֓ZË

 ¦À
֓ZË
 ¦À

 ¦À
 ¦À

 moe.curriculum@gmail.com
 ‫سرود ملی‬
‫دا عـ���زت د هـــر افـغـان دى‬
‫هر بچی يې قهرمـــــان دى‬
‫د بـــــلـوڅــــ���و د ازبـکـــــ���و‬
‫د تـــرکـمنــــ���و د تـــاجـکـــ���و‬
‫پــاميــري���ان‪ ،‬نـورس���تانيــــان‬
‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ېان‬
‫لـکـه لـمــر پـر ش���نـه آس���مـان‬
‫لـکـ���ه زړه وي جـــاويـــ���دان‬
‫واي���و اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬
‫دا وطن افغانس���تـــان دى‬
‫کور د سولې کور د تورې‬
‫دا وطن د ټول���و کـور دى‬
‫د پښ���تــون او هــ���زاره وو‬
‫ورس���ره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬
‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬
‫دا هيـــ���واد به تل ځليږي‬
‫په س���ينــه کې د آس���يـــا به‬
‫نوم د حق م���و دى رهبـــر‬
 ‫‪1396‬‬

‫الف‬
 ‫مؤلفان‪:‬‬
‫‪ -‬پوهنمل طالباز حبیبزی عضو تیم پروژه تألیف کتب درسی وزارت معارف‬
‫‪ -‬مهریه ناصر عضو تیم پروژه تألیف کتب درسی وزارت معارف‬
‫‪ -‬معاون مؤلف مهناز توخی عضو علمی ریاست انکشاف نصاب تعلیمی و تألیف کتب درسی‬
‫‪ -‬سرمؤلف نظام الدین عضو علمی ریاست انکشاف نصاب تعلیمی و تألیف کتب درسی‬
‫‪ -‬پوهندوی خالقداد فیروز کوهی عضو تیم پروژه تألیف کتب درسی وزارت معارف‬

‫ادیتوران علمی‪:‬‬
‫‪ -‬سرمؤلف عبدالنبی واحدی مشاور وزارت معارف‬
‫‪ -‬پوهنمل طالباز حبیب عضو تیم پروژه تألیف کتب درسی وزارت معارف‬

‫ادیتوران زبان‪:‬‬
‫‪ -‬عبدالرزاق کوهستانی عضو علمی ریاست انکشاف نصاب تعلیمی و تألیف کتب درسی‬

‫کمیتۀ دینی‪ ،‬سیاسی و فرهنگی‪:‬‬

‫‪ -‬دکتور محمد یوسف نیازی‬
‫‪ -‬مولوی عبدالصبور عربی‬
‫‪ -‬حبیباهلل راحل مشاور وزارت معارف در ریاست انکشاف نصاب تعلیمی‬

‫کمیتۀ نظارت‪:‬‬
‫‪ -‬دکتور اسداهلل محقق معین انکشاف نصاب تعلیمی و تربیة معلم‪.‬‬
‫‪ -‬دکتور شیر علی ظریفی رئیس پروژة انکشاف نصاب تعلیمی‪.‬‬
‫‪ -‬سرمؤلف عبدالظاهر گلستانی رئیس عمومی انکشاف نصاب تعلیمی و تألیف کتب درسی‬

‫طرح و ديزاین‪:‬‬

‫‪ -‬محمد اشرف امین‬

‫‪ -‬ولید نوید نسیمی‬

‫تنظیم امور چاپ‪ :‬محمد کبیر حقمل رئیس نشرات و اطالعات وزارت معارف‪.‬‬ ‫ب‬
 ‫بسم اهلل الرحمن الرحیم‬

‫پیام وزیر معارف‬

‫سپاس بیکران آفریدگاری را که انسان را در احسن تقویم آفرید و او را قدرت بیان بخشید و به زیور علم‬
‫و اندیشه آراست و درود بیپایان بر پیامبر مکرم اسالم حضرت محمد مصطفی‪ -‬صلی اهلل علیه وسلم‪ -‬که‬
‫معلم بزرگ انسانیت است و پیام آور رحمت و هدایت و روشنایی‪.‬‬
‫تعلیم و تربیت نقطة آغاز هر تحول و سنگ بنای توسعه در هر جامعه است‪ .‬هدف اصلی تعلیم و تربیت‬
‫به فعالیت رساندن نیروهای بالقوة انسان و شگوفا کردن استعدادهای درونی وی است‪.‬‬
‫کتاب درسی یکی از ارکان مهم در فرایند تعلیم و تربیت محسوب می‌شود که همگام با تحوالت‬
‫وپیشرفت‌های علمی نوین و مطابق با نیازمندیهای جامعه تهیه و تألیف می‌گردد و باید دارای ظرفیت و‬
‫ظرافتی باشد که بتواند آموزه‌های دینی و اخالقی را توأم با فرآورده‌های علوم جدید با میتودهای نوین‬
‫به شاگردان منتقل کند‪.‬‬
‫کتابی که اکنون در اختیار شما قرار دارد‪ ،‬بر اساس همین ویژه‌گی‌ها تهیه و تألیف شده است‪ .‬سعی وزارت‬
‫معارف همواره براین بوده که نصاب تعلیمی و کتب درسی معارف کشور‪ ،‬متکی بر مبانی تعلیم و تربیت‬
‫اسالمی و حفظ هویت ملی‪ ،‬مطابق با معیارهای علمی و روش‌های تربیتی نوین بوده‪ ،‬استعدادهای دانش‬
‫آموزان را در همه زمینه‌های اخالقی و علمی شگوفا گرداند و قدرت تفکر‪ ،‬ابتکار و حس جستجوگری را‬
‫در آنها تقویت بخشد‪ .‬ترویج فرهنگ گفتگو و رواداری‪ ،‬تقویت حس وطن دوستی‪ ،‬مهربانی‪ ،‬گذشت و‬
‫همبستهگی از خواست‌های دیگر وزارت معارف است که باید در کتب درسی متبلور باشد‪.‬‬
‫کتاب‌های درسی بدون داشتن معلم خوب و مسلکی نمی‌تواند اهداف مورد نظر را برآورده سازد‪ .‬معلم‬
‫یکی از ارکان مهم تعلیم و تربیت و مجری برنامه‌های آموزشی و تربیتی است‪ .‬از معلمان و آموزگاران‬
‫خوب‪ ،‬متعهد و دلسوز کشورم که ستیزه با سیاهی و نادانی را پیشة خود ساخته اند‪ ،‬صمیمانه آرزومندم‬
‫که با تطبیق دقیق و مخلصانة نصاب تعلیمی‪ ،‬کودکان و جوانان میهن را بهسوی فتح قله‌های رفیع دانش‪،‬‬
‫اخالق و معنویت رهنمون گردند‪.‬‬
‫کامیابی نظام آموزشی کشور بدون همکاری جدی مردم غیر ممکن است‪ .‬ازاین رو از همه اقشار و افراد‬
‫ملت شریف افغانستان‪ ،‬بهخصوص از خانواده‌ها و اولیای محترم شاگردان خواهشمندم که از هیچ‌گونه‬
‫هم‌کاری در جهت تحقق اهداف معارف دریغ نورزند‪ .‬همچنان از همه نویسنده گان‪ ،‬دانشمندان‪،‬‬
‫متخصصان تعلیم و تربیت و اولیای محترم شاگردان تقاضا می‌شود که با ارایة نظریات و پیشنهادات سالم‬
‫و نقدهای سازندة خود وزارت معارف را در بهبود هر چه بیشتر کتاب‌های درسی همکاری نمایند‪.‬‬
‫الزم میدانم از تمام مؤلفان دانشمند و کارمندان اداری و فنی وزارت معارف که در تهیه‪ ،‬تألیف‪ ،‬طبع و‬
‫توزیع این کتاب زحمت کشیده اند و از همه نهادهای ملی و بینالمللی که در زمینة چاپ و توزیع کتب‬
‫درسی همکاری نموده اند‪ ،‬قدردانی و تشکر نمایم‪.‬‬
‫در اخیر از خداوند منان استدعا دارم که به لطف بی پایان خود‪ ،‬ما را در تحقق آرمانهای مقدس معارف‬
‫یاری رساند‪ .‬إنه سمیع قریب مجیب‪.‬‬
‫ج‬ ‫دکتور اسداهلل حنیف بلخی‬
‫وزیر معارف‬
 ‫صفحه‬ ‫عناوین ‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬ ‫ ‬ ‫فصل اول( اعداد حقیقی)‬
‫‪3‬‬ ‫ ‬ ‫مفهوم اعداد حقیقی و خواص آنها‬
‫طریقة عمومی استخراج جذر مربع تقریبی‪ ،‬اوسط و دریافت جذر اعداد اعشاریه دار ‪11‬‬
‫‪19‬‬ ‫ ‬ ‫عملیات باالی اعداد جذر دار (جمع‪ ،‬تفریق‪ ،‬ضرب و تقسیم)‬
‫‪23‬‬ ‫ ‬ ‫قوانین اعداد تواندار (ضرب‪ ،‬تقسیم‪ ،‬توان صفر و منفی)‬
‫‪29‬‬ ‫ ‬ ‫طاقت نماهای کسری و قوانین آن‪ ،‬ناطق کردن کسرها‬

‫‪37‬‬ ‫ ‬ ‫فصل دوم( محاسبات مالی)‬

‫‪ 39‬‬ ‫ ‬ ‫نسبت‪ ،‬تقسیم به اجزای متناسبه‬
‫‪ 43‬‬ ‫ ‬ ‫تناسب‪ ،‬خواص تناسب‪ ،‬انواع تناسب‪ ،‬تناسب مرکب‬
‫‪ 55‬‬ ‫ ‬ ‫فیصد‪ ،‬احدیت‪ ،‬تخفیف ‬
‫‪61‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ربح ساده و مرکب‬

‫‪6 7‬‬ ‫ ‬ ‫فصل سوم( مشابهت)‬

‫‪69‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اشکال متشابه‪ ،‬مضلعات متشابه‬
‫‪73‬‬ ‫ ‬‫قضیة خطوط موازی با فاصله های مساوی‪ ،‬قضیة تالس و معکوس آن‬
‫‪77‬‬ ‫ ‬ ‫قضیة تالس درمثلث‪ ،‬حالت های تشابه مثلث ها‬

‫‪8 9‬‬ ‫ ‬ ‫فصل چهارم( تناظر)‬

‫‪91‬‬ ‫ ‬
‫مفهوم تناظر‪ ،‬تناظر محوری‪ ،‬تناظر مرکزی‬

‫‪99‬‬ ‫ ‬ ‫فصل پنجم (قضایای مثلث)‬

‫‪101‬‬ ‫ ‬ ‫قضایای مثلث متساوی الساقین‬
‫‪105‬‬ ‫ ‬ ‫قضیة فیثاغورث‪ ،‬عکس قضیة فیثاغورث‬
‫‪111‬‬ ‫قضایای مثلث قایم الزاویه‪ ،‬قضایا در مثلث قایم الزاویه برای زوایای ‪ 30‬و ‪ 60‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪119‬‬ ‫ناصف الزاویه‪ ،‬ناصف الزاویه های داخلی مثلث‪ ،‬ناصف عمودی در یک مثلت ‬
‫‪127‬‬ ‫ ‬ ‫ارتفاع های مثلث‪ ،‬میانه های مثلث‬

‫‪1 35‬‬ ‫ ‬ ‫فصل ششم ( مساحت ها و احجام)‬

‫‪137‬‬ ‫ ‬
‫مساحت و حجم مکعب مستطیل‪ ،‬دریافت قطر مکعب مستطیل و مکعب‬
‫‪141‬‬ ‫مساحت حجم منشور‪ ،‬مساحت و حجم استوانه ‬
‫‪145‬‬ ‫ ‬ ‫مساحت و حجم هرم‬
‫د‬
 ‫صفحه‬ ‫عناوین ‬

‫‪149‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫مساحت و حجم مخروط‪ ،‬مساحت و حجم کره‬

‫‪157‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫فصل هفتم(افادههای الجبری)‬

‫‪159‬‬ ‫ ‬ ‫مفهوم متحول‪ ،‬افادههای الجبری‪ ،‬ساده کردن افاده‌های الجبری‬
‫‌‬

‫‪165‬‬ ‫ ‬ ‫ضرب یک حدهها‪ ،‬تقسیم افاده‌های یک حده‪ ،‬ضرب افاده‌های الجبری‬

‫‪171‬‬ ‫مطابقتها‪ ،‬مربع مجموع و تفاضل افاده‌های دو حده‪ ،‬تجزیة افاده‌های الجبری ‬
‫‪181‬‬ ‫ ‬ ‫فصل هشتم( معادالت)‬
‫‪ 183‬‬ ‫ ‬ ‫مفهوم معادله‪ ،‬عملیههای جمع و تفریق در مساوات‪ ،‬عملیه های ضرب و تقسیم در مساوات‬
‫‪189‬‬ ‫ ‬
‫معادلة عمومی درجه یک یک مجهوله‪ ،‬معادالت معادل و تشکیل معادالت‬

‫‪1 99‬‬ ‫ ‬ ‫فصل نهم( رابطه و تابع)‬

‫‪201‬‬ ‫ ‬
‫نقطه در مستوی‪ ،‬مختصات یک نقطه در مستوی‪ ،‬مجهول و متحول‬
‫‪209‬‬ ‫ ‬ ‫رابطه‪ ،‬رابطة خطی‪ ،‬تشکیل رابطه های خطی و تابع‬

‫‪2 19‬‬ ‫ ‬ ‫فصل دهم( احصائیه)‬

‫‪ 221‬‬ ‫ ‬ ‫جدول کثرت ديتاهای گسسته‪ ،‬خواص و اجرای جدول کثرت‬
‫‪225‬‬ ‫ ‬ ‫کثرت تجمعی‬
‫‪ 227‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫کثرث نسبی‪ ،‬گراف میلهای‪ ،‬گراف خط منکسر‬
‫‪233‬‬ ‫ ‬
‫اوسط ديتاهای گسسته باکثرت‪ ،‬اوسط ديتاهای پیوسته با استفاده از جدول‬

‫‪241‬‬ ‫ ‬ ‫فصل یازدهم( احتمال)‬

‫‪243‬‬ ‫ ‬ ‫کثرت نسبی و احتمال‬
‫‪245‬‬ ‫ ‬ ‫چانس برابر و نابرابر در یک فضای نمونه‬
‫‪247‬‬ ‫ ‬ ‫حادثة اتفاقی یک فضای نمونه‪ ،‬قواعد احتمال‬
‫‪251‬‬ ‫دیاگرام درختی‪ ،‬قاعدة اول مسیر (حاصل ضرب) ‬

‫هـ‬
 ‫فصلا ّول‬
‫اعداد حقیقی‬

‫‪-π‬‬ ‫‪-e‬‬ ‫‪-√ 2‬‬ ‫‪√2‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪π‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

 ‫مفهوم اعداد حقيقي‬

‫مي‌دانيم که تمام اعداد نسبتي را‬

‫مي‌توانيد روي محور اعداد نمايش‬
‫دهيد مانند‪ :‬شکل زیر که روی‬
‫محور اعداد بعضی از اعداد نسبتی‬
‫نمایش داده شده اند‪.‬‬
‫آیا می‌توان عددی مانند ‪ 2‬را نیز‬
‫روی محور اعداد نمایش داد؟‬
‫‪–3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫?‬ ‫‪2.5‬‬

‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫آیا اعداد ناطق را می‌شناسید؟‬

‫از صنف هفتم با در نظرداشت محور اعداد گفته می‌توانيم که هر عددناطق (نسبتی) را‬
‫روی محور اعداد توسط یک نقطه نشان دهیم مانند شکل زیر که بعضی از اعداد نسبتی‬
‫روی آن نشان داده شده اند‪:‬‬
‫‪–3‬‬ ‫‪-11‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪11‬‬

‫‪2.5‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪-0.5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-44‬‬ ‫‪-3 2‬‬

‫‪4‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪?-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪9‬‬

‫ﺩﺩﻉ‬ ‫‪25‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫محور اعداد‪ 2‬نشان داده نشده اند‪.‬‬ ‫دارند‪ ،‬که تا حال روی‬
‫ﺭﺫﺝ ﻉﺏﺭﻡ‬ ‫‪1‬‬
‫اعداد دیگری نیز وجود‬ ‫‪0‬‬

‫توانند تمام نقاط روی محور اعداد را بپوشانند‬‫ﺩﺩﻉ‬ ‫نمی‬

‫‪1‬‬
‫تنهایی‬
‫‪1.1‬‬ ‫‪1.2‬‬
‫نسبتی به‬
‫‪1.3‬‬ ‫‪1.4‬‬
‫اعداد‬
‫‪1.5‬‬
‫یا به عبارة دیگر‬
‫ﻉﺏﺭﻡ خالی برای اعدادی که نسبتی یا ناطق‬ ‫اعداد‪ ،‬جاﺭﺫﺝ‌های‬
‫‪1‬‬ ‫نسبتی روی محور‬ ‫یعنی بین اعداد ‪2.25‬‬

‫‪ 1.40‬پر مﺩﺩﻉی‌شوند‪.‬‬
‫همین اعداد‬
‫‪1.41‬‬
‫توسط‬
‫‪1.42‬‬
‫نباشند وجود دارند‪1.43‬که‬
‫ﺭﺫﺝ ﻉﺏﺭﻡ‬ ‫‪1.9881‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫• جذر مربع اعداد زير را پيدا كنيد‪.‬‬
‫ﺩﺩﻉ‬ ‫‪25‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬
‫عدد‬ ‫‪4‬‬
‫ﻉﺏﺭﻡ‬ ‫ﺭﺫﺝ‬
‫جذر مربع‬ ‫‪10‬‬

‫• در فعالیت فوق پيدا كردن جذر مربع كدام عدد براي شما مشكل است؟‬
‫ﺩﺩﻉ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1.1‬‬ ‫‪1.2‬‬ ‫‪1.3‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪1.5‬‬
‫ﺭﺫﺝ ﻉﺏﺭﻡ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2.25‬‬

‫ﺩﺩﻉ‬ ‫‪1.40‬‬ ‫‪1.41‬‬ ‫‪1.42‬‬ ‫‪1.43‬‬

‫ﺭﺫﺝ ﻉﺏﺭﻡ‬ ‫‪1.9881‬‬ ‫‪3‬‬

 ‫ﺩﺩﻉ‬ ‫‪25‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪4‬‬

‫ضرب‬ ‫خودش ضرب شود و حاصل‬

‫ﺭﺫﺝ ﻉﺏﺭﻡ‬ ‫‪10‬‬ ‫• آيا می‌توانيد يك عدد ناطق را پيدا كنيد كه در‬
‫آن عدد ‪ 2‬شود؟‬
‫ﺩﺩﻉ‬
‫عدد‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1.1 1.2 1.3 1.4 1.5‬‬ ‫• جدول زير را تكميل كنيد‪.‬‬
‫ﺩﺩﻉ‬ ‫‪25‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬
‫ﻉﺏﺭﻡ‬ ‫ﺭﺫﺝ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2.25‬‬
‫مربع عدد‬
‫ﺭﺫﺝ ﻉﺏﺭﻡ‬ ‫‪10‬‬

‫ﺩﺩﻉ‬ ‫‪1.40‬‬ ‫‪1.41‬‬ ‫‪1.42‬‬ ‫‪1.43‬‬

‫ﺭﺫﺝ ﺩﺩﻉ‬
‫ﻉﺏﺭﻡ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1.1 1.2‬‬ ‫دارد؟‬
‫‪1.9881‬‬
‫• جذر مربع عدد ‪ 2‬بين كدام دو عدد قرار ‪1.5‬‬
‫‪1.3‬‬ ‫‪1.4‬‬

‫نمایید‪.‬‬
‫ﻉﺏﺭﻡ‬ ‫تکمیل ﺭﺫﺝ‬
‫‪1‬‬ ‫مربع عدد ‪ 2‬جدول زیر را‬
‫• به منظور دقت بیشتر در پیدا کردن جذر ‪2.25‬‬

‫ﺩﺩﻉ‬
‫عدد‬
‫‪1.40‬‬ ‫‪1.41‬‬ ‫‪1.42‬‬ ‫‪1.43‬‬

‫ﻉﺏﺭﻡ‬ ‫ﺭﺫﺝ‬
‫مربع عدد‬ ‫‪1.9881‬‬

‫با مالحظه به جدول فوق نشان دهید که جذر مربع عدد ‪ ، 2‬بین کدام دو عدد قرار‬
‫دارد‪ .‬اعداد سطر اول اعدادی هستند که حدس موجودیت جذر مربع عدد ‪ 2‬بین‬
‫آن ها وجود دارد‪ .‬به هر اندازه يي که در سطر اول جدول اعداد با هم نزدیکتر انتخاب‬
‫گردند‪ .‬باز هم دیده می‌شود که در سطر دوم جدول عدد ‪ 2‬ظاهر نمي شود‪ .‬یعنی عدد‬
‫ناطقی که مساوی ‪ 2‬باشد پیدا کرده نمی توانیم‪ ،‬پس ست جدید اعداد را دریافت‬
‫کردیم که عبارت از ست اعداد غیر ناطق(گنگ)است‪ .‬ست اعداد غیر ناطق را به ‪Q′‬‬
‫‪ 3 , 5 , 7 ...‬و ‪2‬‬‫نشان مي دهيم‪ .‬مانند‬
‫با وجود این که ‪ 2‬عدد ناطق نمی باشد‪ ،‬می‌توان آن را باالی محور اعداد با استفاده‬
‫از نمایش هندسی زیر مشخص نمود‪:‬‬

‫‪4‬‬
‫در شکل می‌بینیم مربع کوچکی ‪ ABCD‬که طول اضالع آن یک واحد است به دو‬
‫مثلث قایم‌الزاویه تقسیم شده و دارای مساحت یک واحد مربع می‌باشد‪.‬‬
‫و مربع بزرگتری ‪ AMNC‬که در شکل آن را مشاهده مي‌کنيد نظر به مربع کوچک‬
‫ِ‪ ABCD‬دارای مساحت بيشتر است که مساحت آن ‪ 2‬واحد مربع است‪ ،‬بنابر این از‬
‫دریافت فرمول مساحت مربع می‌دانیم که هر ضلع مربع بزرگ مساوی به ‪ 2‬واحد‬
‫می‌باشد‪.‬‬
‫هرگاه نقطة ‪ 0‬را مرکز قرار داده به شعاع ‪ 2‬که یک ضلع مربع بزرگ می‌باشد یک‬
‫قوس طوری رسم نماییم که محور اعداد را در یک نقطه قطع کند‪ ،‬نقطة تقاطع با محور‬
‫اعداد‪ ،‬موقعیت ‪ 2‬را مشخص می‌کند‪.‬‬
‫همانطوري كه اعداد ناطق دارای معکوس جمعی می باشند اعداد غير ناطق نیز معکوس‬
‫‪2‬‬
‫سمت ‪–3‬چپ‬ ‫‪–2‬‬
‫طرف‬
‫‪–1‬‬
‫به‬ ‫‪0‬‬
‫كه‬ ‫است‬
‫‪1‬‬
‫جمعی دارند؛ طور مثال‪ :‬معکوس جمعی ‪− 2 ، 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫خط اعداد به یک عدد حقیقی‬ ‫صفر روی محور اعداد نشان داده شده است‪ .‬هر نقطة ‪1.414‬‬

‫و برعكس هر عدد حقیقی به یک نقطه محور اعداد مطابقت می‌کند‪.‬‬

‫‪- 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1.414‬‬ ‫‪1.414‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫اتحاد ست‌هاي اعداد ناطق و غير ناطق را به نام ست اعداد حقيقي ياد مي كنند و ست‬
‫اعداد حقيقي را به ‪ IR‬نشان مي‌دهند‪IR = Q  Q' .‬‬
‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2  1.414‬‬
‫مثال‪ 3 :‬را روی محور اعداد نشان دهید‪.‬‬
‫حل‪ :‬از نقطه ‪ 2‬به اندازة یک واحد به سمت باال حرکت می‌نماییم نقطة به دست‬
‫آمده را به ‪ 0‬وصل می‌نماییم نقطه ‪ 0‬را مرکز گرفته یک قوس رسم می‌کنیم که محور‬
‫اعداد را در يک نقطه قطع کند نقطة به دست آمده موقعیت ‪ 3‬را باالی محور اعداد‬
‫مشخص می‌کند‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬كدام يك از اعداد زير غير ناطق اند‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪16 ,‬‬ ‫‪b) − 5 ,‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪d‬‬ ‫‪37‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -2‬سه عدد ناطق و سه عدد غير ناطق را بنويسيد‪.‬‬
‫‪ -3‬در باره ‪ 15‬چی فکر می‌کنید‪ ،‬عدد ناطق است یا غیر ناطق؟‬
‫‪ -4‬موقعيت ‪ 5‬ﻭ ‪ 1+ 2‬را روی محور اعداد مشخص کنید‪.‬‬
‫‪ -5‬کدام یک از اعداد ‪ 3 + 4 , 8 + 2 2‬ناطق و کدام آن‌ها غیر ناطق است؟‬
‫‪ -6‬در مورد اعداد ‪ 5 , 31 , 36‬و ‪ 144‬چه فکر می‌کنید؟ ناطق اند و یا غیر‬
‫ناطق؟‬

‫‪6‬‬
 ‫خواص اعداد حقيقي‬
‫‪2 5 5 2‬‬
‫آیا خاصیت تبدیلی‪ ،‬اتحادی‬
‫و توزیعی در اعداد حقیقی وجود‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 3  5  ‬‬ ‫‪2 3 ‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2 5‬‬
‫دارد؟‬

‫‪2‬‬ ‫‪ 3  5  ‬‬ ‫‪‬‬

‫‪2 3  5‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫• قیمت‌های تقریبی افاده‌های جذری زير را با استفاده از جدول در يافت كنيد‪:‬‬
‫عدد‬ ‫قیمت تقریبی‬
‫?= ‪2+ 3‬‬ ‫?= ‪3+ 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1.41‬‬
‫?=‪2+2‬‬ ‫? = ‪2+ 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1.73‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2.23‬‬
‫?=‪3+ 1‬‬ ‫?= ‪1+ 3‬‬
‫? = ‪3 +1‬‬ ‫? = ‪1+ 3‬‬
‫• آياخاصیت تبدیلی در عملیة جمع در ست اعداد حقيقي صدق مي كند یا خیر؟‬
‫خاصيت به نام چه ياد مي شود؟‬
‫• در اعداد طبيعي اين فعالیت‬
‫از فعاليت فوق نتيجه مي گيريم‪:‬‬
‫براي هر عدد حقيقي ‪ a‬و‪ b‬داريم‪:‬‬
‫‪a + b = b+ a‬‬

‫سؤال‪ :‬آيا خاصيت تبديلي ‪5‬‬

‫عملیة ضرب در اعداد حقيقي نيز صدق می‌کند؟‬
‫‪3‬‬ ‫با چند مثال واضح سازيد‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪2‬‬

‫‪5‬‬

‫‪3‬‬
‫‪7‬‬
‫‪2‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪5‬‬

‫‪3‬‬ ‫• يك مستطيل به طول ‪ 5‬واحد و عرض ‪ 3‬واحد رسم نماييد‪.‬‬

‫مساحت اين مستطيل چند است؟‬
‫‪5‬‬ ‫• مستطيل ديگر را رسم نموده كه طول آن ‪ 5‬واحد و عرض آن‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 2‬واحد باشد مساحت اين مستطيل چقدر است؟‬
‫‪5‬‬
‫• اين دو مستطيل را کنار هم قرار داده و بگویید مساحت مستطيل‬
‫بزرگ بدست آمده مساوی به چند است؟‬
‫‪3‬‬ ‫• مساحت مستطيل بزرگ چه رابطه با مجموع مساحت‌های دو‬
‫مستطيل كوچك دارد؟‬
‫‪2‬‬
‫‪.‬‬
‫(‪5)3+2(=)5 3(+)5 2‬‬ ‫‪.‬‬

‫از نتیجة فعاليت فوق براي هر عددحقيقي ‪ c,b,a‬داريم‪:‬‬

‫(‪a×)b+c(=)a×b(+)a×c‬‬
‫اين خاصيت به نام چه ياد مي‌شود؟‬
‫این خاصیت به نام خاصیت توزیعی ضرب باالی جمع یاد می‌گردد‪.‬‬

‫افادة= ) ‪ 3 × ( 2 + 5‬را در نظر گرفته به طرف راست آن خاصیت توزیعی‬ ‫مثال‪( 3:‬‬
‫)‪× 2) + ( 3 × 5‬‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪1.73‬‬ ‫تطبیق‪× (1‬‬
‫‪.25‬را‪.41 + 2‬‬
‫حقیقی‬
‫اعداد‪) ≅ (1‬‬
‫‪.73 × 1.41) + (1.73‬‬
‫)‪3 × ( 2 + 5) = ( 3 × 2) + ( 3 × 5‬‬ ‫حل‪1.73 × 3.66 ≅ 2.4393 + 3:‬‬ ‫‪.8925‬‬
‫‪1.73 × (1.41 + 2.25) ≅ (1.73 × 1.41) + (1.73 × 2.25) 6.3318 ≅ 6.3318‬‬
‫‪1.73 × 3.66 ≅ 2.4393 + 3.8925‬‬
‫‪6.3318 ≅ 6.3318‬‬

‫‪8‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫اشكال مقابل را در نظر بگيريد‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫• حجم مكعب مستطيل شكل ‪ a‬مساوي به چند است؟‬
‫• حجم مكعب مستطيل شكل ‪ b‬مساوي به چند است؟‬

‫از فعاليت فوق نتيجه ميگيريم‪:‬‬

‫شما به ياد داريدکه‪:‬‬
‫‪a+ 0 = 0 + a = a‬‬
‫‪a× 1 = 1 × a = a‬‬
‫روابط فوق براي»€]žهر ‪ a‬از‬ ‫براي هر عدد حقيقي ‪ b،a‬و‪ c‬داريم که‪:‬‬
‫Ÿ|{‬
‫صدق‬ ‫حقيقي هم‬ ‫ست اعداد‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫مي كند‪.‬‬ ‫)‪(a× b) × c = a× (b× c‬‬
‫‪2.5‬‬ ‫‪6.25‬‬ ‫Ÿ|{‪2.5Á2ž]€»¾Ì]5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫]‪{Y{Y€«2.25Á2¾Ì] 5€´Ë{ÃZ^ŸÄ‬‬

‫اين خاصيت اتحادي تحت عملية ضرب است‪.‬‬

‫نظر گرفته‬
‫را در Ÿ|{‬‫»€]ž‬
‫افادة= ) ‪2 × ( 3 × 5‬‬
‫حقیقی‪( 2‬‬ ‫مثال‪ :‬با استفاده از خاصیت ‪5‬‬
‫اعداد× ) ‪× 3‬‬
‫بنویسید‪1.41 × (1.73 × 2.25) ≅ (1.71 × 1.73) ×.‬‬
‫طرف راست آن را ‪2.25‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬

‫حل‪:‬‬
‫‪2.25‬‬
‫‪1.41 × (3.8925) ≅ 2.4393 × 2.25‬‬
‫‪2.5‬‬ ‫‪6.25‬‬ ‫‪2 × ( 3 × 5 ) = ( 2 × 3) × 5‬‬
‫‪5.488425 ≅ 5.488425‬‬
‫‪1.41 × (1.73 × 2.25) ≅ (1.71 × 1.73) × 2.25‬‬
‫آيا خاصيت اتحادي تحت عملية جمع وجود دارد؟ با چند مثال واضح سازيد‪.‬‬
‫‪1.41 × (3.8925) ≅ 2.4393 × 2.25‬‬
‫‪5.488425 ≅ 5.488425‬‬
‫‪.‬‬
‫از اين به بعد عالمه (×) را به عالمه ( ) مي‌توانيد نشان دهيد‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫مساوات‌های زیر را در نظر گرفته خاصیت‌های مربوطه را در مقابل آن‌ها بنویسید‪.‬‬

‫‪a−‬‬ ‫‪5 (2 + 3) = 2 5 + 3 5 .........‬‬ ‫از کدام خاصیت پيروي مي‌كند؟‬

‫‪b−‬‬ ‫‪5 + 3 = 3 + 5 .........‬‬ ‫از کدام خاصیت پيروي مي‌كند؟‬

‫از کدام خاصیت پيروي مي‌كند؟‪c − 3 × ( 2 × 3 ) = ( 3 × 2 ) × 3.............‬‬

‫‪d−‬‬ ‫‪2 × 3 = 3 × 2 .........‬‬ ‫از کدام خاصیت پيروي ميكند؟‬

‫‪e−‬‬ ‫از کدام خاصیت پيروي ميكند؟ ‪3 + ( 5 + 2 ) = ( 3 + 5 ) + 2 .........‬‬

‫‪10‬‬
 ‫طريقة عمومي استخراج جذر‬
‫مربع تقريبي‬
‫دريافت جذرمربع اعداد را به طریقة‬
‫تجزیه می‌دانید‪.‬‬
‫• آیا می‌توان جذر مربع تمام اعداد را به‬
‫طریقة تجزیه دریافت کرد؟‬
‫• آیا جذر سوم یک عدد را به جز‬
‫از طریقة تجزیه به کدام طریقة دیگر‬
‫دریافت کرده می‌توانید؟‬

‫ال‪ 25 :‬چند است؟‬ ‫‪ -‬آيا دریافت جذر مربع اعداد را به طريقة تجزيه می‌دانید مث ً‬
‫‪ -‬جذر سوم‪ ،‬اعداد را به كدام طريقه دريافت كرده مي توانيد مث ً‬
‫ال ‪ 3 27 :‬چند است؟‬
‫‪ -‬آيا براي پيدا كردن جذر مربع اعداد به جز از طريقة تجزيه كدام طريقة ديگر وجود‬
‫دارد؟‬
‫دريافت جذر مربع اعداد را به شكل عمومي براي هر عدد مثبت در صنف هفتم‬
‫خوانديد به منظور ياد آوري مثال‌هاي زير را در نظر ميگیريم‪:‬‬

‫مثال ‪ :1‬جذر مربع عدد ‪ 625‬را در يافت ميكنيم‪.‬‬

‫حل‪ :‬عدد فوق را تحت عالمت جذر مي‌نويسيم‪.‬‬
‫‪25‬‬
‫‪2 6‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪4‬‬
‫‪45 2‬‬ ‫‪2 5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2 5‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0 0‬‬
‫ ‬

‫‪342‬‬
‫‪3 11 6 9 6 4‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪9‬‬
‫‪64 2 6 9‬‬
 ‫‪45‬‬ ‫‪2 2 5‬‬
‫‪2 2 5‬‬
‫‪0 0 0‬‬

‫‪25‬‬
‫مثال ‪ :2‬جذر مربع عدد ‪ 116964‬را دريافت ميكنيم‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪6 25‬‬ ‫حل‪ :‬عدد فوق را تحت عالمت جذر مي‌نويسيم‪.‬‬
‫‪342‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3 11 45‬‬
‫‪69‬‬ ‫‪64‬‬
‫‪2 2 5‬‬
‫‪9‬‬
‫‪2 2 5‬‬
‫‪64 2 6 9‬‬
‫‪2 56‬‬ ‫‪0 0 0‬‬
‫‪682‬‬ ‫‪13 64‬‬
‫‪13 64‬‬
‫‪00 00‬‬

‫‪342‬‬ ‫در نتیجه‪116964 = 342 :‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪9‬‬ ‫مراحل دريافت جذر دوم يك عدد را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪64 2 6 9‬‬
‫ﻋﺩﺪ‬ ‫سؤال‪ :‬جذر مربع اعداد زير را در يافت كنيد‪5 6 0.3 1.23 1.360 .‬‬
‫‪1.2 2 2.03‬‬
‫ﻋﺩﺪ‬ ‫ﻣﺮﺑﻊ‬
‫‪a ) 682‬‬
‫‪1024‬‬ ‫‪1.44 b5.1209‬‬‫‪3 6 4c) 1127‬‬
‫‪) 15329‬‬
‫ندارد ‪1 3.‬‬
‫بعد از حل در جز‍‪ c‬ديده مي‌شود كه‪ 1127‬جذر مربع تام‪6 4‬‬
‫ توانيد؟‬
‫كرده م‪0‬ي ‪0 0‬‬
‫آياجذر مربع تقريبي اعداد را به شكل عمومي محاسبه ‪0‬‬
‫براي محاسبة جذر مربع تقريبي يك عدد از روش عمومي كار گرفته براي اينكه‬
‫بتوانيم جذر مربع تقريبي را به دست آوريم فعاليت زير را انجام دهيد‪:‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﻋﺩﺪ‬
‫عدد‬ ‫‪1.2‬‬ ‫‪2.03‬‬ ‫‪0.3‬‬ ‫‪1.23 1.360‬‬
‫مربعﻋﺩﺪ‬
‫عدد‬ ‫‪ 1.44 5.1209‬ﻣﺮﺑﻊ‬

‫• با در نظرداشت جدول فوق چه رابطه بين تعداد ارقام اعشاري عدد و مربع آن وجود‬
‫دارد؟‬

‫‪12‬‬
 ‫• با داشتن تعداد ارقام اعشاري جذر مربع چه گونه مي توانيم تعداد ارقام اعشار عدد‬
‫را دريافت كنيم؟‬
‫همان طوري‌كه در فعاليت باال تعداد ارقام اعشاري جذر مربع‪ ،‬نصف تعداد رقم هاي‬
‫اعشاري مربع آن است از اين قاعده براي استخراج جذر مربع تقريبي استفاده‬
‫مي كنيم‪.‬‬
‫مثال ‪ : 1‬مي خواهيم جذر مربع عدد ‪ 1438‬را تا يك رقم اعشار محاسبه كنيم‪.‬‬
‫‪37.9‬‬
‫‪3 1437.9‬‬‫‪38.00‬‬
‫‪39 14 3 8 . 0 0‬‬
‫‪67 5 93 8‬‬
‫‪674 56 93 8‬‬
‫‪749‬‬ ‫‪46 96 90 0‬‬
‫‪749 6 76 94 10 0‬‬
‫‪16 75 94 1‬‬ ‫باقیمانده‬
‫‪1 59‬‬
‫در نتيجه‪1438 ≈ 37.9 :‬‬
‫سؤال ‪ :‬آيا ‪ 1438.00=1438‬است؟ چرا ‪ 1438‬را به شكل ‪1438.00‬‬
‫مي نويسيم‪.‬‬
‫مثال ‪ :2‬جذر مربع تقريبي عدد ‪ 2417‬را تا دو رقم اعشار محاسبه كنيد‪49.16.‬‬
‫‪17 . 00 00‬‬
‫‪4 2449.16‬‬
‫‪41624 1 7 . 0 0 0 0‬‬
‫‪89 8 16‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪898 80 11 7‬‬
‫‪981‬‬ ‫‪81 60 1 0 0‬‬
‫‪981‬‬ ‫‪91 6 8 10 0‬‬
‫‪9826‬‬ ‫‪6 9 1 98 10 0‬‬
‫‪9826‬‬ ‫‪5 6 8 91 95 60 0‬‬
‫‪0 5 2 98 94 45 6‬‬
‫باقیمانده‬
‫‪0 29 44‬‬
‫در نتيجه ‪2417 ≈ 49.16 :‬‬

‫‪13‬‬
 ‫در مثال هاي فوق مي بینيم كه تعداد ارقام اعشاري باقيمانده مساوي به تعداد ارقام‬
‫اصلي عددی است که می خواهیم جذر مربع آن را پیدا کنیم‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬جذر مربع اعداد زير را تا يك رقم اعشار محاسبه كنيد‪:‬‬

‫‪a ) 814‬‬ ‫‪b) 74‬‬ ‫‪c) 427‬‬

‫‪ -2‬جذر مربع اعداد زير را تا دو رقم اعشاری محاسبه كنيد‪:‬‬

‫‪a ) 94752‬‬ ‫‪b) 5039‬‬ ‫‪c) 418‬‬

‫‪14‬‬
 ‫قیمت تقریبی جذر مربع‬
‫به طریقة اوسط‬
‫چند‬ ‫که ‪81‬‬ ‫• آیا گفته می توانید‬
‫است؟‬

‫‪25‬‬
‫چند‬ ‫آیا گفته می توانید که‬‫•‬
‫‪16‬‬
‫است؟‬

‫شما ميدانيد هر عددی كه در نفس خود ضرب شود حاصل ضرب به دست آمده به نام‬
‫مربع عدد اولي ياد مي شود‪ ،‬ولی جذر مربع تمام اعداد مثبت را مانند‪30, 10, 5 5:‬‬
‫‪44‬‬ ‫‪5‬‬
‫به شکل کسری یا نسبتی ارائه کرده نمیتوانیم‪.‬‬
‫‪44‬‬
‫ ‬

‫ارائه می‌شود‪33.‬‬
‫‪55‬‬ ‫از این رو قیمت جذر مربع بعضی از اعداد به شکل تقریبی ‪33‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫را دریافت کنیم‪.‬‬ ‫دراینجا می‌خواهیم قیمت تقريبي ‪5‬‬
‫سؤال‪ :‬عدد ‪ 5‬بین مربعات کدام دو عدد قرار دارد؟‬
‫‪ 5‬بین کدام دو عدد قرار دارد؟‬
‫‌با درنظرداشت اين كه جذر مربع ‪ 5‬بين ‪ 2‬و‪ 3‬قرار دارد مي توان گفت كه جذرمربع‪5‬‬
‫‪2+3‬‬
‫تقريباً مساوی به قيمت وسطي ‪ 2‬و ‪ 3‬است‪ .‬يعني‪= 2.5 :‬‬
‫‪2‬‬
‫براي پيدا کردن قيمت دقيق تر ‪ 5‬جدول زير را در نظر مي گيريم‪:‬‬
‫Ÿ|{‬ ‫»€]ž‬
‫Ÿ|{‬ ‫»€]ž‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2.5‬‬ ‫‪6.25‬‬ ‫Ÿ|{‪2.5Á2ž]€»¾Ì]5‬‬
‫‪2.5‬‬ ‫‪6.25‬‬ ‫Ÿ|{‪2.5Á2ž]€»¾Ì]5‬‬
‫]‪{Y{Y€«2.25Á2¾Ì] 5€´Ë{ÃZ^ŸÄ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪9‬‬
‫‪9‬‬ ‫]‪{Y{Y€«2.25Á2¾Ì] 5€´Ë{ÃZ^ŸÄ‬‬

‫با در نظر داشت اين كه عدد ‪ 5‬بين ‪4‬و‪ 6.25‬قرار دارد مي توان گفت كه قيمت تقريبي‬
‫»€]ž‬ ‫‪2 + 2.5 4.5‬‬
‫Ÿ|{‬
‫Ÿ|{‬ ‫»€]ž‬ ‫=‬ ‫‪ 5‬قيمت وسطي ‪ 2‬و ‪ 2.5‬است‪= 2.25 .‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2.25‬‬
‫‪4‬‬
‫جدول مقابل را تكميل كنيد‪.‬‬
‫‪2.25‬‬
‫‪2.5‬‬ ‫‪6.25‬‬
‫‪2.5‬‬ ‫‪6.25‬‬

‫‪15‬‬
 ‫بادر نظرداشت جدول فوق گفته می توانید ‪ 5‬بين كدام دو عدد قرار دارد؟‬
‫‪N‬‬
‫دیده می شود که قیمت تقریبی ‪ 5‬با در نظرداشت این دو مرحله عبارت از ‪2.25‬‬

‫‪2‬‬
‫‪M‬‬
‫‪B‬‬
‫‪C‬‬ ‫بوده پس نوشته کرده می‌توانیم که‪5 ≈ 2.25 :‬‬
‫بیشتر نزدیک‬ ‫هر قدر که به روش فوق عملیه‌های باال را تکرار نماییم به ‪5‬‬

‫‪2‬‬
‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬
‫‪AN‬‬
‫‪0‬‬
‫‪D1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2.5 3‬‬ ‫می شویم‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪–3‬‬ ‫‪–2M‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0 C 1‬‬ ‫‪2 2.25 3‬‬

‫‪B‬‬
‫در نتیجه می توانیم جذر تقریبی اعداد را با استفاده از روش فوق دریافت نماییم‪.‬‬
‫مثال‪ :‬جذر مربع تقریبی ‪ 10‬را دریافت کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪D1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫حل‪ :‬با استفاده از روش فوق تقريب اولي ‪ 10‬مي‌توانيد قيمت وسطي ‪ 3‬و ‪ 4‬باشد‪.‬‬
‫‪3+ 4‬‬
‫‪= 3.5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪3 < 10 < 4‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪9 < 10 < 16‬‬
‫‪2‬‬
‫عدد‬ ‫مربع‬
‫خالصه عملية فوق را در جدول زير مالحظه مي كنيد‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪3.5‬‬ ‫‪12.25‬‬ ‫]‪35Á3¾Ì‬و ‪3.5‬‬
‫بین ‪3‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬ ‫از جدول فوق نتیجه می گیریم که‪10 ≈ 3.5 :‬‬
‫با در نظرداشت اين كه عدد ‪ 10‬بين ‪ 9‬و ‪ 12.25‬قرار دارد مي توان گفت كه قيمت‬
‫‪3‬‬ ‫‪9 3 + 3.5‬‬ ‫‪6.5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫تقريبي ‪ 10‬قيمت وسطي ‪ 3‬و ‪ 3.5‬است‪= 35Á3¾Ì]= 3.25 .‬‬
‫‪10.5625 2‬‬ ‫‪225.3Á3¾Ì] 10‬‬
‫‪3.5‬‬ ‫‪12.25‬‬
‫‪3.25‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3.5‬‬
‫‪16‬‬
‫‪12.25‬‬
‫ گيريم‪.‬‬
‫ي‬ ‫م‬ ‫براي دريافت قيمت دقيق تر ‪ 10‬جدول زير را در نظر‬
‫عدد‬ ‫مربع‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪3.25‬‬ ‫‪10.5625‬‬ ‫‪3.25‬‬ ‫بین ‪ 3‬و‬
‫]‪25.3Á3¾Ì‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫درنتيجه‪10 ≈ 3.25 :‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪3.5‬‬ ‫‪12.25‬‬

‫‪3‬‬
‫‪1‬‬

‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 3‬‬

‫‪ -1‬صحت هریک از غیر تساوی‌های زیر را نشان‪ 3‬دهید‪2:‬‬

‫‪a) 3 < 12 < 4‬‬ ‫‪b) 7.1 < 15 < 7.2‬‬

‫‪ -2‬با استفاده از روش قيمت وسطي جذر مربع تقريبي اعداد ‪1‬زير ‪3‬را محاسبه كنيد‪.‬‬
‫‪a) 21‬‬ ‫‪b) 12‬‬ ‫‪c) 7‬‬
‫‪2 3‬‬
‫‪–3‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪16‬‬
 ‫جذر اعداد اعشاريه دار‬
‫‪23.4‬‬
‫‪2 5 47 . 56‬‬
‫اگر يك عدد اعشاریه دار را مربع‬
‫‪4‬‬
‫‪43 1 4 7‬‬
‫كنيم تعداد رقم‌هاي بعد از اعشاري‬
‫‪1 29‬‬ ‫آن جفت است‪.‬‬
‫‪464‬‬ ‫‪18 5 6‬‬ ‫در صورتي كه تعداد رقم‌هاي بعد‬
‫‪18 5 6‬‬ ‫از اعشاري آن طاق باشد چه عمل‬
‫‪00 0 0‬‬ ‫را بايد انجام دهيم؟‬

‫مثال ‪ :‬جذر مربع عدد ‪ 547.56‬را محاسبه كنيد‪.‬‬

‫حل‪ :‬چون تعداد رقم‌هاي بعد از اعشاري جفت است پس مي توانيم قسمت صحيح را از‬
‫‪23.4‬‬
‫راست به چپ و قسمت اعشاري آن را برعكس از چپ‬
‫‪2 5 47 . 56‬‬ ‫به راست دو دو خانه جدا  كنيم‪ .‬پس مانند قبل از طريق‬
‫‪4‬‬ ‫دریافت جذر عمومي‪ ،‬جذر عدد را استخراج می‌نماییم‪.‬‬
‫‪43‬‬ ‫‪1 47‬‬
‫‪1 29‬‬ ‫در نتيجه‪547.56 = 23.4 :‬‬
‫‪464‬‬ ‫‪18 . 5 6‬‬ ‫سؤال‪ :‬چرا در جذر مربع تنهايك رقم اعشار داريم؟‬
‫‪18 . 5 6‬‬
‫‪ -‬عدد ‪ 381.291‬چند رقم اعشاري دارد؟‬
‫‪00 . 0 0‬‬ ‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺩﻪ‬
‫‪23.4‬‬ ‫‪ -‬براي پيدا كردن جذر مربع اين عدد در قدم اول چه‬
‫‪2 5 47 . 56‬‬ ‫بايد كرد؟‬
‫‪13 4 5‬‬ ‫‪ -‬جذر مربع آن را دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪43‬‬
‫اعشاري‬
‫‪10‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪ -‬قبل از جذر گرفتن حدس زده می توانید جذر مربع اين عدد چند ‪2‬رقم‬
‫‪3 1 29‬‬
‫دارد؟‬
‫‪464‬‬ ‫‪18 . 5 6‬‬
‫‪13‬‬ ‫باشد؟ ‪158 . 5‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪ -‬باقيماندة جذر گرفته شده ‪ ،‬چند رقم اعشاري باید داشته‬
‫جواب را‬
‫‪5‬‬ ‫سوال‪،‬‬
‫درست ‪010 . 0‬‬
‫‪0‬‬ ‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺩﻪحل‬
‫در گذشته ما در عملیات چهار گانه به خاطر صحت‬
‫ دهيم‪.‬‬
‫امتحان مي كرديم بنا براین در جذر اعداد اعشاريه دار نيز اين عمل را انجام مي ‪8‬‬

‫‪13‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪10‬‬ ‫‪2‬‬ ‫جزء ‪ -a‬تقسيم مقابل را در نظر بگيريد؟‬
‫‪3‬‬

‫‪13‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪17‬‬
‫‪8‬‬
 ‫‪13‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫‪13‬‬ ‫‪5‬‬ ‫جزء ‪-b‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪8‬‬

‫با در نظر داشت عمليات جزء ‪ a‬و ‪ b‬شرايط درست بودن عمل تقسيم را شرح دهيد‪.‬‬
‫سؤال‪ :‬چطور مي توان اطمينان حاصل كرد كه عملية جذر گرفتن درست است؟‬
‫مثال‪ :‬جذر مربع عدد ‪ 149‬را دريافت و درست بودن آن را‬
‫‪12‬‬
‫امتحان مي كنيم‪.‬‬
‫‪1 1 49‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪22 0 4 9‬‬ ‫امتحان‪(12 × 12) + 5 = 144 + 5 = 149 :‬‬
‫‪4 4‬‬ ‫سؤال‪ :‬چرا ‪ 12‬را ضرب ‪ 12‬مي كنيم‪.‬؟‬
‫‪0 5‬‬ ‫آيا براي امتحان درست بودن جذر فقط اجرای اين عملیه كافي‬
‫است؟ اگر شاگرد اشتباهاً در جذر ‪ 149‬جذر مربع ‪ 11‬ضرب‬
‫‪ 11‬و باقيمانده يعني ‪ 28‬را جمع آن كند مساوي به عدد اصلي مي شود‪.‬‬
‫‪ (11× 11) + 28 = 149‬آيا ميتوانيم جواب آن را درست قبول كنيم؟‬
‫از مثال فوق نتيجه مي گيريم كه براي امتحان کردن عملیه جذر مربع شرط ديگري هم‬
‫الزم است دو چند جذر مربع يعني ‪ 2 ⋅12‬جمع ‪ 1‬بزرگتر از باقيمانده يعني ‪ 5‬می‌باشد‪.‬‬
‫‪5 < 2 × 12 + 1‬‬
‫سؤال‪ :‬با در نظر داشت فعاليت فوق نشان دهيد که چرا جواب ‪ 11‬اشتباه بود؟‬
‫براي امتحان کردن جذر مربع شرايط زير باید در نظر گرفته شود‪:‬‬
‫‪ -1‬حاصل ضرب جذر مربع در خودش جمع باقيمانده مساوي به عدد اصلي باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬دو چند جذر مربع یک عدد‪ ،‬جمع يك بزرگتر از باقيمانده باشد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫جذر مربع اعداد زیر را دریافت نموده امتحان کنید‪:‬‬
‫? = ‪1) 780.81‬‬ ‫? = ‪2) 6721‬‬ ‫? = ‪3) 973‬‬ ‫? = ‪4) 692.916‬‬

‫‪18‬‬
 ‫جمع و تفریق اعداد جذر دار‬

‫شما مي دانيد كه در ست اعداد‬

‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫?‪3 ‬‬ ‫نس��بتي براي ه��ر ‪ a‬مي توانيم‬
‫‪4‬‬
‫‪2 3‬‬ ‫بنويسيم‪.‬‬
‫‪3a + 2a = (3 + 2)a = 5a‬‬
‫? ‪xn a  y n a ‬‬
‫‪3a − 2a = (3 − 2)a = a‬‬
‫آيا اعداد جذر دار را باهم جمع‬
‫و تفريق كرده مي توانيد؟‬

‫تساوی های زیر را در نظر بگیرید‪.‬‬

‫= ‪22× 3 3+ 4+ 43×= (32‬‬
‫)‪+ 4(2) +34‬‬
‫‪= 63 3‬‬
‫‪2 × 13 + 3 × 13 = (2 + 3) × 13 = 5 × 13‬‬
‫برای آسانی ‪ 5 × 13‬را به شکل ‪ 5 13‬می نویسیم‪.‬‬
‫براي دريافت حاصل جمع از خاصيت‌هاي اعداد حقيقي استفاده مي كنيم‪.‬‬
‫سؤال‪ :‬آيا براي تفريق اعداد حقيقي از روش جمع استفاده كرده مي توانيم؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫در مساوات دوم بجاي ‪ )7-2(،5‬را قرار دهيد‪ .‬مشابه به روش فوق محاسبه را انجام دهيد‪.‬‬

‫جمع و تفریق اعداد جذری در صورتی وجود دارد‪ .‬که درجۀ جذر و عدد تحت جذر‬
‫یکسان باشند‪ .‬ضرایب حدود متشابه جذور را با هم جمع یا از هم تفریق مي كنيم‪.‬‬
‫‪x n a ± y n a = ( x ± y) n a‬‬ ‫به صورت عموم‪:‬‬
‫سؤال‪ :‬آيا گفته مي توانيد جذر هاي مشابه كدام ها اند؟ آيا ‪ 10‬و‪ 5 5,‬باهم مشابه‬
‫اند؟‬
‫مثال‪2 3 + 5 3 = ? : 1‬‬
‫حل‪ :‬چون اعداد تحت جذر و درجة جذور با هم مساوی اند‪.‬‬
‫‪2 3 + 5 3 = (2 + 5) 3 = 7 3‬‬ ‫بنابراین‪:‬‬

‫‪19‬‬
 ‫? = ‪18 12 − 16 12‬‬ ‫مثال ‪ :2‬‬
‫‪ 18 12 − 16 12 = (18 − 16) 12 = 2 12‬‬ ‫حل‪:‬‬

‫? = ‪8 48 − 10 48 − 3 48‬‬ ‫مثال ‪:3‬‬

‫‪= (8 − 10) 48 − 3 48‬‬ ‫حل‪ :‬با استفاده از خاصیت توزیعی اعداد حقیقی‬
‫‪= −2 48 − 3 48‬‬ ‫در مرحلة اول نتیجه دو حد را به دست آورده بعد نتیجه‬
‫را با حد سوم جمع می‌کنیم‪.‬‬
‫‪= (−2 − 3) 48 = −5 48‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫• قيمت ‪ 9 + 16‬و ‪ 9 + 16‬را به دست آوريد‪ ،‬آيا قيمت ها با هم مساوي اند؟‬
‫• قيمت هاي ‪ 100 − 36‬و ‪ 100 − 36‬را به دست آوريد آيا نتایج این دو‬
‫عملیه با هم مساوي اند؟‬

‫‪a+b ≠ a + b‬‬ ‫از فعالیت باال نتیجه می شود که‪:‬‬

‫‪a−b ≠ a − b‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬حاصل جمع و حاصل تفریق اعداد جذر دار زیر را به دست آرید‪:‬‬

‫‪a) 5 2 + 3 2 − 9 2‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫‪50 − 3 50‬‬

‫)‪c‬‬ ‫‪81 + 3 −27‬‬ ‫‪d) 5 × 36 + 5 × 36‬‬

‫‪ -2‬کدام اعداد جذری را می توان باهم جمع یا از هم تفریق نمود؟‬

‫‪a) 4 3 2 + 3 2‬‬ ‫‪b) 5 4 + 3 4‬‬
‫‪c) 5 3 6 − 2 3 6‬‬ ‫‪d) 7 3 6 + 2 3 6‬‬

‫‪20‬‬
 ‫ضرب و تقسیم جذرها‬

‫آيا اعداد جذردار را ضرب و‬

‫‪36  9‬‬ ‫‪36  9 6  3 9‬‬ ‫تقسيم كرده مي توانيد؟‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫• جذر اعداد زیر را به دست آورید‪:‬‬
‫‪4 × 25 = 100 = ............‬‬ ‫= ‪36 × 9‬‬ ‫‪= ..............‬‬
‫= ‪4 × 25 = ....... × ............‬‬ ‫= ‪36 × 9 = ........ × ..............‬‬

‫= ‪4×9‬‬ ‫‪= ................‬‬ ‫= ‪25 × 36‬‬ ‫‪= ..................‬‬

‫= ‪4 × 9 = .......... × ...........‬‬ ‫= ‪25 × 36 = ........... × .............‬‬

‫از فعاليت باال نتيجه مي گیريم‪:‬‬

‫براي هر عدد حقیقی ‪ a‬و ‪ b‬بزرگتر از صفر داريم‪a × b = a × b :‬‬
‫مثال ‪: 1‬‬
‫‪2 × 32 = 2 × 32 = 64 = 8‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪20 × 5 = 20 × 5 = 100 = 10‬‬
‫‪0.25 = 0.01× 25 = 0.01 × 25‬‬
‫‪= 0.1× 5 = 0.5‬‬
‫با انجام عملیه ها باالي جذور سعی می‌کنیم افادة ساده تری را به دست آوریم که این‬
‫عمل راساده کردن جذر ها می‌نامند‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫? = ‪75‬‬ ‫مثال ‪: 2‬‬
‫‪75 = 25 × 3 = 25 × 3 = 5 × 3 ≈ 5 × 1.7 = 8.5‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫? = ‪64a 2‬‬ ‫مثال ‪ : 3‬این افاده را ساده کنید‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪64a = 64 × a‬‬
‫‪2‬‬

‫‪82 × a 2 = 8a‬‬
‫مثال ‪ : 4‬مي خواهيم افاده هاي جذري زير را با هم ضرب نماييم‪:‬‬
‫)‪(2 6)(5 − 3‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫)‪= (2 6 × 5) − (2 6 × 3‬‬
‫‪= 10 6 − 2 18 = 10 6 − 2 9 × 2‬‬
‫‪= 10 6 − 2 9 × 2 = 10 6 − 6 2‬‬
‫آيا مي توانيد مشابه به قانون ضرب جذرها‪ ،‬براي تقسيم نيز قاعده یی را دريافت كنيد؟‬
‫مثال زير را در نظر بگیريد‪:‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬
‫= = ‪= 16 × 0.01 = 16 × 0.01 = 4 × 0.1 = 0.4‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪10 100‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫اگر به جای‪ a ،16‬و به جای ‪ b ، 100‬بگذاریم برای ‪ b ≠ 0‬داريم‪:‬‬

‫=‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪36‬‬
‫?=‬ ‫مثال ‪: 5‬‬
‫‪49‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪9× 4‬‬ ‫‪9 × 4 3× 2 6‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪49‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬افادة‌های زیر را ساده کنید‪:‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪144a 2‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫‪169a 2‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫‪0.003‬‬ ‫)‪d‬‬ ‫‪36 × 64‬‬ ‫)‪e‬‬ ‫‪0.28‬‬
‫‪ -2‬افاده‌های زیر را ساده کنید‪:‬‬
‫‪18‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪81a 4‬‬
‫)‪a‬‬ ‫?=‬ ‫)‪b‬‬ ‫?=‬ ‫)‪c‬‬ ‫?=‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪125c6‬‬

‫‪22‬‬
 ‫قوانین اعداد توان دار‬
‫ضرب اعداد توان دار‪:‬‬
‫در البراتوارها از مایکروسکوپ ها برای‬
‫بزرگ ش��دن اجسام اس��تفاده می کنند‬
‫ه��ر مایکروس��کوپ دو عدس��یه دارد‬
‫که یک عدس��یة آن نزدیک به چش��م‬
‫و دیگ��ری نزدیک جس��م ق��رار دارد‪.‬‬
‫عدس��یه نزدیک جس��م‪ ،‬اندازه را ‪2 2‬‬
‫برابر و عدسیة نزدیک چشم‪ ،‬تصویر را‬
‫‪ 23‬برابر بزرگ می سازد‪ .‬تصویر جسم‬
‫چند برابر بزرگ می شود؟‬

‫در صنف گذشته توان و قوانین مربوطة آن را برای اعداد طبیعی مورد مطالعه قرار‬
‫دادیم در این بخش می‌خواهیم برای اعداد حقیقی آن را مورد مطالعه قرار دهیم‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫• جا های خالی را با اعداد مناسب طاقت دار پر نمایید‪.‬‬
‫‪5 = 5 × 5 = 5 × .... = 5 × .... = .... × 51‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪.... = ( ) 2 × ( )8 = ( )3 × .... = ( )9 × ....‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪a = a × .... = .... × a = .... × a‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫از فعالیت باال نتیجه مي گيريم‪ :‬که هر گاه ‪ m‬و‪ n‬اعداد تام و ‪ a‬یک عدد حقیقی باشد‪.‬‬
‫‪a m × a n = a m+n‬‬ ‫داریم که‪:‬‬
‫اگر در ضرب اعداد توان دار قاعده ها مساوی و توان ها مختلف باشند‪ .‬در این صورت‬
‫از قاعده‌های مساوی یکی را مشترک گرفته و توان ها را باهم جمع می نماییم‪.‬‬
‫? = ‪2 × 24‬‬
‫‪3‬‬ ‫مثال ‪:‬‬
‫‪23 × 2 4 = 23+ 4 = 2 7‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫با یک مثال واضح سازید که ‪ (−a ) = −a‬همیشه درست نیست‪.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪23‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪3+3‬‬
‫)‪(53 ) 2 = 53 × 53 = (5‬‬ ‫‪= 52×3‬‬ ‫تساوی زیر را درنظر بگیرید‪:‬‬
‫‪(149 ) 4 = (149 ) × (149 ) × (149 ) × (149 ) = (14)9+9+9+9 = 144×9‬‬
‫جاهای خالی را با اعداد مناسب طاقت دار پر نمایید‪.‬‬
‫‪(23 ) 4 = 23 × .... × .... × .... = 23+....+3+3 = 23×....‬‬
‫‪(a n ) 4 = a n × .... × .... × .... = a n +....+....+.... = a ......×4‬‬

‫از فعالیت فوق نتیجه مي گيريم برای یک عدد حقیقی ‪ a‬و دو عدد تام ‪ n‬و ‪ m‬داریم‪:‬‬
‫‪( a n ) m = a m⋅ n‬‬
‫اگر یک افاده توان دار به یک نمای دیگر رفع شود در این حالت نما ها را با هم ضرب‬
‫می نماییم‪ .‬که به نام قانون نما در نما یاد می‌شود‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪(2 ) = (2 )(2 )(2 ) = (2) −2− 2− 2 = 2−2×3 = (2) −6 = 6‬‬
‫‪−2 3‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪−2‬‬
‫مثال ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫تساوي هاي زير را در نظر بگيريد‪.‬‬
‫‪(30)3 = (6 × 5)3 = (6 × 5)(6 × 5)(6 × 5) = (6 × 6 × 6)(5 × 5 × 5) = 63 × 53‬‬
‫‪(30)3 = (10 × 3)3 = (10 × 3)(10 × 3)(10 × 3) = (10 × 10 × 10)(3 × 3 × 3) = 103 × 33‬‬
‫مساوات فوق به صورت عموم برای تمام اعداد حقیقی ‪ b, a‬و ‪ n‬یک عدد تام بر قرار‬
‫است‪(a × b) n = a n × b n = (a × b) n = .‬‬
‫‪a n × bn‬‬
‫اگر در ضرب دو طاقت قاعده ها مختلف و توان ها مساوی باشند‪ ،‬پس قاعده ها را با‬
‫هم ضرب و از توان‌های مساوی یکی را می‌نویسیم‪.‬‬
‫? = ‪4 ×5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫‪(4 × 5) = 20‬‬ ‫حل ‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫با استفاده از قانون ضرب سؤال‌های زیر را به شکل یک توان بنویسید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫? ?==‪1)1)6 26×2 ×6363‬‬ ‫? = ‪2) (0.2) 2 × (0.2) 2 = ? 3) ( ) 4 × ( )3‬‬ ‫? = ‪4) ( ) −7 × ( ) −5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫? ?= ‪) 545×4 5× =5‬‬
‫)‪55‬‬ ‫? = ‪6) 27 × 5‬‬
‫‪3‬‬
‫? = )‪7) (abc‬‬
‫‪7‬‬
‫? = ‪8) a × b × c 5‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫? = ‪) 232×3 2×33×3 ×535=3 ?10) 81× a 2‬‬

‫)‪99‬‬ ‫? = ‪11) 2−1 × 3−1‬‬ ‫? = ‪12) (102 )3‬‬
‫‪10 103 3‬‬
‫‪13‬‬‫‪) (7(7‬‬
‫)‪13‬‬ ‫? =) )‬ ‫? = ‪14) (2 x 2 y 3 ) 4‬‬ ‫? = ‪15) (84 ) −1‬‬

‫‪24‬‬
 ‫تقسیم اعداد توان دار‬

‫آیا تا به حال عکس خود را به اندازة‬

‫‪1‬‬
‫نیم ( ) کوچک کرده اید؟ براي اين‬
‫‪2‬‬
‫كار از كدام عمل رياضي استفاده‬
‫مي كنيم؟‬

‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪5 12‬‬
‫‪12‬را‪2 ‬دریافت کنیم‬
‫قاعده‬
‫برای ضرب کردن دو عدد توان دار توانستیم رابطة بین توان ‪‬و ‪ 5‬‬
‫رابطة را دریافت کنید؟‬
‫تواندار‪ 24‬‬
‫عدد ‪ 5 ‬‬
‫آیا می توانید به صورت مشابه در رابطة تقسیم دو ‪4.8‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 3‬‬
‫‪35  34 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 31  35‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫• خانه های خالی را پر نمایید ‪.‬‬
‫• چه رابطه بین توان صورت‪ ،‬توان مخرج و توان خارج قسمت وجود دارد؟‬
‫صدق می‪‌1‬نماید؟‬
‫‪1‬‬
‫مساوی‬
‫‪1‬‬ ‫• آیا این رابطه برای تقسیم همه اعداد توان دار باقاعده‬
‫‪,‬‬ ‫‪a  a 5  2a  2  a‬‬
‫به صورت عموم هرگاه ‪ a‬عدد حقیقی خالف صفر ‪ n‬و ‪ m‬اعداد تام باشند در این‬
‫‪am‬‬ ‫صورت داریم‪:‬‬
‫‪m−n‬‬
‫‪=a‬‬
‫‪an‬‬
‫در تقسیم دو عدد توان دار در صورتی که قاعده ها باهم مساوی باشند از قاعده ها یکی‬
‫را گرفته از توان صورت توان مخرج را تفریق می کنیم حاصل تفریق عبارت از توان‬
‫مطلوب است‪.‬‬
‫ ‬ ‫مثال ‪ :‬تقسیم های زیر را انجام دهید‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪a ) 5−7 ÷ 5−1‬‬ ‫‪b) 53 ÷ 53‬‬ ‫‪c) ( )7 ÷ (0.25)3‬‬
‫‪4‬‬
‫)‪a ) 5−7 ÷ 5−1 = 5−7 −( −1‬‬‫‪= 5−7 +1 = 5−6‬‬ ‫حل‪ :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪b‬‬ ‫)‬ ‫‪55−3 = 533−−33 = 50 0‬‬
‫‪b) −33 = 5 = 5 = 1‬‬
‫‪55‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪c) ( )7 ÷ (0.25)3 = ( )7 ÷ ( )3 = ( )7 −3 = ( ) 4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪25‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫‪ 6‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪15 15 ‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪3 5‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫• جاهای خالی را با اعداد مناسب پر نمایید‪.‬‬
‫‪123‬‬ ‫‪ 12‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪123  43 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫(‪‬‬ ‫(‪)‬‬ ‫‪)  ( )  ( )3  33‬‬
‫‪43 4 ‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫از فعالیت فوق نتیجه مي گیریم که‪ :‬به صورت عموم برای هر اعداد حقیقی ‪ a‬و ‪ b‬كه‬
‫‪ an   a ‬‬
‫‪n‬‬
‫‪ b ≠ 0‬و ‪ n‬عددتام باشند داریم‪:‬‬
‫‪ n = ‬‬
‫‪b  b‬‬
‫در تقسیم اعداد توان دار اگر قاعده ها مختلف و توان ها مساوی باشند‪ ،‬قاعده صورت را‬
‫بر قاعده مخرج تقسیم و از توان ها یکی را به حیث توان حاصل تقسیم می نویسیم‪.‬‬
‫? = ‪a ) 254 ÷ 54‬‬ ‫? = ‪b) 32 ÷ 102‬‬ ‫مثال‪:‬‬
‫‪a ) (25 ÷ 5) 4 = 5 4‬‬ ‫حل‪ :‬نظر به قانون تقسیم طاقت می‌توان نوشت‪:‬‬
‫‪b) (3 ÷ 10) 2 = (0.3) 2‬‬

‫در تقسيم دو عدد توان دار اگر قاعده ها و توان ها در صورت و مخرج با هم فرق داشته‬
‫باشند براي پيدا كردن حاصل تقسيم هر کدام را جداگانه به توان رفع می‌سازیم بعدا ً‬
‫تقسیم می‌کنیم‪.‬‬
‫یادداشت‪ :‬قوانین فوق در صورتی که ‪ m‬و ‪ n‬اعداد حقيقي باشند نیز صحت دارد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬با استفاده از قانون تقسیم سؤاالت زیر را حل نمایید‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪126‬‬
‫? = ‪1) ( ) 4 ÷ ( )3‬‬ ‫? = ‪2) 137 ÷ 138‬‬ ‫)‪3‬‬ ‫?=‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪125‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪85‬‬
‫? = ‪4) 3‬‬ ‫)‪5‬‬ ‫?=‬ ‫? = ‪6) 63 ÷ 23‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪83‬‬
‫‪a m − a n ≠ a m−n‬‬ ‫‪ -2‬با مثال واضح سازید که‪:‬‬
‫‪(a − b) n ≠ a n − b n‬‬

‫‪26‬‬
 ‫توان صفر وتوان منفي‬
‫‪3‬‬
‫?= ‪2‬‬ ‫‪ 23‬را محاسبه كنيد‪.‬‬
‫آيا ‪ 20‬را مي توان محاسبه كرد؟‬
‫‪0‬‬
‫?= ‪2‬‬ ‫آیا اع��داد را به توان صفر نوش��ته‬
‫می توانیم؟‬
‫‪-1‬‬ ‫آیا اع��داد را به توان منفی نوش��ته‬
‫?=‪2‬‬ ‫کرده می توانیم؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫جدول زیر را تکمیل کنید‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 2 ÷2‬عدد توان دار‬ ‫‪2 ÷2‬‬ ‫‪2 ÷2‬‬ ‫‪2 ÷2‬‬

‫حاصل‬ ‫‪8‬‬

‫• چه رابطة بين توان‌های سطر اول وجود دارد؟‬

‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫• چه رابطة بين اعداد سطر دوم جدول مي يابيد؟‪1‬‬
‫‪a4 ÷a‬‬ ‫‪a3 ÷a‬‬ ‫‪a2 ÷a‬‬ ‫‪a1 ÷a‬‬
‫‪2 ÷2‬که بین اعداد‬‫‪2 ÷2‬توجه‪÷2‬به‪2‬رابطة‬
‫دهید‪ .‬با‬
‫‪2 ÷2‬‬ ‫• سطر اول را ادامه دهید و عدد بعدی را ‪ 20‬قرار‬
‫‪3‬‬
‫سطر دوم وجود دارد چه عددی را برای ‪ 20‬در سطر دوم دریافت کرده ‪8‬م‪a‬ی‌توانید؟‬
‫• جدول باال را برای عدد ‪ 3‬تکرار کنید‪.‬‬
‫• جدول زير را براي عدد ‪ a ≠ 0‬تكميل كنيد‪.‬‬
‫عدد توان دار‬ ‫‪a ÷a‬‬
‫‪4‬‬
‫‪a ÷a‬‬
‫‪3‬‬
‫‪a ÷a‬‬
‫‪2‬‬
‫‪a ÷a‬‬
‫‪1‬‬

‫حاصل‬ ‫‪a‬‬
‫‪3‬‬

‫سطر اول را ادامه داده عدد بعدی را ‪ a 0‬قرار دهید‪ .‬با توجه به رابطه يي که بین اعداد‬
‫سطر دوم وجود دارد چه عددی را برای ‪ a 0‬در سطر دوم دریافت کرده می توانید؟‬
‫از فعالیت باال نتیجه مي گيريم که برای هر عدد حقیقی ‪ a‬خالف صفر داریم‪:‬‬
‫‪a0 = 1‬‬

‫‪27‬‬
 ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪81‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫• جدول زیر رادر نظر بگيريد‪:‬‬
‫‪ 3 3‬اعداد توان دار‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪3‬‬
‫حاصل‬ ‫‪27‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬

‫• چه رابطه را بین اعداد سطر اول و سطر دوم جدول می‌یابید؟‬

‫• سطر اول را ادامه داده عدد توان دار بعدی را ‪ 3−1‬قرار دهید‪.‬‬
‫• اکنون با در نظرداشت رابطه يي بین اعداد سطر دومي پیدا کرده اید‪ ،‬چه اعدادی را‬
‫برای ‪ 3−1‬و ‪ 3−2‬دریافت می‌کنید؟‬
‫• برای عدد ‪ a ≠ 0‬جدول باال را برای توان های ‪ a‬بنویسید‪ .‬چه اعدادی را برای ‪a −1‬‬
‫و ‪ a −2‬پیدا کرده می‌توانید؟‬
‫از فعالیت فوق نتیجه می گيریم که برای هر عدد حقیقی ‪ a‬خالف صفر و ‪ n‬یک عدد‬
‫تام داریم که‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪a −n‬‬
‫‪an‬‬
‫مثال ‪ :‬افاده های ‪ (1.3) −3‬و ‪ (−15) −21‬را به شکل توان مثبت بنویسید‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪(1.3) −3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪(−15) −21‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪(1.3)3‬‬ ‫‪(−15) 21‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬افاده‌های زیر را به توان مثبت بنویسید‪:‬‬

‫‪1 −3‬‬ ‫‪1 3 −3‬‬

‫‪a) 5−2‬‬ ‫)‪a) b‬‬
‫)‪5−2 ( b7)) −5 (7b‬‬
‫) ‪) −5 ( c)7)(−5‬‬ ‫‪c) (d)) −(2‬‬‫)‪π‬‬ ‫‪d) (2π ) −3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ -2‬هر یک از افاده‌های زیر را به صورت یک افاده با توان منفی بنویسید‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪a) 0.0001‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫)‪d‬‬
‫‪b2‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪311‬‬

‫‪28‬‬
 ‫طاقت نما‌های کسری و قوانین آن‬

‫‪a3‬‬
‫‪ a 3 2  a  a‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪a‬‬
‫ش��ما قوانین طاقت نما ها را قب ً‬
‫ال‬
‫خواندی��د‪ ،‬آی��ا می‌توانید قوانین‬
‫‪1‬‬
‫فوق را باالی توان‌های کس��ری‬
‫‪n‬‬
‫‪a a‬‬ ‫‪n‬‬ ‫نیز تطبیق کنید؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● آیا ‪ 16‬ﻭ ‪ − 16‬با هم مساوی اند؟‬
‫ﻭ ‪ 3 8‬مساوی به چند است؟‬ ‫‪3‬‬
‫● ‪−8‬‬

‫‪a3‬‬ ‫‪3 2‬‬

‫را به شکل توان بنویسید‪.‬‬ ‫‪n‬‬
‫شکل توان می‌توان نوشت؟ ‪a‬‬
‫را به ‪n‬‬
‫‪a‬‬ ‫● آیا ‪a‬‬
‫‪‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪aa‬‬
‫‪a2‬‬ ‫از فعالیت فوق می‌توان بیان کرد‪:‬‬
‫اعداد منفی در ست اعداد حقیقی جذرالمربع ندارند‪ .‬هر عدد چه مثبت‪ ،‬چه منفی باشد‪ ،‬جذر‬

‫‪1‬‬
‫مکعب دارد‪.‬‬
‫‪n‬‬
‫‪a a‬‬ ‫‪n‬‬
‫عموماً یک عدد جذر دار را به شکل ‪ n a‬می‌نویسند‪.‬‬
‫و این قسم خوانده می‌شود (جذر ‪ n‬ام ‪.)a‬‬
‫عدد‪ a‬عبارت از عددی است که هرگاه آن عدد به توان ‪ n‬بلند برده‬
‫‪ ‬ام‪ a‬یک‪ 0‬‬
‫‪n IR‬‬
‫مقصد از جذر‬
‫توان عدد تحت جذر‬ ‫شود‪ ،‬عدد تحت جذر حاصل می‌شود‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪n‬‬
‫‪a a‬‬ ‫‪n‬‬
‫درجه جذر‬
‫‪a‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 2a ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪a 3 a‬‬
‫‪3‬‬

‫تحت جذر و درجه جذر با هم مساوی باشند‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫به یاد داشته باشید‪1 :‬اگر توان یک ‪1‬عدد‬
‫پس‪ma n  ba n  (m  b)a n  (m  b) n a :‬‬
‫‪n‬‬
‫‪n‬‬
‫‪a n = a n = a1 = a‬‬

‫‪29‬‬
 ‫‪‬‬
‫‪5 12‬‬
‫‪n‬‬
‫‪a‬‬
‫‪aa‬‬ ‫‪2  12  5 ‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪ 24  5  4.8‬‬
‫‪a a‬‬ ‫‪n n‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪a3‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪a‬‬
‫‪ a 3 2  a  a‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪34‬‬
‫‪a‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪n‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3 3  4 ‬‬ ‫‪ 31  35‬‬
‫‪a a0 0 a aIRIR‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪a0‬‬ ‫‪a  IR‬‬ ‫• جا‌های خالی را پر کنید‪.‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪n‬‬
‫‪a aaa 2a2a  a a 33 3a a‬‬
‫‪3 3n‬‬ ‫‪3 3‬‬ ‫‪3 3‬‬
‫‪, 3 a  a  2a  2  a‬‬
‫‪5‬‬

‫مشابه و ‪1‬توان‌های‪11 1‬کسری‪1 1‬مساوی‬

‫از فعالیت فوق نتیجه می‌گیریم‪ :I ،‬هرگاه قاعده ها ‪1 1‬‬
‫‪ama‬‬
‫‪ma‬‬ ‫‪2ba‬‬
‫‪an3 n(m‬‬
‫‪ba‬‬
‫‪3n n‬‬
‫‪a 3b‬‬
‫‪(m‬‬ ‫‪(mb)bn) na a‬‬
‫‪)ba)3an an(m‬‬
‫باشند برای تمام ‪ a  IR‬و ‪ a  0‬می‌توانیم بنویسیم‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ma  ba  (m  b)a  (m  b) n a‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫مثال‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪n‬‬
‫‪a  a n 13‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2(15) + 3(15) 3 − (15) 3‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 2a ‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪a 3 a‬‬
‫‪3‬‬

‫‪1‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪= (2 + 3 − 1)(15) = 43 15ma  ba  (m  b)a  (m  b) n a‬‬
‫‪3‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪ :II‬در عملیة تقسیم هر گاه قاعده ها مساوی و توان‌های کسری مختلف باشند برای‬
‫‪1‬‬
‫‪am‬‬
‫‪= am‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪−‬‬
‫‪n‬‬
‫‪n −m‬‬
‫‪= a m⋅n = m⋅n a n − m‬‬
‫‪ a ∈ IR‬و ‪ a ≠ 0‬داریم‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3 2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪n‬‬ ‫مثال‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪=5‬‬ ‫‪=5 = 5‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪4 3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ :III‬به صورت عمومی در عملیة ضرب هرگاه قاعده ها مختلف و توان‌های کسری‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a n ⋅ b n ⋅ c n = (a ⋅ b ⋅ c) n = n abc‬‬ ‫مساوی باشند می‌توان نوشت‪:‬‬
‫‪−5‬‬ ‫‪−5‬‬ ‫‪−5‬‬ ‫مثال‪:‬‬
‫? = ‪(7) 8 ⋅ (6) 8 ⋅ (9) 8‬‬

‫حل‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪(7‬‬ ‫‪8‬‬
‫)‪⋅ (6‬‬ ‫‪8‬‬
‫)‪⋅ (9‬‬ ‫‪8‬‬
‫)‪= (7 ⋅ 6 ⋅ 9‬‬ ‫‪8‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪5‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪(7 ⋅ 6 ⋅ 9)5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫)‪(7 ⋅ 6 ⋅ 9‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪(a ) = a‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪m⋅n‬‬

‫‪= m.n a‬‬

‫‪1 1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬

‫حل‪= (a ) = a :‬‬ ‫‪،‬‬ ‫مثال‪(a 4 ) 2 = ? :‬‬

‫⋅‬
‫) ‪(a ) = (a‬‬
‫‪4 2‬‬ ‫‪4 2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪30‬‬
 ‫ناطق سازي یا گويا کردن كسر ها‬

‫?‪2 ‬‬ ‫قيمت تقريبي ‪ 2‬را دريافت كرديم‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫قيمت ‪ 1‬به صورت تقريبي چند‬

‫‪2‬‬

‫?‪‬‬ ‫است؟‬

‫‪2‬‬

‫كار كردن با اعدادي كه در مخرج آن ها جذر نباشد‪ ،‬آسانتر است‪ .‬اگر در مخرج‬
‫عدد‪ ،‬جذر موجود باشد‪ ،‬اين گونه اعداد را طوری مي نويسيم كه در مخرج كسر‪،‬‬
‫جذر از بین برود؛ ولي چگونه بايد اين كار را انجام داد؟‬
‫مثال ‪ :‬در عدد ‪ 1‬مي توانيم جذر را از مخرج آن حذف کنیم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫• خانه هاي خالي را با اعداد مناسب پرنماييد‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪ 6‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪15 15 ‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪3 5‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫با استفاده از فعاليت باال ديده مي‌شود كه براي از بين بردن جذر مربع در مخرج يك‬

‫كسر صورت ومخرج كسر را در مخرج آن ضرب می‌نماییم‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪123‬‬ ‫‪ 12‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪4  3 ‬‬ ‫(‪‬‬ ‫(‪)‬‬ ‫‪)  ( )  ( )3  33‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪31‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫• جاهای خالی را پر کنید‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪8 3 2 ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪27  3‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2 3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪9 3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪= 33 2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4 3 22  3 2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪23‬‬ ‫‪2‬‬

‫از فعالیت باال نتیجه می گیریم که برای از بین بردن جذر سوم از مخرج یک کسر‪،‬‬
‫باید صورت و مخرج را در جذر سوم عدد ضرب کنیم تا زیر عالمت جذر‪ ،‬توان ‪3‬‬
‫ایجاد شود‪.‬‬
‫مثال ‪ :‬کسرهای زیر را ناطق سازید‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬
‫)‪a‬‬ ‫)‪b‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2× 3 2‬‬ ‫‪23 2 23 2 3‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫)‪a‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4 3 2 2 3 2 2 × 3 2 3 23‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5 × 3 52‬‬ ‫‪5 3 52 5 3 52 3 2‬‬
‫)‪b‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 5‬‬
‫‪3‬‬
‫‪5 3 5 × 3 52‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪3 3‬‬
‫‪5‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬کسرهای زير را ناطق سازيد‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫)‪1‬‬ ‫)‪2‬‬ ‫)‪3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪4‬‬ ‫)‪5‬‬ ‫)‪6‬‬
‫‪3‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪3 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4‬‬

‫‪32‬‬
 ‫نكات مهم فصل اول‬
‫• اعداد حقيقي‪:‬‬
‫‪ -1‬اتحاد ست اعداد ناطق و غير ناطق را به نام ست اعداد حقيقي ياد مي كنند‪.‬‬
‫‪ -2‬هر نقطة خط اعداد به عدد حقیقی و معکوساً هر عدد حقیقی به یک نقطه روي‬
‫خط اعداد مطابقت می‌كند‪.‬‬
‫• خواص اعداد حقيقي‪:‬‬
‫‪ -1‬خاصيت تبديلی (عملیه‌های جمع و ضرب)‬
‫‪ -2‬خاصيت اتحادي (عملیه‌های جمع و ضرب)‬
‫‪ -3‬خاصيت توزيعي (عملیة ضرب باالي جمع)‬
‫• جذر مربع اعداد تقريبي‪:‬‬
‫• استخراج عمومی جذر المربع تقريبی اعداد تام و جذر اعداد اعشاریه‬
‫دار به طریقه عمومی‬
‫‪ -1‬به طريقه قيمت اوسط‬
‫• ضرب و تقسيم جذر ها‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫=‬ ‫‪ - 2‬تقسيم جذر ها‬ ‫‪ -1‬ضرب جذر ها ‪a × b = ab‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫در اعداد جذر دار تنها جذر‌هاي مشابه را با هم جمع و تفريق كرده مي توانيم‪.‬‬
‫• توان و قواعد آن‬
‫‪1‬‬
‫‪ a ، a 0 = 1 -1‬يک عدد حقيقي ‪ a ≠ 0 ، a −1 = - 2 ،‬و یک عدد حقيقي باشد‬
‫‪a‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪ a ≠ 0 ، a − n‬و یک عدد حقيقي باشد‪.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪an‬‬
‫‪a n × b n = (a × b) n ، a m × a n = a m + n ، (a m ) n = a m×n‬‬ ‫‪ -4‬ضرب توان ها‬
‫‪am‬‬ ‫‪an‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪= a m−n‬‬ ‫‪= ( )n‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪ -5‬تقسيم توان ها ‪b ≠ 0‬‬
‫‪an‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪b‬‬
‫• ناطق يا گويا ساختن كسرها‬
‫برای منطقی ساختن یا گویا ساختن یک کسر جذر مخرج را رفع می‌نماییم‪.‬‬

‫‪33‬‬
 ‫تمرينات عمومي‬

‫‪ .I‬مساوات و افاده‌های زير را به دقت خوانده جاهاي خالي را با اعداد و كلمات مناسب‬
‫پر نماييد‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪( ) 2 × ( ) 5 = .......................... = .......................... -1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪a −8 ÷ a −1 = ........................ -2‬‬
‫‪59 × ............. = (5 × 7) 9 -3‬‬
‫‪ -4‬عدد ‪ π‬يك عدد‪ .......................................‬است‪.‬‬
‫‪ .II‬عبارت‌های زير را به دقت خوانده اگر درست است حرف (ص) و اگر غلط است‬
‫حرف )غ (را پيش روي عبارت بگذاريد‪:‬‬
‫) اتحاد اعداد نسبتي و اعداد تام را به نام ست اعداد حقيقي ياد می كنند‪.‬‬ ‫‪( -1‬‬
‫) خاصيت توزيعي ضرب باالي عملية جمع در اعداد حقيقي درست است‪.‬‬ ‫‪( -2‬‬
‫) ‪ 3‬عدد غير ناطق است‪.‬‬ ‫‪( -3‬‬
‫‪1‬‬
‫) ‪a n = −n‬‬ ‫‪( -4‬‬
‫‪a‬‬
‫‪ .III‬براي سؤاالت زير چهار جواب داده شده است جواب درست را دريافت و دور‬
‫آن را حلقه نماييد‪:‬‬
‫‪47‬‬
‫‪= ? -1‬‬
‫‪45‬‬
‫‪a) 40‬‬ ‫‪b) 4 2‬‬ ‫‪c) 4 −1‬‬ ‫‪d ) 41‬‬

‫‪(6 y 3 z 2 ) 2 = ? -2‬‬

‫‪a ) 36 y 6 z 4‬‬ ‫‪b) 36 y 3 z 4‬‬ ‫‪c) 36 y 6 z 2‬‬ ‫هیچ کدام ) ‪d‬‬

‫‪81× 9 = ? -3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪a ) 27‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫‪c) 24‬‬ ‫‪d ) 25‬‬
‫‪27‬‬

‫‪34‬‬
 ‫‪49a 4‬‬
‫‪= ? -4‬‬
‫‪144b 4‬‬
‫‪8a 2‬‬ ‫‪7a 2‬‬ ‫‪7a‬‬ ‫‪7a 2‬‬
‫)‪a‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫)‪d‬‬
‫‪12b 2‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12b 2‬‬ ‫‪12b 2‬‬
‫‪ -5‬كدام دو عدد افاده‌های جذري متشابه اند؟‬
‫‪a) 2 3‬‬ ‫‪, 3 2‬‬ ‫‪b) 5 2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪3 2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪c) 5 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪d) 6 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ .IV‬سؤاالت زير را حل نماييد‪:‬‬

‫‪6 125a 2 + 5a 2 = ? -1‬‬
‫‪ -2‬قيمت تقريبي ‪ 0.5‬را حساب كنيد‪.‬‬
‫‪ -3‬افاده‌هاي زير را ساده سازيد‪:‬‬
‫? = ‪a ) (−25a 2b)3‬‬ ‫? = ‪b) (−4a × 2a ) 2‬‬ ‫‪c) (−2−4 x)3‬‬
‫‪ -4‬جذر دوم ‪ 2475‬را دريافت و امتحان نماييد‪.‬‬
‫‪ -5‬افاده هاي زير را ساده سازيد‪:‬‬
‫‪(625a 2b 2 )6‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪(−103 )5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪(−4q 2 p 3 ) 4‬‬
‫‪ -6‬افاده هاي زير را به شكل توان مثبت بنويسيد‪:‬‬
‫‪(27) −7‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪(9 x 2 ) −4‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪(6ab) −6‬‬
‫‪ -7‬افاده هاي زير را به شكل توان منفي بنويسيد‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪−ab‬‬

‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪(36) 2‬‬ ‫‪(16)6‬‬ ‫‪(cd ) 4‬‬
‫‪ -8‬افاده‌هاي زير را ساده سازيد‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪( ) −1 × ( ) −1‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪( ) −4 × ( ) −4 ,‬‬ ‫‪144 × 169‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1 11 2 622 66‬‬
‫‪((−−66)) 33 × (−66)) −−55 , , (13a(13‬‬
‫‪2 6 2 6‬‬
‫(( ({ ‪) a ) ,,‬‬ ‫‪(xyxy‬‬
‫‪) }) )‬‬
‫‪4 44‬‬
‫‪xy‬‬
‫‪‬‬

‫‪35‬‬
 ‫‪ -9‬افاده‌هاي زير را با هم ضرب نماييد‪:‬‬
‫)‪a ) (3 8 + 2)( 2 − 3 7‬‬
‫)‪b) ( 2 + 1)( 5 − 3‬‬
‫‪ -10‬با دو مثال نشان دهید که‪a m + a n ≠ a m + n :‬‬
‫‪ -11‬با دو مثال نشان دهید که‪(a + b) 2 ≠ a 2 + b 2 :‬‬
‫‪ -12‬با دو مثال نشان دهید که‪a m − a n ≠ a m − n :‬‬
‫‪ -13‬با دو مثال نشان دهید که‪(a − b) 2 ≠ a 2 − b 2 :‬‬
‫‪ -14‬افاده‌های زیر را ساده و به شکل جذر بنویسید‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬

‫)‪a‬‬ ‫? = )‪5(25) + 7(25) + 4(25‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫? = )‪36(15) − 17(15‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3 1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬
‫) ‪(7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫)‪(17‬‬ ‫‪9‬‬
‫)‪f‬‬ ‫? = ‪(19 7 ) 3‬‬
‫)‪c‬‬ ‫‪3‬‬
‫?=‬ ‫)‪d‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪= ? e‬‬ ‫? = ‪(17 8 ) 2‬‬
‫) ‪(7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫) ‪(7‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪36‬‬
‫فصلدوم‬
‫محاسبات مالی‬
 ‫نسبت‬
‫‪Ratio‬‬
‫برای مالیکول آب فورمول کیمیاوی‬
‫آن را بنویس��ید‪ ،‬نس��بت اتوم‌ه��ای‬
‫هایدروج��ن و اکس��یجن در ی��ک‬
‫مالیکول آب چند است؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫يك ماليكول آب از دو اتم هايدروجن و يك اتم اكسيجن تركيب شده است در جدول زير‬
‫نسبت هايدروجن و اكسيجن را بنويسيد‪.‬‬
‫ماليكول آب‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪10‬‬
‫نسبت هايدروجن و اكسيجن‬ ‫‪1‬‬
‫‪=2‬‬
‫‪5‬‬
‫‪=2‬‬

‫• آيا نسبت هايدروجن بر اكسيجن براي ماليكول‌هاي مختلف آب ثابت است‪.‬‬

‫مثال‪ :‬اگر عرض يك اتاق ‪ 3‬متر و طول آن ‪ 5‬متر باشد نسبت عرض و طول آن چند است؟‬
‫‪ 3‬متر‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪ 3 ÷ 5‬يا ‪= 3‬‬
‫‪ 5‬متر‬ ‫‪5‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫• مستطيلي به طول ‪ 6cm‬و عرض‪ 3cm‬رسم‪ ،‬محيط و مساحت آن را دريافت كنيد‪.‬‬
‫• مستطيل دیگری به طول ‪ 4cm‬و عرض‪ 2cm‬رسم كنيد كه نسبت طول مستطیل اولی بر‬
‫طول مستطيل دومی و عرض مستطیل اولی بر عرض مستطيل دومی ‪ 3‬بر ‪ 2‬باشد‪.‬‬
‫• محيط و مساحت مستطيل دوم را دريافت كنيد‪.‬‬
‫• نسبت محيط مستطيل اول بر محيط مستطيل دوم چند است؟‬

‫‪39‬‬
 ‫• نسبت مساحت مستطيل اول بر مساحت مستطيل دوم چند است؟‬
‫• چه رابطة بين اين نسبت ها دريافت كرده مي توانيد؟‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫نسبت بین دو کمیت و یا دو مقدار همجنس عبارت از آن عددی است که نشان می‌دهد‬
‫کمیت اول چند برابرکمیت دوم و یا یک کمیت چندم حصة کمیت دیگر است و یا کمیت‬
‫دوم چند مرتبه شامل کمیت اول است‪.‬‬
‫) ‪ ÷ ،‬یا به ‪ :‬نشان مي دهند‪.‬‬ ‫نسبت دو عدد را معموالً با عالمت هاي خط كسري(‬
‫ال‪ :‬نسبت ‪ 5‬بر ‪ 3‬را به صورت ‪ 5 ،5÷3‬یا ‪ 5:3‬نيز مي توان نشان داد‪.‬‬
‫مث ً‬
‫‪3‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬

‫‪ -1‬نسبت ‪ 4‬بر ‪ 7‬حصة یک دایره را با نسبت ‪ 16‬بر‪ 28‬حصة یک دایرة دیگر مقایسه‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر تعداد گروپ اول شاگردان يك صنف ‪ 25‬نفر و تعداد گروپ دوم آن ‪ 40‬نفر باشد‬
‫نسبت تعداد شاگردان گروپ دوم بر گروپ اول را دريابيد‪.‬‬
‫‪ -3‬مربعي را به طول ‪ 3‬واحد رسم كنيد كه نسبت یک ضلع مربع دوم بر یک ضلع مربع اول‬
‫(مربع رسم شدة زير) برابر ‪ 1‬باشد‪ .‬نسبت محيط مربع دوم بر محيط مربع اول و مساحت مربع‬
‫‪2‬‬
‫‪6‬‬ ‫كنيد‪.‬‬ ‫پيدا‬ ‫دوم بر مساحت مربع اول را‬

‫‪6‬‬

‫‪40‬‬
 ‫تقسيم به اجزاي متناسب‬
‫‪Proportional division‬‬

‫• دو برادر مش��تركاً يك ساختمان را‬

‫اعمار م��يكنند‪ .‬اگر يكي آن بيش��تر‬
‫از ديگ��ري كار كرده باش��د‪ .‬آيا فكر‬
‫ميكنيد به يك اندازه دس��ت مزد به‬
‫آن ها داده شود؟‬
‫• چطور مي توان تعيين كرد كه به هر‬
‫كدام چقدر پول بايد پرداخته شود؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫سه تن از شاگردان يك صنف روزی تصميم گرفتند كه بين خود ميله كنند يكي از شاگردان‬
‫گفت من سه دانه تخم مرغ و چهار دانه سيب مي آورم‪ .‬دو شاگرد ديگر گفتند ما هم همین‬
‫چيزها را مي آوريم‪ ،‬يعني تصميم گرفتند كه در مقابل هر سه تخم مرغ‪ ،‬چهار سيب تهيه‬
‫كنند‪.‬‬
‫ﺗﺨﻢ ﻣﺮﻍ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪9‬‬
‫• جدول مقابل را تكميل كنيد‪.‬‬
‫ﺳﻴﺐ‬ ‫‪4‬‬ ‫• نسبت تعداد تخم‌های مرغ بر مجموع تعداد‬
‫‪ 7‬ﻣﺠﻤﻮﻉ ﺗﺨﻢ ﻣﺮﻍ ﻭ ﺳﻴﺐ‬ ‫تخم‌های  مرغ  و سيب ها را در هر يكی از‬
‫حالت هاي فوق پيدا كنيد‪.‬‬
‫• چه رابطة بين نسبت هاي آن‌ها وجود دارد؟‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻉ ﻣﺴﻌﻮﺩ ﺍﺣﻤﺪ‬
‫• نسبت تعداد سيب بر مجموع تعداد تخم‌های مرغ و سيب ها را در هر يكی از حالت هاي‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫فوق پيدا كنيد‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪27000‬‬ ‫• چه رابطۀ بين نسبت هاي آن‌ها وجود دارد؟‬

‫از فعاليت فوق نتيجه مي گيريم كه دو مقدار وقتي با هم متناسب اند که نسبت هر مقدار بر‬
‫مجموع تعداد آن دو مقدار هميشه عدد ثابت باشد‪ .‬از اين نتيجه گیری مي توانيم در حل‬
‫مسائل استفاده كنيم‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﻣﻘﺪﺍﺭ ﻧﺴﺒﻰ‬ ‫ﻣﻘﺪﺍﺭ ﻭﺍﻗﻌﻰ‬
‫ﻃﻮﻝ‬ ‫‪4‬‬
‫طول و عرض یک قطعه زمين مستطيل شکل‪ ،‬به نسبت‬
‫ﻋﺮﺽ‬ ‫‪ 4‬بر ‪ 3‬هستند‪ .‬اگر محيط اين زمين ‪ 280‬متر باشد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺤﻴﻂ‬
‫مساحت آن چند متر مربع است؟‬
‫‪280‬‬
‫براي جواب به اين سؤال جدول مقابل را تكميل‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ‬
‫كنيد‪.‬‬
‫ﺗﺨﻢ ﻣﺮﻍ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪9‬‬
‫براي تقسيم كردن يك عدد به نسبت‌هاي داده شده نخست حاصل جمع نسبت هاي داده شده‬
‫ﺳﻴﺐ‬ ‫را به دست مي آوريم‪ .‬بعد از آن عدد مفروض را به اين مجموع ‪4‬‬
‫تقسيم نموده و خارج قسمت‬
‫ شوند‪،‬ﺳﻴﺐ‬
‫ﺗﺨﻢيﻣﺮﻍ ﻭ‬
‫حاصل م‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻉ‬‫اعدادی كه‬
‫حاصله را به هر يك از نسبت هاي داده شده ضرب مي نماييم ‪7‬‬
‫حاصل تقسيم عدد مورد نظر به نسبت هاي داده شده است‪.‬‬
‫مثال‪ :‬مبلغ ‪ 27000‬افغاني را مي خواهيم بين احمد و مسعود به نسبت ‪ 2‬بر ‪ 3‬تقسيم كنيم‪.‬‬
‫نخست جدول زير را تكميل مي كنيم‪:‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻉ ﻣﺴﻌﻮﺩ ﺍﺣﻤﺪ‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪27000‬‬
‫‪27000‬‬
‫=‪x‬‬ ‫حصة احمد ‪× 2 = 5400 × 2 = 10800 :‬‬
‫‪5‬‬
‫‪27000‬‬
‫=‪y‬‬ ‫حصة مسعود‪× 3 = 5400 × 3 = 16200 :‬‬
‫‪5‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬اگر نسبت دو عدد ‪ 53‬و عدد دوم آن ‪ 25‬باشد عدد اول را معلوم كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬دو نفر مشتركاً كار مي كنند كه مجموع پول هاي شان ‪ 280‬افغاني و نسبت بين پول هاي شان‬
‫‪3‬‬
‫است‪ .‬آيا دريافت كرده مي توانيد كه نفر اول و دوم هركدام چند افغاني گرفته اند؟‬
‫‪4‬‬
‫‪ -3‬در قطعه خط‪ AB‬كه طول آن ‪ 32cm‬است نقطه ‪ M‬را طوري تعيين نماييد كه قطعه خط‬
‫مذكور را به نسبت ‪ AM = 3‬تقسيم كند‪ .‬طول قطعه خط‌هاي ‪ AM‬و‪ BM‬را دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪BM 5‬‬
‫‪ 320 -4‬سير گندم را باالي سه نفر د هقان به نسبت‪ 5،7،9‬تقسيم كنيد‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫تناسب‬
‫‪Proportion‬‬

‫• در نسبت ‪ 3‬چند عدد مي بينيد؟‬

‫بين نس��بت هاي ‪ 2‬و ‪6‬‬‫• چه رابطة ‪5‬‬
‫‪9 3‬‬
‫وجود دارد؟‬
‫آيا مي توانيد يك نس��بت ديگری را‬
‫بنویسید كه با نسبت هاي فوق مساوي‬
‫باشد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫نسبت تعداد پنسل پاك ها و قلم ها ‪ 3‬بر ‪ 4‬است‪.‬‬
‫با در نظر داشت نسبت تعداد پنسل پاك آن آنها بر تعداد قلمها‪ ،‬جدول زير را تكميل‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﭘﻨﺴﻞ ﭘﺎﻙ ﻫﺎ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫كنيد‪:‬‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻗﻠﻢ ﻫﺎ‬ ‫‪4‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ‬
‫• نسبت تعداد پنسل پاك ها بر تعداد قلم ها را در هر یکی از حالت‌های داده شده با هم‬
‫مقايسه كنيد‪.‬‬
‫‪3:4=6:8‬‬
‫حاصل ضرب کدام جوره از اعداد با هم‬ ‫• در مساوات نسبت‌های فوق یعنی‬
‫مساوی است‪ .‬چرا؟‬

‫چهار عدد وقتي يك تناسب را تشكيل مي دهند كه نسبت عدد اول و دوم مساوي به نسبت‬
‫عدد سوم و چهارم باشد‪.‬‬
‫‪5, 9 , 3, 3 ,1‬‬ ‫مثال‪ :‬در نسبت هاي مقابل نسبت هاي مساوي را نشان دهيد‪:‬‬
‫‪8 6 6 2 2‬‬
‫حل‪ :‬اگر صورت و مخرج نسبت ‪ 3‬را اختصار كنيم يعني صورت و مخرج آن را به ‪3‬‬
‫‪6‬‬
‫تقسيم نماييم ‪ 1‬به دست مي آيد؛ پس گفته مي توانيم كه هر دو نسبت با هم مساوي اند‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪43‬‬
 ‫‪3 1‬‬
‫=‬
‫‪6 2‬‬
‫‪9 3‬‬
‫=‬
‫‪6 2‬‬
‫‪5‬‬
‫مساوي باشد‪.‬‬ ‫و در نسبت هاي داده شده هیچ نسبتي را پيدا كرده نمي توانيم كه با‬
‫‪8‬‬
‫یعنی بین بعضی از نسبت ها رابطة مساوات به وجود آمده نمیتواند‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫ال‪ 5 = 10 :‬يك تناسب است كه از نسبت هاي ‪ 85‬و‬ ‫تساوی دو نسبت را تناسب گويند مث ً‬
‫‪8 16‬‬
‫‪ 10‬به دست آمده است‪.‬‬
‫‪16‬‬
‫تناسب فوق را به شكل زير هم نوشته كرده مي‌توانيم‪:‬‬
‫‪5 : 8 = 10 : 16‬‬
‫در اينجا صورت نسبت اول و مخرج نسبت دوم را به نام طرفين و مخرج نسبت اول و‬
‫صورت نسبت دوم را به نام وسطين تناسب ياد مينمايند‪.‬‬
‫‪5 : 8 = 10 : 16‬‬
‫وسطين‬ ‫طرفين‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬در نسبت‌هاي زير كدام جورة آن‌ها با هم يك تناسب را تشكيل مي‌دهند‪.‬‬
‫‪3 12‬‬ ‫‪2 8 =510 :716 b)3514‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪a) ,‬‬ ‫=‪a) 5 :‬‬ ‫)‪c‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬ ‫)‪c‬‬ ‫=‬
‫‪8 30‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3 158‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫)‪40 d‬‬ ‫‪3 49 e) 7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪21‬‬
‫)‪b‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪9‬‬
‫=‬ ‫‪d‬‬ ‫)‬
‫‪27 35‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬ ‫)‪f‬‬ ‫=‬
‫‪5 100‬‬ ‫‪58‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪ -2‬سه حد يك تناسب داده شده است حد دیگر آن را دریافت کنید‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪a‬‬
‫‪6‬‬
‫=‬ ‫)‪b‬‬
‫‪8‬‬
‫=‬ ‫)‪c‬‬
‫‪3‬‬
‫=‬

‫)‪d‬‬ ‫‪3‬‬ ‫)‪e‬‬

‫‪6‬‬ ‫)‪f‬‬
‫‪21‬‬
‫‪9‬‬
‫=‬ ‫‪27‬‬ ‫‪8‬‬
‫=‬ ‫‪12‬‬ ‫‪14‬‬
‫=‬ ‫‪7‬‬

‫‪44‬‬
 ‫خواص تناسب‬
‫‪Properties of proportion‬‬

‫• چه��ار عدد را طوری انتخاب كنيد‬

‫كه باهم تناسب داشته باشند‪.‬‬
‫• در تناسب تش��كيل شده چه رابطه‬
‫بين اعداد دريافت كرده مي توانيد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫با توجه به قيمت هاي داده شده‪ ،‬جدول زير را تكميل كنيد‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪a.d‬‬ ‫‪b.c‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪8‬‬
‫‪a c‬‬
‫‪a c‬‬ ‫‪ c ، b ، a ،‬و ‪ d‬چه نام دارند؟‬ ‫•در تناسب =‬
‫‪= ⇒ a ⋅d = b⋅c‬‬ ‫‪b d‬‬
‫‪b d‬‬ ‫‪a c‬‬
‫شده=را ‪a‬بيان كنيد‪.‬‬
‫‪c‬‬
‫رابطه بين اعداد داده‬ ‫• با استفاده از تناسب =‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b d‬‬
‫‪a·d=b·c‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬
‫ توانيم‪:‬‬
‫‪b‬‬
‫عموم گفته‪ d‬مي‬
‫‪c‬‬
‫به صورت‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬
‫تشکیل ميدهند حاصل ضربطرفين مساوي‬ ‫مساوي كه يك تناسب را‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫اول‪:‬دردو ‪b‬نسبت‬
‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬
‫خاصیت‬
‫‪a3 c 4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪3‬‬
‫‪= ⇒ a ⋅d = b⋅c‬‬ ‫‪4‬‬ ‫به حاصل ضرب وسطين است‪.‬‬
‫‪b9 d‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪28‬‬
‫‪9‬‬
‫‪21‬‬
‫مثال‪ :‬با استفاده از خاصیت موجود بین طرفین و وسطین در یک تناسب حدنا معلوم را پیدا‬
‫کنید‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪b‬‬
‫‪= d‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪= d‬‬

‫‪45‬‬
 ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪a.d‬‬ ‫‪b.c‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪8‬‬

‫‪a‬‬
‫‪b‬‬
‫=‬
‫‪c‬‬
‫‪d‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪a·d=b·c‬‬
‫با توجه به قيمت‌هاي داده شده‪ ،‬جدول زير را تكميل كنيد‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪9‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪28‬‬
‫‪21‬‬
‫‪a c‬‬
‫رابطه بين اعداد داده شده را بيان كنيد‪.‬‬ ‫• با استفاده از تناسب =‬
‫‪b d‬‬
‫به صورت عموم مي‌توان گفت‪:‬‬
‫كنيم يك تناسب جديد به‬
‫تبديل ‪a‬‬
‫وسطين را ‪c‬‬ ‫خاصیت دوم‪ :‬اگر در يك تناسب جا‪b‬‬
‫‌هاي ‪a‬‬
‫‪a c‬‬ ‫‪a b b‬‬ ‫=‬ ‫‪d‬‬ ‫‪c‬‬
‫=‬ ‫‪d‬‬ ‫دست مي آيد‪.‬‬
‫= ⇔ =‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬
‫خاصیت سوم‪ :‬هرگاه در يك تناسب جاهاي طرفين را تبديل نماييم‪،‬‬
‫‪a c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪c‬‬ ‫تناسب جديد تشكيل می‌شود‪.‬‬
‫= ⇒ =‬
‫‪b d‬‬ ‫‪b a‬‬
‫‪4‬‬
‫مثال‪ :‬نسبت طول بر عرض یک مستطیل است‪ .‬اگر طول و عرض این مستطیل را ‪ 2‬برابر‬
‫‪3‬‬
‫کنیم‪ .‬نسبت طول بر عرض مستطیل جدید چقدر است؟ آیا نسبت طول بر عرض دو مستطیل فوق‬
‫یک تناسب را تشکیل می دهد؟‬
‫‪8‬‬
‫‪ 8‬و ‪4‬‬ ‫حل‪ :‬نسبت طول بر عرض مستطیل جدید است‪.‬‬
‫‪4× 6 = 8×3‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫چون نسبت طول بر عرض مستطیل ها باهم مساوی اند‪ .‬یعنی ‪ 4 = 8‬پس نسبت طول بر‬
‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫عرض این مستطیل ها یک تناسب را تشکیل می‌دهد‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫با توجه به قيمت هاي داده شده‪ ،‬جدول زير را تكميل كنيد‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪10‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪15‬‬

‫‪46‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪b‬‬
‫‪c‬‬
‫‪= d‬‬
‫‪b‬‬
‫‪a‬‬
‫‪d‬‬
‫‪= c‬‬
 ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬
‫= رابطه بين اعداد داده شده را بيان كنيد‪.‬‬ ‫• با استفاده ازتناسب‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬
‫به صورت عموم گفته مي‌توانيم‪:‬‬
‫خاصیت چهارم‪ :‬اگر دو نسبت يك تناسب را تشكيل دهد‪ ،‬معكوس آن‌ها نيز يك تناسب‬
‫‪a c‬‬ ‫‪b d‬‬ ‫را تشكيل مي دهد‪.‬‬
‫= ⇒ =‬
‫‪b d‬‬ ‫‪a c‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫با توجه به قيمت هاي داده شده‪ ،‬جدول زير را تكميل كنيد‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a+b‬‬ ‫‪c+d‬‬ ‫‪a-b‬‬ ‫‪c -d‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6+9‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪24‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪36‬‬
‫‪a c‬‬
‫رابطه بين اعداد داده شده را بيان كنيد‪.‬‬ ‫• با استفاده از تناسب =‬
‫‪b d‬‬

‫به صورت عموم مي گوييم‪:‬‬

‫خاصیت پنجم‪ :‬هر گاه دو نسبت يك تناسب را تشكيل دهد و صورت هر نسبت را با‬
‫مخرج جمع و حاصل آن را بر مخرج آن بنويسيم يك تناسب جديد حاصل مي شود‪.‬‬
‫‪a c‬‬ ‫‪a + b c+ d‬‬
‫⇒ =‬ ‫=‬
‫‪b d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬
‫خاصیت ششم‪ :‬هر گاه در يك تناسب از صورت هر نسبت مخرج را تفريق و حاصل را بر‬
‫مخرج آن بنويسيم یک تناسب جديد حاصل می‌شود‪.‬‬

‫‪a c‬‬ ‫‪a −b c−d‬‬

‫⇒ =‬ ‫=‬
‫‪b d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬

‫‪47‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫با توجه به قيمت هاي داده شده‪ ،‬جدول زير را تكميل كنيد‪:‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a+c‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b+d‬‬
‫‪7‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪3+6‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪4+8‬‬
‫‪a c‬‬
‫رابطه بين اعداد داده شده را بيان كنيد‪:‬‬ ‫• با استفاده از تناسب =‬
‫‪b d‬‬
‫به صورت عموم می‌گوییم‪:‬‬
‫خاصیت هفتم‪ :‬اگر در یک تناسب صورت ها را با هم جمع نموده در صورت و‬
‫مخرج ها را با هم جمع نموده در مخرج بنویسیم ‪ .‬نسبت جدید باهر نسبت تناسب داده‬
‫شده مساوی است‪.‬‬
‫‪3 6‬‬ ‫‪3+ 6 9‬‬
‫مث ً‬
‫ال‪:‬‬
‫‪a c‬‬ ‫‪a+c‬‬ ‫⇒ =‬ ‫=‬
‫⇒ =‬ ‫‪4 8‬‬ ‫‪4 + 8 12‬‬
‫‪b d‬‬ ‫‪b+d‬‬ ‫‪3 9‬‬
‫=‬ ‫‪⇒ 3 × 12 = 4 × 9‬‬
‫‪4 12‬‬
‫‪6 9‬‬
‫=‬ ‫‪⇒ 6 × 12 = 9 × 8‬‬
‫‪8 12‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬تناسب‌های زیر را با در نظر داشت قیمت‌های داده شده به شکل عددی بنویسید‪:‬‬
‫‪b = d‬‬
‫‪a–b c–d‬‬ ‫باشد‪:‬‬ ‫‪ c = 30 ، b = 5 ، a = 10‬و ‪d = 15‬‬ ‫•‬
‫‪b = d‬‬
‫‪a+b c+d‬‬ ‫باشد‪:‬‬ ‫‪ c = 32 ، b = 9 ، a = 8‬و ‪d = 36‬‬ ‫•‬
‫‪ -2‬اگر ‪ ab = c‬با استفاده از خاصيت‌های تناسب چطور مي‌توانيد كه تناسب‬
‫‪d‬‬
‫‪ a + b = c + d‬را به دست آوريد؟‬
‫‪a–b c–d‬‬

‫‪48‬‬
 ‫انواع تناسب‬
‫‪-1‬تناسب مستقیم ‪Direct proportion‬‬

‫• ب��ه خاط��ر تهيه کارهای دس��تی‪،‬‬

‫نگران صنف به هر يك از شاگردان‬
‫‪ 2‬بس��ته كاغذ رنگه داد‪ .‬اگر صنف‬
‫هش��تم ‪ 20‬نفر ش��اگرد داشته باشد‪،‬‬
‫چند بسته كاغذ رنگه ضرورت است‪،‬‬
‫تا براي همه شاگردان برسد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫جدول‌های زير را با در نظر داشت قيمت‌هاي داده شدة يك كيلو گرام و ده کیلو گرام بوره‬
‫تكميل كنيد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﺍﺭ‬ ‫‪ 1‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ‬ ‫‪ 2‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ‬ ‫‪ 3‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ‬ ‫‪ 51‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ ﻧﻴﻢ‪ 4‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ‬
‫‪4‬‬
‫ﻗﻴﻤﺖ‬ ‫‪ 50‬ﺍﻓﻐﺎﻧﻰ‬

‫مقدار‬ ‫‪ 10‬کیلو گرام‬ ‫‪ 9‬کیلو گرام‬ ‫‪ 7‬کیلو گرام ‪ 8‬کیلو گرام‬ ‫‪ 6‬کیلو گرام‬

‫قیمت‬
‫‪ 500‬افغانی‬
‫ﻗﻴﻤﺖ ﮔﻮﮔﺮﺩ‬
‫چگونه تغيير‪ 8‬مي كند؟‬‫• با زياد شدن مقدار بوره قيمت آن ‪8‬‬
‫چگونه تغيير‪62‬مي كند؟‬
‫• با كم شدن مقدار بوره قيمت آن ‪m‬‬
‫• چه رابطة بين مقدار و قيمت بوره وجود دارد؟‬
‫از فعاليت فوق نتیجه می‌گیریم‪:‬‬
‫قيمت بوره با مقدار آن رابطة مستقيم دارد‪ ،‬يعني هر قدر مقدار بوره زياد شود قيمت آن نیز‬
‫زیاد مي شود و هر قدر مقدار بوره كم شود قيمت آن هم كم  مي شود‪.‬‬

‫‪49‬‬
 ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫اگر در یک تناسب زیاد شدن و یا کم شدن يك مقدار به ترتیب سبب زیاد شدن و یاکم‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻘﺪﺍﺭ‬ ‫‌نامند‪ 1 .‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ‬
‫ﻛﻴﻠﻮیﮔﺮﺍﻡ‬
‫مستقیم م‬ ‫تناسب‬
‫ﮔﺮﺍﻡ ‪2‬‬ ‫تناسب‪3‬راﻛﻴﻠﻮ‬
‫اینﮔﺮﺍﻡ‬
‫شود‪،‬ﻛﻴﻠﻮ‬
‫دیگر ﻧﻴﻢ‬ ‫شدن ‪4‬مقدار‬
‫ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ‬

‫ﻗﻴﻤﺖ‬ ‫‪ 50‬ﺍﻓﻐﺎﻧﻰ‬
‫مثال‪ :‬اگر قيمت ‪ 8‬قطي گوگرد ‪ 8‬افغاني باشد قيمت ‪ 62‬قطي گوگرد چند افغاني‬
‫خواهد بود؟‬
‫حل‪ :‬اگر قیمت ‪ 62‬قطي گوگرد ‪ m‬افغانی باشد‪ .‬چون تعداد قطي‌هاي گوگرد مستقيماً‬
‫متناسب به قيمت آن است‪ ،‬پس اين يك تناسب مستقيم است‪.‬‬
‫ﮔﻮﮔﺮﺩ‬ ‫ﻗﻴﻤﺖ‬
‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪62‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪8 = 8‬‬
‫‪62 m‬‬
‫افغاني ‪m = 8×62 = 62‬‬
‫‪8‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬مزد ‪ 12‬نفر كارگر ‪ 480‬افغاني است‪ .‬مزد ‪ 10‬نفر کارگر را معلوم كنيد (مزد همۀ‬
‫کارگران برابر است‪).‬‬
‫‪ -2‬اگر يك نفر كارگر در ‪ 5‬روز ‪ 125‬افغاني مزد بگيرد‪ ،‬مزد ‪ 18‬روزة او چند افغاني‬
‫مي شود؟‬
‫‪ -3‬برای خریدن ‪ 3‬متر تکه ‪ 33.75‬افغاني ضرورت است‪ .‬برای خریدن ‪ 15‬متر تکه چند‬
‫افغانی به کار خواهد بود؟‬

‫‪50‬‬
 ‫‪ -2‬تناسب معکوس‬
‫‪Indirect proportion‬‬
‫• بعد از تزئين صنف نگران خواست‬
‫كه صنف را منظم بس��ازند‪ .‬اگر يك‬
‫ش��اگرد صنف را در ‪ 60‬دقيقه پاك‬
‫كن��د ‪ 6‬نفر ش��اگرد در چن��د دقيقه‬
‫مي توانند صنف را پاك كنند؟‬

‫ﻛﺎﺭ ﺍﺟﺮﺍ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﺭﻭﺯ‬ ‫‪ 4‬ﺭﻭﺯ‬ ‫‪ 2‬ﺭﻭﺯ‬ ‫‪ 1‬ﺭﻭﺯ‬

‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻛﺎﺭﮔﺮ‬ ‫‪1‬‬

‫ﻧﻔﺮ‬ ‫ﺭﻭﺯ‬
‫‪1‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪1‬‬
‫‪20‬‬
‫رنگمالي يك ‪m‬اتاق در مدت‬
‫‪15‬‬
‫‪1‬‬ ‫اگر يك رنگمال يك اتاق را در چهار روز رنگ كند‪ ،‬پس براي‬
‫يك يا دو روز چند كارگر ضرورت است؟‬
‫‪10‬‬

‫براي جواب سؤال جدول زير را با در نظر داشت قيمت‌هاي داده شده تكميل كنيد‪:‬‬

‫ﻛﺎﺭ ﺍﺟﺮﺍ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﺭﻭﺯ‬ ‫‪ 4‬ﺭﻭﺯ‬ ‫‪ 2‬ﺭﻭﺯ‬ ‫‪ 1‬ﺭﻭﺯ‬

‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻛﺎﺭﮔﺮ‬ ‫‪1‬‬

‫• با کم شدن تعداد روز‪ ،‬تعداد كارگران زياد مي‌شود يا كم؟‬

‫• چه رابطة بين كار اجرا شده‪ ،‬به روز و تعداد كارگران وجود دارد؟‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻔﺮ‬ ‫ﺭﻭﺯ‬
‫‪1‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪m‬‬
‫‪1‬‬
‫‪10‬‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫اگر در يك تناسب با زياد شدن يك مقدار مقدار ديگري کم ویا با كم شدن يك‬
‫مقدار‪ ،‬مقدار ديگر زياد شود این تناسب به نام تناسب معكوس ياد مي شود‪ .‬يعني بين‬
‫كميت اولي و دومي رابطة معكوس وجود دارد‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫ﻛﺎﺭ ﺍﺟﺮﺍ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﺭﻭﺯ‬ ‫‪ 4‬ﺭﻭﺯ‬ ‫‪ 2‬ﺭﻭﺯ‬ ‫‪ 1‬ﺭﻭﺯ‬

‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻛﺎﺭﮔﺮ‬ ‫‪1‬‬

‫که اين مسجد را در‬ ‫مثال‪ :‬يك مسجد را ‪ 20‬نفر در ‪ 15‬روز ترمیم مي كند‪ .‬اگر بخواهند‬
‫‪ 10‬روز ترمیم کنند براي آن چند نفر كارگر ضرورت است؟‬
‫حل‪ :‬تناسب معكوس است‪ ،‬زيرا براي روز‌هاي كم تعداد زياد كارگران ضرورت است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻔﺮ‬ ‫ﺭﻭﺯ‬
‫‪1‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪1‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪1‬‬
‫‪20 15 10‬‬ ‫‪20 10‬‬ ‫‪20 × 15‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬ ‫=‪, m‬‬ ‫‪= 30‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪1 15‬‬ ‫‪m 15‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪10‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬چهار نل‪ ،‬يك حوض را در ‪ 8‬ساعت پر مي كند‪ 5 ،‬نل‪ ،‬اين حوض را در چند ساعت پر‬
‫خواهد كرد؟ قطرهاي نل ها با هم مساوي اند‪.‬‬
‫‪ -2‬یک موتر با سرعت ‪ 50‬کیلومتر فی ساعت حرکت می کند و فاصلۀ بین دو شهر را در‬
‫‪ 3‬ساعت طی می کند‪ .‬اگر سرعت موتر دیگری ‪ 75‬کیلومتر فی ساعت باشد‪ ،‬فاصله بین دو‬
‫شهر را در چند ساعت طی می کند؟‬

‫‪52‬‬
 ‫تناسب مركب‬
‫‪compound proportion‬‬

‫‪5‬‬ ‫تناسب به چند نوع است؟‬

‫‪ 25  30‬‬ ‫میتواند یک تناسب تنها مستقیم و‬

‫‪3‬‬ ‫‪15 18‬‬ ‫یا معکوس باشد؟‬

‫آیا تناسبي وجود دارد که همزمان‬
‫هم مستقیم و هم معکوس باشد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫به اندازة دو قاشق چاي خوری‪ ،‬شربت را در يك گيالس‬
‫آب مطابق شكل حل كرده ايم كه نسبت هر گيالس آب و‬
‫شربت ‪ 1‬بر ‪ 2‬است‪ .‬جك شكل مقابل گنجايش ‪ 2‬گيالس‬
‫آب را دارد‪ .‬مطابق شكل ‪ 4‬قاشق چاي خوري شربت را در‬
‫آن حل كرده ايم‪ .‬آيا شيريني آب گيالس و جك به يك‬
‫اندازه است؟‬
‫جدول زير را تكميل كنيد‪:‬‬

‫تعداد گیالس ها‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫تعداد قاشق ها‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬
‫• نسبت تعداد گيالس‌های آب بر تعداد قاشق‌های شربت را بنويسيد‪.‬‬
‫• چه رابطه بين اين نسبت ها وجود دارد؟‬
‫از فعاليت فوق نتیجه می‌گیریم كه هر قدر تعداد گيالس‌هاي آب بيشتر يا كمتر شود‪ ،‬تعداد‬
‫قاشق چاي خوري شربت نيز متناسب به آن تغيير ميكند تا نسبت ‪ 1‬ثابت بماند؛ بنا برآن‬
‫‪2‬‬ ‫جدول فوق يك جدول تناسب است‪.‬‬
‫توجه‪ :‬جهت تیر به طرف باال تناسب مستقیم و جهت تیر به طرف پایین تناسب معکوس را‬
‫نشان می‌دهد‪.‬‬

‫‪53‬‬
‫مثال ‪ 5 :1‬نفر كارگر براي ‪ 4‬روز كار ‪ 80000‬افغاني مزد ميگيرند‪ 8 .‬نفر براي ‪6‬‬
‫روز كار چند افغاني مزد خواهند گرفت؟‬
‫حل‪ :‬چون رابطه بين نسبت ها مستقيم است‪ .‬جدول زير را تشكيل ميدهيم‪.‬‬
‫مزد‬ ‫روز‬ ‫تعداد نفر‬ ‫‪80000 4 × 5 80000 5‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬
‫‪80000‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪6×8‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪x = 192000‬‬
‫مثال ‪ :2‬اگر ‪ 10‬نفر‪ ،‬كانالي را به طول ‪ 12‬متر در ‪ 8‬روز حفر نمايند ‪ 5‬نفر كانالي‬
‫‪2‬‬ ‫‌توانند؟‬
‫مشابه را كه طول آن ‪ 15‬متر باشد در چند روز حفر‪18‬كرده مي ‪6‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫معكوس و با‪ 3‬طول كانال‬ ‫حل‪ :‬متحول مطلوب يعني تعداد روز ها با تعداد ‪27‬‬
‫نفرها تناسب ‪9‬‬
‫تناسب مستقيم دارد‪ .‬پس داريم‪:‬‬
‫روز‬ ‫طول‬ ‫تعداد نفر‬ ‫‪8 12 × 5‬‬ ‫‪8 × 15 × 10‬‬
‫=‬ ‫=‪, x‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪x 15 × 10‬‬ ‫‪12 × 5‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪x = 20‬‬

‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪6‬‬
‫‪‬‬
‫‪18‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪27‬‬
‫تساوي زياده تر از دو نسبت را تناسب مركب گويند در تناسب مركب صورت نسبت‬
‫اول و مخرج‌هاي نسبت‌هاي ديگر را به نام طرفين و مخرج نسبت اول و صورت‌هاي‬
‫نسبت‌هاي ديگري را به نام وسطين تناسب ياد ميكنند‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪18‬‬ ‫وسطین‬ ‫مث ً‬
‫ال‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫طرفین‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪27‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬تعداد ‪ 24‬نفر دهقان با كار روزانه ‪ 8‬ساعت زميني را به وسعت ‪ 2000‬متر مربع در‬
‫ظرف ‪ 20‬روز بيل ميزنند‪ .‬اگر ‪ 40‬نفر دهقان روزانه ‪ 12‬ساعت كار كنند‪ ،‬زميني به‬
‫وسعت ‪ 3000‬متر مربع را در چند روز بيل زده مي‌توانند؟‬
‫‪ - 2‬اگر براي انتقال ‪ 4200‬كيلو گرام گندم به فاصلة ‪ 810‬كيلو متر ‪ 500‬افغاني‬
‫ضرورت باشد؛ پس براي حمل و نقل ‪ 6000‬كيلو گرام گندم به فاصلة ‪ 630‬كيلو متر‬
‫چند افغاني ضرورت خواهد بود؟‬

‫‪54‬‬
 ‫فيصد‬
‫‪Percentage‬‬
‫تیم یک مکتب از ‪ 15‬بازي انجام شده‬
‫‪15 11‬‬
‫‪‬‬ ‫در منطقه‪ 11 ،‬بازي را برده اس��ت؛ اما‬
‫تیم مکت��ب دیگر از ‪ 12‬ب��ازي انجام‬
‫شده در ‪ 10‬بازي برنده شده به نظر شما‬
‫‪100 x‬‬ ‫برد کلی کدام مکتب بیشتر است؟‬

‫?=‪x‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﺗﻴﻞ‬ ‫ﺁﺏ‬
‫اگر در ‪ 80‬ليتر تيل‪ 20 ،‬ليتر آب مخلوط شده باشد؛ پس در ‪100‬‬
‫‪80‬‬ ‫‪20‬‬
‫ليتر آن چند ليتر آب مخلوط است؟‬
‫‪100‬‬ ‫‪x‬‬
‫• با درنظرداشت قیمت‌های جدول تناسب را تشکیل دهید‪.‬‬
‫• با استفاده از خاصيت طرفين و وسطين قيمت ‪ x‬را دريافت كنيد‪.‬‬
‫ﺗﻴﻞ‬ ‫ﺁﺏ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬ ‫ﻧﻔﻊ‬ ‫• آيا گفته می‌توانید که در ‪ 100‬لیتر تیل چند فیصد آب وجود دارد؟‬
‫‪80‬‬
‫‪45000 900‬‬ ‫‪20‬‬
‫کرد‪.‬‬ ‫مثال ‪ :1‬شخصي ‪ 45000‬افغاني را در بانك گذاشت و بعد از مدتي ‪ 900‬افغاني مفاد‬
‫‪100 x x‬‬
‫‪100‬‬
‫شخص مذكور از سرماية اصلي خود چند فيصد مفاد گرفته است؟‬
‫حل‪ :‬با استفاده از تناسب مي توان نوشت‪:‬‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬ ‫ﻧﻔﻊ‬
‫‪45000‬‬ ‫‪900‬‬ ‫‪45000 900‬‬
‫=‬
‫‪100‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪900 × 100 90000 90‬‬
‫=‪x‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 2%‬‬
‫‪45000‬‬ ‫‪45000 45‬‬ ‫با استفاده از خاصيت طرفين و وسطين‪:‬‬
‫از حل مثال فهميده مي شود كه در هر ‪ 100‬افغاني شخص مذكور ‪ 2‬افغاني يا ‪ 2%‬مفاد‬
‫كرده است‪.‬‬

‫‪55‬‬
‫مثال ‪ :2‬در امتحان كانكور پوهنتون از جمله ‪ 320‬نفر فارغ التحصيل لسيه حبيبیه ‪ 256‬نفر‬
‫كامياب و از جمله ‪ 400‬نفر فارغ التحصيل ليسه غازی به تعداد ‪ 300‬نفر كامياب گرديده اند‪.‬‬
‫گفته مي توانيد كه كدام يك از مكاتب نامبرده در امتحان به فیصدی بيشتر موفق بوده اند؟‬
‫فيصدي كاميابي شاگردان را دريافت نماييد‪.‬‬
‫ﻓﺎﺭﻍ ﺍﻟﺘﺤﺼﻴﻞ‬ ‫ﻛﺎﻣﻴﺎﺏ‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪256‬‬ ‫‪320‬‬ ‫‪256‬‬ ‫×‬ ‫‪100‬‬ ‫‪2560‬‬ ‫فيصدي كاميابي ‪‬‬
‫‪320‬‬ ‫‪256‬‬ ‫=‬ ‫=‪, x‬‬ ‫=‬ ‫‪= 80% ‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪320‬‬ ‫‪32‬‬ ‫ليسة حبيبیه ‪‬‬

‫ﻓﺎﺭﻍ ﺍﻟﺘﺤﺼﻴﻞ‬ ‫ﻛﺎﻣﻴﺎﺏ‬

‫‪400‬‬ ‫‪300‬‬ ‫‪300 400‬‬ ‫‪300 × 100 300‬‬ ‫فيصدي كاميابي ليسة‌ ‪‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫=‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪= 75% ‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪400‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪‬‬ ‫غازی‬
‫پس گفته مي‌توانيم كه ليسة حبيبیه در امتحان كانكور نسبت به ليسة غازی موفقتر بوده‬
‫است‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫فيصد طرز ارائه برای کسرهائي است که مخرج آن‌ها ‪ 100‬باشند‪ .‬برای نمایش فیصد از‬
‫عالمت ‪ %‬استفاده می شود‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬يك دكاندار در يك ماه دو مرتبه مال وارد نموده است‪ .‬مرتبة اول به سرماية ‪25000‬‬
‫افغاني‪ ،‬مبلغ ‪ 800‬افغاني مفاد نموده و مرتبة دوم از سرمايه ‪ 10000‬افغاني‪ ،‬مبلغ‪ 330‬افغاني‬
‫مفاد نموده است‪ .‬مفاد دكاندار مذكور به تناسب سرمايه در كدام مرتبه بيشتر بوده دريافت‬
‫كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬عبدالرحيم در مضمون رياضي از ‪ 75‬نمره ‪ 60‬نمره به دست آورده است‪ .‬فيصدي نمرة‬
‫عبدالرحيم را در مضمون رياضي به دست آوريد‪.‬‬
‫‪ -3‬از مساوات زير كدام آن‌ها صحيح مي باشد؟ آن هایي كه غلط اند‪ ،‬نسبت صحيح آن را‬
‫بنويسید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪111‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪30‬‬
‫= ‪50%‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪= 11% ,‬‬ ‫= ‪= 21% , 4%‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪30%‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪50‬‬

‫‪56‬‬
 ‫احديت (‪)Unitary‬‬

‫• اگر قیم��ت یک مجموعه به صورت‬

‫کل داده ش��ده باش��د چگونه مي‌توانيد‬
‫قيمت يك دانة آن را دريافت كنيد؟‬
‫• اگ��ر قيمت يك دانه قلم داده ش��ده‬
‫باش��د‪ ،‬آیا قيمت چند دان��ة آن را پيدا‬
‫كرده مي‌توانيد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪28‬‬
‫است‪ .‬يعني اين خياط‬ ‫نسبت تعداد پيراهن ها بر تعداد روزهاي كه يك خياط مي دوزد‬
‫‪4‬‬
‫‪28‬پيراهن را در ‪ 4‬روز ميدوزد‪ ،‬چند پيراهن را در يك روز خواهد دوخت؟‬
‫با در نظر داشت متن فوق جدول داده شدة زير را تكميل كنيد‪:‬‬
‫تعداد پيراهن‬ ‫‪28‬‬ ‫‪x‬‬
‫روز‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫نسبت‬
‫• با استفاده از جدول فوق تناسب را تشكيل دهيد‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫كنيد‪.‬‬
‫‪‬‬
‫دريافت‬
‫‪6‬‬ ‫‪18‬قيمت ‪x‬را‬‫• با استفاده از خاصيت طرفين و وسطين‬
‫پس گفته مي‌توانيم‪ :‬اگر قيمت چندين شي داده شده باشد‪ ،‬ما مي‌توانيم قيمت يكدانة آن‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪27‬‬
‫را دريافت كنيم‪.‬‬

‫مثال‪ :1‬قيمت يك بيرل تيل خاك(‪200‬ليتر) مبلغ ‪ 40000‬افغاني است‪ .‬قيمت يك ليتر‬
‫آن را معلوم كنيد‪.‬‬
‫ليتر تيل‬ ‫ ‬
‫افغاني‬ ‫‪200 40000‬‬
‫=‬
‫ ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪200‬‬ ‫‪40000‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪200 x = 40000‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪40000‬‬ ‫ ‬
‫=‪x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x = 200‬‬
‫‪200‬‬

‫‪57‬‬
‫مثال ‪ :2‬يك درجن قلم پنسل(‪ 12‬دانه) به مبلغ ‪ 240‬افغاني خريده شده است‪ .‬قيمت ‪ 7‬دانة‬
‫پنسل چند افغاني مي‌شود؟‬
‫افغاني تعداد قلم پنسل‬ ‫حل‪ :‬نخست قيمت يكدانه قلم را دريافت ميكنيم‪.‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪240‬‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫‪1‬‬ ‫ ‪x‬‬
‫‪12 240‬‬
‫=‬
‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪12 x = 240‬‬
‫‪240‬‬
‫=‪x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫افغانی ‪x = 20‬‬
‫‪12‬‬
‫پس قيمت ‪ 7‬دانة آن عبارت است از‪:‬‬
‫افغانی ‪20 ⋅ 7 = 140‬‬
‫در اكثر معامالت تجارتي خريد و فروش اشياء و اجناس به صورت درجن و يا مجموعه‬
‫صورت ميگيرد‪ .‬بعضي اوقات ضرورت ميافتد تا قيمت يك و يا چند دانة آن را معلوم‬
‫كنيم‪ .‬براي اجراي اين عمل از طريقه يي استفاده به عمل ميآيد كه به نام احديت ياد مي‌شود‬
‫و چنین تعریف می‌شود‪:‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫احديت يك طريق محاسبة تناسب مستقيم بوده؛ طوري كه نخست قيمت يك واحد را از‬
‫نسبت مربوطه دريافت و بعد ضرب مقدار داده شده مينماييم‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬قیمت ‪ 2‬متر تكه ‪ 300‬افغاني است نخست قيمت يك متر آن را دریافت کنید و سپس‬
‫بگوييد قيمت ‪ 17‬متر تكه چند افغاني مي‌شود؟‬
‫‪ -2‬مصرف انتقال ‪ 60‬كيلو گرام جنس در يك فاصله ‪ 2400‬افغاني مي‌شود‪ .‬نخست قيمت‬
‫انتقال يك كيلو گرام آن را دریافت کنید و سپس بگوييد قيمت مصرف انتقال ‪35‬كيلو گرام‬
‫آن چند افغاني خواهد شد؟‬

‫‪58‬‬
 ‫تخفيف‬
‫‪Discount‬‬

‫بعضي اوقات به مغازه ها رفته باشيد و‬

‫اين اعالنات را ديده يا شنيده باشيد‪.‬‬
‫•‪10%‬تخفي��ف در قيمت لباس هاي‬
‫بهاري‪.‬‬
‫•‪ 50%‬تخفيف در فروش سيم كارت‪.‬‬
‫•‪ 15%‬تخفيف در اجناس برقي‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫يك شاگرد براي خريد كتاب داستان‪ ،‬به كتاب فروشي مراجعه مي كند‪ .‬قيمت يك جلد‬
‫كتاب ‪ 60‬افغاني است و شاگرد مذكور ‪ 55‬افغاني دارد‪ .‬كتاب فروش كتاب مورد نظر را به‬
‫‪ 55‬افغاني باالي آن شاگرد به فروش مي رساند‪.‬‬
‫• شاگرد كتاب را چند افغاني ارزان تر از قيمت اصلي آن خريداري نموده است؟‬
‫• چند فيصد پول كتاب را از قيمت اصلي آن كمتر پرداخته است؟‬
‫• اگر اين فيصد‪ ،‬در قيمت اصلی كتاب ضرب گردد چه عددي را نشان مي دهد؟‬

‫پس مي‌توان گفت‪ :‬به همان اندازة كه شاگرد كتاب را کمتر از قيمت اصلي آن خريده است‪،‬‬
‫تخفيف كتاب ناميده مي‌شود‪.‬‬

‫مثال ‪ :1‬ماشين آب ميوه که به ‪ 4000‬افغاني خریده شده است با تخفيف ‪ 8%‬به فروش‬
‫ﺗﺨﻔﻴﻒ ﻗﻴﻤﺖ‬
‫مي رسد‪ .‬قيمت فروش را معلوم كنيد‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪4000‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪8‬‬
‫× ‪ = 4000‬تخفيف‬ ‫افغاني ‪= 40 × 8 = 320‬‬
‫‪100‬‬
‫‪ 3680‬افغاني = ‪ = 4000 − 320‬قيمت فروش‬

‫‪59‬‬
‫مثال ‪ :2‬شخصی يك جنس را كه قيمت اصلي آن ‪ 3000‬افغاني است‪ ،‬بعد از تخفيف به‬
‫‪ 2895‬افغاني خريد‪ .‬معلوم كنيد كه خريدار جنس را به چند فيصد تخفيف گرفته است؟‬
‫حل‪ :‬نخست تمام تخفيف را ذي ً‬
‫ال به دست مي آوريم‪:‬‬
‫‪3000 − 2895 = 105‬‬
‫تمام تخفيف ‪ 105‬افغاني است‪ .‬حاال به كمك تناسب تخفيف آن را در ‪ 100‬افغانی معلوم‬
‫مي کنيم‪.‬‬
‫ﻗﻴﻤﺖ‬ ‫ﺗﺨﻔﻴﻒ‬
‫‪ = 100 × 105 = 10500 = 3.5%‬تخفيف‬
‫‪3000‬‬ ‫‪105‬‬
‫‪3000 3000‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪ = 3.5%‬تخفيف‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫پولي را كه تاجران براي مشتريان خويش از حيث رقابت و جلب مشتری‪ ،‬از قيمت اصلي آن‬
‫كم مي نمايند به نام تخفيف ياد مي‌شود‪ .‬تخفیف از روي صد را نظر به قيمت اصلي به نام‬
‫تخفیف فيصدي یاد می‌کنند‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬قيمت اصلي يك بايسكل ‪ 5000‬افغاني است‪ .‬هرگاه فروشنده به مشتري خويش‪2%‬‬
‫تخفيف بدهد قيمت فعلي بايسكل را معلوم كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬قيمت اصلي يك بخاري گازي‪ 8000‬افغاني است‪ ،‬نسبت ضرورت دكاندار آن را به‬
‫قيمت ‪ 7600‬افغاني به فروش مي رساند‪ .‬تخفيف و فيصدي تخفيف آن را معلوم كنيد‪.‬‬
‫‪ -3‬قيمت يك جاروب برقي‪ 5730‬افغاني است و به تخفيف‪ 3%‬به فروش مي رسد‪ .‬قيمت‬
‫فروش را معلوم كنيد‪.‬‬

‫‪60‬‬
 ‫ربح ساده و مركب‬
‫‪Simple and compound Intrest‬‬

‫يك دكاندار ‪ 1000‬افغاني را در‬

‫بانك ملي گذاشت‪ .‬بعد از يك سال‬
‫پول خود را دوباره از بانك گرفت‬
‫مقدار پول آن ‪ 1100‬افغاني شده‬
‫بود‪ .‬از متصدی بانک پرسید که ‪100‬‬
‫افغانی اضافه شده چیست؟‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫مفادي كه از يك سرمايه در يك مدت معين به نرخ معين از قرار فيصدي حاصل مي گردد‬
‫به نام ربح ساده يا ‪ Simple Intrest‬ياد مي گردد‪.‬‬
‫چون ربح ساده مستقيماً متناسب به سرمايه و نرخ معين مي باشد‪ .‬يعني‪:‬‬

‫نرخ× مدت× سرمایه‬

‫= ر بح‬
‫‪100‬‬
‫مثال ‪ :1‬ربح ‪ 5600‬افغاني از قرار نرخ ‪ 8%‬پس از مدت يك سال چند افغاني مي شود؟‬
‫ ‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪ = 5600‬سرمايه‬
‫‪ = 8% = 8‬نرخ‬
‫‪100‬‬ ‫افغاني ‪ = 5600 × 1× 8 = 56 × 8 = 448‬ربح‬
‫یکسال‪ == 1‬مدت‬ ‫‪100‬‬
‫مثال ‪ :2‬ربح سرمایه ‪ 156000‬افغاني را به نرخ ‪ 13%‬در مدت ‪ 7‬ماه حساب کنید‪.‬‬
‫حل‪ :‬چون مدت به ماه داده شده است بنابرآن برای تبدیل به سال مقدار داده شده را در‬
‫رابطه تقسیم ‪ 12‬می‌نماییم‪.‬‬
‫جدول زير را در نظر بگيريد‪:‬‬
‫= ربح‬ ‫‪156000‬‬ ‫×‬ ‫‪13‬‬ ‫×‬ ‫‪7‬‬
‫افغاني ‪= 11830‬‬
‫‪100 × 12‬‬

‫‪61‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫• تفاوت بين مفاد هر سال نسبت به سال قبلي را در يك جدول نشان دهيد‪.‬‬
‫»¬|‪µÂaY‬‬ ‫»¬|‪Y| ]µÂaY‬‬ ‫»¬|‪Y| ]µÂaY‬‬ ‫»¬|‪Y| ]µÂaY‬‬ ‫»¬|‪Y| ]µÂaY‬‬
‫‪Ö¸Y‬‬ ‫‪µZ‡1‬‬ ‫‡‪µZ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‡‪µZ‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪µZ‡4‬‬
‫‪1000‬‬ ‫‪1100‬‬ ‫‪1210‬‬ ‫‪1331‬‬ ‫‪1464,1‬‬
‫‪1463.1‬‬
‫• تفاوت هاي موجود مقدار ثابت دارند يا خير؟‬
‫• نسبت بين مفاد هر سال نسبت به سال قبل را در يك جدول نشان دهيد‪.‬‬
‫• آيا اين نسبت ها ثابت اند‪.‬چرا؟‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫هرگاه مفاد يك سرمايه به اصل مقدار سرمايه عالوه گرديده و دوباره به مفاد گذاشته شود‬
‫سرمايه جديد با مفادي که به دست مي‌آيد‪‌ ،‬ربح مركب ناميده مي‌شود كه از رابطة زير‬
‫‪P = A(1 + r ) n‬‬ ‫حاصل می‌شود‪ .‬‬
‫در اين‌جا ‪ P‬سرمايه جديد با مفاد‪ A ،‬سرمايه اولي‪ r ،‬نرخ به فيصد ‪ n‬مدت به سال را‬
‫نشان مي دهد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬سرماية ‪ 2000000‬افغاني با ربح ساالنه ‪ 10%‬در بانك گذاشته مي‌شود‪ .‬بعد از‬
‫گذشت ‪ 5‬سال سرمايه مذكور چند افغانی مي شود؟‬
‫حل‪ :‬قيمت ها را در فورمول وضع مي‌كنيم‪:‬‬
‫‪A = 2000000 ‬‬ ‫‪1 5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪r = 10%‬‬ ‫)‪ P = 2000000(1 + ) = 2000000(1.1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪‬‬
‫‪n =5‬‬ ‫‪ P = 2000000 × 1.61051 = 3221000‬‬
‫?=‪P‬‬ ‫‪ P = 3221000‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪-1‬احمد ‪ 4000‬افغاني از قرار نرخ ‪ 8%‬در حساب خود پس انداز کرده است‪ ،‬پس از پایان سال‪،‬‬
‫بانک چقدر مفاد برایش خواهد داد؟‬
‫‪ -2‬مقدار ‪ 15000‬افغاني از قرار نرخ ‪ 10%‬در مدت ‪ 3‬سال چند افغاني مي شود؟‬

‫‪62‬‬
 ‫نكات مهم فصل دوم‬

‫• نسبت‬
‫نسبت بين دو مقدار هم‌جنس عبارت از عددي است كه نشان مي دهد مقدار اول چند برابر‬
‫مقدار دوم است‪.‬‬

‫• تقسيم به اجزاي متناسبه‬

‫براي تقسيم كردن يك عدد به نسبت‌هاي داده شده نخست حاصل جمع نسبت‌هاي داده شده‬
‫را به دست مي‌آوريم و بعد از آن عدد مفروض را به اين مجموع تقسيم نموده و خارج قسمت‬
‫حاصله را ضرب هر يك از نسبت هاي داده شده مي‌نماييم‪ .‬اعداد كه حاصل مي شوند حاصل‬
‫تقسيم عدد مورد نظر به نسبت هاي داده شده است‪.‬‬

‫• تناسب‬
‫مساوات دو نسبت را تناسب گويند‪.‬‬

‫• خواص تناسب‬
‫‪a c‬‬
‫‪= ⇒ a ⋅d = b⋅c‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪b d‬‬
‫‪a c a b‬‬
‫ ‬
‫= ⇒ =‬ ‫‪-2‬‬
‫‪b d c d‬‬
‫ ‬
‫‪a c‬‬ ‫‪d c‬‬
‫= ⇒ =‬ ‫‪-3‬‬
‫‪b d‬‬ ‫‪b a‬‬
‫‪a c‬‬ ‫‪b d‬‬
‫ ‬
‫= ⇒ =‬ ‫‪-4‬‬
‫‪b d‬‬ ‫‪a c‬‬
‫‪a c a + b c+ d‬‬
‫⇒ =‬ ‫=‬ ‫‪-5‬‬
‫‪b d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪a c‬‬ ‫‪a −b c−d‬‬
‫⇒ =‬ ‫=‬ ‫‪-6‬‬
‫‪b d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪a c‬‬ ‫‪a+c‬‬ ‫‪-7‬‬
‫⇒ =‬
‫‪b d‬‬ ‫‪b+d‬‬ ‫‪-8‬‬
‫‪a c‬‬ ‫‪a+b c+d‬‬
‫⇒ =‬ ‫=‬
‫‪b d‬‬ ‫‪a −b c−d‬‬

‫‪63‬‬
 ‫• اقسام تناسب‬
‫‪ -1‬تناسب مستقيم‪ :‬اگر در يك تناسب زياد شدن و يا كم شدن مقدار يك كميت سبب زياد‬
‫شدن و یا كم شدن مقدار كميت ديگر شود‪ ،‬اين تناسب را تناسب مستقيم مي‌نامند‪.‬‬
‫‪ -2‬تناسب معكوس‪ :‬اگر در يك تناسب با زياد شدن مقدار يك كميت‪ ،‬مقدار ديگري كم و‬
‫يا با كم شدن مقدار يك كميت مقدار ديگر زياد شود اين تناسب به نام تناسب معكوس ياد‬
‫مي شود‪.‬‬

‫• تناسب مرکب‬
‫تساوی زیادتر از دو نسبت را تناسب مرکب می‌نامند‪.‬‬

‫• فيصد‬
‫فيصد طرز ارائه  برای کسرهایی است که مخرج آن ‪ 100‬باشند‪.‬‬

‫• احدیت‬
‫يك طريقة محاسبة تناسب مستقیم بوده طوری که نخست قیمت یک واحد آن را از نسبت‬
‫مربوطه دریافت و سپس ضرب مقدار داده شده می‌نماییم‪.‬‬

‫• تخفیف‬
‫پولی را که تاجران از حیث رقابت و جلب مشتری از قیمت اصلی آن کم می‌نمایند‪ ،‬به نام‬
‫تخفیف یاد می‌شود‪.‬‬

‫• ربح‬
‫‪ -‬ربح ساده‪ :‬مفادي كه از يك سرماية در يك مدت معين به نرخ معين از قرار فيصدي حاصل‬
‫مي‌گردد به نام ربح ساده ياد مي‌گردد‪.‬‬
‫‪ -‬ربح مركب‪ :‬هرگاه مفاد يك سرمايه به اصل مقدار سرمايه عالوه گرديده و دوباره به مفاد‬
‫گذاشته شود سرمایه جدید با مفادی که از سرماية جديد به دست مي آيد ربح مركب ناميده‬
‫مي شود‪.‬‬
‫‪P = A(1 + r ) n‬‬

‫‪64‬‬
 ‫تمرينات عمومي‬

‫• در زير براي هر سؤال چهار جواب داده شده است‪ ،‬دور جواب صحيح را حلقه بكشيد‪.‬‬
‫‪ -1‬حاصل نسبت‪ ،‬عبارت است از یک عددی که‪:‬‬
‫‪ )d‬هيچ‌كدام‬ ‫‪ )b‬مثبت باشد ‪ )c‬بدون واحد با شد ‬ ‫‪ )a‬منفی باشد‬
‫‪ -2‬عالمة فيصد عبارت است از‪:‬‬
‫‪%)d‬‬ ‫‪ + )c‬‬ ‫‪ ÷ )b‬‬ ‫‪ ×)a‬‬

‫• جاهاي خالي را با كلمات مناسب پر كنيد‪.‬‬

‫‪ -1‬در هر تناسب صورت نسبت اول و مخرج  نسبت دوم را به نام ‪ ......................‬و مخرج‬
‫نسبت اول و صورت‌های نسبت‌های دوم را به نام ‪ .............................‬ياد مي كنند‪.‬‬
‫‪ -2‬در تناسب مستقيم هر دو مقدار هم زمان‪ ...........................‬يا ‪ .......................‬مي شوند‪.‬‬
‫‪ -3‬مفادي كه از يك سرمايه در يك ‪ ...........................‬معين به يك ‪ ....................‬معين از‬
‫قرار فيصدي حاصل مي‌گردد به نام ‪ ................................‬ساده ياد مي‌شود‪.‬‬
‫‪ -4‬كسري كه مخرج آن ‪ ......................‬است به نام ‪ ................................‬ياد مي‌شود‪.‬‬

‫• در زير يك تعداد جمالت داده شده است در مقابل جملۀ صحيح حرف (ص) و در مقابل‬
‫جملة غلط حرف (غ) بگذاريد‪:‬‬
‫‪ ) ( -1‬در يك تناسب صورت نسبت اول و مخرج نسبت دوم را به نام طرفين‪ ،‬مخرج‬
‫نسبت اول و صورت نسبت دوم را به نام وسطين تناسب ياد مي‌كنند‪.‬‬
‫‪ ) ( -2‬هرگاه نفع يك سرمايه دوباره به اصل سرمايه عالوه و به مفاد گذاشته شود سرماية‬
‫جديد با مفادي كه به دست مي‌آيد به نام ربح ساده ياد مي‌شود‪.‬‬
‫‪ ) ( -3‬فيصد كسري است كه مخرج آن ‪ 100‬باشد‪.‬‬
‫‪ ) ( -4‬تخفيف تناسب مستقيمي است كه نخست قيمت يك واحد آن را از نسبت مربوطه‬
‫دريافت و سپس ضرب مقدار داده شده مي‌نماييم‪.‬‬
‫‪ ) ( -5‬مساوات دو تناسب را نسبت گويند‪.‬‬

‫‪65‬‬
 ‫سؤال های زیر را حل کنید‪:‬‬
‫‪ -1‬تعداد شاگردان دو مكتب به ترتيب ‪ 720‬و ‪ 810‬نفر اند‪ .‬نسبت بين شاگردان هر دو‬
‫مكتب را به دست آوريد‪.‬‬
‫‪ -2‬در يك باغ ‪ 45‬اصله درخت سيب‪ 30 ،‬اصله درخت ناك و ‪ 75‬اصله درخت انار است‪.‬‬
‫نسبت بين دو دو نوع درخت را پيدا كنيد‪.‬‬
‫‪ -3‬براي خريدن سه متر تكه‪ 33.75 ،‬افغاني ضرورت است‪ .‬براي خريدن ‪ 15‬متر تكه چند‬
‫افغاني به كار خواهد بود؟‬
‫‪ -4‬يك رستورانت را ‪ 27‬نفر در ‪ 20‬روز اعمار مي كنند اگر بخواهیم اين رستورانت در ‪15‬‬
‫روز اعمار گردد براي آن چند نفر الزم است؟‬
‫‪ -5‬تعداد داخله ليسة عالي ماللي ‪ 50‬اند‪ .‬معلم آن‌ها مي‌خواهد آن‌ها را به دو گروپ طوري‬
‫‪2‬‬
‫شود‪ ،‬تعداد هر گروپ را معلوم كنيد‪.‬‬ ‫تقسيم كند كه نسبت بين آن‌ها‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -6‬زمینی به مساحت ‪ 1200m‬را ‪ 14‬نفر تحت شرط این که روزانه سه ساعت کار کنند‬
‫‪2‬‬
‫و به هشت روز بیل می‌زنند زمینی دیگری که به مساحت ‪ 1500m‬توسط ده نفر روز شش‬
‫ساعت کار کنند در چند روز بیل خواهند زد؟‬
‫‪ -7‬ادارة يك ليسه از يك كتاب فروشي به مبلغ ‪ 2560‬افغانی كتاب خريداري نموده است‪.‬‬
‫براي اين‌كه كتاب فروش خريدار مذكور را براي آينده مشتري خود بسازد‪ 5 .‬فیصد پول‬
‫كمتر از قيمت اصلي آن اخذ مي كند معلوم كنيد كه ادارة ليسه چند افغاني به كتاب فروش‬
‫داده است؟‬
‫‪ -8‬مجموعة سرمايه‌هاي دو تاجر كه طور مشترك با هم تجارت مي‌كنند ‪ 2540000‬افغاني‬
‫‪3‬‬
‫و نسبت سرمايه‌هاي آن‌ها است‪ .‬سرمايه هر كدام آن‌ها را معلوم كنيد‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -9‬سرماية ‪ 12000‬افغاني با ربح ساالنه ‪ 6‬فيصد در بانك گذاشته مي‌شود بعد از گذشت ‪4‬‬
‫سال سرماية مذكور چند افغاني مي‌شود؟‬
‫‪ -10‬هر گاه نفوس يك قريه یک سال قبل ‪ 600‬نفر‪ ،‬احصائيه گيري شده باشد و جمعيت‬
‫قريه ساالنه ‪ 3‬فیصد زياد شده باشد نفوس فعلي قريه چند نفر است؟‬
‫‪ -11‬مفاد ‪ 4800‬افغاني از قرار نرخ ‪ 9‬فیصد در مدت يك سال چند افغاني مي شود؟‬

‫‪66‬‬
‫فصلسوم‬
‫مشابهت ها‬
 ‫اشکال متشابه‬

‫آیا اش��کال همانند را ب��ه اندازه هاي‬

‫مختلف ديده ايد ؟‬
‫در اط��راف ما اش��کالي وجود دارند‬
‫که اندازه های شان مساوی نبوده؛ اما‬
‫ال‪ :‬تصویر تاق‬ ‫هم شکل می باشند؛ مث ً‬
‫ظفر پغمان که یک��ی از آن‌ها بزرگ‬
‫و دیگری کوچک است؛ ولی از نظر‬
‫شکل آن‌ها را باهم مشابه مي بينيم‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫دو مثلث زير را در نظر بگيريد‪:‬‬
‫‪A‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪A′‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C′‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪B′‬‬ ‫‪3‬‬
‫● آيا فكر مي كنيد که اين دو مثلث با هم مشابه اند؟‬
‫● اگر فكر مي كنيد كه مثلث ها با هم مشابه اند‪ ،‬ضلع هاي متناسب و زاويه هاي مساوی آن‌ها‬
‫را مشخص كنيد‪.‬‬
‫● زاويه هاي مساوی را توسط نقاله اندازه گرفته و باهم مقايسه كنيد‪.‬‬
‫● نسبت‌های اضالع متناسب را حساب نمایید‪.‬‬

‫فعاليت فوق به ما نشان می‌دهدكه‪:‬‬

‫در اشكال مشابه زواياي مساوی یک به یک با هم انطباق پذیر اند و نسبت اضالع متناسب‬
‫داراي مقدار ثابت بوده كه اين مقدار ثابت را نسبت تشابه می گويند‪ .‬هرگاه دو شكل باهم‬
‫چنين رابطة داشته باشند‪ ،‬مشابه اند‪ .‬اشكال مشابه را به عالمة )~( نمايش مي دهيم‪.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫‪A‬‬ ‫مثال‪ :‬نشان مي دهيم که دو مثلث متساوي االضالع با هم مشابه اند‪.‬‬

‫‪A′‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪B′‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪C′‬‬

‫‪6‬‬

‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬

‫‪A ≅ A′ , B ≅ B′ , C ≅ C′‬‬ ‫حل‪ :‬زوايا با هم انطباق پذير اند‪.‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪AC‬‬ ‫‪BC 6 3‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫= =‬ ‫ ‬‫تناسب بين اضالع وجود دارد‪.‬‬
‫‪A′B′ A′C′ B′C′ 4 2‬‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫‪ABC ~ A′B′C′‬‬ ‫ ‬ ‫پس ‪ :‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬ ‫‪A′‬‬
‫‪A‬‬
‫هميشه درست نيست‪ ،‬براي هر يك مثال دهيد‪.‬‬ ‫‪‌13.5‬هاي زير ‪y‬‬ ‫‪ -1‬كدام يك از جمله‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪ -‬دو مربع هميشه باهم مشابه اند‪.‬‬
‫‪ -‬دو مثلث هميشه باهم مشابه اند‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪B′‬‬ ‫هميشه باهم مشابه اند‪.‬‬‫‪ -‬دو مستطيل‪C′‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬دو مثلث متساوي الساقين هميشه باهم مشابه اند‪.‬‬
‫‪ -‬دو لوزي هميشه ∆باهم مشابه∆اند‪.‬‬
‫‪ -2‬مثلث های ‪ A′ B′ C′‬و ‪ ABC‬متشابه اند‪  .‬زاویه های  آن ها  مشخص شده است‪.‬‬
‫نسبت بین ضلع های مقابل آن‌ها را بنویسید و سپس طول ‪ x‬و ‪ y‬را تعیین کنید‪:‬‬

‫‪ -3‬دو پنج ضلعي مشابه رسم كنيد‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫مضلعات متشابه‬

‫آیا این دو نقشه زیر نظر به نقشه اول به‬

‫یک اندازه کوچک شده اند؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪A′‬‬
‫‪A′‬‬ ‫با در نظرداشت شكل‪ ،‬نسبت‌هاي زير را دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪BC‬‬ ‫‪AB‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪B′‬‬ ‫‪D′‬‬‫‪B′‬‬ ‫‪D′‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪B′C′‬‬ ‫‪A′B′‬‬
‫‪CD‬‬ ‫‪AD‬‬
‫‪C′‬‬ ‫‪C′‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪′‬‬‫‪D‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪′‬‬‫‪D‬‬ ‫‪′‬‬
‫● اضالع لوزي ‪ ABCD‬بالترتیب چند برابر اضالع لوزی ‪ A′B′C′D′‬است؟‬
‫● زاويه هاي ‪ ABCD‬و ‪ A′B′C′D′‬را اندازه بگيريد‪ .‬چه چيزي را مشاهده مي كنيد؟‬

‫از فعاليت فوق ديديم كه نسبت اضالع متناسب در دو شكل همواره ثابت و باهم مساوي‬
‫می باشند وزاويه ها باهم مساوي اند؛ پس دو شكل با هم مشابه اند‪.‬‬
‫چند ضلعي ها در صورتي با هم مشابه اند كه داراي خواص زير باشند‪:‬‬
‫‪ -1‬تعداد رأس هاي شان با هم مساوی باشند‪.‬‬
‫‪ -2‬تمام زوایا در مضلعات مشابه باید یک به یک با هم انطباق پذیر باشند‪.‬‬
‫‪ -3‬اضالعي که در مقابل زاویاي مساوی قرار دارند باید با هم متناسب باشند‪.‬‬
‫مثال‪ :‬نشان می‌دهیم دو مضلع ‪ ABCD‬و ‪ A′B′C′D′‬با هم مشابه اند‪C .‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4C‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C′ 2‬‬ ‫‪C′‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪2 D′‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪D′‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A′‬‬ ‫‪B′‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A′‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4B′‬‬
‫‪8‬‬

‫‪71‬‬
 ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫حل‪ :‬در شکل دیده می‌شود که‪:‬‬
‫‪A ≅ A′ , B ≅ B′ , C ≅ C ′ , D ≅ D′‬‬ ‫‪ -1‬زاویه ها با هم انطباق پذیر اند‪.‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪BC‬‬ ‫‪CD‬‬ ‫‪DA‬‬ ‫‪ -2‬تناسب بین اضالع وجود دارد‪.‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪=2‬‬
‫'‪A' B' B' C' C' D' D' A‬‬
‫‪8 6 4 2‬‬ ‫ ‬
‫‪= = = =2‬‬
‫‪4 3 2 1‬‬ ‫پس دو شكل با هم مشابه اند‪.‬‬
‫در مثال فوق نسبت تشابه بین اضالع ‪ 2‬می‌باشد‪ .‬یعنی اضالع مضلع ‪ ABCD‬دو برابر اضالع‬
‫‪9‬‬ ‫مضلع ‪ A′B′C′D′‬می باشد‪ABCD ~ A′B′C′D′ .‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪B‬‬ ‫سؤال‪ :‬اضالع ‪ A′B′C′D′‬چند برابر اضالع ‪‌ ABCD‬است؟‬
‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7.5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ 9‬ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪9‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪EE‬‬ ‫‪FF‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪C AA‬‬ ‫‪H6‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪44‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪7.57.5‬‬

‫‪DD‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪CC‬‬ ‫اند‪:‬‬

‫‪H‬‬‫هم مشابه ‪H‬‬ ‫‪ -1‬نشان دهید که ‪G G‬‬
‫اشکال زیر با‪1212‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7.5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪G‬‬

‫‪36‬‬ ‫‪24‬‬
‫کنار هم رسم شده باهم مشابه اند و طول‪18‬مجهولی که با ‪ x‬نشانی‬
‫‪9‬‬
‫‪ -2‬هر جوره اشکالی که در‬
‫شده است حساب کنید‪:‬‬
‫‪63‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪63‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3.6‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪18 x‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3.6‬‬
‫‪63‬‬ ‫‪x‬‬
‫مستطیل‬
‫‪2‬‬ ‫كه در دو مستطيل ‪x‬مشابه نسبت طول بر‬
‫‪3.6‬عرض يك‬ ‫‪ -3‬در شكل زير نشان دهيد ‪18‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪B‬‬ ‫مساوي به نسبت طول بر عرض مستطیل دوم مي باشد‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪3‬‬
‫‪16‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3.6‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪B8‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C A‬‬ ‫‪D 20‬‬ ‫‪CB‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪ -4‬آيا تمام اشكال ‪8 B‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪10‬‬
‫مشابه اند؟ در اين صورت ضريب تشابه چند است؟ با‬ ‫انطباق پذير با هم‬
‫‪16‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫يك مثال نشان دهيد‪C 8 :‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪20 D‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪C10‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪72‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪8‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
 ‫خطوط موازي با فاصله‌هاي مساوي‬

‫فاصله‌ه��ای خطوط عرض خط ريل‬

‫چه رابطه یی با هم دارند؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● چهار خط موازي مقابل را در نظر بگيريد‪.‬‬
‫● عمودي براين چهار قطعه خط رسم كنيد‪.‬‬
‫● قطعه خط هايي را که بین خطوط موازی توسط‬
‫خط قاطع ایجاد شده است اندازه بگيريد‪.‬‬
‫● يك خط ديگر رسم كنيد كه اين چهار خط موازي را قطع كند‪.‬‬
‫● قطعه خط هایي كه توسط اين قاطع و خطوط موازي به دست آمده اند اندازه بگيريد و‬
‫بگویید چه رابطة باهم دارند؟‬
‫● يك قاطع كيفي ديگر رسم كنيد و فعاليت باال را انجام دهيد‪.‬‬
‫از فعاليت فوق مي‌توان تعريف زير را بیان كرد‪:‬‬

‫‪x‬‬
‫‪8‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫اگر چند خط موازي که فاصله ها بین شان مساوی باشند توسط يك خط مستقیم قاطع قطع‬
‫گردند‪ ،‬بر روي خط قاطع قطعات مساوي را جدا مي كنند‪.‬‬
‫مثال‪ :‬درشکل زير خطوط موازی به فاصله های مساوی داده‬
‫شده‪ ،‬فاصله ‪ x‬را به دست آورید‪.‬‬
‫‪8‬‬ ‫حل‪:‬چون مجموع دو قطعه خط ايجاد شده بين خطوط موازي‬
‫‪x‬‬ ‫توسط قاطع دو برابر(‪ 8‬واحد) است؛ پس طول هر قطعه چهار‬
‫واحد مي شود‪ .‬چون ‪ x‬مساوی به هر يك از اين قطعات است؛‬
‫پس‪ x = 4 :‬می‌باشد‬

‫‪73‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪ -1‬قطعه خط کیفی ‪ AB‬را رسم کنید‪.‬‬
‫‪ -2‬از نقطه ‪ A‬یک نيم خط کیفی ‪ AX‬را رسم کنید‪:‬‬
‫‪ -3‬روی نیم خط ‪ AX‬از نقطة ‪ A‬شروع کرده و ‪ 5‬واحد مساوي پیهم جدا کنید‪ .‬اين نقاط‬
‫را ‪ Q،P،N ،M‬و ‪ C‬بناميد‪.‬‬
‫‪ -4‬نقطه ‪ C‬را به ‪ B‬وصل کنید‪.‬‬
‫‪ -5‬حال از نقاط ‪ Q ،P ،N ،M‬خطوط موازی با خط مستقیم ‪ BC‬رسم کنید‪:‬‬
‫‪ -6‬پنج قطعه خطوط ايجاد شده باهم چه رابطه دارند؟‬

‫از خاصيت خطوط موازي با فاصله هاي مساوي براي تقسيم يك قطعه خط به قسمت هاي‬
‫مساوي مي‌توان استفاده كرد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬در هر یک از شکل‌های زیر خطوط موازی به فاصله‌های مساوی داده شده اند‪ ،‬قیمت‬
‫‪ x‬را به دست آورید‪.‬‬
‫‪1.5‬‬
‫‪x‬‬
‫‪1.5‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪7‬‬
‫‪x‬‬

‫‪ -2‬دوقطعه خط رسم کنید؛ سپس یکی از آن‌ها را به سه قسمت و دیگری را به چهار قسمت‬
‫مساوی تقسیم کنید‪.‬‬
‫‪ -3‬قطعه خطي را به طول ‪ 12cm‬رسم نموده و سپس آن را به ‪ 8‬قسمت مساوی تقسیم‬
‫کنید‪.‬‬

‫‪74‬‬
 ‫قضية تالس‬
‫(‪)Thales‬‬
‫تعميري را كه در ش��كل مي بينيد چند‬
‫طبقه دارد؟‬
‫آي��ا فاصله‌های طبقه ها با هم مس��اوي‬
‫اند؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● سه خط موازی ‪ b ، a‬و ‪ c‬را طوري رسم کنید كه هم فاصله نباشند‪.‬‬
‫● دو قاطع (یک دیگر خود را قطع نکند) را رسم کنید که خطوط موازی را به ترتيب در نقاط‬
‫‪ C ، B ،A‬و ‪ B′ ، A′‬و ‪ C′‬قطع کنند‪.‬‬
‫● نسبت‌هاي زير را دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪A′‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪A′‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪mm‬‬
‫‪b‬‬
‫‪b‬‬
‫‪AB‬‬
‫‪BB‬‬ ‫‪B′‬‬
‫‪B′‬‬ ‫?=‬
‫‪n n‬‬ ‫‪BC‬‬
‫‪CC‬‬ ‫‪C′‬‬
‫‪C′ c‬‬ ‫‪A′B′‬‬
‫?=‬
‫‪B′C′‬‬
‫● قاطع كيفي ديگري را رسم نموده و نسبت قطعات ايجاد شده را دريافت كنيد‪.‬‬
‫تا لس ریاضی دان یونان( ‪ 624 -548‬قبل از میالد) نتيجة فعاليت فوق را به شكل زير بيان كرد‪:‬‬

‫قضية تالس‪ :‬هرگاه دو يا چندين قطعه خط موازي توسط دو خط قاطع قطع گردند‪ ،‬بر روي‬
‫‪A‬‬ ‫‪A′‬‬ ‫‪d1‬‬ ‫آن‌ها قطعات متناسب جدا می کنند‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪A′‬‬ ‫‪d1‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪B′ d‬‬
‫طبق شكل زير ‪ d2 ،d1‬و ‪ d3‬سه خط مستقیم موازي  اند‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪B′‬‬ ‫پس‬
‫‪C‬‬ ‫‪C′ dd2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪AB A′B′‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C′ d‬‬ ‫=‬
‫‪3‬‬ ‫‪BC B′C′‬‬

‫‪75‬‬
 A A' :‫ را حساب كنيد‬x ‫ در شكل زير قيمت‬:‫مثال‬
3 2 :‫حل‬
B B'
4 x AB A' B' 3 2
3 2 = ⇒ =
BC B' C' 4 x
C 4C' 2⋅4 8 8
xx = = ⇒x=
3 2 3 3 3
3 2

4 x
4 x
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
2 4
1.5 1 2 4
1.5 1 a .‫ را دريافت كنيد‬a ‫  در هر يك از اشكال زير قيمت‬-1
a
4.5 a A
4.5 A' a 2 4
1.5 1 2 4 5 5
1.5
(a)
1 B (a) B
a' (b)a (b)
4.5 a
4.5 a 5
5
C (a) C' A (b)
(a) A (b)
2
.‫بنويسيد‬ ‫    شكل مقابل را در نظر گرفته نسبت‌هاي زير را‬-2
2 MA N
A
M N32 AM AM
=? =?
2 MB AB
BM N
M3 N C
3
3 AN MB
B C =? =?
B C
B C NC AB
‫ است؟‬BC ‫ موازي با‬DE ‫ در كدام شکل‬-3
B
A
3 2 2.4
B E
BB D D
A
A
3 A 23 2.4 3.8
3 C 2
2 2.4
3 3.6 D 2 D2.4
B E C
E D 2.4
D AE
3 E (b) 3.8
CD (a)
3 2 D 3.8
C 2
3.6 B C
E
3.6
E 2 B2.4 A3 C 3.8
C
3.6 (a)
762.4 A (a)
(b)
(b)

E B C
2.4 A
(a) (b)
 ‫قضیة تالس در مثلث‬
‫آي��ا مي توانيد خطوط م��وازي را در‬
‫مثلث ببينيد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● يك مثلث كيفي رسم نموده يك نقطه را روي يكي از اضالع آن در نظر بگيريد‪.‬‬
‫● از اين نقطه خطی موازي با يك ضلع مثلث رسم نماييدکه دوضلع دیگر مثلث را در دو نقطه‬
‫قطع کند‪ ،‬مثلث ايجاد شده را نامگذاري كنيد‪.‬‬
‫● نسبت هر ضلع مثلث ايجاد شده را بر ضلع مثلث اوليه بنويسيد‪.‬‬
‫اين نسبت ها چه رابطه با هم دارند؟‬
‫از انجام فعالیت باال قضیة زیر را می‌توان بیان کرد‪:‬‬
‫قضیة ‪ :1‬هرگاه یک خط از يك نقطه يي روی یکی از اضالع مثلث به یک ضلع مثلث‬
‫موازی باشد دو ضلع دیگر مثلث را متناسباً تقسیم می کند‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫‪DE // BC‬‬
‫ ‬
‫‪AD AE DE‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪AB AC BC‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬

‫قضیة‪ : 2‬در مثلث ‪ ABC‬شکل فوق نقطة ‪ D‬باالی ضلع ‪ AB‬و نقطۀ ‪ E‬باالی ضلع ‪AC‬‬
‫‪AD AE‬‬
‫می‌شود در نتیجه ‪ DE || BC‬است‬
‫‪.‬‬ ‫=‬ ‫طوری واقع است كه‬
‫‪DB EC‬‬
‫اين رابطه را به عنوان معكوس قضية تالس مي شناسيم‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫‪A‬‬
‫‪A‬‬
‫‪2‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪CE‬‬ ‫‪CD 5‬‬
‫چند‪2‬است؟‬
‫مساوي به ‪D‬‬ ‫است‪ .‬نسبت‬ ‫مثال‪ :1‬در شكل زیر ‪ AB � DE‬و =‬
‫‪5‬‬ ‫‪EB‬‬ ‫‪DA 2‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪AA‬‬
‫‪22‬‬
‫‪5‬‬
‫‪C‬‬ ‫حل‪ :‬چون ‪ AB || DE‬است‪.‬‬
‫‪D‬‬
‫‪B‬‬
‫‪E‬‬
‫تناسب بين اضالع وجود دارد‪ ،‬و نظر به قضیة تالس‬
‫‪D‬‬
‫‪C‬‬
‫‪55‬‬
‫‪E A‬‬ ‫‪CE 5‬‬ ‫‪CE CD 5‬‬
‫‪BB‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪2‬‬
‫‪CC‬‬ ‫=‬ ‫پس‪:‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪EE‬‬ ‫‪EB 2‬‬ ‫‪EB‬‬ ‫‪DA‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪5‬‬
‫مثال ‪ :2‬درمثلث‪ ABC‬روی ضلع ‪ AB‬و ‪ AC‬دو نقطة ‪ M‬و ‪ N‬را طوری انتخاب کنید‬
‫‪A‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫که ‪ AN = 1 AC , AM = 1 AB‬باشد‪.‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪E A‬‬
‫‪AA‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪MM‬‬ ‫‪NN C‬‬
‫آيا ‪ MN‬با ‪ BC‬موازي شده مي تواند؟‬
‫‪AN‬‬ ‫حل‪ :‬از روابط فوق می توان نوشت‪1 AM 1 :‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪= ,‬‬ ‫=‬
‫‪B‬‬
‫‪BB‬‬
‫‪C C AC‬‬
‫‪C‬‬
‫‪3 AB 3‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪AN AM‬‬
‫‪C‬‬ ‫=‬ ‫از مقایسۀ روابط باال داریم‪:‬‬
‫‪AC AB‬‬
‫‪B‬‬ ‫نوشت‪:‬‬
‫‪C‬ی توان ‪C‬‬
‫چون تناسب بین اضالع وجود دارد نظر به معکوس قضیۀ تالس م‬
‫‪D‬‬ ‫‪CC‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪MN || BC‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪D‬‬
‫‪D A‬‬
‫‪D‬‬
‫‪EE B‬‬
‫‪E‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪ -1‬در شکل مقابل ‪ DE || AB‬و ‪، AC = 12cm‬‬
‫‪ED‬‬ ‫‪F E‬‬
‫‪ BC = 15cm‬و ‪ EB = 5cm‬است طول های ‪DC ، AD‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪AE‬‬ ‫‪B FB‬‬ ‫و ‪ EC‬را معلوم کنید‪.‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪DA‬‬ ‫‪B C‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪1‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪6 C‬‬ ‫‪ -2‬در ذوزنقه ‪ EF || CD ،ABCD‬و ‪، AE = ED‬‬
‫‪7‬‬
‫‪A‬‬
‫‪D E‬‬
‫‪B‬‬
‫‪C‬‬
‫‪ BC = 6‬است‪ BF .‬و ‪ FC‬را دریابید‪.‬‬
‫‪LF‬‬
‫‪L‬‬
‫‪L‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪ -3‬قریة ‪ L‬در یک سوی رودخانه و پایه‌های انتقال برق در‬
‫سوی دیگر رودخانه واقع است‪ .‬با درنظر داشت فاصله‌های‬
‫‪M‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪LM‬‬
‫داده شده در شکل‪ ،‬طول سیم مورد ضرورت را برای برق‬
‫‪0m‬‬

‫‪P‬‬
‫‪0m‬‬
‫‪10‬‬

‫رسانی به قریه‪  ،‬یعنی طول ‪ JL‬را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪0m 10‬‬

‫‪J‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪N‬‬

‫‪60mJ H 180m‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪M‬‬
‫‪60m H 180mL‬‬
‫‪10‬‬

‫‪J‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪78‬‬ ‫‪60m H 180m‬‬
‫‪P‬‬
‫‪0m‬‬

‫‪M‬‬
‫‪10‬‬

‫‪J‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪60m H P 180m‬‬
‫‪0m‬‬
 ‫حالت‌های تشابه مثلث ها‬
‫حالت اول‬
‫آيا مي توانيد با داشتن طول ساية احمد‬
‫و درخت‪ ،‬ارتفاع درخت را دريافت‬
‫كنيد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪ B‬و '‪ B = B‬باشند‪.‬‬ ‫=‪A‬‬ ‫‪=B‬‬‫● مثلث‌های ‪ ABC‬و ' ‪ A ' B ' C‬را قسمی رسم کنید که ''‪A‬‬
‫‪A‬‬ ‫● ‪ B′′‬را روي ضلع ‪ AB‬طوري انتخاب کنید که ‪ A′B′ = AB′′‬باشد‪.‬‬
‫‪ BCA′‬موازي با اين خط است؟ چرا؟‬ ‫● از نقطة ‪ B′′‬زاوية را ترسیم کنید كه با ' ‪ B‬مساوي باشد‪ .‬آیا‬
‫‪B″‬‬ ‫‪C″‬‬ ‫∆‬
‫● مثلث‌هاي " ‪ AB " C‬و ‪ A′B′C ′‬چه رابطة با هم دارند؟‬
‫‪B′‬‬ ‫‪C′‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫بنويسيد‪.‬‬ ‫را‬ ‫تالس‬ ‫● در مثلث ‪ B′′C′′ || BC ، ABC‬است‪ .‬رابطة‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫‪ AB′′C ′′ ~ ABC‬؟‬ ‫● آيا نتيجه گرفته مي توانيد∆ كه‬
‫∆‬ ‫∆‬ ‫∆∆‬ ‫∆‬
‫‪AB‬بايكديگر مشابه بوده و چون ' ‪AB′′C ′′ ≅ A ' B ' C‬‬ ‫‪~ABC‬و~‪′′C′′′′‬‬
‫‪AB′′C‬‬ ‫در فعاليت∆فوق ديديم∆كه‪ABC‬‬
‫پس‪ ABC ~ A′B′C′ :‬است‪.‬‬
‫قضیه‪ :‬هرگاه دو مثلث دو زاوية مساوي داشته باشند؛ پس مثلث ها باهم مشابه اند‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪‬‬ ‫ ‬
‫‪A′‬‬ ‫‪A = A ′‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬

‫‪A‬‬
‫‪B″‬‬ ‫‪C″‬‬ ‫پس‪ ⇒ ABC ~ A′B′C′ :‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪B′‬‬ ‫‪C′‬‬ ‫‪B = B′ ‬‬
‫‪X‬‬
‫‪47° B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫مثال‪ :‬آيا مثلث های زیر باهم مشابه‬
‫‪45°‬‬ ‫هستند؟‬
‫‪105°‬‬
‫‪105°‬‬
‫‪30‬‬
‫حل‪ :‬از شکل دیده می شود که‪:‬‬
‫‪Y‬‬
‫‪C‬‬ ‫∧‬ ‫‪Z‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪28‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪A = 47 , X = 45 , C = Y = 105 , B = 28‬‬

‫‪A‬‬
‫‪X‬‬
‫‪79‬‬
‫‪47°‬‬
‫‪45°‬‬
‫‪105°‬‬
‫‪105°‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪30‬‬
 ‫∧‬
‫و ‪ Z = 30‬دیده می شود که زوایای دو مثلث یک به یک با هم مساوی نیستند‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫بنابراین ‪ ABC‬و ‪ XYZ‬با هم مشابه نیستند‪.‬‬
‫مثال‪ :‬دو قسمت مختلف یک شفاخانه به وسیلۀ یک پل هوایی با هم ارتباط داده شده اند‪.‬‬
‫محسن برای پیدا کردن ارتفاع این پل مانند شکل زیر در یک انتهاي آن ایستاده و شعاع دید‬
‫خود را بر رأس زاویه بین خط ديد و ساختمان قرار داد‪.‬‬
‫چرا دو مثلث ‪ ABC‬و ' ‪ AB ' C‬با هم مشابه اند؟‬
‫با توجه به اندازه‌های مشخص شده در شکل‪ ،‬اگر طول قد محسن ‪ 1,8m‬باشد ارتفاع پل‬
‫یعنی ‪ BC‬را به دست آورید‪.‬‬
‫‪C′‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪1.8m‬‬
‫‪1 A‬‬ ‫حل‪ :‬در شکل دیده می‌شود که‪B = B′ = 90 :‬‬
‫‪B‬‬
‫‪B′ 1.5m 2 7m‬‬ ‫∧‬
‫‪A1 = A2‬‬
‫∧‬
‫قرار مقابل به رأس‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫ ‪C‬‬‫‪C = C′‬‬ ‫پس‪:‬‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫نظر به حالت اول تشابه ' ‪ABC ~ AB ' C‬‬
‫چون مثلث ها متشابه اند؛ پس تناسب بین اضالع آن‌ها وجود دارد‪.‬‬
‫‪C′‬‬
‫‪BC 1 AB‬‬
‫‪1.8m‬‬
‫‪A‬‬
‫= ‪B′‬‬
‫‪B‬‬
‫‪1.5m 2 7m‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪′‬‬‫‪C‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪AB′‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪BC‬‬ ‫‪7 mM C 90° 7 m ⋅1.8m 7 ⋅18m 2‬‬
‫=‬ ‫= ‪, BC‬‬ ‫=‬
‫‪1.8mC′ 1.5m‬‬
‫‪1.8m‬‬
‫‪1.5m‬‬ ‫‪15m‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪B42‬‬
‫‪B′ 1.5m 2 7m‬‬ ‫= ‪BC‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪5‬‬
‫‪C‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪BCA = 8.4m‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪90°‬‬

‫‪P‬‬
‫‪E‬‬
‫‪B‬‬ ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪N‬‬ ‫‪80°‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪Q‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬

‫‪80°‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪90°‬‬ ‫‪ -1‬در شکل مقابل ثابت کنید که‪NMP ~ MAB :‬‬
‫‪60°‬‬
‫‪P 60°R‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫‪80°‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪ -2‬در شکل مقابل نشان دهید که‪RQP ~ DEF :‬‬
‫‪80°‬‬
‫‪60°‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪60°‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬

‫‪80°‬‬
‫‪Q‬‬
‫‪80‬‬ ‫‪80°‬‬
‫‪60°‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪60°‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪F‬‬
 ‫حالت دوم‬

‫چگون��ه مي ت��وان ارتف��اع درخ��ت را‬

‫محاسبه كرد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪A‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬

‫‪A′‬‬ ‫در دو مثلث ‪ ABC‬و ‪ A = A′ ، A′B′C ′‬و‬

‫‪AB‬‬ ‫‪AC‬‬
‫‪B′′‬‬ ‫‪C′′‬‬ ‫را در نظر بگيريد‪.‬‬
‫=‬
‫‪A′B′ A′C′‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪B′‬‬ ‫‪C′‬‬
‫● نقطة " ‪ B‬را روي ضلع ‪ AB‬طوري انتخاب‬
‫كنيد كه ‪ AB′′ = A′B′‬شود‪.‬‬
‫● از نقطه " ‪ B‬خطي موازي به ضلع ‪ BC‬رسم كنيد و نقطة تقاطع آن را " ‪ C‬بنامید‪.‬‬
‫∆‬
‫● رابطة تالس را در ‪ ABC‬بنويسيد‪.‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪AC‬‬
‫قيمت مساوي ' ‪ A ' B‬را وضع نماييد‪.‬‬ ‫=‬ ‫● در تناسب‬
‫‪A′B′ A′C′‬‬
‫‪AB AC‬‬ ‫‪AB‬‬ ‫‪AC‬‬
‫چه رابطه‌ به دست آورده مي‌توانيد؟‬ ‫=‬ ‫و‬ ‫=‬ ‫● از تناسب‬
‫‪AB′′ AC′′‬‬ ‫‪A B A′C′‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬
‫● آيا دو مثلث ' ‪ A ' B ' C‬و " ‪ AB " C‬با هم انطباق پذير اند؟ چرا؟‬
‫‪A‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫● دو مثلث ‪ ABC‬و " ‪ AB " C‬باهم چه رابطة دارند‪ .‬چرا؟‬
‫‪A′‬‬
‫∆‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫‪ AB‬گرفت؟‬
‫نتیجه‬
‫● آیا می توان تشابه ‪ ABC‬و ' ‪≅ A ' B ' C‬را‪′′C ′′‬‬
‫∆‬ ‫∆‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫است؛ پس مي‌توان‬ ‫‪B′‬‬
‫‪AB " C‬‬ ‫در فعاليت فوق ديديم كه‪ A ' B ' C ' ≅ AB " C " :‬و‪" ~ ABCC′‬‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫نتيجه گرفت كه ‪ ABC ~ A′B′C′‬است‪.‬‬

‫‪81‬‬
 ‫‪A‬‬ ‫قضیه‪ :‬اگر دو ضلع يك مثلث با دو ضلع‬
‫‪A′‬‬ ‫مثلث دیگر متناسب و زاویۀ ما بین این‬
‫‪B′′‬‬ ‫‪C′′‬‬ ‫دو ضلع با هم انطباق پذیر باشند مثلث ها‬
‫‪B′‬‬ ‫‪C′‬‬
‫باهم مشابه اند‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪AB‬‬ ‫∧ ∧ ‪AC‬‬
‫باشند‪.‬‬ ‫=‬ ‫اگر '‪ A = A‬و‬
‫‪A′B′ A′C′‬‬
‫پس‪:‬‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫‪A′‬‬ ‫' ‪ABC ~ A ' B ' C‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪6‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫‪2‬‬
‫متشابه اند؟‬ ‫مثال‪ :‬آيا ‪ O A B‬و ‪O A′ B′‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬

‫‪B‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪O‬‬
‫‪4‬‬
‫داریم‪:‬‬
‫∧‬
‫‪O‬‬
‫∧‬
‫حل‪ :‬در دو مثلث ‪ O A B‬و ‪A′ B′‬‬
‫‪B′‬‬ ‫قرار متقابل به رأس‪O1 = O 2 ......................... :‬‬
‫‪OA OB 1‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫∆‬ ‫∆‬ ‫‪OB′ OA′ 2‬‬
‫در دو مثلث نسبت اضالع متناسب و زاویة بین آن‌ها مساوی است در نتیجه ‪OAB ~ OA′B′‬‬
‫‪A‬‬
‫‪ 24m‬است‬ ‫مسأله‪ :‬طول سایۀ یک تعمیر ‪ 16m‬است‪ ،‬در حالی که سایۀ تعمیر بلندتر از آن‬
‫‪A′‬‬ ‫‪A′‬‬
‫ديگر ‪ 24m‬باشد‪.‬‬
‫بلندی تعمیر بزرگ را دریافت کنید‪ ،‬در صورتي ‪6‬كه بلندي تعمیر ‪A‬‬
‫‪2 A‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪O‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪CB‬‬ ‫‪3B′‬‬ ‫‪4 C′‬‬ ‫َ‪A‬‬
‫‪B′‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪M‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪40°‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪2.5‬‬ ‫َ‪B‬‬ ‫َ‪C‬‬
‫‪2‬‬
‫‪h‬‬ ‫‪24m‬‬
‫حل‪ :‬نسبت بین اضالع مثلث ‪P‬‬
‫‌های ‪ 3ABC‬و ‪AN′B′C′‬‬
‫‪40°‬‬ ‫‪40°‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪=C‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪24m 16m‬‬ ‫‪F‬‬
‫مي‌توان نوشت‪ :‬‬
‫‪24m × 24m‬‬
‫=‪h‬‬ ‫‪= 36m‬‬
‫‪16m‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫در اشکال زیر کدام دو مثلث با هم مشابه اند؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪M‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪40°‬‬ ‫‪2.5‬‬
‫‪2‬‬
‫‪40°‬‬ ‫‪40°‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪82‬‬
 ‫حالت سوم‬

‫اگر طول انگش��ت مقابل ‪ 5cm‬باشد‬

‫تصوير آن چه طولي دارد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫∆‬
‫● مثلث ‪ A BC‬را طوري رسم كنيد كه ‪ AC = 9 , AB = 6‬و ‪ BC = 12‬باشد سپس‬
‫زواياي آن را اندازه كنيد‪.‬‬
‫∆‬
‫● مثلث ‪ M N P‬را طوري رسم كنيد كه‪ NP = 4 , MP = 3 , MN = 2 :‬واحد طول‬
‫بوده؛ سپس زواياي آن را اندازه كنيد‪.‬‬
‫● با در نظر داشت قيمت‌هاي فوق جدول زير را تكميل نماييد‪:‬‬

‫‪‬‬
‫مثلث‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬اضالع‬ ‫‪‬‬ ‫زوايا‬
‫‪BC‬‬ ‫‪BC  12 , AC‬‬ ‫‪ AB  6‬ﻭ ‪ 9‬‬ ‫?=‪A=?,B=?,C‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪NP  4 , ABC‬‬ ‫‪BC212 , AC‬‬
‫‪MP  3 , MN‬‬ ‫‪  AB  6‬ﻭ ‪ 9‬‬ ‫‪A‬‬ ‫=‬ ‫?‬ ‫‪,‬‬ ‫‪B‬‬ ‫=‬ ‫?‬ ‫‪,‬‬ ‫‪C‬‬ ‫?=‬
‫‪NP‬‬ ‫?=‪M=?,N=?,P‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪MNP‬‬ ‫‪NP  4 , MP  3 , MN  2‬‬ ‫?=‪M=?,N=?,P‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪BC‬‬ ‫‪AC‬‬
‫‪?,‬‬ ‫‪?,‬‬ ‫?‪‬‬
‫‪MN‬‬ ‫‪NP‬‬ ‫‪MPAB‬‬ ‫‪BC‬‬ ‫‪AC‬‬
‫نسبت بين اضالع‬ ‫‪?,‬‬ ‫‪?,‬‬ ‫?‪‬‬
‫‪MN‬‬ ‫‪NP‬‬ ‫‪MP‬‬

‫در فعاليت فوق ديديم كه نسبت بين اضالع مثلث ها وجود دارد و هم زواياي دو مثلث با هم‬
‫مساوي اند‪ ،‬بنا بر آن مثلث ‪ABC ~ MNP‬‬
‫‪A‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬

‫‪M‬‬ ‫‪A‬‬
‫قضیه‪ :‬اگر سه ضلع يك مثلث با سه‪M‬ضلع مثلث ديگر‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪P‬‬ ‫متناسب باشند‪ ،‬آن دو مثلث مشابه اند‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪83‬‬
 ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪P‬‬

‫‪QR‬‬ ‫‪4 5‬‬ ‫مثال‪ :‬آيا دو مثلث زیر با هم مشابه اند؟‬

‫=‬ ‫=‬ ‫‪R‬‬
‫‪UT 2.4 3‬‬ ‫‪T‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪4.2‬‬
‫‪RS‬‬ ‫‪7 5‬‬ ‫‪2.4‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪V‬‬
‫‪TV 4.2 3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫∆ ‪4.2‬‬ ‫∆‬
‫پس‪RQS ~ TUV :‬‬
‫‪QS‬‬ ‫‪7 5‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫مثال‪ :‬ارتفاع برج ‪ AB‬را به کمک طول سایۀ آن یعنی ‪ AC‬تعیین کنید‪UV 4.2 3.‬‬
‫حل‪ :‬برای این منظور میله يي را عمود بر سطح زمین در جایی قرار می‌دهیم که انجام باالیی‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫آن یعنی نقطه ‪ N‬با نقاط ‪B‬و‪ C‬روي يك خط قرار گیرد چون ‪ ABC ~ CMN‬است‪.‬‬
‫‪AB AC‬‬
‫=‬ ‫پس‪:‬‬
‫‪MN MC‬‬
‫در رابطة باال طول قطعه خط‌های ‪ MN، MC‬و ‪ BAC‬معلوم اند؛ پس به کمک رابطة باال طول‬
‫کرد‪N:‬‬ ‫‌توان طورزير حساب‬
‫است می‬ ‫‪ AB‬را که ارتفاع برج‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫‪AB AC‬‬ ‫‪10‬‬
‫در مثلث‌های مشابه ‪ CMN‬ﻭ ‪ CAB‬داریم‪:‬‬
‫=‬ ‫‪C‬‬
‫‪MN MC‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪AB 20‬‬ ‫‪20‬‬
‫=‬ ‫‪N‬‬
‫‪N‬‬
‫‪10 12‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪12AB = 20 ⋅ 10‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪M‬‬
‫‪10‬‬
‫‪A‬‬
‫‪12‬‬
‫‪200‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪A‬‬
‫= ‪AB‬‬ ‫‪12 20‬‬
‫‪A‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪20 D‬‬
‫‪AB = 16‬‬
‫‪18‬‬
‫‪.6‬‬
‫’‪A‬‬

‫‪12‬‬ ‫‪20‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬ ‫‪25‬‬ ‫‪E‬‬
‫’‪D‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪10‬‬
‫‪C‬‬ ‫’‪C‬‬ ‫’‪F‬‬ ‫’‪E‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪12‬‬ ‫’‪B‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪ 19‬های زیر با هم مشابه اند؟‬
‫‪ -1‬کدام جوره از مثلث‬
‫‪A‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪25‬‬
‫’‪A‬‬ ‫‪E‬‬
‫’‪D‬‬
‫‪18‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪30‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪25‬‬
‫’‪A‬‬ ‫’‪F‬‬ ‫‪E‬‬ ‫’‪E‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪C‬‬ ‫’‪B‬‬ ‫‪8‬‬ ‫’‪C‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪19‬‬ ‫’‪D‬‬
‫‪18‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪15‬‬ ‫اشکال زير کدام‪20‬دو مثلث با هم‪12‬‬
‫متشابه اند؟‬ ‫‪15‬که در ‪30‬‬
‫‪ -2‬نشان دهيد‬
‫‪18‬‬
‫‪A‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪M‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪8D‬‬ ‫’‪C‬‬ ‫‪F7‬‬ ‫’‪F‬‬ ‫’‪E‬‬

‫‪12‬‬ ‫’‪B‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪19‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2.5‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪M‬‬
‫‪84‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪D‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2.5‬‬ ‫‪8‬‬
 ‫نكات مهم فصل سوم‬

‫‪ -1‬اشکال متشابه عبارت ازاشکالي اندکه هم شكل بوده؛ اما ضروری نیست که اندازه هایشان‬
‫باهم مساوی باشند‪.‬‬
‫‪ -2‬مضلعات وقتی با هم متشابه اندکه دارای خواص زیر باشند‪:‬‬
‫‪ )a‬تمام زوایای مضلعات مشابه باید یک به یک با هم انطباق پذیر باشد‪.‬‬
‫‪ )b‬اضالع مقابل زاويه‌های مساوی با هم متناسب باشند‪.‬‬
‫‪ -3‬هرگاه خطوط موازی به فاصله‌های مساوی و خط قاطع باالی آن‌ها را در نظر بگیریم در‬
‫این صورت یک قطعه خط‪ ،‬را به قطعات مساوی تقسیم کرده می‌توانیم‪.‬‬
‫‪ -4‬با استفاده از خطوط موازی با فاصله مساوی‪ ،‬یک قطعه خط را به قطعات مساوي تقسیم‬
‫کرده می‌توانیم‪.‬‬
‫‪ -5‬اگر فاصله بين چند خط موازي مساوی باشند و توسط یک خط مستقیم قاطع قطع گردند‬
‫روی خط قاطع قطعات مساوی را جدا می‌کنند‪.‬‬
‫‪ -6‬هرگاه یک خط موازی به یک ضلع مثلث رسم شود دو ضلع دیگر مثلث را متناسباً‬
‫تقسیم می‌کند‪.‬‬
‫‪ -7‬هرگاه یک خط از يك نقطه روی یکی از اضالع مثلث به ضلع ديگر مثلث موازی رسم‬
‫شود ضلع را متناسباً تقسیم می‌کند‪.‬‬
‫‪ -8‬دو مثلث را وقتی متشابه می‌گوییم كه تمام زوایای آن‌ها یک به یک انطباق پذیر و‬
‫اضالع شان باهم متناسب باشند‪ ،‬یعنی اگر يكي از دو خواص آن در مثلث ها صدق كند‬
‫مثلث ها متشابه اند‪.‬‬
‫‪ -9‬مثلث ها در سه حالت باهم مشابه اند‪:‬‬
‫‪ )a‬حالت اول‪ :‬هرگاه دو زاویة یک مثلث با دو زاویة مثلث دیگر مساوی باشند‪.‬‬
‫‪)b‬حالت دوم‪ :‬هرگاه دو ضلع یک مثلث با دوضلع مثلث دیگر متناسب و زاویة مابین شان‬
‫مساوی باشند‪.‬‬
‫‪ )c‬حالت سوم‪ :‬هرگاه سه ضلع یک مثلث باسه ضلع مثلث دیگر متناسب باشند‪.‬‬

‫‪85‬‬
 ‫تمرينات عمومي‬

‫● سؤاالت زیر را به دقت مطالعه کنید‪ .‬برای هر سؤال چهار جواب داده شده است‪ ،‬جواب‬
‫درست را انتخاب نموده و دور آن را حلقه کنید‪.‬‬
‫‪ -1‬یک مثلث متساوی االضالع مشابه است با‪:‬‬
‫‪ )b‬مثلث متساوي االضالع ‬ ‫ ‬ ‫‪ (a‬مثلث مختلف االضالع‬
‫‪ )d‬هیچکدام‬ ‫‪ )c‬مثلث متساوي الساقين‬
‫‪ -2‬تمام چهار ضلعی‌هاي متساوی الزوایا باهم‪:‬‬
‫‪ ) a‬مشابه اند ‪ ) b‬انطباق پذیراند ‪ ) c‬متوازی االضالع اند ‪ ) d‬هیچکدام‬
‫∧‬ ‫∧ ∧‬ ‫∧‬
‫‪ -3‬مثلث هاي ‪ ABC‬و ‪ DEF‬باهم مشابه اند‪ .‬هرگاه ‪ A = D , B = E‬بوده و ‪AC = 12cm‬‬
‫‪ AB = 9cm ،‬و ‪ DE = 3cm‬باشد‪ ،‬در این صورت طول ‪ DF‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪4cm)b‬‬ ‫‪ 3cm )a‬‬
‫‪7cm (d‬‬ ‫‪ 6 cm (c‬‬
‫‪CE‬‬ ‫‪CD 5‬‬
‫عبارت است از‪:‬‬ ‫است نسبت‬ ‫=‬ ‫‪ -4‬درشکل زیر ‪ AB || ED‬و‬
‫‪EB‬‬ ‫‪AD‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪(d‬‬ ‫‪(c‬‬ ‫‪(b‬‬ ‫‪(a‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪E‬‬

‫‪ -5‬یک مثلث ‪ ABC‬که اندازة ضلع‌های آن‌ها ‪12 ،8‬و ‪ 16‬سانتی متر باشند با کدام یک از‬
‫مثلث هایی که اندازه ضلع‌های آن‌ها داده شده اند متشابه اند؟‬
‫‪ (a‬مثلثی که ضلع ها ی آن ‪ 9 ، 6‬و‪ 12‬سانتی متر باشد‪.‬‬
‫‪ )b‬مثلثي که ضلع‌هاي آن ‪ 8، 12‬و‪ 6‬سانتي متر باشد‪.‬‬
‫‪ )c‬مثلثي که ضلع هاي آن ‪ 9، 8‬و‪ 12‬سانتي متر باشد‪.‬‬
‫‪ )d‬مثلثي که ضلع‌هاي آن ‪10 ، 16‬و ‪ 12‬سانتي متر باشد‪.‬‬
‫● جمالت زير را به دقت خوانده در مقابل جملة صحیح حرف(ص) و در مقابل جملة غلط‬
‫حرف (غ) بنویسید‪.‬‬
‫) دو مثلث قایم‌الزاویه در صورتی با هم مشابه اندکه طول وتر‌های شان مساوی باشند‪.‬‬ ‫‪( -1‬‬
‫) تمام مستطیل ها باهم مشابه اند‪.‬‬ ‫‪( -2‬‬
‫) اگر دوضلع و زاویة مابین یک مثلث با دو ضلع و زاویة مابین مثلث دیگر‬ ‫‪(- 3‬‬
‫انطباق پذیر باشند‪ .‬مثلث‌های مذکور باهم مشابه اند‪.‬‬

‫‪86‬‬
 ‫) اگر سه ضلع یک مثلث با سه ضلع مثلث دیگر متناسب باشند‪ ،‬مثلث ها مذکور‬ ‫‪( -4‬‬
‫مشابه اند‪.‬‬
‫) تمام مثلث‌های مشابه انطباق پذیر اند‪.‬‬ ‫‪( -5‬‬
‫) تمام مثلث‌های قایم‌الزاویه با هم مشابه اند‪.‬‬ ‫‪( -6‬‬
‫) هرگاه یک خط به یک ضلع مثلث موازی باشد با دو ضلع دیگر آن نیز‬ ‫‪( -7‬‬
‫مساوی است‪.‬‬
‫● جمالت زير را به دقت خوانده جاهای خالی را باکلمات مناسب پر کنید‪.‬‬
‫‪ -1‬اگر یک خط دوضلع یک مثلث را متناسب تقسیم نماید به ضلع سوم آن‪ .......................‬است‪.‬‬
‫‪ -2‬هرگاه خطوط موازی هم فاصله‪ ،‬قاطع ها را قطع کنند‪ ،‬بر روی آن ها‪ .................‬جدا می کنند‪.‬‬
‫‪ -3‬دومثلث وقتی باهم مشابه اندکه‪ .............................‬یک مثلث با‪........................‬دیگر‬
‫انطباق پذیر باشد‪.‬‬
‫‪ -4‬مضلعات مشابه دارای اضالع‪ .............‬زوایای‪...............‬و رأس‌های ‪ .............‬می‌باشند‪.‬‬
‫● سؤاالت زیر را حل کنید‪.‬‬
‫‪AD AE‬‬
‫را دریافت کنید‪.‬‬ ‫=‬ ‫‪ -1‬درشکل زیرنقطة ‪ D‬وسط ‪ AB‬است‪ .‬نسبت‬
‫‪DB AC‬‬
‫‪A‬‬
‫‪A‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪BB‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪ -2‬چرا دو مثلث ‪ O ' A ' B ' , OAB‬مشابه اند؟ تناسب بین اضالع آن‌ها را بنویسید و‬
‫زاویه‌های مساوی رامشخص کنید‪.‬‬
‫‪B′‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪B′‬‬
‫‪2A‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪2‬‬
‫‪O‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪3 4‬‬
‫‪4A′‬‬
‫‪A′‬‬

‫‪87‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬
 6 4 7 6
B’
3 A M
2 11 21 8
C B
6 3
L 5 5
5 2.5 8 18 12
C
11
3 3
B 2 21 K C’ B’
2 A’ N
c b a
∆ ∆
.‫ مشابه اند‬ECD
E
‫ با‬ABE ‫ در ذوزنقه زير ثبوت کنید که‬-3
A M 18
D C A B
4 2 16 16 60˚ y 12
9 x 5
E
N 60˚
3 P D 8 C
D 5 B
9 C
1
A B
A
B’ M
21 6 C 6B 7
‫ها وطبق کدام‬6 ‫کنید كه کدام دو جوره مثلث‬L ‫تعیین‬
11 3
5
‫ و‬5‫مثلث ها را بررسی‬
3 ‫شکل‬ 2
‫ درهر‬-4 8 4
18 12
1
C
3 3 5 ‫ مشابه اند؟‬2.5
‫حالت تشابه باهم‬
8
1 21 K
B 2
2 N C’ B’
A’
c b a
D C
E 4 2
B’
A A MM
E
11 21 8 A C 18 B B 3
3
16 6 16 5 125 L
9 B’ 18x 60˚ y
A M12
C 21 C A 15 B
11 6 2
11
13 60˚ 8 3 3 B
KN P DC’5 5
8B’ C
B D2 9 2C 5 B 18 N12 L
A’
Cc b
11
3 a3
B 2 21 K C’ B’
2 A’ N A A B
6
E c b 715 a 6 M
‫مشابه اند؟‬
A
‫دوجورة آن‌ها با هم‬
6
3 2
‫ به مثلث‌های زیر فکر کرده و بگویید کدام‬-5
4 24 x 4 5
4
M M A
N18 M N A
E 5 2.5 8
21 xB 4 C N 2
16 16 60˚B C B C x
A9 12
x M y A 18 5 B
16 16 N 60˚
P D C
D 9 C 5 B9 x D 60˚ y 2 C 12
8
5
4
N 60˚ E
P D 8 C
D 5 B 3
9 C
6 A 41 B 7 6
3 2
.‫ را دريافت كنيد‬x ‫ با استفاده از قضية تالس‬.‫ است‬MN || BC ‫ در اشكال زير‬-6
6 5 4 2.5 7 8 6
3 2
A A B
6
24 x 15 5 2.5 5 8 M
4
M N DM NC
4
A

21 x 4 2 4 C N 2
B C B E C x
D C
34 2

1 E
A 3 B

1
A B
88 A A B
6
15 M
24 x 4 5
4
M A N A N B
M 6 A
21 x 4 CM N 2
24 x 15 5 4
‫فصل چهارم‬
‫تناظر‬
 ‫مفهوم تناظر‬

‫آیا تا به حال فکر کرده اید که اشکال‬

‫متناظر چقدر در اطراف ما و در‬
‫طبیعت وجود دارند؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫به شكل‌هاي زير توجه كنيد‪:‬‬

‫‪l‬‬ ‫‪l‬‬

‫‪l‬‬

‫● اگر شكل‌هاي فوق را در امتداد خط‪ l‬قات كنيم چي مشاهده مي‌شود؟‬

‫● آيا مي توان گفت كه دو قسمت شكل كه در دو طرف خط‪ l‬قرار مي گيرند انطباق پذير‬
‫هستند؟‬
‫● آيا مي توان روي شكل هاي فوق خط ديگري رسم کرد كه اگر روي آن‪ ،‬شكل را قات‬
‫كنيم يكي باالي ديگري منطبق شود؟‬

‫از فعاليت فوق مشاهده شده كه بعضي از شكل ها داراي اين خاصيت هستند كه اگر آن ها را‬
‫در امتداد يك خط مستقیم قات كنيم دو قسمت شكل باهم دیگر منطبق مي شوند‪.‬‬
‫در اين حالت مي گوييم شكل نسبت به خط متناظر است‪.‬‬
‫اگر با قات كردن يك شكل به امتداديك خط‪ ،‬دو قسمت آن شكل بر همدیگر منطبق شوند‬
‫آن شكل را نسبت به خط مسقتیم متناظر گويند و خطی كه روي آن‪ ،‬شكل قات شده است‪،‬‬

‫‪91‬‬
 l
l(a) d (b)

l
l (a)
l (c)
(a) d (b) d d
.‫محور تناظر ناميده مي شود‬
l d d
l :‫ (محور تناظر) متناظر هستند‬l ‫نسبت به خط‬
l ‫(ل هاي زير‬a)‫ شك‬:‫مثال‬
l d (b)
(a) d (b)
(c)
l d
l (d) (e)
d d
l (a) (c)
d (b) (c) d
l (a) d
d (b) d d d
l l d d
(d) (e)
l O
(c)
d
(c) l (e)
d (d)

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
d d (d) (e)
l d d O O
O
‫(شكل‌هاي زير را در صورت موجوديت رسم كنيد و بگوييد كه‬e)‫محور تناظر هر يك از‬
(d)
.‫شكل ها چند محور تناظر دارند و نيز جدول زير را تكميل كنيد‬l ‫هركدام از اين‬ C O
(d) (e) B O
l O
O

¶°‹ ¶Ì˜fˆ» ž]€» Ô“ÓYՁYÂf» l Ձ· ÀËY{ Ô“ÓYÕÁZˆf»ÕZÅh¸j»

O A
O
l OC O O
ÕZÅÂv»{Y| e
B C
O
€›ZÀe
A
O C
l A B C
O B O
l O
B O
C A
O
A
A
C
B
C C
B O A
O
A A O
O
O
A B
O
C
B
C
A
92
O O
(a) O
O (b)
O
O dA
O (
B C O O
A
 ‫تناظر محوري‬

‫بسياري از پديده هاي طبيعي متناظر‬

‫هس��تند‪‌،‬آيا مي تواني��د نمونه ه��اي‬
‫ديگ��ري از اش��كال متناظ��ر را در‬
‫طبيعت نام ببريد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪A‬‬ ‫‪d‬‬

‫خط مستقیم ‪ d‬و نقطة ‪ A‬را خارج آن مطابق شکل مقابل در نظر بگيريد‪.‬‬
‫● از نقطة ‪ A‬خط عمودي باالي خط ‪ d‬رسم كنيد‪.‬‬
‫● نقطة تقاطع آن را ‪ H‬نام گذاري كنيد‪.‬‬
‫● ‪ AH‬را به اندازة خودش امتداد دهيد‪ .‬تا نقطة ‪ A′‬به دست آيد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫● آيا ‪ AH = A' H‬است‪ .‬چرا؟‬
‫● آيا ‪ A′H ⊥ d‬است‪ .‬چرا؟‬
‫● آيا مي توان نتيجه گرفت كه ‪ d‬ناصف عمودي ‪ AA′‬است؟‬
‫‪A‬‬
‫‪d‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫‪H‬‬
‫‪A‬‬
‫نقطة ‪ A′‬را متناظر نقطة ‪ A‬نسبت به خط ‪ d‬مي ناميم اگر خط´‪dA‬‬
‫‪ d‬ناصف عمودي قطعه خط واصل بين ‪ A‬و ‪ A′‬باشد؛ مانند‬
‫‪H‬‬ ‫شكل مقابل‪.‬‬
‫´‪A‬‬
‫تناظر محوری هر شکل هندسی شکلی است که هر نقطة آن نظر‬
‫به یک نقطة شکل اولی متناظر می‌باشد‪.‬‬

‫‪93‬‬
 ‫‪C‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪O‬‬
‫‪A‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪B‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫‪C‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫‪O‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪O‬‬
‫‪A‬‬ ‫در مثلث متساوي الساقين ‪ ABC‬خط ‪ d‬ناصف عمودي قاعدة‬
‫است‪.‬‬
‫‪O‬‬
‫‪BC‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫● اگر مثلث را روي خط ‪ d‬قات كنيم آيا دو قسمت مثلث‬
‫‪O‬‬
‫‪d‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫برهمدیگر منطبق مي شوند؟ ‪O‬‬ ‫)‪(c‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫● يك نقطه مانند ‪ P‬روي ضلع ‪ AB‬انتخاب كنيد‪.‬‬
‫عمود رسم كنيد و انجام آن را ‪ H‬نام گذاري كنيد‪ .‬آن را امتداد‬
‫‪ P‬باالی خط ‪O d‬‬ ‫‪ ● O‬از نقطة ‪O‬‬

‫‪d‬‬ ‫قطع کند‪(a) .‬‬

‫‪O‬‬
‫)‪PP′ (b‬‬
‫)‪ (c‬دهید تا‪ AC O‬را در‬
‫)‪(a‬كه ‪ PH = P′H‬است؟ چرا؟‬ ‫آيا مي‌توان نتيجه گرفت‬‫●)‪(b‬‬
‫● آيا مي‌توان نتيجه گرفت كه خط ‪ d‬ناصف عمودي ‪ PP′‬است؟ چرا؟‬
‫انتخاب كنيد‪ .‬و مراحل فوق را تكرار كنيد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫)‪ (b‬روي ضلع ‪(a) AC‬‬
‫)‪ ● (c‬نقطة مانند ‪ Q‬را‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫فعاليت فوق نتیجه می‌گیریم که متناظر هر نقطة ضلع ‪ AB‬نظر به محور تناظر ‪ d‬باالی ضلع‬‫‪O‬‬
‫از‬
‫‪d‬‬ ‫‪ AC‬قرار دارد‪.‬‬
‫)‪(b‬‬
‫عمودي‪ B‬قطعه‬
‫اگر شكلي نسبت به يك خط متناظر باشد‪ ،‬محور تناظر آن شكل‪ C،‬ناصف ‪A‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫‪O‬‬ ‫)‪(c‬‬

‫خط هاي واصل نقاط متناظر روي شكل است‪.‬‬

‫مثال‪O:‬متناظر شكل داده شده را نسبت به خط ‪ d‬به دست‬
‫‪d‬‬
‫‪d‬‬ ‫)‪(a‬‬ ‫‪O‬‬
‫)‪(b‬‬ ‫آوريد‪.‬‬ ‫)‪(c‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫)‪(b‬حل‪ :‬با در نظر داشت اين كه محور تناظر ناصف عمودي‬
‫)‪(a‬‬
‫قطعه خط‌هاي واصل بين نقاط متناظر است؛ پس كافي است از هر نقطة روي شكل به ‪d‬‬
‫رسم‪d‬كنيم و به اندازة)‪(a‬خودش امتداد‪l‬دهيم‪.‬‬‫عمود)‪(b‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪d‬‬
‫دست آمده متناظر شكل به دست مي آيد‪.‬‬
‫)‪(b‬از وصل كردن نقاط به )‪(a‬‬
‫‪l‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪l‬‬ ‫)‪(a‬‬ ‫)‪d (b‬‬ ‫‪(c) d‬‬
‫‪d‬‬
‫‪ -1‬متناظر هر شكل را نسبت به خط ‪ d‬رسم كنيد‪.‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪l‬‬
‫‪l‬‬ ‫)‪(a‬‬ ‫)‪d (b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫)‪(c‬‬
‫‪d‬‬
‫)‪(d‬‬ ‫)‪(e‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪-2‬نشان دهید تناظر محوری یک زاویه‪ ،‬زاویة است مساوی و مختلف الجهت با زاویه اولی‪.‬‬ ‫)‪(a‬‬
‫)‪(c‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫)‪(d‬‬
‫‪d‬‬

‫‪94‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫)‪(d‬‬ ‫)‪(e‬‬

‫‪O‬‬
‫‪O‬‬

‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫‪(a‬‬
 ‫تناظر مركزي‬

‫‪l‬‬ ‫چرخک را مش��اهده )‪(a‬‬

‫)‪d (b‬‬
‫آی��ا تناظر در‬
‫‪d‬‬
‫می نمایید؟‬

‫‪l‬‬
‫‪l‬‬ ‫)‪(a‬‬ ‫)‪d (b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫)‪(c‬‬
‫‪l‬‬ ‫‪d‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪d (b‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬

‫)‪(c‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫)‪(d‬‬

‫‪d‬‬ ‫)‪′ (d‬‬
‫نقطة ‪ A‬را متناظر نقطة ‪ A‬نسبت به نقطة ‪ O‬مي ناميم اگر‪d‬‬
‫)‪(c‬‬ ‫)‪(c‬‬
‫´‪A‬‬
‫‪d‬‬ ‫)‪ (e‬خط ‪AA′‬‬
‫)‪ (d‬باشد‪ .‬در اين حالت نقطة ‪d O‬‬ ‫نقطه ‪ O‬وسط قطعه‬
‫‪d‬‬
‫‪O‬‬
‫‪d‬‬ ‫را مركز تناظر ناميده و مي گوييم نقاط ‪ A‬و ‪ A′‬نسبت به‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫‪A‬‬ ‫متناظر اند‪(a).‬همچنين اگر ‪ S‬يك مجموعة نقاط و ‪O‬‬ ‫نقطة ‪O‬‬
‫)‪(b‬‬
‫يك نقطه باشد اگر متناظر هر نقطة ‪ S‬نظر به ‪ O‬روي ‪ S‬باشد‪،‬‬
‫تناظر ‪(d)S‬است و ‪ S‬تناظر‬ ‫‪ O‬مي‌گوييم ‪ S‬نظر به نقطة ‪ O‬متناظر است‪ ،‬در اين حالت ‪ O‬مركز‬
‫)‪(e) (e‬‬
‫)‪(d‬‬
‫‪O‬‬ ‫مركزي دارد‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫مثال‪ :‬شكل‌هاي زير نسبت به نقطة ‪ O‬متناظر هستند‪:‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫´‪A‬‬
‫‪l‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪A‬‬

‫‪O‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪B‬‬
‫‪C‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪O‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪O‬‬
‫قطعه خط ‪ AB‬و نقطة ‪A O‬را مطابق شکل در نظر بگيريد‪.‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪ ● B‬نقطۀ ‪ A‬را به ‪ O‬وصل كنيد و به اندازة خودش امتداد دهيد‪ .‬انجام‬
‫‪A B‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪B‬‬ ‫آن را ‪C′‬‬
‫‪ A‬بناميد‪.‬‬
‫)‪(d‬‬
‫‪ O‬است؟‬ ‫)‪ ● (d‬آيا نقطه ‪ A′‬متناظر نقطة ‪ A‬نسبت به نقطة ‪A‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪O‬‬
‫● نقطة ‪ B‬را به نقطة ‪ O‬وصل كنيد و به اندازة خودش امتداد دهيد‪ .‬انجام آن را‪ B′ A‬بناميد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪95‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪C‬‬

‫‪O‬‬
 ‫‪d‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫)‪(c‬‬
‫‪d‬‬ ‫)‪(d‬‬ ‫)‪(e) (c)(c‬‬ ‫)‪(a) (d‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫)‪(c‬‬ ‫)‪(d‬‬
‫‪d‬‬
‫)‪(d‬‬ ‫‪d (e)d‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫)‪(d‬‬ ‫)‪(e‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫نقطة ‪ B‬نسبت به نقطة ‪ O‬است؟‬ ‫)‪(b‬نقطه ‪ B′‬متناظر)‪(a‬‬‫● آيا‬
‫‪O‬‬
‫نقطة)‪(a‬دلخواه ‪ P‬را روي قطعه‪O‬خط ‪ AB‬انتخاب كنيد‪.‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫●)‪(b‬‬
‫)‪(b‬‬
‫)‪(e‬‬
‫)‪(e‬آن را ‪(d)P′‬نام گذاري‬
‫)‪(d‬‬
‫امتداد دهيد‪ .‬انجام‬
‫‪O‬‬ ‫اندازة خودش‬
‫‪O‬‬
‫به‬ ‫نموده‬ ‫وصل‬ ‫‪O‬‬ ‫نقطه‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫‪P‬‬ ‫نقطة‬ ‫●‬
‫‪O‬‬
‫‪O‬‬
‫‪d‬‬
‫‪d‬‬ ‫كنيد‪.‬‬ ‫‪d‬‬
‫)‪ ●(b‬آيا نقطه ‪ P′‬روي)‪(a‬قطعه خط ‪ A′B′‬قرار ميگيرد؟‬
‫‪l‬‬
‫متناظر قطعه خط ‪ AB‬نسبت‪O‬به نقطة ‪ O‬است؟‬ ‫‪O‬‬
‫‪A′B‬‬‫‪(a)′‬‬
‫)‪ ● (b‬آيا قطعه خط‬
‫‪O‬‬
‫)‪(c‬‬
‫‪OO‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪l‬‬
‫براي دريافت متناظر يك شكل نسبت به يك نقطة ‪ O‬كافي است هر نقطة شكل را به نقطه‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪d‬‬
‫دهيم‪.‬‬
‫‪B‬‬
‫خودش امتداد‬
‫‪C‬‬
‫‪ O‬وصل نموده و به اندازة‬
‫‪C‬‬
‫حاصله باهم متناظر شكل نظر به‬
‫از وصل كردن‪A‬نقاط)‪(c‬‬
‫‪d‬‬
‫‪B‬‬
‫‪B‬‬
‫‪O‬‬
‫‪O‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪ d‬آن نقطه به دست م)‪(c‬ي آيد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪ A‬متناظر مثلث‬‫مقابل مثلث ‪A ′B′C′‬‬ ‫مثال‪ :‬در شكل)‪(d‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪A‬‬ ‫)‪(d‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪ BABC‬نظر به نقطة ‪ O‬است‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫سؤال‪ :‬متناظر زاویة ‪ ABCd‬را نظر به نقطة ‪ O‬به‬
‫‪C‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫دست‪d‬آورید؟‬
‫)‪(d‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪O‬‬ ‫‪A‬‬ ‫)‪(d‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪A‬‬
‫‪A‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪B‬‬
‫است‪:‬‬ ‫‪ -1‬دركدام يك از شكل‌هاي زير نقطة ‪ O‬مركز تناظر‬
‫‪C‬‬
‫‪C‬‬

‫‪O‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪ -2‬متناظر شكل‌هاي زير را نسبت به نقطة ‪ O‬رسم كنيد‪:‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(c‬‬
‫)‪O (a) (b‬‬ ‫‪O‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫‪O‬‬
‫)‪(c‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪A‬‬

‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪(a)d‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(c‬‬
‫‪O‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪d‬‬
‫‪96‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫‪O‬‬
‫)‪(c‬‬
‫‪O‬‬

‫)‪O (a‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(c‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪d‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪O‬‬ ‫)‪(a‬‬ ‫‪O‬‬ ‫)‪(b‬‬
 ‫نكات مهم فصل چهارم‬

‫● مفهوم تناظر و محور تناظر‬

‫اگر با قات كردن يك شكل در امتداد يك خط دو قسمت شكل با همدیگر منطبق شوند‬
‫آن شكل را نسبت به خط مستقیم متناظر گويند و آن خط كه روي آن شكل قات شده است‬
‫محور تناظر شكل ناميده مي‌شود‪.‬‬
‫● تناظر محوري‬
‫نقطة ‪ A′‬را متناظر نقطة ‪ A‬نسبت به خط مستقیم ‪ d‬ميناميم اگر خط مستقیم ‪ d‬ناصف‬
‫عمودي قطعه خط واصل بين نقاط ‪ A‬و ‪ A′‬باشد‪.‬‬
‫● اگر نقطة ‪ A‬روي خط ‪ d‬باشد‪ ،‬متناظر آن نسبت به خط ‪ d‬خود آن نقطه است‪.‬‬
‫● اگر شكلي نسبت به يك خط متناظر باشد‪ ،‬محور تناظر آن شكل ناصف عمودي قطعه‬
‫خط‌هاي واصل بين نقاط متناظر روي شكل است‪.‬‬
‫● تناظر مركزي‬
‫اگر ‪ S‬يك مجموعة نقاط و ‪ O‬يك نقطه باشد‪ ،‬اگر متناظر هر نقطة ‪ S‬نظر به نقطه ‪ O‬باز هم‬
‫روي ‪ S‬باشد‪ ،‬مي گوييم مجموعة نقاط ‪ S‬نظر به نقطة ‪ O‬متناظر است‪ ،‬در اين حالت نقطة‬
‫‪ O‬مركز تناظر ‪ S‬است و ‪ S‬تناظر مركزي دارد‪.‬‬

‫‪97‬‬
 ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬

‫)‪d (b‬‬ ‫)‪(a‬‬

‫‪d‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫‪O‬‬ ‫تمرينات عمومي‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫سؤاالت زير را حل كنيد‪:‬‬
‫‪ -1‬متناظر هر شكل را نظر به نقطة ‪ O‬رسم كنيد‪.‬‬
‫)‪(c‬‬ ‫)‪(d‬‬
‫‪d‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪d‬‬ ‫)‪(a‬‬ ‫‪(b) O‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬

‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(a‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫)‪(b‬‬

‫‪l‬‬ ‫)‪(a‬‬ ‫‪O‬‬
‫)‪d (b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪ -2‬محور تناظر هر شكل را رسم كنيد‪:‬‬
‫)‪(e‬‬
‫)‪(c‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬

‫)‪d (b‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫)‪(c) (c‬‬ ‫)‪(d‬‬

‫‪(a) d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫تناظر را روي هر)‪(c‬شكل‬
‫شكل هايي را كه مركز تناظر دارند مشخص كنيد‪ ،‬سپس مركز )‪(d‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪O d‬‬ ‫‪d‬‬
‫نشان دهيد‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫)‪(d‬‬ ‫‪d‬‬ ‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫‪d‬‬
‫)‪(c‬‬ ‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫)‪(d‬‬
‫‪d‬‬
‫)‪(d‬‬ ‫)‪(e‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫)‪(c‬‬
‫‪dO‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪ -4‬متناظر هر شكل را نظر به خط ‪ d‬دريافت كنيد‪:‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫‪(b) O‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪d‬‬
‫)‪(d‬‬ ‫)‪(e‬‬ ‫‪d‬‬
‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬
‫‪d‬‬
‫‪O‬‬
‫‪A‬‬ ‫)‪d (d‬‬
‫‪d‬‬ ‫)‪(c‬‬
‫‪d‬‬ ‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪O‬‬
‫)‪B(c‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪C‬‬
‫‪O‬‬ ‫)‪(c‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪ -5‬با‪ d‬دو شکل نشان دهيد كه اگر شكلي دو محور تناظر داشته ‪d‬باشد‪ ،‬محل تقاطع‪ C‬آن‌ها مركز‬
‫‪B‬‬ ‫تناظر شكل است‪.‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪A‬‬ ‫)‪(d‬‬
‫‪O‬‬
‫)‪(c‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪A‬‬ ‫)‪(d‬‬ ‫‪d‬‬
‫)‪(d‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪d‬‬

‫‪98‬‬
‫‪C‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬
‫‪A‬‬ ‫)‪(d‬‬
‫فصلپنجم‬
‫قضایای مثلث‬
 ‫قضاياي مثلث متساوي الساقين‬
‫‪A‬‬
‫اضالع مثلث ‪ ABC‬را اندازه بگيريد‪.‬‬
‫اين مثلث چه نوع مثلث است؟‬
‫چه رابطة بين اندازة زاويه هاي اين‬
‫مثلث وجود دارد؟‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪A‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● مثلث متساوي الساقين ‪ ABC‬را طوری رسم كنيد كه در آن ‪ AB = AC‬باشد‪.‬‬
‫● در مثلث متساوي الساقين ‪ ABC‬اضالع مساوي چه ناميده مي‌شوند؟‬
‫دو‬
‫زاويه‌هاي مقابل اضالع مساوي را به كمك نقاله اندازه گيري نموده چه‪ C‬رابطة بين اين ‪B‬‬
‫زاويه مي‌بينيد‪.‬‬
‫● يك مثلث متساوي الساقين ديگر رسم كنيد‪ .‬عملیۀ فوق را تكرار نموده چه نتيجه‬
‫مي گيريد؟‬
‫از فعاليت فوق مشاهده می شود‌كه در مثلث‌هاي متساوي الساقين زاويه‌هاي مقابل ساق ها با‬
‫هم مساوي اند‪ .‬اين مطلب را در شكل قضية زير مي‌توان بيان نمود‪:‬‬
‫قضيه‪ :‬اگر دو ضلع يك مثلث باهم مساوي باشند‪ .‬زواياي مقابل آن دو ضلع نیز با هم مساوي اند‪.‬‬
‫ثبوت‪ :‬در مثلث ‪ ABC‬فرض مي‌كنيم ‪ AB = AC‬است‪ .‬نقطة وسط ضلع ‪ BC‬را ‪M‬‬
‫‪A‬‬ ‫نامگذاري نموده ميانة ‪ AM‬را رسم مي‌كنيم‪.‬‬
‫در دو مثلث ‪ ABM‬و ‪ ACM‬داريم‪:‬‬
‫‪ AB = AC ‬قرار فرضيه‬
‫‪‬‬
‫‪ M( BM = CM  ⇒ ABM = AMC‬نقطة وسطي‪)BC‬‬
‫∆‬ ‫∆‬

‫‪B‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪ AM = AM ‬مشترك‬

‫‪‬‬
‫با در نظر داشت تساوي سه ضلع‪ ،‬نتيجه مي شود كه مثلث هاي ‪ ABM‬و ‪AMC‬‬
‫انطباق پذيراند؛ بنا براين همة زواياي آن‌ها نيز يك به يك با هم مساوي می باشند‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫در نتیجه‪B = C :‬‬

‫‪101‬‬
 ‫∧‬ ‫∧‬
‫مثال‪ : 1‬در مثلث ‪ ABC‬اگر ‪ AB = AC = 4cm‬و ‪ B = 52‬باشند‪ ،‬زاوية ‪ C‬چند‬
‫‪A‬‬ ‫درجه است؟‬
‫حل‪ :‬چون ‪ AB = AC‬است‪ ،‬در ∧مقابل ∧اضالع مساوی‬
‫‪4cm‬‬ ‫‪4cm‬‬ ‫زوایای مساوی قرار دارد‪ ،‬در نتيجه ‪B = C‬‬
‫‪A‬‬ ‫∧‬
‫پس‪:‬‬
‫‪B‬‬
‫‪52°‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪= 52‬‬

‫‪4cm M‬‬ ‫مثال‪ : 2‬در مثلث قايم الزاوية متساوي الساقين زواياي مقابل دو ساق چند ‪4cm‬‬
‫درجه‪A‬است؟‬
‫‪A‬‬ ‫حل‪ :‬در مثلث ‪ ، MNP‬زاوية ‪ N‬قايمه است‪.‬‬
‫‪52°‬‬
‫باهم مساوي اند‪B،‬‬ ‫ ها‬
‫مقابل آن‪C‬‬ ‫چون ‪ MN = NP‬است‪ .‬با در نظر داشت قضية فوق دو زاوية‬
‫‪4cm‬‬ ‫‪4cm‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪N 52°‬‬
‫‪4cm‬‬
‫‪P‬‬
‫‪4cm‬‬
‫∧‬ ‫‪M=P‬‬ ‫ ‬ ‫يعني‪:‬‬
‫‪M‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪52°‬‬ ‫چون مجموع زاويه‌هاي داخلي مثلث ‪ 180‬است و ‪N = 90‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪M‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪‬‬ ‫در نتيجه‪:‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪M + P = 90 ‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪ ⇒ M = P = 90 ÷ 2 = 45‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪GN‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪M=P‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪‬‬

‫‪4cm‬‬ ‫‪4cm‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪N4.3cm‬‬ ‫‪P 4.3cm‬‬ ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪53°‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪4cm‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪4cm‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫?=‪H=?,I=?,G‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫?=‪F‬‬ ‫‪ -1‬در شكل‌هاي زير زواياي نا معلوم را دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪G G‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪D‬‬
‫‪G‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪4cm 4cm‬‬ ‫‪4cm4cm‬‬ ‫‪4.3cm‬‬
‫‪4.3cm‬‬ ‫‪4.3cm‬‬
‫‪4.3cm‬‬
‫‪4cm‬‬ ‫‪4cm‬‬ ‫‪4.3cm‬‬ ‫‪4.3cm‬‬
‫‪53°‬‬
‫‪53°‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪H H‬‬ ‫‪4cm I I‬‬
‫‪ 4cm H ‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪4cm 53°F‬‬
‫‪4cm‬‬
‫‪ E‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪H=?,I=?,G=? y‬‬ ‫‪4cm‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪‬‬‫?=‪F‬‬ ‫‪4cm‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪H = ? , I = ? , G = ? ‬‬ ‫‪‬‬ ‫?=‪F‬‬ ‫‪‬‬
‫‪H3.8cm‬‬
‫‪= ? , I = ? , G =3.8cm‬‬
‫?‬ ‫?=‪F‬‬
‫∧‬ ‫∆‬
‫‪ -2‬در شکل زیر ‪ A BC‬متساوی الساقین است اگر ‪ xD B A = 110°‬باشد زوایای ‪x‬‬
‫‪ 110°‬و‬
‫‪C‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ y‬را دریافت کنید‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫‪Ay‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪3.8cm y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪3.8cm‬‬
‫‪3.8cm‬‬ ‫‪3.8cm‬‬
‫‪3.8cm‬‬
‫‪110°‬‬ ‫‪3.8cm‬‬
‫‪x‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪B 110°‬‬‫‪2‬‬ ‫‪C x‬‬
‫‪110°‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪x‬‬‫‪B‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪102‬‬
 ‫‪A‬‬
‫‪P‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪4.3cm‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪3.2cm‬‬
‫● مثلث ‪ ABC‬را طوری رسم كنيد كه در آن ‪ B = C‬باشد‪.‬‬
‫‪B‬‬
‫‪50° 50°‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪N‬‬
‫اندازه گيري كنيد‪.‬‬
‫‪60°‬‬ ‫‪60°‬‬
‫‪M‬‬
‫● طول اضالع مثلث ‪ ABC‬را با استفاده از خط كش‬
‫? = ‪AC‬‬ ‫? = ‪PM‬‬ ‫● چه رابطة بين طول اضالع اين مثلث مشاهده مي شود؟‬
‫● مثلث ديگري با دو زاوية مساوي رسم نموده اعمال فوق را تكرار كنيد‪.‬‬

‫‪M‬‬
‫از فعاليت فوق مشاهده مي شود‪ ،‬در مثلث هايی كه دو زاوية مساوي دارند‪ .‬اضالع مقابل‬
‫زواياي مساوي با هم مساوي اند‪ .‬اين مطلب را به شكل قضية زير‪ ،‬بیان می نماییم‪:‬‬
‫‪70° 70°‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪S‬‬
‫باهم‬ ‫زواياي مذكور‬
‫‪40°‬‬ ‫‪40°‬‬ ‫مقابل‬ ‫قضيه‪ :‬اگر دو زاويه يك مثلث با هم مساوي باشند‪ ،‬اضالع‬
‫مساوي هستند‪.‬‬
‫‪R‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫ثبوت‪ :‬در مثلث ‪ ABC‬فرض مي كنيم ‪ B = C‬است ناصف الزاويه ‪ A‬را رسم نموده‬
‫آن را ‪ DA‬مي‌ناميم‪.‬‬
‫‪A‬‬

‫‪1 2‬‬ ‫در دو مثلث ‪ ABD‬و ‪ ACD‬داريم‪:‬‬

‫‪A1 = A 2 ‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫⇒‬ ‫‪D‬‬ ‫‪1‬‬ ‫=‬ ‫‪D‬‬ ‫‪2 = 90‬‬
‫‪‬‬
‫ ‬
‫(چرا)؟‬
‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪B = C ‬‬
‫حال در دو مثلث ‪ ABD‬و ‪ ACD‬داريم‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪‬‬
‫‪ AD، A1 = A 2 ‬ناصف الزاويه‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫‪‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫‪A‬‬ ‫‪ D1 = D 2  ⇒ ABD ≅ ACD‬زوایای قایمه اند‬
‫‪2.9‬‬ ‫‪ ، AD = AD‬ضلع مشترك‬
‫‪30°‬‬ ‫‪30°‬‬ ‫‪‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪‬‬
‫با در نظر داشت تساوي دو زاويه و ضلع بين آن‌ها‪ ،‬مثلث‌هاي ‪ ABD‬و ‪ ACD‬انطباق‬
‫پذيراند؛ بنابر اين اضالع مقابل آن‌ها نیز مساوي هستند‪.‬‬
‫‪AB = AC‬‬

‫‪103‬‬
 ‫‪1 2‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬

‫∧‬ ‫∧‬
‫مثال‪ :‬در شكل زیر ‪ AB = 2.9cm ، B = C = 30‬است ضلع ‪ AC‬را معلوم كنيد‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫حل‪:‬‬
‫‪A‬‬ ‫چون‪ B = C :‬است‪ ،‬پس مثلث متساوي الساقين است‪.‬‬
‫‪2.9‬‬ ‫در نتيجه‪ ،‬مقابل زواياي مساوي‪ ،‬اضالع مساوي قرار دارند‪.‬‬
‫بنابراین‪:‬‬
‫‪30°‬‬ ‫‪30°‬‬
‫‪B‬‬ ‫ ‪C AB = AC = 2.9cm‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬در شكل‌هاي زير اضالع نا معلوم را دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪P‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪A‬‬
‫‪4.3cm‬‬
‫‪3.2cm‬‬ ‫‪4.3cm‬‬
‫‪3.2cm‬‬
‫‪50° 50°‬‬ ‫‪60° 60°‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪50° 50°‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪60° 60°‬‬
‫? = ‪AC‬‬ ‫‪B‬‬ ‫? = ‪CPM‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪M‬‬
‫? = ‪AC‬‬ ‫? = ‪PM‬‬

‫‪ -2‬با توجه به اندازة زاويه ها درشكل زير نشان دهيد که دو مثلث ‪ MNR‬و ‪ MSR‬انطباق‬
‫پذير اند‪.‬‬
‫‪M‬‬
‫‪M‬‬

‫‪70° 70°‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪70° 70°‬‬
‫‪40° 40°‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪S‬‬
‫‪40° 40°‬‬

‫‪R‬‬
‫‪R‬‬

‫‪A‬‬
‫‪A‬‬
‫‪1 2‬‬
‫‪1 2‬‬

‫‪1 2‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪104‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
 ‫قضية فيثاغورث‬
‫‪Pythagorean theorem‬‬

‫فيثاغ��ورث رياض��ي دان مش��هور و‬

‫فيلس��وف يونان باس��تان بود‪ ،‬كه در‬
‫سال ‪ 530‬قبل از ميالد مي‌زيست‪.‬‬

‫‪b‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪C‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪C‬‬
‫‪c‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪C‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪B‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪c B‬‬

‫‪d‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪C‬‬

‫رأس ‪ A‬قايم الزاويه اند‪ .‬مساحت‬ ‫‪ ABC‬در ‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫در شكل های فوق مشاهده مي شود كه ‪B‬مثلث هاي‬
‫مربعات كه توسط اضالع مثلث ‪ ABC‬تشكيل شده اند‪ .‬با شمارش تعداد مربعات كوچك اندازۀ‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺎﻻﻯ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺎﻻﻯ ﻣﺠﻤﻮﻉ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺭﻭﻯ‬
‫ﺩﺍﺭﺩتكميل‬
‫‪BC‬وﻗﺮﺍﺭ‪ d‬را‬ ‫ﺩﺍﺭﺩجزء ‪b‬‬
‫ﻭﺗﺮ‪c,‬‬ ‫است‬ ‫زيردرجﻗﺮﺍﺭ‬
‫جدول‪ AB‬ﻭ ‪AC‬‬‫ﺩﺍﺭﺩدر ﺿﻠﻊ‬
‫نمونهﻗﺮﺍﺭكه‬
‫مانند ‪AC‬‬
‫كنيد‪ .‬ﺿﻠﻊ‬‫تخمینﺩﺍﺭﺩ‬
‫ﺿﻠﻊرا‪ AB‬ﻗﺮﺍﺭ‬
‫مساحت آن ها‬
‫‪25‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‌كنيد‪a.‬‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺎﻻﻯ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺎﻻﻯ ﻣﺠﻤﻮﻉ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻣﺮﺑﻊ‪40‬ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺭﻭﻯ‬ ‫‪b‬‬
‫‪32‬ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ‬
‫ﻭﺗﺮ ‪BC‬‬ ‫ﺿﻠﻊ ‪ AB‬ﻭ ‪ AC‬ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ‬ ‫ﺿﻠﻊ ‪ AC‬ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ‬ ‫ﺿﻠﻊ ‪ AB‬ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ‬ ‫‪c‬‬
‫‪34‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪a‬‬
‫‪40‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪34‬‬
‫‪32‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪34‬‬
‫‪32‬‬ ‫‪d‬‬

‫با توجه به اعداد مندرج در جدول چه رابطه بين مساحت مربعات تشكيل شده توسط اضالع‬
‫مثلث هاي قايم الزاويه مشاهده می کنید؟‬

‫‪105‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪b‬‬
‫‪c‬‬ ‫● مثلث قايم الزاویه به طول ضلع هاي ‪ b, a‬و ‪ c‬مانند شکل مقابل‬
‫روي كاغذ رسم و آن را قیچی کنید‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪b‬‬ ‫● سه مثلث انطباق پذير با اين مثلث از كاغذ تهيه كنيد‪.‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫● يك مربع به طول وتر ‪ c‬با كاغذ‪a‬تهيه كنيد‪.‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫چهار مثلث‪b‬و مربع تهيه شده را طوري كنار هم بگذاريد كه مربعي به طول‬ ‫‪c‬‬
‫‪a‬‬ ‫● مطابق شكل زیر ‪c‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪a c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c c b‬‬
‫‪a‬‬
‫ضلع ‪c a + b‬تشكيل ‪a‬‬
‫شود‪.‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪aac‬‬ ‫‪b‬‬‫‪c‬‬ ‫‪b ab‬‬ ‫‪c c a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪cb a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪bb a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a cb‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪c c‬‬
‫‪c‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪c c‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪aa c b c b‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪c c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c c‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪a c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c a‬‬ ‫‪bb‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪c c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪b c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪bb‬‬ ‫‪aac‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪c a‬‬ ‫‪a b‬‬
‫‪bb‬‬ ‫‪bb‬‬ ‫با در نظر داشت شكل آيا تساوي زير درست است؟‬
‫‪a‬‬
‫مربع به‪b‬ضلع( ‪) a + ba‬‬
‫مساحت ‪b‬‬
‫‪a‬‬ ‫مساحت مربع به ضلع ‪ + c‬مساحت ‪ 4‬مثلث قايم الزاوية انطباق پذير =‬
‫‪a‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫● مجددا ً چهار مثلث قایم الزاویة انطباق پذير به طول اضالع ‪ ab‬و‪ b‬دو مربع به طول‪ b‬ضلع‌هاي‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪bb‬‬ ‫‪aa a a‬‬ ‫زاوية قايمه اين مثلث ها يعني ‪ a‬و ‪ b‬تهيه كنيد‪.‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪aa‬‬ ‫‪aa b a a‬‬
‫● اين چهار مثلث و دو مربع را مانند شكل مقابل طوري كنار هم‬
‫‪a‬‬ ‫قرار دهيد‪ ،‬تا مربع بزرگتر به طول ضلع( ‪ ) a + b‬ساخته شود‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a bb‬‬ ‫‪aaa‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫با در نظر داشت شكل باال آيا تساوي زير درست است‪.‬‬
‫مساحت مربع به ضلع ‪ +b‬مساحت مربع به ضلع ‪ + a‬مساحت ‪ 4‬مثلث قايم الزاويه انطباق پذير = مساحت مربع به ضلع ‪a + b‬‬
‫با در نظر داشت تساوي مساحت مربع‌هاي به طول ضلع ‪ a + b‬قرار شکل فوق‪ ،‬اگر ‪ 4‬مثلث‬
‫انطباق پذير را از دو شكل فوق برداريم‪ ،‬باقي مانده مساحت آن‌ها نيز بايد با هم برابر باشند‪.‬‬
‫بنابر آن مي توان گفت‪ c 2 = a 2 + b 2 :‬این رابطه اولین بار توسط فیثاغورث به اثبات رسیده‬
‫است‪.‬‬
‫قضیه‪ :‬در هر مثلث قايم الزاويه مساحت مربعي كه توسط اندازه وتر ساخته مي‌شود برابر‬
‫مجموع مساحت هاي دو مربعي است كه توسط اندازه اضالع زاوية قايمه آن مثلث ساخته‬
‫مي شود‪.‬‬

‫‪106‬‬
 ‫‪1‬‬ ‫‪6 11 1 6‬‬
‫‪2 7 8 2‬‬

‫‪8‬‬

‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫‪a 3 4‬‬

‫‪7‬‬
‫‪b‬‬

‫‪2‬‬
‫‪4‬‬
‫‪c‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1 2 3 4 5‬‬
‫‪6 7 8 9 10‬‬
‫‪11 12 13 14 15‬‬
‫‪16 17 18 19 20‬‬
‫‪21 22 23 24 25‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪A‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪Ma B‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫در شكل مقابل مربعي به ضلع ‪ a + b‬داريم‪:‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬
‫● آيا چهار ضلعي ‪ MNPQ‬يك مربع است؟ توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫● مساحت مربع ‪ ABCD‬را يك بار به طور مستقيم با استفاده‬
‫‪a‬‬
‫‪D a P‬‬ ‫‪b C‬‬ ‫از طول ضلع آن يعني ‪ a + b‬محاسبه كنيد‪.‬‬
‫● مساحت مربع ‪ ABCD‬را از مجموع مساحت‌هاي چهار‬
‫∆‬ ‫∆‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫مثلث انطباق پذير ‪ DPQ ، NCP ، MNB ، AMQ‬و مربع ‪ MNPQ‬محاسبه كنيد‪.‬‬
‫از مقايسة رابطه‌هاي به دست آمده در دو بخش اخير چه نتيجه مي گيريد؟‬

‫فعاليت فوق به عنوان قضية فيثاغورث معروف است‪.‬‬

‫قضية فيثاغورث‪:‬‬
‫‪c‬‬ ‫در هر مثلث قايم الزاويه مربع وتر مساوي با مجموع مربعات‬
‫‪b‬‬
‫‪a 2 + b2 = c2‬‬ ‫اضالع قايم آن می باشد‪:‬‬
‫‪a‬‬

‫)‪S( ABCD) = (a + b)(a + b‬‬ ‫ثبوت‪ :‬با در نظر داشت شكل باال مي‌توان نوشت‪:‬‬
‫نظر به خاصیت توزیع پذیری ضرب باالی جمع‬
‫)‪= a (13a14+ b) + b(a + b‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪5 210 1 5 16‬‬
‫می توان نوشت‪:‬‬
‫‪= a + ab + ba + b 2‬‬
‫‪1 6 7 1 12‬‬
‫‪9‬‬
‫‪6‬‬
‫‪8‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫‪8‬‬
‫‪5‬‬

‫‪a 32 4‬‬
‫‪7‬‬

‫‪b‬‬
‫‪= a + 2ab + b 2 ..............1‬‬ ‫از طرف ديگر چون‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪4‬‬

‫‪c‬‬
‫‪1‬‬

‫‪1 2 3 4 5‬‬
‫‪S‬‬ ‫∆ ‪6 7 8 9 10‬‬
‫‪( ABCD‬‬ ‫)‬ ‫‪= 4S‬‬ ‫) ‪+ S( MNPQ‬‬
‫) ‪11 12 13 14 15( AMQ‬‬
‫‪16 17 18 19 20‬‬
‫‪21 22 23 24 25‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪= 4( ab) + c 2 ...........II‬‬ ‫از تساوي روابط ‪ I‬و ‪ II‬نتيجه مي‌شود‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪A ba 2 +Mb 2a +B2ab = 4( 1 ab) + c 2‬‬
‫⇒‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪c2‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪⇒ a + b + 2ab = 2ab + c‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪c‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪2a‬‬
‫⇒‬ ‫‪a + b = c2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪D a P‬‬ ‫مثال‪ : 1‬طول اضالع یک مثلث به ترتیب زیر داده شده اند‪:‬‬
‫‪b C‬‬
‫‪a = 4cm ، b = 3cm ، c = 5cm‬‬

‫‪107‬‬
 ‫‪b‬‬

‫‪a‬‬

‫‪13‬‬ ‫حل‪ :‬در شكل ديده مي‌شود كه باالی ضلع قایم ) ‪16، ( a‬عدد‬
‫‪14‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪5 10 1 5 16‬‬ ‫مربع که هر ضلع آن ‪ 1cm‬است‪ ،‬می باشد‪.‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪1 6 7 1 12‬‬
‫‪6‬‬ ‫باالی ضلع قایم )‪ 9 ، (b‬عدد مربع که هر ضلع آن مساوی به‬
‫‪8‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪8‬‬
‫‪5‬‬
‫‪a 3 4‬‬
‫‪7‬‬

‫‪b‬‬
‫‪ 1cm‬است‪ ،‬می باشد و باالی ضلع )‪ 25 ، (c‬عدد مربع که‬
‫‪2‬‬
‫‪4‬‬

‫‪c‬‬
‫‪1‬‬

‫‪1 2 3 4 5‬‬
‫‪6 7 8 9 10‬‬ ‫هر ضلع آن نیزمساوی ‪ 1cm‬است‪ ،‬می باشد‪.‬‬
‫‪11 12 13 14 15‬‬
‫‪16 17 18 19 20‬‬
‫‪21 22 23 24 25‬‬ ‫‪25cm 2 = 16cm 2 + 9cm 2‬‬ ‫در نتیجه‪:‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪c = a +b‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫∆‬
‫مثال‪ : 2‬در مثلث قايم الزاوية ‪ ABC‬اندازة ضلع ‪ AC‬را حساب كنيد‪.‬‬
‫‪CA‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪Ma B‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪AB = AC + BC‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b (25) 2 = AC2 + (15) 2‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪25 c‬‬
‫‪2‬‬
‫‪A b c‬‬ ‫‪Bc‬‬ ‫‪N 625 = AC + 225‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪A‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪AC = 625 − 225‬‬
‫‪D a 15‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪b C‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪AC = 400 , AC = 20 cm‬‬
‫مثال‪: 3‬طول قطر مستطيلي را با داشتن اضالع ‪ 3.5cm‬و ‪ 4.5cm‬دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪4.5‬‬ ‫حل‪ :‬طبق قضية فيثاغورث اگر طول قطر را ‪ d‬بناميم؛ داريم‪:‬‬
‫‪d 2 = (4.5cm) 2 + (3.5cm) 2‬‬
‫‪d 4.5‬‬ ‫‪3.5 d 2 = 20.25cm 2 + 12.25cm 2‬‬

‫‪d‬‬ ‫‪d 2 = 32.50cm 2‬‬

‫‪3.5‬‬
‫‪⇒ d = 32.50cm , d ≈ 5.7cm‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬طول و عرض صنف خود را به متر اندازه كنيد‪ .‬فاصله بين دو كنج مقابل را اول با استفاده‬
‫از قضية فيثاغورث‪ ،‬بعد ذريعة خط كش محاسبه و نتايج را مقايسه كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر طول يك ضلع مربع ∆‪ 4‬واحد باشد قطرآن را محاسبه كنيد‪.‬‬
‫‪ -3‬در مثلث قايم الزاويه ‪ AB = 8 ، BC = 6 ، ABC‬وتر ‪ AC‬را حساب كنيد‪.‬‬
‫‪ -4‬در شكل مقابل زينه با زمين و ديوار مثلث قايم الزايه را‬
‫‪5‬‬ ‫تشكيل نموده است اگر طول زینه ‪ 5m‬و طول يك ضلع قايم ‪x‬‬
‫آن ‪ 3m‬باشد‪ .‬طول ضلع سوم آن يعني ‪ x‬را دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪3‬‬

‫‪108‬‬
 ‫عكس قضیۀ فيثاغورث‬
‫‪Pythagorean‬‬
‫‪A‬‬
‫در کدام حالت با سه قطعه خط‬
‫کیفی یک مثلث قایم‌الزاویه‬
‫می‌سازیم؟‬

‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● مثلثي را به طول اضالع ‪ 4 ، 3‬و ‪ 5‬سانتی متر رسم كنيد‪.‬‬
‫● اندازة زاويه‌هاي اين مثلث را محاسبه كنيد‪.‬‬
‫● مثلث به دست آمده چه نوع مثلثي است؟‬
‫● چه رابطة بين طول اضالع اين مثلث مشاهده مي‌شود‪.‬‬
‫● عمليه‌هاي فوق را براي مثلثي به طول اضالع ‪ 10,8‬و ‪ 6‬سانتی متر تكرار كنيد‪.‬‬

‫مشاهدات قضية فوق را به عنوان عكس قضية فيثاغورث طور زير مي توان بيان كرد‪:‬‬

‫عكس قضية فيثاغورث‪:‬‬

‫اگر مجموع مربعات دو ضلع یک مثلث مساوی به مربع ضلع سوم آن باشد‪ ،‬آن مثلث‬
‫قایم‌الزاویه است‪.‬‬

‫ثبوت‪ :‬فرض كنيد براي مثلث ‪ ABC‬به طول اضالع ‪ b , a‬و ‪ c‬داريم ‪a 2 = b 2 + c 2‬‬
‫‪B′‬‬ ‫مثلث ‪ A′B′C ′‬را به طول اضالع ‪ c , b‬طوري رسم‬
‫مي كنيم كه در رأس ‪ A′‬قايمه باشد‪ ،‬براي اين كار ابتدا زاويه‬
‫‪c‬‬ ‫قايمة ‪ A′‬را رسم نموده روي اضالع آن قطعه خط هايي به‬
‫طول ‪ b‬و ‪ c‬جدا مي كنيم‪.‬‬
‫‪A′‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪C′‬‬ ‫آن نقاط را ‪ B′‬و ‪ C ′‬نامیده و با هم وصل می‌نماییم‪.‬‬

‫‪109‬‬
‫‪M‬‬
‫‪A‬‬
 ‫‪2‬‬ ‫طبق قضية فيثاغورث در مثلث ‪ A′B′C′‬داريم‪:‬‬
‫‪B′C′ = b 2 + c 2‬‬
‫از طرف دیگر مي دانيم که ‪ b 2 + c 2 = a 2‬است در نتيجه‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪B′C′ = a 2‬‬
‫‪B′C′ = a‬‬
‫پس دو مثلث ‪ ABC‬و ‪ A′B′C ′‬نظر به حالت تساوي سه ضلع‪ ،‬انطباق پذير هستند‪ ،‬در نتيجه‬
‫∧‬
‫زواياي آن‌ها نيز يك به يك مساوي اند‪ .‬چون‪ A′ = 90  :‬پس‪A = 90  :‬‬
‫∧‬

‫يعني‪ :‬مثلث ‪ ABC‬قايم الزاويه است‪.‬‬

‫مثال‪ :‬مثلثي به طول اضالع ‪ AC = 2 , AB = 3‬و ‪ BC = 5‬چه نوع مثلثي است؟‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫حل‪ :‬با در نظر داشت اندازه های اضالع مثلث داريم‪:‬‬
‫) ‪( 3) + ( 2 ) = ( 5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪AB + AC = BC‬‬
‫‪B′‬‬
‫‪B′‬‬ ‫پس طبق عكس قضية فيثاغورث مثلث ‪ ABC‬در رأس ‪ A‬قايم است‪.‬‬
‫‪cc‬‬

‫‪A′‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪A′‬‬ ‫‪bb‬‬ ‫‪C′C′‬‬

‫‪ -1‬دو مثلث ‪ ABC‬و ‪ MNP‬داده شده اند‪ .‬نشان دهيد كه كدام یکي آن ها مثلث قايم الزاويه‬
‫‪M‬‬‫‪M‬‬ ‫است‪.‬‬
‫‪AA‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪66‬‬
‫‪88‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪66‬‬ ‫‪CC‬‬
‫‪1010‬‬
‫‪N‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪PP‬‬ ‫‪BB‬‬

‫‪ -2‬صحت رابطة فيثاغورث را در مثلث‌هاي قايم الزاوية زير تحقيق كنيد‪.‬‬

‫‪M‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪AA‬‬

‫‪12‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪13‬‬ ‫‪7.2‬‬ ‫‪99‬‬
‫‪7.2‬‬

‫‪N‬‬ ‫‪PP‬‬ ‫‪BB‬‬ ‫‪5.4‬‬ ‫‪CC‬‬

‫‪N‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪5.4‬‬

‫‪110‬‬
 ‫قضاياي مثلث قايم الزاويه‬
‫‪C‬‬
‫در شكل مقابل چند مثلث قايم الزاويه را‬
‫مي بيني��د؟ آيا اين مثلث ها باهم مش��ابه‬
‫اند؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪H‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● مثلث قايم الزاوية ‪ ABC‬را رسم كنيد كه زاوية ‪ C‬آن قايمه باشد‪.‬‬
‫● از رأس ‪ C‬ارتفاع باالی وتر آن رسم نموده آن را ‪ CH‬بناميد‪.‬‬
‫● مثلث‌هاي ‪ ACH‬و ‪ BCH‬چه نوع مثلث‌هاي هستند؟‬
‫● آيا مثلث هاي ‪ ACH‬و ‪ ABC‬متشابه اند؟ چرا؟‬
‫● آيا مثلث هاي ‪ BCH‬و ‪ ABC‬متشابه اند؟ چرا؟‬
‫‪C‬‬ ‫● آيا مثلث‌هاي ‪ ACH‬و ‪ BCH‬متشابه اند؟ چرا؟‬

‫از فعاليت فوق مشاهده مي شود كه ارتفاع باالی وتر يك مثلث قايم الزاويه‪ ،‬آن را به سه مثلث‬
‫کرد‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫متشابه تقسيم مي‌كند‪ .‬با استفاده از اين مطلب مي توان برای‪B‬ثبوت قضاياي زير استفاده‬
‫قضيه‪ :1‬در هر مثلث قايم الزاويه‪ ،‬حاصل ضرب اضالع قايم مساوي به حاصل ضرب وتر در‬
‫ارتفاع وارد بر وتر است‪.‬‬

‫ثبوت‪ :‬فرض كنيد ‪ CH‬ارتفاع باالی وتر مثلث قايم الزاوية ‪ ABC‬باشد‪.‬در دو مثلث‬
‫‪C‬‬ ‫‪ ACH‬و ‪ ABC‬داريم‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪h‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪C = H 1 = 90‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬

‫‪A‬‬
‫‪1‬‬
‫‪B‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬ ‫‪‬‬ ‫⇒‬ ‫‪ABC‬‬ ‫~‬ ‫‪ACH‬‬
‫‪H‬‬
‫‪ ‬زاویه مشترك ‪A = A‬‬
‫‪c‬‬

‫‪111‬‬
 ‫از تشابه دو مثلث نتيجه گيری مي‌شود كه مقابل زاویه‌های مساوی‪ ،‬اضالع متناسب قرار‬
‫دارد‪ .‬يعني‪:‬‬
‫‪AC CH‬‬
‫=‬ ‫‪⇒ AC ⋅ CB = CH ⋅ AB‬‬
‫‪AB CB‬‬

‫قضيه ‪ :2‬در هر مثلث قايم الزاويه مربع ارتفاع باالی وتر مساوی به حاصل ضرب دو قطعه‬
‫خط ایجاد شده باالي آن وتر مي باشد‪.‬‬

‫ثبوت‪ :‬فرض كنيد ‪ CH‬ارتفاع باالی وتر مثلث قايم الزاويه ‪ ABC‬باشد‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫در مثلث قايم الزاوية ‪ ABC‬داريم‪A + B = 90............... I :‬‬

‫در مثلث قايم الزاوية ‪ ACH‬داريم‪A + C1 = 90.............II :‬‬

‫∧‬ ‫∧‬
‫‪C‬‬
‫‪1 2‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪H‬‬

‫∧‬ ‫∧‬
‫‪B = C1‬‬ ‫از روابط(‪ I‬و ‪ )II‬نتيجه مي‌گيريم كه‪ :‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫به همين ترتيب مي‌توانيم نشان دهيم كه‪ A = C 2 :‬است‪ .‬چرا؟‬
‫در دو مثلث قايم الزاوية ‪ ACH‬و ‪ CBH‬داريم كه‪:‬‬
‫∧‬
‫‪A = C2‬‬
‫∧‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫‪C1 = B‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪⇒ ACH ~ CBH‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫‪‬‬
‫‪H1 =B H 2D= 90 ‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪F‬‬
‫از تشابه دو مثلث‪ ACH‬و‪ CBH‬نتيجه مي‌شود كه مقابل زاویه‌های مساوی اضالع آن‌ها‬
‫متناسب اند‪.‬يعني‪:‬‬
‫‪CH AH‬‬
‫=‬ ‫‪⇒ CH 2 = AH ⋅ HB‬‬
‫‪HB CH‬‬

‫‪112‬‬
‫باالی ‪ AB‬است و چهار ضلعی ‪ DECF‬یک مستطیل داده‬
‫∆‬
‫مثال‪ : 1‬در شکل زیر ‪ CD‬عمود‬
‫شده  باشد‪ ،‬نشان دهید که مثلث ‪ B E D‬با مثلث‬
‫‪B‬‬ ‫قایم ا لزاویه ‪ ABC‬مشابه است‪.‬‬
‫‪D‬‬
‫‪E‬‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫حل‪ :‬در مثلث های ‪ AC B‬و ‪ B E D‬داریم که‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪C‬‬
‫‪F‬‬
‫‪A‬‬ ‫مشترک ‪ B = B‬چون ‪ DE || AC‬است و ‪BC‬‬
‫قاطع است پس زوایای یک طرف قاطع با هم‬
‫مساوی اند‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫یعنی‪C = BE D = 90° :‬‬
‫دو زاوية دو مثلث با هم مساوي شدند‪ ،‬بنابر آن تناسب بين اضالع وجود دارد‪.‬‬
‫در نتيجه نظر به حالت تشابه مثلث ها مي توان گفت‪:‬‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫‪BED ~ ACB‬‬
‫نوت‪ :‬در شکل تعداد مثلث های متشابه تشکیل شده را حساب کنید‪.‬‬
‫مثال‪ :2‬در شکل ‪ CH‬ارتفاع باالی وتر مثلث قایم‌الزاویه ‪ ABC‬است‪.‬‬
‫اگر ‪ r = 4cm‬و ‪ s = 9cm‬باشد ‪ h‬را دریافت کنید‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪CH 2 = AH ⋅ BH‬‬
‫‪CH 2 = 4 ⋅ 9‬‬
‫‪CH 2 = 36‬‬

‫‪CH 2 = 36‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪CH = 6cm‬‬

‫‪h‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪H‬‬

‫‪R‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪113‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪2‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪G‬‬
 ‫‪C‬‬
‫‪C‬‬

‫‪h‬‬
‫‪h‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪B‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪H‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪H‬‬

‫‪ -1‬مثلث قایم‌الزاویه‌يي که زاویه ‪ G‬آن قایم است داده شده ‪R‬است قیمت‌های ‪ a‬و ‪ b‬را به‬
‫‪R‬‬ ‫دست آورید‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪2‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪G‬‬

‫‪ -2‬در مثلث قایم‌الزاویه ‪ CH ، ABC‬ارتفاع باالی وتر ‪ AB‬می‌باشد‪ .‬هرگاه ‪، m = 9‬‬

‫‪ n = 3‬باشد قیمت‌های ‪ b ، a‬و ‪ h‬را دریافت کنید‪.‬‬
‫‪C‬‬
‫‪C‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪ha‬‬
‫‪h‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪H B‬‬
‫‪n‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪114‬‬
 ‫قضایا در مثلث قایم‌الزاویه برای‬
‫زوایای ه‪ 30‬و ه‪60‬‬
‫‪B‬‬
‫درشكل مقابل آيا ضلع مقابل زاوية‬
‫‪ 30 ‬برابر نصف طول وتر است؟‬
‫‪60°‬‬ ‫‪30°‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪D‬‬
‫‪B‬‬
‫‪B‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪60°‬‬ ‫‪30°‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪60°‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪30°‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪D‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪B‬‬
‫روي يك صفحة كاغذ‪ ،‬مثلث قايم الزاويه‌يي مانند شكل زير رسم‬
‫و آن را قیچی کنید‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬ ‫● مثلث ‪ ABC‬را طوري قات كنيد كه رأس ‪ B‬باالي رأس ‪A‬‬
‫قرار گيرد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬ ‫● هم‌چنان آن را دوباره طوري قات كنيد كه رأس ‪ C‬باالي رأس‬
‫‪D‬‬
‫‪ A‬قرار گيرد‪.‬‬
‫● اگر نقطة تقاطع را ‪ D‬بناميم‪ ،‬آيا مي توا ن گفت ‪ AD = DC = DB‬است؟ چرا؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫بيان‬
‫صورت قضية زير ‪A‬‬‫نتيجه يي كه از فعاليت فوق به طور عملي به دست مي‌آيد مي‌توانيم به ‪N‬‬

‫‪1‬‬
‫‪M‬‬
‫‪2‬‬ ‫و ثابت نماييم‪:‬‬
‫قضيه‪ :‬در هر مثلث قايم‌الزاويه طول ميانه كه از رأس قايم باالی وتر آن رسم شده باشد‪،‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫مساوي به نصف طول وتر است‪.‬‬

‫ثبوت‪ :‬فرض كنيد كه ‪ BM‬ميانة وارد بر وتر مثلث‬

‫‪A‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪ ABC‬باشد‪ .‬مي خواهيم نشان دهيم كه‪:‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫= ‪BM‬‬ ‫‪AC‬‬
‫‪2‬‬
‫براي ثبوت ميانة ‪ BM‬را به اندازة خودش امتداد‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫مي دهيم تا نقطة‌ ‪ N‬به دست آيد‪.‬‬

‫‪115‬‬
 ‫پس‪ BM = MN :‬‬
‫در دو مثلث ‪ AMB‬و ‪ MNC‬داريم‪:‬‬
‫‪BM‬ميانه است‪AM = MC ،‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫قرار ترسيم‪BM = MN ،‬‬ ‫‪ ⇒ AMB ≅ MNC‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫‪‬‬
‫‪M1 = M 2‬‬ ‫‪ ‬قرار متقابل برأس‪،‬‬
‫با توجه به انطباق پذيري دو مثلث ‪ AMB‬و ‪ MNC‬نتيجه مي‌شود كه اجزای مشابه اين دو‬
‫‪AB = NC.............. I‬‬ ‫مثلث نيز انطباق پذير اند؛ يعني‪:‬‬

‫به همين ترتيب از انطباق پذيري دو مثلث ‪ AMN‬و ‪ BMC‬نتيجه مي‌شود كه‪:‬‬
‫‪AN = BC..............II‬‬ ‫چرا؟ ‬
‫پس از روابط(‪ I‬و‪ )II‬نتيجه مي‌شود كه در چهار ضلعي ‪ ABCN‬اضالع مقابل باهم مساوي‬
‫اند‪ ،‬چون يك زاوية آن قايمه است‪ ،‬پس‪ ABCN :‬يك مستطيل مي‌باشد‪.‬‬
‫در مستطيل مي‌دانيم که قطرها باهم مساوي بوده و همديگر را نصف مي‌كنند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪BM‬‬ ‫‪AC‬‬
‫‪2‬‬ ‫ ‬
‫پس‪:‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● مثلث قايم الزاوية ‪ ABC‬را چنان رسم كنيد كه اندازة ‌زواياي حادة آن ‪ 30‬و ‪60‬‬
‫باشد‪.‬‬
‫● طول وتر و اضالع قايم آن را با خط كش اندازه گيري كنيد‪.‬‬
‫● چه رابطه بين طول اضالع اين مثلث وجود دارد؟‬

‫● تجربة فوق را بايك مثلث قايم الزاويه ديگر به زواياي ‪ 60 ,30‬تكراركنيد‪.‬‬
‫مشاهدات فعاليت فوق را مي‌توان طور زير بيان و ثبوت كرد‪:‬‬
‫قضيه‪ :‬در مثلث قايم الزاويه اگر اندازة يك زاوية حاده آن‪ 30°‬باشد‪ ،‬طول ضلع مقابل اين‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫زاويه نصف طول وتر است‪.‬‬
‫ثبوت‪ :‬در مثلث قايم الزاوية ‪ ABC‬فرض كنيد ‪ A = 30‬و ‪. B = 90‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪BC = AC‬‬ ‫مي‌خواهيم ثابت كنيم كه‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫‪116‬‬
‫براي اثبات‪ ،‬ميانة باالي وتر را رسم مي كنيم آن را ‪ BM‬مي‌ناميم طبق قضية قبل مي دانيم‬
‫‪A‬‬ ‫که ميانة وارد بر وتر نصف وتر است‪.‬‬
‫پس‪ BM = MC :‬‬
‫در نتيجه‪ :‬مثلث ‪ BMC‬متساوي الساقين است‪.‬‬
‫‪30°‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪ˆ = MCB‬‬ ‫از اين‌جا نتيجه مي‌گيريم ‪ˆ = 60‬‬
‫‪MBC‬‬
‫پس مثلث ‪ MBC‬متساوي االضالع است‪ .‬چرا؟‬
‫‪60°‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫بنا بر آن ‪BC = MC‬‬
‫‪1‬‬
‫‪A‬‬ ‫چون ‪ M‬نقطه وسط ‪ AC‬است‪ .‬در نتیجه ‪BC = AC‬‬
‫‪2‬‬
‫مثال‪ :‬در شكل مقابل اگر ‪ BM‬ميانة وارد بر وتر مثلث ‪ABC‬‬
‫‪M‬‬
‫‪ 3‬واحد باشد‪ ،‬طول اضالع مثلث را تعيين كنيد‪.‬‬
‫‪30°‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪A‬‬ ‫حل‪ :‬در مثلث قايم‌الزاويه مي‌دانيم ميانة وارد بر وتر نصف وتر‬
‫‪M‬‬ ‫است پس‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫= ‪BM‬‬ ‫‪AC ⇒ 3 = AC ⇒ AC = 6‬‬
‫‪30°‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫از طرف ديگر مي‌دانيم ضلع مقابل زاوية ‪ 30 ‬نصف وتر است‪.‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ ‬ ‫پس‪:‬‬
‫= ‪AB‬‬ ‫‪AC ⇒ AB = × 6 ⇒ AB = 3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪D‬‬
‫حال با استفاده از قضية فيثاغورث مي‌توانيم اندازة ضلع سوم مثلث را محاسبه كنيم‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪AB + BC A= AC‬‬
‫‪2‬‬
‫‪⇒ 32 + BC = 6 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪⇒ 9 + BC = 36 ⇒ BC 2 = 36 − 9 = 27‬‬
‫‪⇒ BC = 27‬‬

‫‪117‬‬
 ‫‪A‬‬
‫‪M‬‬

‫‪30°‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫∧‬
‫‪ -1‬در مثلث ‪ C ، ABC‬قايمه است‪ ،‬اگر ‪ AB = 16‬و ‪ CD‬ميانه باشد‪ ،‬طول ‪ CD‬را‬
‫‪B‬‬
‫دريابيد‪.‬‬
‫‪D‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪ -2‬در شكل فوق اگر طول میانة ‪ CD = 15‬باشد ‪ AB‬را دريابيد‪.‬‬

‫∧‬
‫‪ -3‬در مثلث ‪ H ، GHK‬قايمه است و ‪ ، GH = 1 GK‬اندازة زاوية ‪ K‬چقدر است؟‬
‫‪G‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪K‬‬
‫‪K‬‬
‫‪H‬‬
‫‪G‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪ -4‬در مثلث ‪ M ، KMN‬زاوية قايمه است و اندازة ‪ K = 30‬است‪RS , TV , XY .‬‬
‫‪‬‬

‫‪N‬‬
‫‪ KT‬واحد و ‪KR = 6‬‬
‫بر ‪ KM‬عمود اند‪ .‬اگر ‪ KN = 16‬واحد‪ KX = 13 ،‬واحد‪X = 10 ،‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪K‬‬
‫‪R‬‬
‫واحد باشند در اين صورت ‪ RS , TV , XY‬و ‪ MN‬را دريابيد‪.‬‬

‫‪30°‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪K‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪M‬‬
‫‪X‬‬
‫‪T‬‬
‫‪R‬‬

‫‪30°‬‬
‫‪K‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪M‬‬

‫‪118‬‬
 ‫ناصف‌الزاويه‬
‫‪X‬‬
‫آيا تمام نقاط ناصف الزاویه از دو ضلع‬
‫همان زاویه متساوی الفاصله اند؟‬

‫‪O‬‬ ‫‪Y‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫∧‬
‫● ناصف الزاویه ‪ xoy‬را رسم کنید و آن را ‪ OZ‬بنامید‪.‬‬
‫● یک نقطة کیفی را روی ناصف ‪ OZ‬انتخاب کرده آن را ‪ P‬بنامید‪.‬‬
‫● از نقطة ‪ P‬باالی دو ضلع زاویه یعنی ‪ ox‬و ‪ oy‬عمودها رسم كنيدآن‌ها را ‪ HP‬و‪ KP‬بنامید‪.‬‬
‫● طول ‪ HP‬و ‪ KP‬را با خط کش اندازه بگیرید‪ .‬چه رابطه بین طول‌های این عمودها مالحظه‬
‫می شود؟‬
‫مشاهدات فعالیت فوق را می‌توان طور زیر بیان و ثبوت کرد‪:‬‬
‫قضيه‪ :‬هر نقطه روی ناصف الزاویه‪ ،‬از دو ضلع زاویه متساوی الفاصله است‪.‬‬
‫‪X‬‬ ‫∧‬
‫ثب�وت‪ :‬فرض م��ي کنی��م ‪ OZ‬ناصف‌الزاویه ‪ YOX‬باش��د‪،‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪Z‬‬ ‫می‌خواهیم نشان دهیم‪:‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪PH = PK‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪Y‬‬
‫‪K‬‬ ‫در دو مثلث ‪ HPO‬و ‪ KPO‬داریم‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪‬‬
‫‪H = K = 90‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫‪‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫‪I‬‬ ‫‪ OZ ⇒ OPK ≅ OPH‬ناصفالزاويه است‪XOZ = YOZ ،‬‬
‫‪H‬‬
‫‪‬‬
‫‪OP = OP‬‬ ‫ضلع مشترك‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫‪O‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪‬‬
‫‪K‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪119‬‬
 ‫∆‬ ‫∆‬
‫با در نظر داشت تساوی وتر و یک زاویة حادة دو مثلث قایم‌الزاویه ‪ OPK‬و ‪ OPH‬نتیجه‬
‫‪ PK = PH‬‬ ‫می‌گیریم که این دو مثلث انطباق پذیر اند بنا بر این‪ :‬‬

‫عکس قضیة فوق نیز صحیح است‪.‬‬

‫قضيه‪ :‬هر نقطه که از دو ضلع یک زاویه متساوی الفاصله باشد‪ ،‬آن نقطه روی ناصف آن‬
‫زاویه قرار دارد‪.‬‬
‫‪X‬‬
‫ثبوت‪ :‬فرض می‌کنیم نقطة ‪ P‬از دو ضلع ‪ XO‬و ‪YO‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪Z‬‬ ‫متساوی‌الفاصله باشد یعنی‪PK = PH :‬‬
‫‪P‬‬ ‫می خواهیم نشان دهیم ‪ P‬روی ناصف الزاویة ‪ YOX‬قرار دارد‬
‫‪O‬‬ ‫‪K‬‬
‫‪Y‬‬ ‫یعنی‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪X‬‬ ‫‪X OP = Y OP‬‬ ‫ ‬
‫‪A H‬‬
‫‪I‬‬
‫‪ Z‬گیریم‪:‬‬
‫برای این منظور دو مثلث قایم‌الزاویه ‪ HPO‬و ‪ KPO‬رادر نظر می‬
‫‪H‬‬ ‫‪P‬‬
‫قرار فرضیه ‪PH = PK‬‬ ‫‪‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪Y‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪K‬‬
‫∧‬
‫‪B H=K‬‬
‫∧‬
‫‪‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫‪‬‬ ‫⇒‬ ‫‪OPH‬‬ ‫≅‬ ‫‪OPK‬‬
‫‪K‬‬
‫مشترک‬ ‫ضلع‬ ‫‪‬‬
‫‪OP =AOP‬‬ ‫‪ C‬‬
‫‪I‬‬
‫‪OPK‬‬
‫‪H‬‬ ‫بنابر تساوی دو ضلع و یک زاویة حاده‪ ،‬نتیجه می‌گیریم که مثلث های ‪ OPH‬و‬
‫انطباق پذیر اند؛ بنابراین زاویه‌های ديگر آن‌ها نیز انطباق پذیر اند‪.‬‬
‫‪O‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪B‬‬ ‫‪X OP = Y OP‬‬ ‫ ‬ ‫پس‪:‬‬
‫‪K‬‬ ‫‪X‬‬ ‫∧‬
‫‪C‬‬ ‫یعنی ‪ P‬روی ناصف الزاویة ‪ X O Y‬قرار دارد‪.‬‬
‫‪H′‬‬ ‫‪Z‬‬

‫‪60°‬‬
‫‪M‬‬ ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪A‬‬ ‫‪Y‬‬
‫‪H‬‬
‫نقطۀ ‪ M‬روی ناصف الزاویه ‪ A‬قرار داشته‪ ،‬قطعه خط‬
‫‪X‬‬ ‫‪ MH′‬باالی قطعه خط ‪ AX‬عمود است‪ .‬طول اضالع مثلث‬
‫‪ AMH‬را از جنس اضالع مربوطه به دست آورید‪.‬‬
‫‪H′‬‬ ‫‪Z‬‬
‫‪M‬‬
‫‪60°‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪Y‬‬
‫‪H‬‬

‫‪120‬‬
 ‫ناصف الزاويه های داخلی مثلث‬

‫‪A‬‬ ‫آیا می ت��وان نقطه ی��ی را در داخل‬

‫‪B‬‬ ‫مثلث پیدا نمود که از هر س��ه ضلع‬
‫?‬ ‫مثلث فاصلۀ مساوی داشته باشد؟‬

‫‪C‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● یک مثلث کیفی ‪ ABC‬رسم کنید‪.‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫● ناصف الزاویه‌های داخلی ‪ B‬و ‪ C‬را طوری رسم کنید تا یکدیگر را در نقطه‌يي مانند ‪O‬‬
‫قطع کنند‪.‬‬
‫∧‬
‫● ناصف‌الزاویة داخلی ‪ A‬را رسم کنید‪.‬‬
‫∧‬
‫● آیا ناصف‌الزاویة ‪ A‬نیز از نقطة ‪ O‬می‌گذرد؟‬
‫∆‬
‫● یک مثلث کیفی دیگر ‪ A′B′C′‬را رسم کرده‪ ،‬فعالیت فوق را برای آن تکرار کنید‪.‬‬
‫‪X‬‬
‫مشاهدات فعالیت فوق را می‌توان طور زیر بیان و ثبوت کرد‪:‬‬
‫‪H‬‬ ‫قضیه‪ :‬در هر مثلث ناصف الزاویه های داخلی یکدیگر را در ‪Z‬‬
‫یک نقطۀ داخل مثلث قطع‬
‫‪P‬‬ ‫می کنند‪.‬‬
‫∧‬
‫‪O‬‬ ‫∧ ‪Y‬‬
‫ثبوت‪ :‬در مثلث ‪ ABC‬فرض مي كنيم ناصف‌الزاویه‌های ‪ B‬و ‪K C‬‬
‫یکدیگر را در نقطة ‪O‬‬ ‫∧‬
‫قطع می‌کنند‪ .‬نشان می دهیم که ناصف الزاویة ‪ A‬نیز از نقطۀ ‪ O‬می‌گذرد‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫∧‬
‫با در نظر داشت شکل زير داریم‪:‬‬
‫‪I‬‬
‫‪H‬‬ ‫چون نقطة ‪ O‬روی ناصف الزاویة ‪ B‬است‪.‬‬
‫‪O‬‬ ‫∧‬
‫‪OH = OK....................I‬‬ ‫پس‪:‬‬
‫‪B‬‬ ‫و همچنان نقطة ‪ O‬روی ناصف‌الزاویة ‪ C‬است‪.‬‬
‫‪K‬‬
‫‪C‬‬ ‫ ‬ ‫پس‪OK = OI....................II :‬‬
‫می دانیم وقتی یک طرف دو مساوات با هم مساوی شوند طرف دیگر آن‌ها نیز خود به خود‬
‫مساوی می‌شوند‪ .‬بنابراین از رابطة ‪ Ι‬و ‪ Π‬نتیجه می گیریم‪OH = OI :‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪121‬‬
‫‪H′‬‬ ‫‪Z‬‬
‫‪M‬‬
‫‪60°‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪Y‬‬
 ‫از طرف دیگر قرار قضیه قبل می دانیم هر نقطه که از دو ضلع يك زاویه متساوی‌الفاصله باشد‬
‫آن نقطه روی ناصف آن زاویه قرار دارد؛ بنابراین نقطة ‪ O‬روی ناصف‌الزاویة ‪ A‬قرار دارد‪.‬‬
‫در نتیجه می‌توان گفت هر سه ناصف الزاویه داخلی مثلث همدیگر را در یک نقطه قطع‬
‫می کنند‪.‬‬

‫مثال‪ :‬مثلث با طول اضالع ‪ 4 ، 3 ، 6‬واحد رسم كنيد‪ ،‬نشان دهيد كه ناصف ها يكديگر را‬
‫در يك نقطه قطع مي كنند‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫حل‪ :‬مثلث ‪ ABC‬را در نظر گرفته از رأس‌هاي ‪ B ، A‬و ‪C‬‬
‫ناصف الزاويه‌ها را رسم نموده‪ ،‬ديده مي‌شود كه ناصف‌ها‬
‫‪6‬‬ ‫يكديگر را در يك نقطه قطع كرده‌اند‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪ -1‬مثلثی با زاویه هاي ‪ C = 85 , B = 75 , A = 20‬رسم‬
‫‪‬‬
‫‪I‬‬
‫‪110°‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪C‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫کنید‪ .‬نشان دهید كه‬
‫ناصف الزاویه ‌های آن ها یکدیگر را در یک نقطه قطع می‌کنند‪.‬‬

‫‪122‬‬
 ‫ناصف عمودي در يك مثلث‬
‫‪A‬‬

‫آيا ناصف عمودي يك ضلع مثلث‬

‫حتماً از رأس مقابل آن مي گذرد؟‬
‫‪A‬‬
‫‪C‬‬
‫‪B‬‬

‫‪C‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫● ناصف عمودی قطعه خط ‪ AB‬را رسم کنید‪.‬‬

‫● یک نقطه مانند ‪ P‬باالی ناصف عمودی قطعه خط ‪ AB‬انتخاب کنید‪X .‬‬

‫‪CP‬‬ ‫● دو انجام قطعه خط ‪ AB‬را به نقطة ‪ P‬وصل کنید‪.‬‬

‫● توسط خط کش طول‌های ‪ PA‬و ‪ PB‬را اندازه بگیرید چه رابطه باهم دارند؟‬
‫‪B‬‬ ‫● قطعه خط دیگری مانند ‪ A′B′‬رسم کنید و فعالیت فوق را بر آن تکرار کنید‪.‬‬
‫‪12‬‬
‫‪A‬‬ ‫نتیجة مشاهده شده فوق را طور زیر می توان بیان و اثبات کرد‪B.‬‬
‫‪H‬‬
‫‪A‬‬ ‫متساوی الفاصله اند‪.‬‬
‫‪Y‬‬ ‫قضيه‪ :‬هر نقطة روی ناصف عمودی یک قطعه خط از دو انجام ‪B‬‬
‫آن‬
‫‪X‬‬
‫‪P‬‬ ‫ثبوت‪ :‬فرض می‌کنیم ‪ XY‬ناصف عمودی قطعه خط ‪AB‬‬
‫است‪ .‬می خواهیم نشان دهیم که هر نقطة اختیاری ‪ P‬روی‬
‫ناصف عمودی از ‪ A‬و ‪ B‬فاصلۀ مساوی دارد‪.‬‬
‫‪12‬‬ ‫یعنی‪PB = PA :‬‬
‫‪A‬‬
‫‪H‬‬
‫‪B‬‬ ‫در دو مثلث ‪ PAH‬و ‪ PBH‬داریم‪:‬‬
‫ ‬
‫‪Y‬‬ ‫‪AH = BH‬‬ ‫‪ XY ‬ناصف عمودی است‪،‬‬ ‫ ‬
‫‪‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫ ‬
‫عمودی است‪ ،‬‬ ‫‪‬‬ ‫∆‬
‫‪ XY  ⇒ PAH ≅ PBH‬ناصف‬
‫∆‬
‫‪H1 = H 2 = 90‬‬
‫‪PH = PH‬‬ ‫‪ ‬ضلع مشترک‪،‬‬
‫‪‬‬

‫‪123‬‬
 ‫چون در دو مثلث ‪ PAH‬و ‪ PBH‬دو ضلع و زاویة بین آن‌ها مساوی اند؛ بنابراین مثلث‌ها‬
‫باهم انطباق پذیر اند‪ .‬در نتیجه اضالع آن‌ها نیز با هم مساوی اند‪.‬‬
‫ ‬ ‫یعنی‪PB = PA :‬‬

‫عکس قضیة فوق نیز صحیح است‪.‬‬

‫قضيه‪ :‬هر نقطه که از انجام‌های یک قطعه خط متساوی الفاصله باشد‪ ،‬آن نقطه روی ناصف‬
‫عمودی آن قطعه خط قرار دارد‪.‬‬

‫‪P‬‬ ‫ثبوت‪ :‬فرض می‌کنیم نقطة ‪ P‬از دو انجام قطعه خط ‪ AB‬به‬

‫فاصلة مساوی قرار دارد‪.‬‬
‫یعنی‪PB = PA :‬‬
‫می خواهیم نشان دهیم ‪ P‬روی ناصف عمودی ‪ AB‬قرار دارد‪.‬‬
‫چون‪ PB = PA :‬است؛ پس مثلث ‪ PAB‬متساوی الساقین‬
‫‪1 2‬‬ ‫∧‬
‫ ‬
‫‪A=B‬‬
‫∧‬
‫ ‬ ‫است؛ بنابراین‪:‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫وسط قطعه خط ‪ AB‬را ‪ M‬می‌نامیم‪.‬‬
‫‪M‬‬
‫پس‪AM = MB :‬‬
‫نقطة ‪ P‬را به وسط قطعه خط ‪ AB‬وصل نموده در دو مثلث ‪ PAM‬و ‪ PBM‬داریم‪:‬‬

‫‪PA = PB ‬‬
‫‪‬‬ ‫∆‬ ‫∆‬
‫‪MA = MB  ⇒ PAM ≅ PBM‬‬
‫∧‬ ‫∧‬ ‫‪‬‬
‫‪A=B‬‬ ‫‪‬‬
‫دو مثلث ‪ PAM‬و ‪ PBM‬بنا بر تساوی دو ضلع و زاویة بین آن‌ها با هم انطباق پذیراند در‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪M1 = M 2‬‬ ‫نتیجه زاویه های آن‌ها نیز یک به یک مساوی اند یعنی‪ :‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪M1 + M 2 = 180 ‬‬ ‫ ‬
‫چون‪:‬‬
‫∧‬ ‫∧‬
‫‪M1 = M 2 = 90 ‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫پس‪:‬‬
‫بنا بر اين گفته می‌توانیم که ‪ PM‬قطعه خط ‪ AB‬را عمودا ً تنصیف کرده است؛ پس ‪ P‬روی‬
‫ناصف عمودی ‪ AB‬قرار دارد‪.‬‬

‫‪124‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● مثلث کیفی ‪ ABC‬را رسم کنید‪.‬‬
‫● ناصف‌هاي عمودی اضالع ‪ AB‬و ‪ AC‬را رسم و نقطة تقاطع آن‌ها را نقطه ‪ O‬بنامید‪.‬‬
‫● ناصف عمودی ضلع ‪ BC‬را رسم کنید‪ .‬آیا این ناصف عمودی نیز از ‪ O‬می‌گذرد؟‬
‫● مثلث کیفی دیگری مانند ‪ A′B′C′‬رسم کنید و فعالیت فوق را برای آن تکرار کنید‪.‬‬

‫مشاهدات فعالیت فوق را می توان طور زیر بیان و ثبوت کرد‪:‬‬

‫قضیه‪ :‬در هر مثلث ناصف عمودی اضالع آن یکدیگر را در یک نقطه قطع می کنند‪.‬‬

‫ثبوت‪ :‬در مثلث ‪ ABC‬ناصف‌های عمودی اضالع ‪ AB‬و ‪ AC‬یکدیگر را در نقطة ‪ O‬قطع‬
‫کرده اند‪ .‬می‌خواهیم نشان دهیم که نقطة ‪ O‬روی ناصف عمودی ضلع ‪ BC‬قرار دارد‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫چون نقطة ‪ O‬روی ناصف عمودی ‪ AB‬است‪.‬‬
‫‪ OA = OB....................I‬‬ ‫پس‪:‬‬
‫به همین قسم نقطة ‪ O‬روی ناصف عمودی ‪ AC‬نیز قرار دارد‪.‬‬
‫‪ OA = OC....................II‬‬ ‫پس‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫از مقایسة تساوی‌های ‪ Ι‬و ‪ Π‬می‌توان نتیجه گرفت که‪:‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪OB = OC‬‬
‫از طرف دیگر قرار قضیة قبل می‌دانیم هر نقطة که از انجام‌های یک قطعه خط متساوی‌الفاصله‬
‫´‪C‬‬ ‫‪A‬‬
‫نقطة ‪ O‬روی ناصف‬ ‫باشد آن نقطه روی ناصف عمودی آن قطعه خط قرار دارد؛ بنابراین ´‪B‬‬
‫عمودی ضلع ‪ BC‬قرار دارد‪.‬‬
‫‪B‬‬
‫قطع می کنند‪.‬‬
‫در نتیجه ناصف‌های عمودی اضالع هر مثلث در یک نقطه یک دیگر را ‪C‬‬

‫´‪A‬‬

‫مثال‪ :‬یک مثلث قایم‌الزاویه رسم کنید‪ .‬محل تقاطع ناصف‌های عمودی اضالع آن را‬
‫دریافت کنید‪.‬‬
‫‪A‬‬

‫حل‪ :‬مثلث قايم‌الزاوية ‪ ABC‬و ناصف‌هاي عمودي آن را رسم ميكنيم‪،‬‬

‫‪O‬‬ ‫ديده مي شود كه ناصف‌هاي عمودي اضالع قایم مثلث قایم‌الزاویه در‬
‫نقطة وسطي باالي وتر يكديگر را قطع مي كنند‪.‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪125‬‬
 ‫در نتيجه مي‌توان گفت ناصف‌هاي عمودي در هر مثلث قايم‌الزاويه يكديگر را در نقطة‬
‫وسطي باالي وتر قطع مي‌كنند‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬

‫‪ -1‬مثلث ‪ ABC‬را به زاویه های ‪ 80 ,70 ,30‬رسم کنید‪ .‬محل تقاطع ناصف های عمودی‬
‫اضالع آن را دریافت کنید‪.‬‬

‫‪ -2‬مثلثی به اضالع ‪ 4 ،6‬و‪ 2.5‬سانتی متر رسم کنید‪ .‬ناصف های عمودی اضالع آن را ترسیم‬
‫و محل تقاطع ناصف‌های عمودی را دریافت کنید‪.‬‬

‫‪126‬‬
 ‫ارتفاع هاي مثلث‬
‫‪A‬‬

‫مثلث ‪ ABC‬قايم‌الزاويه اس��ت اگر‬

‫‪ AH‬ارتفاع باالي وتر مثلث باش��د‬
‫ارتفاع‌ه��اي ديگ��ر مثلث ك��دام ها‬
‫‪B‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫اند؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● مثلث کیفی ‪ ABC‬را رسم کنید‪.‬‬
‫● از رأس ‪ A‬ارتفاع باالي ضلع ‪ BC‬را رسم كنيد‪ ،‬انجام آن را ‪ H‬بناميد‪.‬‬
‫● از رأس‌هاي مثلث ‪ ABC‬خطوطی موازی به اضالع آن رسم کنید‪.‬‬
‫● مثلث حاصل شده از تقاطع‪ ،‬اين خطوط را ‪ A′B′C′‬نامگذاری کنید طوری که‬
‫‪ A′C′ || AC , B′C′ || BC‬و ‪. A′B′ || AB‬‬
‫● آیاقطعه خط ‪ AH‬بر قطعه خط ‪ B′C′‬عمود است چرا؟‬
‫● آیا چهار ضلعی ‪ ABCB′‬متوازی االضالع است چرا؟‬
‫● آیا ‪ AB′ = AC′‬است؟ چرا؟‬
‫● آیا قطعه خط ‪ AH‬ناصف عمودی قطعه خط‪ B′C′‬است چرا؟‬

‫از فعالیت فوق مشاهده می‌شود که‪:‬‬

‫اگر از رأس‌هاي یک مثلث خطوطی موازی به اضالع آن رسم کنیم در این صورت‬
‫ارتفاع‌های مثلث اولیه ناصف عمودی اضالع مثلث تشکیل شده است‪.‬‬
‫می دانیم ناصف‌های عمودی اضالع مثلث یکدیگر را در یک نقطه قطع می کنند؛ پس‬
‫ارتفاع های مثلث‪ ،‬هم یکدیگر را در یک نقطه قطع می کنند‪.‬‬
‫قضیه‪ :‬در هر مثلث ارتفاع ها در یک نقطه متقاطع اند‪.‬‬

‫‪127‬‬
 ‫‪A‬‬ ‫ثبوت‪ :‬از رأس هاي مثلث ‪ ABC‬خطوطی را موازی‬
‫´‪C‬‬ ‫´‪B‬‬
‫به اضالع آن رسم می کنیم‪ .‬از تقاطع خطوط مثلث‬
‫‪ A′B′C′‬مانند شکل مقابل تشکیل می‌شود در این‬
‫‪C‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪H‬‬ ‫حالت مي‌توان نوشت‪:‬‬
‫‪ A′C′ || AC , B′C′ || BC‬و ‪. A′B′ || AB‬‬
‫´‪A‬‬ ‫با در نظر داشت این که اضالع مقابل چهارضلعی‬
‫‪ ABCB′‬موازی هستند نتیجه می‌گیریم که این چهار‬
‫ضلعی یک متوازی‌االضالع است‪.‬‬
‫بنابراین اضالع مقابل چهار ضلعی ‪ ABCB′‬مساوی اند‪.‬‬
‫‪AB′ = BC................ I‬‬ ‫یعنی‪:‬‬
‫به همین ترتیب چهار ضلعی ‪ ACBC′‬نیز متوازی االضالع است؛ در نتیجه‪:‬‬
‫‪AC′ = BC................ III‬‬
‫‪AB′ = AC′‬‬ ‫ ‬ ‫از روابط ‪ Ι‬و ‪ Π‬نتیجه می‌گیریم كه‪ :‬‬
‫از طرف دیگر چون ‪ AH ⊥ BC‬و ‪ BC || B′C′‬است بنا بر اين ‪ AH ⊥ B′C′‬است‪.‬‬
‫نظر به اين‌كه ‪ AB′ = AC′‬و ‪AH ⊥ B′C′‬‬
‫پس‪ AH :‬ناصف عمودي ‪ B′C′‬است‪.‬‬
‫به همین شکل می‌توان نشان داد که ارتفاع‌های باالی اضالع ‪ AB‬و ‪ AC‬نیز به ترتیب‬
‫ناصف‌های عمودی اضالع ‪ A′B′‬و ‪ A′C′‬هستند‪ .‬چون ناصف های عمودی در یک نقطه‬
‫یک دیگر را قطع می کنند؛ پس ارتفاع ها نیز یک دیگر را در یک نقطه قطع می کنند‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬مثلث ‪ ABC‬را به اضالع‪ 4، 5‬و ‪ 6‬سانتی متر رسم کنید‪ .‬از هر رأس باالی ضلع مقابل‪،‬‬
‫ارتفاع را رسم نموده و محل تقاطع آن‌ها را در صفحه مشخص کنید‪.‬‬
‫‪ -2‬یک مثلث قایم‌الزاویه را رسم نموده محل تقاطع ارتفاع‌های این مثلث را مشخص کنید‪.‬‬
‫‪ -3‬مثلث منفرجة‌الزاويه رسم نموده محل تقاطع ارتفاع های آن را مشخص کنید‪.‬‬
‫● مثلث کیفی ‪ ABC‬را رسم کنید‪.‬‬

‫‪128‬‬
 ‫میانه هاي مثلث‬

‫آیا فکر کرده می توانید هرگاه یک‬

‫مثلث را روی نوک تیز یک پنسل‬
‫قرار دهید و نیفتد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● از رأس ‪ B‬میانة ‪ BN‬و از رأس ‪ C‬میانة ‪ CM‬را رسم کنید‪.‬‬
‫● نقطة تقاطع آن دو میانه را ‪ G‬نامگذاری کنید‪.‬‬
‫● طول‌های ‪ BG‬و ‪ GN‬را با خط کش اندازه گیری کنید‪ .‬این طول ها چه رابطه دارند؟‬
‫● طول‌های ‪ CG‬و ‪ GM‬را با خط کش اندازه گیری کنید‪ .‬این طول ها چه رابطة دارند؟‬
‫● از رأس ‪ A‬میانه باالی ضلع ‪ BC‬رسم و انجام آن را ‪ K‬بنامید‪.‬‬
‫● آیا ‪ AK‬از نقطة ‪ G‬عبور می‌کند؟‬
‫● طول های ‪ AG‬و ‪ GK‬را با خط کش اندازه گیری نماييد و بگوييد این طول ها با هم چه‬
‫رابطه دارند؟‬
‫قضیه‪ :‬میانه‌های هر مثلث یکدیگر را در یک نقطه قطع نموده و نقطه تقاطع‪ ،‬هر میانه را به‬
‫نسبت ‪ 2‬بر ‪ 1‬تقسیم می‌کند‪.‬‬
‫ثبوت‪ :‬در مثلث ‪ ABC‬نقطة ‪ G‬محل تقاطع میانه‌های ‪ BN‬و ‪ CM‬است‪ .‬با در نظر داشت‬
‫اين كه قطعه خط ‪ MN‬وسط‌های اضالع ‪ AB‬و ‪ AC‬را با هم وصل می‌کند‪ .‬پس طبق قضیة‬
‫تالس نتیجه‬
‫می شود که‪:‬‬
‫‪BC || MN‬‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬
‫= ‪⇒ MN‬‬ ‫‪BC ...................I‬‬
‫‪2‬‬
‫نقطة وسطی ‪ BG‬را ‪ P‬می‌نامیم و نقطة وسطي ‪ CG‬را ‪ Q‬می‌نامیم‪.‬‬

‫‪129‬‬
 ‫‪ PQ‬قطعه خطی است که وسط اضالع ‪ BG‬و ‪ CG‬را در مثلث ‪ GBC‬با هم وصل می کند‪.‬‬
‫‪BC || PQ‬‬ ‫بنا بر قضیه تالس در مثلث ‪ GBC‬می‌توان نتیجه گرفت که‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫ ‬
‫= ‪PQ‬‬ ‫‪BC .......... .. II‬‬
‫‪2‬‬

‫از روابط ‪ Ι‬و ‪ Π‬نتیجه می‌شود که چهارضلعی ‪ MNQP‬که دو ضلع آن موازی و مساوی‬
‫اند‪ .‬یک متوازی االضالع است‪.‬‬
‫در متوازی االضالع ‪ MNQP‬قطرها یکدیگر را تنصیف می‌کنند؛ بنابراین‪:‬‬
‫‪ QG = GM‬و ‪PG = GN‬‬
‫از طرف دیگر می‌دانیم‪:‬‬
‫‪ QG = QC‬و ‪PG = PB‬‬
‫بنا بر این‪:‬‬
‫‪ QG = GM = QC‬و ‪ PG = GN = PB‬‬

‫‪BG CG 2‬‬ ‫در نتیجه‪:‬‬

‫=‬ ‫=‬
‫‪GN GM 1‬‬
‫چون ميانه هاي ‪ BN‬و ‪ MC‬در مثلث ‪ ABC‬دلخواه انتخاب شده بوده اند‪ ،‬پس اين رابطه‬
‫براي هر دو ميانه دلخواه ديگر نيز درست است‪.‬‬
‫از اين‌جا نتيجه مي‌شود كه سه ميانة مثلث يكديگر را در يك نقطه قطع مي‌كنند‪.‬‬
‫و نقطة تقاطع‪ ،‬هر ميانه را به نسبت ‪ 2‬بر ‪ 1‬تقسيم مي‌كند‪.‬‬
‫نقطة تقاطع ميانه ها به نام مركز ثقل مثلث یاد می گردد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬یک مثلث قايم‌الزاويه رسم نموده محل تقاطع ميانه‌هاي آن را مشخص كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬نشان دهيد که در هر مثلث متساوي االضالع محل تقاطع ميانه‌‌ها‪ ،‬ناصف‌ها و ارتفاع‌ها در‬
‫يك نقطه می باشند‪.‬‬
‫‪ -3‬در مثلث ‪ ABC‬اگر ‪ G‬مركز تقاطع ميانه‌هاي ‪ BN , AM‬و ‪ CK‬باشد نشان دهيدكه‪:‬‬
‫‪AG 2‬‬ ‫‪GM 1‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬
‫‪AM 3‬‬ ‫‪AM 3‬‬

‫‪130‬‬
 ‫نكات مهم فصل  پنجم‬

‫● قضایاي مثلث متساوی الساقین‬

‫‪ -‬اگر دو ضلع یک مثلث با هم مساوی باشند؛ پس زوایای مقابل آن دو ضلع نیز با هم‬
‫مساوی اند‪.‬‬
‫‪ -‬اگر دو زاویة یک مثلث با هم مساوی باشند؛ اضالع مقابل زوایای مذکور نیز با هم مساوی‬
‫هستند‪.‬‬

‫● قضیة فیثاغورث‬
‫‪ -‬در هر مثلث قایم‌الزاویه مساحت مربعی که توسط اندازه وتر ساخته می‌شود برابر مجموع‬
‫مساحت‌های دو مربعی است که توسط اندازة دو ضلع قايم آن مثلث ساخته می‌شود‪.‬‬
‫‪ -‬در هر مثلث قایم‌الزاویه مربع وتر‪ ،‬مساوی به مجموع مربعات اضالع قایم آن می‌باشد‪:‬‬

‫‪a 2 + b2 = c2‬‬

‫● عکس قضیة فیثاغورث‬

‫اگر مجموع مربعات دو ضلع یک مثلث مساوی به مربع ضلع سوم آن باشد آن مثلث‬
‫قایم‌الزاویه است‪.‬‬

‫● قضایای مثلث قايم الزاویه‬

‫‪ -‬در هر مثلث قايم الزاویه حاصل ضرب اضالع قايم مساوی به حاصل ضرب وتر در ارتفاع‬
‫وارد بر وتر است‪.‬‬
‫‪ -‬در هر مثلث قايم‌الزاویه طول میانه‌يي که از رأس قايم رسم می‌شود عبارت از حاصل ضرب‬
‫دو ضلع قایم باالی وتر همان مثلث می‌باشد‪.‬‬
‫‪ -‬در هر مثلث قايم‌الزاویه ارتفاعي که از رأس قايم باالی وتر آن رسم شده‪ ،‬مساوی به نصف‬
‫طول وتر است‪.‬‬
‫‪ -‬در مثلث قايم‌الزاویه اگر اندازة یک زاویة حاده آن ‪ 30°‬باشد‪ ،‬طول ضلع مقابل این زاویه‬
‫نصف طول وتر است‪.‬‬

‫‪131‬‬
 ‫● قضایای خطوطی که یکدیگر را در یک نقطه داخل مثلث قطع می کنند‬
‫‪ -‬هر نقطه روی ناصف‌الزاویه از دو ضلع زاویه متساوی الفاصله است‪.‬‬
‫‪ -‬هر نقطة که از دو ضلع یک زاویه متساوی الفاصله باشد آن نقطه روی ناصف آن زاویه‬
‫قرار دارد‪.‬‬
‫‪ -‬در هر مثلث ناصف الزاویه های داخلی یکدیگر را در یک نقطه قطع می کنند‪.‬‬
‫‪ -‬هر نقطه روی ناصف عمودی یک قطعه خط از دو انجام آن متساوی الفاصله  اند‪.‬‬
‫‪ -‬هر نقطه که از انجام‌های یک قطعه خط متساوی الفاصله باشد آن نقطه روی ناصف‬
‫عمودی آن قطعه خط قرار دارد‪.‬‬
‫‪ -‬در هر مثلث ناصف عمودی اضالع آن یکدیگر را در یک نقطه قطع می کنند‪.‬‬
‫‪ -‬در هر مثلث ارتفاعات در یک نقطه متقاطع اند‪.‬‬
‫‪ -‬میانه های هر مثلث یکدیگر را در یک نقطه قطع می کنند و نقطة تقاطع میانه ها‪ ،‬هر میانه را‬
‫به نسبت ‪ 2‬بر ‪ 1‬تقسیم می کنند‪.‬‬

‫‪132‬‬
 ‫تمرينات عمومي‬

‫برای سؤال‌های زیر چهار جواب داده شده است‪ .‬جواب صحیح را دریافت و دور آن را حلقه‬
‫نمایید‪.‬‬
‫‪ -1‬در مثلث منفرج‌الزاویه محل تقاطع هر سه ناصف عمودی در کجاست؟‬
‫‪ )b‬در خارج مثلث‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪ )a‬در داخل مثلث‬
‫‪ )d‬هيچ كدام‬ ‫ ‬ ‫‪ )c‬باالي ضلع بزرگ‬
‫‪ -2‬مثلثی به اضالع ‪ 4 ،8‬و ‪ 5‬واحد طول مفروض است‪ ،‬سه ارتفاع این مثلث يكديگر را‪:‬‬
‫‪ )b‬در خارج مثلث قطع می‌کنند ‬ ‫‪ )a‬در داخل مثلث قطع می‌کنند ‬
‫‪ )d‬در رأس مقابل بزرگترین ضلع قطع می کنند‪.‬‬ ‫‪ )c‬روی ضلع به طول ‪ 5‬متقاطع اند‪ .‬‬
‫‪ -3‬در مثلث قایم‌الزاویه طول ضلع مقابل زاویه‪ 30°‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪ 1 )d‬بر چهارم وتر‬ ‫‪ 1)c‬بر ‪ 3‬وتر‬ ‫‪ )b‬مساوی به وتر‬ ‫‪ )a‬نصف وتر‬
‫‪ -4‬هرگاه در مثلث قایم‌الزاویه اندازة اضالع قایم ‪ 3‬و ‪ 2‬واحد باشند‪ ،‬طول وتر عبارت است‬
‫از‪:‬‬
‫‪2 )d‬‬ ‫‪3 )c‬‬ ‫‪3 )b‬‬ ‫‪13 )a‬‬
‫‪ -5‬در مثلث متساوی الساقین یک زاویة قاعدة آن مساوی به ‪ 65°‬است‪.‬‬
‫زاویة قاعدة دیگر آن عبارت است از‪:‬‬
‫‪45°)d‬‬ ‫‪70°)c‬‬ ‫‪65° )b‬‬ ‫‪50°)a‬‬

‫در عبارات زیر جاهای خالی را با کلمات مناسب پر نمایید‪.‬‬

‫‪ -1‬در هر مثلث قایم‌الزاویه حاصل ضرب اضالع قایم مساوی به ‪ ................‬وتر و ارتفاع آن‬
‫مثلث است‪.‬‬
‫‪ -2‬در هر مثلث قایم‌الزاویه ‪ .................‬ارتفاع باالی ‪ .............‬عبارت از‪ ....................‬باالی‬
‫آن وتر می‌باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬در مثلث قایم‌الزاویه طول ‪ ............‬زاویة ‪ 30°‬مساوی به ‪ ................‬وتر آن است‪.‬‬
‫‪ -4‬در مثلث منفرج الزاویه ارتفاعات یکدیگر را ‪ ...............‬قطع می کنند‪.‬‬
‫‪ -5‬اگر طول اضالع یک مثلث به ترتیب ‪ 4cm ،3cm‬و ‪ 5cm‬باشند‪ .‬مثلث مذکور‬
‫‪ ....................‬است‪.‬‬
‫‪ -6‬هرگاه در یک مثلث دو ضلع آن با هم مساوی باشد ‪ ...................‬آن با هم مساوی‬
‫است‪.‬‬

‫‪133‬‬
 ‫‪A‬‬

‫حل نمایید‪.‬‬
‫‪9.4‬‬
‫‪A‬‬
‫سؤاالت زیر را‬
‫زیر مثلث‌های قایم‌الزاویه داده شده اند‪ ،‬وتر‌های مثلث ها را به تقریب کمتر‪ A‬از‬‫‪ -1‬در اشکال ‪6‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪A A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪8‬‬
‫‪C C‬‬
‫‪4‬‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪ 0.1‬حساب ‪B‬‬
‫‪9.4‬‬ ‫‪M‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪6‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪9.4 C 9.4‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C CB‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪18‬‬
‫∧‬ ‫‪8‬‬ ‫∧‬ ‫‪4‬‬
‫‪ ACB‬باشد‪،‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪ -2‬مثلث‪ ABC‬را طوری رسم کنیدکه ‪ ABC = 80° ، BC = 6‬و‪= 80°‬‬
‫‪14‬‬ ‫بعدا ً ناصف‌های مثلث های مذکور ‪N‬را رسم کنید‪.‬‬
‫‪18 14‬‬
‫‪ -3‬مثلث‪ MNP‬قایم به رأس ‪ M‬را در نظر بگیرید‪A.‬ارتفاع ‪ MH‬را در مثلث مذکور رسم‬
‫‪ MP‬می‌باشند‪.‬‬ ‫نموده نقاط ‪ I‬و ‪ J‬وسط ‪AMNH‬و‬
‫‪18‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪I‬‬
‫‪N‬‬
‫‪9.4‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪I‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C C‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪I‬‬ ‫‪I‬‬
‫‪A‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪14‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪18‬‬
‫مشترک ‪ MH‬می باشد‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫ های ‪ MIH‬و ‪ MJH‬متساوی الساقین با قاعدة‬
‫‪O‬‬
‫‪ )a‬ثبوت کنید که مثلث‬
‫‪A‬‬
‫‪A‬‬
‫است‪.‬‬
‫‪ )b‬ثبوت کنید که ‪ IJ‬ناصف عمودی ‪N MH‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪ )c‬ثبوت کنید ‪ HI‬و ‪ HJ‬بر همدیگر عمود می‌باشند‪.‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬
‫بوده‪ ،‬اگر ‪ OB‬و ‪ OC‬ناصف‌الزاویه‌های‬
‫‪O‬‬
‫‪I‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪ -4‬در مثلث متساوی الساقین ‪= AC ،ABC‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪CO‬‬ ‫∧‬ ‫∧‬
‫‪ B‬و ‪ C‬باشند‪ ،‬ثبوت کنید که‪:‬‬
‫∧‬ ‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪CM C‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪ OA )b‬ناصف‌الزاویه ‪ A‬است‪.‬‬ ‫ ‬
‫‪OB = OC )a‬‬
‫‪A‬‬

‫‪O‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪134‬‬
‫فصلششم‬
‫مساحت و احجام‬
 ‫مساحت و حجم مكعب مستطيل‬

‫آي��ا تا به حال فكر ك��رده  ايدکه یک‬

‫انس��ان در هر بار تنفس چه مقدار هوا‬
‫را داخل شش‌های خود می کند؟‬
‫‪F‬‬ ‫‪l‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪w‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪h‬‬
‫‪G‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪D‬‬
‫‪C‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫● شکل مقابل را به اندازه‌های داده شده در کاغذ رسم‪،‬‬
‫‪2‬‬ ‫قیچی و بر روی خط های نقطه چین آن را قات کنید‪.‬‬
‫● يك مكعب مستطيل دیگری به طول ‪ ،‌ 5cm‬عرض‪ 2cm‬و ارتفاع ‪ 3cm‬رسم كنيد‪.‬‬
‫● مكعب مستطيل مذكور چند رأس‪ ،‬چند ضلع و چند سطح دارد؟ هر يك را بشمارید‪.‬‬
‫● مساحت سطح‌هاي جانبي را كه هر سطح آن مستطيل مي باشند دریابید‪.‬‬
‫● مكعب مستطيل مذكور چند قاعده دارد؟ مساحت قاعدة آن را دریافت کنید‪.‬‬
‫● با استفاده از مجموع مساحت‌های فوق مساحت كلي مكعب مستطيل مذکور را بنويسيد‪.‬‬

‫از فعاليت فوق تعریف زیر را می يابيم كه‪:‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫مكعب مستطيل يك شش وجهي منظم هندسي است كه همه سطوح آن مستطيل شكل‬
‫بوده و مساحت‌های هر وجه مقابل آن دو به دو مساوی و موازی‪ ،‬زواياي سطوح آن دو‬
‫به دو با هم قايم باشند‪ .‬اگر طول مكعب مستطيل را به ‪ ، l‬عرض آن را به ‪ w‬و ارتفاع‬
‫‪F‬‬ ‫‪l‬‬ ‫‪A‬‬ ‫آن را به ‪ h‬ارائه نماييم‪ .‬طوري‌كه مکعب مستطیل‬
‫‪w‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪H h‬‬ ‫دارای شش سطح بوده و مساحت سطح جانبی آن‬
‫‪G‬‬ ‫‪B‬‬ ‫) ‪S = 2( wh + h l‬‬ ‫عبارت است از‪:‬‬
‫‪D‬‬ ‫و مساحت قاعدتين آن عبارت است از‪B=2wl :‬‬
‫‪C‬‬

‫‪137‬‬
 ‫و مساحت کلی آن عبارت است از‪A = w l + l h + wh + w l + l h + wh :‬‬
‫و يا ) ‪A = 2( l w + l h + wh‬‬
‫مكعب مستطيل كه هر سه بعد (طول‪ ،‬عرض و ارتفاع) آن با هم مساوي باشند آن را‬
‫مكعب مي‌ناميم‪ .‬اگر مساحت کلی آن را به ‪ A‬نشان دهيم داريم كه‪:‬‬
‫‪A = 6a 2‬‬ ‫و یا‬ ‫‪A = a2 + a2 + a2 + a2 + a2 + a2‬‬
‫مكعبي كه طول‪ ،‬عرض و ارتفاع آن يك باشد آن را مكعب واحد گويند‪.‬‬
‫مثال‪ :1‬مساحت كلي مكعب مستطيلي را دريافت نماييد كه طول آن ‪ ، 5cm‬عرض آن‬
‫‪ 3cm‬و ارتفاع آن ‪ 4cm‬باشد‪.‬‬
‫‪w=3‬‬
‫‪l = 5cm‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪h=4‬‬
‫‪w=3‬‬ ‫‪w = 3cm‬‬
‫‪l=5‬‬
‫‪h = 4cm‬‬
‫‪h=4‬‬
‫)‪A = 2( l w + l h + wh ) = 2(5 ⋅ 3 + 5 ⋅ 4 + 3 ⋅ 4‬‬
‫)‪A = 2(15 + 20 + 12) = 2(47‬‬
‫‪l=3‬‬
‫‪ A = 94cm 2‬مساحت كلي‬
‫‪3‬‬

‫چقدر است؟ ‪3‬‬ ‫مثال‪ :2‬اگر مساحت کلی یک مکعب ‪ 54cm2‬باشد‪ ،‬طول ضلع این مکعب‬
‫آن را رسم کنید‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪A = 6a‬‬
‫‪2‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪6a 2 = 54‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪54‬‬
‫= ‪a2‬‬ ‫‪=9‬‬
‫‪6‬‬
‫‪a = 3cm‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● مکعب مستطيلي را به طول ‪ ، 3cm‬عرض ‪ 2cm‬و ارتفاع ‪ 2cm‬رسم كنيد‪.‬‬

‫‪138‬‬
‫● با چند مكعب واحد مي توان داخل این مکعب مستطيل را پركرد؟ حجم شكل تشكيل شده‬
‫چقدر است؟‬
‫● اگر داخل مكعب مستطيل مذكور را مجددا ً با یک قطار مكعب‌هاي واحد دیگر پر كنيم‪،‬‬
‫چه شكلي به دست مي‌آيد؟ و حجم آن چقدر است؟‬
‫● چه رابطه بين طول‪ ،‬عرض و ارتفاع مکعب مستطيل براي محاسبة‌ حجم مي‌توان دريافت؟‬
‫● اگر ده قطار مکعب‌های واحد ديگر را داخل مکعب مستطيل اوليه قرار  دهيم حجم شكل‬
‫تشكيل شده چقدر است؟‬
‫● آيا مي‌توانيد فورمولي براي محاسبة حجم مكعب مستطيل ارائه كنيد؟‬
‫از فعاليت فوق مي‌دانيم كه‪:‬‬
‫حجم مكعب مستطيل كه طول آن ‪ ، l‬عرض آن ‪ w‬و ارتفاع آن ‪ h‬باشد مساوي است به‪:‬‬
‫‪ V= l ×w× h‬حجم مكعب مستطيل‬
‫‪ V = a × a × a = a 3‬حجم مكعب‬
‫مثال‪ :1‬حجم مكعب مقابل را دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪V = a × a × a = a3‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪1.5‬‬
‫‪V = 1.5 × 1.5 × 1.5‬‬
‫‪1.5‬‬
‫‪1.5‬‬
‫‪ V = 3.375cm3‬حجم مكعب‬

‫مثال‪ :2‬حجم یک مکعب مستطیل ‪ 24‬متر مکعب و مساحت قاعدۀ آن ‪ 8‬متر مربع است‪.‬‬
‫ارتفاع این مکعب چند متر است؟‬
‫‪V=l ×w× h‬حجم مکعب مستطیل‬
‫حل‪:‬‬
‫‪24 = 8 × h‬‬
‫‪h = 24 ÷ 8 = 3 m‬‬

‫شما می‌دانید که در هر مکعب مستطیل قطعه خطی که دو رأس مقابل را با هم وصل می‌کند‬
‫قطر مکعب مستطیل نامیده می‌شود‪ .‬برای دریافت آن فعالیت زیر را انجام دهید‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪A‬‬
‫● در شکل مقابل طول ضلع‌های ‪ BD , AB‬و ‪ BE‬را به‬
‫‪E‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪D‬‬
‫ترتیب ‪ b،a‬و ‪ c‬نامگذاری کنید‪.‬‬
‫‪B‬‬

‫‪139‬‬
 ‫● رأس ‪ A‬را به ‪ C‬و رأس ‪ C‬را به ‪ B‬طوری وصل کنید تا یک مثلث قایم‌الزاویه‬
‫تشکیل شود‪.‬‬
‫● در مثلث قایم‌الزاویة ‪ ABC‬وتر آن ‪ AC‬است برای آن رابطة فیثاغورث را‬
‫بنویسید‪.‬‬
‫● چون تمام سطح‌های یک مکعب مستطیل‪ ،‬مستطیل شکل بوده و دو به دو با هم‬
‫پس‪. BE = DC‬‬ ‫انطباق پذیر اند؛ ? =‬
‫● در مثلث قایم الزاویة ‪ BCD‬وتر آن ‪ BC‬بوده و با استفاده از قضیة فیثاغورث طول‬
‫ضلع ‪ BC‬را دریافت و در رابطة قبلی وضع کنید‪.‬‬
‫‪22‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪22‬‬
‫از فعالیت فوق می‌یابیم که‪:‬‬
‫‪AC = AC‬‬
‫‪a + ba ++cb + c‬‬
‫‪2‬‬

‫اگر در یک مکعب مستطیل ‪ a=b=c‬باشد پس قطر مکعب قرار زیر به دست می‌آید‪:‬‬
‫‪AC  a 2  a 2  a 2  3a 2‬‬ ‫‪AC  a 3‬‬
‫مثال‪ :‬قطر مکعب مستطیلی را به ابعاد ‪ 3cm ، 2cm‬و ‪ 6cm‬محاسبه کنید‪.‬‬
‫حل‪ :‬با قرار دادن ‪ b = 3cm , a = 2cm‬و ‪ c = 6cm‬در فورمول قطر‪ ،‬طول ضلع‬
‫‪ AC‬را به دست می‌آوریم‪:‬‬
‫‪AC = a 2 + b 2 + c 2 = 2 2 + 32 + 6 2 = 49 = 7cm‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬طول سنگ كاري يك ديوار ‪ ،60cm‬عرض آن ‪ 30cm‬و ارتفاع آن ‪ 120cm‬است‪.‬‬
‫حجم آن را به سانتي مترمكعب دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر طول ‪ ،‬عرض و ارتفاع یک مکعب ‪ 3‬برابر شوند‪ ،‬حجم مکعب چند برابر می شود؟‬
‫‪ - 3‬مساحت کل و حجم مکعب مستطیل های زیر را به دست آورید‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ - 4‬اگر طول‪ ،‬عرض و ارتفاع یک مکعب را دو برابر کنیم‪ ،‬چه تغییری در طول قطر آن به‬
‫وجود می‌آید؟‬

‫‪140‬‬
 ‫مساحت‌ و حجم منشور‬

‫آيا تا به حال فكر كرده ايد خيمه هايي‬

‫كه در آن زنده گي مي كنند چه شكل‬
‫هندسي را دارا اند؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫شكل مقابل را روي يك كاغذ به اندازه هاي داده شده رسم كنيد‪.‬‬
‫‪10cm‬‬ ‫پس از جداكردن شكل از كاغذ‪ ،‬کاغذ را به امتداد خطوط طوری‬
‫قات نمایید تا یک جسم بسته به وجود بیاید‪.‬‬
‫‪4cm‬‬
‫‪4cm‬‬ ‫● شكل تشكيل شده كدام شكل هندسي است؟‬
‫● در شكل فوق چند سطح و چند قاعده را مشاهده مي كنيد؟‬
‫● مساحت هر یک از مستطيل‌های مساوي فوق را به دست آوريد‪.‬‬
‫● مساحت دو قاعدة مثلثي فوق را دريافت كنيد‪.‬‬
‫● مجموع دو مساحت به دست آمده در فوق چه چیزی را نشان می دهد؟‬
‫از فعاليت فوق تعریف زیر را می‌توان نتیجه گرفت‪:‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫منشور جسم منظم هندسي است كه سطوح مقابل آن با هم مساوي و موازي بوده و زواياي‬
‫سطوح متقابل آن با هم انطباق پذيراند‪ .‬چون هر سطح آن مستطیل شکل می‌باشد‪ ،‬پس‬
‫مجموع شان سطوح جانبی منشور نامیده می‌شود‪.‬‬
‫اگر محیط قاعده را در ارتفاع آن ضرب کنیم مساحت سطوح جانبی به دست می‌آید‪ .‬و‬
‫با جمع كردن مساحت سطوح جانبي با مساحت هاي قاعدتین مساحت كلي منشور حاصل‬
‫مي شود‪ .‬اگر سطح  های منشور بر قاعده عمود باشد‪ ،‬آن را منشور قایم می نامند‪.‬‬

‫‪141‬‬
 ‫منشورها را بر اساس شكل چند ضلعي قاعده هاي آن‌ها نامگذاري مي كنند‪.‬‬

‫‪3cm‬‬
‫‪3cm‬‬
‫‪3cm‬‬
‫منشور ‪ 3‬ضلعي‬ ‫منشور ‪ 4‬ضلعي ‬ ‫منشور‪ 5‬ضلعي ‬ ‫منشور ‪ 6‬ضلعي‬

‫کتاب ریاضی خود و همصنفی‌های خود را گرفته طوري كه در‬

‫شكل مقابل مي بينيد باالی هم قرار دهید‪ .‬شکل تشکیل شده یک‬
‫‪3cm‬‬ ‫منشور مستطیلی یا مکعب مستطیل می‌شود‪ .‬در اینجا به مالحظه‬
‫می‌رسد که حجم مکعب مستطیل مذکور مساوی به مجموع‬
‫‪3cm‬‬
‫‪3cm‬‬
‫حجم کتاب ها می‌باشد‪ .‬یعنی ‪V=B× h‬‬
‫مساوي‬
‫’‪A‬‬
‫گونياهای خود را روي هم قرار دهيد‪ .‬يك منشور مثلثي به دست مي آيد كه حجم آن‬
‫به مساحت قاعده ضرب در ارتفاع است؛ که در آن ‪ B‬مساحت قاعده و ‪ h‬ارتفاع است‪.‬‬
‫’‪B‬‬ ‫’‪c‬‬ ‫‪3cm‬‬
‫آن یک مثلث‬ ‫‪A‬‬
‫قاعدۀ‬ ‫مثال‪ :‬مساحت کل و حجم منشور ‪ 3‬ضلعی را پیدا کنید که‬
‫‪A‬‬ ‫ارتفاع آن ‪ 4cm‬است‪.‬‬‫‪3cm‬‬‫متساوی االضالع به طول ‪ 2cm‬و‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪3cm‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫حل‪:‬در قدم اول ارتفاع مثلث (قاعده منشور) یعنی ‪ AH‬را دریافت‪H‬می‌کنیم‪.‬‬
‫‪AH 2 = AC 2 − HC 2 ⇒ AH 2 = (2 2 ) − (1) 2 ⇒ AH = 3‬‬
‫’‪A‬‬ ‫‪ = 2 × 4 = 8cm22‬مساحت يک سطح جانبی‬
‫‪= 2 × 4 = 8cm‬‬
‫’‪B‬‬ ‫’‪A’c‬‬ ‫‪4‬‬ ‫’‪C‬‬ ‫‪ == 32××84==24‬مساحت سه سطح جانبی‬
‫‪8cm‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪cm22‬‬
‫‪= 3 × 8 = 24cm‬‬
‫‪3 B’ 2‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪= 13 × 8 = 24cm 2‬‬
‫‪A4cm‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪ == 1 ×× 22 33 == 33‬مساحت قاعده‬
‫‪2‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C 3cm C H‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪=2 × 2 3 = 3‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫قاعده‬ ‫‪= 22 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ = 2 3‬مساحت دو ‪4.5‬‬
‫‪==+ 24‬مساحت سطوح جانبی = مساحت کلی‬‫قاعدتین‬
‫مساحت ‪2 +3 2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪= 24 + 2 3‬‬
‫‪ = 24 + 2 3‬مساحت کلی‬
‫‪V=4 3‬‬
‫’‪B‬‬ ‫’‪C‬‬ ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫’‪A‬‬ ‫‪4‬‬ ‫’‪C’ A‬‬ ‫’‪A‬‬ ‫’‪D‬‬
‫’‪3 B‬‬ ‫‪2‬‬ ‫’‪E‬‬ ‫مساحت کلی و حجم منشورهاي مقابل‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪4cm‬‬ ‫’‪B‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3 4‬‬ ‫’‪c‬‬ ‫را محاسبه كنيد‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3cm‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪cm‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪S( ABCD ) = 12.92cm 2‬‬ ‫‪S( ABC) = 3cm 2‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪E3‬‬
‫‪2.3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4.5‬‬

‫‪142‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬

‫’‪B‬‬ ‫’‪C‬‬
 ‫مساحت و حجم استوانه ‬

‫بس��ياري از وس��ايلي كه در زنده گي‬

‫روزانه با آن سر و كار داريم استوانه يي‬
‫ال‪ :‬گيالس آب ‌‪ ،‬نل آب‬ ‫شكل است‪ .‬مث ً‬
‫و غيره‪...‬‬
‫آيا مي توانيد چند شي استوانه يي شكل‬
‫را نام ببريد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫طول ارتفاع يك استوانة قايم مساوي به ‪ 5cm‬و شعاع قاعدة آن ‪ 2cm‬است‪ .‬به امتداد‬
‫ارتفاع‪ ،‬استوانة باز شدة آن را رسم كنيد‪.‬‬
‫● طول و عرض مستطيل حاصله چند است؟‬
‫● مساحت مستطيل را به دست آوريد‪.‬‬
‫● مساحت اين مستطيل چه رابطه با مساحت سطح جانبي استوانه دارد؟‬
‫● مساحت هر يك از قاعده های استوانه را با در نظر داشت شعاع قاعده ( ‪ ) 2cm‬دريابيد‪.‬‬
‫● مساحت كلي استوانه را حساب كنيد‪.‬‬

‫ازفعاليت فوق تعریف زیر را می‌توان نتیجه گرفت‪:‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫استوانة قايم از دو قاعدة دايروي انطباق پذير و يك سطح جانبي كه بر قاعده ها عمود اند‬
‫تشكيل شده است‪ .‬اگر ارتفاع آن را به ‪ ،h‬شعاع قاعدة آن را به ‪ ، r‬مساحت سطوح جانبی آن‬
‫را به ‪ S‬و مساحت کلی را به ‪ A‬نشان  دهيم‪:‬‬
‫‪= 2πr × h‬مساحت سطح جانبی و ‪ = 2πr 2‬مساحت قاعدتين‬
‫‪h‬‬ ‫‪ A = 2π r 2 + 2π r × h‬مساحت کلی استوانه‬
‫‪π = 3.14‬‬ ‫)‪A = 2π r (r + h‬‬
‫‪r‬‬

‫‪143‬‬
 ‫‪6cm‬‬
‫مثال‪ :1‬مساحت کلی استوانۀ مقابل را محاسبه كنيد‪.‬‬
‫)‪A = 2π r (r + h) = 2 × 3.14(6)(6 + 12‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪12cm‬‬ ‫)‪A = 6.28 × 6(18) = 37.68(18‬‬
‫‪A = 678.24cm 2‬‬
‫مثال‪ :2‬هرگاه حجم یک ماشين ‪ 4‬سلندره‪ ،‬که قطر هر سلندر آن ‪ 8cm‬است مساوی به‬
‫‪ 1600cm3‬باشد ارتفاع هر سلندر چند است؟‬
‫حل‪ :‬چون ‪ V=1600cm3 ، h=? ، r=4cm‬است‪ ،‬پس با استفاده از فورمول برای ‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫سلندر داریم‪:‬‬
‫) ‪V = 4(πr ⋅ h‬‬
‫ ‬ ‫) ‪1600 = 4(π ⋅16 ⋅ h‬‬
‫‪1600 = 200.96h‬‬
‫‪1600‬‬
‫=‪h‬‬ ‫‪= 7.96cm‬‬
‫‪200.96‬‬
‫یادداشت‪ :‬برای محاسبۀ حجم منشور ابتدأ مساحت قاعده را محاسبه و در ارتفاع آن ضرب‬
‫کردیم‪ .‬برای پیدا کردن حجم استوانه نیز مساحت قاعدة دايروي را در ارتفاع آن ضرب‬
‫می‌کنیم‪ .‬اگر حجم استوانه را به ‪ V‬نشان دهيم داريم كه‪V = π r 2 × h :‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪4cm‬‬ ‫‪ -1‬مساحت کلی و حجم استوانه‌هاي زير را محاسبه كنيد‪:‬‬

‫‪4cm‬‬
‫‪6cm‬‬ ‫‪5in‬‬ ‫‪8cm‬‬

‫‪20cm‬‬ ‫‪5in‬‬ ‫‪3cm‬‬

‫‪ -2‬هرگاه شعاع قاعدة یک استوانه ‪ 3‬برابر شود‪ ،‬حجم آن به کدام اندازه تغییر می‌کند؟‬
‫‪ -3‬يك منبع آبي كه شكل استوانه را دارد شعاع قاعدة آن ‪ 5cm‬و ارتفاع آن ‪ 8cm‬است‪.‬‬
‫در اين منبع آبي چند متر مكعب آب جا مي گيرد؟‬
‫‪ -4‬هرگاه ارتفاع یک استوانه دو برابر شود‪ ،‬اندازۀ سطح جانبی آن چه تغییری می‌کند؟‬

‫‪144‬‬
 ‫مساحت وحجم هرم‬

‫آيا تا به ح��ال فكر كرده ايد كه چند‬

‫سال طول كش��يد تا مصري ها اهرام‬
‫مصر را اعمار كردند؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● شكل مقابل را روي يك كاغذ رسم كنيد‪.‬‬
‫● اگر رأس‌های مثلث ها را با هم وصل كنيد چه شكلي به دست‬
‫مي‌آيد؟‬
‫● با توجه به شكل آيا مي‌توانيد روشی برای پیدا کردن مساحت‬
‫سطوح جانبي هرم بیان كنيد؟‬

‫از فعالیت فوق تعریف زیر را می‌توان نتیجه گرفت‪:‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫هرم يك جسم هندسی چند وجهي است كه‪P‬قاعدة آن یک مضلع منظم و‬
‫سطوح جانبی آن مثلث ها بوده و در يك رأس مشترك  اند‪.‬‬
‫مساحت سطوح جانبی مساوی است؛ به مجموع مساحت‌های مثلث هایي‬
‫که وجه جانبی آن را تشکیل نموده است‪ .‬بنابر آن‪:‬‬
‫‪ s= 12 × nb l‬مساحت سطوح جانبی‬
‫‪P‬‬ ‫‪ n‬عبارت از تعداد اضالع قاعده ‪ b‬عبارت از قاعده مثلث است‪.‬‬
‫ارتفاع‬ ‫مساحت سطوح جانبی ‪ +‬مساحت قاعده= مساحت کلی هرم یا‬
‫‪A=B+S‬‬
‫ارتفاع هرم قطعه خطي است كه از رأس هرم بر قاعدة آن عمود باشد‪.‬‬

‫‪145‬‬
 ‫مثال‪ :‬طول‪ ،‬عرض و ارتفاع هرم در شکل زیر داده شده است مساحت کلی آن را حساب‬
‫کنید‪.‬‬
‫حل‪ :‬چون قاعده هرم مستطیلی است و چهار وجه دارد‪ ،‬پس‪:‬‬
‫‪ = 1 ⋅ 8 ⋅10 = 40cm 2‬مساحت سطح جانبی هرم‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ S = ⋅ 4 ⋅ 8cm ⋅ 10cm , S = 160cm 2‬مساحت سطوح جانبی هرم‬
‫‪P‬‬ ‫چون قاعده هرم مستطیلی است‪ ،‬پس‪2 :‬‬
‫‪10cm‬‬ ‫‪ B = 8cm ⋅ 5cm = 40cm 2‬مساحت قاعده هرم‬
‫‪A = S + B ⇒ A = 160cm 2 + 40cm 2‬‬
‫‪5cm‬‬
‫‪A = 200cm 2‬‬
‫‪8cm‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● سه قطعه كاغذ سفيد را در نظر گرفته و شكل مقابل را در هر كدام آن رسم كنيد‪.‬‬

‫● هر سه قطعه كاغذ را برش و سه هرم از آن بسازيد‪.‬‬

‫● هرم‌های به دست آمده را طوری كنار همديگر قرار دهيد تا از آن يك مكعب به دست‬
‫آيد؟‬
‫● حجم مكعب و حجم هرم را باهم مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪146‬‬
 ‫از فعالیت فوق نتیجه می‌گیریم‪:‬‬
‫که حجم مکعب مستطیل سه چند حجم هرم است يا حجم هرم ‪ 1‬حجم مکعب مستطیل‬
‫‪3‬‬ ‫است‪.‬‬
‫حجم هرم= ‪ 1‬حجم مکعب مستطیل‬
‫‪3‬‬
‫اگر حجم هرم را به ‪ V‬ارتفاع آن را به ‪ h‬و مساحت قاعدۀ آن را به ‪ B‬نشان دهيم‪،‬‬
‫پس حجم هرم مساوي است به‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ V = B ⋅ h‬حجم هرم‬
‫‪h‬‬ ‫‪3‬‬

‫مثال‪ :‬درهرم مربعي زير‪ ،‬طول قاعده‪ ،‬طول ضلع مثلث و ارتفاع آن داده شده است‪ .‬مساحت‬
‫كلي و حجم آن را حساب كنيد‪.‬‬
‫‪P‬‬ ‫حل‪ :‬چون قاعدة هرم مذكور مربعي است‪.‬‬
‫‪10cm‬‬
‫‪28 D‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪ B = a 2 ⇒ B = 12 ⋅ 12 = 144cm 2‬مساحت قاعده‬
‫‪6‬‬
‫‪12cm‬‬ ‫‪H‬‬
‫حال بايد ارتفاع ‪ ( PH‬ارتفاع وجه جانبي) را دريافت کرد‪:‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪12cm‬‬
‫‪C‬‬ ‫در مثلث قایم‌الزاویه ‪ PAH‬داريم‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪PA = AH + PH‬‬
‫‪2‬‬
‫‪10 2 = 6 2 + PH ⇒ PH = 8cm‬‬
‫‪1‬‬
‫‪S = 4 ⋅ BC ⋅ h‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫چون هر چهار سطح آن از مثلث ها تشكيل شده است‪.‬‬

‫=‪S‬‬ ‫) ‪(B × h‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪S = 4 × (12 × 8‬‬
‫‪2‬‬
‫‪= 2(96) = 192cm 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ A = 192 + 144 = 336cm‬مساحت کلي‬

‫‪147‬‬
 ‫‪1‬‬
‫‪V = 144 ⋅ 28‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪V = ⋅144cm 2 ⋅ 5.29cm‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪V = ⋅ 761.76cm3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪V = 253.92cm3‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬حجم هرمی را دريافت كنيد كه قاعدة آن مربعی بوده‪ ،‬طول ضلع آن ‪ 40m‬و ارتفاع‬
‫آن ‪ 27m‬باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬چند مترمكعب هوا داخل خيمه‌يي به شکل هرم مربع القاعده موجود است؟ در صورتي‬
‫كه طول ضلع مربع ‪ 7m‬وارتفاع هرم ‪ 5m‬باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬حجم اشكال زير را دريافت كنيد‪:‬‬
‫‪18cm‬‬ ‫‪11cm‬‬
‫‪10cm‬‬
‫‪h‬‬ ‫‪h‬‬
‫‪5cm‬‬
‫‪4cm‬‬ ‫‪6cm‬‬
‫‪4cm‬‬ ‫‪14cm‬‬
‫‪12cm‬‬

‫‪148‬‬
 ‫مساحت و حجم مخروط ‬

‫آيا تا به حال فكر كرده ايد كه يك‬

‫مخروط از دوران كدام نوع مثلث به‬
‫دور یک ضلع آن پديد مي آيد؟‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫مخروط قايم جسمي است كه از دوران يك مثلث قايم الزاويه به اطراف يكي از اضالع قايم‬
‫آن حاصل مي شود‪ .‬قطعه خطي كه رأس مخروط را به مركز قاعدة آن وصل مي كند به نام‬
‫محور مخروط ياد مي شود‪ .‬اگر محور بر قاعده عمود باشد مخروط قايم و در غير آن مايل‬
‫ناميده مي شود‪ .‬مساحت سطح جانبی و کلی مخروط توسط فورمول زیر به دست می‌آید‪:‬‬
‫مساحت جانبی‪ l ،‬طول مولد مخروط است‪S = πr ⋅ l . A = πr 2 + πrl = πr( r + l ) .‬‬
‫‪= S = πrl‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● یک جسم استوانه‌يي و یک جسم مخروطي را كه قاعده و ارتفاع مساوي داشته باشند‪،‬‬
‫بسازید‪ .‬جسم مخروطی را از سرمه ریگ پر كرده و در جسم استوانه‌يي خالي كنيد‪.‬‬
‫● با چند مخروطي پر از سرمه ریگ استوانه به شکل کامل پر می‌گردد‪.‬‬
‫● حجم استوانه و حجم مخروط چه رابط ‌هيي ‪1‬با =هم‪V‬دارند؟‬
‫‪3‬‬
‫از فعاليت فوق داريم كه‪:‬‬
‫حجم استوانه سه چند حجم مخروط است؛ پس حجم مخروط ‪ 1‬حصه حجم استوانة است‬
‫‪3‬‬
‫که دارای عین قاعده و ارتفاع باشند‪A = πr 2 + πr × l .‬‬
‫‪1‬‬
‫محور‬ ‫حجم استوانه = ‪ V‬حجم مخروط‬
‫‪l‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪h‬‬
‫‪1 2‬‬
‫چون ‪ πr 2 h‬حجم استوانه است‪ ،‬پس‪:‬‬
‫‪V = πr × h‬‬
‫‪3‬‬
‫‪A = πr 2 + πr × l‬‬

‫‪A = πr 2 + πr × l‬‬ ‫‪149‬‬

‫‪1‬‬
‫‪V = πr 2 × h‬‬
‫‪3‬‬
 ‫مثال‪ :1‬یکخرمن گندم مخروطی شکل داراي ارتفاع ‪ 1.5m‬و قطر قاعدة ‪ 3m‬است‪.‬‬
‫مساحت کلی آن را دريافت نماييد‪.‬‬
‫‪h = 1.5m‬‬ ‫حل‪, d = 3m , r = 1.5m :‬‬
‫چون قاعدة مخروط دایروی است؛ پس‪:‬‬
‫‪ = πr 2 = 3.14(1.5) 2 = 7.065m 2‬مساحت قاعده‬
‫حال برای دریافت مساحت سطح جانبی باید وتر مثلث قایم‌الزاویه را حساب کنید‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪SA = OA + OS‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪1.5m‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪SA = (1.5m) 2 + (1.5m) 2 = 4.5m 2‬‬
‫‪SA = 2.12 l = 2.12‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪S = π r l = 3.14 × 1.5 × 2.12‬‬
‫‪3m‬‬
‫‪S = 4.17 × 2.12 = 9.9852m 2 2‬‬
‫مساحت کلی‬ ‫‪= 7.065 + 9.9852 = 17.0502 m‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪1‬‬
‫كنيد‪V = :‬‬
‫محاسبه ‪π r‬‬
‫)‪3.14(10‬زير× را = ‪× h‬‬ ‫‪2‬‬
‫حجم مخروط‬ ‫مثال‪:2‬‬
‫‪× 15‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪15ft‬‬ ‫‪h = 15 ft‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪r = 10 ft‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1 2 × 100‬‬ ‫‪1 15‬‬
‫‪10ft‬‬ ‫‪VV == 3π× r3.14‬‬
‫)‪× h = ××3.14(10‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪× 15‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪VV == 1××4710‬‬ ‫‪= 1570‬‬
‫‪33 3.14 × 100 × 15‬‬
‫‪V = 1570ft 3‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪V = × 4710 = 1570‬‬
‫‪3‬‬

‫‪ -1‬تودة ريگ مخروطي شکل داراي ارتفاع ‪ 2m‬و قطر ‪ 4m‬است‪ ،‬حجم ريگ آن را محاسبه‬
‫كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬شعاع قاعده و ارتفاع هر مخروط داده شده است‪ .‬حجم هر يك را حساب كنيد‪.‬‬
‫‪4m‬‬

‫‪12cm‬‬

‫‪9m‬‬

‫‪4in‬‬ ‫‪10in‬‬
‫‪5cm‬‬

‫‪150‬‬
 ‫مساحت و حجم كره ‬

‫آيا اش��كالي و یا اجس��امی در اطراف‬

‫ش��ما وجود دارد كه شكل دايروي يا‬
‫كروي داشته باشند؟ نام بگيريد‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫كره جسمي است كه تمام نقاط آن از يك نقطة ثابت متساوي الفاصله باشد‪.‬‬
‫نقطة ثابت را مركز و فاصله بين نقطه ثابت و تا سطح كره را به نام شعاع‬
‫كره می نامند‪ .‬اگر مساحت را به ‪ A‬و حجم را به ‪ V‬نشان دهيم داريم‪:‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪ A = 4π r 2‬مساحت كره‬
‫‪4‬‬
‫‪ V = π r 3‬حجم كره‬
‫‪3‬‬
‫مثال‪ :1‬مساحت سطح و حجم كره ‌یی را دريافت نماييد كه قطر آن‬
‫‪ 10cm‬باشد‪.‬‬
‫‪d = 10cm‬‬ ‫ ‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪d 10cm‬‬
‫= =‪r‬‬ ‫‪= 5cm‬‬ ‫ ‬
‫‪2 2 2‬‬
‫‪A = 4π r = 4 × 3.14 × (5) 2‬‬ ‫مساحت كره‪:‬‬
‫‪= 12.56 × 25‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‪A = 314‬‬
‫‪cm 2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ ‬‫حجم كره‪:‬‬
‫‪V = π r 3 = × 3.14 × (5)3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪= × 3.14 × 125 = × 392.5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1570‬‬
‫‪= 523.33cm3 ، V = 523.33cm‬‬
‫‪3‬‬
‫=‬
‫‪3‬‬
‫‪151‬‬
 ‫مثال‪ :2‬حجم هر يك از كره‌هاي زير را که اجزای آن در شکل داده شده‌اند حساب كنيد‪:‬‬
‫‪4cm‬‬ ‫‪3cm‬‬
‫‪4cm‬‬ ‫‪3cm‬‬
‫جز ‪)b‬‬ ‫ ‬
‫جزء ‪)a‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪r =3‬‬ ‫‪,‬‬‫‪V = π r 3 = × 3.14 × (3)3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ ‬ ‫حل‪ :‬جزء ‪)a‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪V = × 3.14 × 27 = × 84.78 ⇒ V = 113.04cm‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ ‬ ‫حل‪ :‬جزء ‪)b‬‬
‫‪r=4‬‬ ‫‪, V = π r 3 = × 3.14 × (4)3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪V = × 3.14 × 64 = × 200.96 ⇒ V = 267.946cm3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬مساحت يك كره ‪ 36π‬سانتي متر مربع است‪.‬‬
‫ب‪ :‬حجم كره را محاسبه كنيد‪.‬‬ ‫ ‬ ‫الف‪ :‬شعاع كره را به دست آوريد‪.‬‬
‫‪ -2‬در جدول زير شعاع كره داده شده است‪ ،‬حجم و مساحت كره را محاسبه نموده و تحت‬
‫ستون مربوطه در جدول آن بنويسيد‪:‬‬

‫‪r‬‬ ‫‪6cm‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪9cm‬‬ ‫‪12cm‬‬ ‫‪314cm‬‬

‫‪6 × cm‬‬
‫‪4‬‬
‫‪A‬‬

‫‪V‬‬

‫‪ -3‬اگر شعاع کره ‪ 2‬برابر شود‪ ،‬حجم و مساحت آن چه گونه تغییر می‌کند؟‬

‫‪152‬‬
 ‫نكات مهم فصل ششم‬

‫• مكعب مستطيل‬
‫يك شش وجهي منظم هندسي است كه همه سطوح آن مستطيل شكل بوده و مساحت‌های‬
‫هر وجه مقابل آن دو به دو مساوی و موازی زوایای مقابل آن دو به دو با هم قايمه باشند‪ .‬اگر‬
‫طول مکعب مستطیل را به ‪ ، l‬عرض آن را به ‪ w‬و ارتفاع آن به ‪ h‬ارائه نماييم داريم‪:‬‬
‫) ‪S = 2( wh + h l‬‬ ‫مساحت جانبی آن عبارت است از‪:‬‬
‫‪B=2wl‬‬ ‫ ‬ ‫مساحت قاعدتين آن عبارت است از‪:‬‬
‫) ‪A = 2( l w + l h + wh‬‬ ‫مساحت کلی آن عبارت است از‪:‬‬
‫‪V=l×w× h‬‬ ‫ ‬ ‫حجم مکعب مستطیل‪:‬‬
‫• مكعب‬
‫مكعب مستطيل كه هر سه بعد( طول‪ ،‬عرض و ارتفاع) آن باهم مساوي باشند‪ ،‬آن را مكعب‬
‫مي‌ناميم‪ .‬اگر مساحت آن را به ‪ A‬و حجم آن را به ‪ V‬نشان دهيم داريم كه‪:‬‬
‫‪A = 6a 2‬‬
‫‪V = a3‬‬ ‫• منشور‬
‫جسم منظم هندسي است كه سطوح متقابل آن با هم مساوي و موازي بوده و زواياي سطوح‬
‫متقابل آن با هم انطباق پذير اند‪.‬‬

‫• استوانه‬
‫استوانه قايم از دو قاعدة انطباق پذير و يك سطح جانبي كه بر قاعده ها عمود اند ‪2‬تشكيل شده‬
‫‪V =π r ×h‬‬
‫است‪ .‬اگر حجم را به ‪ V‬و مساحت را به ‪ A‬نشان دهيم داريم كه‪:‬‬
‫)‪A = 2π r (r + h‬‬
‫‪V = π r2 × h‬‬
‫)‪A = 2π r (r + h‬‬ ‫• هـرم‬
‫هرم يك چند وجهي هندسي است كه قاعدة آن یک مضلع منظم و سطوح جانبی آن مثلث‬
‫ها بوده و در يك رأس مشترك اند‪.‬‬
‫مساحت سطوح جانبی ‪ +‬مساحت قاعده= مساحت کلی هرم‬
‫‪A=B+S‬‬ ‫ ‬
‫ارتفاع هرم قطعه خطي است كه از رأس هرم بر قاعده آن عمود باشد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪V = B×h‬‬
‫‪3‬‬

‫‪153‬‬
 ‫‪1‬‬
‫=‪V‬‬
‫‪3‬‬

‫‪A = πr 2 + πr × l‬‬
‫• مخروط‬
‫مخروط قايم جسمي است كه از دوران يك مثلث قايم‌الزاويه به اطراف يكي از اضالع قايم‬
‫‪1‬‬
‫‪ V‬قاعدة آن وصل مي‌كند به نام‬
‫مركز‬
‫مخروط‪r 2‬را‪π‬به =‬
‫آن حاصل مي‌شود‪ .‬قطعه خطي كه رأس ‪× h‬‬
‫‪3‬‬
‫محور مخروط ياد مي‌شود‪ .‬اگر محور مخروط بر قاعدة آن عمود باشد مخروط قايم و در‬
‫غير آن مايل ناميده مي‌شود‪.‬‬
‫‪A = πr 2 + πr × l‬‬
‫‪1‬‬
‫‪V = π r2 ×h‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬

‫• كــره‬
‫جسمي است كه تمام نقاط آن از يك نقطة ثابت متساوي الفاصله باشد‪ .‬نقطة ثابت را مركز‬
‫و فاصله بين نقطه ثابت تا سطح آن را به نام شعاع كره می‌نامند‪ .‬اگر مساحت كره را به ‪ A‬و‬
‫حجم كره را به ‪ V‬نشان دهيم داريم‪:‬‬
‫‪A = 4π r‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪4‬‬
‫‪V = π r3‬‬
‫‪3‬‬

‫‪154‬‬
 ‫تمرينات عمومي‬

‫● براي هر سؤال زير چهار جواب داده شده است‪ ،‬دور جواب صحيح را حلقه بكشيد‪:‬‬
‫‪ -1‬اگر محور استوانه بر قاعدة آن عمود باشد‪ ،‬زاویة زیر را می‌سازد‪:‬‬
‫‪ )b‬منفرجه‬ ‫ ‬ ‫‪ )a‬حاده‬
‫‪ a )d‬و ‪ b‬درست است‪.‬‬ ‫ ‬ ‫‪ )c‬قايم‬
‫‪ -2‬ارتفاع هرم قطعه خطي است كه از رأس برقاعده آن‪:‬‬
‫‪ )b‬مایل باشد‬ ‫ ‬ ‫‪ )a‬موازی باشد‬
‫‪ )d‬هیچ کدام‬ ‫ ‬ ‫‪ )c‬عمود باشد‬
‫‪ -3‬اگر ارتفاع يك مخروط كه قاعدة آن دايروي است ‪ 20cm‬و شعاع قاعدة آن ‪10cm‬‬
‫باشد حجم آن عبارت است از‪:‬‬
‫‪2093.3cm )b‬‬ ‫‪2‬‬
‫ ‬ ‫‪2093.3cm3 )a‬‬
‫‪209.33cm3 )d‬‬ ‫ ‬ ‫‪209.33cm 2 )c‬‬
‫‪ -4‬اگر ابعاد یک مکعب مستطیل به ترتیب ‪ 2 ،3‬و ‪ 1‬سانتی متر باشد طول قطر ‪ AC‬عبارت‬
‫است از‪:‬‬
‫‪14 )b‬‬ ‫ ‬ ‫‪2 )a‬‬
‫‪6 )d‬‬ ‫ ‬ ‫‪1 )c‬‬
‫‪ -5‬فضايي را كه يك جسم اشغال مي‌كند به نام چه ياد مي‌شود؟‬
‫‪ )b‬حجم جسم‬ ‫ ‬ ‫‪ )a‬وزن جسم‬
‫‪ )d‬هر سه درست است‬ ‫ ‬ ‫‪ )c‬كتله جسم‬

‫● جاهاي خالي زير را با كلمات مناسب پر كنيد‪:‬‬

‫‪ -1‬مكعب مستطيل كه طول‪ ،‬عرض و ارتفاع آن مساوي باشد عبارت از ‪ ..................‬است‪.‬‬
‫‪ -2‬مكعب مستطيل يك‪ ..............................‬منظم هندسي است كه همه ‪...........................‬‬
‫آن مکعب مستطيل شكل بوده و ‪ ............................‬سطوح آن دو به دو با هم قايم باشند‪.‬‬
‫‪ -3‬استوانة قايم جسمي است كه از دو قاعدة ‪ .....................‬انطباق پذير و ‪..........................‬‬
‫كه بر قاعده ها عمود اند تشكيل شده است‪.‬‬
‫‪ -4‬حجم هرم ‪ ..................‬حصه حجم‪ .............‬بوده كه داراي عين قاعده و ‪ .............‬اند‪.‬‬
‫‪ -5‬مخروط قايم جسمي است كه از دوران يك مثلث ‪ ..............................‬به اطراف يك از‬
‫‪ ................‬قايم آن حاصل مي‌شود‪.‬‬
‫● كدام يك از جمله‌هاي زير صحيح و كدام يكي آن غلط است؟ در مقابل جملة صحيح‬
‫حرف (ص) و در مقابل جملة غلط حرف (غ) بگذاريد‪:‬‬
‫‪ ) ( -1‬در يك منشور با جمع كردن مساحت‌هاي دو قاعده با مساحت كلي مساحت‬

‫‪155‬‬
 ‫سطح جانبي به دست مي‌آيد‪.‬‬
‫‪ ) ( -2‬اگر استوانه به امتداد محور قطع و باز گردد يك هرم حاصل مي‌شود‪.‬‬
‫‪ ) ( -3‬اگر طول مكعب مستطيل ‪ ، a‬عرض آن ‪ b‬و ارتفاع آن ‪ c‬باشد حجم آن عبارت‬
‫از ‪ abc‬است‪.‬‬
‫‪ ) ( -4‬كره جسمي است كه تمام نقاط آن از يك نقطة ثابت متساوي‌الفاصله باشد‪.‬‬
‫‪ ) ( -5‬حجم مخروط ‪ 1‬حصة حجم استوانة است كه داراي عين قاعده و ارتفاع باشد‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫● سؤاالت زیر را حل کنید‪.‬‬
‫‪ -1‬حجم و مساحت كلي مكعب هايي را كه خط رأس آن قرار زير داده شده است دريافت‬
‫كنيد‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪a ) 24m‬‬ ‫‪b) 9m‬‬ ‫‪c) 3 m‬‬ ‫‪d ) 4 27‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -2‬قطي شير پودري كه شكل استوانه‌يي دارد داراي شعاع قاعده ‪ 6cm‬و ارتفاع ‪12cm‬‬
‫است‪ .‬مساحت كلي و حجم آن را دريافت نماييد‪.‬‬
‫‪ -3‬چند متر مكعب هوا داخل خيمة مربع القاعده موجود است‪ ،‬در صورتي كه طول ضلع‬
‫مربع و ارتفاع هرم ‪ 5m‬باشد‪.‬‬
‫‪ -4‬حجم هر يك اجسامي را كه در زير داده شده اند حساب كنيد‪.‬‬
‫‪20in‬‬
‫‪6ft‬‬ ‫‪4cm‬‬

‫‪3in‬‬
‫‪2cm‬‬
‫‪3ft‬‬ ‫‪6in‬‬
‫‪ -5‬دو كره به ترتيب داراي شعاع‌هاي ‪ 1cm‬و ‪ 2cm‬هستند‪.‬‬
‫الف‪ :‬مساحت هر كدام از آن‌ها را پيدا كنيد‪ .‬ب‪ :‬حجم هر يك را به دست آوريد‪.‬‬
‫‪ -6‬با توجه به شكل مقابل‪ ،‬دو استوانة قايم را در نظر بگيريد كه مركز قاعده هاي‬
‫آن‌ها يكي باشد‪ ،‬طوریکه شعاع استوانۀ بزرگ ‪ 2cm‬و استوانۀ کوچک ‪1cm‬‬
‫باشد‪.‬‬
‫الف‪ :‬نسبت مساحت سطح جانبي استوانة بزرگتر و مساحت سطح جانبي‬
‫‪1cm‬‬ ‫استوانة كوچكتر را دريابيد‪.‬‬
‫‪2cm‬‬
‫ب‪ :‬نسبت حجم استوانة بزرگتر و حجم استوانة كوچكتر چقدر است؟‬
‫‪ -7‬زمين که تقريباً به شكل يك كره است‪ ،‬شعاع آن ‪ 6400‬كيلو متر میباشد‪.‬‬
‫الف‪ :‬مساحت سطح زمين را محاسبه كنيد‪.‬‬
‫ب‪ :‬حجم کرۀ زمين را محاسبه كنيد‪.‬‬

‫‪156‬‬
‫فصلهفتم‬
‫افاده های الجبری‬
 ‫‪1‬‬ ‫مفهوم متحول‬
‫‪5000 .‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪1‬‬
‫يك نف��ر ‪ 10‬درآمد خ��ود را به فقرأ‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫می‌دهد‪ ،‬اين خب��ر را چگونه مي توانيم‬
‫‪13000 .‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫به زبان رياضي اعالن كنيم؟‬

‫‪1‬‬
‫‪10000 .‬‬
‫‪10‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫جدول زير را تكميل كنيد‪:‬‬
‫ﻃﻮﻝ ﺿﻠﻊ ﻣﺮﺑﻊ‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪10‬‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺮﺑﻊ‬ ‫‪4×2‬‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺮﺑﻊ‬ ‫‪3×3‬‬

‫● ‪ 4× a‬يعني چه؟ براي ساده كردن ‪ 4× a‬را به شکل ‪ 4a‬مي‌نویسیم‪.‬‬

‫● آيا مي توان مساحت هر مربع را به شكل ‪ a 2‬نشان داد؟‬
‫● آيا مي توان برای نشان دادن مساحت مربع از حرف ديگر استفاده کرد؟‬
‫● اگر محيط را به ‪ P‬و مساحت را به ‪ S‬نشان دهيم‪ ،‬قاعده يي براي پيدا كردن محيط و‬
‫مساحت مربع دریافت کنید‪.‬‬
‫● محيط و مساحت مربعي به ضلع ‪ 4‬واحد با قرار دادن ‪ 4‬به جاي ‪ a‬به دست بياوريد‪.‬‬
‫● آيا مي توان به جاي ‪ a‬هر عدد مثبت ديگر را قرار داد؟ اين عدد مثبت چه چيزي را نشان‬
‫مي دهد؟‬

‫از فعاليت فوق مي توان بيان كرد‪:‬‬

‫براي بیان کلی قاعده و يا قانون از حروف مي توان استفاده كرد‪ .‬با در نظر داشت اين كه‬
‫قیمت‌هاي مختلف می‌توان به جاي حروف قرارداد كه در این حالت حروف را متحول‬

‫‪159‬‬
 ‫مي ناميم‪.‬‬
‫مثال ‪ : 1‬يك عدد ‪ a‬به عالوة عدد ‪ 5‬را به يك افاده نوشته و مقادير آن را براي‬
‫‪ a = 2 , − 3 , 5‬محاسبه كنيد‪.‬‬
‫حل‪ :‬افادۀ فوق عبارت است از ‪ a + 5‬که براي قيمت‌های مختلف ‪ a‬جدول زیر را ترتيب‬
‫‪a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫مي دهيم‪:‬‬
‫‪a+5‬‬ ‫‪2+5=7‬‬ ‫‪–3+5=2‬‬ ‫‪5 + 5 = 10‬‬

‫مثال ‪ : 2‬جملۀ" حاصل ضرب يك عدد ضرب در خودش مساوي است با همان عدد به توان‬
‫‪ ."2‬این عبارت را به یک افاده نوشته و با دو مثال عددي نشان دهید‪.‬‬
‫حل‪ :‬افادة حروفي عبارت است از‪a × a = a 2 :‬‬
‫اگر ‪ a = 2‬باشد؛ پس‪ 2 × 2 = 22 = 4 :‬است‪.‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪ × = ( ) 2‬می‌شود‪.‬‬ ‫اگر = ‪ a‬باشد؛ پس‪:‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬

‫جمله هاي زير را با انتخاب حروف مناسب به صورت افادة حرفي نشان دهيد و براي هريك‬
‫‪ 3‬مثال عددي بياوريد‪.‬‬
‫● هر عدد به توان يك مساوي به خود عدد است‪.‬‬ ‫ ‬
‫● يك به توان هر عدد مساوي به يك است‪.‬‬ ‫ ‬
‫● هر عدد به توان صفر مساوي به يك است‪.‬‬ ‫ ‬
‫● صفر به توان هر عدد مساوي به صفر است‪.‬‬ ‫ ‬
‫● اندازة حجم يك مكعب مساوي به اندازة ضلع آن به توان ‪ 3‬می باشد‪.‬‬ ‫ ‬
‫● آيا مي توانيد رابطه هاي ديگری مثل روابط فوق بنويسيد؟ دو مثال بياوريد‪.‬‬ ‫ ‬

‫‪160‬‬
 ‫افاده هاي الجبري‬

‫يك بان��ك اعالم كرد ک��ه نرخ ربح‬

‫ساالنة بانك ‪ 10%‬است‪ .‬اگر ناصر به‬
‫س��رمایه اولیه ‪ 50000‬افغانی را برای‬
‫مدت چهار س��ال در بانک بگذارد آیا‬
‫س��رمایه مذکور با مف��ادش در مدت‬
‫تعیين شده دو برابر خواهد شد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● در مثلث متساوي‌الساقين مقابل‪ ،‬اندازة ساق را به ‪ a‬و قاعده را به ‪ b‬نشان‬
‫‪a‬‬ ‫‪w‬‬
‫مي دهيم‪ .‬چرا هر دو ساق را به ‪ a‬نشان مي دهيم؟‬
‫● محيط مثلث را با يك فورمول بنويسيد‪ .‬آن را براي ‪ a = l4‬و ‪b = 5‬‬
‫‪b‬‬
‫محاسبه كنيد‪.‬‬
‫‪w‬‬
‫● محيط و مساحت مستطيل را به صورت يك فورمول بنويسيد‪.‬‬
‫‪l‬‬ ‫● مساحت و محيط مستطيل را براي ‪ w = 3‬و ‪ l = 2‬به دست‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫آوريد‪.‬‬

‫از فعاليت فوق مي توان بيان كرد‪:‬‬

‫‪4a − b‬‬
‫افاده هایي مثل ‪ 2 , 4a , 3a − b , 2a + b‬ﻭ ‪ a‬و ‪ 4a‬را كه از تركيب عمليه هایی‬
‫‪2‬‬

‫چون‪ :‬جمع‪ ،‬تفريق‪ ،‬ضرب تقسيم‪ ،‬توان و جذر با اعداد از يك يا چند متحول تشكيل شده‬
‫باشند‪ ،‬افاده هاي الجبري(عبارت‌هاي الجبري) مي نامند‪ .‬قیمت عددی يك افادة الجبري را‬
‫براي قيمت هاي ‪3‬مختلف متحول مي توان دريافت كرد‪.‬‬
‫‪3b‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–3‬‬
‫مثال ‪ : 1‬قيمت ‪2‬افادۀالجبري ‪ 2b‬را به قيمت هاي داده شدة ‪b= , 4 , − 3 , − 2 , 2‬‬
‫كنيد‪2 2 × 2 = 4 2 × 4 = 8 2 × (–2) = –4 2 × (–3)= –6 2 × 3 =.‬‬
‫‪2b‬‬ ‫دريافت ‪3‬‬
‫‪2‬‬

‫‪161‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪= 4 2 × 4 = 8 2 × (–2) = –4 2 × (–3)= –6‬‬ ‫×‪2‬‬ ‫‪=3‬‬
 ‫حل‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2b‬‬ ‫‪2 × 2 = 4 2 × 4 = 8 2 × (–2) = –4 2 × (–3)= –6‬‬ ‫×‪2‬‬ ‫‪=3‬‬
‫‪2‬‬

‫مثال ‪ : 2‬اگر ربح ساالنة یک بانك ‪ 10 %‬باشد‪ .‬قاعده‌يي كه بانك براي پرداخت ربح به‬
‫سرمايه گذاران مي دهد آن را به صورت افادۀ الجبري بنويسيد‪.‬‬
‫حل‪ :‬اگر ربح را به ‪ ،  P‬سرمايه را به ‪ ،  A‬نرخ را به ‪ r‬و مدت را به ‪ t‬نشان دهيم؛ پس مي توان‬
‫نوشت‪:‬‬
‫‪A⋅r⋅t‬‬
‫=‪P‬‬
‫‪100‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬قیمت عددي هر افادة الجبري را به قيمت هاي داده شده حساب كنيد‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪x– 1‬‬ ‫‪b‬‬ ‫–‬ ‫‪9‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪b(a+7‬‬

‫‪ -2‬پروين هر روز چند صفحه از كتاب تاريخ را مي خواند‪ .‬اگر پروین در يك روز‪ x‬صفحه‬
‫کتاب را بخواند‪ ،‬تعداد صفحاتي كه پروین در يك هفته مي خواند با يك افادۀالجبري نشان‬
‫دهيد‪.‬‬

‫‪162‬‬
 ‫‪ : x‬ﻛﺘﺎﺑﭽﻪ‬ ‫ساده كردن افاده هاي الجبري‬
‫‪ : y‬ﻗﻠﻢ‬
‫مریم گفت‪ :‬دو كتابچه داش��تم‪ ،‬س��ه‬
‫كتابچة ديگر پ��درم برايم خريد حال‬
‫‪2x + 3x = 5x‬‬ ‫‪ 5‬كتابچه دارم‪.‬‬
‫كبير گفت‪ :‬من هم سه كتابچه داشتم‪،‬‬
‫? = ‪3x + 2y‬‬ ‫‪ 2‬قلم برايم پدرم خريد‪ .‬چه مي توانم‬
‫بگويم؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫عبارت‌هاي زير را ساده و تكميل كنيد‪.‬‬
‫‪5 × 3 + 2 × 3 = (5 + 2) × 3 = 7 × 3‬‬
‫‪8 × 0.5 − 2 × 0.5 = (..... − .....) × ... = .....× ..... = .....‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪+3‬‬ ‫)‪= (..... + .....‬‬ ‫‪= .....‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪+3‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫)‪= (..... + ..... + .....‬‬ ‫‪= .....‬‬

‫‪2a + 3a = (..... + .....)a = ..... a‬‬
‫‪−3 y + 4 y = (..... + .....) y = ..... y‬‬
‫‪2ax + 3ax = (..... + .....) × ax = .....ax‬‬
‫● در ساده كردن عبارت هاي فوق از كدام خاصيت استفاده كرديم؟‬

‫‪ 3‬یا ‪ 3x + 2 y‬را ساده یا جمع كنيد؟‬ ‫‪+2‬‬ ‫● آيا مي توانيد‬

‫● آيا مي توان افاده ‪ 2b + 3b‬را ساده یا جمع نماییم؟‬

‫‪163‬‬
 ‫از فعاليت فوق مي توان چنين نتيجه گرفت‪:‬‬
‫دیده می‌شود که ‪ 2a + 3a , − y + 4 y‬و ‪ 2ax + 3ax‬هر کدام افاده‌های الجبری اند که‬
‫حد‌های آن دارای عین حروف و توان‌های مساوی می‌باشند؛ پس گفته می‌تواینم که‪ :‬حد‬
‫هایي که دارای عین حروف بوده و توان‌های شان مساوی باشند حدود مشابه گفته میشوند‪.‬‬

‫مثال ‪ :1‬افادة زير را ساده كنيد‪:‬‬

‫‪5n + 8s − 2n − 7s‬‬
‫حل‪ :‬چون تنها تفاوت ‪ 5n‬و ‪ −2n‬در ضريب‌هاي است كه در متحول ضرب مي‌شود پس‬
‫حدود مشابه هستند به همين ترتيب ‪ −7 s‬و ‪ 8s‬نيز با هم مشابه اند که ذی ً‬
‫ال نشان داده شده‬
‫اند‪.‬‬
‫‪5n + 8s − 2n − 7s = (5 − 2)n + (8 − 7)s = 3n + s‬‬

‫چون ‪ s‬و ‪ 3n‬با هم مشابه نيستند‪ .‬پس عبارت را بيشتر از اين نمي‌توان ساده كرد‪.‬‬
‫مثال ‪ : 2‬افاده‌هاي ‪ 5xy 2 + 4 yz − 8‬و ‪ xy 2 + 3yz + 8‬را جمع كنيد‪.‬‬

‫‪5 xy 2 + 4 yz − 8‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪xy 2 + 3 yz + 8‬‬
‫‪6 xy 2 + 7 yz‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬افاده هاي الجبري زير را ساده كنيد‪:‬‬
‫‪a ) 5a + 7 d − 4a + 3d‬‬ ‫‪b) 8c + 3k + 5k − 8k‬‬
‫‪c) 3d + 2c + 4d + 3c − 5d‬‬ ‫‪d ) 4b − 5 − 3b + 2‬‬
‫‪e) 9 xy − 7 x + 5 − x 2 + 2 xy + 2 x 2 − 2‬‬ ‫‪f ) 3a 2 − 7a − 2 − 5a 2 + 3a + 17‬‬
‫)‪g‬‬ ‫‪3x 2 + 6 xy + 4 y‬‬ ‫)‪h‬‬ ‫‪3 xy − 2 yz + 4 zx‬‬
‫‪2‬‬
‫‪+ − x + 4 xy + 9 y‬‬ ‫‪+ − 2 xy + yz + 32 zx‬‬

‫‪ -2‬كدام يك از افاده هاي زير با هم مشابه اند‪:‬‬

‫)‪a‬‬ ‫‪− 4 x 22 y , 2 x 33 y 33‬‬ ‫‪b) 3 xy 22 , 8 x 33 y‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪− 4x y , 2x y‬‬ ‫‪b) 3 xy , 8 x y‬‬
‫))‪cc‬‬ ‫‪33xx22 2, ,99xx22 y2‬‬
‫)‪c‬‬ ‫‪3x , 9 x y‬‬

‫‪164‬‬
 ‫ضرب يك حده ها‬
‫‪2a‬‬
‫‪a‬‬ ‫مربع��ی به ضلع ‪ a‬داریم اگر ضلع های‬
‫مربع  دو برابر ش��ود‪ ،‬نس��بت مساحت‬
‫‪S1‬‬ ‫‪‬‬ ‫? = ‪S2‬‬ ‫مربع اول بر مربع دوم چند است؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫تساوي هاي زير را در نظر بگيريد‪:‬‬
‫‪(3 x y ) ⋅ (2 x y ) = (32×x2) x y ⋅ x y = 6 x‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3+ 2‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪2 +1‬‬
‫‪= 6 x5 y 3‬‬
‫‪(4a 2b) ⋅ (6ab 2 ) = (4 × 6)a 2b ⋅ ab 2 = 24a 3b3‬‬
‫● در اين حاصل ضرب از كدام خاصيت عملية ضرب و قاعدة ضرب طاقت ها استفاده ‪x‬‬
‫شده است؟‬
‫● ضريب عددي عوامل ضربی طرف چپ مساوات و ضريب عددي افادۀالجبری طرف‬
‫‪x‬‬ ‫?=‬
‫راست مساوات باهم چه رابطه يي دارند؟‬
‫● توان‌های هریک از متحول ها در دو افادۀالجبری با هم چه رابطه دارند؟‬

‫‪x‬‬ ‫● با در نظرداشت قواعد فوق افاده‌هاي زير را ساده سازيد‪:‬‬

‫‪3 x 2 y 3 z 2 × 4 x 2 y 3 z = ...‬‬
‫‪1‬‬
‫‪−9 x 3 a 2 × ya 3 = ...‬‬
‫‪5‬‬

‫در فعالیت باال افاده‌های چون ‪ 3x 3 y 2 , 2x 2 y , 6ab 2 , 4a 2 b‬را که از ضرب عدد در متحول‬
‫با توان‌های طبیعی یا صفر تشکیل شده اند یک حده و عددی را که در متحول ها ضرب‬
‫می‌شوند به نام ضریب یک حده یاد می‌کنند‪.‬‬
‫در ضرب یک حده ها باید ضرایب آن‌ها را در همدیگر ضرب کنیم و توان‌های متحول‌های‬
‫مشابه را با هم جمع کنیم‪.‬‬

‫‪165‬‬
 ‫مثال ‪ :1‬افاده‌های الجبری ‪ − 4ab , 6b 3‬را با هم ضرب کنید‪.‬‬

‫‪(−4ab)(6b3 ) = (−4 ⋅ 6)abb3 = −24ab 4‬‬ ‫ ‬ ‫حل‪:‬‬

‫مثال ‪ :2‬کدام یک از افاده های الجبری زیر یک حده اند؟‬

‫‪4 2‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪y x‬‬
‫‪5‬‬
‫‪b) 4 y 2 x + 5‬‬
‫‪4 y2‬‬
‫)‪c‬‬
‫‪x‬‬
‫‪d ) xy‬‬

‫حل‪ c،a :‬و ‪ d‬هر یک‪ ،‬يک حده اند‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫حاصل ضرب يك حده  هاي زير را حساب كنيد‪:‬‬

‫)‪a ) (−5 x 2 ay ) × (3ax‬‬ ‫) ‪b) (−2 xy 2 z ) × ( x 2 z‬‬

‫) ‪c) − 2 xy 2 × (−3a 2‬‬ ‫) ‪d ) (−3 x 2 ) × (−5 xy 2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪e) (− x 2 y ) × (− xy 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪166‬‬
 ‫‪2x‬‬
‫تقسیم افاده‌های یک حده‬

‫‪x‬‬ ‫مس��احت مس��تطیل به ط��ول ‪ 2x‬و‬

‫عرض ‪ ، x‬چند برابر مس��احت مربع‬
‫‪x‬‬ ‫?=‬ ‫به طول‪ x‬است؟‬

‫‪x‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪3y 5 3y y‬‬
‫جاهاي خالي را پر كنيد‪.‬‬
‫——‬ ‫———— =‬
‫‪3y 5‬‬ ‫‪y2‬‬ ‫‪y2‬‬
‫——‬
‫‪y2‬‬ ‫‪3y 5‬‬ ‫–‬
‫——‬ ‫‪= 3y‬‬ ‫‪= 3y‬‬
‫‪y2‬‬

‫‪6x 5 y 5 6x x y y‬‬ ‫‪6 x‬‬

‫———‬ ‫———————— =‬
‫‪2 3‬‬ ‫—=‬ ‫‪y‬‬
‫‪6x 5 y 5‬‬
‫‪2‬‬
‫‪7x y‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪7‬‬
‫——‬
‫‪7x 2 y 3‬‬ ‫‪6x 5 y 5 6‬‬ ‫–‬ ‫–‬
‫‪——— = — x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪6 x‬‬
‫—=‬ ‫‪y‬‬
‫‪7x 2 y 3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬

‫● دو روش تقسيم يك حده  ها را با هم مقايسه كنيد‪ .‬در هر روش از چه خاصيت ها استفاده‬
‫كرده ايم‪.‬‬
‫● ضريب توان‌هاي متحول در دو طرف راست و چپ با هم چه رابطه دارند؟‬

‫از فعاليت فوق مي‌توان بيان كرد‪:‬‬

‫در تقسيم يك حده ها از قاعدة ساده كردن كسرها استفاده مي‌شود‪ .‬ابتدا ضريب عددي يك‬
‫حده ها را باالی یکدیگر تقسيم نموده و حد‌های باقيمانده را با استفاده از قوانين طاقت ساده‬
‫مي كنيم‪.‬‬

‫‪167‬‬
 .‫ تقسيم مي‌كنيم‬5x3 y 2 z ‫ را بر یک حدة‬−20 x 4 y 3 z ‫ يك حدة‬:1 ‫مثال‬
−20 x 4 y 3 z −20 x 4 y 3 z
= × 3× 2× :‫حل‬

5 x3 y 2 z 5 x y z
= −4 xy

.‫ را ساده كنيد‬12 x3 + 8 x 2 ‫ افاده الجبري‬:2 ‫مثال‬

2x
3 2
12 x + 8 x 12 x 8 x 3 2 :‫حل‬

= +
2x 2x 2x
2
= 6x + 4x

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
:‫ساده كنيد‬
− a 4 b8 a 4b 2
a) b)
a 4b 7 a 6b 2
10m 4 −9c 4 d 5
c) d)
30m −45c 3 d 3
6 xy 22− 3 xy + 2 x 2 2y
e) 6 xy − 3 xy + 2 x y
xy
xy
2
4y + 6
f)
2
8a b − 14ab3 + 6ab
2 4
g)
ab

168
 ‫‪5‬‬
‫ضرب افاده هاي الجبري‬
‫‪4‬‬ ‫‪S1 =5X4‬‬
‫می دانیم مساحت یک مستطیل را که‬
‫طول آن ‪ 5‬سانتي متر و عرض آن‬
‫‪5X‬‬ ‫‪ 4‬سانتی متر باشد چگونه پیدا کنیم‪.‬‬
‫آیا مساحت مستطیلی را که طول‬
‫آن ‪ 3x-2‬و عرض آن ‪ 5x‬است نیز‬
‫‪3X-2‬‬
‫?= ‪S2‬‬ ‫می توان پیدا کرد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪A‬‬ ‫‪3x‬‬ ‫‪4x+1‬‬ ‫‪B‬‬
‫شكل مقابل را در نظر بگيريد‪:‬‬
‫‪2x‬‬ ‫‪S1‬‬ ‫‪S2‬‬
‫● مساحت مستطيل ‪ S1‬را با یک افادۀ الجبری بنويسيد‪.‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫● مساحت مستطيل ‪ S2‬را با یک افادۀ الجبری بنويسيد‪.‬‬
‫● مساحت مستطيل ‪ ABCD‬را با یک افادۀ الجبری‬
‫بنويسيد و آن را به ‪ S‬نشان دهيد‪.‬‬
‫● چه رابطه یی بين ‪ S1 , S‬و ‪ S 2‬وجود دارد؟‬

‫از فعاليت فوق مي توان بيان كرد‪:‬‬

‫براي ضرب کردن افاده يك حده در يك افادة الجبري از خاصيت توزيع پذيري ضرب‬
‫نسبت به جمع مي توان استفاده كرد‪.‬‬
‫‪3x‬‬ ‫‪2b‬‬
‫مثال ‪ : 1‬حاصل ضرب يك حدة ‪ −5ax 2‬را در افادۀ الجبری ‪ x 2 − a 2‬به دست آورید‪.‬‬
‫‪2x‬‬ ‫‪S1‬‬ ‫‪S3‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫) ‪−5ax ( x − a ) = (−5ax ) × x + (−5ax ) × (−a‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪S2‬‬ ‫‪S4‬‬
‫‪= −5ax 4 + 5a 3 x 2‬‬
‫مثال ‪3a 2 (a 3 − 2a 2 + 6a ) = ? : 2‬‬
‫) ‪3a 2 (a 3 − 2a 2 + 6a ) = 3a 2 (a 3 ) + [3a 2 (−2a 2 )] + 3a 2 (6a‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪= 3a 5 − 6a 4 + 18a 3‬‬

‫‪169‬‬
 ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪3x‬‬ ‫‪2b‬‬ ‫شكل مقابل را در نظر بگيريد‪:‬‬
‫‪2x‬‬ ‫‪S1‬‬ ‫‪S3‬‬ ‫● مساحت مستطيل ‪ S1‬را دريافت كنيد‪.‬‬
‫● مساحت مستطيل ‪ S2‬را دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪S2‬‬ ‫‪S4‬‬ ‫● مساحت مستطيل ‪ S3‬را دريافت كنيد‪.‬‬
‫● مساحت مستطيل ‪ S4‬را دريافت كنيد‪.‬‬
‫● اگر طول مستطيل ‪ 3x + 2b‬و عرض آن ‪ 2 x + b‬باشد‪ .‬مساحت مستطيل بزرگ را‬
‫دريافت كنيد و آن را به ‪ S‬نشان دهيد‪.‬‬
‫● رابطه بين ‪ ، S‬را با مجموع ‪ S3 ، S2 ، S1‬و ‪ S4‬بنويسيد‪.‬‬
‫از فعاليت فوق مي توان بيان كرد‪:‬‬
‫براي ضرب کردن دو افادة الجبري‪ ،‬با استفاده از خاصيت توزيع پذيري ضرب باالي جمع‪،‬‬
‫يك به يك تمام حدود افادۀ اول را در حدود افادة دوم ضرب مي كنيم‪.‬‬
‫مثال ‪ : 1‬حاصل ضرب دو حدة ‪ x + 2‬در دو حدة ‪ x − 1‬را به‌دست آوريد‪.‬‬
‫)‪( x + 2)( x − 1) = x( x − 1) + 2( x − 1‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪= x2 − x + 2x − 2‬‬
‫‪= x2 + x − 2‬‬
‫مثال ‪ ( x + 2)( x − 2) : 2‬را ساده کنید‪ .‬‬
‫)‪( x + 2)( x − 2) = x( x − 2) + 2( x − 2‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪= x − 2x + 2x − 4‬‬
‫‪= x2 − 4‬‬
‫مثال ‪ : 3‬حاصل ضرب دو  حدة )‪ ( x − 2‬را در سه حدة )‪ ( x3 + 5 x − 7‬به دست آوريد‪.‬‬
‫)‪( x − 2)( x 3 + 5 x − 7) = x ⋅ x 3 + x ⋅ 5 x + x(−7) − 2 x 3 − 2(5 x) − 2(−7‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪= x + 5 x − 7 x − 2 x − 10 x + 14‬‬
‫‪= x 4 + 5 x 2 − 2 x3 − 17 x + 14‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫حاصل ضرب افاده‌های زير را به دست آوريد‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪1‬‬
‫)‪1‬‬ ‫‪−3‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪3n‬‬ ‫‪(2nn 4 −‬‬
‫‪n(2‬‬ ‫‪−6‬‬‫‪6n‬‬‫)) ‪n 2‬‬ ‫)‪2‬‬
‫)‪2‬‬ ‫‪55ab‬‬
‫‪ab((aa 2 −‬‬‫‪− ab‬‬
‫‪ab +‬‬ ‫)) ‪+ bb 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪3‬‬
‫)‪3‬‬ ‫‪−9‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪9kk 3 (2‬‬
‫‪(2kk 2 −‬‬
‫‪−4‬‬‫‪4kk −‬‬ ‫)‪− 7‬‬
‫)‪7‬‬ ‫)‪4‬‬
‫)‪4‬‬ ‫‪((aa +‬‬
‫()‪+ bb‬‬
‫‪)( xx +‬‬
‫)) ‪+ yy‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪33cc‬‬
‫‪5) (( xx +‬‬
‫)‪5‬‬ ‫‪1)( xx 2 −‬‬
‫()‪+ 1‬‬ ‫‪− xx +‬‬
‫)‪+ 1‬‬
‫)‪1‬‬ ‫)‪6‬‬
‫‪6) (2‬‬‫‪(2aa +‬‬
‫‪+ 33bb)(2‬‬
‫‪)(2aa −‬‬ ‫)) ‪− 2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪170‬‬
 ‫مطابقت ها‬
‫‪Identities‬‬

‫?=)‪(10002)(9998‬‬ ‫آيا مي توانيد يك راه ساده و مختصر‬

‫را ب��راي ضرب ‪1000 2 × 9998‬‬
‫)‪(10000+2)(10000-2‬‬ ‫دريافت كنيد؟‬

‫‪2‬‬
‫‪=(10000)2-2‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫در جدول زير قیمت‌های دو افادة الجبري ‪ A‬و ‪ B‬را براي قيمت هاي مختلف ‪ x‬دريافت‬
‫‪x A = 3x (2x – 4) B = 6x 2 – 12x‬‬ ‫كنيد‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪–4‬‬
‫‪0‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫چه رابطه بين ‪ A‬و ‪ B‬وجود دارد؟‬

‫● با دو مثال ديگر رابطة به دست آمده را امتحان كنيد‪.‬‬

‫از فعاليت فوق مي‌توان رابطه بين ‪ A‬و ‪ B‬را به شكل زير خالصه كرد‪:‬‬
‫تساوي دو افادة الجبري كه براي تمام قيمت هاي متحول با هم مساوی باشند يك مطابقت‬
‫مي ناميم‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫? = ‪a ) 202 ⋅ 198‬‬
‫? = ‪b) 104 ⋅ 96‬‬ ‫● عملیة ضرب اعداد مقابل را با درنظرداشت مطابقت انجام دهید‪.‬‬
‫? = ‪c) 32 ⋅ 28‬‬

‫‪171‬‬
 ‫‪a : (a + b)(a − b) = ... − ... + ... − ...‬‬ ‫● جاهاي خالي را پر كنيد‪.‬‬
‫‪b : (a − b)(a + b) = ... + ... − ... − ...‬‬
‫● در افاده‌های فوق قیمت ‪ a = 200‬و قیمت ‪ b = 2‬را در دو طرف قرار دهيد‪ .‬حاصل‬
‫ضرب را با جزء ‪ a‬و جزء ‪ b‬مقايسه كنيد‪.‬‬
‫● اين بار ‪ a = 100‬و ‪ b = 4‬در دو طرف راست و چپ قرار داده حاصل ضرب را با جزء‬
‫‪ a‬و ‪ b‬مقايسه كنيد‪.‬‬
‫از فعاليت فوق نتيجه می‌گیريم‪:‬‬
‫حاصل ضرب مجموع دو عدد در تفاضل همان دو عدد مساوي است با تفاضل مربعات آن‬
‫دو عدد ‪ (a + b)(a − b) = a 2 − b 2‬كه به نام تفاضل مربعات مي‌ناميم‪.‬‬
‫مثال   ‪ :‬قوس‌های زیر را با هم ضرب و به شکل تفاضل مربعات افاده کنید‪:‬‬
‫)‪a ) ( x − 5)( x + 5‬‬ ‫)‪b) (5 x 2 y 2 + 7)(5 x 2 y 2 − 7‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫) ‪c) (2a 2 + 5a ) (2a 2 − 5a‬‬ ‫)‪d ) ( + 1)( − 1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪( x − 5)( x + 5) = x × x + 5 x − 5 x − 5 × 5‬‬ ‫حل ‪:)a‬‬
‫‪2‬‬
‫‪= x − 25‬‬
‫‪ :)b‬‬
‫‪ 2‬‬
‫ ‪ x 2 y 5 ) +‬‬
‫‪(5 x 2 y 5 + 7)(5 x 2 y 5 − 7) = (5 x 2 y 5 ) − 7(5‬‬ ‫‪7(5 x 2 y 5 ) − (7) 2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪= 25 x y − 49‬‬
‫‪(2a 2 + 5a )(2a 2 − 5a ) = (2a 2 ) 2 − (5a ) 2‬‬ ‫‪:)c‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪= 4a − 25a‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x 2‬‬
‫‪( + 1)( − 1) = ( ) − (1) 2‬‬ ‫‪:)d‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x2‬‬
‫‪= −1‬‬
‫‪16‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫قوس‌های زیر را با هم ضرب و به شکل تفاضل مربعات افاده کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫)‪a‬‬ ‫)‪(P − 7)(P + 7‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫)‪( + 1)( − 1‬‬ ‫)‪c) ( x + 2)( x − 2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫)‪d‬‬ ‫)‪(2 x + 5)(2 x − 5‬‬ ‫)‪e‬‬ ‫)‪(49 + 1)(49 − 1‬‬ ‫)‪f ) (6 x − y)(6 x + y‬‬

‫‪172‬‬
 ‫‪1‬‬ ‫مربع مجموع و تفاضل افاده‌های‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫دو حده‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫مثل��ث ع��ددی مقابل‪ ،‬به ن��ام مثلث‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫پاس��کال مش��هور است‪ .‬س��طر سوم‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫مثلث چه چیزی را نشان می دهد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪a+b‬‬ ‫●طول هر ضلع مربع مقابل ‪ a + b‬است‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a.b‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫● مساحت مربع را به ‪ S‬نشان دهید و قيمت آن را بنويسيد‪.‬‬
‫● مربع اولي را به دو مربع با مساحت هاي ‪ a 2 , b 2‬و دو مستطیل‬
‫‪a+b‬‬ ‫‪S‬‬ ‫با مساحت‌های ‪ a.b‬مانند شکل مقابل تقسيم و به ‪S3 , S 2 , S1‬‬
‫‪a.b‬‬

‫‪2‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪a+b‬‬ ‫و ‪ S 4‬نامگذاري نماييد‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a.b‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫● مجموع مساحت مربع ها و مستطيل ها را بنويسيد‪.‬‬
‫‪a+b‬‬ ‫‪S‬‬ ‫● مساحت مربع اولي با مساحت های مربع ها و مستطيل ها چه‬
‫رابطه یی دارد؟ بنويسيد‪.‬‬
‫‪a.b‬‬

‫‪2‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫دهيد‪.‬‬
‫● رابطة به دست آمده را با استفاده از خاصيت توزيعي ضرب باالي‪b‬جمع نشان ‪a‬‬
‫‪a S1‬‬ ‫‪S3‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫از فعاليت فوق مي توان بيان كرد‪:‬‬
‫‪(a + b) = a 2 + 2ab + b 2‬‬
‫‪ba S 1S 4‬‬ ‫‪S3 S2‬‬ ‫مربع مجموع دو حد مساوي است به مربع حد اول ‪b‬‬
‫جمع دو چند حاصل ضرب حد اول و دوم جمع مربع‬
‫‪b‬‬ ‫‪S4‬‬ ‫‪S2‬‬ ‫یعنی‪(a + b) = a 2 + 2ab + b:‬‬ ‫حد دوم ‪2‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫ ‬
‫‪b‬‬ ‫ ‪(a + b) 2 = a 2 + 2ab + b‬‬
‫‪2‬‬

‫‪a‬‬
‫‪b‬‬

‫‪173‬‬
 ‫‪( x + 3) 2 = x 2 + 2 × 3 × x + (3) 2‬‬ ‫مثال ‪ :  1‬افادة ‪ ( x + 3) 2‬را انکشاف دهید‪.‬‬
‫‪= x2 + 6 x + 9‬‬
‫مثال ‪ :  2‬افادة ‪ (3x + 5 y ) 2‬را انکشاف دهید‪.‬‬
‫حل‪ :‬با استفاده از مطابقت ‪ ( a + b ) 2 = a 2 + 2ab + b 2‬مي توان نوشت‪:‬‬

‫‪(3 x + 5 y ) 2 = (3 x) 2 + 2(3 x)(5 y ) + (5 y ) 2‬‬

‫ ‬
‫‪= 9 x 2 + 30 xy + 25 y 2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫مثال ‪( x + ) 2 = x 2 + 2 x + ( ) 2 : 3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫حل‪ :‬هرگاه در مطابقت ‪ (a + b) 2 = a 2 + 2ab + b 2‬به جاي ‪ (−b) ، b‬را وضع نماييم‬
‫‪(a − b) 2 = (a − b)(a − b) = a 2 − 2ab + b 2‬‬ ‫مطابقت جديد را مي‌یابیم‪.‬‬
‫مربع تفاضل دو حد مساوي است به مربع حد اول منفي دو چند حاصل ضرب حد  اول و دوم‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫جمع مربع حد دوم مانند‪:‬‬
‫‪(a − b) = a − 2ab + b‬‬

‫مثال ‪ ( x − 1) 2 :  4‬را انكشاف دهيد‪.‬‬

‫‪(a − b) 2 = a 2 − 2ab + b 2‬‬ ‫حل‪ :‬با استفاده از مطابقت داریم‪:‬‬
‫‪( x − 1) 2 = x 2 − 2( x )(1) + (1) 2‬‬
‫‪( x − 1) 2 = x 2 − 2 x + 1‬‬
‫‪1‬‬
‫مثال ‪ (8 x − ) 2 :  5‬را انكشاف دهيد‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪(8 x − ) 2 = (8 x) 2 − 2(8 x)( ) + ( ) 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪= 64 x 2 − x +‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬افاده هاي زير را انكشاف دهيد‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪a) (m + 1) 2‬‬ ‫‪b) ( x + 7) 2‬‬ ‫‪c) ( x + 12) 2‬‬ ‫‪d ) ( x + )2‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -2‬افاده هاي زير را انكشاف دهيد‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a ) ( − 3) 2‬‬ ‫‪b) (12 x − 5 y ) 2‬‬ ‫‪c) (6 xy − ) 2‬‬ ‫‪d ) ( x − y )2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪174‬‬
 ‫‪2x + 3‬‬
‫= ‪S1‬‬ ‫تجزيه افاده هاي الجبري‬
‫‪3x – 1 6x² + 7x – 3‬‬
‫تاكنون توانس��تيد مساحت مستطيل را‬
‫ب��ه ط��ول ‪ 2 x + 3‬و عرض ‪3 x − 1‬‬
‫?‬ ‫پيدا كنيد‪.‬‬
‫آي��ا فكر كرده ايد چگون��ه مي توانيد‬
‫= ‪S2‬‬ ‫طول و عرض مس��تطيل به مس��احت‬
‫?‬
‫‪3x² – 4x + 1‬‬ ‫‪ 3x 2 − 4 x + 1‬را دريافت كنيد؟‬

‫‪(2x – 3)(2x + 3) = . . . . . . – . . . . . .‬‬

‫‪(3y + . . . )(3y – . . . ) =9y 2 – a 2‬‬

‫‪( . . . + . . . )( . . . – . . . ) =4x 2 – 9‬‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬

‫‪(4y – 2x) 2 = . . . . – . . . . + 4x 2‬‬
‫جاهاي خالي را درتساوي‌هاي مقابل با افاده مناسب پركنيد‪(2 x − 3)(2 x + 3) = ... − ... .‬‬
‫‪( . . . + 2y) 2 = a 2 – 4ay + . . . .‬‬
‫‪(3 y + ... )(3 y − ... ) = 9 y 2 − a 2‬‬
‫‪2‬‬
‫() ‪( (.... . +. +.... .‬‬
‫‪. ) ...= −‬‬
‫‪4x...‬‬
‫‪+ 12x‬‬
‫‪) = +4 x9 2 − 9‬‬
‫‪(4 y − 2 x) 2 = ... − ... + 4 x 2‬‬
‫‪( ... + 2 y ) 2 = a 2 − 4ay + ...‬‬
‫‪( ... + ... ) 2 = 4 x 2 + 12 x + 9‬‬

‫در فعاليت فوق ديديم که بعضي اوقات يك افادة الجبري را به صورت ضرب دو افادة‬
‫الجبري مي توان نوشت‪:‬‬
‫ارایه مربع يك افادة الجبري به شكل حاصل ضرب دو يا چند افادةالجبري را تجزيه مي ناميم‪.‬‬
‫مثال ‪ :  1‬افادة الجبري ‪ 4 − 16 x 2‬تجزيه كنيد‪.‬‬
‫– ‪a2‬‬ ‫)‪b 2 = (a – b) (a + b‬‬ ‫حل‪ :‬با استفاده از مطابقت‪:‬‬

‫)‪(2) 2 – (4x) 2 = (2 – 4x)(2 + 4x‬‬

‫مثال ‪ :2‬افادة الجبري ‪ 25a 2 − 4b 2‬را تجزیه کنید‪:‬‬
‫حل‪25a 2 − 4b 2 = (5a ) 2 − (4b:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪25a − 4b = (5a ) − (2b‬‬ ‫‪)2‬‬
‫)‪= (5a − 2b)(5a + 2b‬‬ ‫)‪= (5a − 4b)(5a + 4b‬‬

‫‪175‬‬
 ‫مثال ‪ :  3‬افادة الجبري ‪ x 2 + 12 x + 36‬را تجزيه مي‌كنيم‪.‬‬
‫‪a 2 +2ab + b 2 = (a + b) 2‬‬ ‫حل‪ :‬مي دانيم كه‪ :‬‬

‫‪x 2 +2 × x×6 + (6) 2‬‬

‫ ‬
‫ديده مي شود كه دو چند حاصل ضرب جذر مربع حد اول و سوم حد وسط را مي دهد‪ .‬پس‬
‫افادة فوق به شكل ‪ (a + b) 2‬مطابقت دارد‪.‬‬
‫)‪x 2 + 12 x + 36 = ( x + 6) 2 = ( x + 6)( x + 6‬‬
‫‪a 2 –2ab‬‬
‫‪+2ab +‬‬ ‫= ‪bb 2‬‬
‫‪= (a‬‬
‫بنويسيد‪+.‬‬ ‫‪(a‬‬
‫قوس‬ ‫مثال ‪ : 4‬افادة ‪ 4a 2 + 28a + 49‬را به شكل حاصل ضرب‪b)22‬‬
‫)‪–+b‬‬
‫دو‬
‫‪(2a ) 2 + 2 × 2a × 7 + (7) 2‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x +2‬‬ ‫‪x×2‬ي×‬
‫‪x×6‬‬ ‫)‪+ (2‬‬
‫)‪(6‬‬‫‪2‬‬‫‪2‬‬
‫پس‬ ‫ دهد‪.‬‬
‫‪–2‬‬ ‫×‬ ‫وسط را م‬
‫‪+‬‬ ‫ديده مي شود كه دو چند حاصل ضرب جذر مربع حد اول و سوم حد‬
‫افادة فوق شكل مطابقت ‪ (a + b) 2‬را دارد‪.‬‬
‫)‪4a 2 + 28a + 49 = (2a + 7) 2 = (2a + 7)(2a + 7‬‬ ‫ ‬
‫در نتيجه‪:‬‬
‫مثال ‪ :  5‬افادة الجبري ‪ x − 4 x + 4‬را به دو قوس تجزيه مي نماييم‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪a –2ab + b = (a – b) 2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫حل‪ :‬‬
‫ ‬ ‫ ‬
‫‪x 2 –2 × x×2 + (2)2‬‬
‫ ‬
‫ديده مي شود دوچند حاصل ضرب جذر حد اول و حد سوم حد وسط را مي دهد پس افادة‬
‫فوق شكل مطابقت ‪ (a − b) 2‬را دارد‪.‬‬
‫)‪x 2 − 2 × x × 2 + (2) 2 = ( x − 2) 2 = ( x − 2)( x − 2‬‬ ‫در نتيجه‪:‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬افاده‌هاي الجبري زير را تجزيه كنيد‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪a ) 49 x − 16‬‬ ‫‪b) m − 36‬‬ ‫‪c) 49 − y 2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪d ) 25 − x 2‬‬ ‫‪e) x 2 y 2 − 64‬‬ ‫)‪f‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪− y2‬‬
‫‪64 x‬‬
‫‪ -2‬افاده‌هاي زير را به اساس مطابقت ‪ (a + b) 2‬و ‪ (a − b) 2‬به دو قوس تجزيه نماييد‪.‬‬
‫‪22‬‬ ‫‪22‬‬
‫‪cc)c))2a222aa+ ++‬‬
‫‪2 44ab‬‬
‫‪2ab++b b 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪aa) ) x 2 ++ 22xy‬‬
‫‪xy++yy 2‬‬ ‫‪b)bx) 2 x+ 6+x6+x 9+ 9‬‬
‫‪d ) 4 x 2 y 2 + 4 xy + 1‬‬ ‫‪e) b 2 − 12b + 36‬‬ ‫‪f ) 4a 2 − 12ab + 9‬‬

‫‪176‬‬
 ‫نكات مهم فصل هفتم‬

‫● مفهوم متحول‬
‫برای بيان قاعدة عمومی از حروف مي توان استفاده كرد‪ .‬با در نظر داشت اين كه قيمت هاي‬
‫مختلف می‌توان به جای حروف قرار داد‪ .‬در اين حالت حروف را متحول مي ناميم‪.‬‬

‫● حدود مشابه‬
‫حدهایي که دارای عین حروف بوده و توان‌های شان مساوی باشند حدود مشابه گفته‬
‫می‌شوند‪.‬‬

‫● افاده هاي الجبري‬
‫افاده‌هاي مثل ‪ a , 3x − 4 , ab , 2a + b‬و ‪ 4a‬كه از تركيب عمليه هايي چون‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫جمع‪ ،‬تفريق‪ ،‬ضرب‪ ،‬تقسيم‪ ،‬توان و جذر با اعداد از يك يا چند متحول تشكيل شده باشند‪.‬‬
‫افاده هاي الجبري ناميده مي شود‪ .‬قمیت يك افادة الجبري را مي توان براي قيمت هاي مختلف‬
‫متحول دريافت كرد‪.‬‬

‫● تعريف افادة يك حده‬

‫اعداد و حروف الجبری که در آن عملیه ضرب‪ ،‬تقسیم‪ ،‬طاقت و جذر صورت گرفته باشد‬
‫افاده یک حدة الجبری نامیده می‌شود‪.‬‬

‫● ضريب افادة يك حده‬

‫عددي كه در متحول ها ضرب مي شود ضريب يك حده مي ناميم‪.‬‬

‫● ضرب افادة يك حده‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫در فعالیت باال افاده هايی چون ‪ 3x y , 2x y , 6ab , 4a b‬را که از ضرب عدد در‬
‫متحول با توان‌های اعداد طبیعی یا صفر تشکیل شده اند یک حده و عددی را که در متحول‬
‫ها ضرب می‌شود به نام ضریب یک حده یاد می‌کنند‪.‬‬
‫در ضرب یک حده ها باید ضرایب آن‌ها را در همديگر ضرب کنیم و توان‌های متحول‌های‬
‫مشابه را با هم جمع کنیم‪.‬‬
‫حد الجبری‪ :‬یک افادة الجبری که در حالت ضرب و یا تقسیم قرار داشته باشد یک حده‬
‫الجبری را تشکیل می‌دهند‪.‬‬

‫‪177‬‬
 ‫‪3x 2 y 2‬‬ ‫‪3abc 3y 2‬‬
‫ال‪ 2 x 2 y , 2 , 2 , 6ab 2 , 4a 2 b :‬ﻭ‬
‫مث ً‬
‫‪5ab‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪3x‬‬

‫● تقسيم افاده‌های يك حده‬

‫در تقسيم افادة الجبری يك حده ها از قاعدة ساده كردن كسرها استفاده مي شود‪ .‬كه ابتدا‬
‫ضرايب را باالی یکدیگر تقسيم نموده و حدود باقي مانده را با استفاده از قوانين توان‌ها‪،‬‬
‫ساده مي سازيم‪.‬‬

‫مطابقت‬
‫● تساوی دو افادۀالجبری که برای تمام قیمت های متحول برقرار است‪ ،‬مطابقت می نامیم‪.‬‬
‫● حاصل ضرب مجموع دو عدد در تفاضل همان دو عدد مساوي است با تفاضل مربعات آن‬
‫دو عدد‪ .‬‬
‫‪(a + b)(a − b) = a 2 − b 2‬‬
‫● مربع مجموع دو حد مساوي به مربع حد اول جمع دو چند حاصل ضرب حد اول و دوم‬
‫جمع مربع حد دوم می‌باشد‪.‬‬
‫‪(a + b) 2 = a 2 + 2ab + b 2‬‬
‫● مربع تفاضل دو حد مساوي می‌باشد به مربع‪ ،‬حد اول منفي دو چند حاصل ضرب حد اول‬
‫و دوم جمع مربع حد دوم می‌باشد‪.‬‬
‫‪(a − b) 2 = a 2 − 2ab + b 2‬‬

‫‪178‬‬
 ‫تمرينات عمومي‬

‫‪ -1‬سؤاالت زير را به دقت خوانده براي هر سؤال چهار جواب داده شده است‪ .‬جواب درست‬
‫را انتخاب نموده و دور آن را حلقه بكشيد‪.‬‬
‫● يك عدد ضرب در خودش جمع ‪ 6‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪a) x − 6‬‬ ‫‪b) x + 6‬‬ ‫‪c) x 2 + 6‬‬ ‫هيچ كدام ) ‪d‬‬
‫● حاصل ضرب )‪ −5ab(4ac‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪a ) − 20a bc‬‬ ‫‪b) 20a bc‬‬ ‫‪c) 20ab 2 c‬‬ ‫‪d ) 20a 2bc 2‬‬
‫‪4m 2 n 2‬‬
‫عبارت است از‪:‬‬ ‫● حاصل تقسيم‬
‫‪−4m3 n 2‬‬
‫‪−1‬‬
‫‪a ) m −1‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫‪c) − m −1‬‬ ‫جواب ‪ b‬و ‪ c‬درست است ) ‪d‬‬
‫‪m‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫● قيمت عددي افادة ‪ 6 x3 −‬در صورتي كه = ‪ x‬باشد عبارت است از‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a) −‬‬ ‫‪b) 4‬‬ ‫‪c) 4−1‬‬ ‫‪d) x‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫● ‪ m 2 − 9n 2‬مساوي است به‪:‬‬
‫)‪a ) (m − 3n)(m + 3n‬‬ ‫)‪b) (m − 3n)(m − 3n‬‬
‫)‪c) (m + 3n)(m + 3n‬‬ ‫هيچ كدام ) ‪d‬‬
‫‪ -2‬جا‌هاي خالي را با كلمات و اعداد مناسب پر كنيد‪:‬‬
‫● براي ساده كردن افاده هاي الجبري ‪ .....................................‬را با هم جمع وتفريق مي كنيم‪.‬‬
‫●‬
‫‪(a + b) 2 = ..... + 2ab + b 2‬‬
‫● يك افادۀالجبری كه از ضرب اعداد حقیقی و ‪‌............................‬هاي مختلف با توان‌های‬
‫اعداد تام یا عدد حقیقی تشكيل شده باشد يك حده است‪.‬‬
‫● عددي كه در متحول ها ‪ .......................‬مي‌شوند‪ .‬ضريب يك حده مي ناميم‪.‬‬

‫‪179‬‬
 ‫‪ -3‬افاده‌هاي زير را ساده كنيد‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪a ) 2b(−3c‬‬ ‫) ‪b) (−6 xy )(−ax y‬‬ ‫)‪c) − 3b 2 (−2ab)(6a 2b‬‬
‫‪d ) − 2a (−3ab) 2‬‬ ‫) ‪e) 4 y 2 (6 xy‬‬ ‫) ‪f ) (−2a 3 )(−5ab 2‬‬
‫‪ -4‬كسرهاي زير را ساده كنيد‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪12 x y‬‬ ‫‪3ab‬‬ ‫‪16r 3 s‬‬
‫)‪a‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫)‪c‬‬
‫‪2 xy 3‬‬ ‫‪−3a‬‬ ‫‪−2rs‬‬
‫‪−15 xyz‬‬ ‫‪−5a 2b + 10ab 2‬‬ ‫‪6x2 − 4x2‬‬
‫)‪d‬‬ ‫)‪e‬‬ ‫)‪f‬‬
‫‪−3 xy‬‬ ‫‪−5ab‬‬ ‫‪−2 x 2‬‬
‫‪ -5‬ساده كنيد‪:‬‬
‫‪3 4 2‬‬ ‫‪3 4 2‬‬
‫‪a ) 7 a b c − 8a b c‬‬ ‫‪b) 5 x + y‬‬ ‫‪c) 4a + 5b − 2c‬‬
‫‪+ 3x − 2 y‬‬ ‫‪+ 4a − 3b − 2c‬‬

‫‪ -6‬دو حده  هاي زير را تجزيه كنيد‪:‬‬

‫‪4a2 2‬‬
‫‪a ) x 22− 1‬‬ ‫‪b)2 x22 y 2 − 64‬‬ ‫‪c) 4a 2 − 25‬‬
‫‪a) x − 1‬‬ ‫‪b) x y − 64‬‬ ‫‪c) −2b − 25‬‬
‫‪b‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪d ) m 2 − 16a‬‬ ‫‪e) x 2 −‬‬ ‫‪f ) a 2 − b2‬‬
‫‪42‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪25a a36‬‬
‫‪25a 2 36‬‬ ‫‪2 a‬‬
‫‪81‬‬
‫‪81b 2 b 2‬‬
‫‪121y−2 y 2‬‬
‫‪gg)) 1121‬‬ ‫‪h‬‬
‫)‪h‬‬‫)‬ ‫‪2−‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ii)) 2 a−2 − 49‬‬
‫‪b2b‬‬ ‫‪d2 d‬‬ ‫‪a 49‬‬
‫‪ -7‬افاده هاي زير را با استفاده از مطابقت ساده كنيد‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪a 1 a 1‬‬
‫) ‪a ) ( + z )( − z‬‬ ‫) ‪b) ( + )( −‬‬ ‫)‪c) (5a + 2b)(5a − 2b‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5 b 5 b‬‬
‫‪ -8‬افاده هاي الجبري زير را انکشاف دهید‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪a) (m + 1) 2‬‬ ‫‪b) ( y − 2) 2‬‬ ‫‪c) ( x + ) 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪d ) (b − ) 2‬‬ ‫‪e) (a + 7) 2‬‬ ‫‪f ) (m + )2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ -9‬افاده هاي الجبري زير را تجزیه کنید‪:‬‬
‫‪a) 4 x 2 y 2 − 9 z 4‬‬ ‫‪b) x 2 − 8 x + 16‬‬ ‫‪c) a 2 x 2 + 4axy + 4 y 2‬‬

‫‪180‬‬
‫فصلهشتم‬
‫معادالت‬
 ‫مفهوم معادله‬

‫مسكا‪ :‬مينا ! چقدر پول در دست خود‬

‫دارید؟‬
‫مينا‪ :‬اگر از دو چند پولي كه در دست‬
‫دارم ‪ 2‬افغاني كم گردد مساوی به ‪20‬‬
‫افغاني مي شود‪.‬‬
‫مسكا‪ :‬فهميدم كه در دست خود چند‬
‫افغانی داريد‪.‬‬
‫مينا‪ :‬چطور فهميدي كه من در دست‬
‫خود چند افغانی دارم؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫زلمي مي خواست از يك دكان يك كيلو بوره بخرد‪ .‬دكاندار تنها وزن هاي یک‪ ،‬يك‌دانه‌یی‬
‫‪100‬گرامه‪ 150 ،‬گرامه‪ 250 ،‬گرامه‪ ،‬نيم كيلويي و ‪ 2‬كيلويي داشت‪.‬‬
‫● چگونه براي زلمي دكاندار يك كيلو بوره را وزن نمايد؟ كدام يك از روش هاي زير براي‬
‫اندازه كردن يك كيلو بوره درست است؟‬
‫‪ -‬دكاندار اوالً نيم كيلو بوره را وزن نموده‪ ،‬بعد وزنة نيم كيلويي را با نيم كيلو بورة وزن شده‬
‫در يك پلة ترازو گذاشته و يك كيلو بوره را در پله ديگر ترازو وزن مي كند‪.‬‬
‫‪ -‬دكاندار ‪ 2‬كيلو بوره را وزن نموده‪ ،‬بعد ‪ 2‬كيلو بورة وزن شده را در هر دو پلة ترازو نصف‬
‫مي كند‪.‬‬
‫• شما چي روشي ديگري را براي اندازه كردن يك كيلو بوره با استفاده از وزن‌هاي موجود‬
‫مي‌توانيد پيشنهاد نماييد؟‬
‫• در پايان هر روش هر دو پلة ترازو در چی حالتی قرار دارند؟‬
‫• محتويات هر دو پلة تراوز در پايان هر روش با هم چه نسبتي دارند؟‬
‫• اگر در يك پلة‌ترازو يك بسته وزن نا معلوم با يك وزنة‌يك كيلويي و در پلة ديگر آن‬
‫يك وزن نيم كيلويي و دو كيلويي در حال تعادل قرار داشته باشند‪ ،‬تعادل پله ها را با يك‬
‫تساوي الجبري نشان دهيد؟‬
‫• آيا مي‌توانيد حدس بزنيد كه وزن بسته چند است؟ به عبارت ديگر بستة نامعلوم چقدر وزن‬
‫داشته باشد تا تعادل ترازو حفظ گردد؟‬
‫در فعاليت باال‪ ،‬وزن كردن يك كيلو گرام بوره و تعادل آن با وزن‌هاي گوناگون موجود‬

‫‪183‬‬
 ‫نتيجة زير را براي مفهوم معادله به دست مي دهد‪.‬‬

‫● يک مساوات الجبری که برای بعضی از قیمت‌های مجهول صدق نماید به نام معادله و‬
‫دریافت عددی که معادله الجبری را به یک مساوات عددی تبدیل نماید به نام حل و یا‬
‫جواب معادله یاد می گردد‪.‬‬
‫ً‬
‫● آن چه که در حل معادله سراغ آن می‌باشیم به نام مجهول معادله یاد گردیده که اکثرا آن‬
‫را به ‪ x‬نشان می‌دهند‪.‬‬
‫مثال‪ :‬اگر با يك عدد‪ ،‬عدد ‪ 5‬جمع گردد مساوي به ‪ 15‬مي‌شود‪ ،‬عددكدام است؟‬
‫حل‪ :‬اگر عددي را كه دنبال آن هستيم ‪ x‬بناميم پس سؤال طوريست كه اگر با ‪ x‬عدد ‪5‬‬
‫‪x + 5 = 15‬‬ ‫جمع شود مساوي به ‪ 15‬مي گردد‪ ‌،‬يعني‪:‬‬
‫كدام عدد است كه با ‪ 5‬جمع گرديده و در نتيجه عدد ‪ 15‬حاصل گردد‪.‬‬
‫از حل کردن معادلة فوق مي توان گفت كه عدد مساوي به ‪ 10‬مي باشد‪.‬‬
‫‪x = 10‬‬ ‫ ‬ ‫يعني‪:‬‬
‫حال به خاطر امتحان مسأله هرگاه قيمت دريافت شده را در معادلة ‪ x + 5 = 15‬وضع‬
‫‪ x + 5 = 15‬‬ ‫نماييم؛ داريم‪ :‬‬
‫ ‬
‫‪10 + 5 = 15‬‬
‫‪15 = 15‬‬
‫چون تساوي عددي ‪ 15 = 15‬درست است؛ بنابر اين پاسخي كه به دست آورده ايم براي‬
‫معادله درست مي باشد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬اگر محيط يك مثلث متساوي االضالع مساوي به ‪ 9‬واحد باشد‪ ،‬مطلوب است‪ .‬معادله‬
‫الجبري كه از حل آن طول ضلع مثلث را دريافت نموده بتوانيم‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر با يك عدد‪ ،‬عدد‪ 9‬جمع گردد مساوي به ‪ 14‬مي‌شود‪ ،‬عدد چند است؟‬
‫‪ -3‬معادله الجبری را برای گفتگو مسکا و مینا که در آغاز درس صورت گرفته است‬
‫بنویسید‪.‬‬

‫‪184‬‬
 ‫عمليه هاي جمع و تفريق در معادله‬

‫‪x‬‬ ‫اگ��ر يك وزن نامعلوم ب��ا دو گلوله در‬

‫ي��ك طرف ت��رازو و در ط��رف ديگر‬
‫آن ‪ 5‬گلوله برابر و مس��اوي قرار داشته‬
‫باش��ند‪ ،‬وزن مجه��ول مس��اوي به چند‬
‫گلوله مي باشد؟ چه فکر مي کنید؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫تعادل ترازو در حالت فوق به معناي آن است كه وزن اجسام قرار گرفته در هر دو پلة ترازو‬
‫باهم برابر است؛ پس اگر وزن نامعلوم طرف راست را ‪ x‬بناميم به سؤاالت زير جواب دهيد‪.‬‬
‫● تساوی الجبری براي تعادل اين كه ‪ 2‬گلوله با وزن مجهول در يك پله و در پلة ديگر ترازو‬
‫‪ 5‬گلوله قرار داشته باشند؛ بنویسید‪.‬‬
‫● اگر از هر دو پلة ترازو دوگلوله را برداريم آيا تعادل ترازو باقي مي ماند؟‬
‫● آیاكم كردن گلوله ها از هر دو پلة ترازو از نگاه رياضي با عملیه ریاضی یکسان است؟‬
‫● نظر به این که با كم كردن گلوله ها تعادل بر هم نمي خورد؛ پس اين عمل از نگاه رياضي چه‬
‫معنا دارد؟‬
‫● حال اگر به هر دو پلة ترازو ‪ 4‬عدد گلولة هم وزن عالوه گردد چه اتفاقي مي افتد؟‬

‫از اجراي فعاليت باال نتيجة زير به دست مي آيد‪:‬‬

‫از پله‌هاي يك ترازوي در حال تعادل‪ ،‬اگر از هر دو طرف یک مقدار معين را كم و یا به هر‬
‫دو پله یک مقدار مساوي را اضافه نماييم باز هم تعادل باقي مي ماند‪.‬‬
‫به اصطالح رياضي اگر از طرفين يك تساوي عین عدد را كم و يا به طرفين آن عين عدد را‬
‫جمع نماييم باز هم تساوي بر قرار مي ماند‪ .‬يعني‪:‬‬
‫اگر ‪ a = b‬باشد‪ ،‬پس براي هر عدد حقیقی ‪:c‬‬
‫‪ a + c = b + c‬و ‪ a − c = b − c‬مي باشد‪.‬‬
‫از اين خاصيت در حل معادالت استفاده به عمل مي آيد‪.‬‬

‫‪185‬‬
 ‫مثال‪ :1‬معادلة ‪ x + 7 = 9‬را حل كنيد‪.‬‬
‫حل‪ :‬ميدانيم كه اگر از طرفين معادله عدد ‪ 7‬را كم كنيم در تعادل معادله تغيير نمي آيد‪،‬‬
‫‪x+7−7 =9−7‬‬ ‫بنابراين‪:‬‬
‫‪x=2‬‬
‫‪x+7 =9‬‬
‫امتحان‪ :‬هر گاه قيمت دريافت شدة ‪ x‬را در اصل معادله قرار دهيم داريم‪:‬‬
‫‪2+7 =9‬‬
‫‪9=9‬‬
‫چون تساوي عددي بر قرار است‪ ،‬بنا بر اين حل دريافت شدة ‪ x = 2‬درست است‪.‬‬
‫مثال‪ :2‬حل معادلة ‪ x − 5 = 4‬را به دست آوريد‪.‬‬
‫حل‪ :‬مي دانيم كه هرگاه به طرفين معادله‪ ،‬عددي را جمع نماييم‪ ،‬تعادل مساوات بر هم‬
‫نمي‌خورد‪ ،‬بنا بر اين‪ ،‬جمع نمودن عدد ‪ 5‬به هر دو طرف معادله براي ما مي دهد‪:‬‬
‫‪x−5+5 = 4+5‬‬
‫‪x=9‬‬
‫امتحان‪ :‬قيمت دريافت شدة ‪ x‬را در اصل معادله قرار مي دهيم‪:‬‬
‫‪x−5 = 4‬‬
‫‪9−5 = 4‬‬
‫‪4=4‬‬
‫چون تساوي عددي ‪ 4 = 4‬وجود دارد؛ بنا بر اين ‪ x = 9‬حل معادله مي باشد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬اگر با يك عدد ‪ 3‬اضافه گردد ‪ 15‬حاصل مي‌شود؛ عدد كدام است؟‬
‫‪ -2‬اگر از يك عدد ‪ 7‬را تفريق نماییم ‪ 13‬حاصل مي گردد؛ عدد كدام است؟‬
‫‪ -3‬معادالت زير را حل كنيد‪.‬‬
‫‪a( x − 6 = 2‬‬
‫‪b( x + 4 = 1‬‬
‫‪c( 2 + x = 3‬‬

‫‪186‬‬
 ‫‪x‬‬ ‫عمليه هاي ضرب و تقسيم در معادله‬
‫‪1‬‬
‫دو ترازوي ‪ 1‬و ‪ 2‬با ‪ 2‬گلولة مساوي دريك‬
‫‪x‬‬ ‫طرف و در طرف ديگر آن يك وزن‬
‫نامعلوم در حال تعادل قرار دارد‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫هرگاه طرف به طرف گلوله ها را در‬
‫يك پله و وزن های نامعلوم را در يك‬
‫‪x x‬‬ ‫?‬ ‫پلة ديگر ترازوي شماره ‪ 3‬قرار دهيم‬
‫‪3‬‬ ‫جواب تان به سؤال زير چيست؟‬
‫آيا ترازوي شماره سوم    درحال  تعادل ‬
‫خواهد ماند يا نه؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ترازوي شماره ‪ 3‬را در نظر مي گيريم‪ .‬ديده مي‌شود كه باز هم ترازو در حالي كه در يك‬
‫طرف آن دو وزنۀ مجهول و در طرف ديگر آن ‪ 4‬عدد گلولة مساوي قرار دارند‪ ،‬در حال‬
‫تعادل است‪ .‬اگر وزن مجهول را ‪ x‬بناميم به حل سؤاالت زير فكر كنيد‪.‬‬
‫● افادۀ رياضي و يا به عبارت ديگر بيان الجبري براي تعادل ترازوي شماره ‪ 3‬كدام است؟‬
‫● حال هرگاه دوباره گلوله ها و وزنه ها را به جاي خود برگردانده نصف نماييم و دوباره‬
‫يك قسمت را به ترازوي شماره ‪ 1‬و قسمت ديگر را در همين ترازو باقي بمانيم‪ ،‬آيا در اين‬
‫صورت باز هم تعادل در ترازو هاي شماره ‪ 1‬و ‪ 3‬وجود خواهد داشت؟‬
‫● نصف نمودن گلوله و وزنه ها از نگاه رياضي چه معني دارد؟‬
‫● آيا اين فعاليت را براي بيشتر از ‪ 2‬ترازو نيز مي توانيم انجام دهيم؟‬

‫از فعاليت فوق مي‌توانيم نتیجة زير را بيان نماييم‪:‬‬

‫هرگاه وزنه هاي هر دو طرف ترازو را به دو يا بيشتر از دو قسمت مساوی تقسيم يا ضرب‬
‫نماييم ويا نصف وزن ها را از هر دو طرف ترازو برداريم باز هم تعادل باقي مي ماند؛ زيرا‬
‫وزن هر دو طرف ترازو با هم مساوي مي باشند‪.‬‬
‫از نگاه رياضي اگر طرفين يك تساوي را در عددي ضرب يا بر عددی خالف صفر تقسيم‬
‫نماييم‪ ،‬باز هم مساوات باقي مي ماند به عبارت ديگر‪:‬‬
‫اگر ‪ a = b‬باشد‪ ،‬پس براي هر عدد حقيقي ‪ ac = bc ، c‬مي باشد‪.‬‬
‫و براي هر عدد حقيقي ‪ c‬خالف صفر‪ a = b ،‬مي باشد‪.‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬

‫‪187‬‬
 ‫مثال‪ :‬مساوات ‪ 3 x = 6‬را در نظر گرفته‪ ،‬حل آن را به دست آوريد‪.‬‬
‫اطراف مساوات فوق را به ‪ 3‬تقسيم نموده داريم‪:‬‬
‫‪3x 6‬‬
‫‪= ⇒x=2‬‬
‫‪3 3‬‬
‫امتحان‪ :‬هرگاه قيمت ‪ x = 2‬را در اصل معادله وضع نماييم؛ داريم‪:‬‬
‫‪3x = 6‬‬
‫‪3(2( = 6‬‬
‫‪6=6‬‬

‫ديده مي‌شود كه ‪ x = 2‬واقعاً حل مساوات فوق مي باشد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫معادالت زير را حل كنيد‪.‬‬

‫‪1( 4 x = 2‬‬
‫‪2( x ÷ 5 = 12‬‬
‫‪3( 3 x = −6‬‬
‫‪−2‬‬
‫(‪4‬‬ ‫‪= −4‬‬
‫‪x‬‬
‫‪x‬‬
‫(‪5‬‬ ‫‪=4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪4‬‬
‫(‪6‬‬ ‫‪= −2‬‬
‫‪x‬‬
‫‪4 2‬‬
‫= ÷ ‪7( x‬‬
‫‪3 3‬‬

‫‪188‬‬
 ‫معادلة عمومي يك مجهولة‬
‫‪4x + 8 = 0‬‬ ‫درجه يك‬
‫معلم از شاگردان پرسيد‪.‬‬
‫اگر ب��ا چهار چند يك عدد ‪ 8‬عالوه‬
‫‪4x = –8‬‬ ‫گردد مساوي به صفر مي شود‪ ،‬عدد‬
‫كدام است؟‬

‫?= ‪x‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫آيا براي حل سؤال معلم‪ ،‬كه به صورت فوق مطرح كرده است فکر کرده اید؟‬
‫● اگر عدد مطلوب سؤال قبلی را ‪ x‬بناميم‪ ‌،‬آيا مي‌توانيد سؤال فوق را بایک افادۀ رياضي‬
‫بنويسيد؟‬
‫● چگونه براي دريافت حل آن حدس مي زنيد؟‬
‫● اگر از ‪ 3‬چند يك عدد‪ 9 ،‬منفي گردد نتيجه مساوي به صفر شود افادۀ الجبری آن را‬
‫بنویسید؟‬
‫● چگونه براي دريافت حل اين معادله فکر مي کنید؟‬
‫● اگر با ‪ a‬چند يك عدد‪ ،‬عدد ‪ b‬عالوه گردد نتيجه مساوي به صفر است‪.‬‬
‫● حل حالت فوق را به صورت عمومي بنويسيد و بگویید که عدد چند است؟‬

‫از انجام فعاليت باال نتيجة زير به دست مي آيد‪:‬‬

‫در عمليات مانند فوق مقدار نامعلوم را به ‪ x‬نشان داده‪ ،‬مي توان براي آن يك تساوي بر حسب‬
‫‪ x‬به دست آوريم‪.‬‬
‫تساوي طرفين را معادله و مقدار نامعلوم را به نام مجهول معادله ياد نموده و راه يافتن مجهول‬
‫را به نام حل معادله یاد می‌کنند‪.‬‬
‫حالت عمومي معادله یک مجهوله درجه یک به شكل ‪ ax + b = 0‬بوده‪ ،‬که در آن ‪ a‬و‪b‬‬
‫اعداد حقيقي خالف صفر است‪ ،‬بنابر آن شكل فوق به نام حالت معياري و يا ستندرد معادله‬
‫خطی ياد مي گردد‪.‬‬

‫‪189‬‬
 ‫حل معادله را توسط عمليات سادة الجبري با انجام مراحل زير به دست آورده مي‌توانيم‪.‬‬
‫‪ -‬جمع و يا تفريق طرفين معادله با مقدار‌هاي مساوي‪.‬‬
‫‪ -‬ضرب و يا تقسيم طرفين معادله با مقدار‌هاي مساوي خالف صفر‪.‬‬
‫با انجام عمليات فوق بعد از محاسبه به جايي مي رسيم كه‪ ،‬مجهول معادله به يك طرف و‬
‫مقادير معلوم در طرف ديگر قرار مي گيرد و به اين ترتيب حل معادله به دست مي آيد‪.‬‬
‫مثال‪ :1‬معادله ‪ 3 x − 4 = 5‬را حل کنید‪.‬‬
‫حل‪ :‬ابتدا به طرفین معادله عدد ‪ 4‬را جمع می کنیم‪:‬‬

‫‪3x − 4 + 4 = 5 + 4 ⇒ 3x = 9‬‬ ‫طرفین معادله را بر ‪ 3‬تقسیم می‌کنیم‪:‬‬

‫‪3x 9‬‬
‫‪= ⇒ x=3‬‬
‫‪3 3‬‬
‫مثال‪ : 2‬معادلة ‪ 2(3 x + 4( = −1 − 3 x‬را حل كنيد‪.‬‬
‫‪2(3 x + 4( = −1 − 3 x‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪6 x + 8 = −1 − 3 x‬‬
‫‪6 x + 3 x + 8 = −1 − 3 x + 3 x‬‬ ‫‪/ + 3x‬‬

‫‪9 x + 8 = −1‬‬

‫‪9 x + 8 − 8 = −1 − 8‬‬ ‫‪/ −8‬‬

‫‪9 x = −9‬‬
‫‪9x‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪= − = −1‬‬ ‫‪/ ÷9‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪x = −1‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬در مثال فوق‪ ،‬قیمتی را كه براي ‪ x‬به دست آورده ايد؛ در اصل معادله امتحان كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬حل معادله ‪ 2(2 x + 3( = 2 x − 2‬را به دست آوريد؟‬
‫‪3‬‬
‫‪ -3‬معادله ‪ (4 x − 2( = 5 x + 2‬را حل كنيد‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪190‬‬
 ‫‪x‬‬ ‫معادالت معادل‬
‫‪1‬‬
‫در ترازوهاي شماره ‪ ، 2 ،1‬و ‪ 3‬چه‬
‫‪x‬‬ ‫مي بينيد؟‬
‫هر سه ترازو در حالت تعادل قرار‬
‫‪2‬‬ ‫دارند‪.‬‬
‫‪x x‬‬ ‫چگونه حالت هاي تعادل ديگري را‬
‫توسط افزايش يا كاهش وزنه هاي‬
‫‪3‬‬ ‫برابر و مساوي به طرفين پله ها كه از‬
‫آن درتوازن پله هاي فوق استفاده شده‬
‫است مي توانيد فکر کنید؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫جملة زير را در نظر بگيريد‪.‬‬
‫اگر از دو چند يك عدد‪ 4 ،‬كم گردد‪ ،‬مساوي به ‪ 8‬است‪ ،‬عدد كدام است؟‬
‫هر گاه مجهول را ‪ x‬بناميم در اين صورت براي بيان فوق معادله را به شكل ذيل مي‌توانيم‬
‫‪2x − 4 = 8‬‬ ‫ ‬ ‫بنویسیم‪.‬‬
‫● با در نظر داشت معادلة فوق فعاليت زير را با پر كردن خانه هاي خالي جدول زير انجام‬
‫دهيد‪.‬‬
‫شماره‬ ‫حل ها معادله به دست آمده عملیه ها باالی طرفین معادله‬
‫‪1‬‬ ‫معادله داده شده‬ ‫‪2x – 4 = 8‬‬
‫‪2‬‬ ‫با طرفین معادلة شماره ‪ 1‬عدد ‪ x‬را جمع می‌کنیم‬
‫‪3‬‬ ‫طرفین معادلة شماره ‪ 1‬را ضرب ‪ 2‬می‌کنیم‬
‫‪4‬‬ ‫طرفین معادلة شماره ‪ 1‬را تقسیم ‪ 2‬می‌کنیم‬
‫‪5‬‬ ‫معادلة شماره‪ 1‬را به شکل معیاری می‌نویسیم‬ ‫‪x–6=0‬‬

‫● هر كدام از اين معادالت را با اعمال سادة‌ الجبري به ترتيب زير به دست آوريد‪.‬‬
‫‪ -‬از معادلة شماره ‪ ← 1‬معادلة شماره ‪ ← 2‬معادلة شماره‪ ← 3‬معادلة شماره‪ ← 4‬معادلة شماره ‪5‬‬

‫‪191‬‬
 ‫از فعاليت فوق نتيجه زير را به دست مي آوريم‪:‬‬

‫معادالتی كه داراي حل هاي مساوي باشند‪ ،‬به نام معادالت معادل ياد مي گردند‪.‬‬
‫انجام عمليات سادة الجبري باالي يك معادله‪ ،‬معادله های معادل را به وجود مي آورد‪.‬‬
‫براي دريافت حل معادله سعي مي گردد تا از روش دريافت معادالت معادل‪ ،‬معادله يي به‬
‫دست آيد كه شكل ساده تري براي دريافت مجهول معادله داشته باشد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬معادلة ‪ 2 x − 4 = 0‬را حل كنيد‪.‬‬
‫‪2x − 4 = 0 2x − 4 + 4 = 0 + 4‬‬ ‫حل‪ :‬با اطراف معادله ‪: + 4‬را جمع مي كنيم‪:‬‬
‫‪2x − 4 + 4 = 0 + 4‬‬ ‫‪: +4‬‬
‫‪2x 4‬‬ ‫اطراف تقسيم ‪ : 2‬‬
‫=‬
‫‪2x 4‬‬
‫‪= ⇒x=2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫امتحان‪ :‬قيمت دريافت شده را در اصل معادلة ‪ 2 x − 4 = 0‬وضع مي نماييم داريم كه‪:‬‬
‫‪2× 2 − 4 = 0‬‬
‫‪4−4 = 0‬‬
‫‪0=0‬‬

‫چون در تساوي‪ ،‬عدد ‪ 0 = 0‬است‪ ،‬بنا بر اين ‪ x = 2‬حل معادله مي باشد‪.‬‬

‫با وضع کردن قیمت دریافت شده در معادلۀ ‪ 2 x = 4‬می بینیم‪ ، 2 × 2 = 4 :‬پس ‪2 x = 4‬‬
‫و ‪ 2 x − 4 = 0‬معادالت با هم معادل هستند‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬حل معادالت زير را دريافت نموده امتحان كنيد‪.‬‬
‫(‪(a − 2‬‬
‫(‪1‬‬ ‫‪=3‬‬ ‫‪4( 16 − 3t = 0‬‬ ‫ ‬
‫‪3‬‬
‫‪2( 2(2 x − 1( = 4‬‬ ‫‪5( 3 − 4 y = 2 − 6 y‬‬ ‫ ‬
‫‪2‬‬
‫‪3( + x = 1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪ -2‬کدام یک از معادالت زیر با هم معادل هستند؟‬
‫‪x‬‬
‫‪x +1 = + 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3x − 4 = 8‬‬
‫)‪a‬‬ ‫)‪b‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2x − 2 = 4‬‬
‫‪+1 = x + 2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪192‬‬
 ‫تشکيل معادالت‬

‫‪1‬‬ ‫عثمان‪ :‬فرهاد‪ ،‬تو چند ساله هستي؟‬

‫‪x  5  x  25‬‬ ‫فرهاد‪ :‬اگر از نصف عمر پدرم عدد ‪ 5‬كم‬
‫‪2‬‬ ‫گردد مساوي به سن من است‪ .‬زماني كه‬
‫من تولد شدم پدرم ‪ 25‬سال عمر داشت‪.‬‬
‫عثمان‪ :‬فهميدم‪ ،‬عمر پدرت ‪ 40‬وسن تو‬
‫‪ 15‬سال است‪.‬‬
‫آيا مي توانيد بگوييد كه عثمان چگونه‬
‫فهميد‪ .‬كه فرهاد چند ساله است؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫يك مسأله حسابي روزمره را به معادلة الجبري تبديل مي نماييم و سعي مي كنيم كه در انجام‬
‫فعاليت‪ ،‬شيوة تشکيل معادله و حل آن را بيابيم‪.‬‬
‫● اگر با دو چند يك عدد‪ ،‬عدد ‪ 4‬جمع شود مساوي به ‪ 16‬مي‌شود‪ ،‬عدد كدام است؟‬
‫● آيا مسأله را فهميديد؟ چگونه مي‌توانید آن را به يك معادلة الجبري تبديل نماييد؟‬
‫● بعد از تبديل آن به معادلة الجبري حل آن را به دست آوريد‪.‬‬
‫● آيا واقعاً حل تان درست است؟ امتحان كنيد‪.‬‬

‫از فعاليت باال نتيجة زير را به دست مي آوريم‪:‬‬

‫براي تشکیل يك معادلة الجبري و دريافت حل آن با در نظرداشت فعاليت فوق‪ ،‬مراحل زير‬
‫ضروري و اساسي پنداشته مي‌شود‪.‬‬
‫‪ -‬درك و فهميدن‬
‫‪ -‬انتخاب مجهول و نامگذاري‬
‫‪ -‬تشکيل يك معادله با دقت به بيان‬
‫‪ -‬حل مسأله‪ ،‬يا دريافت قيمت مجهول‬
‫‪ -‬امتحان كردن مسأله با جواب دريافت شده‬

‫‪193‬‬
 ‫مثال‪ :‬اگر با دو چند پول رشاد ‪ 20‬افغاني اضافه گردد مساوي به پول خوشحال مي گردد‪.‬‬
‫اگر مقدار پول خوشحال ‪ 60‬افغاني باشد‪ ،‬مقدار پول رشاد چند است؟‬
‫‪2 x + 20 = 60‬‬
‫حل‪ :‬براي تشکیل معادله و دريافت حل آن مرحله به مرحله به شكل زير به حل مسأله‬
‫مي پردازيم‪.‬‬
‫‪ -‬درك فهميدن مسأله و خواندن آن باتمام دقت‪.‬‬
‫انتخاب مجهول‪ ،‬مقدار پول رشاد است كه آن را ‪ x‬مي ناميم‪.‬‬
‫‪ -‬ساختمان معادله‪ :‬با دو چند پول رشاد (‪ )2x‬اگر ‪ 20‬اضافه گردد (‪ )2x+20‬مساوي به پول‬
‫خوشحال مي شود ‪2x+20=60‬‬
‫‪ -‬حل معادله‬
‫‪2 x + 20 = 60‬‬
‫‪2 x = 60 − 20 = 40‬‬ ‫از اطراف معادله (‪ )20‬را کم می‌کنیم‪ :‬‬
‫‪2 x = 40‬‬
‫‪2 x 40‬‬
‫=‬ ‫اطراف معادله تقسيم ‪ : 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x = 20‬‬ ‫ ‬ ‫مقدار پول رشاد‪:‬‬
‫امتحان‪ :‬اگر با دو چند پول رشاد ‪ 20‬افغاني اضافه گردد مساوي به پول خوشحال يعني ‪60‬‬
‫مي‌شود كه اين مسأله هم درست است‪.‬‬
‫‪2(20( + 20 = 60‬‬ ‫ ‬ ‫زيرا‪:‬‬
‫‪40 + 20 = 60‬‬
‫‪60 = 60‬‬ ‫‪40 + 20 = 60‬‬
‫چون مساوات عددی ‪ 60 = 60‬است‪ ،‬بنابراین قیمت دریافت شده صحیح است‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬اگراز ‪ 3‬چند يك عدد ‪ 5‬تفريق گردد مساوي به ‪ 4‬مي شود‪ ،‬عدد كدام است؟‬
‫‪ -2‬حاصل جمع سن ليمه و نيلوفر مساوي به ‪ 30‬است‪ ،‬ليمه ‪ 2‬سال بزرگتر از نيلوفر است‪.‬‬
‫ليمه و نيلوفر چند سال دارند؟‬

‫‪194‬‬
 ‫نكات مهم فصل هشتم‬

‫• معـادله‬
‫عبارت از مساوات الجبری است که برای بعضی قیمت‌های معین مجهول‪ ،‬صدق می‌نماید و‬
‫توسط روشي با استفاده از عمليه هاي الجبری با الي طرفين معادله مطلوب‪ ،‬مجهول معادله‬
‫دريافت مي گردد‪.‬‬

‫• عمليه هاي الجبري و معادله‬

‫اگر به اطراف هر معادله يك عدد را جمع‪ ،‬تفريق‪ ،‬ضرب و يا تقسيم (خالف صفر) نماييم‬
‫در معادله كدام تغيير وارد نمي شود‪.‬‬

‫• معادلة يك مجهوله درجه يك‬

‫معادله ‪ ، a ≠ 0 ، ax + b = 0‬در حالي كه ‪ x‬مجهول( ‪ a‬و ‪ b‬اعداد حقيقي بوده) به نام‬
‫معادلة يك مجهوله درجه يك ياد مي گردد‪.‬‬
‫معادله باال به نام معادله خطي يك مجهوله نيز ياد مي گردد و هر معادلة خطي‪ ،‬داراي يگانه‬
‫‪b‬‬
‫حل ‪ a ≠ 0 ، x = −‬مي باشد‪.‬‬
‫‪a‬‬
‫• معادالت معادل‬
‫معادالتي كه داراي حل‌های يكسان باشند‪ ،‬به نام معادالت معادل ياد مي گردند‪ .‬انجام عمليات‬
‫سادة الجبری باالي يك‌ معادله‪ ،‬معادالت معادل را به وجود آورده كه با معادلة اولي حل‬
‫يكسان دارد‪.‬‬

‫• تشکيل معادله خطي يك مجهوله‬

‫هر گاه بتوانيم مسايل حسابي روزمره را به قسم يك معادله الجبري تنظيم‪ ،‬تا از روي آن‬
‫حل معادله را دريافت نماييم‪ ،‬اين پروسه تشکیل معادله خطي يك مجهوله بوده كه حل آن‬
‫را به اختيار ما مي گذارد‪ .‬اين مسأله به نام تشکيل سؤال‌هاي عبارتي توسط معادله ها نيز ياد‬
‫مي گردد‪.‬‬

‫‪195‬‬
 ‫تمرينات عمومي‬

‫برای هر سؤال زیر چهار جواب داده شده است دور جواب صحیح حلقه بکشید‪.‬‬
‫‪ -1‬حل معادله ‪ 10 + x = 18‬عبارت است از‪:‬‬
‫(‪a‬‬ ‫‪−8‬‬ ‫(‪b‬‬ ‫‪8‬‬
‫(‪c‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪(d‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪ -2‬حل معادله ‪ 12 x + 2(5x + 22( = 0‬عبارت است از‪:‬‬

‫(‪a‬‬ ‫‪0‬‬ ‫(‪b‬‬ ‫‪1‬‬
‫(‪c‬‬ ‫‪2‬‬ ‫(‪d‬‬ ‫‪−2‬‬
‫‪ -3‬مراحل حل یک معادله عبارت است از‪:‬‬
‫‪ )a‬درک و فهمیدن‬ ‫ ‬
‫‪ )b‬انتخاب مجهول و نامگذاری‬ ‫ ‬
‫‪ )c‬دریافت مجهول و امتحان‬ ‫ ‬
‫‪ )d‬همه آن ها‬ ‫ ‬
‫‪ -4‬معادل‪ ،‬معادله ‪ 3x − 6 = 3‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪3x − 2 = 1‬‬ ‫‪(a‬‬
‫‪x−2=3‬‬ ‫‪(b‬‬
‫‪x − 2 =1‬‬ ‫‪(c‬‬
‫هیچ کدام‬ ‫‪)d‬‬

‫جا‌های خالی را با کلمات و اعداد مناسب پر کنید‪.‬‬

‫‪ -1‬یک مساوات الجبری که برای بعضی از ‪ ........................‬مجهول ها صدق می نماید‪..............‬‬
‫یاد می‌شود‪.‬‬
‫‪ -2‬معادالتی که دارای ‪ ...............‬باشند‪ ،‬به نام ‪ ..................‬یاد می‌گردند‪.‬‬
‫‪ -3‬آن چه که در حل معادله سراغ آن می‌باشیم به نام ‪ ................‬یاد مي گردد‪.‬‬

‫‪196‬‬
‫کدام یک از جمله‌های زیر صحیح و کدام یک آن غلط است‪ ،‬در مقابل جملة صحیح حرف‬
‫(ص) و در مقابل جملة غلط حرف (غ) را بنویسید‪.‬‬
‫) اگر از هر دو طرف پله‌هاي ترازو یک مقدار معین را کم و یا به هر دو طرف پلة‬ ‫‪ ( 1‬‬
‫ترازو یک مقدار مساوی را اضافه نماییم باز هم تعادل باقی می‌ماند‪.‬‬
‫) معادالتی که دارای حل ها باشند‪ ،‬به نام معادالت غیر مساوی یاد می‌گردند‪.‬‬ ‫‪ ( 2‬‬
‫) یک مساوات الجبری را که برای بعضی از قیمت‌های مجهول صدق نماید به نام‬ ‫‪ (3‬‬
‫معادله یاد می‌گردد‪.‬‬
‫) اگر طرفین یک تساوی را در عدد ضرب یا بر عدد خالف صفر تقسیم نماییم باز‬ ‫‪ (4‬‬
‫هم مساوات باقی می‌ماند‪.‬‬

‫سوال‌های زیر را حل نمایید‪.‬‬

‫‪ -1‬معادالت زير را حل كنيد‪.‬‬

‫‪a( t + 5 = 2‬‬ ‫‪b( x − 9 = −5‬‬

‫‪1 3‬‬ ‫‪3 1‬‬
‫= ‪c( x +‬‬ ‫= ‪d( x −‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪2 2‬‬

‫‪ -2‬حل معادالت زير مطلوب است‪:‬‬

‫‪a( 6 y = 2‬‬ ‫‪b( − 3 x = −4‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪c( + 1 = 2‬‬ ‫(‪d‬‬ ‫‪+1 = 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪t‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪e( 3(2 y − 1( = x‬‬ ‫(‪f1( (4 x − 1‬‬ ‫=‪3‬‬
‫‪e ) 3( 2 x − 1 ) = x‬‬ ‫= ) ‪f ) ( 42x − 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -3‬اگر از ‪ 5‬چند يك عدد ‪ 2‬كم شود مساوي به ‪ 3‬می‌شود‪ ،‬عدد كدام است؟‬

‫‪197‬‬
 ‫‪ -4‬اگر با نصف يك عدد ‪ 4‬اضافه گردد مساوي به ‪ 8‬می‌شود‪ ،‬عدد كدام است؟‬
‫‪ -5‬ارتفاع يك مثلث متساوي الساقين مساوي به ‪ 6‬واحد است‪ ،‬طول قاعدة مثلث چند واحد‬
‫باشد كه مساحت مثلث مساوي به ‪ 9‬واحد مربع گردد؟‬
‫‪ -6‬محمود ‪ 100‬افغاني داشت ‪ 6‬جلد كتابچه خريد‪ ،‬هر گاه از مقدار پول ‪ 25‬افغاني هنوز‬
‫باقي مانده باشد‪ ،‬معلوم كنيد كه محمود هر كتابچه را به چند افغاني خريده است؟‬
‫‪ -7‬مجموع دو عدد ‪ 30‬است اگر یکی آن‌ها ‪ 20‬باشد عدد دومی چند خواهد بود؟‬
‫‪ -8‬عدد‪ 3‬با كدام عدد ضرب شود تا حاصل ضرب مساوی به ‪ a‬شود؟‬
‫‪ -9‬اگر فرق بین دو عدد ‪ 3‬و مجموع آن ها ‪ 37‬باشد اعداد را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪198‬‬
‫فصلنهم‬
‫رابطه وتابع‬
 ‫نقطه در مستوي‬

‫آسمان پر از ستاره است‪.‬‬

‫به طرف شمال‪ ،‬شرق‪ ،‬غرب و جنوب‬
‫مهتاب‪ ،‬موقعيت س��تاره ها را در چهار‬
‫اط��راف مهتاب چ��ه گونه مش��خص‬
‫می‌كنيد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫‪y‬‬ ‫شكل مقابل را در نظر بگیرید‪ .‬از نقطة ‪O‬‬
‫خطوطی رسم شده‌اند که باالي يك ديگر در‬
‫‪A‬‬ ‫نقطة ‪ O‬عمود و باالی آن‌ها به طرف باال‪،‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪B‬‬ ‫پايين‪ ،‬راست و چپ با واحدات مساوي نشاني‬
‫‪H‬‬ ‫شده‌اند‪ .‬سعي نماييد به طرف نقاطي كه در‬
‫صفحه داده شده اند به گوديگك مسير داده‬
‫‪O‬‬ ‫‪x‬‬ ‫فعاليت زير را انجام دهيد‪:‬‬
‫● از نقطة ‪ O‬گوديگك را به نقطة ‪ B‬مسير‬
‫‪C D‬‬
‫دهيد‪.‬‬
‫گودیگگ‬
‫‪F‬‬
‫‪G‬‬ ‫● آيا مي توانيد مسير كوتاه ديگري از ‪ O‬به ‪B‬‬
‫دريافت كنيد؟‬
‫● مسيرهاي فوق از هم چه فرق دارند؟‬
‫● مسيري برای رسیدن به نقطة ‪ F‬بدهيد كه‬
‫فقط يك بار گوديگك تغيير جهت به طرف چپ داشته باشد‪.‬‬
‫● مسيري برای رسیدن به نقطة ‪ F‬بدهيد كه فقط يك بار تغییر جهت به طرف راست داشته‬
‫باشد‪.‬‬
‫● مسيرهاي فوق را از روي كدام اعداد مشخص نموده مي توانيم‪.‬‬
‫● به عوض مسير هاي راست و چپ ما از محور افقی‪ ،‬كه نقطة ‪ O‬باالي صفر منطبق باشد و‬

‫‪201‬‬
 ‫براي مسیرهای باال و پايين نيز از محور عمودی‪ ،‬مانند شكل باال نقطة ‪ O‬با صفر منطبق باشد‬
‫استفاده کنید وگوديگك را به نقاط ‪ G ، D ، C‬و ‪ H‬با در نظر داشت محور های متقاطع‬
‫اعداد مسير بدهيد‪.‬‬
‫● جوره اعدادي كه براي هر نقطه به دست مي آوريد‪ ‌،‬توسط آن جدول زير را تكميل‬
‫نماييد‪:‬‬
‫ﻧﻘﺎﻁ‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﺍﻓﻘﻰ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪–5‬‬
‫ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﻋﻤﻮﺩﻯ‬ ‫‪–7‬‬ ‫‪6‬‬

‫ آوريم‪ A B C D E:‬ﻧﻘﺎﻁ‬ ‫از فعاليت باال نتيجة زير‪ J‬را به‪H‬دست‪G‬مي ‪F‬‬
‫توسط محور اعدادي‬
‫تنها ‪x‬‬
‫صفحه را ‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫اختياري‪ 2‬يك‪5‬‬
‫نقطة ‪–2‬‬
‫ توانيم‪–3 ،‬‬
‫‪–4‬ي ‪–3‬‬‫كه ما نم‬
‫در فعاليت باال ديديم ‪1‬‬
‫‪y‬‬
‫عمودي ديگري باالي آن‬
‫محور ‪2‬‬
‫ضرورت‪1‬به ‪4‬‬
‫اين ‪–2‬‬‫نماييم‪1 ،‬بنابر ‪2‬‬
‫تشخيص ‪–2‬‬
‫كه ما آن را مي شناسيم‪–4 –4‬‬
‫می‌باشد كه ما آن را در تعريف زير به حيث يك سيستم دو محور قايم به هم معرفي مي نماييم‪.‬‬
‫×‪2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪=9‬‬

‫‪ –3‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺘﺤﻮﻝ ‪x‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫—‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫—–‬
‫‪2‬‬
‫‪ –7‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺠﻬﻮﻝ ‪y‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫در نقطة‪1 ‌O3‬‬
‫كه باالي‪ 7‬هم ‪5‬‬
‫محور ‪0x‬و ‪9 y‬‬
‫دو ‪–2‬‬
‫‪y‬‬
‫عمود اند‪،‬‬
‫به نام سيستم مختصات قايم ياد مي گردد‪.‬‬
‫‪II‬‬ ‫‪I‬‬ ‫محور فاصله و ‪ y‬به نام محور ترتيب نام‬ ‫‪ x‬به نام ‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫)‪P(x,y‬‬ ‫گذاري گرديده كه هر جور‌‌ مرتب (‪ )x,y‬يك نقطة‬
‫‪ P‬در مستوي سيستم مختصات را مشخص مي كند‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫طوري كه ‪ x‬به نام فاصله روي محور‪ x31‬و ‪36y‬به نام ‪21‬‬
‫ﺳﻦ ﺍﻧﺠﻴﻼ‬ ‫‪16‬‬
‫‪x‬‬
‫‪1‬‬ ‫ﺳﻦ ﻧﺴﺮﻳﻦ‬
‫ترتيب نقطه روي محور ‪ y‬مشخص مي گردد‪.‬‬
‫‪26‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪x‬‬
‫سيستم مختصات‪ ،‬مستوي را به چهار ناحية‬ ‫محورات ‪O‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪III‬‬ ‫‪IV‬‬ ‫‪ III ،II ،I‬و ‪ VI‬تقسيم مي نماييد‪.‬‬
‫يادداشت‪ :‬دقت كنيد نقاط )‪ P)x , y‬و‬
‫) '‪ P' ) x ' , y‬از هم فرق دارند‪ ،‬مانند نقاط )‪A)3,1‬‬
‫و )‪ A′)1,3‬دو محل جداگانۀ در مستوي مي باشند‪.‬‬
‫واحد به طرف باال روي‬
‫یکﻧﺠﻼ‬
‫راست روي محور ‪ x‬و ﺳﻦ‬ ‫واحد به طرف ‪7‬‬ ‫نقطه )‪ A)3,1‬یعنی ‪15 3‬‬
‫ﺭﺣﻤﻦطرف باال روي محور‬
‫واحد به‬
‫راست و‪ 3‬ﺳﻦ‬ ‫محور ‪ y‬و نقطة )‪ A′)1,3‬یعنی ‪ 1‬واحد به طرف‬
‫‪20‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪29‬‬
‫‪.y‬‬
‫ﺯﻣﺎﻥ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪202‬‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪200‬‬ ‫‪300‬‬ ‫‪400‬‬

‫‪ a‬ﺿﻠﻊ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

 ‫‪y‬‬ ‫مثال‪ :‬ترتيب و فاصله نقاط زير را كه در سيستم‬
‫مختصات قايم داده شده اند‪ ،‬به حيث جورة مرتب‪ ،‬به‬
‫‪C‬‬
‫‪B‬‬ ‫صورت تشريحي يك جدول بنويسيد‪:‬‬
‫‪F‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪A‬‬ ‫حل‪ :‬مختصات نقاط به حيث جوره‌های مرتب سيستم‬
‫‪O‬‬
‫‪x‬‬ ‫مختصات قايم عبارت اند از‪:‬‬
‫‪G‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪J‬‬ ‫)‪C)1,5‬‬ ‫)‪B)3,4‬‬ ‫)‪A)2,2‬‬
‫)‪F)−3,1‬‬ ‫)‪E)−2,2‬‬ ‫)‪D)2,−2‬‬
‫)‪J )1,−4‬‬ ‫)‪B)−4,−4‬‬ ‫)‪G )−3,−2‬‬
‫ﻧﻘﺎﻁ‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﺍﻓﻘﻰ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪–5‬‬
‫ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﻋﻤﻮﺩﻯ‬ ‫طرز نوشتن جدولي‪ ،‬برای نقاط فوق قرار زير به دست مي آيد‪:‬‬
‫‪–7‬‬ ‫‪6‬‬

‫ﻧﻘﺎﻁ‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪51‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪–4‬‬

‫×‪2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬

‫‪=9‬‬

‫‪ –3‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺘﺤﻮﻝ ‪x‬‬ ‫—‬‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫—–‬
‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬
‫بنویسید‪.‬‬ ‫مرتب زیر را‪1‬‬ ‫‪ -1‬ارائه‪ 5‬جدولی‪ 4‬جوره ‪3‬‬
‫‌هاي ‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪A)5–7‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺠﻬﻮﻝ ‪y‬‬
‫)‪, 5) , B)0 , 3) , C)−1,1) , D)2 , − 1‬‬
‫‪–5 –3 –1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪–2‬‬

‫‪y‬‬

‫ﺳﻦ ﺍﻧﺠﻴﻼ‬ ‫‪16‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪31‬‬

‫ﺳﻦ ﻧﺴﺮﻳﻦ‬ ‫‪26‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪41‬‬

‫‪203‬‬
‫‪O‬‬
 ‫‪ -2‬نقاط )‪ E)1 , 4) , D)−5 , − 3) , C)−1 , − 2) ، B)−3 , 1) , A)1 , − 1‬را‬
‫در سيستم مختصات قایم مشخص كنيد‪.‬‬
‫‪y‬‬

‫‪O‬‬
‫‪x‬‬

‫‪ -3‬نقاط زیر را در سیستم مختصات قایم تعیین کنید‪:‬‬

‫)‪a‬‬ ‫)‪A)4 , 5‬‬

‫)‪b‬‬ ‫)‪B)−2 , − 4.5‬‬

‫)‪c‬‬ ‫)‪G )0. 5 ,4‬‬

‫)‪d‬‬ ‫)‪E )−7 , 0‬‬

‫)‪e‬‬ ‫)‪F)0 , 4.5‬‬

‫)‪f‬‬ ‫)‪K )0 , 0‬‬

‫‪204‬‬
 ‫‪y‬‬
‫مختصات يك نقطه در مستوي‬
‫‪F‬‬
‫‪E‬‬
‫‪D‬‬
‫‪C‬‬
‫چهار واليت افغانستان در نقشه تعیین‬
‫ﻓﺎﺭﻳﺎﺏ‬ ‫ﻛﺎﺑﻞ ‪B‬‬
‫‪A‬‬
‫ش��ده اند‪ ،‬بگوييد كه در تقاطع كدام‬
‫‪x‬‬ ‫حرف و كدام عدد قرار دارند؟‬
‫‪-7 -6 -5 -4 -3 -2-1G O1 2 3 4 5‬‬
‫ﻧﻨﮕﺮﻫﺎﺭ ‪H‬‬
‫‪I‬‬ ‫آيا تقاطع هر حرف و عدد يك نقطه‬
‫‪J‬‬
‫‪K‬‬ ‫افغانستان را نشان مي دهد؟‬
‫ﻗﻨﺪﻫﺎﺭ‬ ‫‪L‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫سيستم مختصات قايم را ترسيم كنيد‪.‬‬
‫● محورها را به واحدهای يك سانتي متر تقسيم و هر واحد را به صورت ملي متري نشاني‬
‫كنيد‪.‬‬
‫● ‪ 4‬نقطة اختياري را در چهار ناحية سيستم مختصات به صورت دلخواه نشاني نموده‪ ،‬سعي‬
‫نماييد از روي خطوط عمودي و افقي به روي محورهای ‪ x‬و ‪ y‬مختصات آن را تعيين كنيد‪.‬‬
‫● آيا حدس زده مي توانيد كه دو نقطة مختلف مستوي داراي جوره‌های مرتب‌ مساوي‬
‫باشند؟‬
‫● آيا امكان آن وجود دارد كه براي دو جورة مرتب از هم مختلف‪ ،‬محل نقاط در مستوي با‬
‫هم يك جا يك نقطه باشد؟‬
‫از انجام فعاليت فوق نتیجة زير به دست مي آيد‪:‬‬
‫هر نقطة ‪ P‬در مستوي مختصات قايم تنها يك جورة مرتب اعداد)‪ (‌ x, y‬و بر عكس به هر‬
‫جورة مرتب اعداد (‪ )x, y‬تنها و تنها به یک نقطة ‪ ‌P‬در مستوي مختصات قايم مطابقت‬
‫‪y‬‬
‫می‌کند‪.‬‬
‫مثال‪ :‬سيستم مختصات قايم زیر را در نظر بگيريد‪.‬‬

‫‪ )a‬مختصات نقاطي را كه در سيستم مختصات نشاني‬

‫‪A‬‬
‫‪B‬‬
‫‪x‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪O‬‬
‫شده اند به شكل جورة مرتب و جدولي بنويسيد‪.‬‬
‫‪C‬‬

‫‪205‬‬
 ‫‪O‬‬
‫‪D‬‬
‫‪C‬‬

‫‪ )b‬نقاط )‪ D)2 , − 2) , C)−2 , − 4) , B)−3 , 4) , A)1 , 2‬و )‪ E)4 ,5‬را در سيستم‬

‫مختصات قايم مشخص نموده با هم وصل كنيد‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪(a‬‬
‫)‪A)−2 , 2‬‬
‫‪ A‬ﻧﻘﺎﻁ‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C D‬‬
‫)‪B)3 ,1‬‬
‫‪x –2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 –4‬‬
‫)‪C)2 ,−4‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪–4 –1‬‬
‫)‪D)−4 , − 1‬‬
‫‪y‬‬
‫‪(b‬‬
‫‪E‬‬
‫‪B‬‬
‫‪A‬‬

‫‪O‬‬
‫‪x‬‬
‫‪D‬‬
‫‪C‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬نقاطي كه مختصات آن توسط جوره‌های مرتب زير داده شده اند در سيستم مختصات‬
‫‪ A B C D‬ﻧﻘﺎﻁ‬ ‫قايم مشخص نموده نقاط را به ترتيب با هم وصل كنيد‪:‬‬
‫‪x –2 3‬‬ ‫‪2 –4‬‬
‫)‪ P5 )6 , − 2) , P4 )4 , − 3) , P3 )3 , 1) , P2 )2 , − 3) , P1 )1 ,1‬و‪y P6 ) −4 , − 5) ,‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪–1‬‬

‫‪ -2‬مختصة نقاط زير را دريافت كنيد‪:‬‬

‫‪ )a‬نقطه روي محور ‪ x‬از مبدأ به طرف راست ‪ 6‬واحد فاصله داشته باشد‪.‬‬
‫‪ )b‬نقطه روي محور ‪ y‬از مبدأ به طرف پايين ‪ 5‬واحد فاصله داشته باشد‪.‬‬

‫‪206‬‬
 ‫‪50‬‬
‫‪15‬‬
‫‪50‬‬
‫‪15‬‬
‫مجهول و متحول‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪40‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫● ب��ا كدام وزن تعادل ترازو به وجود‬

‫‪30‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪–5‬‬ ‫‪–5‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪–15‬‬ ‫‪–15‬‬

‫خواهد آمد؟‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪–255‬‬ ‫‪–255‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫● آيا تنها يك وزن است كه ترازو براي‬

‫آن در حالت تعادل قرار مي گيرد؟‬
‫● در يك ش��بانه روز درجة حرارت‪،‬‬
‫ثابت است يا متحول؟‬

‫ﻧﻘﺎﻁ‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪H‬‬

‫ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﺍﻓﻘﻰ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪–5‬‬
‫ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﻋﻤﻮﺩﻯ‬ ‫‪–7‬‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬ ‫‪6‬‬

‫بگيريد‪ A:‬ﻧﻘﺎﻁ‬
‫نظر ‪B‬‬
‫‪ D‬در ‪C‬‬
‫مي باشد‬
‫خالي ‪E‬‬
‫خانه ‪F‬‬
‫مساوات زير را كه ‪J‬داراي‪H‬دو ‪G‬‬
‫سپس خانة دومی‬ ‫اولي؛‬
‫خانة ‪x‬‬
‫نخست ‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫نماييد كه‪5‬‬
‫‪2 –2‬‬ ‫طوري پر‬ ‫‪–4‬ديگر‬
‫‪–3 –3‬‬ ‫يكي پي‬
‫خانه خالي ها را ‪1‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1 –2 2‬‬ ‫مساوات پر گردد‪1 –2 –4 –4 .‬‬
‫خانه اولي‬ ‫خانه دومي‬
‫×‪2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪=9‬‬
‫● اگر به خانة اول عدد‪ 1 ،‬را بگذاريم‪ ،‬عددخانة دوم باید چند باشد؟‬
‫خانة دوم‪–1‬را پيدا‪–2‬كنيد‪ –3.‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺘﺤﻮﻝ ‪x‬‬
‫عدد ‪0‬‬ ‫بگذاريم‪1 ،‬‬
‫‪2‬‬ ‫عدد‪ 2 ،‬را‪3‬‬
‫اول ‪4‬‬‫اگر به—خانة ‪5‬‬
‫—– ‪1‬‬ ‫‪●1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫● آيا مي‌توانيم به خانة اولي هر عدد دیگر را بگذاريم‪.‬‬
‫ﻣﺠﻬﻮﻝ ‪y‬‬
‫ توانيد‬ ‫ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ‬
‫گذشته مي‬ ‫معلومات‬
‫‪ –5‬به ‪–7‬‬
‫اول داده‪–3‬ايد نظر‬
‫خانة ‪–1‬‬‫متغيیري ‪3‬كه به ‪1‬‬
‫‌هاي ‪5‬‬ ‫●‪–2‬آيا در‪ 0‬برابر ‪9‬قيمت ‪7‬‬
‫نامی برای عدد خانه دومي بگيريد؟‬
‫‪y‬‬
‫از فعاليت فوق نتيجة زير را به دست مي آوريم‪:‬‬

‫انتخاب كنيم‪ ،‬كه در‬ ‫دلخواه را‬

‫ﺍﻧﺠﻴﻼ‬ ‫عدد ﺳﻦ‬ ‫داشتیم كه ‪16‬‬
‫‪21‬‬ ‫امكان آن‪36‬را‬
‫● براي انتخاب عدد خانة اول ما ‪31‬‬
‫دست آوريم‪.‬‬ ‫دوم به‬
‫ﻧﺴﺮﻳﻦ‬ ‫‪ 26‬خانة ﺳﻦ‬
‫برابر آن مجبوريم از روي حل معادله قيمت مجهول را براي‬
‫‪31‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪x‬‬
‫● هرگاه‪O‬در يك مساوات امكان دادن قیمت‌های مختلف به یک حرف افادۀ الجبری وجود‬
‫داشته باشد‪ ،‬حرف مذکور به نام متحول ياد مي گردد‪.‬‬
‫● هرگاه به صورت كلي متحول قابل تغيير اختياري نباشد‪ ،‬مجهول ناميده مي شود‪.‬‬

‫ﺳﻦ ﻧﺠﻼ‬ ‫‪7‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪207‬‬

‫ﺳﻦ ﺭﺣﻤﻦ‬ ‫‪20‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪29‬‬
 ‫ﻧﻘﺎﻁ‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﺍﻓﻘﻰ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪–5‬‬
‫ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﻋﻤﻮﺩﻯ‬ ‫‪–7‬‬ ‫‪6‬‬
‫متحول ‪ x‬با در نظر داشت جدول زير قميت داده كه‬ ‫مساوات ‪ 2x − y = 1‬براي‬ ‫مثال‪ :‬در‬
‫بعد از قيمت گذاري در معادله‪ ،‬قيمت مجهول ‪ y‬به دست مي آيد‪:‬‬
‫قيمت‪ A B C D E F G H‬ﻧﻘﺎﻁ‬ ‫مث ً‬
‫ال‪ :‬براي ‪J x = −3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪2–3)−3–4‬‬
‫‪) − y 1= 1‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪–2 –4 –4‬‬
‫‪−6− y =1‬‬
‫‪y = −7‬‬
‫×‪2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪=9‬‬ ‫مي باشد‪.‬‬

‫‪ –3‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺘﺤﻮﻝ ‪x‬‬ ‫‪1‬‬

‫—‬ ‫‪1‬‬
‫—–‬
‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ –7‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺠﻬﻮﻝ ‪y‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪–2‬‬

‫‪4‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬ ‫‪y‬‬

‫‪3‬‬
‫سازيد‪.‬‬ ‫مثال واضح‬
‫ﺳﻦ ﺍﻧﺠﻴﻼ‬ ‫دارند؟ با ‪16‬‬
‫‪21‬‬ ‫فرق‬
‫‪ 31‬چه ‪36‬‬
‫‪ -1‬يك متحول و يك مجهول از هم‬
‫‪1‬‬ ‫ﺳﻦ ﻧﺴﺮﻳﻦ‬ ‫‪26‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪x‬‬
‫سيستم مختصات جوره‌های مرتب‌ را كه در مثال فوق در جدول به دست آمده  اند‬
‫‪O‬‬ ‫‪ -2‬در‬
‫‪2‬‬ ‫مشخص نموده‪ ،‬نقاط مذكور را با هم وصل كنيد‪.‬‬

‫‪ -3‬در معادلة ‪ 2x - y = 7‬با در نظرداشت قيمت‌هاي محتول ‪ x‬كه در زير داده شده است‬
‫قيمت مجهول ‪ y‬را دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪x –3 –2 –1 1‬‬ ‫ﻧﺠﻼ‬ ‫ﺳﻦ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪y‬‬ ‫ﺳﻦ ﺭﺣﻤﻦ‬ ‫‪20‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪29‬‬

‫ﺯﻣﺎﻥ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪200‬‬ ‫‪300‬‬ ‫‪400‬‬

‫‪ a‬ﺿﻠﻊ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪ a²‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺮﺑﻊ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪25‬‬

‫‪208‬‬ ‫ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪100‬‬

‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪240 270‬‬

 ‫ناصر‬
‫رابطــه‬
‫سباوون محمود‬ ‫حمید‬

‫پدر‬ ‫كي با كي چه رابطه دارد؟‬

‫پسران‬

‫راحله‬

‫هیله‬ ‫زرغونه‬

‫مادر‬

‫دختران‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫شكل باال را در نظر گرفته‪ ،‬با ارتباطاتي كه بين اعضاي يك خانواده وجود دارد‪ ،‬به سؤاالت‬
‫زير جواب دهيد‪:‬‬
‫● راحله خانم ناصر است‪ ،‬حمید با ناصر چه رابطه دارد؟‬
‫● محمود پسر ناصر است‪ ،‬راحله و حمید چه رابطه دارند؟‬
‫● هيله خواهر سباوون است‪ ،‬آيا سباوون برادر هيله است؟‬
‫● زرغونه خواهر هيله است‪ ،‬آيا بر عكس هيله خواهر زرغونه است؟‬
‫● هيله خواهر زرغونه و زرغونه خواهر محمود است‪ ،‬پس هيله با محمود چه ارتباط دارد؟‬
‫● از قرابت فاميلي براي روابط اعضاي خانواده چند مثال ديگر بگوييد‪.‬‬

‫از فعاليت باال مي توانيم نتيجة زير را به دست آوريم‪:‬‬

‫هرگاه بين دو شي‪( ،‬دو جسم) و يا عناصر دو ست‪ ،‬توسط عمليه‌هاي‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫رياضي و يا كدام رشتة اجتماعي‪ ،‬پيوندي وجود داشته باشد اين پيوند‬
‫‪3‬‬ ‫را به نام رابطه ياد مي گردد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫مثال‪ :1‬بين اعداد ‪‌3،2،1‬و ‪ 4‬و تعداد مربعات مقابل يك رابطه برقرار‬
‫می‌نماييم‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪209‬‬
 ‫ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﺍﻓﻘﻰ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪–5‬‬
‫ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﻋﻤﻮﺩﻯ‬ ‫‪–7‬‬ ‫‪6‬‬

‫ﻧﻘﺎﻁ‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪–4‬‬
‫‪4‬‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫×‪2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪=9‬‬

‫‪1 –3‬‬
‫ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺘﺤﻮﻝ ‪x‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫—‬ ‫‪1‬‬
‫—–‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2 –7‬‬
‫ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺠﻬﻮﻝ ‪y‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪–2‬‬

‫‪y‬‬
‫مثال‪ :2‬اگر نسرين ‪ 26‬سال و انجيال ‪ 16‬سال عمر داشته باشند‪ ،‬بعد از ‪ 10 ، 5‬و ‪ 15‬سال‬
‫سن نسرين و انجيال چند سال خواهد بود؟‬
‫ﺳﻦ ﺍﻧﺠﻴﻼ‬ ‫‪16‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪26‬‬ ‫‪31‬‬
‫حل‪:‬‬

‫ﺳﻦ ﻧﺴﺮﻳﻦ‬ ‫‪26‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪41‬‬

‫‪O‬‬
‫‪x‬‬

‫اگر در سيستم مختصات گراف سن انجيال را نظر به سن نسرين رسم نماييم يك خط مستقيم‬
‫است‪ .‬بنابر اين رابطه بين سن انجيال و نسرين يك رابطة خطي مي باشد‪.‬‬

‫ﺳﻦ ﻧﺠﻼ‬ ‫‪7‬‬ ‫‪15‬‬

‫ﺳﻦ ﺭﺣﻤﻦ‬ ‫‪20‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪29‬‬

‫ﺯﻣﺎﻥ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪200‬‬ ‫‪300‬‬ ‫‪400‬‬

‫‪ -1‬يك ست ‪ 5‬عنصره از نام‌هاي هم صنفان تان و يك ست ‪ 5‬عنصره از ميوه‌هاي مختلف‬
‫تهيه نماييد‪ ،‬اسم هر هم صنف تان را به ميوه مورد عالقة او در يك قوس جوره بنويسيد‪.‬‬
‫‪ a‬ﺿﻠﻊ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫دريافتﻣﺮﺑﻊكنيد كه‬
‫عددی‪a²‬راﻣﺴﺎﺣﺖ‬
‫مساوي ‪1‬‬
‫گرفته با ‪9‬رابطة ‪4‬‬
‫در نظر ‪16‬‬
‫‪ -2‬اعداد ‪ 6،5،4،3،2،1‬و ‪ 8‬را ‪25‬‬
‫جذر المربع آن مساوي به يكي از اعداد فوق باشد؛ مثال‪ 25 = 5 :‬است‪.‬‬

‫ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪100‬‬

‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪240 270‬‬

‫‪210‬‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪100‬‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪240‬‬
 ‫ﻧﻘﺎﻁ‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪H‬‬
‫ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﺍﻓﻘﻰ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪–5‬‬
‫ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﻋﻤﻮﺩﻯ‬ ‫‪–7‬‬ ‫‪6‬‬

‫رابطه خطي‬
‫ﻧﻘﺎﻁ‬ ‫‪yA‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G H‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–3 –4 1‬‬
‫‪y‬‬
‫اگر گراف يك رابطه خط مس��تقيم‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪–2 –4 –4‬‬
‫باش��د‪ ،‬رابط��ه بي��ن ‪ x‬و ‪ y‬را چ��ه‬
‫می نامند؟‬
‫×‪2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪=9‬‬

‫‪O‬‬
‫‪x‬‬
‫‪ –3‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺘﺤﻮﻝ ‪x‬‬ ‫‪1‬‬
‫—‬ ‫‪1‬‬
‫—–‬
‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ –7‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺠﻬﻮﻝ ‪y‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪–2‬‬

‫‪y‬‬

‫ﺳﻦ ﺍﻧﺠﻴﻼ‬ ‫‪16‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪31‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﺳﻦ ﻧﺴﺮﻳﻦ‬ ‫‪26‬‬ ‫‪31‬‬ ‫تولد شد‪.‬‬
‫‪36‬‬ ‫رحمان ‪ 20‬ساله بود كه دخترش نجال ‪41‬‬ ‫‪x‬‬
‫● زماني كه ‪O‬نجال در ‪ 7‬ساله گي شامل مكتب شد‪ ،‬مي توانيد بگوييد كه رحمان چند ساله‬
‫بود؟‬
‫● زماني كه نجال ‪ 20‬ساله شود پدرش چند سال خواهد داشت؟‬
‫● با در نظر داشت سن نجال و پدرش جدول زير را تكميل كنيد‪:‬‬
‫ﺳﻦ ﻧﺠﻼ‬ ‫‪7‬‬ ‫‪15‬‬

‫ﺳﻦ ﺭﺣﻤﻦ‬
‫رحمان‬ ‫سن‬ ‫‪21‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪29‬‬

‫رسم ﺑﻪكنيد‪.‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ‬ ‫مختصات‪0‬قايم ﺯﻣﺎﻥ‬
‫سيستم ‪1‬‬
‫رحمان در ‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫● گراف سن نجال را نظر ‪4‬به‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮاست؟‬
‫چندﺑﻪ ساله‬ ‫● اگر رحمان ‪ 24‬ساله باشد‪ ،‬از روي گراف پيدا كنيد كه نجال‬
‫‪ 0‬ﻓﺎﺻﻠﻪ‬ ‫‪100 200 300 400‬‬
‫● چه رابطه بين سن رحمان و نجال وجود دارد؟‬
‫● اگر سن رحمان را به ‪ y‬و سن نجال را به ‪ x‬نشان دهيم‪ ،‬رابطه بين سن رحمان و نجال را با‬
‫‪ a‬ﺿﻠﻊ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫بنويسيد‪.‬‬ ‫يك افادۀ الجبري‬
‫‪ a²‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺮﺑﻊ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪25‬‬

‫از فعاليت فوق نتيجة زير را به دست مي آوريم‪:‬‬

‫هرگاه گراف یک رابطه خط مستقيم باشد‪ ،‬در اين صورت رابطه بين متحولين را به نام رابطة‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪30 40‬‬ ‫‪60 70‬‬
‫ياد مي نمايند‪.‬‬
‫‪100‬‬
‫خطي‬

‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪240 270‬‬

‫‪211‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ –2 16–1 210‬ﺳﻦ‪–3‬ﺍﻧﺠﻴﻼﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺘﺤﻮﻝ ‪x‬‬ ‫‪361‬‬ ‫‪31‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫—‬ ‫—–‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫ﺳﻦ ﻧﺴﺮﻳﻦ‬
‫‪ –7 –5 26–3 31–1‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺠﻬﻮﻝ ‪y‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪1‬‬
‫‪41‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪0O‬‬ ‫‪–2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪y‬‬
‫‪4y‬‬ ‫مثال‪ :1‬هرگاه فاصلة كابل – هرات را نظر به زمان با‬
‫سرعت وسطي ‪ 100Km‬في ساعت طي نماييم‪ ،‬چگونه‬
‫‪3‬‬ ‫ﻧﺠﻼ‬ ‫‪16‬ﺳﻦ‬
‫‪400‬‬
‫دارد؟‬
‫ﺳﻦ ﺍﻧﺠﻴﻼ‬ ‫وسطی وجود‬
‫‪21‬‬ ‫سرعت‬
‫‪36‬‬ ‫رابطه بین فاصله و‬
‫‪731‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪300‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻧﺴﺮﻳﻦرا در‬
‫ﺳﻦزمان‬‫نظر به‬
‫ﺭﺣﻤﻦ‬ ‫‪ 20‬شده ﺳﻦ‬
‫فواصل طي‬ ‫حل‪ :‬ابتدا‪29‬رابطه بين‬
‫‪y‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪31 23‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪41‬‬
‫‪400200‬‬
‫جدول زير درج مي نماييم‪:‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪2‬‬ ‫ﺳﺮﻋﺖ‬
‫‪300100‬‬ ‫زمان ﺑﻪبه ساعت‬
‫ﺯﻣﺎﻥ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪200‬‬ ‫‪x‬‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪200‬‬ ‫‪300‬‬ ‫‪400‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪100‬‬
‫هرگاه جورة مرتب فوق را در سيستم كميات وضعيه تثبيت‬
‫ﻧﺠﻼ‬ ‫‪a‬‬
‫ﺳﻦﺿﻠﻊ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪73‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪15‬‬‫‪5‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫نماييم ديده مي‌شود كه يك خط مستقيم به وجود‪ x‬مي‪ 4‬آيد‪.‬‬ ‫باهم وصل‬ ‫و‬
‫‪y‬‬
‫ﻣﺮﺑﻊ‬ ‫ﻣﺴﺎﺣﺖ‬
‫ﺭﺣﻤﻦ‬ ‫ﺳﻦ‬ ‫‪a²‬‬
‫رابطه بين سرعت‪23‬وسطي‪20‬و فاصلة طي شده يك رابطة خطي مي باشد‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫بنابر اين ‪29‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪25‬‬
‫مثال‪ :  2‬رابطه بين طول اضالع مربع و مساحت آن را در نظر مي گیريم‪ .‬به اين منظور هرگاه‬
‫‪y‬‬ ‫ﺳﺮﻋﺖ دهيم‪ ،‬در‬
‫ﺯﻣﺎﻥ ‪a‬ﺑﻪ نشان‬
‫‪2‬‬
‫آن را به‬
‫مساحت ‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ضلع‪ 4‬مربع ‪3‬را به ‪ 2a‬و‬
‫ديگري براي‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ‬ ‫مختلف‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬
‫‪10‬ﺑﻪ ‪0‬‬ ‫‪30‬ت‪ 0‬هايﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫‪100‬قيم‬ ‫مختلف‬
‫‪a 40‬‬ ‫‪400‬قيمت‪ 60‬هاي‬
‫‪200 300‬‬ ‫‪70‬‬
‫برابر‬ ‫‪100‬‬
‫مساحت به دست مي آوريم كه در جدول زير درج شده اند‪:‬‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪240 270‬‬
‫‪ a‬ﺿﻠﻊ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪ a²‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺮﺑﻊ‬
‫‪O‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪25‬‬

‫‪O‬‬ ‫نقاط را در سيستم كميات وضعيه مشخص نموده گراف را‬

‫‪x‬‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ‬ ‫‪0 10‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪100‬‬
‫است؟ آيا رابطه‬ ‫گراف يك خط مستقيم‬ ‫ترسيم نماييد‪ .‬آيا‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ‬ ‫‪240‬خطي‪70‬است؟‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ‬ ‫‪00 10‬‬ ‫‪60 30 40 150 60‬‬ ‫‪100‬‬
‫ﻓﺮﻭﺵ ‪ a‬خطي نبوده كه اين نوع‬
‫‪2‬‬
‫ﻋﻮﺍﻳﺪ يعني‬
‫مساحت مربع‬‫‪ 180‬طول ضلع‪ a60‬و ‪0‬‬
‫اين صورت رابطه بين‬‫نه خير در‪360‬‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪30 60‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪240‬‬ ‫‪270‬‬
‫ﻣﻔﺎﺩ ﻓﺮﻭﺵ‬ ‫ي گردد‪0 .‬‬ ‫رابطه را به نام رابطة غير خطي ياد م‪60‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪ -1‬طول يك فنر در حالي كه وزن به آن آويزان نشده است ‪ 10cm‬است‪ ،‬هرگاه وزن ‪m‬‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪240‬‬
‫كيلو گرام را به آن بياويزيم طول فنر توسط رابطة ‪ L = 10 + 0.5 × m‬افزايش مي يابد‪.‬‬
‫ﻋﻮﺍﻳﺪ ﻓﺮﻭﺵ‬ ‫‪0 60‬‬
‫‪ 180‬فنر چند است؟‬
‫‪ 4 360‬كيلوگرام طول‬
‫‪ )a‬براي وزن‬
‫ﻓﺮﻭﺵ‬ ‫ﻣﻔﺎﺩ‬
‫نماييم تا طول فنر به ‪ 15‬سانتي متر برسد؟‬
‫‪0‬‬ ‫‪ )b‬چه مقدار وزن در فنر آويزان ‪60‬‬
‫‪ -2‬طول يك سوسمار نوزاد ‪ 30‬سانتي متر است‪ .‬هرگاه ساالنه به طور وسطي ‪ 22‬سانتي متر‬
‫به طول نوزاد اضافه شود‪ ،‬پس در چه زماني سوسمار به ‪ 96‬سانتي متر خواهد رسيد؟‬

‫‪212‬‬
 ‫ﻧﻘﺎﻁ‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪–2‬‬ ‫‪–4‬‬ ‫‪–4‬‬
‫تشکیل رابطه‌های خطی‬
‫×‪2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪=9‬‬
‫فروش ‪ 100‬پوقانه چند مفاد خواهد‬
‫‪ –3‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺘﺤﻮﻝ ‪x‬‬ ‫—‬‫داشت؟– ‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫—‬
‫‪–2‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ –7‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺠﻬﻮﻝ ‪y‬‬ ‫‪–5‬‬ ‫‪–3‬‬ ‫‪–1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪–2‬‬

‫‪y‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺳﻦ ﺍﻧﺠﻴﻼ‬ ‫‪16‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪31‬‬
‫‪1‬‬ ‫ﺳﻦ ﻧﺴﺮﻳﻦ‬ ‫‪26‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪O‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫احمد به خاطر اين كه پول قلم و كاغذ خود را پيدا نمايد‪ ،‬به مشورة مادرش تصميم مي‌گيرد‬
‫ﺳﻦ ﻧﺠﻼ‬ ‫‪7‬‬ ‫‪15‬‬
‫بفروشد‪ .‬هرگاه احمد براي خريد ‪ 100‬عدد پوقانه ‪260‬‬ ‫پوقانة هوايي‬ ‫تا بعد از ظهر در شهر‬
‫ﺭﺣﻤﻦ‬ ‫ﺳﻦ‬
‫افغاني بپردازد و عالوه بر آن ‪ 20‬افغاني براي خوردن غذا و ‪ 20‬افغاني هم براي كراية‬
‫‪20‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪29‬‬
‫ترانسپورت بپردازد‪ .‬تصميم مي گيرد كه هر پوقانه را ‪ 3‬افغاني به فروش برساند‪.‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖكند و معلم به او مشوره‬
‫مطرح مي‬
‫رياضي ‪0‬خود ﺯﻣﺎﻥ ﺑﻪ‬‫موضوع را با ‪2‬معلم ‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫به خاطر ارزيابي مسأله‪4،‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮاز سبب فروش تشكيل‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪو مفاد‬
‫مصرف كلي‬‫‪0‬‬ ‫‪200‬نظر به‬
‫‪100‬‬ ‫‪300‬ه ها را‬
‫تعداد پوقان‬
‫مي دهد‪ ،‬تا معادالت ‪400‬‬
‫نموده گراف‌هاي هردو حالت را با هم مقايسه كند‪.‬‬
‫فعاليت كمك كنيد‪.‬‬ ‫جوابات ﺿﻠﻊ‬
‫‪a‬‬ ‫احمد در‪2‬تكميل‪1‬‬
‫مسأله با ‪3‬‬
‫ارزيابي ‪4‬‬
‫‪5‬‬ ‫در تحليل گراف و‬
‫كلي مي‌شود؟‬
‫مصرف ﻣﺮﺑﻊ‬
‫مساوي به‪ a²‬ﻣﺴﺎﺣﺖ‬
‫‪1‬‬
‫فروش‬
‫‪4‬‬
‫عوايد‬
‫‪9‬‬
‫‪ 25‬پوقانه‪،‬‬
‫‪16‬‬
‫● بعد از فروش چند عدد‬
‫● جدول مصرف مجموعي را كه براي ‪ 100‬عدد پوقانه كه جمله مبلغ ‪ 300‬افغاني مصرف‬
‫كرده است تكميل كنيد‪:‬‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪100‬‬

‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪240 270‬‬

‫● هرگاه ‪ x‬تعداد پوقانه‌ها و ‪ y‬مقدار مصرف باشد‪ ،‬رابطه الجبري مصارف پوقانه ها را به دست‬
‫آورده گراف آن را در سيستم مختصات قايم ترسيم كنيد‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ‬
‫كلي‪ ،‬جدول فروشات‪40‬زير را بر حسب عوايد فروش پوقانه ها تكميل كنيد‪.‬‬
‫‪0 10‬‬ ‫‪70‬‬
‫جدول‪90‬مصرف‬ ‫‪100‬‬
‫● مانند‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪240‬‬
‫ﻋﻮﺍﻳﺪ ﻓﺮﻭﺵ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪180‬‬ ‫‪360‬‬
‫ﻣﻔﺎﺩ ﻓﺮﻭﺵ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪213‬‬
 ‫ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪100‬‬

‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪240 270‬‬

‫ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪100‬‬

‫ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪240‬‬
‫ﻋﻮﺍﻳﺪ ﻓﺮﻭﺵ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪180‬‬ ‫‪360‬‬
‫ﻣﻔﺎﺩ ﻓﺮﻭﺵ‬ ‫‪0‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪y‬‬
‫‪600‬‬
‫ﺮﻭﺵ‬
‫ﻔﺎﺩ ﻓ‬
‫ﻣ‬
‫● در نقطة تقاطع گراف مفاد و‬
‫‪500‬‬
‫مصرف با هم چه رابطه دارند؟‬
‫‪400‬‬
‫‪300‬‬ ‫ﻑ ‪ ،‬ﻋﻮﺍﻳ‬
‫ﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮ‬
‫ﻣ‬ ‫● چند پوقانه به فروش برسد تا‬
‫ﺪ ﻓﺮﻭﺵ‬
‫‪200‬‬ ‫مقدار فروش و مصرف با هم برابر‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﭘﻮﻗﺎﻧﻪ‬
‫‪100‬‬
‫‪x‬‬
‫گردد؟ اين مسأله از نگاه گراف چه‬
‫‪O‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫معنا ميدهد؟‬

‫از فعاليت فوق نتيجة زير را به دست ميآوريم‪:‬‬

‫حل دو معادلة خطي عبارت از نقطة تقاطع گراف‌هاي آن‌ها ميباشد؛ زيرا در آن نقطه ‪ x‬و ‪‌y‬‬
‫يعني فاصله و ترتيب براي هر دو معادله يكسان ميباشد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬قرار شد یک رستوران برای یک شرکت غذا تهیه کند‪ .‬این رستوران ‪ 1000‬افغانی‬
‫پیش‌پرداخت ساالنه و به عالوه ‪ 600‬افغانی هر ماه مطالبه کرده است‪ .‬رستوران دیگر بدون‬
‫پیش‌پرداخت و ماهانه ‪ 850‬افغانی مطالبه نموده است‪ .‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬
‫ﻣﺎﻩ‬ ‫ﺣﻤﻞ‬ ‫ﺛﻮﺭ‬ ‫ﺍﺳﺪ ﺳﺮﻃﺎﻥ ﺟﻮﺯﺍ‬ ‫ﺟﺪﻯ ﻗﻮﺱ ﻋﻘﺮﺏ ﻣﻴﺰﺍﻥ ﺳﻨﺒﻠﻪ‬ ‫ﺩﻟﻮ‬ ‫ﺣﻮﺕ‬
‫ﺭﺳﺘﻮﺭﺍﻥ ﺍﻭﻝ‬
‫ﺭﺳﺘﻮﺭﺍﻥ ﺩﻭﻡ‬

‫گراف پرداخت به این دو رستوران را در یک سیستم مختصات رسم نمایید‪ ،‬اگر ‪ 6‬ماه غذا‬
‫بخواهیم قرارداد کدام رستوران به نفع ما است؟‬

‫‪214‬‬
 ‫‪y‬‬ ‫‪P‬‬ ‫تابع‬
‫‪X‬‬
‫● اگر سرعت یک موتر ‪Km‬‬
‫‪50‬‬
‫‪h‬‬ ‫باشد‪:‬‬
‫‪1P‬‬
‫‪ -‬در دو ساعت کدام فاصله را طی‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1 y3 x‬‬
‫می‌کند؟‬
‫‪3‬‬ ‫‪ -‬در سه ساعت کدام فاصله را طی‬
‫می‌کند؟‬
‫● آی��ا گفته می‌توانید که هر زمان به یک‬
‫فاصل��ه جداگانه ب��ا یک س��رعت معیین‬
‫ارتباط می‌گیرد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫حال رابطه بین سرعت یک موتر و فاصله طی شده نظر به زمان را در نظر می‌گیریم‪:‬‬
‫● اگر یک موتر با سرعت ثابت ‪ 60 Km‬حرکت نماید‪ .‬جدول زیر را با در نظرداشت زمان‬
‫‪h‬‬
‫داده شده برای فاصله طی شده تکمیل کنید‪:‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪5sec‬‬ ‫‪10sec 15sec‬‬ ‫‪20sec 25sec 30sec‬‬

‫‪x‬‬
‫● برای جوره‌های مرتب به دست آمده هرگاه سیستم مختصات قایم را برای زمان ‪ t‬و‬
‫فاصلة ‪ x‬در نظر بگیریم گراف آن را رسم کنید‪.‬‬
‫● آیا گفته می‌توانید که به هر زمان داده شده یک فاصله جداگانه وجود دارد؟‬
‫●هرگاه ‪ t‬متحول مستقل رابطه فوق باشد در این صورت قیمت‌های کدام کمیت تابع آن است؟‬
‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫از فعالیت فوق نتیجه زیر را به دست می‌آوریم‪:‬‬
‫‪ -‬یک رابطه بین عناصر دو ست طوری که برای هر قیمت ناحيه متحول یگانه تصوير يا‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫عدد وجود داشته باشد به نام تابع یاد می‌گردد‪.‬‬
‫‪ -‬ناحیة قیمت هایي که متحول از آن قیمت می‌گیرد به نام ناحیه تعریف یا دومین‬
‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫(‪ )Domain‬یاد می‌گردد‪.‬‬
‫ناحیة قیمت‌های که از ناحیة تعریف برای مجهول به دست می‌آید به نام ناحیة قیمت ها یا‬
‫‪-6‬‬ ‫‪-11‬‬
‫کودمین (‪ )Codomain‬یاد می‌گردد‪.‬‬
‫هرگاه ‪ A‬ناحیة تعریف‪ B ،‬ناحیة قیمت ها و ‪ f‬یک تابع باشد‪ ،‬در این صورت ‪ y‬تابع ‪ x‬طور‬
‫‪x‬‬ ‫)‪f(x‬‬ ‫زیر نوشته می‌شود‪y=f)x( :‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪215‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-4‬‬
 ‫‪t‬‬ ‫‪5sec‬‬ ‫‪10sec 15sec‬‬ ‫‪20sec 25sec 30sec‬‬

‫‪x‬‬
‫مثال‪ :1‬نشان دهید که ‪ f ) x ) = 2x + 1‬با قیمت‌های ‪ 4 ، 1 ، -2‬و ‪ x= -6‬يک تابع‬
‫است‪.‬‬
‫حل‪ :‬با وضع کردن قیمت‌های داده شده در تابع‪ ،‬قیمت‌های تابع طور زیر به دست می‌آید‪:‬‬
‫‪xt‬‬ ‫‪5sec‬‬ ‫‪f)x( 15sec‬‬
‫‪10sec‬‬ ‫‪20sec 25sec 30se‬‬
‫‪f ) x ) = 2x + 1‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪x‬‬
‫‪f )−2) = 2)−2) + 1 = −3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪f )1) = 2)1) + 1 = 3‬‬
‫‪f )4) = 2)4) + 1 = 9‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪f )−6) = 2)−6) + 1 = −11‬‬
‫‪-6‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-11 -3‬‬
‫از شکل فوق معلوم می‌شود که برای هر قیمت از متحول در ناحیة تعریف‪ ،‬یک قيمت يا عدد‬
‫قیمت ها وجود دارد؛‪1‬پس نظر به تعریف تابع‪ f ،‬يک تابع است‪.‬‬ ‫در ناحیة ‪3‬‬
‫که شکل ‪ yx= ax + b‬را داشته باشد به نام تابع ياد مي‌شود یا به عباره دیگر‬ ‫)‪f(x‬‬
‫هر افاد‌‌ة الجبری‬
‫‪4 4‬‬ ‫‪2 9‬‬
‫هر رابطة خطی را‪-2‬به نام تابع یاد می‌نمایند‪.‬‬
‫‪ 16‬به تابع ‪ f ) x ) = x‬داده شده باشد آیا ‪ f‬یک تابع‬ ‫قمیت‌های ‪9 ،9-6،4‬‬ ‫مثال‪-11:2‬‬
‫هرگاه ‪3‬‬
‫است یا خیر؟ ‪-3‬‬
‫حل‪ :‬با قرار دادن‪ 4‬قیمت‌های متحول‪16‬در تابع ‪ f‬قیمت‌های تابع را به دست می‌آوریم‪:‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫)‪f(x‬‬
‫‪f )x) = x‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪f )4) = 4 = ±2‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪f )9) = 9 = ±3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-3‬‬
‫‪f )16) = 16 = ±4‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-4‬‬
‫در شکل فوق می‌بینیم که برای هر عنصر از ست ‪ x‬دو قیمت در ست ) ‪ f ) x‬وجود دارد‪،‬‬
‫بنابراین نظر به تعریف تابع‪ f ،‬یک تابع نیست‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪4‬‬
‫آيا تابع ‪ f ) x ) = x‬برای قیمت‌های داده شدة ‪ 3 ،2 ،1 ،0‬و ‪ -3‬یک تابع است؟‬
‫‪3‬‬

‫‪216‬‬
 ‫نكات مهم فصل  نهم‬

‫● نقطه در مستوي‪ :‬يك نقطه را در مستوي مي‌توانيم در يك سيستم كميات وضعیه قايم‬
‫تعريف نمايیم كه توسط دو مختصة (‪ )x , y‬كه به نام فاصله و ترتيب ياد مي ‌شوند مشخص‬
‫مي گردد‪.‬‬
‫● سيستم مختصات قايم‪ :‬دو محور عمود با هم ‪ y‬و ‪ x‬كه يكديگر خود را در نقطه ‪ o‬قطع‬
‫مي كنند به نام سيستم مختصات قايم ياد مي‌گردد كه به هر جوره مرتب (‪ )x , y‬آن يك‬
‫نقطه مستوي ارتباط دارد‪.‬‬
‫‪ x‬را به نام فاصله و ‪ ‌y‬را به نام ترتيب نقطه ياد مي كنند‪ .‬از روي محورات قيمت هاي آن ها‬
‫كه به واحدات مساوي تقسيم شده اند تعيين مي گردد‪.‬‬
‫● مختصات يك نقطه در مستوي‪ :‬به هرنقطة ‪ P‬يك مستوي مختصات قايم تنها يك‬
‫جوره مرتب اعداد )‪P)x , y‬و برعكس به هر جورة مرتب اعداد )‪ )x , y‬تنها و تنها مي‌توان‬
‫يك نقطة ‪ P‬مستوي مختصات قايم را ارتباط داد‪.‬‬
‫● مجهول و متحول‪ :‬هرگاه در يك معادله امكان دادن قیمت‌های مختلف به یک حرف‬
‫وجود داشته باشد حرف مذکور به نام متحول ياد مي‌گردد‪.‬‬
‫و هرگاه به صورت كلي متحول قابل تغيير اختياري و دلخواه نباشد‪ ،‬مجهول ناميده مي‌شود‪.‬‬
‫● رابطــه‪ :‬هرگاه بين دو شي‪ ،‬جسم و يا عناصر دو ست توسط عمليه‌هاي رياضي و يا هم‬
‫كدام رشتة اجتماعي پيوندي وجود داشته باشد به نام رابطه ياد مي‌گردد‪.‬‬
‫● روابط خطي‪ :‬هرگاه گراف يك رابطه يك خط مستقيم باشد‪ ،‬در اين صورت رابطه بين‬
‫متحولين آن‌ها به نام رابطة خطي ياد مي‌گردد‪.‬‬
‫● تشکیل رابطه هاي خطي‪ :‬آن عده روابط خطي كه گراف هاي آن ها يك خط مستقيم‬
‫را تشكيل و‌توسط روابط الجبري افاده گرديده و حل آن‌ها دريافت مي گردد‪.‬‬
‫جمعاً اين پروسه به نام تشکیل رابطه‌هاي خطي ياد مي گردد‪ ،‬كه در حقيقت تطبيق معادالت‬
‫خطي در زنده‌گي روزمره مي باشد‪.‬‬
‫● تابع‬
‫یک رابطه بین عناصر دو ست طوری که برای هر قیمت ناحية متحول یگانه تصوير يا عدد‬
‫وجود داشته باشد به نام تابع یاد می‌گردد‪.‬‬

‫‪217‬‬
 ‫تمرينات عمومي‬

‫‪ -1‬نقاط داده شدة زير را در سيستم مختصات قايم مشخص نماييد‪:‬‬

‫)‪D)−1 ,4) , C)4 , − 1) , B)3,−5) , A)1,5‬‬
‫‪ -2‬مختصات ‪ 3‬نقطه را بدهيد كه داراي ترتيب‌هاي مساوي بوده؛ ولي نقاط روي هم قرار‬
‫نداشته باشند‪.‬‬
‫‪ -3‬مطلوب است مختصات رأس‌هاي مثلث متساوي الساقين كه‪ ،‬يك رأس آن باالي محور‬
‫‪ y‬در ‪ y = 5‬و دو رأس ديگر آن باالي محور ‪ x‬قرار داشته طول قاعدة آن ‪ 9‬واحد است‪.‬‬
‫‪ -4‬يك رابطه بين عناصر ست }‪ A = {1, 2,3, 4‬و }‪ B = {5,6,7,8‬را توسط گراف‬
‫ترسيم كنيد‪.‬‬
‫‪ -5‬توسط عالمة "<"يك رابطه براي هر عنصر ست ‪ A‬به ‪ B‬تعريف نموده‪ ،‬با درنظر داشت‬
‫ست‌هاي داده شده در مثال ‪ 4‬براي عناصر ست‌هاي ‪ A‬و ‪ B‬توسط رابطة "<" مثال بنويسيد‪.‬‬
‫ال ‪ 1<5‬است) آيا رابطة برعكس وجود دارد؟‬ ‫(مث ً‬
‫‪ -6‬معادالت زير را حل كنيد‪:‬‬
‫‪a) 5x − 5 = 5‬‬ ‫‪b) 3x + 8 = 23‬‬
‫‪1‬‬
‫‪c) 7x − 2 = 19‬‬ ‫‪d) x + = 4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -7‬سن نرگس ‪ 25‬سال كمتر از سن مادرش است‪ ،‬اگر مجموع سن نرگس ومادرش ‪41‬‬
‫سال باشد عمر نرگس چند است؟‬
‫‪ -8‬زلمي و نصير ‪ 36‬جلد كتاب مطالعه نمودند‪ ،‬اگر زلمي ‪ 6‬جلد بيشتر از نصير مطالعه‬
‫نموده باشد هركدام شان چند جلد كتاب مطالعه كرده اند؟‬
‫‪ -9‬از يك توپ تكة ‪ 30‬متره‪ 7 ،‬جوره پيراهن و تنبان دوخته شده است‪ .‬هرگاه ‪ 2‬متر تكه‬
‫باقي مانده باشد‪ .‬براي هر جوره لباس چند متر تكه مصرف گرديده است؟‬
‫‪ -10‬اگر با ‪ 3‬چند يك عدد ‪ 4‬عالوه گردد مساوي به ‪ 10‬می‌شود‪ ،‬عدد چند است؟‬
‫‪ -11‬اگر از دو چند يك عدد ‪ 5‬منفي گردد مساوي به خود عدد می‌شود‪ ،‬عدد كدام‬
‫است؟‬

‫‪218‬‬
 ‫فصل دهم‬
‫احصائیه‬

‫تعداد شاگردان‬
‫صنف ‪9‬‬

‫تعداد شاگردان‬
‫صنف ‪8‬‬

‫تعداد شاگردان‬
‫صنف ‪7‬‬

‫صنف ‪7‬‬ ‫صنف ‪8‬‬ ‫صنف ‪9‬‬

 ‫‪60‬‬

‫‪50‬‬

‫‪40‬‬

‫‪30‬‬

‫‪20‬‬

‫تعداد‬
‫شاگردان‬
‫صنف ‪7‬‬ ‫صنف ‪8‬‬ ‫صنف ‪9‬‬ ‫صنف ‪7‬‬ ‫صنف ‪8‬‬ ‫صنف ‪9‬‬
 ‫جدول کثرت ديتاي غير متمادي‬

‫شخصی می‌خواهد به خاطر اشتراک‬

‫در میله نوروز از کابل به مزار برود‪.‬‬
‫از عابری راه می‌پرسد‪.‬‬
‫عابر می‌گوید‪ :‬از کابل به چاریکار‪،‬‬
‫از چاریکار به سالنگ‪ ،‬از سالنگ به‬
‫دوشی و از دوشی ‪...‬‬
‫شخص اشتراک کنندة میله نوروز از‬
‫شنیدن این جواب گیچ می‌گردد‪.‬‬
‫آیا عابر می‌توانست با جزئیات کمتر به طور مختصر جواب بدهد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫نمرات شاگردان يك صنف در مضمون رياضي قرار زير است‪:‬‬
‫‪42‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪51‬‬ ‫‪58‬‬ ‫‪88‬‬
‫‪82‬‬ ‫‪77‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪91‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪43‬‬
‫‪94‬‬ ‫‪53‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪59‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪92‬‬ ‫‪83‬‬ ‫‪96‬‬
‫● اگر بخواهيم جدول كثرت را تشكيل دهيم‪ ،‬آيا نوشتن نمرات از ‪ 1‬تا ‪ 100‬فكر خوبي‬
‫است؟ چه مشكالتي دارد؟‬
‫ﻧﻤﺮﻩ‬ ‫ﺗﻌﺪﺍﺩ‬
‫‪f‬‬ ‫● جدول زير را تكميل كنيد‪:‬‬
‫‪ 9‬ﺗﺎ ‪0‬‬
‫‪ 19‬ﺗﺎ ‪10‬‬
‫‪ 29‬ﺗﺎ ‪20‬‬ ‫‪32‬‬
‫‪ 39‬ﺗﺎ ‪30‬‬
‫‪ 49‬ﺗﺎ ‪40‬‬
‫‪ 59‬ﺗﺎ ‪50‬‬
‫‪ 69‬ﺗﺎ ‪60‬‬
‫‪ 79‬ﺗﺎ ‪70‬‬
‫‪ 89‬ﺗﺎ ‪80‬‬
‫‪ 100‬ﺗﺎ ‪90‬‬

‫‪221‬‬
 ‫● ‪  data‬هايي را كه مي توانند در دسته پنجم جدول قرار گيرند نام ببريد‪.‬‬
‫● سطر دوم يعني چه؟‬
‫● اگر ‪‌data‬هاي باال را نمی داشتيم‪ ،‬آيا مي‌توانستيم بگوييم نمره دو نفري كه بين ‪ 11‬تا ‪20‬‬
‫است‪ ،‬چند است؟‬
‫● چند ‪ data‬مختلف مي تواند در هر دسته قرار گيرد؟‬
‫بعضي اوقات وقتي تعداد ‪ data‬ها زياد يا كثرت بسياري از ‪ data‬ها صفر يا عدد كم باشد‬
‫جدول كثرت مجزا كمك زيادي ننموده‪ ،‬يا تشكيل آن خيلي مشكل است بنابراين در اين‬
‫حالت از جدول كثرت به شكل دسته بندي استفاده مي كنيم‪ ،‬كثرت هر دسته نشان مي دهند‬
‫كه در دسته چند ‪ data‬و جود دارد؛ ولي ما نمي‌توانيم بگوييم آن ‪  data‬ها كدام اند‪.‬‬
‫مثال‪ :‬با استفاده از ‪  data‬هاي فعاليت فوق جدول زير را تكميل كنيد‪.‬‬
‫ﻧﻤﺮﻩ‬ ‫ﺗﻌﺪﺍﺩ‬ ‫دستة اول چه چيزي را به شما نشان مي دهد؟‬
‫‪0 − 49‬‬ ‫‪13‬‬ ‫استفاده از كدام جدول ساده تراست؟‬
‫‪50 − 59‬‬ ‫‪8‬‬ ‫اگر نمره يك شاگرد ‪ 62‬باشد در كدام دسته قرار دارد؟‬
‫عدد ‪ 50‬و ‪ 59‬در دستة دوم چه چيزي را نشان مي دهد؟‬
‫‪60 − 69‬‬ ‫‪3‬‬
‫حل‪:‬دسته اول نشان دهندة تعداد شاگرداني كه نمرة آن ها از ‪50‬‬
‫‪70 − 79‬‬ ‫‪6‬‬ ‫كم تراست وياهم ناكام شده اند‪.‬‬
‫‪80 − 89‬‬ ‫‪4‬‬ ‫اگر بخواهيم بدانيم كه چند شاگرد ناكام شده اند جدول دوم كار‬
‫‪90 − 100‬‬ ‫‪6‬‬ ‫ما را ساده تر مي كند‪ ،‬زيرا اطالعات ‪ 5‬سطر اول جدول را‪ ،‬در يك‬
‫ﻧﻤﺮﻩ‬ ‫ﺗﻌﺪﺍﺩ‬ ‫سطر خالصه كرده ایم‪.‬‬
‫‪0 − 49‬‬ ‫‪13‬‬ ‫عدد ‪ 62‬در دستة سوم قرار دارد‪.‬‬
‫قرار‪50‬گيرد و ‪ 59‬نشان‬ ‫عدد ‪ 50‬نشان دهندة كم ترين عددي است كه مي تواند در ‪8‬اين دسته‬
‫‪− 59‬‬
‫گيرد‪60 − 69 .‬‬‫دهندة بيشترين عددي است كه مي تواند در اين دسته قرار ‪3‬‬

‫ﻧﻤﺮﻩ‬ ‫‪1−9‬‬
‫‪70 − 79‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪10 − 19 20 − 29 30 − 39‬‬
‫‪80 − 89‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ‬
‫‪90 − 100‬‬ ‫‪6‬‬
‫جدول کثرت ‪  data‬هاي زير را تکمیل کنید‪:‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪37‬‬

‫ﻧﻤﺮﻩ‬ ‫‪1−9‬‬ ‫‪10 − 19 20 − 29 30 − 39‬‬

‫ﺗﻌﺪﺍﺩ‬

‫‪222‬‬
 ‫?‬ ‫خواص اجزاي جدول كثرت‬

‫پ��س از آن ك��ه معل��م در صن��ف‬

‫شاگردان خود را به سه دسته خوب‪،‬‬
‫متوس��ط و ضعيف تقسيم كرد‪ ،‬یک‬
‫ش��اگرد از دستة خوب كه نمره ‪98‬‬
‫داش��ت پرس��يد‪ :‬آيا من باكس��ي كه‬
‫نمره اش ‪ 82‬است در كورس يكجا‬
‫هستم؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫نمرات شاگردان در مضمون رياضي و جدول كثرت در درس قبل را در نظر بگيريد‪ .‬معلم اين‬
‫صنف مي خواهد به شاگردان توصيه كند تا براي بهترشدن نتایج مضمون شان كورس شخصي‬
‫بگيرند‪.‬‬
‫براي اين كار صنف را به سه دسته ضعيف‪ ،‬متوسط وخوب تقسيم نموده جدول زير را‬
‫پركنيد‪:‬‬
‫ﻭﺿﻌﻴﺖ ﺷﺎﮔﺮﺩﺍﻥ‬ ‫ﺗﻌﺪﺍﺩ‬ ‫● عدد ‪ 60‬و عدد ‪ 80‬چه چيزي را نشان مي دهند؟‬
‫‪ : 0 − 59‬ﺿﻌﻴﻒ‬ ‫● چند نمرة مختلف مي تواند در دسته دوم قرار گيرد؟‬
‫‪ : 60 − 79‬ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫● اين اعداد را با اختالف ‪ 80‬و ‪ 60‬مقايسه كنيد‪.‬‬
‫‪ : 80 − 100‬ﺧﻮﺏ‬ ‫● شاگردانی كه نمرة آن‌ها بين ‪ 80‬تا ‪ 100‬است‪ ،‬در‬
‫كدام دسته قرار دارند؟‬
‫● آيا كورسی كه شاگردان دستة سوم در آن شركت مي كنند با كورسي كه شاگردان دسته‬
‫دوم شركت مي كنند يكسان است؟‬
‫● آيا كورسي كه یک شاگرد با نمره ‪ 83‬در آن شركت مي كند‪ ،‬با كورسي كه یک شاگرد‬
‫با نمرة ‪ 90‬در آن شركت مي كند و شاگردي كه نمره ‪ 93‬گرفته است يكسان هستند؟‬

‫كم ترين مقداري كه مي تواند در يك دسته قرار گيرد‪ ،‬سرحد پايينی و بيشترين مقداري را‬
‫كه مي تواند در يك دسته قرار گيرد‪ ،‬سرحد بااليی می نامیم‪ .‬تعداد ‪‌data‬هاي كه مي توانند‬
‫در يك دسته قرار گيرند به نام طول دسته ‪ ،‬نامگذاری نموده اند‪ .‬برای پیدا کردن طول دسته‬
‫کافی است تفاوت بین دو سرحد باالیی دو دستة متواتر را دریافت کنید‪.‬‬

‫‪223‬‬
 ‫فعاليت باال نشان مي دهد كه ‪  data‬هاي كه در يك دسته قرار مي گيرند از نظر احصاييوي‬
‫تفاوت خاصي براي ما ندارند و مي‌توان همه را يكسان در نظر گرفت براي نمايش يكسان هر‬
‫دسته از عددي كه اوسط دسته است استفاده مي كنيم‪.‬‬
‫مثال‪ :‬نمره هاي مضمون رياضي يك صنف در زير خالصه شده است‪:‬‬
‫آيا از نظر كاميابي يا ناكامي شاگردي كه ‪12‬‬
‫ﻧﻤﺮﻩ ﺭﻳﺎﺿﻰ‬ ‫ﺗﻌﺪﺍﺩ‬ ‫وسط دسته‬ ‫نمره گرفته است با شاگردي که ‪ 25‬يا ‪ 48‬نمره‬
‫‪0 − 49‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0 + 49‬‬
‫‪2‬‬
‫‪= 24.5‬‬ ‫گرفته است در يک دسته فرق مي كند؟‬
‫‪50 − 59‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪50 + 59‬‬
‫‪= 54.5‬‬
‫طول دسته هاي اول‪ ،‬دوم و سوم را پيدا كنيد‪ .‬آيا‬
‫‪2‬‬
‫‪60 + 69‬‬ ‫در دسته بندي حتما بايد طول دسته ها برابر باشند‪.‬‬
‫‪60 − 69‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪= 64.5‬‬
‫‪2‬‬ ‫اوسط هر دسته را دریافت نموده اين عدد چه‬
‫‪70 + 79‬‬
‫‪70 − 79‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪= 74.5‬‬ ‫چيزي را نشان مي دهد؟‬
‫‪80 + 89‬‬
‫‪80 − 89‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪=84.5‬‬

‫‪90 − 100‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪90 + 100‬‬
‫‪= 95‬‬
‫حل‪ :‬از نظركاميابي و ناكامي در يک دسته‬
‫‪2‬‬
‫شاگردان كه نمره ‪ 25 ،12‬و ‪ 48‬گرفته اند با هم‬
‫فرقي ندارند؛ زیرا همة آن ها ناكام شده اند‪.‬‬
‫‪ = 50 − 0 = 50‬طول دسته اول‬
‫‪ = 60 − 50 = 10‬طول دسته دوم‬
‫‪ = 70 − 60 = 10‬طول دسته سوم‬
‫مي توان براي هر دسته چنين گفت ‪:‬‬
‫ضرور نيست طول دسته ها با هم برابر باشند‪ .‬طول دسته بسته گي به اين دارد كه به خاطر‬
‫کدام مطلب دسته بندي مي‌شود وچه اطالعاتي مي‌توانيم از آن به دست آوريم‪ .‬در مثال‬
‫قبلي كورس شخصي كه مي خواستيم صنف را به سه دسته تقسيم كرديم‪.‬‬
‫‪ 4‬نفر از شاگردان ‪ 24.5‬و ‪ 2‬نفر ‪ 7 ، 54.5‬نفر ‪ 64.5‬و ‪ 10‬نفر ‪ 74.5‬و ‪ 9‬نفر ‪ 84.5‬و ‪ 8‬نفر‬
‫‪ 95‬نمره كسب كرده اند‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫جدول زیر را تكميل كنيد‪.‬‬
‫داده‌های هر دسته‬ ‫دسته‬ ‫وسط دسته طول دسته‬
‫‪16 , 16.5 , 17 , 17.5‬‬ ‫‪16 − 18‬‬
‫‪18 , 18.5 , 19.5 , 20‬‬ ‫‪18 − 20‬‬

‫‪224‬‬
 ‫كثرت تجمعي‬
‫چي ط��ور فهمي��ده مي‌توانيم كه تا‬
‫اخير ماه اس��د چن��د روز رخصتي‬
‫داريم؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫توسط يك جنتري‪ ،‬جدول زير را پركنيد‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﻮﻝ ﺭﻭﺯﻫﺎﻯ ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﻣﺎﻩ ﻫﺎﻯ ﺳﺎﻝ‬ ‫ﺳﺘﻮﻥ ﺳﻮﻡ‬
‫ﺭﻭﺯﻫﺎﻯ ﺭﺧﺼﺘﻰ‬
‫ﺣﻤﻞ‬
‫ﺛﻮﺭ‬
‫ﺟﻮﺯﺍ‬
‫ﺳﺮﻃﺎﻥ‬
‫ﺍﺳﺪ‬
‫ﺳﻨﺒﻠﻪ‬
‫ﻣﻴﺰﺍﻥ‬
‫ﻋﻘﺮﺏ‬
‫ﻗﻮﺱ‬
‫ﺟﺪﻯ‬
‫ﺩﻟﻮ‬ ‫● در حمل چند روز رخصتي داريم؟‬
‫ﺣﻮﺕ‬ ‫● در ثور چند روز رخصتي داريم؟‬
‫● در جوزا چند روز رخصتي داريم؟‬
‫● از اول سال تا پايان جوزا چند روز رخصتي داريم؟‬
‫● در جدول كثرت باال ستون سوم را طوري پركنيد كه در هر رديف كثرت همان دسته و‬
‫دسته ها ي قبل از آن باهم جمع شده باشند‪.‬‬

‫‪225‬‬
 ‫● آيا با استفاده از اين ستون مي‌توانيد آسانتر بگوييد تا پايان جوزا چند روز رخصتي دارید؟‬
‫● آخرين عدد سطر در ستون سوم چند است؟ اين عدد چه چيزي را نشان مي دهد؟‬
‫در فعاليت باال تعداد روزهاي رخصتي را در هر ماه كثرت مطلق نامیده و تعداد روزهاي‬
‫رخصتي تا پایان سال را كثرت تجمعي مي ناميم‪ .‬كثرت تجمعي هر دسته برابر كثرت مطلق‬
‫‪10 − 13‬‬ ‫‪3‬‬ ‫آن دسته و دسته هاي قبل از آن است‪.‬‬
‫‪13 − 16‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪10‬‬
‫‪16−−13‬‬
‫‪19‬‬ ‫‪37‬‬
‫‪13‬‬ ‫شده) ماه پس از خرید‬
‫کثرت مطلق (تعداد کاال‌های مسترد ‪64‬‬
‫مث�ال‪ :‬ي��ك كارخان��ه اعالن ك��رد كه‬
‫‪19−−16‬‬
‫‪22‬‬
‫‪10 − 13‬‬
‫‪16 − 19‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫اگر توليدات آن دچار مش��کالت باش��د‬
‫‪13 − 16‬‬ ‫‪6‬‬ ‫خریداران مي توانند اشیاء را غرض ترميم‬
‫‪19 − 22‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪16 − 19‬‬ ‫‪7‬‬ ‫به كارخانه مستردكنند‪ .‬جدول مقابل نشان‬
‫‪19 − 22‬‬ ‫‪4‬‬ ‫دهندة تعداد كااله��اي پس از فروش كه‬
‫براي ترميم مسترد شده اند مي باشد‪.‬‬
‫چند كاال براي ترميم پس از ‪ 16‬ماه به كار خانه مسترد شده اند؟‬
‫دسته ها‬ ‫بين ‪ 16‬تا ‪ 19‬ماه چند كاال براي ترميم مسترد شده کثرت تجمعی کثرت مطلق‬
‫‪10 − 13‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫است؟‬
‫‪13 − 16‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6+3=9‬‬
‫حل‪ :‬كثرت تجمعي را پيدا مي كنيم‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫‪16−−13‬‬‫‪19‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪9 + 37 = 16‬‬
‫باتوجه به سطر دوم جدول مي بينيم كه ‪ 16‬ماه اول‬
‫‪13‬‬
‫‪19−−16‬‬‫‪22 − 13 64 3‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪6 ++34==9320‬‬
‫‪16‬‬
‫‪9‬كاال براي ترميم؛ ‪ 7‬كاال بين ماه‌هاي ‪ 16‬تا ‪19‬‬
‫‪16 − 19‬‬‫‪13 − 16 7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪9 + 76=+16‬‬ ‫‪3=9‬‬ ‫مسترد گرديده است‪ .‬اگر اين اعداد را نمی دانستيم‬
‫‪19 − 22‬‬‫‪16 − 19 4 167 - 916=+794 +‬‬‫با استفاده از كثرت تجمعي مي‌توانيم چنين پيدا كنيم‪= 720= 16.‬‬
‫‪19 − 22‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪16 + 4 = 20‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪10 − 15‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪15‬ه ها‬
‫کثرت مطلق ‪− 20‬دست‬
‫‪2‬‬ ‫کثرت تجمعی‬ ‫جدول زير را تكميل كنيد‪.‬‬
‫‪1020−−1525‬‬ ‫‪34‬‬
‫‪10 − 15‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1525−−2030‬‬ ‫‪27‬‬
‫‪15 − 20‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2030−−2535‬‬ ‫‪46‬‬
‫‪20 − 25‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2535−−3040‬‬ ‫‪75‬‬
‫‪25 − 30‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪30 − 35‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪30 − 35‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪35 − 4035 − 40‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪226‬‬
 ‫كثرت نسبي‬

‫نرگ��س و مرس��ل ك��ه در دو مكتب‬

‫مختلف درس مي خوانند با هم    صحبت‬
‫مي كردند‪.‬‬
‫نرگ��س گف��ت‪ :‬صن��ف م��ا ‪ 37‬نفر‬
‫كامياب دارد‪ .‬مرس��ل گفت‪ :‬صنف ما‬
‫‪ 30‬نفر كامياب دارد‪ .‬شاگردان كدام‬
‫صنف بهتر درس خوانده اند؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫صنف الف ‪ 40‬شاگرد و صنف ب ‪ 35‬شاگرد دارد‪ .‬در مضمون رياضي ‪ 32‬شاگرد از صنف‬
‫(الف) و ‪ 30‬شاگرد از صنف (ب) كامياب شده اند‪.‬‬
‫● نسبت شاگردان كامياب به کل شاگردان صنف (الف) چند است؟‬
‫● نسبت شاگردان كامياب به کل شاگردان صنف (ب) چند است؟‬
‫● با مقايسة اين دو نسبت بگویيد که شاگردان كدام صنف بهتر درس خوانده اند؟‬
‫● آيا مي توانيد با مقايسة تعداد شاگردان كامياب در دوصنف اين جواب را بدهيد‪.‬‬

‫فعاليت فوق نشان مي دهد كه در بعضي حاالت براي مقايسه دو وضعيت نمي‌توان كثرت‌هاي‬
‫كثرت مطلق‬
‫استفاده مي كنيم‪.‬‬ ‫مطلق را به هم مقايسه كرد در چنين حالت از‬
‫كثرت كل داتا‬
‫مقدار این نسبت را كثرت نسبي مي گويیم براي مقايسة بهتر‪ ،‬اين عدد را با فيصدی نشان‬
‫مي دهيم و فيصدي كثرت نسبي مي ناميم‪.‬‬

‫مثال‪ :‬در يك امتحان نمرات دوصنف در جدول زير آورده شده است‪:‬‬
‫اين دوصنف را باهم مقايسه كنيد‪:‬‬

‫‪227‬‬
 ‫ﺻﻨﻒ ﺍﻟﻒ‬ ‫ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫‪ 10 − 30‬ﺿﻌﻴﻒ‬ ‫‪6‬‬
‫‪ 30 − 50‬ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫‪10‬‬ ‫ﺻﻨﻒ ﺏ‬ ‫ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﺧﻮﺏ‬ ‫‪50 − 70‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪ 10 − 30‬ﺿﻌﻴﻒ‬ ‫‪19‬‬
‫‪ 30 − 50‬ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫‪25‬‬
‫ﺧﻮﺏ‬ ‫‪50 − 70‬‬ ‫‪16‬‬

‫ﺍﻟﻒﺍﻟﻒ‬
‫ﺻﻨﻒ‬‫ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ ﺻﻨﻒ‬‫ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﺻﻨﻒ ﺏ ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ‬ ‫ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﺿﻌﻴﻒ‬
‫‪10 − 10‬‬
‫‪30 − 30 6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫—‬
‫‪6‬‬
‫‪ 10 − 30‬ﺿﻌﻴﻒ ‪30%‬‬ ‫‪19‬‬
‫ﺏ‬ ‫ﺻﻨﻒ‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫ﻛﺜﺮﺕ‬ ‫‪20‬‬
‫‪ 30 − 50‬ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫‪10‬‬ ‫‪ 30 − 50‬ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫‪25‬‬
‫‪10‬‬
‫‪30 −‬‬ ‫— ‪50 10 − 3010 19‬‬
‫ﺿﻌﻴﻒ‬
‫‪20‬‬
‫‪50%‬‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺧﻮﺏ‬
‫‪50 −3070− 50‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪ 50 − 70‬ﺧﻮﺏ‬
‫‪4‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪50 − 70‬‬ ‫—‬
‫‪20‬‬
‫—‬
‫‪20‬‬
‫‪20%‬‬
‫ﺍﻟﻒ‬ ‫ﺻﻨﻒ‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫ﻛﺜﺮﺕ‬ ‫ﻧﺴﺒﻰ‬ ‫ﻛﺜﺮﺕ‬ ‫ﻧﺴﺒﻰ‬ ‫ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ‬
‫ﺧﻮﺏ‬ ‫‪50 − 70‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪6‬‬
‫‪10 − 30‬‬ ‫‪6‬‬ ‫—‬ ‫‪30%‬‬
‫تعداد كل شاگردان اين دوصنف باهم برابرنيستندپس نمي‌توانيم كثرت مطلق‬ ‫‪20‬‬
‫‪10‬‬
‫حل‪ :‬جدول‬
‫‪30 − 50‬‬ ‫‪10‬‬ ‫—‬ ‫‪50%‬‬
‫باهم مقايسه ‪4‬كنيم كثرت نسبي هر دو دسته را ابتدا پيدا مي كنيم و مي بينیم که‬ ‫‪20‬‬
‫‪4‬‬
‫هر دو دسته را‬
‫ﺍﻟﻒ نظر‬
‫(الف)‬‫ﻣﻄﻠﻖصنفﺻﻨﻒ‬‫متوسط‬
‫شاگردانﻛﺜﺮﺕ‬ ‫ تراند ولي‬
‫ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ‬ ‫ك ﻧﺴﺒﻰ‬ ‫نزدي‬
‫ﻛﺜﺮﺕ‬ ‫دوصنف تقريباً‬
‫‪50 − 70‬‬
‫ﻓﻴﺼﺪ‬
‫—‬
‫‪20‬‬ ‫—در‬ ‫‪20%‬‬
‫شاگردان ضعيف ‪20‬‬

‫‪19‬‬ ‫به صنف (ب) موفق تر بوده اند‪.‬‬

‫‪10 − 30‬‬ ‫‪19‬‬ ‫—‬ ‫‪31.6%‬‬
‫ﺻﻨﻒ ﺏ‬ ‫‪ 60‬ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ ﺻﻨﻒ ﺍﻟﻒ‬
‫ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ‪25‬‬ ‫ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ ﺻﻨﻒ ب‬
‫ﺍﻟﻒ‬
‫‪30 − 50‬‬ ‫‪25‬‬ ‫—‬ ‫‪41.6%‬‬
‫ﺍﻟﻒ‬ ‫ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ‪ 19‬ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ ﺻﻨﻒ‬
‫ﺿﻌﻴﻒ‬
‫‪10 − 3010 − 30‬‬‫‪6‬‬ ‫‪—19‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪30%‬‬ ‫‪10 − 30‬‬ ‫‪19‬‬ ‫—‬ ‫‪31.6%‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪50‬‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫‪−‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪16‬‬ ‫—‬ ‫‪26.6%‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪30 − 50‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪10‬‬
‫‪1025‬‬
‫—‬ ‫‪60‬‬‫‪50%‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪30 − 50‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪25‬‬
‫—‬
‫—‬
‫‪20 41.6%‬‬
‫‪30%‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪60‬‬
‫ﺧﻮﺏ‬ ‫‪4‬‬
‫‪50 − 7050 − 70‬‬
‫‪4‬‬
‫‪1610‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪4‬‬
‫—‬
‫‪20‬‬
‫‪—16‬‬
‫‪20‬‬
‫‪20%‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪50 −‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪− 70‬‬ ‫—‬
‫‪60‬‬ ‫‪— 26.6%‬‬
‫‪20‬‬
‫‪50%‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪50 − 70‬‬ ‫—‬
‫‪20‬‬
‫—‬
‫‪20‬‬
‫‪20%‬‬
‫ﺻﻨﻒ ﺍﻟﻒ‬ ‫ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫‪19‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪10 − 30‬‬ ‫‪19‬‬ ‫—‬
‫‪60‬‬
‫‪31.6%‬‬
‫‪25‬‬
‫‪30 − 50‬‬ ‫‪25‬‬ ‫—‬ ‫‪41.6%‬‬ ‫ﺻﻨﻒ ﺍﻟﻒ‬ ‫ﻛﺜﺮﺕراﻧﺴﺒﻰ‬
‫‪60‬‬ ‫كنید‪.‬ﻣﻄﻠﻖ‬
‫تكميلﻛﺜﺮﺕ‬ ‫جدول زير‬
‫ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ‬
‫‪16‬‬ ‫‪16‬‬ ‫ﺻﻨﻒ ﺍﻟﻒ‬ ‫ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ‬
‫ﺻﻨﻒ‪50 −‬‬
‫ﺍﻟﻒ‬ ‫‪70‬‬ ‫‪26.6%‬ﻧﺴﺒﻰ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ‬
‫—‬
‫‪60‬ﻛﺜﺮﺕ‬ ‫ﻓﻴﺼﺪ‪105 −‬‬
‫‪19‬‬ ‫ ‬
‫‪−10‬‬
‫‪30‬‬ ‫‪2 19‬‬ ‫—‬
‫‪60‬‬
‫‪31.6%‬‬
‫ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ‪− 10‬‬
‫ﻣﻄﻠﻖ‪ 5‬ﺻﻨﻒ ﺍﻟﻒ‬ ‫‪ 10 − 15‬ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪30‬‬ ‫‪− 50‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪25‬‬ ‫—‬
‫‪60‬‬
‫‪41.6%‬‬
‫—‪3‬‬ ‫‪15 − 20‬‬
‫‪10 − 30 10 − 15‬‬
‫‪6‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪30%‬‬ ‫‪20 − 25‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪15 − 20‬‬ ‫‪1 10‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪− 70‬‬ ‫‪16‬‬ ‫—‬ ‫‪26.6%‬‬
‫‪25 − 30‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪30 − 50‬‬ ‫‪10‬‬ ‫—‬ ‫‪50%‬‬
‫‪20 − 25‬‬ ‫‪4 20‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪50 − 70‬‬ ‫‪25 − 30‬‬
‫—‬
‫‪ 20‬ﺻﻨﻒ ﺍﻟﻒ‬
‫—‪6‬‬‫‪20‬‬
‫‪20%‬‬
‫ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ‬
‫‪5 − 10‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪10 − 15‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪15 − 20‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪4‬ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ ﺻﻨﻒ ﺍﻟﻒ‬
‫‪20‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪25‬‬ ‫ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ‬
‫‪25 − 30‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪19‬‬
‫‪10 − 30‬‬ ‫‪19‬‬ ‫—‬ ‫‪31.6%‬‬
‫‪60‬‬ ‫ﺻﻨﻒ ﺍﻟﻒ‬ ‫ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ‬
‫‪25‬‬
‫‪30 − 50‬‬ ‫‪25‬‬ ‫—‬
‫‪60‬‬
‫‪41.6%‬‬ ‫‪5 − 10‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪50 − 70‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪16‬‬
‫—‬ ‫‪26.6%‬‬ ‫‪10 − 15‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪228‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪15 − 20‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪20 − 25‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪25 − 30‬‬ ‫‪6‬‬
 ‫گراف میله ای (گراف نواری)‬

‫در تصوي��ر درخت هايي را مي بينيد كه‬

‫هم��ة آن‌ها ازيك جنس ان��د‪ .‬آيا گفته‬
‫مي توانيد كه از روي ارتفاع‪ ،‬عمر كدام‬
‫يك از آن‌ها زيادتر است؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫از شاگردان یک مکتب پرسيديم رنگ موتر مورد‬
‫ﺯﺭﺩ‬ ‫ﺳﺮﺥ‬ ‫ﺁﺑﻰ‬ ‫ﺳﺒﺰ‬ ‫عالقۀ خود را بگوييد‪ .‬اطالعات به دست آمده را‬
‫در شکل مقابل به صورت گراف خالصه نمودیم‪.‬‬

‫رنگ مورد عالقه‬

‫ﺯﺭﺩ‬ ‫ﺳﺮﺥ‬ ‫ﺁﺑﻰ‬ ‫ﺳﺒﺰ‬
‫ﺳﺮﺥ‬ ‫ﺁﺑﻰ‬ ‫ﺯﺭﺩ‬ ‫● تعداد مربع ها در هر میله چه چیزی را نشان‬
‫ﺳﻔﻴﺪ‬

‫می دهند؟‬
‫‪43‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪48‬‬
‫● از روی شکل بگویید که رنگ مورد عالقه چند نفر زرد بوده است؟‬
‫ﺳﺮﺥ‬ ‫ﺁﺑﻰ‬ ‫ﺯﺭﺩ‬ ‫ﺳﻔﻴﺪ‬ ‫● کدام رنگ از همه کمتر انتخاب شده است؟‬
‫‪43‬‬
‫الزم را پیدا‪19‬کنید؟‬
‫‪63‬‬
‫اطالعات‬
‫‪48‬‬
‫● اگر رنگ ها در زیر هر ستون نوشته نمی شدند‪ ،‬آیا می‌توانستيد‬
‫● اگر عبارت تحت گراف نمی بود‪ ،‬آیا با دیدن گراف می‌توانستید بگویید که گراف در‬
‫زرد‬ ‫سرخ‬ ‫آبی‬ ‫سبز‬ ‫مورد چیست؟‬
‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪11‬‬ ‫● اگر جدول مقابل داده شده است سعی کنید‬
‫گراف آن را رسم کنید آیا این کار ساده است؟‬
‫● به این گراف نگاه کنید‪.‬‬
‫‪11‬‬

‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪11‬‬

‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫ﺯﺭﺩ ‪O‬‬
‫‪5‬‬ ‫ﺳﺒﺰ ﺁﺑﻰ ﺳﺮﺥ‬

‫ﺳﺒﺰ ﺁﺑﻰ ﺳﺮﺥ ﺯﺭﺩ ‪O‬‬

‫‪229‬‬
 ‫● آیا می‌توانید اطالعات جدول فوق را در این گراف آسانتر مشاهده کنید؟‬
‫● طول هر یک از میله ها چه چیزی را نشان می‌دهد؟‬
‫● چرا در گراف شماره ‪ 1‬از مربع ها استفاده نموديم؛ ولی در گراف شماره ‪ 2‬این کار را‬
‫نکردیم؟‬
‫● با نگاه کردن به گراف و مقایسة طول میله ها بگویید‪ :‬کدام رنگ ها به ترتیب بیشتر از همه‪،‬‬
‫مورد عالقة شاگردان بوده است؟‬
‫● آيا تغییر مكان ‪ data‬ها در رسم گراف در تفسیر اطالعات تغییری ایجاد می‌کند؟‬
‫● اگر سوال را در شروع فعالیت نمی خواندید‪ ،‬آیا می‌توانستید‪ ،‬بگویید این رنگ چه چیزی‬
‫را نشان می‌دهد و چه پیشنهادی می‌کنید؟‬
‫از فعالیت فوق نتیجة زیر را به دست می‌آوریم‪:‬‬
‫عنوان‪ ،‬مقیاس و‬‫دارای ‪3‬‬ ‫ يي باید ‪5‬‬
‫گراف میله‪6‬‬
‫گراف باال را گراف میله يي می نامیم و ‪8‬یک ‪10‬‬
‫مشخصة محور باشد‪ .‬درگراف میله یي محل قرار گرفتن ‪ data‬مهم نیست‪ .‬طول میله ها نشان‬
‫دهندة کثرت داتا می‌باشد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬میزان تولیدپنبة پنج والیت کشور سال گذشته‪ ،‬بر حسب تن در جدول زیر داده شده‬
‫است‪:‬‬
‫بغالن سمنگان‬ ‫کندز‬ ‫تخار‬ ‫والیت ها مزار‬
‫‪6‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪10‬‬ ‫میزان تولید ‪8‬‬
‫تولید هر والیت را به صورت گراف میله يي نشان دهید‪ .‬کدام والیت تولید بیشتری داشته است؟‬
‫میزان تولید‬ ‫میزان تولید پنبه سال گذشته‬
‫(تن)‬
‫عنوان‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺔ ﻣﺤﻮﺭﻯ‬
‫حل‪:‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺔ ﻣﺤﻮﺭﻯ‬
‫‪6‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪8‬‬
‫والیت‬
‫تخار کندز بغالن سمنگان ‪O‬‬ ‫مزار‬

‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪8‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺔ ﻣﺤﻮﺭﻯ‬ ‫ﻣﺤﻮﺭﻯبه چه اطالعاتی نیاز دارید؟‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺔه يي‬
‫‪ -1‬برای رسم نمودن گراف میل‬
‫‪ -2‬تیم‌های ورزشي یک مکتب در جدول زیرداده شده است‪:‬‬
‫دوش‬ ‫‪O‬‬
‫فوتبال‬ ‫والیبال‬ ‫بسکتبال‬

‫‪6‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪8‬‬ ‫گراف آن را ترسیم کنید‪.‬‬

‫‪230‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺔ ﻣﺤﻮﺭﻯ‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﺔ ﻣﺤﻮﺭﻯ‬
 ‫گراف خط منکسر‬

‫دوکت��وران چگونه ای��ن گراف ها را‬

‫تفسیر می کنند؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫اداره هواشناسی درجة حرارت شهر مزار را د رماه حمل در یک شبانه روز بر حسب درجة‬
‫سانتی گرید قرار جدول زیر اعالن کرده است‪:‬‬
‫‪ 12‬شب‬ ‫‪ 5‬صبح‬ ‫‪ 8‬صبح‬ ‫‪ 11‬ظهر‬ ‫‪ 6‬بعد از ظهر‬ ‫‪ 8‬شب‬ ‫بعد از ‪ 12‬شب‬

‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪18‬‬

‫اطالعات باال را با پیدا کردن نقاط روی مستوي مختصات زیر نمایش و نقاط را توسط خط‬
‫مستقیم باهم وصل کنید‪.‬‬
‫با توجه به گراف باال جواب سؤاالت زیر را بنویسید‪.‬‬
‫● حداکثر و حداقل درجة حرارت در کدام ساعت بوده است؟‬
‫● در کدام ساعت درجة حرارت از ‪ 25‬درجه بیش تر بوده است؟‬
‫● بیش ترین تغییرات درجة حرارت بین کدام ساعت ها بوده است؟‬
‫● کدام ساعت بیشترین درجة حرارت بوده است؟‬
‫از فعالیت فوق نتیجه زیر را به دست می‌آوریم‪:‬‬

‫‪231‬‬
 ‫اگر اطالعات جمع آوری شده را توسط نقاط در مستوی مختصات ترسیم نموده و این نقاط‬
‫شدهﺍﻭﻝبه دست‬
‫توسط نقاط وصل ﺭﻭﺯ‬
‫نماییم‪ ،‬گرافي که ﺭﻭﺯ ﺩﻭﻡ‬
‫را به کمک خطوط مستقیم با هم وصل ﺭﻭﺯ ﺳﻮﻡ‬
‫ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ‬
‫می آید به نام گراف خط منکسر یاد می شود‪.‬‬
‫مثال‪ :‬داکتر تب یک مریض را در سه روز متواتر تحت مطالعه قرار می دهد‪.‬‬
‫‪38 37 39 37 37‬‬ ‫‪40 40‬‬ ‫‪39 38‬‬

‫گراف تغییر درجة حرارت را رسم کنید‪.‬‬

‫حل‪ data :‬درجدول زیر آورده شده است‪.‬‬
‫ﺭﻭﺯ ﺍﻭﻝ‬ ‫ﺭﻭﺯ ﺩﻭﻡ‬ ‫ﺭﻭﺯ ﺳﻮﻡ‬
‫ﺻﺒﺢ‬ ‫ﻇﻬﺮ‬ ‫ﺷﺐ‬ ‫ﺻﺒﺢ‬ ‫ﻇﻬﺮ‬ ‫ﺻﺒﺢ ﺷﺐ‬ ‫ﻇﻬﺮ‬ ‫ﺷﺐ‬
‫‪38‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪38‬‬

‫ﺩﺭﺟﻪ ﺣﺮﺍﺭﺕ‬
‫‪40‬‬
‫‪39‬‬
‫‪38‬‬
‫‪37‬‬

‫ﺯﻣﺎﻥ‬
‫ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ ‪O‬‬

‫ﺭﻭﺯ ﺍﻭﻝ‬ ‫ﺭﻭﺯ ﺩﻭﻡ‬ ‫ﺭﻭﺯ ﺳﻮﻡ‬

‫ﺩﺭﺟﻪ ﺣﺮﺍﺭﺕ‬
‫‪40‬‬
‫‪39‬‬ ‫‪100‬‬
‫ﻧﻤﺮﻩ‬
‫ﻧﻤﺮﻩ ﺭﻳﺎﺿﻰ‬ ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪38‬‬
‫‪37‬‬

‫ماهانه خود را به صورت شکل زیر رسم کرده‬ ‫ های ریاضی‬

‫‪ -1‬منیژه گراف خط منکسر نمره ﺯﻣﺎﻥ‬
‫ﻇﻬﺮﺳﺎﻝ ﺻﺒﺢ ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ ‪O‬‬ ‫ﺷﺐ ﻣﺎﻩ‬
‫ﺳﻨﺒﻠﻪ ﺍﺳﺪ ﺳﺮﻃﺎﻥ ﺟﻮﺯﺍ ﺛﻮﺭ ﺣﻤﻞ ‪O‬‬ ‫است‪.‬‬
‫ﺭﻭﺯ ﺍﻭﻝ نمره‬ ‫ﺭﻭﺯ ﺩﻭﻡ‬ ‫ﺭﻭﺯ ﺳﻮﻡ‬

‫‪50‬‬ ‫ﻧﻤﺮﻩ‬
‫ﻧﻤﺮﻩ ﺭﻳﺎﺿﻰ‬
‫‪40‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪30‬‬
‫‪20‬‬
‫‪10‬‬ ‫ﻣﺎﻩ ﺳﺎﻝ‬
‫ﺣﻤﻞ ‪O‬‬ ‫ﺳﻨﺒﻠﻪ ﺍﺳﺪ ﺳﺮﻃﺎﻥ ﺟﻮﺯﺍ ﺛﻮﺭ‬
‫حمل‬ ‫ثور‬ ‫اسد سرطان جوزا‬ ‫عقرب میزان سنبله‬ ‫ماه‬
‫‪O‬‬

‫● او در کدام ماه بیشترین نمره را گرفته است؟‬

‫ ‬
‫● نمره منیژه در کدام ماه از سایر ماه ها کمتر است؟‬
‫● در کدام ماه نمرة منيژه از ‪ 35‬بیشتر است؟‬

‫‪232‬‬
 ‫اوسط ديتاي منفصل یا غير متمادي‬
‫با کثرت معین‬

‫ف��ردی یکی از دس��ت های خود را در‬

‫کوره ي��ي با حرارت ‪ 10‬درجه س��انتی‬
‫گرید ب��االی صفر قرار داده و دس��ت‬
‫دیگ��ر خ��ود را در داخ��ل یخچ��ال با‬
‫س��ردی ‪ -10‬درجه س��انتی گرید قرار‬
‫داده اس��ت از او پرس��یدندكه در چ��ه‬
‫حال هس��تی؟ او گفت‪  :‬به طور اوسط‬
‫خوب هس��تم!آیا پیدا کردن اوسط در‬
‫این وضعیت درست است؟!‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫نمرات آخر سال سلیمان به قرار زیر است‪:‬‬
‫‪75‬‬ ‫‪ 75‬‬ ‫‪ 82‬‬ ‫‪ 75‬‬ ‫‪ 82‬‬ ‫‪ 97‬‬ ‫‪ 82‬‬ ‫‪ 92‬‬ ‫‪ 92‬‬ ‫‪ 84‬‬
‫● اوسط نمرات سلیمان را پیدا کنید‪.‬‬
‫● به جای آن که ‪ 75‬را سه بار با هم جمع کنید چه عمل دیگری می توانستید انجام دهید‪.‬‬
‫● جدول كثرت نمرات سلیمان را تشکیل دهید‪.‬‬
‫● روشي برای پیدا کردن اوسط نمرات سلیمان‪ ،‬با توجه به جدول کثرت به دست آورید‪.‬‬

‫فعالیت باال به ما نشان می دهد که برای پیدا کردن اوسط ‪ data‬ها در صورت تکرار ‪data‬ها‬
‫می توان به جای جمع ‪ data‬ها از ضرب کثرت در ‪  data‬ها استفاده نمود اگر در حالت کلی‬
‫یک ‪ data‬را با ‪ x‬و کثرت آن را با ‪ f‬نشان دهیم‪ .‬این حاصل ضرب برابر ‪f.x‬خواهد بود‪.‬‬
‫اگر داتاي اول و کثرت آن به ترتيب را با ‪x1‬و‪ data ، f1‬دوم و کثرت آن را به ترتيب با‬
‫‪x2‬و‪ f2‬و ‪ data . . .‬آخر را با ‪xn‬و کثرت آن را با‪ fn‬نشان دهیم‪ ،‬اوسط ‪ data‬ها برابر خواهد‬
‫بود با‪:‬‬

‫‪f1 x1 + f 2 x2 + ... + f n xn f1 x1 + f 2 x2 + ... + f n xn‬‬

‫=‪x‬‬ ‫=‬
‫‪f1 + f 2 + ... + f n‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪233‬‬
 ‫مثال‪ :‬میزان درآمد کارکنان در یک شرکت در جدول زیر آورده شده است‪:‬‬
‫ﺩﺭﺁﻣﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺍﻓﻐﺎﻧﻰ ﺩﺭ ﻣﺎﻩ‬ ‫ﺷﻐﻞ‬
‫‪50000‬‬ ‫ﺭﺋﻴﺲ‬
‫ﺩﺭﺁﻣﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺍﻓﻐﺎﻧﻰ ﺩﺭ ﻣﺎﻩ‬ ‫ﺷﻐﻞ‬
‫‪40000‬‬ ‫ﺩﻭ ﻣﻌﺎﻭﻥ‬
‫‪50000‬‬ ‫ﺭﺋﻴﺲ‬
‫‪20000 40000‬‬ ‫ﻣﻨﺸﻰ‬‫ﺩﻭ ﻣﻌﺎﻭﻥ‬
‫‪30000 20000‬‬ ‫ﻣﻨﺸﻰ ﻣﺘﺨﺼﺺ‬
‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‬
‫‪25000 30000‬‬ ‫ﻣﺄﻣﻮﺭ‬ ‫ﻧﻔﺮ‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺺ‬ ‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮﭘﻨﺞ‬
‫‪10000 25000‬‬ ‫ﻣﺄﻣﻮﺭ‬ ‫ﺩﻭﻧﻔﺮ‬
‫ﻧﻔﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﻣﺎﻥ‬ ‫ﭘﻨﺞ‬
‫‪10000‬‬ ‫ﺩﻭ ﻧﻔﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﻣﺎﻥ‬

‫مدیر اين شرکت ادعا می کند كه اوسط درآمد کارکنان این شرکت بیشتر از ‪ 30000‬افغانی‬
‫در ماه است‪ .‬آیا این رقم نشان دهندة درآمد خوبی برای همه کارکنان شرکت است؟‬
‫آیا ادعای مدیر شرکت درست است؟ با استفاده از جدول کثرت اوسط درآمد کارکنان را‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻛﺎﺭﻣﻨﺪﺍﻥ ‪f‬‬ ‫ﺩﺭﺁﻣﺪ ﻫﺮ ﻛﺪﺍﻡ ‪x‬‬ ‫پیدا کنید‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻛﺎﺭﻣﻨﺪﺍﻥ ‪f‬‬ ‫ﺩﺭﺁﻣﺪ ﻫﺮ ﻛﺪﺍﻡ ‪x‬‬
‫ﺭﺋﻴﺲ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪50000‬‬ ‫‪1 × 50000 = 50000‬‬
‫ﺭﺋﻴﺲ‬
‫‪ 1‬ﻣﻌﺎﻭﻥ‬ ‫‪50000‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪40000‬‬
‫‪1 × 50000 = 50000‬‬
‫‪2 × 40000 = 80000‬‬
‫‪ 2‬ﻣﻨﺸﻰ ﻣﻌﺎﻭﻥ‬ ‫‪40000‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪200002 × 40000‬‬ ‫‪= 80000‬‬
‫‪1 × 20000‬‬ ‫‪= 20000‬‬
‫‪1‬ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻣﻨﺸﻰ‬ ‫‪20000‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪300001 × 20000‬‬ ‫‪= 20000‬‬
‫‪3 × 30000‬‬ ‫‪= 90000‬‬
‫‪ 3‬ﻣﺄﻣﻮﺭ ﻣﺘﺨﺼﺺ‬ ‫‪30000‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪250003 ×530000‬‬
‫‪× 25000==90000‬‬
‫‪1250000‬‬

‫‪5‬ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﻣﺎﻥ ﻣﺄﻣﻮﺭ‬ ‫‪2‬‬

‫‪25000‬‬‫‪10000‬‬ ‫‪2 × 10000‬‬
‫‪5 × 25000‬‬ ‫‪= 20000‬‬
‫‪= 1250000‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﻣﺎﻥ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪10000‬‬ ‫‪2 × 10000 = 20000‬‬ ‫تعداد ‪n = 1+2+1+3+5+2 = 14‬‬
‫‪50000 + 80000 + 20000 + 90000 + 125000 + 20000 385000‬‬
‫=‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪= 27500‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪14‬‬
‫چون اوسط درآمد کم تر از ‪ 30000‬افغانی است‪ ،‬پس ادعای او درست نیست‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫سهیل شنبه و یکشنبه هر روز‪ 12 ،‬صفحه کتاب و سه شنبه و چهارشنبه و پنجشنبه هر روز‬
‫‪10‬صفحه و جمعه ‪ 16‬صفحه کتاب خواند‪ .‬با تشکیل جدول کثرت ‪،‬اوسط صفحات خوانده‬
‫شدة کتاب را در هر روز را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪234‬‬
 ‫اوسط دیتا (‪  )data‬های پيوسته با استفاده‬
‫از جدول‬

‫وزارت تجارت اعالن كرد كه اوسط‬

‫صدور مقدار كشمش در سال گذشته‬
‫ده هزار تن بود يعني چه؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫يك دهقان محصول كچالوي خود را در بوجي ها‪ ،‬با اوزان مختلف بسته بندي كرد‪ .‬اين‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺑﻮﺟﻰ ﻫﺎ ﻭﺯﻥ ﻫﺮ ﺑﺴﺘﻪ‬ ‫دهقان ادعاكرد كه اوسط وزن بوجي ها هفت سيراست‪.‬‬
‫است‪ ،‬آيا‬ ‫از طرف شاروالي اين بوجي ها اندازه گيري شد نتيجه در جدول زير‪11‬آورده شده‬
‫‪6 − 6.5‬‬
‫‪6.5 − 7‬‬ ‫‪14‬‬ ‫ادعاي دهقان درست است؟‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺑﻮﺟﻰ ﻫﺎ ﻭﺯﻥ ﻫﺮ ﺑﺴﺘﻪ‬
‫‪7 − 7.5‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪6 − 6.5‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪7.5 − 8‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪6.5 − 7‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪7 − 7.5‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪7.5 − 8‬‬ ‫‪8‬‬

‫● اوسط وزن بوجي‌هاي دسته ‪ 6.5 -7‬چه عدد مي تواند باشد؟‬

‫● يك بوجي با وزن ‪ 7‬سير در كدام دسته قرار مي گيرد؟‬
‫ﻭﺯﻥ ﺑﻮﺟﻰ ﻫﺎ‬ ‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺑﻮﺟﻰ ﻫﺎ‬ ‫اوسط هر دسته را در جدول مقابل پيدا كردیم‪.‬‬
‫‪6.25‬‬ ‫‪11‬‬ ‫با توجه به جدول مقابل می‌توان گفت که‪:‬‬
‫ﺑﻮﺟﻰ ﻫﺎ ﻭﺯﻥ‪6.75‬‬
‫ﺑﻮﺟﻰ ﻫﺎ‬ ‫ﺗﻌﺪﺍﺩ‪14‬‬
‫‪7.25‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪6.25‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪7.75‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪6.75‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪7.25‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪7.75‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪235‬‬
 ‫● اوسط اين ‪ data‬ها چند است؟‬
‫● آيا ادعاي دهقان درست است؟‬

‫مثال‪ :‬يك متخصص زراعت ارتفاع ‪ 35‬درخت چنار را اندازه گرفت او مي خواهد اوسط‬
‫ارتفاع اين نوع درخت ها را پيدا كنید‪.‬‬

‫ﺍﺭﺗﻔﺎﻉ‬ ‫)‪(f‬‬ ‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺩﺭﺧﺖ ﻫﺎ‬ ‫ﺍﻭﺳﻂ‬

‫)‪(x‬‬ ‫× ‪Ff‬‬
‫‪⋅ xX‬‬
‫ﺍﺭﺗﻔﺎﻉ‪8 − 8.5‬‬ ‫ﺍﻭﺳﻂ ‪8.25‬‬
‫ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺩﺭﺧﺖ ﻫﺎ‪4‬‬ ‫‪4 × 8.25 = 33‬‬
‫‪F×X‬‬
‫‪8.5 −89− 8.5 5‬‬ ‫‪4 8.75 8.25‬‬
‫‪5 × 8.754 =×43.75‬‬
‫‪8.25 = 33‬‬
‫‪9 − 9.5‬‬
‫‪8.5 − 9 8‬‬ ‫‪5 9.25 8.75‬‬
‫‪8 × 9.255 =× 74‬‬
‫‪8.75 = 43.75‬‬
‫‪9.5 − 10‬‬ ‫‪9.75‬‬
‫‪9 − 9.5 7‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪7 × 9.75 = 68.25‬‬
‫‪9.25‬‬ ‫‪8 × 9.25 = 74‬‬
‫‪10 − 10.5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪10.25‬‬ ‫‪6 × 10.25 = 61.5‬‬
‫‪9.5 − 10‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪9.75‬‬ ‫‪7 × 9.75 = 68.25‬‬
‫‪10.5 − 11‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪10.75 5 × 10.75 = 53.75‬‬
‫‪10 − 10.5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪10.25‬‬ ‫‪6 × 10.25 = 61.5‬‬

‫‪10.5 − 11‬‬ ‫‪10.75 5 × 10.75 = 53.75‬‬

‫‪33 + 43.75 + 745+ 68.25 + 61.5 + 53.75 334.25‬‬
‫=‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪= 9.55‬‬
‫‪35‬‬ ‫‪35‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫ﻗﺪ‬ ‫‪158 – 162 162 – 166 166 – 170 170 – 174 174 – 178‬‬
‫اطالعات راجع به اندازة قد ‪ 20‬شاگرد يك مكتب به صورت زير داده شده است‪:‬‬
‫ﻛﺜﺮﺕ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬

‫ﻗﺪ‬ ‫‪158 – 162 162 – 166 166 – 170 170 – 174 174 – 178‬‬
‫ﻛﺜﺮﺕ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬

‫اوسط ‪‌data‬هاي باالرا در يافت كنيد‪.‬‬

‫‪236‬‬
 ‫نكات مهم فصل هشتم‬

‫● وقتی که تعداد ‪ data‬ها زیاد باشد از جدول کثرت به صورت دسته بندی استفاده می‌کنیم‪.‬‬
‫در این حالت کثرت هر دسته نشان می‌دهد که در هر دسته چند ‪ data‬قرار دارد‪.‬‬
‫● کم ترین مقدار یک دسته را سرحد پایینی و بیشترین مقدار آن را سرحد باالیی دسته‬
‫می گویند‪.‬‬
‫● برای یکسان نشان دادن هر دسته از عددی که اوسط هر دسته است استفاده می نماییم‪.‬‬
‫● تکرار هر ‪ data‬را کثرت مطلق آن ‪ data‬در جدول کثرت می گوییم‪.‬‬
‫● در دسته بندی ‪ data‬ها تمام ‪  data‬های واقع در یک دسته را برابر مرکز آن دسته در نظر‬
‫می گیریم‪.‬‬
‫● مرکز دسته ها به تعداد اعضایي که در آن دسته قرار دارند تکرار می شود یعنی کثرت مرکز‬
‫دسته ها برابر تعداد اعضای است که در آن دسته قرار گرفته و این کثرت را کثرت مطلق‬
‫آن دسته می گوییم‪.‬‬
‫● مجموع کثرت مطلق هر دسته و کثرت  دسته های قبل از آن را کثرت تجمعی آن دسته‬
‫می نامند و کثرت آخرین دسته برابر است با تعداد کل ‪  data‬ها‪.‬‬
‫● نسبت کثرت مطلق هر دسته بر تعداد کل ‪  data‬ها را به نام کثرت نسبی می‌گویند‪.‬‬
‫‪f‬‬
‫را كثرت نسبی آن دسته‬ ‫اگر ‪ f‬کثرت يک دسته و ‪ n‬تعداد داتا‌های دسته باشد کسر‬
‫‪n‬‬
‫می‌گویند‪.‬‬
‫● اگر کثرت نسبی را ضرب ‪ 100‬نماییم کثرت نسبی فیصدی به دست مي آيد‪.‬‬
‫● از گراف میله  یی بیشتر برای ترسیم متحول مجزا و کیفی استفاده می کنند‪ ،‬در ترسیم‬
‫گراف میله يی ترتیب قرار گرفتن میله ها اهمیت ندارد آن چه که در این گراف مهم است‬
‫کثرت ‪ data‬هاست‪.‬‬
‫در وقت ترسیم گراف میله یی سه موضوع زیر را در نظر بگیرید‪:‬‬
‫عنوان‪ :‬باال یا زیر هر گراف موضوع به طور خالصه نوشته شود‪.‬‬
‫برحسب محورها‪ :‬هر یک از محورها مشخصه دارند که مشخص کننده متحولی است که‬
‫آن محور نشان می‌دهد‪.‬‬
‫مقیاس‪ :‬مقیاس هر محور باید مشخص باشد یعنی برای ‪ data‬ها واحد انتخاب شود و آن‬
‫واحد در حاشیة گراف تذکر داده شود‪.‬‬
‫اگر ‪ data‬ها را توسط نقاط دریک مستوی مختصات مشخص و این نقاط را به کمک‬
‫خطوط با هم وصل نماییم گرافی که به دست می‌آید به نام گراف خط منكسر ياد مي شود‪.‬‬
‫● برای پیدا کردن اوسط داتا ها در صورت تکرار ‪ data‬ها می توان به جای جمع ‪ data‬ها از‬

‫‪237‬‬
 ‫ضرب کثرت در ‪ data‬ها استفاده نمود‪ .‬در ‪ data‬های متصل‪ ،‬مرکز دسته ها را درکثرت های‬
‫آن ضرب و با هم جمع کرده و پس از آن بر مجموع کثرت ها (که همان تعداد ‪ data‬هاست)‬
‫تقسیم كرد‪.‬‬
‫‪f1x1 + f 2 x 2 + ... + f n x n‬‬
‫= اوسط در جدول کثرت‬
‫‪f1 + f 2 + ... + f n‬‬

‫‪238‬‬
 ‫تمرينات عمومي‬

‫‪ -1‬تعداد شاگردان یک مکتب دوازده صنفی که هر صنف آن به دوصنف الف و ب تقسیم‬

‫شده اند قرار زیر است‪.‬‬
‫‪30‬‬ ‫‪ 35 38‬‬ ‫ ‬ ‫‪40‬‬
‫جدول (الف)‬ ‫‪ 45‬‬ ‫‪ 42‬‬ ‫‪ 37‬‬ ‫ ‬
‫‪31‬‬ ‫‪ 32‬‬ ‫‪ 41‬‬ ‫ ‬ ‫‪48‬‬ ‫‪ 49‬‬ ‫‪ 32‬‬ ‫‪ 35‬‬ ‫ ‬
‫‪36‬‬ ‫‪ 35‬‬ ‫‪ 44‬‬ ‫ ‬ ‫‪46‬‬ ‫‪ 35‬‬ ‫‪ 46‬‬ ‫‪ 32‬‬ ‫(ب)‬ ‫جدول‬‫ ‬
‫‪45‬‬ ‫‪ 37‬‬ ‫‪ 38‬‬ ‫ ‬
‫● ‪  data‬های باال را به چهار دسته ‪ 45-49 ، 40-44 ، 35-39 ، 30-34‬تقسیم و کثرت‬
‫هر دسته را بنویسید‪.‬‬
‫● طول دسته و اوسط دستة ‪‌data‬های باال را حساب کنید‪.‬‬
‫● کثرت تجمعی آن را پیدا کنید‪.‬‬
‫● کثرت نسبی و فیصدی ‪ data‬ها را دریافت کنید‪.‬‬
‫● مجموعه کثرت تجمعی برابر چیست؟‬
‫‪ -2‬صاحب یک مغازه در یک هفته تعدادی کارتن‌های بسکویت را قرار جدول زیر به‬
‫فروش رسانده است‪:‬‬
‫ﺟﻤﻌﻪ‬ ‫ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ ﭼﻬﺎﺭ ﺷﻨﺒﻪ ﭘﻨﺞ ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﺷﻨﺒﻪ ﺩﻭ ﺷﻨﺒﻪ‬ ‫ﺷﻨﺒﻪ‬
‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪8‬‬

‫● ‪‌data‬های فوق را به صورت گراف میله ای نشان دهید‪.‬‬

‫هر واحد روی محور ‪ y‬نشان دهنده دوکارتن بسکویت است‪.‬‬

‫‪ -3‬نمرات امتحان ساالنة صنف هفتم مریم قرار جدول زیر داده شده ا ست‪:‬‬
‫علوم‬ ‫تعليمات‬
‫اجتماعي‬ ‫هنر ها‬ ‫پشتو‬ ‫دري‬ ‫انگليسي اسالمي‬ ‫عربي‬ ‫ساينس‬ ‫تربيت بدني رياضي‬
‫‪84‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪92‬‬ ‫‪76‬‬

‫● گراف نمرات مریم را به شکل خط منكسر رسم کنید‪.‬‬

‫● بیشترین نمره و کمترین نمره را مشخص کنید‪.‬‬

‫‪ -4‬میزان در آمد مدیر‪ ،‬سرمعلم‪ ،‬معلمان‪ ،‬مامورین‪ ،‬تحویلداران و مالزمین یک مکتب در‬
‫جدول قرار زیر آورده شده است‪:‬‬
‫‪10000‬‬
‫‪8000‬‬
‫‪4000‬‬
‫‪239‬‬
‫‪5000‬‬
‫‪3500‬‬
‫‪84‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪92‬‬ ‫‪76‬‬

‫در آمد بر حسب افغاني در ماه‬ ‫شغل‬

‫‪10000‬‬ ‫مدير مکتب‬ ‫● تعداد کارمندان (کثرت) را معیین کنید‬
‫‪8000‬‬ ‫سرمعلم‬ ‫● حاصل ضرب هر ‪ data‬و کثرت آن را حساب‬
‫‪4000‬‬ ‫‪ 4‬نفر مامور‬ ‫کنید‬
‫‪ 25‬نفر معلم‬
‫‪5000‬‬
‫● اوسط در آمد کارمندان را دریافت کنید‪.‬‬
‫‪3500‬‬ ‫‪ 2‬نفر تحويلدار‬
‫‪3000‬‬ ‫‪ 5‬نفر مالزم‬

‫‪ -5‬یک متخصص زراعت اندازة طول ‪ 500‬بوته گندم را مورد مطالعه قرار داد از ‪‌data‬های‬
‫به دست آمده یک نمونه تصادفی ‪ 30‬تایی را قرار زیر انتخاب نمود‪:‬‬
‫‪40‬‬ ‫‪ 50‬‬ ‫‪ 51‬‬ ‫‪ 47‬‬ ‫‪ 34‬‬ ‫‪ 35‬‬ ‫‪ 45‬‬ ‫‪ 45‬‬ ‫ ‬
‫‪60‬‬ ‫‪ 65‬‬ ‫‪5 0‬‬ ‫‪ 67‬‬ ‫‪ 54‬‬ ‫‪ 55‬‬ ‫‪ 43‬‬ ‫‪ 40‬‬ ‫ ‬
‫‪58‬‬ ‫‪ 57‬‬ ‫‪5 4‬‬ ‫‪ 51‬‬ ‫‪ 38‬‬ ‫‪ 39‬‬ ‫‪ 47‬‬ ‫‪ 43‬‬ ‫ ‬
‫‪62‬‬ ‫‪ 65‬‬ ‫‪6 4‬‬ ‫‪ 60‬‬ ‫‪ 30‬‬ ‫‪ 35‬‬ ‫ ‬
‫● ‪‌data‬های باال را به صورت منظم بنویسید‪.‬‬
‫● این ‪ data‬ها را دریک جدول به چهار دستۀ ‪60-70 ، 50-60 ، 40-50 ، 30-40‬‬
‫تقسیم کنید‪.‬‬
‫● کثرت هر دسته را پیدا کنید‪.‬‬
‫● اوسط هر دسته را دریافت کنید‪.‬‬
‫● حاصل ضرب کثرت و اوسط هر دسته را بنویسید‪.‬‬
‫● اوسط ‪ data‬ها را حساب کنید‪.‬‬
‫‪ -6‬تعداد شاگردان یک صنف ‪ 25‬نفر است که از والیت‌های بادغیس‪ ،‬فاریاب‪ ،‬اورزگان‪،‬‬
‫زابل و غور هستند اگر والیت بادغیس را با عدد ‪ ،1‬والیت فاریاب را با عدد ‪ ، 2‬والیت‬
‫ارزگان را با عدد ‪ ، 3‬والیت زابل را با عدد ‪ 4‬و والیت غور را با عدد ‪ 5‬نشان دهیم‪.‬‬
‫‪‌data‬های زیر بر اساس محل تولد این شاگردان به دست آمده است‪.‬‬
‫جدول توزیع کثرت ديتا ها را تکمیل کنید‪.‬‬
‫‪5, 5, 3, 1, 5, 4, 3, 5, 1, 2, 1, 3, 5, 2‬‬
‫‪1, 5, 1, 2, 4, 1, 2, 1, 3, 2, 1‬‬ ‫ ‬
‫ﺩﺳﺘﻪ‬ ‫ﻛﺜﺮﺕ‬ ‫ﻛﺜﺮﺕ ﺗﺠﻤﻌﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ‬
‫ﺑﺎﺩﻏﻴﺲ‬
‫ﻓﺎﺭﻳﺎﺏ‬
‫ﺍﻭﺭﺯﮔﺎﻥ‬
‫ﺯﺍﺑﻞ‬
‫گراف میله یی این ‪ data‬ها را رسم کنید‪.‬‬
‫ﻏﻮﺭ‬

‫‪240‬‬
‫فصلیازدهم‬
‫احتمال‬
 ‫كثرت نسبي و احتمال‬

‫چانس آمدن ش��مارة ‪ 6‬در دانة رمل را‬

‫پيشبيني كنيد‪.‬‬
‫نسبت تعداد آمدن شمارة ‪ 6‬را در ‪30‬‬
‫بار انداختن دانة رمل حساب كنيد‪.‬‬
‫اي��ن اعداد چ��ه چيز را برای ما نش��ان‬
‫مي دهد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫در يك امتحان صنفي رياضي ‪ 35‬نفر اشتراك نموده بودند‪ .‬بعد از ارزيابي به تعداد ‪ 7‬نفر‬
‫نمرات باالتر از ‪( 90‬عالي)‪ 15 ،‬نفر بين ‪ 60‬و ‪( 90‬بسيار خوب)‪ 8 ،‬نفر بين ‪ 50‬تا ‪60‬‬
‫(خوب) و به تعداد ‪ 5‬نفر پايينتر از ‪( 50‬ناكام) نمره گرفته اند‪.‬‬
‫● جدول كثرت را تشكيل نموده و كثرت نسبي شاگردان را براي درجات عالي‪ ،‬بسيارخوب‪،‬‬
‫خوب و ناكام حساب كنيد‪.‬‬
‫● فيصدي شاگردان ناكام در صنف چند فيصد است؟‬
‫● اگر يك شاگرد از بين صنف به اساس قرعه انتخاب گردد‪ ‌،‬دريافت كنيد احتمال آن كه‬
‫شاگرد از گروپ شاگردان‪:‬‬
‫‪ -‬عالي باشد‪.‬‬
‫‪ -‬خوب باشد‪.‬‬
‫‪ -‬ناكام باشد‪.‬‬
‫● نتايج احتمال انتخاب هر حالت فوق را با كثرت نسبي همان حالت مقايسه كنيد‪.‬‬

‫از فعاليت فوق نتيجة زير را به دست مي آوريم‪:‬‬

‫● احتمال‪ ،‬قبل از وقوع حادثه براي پيشبيني یک حادثه‪ ،‬مورد استعمال قرار گرفته؛ اما كثرت‬
‫نسبي بعد از انجام يك تجربه به اساس ارقام به دست آمده از انجام تجربه اتفاقی حساب‬
‫مي گردد‪.‬‬
‫● احتمال تجربي براي يك حادثه اتفاقي مساوي به كثرت نسبي حادثه مي باشد‪.‬‬
‫● چون مجموع كثرت نسبي تمام حاالت مساوي به ‪ 1‬است‪ ،‬بنابراين مجموع احتمال همه‬

‫‪243‬‬
 ‫حاالت نيز مساوي به ‪ 1‬مي باشد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬در ماه قوس سال گذشته ‪ 10‬روز ابري و باراني بود‪.‬‬
‫‪ )a‬كثرت نسبي روزهاي ابري و باراني را در ماه قوس دريافت كنيد‪.‬‬
‫‪ )b‬پيشگويي تان براي ماه قوس آينده چگونه خواهد بود؟‬
‫‪ )c‬آيا اين پيشگويي قطعي است كه همه ساله در ماه قوس چنين خواهد بود؟‬
‫حل‪:‬‬
‫‪ )a‬چون از جملة ‪ 30‬روز ماه قوس به تعداد ‪ 10‬روز آن باراني يا ابري است ‌‪ ،‬بنا بر اين كثرت‬
‫‪10 1‬‬
‫روز‌های ماه مي باشد‪.‬‬ ‫نسبي روز‌هاي باراني يا ابري برابر به ‪= ≈ 0.33 = 33%‬‬
‫‪30 3‬‬
‫‪ )b‬پيشگويي براي ماه قوس آينده با در نظر داشت كثرت نسبي سال گذشته نيز مساوي به‬
‫‪ 30 %‬خواهد بود‪.‬‬
‫‪ )c‬اين پيشگويي قطعي نبوده ممكن است بيشتر و يا كمتر از ‪ 10‬روز در ماه قوس آينده‬
‫باراني و يا ابري باشند‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬يك حادثه اتفاقي ‪" : E1‬يك طفل متولد شده است"‪ ،‬كثرت نسبي حادثه يعني‬
‫‪ h(E1 ( = 0,51‬و احتمال این حادثه نیز ‪ P(E1 ( = 0,51‬را چگونه از هم مي‌توانيم فرق‬
‫نماييم؟ توضيح دهید‪.‬‬

‫‪ -2‬رخصتي‌هاي تابستاني شاگردان همه ساله ‪ 10‬روز اول ماه اسد مي باشند‪ ،‬سال گذشته‬
‫نسبت شدت گرمي رخصتي ها به تعداد ‪ 10‬روز ديگر اضافه گرديد‪ ،‬مطلوب است‪:‬‬
‫كثرت نسبي رخصتي‌هاي ماه اسد سال گذشته و مقايسة آن با رخصتي‌هاي سال آیندة تابستاني‪.‬‬

‫‪244‬‬
 ‫چانس برابر و نا برابر در يك فضاي نمونه‬

‫از هر خریطه يك گلوله مي گيريم‪.‬‬

‫از كدام خریطه گلوله را بگيريم تا‬
‫چانس برآمدن گلوله به رنگ سبز‬
‫بیشتر باشد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫دو شاگرد با هم قرار مي گذارند تا در يك بازي رمل شماره‌هاي ‪ 1‬الي ‪ 6‬را انتخاب كنند‪.‬‬
‫● آيا چانس آمدن شماره ‪ 1‬الي ‪ 6‬با هم برابر است؟‬
‫● هر گاه روي ‪ 2‬سطح مكعبي دانه رمل شمارۀ ‪ 6‬حک شده باشد‪ ،‬در اين صورت چانس‬
‫انتخاب را در كدام حالت زير به نفع خود مي دانيد؟‬
‫‪ -‬انتخاب شماره ‪ 6‬باشد‪.‬‬
‫‪ -‬انتخاب نفر مقابل شماره ‪ 1‬باشد‪.‬‬
‫● آيا احتمال شماره‌هاي ‪ 6‬و ‪ 1‬با هم برابر است؟‬

‫از فعاليت فوق نتيجة زير را به دست مي آوريم‪:‬‬

‫تا به حال با حوادثي رو به رو بوديم كه احتمال عناصر اولیه فضاي نمونه با هم يكسان بودند‪،‬‬
‫كه بر اساس آن تعريف احتمال صورت گرفته است‪.‬‬
‫احتمال را معموالً به ‪ P‬نمايش داده و (‪ P(A‬احتمال حادثه اتفاقي ‪ A‬مي باشد‪.‬‬
‫هر گاه يك فضاي نمونه‪ n ،‬عنصر داشته باشد‪ ،‬در اين صورت احتمال هر حادثة اوليه ‪E‬‬
‫( غیر قابل تجزیه) مساوي به ‪ P(E( = 1‬مي باشد‪.‬‬
‫‪n‬‬
‫مثال‪:1‬پرتاب يك سكه راكه هر دو طرف آن شير است در نظر مي گيريم‪ ،‬مطلوب است احتمال‬
‫آنكه سكه‪:‬‬
‫‪ )a‬شير بيايد‪.‬‬
‫‪ )b‬خط بيايد‪.‬‬

‫‪245‬‬
 ‫‪ )c‬آيا احتمال حوادث اتفاقي شير و خط در مثال فوق باهم برابر هستند؟‬
‫حل‪ :‬مي‌دانيم كه هر دو طرف سكه شير بوده و فضاي نمونه {شير} = ‪ S‬مي باشد‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪( = = 1‬شير) ‪)a( : P‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪( = = 0‬خط) ‪)b( : P‬‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬
‫هر دو طرف با هم‪ ،‬چانس برابر ندارند؛ زيرا در باال ديده مي شود كه ‪)c( : 0 ≠ 1‬‬
‫مثال ‪ :2‬انداختن يك دانة رمل نورمال را در نظر مي گيريم‪ ،‬چون فضاي نمونه آن‬
‫}‪ S = {1, 2,3, 4,5, 6‬بوده بنا براين‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫= (}‪P( E ( = P({6}( = P({5}( = P({4}( = P({3}( = P({2}( = P({1‬‬ ‫‪≈ 0.17 = 17%‬‬
‫‪6‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬از بين يك خریطه كه در آن ‪ 3‬گلوله به رنگ سرخ‪ 4 ،‬عدد آبي‪ ،‬يك عدد زرد قرار‬
‫دارند‪ ،‬يك گلوله را به صورت اتفاقي می‌بر داريم‪ .‬مطلوب است احتمال آن كه‪:‬‬
‫‪ )a‬گلوله سرخ باشد‪.‬‬
‫‪ )b‬گلوله زرد باشد‪.‬‬
‫‪ )c‬گلوله آبی باشد‪.‬‬
‫‪ )d‬اگر گلوله‌های سرخ رنگ از نگاه جسم‪ ،‬دو چند گلوله‌های زرد رنگ باشند‪ ،‬آیا احتمال‬
‫برآمدن گلوله هاي سرخ و زرد با هم برابر است؟‬
‫‪ -2‬حرف اول نام شاگردان يك صنف را جمع آوري نموده‪ ،‬نتيجه را در جدول شكل زير‬
‫درج نمودیم‪.‬‬
‫حرف اول نام‬ ‫كثرت مطلق‬
‫شاگرد‬ ‫‪ )a‬كثرت نسبي گروپ شاگردان را به اساس حروف م‪ ،‬تعداد شاگردان‬
‫م‬ ‫‪9‬‬ ‫ع‪ ،‬ف و ك اسم شاگردان به دست آوريد‪.‬‬
‫ع‬ ‫‪8‬‬ ‫‪ )b‬هر گاه یک تن از شاگردان را به حيث نماينده‪ ،‬به‬
‫ف‬ ‫‪5‬‬ ‫اساس قرعه انتخاب نماييم مطلوب است!‬
‫ك‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ -‬احتمال اينكه اسم نمايندة صنف با حرف م آغاز شده‬
‫تعداد کل شاگردان‬ ‫‪25‬‬ ‫باشد‪.‬‬
‫‪ -‬احتمال اين كه نام نمايندة صنف با حرف ك شروع‬
‫شده باشد‪.‬‬

‫‪246‬‬
 ‫حادثة اتفاقي يك فضاي نمونه‬

‫آسمان ابری است!‬

‫چه حادثه ای اتفاق خواهد افتاد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫بكس جيبي احمد بين ساعات ‪ 10‬الي ‪ 12‬قبل از ظهر در يك نقطة پر ازدحام شهر سرقت‬
‫شده است‪ .‬بعد از اطالع به پوليس‪ ،‬مشاهدات اولي نشان مي داد كه در عين وقت در محل‬
‫سه نفر از كيسه برها به اسم هاي ‪ y , x‬و ‪ z‬كه نزد پوليس سابقة جرمي دارند ديده شده اند‪ .‬به‬
‫خاطر شناسايي دزد‪ ،‬با پوليس همكاري نموده فعاليت زير را انجام دهيد‪.‬‬
‫احتمال این که بکس جیبی احمد را یک یا چند نفر از متهمین مشکوک مشترکاً با هم دزديده‬
‫باشند‪ ،‬کدام تركيب باید مورد تحقيق قرار گيرد؟‬
‫‪ -‬اگر ست متهمین مشكوك را به }‪ S = {x , y , z‬نشان دهيم‪ ،‬كدام ست ها و يا ست هاي‬
‫فرعي افراد مشكوك را مي‌توانيم تشكيل نماييم‪.‬‬
‫‪ -‬آيا احتمال اين وجود دارد كه متهمین مشكوك افراد بيگناه باشند؟ در اين صورت ست‬
‫حاصله را از نگاه رياضي با كدام ست نشان دهيم؟‬

‫از فعاليت فوق به نتيجة زير مي رسيم‪:‬‬

‫● در فعاليت فوق مشاهده نموديم كه ممكن است هر كدام از حاالت فوق اتفاق افتد‪ ،‬بدين‬
‫سبب آن را به نام حادثه اتفاقي ياد مي نماييم‪.‬‬
‫● هر ست فرعي يك فضاي نمونه ‪ ، S‬يك حادثه اتفاقي بوده كه به ‪ E‬نشان داده مي‌شود‪.‬‬
‫● هر گاه تعداد عناصر یک فضاي نمونه مساوي به ‪ n‬عنصر باشند‪ ،‬تعداد مجموع حوادث‬
‫اتفاقي آن مساوي به ‪ 2n‬مي باشند‪.‬‬

‫‪247‬‬
 ‫مثال‪ :‬براي فعاليت فوق حوادث اتفاقي فضاي نمونه }‪ S = {x , y , z‬را دريافت كنيد‪.‬‬
‫حل‪ :‬حوادث اتفاقي فضاي نمونة فوق يا به عبارت ديگر فهرست ست هاي فرعي فضای‬
‫نمونه ‪ S‬عبارت اند از‪:‬‬

‫حادثه يي که تنها ‪ x‬دزد باشد‪.‬‬ ‫}‪ E1 = {x‬‬

‫حادثه يي که تنها ‪ y‬دزد باشد‪.‬‬ ‫}‪ E 2 = {y‬‬
‫حادثه يي که تنها ‪ z‬دزد باشد‪.‬‬ ‫}‪ E 3 = {z‬‬
‫}‪   E 4 = {x , y‬حادثه يي که ‪ x‬و ‪ y‬دزد باشند‪.‬‬
‫   حادثه يي که ‪ x‬و ‪ z‬دزد باشند‪.‬‬ ‫}‪E 5 = {x , z‬‬
‫   حادثه يي که ‪ y‬و ‪ z‬دزد باشند‪.‬‬ ‫}‪E 6 = {y , z‬‬
‫}‪   E 7 = {x , y , z‬حادثه يي که ‪ y ،x‬و ‪ z‬دزد باشند‪.‬‬
‫‪   E8 = { } = ϕ‬حادثه يي که هيچ كدام از ‪ y ، x‬و ‪ z‬دزد نباشند‪.‬‬ ‫‪ø‬‬

‫از مثال فوق نتيجه يي برای حوادث اتفاقی که مساوی به ‪ 23 = 8‬می باشد به دست می آید‬
‫كه براي تعداد حوادث اتفاقي يك فضاي نمونة ‪ 3‬عنصره‪ ،‬از قانون طاقت استفاده گردیده‬
‫است‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬در پرتاب يك سكه‪ ،‬تعداد حوادث اتفاقي را فهرست كنيد‪.‬‬
‫‪ -2‬چهار حزب ‪ C, B, A‬و ‪ D‬كه در انتخابات پارلماني اشتراك دارند مي خواهند تا باهم‬
‫اتحاد ممكن را به خاطر پيروزي به وجود آورند‪.‬‬
‫● تمام حالت‌هاي ممكن اتحاد ويا اشتراک مستقل آن‌ها  را فهرست كنيد‪.‬‬
‫● اشتراك مستقالنة هر حزب و حادثه اتفاقی ناممکن یا ‪ ø‬به نظرتان از نگاه اتحاد چگونه‬
‫قابل توضيح اند؟‬
‫‪ -3‬با يك مثال براي فضاي نمونه }‪ S = {A , B, C, D‬حادثه اتفاقي نا ممكن(‪ )ø‬و حادثه‬
‫اتفاقي مطمئن ‪ S‬را توضيح دهید‪.‬‬

‫‪248‬‬
 ‫قواعد احتمال‬

‫● آي��ا در مي��دان کرکت ه��ر چه دل‬

‫بازيگر خواست مي تواند با توپ انجام‬
‫دهد؟‬
‫● آيا قواع��دي در مورد وجود دارد يا‬
‫نه؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫مانند بازي کرکت براي پيشبرد تيوري علم احتمال از طرف دانشمندان مربوطه با در نظر‬
‫داشت مسائل تجربي‪ ،‬نیز قواعدي وضع گرديده است‪ ،‬سعي كنيد آن‌ها را دريابيد‪.‬‬
‫● آيا مي‌توانيد بگوييد كه احتمال يك حادثه اتفاقي هر عدد مثبت باشد؟‬
‫● چرا احتمال يك عدد كوچكتر از يك است؟ توضيح دهيد‪.‬‬
‫● آيا احتمال يك حادثه اتفاقي مي‌تواند يك عدد منفي باشد؟‬
‫● آيا احتمال دو حادثة اوليۀ يك فضاي نمونه مساوي به مجموع احتمال هاي حوادث اوليه‬
‫مي باشد يا خير؟‬
‫● آيا احتمال حوادث نا ممكن و مطمئن را مي دانيد؟ به زبان رياضي بنویسيد‪.‬‬

‫از فعاليت فوق نتايج زير را به دست مي آوريم‪:‬‬

‫‪ -1‬احتمال حادثة اتفاقي‪ E‬هميشه بين ‪ 0‬و ‪ 1‬است يعني‪0 ≤ P(E( ≤ 1 :‬‬
‫‪ -2‬هر گاه ‪ S‬يك فضاي نمونه باشد‪P(S( = 1 ،‬‬
‫حادثة اتفاقي ‪ S‬به نام حادثة مطمئن نيز ياد مي گردد‪.‬‬
‫‪ -3‬براي حادثة نا ممكن داريم‪P(ø( = 0 :‬‬

‫مثال ‪ :‬فضاي نمونه چهار بار پرتاب دو سكه يعني }‪ S = {TT , TH , HT , HH‬را در‬
‫نظر مي گيريم‪(.‬خط = ‪ ، T‬شير = ‪ ) H‬احتمال حوادث زير مطلوب است‪:‬‬
‫‪ )a‬هر دو سكه شير باشند‪.‬‬

‫‪249‬‬
 ‫‪ )b‬یک سکه شیر باشد‪.‬‬
‫‪ )c‬هر دو سكه يكسان باشند‪.‬‬
‫‪ )d‬هر دو سكه يكسان نباشند‪.‬‬
‫‪ )e‬هيچ كدام از سكه ها خط نباشند‪.‬‬
‫حل ‪ :‬داريم كه‪:‬‬
‫‪ )a‬برای هر دو سكه شير باشند‪ ،‬حادثۀ اتفاقی عبارت است از‪ E1 = {HH} :‬است؛بنابراین‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫= ( ‪P(E1‬‬ ‫‪= 0.25 = 25%‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ )b‬يك سكه شير باشد }‪ E 2 = {TH , HT‬؛ بنابراین‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪P(E 2 ( = = 0.5 = 50%‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ )c‬براي هر دو سكه يكسان حادثه اتفاقی عبارت است از‪ E 3 = {TT , HH} :‬؛ بنابراین‪:‬‬
‫‪2 1‬‬
‫= ( ‪P(E 3‬‬ ‫‪= = 0.5 = 50 %‬‬
‫‪4 2‬‬
‫‪ )d‬براي هر دو سكه يكسان نباشد عبارت است از‪ E 4 = {TH , HT} :‬؛ بنابراین‪:‬‬
‫‪2 1‬‬
‫= ( ‪P(E 4‬‬ ‫‪= = 0.5 = 50 %‬‬
‫‪4 2‬‬
‫‪ )e‬براي  هیچ کدام از سکه ها خط نباشد عبارت است از‪ E 5 = {HH} :‬؛ بنابراین‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫= ( ‪P(E 5‬‬ ‫‪= 0.25 = 25%‬‬
‫‪4‬‬ ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫جواب سؤال هاي زير را در خانه خالي با عالمت ‪ ü‬نشاني كنيد‪.‬‬
‫‪ -1‬هر گاه ‪ S‬فضاي نمونة يك تجربة تصادفي و ‪ E‬يك حادثة اتفاقي باشد‪ ،‬در اين صورت‬
‫احتمال ‪ E‬مساويست به‪:‬‬
‫‪E‬‬ ‫تعداد عناصر ‪E‬‬
‫= (‪a( P(E‬‬ ‫= (‪b( P(E‬‬
‫‪S‬‬ ‫تعداد عناصر‌‪S‬‬
‫‪ -2‬اگر ‪ A‬يك حادثه اتفاقي باشد‪ ،‬پس‪:‬‬
‫‪a( P(A( ≥ 1‬‬ ‫‪b( 0 ≤ P(A( ≤ 1‬‬
‫‪ -3‬اگر ‪ S‬يك فضاي نمونه باشد‪ ،‬كدام جزء زير درست است؟‬
‫‪a( P(S( = 0‬‬ ‫‪b( P(S( = 1‬‬

‫‪ -4‬احتمال يك پيشامد نا ممكن برابر است با‪:‬‬

‫‪a( P(∅( = 0‬‬ ‫‪b( P(∅( = 1‬‬

‫‪250‬‬
 ‫‪A‬‬ ‫دياگرام درختي‬

‫چگونه مي توان به نقطة ‪ A‬رسيد؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫● گراف شجرة نسب فاميلي خود را از بابه كالن پدرتان شروع نموده‪ ،‬تا خود تان ترسيم كنيد‪.‬‬
‫● از يك دريا یک کانال جدا می شود‪ .‬كانال از نقطة ‪ O‬گذشته‪ ،‬به ‪ 3‬مسير مختلف كه با هم‬
‫زاوية تقريباً ‪ 30‬درجه را تشكيل مي دهند و هركدام از ‪ 3‬مسير‪ ،‬به ‪ 3‬نقطة جداگانه ‪B, A‬‬
‫و ‪ C‬می رود از آنجا به ترتيب از هرنقطه به سه منطقة (‪(9,8, 7( ، (6,5, 4( ، (3, 2,1‬‬
‫می رسند‪ .‬گراف پالن فوق را ترسيم كنيد‪.‬‬
‫● هر گاه يك سكه را سه مرتبه پرتاب نماييم‪ ‌،‬مي‌دانيم كه در برابر هر حالت ممكن شير و‬
‫يا خط در پرتاب اول‪ ،‬به تعداد ‪ 2‬حالت ممكن شير و خط در پرتاب دوم وجود دارند‪ ،‬بعد‬
‫در پرتاب سومی براي هر نتيجة ممكنی که به وجود آمده است‪ ،‬دو حالت شیر و خط وجود‬
‫دارد‪ .‬موضوع را توسط يك گراف ترسيم كنيد‪.‬‬
‫● در هر مبدأ مجموع احتماالت شاخچه ها چند است؟‬
‫● نتيجة احتمال هاي حوادث اوليه را با حاصل ضرب احتماالت شاخچه هایي كه در مسير قرار‬
‫دارند‪ ،‬مقایسه کنید‪.‬‬
‫از فعالیت فوق نتیجه زیر را به دست می‌آوریم‪:‬‬
‫● هر تجربة تصادفي را مي‌توان توسط يك دياگرام كه از نقطة شروع يك تجربه آغاز‬
‫مي گردد‪ ،‬به تعداد نتايج ممكن شاخچه ها را ترسيم نمايیم‪ ،‬برای انجام مرتبة دوم‪ ،‬تجربه را‬
‫بار ديگر مانند قدم اول‪ ،‬به هر نتيجه ممكنه شاخچه ها ترسيم مي گردد‪ .‬گراف مذكور را که‬
‫مانند درخت‪ ،‬شاخ و پنجه مي كند‪ ،‬به نام دياگرام درختي ياد مي کنند‪.‬‬
‫● حاصل جمع احتماالت در هر نقطة انتشار شاخچه ها حتماً مساوي به ‪ 1‬است‪.‬‬
‫● حاصل جمع احتماالت تمام حوادث اوليه نيز مساوي به ‪ 1‬مي باشد‪.‬‬

‫‪251‬‬
 ‫‪2 2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪6‬‬
‫‪r‬‬ ‫= )}‪P({rr‬‬ ‫×‬ ‫=‬
‫‪6 6 36‬‬
‫‪2/3/1‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬ ‫)}‪r P({rr‬‬
‫‪r‬‬ ‫=‬ ‫)}‪6 × P({rg‬‬
‫=‬
‫= ‪6 g 6 36‬‬
‫‪2 3‬‬
‫×‬ ‫=‬
‫‪6‬‬
‫مثال‪ :‬در یک‬
‫‪6‬‬
‫‪2/3/1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2 3‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪6 6‬‬
‫خریطه ‪ 6‬مهره‬
‫‪36‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪g‬‬ ‫=‪P({rg})1‬‬ ‫×‬ ‫=‬
‫)}‪6 6 b 6 P({br‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪61‬‬
‫= ‪36‬‬ ‫×‬
‫‪6 6‬‬‫رنگ سرخ‬‫=‬
‫قرار دارد‪ 2 .‬مهره به ‪36‬‬
‫‪2 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪b P({br}) 2= 6 × 6 = 36‬‬
‫‪r‬‬ ‫= )}‪P({gr‬‬
‫‪3 2‬‬
‫×‬
‫سبز (‪ )g‬و‬
‫=‬
‫(‪ 3 ، )r‬مهره به رنگ ‪6‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6 6‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪2/3/1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2/3/1‬‬
‫‪6‬‬
‫‪33‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫(‪ .)b‬دو مهره‬ ‫‪ 1‬مهره به رنگ سیاه‬
‫‪62‬‬ ‫)}‪r P({gr‬‬
‫‪g‬‬ ‫× ‪=6‬‬ ‫=‬
‫)}‪6 g 6 P({gg‬‬
‫= ‪36‬‬
‫‪3 3‬‬
‫×‬ ‫=‬
‫‪9‬‬
‫‪2/3/1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2/3/1‬‬
‫‪6‬‬
‫‪3‬‬ ‫پی دیگري‬
‫‪6 6‬‬ ‫از بین خریطه یکي ‪36‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬
‫آغاز‬ ‫‪g‬‬ ‫‪6‬‬
‫)}‪g P({gg})1= 6 b× 6P({gb‬‬
‫=‬
‫= ‪36‬‬
‫‪3 1‬‬
‫×‬‫گرفته می‌شود و بعد ‪363‬از= مشاهده‬
‫‪6‬‬ ‫‪6 6‬‬
‫‪1‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪3 1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪b P({gb})2= 6 × 6 = 36 1 2‬‬ ‫گذاشته می‌شود‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫دو باره به خریطه‬
‫‪6‬‬ ‫‪r P({br}) = 6 × 6‬‬ ‫=‬
‫‪1‬‬ ‫‪2/3/1‬‬
‫‪6‬‬
‫‪31‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫احتمال تمام حوادث اولیۀ تجربه‬
‫‪36‬‬
‫‪2‬‬ ‫)}‪r P({br‬‬ ‫× ‪=6‬‬ ‫=‬ ‫‪1 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪6‬‬
‫‪2/3/1‬‬
‫‪6‬‬
‫‪3‬‬
‫‪b‬‬ ‫)}‪6 g 6 P({bg‬‬
‫= ‪36‬‬ ‫×‬
‫‪6 6‬‬
‫=‬
‫‪36‬‬ ‫را تعیین کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪6‬‬
‫)}‪g P({bg})1= 6 b× 6P({bb‬‬
‫=‬
‫= ‪36‬‬
‫‪1 1‬‬
‫×‬ ‫=‬
‫‪1‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6 6‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪b P({bb}) = 6 × 6 = 36‬‬
‫ ‬
‫توجه داشته باشید اعداد روی هر نقطۀ انتشار نشان  دهندۀ تعداد مهره ها در هر مرحله و اعداد‬
‫روی هر شاخه‪ ،‬احتمال هر حادثۀ اتفاقی را در هر مرحله نشان می دهد‪.‬احتماالت به دست‬
‫آمده را برای حوادث مربوطه‪ ،‬در جدول زیر مي نویسیم‪ ،‬به خاطر اين که سهولت در مقایسۀ‬
‫احتماالت حوادث‪ ،‬داشته باشيم تمام احتمال ها را با مخرج واحد بدون اختصار می آوریم‪.‬‬

‫‪w rr rg rb gr gg gb br bg‬‬ ‫‪bb‬‬

‫‪w‬‬ ‫‪rr rg 4 rb 6 gr 2gg 6gb 9 br 3bg 2bb 3‬‬ ‫‪1‬‬
‫)}‪P({w‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪36 2‬‬ ‫‪36 6 36 9‬‬ ‫‪36 3‬‬ ‫‪36 2‬‬ ‫‪36 3‬‬ ‫‪36 1‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬
‫)}‪P({w‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬هر گاه یک سکه سه بار پی هم پرتاب شود‪ ،‬احتمال و نتايج ممکنۀ حوادث زیر را توسط‬
‫دیاگرام درختی حساب کنید‪.‬‬
‫احتمال این که‪:‬‬
‫‪ )a‬يک بار آن خط باشد‪.‬‬
‫‪ )b‬دو بار آن خط باشد‪.‬‬
‫‪ )c‬حداقل یک بار آن خط باشد‪.‬‬
‫‪ )d‬يک شیر باشد‪.‬‬
‫‪ )e‬حد اکثر یک شیر باشد‪.‬‬

‫‪252‬‬
 ‫قاعدة اول مسیر (حاصل ضرب)‬

‫گودی از کدام مس��یر می تواند از بین‬

‫?‬
‫حصار ها خارج شود؟‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫گراف درختي شجرة نسب تان را از پدر کالن پدر‪ ،‬شروع تا خوردترین عضو که به خانوادة‬
‫پدر کالن پدرتان تعلق دارد رسم کنید‪.‬‬
‫● مسیر ارتباط خودتان را با پدر کالن تان به رنگ سرخ مشخص کنید‪.‬‬
‫● مسیر ارتباط پسر کاکای تان  را با پدر کالن تان مشخص کنید‪.‬‬
‫از فعالیت فوق نتیجه زیر را به دست می آوردیم‪:‬‬
‫● هر مسیر ما را به یک نتیجة جدا گانه می‌رساند‪.‬‬
‫● هر مسیر گراف درختی در انجام یک تجربه به یک حادثة اتفاقی اولیه می‌انجامد‪.‬‬
‫● رسیدن به هر حادثة اتفاقی اولیه‪ ،‬از مسیر‌های مختلف و نقاط انتشار مختلف عبور می‌کند‪.‬‬
‫● احتمال یک حادثة اولیه عبارت از حاصل ضرب احتمال ها از آغاز مسیر تا حادثه می باشد‪.‬‬

‫مثال‪ :‬دیاگرام درختی را که برای کشیدن یک مهره از بين یک خريطة که در آن ‪ 2‬مهره‬

‫به رنگ سرخ (‪ 3 ،)r‬مهره به رنگ سبز (‪ )g‬و یک مهره به رنگ سیاه (‪ )b‬قرار دارند‪ ،‬در‬
‫نظر مي گيريم‪ .‬حال اگر تجربه را ‪ 4‬مرتبه تکرار نماییم طوری که مهره بعد از گرفتن‪ ،‬دوباره‬
‫به خریطه گذاشته می شود و مطلوب احتمال حادثة‪( w = {grrb} ،‬سبز سرخ سرخ سیاه)‬
‫باشد‪.‬‬
‫حل‪ :‬در این صورت ضرور نیست تمام دیاگرام را در چهار مرحلة شکل به صورت مکمل‬
‫ترسیم نماییم‪ ،‬بلکه همان مسیری را در نظر می گیریم که ما را به حادثة اتفاقی مطلوب‬
‫می رساند و احتمال حادثه از طریق مسیر مذکور عبارت از حاصل ضرب احتمال هایی كه در‬

‫‪253‬‬
 ‫مسیر تا حادثه قرار دارند‪ ،‬می‌باشند‪.‬‬
‫‪2/3/1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪6‬‬
‫‪2/3/1‬‬ ‫‪2/3/1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2/3/1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪6‬‬
‫ﺁﻏﺎﺯ‬ ‫‪g‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪3‬‬
‫‪6‬‬

‫بنا بر این به کمک اولین قاعدۀ مسیر قیمت احتمال حادثۀ مذکور عبارت است از‪:‬‬
‫‪3 2 2 1‬‬ ‫‪12‬‬
‫= ⋅ ⋅ ⋅ = (}‪P({w}( = P({grrb‬‬ ‫‪= 0.0092 = 0.92%‬‬
‫‪6 6 6 6 1296‬‬
‫‪⇒ P({w}( = 0.0092 = 0.92%‬‬

‫یعنی احتمال برآمدن مهرة (سبز‪ ،‬سرخ‪ ،‬سرخ‪ ،‬سیاه) ‪ 0.92%‬می‌باشد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ -1‬در مثال برداشتن مهره از خریطه‪ ،‬که فوقاً کار شد‪ ،‬احتمال حوادث اتفاقی زیر را با استفاده‬
‫از قاعدة اول مسیر دریافت کنید‪.‬‬
‫● }‪w1 = {gbbr‬‬
‫● }‪w 2 = {rggb‬‬
‫}‪w 3 = {brrg‬‬ ‫●‬

‫‪254‬‬
 ‫نكات مهم فصل‬

‫● کثرت نسبی و احتمال‪ :‬کثرت نسبی یک تجربه عبارت از نسبت كثرت مطلق نظر به‬
‫تعداد کل دفعات انجام یک تجربه می‌باشد؛ اما احتمال یک حادثه قبل از وقوع آن پیش بینی‬
‫می گردد‪.‬‬
‫کثرت نسبی حادثه ‪ A‬را به (‪ h(A‬نشان داده و ‪ 0 ≤ h(A( ≤ 1‬می‌باشد‪.‬‬
‫مانند احتمال ‪ h n (φ( = 0‬و ‪ h n (S( = 1‬می‌باشد‪.‬‬

‫● چانس برابر‪:‬حوادث که در انجام یک تجربه تصادفی یکی بر دیگری هیچ گونه برتری و‬
‫یا هم شرایطی برای وقوع چانس بیشتر آن در یک فضای نمونه نداشته باشند‪ ،‬به نام حوادث‬
‫با چانس برابر یاد می گردند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ال آمدن شماره‌های رمل حوادث اتفاقي اوليه دارای چانس برابر مساوي به می‌باشد‪.‬‬ ‫مث ً‬
‫‪6‬‬
‫● حادثۀ اتفاقی‪ :‬هر ست فرعی یک فضای نمونه به حیث حادثة اتفاقی‪ ،‬همان تجربه‬
‫می باشد‪ .‬ست خالی یک حادثة اتفاقی نا ممکن و ‪ S‬یک حادثة اتفاقی مطمئن می باشد‪.‬‬

‫● قواعد احتمال‪:‬هر گاه ‪ E‬یک حادثة اتفاقی یک فضای نمونة ‪ S‬باشد‪:‬‬

‫‪1( 0 ≤ P(E( ≤ 1‬‬
‫‪1( 0 ≤ P(E( ≤ 1‬‬
‫(} ‪2( P({a , a }( = P({a }( + P({a‬‬ ‫‪a ,a ∈E‬‬
‫(}‪2( P({a11 , a 22}( = P({a11}( + P({a 22‬‬ ‫‪a11 , a 22 ∈ E‬‬
‫(‪3‬‬
‫‪3( P(φ( = 0‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪P(S( = 1‬‬
‫‪3( P(φ( = 0‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪P(S( = 1‬‬
‫● دیاگرام های درختی‪ :‬هر تجربة تصادفی از نقطۀ شروع به شاخچه های حوادث ممکن‬
‫اتفاقی جدا تقسیم می شوند‪ .‬با انجام مرتبة دوم آن‪ ،‬مانند قدم اول به هر نتیجة ممکنه به حیث‬
‫نقطه آغاز بار دیگر شاخچه های حوادث اتفاقی گراف رسم می گردد‪ .‬به همین ترتیب روش‬
‫ادامه می‌یابد‪ .‬احتمال هر حادثه اولیه به دست آمده‪ ،‬عبارت از حاصل ضرب احتماالت هر بند‬
‫شاخچه هایی که از نقطۀ آغاز روی مسیر مطلوب ما را به انجام آن می‌رساند می‌باشد‪.‬‬
‫● حاصل جمع احتماالت در هر نقطة انتشار شاخچه ها‪ ،‬مساوی به ‪ 1‬است‪.‬‬
‫● حاصل جمع احتماالت تمام حوادث اولیة يک تجربة اتفاقی نیز مساوی به ‪ 1‬می باشند‪.‬‬

‫● قاعدة اول مسیر احتماالت‬

‫احتمال هر حادثۀ اتفاقی اولیه در پایان هر مسیر معین در گراف درختی مساوی به حاصل‬
‫ضرب احتماالت هر شاخچه از طریق مسیر مطلوب می باشد‪.‬‬

‫‪255‬‬
 ‫تمرينات عمومي‬

‫‪ -1‬هرگاه ‪ 200‬مرتبه یک سکه پرتاب شود و از جمله به تعداد ‪ 92‬بار شیر بیاید در این‬
‫صورت کثرت نسبی حواث زیر را به دست آورید‪:‬‬
‫‪ -‬سکه شیر بیاید‪.‬‬
‫‪ -‬سکه خط بیاید‪.‬‬
‫‪ -‬مجموع کثرث نسبی شیر آمدن و خط آمدن چند است‪ ،‬بدون محاسبه جواب دهید‪.‬‬
‫‪ -2‬هرگاه کثرت مطلق روز‌های بارانی در سال ‪ 62‬روز باشد مطلوب است‪:‬‬
‫‪ -‬کثرت نسبی روز‌های بارانی در سال‪( .‬هرگاه سال ‪ 365‬روز در نظر گرفته شود)‪.‬‬
‫‪ -‬کثرت نسبی روز این که بارانی باشد‪.‬‬
‫‪ -‬احتمال این که یک روز بارانی باشد‪.‬‬
‫‪ -‬کثرت نسبی و احتمال برای یک روز بارانی را توضیح نمایید‪.‬‬
‫‪ -3‬در انداختن یک دانه رمل فضای نمونه را تشکیل نموده حوادث اتفاقی که دارای چانس‬
‫برابر می‌باشند فهرست کنید‪.‬‬
‫‪ -4‬یک دانه رمل و سکه را پرتاب نموده مطلوب است دیاگرام درختی و فضای نمونه تجربه‬
‫دریافت کنید احتمال این که سکه شیر و دانه رمل ‪ 6‬آمده باشد ؟‬
‫‪ -5‬از بین دو پیراهن {سیاه و سفید} که در یک الماری اتاق تاریک قرار دارند ‪ 3‬مرتبه‬
‫پیراهن انتخاب می‌نماییم (با واپس گذاشتن ) دریافت کنید احتمال آن که‪:‬‬
‫‪ : (E1‬دومین پیراهن سیاه باشد‪.‬‬
‫‪ : (E 2‬فقط دومین پیراهن سیاه باشد‬
‫‪ : (E3‬حداقل یک پیراهن سیاه باشد‬
‫‪ : (E 4‬حداعظمی یک پیراهن سیاه باشد‬
‫‪ : (E5‬اولین و یا آخرین پیراهن سیاه باشد‬
‫‪ : (E 6‬اولین پیراهن سیاه و یا آخرین پیراهن سیاه باشد‪.‬‬
‫‪ -1‬در یک الماری ‪ 5‬کتاب ریاضی و ‪ 6‬کتاب فزیک قرار دارند‪ .‬به صورت تصادفی از بین‬
‫آن‌ها ‪ 6‬کتاب انتخاب می‌کنیم در یافت کنید احتمال این که دوکتاب ریاضی باشد؟‬

‫‪256‬‬