ در قسﻤتﻫاى داخل‬
‫زﻣﻴﻦ جاگزﻳﻦ گردﻳده و ﻳا اﻣکان دارد کﻪ بﻪ ســطح زﻣﻴﻦ برآﻣده و اﻧﻮاع ﻣختلف سﻨگﻫاى‬
‫ﻧارﻳــﻪ را بﻪوجﻮد آورد‪ ،‬کﻪ اکثرا ً از ﻣﻨرالﻫاى ﻣختلف ﻣتبلﻮر تشــکﻴل شــده و داراىترکﻴب‬
‫کﻴﻤﻴاوى ﻣتفاوت ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫ســﻨگﻫاى کﻪ در سطح زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد داراى اشکال ﻣتبلﻮر ﻧﻤﻰباشﻨد؛ زﻳرا خﻴلﻰ با‬
‫سرعت در فضاى آزاد سرد ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫با ﻣطالعﻪ ﻣﻮارد زﻳر ﻣعلﻮﻣات ﻣفصل را پﻴراﻣﻮن سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ ﻣﻰتﻮان بﻪ دست آورد‪.‬‬
‫ﻣطالعﻪ شراﻳط تشکﻴل سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ‪.‬‬
‫ﻣطالعﻪ حرارت جﻴﻮترﻣال و تکسچر سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ‪.‬‬
‫ترکﻴب ﻣﻨرالﻰ سلسلﻪ تعاﻣل بﻮوﻳﻦ‪.‬‬
‫سﻨگ ﻫاى پلﻮتﻮﻧﻴک (عﻤقﻴﻪ) و ولکاﻧﻴکﻰ (سطحﻴﻪ)‬
‫سﻨگ ﻧارﻳﻪ (ﻣگﻤاتﻴکﻰ)‪ :‬وقتﻰ درجﻪ حرارت ﻣگﻤا طﻰ ﻣراحل ﻣختلف کاﻫش پﻴدا ﻣﻰکﻨد‬
‫ذرات ﻣﻨرالﻰ شروع بﻪ تبلﻮر ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫اکثر ســﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ داراى شــکل بلﻮرى است کﻪ با چشم دﻳده ﻣﻰشﻮد‪ ،‬از اﻳﻦ رو بﻪ آنﻫا‬
‫سﻨگﻫاى ﻣتبلﻮر ﻣﻰگﻮﻳﻨد‪ .‬بعضﻰ از تﻮفﻫا و ﻳا ﻣﻮاد کﻪ از دﻫاﻧﺔ آتشفشان بﻪ بﻴرون پرتاب‬
‫شــده‪ ،‬با ﻣﻮاد چســپﻨدﻳﻰ ﻳکجا شده‪ ،‬ســﻨگﻫاى ﻣختلف را بﻪ وجﻮد ﻣﻰآورﻧد؛ ولﻰ شکل‬
‫بلﻮرى را ﻧدارﻧد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ســﻨگﻫا بدون فسﻴل ﻣﻰباشﻨد کﻪ ﻳکﻰ از ﻣﻮارد اساسﻰ فرق آنﻫا‬
‫را با سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫ﻣﮕﻤـا و حرارت جﻴﻮترﻣال‪ :‬ﻣگﻤا ﻳک کلﻤﻪ ﻳﻮﻧاﻧﻰ قدﻳم بﻮده وکتلﻪ خﻤﻴر ﻣاﻧﻨد را گﻮﻳﻨد‬
‫کﻪ خاصﻴت پﻼستﻴکﻰ داشتﻪ و بﻪ ﻫر شکل در آورده شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪ .‬در اصطﻼح علﻤﻰاﻣروز‬
‫ﻣگﻤــا عبــارت از ﻣﻮاد گداختﻪ و فروزان طبﻴعﻰ داخل زﻣﻴﻦ اســت کﻪ عﻤدتاً از دو ﻧﻮع ﻣﻮاد‬
‫گازى و غﻴر گازىترکﻴب گردﻳده است‪.‬‬

‫ﻣﻮاد ﮔازى و ﻏﻴر ﮔازى شـاﻣﻞ در ﻣﮕﻤا ﻋبارت از‪ :‬ﻫاﻳدروجﻦ )‪ ، (H‬آب )‪ ، (H 2O‬کاربﻦ‬
‫ُ‬
‫داى اکســاﻳد ) ‪ (C O2‬ﻣﻴتــان ) ‪ ، (C H 4‬ﻧاﻳتروجﻦ ) ‪ ، ( N 2‬ســلفر ) ‪ ، (S2‬ارگﻮن ) ‪، ( A r‬‬
‫کلﻮرﻳﻦ(‪ )Cl‬و غﻴره‪.‬‬
‫ﻣﻮاد ﻏﻴر ﮔازى (ﻏﻴر ﻣﻔر)اکســاﻳد ســﻮدﻳم )‪ ، ( N a2O‬اکساﻳد سلﻴکان ) ‪ ، (SiO 2‬اکساﻳد‬
‫الﻤﻮﻧﻴم ) ‪ ، ( A l2O3‬اکساﻳد آﻫﻦ )‪ ، (FeO‬اکساﻳد ﻣگﻨﻴزﻳم )‪ ، (MgO‬اکساﻳد کلسﻴم )‪(CaO‬‬

‫ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫)‪(MnO‬‬ ‫و اکساﻳد ﻣﻨگان‬ ‫) ‪(TiO‬‬ ‫و بﻪ تعداد کم اکساﻳد تﻴتان‬

‫حرارت ﻣگﻤا تا جاﻳﻰ کﻪ در آتشفشــانﻫاى فعال ﻣخصﻮصاً در ﻣگﻤاﻫاى قلﻮىاﻧدازه شــده‬

‫‪ 1200 1050‬درجﻪ ساﻧتﻰ گرﻳد قرار داشتﻪ و سرحد سﻴﻼن آن بﻴﻦ ‪900 700‬‬
‫است در بﻴﻦ‬
‫درجــﻪ تحــﻮل ﻣﻰﻧﻤاﻳد و بﻪ حرارت پاﻳﻴﻦتر از آن بﻪ حالت ســکﻮن باقﻰ ﻣﻰﻣاﻧد‪ .‬ﻫر چﻨد‬
‫درداخل عﻤق زﻣﻴﻦ رود بﻪ ﻫﻤاناﻧدازه حرارت زﻳاد شــده ﻣﻰرود‪ ،‬فاصلﻪ عﻤﻮدى کﻪ درجﻪ‬
‫حــرارت در عﻤق زﻣﻴﻦ بﻪاﻧدازة ﻳک درجﻪ ‪ 1o C‬ســاﻧتﻰ گراد ازدﻳاد ﻣﻰﻳابد بﻪﻧام گرادﻳﻨت‬
‫حرارتﻰ )‪ (GeoTherma lg radent‬ﻳاد ﻣﻰشــﻮد کﻪاﻧدازه وسطﻰ آن در (‪ 33‬ﻣتر) ﻳک درجﻪ‬
‫ساﻧتﻰ گراد و در ﻳک صد ﻣتر )‪ 3 (100m‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد تعﻴﻴﻦ گردﻳده است‪.‬‬

‫تﻜسچر سﻨﮓﻫاى ﻧارﻳﻪ‬

‫تکسچر ﻳک سﻨگ عبارت از چگﻮﻧﻪ گﻰ شکل‪ ،‬بزرگﻰ و ارتباط ﻣﻨرالﻫاى آن با ﻳک دﻳگر ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫بﻪطﻮر عﻤﻮم اﻧﻮاع ﻣختلف تکسچرﻫا )‪ (Texture‬در سﻨگ از ﻫم تفرﻳق شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬تﻜسچر بﻠﻮر تام )‪ (Holocrystalline Texture‬ﻫر گاه ﻣگﻤا بﻪ خﻴلﻰ آﻫستﻪگﻰ سرد و‬
‫ﻣﻨرالﻫاى ﻣحتﻮى ﻳک سﻨگ تبلﻮر ﻧﻤﻮده‪ ،‬داﻧﻪﻫاى کرستال تشکﻴل دﻫﻨد و بدون ﻣﻮجﻮدﻳت‬
‫ﻣﻮاد چســپﻨده ﻣابﻴﻨﻰ ) ‪ (Matrix‬غﻴر بلﻮرى بﻪ شــکل ﻣستقﻴم با ﻫم در تﻤاس باشﻨد در آن‬

‫‪32‬‬
 ‫صﻮرت سﻨگ ﻣﻮصﻮف داراى تکسچر بلﻮرى ﻫلﻮکرستالﻴﻦ ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ب‪ -‬تﻜسـچر ﻧﻴﻤﻪ بﻠﻮرى )‪ : (Hypocrystalline Texture‬در صﻮرتﻰ کﻪ قسﻤتﻰ از ﻣﻨرالﻫاى‬
‫تشکﻴل دﻫﻨده ﻳک سﻨگ‪ ،‬بلﻮرى و ﻳک عده دﻳگر آن غﻴر بلﻮرى باشﻨد و داﻧﻪﻫاى بلﻮرى آن‬
‫تﻮسط چسپﻨدة غﻴر بلﻮرى با ﻫم اتصال ﻳافتﻪ باشﻨد‪ ،‬در آن حالت سﻨگ ﻣذکﻮر تکسچر غﻴر‬
‫بلﻮرى ﻳا ﻫﻴﻤﻰکرستالﻴﻦ را دارا ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ج‪ -‬تﻜسـچر ﻏﻴر بﻠﻮرى )‪ : (Amorpheus Texture‬ﻫرگاه تﻤام اجزاى ﻳک سﻨگ غﻴر بلﻮرى‬
‫(بﻰ شکل) باشﻨد سﻨگ ﻣﻮصﻮف داراى تکسچر غﻴر بلﻮرى ﻣﻰباشد کﻪ بﻪﻧام تکسچر شﻴشﻪاى‬
‫ﻧﻴز ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫د‪ -‬تﻜسـچر پارﻓﻴرﻳتﻴـﻚ )‪ : (Parphyritic Texture‬ﻫــرگاه چﻨﻴﻦ اتفاق افتــد کﻪ در ﻳک‬
‫ســﻨگ‪ ،‬بلﻮرﻫاى بزرگ با شــکل و ابعاد ﻣکﻤل آنﻫا در بﻴﻦ کتلﺔ ﻣﻴده داﻧﺔ غﻴر بلﻮرى و ﻳا‬
‫ﻼ بلﻮرى بﻪ صﻮرت پاشان قرار داشتﻪ باشد‪ ،‬چﻨﻴﻦ سﻨگ تکسچر پارفﻴرﻳتﻴک را داشتﻪ و‬ ‫کاﻣ ً‬
‫بلﻮرﻫاى بزرگ پاشان در داخل آن بﻪﻧام فﻴتﻮکرﻳتﻫا ﻳاد ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫طﻮرى کﻪ ﻣﻰداﻧﻴد ﻣﻮاد ﻣذاب در داخل قشــر زﻣﻴــﻦ بﻪ صﻮرت تدرﻳجﻰ حرارت خﻮد را از‬
‫دســت داده و باعث تشکﻴل ﻣﻨرالﻫاى بلﻮرﻳﻦ ﻣﻰگردد؛ اﻣا ﻣﻮاد ﻣذاب کﻪ بﻪ سطح زﻣﻴﻦ بر‬
‫آﻣده و حرارت خﻮد را خﻴلﻰ بﻪ سرعت از دست ﻣﻰدﻫد ‪،‬ﻣﻨرالﻫاى غﻴر بلﻮرﻳﻦ را بﻪوجﻮد‬
‫ﻣﻰآورد‪ ،‬بﻨاً در جدول ذﻳل تکســچر ســﻨگ ﻫاى بزرگ داﻧﻪ و ﻣﻴده داﻧﻪ را براى سﻨگﻫاى‬
‫داخلﻰ و ســطحﻴﻪ تحرﻳر دارﻳد‪ :‬گرافﻴت‪ ،‬گابرو‪ ،‬دﻳﻮرﻳت‪ ،‬بازالت‪،‬اﻧدﻳزﻳت‪،‬تراخﻴت‪ ،‬رﻳﻮلﻴت و‬
‫پﻴرﻳدوتﻴت‪.‬‬

‫تکسچر ﻣﻴده داﻧﻪ‬ ‫سﻨگ ﻫاى‬

‫غﻴربلﻮرﻳﻦ‬ ‫سطحﻴﻪ‬
‫تکسچر بزرگ داﻧﻪ‬ ‫سﻨگ ﻫاى‬
‫بلﻮرﻳﻦ‬ ‫داخلﻰ‬
‫(عﻤقﻰ)‬

‫‪33‬‬
 ‫ترﻛﻴب ﻣﻨراﻟﻰ‬
‫سﻨگﻫا اجســام غﻴر ﻣتجاﻧس طبﻴعﻰ ﻣﻰباشﻨد کﻪ ساحﻪ وسﻴع را فرا گرفتﻪ است سﻨگﻫا‬
‫ﻣﻰتﻮاﻧﻨد از ﻳک و ﻳا از ﻣجﻤﻮعﻪ چﻨدﻳﻦ ﻣﻨرال تشکﻴل شده باشﻨد‪.‬‬
‫در جﻤلﻪ اجزاى تشکﻴل دﻫﻨدة احجار ﻧارﻳﻪ (ﻣﻨرالﻫا) بﻪطﻮر عﻤﻮم دو ﻧﻮع آنﻫا از ﻫم فرق‬
‫ﻣﻰشــﻮﻧد کﻪ ﻳکﻰ از آنﻫا بﻪﻧام اجزاى اصلﻰ ﻳا عﻤده ســﻨگ ﻣحسﻮب ﻣﻰگردد و عبارت از‬
‫ﻣﻨرالﻫاى است کﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت آن در سﻨگ حتﻤﻰﻣﻰباشﻨد و در صﻮرت عدم ﻣﻮجﻮدﻳت آن‬
‫ســﻨگ ﻣﻮرد ﻧظر بﻪﻧام اصلﻰ خﻮﻳش ﻣسﻤﻰشده ﻧﻤﻰتﻮاﻧد‪ ،‬ﻣث ً‬
‫ﻼ‪ :‬اگر در سﻨگ ﻧارﻳﺔ گراﻧﻴت‬
‫ﻳکﻰ از ﻣﻨرالﻫا کﻪ اجزاى اصلﻰ سﻨگ گراﻧﻴت ﻣاﻧﻨد کﻮارتز و ﻳا فلدسپار وجﻮد ﻧداشتﻪ باشد‬
‫را تشکﻴل ﻣﻰدﻫد‪ .‬سﻨگ حاصلﻪ بﻪﻧام گراﻧﻴت ﻳاد ﻧﻤﻰگردد‪ .‬جز دﻳگر سﻨگﻫا را ﻣﻨرالﻫاى‬
‫فرعﻰ تشــکﻴل ﻣﻰدﻫد کﻪ عدم ﻣﻮجﻮﻳت آن در ﻳک سﻨگ در وجﻪ تسﻤﻴﻪ و ﻧامگذارى رول‬
‫ﻧدارد‪.‬‬
‫ﻣﻨرالﻫــاى اصلﻰ ســﻨگ ﻧارﻳــﻪ عبــارت از‪ :‬کﻮارتــز‪ ،‬فلدســپارﻫا‪ ،‬ارتــﻮکﻼز‪ ،‬پﻼجﻴﻮکﻼز‪،‬‬
‫فلدســپاتﻮﻳﻴدﻫا‪ ،‬ابرکﻫا‪ ،‬اﻣفﻴبﻮلﻫا‪ ،‬پاﻳروکســﻴﻦ و اولﻴﻮﻳﻦ ﻣﻰباشــﻨد و ﻣﻨرالﻫاى فرعﻰ‬
‫سﻨگ عبارت از‪ :‬اپتاﻳت‪ ،‬اﻳلﻤﻨاﻳت و ﻣگﻨﻴتﻴت ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫قابــل ﻳاد آورى اســت کــﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت اﻳﻦ ﻣﻨرالﻫــا باعث تغﻴﻴر رﻧگ در ســﻨگ ﻫاى ﻧارﻳﻪ‬
‫ﻣﻰگرددکﻪ بﻪ رﻧگﻫاى ﻣختلف ﻣﻰتﻮان آن را ﻣشاﻫده کرد‪ .‬چﻨد ﻧﻤﻮﻧﺔ آن را در اشکال ذﻳل‬
‫دﻳده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد‪.‬‬

‫گراﻧﻴت‬ ‫رﻳگ سﻨگ‬ ‫گﻨاﻳس‬

‫شکل (‪ )1-1‬اﻧﻮاع سﻨگﻫاى اساسﻰ‬

‫‪34‬‬
 ‫)‪( Bowen R eation Series‬‬ ‫سﻠسﻠﻪ تﻌاﻣﻠﻰ بﻮوﻳﻦ‬
‫بﻮوﻳــﻦ )‪ (Bowen‬کــﻪ ﻳک جﻴﻮفزﻳکدان کاﻧاداﻳــﻰ بﻮد و تحقﻴقاتﻰ را در ﻣــﻮرد تبلﻮر ﻣگﻤا‬
‫اﻧجام داده بﻪ اﻳﻦ عقﻴده است کﻪ ﻣگﻤا ترکﻴب بزالتﻰ دارد‪ .‬ضﻤﻦ سرد شدن تدرﻳجﻰ ﻣگﻤا‪،‬‬
‫ﻣﻨرالﻫاى ﻣختلف و در ﻧتﻴجﻪ ســﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ ﻣختلف بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪ ،‬بﻮوﻳﻦ و ﻫمکاراﻧش‬
‫در آزﻣاﻳشﻫاى خﻮد ﻣشــاﻫده کردﻧد کﻪ بﻮوﻳﻦ اولﻴﻦ ﻣﻨرالﻫاى اســت کﻪ از سرد شدن آن‬
‫حاصل ﻣﻰشﻮد اولﻴﻮﻳﻦ و پﻼجﻴﻮکﻼز غﻨﻰ از کلسﻴم است کﻪ از اﻳﻦ دو ﻣﻨرال ﻫم راه با ﻳک‬
‫ﻣقدار پاﻳروکسﻴﻦ در سطح زﻣﻴﻦ سﻨگ بزالت و در داخل زﻣﻴﻦ گابرو را بﻪوجﻮد ﻣﻰ آورد با‬
‫کاﻫش حرارت تبلﻮرترکﻴب ﻣﻮاد ﻣذاب باقﻰ ﻣاﻧده تغﻴﻴر ﻣﻰکﻨد ﻳعﻨﻰ تقرﻳباً قسﻤت ﻣﻬﻤﻰاز‬
‫آﻫﻦ‪ ،‬ﻣگﻨﻴزﻳم‪ ،‬و کلســﻴم خﻮد را از دســت ﻣﻰدﻫد‪ ،‬در عﻮض ﻣاده ﻣذاب از عﻨاصرى کﻪ تا‬
‫اکﻨﻮن در ساختﻤان ﻣاده وارد ﻧشده‪ ،‬از سﻮدﻳم و پتاشﻴم غﻨﻰ ﻣﻰشﻮد و در عﻴﻦ حال ﻣقدارى‬
‫از ســلﻴکان ﻧﻴز در ﻣاﻳع ﻣذاب زﻳاد شــده کﻪ در ﻧتﻴجﻪ ﻣﻨرالﻫاى دﻳگر در حرارت پاﻳﻴﻦتر‬
‫بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد و پروسﺔ کاﻫش حرارت و فشار اداﻣﻪ ﻣﻰﻳابد کﻪ اﻳﻦ پروسﺔ تشکﻴل ﻣﻨرالﻫا‬
‫بﻪﻧام سلسلﻪ تعاﻣل بﻮوﻳﻦ ﻳاد ﻣﻰگردد و قرار ذﻳل ﻧشان داده شده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫اولتراﻣافﻴکﻰ (باکمترﻳﻦ سلﻴکان‬

‫غﻨﻰ از کلسﻴم‬
‫اولﻴﻮﻳﻦ‬
‫ﻣافﻴکﻰ‬
‫پاﻳروکسﻴﻦ‬
‫اﻧﻮاع ﻣگﻤا‬
‫اﻣفﻴبﻮل‬
‫ﻣتﻮسط‬
‫ابرک بﻴﻮتﻴت‬

‫غﻨﻰ از سﻮدﻳم‬
‫تﻴزابﻰ‬

‫فلدسپار بﻮتاشﻴم دار‬

‫ﻣﻮسکﻮوﻳت ابرک‬
‫کﻮارتز‬
‫ﻣافﻮق تﻴزابﻰ‬
‫( با بﻴشتر سلﻴکان)‬
‫شکل (‪ )1-2‬سلسلﻪ تعاﻣلﻰ بﻮوﻳﻦ‬

‫‪35‬‬
‫تصﻨﻴﻒ سـﻨﮓ ﻫاى ﻧارﻳﻪ (ﻣﮕﻤاتﻴﻜﻰ) ﻓشـار و ﻣﻮﻗﻌﻴت آنﻫا در ﻗشـر‬
‫زﻣﻴﻦ‬
‫در صﻮرتﻰ کﻪ ﻣگﻤا در داخل قشــر زﻣﻴﻦ سرد و سخت گردد‪ ،‬در ﻧتﻴجﺔ آن سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ‬
‫عﻤقﻴﻪ )‪ (Plutonites‬بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد و اگر در ســطح زﻣﻴﻦ ســرد گردد‪ ،‬سﻨگﻫاى کﻪ از آن‬
‫حاصل ﻣﻰگردد بﻪﻧام سﻨگ سطحﻴﻪ ﻳا ولکاﻧﻴت )‪ (Vulcanite‬ﻳاد ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫سﻨگ ﻫاى ﻧارﻳﻪ از روى ﻣحﻴط فعالﻴت ﻣگﻤاﻳﻰ ﻳا بﻪ کﻼم دﻳگر بﻪ اساس ﻣﻮقعﻴت آنﻫا در‬
‫قشر زﻣﻴﻦ بﻪ سﻪ گروپ ذﻳل تقسﻴم ﻣﻰگردد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬سﻨگ ﻫاى پلﻮتﻮﻧاﻳت )‪(Plutonites‬‬
‫ب‪ -‬سﻨگ ﻫاى ﻧارﻳﻪ بﻪ قسم رگ )‪(Von and Diekroeks‬‬
‫ج‪ -‬سﻨگ ﻫاى ﻧارﻳﻪ ولکاﻧﻴکﻰ )‪(Volcanic kocks‬‬

‫سﻨﮓ ﻫاى پﻠﻮتﻮﻧاﻳت‬

‫ســﻨگ ﻫاى ﻧارﻳﻪ عﻤقﻴﻪ بﻪ قســم کتلﻪﻫاى بزرگ ســاحات زﻳاد را در بر ﻣﻰگﻴرد‪ .‬ﻣگﻤاى‬
‫تشکﻴل دﻫﻨده و اﻳﻦ اجسام بﻪ شکل تدرﻳجﻰ سرد شده‪ ،‬گازات باقﻰ ﻣاﻧده حرارت خﻮﻳش را‬
‫خﻴلﻰ بﻪ آﻫســتگﻰ در ﻳک زﻣان طﻮﻻﻧﻰ از دســت داده و ﻧظر بﻪ آن تبلﻮر کاﻣل ﻣﻮاد صﻮرت‬
‫ﻣﻰگﻴرد و سﻨگﻫاى با ساختار (بلﻮرى) بزرگ و ﻣتﻮسط تشکﻴل ﻣﻰشﻮﻧد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬گراﻧﻴتﻫا‪،‬‬
‫ســﻴاﻧاﻳت‪ ،‬گراﻧﻮ دﻳﻮرﻳت‪ ،‬دﻳﻮرﻳت و پﻴرﻳدوتﻴت کﻪ از جﻤلﻪ ســﻨگﻫاى عﻤقﻴﻪ بﻮده‪ ،‬تﻮسعﻪ‬
‫زﻳاد داشــتﻪ و اشــکال ﻣختلف را کﻪ بﻪﻧام باتﻮلﻴت‪ ،‬ﻻکﻮلﻴت شــتﻮک و غﻴره ﻳاد ﻣﻰشــﻮﻧد‬
‫بﻪوجﻮد ﻣﻰآورﻧد ﻣاﻧﻨد اشکال ذﻳل‪:‬‬

‫دﻫﻨﺔآتشفشان‬
‫داﻳک‬

‫داﻳک‬
‫شتﻮک‬ ‫ﻻکﻮلﻴت‬
‫سﻴل‬ ‫باتﻮلت‬

‫شکل (‪ )1-3‬اشکال ﻣﻮقعﻴت اجسام ﻣگﻤاتﻴکﻰ‬

‫‪36‬‬
 ‫)‪(Ven and Diek Kkocks‬‬ ‫سﻨﮓﻫاى ﻧارﻳﻪ بﻪﻗسﻢ رگ‬
‫در قشــر زﻣﻴﻦ تﻮســط حرکات تکتﻮﻧﻴکﻰ )‪ (Tectonics‬و ﻳا اﻳﻦ کﻪ در اثر ســرد شدن ﻳک‬
‫پلﻮتﻮن درزﻫا و کفﻴدهگﻰﻫا تﻮلﻴد ﻣﻰگردد‪ ،‬اﻳﻦ درزﻫا تﻮســط ﻣذابﻪ ﻣگﻤاتﻴکﻰ ﻣﻤلﻮ شــده‬
‫ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‪ ،‬ﻫمچﻨﻴﻦ در سﻨگﻫاى پلﻮتﻮﻧﻰ در اثﻨاى تشکﻴل سلسلﻪ جبالﻫا در ﻣراحل اخﻴر‬
‫درزﻫــا تﻮلﻴد ﻣﻰگردد‪ ،‬ﻣگﻤا در وقت صعﻮد ﻣﻰتﻮاﻧــد در درزﻫاى ﻣذکﻮر جاگزﻳﻦ گردﻳده و‬
‫تشکﻴل سﻨگﻫاى بﻪقسم رگ را ﻣﻰﻧﻤاﻳد‬

‫ﮔراﻧﻴت‬
‫گراﻧﻴتﻫا جز تﻤام اﻧﻮاع ســﻨگﻫاى عﻤقﻴﻪ ﻣحسﻮب ﻣﻰگردد ﻣخصﻮصاً بﻪ شکل باتﻮلﻴتﻫا‪،‬‬
‫شــتﻮکﻫا و ساﻳر اشکال دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬اﻳﻦ ســﻨگ داراى ﻣﻨرالﻫاى اساسﻰ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کﻮارتز‪،‬‬
‫فلدســپار‪ ،‬پﻼجﻴﻮکﻼز و ابرک بﻮده و از جﻤلﻪ ســﻨگﻫاى سخت و ﻣتبلﻮر بﻪ حساب ﻣﻰرود‬
‫ﻣردم عﻮام آن را بﻪﻧام ســﻨگ خارا ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬ســﻨگ گراﻧﻴت در افغاﻧستان در اکثر وﻻﻳات‬
‫پﻴدا ﻣﻰشــﻮد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬گراﻧﻴتﻫاى ســالﻨگ‪ ،‬پغﻤان و بﻪ ﻣقدار زﻳاد در قســﻤت شــﻤال شرق‬
‫ﻫﻨدوکش گسترش دارد‪ .‬از اﻳﻦ سﻨگ بﻪ علت زﻳباﻳﻰ و ﻣقاوﻣت(‪ )1‬زﻳاد بعد از برش و صﻴقل‬
‫دادن ﻣﻨحﻴث ســﻨگﻫاى تزئﻴﻨــﻰ‪ ،‬فرش دﻫلﻴزﻫاى ﻣﻴدانﻫاى ﻫﻮاﻳــﻰ‪ ،‬تعﻤﻴرات و جادهﻫا‬
‫استفاده ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )1-4‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫاى ﮔراﻧﻴت‬

‫‪ 1‬عبــارت از تغﻴﻴــر ﻣحل ﻣﻮاد در قشــر زﻣﻴﻦ تحت تاثﻴر قﻮاى داخلﻰ ﻣﻰباشــﻨد‪ ،‬در ﻳﻮﻧاﻧﻰ بﻪ ﻣعﻨﻰ اﻳجاد‬
‫کﻨﻨده ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪37‬‬
 ‫ﮔراﻧﻮ دﻳﻮرﻳت‬
‫بﻪ ﻣقاﻳســﻪ گراﻧﻴت ﻣقدار کﻮارتز آن کم بﻮده و ﻣﻨرالﻫاى رﻧگﻪ آن زﻳاد ﻣﻰباشــد‪ ،‬از جﻤلﻪ‬
‫ســﻨگﻫاى ﻣتﻮسط داﻧﻪ و ﻣختلف الداﻧﻪ ﻣحسﻮب گردﻳده کﻪ در قشر زﻣﻴﻦ گسترش وسﻴع‬
‫دارد و قســﻤت زﻳاد باتﻮلﻴت کﻮه ﻫﻨدوکش را تشکﻴل داده اســت‪ .‬داراى ﻣﻨرالﻫاى کﻮارتز‪،‬‬
‫پﻼجﻴﻮکﻼز و فلدسپار پتاشﻴم دار ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫اﻳﻦ سﻨگ ﻧﻴز ﻣﻨحﻴث سﻨگ تعﻤﻴرات و ﻫم بعد از صﻴقل کارى بحﻴث سﻨگﻫاى روﻳﻪ کارى‬
‫در دﻫلﻴز‪ ،‬پﻴاده روﻫا و در بخشﻫاى ﻣختلف اﻣﻮر ساختﻤاﻧﻰ ﻣﻮرد استفاده قرار ﻣﻰگﻴرد‪.‬‬

‫احجار وﻟﻜاﻧﻴﻜﻰ‬
‫در سطح زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد و بﻪﻧام سﻨگﻫاى‬ ‫)‪(Lava‬‬ ‫اﻳﻦ سﻨگﻫا در اثر سرد شدن ﻻوا‬
‫بﻮده و‬ ‫)‪(1100 o C 1000 o C‬‬ ‫ولکاﻧﻴکﻰ (ســﻨگﻫاى سطحﻴﻪ) ﻳاد ﻣﻰشــﻮﻧد کﻪ داراى حرارت‬
‫‪ ،‬الﻤﻮﻧﻴم ) ‪ ، ( A l‬آﻫﻦ‬ ‫)‪(O‬‬ ‫ﻣقادﻳر ﻣختلف اکســﻴجﻦ‬ ‫) ‪(SiO 2‬‬ ‫عﻼوه بر ﻣﻮاد ســلﻴکاتﻰ ﻳعﻨﻰ‬
‫)‪ ( F e‬فلزات القلﻰ و القلﻰﻫاى زﻣﻴﻨﻰ را ﻧﻴز دارا ﻣﻰباشــد‪ .‬ســﻨگﻫاى را با تکســچرﻫاى‬
‫شﻴشــﻪﻳﻰ‪ ،‬پرافﻴرﻳتﻴک کﻪ شــاﻣل بزالــت‪ ،‬تﻮف‪،‬تراخﻴت‪ ،‬رﻳﻮلﻴت و اﻧدﻳزﻳــت بﻮده بﻪوجﻮد‬
‫ﻣﻰآورد‪.‬‬

‫بزاﻟت‬
‫بزالت رﻧگ خاکﻰ تﻴز‪ ،‬ﻧصﻮارى‪ ،‬سﻴاه و ﻳا سبز دارد‪ .‬اگر داﻧﻪﻫاى آن بزرگ باشد بﻪﻧام دﻳاباز‬
‫ﻳاد ﻣﻰشــﻮد‪ ،‬چﻮن ســﻨگ ﻣذکﻮر در سطح زﻣﻴﻦ در اثر سرد شــدن ﻻوا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪ ،‬از‬
‫اﻳﻦ رو در اثر فرار ﻧﻤﻮدن گازات‪ ،‬ﻣســاﻣات در آن بﻪ ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰرسد‪ ،‬از اﻳﻦ سﻨگ در اعﻤار‬
‫ساختﻤانﻫا‪ ،‬قشر جادهﻫا و دﻳگر اﻣﻮر ساختﻤاﻧﻰ کار ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫تراخﻴت‬
‫تراخﻴت از جﻤلﻪ ســﻨگ ﻧارﻳﺔ ســطحﻴﻪ است کﻪ رﻧگ خاکسترى داشتﻪ و ﻧدرتاً بﻪ رﻧگ زرد‬
‫و ﻳا سرخ ﻳافت ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫اکثرا ً داراى داﻧﻪﻫاى زاﻧﻴدﻳﻦ و پﻼجﻴﻮکﻼز ﻣتﻮســط ﻣﻰباشد‪ .‬در کتلﻪ اساسﻰ سﻨگ ﻣذکﻮر‬
‫ﻣﻴرکﻮلﻴتﻫاى زاﻧﻴدﻳﻦ‪ ،‬پﻼجﻴﻮ کﻼز و بعضاً ﻣﻨرالﻫاى رﻧگﻪ ﻧﻴز بﻪ چشم ﻣﻰخﻮرد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫دﻳﻮارﻫــا‪ ،‬فرشﻫــا‪ ،‬زﻳﻨﻪﻫا و تﻬدابﻫاى قســﻤتﻫاى در حال اعﻤــار ﻣکاتب و خاﻧﻪﻫاى‬
‫اطراف را بﻪ دقت ﻣشــاﻫده کﻨﻴد و ببﻴﻨﻴد کﻪ در آنﻫا کدام ﻧﻮع ســﻨگﻫا بﻪ کار رفتﻪاﻧد‬
‫آﻳا ســﻨگﻫاﻳﻰ ﻧارﻳﻪ (ﻣگﻤاتﻴکﻰ) درترکﻴب شــان وجﻮد دارد‪ ،‬ﻳا خﻴر؟ اگر وجﻮد داشــتﻪ‬
‫باشــد آن را ﻳادداشت ﻧﻤﻮده و دﻻﻳل آن را در صﻨف بﻴان دارﻳد و بگﻮﻳﻴد کﻪ چگﻮﻧﻪ آنﻫا‬
‫را تشخﻴص دادهاﻳد؟‬

‫‪39‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬
‫قشــر جاﻣد زﻣﻴﻦ در ﻣجﻤﻮع از ســﻪ دســتﻪ سﻨگﻫا تشــکﻴل گردﻳده است کﻪ‬
‫داراىترکﻴب ﻣﻨرالﻰ ﻣختلف فلزى و غﻴر فلزى ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫سﻨگﻫا ﻣﻮاد طبﻴعﻰاﻧد کﻪ از ﻳک و ﻳا چﻨد ﻣﻨرال تشکﻴل شده اﻧد‪.‬‬
‫ســﻨگﻫا بــﻪ صﻮرت عﻤده بﻪ ســﻪ دســتﻪ تقســﻴم بﻨــدى ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬ﻧارﻳﻪ‬
‫(ﻣگﻤاتﻴکﻰ)‪،‬ﻣتحﻮلﻪ و راسبﻪ‪.‬‬
‫سﻨگ ﻧارﻳﺔ داخلﻰ عبارت از ‪:‬گراﻧﻴت‪ ،‬دﻳﻮرﻳت‪ ،‬سﻴاﻧﻴت‪ ،‬پﻴروﻳدوتﻴت و سﻨگﻫاى‬
‫سطحﻴﻪ عبارت ازتراخﻴت‪ ،‬بازالت‪ ،‬رﻳﻮلﻴت واﻧدﻳزﻳت ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫تکسچر بﻪ خاطر ﻣطالعﻪ سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ‪ ،‬جز اساسﻰ و ﻣﻬم ﻣحسﻮب ﻣﻰگرددکﻪ‬
‫ﻣﻬمترﻳﻦ تکســچرﻫاى اﻳﻦ ســﻨگﻫا عبارت از‪ :‬تکســچر بلﻮرﻳــﻦ‪ ،‬غﻴر بلﻮرﻳﻦ و‬
‫پارفﻴرﻳتﻴک ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫ﻣگﻤا عبارت از ﻣﻮاد گداختﻪ و فروزان طبﻴعﻰ داخل زﻣﻴﻦ اســت کﻪ از دو ﻧﻮع‬
‫ﻣﻮاد‪ :‬گازى و غﻴر گازى تشکﻴل گردﻳده است‪.‬‬
‫اجزاى تشــکﻴل دﻫﻨده سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ ﻣﻨرالﻫا بﻮده کﻪ بﻪ صﻮرت عﻤده شاﻣل‬
‫دو ﻧﻮع ﻣﻨرال ﻣﻰباشــد؛ ﻳکﻰ ﻣﻨرالﻫاى اصلﻰ کﻪ جز عﻤده و اساســﻰ سﻨگ را‬
‫تشــکﻴل ﻣﻲدﻫد و در صــﻮرت عدم ﻣﻮجﻮدﻳت ﻳکﻰ از اﻳــﻦ ﻣﻨرالﻫاى اصلﻰ در‬
‫ﻧامگذارى سﻨگ تغﻴﻴر روﻧﻤا ﻣﻰگردد و دﻳگر آن ﻣﻨرالﻫاى فرعﻰ ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫از ســﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬گراﻧﻴت‪ ،‬دﻳﻮرﻳت‪ ،‬بازالت در اﻣﻮر ســاختﻤاﻧﻰ‪ ،‬پﻴاده‬
‫روﻫا‪ ،‬روﻳﻪ کارى تعﻤﻴرات‪ ،‬ﻣجسﻤﻪ سازى و غﻴر ﻣﻮارد استفاده ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫سﻮاﻻت ﻓصﻞ‬
‫‪ -1‬ﻣگﻤا را تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد و بگﻮﻳﻴد چﻨد گروپ (دستﻪ) سﻨگﻫا وجﻮد دارد؟‬
‫‪ -2‬تکسچر را تعرﻳف و اﻧﻮاع آن را صرف ﻧام بگﻴرﻳد؟‬
‫‪ -3‬ﻣﻮاد گازى و غﻴر گازى را ﻧام بگﻴرﻳد و فﻮرﻣﻮل کﻴﻤﻴاوى ﻫر ﻳک را تحرﻳر دارﻳد؟‬
‫‪ -4‬ﻣﻨرالﻫاى فرعﻰ سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ عبارت از‪:‬‬
‫الف‪ -‬زﻳرکان‪ ،‬ﻣگﻨتﻴت‪ ،‬اپاتﻴت‪ ،‬ب‪ -‬کﻮارتز‪ ،‬تﻮرﻣالﻴﻦ‬
‫د‪ -‬پﻼجﻴﻮکﻼز‬ ‫ج‪ -‬فلدسپار‬
‫‪ -5‬بﻮوﻳﻦ کﻪ ﻳک جﻴﻮفزﻳکدان است بﻪ کدام ﻳک از کشﻮرﻫاى زﻳر ارتباط دارد‪:‬‬
‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬ ‫ج‪ -‬اﻣرﻳکا‬ ‫ب‪ -‬کاﻧادا‬ ‫الف‪ -‬جرﻣﻨﻰ‬
‫‪ -6‬سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ از ﻧگاه ﻣﻮقعﻴت بﻪ چﻨد گروپ تقسﻴم ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ب‪ -‬بﻪ دو گروپ تقسﻴم ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫الف‪ -‬بﻪ چﻬار گروپ تقسﻴم ﻣﻰشﻮد‬
‫د‪ -‬بﻪ پﻨچ گروپ تقسﻴم ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫ج‪ -‬بﻪ سﻪ گروپ تقسﻴم ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫‪ -7‬سﻨگﻫاى پلﻮتﻮﻧاﻳت بﻪ کدام اشکال پﻴدا ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫الف‪ -‬بﻪ شکل با تﻮلﻴتﻫاشتﻮک و غﻴره ب‪ -‬تﻨﻬا بﻪ شکل گﻴﻨﻪ پﻴدا ﻣﻰشﻮد‬
‫د‪ -‬ﻫﻴچ کدام‬ ‫ج‪ -‬ﻫر دو جﻮاب درست است‬
‫‪ -8‬گراﻧﻴتﻫا جز تﻤاﻣﻲ اﻧﻮاع سﻨگ ‪ ........................‬ﻣحسﻮب ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫‪ -9‬گراﻧﻮ دﻳﻮرﻳت بﻪ ﻣقاﻳسﻪ گراﻧﻴت داراى ﻣقدار ‪ .......................‬ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫‪ -10‬سﻨگﻫاى سطحﻴﻪ و ولکاﻧﻴک عبارت از‪.......................:‬‬
‫‪-11‬تراخﻴت از جﻤلﻪ سﻨگ ﻧارﻳﺔ ‪ .............‬است کﻪ داراى رﻧگ ‪ ................‬ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫‪ -12‬از ســﻨگ گراﻧﻴت بﻪ علت زﻳباﻳﻰ‪ ،‬بعد از برش و صﻴقل دادن ﻣﻨحﻴث سﻨگﻫاي‬
‫تزئﻴﻨﻰ ‪ ....................... ....................... .......................‬استفاده ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫ﻓصﻞ دوم‬
‫سﻨﮓﻫاى رسﻮبﻰ‬
‫در جاﻫاى کﻪ ﻣا زﻧدهگﻰ ﻣﻰکﻨﻴم‪ ،‬بﻪ آســاﻧﻰ ﻧﻤﻰتﻮاﻧﻴم فعالﻴت آتشفشــان ﻳا طرز اﻧفجار‬
‫ﻣاده ﻣذاب را ببﻴﻨﻴم‪ ،‬ﻣﻤکﻦ بعضاً در کﻨارﻫاى سﻮاحل ابحار و درﻳاﻫا گل‪ ،‬رﻳگ‪ ،‬جغل‪ ،‬جغل‬
‫سﻨگﻫاى بزرگ‪ ،‬پارچﻪ سﻨگﻫا وغﻴره را دﻳده باشﻴد‪ .‬ﻣﻮادي کﻪ اکثرا ً تﻮسط جرﻳان آب درﻳا‬
‫بﻪ فاصلﻪ دور و ﻧزدﻳک اﻧتقال ﻣﻰگردد‪ ،‬باﻻخره بﻪ بحﻴره‪ ،‬بحر و دﻳگر جاﻫا رســﻮب ﻣﻰکﻨد‬
‫ﻣﻤکﻦ در ذﻫﻦ تان ســﻮالﻫاى زﻳاد خطﻮر ﻧﻤاﻳد کﻪ اﻳﻦ ﻣﻮاد چگﻮﻧﻪ و از کجا شــاﻣل آبﻫا‬
‫گردﻳده؟ باﻻخره بﻪ کجا رفتﻪ و سبب تشکﻴل شدن چﻪ ﻣﻰشﻮد؟‬
‫رﻳگ و جغل سﻨگﻫا چطﻮر طبقات سخت سﻨگﻫاى راسبﻪ را تشکﻴل ﻣﻰدﻫد؟‬
‫بلﻰ عﻮاﻣل زﻳاد ﻣاﻧﻨد‪ :‬ﻳخچالﻫا‪ ،‬بادﻫا‪ ،‬حرارت آفتاب‪ ،‬ﻳخ بﻨدانﻫا‪ ،‬رﻳشﻪﻫاى ﻧبات‪ ،‬آبﻫا و‬
‫عﻮاﻣل دﻳگر باعث تخرﻳب و اﻧتقال ﻣﻮاد تخرﻳب شــده گردﻳده کﻪ بعد ازتراکم سبب تشکﻴل‬
‫احجار راسبﻪ ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-1‬چگﻮﻧﻪگﻰ تشکﻴل سﻨگﻫاى راسبﻪ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫در سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ ﻣﻨابعﻰ؛ چﻮن‪ :‬ﻧفت‪ ،‬زغال سﻨگ‪ ،‬ﻣعادن آﻫﻦ‪ ،‬الﻤﻮﻧﻴم و ﻣﻮاد ساختﻤاﻧﻰ‬
‫ﻳافت ﻣﻰشــﻮﻧد باﻳد گفت کﻪ ســﻨگﻫاى رسﻮبﻰ شﻮاﻫد ﻣربﻮط با تارﻳخ گذشتﻪ زﻣﻴﻦ را ﻫم‬
‫دربر دارد‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫ﻓرساﻳش ﻓزﻳﻜﻰ و ﻛﻴﻤﻴاوى‬
‫فرســاﻳش تحت عﻮاﻣل جﻮى عبارت از ﻣجﻤﻮعﺔ پروسﻪﻫاى فزﻳکﻰ (ﻳخ بﻨدانﻫا) کﻴﻤﻴاوى و‬
‫حتﻰ بﻴﻮلﻮژﻳکﻰ (رﻳشــﻪ ﻧباتات‪ ،‬حﻴﻮاﻧات) اســت کﻪ ﻣﻨجر بﻪ پارچﻪ و ﻣﻴده شدن و تخرﻳب‬
‫سﻨگ ﻣﻰگردد تاثﻴرات عﻮاﻣل جﻮى و تغﻴﻴرات درجﻪ حرارت‪ ،‬تابش آفتاب‪ ،‬عﻤل ﻳخ بﻨدان‪،‬‬
‫تحﻤض‪ ،‬اﻧحﻼلﻴتﻫاﻳدرولﻴز و غﻴره‪ ،‬شراﻳط ﻣﻨاسب براى فعالﻴت فرساﻳش فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى‬
‫در قشــر زﻣﻴﻦ را ﻣســاعد ﻣﻰســازد کﻪ در ﻧتﻴجﻪ آن اﻧﻮاع ﻣختلفترســبات در سطح زﻣﻴﻦ‬
‫بﻪوجﻮد آﻣده و باعث بﻪوجﻮد آﻣدن سﻨگﻫاى ﻣختلف رسﻮبﻰ ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-2‬فرساﻳش احجار را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪43‬‬
 ‫اﻧﻮاع سﻨﮓﻫاى رسﻮبﻰ‬
‫بﻪ صﻮرت عﻤﻮم ســﻨگﻫاى رســﻮبﻲ ﻣحصﻮل تخرﻳب و فرســاﻳش ســﻨگﻫاى قشر زﻣﻴﻦ‬
‫(سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ ﻣتحﻮلﻪ و رسﻮبﻰ) ﻫستﻨد‪.‬‬
‫سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ بر اساس چگﻮﻧﻪگﻰ تشکﻴل بﻪ دو گروپ کﻼستﻴکﻰ و غﻴر کﻼستﻴکﻰ زﻳر‬
‫تقسﻴم بﻨدى گردﻳده است‪:‬‬

‫)‪(Clastic Sidementary Rocks‬‬ ‫‪ -1‬سﻨﮓﻫاى رسﻮبﻰ ﻛﻼستﻴﻜﻰ‬

‫عبارت از ســﻨگﻫاى است کﻪ از ﻣﻴدهگﻰ و پارچﻪﻫاى خﻮرد و رﻳزه سﻨگﻫاى قدﻳﻤﻪ کﻪ بﻪ‬
‫طرﻳق ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد تشکﻴل ﻣﻰگردﻧد چﻨد ﻧﻮع ﻣحدود آن را ﻣﻮرد ﻣطالعﻪ قرار‬
‫ﻣﻰدﻫﻴم‪.‬‬

‫) ‪(Canglomerate‬‬ ‫ﻛاﻧﮕﻠﻮ ﻣﻴرات‬

‫قطعات کﻼســتﻴکﻰ است کﻪ بﻪ صﻮرت جداگاﻧﻪ تشکﻴل شده و بﻪ واسطﻪ سﻤﻨت طبﻴعﻰ بﻪ‬
‫ﻫﻤدﻳگر ﻣتصل ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬اﻧتقال قطعات بﻪ فاصلﻪﻫاى ﻣختلف باعث از بﻴﻦ رفتﻦ کﻨارﻫاى تﻴز‬
‫اﻳﻦ قطعات شــده و بﻪ داﻧﻪﻫاى ﻧسبتاً لشم تبدﻳل ﻣﻰگردد کﻪ ﻣتشکل از ﻣﻨرالﻫاى ﻣختلف‬
‫ﻣﻰباشد ﻫمچﻨان ﻣﻮاد سﻤﻨتﻰ کﻪ اﻳﻦ پارچﻪﻫا را با ﻫم ﻣتصل ﻣﻰسازﻧد‪ ،‬ﻣﻰتﻮاﻧد سلﻴکاتﻰ‪،‬‬
‫آﻫکﻰ‪ ،‬دولﻮﻣﻴتﻰ و پاروســﻰ باشــد و در صﻮرتﻲ کﻪ قطعات ﻣذکﻮر داراى ﻧﻮکﻫاى تﻴز و رخ‬
‫دار باشد بﻪﻧام سﻨگ برﻳکسﻴا )‪ (Breccia‬ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫)‪(Sandstone‬‬ ‫رﻳﮓ سﻨﮓ‬

‫وقتﻰ کﻪ داﻧﻪﻫاى رﻳگ بﻪ وســﻴلﻪ ســﻤﻨت و فشــار طبقات باﻻﻳﻰ بﻪ ﻳک دﻳگر ﻣتصل شﻮﻧد‬
‫رﻳگ ســﻨگﻫا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد داﻧﻪﻫا و سﻤﻨت رﻳگ ســﻨگﻫا بﻪطﻮر عﻤده از ﻣﻨرال کﻮارتز‬
‫تشــکﻴل گردﻳده اﻣا ﻣﻨرالﻫاى فلدســپار و ذرات ابرک و دﻳگر ﻣﻨرالﻫا ﻧﻴز در اﻳﻦ ســﻨگﻫا‬
‫ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد کﻪ بﻪ رﻧگ خاکسترى‪ ،‬سرخ‪ ،‬ﻧصﻮارى و سفﻴد دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫رﻳگ ســﻨگﻫا در اﻣﻮر ساختﻤاﻧﻰ‪ ،‬پﻴاده روﻫا و ســاختﻦ پلﻫا ﻣﻮرد استفاده قرار ﻣﻰگﻴرد‪،‬‬
‫قابل ﻳاد آورى است کﻪ بﻴشترﻳﻦ ﻧفت خام‪ ،‬گاز طبﻴعﻰ و آب ﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻲ اکثرا ً در بﻴﻦ‬
‫رﻳگ سﻨگﻫا ذخﻴره ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪44‬‬
 ‫شکل (‪ )2-3‬اﻧﻮاع احجار رسﻮبﻰ کﻼ ستﻴکﻰ‬

‫)‪(Shales‬‬ ‫شﻴﻞﻫا‬
‫فراوانترﻳﻦ ســﻨگﻫاى رســﻮبﻰاﻧد‪ ،‬اساســاً از گل رس )‪ (Clay‬و داﻧﻪﻫــاى کﻮچک کﻮارتز‪،‬‬
‫فلدســپار و ابرکترکﻴب ﻳافتﻪ‪ ،‬تحت فشــار کم ﻣتراکم شده و بﻪ ﻳک سﻨگ ﻧرم‪ ،‬ﻣستحکم و‬
‫ﻣتﻮرق بﻪﻧام شــﻴل تبدﻳل ﻣﻰگردد کﻪ بﻪ آساﻧﻰ ورق‪ ،‬ورق ﻣﻰشﻮد‪ .‬اﻧﻮاع ﻣتﻨﻮع شﻴلﻫا ﻧظر‬
‫بﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت ﻣﻨرالﻫاى ﻣخلتف بﻪﻧام شــﻴلﻫاى رسﻰ‪ ،‬آﻫکﻰ‪ ،‬رﻳگﻰ و ذغالﻰ ﻳاد ﻣﻰگردد و‬
‫ﻫم شﻴلﻫا بﻪ رﻧگﻫاى سرخ خاکسترى تا سﻴاه و ﻧصﻮارى پﻴدا ﻣﻰشﻮد و در صﻮرت افزاﻳش‬
‫فشــار بﻪ شﻴستﻫاى رســﻰ )‪ (Clayey Schisty‬و باﻻخره بﻪ سﻨگ سخت ﻣتﻮرق بﻪﻧام سلﻴت‬
‫)‪ (Slate‬تبدﻳل ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫‪45‬‬
 ‫‪ -2‬سﻨﮓﻫاى رسﻮبﻰ ﻏﻴر ﻛﻼستﻴﻜﻰ‪:‬‬
‫اﻳﻦ کتگﻮرى سﻨگﻫا شاﻣل سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ کﻴﻤﻴاوى و عضﻮى ﻣﻰگردﻧد کﻪ قرار ذﻳل بﻪ‬
‫صﻮرت فشرده تﻮضﻴح و تشرﻳح ﻣﻰگردد‪:‬‬

‫سﻨﮓﻫاى رسﻮبﻰ ﻛﻴﻤﻴاوى‬

‫سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ کﻴﻤﻴاوىترکﻴبﻰ از ﻣﻮادى است کﻪ بﻪ شکل ﻣحلﻮل در آب وجﻮد داشتﻪ و‬
‫باﻻخره در شراﻳط ﻣﻨاسبﻰ با ﻣﻮجﻮدﻳت تغﻴﻴرات‪ :‬درجﻪ حرارت‪ ،‬و فشار تشکﻴل ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ســﻨگﻫا بﻪ چﻬار گروپ‪ :‬سﻨگﻫاى کاربﻮﻧاتﻰ‪ ،‬سلﻴکاتﻰ‪ ،‬تبخﻴرى و ذغال تقسﻴم بﻨدى‬
‫ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫سﻨﮓﻫاى ﻛاربﻮﻧاتﻰ‬
‫اﻳﻦ ســﻨگﻫا کﻪ قســﻤت عﻤدة آن را کلســﻴم کاربﻮﻧﻴت ) ‪ (CaCO3‬تشــکﻴل ﻣﻰدﻫد و در‬
‫حدود )‪ (2 2 %‬در ســﻨگﻫاى رسﻮبﻰ ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشد‪ ،‬در شراﻳط خاص در ﻧتﻴجﺔ تعاﻣﻼت‬
‫کﻴﻤﻴاوى بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪.‬‬

‫)‪(Limestone‬‬ ‫سﻨﮓ آﻫﻜﻰ‬

‫رسﻮبات آﻫکﻰ از تجزﻳﻪ سلﻴکاتﻫاى کلسﻴم دار و رسﻮب ﻣﻨرالﻫاى کاربﻮﻧاتﻰ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کلسﻴت‬
‫بﻪوجﻮد آﻣده اﻧد‪ ،‬ضخاﻣت اﻳﻦ رســﻮبات بﻪ صﻮرت طبقات ضخﻴم تا چﻨدﻳﻦ ﻣتر ﻣﻰرســد و‬
‫بﻪ شــکل کﻮهﻫاى آﻫکﻰ در طبﻴعت دﻳده ﻣﻰشــﻮد‪ .‬قسﻤت عﻤده سﻨگﻫاى آﻫکﻰ از ﻣﻨرال‬
‫کلسﻴت تشکﻴل گردﻳده و ﻣﻤکﻦ است ﻣﻨشا کﻴﻤﻴاوى ﻳا عضﻮى داشتﻪ باشد‪.‬‬
‫سـﻨﮓﻫاى سﻠﻴﻜاتﻰ‪ :‬سﻨگﻫاى سلﻴکاتﻰ ﻣاﻧﻨد ســﻨگﻫاى آﻫکﻰ ﻣﻤکﻦ است ﻣﻨشأ‬
‫کﻴﻤﻴاوى ﻳا عضﻮى داشــتﻪ باشــﻨد کﻪ در اثر فرســاﻳش ســلﻴکاتﻫا‪ ،‬ســلﻴکان ﻣﻮجﻮد؛ در‬
‫آنﻫا تﻮســط آب بﻪ صﻮرت جز ﻣحلﻮل بﻪ بحرﻫا وارد ﻣﻰشــﻮﻧد و با ﻣشــبﻮع شدن ﻣحﻴط از‬
‫سلﻴکان‪،‬ترســبات را بﻪوجﻮد آورده کﻪ بﻪﻧام سﻨگﻫاى سلﻴکاتﻰ ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪ .‬ﻫمچﻨان ﻳک‬
‫قسﻤت سلﻴکان تﻮسط ﻣﻮجﻮدات بحرى جذب شده و غشاى ﻣﻮجﻮدات بحري ﻣاﻧﻨد دﻳاتﻮمﻫا‪،‬‬
‫الجﻰﻫا و غﻴره را تشکﻴل ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫سﻨﮓﻫاى تبخﻴرى‬
‫اﻳﻦ سﻨگﻫا شاﻣل سﻨگ ﻧﻤک و سﻨگ گچ ﻣﻰباشﻨد‪ .‬کاﻣ ً‬
‫ﻼ ﻣﻨشﺔ کﻴﻤﻴاوى دارﻧد‪ .‬زﻣاﻧﻲ کﻪ‬
‫سﻨگ ﻧﻤک (ﻧﻤک طعام) و گچ بﻪ حد اشباع ﻣﻰرسد‪ ،‬تﻪ ﻧشﻴﻦ ﻣﻰشﻮد و سﻨگﻫاى تبخﻴرى‬
‫را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد‪ ،‬اﻳﻦ ســﻨگﻫا عﻤﻮﻣاً در آب و ﻫﻮاى گرم و خشــک بﻪوجﻮد آﻣده و ﻣﻨابع‬
‫بزرگﻰ از گچ و ﻧﻤک را در بﻴﻦ سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ قدﻳﻤﻰتشکﻴل ﻣﻰ دﻫﻨد‪.‬‬

‫طبﻘﻪ بﻨدى‬
‫ســﻨگﻫاى رسﻮبﻰ از طبقات تشــکﻴل شدهاﻧد کﻪ باﻻى ﻫمدﻳگر قرار دارﻧد‪ ،‬سطح طبقﻪ اﻳﻦ‬
‫ســﻨگﻫا در حقﻴقت ﻣعرف پاﻳان دورة رسﻮب و آغاز تشکﻴل رسﻮبات جدﻳد است‪ .‬در ﻣرحلﻪ‬
‫اول اﻳــﻦ طبقات بﻪ شــکل افقﻰ بــاﻻى ﻫمدﻳگر قرار ﻣﻰگﻴرﻧد؛ ولﻰ با گذشــت زﻣان در اثر‬
‫ﻣداخلﺔ قﻮهﻫاى داخلﻰ زﻣﻴﻦ حالت افقﻰ خﻮﻳش را از دســت داده و بﻪ طبقات چﻴﻦ خﻮرده‬
‫تبدﻳل ﻣﻰ گردد‪.‬‬

‫داشتﻦ ﻓسﻴﻞ‬
‫ﻳکﻰ از خصﻮصﻴات اساسﻰ سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ ﻣﻮجﻮدﻳت فسﻴل در آنﻫا است فسﻴلﻫا بﻪطﻮر‬
‫عﻤده در سﻨگﻫاى آﻫکﻰ ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬سﻨگﻫاى ﻣاﻧﻨد رﻳگ سﻨگ شﻴل و کاﻧگلﻮﻣﻴرات‬
‫ﻧﻴز داراى فســﻴل ﻣﻰباشﻨد‪ .‬فســﻴلﻫا وسﻴلﺔ ﻣﻨاســبﻰ براى تعﻴﻴﻦ عﻤر سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ‬
‫پﻨداشتﻪ ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬

‫‪47‬‬
 ‫ذﻏال سﻨﮓ‬
‫ﻧﻮعﻰ ســﻨگ رسﻮبﻰ است کﻪ از بقاﻳاى ﻧباتات روى زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد اﻳﻦ ﻧباتات‪ ،‬تجزﻳﻪ‬
‫شــده و ﻧظر بﻪ عﻮاﻣل ﻣختلف در زﻣﻴﻦ دفﻦ گردﻳده کﻪ در عدم اکســﻴجﻦ با گذشــت زﻣان‬
‫بﻪ ذغال ســﻨگ تبدﻳل ﻣﻰگردد‪ ،‬عدم ﻣﻮجﻮدﻳت ﻫﻮا‪ ،‬آب ســاکﻦ و گرم ﻣﻨاطق ﻣردابﻰ براى‬
‫اﻳجاد ذغال ســﻨگ شراﻳط ﻣﻨاسب پﻨداشــتﻪ ﻣﻰشﻮد کﻪ با گذشت ﻣﻴلﻴﻮنﻫا سال با افزاﻳش‬
‫فشار و وزن رسﻮبات فﻮقاﻧﻰ‪ ،‬گاز کاربﻦ داى اکساﻳد و گازﻫاى دﻳگرى از ﻧباتات ﻣدفﻮن شده‬
‫خارج گردﻳده‪ ،‬بﻪ کاربﻦ تبدﻳل شده و ذغال ﻧﻮع پﻴت ‪ Peet‬را ﻣﻰسازد کﻪ با افزاﻳش تدرﻳجﻰ‬
‫فشــار و حرارت‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣذکﻮر زﻳادتر سخت شده و بﻪترتﻴب‪ ،‬لگﻨاﻳت )‪ (Lignite‬ذغال ﻣعﻤﻮلﻰ‬
‫و اﻧتراسﻴت )‪ (Antracite‬بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-4‬اﻧﻮاع ﻣختلف ذغال سﻨگ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫ذﻏال ﻧارسﻴده ‪peet‬‬

‫اﻳﻦ ذغال سﻨگ ) ‪ (6 0 % 5 5 %‬کاربﻦ را دارا بﻮده و ﻣقدار رطﻮبت آن زﻳاد ﻣﻰباشد‪ .‬عﻤﻮﻣاً‬
‫در ﻧﻮاحﻰ باتﻼقﻰ‪ ،‬ﻣرطﻮب و در زﻣﻴﻦﻫاى ﻧﻴﻤﻪ ﻣســطح پﻴدا ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬تقرﻳباً ) ‪ (2 %‬سطح‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ذغال بﻪ سختﻰ در گرفتﻪ‪ ،‬بﻮى و دود زﻳاد را تﻮلﻴد و زﻣﻴﻦ را پﻮشاﻧﻴده است‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫ﻟﮕﻨاﻳت (‪)Lignite‬‬
‫اﻳﻦ ذغال شکل اﻧکشاف ﻳافتﺔ ذغال پﻴت بﻮده کﻪ ﻣقدار زﻳاد رطﻮبت خﻮد را از دست داده و‬
‫فﻴصدى ﻣقدار کاربﻦ آن در حدود ) ‪ (7 0 %‬ﻣﻰباشــد اثر خط اﻳﻦ ذغال قﻬﻮه اى رﻧگ بﻮده‬
‫و آثار برگ و شاخچﻪ در آنﻫا دﻳده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫ذﻏال سﻨﮓ ﻣﻌﻤﻮﻟﻰ (‪)Coals‬‬

‫ﻣقــدار فﻴصــدى کاربﻦ در اﻳﻦ ﻧﻮع ذغال در حدود ) ‪ (8 0%‬ﻣﻰباشــد‪ .‬از اﻳﻦ ذغال ﻣﻰتﻮان‬
‫کﻮکس را کﻪ ‪-‬ﻣاده ﻣﻬم براى سﻮخت و داراى حرارت زﻳاد ﻣﻰباشد تﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮد‪.-‬‬

‫اﻧتراسﻴت (‪)Antracite‬‬
‫اﻳﻦ ذغال در حدود ) ‪ (9 6%‬کاربﻦ را دارا بﻮده و در صﻮرت کﻪ ﻣقدار آن از ) ‪ (9 6%‬افزاﻳش‬
‫ﻳابد بﻪ گرافﻴت تبدﻳل ﻣﻰگردد‪ ،‬داراى حرارت زﻳاد و بدون دود ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫بﻪ کﻤک ﻫم صﻨفان خﻮﻳش چﻨد سﻨگ ﻣدور و رخدار را جﻤع آورى ﻧﻤاﻳﻴد بعدا ً ﻳک ﻣقدار‬
‫سﻤﻨت را ﻫﻤراى رﻳگ ﻣخلﻮط ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻣخلﻮط سﻤﻨت را بﻪ دو حصﻪ ﻣساوى تقسﻴم ﻧﻤاﻳﻴد‬
‫با قسﻤتﻰ از ﻣخلﻮط سﻤﻨت سﻨگﻫاى ﻣدور و با قسﻤت دﻳگر ﻣخلﻮط سﻤﻨت سﻨگﻫاى‬
‫رخدار را ﻳکجا ﻧﻤاﻳﻴد بعد از چﻨد ساعت آنﻫا با ﻫم ﻣﻰچسپﻨد و در ﻧتﻴجﻪ شﻤا دو ﻧﻮع‬
‫سﻨگ رسﻮبﻰ کاﻧگلﻮﻣﻴرات و برﻳکسﻴا را بﻪ دست خﻮاﻫﻴد آورد‪.‬‬

‫‪49‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬
‫در ســﻨگ رسﻮبﻰ ﻣعادن ﻧفت‪ ،‬ذغال سﻨگ‪ ،‬آﻫﻦ‪ ،‬الﻤﻮﻧﻴم و ﻣﻮاد ساختﻤاﻧﻰ تشکﻴل‬
‫و ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫عﻮاﻣــل جﻮى و تغﻴﻴــرات‪ :‬درجﻪ حرارت‪ ،‬تابــش آفتاب‪ ،‬عﻤل ﻳخ بﻨــدان‪ ،‬تحﻤض‪،‬‬
‫اﻧحﻼلﻴت و غﻴره باعث فرساﻳش و تخرﻳب سﻨگﻫاى ﻣختلف قشر زﻣﻴﻦ گردﻳده کﻪ با‬
‫گذشت زﻣان سﻨگﻫاى ﻣختلف رسﻮبﻰ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬
‫سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ کﻼستﻴک شاﻣل کاﻧگلﻮﻣﻴرات‪ ،‬سﻨگ رﻳگﻰ و شﻴل ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫از رﻳگ سﻨگ در اﻣﻮر ساختﻤاﻧﻰ‪ ،‬پﻴاده روﻫا و ساختﻦ پلﻫا کار ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬
‫سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ کﻴﻤﻴاوى را بﻪ چﻬار گروپ‪ :‬سﻨگﻫاى کاربﻮﻧاتﻰ‪ ،‬سلﻴکاتﻰ تبخﻴرى‬
‫و ذغال تقسﻴم بﻨدى ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫ﻧباتات ﻣدفﻮن شــده در رسﻮبات با گذشــت زﻣان بﻪ ذغال سﻨگ تبدﻳل ﻣﻰگردد کﻪ‬
‫شاﻣل ﻧﻮع‪ :‬پﻴت‪ ،‬لگﻨاﻳت‪ ،‬ذغال ﻣعﻤﻮلﻰ و اﻧتراسﻴت ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫سﻮاﻻت‬
‫‪ -1‬تاثﻴرات عﻮاﻣل جﻮى‪ ،‬فرساﻳش فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى را تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد؟‬
‫‪ -2‬اﻧﻮاع ﻣﻬم سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ را ﻧام بگﻴرﻳد؟‬
‫‪ -3‬سﻨگﻫاى کﻼستﻴکﻰ را تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد؟‬
‫‪ -4‬درترکﻴب رﻳگ سﻨگ کدام ﻧﻮع ﻣﻨرالﻫاى ذﻳل وجﻮد دارد‪:‬‬
‫ب‪ -‬کﻮارتز‪ ،‬فلدسپار و ذرات ابرک‬ ‫الف‪ -‬کﻮارتز ﻫﻤراى تﻮرﻣالﻴﻦ‬
‫د‪ -‬ﻫﻴچ کدام‬ ‫ج‪ -‬ﻫر دو جﻮاب درست است‬
‫‪ -5‬بﻪ صﻮرت عﻤﻮم ســﻨگﻫاى رســﻮبﻰ ﻣحصﻮل تخرﻳب و فرساﻳش سﻨگﻫاى ذﻳل‬
‫ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ب‪ -‬سﻨگ رسﻮبﻰ و ﻧارﻳﻪ‬ ‫الف‪ -‬سﻨگﻫاى ﻣتحﻮلﻪ‬
‫ج‪ -‬سﻨگﻫاى ﻣتحﻮلﻪ‪ ،‬ﻧارﻳﻪ‪ ،‬رسﻮبﻰ د‪ -‬رسﻮبﻰ‬
‫‪ -6‬شﻴلﻫا بﻪ صﻮرت عﻤﻮم داراى کدام رﻧگﻫا ﻣﻰباشد‪:‬‬
‫ب‪ -‬بﻪ رﻧگ سفﻴد ﻳافت ﻣﻰشﻮد‬ ‫الف‪ -‬بﻪ رﻧگﻫاى ﻣختلف ﻳافت ﻣﻰشﻮد‬
‫د‪ -‬تﻤام جﻮابات غلط است‬ ‫ج‪ -‬خاکسترى‪ ،‬سﻴاه و ﻧصﻮارى پﻴدا ﻣﻰشﻮد‬
‫‪ -7‬سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ کﻴﻤﻴاوى بﻪ چﻨد گروپ تقسﻴم بﻨدى گردﻳده است‪:‬‬
‫ب‪ -‬بﻪ دو گروپ‬ ‫الف‪ -‬بﻪ سﻪ گروپ‬
‫د‪ -‬بﻪ چﻬار گروپ‬ ‫ج‪ -‬بﻪ پﻨج گروپ‬
‫‪ -8‬از فسﻴلﻫاى ﻣﻮجﻮد در سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ بﻪ چﻪ ﻣﻨظﻮر استفاده ﻣﻰکﻨﻨد‪:‬‬
‫الف‪ -‬تعﻴﻴﻦ عﻤر سﻨگﻫا و ﻣﻨابع ﻧفت ب‪ -‬بﻪ خاطر شﻨاختﻦ سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ‬
‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬ ‫ج‪ -‬جﻮاب اول درست است‬
‫پرســشﻫاى درســت و ﻧادرست‪ :‬در ﻣقابل جﻤلﺔ درســت عﻼﻣﻪ (√) و در ﻣقابل غلط‬
‫عﻼﻣﺔ ﻧادرست (×) را بگذارﻳد‪.‬‬
‫‪ -1‬ذغال سﻨگ از بقاﻳاى ﻧباتات در عدم ﻣﻮجﻮدﻳت ﻫﻮا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد( )‬
‫‪ -2‬بﻬترﻳﻦ زغال سﻨگ ﻧﻮع پﻴت بﻮده و داراى فﻴصدى بﻴشتر کاربﻦ ﻣﻰباشد‪) ( .‬‬
‫)‬ ‫‪ -3‬ﻣقدار فﻴصدى کاربﻦ در زغال سﻨگ ﻣعﻤﻮلﻰ حدود ) ‪ (8 0%‬ﻣﻰباشد‪(.‬‬

‫‪51‬‬
 ‫ﻓصﻞ سﻮم‬
‫سﻨﮓﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرﻓﻴﻜﻰ‬
‫اﻳﻦ ســﻨگﻫا در ﻧتﻴجﺔ پروسﻪﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‪ ،‬تحت عﻮاﻣل ﻣختلف فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى در‬
‫اعﻤاق زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪ .‬در تشــکﻴل سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ عاﻣل فشار و حرارت رول‬
‫اساســﻰ اﻳفا ﻣﻰکﻨد براثر فشــار و حرارت با ﻣﻮجﻮدﻳت ﻣحلﻮلﻫاى کﻴﻤﻴاوى سﻨگﻫاى قب ً‬
‫ﻼ‬
‫تشــکﻴل شدة (ﻣگﻤاتﻴکﻰ و رسﻮبﻰ) از حالت اولﻰ خﻮد تغﻴﻴر ﻧﻤﻮده شکل وترکﻴب جدﻳدى‬
‫را اختﻴار ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫پروســﺔ را کﻪ در ﻧتﻴجﺔ آن سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ تشکﻴل ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬بﻪﻧام ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم ﻳاد‬
‫ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد کﻪ بﻪ ﻣعﻨاى تغﻴﻴر و تحﻮل ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻴتاﻣﻮرﻓﻴزم‪ :‬عﻮاﻣل عﻤدة ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم کﻪ ســبب اﻧکشاف پروسﻪ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ‬
‫ﻣﻰشﻮد عبارت از‪ :‬حرارت‪ ،‬فشار و غلظت ﻣحلﻮلﻫاى کﻴﻤﻴاوى ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫حرارت‪ :‬گل رس را کﻪ از جﻤلﻪ ﻣﻨرال است براى ساختﻦ ظروف سفالﻰ ﻫﻤراى آب ﻳکجا‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻣادة خﻤﻴر ﻣاﻧﻨد را بﻪ دســت ﻣﻰآورﻧد بعدا ً اﻳﻦ ﻣادة خﻤﻴر ﻣاﻧﻨد در کﻮره گذاشــتﻪ‬
‫تا پختﻪ شــده و جسم سخت ســﻨگ ﻣاﻧﻨد حاصل گردد‪ .‬در ﻧتﻴجﺔ اﻳﻦ عﻤل ﻣﻨرالﻫاى رس‬
‫ﻳک قســﻤتﻰ از آب خﻮد را از دســت داده و بﻪ ﻣﻨرال بدون آب تبدﻳل ﻣﻰشــﻮد‪ .‬سﻨگﻫاى‬
‫ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ ﻧﻴز بﻪ شــکل طبﻴعﻰ ﻫﻤﻴﻦ گﻮﻧﻪ تشــکﻴل ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬زﻣاﻧﻰ کﻪ ســﻨگﻫا در‬
‫ﻣعرض حرارت زﻳاد قرار گﻴرﻧد‪ ،‬تغﻴﻴراتﻰ در آنﻫا روﻧﻤا گردﻳده و در ﻧتﻴجﻪ بﻪ سﻨگ ﻣتحﻮلﻪ‬
‫(ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ) ﻣبدل ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫ﻓشـار‪ :‬فشار ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد حرارت‪ ،‬با افزاﻳش عﻤق زﻣﻴﻦ‪ ،‬زﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ .‬احجار کﻮﻫﻰ در اعﻤاق‬
‫زﻣﻴــﻦ تحت فشــار طبقات باﻻﻳﻰ قرار گرفتﻪ و ﻣتراکم ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬تبلــﻮر ﻣﻨرالﻫا ﻧﻴز بر اثر‬
‫فشارى کﻪ از تﻤام جﻬات باﻻى آنﻫا وارد ﻣﻰشﻮد؛ صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪.‬‬
‫ﻏﻠﻈـت‪ :‬غلظت ﻣحلﻮلﻫاى کﻴﻤﻴاوى کﻪ در اعﻤاق زﻣﻴﻦ ﻣﻮجﻮد بﻮده ﻧقش اساســﻰ را در‬
‫پروســﻪ تحﻮل بازى ﻣﻰکﻨد؛ زﻳرا اﻳﻦ ﻣحلﻮلﻫا شاﻣل عﻨاصر ﻣختلف کﻴﻤﻴاوى بﻮده و ﻫﻨگام‬
‫ﻳکجا شدن با ساﻳر عﻨاصر ﻣﻰتﻮاﻧد ﻣرکبات جدﻳدى را بﻪوجﻮد آورﻧد‪.‬‬
‫ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم را بﻪ دو دستﺔ ذﻳل ﻧﻴز تقسﻴم ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪:‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم با اﻧتقال‬ ‫الف‪ -‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم بدون اﻧتقال‬
‫ﻫرگاه سﻨگ چﻮﻧﻪ تحت پروسﺔ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ بدون اﻧتقال قرار گﻴرد؛ در آن صﻮرت حجم آن‬
‫ثابت باقﻰ ﻣاﻧده و بﻪ ﻣرﻣر تعﻮﻳض ﻣﻰشــﻮد؛ اﻣا در صﻮرتﻰ کﻪ تحت پروســﻪ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ با‬

‫‪52‬‬
‫اﻧتقــال قرار گﻴرد؛ ﻣﻮاد کاربﻮﻧاتﻰ آن اﻧتقال ﻧﻤﻮده‪ ،‬حجم آن تغﻴﻴر ﻳافتﻪ و بﻪ عﻮض ﻣرﻣر بﻪ‬
‫کﻮارسﻴت ﻣبدل ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-1‬تحﻮل سﻨگﻫا در حالت جابﻪجاﻳﻰ ﻣگﻤا در بﻴﻦ طبقات‬

‫تﻜسچر و اﻧﻮاع سﻨﮓﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرﻓﻴﻜﻰ‬
‫تکســچرﻫاى ســﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ شــراﻳط تبلﻮر ﻣجدد ســﻨگﻫاى ﻣذکﻮر را اﻧعکاس‬
‫ﻣﻰدﻫﻨــد چﻮن اکثر پروســﻪﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ تحت فشــار جاﻧبﻰ بﻪ وقــﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدﻧد بﻨاً‬
‫تکســچرﻫاى آنﻫا تﻮجﻴﻪ شــده ﻣﻰباشــﻨد‪ .‬در بﻴﻦ تکسچرﻫاى تﻮجﻴﻪ شــده (دﻳدکتﻴفﻰ)‬
‫تکســچرﻫاى شﻴســتﻪ اى‪ ،‬طبقﻪﻳﻰ‪ ،‬راﻫدار و عدسﻴﻪ ﻣاﻧﻨد اﻧتشار زﻳاد دارﻧد تکسچر گﻨاﻳس‬
‫ﻣاﻧﻨد کﻪ در ﻧتﻴجﻪ تﻮجﻴﻪ شــدن خطﻰ تﻤام ﻣﻨرالﻫاى ﻣتشــکلﻪ سﻨگ در کتلﻪ اساسﻰ آن‬
‫بﻪوجﻮد ﻣﻰاﻳد اکثرا ً براى احجار ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ ﻣشخص است‪.‬‬
‫در صﻮرت ﻣﻮجﻮدﻳت کرستلﻫاى بزرگ بﻪ ﻣقاﻳسﻪ کتلﻪ اساسﻰ سﻨگﻫا و ﻳا تجﻤع ﻳکجاﻳﻰ‬
‫چﻨد ﻣﻨرال ﻫمرﻧگ در سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ تکسچر عﻴﻨکﻰ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-2‬ﻳک ﻧﻮع تکسچر سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪53‬‬
 ‫ﻣرﻣر‪ ،‬کﻮارسﻴت‪ ،‬گﻨاﻳس‪ ،‬اﻣفبﻮلﻴت و غﻴره از جﻤلﺔ احجار ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫ﻣرﻣر‪ :‬اﻳﻦ ســﻨگ از تحﻮل ﻣﻮاد کاربﻮﻧاتﻰ بﻪوجﻮد آﻣده کﻪ داراى رﻧگ ســفﻴد ﻣﻰباشد ﻣﻮاد‬
‫اجﻨبﻰ دﻳگرى کﻪ درترکﻴب اﻳﻦ ســﻨگ شــاﻣل ﻣﻰگردد ﻣرﻣر را بﻪ رﻧگﻫاى ﻣختلف تبارز‬
‫ﻣﻰدﻫد‪ .‬ﻣرﻣرﻫا بﻪ رﻧگﻫاى‪ :‬سفﻴد‪ ،‬سﻴاه و غﻴره ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-3‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣرﻣر‬

‫‪ Quarzite‬کﻮارســﻴت‪ :‬ســﻨگ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ بﻮده کﻪ داراى فﻴصدى زﻳاد کﻮارتز ﻣﻰباشــد‪.‬‬

‫کﻮارســﻴتﻫا از تحﻮل ســﻨگﻫاى رﻳگﻰ )‪، (Sandstone‬کاﻧگلﻮﻣﻴراتﻫاى کﻮارتزى و غﻴره در‬
‫اعﻤاق زﻣﻴﻦ تحت فشــار و حرارت بلﻨد بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪ .‬کﻮارســﻴت سﻨگ سخت و ﻣتراکم‬
‫بﻮده و رﻧگﻫاى زﻳبا دارد کﻪ جﻬت تﻬﻴﻪ وســاﻳل تزئﻴﻨﻰ اســتفاده ﻣﻰشﻮد؛ ﻫمچﻨان از اﻳﻦ‬
‫سﻨگﻫا براى تزئﻴﻦ ساختﻤانﻫا و ﻣﻨازل‪ ،‬سﻨگ فرش سرکﻫا‪ ،‬خشت سازى و غﻴره ﻧﻴز کار‬
‫ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬

‫‪54‬‬
‫‪ Gnise‬ﮔﻨاﻳـس‪ :‬گﻨاﻳسﻫا از جﻤلﻪ ســﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ ﻳا ﻣتحﻮلﻪ بﻮده کﻪ از تحﻮل‬
‫سﻨگﻫاى ﻣگﻤاتﻴکﻰ ﻳا ﻧارﻳﺔ فلدسپات دار و تحﻮل سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ بﻪوجﻮد آﻣده ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‪.‬‬
‫گﻨاﻳســﻰ کﻪ از تحﻮل سﻨگﻫاى ﻧارﻳﻪ بﻪوجﻮد آﻣده باشد؛ ارتﻮگﻨاﻳس و گﻨاﻳس کﻪ از تحﻮل‬
‫سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ بﻪوجﻮد آﻣده باشد پاراگﻨاﻳس ﻣﻰگﻮﻳﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-4‬ﻧﻤﻮﻧﻪ گﻨاﻳس‬

‫‪ Amphebolite‬اﻣﻔبﻮﻟﻴت‪ :‬اﻣفبﻮلﻴت سﻨگ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ است کﻪ اساساً از ﻣﻨرال اﻣفبﻮل‬

‫تشــکﻴل گردﻳده است‪ .‬ﻣﻨرال دﻳگرى کﻪ در تشکﻴل اﻣفبﻮلﻴت رول اساسﻰ دارد ﻣﻨرالﻫارن‬
‫بلﻨد است‪ .‬اﻣفبﻮلﻴت زﻣاﻧﻰ تشکﻴل ﻣﻰشﻮد کﻪ سﻨگ بزالتﻰ تحت حرارت ) ‪(550 759o C‬‬
‫و فشار فﻮق العاده زﻳاد قرار گﻴرد و تحﻮل ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫‪55‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤده ﻓصﻞ‬
‫ســﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ در ﻧتﻴجﻪ پروسﻪﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ تحت عﻮاﻣل ﻣختلف فزﻳکﻰ و‬
‫کﻴﻤﻴاوى در ا عﻤاق زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪.‬‬
‫عﻮاﻣل عﻤده ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم کﻪ سبب اﻧکشاف پروسﻪ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ ﻣﻰشﻮد عبارت از حرارت‪،‬‬
‫فشار و غلظت ﻣحلﻮلﻫاى کﻴﻤﻴاوى ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫فشار ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد حرارت با افزاﻳش عﻤق زﻣﻴﻦ‪ ،‬زﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم را بﻪ دو دستﻪ‪ :‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم بدون اﻧتقال و ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم با اﻧتقال تقسﻴم بﻨدى‬
‫ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫تکسچرﻫاى سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ شراﻳط تبلﻮر ﻣجدد سﻨگﻫاى ﻣذکﻮر را اﻧعکاس ﻣﻰدﻫد‬
‫تکسچرﻫاى سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ تﻮجﻴﻪ شده ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫ﻣرﻣــر‪ ،‬کﻮارســﻴت‪ ،‬گﻨاﻳــس و اﻣفبﻮلﻴــت از جﻤلﻪ ســﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ بﻪ حســاب‬
‫ﻣﻰروﻧد‪.‬‬

‫سﻮاﻻت‬
‫‪ -1‬سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ چگﻮﻧﻪ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد؟‬
‫‪ -2‬عﻮاﻣل عﻤده ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم را ﻧام بگﻴرﻳد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴزم را بﻪ چﻨد دستﻪ تقسﻴم ﻣﻰکﻨﻨد؟‬
‫‪ -4‬در بﻴﻦ تکسچر تﻮجﻴﻪ شده کدام تکسچرﻫا اﻧتشار وسﻴع دارد؟‬
‫‪ -5‬کدام ﻳک از سﻨگﻫاى ذﻳل از جﻤلﻪ سﻨگﻫاى ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ بﻪ حساب ﻣﻰرود‪:‬‬
‫ب‪ -‬کﻮارسﻴت ج‪ -‬اﻣفبﻮلﻴت د‪ -‬ﻫر سﻪ‬ ‫الف‪ -‬ﻣرﻣر‬
‫‪ -6‬فشار ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد ‪ ..................‬با ‪ ......................‬عﻤق‪ .........................‬ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫‪ -7‬کﻮارسﻴت چگﻮﻧﻪ سﻨگ است تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد؟‬
‫‪ -8‬درﻣﻮرد ﻣرﻣر ﻣعلﻮﻣات خﻮد را ارائﻪ بدارﻳد‪.‬؟‬
‫‪ -9‬آﻳا اﻣفبﻮلﻴت سﻨگ ﻣﻴتاﻣﻮرفﻴکﻰ است؟ اگر است دﻻﻳل تان را بگﻮﻳﻴد؟‬
‫‪ -10‬ﻣشخصات گﻨاﻳس را بﻴان ﻧﻤاﻳﻴد؟‬

‫‪56‬‬
 ‫بخش سﻮم‬
‫پروسﻪﻫاى خارجﻰ‬
‫پروســﻪﻫاى خارجﻰ ﻳا فعالﻴتﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ سطحﻰ از سببﻰ ﻧاﻣﻴده ﻣﻰشﻮﻧد کﻪ در‬
‫ســطح زﻣﻴﻦ در ﻫﻮاى آزاد صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪ .‬عﻮاﻣل عﻤده کﻪ در اﻳﻦ پروســﻪﻫا رول عﻤده‬
‫دارﻧد‪ :‬اتﻤﻮسفﻴر‪ ،‬بﻴﻮسفﻴر و ﻫاﻳدروسفﻴر ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫براى اﻳﻦ کﻪ در رابطﻪ بﻪ اﻳﻦ پروسﻪ بﻬتر بداﻧﻴد و سﻮاﻻت کﻪ ﻧزدتان وجﻮددارﻧد حل شده‬
‫بتﻮاﻧد‪ ،‬ﻣطالطﻪ فصلﻫاى اﻳﻦ بخش کﻪ ﻣﻮضﻮعات ﻣختلف در آن گﻨجاﻧﻴده شــده شﻤا را‬
‫در درﻳافت جﻮابات کﻤک خﻮاﻫد کرد‪ .‬شاﻳد بپرسﻴد پروسﺔ را کﻪ سبب تحﻮﻻت بزرگﻰ در‬
‫سطح زﻣﻴﻦ ﻣﻰگردد در چﻨد صفحﺔ کتاب آن را چگﻮﻧﻪ گﻨجاﻧﻴده شده ﻣﻰتﻮاﻧد؟‬
‫بلﻰ‪ ،‬پروســﻪﻫاى خارجﻰ‪ ،‬تغﻴﻴرات زﻳادى را در ســطح و قشــر زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد بﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ لحاظ داﻧشﻣﻨدان ســعﻰ ﻧﻤﻮدهاﻧد تا اﻳﻦ پروســﻪﻫا را در جﻬتﻫاى ﻣعﻴﻦ چﻮن‪:‬‬
‫تخرﻳب و ﻧرم شــدن احجار‪ ،‬اﻧتقال ﻳاتراﻧسپﻮرتﻴشﻦ احجار‪ ،‬تجﻤع ﻣحصﻮﻻت ﻣخروبﻪ در‬
‫فرورفتگــﻰ و اﻳجاد طبقات و ﻻﻳﻪﻫاى جدﻳد ﻣطالعﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ﻣطالعﻪ گســتردة اﻳﻦ جﻬات‬
‫کﻤک ﻣﻰکﻨد تا بﻪ عﻤق ﻣﻮضﻮعات رفتﻪ و ﻣﻨشأ عﻤلﻴات را جستجﻮ و درﻳافت کﻨﻴم‪.‬‬

‫‪57‬‬
 ‫ﻓصﻞ اول‬
‫ﻓﻌاﻟﻴتﻫاى جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ آبﻫاى سطحﻰ‬
‫ﻫﻤﺔ ﻣا و شــﻤا‪ ،‬درﻳاﻫا‪ ،‬اﻧﻬار و جﻮىﻫا را کﻪ آبﻫاى ســطحﻰ در آنﻫا جرﻳان دارﻧد دﻳده اﻳم‪ ،‬آﻳا‬
‫فکر کردهاﻳد کﻪ اﻳﻦ درﻳاﻫا چگﻮﻧﻪ تشکﻴل ﻣﻰشﻮﻧد و چگﻮﻧﻪ سبب تخرﻳب‪ ،‬اﻧتقال وترسب‬
‫ﻣﻮاد ﻣﻰگردﻧد؟‬
‫آبﻫاى ســطحﻰ ﻳا جارى‪ ،‬ﻣجﻤﻮعﺔ از بارﻧدهگﻰﻫاى اتﻤﻮســفﻴر‪ ،‬ذوب برف و ﻳخ و آبﻫاى‬
‫خارج شــده زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ﻣﻰباشد‪ .‬زﻣاﻧﻰکﻪ بارﻧدهگﻰ بﻪ وقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدﻧد جرﻳاﻧات کﻮچک در‬
‫ســطح زﻣﻴﻦ جارى گردﻳده کــﻪ بﻪ زودى جرﻳاﻧات کﻮچک با ﻫم ﻳکجا شــده‪ ،‬درﻳاچﻪﻫا و‬
‫درﻳاﻫا را تشکﻴل ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬
‫تــداوم جرﻳان و ﻣقدار آبﻫاى جارى‪ ،‬ﻣربﻮط بﻪ ﻣقدار بارﻧده گﻰﻫا‪ ،‬ذوب برف و ﻳخ و ﻣقدار‬
‫آبﻫاى خارج شده زﻣﻴﻨﻰ ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫سرعت حرکت آب ﻣربﻮط بﻪ ﻣقدار آب‪ ،‬زاوﻳﻪ ﻣﻴﻼن بستر درﻳا و بعضﻰ خصﻮصﻴات درهﻫا و‬
‫وادىﻫا است‪ .‬ﻫﻨگام تصادم آب با ﻧاﻫﻤﻮارىﻫاى بستر درﻳا و سﻮاحل درﻳا‪ ،‬سرعت جرﻳان آب‬
‫کاﻫش ﻳافتﻪ و جرﻳانﻫاى جداگاﻧﻪ از پاﻳﻴﻦ بﻪ باﻻ‪ ،‬از باﻻ بﻪ پاﻳﻴﻦ و ﻣاﻳل‪ ،‬ﻧســبت بﻪ ســﻤت‬
‫عﻤﻮﻣﻰجرﻳان‪ ،‬تغﻴﻴر جﻬت ﻣﻰدﻫﻨد کﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع حرکات سبب تﻼطم آب گردﻳده بستر درﻳا‬
‫و کﻨارهﻫاى آن را شستشﻮ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣخروبﻪ را با خﻮد اﻧتقال ﻣﻰدﻫد‪ .‬سرعت و ﻣقدار آب‬
‫ﻣرتبﻪ‬ ‫)‪(3 2‬‬ ‫در ﻫﻨگام ذوب برف (در بﻬار) و ذوب شدن ﻳخچالﻫا (ﻳخبﻨدانﻫا) در تابستان‬
‫افزاﻳش ﻣﻰﻳابد‪ .‬فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ آبﻫاى سطحﻰ عبارت است از‪:‬‬
‫‪ -1‬تخرﻳب احجار ﻳا سﻨﮓﻫا در بستر درﻳا‪ ،‬درهﻫا و وادىﻫا‬
‫‪ -2‬اﻧتﻘال ﻣﻮاد داﻧﻪدار‬
‫‪-3‬ترسب ﻣﻮاد داﻧﻪدار‬

‫‪58‬‬
 ‫‪ -1‬ﻋﻤﻞ تخرﻳباتﻰ آبﻫاى جارى‬
‫درﻳاﻫــا و درﻳاچﻪﻫــا ﻣعﻤﻮﻻً دو ﻧﻮع عﻤل تخرﻳباتﻰ دارﻧد؛ کــﻪ ﻳکﻰ آن عﻤقﻰ و دﻳگرى آن‬
‫جاﻧبﻰ ﻣﻰباشــد تخرﻳب بســتر درﻳا تﻮســط آب درﻳا را تخرﻳب عﻤقﻰ و تخرﻳب دﻳﻮارﻫا و‬
‫کﻨارﻫاى آن را تخرﻳب جاﻧبﻰ ﻣﻰﻧاﻣﻨد تخرﻳب عﻤقﻰ در حقﻴقت ﻣقدﻣﺔ براى تخرﻳب جاﻧبﻰ‬
‫شــﻤرده ﻣﻰشــﻮد بﻪ ﻫراﻧدازة کﻪ تخرﻳب عﻤقﻰ زﻳاد باشــد درة کﻪ درﻳا در آن جرﻳان دارد‬
‫تﻨگتر و دﻳﻮارﻫاى آن بﻪ شکل عﻤﻮدى بلﻨد ﻣﻰگردد‪ .‬سرعت تخرﻳب عﻤقﻰ ﻣربﻮط بﻪ عﻮاﻣل‬
‫ﻣختلف؛ از قبﻴل‪ :‬درجﻪ سختﻰ احجار ﻳا سﻨگﻫاى تخرﻳب شﻮﻧده‪ ،‬ﻣﻴﻼن بستر درﻳا و ﻣقدار‬
‫آب است‪ .‬در بستر درﻳا ﻣﻰتﻮاﻧد ساحات ﻫﻤﻮارى تشکﻴل گردﻧد کﻪ بﻪﻧام تﻴراسﻫاى عرضﻰ‬
‫ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪ .‬تخرﻳب ســﻨگﻫاى بســتر درﻳا بعضاً بﻪ ﻧسبت سختﻰﻫاى ﻣتفاوت سﻨگﻫاى‬
‫بســتر‪ ،‬فراز و ﻧشﻴب پﻴدا ﻧﻤﻮده‪ ،‬کﻪ سبب بﻪوجﻮد آﻣدن آبشارﻫا ﻣﻰگردﻧد‪ .‬آبشارﻫاى خﻴلﻰ‬
‫قشــﻨگ و عظﻴم در ﻣسﻴر درﻳاى کابل‪ ،‬در ﻧاحﻴﻪ تﻨگﻰ غارو‪ ،‬درﻳاى سالﻨگ و دﻳگر درﻳاﻫاى‬
‫افغاﻧستان قرار دارﻧد‪.‬‬
‫آبشــارﻫا داراى ارتفاع زﻳاد ﻣﻰباشﻨد ﻣث ً‬
‫ﻼ‪ :‬آبشار کﻮلﻤبﻮ در ﻣســﻴر درﻳاى زاﻣبﻴزى (افرﻳقا)‬
‫‪ 427‬ﻣتر ارتفاع دارد‪ .‬عرض آبشــارﻫا ﻣربﻮط بﻪ عرض درﻳا و ﻣقدار آب اســت‪ .‬ﻣث ً‬
‫ﻼ‪ :‬آبشــار‬
‫آﻳگﻮاسﻮ در ﻣسﻴر درﻳاى پاران در اﻣرﻳکاى جﻨﻮبﻰ‪ ،‬عرﻳضترﻳﻦ آبشار (‪ 2700‬ﻣتر) ﻣحسﻮب‬
‫ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ضربات شــدﻳد آب در قســﻤت تحتاﻧﻰ آبشار چقرىﻫاى دﻳگ ﻣاﻧﻨد را اﻳجاد ﻧﻤﻮده‪ ،‬کﻪ کف‬
‫آنﻫا پاﻳﻴﻦتر از ﻣقطع طﻮلﻰ درﻳا ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫گردش آب در چﻨﻴﻦ دﻳگﻫا‪ ،‬ســبب تخرﻳب و شستشــﻮى احجار ﻣﻰگردد؛ طﻮرى کﻪ قب ً‬
‫ﻼ‬
‫تذکر داده شد عﻼوه بر تخرﻳب عﻤقﻰ‪ ،‬تخرﻳب جاﻧبﻰ ﻧﻴز تاثﻴر خﻮد را در تشکﻴل درهﻫا وارد‬
‫ﻣﻰﻧﻤاﻳد آب قابلﻴت شستشــﻮى دﻳﻮارﻫاى جابﻨﻰ وادىﻫا و درهﻫا را داشــتﻪ و آن را عرﻳض‬
‫ﻣﻰسازد‪ .‬تخرﻳب جاﻧبﻰ زﻳادتر در وقت ازدﻳاد شدﻳد آب در درﻳا ﻳعﻨﻰ در ﻣﻮسم آب خﻴزى‬
‫شدﻳد ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪59‬‬
 ‫شکل (‪ )1-1‬عﻤل تخربﻴاتﻰ آبﻫاﻳﻰ جارى را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬
‫ﻫرگاه تخرﻳب جاﻧبﻰ درﻳا بﻴشــتر و شــدﻳد باشد‪ ،‬دره شــکل حرف ‪ V‬را بخﻮد ﻣﻰگﻴرد در‬
‫صﻮرت تﻮسعﻪ داﻣﻨﺔ تخرﻳب بﻪ ﻣرور زﻣان شکل فﻮق بﻪ شکل حرف ‪ u‬تغﻴﻴر ﻣﻰکﻨد کﻪ در‬
‫اﻳﻦ صﻮرت ﻧظر بﻪ تقﻮﻳت شــدﻳد تخرﻳب جاﻧبــﻰ‪ ،‬دره عرﻳض گردﻳده کﻪ عرض آن چﻨدﻳﻦ‬
‫ﻣرتبﻪ زﻳادتر از عﻤق آن ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪ -2‬اﻧتﻘال ﻣﻮاد داﻧﻪ دار‬

‫دﻳﻮارﻫاى ساحلﻰ در ﻧتﻴجﺔ پروسﻪ تخرﻳباتﻰ آب جارى تخرﻳب ﻣﻰگردد سﻨگﻫاى تخرﻳب‬
‫شــده تﻮســط آب بﻪ ســﻤت جرﻳان ﻣﻨتقل ﻣﻰگردﻧد ﻣﻮاد ﻣﻴده داﻧﻪ بﻪ شکل شﻨاور و ﻣﻮاد‬
‫بزرگداﻧﻪ بﻪ شــکل غلتان در بســتر درﻳا حرکت ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد بﻪ ﻫراﻧدازهﻳﻰ کﻪ سرعت حرکت‬
‫آب زﻳاد باشد‪ ،‬بﻪ ﻫﻤاناﻧدازه ﻣﻮاد تخرﻳب شده بﻪ شکل شﻨاور و غلتان‪ ،‬بﻪ بستر درﻳا ﻣﻨتقل‬
‫ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫ﻣث ً‬
‫ﻼ آب با ســرعت ) ‪ ( 0 ,16‬ﻣتر فﻰ ثاﻧﻴﻪ ســرﻣﻪ رﻳگ و با ســرعت ‪ 12‬ﻣتر فﻰ ثاﻧﻴﻪ‪ ،‬کﻨده‬
‫سﻨگﻫاى را کﻪ حجم آن ‪ 500‬ساﻧتﻰ ﻣتر ﻣکعب باشد‪ ،‬اﻧتقال ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫‪60‬‬
‫ﻣقدار ﻣﻮادىکﻪ بﻪ حالت شﻨاور‪ ،‬تﻮسط درﻳاﻫا حﻤل ﻣﻰگردﻧد ﻣﻴلﻴﻮنﻫا تﻦ در ﻳک سالاﻧدازه‬
‫گﻴرى شده است‪ .‬درﻳاى والگا در روسﻴﻪ ساﻻﻧﻪ ‪ 43‬ﻣﻴلﻴﻮن تﻦ ‪ ،‬درﻳاى کﻮﻫستاﻧﻰ سﻨد ‪446‬‬
‫ﻣﻴلﻴﻮن تﻦ و درﻳاى آﻣﻮ (‪ )570‬ﻣﻴلﻴﻮن تﻦ ﻣﻮاد را اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬
‫ﻣﻮاد ﻣﻨتقلﻪ تﻮسط جرﻳان آب در ابتدا بﻪ شکل تﻴغﻪ دار بﻮده بعد از آنکﻪ فاصلﻪﻫاى زﻳادى‬
‫را ﻣﻰپﻴﻤاﻳﻨد بﻪ شــکل لشــم و صﻴقل شده در ﻣﻰآﻳﻨد‪ .‬کﻨده ســﻨگﻫا و جغلﻪ سﻨگﻫا بر‬
‫اســاس اصطکاک کﻪ ﻳکﻰ با دﻳگر و بســتر درﻳا تﻮلﻴد ﻣﻰکﻨد قسﻤت اعظم حجم خﻮد را از‬
‫دست داده کﻨده سﻨگﻫا بﻪ جغلﻪ سﻨگﻫا و سﻨگچلﻫا و باﻻخره سﻨگچلﻫا بﻪ رﻳگ ﻣبدل‬
‫ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫بﻪطﻮر عﻤﻮم گفتﻪ ﻣﻰشــﻮد کﻪ جغلﻪسﻨگ بعد از طﻰ فاصلﻪ ‪ 1000‬کﻴلﻮ ﻣتر با ﻫر کثافتﻰ‬
‫کﻪ باشــد در ﻣســﻴر جرﻳان آب شــکل رﻳگ را بﻪ خﻮد ﻣﻰگﻴرد‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ لحاظ است کﻪ در‬
‫دﻫاﻧﻪﻫاى وادىﻫاى درﻳاﻳﻰ ﻣﻨاطق ﻫﻤﻮار‪ ،‬بجز رﻳگ ﻫﻴچ وقت ﻣﻮاد بزرگ داﻧﻪ‪ ،‬جغلﻪ سﻨگ‬
‫و سﻨگچل بﻪ ﻣشاﻫده ﻧﻤﻰرسد‪.‬‬

‫‪-3‬ترسب ﻣﻮاد داﻧﻪ دار‬

‫ﻼ گفتﻴم کﻪ ﻣﻮاد داﻧﻪ دار با جســاﻣتﻫاى ﻣختلف‪ ،‬تﻮســط جرﻳاﻧــات آب اﻧتقال ﻣﻰﻳابﻨد‬‫قب ً‬
‫زﻣاﻧﻰکﻪ سرعت جرﻳان آب کاﻫش ﻣﻰﻳابد‪ ،‬ﻣﻮاد داﻧﻪ دار ﻧﻴز ﻧظر بﻪ جساﻣت شروع بﻪترسب‬
‫ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫در ابتدا ﻣﻮاد بزرگ داﻧﻪ ﻣاﻧﻨد جغلﻪ سﻨگﻫا رسﻮب ﻧﻤﻮده و ﻣﻮاد خﻮرد داﻧﻪ بﻪ حرکت اداﻣﻪ‬
‫ﻣﻰدﻫﻨد در جاى دﻳگر ســﻨگچلﻫا و در اخﻴر رﻳگ ﻣﻴده داﻧﻪ تﻪ ﻧشــﻴﻦ ﻣﻰشﻮد و زﻣاﻧﻰ کﻪ‬
‫آب تبخﻴر گردد‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣﻨحلﻪ (ذرات بســﻴار کﻮچک) رسﻮب ﻣﻰکﻨﻨد و اﻧﻮاع ﻣختلف سﻨگ و‬
‫طبقات راسبﻪ را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد‪.‬‬

‫‪61‬‬
 ‫شکل (‪)1-2‬ترسب ﻣﻮاد داﻧﻪ دار‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‬
‫آبﻫاى باران و برف از طرﻳق ﻣسامﻫا و ﻣﻨفذﻫاى طبقات زﻣﻴﻦ‪ ،‬بﻪ داخل طبقات ﻧفﻮذ ﻧﻤﻮده‬
‫و در اعﻤاق ﻣختلف قرار ﻣﻰگﻴرﻧد‪ ،‬ﻫمچﻨان ﻳک قسﻤت از آبﻫاى ابحار و بحﻴرهﻫا ﻧﻴز داخل‬
‫طبقات ﻣﻰگردﻧد کﻪ ﻳکجا با آبﻫاى برف و باران‪ ،‬آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ را تشکﻴل ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬
‫کﻤﻴت آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ وابستﻪ بﻪ اﻧﻮاع دﻳگر آبﻫا؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬بخارات ﻣگﻤاﻳﻰ و آب وابستﻪ در‬
‫شــبکﺔ کرستالﻰ ﻣﻨرالﻫا ﻧﻴز ﻣﻰباشﻨد؛ اﻣا آبﻫاى اخﻴرالذکر ﻫﻴچ ﻧﻮع فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬
‫را اﻧجام ﻧﻤﻰدﻫﻨد‪ .‬تﻨﻬا آب جاذبﻮى حاﻳز اﻫﻤﻴت اســت اﻳﻦ ﻧﻮع آب ﻣســاﻣات زﻳادتر از ﻳک‬
‫ﻣلــﻰ ﻣترى و خالﻰگاهﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ را پر ﻧﻤﻮده‪ ،‬تحت تاثﻴر قﻮه جاذبﻪ حرکت ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ اﻧﻮاع ﻣختلف دارﻧد‪ .‬آبﻫاى داخل خاک‪ ،‬آبﻫاى ﻣﻮسﻤﻰفﻮقاﻧﻰ‪ ،‬آبﻫاى‬
‫طبقﻪﻳــﻰ‪ ،‬آبﻫاى بﻴﻦ طبقات‪ ،‬آبﻫاى درزى و غﻴره از جﻤلﺔ اﻧﻮاع ﻣﻬم آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‬
‫ﻣحسﻮب ﻣﻰگردﻧد‪ .‬آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد آبﻫاى سطحﻰ فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ داشتﻪ‬
‫و عﻤل تخرﻳباتﻰ را اﻧجام ﻣﻰدﻫﻨد‪ .‬آب زﻳر زﻣﻴﻨﻰ در ﻣسﻴر حرکت خﻮد‪ ،‬سﻨگﻫا را شستشﻮ‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻣﻮاد تخرﻳب شــده را با خﻮد اﻧتقــال ﻣﻰدﻫﻨد‪ ،‬کﻪ بعدا ً ﻣﻮاد ﻣﻨحلﻪ در خالﻰگاهﻫاى‬
‫زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‪ ،‬باعث تشکﻴل سﻨگﻫا و ﻣﻨرالﻫا ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪62‬‬
‫شکل (‪ )1-3‬طبقات آب دار زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‬

‫تخرﻳب‪ ،‬اﻧتﻘال وترسب‬

‫آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ اولتر از ﻫﻤﻪ قابلﻴت اﻧحﻼل احجار را کﻪ در ﻣسﻴر حرکت شان قرار دارﻧد‪،‬‬
‫دارا ﻣﻰباشﻨد کﻪ اﻳﻦ پروسﻪ بﻪﻧام عﻤل تخرﻳباتﻰ آب زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ﻳاد ﻣﻰشﻮد آب زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‬
‫جاذبــﻮى قدرت شستشــﻮى احجــار را دارد‪ ،‬ﻳعﻨﻰ ﻣﻰتﻮاﻧد بﻪ صــﻮرت ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ احجار را‬
‫تخرﻳب و ﻣﻮاد ﻣﻨحلﺔ شستشﻮ شده را از ﻳکجاى بﻪ جاى دﻳگر ﻣﻨتقل و در خالﻰگاهﻫاى‬
‫زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ﻳا سطح زﻣﻴﻦ جابﻪجا ساختﻪ‪ ،‬باعث تشکﻴل احجار و ﻣﻨرالﻫاى جدﻳد گردد‪.‬‬
‫پروســﺔ کارى و شستشــﻮى ذرات گرد ﻣاﻧﻨد از جﻤلﻪ پدﻳدهﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ اســت کﻪ با‬
‫فعالﻴــت آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ارتباط دارد عــﻼوه بر آن آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ درعﻤلﻴات دﻳگر از‬
‫قبﻴل‪ :‬لغزش‪ ،‬گل فشانﻫا‪ ،‬فرساﻳش‪ ،‬ﻳخبﻨدىﻫاى داﻳﻤﻰسﻬم بارزى ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬

‫‪63‬‬
 ‫شﻜﻞ (‪ )1-4‬تخرﻳب سﻨﮓﻫاى آﻫﻜﻰ را تﻮسط آبﻫاى زﻳر زﻣﻨﻴﻰ ﻧشان‬
‫ﻣﻰدﻫد‬
‫عﻤــل تخرﻳب و اﻧحﻼل احجار ﻣعﻴﻨﻪ ذرﻳعﻪ آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ و ســطحﻰ باعث تشــکﻴل‬
‫خالﻰگاهﻫاى بﻪﻧام کارست‪ ،‬ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪64‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤده ﻓصﻞ‬
‫آبﻫاى سطحﻰ ﻳا جارى ﻣجﻤﻮعﺔ بارﻧدهگﻰﻫاى اتﻤﻮسفﻴر‪ ،‬ذوب برف و ﻳخ و آبﻫاى خارج‬
‫شده از زﻳر زﻣﻴﻦ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫ســرعت حرکت آب ﻣربﻮط بﻪ ﻣقدار آب‪ ،‬زاوﻳﻪ ﻣﻴﻼن بستر درﻳا و بعضﻰ خصﻮصﻴات درهﻫا‬
‫و وادىﻫاست‪.‬‬
‫فعالﻴــت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ آبﻫاى ســطحﻰ عبارتاﻧــد از‪:‬تخرﻳب احجار‪ ،‬اﻧتقــال ﻣﻮاد داﻧﻪ دار‬
‫وترسب ﻣﻮاد داﻧﻪ دار‪.‬‬
‫درﻳاﻫــا و درﻳاچﻪﻫــا ﻣعﻤﻮﻻً دو ﻧﻮع عﻤل تخرﻳباتﻰ دارﻧد کــﻪ ﻳکﻰ آن عﻤقﻰ و دﻳگرى آن‬
‫جاﻧبﻰ ﻣﻰباشد‬
‫تخرﻳب سﻨگﻫاى بستر درﻳا بعضاً ﻧسبت سختﻰﻫاى ﻣتفاوت سﻨگﻫاى بستر‪ ،‬فراز و ﻧشﻴب‬
‫پﻴدا ﻧﻤﻮده کﻪ سبب بﻪوجﻮد آﻣدن آبشارﻫا ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫دﻳﻮارﻫاى ســاحلﻰ درﻳا در ﻧتﻴجﻪ پروســﻪ تخرﻳباتﻰ آب جارى تخرﻳب ﻣﻰگردد سﻨگﻫاى‬
‫تخرﻳب شده تﻮسط آب بﻪ سﻤت جرﻳان ﻣﻨتقل ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫ﻣﻮاد ﻣﻴده داﻧﻪ بﻪ شــکل شــﻨاور و ﻣﻮاد بزرگداﻧﻪ بﻪ شــکل غلتان در بســتر درﻳا حرکت‬
‫ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫زﻣاﻧــﻰ کﻪ ســرعت جرﻳــان آب کاﻫش ﻣﻰﻳابد‪ ،‬ﻣﻮاد داﻧﻪ دار ﻧﻴز ﻧظر بﻪ جســاﻣت شــروع‬
‫بﻪترسب ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫آبﻫــاى باران و برف ﻫمچﻨان ﻳک قســﻤت از آبﻫاى ابحــار و بحﻴره داخل طبقات زﻣﻴﻦ‬
‫گردﻳده و آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ را تشکﻴل ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬
‫آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد آبﻫاى سطحﻰ فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ داشتﻪ و عﻤل تخرﻳباتﻰ‬
‫را اﻧجام ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ در ﻣســﻴر حرکت خﻮد سﻨگﻫا را شستشﻮ ﻧﻤﻮده و ﻣﻮاد تخرﻳب شده را‬
‫با خﻮد اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد کﻪ بعدا ً ﻣﻮاد ﻣﻨحلﻪ در خالﻰگاهﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ باعث تشکﻴل سﻨگﻫا‬
‫و ﻣﻨرالﻫا ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪65‬‬
 ‫سﻮاﻻت ﻓصﻞ‬
‫‪ -1‬سرعت حرکت آب ﻣربﻮط بﻪ کدام عﻮاﻣل است؟‬
‫‪ -2‬فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ آبﻫاى جارى ﻳا سطحﻰ شاﻣل کدام پروسﻪﻫا است؟‬
‫‪ -3‬درﻳاﻫا و درﻳاچﻪﻫا چﻨد ﻧﻮع عﻤل تخرﻳباتﻰ دارﻧد؟ ﻫر کدام را ﻣختصرا ً شرح دﻫﻴد؟‬
‫‪ -4‬آبشارﻫاى کﻪ در ﻣسﻴر درﻳاى کابل وجﻮد دارد ﻧام بگﻴرﻳد ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻫرگاه تخرﻳب جاﻧبﻰ دره بﻴشتر و شدﻳد باشد دره کدام شکل را بﻪ خﻮد ﻣﻰگﻴرد؟‬
‫‪ -6‬درﻳاﻫاى والگا‪ ،‬سﻨد و آﻣﻮ ساﻻﻧﻪ چﻪ ﻣقدار ﻣﻮاد تخرﻳب شده را اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد؟‬
‫‪ -7‬زﻣاﻧﻰکﻪ سرعت جرﻳان آب درﻳا کاﻫش ﻳابد کدام ﻣﻮاد ذﻳل در ابتدا ترسب ﻣﻰکﻨد‪:‬‬
‫ب‪ -‬سﻨگچلﻫا‬ ‫الف‪ -‬ﻣﻮاد بزرگداﻧﻪ (جغلﻪ سﻨگ)‬
‫د‪ -‬کاربﻨاتﻫا‬ ‫ج‪ -‬ﻣﻴدهداﻧﻪ (رﻳگﻫا)‬
‫‪ -8‬آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ از کدام آبﻫاى ذﻳل تشکﻴل ﻣﻰشﻮﻧد‪:‬‬
‫ب‪ -‬آبﻫاى برف ذوب شده‬ ‫الف‪ -‬آبﻫاى باران‬
‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‬ ‫ج‪ -‬آبﻫاى ابحار و بحﻴره‬
‫‪ -9‬آبﻫــاى زﻳر زﻣﻴﻦ اﻧﻮاع ﻣختلف دارﻧــد‪ ..................‬از جﻤلﻪ اﻧﻮاع ﻣﻬم آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‬
‫ﻣحسﻮب ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫‪ -10‬ﻣﻮاد ﻣﻨتقلﻪ تﻮسط جرﻳان آب در ابتدا بﻪ شکل ‪ ....................‬بﻮده بعد از آنکﻪ فاصلﻪﻫاى‬
‫زﻳادى را ﻣﻰپﻴﻤاﻳﻨد بﻪ شکل ‪ ............................‬در ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬

‫‪66‬‬
 ‫ﻓصﻞ دوم‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ ﻳخچالﻫا‬
‫با شــﻨﻴدن اصطﻼح ﻳخچال ســﻮاﻻتﻰ گﻮﻧاگﻮﻧﻰ براى تان پﻴدا ﻣﻰشﻮد کﻪ ﻳخچال چﻴست؟‬
‫چگﻮﻧﻪ تشــکﻴل ﻣﻰشــﻮد؟ چگﻮﻧﻪ فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ دارد؟ آﻳا در کشﻮر ﻣا ﻫم ﻳخچالﻫا‬
‫وجﻮد دارﻧد و ﻳا خﻴر؟‬
‫اگر بگﻮﻳﻴم کﻪ ســاحات ﻣساعد براى تجﻤع ﻳخﻫا عبارت از قلل ﻫﻤﻮار کﻮهﻫا‪ ،‬فرورفتگﻰﻫاى‬
‫ﻣحاط بﻪ آنﻫا‪ ،‬دﻫاﻧﻪﻫاى آتشفشــانﻫاى خاﻣﻮش ﻣﻰباشــﻨد؛ پــس گفتﻪ ﻣﻰتﻮاﻧﻴد کﻪ در‬
‫کشﻮر ﻣا اﻳﻦ ﻳخچالﻫا در کجا ﻣﻮقعﻴت داشتﻪ باشﻨد؟‬
‫ﻫمچﻨــان ﻣﻰخﻮاﻫﻴــد بداﻧﻴدکﻪ ﻳخچالﻫاى بــزرگ در کدام ﻧقاط جﻬــان ﻣﻮقعﻴت دارﻧد و‬
‫فعالﻴتﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ آنﻫا چﻪ اﻫﻤﻴت دارﻧد؟‬
‫در اﻳﻦ فصل کﻮشــش شــده کﻪ ﻣعلﻮﻣات ﻣختصر؛ اﻣا ﻣفﻴد در ﻣﻮرد ﻳخچالﻫا ارائﻪ شﻮد‪ ،‬تا‬
‫شﻤا بتﻮاﻧﻴد با استفاده از آنﻫا بﻪ ﻣعلﻮﻣات خﻮد بﻰافزاﻳد و در صﻮرت ضرورت آن را شﻨاساﻳﻰ‬
‫کرده و فعالﻴتﻫاى اﻧجام شده تﻮسط آنﻫا را تشخﻴص ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-1‬ﻳخچالﻫا را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪67‬‬
 ‫ﻳخچال‬
‫بارﻧدهگﻰﻫاى اتﻤﻮسفﻴرى بﻪ خصﻮص برفﻫا سبب بﻪوجﻮد آﻣدن ﻳخچالﻫا ﻣﻰگردﻧد‪ .‬ساحات‬
‫ﻣســاعد براى تجﻤع ﻳخﻫا عبارت از قلﻪﻫاى ﻧســبتاً ﻫﻤﻮار کﻮهﻫا و فرورفتگﻰﻫاى ﻣحاط بﻪ‬
‫آنﻫا ﻣﻰباشﻨد اکثر اوقات در جﻨاح کﻮهﻫا‪ ،‬ﻳخچالﻫاى خﻮرد ﻧﻴز تشکﻴل ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫ﻳخچــال در ﻣحــل ﻣﻮقعﻴت خﻮد براثر قﻮة وزن عرﻳض گردﻳده کﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد ســرازﻳر شــده و‬
‫قســﻤتﻫاى باﻻﻳﻰ درة درﻳاﻳﻰ را احاطﻪ ﻧﻤاﻳد و بعدا ً بﻪطرف پاﻳﻴﻦ تحت تاثﻴر قﻮه جاذبﻪ بﻪ‬
‫شکل کتلﻪ بزرگ چﻨدﻳﻦ کﻴلﻮ ﻣترى‪ ،‬لغزﻳده و تخرﻳباتﻰ را در قبال ﻣﻰداشتﻪ باشد‪.‬‬
‫فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ ﻳخچال کﻮﻫســتاﻧﻰ ﻣشــتﻤل پروســﻪﻫاى ذﻳل است‪ :‬تخرﻳب سﻨگﻫا‪،‬‬
‫اﻧتقال ﻣﻮاد داﻧﻪ دار و تجﻤع ﻣﻮاد تﻮسط ﻳخچالﻫا‪.‬‬

‫پروسـﻪ تخرﻳب‪ :‬ﻫﻨگام حرکت ﻳخچالﻫا بروى درهﻫا پروســﻪ تخرﻳب صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‬
‫طﻮرىکﻪ ﻳخچال ﻣﻮاد غﻴر ﻣســتحکم ســطح دره و جﻨاح کﻮهﻫــا را تخرﻳب ﻧﻤﻮده و با خﻮد‬
‫اﻧتقال ﻣﻰدﻫد کﻪ در ﻧتﻴجﻪ ســطح درهﻫا صﻴقل و لشــم ﻣﻰگــردد‪ .‬ﻫمچﻨان ﻳخچالﻫا در‬
‫ﻫﻨگام حرکت خﻮد چقرىﻫاى را در کف درهﻫا اﻳجاد ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬درهاى کﻪ از آن ﻳخچال عبﻮر‬
‫کرده باشد داراى شکل ﻣخصﻮص‪ ،‬دﻳﻮارﻫاى ﻫﻤﻮار و بستر پﻬﻦ شده تشت ﻣاﻧﻨد‪ ،‬ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫اﻧتﻘال وترسب ﻣﻮاد ﻳخچاﻟﻰ‬
‫طﻮرىکــﻪ در عﻤل تخرﻳباتﻰ ﻳخچالﻰ ذکر کردﻳم کﻪ ﻳخچالﻫا باعث تخرﻳب ﻣﻮاد ﻣﻰگردﻧد‬
‫پس اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣخروبﻪ کﻪ ﻣقدار آنﻫا ﻧﻴز زﻳاد ﻣﻰباشــد تﻮسط ﻳخچالﻫا ﻣﻨتقل و بعدا ً بروى‬
‫سطح زﻣﻴﻦترسب ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ترسبات ﻳخچالﻰ را بﻪﻧام ﻣﻮرﻳﻦ ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫تﻤام ﻣﻮاد داﻧﻪ دار کﻪ تﻮسط ﻳخچالﻫا تخرﻳب و ﻣﻨتقل ﻣﻰگردﻧد بدون ردﻳف بﻨدى بﻮده در‬
‫بﻴﻦ آنﻫا بر عﻼوه داﻧﻪﻫاى بزرگ‪ ،‬ذرات گرد ﻣاﻧﻨد ﻧﻴز ﻣشاﻫده ﻣﻰگردد ﻳخچالﻫا ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‬
‫کﻨده ســﻨگﻫاى تﻴغﻪ دار و ﻣدور و حتﻰ کتلﻪﻫاى ﻣکﻤل احجار را ﻣﻨتقل ﻧﻤاﻳﻨد تﻤام ﻣﻮاد‬
‫اﻧتقال ﻳافتﻪ تﻮســط ﻳخچال بعد از ذوب ﻳخچالﻫا بروى ســطح زﻣﻴﻦ باقﻰ ﻣاﻧده و بﻪ شکل‬
‫ﻣﻮرﻳﻦ ساکﻦترسب ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫ﻳخچالﻫاى کﻮﻫســتاﻧﻰ در قسﻤت شﻤال شرق افغاﻧستان ﻣﻮقعﻴت دارﻧد ﻳخچالﻫاى بزرگ‬

‫‪68‬‬
‫در قســﻤت شــرق ﻫﻨدوکش‪ ،‬در قســﻤت ﻣجراى فﻮقاﻧﻰ درﻳاﻫاى پﻨجشــﻴر و الﻴﻨگار باﻻى‬
‫سلســلﻪ کــﻮه واخان‪ ،‬در ﻫــر دو جﻨاح درة درﻳاى واخان‪ ،‬باﻻى سلســلﻪ کﻮه ســفﻴد خرس‬
‫بدخشان ﻣﻮقعﻴت دارﻧد‪.‬‬
‫اﻫﻤﻴت عﻤلﻰ ﻳخچالﻫاى افغاﻧستان در اﻳﻦ است کﻪ بسﻴارى درﻳاﻫاى قسﻤت شﻤال شرقﻰ‬
‫کشﻮر را تغذﻳﻪ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-2‬اﻧتقال ﻣﻮاد ﻳخچالﻰ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪69‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬
‫بارﻧدهگﻰﻫاى اتﻤﻮسفﻴر بﻪخصﻮص برف سبب بﻪوجﻮد آﻣدن ﻳخچالﻫا ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫ساحات ﻣساعد براى تشکﻴل ﻳخچال عبارت از قلل ﻫﻤﻮار کﻮهﻫا و فرورفتگﻰﻫاى ﻣحاط بﻪ‬
‫آنﻫا ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫عﻤل جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ ﻳخچال ﻣشتﻤل پروسﻪﻫاى ذﻳل است‪ :‬تخرﻳب سﻨگﻫا‪ ،‬اﻧتقال ﻣﻮاد‪،‬ترسب‬
‫ﻣﻮاد‪.‬‬
‫ﻳخچالﻫا ﻣﻮاد غﻴر ﻣستحکم سطح دره و جﻨاحﻫاى کﻮهﻫا را تخرﻳب ﻧﻤﻮده و با خﻮد اﻧتقال‬
‫ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫درة کﻪ از آن ﻳخچال عبﻮر کرده باشد داراى شکل ﻣخصﻮص‪ ،‬دﻳﻮارﻫاى ﻫﻤﻮار و بستر پﻬﻦ‬
‫شدة تشت ﻣاﻧﻨد ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ﻣﻮاد ﻣﻨتقلﻪ تﻮسط ﻳخچالﻫا‪ ،‬باﻻخره در سطح زﻣﻴﻦترسب ﻧﻤﻮده وترسبات ﻳخچالﻰ بﻪﻧام‬
‫ﻣﻮرﻳﻦ را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد‪.‬‬
‫ﻳخچالﻫاى کﻮﻫستاﻧﻰ در قسﻤت شﻤال شرق افغاﻧستان ﻣﻮقعﻴت دارﻧد‪.‬‬
‫اﻫﻤﻴت عﻤلﻰ ﻳخچالﻫاى افغاﻧســتان در اﻳﻦ است کﻪ بسﻴارى درﻳاﻫاى افغاﻧستان را تغذﻳﻪ‬
‫ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫سﻮاﻻت‬
‫‪ -1‬ﻳخچالﻫا چگﻮﻧﻪ از ﻣحل خﻮد بﻰجا شده و بﻰجاﻳﻰ آنﻫا سبب چﻪ ﻣﻰشﻮد؟‬
‫‪ -2‬عﻼوه بر تخرﻳب ﻣﻮاد غﻴر ﻣســتحکم سطح دره و جﻨاج کﻮهﻫا‪ ،‬کدام فعالﻴتﻫاى دﻳگر را‬
‫ﻳخچالﻫا اﻧجام ﻣﻰدﻫﻨد؟‬
‫‪-3‬ترکﻴب ﻣﻮاد کﻪ تﻮسط ﻳخچالﻫا اﻧتقال ﻣﻰﻳابﻨد چگﻮﻧﻪ است؟‬
‫‪ -4‬اﻫﻤﻴت عﻤلﻰ ﻳخچالﻫاى افغاﻧستان در چﻪ است؟‬
‫‪ -5‬ﻳخچالﻫاى کﻮﻫســتاﻧﻰ در کدام قسﻤتﻫاى افغاﻧستان ﻣﻮقعﻴت دارﻧد؟ جﻮاب درست را‬
‫ﻧشاﻧﻰ کﻨﻴد‪.‬‬
‫د‪ -‬جﻨﻮب شرق‬ ‫ج‪ -‬شرق‬ ‫ب‪ -‬شﻤال غرب‬ ‫الف‪ -‬شﻤال شرق‬
‫‪ -6‬ﻳخچالﻫــا ﻣﻰتﻮاﻧﻨــد ‪ ....................‬تﻴغﻪ دار و ﻣدور و حتــﻰ ‪ ....................‬ﻣکﻤل احجار را‬
‫ﻣﻨتقل ﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫‪-7‬ترسبات ﻳخچالﻰ را بﻪﻧام ‪ ....................‬ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫‪ -8‬ﻫﻨگام حرکت ﻳخچالﻫا بﻪ روى درهﻫا کدام پروسﻪ صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪:‬‬
‫د‪ -‬الف و ب‬ ‫ج‪-‬ترسب ﻣﻮاد‬ ‫ب‪ -‬اﻧتقال ﻣﻮاد‬ ‫الف‪ -‬تخرﻳب ﻣﻮاد‬

‫‪71‬‬
 ‫ﻓصﻞ سﻮم‬
‫ﻓﻌاﻟﻴت جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ بادﻫا‬
‫اﻳﻦ پدﻳده طبﻴعﻰ را ﻫﻤﺔ ﻣا و شﻤا ﻣﻰشﻨاسﻴم؛ حتﻰ بﻪ اﻧﻮاع ﻣختلف آنﻫا بلد ﻫستﻴم زﻳرا‬
‫کشﻮر ﻣا در ﻣﻨاطق ﻣختلف داراى بادﻫاى ﻣختلف است‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ســرعت بادﻫا ﻫم کم و بﻴش ﻣﻰداﻧﻴد بادﻫاى ﻧرم و ﻣﻼﻳم صبحگاﻫﻰ‪،‬بادﻫاى ســرد‬
‫ﻣﻮســم زﻣستاﻧﻰ‪ ،‬بادﻫاى تﻨد و ســرﻳع خزاﻧﻰ را دﻳده‬
‫اﻳد؛ اﻣا خﻮشــبختاﻧﻪ در کشــﻮر ﻣا بادﻫــاى تﻮفاﻧﻰ کﻪ‬
‫سبب تخرﻳبات بزرگ گردﻧد‪ ،‬وجﻮد ﻧدارد‪.‬‬
‫با وجﻮد آنکﻪ پدﻳدة بــاد ﻫا را در طﻮل حﻴات‪ ،‬تقرﻳباً‬
‫ﻫﻤﻪ روزه ﻣشــاﻫده و حس ﻣﻰکﻨﻴد اﻣا شاﻳد در ﻣﻮرد‬
‫اﻳجاد‪ ،‬حرکت‪ ،‬فعالﻴت و تخرﻳبات باد ﻫا ﻣعلﻮﻣات شﻤا‬
‫کم باشد در اﻳﻦ فصل درسﻰ‪ ،‬کﻮشش شده تا در ﻣﻮرد‬
‫باد ﻫا ﻣعلﻮﻣات بﻴشتر براى شﻤا داده شﻮد تا بتﻮاﻧﻴد از‬
‫آن استفاده اعظﻤﻰکﻨﻴد و سؤاﻻتﻰ کﻪ در ذﻫﻦ شﻤا در‬
‫ﻣﻮرد اﻳجاد و تشکﻴل باد ﻫا پﻴداﻣﻰشﻮد حل گردد‪.‬‬
‫فعالﻴــت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ باد با تاثﻴرات جرﻳاﻧات ﻫﻮا باﻻى‬
‫احجار ﻧﻴزتأثﻴر دارد‪ .‬باد ﻫا در ﻧتﻴجﻪ فعالﻴتﻫاى خﻮد‬
‫شکل (‪ )3-1‬تخرﻳب سﻨگﻫا تﻮسط بادﻫا‬
‫سبب ﻣﻴده شدن‪ ،‬لشــم و صﻴقل ﻳافتﻦ احجار گردﻳده‬
‫ﻣــﻮاد داﻧﻪ دار را از ﻳک ﻣﻨطقﻪ بــﻪ ﻣﻨطقﻪ دﻳگر اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد‪ ،‬کﻪ بعدا ً اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣﻨتقلﻪ در‬
‫ســطح زﻣﻴﻦ و اوقﻴاﻧﻮسﻫا بﻪ قســم طبقﺔ ﻫﻤﻮارترسب ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬ﻣﻮاد رسﻮبﻲ بعضاً بﻪ شکل‬
‫تپﻪﻫا و برجســتگﻰﻫا در ﻣﻨاطــق ﻣعﻴﻦ تبارز ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬فعالﻴــت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ باد ﻣربﻮط بﻪ‬

‫‪72‬‬
‫قﻮة باد و ﻧﻮعﻴت آن ﻣﻰباشــد‪ .‬در بســﻴارى حاﻻت حرکت ﻣالﻴکﻮلﻫاى ﻫﻮا بﻪ صﻮرت عﻤﻮم‬
‫ﻣستقﻴم الخط بﻮده و ﻣﻮازى بﻪ سطح زﻣﻴﻦ ﻣﻰباشد کﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع باد از ﻧﻮع ﻣعﻤﻮلﻰ بﻮده ﻣﻮاد‬
‫داﻧﻪ دار را بﻪ فاصلﻪ دور اﻧتقال ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫ﻋﻤﻠﻴﺔ تخرﻳب تﻮسط بادﻫا‬

‫ﻫدف از عﻤلﻴﺔ تخرﻳب تﻮســط بادﻫا عبارت از تخرﻳب و ﻣﻴده شــدن احجار در ﻧتﻴجﺔ فشار‬
‫جرﻳان ﻫﻮا در ســطح زﻣﻴﻦ ﻣﻰباشــد باد ﻣﻰتﻮاﻧد احجار را بﻪ کﻤک ﻣﻮاد جاﻣدى کﻪ با خﻮد‬
‫اﻧتقال ﻣﻰدﻫد ﻧﻴز تخرﻳب ﻧﻤاﻳد اﻳﻦ ﻧﻮع تخرﻳب را بﻪﻧام کﻮرﻳژن ‪2‬ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫عﻤلﻴﺔ تخرﻳب تﻮسط باد ﻫا بﻪ شکل شدﻳد‪ ،‬در درهﻫاى کم عرض ﻣﻨاطق کﻮﻫستاﻧﻰ صحراﻫاى‬
‫گرم و ســﻮزان گســترش دارﻧد‪ .‬باد ﻣﻰتﻮاﻧد فرورفتگﻰﻫاﻳﻰ را در سطح زﻣﻴﻦ اﻳجاد کﻨد کﻪ‬
‫ﻣثال بســﻴار بارز آنﻫا در دشت ﻧاور افغاﻧســتان بﻪ ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰرسد‪ .‬در ﻣﻮسم تابستان گرد‬
‫بادﻫاى زﻳادى در اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ واقع ﻣﻰشﻮﻧد کﻪ رﻳگ و گرد را بﻪ ﻫﻮا ﻣتصاعد ﻣﻰسازد‪ .‬بادﻫا‬
‫ذرات‪ ،‬گرد و خاک را از درهﻫاى بارﻳک‪ ،‬راهﻫاىتراﻧســپﻮرتﻰ غﻴر آســفالتﻰ (خاﻣﻪ) و جاﻫاى‬
‫ﻣتعدد دﻳگرى با خﻮد بر داشتﻪ و بﻪ جاﻫاى دﻳگرى اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد؛ فاصلﺔ اﻧتقال ﻣربﻮط بﻪ‬
‫شدت و سرعت باد ﻣﻰباشد‪ .‬کاﻫش سرعت باد باعثترسب ﻣﻮاد ﻣﻨتقلﻪ ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫رﻳگﻫا ﻳکﻰ از اﻧﻮاع ﻣﻬمترسبات بادﻫا ﻣحسﻮب ﻣﻰگردﻧد کﻪ بعد از ﻣدت زﻣاﻧﻰ در زﻣﻴﻦﻫاى‬
‫ﻫﻤﻮار صحراﻳﻰ جﻤع و بﻪ روى ﻫم اﻧباشــتﻪ شده‪ ،‬اشکال ﻣختلف تﻮدهﻫاى رﻳگﻰ را تشکﻴل‬
‫ﻣﻰدﻫﻨد اشــکال بﻪوجــﻮد آﻣده تجﻤعات رﻳگــﻰ در صحراﻫاى رﻳگﻰ تﻮســط بادﻫا را بﻪﻧام‬
‫دﻳﻮنﻫا و برخانﻫا ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪1‬ﻛﻮرﻳژن‌‪‌:‬اﺻﻄﻼح‌ﻻتﻴﻨﻰ‌است‌ﻛﻪ‌ﻣﻌﻨﻰ‌سﻮﻫا‌ﻧﻜارى‌را‌ﻣﻰ‌دﻫد‌‪.‬‬

‫‪73‬‬
 ‫شکل(‪ )3-2‬دﻳﻮن را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬
‫اﻧتﻘال ﻣﻮاد تﻮسط باد‬
‫بــاد ﻣﻰتﻮاﻧــد ﻣﻮاد تخرﻳب شــده رﻳگ‪ ،‬ذرات گرد و حتﻰ ســﻨگچلﻫا را با خﻮد بﻪ اشــکال‬
‫ﻣختلف ﻣاﻧﻨد کشــﻴدن بﻪ روى زﻣﻴﻦ ﻳا شــﻨاور در ﻫﻮا تغﻴﻴر ﻣحل دﻫد‪ .‬بعضاً ﻣﻮاد شﻨاور در‬
‫ﻫﻮا کﻪ تﻮســط بادﻫا اﻧتقال ﻳافتﻪ بﻪ ﻣدت طﻮﻻﻧﻰ در ﻫﻮا باقﻰ ﻣﻰﻣاﻧد و با پﻴﻤﻮدن صدﻫا و‬
‫ﻫزارﻫا کﻴلﻮ ﻣتر در ﻣﻨاطق ﻣختلف تﻪ ﻧشﻴﻦ ﻣﻰگردﻧد و ترسبات بادى را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورﻧد؛‬
‫بﻪطﻮر ﻣثال‪ :‬رﻳگ و گرد کﻪ تﻮســط باد از دشــت ﻣارکﻮ و اربﻮ برداشتﻪ شده بﻪ دشت قراقرم‬
‫ترکﻤﻨستان اﻧتقال ﻣﻰﻳابد‪.‬‬
‫ﻣقدار گرد کﻪ تﻮســط باد از صحراى اعظم افرﻳقا بﻪ جزاﻳر کاﻧارى ﻣﻨتقل گردﻳده اﻧد‪ ،‬بﻪ ‪10‬‬
‫ﻣﻴلﻴﻮن تﻦ ﻣﻰرسد‪.‬‬

‫‪74‬‬
‫پروسﺔترسـب‪ :‬بادﻫا داﻧﻪﻫاى با ترکﻴب ﻣختلف را با خــﻮد اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد ذرات گل و‬
‫ســﻨگ چﻮﻧﻪ‪ ،‬خاکﻫا‪ ،‬کﻮارتز‪ ،‬فلدسپارﻫا و غﻴره تﻮسط بادﻫا از ﻳکجا بﻪ جاى دﻳگر ﻣﻨتقل‬
‫ﻣﻰگردﻧد‪ .‬گرد و رﻳگ کﻪ تﻮســط بادﻫا اﻧتقال داده ﻣﻰشــﻮﻧد در ســطح زﻣﻴﻦ و ﻳا در ابحار‬
‫ﻫﻤراه باترســباتﻰ کﻪ در آن جا تشکﻴل ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬ﻣخلﻮط ﻣﻰگردﻧد؛ اﻣا اکثر اوقات ترسبات‬
‫خاص بادى در خشکﻪﻫا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬
‫ترســبات بادى احجــار ﻳا ســﻨگﻫاى غﻴر ﻣســتحکم ﻣﻰباشــﻨد؛ زﻳرا عﻤلﻴﺔ سﻤﻨتﻴشــﻦ‬
‫(‪ )cementation‬در آنﻫــا بســﻴار بطــﻰ صﻮرت ﻣﻰگﻴــرد رﻳگﻫاى کﻪ تﻮســط اﻧتقال‬
‫بادىترســب ﻧﻤﻮده باشﻨد‪ ،‬اکثرا ً داراى ذرات گل و خاک ﻣﻰباشﻨد و ﻫمچﻨان اشکال ﻣتﻨﻮع‬
‫داﻧﻪﻫاى صﻴقل شده‪ ،‬لشم و تﻴغﻪ دار در بﻴﻦ آنﻫا دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫ترسبات بادى غﻴر ﻣﻮازى اخذ ﻣﻮقعﻴت ﻧﻤﻮده‪ ،‬اکثرا ً بﻪ شکل ﻣاﻳل و ﻣﻮجﻰ بﻪ ﻧظر‬
‫ﻣﻰرسﻨد‪.‬‬

‫‪75‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ سﻮم‬
‫بادﻫــا در ﻧتﻴجﺔ فعالﻴت خﻮد ســبب ﻣﻴده شــدن‪ ،‬لشــم و صﻴقل ﻳافتــﻦ احجار گردﻳده‪،‬‬
‫ﻣــﻮاد داﻧﻪ دار را از ﻳک ﻣﻨطقﻪ بﻪ ﻣﻨطقﺔ دﻳگر اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد کﻪ بعدا ً ﻣﻮاد ﻣﻨتقلﻪ رســﻮب‬
‫ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫ﻣﻮاد رسﻮبﻰ بعضاً بﻪ شکل تپﻪﻫا و برجستگﻰﻫا تبارز ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ باد ﻣربﻮط بﻪ قﻮة باد و ﻧﻮعﻴت آن ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫عﻤلﻴﺔ تخرﻳب تﻮســط بادﻫا بﻪ شــکل شــدﻳد‪ ،‬در درهﻫاى کم عرض ﻣﻨاطق کﻮﻫســتاﻧﻰ‪،‬‬
‫صحراﻫاى گرم و سﻮزان ‪،‬گسترش دارﻧد‪.‬‬
‫بادﻫــا ذرات گرد و خاک را از درهﻫاى بارﻳک راهﻫاىتراﻧســپﻮرتﻰ غﻴر آســفالتﻰ (خاﻣﻪ) و‬
‫جاﻫاى ﻣتعدد دﻳگرى با خﻮد بر داشتﻪ و بﻪ جاﻫاى دﻳگرى اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬
‫باد ﻣﻰتﻮاﻧد ﻣﻮاد تخرﻳب شــدة رﻳگ‪ ،‬ذرات گرد و حتﻰ ســﻨگچلﻫا را با خﻮد بﻪ اشــکال‬
‫ﻣختلف؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کشﻴدن بﻪ روى زﻣﻴﻦ ﻳا شﻨاور در ﻫﻮا تغﻴﻴر ﻣحل دﻫد‪.‬‬
‫ترســبات باد‪ ،‬احجار ﻳا ســﻨگﻫاى غﻴر ﻣستحکم ﻣﻰباشــد؛ زﻳرا عﻤلﻴﺔ سﻤﻨتشﻦ در آنﻫا‬
‫بسﻴار بطﻰ صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪.‬‬

‫‪76‬‬
 ‫سؤاﻻت ﻓصﻞ سﻮم‬
‫‪ -1‬بادﻫا در ﻧتﻴجﺔ فعالﻴت خﻮد سبب بﻪوجﻮد آﻣدن کدام پروسﻪﻫا ﻣﻰگردد؟‬
‫‪ -2‬آﻳا بادﻫا ﻣﻰتﻮاﻧﻨد فرورفتگﻰﻫاى را در ســطح زﻣﻴﻦ اﻳجاد کﻨﻨد؟ با ﻳک ﻣثال از کشــﻮر‬
‫خﻮد ﻣا‪ ،‬آن را واضح سازﻳد‪.‬‬
‫‪ -3‬کدام ﻣﻮاد را بادﻫا با خﻮد اﻧتقال داده کﻪ در ﻧتﻴجﻪ ســبب بﻪوجﻮد آﻣدن رســﻮبات بادى‬
‫ﻣﻰشﻮﻧد؟‬
‫‪ -4‬اشــکال بﻪوجﻮد آﻣده تجﻤعات رﻳگﻰ تﻮســط بادﻫا در صحراﻫاى رﻳگﻰ را بﻪ کدام ﻧامﻫا‬
‫ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد؟‬
‫‪ -5‬شکل اﻧتقال ﻣﻮاد تخرﻳب شده تﻮسط بادﻫا چگﻮﻧﻪ است؟‬
‫‪ -6‬بادﻫا کدام ﻧﻮع ﻣﻮاد را بﻪ فاصلﻪﻫاى بسﻴار دور اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد؟ با ﻣثال واضح سازﻳد‪.‬‬
‫‪ -7‬ﻣقدار گردى کﻪ تﻮسط باد از صحراى اعظم افرﻳقا بﻪ ‪ ....................‬ﻣﻨتقل گردﻳده است بﻪ‬
‫‪ ....................‬تﻦ ﻣﻰرسد‪.‬‬
‫‪ -8‬بادﻫا داﻧﻪﻫاى با‪ ....................‬را با خﻮد اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد‪.................... .................... ....................‬‬
‫‪ .................... ....................‬و غﻴره تﻮسط بادﻫا از ﻳکجا بﻪ جاى دﻳگر ﻣﻨتقل ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫‪-9‬ترسبات بادى‪ ،‬احجار ﻳا سﻨگﻫاى‪:‬‬
‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬ ‫ج‪ -‬ﻣتراکماﻧد‬ ‫ب‪ -‬غﻴر ﻣستحکماﻧد‬ ‫الف‪ -‬ﻣستحکماﻧد‬
‫‪ -10‬فاصلﻪ اﻧتقال ﻣﻮاد تﻮسط باد ﻣربﻮط بﻪ کدام ﻳک از عﻮاﻣل ذﻳل است‪:‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﻨطقﻪ و ﻣحل‬ ‫الف‪ -‬سرعت و شدت‬
‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬ ‫ج‪ -‬ﻧﻮعﻴت‬

‫‪77‬‬
 ‫بخش چﻬارم‬
‫پﻠﻴت تﻜتﻮﻧﻴﻚ‬
‫حرکات تکتﻮﻧﻴکﻰ عبارت از تغﻴﻴر ﻣحل ﻣﻮاد قشــر زﻣﻴﻦ تحت تاثﻴر قﻮاى داخلﻰ ﻣﻰباشــد‬
‫اﻳﻦ حرکات ســبب بﻪوجــﻮد آﻣدن تغﻴﻴرات در ســاختﻤانﻫاى اولﻰ قشــر زﻣﻴﻦ گردﻳده و‬
‫ســاختﻤانﻫاى جدﻳد را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورﻧد کﻪ از ﻫﻤﻴﻦ رو آنﻫا را بﻪﻧام حرکات ســازﻧده ﻧﻴز‬
‫ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد پس بﻬتر اســت ابتدا در ﻣﻮرد ساختﻤان زﻣﻴﻦ ﻣعلﻮﻣات خﻮد را بﻴشتر سازﻳم تا‬
‫بتﻮاﻧﻴم در ﻣﻮرد قﻮاى داخلﻰ کﻪ سبب بﻪوجﻮد آﻣدن حرکات تکتﻮﻧﻴکﻰ ﻣﻰشﻮد خﻮبتر فکر‬
‫کرده بتﻮاﻧﻴم‪.‬‬
‫واضح اســت کﻪ شــﻤا با زﻣﻴﻦ آشﻨا ﻫستﻴد؛ زﻳرا در آن زﻧدهگﻰ ﻣﻰکﻨﻴد؛ اﻣا سؤاﻻت زﻳادى‬
‫وجﻮد دارد کﻪ ﻣﻰخﻮاﻫﻴد جﻮاب آن را درﻳافت کﻨﻴد‪.‬‬
‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ قشر زﻣﻴﻦ ﻣتشکل از کدام طبقات است؟‬
‫آﻳا در رابطﻪ بﻪ پﻮش ﻫستﻪ (ﻣاﻧتل) و ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ ﻣعلﻮﻣات دارﻳد؟‬
‫اگر ﻣﻰخﻮاﻫﻴد کﻪ پاسخ سؤاﻻلت فﻮق را بﻴابﻴد بﻪ ﻣتﻦ فصل اول اﻳﻦ بخش ﻣراجعﻪ کﻨﻴد و‬
‫ﻣعلﻮﻣات خﻮد را افزاﻳش بخشﻴد‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫ﻓصﻞ اول‬
‫طبﻘﻪ بﻨدى زﻣﻴﻦ‬

‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ زﻣﻴﻦ از طبقات ﻣختلفﻰ کﻪ ترکﻴب ﻧاﻣتجاﻧس دارد تشــکﻴل گردﻳده است؟‬
‫آﻳا در ﻣﻮرد قشر زﻣﻴﻦ کﻪ از سﻪ طبقﻪ ﻣختلف تشکﻴل شده ﻣعلﻮﻣات دارﻳد؟‬
‫قشــر زﻣﻴﻦ ترکﻴب ﻣتجاﻧس دارد و ﻧظر بﻪ عﻤق بﻪ ســﻪ طبقﻪ جدا ﻣﻰگردد‪ :‬طبقﺔ رســﻮبﻰ‬
‫(فﻮقاﻧﻰ) طبقﺔ گراﻧﻴتﻰ (وسطﻰ) و طبقﺔ بزالتﻰ (تحتاﻧﻰ)‬

‫طبﻘﺔ رسﻮبﻰ‬
‫طبقﺔ رســﻮبﻰ از احجار ﻧرم و پاشــان تشکﻴل ﻳافتﻪ‪ ،‬ســﻨگﻫاى اﻳﻦ طبقﻪ در ﻧتﻴجﺔ ترسب‬
‫ذرات ســخت ﻣﻮاد در شراﻳط آبﻰ و ﻳا ﻫﻮاﻳﻰ بﻪوجﻮد آﻣده اﻧد‪ .‬احجار طبقﺔ رسﻮبﻰ بﻪ شکل‬
‫ﻣــﻮازى باﻻى ﻫمدﻳگر قــرار ﻣﻰگﻴرﻧد‪ .‬کثافت احجار رســﻮبﻰ از ‪ 1.057‬تا ‪ 2.65‬گرام فﻰ‬
‫ســاﻧتﻰ ﻣتر ﻣکعب در تغﻴﻴر ﻣﻰباشــد‪ .‬ضخاﻣت طبقﺔ ﻣذکﻮر ﻧﻴز فــﻮق العاده ﻣتغﻴر بﻮده از‬
‫چﻨدﻳﻦ ساﻧتﻰ ﻣتر و بﻪ صﻮرت اعظﻤﻰتا ‪ 10‬الﻰ ‪ 15‬کﻴلﻮ ﻣتر ﻣﻰرسد‪ .‬در بعضﻰ جاﻫا حتﻰ‬
‫اﻳﻦ طبقﻪ بﻪ کلﻰ وجﻮد ﻧدارد‪.‬‬

‫طبﻘﺔ ﮔراﻧﻴتﻰ‬
‫در درسﻫاى گذشــتﻪ راجع بﻪ ســﻨگﻫا ﻣعلﻮﻣات بﻪ دســت آوردﻳد و اﻧﻮاع ﻣخلتف آنﻫا را‬
‫ﻣﻰداﻧﻴد‪ .‬طبقﻪ گراﻧﻴتﻰ قشر زﻣﻴﻦ ﻧﻴز از سﻨگﻫا تشکﻴل گردﻳده‪ ،‬کﻪ سﻨگﻫاى ﻣگﻤاتﻴکﻰ‬
‫و ﻣتحﻮلﻪ اســاس آن را ﻣﻰســازد‪ .‬ضخاﻣت طبقﺔ گراﻧﻴتﻰ ﻣتغﻴر بﻮده‪ ،‬از ﻳک تا ‪ 20‬الﻰ ‪40‬‬
‫ﻼ از بﻴﻦ ﻣﻰرود‪.‬‬‫کﻴلﻮ ﻣتر ﻣﻰرسد‪ .‬در فرو رفتگﻰﻫاى بحرى طبقﺔ گراﻧﻴتﻰ کاﻣ ً‬
‫کثافت عﻤدهترﻳﻦ سﻨگﻫا در اﻳﻦ طبقﻪ از ‪ 2 .6 5‬تا ‪ 2 .7 0‬گرام فﻰ ساﻧتﻰ ﻣتر ﻣکعب است‪.‬‬
‫درجﺔ حرارت در ســرحد تحتاﻧﻰ طبقﺔ ﻣذکﻮر تا ‪ 1000‬درجﺔ ســاﻧتﻰ گراد و فشار تا ‪981‬‬
‫ﻣﻴگا پاسکال ﻳا ‪ 10000‬اتﻤﻮسفﻴر ﻣﻰباشد‪ .‬سرحد تحتاﻧﻰ طبقﺔ گراﻧﻴتﻰ را بﻪﻧام کﻨراد ﻳاد‬
‫ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫طبﻘﻪ بزاﻟتﻰ‬
‫طبقﻪ بزالتﻰ گســترش وسﻴع داشتﻪ و در تﻤام ﻧقاط ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشد ضخاﻣت آن از ‪ 8‬تا ‪30‬‬
‫کﻴلﻮ ﻣتر بﻮده‪ ،‬کﻪ خﻮاص فزﻳکﻰ آن ﻣشــابﻪ بﻪ ســﻨگ بزالت ﻣﻰباشــد‪ .‬کثافت طبقﻪ بزالتﻰ‬
‫تا ‪ 3.3 2‬گرام فﻰ ســاﻧتﻰ ﻣتر ﻣکعب ازدﻳاد ﻣﻰﻳابد‪ .‬ســرحد تحتاﻧﻰ اﻳﻦ طبقﻪ کﻪ بﻪ حﻴث‬
‫سرحد تحتاﻧﻰ قشر زﻣﻴﻦ پذﻳرفتﻪ شده‪ ،‬بﻪﻧام سرحد ﻣﻮﻫﻮ ‪3‬ﻳا سرحد ) ‪ ( M‬ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫ﻣاﻧتﻞ ﻳا پﻮش ﻫستﻪ‬
‫طبقــﻪ ﻣاﻧتــل ﻳا پﻮش ﻫســتﻪ در حدود عﻤق ‪ 8‬الــﻰ ‪ 80‬کﻴلﻮ ﻣتر تــا ‪ 2900‬کﻴلﻮ ﻣتر قرار‬
‫داشــتﻪ و خﻮاص غﻴر ﻣتجاﻧس دارد‪ .‬در ﻣاﻧتل ﻣشخصات فزﻳکﻰ ﻣﻮاد از قبﻴل کثافت‪ ،‬درجﺔ‬
‫حــرارت و فشــار ﻧظر بﻪ عﻤق تغﻴﻴــر ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد بﻪ گﻤان اغلب ﻣاده در حدود پﻮش ﻫســتﻪ‬
‫اکثرا ً بﻪ حالت جاﻣد بﻮده و درجﺔ حرارت قســﻤت فﻮقاﻧﻰ آن بﻪ عﻤق تقرﻳباً ‪ 100‬کﻴلﻮ ﻣتر‬
‫در حدود ‪ 1500-1400‬درجﺔ ســاﻧتﻰ گراد ﻣﻰباشــد‪ ،‬کﻪ بعدا ً ﻧظر بــﻪ ازدﻳاد عﻤق‪ ،‬ازدﻳاد‬
‫تدرﻳجﻰ حرارت بﻪ ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰرسد‪ .‬فشار در ﻧقاط عﻤﻴق ﻣاﻧتل تقرﻳباً بﻪ صدﻫا ﻫزار ﻣﻴلﻴﻮن‬
‫اتﻤﻮسفﻴر ﻣﻰرسد‪.‬‬

‫‪‌3‬سرحد‌ﻣﻮﻫﻮ‌بﻪ‌اﻓتخار‌داﻧشﻤﻨد‌ﻳﻮﮔﻮسﻼوى‌(ﻛﻪ‌اﻛﻨﻮن‌بﻪ‌ﻧام‌سربستان‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد)‌ﻣﻮﻫﻮ‌اوﻳجﻴچ‌ﻛﻪ‌در‌سال‌‪‌1959‬آن‌را‌تثبﻴت‌‬
‫ﻧﻤﻮد‌بﻪ‌ﻧام‌وى‌ﻣسﻤﻰ‌ﮔردﻳده‌است‪.‬‬

‫‪80‬‬
 ‫ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ‬
‫اﻧســان ﻧﻤﻰتﻮاﻧد ﻣستقﻴﻤاً بﻪ ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ دسترسﻰ پﻴدا کﻨد‪ ،‬تﻤاﻣﻰاطﻼعات و ﻣعلﻮﻣات در‬
‫ﻣﻮرد ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ ﻧاشﻰ از حدس و فرضﻴﻪﻫا است‪ .‬خﻮاص فزﻳکﻰ ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ از قشر ﻣاحﻮل‬
‫آن تفاوت زﻳاد دارد‪ .‬فشار در ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ بﻪ ‪ 3. 5‬ﻣﻴلﻴﻮن اتﻤﻮسفﻴر ﻣﻰرسد‪ .‬در ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ‬
‫کثافت ﻣﻮاد در حدود ‪ 17 . 9‬گرام فﻰ ساﻧتﻰ ﻣتر ﻣکعب و حرارت آن بﻴشتر از ‪ 2000‬درجﺔ‬
‫ساﻧتﻰ گراد ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫قشرقارهﻳﻲ‬
‫لﻴتﻮسفﻴر‬
‫قشر اوقﻴاﻧﻮسﻲ‬

‫ﻣاﻧتل فﻮقاﻧﻲ‬

‫ﻣاﻧتل تحتاﻧﻲ‬

‫ﻫستﺔ خاجﻲ‬

‫ﻫستﺔ داخلﻲ‬

‫شکل (‪ )1-1‬طبقات زﻣﻴﻦ‬

‫‪81‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬
‫قشــر زﻣﻴﻦترکﻴب ﻣتجاﻧس دارد و از ســﻪ طبقﻪ‪ :‬رسﻮبﻰ‪ ،‬گراﻧﻴتﻰ و بزالتﻰ تشکﻴل گردﻳده‬
‫است‪.‬‬
‫احجار طبقﺔ رسﻮبﻰ بﻪ شکل ﻣﻮازى باﻻى ﻫمدﻳگر قرار ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬
‫ضخاﻣت طبقﺔ رسﻮبﻰ از چﻨدﻳﻦ ﻣتر تا ‪ 10‬الﻰ ‪ 15‬کﻴلﻮ ﻣتر ﻣﻰرسد‪.‬‬
‫ﻣاﻧتل در حدود عﻤق ‪ 8‬الﻰ ‪ 80‬کﻴلﻮ ﻣتر تا ‪ 2900‬کﻴلﻮ ﻣتر قرار دارد‪.‬‬
‫طبقﺔ ﻣاﻧتلترکﻴب ﻧاﻣتجاﻧس دارد‪.‬‬
‫پﻮش ﻫستﻪ اکثرا ً بﻪ حالت جاﻣد بﻮده و بﻪ عﻤق ‪ 100‬کﻴلﻮ ﻣتر درجﺔ حرارت قسﻤت فﻮقاﻧﻰ‬
‫آن بﻪ ‪ 1400‬الﻰ ‪ 1500‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد ﻣﻰرسد‪.‬‬
‫ﻣعلﻮﻣات اﻧسان پﻴراﻣﻮن ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ ﻧاشﻰ از حدس و فرضﻴﻪﻫا است‪.‬‬
‫خﻮاص فزﻳکﻰ ﻫستﻪ از قشر ﻣاحﻮل آن تفاوت زﻳاد دارد‪.‬‬
‫کثافت ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ حدود ‪ 17 . 9‬گرام فﻰ ساﻧتﻰ ﻣتر ﻣکعب و حرارت آن بﻴشتر از ‪2000‬‬
‫درجﺔ ساﻧتﻰگراد ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪82‬‬
 ‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬
‫‪ -1‬قشر زﻣﻴﻦ از چﻨد طبقﻪ تشکﻴل گردﻳده‪ ،‬ﻧام ببرﻳد؟‬
‫‪ -2‬ضخاﻣت طبقﺔ رسﻮبﻰ و گراﻧﻴتﻰ را بﻪترتﻴب بگﻮﻳﻴد کﻪ چﻨد است؟‬
‫‪ -3‬ﻣاﻧتل ﻳا پﻮش ﻫستﻪ در کدام عﻤق قرار دارد و حرارت در آن در حدود چﻨد درجﺔ ساﻧتﻰ‬
‫گراد است؟‬
‫‪ -4‬فشار در ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ چقدر است؟‬
‫‪ -5‬کثافت قشر زﻣﻴﻦ و ﻫستﻪ را واضح سازﻳد؟‬
‫‪ -6‬چرا اﻧسان ﻧﻤﻰتﻮاﻧد ﻣستقﻴﻤاً بﻪ ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ دسترسﻰ پﻴدا کﻨد؟‬
‫‪ -7‬ﻣاده در پﻮش ﻫستﻪ کدام حالت ذﻳل را دارا ﻣﻰباشد‪:‬‬
‫د‪ -‬گاز‬ ‫ج‪ -‬ﻣاﻳع و جاﻣد‬ ‫ب‪ -‬جاﻣد‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣاﻳع‬
‫‪ -8‬سرحد تحتاﻧﻰ در قشر زﻣﻴﻦ را بﻪ کدام ﻧام ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪:‬‬
‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬ ‫ج‪ -‬ﻣﻮﻫﻮ روﻳچﻴچ‬ ‫ب‪ -‬کﻨراد‬ ‫الف‪ -‬ﻣﻮﻫﻮ‬
‫‪ -9‬درجﺔ حرارت در سرحد تحتاﻧﻰ طبقﻪ گراﻧﻴتﻰ‪ ،‬در حدود‪:‬‬
‫ب‪ 900 -‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد‬ ‫الف‪ 1000 -‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد‬
‫د‪ 1500 -‬درجﺔ ساﻧتﻰ گراد ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ج‪ 500 -‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد‬
‫‪ -10‬طبقﺔ رســﻮبﻰ از احجار ‪ ....................‬تشــکﻴل ﻳافتﻪ و ســﻨگﻫاى اﻳﻦ طبقﻪ در ﻧتﻴجﺔ‬
‫‪ ....................‬در شراﻳط ‪ ....................‬بﻪوجﻮد آﻣده اﻧد‪.‬‬

‫‪83‬‬
 ‫ﻓصﻞ دوم‬
‫دور شدن ﻗارهﻫا‬
‫ﻣﻰداﻧﻴم کﻪ براعظمﻫا در حال حرکتاﻧد؛ زﻳرا حرکات قشــر زﻣﻴﻦ و فعالﻴت ﻣگﻤا در تکاﻣل‬
‫و اﻧکشاف کرة زﻣﻴﻦ ﻳک فکتﻮر عﻤده ﻣحسﻮب گردﻳده و سبب بﻪوجﻮد آﻣدن ساختﻤانﻫاى‬
‫ﻣتﻨﻮع ﻣاﻧﻨد کﻮهﻫا‪ ،‬تشــکﻴل قشــر جدﻳد بحرى و غﻴره ﻣﻰگردﻧد آﻳــا ﻣﻰ خﻮاﻫﻴد در ﻣﻮرد‬
‫حرکت قارهﻫا ﻣعلﻮﻣات حاصل کﻨﻴد؟‬
‫آﻳــا ﻣﻰداﻧﻴد کــﻪ در اثر حرکت پلﻴتﻫا‪ ،‬خشــکﻪﻫاى جدﻳد‪ ،‬بحﻴره‪ ،‬بحر‪ ،‬سلســلﻪ کﻮهﻫا و‬
‫گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد؟‬
‫اگــر بــﻪ ﻣتﻦ اﻳﻦ فصل ﻣراجعﻪ کﻨﻴــد‪ ،‬ﻣعلﻮﻣات زﻳادى را در رابطﻪ بﻪ ﻣســاﻳل فﻮق حاصل‬
‫ﻣﻰکﻨﻴد‪.‬‬

‫حرﻛت ﻗارهﻫا‬
‫در سال ‪ 1915‬م ﻳک داﻧشﻤﻨد آلﻤاﻧﻰ بﻪﻧام (وگﻨر) با شﻮاﻫدى کﻪ بﻪ دست آورده بﻮد‪ ،‬اظﻬار‬
‫داشت کﻪ در حدود ‪ 200‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل‪ ،‬تﻤاﻣﻰخشکﻪﻫا با ﻫم ﻳکجا بﻮدﻧد و ﻳک خشکﺔ‬
‫واحد را بﻪﻧام پﻨگﻴا ) ‪ (Pangaea‬تشــکﻴل ﻣﻰدادﻧد‪ .‬اﻳﻦ خشکﺔ عظﻴم‪ ،‬رفتﻪ رفتﻪ بﻪ دو خشکﺔ‬
‫بزرگ تقسﻴم شد و پس از ﻣﻴلﻴﻮنﻫا سال ﻫر ﻳک از دو خشکﻪ‪ ،‬قطعﻪ قطعﻪ شده و قارهﻫاى‬
‫اﻣروزى را بﻪوجﻮد آوردﻧد‪.‬‬
‫در حالــﻰ کﻪ وگﻨر براى گفتﻪﻫاى خﻮد دﻻﻳل ﻧســبتاً خﻮبﻰ اراﻳﻪ ﻧﻤــﻮده بﻮد؛ اﻣا با ﻣخالفت‬
‫شدﻳد داﻧشﻣﻨدان آن زﻣان روبرو شد‪.‬‬
‫دﻻﻳل وگﻨر براى ثبﻮت ادعاﻳش تجاﻧس فســﻴلﻫا در دو طرف قارهﻫا‪ ،‬تشــابﻪ سﻨگﻫاى دو‬
‫طرف و ساز گارى کﻨارهﻫاى دو طرف بﻮدﻧد‪.‬‬
‫پــس از ﻣرگ وگﻨر تعداد کﻤﻰاز جﻴﻮلﻮجســتان ﻧظرﻳﺔ وى را ﻣﻮرد تاﻳﻴــد قرار دادﻧد؛ اﻣا با‬
‫گذشــت چﻨد ســال در بﻴﻦ سالﻫاى ‪1968-1950‬م پﻴشــرفت زﻳادى در اﻳﻦ استقاﻣتﻫا‪،‬‬
‫بﻪخصﻮص در اســتقاﻣت کف اوقﻴاﻧﻮسﻫا صﻮرت گرفت کﻪ ﻣجﻤﻮع اﻳﻦ اطﻼعات باعث تاﻳﻴد‬
‫ﻧظرﻳﻪ وگﻨر گردﻳد‪.‬‬

‫‪84‬‬
 ‫شکل (‪ )2-1‬وضعﻴت قارهﻫا در سﻪ ﻣرحلﻪ ﻣختلف از ﻧظر وگﻨر‬

‫اﻳﻦ تﻴﻮرى در ســالﻫاى ‪2000‬م بﻴشــتر اﻧکشــاف پﻴدا کرد در اﻳﻦ جا اﻧﻮاع اساسﻰ حرکت‬
‫پلﻴتﻫا را ﻣﻮرد ﻣطالعﻪ قرار ﻣﻰدﻫﻴم‪.‬‬

‫‪85‬‬
 ‫‪ -1‬پﻠﻴتﻫاى دور شﻮﻧده‬
‫بﻴشتر جاﻫاى کﻪ پلﻴتﻫا از ﻫم دور ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬در اوقﻴاﻧﻮسﻫا قرار دارﻧد در اﻳﻦ ﻣﻨاطق ﻣﻮاد‬
‫ﻣذاب از ﻣجراى ﻣﻮجﻮد در بﻴﻦ پلﻴت خارج شــده‪ ،‬درﻫﻤانجا ســخت ﻣﻰشﻮﻧد و قشر جدﻳد‬
‫را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورﻧد‪.‬‬
‫در ﻫر دو سال چﻨد ساﻧتﻰ ﻣتر بﻪ وسعت بحر افزوده ﻣﻰشﻮد و ﻧﻴز خروج ﻣﻮاد ﻣذاب در اﻳﻦ‬
‫ﻣﻨاطق باعث بﻪوجﻮد آﻣدن سلسلﻪ کﻮهﻫا در بﻴﻦ ابحار ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫‪ -2‬پﻠﻴتﻫاى ﻧزدﻳﻚ شﻮﻧده‬
‫چﻮن پلﻴتﻫاى ﻧزدﻳک شﻮﻧده داراى خصﻮصﻴات فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى ﻣختلفاﻧد‪ ،‬لذا پدﻳدهﻫاى‬
‫حاصل شده بﻪ سﻪ شکل فرعﻰ تبارز ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫اﻟـﻒ) برخﻮرد پﻠﻴت بحرى با پﻠﻴت خشـﻜﻪ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣحلﻫا پلﻴــت بحرى بﻪ زﻳر پلﻴت‬
‫خشکﻪ فرو رفتﻪ کﻪ در ﻧتﻴجﺔ خم شدن لبﺔ پلﻴت‪ ،‬گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى بﻪ ﻣﻮازات خشکﻪ‬
‫در داخل بحر بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪.‬‬
‫پلﻴت بحرى ﻳک ﻣقدار زﻳادى رســﻮبات بحرى را بﻪ پاﻳﻴﻦ ﻣﻰکشاﻧد‪ .‬وقتﻰ اﻳﻦ ﻣﻮاد بﻪ عﻤق‬
‫صد کﻴلﻮ ﻣترى ﻣﻰرســﻨد‪ ،‬ذوب ﻣﻰشﻮﻧد و از‬
‫طرﻳــق ﻣجراﻫاى پلﻴت خشــکﻪ برآﻣده‪ ،‬باعث‬
‫تشکﻴل کﻮهﻫاى آتشفشاﻧﻰ ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ب) برخﻮرد دو پﻠﻴت بحـرى‪ :‬در اﻳﻦ ﻣحل‬
‫ﻳک پلﻴت بــﻪ زﻳر پلﻴتﻰ دﻳگر‪ ،‬فرو ﻣﻰرود و با‬
‫خم شدن لبﺔ پلﻴتﻫا‪ ،‬گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى‬
‫بﻪوجــﻮد ﻣﻰآﻳد‪ .‬پلﻴت کــﻪ در حالت فرو روى‬
‫اســت ﻣاﻧﻨد حالت قبلﻰ ذوب ﻣﻰگردد و ﻣﻮاد‬
‫ﻣذاب حاصل شــده از آن‪ ،‬از بســتر بحر خارج‬
‫ﻣﻰگردد‪ .‬اداﻣﺔ فعالﻴت اﻳﻦ آتشفشانﻫا سبب‬
‫بﻪوجﻮد آﻣدن جزاﻳر آتشفشاﻧﻰ ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-2‬برخﻮرد و حرکت پلﻴتﻫا را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪86‬‬
 ‫ج برخـﻮرد دو پﻠﻴت خشـﻜﻪ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣحلﻫا‬
‫ﻳک پلﻴت زﻳر پلﻴت دﻳگر فرو ﻧﻤﻰرود؛ زﻳرا کثافت ﻫر‬
‫دوکم و ﻣســاوى است در ﻧتﻴجﺔ چﻨﻴﻦ برخﻮرد‪ ،‬زﻣﻴﻨﺔ‬
‫تشکﻴل سلســلﻪ کﻮهﻫا فراﻫم ﻣﻰگردد کﻮهﻫاى آلپ‪،‬‬
‫ﻫﻤالﻴا‪ ،‬اورال و پاﻣﻴر در اثر تصادم پلﻴتﻫاى خشکﻪ و‬
‫ﻳا قارهﻫا بﻪوجﻮد آﻣده اﻧد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-3‬برخﻮرد دوپلﻴت خشکﻪ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬ ‫‪ -3‬حرﻛت جاﻧبﻰ پﻠﻴت‬

‫اﻳــﻦ حرکــت ﻫﻨگاﻣﻰرخ ﻣﻰدﻫــد کﻪ دو‬
‫صفحﻪ از کﻨــار ﻳکدﻳگر بﻪ صﻮرت جاﻧبﻰ‬
‫عبﻮر کﻨد‪ .‬در اﻳﻦ حالت قشــر جدﻳد اﻳجاد‬
‫و تخرﻳب صــﻮرت ﻧﻤﻰگﻴرد؛ زﻳرا دو پلﻴت‬
‫ﻣجــاور در کﻨار ﻫمدﻳگــر ﻣﻰلغزﻧد کﻪ در‬
‫ﻧتﻴجــﻪ شکســتﻪگﻰﻫاى زﻳــادى بﻪوجﻮد‬
‫ﻣﻰآﻳد‪ .‬شکســتﻪگﻰ ســﻦاﻧدرﻳاس کﻪ در‬
‫بﻴﻦ پلﻴت بحر الکاﻫل و اﻣرﻳکاى شــﻤالﻰ‬
‫اﻳجاد شــده در اثر ﻫﻤﻴــﻦ حرکت بﻪوجﻮد‬
‫شکل (‪ )2-4‬حرکت جاﻧبﻰ پلﻴت را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬
‫آﻣده اﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬
‫ﻳک ظرف را پر از آب ﻧﻤاﻳﻴد و قسﻤت وسط پاﻳﻴﻦ ظرف را بﻪ واسطﺔ ﻳک ﻣﻨبع اﻧرژى‬
‫حرارتــﻰ‪ ،‬حــرارت دﻫﻴد‪ ،‬پس از آن دو قطﻰ گﻮگرد را در وســط ظــرف‪ ،‬کﻪ با اﻧرژى‬
‫حرارتﻰ در تﻤاس است قرار دﻫﻴد‪ ،‬ﻧتﻴجﺔ کار خﻮد را ﻣشاﻫده ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪87‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬
‫ﻧظرﻳﺔ پلﻴت تکتﻮﻧﻴک اولﻴﻦ بار تﻮســط ﻳک داﻧشﻤﻨد آلﻤاﻧﻰ در سال ‪ 1915‬ﻣﻴﻼدى بﻪ ﻧام‬
‫وگﻨر پﻴشکش گردﻳد‪.‬‬
‫حدود ‪ 200‬ﻣﻴلﻴﻮن ســال قبل تﻤام خشــکﻪﻫا با ﻫم ﻳکجا بﻮدﻧد و ﻳک خشــکﺔ عظﻴم را‬
‫تشکﻴل ﻣﻰدادﻧد کﻪ بﻪﻧام پﻨگﻴا ﻳاد ﻣﻰگردﻳد‪.‬‬
‫پلﻴتﻫا داراى سﻪ ﻧﻮع حرکت اساسﻰاﻧد‪ :‬پلﻴتﻫاﻳﻰ کﻪ از ﻫم دور ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬پلﻴتﻫاﻳﻰ کﻪ‬
‫با ﻫم ﻧزدﻳک ﻣﻰشﻮﻧد و پلﻴتﻫاﻳﻰ کﻪ حرکت جاﻧبﻰ دارﻧد‪.‬‬
‫دﻻﻳل وگﻨر براى ثبﻮت ادعاﻳش تجاﻧس فســﻴلﻫا در دو طرف قارهﻫا‪ ،‬تشــابﻪ ســﻨگﻫا در‬
‫دوطرف و ساز گارى کﻨارهﻫاى دو طرف بﻮدﻧد‪.‬‬
‫بﻴشتر جاﻫاﻳﻰ کﻪ پلﻴتﻫا از ﻫم دور ﻣﻰشﻮﻧد در اوقﻴاﻧﻮسﻫا قرار دارﻧد‪.‬‬
‫چــﻮن پلﻴتﻫاى ﻧزدﻳک شــﻮﻧده داراى خصﻮصﻴــات فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴــاوى ﻣختلف اﻧد؛ لذا‬
‫پدﻳدهﻫاى حاصل شــده بﻪ ســﻪ شــکل فرعﻰ تبارز ﻣﻰکﻨﻨد‪ :‬برخﻮرد پلﻴــت بحرى با پلﻴت‬
‫خشکﻪ‪ ،‬بر خﻮرد دو پلﻴت بحرى‪ ،‬بر خﻮرد دو پلﻴت خشکﻪ‬
‫حرکت جاﻧبﻰ پلﻴتﻫا ﻫﻨگاﻣﻰ رخ ﻣﻰدﻫد کﻪ دو صفحﻪ از کﻨار ﻳک دﻳگر بﻪ صﻮرت جاﻧبﻰ‬
‫عبﻮر کﻨﻨد‪.‬‬
‫در حرکت جاﻧبﻰ پلﻴتﻫا‪ ،‬دو پلﻴت ﻣجاور در کﻨار ﻫمدﻳگر ﻣﻰلغزﻧد و سبب بﻪوجﻮد آﻣدن‬
‫شکستﻪگﻰﻫا ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫‪88‬‬
 ‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬
‫‪ -1‬خشکﺔ واحد کﻪ تقرﻳباً ‪ 200‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل وجﻮد داشت بﻪ کدام ﻧام ﻳاد ﻣﻰگردﻳد؟‬
‫‪ -2‬دور شدن پلﻴتﻫا را ﻣختصرا ً شرح دﻫﻴد؟‬
‫‪ -3‬شکستﻪگﻰ سﻦاﻧدرﻳاس ﻧاشﻰ از کدام ﻧﻮع حرکت پلﻴت ﻣﻰباشد؟‬
‫‪ -4‬اﻧﻮاع اساسﻰ حرکت پلﻴتﻫا را ﻧام بگﻴرﻳد؟‬
‫‪ -5‬در بر خﻮرد پلﻴت بحرى با پلﻴت خشکﻪ کدام حالت ذﻳل رخ ﻣﻰدﻫد‪:‬‬
‫الف‪ -‬پلﻴت بحرى بﻪ زﻳر پلﻴت خشکﻪ فرو ﻣﻰرود‪.‬‬
‫ب‪ -‬پلﻴت خشکﻪ بﻪ زﻳر پلﻴت بحرى فرو ﻣﻰرود‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﻫر دو پلﻴت حرکت جاﻧبﻰ ﻣﻰداشتﻪ باشد‪.‬‬
‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‪.‬‬
‫‪ -6‬جاﻫاﻳﻰ کﻪ در بﻴشتر حاﻻت پلﻴتﻫا از ﻫم دور ﻣﻰشﻮﻧد در کجا ﻣﻮقعﻴت دارﻧد‪:‬‬
‫ب‪ -‬در خشکﻪﻫا‬ ‫الف‪ -‬در اوقﻴاﻧﻮسﻫا‬
‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‬ ‫ج‪ -‬در خشکﻪ و اوقﻴاﻧﻮس‬
‫‪ -7‬در ﻣحل بر خﻮرد دو پلﻴت بحرى ﻳک پلﻴت بﻪ ‪ ....................‬پلﻴت دﻳگر ‪ ....................‬ﻣﻰرود‬
‫و با خم شدن لبﺔ پلﻴتﻫا‪ ....................‬بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد‪.‬‬
‫‪ -8‬در بر خﻮرد دو پلﻴت خشکﻪ ﻳک پلﻴت ‪ ....................‬پلﻴت دﻳگر‪ ....................‬زﻳر ‪....................‬‬
‫ﻫر دو ‪ ....................‬است‪.‬‬
‫‪ -9‬در حرکــت جاﻧبﻰ پلﻴتﻫا دو صفحــﻪ از ‪ ..................‬ﻳکدﻳگر بﻪ صﻮرت ‪ ....................‬عبﻮر‬
‫ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫‪ -10‬در ﻫر ‪ ....................‬سال ‪....................‬بﻪ وسعت بحر افزوده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫‪89‬‬
 ‫ﻓصﻞ سﻮم‬
‫ﮔسترش بستر ابحار و بحﻴرهﻫا‬
‫ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ ابحار و بحﻴرهﻫا قسﻤت اعظم سطح کرة زﻣﻴﻦ را اشغال ﻧﻤﻮدهاﻧد‪ ،‬اﻣا در ﻣﻮرد تغﻴﻴراتﻰ‬
‫کﻪ در بســتر ابحار و بحﻴرهﻫا رخ ﻣﻰدﻫد کمتر آگاﻫــﻰ دارﻳد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦگﻮﻧﻪ کﻪ قﻮاى تکتﻮﻧﻴکﻰ در‬
‫قارهﻫا ســبب دگرگﻮﻧﻰﻫا و تغﻴﻴرات ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬در ابحار و بحﻴرهﻫا ﻧﻴز اﻳﻦ قﻮهﻫا فعال ﻫستﻨد‪ .‬بر‬
‫اساس ﻣطالعات و تحقﻴقات اخﻴر بستر ابحار و بحﻴرهﻫا در حال گسترش است‪.‬‬
‫پس ﻣﻰخﻮاﻫﻴد بداﻧﻴد کﻪ اﻳﻦ گســترش چگﻮﻧﻪ صﻮرت ﻣﻰگﻴرد؟ عﻮاﻣل اساســﻰ گسترش‬
‫بستر ابحار و بحﻴرهﻫا کدامﻫا اﻧد؟‬
‫داﻧشﻤﻨدان از کدام روشﻫا جﻬت تحقﻴق و ﻣطالعات بستر ابحار و بحﻴرﻫا استفاده‬
‫ﻣﻰکﻨﻨد؟ با ﻣطالعﺔ ﻣحتﻮﻳات اﻳﻦ فصل درسﻰ‪ ،‬شﻤا قادر خﻮاﻫﻴد شد تا در رابطﻪ بﻪ بسﻴارى‬
‫از ﻣساﻳلﻰ کﻪ براى شﻤا واضح ﻧﻴست ﻣعلﻮﻣات حاصل ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻧظرﻳﺔ وگﻨر در فصل اول اﻳﻦ بخش بحث کردﻳم‪ .‬پس از آنکﻪ در سال ‪ 1912‬وگﻨر‬
‫ﻧظرﻳــﻪ جابﻪجاﻳﻰ قارهﻫا را ﻣطرح کرد‪ .‬بﻴﻦ ســالﻫاى ‪ 1929‬تا ‪1962‬م بحثﻫاى ﻣﻮافق و‬
‫ﻣخالــف زﻳــادى با اﻳﻦ ﻧظرﻳﻪ در گرفت تا اﻳﻦکﻪ ﻫﻨس از حرکت بســتر ابحار صحبت کرد و‬
‫گفت کﻪ در ﻣحل وســط اوقﻴاﻧﻮسﻫا‪ ،‬قشــر اوقﻴاﻧﻮســﻰ در حال افزاﻳش است و ﻫﻤﻴﻦ عﻤل‬
‫باعث گسترش آنﻫاو ﻧﻬاﻳتاً جابﻪجاﻳﻰ قارهﻫا ﻣﻰگردد‪ .‬فرو رفتﻦ قشر اوقﻴاﻧﻮس بﻪ زﻳر قشر‬
‫قاره ﻳﻰ (ﻳا اوقﻴاﻧﻮســﻰ دﻳگر) کﻪ در ﻣحل گﻮدال اﻧجام ﻣﻰﻳابد باعث ﻣﻰشــﻮد کﻪ اﻳﻦ قشــر‬
‫بﻪ ﻣاﻧتل برســد‪ .‬در قسﻤت عقب گﻮدال بحرى‪ ،‬ﻳک صفحﻪ از رسﻮبات اوقﻴاﻧﻮسﻰ و کﻮهﻫاى‬
‫بحرى بﻪ روى قشر قارهﻳﻰ خراشﻴده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫در رابطﻪ بﻪ گسترش بستر ابحار و بحﻴرهﻫا‪ ،‬تﻮسط داﻧشﻤﻨدان زﻣانﻫاى اخﻴر ﻣطالعات و تحقﻴقات‬
‫زﻳــادى صــﻮرت گرفتﻪ اســت؛ روشﻫاى‬
‫ﻣتعــددى در رابطﻪ بــﻪ تحقﻴق و ﻣطالعﻪ‬
‫گســترش بســتر ابحار و بحﻴرهﻫا بﻪ کار‬
‫برده شــده کﻪ عبارت از روشاﻧدازهگﻴرى‬
‫اﻧﻮﻣالﻫــاى ﻣقﻨاطﻴســﻰ‪ ،‬روش قداﻣــت‬
‫آتشفشــانﻫاى اوقﻴاﻧﻮسﻰ‪ ،‬روش جرﻳان‬
‫حرارتﻰ و روش ﻣطالعﻪ چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫا‬
‫و شکســتﻪگﻰﻫا ﻣﻰباشــد کﻪ در اﻳﻦجا‬
‫روشاﻧدازه گﻴرى اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴسﻰ‬
‫را ﻣﻨحﻴــث روش ﻣﻮثر ﻣختصرا ً تشــرﻳح‬
‫ﻣﻰﻧﻤاﻳم‪.‬‬
‫شکل (‪ )3-1‬گسترش بستر سﻨگ و بحﻴره را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬
‫‪90‬‬
 ‫روشاﻧدازهﮔﻴرى اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣﻘﻨاطﻴسﻰ‬
‫ﻳک روش ﻣؤثر براى اثبات ﻧظرﻳﻪ گســترش بســتر ابحار و بحﻴرهﻫا‪ ،‬اﻧدازهگﻴرى اﻧﻮﻣالﻫاى‬
‫ﻣقﻨاطﻴسﻰ ﻣثبت و ﻣﻨفﻰ است کﻪ بﻪطﻮر ﻣتﻨاوب قرار دارﻧد و در سﻨگﻫاى بستر اوقﻴاﻧﻮسﻫا‬
‫ﻫم دﻳده ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴسﻰ ﻧشــان دﻫﻨدة اضﻤحﻼل قطب ﻣقﻨاطﻴسﻰ زﻣﻴﻦ‬
‫است‪.‬‬
‫در بستر ابحار اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣذکﻮر بﻪ شکل خطﻮط ﻣﻮازى با سلسلﻪﻫاى بحرى پدﻳدار ﻣﻰگردد؛‬
‫اگر وسعت اﻳﻦ خطﻮط را با طﻮل زﻣان تغﻴﻴرات قطب ﻣقﻨاطﻴسﻰ زﻣﻴﻦ در چﻨد صد ﻣﻴلﻴﻮن‬
‫ســال گذشــتﻪ کﻪ در قشر آن واقع شــده ﻣقاﻳســﻪ کﻨﻴم؛ ﻣطابقت تعجب آورى را ﻣشاﻫده‬
‫خﻮاﻫﻴم کرد‪.‬‬
‫ســﻨگﻫاى سلســلﻪﻫاى بحرى بســﻴار جﻮان بﻮده و بﻪ تازهگﻰ تشــکﻴل شــدهاﻧد ﻫر چﻪ از‬
‫سلسلﻪﻫاى بﻴﻦ بحرى بﻪ دو طرف حرکت کﻨﻴم‪ ،‬سﻨگﻫا قدﻳﻤﻰتر ﻣﻰشﻮﻧد ﻣعلﻮم ﻣﻰشﻮد‬
‫کﻪ قشر اوقﻴاﻧﻮسﻰ جدﻳد از ﻣحل سلسلﻪﻫاى بحرى پدﻳدار ﻣﻰشﻮد و بﻪ تدرﻳج بﻪ دو طرف‬
‫حرکت ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫عﻼوه بر گســترش ابحار تخرﻳبات بســتر ابحار ﻧﻴز تﻮســط آب بحر صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪ .‬تخرﻳب‬
‫بستر ابحار‪ ،‬ﻣﻴده شدن و شستشﻮى ﻣﻮاد و ﻫمچﻨان تخرﻳب سﻮاحل ﻫﻨگام ﻣدوجزر صﻮرت‬
‫ﻣﻰگﻴرد‪.‬‬

‫شکل (‪ )3-2‬اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴسﻰ را در بستر بحر ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪91‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ‬
‫ﻫﻨس کســﻰ بﻮد کﻪ در ﻣﻮرد حرکت بســتر ابحار صحبت کرد و گفت کﻪ در ﻣحل وســط‬
‫اوقﻴاﻧﻮسﻫا‪ ،‬قشر اوقﻴاﻧﻮسﻰ در حال افزاﻳش است‪.‬‬
‫افزاﻳش قشر اوقﻴاﻧﻮسﻰ باعث گسترش آنﻫا و ﻧﻬاﻳتاً جابﻪجاﻳﻰ قارهﻫا ﻣﻰگردد‬
‫فرو رفتﻦ قشر اوقﻴاﻧﻮسﻰ بﻪ زﻳر قشر قاره ﻳﻰ (ﻳا اوقﻴاﻧﻮسﻰ دﻳگر) کﻪ در ﻣحل گﻮدال اﻧجام‬
‫ﻣﻰﻳابد باعث ﻣﻰشﻮد کﻪ اﻳﻦ قشر بﻪ ﻣاﻧتل ﻳا پﻮشﻫستﻪ برسد‪.‬‬
‫روشﻫاى کﻪ براى تحقﻴق و ﻣطالعﻪ گسترش بستر ابحار و بحﻴرهﻫا بﻪ کار برده شده عبارتاﻧد‬
‫از روشاﻧدازه گﻴرى اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴســﻰ‪ ،‬روش قداﻣت آتشفشانﻫاى اوقﻴاﻧﻮسﻰ‪ ،‬روش‬
‫جرﻳان حرارتﻰ و روش ﻣطالعﻪ چﻴﻦ خﻮردهگﻰﻫا و شکستﻪگﻰ‪.‬‬
‫روش ﻣﻮثــر براى اثبات ﻧظرﻳﻪ گســترش بســتر ابحار و بحﻴرهﻫا‪ ،‬اﻧــدازه گﻴرى اﻧﻮﻣالﻫاى‬
‫ﻣقﻨاطﻴسﻰ ﻣثبت و ﻣﻨفﻰ است کﻪ بﻪطﻮر ﻣتﻨاوب قرار دارﻧد و در سﻨگﻫاى بستر اقﻴاﻧﻮسﻫا‬
‫ﻫم دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴسﻰ ﻧشان دﻫﻨدة اضﻤحﻼل قطب ﻣقﻨاطﻴسﻰ زﻣﻴﻦ است‪.‬‬
‫در بســتر ابحــار اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣذکﻮر بﻪ شــکل خطﻮط ﻣﻮازى‪ ،‬با سلســلﻪﻫاى بحرى پدﻳدار‬
‫ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫ســﻨگﻫاى سلسلﻪﻫاى بحرى بســﻴار جﻮان بﻮده و بﻪ تازهگﻰ تشکﻴل شــدهاﻧد‪ ،‬ﻫر چﻪ از‬
‫سلسلﻪﻫاى بﻴﻦ بحرى بﻪ دو طرف حرکت کﻨﻴم سﻨگﻫا قدﻳﻤﻰتر ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬

‫‪92‬‬
 ‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬
‫‪ -1‬ﻧظرﻳﺔ ﻫﻨس را در ﻣﻮرد حرکت بستر ابحار ﻣختصرا ً بﻴان ﻧﻤاﻳﻴد؟‬
‫‪ -2‬چﻨد روش ﻣطالعﻪ و تحقﻴق گسترش بستر ابحار وجﻮد دارد؟ ﻧام بگﻴرﻳد‪.‬‬
‫‪ -3‬روشاﻧدازهگﻴرى اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴسﻰ از چﻪ بحث ﻣﻰکﻨد؟‬
‫‪ -4‬روش ﻣؤثر براى تحقﻴق و ﻣطالعﻪ گسترش بستر ابحار کدام است؟‬
‫‪ -5‬اﻧﻮﻣالﻫاى ﻣقﻨاطﻴســﻰ در بســتر ابحار چگﻮﻧﻪ پدﻳدار ﻣﻰشﻮﻧد؟ جﻮاب درست را ﻧشاﻧﻰ‬
‫کﻨﻴد‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻣاﻳل با سلسلﻪﻫاى بحرى‬ ‫الف‪ -‬ﻣﻮازى با سلسلﻪﻫاى بحرى‬
‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬ ‫ج‪ -‬عﻤﻮد با سلسلﻪﻫاى بحرى‬
‫‪ -6‬سﻨگﻫاى سلسلﻪﻫاى بحرى ﻧظر بﻪ قداﻣت چگﻮﻧﻪ اﻧد؟‬
‫‪ -7‬عﻼوه بر گسترش بستر ابحار‪ ،‬کدام پروسﻪﻫاى دﻳگر در بستر ابحار بﻪ وقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدد؟‬
‫‪ -8‬اگر وســعت اﻳﻦ خطﻮط را با طــﻮل ‪ ....................‬زﻣﻴﻦ در چﻨد صد ﻣﻴلﻴــﻮن ‪....................‬‬
‫گذشــتﻪ کﻪ در قشــر آن واقع شده ﻣقاﻳســﻪ کﻨﻴم ﻣطابقت تعجب آورى را ﻣشاﻫده خﻮاﻫﻴم‬
‫کرد‪.‬‬

‫‪93‬‬
 ‫ﻓصﻞ چﻬارم‬
‫پﻠﻴت چﻴست‬
‫طﻮرى کﻪ در دروس قبلﻰ اشــاره شــد‪ ،‬پلﻴت تکتﻮﻧﻴک ﻣﻮضﻮع جدﻳدى است با وجﻮدىکﻪ‬
‫وگﻨر در سال ‪1915‬م در اﻳﻦ رابطﻪ تحقﻴقاتﻰ داشتﻪ است؛ اﻣا اﻳﻦ علم در سالﻫاى ‪-1950‬‬
‫‪ 1970‬م اﻧکشاف ﻧﻤﻮده است‪ .‬براى شﻤا و براى ﻫﻤﻪ ﻣﻮضﻮع پلﻴت تکتﻮﻧﻴکجالب است زﻳرا‬
‫پدﻳدهﻫاى بزرگ کﻪ در سطح زﻣﻴﻦ واقع ﻣﻰشﻮﻧد؛ چﻮن اﻳجاد‪ :‬کﻮهﻫا‪ ،‬آتشفشانﻫا‪ ،‬حرکت‬
‫قارهﻫا‪ ،‬گسترش بستر بحﻴرهﻫا تﻮسط پلﻴت تکتﻮﻧﻴک ﻣطالعﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫پس ﻣﻰپرسﻴد ﻛﻪ پﻠﻴت چﻴست؟‬

‫قارهﻫا بر اســاس ﻧظرﻳﺔ پلﻴت تکتﻮﻧﻴک چﻰ حالتﻰ را دارا ﻣﻰباشــﻨد؟ کﻤر بﻨدﻫاى کﻮﻫﻰ و‬
‫گﻮدالﻫاى بحرى چگﻮﻧﻪ بﻪوجﻮد آﻣدهاﻧد؟‬
‫فارﻣﻴشﻦﻫاى بحرى چﻴست؟‬
‫ﻫﻤﻴﻦگﻮﻧﻪ ســؤاﻻت ﻣتعدد دﻳگرى‪ ،‬کﻪ ﻣﻰخﻮاﻫﻴد جﻮابﻫاى شــان را درﻳافت کﻨﻴد ﻫرگاه‬
‫شــﻤا ﻣطالب ﻣطروحﻪ در اﻳﻦ فصل را بﻪ دقت بخﻮاﻧﻴد‪ ،‬جﻮاب تعداد زﻳادى از ســؤاﻻت تان‬
‫را درﻳافت کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد و بﻪ ﻣعلﻮﻣات شــﻤا در ﻣﻮرد پروســﻪﻫاى تکتﻮﻧﻴکﻰ افزوده خﻮاﻫد‬
‫شد‪.‬‬
‫قشر زﻣﻴﻦ از تعدادى صفحات ﻣتحرک تشکﻴل شده است‪ ،‬کﻪ داﻳﻤاً در حال بر خﻮرد ﻳا دور‬
‫شــدن از ﻫم ﻫستﻨد‪ ،‬لﻴتﻮســفﻴر زﻣﻴﻦ از ﻧﻪ صفحﺔ بزرگ و دوازده صفحﻪ کﻮچکتر تشکﻴل‬
‫شده است‪.‬‬
‫قارهﻫا‪ ،‬صفحات قارهاى را تشکﻴل ﻣﻰدﻫﻨد و قسﻤت عﻤده بستر ابحار را صفحات اوقﻴاﻧﻮسﻰ‬
‫ﻣﻰسازﻧد‪.‬‬

‫‪94‬‬
‫ﻣطالعــﻪ صفحــات تکتﻮﻧﻴکﻰ ﻳــا پلﻴت تکتﻮﻧﻴک بﻪ ﻣــا کﻤک ﻣﻰکﻨد تا دور شــدن قارهﻫا‪،‬‬
‫گسترش بستر ابحار‪ ،‬فﻮرانﻫاى آتشفشاﻧﻰ و تشکﻴل کﻮهﻫا را خﻮبتر تﻮضﻴح دﻫﻴم‪.‬‬
‫قﻮاى کﻪ باعث حرکات صفحات تکتﻮﻧﻴکﻰ زﻣﻴﻦ ﻣﻰشﻮﻧد در اثر حرکت آﻫستﻪ ﻣاﻧتل تحتاﻧﻰ‬
‫شکل ﻣﻰگﻴرﻧد‪ ،‬قسﻤت سخت ﻣاﻧتل در اثر حرارت کﻪ در زﻳر آنﻫا است داﻳﻤاً بﻪ سﻤت باﻻ‬
‫حرکت ﻣﻰکﻨد کﻪ در اثر ســرد شــدن دو باره ﻧشســت ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد اﻳﻦ پروسﻪ ﻣﻴلﻴﻮنﻫا سال‬
‫طﻮل ﻣﻰکشد‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ رو دور شدن صفحات زﻣﻴﻦ طﻰ ﻣﻴلﻴﻮنﻫا سال صﻮرت گرفتﻪ است‬
‫و ﻫﻨﻮز ﻫم شکل سطح زﻣﻴﻦ را تغﻴﻴر ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬
‫ﻫر کدام از اﻳﻦ صفحات کﻪ بﻪ قاره ﻣﻮسﻮم اﻧد سالﻴاﻧﻪ حدود ‪ 50‬ﻣاﻳل (‪ 80‬کﻴلﻮ ﻣتر) حرکت‬
‫ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫پلﻴت تکتﻮﻧﻴک شــاخﺔ از علم جﻴﻮلﻮجﻰ ساختﻤاﻧﻰ است کﻪ با پروسﻪﻫاى حرکات صفحﻪاى‬
‫در ارتباط اســت و در اثر اﻳﻦ حرکات ‪ ،‬برخﻮردﻫا و تصادﻣات قارهﻫا‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣذاب داغ بﻪوجﻮد‬
‫ﻣﻰآﻳــد‪ .‬ﻫمچﻨﻴﻦ پروســﻪﻫاى حرکات صفحﻪاى بــﻪ ﻣقﻴاس جﻬاﻧﻰ بﻪوجــﻮد آورﻧدة چﻴﻦ‬
‫خﻮردهگﻰﻫاى بزرگ‪ ،‬بﻪوجﻮد آﻣدن کﻮهﻫا‪ ،‬زلزلﻪﻫا و آتشفشانﻫا ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫‪95‬‬
 ‫ﻛﻤربﻨدﻫاى ﻛﻮﻫﻰ و ﮔﻮدالﻫاى بحرى‬
‫پروســﻪﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکــﻰ بعد از وقﻮع ‪،‬آثارى را از خﻮد بﻪ جــا ﻣﻰگذارﻧد لذا بﻪوجﻮد آﻣدن‬
‫کﻮهﻫا در ﻧتﻴجﺔ فعالﻴت داخلﻰ زﻣﻴﻦ در قارهﻫا و ابحار‪ ،‬اثرى از پروسﺔ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ شﻤرده‬
‫ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫ســاختﻤان ﻣرتفع کﻪ ﻧســبت بﻪ ﻧﻮاحﻰ اطرافش ارتفاع بﻴش از ‪ 600‬ﻣتر را داشتﻪ باشد بﻪﻧام‬
‫کﻮه ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ .‬کﻮهﻫا در قارهﻫا و ابحار وجﻮد دارﻧد‪.‬‬
‫کﻤر بﻨدﻫاى کﻮﻫﻰ عبارت از سلســلﻪ کﻮهﻫاى ﻣرتفع اســت کﻪ در زﻣانﻫاى جدﻳد بﻪوجﻮد‬
‫آﻣدهاﻧد‪ ،‬سلســلﻪ کﻮهﻫاى قدﻳﻤﻰبا گذشــت زﻣان‪ ،‬ارتفاعات خﻮﻳش را از دســت داده و اﻧﻮاع‬
‫بســﻴار قدﻳﻤﻰ آنﻫا ﻣﻤکﻦ است ﻫﻤﻮار شده باشــد‪ .‬در کﻤر بﻨدﻫاى کﻮﻫﻰ آثار تﻤاﻣﻰ اﻧﻮاع‬
‫پروســﻪﻫاى داخلﻰ ﻣشاﻫده شــده ﻣﻰتﻮاﻧد‪ .‬آلپ و ﻫﻴﻤالﻴا از سلسلﻪ کﻮهﻫاى جﻮان بﻪشﻤار‬
‫رفتﻪ و کﻮهﻫاى اپﻼس از جﻤلﻪ کﻮهﻫاى قدﻳﻤﻰﻣحسﻮب ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫شکل (‪ )4-1‬کﻤربﻨدﻫاى کﻮﻫﻰ را در قاره و بحر ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪96‬‬
 ‫کﻮهﻫــا از حرکت و تصــادم دو پلﻴت اﻳجاد شــده ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‪ ،‬ﻣث ً‬
‫ﻼ‪ :‬سلســلﻪ کﻮهﻫاى ﻫﻴﻤالﻴا‬
‫ﻣحصﻮل تصادم پلﻴت شــبﻪ قارة ﻫﻨد و پلﻴت قســﻤت جﻨﻮبﻰ آسﻴا ﻣﻰباشد کﻪ پلﻴت ﻫﻨد بر‬
‫زﻳر پلﻴت جﻨﻮب آسﻴا فرو رفتﻪ و سبب بﻪوجﻮد آﻣدن سلسلﻪ کﻮهﻫاى ﻫﻤالﻴا و تبت گردﻳده‬
‫اســت‪ .‬ﻫﻤﻴﻦگﻮﻧﻪ حرکات پلﻴتﻫا‪ ،‬باعث اﻳجاد سلسلﻪ کﻮهﻫاى ﻧقاط ﻣختلف جﻬان گردﻳده‬
‫است‪.‬‬
‫برجســتﻪگﻰﻫا و تپﻪﻫاى ﻣرتفع در بستر ابحار کﻪ عﻤﻮﻣاً شکل ﻣخروطﻰ را دارا ﻣﻰباشﻨد در‬
‫اثر فعالﻴت آتشفشان زﻳر ابحار بﻪوجﻮد آﻣدهاﻧد؛ ﻣث ً‬
‫ﻼ‪ :‬برجستﻪگﻰ کﻪ در بحر اطلس بﻪ طﻮل‬
‫چﻨد ﻫزار کﻴلﻮ ﻣتر و ارتفاع حدود ‪ 3000‬ﻣتر وجﻮد دارد‪.‬‬
‫بﻪوجــﻮد آﻣدن گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى ﻧﻴز بﻪ حرکات تکتﻮﻧﻴکﻰ بســتﻪگﻰ دارد عﻤﻴقترﻳﻦ‬
‫ﻧقطﺔ بحر آرام کﻪ بﻪﻧام گﻮدال ﻣارﻳاﻧا ﻳاد ﻣﻰشــﻮد و عﻤق آن ‪ 11053‬ﻣتر اســت ﻧاشــﻰ از‬
‫فعالﻴتﻫاى تکتﻮﻧﻴکﻰ بﻮده است‪.‬‬

‫شکل (‪ )4-2‬بﻪوجﻮد آﻣدن گﻮدالﻫاى بحر را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪97‬‬
‫اکثر گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى در ﻣرکز ابحار ﻧبﻮده؛ بلکﻪ ﻧزدﻳک سﻮاحل کﻮﻫستاﻧﻰ در سرحد‬
‫بﻴﻦ ﻣﻴﻼن قارهﻳﻰ و کاسﺔ بحرى واقع گردﻳدهاﻧد؛ ﻣث ً‬
‫ﻼ ‪:‬گﻮدال عﻤﻴق بحرى کﻮرﻳل (با عﻤق‬
‫‪ 10572‬ﻣتــر) در ﻣقابل جزاﻳر کﻮﻫســتاﻧﻰ کﻮرﻳل‪ ،‬گﻮدال ﻣارﻳاﻧــا (با عﻤق ‪ 11053‬ﻣتر) در‬
‫ﻧزدﻳک جزﻳره ﻣارﻳاﻧا‪ ،‬گﻮدال پﻴرو‪ ،‬جبلﻰ (با عﻤق ‪ 8064‬ﻣتر) در ﻣقابل کﻮهﻫاى آﻧد اﻣرﻳکاى‬
‫جﻨﻮبﻰ واقع گردﻳده است‪.‬‬

‫ﻓاسﻴسﻫاى بحرى‬
‫زﻳرعﻨﻮانترســبات بحرى و قارهﻳﻰ قسﻤاً اشــاره شد کﻪ احجار رسﻮبﻰ در ابحار تحت شراﻳط‬
‫ﻣختلف بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد کﻪ ﻧظر بﻪ خصﻮصﻴات و شــراﻳط تشــکﻴل بﻪ فاســﻴسﻫا‪ ،‬تقســﻴم‬
‫ﻣﻰگردﻧد‪ .‬اصطﻼح فاســﻴس در سال ‪ 1838‬تﻮســط گرﻳس زﻣﻴﻦ شﻨاس سﻮﻳسﻰ پﻴشﻨﻬاد‬
‫گردﻳد‪.‬‬
‫فاســﻴس عبارت از ﻣجﻤﻮع احجار ﻣتجاﻧس (ترسبات) اســت کﻪ تحت شراﻳط ﻣعﻴﻦ فزﻳکﻰ‬
‫ﻼ ﻣعﻴﻦ باشــد (بﻴﻮسﻴﻨﻮز عبارت از‬ ‫و کﻴﻤﻴاوى تشــکﻴل گردﻳده و داراى بﻴﻮســﻴﻨﻮزﻫاى کاﻣ ً‬
‫ﻣجﻤﻮع ارگاﻧﻴزمﻫاى ﻣخصﻮص است کﻪ در شراﻳط ﻣعﻴﻦ حﻴات بسر ﻣﻰبرﻧد‪).‬‬
‫فاســﻴسﻫا را ﻣﻰتﻮان بﻪ فاسﻴسﻫاى ســاحلﻰ‪ ،‬رﻳفﻫاى ﻣرجاﻧﻰ‪ ،‬گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى‬
‫و ﻫمچﻨان فاســﻴس ﻣســﻴر آب خﻴزى درﻳا و داﻣﻨﻪﻫاى کﻮه و غﻴره تقسﻴم ﻧﻤﻮد فاسﻴسﻫا‬
‫ﻣﻰتﻮاﻧد با گذشت زﻣان در حدود ﻳک ﻣﻨطقﻪ خشکﻪ ﻣربﻮط بحر پدﻳدار گردد‪.‬‬
‫پدﻳدة تغﻴﻴر ﻣﻮقعﻴت خط ســاحلﻰ در تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ اکثرا ً رخ داده اســت بحر ﻣﻰتﻮاﻧد‬
‫بﻪطرف خشکﻪ پﻴشرفت ﻧﻤاﻳد و ﻳا بر عکس از خشکﻪ عقب ﻧشﻴﻨﻰ کﻨد ﻫﻨگام پﻴشرفت بحر‬
‫ﻼ جغلﻪ سﻨگﻫاترسب‬ ‫در بﻴﻦ فاســﻴسﻫاى ســاحلﻰ تغﻴﻴر ﻣحل بﻪ عﻤل آﻣده جاﻳﻰ کﻪ قب ً‬
‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬رﻳگﻫا و ﻣﻮضع رﻳگﻫا را ذرات کﻮچک گل اشــغال ﻣﻰﻧﻤاﻳد ﻫﻨگام عقب رفت بحر‬
‫باﻻى گل‪ ،‬رﻳگﻫا و در قﻤســت فﻮقاﻧﻰ کاﻧگلﻮﻣﻴراتﻫــا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪ .‬باﻳد گفت کﻪ بحر‬
‫قلﻤرو افغاﻧستان را حدود ‪ 25-30‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبلترک ﻧﻤﻮده است‪.‬‬

‫‪98‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ‬
‫قشر زﻣﻴﻦ از تعدادى صفحات ﻣتحرک تشکﻴل شده است کﻪ داﻳﻤاً در حال برخﻮرد ﻳا دور‬
‫شدن از ﻫم ﻫستﻨد‪.‬‬
‫قارهﻫــا صفحــات قارهﻳﻰ و قســﻤت عﻤده بســتر ابحار‪ ،‬صفحات اوقﻴاﻧﻮســﻰ را تشــکﻴل‬
‫ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬
‫قــﻮاى کﻪ باعث حرکات صفحات تکتﻮﻧﻴکﻰ زﻣﻴﻦ ﻣﻰشــﻮﻧد در اثر حرکت آﻫســتﻪ ﻣاﻧتل‬
‫تحتاﻧﻰ شکل ﻣﻰگﻴرﻧد‪.‬‬
‫ﻫر کدام از اﻳﻦ صفحات کﻪ بﻪ قاره ﻣﻮسﻮماﻧد ساﻻﻧﻪ حدود ‪ 50‬ﻣﻴل ﻳا ‪ 80‬کﻴلﻮ ﻣتر حرکت‬
‫ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫پلﻴت تکتﻮﻧﻴک شاخﺔ از علم جﻴﻮلﻮجﻰ ساختﻤاﻧﻲ است کﻪ با پروسﻪﻫاى حرکات‬
‫صفحﻪاى ارتباط دارد‪.‬‬
‫در ﻧتﻴجﺔ فعالﻴت داخلﻰ زﻣﻴﻦ در قارهﻫا و ابحار کﻮهﻫا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬
‫ساختﻤان ﻣرتفع کﻪ ﻧسبت بﻪ ﻧﻮاحﻰ اطرافش ارتفاع بﻴش از ‪ 600‬ﻣتر را داشتﻪ باشد‪ ،‬بﻪ ﻧام‬
‫کﻮه ﻳاد ﻣﻰشﻮد کﻮهﻫا در قارهﻫا و ابحار وجﻮد دارﻧد‪.‬‬
‫کﻤربﻨدﻫاى کﻮﻫﻰ عبارت از سلســلﻪ کﻮهﻫاى ﻣرتفع است کﻪ در زﻣانﻫاى جدﻳد‪ ،‬قدﻳﻤﻰ‬
‫و بسﻴار قدﻳﻤﻰبﻪوجﻮد آﻣده اﻧد‪.‬‬
‫آلــپ و ﻫﻴﻤالﻴا از سلســلﻪ کﻮهﻫاى جــﻮان و کﻮهﻫاى اپﻼس از کﻮهﻫاى قدﻳﻤﻰﻣحســﻮب‬
‫ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫ﻼ ‪ :‬سلســلﻪ کﻮهﻫاى ﻫﻴﻤالﻴا‬ ‫کﻮهﻫــا از حرکــت و تصادم دو پلﻴت اﻳجاد شــده ﻣﻰتﻮاﻧد؛ ﻣث ً‬
‫ﻣحصﻮل تصادم پلﻴت شبﻪ قاره ﻫﻨد و پلﻴت قسﻤت جﻨﻮبﻰ آسﻴا ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫بﻪوجﻮد آﻣدن گﻮدالﻫاى بحرى ﻧﻴز بﻪ حرکات تکتﻮﻧﻴکﻰ بســتﻪگﻰ دارد عﻤﻴقترﻳﻦ ﻧقطﻪ‬
‫بحر آرام بﻪﻧام گﻮدال ﻣارﻳاﻧا ﻳاد ﻣﻰشﻮد کﻪ ‪ 11053‬ﻣتر عﻤق دارد‪.‬‬
‫فاســﻴس عبارت از ﻣجﻤﻮع احجار ﻣتجاﻧس است کﻪ تحت شراﻳط ﻣعﻴﻦ فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى‬
‫ﻼ ﻣعﻴﻦ باشد‪.‬‬‫تشکﻴل گردﻳده و داراى بﻴﻮسﻴﻨﻮزﻫاى کاﻣ ً‬
‫فاســﻴسﻫا را ﻣﻰتﻮان بﻪ فاسﻴسﻫاى ساحلﻰ‪ ،‬رﻳفﻫاى ﻣرجاﻧﻰ‪ ،‬گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى‬
‫تقسﻴم ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪99‬‬
 ‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬
‫‪ -1‬قشر زﻣﻴﻦ از چﻨد صفحﺔ بزرگ و کﻮچک تشکﻴل گردﻳده است؟‬
‫‪ -2‬ﻣطالعﺔ صفحات تکتﻮﻧﻴکﻰ ﻳا پلﻴت تکتﻮﻧﻴک شاﻣل کدام پروسﻪﻫا و پدﻳدهﻫا است؟‬
‫‪ -3‬پلﻴت تکتﻮﻧﻴک را تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد؟‬
‫‪ -4‬کﻮه چﻴست و آﻳا در ابحار ﻫم کﻮهﻫا وجﻮد دارﻧد ﻳا خﻴر؟‬
‫‪ -5‬کﻤربﻨدﻫاى کﻮﻫﻰ را چگﻮﻧﻪ تﻮضﻴح کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد‪ ،‬ﻣثالﻫاى آن را ﻧﻴز واضح سازﻳد‪.‬‬
‫‪ -6‬کﻮهﻫا چگﻮﻧﻪ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد؟ ﻣثال آن را ﻧﻴز اراﻳﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -7‬اکثــرا گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى در ‪ .........................‬ابحار ﻧبﻮده بلکﻪ ﻧزدﻳک ‪.........................‬‬
‫کﻮﻫستاﻧﻰ در سرحد بﻴﻦ‪ .........................‬و ‪ .........................‬بحرى واقع گردﻳده اﻧد‪.‬‬
‫‪ -8‬گﻮدال عﻤﻴق بحرى کﻮرﻳل با عﻤق ‪ .........................‬در ﻣقابل ‪ .........................‬واقعاﻧد‪.‬‬
‫‪ -9‬فاسﻴسﻫا بﻪ کدام ﻧﻮع ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد‪:‬‬
‫ب‪ -‬رﻳفﻫاى ﻣرجاﻧﻰ‬ ‫الف‪ -‬فاسﻴسﻫاى ساحلﻰ‬
‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‬ ‫ج‪ -‬گﻮدالﻫاى عﻤﻴق بحرى‬
‫‪ -10‬بحر قلﻤرو افغاﻧستان را حدود چﻨد ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل ترک کرده است‪:‬‬
‫ب‪ 30-50 -‬ﻣﻴلﻴﻮن‬ ‫الف‪ 25-30 -‬ﻣﻴلﻴﻮن‬
‫د‪ 2000 -‬ﻣﻴلﻴﻮن‬ ‫ج‪ 50-75 -‬ﻣﻴلﻴﻮن‬

‫‪100‬‬
 ‫بخش پﻨجﻢ‬
‫زﻟزﻟﻪ‬
‫ﻓصﻞ اول‬
‫تﻌرﻳﻒ‪ ،‬ﻣﻴﻜاﻧﻴزم‪ ،‬اﻧﻮاع اﻣﻮاج ساﻳزﻣﻴﻜﻰ و حﻮادث ﻣحﻴطﻰ طبﻴﻌﻰ‬
‫از تارﻳخ وقﻮع اولﻴﻦ زلزلﻪ ﻫﻴچ اطﻼعﻰ در دســت ﻧﻴســت؛ ولﻰ واضحاً ﻣﻰداﻧﻴم کﻪ حداقل از‬
‫صدﻫا ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل تا اکﻨﻮن زلزلﻪ زﻳاد بﻪ وقﻮع پﻴﻮستﻪ؛ بﻨابر اﻳﻦ اﻧسانﻫا از بدو پﻴداﻳش‬
‫با اﻳﻦ پدﻳدة طبﻴعﻰ دســت بﻪ گرﻳبان بﻮده اســت‪ .‬وقﻮع اﻳﻦ پدﻳده طبﻴعﻰ عﻤﻮﻣاً تخرﻳبات‬
‫زﻳاد را در قبال داشتﻪ و در ﻧتﻴجﺔ آن ﻫزاران اﻧسان زﻧدهگﻰ خﻮد را از دست ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬
‫شاﻳد ﻧزدتان سؤال ﻣطرح شﻮد کﻪ عﻮاﻣل وقﻮع زلزلﻪ چﻴست؟‬
‫آﻳا وقﻮع زلزلﻪ تﻨﻬا ﻣﻨحصر بﻪ خشکﻪﻫا بﻮده ﻳا وقﻮع آن در بحرﻫا اﻣکان پذﻳر است؟ بﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫شکل دهﻫا سؤال دﻳگر در ذﻫﻦ تان خطﻮر خﻮاﻫد کرد‪.‬‬
‫عﻮاﻣــل ﻣتعددى بﻪ خاطر وقﻮع زلزلﻪ وجﻮد دارد کﻪ شــاﻣل وقﻮع زلزلــﻪ ﻫمزﻣان با فعالﻴت‬
‫آتشفشــان‪ ،‬لغزشﻫاى کﻮﻫﻰ کﻪ ﻳک ﻣقدار زﻳاد احجار و دﻳگر ﻣﻮاد بﻪطرف پاﻳﻴﻦ ســرازﻳر‬
‫ﻣﻰشﻮد‪ .‬ﻳا در اثر فعالﻴت آبﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ در طبقات کﻪ قابلﻴت حل کردن بﻴشتر را دارد‬
‫و باﻻخــره حفرهﻫا و خﻼﻫاى بزرگ زﻳر زﻣﻴﻨﻰ را بﻪوجﻮد آورده کﻪ در حاﻻت آتشفشــاﻧﻰ‬
‫حفرهﻫــا و خﻼﻫا ســقﻮط ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬ﻫمچﻨان اﻧفجارات اتﻮﻣــﻰ‪ ،‬فﻴرﻫاى تﻮپﻫاى ثقﻴل ﻧﻴز‬
‫باعث بﻪوجﻮد آﻣدن زلزلﻪ ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫باﻳــد گفت‪ :‬زلزلــﻪ در تﻤام ﻧقاط زﻣﻴــﻦ ﻫم در خشــکﻪ و بحرﻫا ﻣﻰتﻮاﻧــد بﻪوجﻮد آﻳد کﻪ‬
‫ســاﻻﻧﻪ ﻫزاراﻫا زلزلﻪ در کشــﻮرﻫاى ﻣختلف بﻪ وقﻮع پﻴﻮستﻪ و باعث تلفات جاﻧﻰ و ﻣالﻰ ﻧﻴز‬
‫ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫بﻪ ﻫﻤﻴﻦ شــکل در بحرﻫا ﻧﻴز زلزلﻪ واقع شــده و در ﻧتﻴجﻪ آن تﻮفانﻫاى شــدﻳد در بحرﻫا‬
‫بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد و کشــﻮرﻫاى کﻪ در ﻧزدﻳک ســﻮاحل بحرى واقع شدهاﻧد اکثرا ً زﻳر آب بحر‬
‫شده تلفات زﻳاد را ﻣتحﻤل ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫شﻤا ﻣﻰتﻮاﻧﻴد با ﻣطالعﺔ اﻳﻦ فصل ﻣعلﻮﻣات ﻣؤثر را پﻴراﻣﻮن زلزلﻪ بﻪ دست آورﻳد‪.‬‬

‫‪101‬‬
 ‫زﻟزﻟﻪﻫا‬
‫زلزلﻪ ﻳکﻰ از ﻣخربترﻳﻦ پدﻳدهﻫاى طبﻴعﻰ است کﻪ در ﻧقاط ﻣختلف دﻧﻴا وقتاً فﻮقتاً‬
‫بﻪ وقﻮع پﻴﻮستﻪ خسارات جاﻧﻰ و ﻣالﻰ فراواﻧﻰ بﻪ ﻫﻤراه ﻣﻰداشتﻪ باشد‪.‬‬
‫کشتﻪ شدن ‪ 830‬ﻫزار ﻧفر در سال ‪ . 1556‬م و وقﻮع زلزلﻪ در چﻴﻦ کﻪ در سال ‪ 1976‬باعث‬
‫کشــتار ‪ 750‬ﻫزار ﻧفر گردﻳد‪ .‬از ﻣخربترﻳﻦ زلزلﻪﻫا بﻪشــﻤار ﻣﻰرود در ســال ‪ 1995‬زلزلﺔ‬
‫شــدﻳد در رســتاق وﻻﻳت تخار اتفاق افتاد کﻪ باعث تلفات ‪ 600‬ﻧفر گردﻳد؛ ﻫم چﻨﻴﻦ زلزلﻪ‬
‫سال ‪1997‬م دراﻧدراب فاجعﻪ بار بﻮد؛ لﻴکﻦ زلزلﻪﻫاى خفﻴف در ﻫر ﻫفتﻪ و ﻣاه ﻳک الﻰ دوبار‬
‫رخ ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫باﻳد گفت کﻪ‪ :‬زلزلﻪ ﻳک حادثﺔ طبﻴعﻰ فزﻳکﻰ زﻣﻴﻦ اســت کﻪ از ابتداى خلقت زﻣﻴﻦ وجﻮد‬
‫دارد و اﻳﻦ لرزش زﻣﻴﻦ بﻨابر عﻮاﻣل طبﻴعﻰ صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪ .‬ﻣردﻣان ابتداﻳﻰ در ارتباط وقﻮع‬
‫زلزلﻪ ﻧظرﻳات افســاﻧﻮى ﻣتکﻰ بر قرار داشــتﻦ زﻣﻴﻦ در باﻻى شاخ گاو گاﻫﻰ زﻣﻴﻦ را باﻻى‬
‫پشت ﻣاﻫﻰ و ﻫم گاﻫﻰ زﻣﻴﻦ را در پشت اژدﻫا پﻨداشتﻪاﻧد‪ ،‬اﻣا تحقﻴقات کﻪ در ارتباط زلزلﻪ‬
‫صﻮرت گرفتﻪ اســت ﻧتاﻳج ﻣطلﻮب بﻪخصﻮص تثبﻴت ﻣﻨاطق ﻣاﻧﻨد کشــﻮرﻫاﻳﻰ کﻪ در اطراف‬
‫پاســفﻴک ﻣﻮقعﻴت دارﻧد ﻣث ً‬
‫ﻼ شرق دور‪ ،‬جاپان‪ ،‬چﻴﻦ‪ ،‬فلپاﻳﻦ‪،‬اﻧدوﻧﻴزﻳا‪ ،‬تاﻳﻮان‪ ،‬زﻳﻼﻧد جدﻳد‪،‬‬
‫اﻻســکا‪ ،‬کلﻴفﻮرﻧﻴا و سﻮاحل غربﻰ اﻣرﻳکا جﻨﻮبﻰ ﻫﻤﻪ وقت با زلزلﻪﻫاى شدﻳد ﻣﻮاجﻪاﻧد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫زلزلﻪﻫــا ﻧاشــﻰ از حرکت پلﻴتﻫا ﻣﻰباشــد عﻮاﻣل دﻳگر ﻫم در وقﻮع آنﻫــا تاثﻴر دارد؛ پس‬
‫زلزلﻪﻫــا را ﻣﻰتــﻮان چﻨﻴﻦ تعرﻳف ﻧﻤﻮد کﻪ‪ :‬زلزلﻪ عبارت از اﻫتزازات و جﻨبش ســطح زﻣﻴﻦ‬
‫است کﻪ در اثر رﻫا شدن اﻧرژى ذخﻴره شده در دو کﻨار پلﻴتﻫا و عﻮاﻣل تکتﻮﻧﻴکﻰ دﻳگرى‬
‫بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد کﻪ در اثر آن خاﻧﻪﻫا‪ ،‬پلﻫا‪ ،‬سرکﻫا و غﻴره تخرﻳب ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪102‬‬
 ‫ﻣﻜاﻧﻴزﻳﻢ‪ ،‬درجﻪ و شدت‬
‫شدت و لرزش تکانﻫاى زلزلﻪﻫاى ﻣختلف از ﻫم خﻴلﻰ ﻣتفاوت ﻣﻰباشﻨد‪ ،‬برخﻰ از آنﻫا آن‬
‫قدر ضعﻴف ﻣﻰباشﻨد کﻪ از طرف اﻧسانﻫا قابل حس ﻧبﻮده بلکﻪ صرف تﻮسط آﻻت ﻣخصﻮص‬
‫ثبت زلزلﻪ ﻳعﻨﻰ ) ‪ (Seismogrophs‬ثبت ﻣﻰگردد‪ ،‬اﻣا بعضﻰ از آنﻫا بﻪ حدى شــدﻳد و قﻮى‬
‫ﻣﻰباشــﻨد کﻪ درزﻫا و چاکﻫا را در ســطح زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد آورده و بــا تﻮلﻴد صداﻫاى خﻴلﻰ‬
‫ﻣﻬﻴب‪ ،‬اﻧﻬدام دﻳﻮارﻫا‪ ،‬تخرﻳب عﻤارات‪ ،‬شکســتﻪگﻰﻫاى ذخاﻳر آب‪ ،‬سرکﻫا و از بﻴﻦ رفتﻦ‬
‫تاسﻴسات تخﻨﻴکﻰ را در سطح زﻣﻴﻦ ﻣﻮجب ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫زلزلﻪﻫا تﻮسط داﻧشﻣﻨدان ﻣختلف بﻪ ده و ﻳا دوازده گروه تقسﻴم گردﻳدهاﻧد‪:‬‬
‫شدت زلزلﻪ در ﻫر گروه آن تﻮسط بال اﻧدازه گﻴرى ﻣﻰشﻮد‪ .‬تصﻨﻴف زلزلﻪ ‪ 10‬بال کﻪ تﻮسط‬
‫رسﻰ فﻮرﻳل در سال ‪ 1883‬و ‪ 12‬بال کﻪ تﻮسط ﻣﻴرکالﻰ کاﻧکاﻧﻰ در سال ‪1912‬ترتﻴب شده‬
‫خﻴلﻰﻫا ﻣشﻬﻮراﻧد‪ .‬تقسﻴﻤاتﻰ کﻪ ﻧظر بﻪ احساس اﻧسان صﻮرت گرفتﻪ بﻪ کلﻰ خصﻮصﻰ بﻮده‬
‫اﻣا برترى آن ساده تعﻴﻴﻦ کردن آن است‪ ،‬ﻣردم و حتﻰ اشخاصﻰکﻪ با ساﻳز ﻣﻮلﻮجﻰ بلدﻳت‬
‫ﻧدارﻧــد قﻮه زلزلﻪ را ﻣﻰتﻮاﻧﻨد ارزﻳابﻰ ﻧﻤاﻳﻨد تقســﻴﻤات زلزلﻪ ﻧظر بﻪ بال بﻪﻧام ﻣقﻴاس زلزلﻪ‬
‫ﻳاد ﻣﻰشﻮد کﻪ درجدول ذﻳل ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫آلــﺔ کــﻪ زلزلﻪ را ثبــت ﻣﻰکﻨد بﻪﻧام ســاﻳز ﻣﻮﻣﻴتر )‪ (Seismometer‬ﻧاﻣﻴده ﻣﻰشــﻮد عﻤﻮﻣاً‬
‫زلزلﻪﻫا تﻮســط آلﺔ ثبت زلزلﻪ ﻳا ) ‪ (Seismographs‬کﻪ در شکل ذﻳل ﻧشان داده شده است ثبت‬
‫ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫اﻣﻮاج ‪S‬‬
‫اﻣﻮاج ‪P‬‬ ‫اﻣﻮاج سطحﻰ‬

‫ﻳا ) ‪(Seismogrophs‬‬ ‫شکل (‪ )1-1‬آلﻪ ثبت زلزلﻪ‬

‫‪103‬‬
 ‫اﻧﻮاع اﻣﻮاج زﻟزﻟﻪ‬
‫اﻣﻮاج در ﻧتﻴجﻪ زلزلﻪﻫاى ﻣختلف بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد اﻳﻦ اﻣﻮاج ﻣﻤکﻦ اســت از ﻧظر ســرعت‪،‬‬
‫داﻣﻨﺔ طﻮل ﻣﻮج و دورة تﻨاوب با ﻳکدﻳگر ﻣتفاوت باشﻨد‪.‬‬
‫اﻣﻮاج زلزلﻪ را با تﻮجﻪ بﻪ اﻳﻦ کﻪ در داخل و ﻳا ســطح زﻣﻴﻦ عبﻮر کﻨﻨد‪ ،‬بﻪ دو دســتﻪ اﻣﻮاج‬
‫داخلﻰ و اﻣﻮاج سطحﻰ تقسﻴم بﻨدى ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬اﻣﻮاج داخلﻰ شاﻣل اﻣﻮاج ‪ P‬و ‪ S‬کﻪ در ﻣرکز‬
‫زلزلﻪ اﻳجاد و در درون زﻣﻴﻦ ﻣﻨتشــر شده‪ ،‬بﻪﻧام اﻣﻮاج ابتداﻳﻰ )‪ (Pr imary P Wayes‬و اﻣﻮاج‬
‫ثاﻧﻮى )‪ (Secondary S Wayes‬ﻳاد ﻣﻰگردد؛ ولﻰ اﻣﻮاج سطحﻰ بر اثر برخﻮرد اﻣﻮاج داخلﻰ با‬
‫فصل ﻣشترک طبقات و ﻧﻴز در سطح زﻣﻴﻦ تﻮلﻴد ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫اﻣﻮاج ســطحﻰ داراى اشــکالﻰ ﻣختلف بﻮده ﻣتداولترﻳــﻦ آنﻫا‪ ،‬اﻣﻮاج ﻻو )‪ (Love Waves‬و‬
‫اﻣﻮاج رﻳلﻰ )‪ (Rayleigh Waves‬ﻣﻰباشﻨد‪ .‬اﻣﻮاج ﻻو حرکت کم و بﻴش ﻣاﻧﻨد ‪ S‬را دارﻧد اﻣﻮاج‬
‫رﻳلﻰ ﻣاﻧﻨد حرکات اﻣﻮاج بحر‪ ،‬ذرات را در ﻳک ﻣدار داﻳروى بﻪ ارتعاش ﻣﻰآورد؛ اﻣا ســرعت‬
‫اﻣﻮاج ســطحﻰ ﻻو از سرعت اﻣﻮاج رﻳلﻰ بﻴشتر اســت؛ طﻮرى کﻪ داﻣﻨﻪ اﻣﻮاج سطحﻰ بسﻴار‬
‫بزرگتر از داﻣﻨﻪ اﻣﻮاج داخلﻰ است؛ بﻨابر اﻳﻦ عاﻣل اصلﻰ تخرﻳبات ﻣحسﻮب ﻣﻰگردد‪ .‬شکل‬
‫زﻳر اﻧﻮاع اﻣﻮاج را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-2‬اﻣﻮاج زلزلﻪ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪104‬‬
 ‫حﻮادث ﻣحﻴطﻰ طبﻴﻌﻰ‬
‫اﻧسان در ﻣحﻴطﻰ کﻪ زﻧدهگﻰ ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ ،‬بﻪ حﻮادث ﻣﻬم و غﻴر ﻣﻨتظره ﻣاﻧﻨد زلزلﻪ‪ ،‬آتشفشان‪،‬‬
‫سﻴﻼب‪ ،‬تﻮفانﻫاى شدﻳد‪ ،‬لغزشﻫاى کﻮﻫﻰ‪ ،‬فروﻧشستﻫاى زﻣﻴﻦ و غﻴره حﻮادث طبﻴعﻰ کﻪ‬
‫زﻧدهگﻰ اﻧسان راﻣﻮرد تﻬدﻳد قرار ﻣﻰدﻫد ﻣﻮاجﻪ ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫باﻳد گفت کﻪ حﻮادث طبﻴعﻰ از جﻤلﻪ پروســﻪﻫاى طبﻴعﻰ کرة زﻣﻴﻦ بﻪشــﻤار ﻣﻰرود و کرة‬
‫زﻣﻴﻦ ﻣا حتﻰ بدون اﻧسان وظﻴفﻪ اش را اﻧجام داده است‪.‬‬
‫ﻣتاســفاﻧﻪ فعالﻴت اﻧســاﻧﻰ ﻫم بﻪ صﻮرت ﻣســتقﻴم (قطع درختان) ﻳا غﻴر ﻣستقﻴم‪ ،‬استفادة‬
‫وســﻴع از ﻣﻨابع اﻧرژى ﻣختلف (ﻧفت‪ ،‬زغال ســﻨگ‪ ،‬چﻮب ‪ )...‬در بخشﻫاى گﻮﻧاگﻮن زﻧدهگﻰ‬
‫تاثﻴرات ﻧاگﻮار را باﻻى ﻣحﻴط گذاشــتﻪ‪ ،‬باعث بروز حﻮادث زﻳاد در کرة زﻣﻴﻦ گردﻳده اســت‬
‫کﻪ بر اثر آن در زﻣﻴﻦ تغﻴﻴرات اقلﻴﻤﻰ روﻧﻤا گردﻳده است‪.‬‬
‫در شــروع سال ‪ 2000‬م اروپاى غربﻰ با تﻮفانﻫاى سﻨگﻴﻦ و سرﻣاى طاقتفرسا ﻣﻮاجﻪ شد‪،‬‬
‫بﻪخصﻮص در کشــﻮر فراﻧسﻪ ﻧســبت سرﻣاى شــدﻳد تعداد زﻳاد جان خﻮد را از دست دادﻧد‬
‫وبﻴش از ﻧﻴﻤﻰدرختان کﻬﻦ ســال جﻨگلﻫا و پارکﻫاى شــﻬر پارﻳس رﻳشﻪکﻦ شدﻧد؛ پس‬
‫ﻣﻼحظــﻪ ﻣﻰگردد کﻪ فعالﻴت اﻧســاﻧﻰ و طبﻴعﻰ ﻫر دو در بــروز حﻮادث طبﻴعﻰ رول ﻣﻬم را‬
‫بازى ﻣﻰﻧﻤاﻳد کﻪ چﻨد ﻣثال از حﻮادث طبﻴعﻰ را ﻣختصرا ً ﻣﻮرد ﻣطالعﻪ قرار ﻣﻰدﻫﻴم‪.‬‬

‫شراﻳط بﻪوجﻮد آﻣدن سﻴﻼب‬

‫ســﻴﻼب ﻫﻨگاﻣﻰرخ ﻣﻰدﻫدکﻪ کاﻧال درﻳــا ﻧتﻮاﻧد ظرفﻴت طغﻴان را تحﻤــل کﻨد بارانﻫاى‬
‫شــدﻳد‪ ،‬ذوب ســرﻳع برف‪ ،‬تخرﻳب بﻨدﻫا‪ ،‬وجﻮد تﻮفان شــدﻳد بحرى و ﻧفﻮذ آب بﻪ ساحل ﻣﻬمترﻳﻦ‬
‫دلﻴل وقﻮع سﻴﻼب است‪.‬‬
‫در آب و ﻫﻮاى ﻣرطﻮب بﻪخصﻮص آب و ﻫﻮاى خشک‪ ،‬سﻴﻼب بﻪ وقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدد‪ .‬در ﻧﻮاحﻰ خشک‬
‫ﻣجﻤﻮع بارﻧدهگﻰ ساﻻﻧﻪ ﻣﻤکﻦ است کم باشد؛ ولﻰ ﻣعﻤﻮﻻً زﻳانﻫاى زﻳاد را در بر دارد‪ ،‬زﻳرا پﻮشش‬
‫ﻧباتﻰ ﻧاچﻴز‪ ،‬سﻴﻼب خطر ﻧاکﻰ را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد‪.‬‬
‫ﻼ‪ :‬در سال ‪1889‬در جاﻧستﻮن‬ ‫بعضﻰ از ســﻴﻼبﻫا با شکستﻪ شدن بﻨدﻫاى آب‪ ،‬جارى ﻣﻰشﻮد؛ ﻣث ً‬
‫پﻨســﻴلﻮاﻧﻴا در اثر شکســت بﻨد آب سﻴﻼب بزرگﻰ شــکل گرفت کﻪ ﻣﻨجر بﻪ تلف شدن ‪ 2200‬ﻧفر‬
‫گردﻳد و ﻣﻨطقﻪ ﻧﻴز شدﻳدا ً خسارهﻣﻨد شد‪.‬‬

‫‪105‬‬
 ‫سﻴﻼبﻫاى ﻧﻮع سﻮﻧاﻣﻰ(‪)Tsunami‬‬
‫ســﻮﻧاﻣﻰﻧﻮعﻰ از سﻴﻼبﻫاى ﻫﻤﻮار ســاحلﻰ است کﻪ با تﻮفانﻫاى شدﻳد بحرى تﻮام است بﻨابر اﻳﻦ‬
‫دو ﻣرکز تﻮفانﻫاى بحرى وجﻮد دارد‪.‬‬
‫در بحر الکاﻫل‬ ‫‪Typhone‬‬ ‫‪ -1‬تﻴفﻮن‬
‫‪ -2‬ﻫرﻳکﻦ و اولﻮنﻫاى استﻮاﻳﻰ بحر اطلس‬
‫اﻳﻦ ﻫر دو تﻮفان بســﻴار شدﻳد‪ ،‬سرﻳع و تخرﻳباتﻰ ﻣﻰباشد‪ .‬عﻤﻮﻣاً در اواﻳل سرطان کﻪ شعاع آفتاب‬
‫بﻪ خط اســتﻮا عﻤﻮد ﻣﻰتابد ســاحﺔ فشار پاﻳﻴﻦ اســتﻮاﻳﻰ در ﻣجاورت آن بﻪوجﻮد آﻣده ﻣرکز بزرگ‬
‫گرد بادﻫاى قﻮى در ســطح بحر طﻮرى بﻪ حرکت ﻣﻰافتد کﻪ ﻫﻴچ گرداب درﻳاﻳﻰ و درﻳاﻫاى بزرگ‬
‫جﻬان بﻪ آن شدت و سرعت عﻤل کرده ﻧﻤﻰتﻮاﻧد‪.‬‬
‫تﻮفانﻫاى استﻮاﻳﻰ (تﻴفﻮن) در اطراف بحر الکاﻫل ساحﺔ وسﻴع را احتﻮا ﻣﻰکﻨد کﻪ در افزاﻳش درجﺔ‬
‫حرارت زﻣﻴﻦ و ﻧﻮســاﻧات اقلﻴم در ســالﻫاى اخﻴر تأثﻴر گذار بﻮده اســت در سال قبل سﻮﻧاﻣﻰبحر‬
‫الکاﻫل خســارات بزرگﻰ را با خﻮد ﻫﻤراه داشــت کﻪ براى اقتصاد ﻣﻤالک ســاحلﻰ تکان دﻫﻨده بﻮد‬
‫و ﻣﻴلﻴﻮنﻫا فاﻣﻴل را بﻰ ســرپﻨاه ســاخت و بﻴش از ‪ 100‬ﻫزار ﻧفر رابﻪ کام ﻣرگ سپرد‪ .‬در اﻣرﻳکاى‬
‫ﻣرکزى و شــﻤالﻰ سﻮﻧاﻣﻰتحت ﻧام ﻫرﻳکﻦ و تﻮفانﻫاى اســتﻮاﻳﻰ عﻤل ﻣﻰکﻨد کﻪ از ساحﻪ برﻣﻮدا‬
‫وکﻴﻮ با اســتقاﻣت شــرقﻰ اﻳالت ﻣتحده حرکت ﻧﻤــﻮده اﻳالت فلﻮرﻳدا و اﻳالت ﻣجاور آنرا شــدﻳدا ً‬
‫خســارهﻣﻨد ﻣﻰسازﻧد‪ .‬حد اوسط در ﻫر سال پﻨج بار تﻮفانﻫاى ﻫرﻳکﻦ سﻮاحل شرقﻰ اﻳالت ﻣتحده‬
‫اﻣرﻳکا را ﻣتﻼشــﻰ ﻣﻰســازد‪ 25 .‬واقعﻪ ســﻮﻧاﻣﻰدر اﻳالت ﻣتحده اﻣرﻳکا اثرات ﻧاگــﻮار از خﻮد بﻪجا‬
‫گذاشتﻪ است‪ ،‬کﻪ از سال ‪1944‬م با اﻳﻦ طرف واقع شده است‪ 6 ،‬سﻮﻧاﻣﻰدر اﻳﻦجا اضافﻪ از ‪ 250‬ﻧفر‬
‫را تلف کرد‪ ،‬کﻪ خسارات آن در تأسﻴسات زﻳربﻨاﻳﻰ از ﻣﻴلﻴاردﻫا دالر باﻻ ﻣﻰرود‪ .‬درﻫاواى‪ ،‬پﻮرتﻮرﻳکﻮ‬
‫و جزاﻳر ورجﻴﻦ خسارات زﻳادى وارد گردﻳد‪.‬‬

‫‪106‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬
‫تارﻳخ وقﻮع اولﻴﻦ زلزلﻪ ﻣعلﻮم ﻧبﻮده؛ ولﻰ وقﻮع آن از صدﻫا ﻣﻴلﻴﻮن سال پﻴش صﻮرت گرفتﻪ‬
‫است‪.‬‬
‫زلزلﻪﻫا عﻼوه از اﻳﻦکﻪ در تﻤام خشکﻪﻫا بﻪ وقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدد‪ ،‬در بحرﻫا ﻧﻴز واقع ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫عﻮاﻣل اساسﻰ وقﻮع زلزلﻪ؛ عبارت از ‪ :‬حرکت پلﻴتﻫاى زﻣﻴﻦ‪ ،‬فعالﻴت آتشفشان‪ ،‬لغزشﻫاى‬
‫کﻮﻫﻰ‪ ،‬ســقﻮط طبقات باﻻﻳﻰ در اثر فعالﻴتﻫاى زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‪ ،‬اﻧفجارات اتﻮﻣﻰ‪ ،‬فﻴر تﻮپﻫاى‬
‫ثقﻴل‪ ،‬پرواز طﻴارات ﻣافﻮق سرعت و غﻴره ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫زلزلﻪﻫاى زﻳاد و شــدﻳد در ﻣﻨاطق؛ ﻣاﻧﻨــد‪ :‬جاپان‪ ،‬چﻴﻦ‪ ،‬فلپﻴﻦ‪،‬اﻧدوﻧﻴزﻳــا‪ ،‬تاﻳﻮان‪ ،‬زﻳﻼﻧد‬
‫جدﻳد‪ ،‬سﻮاحل غربﻰ اﻣرﻳکاى جﻨﻮبﻰ بﻪوقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدد‪.‬‬
‫شدت زلزلﻪ تﻮسط آلﺔ ﻳﻰ بﻪﻧام ساﻳز ﻣﻮگراف ثبت ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫بﻪ خاطر تعﻴﻴﻦ شــدت زلزلﻪ ﻣﻴرکالﻰ کاﻧکاﻧﻰ در ســال ‪1912‬م جدولﻰ را طرح ﻧﻤﻮد کﻪ‬
‫زلزلﻪﻫا را از ‪ 1‬تا ‪ 12‬بال تقسﻴم ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫اﻣﻮاج زلزلﻪ بﻪ دو دســتﻪ ﻳعﻨﻰ اﻣﻮاج داخلﻰ کﻪ شــاﻣل اﻣﻮاج ‪ P‬و ‪ S‬بﻮده واﻣﻮاج بﻴروﻧﻰ کﻪ‬
‫داراى اشکالﻰ ﻣختلف و دربر گﻴرﻧدة اﻣﻮاج ﻻو و اﻣﻮاج رﻳلﻰ ﻣﻰباشﻨد تقسﻴم گردﻳده است‪.‬‬
‫حﻮادث ﻣحﻴطﻰ طبﻴعﻰ شــاﻣل زلزلﻪ‪ ،‬تﻮفانﻫا‪ ،‬آتشفشان‪ ،‬سﻴﻼبﻫاى شدﻳد لغزشﻫاى‬
‫کﻮﻫﻰ‪ ،‬فروﻧشستﻫاى زﻣﻴﻦ و غﻴره ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪107‬‬
 ‫سؤاﻻت‬
‫‪ -1‬عاﻣل وقﻮع زلزلﻪ را صرف ﻧام بگﻴرﻳد‪.‬‬
‫‪ -2‬زلزلﻪ را تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -3‬راجع بﻪ تارﻳخچﺔ زلزلﻪ ﻣعلﻮﻣات دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -4‬در کدام ساحات دﻧﻴا زلزلﻪ زﻳادتر بﻪوقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدد؟‬
‫‪ -5‬شدت زلزلﻪ بﻪ واسطﺔ ﻳکﻰ از آﻻت ذﻳل تعﻴﻴﻦ ﻣﻰگردد‪:‬‬
‫الف‪ -‬زلزلﻪ ﻧگار ب‪ -‬ساﻳز ﻣﻮگراف ج‪ -‬ﻫر دو جﻮاب درست است د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬
‫‪ -6‬شدت زلزلﻪ تﻮسط ﻳکﻰ از داﻧشﻣﻨدان‪ 12‬بال تعﻴﻴﻦ گردﻳد‪:‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﻴرکالﻰ کاﻧکاﻧﻰ ج‪ -‬فﻮرﻳل کاﻧکاﻧﻰ د‪ -‬جﻮاب الف درست است‬ ‫الف‪ -‬فﻮرﻳل‬
‫‪ -7‬اﻣﻮاجﻰ کﻪ در داخل و سطح زﻣﻴﻦ عبﻮر ﻣﻰکﻨد‪ ،‬بﻪ چﻨد دستﻪ تقسﻴم ﻣﻰگردد؟‬
‫ب‪ -‬اﻣﻮاج ‪S‬‬ ‫الف‪ -‬اﻣﻮاج ‪p‬‬
‫د‪ -‬بﻪ دو دستﻪ اﻣﻮاج سطحﻰ و زﻳر زﻣﻴﻨﻰ‬ ‫ج‪ -‬اﻣﻮاج ‪p‬و‪s‬‬

‫‪ -8‬اﻣﻮاج داخلﻰ شاﻣل اﻣﻮاج ذﻳل ﻣﻰباشد جﻮاب درست را ﻧشاﻧﻰ کﻨﻴد‪.‬‬
‫ب‪ -‬اﻣﻮاج طﻮلﻰ‬ ‫الف‪ -‬اﻣﻮاج ‪ p‬و ‪s‬‬
‫د‪ -‬اﻣﻮاج اولﻰ‬ ‫ج‪ -‬اﻣﻮاج سطحﻰ‬
‫‪ -9‬در اروپاى غربﻰ در ﻳکﻰ از ســالﻫاى زﻳر تﻮفانﻫاى ســﻨگﻴﻦ واقع شــد و سرﻣاى شدﻳد‬
‫بﻪوجﻮد آﻣد‪.‬‬
‫د‪2003 -‬‬ ‫ج‪1900 -‬‬ ‫ب‪2000 -‬‬ ‫الف‪2004 -‬‬
‫‪ -10‬در سﻴﻼبﻫاى ﻧﻮع سﻮﻧاﻣﻰچﻨد ﻣرکز تﻮفانﻫاى بحرى وجﻮد دارد؟‬
‫ب‪ -‬تﻮفانﻫاى استﻮاﻳﻰ‬ ‫الف‪ -‬تﻮفانﻫاى بﻪﻧام تﻴضﻮ و ﻫرﻳکﻦ‬
‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‪.‬‬ ‫ج‪ -‬تﻮفانﻫاى بحر الکاﻫل‬

‫‪108‬‬
 ‫ﻓصﻞ دوم‬
‫جﻴﻮﻟﻮجﻰ ساختﻤاﻧﻰ‬
‫گاﻫﻰ ﻣتﻮجﻪ شــدهاﻳد کﻪ طبقات تشــکﻴل دﻫﻨدة قشر زﻣﻴﻦ بﻪ شــکل ﻫﻤﻮار و افقﻰ باﻻى‬
‫ﻫمدﻳگر قرار ﻧگرفتﻪ و پﻴج و تاب خﻮردهگﻰ زﻳادى دارﻧد؟ و ﻳا ﻫم درزﻫا و شکســتﻪگﻰﻫاى‬
‫زﻳادى را در بﻴﻦ طبقات قشر زﻣﻴﻦ دﻳده باشﻴد؟ حاﻻ باﻳد بداﻧﻴد کﻪ چرا طبقات حالت چﻴﻦ‬
‫خﻮرده را بخﻮد گرفتﻪ و ﻳا درزﻫا و شکستﻪگﻰﻫا چگﻮﻧﻪ اﻳجاد شدهاﻧد؟ آﻳا ﻫﻤﻪ چﻴﻦ‬
‫خﻮردهگﻰﻫا‪ ،‬درزﻫا و شکســتﻪگﻰ ﻳکســاناﻧد و ﻳــا از ﻫم تفاوتﻫاى دارﻧــد اگر ﻣتﻦ اﻳﻦ‬
‫فصل درســﻰ را بﻪدقت بخﻮاﻧﻴد ﻣعلﻮﻣات جالبــﻰ را در رابطﻪ بﻪ چﻴﻦ خﻮردهگﻰﻫا‪ ،‬درزﻫا و‬
‫شکستﻪگﻰﻫا بﻪ دست خﻮاﻫﻴد آورد‪.‬‬

‫چﻴﻦخﻮردهﮔﻰ و اﻧﻮاع آنﻫا‬

‫چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫا )‪ (Folds‬در طبﻴعت‪ ،‬چﻪ از لحاظ شــکل و ساختﻤان و چﻪ از ﻧگاه بزرگﻰ و‬
‫وسعت‪ ،‬بﻪ اشکال ﻣتﻨﻮع و اﻧﻮاع ﻣختلف بﻪ ﻣشاﻫده ﻣﻰرسﻨد‪ ،‬باﻳد گفت طﻮل چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫا‬
‫خﻴلــﻰ ﻣتغﻴﻴر بﻮده‪ ،‬ﻣﻰتﻮاﻧد کمتر از ﻳک ســاﻧتﻰ ﻣتر و ﻳا بﻪ چﻨدﻳــﻦ کﻴلﻮ ﻣتر بالغ گردد‪.‬‬
‫پــس چﻴﻦخﻮردهگﻰ عبارت از‪ :‬اﻧحﻨاى ﻣﻮج ﻣاﻧﻨد طبقات بﻮده کﻪ شــکل ﻣحدب و ﻳا ﻣقعر‬
‫را داراســت‪ ،‬ﻧﻮع برآﻣده‪ ،‬بﻪﻧام اﻧتﻰ کﻼﻳﻦ و فرو رفتﻪ را بﻪﻧام ســﻴﻨکﻼﻳﻦ ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬براى‬
‫ﻣطلب فﻮق الذکر اگر ﻣا ﻣقاطع جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ اﻣتداد سرک تﻨگﻰ ﻣاﻫﻴپر و تﻨگﻰ ابرﻳشم را در‬
‫شــاﻫراه کابل ﻧﻨگرﻫار و ﻳا جبال اطراف شــﻬر کابل‪ ،‬شﻴر دروازه و آسﻤاﻳﻰ و غﻴره را بﻪ دقت‬
‫ﻣشاﻫده کﻨﻴم‪ ،‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى ﻣتعدد را ﻣشاﻫده ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴم کﻪ ﻧظر بﻪ شکل ظاﻫرى قرار‬
‫آتﻰ تصﻨﻴف و ﻧاﻣگذارى ﻣﻰگردد‪:‬‬
‫‪ -1‬چﻴﻦخﻮردهﮔﻰﻫاى ﻣتﻨاظر (‪)Symmetrical Folds‬‬
‫چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى ﻣتﻨاظر عبارت از‪ :‬چﻴﻦ و تابﻫاﻳﻰاﻧد کﻪ ســطح ﻣحﻮرى آنﻫا بﻪ حالت‬
‫عﻤﻮد قرار داشتﻪ و جﻨاحﻴﻦ شان با ﻫم ﻣتﻨاظر باشﻨد اﻧﻮاع آن قرار زﻳر است‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى عادى ﻳا ﻧﻮرﻣال‪.‬‬

‫‪109‬‬
 ‫ب‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى دﻧداﻧﻪ دار‪.‬‬
‫ج‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰ بکس ﻣاﻧﻨد‪.‬‬
‫‪ -2‬چﻴﻦخﻮردهﮔﻰﻫاى ﻏﻴر ﻣتﻨاظر (‪)Asymmetrical Folds‬‬
‫چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى غﻴر ﻣتﻨاظر عبارت از‪ :‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاﻳﻰاﻧد کﻪ سطح ﻣحﻮرى آنﻫا بﻪ‬
‫حالت عﻤﻮدى قرار ﻧداشــتﻪ بلکﻪ بﻪ ﻳکﻰ از جﻬات ﻣﻴﻼن را ﻧشان ﻣﻰدﻫد و چﻴﻦ خﻮردهگﻰ‬
‫ﻧظر بﻪ آن غﻴر ﻣتﻨاظر ﻣﻰباشد کﻪ قرار ذﻳل است‪:‬‬
‫الف‪ -‬چﻴﻦ و تاب ﻣاﻳل‪ :‬بﻪ ﻳک طرف ﻣاﻳل باشــد‪ .‬جﻨاحﻴﻦ آنﻫا بﻪ صﻮرت غﻴر ﻣتﻨاظر قرار‬
‫داشتﻪ باشد و بﻪ سﻤتﻫاى ﻣختلف ﻣﻴﻼن داشتﻪ باشد‪.‬‬

‫خﻮابﻴده‬ ‫ﻣاﻳل‬ ‫ﻣعکﻮس‬

‫شکل (‪ )2-1‬اﻧﻮاع چﻴﻦخﻮردگﻰ ساده‬

‫ب‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى واژگﻮن ﻳا سرچپﻪ شده‪.‬‬

‫ج‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى خﻮابﻴده‪.‬‬
‫د‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى ﻣاﻳل‪.‬‬
‫ﻫـ ‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى سﻤارق ﻣاﻧﻨد‪.‬‬
‫و‪ -‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى ﻣعکﻮس‪.‬‬

‫‪110‬‬
 ‫شﻜست (‪)Faults‬‬
‫شکستﻪگﻰﻫا در سﻨگﻫا عﻤﻮﻣاً بﻪ دو شکل‪ ،‬درز و شکست ﻧﻤاﻳان ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫درز‪ :‬بﻪ ﻧﻮع شکستﻪگﻰ گفتﻪ ﻣﻰشﻮد کﻪ درزﻫاى دو طرف سﻨگ ﻧسبت بﻪ ﻫم جابﻪجا ﻧشده‬
‫باشــد‪ ،‬ﻫرگاه دو کتلﻪ بﻪ اﻣتداد ﻳک ســطح در ﻣقابل ﻳک دﻳگر حرکت ﻧﻤﻮده و بﻰجا شﻮﻧد‬
‫بﻪﻧام شکست ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫کفﻴدگﻰ و درزﻫاى کﻪ بﻪ اﻣتداد شــان حرکت صﻮرت بگﻴرد و بﻰجاﻳﻰ طبقات اﻧدازه شــده‬
‫بتﻮاﻧد‪ ،‬شکســت ﻧاﻣﻴده ﻣﻰشﻮد شکســتﻫا ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد کفﻴدهگﻰﻫا در قشــر زﻣﻴﻦ و خاصتاً‬
‫در قســﻤتﻫاى فﻮقاﻧــﻰ آن‪ ،‬بــﻪ تعداد زﻳاد وجﻮد دارد‪ .‬شکســتﻫا از لحــاظ بزرگﻰ خﻴلﻰ‬
‫ﻣتفاوت بﻮده‪ ،‬طﻮل آنﻫا از چﻨد ساﻧتﻰ ﻣتر ﻣحدود بﻪ صدﻫا کﻴلﻮ ﻣتر بالغ گردﻳده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬
‫شکســتﻫا اﻧﻮاع ﻣختلف دارد کﻪ از روى حرکت کتلﻪﻫاى بﻰجا شــده و اﻧدازة ﻣﻴﻼن سطح‬
‫آنﻫا قرار زﻳر ﻣﻰباشد‪:‬‬

‫‪ -1‬شﻜست ﻋادى(‪)Normal Faults‬‬

‫عبارت از شکســتﻰ اســت کﻪ کتلﻪﻫاى بﻰجا شــده‪ ،‬ﻣﻮازى بﻪ ﻣﻴﻼن سطح شکست بسﻮى‬
‫پاﻳﻴﻦ حرکت ﻧﻤﻮده و بﻰجا شده باشد‪.‬‬

‫‪ -2‬شﻜستﻫاى زﻳﻨﻪ ﻣاﻧﻨد (‪) Step Faults‬‬

‫عبارت از اجتﻤاع چﻨدﻳﻦ شکســت عادى ﻣﻰباشــد کﻪ با ﻫم ﻣﻮازى بﻮده و طبقات افقﻰ بﻪ‬
‫اﻣتداد شان بﻪطرف پاﻳﻴﻦ لغزﻳده باشد و شکل زﻳﻨﻪ ﻣاﻧﻨد را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫‪-3‬ﻫارسـتﻫا (‪ :)Horsts‬عبارت از کتلﻪﻫاﻳﻰ اﻧد کﻪ بﻪ اﻣتداد شکست و بﻪ ﻣقاﻳسﻪ‬

‫کتلﻪﻫاى دو طرف بلﻨدتر اخذ ﻣﻮقعﻴت ﻧﻤﻮده وکتلﻪﻫاى دو طرف آنﻫا بﻪطرف پاﻳﻴﻦ لغزﻳده‬
‫ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬

‫‪111‬‬
‫‪ -4‬ﮔرابﻴﻦﻫـا (‪ :)Grabens‬عبارت از کتلﻪﻫاﻳﻰ اﻧد کﻪ ﻧظر بﻪ کتلﻪﻫاى اطراف خﻮد‬
‫ﻧزول ﻧﻤﻮده و کتلﻪﻫاى جاﻧبﻰ بﻪ حالت خﻮد باقﻰﻣاﻧده باشﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )2-2‬اﻧﻮاع ﻣختلف شکستﻫا را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪112‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ‬
‫چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫا در طبﻴعت از لحاظ شــکل و ســاختﻤان بﻪ اشکال ﻣتﻨﻮع و اﻧﻮاع ﻣختلف‬
‫پﻴدا ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫا بﻪ صﻮرت عﻤده بﻪ دو گروه تصﻨﻴف ﻣﻰگردد‪ ،‬چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى ﻣتﻨاظر‬
‫و غﻴر ﻣتﻨاظر‪.‬‬
‫چﻴﻦخﻮردهگــﻰ غﻴــر ﻣتﻨاظــر شــاﻣل‪ :‬چﻴﻦ و تــاب ﻣاﻳــل‪ ،‬چﻴﻦخﻮردهگﻰ چپﻪ شــده‪،‬‬
‫چﻴﻦخﻮردهگﻰﻫاى خﻮابﻴده‪ ،‬چﻴﻦخﻮردهگﻰ ﻣاﻳل و چﻴﻦخﻮردهگﻰ ﻣعکﻮس‪.‬‬
‫شکستﻪگﻰﻫا در سﻨگ عﻤﻮﻣاً بﻪ دو شکل (درز و شکست) ﻧﻤاﻳان ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ﻫرگاه دوکتلﻪ بﻪ اﻣتداد ﻳک ســطح در ﻣقابل ﻳک دﻳگر حرکت ﻧﻤﻮده و بﻰجا شــﻮد‪ ،‬بﻪﻧام‬
‫شکست ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫گرابﻴﻦ عبارت از کتلﻪﻳﻰ اســت کﻪ ﻧظر بﻪ کتلﻪﻫاى اطراف آن ﻧزول ﻧﻤﻮده باشــد و کتلﻪ‬
‫جاﻧبﻰ بﻪ حالت خﻮد باقﻰﻣاﻧده باشد‪.‬‬
‫در صﻮرتﻰکﻪ کتلﻪﻫاى بﻰجا شــده ﻣﻮازى بﻪ ﻣﻴﻼن شکست بﻪ سﻮى پاﻳﻴﻦ حرکت ﻧﻤﻮده‬
‫و بﻰجا شده باشد بﻪﻧام شکست عادى ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬
‫‪ -1‬اﻧﻮاع چﻴﻦخﻮردهگﻰ راﻧام بگﻴرﻳد؟‬
‫‪ -2‬شکست را تعرﻳف و اﻧﻮاع آنرا ﻧام بگﻴرﻳد؟‬
‫‪ -3‬شکست زﻳﻨﻪ ﻣاﻧﻨد را تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد؟‬
‫‪-4‬ﻫارست را تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد؟‬
‫‪ -5‬کتلﻪﻳﻰ کﻪ ﻧظر بﻪ کتلﻪﻫاى اطراف آن ﻧزول ﻧﻤﻮده باشد و کتلﻪﻫاى جاﻧبﻰ بﻪحالت خﻮد‬
‫باقﻰﻣاﻧده باشد بﻪﻧام ‪ .....................‬ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪113‬‬
 ‫بخش ششﻢ‬
‫وﻟﻜاﻧﻮ ﻟﻮجﻰ‬

‫شاﻳد براى تعدادى از شﻤا اصطﻼح ولکاﻧﻮلﻮجﻰ آشﻨا باشد؛ اﻣا ﻣﻰخﻮاﻫﻴد ﻣعلﻮﻣات بﻴشترى‬
‫را در رابطﻪ بﻪ ولکاﻧﻮلﻮجﻰ بﻪ دست آورﻳد ؟زﻳرا پدﻳدهﻫاى فﻮران آتشفشانﻫا‪ ،‬ﻣﻮاد و گازاتﻰ‬
‫کﻪ در ﻧتﻴجﺔ فﻮران بﻴرون ﻣﻰآﻳﻨد‪ ،‬حرکاتﻰ کﻪ قبل از وقﻮع پروسﺔ فﻮران بﻪوقﻮع ﻣﻰپﻴﻮﻧدﻧد‬
‫بسﻴار جالب بﻮده وکسب ﻣعلﻮﻣات در ﻣﻮرد آنﻫا براى ﻫر کس ضرورى ﻣﻰباشد ﻫرگاه ﻣطالب‬
‫ﻣربﻮط بﻪ اﻳﻦ بخش را بﻪدقت بخﻮاﻧﻴد و تصاوﻳر آن را درســت ﻣشــاﻫده کﻨﻴد‪ ،‬تعداد زﻳادى‬
‫از پرســشﻫاى شــﻤا حل خﻮاﻫد شد؛ زﻳرا شــﻤا در اﻳﻦ بخش در رابطﻪ بﻪ طبﻴعت و عﻮاﻣل‬
‫فــﻮران ولکانﻫا و اﻧــﻮاع آنﻫا‪ ،‬ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ و حﻮادثﻰ کﻪ در ﻧتﻴجﺔ فعالﻴت آتشفشــانﻫا‬
‫بﻴرون ﻣﻰآﻳﻨد ﻣعلﻮﻣات بﻪ دســت ﻣﻰآورﻳد و خﻮاﻫﻴد داﻧســت کﻪ آتشفشان چﻴست؟ چﻨد‬
‫ﻧﻮع آتشفشان وجﻮد دارد؟‬
‫ترکﻴب ﻣﻮادى کﻪ از آتشفشــانﻫا خارج ﻣﻰشــﻮﻧد‪ ،‬چگﻮﻧﻪ است؟ کدام حرکات و ارتعاشات‬
‫در ﻧتﻴجﺔ فعال شــدن ولکانﻫا بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد؟ چﻪ حﻮادثﻰ در ﻫﻨگام وقﻮع و قبل از وقﻮع‬
‫آتشفشانﻫا رخ ﻣﻰدﻫد؟‬

‫‪114‬‬
 ‫ﻓصﻞ اول‬
‫ﻣاﻫﻴت و ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻮران‬
‫ﻣعلﻮم اســت کﻪ فﻮران ولکانﻫا بدون قﻮهﻫا و پروســﻪﻫاﻳﻰ کﻪ زﻣﻴﻨﻪ را براى فعالﻴت فﻮران‬
‫ﻣساعد ﻣﻰسازﻧد صﻮرت ﻧﻤﻰگﻴرد‪ ،‬فعالﻴت آتشفشانﻫا ﻣربﻮط بﻪ عﻮاﻣل گﻮﻧاگﻮﻧﻰ است کﻪ‬
‫ﻧظر بﻪ شراﻳط جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ و بﻪخصﻮص تاثﻴر پروسﻪﻫاى تکتﻮﻧﻴکﻰ واقع ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫حتﻤاً براى شــﻤا جالب خﻮاﻫد بﻮد کﻪ اﻳﻦ عﻮاﻣل کدامﻫا اﻧد و چگﻮﻧﻪ زﻣﻴﻨﻪ را براى فعالﻴت‬
‫ولکان آﻣاده ﻣﻰسازد؟‬
‫در تارﻳخ زﻣﻴﻦ‪ ،‬آتشفشــانﻫا ﻧقش اساسﻰ را بﻪ عﻬده داشــتﻪ است‪ .‬آبﻫاى ابحار‪ ،‬درﻳاﻫا‪،‬‬
‫جﻬﻴلﻫــا و بخــش بزرگﻰ از ﻫﻮا را کﻪ تﻨفس ﻣﻰکﻨﻴم و ﻳا ﻫم بعضﻰ از قســﻤتﻫاى خاکﻰ‬
‫ســطح زﻣﻴﻦ از فــﻮران آتشفشــانﻫا بﻪوجﻮدآﻣدهاﻧد‪ ،‬ﻫرگاه فعالﻴتﻫاى آتشفشــاﻧﻰ واقع‬
‫ﻧﻤﻰشدﻧد قشر جدﻳد بحرى و کﻮهﻫاى زﻳادى بﻪوجﻮد ﻧﻤﻰآﻣدﻧد‪.‬‬
‫فعالﻴت ولکانﻫا باعث پدﻳد آﻣدن ســرزﻣﻴﻦﻫاى براى ســکﻮﻧت اﻧســانﻫا شــدهاﻧد؛ ﻣاﻧﻨد‪:‬‬
‫کشــﻮرﻫاى جاپان‪ ،‬جزاﻳرﻫاواﻳﻰ‪،‬ﻫاﻳتﻰ‪ ،‬آﻳسلﻨد و بسﻴارى از جزاﻳر بحر آرام‪ ،‬بحﻴره کارابﻴﻦ‬
‫و تقرﻳبــاً ﻫﻤﻪ قســﻤتﻫاى اﻣرﻳکاى ﻣرکزى ﻣحصﻮل ولکاﻧﻴزم ﻣﻰباشــﻨد‪ .‬ﻫمچﻨان فعالﻴت‬
‫ولکانﻫا تﻮاﻧســتﻪ اســت زﻣﻴﻦﻫاى زراعتــﻰ و حاصلخﻴز را بﻪوجﻮد بﻴاورد ســر زﻣﻴﻦﻫاى‬
‫حاصلخﻴز اﻣرﻳکاى ﻣرکزى و جﻨﻮبﻰ ﻣحصﻮل فعالﻴت ولکانﻫا ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫در صﻮرتﻰ کﻪ فعالﻴت ولکانﻫا را با تارﻳخ زﻣﻴﻦ ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤاﻳﻴم‪ ،‬گفتﻪ ﻣﻰتﻮاﻧﻴم کﻪ ولکانﻫا‬
‫ســاختﻤانﻫاى کم عﻤراﻧدکﻪ در ﻣﻨاطق ﻣشــخص بﻪ تعداد کثﻴر و بﻪ صﻮرت گروﻫﻰ عرض‬
‫وجﻮد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد؛ اﻣا پﻴراﻣﻮن طرز تشــکﻴل‪ ،‬جســاﻣت و بﻪ خصﻮص در بارة ﻣﻨشــاى حرارت‬
‫ﻣذابﻪ‪ ،‬چﻴزى ﻣﻮثق در دست ﻧﻴست‪.‬‬
‫ﻧظر پلﻴت تکتﻮﻧﻴک )‪ ) Plate Tactonic‬تشــکﻴل ﻣگﻤا را ﻧاشــﻰ از ذوب شدن کﻨارﻫاى ﻧزولﻰ‬
‫پلﻴتﻫاى قشر زﻣﻴﻦ ﻣﻰداﻧد کﻪ در اثر فرو رفتﻦ قشر بحرى بﻪ زﻳر قسﻤت خشکﻪﻫا و ﻧزول‬
‫آنﻫا در اعﻤاق صﻮرت ﻣﻰپذﻳرد‪.‬‬
‫ﻻوا )‪ (Lava‬از ﻣﻨبع بﻪطرف باﻻ ﻳک قســﻤت فاصلﻪ را ذرﻳعﺔ فشــار ﻫاﻳدروستاتﻴک پﻴﻤﻮده‪،‬‬
‫صــرف از ﻧقاطﻰ کﻪ قشــر زﻣﻴﻦ ضعﻴف و ﻧازک باشــد و ﻳا اﻳﻦکﻪ کــدام ﻣجراى تکتﻮﻧﻴکﻰ‬

‫‪115‬‬
‫ﻣﻴســر باشد بعد از شگافتﻦ قشــر زﻣﻴﻦ بﻪ سطح زﻣﻴﻦ خارج ﻣﻰگردد؛ البتﻪ واضح است کﻪ‬
‫در اﻳﻦ ﻣرحلﺔ ﻧﻬاﻳﻰ فشــار گازاتﻰ کﻪ در ﻣگﻤا ﻣﻮجﻮد است‪ ،‬سبب خروج آن بﻪ سطح زﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-1‬جرﻳان ﻻوا را در سطح زﻣﻴﻦ ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫وﻟﻜانﻫا‬
‫ولــکان در اثر عﻮاﻣــل داخلﻰ زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد آﻣــده‪ ،‬کﻪ تعاﻣﻼت و تغﻴﻴــرات فزﻳکﻰ ﻣگﻤا و‬
‫ﻫســتﺔ زﻣﻴﻦ در آن ﻧقش بارز دارد‪ .‬ﻣﻮاد گداختﺔ ولکانﻫا کﻪ ﻻوا )‪ (lava‬ﻧاﻣﻴده ﻣﻰشــﻮد بﻪ‬
‫ســطح زﻣﻴﻦ بر آﻣده‪ ،‬تغﻴﻴراتﻰ را در قشر زﻣﻴﻦ وارد ﻧﻤﻮده و باعث تشکﻴل شدن سﻨگﻫاى‬
‫سطحﻰ ﻣﻰگردﻧد‪ .‬ولکان عبارت از حرکت ﻣﻮاد آتشﻴﻦ و ﻣذاب است کﻪ در داخل قشر زﻣﻴﻦ‬
‫و ﻳا درســطح زﻣﻴﻦ ســﻴر ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ .‬ولکانﻫا را از لحاظ ﻣﻨشــا و تشکﻴل بﻪ دو دستﻪ تقسﻴم‬
‫ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻓﻌاﻟﻴت داخﻠﻰ‬
‫‪ -2‬ﻓﻌاﻟﻴت خارجﻰ‬
‫در اثر فعالﻴت داخلﻰ اجسام زﻳاد بﻪ جساﻣتﻫاي خﻮرد و بزرگ در داخل قشر زﻣﻴﻦ تشکﻴل‬
‫ﻣﻰگردد کﻪ اﻳﻦ اجســام بﻪصﻮرت خﻴلﻰ آﻫســتﻪ سرد شــده و ﻧظر بﻪ آن تبلﻮر ﻣکﻤل ﻣﻮاد‬
‫صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪ .‬در ﻧتﻴجﻪ سﻨگﻫاى ﻣختلف را کﻪ شاﻣل گراﻧﻴتﻫا‪ ،‬گراﻧﻮدﻳﻮرﻳتﻫا‪ ،‬گبرو و‬
‫غﻴره اﻧد در داخل قشر زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد ﻣﻰآورﻧد‪ .‬اﻳﻦ سﻨگﻫا بﻪ اشکال ﻣختلف در اعﻤاق زﻣﻴﻦ‬
‫تشکﻴل گردﻳده‪ ،‬کﻪ بﻪﻧامﻫاى باتﻮلﻴت‪ ،‬ﻻکﻮلﻴت ‪ ،‬سﻴلﻫا‪ ،‬داﻳگﻫا و غﻴره ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫‪116‬‬
 ‫ﻓﻌاﻟﻴت خارجﻰ وﻟﻜان‬
‫اﻳﻦ فعالﻴت ولکان در ﻣجﻤﻮع پروســﺔ طبﻴعﻰ اســت کﻪ باعث صعﻮد ﻣگﻤا از اعﻤاق بﻪ سطح‬
‫زﻣﻴﻦ گردﻳده و زﻣﻴﻨﺔ بﻪوجﻮد آﻣدن جبال ولکاﻧﻴکﻰ‪ ،‬بﻪ ﻣﻴان آﻣدن احجار ﻧارﻳﻪ ســطحﻰ را‬
‫ﻣﻮجب ﻣﻰگردد‪ ،‬ﻫمچﻨان گازات ﻣختلف کﻪ شــاﻣل ‪ C l2 , S O2 , H 2 , C O2‬گازات ﻧادره و‬
‫آب ﻣﻰباشﻨد‪ .‬از آن خارج ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-2‬فعالﻴت داخلﻰ و خارجﻰ ولکان را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫ﻣﻮاد وﻟﻜاﻧﻴﻜﻰ‬
‫تﻤاﻣﻰﻣﻮاد کﻪ در اثﻨاى فعالﻴت و ﻳا بعد از خاﻣﻮش شدن ولکانﻫا از دﻫاﻧﺔ آن خارج ﻣﻰشﻮﻧد‬
‫بﻪﻧام ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ بﻪ سﻪ حالت‪ :‬جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع و گاز دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣـﻮاد جاﻣد‪ :‬ﻣﻮاد جاﻣد کﻪ عﻤﻮﻣاً تختﻪ ســﻨگﻫاى ولکاﻧﻴکــﻰ‪ ،‬قطعات جاﻣد زاوﻳﻪ دار‬
‫ﻫستﻨد‪ .‬بسﻴار بزرگ بﻮده در ﻫﻨگام سرد شدن گازﻫاى شاﻣل در آنﻫا از آنﻫا خارج‬
‫ﻣﻰشﻮﻧد و بعد از سرد شدن سبب بﻪوجﻮد آﻣدن احجار چﻮن‪ :‬پﻮﻣسﻪ (سﻨگﻫا) ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫‪ -2‬بﻢﻫـاى وﻟﻜاﻧﻴﻜﻰ‪ :‬بمﻫاى ولکاﻧﻴکﻰ حالت خﻤﻴرى داشــتﻪ از اﻳﻦکﻪ در ﻫﻨگام پرتاب‬
‫شــدن بﻪ دور خﻮد ﻣﻰچرخﻨد‪ ،‬شکل کروى را اختﻴار ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد اﻳﻦ بمﻫا از ﻳک الﻰ چﻨدﻳﻦ‬
‫کﻴلﻮ گرام وزن دارﻧد‪ .‬بعضاً بمﻫاى ولکاﻧﻴکﻰ شــکل دوک ﻣاﻧﻨد را بﻪخﻮد ﻣﻰگﻴرﻧد کﻪ بﻪﻧام‬

‫‪117‬‬
 ‫ﻣﻮاد جاﻣد ولکاﻧﻴکﻰ دوکﻣاﻧﻨد ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻻپﻴلﻰﻫــاى ولکاﻧﻴکــﻰ‪ :‬بﻪ ﻣﻮاد جاﻣــد ولکاﻧﻴکﻰ کﻪ ابعاد آن بﻴﻦ ‪ 32-4‬ﻣلﻰﻣتر باشــد‬
‫گفتﻪ ﻣﻰشﻮد ﻻپﻴلﻰ عﻤﻮﻣاً شکل بﻴضﻪﻳﻰ داشتﻪ و داراى کرستالﻫاى اوگﻴت و پﻼجﻴﻮکﻼز‬
‫ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫‪ -4‬خاکسترﻫاى ولکان‪ :‬بﻪ ذرات جاﻣد کﻪ قطر آنﻫا از ‪ 2‬تا ‪ 4‬ﻣلﻰﻣتر باشد خاکستر ولکان‬
‫گفتــﻪ ﻣﻰشــﻮد ﻫرگاه قطر اﻳــﻦ ذرات کﻮچکتر از‪ 2‬ﻣلﻰ ﻣتر باشــد‪ ،‬بﻪﻧام گــرد و غبار ﻳاد‬
‫ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫شکل(‪ )1-3‬ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫ﻣﻮاد ﻣاﻳﻊ‪ :‬ﻣﻮاد ﻣاﻳع ولکان ﻫﻤان ﻣﻮاد گداختﻪ شــده ﻣﻰباشــد کﻪ بﻪﻧام ﻻوا ﻳاد ﻣﻰگردد‬
‫درجﺔ حرارت ﻻوا بﻪ ﻧﻮع و ﻣقدار گازات ﻣﻮجﻮد در آنﻫا بستﻪگﻰ دارد‪ .‬ﻣعﻤﻮﻻً حرارت آنﻫا‬
‫در حدود ‪ 600-1200‬درجﻪ ســاﻧتﻰ گراد ﻣﻰباشــد‪ .‬ﻻوا بﻪ ﻻواى‪ :‬تﻴزابﻰ‪ ،‬قلﻮى‪ ،‬ﻣتﻮسط و‬
‫ﻣاوراى قلﻮى‪ ،‬تقســﻴم شده کﻪ بعد از خروج در سطح زﻣﻴﻦ جرﻳان ﻧﻤﻮده‪ ،‬حرارت خﻮد را از‬
‫دست داده و اﻧﻮاع ﻣتﻨﻮع سﻨگﻫاى سطحﻰ را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد‪.‬‬

‫‪118‬‬
‫ﮔازﻫاى وﻟﻜان‪ :‬گازﻫاى ولکاﻧﻰ در ﻫﻨگام فعالﻴت ولکان و ﻫم ﻫﻨگام خاﻣﻮش شدن از آن‬
‫خارج ﻣﻰگردﻧد‪ .‬گازﻫاى کﻪ ﻫﻨگام فعالﻴت ولکان خارج ﻣﻰگردﻧد داراى حرارت بﻴشتر بﻮده‬
‫اﻣا گازﻫاى کﻪ بعد از خاﻣﻮش شدن ولکان خارج ﻣﻰشﻮﻧد حرارت کﻤتر ﻣﻰداشتﻪ باشﻨد کﻪ‬
‫اﻳﻦ گازﻫا را بﻪﻧام گازﻫاى فﻮﻣﻮرول )‪ (Fumerol‬ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪119‬‬
 ‫ﻓصﻞ دوم‬
‫حﻮادث طبﻴﻌﻰ‬
‫اثــرات اولﻴــﻪ ولکانﻫا ﻣاﻧﻨد جرﻳــان ﻻوا‪ ،‬رﻳزش خاکســتر‪ ،‬اﻧفجار کﻮهﻫا‪ ،‬ابرﻫاى ســﻮزان‪،‬‬
‫جرﻳانﻫــاى عظﻴــم گل و اﻣﻮاج بﻪوجﻮد آﻣده از ولکانﻫاى بحــرى ﻣﻰتﻮاﻧد زﻳانﻫاى جاﻧﻰ‬
‫و ﻣالﻰ زﻳاد را بﻪ ﻫﻤراه داشــتﻪ باشــد؛ خﻮشبختاﻧﻪ پﻴشــرفت اخﻴر در علم زلزلﻪ شﻨاسﻰ و‬
‫بﻬبﻮد روشﻫاى اﻧدازهگﻴرى حرکات زﻣﻴﻦ قبل از وقﻮع ولکان اﻳﻦ اﻣکان را بﻪوجﻮد آورده تا‬
‫اﻧتقال و جابﻪجا ﻧﻤﻮدن ﻣردم از ﻣﻨطقﻪ خطر در زﻣان ﻣعﻴﻦ صﻮرت گﻴرد ﻫمچﻨان جلﻮگﻴرى‬
‫از احــداث ســاختﻤانﻫاى جدﻳد در ﻧقاط خطر ﻧاک‪ ،‬حفر کاﻧالﻫــا براى ﻫداﻳت جرﻳانﻫاى‬
‫احتﻤالﻰ ﻻوا و دور ســاختﻦ آن از ﻧﻮاحﻰ ﻣســکﻮﻧﻰ خطرات ﻧاشــﻰ از فعالﻴت ولکانﻫا را بﻪ‬
‫حداقل ﻣﻰرساﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬
‫چرا گاﻫﻰ خطرات ﻧاشﻰ از ولکانﻫا بﻪ ﻣراتب کمتر از خطرات ﻧاشﻰ از زلزلﻪﻫا ﻣﻰباشﻨد؟‬

‫فعالﻴت ولکانﻫا بر آب و ﻫﻮا و حالت زﻳســت زﻧدهجانﻫا تاثﻴرت سﻮ گذاشتﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد؛ ﻣثﻼ‪ً :‬‬
‫در اثــر فعالﻴــت ﻳک ولکان ﻣقدار ‪ S O2‬و دﻳگر گازات خــارج گردﻳده‪ ،‬کﻪ گاز ﻣتذکره باعث‬
‫بﻪوجﻮد آﻣدن تﻴزاب گﻮگرد در اتﻤﻮســفﻴر ﻣﻰگردد؛ زﻳرا اﻳﻦ گاز با ســرعت زﻳاد با بخارات‬
‫آب و اکســﻴجﻦ ﻣﻮجﻮد در اتﻤﻮســفﻴر تعاﻣل ﻣﻰﻧﻤاﻳد کﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد سالﻫا در اتﻤﻮسفﻴر باقﻰ‬
‫بﻤاﻧد و بارانﻫاى اسﻴدى را سبب شﻮد‪ .‬بارانﻫاى اسﻴدى‪ ،‬آب و خاک را اسﻴدى ساختﻪ کﻪ‬
‫براى تﻤاﻣﻰ زﻧدهجانﻫا و ﻧباتات زﻳانآور ﻣﻰباشــﻨد‪ .‬ﻫمچﻨــان گازات دﻳگرى کﻪ در ﻧتﻴجﺔ‬
‫فعالﻴت ولکانﻫا خارج ﻣﻰگردﻧد‪ ،‬تعاﻣﻼتﻰ را با گازات شاﻣل در اتﻤﻮسفﻴر سبب شده و باعث‬
‫آلﻮدهگﻰ ﻫﻮا ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫گازات و خاکسترﻫاى ولکانﻫا بعد از فﻮران در اتﻤﻮسفﻴر جاگزﻳﻦ شده و از تشعشعات آفتاب‬
‫جلﻮگﻴرى ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬کﻪ باعث سرد شدن ﻫﻤان ساحﻪ ﻣﻰگردد؛ طﻮرىکﻪ در اثر فعالﻴت کﻮه‬
‫تاﻣبﻮرا (اﻧدوﻧﻴزﻳا) در سال ‪1815‬م در فصلﻫاى بﻬار و تابستان سردى شدﻳدى بر آن کشﻮر‬
‫ﻣستﻮلﻰ شد‪ ،‬کﻪ ﻫﻤان سال را بﻪﻧام سال بدون تابستان ﻳاد ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬

‫‪120‬‬
 ‫ﻧﻜات ﻋﻤدة ﻓصﻞ اول و دوم‬
‫آبﻫــاى ابحــار‪ ،‬درﻳاﻫــا‪ ،‬جﻬﻴلﻫا و بخش بزرگــﻰ از ﻫﻮا را کﻪ تﻨفــس ﻣﻰکﻨﻴم و بعضﻰ‬
‫قسﻤتﻫاى خاکﻫاى سطح زﻣﻴﻦ از فﻮران آتشفشان بﻪوجﻮد آﻣده اﻧد‪.‬‬
‫کشﻮرﻫاى جاپان‪،‬ﻫاﻳتﻰ‪ ،‬آﻳسلﻨد‪ ،‬جزاﻳرﻫاواﻳﻰ و بسﻴارى از جزاﻳر بحر آرام و بحﻴرة کارابﻴﻦ‬
‫تقرﻳبآ ﻫﻤﻪ قسﻤتﻫاى اﻣرﻳکاى ﻣرکزى ﻣحصﻮل ولکاﻧﻴزم ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫و‬
‫ﻧظرﻳﺔ پلﻴت تکتﻮﻧﻴک تشــکﻴل ﻣگﻤا را ﻧاشﻰ از ذوب شدن کﻨارﻫاى ﻧزولﻰ پلﻴتﻫاى قشر‬
‫زﻣﻴﻦ ﻣﻰداﻧﻨد‪.‬‬
‫ﻻوا از ﻣﻨبع بﻪطرف باﻻ ﻳک قســﻤت فاصلﻪ را ذرﻳعﻪ فشارﻫاﻳدروســتاتﻴک پﻴﻤﻮده و صرف‬
‫از ﻧقاطﻰ کﻪ قشــر زﻣﻴﻦ ضعﻴف و ﻧازک باشــد و ﻳاکدام ﻣجراى تکتﻮﻧﻴکﻰ ﻣﻴسر باشد بعد از‬
‫شگافتﻦ قشر زﻣﻴﻦ بﻪ سطح زﻣﻴﻦ خارج ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ولکان در اثر عﻮاﻣل داخلﻰ زﻣﻴﻦ بﻪوجﻮد آﻣده کﻪ تعاﻣﻼت و تغﻴﻴرات فزﻳکﻰ ﻣگﻤا و ﻫستﺔ‬
‫زﻣﻴﻦ در آن ﻧقش بارز دارد‪.‬‬
‫تﻤاﻣﻰﻣــﻮادى کﻪ در اثﻨــاى فعالﻴت و ﻳا بعد از خاﻣﻮش شــدن ولکانﻫا از دﻫاﻧﺔ آن خارج‬
‫ﻣﻰشﻮﻧد بﻪﻧام ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ ﻳاد ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ بﻪ سﻪ حالت جاﻣد‪ ،‬ﻣاﻳع و گاز دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫بمﻫاى ولکاﻧﻴکﻰ حالت خﻤﻴرى داشــتﻪ از اﻳﻦکﻪ ﻫﻨگام پرتاب شدن بدور خﻮد ﻣﻰچرخﻨد‬
‫شکل کروى را اختﻴار ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫ذرات جاﻣد کﻪ قطر آنﻫا از ‪ 2‬تا ‪ 4‬ﻣلﻰ ﻣتر باشد‪ ،‬خاکستر ولکان گفتﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮاد ﻣاﻳع ولکان ﻫﻤان ﻣﻮاد گداختﻪ شده ﻣﻰباشدکﻪ بﻪﻧام ﻻوا ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫گازﻫــاى ولکاﻧــﻰ در ﻫﻨــگام فعالﻴــت ولــکان و ﻫم ﻫﻨــگام خاﻣﻮش شــدن‪ ،‬از آن خارج‬
‫ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫اثــرات اولﻴــﺔ ولکانﻫا ﻣاﻧﻨــد جرﻳان ﻻوا‪ ،‬رﻳزش خاکســتر‪ ،‬اﻧفجار کﻮهﻫا‪ ،‬ابرﻫاى ســﻮزان‬
‫جرﻳانﻫــاى عظﻴم گل و اﻣﻮاج بﻪوجﻮد آﻣده از ولکانﻫاى بحرى ﻣﻰتﻮاﻧﻨد زﻳانﻫاى جاﻧﻰ و‬
‫ﻣالﻰ زﻳاد را بﻪ ﻫﻤراه داشتﻪ باشﻨد‪.‬‬
‫خﻮشبختاﻧﻪ پﻴشــرفت اخﻴر در علم زلزلﻪ شﻨاســﻰ و بﻬبﻮد روشﻫاىاﻧدازهگﻴرى حرکات‬
‫زﻣﻴﻦ قبل از وقﻮع ولکان اﻳﻦ اﻣکان را بﻪوجﻮد آورده تا تدابﻴر ﻻزم براى حفاظت جان و ﻣال‬
‫اﻧسانﻫا اتخاذ گردد‪.‬‬
‫فعالﻴت ولکانﻫا بر آب و ﻫﻮا و حالت زﻳست زﻧدهجانﻫا تاثﻴر سﻮ داشتﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬
‫در اثر فعالﻴت ﻳک ولکان ﻣقدار ‪ so2‬و دﻳگر گازات خارج گردﻳده کﻪ گاز ‪ so2‬باعث بﻪوجﻮد‬
‫آﻣدن تﻴزاب گﻮگرد در اتﻤﻮسفﻴر ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫تﻴزاب گﻮگرد سالﻫا در اتﻤﻮسفﻴر باقﻰ ﻣﻰﻣاﻧد و بارانﻫاى اسﻴدى را سبب ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫گازﻫاى کﻪ از ولکانﻫا خارج ﻣﻰگردﻧد‪ ،‬ﻫﻮا را آلﻮده ﻣﻰسازﻧد‪.‬‬

‫‪121‬‬
 ‫سؤاﻻت ﻓصﻞ اول و دوم‬
‫‪ -1‬کدام کشﻮرﻫا در ﻧتﻴجﺔ فعالﻴت ولکانﻫا بﻪوجﻮد آﻣدهاﻧد؛ بﻪ گﻮﻧﺔ ﻣثال ﻧام ببرﻳد؟‬
‫‪ -2‬ﻻوا از کدام قسﻤتﻫاى قشر زﻣﻴﻦ ﻣﻰتﻮاﻧد خارج شﻮد؟‬
‫‪ -3‬ﻣﻮاد ولکاﻧﻴکﻰ چﻴست؟‬
‫‪ -4‬فعالﻴت داخلﻰ و خارجﻰ ولکان را شرح دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -5‬در بارة خاکسترﻫاى ولکان چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد؟ ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -6‬بمﻫاى ولکاﻧﻴکﻰ حالت ‪ .........................‬داشتﻪ از اﻳﻦکﻪ درﻫﻨگام پرتاب شدن بﻪ دور خﻮد‬
‫ﻣﻰچرخﻨد‪ ،‬شکل ‪ .........................‬رابﻪخﻮد اختﻴار ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫‪ -7‬ﻻوا در کدام حالت بﻪ سطح زﻣﻴﻦ بﻴرون ﻣﻰآﻳد‪:‬‬
‫الف‪ -‬وقتﻰکﻪ قشر زﻣﻴﻦ ﻧازک و ضعﻴف باشد‪.‬‬
‫ب‪ -‬در صﻮرتﻰکﻪ کدام ﻣجراى تکتﻮﻧﻴکﻰ وجﻮد داشتﻪ باشد‪.‬‬
‫ج‪ -‬الف و ب درست است‪.‬‬
‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‪.‬‬
‫‪ -8‬اثــرات اولﻴــﻪ ولکانﻫــا ﻣاﻧﻨــد‪ ......................... ......................... ......................... :‬ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‬
‫زﻳانﻫاى ﻣالﻰ و جاﻧﻰ زﻳاد را بﻪ ﻫﻤراه داشتﻪ باشد‪.‬‬
‫‪ -9‬تدابﻴــرى کﻪ قبل از وقﻮع ولــکان بﻪ خاطر کم کردن زﻳانﻫاى ولــکان اتخاذ ﻣﻰگردﻧد‪،‬‬
‫کدامﻫا اﻧد؟‬
‫‪ -10‬گازﻫا و خاکسترﻫاى ولکانﻫا‪ ،‬زﻣاﻧﻰ کﻪ بعد از فﻮران در اتﻤﻮسفﻴر جاگزﻳﻦ شﻮد‪ ،‬سبب‬
‫کدام حالت ذﻳل ﻣﻰشﻮد‪:‬‬
‫الف‪ -‬از تشعشعات آفتاب جلﻮگﻴرى ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫ب‪ -‬سبب سرد شدن ﻫﻤان ساحﻪ ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ج‪ -‬بر آب و ﻫﻮا و حالت زﻳست زﻧدهجانﻫا اثر ﻣﻰگذارد‪.‬‬
‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‪.‬‬

‫‪122‬‬
 ‫بخش ﻫﻔتﻢ‬
‫تارﻳخ زﻣﻴﻦ‬
‫براى شــﻤا و براى ﻫﻤﻪ جالب اســت کــﻪ در رابطﻪ بﻪ تارﻳخ زﻣﻴﻦ بداﻧﻨــد؛ زﻳرا تارﻳخ‪ ،‬وقاﻳع‬
‫گذشتﻪ را بﻴان ﻣﻰکﻨد و وقاﻳع و حﻮادث کﻪ در زﻣﻴﻦ رخ داده و سبب دگرگﻮﻧﻰﻫا و تغﻴﻴرات‬
‫گســترده شده‪ ،‬بﻰﻧﻬاﻳت زﻳاد است‪ .‬بﻪ ﻧظر داﻧشﻣﻨدان زﻣﻴﻦ شﻨاسﻰ‪ ،‬زﻣﻴﻦ ﻫزارﻫا ﻣﻴلﻴﻮن‬
‫سال عﻤر دارد کﻪ در طﻮل عﻤر خﻮد شاﻫد باﻻ روىﻫا‪ ،‬فرو روىﻫا‪ ،‬وقﻮع و فعالﻴت ولکانﻫا‪،‬‬
‫زلزلﻪﻫــا‪ ،‬حرکات ﻣتعدد تکتﻮﻧﻴکﻰ‪ ،‬اﻳجــاد قارهﻫا‪ ،‬اﻳجاد بحرﻫــا‪ ،‬و بحﻴرهﻫا بﻪوجﻮد آﻣدن‬
‫جﻬﻴلﻫا‪ ،‬تشــکﻴل کﻮهﻫا‪ ،‬تشــکﻴل احجار و ﻣﻨرالﻫا و ﻫزاران پدﻳدهﻫاى ﻣختلف دﻳگر بﻮده‬
‫است‪.‬‬
‫ﻣعلﻮﻣات در ﻣﻮرد وقﻮع و اﻳجاد پروسﻪﻫاى فﻮق الذکر بر اساس ﻧظرﻳات و فرضﻴﻪﻫاى ﻣختلف‬
‫استﻮار است؛ زﻳرا اﻧسان ﻧتﻮاﻧستﻪ تا کﻨﻮن اعﻤاق زﻣﻴﻦ را بشگافد و خﻮد را بﻪ پﻮش ﻫستﻪ و‬
‫ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ برساﻧد‪.‬‬
‫شــاﻳد در ذﻫﻦ شﻤا سؤاﻻت ﻣتعدد پﻴدا شــﻮد کﻪ زﻣﻴﻦ چگﻮﻧﻪ بﻪوجﻮد آﻣده است؟ چگﻮﻧﻪ‬
‫اﻧکشــاف کرده است؟ اولﻴﻦ ﻣﻮجﻮدات زﻣﻴﻦ کدامﻫا بﻮدﻧد؟ زﻣﻴﻦ در ابتدا چﻪ حالتﻰ داشتﻪ‬
‫و اکﻨﻮن چﻪ تغﻴﻴراتﻰ در آن رخ ﻣﻰدﻫد؟‬
‫ﻣطالعﺔ اﻳﻦ بخش شــﻤا را با ﻣســاﻳل ﻣتعددى در رابطﻪ بﻪ تارﻳخ زﻣﻴﻦ آشــﻨا ﻣﻰسازد و ﻫم‬
‫شــﻤا ﻣﻰتﻮاﻧﻴد با روشﻫا و طرﻳقﻪﻫاى کﻪ داﻧشﻣﻨدان براى تعﻴﻴﻦ عﻤر ســﻨگﻫا و طبقات‬
‫زﻣﻴﻦ بﻪ کار بردهاﻧد آشﻨا شﻮﻳد‪.‬‬
‫قشر زﻣﻴﻦ داراى ضخاﻣت از ‪ 10‬تا ‪ 80‬کﻴلﻮ ﻣتر ﻣﻰباشد کﻪ بعد از آن ﻣاﻧتل ﻳا پﻮش ﻫستﻪ‬
‫و ﻫستﻪ قرار دارد شعاع ﻣتﻮسط کرة زﻣﻴﻦ ﻣساوى بﻪ ‪ 6357.7‬کﻴلﻮ ﻣتر ﻣﻰباشد؛ پس زﻣﻴﻦ‬
‫شﻨاشان ﻳا جﻴﻮلﻮجست چطﻮر قسﻤتﻫاى داخلﻰ زﻣﻴﻦ را ﻣﻮرد ﻣطالعﻪ قرار ﻣﻰدﻫﻨد؟‬
‫ترکﻴب احجار و ﻣﻨرالﻫا بﻪوســﻴلﺔ ﻣﻴکروسکﻮپ کﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد داﻧﻪﻫاى جداگاﻧﻪ و کرستالﻫا‬
‫را تا دهﻫا ﻣرتبﻪ و ﻣﻴکروســکﻮپ الکتروﻧﻴکﻰ تا ﻫزارﻫا دفعﻪ بزرگ ﻧﻤاﻳد‪ ،‬ﻣطالعﻪ ﻣﻰشــﻮد‪.‬‬
‫در حال حاضر قشــر زﻣﻴﻦ تحت آبﻫاى اوقﻴاﻧﻮسﻫا و بحﻴرهﻫا ﻣطالعﻪ شده است‪ .‬بﻪ کﻤک‬
‫دستگاهﻫاى برﻣﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫا را از عﻤق چﻨدﻳﻦ کﻴلﻮ ﻣتر بﻪدست ﻣﻰآورﻧد‪ .‬عﻼوه برآن طبﻴعت‬
‫ﻼ جﻴلﻮجســتﻫا ﻣﻰتﻮاﻧﻨد تﻤام‬ ‫ﻧﻴز بﻪ ﻣقصد ﻣطالعﺔ اعﻤاق قشــر زﻣﻴﻦ کﻤک ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ .‬فع ً‬
‫سطح زﻣﻴﻦ را تحقﻴق کﻨﻨد ﻧقاط ﻣرتفع زﻣﻴﻦ بﻪوسﻴلﺔ درﻳاﻫا برﻳده شده کﻪ در جﻨاح درهﻫا‬
‫درﻳاﻫاى ﻣذکﻮر ﻣﻰتﻮان طبقات احجار عﻤق زﻣﻴﻦ را ﻣشــاﻫده کرد کﻪ اﻧســان بﻪ ﻣشــکل‬
‫ﻼ‪ :‬در غرب افغاﻧستان سلسلﻪ کﻮه سفﻴد کﻪ ارتفاع آن‬ ‫ﻣﻰتﻮاﻧد بﻪ آن دسترسﻰ پﻴدا کﻨد؛ ﻣث ً‬
‫‪ 3588‬ﻣتر (کﻮه لﻮلﻴان) اســت زﻣاﻧﻰ با سلســلﻪ کﻮه بﻨدباﻳان ﻳکجا بﻮده؛ ولﻰ بعدا ً تﻮســط‬

‫‪123‬‬
‫درﻳاى ﻫرﻳرود قطع گردﻳده است بستر درﻳاى ﻣذکﻮر بﻪ ارتفاع ‪ 1500‬ﻣتر قرار داشتﻪ؛ ﻳعﻨﻰ‬
‫درﻳــا طبقــات زﻳاده از دو کﻴلﻮ ﻣتر را عرﻳان ﻧﻤﻮده بعضاً عﻤــق درة درﻳاﻫا بﻪ ‪ 3-4‬کﻴلﻮ ﻣتر‬
‫(درﻳاى پﻨج و واخان در شــﻤال شــرق افغاﻧستان) ﻣﻰرسد آتشفشانﻫا در بارة ﻣﻮاد قسﻤت‬
‫عﻤق قشــر زﻣﻴﻦ ﻣعلﻮﻣات ﻣﻰدﻫﻨد آتشفشانﻫا ﻣﻮاد ﻣذاب سﻴلﻴکاتﻰ داغ ﻳا ﻻوا را از عﻤق‬
‫‪ 20‬تا ‪ 100‬کﻴلﻮ ﻣتر کﻪ بﻪ شکل ﻣگﻤا ﻣﻰباشد بﻪ سطح زﻣﻴﻦ پرتاب ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫زلزلــﻪ ﻧﻴز بعضــﻰ ﻣعلﻮﻣات در بارة خــﻮاص فزﻳکﻰ احجارى کﻪ در عﻤق تــا ‪ 800‬کﻴلﻮ ﻣتر‬
‫ﻣﻮقعﻴت دارﻧد‪ ،‬بﻪ دسترس ﻣا قرار ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫خﻴلﻰ دشﻮار است تا عﻤلﻴات جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ ادوار خﻴلﻰ گذشتﻪ را کﻪ در زﻣﻴﻦ بﻮقﻮع پﻴﻮستﻪاﻧد‪،‬‬
‫ﻼ‪ :‬فعالﻴت جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬ ‫تعﻴﻴﻦ کرد‪ ،‬اﻣا ﻧظر بﻪ ﻣطالعات دقﻴق عﻤلﻴات جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ ﻣعاصر؛ ﻣث ً‬
‫درﻳاﻫا‪ ،‬تشــکﻴل رســﻮبات در جﻬﻴلﻫا و بحﻴرهﻫاى ﻣعاصر‪ ،‬تخرﻳب احجار تﻮسط باد و غﻴره‬
‫ﻣﻰتﻮان تصﻮر کرد کﻪ در زﻣاﻧﻪﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ گذشــتﻪ‪ ،‬اﻳﻦ عﻤلﻴات بﻪطرز ﻣشابﻪ صﻮرت‬
‫گرفتﻪ و بدﻳﻦترتﻴب عﻤلﻴات ﻣذکﻮر را تعﻴﻴﻦ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫ﻣســألﺔ خﻴلــﻰ ﻣﻬم عبارت از تعﻴﻴﻦ زﻣان تشــکﻴل تﻤام احجار‪ ،‬ﻣﻨرالﻫــا‪ ،‬بقاﻳاى عضﻮى و‬
‫بﻪ صﻮرت عﻤﻮم تﻤام عﻤلﻴات ﻳا پروســﻪﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ اســت؛ ﻣثﻼ‪ ً :‬احجار کﻮه علﻰ آباد‬
‫ﻧزدﻳک پﻮﻫﻨتﻮن کابل تقرﻳباً ﻳک و ﻧﻴم ﻣﻴلﻴارد سال قبل و سﻨگﻫاى چﻮﻧﻪ کﻮه قﻮروغ ‪200‬‬
‫الﻰ ‪ 250‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل تشکﻴل شده است‪ .‬ﻳکﻰ از روشﻫاى کﻪ تﻮسط آن عﻤر احجار و‬
‫طبقات تعﻴﻴﻦ ﻣﻰشﻮد‪ ،‬روش پالﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ است کﻪ در فصل اول اﻳﻦ بخش ﻣعلﻮﻣات ﻣفصل‬
‫در ﻣﻮرد آن ارائﻪ گردﻳده است‪.‬‬

‫‪124‬‬
 ‫ﻓصﻞ اول‬
‫پاﻟﻴﻨتﻮﻟﻮجﻰ‬
‫ﻼ گفتﻴم کﻪ جﻬت تعﻴﻴﻦ عﻤر احجار و طبقات از روشﻫاى ﻣختلف کار ﻣﻰگﻴرﻧد‪ .‬ﻳکﻰ از‬ ‫قب ً‬
‫اﻳﻦ روشﻫا جﻬت تعﻴﻴﻦ قداﻣت احجار‪ ،‬روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ است شاﻳد سؤالﻰ در ذﻫﻦ تان‬
‫پﻴدا شــﻮد کﻪ چطﻮر ﻣﻰتﻮاﻧﻴم با اﻳﻦ روش عﻤر ســﻨگﻫا را تعﻴﻴﻦ کﻨﻴم و اﻳﻦ روش چگﻮﻧﻪ‬
‫روش است؟‬
‫روش ﻣعﻤﻮل و قابل اعتﻤاد براى تثبﻴت عﻤر ﻧســبﻰ سﻨگﻫا عبارت از روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ‬
‫اســت کﻪ ذرﻳعﺔ و سﻤﻴت پﻴشــﻨﻬاد و بعدا ً تﻮسط کﻴﻮوى وابروﻧﻴار ﻣﻮرد استفاده قرار گرفت‪.‬‬
‫اکثــرا احجار رســﻮبﻰ داراى بقاﻳاى حﻴﻮاﻧات و ﻧباتاتﻰاﻧد‪ ،‬کــﻪ در جرﻳان تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬
‫حﻴــات بﻪ ســر برده و بعد از بﻴﻦ رفتﻦ در رســﻮبات ﻫﻤان زﻣان ﻣدفــﻮن گردﻳدهاﻧد‪ .‬بعضﻰ‬
‫حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات در ﻣراحل ﻣختلف تکاﻣل زﻣﻴﻦ از بﻴﻦ رفتﻪ و در عﻮض آنﻫا اﻧﻮاع کاﻣلتر‬
‫بــﻪ ﻣﻴان آﻣدهاﻧد بدﻳﻦترتﻴب اگــر در ﻳک طبقﻪ بقاﻳاى حﻴﻮاﻧات ﻧســبتاً ابتداﻳﻰ بﻪﻣﻼحظﻪ‬
‫برســد‪ ،‬طبق تطبﻴق شــراﻳط وقت و زﻣان ﻣﻰتﻮان در بارة قداﻣت ﻧســبﻰ آن طبقﻪ ابراز ﻧظر‬
‫کــرد‪ .‬بعد از اﻳﻦ کﻪ ارتباط ﻣتﻮالﻰ ﻣﻮجﻮدات حﻴﻮاﻧﻰ و ﻧباتﻰ قاﻳم گردﻳد اﻳﻦ اﻣکان ﻣﻴســر‬
‫ﻣﻰگردد تا از روى بقاﻳاى ﻣﻮاد عضﻮى بﻪ دســت آﻣده‪ ،‬تسلســل ظﻬﻮر تﻤام احجار رسﻮبﻰ و‬
‫قسﻤاً آتشفشاﻧﻰ را درﻳافت کرد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-1‬فسﻴلﻫا را در طبقﻪ ﻧشان دﻫد‪.‬‬

‫‪125‬‬
‫روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ اﻣکان ﻣﻰدﻫد تا بر اساس ﻣجﻤﻮع بقاﻳاى عضﻮى ﻣشاﻫده شده طبقاتﻰ‬
‫را کــﻪ از ﻳکدﻳگــر بﻪ فاصلﺔ دور قرار دارﻧد با ﻫم ﻣقاﻳســﻪ کرد‪ .‬براى ﻣقاﻳســﻪ زﻣان حﻴات‬
‫حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات و زﻣان تشکﻴل شدن رسﻮبات‪ ،‬داﻧشﻣﻨدان تﻮاﻧستﻨد تا جدول زﻣاﻧﻰ تارﻳخ‬
‫جﻴﻮلﻮجﻴکــﻰ زﻣﻴــﻦ راترتﻴب ﻧﻤاﻳﻨــد‪ .‬در اﻳﻦ جدول اســاﻣﻰاعصار و ادوار را با درجﻪ بﻨدى‬
‫قداﻣت ﻣطلقﻪ ﻣشــاﻫده کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد‪ .‬تﻤام تارﻳــخ ﻣطابقت ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ .‬عصر بﻪ ﻧﻮبﺔ خﻮد بﻪ‬
‫ادوار تقســﻴم شده کﻪ در ﻫر دوره ﻣعﻴﻦ طبقات را تعﻴﻴﻦ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬جﻬت وقت بﻴشتر ادوار‬
‫را بﻪ قرنﻫا تقسﻴم ﻧﻤﻮدهاﻧد‪.‬‬
‫اساﻣﻰعصرﻫا از کلﻤات ﻳﻮﻧاﻧﻰ گرفتﻪ شده کﻪ ﻣراحل تکاﻣل حﻴات را بﻪ روى زﻣﻴﻦ ﻧشان‬
‫ﻼ‪ :‬زاﻳکﻮس بﻪ ﻣعﻨﻰ حﻴات‪ ،‬کاﻧﻴﻮس (جدﻳد) ﻣﻴزوس (ﻣتﻮسط) پالﻴﻮس (قدﻳﻤﻰ)‪،‬‬ ‫ﻣﻰدﻫد؛ ﻣث ً‬
‫ﻼ عصر پالﻴﻮزوى ﻳک عصر زﻧده‬ ‫پروتﻴــرس (ابتداﻳﻰ‪ ،‬قبلﻰ) ارکﻴﻮس (اولــﻰ) بدﻳﻦترتﻴب؛ ﻣث ً‬
‫قدﻳﻤﻰ‪ ،‬ﻣﻴزوزوئﻴک عصر زﻧدهگﻰ ﻣتﻮسط و کاﻧﻴﻮزوئﻴک عصر زﻧده جدى را ارائﻪ ﻣﻰدارﻧد‪.‬‬
‫عﻼﻣت ﻫر تقســﻴم جﻴﻮکروﻧﻮلﻮجﻴکﻰ براى عصر تﻮســط حرف اولﻰ با ازدﻳاد حرف ‪( Z‬براى‬
‫پرتروزوئﻴک با ازدﻳاد حرف ‪ )R‬و براى دوره حرف اول ﻧشان داده ﻣﻰشﻮد ﻧظر بﻪ اﻳﻦکﻪ دورة‬
‫کﻴﻤبــرى و کاربﻦ با حرف ‪ C‬و پﻴرم و پالﻴﻮجﻦ با حرف ‪ P‬آغاز ﻣﻰﻳابد؛ پس در عﻼﻣتﻫاى‬
‫کﻴﻤبرى و پالﻴﻮجﻦ خط عرض گذاشتﻪ ﻣﻰشﻮد‪ .‬قابل تذکر است کﻪ ﻫر دوره جﻬت شﻨاخت‬
‫و تشخﻴص بﻬتر بﻪ رﻧگ تعﻴﻴﻦ شدة خﻮد ﻧشان داده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‪:‬ﻳک زﻧده جان بعد از ﻣرگ باﻳد از کدام عﻮاﻣل دور باشــد تا قســﻤتﻰ از جســد‬
‫آن باقﻰ بﻤاﻧد‪.‬‬

‫ﻓسـﻴﻞ‪ :‬عبارت از بقاﻳاى سﻨگ شــدة حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات (اسکلﻴت‪ ،‬صدف و غﻴره)اﻧد کﻪ در‬
‫ادوار ﻣختلــف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ حﻴات بســر برده و بعد از ﻣرگ در رســﻮبات ﻫﻤان دوره ﻣدفﻮن‬
‫گردﻳده اﻧد‪ .‬بعضﻰ از حﻴﻮاﻧات کﻪ داراى اســکلﻴت ســخت ﻧﻤﻰباشﻨد‪ .‬در برابر عﻮاﻣل ﻣخرب‬
‫طبﻴعﻰ ﻣقاوﻣت ﻧداشــتﻪ و آثارى از خﻮد بﻪجا ﻧﻤﻰگذارﻧد‪ .‬در بعضﻰ ﻣﻮارد ﻧقش قسﻤتﻫاى‬
‫از ﻧباتات در رسﻮبات دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬کﻪ براى تشخﻴص قداﻣت رسﻮبات کﻤک ﻣﻰکﻨد‪.‬‬

‫‪126‬‬
 ‫ﻧﮕﻬدارى ﻓسﻴﻞ‬
‫براى ﻧگﻬدارى فسﻴل ﻣحﻴطﻫاى رسﻮبﻰ ﻣاﻧﻨد ابحار و جﻬﻴلﻫا ﻣﻨاسب بﻮده؛ زﻳرا در اﻳﻦ‬
‫ﻣحﻴطﻫا رســﻮب گذارى شــدﻳد بﻮده وبقاﻳاى زﻧدهجانﻫا بﻪ وسﻴلﺔ رسﻮبات‪ ،‬بﻬتر و خﻮبتر‬
‫ﻣدفﻮن و پﻮشﻴده ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬ﻣحﻴطﻫاى کم عﻤق ابحار جاى ﻣﻨاسب براى زﻳست زﻧدهجانﻫا‬
‫شــﻤرده شــده و بقاﻳاى آنﻫا ﻧﻴز در اﻳﻦ ﻣحﻴطﻫا بﻪ کثرت دﻳده ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬عﻼوه بر ابحار و‬
‫جﻬﻴلﻫا‪ ،‬خشکﻪﻫا ﻧﻴز قابلﻴت ﻧگﻬدارى و ﻣدفﻮن شدن بقاﻳاى زﻧدهجانﻫا را دارﻧد‬
‫ﻳخچالﻫا‪ ،‬تﻮفانﻫاى رﻳگﻰ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻧفتﻰ‪ ،‬خاکســتر آتشفشاﻧﻰ ﻣحﻴطﻫاى ﻣﻨاسب ﻧگﻬداشت‬
‫اجساد حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات بﻮده کﻪ بعضا ً اجساد آنﻫا فرسﻮده و تجزﻳﻪ شده و بعض ٌاً ﻫم بﻪطﻮر‬
‫کاﻣل و ثابت باقﻰ ﻣﻰﻣاﻧﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-2‬تحفظ فسﻴلﻫا را در بﻴﻦ طبقﻪ ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‪ :‬ﻳک ران ﻣرغ پختﻪ ﻳا جســد حﻴﻮان ﻣرده را در عﻤق حدود ‪ 20‬ســاﻧتﻰ ﻣترى‬
‫زﻳر خاک قرار دﻫﻴد‪ ،‬بعد از دو ﻫفتﻪ آن را از زﻳر خاک خارج کﻨﻴد‪ .‬چﻪ چﻴز را ﻣشــاﻫده‬
‫خﻮاﻫﻴــد کرد‪ .‬در ﻣﻮرد عﻮاﻣل کﻪ ســبب بﻪوجﻮد آﻣدن اﻳﻦ تغﻴﻴرات شــده‪ ،‬با ﻫمصﻨفان‬
‫بحث کﻨﻴد‪.‬‬

‫‪127‬‬
 ‫جدول‬
‫ارائﺔ رﻧگ و عﻼﻣت درجﻪ بﻨدي ﻳا قداﻣت ﻣطلقﻪ‬ ‫دوره ﻳا سﻴستم‬ ‫زﻣاﻧﻪﻫا‪ ،‬گروه و‬
‫بﻪ ﻣﻴلﻴﻮن سال‬ ‫بر روى ﻧقشﻪ‬ ‫عﻼﻣات آنﻫا‬

‫شروع و ختم دوره دوام دوره‬

‫‪2‬‬ ‫‪2-1.5‬‬ ‫خاکسترىﻣاﻳل‬ ‫دورةچﻬارﻣﻴﻦ ﻳا‬ ‫سﻴﻨﻮزوئﻴک‬
‫‪Q‬بﻪ زرد‬ ‫اﻧتروپﻮجﻴﻦ‬

‫‪65‬‬ ‫‪67-2‬‬ ‫‪N‬زرد‬ ‫ترشﻴري‬

‫‪P‬زرد ﻧارﻧجﻲ‬
‫‪70‬‬ ‫‪137-67‬‬ ‫سبز ‪K‬‬ ‫کرﻳتاسﻴﻮس‬ ‫ﻣﻴزوزوئﻴک‬
‫‪58‬‬ ‫‪195-137‬‬ ‫‪J‬آبﻰ‬ ‫جﻮراسک‬
‫‪35‬‬ ‫‪230-195‬‬ ‫‪T‬بﻨفش‬ ‫ترﻳاسک‬
‫‪55‬‬ ‫‪285-230‬‬ ‫ﻧارﻧجﻰ ﻣاﻳل بﻪ ‪P‬‬ ‫پرﻣﻴﻦ‬ ‫پالﻴﻮزوئﻴک‬
‫ﻧصﻮارى‬
‫‪65‬‬ ‫‪350-285‬‬ ‫‪C‬خاکسترى‬ ‫کاربﻨﻴفروس‬
‫‪50‬‬ ‫‪400-350‬‬ ‫‪D‬ﻧصﻮارى‬ ‫دﻳﻮﻧﻴﻦ‬
‫‪40‬‬ ‫‪440-400‬‬ ‫خاکسترى ﻣاﻳل بﻪ‬ ‫سﻴلﻮرﻳﻦ‬
‫‪S‬سبز‬
‫‪60‬‬ ‫‪500-440‬‬ ‫‪O‬زﻳتﻮﻧﻰ‬ ‫اردووﻳﻴﻦ‬
‫‪70‬‬ ‫‪570-500‬‬ ‫آبﻰ ﻣاﻳل بﻪ سبز‬ ‫کﻤبرﻳﻦ‬
‫تارﻳک‬

‫‪4600‬‬ ‫گﻼبﻲ‪ ،‬سرخ و‬ ‫پرﻳکﻤبرﻳﻦ‬

‫گﻼبﻰ خﻴره‬

‫‪128‬‬
 ‫استﻔاده از ﻓسﻴﻞﻫا براى تﻌﻴﻴﻦ ﻋﻤر ﻧسبﻰ‬
‫شراﻳط زﻧدهگﻰ‪ ،‬رشد و ﻧﻤﻮى حﻴﻮاﻧات کﻪ در ادوار ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ حﻴات بﻪ سر‬
‫ﻣﻰبردﻧد‪ ،‬بﻬترﻳﻦ وســﻴلﻪ براى شﻨاساﻳﻰ و تشــﻴخص حدود آب‪ ،‬خشکﻪ و تغﻴﻴرات طبقات‬
‫زﻣﻴﻦ ﻣحســﻮب ﻣﻰگردﻧد‪ .‬تعداد زﻳادى حﻴﻮاﻧات بحرى بعد از ﻣرگ در بﻴﻦ طبقات رسﻮبﻰ‬
‫ﻣدفﻮن ﻣﻰگردﻧد‪ .‬ﻣﻮجﻮدﻳت بقاﻳاى ســﻨگ شــدة اﻳﻦ حﻴﻮاﻧات (فسﻴل) ﻣبﻴﻦ زﻣان رسﻮب‬
‫طبقات بﻮده‪ ،‬کﻪ ﻣﻰتﻮان بﻪ اساس آن عﻤر ﻧسبﻰ طبقات را تعﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫تعﻴﻦ زﻣان ﻧســبﻰ ﻳــک حادثﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‪ ،‬کﻤک ﻣﻰﻧﻤاﻳد تــا در ﻣﻮرد حادثﺔ دﻳگرى کﻪ‬
‫ﻫمچﻮن شراﻳط را داشتﻪ‪ ،‬ابراز ﻧظر صﻮرت گﻴرد‪.‬‬
‫وضعﻴت اقلﻴﻤﻰ‪ ،‬وجﻮد ﻧباتات‪ ،‬ﻧﻮعﻴت حﻴﻮاﻧات‪ ،‬ﻧﻮعﻴت ســﻨگﻫا بﻪ ســﻬﻮلت تﻮســط روش‬
‫تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻧسبﻰ تعﻴﻴﻦ شده ﻣﻰتﻮاﻧﻨد؛ بﻪطﻮر ﻣثال‪ :‬گفتﻪ ﻣﻰشﻮدکﻪ حﻴﻮاﻧات عظﻴم الجثﻪ‬
‫ﻧﻮع داﻳﻨاســﻮرﻫا تقرﻳباً ‪ 70‬ﻣﻴلﻴﻮن ســال قبل از بﻴﻦ رفتﻨد ﻳا ﻳخچالﻫاى ﻧﻴﻮ اﻧگلﻴﻨد ﻳازده‬
‫ﻫزار سال قبل عقب ﻧشﻴﻨﻰ کرد و ﻳا اﻳﻦکﻪ اکثر ﻣعادن زغال سﻨگ در دورة کاربﻦ بﻪوجﻮد‬
‫آﻣده اﻧد‪.‬‬
‫ﻣشــخصﺔ دﻳگرى کﻪ در تعﻴﻴﻦ زﻣــان حادثﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ ﻧقش دارد ســاختﻤان بدن زﻧده‬
‫جانﻫا اســت؛ ﻳعﻨﻰ ﻫر چﻪ بﻪ زﻣان حاضر ﻧزدﻳک شﻮﻳم ساختﻤان بدن زﻧدهجانﻫا پﻴچﻴده‬
‫و ﻣغلق گردﻳده و تعداد آنﻫا اضافﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫ﻫرگاه بﻪ جدول ذﻳل ﻧظراﻧدازى کﻨﻴم‪ ،‬ﻣﻰبﻴﻨﻴم کﻪ زﻧدهجانﻫا از حﻴﻮاﻧات بدون اسکلﻴت بﻪ‬
‫حﻴﻮاﻧات اســکلﻴت دار خﻮﻧسرد و سپس بﻪ حﻴﻮاﻧات اسکلﻴت دار خﻮن گرم؛ ﻳعﻨﻰ پرﻧدهگان‬
‫و پستاﻧدارن تغﻴﻴر و تحﻮل ﻧﻤﻮده اﻧد‪.‬‬
‫ﻧباتات ﻧﻴز در آغاز‪ ،‬ﻣحدود بﻪ الجﻰﻫاى بحرى بﻮدﻧد کﻪ بعدا ً اﻧکشــاف بﻴشترى ﻧﻤﻮده واﻧﻮاع‬
‫گﻮﻧاگﻮن آنﻫا بﻪوجﻮد آﻣدهاﻧد‪.‬‬

‫‪129‬‬
 ‫زﻣان حاضر عصر سﻨﻮزوﻧﻴک‬
‫(احﻴات جدﻳد)‪.‬‬
‫فراواﻧﻰ پستانداران و گﻴاﻫان‬
‫گل دار‪.‬‬
‫(‪ 65‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل)‪.‬‬

‫عصر ﻣزوزوﻧﻴک (حﻴات ﻣﻴاﻧﻰ)‬

‫فراواﻧﻰ خزگاﻧدهگان و پﻴداﻳش‬
‫اولﻴﻦ گﻴاﻫا گل دار‪.‬‬
‫(‪ 25‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل)‬

‫عصر پالﻨﻮزوﻧﻴک‬
‫(حﻴات قدﻳﻤﻰ)‬
‫او اخراﻳﻦ دوره بﻴداﻳش‬
‫گﻴاﻫانﻳﻰ گل و ﻧخستﻴﻦ‬
‫فقارﻳﻪ اواﻳل اﻳﻦ عصر فراواﻧﻰ‬
‫غﻴر فقارﻳﻪ‪.‬‬
‫(‪ 57‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل)‬

‫عصر بر کاﻣبرﻳﻦ پﻴداﻳش‬

‫اولﻴﻦ ﻣﻮجﻮدت غﻴر فقارﻳﻪ‬
‫ساده‪.‬‬
‫(‪ 3‬ﻣﻴلﻴارد سال قبل)‬
‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬
‫از تسلســل وترتﻴــب پﻴداﻳــش حﻴﻮاﻧــات در ادوار ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ زﻣﻴــﻦ چگﻮﻧﻪ بﻪ‬
‫قدﻳﻤﻰبﻮدن و ﻳا جﻮان بﻮدن طبقات رسﻮبﻰ چﻴﻦخﻮرده ﻣﻰتﻮان پﻰ برد؟‬

‫‪130‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ‬
‫ترکﻴب احجار و ﻣﻨرالﻫا بﻪوسﻴلﺔ ﻣﻴکروسکﻮپ تعﻴﻴﻦ ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ﻧقاط ﻣرتفع زﻣﻴﻦ بﻮسﻴلﺔ درﻳاﻫا برﻳده شده کﻪ در جﻨاح درهﻫاى درﻳاﻫاى ﻣذکﻮر ﻣﻰتﻮان طبقات‬
‫احجار عﻤق زﻣﻴﻦ را ﻣشاﻫده کرد کﻪ ا ﻧسان بﻪ ﻣشکل ﻣﻰتﻮاﻧد بﻪ آن دسترسﻰ پﻴدا کﻨد‪.‬‬
‫در غرب افغاﻧستان سلسلﻪ کﻮه سفﻴد کﻮه کﻪ ارتفاع آن ‪ 3588‬ﻣتر (کﻮه لﻮلﻴان) است زﻣاﻧﻰ‬
‫با سلسلﻪ کﻮه بﻨد باﻳان ﻳکجا بﻮده‪ ،‬ولﻰ بعدا ً تﻮسط درﻳاى ﻫرﻳرود قطع گردﻳده است‪.‬‬
‫آتشفشانﻫا ﻧﻴز در ﻣﻮرد ﻣطالعﺔ ﻣﻮاد عﻤﻴق زﻣﻴﻦ کﻤک ﻣﻰکﻨﻨد زﻳرا آنﻫا ﻻوا را از عﻤق‬
‫‪ 20‬تا ‪ 100‬کﻴلﻮ ﻣتر بﻪ سطح زﻣﻴﻦ پرتاب ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫روش ﻣعﻤﻮل و قابل اعتﻤاد براى تثبﻴت عﻤر ﻧسبﻰ سﻨگﻫا عبارت از روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ است‪.‬‬
‫اکثر احجار رسﻮبﻰ داراى بقاﻳاى حﻴﻮاﻧات و ﻧباتاتاﻧد کﻪ درجرﻳان تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ حﻴات‬
‫بﻪ سر برده و بعد از بﻴﻦ رفتﻦ در رسﻮبات ﻫﻤان زﻣان ﻣدفﻮن گردﻳده اﻧد‪.‬‬
‫روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ اﻣکان ﻣﻰدﻫد تا بر اســاس ﻣجﻤﻮع بقاﻳاى عضﻮى ﻣشــاﻫده شــده‪،‬‬
‫طبقات را کﻪ از ﻳکدﻳگر بﻪ فاصلﺔ زﻳاد قرار دارﻧد با ﻫم ﻣقاﻳسﻪ کرد‪.‬‬
‫براى ﻣقاﻳســﺔ زﻣان حﻴات حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات و زﻣان تشــکﻴل شــدن رسﻮبات‪ ،‬داﻧشﻣﻨدان‬
‫تﻮاﻧستﻨد تا جدول زﻣاﻧﻰ تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ زﻣﻴﻦ راترتﻴب ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫تﻤــام تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکــﻰ زﻣﻴﻦ از روى زﻣان بﻪ پﻨج عصر تقســﻴم گردﻳده کﻪ بﻪ ﻫر عصر‬
‫گروپﻰ از احجار ﻣطابقت ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ ،‬عصر بﻪ ﻧﻮبﺔ خﻮد بﻪ ادوار تقسﻴم شده و جﻬت دقت بﻴشتر‬
‫ادوار را بﻪ قرنﻫا تقسﻴم ﻧﻤﻮده اﻧد‪.‬‬
‫فســﻴل عبارت از بقاﻳاى سﻨگ شده حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات اﻧد کﻪ در ادوار ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬
‫حﻴات بﻪ سر برده و بعد از ﻣرگ در رسﻮبات ﻫﻤان دوره ﻣدفﻮن گردﻳدهاﻧد‪.‬‬
‫براى ﻧگﻬدارى فسﻴلﻫا ﻣحﻴطﻫاى رسﻮبﻰ؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬ابحار و جﻬﻴلﻫا ﻣﻨاسب ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫شــراﻳط زﻧدهگﻰ و رشــد و ﻧﻤﻮى حﻴﻮاﻧات کﻪ در ادوار ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ حﻴات بﻪ ســر‬
‫ﻣﻰبرﻧد‪ ،‬بﻬترﻳﻦ وسﻴلﻪ براى شﻨاساﻳﻰ و تشخﻴص حدود آبﻫا‪ ،‬خشکﻪﻫا و تغﻴﻴرات طبقات‬
‫زﻣﻴﻦ ﻣحسﻮب ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫‪131‬‬
 ‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬
‫‪ -1‬داﻧشﻣﻨدان و ﻣحققان علم جﻴﻮلﻮجﻰ طبقات عﻤﻴق زﻣﻴﻦ را چگﻮﻧﻪ ﻣطالعﻪ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد؟‬
‫‪ -2‬روش ﻣعﻤﻮل و قابل اعتﻤاد براى تثبﻴت عﻤر ﻧسبﻰ سﻨگﻫا کدام است؟‬
‫‪ -3‬جدول زﻣان تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ زﻣﻴﻦ بﻪ چﻨد عصر تقســﻴم گردﻳده اســت؟ ﻫر کدام را‬
‫ﻧام بگﻴرﻳد‪.‬‬
‫‪ -4‬فسﻴل چﻴست تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد؟‬
‫‪ -5‬براى ﻧگﻬداى فسﻴل کدام ﻣحﻴطﻫا ﻣﻨاسب ﻣﻰباشﻨد؟ چرا؟‬
‫‪ -6‬حدود آبﻫا‪ ،‬خشــکﻪﻫا و تغﻴﻴرات طبقات زﻣﻴﻦ را در زﻣانﻫاى گذشتﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ بﻪ‬
‫کدام اساس تعﻴﻴﻦ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد؟‬
‫‪ -7‬در غرب افغاﻧســتان سلســلﻪ کﻮه ‪ ........................‬کﻪ ارتفاع آن ‪ ........................‬است زﻣاﻧﻰ‬
‫با سلســلﻪ کﻮه ‪ ........................‬ﻳکجا بﻮده ولﻰ بعدا ً تﻮسط درﻳاى ‪ ........................‬قطع گردﻳده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -8‬احجار کﻮه علﻰ آباد ﻧزدﻳک پﻮﻫﻨتﻮن کابل تقرﻳباً ‪ ........................‬سال قبل و سﻨگ چﻮﻧﻪ‬
‫کﻮه قﻮروغ ‪ ........................‬الﻰ ‪ ........................‬ﻣﻴلﻴﻮن سال قبل تشکﻴل شده است‪.‬‬
‫‪ -9‬عﻼوه بر ابحار و بحﻴرهﻫا و جﻬﻴلﻫا‪ ،‬کدام جاﻫاى دﻳگر قابلﻴت ﻧگﻬداشت بقاﻳاى حﻴﻮاﻧات‬
‫و ﻧباتات را دارﻧد؟‬
‫ب‪ -‬تﻮفانﻫاى رﻳگﻰ‬ ‫الف‪ -‬ﻳخچالﻫا‬
‫ج‪ -‬ﻣﻮاد ﻧفتﻰ و خاکسترى آتشفشاﻧﻰ د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‪.‬‬
‫‪ -10‬عصر کاتﻴﻮزى بﻪ کدام دورهﻫاى ذﻳل تقسﻴم گردﻳده است‪:‬‬
‫ب‪ -‬پﻴرم‪ ،‬کاربﻦ‪ ،‬دﻳﻮن‬ ‫الف‪ -‬پالﻴﻮجﻦ‪ ،‬ﻧﻴﻮجﻦ و چﻬارﻣﻰ‬
‫د‪ -‬تباشﻴر‪ ،‬ژوراسﻴک‪،‬ترﻳاس‪.‬‬ ‫ج‪ -‬سﻴلﻮر اردوﻳک‪ ،‬کﻴﻤبرى‪،‬‬

‫‪132‬‬
 ‫ﻓصﻞ دوم‬
‫ستراتﻴﮕراﻓﻰ‬
‫زﻣﻴﻦ در طﻮل تارﻳخ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‪ ،‬تحﻮﻻت و دگرگﻮﻧﻰﻫاى زﻳادى را ﻣتحﻤل گردﻳده اســت‪،‬‬
‫پروســﻪﻫاى ﻣختلفﻰ در آن بﻪوقﻮع پﻴﻮســتﻪ و حﻮادث بزرگﻰ در آن رخ داده اســت‪ .‬اکﻨﻮن‬
‫علﻮم ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻰ اﻳﻦ پروسﻪﻫا و حﻮادث را کﻪ ﻫﻨﻮز ﻫم جرﻳان دارﻧد بﻪ دقت ﻣطالعﻪ‬
‫ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫شــاﻳد بپرسﻴد کﻪ ســتراتﻴگرافﻰ چﻴست؟ کدام بخش زﻣﻴﻦ و ﻳا کدام پروسﻪ جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ را‬
‫ﻣﻮرد ﻣطالعﻪ و بررســﻰ قرار ﻣﻰدﻫد؟ طبقات رســﻮبﻰ کﻪ در حﻮزهﻫاى آبﻰ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‬
‫چگﻮﻧﻪ باﻻى ﻫم قرار ﻣﻰگﻴرﻧد؟ آﻳا اﻳﻦ طبقات ﻫﻤﻴشﻪ حالت افقﻰ داشتﻪ و ﻳا بﻪ شکل پﻴچ‬
‫و تاب خﻮرده و چﻴﻦ خﻮرده ﻫم ظﻬﻮر ﻣﻰکﻨد؟ چگﻮﻧﻪ بر اســاس ستراتﻴگرافﻰ طبقات‪ ،‬عﻤر‬
‫ﻧسبﻰ آنﻫا را تعﻴﻴﻦ ﻣﻰکﻨﻨد؟‬
‫پرسشﻫاى شﻤا در خﻼل ﻣطالعﻪ دقﻴق اﻳﻦ فصل حل خﻮاﻫد شد و شﻤا قادر خﻮاﻫﻴد شد تا‬
‫در پاﻳان فصل جﻮابات سؤاﻻت تان را درﻳابﻴد‬

‫شکل (‪ )2-1‬حالت افقﻰ طبقات را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫‪133‬‬
 ‫تﻌرﻳﻒ و اﻫﻤﻴت ستراتﻴﮕراﻓﻰ‪:‬‬
‫از دو کلﻤﺔ ﻳﻮﻧاﻧﻰ )‪ (Stratos‬بﻪ ﻣعﻨﻰ طبقﻪ و )‪ (graphos‬بﻪ ﻣعﻨﻰ ﻣطالعﻪترکﻴب شده است‪.‬‬
‫ستراتﻴگرافﻰ علﻤﻰاست کﻪ اصﻮﻻً از روابط ﻣﻮجﻮد بﻴﻦ طبقات سﻨگﻫاى رسﻮبﻰ بحث‬
‫ﻣﻰکﻨد‪ .‬ستراتﻴگرافﻰ در شﻨاخت تسلسل حﻮادث جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ کﻪ در زﻣانﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬
‫ﻣختلف صﻮرت گرفتﻪ و طﻰ آن اﻧﻮاع ﻣختلف طبقات رســﻮبﻰ در حﻮزهﻫاىترسباتﻰ تشکﻴل‬
‫گردﻳدهاﻧد‪ ،‬کﻤک ﻧﻤﻮده و ﻫم تغﻴﻴرات فاســﻴسﻫا )‪ (Facies‬را در ﻣﻨاطق و جاﻫاى ﻣختلف‬
‫بﻪ بررســﻰ ﻣﻰگﻴرد کﻪ بﻪ وســﻴلﺔ آن اوضاع جغرافﻴاﻳﻰ گذشتﻪ زﻣﻴﻦ )‪ (Paleogeography‬را‬
‫خﻮبتر تشﻴخص کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴم‪.‬‬
‫عﻼوه بر آن پروســﻪ تکاﻣل ﻣﻮجﻮدات ﻣختلف حﻴﺔ حﻴﻮاﻧﻰ )‪ (Falena‬و ﻧباتﻰ )‪ (flora‬تحﻮل‬
‫ســﻨگﻫاى ﻣختلف زﻣﻴﻦ‪ ،‬فعالﻴت ولکانﻫا‪ ،‬رسﻮب گزارى و غﻴره شاﻣل بحث ستراتﻴگرافﻰ‬
‫ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫علم ســتراتﻴگرافﻰ ﻧقــش ﻣﻬم و ارزﻧــده را در زﻣﻴﻨﻪﻫاى ﻣختلف جﻴﻮلﻮجــﻰ اقتصادى اﻳفا‬
‫ﻣﻰکﻨد‪ .‬از اﻳﻦ علم در برﻣﻪ کارىﻫاى ﻣربﻮط ذخاﻳر ﻧفت‪ ،‬گاز و آب و ﻫمچﻨان در اکتشــاف‬
‫ﻣعادن رســﻮبﻰ ﻣاﻧﻨد بﻮکسﻴتﻫا‪ ،‬ﻧاﻳترﻳتﻫا‪ ،‬فاسفاتﻫا‪ ،‬زغال سﻨگ وغﻴره کﻪ تحت شراﻳط‬
‫خاص رسﻮبﻰ در ادوار ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ تشکﻴل شده و ﻫم در تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻧسبﻰ طبقات‬
‫ﻧﻴز استفاده ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫روى ﻫﻢ ﻗرار ﮔرﻓتﻦ طبﻘات‬

‫ﻣﻮاد رســﻮبﻰ در زﻣان تﻪ ﻧشــﻴﻦ شــدن در ﻳک حﻮزه رســﻮبﻰ بﻪ صﻮرت افقﻰ روى ﻫم قرار‬
‫ﻣﻰگﻴرﻧد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد با گذشت زﻣان و بر اثر عﻮاﻣل ﻣختلف سخت ﻣﻰشﻮﻧد و بﻪ شکل طبقات‬
‫ســﻨگﻰ تبدﻳل ﻣﻰشﻮﻧد روى ﻫم قرار گرفتﻦ طبقات رسﻮبﻰ ﻳک شاخص خﻮب براى تعﻴﻴﻦ‬
‫عﻤر ﻧسبﻰ طبقات ﻧﻴز شﻤرده ﻣﻰشﻮد؛ زﻳرا بر اساس تسلسل طبقات‪ ،‬طبقاتﻰ کﻪ در پاﻳﻴﻦ‬
‫قــرار دارﻧــد قدﻳﻤﻰ و طبقاتﻰ کﻪ در بــاﻻ قرار دارﻧد طبقات جﻮان را تشــکﻴل ﻣﻰدﻫﻨد‪ ،‬اﻣا‬
‫حاﻻتﻰ ﻧﻴز وجﻮد دارد کﻪ طبقات رســﻮبﻰ حالت افقﻰ خﻮد را ﻧســبت عﻮاﻣل ﻣختلف کﻪ از‬
‫عﻤق زﻣﻴﻦ ســر چشــﻤﻪ ﻣﻰگﻴرد‪ ،‬از دســت داده‪ ،‬طبقات جﻮان در زﻳر طبقات قدﻳﻤﻰقرار‬
‫ﻣﻰگﻴرﻧد‪ ،‬اﻳﻦ حالت را بﻪﻧام حالت چﻴﻦ خﻮرده و ﻳا پﻴچ و تاب خﻮرده ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد کﻪ در‬
‫اﻳﻦ صﻮرت عﻤر ﻧسبﻰ طبقات براساس روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ کﻪ در درسﻫاى گذشتﻪ بﻪ آن‬
‫ﻼ پرداختﻪ شده‪ ،‬تعﻴﻴﻦ ﻣﻰگردد‪ .‬ﻣﻮجﻮدﻳت فسﻴلﻫا و تشﻴخص آنﻫا اصل عﻤدة روش‬ ‫ﻣفص ً‬
‫پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ را تشکﻴل ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫‪134‬‬
‫شکل (‪ )2-3‬حالت چﻴﻦ خﻮرده طبقات را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫ﻣرحﻠﺔ اﻓﻘﻰ ﻗرار ﮔرﻓتﻦ‬

‫طبقــات در حﻮزهﻫاىترســباتﻰ (ابحــار‪ ،‬جﻬﻴلﻫا‪،‬‬
‫بحﻴرهﻫــا) بﻪ شــکل افقﻰ رســﻮب ﻣﻰکﻨﻨــد و اﻳﻦ‬
‫حالــت افقــﻰ طبقات تــا زﻣاﻧﻰ حفظ ﻣﻰشــﻮد کﻪ‬
‫حﻮزةترســباتﻰ آرام بﻮده و گرفتار تشﻨجات ﻧگردﻳده‬
‫باشــد‪ .‬ﻫرگاه قﻮاى داخلﻰ زﻣﻴﻦ بر حﻮزةترســباتﻰ‬
‫وارد گردد‪ ،‬در آن صﻮرت طبقات حالت افقﻰ خﻮد را‬
‫از دست ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫شکل (‪ )2-4‬روى ﻫم قرار گرفتﻦ‬
‫طبقات را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬

‫ﻓﻌاﻟﻴـت‪ :‬ﻳک ظرف را پر از آب کﻨﻴد‪ .‬بعــدا ً ﻳک ﻣقدار گل را در آن برﻳزﻳد‪ ،‬بعد از ﻣدتﻰ‬

‫ﻳک ﻣقدار چﻮﻧﻪ و بعد از سپرى شدن چﻨد لحظﻪ ﻳک ﻣقدار رﻳگ در آن اضافﻪ کﻨﻴد ظرف‬
‫را تحت شعاع آفتاب در ﻫﻮاى آزاد قرار دﻫﻴد‪ ،‬بعد از خشک شدن ببﻴﻨﻴد کﻪ ﻣﻮاد ﻣذکﻮر‬
‫چگﻮﻧﻪ باﻻى ﻫم قرار گرفتﻪ اﻧد‪.‬‬

‫‪135‬‬
 ‫ﻣراحﻞ تشابﻪ طبﻘات از ﻧﻈر پاﻟﻴﻨتﻮﻟﻮجﻰ‬
‫بقاﻳاى ﻣﻮجﻮدات زﻧده کﻪ طﻰ زﻣانﻫاى ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ و تحت شراﻳط خاص درطبقات‬
‫رســﻮبﻰ ﻣحفﻮظ ﻣاﻧدهاﻧد در تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻧســبﻰ و ارتباط آنﻫا باساﻳر طبقات کﻪ در ﻣﻨاطق‬
‫ﻣختلــف ﻣﻮقعﻴت دارﻧد ﻧقش ﻣﻬﻤﻰرا اﻳفا ﻣﻰکﻨد‪ ،‬اﻣا در بعضﻰ حاﻻت روى ﻳک سسلســلﻪ‬
‫عﻮاﻣل ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ در طبقات درزﻫا و شکســتﻪگﻰ اﻳجاد شده ﻳک قسﻤت طبقات‬
‫ﻣتحﻤل باﻻ روى و قسﻤت دﻳگر آن ﻣتحﻤل فرو روى شده و ﻳا ﻫم چﻴﻦ خﻮرده گردﻳده کﻪ‬
‫تسلسل طبقات و حالت افقﻰ ابتداﻳﻰ آنﻫا بسﻴار ﻣشکل ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ﻣﻰداﻧﻴــم زﻣاﻧﻰ کــﻪ قارهﻫاى اﻣرﻳکا و افرﻳقا ﻳکجا بﻮد‪ ،‬ﻳک کتلﺔ واحد را تشــکﻴل ﻣﻰداد؛‬
‫اﻣــا بعــدا ً اﻳﻦ دو قاره بر اســاس ﻧظرﻳﺔ پلﻴــت تکتﻮﻧﻴک از ﻫم جدا شــدهاﻧد‪ .‬ﻳکﻰ از دﻻﻳل‬
‫جﻴﻮلﻮجســتﻫا بﻨابر ﻳکجا بﻮدن اﻳﻦ دو قاره ﻣﻮجﻮدﻳت فســﻴلﻫاى حﻴﻮاﻧات عظﻴم الجثﻪ‬
‫(داﻳﻨاســﻮر) در طبقات ﻫر دو قاره ﻣﻰباشــﻨد؛ زﻳرا اگر اﻳﻦ دو قاره بــا ﻫم ﻳکجا ﻧﻤﻰبﻮدﻧد‬
‫چطﻮر حﻴﻮان عظﻴم الجثﻪ چﻮن داﻳﻨاســﻮر ﻣﻰتﻮاﻧست فاصلﻪ ﻫزارﻫا کﻴلﻮ ﻣتر را در بحر شﻨا‬
‫کﻨد و خﻮد را بﻪ قارة دﻳگرى برساﻧد؟ ﻣﻮجﻮدﻳت فسﻴلﻫاى ﻣختلف بﻪ جﻴﻮلﻮجستﻫا کﻤک‬
‫کرد تا در ﻣﻮرد تشــابﻪ ﻫر دو قاره فکر کﻨﻨد و ﻧظرﻳات شــان را اراﻳﻪ بدارﻧد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣســألﻪ‬
‫براى ســاﻳر طبقات ﻧﻴز صدق ﻣﻰکﻨد بر اساس تشابﻪ فسﻴلﻫا‪ ،‬ﻣﻰتﻮان عﻤر ﻧسبﻰ طبقات را‬
‫با وجﻮد آنکﻪ در ﻣﻨاطق ﻣختلف قرار داشتﻪ باشﻨد‪ ،‬درﻳافت ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫تﻌﻴﻴﻦ ﻋﻤر ﻣطﻠﻖ (‪)Absolute‬‬
‫در ارتباط بﻪ تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻧســبﻰ ســﻨگﻫا و طبقــات در روش پالﻴﻨتﻮلﻮجﻴکﻰ بحث ﻣفصل‬
‫صــﻮرت گرفت؛ اﻣــا روش فﻮق الذکر ﻧﻤﻰتﻮاﻧد در ﻣﻮرد دوام ﻫر دوره ‪ ،‬وقت دقﻴق شــروع و‬
‫ختم دوره‪ ،‬جﻮاب قاﻧع کﻨﻨده بدﻫد‪ .‬جﻴﻮلﻮجســتﻫا ﻣدتﻫا در اﻳﻦ ســعﻰ و تﻼش بﻮدﻧد تا‬
‫عﻤر دقﻴق ســﻨگﻫا و طبقات را بﻪطﻮر ﻣطلق؛ ﻳعﻨﻰ بﻪ سال تعﻴﻴﻦ کﻨﻨد‪ .‬ﻳکﻰ از روشﻫاى‬
‫کﻪ براى تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻣطلق ﻧﻬاﻳت ارزﻧده است طرﻳقﻪ رادﻳﻮلﻮجﻴکﻰ ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫طرﻳقــﻪ رادﻳﻮلﻮجﻴکﻰ بر اســاس ﻣﻮجﻮدﻳت ﻣقدار خﻴلﻰ کم عﻨاصــر رادﻳﻮاکتﻴﻮﻳتﻰ از قبﻴل‬
‫ﻳﻮراﻧﻴم ‪ ، U‬رادﻳﻮم ‪ ، R a‬تﻮرﻳﻮم ‪ ، T h‬پﻮتاشﻴم رادﻳﻮ اکتﻴﻮﻳتﻰ ‪ K 4 0‬کاربﻦ رادﻳﻮ اکتﻴﻮﻳتﻰ‬
‫‪ C 16‬و اﻳزوتﻮپﻫاى آنﻫا در بﻴﻦ احجار استﻮار ﻣﻰباشد‪ .‬عﻨاصر رادﻳﻮ اکتﻮﻳتﻰ بدون ﻣداخلﺔ‬
‫عﻮاﻣــل خارجﻰ‪ ،‬با گذشــت زﻣان بﻪ طــﻮر خﻮد کار تجزﻳﻪ گردﻳده و بــﻪ عﻨاصر دﻳگر ﻣبدل‬
‫ﻼ‪ :‬ﻳﻮراﻧﻴم بﻪ سرب و پﻮتاشﻴم رادﻳﻮ اکتﻴﻮﻳتﻰ بﻪ گاز آرگﻮن تبدﻳل ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻰگردﻧد؛ ﻣث ً‬
‫دوام پروسﺔ تجزﻳﻪ خﻴلﻰ زﻳاد ﻣﻰباشد؛ ﻣثﻼ‪ ً :‬دورة ﻧﻴم تجزﻳﻪ اتﻮمﻫاى ﻳﻮارﻧﻴم ‪ 700‬ﻣﻴلﻴﻮن‬
‫ســال است‪ .‬تﻮســط تحلﻴل و تجزﻳﻪ بســﻴار دقﻴق کﻴﻤﻴاوى ﻣﻰتﻮان تعﻴﻴﻦ کرد کﻪ از زﻣان‬
‫تشــکﻴل چﻪاﻧدازه اتﻮمﻫاى جدﻳد ســرب تشــکﻴل و چﻪ ﻣقدار اتمﻫاى تجزﻳﻪ ﻧاشدة ﻳﻮراﻧﻴم‬

‫‪136‬‬
‫باقﻴﻤاﻧده اســت براى وقت تشــکﻴل حجر ﻣطلﻮب تﻮســط ﻫالﻤس فﻮرﻣﻮلﻰ پﻴشﻨﻬاد گردﻳد‬
‫کﻪ تﻮســط آن زﻣان دقﻴق تشکﻴل ﻣﻨرال ﻣشخص شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪ ،‬ﻫمچﻨان از طرﻳق پﻮتاشﻴم‬
‫) ‪ ( K 4 0‬و کاربﻦ ) ‪ (C 14‬ﻧﻴز بﻪ ﻣقاصد ﻣختلف تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻣطلق استفاده ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ‬
‫ســتراتﻴگرافﻰ از دو کلﻤــﺔ ﻳﻮﻧاﻧــﻰ ) ‪ (Stratos‬بﻪ ﻣعﻨﻰ طبقــﻪ و )‪ (Graphos‬بﻪ ﻣعﻨﻰ‬
‫ﻣطالعﻪترکﻴب شــده اســت و علﻤﻰاســت کﻪ اصﻮﻻً از روابط ﻣﻮجﻮد بﻴﻦ طبقات سﻨگﻫاى‬
‫رسﻮبﻰ بحث ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫ســتراتﻴگرافﻰ پروســﻪ تکاﻣل ﻣﻮجﻮدات ﻣختلف حﻴﺔ حﻴﻮاﻧﻰ ) ‪ (Founa‬و ﻧباتﻰ )‪، (Flora‬‬
‫تحﻮل سﻨگﻫاى ﻣختلف رسﻮبﻰ زﻣﻴﻦ‪ ،‬فعالﻴت ولکانﻫا‪ ،‬رسﻮب گذارى و غﻴره را ﻣﻮرد بحث‬
‫قرار ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫ستراتﻴگرافﻰ ﻧقش ﻣﻬم و ارزﻧده را در زﻣﻴﻨﻪﻫاى ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻰ اقتصادى اﻳفا ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫ﻣﻮاد رســﻮبﻰ در زﻣان تﻪ ﻧشــﻴﻦ شدن در ﻳک حﻮزة رســﻮبﻰ بﻪصﻮرت افقﻰ روى ﻫم قرار‬
‫ﻣﻰگﻴرﻧد‪ ،‬کﻪ با گذشــت زﻣان و بر اثر عﻮاﻣل ﻣختلف ســخت ﻣﻰشــﻮﻧد و بﻪ شــکل طبقات‬
‫سﻨگﻰ تبدﻳل ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬
‫طبقات کﻪ در پاﻳﻴﻦ قرار دارﻧد طبقات قدﻳﻤﻰو آنﻫاى کﻪ در باﻻ اخذ ﻣﻮقعﻴت کرده باشﻨد‬
‫طبقات جﻮان ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫حالت افقﻰ طبقات تا زﻣاﻧﻰ حفظ ﻣﻰشــﻮد کﻪ حﻮزهترســباتﻰ آرام بﻮده و گرفتار تشﻨجات‬
‫ﻧگردﻳده باشد‪.‬‬
‫در بعضﻰ حاﻻت روى ﻳک سلســلﻪ عﻮاﻣل ﻣختلف جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ در طبقات رسﻮبﻰ درزﻫا و‬
‫شکســتﻪگﻰﻫا اﻳجاد شــده‪ ،‬ﻳک قسﻤت طبقات ﻣتحﻤل باﻻ روى و قسﻤت دﻳگر آن ﻣتحﻤل‬
‫فرو روى و ﻳا چﻴﻦ خﻮرده ﻣﻰگردد کﻪ تشخﻴص تسلسل طبقات و حالت افقﻰ ابتداﻳﻰ آنﻫا‬
‫بسﻴار ﻣشکل ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ﻳکﻰ از دﻻﻳل جﻴﻮلﻮجســتﻫا بﻨابر ﻳکجا بﻮدن قارة اﻣرﻳکا و افرﻳقا ﻣﻮجﻮدﻳت فســﻴلﻫاى‬
‫حﻴﻮاﻧات عظﻴم الجثﻪ (داﻳﻨاسﻮر) در طبقات ﻫر دو قاره ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫عﻤر ﻣطلق سﻨگﻫا و ﻣﻨرالﻫا را بر اساس طرﻳقﻪ رادﻳﻮ لﻮجﻴکﻰ بﻪ صﻮرت ﻣطلق (بﻪ سال)‬
‫تعﻴﻴﻦ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫ﻣﻮجﻮدﻳت و تجزﻳﻪ عﻨاصر رادﻳﻮ اکتﻴف در سﻨگﻫا در تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻣطلق سﻨگﻫا و طبقات‬
‫کﻤک ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫ﻼ ‪ K 40 , u‬و‬
‫روشﻫاى تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻣطلق بر اســاس عﻨصر تجزﻳﻪ شﻮﻧده در ﻫﻤان طبقﻪ ﻣث ً‬
‫‪ C 14‬ﻧاﻣگذارى ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫دورة ﻧﻴم تجزﻳﻪ اتﻮمﻫاى ﻳﻮراﻧﻴم ‪ 700‬ﻣﻴلﻴﻮن سال است‪.‬‬

‫‪137‬‬
 ‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬
‫‪ -1‬ﻣﻮضﻮع ﻣﻮرد بحث علم ستراتﻴگرفﻰ کدام است؟ ﻣختصرا ً شرح دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -2‬ستراتﻴگرافﻰ چگﻮﻧﻪ ﻧقش در زﻣﻴﻨﻪ جﻴﻮلﻮجﻰ اقتصادى دارد؟‬
‫‪ -3‬آﻳا طبقات رســﻮبﻰ ﻫﻤﻴشــﻪ حالت افقﻰ دارﻧد ﻳا تغﻴﻴراتﻰ در آنﻫا روﻧﻤا ﻣﻰگردد؟ اگر‬
‫روﻧﻤا ﻣﻰگردد چگﻮﻧﻪ است؟‬
‫‪ -4‬آﻳا حالت افقﻰ طبقات در تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻧسبﻰ طبقات کﻤک کرده ﻣﻰتﻮاﻧد؟‬
‫‪ -5‬حالت افقﻰ طبقات در ﻳک حﻮزة رسﻮبﻰ تاکدام زﻣان حفظ شده ﻣﻰتﻮاﻧد؟‬
‫‪ -6‬در ﻣــﻮرد تشــابﻪ خصﻮصﻴات قارة اﻣرﻳکا و افرﻳقا کــﻪ زﻣاﻧﻰ با ﻫم ﻳکجا بﻮدﻧد ﻳک ﻣثال‬
‫بارز اراﻳﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -7‬طرﻳقــﺔ رادﻳﻮ لﻮجﻴکﻰ بر اســاس ﻣﻮجﻮدﻳت ﻣقدار خﻴلﻰ کــم ‪ ...............................‬از قبﻴل‬
‫‪ ............................... ............................... ...............................‬در بﻴﻦ احجار استﻮار است‪.‬‬
‫‪ -8‬دورة ﻧﻴم تجزﻳﻪ اتﻮمﻫاى ﻳﻮراﻧﻴم ‪ ...............................‬سال است‪.‬‬
‫‪ -9‬براى تعﻴﻴﻦ عﻤر ﻣطلق سﻨگﻫا از کدام روش ذﻳل استفاده ﻣﻰکﻨﻨد؟‬
‫ب‪ -‬طرﻳقﻪ پﻮتاشﻴم‬ ‫الف‪ -‬تجزﻳﻪ ﻳﻮراﻧﻴم‬
‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‬ ‫ج‪ -‬طرﻳقﺔ‬
‫‪ -10‬در کدام حﻮزهﻫاىترسباتﻰ ذﻳل طبقات احجار راسبﻪ تشکﻴل ﻣﻰشﻮﻧد‪:‬‬
‫د‪ -‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‬ ‫ج‪ -‬جﻬﻴلﻫا‬ ‫ب‪ -‬بحﻴرهﻫا‬ ‫الف‪ -‬ابحار‬

‫‪138‬‬
 ‫بخش ﻫشتﻢ‬
‫ابحار‬
‫شــاﻳد ﻳک تعداد از شــﻤا ابحار را از ﻧزدﻳک دﻳده باشــﻴد‪ ،‬اﻣا تعداد زﻳادى از شــﻤا ابحار را‬
‫ﻧدﻳدهاﻧد زﻳرا کشــﻮر ﻣا ﻣحاط بﻪ خشــکﻪ بﻮده و بﻪ بحر راه ﻧدارد؛ اﻣا ﻣطﻤئﻨاً کﻪ شــﻤا در‬
‫ﻼ آشــﻨا ﻫســتﻴد‪ ،‬در ﻣضﻤﻮن‬ ‫رســاﻧﻪﻫاى تصﻮﻳرى و چاپﻰ ابحار را دﻳده اﻳد با ﻧام آنﻫا کاﻣ ً‬
‫جغرافﻴا ﻧﻴز تشرﻳحات ﻣربﻮط بﻪ ابحار و ﻣﻮقعﻴت جغرافﻴاﻳﻰ آنﻫا را ﻣطالعﻪ کرده اﻳد با وجﻮد‬
‫آنﻫم سؤاﻻت زﻳادى در ذﻫﻦ ﻫر کدام شﻤا ﻣﻮجﻮد است کﻪ عﻤق ابحار چقدر است؟ چقدر‬
‫ســاحﻪ را احتﻮا ﻧﻤﻮد است؟ سﻮاحل و بستر آنﻫا چگﻮﻧﻪ است؟ آﻳا بستر ابحار ﻫﻤﻮار است ﻳا‬
‫برجستگﻰﻫاى در آن دﻳده ﻣﻰشﻮد؟ کﻴفﻴت آب ابحار چگﻮﻧﻪ است؟ آﻳا آب ابحار شﻮر است‬
‫ﻳا شﻴرﻳﻦ؟‬
‫ﻫﻤﻴﻦگﻮﻧﻪ ســؤاﻻت ﻣتعدد دﻳگر کﻪ عﻼقﻤﻨد ﻳافتﻦ جﻮابات آنﻫا ﻫستﻴد‪ .‬ﻫرگاه ﻣﻮضﻮعات‬
‫شــاﻣل در اﻳﻦ بخش را با دقت بخﻮاﻧﻴد ﻣطﻤئﻨاً پاســخﻫاى تعداد زﻳادى از ســؤاﻻت خﻮد را‬
‫درﻳافت کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد و ﻣعلﻮﻣات شﻤا در ﻣﻮرد ابحار بﻴشتر و بﻴشتر ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪139‬‬
 ‫ﻓصﻞ اول‬
‫تصﻨﻴﻒ ابحار‬
‫ابحار ‪ 361‬ﻣﻴلﻴﻮن کﻴلﻮ ﻣتر ﻣربع ﻣساحت سطح زﻣﻴﻦ را احتﻮا ﻣﻰکﻨد وقتﻰ بﻪ ﻧقشﺔ جﻬان‬
‫ﻣﻰبﻴﻨﻴد ﻫﻤﻪ ابحار را بﻪرﻧگ آبﻰ ﻣشاﻫده ﻣﻰکﻨﻴد در ظاﻫر ﻣعلﻮم ﻣﻰشﻮد کﻪ آب بﻪصﻮرت‬
‫ﻳکسان اﻳﻦ ﻣقدار سطح زﻣﻴﻦ را پﻮشاﻧﻴده است در حالﻰکﻪ ابحار ﻧظر بﻪ خصﻮصﻴات ﻣﻤﻴزة‬
‫شان با ﻫم ﻳکسان ﻧبﻮده تغﻴﻴراتﻰ در رﻳلﻴف ساحل و بستر آنﻫا بﻪ ﻣشاﻫده ﻣﻰرسد‪ .‬اکﻨﻮن‬
‫سؤالﻰ ﻧزدتان پﻴدا ﻣﻰشﻮد کﻪ اﻳﻦ تغﻴﻴرات چگﻮﻧﻪ است؟ و چگﻮﻧﻪ بر اساس آن قسﻤتﻫاى‬
‫اشغال شده تﻮسط آب را تقسﻴم بﻨدى ﻣﻰکﻨﻨد؟‬
‫ﻣطالب ﻣطروحﻪ در اﻳﻦ فصل شﻤا را با ﻧﻮاحﻰ ﻣختلف ابحار آشﻨا ﻣﻰسازد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻧﻮاحـﻰ سـاحﻠﻰ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ کﻪ عﻤــق آنﻫا از چﻨد ﻣتر ﻣحدود تجــاوز ﻧﻨﻤﻮده ﻣحل‬
‫ﻣﻨاســبﻰ براى زﻳســت حﻴﻮاﻧات بحرى چﻮن ﻣاﻫﻴان‪ ،‬خرچﻨگﻫا وغﻴره ﻣﻰباشﻨد؛ زﻳرا عﻤق‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ ‪ 1‬الﻰ ‪ 200‬ﻣتر بﻮده وشعاع آفتاب ﻣﻰتﻮاﻧد تا اﻳﻦ عﻤق ﻧفﻮذ ﻧﻤاﻳد‪ ،‬حرارت ﻧﻮاحﻰ‬
‫ساحلﻰ حدود ‪ 25‬درجﻪ ساﻧتﻰ گرﻳد بﻮده‪ ،‬ﻣقدار اکسﻴجﻦ و ﻧﻮر آفتاب در آن زﻳاد است‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻧﻮاحﻰ ﻛﻢ ﻋﻤﻖ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ ﻫﻨﻮز ﻫم تحت تاثﻴر و ﻧفﻮذ ﻣســتقﻴم خشــکﻪ واقع بﻮده و‬
‫ﻣﻮجﻮداتﻰ ﻣاﻧﻨد‪ :‬ستارة بحرى و ﻣاﻫﻰﻫاى بزرگ در آن زﻧدهگﻰ ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬عﻤق اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ‬
‫در حــدود ‪ 200‬الــﻰ ‪ 2000‬ﻣتر بﻮده کﻪ ﻧﻮر آفتاب ﻣﻰتﻮاﻧد تا عﻤق ﻣعﻴﻦ ﻧفﻮذ کﻨد و زﻣﻴﻨﻪ‬
‫را براى تداوم حﻴات زﻧده جانﻫاى فﻮق الذکر ﻣساعد سازد‪ .‬حرارت در اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ در حدود‬
‫(‪ )-5‬درجﻪ ساﻧتﻰ گرﻳد تثبﻴت گردﻳده است‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻧﻮاحﻰ ﻋﻤﻴﻖ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ خﻴلﻰ عﻤﻴق بﻮده و دور از ساحل واقع شدهاﻧد کﻪ عﻤق آنﻫا‬
‫بﻪ حدود ‪ 2000‬ﻣتر ﻣﻰرســد‪ .‬در بعضﻰ از قســﻤتﻫاى ابحار اﻳﻦ عﻤــق تا بﻪ ‪ 10000‬ﻣتر‬
‫گسترش ﻣﻰﻳابد‪ ،‬تاثﻴرات اﻣﻮاج ﻧسبت عﻤق زﻳاد در اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ کﻤتر ﻣشاﻫده ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫فزﻳﻮگرافــﻰ بســتر ابحار رﻳلﻴف بســتر فرورفتگﻰﻫاى بحرى فﻮق العــاده ﻣغلق بﻮده بﻪ روى‬
‫ﻫﻤﻮارىﻫاى ﻣﻴﻼن دار وسﻴع بحرى‪ ،‬گﻮدالﻫاى عظﻴم و عﻤﻴق (تﻨگﻰﻫاى بحرى) و سلسلﻪ‬
‫کﻮﻫاى ﻧســبتاً ﻣرتفع بﻪ ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰرســد‪ .‬اگر از اﻳﻦ ﻧاﻫﻤﻮارىﻫاى جزﻳﻰ صرف ﻧظر گردد‪،‬‬
‫در آن صﻮرت ﻣﻰتﻮان قاﻧﻮنﻣﻨدىﻫاى عﻤﻮﻣﻰرا در ﻣﻴﻼن بستر فرورفتگﻰﻫاى بحرى تعﻴﻴﻦ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ابتدا از ساحل تا عﻤق تقرﻳباً ‪ 200‬ﻣتر‪ ،‬بستر داراى زاوﻳﺔ ﻣﻴﻼن ﻣشابﻪ بﻪ زاوﻳﻪ ﻣﻴﻼن‬
‫ساحل بﻮده‪ ،‬ﻳک سطح واحد را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورد کﻪ بﻪﻧام کراﻧﺔ قاره ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫‪140‬‬
 ‫قسﻤت زﻳر آبﻰ اﻳﻦ سطح بﻪﻧام شﻴلف و ﻳااﻧتﻬاى قارة زﻳر آبﻰ ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬
‫بعد از شﻴلف (بﻪطرف عﻤق بحﻴره ﻳا بحر) ﻣﻴﻼن بستر زﻳاد ﻣﻰشﻮد کﻪ اﻳﻦ قسﻤت بستر بحر‬
‫از عﻤق ‪ 200‬الﻰ ‪ 300‬ﻣتر بﻪﻧام ﻣﻴﻼن قاره ﻳﻰ ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫کاســﺔ بحرى‪ :‬وسﻴعترﻳﻦ عﻨصر بستر بحر بﻮده ســاحﺔ ‪ 200‬ﻣﻴلﻴﻮن کﻴلﻮﻣتر ﻣربع را اشغال‬
‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬بﻪ عﻤق ‪ 3000‬الﻰ ‪ 6000‬ﻣتر ﻣﻮقعﻴت دارد؛ اکﻨﻮن تثبﻴت شده کﻪ اﻳﻦ قسﻤت بستر‬
‫ﻧﻴز ﻧاﻫﻤﻮار ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫ﻧظر بﻪ عﻤق بســتر در ابحار ﻣﻨاطق (زونﻫا) ﻣعﻴﻦ جدا ﻣﻰگردد‪ .‬قســﻤتﻰ از بحر کﻪ باﻻى‬
‫کراﻧﺔ قارهﻳﻰ زﻳر آب ﻣﻮقعﻴت دارد‪ ،‬بﻪﻧام شــﻴلف ﻳاد ﻣﻰگردد اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ بﻪ ﻧﻮبﺔ خﻮد بﻪ دو‬
‫ﻣﻨطقﺔ فرعﻰ لﻴتﻮرالﻰ (لﻴتﻮرالﻴس بزبان ﻻتﻴﻦ ﻣعﻨﻰ ســاحل را ﻣﻰدﻫد) و ﻧﻴرﻳتﻰ تقســﻴم‬
‫ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ﻣﻨطقﺔ فرعﻰ لﻴتﻮرالﻰ عبارت از قســﻤت ســاحل است کﻪ بﻪصﻮرت ﻣﻮقتﻰ و تﻨاوبﻰ در وقت‬
‫ﻣدو تﻮفان از آب پﻮشﻴده ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ﻣﻨطقﺔ فرعﻰ ﻧﻴرﻳتﻰ تا عﻤق ‪ 200‬ﻣتر رسﻴده تﻤام طبقﺔ آب تﻮسط اﻣﻮاج ﻣتاثر شده و شعاع‬
‫آفتاب اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ را بخﻮبﻰ روشﻦ ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫ﻣﻨطقــﻪ باﻻى ﻣﻴﻼن قارهﻳــﻰ بﻪﻧام زون (ﻣﻨطقﻪ) باتﻴالﻰ و باﻻى کاســﻪ بحــرى بﻪﻧام زون‬
‫ابﻴسالﻰ ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ﻫر زون داراى شــراﻳط‪ ،‬ﻣجﻤﻮع جﻬان عضﻮى و اﻧکشاف بﻪخصﻮص پروسﻪﻫاى جﻴﻮلﻮجﻴکﻰ‬
‫ﻣعﻴﻦ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬

‫شکل (‪ )1-1‬تصﻨف ابحار‬

‫‪141‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ‬
‫ابحار بﻪ ﻧﻮاحﻰ‪ :‬ساحلﻰ‪ ،‬کم عﻤق و عﻤﻴق تقسﻴم گردﻳدهاﻧد‪.‬‬
‫عﻤق ﻧﻮاحﻰ ســاحلﻰ از صفر الﻰ ‪ 200‬ﻣتر بﻮده شــعاع آفتاب ﻣﻰتﻮاﻧد تا اﻳﻦ عﻤق ﻧﻮاحﻰ‬
‫خــﻮب ﻧفﻮذ کﻨد و حﻴﻮاﻧات بحرى چﻮن ﻣاﻫﻴــان‪ ،‬خرچﻨگﻫا و غﻴره در اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ زﻧدهگﻰ‬
‫ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫ﻧﻮاحــﻰ کم عﻤق از ‪ 200‬الﻰ ‪ 2000‬ﻣتر عﻤق داشــتﻪ‪ ،‬ﻧﻮر آفتاب تا عﻤق ﻣعﻴﻦ ﻧفﻮذ کرده‬
‫ﻣﻰتﻮاﻧد‪ .‬حﻴﻮاﻧات بحرى ﻣاﻧﻨد‪ :‬ستارة بحرى و ﻣاﻫﻴان بزرگ در اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ زﻳست دارﻧد‪.‬‬
‫ﻧﻮاحﻰ عﻤﻴق دور از ساحل واقع بﻮده عﻤق آنﻫا حدود ‪ 2000‬ﻣتر بﻮده کﻪ در بعضﻰ جاﻫا‬
‫بﻪ ‪ 10000‬ﻣتر ﻣﻰرسد‪ ،‬تاثﻴرات اﻣﻮاج در اﻳﻦ ﻧﻮاحﻰ بسﻴار ﻣحدود است‪.‬‬
‫رﻳلﻴف ﻳا فزﻳﻮگرافﻰ بســتر ابحار فﻮق العاده ﻣغلق بﻮده‪ ،‬روى ﻫﻤﻮارىﻫاى وسﻴع ﻣﻴﻼن دار‬
‫بحرى‪ ،‬گﻮدالﻫاى عظﻴم و عﻤﻴق و سلسلﻪ کﻮهﻫاى ﻧسبتاً ﻣرتفع بﻪ ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰرسد‪.‬‬
‫از ساحل بحر تا عﻤق تقرﻳباً ‪ 200‬ﻣتر‪ ،‬بستر داراى زاوﻳﺔ ﻣﻴﻼن ﻣشابﻪ بﻪ زاوﻳﻪ ﻣﻴﻼن ساحل‬
‫بﻮده‪ ،‬ﻳک سطح واحد را کﻪ بﻪﻧام کراﻧﺔ قاره ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ ،‬وجﻮد ﻣﻰآورد‪.‬‬
‫قسﻤت زﻳر آبﻰ کراﻧﺔ قاره را بﻪﻧام شﻴلف ﻳا اﻧتﻬاى قارة زﻳر آبﻰ ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬
‫بعد از شــﻴلف ﻣﻴﻼن بســتر زﻳاد ﻣﻰشﻮد کﻪ اﻳﻦ قسﻤت بستر بحر از عﻤق ‪ 200‬الﻰ ‪3000‬‬
‫ﻣتر بﻪﻧام ﻣﻴﻼن قارهﻳﻰ ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫وسﻴعترﻳﻦ عﻨصر بستر بحر بﻪﻧام کاسﺔ بحرى ﻳاد ﻣﻰشﻮد کﻪ ساحﺔ ‪ 266‬ﻣﻴلﻴﻮن کﻴلﻮ ﻣتر‬
‫ﻣربع را اشغال ﻧﻤﻮده و بﻪ عﻤق ‪ 3000‬الﻰ ‪ 6000‬ﻣتر ﻣﻮقعﻴت دارد‪.‬‬
‫ﻧظر بﻪ عﻤق بستر در ابحار ﻣﻨاطق (زونﻫا) ﻣعﻴﻦ جدا ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫کراﻧﺔ قارهﻳﻰ زﻳر آب بﻪ دو ﻣﻨطقﻪ فرعﻰ‪ :‬لﻴتﻮرالﻰ و ﻧﻴرﻳتﻰ‪ ،‬تقسﻴم ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ﻣﻨطقﻪ باﻻى ﻣﻴﻼن قاره ﻳﻰ بﻪﻧام زون باتﻴالﻰ و باﻻى کاســﺔ بحرى بﻪﻧام زون ابﻴســالﻰ ﻳاد‬
‫ﻣﻰگردد‪.‬‬

‫‪142‬‬
 ‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬
‫‪ -1‬ابحار بﻪ کدام ﻧﻮاحﻰ تقسﻴم ﻣﻰگردﻧد‪ ،‬ﻧام بگﻴرﻳد؟‬
‫‪ -2‬ﻧﻮاحــﻰ عﻤﻴــق داراى کدام عﻤق بﻮده وآﻳا شــعاع آفتاب بﻪ آن عﻤق ﻧفــﻮذ ﻣﻰکﻨد و ﻳا‬
‫خﻴر؟‬
‫‪ -3‬کدام حﻴﻮاﻧات در ﻧﻮاحﻰ کم عﻤق و ﻧﻮاحﻰ ساحلﻰ زﻧدهگﻰ ﻣﻰکﻨﻨد؟‬
‫‪ -4‬در ﻣﻮرد فزﻳﻮگرافﻰ بستر ابحار چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد ﻣختصرا ًشرح دﻫﻴد؟‬
‫‪ -5‬در ﻣﻮرد کراﻧﺔ قاره چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد ﻣختصرا ً تﻮضﻴح دﻫﻴد؟‬
‫‪ -6‬وسﻴعترﻳﻦ عﻨصر بستر بحر بﻪﻧام چﻪ ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ ،‬ﻣساحت و عﻤق آن را واضح سازﻳد؟‬
‫‪ -7‬رﻳلﻴف بستر بحرى فﻮق العاده ﻣغلق بﻮده (بﻪ روى) ﻫﻤﻮارىﻫاى وسﻴع ﻣﻴﻼن دار بحرى‪،‬‬
‫‪ .........................‬و ‪ .........................‬و ‪ .........................‬ﻧسبتاً ﻣرتفع بﻪ ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰرسﻨد‪.‬‬
‫‪ -8‬بعد از شــﻴلف (بﻪطرف عﻤق بحﻴره ﻳا بحر) ‪ .........................‬زﻳاد ﻣﻰشــﻮد کﻪ اﻳﻦ قسﻤت‬
‫بستر بحر از عﻤق ‪ .........................‬الﻰ ‪ .........................‬بﻪﻧام ‪ .........................‬ﻳاد ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫‪ -9‬کراﻧﺔ قاره ﻳﻰ ﻳا شﻴلف بﻪ کدام ﻣﻨاطق فرعﻰ ذﻳل تقسﻴم ﻣﻰگردد‪:‬‬
‫ب‪ -‬ابﻴسالﻰ‬ ‫الف‪ -‬لﻴتﻮرالﻰ و ﻧﻴرﻳتﻰ‬
‫د‪ -‬ﻫﻴچکدام‬ ‫ج‪ -‬باتﻴالﻰ‬
‫‪ -10‬ﻣﻨطقﻪ باﻻى ﻣﻴﻼن قارهﻳﻰ بﻪ ﻳکﻰ از ﻧامﻫاى ذﻳل ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ ،‬آن را ﻧشاﻧﻰ کﻨﻴد‪:‬‬
‫ب‪ -‬اﻳسالﻰ‬ ‫الف‪ -‬باتﻴالﻰ‬
‫د‪ -‬ﻧﻴرﻳتﻰ‬ ‫ج‪ -‬لﻴتﻮرالﻰ‬

‫‪143‬‬
 ‫ﻓصﻞ دوم‬
‫اوشﻴاﻧﻮ ﮔراﻓﻰ ﻓزﻳﻜﻰ‬
‫اوشــﻴاﻧﻮ گرافﻰ فزﻳکــﻰ علم ﻣطالعﺔ خﻮاص فزﻳکﻰ و دﻳﻨاﻣﻴکﻰ اوقﻴاﻧﻮسﻫا اســت‪ .‬اﻳﻦ علم‬
‫در ﻣــﻮرد اﻳجاد جرﻳاﻧات و اﻣﻮاج و ســاﻳر خصﻮصﻴات آبﻫــاى ابحار بحث ﻣﻰکﻨد اوقﻴاﻧﻮس‬
‫شﻨاسان فزﻳکﻰ با تکﻨالﻮژى اﻣروزى تﻮاﻧستﻪاﻧد تاحرکت اوقﻴاﻧﻮس‪ ،‬قﻮاى کﻪ باعث اﻳجاد اﻳﻦ‬
‫حرکات ﻣﻰشﻮﻧد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬بادﻫا‪ ،‬اﻣﻮاج‪ ،‬ﻣد و جزر را بخﻮبﻰ ﻣطالعﻪ کﻨﻨد‪.‬‬
‫براى شــﻤا ﻧﻴز ســؤاﻻتﻰ در رابطﻪ بﻪ اوشــﻴاﻧﻮگرافﻰ فزﻳکﻰ پﻴدا شده است؛ زﻳرا اﻳﻦ ﻣﻮضﻮع‬
‫بســﻴار جالب بﻮده و ﻫر کس ﻣﻰخﻮاﻫد در رابطﻪ بﻪ پدﻳدهﻫاى کﻪ باعث حرکات‪ ،‬جرﻳاﻧات و‬
‫اﻣﻮاج ﻣﻰشﻮﻧد بداﻧﻨد‪.‬‬
‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ آبﻫاى ابحار حرکت دارﻧد؟‬
‫آﻳا ﻣﻰخﻮاﻫﻴد بداﻧﻴد کﻪ حرکات آبﻫاى ابحار ﻧاشﻰ از کدام پدﻳدهﻫاى طبﻴعﻰ است؟‬
‫آﻳا در رابطﻪ بﻪ ﻣد و جزر ﻣعلﻮﻣات دارﻳد؟ و آﻳا ﻣﻰخﻮاﻫﻴد بداﻧﻴد کﻪ ﻣد و جزر باﻻى حرکت‬
‫آبﻫاى ابحار چگﻮﻧﻪ اثر ﻣﻰگذارﻧد؟‬
‫عﻼوه بر حرکات‪ ،‬اﻣﻮاج و جرﻳاﻧات‪ ،‬ساﻳر خﻮاص فزﻳکﻰ آبﻫاى ابحار؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬ﻧﻤکﻴت‪ ،‬کثافت‪،‬‬
‫حرارت آبﻫا و تجﻤع رسﻮبات ﻧﻴز ﻣﻮضﻮعات جالبﻰاﻧد کﻪ در اﻳﻦ فصل گﻨجاﻧﻴده شده است‪.‬‬
‫ﻫرگاه شــﻤا ﻣحتﻮﻳات اﻳﻦ فصل را بﻪ دقت بخﻮاﻧﻴد‪ ،‬بﻪ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣســاﻳل پﻰ خﻮاﻫﻴد برد و‬
‫اکثرﻳت سؤاﻻت شﻤا پاسخ خﻮاﻫد ﻳافت‪.‬‬

‫اﻣﻮاج و جرﻳاﻧات‬
‫اﻧﻮاع حرکت آب در بحﻴرهﻫا و ابحار عبارتاﻧد از‪ :‬ﻣد و جزر‪ ،‬اﻣﻮاج و جرﻳاﻧات‪ .‬اﻣﻮاج اساســاً‬
‫تﻮسط باد بﻪوجﻮد آﻣده بﻪ ﻫراﻧدازة کﻪ سرعت باد زﻳاد وساحﺔ بحر وسﻴع باشد بﻪ ﻫﻤاناﻧدازه‬
‫اﻣﻮاج بزرگتر تﻮلﻴد ﻣﻰگردد‪ .‬ارتفاع اعظﻤﻰﻣﻮج در ابحار تا ‪ 14‬الﻰ ‪ 18‬ﻣتر ﻣﻰرسد بزرگترﻳﻦ‬
‫ﻣﻮج تا بﻪ حال ارتفاع حدود ‪ 34‬ﻣتر را داشتﻪ کﻪ در بحر آرام واقع گردﻳده است‪.‬‬
‫ﻣــد و جــزر عبارت از اﻫتزازات آب بحر اســت کﻪ بــﻪ اثر قﻮة جاذبﺔ ﻣﻬتــاب و آفتاب تﻮلﻴد‬
‫ﻣﻰگردد‪ .‬ﻣد ﻧاشﻰ از ﻣﻬتاب ﻧسبت بﻪ آفتاب دو ﻣرتبﻪ بزرگتر بﻮده‪ ،‬در ظرف ﻳک شباﻧﻪ روز‬

‫‪144‬‬
 ‫دو ﻣد و دو جزر رخ ﻣﻰدﻫد‪ .‬ﻣد در سﻮاحل کم عﻤق واضحاً قابل احساس است کﻪ در آنجا‬
‫تﻤام کتلﺔ آب حﻴﻦ خروج از ســاحل بلﻨد رفتﻪ و ‪ 6‬ساعت در ساحل در حال تﻤﻮج ﻣﻰباشد‬
‫ارتفاع ﻣد در قســﻤتﻫاى ﻣختلف ساحل ولﻮ‬
‫کﻪ عﻴﻦ بحر باشــد ﻳکســان ﻧﻤﻰباشد؛ طﻮر‬
‫ﻣثال‪ :‬ارتفاع ﻣد در بحر اطلس ﻧزدﻳک جزﻳرة‬
‫ﻫلﻦ ﻣــدس ‪ 0 .8‬ﻣتر در ســﻮاحل فراﻧســﻪ‬
‫‪ 1 2 .4‬ﻣتر بﻮده در ســﻮاحل اﻣرﻳکاى شﻤالﻰ‬
‫بﻪ صﻮرت اعظﻤﻰتا ‪ 16 .2‬ﻣتر ﻣﻰباشد ﻣد در‬
‫بعضﻰ ﻣﻮارد عﻤل تخرﻳباتﻰ اﻣﻮاج را شــدت‬
‫بخشﻴده‪ ،‬ســﻮاحل دور افتاده از خط ساحلﻰ‬
‫شکل (‪ )2-1‬اﻣﻮاج آبﻫاى بحر را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬ ‫وسطﻰ را ﻣﻮرد شستشﻮ قرار ﻣﻰدﻫد‪.‬‬
‫حرکت آبﻫاى بحر در قدم اول ذرﻳعﺔ بادﻫا‬
‫و بﻪ درجﺔ دوم در اثر اختﻼف درجﺔ حرارت و ﻣقدار ﻣﻮاد ﻣﻨحلﻪ در آب بحر صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪.‬‬
‫در ﻧتﻴجﻪ عﻮاﻣل فﻮق الذکر ﻣقدار زﻳادى آب در ســﻤتﻫاى ﻣعﻴﻦ جرﻳان ﻧﻤﻮده‪ ،‬از ﻳکجاى‬
‫بﻪ جاى دﻳگر اﻧتقال ﻣﻰﻳابد ﻣعروفترﻳﻦ جرﻳاﻧات عبارت از جرﻳان اتﻼﻧتﻴک شــﻤال‪ ،‬جرﻳان‬
‫استﻮاﻳﻰ شﻤال‪ ،‬جرﻳان استﻮاﻳﻰ جﻨﻮبﻰ و غﻴره شﻬرت جﻬاﻧﻰ دارد‪.‬‬
‫ﻧﻤﻜﻴت‬
‫اکثر عﻨاصر کﻴﻤﻴاوى بﻪ شکل ﻣﻨحل در آب بحر دﻳده ﻣﻰشﻮﻧد در حال حاضر بعضﻰ از عﻨاصر‬
‫ﻣاﻧﻨد آﻳﻮدﻳﻦ‪ ،‬بروﻣﻴﻦ‪ ،‬فلﻮرﻳﻦ و غﻴره را از آبﻫاى ابحار استحصال ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد اکثر عﻨاصر بﻪ‬
‫ﻣقدار کم در آبﻫاى بحر وجﻮد داشــتﻪ و تﻨﻬا چﻬار عﻨصر کﻴﻤﻴاوى (اکســﻴجﻦ‪،‬ﻫاﻳدروجﻦ‪،‬‬
‫کلﻮرﻳﻦ و ســﻮدﻳم) ‪ 9 9 .5‬فﻴصد را از ﻧگاه وزن تشــکﻴل داده است ﻣقدار عﻨاصر کﻴﻤﻴاوى و‬
‫ﻣرکبات ﻣﻨحل در آب تﻮســط ﻧﻤکﻴت آن تعﻴﻴﻦ ﻣﻰشــﻮﻧد ﻣقدار ﻣتﻮسط ﻧﻤک در آبﻫاى‬
‫ابحار ﻣســاوى بﻪ ‪ 3 5‬گرام فﻰ لﻴتر (پروﻣﻴل) بﻮده و در بعضﻰ ﻣﻮارد اﻳﻦ ﻣقدار از ‪ 31‬تا ‪37‬‬
‫گرام فﻰ لﻴتر (پروﻣﻴل) تغﻴﻴر ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ .‬ﻧﻤکﻫاى عﻤده کﻪ در آبﻫاى ابحار پﻴدا ﻣﻰشــﻮﻧد؛‬
‫عبارتاﻧد از‪ :‬کلﻮراﻳدﻫا‪ ،‬سلفاتﻫا و کاربﻮﻧاتﻫا‪.‬‬
‫تﻤاﻣﻰاﻳﻦ ﻣرکبات تحت شــراﻳط ﻣعﻴﻦ فزﻳکﻰ و کﻴﻤﻴاوى بﻪ حال ﻣﻨحل ﻣﻰباشــﻨد‪ ،‬ﻫرگاه‬
‫ﻼ‪ :‬تبخﻴر زاﻳد گردد در اﻳﻦ صﻮرت باعث غلظت ﻣحلﻮل و رسﻮب‬ ‫اﻳﻦ شراﻳط تغﻴﻴر ﻧﻤاﻳد؛ ﻣث ً‬

‫‪145‬‬
 ‫ﻧﻤکﻫا روى بستر ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ﻣﻮجﻮدﻳت ﻧﻤک سﻮدﻳم و ﻣگﻨزﻳم ذاﻳقﺔ آب‬
‫بحر را شــﻮر و تلخ ﻣﻰسازد‪ .‬غلظت آبﻫاى‬
‫بحﻴرهﻫاى کﻪ در ﻣﻨاطق گرم واقعاﻧد بﻴشتر‬
‫ﻣﻰباشــد؛ بﻪطﻮر ﻣثال‪ :‬بحﻴرة احﻤر و خلﻴج‬
‫فــارس کﻪ در ﻣﻨاطــق گرم واقعاﻧــد‪ ،‬ﻣقدار‬
‫ﻧﻤــک ﻣﻨحلﻪ در آنﻫا بﻪ حــدود (‪ )40‬گرام‬
‫شل (‪ )2-2‬اﻧحالﻴت ﻧﻤک در قسﻤتﻫا ﻣختلف ابحار‬ ‫فﻰ لﻴتر ﻣﻰرسد‪.‬‬

‫حرارت و ﻛثاﻓت آبﻫاى ابحار‬

‫درجﺔ حرارت آبﻫاى بحر در ﻣﻨاطق قطبﻰ بﻪ (‪ )-3‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد و در ﻣﻨاطق استﻮاﻳﻰ‬
‫اﻧحﻼلﻴت‬ ‫بﻪ (‪ )+32‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد ﻣﻰرسد‪.‬‬
‫عاﻣل اصلﻰ گرم کﻨﻨدة آبﻫاى ابحار‪ ،‬ﻧﻮر آفتاب است کﻪ تا عﻤق بﻴشتر از صد ﻣتر ﻧفﻮذ‬
‫ﻣﻰکﻨد‪ .‬بﻴشترﻳﻦ حرارت ﻧﻮر آفتاب در ﻧزدﻳکﻰ سطح آب جذب ﻣﻰگردد‪ .‬سطح آب حرارت‬
‫ﻣتغﻴر دارد در عﻤق بﻴشــتر از ‪ 500‬ﻣتر حرارت آب ثابت و برابر بﻪ (‪ )4‬درجﻪ ســاﻧتﻰ گراد‬
‫است در بعضﻰ حاﻻت حتﻰ در آبﻫاى گرم استﻮاﻳﻰ‪ ،‬حرارت دفعتاً از ‪ 32‬درجﻪ بﻪ ‪ 4‬درجﻪ‬
‫ﻣقدار تبخﻴر بﻴشتر‬
‫ساﻧتﻰ گراد کاﻫش ﻣﻰﻳابد‪.‬‬
‫کثافــت آب بحرﻫا بﻨابر عﻮاﻣل ﻣختلف؛ ﻣاﻧﻨد شــﻮرى‪ ،‬حــرارت و ﻣقدار ﻣﻮاد ﻣعلق در آنﻫا‪،‬‬
‫ﻣدتراﻧﻪآب زﻳاد و داراى ﻣﻮاد ﻣعلق بﻴشــتر باشد بﻪ ﻫﻤاناﻧدازه‬
‫شــﻮرى‬ ‫بســتگﻰ دارد ﻫر قدر ﻣقدار‬
‫بحره‬
‫کثافت آن ﻧﻴز بﻴشتر ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫ﻫاى بزرگ ســطح زﻣﻴﻦ است کﻪ ﻣقدار زﻳاد ﻣﻮاد‬‫بﻴشتر‬ ‫ابحارو کثافت‬
‫فرورفتگﻰ‬ ‫ﻧﻤکﻴت‬
‫واضح اســت کﻪ بحﻴرهﻫا و‬
‫داﻧﻪ دار در آن رسﻮب ﻧﻤﻮده و ذخﻴره ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ترســبات بحرى بﻪ سﻪ گروپ ذﻳل تقســﻴم ﻣﻰگردﻧد‪:‬ترﻳجﻴﻨﻰ (ﻣﻨشــأ قاره ﻳﻰ) ‪،‬کﻴﻤﻴاوى‬
‫(ﻧاشﻰ از تعاﻣﻼت کﻴﻤﻴاوى) و عضﻮى (ﻣربﻮط فعالﻴت حﻴاتﻰ) ‪.‬‬

‫‪146‬‬
‫ترسـباتترﻳجﻴﻨﻰ‪ :‬ﻣﻮادىکﻪ از خشکﻪ تﻮســط درﻳاﻫا اﻧتقال ﻣﻰﻳابد در تﻤام ﻣﻨاطق بحر‬
‫دﻳده شــده لﻴکﻦ ﻣقدار بزرگ آن در ساحات ﻧﻴرﻳتﻰ و لﻴتﻮرال رسﻮب ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در ﻣﻨطقﺔ‬
‫لﻴتﻮرال ﻳا ســاحﺔ کﻪ ﻣﻮقتاً زﻳر آب آﻣده ﻣﻮادترﻳجﻴﻨﻰ (ترسب) ﻣﻰﻧﻤاﻳد کﻪ اساساً عبارت از‬
‫جغلﻪ ســﻨگ‪ ،‬رﻳگ و ﻧدرتاً لﻮش ﻣﻰباشد قسﻤت عﻤدة ﻣﻮاد ﻣذکﻮر ﻣدور و صﻴقل شده بﻮده‬
‫زﻳرا تﻮسط اﻣﻮاج و جرﻳاﻧات ﻣد و جزر سﻮرت بﻨدى شده و تجﻤع ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫ترسـبات ﻛﻴﻤﻴاوى‪ :‬طﻮرىکﻪ در عﻨﻮان گذشتﻪ بﻪ آن اشاره شد آبﻫاى ابحار تقرﻳباً تﻤام‬
‫عﻨاصر جدول دوراﻧﻰ را با خﻮد دارد اﻳﻦ ﻣﻮاد بﻪ شکل ﻣﻨحل در آبﻫا وجﻮدداشتﻪ و ﻧظر بﻪ‬
‫ﻣﻬﻴا شدن شــراﻳط ﻣعﻴﻦ رسﻮب ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬ﻣث ً‬
‫ﻼ‪ :‬در بحﻴرة کسپﻴﻦ در ﻣﻮسم تابستان ﻧﻤک‬
‫طعام و در زﻣســتان ﻣﻴرابلﻴت رسﻮب ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در عﻤلﻴﺔترسب ﻧﻤکﻴات فﻮق الذکر حرارت‬
‫رول اصلﻰ داشــتﻪ و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ دلﻴل در ﻫﻮاى گرم ﻳکﻧﻮع آنﻫا ودر حرارت پاﻳﻴﻦ ﻧﻮع دﻳگر‬
‫آن رسﻮب ﻣﻰﻧﻤاﻳد ﻫمچﻨان قسﻤتﻰ ازترسبات آﻫکﻰ در ابحار گرم تشکﻴل شده در ﻧزدﻳک‬
‫ســاحل تحت شراﻳط تﻤﻮج‪ ،‬آﻫک بﻪ شکل اقشــار ﻣتحد الﻤرکز بﻪ اطراف اجساﻣﻰ از قبﻴل‪:‬‬
‫تﻮتﻪ سﻨگ رﻳگﻰ‪ ،‬صدف و غﻴره‪ ،‬رشد ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫رسﻮبات ﻋضﻮى‪ :‬بحﻴرهﻫا و ابحار از ارگاﻧﻴزمﻫاى زﻧده خﻴلﻰ غﻨﻰ بﻮده در آنﻫا حدود ‪160‬‬
‫ﻫزار ﻧﻮع زﻧده جان و ‪ 10‬ﻫزار ﻧﻮع الجﻰﻫا بسر ﻣﻰبرﻧد‪.‬‬
‫در تشــکﻴل احجار ﻣﻨشــاى عضﻮى تﻤام حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات بحر سﻬم ﻧداشتﻪ بلکﻪ بﻪ صﻮرت‬
‫اساســﻰ تﻨﻬا آنﻫاﻳﻰ کﻪ براى تغﻴﻴر قشــر دفاعﻰ (صدف) ﻳا اسکلﻴت داخلﻰ از ذرات ﻣﻨرالﻰ‬
‫آب استفاده ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬رول ﻣﻬم دارﻧد‪ .‬صدفﻫا کﻪ ﻣعﻤﻮﻻًاز کسلﻴم کاربﻮﻧﻴت ) ‪(C a C O 3‬‬
‫و اکســاﻳد سﻴلﻴسﻴﻮم ) ‪ ( S i O 2‬تشــکﻴل گردﻳده‪ ،‬بعد از ﻣرگ اﻳﻦ حﻴﻮاﻧات بﻪ تعداد زﻳاد بﻪ‬
‫روى بستر ابحارترسب ﻧﻤﻮده و احجار صدفﻰ را بﻪوجﻮد ﻣﻰآورﻧد‪ .‬اﻳﻦ احجار اکثرا ً در بحر کم‬
‫عﻤق (ﻧاحﻴﻪ شﻴلف) از ‪ 100‬تا ‪ 200‬ﻣتر رسﻮب ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫اگــر صدفﻫا بﻪ اثر اﻣﻮاج بســﻴار ﻣﻴده شــﻮﻧد در اﻳﻦ صﻮرت رﻳگ آﻫکــﻰ دترﻣﻴت بﻪوجﻮد‬
‫ﻣﻰآﻳد‪( .‬ﻫمچﻨان) ﻣرجانﻫا ﻧﻴز از جﻤلﺔ احجار رسﻮبﻰ بﻮده کﻪ از بقاﻳاى حﻴﻮاﻧات چسپﻴده‬
‫در بستر ابحار بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳﻨد‪.‬‬

‫‪147‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ‬
‫اﻧﻮاع حرکت آب در بحﻴرهﻫا و ابحار عبارتﻨد از ﻣد و جزر‪ ،‬اﻣﻮاج و جرﻳاﻧات‪.‬‬
‫اﻣﻮاج تﻮســط باد بﻪوجﻮد آ ﻣده بﻪ ﻫراﻧدازه کﻪ ســرعت باد زﻳاد باشــد بﻪ ﻫﻤاناﻧدازه اﻣﻮاج‬
‫بزرگتر تﻮلﻴد ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫ﻣد و جزر عبارت از‪ :‬اﻫتزازات آب بحر است کﻪ بر اثر قﻮة جاذبﺔ ﻣﻬتاب و آفتاب تﻮلﻴد ﻣﻰگردد‪.‬‬
‫حرکت آبﻫاى بحر در قدم اول ذرﻳعﺔ بادﻫا و بﻪ درجﺔ دوم در اثر اختﻼف درجﺔ حرارت و‬
‫ﻣقدار ﻣﻮاد ﻣﻨحلﻪ در آب بحر صﻮرت ﻣﻰگﻴرد‪.‬‬
‫ﻣعروفترﻳﻦ جرﻳاﻧات عبارت از‪ :‬جرﻳان اتﻼﻧتﻴک شــﻤال‪ ،‬جرﻳان استﻮاﻳﻰ شﻤالﻰ و جرﻳان‬
‫استﻮاﻳﻰ جﻨﻮبﻰ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫اکثــر عﻨاصــر بــﻪ ﻣقدار کــم در آبﻫــاى ابحــار وجﻮد داشــتﻪ تﻨﻬا چﻬــار عﻨصــر کﻴﻤﻴاوى‬
‫(اکسﻴجﻦ‪،‬ﻫاﻳدروجﻦ‪ ،‬کلﻮرﻳﻦ و سﻮدﻳم) (‪ )99.5‬فﻴصد از ﻧگاه وزن در آبﻫاى بحر وجﻮد دارﻧد‪.‬‬
‫ﻣقدار ﻣتﻮسط ﻧﻤک در آبﻫاى ابحار ﻣساوى بﻪ ‪ 35‬گرام فﻰ لﻴتر (پروفﻴل) بﻮده و در بعضﻰ‬
‫ﻣﻮارد اﻳﻦ ﻣقدار از‪ 31‬تا ‪ 37‬گرام فﻰ لﻴتر تغﻴﻴر ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬
‫ﻧﻤکﻫاى عﻤدة کﻪ در آبﻫاى ابحار پﻴدا ﻣﻰشﻮﻧد عبارت از‪ :‬کلﻮراﻳدﻫا‪ ،‬سلفﻴتﻫا و کاربﻮﻧاتﻫا ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬
‫درجﺔ حرارت آبﻫاى بحر در ﻣﻨاطق قطبﻰ بﻪ (‪ )-3‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد و در ﻣﻨاطق استﻮاﻳﻰ‬
‫بﻪ (‪ )+32‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد ﻣﻰرسد‪.‬‬
‫عاﻣل اصلﻰ گرم کﻨﻨدة آبﻫاى ابحار ﻧﻮر آفتاب است کﻪ تا عﻤق بﻴش از صد ﻣتر ﻧفﻮذ ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫در عﻤق بﻴشتر از ‪ 500‬ﻣتر حرارت آبﻫاى ابحار ثابت بﻮده ‪ 4‬درجﻪ ساﻧتﻰ گراد ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫کثافت آب ابحار بﻨابر عﻮاﻣل ﻣختلف؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬شﻮرى‪ ،‬حرارت و ﻣقدار ﻣﻮاد ﻣعلق در آنﻫا بستگﻰ دارد‪.‬‬
‫ترسبات بحرى بﻪ سﻪ گروپ ذﻳل تقسﻴم ﻣﻰشﻮﻧد‪:‬ترﻳجﻴﻨﻰ‪ ،‬کﻴﻤﻴاوى و عضﻮى‪.‬‬
‫ﻣﻮاد ترﻳجﻴﻨﻰ اساساً عبارت از‪ :‬جغل سﻨگ‪ ،‬رﻳگ و ﻧدرتاً لﻮش ﻣﻰباشد‪.‬‬
‫در بحﻴرة کسپﻴﻦ در ﻣﻮسم تابستان‪ ،‬ﻧﻤک طعام و در زﻣستان ﻣﻴرابلﻴت رسﻮب ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬
‫در عﻤلﻴﺔترسب رسﻮبات کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬حرارت رول اصلﻰ را بازى ﻣﻰکﻨد‪.‬‬
‫قسﻤتﻰ ازترسبات آﻫکﻰ در ابحار گرم تشکﻴل ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬
‫بحﻴرهﻫــا و ابحار از ارگاﻧﻴزمﻫاى زﻧده خﻴلﻰ غﻨﻰ بﻮده‪ ،‬در آنﻫا حدود ‪ 160‬ﻫزار ﻧﻮع زﻧده‬
‫جان و ‪ 10‬ﻫزار ﻧﻮع الجﻰﻫا بﻪ سر ﻣﻰبرﻧد‪.‬‬
‫در تشــکﻴل احجار ﻣﻨشــاى عضﻮى تﻨﻬــا حﻴﻮاﻧات کﻪ براى تغﻴﻴر قشــر دفاعﻰ (صدف) ﻳا‬
‫اسکلﻴت داخلﻰ از ذرات ﻣﻨرالﻰ آب استفاه ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد رول ﻣﻬم دارﻧد‪.‬‬
‫صدفﻫا ﻣعﻤﻮﻻً از کلسﻴم کاربﻮﻧﻴت و اکساﻳد سﻴلﻴسﻴﻮم تشکﻴل ﻣﻰگردﻧد‪.‬‬

‫‪148‬‬
 ‫سؤاﻻت ﻓصﻞ‬
‫‪ -1‬اﻧﻮاع حرکات آب ابحار را ﻧام بگﻴرﻳد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣد و جزر را تعرﻳف ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -3‬عﻮاﻣل اصلﻰ حرکت آبﻫاى ابحار را ﻧام بگﻴرﻳد‪.‬‬
‫‪ -4‬کدام چﻬار عﻨصر کﻴﻤﻴاوى اســت کﻪ ‪ 99.5‬فﻴصد ﻣﻮاد ﻣﻨحلﺔ آبﻫاى ابحار را تشــکﻴل‬
‫ﻣﻰدﻫﻨد؟‬
‫‪ -5‬ﻣقدار ﻣتﻮسط ﻧﻤک در آبﻫاى ابحار در کدام حدود است و تا کدام حدود ﻧﻤکﻴت آبﻫاى‬
‫ابحار تغﻴﻴر ﻣﻰکﻨد؟‬
‫‪ -6‬درجــﺔ حــرارت آبﻫاى ابحــار در ﻧﻮاحﻰ قطبﻰ و اســتﻮاﻳﻰ بﻪ چﻨد درجﻪ ســاﻧتﻰ گراد‬
‫ﻣﻰرسد؟‬
‫‪ -7‬عاﻣل اصلﻰ گرم کﻨﻨدة آبﻫاى ابحار کدام است؟ آن را واضح سازﻳد‪.‬‬
‫‪-8‬ترسبات بحرى بﻪ کدام گروپﻫاى ذﻳل تقسﻴم ﻣﻰشﻮﻧد؟ جﻮاب درست را ﻧشاﻧﻰ کﻨﻴد‪.‬‬
‫د‪ -‬ﻫرسﻪ‬ ‫ج‪ -‬عضﻮى‬ ‫ب‪ -‬کﻴﻤﻴاوى‬ ‫الف‪-‬ترﻳجﻴﻨﻰ‬
‫‪ -9‬ارتفاع اعظﻤﻰﻣﻮج در ابحار حدود چﻨد ﻣتر ﻣﻰباشد؛ جﻮاب درست را ﻧشاﻧﻰ کﻨﻴد‪:‬‬
‫د‪ 34 -‬ﻣتر‬ ‫ج‪ 20 -‬تا ‪ 30‬ﻣتر‬ ‫ب‪-4 -‬تا ‪ 8‬ﻣتر‬ ‫الف‪ 14 -‬تا ‪ 18‬ﻣتر‬
‫‪ -10‬ﻣعروفترﻳﻦ جرﻳاﻧــات ابحار عبــارت از ‪ ......................... ......................... .........................‬و‬
‫غﻴره است کﻪ شﻬرت جﻬاﻧﻰ دارد‪.‬‬

‫‪149‬‬