‫جغرافيه‬

‫وزارت معارف‬
‫صنف ‪٧‬‬

‫جـغرافيــه صنف ‪7‬‬

‫‪ 1399‬هـ ‪ .‬ش‬ ‫‬

 ‫سرود ملی‬
‫دا عـ���زت د هـــر افـغـان دى‬
‫هر بچی يې قهرمـــــان دى‬
‫د بـــــلـوڅــــ���و د ازبـکـــــ���و‬
‫د تـــرکـمنــــ���و د تـــاجـکـــ���و‬
‫پــاميــري���ان‪ ،‬نـورس���تانيــــان‬
‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه يان‬
‫لـکـه لـمــر پـر ش���نـه آس���مـان‬
‫لـکـ���ه زړه وي جـــاويـــ���دان‬
‫واي���و اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬
‫دا وطن افغانس���تـــان دى‬
‫کور د سولې کور د تورې‬
‫دا وطن د ټول���و کـور دى‬
‫د پښ���تــون او هــ���زاره وو‬
‫ورس���ره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬
‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬
‫دا هېـــ���واد به تل ځليږي‬
‫په س���ينــه کې د آس���يـــا به‬
‫نوم د حق م���و دى رهبـــر‬
 ‫وزارت معارف‬

‫جغرافيه‬
‫صنف هفتم‬
‫‪ 1399‬هـ ‪ .‬ش ‪.‬‬

‫أ‬
 ‫مشخصات‌کتاب‬
‫‪------------------------------------------------------‬‬
‫مضمون‪ :‬جغرافیه‬
‫مؤلفان‪ :‬گروه مؤلفان کتاب‌های درسی دیپارتمنت جغرافیة نصاب تعلیمی‬
‫ویراستاران‪ :‬اعضای دیپارتمنت ویراستاری و ایدیت زبان دری‬
‫صنف‪ :‬هفتم‬
‫زبان متن‪ :‬دری‬
‫انکشاف دهنده‪ :‬ریاست عمومی انکشاف نصاب تعلیمی و تألیف کتب درسی‬
‫ناشر‪ :‬ریاست ارتباط و آگاهی عامۀ وزارت معارف‬
‫سال چاپ‪ 1399 :‬هجری شمسی‬
‫ایمیل آدرس‪curriculum@moe.gov.af :‬‬
‫‪------------------------------------------------------‬‬
‫حق طبع‪ ،‬توزیع و فروش کتاب‌های درسی برای وزارت معارف جمهوری اسالمی‬
‫افغانستان محفوظ است‪ .‬خرید و فروش آن در بازار ممنوع بوده و با متخلفان برخورد‬
‫قانونی صورت می‌گیرد‪.‬‬

‫ب‬
 ‫پیام وزیر معارف‬

‫اقرأ باسم ربک‬

‫سپاس و حمد بیکران آفریدگار یکتایی را که بر ما هستی بخشید و ما را از نعمت بزرگ خواندن و‬
‫نوشتن برخوردار ساخت‪ ،‬و درود بی‌پایان بر رسول خاتم‪ -‬حضرت محمد مصطفی‪ ‬که نخستین‬
‫پیام الهی بر ایشان «خواندن» است‪.‬‬
‫چنانچه بر همه‌گان هویداست‪ ،‬سال ‪ 1397‬خورشیدی‪ ،‬به نام سال معارف مسمی گردید‪ .‬بدین ملحوظ‬
‫نظام تعلیم و تربیت در کشور عزیز ما شاهد تحوالت و تغییرات بنیادینی در عرصه‌های مختلف‬
‫خواهد بود؛ معلم‪ ،‬متعلم‪ ،‬کتاب‪ ،‬مکتب‪ ،‬اداره و شوراهای والدین‪ ،‬از عناصر شش‌گانه و اساسی نظام‬
‫معارف افغانستان به شمار می‌روند که در توسعه و انکشاف آموزش و پرورش کشور نقش مهمی‬
‫را ایفا می‌نمایند‪ .‬در چنین برهۀ سرنوشت‌ساز‪ ،‬رهبری و خانوادۀ بزرگ معارف افغانستان‪ ،‬متعهد به‬
‫ایجاد تحول بنیادی در روند رشد و توسعه نظام معاصر تعلیم و تربیت کشور می‌باشد‪.‬‬
‫از همین‌رو‪ ،‬اصالح و انکشاف نصاب تعلیمی از اولویت‌های مهم وزارت معارف پنداشته می‌شود‪.‬‬
‫در همین راستا‪ ،‬توجه به کیفیت‪ ،‬محتوا و فرایند توزیع کتاب‌های درسی در مکاتب‪ ،‬مدارس و سایر‬
‫نهادهای تعلیمی دولتی و خصوصی در صدر برنامه‌های وزارت معارف قرار دارد‪ .‬ما باور داریم‪،‬‬
‫بدون داشتن کتاب درسی باکیفیت‪ ،‬به اهداف پایدار تعلیمی در کشور دست نخواهیم یافت‪.‬‬
‫برای دستیابی به اهداف ذکرشده و نیل به یک نظام آموزشی کارآمد‪ ،‬از آموزگاران و مدرسان‬
‫دلسوز و مدیران فرهیخته به‌عنوان تربیت کننده‌گان نسل آینده‪ ،‬در سراسر کشور احترامانه تقاضا‬
‫می‌گردد تا در روند آموزش این کتاب درسی و انتقال محتوای آن به فرزندان عزیز ما‪ ،‬از هیچ‬
‫نوع تالشی دریغ نورزیده و در تربیت و پرورش نسل فعال و آگاه با ارزش‌های دینی‪ ،‬ملی و تفکر‬
‫انتقادی بکوشند‪ .‬هر روز عالوه بر تجدید تعهد و حس مسؤولیت پذیری‪ ،‬با این نیت تدریس را آغاز‬
‫کنند‪ ،‬که در آیندۀ نزدیک شاگردان عزیز‪ ،‬شهروندان مؤثر‪ ،‬متمدن و معماران افغانستان توسعه یافته‬
‫و شکوفا خواهند شد‪.‬‬
‫همچنین از دانش آموزان خوب و دوست داشتنی به مثابه ارزشمندترین سرمایه‌های فردای کشور‬
‫می‌خواهم تا از فرصت‌ها غافل نبوده و در کمال ادب‪ ،‬احترام و البته کنجکاوی علمی از درس معلمان‬
‫گرامی استفادۀ بهتر کنند و خوشه چین دانش و علم استادان گرامی خود باشند‪.‬‬
‫در پایان‪ ،‬از تمام کارشناسان آموزشی‪ ،‬دانشمندان تعلیم و تربیت و همکاران فنی بخش نصاب‬
‫تعلیمی کشور که در تهیه و تدوین این کتاب درسی مجدانه شبانه روز تالش نمودند‪ ،‬ابراز قدردانی‬
‫کرده و از بارگاه الهی برای آن‌ها در این راه مقدس و انسان‌ساز موفقیت استدعا دارم‪.‬‬
‫با آرزوی دستیابی به یک نظام معارف معیاری و توسعه‌یافته‪ ،‬و نیل به یک افغانستان آباد و مترقی‬
‫دارای شهروندان آزاد‪ ،‬آگاه و مرفه‪.‬‬
‫دکتور محمد میرویس بلخی‬
‫وزیر معارف‬

‫ج‬
 ‫صفحه‬ ‫ ‬ ‫عنوان‬ ‫ ‬
‫شماره‬
‫فصل اول ـ مبادی جغرافیه‪1...................................................................................‬‬ ‫‪1‬ـ‬
‫اهداف فصل اول ‪2...............................................................................................‬‬ ‫‪2‬ـ‬
‫درس اول ـ مفاهیم و اصطالحات جغرافیایی ‪3.......................................................‬‬ ‫‪3‬ـ‬
‫درس دوم ـ آیا زمین شکل کروی دارد؟‪5.............................................................‬‬ ‫‪4‬ـ‬
‫درس سوم ـ خط استوا و مناطق اقلیمی ‪7................................................................‬‬ ‫‪5‬ـ‬
‫درس چهارم ـ نیمکرۀ شمالی و جنوبی ‪11............................................................‬‬ ‫‪6‬ـ‬
‫درس پنجم ـ قطب شمال و قطب جنوب زمین ‪13.................................................‬‬ ‫‪7‬ـ‬
‫درس ششم ـ عرضالبلد ‪15..................................................................................‬‬ ‫‪8‬ـ‬
‫درس هفتم ـ دانستن طولالبلد چه اهمیت دارد؟‪17................................................‬‬ ‫‪9‬ـ‬
‫درس هشتم ـ حرکت وضعی زمین و نتایج آن ‪19..................................................‬‬ ‫‪10‬ـ‬
‫درس نهم ـ حرکت انتقالی زمین ‪21.......................................................................‬‬ ‫‪11‬ـ‬
‫خالصۀ فصل‪23....................................................................................................‬‬ ‫‪12‬ـ‬
‫فصل دوم ـ جغرافیای افغانستان ‪24.........................................................................‬‬ ‫‪13‬ـ‬
‫اهداف فصل دوم ‪24.............................................................................................‬‬ ‫‪14‬ـ‬
‫‪15‬ـ درس دهم ـ موقعیت و حدود اربعۀ افغانستان ‪25......................................................‬‬
‫درس یازدهم ـ جغرافیای طبیعی ‪27.......................................................................‬‬ ‫‪16‬ـ‬
‫درس دوازدهم ـ راجع به اقلیم افغانستان چه میدانید؟‪29........................................‬‬ ‫‪17‬ـ‬
‫درس سیزدهم ـ کوهها‪33.....................................................................................‬‬ ‫‪18‬ـ‬
‫درس چهاردهم ـ دریاهای افغانستان بهحیث شریان زراعتی و تولید انرژی‪37...........‬‬ ‫‪19‬ـ‬
‫درس پانزدهم ـ دریاهای سایر حوزههای افغانستان‪41...........................................‬‬ ‫‪20‬ـ‬
‫درس شانزدهم ـ دربارة جهیلهای افغانستان چه میدانید‪43...................................‬‬ ‫‪21‬ـ‬
‫درس هفدهم ـ جغرافیای بشری ‪47........................................................................‬‬ ‫‪22‬ـ‬
‫درس هژدهم ـ جغرافیای اقتصادی افغانستان‪49.......................................................‬‬ ‫‪23‬ـ‬
‫درس نزدهم ـ نباتات صنعتی و طبی ‪53..................................................................‬‬ ‫‪24‬ـ‬
‫درس بیستم ـ از مالداری‪ ،‬علفچرها و جنگلهای افغانستان چه میدانید؟‪57.............‬‬ ‫‪25‬ـ‬

‫د‬
 ‫درس بیست و یکم ـ منابع معدنی ‪61.....................................................................‬‬ ‫‪26‬ـ‬
‫درس بیست و دوم ـ مواد محروقاتی معدنی‪65......................................................‬‬ ‫‪27‬ـ‬
‫درس بیست و سوم ـ صنایع و تجارت در افغانستان‪67............................................‬‬ ‫‪28‬ـ‬
‫درس بیست و چهارم ـ جغرافیای مواصالتی ‪71.....................................................‬‬ ‫‪29‬ـ‬
‫خالصۀ فصل‪75...................................................................................................‬‬ ‫‪30‬ـ‬
‫فصل سوم ـ براعظم آسیا‪76..................................................................................‬‬ ‫‪31‬ـ‬
‫اهداف فصل سوم ‪76...........................................................................................‬‬ ‫‪32‬ـ‬
‫درس بیست و پنجم ‪ -‬موقعیت و حدود اربعۀ آسیا‪77............................................‬‬ ‫‪33‬ـ‬
‫درس بیست و ششم‪ -‬جغرافیای طبیعی‪79..............................................................‬‬ ‫‪34‬ـ‬
‫درس بیست و هفتم ـ راجع به دریاهای براعظم آسیا چه میدانید؟‪81.....................‬‬ ‫‪35‬ـ‬
‫درس بیست و هشتم ـ جهیلها‪ ،‬بحیرهها و خلیجهای براعظم آسیا‪83.....................‬‬ ‫‪36‬ـ‬
‫درس بیست و نهم ـ اقلیم براعظم آسیا‪87..............................................................‬‬ ‫‪37‬ـ‬
‫درس سیام ـ جغرافیای بشری‪89.........................................................................‬‬ ‫‪38‬ـ‬
‫درس سی و یکم ـ جغرافیای اقتصادی ‪93.............................................................‬‬ ‫‪39‬ـ‬
‫درس سی و دوم ـ معادن و صنایع ‪95..................................................................‬‬ ‫‪40‬ـ‬
‫درس سی و سوم ـ جغرافیای مواصالتی آسیا‪97..................................................‬‬ ‫‪41‬ـ‬
‫درس سی و چهارم ـ جغرافیای سیاسی آسیا‪99....................................................‬‬ ‫‪42‬ـ‬
‫لست کشورهای براعظم آسیا‪101.........................................................................‬‬ ‫‪43‬ـ‬
‫خالصۀ فصل‪103.................................................................................................‬‬ ‫‪44‬ـ‬
‫اصطالحات جغرافیایی‪104...................................................................................‬‬ ‫‪45‬ـ‬

‫ه‬
 ‫فصل اول‬
‫مبادی جغرافیه‬

‫مدل کرة زمین‬

‫در این فصل می‌خوانیم‪:‬‬

‫• مفاهیم و اصطالحات جغرافیایی‪( :‬تعریف علم جغرافیه و اهمیت‬
‫خواندن آن)‬
‫• کرۀ‌زمین‬
‫• خط اس��توا‪ ،‬خط س��رطان‪ ،‬خط ج��دی‪ ،‬مناطق مداری��ن‪ ،‬مناطق‬
‫معتدله‪ ،‬مناطق سرد و بارده‪.‬‬
‫• نیمکرههای شمالی و جنوبی‬
‫‌‬ ‫‌‬

‫• قطبشمال‪ ،‬قطبجنوب‪ ،‬دایرۀ قطبشمال‪ ،‬دایرۀ قطبجنوب و‬

‫محور زمین‬
‫• عرض‌البلدها‬
‫• طول‌البلدها‬
‫• حرکت وضعی زمین و نتایج آن‬
‫• حرکت انتقالی زمین و نتایج آن‬
‫• خالصۀ فصل‬

‫‪1‬‬
 ‫اهداف فصل‬
‫از شاگردان انتظار میرود که بعد از خواندن این فصل‪:‬‬
‫‪ -‬با علم جغرافیه و اهمیت خواندن آن آشنا شوند‪.‬‬
‫‪ -‬مفاهیم‪ ،‬اصطالحات‪ ،‬ارزشها و مهارتهای این فصل را یاد بگیرند‪.‬‬
‫‌‬

‫‪ -‬رابطه بین حرکت زمین به دور خودش و پیدایش شب و روز را درک نمایند‪.‬‬
‫‪ -‬رابطه بین حرکت زمین به دور آفتاب و پیدايش چهار فصل را بدانند‪.‬‬
‫‪ -‬بین وقت هر منطقۀ روی زمین و خطوط طول‌البلد ارتباط برقرار نمایند‪.‬‬
‫‪ -‬با خطوط طول‌البلد و عرض‌البلد آشنا شوند‪.‬‬
‫از شاگردان انتظار میرود که با خواندن این فصل به اهداف مهارتی‬
‫ذیل دست یابند‪:‬‬
‫• کرۀ زمین را با خطوط طول‌البلد و عرض‌البلد ترسیم کرده بتوانند‪.‬‬
‫‌‬

‫• وقت هر طول‌البلد را تعیین کرده بتوانند‪.‬‬

‫• اقلیم مناطق مختلفة کرۀ ‌زمین را از هم تفکیک کرده بتوانند‪.‬‬
‫• اهمیت حرکت وضعی زمین را بیان کنند‪.‬‬
‫• اهمیت حرکت انتقالی زمین را بیان کنند‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫درس اول‬
‫مفاهیم و اصطالحات جغرافیایی‬

‫منظرة از یک محیط طبیعی‬

‫آیا می‌دانید که علم جغرافیه راجع به کدام موضوعات بحث می‌کند؟‬

‫تعریف علم جغرافیه‬

‫جغرافیه آیینة جهاننمای جهان است که در همه موارد زمین و کاینات به ما معلومات می دهد‪.‬‬
‫جوامع بشری برای رفع نیازمندی‌های خود کارهای زراعت و مالداری‪ ،‬استخراج معادن‪ ،‬کارهای‬
‫صنعتی و غیره امور تولیدی مصروف اند که به طور مستقیم و یا غیر مستقیم از محیط طبیعی استفاده‬
‫می‌نمایند‪ .‬بالمقابل انواع شرایط محیطی نیز باالی طرز زنده‌گی و اقتصاد جوامع بشری تأثیر دارد؛‬
‫ال‪ :‬مردمانی که در دشت‌ها زنده‌گی دارند‪ ،‬اقتصاد آن‌ها بر مالداری متکی بوده‪ ،‬خانه به دوش‬ ‫مث ً‬
‫یا به شکل کوچی زنده‌گی دارند؛ همچنان مردمانی‌که درسواحل دریاها زنده‌گی دارند دارای‬
‫خانه‌های دایمی اند و اقتصاد آنها به زراعت‪ ،‬شکار ماهی و بعضاً به کشتی‌را‌نی متکی می باشند‪ .‬با در‬
‫نظر‌داشت مطالب فوق جغرافیه را چنین تعریف کرده می‌توانیم‪ :‬جغرافیه علمیست که روابط متقابل‬
‫انسان و محیط طبیعی را مورد مطالعه قرار می‌دهد‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫منظرة طبیعی و بشری نورستان‬

‫فواید علم جغرافیه‬

‫ما و شما در مورد قریه‪ ،‬شهر وکشوری که در آن سکونت داریم‪ ،‬معلومات داشته؛ اما در‬
‫مورد سایر شهرها‪ ،‬ممالک‪ ،‬کرۀ‌ز مین‪ ،‬نظام شمسی‪ ،‬سیاره‌ها و سایر موضوعات معلومات نداریم‪.‬‬
‫وقت و امکانات هم محدود است تا به هرجا سفر کنیم و در بارۀ آن‌ها معلومات حاصل کنیم‪.‬‬
‫علم جغرافیه و معلومات مستند آن ما را کمک می کند‪ ،‬بدون آن که به جایی برویم و یا‬
‫سفر نماییم‪ ،‬معلومات صحیح و موثق علمی را به دست آوریم‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫هرگروهی از شاگردان در صنف به تصویر باال نگاه کنند که چه موضوعاتی را میبینند؛ سپس‬
‫از هرگروه یک نفر نظریات گروه خود را در پیش‌ روی صنف به دیگران بیان کند‪.‬‬
‫سؤال ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬جغرافیه را تعریف کنید‪.‬‬
‫‪ -2‬جغرافیه چه کمکی به زنده‌گی ما می کند؟‬
‫‪ -3‬در مورد یک منظرۀ جالب محل سکونت خود معلومات دهید‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫درس دوم‬
‫آیا زمین شکل کروی دارد؟‬

‫تصویر زمین از ماهواره‬

‫آیا می‌دانید که زمین چگونه شکلی دارد؟‬

‫زمین یکی از سیارات نظام شمس است که تقریباً شکل کروی را دارا می باشد‪.‬به اساس‬
‫مطالعات دقیقی که صورت گرفته است قطب‌های زمین اندکی فرورفته‌گی داشته و در حصۀ‬
‫استوا قدری برآمده‌گی دارد‪ .‬به این اساس زمین شکل یک کرة مکمل را نداشته‪ ،‬بلکه آن‬
‫‌را به شکل کرۀ نامنظم تعریف می‌کنند؛ بنابر آن قطر استوایی(‪ )1‬آن نسبت به قطر قطبی ‪21‬‬
‫کیلومتر طویل‌تر می‌باشد‪.‬‬
‫کرۀ‌زمین از لحاظ ساختمان دارای برجسته‌گیها و فرورفته‌گیها وصحراهای هموار و‬
‫همچنین دارای دریاهای خروشان‪ ،‬جهیل‌ها‪ ،‬بحیره‌ها و ابحار می‌باشد‪ .‬بلندترین ساحۀ زمین‬
‫را قلۀ ایورست تشکیل میدهد که در کوه‌های همالیای براعظم آسیا در شمال هند موقعیت‬
‫‌‬

‫ِ‬
‫جنوب‬ ‫داشته و ‪ 8848‬متر از سطح بحر بلندی دارد‪ .‬عمیق‌ترین قسمت زمین در بحر‌الکاهل‬
‫شرق چین واقع است که ‪ 11022‬متر از سطح بحر پایین افتاده است و به‌نام گودال ماریانا یاد‬
‫می‌شود‪.‬‬
‫‪.1‬قطر استوایی ‪12754‬کیلومتر و قطر قطبی ‪ 12733‬کیلومتر است‪.‬‬
‫‪5‬‬
 ‫‪* 8848m‬‬

‫‪* - 11022m‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان در گروه ها تقسیم شوند‪.‬‬
‫هر گروپی از شاگردان کرۀ مجسمه زمین و یا نقشه را ببینند و در آن بلندترین نقطه‬
‫زمین‪ ،‬عمیق‌ترین قسمت زمین را به شکل تقریبی پیدا کنند‪ .‬سپس نماینده هرگروپ‬
‫موضوعات را در پیش‌روی صنف به دیگران تشریح نماید‪.‬‬

‫سوال ها‬ ‫؟‬

‫ ‬ ‫‪ -1‬آیا زمین کرۀ منظم است یا غیر منظم؟‬
‫‪-2‬کدام قسمت‌های کرۀ زمین بر آمده‌گی و یا فرورفتگی دارد؟‬
‫‪ -3‬در جایی که زنده‌گی می‌کنید‪ ،‬بلندترین و عمیق ترین قسمت‌های آن چه نام دارد؟‬
‫‪ -4‬بلندترین نقطۀ جهان چقدر بلندی دارد و درکجا واقع است؟‬
‫‪ -5‬عمیق ترین قسمت جهان درکجا واقع است و چقدر عمق دارد؟‬
‫‪6‬‬
 ‫درس سوم‬
‫خط استوا و مناطق اقلیمی‬

‫شمال‬

‫‪ ٢٣ 12‬درجة شمالي‬

‫‪ ٢٣ 12‬درجة جنوبي‬

‫خط استوا و مناطق اقلیمی‬ ‫جنوب‬

‫کدام خط فرضی کرة زمین را به دو حصة مساوی شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند؟‬

‫خط استوا‬
‫دایرۀ فرضی بزرگی است که کرۀ زمین را به دو حصۀ مساوی تقسیم میکند و به دایره های‬
‫طول‌البلد و محور زمین عمود میباشد‪ .‬حصۀ شمالی خط است وا را به‌نام نی م‌کرۀ شمالی و حصۀ‬
‫جن وبی آن‌را نی م‌کرۀ جن وبی یاد م ی‌کنند‪.‬‬

‫خط سرطان‬
‫از اول حمل به بعد‪ ،‬شعاع آفتاب آهسته آهسته به استقامت عرض‌البلدهای شمالی عمود‬
‫تابیده تا آنکه در اول سرطان باالی عرض‌البلد ‪ 23 1‬درجة شمالی عمود واقع می شود‪ .‬از این‬
‫‪2‬‬
‫سبب این عرض‌البلد را ب ه‌ نام دایرۀ سرطان یا (‪ )Tropic of Cancer‬یاد م ی‌کنند در این‬
‫وقت فصل تابستان نی م‌کرۀ شمالی و موقع انقالب شمسی تابستان می باشد‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫خط جدی‬
‫بعد از اول میزان شعاع آفتاب به استقامت جنوب دایرۀ استوا عمود میتابد تا وقتیکه در‬
‫‌‬

‫اول جدی باالی عرض‌البلد ‪ 23 1‬درجۀ جنوبی عمود واقع می شود‪ .‬از این سبب این دایرة‬
‫‪2‬‬
‫عرض‌البلد را به‌نام دایرۀ جدی (‪ ) Tropic of Capricorn‬یاد می‌کنند و تابستان نیم‌کرۀ‬
‫جنوبی می باشد‪.‬‬
‫بعد از اول جدی شعاع آفتاب دوباره جانب استوا حرکت کرده‪ ،‬با گذشت سه ماه دیگر‪،‬‬
‫یعنی در اول حمل باالی خط استوا عمود می‌تابد‪.‬‬

‫خط استوا‪ ،‬سرطان و جدی‬

‫خط سرطان‬

‫خط استوا‬

‫خط جدی‬

‫‪8‬‬
 ‫درس سوم‬

‫منطقۀ مدارین‬
‫باالی خط جدی و خط سرطان شعاع آفتاب یک بار و باالی دیگر عرض‌البلدها که بین‬
‫دایرۀ سرطان و جدی واقع اند دو بار شعاع آفتاب عمود می‌تابد؛ بنابرآن این منطقه را به‌نام‬
‫منطقه مدارین استوایی یاد می‌کنند که دارای هوای بسیارگرم و مرطوب بوده و بارنده گی‬
‫زیادی دارد‪.‬‬

‫‪0‬‬
‫منطقۀ مدارین‬

‫‪9‬‬
 ‫منطقۀ معتدله‬
‫بین عرض‌البلد‌های ‪ 23 1‬درجه و ‪ 66 1‬درجه در نیم‌کرۀ شمالی و جنوبی موقعیت دارد‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫که آب و هوای آن معتدل است‪.‬‬

‫منطقۀ سرد و بارده‬

‫بین عرض‌البلد‌های ‪ 66 1‬درجه و ‪ 90‬درجه در هر دو نیم‌کره واقع شده‪ ،‬هوای آن اضافه‬
‫‪2‬‬
‫تر سرد بوده منطقه بارده و یخچالی را تشکیل می‌دهد‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به چند گروه تقسیم شوند‪ .‬هرگروه شکل کرۀ‌زمین را رسم نموده و باالی‬
‫آن در مورد یکی از موضوعات خط استوا‪ ،‬خط سرطان‪ ،‬خط جدی‪ ،‬منطقۀ مدارین‪،‬‬
‫مناطق معتدله و مناطق سرد و بارده با هم بحث نمایند و نتیجۀ مذاکرات خود را در‬
‫پیش‌ روی صنف به دیگران شرح دهند‪.‬‬

‫سوال ها‬ ‫؟‬

‫‪ -1‬خط استوا چیست؟‬
‫‪ -2‬شعاع آفتاب چه وقت باالی دایرۀ استوا عمود می‌تابد؟‬
‫‪ -3‬خط جدی در کدام نیم‌کره واقع شده است؟‬
‫‪ -4‬دایرۀ سرطان را چرا به‌نام دایرة سرطان یاد می‌کنند؟‬

‫فعالیت خارج صنف‬

‫شاگردان جستجو کنند که چه وقت شعاع آفتاب در محل سکونت شان نزدیک به‬
‫عمود و چه وقت بسیار مایل می باشد‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫نیم‌کرۀ شمالی و جنوبی‬ ‫درس چهارم‬

‫قطب شمال و جنوب‬

‫آیا می‌دانید که کشور ما افغانستان در کدام نیم‌کره موقعیت دارد؟‬

‫هرگاه به کرۀ‌زمین توجه شود‪ ،‬خط استوا آن را به دو حصۀ مساوی تقسیم می کند‪ .‬دایرۀ استوا‬
‫که به حیث مبدأ عرض‌البلدها قبول شده صفر درجة عرض‌البلد است‪ ،‬نود درجة عرض‌البلد در‬
‫نیم‌کرۀ ش��مالی و نود درجة عرض‌البلد در نیم‌کرۀ جنوبی وجود دارد؛ اگر دقت ش��ود‪ ،‬خط‬
‫استوا از شمال دریای آمازون در امریکای جنوبی‪ ،‬جهیل وکتوریا در افریقا و جزیرۀ سوماترا‬
‫در آس��یا می گذرد‪ .‬به این ترتیب اکثر حصة قطعات خشکه؛ مثل‪ :‬امریکای شمالی‪ ،‬امریکای‬
‫مرکزی‪ ،‬تمام براعظم اروپا و آس��یا و حصۀ زیاد افریقا در نیم‌کرۀ ش��مالی واقع ش��ده است‪.‬‬
‫انس��ان‌های اولی و مدنیت‌های قدیم نیز در همین براعظم‌ها به‌وجود آمده و انکش��اف کرده‬
‫است‪.‬‬
‫اما در نیم‌کرۀ جنوبی تنها آس��ترالیا‪ ،‬افریقای جنوبی وحصة زیاد امریکای جنوبی و انتارکتیکا‬
‫واقع شده است‪ ،‬از طرف دیگر حصۀ زیاد بحرها در نیم‌کرۀ جنوبی وجود دارد؛ مثال‪ ً :‬بحر هند‪،‬‬
‫‪11‬‬
 ‫حصۀ زیاد بحرالکاهل و حصۀ جنوبی اوقیانوس اطلس در نیم‌کرۀ جنوبی موقعیت دارد‪.‬‬
‫بنابراین نیم‌کرۀ جنوبی را نیم‌کرۀ آبی و نیم‌کرۀ شمالی را نیم‌کرة خشکه نیز یاد می‌کنند‪.‬‬
‫آب و هوای نیم‌کرۀ جنوبی بحری و از نیم‌کرۀ شمالی نسبتاً خشک است و نفوس جهان‪ ،‬بیشتر‬
‫در نیم‌کرۀ شمالی زنده‌ گی دارند‪.‬‬

‫نقشة جهان‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به دو گروه تقسیم شوند و هر گروه در صنف نیم‌کره را در قوس نیم‌دایره تشکیل‬
‫دهند‪ .‬یک گروه نیم‌کرۀ شمالی و گروه دیگر نیمکرۀ جنوبی را تمثیل کنند‪.‬‬

‫سؤال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬در نیم‌کرۀ شمالی کدام قطعات خشکه وجود دارد؟‬
‫‪ -2‬در نیم‌کرۀ جنوبی کدام ابحار موقعیت دارد؟‬
‫‪ -3‬آسترالیا در کدام نیم‌کرۀ واقع است؟‬
‫‪ -4‬افغانستان در کدام نیم‌کرۀ موقعیت دارد؟‬

‫فعالیت خارج صنف‬

‫شاگردان شکل نیم‌کرۀ شمالی و جنوبی را با قطعات خشکه و ابحار در کتابچه‌های‬
‫خود ترسیم کنند‪.‬‬
‫‪12‬‬
 ‫درس پنجم‬
‫قطب شمال و قطب جنوب زمین‬

‫انتارکتیک‬

‫جنوب‬

‫قطب شمال و جنوب‬ ‫آیا می‌دانید که در کدام قسمت زمین شش ماه شب می‌باشد؟‬

‫اگر به شکل کرۀ زمین دقت شود دیده می‌شود که خط استوا از شرق به غرب زمین را به‬
‫دو حصۀ مساوی تقسیم می‌کند که قسمت شمالي آن به‌نام نيمكرة شمالي و قسمت جنوبي‬
‫‌‬

‫آن به‌نام نیم‌کرة جنوبی ياد مي شود‪ .‬خط استوا صفر درجۀ عرض‌البلد بوده که نود درجه در‬
‫شمال و نود درجه در جنوب کره‌زمین وجود دارد؛ اما انتهای نود درجة عرض‌البلدها انجام‬
‫قطب‌های زمین را تشکیل میدهد‪.‬‬
‫‌‬

‫قطب شمال و جنوب‬

‫قطب شمال نقطۀ آخری محور در شمال است که عرض‌البلد آن نود درجۀ شمالی‬
‫است؛همچنین قطب جنوب نقطۀ آخری محور زمین در جنوب است که عرض‌البلد‬
‫آن نود درجۀ جنوبی می باشد‪ .‬از این سبب عرض‌البلد صفر (خط استوا) خیلی طویل‬
‫بوده‪ ،‬عرض‌البلد ‪ 45‬درجه طول متوسط و عرض‌البلد ‪ 90‬درجۀ قطبین کوچک‌ترین‬
‫عرض‌البلدها به شمار می رود که طول آن به صفر می رسد‪.‬‬
‫‪13‬‬
 ‫دايرۀ آرکتیک‬
‫‪1‬‬
‫‪ 66‬درجۀ شمالی‬
‫‪6‬‬ ‫دایرۀ قطب شمال (آرکتیک) عرض‌البلد‬
‫‪2‬‬
‫است‪.‬‬

‫دايرۀ انتارکتیک‬
‫‪1‬‬
‫‪ 66‬درجۀ‬
‫‪6‬‬ ‫دایرۀ قطب جنوب (انتارکتیک) عرض‌البلد‬
‫‪2‬‬
‫جنوبی است‪.‬‬

‫محور زمین‬
‫هرگاه نقطۀ آخری قطب شمالی را به قطب جنوبی وصل نماییم‪،‬خطی که این دو نقطه را‬
‫وصل می‌کند به‌نام محور زمین یاد میشود‪ .‬انجام شمال محور را به نام قطب شمال و انجام‬
‫‌‬

‫جنوب محور را به‌نام قطب جنوب یاد می‌کنند‪ .‬قطب شمال جغرافیایی متوجه به ستارۀ قطب‬
‫‪1‬‬
‫است که محور زمین را از حالت عمود به زاویۀ ‪ 23 2‬درجه طرف راست میالن داده است‪.‬‬
‫قطب شمال جغرافیایی را به استقامت ستارة قطب در موازات به دب اصغر در فضای آسمان‬
‫صاف در شب می‌توانیم تعیین موقعیت نماییم‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به دوگروه تقسیم شوند؛ یک گروه راجع به محور زمين وگروه دیگر راجع‬
‫به قطب شمال با هم بحث نموده؛ سپس نمايندۀ هرگروه نتیجۀ بحث گروه خود را در‬
‫صنف به دیگران شرح دهد‪.‬‬

‫سؤال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬قطب شمال در کدام درجۀ عرض‌البلد قرار دارد؟‬
‫‪ -2‬قطب جنوب در کدام حصۀ زمین واقع است؟‬
‫‪ -3‬ستارۀ قطب به استقامت کدام حصۀ زمین است؟‬
‫‪ -4‬به کدام عرض‌البلد‪ ،‬خط استوا گفته می‌شود؟‬

‫فعالیت خارج صنف‬

‫هر شاگرد شکل کرۀ‌زمین را در کتابچة خود ترسیم کرده‪ ،‬نیمکرۀ شمالی و جنوبی را در‬
‫آن مشخص سازد‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫درس ششم‬
‫عرض‌البلد‬

‫‪N‬‬

‫مدار ‪ 66.5‬درجه شمالی‬

‫مدار ‪ 66.5‬درجة جنوبی‬

‫‪S‬‬

‫عرض‌البلد‬
‫آیا می‌دانید که دايره‌هاي عرض‌البلد چیست و چه اهمیت دارد؟‬

‫دايره ه��اي عرض‌البلد را دایره‌های موازی نیز می‌گویند؛ زیرا تمام این خطوط موازی به خط‬
‫استوا استند که در روی نقشه و مجسمة کره زمین به وضاحت دیده می‌شوند‪.‬‬
‫عرض‌البلد دايره‌هایي را گویند که موازی به خط استوا استقامت شرق‪ -‬غرب را دارند‪ ،‬موازی‬
‫همدیگرنیز بوده و به دايره‌هاي طول‌البلد عمود می باشند‪ .‬چون زمین کروی است‪ ،‬بزرگ‌ترین‬
‫دایره عرض‌البلد‪ ،‬خط استوا است و مبدأ عرض‌البلدها محسوب می‌شود؛ بنابر آن صفر درجه قبول‬
‫شده است‪ .‬عرض‌البلد‌های شمال استوا را عرض‌البلد‌های شمالی گویند که به حرف (‪ )N‬نشان داده‬
‫می شود و عرض‌البلد‌های جنوب استوا را عرض‌البلدهای جنوبی گویند که به حرف (‪ )S‬ارائه‬
‫می ش��ود‪ .‬هر درجة عرض‌البلد به ‪ 60‬دقیقه و هر دقیقه به ‪ 60‬ثانیه تقسیم شده که در نقشهها به‬
‫حساب درجه‪ ،‬دقیقه و ثانیه معرفی می‌شوند‪.‬‬
‫اگر در شکل توجه شود‪ 90‬درجة عرض‌البلد در نیم‌کرۀ شمالی و ‪ 90‬درجه در نیم‌کرۀ جنوبی وجود‬
‫دارد‪ .‬بزرگ‌ترین دایرۀ عرض‌البلد را خط استوا گویند که کرۀ‌زمین را به دو حصۀ مساوی تقسیم‬
‫می‌کند و عبارتند از‪ :‬نیم‌کرۀ ش��مالی و نیم‌کرۀ جنوبی‪ .‬کوچ��ک ترین دایرۀ عرض‌البلد نود‬

‫‪15‬‬
‫زاویۀ تابش آفتاب در ساعت ‪ 12:00‬ظهر‬
‫باالی عرض‌البلد ‪ 34‬درجه و ‪ 32‬دقیقۀ‬
‫کابل در فصلهای مختلف سال‬ ‫ميل زاوية آفتاب در فصل‌هاي مختلف سال‬

‫درجة شمالی و جنوبی است‪ ،‬که طول آن به صفر می رسد باید یادآور شد که باالی دایرۀ استوا‬
‫در اول حمل و میزان و باالی دایرۀ س��رطان در اول سرطان و باالی دایرۀ جدی در اول جدی‬
‫شعاع آفتاب عمود می‌تابد‪.‬‬
‫از همین سبب است که میل اشعۀ آفتاب و موقعیت آن در هر فصل مختلف است‪ .‬توجه‬
‫شود که تفاوت میل اشعة آفتاب‪ ،‬در تغییر فصل‌ها و نشو و نمای نباتات و مناطق اقلیمی اثر مهم‬
‫دارد؛ بهخصوص در مناطق معتدله و مناطق قطبی‪.‬‬
‫‌‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به دوگروپ تقسیم شوند‪ ،‬گروه اول دايره‌هاي عرض‌البلد شمالی و گروه دوم‬
‫دايره‌هاي عرض‌البلد جنوبی را ترسیم کنند؛ سپس از هر گروه یک نفر و اشکال را در‬
‫مقابل صنف به دیگران توضیح نماید‪.‬‬

‫سؤال ها‬ ‫؟‬

‫‪ -1‬دایرۀ استوا را تعريف نمایید‪.‬‬
‫‪ -2‬دايرۀ سرطان از کدام درجه می‌گذرد؟‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 23‬جنوبي‬
‫‪23‬‬ ‫ج)‬ ‫‪ 23‬شمالي‬ ‫‪23‬‬ ‫ب)‬ ‫‪33‬‬
‫‪23‬‬ ‫الف)‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ -3‬دايره‌هاي قطبین کدام عرض‌البلدها را نشان می دهد؟‬
‫فعالیت خارج صنف‬
‫شاگردان دايره‌هاي عرض‌البلد را در يك كره ترسیم کنند و دايره‌هاي مهم آن ‌را نام‬
‫بگیرند‪.‬‬
‫‪16‬‬
 ‫درس هفتم‬
‫دانستن طول‌البلد چه اهميت دارد؟‬

‫طول‌البلد‬
‫آیا می‌دانید که مبدأ طول‌البلدها کدام خط است؟‬

‫بر روی نقشه‌های جغرافیایی خطوطی رسم شده که توسط آن باالی نقشه‪ ،‬هر نقطة روی‬
‫زمین را که خواسته باشیم پیدا کرده می‌توانیم‪.‬‬
‫این خطوط دايره‌هاي طول‌البلد و عرض‌البلد می باشند که به اصطالح کمیات وضعیة‬
‫جغرافیایی نیز یاد می شوند‪ .‬زمین دو قطب دارد؛ قطب شمالی و قطب جنوبی‪ .‬آن خطوط‬
‫فرضی که از قطب شمال شروع شده و تا قطب جنوب می‌رسند به‌نام خطوط طول‌البلد (نصف‬
‫النهار) یاد می‌شوند‪ .‬چون محیط یک دایره (‪ )360‬درجه است بنا بر آن تعداد مجموعی‬
‫طول‌البلدها (‪ )360‬درجه می باشد‪.‬‬
‫خط طول‌البلدی که از شهر گرینویچ لندن میگذرد مبدأ طول‌البلدها بوده و صفر درجه‬
‫‌‬

‫قبول شده است‪ ،‬که (‪ )180‬درجۀ طول‌البلد آن به طرف شرق گرینویچ لندن موقعیت دارد و‬
‫به‌نام طول‌البلدهای شرقی و (‪ )180‬درجۀ دیگر آن که به طرف غرب گرینویچ موقعیت دارد‬

‫‪17‬‬
 ‫به‌نام طول‌البلدهای غربی یاد می‌شود‪ .‬هر  درجة طول‌البلد به ‪ 60‬دقيقه و هر دقيقة آن به‪ 60‬ثانیه‬
‫تقسیم می شود‪.‬‬
‫خطوط طول‌البلد به تنهایی خود تفاوت وقت را در مناطق مختلف جهان نشان می دهد‪.‬‬
‫تقاطع خطوط طول‌البلد و عرض‌البلد یکجا باالی نقشه‌ها موقعیت جاها را نشان می‌دهد‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به گروه ها تقسیم شده‪ ،‬هر گروهی از شاگردان کرۀ‌ زمین را رسم نمایند‬
‫و باالی آن قطب شمال و قطب جنوب‪ ،‬خط طول‌البلد گرینویچ و طول‌البلدهای شرقی‬
‫و غربی را نشان بدهند؛ سپس یک یک نفر به نماینده‌گی از  گروه موضوع را به سایر‬
‫شاگردان در صنف توضیح دهند‪.‬‬
‫سوال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬توسط تقاطع کدام خطوط یک نقطه را باالی نقشه پیدا کرده می‌توانیم؟‬
‫‪ -2‬تعداد مجموعی طول‌البلدها چند درجه است و چرا؟‬
‫‪ -3‬طول‌البلد صفر درجه از کدام شهر مهم می گذرد؟‬
‫‪ -4‬تفاوت وقت در جهان توسط کدام خطوط نشان داده می‌شود‪.‬‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫خلص درس امروز را در پنج سطر در كتابچه‌هاي تان بنويسيد‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫درس هشتم‬
‫حرکت وضعی زمین و نتایج آن‬

‫تابستان نیم‌کرة شمالی‬ ‫زمستان نیم‌کرة شمالی‬

‫كرۀ زمين و سمت حركت وضعي از غرب به شرق‬

‫چه نتایجی از حرکت وضعی زمین به وجود می‌آید؟‬

‫زمی��ن دو نوع حرکت مه��م دارد‪ :‬حرکت وضعی و حرکت انتقال��ی‪ .‬زمین در مدت ‪24‬‬
‫ساعت به دور محور خود می‌چرخد و یک دور کامل خود را تکمیل می‌کند‪ ،‬که این حرکت‬
‫به‌نام حرکت وضعی زمین یاد می‌ش��ود‪ .‬از نتایج حرکت وضعی زمین به وجود آمدن شب و‬
‫روز اس��ت‪ .‬آفتاب همیش��ه در یک طول‌البلد در حالت طلوع و به جهت مخالف آن در یک‬
‫طول‌البل��د در حالت غروب می‌باش��د؛ بنابر اين در تمام طول‌البلدها ش��ب و روز پی هم واقع‬
‫می‌ش��ود‪ .‬کرۀ‌زمین که ش��امل ‪ 360‬درجۀ طول‌البلد است‪ ،‬در مدت ‪ 24‬ساعت از مقابل شعاع‬
‫آفتاب عبور می‌کند؛ بنابراين در مدت یک س��اعت ‪ 15‬درجة طول‌البلد از مقابل شعاع آفتاب‬
‫می‌گذرد‪.‬‬
‫(طول‌البلد) ‪360 ÷24=15‬‬
‫یک درجة طول‌البلد در مدت ‪ 4‬دقیقه از مقابل شعاع آفتاب می‌گذرد‪(.‬دقیقه ) ‪60َ ÷15ْ =َ4‬‬
‫نخست طول‌البلد‌های شرقی از مقابل شعاع آفتاب می‌گذرند و بعد به تعقیب آن طول‌البلدهای‬
‫غربی؛ بنابراين وقت طول‌البلد‌های ش��رقی ناوقت‌تر از طول‌البلدهای غربی می باشد‪ .‬مث ً‬
‫ال‪ :‬شهر‬
‫کابل که در ‪ 69‬درجة طول‌البلد شرقی واقع است و شهر مکۀ معظمه که در طول‌البلد ‪ 40‬درجة‬
‫شرقی موقعیت دارد‪ ،‬تفاوت وقت بین آن‌ها چند ساعت خواهد بود؟‬

‫‪19‬‬
 ‫يك ساعت و پنجاه و شش دقيقه ( َ‪)69ْ-40=29ْ ×4َ=116َ÷60َ =1/56‬‬
‫بنابر اين تفاوت وقت بین کابل و ش��هر مکۀ معظمه یک ساعت و پنجاه و شش دقیقه است که‬
‫در این صورت اگر در کابل ساعت ‪ 1 : 56‬دقیقة بعد از ظهر باشد‪ ،‬در شهر مکة معظمه ساعت‬
‫‪ 12‬ظهر خواهد بود‪.‬‬
‫در ص��ورت پیدا نمودن وقت یک منطق��ه‪ ،‬درجة طول‌البلد آن را از نقش��ه پیدا می‌کنیم؛‬
‫بعد تفاوت هر درجه را با ش��هر خود مقایس��ه می‌کنیم؛ چون هر درجه در چهار دقیقه از مقابل‬
‫آفت��اب می گذرد آن را ض��رب در ‪ 4‬دقیقه میکنیم‪ .‬به این صورت تفاوت وقت بین دو منطقه‬
‫پیدا می‌شود‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به چند گروه تقسیم شوند‪ .‬هرگروه تفاوت وقت بین شهر گرینویچ لندن‬
‫که در صفر درجة طول‌البلد و شهر کابل را که در ‪ 69‬درجۀ شرقی واقع است محاسبه‬
‫کرده‪ ،‬جواب صحیح را در پیش‌ روی صنف شرح دهند‪.‬‬

‫سؤال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬زمین چند نوع حرکت دارد؟‬
‫‪ -2‬حرکت وضعی زمین چگونه یک حرکت است؟‬
‫‪ -3‬در مدت ‪ 24‬ساعت چند درجة طول‌البلد از مقابل شعاع آفتاب می‌گذرد؟‬

‫‪20‬‬
 ‫درس نهم‬
‫حرکت انتقالی زمین‬

‫حركت انتقالي زمين‬

‫آیا می‌دانید که چهار فصل سال در اثر کدام حرکت زمین ب ‌ه وجود می آید؟‬

‫حرکت انتقالی زمین به دور آفتاب صورت می‌گیرد و مدار آن بیضوی است‪ .‬آفتاب در‬
‫یکی از محراقهای بیضوی قرار دارد؛ از این سبب فاصلۀ زمین از آفتاب در تابستان و زمستان‬
‫تفاوت دارد‪ .‬نزدیکترین فاصلة آن به آفتاب ‪ 147‬میلیون کیلومتر و دورترین فاصلة آن ‪152‬‬
‫میلیون کیلومتر است‪ .‬حرکت زمین در باالی مدار به سرعت ‪ 30‬کیلومتر فی ثانیه صورت‬
‫می‌گیرد‪.‬‬
‫• در فصل بهار‪ ،‬اشعۀ آفتاب باالی خط استوا عمود است و آن هم در اول حمل‪.‬‬
‫• در اول سرطان‪ ،‬شروع فصل تابستان‪ ،‬شعاع آفتاب باالی دايرۀ سرطان عمود می تابد‪.‬‬
‫• در اول میزان‪ ،‬فصل خزان‪ ،‬شعاع آفتاب باالی دايرۀ استوا عمود می‌باشد‪.‬‬
‫• در اول جدی‪ ،‬شروع فصل زمستان‪ ،‬شعاع آفتاب باالی دايرۀ جدی عمود می‌باشد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫• از جانب دیگر در اول سرطان شعاع آفتاب از عقب دايرۀ آرکتیک ( ‪ 66‬درجة عرض‌البلد)‬
‫‪2‬‬

‫‪21‬‬
 ‫شمالی مماس می‌گذرد و قطب شمال تماماً تحت اشعۀ آفتاب قرار می‌گیرد؛ اما در قطب جنوب اشعة‬
‫آفتاب ناپدید میشود؛ بنا بر آن در قطب شمال روزهای شش ماه و در قطب جنوب شب‌های شش‬
‫ماه رخ میدهد‪.‬‬
‫• بر خالف در اول جدی شعاع آفتاب از عقب دايرۀ آنتارکتیک ( ‪ 66 1‬درجة عرض‌البلد)‬
‫‪‬‬

‫‪2‬‬
‫جنوبی مماس گذشته قطب جنوب تماماً توسط اشعة آفتاب روشن میگردد و روزهای شش‬
‫ماه در قطب جنوب رونما می‌شود‪ ،‬که این وضع بر خالف قطب شمال می‌باشد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫• اول حمل را اعتدال بهار و اول میزان را اعتدال خزان گویند‪.‬‬
‫• اول سرطان را انقالب شمسی تابستان و اول جدی را انقالب شمسی زمستان مینامند‪.2‬‬
‫رفت و برگشت شعاع آفتاب جانب خط سرطان و خط جدی در دوازده ماه تکمیل میگردد‬
‫و در عرض‌البلدهای متوسط چهار فصل (بهار‪ ،‬تابستان‪ ،‬خزان و زمستان) به وضاحت دیده‬
‫میشود‪.‬‬ ‫‌‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫ش��اگردان حرکت انتقالی زمین را روی کاغذ ترس��یم کنند و راجع به آن در صنف‬
‫برای همصنفان خود توضیح دهند‪.‬‬
‫سؤال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬دايرۀ آرکتیک درکدام حصة زمین واقع شده است؟‬
‫‪ -2‬دايرۀ سرطان چه اهمیت دارد؟‬
‫‪ -3‬اعتدال بهار چیست؟‬
‫‪ -4‬انقالب شمسی تابستان چه وقت صورت می‌گیرد؟‬
‫‪ -5‬روزهای شش ماه در نیم‌کرۀ شمالی چه وقت به‌وجود می‌آید؟‬
‫فعاليت خارج صنف‬
‫مطلبي در ارتباط با حركات زمين تهيه كرده و در صنف ارائه نماييد‪.‬‬

‫‪ .1‬اعتدال بهار را اعتدال ربیعی ‪ Vernal Equinox‬و اعتدال خزان را اعتدال خریف ‪Autumnal Equinox‬‬
‫می‌نامند‪.‬‬
‫‪ .2‬انقالب شمسی تابستان را ‪ Summer Solstice‬یا انقالب سیفی و انقالب زمستان را ‪Winter Solstice‬‬
‫یا شتوی نیز می گویند‪.‬‬
‫‪22‬‬
 ‫خالصة فصل‬
‫‪ -‬جغرافیه علمی است که روابط متقابل انسان و محیط طبیعی را مورد مطالعه قرار می دهد‪ .‬با‬
‫مطالعه علم جغرافیه در مورد مناطق دور دست معلومات صحیح و علمی به دست می‌آوریم‪.‬‬
‫‪ -‬زمین که از جملۀ سیارات نظام شمسی است شکل کروی دارد‪ .‬خط استوا دایرۀ فرضی یی‬
‫است که زمین را به دو نیم‌کرة شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ 23‬درجة عرض‌البلد شمالی موقعیت‬ ‫‪23‬‬ ‫‪ -‬دایرۀ خط سرطان‪ ،‬خطی فرضی یی است که در‬
‫‪2‬‬
‫دارد و در اول سرطان شعاع آفتاب باالی آن عمود می‌تابد‪.‬‬
‫‪ -‬دایرۀ خط جدی‪ ،‬خطی فرضی‌یی است که در ‪ 2323 1‬درجة جنوبی موقعیت دارد و در‬
‫اول جدی شعاع آفتاب باالی آن عمود می‌تابد‪2 .‬منطقة مدارین ساحۀ بین خط سرطان و‬
‫خط جدی است‪ .‬منطقة معتدله شمالی و جنوبی در هر دو نیم‌کره بین خطوط عرض‌البلد‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 66‬درجه واقع شده و اقلیم معتدل دارند‪.‬‬ ‫‪ 23‬درجه و ‪6‬‬ ‫‪23‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 66‬درجۀ قطب شمال و قطب جنوب‬ ‫‪ -‬مناطق سرد در هر دو نیم‌کره بین عرض‌البلد‌های ‪6‬‬
‫‪2‬‬
‫واقع اند‪ ،‬که اقلیم سرد دارند‪.‬‬
‫‪ -‬از خط استوا به طرف شمال را به‌نام نیم‌کرۀ شمالی و از خط استوا به طرف جنوب را به‌نام‬
‫نیم‌کرۀ جنوبی یاد می‌کنند‪ .‬از دایر ۀ قطب شمال (آرکتیک) تا به عرض‌البلد نود درجة‬
‫شمالی را قطب شمال و از دایرة قطب جنوب(آنتارکتیک) تا به عرض‌البلد نود درجة‬
‫جنوبی را قطب جنوب گویند‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 66‬درجۀ شمالی به ‌نام دایرة قطب شمال (آرکتیک) و عرض‌البلد ‪666‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪ -‬عرض‌البلد‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫درجة جنوبی به‌نام دایرۀ قطب جنوب (آنتارکتیک) یاد می شود‪.‬‬
‫‪ -‬محور زمین خط فرضی یی است که قطب شمال و قطب جنوب را به شکل مستقیم با هم‬
‫وصل می‌کند و زمین به دور آن از غرب به طرف شرق می‌چرخد‪.‬‬
‫‪ -‬خطوطی که از شرق به غرب در کرۀ‌زمین امتداد دارند و موازي به خط استوا استند به‌نام‬
‫خطوط عرض‌البلد یاد میشوند كه ‪ 90‬درجۀ آن به طرف شمال خط استوا و ‪ 90‬درجه آن‬
‫به طرف جنوب خط استوا موقعيت دارد‪.‬‬
‫‪ -‬خطوطی که قطب شمال را به قطب جنوب وصل می‌کنند به‌نام طول‌البلد یاد مي شوند‪ .‬خطي كه‬
‫از گرينويچ لندن ميگذرد صفر درجۀ طول‌البلد قبول شده كه ‪ 180‬درجه به‌طرف شرق آن به‌نام‬
‫طول البلدهاي شرقي و ‪ 180‬درجه به‌ طرف غرب آن به‌نام طولالبلدهاي غربي ياد می شوند‪.‬‬
‫‪ -‬زمین در مدت ‪ 24‬ساعت به دور خود چرخ می خورد که این حرکت به نام حرکت وضعی‬
‫زمین یاد می شود و در نتیجه آن شب و روز به وجود می آید‪ .‬زمین در مدت ‪ 365‬روز و‬
‫‪ 6‬ساعت به دور آفتاب می‌چرخد که این حرکت به‌نام حرکت انتقالی زمین یاد می‌شود‬
‫و در نتیجه آن چهار فصل سال به وجود می آید‪.‬‬
‫‪23‬‬
 ‫فصل دوم‬
‫جغرافیای افغانستان‬
‫تان‬ ‫قرغزستان‬
‫کس‬
‫ازب‬
‫ترکمنستان‬
‫تاجکستان‬

‫کابل‬
‫افغانستان‬
‫ايران‬

‫پا‬
‫کس‬
‫تان‬

‫بعد از خواندن این فصل از شاگردان انتظار می‌رود که‪:‬‬

‫• ساختمان طبیعی کشور را بدانند‪.‬‬
‫• با اقلیم افغانستان آشنا شوند‪.‬‬
‫• راجع به کوه‌ها و دریاهای مشهور افغانستان معلومات پیدا کنند‪.‬‬
‫• با حوزه‌های آبگیر افغانستان و بزرگ‌ترین دریاهای آن آشنا شوند‪.‬‬
‫• در مورد جهیل های افغانستان آگاهي يابند‪.‬‬
‫• با نفوس و قوای بشری افغانستان آشنا شوند‪.‬‬
‫• با زبان ها و دین مردم افغانستان آشنا شوند‪.‬‬
‫• با جغرافیای اقتصادی و زراعت در افغانستان آشنا شوند ‪.‬‬
‫• با انواع نباتات صنعتی آشنا شوند‪.‬‬
‫• با نباتات طبی آشنا شوند‪.‬‬
‫• به مالداری و تربیة حیوانات عالقمندی پیدا کنند‪.‬‬
‫• با جنگل ها و علفچرها که ثروت‌های طبیعیاند آشنا شوند‪.‬‬
‫• به منابع معدنی عالقمند شوند‪.‬‬
‫• به اهمیت تجارت پی ببرند‪.‬‬
‫• اهمیت و انواع حمل و نقل را بدانند‪.‬‬
‫از شاگردان انتظار میرود که با خواندن این فصل به اهداف مهارتی ذیل دست یابند‪:‬‬
‫• تحلیل خصوصیت‌های نفوس در افغانستان‬
‫• تفسیر اختالف تراکم نفوس از یک منطقه به منطقةدیگر‬
‫• توزیع ثروت‌های معدنی روی نقشه‬
‫‪24‬‬
 ‫درس دهم‬
‫موقعیت و حدود افغانستان‬

‫به مودل كرۀ زمين نظر اندازيد كه افغانستان در كدام قسمت قارۀ آسيا و جهان موقعيت دارد؟‬

‫افغانستان کشوری است کوهستانی‪،‬که در جنوب بر   اعظم آسیا در نیم‌کرۀ شمالی (از خط استوا به‬
‫طرف شمال) و نیم‌کرۀ شرقی(از خط گرینویچ لندن به طرف شرق) موقعیت دارد‪ .‬مساحت افغانستان‬
‫نقشة سیاسی آسيا‬
‫بيش از ‪ 652000‬کیلومتر مربع است‪ .‬کشور‬
‫ما افغانستان از چهار طرف با خشکه احاطه‬
‫شده است و به بحر آزاد راه ندارد‪ .‬نزدیکترین‬
‫فاصلة آن به بحیره عرب تقریباً به ‪ 400‬کیلو‬
‫متر می‌رسد‪.‬‬
‫به طرف ش��مال افغانستان جمهوریتهای‬
‫تاجکستان‪ ،‬ازبکستان و ترکمنستان آسیایمیانه‬
‫موقعی��ت دارن��د‪ .‬س��رحدات کش��ور ما در‬
‫سمت‌های جنوب و شرق با جمهوری اسالمی‬

‫‪25‬‬
 ‫پاکس��تان به واس��طة خط تحمیلی دیورند نشانی شده اس��ت که مردم افغانس��تان آن‌را به رسمیت‬
‫نشناخته اند‪ .‬به‌طرف غرب کشور ما جمهوری اسالمی ایران موقعیت دارد‪.‬‬
‫در سمت شمال‌شرق‪ ،‬کشور ما به‌ یک فاصلة کم با جمهوری چین هم‌سرحد میباشد‪.‬‬
‫‌‬

‫کشورهای آسیای میانه هم به بحر آزاد راه ندارند؛ از این سبب تجارت آن‌ها از راه افغانستان با‬
‫ممالک جنوبی قارة آسیا صورت می گیرد که این موضوع به موقعیت افغانستان اهمیت خوبی‬
‫می‌دهد‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫از روی نقشه پیدا کنید که افغانستان با کدام کشورها بیشترین سرحد را دارد؛ به ترتیب‬
‫از بیشترین آغاز کنید‪:‬‬
‫• پاکستان‬
‫•‬
‫•‬

‫سؤال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬افغانستان در کدام قسمت بر‌اعظم آسیا موقعیت دارد؟‬
‫‪ -2‬افغانستان در کدام قسمت جهان موقعیت دارد؟‬
‫‪ -3‬مساحت افغانستان چقدر است؟‬
‫‪ -4‬افغانستان محاط به خشکه است یا متصل بحر؟ نزدیکترین فاصلة آن با کدام بحیره و‬
‫چقدر است؟‬
‫‪ -5‬به طرف شمال افغانستان کدام کشورها قرار دارند؟ هریک را نام گرفته‪ ،‬در نقشه نشان‬
‫دهید‪.‬‬
‫‪ -6‬افغانستان به طرف شمال‌شرق با کدام مملکت هم‌سرحد است؟ در نقشه نشان‬
‫دهید‪.‬‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫كشور‌هاي اسالمي همجوار افغانستان را با سمت و موقعيت آن‌ها در كتابچه‌های‌تان‬
‫فهرست نموده‪ ،‬در ساعت درسی آیندة جغرافیه در صنف ارائه دهيد‪.‬‬

‫‪26‬‬
 ‫درس یازدهم‬
‫جغرافیای طبیعی‬

‫نقشۀ طبیعی‬

‫نقشة طبيعي افغانستان‬

‫راجع به وضع طبيعي افغانستان چه مي‌دانيد؟‬

‫به نقش��ه توجه کنید‪ ،‬یک سوم حصة خاک کشور ما کوهستانی بوده و بخشی هم مناطق‬
‫هموار را تشکیل داده است‪.‬‬
‫سلس��له‌کوه های هندوکش‪ ،‬کوه بابا‪ ،‬س��فیدکوه و س��یاه‌کوه‪ ،‬تیربند ترکستان‪ ،‬سپین‌غر و‬
‫تورغر مناطق بلند را تشکیل داده اند‪.‬‬
‫ای��ن کوه ها در نواحی مرکزی‪ ،‬شمال‌ش��رقی و ش��رقی کش��ور قرار دارن��د‪ .‬مناطق بلند‬
‫کوهس��تانی در زمس��تان هوای بسیار س��رد دارد و بارنده‌گی زیاد آن به شکل برف مي‌باشد‪،‬‬
‫برفها در کوه ها ذخیره ش��ده منابع اصلی آب دریاها را در موسم بهار و تابستان برای مناطق‬
‫هموار می سازد‪.‬‬
‫در‌یاهای زیادی از این سلس��له‌کوههاي افغانستان سرچشمه می‌گیرد که مردم برای نوشیدن و‬
‫آبیاری مزارع خود از آب آن‌ها استفاده می‌کنند‪.‬‬
‫در باالی یک تعداد از دریاهای افغانس��تان بندهای برق ساخته شده است تا از یک طرف‬
‫از برق آن‌ها اس��تفاده کنیم و از طرف دیگر از ذخیرۀ آب آن‌ها به آبیاری زمین های زراعتی‬
‫بپردازیم‪.‬‬
‫‪27‬‬
 ‫سطوح مرتفع‬
‫اراضي همواری که در بین کوهها واقع شده و نسبت به مناطق اطراف خود بلندتر باشند به‬
‫نام سطوح مرتفع یاد می‌شوند‪ .‬مشهورترین سطوح مرتفع کشور ما عبارت اند از‪ :‬سطح مرتفع‬
‫پامیر‪ ،‬واخان و سطح مرتفع مرکزی‪.‬‬
‫سطح مرتفع پامیر در مرکز براعظم آسیا موقعیت دارد‪ ،‬که بلندی آن از سطح بحر بین‪6000‬‬
‫الی ‪ 7000‬متر بوده و به نام بام دنیا ش��هرت دارد‪ .‬یک قسمتی از این سطح مرتفع در خاک‬
‫افغانستان واقع است‪.‬‬
‫دشت‌ها‬
‫ساحة جنوب‌غربی کش��ور که دارای آب و هوای گرم و خشک است‪ ،‬بارنده‌گی در آن‬
‫كم اس��ت‪ .‬در این نواحی دشت‌های مارگو‪ ،‬سيستان و بکوا واقع اند‪ .‬دشت های دیگر کشور‬
‫ما عبارت اند از‪:‬‬
‫همدم‌آب در هرات‪ ،‬چمتله در کابل‪ ،‬کیلگی در بغالن‪ ،‬گمبیری در لغمان‪ ،‬دش��ت سقاوه‬
‫در لوگر‪ ،‬دشت توپ در وردک و دشت لیلی در جوزجان‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به سه گروه تقسيم شوند‪ .‬گروه اول در مورد كوههاي افغانستان و شكل افتاده‌گی‬
‫و موقعيت آن‪ ،‬گروه دوم در مورد سطوح مرتفع افغانستان و گروه سوم در مورد دشتهاي‬
‫افغانستان با هم بحث نموده؛ سپس نمايندة هر گروه موضوع را در پيش روي صنف تشريح‬
‫نمايند‪.‬‬

‫سؤال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬مشهورترين كوه‌هاي افغانستان را نام بگيريد‪.‬‬
‫‪ -2‬سطوح مرتفع يعني چه؟ معلومات دهيد‪.‬‬
‫‪ -3‬سطوح مرتفع كشور را نام بگيريد‪.‬‬
‫‪ -4‬بلندترين سطح مرتفع چه نام دارد و چقدر بلندي دارد؟‬
‫‪ -5‬دشت هاي مهم كشور را نام بگيريد‪.‬‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫كوهها‪ ،‬دريا‌ها و دشتهاي محل خويش را نام گرفته‪ ،‬در ساعت درسی آیندة جغرافیه در صنف‬
‫بيان داريد‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫درس دوازدهم‬
‫راجع به اقلیم افغانستان چه مي دانيد؟‬

‫صحرایی گرم‬
‫نیمه صحرایی گرم‬
‫ال خشک‬ ‫کام ً‬
‫خشک معتدل‬
‫ال خشک‬ ‫دو موسمه کام ً‬
‫صحرایی سرد‬
‫نیمه صحرایی سرد (کمتر از شش ماه یخبندی)‬
‫نیمه صحرایی سرد (بیشتر از شش ماه یخبندی)‬
‫استیشن‌های هواشناسی‬ ‫ال خشک‬ ‫موسم سرد کام ً‬
‫ارتفاعات به متر‬ ‫موسم سرد خشک معتدل‬
‫یخچال‌ها‬

‫نقشة اقلیمی افغانستان با خطوط عرض‌البلد‬

‫آیا می‌دانید که کشور ما در کدام منطقة اقلیمی موقعیت دارد؟‬

‫کلمۀ اقلیم ریش��ة التین داشته از کالیما (‪ )Klima‬گرفته شده که مفهوم میالن شعاع آفتاب‬
‫را وانمود می‌کند‪ .‬میالن شعاع آفتاب در نقاط مختلف سطح زمین از هم فرق می‌کند‪.‬‬
‫اقلیم عبارت از مطالعة حد وسط تمام حاالت جوی یک محل در مدت ‪ 30‬سال است که در‬
‫وقت و جای معین اوصاف جداگانه را اختیار می‌کند‪.‬‬
‫افغانستان از نظر موقعيت جغرافيايي و ساختمان طبيعي به شش منطقة اقليمي ذیل تقسیم شده‬
‫است‪:‬‬

‫‪ -1‬اقلیم صحرایی‬
‫نواحی جنوب‌غربی کشور؛ مثل‪ :‬گرشک‪ ،‬نیمروز و جنوب فراه را در بر دارد‪ .‬بارنده‌گی‬
‫در این نواحی کم است و در زمستان برف در آن مناطق نمی بارد‪ .‬گرمی زیاد و بارنده‌گی‬
‫كم از خصوصيات آن است‪.‬‬

‫‪29‬‬
‫مناطق صحرایی افغانستان‬
‫تفاوت هوا بین شب و روز آن زیاد‬
‫است؛ چنانچه هوای شبها خیلی سرد و‬
‫از روزها بسیار گرم می‌باشد‪ .‬دشت‌های‬
‫مارگو‪ ،‬بکوا‪ ،‬خاشرود و سیستان در‬
‫این مناطق واقع اند‪ .‬در این نواحی انواع‬
‫بتههای خاردار که در مقابل خشکی و‬
‫کمی رطوبت مقاومت دارند‪ ،‬می‌رویند‪.‬‬

‫‪ -2‬اقلیم کوهستانی‬
‫ارتفاعات در تغییرات اقلیم سطح‬
‫زمین تأثیر زیاد دارد که منجر به تشکیل اقلیم سرد کوهستانی می شود‪ .‬از اینکه حرارت هوا‬
‫در هر هزار متر ارتفاع حدود شش درجة سانتیگراد کاهش مییابد و میزان بارش برف و باران‬
‫افزایش مییابد‪ .‬به همین دلیل در مناطق بلند کوهستانی با هوای سرد مواجه می شوید‪.‬‬
‫‌‬

‫درخت‌های مدیترانه‌یی‬
‫بخش زیاد بارنده‌گی در این نواحی به صورت برف می‌باشد‪.‬‬
‫این برفها در کوه‌ها ذخیره شده‪ ،‬منبع اصلی‬
‫دریاها را تشکیل می‌دهد‪.‬‬
‫آب و هوای مناطق مرکزی هندوكش و سالنگها‬
‫نمونة این نوع اقلیم در کشور است‪.‬‬

‫‪ -3‬اقلیم مدیترانه‌یی‬
‫منطقۀ اقلیم مدیترانه‌یی تابس��تان خش��ک و‬
‫بسیار گرم دارد‪.‬‬
‫بارنده گ��ی آن اکث��را ً به ش��کل ب��اران در‬
‫زمستان صورت می گیرد‪.‬‬
‫برنج‪ ،‬نیشکر ومیوههای خاندان ستروس در آن‬
‫می روید‪ .‬والیات ننگرهار و لغمان دارای اقلیم‬
‫نوع مدیترانه یی است‪.‬‬

‫‪30‬‬
 ‫درس دوازدهم‬

‫‪ -4‬اقلیم مونسونی‬
‫بعضی مناطق والیات پکتیا‪ ،‬خوست و ننگرهار دارای اقلیم مونسونی است‪ .‬در این نواحی‬
‫در تابستان باران می‌بارد‪.‬هوای مرطوب این نواحی مساعدترین منطقه برای رشد درخت های‬
‫ارچه‪ ،‬بلوط‪ ،‬جلغوزه و قهوه می‌باشد‪ .‬اکثر جنگل های طبیعی وطنما در همین منطقه ها واقع‬
‫شده است‪.‬‬
‫‪ -5‬اقلیم ستپی (علفزار)‬
‫بارنده‌گی در این مناطق بیشتر در زمستان صورت می‌گیرد‪ .‬در این مناطق علفزارها خوب‬
‫نشو و نما دارند‪ .‬این مناطق برای انکشاف زراعت و پرورش حیوانات بسیار مناسب است‪ .‬در‬
‫این مناطق والیات بغالن‪ ،‬قندز‪ ،‬فاریاب‪ ،‬پروان‪ ،‬غزنی‪ ،‬کاپیسا‪ ،‬کابل و هرات شامل اند‪.‬‬

‫تصویر یک علفزار ستپی‬

‫‪ -6‬اقلیم کوهستانی (آلپی)‬

‫مناطق مرتفع بلند که ساحة جنگل ها و درخت ها در آن به پایان رسیده و نباتات به شکل‬
‫علف و بته در آن روییده باشند‪ ،‬اقلیم توندراآلپی را تشکیل می دهند‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫در این مناطق برف زیاد می‌بارد و زمستان آن بسیار سرد و طوالنی و تابستان آن معتدل و‬
‫کوتاه است‪ .‬به دلیل سردی زیاد هوا درخت در آن نمی‌روید‪ .‬مناطق پامیر در بدخشان‪ ،‬نقاط‬
‫ ‬ ‫مرتفع هندوکش و ناور غزنی در این منطقه موقعیت دارند‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به سه گروه تقسیم شوند‪ .‬گروه اول در مورد اقليم و اقليم صحرايي‪ ،‬گروه دوم در‬
‫مورد اقليم كوهستاني و اقليم مديترانه‌يي و گروه سوم در بارۀ اقليم مونسوني‪ ،‬اقليم ستپي و‬
‫اقلیم توندراآلپی‪ ،‬با هم بحث نموده؛ سپس از هر گروه یک یک نفر موضوع خویش را در‬
‫پیش‌روی صنف شرح دهند‪.‬‬

‫سؤال ها‬ ‫؟‬

‫‪ -1‬اقليم را تعريف كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬جدول اقليمي افغانستان را در كتابچه هاي خود تكميل كنيد‪.‬‬
‫پوشش نباتي‬ ‫خصوصيات‬ ‫نام اقليم‬
‫ ‬

‫اقليم صحرايي‬

‫پوشش نباتی مختلف‬

‫اقليم مونسوني‬

‫ميوه‌هاي خاندان ستروس‬ ‫بارنده گي در زمستان‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫محل سكونت شما داراي كدام نوع اقليم ميباشد؟ در چند سطر در كتابچه هاي تان‬
‫بنویسيد و در ساعت درسی آیندة جغرافیه در صنف به همصنفان تان بخوانيد‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫درس سیزدهم‬
‫کوه ها‬

‫کوه های افغانستان‬

‫کوه های افغانستان چه فايده یی براي ما دارند؟‬

‫افغانستان کشوری است کوهستانی‪ ،‬که تقریباً ‪ 1‬حصۀ خاک آن‌ را کوه‌ها در برگرفته‬
‫‪3‬‬
‫است‪ .‬این کوه‌ها بیشتر در ساحۀ مرکزی و شرقی افغانستان موقعیت دارند‪ .‬بعضی از کوه‌های‬
‫وطن ما پوشیده از جنگل است‪ .‬درکوه‌های بلند کشور ما‪ ،‬برف‌های دایمی وجود دارد‪ .‬این‬
‫برف‌ها در فصل های گرم سال آب شده منبع دریا ها را می‌سازند‪.‬‬
‫اگر کوه‌های بلند در افغانستان نمیبود‪ ،‬کشور ما تبدیل به یک بیابان خشک بی‌آب و علف‬
‫می‌شد؛ عالوه بر آن ذخایر بزرگ مواد معدنی از قبیل آهن‪ ،‬مس‪ ،‬سرب‪ ،‬سنگهای قیمتی؛ مانند‪:‬‬
‫یاقوت‪ ،‬الجورد‪ ،‬زمرد و غیره در کوه‌های کشور ما موجود است‪ .‬از این سبب کوه‌ها ثروت طبیعی‬
‫افغانستان محسوب میشوند‪ .‬موقعیت کوه‌ها در آب و هوای یک محل تأثیر زیاد دارد؛ مث ً‬
‫ال‪ :‬در والیت‬
‫ننگرهار سلسله‌کوه سپین‌غر از شرق به استقامت غرب امتداد دارد‪ ،‬که مانع ورود بادهای مونسونی از طرف‬
‫بحر هند در آن منطقه میگردد؛ بنابراين تنها در نقاط بلند سپین‌غر بارندهگی به صورت برف؛ ولی در‬
‫نقاط هموار این والیت بارندهگی کم و به شکل باران صورت می‌گیرد‪ .‬مناطق بلند کوهستانی به نسبت‬
‫جاهای پست‪ ،‬آب و هوای سرد دارند‪ .‬کوه‌ها از لحاظ نظامی هم اهمیت دارند‪.‬‬

‫‪33‬‬
 ‫کوه‌های مهم افغانستان‬
‫‪ -1‬هندوکش‬
‫هندوکش از جملة بزرگ‌ترین کوه‌های افغانستان است كه از پامیر خُ رد در شمال‌شرق‬
‫افغانستان شروع شده به طرف جنوب‌غرب تا درۀ بامیان امتداد دارد‪ .‬این سلسله‌کوه در حصص‬
‫مرکزی ساحۀ وسیعی را در برگرفته است‪ .‬هندوکش برای مطالعة خوب‌تر به دو حصه تقسیم‬
‫شده است‪ :‬هندوکش شرقی و هندوکش غربی‪.‬‬
‫هندوکش شرقی از درۀ زیباک بدخشان تا کوتل خاواک امتداد دارد‪ .‬هندوکش شرقی‬
‫بلندی زیاد دارد و بلندترین قلۀ آن تراجمیر در چترال قرار دارد که‪ 7750‬متر ارتفاع دارد‪.‬‬
‫بلند ترین قُلۀ آن در خاک افغانستان به نام نوشاخ یاد شده که ‪ 7485‬متر از سطح بحر بلندی‬
‫دارد‪.‬‬
‫هندوکش غربی از کوتل خاواک تا درۀ بامیان امتداد دارد که بلندی آن از هندوکش‬
‫شرقی کمتر است؛ از همین سبب عبور و مرور از کوتل های آن نسبتاً آسان‌تر است‪.‬‬
‫کوتل سالنگ به ارتفاع ‪ 3400‬متر و کوتل شیبر به ارتفاع‪ 3200‬متر از کوتل های مشهور‬
‫هندوكش غربي است‪ ،‬که راه عبور و مرور مردم از شمال به جنوب و برعکس آن می‌باشد‪.‬‬
‫کوه های هندوکش‬

‫‪34‬‬
 ‫درس سیزدهم‬

‫‪-2‬کوه بابا‬
‫کوه بابا در مرکز افغانستان از شرق به غرب از کوتل حاجیگک شروع شده تا جنوب‬
‫کوه حصار امتداد دارد‪ .‬بلندترین قلۀ آن به نام شاهفوالدی یاد شده که ‪ 5140‬متر از سطح‬
‫بحر ارتفاع دارد‪ .‬قله های اینکوه اکثر اوقات پوشیده از برف می‌باشد‪ .‬در دامنه‌های شمالی و‬
‫جنوبی آن چراگاه‌های خوبی برای تربیۀ حیوانات وجود دارد‪.‬‬

‫کوه بابا‬

‫‪35‬‬
 ‫‪ -3‬سپین غر‬
‫سپین غر در شرق افغانستان واقع شده‪ ،‬بلندترین قلۀ آن سیکارام است که ‪ 4755‬متر از‬
‫سطح بحر بلندی دارد‪ .‬دامنه های شمالی و جنوبی آن پوشیده از جنگل‌های وسیع طبیعی‬
‫است‪ .‬درۀ معروف خیبر که از لحاظ تاریخی و ارتباطی دارای اهمیت است در این رشتهکوه‬
‫قرار دارد‪.‬‬
‫افغانستان کوه‌های زیادي دارد‪.‬کوه‌های مهم دیگر آن عبارت اند از‪ :‬فیروز کوه یا‬
‫سفید کوه‪ ،‬سیاه کوه‪ ،‬گلکوه‪ ،‬تیربند ترکستان‪ ،‬کوه های سلیمان‪ ،‬چگایی‪ ،‬تورغر و غیره‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫ش��اگردان به سه گروه تقسیم ش��ده‪ ،‬بعد از بحث در موارد ذیل موضوع را در پیش‬
‫‌روی صنف شرح دهند‪.‬‬
‫گروه اول‪ :‬نقش��ۀ افغانستان را رس��م کرده‪ ،‬کوه بابا را در آن نشان داده و در مورد‬
‫آن معلومات دهند‪.‬‬
‫گروه دوم‪ :‬نقش��ة افغانستان را رسم کرده‪ ،‬سپین‌غر را در آن نشان داده و در مورد آن‬
‫معلومات دهند‪.‬‬
‫گروه سوم‪ :‬نقشۀ افغانستان را رسم کرده‪ ،‬كوه هندو كش را در آن نشان داده و در‬
‫مورد آن معلومات دهند‪.‬‬

‫سؤال ها‬
‫‪ -1‬كوه هاي افغانستان بيشتر در كدام منطقه موقعيت دارند؟‬
‫؟‬
‫‪ -2‬چرا دركوه‌هاي بلند برف دايمي وجود دارد؟‬
‫‪ -3‬كوه هندوكش در كدام قسمت وطن ما واقع است؟‬
‫‪ -4‬كوه بابا در كدام قسمت كشور ما واقع است؟‬
‫‪ -5‬كوه سپينغر در كدام قسمت كشور موقعيت دارد؟‬
‫‪-6‬اهميت كوه‌هاي افغانستان را شرح دهيد‪.‬‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫نقشة افغانستان را دركتابچه هاي تان رسم نموده‪،‬كوه‌هاي مهم را از روي نقشۀ كتاب‬
‫تان در آن نشاني كنيد‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫درس چهاردهم‬
‫دریا‌های افغانستان به حيث منابع زراعتي و توليد انرژی‍‍‍‍‬

‫هریرود‬
‫د‬
‫ریا‬
‫یا‬
‫در‬
‫س‬
‫کن‬
‫هام‬
‫ون‬
‫صاب‬

‫نه‬
‫رب‬
‫ری‬

‫غرا‬

‫نقشة دریاهای افغانستان‬

‫آيا آب‌های جاری و دریا ها در یک منطقه به طور مستقیم باالی فعالیت انسان ها تأثیر دارد؟‬

‫در درس کوه‌ها خواندیم که در بسیاری از کوه‌های بلند کشور ما‪ ،‬برف‌های دایمی وجود دارد‪.‬‬
‫این برف ها در فصل گرمای سال آب شده منبع آب دریا‌ها را می‌سازند‪ .‬دریا‌ها در سرچشمه خود خُ رد‬
‫بوده وآب کمی‌دارند‪ .‬در مسیر راه آب چندین دره با هم یکجا شده‪ ،‬دریا بزرگتر شده میرود‪.‬‬
‫طوريكه دریا‌های افغانستان عموماً از ارتفاعات کوه‌های بلند سرچشمه گرفته است‪ ،‬در‬
‫نواحی یی که نشیب دریا زیاد باشد‪ ،‬دارای قوه و نیروی آبی استحصال انرژی برق به اندازۀ‬
‫زیاد است‪ .‬در مسیر هر یک از دریاها در بعضی نواحی امکان ساختمان بندهای تولید برق به‬
‫فاصله‌های چند کیلومتری آن به مشاهده می رسد‪.‬‬
‫اما نسبت به نشيب زیاد اراضی از سرچشمه تا مصب و سنگالخ بودن بستر‪ ،‬دریا‌های‬
‫افغانستان اکثرا ً قابلیت کشتیرانی را ندارند؛ همچنين در كار‌هاي زراعت و ماهيگيري از‬
‫آب درياها استفاده ميشود‪.‬‬
‫دریاهای بزرگ به صورت عموم‌دارای معاونین و شاخهها می‌باشند‪ .‬معاونین دریاها در کنار‬
‫راست  و چپ آن‌ها در جریان بوده‪ ،‬بآلخره آب آن‌ها با دریا‌های بزرگ یکجا میشود‪.‬‬

‫‪37‬‬
 ‫یکجا شدن این دریاهای کوچک با دریای بزرگ به نام سیستم دریاها یاد می‌گردد‪.‬‬
‫علمای جغرافیه‪ ،‬افغانستان را از لحاظ جریان آبهای جاری به ‪ 5‬حوزه آبگیر تقسیم‬
‫نموده اند که عبارت اند از‪:‬‬
‫اول‪ :‬دریاهای حوزۀ کابل‬
‫دوم‪ :‬دریاهای حوزۀ آمو‬
‫سوم‪ :‬دریاهای حوزۀ هلمند‬
‫چهارم‪ :‬دریاهای حوزۀ هریرود‬
‫پنجم‪ :‬دریاهای حوزه‌های بسته‬

‫اول‪ :‬دریاهای حوزۀ کابل‬

‫بزرگ‌ترین دریای این حوزه دریای کابل است که از کوتل اونی کوه پغمان سرچشمه‬
‫گرفته از غرب به طرف شرق جریان دارد‪ .‬از شهرکابل‪ ،‬والیت لغمان و ننگرهار گذشته‪ ،‬در‬
‫قسمت اتک پاکستان به دریای سند می ریزد‪.‬‬
‫معاونین دریای کابل عبارت اند از‪:‬‬

‫‪38‬‬
‫دریای لوگر‪ ،‬پنجشیر‪ ،‬لغمان (الیشنگ و الینگار) و دریای کنر‪ .‬از آب دریای کابل در آبیاری‬
‫زمین‌های زراعتی استفاده می شود‪ .‬بندهای برق ماهیپر‪ ،‬نغلو‪ ،‬سروبی و درونته در مسیر آن‬
‫ساخته شده که از برق آن‌ها‌ برای تنویر شهرهای کابل ‪ ،‬جاللآباد و لغمان استفاده می شود‪.‬‬

‫تصویر‬

‫‪39‬‬
 ‫دوم‪ :‬دریاهای حوزۀ آمو‬
‫دریای آمو که یونانی ها آن ‌را به نام اکسوس و عربها آن ‌را به نام جیحون یاد کرده اند‪،‬‬
‫بزرگ‌ترین دریای این حوزه می باشد‪ ،‬که از پامیر خُ رد سرچشمه گرفته و در جهیل ارال‬
‫می‌ریزد‪.‬‬
‫این دریا از زرقول تا خمآب به طول ‪ 1200‬کیلومتر سرحد طبیعی بین افغانستان و جمهوریهای‬
‫تاجکستان‪ ،‬ازبکستان و ترکمنستان را تشکیل میدهد‪ .‬معاونین آن از خاک افغانستان دریا‌های‬
‫کندز و کوکچه میباشند‪ .‬از آب دریای آمو به نسبت اینکه دریا پایین و زمین‌های مجاور مسیر‬
‫دریا در خاك افغانستان بلند است ‪ ،‬استفاده نمیشود‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به چهارگروه تقسیم شوند‪ .‬دوگروه دربارۀ دریاهای حوزۀ آمو و دو گروه در‬
‫مورد دریاهای حوزۀ کابل طور جدا گانه با هم بحث نموده‪ ،‬نمایندۀ هر گروه موضوع‬
‫را در پیش‌روی صنف تشریح نماید‪.‬‬

‫سوال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬دریاها از چهطور كوه ها سرچشمه مي گيرند؟‬
‫‪ -2‬آيا آب دريا دفعتاً زياد مي شود؟‬
‫‪ -3‬از درياها چه استفاده ميكنيم؟‬
‫‪ -4‬چرا دريا‌هاي افغانستان قابل كشتي‌راني نيستند؟‬
‫‪ -5‬در نواحي یی كه دريا نشيب زياد داشته باشد از آن چه استفاده كرده مي توانيم؟‬
‫‪ -6‬حوزه‌هاي آبگير افغانستان را نام ببريد‪.‬‬
‫‪ -7‬دريای آمو سرحد طبيعي بين افغانستان و كدام كشورها را ميسازد؟‬
‫‪ -8‬درياي كابل از كدام كوه سرچشمه گرفته و سمت جريان آن به كدام طرف ميباشد؟‬
‫‪ -9‬معاونين درياي كابل را نام ببريد‪.‬‬
‫‪ -10‬از آب دريای كابل چه استفاده صورت مي گيرد؟‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫در بارۀ اهمیت درياهاي منطقة خويش معلومات تهيه كنيد و به صنف ارائه دهيد‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫درس پانزدهم‬
‫دریاهای سایر حوزه های افغانستان‬

‫ا‬
‫در‬
‫سک‬
‫ن(‬
‫ها‬
‫رو‬
‫ت)‬

‫خا‬
‫هام‬ ‫شر‬
‫ود‬
‫ون‬
‫ص‬
‫ابر‬
‫ی‬

‫درياي هلمند و معاونين آن‬

‫آيا با طويلترين درياي افغانستان آشنا استيد؟‬

‫سوم‪ :‬دریاهای حوزۀ هلمند‬

‫بزرگ‌ترین و طویل‌ترین دریای افغانستان دریای هلمند است‪ ،‬که از دامنه‌های غربی کوتل‬
‫اونی کوه پغمان سرچشمه گرفته به طرف جنوبغرب جریان دارد‪ .‬طول آن ‪1400‬کیلومتر‬
‫است‪ .‬معاونین آن‪ ،‬دریاهای موسی قلعه‪ ،‬ارغنداب‪ ،‬ترنک و ارغستان میباشند‪.‬‬
‫بعضي از درياها با هلمند یکجا نشده و در جهیل سیستان می ریزند که عبارت اند از‪:‬‬
‫خاشرود‪ ،‬فراه رود و ادرسکن یا هاروت‪ .‬در کنار دریای هلمند در منطقۀ گرشک نهر بغرا‬
‫اعمار گردیده است‪ .‬این نهر مناطق نادعلی و دشتی را که در غرب قلعۀ بست واقع است‬
‫آبیاری می کند‪.‬‬
‫چهارم‪ :‬دریا های حوزۀ هریرود‬
‫مهم‌ترین دریای این حوزه‪ ،‬هریرود است که از غرب کوه بابا سرچشمه گرفته از شرق‬

‫‪41‬‬
 ‫به طرف غرب جریان دارد‪ .‬این دریا از اسالم قلعه تا ذوالفقار سرحد طبیعی بین افغانستان‬
‫و ایران را تشکیل می دهد‪ .‬هریرود در مسیر خود والیت هرات را سرسبز میسازد‪ .‬دریای‬
‫مهم دیگر این حوزه دریای مرغاب می‌باشد‪.‬‬

‫پنجم‪ :‬دریا های حوزه های بسته‬

‫دریا هایی که از مناطق مرتفع کوهستانی سرچشمه گرفته و در یک مسیر بسته جریان دارند‬
‫و با دریای دیگرییکجا نمی شوند‪ ،‬به‌نام دریا های حوزۀ بسته یاد می شوند مانند‪ :‬دریای غزنی‬
‫که بعد از عبور از شهر غزنی به آب ایستادۀ غزنی می‌ریزد‪ .‬دریاهای دیگر این حوزه عبارت‬
‫اند از‪ :‬دریای بلخاب‪ ،‬دریای سمنگان‪ ،‬دریای اندخوی و دریای قیصار‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به سه گروه تقسیم شوند و هرگروه در مورد یکی از موضوعات ذیل با هم‬
‫بحث نموده و نمایندة هر گروه موضوع خویش را در پیش‌روی صنف توضیح نماید‪.‬‬
‫‪ -‬دریا های حوزۀ هلمند‬
‫‪ -‬دریا های حوزۀ هریرود‬
‫‪ -‬دریا های حوزه های بسته‬

‫سوال ها‬ ‫؟‬

‫‪ -1‬طويل‌ترين دريای افغانستان كدام است و چند کیلومتر طول دارد؟‬
‫‪ -2‬معاونين درياي هلمند را نام بگيريد‪.‬‬
‫‪ -3‬درياهايی كه به شكل مستقل جريان دارند و در جهيل سيستان ميريزند آن‌را نام‬
‫بگيريد‪.‬‬
‫‪ -4‬از درياي هلمند تا اكنون چه استفاده هایی صورت گرفته است؟‬
‫‪ -5‬هريرود ازكدام كوه سرچشمه گرفته و كدام واليت را سرسبز مي سازد؟‬
‫‪ -6‬هريرود سرحد طبيعي بين كدام كشورها را تشكيل ميدهد؟ آن كشور ها را نام بگيريد‪.‬‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫دريا هاي حوزه هاي باز مثل هلمند و ‪ ...‬را با دريا هاي حوزه هاي بسته مقايسه كنيد و‬
‫معلومات خود را در صنف ارائه دهيد‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫درس  شانزدهم‬
‫در بارۀ جهیل های افغانستان چه مي دانيد؟‬

‫آيا تاكنون در محيط اطراف خود با آب ايستاده كه از چهار طرف به واسطة خشكه احاطه‬
‫شده باشد رو به رو شده ايد و ميدانيد كه به آن چه ميگويند؟‬

‫آب ايستاده‌یی را كه چهار طرف آن خشكه باشد جهيل مي نامند‪ .‬وطن ما افغانستان در‬
‫بعضی نواحی دارای حوزه‌های بسته بوده که باعث به وجود آمدن جهیل ها گردیده است‪.‬‬
‫خرد وبعضی بزرگ میباشند‪.‬‬ ‫بعضی از این جهیل‌ها از لحاظ مساحت ُ‬
‫یک تعداد از این جهیل‌ها در مناطق بلند و مرتفع از آب های یخچالی به وجود آمده و‬
‫برخی در مناطق هموار و کم ارتفاع‪ ،‬آبریزة دریا‌های منطقه یی را تشکیل داده و به نام های‬
‫مختلفی چون هامون‪ ،‬کول‪ ،‬آب ایستاده و یا جهیل یاد می شوند‪.‬‬
‫هامون سیستان‬
‫هامون هلمند‪ ،‬هامون صابری‪ ،‬هامون پوزک و گود زیره درگوشة جنوب غرب کشور‬
‫در والیت نیمروز‪ ،‬آبریزة دریاهای منطقه یی را تشکیل میدهند‪ .‬ساحل این هامون ها نظر‬
‫‌‬

‫به وضع آب خیزی دریاها فرق می‌کند‪.‬‬

‫هامون هلمند قسمتی از سرحد طبیعی بین افغانستان و ایران را تشکیل داده است‪ .‬طوری‬

‫‪43‬‬
 ‫که یک قسمت آن به افغانستان و یک بخش دیگر آن به ایران تعلق دارد‪.‬‬
‫جهیل شیوا‬
‫جهیل شیوا در والیت بدخشان موقعیت دارد‪ .‬آب آن صاف بوده در موسم زمستان یخ‬
‫می بندد‪ .‬ارتفاع جهیل شیوا از سطح بحر ‪ 3050‬متر میباشد‪.‬‬
‫‌‬

‫جهيل زرقول‬
‫جهیل زرقول یا زرکول در سطح مرتفع پامیر در قسمت خط سرحدی بین افغانستان و‬
‫تاجکستان واقع است‪ .‬این جهیل منبع اول آب دریای پامیر و آمو را تشکیل می دهد‪ .‬طول‬
‫ساحل شمالی آن شش کیلومتر و از ساحل جنوبی آن ده کیلومتر و عرض آن چهار و نیم‬

‫‪44‬‬
 ‫درس  شانزدهم‬

‫کیلومتر است‪ .‬این جهیل هم یخچالی بوده در اکثر وقت سال آب آن منجمد و یخ بسته‬
‫می باشد‪.‬‬

‫جهیل چقمقتین‬
‫این جهیل هم در پامیر موقعیت دارد‪ .‬دریای واخان از این جهیل سرچشمه می‌گیرد‪.‬‬
‫طول این جهیل هفده کیلومتر و عرض آن دو و نیم کیلومتر است‪ .‬اطراف آن سرسبز و‬
‫شاداب بوده‪ ،‬چراگاه حیوانات مردم قرغز را تشکیل داده است‪.‬‬

‫آب ایستادۀ غزنی‬

‫به سمت جنوب والیت غزنی موقعیت دارد و دریای غزنی به آن می ریزد‪ .‬آب این جهیل‬
‫طعم خوب ندارد‪.‬‬
‫جهیل نمکسار هرات در بین خط مرزی افغانستان و ایران موقعیت دارد‪ .‬آب آن نمکی بوده‪،‬‬
‫از آن نمک استحصال می‌کنند‪.‬‬
‫عالوه بر جهیل های فوق‪ ،‬یک تعداد بندهای طبیعی که جهیل‌های خُ رد منطقه یی را تشکیل‬
‫داده اند نیز در کشور ما وجود دارند‪ ،‬که مناظر زیبا و جالبی را تشکیل می دهند؛ مانند‪ :‬بند امیر‬
‫(بند هیبت‪ ،‬پنیر‪ ،‬جداسل‪ ،‬پودینه و ذوالفقار) در والیت بامیان که این ها همه به نام بند امیر یاد‬
‫می شوند‪.‬‬

‫‪45‬‬
 ‫فعالیت داخل صنف‬
‫شاگردان به چهار گروه تقسیم شوند‪ .‬گروه اول در مورد جهيل ها و طرق به وجود‬
‫آمدن آنها‪ ،‬گروه دوم در مورد هامون سيستان و آب ايستادۀ غزني‪ ،‬گروه سوم در‬
‫بارة جهيل هاي واليت بدخشان (شيوا‪ ،‬زرقول و چقمقتين) و گروه چهارم در مورد بند‬
‫امير با هم بحث كنند و نتيجة بحث های خود را به نوبت در پيش روي صنف شرح‬
‫دهند‪.‬‬

‫سؤال ها‬ ‫؟‬

‫‪ -1‬جهیل را تعريف كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬جهیل های مناطق مرتفع و مناطق پست از هم چه تفاوتی دارند؟‬
‫‪ -3‬جهیل‌ها به کدام نام ها و اصطالحات یاد میشوند؟‬
‫‪ -4‬هامون هلمند قسمتی از سرحد بین کدام کشورها را تشکیل نموده است؟‬
‫‪ -5‬جهیل زر قول در کدام قسمت افغانستان واقع است؟‬
‫‪ -6‬کدام دریا از جهیل زرقول سرچشمه می گیرد؟‬
‫‪ -7‬بند امیر در کدام قسمت افغانستان موقعیت دارد؟‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫جهيل هايی را كه خود تان ديده ايد نام گرفته‪ ،‬در مورد آن‌ها چند سطر در كتابچه هاي تان‬
‫بنویسيد و در ساعت درسی آینده جغرافیه در صنف به همصنفان تان ارائه دهید‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫درس هفدهم‬
‫جغرافیای بشری‬

‫علم جغرافيه به شاخه‌هاي مختلفي تقسيم مي شود كه يكي از آن شاخه هاي اصلي جغرافياي‬
‫بشري است‪ ،‬كه در موضوعاتی چون نفوس‪ ،‬اقوام‪ ،‬زبان ها‪ ،‬دين ها و‪ ...‬بحث مي كند‪.‬‬

‫نفوس‬
‫افغانستان سرزمين پهناوري است كه تقریباً ‪ 30‬ميليون نفر جمعيت دارد‪ .‬در سال ‪ 1393‬تراكم‬
‫نفوس افغانستان ‪ 46‬نفر در هر كيلومتر مربع بود‪ .‬پراگندهگي نفوس در افغانستان در تمام جاها‬
‫يكسان نيست‪.‬درمناطق شرقي تراكم زياد و در مناطق جنوب غربي و مركزي تراكم نفوس كم‬
‫است‪ ،‬باشنده گان کشور بنابر عوامل مختلف سیاسی‪ ،‬اقتصادی و اقلیمی از قریه ها و دهات به‬
‫سوی شهرها مهاجرت می‌کنند‪ ،‬که این امر سبب تراکم نفوس درشهر ها گردیده است‪.‬‬
‫اقوام‬
‫‪ -‬کدام اقوام در افغانستان زندهگی می‌کنند؟‬
‫کشور عزیز ما افغانستان به‌نام دولت جمهوری اسالمی و مردم وطن ما همه افغان نامیده میشوند‪.‬‬
‫‌‬

‫از لحاظ جغرافیای بشری‪ ،‬افغانستان از اقوام مختلفی چون‪ :‬پشتون‪ ،‬تاجک‪ ،‬هزاره‪ ،‬ازبک‪،‬‬
‫ترکمن‪ ،‬بلوچ‪ ،‬نورستانی وغیره تشکیل یافته است‪ .‬پشتونها و تاجكها که از جمله نژاد آریایی‬

‫‪47‬‬
 ‫این سرزمین می‌باشند‪ ،‬تقریباً در تمام نواحی کشور زنده‌گی می‌کنند‪   .‬هزاره‌ها‪ ،‬ازبکها و‬
‫ترکمنها نیز از جملة اقوام دیگر افغانستان اند که زیادتر در مرکز و مناطق شمال افغانستان‬
‫‌‬

‫زنده‌گی می‌کنند‪ .‬نورستانی‌ها و پشه‌یی‌ها نیز از جملة اقوامي آریایی اند که در والیات شرقی‬
‫زنده‌گی دارند؛ همچنان بلوچ ها هم از جملۀ باشنده گان اصلی مملکت اند که به زبان بلوچی‬
‫صحبت و در جنوب غر ب افغانستان زنده‌گی می‌کنند‪.‬‬
‫زبان ها‬
‫در افغانستان بیش از سی زبان و لهجه وجود دارد که بعضی از آن‌ها عبارت اند از‪ :‬پشتو‪ ،‬دری‪،‬‬
‫ازبکی‪ ،‬ترکمنی‪ ،‬بلوچی‪ ،‬پراچی‪ ،‬منجی‪ ،‬واخی‪ ،‬زیباکی‪ ،‬اشکاشمی‪ ،‬پشهیی‪ ،‬نورستانی‪ ،‬تیرایی‪،‬‬
‫جتی‪ ،‬سندی‪ ،‬پنجابی و غیره که از میان آن‌ها دو زبان پشتو و دری که اکثریت مردم کشور ما‬
‫با آن‌ها آشنایی دارند‪ ،‬زبانهای رسمی وطن ما ميباشند‪ .‬زبان های محلی مانند‪ :‬ازبکی‪ ،‬ترکمنی‪،‬‬
‫بلوچی‪ ،‬نورستانی و پشه یی در مناطق خود به حیث زبان سوم رسمیت دارند‪.‬‬
‫دین‬
‫مردم وطن ما پیرو دین مقدس اسالم استند‪.‬اکثریت مردم ما پیرو مذهب حنفی اند و عده یی‬
‫از پیروان مذاهب جعفری و اسماعیلیه هم در این کشور زیست دارند؛ همچنان یک تعداد اهل‬
‫هنود هم در افغانستان زنده‌گی می‌کنند‪.‬‬
‫فعاليت داخل صنف‬
‫شاگردان به چهار گروه تقسيم شوند‪ .‬هرگروه در مورد يكي از موضوعات جغرافياي‬
‫بشري چون‪ :‬نفوس‪ ،‬اقوام‪ ،‬زبان ها و دين مردم افغانستان با هم بحث و مذاكره نموده‪،‬‬
‫یک يك نفر از هر گروه نتیجه بحث ها را در پيش روي صنف تشريح نمايد‪.‬‬

‫سؤال ها‬ ‫؟‬

‫‪ -1‬تراکم نفوس در کدام مناطق افغانستان زیادتر و در کدام مناطق کم تر است؟‬
‫‪ -2‬تعداد زبان ها در افغانستان چقدر است؟ چند زبان مهم را نام بگيريد‪.‬‬
‫‪ -3‬زبان‌هاي رسمي افغانستان را نام بگيريد‪.‬‬
‫‪ -4‬پيروان كدام اديان در افغانستان زيست دارند؟‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫در واليت و محل زندهگي شما مهاجرت از روستا به شهر زياد است يا برعكس؟ آن را‬
‫در چند سطر بنویسيد و به صنف ارائه دهيد‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫درس هژدهم‬
‫جغرافياي اقتصادي افغانستان‬

‫فعالیت زراعتي افغانستان‬

‫آيا مي دانيد كه زراعت در افغانستان چه اهمیتی دارد؟‬

‫از تصاویر چه آموختيد؟‬
‫شخم زمین به وسیلة تراکتور‬ ‫رش��د و نموی نباتات به هوا‪ ،‬آب‪ ،‬خاک‪،‬‬
‫آفتاب و مواد غذایی مفید و مختلف ضرورت‬
‫دارد‪ .‬خاک زمین بستر نباتات بوده و در خود‬
‫مواد مختلفۀ غذايي را دارا اس��ت‪ .‬افغانس��تان‬
‫کش��وري اس��ت که ‪ 85‬فیصد م��ردم آن از‬
‫محصوالت زراعتی امرار حیات می‌کنند‪ .‬شیوۀ‬
‫زراعت در کش��ور ما از دوران آريايي ها تا به‬
‫حال به ش��کل عنعنوی قلبه توسط حیوانات و‬
‫کار پرزحمت توسط دست و بازوی دهقان‬

‫‪49‬‬
 ‫صورت میگیرد‪.‬‬
‫حاصالت زراعتی در سرزمین ما شامل حبوبات‪ :‬گندم‪ ،‬جو‪ ،‬جواری‪ ،‬برنج‪ ،‬ارزن‪ ،‬لوبیا‪،‬‬
‫نخود‪ ،‬ماش‪ ،‬مشنگ‪ ،‬باقلی وغيره مي باشد‪.‬‬
‫گندم‬
‫زرع گندم به شکل آبی و للمی‌در فصل خزان و بهار در زمینهای زراعتی انجام مییابد‪.‬‬
‫گندم خزانی در مناطق گرم سیر در ارتفاع ‪ 2500‬متر و گندم بهاری به شکل آبی و للمی تا‬
‫ارتفاع ‪ 3300‬متر زرع می گردد‪ .‬در مناطق سردسیر در یک سال یک فصل یا دو فصل حاصل‬
‫به دست می‌آید و در بعضی مناطق گرم سیر؛ مثل‪ :‬ننگرهار در یک سال از زمین های زراعتی‬
‫تا سه فصل حاصل گیری صورت می گیرد‪.‬‬
‫گندم للمی‌در برج حوت و حمل در دامنه‌های تپه ها و زمینهای هموار کشت می‌شود که‬
‫از آب باران‌های بهاری سیراب می‌گردد‪.‬‬
‫افغانستان با داشتن ‪ 66‬میلیون هکتار زمین فقط تا به حال ‪ 3.37‬میلیون هکتار زمین آن‬
‫برای کشت گندم اختصاص داده شده است‪.‬‬
‫مزارع گندم‬

‫‪50‬‬
 ‫درس هژدهم‬

‫تولید مجموعی غله در سال ‪1386‬هـ ‪ .‬ش‪ 5.6 .‬میلیون تن حساب شده و غرض خوراکۀ‬
‫جمعیت کشور به تورید ‪ 527‬هزار تن گندم دیگر ضرورت بود‪ .‬با استفاده از ماشینآالت‬
‫زراعتی محصوالت گندم در هر هکتار زمین ‪ 2.6‬تن بوده و تولید گندم در سطح مجموعی‬
‫افغانستان در سال ‪1386‬هـ‪ ..‬ش‪ .‬به ‪ 4.5‬میلیون تن افزايش يافته است‪.‬‬
‫برنج‬
‫به نظر شما اهمیت برنج به حیث مواد غذایی مردم چه است؟‬
‫زرع برنج باریک و لک که از جملۀ مواد غذایی مردم ما بعد از گندم شمرده می شود‪،‬‬
‫در ساحۀ ‪ 214‬هزار هکتار زمین صورت می‌گیرد‪ .‬زرع نبات برنج در مناطقی که اقلیم گرم‬
‫و مرطوب و آب فراوان باشد خوب حاصل می دهد؛ بنابراین برنج باریک باره بغالن‪ ،‬برنج‬
‫پشد کنر‪ ،‬برنج باریک لغمان‪ ،‬برنج مناطق خانآباد کندز و مزار شریف از شهرت بیشتری‬
‫برخوردار است‪.‬‬
‫تصویر کشت برنج‬

‫‪51‬‬
 ‫جواری‬
‫جواری از جملۀ مواد خوب غذایی مردم وطن ما‬
‫است که زرع آن در ارتفاع ‪ 2600‬مترصورت گرفته و‬
‫ساحۀ کشت آن ‪ 500‬هزار هکتار زمین را در بر می‌گیرد‪.‬‬
‫زرع جواری حد اکثر در والیات وردک‪ ،‬لوگر‪ ،‬پکتیا و‬
‫ننگرهار صورت می گیرد‪.‬‬

‫محصول جواری‬

‫فعاليت داخل صنف‬

‫شاگردان به سه گروه تقسيم شوند‪ .‬هرگروه در مورد يكي از فعاليت‌هاي زير با هم‬
‫بحث و گفتگو كنند و يك یک نفر به نماينده‌گي از گروه خویش نتیجۀ مذاكرات‬
‫خود را در پيش روي صنف شرح دهند‪:‬‬
‫‪ -‬راجع به كشت گندم معلومات دهند‪.‬‬
‫‪ -‬راجع به كشت برنج درکشور معلومات ارائه کنید‪.‬‬
‫‪ -‬راجع به كشت جواري معلومات دهید‪.‬‬

‫سؤال ها‬ ‫؟‬

‫‪ -1‬از مهمترين محصوالت زراعتي كشور نام بگيريد‪.‬‬
‫‪ -2‬به كدام دليل گفته مي توانيد كه افغانستان يك كشور زراعتي است؟‬
‫‪ -3‬در مورد گندم آبي و زمان كشت آن‪ ،‬چه میدانید؟‬
‫‌‬

‫‪ -4‬در مورد كشت گندم للمي معلومات ارائه کنید‪.‬‬

‫‪ -5‬در مورد كشت برنج و انواع آن در کشور چه مي دانيد؟‬
‫‪ -6‬گندم آبي و گندم للمي از هم چه فرقی دارند؟‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫در منطقۀ شما كدام محصوالت زراعتي كشت ميشوند؟ معلومات خود را به همصنفان تان‬
‫ارائهکنید‪.‬‬
‫‪52‬‬
 ‫درس نزدهم‬
‫نباتات صنعتی و طبي‬

‫مزارع کشت پنبه‬

‫آیا می دانید که درکشور ما کدام نباتات صنعتی کشت می گردند‪.‬‬

‫الف‪ :‬نباتات صنعتي‬

‫به نظر شما‪ ،‬نباتات صنعتي در اقتصاد كشور چه اهميتي را دارا می‌باشد؟‬
‫نباتات صنعتي در وطن ما حد اکثر شامل پنبه‪ ،‬لبلبو‪ ،‬نيشكر و‪ ...‬می‌باشد‪.‬‬

‫‪ -1‬پنبه‬
‫پنبه ش��امل تریشه به‌نام لیفه و پنبهدانه می باشد که در فابریکه های نساجی از هم جدا ساخته‬
‫ش��ده و از لیفۀ محلوج آن در فابریکه های نس��اجی اقس��ام تکه‌هاي نخي‪ ،‬ش��طرنجي‪ ،‬جوال و‬
‫ريس��مان مي س��ازند و همینگونه از پنبه دانۀ آن روغن نباتی‪ ،‬صابون کاالش��ویی و از تفالة آن‬
‫کنج��ارة حیوانی تهیه می‌گردد‪ .‬قب��ل از نا آرامی های چند دهة اخیر در کش��ور ما فابریکه‌های‬
‫نس��اجی بگرامی‪ ،‬گلبهار‪ ،‬پلخمری‪ ،‬کندز‪ ،‬مزار ش��ریف‪ ،‬بلخ‪ ،‬هرات‪ ،‬هلمند‪ ،‬قندهار و ننگرهار‬
‫فعالیت داشتند که پارچه های گوناگون نخی را تولید میکردند‪.‬‬
‫نبات پنبه در برج ثور کش��ت ش��ده و در اواخر خزان به درجه‌هاي اول‪ ،‬دوم‪ ،‬سوم و چهارم‬
‫‪53‬‬
 ‫توسط دست چیده و جدا می شود‪.‬‬
‫نب��ات پنب��ه در بهار پر باران و تابس��تان گرم حاصل خوب می دهد‪ .‬والیات��ي که نبات پنبه در‬
‫آن کش��ت می‌گردد عبارت اند از‪ :‬بغالن‪ ،‬کندز‪ ،‬تخار و بدخش��ان که حد اکثر نود فیصد پنبة‬
‫کش��ور را تهیه می‌کنند‪ .‬نبات پنبه در والیات س��منگان‪ ،‬بلخ‪ ،‬هرات‪ ،‬هلمند‪ ،‬ننگرهار‪ ،‬لغمان‪،‬‬
‫پروان و کاپیسا نیز زرع می شود‪ .‬یک قسمت پبنة محلوج در بازار‌های داخلی کشور به فروش‬
‫می‌رسد‪.‬‬
‫‪ -2‬لبلبو‬
‫زمين هایي كه داراي مواد آهكي و بدون سنگ مي باشند براي كشت لبلبو مناسب اند؛ چنانچه‬
‫س��احۀ وسیع کش��ت آن در والیت های بغالن و کندز می باشد‪ .‬در فابریکۀ قند بغالن از لبلبو‬
‫بوره و از تفالة آن کنجاره برای حیوانات تهیه می‌کنند‪.‬‬
‫‪ -3‬نیشکر‬
‫نبات نیش��کر در مناطقی که دارای هوای گرم و مرطوب و آب فراوان باشد مي رويد‪ .‬اين‬
‫نبات بيش��تر در والیات ننگرهار‪ ،‬لغمان و کنر زرع می شود که از آن ُگر تولید می گردد و از‬
‫تفالۀ آن بهحیث خوراکۀ حیوانات اس��تفاده می شود‪ .‬در این اواخر قلمۀ آن از هند وارد شده‬
‫است و در والیات کندهار و هلمند نیز زرع می‌شود‪.‬‬

‫کشتزار نیشکر‬

‫‪54‬‬
 ‫درس نزدهم‬

‫ساحۀ کشت به جریب‬ ‫نام نبات‬ ‫شماره‬

‫‪272870‬‬ ‫پنبه‬ ‫‪1‬‬

‫‪22590‬‬ ‫لبلبو‬ ‫‪2‬‬
‫‪11840‬‬ ‫نیشکر‬ ‫‪3‬‬
‫جدول شماره‪ :1‬نباتات صنعتی‬
‫ب‪ -‬نباتات طبی‬
‫از نباتات طبي چه فايده هايی گرفته مي شود؟‬
‫در جملۀ نباتات طبی زعفران‪ ،‬جوانی و بادیان در زمین‌های زراعتی کشت شده و متباقی‬
‫نباتات؛ مثل‪ :‬شيرین بویه‪ ،‬هنگ‪ ،‬کاسنی‪ ،‬پنیرک‪ ،‬مستار‪ ،‬اسپند‪ ،‬ختمی‪ ،‬خاکشیر‪ ،‬شیر‬
‫خشت‪ ،‬گربه خورک‪ ،‬ملنگان‪ ،‬اسفرزه‪ ،‬پیاز و سیرکوهی‪ ،‬زیره و‪ ...‬تماماً به شکل خودرو‬

‫‪55‬‬
 ‫در دامنه‌های کوه ها‪ ،‬تپه ها‪ ،‬دشت ها و کنار جویبارها و در مزارع زراعتی می رویند و به‬
‫حیث ادویة شفا بخش در طبابت یونانی در بازارهای داخلی به فروش می رسند‪.‬‬
‫زعفران‪ ،‬شیرین بویه‪ ،‬هنگ‪ ،‬زیره و بعضی نباتات طبی دیگر اقالم مهم صادراتی کشور‬
‫ما را تشکیل میدهند‪.‬‬
‫‌‬

‫فعاليت داخل صنف‬

‫شاگردان به سه گروه تقسيم شوند‪ .‬گروه اول در مورد پنبه و طرق استفاده از آن‪،‬‬
‫گروه دوم در بارۀ لبلبو و نيشكر و استفاده از آن ها وگروه سوم در مورد نباتات طبي‬
‫و استفاده از آن‌ها شیرین ها بحث نموده‪ ،‬از هر گروه يك نفر به نماينده گي از گروه‬
‫خويش نتايج بحث خود را در پيش روي صنف براي همصنفان خود بيان كند‪.‬‬

‫سؤال ها‬ ‫؟‬

‫‪ -1‬والياتي را كه پنبه در آن‌ها كشت مي شود‪ ،‬نام بگيريد‪.‬‬
‫‪ -2‬از نبات پنبه چه استفاده صورت می‌گیرد؟‬
‫‪ -3‬از لبلبو چگونه استفاده مي شود؟‬
‫‪ -4‬نيشكر در چه نوع آب و هوايی خوب تر رشد ميكند؟‬
‫‪ -5‬نباتات طبي را نام ببريد‪.‬‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫در منطقة شما چه نوع نباتات صنعتي و طبي رشد مي كند؟ در كتابچه هاي تان اسم‌های‬
‫آن‌ها را بنویسيد و در ساعت درسی آیندة جغرافیه آن را به همصنفان خود ارائه‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪56‬‬
 ‫درس بیستم‬
‫از مالداري‪ ،‬علفچرها و جنگل هاي افغانستان چه مي دانيد؟‬

‫حیوانات اهلی‪،‬گوسفند‬
‫به نظر شما در کشور ما کدام حیوانات نگهداری می‌شوند؟‬

‫الف‪ -‬مالداري‬
‫با حيوانات اهلي و وحشي كشور خود آشنا شويد‪:‬‬
‫مالداری و نگهداري حيوانات يكي از منابع مهم ثروت در عواید داخلی كشور ما شمرده‬
‫می شودكه به دو نوع تقسيم مي‌شود‪.‬‬
‫‪ -1‬حیوانات اهلی‪ :‬شامل گوسفند‪ ،‬بز‪ ،‬گاو شیری و قلبه یی‪ ،‬مرکب‪ ،‬اسپ‪ ،‬اشتر و مرغ‌های‬
‫خانه گی میباشند‪.‬‬

‫گوسفند‪ :‬انواع گوسفند هزاره گی‪ ،‬ترکی و قندهاری شهرت دارند‪ .‬رمه‌های خُ رد و بزرگ‬
‫گوس��فند توسط زمینداران و کوچی‌ها نگهداری می‌شوند‪ ،‬که از گوشت‪ ،‬پوست‪ ،‬پشم و‬
‫رودة آنها استفاده می گردد‪.‬‬
‫پشم‪ ،‬پوست و رودۀ گوسفند به خارج هم صادر می‌شود‪ .‬رودۀ گوسفند ترکی خریداران زیادی‬
‫دارد‪.‬‬

‫‪57‬‬
 ‫حیوانات اهلی‪ ،‬گاو‬

‫گوس��فند‌ قرهقل که زیادتر توس��ط مالداران صفحات ش��مال وش��مالغرب کشور؛ مثل‪:‬‬
‫س��منگان‪ ،‬بلخ‪ ،‬جوزجان فاریاب‪ ،‬کندز و هرات نگهداری می ش��ود‪ ،‬از پوست آن پوستین و‬
‫پوس��تینچه ساخته می شود که به ممالک سردسیر؛ مثل‪ :‬کانادا‪ ،‬روسیه و ایاالت متحدۀ امریکا‬
‫زیادتر به فروش می‌رس��د‪ .‬پوست برۀ قره قل به نام پوست سور‪ ،‬کبودچه و سیاهتقر به ممالک‬
‫اروپای غربی‪ ،‬ایاالت متحدۀ امریکا‪ ،‬هند و کانادا صادر می شوند‪.‬‬
‫گاو شیری‪ :‬از آن لبنیات به دست می آید و زیادتر نزد زمینداران و دهاقین در دهات کشور‬
‫نگهداری می شود‪.‬‬
‫حیوانات باربر‬
‫اسپ‪ :‬اسپ قطغنی‪ ،‬مزاری‪ ،‬ترکمنی و هراتی مشهور است و برای سواری‪ ،‬بزکشی‪ ،‬نیزه‌بازی‪،‬‬
‫باربری‪ ،‬دهقانی و در کراچی و گادی از آن‌ها استفاده می گردد‪.‬‬
‫اشتر‪ :‬زیادتر نزد کوچیها نگهداری می‌شود و در موقع کوچ‌کشی به مناطق سرسبز و علفچرها از آن‬
‫در باربری استفاده می‌کنند و می گویند که‪ :‬اشتر حیوان وفادار است که خار میخورد و بار می برد‪.‬‬
‫مرکب (خر)‪ :‬مرکب که برای با رکشی بهکار می رود زیادتر نزد دهاقین و خرکاران نگهداری‬
‫می‌شود‪ .‬مرکب صفحات شمال قوی بوده و جسامت بزرگ دارد‪.‬‬
‫حیوانات وحشی‬
‫‪ -2‬حیوانات وحشی‪ :‬در کشور ما ‪120‬‬
‫نوع حیوان پستاندار وحشی وجود دارد‪،‬‬
‫که از جمله پلنگ‪ ،‬شیر‪ ،‬گرگ‪ ،‬روباه‪،‬‬
‫شغال‪ ،‬خرگوش و‌غیره می‌باشد و در حدود‬
‫‪ 500‬نوع پرندة مختلف نیز وجود دارد که‬
‫از آن جمله می توان به اسمهای کلنگ‪،‬‬
‫قاز‪ ،‬شاهین‪ ،‬مرغ‌آبی‪ ،‬کبک‪ ،‬مرغ دشتی‪،‬‬
‫و اقسام گنجشک اشاره نمود‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫درس بیستم‬

‫ب‪ -‬علفچر‌ها‬
‫چراگاه‌های افغانستان در حدود ‪ 3.2‬میلیون هکتار زمین را در بر می گیرند‪ .‬چمنزارهای‬
‫مناطق گرمسیر در صفحات شمال‪ ،‬جنوب و شرق کشور‪ ،‬چراگاه‌های دایمی حیوانات را‬
‫تشکیل می دهند‪ .‬در ساحۀ جنگالت‪ ،‬دره ها و دامنه های سلسله‌کوه های هندوکش و کوه های‬
‫دیگر افغانستان واقع در شمال‪ ،‬والیات مرکزی‪ ،‬شرقی و جنوبی و دشت ناور غزنی در هوای‬
‫معتدل بهار و هوای گرم تابستان چراگاه‌های خوبی برای مالداران و کوچی‌های مالدارکشور‬
‫موجود می باشند‪ .‬این ثروت خداداد از ارزش مهم حیاتی برخوردار است‪.‬‬

‫ج‪ -‬جنگل ها‬

‫جنگل ها در افغانستان چه اهمیتی دارند؟‬
‫جنگل هدیۀ خدایی‪ ،‬ثروت طبیعی و دارایی ملی در سرزمین ما می باشد‪ .‬جنگل ها مناظر‬
‫دلچسپ و تماشایی داشته و پناهگاه حیوانات وحشی و پرندهگان میباشند‪ .‬هوای مناطق‬
‫‌‬

‫جنگل‌زار‪ ،‬تازه شفاف و دلپذير می‌باشد‪.‬‬

‫در افغانستان حدود دو میلیون هکتار زمین را ساحة جنگلزار در بر دارد‪ .‬مناطق جنگلزار‬
‫در کشور ما در والیات نورستان‪ ،‬کنر‪ ،‬ننگرهار‪ ،‬لغمان‪ ،‬پکتیا‪ ،‬پکتیکا‪ ،‬بدخشان‪ ،‬بغالن‪ ،‬سمنگان‪،‬‬
‫سرپل‪ ،‬بادغیس و هرات قرار دارد‪.‬‬
‫جنگل‬

‫‪59‬‬
 ‫چوب چارتراش کنر و نورستان خریداران زیادی در سطح جهانی دارد و قلم مهم صادراتی‬ ‫‌‬

‫کشور ما را تشکیل می دهد‪.‬‬

‫توجه جدی دولت در ممانعت از قطع درختان در اين اواخر صورت گرفته و غرس اقسام‬
‫نهالها در اين نقاط الزم میباشد‪.‬‬ ‫‌‬

‫فعاليت داخل صنف‬

‫شاگردان به چهار گروه تقسيم شوند‪ .‬هر گروه در بارة یکی از موضوعات زیر با هم‬
‫بحث نمایند؛ سپس از هرگروه يك نفر نتيجۀ بحث خود را در پيش روي صنف به‬
‫دیگران شرح دهد‪.‬‬
‫‪ -‬در بارۀ گوسفند و گاو معلومات دهيد‪.‬‬
‫‪ -‬در بارۀ حيوانات وحشي کشور خود چه میدانید؟‬
‫‌‬

‫‪ -‬در مورد علفچرها معلومات دهید‪.‬‬

‫‪ -‬دربارۀ جنگل هاي طبیعي معلومات دهيد‪.‬‬

‫سؤال ها‬ ‫؟‬

‫شاگردان عزیز‪ ،‬به جدول زیر با دقت توجهکنید‪ .‬اعداد پهلوی کلمهها و اصطالحات‬
‫‌‬

‫را در برابر الفبای مربوط توضیحات آن در کتابچه‌های خود بنویسید؛ مث ً‬

‫ال‪ :‬عدد ‪ 4‬به‬
‫حرف الف ارتباط دارد‪.‬‬
‫پوست آن قلم مهم صادراتی کشور ما است‪.‬‬ ‫الف‬ ‫اشتر‬ ‫‪1‬‬

‫برای پیدا کردن چراگاهها از یک جا به جای دیگر کوچ می‌کنند‪.‬‬ ‫ب‬ ‫گاو شیری‬ ‫‪2‬‬

‫از آن در سواری‪ ،‬بارکشی‪ ،‬بزکشی و نیزهبازی استفاده می شود‪.‬‬

‫‌‬ ‫ج‬ ‫کوچی ها‬ ‫‪3‬‬

‫حیوان وفادار است که خار می خورد و بار می برد‪.‬‬ ‫د‬ ‫گوسفند قرهقل‬
‫‌‬ ‫‪4‬‬

‫مناطق سرسبز و علف دار است که رمه‌های گوسفند‪ ،‬بز‪ ،‬اسپ‪ ،‬گاو و خر در آن میچرند‪.‬‬
‫‌‬ ‫هـ‬ ‫اسپ‬ ‫‪5‬‬

‫از آن لبنیات به دست می‌آید‪.‬‬ ‫و‬ ‫جنگلها‬ ‫‪6‬‬

‫از جملۀ میوه‌های صادراتی کشور ما است‪.‬‬ ‫ز‬ ‫پسته و بادام‬ ‫‪7‬‬

‫ثروت طبیعی و دارایی ملی ما است‪.‬‬ ‫ح‬ ‫چراگاه‬ ‫‪8‬‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫حيوانات وحش��ي را نام گرفته و برای هر کدام مطلبي در كتابچه هاي تان بنویس��يد كه در برابر‬
‫آنها چه بايد كرد‪.‬‬ ‫‌‬

‫‪60‬‬
 ‫درس بيست و يكم‬
‫ذخایر معدني‬

‫ذخایر معدنی‬

‫نایتریک‬

‫نقشة معادن افغانستان‬

‫استفاده از معادن در اقتصاد كشور چه اهمیتی دارد؟‬

‫افغانس��تان دارای مع��ادن مختلف نفت‪ ،‬گاز طبیعی‪ ،‬زغال س��نگ‪ ،‬آهن‪ ،‬مس‪ ،‬طال‪ ،‬نقره‪،‬‬
‫سرب‪ ،‬جست‪ ،‬نمک‪ ،‬سلفر‪ ،‬سنگ‌های قیمتی و سنگ مرمر می‌باشد‪.‬‬

‫آهن‬
‫آهن به رنگ های نصواری ‪ ،‬سرخ‪ ،‬سیاه و زرد لیمویی در قشر زمین فراوان پیدا می شود‪.‬‬
‫افغانس��تان معادن آهن زياد دارد كه مهم‌ترين آن معدن حاجيگك مي‌باش��د که مقدار آهن‬
‫آن به ‪ 63‬فیصد مي‌رسد؛ همچنین معادن آهن در والیات ارزگان‪ ،‬خاکریز قندهار‪ ،‬فیضآباد‬
‫‌‬

‫جوزجان‪ ،‬پکتیا‪ ،‬هرات و جبلالسراج پروان دستياب شده است‪.‬‬

‫‌‬

‫در صنایع دس��تی آهنگران کش��ور ما از آهن دس��ت داشته ش��ان‪ ،‬آالت و ابزار دهقانی‪،‬‬
‫نجاری و کارآمد خانه ها را می سازند‪.‬‬

‫‪61‬‬
 ‫مس‬
‫در زمان‌ه��اي قدی��م جای اس��لحه‬
‫و وس��ایل س��نگی و چوب��ی را فلز نرم‬
‫سرخرنگ مس گرفت و انسان ها یک‬ ‫‌‬

‫قدم به سوی ترقی گذاشتند‪ ،‬معادن آن‬

‫در کشور ما در عینک لوگر‪ ،‬کهنهخمار‬
‫‌‬

‫میدان‪ ،‬منار چک��ری کابل‪ ،‬خاکریز‬

‫قندهار‪ ،‬غوربند‪ ،‬بدخش��ان و والیت‬
‫استفاده از مس‬ ‫بلخ موجود است‪.‬‬
‫مس هادی قوی برق و حرارت اس��ت و از س��یم‌های آن در لین‌های برق استفاده می‌شود‪.‬‬
‫مس��گران وطن ما از مس دستداشته‪ ،‬شان دیگ‌های خُ رد و کالن مسی‪ ،‬چلوصاف‪ ،‬مجمع‪،‬‬
‫‌‬

‫آبگردان‪ ،‬مالقه‪ ،‬کفگیر‪ ،‬قاشق‪ ،‬آفتابه‪ ،‬لگن دستشویی و ساير ابزارشان را میسازند‪.‬‬

‫طال‬
‫طال فلز قیمتی‪ ،‬رنگ و جالی مقبول و قابل توجه دارد و زنگ نمی‌گیرد‪ .‬این فلز به حیث‬
‫پش��توانة بزرگ پولی بوده و اقس��ام زی��ورات آن‪ ،‬زینت خانم ها را تش��کیل می دهد‪ .‬طال در‬
‫واليات زابل‪ ،‬قندهار و بستر درياي كوكچة واليت بدخشان وجود دارد‪.‬‬

‫نقره‬
‫نقره را مثل طال زنگ نمی‌زند و هادی قوی برق و حرارت بوده‪ ،‬به حیث زیورات استعمال‬
‫زیاد دارد‪ .‬معادن آن در مناطق پنجشیر‪ ،‬سیمکوه هرات و بی بی گوهر قندهار وجود دارند‪.‬‬

‫‪62‬‬
 ‫درس بيست و يكم‬

‫ها‬

‫سنگ های قیمتی‬

‫الجورد در کوه های بدخش��ان از زمان های قدیم ش��ناخته شده و مورد استفاده قرار گرفته‬
‫اس��ت و شهرت جهانی دارد این سنگ بهدرجه های ‪ 1‬الی ‪ 5‬تقسیم شده و به خارج از كشور‬
‫صادر مي‌شود‪ .‬یاقوت‪ ،‬لعل‪ ،‬الجورد بدخشان و زمرد پنجشیر نه تنها در ميان سنگهاي قيمتي‬
‫كشور‪ ،‬بلكه در منطقه و جهان شهرت داشته و خريداران زيادی دارد‪.‬‬
‫معادن سرب و جست‬
‫این معادن در هزارهجات‪ ،‬دامنه های كوه هندوکش‪ ،‬مزار شریف‪ ،‬بدخشان و قندهار یافت‬
‫‌‬

‫می‌شود‪.‬‬

‫معادن نمک‬
‫معادن نم��ک در مناطق تالقان تخار‪ ،‬اندخوی جوزجان‪ ،‬هرات‪ ،‬مزار ش��ریف بلخ‪ ،‬و مُقر‬
‫غزنی وجود دارد‪ .‬نمک سنگی کوهی سبزرنگ در مناطق هزارهجات پیدا می‌شود‪ .‬از معادن‬
‫نمک تالقان و نمك سنگی هزارهجات در مواد غذایی استفادة زياد صورت مي‌گيرد‪.‬‬

‫سلفر‬
‫معدن سلفر یا گوگرد به ذخیرۀ ‪ 600‬تن در مزار شریف و یک مقدار در اشکاشم بدخشان تثبیت‬
‫شده است‪.‬‬

‫‪63‬‬
 ‫فعاليت داخل صنف‬
‫ش��اگردان به چهارگروه ‌ تقسيم ش��ده‌‪ ،‬هرگروه راجع به دو عنوان از معادن افغانستان‬
‫بحث كنند و نتايج آن را نمایندة هر گروه در صنف به دیگران ارائه دهد‪.‬‬

‫سؤال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬هر يك از معادن جدول زير بيشتر در كدام مناطق افغانستان وجود دارند؟ آن‌ها را‬
‫در كتابچه‌هاي خود با کشیدن خط با هم ارتباط دهيد‪.‬‬
‫مناطق جغرافيايي‬ ‫معادن‬

‫زابل و قندهار‬ ‫آهن‬

‫هزارهجات و دامنه‌هاي كوه هندوكش‬

‫‌‬ ‫مس‬

‫واليت ارزگان و حاجيگك باميان‬ ‫طال‬

‫تالقان تخار و اندخوي جوزجان‬ ‫نقره‬

‫عينك لوگر وكهنهخمار ميدان‪ ،‬پنجشیر و بدخشان‬ ‫سنگ‌هاي قيمتي‬

‫مزار شريف‬ ‫سرب و جست‬

‫كوه‌هاي بدخشان‬ ‫نمك‬

‫پنجشير و سيمكوه‌ هرات‬ ‫سلفر‬

‫‪ -2‬اهميت معادن آهن را بيان داريد‪.‬‬

‫‪ -3‬مهمترين خصوصیت‌ معادن مس را توضيح دهيد‪.‬‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫هر شاگرد راجع به يك معدن منطقة خود معلومات تهيه نموده‪ ،‬در ساعت درسی آیندة‬
‫جغرافیه در صنف ارائه دهد‪.‬‬
‫‪64‬‬
 ‫درس بيست و دوم‬
‫مواد محروقاتی معدني‬

‫معدن زغال سنگ‬

‫به نظر شما منشأ پيدايش زغال سنگ از چه است؟‬

‫زغال سنگ‬

‫زغال سنگ منشأ نباتی داشته و از جملۀ احجار رسوبی است كه به حیث مواد سوخت از‬
‫آن استفاده مي شود‪ .‬معادن زغال سنگ کشور ما همزمان با تشکیل کوه هندوکش به وجود‬
‫آمده است‪ .‬در آن وقت بقایای جنگلها در ال به الی احجار قرار گرفته و به اثر فشار و‬
‫حرارت زیاد در نبودن هوا در زمان طوالنی به کتله های زغال سنگ مبدل شده است‪ ،‬که‬
‫اکنون در درۀ صوف سمنگان‪ ،‬کرکر پلخمری‪ ،‬آشپشتۀ درۀ سیغان بامیان‪ ،‬کرخ هرات و بنگی‬
‫تخار ذخایر بزرگ آن به دست آمده است‪.‬‬
‫معدن زغال سنگ درۀ صوف از دورۀ امیر عبدالرحمن خان به شکل ابتدایی مورد استفاده‬
‫قرار گرفته و در حدود ‪ 76‬میلیون تن ذخیره آن تثبیت شده است‪.‬‬
‫ذخیرۀ معدن زغال سنگ کرکر پلخمری که جنس خوب کوک دارد در حدود چهار‬
‫میلیون تن تخمین شده است‪ .‬زغال سنگ کرخ هرات در زیرکوتل سبزک موقعيت دارد و‬
‫ذخیرۀ زغال سنگ بنگی تخار هنوز دست ناخورده باقی مانده است‪.‬‬
‫‪65‬‬
 ‫نفت‬
‫از نفت چه استفاده‌هايي مي‌شود؟‬
‫اين ماده منشأ حیوانی داشته از گندیده شدن و پوسیدن اجساد حیوانات بحری تحت فشار زیاد‬
‫در زمانهای طوالنی در بین طبقات رسوبی زمین به‌وجود می‌آید‪ .‬از تصفیۀ نفت‪ ،‬تیل طیاره‪ ،‬تیل‬
‫دیزل برای سوخت ماشینهای دیزلی‪ ،‬تیل پترول برای سوخت ماشین‌های سوخت پترولی‪ ،‬تیل‬
‫خاک و دیگر مشتقات آن مثل مبالیل‪ ،‬گریس‪ ،‬وایکم‪ ،‬قیر‪ ،‬واسلين وغیره به دست میآید‪.‬‬
‫‌‬

‫تفحصات نفت و گاز طبیعی در افغانستان از سال ‪1314‬هـ‪. .‬ش‪ .‬تا ‪1343‬هـ‪..‬ش‪ .‬صورت‬
‫گرفته و در نتیجۀ آن فهميده شد که از ولسوالی رستاق تخار الی سرحد ایران در شرق‪ ،‬غرب‬
‫و جنوب دریاي آمو تا دامنه های شمالی تیربند ترکستان هندوکش غربی و کوه بابا برای‬
‫پیدایش نفت مساعد است‪.‬‬
‫ذخایر نفت در رستاق تالقان‪ ،‬آبدان میرعلم‪ ،‬شبرغان‪ ،‬میمنه‪ ،‬هرات و هلمند تثبیت گردیده‬
‫است‪.‬‬
‫گاز طبیعی‬
‫گا ز طبیعی در والیت جوزجان در مناطق خواجه گوگردک (یتیم تاق) خواجه‬
‫ال استخراج آن توسط روس‌ها صورت‬ ‫برهان و جر قودوق موجود است که قب ً‬
‫گرفته و یک مقدار آن توسط پایپلین به شوروی سابق صادر گردیده بود‪.‬‬
‫از سوخت گاز طبیعی در گرم کردن منازل در زمستان‪ ،‬پخت و پز مواد‬
‫غذایی و روشن کردن چراغ‌های گازی استفاده می‌شود‪.‬‬

‫فعاليت داخل صنف‬

‫شاگردان به سه گروه تقسيم شده‪ ،‬هرگروه راجع به يكي از معادن‪ :‬زغال سنگ ‪ ،‬نفت و‬
‫گاز طبيعي با هم بحث كنند و نتايج بحث ها را از هر گروه یک نفر به دیگران در صنف‬
‫ارائه دهد‪.‬‬

‫سؤال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬از كدام مناطق افغانستان زغال سنگ به دست ميآيد؟‬
‫‪ -2‬منشأ پيدايش نفت را بيان داريد‪.‬‬
‫‪ -3‬از سوخت گاز طبيعي چه استفاده‌هايي صورت ميگيرد؟‬
‫فعاليت خارج صنف‬
‫هر شاگرد راجع به اهميت مواد محروقاتي در افغانستان معلومات تهيه نموده و در ساعت‬
‫درسی آیندة جغرافیه در صنف ارائه دهد‪.‬‬
‫‪66‬‬
 ‫درس بيست وسوم‬
‫صنایع و تجارت در افغانستان‬

‫قالین‬

‫در مورد صنايع دستی كشور چه معلوماتی داريد؟‬

‫تعريف‬
‫صنعت عبارت است از‪ :‬تغيير شكل مواد اوليه و تبديل آن به يك كاالي قابل استفاده‪ .‬اين‬
‫مواد و محصوالت اوليه ممكن است محصوالت زراعتي‪ ،‬مالداری يا معدني باشند كه براي‬
‫توليدكاال به كارخانه‌ها برده مي‌شوند‪ .‬صنعت به دو بخش‪ ،‬صنایع دستی و صنایع ماشینی‬
‫تقسیم می‌شود‪.‬‬

‫الف ‪ -‬صنایع دستی‬

‫از زمان‌هاي قدیم که نیاکان ما به زراعت مشغول بودند برای رفع ضروریات شان بهتوليد‬
‫صنایع دستی پرداختند‪ .‬این شغل یک مصروفیت خوب و یک عاید پولی برای رفع مشکالت‬
‫مردم می باشد‪ 6000 .‬سال قبل‪ ،‬دهاقین بلخ گندم و جو رسیده را با داسی که از سنگ چقماق‬
‫ساخته شده بود درو می کردند‪ .‬تا آخر قرن ‪ 19‬تقريباً ‪ 98‬فیصد نفوس کشور ما به حیات‬

‫‪67‬‬
 ‫روستايی اشتغال داشتند و از صنایع دستی استفاده می‌کردند‪ .‬ایشان فن پخت و پز‪ ،‬ريشتن‬
‫و بافتن را آموختند‪ .‬از منابع حیوانی پشم‪ ،‬پت‪ ،‬پوست‪ ،‬ابریشم و از منابع نباتی پنبه و سند‬
‫و از منابع معدنی آهن‪ ،‬مس‪ ،‬طال و نقره و خاک در صنایع دستی کار می‌گرفتند‪.‬‬

‫قالین‌بافی‪ :‬صنعت قالین‌بافی از زمان‌های قدیم تا به حال در بین مردم صفحات شمال‬
‫کشور ما رواج دارد‪ .‬مردم دولتآباد فاریاب‪ ،‬اندخوی‪ ،‬آقچه و دولت‌آباد بلخ در بافتن‬
‫و ساختن قالین با جنس عالی به رنگ و طرح‌های مقبول و دلچسپ شهرت دارند و در‬
‫قرقین‪ ،‬کندز و هرات نیز بافتن قالین رواج دارد‪ .‬قالین به ‌نام مروی‪ ،‬دولتآباد فاریاب‪،‬‬
‫اندخوی و آقچه خریداران داخلی و خارجی زيادي دارد‪.‬‬
‫جنس خوب قالین‪ ،‬قلم عمدۀ صادرات کشور ما را تشکیل می‌دهد که به هند‪ ،‬پاکستان‪،‬‬
‫اروپا‪ ،‬روسیه و امریکا صادر می‌شود‪.‬‬

‫فلزكاري‪ :‬آهنگران کشور ما از آهن دست‌داشتۀ شان‪ ،‬وسایل و لوازم دهقانی‪ ،‬نجاری‬
‫و ضروریات منازل را می سازند‪ .‬در ميان اين وسایل بیل آهنگران ده‌داناي کابل‪ ،‬چاقوي‬
‫آهنگران چاریکار و حيدرخاني لغمان شهرت دارد‪.‬‬
‫فلزکاران وطن ما در ترمیم موتر‪ ،‬ساختن دروازه‪ ،‬کتاره‪ ،‬زینۀ آهنی و سیمکاری برای‬
‫ساختمان های تعمیرات مصروف اند‪.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫درس بيست و سوم‬

‫ب ‪ -‬صنایع ماشینی در افغانستان‬

‫افغانستان از جملۀ کشورهای رو به انکشاف‪ ،‬از نظر صنايع ماشيني است‪ .‬صنایع ماشیني بار‬
‫اول در دورۀ امیر شیرعلی خان بنیانگذاری شد و در دورة امیر عبدالرحمن خان دو فابریکۀ‬
‫صنعتی به ‌نام «ماشین‌خانه» و «فابریکۀ پشمینه‌بافی» تأسیس شد که فعالیت های تولیدی آن‌ها‬
‫ضروریات قطعات عسکری را مرفوع می‌ساخت‪ .‬از ساير صنايع ماشيني مهم در افغانستان‬
‫مي‌توان به فابريكۀ جنگلك كابل‪ ،‬فابريكۀ قند بغالن‪ ،‬روغن سپينزركندز‪ ،‬فابریکة کود و‬
‫برق مزار شريف‪ ،‬فابريكۀ سمنت‪ ،‬دستگاه‌هاي توليد برق آبي نغلو‪ ،‬سروبي‪ ،‬درونته‪ ،‬ماهيپر‪،‬‬
‫كجكي و گرشك اشاره كرد‪.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫تجارت افغانستان‬
‫به نظر شما‪ ،‬تجارت چه نقشي در رونق اقتصاد كشور دارد؟‬
‫پیشرفت و ترقی هرکشوری مربوط به مقدار تولیدات متنوع داخلی آن است‪ .‬به هر اندازه‌یی‬
‫که تولیدات مختلف و صادرات زیاد وجود داشته باشد به همان اندازه يك كشور خودکفا بوده‬
‫و مردم آن در آسایش و آرامش زنده‌گی می‌کنند و قدرت و قیمت پول آن هم ارتقا مييابد‪.‬‬
‫بعد از کسب استقالل در ‪1298‬هـ‪.‬ش‪ .‬توجه به نظارت در تجارت کشور ما صورت‬
‫گرفت‪ .‬نمایندهگان افغانی به مسکو‪ ،‬لندن‪ ،‬برلین‪ ،‬انقره و تهران فرستاده شدند تا سهولت‬
‫در تجارت به میان آید و پیداوار افغانستان به پیمانۀ زیادتر صادر گردد‪ .‬صادرات کشور ما‬
‫به درجۀ اول شامل محصوالت حیوانی‪ ،‬پشم‪ ،‬پوست‪ ،‬روده‪ ،‬پوست قره‌قل‪ ،‬قالین‪ ،‬گليم و‬
‫به درجۀ دوم محصوالت نباتی شامل میوۀ تازه و خشک‪ ،‬سنگ‌های قیمتی و نباتات طبی‬
‫بوده كه به ممالک مختلف صادر ميگردد‪.‬‬

‫فعاليت داخل صنف‬

‫دانشآموزان به گروه‌هاي مختلف تقسيم شوند هرگروه راجع به يكي از انواع صنايع‬
‫دستي يا ماشيني با هم بحث كنند؛ بعد نتيجه را به سایر همصنفان خود ارائه دهند‪.‬‬

‫سؤال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬صنعت را تعريف كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬صنعت قالين‌بافي در كدام مناطق كشور بيشتر رواج دارد؟‬
‫‪ -3‬از مهمترين صنايع ماشيني افغانستان نام ببريد‪.‬‬
‫‪ -4‬در چه مواقع اقتصاد كشور مي تواند رشد پيدا‌كند؟‬
‫‪ -5‬مهمترين محصوالت صادراتي افغانستان را نام برده و بگویید که به كدام كشورها‬
‫صادر مي‌شوند؟‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫در واليت شما كدام صنايع دستي و يا ماشيني رايج است؟ معلومات خود را تهيه و در ساعت‬
‫درسی آیندة جغرافیه در صنف بيان دارید‪.‬‬
‫‪70‬‬
 ‫درس بيست و چهارم‬
‫جغرافياي مواصالتي‬

‫راه مواصالتی خشکه‬

‫به نظر شما‪ ‌،‬راه ها و وسایط حمل و نقل در زنده‌گی مردم چه اهميتي دارند؟‬

‫راه‬
‫راه وسیلۀ ارتباطی انسان‌ها است‪ .‬راه عامل مهم در توسعۀ اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی‬
‫یک کشور محسوب می‌شود‪ .‬نقش راهها در توسعۀ فرهنگ و تمدن و در نزدیکی و ارتباط‬
‫بین اقوام و ملت‌ها زیاد ارزنده می‌باشد‪ .‬راه وسیلۀ زیادت در ثروت می شود‪.‬‬
‫دستآوردهای زراعتی و صنعتی از طریق راه ها از محل تولید به محل مصرف رسانیده‬
‫می شوند‪.‬‬

‫راه‌هاي مواصالتي افغانستان به سه دسته تقسیم می شوند‪:‬‬

‫‪ -1‬راه های خشکه ‪ -2‬راه های هوایی ‪ -٣‬راه‌های آبی‬
‫در افغانستان اقسام موتر در سرک‌ها و اقسام طیارات در خطوط هوایی برای حمل و نقل‬
‫مردم و کاالها در فعالیت اند‪ .‬قبل از وارد شدن اقسام موتر در افغانستان‪ ،‬تجارت داخلی‬
‫و خارجی در کشور ما توسط کاروان های حیوانی اشتر‪ ،‬اسپ و قاطر صورت می گرفت‪.‬‬
‫‪71‬‬
 ‫وقتی که موتر در دورۀ امیر حبیب اهللخان در وطن وارد شد‪ ،‬اقسام موتر‌های باربر و تیزرفتار‬
‫درکشور ما زیاد گرديد و به ساختن سرک‌های موتررو نيز اقدامات صورت گرفت‪ .‬از آن‬
‫زمان تا به حال بيش از ‪ 15000‬کیلومتر سرکهای موتررو ساخته شده كه تقريباً نيمآن‬
‫سرک‌ها قیر و کانكريتی می‌باشند و متباقی سرک‌ها به حالت خامه استند كه مناطق مختلف‬
‫کشور را با هم ارتباط می دهند‪.‬‬
‫حمل و نقل اموال تجارتی در افغانستان از طریق بنادر سرحدی تورخم‪ ،‬سپین‌بولدک‪،‬‬
‫اسالم‌قلعه‪ ،‬تورغندی و بنادر آبی کنار دریاي آمو تاشگذر‪ ،‬شیرخان بندر‪ ،‬حیرتان و کلفت‬
‫صورت مي‌گيرد‪ .‬اين سركها و شاهراه ها باعث انکشاف در زمینه های زراعتی‪ ،‬صنعتی و‬
‫اموال تجارتی گردیده و ارتباط بین آسیاي جنوبی و ممالک آسیاي میانه را برقرار می سازند‪.‬‬

‫جدول سرك‌هاي مهمی كه كابل را به واليات و بنادر كشور وصل مي‌كنند‪.‬‬

‫فاصله به كيلومتر‬ ‫نام سرك‬ ‫شماره‬

‫‪483‬‬ ‫كابل – قندهار‬ ‫‪1‬‬

‫‪679‬‬ ‫قندهار – هرات تورغندي‬ ‫‪2‬‬

‫‪124‬‬ ‫هرات – اسالم قلعه‬ ‫‪3‬‬

‫‪104‬‬ ‫قندهار – سپين بولدك‬ ‫‪4‬‬

‫‪231‬‬ ‫كابل – تورخم‬ ‫‪5‬‬

‫‪405‬‬ ‫كابل – شيرخان بندر‬ ‫‪6‬‬

‫‪360‬‬ ‫پلخمري‪ -‬مزار شريف ‪ -‬شبرغان‬ ‫‪7‬‬

‫‪132‬‬ ‫كابل – گرديز‬ ‫‪8‬‬

‫‪117‬‬ ‫گرديز – خوست‬ ‫‪9‬‬

‫‪72‬‬
 ‫درس بيست و چهارم‬

‫بحمل و نقل هوایی‬

‫پروازهای داخلی و خارجی طیارات در زنده گی مردم چه اهمیتی دارد؟‬
‫مسیر خطوطي که طیاره در فضا از شهری به شهر دیگر می‌پیماید راه هوايي و خطوط‬
‫هوايی گفته می‌شود‪ .‬طیاره سریعترین و راحتترین وسیلۀ مسافرت است که مسافران و اموال‬
‫تجارتی قیمتی و نازک را در وقت کم به مناطق دور و نزدیک دیگر انتقال می دهد‪.‬‬
‫بعد از کسب استقالل کشور درسال ‪1298‬هـ‪..‬ش‪ .‬چند فروند طیاره از کشور‌های آلمان‬
‫و روسیه خریداری شد و اولین میدان هوایی در خواجه رواش شهرکابل ساخته شد‪ .‬امروز‬
‫اقسام طیاره‌هاي ملکی و نظامی‌در انتقال مسافرین و اموال تجارتی در داخل و خارج از کشور‬
‫در پرواز و فعالیت قرار دارند‪.‬‬
‫پروازهای داخلی از کابل به والیات و مناطقی که میدان هوایی در آن‌ها ساخته شده صورت‬
‫می گیرد‪ .‬پروازهای خارجی از کابل به اسالم آباد‪ ،‬دهلی جدید‪ ،‬تهران‪ ،‬دوبی‪ ،‬شارجه‪ ،‬اورومچي‪،‬‬
‫فرانکفورت و عکس آن به میدان هوایی بین‌المللی کابل و قندهار صورت می‌گیرد‪.‬‬
‫میدان هوایی خواجه رواش کابل کانکریتی و از قندهار قیرریزی می‌باشد؛ بعدا ً میدان‌های‬
‫هوایی ننگرهار‪ ،‬کندز‪ ،‬مزار شریف‪ ،‬هرات و پکتیا ساخته شد که ديگر میدانها در مناطق‬
‫مختلف کشور به شکل خام میباشند‪ .‬آخرین میدان هوایی در بامیان به نام ((شیبرتو)) در‬
‫‪1376‬هـ‪. .‬ش‪ .‬ساخته شده است‪.‬‬
‫میدان‌های هوایی شامل طیارات‪ ،‬خطوط پرواز (‪ ،)Runway‬ترمینال‪ ،‬وسایل مخابراتی‬
‫وسایل نقلیه در داخل میدان‪ ،‬زینۀ طیاره‪ ،‬هوتل و مسافرخانه و پرسونل فنی و مسلکی می‬
‫باشند‪ .‬شركت ملي هوايي آريانا به نام ((د آريانا افغان الوتنه)) در سال ‪ 1333‬با سرماية‬
‫‪ 51‬فیصد از سرماية ملي افغانستان و ‪ 49‬فیصد از سرماية شرکت انديمار كه بعدا ً جاي آن‬
‫را پانامريكن گرفته ساخته شد‪ .‬در اوايل طياره‌هاي نوع داكوتا كه ظرفيت سي نفر مسافر‬ ‫‌‬

‫را داشت در ميدان‌هاي هوايي داخلي و خارجي بهكار آغاز كرد؛ بعدا ً شركت ملي ديگری‬
‫ال شركت هاي هوايي‬ ‫به نام ((د باختر افغان الوتنه) تأسيس شد که اکنون فعالیت ندارد‪ .‬فع ً‬
‫خصوصي هم در كشور ما فعاليت دارند‪.‬‬

‫‪73‬‬
 ‫فعاليت داخل صنف‬
‫شاگردان به دوگروه مختلف تقسيم شده‪ ،‬هرگروه راجع به اهميت یکی از راههاي‬
‫خشكه و هوايي بحث كنند و نتيجه را به تمام همصنفان خود ارائه دهند‪.‬‬

‫سؤال ها‬ ‫؟‬

‫‪ -1‬اهميت راه‌ها را بيان كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬قبل از وارد شدن اقسام موتر در افغانستان تجارت داخلي و خارجي توسط‪ .......‬صورت‬
‫مي‌گرفت‪.‬‬
‫‪ -3‬منظور از خطوط هوايي چه است؟‬
‫‪ -4‬پروازهاي طیارهها از كابل به كدام شهرهاي داخلي و خارجي صورت مي‌گيرد؟‬
‫‪ -5‬حمل و نقل اموال تجارتي افغانستان از طريق كدام بنادر صورت مي‌گيرد؟‬

‫فعاليت خارج صنف‬

‫اعداد پهلوی لغات و اصطالحات را به الفباي مربوط ارتباط داده و در کتابچههای خود‬
‫بنویسید‪.‬‬

‫به سه دستة راه‌های خشکه‪ ،‬هوایی و آبی تقسیم شده است‪.‬‬ ‫الف‬ ‫طیاره‬ ‫‪1‬‬

‫قبل از وارد شدن موتر و ساختن سرک اموال تجارتی توسط حیوانات‬ ‫ب‬ ‫موتر‬ ‫‪2‬‬
‫چون؛ اشتر‪ ،‬اسپ و قاطر از یک جا به جای دیگر انتقال می شد‪.‬‬

‫باالی سرک موتررو در عبور و مرور قرار گرفته‪ ،‬مسافرین و اموال را‬ ‫ج‬ ‫کاروان حیوانی‬ ‫‪3‬‬
‫انتقال می‌دهد‪.‬‬

‫در پرواز‌های هوایی مسافرین و اموال نازک و قیمتی را به وقت کم و‬ ‫د‬ ‫بنادر افغانستان‬ ‫‪4‬‬
‫راحت از یک جا به جای دیگر حمل می‌کند‪.‬‬

‫باعث انکشاف در زمینه های زراعتی‪ ،‬صنعتی و اموال تجارتی و ارتباط‬ ‫هـ‬ ‫راهها‬ ‫‪5‬‬
‫بین آسیای جنوبی و آسیای میانه می باشد‪.‬‬

‫‪74‬‬
 ‫خالصة فصل‬
‫‪ -‬افغانستان كشوري است كوهستاني كه در جنوب براعظم آسيا با مساحت ‪ 652000‬كيلومتر‬
‫مربع واقع شده است‪.‬‬
‫‪ 13 -‬حصۀ خاك افغانستان كوهستاني بوده و بخشي نيز از مناطق هموار تشكيل شده است‪.‬‬
‫‪ -‬قسمتي از خاك افغانستان را دشت‌هاي مارگو‪ ،‬سيستان‪ ،‬بكوا و غيره تشكيل مي‌دهند‪.‬‬
‫‪ -‬افغانستان از نظر موقعيت جغرافيايي و ساختمان طبيعي به شش منطقۀ اقليمي صحرايي‪،‬‬
‫كوهستاني‪ ،‬مونسونی‪ ،‬مديترانه‌يي‪ ،‬ستيپي و توندراآلپي تقسيم مي‌شود‪.‬‬
‫‪ -‬سلسله كوههاي مهم افغانستان شامل هندوكش‪ ،‬كوه بابا‪ ،‬سفيدکوه‪ ،‬سياهكوه و سپين‌غر‬
‫مي‌باشد كه داراي ذخاير بزرگ مواد معدني‪ ،‬و سرچشمة درياهاي زياد و عامل مهم و‬
‫اثرگذار بر آب و هواي كشور مي‌باشد‪.‬‬
‫‪ -‬درياهاي افغانستان به پنج حوزۀ آبگير كابل‪ ،‬آمو‪ ،‬هلمند‪ ،‬هريرود و حوزۀ بسته تقسيم شده است‪.‬‬
‫‪ -‬طويل‌ترين درياي افغانستان درياي هلمند است كه از دامنه‌هاي غربي كوه پغمان سرچشمه‬
‫گرفته و به طرف غرب جريان دارد‪.‬‬
‫‪ -‬درياي هريرود سرحد طبيعي بين افغانستان و ايران را از اسالم قلعه تا منطقة ذوالفقار تشكيل‬
‫ميدهد‪.‬‬
‫‪ -‬در بعضي از نواحي افغانستان كه داراي حوزه‌هاي بسته بوده‪ ،‬جهيل‌هايي به وجود آمده‬
‫‌اند؛ مانند‪ :‬هامون سيستان‪ ،‬جهيل شيوا‪ ،‬جهيل زرقول‪ ،‬بند امير و آب ايستادۀ غزني‪.‬‬
‫‪ -‬افغانستان سرزمين پهناوري است كه پراگندهگي نفوس در تمام جاهاي آن يكسان نيست؛‬
‫مناطق شرقي پر نفوس و مناطق جنوب‌غربي و مركزي كم‌نفوس است‪.‬‬
‫‪ -‬افغانستان كشور زراعتي است‪ .‬مهمترين محصوالت آن شامل گندم‪ ،‬برنج‪ ،‬جواري‪ ،‬جو و غيره است‪.‬‬
‫‪ -‬با توجه به موقعيت جغرافيايي و ويژ‌هگي‌هاي طبيعي و فضايي‪ ،‬نباتات صنعتي و طبي مانند‬
‫پنبه‪ ،‬لبلبو‪ ،‬نيشكر‪ ،‬زعفران‪ ،‬شيرينبويه جواني و باديان و غيره در افغانستان رشد مي‌كنند‪.‬‬
‫‪ -‬نگهداري از حيوانات‪ ،‬يكي از منابع مهم ثروت كشور افغانستان است كه شامل پرورش‬
‫گوسفند‪ ،‬بز‪ ،‬گوسفند قره‌قل‪ ،‬گاو و غيره مي‌باشد‪.‬‬
‫‪ -‬افغانستان داراي معادن مختلف آهن‪ ،‬مس‪ ،‬طال‪ ،‬نقره‪ ،‬سنگ‌هاي قيمتي‪ ،‬سرب و جست‪،‬‬
‫نمك و سلفر ميباشد‪.‬‬
‫‪ -‬افغانستان داراي مواد محروقاتي معدني مختلفي؛ مانند‪ :‬زغال سنگ‪ ،‬نفت و گاز طبيعي‬
‫مي‌باشد كه در رشد و توسعۀ اقتصادي كشور نقش زيادي دارد‪.‬‬
‫‪ -‬صنايع در افغانستان به دو بخش صنايع دستي (قالينبافي و ‪ )...‬و صنايع ماشيني (فابريكة‬
‫جنگلك كابل و ‪ )...‬تقسيم مي‌شود‪.‬‬
‫‪-‬در افغانستان اقسام موتر در سركهاي موتررو (راه‌هاي خشكه) و اقسام طيارات در راه‌هاي‬
‫هوايي براي حمل و نقل مسافران و اموال تجارتي در فعاليت‌اند‪.‬‬
‫‪75‬‬
 ‫فصل سوم‬
‫براعظم آسیا‬

‫اهداف فصل سوم‬

‫از شاگردان انتظار می رود که بعد از خواندن این فصل‪:‬‬
‫ •با موقعیت قارة آسیا در جهان آشنا شوند‪.‬‬
‫ •دربارة جغرافیای طبیعی آسیا معلومات پیدا کنند‪.‬‬
‫ •با جغرافیای بشری آسیا آشنا شوند‪.‬‬
‫ •با جغرافیای اقتصادی قارة آسیا آشنا شوند‪.‬‬
‫ •دربارة جغرافیای حمل و نقل در قارة آسیا معلومات پیدا کنند‪.‬‬
‫ •با جغرافیای سیاسی قارة آسیا آشنا شوند‪.‬‬
‫ •با اقلیم قارة آسیا آشنایی حاصل کنند‪.‬‬
‫ •با ثروت های اقتصادی در قارة آسیا معلومات پیدا کنند‪.‬‬
‫ •با دریا‌های مهم‪ ،‬بحیره‌ها و جهیل‌های قارة آسیا آشنایی حاصل کنند‪.‬‬

‫از شاگردان انتظار می رود که با خواندن این فصل به اهداف مهارتی‬

‫زیر دست یابند‪:‬‬
‫ •رسم کردن نقش��ۀ قارة آسیا و مشخص کردن سرحدات‪ ،‬بحیره ها‪ ،‬دریاهای مهم‪،‬‬
‫جهیل ها‪ ،‬کوه ها و غیره‪.‬‬
‫ •پدیده‌های طبیعی قارة آسیا را بر روی نقشه نشان دهند‪.‬‬
‫ •مشخص کردن سرحدات‪ ،‬بحیره ها‪ ،‬دریاهای مهم‪ ،‬جهیلها و کوه ها بر روی نقشۀ‬
‫سفید آسیا‪.‬‬

‫‪76‬‬
 ‫درس بیست و پنجم‬
‫موقعیت و حدود اربعة آسیا‬

‫بحيره‬

‫جهيل‬
‫جاپانبحيرۀ‬
‫کو‬
‫رياي‬
‫حيره‬ ‫جاپان‬
‫انقره‬ ‫ب‬
‫جهيل‬ ‫کو‬
‫جهيل‬ ‫رياي‬
‫يره‬ ‫بحيره‬
‫بح‬
‫کسپين‬
‫بحيره‬

‫حيره‬
‫ب‬

‫نقشة براعظم آسیا با حدود آن‬

‫آیا می دانید آسیا وسیع ترین قارة جهان است؟‬

‫آسیا بزرگ‌ترین براعظم است که اکثریت ساحۀ آن در نیمکرة شرقی و نیم‌کرۀ شمالی‬
‫موقعیت دارد‪ .‬براعظم آسیا در بین طول‌البلد ‪ 25‬درجۀ شرقی‪ 170،‬درجۀ طول‌البلد غربی‪10 ،‬‬
‫درجة عرض‌البلد جنوبی و ‪ 80‬درجة عرض‌البلد شمالی واقع است‪ .‬مساحت آن ‪ 44/2‬میلیون‬
‫کیلومتر مربع است‪ .‬به طرف شمال براعظم آسیا بحر منجمد شمالی‪ ،‬به طرف جنوب آن بحر‬
‫هند و به طرف شرق آن بحرالکاهل واقع است‪ .‬به طرف غرب سرحد طبیعی بین قارة آسیا و‬
‫اروپا را کوه های اورال‪ ،‬دریای اورال‪ ،‬بحیرة کسپین‪ ،‬بحیرة سیاه و آبنای باسفورس تشکیل‬
‫می دهد‪ .‬به سمت جنوب‌غرب بحیرة سرخ و کانال سویز آسیا را از افریقا جدا می سازد و به‬
‫طرف شمال‌شرق آبنای بیرنگ آسیا را از براعظم امریکا جدا می سازد‪.‬‬
‫قارة آسیا و اروپا را یک جا به نام یوریشیا هم یاد کرده اند‪ .‬از اینکه در مورد سه قارة‬
‫آسیا‪ ،‬اروپا و افریقا‪ ،‬مردم از زمانه‌های قدیم شناخت داشتند بنابراین به نام دنیای قدیم هم از‬
‫آن‌ها نام برده شده است‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫براعظم آسیا سه جزیره‌نمای بزرگ دارد که عبارت اند از‪ :‬جزیره‌نمای عربستان‪ ،‬جزیره‌نمای‬
‫هند و جزیره نمای هند و چین‪ .‬در این براعظم بلندترین نقاط جهان واقع است‪.‬‬
‫قارة آسیا گهوارۀ قدیمیترین تمدنها و ادیان است‪ .‬مردم دنیا آسیا را با تمدن‌های قدیمی‬
‫کلده‪ ،‬آسور و بابل می شناسند‪ .‬آثار دیدنی و تاریخی؛ چون‪ :‬خانة‌کعبه در مکة معظمه و‬
‫آرامگاه پیامبر بزرگ اسالم در‬
‫نقشة ادیان و مذاهب مردم آسیا‬ ‫مدینۀ منوره اهمیت زیاد دارد‪.‬‬
‫حضرت آدم و بی بی حوا در آسیا‬
‫بحيره‬

‫زنده‌گی می کردند‪ .‬مهم ترین و‬

‫بزرگ‌ترین ادیان الهی چون‪:‬‬
‫جهيل‬
‫جاپانبحيرۀ‬
‫ک‬
‫ورياي‬
‫حيره‬ ‫جاپان‬

‫دین مقدس اسالم‪ ،‬دین عیسویت‬

‫انقره‬ ‫ب‬
‫جهيل‬ ‫ک‬
‫جهيل‬ ‫ورياي‬
‫يره‬ ‫بحيره‬
‫بح‬
‫کسپين‬

‫و یهودیت و بزرگ‌ترین آیین ها‬

‫چون‪ :‬بودیزم‪ ،‬کنفسیوس و‌غیره‬
‫بحيره‬

‫حيره‬
‫ب‬

‫در این قاره به میان آمده اند‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به گروه های مختلف تقسیم شوند و هرگروه به پیش‌روی صنف با استفاده‬
‫از نقشه‪ ،‬موقعیت جغرافیایی‪ ،‬بحرهای اطراف‪ ،‬کانال و آبناها و جزیره‌نماهای آسیا را‬
‫روی نقشه نشان دهند‪.‬‬

‫سؤال ها‬ ‫؟‬

‫‪ -1‬اقیانوس‌های اطراف براعظم آسیا را نام ببرید‪.‬‬
‫‪ -2‬جاهای خالی را با کلمه‌های مناسب تکمیل کنید‪.‬‬
‫الف)کوه‌های ‪ ..................‬سرحد طبیعی بین قارة آسیا و اروپا را تشکیل میدهند‪.‬‬
‫‌‬

‫ب‪ )-‬بحیرة ‪ ...........................‬و کانال ‪ .....................‬آسیا را از افریقا جدا می سازد‪.‬‬

‫ج) آبنای ‪ ......................‬آسیا را از براعظم امریکا جدا میسازد‪.‬‬
‫‪ -3‬سه جزیره‌نمای آسیا را نام ببرید‪.‬‬

‫فعالیت خارج صنف‬

‫شاگردان در ارتباط با قدیمی ترین تمدن‌ها و ادیان مختلف در براعظم آسیا معلومات‬
‫تهیه کرده و در ساعت درسی آیندة جغرافیه در صنف ارائه نمایند‪.‬‬
‫‪78‬‬
 ‫درس بیست و ششم‬
‫جغرافیای طبیعی‬

‫در بارة کوه‌های براعظم آسیا چه می دانید؟‬

‫قارة آسیا دارای بلندترین کوه‌ها و سطوح مرتفع و وسیعترین دشت‌ها می‌باشد‪ .‬همه زمین های‬
‫‌‬

‫قدیمی آسیا در دوران دوم جیولوژی زیر آب بحر بزرگی به‌نام تیتس واقع بود که جهیل‌های‬
‫ارال‪ ،‬بالخاش و بحیره های کسپین و سیاه از بازماندة بحر تیتس می باشد‪ .‬اکنون بحر تیتس از‬
‫بین رفته و در جای آن براعظم آسیا واقع است‪ .‬کوه‌های قارة آسیا از سطح مرتفع پامیر شروع‬
‫شده به طرف شرق تا قسمت شرق چین و جنوب‌شرق سایبریا و به طرف غرب تا آخر ترکیه‬
‫امتداد دارد‪.‬‬
‫بلندترین سلسله‌کوه‌های آسیا عبارت از کوه همالیا در شمال هند می باشد که از شرق به غرب‬
‫افتاده است‪ .‬بلندترین قلة آن به‌نام ایورست یاد شده که ‪ 8848‬متر از سطح بحر بلندی دارد‪ .‬از‬
‫کوه های همالیا به طرف غرب کوه های هندوکش در افغانستان‪ ،‬کوه های البرز و زاگروس در‬
‫ایران‪ ،‬کوه های قفقاز‪ ،‬کوه های پونتیک و اناتولی در ترکیه میباشند؛ همچنان به طرف شرق‬
‫کوه‌های بلند تیانشان و آلتایی در شمال چین است‪ .‬سطوح مرتفع مغولستان‪ ،‬تبت‪ ،‬گوبی و پامیر‬

‫‪79‬‬
 ‫که در مرکز براعظم آسیا موقعیت داشته بزرگ‌ترین سطوح مرتفع آسیا را تشکیل می دهند؛‬
‫همچنان براعظم آسیا دشت های وسیعی دارد که عبارت اند از‪ :‬دشت های مغولستان‪ ،‬دشت‌های‬
‫کویر و لوت در ایران‪ ،‬دشت‌های سوریه‪ ،‬عراق و ربع‌الخالی در عربستان‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به گروه ها تقسیم شوند‪ .‬هرگروه یکی از پدیده های طبیعی آسیا شامل کوه ها‪،‬‬
‫دشت ها‪ ،‬جهیل ها و بحیره های به جا مانده از تیتس و سطوح مرتفع آسیا را بر روی‬
‫نقشه نشان دهند‪.‬‬
‫سؤال ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬سلسله‌کوه‌های هندوکش درکدام کشور واقع بوده؟ شکل افتاده‌گی آن چگونه‬
‫است؟‬
‫‪ -2‬همالیا در کدام قسمت آسیا موقعیت دارد و بلندترین قلة آن چقدر ارتفاع دارد؟‬
‫‪ -3‬کوه های ایران و ترکیه به چه نام یاد میشوند و سمت افتاده‌گی آن‌ها چطور‬
‫است؟‬
‫‪ -4‬بحر تیتس در کجا موقعیت داشت و چه نشانه یی از آن باقی مانده است؟‬
‫‪ -5‬دشت های آسیا را نام بگیرید‪.‬‬
‫فعالیت خارج صنف‬
‫شاگردان در مرکز یک چوکات‪ ،‬سطح مرتفع پامیر را نشانی کرده؛ سپس کوه های‬
‫آسیا را رسم و نام گذاری کنند و در ساعت درسی آینده در صنف ارائه نمایند‪.‬‬
‫‪80‬‬
 ‫درس بیست و هفتم‬
‫راجع به دریاهای براعظم آسیا چه میدانید؟‬
‫‌‬

‫بیرنگ‬

‫سایبری‬

‫پان‬
‫جهیل‬

‫جا‬
‫سطح مرتفع‬ ‫جهیل‬
‫بحیرۀ کسپین‬

‫جهیل‬ ‫سطح مرتفع‬

‫سطح مرتفع‬
‫سطح مرتفع‬
‫بحیرۀ‬

‫دریای‬
‫یرۀ‬
‫بح‬

‫سطوح مرتفع‬

‫یا‬

‫با وجودی که در قارة آسیا دشت های وسیعی وجود دارد که از بی‌آبی در آن‌ها مردم‬
‫رنج می برند؛ اما باز هم قاره آسیا دارای دریاهای زیادی می باشد‪ .‬دریاهای آسیا را از جهت‬
‫سمت‌جریان آن‌ها بهطرف اقیانوسها به چهار حوزه تقسیم کرده اند‪:‬‬

‫‪ -1‬دریاهای که از کوه های جنوب سایبریا سرچشمه گرفته و از جنوب به طرف شمال جریان‬
‫دارند و به بحر منجمد شمالی می ریزند‪ ،‬از غرب به شرق عبارت اند از‪ :‬دریاهای اوب (‪،)ob‬‬
‫ینسی و لینا‪ .‬آب این دریاها بعضی اوقات در نزدیکی بحر منجمد شمالی یخ بسته می باشند‪.‬‬

‫‪ -2‬دریاهایی که در شرق آسیا جریان دارند و به بحیره های بحرالکاهل می ریزند به ترتیب از‬
‫شمال به جنوب عبارت اند از ‪ :‬دریای آمور که از کوه های شمال مغولستان سرچشمه گرفته‬
‫در شمال بندر والدی و استوک به بحیره اخوتسک می ریزد؛ دریای هوانگهو که از کوه های‬

‫‪81‬‬
 ‫چین مرکزی سرچشمه گرفته و در خلیج چیهلی که در غرب خلیج کوریا واقع است‪ ،‬می ریزد‬
‫و دریای میکانگ که از کوه های چین جنوبی سرچشمه گرفته و در جنوب کمبودیا به بحیرۀ‬
‫چین جنوبی می ریزد‪.‬‬
‫‪ -3‬دریاهایی که به بحیره های بحر هند‪ ،‬بحیرة عرب و خلیج فارس می ریزند از شرق به غرب‬
‫عبارت اند از‪ :‬ایراوادی در قسمت میانمار به خلیج مارتابان می ریزد؛ دریای گنگا که نزد‬
‫هندی‌ها مقدس است و در قسمت بنگلهدیش به خلیج بنگال می‌ریزد؛ دریای سند که در‬
‫بحیرة عمان می‌ریزد و دریای کارون و دریاهای دجله و فرات که شط‌العرب (اروند رود) را‬
‫تشکیل داده و بعدا ً به خلیج فارس می ریزند‪.‬‬

‫‪ -4‬دریاهایی که در جهیل های داخلی آسیا می ریزند عبارت اند از‪ :‬آمو (جیحون) و سیر دریا‬
‫(سیحون) که به جهیل ارال می ریزند و دریای اورال که در سرحد بین آسیا و اروپا قرار دارد‬
‫و به بحیرة کسپین می ریزد‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به چهارگروه تقسیم شده‪ ،‬هرگروه در مورد یکی از دریاهای چهارگانة فوق‬
‫با هم بحث کرده و به ارتباط با نقشه‪ ،‬نمایندة هر گروه به نوبت موضوع را در پیش‬
‫‌روی صنف شرح نماید‪.‬‬

‫سؤال ها‬ ‫؟‬

‫‪ -1‬دریاهای آسیا به چند بخش یا حوزه تقسیم شده اند؟‬
‫‪ -2‬دریاهای سمت شمال آسیا را نام بگیرید‪.‬‬
‫‪ -3‬دریاهایی را که به بحیره‌های بحر‌الکاهل می‌ریزند نام بگیرید‪.‬‬
‫‪ -4‬دریاهایی را که در خلیج بنگال و بحیرۀ عرب می ریزند نام بگیرید‪.‬‬
‫‪ -5‬کدام دریای افغانستان در جهیل ارال می ریزد؟‬
‫‪ -6‬دریاهایی را که در خلیج فارس می ریزند‪ ،‬نام بگیرید‪.‬‬

‫فعالیت خارج صنف‬

‫از دریاها چه استفاده می کنیم؟ یک مقاله در حدود پنج سطر در کتابچه‌های تان‬
‫بنویسید و در ساعت درسی آیندة جغرافیه در صنف بخوانید‪.‬‬
‫‪82‬‬
 ‫درس بیست و هشتم‬
‫جهیل‌ها‪ ،‬بحیره‌ها و خلیج‌های براعظم آسیا‬

‫خط‬
‫قطب‬
‫شمال‬

‫جزاير‬
‫کوريل‬

‫کوه‌‬
‫سايبريا‬

‫های‬
‫بحيرۀ سياه‬

‫يو‬
‫جهيل بايکال‬

‫رال‬
‫فالت اناتولی‬
‫بحيرۀ‬
‫بح‬
‫بحيرۀ مديترانه‬ ‫جهيل ارال‬
‫يرۀ کسپين (خذر)‬

‫جهيل بالخاش‬ ‫جاپان‬

‫کانال سويز‬

‫جزاير ريوکيو‬
‫فالت ايران‬
‫بحيرۀ چين‬
‫شبه‬

‫تبت‬
‫بحيرۀ سرخ‬

‫شرقی‬
‫جزيرۀ عربستان‬

‫رس‬
‫ج فا‬
‫خلي‬

‫مان‬
‫رۀ ع‬
‫بحي‬

‫دلتای بنگال‬
‫خليج بنگال‬
‫هـــــنــد‬ ‫مجمع الجزاير بحيرۀ چين‬
‫دکن‬ ‫شرقي‬ ‫فليپين‬

‫دلتای مکنگ‬

‫مجمع الجزاير‬
‫اندونزيا‬

‫آیا می‌دانید که در براعظم آسیا کدام بحیره‌ها و جهیل‌ها موقعیت دارند؟‬

‫جهیل های مهم آسیا به طور عموم در سایبریای روسیه‪ ،‬چین‪ ،‬قزاقستان‪ ،‬آسیای مرکزی‪،‬‬
‫جنوب‌شرق و غرب آسیا موقعیت دارند‪ ،‬که مهم‌ترین آن‌ها را نام می گیریم‪:‬‬
‫در سایبریا جهیل بایکال در امتداد دریای انگارا دارای آب منرالی است‪ ،‬طول اعظمی آن‬
‫تقریباً ‪ 700‬کیلومتر و عرض آن ‪ 130‬کیلومتر می باشد‪.‬‬
‫جهیل خانکا در شرق چین و در قزاقستان جهیل بالخاش و جهیل ارال معروف اند‪.‬‬
‫در قرغزستان جهیل بسیککول شهرت دارد‪.‬‬
‫در افغانستان جهیل چقمقتین‪ ،‬جهیل شیوا‪ ،‬جهیل‌های بند‌امیر‪ ،‬آب ایستادۀ غزنی و جهیل‌‬
‫هامون سیستان خیلی معروف اند‪.‬‬
‫در غرب جمهوری اسالمی ایران جهیل ارومیه شهرت دارد‪.‬‬
‫در ترکیه جهیل وان معروف است‪.‬‬
‫جهیل سونکاری در شمال کوریای شمالی‪ ،‬لوب نور و یک تعداد زیاد جهیل های دیگر که‬
‫مناظر توریستک زیاد دارند مشهور اند که همه‌ساله یک تعداد توریست‌ها از این جهیل‌ها‬
‫دیدن می‌کنند‪.‬‬

‫‪83‬‬
‫بحیره‌ها و جهیل‌های آسیا‬ ‫آیا راجع به خلیج های براعظم آسیا معلومات دارید؟‬
‫سواحل آسیا بریده گی ها و انحناهای زیادی دارد‪ ،‬از این سبب‬
‫تعداد زیاد خلیج ها در اطراف سواحل آسیا دیده می شود که بعضی از‬
‫آن‌ها برای کشتی رانی زمینة مساعدی را تشکیل می دهند‪.‬‬
‫خلیج های سواحل شمالی آسیا‪ :‬معروف ترین آن‌ها خلیج اوب بوده‪،‬‬
‫اما خلیج های خُ رد دیگر نیز وجود دارد‪.‬‬
‫خلیج های سواحل شرقی آسیا‪ :‬خلیج کرونوتسکی و غیره‪.‬‬
‫خلیج های سواحل جنوبی آسیا‪ :‬خلیج سیام‪ ،‬خلیج بنگال‪ ،‬خلیج‬
‫فارس‪ ،‬خلیج عدن و غیره‪.‬‬
‫خلیج های سواحل غربی آسیا‪ :‬خلیج کوچکی به‌ نام خلیج عقبه بحیره های خُ رد و بزرگی نیز‬
‫در آسیا دیده می شوند‪.‬بحیره‪ ،‬کسپین در داخل آسیا از بزرگ‌ترین بحیره‌های داخل قارة آسیا‬
‫می باشد‪ .‬بحیره های شرق آسیا بحیرۀ بیرینگ‪ ،‬بحیرۀ اخوتسک‪ ،‬بحیرۀ جاپان‪ ،‬بحیرۀ زرد و‬
‫بحیرۀ چین شرقی می باشند‪.‬‬
‫بحیره های جنوب آسیا‪ :‬بحیرۀ چین جنوبی‪ ،‬بحیرۀ جاوا‪ ،‬بحیرۀ اندامان‪ ،‬بحیرۀ عرب و بحیرۀ‬
‫عمان که اهمیت تجارتی زیاد دارند‪.‬‬
‫در غرب آسیا بحیرۀ احمر بیشتر قابل اهمیت است‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به سه گروه تقسیم شوند‪.‬گروه اول جهیلهای آسیا‪،‬گروه دوم خلیجهای آسیا‬
‫و گروه سوم بحیرههای آسیا را روی نقشة نصب شدة طبیعی آسیا‪ ،‬در پیش‌روی صنف‬
‫نشان دهند‪.‬‬
‫سؤال ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬سه بحیرة شرق آسیا را نام بگیرید‪.‬‬
‫‪ -2‬بحیرۀ جاپان کدام کشورها را از هم جدا می کند؟‬
‫الف) ترکیه و سوریه ب) جاپان و کوریا‬
‫‪ -3‬بحیرۀ کسپین در کدام حصة آسیا موقعیت دارد؟‬
‫ب) غرب ج) شمال د) جنوب هـ ) مرکز‬ ‫الف) شرق‬
‫‪ -4‬چرا در کناره های سواحل آسیا خلیج های زیادی وجود دارد؟‬
‫فعالیت خارج صنف‬
‫هر شاگرد در کتابچه خود نقشة آسیا را کاپی کند و در آن نام بحیره ها و خلیج های‬
‫مهم را بنویسد‪.‬‬
‫‪84‬‬
 ‫درس بیست و نهم‬
‫اقلیم براعظم آسیا‬

‫یرۀ‬
‫بح‬ ‫جاپان‬
‫کوریا‬
‫بحیرۀ احمر‬

‫بحیرۀ‬

‫نقشۀ اقلیمی ب ‌راعظم آسیا‬

‫آیا می دانید که اقلیم آسیا باالی زنده‌گی مردمان این براعظم چه تأثیراتی از خود به جا‬
‫می گذارد؟‬
‫براعظم آسیا‪ ،‬یک قارة وسیع و بزرگ است که از ساحة خط استوا الی قطب شمال و از شرق‬
‫الی غرب آن مناطق مختلف اقلیمی وجود دارد‪ ،‬از همین سبب است که در براعظم آسیا پیداوار‬
‫نباتی‪ ،‬جنگالت‪ ،‬خاک‪ ،‬طرز منازل و لباس به اشکال گوناگون و مختلف میباشد‪ .‬انواع مختلف‬
‫اقلیم آسیا از این قرار است‪:‬‬
‫‪ -1‬اقلیم ساحة قطبی و یخچالی‬
‫در امتداد سواحل شمالی براعظم آسیا از عرض‌البلدهای ‪ 66 12‬درجۀ شمالی الی ‪ 85‬درجۀ‬
‫اقلیم قطبی انکشاف یافته است‪ .‬این ساحة اقلیمی را به نام منطقۀ تندرا یاد می‌کنند‪ .‬بته های‬
‫پست‌قامت در اینجا زیاد بوده‪ ،‬خاک آن حاصل خیز نبوده و توأم با یخ و برف می باشد‪.‬‬
‫حرارت آن بسیار کم است که تقریباً به ‪ - 60‬درجة سانتی‌گراد میرسد‪.‬‬

‫‪ -2‬اقلیم تحت قطبی‬

‫این منطقة اقلیمی از شرق به غرب ساحة وسیع سایبریا را در بر می گیرد‪ .‬زمستان آن بسیار‬
‫‪85‬‬
 ‫سرد و تابستان آن کمی سرد؛ یعنی بین ‪ 18‬و ‪ 19‬درجة سانتیگراد می باشد‪ .‬جنگالت سوزنی‬
‫برگ همیشه‌‌سرسبز (تایگا) در این منطقه اکثریت دارد‪.‬‬

‫‪ -3‬اقلیم منطقة ستپ‬

‫این نوع اقلیم در آسیای مرکزی که از شمال غرب چین شروع شده مثل یک نوار بزرگ‬
‫تا ترکیه امتداد دارد و کشورهای آسیای مرکزی را به شمول افغانستان و ایران در بر می‌گیرد‪.‬‬
‫مقدار بارنده گی آن خیلیکم بوده‪ ،‬تقریباً بین ‪ 150‬و ‪ 200‬میلی‌متر قرار می گیرد‪ .‬حرارت آن‬
‫در تابستان تقریباً ‪ 40‬درجة سانتیگراد و در سردی زمستان به منفی‪ 10‬الی ‪ 15‬درجة سانتی‬
‫گراد می رسد‪ .‬شبیه این صحراها در ایران‪ ،‬افغانستان‪ ،‬هند و پاکستان نیز به مالحظه می‌رسد‪.‬‬

‫‪ -4‬اقلیم کوهستانی و نقاط مرتفع‬

‫سلسلة همالیا‪ ،‬قراقرم‪ ،‬تیان شان‪ ،‬هندوکش‪ ،‬البرز و زاگروس اقلیم مناطق مرتفع و‬
‫کوهستانی را تشکیل داده مقدار بارنده‌گی آن‌ها در زمستان‪ ،‬بهار و خزان زیاد می باشد‪.‬‬
‫در این مناطق بارنده‌گی به طور دایمی به شکل برف بوده؛ همچنان این سلسله‌کوهها منبع اصلی‬
‫آب دریاهای آسیا را نیز تشکیل میدهند‪.‬‬
‫‪86‬‬
 ‫درس بیست و نهم‬

‫آنید که اقلیم آسیا با الی زنده گی مردمان این براعظم چه تأثیراتی از خود به جا ی گذارد؟‬
‫‪ -5‬اقلیم صحرایی‬
‫شبه‌جزیرۀ عربستان سعودی در امتداد صحرای اعظم افریقا واقع شده است‪ .‬در این شبه‬
‫جزیره درجه حرارت در تابستان از ‪ 45‬درجۀ سانتی‌گراد باال میرود و در زمستان به ‪20‬‬
‫و ‪ 15‬درجۀ سانتی‌گراد پایین می آید‪ .‬در آنجا اکثر سال‌ها بارنده گی دیده نمی‌شود؛ یعنی‬
‫بارنده‌‌گی آن تقریباً به ‪ 50‬میلی‌متر در سال می رسد که آن هم سیالبی و تخریبی می باشد‪.‬‬
‫‪ -6‬اقلیم معتدله‬
‫بارنده‌گی ساالنة آن از ‪ 400‬میلی متر اضافه‌تر بوده و حرارت وسطی زمستان از ‪ 15‬درجة‬
‫سانتی‌گراد بلندتر و تابستان آن به ‪ 30‬درجة سانتی‌گراد می‌رسد‪ .‬تمام کشور های چین‪ ،‬جنوب‬
‫همالیا و شمال هند در این جمله شامل استند‪.‬‬
‫‪ -7‬اقلیم مدیترانه یی‬
‫یک حصة محدود سواحل ترکیه‪ ،‬حصۀ شمال‌شرق عراق‪ ،‬یک ناحیة کوچک ساحل‬
‫جنوب شرقی بحیرۀ کسپین و ساحل شرقی مدیترانه در جملة اقلیم مدیترانه‌یی شامل است‪.‬‬
‫تابستان آن گرم و خشک و زمستان آن بارانی است‪ .‬نباتات ستروس (نارنج‪ ،‬مالته و لیمو) و‬
‫مدیترانه یی در اینجا به کثرت می رویند‪.‬‬
‫‪ -8‬اقلیم سوانای استوایی‬
‫بارنده‌گی تابستان آن خیلی زیاد بوده از ‪ 800‬میلی‌متر زیادتر می باشد‪ .‬حرارت تابستان و‬
‫زمستان آن زیاد اختالف نداشته بین ‪ 20‬و ‪ 30‬درجة سانتی‌گراد در تحول می باشد‪ .‬جزیره‌نمای‬
‫هند و چین و حصۀ زیادتر نیم‌قاره هند دارای همین نوع اقلیم استوایی سوانا می‌باشد‪ .‬بته های‬
‫بلند‌قامت و اشجار مثمر و غیر مثمر در آن می رویند‪.‬‬
‫‪ -9‬اقلیم جنگالت بارانی استوا‬
‫جزایر شرق‌الهند‪ ،‬سواحل غربی هند و چین به شمول جنوب بنگله‌دیش و یک حصة‬
‫شمال‌غربی هند در این جمله شامل است‪ .‬بارنده‌گی ساالنة آن خیلی زیاد است و در هر ماه‬
‫از ‪ 500‬میلی‌متر اضافهتر بارنده‌گی دارد‪.‬‬
‫فصل‌های سال در اینجا وجود ندارد و حرارت وسطی ساالنة آن بین ‪ 25‬و ‪ 30‬درجة‬
‫سانتی‌گراد است‪ .‬هوای آن به طور دایمی گرم و مرطوب است و درخت رابر از پیداوار مهم‬
‫آن‌ها می باشد‪.‬‬

‫‪87‬‬
 ‫فعالیت داخل صنف‬
‫شاگردان به سه گروه تقسیم شوند و هرگروه سه منطقة اقلیمی آسیا را مورد بحث قرار‬
‫داده‪ ،‬نتیجة بحث ها را از هر گروه یک نفر برای سایر همصنفان خود توضیح دهد‪.‬‬

‫سؤال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬منطقة تندرا در کدام نوع اقلیم آسیا وجود دارد؟‬
‫ج) صحرایی د) کوهستانی‬ ‫الف) تحت قطبی ب) ساحة قطبی‬
‫‪ -2‬اقلیم جنگالت استوایی دارای چه اوصافی است؟‬
‫الف) بارنده‌گی زیاد با درجة حرارت گرم‬
‫ب) بارنده‌گی کم و حرارت تحت صفر‬
‫‪ -3‬بنگله‌دیش دارای کدام نوع اقلیم است؟‬
‫ج) اقلیم استوایی د) اقلیم صحرایی‬ ‫الف) اقلیم قطبی ب) اقلیم تحت قطبی‬
‫‪ -4‬اقلیم صحرایی در کدام حصة آسیا اکثریت دارد؟‬
‫فعالیت خارج صنف‬
‫شاگردان نقشة اقلیمی آسیا را در کتابچه‌های شان ترسیم کنند و محدودة انواع اقلیم ها‬
‫را در آن به وسیلة رنگ نشان دهند‪.‬‬
‫‪88‬‬
 ‫درس سی‌ام‬
‫جغرافیای بشری‬

‫بحیرۀ اختسک‬

‫جهیل‬ ‫بحیرۀ‬
‫با‬
‫يکال‬ ‫کو‬
‫جاپان‬
‫ریا‬ ‫جاپان‬
‫الی‬‫ی شم‬

‫سي رۀ‬
‫حی‬
‫اه‬

‫ب‬
‫بحیرۀ‬ ‫کوریا‬
‫ی جن‬
‫وبی‬
‫کسپين‬
‫رۀ‬
‫حی‬
‫ب‬
‫ۀ سرخ‬

‫عمان‬
‫حیرۀ‬
‫بحیر‬

‫ب‬

‫در مورد نفوس‪ ،‬زبان‪ ،‬ادیان و نژاد مردم در قارة آسیا چه می‌دانید؟‬

‫به نقشۀ پراگندهگی نفوس آسیا توجه کنید‪ .‬آیا پراگندهگی نفوس در تمام جاهای این‬
‫قاره یکسان است؟ در کدام نواحی تراکم نفوس زیاد و در کدام نواحی تراکم نفوس کم‬
‫دیده می شود؟‬
‫قرار احصائیة سال ‪ 2017‬میالدی تعداد نفوس در قاره آسیا تقریباً به ‪ 4.1‬ملیارد نفر محاسبه‬
‫گردیده است‪ .‬مناطق پر‌نفوس و کم‌نفوس نظر به شرایط زندهگی در نقاط مختلف آسیا فرق‬
‫می کند‪.‬‬
‫در مناطقی که شرایط خوب و بهتر زنده‌گی مثل اقلیم‌گوارا‪ ،‬موجودیت اراضی وسیع‬
‫زراعتی و مالداری‪ ،‬موجودیت فابریکه‌های صنعتی‪ ،‬شهری و بنادر تجارتی‪ ،‬خطوط متراکم‬
‫ترانسپورتی‪ ،‬وسایل و وسایط مواصالتی و کاریابی زیادتر میسر باشد‪ ،‬تعداد نفوس در آن‌جا‬
‫رو به افزایش می رود‪.‬‬
‫در مناطق کوهستانی دارای اقلیم سرد و طوالنی‪ ،‬اراضی‌کوچک و محدود زراعتی‪،‬‬
‫نبودن فابریکه های صنعتی‪ ،‬کم و ابتدایی بودن خطوط و وسایط ترانسپورتی‪ ،‬عدم کاریابی و‬
‫بیکاری و مناطق گرم و مرطوب جنگلی و باتالقی تعداد نفوس کم و ناچیز می باشد‪.‬‬
‫‪89‬‬
 ‫ممالک پرنفوس در آسیا‪ :‬کشورهای چین‪ ،‬هند‪ ،‬اندونیزیا‪ ،‬پاکستان‪ ،‬بنگله‌دیش‪ ،‬جاپان و‬
‫کشورهای جنوب‌شرقی آسیا می‌باشد‪.‬‬

‫زبان‬
‫مردم آسیا به زبان های مختلف تکلم می‌کنند‪ .‬زبان مردم آسیا به دو دستة بزرگ تقسیم‬
‫شده که شامل زبان زردپوستان مثل زبان مردم چین‪ ،‬کوریا و مغولستان و زبان سفیدپوستان مثل‬
‫زبان های عربی‪ ،‬اردو‪ ،‬پشتو‪ ،‬فارسی و ترکی می باشد‪.‬‬

‫ادیان‬
‫قارۀ آسیا‪ ،‬قارۀ ادیان بزرگ و آیینهای قدیمی است‪ .‬ادیان بزرگ آن عبارت است از‪ :‬دین‬
‫مقدس اسالم‪ ،‬مسیحیت و یهودیت‪ .‬دین کشور‌های عربی‪ ،‬کشورهای آسیای میانه‪ ،‬افغانستان‪،‬‬
‫ایران‪ ،‬پاکستان‪ ،‬بنگله‌دیش و اندونیزیا اسالم است و در دیگر کشور‌ها نیز مسلمان‌ها با فیصدی‬
‫مختلف زنده‌گی می‌کنند که اماکن مقدسة آن‌ها در مکۀ معظمه‪ ،‬مدینۀ منوره و بیت‌المقدس‬
‫می باشد‪.‬‬
‫بودایی‪ ،‬برهمنی‪ ،‬شنتو‪ ،‬کنفسیوس وغیره آیین های قدیمی قارة آسیا اند‪ ،‬که ممالک چین‪،‬‬
‫هند‪ ،‬جاپان و کوریا پیروان این آیین ها می باشند‪.‬‬

‫تصویر مکۀ معظمه‬ ‫ ‬‫مسجد اقصا در بیت‌المقدس‬

‫‪90‬‬
 ‫درس سی‌ام‬

‫نژاد‬
‫مردم آسیا شامل سه نوع نژاد سفید‪ ،‬زرد و سیاه کمرنگ می باشند‪.‬‬
‫نژاد سفید‪ :‬در آسیای میانه‪ ،‬آسیای غربی و جنوب‌غربی و یک قسمت آسیای جنوبی سکونت‬
‫دارند‪.‬‬
‫نژاد زرد‪ :‬در نواحی شرقی‪ ،‬جنوب‌شرقی و سایبریا زنده‌گی دارند‪.‬‬
‫نژاد سیاه‪ :‬در جنوب هند‪ ،‬سریالنکا و جزایر مالدیو بود و باش دارند‪.‬‬

‫‪91‬‬
 ‫فعالیت داخل صنف‬
‫شاگردان به چند گروه تقسیم شوند؛ سپس اعضای هرگروه بعد از مشوره بین هم به یکی از‬
‫سؤال‌های زیر با توجه به نقشه جواب دهند‪.‬‬
‫‪ -1‬کشور‌های پرنفوس آسیا را نام بگیرید‪.‬‬
‫‪ -2‬مناطق کم‌نفوس در کدام جاهای آسیا وجود دارد؟ چرا کم‌نفوس اند؟‬
‫‪ -3‬اماکن مقدسة اسالمی‌در کدام کشور قرار دارند و به چه نام یاد می شوند؟‬
‫‪ -4‬زبان های مشهور مردم آسیا را نام بگیرید‪.‬‬
‫‪ -5‬زردپوستان درکدام کشورهای آسیایی سکونت دارند؟‬
‫‪ -6‬مردم جاپان‪ ،‬هند و بنگلهدیش پیرو چه دین و آیین استند؟‬
‫سؤال‌ها‬ ‫؟‬
‫در جدول زیر با دقت مشاهده کنید و اعداد پهلوی الفبا را در ستون جمله‌های مربوط آن‬
‫برسانید‪.‬‬
‫در نواحی شرقی و جنوب‌شرقی آسیا و سایبریا زنده‌گی دارند‪.‬‬ ‫اماکن مقدسه مسلمانان‬ ‫الف‬ ‫‪1‬‬

‫در جنوب هند‪ ،‬سریالنکا و جزایر مالدیو زنده‌گی دارند‪.‬‬ ‫ممالک پرنفوس آسیا‬ ‫ب‬ ‫‪2‬‬

‫در مناطق کوهستانی اقلیم سرد‪ ،‬مناطق گرم مرطوب جنگلی و باتالقی‬ ‫زردپوستان‬ ‫ج‬ ‫‪3‬‬
‫می باشند‪.‬‬

‫در عربستان سعودی و فلسطین جای دارد‪.‬‬ ‫تراکم نفوس‬ ‫د‬ ‫‪4‬‬

‫وسیلة افهام و تفهیم بین انسان‌ها می باشد‪.‬‬ ‫سیاه‌پوستان کمرنگ‬ ‫هـ‬ ‫‪5‬‬

‫چین‪ ،‬هند‪ ،‬اندونیزیا‪ ،‬پاکستان‪ ،‬بنگله‌دیش‪ ،‬جاپان و ممالک هند و چین‬ ‫مناطق کم‌نفوس‬ ‫و‬ ‫‪6‬‬
‫است‪.‬‬
‫مناطقی که دارای شرایط خوب زنده‌گی و کاریابی باشند‪.‬‬ ‫زبان‬ ‫ز‬ ‫‪7‬‬

‫فعالیت خارج صنف‬

‫کدام عوامل باعث تراکم نفوس در یک منطقه می شود؟ در این مورد در کتابچه های تان‬
‫مطلبی بنویسید و در ساعت درسی آیندة جغرافیه در صنف بیان دارید‪.‬‬
‫‪92‬‬
 ‫درس سی و یکم‬
‫جغرافیای اقتصادی‬

‫آیا می توانید چند کشور تولیدکنندة چای را در قارة آسیا نام ببرید؟‬
‫به نقشة اقتصادی قارة آسیا نظر اندازید‪.‬‬
‫درگذشته اقتصاد قارۀ آسیا متکی به زراعت و مالداری بود که به شیوة ابتدایی صورت‬
‫می گرفت اما با افزایش جمعیت و توسعة شهرها نیاز به مواد غذایی روز به روز بیشتر شده‬
‫است‪ .‬از این رو کشورهای آسیایی‬
‫می کوشند برای تأمین مواد غذایی‬
‫مردم‪ ،‬با به کارگیری شیوه های جدید‬
‫زراعت و استفاده از ابزار و آالت‬
‫ماشینی‪ ،‬تولیدات زراعتی را باال ببرند‪.‬‬
‫در قارة آسیا نظر به شرایط خاص اقلیمی‬
‫‌در جاهایی که زمین های حاصلخیز و‬
‫آب فراوان وجود دارد‪ ،‬مردم مصروف‬
‫کشت و زراعت می باشند‪.‬‬

‫‪93‬‬
 ‫همآهنگی زراعت با اقلیم را در مناطق مختلفۀ قارة آسیا باید در نظر داشت‪ .‬در مناطق‬
‫خشک قارۀ آسیا غله هایی؛ مانند‪ :‬گندم‪ ،‬جو و جواری کشت میشوند‪ .‬در بخش مرکزی و‬
‫جنوب‌شرق آسیا در کنار اقیانوس آرام و اقیانوس هند به علت رطوبت کافی و بارنده‌گی‬
‫زیاد کشت برنج صورت می‌گیرد‪ .‬در سال های اخیر کشت و برداشت مکانیزه در همة این‬
‫مناطق؛ به ‌خصوص در کشورهایی که بیشتر به صنعت توجه داشته اند‪ ،‬افزایش یافته است‪.‬‬
‫تولید چای و کنف در هند‪ ،‬پاکستان‪ ،‬سیلون و بنگلهدیش اهمیت فراوان دارد‪.‬‬
‫مالداری‬
‫پرورش و نگهداری حیوانات اهلی در قارة آسیا؛ به ‌خصوص در مناطق مرکزی و غربی‬
‫بیشتر رایج است‪ .‬در این مناطق و نقاط کوهستانی بیشتر به پرورش گاو و گوسفند می‌پردازند‪.‬‬
‫پرورش اسپ به خصوص اسپ های زیبای ترکمنی در آسیای میانه صورت می‌گیرد‪ .‬پرورش‬
‫گوسفند قره‌قل در افغانستان و ایران رواج دارد‪.‬‬
‫پرورش فیل در کشورهای جنوب‌شرق آسیا و قسمتی از هند رواج دارد‪ .‬از فیل در کارهای‬
‫زراعتی و حمل و نقل استفاده می شود‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان به گروه ها تقسیم شوند‪ .‬هر گروه در ارتباط موضوعات زیر با هم بحث کنند‬
‫و نتیجة بحث را از هر گروه یک نفر به همصنفان خود ارائه نماید‪.‬‬
‫زراعت ‪.........................................‬‬
‫مالداری ‪.......................................‬‬
‫سؤال ها‬ ‫؟‬
‫جمله های صحیح و غلط ذیل را از هم تشخیص دهید‪:‬‬
‫)‬ ‫‪ -1‬اقتصاد قارة آسیا متکی به صنایع است‪( .‬‬
‫‪ -2‬کشورهای آسیا میکوشند برای تأمین مواد غذایی میزان تولیدات زراعتی را باال ببرند‪) (.‬‬
‫)‬ ‫‪ -3‬در مناطق خشک قارۀ آسیا برنج بیشتر تولید می شود‪( .‬‬
‫‪ -4‬در قارة آسیا تولید چای در هند‪ ،‬پاکستان‪ ،‬سیلون و بنگله‌دیش اهمیت فراوان دارد‪) (.‬‬

‫فعالیت خارج صنف‬

‫در مورد فیل که چه قسم حیوانی است و در کجا و برای چه منظور نگهداری می‌شود‪،‬‬
‫مطلبی بنویسید و در ساعت درسی آیندة جغرافیه در صنف بیان دارید‪.‬‬
‫‪94‬‬
 ‫درس سی و دوم‬
‫معادن و صنایع‬

‫تصفیة گاز‬
‫آیا می دانید کشورهای صنعتی آسیا کدام کشورها استند؟‬
‫بهره‌برداری از منابع زیرزمینی و استخراج معادن که بخش دیگری از تولیدات و درآمدهای‬
‫اقتصادی قارة آسیا را تشکیل می دهد خیلی دیرتر از زراعت مورد استفاده قرار گرفته است‪.‬‬
‫رقابت های استعماری علت عمدۀ عقبمانی در استخراج معادن این قاره بوده است‪.‬‬
‫قارة آسیا از نظر معادن و منابع زیرزمینی؛ به‌ خصوص نفت و گاز و زغال سنگ بسیار غنی‬
‫می باشد‪ .‬کشورهای جنوب‌غربی که در اطراف خلیج فارس موقعیت دارند؛ مثل‪ :‬عربستان‪،‬‬
‫عراق‪ ،‬ایران‪ ،‬کویت و امارات متحدۀ عربی دارای منابع بزرگ نفت و گاز جهان استند که‬
‫به کشورهای مختلف صادر می‌کنند‪ .‬استخراج زغال سنگ در ایران‪ ،‬ترکیه و هند (غرب‬
‫کلکته) شهرت دارد‪.‬‬
‫جاپان در شرق آسیا از بزرگ‌ترین کشورهای صنعتی این قاره است‪ .‬با آنکه این کشور‬
‫از جهت مواد معدنی ضعیف است؛ اما با حد اقل استخراج سنگ آهن‪ ،‬نمک و سلفر صنایع‬
‫اش را گسترش داده است‪ .‬جاپان از تولیدکننده گان بزرگ برق آبی جهان است‪ .‬روسیه در‬
‫بخش آسیایی عالوه بر نفت‪ ،‬منابع وسیعی از زغال سنگ‪ ،‬آهن و سایر فلزات را دارا است‪.‬‬
‫اندونیزیا و میانمار بزرگ‌ترین تولیدکننده گان نفت در جنوب شرق آسیا استند‪.‬‬
‫صنایع‬
‫صنایع در آسیا رشد زیادی نکرده است؛ لیکن صنایع سنگین در روسیه‪ ،‬جمهوری خلق‬
‫چین‪ ،‬هند و جاپان به وجود آمده است‪ .‬با آنکه جاپان از مهم‌ترین کشورهای صنعتی آسیا‬
‫است ولی؛ می توان از کوریای جنوبی‪ ،‬چین و تایوان نیز نام برد‪.‬‬
‫‪95‬‬
 ‫کاالهای صنعتی این کشورها به سراسر جهان صادر می‌گردد که بعضی از آن‌ها عبارت‬
‫اند از‪:‬‬
‫انواع ماشین‌آالت‪ ،‬هواپیما‪ ،‬موتر‪ ،‬تراکتور‪ ،‬کمپاین ماشین های راه‌سازی‪ ،‬موتر سایکل‪ ،‬رادیو‬
‫و لوازم عکاسی‪ ،‬صنایع غذایی و صنایع زراعتی‪ .‬در جاپان کشتی بزرگ نفتکش نیز ساخته‬
‫می شود‪ .‬بعضی از کشورهای آسیا هنوز به زراعت اتکا دارند‪ ،‬در این کشورها صنعت عمده‬
‫قالینبافی و صنایع دستی می باشد؛ ولی به تدریج به کشورهای صنعتی تبدیل می گردند‪.‬‬
‫کشورهای آسیایی که به آب ها ارتباط دارند‪ ،‬تجارت آن‌ها بیشتر از طریق حمل و نقل‬
‫آبی صورت می گیرد‪ .‬ماهیگیری نیز در آسیا رونق دارد‪.‬‬
‫در آسیا جاهای دیدنی توریستی فراوانی؛ چون زیارتگاه ها‪ ،‬مناظر طبیعی و تفریحی وجود‬
‫دارد‪ .‬هر سال هزاران نفر از جاهای تاریخی و طبیعی این براعظم دیدن می‌کنند که در اقتصاد‬
‫این قاره اهمیت زیاد دارد‪.‬‬

‫فعالیت داخل صنف‬

‫شاگردان بهگروه ها تقسیم شوند‪ ،‬هرگروه در مورد موضوعات زیر با هم بحث کنند و‬
‫از هر گروه یک نفر نتیجة بحث‌ها را در صنف ارائه نماید‪.‬‬
‫‪ -1‬معادن‬
‫‪ -2‬صنایع‬
‫‪ -3‬توریزم‬

‫سؤال ها‬ ‫؟‬

‫‪ -1‬نفت در کدام کشورهای آسیایی بیشتر است؟‬
‫‪ -2‬صنایع ثقیل کشورهای آسیایی را کدام تولیدات تشکیل میدهند؟‬
‫‌‬

‫‪ -3‬مهم‌ترین کشورهای صنعتی آسیا را نام ببرید‪.‬‬

‫فعالیت خارج صنف‬

‫در مورد نقش نفت در کشورهای شرق میانه معلومات تهیه نموده و در ساعت درسی‬
‫آیندة جغرافیه در صنف ارائه نمایید‪.‬‬

‫‪96‬‬
 ‫درس سي و سوم‬
‫جغرافیای مواصالتی آسیا‬

‫آيا راجع به راه ابريشم چيزي مي دانيد؟‬

‫جادة ابريشم راه قديمي بود كه چين و هندوستان را به بحيرة مديترانه و اروپا وصل‬
‫مي كرد‪ .‬اين راه از بسياري كشورهاي آسيا؛ به‌ خصوص افغانستان مي‌گذشت كه ابريشم و‬
‫ادويه را از آسيا به اروپا مي‌برد‪ .‬امروز راه‌ها نسبت به گذشته توسعه بيشتري پيدا كرده است‪.‬‬
‫راه‌ها را به سه قسمت تقسيم مي‌كنند‪:‬‬
‫‪ -1‬راههاي خشكه‪ ،‬شامل جاده‌ها و خطوط آهن ‪ -2‬خطوط هوايي ‪ -3‬خطوط آبي يا‬
‫بحري‬
‫‪ -1‬راه‌هاي مواصالتي خشكه‬
‫این راهها شامل سرك‌هاي موتررو و خطوط آهن مي‌باشند‪ .‬خطوط آهن يكي از مهم‌ترين‪،‬‬
‫ارزانترين و امنترين راه‌ها است كه بسياري از ممالك آسيايي از آن استفاده مي كنند‪ .‬طويل‌ترين‬
‫خط آهن در روسيه است كه بندر والدي و استوك را كه در كنار ((بحيرة جاپان)) موقعيت‬
‫دارد به مسكو و اروپا وصل مي‌كند‪ .‬در حال حاضر كشورهاي تركيه‪ ،‬ايران‪ ،‬پاكستان و هند با‬
‫يكديگر توسط خطوط آهن وصل بوده و كاالهاي تجارتي و مسافرين را به نقاط مختلف انتقال‬
‫مي‌دهند‪ .‬در بعضي شهرهاي بزرگ آسيا خطوط آهن به شكل زير زمينی (مترو) وجود دارد‪.‬‬
‫‪97‬‬
 ‫‪ -2‬راه هاي بحري‬
‫مردم آسيا از زمان‌هاي قديم تا به حال در جاهايی كه بحيره‌ها و درياهاي داراي آب‬
‫فراوان و نشيب كم و قابل كشتي‌راني وجود داشت از آن‌ها براي انتقال مسافرين و كاالهاي‬
‫تجارتي استفاده مي‌كردند‪.‬آبناها و كانال‌هاي مهمي؛ مانند‪ :‬آبناي باب‌المندب‪ ،‬مالكا و هرمز‬
‫در اطراف قارة آسيا وجود دارند‪ .‬روزانه كشتي‌هاي زيادي از آبناي هرمز كه بين بحيرة عمان‬
‫و خليج فارس قرار دارد عبور مي‌كنند و هزاران بشكه نفت را به نقاط مختلف جهان انتقال‬
‫مي‌دهند‪ .‬كانال سويز بحيرة احمر را به بحيرة مديترانه وصل مي‌كند كه اموال تجارتي زيادي‬
‫را بين آسيا‪ ،‬اروپا و افريقا مبادله مي‌كند‪ .‬آبناي مالكا كه بين ممالك ماليزيا و اندونيزيا موقعيت‬
‫دارد نيز ارتباط ممالك شرق و جنوب‌شرق آسيا را با ساير نقاط جهان برقرار مي كند‪.‬‬
‫‪-4‬خطوط هوايي‬
‫خطوط هوايي شهرهاي بزرگ را با هم وصل مي‌كند‪ .‬در اواخر قرن ‪ 20‬در ساختمان‬
‫طياره‌ها پيشرفت‌هاي زيادی صورت گرفته است‪ .‬طياره سريعترين وسيلة نقليه است كه‬
‫سهولت‌هاي زيادي را در پروسة حمل و نقل به وجود آورده است‪ .‬شهرهاي بزرگ هر‬
‫مملكت داراي ميدان‌هاي هوايي مي باشد كه مسافرين و اموال تجارتي را به وقت كم از يك‬
‫جا به جاي ديگر انتقال مي دهند‪.‬‬

‫فعاليت داخل صنف‬

‫شاگردان به سه گروه تقسيم شوند و هرگروه در مورد موضوعات ذيل بحث كنند و از‬
‫هر گروه یک نفر نتيجة را به همصنفان ارائه نمايد‪.‬‬
‫‪ -3‬خطوط خشكه‬ ‫‪ -2‬خطوط بحري‬ ‫‪ -1‬خطوط هوايي‬
‫سؤال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬راه‌هاي مواصالتي خشكه شامل كدام راه‌ها مي‌باشند؟‬
‫‪ -2‬ارزانترين و امنترين راه‌هاي مواصالتي كدام است؟‬
‫‪ -3‬كدام آبنا بين بحيرة عمان و خليج فارس قرار دارد؟‬
‫‪-4‬كانال سويز بحيرة ‪ ......................‬را به بحيرة ‪ ....................‬وصل مي‌كند‪.‬‬
‫فعاليت خارج صنف‬
‫در رابط��ه ب��ا اهميت اقتصادي راه‌ه��اي مواصالتي مطالبي را تهيه نموده و در س��اعت‬
‫درسی آیندة جغرافیه در صنف ارائه نماييد‪.‬‬

‫‪98‬‬
 ‫درس سي و چهارم‬
‫جغرافياي سياسي آسيا‬

‫بحیرۀ کسپین‬

‫کوریای‬
‫جاپان کوریای‬

‫راجع به جغرافياي سياسي آسيا چه مي‌دانيد؟‬

‫جغرافياي سياسي شاخهیی از علم جغرافيه است كه در بارة حدود و سرحدات كشورها‪،‬‬
‫روابط داخلي و بين‌المللي و تشكيالت اداري آن‌ها بحث مي‌كند‪.‬‬
‫قارة آسيا بزرگترين براعظم جهان است كه ساحة وسيعي را در برگرفته است‪ .‬در اين قاره ‪46‬‬
‫كشور مستقل وجود دارد كه داراي رژيم‌هاي گوناگوني مي‌باشند‪ .‬در بعضي از كشورها از جمله‬
‫افغانستان و ايران‪ ،‬جمهوري اسالمي حكمفرمايي دارد و تعدادي ديگر داراي حكومت جمهوري‬
‫ال‪ :‬جاپان رژيم شاهي دارد‪ .‬كشورهاي قطر و امارات متحدة عربي‬ ‫استند‪ .‬بعضي از ممالك؛ مث ً‬
‫حكومت شيخ‌نشيني دارند و فلسطين داراي دولت خود‌مختار است‪.‬‬
‫بعضي از صاحب نظران براعظم آسيا را از نظر جغرافياي سياسي به هفت منطقه تقسيم مي‌كنند‪:‬‬
‫‪ -1‬خاور ميانه كه در جنوب‌غرب موقعيت دارد و كشورهاي اسالمي عربي و ايران در آن واقع اند‪.‬‬
‫‪ -2‬جنوب آسيا كه جمهوري اسالمي افغانستان‪ ،‬پاكستان‪ ،‬هند و بنگله‌ديش در آن موقعيت دارند‪.‬‬
‫‪ -3‬جنوب‌شرق آسيا كه مهم‌ترين كشورهاي آن كشور‌های اسالمي اندونيزيا و ماليزيا‬
‫مي‌باشند‪.‬‬

‫‪99‬‬
 ‫‪ -4‬شرق دور كه كشورهاي مهم آن چين‪ ،‬جاپان و كوريا‌ اند‪.‬‬
‫‪-5‬آسياي مركزي كه كشورهاي تاجكستان تا تركمنستان و قزاقستان در آن شامل اند‪.‬‬
‫‪ -6‬آسياي شمالي كه تنها بخش آسيايي روسيه در آن واقع است‪.‬‬
‫‪ -7‬آسياي غربي كه به آسياي صغير هم شهرت دارد و بزرگترين كشور آن تركيه ميباشد‪.‬‬
‫كشورهايی كه در كنار ابحار قرار دارند راه آزاد به طرف تمام كشورها دارند‪ .‬كشورهاي‬
‫افغانستان‪ ،‬مغولستان‪ ،‬الووس‪ ،‬نيپال‪ ،‬بوتان و كشورهاي آسياي ميانه به بحر آزاد راه ندارند‬
‫كه از اين لحاظ به مشكالت ارتباطي با كشورهاي ديگر جهان مواجه‌اند‪ .‬براعظم آسيا منابع‬
‫معدني فراوان و با ارزش‪ ،‬محصوالت زراعتي مهم و جمعيت و بازار فروش قابل توجهي دارد؛‬
‫به همين علت مورد توجه كشورهاي اروپايي مي‌باشد‪ .‬كشورهاي استعماري اروپا در ابتدا به‬
‫نام كمپني‌‌هاي تجارتي به آسيا آمدند سپس مناطق ساحلي را تحت تصرف خود در آوردند‪.‬‬
‫در قرن های ‪ 18‬و ‪ 19‬اروپايي‌ها (پرتگالي‌ها‪ ،‬هالنديها‪ ،‬اسپانويها‪ ،‬انگليسي‌ها و فرانسوي‌ها)‬
‫به آسيا آمدند‪ .‬پرتگالي‌ها جنوب‌شرق آسيا را تحت تصرف استعماري خود قرار دادند‪،‬‬
‫هالندی‌ها اندونيزيا را و انگليسها مناطق بين ميانمار و افغانستان را اشغال كردند‪ .‬افغانستان‬
‫با سه جنگ كه با انگليسها كرد اولين كشوري بود‪ ،‬كه قدرت استعماري بزرگ جهان را‬
‫شكست داده و استقالل خود را به دست آورد‪ .‬در وسط قرن ‪ 20‬در آسيا صرف ‪ 20‬كشور‬
‫مستقل وجود داشت‪ .‬جنبش‌هاي آزادي‌خواهي در ملت‌ها روز به روز تقويت مي‌شد تا كه‬
‫اكثر كشورها استقالل خود را حاصل كردند‪.‬‬

‫فعاليت داخل صنف‬

‫شاگردان به هفت گروه تقسيم شوند و هر گروه روي نقشة سياسي‪ ،‬يكي از مناطق‬
‫هفت‌گانة‌ آسيا را نشان دهند‪.‬‬
‫سؤال‌ها‬ ‫؟‬
‫‪ -1‬جغرافياي سياسي راجع به چه موضوعاتي بحث مي‌كند؟‬
‫‪ -2‬در كدام ممالك جمهوري اسالمي حكمفرما است؟ نام ببرید‪.‬‬
‫‪ -3‬كدام كشورها به بحرهاي آزاد راه ندارند؟ نام ببرید‪.‬‬
‫‪ -4‬چرا براعظم آسيا در قرن های ‪ 18‬و ‪ 19‬ميالدي مورد توجه استعمارگران قرار گرفته‬
‫بود؟‬
‫فعاليت خارج صنف‬
‫كشورهايی را كه در براعظم آسيا به بحر آزاد راه‌ ندارند با كشورهایي كه به بحر راه‬
‫دارند از نظر اقتصادي مقايسه كرده و نتيجه را در ساعت درسی آیندة جغرافیه در صنف‬
‫براي همصنفان تان بخوانيد‪.‬‬

‫‪100‬‬
 ‫لست كشورهاي بر‌اعظم آسيا‬
‫مساحت به‬
‫طرز حكومت‬ ‫نفوس به نفر‬ ‫پايتخت‬ ‫نام كشور‬ ‫شماره‬
‫كيلومتر‌مربع‬
‫جمهوري اسالمي‬ ‫‪30000000‬‬ ‫‪652000‬‬ ‫كابل‬ ‫افغانستان‬ ‫‪1‬‬
‫امارات متحدة‬
‫فدراسيون (‪)7‬اميرنشين‬ ‫‪4214000‬‬ ‫‪83600‬‬ ‫ابوظبي‬ ‫‪2‬‬
‫عربي‬
‫جمهوري اسالمي‬ ‫‪222731000‬‬ ‫‪1904233‬‬ ‫جاگارتا‬ ‫اندونيزيا‬ ‫‪3‬‬
‫شاهي مشروطه‬ ‫‪5505000‬‬ ‫‪89326‬‬ ‫عمان‬ ‫اردن‬ ‫‪4‬‬

‫جمهوري چند‌حزبي‬ ‫‪26383000‬‬ ‫‪447400‬‬ ‫تاشكند‬ ‫ازبكستان‬ ‫‪5‬‬

‫جمهوري اسالمي‬ ‫‪70472846‬‬ ‫‪1648195‬‬ ‫تهران‬ ‫ايران‬ ‫‪6‬‬
‫شاهي‬ ‫‪727000‬‬ ‫‪694‬‬ ‫منامه‬ ‫بحرين‬ ‫‪7‬‬
‫شاهي‬ ‫‪475000‬‬ ‫‪5765‬‬ ‫بندر سري بگاوان‬ ‫برونئي‬ ‫‪8‬‬
‫جمهوري‬ ‫‪138835000‬‬ ‫‪147570‬‬ ‫داكه‬ ‫بنگله‌ديش‬ ‫‪9‬‬
‫شاهي مشروطه‬ ‫‪790000‬‬ ‫‪47000‬‬ ‫تيمپو‬ ‫بوتان‬ ‫‪10‬‬
‫جمهوري اسالمي فدرال‬ ‫‪156770000‬‬ ‫‪796095‬‬ ‫اسالم آباد‬ ‫پاكستان‬ ‫‪11‬‬
‫جمهوري‬ ‫‪7063000‬‬ ‫‪143100‬‬ ‫دوشنبه‬ ‫تاجكستان‬ ‫‪12‬‬
‫شاهي مشروطه‬ ‫‪64632000‬‬ ‫‪513115‬‬ ‫بنكاك‬ ‫تايلند‬ ‫‪13‬‬
‫جمهوري‬ ‫‪22815000‬‬ ‫‪36000‬‬ ‫تايپي‬ ‫تايوان‬ ‫‪14‬‬
‫جمهوري‬ ‫‪4899000‬‬ ‫‪488100‬‬ ‫عشق آباد‬ ‫تركمنستان‬ ‫‪15‬‬

‫جمهوري چند‌حزبي‬ ‫‪1032000‬‬ ‫‪14874‬‬ ‫ديلي‬ ‫تيمور شرقي‬ ‫‪16‬‬

‫جمهوري چند‌حزبي‬ ‫‪72932000‬‬ ‫‪779452‬‬ ‫انقره‬ ‫تركيه‬ ‫‪17‬‬

‫جمهوري يك‌حزبي‬ ‫‪1311381000‬‬ ‫‪9572900‬‬ ‫پيكنگ‬ ‫چين‬ ‫‪18‬‬

‫جمهوري فدرالي‬ ‫‪142394000‬‬ ‫‪17075400‬‬ ‫مسكو‬ ‫روسيه‬ ‫‪19‬‬
‫شاهي مشروطه‬ ‫‪127716000‬‬ ‫‪377819‬‬ ‫توكيو‬ ‫جاپان‬ ‫‪20‬‬
‫جمهوري‬ ‫‪19879000‬‬ ‫‪65610‬‬ ‫كلمبو‬ ‫سريالنكا‬ ‫‪21‬‬
‫جمهوري‬ ‫‪4408000‬‬ ‫‪641‬‬ ‫سنگاپور‬ ‫سنگاپور‬ ‫‪22‬‬
‫جمهوري‬ ‫‪18542000‬‬ ‫‪185180‬‬ ‫دمشق‬ ‫سوريه‬ ‫‪23‬‬

‫‪101‬‬
 ‫طرز حكومت‬ ‫نفوس به نفر‬ ‫مساحت‬ ‫پايتخت‬ ‫نام كشور‬ ‫شماره‬
‫به كيلومتر‌مربع‬
‫جمهوري‬ ‫‪28513000‬‬ ‫‪438317‬‬ ‫بغداد‬ ‫عراق‬ ‫‪24‬‬
‫شاهي مشروطه‬ ‫‪23687000‬‬ ‫‪2240000‬‬ ‫رياض‬ ‫عربستان سعودي‬ ‫‪25‬‬
‫مطلقه‬ ‫‪2516000‬‬ ‫‪309500‬‬ ‫مسقط‬ ‫عمان‬ ‫‪26‬‬
‫دولت خودمختار‬ ‫‪4141000‬‬ ‫‪6263‬‬ ‫قدس‬ ‫فلسطين‬ ‫‪27‬‬

‫جمهوري چند‌حزبي‬ ‫‪85563000‬‬ ‫‪300000‬‬ ‫مانيال‬ ‫فلیپین‬ ‫‪28‬‬

‫جمهوري چند‌حزبي‬ ‫‪1004000‬‬ ‫‪9250‬‬ ‫نيكوزيا‬ ‫قبرس‬ ‫‪29‬‬

‫جمهوري چند‌حزبي‬ ‫‪5192000‬‬ ‫‪198500‬‬ ‫بيشكك‬ ‫قرغزستان‬ ‫‪30‬‬

‫جمهوري چند‌حزبي‬ ‫‪15242000‬‬ ‫‪271700‬‬ ‫استانه‬ ‫قزاقستان‬ ‫‪31‬‬

‫امارتي شيخ‌نشين‬ ‫‪838000‬‬ ‫‪11471‬‬ ‫دوحه‬ ‫قطر‬ ‫‪32‬‬

‫شاهي مشروطه‬ ‫‪13648000‬‬ ‫‪181035‬‬ ‫پنوم پن‬ ‫كمبوديا‬ ‫‪33‬‬

‫جمهوري چند‌حزبي‬ ‫‪28138000‬‬ ‫‪99646‬‬ ‫سيول‬ ‫كورياي جنوبي‬ ‫‪34‬‬

‫جمهوري يك‌حزبي‬ ‫‪22583000‬‬ ‫‪122762‬‬ ‫پيونگ يانگ‬ ‫كورياي شمالي‬ ‫‪35‬‬

‫شاهي مشروطه‬ ‫‪3084000‬‬ ‫‪17818‬‬ ‫كويت‬ ‫كويت‬ ‫‪36‬‬

‫جمهوري يك‌حزبي‬ ‫‪5751000‬‬ ‫‪236800‬‬ ‫وين تيان‬ ‫الووس‬ ‫‪37‬‬

‫جمهوري چند‌حزبي‬ ‫‪3834000‬‬ ‫‪10400‬‬ ‫بيروت‬ ‫لبنان‬ ‫‪38‬‬

‫جمهوري چند‌حزبي‬ ‫‪300000‬‬ ‫‪289‬‬ ‫ماله‬ ‫مالديو‬ ‫‪39‬‬

‫شاهي مشروط فدرال‬ ‫‪26640000‬‬ ‫‪329758‬‬ ‫كواال المپور‬ ‫ماليزيا‬ ‫‪40‬‬

‫جمهوري چند‌حزبي‬ ‫‪2580000‬‬ ‫‪1566500‬‬ ‫اوالن باتور‬ ‫مغولستان‬ ‫‪41‬‬

‫جمهوري يك‌حزبي‬ ‫‪47383000‬‬ ‫‪676577‬‬ ‫رنگون‬ ‫ميانمار‬ ‫‪42‬‬

‫شاهي مشروطه‬ ‫‪27678000‬‬ ‫‪147181‬‬ ‫كتمندو‬ ‫نيپال‬ ‫‪43‬‬

‫جمهوري يك‌حزبي‬ ‫‪83458000‬‬ ‫‪331041‬‬ ‫هانوي‬ ‫ويتنام‬ ‫‪44‬‬

‫جمهوري چندحزبي‬ ‫‪1119538000‬‬ ‫‪3165596‬‬ ‫دهلي جديد‬ ‫هند‬ ‫‪45‬‬

‫جمهوري چندحزبي‬ ‫‪20676000‬‬ ‫‪555000‬‬ ‫صنعا‬ ‫يمن‬ ‫‪46‬‬

‫‪102‬‬
 ‫خالصة فصل‬
‫‪ -‬آسيا بزرگترين براعظم جهان است كه اكثريت ساحة آن در نيمكرة شرقي و نيمكرۀ شمالي‬
‫‌‬

‫موقعيت دارد‪.‬‬
‫‪ -‬قارة آسيا‪ ،‬داراي قديميترين تمدن‌ها و اديان است‪.‬‬
‫‪ -‬آسيا داراي بلندترين كوهها (هماليا‪ ،‬هندوكش و البرز) و وسيع ترين دشتها (مغولستان در‬
‫مغولستان‪ ،‬لوت در ايران و ربع‌الخالي در عربستان) مي‌باشد‪.‬‬
‫‪ -‬در آسيا دريا‌هاي زيادي جريان دارد كه شامل اوب‪ ،‬آمور‪ ،‬سند‪ ،‬هلمند‪ ،‬كارون‪ ،‬فرات و غيره مي‌باشد‪.‬‬
‫‪ -‬با توجه به موقعيت جغرافيايي‪ ،‬جهيل‌هاي متعددي در قارة آسيا وجود دارند كه شامل‪:‬‬
‫بايكال‪ ،‬بالخاش‪ ،‬شيوا‪ ،‬اروميه‪ ،‬وان و ارال است‪.‬‬
‫‪ -‬خليج‌هاي مهم آسيا شامل خليج فارس‪ ،‬بنگال و عقبه و مهم‌ترين بحيرة آن بحيرة كسپين‬
‫است كه بزرگترين بحيرة داخل قارة آسيا مي‌باشد‪.‬‬
‫‪ -‬با توجه به اينكه براعظم آسيا از ساحة خط استوا الي قطب شمال امتداد دارد‪ ،‬داراي انواع گوناگون‬
‫اقليمي از جمله اقليم ساحة قطبي و يخچالي‪ ،‬تحت قطبي‪ ،‬منطقۀ ستپ آسياي مركزي‪ ،‬كوهستاني و‬
‫نقاط مرتفع‪ ،‬صحرايي‪ ،‬معتدله‪ ،‬مديترانه‌یی‪ ،‬سواناي استوايي و جنگالت باراني و استوا مي‌باشد‪.‬‬
‫‪ -‬پراگنده‌گي نفوس در قارة آسيا يكسان نيست‪ .‬در اراضي وسيع زراعتي‪ ،‬كنار فابريكه های‬
‫صنعتي‪ ،‬شهرها‪ ،‬بنادر تجارتي و ‪ ...‬تراكم نفوس زياد و در مناطق كوهستاني و گرم مرطوب‬
‫جنگلي تعداد نفوس كم و ناچيز مي‌باشد‪.‬‬
‫‪ -‬مردم آسيا شامل سه نوع نژاد سفيد‪ ،‬زرد و سياه كمرنگ مي باشند‪.‬‬
‫‪ -‬اقتصاد آسيا در گذشته بيشتر به زراعت و مالداري متكي بوده و به شكل ابتدايي صورت ميگرفت‪.‬‬
‫‪ -‬كشورهاي جنوب‌غرب آسيا داراي منابع بزرگ نفت و گاز جهان مي‌باشند‪.‬‬
‫‪ -‬مهم‌ترين كشورهاي صنعتي آسيا شامل جاپان‪ ،‬كورياي جنوبي‪ ،‬چين و تايوان است‪.‬‬
‫‪ -‬راه‌هاي مواصالتي در آسيا به سه قسمت راه‌هاي خشكه‪ ،‬خطوط هوايي و آبي تقسيم مي‌شود‪.‬‬
‫‪ -‬آبناهاي باب المندب‪ ،‬هرمز و مالكا كه از نظر اقتصادي و نظامي اهميت زيادي دارند در‬
‫قارة آسيا واقع شده‌اند‪.‬‬
‫‪ -‬كانال سويز بحيرة احمر را به بحيرة مديترانه وصل مي‌كند‪.‬‬
‫‪ -‬كشورهاي افغانستان و ايران داراي حكومت جمهوري اسالمي مي‌باشند‪.‬‬
‫‪ -‬كشورهاي قطر و امارات متحده داراي حكومت شيخ‌نشين مي‌باشند‪.‬‬
‫‪ -‬براعظم آسيا از نظر جغرافياي سياسي به هفت منطقه تقسيم مي‌شود كه عبارت‌اند از‪ :‬خاورميانه‪،‬‬
‫آسيای جنوبی‪ ،‬جنوب‌شرق‪ ،‬شرق دور‪ ،‬آسياي مركزي‪ ،‬آسياي شمالي و آسياي غربي‪.‬‬
‫‪ -‬براعظم آسيا به دليل دارا بودن منابع معدني فراوان و با‌ارزش و بازار فروش قابل اطمينان‪،‬‬
‫هميشه مورد توجه كشورهاي استعماري قرار گرفته است‪.‬‬
‫‪103‬‬
 ‫اصطالحات جغرافيايي‬

‫احجار قيمتي‪ :‬سنگ‌هاي با‌ارزش و قيمتي را گويند؛ مانند‪ :‬الجورد‪ ،‬فيروزه و غيره‪.‬‬
‫اقليم‪ :‬حالت متوسط جوي زمين است كه در يك مدت طوالني در محلي معين تعیین‬
‫مي‌شود‪.‬‬
‫اقليم صحرايي‪ :‬اقليمي كه از خصوصيات آن كمي بارنده‌گي‪ ،‬تغييرات زياد درجۀ حرارت‬
‫شب و روز‪ ،‬وزش بادهاي شديد و كمبود نباتات گياهي است‪.‬‬
‫اعتدالين‪ :‬زمان‌هایي از سال كه اشعة خورشيد عمود بر خط استوا مي‌تابد و قطبين زمين يكسان‬
‫از نور خورشيد استفاده مي‌كنند و در امتداد خط استوا و هر مكان ديگري در نيمكره‌هاي‬
‫‌‬

‫شمالي و جنوبي طول مدت روز ‪ 12‬ساعت است‪ .‬زمان اعتدالين اول بهار (اول حمل) و اول‬
‫خزان (اول ميزان) است‪.‬‬
‫انقالب شمسي تابستاني‪ :‬اين انقالب با عمود شدن اشعة خورشيد بر خط سرطان ( ‪ 23 12‬درجۀ‬
‫شمالي) در روز اول سرطان اتفاق مي‌افتد كه تابستان در نيم‌كرۀ شمالي آغاز مي‌شود‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫انقالب شمسي زمستاني‪ :‬اين انقالب با عمود شدن اشعة خورشيد بر خط جدي ( ‪ 23 2‬درجۀ‬
‫جنوبي) در اول ماه جدی اتفاق مي‌افتد كه زمستان در نيم‌كرۀ شمالي آغاز مي‌شود‪.‬‬
‫بحيره‪ :‬قسمتي از آب‌هاي وسيعي را گويند كه از بحر كوچكتر بوده ممكن است به بحر وصل‬
‫شده و يا توسط خشكه محدود شده باشد‪.‬‬
‫تندرا‪ :‬كلمة روسي است كه به مناطق بدون درخت در شمال روسيه گفته مي‌شود كه زمستان‬
‫آن جا سرد و طوالني و در بيشتر ايام سال يخ بسته است‪ .‬تابستان آن‌ جا بسيار كوتاه و درجۀ‬
‫حرارت آن كمتر از ‪ 10‬درجه است و در همين مدت كوتاه‪ ،‬يخ‌هاي روي زمين آب مي‌شود‬
‫و نباتاتی؛ مانند‪ :‬خزه و گلسنگ رشد مي‌كند‪.‬‬
‫تمدن‪ :‬شهرنشين شدن‪ ،‬به رسم و رواج شهري عادت كردن و آماده ساختن اسباب ترقي و‬
‫آسايش خود را تمدن گويند‪.‬‬

‫‪104‬‬
‫توريست‪ :‬از نظر تاريخي به اشراف‌زاده گان فرانسوي كه براي تحصيل و كسب تجربيات‬
‫زنده‌گي به سفر مي‌رفتند توريست مي‌گفتند‪ .‬اين اصطالح از قرن ‪ 19‬ميالدي معمول شد‪.‬‬
‫بعدها در فرانسه اين اصطالح را براي كساني به كار بردند كه به سرگرمي و گذراندن اوقات‬
‫فراغت به فرانسه سفر مي‌كردند‪ .‬به اين گونه سفرها بعدا ً جهانگردي يا توريزم گفته شد‪.‬‬
‫جغرافياي طبيعي‪ :‬شاخه یی از جغرافيه است كه در بارۀ كوه‌ها‪ ،‬درياها‪ ،‬آب و هوا‪ ،‬نباتات و‬
‫اقيانوس‌ها بحث مي‌كند‪.‬‬
‫جو‪ :‬هواي اطراف سطح زمين را جو گويند‪.‬‬
‫جهيل‪ :‬آب‌هاي وسيع ايستاده‌یي استند كه به شكل طبيعي توسط خشكه احاطه شده‌اند‪.‬‬
‫جنگل طبيعي‪ :‬منطقه‌یی از زمين است كه با درختها و بته‌هاي خودرو پوشيده شده باشد‪.‬‬
‫چراگاه‪ :‬زميني داراي پوشش گياهي است كه حيوانات مي‌توانند مدتي در آن چرا كنند‪.‬‬
‫حضيض‪ :‬نزديكترين نقطه یی را كه كرة زمين در گردش انتقالي خود به دور آفتاب‪ ،‬در آن‬
‫نقطه قرار مي‌گيرد‪ ،‬حضيض مي‌گويند‪.‬‬
‫خليج‪ :‬عبارت از پيشرفتهگي وسيع و عميق آب در خشكه است كه سه طرف آن به خشكه‬
‫و يك طرف آن به آب محدود شده باشد‪.‬‬
‫دايرة آركتيك‪ :‬عرض‌البلد ‪ 66 12‬درجۀ شمالي را به اين اصطالح مي‌نامند‪.‬‬
‫دايرة انتاركتيك‪ :‬به عرض‌البلد ‪ 66 12‬درجۀ جنوبي انتاركتيك گفته مي‌شود‪.‬‬
‫دايرة استوا‪ :‬دايرة بزرگ عرض‌البلد است كه كرۀ زمين را به دو نيمكرة شمالي و جنوبي‬
‫‌‬

‫تقسيم مي‌كند‪.‬‬
‫دايرة جدي‪ 23 12 :‬درجة نیمكرة جنوبي كه شعاع آفتاب در اول جدي باالي آن عمود‬
‫مي‌تابد‪.‬‬
‫دايرۀ سرطان‪ :‬عرض‌البلد ‪ 23 1‬درجۀ شمالي كه شعاع آفتاب در اول سرطان باالي آن‬
‫‪2‬‬
‫عمود مي‌تابد‪.‬‬
‫دايرة عرض‌البلد‪ :‬دايره هايی كه موازي به خط استوا بوده استقامت شرق و غرب را دارند و‬
‫به دايره هاي طول‌البلد عمود می باشند‪.‬‬
‫‪105‬‬
 ‫ستاره قطب‪ :‬درخشانترین ستارۀ قطب شمال است که قطب شمال زمین هم به سمت آن‬
‫قرار دارد‪.‬‬
‫ستپ‪ :‬منطقة علفزار كه به زراعت و چراگاه حيوانات مساعد است‪ .‬ساحات داراي اقليم‬
‫نيمه‌خشك كه نباتات علفي و اشجار به صورت پراگنده و يا قطعه‌قطعه در آن‌ها ديده‬
‫مي‌شوند‪.‬‬
‫سوانا‪ :‬منطقة اقليمي یی است كه داراي بته‌ها ‪ ،‬نيزارها و درخت‌هاي پست باشد‪.‬‬
‫شيوة ابتدایي زراعت‪ :‬كشت و كاري است كه توسط دست و قلبة حيواني انجام مي‌گيرد‪.‬‬
‫يگيرد‪.‬‬
‫شيوة ماشيني زراعت‪ :‬كشت و كاري است كه توسط ماشين آالت زراعتي صورت م ‌‬
‫شاليزار‪ :‬زمينهاي استند كه در آنجا شالي (برنج) كشت می‌شود‪.‬‬
‫صنعت‪ :‬كار و فعاليتي است كه مواد خام به واسطة آن به مواد پخته تبديل مي‌شود؛ مثال‪ ً :‬از‬
‫سنگ آهن‪ ،‬موتر و از پنبه تكه و لباس ساخته مي‌شود‪.‬‬
‫صنايع ماشيني‪ :‬كار و فعاليتي است كه ساختن اشيا توسط ماشين صورت مي‌گيرد‪.‬‬
‫طول‌البلد‪ :‬خطوطي كه بين قطب شمال و جنوب امتداد دارد و بر عرض‌البلد عمود‬
‫مي‌باشد‪.‬‬
‫قله‪ :‬بلندترين قسمت كوه را قله گويند‪.‬‬
‫قطر استوايي‪ :‬بزرگترين قطر كرة زمين را گويند كه زمین را به طور مساوي به دو نيم‌كرة‬
‫شمالي و جنوبي تقسيم مي‌كند‪.‬‬
‫قطر قطبي‪ :‬كه در اصل محور زمين است كه بر قطر استوايي عمود مي باشد و يك انجام آن‬
‫قطب شمال و انجام ديگر آن قطب جنوب را تشكيل مي‌دهد‪.‬‬
‫قطب شمال‪ :‬انتهاي شمالي كرة زمين را گويند‪.‬‬
‫كرة مجسمه‪ :‬مدل كوچك شدة‌ كرۀ زمين با يك مقياس معين است‪.‬‬
‫گرينويچ‪ :‬پاركي در نزديكي لندن است كه رصدخانة‌ گرينويچ در آن بنا شده و طول‌البلد‬
‫صفر درجه از وسط آن مي‌گذرد‪.‬‬

‫‪106‬‬
 ‫محور زمين‪ :‬خط فرضي یی است كه كرة زمين به دور آن مي‌چرخد‪.‬‬
‫ميالن محور زمين‪ :‬ميالن محور زمين به زاوية ‪ 23 1‬درجه باالي مستوي مدار زمين است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫نقطة قطب جنوب‪ :‬جنوبي‌ترين نقطة كرۀ زمين است كه در انتهای محور جنوبي زمين قرار‬
‫دارد‪.‬‬
‫نيم‌كرة شمالي‪ :‬از خط استوا تا قطب شمال را نيم‌كرة شمالي گويند‪.‬‬
‫نيم‌كرۀ جنوبي‪ :‬از خط استوا تا قطب جنوب‪ ،‬نيم‌كرة جنوبي مي‌باشد‪.‬‬
‫واردات‪ :‬كاالهاي تجارتي یی كه از خارج كشور به داخل آورده مي‌شوند؛ مانند‪ :‬موتر‪،‬‬
‫لباس‪ ،‬وسايل برقي‪ ،‬مواد خوراكه و غيره‪.‬‬
‫هكتار‪ :‬واحد اندازه‌گيري مساحت است و معادل ده هزار متر‌مربع يا پنج جريب می باشد‪.‬‬

‫‪107‬‬