‫وزارت ﻣعارف‬

‫کتب درسی‬ ‫صﻨﻒ ﻧﻬﻢ‬

‫رﻳاضي‬
‫جﻤﻬﻮرى اسﻼﻣﻰ اﻓﻐاﻧستان‬
‫وزارت ﻣعارف‬
‫رﻳاست عﻤﻮﻣﻰ اﻧﻜشاف ﻧصاب تعﻠﻴﻤﻲ‬
‫براى ﻣدارس دﻳﻨﻰ‬

‫رﻳاضي صﻨﻒ ﻧﻬﻢ(براى ﻣدارس دﻳﻨﻰ)‬

‫کتابﻫای درسی مربﻮط وزارت معارف بﻮده‪ ،‬خرﻳد و فروش أن ممنﻮع‬
‫است‪.‬‬
‫‪curriculum@moe.gov.af‬‬

‫‪ 1398‬ﻫـ ‪ .‬ش‪.‬‬
 ‫رﻳاضﻰ صنف‬

‫‪9‬‬
‫(براى مدارس دﻳنﻰ)‬

‫‪1396‬‬

‫الف‬

‫الف‬
 ‫مؤلفان‬
‫سرمولف میرنقیب اﷲ عضو علمﻰ دیپارتمنت ریاضي ریاست انکشاف نصاب تعلیمﻰ و تألیف کتب درسﻰ‬
‫مولف مهناز توخﻰ آمر دیپارتمنت ریاضي ریاست انکشاف نصاب تعلیمﻰ و تألیف کتب درسﻰ‬
‫معاون مولف رحیمه هدایت زى عضو علمﻰ دیپارتمنت ریاضي ریاست انکشاف نصاب تعلیمﻰ و تألیف کتب درسﻰ‬

‫ادﻳتوران علمﻰ‬
‫پوهنیار عبیداﷲ صافي عضو تیم پروژۀ ریاست انکشاف نصاب تعلیمي و تألیف کتب درسﻰ‬
‫حبیب اﷲ راحل مشاور وزارت معارف در ریاست انکشاف نصاب تعلیمﻰ و تألیف کتب درسﻰ‬

‫ادﻳتور زبان‬
‫مؤلف الحاج سید محمد پایمنارى عضو دیپارتمنت درى ریاست انکشاف نصاب تعلیمي و تألیف کتب درسﻰ‬

‫کمﻴتۀ دﻳنﻰ‪ ،‬سﻴاسﻰ و فرهنگﻰ‪:‬‬

‫حبیب اﷲ راحل مشاور وزارت معارف در ریاست انکشاف نصاب تعلیمﻰ و تألیف کتب درسﻰ‬

‫إشراف‪:‬‬
‫دکتور شیر علﻰ ظریفﻰ رئیس پروژه انکشاف نصاب تعلیمﻰ‪.‬‬

‫ب‬
‫ج‬
 ‫سرود ملی‬
‫دا عزت د هـــر افغان دى‬
‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمــان دى‬
‫د بلوڅــــو د ازبکـــــو‬
‫د ترکمنــــو د تاجکــــو‬
‫پاميــريان‪ ،‬نورستانيــــان‬
‫هم ايمــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬
‫لکــه لمــر پر شنه آسمـان‬
‫لکـــه ز ه وي جــاويدان‬
‫وايو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬
‫دا وطن افغانستـــان دى‬
‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬
‫دا وطن د ټولو کـور دى‬
‫د پښتــــون او هزاره وو‬
‫ورسره عرب‪ ،‬ګوجــر دي‬
‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬
‫دا هيـــواد به تل ځلي ي‬
‫په سينــه ک‪ ３‬د آسيـــا به‬
‫نوم د حق مو دى رهبـــر‬
‫د‬
 ‫بسم اﷲ الرحمن الرحﻴم‬
‫پﻴام وزﻳر معارف‬
‫الحمدﷲ رب العالمین والصالۀ والسالم علﻰ رسوله محمد وعلﻰ آله وأصحابه أجمعین‪ ،‬أما‬
‫بعد‪:‬‬
‫نصاب تعلیمي معارف اساس نظام تعلیم و تربیه را تشکیل داده و در رشد و توسعۀ علمﻰ‪،‬‬
‫فکرى و سلوکﻰ نسلهاى امروز و فرداى کشور نقش بنیادى و سرنوشت ساز دارد‪.‬‬
‫نصاب تعلیمﻰ با گذشت زمان و تحول و پیشرفت در عرصه هاى مختلف زندگﻰ‪ ،‬مطابق با نیازهاى‬
‫جامعه‪ ،‬باید هم از نظر مضمون و محتوا و هم از نظر شیوه و روش عرضۀ معلومات‪ ،‬تطور و انکشاف‬
‫نماید‪.‬‬
‫یکﻰ از عرصه هاى نصاب تعلیمﻰ که مورد توجه جدى براى تجدید نظر و بهبود مﻰ باشد‪،‬‬
‫نصاب تعلیمات اسالمﻰ است؛ زیرا از یک جانب‪ ،‬فارغان مدارس دینﻰ به حیث پیشوایان‬
‫معنوى جامعه‪ ،‬باید محور تالشهاى معارف قرار گیرند و از سوى دیگر نصاب تعلیمات اسالمﻰ‬
‫شامل عقاید‪ ،‬احکام و هدایات دین مبین اسالم است که به حیث نظام و قانون مکمل‪ ،‬تمام ابعاد‬
‫زندگﻰ انسان ها را در بر گرفته و به عنوان آخرین پیام خالق و پروردگار جهان تا روز قیامت‪،‬‬
‫رسالت رهنمایﻰ و هدایت بشریت را انجام مﻰ دهد‪.‬‬
‫علماى امت اسالمﻰ در طول تاریخ نقش مهمﻰ را در ایجاد‪ ،‬توسعه و غنامندى سیستم تعلیمات‬
‫و معارف اسالمﻰ مخصوصا انکشاف تدریجﻰ نصاب تعلیمﻰ مراکز و مؤسسات علمﻰ جهان‬
‫اسالم‪ ،‬ایفاء کرده اند‪.‬‬
‫مطالعۀ دقیق در سیر تطور تاریخﻰ علوم و معارف اسالمﻰ در جهان نشان مﻰ دهد که نصاب‬
‫تعلیمﻰ مدارس و مراکز علمﻰ ما‪ ،‬همواره بنا بر ضرورت هاى جامعه و در تطابق با احکام ثابت‬
‫و پا بر جاى دین اسالم‪ ،‬که براى همۀ انسانها در همۀ زمانها و مکانها مﻰ باشد‪ ،‬توسعه یافته‬
‫است‪.‬‬
‫کشور عزیز ما افغانستان با سابقۀ درخشان علمﻰ‪ ،‬روزگارى مهد علم و دانش و جایگاه‬
‫بزرگترین مراکز علمﻰ عصر بوده و در شکل گیرى تمدن بزرگ اسالمﻰ نقش عظیمﻰ داشته‬
‫است‪ ،‬وجود هزاران دانشمند و عالم در عرصه هاى مختلف علم و فرهنگ مخصوصاً در علوم‬
‫شرعﻰ مانند عقاید‪ ،‬تفسیر‪ ،‬حدیث‪ ،‬فقه‪ ،‬اصول فقه و غیره‪ ،‬گواه واضح آنچه گفته شد مﻰ‬

‫هـ‬
 ‫باشد‪.‬‬
‫همزمان با رشد بیدارى اسالمﻰ در عصر حاضر‪ ،‬تعلیمات اسالمﻰ در کشور ما شاهد تحول‬
‫کمﻰ و کیفﻰ بوده و اطفال و جوانان کشور ما با شوق و رغبت فراوان به طرف مدارس و‬
‫مراکز تعلیمات اسالمﻰ رو مﻰ آورند‪.‬‬
‫وزارت معارف جمهورى اسالمﻰ افغانستان بر اساس مسؤولیت ورسالت خویش‪ ،‬در مطابقت‬
‫با احکام قانون اساسﻰ کشور‪ ،‬به منظور رشد و توسعۀ کمﻰ و کیفﻰ تعلیمات اسالمﻰ و از جمله‬
‫نصاب آن‪ ،‬اقدامات قابل توجه نموده است‪.‬‬
‫درین راستا وزارت معارف با دعوت از علماء‪ ،‬استادان و متخصصین باتجربه و قابل اعتماد‬
‫کشور‪ ،‬به بهبود و انکشاف نصاب تعلیمﻰ پرداخته و کتابهاى رایج مدارس تعلیمات اسالمﻰ‪،‬‬
‫را با شرح و توضیح متون‪ ،‬جا بجا ساختن فعالیتها‪ ،‬ارزیابﻰ و تمرینها با معیارهاى کتب درسﻰ‬
‫عیار ساخت‪.‬‬
‫امیدوارم این تالشهاى قابل تمجید علماء و متخصصان وزارت معارف‪ ،‬در بهبود و انکشاف هر چه‬
‫بیشتر تعلیمات اسالمﻰ در افغانستان عزیز مفید واقع شده وسبب کسب رضاى خداوند متعال قرار‬
‫گیرد‪.‬‬
‫وباﷲ التوفیق‬
‫دکتور میرویس بلخﻰ‬
‫وزیر معارف‬

‫و‬
 ‫مقدمه‬
‫استادان عالﻴقدر و شاگردان گرامﻰ‪،‬‬
‫ریاضﻰ زبان علوم طبیعﻰ است که قوانین طبیعت را فورمول بندى مﻰ کند و مسائل‬
‫مربوط به اعداد و مقادیر را به زبان حساب ارایه مﻰ نماید‪.‬‬
‫انسان ها در زنده گﻰ روز مره به علم ریاضﻰ احتیاج دارند‪ ،‬این علم براى ساینس‬
‫حیثیت کلید را دارد که اکثر قوانین طبیعت به زبان ریاضﻰ بیان مﻰ شود و در مسائل‬
‫شرعﻰ نیز به علم ریاضﻰ ضرورت مﻰ باشد‪ ،‬در تقسیم میراث‪ ،‬تقسیم زمین و دریافت‬
‫مساحت آن‪ ،‬تعیین حقوق شرکاء‪ ،‬تعین زکات و غیره موارد‪ ،‬از علم ریاضﻰ استفاده‬
‫صورت مﻰ گیرد‪.‬‬
‫براى اینکه فارغان مدارس علوم شرعﻰ قابلیت هاى ضرورى داشته باشند‪ ،‬مسائل‬
‫روزمرۀ زنده گﻰ مربوط ریاضﻰ را حل کرده بتوانند و مسائل مانند میراث‪ ،‬مشارکت‪،‬‬
‫تقسیمات اموال و محتواى مضامین ساینسﻰ را بفهمند‪ ،‬ریاست عمومﻰ انکشاف نصاب‬
‫تعلیمﻰ وزارت معارف جمهورى اسالمﻰ افغانستان مسائل ضرورى ریاضﻰ را در‬
‫نصاب تعلیمﻰ مدارس جابه جا نمود‪.‬‬
‫به گونۀ که ضرورت هاى اساسﻰ شاگردان مدارس شرعﻰ‪ ،‬تخصص آینده ایشان و‬
‫ساعات تعیین شده در پالن تعلیمﻰ براى مضمون ریاضﻰ را در نظر گرفته و مسایل‬
‫ضرورى این علم را با درنظرداشت به فن معاصر نصاب نویسﻰ بر میتود آسان و مؤثر‬
‫تالیف نمود‪ ،‬تا فارغان مدارس شرعﻰ در پهلوى علوم دینﻰ بعضﻰ علوم ضرورى‬
‫دنیوى را نیز فرا گیرند‪ ،‬ظرفیت هاى شان بلند برود و رول مؤثر و مثمر را در جامعه‬
‫بازى نمایند‪.‬‬
‫و اﷲ ولﻰ التوفیق‬

‫ز‬
 ‫صفحه‬ ‫فهرست‬
‫‪20-3‬‬ ‫فصل اول‪ :‬داﻳره‬
‫عناصر دایره‬
‫حاالت یک خط مستقیم با دایره‬
‫حاالت دو دایره نسبت با یکدیگر‬
‫زوایایﻰ مربوط به دایره‬
‫زاویه محیطﻰ دایره‬
‫زاویه مماسﻰ دایره‬
‫خالصه و تمرین فصل‬

‫‪44-21‬‬ ‫فصل دوم‪ ،‬راوابط بﻴن داﻳره و خطوط مستقﻴم‬

‫طاقت یک نقطه نظر به یک دایره‬
‫خط مماس به دایره‬
‫زاویه داخلﻰ دایره‬
‫زاویه خارجﻰ دایره‬
‫دایره محیطﻰ‬
‫دایره محاطﻰ‬
‫ترسیم مضلع منظم‬
‫محیط و مساحت دایره‬
‫خالصه و تمرین فصل‬

‫‪62-45‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬هندسه تحلﻴلﻰ‬

‫فاصله بین دو نقطه‬
‫میل خط مستقیم‬
‫میل مستقیم هاى موازى‬
‫میل مستقیم هاى عمود با هم‬
‫معادله خط مستقیمي که دو نقطه آن معلوم باشد‬
‫معادله خط مستقیمي که میل ویک نقطه آن معلوم باشد‬
‫خالصه و تمرین فصل‬
‫ح‬
‫ز‬
 ‫صفحه‬ ‫فهرست‬
‫‪76-63‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬مثلثات‬
‫ساین یک زاویه حاده‬
‫کوساین یک زاویه حاده‬
‫تانجنت یک زاویه حاده‬
‫نسبت هاى مثلثاتﻰ زوایاى خاص‬
‫خالصه و تمرین فصل‬

‫‪92-77‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬افاده هاى الجبرى‬

‫ضرب افاده هاى الجبرى‬
‫مجموع و تفاضل مکعبات‬
‫تقسیم افاده هاى الجبرى‬
‫خالصه و تمرین فصل‬

‫‪106-93‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬نامساوات‬

‫حل نامساوت هاى خطﻰ‬
‫انتروال ها‬
‫تعیین اشاره(عالمه)بینوم درجه اول‬
‫خالصه و تمرین فصل‬

‫‪119-107‬‬ ‫فصل هفتم‪ :‬معادﻻت ﻳک مجهوله درجه دوم‬

‫حل معادالت یک مجهوله درجه دوم‬
‫طریقۀ تکمیل مربع‬
‫فورمول محمد بن موسﻰ‬
‫خالصه و تمرین فصل‬

‫ط‬
‫ﻓصﻞ اول‬
‫داﻳـره‬
 ‫داﻳــره‬
‫‪CIRCLE‬‬

‫به شــکل مقابل توجه کنید اشــکال‬

‫هندســی که در شکل دیده می شود‬
‫نام ببرید‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫یک نقطه را به روى کاغذ تعیین و به اطراف این نقطه به فاصلۀ ‪ 4cm‬پرکار را مکمل‬
‫دور بدهید شکل تشکیل شده و نقطۀ تعیین شده چه نام دارد؟‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫ســت تمام نقاط یک مستوى که از یک نقطه ثابت‬
‫‪A‬‬
‫فاصله مساوى داشته باشد دایره نامیده می شود‪ .‬یا به‬
‫‪r‬‬
‫عبارت دیگر دایره منحنی بســته ایست که از یک‬
‫نقطۀ ثابت فاصله مساوى داشته باشد‪ .‬منحنی بسته را‬
‫‪O‬‬ ‫بــه نام محیــط دایره و نقطــه ثابــت را مرکز دایره‬
‫می گویند و به شکل )‪ C(o, r‬نمایش داده می شود‪،‬‬
‫در شکل مرکز دایره به حرف )‪ (O‬و شعاع دایره به‬
‫حرف ‪ r‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪D‬‬
‫در شکل مقابل موقعیت نقاط ‪ B, A‬و ‪ D‬را نظر به دایره‬
‫تعیین نمایید‪.‬‬
‫فاصلــۀ نقــاط را از مرکز دایره اندازه نمــوده و با طول‬
‫‪A‬‬ ‫شعاع مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪O‬‬
‫‪B‬‬ ‫ســه نقطۀ دلخواه یکي در داخل دایره‪ ،‬دوم روى دایره‬
‫و ســومي را بیرون دایره در نظر بگیرید‪ .‬آیا رابطه دریافت‬
‫شده براى این نقاط نیز درست است؟‬

‫از انجام فعالیت فوق نتایج زیر به دست می آید‪:‬‬

‫‪ -1‬ســت نقاطی که فاصلۀ آنها از مرکز دایره کوچکتر از شعاع دایره باشد نقاط ساحۀ‬
‫داخلی دایره گفته می شوند‪.‬‬
‫‪ -2‬ســت نقاطی که فاصله آنها از مرکز دایره مســاوى به شعاع دایره باشد نقاط محیط‬
‫دایره گفته می شوند‪.‬‬
‫‪ -3‬ســت نقاطی که فاصله آنها از مرکز دایره بزرگتر از شــعاع دایره باشد نقاط ساحۀ‬
‫خارجی دایره گفته می شوند‪.‬‬
‫‪ -4‬قســمتي از مستوى که توسط محیط دایره و ســطح داخلی آن جدا می شود سطح‬
‫دایره نامیده می شود‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬یک دایره به شعاع ‪ 2cm‬رسم کنید‪ .‬کدام یک از نقاط زیر در داخل دایره‪ ،‬خارج‬
‫دایره و یا هم روى محیط دایره قرار دارند‪:‬‬
‫فاصلۀ نقطه ‪ A‬از مرکز دایره ‪ 1.4cm‬است‪.‬‬
‫فاصلۀ نقطه ‪ B‬از مرکز دایره ‪ 2.3cm‬است‪.‬‬
‫فاصلۀ نقطه ‪ C‬از مرکز دایره صفر است‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫فاصلۀ نقطه ‪ D‬از مرکز دایره ‪ cmcm‬است‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -2‬توضیح دهید چه وقت یک نقطه روى محیط دایره قرار مي گیرد؟‬

‫‪4‬‬
 ‫عﻨاصر داﻳره‬
‫‪Elements of a Circle‬‬

‫به شــکل مقابل توجــه نمایید‪ ،‬کیک‬

‫کدام شــکل هندســی دارد؟ قسمت‬
‫قطع شــدۀ آن کدام عنصــر دایره را‬
‫نشان می دهد؟‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫ابتدا شــکل دایــره و تعریفات مربوط عناصــر آن را در کتابچه هاى تــان انتقال و بعد‬
‫تعریفات مربوطۀ هر عنصر دایره را با شکل مربوطۀ آن وصل کنید‪.‬‬

‫قوس)‪(Arc‬‬
‫قســمتی ازمحیــط دایــره به نام‬
‫قوس دایره یاد می شود‪.‬‬
‫شعاع)‪(Radius‬‬
‫خطی که مرکز دایره را به یکی‬
‫وتر)‪(Chord‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫ازنقاط محیط دایره وصل نماید‬
‫قطعه خطی که دو نقطۀ محیط‬ ‫‪C‬‬ ‫شعاع دایره نامیده می شود‪.‬‬
‫دایره را با هم وصل کند وتر‬
‫دایره نامیده می شود‪.‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪W‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪O‬‬ ‫قطر)‪(Diameter‬‬
‫‪H‬‬ ‫وتــرى که از مرکز دایره بگذرد به‬
‫نام قطر دایره یاد می شود‪.‬‬
‫‪E‬‬
‫قطعه)‪(Segment‬‬
‫قسمتی از سطح دایره که‬ ‫‪G F‬‬
‫قطاع)‪(Sector‬‬
‫توسط وتر از سطح دایره جدا‬ ‫قسمتی از سطح دایره که توسط دو شعاع‬
‫شده باشد به نام قطعۀ دایره یاد‬ ‫و قوس مربوطه از سطح دایره جدا شده باشد‬
‫می شود‪.‬‬ ‫قطاع دایره نامیده می شود‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫دایره یی را به شعاع ‪ 4‬سانتی متر رسم بعد دایرۀ مذکور را از کاغذ قیچی کنید‪.‬‬
‫این دایره را طورى قات کنید که دو نیم دایره باالى هم قرار گیرند‪.‬‬
‫کاغذ را باز نموده خط قات شده یی را که روى کاغذ می بینید چه نام دارد؟‬
‫این بار دو نیم دایره را دوباره قات نموده آن را بازکنید‪ .‬طورى که چهار قسمت‬
‫مساوى تشکیل شود‪ .‬چند قطعه خط را می بینید؟ هر کدام چه نام دارد؟‬
‫چهار زاویۀ تشکیل شده را اندازه نموده‪ ،‬بگویید که با هم دیگر چه رابطه دارند؟‬
‫رابطه قطر با شعاع دایره چیست؟‬
‫دایره را طورى قات کنید که دو قسمت نامساوى تشکیل شود‪ .‬آن را باز کنید خط‬
‫تشکیل شده چه نام دارد؟ اندازۀ آن را با قطر دایره مقایسه کنید‪.‬‬

‫از فعالیت فوق نتیجۀ زیر به دست می آید‪:‬‬

‫همان طورى که دیدیم هرگاه در هر دایره دو نقطۀ محیط دایره را به هم وصل کنیم‬
‫یک وتر تشکیل می شود‪.‬‬
‫در هر دایره بزرگترین وتر‪ ،‬قطر دایره است که دو چند شعاع مي باشد‪.‬‬
‫در یک دایره هر قطر وتر است ولی هر وتر قطر نیست‪.‬‬
‫قوسي که از نصف محیط دایره کوچکتر باشد به نام قوس کوچک )‪(minor Arc‬‬
‫یاد می گردد‪.‬‬
‫قوسي که از نصف محیط دایره بزرگتر باشد‪ ،‬به نام قوس بزرگ )‪(majorArc‬‬
‫یاد می گردد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫دایره )‪ C(O,4‬را رسم نمایید‪.‬‬
‫‪ (a‬شعاع‪ ،‬قطر‪ ،‬قطعه و قطاع را در شکل نشان دهید‪.‬‬
‫‪ (b‬طول قطر دایره را تعیین نمایید‪.‬‬
‫‪ (c‬محیط آنرا به چهار حصۀ مساوى تقسیم نموده‪ ،‬از آن چه نتیجه می گیرید‪.‬‬
‫‪ (d‬ساحۀ خارجی‪ ،‬داخلی و محیط دایره را به رنگ هاى مختلف نشان دهید‪.‬‬

‫‪6‬‬
 ‫حاﻻت ﻳﻚ خط ﻣستﻘﻴﻢ با داﻳره‬

‫به شــکل مقابل توجه نموده وبگویید‬

‫که قلم ها و بکس هندسی با دایره در‬
‫کــدام حاالت قرار دارنــد هر یک را‬
‫توضیح دهید‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫یک دایره ویک خط مســتقیم را طورى رســم نمایید که خط مستقیم با دایره یک‬
‫نقطه‪ ،‬دو نقطه و هیچ نقطۀ مشترک نداشته باشد‪.‬‬
‫از مرکز دایره به هر یکي از این خطوط عمودها رســم نموده فاصلۀ مرکز دایره الی‬
‫خط را اندازه نمایید و هر حالت را با شعاع دایره مقایسه نمایید‪.‬‬

‫از انجام فعالیت باال دیده می شــود که یک خط مستقیم و دایره نسبت به هم دیگر سه‬
‫حالت زیر را دارد‪:‬‬

‫‪r‬‬ ‫‪ -1‬اگر مستقیم با دایره هیچ نقطۀ مشترک نداشته‬

‫‪A‬‬
‫‪O‬‬ ‫باشد خط مستقیم خارج دایره قرار دارد‪ .‬در اینصورت ‪B‬‬
‫‪d‬‬ ‫فاصله خط مستقیم از مرکز دایره بیشتر از شعاع دایره‬
‫است‪ ،‬یعنی‪d > r :‬‬

‫‪ -2‬اگر مســتقیم با دایره یک نقطۀ مشترک داشته‬

‫باشــد خط مســتقیم را به دایره مماس گویند‪ .‬در این‬
‫‪r‬‬ ‫‪A‬‬ ‫حالت فاصله خط مســتقیم از مرکز دایره برابر با شعاع‬
‫‪O‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪d‬‬ ‫دایره است‪ ،‬یعنی‪d = r :‬‬

‫‪7‬‬
 ‫‪C2‬‬
‫‪E‬‬ ‫نقطه‪C‬مشــترک داشته باشد‬
‫با دایره دو ‪1‬‬ ‫‪ -3‬اگر مســتقیم‬
‫‪r‬‬ ‫مستقیم را قاطع گویند‪ .‬در این حالت فاصله خط مستقیم از‬
‫‪A‬‬ ‫یعنی‪d < r :‬‬
‫‪O‬‬
‫‪O‬‬
‫‪B‬‬ ‫مرکز دایره کمتر از شعاع دایره بوده‪2cm ،‬‬

‫‪3cm‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪P‬‬
‫‪B‬‬

‫ﻣثال‪ :‬نقطۀ ‪ O‬را در نظر گرفته دو دایرۀ متحدالمرکز با مرکز ‪ O‬با شعاع ‪ 2‬و ‪ 3‬سانتی‬
‫از مرکز دایره به شعاع هر دو دایره ‪ C1‬و ‪C 2‬‬ ‫متر را رسم نمایید‪ .‬فاصلۀ مستقیم‬
‫چه رابطه دارد؟‬
‫‪C2‬‬
‫‪C1‬‬
‫حﻞ‪ :‬در شکل دیده می شود که‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫فاصلۀ خط مستقیم ) ( از مرکز دایره ‪ C1‬برابر با شعاع آن‬
‫‪2cm‬‬ ‫‪T‬‬
‫‪3cm‬‬

‫‪A‬‬ ‫دایره است یعنی ‪.d=r‬‬

‫فاصلۀ خط مستقیم ) ( از مرکز دایره ‪ C2‬کوچکتر از‬
‫‪B‬‬ ‫شعاع دایره است یعنی ‪d<r‬‬

‫‪Page 7‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫دایرۀ به شــعاع ‪ 3cm‬رســم نموده در این دایره خطوطی به فاصله هاي داده شدۀ زیر‬
‫رسم و حالت هاى آنرا بیان نمایید‪.‬‬
‫الف‪ :‬فاصلۀ خط از مرکز دایره ‪ 2.5cm‬باشد‪.‬‬
‫ب‪ :‬فاصلۀ خط از مرکز دایره ‪ 4cm‬باشد‪.‬‬
‫ج‪ :‬فاصلۀ خط از مرکز دایره برابر با شعاع دایره باشد‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫ﻣﻮﻗعﻴت دو داﻳره ﻧسبت با ﻳﻜدﻳﮕر‬

‫به شکل مقابل توجه نموده بگویید که‪:‬‬

‫‪ -1‬عرابه بایســکل کدام شکل هندسی‬
‫را دارد‪.‬‬
‫‪ -2‬عرابه ها به چنــد حالت با یکدیگر‬
‫قرار گرفته می توانند توضیح دهید‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫دو دایره را طورى رسم نمایید که‪:‬‬
‫‪ :1‬با هم یک نقطۀ مشترک داشته باشند‪ :2 .‬با هم دو نقطۀ مشترک داشته باشند‪.‬‬
‫‪ :3‬با هم هیچ نقطۀ مشترک نداشته باشند‪.‬‬
‫فاصله مراکز دایره ها را در هر یک از حاالت فوق با شعاع آنها مقایسه کنید‪.‬‬

‫از انجام فعالیت فوق به نتایج زیر میرسیم که‪:‬‬

‫‪d‬‬
‫‪r‬‬
‫‪O‬‬ ‫'‪O‬‬ ‫‪d‬‬
‫'‪r‬‬ ‫‪O‬‬ ‫'‪O‬‬
‫‪r‬‬ ‫'‪r‬‬
‫اگــر فاصلــه بیــن مراکز دو‬
‫دایره)‪ (d‬کوچکتر از مجموع‬
‫اگــر فاصله بیــن مراکــز دو دایره)‪(d‬‬
‫طــول شــعاع ها و بزرگتــر از‬
‫مســاوى به مجموع طول شعاع ها باشد‬
‫حاصــل تفریق قیمــت مطلقه‬
‫در ایــن صــورت دو دایــره را خارجاً‬
‫شــعاع هاى دوایــر باشــد دو‬
‫دایــره بــا هــم متقاطع انــد‪.‬‬ ‫‪d =r+r‬‬ ‫مماس گویند‪ ،‬یعنی‪:‬‬
‫‪r r <d<r+r‬‬

‫‪9‬‬
 ‫و همچنان‬
‫‪d‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪r d‬‬
‫‪O‬‬ ‫'‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫'‪O O‬‬ ‫'‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫'‪O' O‬‬
‫‪r‬‬ ‫'‪r‬‬ ‫‪r‬‬ ‫'‪r' r‬‬

‫اگر فاصله بین مراکز دو دایره بزرگتر اگــر فاصله بیــن مراکز اگر فاصله بین مراکز دو دایره‬
‫از مجمــوع طــول شــعاع هاى دوایر دو دایره صفر باشــد به مساوى به حاصل تفریق قیمت‬
‫باشــد‪ ،‬در این صورت دوایــر را غیر نــام دوایر متحد المرکز مطلقــه شــعاع هاى دو دایره‬
‫ال مماس‬‫باشــد دوایر را داخ ً‬ ‫یاد می شوند‪ ،‬یعنی‪:‬‬ ‫متقاطع گویند‪ ،‬یعنی‪d > r + r :‬‬
‫گویند‪ ،‬یعنی‪d = r r :‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪O2‬‬
‫‪d =0‬‬
‫‪O1‬‬
‫‪6‬‬
‫‪d‬‬
‫‪r‬‬
‫دایره اولی‪ ،6unit‬فاصله مرکز دایره‬ ‫رسم نمایید که '‪O‬‬
‫شعاع ‪O‬‬ ‫طورى ‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫ﻣثال‪:‬دو دایره را '‪O‬‬ ‫'‪O‬‬
‫‪2‬‬ ‫'‪r‬‬
‫دوم از مرکز دایره اول‪ 2unit‬و شعاع دایره دوم شعاع دایره اول باشد‪ .‬در این‬
‫‪3‬‬
‫حالت دو دایره نسبت به هم کدام حالت دارند؟‬
‫حﻞ‪ :‬اگر شعاع دایره اول را ‪ r1‬و شعاع دایره دوم را ‪ r2‬بنامیم خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪r1 = 6unit‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪r = 6unit‬‬ ‫‪O2‬‬
‫‪2 3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪r = 4unit‬‬ ‫‪O1‬‬
‫‪r2 = r1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪3‬‬

‫‪d = | r1 r2 | = | 6 4 | = | 2 | = 2‬‬ ‫چون‪:‬‬

‫بنابراین دوایر با هم داخ ً‬
‫ال مماس اند‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪Page 8‬‬
‫دو دایره به شعاع هاى ‪ 6cm‬و ‪ 4cm‬را در نظر گرفته طور زیر آن ها را رسم نمایید‪.‬‬
‫ال مماس باشند‪.‬‬ ‫ب‪ :‬دوایر داخ ً‬ ‫الف‪ :‬دوایر خارجاً مماس باشند‪.‬‬
‫د‪ :‬دوایر غیر متقاطع باشند‪.‬‬ ‫ج‪ :‬دوایر متقاطع باشند‪.‬‬
‫و‪ :‬حاالت فوق را به زبان بیان نمایید‪.‬‬ ‫هـ ‪ :‬دوایر متحد المرکز باشند‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫‪Page 8‬‬
 ‫زواﻳاﻳﻰ ﻣربﻮط بﻪ داﻳره‬
‫‪Angles of a Circle‬‬

‫به تصویر مقابل توجه نمایید‪:‬‬

‫اشــکال هندســی که در آن مشاهده‬
‫میگردد نام ببرید‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫در شکل ورودي چند زاویه دیده می شود؟‬
‫خصوصیات مشترک این زوایا چیست؟ بیان دارید‪.‬‬
‫یک دایرۀ کیفي رسم کنید‪.‬‬
‫دو قطریکه باالي یکدیگر عمود باشند در این دایره رسم نمایید‪.‬‬
‫چند زاویۀ مرکزى تشکیل می گردد؟ اندازۀ قوس مقابل هر زاویه چند درجه است؟‬
‫محیط این دایره چند درجه است؟‬

‫از نتیجۀ فعالیت فوق می توانیم بنویسیم‪:‬‬

‫طول قوس‬ ‫‪AOB‬‬
‫=‬ ‫طول یک قوس به وسعت زاویۀ مرکزى آن ارتباط دارد یعنی‪:‬‬
‫‪ 360o‬محیط دایره‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫‪A‬‬
‫زاویــۀ که رأس آن در مرکز دایره و اضالع آن از دو شــعاع‬
‫‪O‬‬ ‫دایره تشــکیل شده باشــد به نام زاویۀ مرکزى یاد می گردد‪،‬‬
‫مانند زاویۀ ‪ AOB‬یا زاویه ‪.‬‬
‫‪B‬‬

‫‪11‬‬
 ‫اضــالع هر زاویۀ مرکزى از محیــط دایره یک قوس را جدا مــی نماید که این قوس‬
‫مساوى به زاویۀ مرکزى می باشد مانند قوس ‪ AB‬که مساوى به زاویۀ است‪.‬‬
‫بنا ًء می گوییم که‪ :‬اندازۀ قوس مقابل زاویۀ مرکزى در دایره بر حســب درجه مســاوى‬
‫به زاویۀ مرکزى است‪.‬‬
‫‪AOB = AB = α‬‬ ‫یعنی‪:‬‬

‫ﻣثـال‪ :‬در دایره )‪ C(O, r‬قوس بــزرگ)‪ (major Arc‬پنج چند قوس کوچک)‪(minor Arc‬‬
‫است‪ .‬اندازه قوس کوچک‪ ،‬اندازه قوس بزرگ و زاویه مرکزى مقابل آنها را دریابید‪.‬‬

‫‪PAQ‬‬ ‫‪major = 360‬‬

‫‪o‬‬
‫‪PQ major‬‬ ‫حﻞ‪ :‬اگر قوس کوچک ‪ PQ min or = x‬باشد پس قوس بزرگ آن ‪x‬‬

‫است‪ .‬لذا می توانیم بنویسیم که‪:‬‬

‫‪PQ + PAQ = 360 o‬‬

‫‪mag = 5PQ min‬‬

‫‪PAQ maj‬‬
‫‪S‬‬
‫‪o‬‬
‫‪x + 5x = 360‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪6x = 360 o‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪31‬‬
‫‪K‬‬
‫‪o‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪82‬‬
‫‪oo‬‬
‫‪x = 60‬‬ ‫‪POQ = x = 60‬‬
‫‪360‬‬
‫‪Q‬‬
‫‪PAQ = 5x = 5 × 60 = 300 oo‬‬
‫‪J‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫ســه نقطــۀ ‪ B , A‬و ‪ C‬بــاالى محیط دایره ) ‪ C (O , r‬طورى قــرار دارند اگر ‪ AOB = 75o‬و‪BOC = 136o ,‬‬

‫‪ BOC = 136o , AOB = 75o‬دو زاویه دو طرفه خط ‪ OB‬باشد اندازۀ قوس ‪ AC‬را دریافت نمایید‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫بالل‬ ‫زاوﻳﺔ ﻣحﻴطﻰ داﻳره‬
‫حسیب اهلل‬
‫‪Inscribed Angel of Circle‬‬

‫الیاس‬
‫در شکل مقابل در دایرۀ مرکزى میدان‬
‫فوتبال‪ ،‬حســیب اهلل به بــالل و بالل به‬
‫الیاس توپ را پاس میدهد‪ .‬شــکلي که‬
‫از مسیر پاس دادن توپ تشکیل میگردد‬
‫نام بگیرید‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫زاویۀ که رأس آن باالى محیط دایره واقع باشد و اضالع آن از دو وتر دایره تشکیل‬
‫شده باشد زاویۀ محیطی نامیده می شود؛ مانند‪ :‬زاویۀ ‪ ABC‬یا زاویۀ اشکال زیر‪:‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪O‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫در دایره ) ‪ C (O, r‬زاویۀ محیطی‪ ABC‬را طورى رسم کنید که ضلع ‪ BC‬آن باالى‬
‫قطر دایره واقع باشد‪.‬‬
‫نقطۀ ‪ A‬را به مرکز دایره ‪ O‬وصل نمایید‪ .‬چه نوع مثلث تشکیل می شود؟‬
‫زوایاى ‪ A‬و ‪ B‬در مثلث ‪ OAB‬با هم چه ارتباط دارند؟‬
‫زاویۀ ‪ AOC‬و زوایاي ‪ A‬و ‪ B‬چه نوع زوایاي اند‪ ،‬نام ببرید؟‬

‫نتیجۀ فعالیت فوق را می توانیم این طور بیان نماییم‪:‬‬

‫‪13‬‬
 ‫وسعت هر زاویۀ محیطی مساوى به نصف قوس مقابل آن مي باشد‪.‬‬

‫‪B‬‬

‫‪AC‬‬ ‫‪B‬‬
‫= ‪ABC‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪A‬‬

‫وسعت زاویۀ محیطی ‪ ABC‬برابر به ‪ 1 AC‬است‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪C‬‬
‫ﻣثال‪ :‬در دایرۀ )‪ C(O, r‬اگر زاویۀ مرکزى ‪ AOB = 60‬باشد طول قوس ‪ AB‬و‬
‫‪o‬‬

‫اندازۀ زاویۀ محیطی ‪ ACB‬را دریابید‪.‬‬

‫حﻞ‪ :‬در یک دایره از رابطه بین زاویۀ مرکزى و قوس مقابل آن نوشته کرده می توانیم‬
‫که‪:‬‬
‫‪AOB = 60o‬‬ ‫‪CAB = 60‬‬ ‫‪o‬‬
‫‪O‬‬
‫‪AOB = 60oo‬‬
‫‪AOB = AB‬‬ ‫‪AB = 60oo‬‬
‫‪AOB = AB‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪AB = 60o‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪o‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪60‬‬
‫‪AB = 60oo‬‬ ‫= ‪ACB‬‬ ‫‪oo = 30‬‬
‫‪o‬‬

‫‪AB‬‬ ‫‪60‬‬
‫= ‪ACB‬‬ ‫‪ACB = 2 = 30oo‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪ACB = 2‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬در یک دایره زاویۀ محیطی را رسم کنید که اندازۀ آن‪ 90°‬باشد؟‬
‫‪ -2‬دو نقطــۀ ‪ A‬و‪ B‬را روى محیــط دایره در نظر بگیرید‪ .‬چند زاویۀ محیطی مســاوى‬
‫‪Page 17‬‬ ‫مقابل به قوس ‪ AB‬وجود دارد؟‬

‫‪Page 17‬‬
‫‪14‬‬
 ‫زاوﻳﺔﻣﻤاسﻰ داﻳره‬

‫بــه شــکل مقابل نــگاه کنیــد خطوط‬

‫‪O‬‬
‫مستقیمي که زاویۀ را تشکیل نموده‬
‫نام بگیرید و بگویید که رأس زاویه در‬
‫کدام قسمت دایره واقع است؟‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫‪A‬‬ ‫زاویۀ که یک ضلع آن بــا دایره مماس‪ ،‬ضلع دیگر آن وتر دایره‬
‫بوده و رأس آن در نقطه تماس باالى محیط دایره قرار داشته باشد‬
‫‪O‬‬ ‫زاویۀ مماسی گفته می شود‪ ،‬مانند زاویۀ در شکل مقابل‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫دایره ) ‪ C (o , r‬را ترسیم نمایید‪.‬‬
‫به دایره متذکره یک زاویۀ مماسی رسم نمایید‪.‬‬
‫انجام هاى وتر دایره را به مرکز دایره وصل نموده و بگویید چه نوع مثلث تشــکیل‬
‫می گردد؟‬
‫از مرکز دایره باالى وتر یک عمود رسم نمایید‪.‬‬
‫اندازۀ زاویۀ مرکزي و زاویۀ مماسي را باهم مقایسه کنید‪.‬‬
‫نتیجه فعالیت فوق را طور زیر بیان مي نماییم‪.‬‬
‫در یک دایره وسعت هر زاویه مماسی مساوى به نصف قوس مقابل آن است‪.‬‬

‫‪P‬‬
‫‪PT‬‬ ‫‪O 2‬‬
‫= ‪PTC‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪H‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪15‬‬
 ‫ﻣثال‪ :1‬در شکل زیر اگر در دایرۀ ) ‪ C (O , r‬زاویۀ مرکزى ‪ 45o‬باشد وسعت زوایاى‬
‫محیطی و مماسی را دریابید‪.‬‬
‫حﻞ‪ :‬با استفاده از رابطه بین زاویۀ مرکزى و قوس مقابل آن می توانیم بنویسیم که‪:‬‬
‫‪AOB = 45o‬‬ ‫‪AB = 45o‬‬
‫‪AOB‬‬ ‫‪45o oo‬‬
‫‪== 180‬‬ ‫‪o = 45‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪BOC‬‬
‫‪BOC = 135‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪BC = 135o‬‬
‫‪B‬‬
‫‪BOC = 135o‬‬ ‫‪BC‬‬‫‪o‬‬
‫‪= 135o‬‬ ‫‪45º‬‬
‫‪BC‬‬ ‫‪135‬‬ ‫‪o‬‬
‫= ‪BCD‬‬ ‫=‬ ‫‪o = 67.5‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪BC‬‬ ‫‪135‬‬
‫= ‪BCD = 2‬‬ ‫‪2 = 67.5 o‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2o A‬‬
‫‪BC‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪A‬‬
‫= ‪ACB‬‬ ‫=‬ ‫‪o = 22.5 B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪BC‬‬
‫‪AB‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪45‬‬‫‪2 = 22.5 o‬‬
‫‪45º‬‬
‫= ‪ACB‬‬ ‫=‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2O‬‬ ‫‪45º‬‬
‫‪ (2‬است‪ .‬اندازۀ زاویۀ مماسی ‪ATX‬‬ ‫ﻣثال‪ :2‬در شکل زیر اندازۀ قوس‪6O) ، AT‬‬
‫‪o‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪C‬‬‫را دریابید‪.‬‬
‫حﻞ‪ :‬با استفاده از رابطۀ وسعت زاویۀ مماسی با قوس ‪A‬‬
‫مقابل می توانیم بنویسیم که‪:‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪TA‬‬ ‫‪X‬‬

‫‪ATX = AT‬‬
‫‪ATX‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪ATX = (2‬‬
‫‪ATX‬‬ ‫)‪6)oo‬‬
‫‪60‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪X‬‬
‫‪oo‬‬
‫))‪==( ( 33‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪X‬‬
‫زاویه هاى مماسی و محیطی که به مقابل عین قوس واقع باشند باهم مساوى اند‪.‬‬
‫زاویۀ مماسی نصف قوس مقابل آن است‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪28º‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪124º‬‬
‫دست‪C‬آرید‪.‬‬ ‫اندازۀ زاویه هاى مماسی را‪A‬در شکل هاى ‪B‬‬
‫زیر به ‪Y‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪X‬‬

‫‪28º‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪62º‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪124º‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪A X‬‬ ‫‪X‬‬
‫‪Y‬‬
‫‪D‬‬
‫‪X‬‬
‫‪D‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪62º‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B O‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪X‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪28º‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪124º‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪Y‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪X‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪62º‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪X‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪B‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ اول‬

‫داﻳره‪ :‬ست تمام نقاط یک مستوى که از یک نقطۀ ثابت فاصلۀ مساوى داشته باشند‬
‫دایره نامیده می شود‪.‬‬
‫ســت تمام نقاطی که فاصلۀ آنها از مرکز دایره کوچکتر از شــعاع دایره باشــد نقاط‬
‫ساحه داخلی دایره گفته می شوند‪.‬‬
‫ست تمام نقاطی که فاصلۀ آنها از مرکز دایره مساوى به شعاع دایره باشد نقاط محیط‬
‫دایره گفته می شوند‪.‬‬
‫ست تمام نقاطی که فاصلۀ آنها از مرکز دایره بزرگتر از شعاع دایره باشد نقاط ساحه‬
‫خارجی دایره گفته می شوند‪.‬‬
‫" قســمتی از مســتوى که توســط محیط دایره احاطه شــده باشد ســطح دایره نامیده‬
‫می شود‪.‬‬
‫شـعاع داﻳره‪ :‬خطی کــه مرکز دایره را به یکی از نقاط محیــط دایره وصل نماید‬
‫شعاع دایره نامیده می شود‪.‬‬
‫وتـر داﻳـره‪ :‬قطعه خطی کــه دو نقطۀ محیط دایره را با هم وصــل نماید وتر دایره‬
‫نامیده می شود‪.‬‬
‫ﻗطر داﻳره‪ :‬وترى که از مرکز دایره بگذرد قطر دایره نامیده می شود‪.‬‬
‫ﻗﻮس داﻳره‪ :‬یک قسمت از محیط دایره که توسط دو نقطه مشخص شده باشد به‬
‫نام قوس دایره یاد می شود‪.‬‬
‫ﻣﻤاس داﻳره‪ :‬خط مستقیمی که با دایره تنها یک نقطۀ مشترک داشته به نام مماس‬
‫دایره یاد می شود‪.‬‬
‫ﻗطعﻪ داﻳره‪ :‬قســمتی از سطح دایره که توســط وتر از سطح دایره جدا شده باشد‬
‫قطعۀ دایره یاد می شود‪.‬‬
‫ﻗطاع داﻳره‪ :‬قسمتی از دایره که توسط دو شعاع و قوس مربوط از سطح دایره جدا‬
‫شده باشد قطاع دایره نامیده می شود‪.‬‬
‫اگر یک خط مســتقیم با دایره یک نقطۀ مشــترک داشته باشد مماس و اگر دو نقطۀ‬
‫مشترک داشته باشد قاطع گفته می شود‪.‬‬
‫زاوﻳـﺔ ﻣرﻛـزى‪ :‬زاویۀ کــه رأس آن در مرکز دایره و اضالع آن از شــعاع دایره‬
‫تشکیل شده باشد زاویۀ مرکزى گفته می شود‪.‬‬
‫اندازۀ وسعت هر زاویه مرکزى مساوى به قوس مقابل آن است‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫طول قوس به دســت می‬ ‫=‬
‫‪AOB‬‬ ‫طول قوس مقابل زاویۀ مرکزى ‪ AOB‬از رابطۀ‬
‫محیط دایره‬ ‫‪360o‬‬
‫آید‪.‬‬
‫زاوﻳـﺔ ﻣحﻴطﻰ‪ :‬زاویۀ که رأس آن در محیــط دایره واقع بوده و اضالع آن از دو‬
‫وتر دایره تشکیل شده باشد‪ ،‬زاویۀ محیطی نامیده می شود‪.‬‬
‫در یک دایره زوایاي مرکزي که مقابل وترهاي مســاوي واقع باشــند باهم مســاوي‬
‫اند‪.‬‬
‫وســعت هر زاویه محیطی مســاوى به نصف قوس مقابل که توســط آن قطع شــده‬
‫می باشد‪.‬‬
‫هر زاویه محیطی نصف زاویۀ مرکزى است که به مقابل عین قوس واقع باشد‪.‬‬
‫زاوﻳﺔ ﻣﻤاسـﻰ‪ :‬زاویۀ که یک ضلع آن با دایره مماس و ضلع دیگر آن وتر دایره‬
‫بوده و رأس آن در نقطه تماس قرار داشته باشد زاویۀ مماسی گفته می شود‪.‬‬
‫وسعت هر زاویه مماسی مساوي به نصف قوس مقابل آن است‪.‬‬
‫وسعت زوایایی مماسی و محیطی که مقابل عین قوس واقع باشد با هم مساوى اند‪.‬‬
‫هر زاویۀ مماسی نصف زاویۀ مرکزى بوده که به مقابل عین قوس واقع باشند‪.‬‬
‫ﻣﻮﻗعﻴت دو داﻳره با ﻫﻤدﻳﮕر‪:‬‬
‫_ اگر فاصلۀ بین مراکز دو دایره بزرگتر از مجموع طول شــعاع هاى دوایر باشد دوایر‬
‫را غیرمتقاطع می گویند‪.‬‬
‫_ اگر فاصله بین مراکز دو دایره برابر به مجموع طول شــعاع هاي دوایر باشــد دوایر را‬
‫خارجاً مماس می گویند‪.‬‬
‫_ اگر فاصله بین مراکز دو دایره کوچکتر از مجموعۀ طول شعاع هاى دوایر و بزرگتر‬
‫از قیمت مطلقه حاصل تفریق شعاع هاى دوایر باشد دوایر را متقاطع می گویند‪.‬‬
‫_ اگر فاصله بین مراکز دوایر مســاوى به قیمت مطلقه حاصل تفریق شــعاع هاى دوایر‬
‫باشد دوایر را با هم داخ ً‬
‫ال مماس می گویند‪.‬‬
‫_ اگر فاصله بین مراکز دو دایره صفر باشد دوایر را متحدالمرکز می گویند‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫تـﻤرﻳﻨات ﻓصﻞ اول‬

‫در ســؤاالت زیر براى هر ســؤال چهار جواب داده شــده اســت‪ .‬جواب صحیح را‬
‫انتخاب کنید‪.‬‬
‫‪ -1‬طول قطر دایره مساوى است به‪:‬‬
‫‪2r (d‬‬ ‫‪2 (c‬‬ ‫‪(b‬‬ ‫‪3r (a‬‬
‫‪ -2‬دایره به شکل زیر نمایش داده می شود‪:‬‬
‫‪C(o, r) (d‬‬ ‫‪(b,a) (c‬‬ ‫‪(1, 2) (b‬‬ ‫‪0 (a‬‬
‫‪ -3‬خط مستقیم که با دایره یک نقطۀ مشترک داشته باشد به نام‪:‬‬
‫‪(b‬مماس یاد می شود‪.‬‬ ‫‪(a‬وتر یاد می شود‪.‬‬
‫‪ (d‬محیط یاد می شود‪.‬‬ ‫‪ (c‬قاطع یاد می شود‬
‫‪ -4‬اگر یک خط مستقیم دایره را در دو نقطه قطع کند آنرا‪:‬‬
‫‪(b‬مماس گویند‪.‬‬ ‫‪(a‬مستقیم و دایره گویند‪.‬‬
‫‪(d‬موازى گویند‪.‬‬ ‫‪ (c‬قاطع گویند‪.‬‬
‫‪ -5‬یک خط مستقیم با دایره در یک مستوى چند حالت دارد؟‬
‫‪1 (d‬‬ ‫‪4 (c‬‬ ‫‪7 (b‬‬ ‫‪3 (a‬‬
‫‪ -6‬زاویۀ که رأس آن باالى محیط و اضالع آن وترهاى دایره باشند‪:‬‬
‫‪(b‬زاویه مماس است‪.‬‬ ‫‪(a‬زاویه مرکزى است‪.‬‬
‫‪ (c‬زاویه محیطی است‪.‬‬

‫جاهاى خالی را با کلمات مناسب پر کنید‪.‬‬

‫‪ -1‬قسمتی از سطح دایره که توسط وتر از دایره جدا می شود‪..................................‬‬
‫‪.....‬دایره نامیده می شود‪.‬‬
‫‪ -2‬بزرگترین وتر دایره ‪ ........................‬است‪.‬‬
‫‪ -3‬ست نقاطی که ‪ .............................................‬آنها از مرکز دایره کوچکتر از شعاع‬
‫دایره باشد ساحۀ ‪............................‬دایره گفته می شود‪.‬‬
‫‪ -4‬وقتی کــه خط مســتقیم با دایــره هیچ ‪ ..........................‬مشــترک نداشــته باشــد‬
‫‪ ..............................‬دایره گفته می شود‪.‬‬
‫‪ -5‬در هر مثلث قایم الزاویه ‪ ...............................‬وتر مساوى به مجموعۀ مربعات‬
‫اضالع ‪ ......................‬است‪.‬‬
‫‪ -6‬در هر دایره وتریکه به مرکز نزدیکتر است ‪ ................................‬می باشد‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫‪C‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪A‬‬
‫‪N‬‬
‫کدام یک از جمالت زیر صحیح و کدام ها غلط اند در مقابل صحیح حرف)ص( و‬
‫‪1‬‬ ‫در مقابل غلط حرف)غ( بگذارید‪2 .‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪I‬‬
‫‪ ( ) -1‬ست تمام نقاط یک مستوى که‪O‬از یک نقطۀ مستقر)‪ (O‬به نام مرکز به اندازۀ‬
‫‪ r‬فاصلۀ مساوى داشته باشد‪ ،‬دایره نامیده می شود‪.‬‬
‫‪ ( ) -2‬معموالً دایره را به نام محیط آن یاد می کنند‪.‬‬
‫‪( ) -3‬قطعه خطی که دو نقطۀ محیط دایره را وصل می کند قطر نامیده می شود‪.‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪ ( ) -4‬شعاع دایره نصف قطر‪B‬است‪.‬‬
‫‪55‬‬
‫(در رابطۀ ‪ d , d = 2 r‬قطر و ‪ r‬شعاع دایره است‪.‬‬ ‫‪) -5‬‬
‫‪P‬‬
‫‪Q‬‬
‫سؤاالت زیر را حل نمایید‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪ -1‬در شکل زیر اگر ‪ y = 155o‬و ‪ AB = 155‬باشد ‪ x‬را دریابید‪.‬‬
‫‪o‬‬

‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪C‬‬
‫‪y‬‬

‫دریابید‪.‬‬
‫‪x‬‬
‫‪ -2‬در شکل زیر اندازه هاي ‪ x‬و ‪ y‬را‬
‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪y‬‬
‫‪D‬‬

‫‪C‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪20‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪D‬‬
‫‪x‬‬
 ‫ﻓصﻞ دوم‬
‫روابط بﻴﻦ داﻳره و‬
‫خطﻮط ﻣستﻘﻴﻢ‬
 ‫طاﻗت ﻳﻚ ﻧﻘطﻪ ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ داﻳره‬
‫‪S‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪T‬‬
‫بﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻘابﻞ تﻮجﻪ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪R‬‬
‫آﻳا در اﻳﻦ ﺷﻜﻞ تﺴاوي زﻳر حﻘﻴﻘت‬
‫‪U‬‬
‫دارد؟‬
‫‪QR.QS = QU.QT‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪B‬‬
‫‪A‬‬
‫●از ﻧﻘﻄﺔ ﻣﺴــتﻘر ‪ P‬ﻛﻪ در خارج داﻳره ) ‪ C(O, r‬ﻗرار‬
‫‪D‬‬ ‫دارد ﻗاﻃﻊ ‪ PB‬را رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪P‬‬
‫● از ﻧﻘﻄﺔ ‪ P‬ﻗاﻃﻊ دﻳﮕرى ‪ PD‬را ﻃﻮرى رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‬
‫ﻛﻪ از ﻣرﻛز داﻳره ) ‪ C(O, r‬بﮕذرد ‪.‬‬
‫● ﻧﺴبت بﻴﻦ ﻗﻄﻌات ‪ PB‬و ‪ PD‬را بﻨﻮﻳﺴﻴد‪.‬‬
‫● در رابﻄﺔ باﻻ ﻓاﺻﻠﻪ ﻫاى ‪ PC‬و ‪ PD‬را بر حﺴب ﻓﻮاﺻﻞ تا ﻣرﻛز داﻳره بﻨﻮﻳﺴﻴد‪.‬‬
‫● اﮔر ﻓاﺻﻠﺔ ﻧﻘﻄﺔ ‪ P‬از ﻣرﻛز داﻳره ‪ d‬و ﺷــﻌاع داﻳره را ‪ r‬بﻨاﻣﻴﻢ رابﻄﺔ باﻻ را بر حﺴــب ‪ r‬و ‪d‬‬
‫بﻨﻮﻳﺴﻴد‪.‬‬
‫ﻧتﻴجﺔ ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق را ﻃﻮر زﻳر بﻴان ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫اﮔــر از ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ خارج بﻪ داﻳره دو ﻗاﻃﻊ ﻃﻮرى رســﻢ ﮔردد ﻛﻪ ﻗاﻃﻊ دوﻣﻰ از ﻣرﻛز‬
‫داﻳره بﮕذرد در اﻳﻨﺼﻮرت حاﺻﻞ ﺿرب ﻗﻄﻌات ﻗاﻃﻊ اوﻟﻰ ﻣﺴاوى بﻪ ﻳﻚ ﻣﻘدار ثابت‬
‫‪B‬‬ ‫‪ d 2 r 2‬بﻮده ﻛﻪ در آن‪ d ،‬ﻓاﺻﻠﻪ ﻧﻘﻄﺔ ثابت از ﻣرﻛز‬
‫‪A‬‬
‫‪r‬‬ ‫داﻳره و ‪ r‬ﺷﻌاع داﻳره است‪.‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪O‬‬
‫‪d‬‬
‫‪PA PB‬‬ ‫) ‪(d r )(d r‬‬
‫‪PA PB = d 2‬‬ ‫‪r2‬‬

‫‪23‬‬
 ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫رابﻄﺔ اخﻴر بﻪ ﻧام ﻃاﻗت ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ ‪ P‬ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ داﻳره )‪ C(O, r‬ﻳاد ﻣﻰ ﺷــﻮد و ﻣﻘدار‬
‫‪ d 2 r 2‬ثابت ﻣﻰ باﺷد ﻛﻪ بﻪ ﺷﻜﻞ ‪ P(o) = d 2 r 2‬ﻧﻴز آﻧرا ﻧﻤاﻳﺶ ﻣﻰ دﻫﻨد‪.‬‬
‫‪ 10cm‬باﺷد‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ ‪ P‬بﻪ ﻓاﺻﻠﻪ ‪ 13cm‬از ﻣرﻛز داﻳره‬ ‫ﻣثال‪ :‬اﮔر ﻗﻄر ﻳﻚ داﻳره ‪.‬‬
‫‪..‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﻗرار دارد ﻃاﻗت ﻧﻘﻄﺔ ‪ P‬را ﻧﻈر بﻪ داﻳرة )‪ C(O, r‬درﻳابﻴد‪.‬‬
‫‪..‬‬
‫‪.‬‬
‫داﻳره را درﻳاﻓت ﻧﻤﻮده بﻌدا ً ﻃاﻗت ﻧﻘﻄﺔ‬
‫حﻞ‪ :‬چﻮن ﻗﻄر داﻳره داده ﺷده بﻨا ًء ابتدا ﺷﻌاع ‪. .‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪minor‬‬
‫‪dD 10‬‬ ‫‪ P‬را ﻧﻈر بﻪ داﻳره درﻳاﻓت ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫‪..‬‬ ‫‪= Q = 5cmT‬‬
‫‪Srr =minor‬‬
‫‪minor‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪2major‬‬
‫‪2‬‬
‫‪..‬‬ ‫‪major‬‬
‫‪major‬‬
‫‪P(O) = d r 2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪U P = (13) 2 (5) 2‬‬
‫)‪(O‬‬

‫‪Q‬‬ ‫‪TP(O) = 169 25 P(O) = 144‬‬

‫‪B‬‬
‫‪A‬‬
‫اﮔر ﻃاﻗت ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ داﻳره ﻣثبت باﺷــد‬
‫‪O‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪P‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ خارج داﻳره ﻗرار دارد‪ .‬ﺷﻜﻞ ﻣﻘابﻞ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ‪:‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪PP((o0)) = d 2 r 2 > 0‬‬ ‫‪dd 2>>r r 2‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬
‫اﮔــر ﻃاﻗت ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ داﻳره ﺻﻔر باﺷــد‬
‫‪D‬‬
‫‪A‬‬
‫‪A‬‬ ‫ﻧﻘﻄﻪ باﻻى ﻣحﻴﻂ داﻳره واﻗﻊ است‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ‪:‬‬
‫‪D‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪P(o) = P0(o ) ,= d 2‬‬ ‫‪r2 = 0‬‬ ‫‪d2 = r2‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫اﮔر ﻃاﻗت ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ داﻳره ﻛﻮچﻜتر از ﺻﻔر ﻳا‬
‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫ﻣﻨﻔﻰ باﺷد ﻧﻘﻄﻪ در داخﻞ داﻳره واﻗﻊ است‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ‪C :‬‬
‫‪D‬‬
‫‪A‬‬
‫‪0(o ) ,= d 2‬‬
‫‪P(o) < P‬‬ ‫‪r2 < 0‬‬ ‫‪d2 < r2‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬

‫‪B‬‬
‫‪C‬‬ ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪B‬‬
‫‪A‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪ -1‬در اﺷﻜال زﻳر ﻗﻴﻤت ﻫاى ‪ x‬را درﻳابﻴد‪.‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪3 2‬‬
‫‪x+2‬‬ ‫‪2X‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪3X‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪2x‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪r‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪ -2‬ﻃاﻗت ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ را در حاﻻت زﻳر پﻴدا ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪d‬‬
‫باﺷد ج) اﮔر ‪ d = 3‬و ‪ r = 5‬باﺷد‬ ‫‪r=3‬‬ ‫و‬ ‫‪d=3‬‬ ‫باﺷد ب) اﮔر‬ ‫‪r=4‬‬ ‫و‬ ‫‪d=7‬‬ ‫اﻟﻒ) اﮔر‬
‫‪24‬‬
 ‫خط ﻣﻤاس بﻪ داﻳره‬

‫بﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻘابﻞ تﻮجﻪ ﻛﻨﻴد‪:‬‬

‫ﻫر ﮔاه حرﻛت اﺷﻌﺔ ﻧﻮر را بﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺴتﻘﻴﻢ ﻗبﻮل ﻧﻤاﻳﻴﻢ اﻳﻦ خﻄﻮط ﻧﺴبت‬
‫بﻪ تﻮپ و ساﻳﺔ آن چﻪ رابﻄﻪ دارد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● از ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ خارج داﻳرة ‪ P‬بﻪ داﻳره ) ‪ C(O, r‬دو ﻣﻤاس ‪ PR‬و ‪ PQ‬را رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫● ﻧﻘاط ‪ Q‬و ‪ R‬ﻧﻘاط تﻤاس خﻂ ﻣﻤاس با داﻳره اﻧد‪.‬آﻳا ﻣﻤاس دﻳﮕرى از ﻧﻘﻄﺔ ‪ P‬بﻪ‬
‫داﻳره رسﻢ ﺷده ﻣﻲ تﻮاﻧد؟‬
‫● ﻧﻘﻄﺔ ‪ O‬را بﻪ ﻧﻘاط ‪ R، Q‬و ‪ P‬وﺻﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫● ﻣثﻠث ﻫاى تﺸﻜﻴﻞ ﺷده با ﻫﻢ چﻪ رابﻄﻪ دارﻧد؟‬
‫● آﻳا ﻃﻮل ﻣﻤاس ﻫاى رسﻢ ﺷده با ﻫﻢ ﻣﺴاوى اﻧد؟‬
‫ﻧتﻴجﺔ ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق را ﻃﻮر زﻳر بﻴان ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫اﮔــر از ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ خارج داﻳره بﻪ داﻳره دو ﻣﻤاس رســﻢ ﮔردد ﻃﻮل اﻳﻦ ﻣﻤاس ﻫا باﻫﻢ‬
‫ﻣﺴاوي ﻣﻲ باﺷﻨد‪.‬‬
‫‪R‬‬

‫‪PR = PQ‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪P‬‬

‫‪Q‬‬
‫ﻫــرﮔاه از ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ خارج داﻳره ﻳﻚ خﻂ ﻗاﻃﻊ و ﻳﻚ خﻂ ﻣﻤاس رســﻢ ﮔردد ﻣربﻊ‬
‫ﻣﻤاس ﻣﺴاوى بﻪ ﻃاﻗت ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈر بﻪ داﻳره است‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫‪Q‬‬

‫‪PA PT‬‬ ‫‪T‬‬

‫‪T‬‬ ‫=‬
‫‪PT PB‬‬
‫‪10cm‬‬
‫‪PA PB = PT P‬‬
‫‪2‬‬
‫‪PT = d 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪r2 B‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪A 4cm‬‬

‫'‪T‬‬
‫ﻣثال‪ :‬در ﺷﻜﻞ زﻳر ﻃﻮل‪ PT‬و '‪ PT‬را بﻪ دست آرﻳد‪.‬‬
‫حﻞ‪ :‬ﻣﻰ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ رابﻄﻪ بﻴﻦ ﻣﻤاس و ﻳﻚ ﻗاﻃﻊ ﻋبارت از ‪ PA.PB= PT‬است ﻟذا‬
‫‪2‬‬

‫ﻣﻰ تﻮاﻧﻴﻢ بﻨﻮﻳﺴﻴﻢ ﻛﻪ‪:‬‬

‫‪T‬‬
‫‪PA = 4cm‬‬ ‫‪PT 2 = PA PB‬‬
‫‪PB = 10cm‬‬ ‫‪PT 2 = 4 × 10 = 40‬‬ ‫‪10cm‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪4cm‬‬
‫‪P‬‬
‫? = ‪PT‬‬ ‫‪PT = 40 = 2 10 cm‬‬
‫? =' ‪PT‬‬ ‫'‪T‬‬
‫ﻣﻰ داﻧﻴﻢ وﻗتﻰ ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ خارج داﻳره بﻪ داﻳره دو ﻣﻤاس رســﻢ ﺷــﻮد‪ ،‬ﻃﻮل اﻳﻦ‬
‫‪PT = PT ' = 40 = 2 10 cm‬‬ ‫ﻣﻤاس ﻫا با ﻫﻢ ﻣﺴاوى است‪.‬‬
‫‪ -‬اﮔــر از ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ خارج ﻳﻚ داﻳره دو ﻣﻤاس بﻪ داﻳرة ﻣذﻛﻮر رســﻢ ﮔردد ﻃﻮل اﻳﻦ‬
‫ﻣﻤاس ﻫا باﻫﻢ ﻣﺴاوي است‪.‬‬
‫‪ -‬ﻫــر ﮔاه از ﻳﻚ ﻧﻘﻄــﺔ خارج ﻳﻚ داﻳره ﻳﻚ خﻂ ﻗاﻃﻊ و ﻳــﻚ خﻂ ﻣﻤاس بﻪ داﻳرة‬
‫ﻣذﻛﻮر رسﻢ ﮔردد‪ .‬ﻣربﻊ ﻣﻤاس ﻣﺴاوى بﻪ ﻃاﻗت ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈر بﻪ داﻳره است‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫در اﺷﻜال زﻳر ﻗﻴﻤت ﻫاى ‪ x‬را بﻪ دست آورﻳد‪.‬‬
‫‪C‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪X‬‬ ‫)‪(20–x‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪O‬‬ ‫)‪(6x+5‬‬ ‫)‪(–2x+37‬‬

‫‪A‬‬

‫‪V‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪x+5‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪O‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪26‬‬
 ‫زاوﻳﺔ داخﻠﻰ داﻳره‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪P‬‬ ‫دو وتر ﻣتﻘاﻃﻊ را در داخﻞ داﻳره رسﻢ‬
‫‪4‬‬
‫ﻛﻨﻴد و بﮕﻮﻳﻴد ﻛﻪ چﻨد زاوﻳﻪ تﺸﻜﻴﻞ‬
‫‪D‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ﺷده و چﻪ ﻧام دارﻧد؟‬

‫‪B‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫زواﻳاى ﻛﻪ از تﻘاﻃﻊ دو وتر در داخﻞ داﻳره تﺸــﻜﻴﻞ ﺷــده باﺷــﻨد بﻪ ﻧام زواﻳاى داخﻠﻰ‬
‫داﻳره ﻳاد ﻣﻰ ﺷﻮﻧد‪ .‬ﻣاﻧﻨد زواﻳاى ‪ 1, 2, 3, 4‬ﺷﻜﻞ ﻓﻮق‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● داﻳرة)‪ C(O,r‬را رسﻢ و در آن دو وتر ‪ AB‬و‪ CD‬را ﻃﻮرى رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد ﻛﻪ در ﻧﻘﻄﺔ‬
‫‪ P‬ﻳﻜدﻳﮕر را ﻗﻄﻊ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬زواﻳاى تﺸﻜﻴﻞ ﺷده چﻪ ﻧام دارﻧد؟‬
‫● ﻧﻘﻄﻪ ‪ D‬و ‪ C‬را بﻪ ‪ B‬وﺻﻞ ﻧﻤاﻳﻴد در ﻣثﻠث ‪ PDB‬زاوﻳﺔ خارجﻰ ‪ CPB‬ﻣثﻠث با دو زاوﻳﻪ‬
‫ﻏﻴر ﻣجاور چﻪ رابﻄﻪ دارد‪.‬‬
‫ﻧتﻴجﺔ ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق را ﻃﻮر زﻳر بﻴان ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫وســﻌت ﻫر زاوﻳﺔ داخﻠﻰ داﻳره ﻣﺴاوى بﻪ ﻧﺼﻒ ﻣجﻤﻮﻋﺔ ﻗﻮس ﻫاﻳﻰ ﻛﻪ تﻮسﻂ اﺿﻼع‬
‫زاوﻳــــﻪ و اﻣتداد ﻳاﻓتﺔ اﺿﻼع اﻳﻦ زاوﻳﻪ ﻗﻄﻊ ﺷده باﺷﻨد ﻣﻰ باﺷد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪P‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫) ‪CPB = ( AD + BC‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪27‬‬
 ‫ﻣثال‪ :1‬بﻪ ﻛﻤﻚ ﺷﻜﻞ پاﻳﻴﻦ وسﻌت زواﻳاى ‪ a‬و ‪ b‬را درﻳابﻴد‪.‬‬
‫حﻞ‪ :‬وسﻌت ﻫر زاوﻳﺔ داخﻠﻰ داﻳره ﻣﺴاوى بﻪ ﻧﺼﻒ ﻣجﻤﻮﻋﺔ ﻗﻮس ﻫاى ﻣتﻘابﻞ زاوﻳﻪ‬
‫و اﻣتداد ﻳاﻓتﺔ اﺿﻼع اﻳﻦ زاوﻳﻪ است‪ ،‬ﻟذا ﻣﻰ تﻮاﻧﻴﻢ بﻨﻮﻳﺴﻴﻢ‪:‬‬
‫‪C‬‬
‫‪AD + BC 60 + 70 o o‬‬ ‫‪P‬‬
‫= ‪CMB = a‬‬ ‫=‬ ‫‪=7565 A‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪70‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪o‬‬
‫‪180oo 65‬‬
‫‪bb ==180o a ==180‬‬ ‫‪65oo ==115‬‬
‫‪115oo‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪70‬‬
‫‪a‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪B‬‬
‫در ﺷﻜﻞ زﻳر ﻗﻴﻤت‪ x D‬و اﻧدازه زاوﻳﻪ ‪ NTM‬را تﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫ﻣثال‪:2‬‬
‫زواﻳاى داخﻠﻰ ﻳﻚ داﻳره ﻣﻰ تﻮاﻧﻴﻢ بﻨﻮﻳﺴﻴﻢ ﻛﻪ‪:‬‬ ‫حﻞ‪ :‬با استﻔاده از رابﻄﺔ وسﻌت ‪N‬‬
‫‪P‬‬
‫‪T‬‬
‫‪(9x+17) (6x+28) N‬‬ ‫)‪(10x-10‬‬
‫‪P‬‬
‫‪NM = 9 x + 17 , PQ = 10 x 10‬‬ ‫‪Q T‬‬
‫)‪(9x+17‬‬ ‫)‪(6x+28‬‬ ‫)‪(10x-10‬‬
‫‪M‬‬
‫‪NM + PQC‬‬ ‫‪Q‬‬
‫‪NTM = 6 x + 28‬‬ ‫= ‪NTM‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪PC‬‬
‫‪2PP‬‬ ‫‪M‬‬
‫‪9 x + 17 + 10 x 10 A‬‬ ‫‪AA M‬‬‫‪MM a a‬‬ ‫‪7070‬‬
‫= ‪6 x + 28‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪C70‬‬
‫‪a x + 56‬‬ ‫‪= 19 x + 7‬‬
‫‪60‬‬ ‫)‪(2x‬‬
‫‪b‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪D‬‬‫‪D‬‬ ‫‪bA‬‬ ‫‪BB B‬‬
‫‪B‬‬
‫‪12 x 19 x = 7 56‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪7 x = 49‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪=7 C‬‬
‫)‪x(2x‬‬
‫)‪(4y-2‬‬ ‫‪80‬‬ ‫)‪(15y+6‬‬ ‫‪(7x+16) 10x‬‬ ‫)‪(11x-2‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪NTM = 6 x + 28 = 6 7 + 28 = 42 + 28 = 70‬‬ ‫)‪M(3x+10‬‬
‫‪NN‬‬
‫)‪(4y-2‬‬ ‫‪80‬‬ ‫)‪(15y+6‬‬ ‫)‪(7x+16‬‬ ‫‪10x‬‬ ‫‪(11x‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪D P‬‬
‫‪NTM = 70‬‬ ‫‪o‬‬
‫‪P‬‬ ‫)‪(3x+10‬‬
‫‪O‬‬
‫‪T P‬‬ ‫‪T‬‬
‫)‪(9x+17) (6x+28‬‬
‫‪(6x+28) T‬‬ ‫)‪(10x-10‬‬
‫)‪(10x-10‬‬
‫)‪(9x+17‬‬
‫)‪(9x+17) (6x+28‬‬ ‫‪D‬‬
‫)‪(10x-10‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪QQ‬‬
‫‪Q‬‬
‫‪MM‬‬
‫‪M‬‬
‫در اﺷﻜال زﻳر ﻗﻴﻤت ﻫاى ‪ x‬و ‪ y‬را ﻣحاسبﻪ ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫)‪(2x‬‬ ‫‪CC‬‬
‫‪C‬‬
‫)‪(2x‬‬
‫)‪(2x‬‬
‫‪AA‬‬ ‫‪BB‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪MM‬‬
‫‪M‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪(7x+16) 10x‬‬ ‫)‪(11x-2‬‬
‫)‪(4y-2‬‬ ‫‪80‬‬ ‫)‪(15y+6‬‬ ‫‪(7x+16) 10x‬‬ ‫)‪(11x-2‬‬
‫)‪(4y-2‬‬ ‫‪80‬‬ ‫)‪(15y+6‬‬ ‫‪(7x+16) 10x‬‬ ‫)‪(11x-2‬‬
‫)‪(4y-2‬‬ ‫‪80‬‬ ‫)‪(15y+6‬‬
‫‪O‬‬
‫)‪(3x+10‬‬ ‫‪O‬‬
‫)‪(3x+10‬‬ ‫‪O‬‬
‫)‪(3x+10‬‬
‫‪DD‬‬
‫‪D‬‬

‫‪28‬‬
 ‫‪A‬‬

‫زاوﻳﺔ خارجﻰ داﻳره‬

‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪O‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫در اﺷــﻜال ﻣﻘابــﻞ ﻗﻄﻌــﻪ خــﻂ ﻫا و‬

‫‪B‬‬
‫زواﻳاﻳﻰ ﻣﻘابﻞ را ﻧام ببرﻳد‪.‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪B‬‬
‫‪C‬‬
‫‪C‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫زاوﻳﻪ ﻳــﻰ ﻛﻪ از تﻘاﻃــﻊ دو خﻂ ﻗاﻃﻊ‪ ،‬دو خﻂ ﻣﻤاس و ﻳا ﻳــﻚ خﻂ ﻗاﻃﻊ وﻳﻚ خﻂ‬
‫ﻣﻤاس در خارج داﻳره تﺸﻜﻴﻞ ﮔردﻳده باﺷد بﻪ ﻧام زاوﻳﺔ خارجﻰ داﻳره ﻳاد ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● در داﻳرة ) ‪ C (O, r‬دو وتر ﻏﻴرﻣﻮازى ‪ AB‬و ‪ CD‬را اﻣتداد ﻣﻴدﻫﻴﻢ ﻛﻪ زاوﻳﺔ‬
‫خارجﻰ ‪ BPD‬را تﺸﻜﻴﻞ دﻫد‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ ‪ C‬را بﻪ ‪ B‬وﺻﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫● زاوﻳــﻪ خارجﻰ ﻣثﻠث ‪ BPC‬ﻳﻌﻨﻰ )‪ (1‬بــا دو زاوﻳﻪ ﻏﻴر ﻣجــاور ﻣثﻠث چﻪ ارتباط‬
‫دارد؟‬

‫ﻧتﻴجﺔ ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق را ﻃﻮر زﻳر بﻴان ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪.‬‬

‫وسﻌت زاوﻳﺔ خارجﻰ ﻳﻚ داﻳره ﻣﺴاوى بﻪ ﻧﺼﻒ تﻔاﺿﻞ ﻗﻮس ﻫاﻳﻰ است ﻛﻪ تﻮسﻂ‬
‫وترﻫا ﻗﻄﻊ ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬
‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫) ‪BVD = ( BD AC‬‬
‫‪BPD‬‬ ‫‪PV‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪29‬‬
 A
A .‫درﻳابﻴد‬
A
‫را‬80 APC
C ‫ در ﺷﻜﻞ زﻳر وسﻌت زاوﻳﺔ‬:‫ﻣثال‬
80

80 A 150 :‫باﺷد‬V BD = 20 o ‫ و‬AC = 80 o ‫در حاﻟﻴﻜﻪ‬

B 20 C
C
80 80 B A
A
V D D
AC C40 V 80

V C
B 20
150
V
B 20 C

D D B D
40
VP V C 40 D
V

:‫ با استﻔاده از وسﻌت زاوﻳﺔ خارجﻲ داﻳره ﻣﻰ تﻮاﻧﻴﻢ بﻨﻮﻳﺴﻴﻢ‬:‫حﻞ‬

1
APC = ( AC BD )
2 A
C
1 1 o
= (80 20 ) = X60
o
70 Y 50 P
2 A
2 N
C D
B
APC == 30 o X 70 Y 50 P
N
D
C B
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
Y 50 P
N
D
.‫در ﺷﻜﻞ ﻫاى زﻳر زاوﻳﻪ ﻫاى ﻧاﻣﻌﻠﻮم را درﻳابﻴد‬
B
90 R A
B
Q
90 A
1R G
P C F
Q 2 1
2 1 G
P C F
2
SP T 2 1 E
P
S T E
U D
B U D
A
BC = 90o
QR = 120 o

C G
F BF = 110o
o2
RT = 90 1

E
EF = 110o
QS = 50 o

D ABC = ? , 1 = ? , 2 = ?, D = ?
STU = ? , 1=? , 2=?

Page
Page١١١١
30
 ‫داﻳرة ﻣحﻴطﻰ‬

‫بﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻘابﻞ تﻮجﻪ ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫ﻛدام اﺷــﻜال ﻫﻨدسﻲ دﻳده ﻣﻲ ﺷﻮﻧد‪،‬‬
‫ﻧام ببرﻳد‪.‬‬

‫‪B‬‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫داﻳــره ﻳﻰ ﻛﻪ از راس ﻫاى ﻳﻚ ﻣﻀﻠﻊ بﮕذرد بﻪ ﻧام داﻳرة‬
‫‪P‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪H‬‬ ‫ﻣحﻴﻄﻰ ﻣﻀﻠﻊ ﻳاد ﻣﻲ ﮔردد و ﻣﻀﻠﻊ را ﻣﻀﻠﻊ ﻣرســﻮم بﻪ‬
‫داﻳره ﻣﻰ ﻧاﻣﻨد ﻣاﻧﻨد ﺷﻜﻞ ﻣﻘابﻞ‪.‬‬
‫‪G‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪F‬‬
‫داﻳرة ﻣحﻴطﻰ ﻣثﻠث‪ :‬داﻳره ﻳﻰ ﻛﻪ از تﻤام رأس ﻫاى ﻳﻚ ﻣثﻠث بﮕذرد(خارجاً بﻪ‬
‫رأسﻬاى ﻣثﻠث ﻣﻤاس باﺷد) داﻳرة ﻣحﻴﻄﻰ ﻣثﻠث ﻧاﻣﻴده ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● ﻣثﻠث ‪ ABC‬را رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫● ﻧاﺻﻒ ﻫاى ﻋﻤﻮدى اﺿﻼع ‪ AC ، AB‬و ‪ BC‬را ترسﻴﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫● ﻧاﺻــﻒ ﻫاى ﻋﻤﻮدى ﻓﻮق در چﻨد ﻧﻘﻄﻪ ﻳﻜدﻳﮕر را ﻗﻄﻊ ﻣﻰ ﻛﻨﻨد؟ ﻧﻘﻄﺔ تﻘاﻃﻊ آﻧﻬا‬
‫را ‪ O‬بﻨاﻣﻴد‪.‬‬
‫● ﻃﻮل ﻫاي ‪ OB,OA‬و ‪ OC‬را با ﻫﻢ ﻣﻘاﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫● داﻳره ﻳﻲ بﻪ ﻣرﻛز ‪ O‬و ﺷﻌاع ‪ OA‬رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬آﻳا اﻳﻦ داﻳره از ﻧﻘاط ‪ B‬و ‪ C‬ﻧﻴز‬
‫ﻣﻲ ﮔذرد؟ چرا؟‬
‫● داﻳرة ترسﻴﻢ ﺷده ﻧﺴبت بﻪ ﻣثﻠث چﻪ ﻧاﻣﻴده ﻣﻲ ﺷﻮد؟‬

‫‪31‬‬
 ‫ﻧتﻴجﺔ ﻓﻌاﻟﻴت را ﻣﻲ تﻮان چﻴﻨﻴﻦ بﻴان ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ﻧﻘﻄﺔ تﻘاﻃﻊ ﻧاﺻﻒ ﻫاى ﻋﻤﻮدى‪B‬اﺿﻼع ﻳﻚ ﻣثﻠث ﻣرﻛز داﻳرة ﻣحﻴﻄﻰ اﻳﻦ ﻣثﻠث ﻣﻰ‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬ ‫باﺷد‪.‬‬
‫ﻣثـال‪ :‬ﻣثﻠــث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﺔ ‪ ABC‬را ﻃﻮرى رســﻢ ﻧﻤاﻳﻴد ﻛﻪ ﻃــﻮل اﺿﻼع ﻗاﻳﻢ آن بﻪ‬
‫‪P‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪H‬‬
‫ﻣحﻴﻄﻰ اﻳﻦ ﻣثﻠث را بﻪ دست آورﻳد‪.‬‬ ‫ترتﻴب ‪ 8unit‬و‪ 6unit‬باﺷد‪ .‬ﺷﻌاع داﻳرة‬
‫حـﻞ‪ :‬ﻣﻰ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ در ﻫر ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳــﻪ‪ ،‬ﻣرﻛز داﻳرة ﻣحﻴﻄﻰ آن باﻻى وتر ﻣثﻠث‬
‫‪G‬‬ ‫‪E‬‬
‫ﻗرار دارد‪ .‬ابتدا ﻃﻮل وتر ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ را درﻳاﻓت ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪ .‬ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ وســﻄﻰ آن‬
‫‪F‬‬
‫ﻣرﻛز داﻳرة ﻣحﻴﻄﻰ است‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪BC = AB + AC‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪4‬‬‫‪8‬‬

‫‪4‬‬‫‪8‬‬
‫‪2‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪BC = 62 + 82 = 36 + 64 = 100‬‬

‫‪4‬‬
‫‪7‬‬

‫‪7‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪4‬‬
‫‪4‬‬

‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪BC = 100‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪6‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪647‬‬
‫‪4 48‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪5‬‬
‫‪unit‬‬
‫‪BC = 10cm‬‬
‫‪BC‬‬ ‫‪10‬‬
‫=‪r‬‬ ‫=‪r‬‬ ‫‪unit‬‬
‫‪= 5cm‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫داﻳرة ﻛﻪ با رأس ﻫاى ﻳﻚ ﻣﻀﻠﻊ ﻣﻤاس باﺷد بﻪ ﻧام داﻳرة ﻣحﻴﻄﻰ ﻳاد ﻣﻲ ﮔردد و ﻣﻀﻠﻊ‬
‫را ﻣﻀﻠﻊ ﻣرسﻮم بﻪ داﻳره ﻣﻰ ﻧاﻣﻨد‪.‬‬
‫ﻧﻘﻄﺔ تﻘاﻃﻊ ﻧاﺻﻒ ﻫاى ﻋﻤﻮدى اﺿﻼع ﻳﻚ ﻣثﻠث ﻣرﻛز داﻳرة ﻣحﻴﻄﻰ اﻳﻦ ﻣثﻠث ﻣﻰ‬
‫باﺷد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬ﻣثﻠثﻲ ﻛﻪ اﺿﻼع آن بﻪ ترتﻴب ‪ 4, 3‬و ‪ 5‬ساﻧتﻰ ﻣتر است‪ ،‬رسﻢ ﻧﻤﻮده ﺷﻌاع داﻳرة‬
‫ﻣحﻴﻄﻰ آﻧرا ﻣحاسبﻪ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣرﻛز داﻳره ﻣحﻴﻄﻰ ﻣثﻠثﻲ ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﺔ ﻣتﺴاوي اﻻﺿﻼع و ﻣتﺴاوي اﻟﺴاﻗﻴﻦ در ﻛجا‬
‫واﻗﻊ است؟ در ﺷﻜﻞ ﻧﺸان دﻫﻴد‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫داﻳرة ﻣحاطﻰ‬

‫‪ -‬اﺷﻜال ﻫﻨدســﻲ را ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ‬

‫ﻣﻘابﻞ ﻣﺸاﻫده ﻣﻲ ﻛﻨﻴد ﻧام ببرﻳد‪.‬‬
‫‪ -‬چﻪ را بﻄﺔ بﻴﻦ ﺷﻜﻞ ﻫا ﻣﻲ بﻴﻨﻴد؟‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫داﻳره ﻳﻲ ﻛﻪ ﻣحﻴﻂ آن بﻪ اﺿﻼع ﻣﻀﻠﻊ ﻣﻤاس باﺷد داﻳره‬
‫ﻣحاﻃﻰ ﮔﻔتﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد ﻣاﻧﻨد ﺷﻜﻞ ﻣﻘابﻞ ﻛﻪ داﻳره تﻮسﻂ ﻣﻀﻠﻊ‬
‫احاﻃﻪ ﺷده است‪.‬‬
‫داﻳرة ﻣحاطﻰ ﻣثﻠث‪ :‬داﻳره ﻳﻲ ﻛﻪ ﻣحﻴﻂ آن بﻪ تﻤام اﺿﻼع‬
‫ﻳﻚ ﻣثﻠث ﻣﻤاس باﺷد بﻪ ﻧام داﻳرة ﻣحاﻃﻰ ﻣثﻠث ﻳاد ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● ﻣثﻠث ﻛﻴﻔﻰ ‪ ABC‬را رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫● ﻧاﺻﻒ اﻟزاوﻳﻪ ﻫاى ‪ B ، A‬و ‪ C‬را رسﻢ و ﻧﻘﻄﺔ تﻘاﻃﻊ را بﻪ )‪ (O‬ﻧﺸان دﻫﻴد‪.‬‬
‫● از ﻧﻘﻄﻪ ‪ O‬باﻻى اﺿﻼع ﻣثﻠث ‪ ABC‬ﻋﻤﻮد ﻫاى ‪ ON , OM‬و ‪ OP‬را رسﻢ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫● ﻃﻮل ﻋﻤﻮد ﻫاي ‪ ON , OM‬و ‪ OP‬را باﻫﻢ ﻣﻘاﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫● آﻳا داﻳره ﻳﻰ ﻛﻪ بﻪ ﻣرﻛز ‪ O‬و ﺷﻌاع ‪ ON‬رسﻢ ﺷﻮد از ﻧﻘاط ‪ M‬و ‪ P‬ﻣﻲﮔذرد؟ چرا؟‬
‫● داﻳره ترسﻴﻢ ﺷده چﻪ ﻧاﻣﻴده ﻣﻲ ﺷﻮد؟‬

‫‪33‬‬
 ‫ﻧتﻴجﺔ ﻓﻌاﻟﻴت را ﻣﻴتﻮان چﻨﻴﻦ بﻴان ﻛرد‪:‬‬
‫‪ -‬ﻧﻘﻄﺔ تﻘاﻃﻊ ﻧاﺻﻒ اﻟزواﻳاي داخﻠﻲ ﻫر ﻣثﻠث ﻣرﻛز داﻳرة ﻣحاﻃﻲ است‪.‬‬
‫داﻳرةخارجﻲ ﻣحاطﻲ ﻣثﻠث‬

‫داﻳره ﻳﻲ ﻛﻪ بﻪ ﻳﻚ ﺿﻠﻊ ﻣثﻠث و دو ﺿﻠﻊ اﻣتداد ﻳاﻓتﻪ ﻣثﻠث ﻣﻤاس باﺷد داﻳره خارجﻲ‬
‫ﻣحاﻃﻲ ﻣثﻠث ﮔﻔتﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪M‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪O‬‬
‫‪P‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪N‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬در ﻛدام ﻧﻮع ﻣثﻠث ﻫا ﻣرﻛز داﻳرة ﻣحﻴﻄﻲ و ﻣحاﻃﻲ باﻫﻢ دﻳﮕر ﻣﻨﻄبﻖ اﻧد رسﻢ‬
‫ﻛﻨﻴد؟‬

‫‪e ١٥‬‬

‫‪34‬‬
 ‫ترسﻴﻢ ﻣضﻠﻊ ﻣﻨﻈﻢ‬

‫دﻗت ﻛﻨﻴد‪:‬‬
‫‪ -‬در ﺷــﻜﻞ چﻨــد ﻧــﻮع ﻣﻀﻠــﻊ را ﻣﻲ‬
‫بﻴﻨﻴد؟‬
‫‪ -‬بﻪ ﻧﻈر ﺷــﻤا اﻳﻦ ﻣﻀﻠﻌات را چﮕﻮﻧﻪ‬
‫رسﻢ ﻛرده اﻧد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● داﻳرة ) ‪ C(O, r‬را رسﻢ ﻧﻤﻮده در ﻣرﻛز آن ‪ 8‬زاوﻳﺔ ﻣرﻛزي ﻣﺴاوي را رسﻢ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪H‬‬ ‫● اﮔر ‪ n‬تﻌداد اﺿﻼع ﻳﻚ ﻣﻀﻠﻊ و زاوﻳﺔ ﻣرﻛزى ﻣﻘابﻞ‬
‫‪G‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪360o‬‬
‫حﻘﻴﻘت دارد؟‬ ‫=‬ ‫اﺿﻼع ﻣﻀﻠﻊ باﺷد آﻳا رابﻄﺔ‬
‫‪n‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪B‬‬ ‫● ﻧﻘاط تﻘاﻃﻊ اﺿﻼع زواﻳا با ﻣحﻴﻂ داﻳره را بﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪C‬‬
‫● آﻳا اﺿﻼع ﻣﻀﻠﻊ تﺸﻜﻴﻞ ﺷده باﻫﻢ ﻣﺴاوى اﻧد‪ .‬چرا؟‬
‫‪D‬‬ ‫● ﻣﻀﻠﻊ تﺸﻜﻴﻞ ﺷده چﻪ ﻧﻮع ﻣﻀﻠﻊ است؟ ﻫر زاوﻳﺔ ﻣرﻛزي‬
‫ﻣﻘابﻞ اﺿﻼع اﻳﻦ ﻣﻀﻠﻊ چﻨد درجﻪ است؟‬
‫از ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق ﻧتﻴجﺔ زﻳر بﻪ دست ﻣﻲ آﻳد‪:‬‬
‫وسﻌت زاوﻳﺔ ﻣرﻛزي ﻣﻘابﻞ ﻫر ﺿﻠﻊ ﻳﻚ ‪ n‬ﺿﻠﻌﻲ ﻣﻨﻈﻢ ﻣﺴاوي بﻪ ‪ = 360‬است‪.‬‬
‫‪o‬‬

‫‪n‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● در داﻳرة ) ‪ C(O, r‬ﻳﻚ ﺷﺶ ﺿﻠﻌﻰ ﻣﻨﻈﻢ ﻣحاط ﺷده است‪.‬‬
‫● ﻣرﻛز داﻳره را بﻪ رأس ﻫاى ﺷﺶ ﺿﻠﻌﻰ وﺻﻞ ﻛﻨﻴد؟چﻨد ﻣثﻠث تﺸﻜﻴﻞ ﻣﻰ ﺷﻮد؟‬
‫● اﻧدازة ﻫر ﻳﻚ از زواﻳاى ﻣرﻛزى ﻣﻘابﻞ اﺿﻼع اﻳﻦ ﺷﺶ ﺿﻠﻌﻰ چﻨد درجﻪ است؟‬
‫● ﻣثﻠث ﻫاى تﺸﻜﻴﻞ ﺷده چﻪ ﻧﻮع ﻣثﻠث ﻫا اﻧد؟‬

‫‪35‬‬
 ‫ﻧتﻴجﺔ ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق را ﻣﻰ تﻮان بﻪ ﺻﻮرت زﻳر بﻴان ﻛرد‪:‬‬
‫ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻫر ﺷﺶ ﺿﻠﻌﻰ ﻣﻨﻈﻢ ﻣﺴاوى بﻪ ﺷﻌاع داﻳرة ﻣحﻴﻄﻰ آن است‪.‬‬
‫ﻣثال‪ :‬داﻳرة ﻛﻪ ﺷﻌاع آن‪ 2 cm‬است چﻄﻮر ﻣﻰ تﻮاﻧﻴﻢ آﻧرا بﻪ ﻳﻚ ﺷﺶ ﺿﻠﻌﻰ ﻣﻨﻈﻢ‬
‫ﻣحاط ﻧﻤاﻳﻴﻢ؟‬
‫حﻞ‪ :‬ﻣﻰ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻧدازة ﻫر ﺿﻠﻊ ﺷﺶ ﺿﻠﻌﻰ ﻣﻨﻈﻢ ﻣﺴاوى بﻪ ﺷﻌاع داﻳرة ﻣحﻴﻄﻰ آن‬
‫است‪.‬‬
‫پس دﻫاﻧﺔ پرﻛار را بﻪ اﻧدازة ﺷﻌاع داﻳره ﻳﻌﻨﻰ‪ 2 cm‬باز ﻧﻤﻮده بﻪ ﺻﻮرت پﻴﻮست روى‬
‫ﻣحﻴﻂ داﻳره ﻗﻮس ﻫاى ﻣﺴاوى جدا ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪ .‬از وﺻﻞ ﻧﻤﻮدن ﻧﻘاط ﻣﺸخﺺ ﺷده ﻳﻚ‬
‫ﺷﺶ ﺿﻠﻌﻰ ﻣﻨﻈﻢ بﻪ دست ﻣﻰ آﻳد‪.‬‬

‫ﻣساحت ﻣضﻠﻊ ﻣﻨﻈﻢ از جﻨس ﻣحﻴط و شﻌاع داﻳره ﻣحاطﻰ‬

‫ﻫرﮔاه ﻣﺴــاحت ﻣﻀﻠﻊ ﻣﻨﻈﻢ را بﻪ ‪ ،A‬ﻣحﻴﻂ آﻧرا بﻪ ‪ P‬و ﺷــﻌاع داﻳره ﻣحاﻃﻰ ﻳﻚ ‪n‬‬
‫ﺿﻠﻌﻰ را بﻪ ‪ r‬ﻧﺸان دﻫﻴﻢ؛ پس ﻣﺴاحت ﻣﻀﻠﻊ ﻋبارت از ‪ A = 1 P r‬است‪ .‬براى ثبﻮت‬
‫‪2‬‬
‫بﻪ ﺻﻮرت زﻳر ﻋﻤﻞ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪1‬‬
‫=‪A‬‬ ‫‪AB r n‬‬
‫‪2‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪C‬‬ ‫ﻣحﻴﻂ ﻣﻀﻠﻊ ‪P = AB n‬‬
‫‪r‬‬
‫‪1‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫=‪A‬‬ ‫‪Pr‬‬ ‫در ﻧتﻴجﻪ‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬در داﻳرة بﻪ ﺷﻌاع ‪ 3cm‬ﻳﻚ ﻣثﻠث ﻣتﺴاوى اﻻﺿﻼع رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد ﻛﻪ ﻣحاط بﻪ‬
‫داﻳره باﺷد‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫ﻣحﻴط و ﻣساحت داﻳره‬

‫در ﺷــﻜﻞ داده ﺷــده‪ ،‬روابــﻂ بﻴﻦ‬

‫ﻣجﻤﻮع ﻣﺴاحت ﻣثﻠث ﻫا با ﻣجﻤﻮع‬
‫ﻣﺴــاحت داﻳــره و ﻣجﻤــﻮع ﻃﻮل‬
‫اﺿﻼع ﻛﻮچﻚ ﻣثﻠث ﻫا را با ﻃﻮل‬
‫ﻣحﻴﻂ داﻳره ﻣﻘاﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴد؟‬

‫در داﻳره ) ‪ C(O, r‬اﮔر ﻗﻄر بﻪ حرف ‪ d‬و ﻣحﻴﻂ داﻳره بﻪ حرف ‪ C‬ﻧﻤاﻳﺶ داده ﺷﻮد بﻴﻦ‬
‫‪P‬‬ ‫داﻳره ارتباط زﻳر ﻣﻮجﻮد است‪.‬‬
‫اﻳﻦ دو ﻋﻨﺼر ‪Q‬‬
‫‪4 3‬‬ ‫‪ Cc‬ﻣحﻴﻂ داﻳره‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫== =‬ ‫‪= Cons‬‬
‫‪d tan‬‬
‫) ‪... (tI‬‬ ‫[‬ ‫] ‪3.14159 ...‬‬
‫ﻗﻄر داﻳره‬ ‫‪dd‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Cr‬‬ ‫‪C c 1 2 3 4 5 6 7 8 9 22‬‬ ‫‪10 11 12‬‬
‫‪7‬‬ ‫=‬ ‫‪= Cd =... (dI )... ([I ) 3[.14159‬‬ ‫] ‪... ] ...‬‬
‫‪3.14159‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪d‬‬ ‫= ‪=d‬‬ ‫)‪C = d(1‬‬ ‫‪3.14‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪8‬‬ ‫رابﻄﻪ(‪ )I‬وﺿﻊ ﻧﻤاﻳﻴﻢ ﻣحﻴﻂ‪11‬‬ ‫ﻣﻰ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ = ‪ Rr‬ﻳا ‪ d = 2r‬است‪ ،‬اﮔر اﻳﻦ ﻗﻴﻤت را در‬
‫‪9 10‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪C= d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫داﻳره از رابﻄﻪ زﻳر بﻪ دست ﻣﻰ آﻳد‪:‬‬
‫‪C=2 r‬‬
‫براى ﻣحاســبﺔ ﻣﺴــاحت داﻳره بﻪ رﻳاﺿﻴات ﻋاﻟﻲ ﺿرورت دارﻳﻢ‪ .‬بدﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر در اﻳﻨجا‬
‫از روش ﻣﺸــاﻫده براى ﻣحاســبﺔ ﻣﺴاحت داﻳره اســتﻔاده ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬براى اﻳﻦ ﻛار داﻳرة‬
‫را تﻮســﻂ اﻗﻄار بﻪ ‪ 12‬حﺼﺔ ﻣﺴــاوى تﻘﺴــﻴﻢ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ و ﻫر ﻗﺴــﻤت را از ‪ 1‬اﻟﻰ‪12‬‬
‫ﺷﻤاره زده‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ آن ﻫا را پﻬﻠﻮ بﻪ پﻬﻠﻮ ﻣﻄابﻖ ﺷﻜﻞ زﻳر ترتﻴب ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪ ،‬بﻪ‬
‫وﺿاحت دﻳده ﻣﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﻜﻞ ﻣﺸابﻪ ﻣتﻮازى اﻻﺿﻼع را بﻪ وجﻮد ﻣﻰ آورد‪.‬‬

‫‪4 3‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪Q‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪9 10‬‬ ‫‪S‬‬
‫‪b‬‬

‫‪37‬‬
‫ﻣﻰ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻗاﻋده ‪ b‬ﻧﺼﻒ ﻣحﻴﻂ داﻳره است‪ .‬چرا؟ ﻳﻌﻨﻰ‪ = 1 C :‬ﻣحﻴﻂ داﻳره × ‪ = 1‬ﻗاﻋده‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫دست ﻣﻰ آﻳد‪.‬‬ ‫ﻣﻰ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺴاحت ﻣتﻮازى اﻻﺿﻼع از رابﻄﻪ زﻳر بﻪ‬
‫ارتﻔاع× ﻗاﻋده= ﻣﺴاحت ﻣتﻮازى اﻻﺿﻼع‬
‫‪ = b r = 1 C r‬ﻣﺴاحت ﻣتﻮازى اﻻﺿﻼع‬
‫‪2‬‬
‫چﻮن( ‪ = C = 2 r‬ﻣحﻴﻂ داﻳره) ﻣﻰ باﺷد‪ ،‬پس دارﻳﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺴاحت ﻣتﻮازى اﻻﺿﻼع‬ ‫‪= A = 2 r r = r2‬‬
‫‪2‬‬
‫از ﻃرف دﻳﮕر ﻣﻴداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺴاحت ﻣتﻮازى اﻻﺿﻼع و داﻳره تﻘرﻳباً باﻫﻢ ﻣﺴاوى اﻧد بﻨابراﻳﻦ ﻣﻴتﻮاﻧﻴﻢ‬
‫= )‪ ( A‬ﻣﺴاحت داﻳره‬ ‫بﻨﻮﻳﺴﻴﻢ ﻛﻪ‪r 2 :‬‬
‫در ﻧتﻴجﻪ ﮔﻔتﻪ ﻣﻰ تﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺴاحت داﻳره را از رابﻄﺔ ‪ A = r 2‬و ﻣحﻴﻂ آن از رابﻄﺔ‬
‫‪= C = 2 r‬بﻪ دست ﻣﻰ آﻳد‪.‬‬
‫ﻣثال‪ :1‬ﺷﻌاع ﻳﻚ داﻳره‪ 14 cm‬است ﻣﺴاحت داﻳره را ﻣحاسبﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪A = πr 2‬‬ ‫حﻞ‪ :‬ﻣﻰ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺴاحت داﻳره ‪ A = r 2‬ﻣﻰ باﺷد بﻨا ًء دارﻳﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫)‪A = (3.14159‬‬ ‫‪(14 cm ) 2‬‬

‫‪A = (3.14159) 196cm 2‬‬ ‫‪A = 615.75cm 2‬‬

‫ﻣثال‪ :2‬ﻗﻄر ﻳﻚ داﻳره‪ 70 cm‬است ﺷﻌاع و ﻣﺴاحت داﻳره را ﻣحاسبﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪70‬‬ ‫حﻞ‪ :‬با استﻔاده از رابﻄﺔ ﻣﺴاحت داﻳره دارﻳﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫=‪r‬‬ ‫=‪r‬‬ ‫‪= 35‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪A = πr 2‬‬ ‫‪A = 3.14159(35) 2‬‬ ‫‪A = 3848.4 cm‬‬
‫ﻣثال‪ :3‬اﮔر ﻣحﻴﻂ ﻳﻚ داﻳره ‪ 14 cm‬باﺷد ﺷﻌاع و ﻣﺴاحت داﻳره را درﻳابﻴد‪.‬‬
‫حﻞ‪ :‬چﻮن ﻣحﻴﻂ داﻳره داده ﺷده‪ ،‬جﻬت ﻳاﻓتﻦ ﻣﺴاحت داﻳره اول باﻳد ﺷﻌاع داﻳره را‬
‫‪C = 14 cm‬‬ ‫ﻣحاسبﻪ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫‪14‬‬
‫‪2 r = 14‬‬ ‫‪2r = 14‬‬ ‫=‪r‬‬ ‫‪=7‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪A = r2‬‬ ‫‪(3.14159) 7 7‬‬ ‫‪A = 153.93 cm‬‬
‫‪ -‬ﻣﺴاحت ﻳﻚ داﻳره بﻪ ﺷﻌاع ‪ r‬را ﻣﻰ تﻮاﻧﻴﻢ از رابﻄﺔ ‪ A = r 2‬بﻪ دست آورﻳﻢ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣحﻴﻂ ﻳﻚ داﻳره بﻪ ﺷﻌاع ‪ r‬را ﻣﻰ تﻮاﻧﻴﻢ از رابﻄﺔ ‪ C = 2 r‬بﻪ دست آورﻳﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬اﮔر ﻣحﻴﻂ داﻳره‪ 41 cm‬باﺷد ﺷﻌاع داﻳره را بﻪ دست آرﻳد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣحﻴﻂ داﻳرة را بﻪ دست آرﻳد ﻛﻪ ﺷﻌاع آن ﻳﻚ واحد ﻃﻮل باﺷد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﺴاحت داﻳره را بﻪ دست آرﻳد ﻛﻪ ﺷﻌاع آن ﻳﻚ واحد ﻃﻮل باﺷد‪.‬‬
‫‪38‬‬
 ‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ دوم‬

‫● اﮔر از ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ خارجﻰ باﻻى ﻳﻚ داﻳره دو ﻣﻤاس رسﻢ ﮔردد ﻃﻮل اﻳﻦ ﻣﻤاس‬
‫ﻫا باﻫﻢ ﻣﺴاوي است‪.‬‬
‫● اﮔر ‪ d 2 r 2 > 0‬باﺷد ﻧﻘﻄﻪ خارج داﻳره‪ ،‬اﮔر ‪ d 2 r 2 = 0‬باﺷد ﻧﻘﻄﻪ باﻻى ﻣحﻴﻂ‬
‫داﻳره و اﮔر ‪ d 2 r 2 < 0‬باﺷد ﻧﻘﻄﻪ داخﻞ داﻳره واﻗﻊ است‪.‬‬
‫زاوﻳﺔ داخﻠﻰ داﻳره‪:‬‬
‫● ﻫر زاوﻳﻪ ﻳﻰ ﻛﻪ از تﻘاﻃﻊ دو ﻗاﻃﻊ در داخﻞ داﻳره تﺸﻜﻴﻞ ﺷده باﺷد زاوﻳﺔ داخﻠﻰ داﻳره‬
‫ﻧاﻣﻴده ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬
‫● وسﻌت ﻫر زاوﻳﻪ دا÷خﻠﻰ داﻳره ﻣﺴاوى بﻪ ﻧﺼﻒ حاﺻﻞ جﻤﻊ ﻗﻮس ﻫاى ﻣﻘابﻞ‬

‫ﻳﻚ زاوﻳﺔ داخﻠﻰ داﻳره باﺷد؛‬ ‫اﻳﻦ زاوﻳﻪ و اﻣتداد ﻳاﻓتﺔ اﺿﻼع اﻳﻦ زاوﻳﻪ است‪ ،‬اﮔر‬
‫‪a+b‬‬
‫=‬ ‫پس‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫زاوﻳﺔ خارجﻰ داﻳره‪:‬‬

‫● زاوﻳﺔ ﻛﻪ از اثر تﻘاﻃﻊ دو ﻣﻤاس‪ ،‬دو ﻗاﻃﻊ و ﻳﻚ ﻣﻤاس و ﻳﻚ ﻗاﻃﻊ در خارج داﻳره‬
‫تﺸﻜﻴﻞ ﺷده باﺷد زاوﻳﺔ خارجﻰ داﻳره ﻧاﻣﻴده ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬

‫● وسﻌت ﻫر زاوﻳﻪ خارجﻰ ﻣﺴاوى بﻪ ﻧﺼﻒ تﻔاﺿﻞ ﻗﻮس ﻫاى ﻣﻘابﻞ آن است‪ ،‬اﮔر‬
‫‪a‬‬ ‫ﻳﻚ زاوﻳﺔ خارجﻰ داﻳره باﺷد؛ پس‪b :‬‬
‫=‬
‫‪2‬‬

‫ﻣضﻠﻊ‪:‬‬
‫● ﺷــﻜﻠﻲ ﻛﻪ از تﻘاﻃﻊ چﻨد ﻗﻄﻌﻪ خﻂ تﺸﻜﻴﻞ ﺷده باﺷد و ﻫﻴچ دو ﻗﻄﻌﻪ خﻂ بﻪ اﻣتداد‬
‫ﻳﻚ خﻂ ﻣﺴتﻘﻴﻢ ﻧباﺷد و ﻫر رأس آن ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ ﻧﻘﻄﺔ تﻘاﻃﻊ دو ﻗﻄﻌﻪ خﻂ باﺷد ﻣﻀﻠﻊ‬
‫ﻧاﻣﻴده ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫● ﻣﻀﻠﻊ ﻛﻪ اﺿﻼع و زواﻳاى آن با ﻫﻢ ﻣﺴاوى باﺷد ﻣﻀﻠﻊ ﻣﻨﻈﻢ ﻧاﻣﻴده ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬
‫داﻳره ﻣحﻴطﻰ ﻣضﻠﻊ‪ :‬داﻳره ﻳﻰ ﻛﻪ بﻪ رأس ﻫاى ﻣﻀﻠﻊ ﻣﻤاس باﺷد داﻳره ﻣحﻴﻄﻰ‬
‫ﻧاﻣﻴده ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬
‫داﻳره ﻣحاطﻰ ﻣضﻠﻊ‪ :‬داﻳره ﻳﻰ ﻛﻪ بﻪ اﺿﻼع ﻣﻀﻠﻊ ﻣﻤاس باﺷد داﻳره ﻣحاﻃﻰ ﻣﻀﻠﻊ‬
‫ﮔﻔتﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬
‫داﻳره خارجﻰ ﻣحاطﻰ ﻣثﻠث‪ :‬داﻳره ﻳﻰ ﻛﻪ بﻪ ﻳﻚ ﺿﻠﻊ ﻣثﻠث و دو ﺿﻠﻊ اﻣتداد‬
‫ﻳاﻓتﻪ ﻣثﻠث ﻣﻤاس باﺷد داﻳره ﻳﻰ خارجﻰ ﻣحاﻃﻰ ﻣثﻠث ﻧاﻣﻴده ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬
‫● ﻣجﻤﻮﻋﺔ زواﻳاى ﻣﻘابﻞ ﻳﻚ چﻬار ﺿﻠﻌﻰ ﻣرسﻮم بﻪ داﻳره ‪ 180o‬است‪.‬‬
‫● ﻣحﻴﻂ داﻳره از رابﻄﻪ ‪ C = 2 r‬بﻪ دست ﻣﻰ آﻳد‪.‬‬
‫● ﻣﺴاحت داﻳره از رابﻄﻪ ‪ A = r 2‬بﻪ دست ﻣﻰ آﻳد‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫تﻤرﻳﻨات ﻓصﻞ دوم‬
‫● در ســؤاﻟﻬاى زﻳر براى ﻫر ســؤال چﻬار جﻮاب داده ﺷــده است دور جﻮاب ﺻحﻴح‬
‫حﻠﻘﻪ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -1‬اﮔــر ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ ‪ p‬بﻪ روى ﻣحﻴﻂ داﻳره واﻗﻊ باﺷــد ﻃاﻗت ﻧﻘﻄﺔ ﻣذﻛﻮر ﻧﻈر بﻪ داﻳره‬
‫ﻋبارت است از‪:‬‬
‫‪2)b‬‬ ‫‪1 )a‬‬
‫‪ )d‬ﻫر سﻪ جﻮاب درست است‪.‬‬ ‫‪0 )c‬‬
‫‪ -2‬اﮔر ﻧﻘﻄﺔ ‪ P‬خارج ﻳﻚ داﻳره واﻗﻊ ﺷﻮد ﻃاﻗت ﻧﻘﻄﻪ ﻣذﻛﻮر ﻧﻈر بﻪ داﻳره در ﺻﻮرتﻰ‬
‫ﻛﻪ ﺷﻌاع داﻳره ‪ r‬و ﻓاﺻﻠﻪ ﻧﻘﻄﺔ ﻣذﻛﻮر از ﻣرﻛز داﻳره ‪ d‬باﺷد ﻋبارت است از‪:‬‬
‫‪d2‬‬ ‫‪r2 > 0‬‬ ‫‪)b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪r>0‬‬ ‫‪)a‬‬
‫‪r2‬‬ ‫‪d 2 > 0 )d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪r<0‬‬ ‫‪)c‬‬
‫‪ -3‬ﻳــﻚ ﻧﻘﻄﻪ بﻪ اﻧــدازة ‪ 13cm‬از ﻣرﻛــز داﻳره )‪ C(O, r‬ﻓاﺻﻠــﻪ دارد اﮔر ﻗﻄر‬
‫داﻳره‪ 10 cm‬باﺷد ﻃﻮل ﻗﺴﻤت خارجﻰ ﻗاﻃﻊ از ﻧﻘﻄﺔ ﻣذﻛﻮر ﻋبارت است از‪:‬‬
‫‪10 cm)b‬‬ ‫‪13 cm )a‬‬
‫‪8 cm)d‬‬ ‫‪12 cm)c‬‬
‫‪ -4‬اﮔر ﻃﻮل ﻣﻤاس از ﻧﻘﻄﺔ ‪ P‬بﻪ داﻳره ) ‪ (O, r‬ﻣﺴاوى بﻪ ‪ 12cm‬و ﻗﻄر داﻳره ‪10 cm‬‬
‫باﺷد ﻓاﺻﻠﺔ ‪ P‬از ‪ O‬ﻋبارت است از‪:‬‬
‫‪12 cm )b‬‬ ‫‪13 cm)a‬‬
‫‪5 cm)d‬‬ ‫‪10 cm )c‬‬
‫‪ -5‬اﮔر وتر‪ AB‬داﻳره )‪ C(O, r‬را تا ﻧﻘﻄﺔ ‪ P‬اﻣتداد دﻫﻴﻢ ﻃﻮرى ﻛﻪ ‪ AP = 8cm‬و‬
‫‪ BP = 2cm‬باﺷد ﻃﻮل ﻣﻤاس ‪ PT‬ﻋبارت است از‪:‬‬
‫‪8 cm)b‬‬ ‫‪4 cm )a‬‬
‫‪ )d‬ﻫر سﻪ جﻮاب ﻏﻠﻂ است‪.‬‬ ‫‪2 cm )c‬‬

‫‪41‬‬
 ‫● در سؤاﻻت زﻳر جاﻫاى خاﻟﻰ را با ﻛﻠﻤات ﻣﻨاسب خاﻧﻪ پرى ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ d 2 r 2 -1‬ﻋبارت از ‪ .......................‬ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ داﻳره است‪.‬‬
‫‪ -2‬اﮔر خﻂ ‪ PT‬بﻪ داﻳرة )‪ C(O, r‬ﻣﻤاس باﺷد ﻃاﻗت ﻧﻘﻄﺔ ‪ P‬ﻧﻈر بﻪ داﻳرة )‪C(O, r‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻋبارت از‪ PT = .......................‬است‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻃاﻗت ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ ‪ P‬ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ داﻳره ‪ ...................................‬است‪ ،‬در ﺻﻮرتﻰ ﻛﻪ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ باﻻى ﻣحﻴﻂ داﻳره واﻗﻊ باﺷد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻃاﻗت ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ داﻳره ‪ ......................‬است‪ ،‬در ﺻﻮرتﻰ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ داخﻞ‬
‫داﻳره واﻗﻊ باﺷد‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻃاﻗت ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ داﻳره ‪ .......................‬است‪ ،‬در ﺻﻮرتﻰ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫خارج داﻳره واﻗﻊ باﺷد‪.‬‬
‫باﺷد ﻧﻘاط ‪ C, B, A‬و ‪ D‬باﻻى ﻣحﻴﻂ ‪ ...............‬واﻗﻊ‬ ‫‪PA PC = PB PD‬‬ ‫‪ -6‬اﮔر‬
‫بﻮده بﻨا ًء ﻧﻘﻄﺔ ‪ P‬خارج و ﻳا داخﻞ ‪ ......................‬واﻗﻊ است‪.‬‬
‫‪ -7‬اﮔر ‪ B, A‬و ‪ T‬باﻻى ﻣحﻴﻂ داﻳره واﻗﻊ باﺷﻨد ﻧﻘاط ‪ B, A‬و ‪ P‬روى ﻳﻚ ﻣﺴتﻘﻴﻢ‬
‫‪2‬‬
‫واﻗﻊ اﻧد در اﻳﻦ ﺻﻮرت ‪ PT = ......................‬است در ﺻﻮرتﻰ ﻛﻪ ‪ P‬خارج داﻳره‬
‫واﻗﻊ باﺷد‪.‬‬

‫● در ﻣﻘابﻞ جﻤﻠﻪ ﻫاى ﺻحﻴح حرف(ص) و در ﻣﻘابﻞ جﻤﻠﻪ ﻫاى ﻏﻠﻂ حرف(غ) را‬
‫بﻨﻮﻳﺴﻴد‪.‬‬
‫)ﻃاﻗت ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ داﻳره ﻣﺴاوى بﻪ ﻣربﻊ ﻓاﺻﻠﺔ ﻧﻘﻄﻪ از ﻣرﻛز داﻳره‬ ‫‪( -1‬‬
‫است‪.‬‬
‫)اﮔر ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ بﻪ روى ﻣحﻴﻂ ﻳﻚ داﻳره واﻗﻊ باﺷد ﻃاﻗت آن ﻧﻈر بﻪ داﻳره‬ ‫‪( -2‬‬
‫ﺻﻔر است‪.‬‬
‫)اﮔر ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ داخﻞ ﻳﻚ داﻳره واﻗﻊ باﺷد ﻃاﻗت ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈر بﻪ داﻳره ﻣذﻛﻮر‬ ‫‪( -3‬‬
‫ﻣﻨﻔﻰ است‪.‬‬

‫‪42‬‬
‫)اﮔر ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ خارج ﻳﻚ داﻳره واﻗﻊ باﺷــد ﻃاﻗت ﻧﻘﻄﺔ ﻣذﻛﻮر ﻧﻈر بﻪ داﻳره‬ ‫‪( -4‬‬
‫ﻣتذﻛره ﻣثبت است‪.‬‬
‫)ﻃاﻗت ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈر بﻪ ﻫر داﻳره ﻣثبت است‪.‬‬ ‫‪( -5‬‬
‫)ﻃاﻗت ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ داﻳره ‪ d 2 r 2‬اســت‪ .‬در ﺻﻮرتﻰ ﻛﻪ ‪ d‬ﻓاﺻﻠﻪ‬ ‫‪( -6‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ از ﻣرﻛز داﻳره و ‪ r‬ﺷﻌاع داﻳره باﺷد‪.‬‬

‫● سؤاﻻت زﻳر را حﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪o‬‬
‫‪ -1‬در ﺷﻜﻞ زﻳر اﮔر ‪ P = 43o‬و ﻗﻮس ﻫاﻳﻰ ﻣﻘابﻞ آن بﻪ ترتﻴب ) ‪ (2x‬و )‪ ( x 8‬باﺷد‬
‫‪o‬‬

‫اﻧدازه زاوﻳﻪ ‪ APC‬را درﻳابﻴد‪.‬‬

‫‪P‬‬

‫‪X-8‬‬
‫‪B‬‬
‫‪D‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪2X‬‬

‫‪ -2‬اﻧدازه ﻫاﻳﻰ ‪ x‬و ‪ y‬را در اﺷﻜال زﻳر پﻴدا ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪F‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪Y‬‬ ‫‪Y‬‬

‫‪80‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪140‬‬
‫‪D‬‬
‫‪X‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪110‬‬
‫‪120‬‬
‫‪50‬‬ ‫‪Q‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪120‬‬
‫‪C‬‬

‫‪A‬‬
‫‪ -3‬اﻧدازة ‪ x‬را در ﻫر ﻳﻚ از ﺷﻜﻞ ﻫاى زﻳر تﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪C‬‬
‫‪128‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪43‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪104‬‬
‫‪38‬‬
‫‪E‬‬
 M
M A A B
A A B
65 x
75 65 x
O M 75 O 140
S O E AxAC
O 140 O
x
B CD D
x S E E O
x 65 x
75 y F E
O N O 140 y F
N I x C D
S E I O
x E
y F
N A I A
B A
A B.‫درﻳابﻴد‬ 3x ‫ را‬Ay ‫ و‬x ‫ اﻧدازه زاوﻳﻪ ﻫاى‬-4
2x ‫در اﺷﻜال زﻳر‬
115 A y 2x 3x x x
x 115 y
y
B R y
x
A O
100o A
O
S L
A S C
2x R 3x O 60
x L O
115 y BC 120
60
x
4x B B 120
y
4x
B
S R O L O
C 60
B 120
4x
B
o
250

‫ با استﻔاده از تﻌرﻳﻒ داﻳرة ﻣحاﻃﻰ ﻧﺸان دﻫﻴد ﻛﻪ ﻣجﻤﻮع زواﻳاى داخﻠﻰ ﻫر ﻣثﻠث‬-5
.‫ است‬180o
A
A
C
C
A
C
B
B

B
A
P y
C B AP
y C B y P
A
2x
y 45 y P
2x 45 x A
y x
E PO D A 140
A C B E B O
O D P 140
2x y A O
B y O
45 40 O
40 x
3x+10 Q
E 3x+10 O C D 140 Q
A D B
O D C O
40
3x+10 Q
D
44 C
‫فصــﻞ ســﻮم‬
‫ﻫﻨدسﺔتحﻠﻴﻠﻰ‬
 ‫ﻫﻨدسﻪ تحﻠﻴﻠﻰ‬
‫‪Analytic Geometry‬‬
‫ﻫﻨدسﻪ تحﻠﻴﻠﻲ ﻋبارت از ﻋﻠﻤﻰ رابﻄﻪ بﻴﻦ اﻟجبر و ﻫﻨدسﻪ است ﻛﻪ روابﻂ بﻴﻦ ﻣﻌادﻻت‬
‫اﻟجبرى و اشــﻜال ﻫﻨدســﻰ را ﻣﻮرد بحث ﻗرار ﻣﻰ دﻫد‪ ،‬رﻳاﺿﻴدان ﻓراﻧسﻮي دﻳﻜارت‬
‫براى اوﻟﻴﻦ بار‪ ،‬رابﻄﻪ بﻴﻦ اشــﻜال ﻣﻌﻴﻦ ﻫﻨدســﻰ و ﻣﻌادﻻت اﻟجبرى را بﻪ دست آورد‪.‬‬
‫و اﻇﻬار داشــت ﻛﻪ‪ :‬بﻌﻀﻰ از ﻣﻌادﻻت اﻟجبرى ﻳﻚ شــﻜﻞ ﻣﻌﻴﻦ ﻫﻨدسﻰ دارد‪ .‬از اﻳﻦ‬
‫ﻛﻪ اساس ﻋﻠﻢ ﻫﻨدسﻪ را ﻧﻘﻄﻪ و اساس ﻣﻌادﻻت اﻟجبرى را ﻋدد تشﻜﻴﻞ ﻣﻰ دﻫد بدﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻻزم است ﻛﻪ ابتدا رابﻄﻪ بﻴﻦ ﻧﻘﻄﻪ و ﻋدد را ﻣﻮرد ﻣﻄاﻟﻌﻪ ﻗرار دﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫دﻳﻜارت براى رابﻄﻪ بﻴﻦ ﻋدد و ﻧﻘﻄﻪ ﻳﻚ سﻴستﻢ ﻳا دستﮕاه ﻗاﻳﻢ ﻣحﻮرات را ﻣﻌرﻓﻰ‬
‫ﻼ بﻪ ﻧام وى ﻳاد ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬‫ﻧﻤﻮد ﻛﻪ تا ﻓﻌ ً‬
 ‫‪y‬‬
‫فاصﻠﻪ بﻴﻦ دو ﻧقطﻪ‬
‫‪y2‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪Distance between two Points‬‬

‫‪y1‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪x‬‬ ‫ﻫر دو ﻧﻘﻄﺔ ) ‪ A( x1 , y1‬و ) ‪B( x 2 , y 2‬‬

‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬
‫در ﻣســتﻮي ﻣختﺼات ﻗاﻳﻢ ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ‬
‫خﻂ ﻣاﻧﻨــد ‪ AB‬را تﻌﻴﻴــﻦ ﻣﻲ ﻛﻨد‪ .‬بﻪ‬
‫ﻧﻈر شﻤا چﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ تﻮان ﻓاﺻﻠﻪ بﻴﻦ دو‬
‫ﻧﻘﻄﺔ ‪ A‬و ‪ B‬را ﻣحاسبﻪ ﻛرد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● ﻣﻮﻗﻌﻴت ﻧﻘاط )‪ A(3,5‬و )‪ B(5,4‬را در سﻴستﻢ ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﻪ ﻧشان دﻫﻴد‪.‬‬
‫● ﻗﻄﻌﻪ خﻂ ‪ AB‬را رسﻢ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫● ﻓاﺻﻠﻪ بﻴﻦ ﻧﻘاط ‪ A‬و ‪ B‬را ﻣحاسبﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫از ﻓﻌاﻟﻴت ﻓــﻮق ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ بﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓاﺻﻠــﻪ بﻴﻦ دو ﻧﻘﻄﺔ ﻛﻴﻔﻲ ) ‪ A(x1 , y1‬و‬
‫) ‪ B(x 2 , y 2‬را ﻃﻮر زﻳر بﻪ دست آرﻳﻢ‪:‬‬
‫در شــﻜﻞ زﻳر ﻣثﻠث‪ AHB‬ﻳﻚ ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ است‪ .‬با استﻔاده از ﻗﻀﻴﺔ ﻓﻴثاﻏﻮرث‬
‫ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ ﻓاﺻﻠﻪ بﻴﻦ دو ﻧﻘﻄﺔ ‪ A‬و ‪ B‬را ﻃﻮر زﻳر درﻳاﻓت ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪AB = AH + BH‬‬ ‫ﻧﻈر بﻪ ﻗﻀﻴﺔ ﻓﻴثاﻏﻮرث ‪.........‬‬
‫‪y‬‬

‫‪y2‬‬ ‫) ‪B ( x2 , y 2‬‬
‫)‬

‫‪AH = x2‬‬ ‫‪x1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪,y‬‬

‫‪2‬‬
‫‪AB = ( x2‬‬ ‫‪x1 ) 2 + ( y2‬‬ ‫‪y1 ) 2‬‬ ‫‪y2 - y1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪(x‬‬

‫‪BH = y2‬‬ ‫‪y1‬‬ ‫‪y1‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪H‬‬
‫‪x2 - x1‬‬
‫‪AB = ( x2‬‬ ‫‪x1 ) + ( y2‬‬
‫‪2‬‬
‫) ‪y1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬

‫‪47‬‬
 ‫ﻣثال‪ :1‬ﻓاﺻﻠﻪ بﻴﻦ ﻧﻘاط )‪ A(1,7‬و )‪ B(5,4‬را درﻳابﻴد‪.‬‬
‫حﻞ‪ :‬با استﻔاده از ﻓﻮرﻣﻮل ﻓاﺻﻠﻪ بﻴﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ دارﻳﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪AB = ( x2‬‬ ‫‪x1 ) 2 + ( y 2‬‬ ‫‪y1 ) 2‬‬
‫‪AB = (5 1) 2 + (4 7) 2 = 16 + 9 = 25‬‬
‫‪AB = 5 unit‬‬

‫ﻣثال‪ :2‬ﻓاﺻﻠﺔ ﻧﻘﻄﺔ )‪ A(3,4‬را از ﻣبدأ ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﻪ ﻣحاسبﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫حـﻞ‪ :‬چــﻮن ﻣختﺼــات ﻣبــدأ )‪ O(0,0‬بــﻮده بﻨــا ًء ﻓﻮرﻣــﻮل ﻓاﺻﻠﻪ بﻴــﻦ دو ﻧﻘﻄﺔ شــﻜﻞ‬
‫‪ OA = ( x2 0) 2 + ( y2 0) 2‬را بﻪ خﻮد اختﻴار ﻣﻰ ﻛﻨد‪.‬‬ ‫‪OA = x 2 + y 2‬‬
‫‪O A = x 2 + y 2 = 32 + 4 2 = 9 + 16 = 25‬‬ ‫‪O A = 5 unit‬‬
‫ﻓاﺻﻠﻪ بﻴﻦ دو ﻧﻘﻄﺔ ) ‪ A( x1 , y1‬و ) ‪ B( x2 , y2‬ﻋبارت است از‪:‬‬
‫‪AB = ( x 2 x1 ) 2 + ( y 2‬‬ ‫‪y1 ) 2‬‬
‫ﻓاﺻﻠﻪ بﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻧﻘﻄﺔ اختﻴارى را ﻣﻴتﻮان بﻪ ‪ d‬ﻧﻴز ﻧﻤاﻳش داد؛ ﻃﻮر زﻳر‪:‬‬
‫‪d = ( x2‬‬ ‫‪x1 ) 2 + ( y2‬‬ ‫‪y1 ) 2‬‬
‫ﻓاﺻﻠﻪ ﻫر ﻧﻘﻄﺔ اختﻴاري ) ‪ P( x, y‬از ﻣبدأ ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﻪ ﻋبارت است از‪:‬‬

‫‪OA = x 2 + y 2‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬ﻓاﺻﻠﻪ بﻴﻦ ﻧﻘاط )‪ A(0,3‬و )‪ B(2,0‬را درﻳابﻴد؟‬
‫‪ -2‬ﻓاﺻﻠﻪ بﻴﻦ ﻧﻘاط )‪ P(1,3‬و )‪ Q(3,7‬را درﻳابﻴد؟‬
‫‪ -3‬اﮔــر )‪ B( 3, 7) ، A( 1,4‬و )‪ C (1 ,9‬ﻣختﺼات رأس ﻫاي ﻳﻚ ﻣثﻠث باشــد‪،‬‬
‫ﻣحﻴﻂ ﻣثﻠث را ﻣحاسبﻪ ﻧﻤاﻳﻴد؟‬
‫‪ -4‬ﻣساحت ﻣثﻠثﻲ را بﻪ دست آرﻳد ﻛﻪ رأس ﻫاي آن از ﻧﻘاط زﻳر )‪B(6,2) , A(2,0‬‬
‫و )‪ C (1,2‬بﮕذرد؟‬

‫‪48‬‬
 ‫ﻣﻴﻞ خط ﻣستقﻴﻢ‬

‫بــﻪ شــﻜﻞ ﻣﻘابﻞ ﻧــﮕاه ﻛﻨﻴــد باﻻي‬

‫ﻛــدام ﻳﻜﻲ از زﻳﻨﻪ ﻫا بﻪ آســاﻧﻲ باﻻ‬
‫شــده ﻣﻲ تﻮاﻧﻴد‪ .‬چرا؟ ﻋﻠت آﻧرا بﻴان‬
‫ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪y2‬‬ ‫‪y1y‬‬
‫اﮔر ) ‪ A( x1 , y1‬و ) ‪ B( x2 , y 2‬دو ﻧﻘﻄﺔ ﻛﻴﻔﻲ خﻂ ﻣســتﻘﻴﻢ ‪ AB‬باشد ﻧسبت‬
‫‪x2‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪y2‬‬ ‫را ﻣﻴﻞ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ‪ AB‬ﮔﻮﻳﻨد و ﻃﻮر زﻳر ﻣﻲ ﻧﻮشتﻪ ﻣﻲ شﻮد‪:‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y2 - y1‬‬
‫‪y2‬‬ ‫‪y1‬‬
‫‪y1‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪B‬‬ ‫=‪m‬‬
‫‪y2‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x1‬‬
‫‪x2 - x1‬‬
‫‪yx‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪2 - y1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪A‬‬
‫‪y1‬‬
‫‪x2 - x1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬

‫ﻣثال ‪ :1‬ﻣﻴﻞ خﻂ ﻣســتﻘﻴﻤﻲ را درﻳاﻓت ﻛﻨﻴد ﻛﻪ از‬

‫ﻧﻘاط )‪ B(4,6) ، A(3,5‬بﮕذرد‪.‬‬
‫‪ m = y‬بﻪ دست ﻣﻲ آﻳد ﻟذا دارﻳﻢ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪y1‬‬ ‫حﻞ‪ :‬ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﻞ ﻳﻚ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ از رابﻄﺔ‬
‫‪x2‬‬ ‫‪x1‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y1 6 5‬‬ ‫ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪mm AB = 2‬‬ ‫=‬ ‫‪=1‬‬
‫‪AB x2‬‬ ‫‪x1 4 3‬‬

‫ﻣثال ‪ :2‬خﻂ ﻣستﻘﻴﻤﻲ ﻛﻪ از ﻧﻘاط )‪ A(2,5‬و ) ‪ B(4 , k‬ﻣﻲ ﮔذرد در آن ﻗﻴﻤت ‪ k‬را‬
‫ﻃﻮري تﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬ﻛﻪ ﻣﻴﻞ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ‪ AB‬ﻣساوي بﻪ ‪ 3‬باشد‪.‬‬

‫‪49‬‬
 ‫‪y2‬‬ ‫‪y1‬‬
‫= ‪ m‬ﻃﻮري زﻳر استﻔاده ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫حﻞ‪ :‬جﻬت ﻣحاسبﺔ ﻗﻴﻤت ‪ k‬از رابﻄﺔ‬
‫‪x2‬‬ ‫‪x1‬‬
‫‪y2‬‬ ‫‪y1‬‬
‫=‪m‬‬
‫‪x2‬‬ ‫‪x1‬‬
‫‪k 5‬‬
‫=‪3‬‬
‫‪4 2‬‬
‫‪k 5=6‬‬ ‫‪k = 11‬‬
‫‪K = 11‬‬

‫ﻣثال ‪ :3‬ﻣﻴﻞ خﻂ ﻣستﻘﻴﻤﻲ را بﻪ دست آرﻳد ﻛﻪ از ﻧﻘﻄﺔ )‪ P(2 , 3‬و ﻣبدأ ﻛﻤﻴات‬
‫وﺿﻌﻴﻪ بﮕذرد‪.‬‬
‫حﻞ‪ :‬چﻮن خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ از ﻣبدأ ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﻪ ﻣﻲ ﮔذرد و ﻣختﺼات ﻣبدأ )‪O(0, 0‬‬
‫‪y y‬‬ ‫‪3‬‬ ‫است ﻣﻴﻞ آﻧرا ﻃﻮر زﻳر بﻪ دست ﻣﻲ آرﻳﻢ‪:‬‬
‫‪m mPO = 2 1 == 0 3 = 3 = 3‬‬
‫‪PO x 2 x1 0 22 2 2‬‬
‫‪m mPO = 1.5‬‬
‫‪PO‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬ﻣﻴﻞ خﻂ ﻣستﻘﻴﻤﻲ را بﻪ دست آرﻳد ﻛﻪ از ﻧﻘاط )‪ A(1,1‬و )‪ B( 1, 1‬بﮕذرد؟‬
‫‪ -2‬در خﻂ ﻣستﻘﻴﻤﻲ ﻛﻪ از ﻧﻘاط )‪ A( 2, 2 3‬و )‪ B(1, a‬ﻣﻲ ﮔذرد ﻗﻴﻤت ‪ a‬را‬
‫ﻃﻮري تﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤاﻳﻴد ﻛﻪ ﻣﻴﻞ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ‪ 3‬باشد؟‬

‫‪50‬‬
 ‫ﻣﻴﻞ خطﻮط ﻣستقﻴﻢ ﻣﻮازي‬

‫در شــﻜﻞ داده شــده زﻳﻨﻪ را در ﻧﻈر‬

‫ﮔرﻓتﻪ بﮕﻮﻳﻴد ﻛــﻪ چﻪ رابﻄﻪ بﻴﻦ دو‬
‫بازوى زﻳﻨﻪ ﻣﻮجﻮد است‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪y‬‬
‫● در ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﺔ ﻣختﺼات ﻗاﻳﻢ‪ ،‬دو خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫را باﻫﻢ ﻃﻮرى ﻣﻮازي رســﻢ ﻛﻨﻴد ﻛﻪ با‬ ‫‪2‬‬ ‫و‬ ‫‪1‬‬

‫جﻬت ﻣثبت ﻣحﻮر ‪ x‬زواﻳاي حاده را بسازﻧد‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫را ﻣحاســبﻪ ﻛرده و با ﻫﻢ ‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫و‬ ‫‪1‬‬ ‫● ﻣﻴﻞ خﻄﻮط‬
‫‪O‬‬
‫ﻣﻘاﻳسﻪ ﻛﻨﻴد‪ .‬ببﻴﻨﻴد آﻧﻬا با ﻫﻢ چﻪ رابﻄﻪ دارﻧد؟‬
‫با جﻬت‬ ‫‪2‬‬ ‫وخﻂ ﻣســتﻘﻴﻢ‬ ‫‪1‬‬
‫با جﻬت ﻣثبت ﻣحﻮر ‪ x‬زاوﻳﺔ‬ ‫‪1‬‬ ‫● اﮔر خﻂ ﻣســتﻘﻴﻢ‬
‫با ﻳﻜدﻳﮕر چﻪ رابﻄﻪ دارﻧد؟‬ ‫‪2‬‬
‫و‬ ‫‪1‬‬
‫را بسازد‪ ،‬آﻧﮕاه‬ ‫‪2‬‬
‫ﻣثبت ﻣحﻮر ‪ x‬زاوﻳﺔ‬

‫بﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧتﻴجﺔ ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق را ﻃﻮر زﻳر بﻴان ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫خﻄﻮط ﻣستﻘﻴﻢ ﻣﻮازي داراي ﻣﻴﻞ ﻫاي ﻣساوي ﻣﻲ باشﻨد‪.‬‬
‫اﮔر دو خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ﻣﻴﻞ ﻫاي ﻣساوي داشتﻪ باشﻨد در ﻧتﻴجﻪ زواﻳاي ﻛﻪ با جﻬت ﻣثبت‬
‫ﻣحﻮر ‪ x‬ﻣﻲ سازﻧد ﻧﻴز با ﻫﻢ ﻣساوي اﻧد‪.‬‬

‫‪51‬‬
 ‫‪2‬‬ ‫از ﻧﻘاط )‪ A(2,5‬و )‪ B( 6, 11‬و خﻂ ﻣســتﻘﻴﻢ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣثـال‪ :‬اﮔر خﻂ ﻣســتﻘﻴﻢ‬
‫بﻴﻦ ﻫــﻢ دﻳﮕر چﻪ رابﻄﻪ‬ ‫‪2‬‬ ‫و‬ ‫‪1‬‬ ‫از ﻧﻘــاط )‪ C ( 4, 6‬و )‪ D(3,8‬بﮕذرد خﻄﻮط‬
‫دارﻧد‪.‬‬
‫را ﻣحاسبﻪ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫و‬ ‫‪1‬‬ ‫حﻞ‪ :‬ﻣﻴﻞ ﻫاي خﻄﻮط ﻣستﻘﻴﻢ‬
‫‪y‬‬ ‫‪yy1‬‬ ‫‪y 2 y1‬‬
‫‪m AB =m 2‬‬ ‫‪m AB‬‬ ‫‪2 = y1‬‬
‫‪xAB‬‬ ‫=‬ ‫‪xx1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x12 x1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪11 (55) (11‬‬ ‫)‪16 (5‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪m AB = m‬‬ ‫‪=m =m 11‬‬ ‫‪== 5) == 216‬‬‫‪= m == 22 mm = =2 m m =1 ||m‬‬ ‫||‬
‫‪2 6 2 68 2 8 = 28 1 m 1 = 2 1 1 m 1 2 = m1 2‬‬ ‫||‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪16‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪8 + (6 6)14 8 +14‬‬

‫‪mCD = m‬‬ ‫= ‪=m =m=8 +=6‬‬ ‫= ‪26‬‬ ‫‪m14‬‬ ‫‪==22 m = 2‬‬
‫‪3 2 ( 34)+ 4 3 + 74 27 m 2 = 2 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫باﻫﻢ ﻣساوى اﻧد بﻨا ًء اﻳﻦ خﻄﻮط با ﻫﻢ ﻣﻮازي‬ ‫‪1‬‬ ‫و‬ ‫‪2‬‬
‫چﻮن ﻣﻴﻞ ﻫاي خﻄﻮط ﻣستﻘﻴﻢ‬
‫اﻧد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬

‫اﮔر ﻧﻘاط )‪ C( 3 , 0) ، B(0,5) ، A(3,0‬و )‪ D(0 , 5‬رأس ﻫاي ﻳﻚ چﻬار ﺿﻠﻌﻲ‬

‫باشﻨد‪.‬‬
‫اﻟف‪ :‬اﺿﻼع ﻣﻘابﻞ چﻬار ﺿﻠﻌﻲ باﻫﻢ چﻪ ارتباط دارد؟‬
‫ب‪ :‬ﻣﻴﻞ ﻗﻄرﻫاي آﻧرا درﻳابﻴد‪.‬‬

‫‪52‬‬
 ‫ﻣﻴﻞ ﻣستقﻴﻢ ﻫاي عﻤﻮد با ﻫﻢ‬
‫‪y‬‬
‫‪Q‬‬
‫‪P‬‬

‫‪R‬‬
‫‪x‬‬
‫چﻬار ﺿﻠﻌﻲ ‪ OPQR‬ﻳﻚ ﻟﻮزي‬
‫‪O‬‬
‫است‪ .‬آﻳا ﻣﻲ تﻮاﻧﻴد خﺼﻮﺻﻴات‬
‫ﻟﻮزي را با ﻛﻤﻚ ﻣختﺼات رأس‬
‫آن بﻴان ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● ﻧﻘاط )‪ C (4,4) , B(1,3) , O(0,0‬و )‪ D(3,1‬را در ﻣختﺼات ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﻪ ﻗاﻳﻢ ﻧشان‬
‫دﻫﻴد‪.‬‬
‫● با وﺻﻞ ﻧﻤﻮدن ﻧﻘاط ‪ C , B , O‬و ‪ D‬شﻜﻞ ‪ OBCD‬را بﻪ دست آرﻳد‪.‬‬
‫● ﻃﻮل اﺿﻼع ‪ CD , BC , OB‬و ‪ DO‬را ﻣحاسبﻪ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫● ﻧشان دﻫﻴد ﻛﻪ ﻗﻄرﻫاي‪ OC‬و‪ BD‬با ﻫﻢ دﻳﮕر ﻋﻤﻮد اﻧد‪.‬‬
‫از ﻧتﻴجﺔ ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق تﻌرﻳﻒ زﻳر بﻪ دست ﻣﻰ آﻳد‪:‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫‪y‬‬ ‫دو خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ‪ 1‬و ‪ 2‬با ﻣﻴﻞ ﻫاي ‪ m1‬و ‪ m2‬وﻗتﻲ بر‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻳﻜدﻳﮕر ﻋﻤﻮد اﻧد ﻛﻪ رابﻄﻪ زﻳر بﻴﻦ آﻧﻬا برﻗرار باشد‪.‬‬
‫‪m1 m2 = 1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪O‬‬

‫‪53‬‬
 ‫ﻣثال‪ :1‬خﻂ ﻣســتﻘﻴﻤﻲ ﻛــﻪ از ﻧﻘاط )‪ A(7,5‬و )‪ B(1,1‬و خﻂ ﻣســتﻘﻴﻤﻲ ﻛﻪ از ﻧﻘاط‬
‫)‪ C(0,5‬و )‪ D(2,2‬ﻣﻲ ﮔذرد با ﻫﻢ چﻪ رابﻄﻪ دارﻧد؟‬

‫‪y‬‬ ‫‪y1 1 5‬‬ ‫‪4 2‬‬

‫حﻞ‪:‬‬
‫‪Mm AB = 2‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪AB x 2‬‬ ‫‪x1 1 7‬‬ ‫‪6 3‬‬
‫‪2 5‬‬ ‫‪3‬‬
‫== ‪m mCD‬‬ ‫=‬
‫‪CD 2 0 2‬‬
‫‪2 3‬‬
‫== ‪m m ABmmCD‬‬
‫است‪ ،‬بﻨا ًء خﻄﻮط ‪ AB‬و ‪ CD‬با ﻫﻢ ﻋﻤﻮد اﻧد‪.‬‬ ‫چﻮن ‪= 1‬‬
‫‪AB CD 3 2‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬ﻧﻘاط )‪ B(8,3) , A(6,1‬و )‪ C (6,5‬ســﻪ رأس ﻳﻚ ﻣثﻠث اﻧد‪ .‬ﻧشــان دﻫﻴد ﻛﻪ ﻣثﻠث‬
‫ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ است‪.‬‬
‫‪ -2‬وﺿﻌﻴــت ﻗﻄﻌــﻪ خﻄﻲ ﻛــﻪ از ﻧﻘــاط )‪ B(1,1) , A(7,5‬و ﻗﻄﻌﻪ خﻄﻲ ﻛــﻪ از ﻧﻘاط‬
‫)‪ D(2,2) , C (0,5‬ﻣﻲ ﮔذرد با ﻫﻢ دﻳﮕر تﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -3‬وﺿﻌﻴــت ﻗﻄﻌﻪ خﻄﻲ ﻛﻪ از ﻧﻘــاط )‪ A(2 , 4‬و )‪ B(7 , 5‬و ﻗﻄﻌﻪ خﻄﻲ ﻛﻪ از ﻧﻘاط‬
‫)‪ C (1, 4‬و )‪ D( 3 , 5‬ﻣﻲ ﮔذرد با ﻫﻢ دﻳﮕر تﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪54‬‬
 ‫‪y‬‬ ‫ﻣعادﻟﺔ خطﻲ ﻣستقﻴﻤﻲ ﻛﻪ دو ﻧقطﺔ‬
‫آن ﻣعﻠﻮم باشد‬

‫‪x‬‬ ‫چﻨد ﻧﻘﻄﻪ را روي خﻂ شــﻜﻞ ﻣﻘابﻞ‬

‫‪O‬‬
‫اﻧتخاب ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫چﻪ رابﻄﻪ ﻳﻰ بﻴﻦ ﻓاﺻﻠﻪ و ترتﻴب ﻧﻘاط‬
‫روي خﻂ ﻣﻲ بﻴﻨﻴد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● دو ﻧﻘﻄﺔ ﻛﻴﻔﻲ ) ‪ A( x1 , y1‬و ) ‪B( x2 , y 2‬‬
‫‪y‬‬
‫)‬
‫را در سﻴستﻢ ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﻪ ﻣشخص ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪y2‬‬ ‫‪B‬‬‫‪(x1‬‬
‫‪,y1‬‬
‫● اﮔر ﻧﻘاط ‪ A‬و ‪ B‬باﻫﻢ وﺻﻞ شﻮﻧد چﻪ بﻪ‬
‫)‪y‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪(x,‬‬ ‫دست ﻣﻲ آﻳد‪.‬‬
‫‪M‬‬
‫)‪y‬‬
‫‪y 1 A(x ,‬‬‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫● ﻳــﻚ ﻧﻘﻄﺔ ﻛﻴﻔﻲ دﻳﮕري ﻣاﻧﻨد ) ‪M ( x, y‬‬

‫‪x1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫را بــاﻻي خﻂ ﻣســتﻘﻴﻢ ‪ AB‬در ﻧﻈر ﮔرﻓتﻪ ‪x‬‬
‫‪O‬‬
‫ﻧشاﻧﻲ ﻛﻨﻴد؟‬
‫● از ﻧﻘاط ‪ M , A‬و ‪ B‬باﻻي ﻣحﻮرﻫاي ‪x‬‬
‫و ‪ y‬ﻋﻤﻮدﻫا رسﻢ و ﻧام ﮔذاري ﻛﻨﻴد؟‬

‫از اﻧجام ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق چﻨﻴﻦ ﻧتﻴجﻪ ﮔﻴري ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪:‬‬

‫ﻣﻌادﻟﺔ خﻂ ﻣستﻘﻴﻤﻲ ﻛﻪ از ﻧﻘاط ) ‪ A( x1 , y1‬و ) ‪ B( x2 , y 2‬بﮕذرد و ﻧﻘﻄﺔ ) ‪ M ( x, y‬ﻧﻴز‬
‫باﻻي اﻳﻦ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ﻗرار داشتﻪ باشد داراي شﻜﻞ زﻳر است‪:‬‬
‫‪y y1 y 2 y1‬‬
‫=‬
‫‪x x1 x 2 x1‬‬
‫‪y 2 y1‬‬
‫= ‪y y1‬‬ ‫) ‪(x x1‬‬
‫‪x 2 x1‬‬
‫‪55‬‬
 ‫ﻣثال‪ :‬ﻣﻌادﻟﺔ خﻂ ﻣستﻘﻴﻤﻰ را بﻨﻮﻳسﻴد ﻛﻪ از دو ﻧﻘﻄﺔ )‪ A(3,4‬و )‪ B(2, 1‬بﮕذرد‪.‬‬
‫حﻞ‪ :‬با استﻔاده از ﻣﻌادﻟﺔ خﻂ ﻣستﻘﻴﻤﻲ ﻛﻪ دو ﻧﻘﻄﺔ آن ﻣﻌﻠﻮم باشد ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ بﻨﻮﻳسﻴﻢ‬
‫‪y y1 y 2 y1‬‬ ‫ﻛﻪ‪:‬‬
‫=‬
‫‪x x1 x 2 x1‬‬
‫‪y 4‬‬ ‫‪1 4‬‬ ‫‪y 4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪y 4‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪=5‬‬
‫‪x 3 2 3‬‬ ‫‪x 3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x 3‬‬
‫)‪y 4 = 5(x 3‬‬
‫‪y = 5 x 15 + 4 = 5 x 11‬‬
‫‪y = 5 x 11‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬ﻣﻌادﻟﺔ خﻂ ﻣستﻘﻴﻤﻰ را درﻳابﻴد ﻛﻪ از ﻧﻘاط )‪ A(2, 1‬و )‪ B(3,4‬بﮕذرد؟‬
‫‪ -2‬ﻣﻌادﻟﺔ ﻣﻴاﻧﻪ ‪ AM‬ﻣثﻠث را درﻳابﻴد ﻛﻪ رأس ﻫاي آن) )‪æBB( ( 11,4,4) ), ,AA(1(1,3,3‬و‪CC(5(5,6,6) )æ‬باشد‪.‬‬

‫‪56‬‬
 ‫‪y‬‬ ‫ﻣعادﻟـﺔ خطﻲ ﻣسـتقﻴﻤﻲ ﻛـﻪ ﻣﻴﻞ و‬
‫ﻳک ﻧقطﺔ آن ﻣعﻠﻮم باشد‬
‫‪B‬‬
‫‪y2‬‬
‫‪M‬‬
‫‪y‬‬
‫در شﻜﻞ ﻣﻘابﻞ ﻣﻴﻞ ‪ AB‬با ﻣﻴﻞ ‪MA‬‬
‫‪A‬‬
‫‪y1‬‬ ‫چﻪ رابﻄﺔ دارﻧد؟‬

‫‪x1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫آﻳا ﻣﻴﻞ ﻫر ﻗﻄﻌﻪ خﻂ ﻣســتﻘﻴﻢ دﻳﮕرى‬

‫‪O‬‬
‫ﻛــﻪ روي خﻂ ‪ AB‬وﻳا ﻣﻮازى با خﻂ‬
‫‪ AB‬اﻧتخاب ﻛﻨﻴﻢ بــا ﻣﻴﻞ خﻂ ‪AB‬‬
‫برابر است ﻳا خﻴر اﮔر است چرا؟‬

‫ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻣﻌادﻟﺔ ﻳﻚ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ﻛﻪ دو ﻧﻘﻄﺔ ) ‪ A( x1 , y1‬و ) ‪ B( x2 , y2‬آن ﻣﻌﻠﻮم باشد‬

‫‪y y1 y2‬‬ ‫‪y1‬‬ ‫ﻋبارت است از‪:‬‬
‫=‬
‫‪x x1 x2‬‬ ‫‪x1‬‬

‫‪y2‬‬ ‫‪y1‬‬
‫‪y‬‬ ‫= ‪y1‬‬ ‫) ‪( x x1‬‬ ‫ﻳا‬
‫‪x2‬‬ ‫‪x1‬‬
‫‪y2‬‬ ‫‪y1‬‬
‫ﻣﻴﻞ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ را ﻧشان ﻣﻲ دﻫد بﻨا ًء ﻣﻌادﻟﺔ ﻓﻮق شﻜﻞ زﻳر را بﻪ خﻮد‬ ‫چﻮن‬
‫‪x2‬‬ ‫‪x1‬‬
‫اختﻴار ﻣﻲ ﻛﻨد‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫) ‪y1 = m( x x1‬‬
‫ﻣﻌادﻟﺔ اخﻴر ﻣﻌادﻟﺔ خﻂ ﻣستﻘﻴﻤﻲ است ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ آن ) ‪ A( x1 , y1‬و ﻣﻴﻞ آن ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪ m‬ﻣﻌﻠﻮم است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫باشد‪.‬‬ ‫ﻣثال‪ :1‬ﻣﻌادﻟﺔ ﻣستﻘﻴﻤﻲ را بﻨﻮﻳسﻴد ﻛﻪ از ﻧﻘﻄﺔ )‪ (2,3‬ﻣﻲ ﮔذرد و ﻣﻴﻞ آن‬
‫‪2‬‬

‫‪57‬‬
‫حﻞ‪ :‬چﻮن ﻣﻴﻞ و ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ داده شده پس از ﻣﻌادﻟﺔ ) ‪y y1 = m( x x1‬‬
‫‪1‬‬ ‫ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ بﻨﻮﻳسﻴﻢ‪:‬‬
‫)‪y 3 = ( x 2‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪2( y 3) = ( x 2‬‬
‫‪2y 6 = x 2‬‬
‫‪22yy= xx+=64 x‬‬
‫‪2y = x + 4‬‬
‫‪1‬‬
‫=‪y‬‬ ‫‪x+2‬‬
‫‪2‬‬

‫شﻜﻞ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌادﻟﺔ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ‪ y = mx + b‬ﻣﻲ باشد ﻛﻪ در آن ‪ m‬ﻣﻴﻞ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ‬

‫و ‪ b‬ترتﻴب ﻧﻘﻄﺔ تﻘاﻃﻊ با ﻣحﻮر ‪ y‬است‪.‬‬

‫ﻣثال‪ :2‬ﻣﻌادﻟﺔ خﻄﻮط ﻣستﻘﻴﻢ ‪ 3x + 4 y = 5‬و ‪ 4 x 3 y = 1‬باﻫﻢ چﻪ رابﻄﻪ دارﻧد؟‬

‫حﻞ‪ :‬با استﻔاده از ﺿراﻳب ﻣﻌادﻻت دو خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ دارﻳﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪a1 = 3‬‬ ‫‪b1 = 4‬‬ ‫‪c1 = 5‬‬
‫‪a2 = 4‬‬ ‫‪b2 = 3‬‬ ‫‪c2 = 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b1‬‬
‫است‪ ،‬بﻨاً خﻄﻮط داده شده ﻣتﻘاﻃﻊ اﻧد‪.‬‬ ‫‪ 1‬ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫‪ -1‬چﻮن‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪b2‬‬

‫‪3 4‬‬ ‫‪a1 b1‬‬

‫است‪ ،‬پس اﻳﻦ دو خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ در ﻧﻘﻄﺔ‬ ‫×‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ‪= 1‬‬ ‫‪ -2‬چﻮن ‪× = 1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪a2 b2‬‬
‫تﻘاﻃﻊ با ﻫﻢ ﻋﻤﻮد اﻧد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬ﻣﻌادﻟﺔ خﻂ ﻣستﻘﻴﻤﻲ را درﻳابﻴد ﻛﻪ ﻣﻴﻞ آن ‪ 4‬و ﻣحﻮر ‪ y‬را در ﻧﻘﻄﺔ ‪ -3‬ﻗﻄﻊ ﻛﻨد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻌادﻟﺔ خﻂ ﻣستﻘﻴﻤﻲ را بﻪ دست آرﻳد ﻛﻪ از ﻧﻘﻄﺔ )‪ P (5, 4‬ﮔذشتﻪ و ﻣﻴﻞ آن ‪2‬‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬حاﻻت خﻄﻮط ‪ 4 x + 3 y 1 = 0‬و ‪ 8 x + 6 y + 5 = 0‬را ﻣﻌﻠﻮم ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫خﻼصﺔ فصﻞ سﻮم‬

‫● ﻓاﺻﻠــﻪ بﻴﻦ دو ﻧﻘﻄﺔ ‪ A‬و ‪ B‬از رابﻄﺔ ‪ AB = ( x2 x1 )2 + ( y2 y1 )2‬بﻪ دســت‬

‫ﻣﻲ آﻳد‪.‬‬

‫● ﻣﻴﻞ ﻫر خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ از رابﻄﺔ ‪ m = y 2 y1‬بﻪ دست ﻣﻲ آﻳد‪.‬‬

‫‪x2‬‬ ‫‪x1‬‬

‫● ﻣستﻘﻴﻢ ﻫاى ﻣﻮازي داراي ﻣﻴﻞ ﻫاي ﻣساوي اﻧد‪.‬‬

‫● ﻣﻴﻞ ﻫر ﻣستﻘﻴﻢ ﻣﻮاز ي با ﻣحﻮر ‪ x‬ﺻﻔر و ﻣﻴﻞ ﻫر ﻣستﻘﻴﻢ ﻋﻤﻮد بر ﻣحﻮر ‪ x‬تﻌرﻳﻒ ﻧشده‪.‬‬
‫● دو خﻂ ﻣســتﻘﻴﻢ وﻗتﻲ باﻫﻢ ﻋﻤﻮد اﻧد ﻛﻪ حاﺻﻞ ﺿرب ﻣﻴﻞﻫاى آﻧﻬا ﻣساوي بﻪ )‪( 1‬‬
‫شﻮد‪.‬‬
‫● سﻪ ﻧﻘﻄﺔ اختﻴاري زﻣاﻧﻲ باﻻي ﻳﻚ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ﻗرار ﻣﻲ ﮔﻴرﻧد ﻛﻪ ﻣﻴﻞ ﻫر ﻗﻄﻌﻪ خﻂ‬
‫آﻧﻬا با ﻫﻢ ﻣساوي باشﻨد‪ .‬ﻳا ‪AB + BC = AC‬‬

‫‪59‬‬
 ‫تﻤرﻳﻦ فصﻞ سﻮم‬
‫● در سؤاﻻت زﻳر بﻪ ﻫر سؤال چﻬار جﻮاب داده شده است جﻮاب ﺻحﻴح آن را اﻧتخاب ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -1‬حاﺻﻞ ﺿرب ﻣﻴﻞ ﻫاى دو خﻂ ﻋﻤﻮد باﻻى ﻫﻤدﻳﮕر‪:‬‬
‫‪)d‬ﻣﻨﻔﻲ ﻳﻚ است‪.‬‬ ‫‪ )b‬ﺻﻔر است‪ )c .‬است‪.‬‬ ‫‪ )1( )a‬است‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻌادﻟﻪ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﻞ و ﻧﻘﻄﺔ تﻘاﻃﻊ آن با ﻣحﻮر ‪ y‬ﻣﻌﻠﻮم باشد ﻋبارت است‬
‫از‪:‬‬
‫‪y y1 = m( x x1 ) )d‬‬ ‫‪y = mx + b )c‬‬ ‫‪y = b )b‬‬ ‫‪y = mx )+ac‬‬

‫‪ -3‬ﻣﻌادﻟﻪ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ﻛﻪ دو ﻧﻘﻄﺔ آن ﻣﻌﻠﻮم باشد ﻋبارت است از‪:‬‬

‫‪y y1 y2‬‬ ‫‪y1‬‬ ‫‪y y1‬‬ ‫‪x x1‬‬
‫‪y = mx )d‬‬ ‫=‬ ‫‪)c‬‬ ‫=‬ ‫‪)b y = mx + b )a‬‬
‫‪x x1 x2‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪y 2 y1 x2 x1‬‬
‫‪ -4‬ﻓاﺻﻠﻪ بﻴﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ ‪ A‬و ‪ B‬از ﻛدام ﻓﻮرﻣﻮل زﻳر بﻪ دست ﻣﻲ آﻳد‪:‬‬
‫‪AB = ( x1 + x 2 ) 2 ( y1 + y 2 ) 2 )b‬‬ ‫‪AB = ( x1 + x2 ) 2 + ( y1 + y2 ) 2 )a‬‬

‫‪AB = ( x2‬‬ ‫‪x1 ) 2 + ( y2‬‬ ‫‪y1 ) 2 )d‬‬ ‫‪AB = ( x2 + y2 ) 2 + ( x2‬‬ ‫‪y1 ) 2 )c‬‬

‫‪ -5‬ﻓاﺻﻠﻪ بﻴﻦ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ و ﻣبدأ ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﻪ ﻋبارت است از‪:‬‬

‫=‪d‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪y12 + y12 )b‬‬ ‫‪d = x12 + x2 2 )a‬‬
‫‪AB‬‬

‫‪ABd = x 2‬‬ ‫‪y 2 )d‬‬ ‫‪ABd = x 2 + y 2 )c‬‬

‫‪ -6‬ﻣﻴﻞ ﻳﻚ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ﻋبارت است از‪:‬‬

‫‪x2 + x1‬‬ ‫‪y2‬‬ ‫‪y1‬‬ ‫‪y 2 + y1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x1‬‬
‫=‪m‬‬ ‫‪)d‬‬ ‫=‪m‬‬ ‫‪)c‬‬ ‫=‪m‬‬ ‫‪)b m = 2‬‬ ‫‪)a‬‬
‫‪y 2 + y1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2 + x1‬‬ ‫‪y2‬‬ ‫‪y1‬‬
‫‪ -7‬دو ﻣستﻘﻴﻢ وﻗتﻲ با ﻫﻢ ﻣﻮاز ي اﻧد ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪ )b‬ﻣﻴﻞ ﻫاي آﻧﻬا ﻣساوي ﻧباشﻨد‪.‬‬ ‫‪ )a‬ﻣﻴﻞ ﻫاي آﻧﻬا با ﻫﻢ ﻣساوي باشد‪.‬‬
‫‪ )d‬ﻫﻤﻪ درست است‪.‬‬ ‫‪)c.‬حاﺻﻞ ﺿرب ﻣﻴﻞ ﻫاي آﻧﻬا ﻣﻨﻔﻲ ﻳﻚ باشد‪.‬‬

‫‪60‬‬
 ‫● جا ﻫاي خاﻟﻲ را با ﻛﻠﻤات ﻣﻨاسب پر ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -1‬درسﻴستﻢ ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﻪ ﻣحﻮر ‪ x‬را ﻣحﻮر ‪ ......‬و ﻣحﻮر ‪ y‬را ﻣحﻮر ‪ .......‬ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﻧاحﻴﺔ دوم ﻧﻘاﻃﻲ ﻗرار دارﻧد ﻛﻪ ‪ x‬آﻧﻬا ‪ ..........................‬و ‪ y‬آﻧﻬا ‪....................‬‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﻧاحﻴﺔ سﻮم ﻧﻘاﻃﻰ ﻗرار دارﻧد ﻛﻪ ﻫﻢ ‪ x‬و ﻫﻢ ‪ y‬آﻧﻬا‪ ...............................‬است‪.‬‬
‫‪ -4‬دو ﻣستﻘﻴﻢ ﻣﻮازي با جﻬت ﻣثبت ﻣحﻮر ‪ x‬زواﻳاي ‪ ..............................‬ﻣﻲ سازد‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻣﻴﻞ ﻫر ﻣستﻘﻴﻢ ﻣﻮازي با ﻣحﻮر ‪ .......................... x‬است‪.‬‬
‫‪ -6‬سﻪ ﻧﻘﻄﻪ زﻣاﻧﻲ بر ﻳﻚ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ﻗرار دارﻧد ﻛﻪ ﻣﻴﻞ ﻫر ﻗﻄﻌﻪ خﻂ آﻧﻬا‬
‫با ﻫﻢ‪ .................‬باشد‪.‬‬
‫‪ -7‬اﮔر ﻣﻴﻞ دو خﻂ با ﻳﻜدﻳﮕر ﻣساوي ﻧباشد آن دو خﻂ ‪ ......................‬اﻧد‪.‬‬

‫● ﻛدام ﻳﻚ از جﻤﻼت زﻳرﺻحﻴح و ﻛدام ﻳﻚ از آن ﻫا ﻏﻠﻂ اﻧد‪ .‬در ﻣﻘابﻞ ﺻحﻴح‬

‫حرف(ص) و در ﻣﻘابﻞ ﻏﻠﻂ حرف (غ) بﮕذارﻳد‪.‬‬
‫) ﻣستﻘﻴﻢ ﻫاى ﻣﻮازى داراى ﻣﻴﻞ ﻫاى ﻣساوى اﻧد‪.‬‬ ‫‪( -1‬‬
‫) دو ﻣســتﻘﻴﻢ وﻗتﻰ باﻫﻢ ﻋﻤﻮد اﻧد ﻛﻪ حاﺻﻞ ﺿرب ﻣﻴﻞ ﻫاى شان ﻣساوى بﻪ‬ ‫‪( -2‬‬
‫)‪ (+1‬باشد‪.‬‬
‫) شﻜﻞ ﻋﻤﻮﻣﻰ ﻣﻌادﻟﺔ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ‪ y = mx‬است‪.‬‬ ‫‪( -3‬‬

‫‪61‬‬
 ‫● سؤاﻻت زﻳر را حﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻧﻘﻄﻪ ﻫاي ﻛﻪ ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﺔ آن ذﻳ ً‬
‫ﻼ داده شده در ﻣستﻮي ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﻪ تﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫)‪1 : (0 ,1‬‬ ‫)‪2 : (2 , 3‬‬ ‫)‪3 : (0 , 4‬‬ ‫)‪4 : (5 , 0‬‬
‫‪ -2‬ﻓاﺻﻠﻪ بﻴﻦ ﻫر جﻮره از ﻧﻘﻄﻪ ﻫاي را ﻛﻪ ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﺔ آﻧﻬا ذﻳ ً‬
‫ﻼ داده شده است‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻛﻨﻴد؟‬
‫)‪1: (0,9) , ( 5, 4‬‬ ‫)‪2 : (4,1) , (3, 2‬‬ ‫)‪3 : ( 7 , 4) , (1, 11‬‬
‫‪ -3‬ﻧشان دﻫﻴد ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻫاي داده شده زﻳر رأس ﻫاي ﻳﻚ ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ بﻮده و‬
‫ﻣساحت آن را ﻧﻴز بﻪ دست آرﻳد؟‬
‫)‪1: (0,9) , ( 4, 1) , (3, 2‬‬ ‫)‪2 : (3, 2) , ( 2,3) , (4, 4‬‬
‫‪ -4‬ﻧشان دﻫﻴد ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻫاي داده شدة زﻳر باﻻي ﻳﻚ خﻂ ﻣستﻘﻴﻢ ﻗرار دارﻧد‪.‬‬
‫)‪1: (0, 4) , (3, 2) , ( 2,8‬‬ ‫)‪2 : (1, 2) , ( 3,10) , (4, 4‬‬
‫‪ -5‬ﻣﻴﻞ و ﻳﻚ ﻧﻘﻄﺔ خﻄﻮط در زﻳر داده شده است‪ ،‬ﻣﻌادﻟﻪ ﻫاي آﻧﻬا را بﻪ دست آرﻳد؟‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ‪1 : (2 , 3) , m‬‬ ‫= ‪2 : ( 4 ,1) , m‬‬ ‫‪3 : ( 1, 4) , m = 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ -6‬اﮔر رأس ﻫاي ﻳﻚ ﻣستﻄﻴﻞ )‪ (3 , 1) , ( 1, 3) , ( 3 ,1‬و )‪ (1, 3‬باشد ﻣساحت‬
‫آﻧرا درﻳاﻓت ﻧﻤاﻳﻴد؟‬
‫‪ -7‬اﮔر رأس ﻫاي ﻳﻚ ﻣتﻮازي اﻻﺿﻼع )‪ ((414, 9,9) ,), (5,9), (2,4‬و )‪ (1 , 4‬باشد ﻃﻮل‬
‫اﻗﻄار آﻧرا درﻳابﻴد؟‬
‫‪ -8‬ﻧشــان دﻫﻴد ﻛﻪ ﻧﻘاط )‪ (12, 0) , ( 9, 4) , ( 3,1‬و )‪ (6 , 3‬رأس ﻫــاي ﻳﻚ ﻣتﻮازي‬
‫اﻻﺿﻼع است؟‬
‫‪ -9‬اﮔر رأس ﻫاي ﻳﻚ ﻣثﻠث )‪ ( 3 , 2) , (5 , 0‬و )‪ (1, 3‬باشﻨد ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﺔ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻫاي وسﻄﻲ اﺿﻼع آن را بﻪ دست آرﻳد؟‬
‫‪ -10‬ﻣﻌادﻻت خﻄﻮط ﻣستﻘﻴﻤﻲ را درﻳابﻴد ﻛﻪ از ﻧﻘﻄﺔ )‪ P(4 , 5‬ﮔذشتﻪ و بﻪ ترتﻴب‬
‫ﻳﻜﻲ آن با ﻣحﻮر ‪ x‬و دﻳﮕر آن با ﻣحﻮر ‪ y‬ﻣﻮازي باشد‪.‬‬

‫‪62‬‬
‫فصـل چﻬارم‬
‫ﻣثلثات‬
 ‫ساﻳﻦ ﻳك زاوﻳﺔ حاده‬

‫اﮔر ﻳﻚ ﻛاﻏذ پران در ﻫﻮا در حاﻟت‬

‫پرواز باشــد چﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ تﻮاﻧﻴد ﻓاصﻠﺔ‬
‫آن را از زﻣﻴﻦ ﻣحاسبﻪ ﻛﻨﻴد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪Δ‬‬
‫● در ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﺔ ‪ ABC‬باﻻي وتر ‪ AC‬ﻧﻘاط ‪ D‬و ‪ E‬را اﻧتخاب ﻛرده اﻳﻢ‪ ،‬از اﻳﻦ‬
‫ﻧﻘاط بﻪ ﺿﻠﻊ ‪ CB‬در ﻣثﻠث خﻄﻮط ﻣﻮازي ﻫا رسﻢ ﻧﻤﻮده ﻧﻘاط تﻘاﻃﻊ آﻧﻬا بﻪ ﺿﻠﻊ ‪AB‬‬
‫را بﻪ ترتﻴب ‪ F‬و ‪ G‬بﻨاﻣﻴد‪.‬‬
‫● با اســتﻔاده از خﻂ ﻛش اﺿﻼع ﻣثﻠث را اﻧدازه‬
‫‪C‬‬
‫‪E‬‬ ‫ﮔرﻓتــﻪ و ﻧســبت ﻫاي ‪ GE = FD‬و ‪ BC‬را‬
‫‪D‬‬ ‫‪AC‬‬ ‫‪AE AB‬‬
‫ﻣحاسبﻪ ﻧﻤﻮده با ﻫﻢ ﻣﻘاﻳسﻪ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪B‬‬
‫● آﻳا با تﻐﻴﻴر ﻣحﻞ ﻧﻘاط ‪ D‬و ‪ E‬ﻧسبتﻬاي‬

‫‪ GE = FD‬و ‪ BC‬تﻐﻴﻴر ﻣﻲ ﻛﻨد؟‬

‫‪AC‬‬ ‫‪AE AB‬‬
‫● آﻳا با تﻐﻴﻴر ﻣحﻞ ﻧﻘاط روي ‪ ، AC‬در ﻣﻘدار زاوﻳﺔ ‪ A‬تﻐﻴﻴري اﻳجاد ﻣﻲ ﮔردد؟‬
‫● اﻛﻨﻮن ﻃﻮل خﻂ ‪ AB‬را ثابت ﻧﮕﻪ دارﻳد و زاوﻳﺔ ‪ A‬را اﻓزاﻳش دﻫﻴد‪ .‬ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬
‫تساوي ﻧسبت ﻫاي ﻓﻮق چﮕﻮﻧﻪ اتﻔاق ﻣﻲ اﻓتد؟ تحﻘﻴﻖ ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪65‬‬
 ‫‪C‬‬
‫‪E‬‬
‫‪D‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬ ‫‪E‬‬
‫‪C‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪DG‬‬ ‫‪B‬‬

‫در ﻫر ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ ﻧســبت ﺿﻠﻊ ﻣﻘابﻞ ﻳﻚ زاوﻳﺔ حاده بر ﻃﻮل وتر ﻫﻤﻴشﻪ ﻣساوي‬
‫‪ B‬بﻪ ﻳﻚ‪ G‬ﻣﻘدار‪ F‬ثابت اســت‪A‬ﻛﻪ بﻪ وسﻌت زاوﻳﺔ حاده بستﻪ ﮔﻲ دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻧسبت را ‪sin‬‬
‫(ساﻳﻦ زاوﻳﺔ حاده) ﻣﻲ ﻧاﻣﻴﻢ‪:‬‬
‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪ BC‬طﻮل ضلع ﻣقابل زاوﻳﺔ‬

‫= ‪sin‬‬ ‫‪y‬‬
‫طﻮل وتر‬ ‫=‬ ‫‪θ‬‬
‫‪AC‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪θ‬‬
‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪M‬‬
‫ﻣثال‪ :‬در‪C‬شﻜﻞ زﻳر ﻣﻘدار ‪ sin A‬و ‪ sin B‬را بﻪ دست آورﻳد‪.‬‬
‫‪x‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪63°‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪63°‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪H‬‬
‫‪x‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬
‫طﻮل ضلع ﻣقابل زاوﻳﺔ ‪A‬‬ ‫‪BC 4‬‬
‫= ‪sin A‬‬ ‫طﻮل وتر‬ ‫=‬
‫=‬ ‫‪sin AA= 0.8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪AB 5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫طﻮل ضلع ﻣقابل زاوﻳﺔ ‪B‬‬ ‫‪AC 3‬‬
‫= ‪sin B‬‬ ‫طﻮل ضلع وتر‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪sin B = 0.6‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪AB 5‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪4‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬اﮔر ‪ sin 33o‬ﻣساوى ‪ 0.5446‬باشد‪ ،‬در شﻜﻞ زﻳر ﻗﻴﻤت ﻋددي ‪ x‬را درﻳابﻴد‪.‬‬
‫‪E‬‬

‫‪15‬‬
‫‪x‬‬
‫‪33°‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪H‬‬
‫‪ 65‬و ‪ 80 o‬را بﻪ ترتﻴب رسﻢ ﻧﻤﻮده سپس بر روي ﻫر زاوﻳﻪ ﻳﻚ ﻣثﻠث‬ ‫‪ -2‬زواﻳاي ‪80oo , 40 o‬‬
‫ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳــﻪ جداﮔاﻧــﻪ رســﻢ ﻧﻤاﻳﻴد با اســتﻔاده از خﻂ ﻛــش و اﻧدازه ﮔﻴــري اﺿﻼع‬
‫‪ sin 40o , sin 65o‬و ‪ sin 80o‬را درﻳابﻴد و با ﻫﻢ ﻣﻘاﻳسﻪ ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪66‬‬
 ‫كﻮساﻳﻦ ﻳك زاوﻳﺔ حاده‬

‫ﻳﻚ درخت ﻧاجﻮ ﻋﻘب ﻳﻚ دﻳﻮار ﻗرار‬

‫دارد‪ .‬ﻳﻚ شــاﮔرد ﻣــﻲ خﻮاﻫد بداﻧد‬
‫درخــت از دﻳﻮار چﻘــدر ﻓاصﻠﻪ دارد‪.‬‬
‫براي درﻳاﻓت ﻓاصﻠﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ زﻳﻨﻪ در‬
‫اختﻴار دارد‪ ،‬بﮕﻮﻳﻴد ﻛﻪ او راجﻊ بﻪ چﻪ‬
‫ﻓﻜر ﻣﻲ ﻛﻨد‬

‫‪E‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪C‬‬ ‫● ﻣثﻠث ﻫاي تشﻜﻴﻞ شده در شﻜﻞ ﻣﻘابﻞ را ﻧام ببرﻳد‪.‬‬
‫● ‪ BC‬و ‪ DE‬با ﻫﻢ چﻪ رابﻄﺔ دارﻧد؟ چرا؟‬
‫‪A‬‬
‫● ﻣثﻠث ﻫاي ‪ ABC‬و ‪ ADE‬باﻫﻢ چﻪ رابﻄﻪ دارﻧد؟‬
‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬
‫● ﻓاصﻠﺔ زﻳﻨﻪ را اﻟﻰ دﻳﻮار و بﻌد اﻟﻰ درخت بﻪ دست آرﻳد‪.‬‬
‫● بﻪ ﻛﻤﻚ ﻗﻀﻴﺔ تاﻟس ﻣساوات زﻳر را تﻜﻤﻴﻞ و ﻃﻮل ‪ AE‬را بﻪ دست آرﻳد‪.‬‬
‫‪AB ...‬‬
‫=‬
‫‪AC AE‬‬ ‫● اﻳﻦ ﻣﻘدار بﻪ چﻪ چﻴزى بستﻪ ﮔﻰ دارد؟‬
‫از اﻧجام ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق تﻌرﻳﻒ زﻳر بﻪ دست ﻣﻲ آﻳد‪:‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫بﻪ صﻮرت ﻋﻤﻮم در ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﺔ ‪ ABC‬ﻛﻪ ﻳﻚ زاوﻳﺔ حادة آن است‪ ،‬ﻧسبت ﻃﻮل‬
‫ﺿﻠﻊ ﻣجاور اﻳﻦ زاوﻳﻪ برﻃﻮل وتر ﻣثﻠث را بﻪ ﻧام ‪(cosine‬ﻛﻮساﻳﻦ زاوﻳﺔ ) ﻳاد ﻣﻲ ﻛﻨﻨد‪.‬‬
‫‪C‬‬

‫طﻮل ضلع ﻣجاور زاوﻳﺔ‬ ‫‪AB‬‬

‫= ‪cos‬‬ ‫=‬ ‫‪θ‬‬
‫طﻮل وتر‬ ‫‪AC‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪67‬‬
‫ﻣثال‪ :‬در ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ‪ AHB‬اﮔر زاوﻳﻪ ‪ A = 30o‬و زاوﻳﺔ ‪ B = 60o‬باشد‪ ،‬ﻧشان‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫= ‪cos30o‬‬ ‫= ‪ cos 60o‬و = ‪, sin 30o‬‬ ‫= ‪, sin 60o‬‬ ‫دﻫﻴد ﻛــﻪ‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫است‪.‬‬
‫حل‪ :‬با استﻔاده از ﻗﻀﻴﺔ ﻓﻴثاﻏﻮرث ارتﻔاع ‪ AH‬را ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ چﻨﻴﻦ بدست آرﻳﻢ‪:‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪AB2 = AH 2 + HB2‬‬
‫‪30°‬‬

‫‪102 = AH 2 + 52‬‬ ‫‪AH 2 =N100‬‬

‫‪30° 25 = 75 10‬‬
‫‪30°‬‬
‫‪10‬‬
‫‪10‬‬

‫‪AH = B75‬‬ ‫‪60°AH‬‬ ‫‪=5 3‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪60°‬‬
‫‪60°‬‬ ‫‪H 5‬‬
‫‪AH 5 3‬‬ ‫‪3 y H o BH‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪5 1‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪sin 60 = AH = 5 3 = 3, cos 60 = o =BH = 5 1‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪H 5‬‬
‫‪o‬‬
‫‪sin60 = AB = 10 = 2‬‬ ‫= ‪, cos60AB= 10 = 2‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪AB 10 2‬‬
‫‪BH 5 1‬‬ ‫‪AH 5 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪sin 30 =BH = 5 =1 , cos 30 AH‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬
‫=‬ ‫‪= 3 =3‬‬
‫‪5‬‬
‫‪sin 30 = AB= 10= 2, cos 30 = AB‬‬ ‫=‬ ‫‪10‬‬
‫=‪C′‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪AB 10 2‬‬ ‫‪AB 10‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪C‬‬

‫‪1 2‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪ -1‬رابﻄﺔ ‪ sin 2 A + cos 2 A = 1‬را براي زاوﻳﻪ ﻫاي ‪ 45 ,30‬و ‪ 60‬تحﻘﻴﻖ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ -2‬در ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﺔ زﻳر ﻗﻴﻤت ﻋددي ‪ sin A‬و ‪ cos A‬را درﻳابﻴد‪.‬‬
‫‪A‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪4‬‬

‫‪ -3‬در ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ ‪ ABC‬ﻛﻪ ﻃﻮل اﺿﻼع آن ‪ 8,6‬و ‪ 10‬واحد ﻃﻮل است‬
‫ﻧسبت ﻫاي ﻣثﻠثاتﻲ ‪ sin A‬و ‪ cos A‬را ﻣحاسبﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫تاﻧجﻨت ﻳك زاوﻳﺔ حاده‬

‫ﻳﻚ شاﮔرد بﻪ ﻣﻘابﻞ بﻴرق اﻳستاد شده‪،‬‬

‫ﻓﻜــر ﻣﻲ ﻛﻨــد ﻛﻪ ﻃــﻮل ﻣﻴﻠﻪ بﻴــرق را‬
‫چﮕﻮﻧﻪ درﻳاﻓت ﻛﻨد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪Δ‬‬
‫در ﻣثﻠــث ‪ ABC‬ﻛــﻪ زاوﻳــﻪ ‪ A‬در آن ﻗاﻳﻤﻪ اســت ﻧســبت ﻫــاى ﻣثﻠثاتــﻰ زاوﻳﺔ ‪B‬‬
‫)‪ (sin B , cos B‬را در ﻧﻈر بﮕﻴرﻳد‪ .‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﻗﻄﻌﻪ خﻂ ‪ MN‬ﻣﻮازي بﻪ ‪ AC‬رسﻢ شده‬
‫‪C‬‬ ‫است‪.‬‬
‫‪Δ‬‬
‫‪N‬‬ ‫● بــا در ﻧﻈر داشــت ﻣثﻠــث ‪ sinB ، ABC‬و ‪ cosB‬را بر‬
‫حسب اﺿﻼع ﻣثﻠث ‪ ABC‬بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪ sin B‬را بر حسب اﺿﻼع ﻣثﻠث ‪ ABC‬بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬ ‫●‬
‫‪Δ‬‬ ‫‪cos B‬‬
‫با استﻔاده از ﻣثﻠث ‪ cosB ، sinB ، BMN‬و ‪ sinB‬را بر حسب اﺿﻼع ﻣثﻠث بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬ ‫●‬
‫‪cosB‬‬ ‫‪cos B‬‬
‫را پﻴدا ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آﻳا اﻳﻦ ﻧســبت بﻪ ﻃﻮل اﺿﻼع‬ ‫● ﻓﻜــر ﻣﻲ ﻛﻨﻴد اﮔر در ﻣثﻠث ﻓﻮق‬
‫‪sin B‬‬
‫ارتباط ﻣﻲ ﮔﻴرد ﻳا تﻨﻬا بﻪ ﻣﻘدار زاوﻳﻪ بستﻪ ﮔﻲ دارد؟‬
‫از اﻧجام ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق ﻧتاﻳج زﻳر بﻪ دست ﻣﻲ آﻳد‪:‬‬
‫ﻧتﻴجﻪ ‪ :1‬در ﻳﻚ ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ ﻧسبت ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣﻘابﻞ ﻳﻚ زاوﻳﺔ حاده بر ﻃﻮل ﺿﻠﻊ‬
‫ﻣجاور آن زاوﻳﻪ ﻣﻘدار ثابتﻲ است ﻛﻪ بﻪ ﻧام ‪( tan‬تاﻧجاﻧت زاوﻳﺔ حاده) ﻳاد ﻣﻲ ﮔردد‪.‬‬
‫‪C‬‬

‫‪θ‬‬
‫ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣﻘابﻞ زاوﻳﺔ‬ ‫‪AB‬‬
‫‪AB‬‬
‫= ‪tan‬‬ ‫=‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣجاور زاوﻳﺔ‬ ‫‪AC‬‬
‫‪AC‬‬

‫‪69‬‬
 ‫ﻧتﻴجﻪ ‪ : 2‬تاﻧجاﻧت زاوﻳﺔ حاده ( ) ﻣساوي است با ﻧسبت ساﻳﻦ زاوﻳﺔ حاده بر ﻛﻮساﻳﻦ‬
‫‪sin‬‬ ‫ﻫﻤان زاوﻳﻪ‪.‬‬
‫= ‪tan‬‬
‫‪cos‬‬
‫‪cos‬‬
‫ﻣﻘــدار دﻳﮕري اســت ﻛــﻪ آن را بــﻪ ﻧام ‪cotangent‬‬ ‫ﻧتﻴجـﻪ ‪ : 3‬ﻧســبت‬
‫‪sin‬‬
‫(ﻛﻮتاﻧجاﻧــت زاوﻳﺔ ) ﻳاد ﻣﻲ ﻛﻨﻨد ﻳا بﻪ ﻋبارة دﻳﮕر ﻧســبت ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣجاور زاوﻳﺔ‬
‫بر ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣﻘابﻞ زاوﻳﺔ را ‪ cot‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨد اﻳﻦ ﻧسبت ﻣاﻧﻨد ﻧسبت ﻫاي ﻣثﻠثاتﻲ دﻳﮕر‬
‫تﻨﻬا بﻪ اﻧدازة زاوﻳﻪ ارتباط دارد‪.‬‬
‫‪AA‬‬

‫‪xx‬‬
‫ﻣثال ‪ :1‬درﻣثﻠث ﻣﻘابﻞ اﮔر ‪ x = 8 3‬باشد ﻗﻴﻤت‬
‫‪88‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪o‬‬
‫‪BB‬‬
‫‪30°‬‬
‫‪30°‬‬
‫‪CC‬‬
‫‪ tan 30‬را بﻪ دست آرﻳد‪.‬‬
‫حل‪ :‬با استﻔاده از تﻌرﻳﻒ ‪ tan‬ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ بﻨﻮﻳسﻴﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪x 8 3‬‬ ‫‪8 3 1‬‬ ‫‪3‬‬
‫= ‪tan 30o‬‬ ‫=‬ ‫‪÷8‬‬ ‫= ‪tan 30o‬‬ ‫=‬
‫‪8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3 8 3Δ‬‬

‫‪BB‬‬
‫‪A‬‬ ‫ﻣثـال ‪ :2‬ﻣثﻠــث ﻗاﻳــﻢ اﻟزاوﻳــﻪ ‪ ABC‬در زﻳــر ترســﻴﻢ‬
‫‪8‬‬ ‫‪x‬‬ ‫ﮔردﻳــده اســت‪ .‬در اﻳــﻦ ﻣثﻠــث ﻧســبتﻬاي ‪tan‬‬
‫‪55‬‬
‫‪33‬‬
‫‪B‬‬
‫‪30°‬‬
‫را بــﻪ دســت آورده و رابﻄــﻪ ‪C‬‬ ‫‪ cos ،‬و ‪cot‬‬
‫‪θθ‬‬
‫‪AA‬‬
‫‪BB‬‬
‫‪CC‬‬ ‫‪ tan‬را با ﻧسبت ‪ cos‬و ‪ sin‬ﻣﻘاﻳسﻪ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪xx‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫حل‪ :‬ابتدا با استﻔاده از ﻗﻀﻴﺔ ﻓﻴثاﻏﻮرث در ﻣثﻠث ‪ABC‬‬
‫=‪BC B‬‬ ‫‪AB2 ++ AC‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪22‬‬
‫‪BC‬‬ ‫‪= AB‬‬ ‫‪AC‬‬ ‫ﻃﻮل ‪ AC‬را پﻴدا ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪52 = 32 + x 2‬‬ ‫‪x 2 = 25 9‬‬ ‫‪x 2 = 16‬‬ ‫‪x=4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3AA‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫= ‪sin C‬‬ ‫‪cos C = AA ,‬‬ ‫= ‪tan C‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪cot C‬‬
‫‪5 B‬‬ ‫‪θ‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪A θθ‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪1010‬‬ ‫‪36 6x‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪33‬‬
‫‪sinC 5 3 4 3 5 3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪sin C‬‬
‫= × =‪= = ÷ θ θ‬‬ ‫= ‪tan C‬‬ ‫= ‪tan C‬‬
‫‪BB‬‬ ‫‪cos8 8C 4C C B5B 54 4 5 C 4C 4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪sin C‬‬
‫‪cos‬‬
‫‪5‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪θ‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪3‬‬
‫‪cot‬‬ ‫‪ -1‬از شﻜﻞ ﻫاي ﻣﻘابﻞ ‪ tan ، cos ,sin‬و‬
‫‪θ‬‬ ‫را درﻳابﻴد‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Δ‬‬
‫‪ -2‬در ﻣثﻠث ‪ ABC‬ﻛﻪ اﺿﻼع آن با ﻫﻢ ﻣساوي است ‪ tan A‬و ‪ tan B‬را درﻳابﻴد‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﻳﻚ ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ اﮔر ﻗاﻋدة آن ثابت ﻧﮕﻪ داشتﻪ شﻮد و زاوﻳﺔ حادة آن‬
‫بزرگ شﻮد‪ ،‬در ﻧسبت ‪ tan‬آن چﻪ تﻐﻴﻴري رخ ﻣﻲ دﻫد؟‬
‫‪70‬‬
 ‫ﻧسبت ﻫاي ﻣثلثاتﻲ زواﻳاي خاص‬
‫‪B‬‬ ‫‪45‬‬
‫‪C‬‬ ‫)‪ 45°، 60°,30°‬و ‪( 90°‬‬
‫‪A‬‬

‫ﻣثﻠــث ﻫاى ﻣﻘابــﻞ چﻪ ﻧــﻮع ﻣثﻠث ﻫا‬

‫‪45‬‬
‫بﻮده‪ ،‬آﻧﻬا را ﻧام ﮔرﻓتﻪ ﻃﻮل اﺿﻼع آن‬
‫‪A‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪60‬‬ ‫را ﻣشخص ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪H‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪Δ‬‬
‫● ﻳﻚ ﻣثﻠث ﻣتساوي اﻻﺿﻼع ‪ ABC‬را رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫● ارتﻔاع ‪ AH‬آن را رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‪ ،‬ارتﻔاع در اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣثﻠث ﻛدام خاصﻴت ﻫا را داراست؟‬
‫● با استﻔاده از ﻗﻀﻴﺔ ﻓﻴثاﻏﻮرث اﻧدازه ارتﻔاع ﻣثﻠث ﻣذﻛﻮر را درﻳاﻓت ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫● آﻳا ﻣﻲ تﻮاﻧﻴد ﻗﻴﻤت ﻫاي ﻋددي ﻧسبت ﻫاي ﻣثﻠثاتﻲ زواﻳاى ‪ 30o‬و ‪ 60o‬را درﻳاﻓت ﻛﻨﻴد؟‬
‫‪Δ‬‬
‫● ﻳﻚ ﻣثﻠث ﻣتســاوي اﻟســاﻗﻴﻦ ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳــﺔ ‪ ABC‬را ﻃﻮري رســﻢ ﻧﻤاﻳﻴد ﻛﻪ ﻃﻮل‬
‫ساق ﻫاي آن ﻳﻚ واحدﻃﻮل باشد‪.‬‬
‫● ﻫر ﻳﻚ از زاوﻳﻪ ﻫاي حاده چﻨد درجﻪ است؟ چرا؟ اﻧدازة ﻃﻮل وتر آن را ﻣحاسبﻪ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫● ﻧسبت ﻫاي ﻣثﻠثاتﻲ زاوﻳﺔ ‪ 45o‬را بﻪ دست آرﻳد‪.‬‬
‫براي اﻧجام ﻓﻌاﻟﻴت باﻻ ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ از جدول زﻳر استﻔاده ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫زاوﻳﻪ‬ ‫‪0°‬‬ ‫‪30°‬‬ ‫‪45°‬‬ ‫‪60°‬‬ ‫‪90°‬‬
‫ﻧسبت ﻫاي ﻣثﻠثاتﻲ‬
‫‪1‬‬
‫‪sin‬‬ ‫‪0‬‬ ‫—‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫—‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫—‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪cos‬‬ ‫‪1‬‬ ‫—‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫—‬
‫‪2‬‬
‫—‬
‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪tan‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬

‫—‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫تﻌرﻳﻒ ﻧشده‬

‫‪71‬‬
 :‫ را درﻳابﻴد‬y ‫ و‬x ‫ﻗﻴﻤت ﻫاي ﻋددي‬o ‫رابﻄﻪ ﻫاي زﻳر‬ ‫ در‬:‫ﻣثال‬
1) x = sin 60o + sin 30o 2) y = cos 60 + cos30o
1) x = sin 60o + sin 30o 2) y = cos 60o + cos30o
x3)= tan
33)) tan 60o sin 30o 4) y = tan 30o cos 60o
60o sin 30o 4) y = tan 30o cos 60o
5) x5)= tano 45o sino 45o 6) y = tan 30o + tan 60o
5) tan 45 sin 45 6) y = tan 30o + tan 60o

:‫ در روابﻂ ﻓﻮق بﻪ ﻋﻮض ﻫر ﻧسبت ﻣثﻠثاتﻲ ﻗﻴﻤت ﻋددي آن را وﺿﻊ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‬:‫حل‬

3 1 3 +1
1) x = sin 60o + sin 30o = + =
2 2 2
1 3 1+3 +31
2) y = cos 60o + cos 30o = + =
2 2 2
1 2 3 1
3) x = tan 60o sin 30o = 3 =
2 2
3 1 2 3 3
4) y = tan 30o cos 60o = =
3 2 6
2 2 2
5) x = tan 45o sin 45o = 1 =
2 2
3 3+3 3 4 3
6) y = tan 30o + tan 60o = + 3= =
3 3 3

:‫ در ﻫر ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ دارﻳﻢ ﻛﻪ‬:‫ﻳادداشت‬

sin 2 A + cos 2 A = 1

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫ را‬6045o ‫و‬o,30 o ‫ زواﻳاي‬cot ‫ و‬tan ، cos ، sin ‫در اشﻜال زﻳر ﻧسبت ﻫاي ﻣثﻠثاتﻲ‬
:‫درﻳابﻴد‬
60° 8 60°
4 10 5
30° 30°

72 1
O 1
 ‫خﻼصﺔ فصل چﻬارم‬

‫● ﻣثﻠثــات(‪ )Trrigonometry‬از دو ﻛﻠﻤــﻪ ﻳﻮﻧاﻧــﻲ(‪ )Trigon‬ﻳﻌﻨــﻲ ﻣثﻠــث و‬

‫(‪ )metron‬ﻳﻌﻨﻲ اﻧدازه ﻛردن تشــﻜﻴﻞ شده و ﻋبارت از ﻋﻠﻤﻲ است ﻛﻪ از روابﻂ بﻴﻦ‬
‫ﻋﻨاصر ﻣثﻠث بحث ﻣﻲ ﻛﻨد‪.‬‬
‫● در ﻫــر ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ ﻧســبت ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣﻘابﻞ زاوﻳﺔ حاده بــر ﻃﻮل وتر را بﻪ ﻧام‬
‫‪ sine‬زاوﻳﻪ حاده ﻳاد ﻣﻲ ﻛﻨﻨد‪.‬‬
‫● در ﻫر ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ ﻧسبت ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣجاور زاوﻳﺔ حاده بر وتر را بﻪ ﻧام ‪cosine‬‬
‫زاوﻳﺔ حاده ﻳاد ﻣﻲ ﻛﻨﻨد‪.‬‬
‫● در ﻫر ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ ﻧسبت ‪ sin‬ﻳﻚ زاوﻳﺔ حاده بر ‪ cos‬زاوﻳﺔ حاده را بﻪ ﻧام‪tan‬‬
‫‪sin‬‬
‫‪= tan‬‬ ‫زاوﻳﺔ حاده ﻳاد ﻣﻰ ﻛﻨﻨد‪.‬‬
‫‪cos‬‬
‫را‬ ‫بر ‪ sin‬زاوﻳﺔ حاده‬ ‫● در ﻫر ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ ﻧســبت ‪ cos‬ﻳﻚ زاوﻳﺔ حاده‬
‫‪cos‬‬
‫‪= cotan‬‬ ‫بﻪ ﻧام ‪ cot‬زاوﻳﺔ حاده ﻳاد ﻣﻰ ﻛﻨﻨد‪.‬‬
‫‪sin‬‬
‫● در ﻫر ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزواﻳﻪ رابﻄﻪ ‪ sin 2 A + cos 2 A = 1‬ﻣﻮجﻮد است‪.‬‬
‫● ﻧسبت ﻫاي ﻣثﻠثاتﻲ ‪ sin، cos‬و ‪ tan‬بدون ذﻛر زاوﻳﻪ در ﻣﻘابﻞ آﻧﻬا بﻲ ﻣﻌﻨﻲ اﻧد‪.‬‬
‫● ﻗﻴﻤت ‪ sin 30o‬با ‪ cos 60o‬ﻣساوي است‪.‬‬
‫● ﻗﻴﻤت ‪ cos30o‬با ‪ sin 60o‬ﻣساوي است‪.‬‬
‫● ﻗﻴﻤت ‪ cos 45o‬با ‪ sin 45o‬ﻣساوي است‪.‬‬

‫‪73‬‬
 ‫تﻤرﻳﻨات فصل چﻬارم‬

‫● در سؤاﻻت زﻳر بﻪ ﻫر سؤال چﻬار جﻮاب داده شده ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬا صحﻴح است‪،‬‬

‫جﻮاب صحﻴح را اﻧتخاب ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪ -1‬ﻧسبت ‪ sin‬ﻳﻚ زاوﻳﻪ حاده ﻋبارت است از‪:‬‬

‫ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣجاور زاوﻳﺔ حاده‬ ‫ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣﻘابﻞ زاوﻳﺔ حاده‬
‫‪)c‬‬ ‫‪)a‬‬
‫ﻃﻮل وتر‬ ‫ﻃﻮل وتر‬

‫ﻃﻮل وتر‬ ‫ﻃﻮل وتر‬

‫ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣﻘابﻞ زاوﻳﺔ حاده‬ ‫‪)d‬‬ ‫ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣجاور زاوﻳﺔ حاده‬ ‫‪)b‬‬

‫‪ tan‬ﻣساوي است بﻪ‪:‬‬ ‫‪ -2‬ﻧسبت‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪sin‬‬
‫‪)d‬‬ ‫‪)c‬‬ ‫‪)b‬‬ ‫‪)a‬‬
‫‪cos‬‬ ‫‪sin‬‬ ‫‪sin‬‬ ‫‪cos‬‬
‫‪ -3‬ﻗﻴﻤت اﻓاده ‪ sin 2 30 o + cos 2 30 o‬ﻣساوي است بﻪ‪:‬‬

‫‪-1 )d‬‬ ‫‪-2 )c‬‬ ‫‪2 )b‬‬ ‫‪1 )a‬‬

‫‪ sin 45o -4‬و ‪ cos 45o‬ﻣساوي است بﻪ‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2 )d‬‬ ‫‪)c‬‬ ‫‪)b‬‬ ‫‪1 )a‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪sin 30 o cos 60 o‬‬
‫ﻣساوي است بﻪ‪:‬‬ ‫‪ -5‬ﻗﻴﻤت اﻓاده‬
‫‪cos 60 o + sin 30 o‬‬
‫‪ )d‬ﻫر سﻪ جﻮاب صحﻴح است‪.‬‬ ‫‪-1 )c‬‬ ‫‪1 )b‬‬ ‫‪0 )a‬‬

‫‪74‬‬
 ‫● جاﻫاي خاﻟﻲ را با جﻤﻠﻪ ﻫاي ﻣﻨاسب تﻜﻤﻴﻞ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -1‬در ﻳﻚ ﻣثﻠث ﻗاﻳﻢ اﻟزاوﻳﻪ ﻣجﻤﻮع دو زاوﻳﺔ حادة آن ‪ .........................‬است‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻧسبت ساﻳﻦ ﻳﻚ زاوﻳﻪ حاده ﻋبارت است از‪. ......................................‬‬
‫‪ Trigonometry -3‬از دو ﻛﻠﻤﺔ ‪ .............................‬و ‪.................................‬‬
‫تشﻜﻴﻞ ﮔردﻳده است‪.‬‬
‫‪ tan‬ﻣساوى بﻪ‪..........................‬است ‪.‬‬ ‫‪cot‬‬ ‫‪-4‬‬

‫● ﻛــدام ﻳــﻚ از جﻤﻼت زﻳر صحﻴح و ﻛدام آن ﻫا ﻏﻠــﻂ اﻧد در ﻣﻘابﻞ صحﻴح حرف‬
‫(ص) و در ﻣﻘابﻞ ﻏﻠﻂ حرف (غ) را بﮕذارﻳد‪.‬‬

‫ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣﻘابﻞ‬

‫است‪.‬‬ ‫) ﻧسبت ‪ sin‬ﻣساوي بﻪ‬ ‫‪( -1‬‬
‫ﻃﻮل وتر‬
‫) ‪ sin 30o‬و ‪ cos 60o‬با ﻫﻢ ﻣساوي اﻧد‪.‬‬ ‫‪( -2‬‬
‫‪sin‬‬
‫ﻣساوي بﻪ ‪ cot‬است‪.‬‬ ‫) ﻧسبت‬ ‫‪( -3‬‬
‫‪cos‬‬

‫● سؤاﻻت زﻳر راحﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪ -1‬در اشﻜال زﻳر ﻧسبت ﻫاي ﻣثﻠثاتﻲ زواﻳاي داده شده را درﻳاﻓت ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪12‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪α‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪3‬‬
‫‪θ‬‬
‫‪60°‬‬ ‫‪60°‬‬ ‫‪45°‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪24‬‬

‫‪75‬‬
 .‫ را ﻣحاسبﻪ ﻛﻨﻴد‬B ‫ و‬A ‫ در سؤاﻻت زﻳر ﻗﻴﻤت ﻫاي‬-2

1) A = cos30o sin 30o 2) B = cos 60o sin 30o

3) A = tan 30o tan 60o 4) B = cos 60o + sin 30o
1
5) A = (tan 45o cos 45o ) 6) B = tan 45o + tan 60o
2
2 1
7) A = (sin 60o + cos 45o ) 8) B = 2 (sin 45o cot 45o )
2 2
A =45
9) sin
9)
o
+ coso 30tan
sino +45cos30 o
tan
45o45
o

.‫ را درﻳابﻴد‬tan ‫ و‬cos ‫ باشد‬sin = 7 ‫ اﮔر‬-3

12

.‫ را درﻳابﻴد‬tan ‫ و‬sin ‫ باشد ﻧسبت ﻫاي ﻣثﻠثاتﻲ‬cos = 3 ‫ اﮔر‬-4

3

76
 ‫فصل پﻨجم‬
‫افاده ﻫاي الجبري‬
‫بﻠز پاسﻜال‪ ،‬ﻋاﻟﻢ‪ ،‬ادﻳب‪ ،‬ﻓﻴﻠسﻮف دﻳﻨﻲ‪ ،‬رﻳاﺿﻴدان‪ ،‬ﻓزﻳﻜدان و ﻳﻜﻲ از ﻣتﻔﻜرﻳﻦ‬
‫جﻬان‪ ،‬ﻣتﻮﻟد در ﻛﻠرﻣﻮن ﻣرﻛز ﻓراﻧسﻪ است‪.‬‬
‫چــﻮن وي در رﻳاﺿﻴــات اســتﻌداد ﻓــﻮق اﻟﻌــاده داﺷــت تاســﻴس ﻧﻈرﻳــﺔ احتﻤال‪،‬‬
‫ﻗﻀﻴﻪ ﻫاي ﻫﻨدســﻪ اﻗﻠﻴدســﻲ‪ ،‬ﻗﻀﻴﺔ از ﻫﻨدســﺔ تﺼﻮﻳري‪ ،‬ﻗﻀﻴﺔ پاســﻜال‪ ،‬ﻧخستﻴﻦ ﻣاﺷﻴﻦ‬
‫حساب‪ ،‬ﻣثﻠث پاسﻜال ﻳا ﮔراف ﺿرﻳب دو جﻤﻠﻪ ﻳﻲ‪ ،‬حساب دﻳﻔراﻧسﻴﻞ و اﻧتﻴﮕرال و بﻌﻀﻲ‬
‫از خﻮاص ﻣﻨحﻨﻲ سﻴﻜﻠﻮئﻴد بﻪ او ﻣﻨسﻮب است ﻛﻪ سراﻧجام در سال ‪ 1662‬درﮔذﺷت‪.‬‬
 ‫افاده ﻫاى الجبرى‬
‫‪a+b‬‬
‫اﻓاده ﻫاى اﻟجبرى را ﻛﻪ در سﻄﻮح‬
‫‪a+b+‬‬ ‫‪a b‬‬ ‫ﺷﻜﻞ ﻣﻘابﻞ تحرﻳر ﺷده ﻧاﻣﮕذارى‬
‫‪c‬‬ ‫ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫اﻓاده ﻫاي زﻳر را در ﻧﻈر بﮕﻴرﻳد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪a) 2 x‬‬ ‫‪b) xy 3‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫‪2 xymt‬‬ ‫‪d ) 9x2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4x2‬‬
‫‪e) 5 x‬‬ ‫‪f ) 2 xy 3‬‬ ‫‪g ) 3x 2‬‬ ‫)‪h‬‬
‫‪x 1‬‬
‫● ﻳﻚ حده ﻫاي ﻛﻪ باﻫﻢ ﻣﺸابﻪ اﻧد ﻧﺸاﻧﻰ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫● اﻓاده ﻫاي اﻟجبري زﻳر را تا حد ﻣﻤﻜﻦ ساده ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1 3‬‬
‫‪a ) 2 x + 6 x 2 + 2 xym 4‬‬ ‫‪b) 3 x 2 + 6 x 2‬‬ ‫‪c) xy 3 + 2 x‬‬ ‫)‪d‬‬ ‫‪xy + 2 xy 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫● اﻓاده ﻫاﻳﻲ ﻛﻪ ساده ﻧﻤﻲ ﺷﻮﻧد آن را چﮕﻮﻧﻪ باﻳد ﻧﻮﺷت و براي ﻫر ﻳﻚ چﻪ ﻧام ﻫاﻳﻲ‬
‫پﻴﺸﻨﻬاد ﻣﻲ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫● بزرگ ترﻳﻦ تﻮان اﻓاده ﻫا را ﻧﻈر بﻪ ‪ x‬در ﻫر حاﻟت تﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫از ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ بﻨﻮﻳسﻴﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫ﻫرﮔاه در ﻳﻚ اﻓادة اﻟجبري پس از ســاده ﻛردن حدﻫاي ﻣﺸابﻪ‪ ،‬ﻳﻚ حد داﺷتﻪ باﺷﻴﻢ‬
‫آن را ﻳﻚ حده(‪ ،)Monomial‬اﮔر جﻤﻊ وﻳا تﻔرﻳﻖ دو حد را داﺷــتﻪ باﺷــﻴﻢ آن را‬
‫دو حده(‪ )Binomial‬اﮔر جﻤﻊ و ﻳا تﻔرﻳﻖ ســﻪ حد داﺷــتﻪ باﺷــﻴﻢ آن را بﻪ ﻧام ســﻪ‬
‫حــده(‪ )Trinomial‬و اﻓادة اﻟجبري ﻳﻚ ﻳا چﻨد حــده را پﻮﻟﻴﻨﻮم(‪)Polynomial‬‬
‫ﻣﻲ ﻧاﻣﻴــﻢ‪ ،‬بــﻪ ﺷــرﻃﻴﻜﻪ تﻮاﻧﻬــاي حروف(ﻣتحﻮﻟﻴﻦ) ﺷــان در ســت اﻋــداد ﻣﻜﻤﻞ‬
‫}‪ C = {0 ,1, 2 ...‬ﺷاﻣﻞ باﺷﻨد‪.‬‬

‫‪79‬‬
‫در ﻫر اﻓادة اﻟجبري بزرﮔترﻳﻦ تﻮان ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ ﻣتحﻮل خاص را درجﺔ آن اﻓادة اﻟجبري‬
‫ﻧﻈر بﻪ آن ﻣتحﻮل ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬جدول زﻳر را ﻛاﻣﻞ ﻛﻨﻴد‪:‬‬
‫ﻧاﻣﮕذارى‬ ‫درجﺔ اﻓاده‬
‫اﻟجبرى‬
‫ﻫاى‪32 y²‬‬
‫اﻓاده ‪– 3y‬‬
‫‪+ 2y³‬‬
‫چﻨد حده‬ ‫سﻪ حده‬ ‫دو حده‬ ‫ﻳﻚ حده‬ ‫ﻧﻈر بﻪ ‪ x‬ﻧﻈر بﻪ ‪y‬‬
‫‪3x² – 7x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪32 y² – 3y + 2y³‬‬
‫‪6x² – 4x – 1‬‬
‫‪3x² – 7x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪0.4x²y – 2x 4+16y²‬‬
‫‪6x² – 4x – 1‬‬
‫‪13x – 2y³ + 6x³y‬‬
‫‪0.4 x 2 y – 2x‬‬
‫‪0.4x²y‬‬ ‫‪+ 16 y 2‬‬
‫‪2 x 44+16y²‬‬
‫‪2x – 4‬‬
‫———‬
‫‪13x – 2y³‬‬ ‫‪x + 6x³y‬‬

‫‪3 – 5 +2x‬‬
‫‪x² –– 4y³ – 2xy‬‬
‫———‬‫‪x‬‬
‫‪4x² – 2x + 6x² – 5x‬‬
‫‪3 – 5 + x² – y³ – 2xy‬‬

‫‪4x² – 2x + 6x² – 5x‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬اﻓاده ﻫاي زﻳر را ساده ﻧﻤﻮده بﻌد درجﺔ آﻧﻬا را ﻧﻈر بﻪ ﻫر ﻳﻚ از ﻣتحﻮل ﻫا تﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a) x 2 3x + 6 x 2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪b) 2mn 2‬‬ ‫‪m + 2 2n 2 m + 3m‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻧﻈر‪2‬بﻪ‪x 2 +‬‬
‫ﻫر ‪4‬ﻳﻚ )‪c‬از‬ ‫ﻛدام ‪8‬آن ‪x‬ﻫا‪14‬را‪x 2 +‬‬
‫‪16‬ﻫر ‪+ 4 x 3‬‬ ‫چﻨدحده ‪x 2‬‬
‫بﻮده‪x 2،‬‬
‫درجﺔ‬ ‫زﻳر‪d ) 4 x 3‬‬ ‫ﻫاي ‪2 + yx 3‬‬
‫اﻟجبري ‪y‬‬ ‫‪4 xy‬‬
‫‪1 -2‬اﻓاده‬
‫ﻣتحﻮل ﻫا تﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴد‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪a) 6 x‬‬ ‫‪4 x 12 xy‬‬ ‫‪2x‬‬ ‫‪b) 8 x‬‬ ‫‪4 xy‬‬ ‫‪5x2‬‬
‫‪2 6 9‬‬
‫ﻛﻨﻴد‪c) 6 x.‬‬
‫ﻣﺸابﻪ)را‪ d‬ﻣﺸخﺺ و چﻨد حده را ساده ‪y m‬‬ ‫زﻳر ‪y +‬‬
‫حدود‪3x‬‬ ‫ﻫاي‪ A2 y‬و‪6 x 2By 3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -3‬دراﻓاده‬
‫‪4m 2n‬‬
‫‪e) 3 pq 3 8 p 4 q 3 12q 4 0.5 p 6‬‬ ‫)‪f‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪m2 n‬‬
‫‪A = 4 xy + 2 x 2 y 3 xy 2‬‬ ‫‪2 xy 0.5 x 2 y 2xy‬‬
‫‪2‬‬
‫‪4‬‬
‫‪B = a 2b a 2 + b 2 0.7 a 2b 2a 2 3b 2 + xy‬‬
‫‪3‬‬
‫‪C = 2 8 x + 2 3 8 x + 32‬‬

‫‪80‬‬
 ‫ضرب افاده ﻫاي الجبري‬

‫)‪(x+a)(x+b‬‬ ‫ضرب افاده ﻫاي دو حده‬

‫‪= x² +(a + b) x +ab‬‬ ‫اﮔــر ‪ a‬و ‪ b‬دو ﻋــدد باﺷــﻨد بــا ﺿرب‬
‫ﻧﻤــﻮدن ﻗﻮس ﻫــاى ﻣﻘابــﻞ بﮕﻮﻳﻴد ﻛﻪ‬
‫حاﺻﻞ جﻤﻊ و حاﺻــﻞ ﺿرب دو ﻋدد‬
‫ﻣذﻛﻮر ﻣساوى بﻪ ﻛدام ﻋدد ﻫا اﻧد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● چﻪ رابﻄﻪ ﻳﻲ بﻴﻦ اﻋداد در ﻫر ﻣربﻊ وجﻮد دارد؟‬
‫‪2‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪–15‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬

‫● بااستﻔاده از رابﻄﻪ ﻓﻮق جاﻫاي خاﻟﻲ زﻳر را پر ﻛﻨﻴد‪:‬‬

‫‪3‬‬ ‫…‬ ‫…‬ ‫…‬
‫‪4‬‬ ‫…‬ ‫…‬ ‫‪10‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪24‬‬
‫…‬ ‫‪5‬‬ ‫…‬ ‫…‬
‫‪4‬‬
‫‪( x + 4)( x + 3) = x 2 + ......x + .......x + .......... = x 2 ..........‬‬
‫‪+ ..... x + ...‬‬ ‫…‬ ‫…‬
‫‪3‬‬

‫‪–3‬‬
‫‪( x 3)( x + 2) = x 2 + ......x ..... x‬‬ ‫‪.... = x 2‬‬ ‫‪.... x‬‬ ‫‪....‬‬ ‫…‬ ‫…‬
‫…‬ ‫‪2‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪12‬‬ ‫)‪x + 8 x + 12 = ( x + ........)( x + .........‬‬
‫‪2‬‬

‫…‬

‫…‬
‫‪1‬‬ ‫‪–6‬‬ ‫)‪x 2 +x x+ x6 =6(( x + .........)( x + ..........‬‬
‫…‬

‫‪81‬‬
 :‫از ﻓﻌاﻟﻴت ذﻛر ﺷده بﻪ ﻣﺸاﻫده ﻣﻰ رسد ﻛﻪ‬
( x + a )( x + b) = x 2 + (a + b) x + a × b

.‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫاي ﺿرب زﻳر را اﻧجام دﻫﻴد‬:‫مثال‬

a ) a )(t (t4)(t4)(+ t5)+ 5) b) b()a +(a3)(
+ a3)(+a4)+ 4) c) c)( x ( x0.4)( x +x0.2)
0.4)( + 0.2)
a ) (t 4)(t + 5) b) (a + 3)(a + 4) c) ( x 0.4)( x
2 2 1 1
d ) d()y +( y +)( y)(+y +) ) e) e)x 2 +x 212+x12
2 +x32
+ 321 f ) f x) +x 4+x 4+2x3+ 3
2 2

c) ( x 4)( 3 x3+ 2)2 2 d ) ( y + )( y + ) e) x + 12 x + 32 f ) x 2 + 4 x + 3

3 2
2 2
gf ) gx)x +x43xx+3 x328 28
2 h) hx)2 x 252 x 5+x6+ 6
g ) x 3 x 28 h) x 2 5 x + 6 :‫حل‬

aa)) ((tt 44)( )(tt ++ 55)) == tt22 ++ (( 44 ++ 55))tt ++ (( 44××55)) == tt22 ++tt 20
20
bb)) ((aa ++ 33)(
)(aa ++ 44)) == aa22 ++ ((33++ 44))aa ++ ((33××44)) == aa22 ++ 77aa ++12
12
)(xx 22)) == xx22 ++ (( 44 22))xx ++ (( 44×× 22)) == xxx2266xx ++688x + 8
2
cc)) ((xx 44)(
22 )( y + 11 ) = y22 + (211 + 122 ) y + 222 =1y22 + 772 + 227 2
dd)) ((yy ++ )( y + ) = y + ( + ))yy ++ ( = y) =+ y y + + y+
33 22 322 233 663 2 66y 666 6
ee)) xx2 ++1212xx ++ 3232 == xx22 ++ 44xx ++88xx ++ 3232 == xx((xx ++ 44)) ++88((xx ++ 44)) == ((xx ++88)(
)(xx ++ 44))
2

ff )) xx2 ++ 44xx ++ 33 == xx2 ++ 33xx ++ xx ++ 33 == xx((xx ++ 33)(

)(xx ++ 33)) == ((xx ++ 33)(
)(xx ++11))
2 2

2
gg)) xx2 33xx 28 28 == xx22 ++ ((44 77))xx ++ ((44)(
)( 77)) == xx22 ++ 44xx 77xx 28
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬ 28
== xx((xx ++ 44)) 77((xx ++ 44)) == ((xx 77)(
)(xx ++ 44))
hh)) xx2 55xx ++ 66 == xx2 22xx 33xx ++ 66 ==:‫ﻧﻤاﻳﻴد‬ == ((‫اﻟجبري‬
2 2
xx((xx ‫ﺿرب‬ (xx ‫را‬
22)) 33(‫باﻫﻢ‬ 22))‫زﻳر‬ xx 33)( x 22‫اﻓاده‬
)(x‫ﻫاى‬ ))
a ) (2 x 1)( + 3)
a )x (2 ( 2 + xbb2))(
x 1)( xb)+ 3) )(x( 2 2+2)
2
+x x)()(xx 2) 2)
1 1
c) (a 3)(ca)+(a4) 3)(a + d )4) )(4 xm + 0.5)
(0.5 xm d ) (0.5 )(4 xm + 0.5)
2 2

82
 ‫مجﻤﻮع و تفاضل مكعبات‬

‫بﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻘابﻞ تﻮجﻪ ﻧﻤﻮده و بﮕﻮﻳﻴد ﻛﻪ‬

‫اﻳﻦ سﻄﻮح ﻛدام ﺷﻜﻞ ﻣﻨﻈﻢ ﻫﻨدسﻰ را‬
‫ﻣﻰ سازﻧد؟‬
‫)‪a³ + b³ = (a + b)(a² - ab + b²‬‬
‫)‪a³ – b³ = (a – b)(a² + ab + b²‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● در حدول زﻳر جاﻫﻲ خاﻟﻲ را پر ﻛﻨﻴد‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b a³ + b³ (a + b) a² - ab + b²‬‬ ‫)‪(a + b)(a² - ab + b²‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪–3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3 –2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫● چــﻪ رابﻄﻪ ﻳــﻲ بﻴﻦ دو ســتﻮن تحت ‪ a 3 + b3‬و ) ‪ (a + b)(a 2 ab + b 2‬ﻣﺸــاﻫده‬

‫ﻣﻲ ﻛﻨﻴد؟‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫● آﻳا ﻣﻲ تﻮاﻧﻴد ﻳﻚ رابﻄﺔ ﻣﺸابﻪ را براي ‪ a b‬بﻨﻮﻳسﻴد؟‬

‫‪a 3 + b3 = (a + b)(a 2‬‬ ‫) ‪ab + b 2‬‬

‫از ﻓﻌاﻟﻴت باﻻ ﻣﻲ تﻮان ﻧتﻴجﻪ ﮔرﻓت‪:‬‬
‫) ‪a 3 b3 = (a b)(a 2 + ab + b 2‬‬

‫اﻳﻦ روابﻂ را ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ بﻪ ﺷﻜﻞ اﻟجبري ثبﻮت ﻧﻤﻮد‪:‬‬

‫‪(a + b)(a 2‬‬ ‫‪ab + b 2 ) = a (a 2‬‬ ‫‪ab + b 2 ) + b(a 2‬‬ ‫) ‪ab + b 2‬‬
‫‪= a 3 a 2b + ab 2 + ba 2‬‬ ‫‪ab 2 + b3‬‬
‫‪= a 3 + b3‬‬

‫‪83‬‬
‫) ‪(a b)(a 2 + ab + b 2 ) = a(a 2 + ab + b 2 ) b(a 2 + ab + b 2‬‬
‫‪= a 3 + a 2b + ab 2‬‬ ‫‪a 2b ab 2 b3‬‬
‫‪= a 3 b3‬‬

‫مثـال‪ :1‬اﻓاده ﻫاي اﻟجبــري زﻳر را بﻪ اســاس ﻣﻄابﻘتﻬاي ‪ a3 + b3‬و ‪ a3 b3‬تجزﻳﻪ‬

‫ﻛﻨﻴد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪a) b3 8‬‬ ‫‪b) a 6b 6‬‬ ‫‪x3 y 3‬‬ ‫‪c) h3 +‬‬
‫‪h3‬‬
‫حل‪ :‬ابتدا اﻓاده ﻫاى اﻟجبري را بﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻄابﻘت ‪ a 3 ± b3‬تبدﻳﻞ ﻧﻤﻮده‪ ،‬بﻌدا ً بﻪ ﻛﻤﻚ‬
‫ﻣﻄابﻘت آن را تجزﻳﻪ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫)‪a ) b3 8 = b3 23 = (b 2)(b 2 + 2b + 4‬‬
‫‪b) a 6b 6‬‬ ‫) ‪x 3 y 3 = (a 2b 2 )3 ( xy )3 = (a 2b 2 xy )(a 4b 4 + a 2b 2 xy + x 2 y 2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪c) h3 + 3 = h3 + ( )3 = (h + )(h 2 1 + 2‬‬
‫‪h‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪h‬‬

‫‪x3 y 3‬‬
‫را ساده ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫مثال ‪ : 2‬اﻓادة‬
‫‪x 2 + xy + y 2‬‬
‫حل‪ :‬ابتدا ﻣﻄابﻘت ﺻﻮرت را بﻪ ﺷﻜﻞ اﻧﻜﺸاف ﻳاﻓتﺔ آن ﻣﻲ ﻧﻮﻳسﻴﻢ‪:‬‬
‫‪x3 y 3‬‬ ‫) ‪( x y )( x 2 + xy + y 2‬‬
‫=‬ ‫‪=x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪x 2 + xy + y 2‬‬ ‫‪x 2 + xy + y 2‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫اﻓاده ﻫاي زﻳر را تﻮسﻂ ﻣﻄابﻘت ﻫا تجزﻳﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪aa)) aaa6b)6ab‬‬ ‫‪ab)+xa xybxy y x by)8b+)8bb+)8‬‬
‫‪6 66 6 36 336 33 3 3 3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪b3+ b3 c) xc) xc12y) x12y12 y12‬‬
‫‪1 1 1‬‬
‫‪d )125‬‬‫‪d )125‬‬ ‫‪+x 3y 3+xy3 3+ ey)3 0.125‬‬
‫‪xd3 )125‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪e)x0.125‬‬
‫‪e) 0.125‬‬ ‫‪x13 x13f ) 1f 3) +f13) + 13 + 1‬‬
‫‪x x x‬‬
‫‪3 6 3 6 3 6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪3 6‬‬
‫‪g )8g )864‬‬ ‫‪a64‬‬
‫‪g )8‬‬ ‫‪b a64‬‬ ‫‪b a hb)8ha)8ha27‬‬ ‫‪)8ab27b27ib) bi ) b1i6) b16 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪84‬‬
 ‫تقسﻴم افاد ﻫاى الجبري‬

‫‪2 xy 2‬‬ ‫‪4x2 y 4‬‬

‫‪2‬‬
‫?=‬ ‫تﻮجﻪ ﻧﻤاﻳﻴد! اﻓــادة ﻣخرج بﻪ ﻛدام‬
‫‪2 xy‬‬ ‫اﻓــادة ﺻــﻮرت ارتبــاط دارد؟ ﻣﻰ‬
‫تﻮاﻧﻴد آن را ساده سازﻳد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● وﻗتﻲ ﻛسري ﻣاﻧﻨد ‪ 995‬را دﻳﮕر ﻧتﻮاﻧﻴﻢ ساده ﻳا اختﺼار ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬چﻪ ﻋﻤﻠﻲ اﻧجام‬
‫‪7‬‬
‫ﻣﻲ دﻫﻴﻢ؟‬
‫● اﻓاده ﻫاي اﻟجبري زﻳر را تا آﻧجا ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ است ساده ﻛﻨﻴد‪:‬‬
‫‪2m 2 y 3 x 3 y 4 + 24 xy 3‬‬ ‫‪x 2 5x + 6‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪, x‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪0‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3 xy 2‬‬ ‫‪x 2‬‬
‫‪x3‬‬ ‫‪x2 x 6‬‬
‫)‪c‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x+2‬‬
‫● بﻪ ﻋﻤﻠﻴات زﻳر تﻮجﻪ ﻧﻤﻮده تﻮﺿﻴح دﻫﻴد ﻛﻪ در حﻞ پﻰ در پﻰ چﻪ ﻛاري اﻧجام ﺷده‬
‫است؟ چرا؟‬
‫)‪a‬‬ ‫‪995‬‬ ‫‪7‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫‪x 3 2 x 2 11x 6‬‬ ‫‪x+2‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪142‬‬ ‫‪± x3 ± 2 x 2‬‬ ‫‪x2 4x 3‬‬
‫‪29‬‬ ‫‪4 x 2 11x‬‬
‫‪28‬‬ ‫‪m 4 x 2 m 8x‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪3x 6‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪m 3x m 6‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫● در حﻞ جز (‪ )a‬چراﻋﻤﻠﻴﺔ تﻘسﻴﻢ را از اوﻟﻴﻦ رﻗﻢ چپ ﻳﻌﻨﻰ ﻋدد ‪ 9‬ﺷروع ﻛردﻳﻢ؟‬
‫● ﻓﻜر ﻛﻨﻴد! ﻋﻤﻠﻴﺔ تﻘسﻴﻢ در جز (‪ )b‬را چرا از ‪ x3‬آﻏاز ﻧﻤﻮدﻳﻢ؟‬

‫‪85‬‬
‫ﻣرتب ﻛردن و ﻧﻮﺷتﻦ ﻳﻚ اﻓادة اﻟجبرى از بزرﮔترﻳﻦ بﻪ ﻛﻮچﻜترﻳﻦ تﻮان را ترتﻴب‬
‫ﻧزوﻟﻲ پﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫا ﻣﻲ ﻧاﻣﻨد‪.‬‬

‫در تﻘسﻴﻢ دو اﻓادةاﻟجبرى ﻣراحﻞ زﻳر را اﻧجام ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪:‬‬

‫‪ -1‬پﻮﻟﻴﻨﻮم ﻣﻘسﻮم و ﻣﻘسﻮم ﻋﻠﻴﻪ را بﻪ ﺷﻜﻞ ﻧزوﻟﻲ ترتﻴب ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ -2‬حد اول پﻮﻟﻴﻨﻮم ﻣﻘسﻮم را باﻻي حد اول پﻮﻟﻴﻨﻮم ﻣﻘسﻮم ﻋﻠﻴﻪ تﻘسﻴﻢ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻴﻢ و‬
‫حاﺻﻞ تﻘسﻴﻢ آن حد اول خارج ﻗسﻤت ﻣﻲ باﺷد‪.‬‬
‫‪ -3‬خارج ﻗسﻤت حاﺻﻞ ﺷده را بﻪ ﻫر حد ﻣﻘسﻮم ﻋﻠﻴﻪ ﺿرب ﻧﻤﻮده و حاﺻﻞ ﺿرب‬
‫را از حدود ﻣﺸابﻪ ﻣﻘسﻮم تﻔرﻳﻖ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ -4‬حد بﻌدي ﻣﻘسﻮم را پاﻳﻴﻦ ﻧﻤﻮده پﻬﻠﻮي باﻗﻲ ﻣاﻧده ﻣﻲ ﮔذارﻳﻢ‪ ،‬بﻌدا ً حد اول اﻓاده‬
‫را باﻻي حد اول ﻣﻘسﻮم ﻋﻠﻴﻪ تﻘسﻴﻢ و حاﺻﻞ آن را بﻪ ﻫﻤﻪ حدود ﻣﻘسﻮم ﻋﻠﻴﻪ ﺿرب‪،‬‬
‫حاﺻﻞ آن را از اﻓادة باﻗﻲ ﻣاﻧدة ﻣﻘسﻮم تﻔرﻳﻖ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻣراحﻞ‪ 3، 2‬و ‪ 4‬را تا وﻗتﻲ اداﻣﻪ ﻣﻲ دﻫﻴﻢ ﻛﻪ حدود باﻗﻲ ﻣاﻧده ﺻﻔر و ﻳا درجﺔ آن‬
‫بﻪ اﻧدازة ﻳﻚ از ﻣﻘسﻮم ﻋﻠﻴﻪ ﻛﻤتر ﮔردد‪.‬‬

‫مثال ‪ : 1‬اﻓاده ‪ x3 3x 2 23 x + 30‬را باﻻي ‪ x 6‬تﻘسﻴﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻣراحﻞ تﻘسﻴﻢ‬ ‫‪x 3 3x 2‬‬ ‫‪23x + 30‬‬ ‫‪x 6‬‬
‫‪x3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪_ x +m 6 x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x + 3x 5‬‬
‫‪2‬‬

‫‪I‬‬ ‫‪= x2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪3x 2‬‬ ‫‪23x‬‬
‫‪3x 2‬‬ ‫‪_ 3x +‬‬
‫‪2‬‬
‫‪m 18x‬‬
‫‪II‬‬ ‫‪= 3x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪_ 5x + 30‬‬
‫‪5x‬‬ ‫‪m 5x ± 30‬‬
‫‪III‬‬ ‫‪= 5‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪86‬‬
 ‫مثال ‪ : 2‬اﻓادة ‪ x5 2 x3 + x 2 8 x + 4‬را باﻻي اﻓادة ‪ x 2 x 4‬تﻘسﻴﻢ ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫حل‪ :‬پﻮﻟﻴﻨﻮم ﻣﻘسﻮم و ﻣﻘسﻮم ﻋﻠﻴﻪ را بﻪ ﺷﻜﻞ ﻧزوﻟﻲ ترتﻴب ﻧﻤﻮده بﻌدا ً ﻋﻤﻠﻴﻪ تﻘسﻴﻢ را‬
‫اﻧجام ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻣراحﻞ تﻘسﻴﻢ‬
‫‪x 5 + 0.x 4‬‬ ‫‪2 x 3 + x 2 8x + 4‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x 4‬‬
‫‪5 5‬‬
‫‪xx 3 3‬‬ ‫‪_ x 5 +m x 4 m+ 4 x 3‬‬ ‫‪x 3 + x 2 + 3x + 8‬‬
‫‪II‬‬ ‫‪==x x‬‬
‫‪x 2x 2‬‬ ‫‪x 4 + 2x 3 + x 2‬‬
‫‪x 4x 4 2 2‬‬ ‫‪_ x 4 +m x 3 +m 4 x 2‬‬
‫‪IIII‬‬ ‫‪==x x‬‬
‫‪x 2x 2‬‬
‫‪3 x33x+3 +55xx22 + 12‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪32xx233x 3‬‬ ‫‪88xx‬‬
‫‪IIIIII x 2 ===33x3xx‬‬
‫‪III‬‬ ‫‪m 3x 2 +m 12 x‬‬
‫‪_ 3x 3 +‬‬
‫‪2 x2 x‬‬
‫‪8x 2 + 4 x + 4‬‬
‫‪8 x82x 2‬‬
‫‪IVIV‬‬ ‫‪==8 8‬‬ ‫‪_ 8x 2 +m 8x m+ 32‬‬
‫‪x 2x 2‬‬
‫‪12 x + 36‬‬

‫ﻫﻤان ﻃﻮرﻳﻜﻪ براى ﻳاﻓتﻦ ﺻحت تﻘســﻴﻢ دو ﻋدد باﻻى ﻫﻤدﻳﮕر دو ﺷــرط را بررسﻰ‬
‫ﻣﻰ ﻛردﻳﻢ‪ ،‬براى ﻳاﻓتﻦ ﺻحت تﻘســﻴﻢ دو اﻓادة اﻟجبرى باﻻى ﻫﻤدﻳﮕر ﻧﻴز دو ﺷرط زﻳر‬
‫باﻳد بررسﻰ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬حاﺻﻞ ﺿرب خارج ﻗسﻤت و ﻣﻘسﻮم ﻋﻠﻴﻪ جﻤﻊ باﻗﻴﻤاﻧده باﻳد با اﻓادةاﻟجبرى ﻣﻘسﻮم‬
‫برابر باﺷد‪.‬‬
‫‪ -2‬درجﺔ باﻗﻴﻤاﻧده از درجﺔ ﻣﻘسﻮم ﻋﻠﻴﻪ باﻳد بﻪ اﻧدازة ﻳﻚ ﻛﻮچﻜتر باﺷد‪.‬‬
‫ﻃﻮرﻳﻜﻪ در ﻣثال ‪: 2‬‬
‫)‪x 3 x+ x+2 x+ 3+x3+x 8‬‬
‫)‪+ 8‬‬ ‫‪+ 12‬‬ ‫‪+ 36‬‬‫==‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫()‪( x(2 x x x 4)(4‬‬ ‫‪+ 12‬‬ ‫‪x +x 36‬‬
‫‪= x 5 x 5 2 x23 x+3 x+2 x 2 8 x8+x 4+ 4‬‬

‫‪87‬‬
 ‫مثال ‪ : 3‬اﻓادة ‪ 2 x 2 + x 4 3x + 1‬را باﻻي اﻓادة ‪ x + 3‬تﻘسﻴﻢ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫حل‪ :‬ابتدا اﻓاده ﻫاى ﻣﻘسﻮم و ﻣﻘسﻮم ﻋﻠﻴﻪ را بﻪ ﺷﻜﻞ ﻧزوﻟﻰ ترتﻴب ﻣﻰ دﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫‪x 43 + 2 x 22 3x + 1 x + 3‬‬
‫‪x 4 +x 2+x 20 x3x++21x x 3+x3+ 1‬‬
‫‪4‬‬

‫‪3 3 x ± 3x x 3‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2 x‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3x 2 + 11x 36‬‬
‫‪x x± ±‬‬
‫‪4 4‬‬
‫‪3x3 x‬‬ ‫‪3‬‬‫‪x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪3x + 2 x 3x + 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3x 3 + 2 x 2 3x + 1‬‬
‫‪m2 3x 3 m 9 x 2‬‬
‫‪+m 3x +m 9 x‬‬
‫‪3‬‬

‫‪11x 2 3x + 1‬‬
‫‪11x 2 3x + 1‬‬
‫‪± 11x 2 ± 33x‬‬
‫‪± 11x 2 ± 33x‬‬
‫‪36 x + 1‬‬
‫‪36 x + 1‬‬
‫‪+mm 36‬‬ ‫‪m 36 x m 109‬‬
‫‪36xx+mm108‬‬
‫‪109‬‬
‫‪+ 109‬‬ ‫‪108‬‬
‫‪108‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -‬تﻘسﻴﻢ ﻧﻤاﻳﻴد در پاﻳان درست بﻮدن تﻘسﻴﻢ را بررسﻰ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪1) (2t 3 4t 2‬‬ ‫)‪2t 6) ÷ (t 2 + 9t + 7‬‬

‫‪2) (1 x 2‬‬ ‫)‪x) ÷ (1 x‬‬

‫)‪3) (2 y 3 + y 3 y ) ÷ ( y 2 3 y 1‬‬

‫‪4) (2 x 3 + 5 x 2‬‬ ‫)‪x 1) ÷ ( x + 3‬‬

‫‪88‬‬
 ‫خﻼصﺔ فصل پﻨجم‬

‫● اﻓاده اﻟجبري ﻛﻪ از ﻳﻚ حد تﺸﻜﻴﻞ ﺷده باﺷد بﻪ ﻧام ﻣﻮﻧﻮم ﻳا ﻳﻚ حده ﻳاد ﻣﻲ ﺷﻮد‪،‬‬
‫‪n‬‬
‫ﻣاﻧﻨد‪5 x3 y 2 , 2 x ، ax :‬‬
‫● اﻓاده اﻟجبري ﻛﻪ از دو حد تﺸــﻜﻴﻞ ﺷده باﺷــد بﻪ ﻧام باﻳﻨﻮم ﻳا دو حده ﻳاد ﻣﻲ ﺷﻮﻧد‪،‬‬
‫ﻣاﻧﻨد‪ax 2 + b :‬‬
‫● اﻓاده اﻟجبري ﻛﻪ از سﻪ حد تﺸﻜﻴﻞ ﺷده باﺷﻨد بﻪ ﻧام ترﻳﻨﻮم ﻳا سﻪ حده ﻳاد ﻣﻲ ﺷﻮﻧد‪،‬‬
‫ﻣاﻧﻨد‪ax 2 + bx + c :‬‬
‫● اﻓاده اﻟجبري ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻳا چﻨدﻳﻦ حد تﺸــﻜﻴﻞ ﺷده باﺷﻨد و تﻮاﻧﻬاي حروف آﻧﻬا در‬
‫ست اﻋداد ﻣﻜﻤﻞ ﺷاﻣﻞ باﺷﻨد بﻪ ﻧام پﻮﻟﻴﻨﻮم ﻳاد ﻣﻲ ﺷﻮﻧد‪.‬‬
‫ﻣاﻧﻨد‪ 12 , 2 x 2 :‬و ‪. ... 12 , x , ax5 + bx3 + cx 2 x d‬‬
‫● بزرﮔترﻳﻦ تﻮان ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ ﻣتحﻮل خاص بﻪ ﻧام درجﺔ پﻮﻟﻴﻨﻮم ﻧﻈر بﻪ آن ﻣتحﻮل ﻳاد‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫● ترتﻴــب پﻮﻟﻴﻨﻮم ﻛﻪ از چپ بﻪ راســت از بزرﮔترﻳﻦ تﻮان بــﻪ ﻃرف ﻛﻮچﻜترﻳﻦ تﻮان‬
‫ترتﻴب ﺷده باﺷد بﻪ ﻧام ترتﻴب ﻧزوﻟﻲ ﻳاد ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫● ﻣجﻤﻮﻋﻪ و تﻔاﺿﻞ ﻣﻜﻌبات‪:‬‬
‫‪a 3 + b3 = (a + b)(a 2‬‬ ‫) ‪ab + b 2‬‬

‫) ‪a 3 b3 = (a b)(a 2 + ab + b 2‬‬

‫‪89‬‬
 ‫تﻤرﻳﻨات فصل پﻨجم‬

‫● در ســؤاﻻت زﻳر براي ﻫر ســؤال چﻬار جﻮاب داده ﺷــده اســت‪ ،‬جﻮاب ﺻحﻴح را‬

‫اﻧتخاب ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪ -1‬حاﺻﻞ ﺿرب اﻓاده ﻫاي )‪ ( x 2)( x + 3‬ﻋبارت است از‪:‬‬

‫‪x 2 5 x 6 )b‬‬ ‫‪x 2 + 5 x + 6 )a‬‬

‫‪x2‬‬ ‫‪x + 6 )d‬‬ ‫‪x 2 + x 6 )c‬‬

‫‪ -2‬حاﺻﻞ تﻘسﻴﻢ ‪ 2 x 4 x + 22 x + 16 x 8‬ﻋبارت است از‪:‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2x‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪2x‬‬
‫‪( 2 x + 1)(2 x) +‬‬ ‫‪)b‬‬ ‫‪2 x + 1 )a‬‬
‫‪2x2 8‬‬
‫‪ )d‬ﻫﻴچﻜدام‬ ‫‪ )c‬اﻟﻒ و ب‬

‫‪ 6 x‬چﻨد حده است‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪y 6 m9‬‬ ‫‪ -3‬اﻓادة اﻟجبري‬

‫‪ )b‬ﺷش حده‬ ‫‪ )a‬سﻪ حده‬

‫‪ )d‬دو حده‬ ‫‪ )c‬ﻳﻚ حده‬

‫‪90‬‬
 ‫● جاﻫاي خاﻟﻲ را با ﻛﻠﻤات و جﻤﻼت ﻣﻨاسب پر ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪ -1‬اﻓادة اﻟجبري ‪ 2 x 3 4 x 2 + 3x 1‬ﻳﻚ اﻓادة‪ ..............‬درجﻪ‪...................‬است‪.‬‬

‫‪x2 1‬‬
‫ﻋبارت از‪ .........................‬است‪.‬‬ ‫‪ -2‬حاﺻﻞ تﻘسﻴﻢ‬
‫‪x +1‬‬
‫‪ -3‬حاﺻﻞ ﺿرب )‪ ( x 2 + x 1)( x 2 x 1‬ﻋبارت از‪ ........................‬است‪.‬‬

‫‪a 3 + b3 = ).............()..............................( -4‬‬

‫‪ -5‬در ﻫر اﻓادة اﻟجبري ‪......................‬تﻮان ﻧﻈر بﻪ ﻳﻚ ﻣتحﻮل خاص را درجﺔ آن اﻓادة‬

‫اﻟجبري ﻧﻈر بﻪ آن ‪ ......................‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬

‫● ﻛدام ﻳﻚ از جﻤﻼت زﻳر ﺻحﻴح و ﻛدام آن ﻏﻠﻂ است‪ ،‬در ﻣﻘابﻞ ﺻحﻴح ﻋﻼﻣﺔ(ص)‬
‫و در ﻣﻘابﻞ ﻏﻠﻂ ﻋﻼﻣﺔ(غ) بﮕذارﻳد‪.‬‬
‫)اﻓاده اﻟجبري ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻳا چﻨدﻳﻦ حد تﺸﻜﻴﻞ ﺷده باﺷﻨد و تﻮاﻧﻬاي ﻣتحﻮﻟﻴﻦ‬ ‫‪( -1‬‬
‫آﻧﻬا در ست اﻋداد ﻣﻜﻤﻞ ﺷاﻣﻞ باﺷﻨد بﻪ ﻧام پﻮﻟﻴﻨﻮم ﻳاد ﻣﻲ ﮔردﻧد‪.‬‬
‫) ) ‪a 3 b3 = (a + b)(a 2 + ab + b 2‬‬ ‫‪(-2‬‬
‫‪a 3 + b3 = (a + b)(a 2‬‬ ‫) ) ‪ab + b 2‬‬ ‫‪(-3‬‬
‫) ﻣرتب ﻛردن و ﻧﻮﺷتﻦ ﻳﻚ اﻓادة اﻟجبرى از بزرﮔترﻳﻦ بﻪ ﻛﻮچﻜترﻳﻦ تﻮان‬ ‫‪( -4‬‬
‫را ترتﻴب ﻧزوﻟﻲ چﻨد حده ﻣﻲ ﻧاﻣﻴﻢ‪.‬‬

‫‪91‬‬
 .‫● سؤاﻻت زﻳر را حﻞ ﻛﻨﻴد‬
.‫ ساده سازﻳد‬-1

x 1 x +1 11
a) + 22
x 2 x 2 x 42
( x + h)3 x 3
b)
h
2 2
ab b2a 2
c)
ab 1 ba 1
.‫ تﻘسﻴﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‬-2
12a 2 4a + 20
a)
40 5a
a b4
4
b)
a b
1
c) 2 x3 x2 4 ÷ (x )
2
d ) ( x3 5 x + 6) ÷ ( x 2)
ee) 3xx2 2 5 x2 +x 264 ÷5 x( +x64
+ 5÷
)5 x

92
‫فصـل ششم‬
‫ﻧاﻣساوات‬
 ‫ﻧـاﻣسـاوات‬
‫‪Inequality‬‬

‫ترازو در ﻛدام حاﻟت ﻗرار دارد چرا؟‬

‫ﻼ براي‬‫در زﻧده ﮔﻲ روزاﻧﻪ ﻋﻤﻮﻣاً ﻧﻴازﻣﻨد بﻪ ﻣﻘاﻳســﻪ ﻛﻤﻴت ﻫاي ﻧاﻣســاوي ﻫســتﻴﻢ‪ ،‬ﻣث ً‬
‫درجﻪ بﻨدي شــاﮔردان ﻳﻚ ﺻﻨــﻒ ﻣجﻤﻮﻋﻪ ﻧﻤرات آن ﻫا از زﻳــاد بﻪ ﻛﻢ درجﻪ بﻨدي‬
‫ﻣﻲ شﻮد‪ ،‬آﻳا شﻤا ﻣﻲ تﻮاﻧﻴد ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫاي دﻳﮕري از زﻧده ﮔﻲ روزاﻧﻪ ﻣثال دﻫﻴد‪ ،‬ﻛﻪ در آن‬
‫ﻛﻤﻴت ﻏﻴرﻣساوي با ﻫﻢ ﻣﻘاﻳسﻪ شده باشﻨد‪.‬‬
‫ﻫر ﮔاه اﻋداد تﻮســﻂ ﻳﻜﻰ از ﻋﻼﻳﻢ < ‪ > , ,‬و با ﻫﻢ ارتباط داشــتﻪ باشــﻨد بﻪ ﻧام‬
‫ﻧاﻣساوات ﻳاد ﻣﻲ شﻮﻧد‪ .‬ﻣاﻧﻨد‪... 3 <182 , 5 > 4 :‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫را باﻻي ﻣحﻮر اﻋداد زﻳر تﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫ﻣﻮﻗﻌﻴت اﻋداد ‪, 4, 2 , ,3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫● با استﻔاده از ﻋﻼﻣت ﻣﻨاسب‪ ،‬اﻋداد ﻓﻮق را بﻪ ترتﻴب از ﻛﻮچﻚ بﻪ بزرگ بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬
‫● چﻪ رابﻄﻪ ﻳﻰ بﻴﻦ ترتﻴب اﻋداد و ﻣحﻞ ﻗرار ﮔرﻓتﻦ آﻧﻬا روي ﻣحﻮر اﻋداد ﻣﻼحﻈﻪ‬
‫ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬
‫ﻣشاﻫدات ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق را ﻣﻲ تﻮان ﻃﻮر زﻳر خﻼﺻﻪ ﻛرد‪:‬‬
‫باﻻي ﻣحﻮر اﻋداد‪ ،‬ﻋددي ﻛﻪ بﻪ ﻃرف راســت ﻋــددي دﻳﮕرى ﻗرار دارد‪ ،‬بزرﮔتر از‬
‫ﻋددي است ﻛﻪ ﻃرف چپ آن ﻗرار دارد‪.‬‬
‫بﺼــﻮرت ﻋﻤﻮم ﮔاه ‪ b , a‬و ‪ c‬ســﻪ ﻋــدد حﻘﻴﻘﻲ باشــﻨد‪ ،‬ﻣــﻲ تﻮاﻧﻴﻢ بﻨﻮﻳســﻴﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪a<b ,b<c‬‬ ‫‪a<c‬‬

‫‪95‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● دو ﻋدد ﻧا ﻣساوي را اﻧتخاب ﻧﻤﻮده رابﻄﻪ بﻴﻦ آﻧﻬا را با استﻔاده از ﻋﻼﻣت بزرﮔتر ﻳا‬
‫ﻛﻮچﻜتر ﻧشان دﻫﻴد‪.‬‬
‫● بﻪ ﻫر دو ﻃرف ﻧا ﻣساوات ﻓﻮق ﻋدد ‪ 5‬را جﻤﻊ ﻛﻨﻴد‪ ،‬آﻳا در جﻬت ﻧاﻣساوات تﻐﻴﻴري‬
‫بﻪ ﻣﻴان ﻣﻲ آﻳد؟‬
‫● از ﻫر دو ﻃرف ﻧاﻣساوات ﻋدد ‪ 3‬را تﻔرﻳﻖ ﻛﻨﻴد‪ ،‬آﻳا در جﻬت ﻧاﻣساوات تﻐﻴﻴري بﻪ‬
‫ﻣﻴان ﻣﻲ آﻳد؟‬
‫بﺼﻮرت ﻋﻤﻮم ﻧتﻴجﺔ ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق را ﻃﻮر زﻳر ﻣﻲ تﻮان بﻴان ﻛرد‪:‬‬
‫‪a+c<b+c‬‬ ‫براي ﻫﻤﻪ اﻋداد حﻘﻴﻘﻲ ‪ b , a‬و ‪ c‬اﮔر ‪ a < b‬باشد پس‪:‬‬
‫‪a c<b c‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● دو ﻋدد ﻧاﻣساوى را اﻧتخاب ﻧﻤﻮده و رابﻄﻪ بﻴﻦ آﻧﻬا را با استﻔاده از ﻋﻼﻣﺔ ﻧاﻣساوى‬
‫(<)ﻧشان دﻫﻴد‪.‬‬
‫● ﻫر دو ﻃرف ﻧاﻣساوات ﻓﻮق را در ﻋدد ‪ 4‬ﺿرب ﻛﻨﻴد‪ ،‬آﻳا در جﻬت ﻋﻼﻣﺔ ﻧاﻣساوات‬
‫تﻐﻴﻴري بﻪ وجﻮد ﻣﻲ آﻳد؟‬
‫● ﻫر دو ﻃرف ﻧاﻣساوات ﻓﻮق را در ﻋدد ‪ 4‬ﺿرب ﻛﻨﻴد‪ ،‬آﻳا در جﻬت ﻧاﻣساوي‬
‫تﻐﻴﻴري بﻪ ﻣﻴان ﻣﻲ آﻳد؟‬
‫● در ﻧاﻣساوات ‪ 4 < 7‬اﮔر در ﻫر دو ﻃرف ﻧا ﻣساوي‪ ،‬اﻋداد را ﻣﻌﻜﻮس ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪ ،‬آﻳا در‬
‫جﻬت ﻋﻼﻣﺔ ﻧاﻣساوات تﻐﻴﻴري بﻪ وجﻮد ﻣﻲ آﻳد؟‬
‫بﺼﻮرت ﻋﻤﻮم ﻣشاﻫدات ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق را ﻣﻲ تﻮان ﻃﻮر زﻳر بﻴان ﻛرد‪:‬‬
‫‪a<b‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪0<c‬‬ ‫براي ﻫﻤﻪ اﻋداد حﻘﻴﻘﻲ ‪ b , a‬و ‪ c‬دارﻳﻢ ﻛﻪ اﮔر‪ac < bc :‬‬
‫‪a<b‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪c<0‬‬ ‫‪ac > bc‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪0<a<b‬‬ ‫<‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫بﻪ ﻳاد داشــتﻪ باشــﻴد ﻛﻪ ﻋﻤﻠﻴﺔ تﻘســﻴﻢ ﻋﻜس ﻋﻤﻠﻴﺔ ﺿرب اســت‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔر بخﻮاﻫﻴﻢ‬
‫ﻋــددي را بر ﻋدد ‪ a‬تﻘســﻴﻢ ﻛﻨﻴﻢ ﻣثﻞ آن اســت ﻛﻪ آن ﻋــدد را در ‪ 1‬ﺿرب ﻛﻨﻴﻢ‪،‬‬
‫‪a‬‬
‫بﻨابرآن ﻫﻤﺔ خﻮاص ﺿرب ﻧاﻣساوات ﻫا براي ﻋﻤﻠﻴﺔ تﻘسﻴﻢ ﻧﻴز ﻗابﻞ تﻄبﻴﻖ است‪.‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫با جﻤﻊ‪ ،‬تﻔرﻳﻖ‪ ،‬ﺿرب و تﻘسﻴﻢ ﻛردن ﻳﻚ ﻋدد ﻣثبت دﻟخﻮاه و ﻳﻚ ﻋدد ﻣﻨﻔﻰ بﻪ‬
‫اﻃراف ﻧاﻣساوات ‪ 3 < 9‬خﻮاص ﻧاﻣساوات را تحﻘﻴﻖ ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪96‬‬
 ‫حل ﻧاﻣساوات خطﻲ‬

‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫دو جﻤﻠﺔ اﻟجبري ‪ x = 4‬و ‪ x 4‬را‬

‫در ﻧﻈر بﮕﻴرﻳد‪.‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬
‫چﻪ شباﻫت و چﻪ ﻓرﻗﻲ بﻴﻦ اﻳﻦ دو‬
‫ﻋبارت ﻣﻲ بﻴﻨﻴد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● براي ﻛدام ﻗﻴﻤت ﻋددي ‪ x‬ﻣﻌادﻟﺔ ‪ x + 3 = 7‬ﺻدق ﻣﻲ ﻛﻨد؟‬
‫● آﻳا بﻪ ﻏﻴر از ﻗﻴﻤت ﻋددي درﻳاﻓت شدة ‪ ، x‬ﻗﻴﻤت دﻳﮕري وجﻮد دارد ﻛﻪ‪ ،‬در ﻣﻌادﻟﻪ‬
‫ﺻدق ﻛﻨد؟‬
‫● براي ﻛدام ﻗﻴﻤت ﻋددي ‪ x‬ﻧاﻣساوات ‪ x + 3 < 7‬ﺻدق ﻣﻲ ﻛﻨد؟‬
‫● آﻳا ﻏﻴر از ﻗﻴﻤت ﻋددي درﻳاﻓت شدة ‪ ، x‬ﻗﻴﻤت دﻳﮕري وجﻮد دارد ﻛﻪ بﻪ ﻧاﻣساوات‬
‫ﻓﻮق ﺻدق ﻛﻨد؟‬
‫● براي چﻨد ﻗﻴﻤت ﻋددي ‪ x‬ﻧاﻣساوي ﻓﻮق ﺻحﻴح است؟‬

‫از ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق ﻣشاﻫده ﻣﻲ شﻮد ﻛﻪ ﻧاﻣساوات ﻫا برخﻼف ﻣساوات ﻫا داراي حﻞ ﻫاي‬
‫زﻳادي اﻧد‪.‬‬
‫اﻓاده ﻫاي اﻟجبري ﻛﻪ تﻮسﻂ ﻳﻜﻲ از ﻋﻼﻳﻢ >‪ , ، < ،‬با ﻫﻢ دﻳﮕر ﻣرتبﻂ شده باشﻨد‬
‫و در آن ﻣتحﻮل داراي تﻮان ﻳﻚ باشد بﻪ ﻧام ﻧاﻣساوات ﻳﻚ ﻣجﻬﻮﻟﺔ درجﻪ ﻳﻚ و ﻳا‬
‫ﻧاﻣساوات خﻄﻲ ﻳاد ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬
‫ﻧاﻣساوات ﻫاي زﻳر ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫاﻳﻲ از ﻧاﻣساوات ﻫاي درجﻪ ﻳﻚ ﻳا خﻄﻰ ﻣﻲ باشﻨد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x+3< 0‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪2x‬‬ ‫‪>3 x‬‬
‫‪3‬‬
‫‪x‬‬
‫‪6x + 7 5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪+ 2 12‬‬
‫‪5‬‬
‫‪97‬‬
‫بﺼــﻮرت ﻋﻤﻮم براي پﻴدا ﻛردن ﻗﻴﻤت ﻫاي ﻋددى ‪ x‬ﻛﻪ در ﻧاﻣســاوات ﺻدق ﻛﻨد آن‬
‫ﻧاﻣســاوات را با اســتﻔاده از خﻮاص آﻧﻬا ﻃﻮري تﻐﻴﻴر ﻣﻲ دﻫﻴــﻢ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻃرف آن‬
‫ﻣجﻬﻮل و در ﻃرف دﻳﮕر آن اﻋداد ﻗرار ﮔﻴرد‪.‬‬
‫ﻫدف از حﻞ ﻧاﻣساوات اﻳﻦ است ﻛﻪ براي ﻣتحﻮل آن ساحﻪ‪ ،‬ﻗﻴﻤت ﻫاﻳﻲ را درﻳابﻴﻢ ﻛﻪ‬
‫در آن ساحﻪ ﻧاﻣساوات حﻘﻴﻘت داشتﻪ باشد ﻛﻪ اﻳﻦ ساحﻪ را بﻪ ﻧام ساحﺔ حﻞ ﻧاﻣساوات‬
‫‪–1 0 1 2‬‬ ‫ﻳاد ﻣﻲ ﻛﻨﻨد‪x > 2 .‬‬
‫ﻣثال ‪ : 1‬ﻧاﻣساوي ‪ x + 4 7‬را حﻞ ﻛﻨﻴد و ساحﺔ حﻞ ﻧاﻣساوات را روى ﻣحﻮر‬
‫اﻋداد ﻧشان دﻫﻴد‪.‬‬
‫حل‪:‬با اﺿاﻓﻪ ﻛردن ﻋدد ‪ -4‬بﻪ اﻃراف ﻧاﻣساوات دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪x+4 4‬‬ ‫‪7 4‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪11‬‬

‫‪–11‬‬ ‫‪x ≥ –11‬‬ ‫‪0‬‬

‫ﻣثال ‪ : 2‬ﻧاﻣساوات ‪ 2 x + 1 > 5‬را حﻞ ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫حل‪ :‬با استﻔاده از خﻮاص ﻧاﻣساوات ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻌﻠﻮم را در ﻳﻚ ﻃرف و ﻣجﻬﻮل را بﻪ‬
‫ﻃرف دﻳﮕر ﻧاﻣساوات بﻪ شﻜﻞ زﻳر اﻧتﻘال دﻫﻴﻢ‪:‬‬
‫‪2x + 1 > 5‬‬
‫از اﻃراف ﻧاﻣساوات‪ ،‬ﻋدد‪ 1‬را تﻔرﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪2x + 1 1 > 5 1‬‬
‫‪2x > 4‬‬
‫در ‪ 1‬ﺿرب ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫‪1‬‬
‫اﻃراف ﻧاﻣساوات را بﻪ‪) > ×24‬‬
‫تﻘسﻴﻢ‪x‬ﻳا‪× (2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪× (2 x) > × 4‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x>2‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ براي تﻤام ﻗﻴﻤت ﻫاي بزرﮔتر از ‪ 2‬ﻧاﻣساوات ﻓﻮق ﺻدق ﻣﻲ ﻛﻨد‪ .‬اﻳﻦ ساحﺔ اﻋداد‬
‫را روي ﻣحﻮر اﻋداد ﻃﻮر زﻳر ﻧشان داده ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ‪.‬‬

‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x>2‬‬

‫‪98‬‬
 ‫براي حﻞ ﻏﻴر ﻣساوات ﻧﻜات زﻳر را در ﻧﻈر ﻣﻲ ﮔﻴرﻳﻢ‪:‬‬
‫● ﻣﻌﻠﻮم را بﻪ ﻳﻚ ﻃرف‪4‬و ‪3‬‬
‫ﻣجﻬﻮل را بﻪ‪2‬ﻃرف‪1‬دﻳﮕر ﻧا‪–1 0‬‬
‫ﻣساوات با در ﻧﻈر داشت خﻮاص‬
‫ﻧاﻣساوات اﻧتﻘال ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫‪–1 0 1 2 3‬‬
‫● اﻋداد ﻣﻌﻠﻮم را باﻫﻢ و حدود‪ b‬ﻣجﻬﻮل را با ﻫﻢ ‪a‬‬
‫جﻤﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻧاﻣساوات را با در ﻧﻈر داشت خﻮاص‬
‫ﻋددي ﻣتحﻮل اﻃراف ‪a‬‬
‫‪b‬‬ ‫● جﻬت ﻳاﻓتﻦ ﻗﻴﻤت ﻫاي‬
‫‪a‬‬ ‫ﻧاﻣساوات بر ﺿرﻳب ﻣتحﻮل ‪b‬‬
‫تﻘسﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪–1 0 1 2 3 4‬‬
‫ﻣثال ‪ : 3‬ﻧاﻣساوات ‪ 3 x + 1b< x 5‬را حﻞ ‪a‬‬
‫ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪3x x < 5 1‬‬
‫‪2x < 6‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫<‪x‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x< 3‬‬

‫‪0 –3‬‬
‫< ‪x‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪0‬‬

‫ﻣثال ‪ : 4‬ﻧاﻣساوات زﻳر را حﻞ ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪x + 5 < 3x 1‬‬
‫‪x 3x < 1 5‬‬
‫‪2x < 6‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2x‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬
‫>‬ ‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x>3‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x > 3‬‬

‫‪99‬‬
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫حﻞ ﻧاﻣساوات ﻫاي زﻳر را بﻪ دست آورده ساحﺔ حﻞ آن را باﻻي ﻣحﻮر اﻋداد ﻧشان‬
‫دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪) 44xx 88‬‬
‫)‪a1‬‬
‫)‪1‬‬
‫‪) +‬‬
‫‪b2)8‬‬
‫‪2)8‬‬ ‫‪+ xx << 55‬‬
‫‪)) + x < 2 x 1‬‬
‫‪cc3)5‬‬
‫‪3)5‬‬ ‫‪+ x < 2x 1‬‬
‫)‪dd4‬‬‫‪)) 3 x 4 > x + 7‬‬
‫‪4) 3 x 4 > x + 7‬‬
‫‪e) 3‬‬ ‫‪2‬‬
‫> ‪)) 3 xx 11‬‬
‫)‪ef5‬‬
‫)‪5‬‬ ‫>‬ ‫‪xx 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬‫‪3‬‬
‫)‪g6‬‬‫‪)) 0.5 x < 3 x 1‬‬
‫)‪f6‬‬ ‫‪0.5 x < 3 x 1‬‬
‫)‬
‫‪h7)2‬‬
‫‪7) ) 2 11xxx 222‬‬
‫‪g7)2‬‬
‫)‪i‬‬
‫> ‪) xx 55 77xx‬‬
‫‪h8)2‬‬
‫‪8)2‬‬ ‫‪> 00‬‬
‫‪) xx +‬‬
‫‪i9)5‬‬
‫‪9)5‬‬ ‫‪+ 66 >> 00‬‬

‫‪100‬‬
 ‫اﻧتروال ﻫا‬

‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫در حﻞ ﻳﻚ ﻧاﻣســاوات اﻋداد زﻳادي‬

‫را ﻣﻲ تﻮان بﻪ دست آورد ﻛﻪ حﻞ آن‬
‫} ‪{ x IR : x 4‬‬ ‫ﻧاﻣساوات باشــﻨد‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﻋداد‬
‫حﻘﻴﻘﻲ را در ﻳﻚ ست در ﻧﻈر ﮔرﻓتﻪ‬
‫آن را ست حﻞ ﻧاﻣساوات ﻣﻲ ﻧاﻣﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻃﻮر ﻣثال ‪ x > 3‬ست حﻞ ﻧاﻣساوات ‪ 3x 2 > 7‬است‪ .‬زﻳرا ﻫر ﻋدد بزرﮔتر از ‪3‬‬
‫در ﻧاﻣساوات ‪ 3x 2 > 7‬ﺻدق ﻣﻲ ﻛﻨد‪ ،‬اﻳﻦ ست حﻞ ﻫا را بﻪ زبان رﻳاﺿﻲ ﻃﻮر زﻳر‬
‫}‪{x IR : x > 3‬‬ ‫ﻧشان ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪:‬‬
‫و ﻣﻲ خﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ‪ x :‬شاﻣﻞ اﻋداد حﻘﻴﻘﻲ ﻃﻮري ﻛﻪ ‪ x‬بزرﮔتر از ‪ 3‬باشد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ست اﻋداد را ﻫﻤچﻨﻴﻦ روي خﻂ اﻋداد ﻃﻮر زﻳر ﻧشان ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪:‬‬

‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫ﻣشاﻫده ﻣﻲ شﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣجﻤﻮﻋﺔ اﻋداد در ﻳﻚ ﻗسﻤت از ﻣحﻮر اﻋداد شاﻣﻞ ﻣﻲ شﻮد‬
‫ﻛﻪ در رﻳاﺿﻲ آن را بﻪ ﻧام اﻧتروال ﻣﻌرﻓﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪–1 0 1 2 3‬‬
‫شاﻣﻞ اﻋدادي است ﻛﻪ بزرﮔتر ﻳا ﻣساوي از‬ ‫در ﻣحﻮر اﻋداد زﻳر اﻧتروال ﻣشــخص شده‬
‫‪–1 0 1 2 3 4‬‬
‫‪ 1‬و ﻛﻮچﻜتر ﻳا ﻣساوي از ‪ 4‬است‪.‬‬

‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪ {x IR : 1 x –1‬ﻧشان ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻣجﻤﻮﻋﺔ }‪4‬‬
‫‪0 –1‬‬ ‫]‪ [ 201, 4‬ﻳا‪1‬‬
‫شﻜﻞ ‪13‬‬
‫اﻳﻦ اﻧتروال را‪3‬بﻪ ‪24‬‬
‫دﻗت ﻛﻨﻴد ﻛﻪ اﻋداد ‪ 1‬و ‪ 4‬در اﻧتروال شاﻣﻞ ﻫستﻨد‪ .‬در حاﻟتﻲ ﻛﻪ ﻧﻘاط اﻧتﻬاﻳﻲ خﻮد‬
‫شاﻣﻞ اﻧتروال باشﻨد‪ ،‬اﻧتروال را اﻧتروال بستﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬
‫‪–1 0 1 2 3 4‬‬
‫باشد‪ ،‬آن را بﻪ ﻧام اﻧتروال باز ﻳاد ﻣﻲ ﻛﻨﻨد و‬ ‫ﻧﻘاط ‪ 21‬و‪ 41‬را‪ 0‬در بر‬
‫‪ –1‬ﻧداشتﻪ‬ ‫اﻧتروال ‪3‬‬
‫‪4‬‬ ‫اﮔر‬
‫‪x < –3‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫ﻃﻮر زﻳر آن را ﻧﻤاﻳش ﻣﻲ‪0‬دﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫‪( 1, 4) ={x‬‬ ‫‪IR :‬‬ ‫}‪1 < x < 4‬‬

‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x < –3‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪101‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪x < –3‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫ﻗبﻞ تﻨﻬا ﻳﻜﻲ از ﻧﻘاط ‪a‬اﻧتﻬاﻳﻲ ﻣث ً‬

‫ﻼ ‪ 4‬را در بر داشــتﻪ باشــد‪ ،‬آن را بﻪ ﻧام‬ ‫اﮔــر اﻧتروال ‪b‬‬

‫خﻮاﻧﻴﻢ و آن را ﻃﻮر زﻳر ﻧﻤاﻳش ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪:‬‬ ‫اﻧتروال ﻧﻴﻤﻪ باز ‪b‬ﻳا(ﻧﻴﻤﻪ بستﻪ) ﻣﻲ ‪a‬‬

‫‪( 1, 4] = {x‬‬ ‫‪IR :‬‬ ‫‪1< x‬‬ ‫}‪4‬‬ ‫‪–1a 0‬‬ ‫‪1 2 b3 4‬‬
‫‪–1‬‬
‫‪–1 0000‬‬
‫‪–1‬‬
‫‪–1‬‬ ‫‪1111‬‬ ‫‪2222 –1 3333 0‬‬ ‫‪44441 2 3 4‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬

‫ﻋدد حﻘﻴﻘﻲ ‪ a‬و ‪ baa‬ﻛﻪ در آن ‪ a<b‬باشد دارﻳﻢ‪:‬‬

‫ﻛﻠﻲ براي ﻫر دو ‪a‬‬
‫‪bbb a‬‬
‫در حاﻟت ‪b‬‬
‫‪b‬‬
‫‪aa‬‬ ‫‪b‬‬
‫}‪[a , b] = {x IR : a x b‬‬ ‫‪a a‬‬ ‫اﻧتروال بستﺔ ‪b ab‬و ‪b‬‬
‫‪aaa‬‬ ‫‪bbb‬‬
‫}‪(a , b) = {x IR : a < x < b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪a a‬‬ ‫اﻧتروال باز ‪b a‬و‪b b‬‬
‫‪aaa‬‬ ‫‪bbb‬‬
‫}‪(a , b] = {x IR : a < x b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪a a‬‬ ‫باز ‪ ab‬و ‪b‬‬
‫اﻧتروال ﻧﻴﻤﻪ ‪b‬‬
‫‪aaa‬‬ ‫‪bbb‬‬
‫}‪[a , b) ={x IR : a x < b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫اﻧتروال ﻧﻴﻤﻪ بستﻪ ‪ a‬و ‪b‬‬

‫تﻮجﻪ ﻛﻨﻴد ﻛﻪ روي ﻣحﻮر اﻋداد ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ اﻧتروال ﻫاﻳﻰ را در ﻧﻈر بﮕﻴرﻳﻢ ﻛﻪ از‬
‫ﻳﻚ ﻃرف ﻣحدود ﻧباشد‪ .‬در اﻳﻦ حاﻟت اﻧتروال را با استﻔاده از ﻋﻼﻣت ﻛﻪ آن را‬
‫ﻼ ست اﻋداد بزرﮔتر ﻳا ﻣساوي بﻪ ‪ 4‬را بﻪ‬ ‫بﻲ ﻧﻬاﻳت ﻣﻲ خﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻤاﻳش ‪4‬ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪ .‬ﻣث‪ً 0‬‬
‫ﺻﻮرت زﻳر ﻧشان ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪:‬‬
‫‪{x IR : 4‬‬ ‫) ‪x} = [4,‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪000‬‬ ‫‪444‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫و اﻋداد ﻛﻮچﻜتر از ‪ 4‬ﻋبارت اﻧد از‪:‬‬
‫( = }‪{x IR : 4 > x‬‬ ‫)‪,4‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﻋﻤﻮم اﮔر ‪0 a‬ﻳﻚ ﻋدد حﻘﻴﻘﻲ باشد دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫‪4‬‬ ‫بﺼﻮرت‬
‫}‪(a , ) = {x IR : a < x‬‬ ‫‪000‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬
‫اﻋداد حﻘﻴﻘﻲ بزرﮔتر ‪444‬از ‪a‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬
‫}‪[a , ) = {x IR : a x‬‬ ‫اﻋداد حﻘﻴﻘﻲ بزرﮔتر ﻳا ﻣساوي از ‪a‬‬
‫}‪( , a ) = {x IR : x < a‬‬ ‫اﻋداد حﻘﻴﻘﻲ ﻛﻮچﻜتر از ‪a‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻣساوي از ‪( , a ] = {x IR : x a} a‬‬ ‫‪0‬‬ ‫ﻛﻮچﻜترﻳا‬ ‫حﻘﻴﻘﻲ ‪3‬‬ ‫‪x >x 3> 3‬‬
‫اﻋداد‬
‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x > 3‬‬
‫‪000‬‬
‫‪0‬‬ ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬ ‫‪333‬‬
‫‪3‬‬ ‫>> ‪xxx‬‬ ‫‪33‬‬
‫‪x >> 33‬‬

‫‪ -1‬اﻧتروال ﻫاي زﻳر را بﻪ شﻜﻞ ست بﻨﻮﻳسﻴد بﻌد بﻪ روي خﻂ اﻋداد ﻧشان دﻫﻴد‪:‬‬
‫]‪1) [5,7‬‬ ‫)‪2) (9, 3‬‬ ‫)‪3) [ 2,8‬‬ ‫]‪4) (6,1‬‬ ‫) ‪5) [2,‬‬
‫‪ -2‬ست ﻫاي زﻳر را بﻪ شﻜﻞ اﻧتروال بﻨﻮﻳسﻴد‪:‬‬
‫}‪1) A = {x IR :2 < x < 6‬‬ ‫‪2) B = {x‬‬ ‫‪IR : 3‬‬ ‫}‪x 5‬‬
‫}‪3) C = {x IR :0 x < 4‬‬

‫‪102‬‬
 ‫‪y‬‬ ‫تعﻴﻴﻦ اشاره(عﻼﻣﻪ) بﻴﻨﻮم درجﻪ اول‬

‫‪1‬‬
‫–‬

‫‪x‬‬
‫=‬
‫در شﻜﻞ ﻣﻘابﻞ براي ﻛدام ﻗﻴﻤت ﻫاي‬

‫‪y‬‬
‫‪x‬‬
‫‪ x‬خــﻂ ﻣســتﻘﻴﻢ ‪ y = x 1‬باﻻي‬
‫ﻣحﻮر ‪ x‬و براي ﻛدام ﻗﻴﻤت ﻫاي ‪x‬‬
‫خﻂ پاﻳﻴﻦ ﻣحﻮر ‪ x‬است؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● اﻓادة اﻟجبري ‪ 2 x 4‬چﻨد حده است؟‬
‫● اﻳﻦ اﻓاده بﻪ ﻛدام ﻗﻴﻤت ﻣتحﻮل ‪ x‬ﺻﻔر است؟‬
‫● اﻳﻦ اﻓاده بﻪ ﻛدام ﻗﻴﻤت ﻫاي ﻣتحﻮل ‪ x‬ﻣثبت است؟‬
‫● اﻳﻦ اﻓاده بﻪ ﻛدام ﻗﻴﻤت ﻫاي ﻣتحﻮل ‪ x‬ﻣﻨﻔﻲ است؟‬

‫ارائﺔ رﻳاﺿﻴﻜﻰ ﻣﻄاﻟب ﻓﻮق را بﻪ ﻃﻮر خﻼﺻﻪ در ﻳﻚ جدول بﻪ ﺻﻮرت زﻳر ﻧشان ﻣﻲ‬
‫دﻫﻨد‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x<2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x>2‬‬
‫‪2x – 4‬‬ ‫–‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬

‫در اﻳﻦ جدول بﻪ ﻣشاﻫده ﻣﻲ رسد ﻛﻪ بﻴﻨﻮم ‪ 2 x 4‬در ﻋدد ‪ 2‬ﻣساوي ﺻﻔر بﻮده‪،‬‬
‫براى ﻗﻴﻤتﻬاي ﻛﻮچﻜتر از ‪ 2‬بﻴﻨﻮم داراي اشارة ﻣﻨﻔﻲ در حاﻟﻴﻜﻪ براى ﻗﻴﻤتﻬاي بزرﮔتر‬
‫از ‪ 2‬بﻴﻨﻮم داراي اشارة ﻣثبت است‪.‬‬
‫ﻣثال ‪ :‬اشارة بﻴﻨﻮم ‪= 1 x + 3‬را)تﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪103‬‬
 ‫حل‪ :‬اول ﻗﻴﻤتﻰ ﻛﻪ بﻴﻨﻮم ‪y‬‬
‫در برابر آن ﺻﻔر ﻣﻲ ﮔردد‪ ،‬تﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪x+3= 0‬‬ ‫‪x= 3‬‬ ‫‪x=6‬‬
‫‪2‬‬ ‫بﻴﻨﻮم‪ P‬در برابر آﻧﻬا ﻣثبت ﻣﻲ شﻮد بﻪ ‪22‬‬
‫دست ﻣﻲ آورﻳﻢ‪:‬‬ ‫‪(x‬‬ ‫سپس ﻗﻴﻤت ﻫاﻳﻲ ﻛﻪ‬ ‫=)‬
‫‪x‬‬ ‫‪x<6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪x>6‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2 x +3‬‬
‫‪1 1+ 3‬‬
‫‪– —x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x+3> 0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0 11 x‬‬ ‫‪>–3‬‬ ‫‪x<6‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬

‫ﻫاﻳﻲ ﻛﻪ در برابر آن بﻴﻨﻮم ﻣﻨﻔﻲ ﻣﻲ شﻮد ﻋبارت اﻧد از‪:‬‬

‫‪P(x‬‬
‫بﻪ ﻫﻤﻴﻦ ترتﻴب ﻗﻴﻤت‬
‫=)‬
‫‪x‬‬ ‫‪x<6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪11 x > 6‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 x +3‬‬
‫‪1 +x3+ 3 < 0‬‬ ‫‪0 x < –3‬‬ ‫‪x>6‬‬
‫‪– —x‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪x‬‬
‫‪6‬‬
‫ﻧتاﻳج بﻪ دست آﻣده را در جدول زﻳر خﻼﺻﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪P(x‬‬
‫=)‬
‫‪x‬‬ ‫‪x<6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪x>6‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2 x +3‬‬
‫‪1 +3‬‬
‫‪– —x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫–‬
‫‪x‬‬
‫‪6‬‬

‫ﻳادداشت‪ :‬در حاﻟت ﻛﻠﻲ براي تﻌﻴﻴﻦ اشارة ‪ y = ax + b‬اول ﻗﻴﻤتﻰ ﻛﻪ بﻴﻨﻮم در‬
‫آن ﻣساوي بﻪ ﺻﻔر ﻣﻲ ﮔردد بﻪ دست ﻣﻲ آورﻳﻢ و جدول تﻌﻴﻴﻦ اشارة آن را ﻃﻮر زﻳر‬
‫تشﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻴﻢ؛ اﮔر ‪ a > 0‬باشد دارﻳﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪x‬‬ ‫—–<‪x‬‬
‫‪a‬‬ ‫—–‬
‫‪a‬‬ ‫—–‬
‫‪a <x‬‬
‫‪ax + b‬‬ ‫ﻣخاﻟﻒ ﻋﻼﻣﺔ ‪a‬‬ ‫‪0‬‬ ‫ﻣﻮاﻓﻖ ﻋﻼﻣﺔ ‪a‬‬

‫اﮔر ‪ a < 0‬باشد دارﻳﻢ ﻛﻪ‪:‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪x‬‬ ‫—–<‪x‬‬
‫‪a‬‬ ‫—–‬
‫‪a‬‬ ‫—–‬
‫‪a <x‬‬
‫‪ax + b‬‬ ‫ﻣﻮاﻓﻖ ﻋﻼﻣﺔ ‪a‬‬ ‫‪0‬‬ ‫ﻣخاﻟﻒ ﻋﻼﻣﺔ ‪a‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪x‬‬ ‫—–<‪x‬‬
‫‪a‬‬ ‫—–‬ ‫—–‬
‫تﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴد‪a.‬‬ ‫اشارة اﻓاده ﻫاي اﻟجبري‪< x‬‬
‫زﻳر ‪a‬را‬
‫‪ax + b‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1) 3 x 9‬‬ ‫‪2) 7 x 2‬‬ ‫)‪3‬‬ ‫‪x 1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪4) 0.5 x + 10‬‬ ‫‪5) 2 x 4 + x 1‬‬ ‫‪6) x + 3‬‬
‫‪2‬‬

‫‪104‬‬
 ‫خﻼصﺔ فصل ششم‬

‫● ﻫــرﮔاه اﻋداد تﻮســﻂ ﻳﻜــﻰ از ﻋﻼﻳﻢ < ‪ , > , ,‬باﻫﻢ ﻣرتبﻂ شــده باشــﻨد بﻪ ﻧام‬
‫ﻧاﻣساوات ﻳاد ﻣﻰ شﻮﻧد‪.‬‬
‫● اﮔر بﻪ اﻃراف ﻳﻚ ﻧاﻣساوى ﻳﻚ ﻋدد حﻘﻴﻘﻰ را جﻤﻊ و ﻳا تﻔرﻳﻖ ﻧﻤاﻳﻴﻢ جﻬت‬
‫ﻧاﻣساوى تﻐﻴﻴر ﻧﻤﻰ ﻛﻨد‪.‬‬
‫● اﮔر اﻃراف ﻳﻚ ﻧاﻣساوى را بﻪ ﻋددى حﻘﻴﻘﻰ ﻣثبت خﻼف ﺻﻔر ﺿرب و ﻳا تﻘسﻴﻢ‬
‫ﻧﻤاﻳﻴﻢ جﻬت ﻧاﻣساوى تﻐﻴﻴر ﻧﻤﻰ ﻛﻨد‪.‬‬
‫● اﮔر اﻃرف ﻳﻚ ﻧاﻣساوى را بﻪ ﻳﻚ ﻋدد حﻘﻴﻘﻰ ﻣﻨﻔﻰ ﺿرب و ﻳا تﻘسﻴﻢ ﻧﻤاﻳﻴﻢ جﻬت‬
‫ﻧاﻣساوى تﻐﻴﻴر ﻣﻰ ﻛﻨد‪.‬‬
‫‪[a , b] ={x IR : a‬‬ ‫}‪x b‬‬ ‫اﻧتروال بستﻪ‬
‫}‪(a , b) ={x IR : a < x < b‬‬ ‫اﻧتروال باز‬
‫}‪(a , b] = {x IR : a < x b‬‬ ‫اﻧتروال ﻧﻴﻢ باز‬
‫‪[a , b) ={x IR : a‬‬ ‫}‪x < b‬‬ ‫اﻧتروال ﻧﻴﻢ بستﻪ‬

‫تـﻤرﻳﻨات فصل ششم‬

‫● در ســؤاﻻت زﻳر براى ﻫر ســؤال چﻬار جﻮاب داده شــده اســت‪ .‬جﻮاب ﺻحﻴح را‬
‫اﻧتخاب ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪-1‬ﻛدام ﻳﻚ از ﻧاﻣساوى ﻫاى زﻳر ﺻحﻴح است؟‬
‫‪1 3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪2‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫‪> 2‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫‪9 + 16‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ﻫر سﻪ درست است‪d ) .‬‬
‫‪2 6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫است؟‬ ‫‪x+3 5‬‬ ‫‪-2‬ﻛدام ﻳﻚ از ست ﻫاى زﻳر ست حﻞ ﻧاﻣساوى‬
‫}‪a ) {x IR : x 2‬‬ ‫}‪b) {x IR : 2 x‬‬
‫}‪c) {x IR : x 8‬‬ ‫}‪d ) {x IR : x < 2‬‬

‫است؟‬ ‫‪2x + 3 > 1‬‬ ‫‪-3‬ﻛدام ﻳﻚ از اﻧتروال ﻫاى زﻳر حﻞ ﻧاﻣساوات‬

‫‪105‬‬
 ‫) ‪a ) [ 2,‬‬ ‫) ‪b) (2,‬‬ ‫) ‪c) (1,‬‬ ‫) ‪d ) ( 2,‬‬

‫‪ -4‬اﮔر ‪ 0 < a < b‬باشد‪ ،‬ﻛدام ﻳﻚ از رابﻄﻪ ﻫاى زﻳر ﺻحﻴح است؟‬

‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫)‪a‬‬ ‫<‬ ‫)‪b‬‬ ‫<‬ ‫)‪c‬‬ ‫‪b< a‬‬ ‫جﻮاب ﻫاى ‪ b، a‬و‪ c‬درست اﻧد ) ‪d‬‬
‫‪b a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫● جاﻫاى خاﻟﻰ را با ﻛﻠﻤات ﻣﻨاسب پر ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -1‬در ﻧاﻣساوى ‪ ax + b < 0‬ست ﻫﻤﺔ ‪ .........................‬ﻛﻪ ﻧاﻣساوى را ﺻدق ﻛﻨد‪ ،‬بﻪ‬
‫ﻧام ست حﻞ ﻧاﻣساوى ﻓﻮق ﻳاد ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻧتروال ]‪ [4,5‬را بﻪ ﻧام اﻧتروال ‪ .............................‬ﻳاد ﻣﻰ ﻛﻨﻨد‪.‬‬
‫‪ -3‬بﻴﻨﻮم ‪ 2 x + 4‬براى ﻗﻴﻤت ﻫاى ‪ ....................................‬ﻣﻨﻔﻰ ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬

‫● ﻛدام ﻳﻚ از جﻤﻠﻪ ﻫاى زﻳر ﺻحﻴح و ﻛدام ﻳﻚ آن ﻏﻠﻂ است‪ ،‬در ﻣﻘابﻞ ﺻحﻴح‬
‫حرف(ص) و در ﻣﻘابﻞ ﻏﻠﻂ حرف(غ) بﮕذارﻳد‪.‬‬
‫‪) ( -1‬ست حﻞ ﻫاى ﻳﻚ ﻧاﻣساوى ﻳﻚ ﻋﻨﺼر دارد‪.‬‬
‫‪) ( -2‬ست }‪ {x IR :2 x < 5‬ﻳﻚ اﻧتروال بستﻪ است‪.‬‬
‫‪) ( -3‬ست حﻞ ﻫاى ﻳﻚ ﻧاﻣساوى خﻄﻰ ﻫﻤﻴشﻪ حﻞ بﻰ شﻤار دارد‪.‬‬

‫‪x 5 x 8‬‬ ‫● سؤاﻻت زﻳر را حﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫)‪a‬‬ ‫‪<0‬‬ ‫‪ -1‬حﻞ ﻧاﻣساوى ﻫاي زﻳر را بﻪ دست آرﻳد؟‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪x 5 x 8‬‬ ‫‪b) ( x 3)( x + 3) < 0‬‬
‫‪ba)) x 2 < 3(2 x <9)0‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ -2‬اﻧتروال ﻫاى زﻳر را روى ﻣحﻮر اﻋداد ﻣشخص ﻛﻨﻴد‪:‬‬
‫‪c) x 2 9 < 0‬‬
‫)‪b) x 2 < 3(2 x 9‬‬
‫]‪a ) [3 x1,+2‬‬
‫‪4‬‬ ‫]‪b) ( 2,1‬‬ ‫)‪c) [ 1,1‬‬ ‫)‪d ) ( 2, 2‬‬
‫‪dc) x 2 9 < 01 < 0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪+4‬‬
‫دﻫﻴد‪d ) .‬‬ ‫‪ -3‬ست اﻋداد زﻳر را بﻪ شﻜﻞ اﻧتروال بﻨﻮﻳسﻴد و بﻪ روى ﻣحﻮر ‪< 0‬‬
‫اﻋداد‪1‬ﻧشان ‪2‬‬
‫‪e) 1 x 3‬‬
‫}‪a ) {x x IR : x 2‬‬ ‫}‪b) {x IR : x 5‬‬
‫‪2‬‬
‫}‪ec) 1{x IR :3 1 x 6‬‬ ‫}‪d ) {x IR : 4 < x < 2‬‬
‫‪x‬‬

‫‪106‬‬
 ‫فصل ﻫفتﻢ‬
‫ﻣعادﻻت ﻳک ﻣجﻬﻮلﻪ‬
‫درجﻪ دوم‬
 ‫‪x+3‬‬ ‫ﻣعادﻻت ﻳک ﻣجﻬﻮلﻪ درجﻪ دوم‬
‫‪Quadratic Equations‬‬

‫اﮔر ﻳﻚ اﻃاق تﻮســﻂ ﻳــﻚ ﻗاﻟﻴﻦ ﻣربﻊ‬

‫‪x+2‬‬
‫ﺷــﻜﻞ ﻃﻮري ﻓرش ﺷﻮد ﻛﻪ ﻃﻮل اﻃاق‬
‫بــﻪ اﻧــدازة ‪ 3 m‬و ﻋرض آن بــﻪ اﻧدازة‬
‫‪ 2 m‬از ﻛﻨــار ﻗاﻟﻴــﻦ زﻳاد باﺷــد ﻣاﻧﻨد‬
‫ﺷــﻜﻞ ﻣﻘابﻞ بﮕﻮﻳﻴد ﻛﻪ ﻣساحت اﻃاق‬
‫ﻣذﻛﻮر چﻘدر است؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● اﻓادة اﻟجبري را تﻌرﻳﻒ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫● ﻣﻌادﻟﻪ را تﻌرﻳﻒ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫● ﻳﻚ ﻣﻌادﻟﺔ ﻳﻚ ﻣجﻬﻮﻟﺔ درجﻪ اول را ﻣثال دﻫﻴد‪.‬‬
‫● ﺷﻜﻞ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌادﻟﺔ ﻳﻚ ﻣجﻬﻮﻟﻪ درجﻪ ﻳﻚ را بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬
‫● در ﻣﻌادﻟﺔ ‪ ( x 2)( x + 3) = 0‬حاﺻﻞ ﺿرب ﻗﻮس ﻫا را بﻪ دست آرﻳد؟‬
‫● درجﺔ ﻣﻌادﻟﻪ باﻻ را با درجﺔ ﻣﻌادﻟﺔ ‪ x + 4 = 3x 1‬ﻣﻘاﻳسﻪ ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫از ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق ﻧتﻴجﺔ زﻳر بﻪ دست ﻣﻲ آﻳد‪:‬‬

‫ﻣﻌادﻻتﻰ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣجﻬﻮل داﺷتﻪ و درجﺔ ﻣتحﻮل آن ﻣساوى بﻪ ‪ 2‬باﺷد بﻪ ﻧام ﻣﻌادﻻت‬
‫ﻳﻚ ﻣجﻬﻮﻟﻪ درجﻪ دوم ﻳاد ﻣﻲ ﺷﻮﻧد‪ .‬ﻛﻪ ﺷﻜﻞ ﻋﻤﻮﻣﻲ آن ‪a 0 , ax 2 + bx + c = 0‬‬
‫بﻮده درحاﻟﻴﻜﻪ ‪ b , a‬و ‪ c‬اﻋداد حﻘﻴﻘﻲ و ‪ x‬را ﻣجﻬﻮل درﻣﻌادﻟﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨد‪ .‬اﮔر ‪b=0‬‬
‫ﻳا ‪ c = 0‬باﺷد در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌادﻟﺔ درجﻪ دو را ﻣﻌادﻟﺔ ﻧاﻗﺺ ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬

‫ﻣثال ‪ : 1‬ﻋددى را بﻪ دست آرﻳد ﻛﻪ ﻣربﻊ آن بﻪ اﻧدازة ﻋدد ﺷﺶ از خﻮد ﻋدد زﻳادتر باﺷد‪.‬‬

‫‪109‬‬
 ‫حل‪ :‬اﮔر ﻋدد را ‪ x‬بﻨاﻣﻴﻢ بﻨا ًء سؤال ﻓﻮق را بﻪ ﺷﻜﻞ رﻳاﺿﻲ ﻃﻮر زﻳر ﻣﻲ ﻧﻮﻳسﻴﻢ‪:‬‬
‫‪ x 2 x 6 = 0‬ﻳا ‪x = 6 + x‬‬
‫‪2‬‬

‫براي حﻞ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻌادﻻت از روﺷﻰ باﻳد استﻔاده ﻛرد ﻛﻪ از آن حﻞ ﻫاى ﻣﻌادﻟﻪ بﻪ‬
‫دست آﻳد‪ ،‬حﻞ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣثاﻟﻬا را در درس بﻌدي بررسﻲ خﻮاﻫﻴﻢ ﻛرد‪.‬‬
‫ﻣثال ‪ :2‬در ﻣﻌادﻻت زﻳر ﺿراﻳب ‪ b ، a‬و ‪ c‬را بﻨﻮﻳسﻴد‪:‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪a) 2 x 2 4 x + 1 = 0‬‬ ‫‪ab) 32x 2 x4 x=+41 = 0‬‬
‫‪2‬‬
‫‪c) 4 x 2 b1) =3 x0 x 2 = 4‬‬ ‫‪c) 4 x 2 1 = 0‬‬
‫‪3 2 22‬‬ ‫‪3 2 2‬‬
‫‪3x x 2 = 4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪=0‬‬
‫‪dc) 47x 2 =149‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪=0‬‬
‫‪de) 7x x 2 =4 49‬‬ ‫)‪f‬‬ ‫‪xe) =x x 4 = 0‬‬ ‫)‪f‬‬ ‫= ‪x‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3 2 2‬‬
‫‪x2 4 = 0‬‬ ‫)‪f‬‬ ‫‪x = x‬‬
‫جزء‬
‫‪4‬‬ ‫ﻣﻌادﻻت‪3‬‬ ‫ﺿرﻳب ‪a‬‬ ‫ﺿرﻳب ‪ c‬ﺿرﻳب‪b‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪2x² – 4x + 1 = 0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪3x – x² = 4‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪–4‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪4x² – 1 = 0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪–1‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪7x² =49‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪–49‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬در ﻣﻌادﻻت زﻳر ﻣﻌادﻟﺔ درجﻪ دوم ﻛاﻣﻞ و ﻧاﻗﺺ را ﻣﺸخﺺ ﻛﻨﻴد؟‬
‫) ‪a ) 6 2 x + x 2 = 0 b) 5 x 2 3 x + 1 c‬‬ ‫‪2x2 4x = 0‬‬ ‫)‪d‬‬ ‫‪x2 = 3‬‬

‫‪ -2‬در ﻣﻌادﻻت زﻳر ﺿرﻳب ﻫاى ‪ b , a‬و ‪ c‬را ﻣﺸخﺺ ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪a ) 6 x 2 4 x = 2 b) 3 x 4 = x 2 c ) 4 x x 2 6 = 4 x 2‬‬ ‫)‪d‬‬

‫‪110‬‬
 ‫حل ﻣعادﻻت ﻳک ﻣجﻬﻮلﺔ درجﻪ دوم‬
‫‪x‬‬

‫آﻳــا ﻣﻰ تﻮاﻧﻴــد ﻗﻴﻤتﻰ را بــراى ‪ x‬پﻴدا‬

‫ﻧﻤاﻳﻴد تا ترازو بﻪ حاﻟت تﻌادل آﻳد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪x‬‬ ‫‪2x + 4‬‬ ‫‪3x – 1‬‬
‫‪–3‬‬
‫● حﻞ ﻣﻌادﻟﺔ ‪ 2 x + 4 = 3x 1‬را بﻪ دست آرﻳد‪.‬‬
‫‪–2‬‬ ‫● تساوى باﻻ را براى ﻗﻴﻤت ﻫاى ﻣختﻠﻒ ‪ x‬در جدول ﻣﻘابﻞ‬
‫‪0‬‬
‫‪5‬‬
‫بررسﻰ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫● با تﻮجﻪ بﻪ جدول و سؤال ﻓﻮق تﻮﺿﻴح دﻫﻴد ﻛﻪ پﻴدا ﻛردن‬
‫‪x‬‬ ‫‪x² – 4x + 3‬‬
‫حﻞ ﻫاى ﻣﻌادﻟﻪ ﻳﻌﻨﻰ چﻪ؟‬
‫‪–3‬‬
‫‪–2‬‬ ‫● جــدول ﻣﻘابﻞ را تﻜﻤﻴــﻞ ﻧﻤــﻮده از روى آن حﻞ ﻫاى ﻣﻌادﻟﺔ‬
‫‪–1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪ x 2 4 x + 3 = 0‬را بﻪ دست آرﻳد‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫از اﻧجام ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق ﻧتﻴجﺔ زﻳر بﻪ دست ﻣﻰ آﻳد‪:‬‬

‫ﻗﻴﻤت ﻫاﻳﻰ ﻛﻪ ﻣساوات را در ﻳﻚ ﻣﻌادﻟﺔ ﻳﻚ ﻣجﻬﻮﻟﺔ درجﻪ دوم بر ﻗرار ﻣﻰ ﻛﻨد‪ ،‬حﻞ‬
‫ﻣﻌادﻟﺔ درجﻪ دوم ﻣﻰ ﻧاﻣﻨد‪.‬‬
‫ﻣثـال ‪ : 1‬ﻣﻄﻠﻮب اســت درﻳاﻓت ﻋددي ﻛﻪ ﻣربﻊ آن ﻣســاوي بﻪ ‪ 12‬واحد بﻴﺸــتر از‬
‫خﻮدش باﺷد؟‬
‫حل‪ :‬ﻫرﮔاه ﻋدد ﻣذﻛﻮر را ‪ x‬بﻨاﻣﻴﻢ‪ .‬بﻴان اﻟجبري آن ﺷﻜﻞ زﻳر را خﻮاﻫد داﺷت‪.‬‬
‫‪x 2 = x + 12‬‬
‫چﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ تﻮان از ﻣساوات ﻓﻮق حﻞ ﻫاى آن را درﻳاﻓت ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪111‬‬
‫ﻫرﮔاه ‪ x = 1‬را در ﻣﻌادﻟﻪ ﻗرار دﻫﻴﻢ دﻳده ﻣﻲ ﺷــﻮد ﻛﻪ ﻃرف راست ﻋدد ‪ 13‬و ﻃرف‬
‫چپ ﻋدد ‪ 1‬بﻪ دست ﻣﻲ آﻳد‪.‬‬
‫با وﺿﻊ ﻧﻤﻮدن ﻳﻚ ﻗﻴﻤت دﻳﮕر ‪ x = 2‬در ﻣﻌادﻟﻪ ﻣﺸــاﻫده ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻃرف راست‬
‫ﻣساوات ﻋدد ‪ 14‬و ﻃرف چپ ﻋدد ‪ 4‬بﻪ دست ﻣﻰ آﻳد‪.‬‬
‫ﻼ ‪ x = 3‬ﻣﺸــاﻫده ﻣﻲ ﮔردد ﻛﻪ ﻃرف راست ﻋدد ‪ 15‬و‬ ‫با وﺿﻊ ﻧﻤﻮدن ﻗﻴﻤت بﻌدي ﻣث ً‬
‫ﻃرف چپ ﻋدد ‪ 9‬است‪.‬‬
‫باﻻخره با وﺿﻊ ﻧﻤﻮدن ﻗﻴﻤت بﻌدي ‪ x = 4‬ﻣﺸــاﻫده ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻃرف راســت ﻋدد‬
‫‪ 16‬و ﻃرف چپ ﻧﻴز ﻋدد ‪ 16‬اســت بﻪ ﻣﺸاﻫده رسﻴد ﻛﻪ براى ‪ ، x = 4‬تساوى ﻋددى‬
‫‪x‬‬ ‫باﺷد‪x² .‬‬ ‫‪ 16 = 16‬بر ﻗرار ﮔردﻳد‪ ،‬بﻨا بر اﻳﻦ ‪ x = 4‬ﻳﻚ حﻞ ﻣﻌادﻟﻪ ‪12‬‬
‫ﻣﻲ ‪x +‬‬
‫خﻼﺻﻪ روش باﻻ را ﻛــﻪ براى درﻳاﻓت حﻞ ﻣﻌادﻟﻪ بﻪ ﻛار ‪x 1 x² 1 x +1312‬‬
‫‪1 2 14‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪13‬‬ ‫بردﻳﻢ ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ در جدول ﻣﻘابﻞ خﻼﺻﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪14‬‬ ‫آﻳا ﻣﻲ تــﻮان ﻃرﻳﻘﻪ ﻋﻤﻮﻣﻰ حﻞ ﻳﻚ ﻣﻌادﻟﻪ درجﻪ دوم را‬
‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪15‬‬ ‫بﻪ دست آورد؟‬
‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪16‬‬ ‫ﻣثال ‪ : 2‬ﻣﻄﻠﻮب است ﻋددي ﻛﻪ حاﺻﻞ جﻤﻊ ﻣربﻊ آن با‬
‫ﻋدد‪ 1‬ﻣساوي بﻪ ﺻﻔر باﺷد؟‬
‫حـل‪ :‬ﻫرﮔاه ﻋــدد ﻣذﻛــﻮر را ‪ x‬بﻨاﻣﻴﻢ اﻓادة اﻟجبري ســؤال ﻓﻮق ﻋبارت اســت از‪:‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x²‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪x2 + 1 = 0‬‬ ‫‪x2 = 1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫ﻣاﻧﻨد روش ﻓﻮق با وﺿﻊ ﻧﻤﻮدن اﻋداد جستجﻮي خﻮد را براي‬
‫‪x 2‬‬ ‫‪x²4‬‬ ‫‪–1‬‬
‫‪–1‬‬ ‫حﻞ ﻣﻌادﻟﻪ آﻏاز ﻧﻤﻮده پﻴﺶ ﻣﻲ روﻳﻢ‪ ،‬بﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣاﻧﻨد باﻻ‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪–1‬‬
‫‪–1‬‬ ‫جدول روبرو را در ﻧﻈر ﻣﻲ ﮔﻴرﻳﻢ‪.‬‬
‫‪2–1‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪–1‬‬
‫‪–1‬‬ ‫از روي جــدول ﻣﻲ بﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ با اﻳﻦ روش ﻧﻤﻰ تﻮان تﻌادل‬
‫‪–2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪–1‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪–1‬‬
‫‪–3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫را بر ﻗرار ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻤﻲ تﻮاﻧﻴﻢ ﻋددى را براي ‪ x‬درﻳابﻴﻢ‬
‫‪–1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪–1‬‬
‫‪–2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪–1‬‬
‫ﻛﻪ بــراي آن ﻫر دو ﻃرف ﻣﻌادﻟﻪ باﻫﻢ ﻣســاوي ﮔردد‪ .‬از‬
‫ﻳﻚ‬
‫ﻧﻤﻮده با ‪–3‬‬ ‫ﻃرف دﻳﮕر ﻣســتﻘﻴﻤاً از ﻣﻌادﻟﻪ دﻳده ﻣﻲ ﺷــﻮد ﻛﻪ ﻫر ﮔاه ﻋددي را‬
‫‪–1‬ﻣربﻊ ‪9‬‬
‫جﻤﻊ ﻧﻤاﻳﻴﻢ ﻫﻴچ وﻗت ﻣساوي بﻪ ﺻﻔر ﺷده ﻧﻤﻲ تﻮاﻧد‪.‬‬
‫بﻨابر اﻳﻦ ﻣﻌادﻟﻪ ﻓﻮق حﻞ ﻧدارد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬ﻳﻚ ﻣﻌادﻟﺔ ﻳﻚ ﻣجﻬﻮﻟﺔ درجﻪ دوم را بﻨﻮﻳسﻴد ﻛﻪ حﻞ ﻧداﺷتﻪ باﺷد‪.‬‬
‫‪a) x 2 1 = 0‬‬ ‫‪b) x 2 = 0‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﻌادﻻت ﻣﻘابﻞ را حﻞ ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪112‬‬
 ‫حـل ﻣعـادﻻت ﻳک ﻣجﻬﻮلـﻪ درجﻪ‬
‫دوم بﻪ طرﻳقﺔ تکﻤﻴل ﻣربع‬

‫سﻌﻰ ﻛﻨﻴد با ﻳﻜجا ﻛردن اﻳﻦ ﻗﻄﻌات‬

‫ﻳﻚ ﻣربﻊ ﻛاﻣﻞ بسازﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬
‫● ﻃﻮل ﺿﻠﻊ ﻣربﻊ بزرگ چﻘدر است؟‬
‫‪x‬‬ ‫● ﻣساحت ﻫر ﻗسﻤت ﻣربﻌات ﻣستﻘﻞ را روى ﺷﻜﻞ بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫ﻣﻌادﻟﺔ ‪ x 2 + 6 x 40 = 0‬را در ﻧﻈر بﮕﻴرﻳد ﻃﻮرى آن را‬ ‫●‬

‫ترتﻴب ﻛﻨﻴد ﻛﻪ ﻋدد ثابت ﻳﻚ ﻃرف و حدود ﺷاﻣﻞ ﻣتحﻮل در‬

‫ﻃرف دﻳﮕر آن ﻗرار ﮔﻴرﻧد‪.‬‬
‫● ﻣساحت ﻣربﻊ بزرگ چﻘدر است؟‬
‫● براى اﻳﻦ ﻛﻪ اﻓادة اﻟجبرى ﺷاﻣﻞ ﻣتحﻮل با ﻣساحت ﻣربﻊ بزرگ برابر ﺷﻮد چﻪ ﻋددى‬
‫بﻪ دو ﻃرف ﻣساوات اﺿاﻓﻪ ﺷﻮد؟‬
‫● با استﻔاده از رابﻄﺔ بﻪ دست آﻣدة ﻗﻴﻤت ‪( x‬حﻞ ﻣﻌادﻟﺔ درجﻪ دوم) را بﻪ دست آرﻳد‪.‬‬

‫از اﻧجام ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق ﻣﻰ تﻮان ﮔﻔت ﻛﻪ‪:‬‬

‫ﻣحﻤد بﻦ ﻣﻮسﻰ اﻳﻦ روش را براى حﻞ ﻣﻌادﻻت درجﻪ دوم پﻴدا ﻧﻤﻮد با تأﻣﻴﻦ اﻳﻦ‬
‫روش در حﻞ ﻣﻌادﻻت درجﻪ دوم بﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻮﻣﻰ از آن استﻔاده بﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻰ آﻳد در‬
‫اﻳﻦ روش ﻣﻌادﻟﺔ درجﻪ دوم ‪ ax 2 + bx + c = 0‬بﻪ ﺷﻜﻞ ‪ ( x + p)2 = q 2‬در ﻣﻰ آﻳد‪.‬‬
‫ﻛﻪ ﻣراحﻞ تجزﻳﻪ آن ﻋبارت است از‪:‬‬

‫‪113‬‬
 ‫در ﺻﻮرتﻴﻜﻪ ‪ a = 1‬باﺷد‪.‬‬
‫‪b‬‬
‫=‪p‬‬ ‫● ابتدا ‪ p‬را ﻣساوى بﻪ ﻧﺼﻒ ﺿرﻳب ‪ x‬ﻗرار ﻣﻰ دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ‬
‫‪2‬‬
‫‪b‬‬
‫● سپس ‪ q 2 = c + ( )2‬ﻗرار ﻣﻰ دﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫● درﻗدم آخر ﻣﻌادﻟﺔ ‪ x + p = q‬را حﻞ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣثال ‪ :‬ﻣﻌادﻟﺔ ‪ x 2 + 2 x 8 = 0‬را بﻪ ﻃرﻳﻘﺔ تﻜﻤﻴﻞ ﻣربﻊ حﻞ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫حل‪ :‬ابتدا ﻣﻌادﻟﻪ را بﻪ ﺷﻜﻞ زﻳر ﻣﻰ ﻧﻮﻳسﻴﻢ‪.‬‬
‫‪x + 2x = 8‬‬
‫‪2‬‬

‫ﻧﺼﻒ ﺿرﻳب ‪ x‬را بﻪ دست آورده‪ ،‬ﻣربﻊ آﻧرا بﻪ ﻫر دو ﻃرف ﻣﻌادﻟﻪ ﻋﻼوه ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫‪x 2x+ +2 x2 x+ +‬‬
‫‪121= =8 8+ +‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪121‬‬
‫‪x 2x+ +2 x2 x+ +‬‬
‫‪1 1= =9 9‬‬
‫‪2‬‬

‫‪( x( x+ +‬‬
‫‪1)12) = =9 9‬‬
‫‪2‬‬

‫‪xxx+++‬‬ ‫‪111===3±33‬‬ ‫‪x x= =2 2 , , x x= = 4 4‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻌادﻻت زﻳر را بﻪ ﻃرﻳﻘﺔ تﻜﻤﻴﻞ ﻣربﻊ حﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪a) x 2 + 8 x 24 = 0‬‬ ‫‪b) x 2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪=0‬‬ ‫‪c) x 2 6 x 13 = 0‬‬
‫‪4‬‬

‫‪114‬‬
 ‫فﻮرﻣﻮل ﻣحﻤد بﻦ ﻣﻮسﻰ‬

‫‪2‬‬ ‫با تﻘسﻴﻢ ﻧﻤﻮدن اﻃراف ﻣﻌادﻟﻪ‬

‫‪b‬‬ ‫‪b 2 4ac‬‬
‫‪x+‬‬ ‫=‬ ‫‪ ax + bx + c = 0‬بــﻪ ﺿرﻳــب ‪x 2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪2a‬‬ ‫‪4a 2‬‬ ‫بﮕﻮﻳﻴد ﻛﻪ ﻣســاوات ﻣﻘابﻞ درســت‬

‫است ﻳا خﻴر؟‬

‫ﻣﺸاﻫده ﻧﻤﻮدﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻌادﻟﻪ ﻫاى درجﻪ دوم ﻳﻚ ﻣجﻬﻮﻟﻪ را در حاﻟت ﻋﻤﻮﻣﻰ بﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫‪ ax 2 + bx + c = 0‬ﻣﻰ ﻧﻮﻳسﻴﻢ‪ ،‬ﻛﻪ در آن ‪ b ، a‬و ‪ c‬اﻋداد حﻘﻴﻘﻰ و ‪ a‬خﻼف ﺻﻔر‬
‫ﻣﻰ باﺷد‪ ،‬براى حﻞ ﻛردن آن ﻃﻮرى زﻳر ﻋﻤﻞ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫● براى ﻣﻌادﻟﺔ ‪ ax 2 + bx + c = 0‬ﻃرﻓﻴﻦ رابﻪ ﻋدد خﻼف ﺻﻔر ﻣاﻧﻨد ‪ a‬تﻘسﻴﻢ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪x2 +‬‬ ‫‪x+ =0‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫● اﻋداد ثابت را بﻪ ﻳﻚ ﻃرف ﻣﻌادﻟﻪ و اﻋداد ﻣجﻬﻮل را بﻪ ﻃرف دﻳﮕر ﻗرار داده‪ ،‬ﻣربﻊ‬
‫‪b‬‬ ‫‪b 2‬‬ ‫‪b 2 c‬‬ ‫ﻧﺼﻒ ﺿرﻳب ‪ x‬را بﻪ ﻃرﻓﻴﻦ جﻤﻊ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫‪x +‬‬
‫‪2‬‬
‫) (= ) (‪x+‬‬ ‫) (‬
‫‪a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪2‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b 4ac‬‬
‫= ‪( x + )2‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪4a 2‬‬
‫ﻧﺸان ﻣﻴدﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫براى ساده ﻧﻮﻳسﻰ ‪ b 2 4ac‬را بﻪ‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫براى ﻫر ﻣﻌادﻟﺔ درجﻪ دوم بﻪ ﺷﻜﻞ ‪ ax 2 + bx + c = 0‬بﻪ سؤاﻻت زﻳر پاسخ دﻫﻴد‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻫرﮔاه ‪ = b 2 4ac = 0‬باﺷد‪ ،‬حﻞ ﻫاى ﻣﻌادﻟﻪ ﻛدام ﻫااﻧد؟‬
‫‪ -2‬ﻫرﮔاه ‪ = b 2 4ac > 0‬باﺷد‪ ،‬حﻞ ﻫاى ﻣﻌادﻟﻪ ﻛدام ﻫا اﻧد؟‬
‫‪ -3‬ﻫرﮔاه ‪ = b 2 4ac < 0‬باﺷد آﻳا ﻣﻌادﻟﻪ در ست اﻋداد حﻘﻴﻘﻲ حﻞ دارد؟‬
‫از ﻓﻌاﻟﻴت ﻓﻮق ﻧتاﻳج زﻳر بﻪ دست ﻣﻰ آﻳد‪:‬‬
‫ﻧتﻴجﺔ‪: 1‬حﻞ ﻫر ﻣﻌادﻟﺔ درجﻪ دوم ‪ ax 2 + bx + c = 0‬در حاﻟﻴﻜﻪ اﻋداد ‪ b , a‬و ‪c‬‬

‫‪115‬‬
 ‫حﻘﻴﻘﻰ و ‪ a 0‬باﺷد ‪ = b 2 4ac‬ﮔردﻳده دارﻳﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﮔر ‪ > 0‬باﺷد ﻣﻌادﻟﻪ دو حﻠﻪ(جذر) ﻣختﻠﻒ دارد؛ ﻛﻪ ﻋبارت اﻧد از‪:‬‬
‫‪b+‬‬ ‫‪b‬‬
‫= ‪x1‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪x2‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬
‫باﺷد ﻣﻌادﻟﻪ داراى دو حﻠﻪ(جذر)ﻣساوى ﻳا ﻣﻀاﻋﻒ ﻣﻰ باﺷد ﻛﻪ ﻗرار‬ ‫‪ -2‬اﮔر ‪= 0‬‬
‫‪b‬‬
‫= ‪x1 = x2‬‬ ‫زﻳر است‪:‬‬
‫‪2a‬‬
‫‪ -3‬اﮔر ‪ < 0‬باﺷد ﻣﻌادﻟﻪ حﻞ(جذر ﻫاى) حﻘﻴﻘﻰ ﻧدارد‪:‬‬
‫ﻧتﻴجﺔ‪ : 2‬حاﺻﻞ جﻤﻊ و حاﺻﻞ ﺿرب حﻠﻪ ﻫا(جذرﻫا)‪:‬‬
‫‪b+‬‬ ‫‪b +b‬‬ ‫‪b b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪x1 + x2 = x1 + x2 = +‬‬ ‫=‪+‬‬ ‫=‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪b+‬‬ ‫‪b+‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪bb‬‬ ‫‪b4ac c 4ac c‬‬
‫× = ‪x1 × x2 = x1 × x2‬‬ ‫=×‬ ‫= ‪= 2 2= = 2‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a2a‬‬ ‫‪24aa 2‬‬ ‫‪44aa a 4a‬‬ ‫‪a‬‬

‫ﻣثال ‪ : 1‬حﻠﻪ ﻫاى ﻣﻌادﻟﺔ ‪ x 2 3x + 1 = 0‬را درﻳاﻓت ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫را پﻴدا ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ‪= b 2 4ac = 9 4 ×1×1 = 5 .‬‬ ‫حل‪ :‬در ﻗدم اول ﻗﻴﻤت‬
‫چﻮن ‪ > 0‬است بﻨا ًء ﻣﻌادﻟﻪ دو حﻞ ﻣختﻠﻒ اﻟﻌﻼﻣﻪ دارد؛ ﻛﻪ ﻋبارت اﻧد از‪:‬‬
‫‪3+ 5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫= ‪x1‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪x2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 9 x 2‬را در ﺻﻮرت ﻣﻮجﻮدﻳت پﻴدا ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫ﻣثال ‪ : 2‬حﻠﻪ ﻫاى ﻣﻌادﻟﺔ‬
‫‪12 x + 4 = 0‬‬
‫‪= b2‬‬ ‫‪4ac = ( 12) 2 (4 × 9 × 4) = 144 144 = 0‬‬ ‫حل‪ :‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪b‬‬ ‫چﻮن ‪ = 0‬است ﻣﻌادﻟﻪ دو حﻞ ﻣساوى دارد‪12 12 2 .‬‬
‫= ‪x1 = x2‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2 9‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻣثال ‪ : 3‬ﻣﻌادﻟﺔ ‪ 5 x 2 + 2 x + 1 = 0‬را حﻞ ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫حل‪ :‬ﻣﻌادﻟﺔ ﻣذﻛﻮر حﻞ ﻧدارد زﻳرا ‪ < 0‬است‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ‪:‬‬
‫‪= b 2 4ac = 22 4 × 5 ×1 = 4 20 = 16‬‬
‫ﻣثال ‪ : 4‬در ﻣﻌادﻟﺔ ‪ 4 x 2 3x 1 = 0‬حاﺻﻞ ﺿرب و حاﺻﻞ جﻤﻊ جذور ﻣﻌادﻟﻪ را درﻳابﻴد‪.‬‬
‫‪b 3‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪x1 + x2‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪x1 × x2‬‬ ‫=‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪a 4‬‬ ‫‪a 4‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻌادﻻت زﻳر را حﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬
‫‪b) x 2 bx) x3 =+ 06 x + 9c=) 03 x 2 2 x 1 c=) 03 x 12 x + 60 = 0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪a ) x 2 + 4 x 21 = 0‬‬

‫‪116‬‬
 ‫خﻼصﺔ فصل ﻫفتﻢ‬

‫● ﺷــﻜﻞ ﻋﻤﻮﻣﻰ ﻫــر ﻣﻌادﻟﺔ درجﻪ دوم ﻋبــارت از ‪ ax 2 + bx + c = 0‬بﻮده‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ‬

‫‪ a 0‬باﺷد‪.‬‬
‫● ﻣﻌادﻻت ﺷــﻜﻞ ‪ ax 2 + c = 0‬و ‪ ax 2 + bx = 0‬را بﻪ ﻧام ﻣﻌادﻻت درجﻪ دوم ﻧاﻗﺺ‬
‫ﻳاد ﻣﻰ ﻛﻨﻨد‪.‬‬
‫‪b‬‬
‫= ‪ x2‬است‪.‬‬ ‫● حﻞ ﻫاى ﻣﻌادﻻت ‪ ax 2 + bx = 0‬ﻋبارت از ‪, x1 = 0‬‬
‫‪a‬‬
‫‪b‬‬
‫= ‪ x1 + x2‬و حاﺻﻞ ﺿرب جــذور از رابﻄﺔ‬ ‫● حاﺻــﻞ جﻤﻊ جذرﻫــا از رابﻄــﺔ‬
‫‪a‬‬
‫‪c‬‬
‫= ‪ x1 × x2‬بﻪ دست ﻣﻰ آﻳد‪.‬‬
‫‪a‬‬
‫‪b±‬‬
‫= ‪ x1,2‬بﻪدست‬ ‫●بﻪﺻﻮرتﻋﻤﻮﻣﻰحﻞﻫاىﻫرﻣﻌادﻟﺔدرجﻪدومتﻮسﻂﻓﻮرﻣﻮل‬
‫‪2a‬‬
‫ﻣﻰ آﻳد ﻛﻪ ‪ = b 2 4ac‬است‪.‬‬
‫باﺷد ﻣﻌادﻟﻪ دو حﻞ حﻘﻴﻘﻰ ﻣختﻠﻒ دارد‪.‬‬ ‫● ﻫرﮔاه ‪> 0‬‬

‫باﺷد ﻣﻌادﻟﻪ دو حﻞ ﻣساوى دارد‪.‬‬ ‫● ﻫرﮔاه ‪= 0‬‬

‫باﺷد ﻣﻌادﻟﻪ در ست اﻋداد حﻘﻴﻘﻰ حﻞ ﻧدارد‪.‬‬ ‫● ﻫرﮔاه ‪< 0‬‬

‫● جﻬت تﺸــﻜﻴﻞ ﻣﻌــادﻻت درجــﻪ دوم از رابﻄﺔ ‪ x 2 ( x1 + x2 ) x + x1 × x2 = 0‬ﻳا‬

‫‪ ( x x1 )( x x2 ) = 0‬استﻔاده ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬

‫‪117‬‬
 ‫تﻤرﻳﻦ فصل ﻫفتﻢ‬
‫● در ســؤاﻻت زﻳر بﻪ ﻫر ســؤال چﻬار جﻮاب داده ﺷــده‪ ،‬جﻮاب ﺻحﻴــح را اﻧتخاب‬
‫ﻛﻨﻴد‪.‬‬
‫‪ -1‬در ﻣﻌادﻟﺔ ‪ 4 x = 3x 2 1‬ﺿراﻳب ‪ b , a‬و ‪ c‬ﻋبارت از‪:‬‬
‫ب)‪a = 3 , b = 4 , cc==+11‬‬ ‫اﻟﻒ) ‪a = 3 , b = 4 , c = 1‬‬

‫د) ﻫﻴچ ﻛدام‬ ‫ج) ‪a = 4 , b = 3 , c = 1‬‬

‫‪ -2‬حﻞ ﻫاى ﻣﻌادﻟﺔ ‪ 3x 2 8 x + 5 = 0‬ﻋبارتﻨد از‪:‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫= ‪x1‬‬ ‫ب) ‪, x2 = 1‬‬ ‫= ‪x2‬‬ ‫اﻟﻒ) ‪, x1 = 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫د) ﻫﻴچ ﻛدام‬ ‫ج) اﻟﻒ و ب‬
‫‪ -3‬حاﺻﻞ جﻤﻊ جذور ﻣﻌادﻟﺔ ‪ x 2 10 x + 16 = 0‬ﻣساوى است بﻪ‪:‬‬
‫ب) ‪x1 + x2 = 5‬‬ ‫اﻟﻒ) ‪x1 + x2 = 5‬‬

‫د) ‪x1 + x2 = 10‬‬ ‫ج) ‪x1 + x2 = 8‬‬

‫باﺷد‪:‬‬ ‫‪ -4‬اﮔر ‪> 0‬‬

‫ب) ﻣﻌادﻟﻪ دوحﻞ حﻘﻴﻘﻰ و ﻣختﻠﻒ دارد‪.‬‬ ‫اﻟﻒ) دو حﻞ ﻣساوى دارد‪.‬‬

‫د) ﻳﻚ حﻞ دارد‪.‬‬ ‫ج) حﻞ ﻧدارد‪.‬‬

‫● جاﻫاى خاﻟﻰ را پر ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺷﻜﻞ ﻋﻤﻮﻣﻰ ﻣﻌادﻻت ﻳﻚ ﻣجﻬﻮﻟﻪ درجﻪ دوم ‪ ....................................‬است‪.‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬
‫حاﺻﻞ ‪ ................................‬است‪.‬‬ ‫حاﺻﻞ ‪ ......................‬و‬ ‫‪-2‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪ -3‬اﮔر ‪ ..............................‬باﺷد ﻣﻌادﻟﺔ درجﻪ دوم حﻞ ﻧدارد‪.‬‬
‫‪ -4‬اﮔر درجﺔ ﻳﻚ ﻣﻌادﻟﻪ برابر دو باﺷد ﻣﻌادﻟﻪ ‪ .............................‬دارد‪.‬‬

‫‪118‬‬
‫● سؤاﻻت ﻫاى زﻳر را بخﻮاﻧﻴد بﻪ ﻣﻘابﻞ سؤاﻻت ﺻحﻴح آن حرف(ص) و در ﻣﻘابﻞ‬
‫سؤاﻻت ﻏﻠﻂ آن حرف(غ) بﮕذارﻳد‪.‬‬
‫) اﮔر ‪ b 2 4ac < 0‬باﺷد ﻣﻌادﻟﻪ در ست اﻋداد حﻘﻴﻘﻰ حﻞ ﻧدارد‪.‬‬ ‫‪( -1‬‬
‫‪b±‬‬
‫= ‪ x1 ,2‬است‪.‬‬ ‫) ﻓﻮرﻣﻮل ﻣحﻤد بﻦ ﻣﻮسﻰ‬ ‫‪( -2‬‬
‫‪2a‬‬
‫) براى تﺸﻜﻴﻞ ﻣﻌادﻻت درجﻪ دو از رابﻄﻪ ﻫاى ‪x 2 ( x1 + x2 ) x + x1 × x2‬‬ ‫‪( -3‬‬
‫و ‪ ( x x1 )( x x2 ) = 0‬استﻔاده ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬
‫) ﻣﻌادﻻتﻰ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣجﻬﻮل داﺷتﻪ باﺷﻨد و درجﺔ ﻣجﻬﻮل(ﻣتحﻮل) آن ﻣساوى‬ ‫‪( -4‬‬
‫بﻪ ‪ 2‬باﺷد بﻪ ﻧام ﻣﻌادﻻت ﻳﻚ ﻣجﻬﻮﻟﻪ درجﻪ دوم ﻳاد ﻣﻲ ﺷﻮﻧد‪.‬‬

‫● سؤاﻻت زﻳر را حﻞ ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪ -1‬در ﻣﻌادﻻت زﻳر ﺿراﻳب ‪ b , a‬و ‪ c‬را ﻧﺸان دﻫﻴد و بﮕﻮﻳﻴد ﻛﻪ ﻛدام آﻧﻬا ﻣﻌادﻟﺔ‬

‫ﻛاﻣﻞ و ﻛدام آﻧﻬا ﻧاﻗﺺ است‪:‬‬

‫‪a) 3x 2 4 x + 1 = 0‬‬ ‫‪b) 3 x 2 1 = 0‬‬ ‫‪c) 2 x 2 6 x = 0‬‬

‫‪ -2‬ﻣﻌادﻻت زﻳر را تﻮسﻂ تﻜﻤﻴﻞ ﻣربﻊ حﻞ ﻛﻨﻴد‪:‬‬

‫‪x 6‬‬
‫‪a) 4 x 2 + 3x 1 = 0‬‬ ‫‪b) x 2 +‬‬ ‫=‬
‫‪5 5‬‬
‫‪c) 2 x 2 + 3 x + 1 = 0‬‬ ‫‪d ) x 2 + 3x = 0‬‬

‫‪ -3‬با استﻔاده از ﻓﻮرﻣﻮل ﻋﻤﻮﻣﻰ ﻣﻌادﻻت درجﻪ دوم حﻠﻪﻫاى ﻣﻌادﻻت زﻳر را درﻳابﻴد‪.‬‬

‫‪a) 7 x 2 8 x + 1 = 0‬‬ ‫‪b) x 2 3 x + 2 = 0‬‬

‫‪c) t 2 0.27 + 0.6t = 0‬‬

‫‪ -4‬جذرﻫا ﻳا حﻞ ﻫاى ﻣﻌادﻻت درجﻪ دوم در زﻳر داده ﺷده اﻧد ﻣﻌادﻟﺔ آن را بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬

‫)‪a‬‬ ‫‪2, 0.5‬‬ ‫‪b) 3, 1‬‬ ‫‪c) 0, 2‬‬ ‫)‪d‬‬ ‫‪2 1, 2‬‬

‫‪119‬‬