Professional Documents
Culture Documents
¦À
¦À
1399
سرود ملی
دا عـ���زت د هـــر افـغـان دى دا وطن افغانس���تـــان دى
هر بچی يې قهرمـــــان دى کور د سولې کور د تورې
د بـــــلـوڅــــ���و د ازبـکـــــ���و دا وطن د ټول���و کـور دى
د تـــرکـمنــــ���و د تـــاجـکـــ���و د پښ���تــون او هــ���زاره وو
پــاميــري���ان ،نـورس���تانيــــان ورس���ره عرب ،گوجــر دي
هـــم ايمـــاق ،هم پشـه يان براهوي دي ،قزلباش دي
لـکـه لـمــر پـر ش���نـه آس���مـان دا هېـــ���واد به تل ځليږي
لـکـ���ه زړه وي جـــاويـــ���دان په س���ينــه کې د آس���يـــا به
واي���و اهلل اکبر وايو اهلل اکبر نوم د حق م���و دى رهبـــر
1399
الف
مشخصاتکتاب
------------------------------------------------------
مضمون :ریاضی
مؤلفان :گروه مؤلفان کتابهای درسی دیپارتمنت ریاضی نصاب تعلیمی
ویراستاران :اعضای دیپارتمنت ویراستاری و ایدیت زبان دری
صنف :هشتم
زبان متن :دری
انکشاف دهنده :ریاست عمومی انکشاف نصاب تعلیمی و تالیف کتب درسی
ناشر :ریاست ارتباط و آگاهی عامۀ وزارت معارف
سال چاپ 1398 :هجری شمسی
مکان چاپ :کابل
چاپخانه:
ایمیل آدرسcurriculum@moe.gov.af :
------------------------------------------------------
حق طبع ،توزیع و فروش کتابهای درسی برای وزارت معارف جمهوری اسالمی
افغانستان محفوظ است .خرید و فروش آن در بازار ممنوع بوده و با متخلفان برخورد
قانونی صورت میگیرد .
ب
پیام وزیر معارف
اقرأ باسم ربک
سپاس و حمد بیکران آفریدگار یکتایی را که بر ما هستی بخشید و ما را از نعمت بزرگ خواندن
و نوشتن برخوردار ساخت ،و درود بیپایان بر رسول خاتم -حضرت محمد مصطفی که
نخستین پیام الهی بر ایشان «خواندن» است.
چنانچه بر همهگان هویداست ،سال 1397خورشیدی ،به نام سال معارف مسمی گردید .بدین
ملحوظ نظام تعلیم و تربیت در کشور عزیز ما شاهد تحوالت و تغییرات بنیادینی در عرصههای
مختلف خواهد بود؛ معلم ،متعلم ،کتاب ،مکتب ،اداره و شوراهای والدین ،از عناصر ششگانه
و اساسی نظام معارف افغانستان به شمار میروند که در توسعه و انکشاف آموزش و پرورش
کشور نقش مهمی را ایفا مینمایند .در چنین برهۀ سرنوشتساز ،رهبری و خانوادۀ بزرگ
معارف افغانستان ،متعهد به ایجاد تحول بنیادی در روند رشد و توسعه نظام معاصر تعلیم و
تربیت کشور میباشد.
از همینرو ،اصالح و انکشاف نصاب تعلیمی از اولویتهای مهم وزارت معارف پنداشته
میشود .در همین راستا ،توجه به کیفیت ،محتوا و فرایند توزیع کتابهای درسی در مکاتب،
مدارس و سایر نهادهای تعلیمی دولتی و خصوصی در صدر برنامههای وزارت معارف قرار
دارد .ما باور داریم ،بدون داشتن کتاب درسی باکیفیت ،به اهداف پایدار تعلیمی در کشور
دست نخواهیم یافت.
برای دستیابی به اهداف ذکرشده و نیل به یک نظام آموزشی کارآمد ،از آموزگاران و
مدرسان دلسوز و مدیران فرهیخته بهعنوان تربیت کنندهگان نسل آینده ،در سراسر کشور
احترامانه تقاضا میگردد تا در روند آموزش این کتاب درسی و انتقال محتوای آن به فرزندان
عزیز ما ،از هر نوع تالشی دریغ نورزیده و در تربیت و پرورش نسل فعال و آگاه با ارزشهای
دینی ،ملی و تفکر انتقادی بکوشند .هر روز عالوه بر تجدید تعهد و حس مسؤولیت پذیری،
با این نیت تدریس راآغاز کنند ،که در آیندۀ نزدیک شاگردان عزیز ،شهروندان مؤثر ،متمدن
و معماران افغانستان توسعه یافته و شکوفا خواهند شد.
همچنین از دانش آموزان خوب و دوست داشتنی به مثابه ارزشمندترین سرمایههای فردای
کشور میخواهم تا از فرصتها غافل نبوده و در کمال ادب ،احترام و البته کنجکاوی علمی از
درس معلمان گرامی استفادۀ بهتر کنند و خوشه چین دانش و علم استادان گرامی خود باشند.
در پایان ،از تمام کارشناسان آموزشی ،دانشمندان تعلیم و تربیت و همکاران فنی بخش نصاب
تعلیمی کشور که در تهیه و تدوین این کتاب درسی مجدانه شبانه روز تالش نمودند ،ابراز
قدردانی کرده و از بارگاه الهی برای آنها در این راه مقدس و انسانساز موفقیت استدعا دارم.
با آرزوی دستیابی به یک نظام معارف معیاری و توسعهیافته ،و نیل به یک افغانستان آباد و
مترقی دارای شهروندان آزاد ،آگاه و مرفه.
دکتور محمد میرویس بلخی
وزیر معارف
ج
صفحه عناوین
1 فصل اول( اعداد حقیقی)
3 مفهوم اعداد حقیقی و خواص آنها
11 طریقة عمومی استخراج جذر مربع تقریبی ،اوسط و جذر دوم اعداد اعشاریه دا ر
19 عملیات باالی اعداد جذر دار (جمع ،تفریق ،ضرب و تقسیم)
23 قوانین اعداد تواندار (ضرب ،تقسیم ،توان صفر و منفی)
29 توانهای کسری و قوانین آن ،ناطق کردن کسرها
33 نکات مهم فصل اول
37 فصل دوم( محاسبات مالی)
39 نسبت ،تقسیم به اجزای متناسبه
43 تناسب ،خواص تناسب ،انواع تناسب ،تناسب مرکب
55 فیصد ،احدیت ،تخفیف
61
ربح ساده و مرکب
63 نکات مهم فصل دوم
67 فصل سوم( مشابهت)
69 اشکال متشابه ،مضلعات متشابه
73 قضیة خطوط موازی با فاصله های مساوی ،قضیة تالس و معکوس آن
77 قضیة تالس درمثلث ،حالت های تشابه مثلث ها
85 نکات مهم فصل سوم
89 فصل چهارم( تناظر)
91 مفهوم تناظر ،تناظر محوری ،تناظر مرکزی
97 نکات مهم فصل چهارم
99 فصل پنجم (قضایای مثلث)
101 قضایای مثلث متساوی الساقین
105 قضیة فیثاغورث ،عکس قضیة فیثاغورث
111 قضایای مثلث قایم الزاویه ،قضایا در مثلث قایم الزاویه برای زوایای 30و 60
119 ناصف الزاویه ،ناصف الزاویه های داخلی مثلث ،ناصف عمودی در یک مثلت
127 ارتفاع های مثلث ،میانه های مثلث
131 نکات مهم فصل پنجم
135 فصل ششم ( مساحت ها و احجام)
137 مساحت و حجم مکعب مستطیل ،دریافت قطر مکعب مستطیل و مکعب
141 مساحت و حجم منشور ،مساحت و حجم استوانه
145 مساحت و حجم هرم
149
مساحت و حجم مخروط ،مساحت و حجم کره د
153 نکات مهم فصل ششم
صفحه عناوین
165 ضرب افادههای یک حده ،تقسیم افادههای یک حده ،ضرب افادههای الجبری
171 مطابقتها ،مربع مجموع و تفاضل افادههای دو حده ،تجزیة افادههای الجبری
177 نکات مهم فصل هفتم
181 فصل هشتم( معادالت)
183 مفهوم معادله ،عملیههای جمع و تفریق در مساوات ،عملیه های ضرب و تقسیم در مساوات
189
معادلة عمومی درجه یک یک مجهوله ،معادالت معادل و تشکیل معادالت
195 نکات مهم فصل هشتم
199 فصل نهم( رابطه و تابع)
201 نقطه در مستوی ،مختصات یک نقطه در مستوی ،مجهول و متحول
209 رابطه ،رابطة خطی ،تشکیل رابطه های خطی و تابع
217 نکات مهم فصل نهم
219 فصل دهم( احصائیه)
221 جدول کثرت ديتای غیر متمادی ،خواص اجرای جدول کثرت
225 کثرت تجمعی
227 کثرث نسبی ،گراف میلهای ،گراف خط منکسر
233 اوسط ديتای غیر متمادی ،اوسط ديتای متمادی با استفاده از جدول
237 نکات مهم فصل دهم
241 فصل یازدهم( احتمال)
243 کثرت نسبی و احتمال
245 چانس برابر و نابرابر در یک فضای نمونه
247 حادثة اتفاقی یک فضای نمونه ،قواعد احتمال
251 دیاگرام درختی ،قاعدة اول مسیر (حاصل ضرب)
255 نکات مهم فصل یازدهم
هـ
فصلاول
اعداد حقیقی
2.5
4 3
4
3 2
2
4
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
1 2.25
ﺭﺫﺝ ﻉﺏﺭﻡ
1.9881كنيد:
• جذر مربع اعداد زير را پيدا
ﺩﺩﻉ 25 16 2 100 4 9
عدد 4
ﻉﺏﺭﻡ ﺭﺫﺝ
جذر مربع 10
• در فعالیت فوق پيدا كردن جذر مربع كدام عدد براي شما مشكل است؟
ﺩﺩﻉ 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5
ﺭﺫﺝ ﻉﺏﺭﻡ 1 2.25
نمایید.
ﻉﺏﺭﻡ تکمیل ﺭﺫﺝ
1 مربع عدد 2جدول زیر را
• به منظور دقت بیشتر در پیدا کردن جذر 2.25
ﺩﺩﻉ
عدد
1.40 1.41 1.42 1.43
ﻉﺏﺭﻡ ﺭﺫﺝ
مربع عدد 1.9881
با مالحظه به جدول فوق ،نشان دهیدکه جذر مربع عدد ، 2بین کدام دو عدد قرار
دارد .اعداد سطر اول اعدادی هستندکه حدس موجودیت جذر مربع عدد 2بین آن ها
وجود دارد .به هر اندازه يي که در سطر اول جدول اعداد با هم نزدیکتر انتخاب
گردند .باز هم دیده میشود که در سطر دوم جدول عدد 2ظاهر نمي شود؛ یعنی عدد
ناطقی را که مساوی 2باشد پیدا کرده نمی توانیم ،پس ست جدید اعداد را دریافت
کردیم که عبارت از ست اعداد غیر ناطق(گنگ)است .ست اعداد غیر ناطق را به Q′
مانند 3 , 5 , 7 :و 2
نشان مي دهيم... ،
با وجود این که 2عدد ناطق نمی باشد ،میتوان آن را باالی محور اعداد با استفاده
از نمایش هندسی زیر مشخص نمود:
4
در شکل میبینیم مربع کوچکی ABCDکه طول اضالع آن یک واحد است به دو
مثلث قایمالزاویه تقسیم شده و دارای مساحت یک واحد مربع میباشد.
و مربع بزرگتری AMNCکه در شکل آن را مشاهده ميکنيد نظر به مربع کوچک
ِ ABCDدارای مساحت بيشتر است که مساحت آن 2واحد مربع است ،بنابر این از
دریافت فورمول مساحت مربع میدانیم که هر ضلع مربع بزرگ مساوی به 2واحد
میباشد.
هرگاه نقطة 0را مرکز قرار داده به شعاع 2که یک ضلع مربع بزرگ میباشد یک
قوس را طوری رسم نماییم که محور اعداد را در یک نقطه قطع کند ،نقطة تقاطع با
محور اعداد ،موقعیت 2را مشخص میکند.
همانطوري كه اعداد ناطق دارای معکوس جمعی می باشند ،اعداد غير ناطق نیز
2
طرف –3
به كه
–2
)است
–1
−0
2 (
1
جمعی ، 22
3
معکوس جمعی دارند؛ طور مثال :معکوس
1.414هر نقطة خط اعداد به یک سمت چپ صفر روی محور اعداد نشان داده شده است.
عدد حقیقی و برعكس هر عدد حقیقی به یک نقطه محور اعداد مطابقت میکند.
- 2 2
ﺗﻌﺮﻳﻒ
اتحاد ستهاي اعداد ناطق و غير ناطق را به نام ست اعداد حقيقي ياد ميكنند و ست
5
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1كدام يك از اعداد زير غير ناطق اند:
2
)a 16 , b) − 5 , )c , )d 37
3
-2سه عدد ناطق و سه عدد غير ناطق را بنويسيد.
-3در باره 15چی فکر میکنید ،عدد ناطق است یا غیر ناطق؟
� 1+ 2را روی محور اعداد مشخص کنید. -4موقعيت 5و
-5کدام یک از اعداد 3 + 4 , 8 + 2 2ناطق و کدام آنها غیر ناطق است؟
-6در مورد اعداد 5 , 31 , 36و 144چه فکر میکنید؟ ناطق اند و یا غیر
ناطق؟
6
خواص اعداد حقيقي
2 5 5 2
آیا خاصیت تبدیلی ،اتحادی
و توزیعی در اعداد حقیقی وجود
2 3 5 2 3
2 5
دارد؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
• قیمتهای تقریبی افادههای جذری زير را با استفاده از جدول دريافت كنيد:
عدد قیمت تقریبی
?= 2+ 3 ?= 3+ 2 2 1.41
?=2+2 ? = 2+ 2 3 1.73
5 2.23
?=3+ 1 ?= 1+ 3
? = 3 +1 ? = 1+ 3
• آيا خاصیت تبدیلی عملیة جمع ،در ست اعداد حقيقي صدق مي كند یا خیر؟
فعالیت که براي هر عدد حقيقي aو bداريم:
از فعاليت فوق نتيجه مي گيريم
a + b = b+ a
سؤال :آيا خاصيت تبديلي عملیة ضرب در اعداد حقيقي نيز صدق میکند؟
با چند مثال واضح سازيد.
5
3
5
2
5
3
7
2
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
56 5 • يك مستطيل به طول 6واحد و عرض 3واحد رسم نماييد.
مساحت اين مستطيل چند است؟
3 3
• مستطيل ديگر را رسم نموده كه طول آن 6واحد و عرض آن
56 5 2واحد باشد مساحت اين مستطيل چقدر است؟
2 2 • اين دو مستطيل را کنار هم قرار داده و بگویید مساحت مستطيل
بزرگ به دست آمده مساوی به چند است؟
56 5 • مساحت مستطيل بزرگ چه رابطه با مجموع مساحتهای دو
3 3 مستطيل كوچك دارد؟
.
(6)3+2(=)6 3(+)6 2 .
2 2
(a×)b+c(=)a×b(+)a×c
این خاصیت به نام خاصیت توزیعی ضرب باالی جمع یاد میگردد.
8
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
اشكال مقابل را در نظر بگيريد.
4 5
3 4
5 3
)(a )(b
• حجم مكعب مستطيل شكل aمساوي به چند است؟
• حجم مكعب مستطيل شكل bمساوي به چند است؟
9
ﺗﻤﺮﻳﻦ
مساواتهای زیر را در نظر گرفته خاصیتهای مربوط را در مقابل آنها بنویسید.
10
طريقة عمومي استخراج جذر مربع
تقريبي
دريافت جذرمربع اعداد را به طریقة
تجزیه میدانید.
• آیا میتوان جذر مربع تمام اعداد را به
طریقة تجزیه دریافت کرد؟
• آیا جذر سوم یک عدد را به جز
از طریقة تجزیه به کدام طریقة دیگر
دریافت کرده میتوانید؟
342
3 11 6 9 6 4 11
9
64 2 6 9
45 2 2 5
2 2 5
0 0 0
25
2 مثال :2جذر مربع عدد 116964را دريافت ميكنيم6 2 5 .
342
4
3 11 45
69 64
2 2 5
9
2 2 5
64 2 6 9
2 56 0 0 0
682 13 64
13 64
00 00 حل:
342
3 11 6 9 6 4 در نتیجه116964 = 342 :
9 سؤال:
64 2 6 9 - 1مراحل دريافت جذر مربع يك عدد را توضيح دهيد.
ﻋﺩﺪ 5 6 0.3 1.23 1.360
1.2 2 2.03
13 64
1.44 5.1209ﻣﺮﺑﻊ ﻋﺩﺪ
682 - 2جذر مربع اعداد زير را دريافت كنيد.
a ) 1024 b) 15329 3 6 4c) 1127
ندارد 0.
مکمل0 0
بعد از حل در جز cديده ميشود كه 1127جذر مربع 0
آيا جذر مربع تقريبي اعداد را به شكل عمومي محاسبه كرده مي توانيد؟
براي محاسبة جذر مربع تقريبي يك عدد از روش عمومي كار گرفته براي اينكه
بتوانيم جذر مربع تقريبي را به دست آوريم فعاليت زير را انجام دهيد:
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
ﻋﺩﺪ
عدد 1.2 2.03 0.3 1.23 1.360
مربعﻋﺩﺪ
عدد 1.44 5.1209ﻣﺮﺑﻊ
• با در نظرداشت جدول فوق چه رابطه بين تعداد ارقام اعشاري عدد و تعداد ارقام
12
اعشاری مربع آن وجود دارد؟
• با داشتن تعداد ارقام اعشاري جذر مربع یک عدد ،چگونه مي توانيم تعداد ارقام
اعشاری آن عدد را مشخص کنیم؟
همان طوريكه در فعاليت باال تعداد ارقام اعشاري جذر مربع ،نصف تعداد رقم هاي
اعشاري مربع آن است از اين قاعده براي استخراج جذر مربع تقريبي استفاده مي كنيم.
37.9
3 1437.938.00
39 14 3 8 . 0 0
67 5 93 8
674 56 93 8
749 46 96 90 0
749 6 76 94 10 0
16 75 94 1 باقیمانده
1 59
مثال : 1مي خواهيم جذر مربع عدد 1438را تا يك رقم اعشار محاسبه كنيم.
در نتيجه1438 ≈ 37.9 :
سؤال :آيا 1438.00=1438است؟ چرا 1438را به شكل 1438.00
49.16 مي نويسيم.
17 . 00 00
4 2449.16
41624 1 7 . 0 0 0 0
89 8 16 17
898 80 11 7
981 81 60 1 0 0
981 91 6 8 10 0
9826 6 9 1 98 10 0
9826 5 6 8 91 95 60 0
0 5 2 98 94 45 6
29 44 باقیمانده
محاسبه0كنيد. 2417عدد 2417را تا دو رقم اعشار
مربع≈ تقريبي مثال ::2جذر
49.16
13
در نتيجه
در مثال هاي فوق مي بینيم كه تعداد ارقام اعشاري باقيمانده مساوي به تعداد ارقام
اصلي عددی است که می خواهیم جذر مربع آن را پیدا کنیم.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
14
قیمت تقریبی جذر مربع
به طریقة اوسط
چند که 81 • آیا گفته می توانید
است؟
25
چند آیا گفته می توانید که•
16
است؟
شما ميدانيد هر عددی كه در نفس خود ضرب شود حاصل ضرب به دست آمده به نام
مربع عدد اولي ياد مي شود ،ولی جذر مربع تمام اعداد مثبت را مانند30, 10, 5 5:
44 5
به شکل کسری یا نسبتی ارائه کرده نمیتوانیم.
ارائه میشود33. 44
55 از این رو قیمت جذر مربع بعضی از اعداد به شکل تقریبی 33
)(a
)(a )(b
)(b را دریافت کنیم. دراینجا میخواهیم قیمت تقريبي 5
سؤال :عدد 5بین مربعات کدام دو عدد قرار دارد؟
5بین کدام دو عدد قرار دارد؟
با درنظرداشت اين كه جذر مربع 5بين 2و 3قرار دارد مي توان گفت كه جذرمربع
2+3
عدد 5به گونۀ تقریبی مساوی به قيمت وسطي 2و 3است ،يعني= 2.5 :
2
براي پيدا کردن قيمت دقيقتر 5جدول زير را در نظر مي گيريم:
|{ »]
|{ »]
2 4
2 4
2.5 6.25 |{2.5Á2]»¾Ì]5
2.5 6.25 |{2.5Á2]»¾Ì]5
3 9 ]{Y{Y«2.25Á2¾Ì] 5´Ë{ÃZ^Ä
3 9 ]{Y{Y«2.25Á2¾Ì] 5´Ë{ÃZ^Ä
با در نظر داشت اين كه عدد 5بين 4و 6.25قرار دارد مي توان گفت كه قيمت تقريبي
»] 2 + 2.5 4.5
|{
|{ »] = 5قيمت وسطي 2و 2.5است= 2.25 .
2 4 2 2
2
2.25
4
جدول مقابل را تكميل كنيد.
2.25
2.5 6.25
2.5 6.25
15
بادر نظرداشت جدول فوق گفته می توانید 5بين كدام دو عدد قرار دارد؟
N
دیده می شود که قیمت تقریبی 5با در نظرداشت این دو مرحله عبارت از 2.25
2
M
B
C بوده پس نوشته کرده میتوانیم که5 ≈ 2.25 :
هر قدر که به روش فوق عملیههای باال را تکرار نماییم به 5بیشتر نزدیک می شویم.
2
–3 –2 –1
AN
0
D1 2
2 2.5 3
C
B
در نتیجه می توانیم جذر تقریبی اعداد را با استفاده از روش فوق دریافت نماییم.
2
A D1
–3 –2 –1 0 2
2 کنید.
3 مثال :جذر مربع تقریبی 10را دریافت
حل :با استفاده از روش فوق ،قیمت تقريبی اولي 10ميتواند قيمت وسطي اعداد 3
3+ 4 3+ 4 3+ 4 و 4باشد.
3 < 10 < 4 , 9 < 10 <=
3.5
16 , 3 < =103.5
<4 , , <3 10 < 16
9=<3.5 4, < 10
, 3 < 9 10 <<4
مربع2 2 2
عدد خالصه ،عملية فوق را در جدول زير مالحظه مي كنيد.
3 9
3.5 12.25 ]35Á3¾Ìو 3.5
بین 3 10
4 16
از جدول فوق ،نتیجه می گیریم که10 ≈ 3.5 :
قيمت
گفت كه 3
3
با در نظرداشت اينكه عدد 10بين 9و 12.25قرار دارد مي توان 9
9
33.5+ 3.512.256.5 ]35Á3¾Ì
3.25
4 2
=
10.5625
16 2
= 3.25 ]25.3Á3¾Ì 10
تقريبي ، 10قيمت وسطي 3و 3.5است.
3.5 12.25
براي دريافت قيمت دقيق تر 10جدول زير را در نظر مي گيريم.
عدد مربع
3 9
3.25 10.5625 3.25 بین 3و
]25.3Á3¾Ì 10 10
ﺗﻤﺮﻳﻦ
3.5 12.25
3
1
2 3
–3 –2 –1 0 1 2 3
درنتيجه10 ≈ 3.25 :
-1صحت هر یک از غیر تساویهای زیر را نشان دهید:
a) 3 < 12 < 4 3
1 b) 7.1 < 15 < 7.2
–3 –2
كنيد.
–1
محاسبه
0
زير را تقريبي اعداد
1 2 32 3
-2با استفاده از روش قيمت وسطي جذر مربع
16
جذر مربع اعداد اعشاريه دار
23.4
2 5 47 . 56
4
43 1 4 7
اگر يك عدد اعشاریه دار را مربع
1 29 كنيم ،تعداد رقمهاي بعد از اعشاري
464 18 5 6 آن جفت است.
18 5 6 برای دریافت جذر مربع اعداد
00 0 0 اعشاریه دار كه تعداد رقمهاي بعد
از اعشاري آن طاق باشد ،چه بايد
انجام دهيم؟
13 5
5 1
17
8
13 5
10 2
3
13 5
b: 5 1
8
با در نظر داشت عمليات جزء aو bشرايط درست بودن عمل تقسيم را شرح دهيد.
سؤال :چطور مي توان اطمينان حاصل كرد كه عملية جذر گرفتن درست است؟
مثال :جذر مربع عدد 149را دريافت و درست بودن آن را امتحان مي كنيم.
12
حل:
1 1 49 امتحان(12 × 12) + 5 = 144 + 5 = 149 :
1 سؤال :چرا 12را ضرب 12مي كنيم.؟
22 0 4 9 آيا براي امتحان درست بودن جذر فقط اجرای اين عملیه كافي
4 4 است؟
0 5 اگر شاگرد به طور اشتباه عوض جذر )12( 149عدد 11ضرب
11و باقيمانده؛ يعني 28را جمع آن كند مساوي به عدد اصلي
(11× 11) + 28 = 149 مي شود.
آيا ميتوانيم جواب آن را درست قبول كنيم؟
از مثال فوق نتيجه مي گيريم كه براي امتحان کردن عملیه جذر مربع شرط ديگري
هم الزم است دو چند جذر مربع عدد ) 2 × 12 (149جمع ( )1بزرگتر از باقيمانده؛
يعني 5میباشد5 < 2 × 12 + 1 .
سؤال :با در نظر داشت فعاليت فوق نشان دهيد که چرا جواب 11اشتباه بود؟
براي امتحان کردن جذر مربع شرايط زير باید در نظر گرفته شود:
-1حاصل ضرب جذر مربع در خودش جمع باقيمانده باید مساوي به عدد اصلي باشد.
-2دو چند جذر مربع یک عدد ،جمع يك( )1باید بزرگتر از باقيمانده باشد.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
جذر مربع اعداد زیر را دریافت نموده و امتحان کنید:
? = 1) 780.81 ? = 2) 6721 ? = 3) 973 ? = 4) 692.916
18
جمع و تفریق اعداد جذردار
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
در مساوات دوم بجاي )7-2(،5را قرار دهيد .مشابه به روش فوق محاسبه را انجام دهيد.
جمع و تفریق اعداد جذری در صورتی امکان دارد .که درجۀ جذر و عدد تحت جذر
یکسان باشند .ضرایب حدود متشابه جذور را با هم جمع یا از هم تفریق مي كنيم.
x n a ± y n a = ( x ± y) n a به صورت عموم:
سؤال :گفته مي توانيد که جذر هاي مشابه كدام ها اند؟ آيا 10و 5 5,با هم مشابه اند؟
مثال2 3 + 5 3 = ? : 1
حل :چون اعداد تحت جذر و درجة جذور با هم مساوی اند.
2 3 + 5 3 = (2 + 5) 3 = 7 3 بنابراین:
19
? = 18 12 − 16 12 مثال :2
18 12 − 16 12 = (18 − 16) 12 = 2 12 حل:
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
• قيمت 9 + 16و 9 + 16را به دست آوريد ،این قيمت ها را با هم مقایسه کنید؟
• قيمت هاي 100 − 36و 100 − 36را به دست آورده این دو قیمت را با
هم مقایسه کنید.
از فعالیت باال نتیجه می شود ،که:
a+b ≠ a + b
a−b ≠ a − b
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1کدام اعداد جذری را می توان با هم جمع یا از هم تفریق نمود؟
20
ضرب و تقسیم اعداد جذری
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
• جذر اعداد زیر را به دست آورید:
4 × 25 = 100 = ............ = 36 × 9 = ..............
= 4 × 25 = ....... × ............ = 36 × 9 = ........ × ..............
21
? = 75 مثال : 2
75 = 25 × 3 = 25 × 3 = 5 × 3 ≈= 55× 1.7
3 = 8.5 حل:
مثال : 3این افاده را ساده کنید:
? = 64a حل:
2
2
64a 2 = 64 × a
82 × a 2 = 8a
مثال : 4مي خواهيم افاده هاي جذري زير را با هم ضرب نماييم:
)(2 6)(5 − 3 حل:
)= (2 6 × 5) − (2 6 × 3
= 10 6 − 2 18 = 10 6 − 2 9 × 2
= 10 6 − 2 9 × 2 = 10 6 − 6 2
آيا مي توانيد مشابه به قاعدۀ ضرب جذرها ،براي تقسيم نيز قاعدۀ را دريافت كنيد؟
مثال زير را در نظر بگیريد:
16 4 16
= = = 16 × 0.01 = 16 × 0.01 = 4 × 0.1 = 0.4
100 10 100
a a اگر به جای a ،16و به جای b ،100بنویسیم ،پس داريم کهa ، b ≠a0 :
= = =
b b b b
36
?= مثال : 5
49
حل:
36 9× 4 9 × 4 3× 2 6
= = = =
49 49 49 7 7
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1افادههای زیر را ساده کنید:
a) 144a 2 b) 169a 2 c) 0.09 d ) 6 × 27
-2افادههای زیر را ساده کنید:
18 25 81a 4 81a 4
)a ?= )b ?= )c )c= ? ?=
6 5 c2 125c6
22
قوانین اعداد توان دار
ضرب اعداد توان دار:
در البراتوارها از میکروسکوپ ها برای
بزرگ ش��دن اجسام اس��تفاده می کنند
ه��ر مایکروس��کوپ دو عدس��یه دارد
که یک عدس��یة آن نزدیک به چش��م
و دیگ��ری نزدیک جس��م ق��رار دارد.
عدس��یه نزدیک جس��م ،اندازه را 2 2
برابر و عدسیة نزدیک چشم ،تصویر را
23برابر بزرگ می سازد .تصویر جسم
چند برابر بزرگ می شود؟
در صنف گذشته توان و قوانین مربوطة آن را برای اعداد طبیعی مورد مطالعه قرار
دادیم در این بخش میخواهیم برای اعداد حقیقی آن را مورد مطالعه قرار دهیم.
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
• جا های خالی را با اعداد مناسب طاقت دار پر نمایید.
5 = 5 × 5 = 5 × .... = 5 × .... = .... × 51
6 2 4 3 4
از فعالیت باال ،نتیجه مي گيريم :که هرگاه mو nاعداد تام و aیک عدد حقیقی باشد.
a m × a n = a m+n داریم که:
اگر در ضرب اعداد توان دار قاعده ها مساوی و توان ها مختلف باشند .در این صورت
از قاعدههای مساوی یکی را انتخاب نموده و توان ها را باهم جمع می نماییم.
? = 2 × 24
3 مثال :
23 × 2 4 = 23+ 4 = 2 7 حل:
سوال:
با یک مثال عددی واضح سازید که (−a ) = −aهمیشه درست نیست.
n n
23
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
3+3
)(53 ) 2 = 53 × 53 = (5 = 52×3 تساوی زیر را در نظر بگیرید:
(149 ) 4 = (149 ) × (149 ) × (149 ) × (149 ) = (14)9+9+9+9 = 144×9
جاهای خالی را با اعداد مناسب طاقت دار پر نمایید.
(23 ) 4 = 23 × .... × .... × .... = 23+....+3+3 = 23×....
(a n ) 4 = a n × .... × .... × .... = a n +....+....+.... = a ......×4
از فعالیت فوق نتیجه مي گيريم برای یک عدد حقیقی aو دو عدد تام nو mداریم:
( a n ) m = a m⋅ n
اگر یک افاده توان دار به یک نمای دیگر رفع شود در این حالت نما ها را با هم ضرب
می نماییم .که به نام قانون نما در نما یاد میشود.
1
(2 ) = (2 )(2 )(2 ) = (2) −2− 2− 2 = 2−2×3 = (2) −6 = 6
−2 3 −2 −2 −2
مثال :
2
تساوي هاي زير را در نظر بگيريد.
32 × 42 = (3 × 3)(4 × 4) = (3 × 4)(3 × 4) = (3 × 4)2 = (12)2
63 × 53 = (6 × 6 × 6)(5 × 5 × 5) = (6 × 5)(6 × 5)(6 × 5) = (6 × 5)3 = (30)3
مساوات فوق به صورت عموم برای تمام اعداد حقیقی b, aو nیک عدد تام بر قرار
استb b .
× × (aa××bb))n ===aan
n n n n
اگر در ضرب اعداد تواندار قاعده ها مختلف و توان ها مساوی باشند ،پس قاعده ها را
با هم ضرب و از توانهای مساوی یکی را مینویسیم.
? = 4 ×5
3 3
مثال:
43 × 53 = ?(4 × 5 ) = 203
3
حل :
ﺗﻤﺮﻳﻦ
با استفاده از قانون ضرب سؤالهای زیر را به شکل یک توان بنویسید.
1 1 1 1
??== 11)) 662 ××663 ? = 2) (0.2) 2 × (0.2) 2 = ? 3) ( ) 4 × ( )3 = ? 4) ( ) −7 × ( ) −5
2 3
24
تقسیم اعداد توان دار
2
5 12
کنیم2آیا می توانید
دریافت 12
برای ضرب اعداد توان دار توانستیم رابطة بین توان و قاعده را 5
دریافت کنید؟
رابطة 4را24 5
به صورت مشابه در رابطة تقسیم دو عدد تواندار .8
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
5 4
3 3 3
35 34 31 35
3 4
3 4
• خانههای خالی را پر نمایید .
• چه رابطه بین توان مقسوم ،توان مقسوم علیه و توان خارج قسمت وجود دارد؟
صدق می1نماید؟
1
مساوی
1 • آیا این رابطه برای تقسیم همه اعداد توان دار باقاعده
, a a 5 2a 2 a
به صورت عموم هرگاه aیک عدد حقیقی خالف صفر n ،و mاعداد تام باشند در
am این صورت داریم:
m−n
=a
an
در تقسیم دو عدد توان دار که قاعده های آنها باهم مساوی باشند از قاعده های مساوی
یکی را گرفته و از توان مقسوم توان مقسوم علیه را تفریق توانها می کنیم حاصل
تفریق توانها عبارت از توان قاعده مطلوب است.
مثال :عملیههای تقسیم زیر را انجام دهید:
a ) 53 ÷ 53 b) 5−7 ÷ 5−1
53 حل :
)a 3
= 53−3 = 50
5
b) 5−7 ÷ 5−1 = 5−7−( −1) = 5−7+1 = 5−6
25
3 6
2 2
15 15 15
3 5
5 5 5
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
• جاهای خالی را با اعداد مناسب پر نمایید.
123 12 12 12 12
123 43 ( () ) ( ) ( )3 33
43 4 4 4 4 4
از فعالیت فوق نتیجه مي گیریم که :به صورت عموم برای هر اعداد حقیقی aو bكه
nn
aan n aa b ≠ 0و nعددتام باشند داریم:
n n==
bb bb
در تقسیم اعداد توان دار اگر قاعده ها مختلف و توان ها مساوی باشند ،قاعده مقسوم را بر
قاعده مقسوم علیه تقسیم و از توان ها مساوی یکی را به حیث توان حاصل تقسیم می نویسیم.
? = a ) 254 ÷ 54 ? = b) 32 ÷ 102 مثال:
حل :نظر به قانون تقسیم طاقت میتوان نوشت:
? = a) 254 ÷ 54 = (25 ÷ 5) 4
b) 32 ÷ 102 = (3 ÷ 10) 2 = (0.3)3
اگر در تقسيم دو عدد توان دار قاعده ها و توان ها در مقسوم و مقسوم علیه با هم فرق
داشته باشند براي پيدا كردن حاصل تقسيم هر کدام را جداگانه به توان رفع میسازیم
بعد از آن تقسیم میکنیم.
یادداشت :قوانین فوق در صورتی که mو nاعداد حقيقي باشند نیز صحت دارد.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1با استفاده از قانون تقسیم سؤاالت زیر را حل نمایید:
1 1 126
? = 1) ( ) 4 ÷ ( )3 ? = 2) 137 ÷ 138 )3 ?=
2 2 125
5
7 85
? = 4) 3 )5 ?= ? = 6) 63 ÷ 23
7 83
a m − a n ≠ a m−n -2با مثال واضح سازیدکه:
(a − b) n ≠ a n − b n
26
توان صفر و توان منفي
3
?= 2 23را محاسبه كنيد.
آيا 20را مي توان محاسبه كرد؟
0
?= 2 آیا اع��داد را به توان صفر نوش��ته
می توانیم؟
-1
?=2
آی��ا اع��داد را به توان ع��دد منفی
نوشته کرده می توانیم؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
جدول زیر را تکمیل کنید.
عدد توان دار 24 ÷ 2 23 ÷ 2 22 ÷ 2 21 ÷ 2
حاصل 8
بین اعدادی تواندار سطر دوم وجود دارد ،چه عددی را برای 20در سطر دوم دریافت
کرده میتوانید؟
• جدول باال را برای عدد 3تکرار کنید.
• جدول زير را براي عدد a ≠ 0تكميل كنيد.
عدد توان دار a4 ÷ a a3 ÷ a a2 ÷ a a1 ÷ a
حاصل a3
• سطر اول را ادامه داده عدد تواندار بعدی را a 0قرار دهید .با توجه به رابطه ييکه بین
اعداد سطر دوم وجود دارد .چه عددی را برای a 0در سطر دوم دریافت کرده می توانید؟
از فعالیت باال نتیجه مي گيريم که برای هر عدد حقیقی aخالف صفر ) (a ≠ 0داریم:
a0 = 1
27
4 3 2 1
3 3 3 3
81
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
• جدول زیر را در نظر بگيريد:
3 3اعداد توان دار 3
2
3
1
3
0 -1
3
حاصل 27 9 3 1
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1افادههای زیر را به توان مثبت بنویسید:
28
توانهای کسری و قوانین آن
a3 1
2
a 3 2 a a
a
شما قوانین توانهای تام را پیش
از ای��ن خواندید ،آی��ا میتوانید
1
قوانی��ن فوق را ب��االی توانهای
n
a a n کسری نیز تطبیق کنید؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
−−16با هم مساوی اند؟ � 16و
�16 ● آیا 16
� 33 88مساوی به چند است؟
● �33 −−88و
a3 3 2
را به شکل توان بنویسید. n
شکل توان میتوان نوشت؟ a
را به n
a ● آیا a
a aa
a2 از فعالیت فوق میتوان بیان کرد:
اعداد منفی در ست اعداد حقیقی جذرمربع ندارند .هر عدد چه مثبت ،چه منفی باشد ،جذر
1
مکعب دارد.
n
a a n
به طور عموم یک عدد جذر دار را به شکل n aمینویسند.
و این قسم خوانده میشود (جذر nام .)a
عددaعبارت از عددی است که هرگاه آن عدد (عدد تحت جذر) به
nIRام aیک 0
مقصد از جذر
توان عدد تحت جذر توان nبلند برده شود ،عدد تحت جذر حاصل میشود.
1
1 1
n
a a n
درجه جذر
a 3
2a
3
a 3 a
3
29
n
a
aa
1
n
a
a
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
n
a3 n
a
2
a 3 2 a a
a
a0 a IR • جاهای خالی را پرکنید.
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
1 1
1 n
a3 a n
1 1 1
= (2 +n 3 − 1)(15) n = 4 15
3 a 3
2 a 3
a 3
3 a
برایma ba (m
n n
باشندb)a
(mمختلف
کسری ) b
a :IIهرگاه در عملیة تقسیم قاعده ها مساوی و توانهای
1 1 1 1
am
1 1
−
n −m
m⋅n n −m
amaباشد ،داریم:
که≠ 0n
طورnی
ba (m هرb)a
a ∈IR n
( m b) n a
1
=a m n
=a m⋅n
= a
a n
3
3 2 1
54 −
= 54 = 512 = 12 5
مثال:
3
2
53
:IIIهرگاه در عملیة ضرب قاعده ها مختلف و توانهای کسری مساوی باشند برای
هر عدد حقیقی b, aو cخالف صفر میتوان نوشت:
1 1 1 1
a ⋅ b ⋅ c = (a ⋅ b ⋅ c) = n abc
n n n n
30
ناطق سازي یا گويا کردن كسر ها
?
2
كار كردن با کسرهای كه در مخرج آن ها جذر نباشد ،آسانتر است .اگر در مخرج
کسر عدد جذری موجود باشد ،اين گونه اعدادکسری را طوری مي نويسيم كه در
مخرج كسر ،جذر از بین برود؛ ولي چگونه بايد اين كار را انجام داد؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
• خانه هاي خالي را با اعداد مناسب پرنماييد.
3 6
2 2
15 15 15
3 5
5 5 5
با استفاده از فعاليت باال ديده ميشود كه براي از بين بردن جذر مربع در مخرج يك
31
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
33
8
=3 2 = • جاهای خالی را پر کنید.
3
3
27 3
3
2 3 2
3
3
9 3 3
6 6 63 3
2
= 33 2
3
4 3 22 3 2 3
23 2
از فعالیت باال نتیجه می گیریم که برای از بین بردن جذر سوم از مخرج یک کسر،
باید صورت و مخرج را در جذر سوم عدد ضرب کنیم تا زیر عالمت جذر ،توان 3
ایجاد شود.
مثال :کسرهای زیر را ناطق سازید:
2 5
)a )b
3
4 3
5
2 2 2× 3 2 23 2 23 2 3 حل:
)a = = = = = 2
3
4 3 2 2 3 2 2 × 3 2 3 23 2
5 5 × 3 52 5 3 52 5 3 52 3 2
)b = = = = 5
3
5 3 5 × 3 52 3 3
5 5
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1کسرهای زير را ناطق سازيد:
1 1 1
)1 )2 )3
5 7 3
2
6 6 2
)4 )5 )6
3
9 3 3 3
4
32
نكات مهم فصل اول
• اعداد حقيقي:
-1اتحاد ست اعداد ناطق و غير ناطق را به نام ست اعداد حقيقي ياد مي كنند.
-2هر نقطة خط اعداد به عدد حقیقی و به گونۀ معکوس هر عدد حقیقی به یک نقطه،
روي خط اعداد مطابقت میكند.
• خواص اعداد حقيقي
-1خاصيت تبديلی عملیههای جمع و ضرب
-2خاصيت اتحادي عملیههای جمع و ضرب
-3خاصيت توزيعي عملیة ضرب باالي جمع
• جذر مربع تقریبی اعداد:
- 1استخراج جذر مربع تقريبی اعداد تام و جذر اعداد اعشاریه دار به طریقه عمومی
-1قيمت تقریبی جذر مربع به طریقۀ اوسط
• ضرب و تقسيم جذر ها
a a
= - 2تقسيم جذر ها -1ضرب جذرها a × b = ab
b b
در اعداد جذر دار تنها جذرهاي مشابه؛ یعنی جذرهای که درجه جذر و اعداد تحت
جذر آن ها با هم یکسان باشند را با هم جمع و تفريق كرده مي توانيم.
• اعداد توان دار و قواعد آن
1
a ≠ 0 ، a 0 = 1 -1و يک عدد حقيقي a ≠ 0 ، a −1 = - 2 ،و یک عدد حقيقي باشد
a
1
= a ≠ 0 ، a − nو یک عدد حقيقي باشد. -3
an
a n × b n = (a × b) n ، a m × a n = a m + n ، (a m ) n = a m×n -4ضرب اعداد توان دار
m n
am m −an a an a
n
m − na -5تقسيم اعداد توان دار
= a n
=، aa ≠ 0 = و
( ) n
= ( )n , ، b ≠ 0
a n
a b n
bb b
• ناطق يا گويا ساختن كسرها
برای ناطق ساختن یا گویا ساختن یک کسر جذر ،مخرج را رفع مینماییم.
33
تمرين عمومي
(6 y 3 z 2 ) 2 = ? -2
81× 9 = ? -3
1
a ) 27 )b c) 24 d ) 25
27
34
49a 4
= ? -4
144b 4
8a 2 7a 2 7a 7a 2
)a )b )c )d
12b 2 12 12b 2 12b 2
-5كدام دو عدد افادههای جذري متشابه اند؟
a) 2 3 , 3 2 b) 5 2 , 3 2
3
c) 5 3 , 2 5 d) 6 3 , 3
35
-9افادههاي زير را با هم ضرب نماييد:
)a ) (3 8 + 2)( 2 − 3 7
)b) ( 2 + 1)( 5 − 3
-10با دو مثال عددی نشان دهید کهa m + a n ≠ a m + n :
-11با دو مثال عددی نشان دهید که(a + b) 2 ≠ a 2 + b 2 :
-12با دو مثال نشان دهید کهa m − a n ≠ a m − n :
-13با دو مثال عددی نشان دهید که(a − b) 2 ≠ a 2 − b 2 :
-14افادههای زیر را ساده و به شکل جذر بنویسید:
1 1 1 6 6
3 2
3 1 5 2
) (7 5 )(17 9
? = (19 7 ) 3
)c ?= )d 2
)= ? e ? = (17 8 ) 2 )f
3
) (7 5 ) (7 3
36
فصلدوم
محاسبات مالی
نسبت
Ratio
برای مالیکول آب فورمول کیمیاوی
آن را بنویس��ید ،نس��بت اتومه��ای
هایدروج��ن و اکس��یجن در ی��ک
مالیکول آب چند است؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
يك ماليكول آب از دو اتم هايدروجن و يك اتم اكسيجن تركيب شده است .در جدول زير
نسبت هايدروجن و اكسيجن را بنويسيد.
ماليكول آب 1 2 3 4 5
2 10
نسبت هايدروجن و اكسيجن =2 =2
1 5
مثال :اگر عرض يك اتاق 3متر و طول آن 5متر باشد نسبت عرض و طول آن چند است؟
3متر حل:
3 ÷ 5يا = 3
5متر 5
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
• مستطيلي به طول 6cmو عرض 3cmرسم ،محيط و مساحت آن را دريافت كنيد.
• مستطيل دیگری به طول 4cmو عرض 2cmرسم كنيد كه نسبت طول مستطیل اولی بر
طول مستطيل دومی و عرض مستطیل اولی بر عرض مستطيل دومی را پیدا کنید.
• محيط و مساحت مستطيل دوم را دريافت كنيد.
• نسبت محيط مستطيل اول برمحيط مستطيل دوم چند است؟
39
• نسبت مساحت مستطيل اول بر مساحت مستطيل دوم چند است؟
• چه رابطة بين اين نسبت ها دريافت كرده مي توانيد؟
ﺗﻌﺮﻳﻒ
نسبت بین دو کمیت و یا دو مقدار همجنس عبارت از آن عددی است که نشان میدهد
کمیت اول چند برابرکمیت دوم و یا کمیت دوم چندم حصة کمیت اول است و یا کمیت
دوم چند مرتبه شامل کمیت اول است.
نسبت دو عدد را به طور معمول با عالمت هاي خط كسري( ) )÷( ،یا به ( ):نشان مي دهند.
مثال :نسبت 5بر 3را به صورت 5 ،5÷3یا 5:3نيز مي توان نشان داد.
3
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1نسبت 4بر 7حصة یک دایره را با نسبت 16بر 28حصة یک دایرة دیگر مقایسه
کنید.
-2اگر تعداد گروپ اول شاگردان يك صنف 25نفر و تعداد گروپ دوم آن 40نفر باشد
نسبت تعداد شاگردان گروپ دوم بر گروپ اول را دريابيد.
-3مربعي را طوری رسم كنيد كه نسبت طول یک ضلع آن با طول یک ضلع مربع رسم
شدة زير برابر 1باشد .نسبت محيط مربع دوم بر محيط مربع اول و نسبت مساحت مربع دوم
2
6 کنید. پیدا را اول بر مساحت مربع
6
40
تقسيم به اجزاي متناسب
Proportional division
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
سه تن از شاگردان يك صنف روزی تصميم گرفتند كه بين خود ميله كنند يكي از شاگردان
گفت من سه دانه تخم مرغ و چهار دانه سيب مي آورم .دو شاگرد ديگر گفتند ما هم همین
چيزها را مي آوريم ،يعني تصميم گرفتند كه در مقابل هر سه تخم مرغ ،چهار سيب تهيه
كنند.
ﺗﺨﻢ ﻣﺮﻍ 3 6 9
• جدول مقابل را تكميل كنيد.
ﺳﻴﺐ 4 •نسبت تعداد تخمهای مرغ بر مجموع تعداد تخمهای مرغ
7ﻣﺠﻤﻮﻉ ﺗﺨﻢ ﻣﺮﻍ ﻭ ﺳﻴﺐ و سيب ها را در هر يكی از حالت هاي فوق پيدا كنيد.
• چه رابطة بين نسبت هاي آنها وجود دارد؟
41
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
ﻣﻘﺪﺍﺭ ﻧﺴﺒﻰ ﻣﻘﺪﺍﺭ ﻭﺍﻗﻌﻰ
ﻃﻮﻝ 4
طول و عرض یک قطعه زمين مستطيل شکل ،به نسبت
ﻋﺮﺽ 4بر 3هستند .اگر محيط اين زمين 280متر باشد.
3
ﻣﺤﻴﻂ
مساحت آن چند متر مربع است؟
280
براي جواب به اين سؤال جدول مقابل را تكميل كنيد.
ﻣﺴﺎﺣﺖ
ﺗﺨﻢ ﻣﺮﻍ 3 6 9
براي تقسيم كردن يك عدد به نسبتهاي داده شده نخست حاصل جمع نسبت هاي داده شده
ﺳﻴﺐ را به دست مي آوريم .بعد از آن عدد مفروض را به اين مجموع 4
تقسيم نموده و خارج قسمت
شوند،ﺳﻴﺐ
ﺗﺨﻢيﻣﺮﻍ ﻭ
حاصل م اعدادی كه
ﻣﺠﻤﻮﻉ حاصله را به هر يك از نسبت هاي داده شده ضرب مي نماييم 7
حاصل تقسيم عدد مورد نظر به نسبت هاي داده شده است.
مثال :مبلغ 27000افغاني را مي خواهيم بين احمد و مسعود به نسبت 2بر 3تقسيم كنيم.
نخست جدول زير را تكميل مي كنيم:
ﻣﺠﻤﻮﻉ ﻣﺴﻌﻮﺩ ﺍﺣﻤﺪ
42
تناسب
Proportion
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
نسبت تعداد پنسل پاك ها و قلم ها 3بر 4است.
با در نظر داشت نسبت تعداد پنسل پاك ها بر تعداد قلمها ،جدول زير را تكميل كنيد:
ﺗﻌﺪﺍﺩ ﭘﻨﺴﻞ ﭘﺎﻙ ﻫﺎ 3 6
ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻗﻠﻢ ﻫﺎ 4
ﻧﺴﺒﺖ
• نسبت تعداد پنسل پاك ها بر تعداد قلم ها را در هر یکی از حالتهای داده شده با هم مقايسه
كنيد.
3:4=6:8
حاصل ضرب کدام جوره از اعداد با هم • در مساوات نسبتهای فوق؛ یعنی
مساوی است .چرا؟
چهار عدد وقتي يك تناسب را تشكيل مي دهند كه نسبت عدد اول و دوم مساوي به نسبت
عدد سوم و چهارم باشد.
5, 9 , 3, 3 ,1 مثال :در نسبت هاي مقابل نسبت هاي مساوي را نشان دهيد:
8 6 6 2 2
حل :اگر صورت و مخرج نسبت 3را اختصار كنيم يعني صورت و مخرج آن را به 3
6
تقسيم نماييم 1به دست مي آيد؛ پس گفته مي توانيم كه هر دو نسبت با هم مساوي اند.
2
43
3 1
=
6 2
9 3
=
6 2
5
مساوي باشد. و در نسبت هاي داده شده هیچ نسبتي را پيدا كرده نمي توانيم كه با
8
یعنی بین بعضی از نسبت ها رابطة مساوات به وجود آمده نمیتواند.
ﺗﻌﺮﻳﻒ
تساوی دو نسبت را تناسب گويند؛ مثال 5 = 10 :يك تناسب است كه از نسبت هاي 85و
8 16
10به دست آمده است.
16
تناسب فوق را به شكل زير هم نوشته كرده ميتوانيم:
5 : 8 = 10 : 16
در اينجا صورت نسبت اول و مخرج نسبت دوم را به نام طرفين و مخرج نسبت اول و
صورت نسبت دوم را به نام وسطين تناسب ياد مينمايند.
5 : 8 = 10 : 16
وسطين طرفين
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1در نسبتهاي زير كدام جورة نسبت ها با هم يك تناسب را تشكيل ميدهند.
3 12 2 8 =510 :716 b)3514 7 1 2
a) , =a) 5 : )c , = )c =
8 30 6 3 158 3
2 )40 d 3 49 e) 7 6 21
)b , 9
= d )
27 35 , = )f =
5 100 58 12 14 7
-2سه حد يك تناسب داده شده است ،حد دیگر آن را دریافت کنید:
2 5 14 7 1 2
)a
6
= )b
8
= )c
3
=
3 6 21
)d
9
= 27
)e
8
= 12
)f
14
= 7
44
خواص تناسب
Properties of proportion
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
با توجه به قيمت هاي داده شده ،جدول زير را تكميل كنيد:
a c
a b c d b d a.d b.c
4
4 12 2 6 12
2
5 20 8 40
8
a c
a c ) b ، a ( ،و( )d ، cچه نام دارند؟ •در تناسب =
= ⇒ a ⋅d = b⋅c b d
b d a c
ضرب a ⋅abو b ⋅ cرا باهم مقایسه کنید.
=
c
• برای تمام قیمت های جدول در تناسب = حاصل
b d b d
a·d=b·c
a c a
توانيم:
b
عموم گفته dمي
c
به صورت
a b c d
تشکیلمي دهند.حاصلضربطرفينمساوي
3
مساويكهيكتناسبرا
b d d
نسبت
c b
اول:دردو
a
خاصیت
a3 c 4 6 8 4 به حاصل ضرب وسطين است.
= ⇒ a ⋅d = b⋅c 9
b9 d 12 21 28
21
مثال :با استفاده از خاصیت موجود بین طرفین و وسطین در یک تناسب حد نامعلوم را پیدا
کنید.
2
= حل:
5 12 a c a b
b
= d c
= d
× 2 × 12 = 5
= 24 ÷ 5 = 4.8
45
a b c d b d a.d b.c
4
4 12 2 6 12
2
5 20 8 40
8
a
b
=
c
d
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
a·d=b·c
با توجه به قيمتهاي داده شده ،جدول زير را تكميل كنيد.
a c a b d c
a b c d b d c d b a
3
3 4 6 8 4
9
9 12 21 28
21
برای تمام قیمت های جدول نسبت های ) ( a , b ), ( a , cو ) ( d , cرا ببنید که هر جوره از
b a c d b d
نسبت ها ،تناسب را تشکیل می دهد یا خیر؟
a c a b به صورت عموم ميتوان گفت:
جديد aبه
تناسب c
يك aكنيم b =
تبديل b
وسطين را d
=
هاي cخاصیت دوم :اگر در يك تناسب جاd
= ⇔ =
b d c d
دست مي آيد.
a c خاصیت سوم :هرگاه در يك تناسب جاهاي طرفين را تبديل نماييمd c ،
= ⇒ =
b d b a تناسب جديد تشكيل میشود.
4
مثال :نسبت طول و عرض یک مستطیل است .اگر طول و عرض این مستطیل را 2برابر کنیم.
3
نسبت طول و عرض مستطیل جدید چقدر است؟ آیا نسبت طول و عرض هر دو مستطیل یک
تناسب را تشکیل می دهد؟
8
4 = 8 حل :نسبت طول و عرض مستطیل جدید است.
⇒ 4× 6 = 8×3 6
3 6
8
برای این که بدانیم آیا نسبت های 4و یک تناسب را تشکیل می دهد یا خیر؟ باید حاصل
6 3
ضرب طرفین مساوی به حاصل ضرب وسطین شود.
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
با توجه به قيمت هاي داده شده ،جدول زير را تكميل كنيد.
a c b d
a b c d b d a c
2 3
2 3 8 12 3 2
10
6 9 10 15
15
46 a
b
c
= d
b
a
d
= c
c a
نسبت های ) ( ,و ) ( d , bرا برای تمام اعداد جدول ببنید که تناسب را می سازد یا
c a d b
خیر؟
به صورت عموم گفته ميتوانيم:
خاصیت چهارم :اگر دو نسبت يك تناسب را تشكيل دهد ،معكوس آنها نيز يك تناسب
را تشكيل مي دهد.
a c b d
= ⇒ =
b d a c
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
با توجه به قيمت هاي داده شده ،جدول زير را تكميل كنيد.
a c a+b c+d a-b c -d
a b c d b d b d b d
6 6+9
6 9 12 18 9 9
24
12 18 24 36
36
47
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
با توجه به قيمت هاي داده شده ،جدول زير را تكميل كنيد:
a c a+c
a b c d b d b+d
7
1 2 7 14 14
3+6
3 4 6 8
4+8
48
انواع تناسب
-1تناسب مستقیم Direct proportion
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
جدولهای زير را با در نظر داشت قيمتهاي داده شدة يك كيلو گرام و ده کیلو گرام بوره
تكميل كنيد.
ﻣﻘﺪﺍﺭ 1ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ 2ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ 3ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ 51ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ ﻧﻴﻢ 4ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ
4
ﻗﻴﻤﺖ 50ﺍﻓﻐﺎﻧﻰ
مقدار 10کیلو گرام 9کیلو گرام 7کیلو گرام 8کیلو گرام 6کیلو گرام
قیمت
500افغانی
ﻗﻴﻤﺖ ﮔﻮﮔﺮﺩ
تغيير میکند؟
• با زياد شدن مقدار بوره ،قيمت آن 8چگونه 8
62ي كند؟
چگونه تغيير م
• با كم شدن مقدار بوره قيمت آن m
• چه رابطة بين مقدار و قيمت بوره وجود دارد؟
از فعاليت فوق نتیجه میگیریم:
قيمت بوره با مقدار آن رابطة مستقيم دارد؛ يعني هر قدر مقدار بوره زياد شود قيمت آن نیز
زیاد مي شود و هر قدر مقدار بوره كم شود قيمت آن هم كم مي شود.
49
ﺗﻌﺮﻳﻒ
اگر در یک تناسب با زیاد شدن و یا کم شدن يك مقدار به ترتیب سبب زیاد شدن و یاکم
شدن مقدار دیگر شود ،این نوع تناسب را تناسب مستقیم مینامند ،یعنی مقدارهای متذکره
ﻣﻘﺪﺍﺭ ﻛﻴﻠﻮ اند.
ﮔﺮﺍﻡ 3ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ 2ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ 1ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ متناسب یکدیگرﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ ً
مستقما ﻧﻴﻢ 1 با
4
ﻗﻴﻤﺖ
ﺍﻓﻐﺎﻧﻰگوگرد چند افغاني
مثال :اگر قيمت 8قوطي گوگرد 4افغاني باشد قيمت 5062قطي
خواهد بود؟
حل :اگر قیمت 62قوطي گوگرد mافغانی باشد .چون تعداد قوطيهاي گوگرد به طور
مستقیم متناسب به قيمت آن است ،پس اين يك تناسب مستقيم است.
62 m
ﻗﻴﻤﺖ ﮔﻮﮔﺮﺩ
8 8
8 48
ﻗﻴﻤﺖ ﮔﻮﮔﺮﺩ
62 m
8 = 4
62 m
افغاني m = 4×62 = 31
8
ﻗﻴﻤﺖ 50ﺍﻓﻐﺎﻧﻰ ﺗﻤﺮﻳﻦ
4
ﻣﻘﺪﺍﺭ 1ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ 2ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ 3ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ 1ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ ﻧﻴﻢ ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮﺍﻡ
-1مزد 12نفر كارگر 480افغاني است .مزد 10نفر کارگر را معلوم كنيد (مزد همۀ
کارگران برابر است).
-2اگر يك نفر كارگر در 5روز 1500افغاني مزد بگيرد ،مزد 18روزة او چند افغاني
مي شود؟
-3برای خریدن 3متر تکه 330افغاني ضرورت است .برای خریدن 15متر تکه چند
افغانی به کار خواهد بود؟
50
-2تناسب معکوس
Indirect proportion
• بع��د از پاک کاری صنف ،نگران
خواس��ت كه صنف را منظم بسازد.
اگر يك ش��اگرد صن��ف را در 60
دقيقه منظ��م كند 6نفر ش��اگرد در
چند دقيق��ه مي توانند صنف را منظم
كنند؟
ﻧﻔﺮ ﺭﻭﺯ
1
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
1
20
رنگمالي يك mاتاق در مدت
15
1 اگر يك رنگمال يك اتاق را در چهار روز رنگ كند ،پس براي
10
يك يا دو روز چند كارگر ضرورت است؟
براي جواب سؤال ،جدول زير را با در نظر داشت قيمتهاي داده شده تكميل كنيد:
51
ﻛﺎﺭ ﺍﺟﺮﺍ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﺭﻭﺯ 4ﺭﻭﺯ 2ﺭﻭﺯ 1ﺭﻭﺯ
1
20 15 10 20 10 20 × 15
= = , = =, m = 30
m 1 15 m 15 10
10
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1چهار نل ،يك حوض را در 8ساعت پر مي كند 5 ،نل ،اين حوض را در چند ساعت پر
خواهد كرد؟ قطرهاي نل ها با هم مساوي اند.
-2یک موتر با سرعت 50کیلومتر فی ساعت حرکت نموده و فاصلۀ بین دو شهر را در 3
ساعت طی می کند .اگر سرعت موتر دیگری 75کیلومتر فی ساعت باشد ،فاصله بین دو شهر
را در چند ساعت طی می کند؟
52
تناسب مركب
compound proportion
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
به اندازة دو قاشق چاي خوری ،شربت را در يك گيالس
آب مطابق شكل ،حل كرده ايم كه نسبت هر گيالس آب و
شربت 1بر 2است .جك شكل مقابل گنجايش 2گيالس
آب را دارد .مطابق شكل 4قاشق چاي خوري شربت را در
آن حل كرده ايم .آيا شيريني آب گيالس و جك به يك
اندازه خواهد بود؟
جدول زير را تكميل كنيد:
53
مثال 5 :1نفر كارگر براي 4روز كار 80000افغاني مزد ميگيرند 8 .نفر براي 6
روز كار چند افغاني مزد خواهند گرفت؟
حل :چون رابطه بين نسبت ها مستقيم است .جدول زير را تشكيل ميدهيم.
مزد روز تعداد نفر 80000 4 × 5 80000 5
= , =
80000 4 5 x 6×8 x 12
x 6 8 x = 192000
مثال :2اگر 10نفر ،كانالي را به طول 12متر در 8روز حفر نمايند 5 ،نفر كانال
2 توانند؟
مشابه را كه طول آن 15متر باشد در چند روز حفر18كرده مي 6
معكوس و با طول
3 تناسب
9 حل :متحول مطلوب؛ يعني تعداد روز ها با تعداد27نفرها
كانال تناسب مستقيم دارد .پس داريم:
روز طول تعداد نفر 8 12 × 5 8 × 15 × 10
= =, x
8 12 10 x 15 × 10 12 × 5
x 15 5 x = 20
2
6
18
ﺗﻌﺮﻳﻒ
3 9 27
تساوي زيادتر از دو نسبت را تناسب مركب گويند در تناسب مركب صورت نسبت
اول و مخرجهاي نسبتهاي ديگر را به نام طرفين و مخرج نسبت اول و صورتهاي
نسبتهاي ديگر را به نام وسطين تناسب ياد ميكنند.
2 6 18 وسطین مثال:
طرفین
3 9 27
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1تعداد 24نفر دهقان با كار روزانه 8ساعت زميني را به وسعت 2000متر مربع در
ظرف 20روز بيل ميزنند ،اگر 40نفر دهقان روزانه 12ساعت كار كنند ،زميني به
وسعت 3000متر مربع را در چند روز بيل زده ميتوانند؟
- 2اگر براي انتقال 4200كيلو گرام گندم به فاصلة 810كيلو متر 500افغاني
ضرورت باشد؛ پس براي حمل و نقل 6000كيلو گرام گندم به فاصلة 630كيلو متر
چند افغاني ضرورت خواهد بود؟
54
فيصد
Percentage
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
ﺗﻴﻞ ﺁﺏ
اگر در 80ليتر تيل 20 ،ليتر آب مخلوط شده باشد؛ پس در 100
80 20
ليتر آن ،چند ليتر آب مخلوط است؟
100 x
• با درنظرداشت قیمتهای جدول ،تناسب را تشکیل دهید.
• با استفاده از خاصيت طرفين و وسطين قيمت xرا دريافت كنيد.
ﺗﻴﻞ ﺁﺏ
ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻧﻔﻊ • آيا گفته میتوانید که در 100لیتر تیل ،چند فیصد آب وجود دارد؟
80
45000 900 20
کرد. مثال :1شخصي 45000افغاني را در بانك گذاشت و بعد از مدتي 900افغاني مفاد
100 x x
100
شخص مذكور از سرماية اصلي خود چند فيصد مفاد گرفته است؟
حل :با استفاده از تناسب مي توان نوشت:
ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻧﻔﻊ
45000 900 45000 900
=
100 x
100 x
900 × 100 90000 90
=x = = = 2%
45000 45000 45 با استفاده از خاصيت طرفين و وسطين:
از حل مثال فهميده مي شود كه در هر 100افغاني شخص مذكور 2افغاني يا 2%مفاد
كرده است.
55
مثال :2در امتحان كانكور پوهنتون از جمله 320نفر فارغ التحصيل لسيۀ حبيبیه 256نفر
كامياب و از جمله 400نفر فارغ التحصيل ليسۀ غازی به تعداد 300نفر كامياب گرديده اند.
گفته مي توانيد كه كدام يك از مكاتب نامبرده در امتحان به فیصدی بيشتر موفق بوده اند؟
فيصدي كاميابي شاگردان را دريافت نماييد.
ﻓﺎﺭﻍ ﺍﻟﺘﺤﺼﻴﻞ ﻛﺎﻣﻴﺎﺏ حل:
256 320 256 × 100 2560 فيصدي كاميابي
320 256 = =, x = = 80%
100 x x 100 320 32 ليسة حبيبیه
ﺗﻌﺮﻳﻒ
فيصد ،طرز ارائه برای کسرهایي است که مخرج آنها 100باشند .برای نمایش فیصد از
عالمت %استفاده می شود.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1يك دكاندار در يك ماه دو مرتبه مال وارد نموده است .مرتبة اول به سرماية 25000
افغاني ،مبلغ 800افغاني مفاد نموده و مرتبة دوم از سرمايۀ 10000افغاني ،مبلغ 330افغاني
مفاد نموده است .مفاد دكاندار مذكور به تناسب سرمايه در كدام مرتبه بيشتر بوده دريافت
كنيد.
-2عبدالرحيم در مضمون رياضي از 75نمره 60نمره به دست آورده است .فيصدي نمرة
عبدالرحيم را در مضمون رياضي به دست آوريد.
-3از مساوات زير كدام آنها صحيح مي باشد؟ آن هایي كه غلط اند ،نسبت صحيح آن را
بنويسید.
1 111 21 4 30
= 50% , = 11% , = = 21% , 4% , = 30%
2 1000 100 100 50
56
احديت ()Unitary
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
28
است؛ يعني اين خياط نسبت تعداد پيراهن ها بر تعداد روزهاي كه يك خياط مي دوزد
4
28پيراهن را در 4روز ميدوزد ،چند پيراهن را در يك روز خواهد دوخت؟
با در نظر داشت متن فوق جدول داده شدة زير را تكميل كنيد:
تعداد پيراهن 28 x
روز 4 1
نسبت
• با استفاده از جدول فوق ،تناسب را تشكيل دهيد.
2 كنيد.
دريافت
6 18قيمت xرا• با استفاده از خاصيت طرفين و وسطين
پس گفته ميتوانيم :اگر قيمت چندين شي داده شده باشد ،ما ميتوانيم قيمت يكدانة آن
3 9 27
را دريافت كنيم.
مثال :1قيمت يك بيرل تيل(200ليتر) مبلغ 40000افغاني است .قيمت يك ليتر آن را
معلوم كنيد.
تيل افغاني 200 40000
=
1 x
200 40000
200 x = 40000
1 x 40000
=x , x = 200
200
57
مثال :2يك درجن قلم پنسل( 12دانه) به مبلغ 60افغاني خريده شده است .قيمت 7دانه
پنسل چند افغاني ميشود؟
افغاني تعداد قلم پنسل حل :نخست قيمت يك دانه قلم را دريافت ميكنيم.
12 60
1 x
12 60
=
1 x
12 x = 60
60
=x , افغانی= x
5 5
12
پس قيمت 7دانة آن عبارت است از:
افغانی 5 ⋅ 7 = 35
در اكثر معامالت تجارتي خريد و فروش اشيا و اجناس به صورت درجن و يا ست صورت
ميگيرد .بعضي اوقات ضرورت ميافتد تا قيمت يك و يا چند دانة آن را معلوم كنيم .براي
اجراي اين عمل از طريقة استفاده به عمل ميآيد كه به نام احديت ياد ميشود و چنین
تعریف میشود:
ﺗﻌﺮﻳﻒ
احديت يك طريق محاسبة تناسب مستقيم بوده؛ طوري كه نخست قيمت يك واحد را از
نسبت مربوط ،دريافت و بعد ضرب مقدار داده شده مينماييم.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1قیمت 2متر تكه 300افغاني است ،نخست قيمت يك متر آن را دریافت کنید و سپس
بگوييد قيمت 17متر تكه چند افغاني ميشود؟
-2مصرف انتقال 60كيلوگرام جنس در يك فاصله 2400 ،افغاني ميشود .نخست قيمت
انتقال يك كيلوگرام آن را دریافت کنید و سپس بگوييد قيمت مصرف انتقال 35كيلوگرام
آن چند افغاني خواهد شد؟
58
تخفيف
Discount
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
يك شاگرد براي خريد كتاب داستان ،به كتاب فروشي مراجعه مي كند .قيمت يك جلد
كتاب 60افغاني است و شاگرد مذكور 55افغاني دارد .كتاب فروش ،كتاب مورد نظر را به
55افغاني باالي آن شاگرد به فروش مي رساند.
• شاگرد ،كتاب را چند افغاني ارزان تر از قيمت اصلي آن خريداري نموده است؟
• چند فيصد پول كتاب را از قيمت اصلي آن كمتر پرداخته است؟
• اگر اين فيصد ،در قيمت اصلی كتاب ضرب گردد ،چه عددي را نشان مي دهد؟
پس ميتوان گفت :به همان اندازة كه شاگرد كتاب را کمتر از قيمت اصلي آن خريده است،
تخفيف كتاب ناميده ميشود.
مثال :1ماشين آب ميوه که به 4000افغاني خریده شده است با تخفيف 8%به فروش
ﺗﺨﻔﻴﻒ ﻗﻴﻤﺖ
مي رسد .قيمت فروش را معلوم كنيد.
حل:
100 8
4000 x
8 8
= 4000تخفيف )(x افغاني×=× × = 40=× 840
= 4000 8 = 320
320
100 100
3680افغاني = = 4000 − 320قيمت فروش
59
مثال :2شخصی يك جنس را كه قيمت اصلي آن 3000افغاني است ،بعد از تخفيف به
2895افغاني خريد .معلوم كنيد كه خريدار جنس را به چند فيصد تخفيف گرفته است؟
حل :نخست تمام تخفيف را به دست مي آوريم:
3000 − 2895 = 105
تمام تخفيف 105افغاني است .حاال به كمك تناسب تخفيف آن را در 100افغانی معلوم
مي کنيم.
ﻗﻴﻤﺖ ﺗﺨﻔﻴﻒ
105 10500
3000 105
× = 100تخفيف )(x = = 3.5%
3000 3000
100 x x = 3.5%
ﺗﻌﺮﻳﻒ
پولي را كه تاجران براي مشتريان خويش از حيث رقابت و جلب مشتری ،از قيمت اصلي آن
كم مي نمايند به نام تخفيف ياد ميشود .تخفیف از روي صد را نظر به قيمت اصلي به نام
تخفیف فيصدي یاد میکنند.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1قيمت اصلي يك بايسكل 5000افغاني است .هرگاه فروشنده به مشتري خويش2%
تخفيف بدهد قيمت فعلي بايسكل را معلوم كنيد.
-2قيمت اصلي يك بخاري گازي 8000افغاني است ،نسبت ضرورت ،دكاندار آن را به
قيمت 7600افغاني به فروش مي رساند .مقدار تخفيف و فيصدي تخفيف آن را معلوم كنيد.
-3قيمت يك جاروب برقي 5730افغاني است و به تخفيف 3%به فروش مي رسد .قيمت
فروش را معلوم كنيد.
60
ربح ساده و مركب
Simple and compound Intrest
ﺗﻌﺮﻳﻒ
مفادي كه از يك سرمايه در يك مدت معين به نرخ معين از قرار فيصدي معین حاصل
مي گردد به نام ربح ساده يا Simple Intrestياد مي گردد.
چون ربح ساده به طور مستقیم متناسب به سرمايه و نرخ معين مي باشد .يعني:
p = A ⋅ R ⋅ Tر بح
در این جا Pسرمایه R،نرخ به فیصد و Tمدت به سال را نشان می دهد.
مثال :1ربح 5600افغاني از قرار نرخ 8%پس از مدت يك سال چند افغاني مي شود؟
حل:
= 5600سرمايه()A
= 8% = 8نرخ ()R
100 448افغاني = P = A ⋅ R ⋅ T = 5600 × 1× 8 = 56 × 8ربح
100
یکسال == 1مدت ()T
مثال :2ربح سرمایه 156000افغاني را به نرخ 13%در مدت 7ماه حساب کنید.
حل:
= 156000سرمايه()A
13 P = A ⋅ R ⋅ T = 156000 × 13 × 7 = 11830ربح
= = 13%نرخ()R
100 100 12
7سال = 7ماه = مدت ()T
12
61
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
جدول زیر را در نظر بگیرید.
»¬|µÂaY »¬|Y| ]µÂaY »¬|Y| ]µÂaY »¬|Y| ]µÂaY »¬|Y| ]µÂaY
Ö¸Y µZ1 µZ
2 µZ
3 µZ4
1000 1100 1210 1331 1464,1
1463.1
• تفاوت بين مفاد هر سال ،نسبت به سال قبلي را در يك جدول نشان دهيد.
• تفاوت هاي موجود مقدار ثابت دارند يا خير؟
• نسبت بين مفاد هر سال نظر به سال قبل را در يك جدول نشان دهيد.
• آيا اين نسبت ها ثابت اند.یا خیر؟
ﺗﻌﺮﻳﻒ
اگر مفاد يك سرمايه به اصل مقدار سرمايه عالوه گرديده و دوباره به مفاد گذاشته شود
سرمايۀ جديد با مفادي که به دست ميآيد ،ربح مركب ناميده ميشود كه از رابطة زير
P = A(1 + r ) n حاصل میشود .
در اينجا Pسرمايۀ جديد با مفاد A ،سرمايۀ اولي r ،نرخ به فيصد nمدت به سال را
نشان مي دهد.
مثال :سرماية 2000000افغاني با ربح مرکب ساالنه 10%در بانك گذاشته ميشود .بعد
از گذشت 5سال سرمايۀ مذكور چند افغانی مي شود؟
حل :قيمتها را در فورمول وضع ميكنيم:
A = 2000000 1 5
) P = 2000000(1 + ) = 2000000(1.1
5
r = 10% 10
n =5 P = 2000000 × 1.61051 = 3221000
?=P P = 3221000
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1احمد 4000افغاني از قرار نرخ 8%در حساب خود پس انداز کرده است ،پس از پایان سال،
بانک چقدر مفاد برایش خواهد داد؟
-2مقدار 15000افغاني از قرار نرخ 10%در مدت 3سال چند افغاني مي شود؟
62
نكات مهم فصل دوم
• نسبت
نسبت بين دو مقدار همجنس عبارت از عددي است كه نشان مي دهد مقدار اول چند برابر
مقدار دوم است.
• تناسب
مساوات دو نسبت را تناسب گويند.
• خواص تناسب
a c
= ⇒ a ⋅d = b⋅c -1
b d
a c a b
= ⇒ = -2
b d c d
a c d c
= ⇒ = -3
b d b a
a c b d
= ⇒ = -4
b d a c
a c a + b c+ d
⇒ = = -5
b d b d
a c a −b c−d
⇒ = = -6
b d b d
a c a + ca + c c a + c
= ⇒ = = , -7
b d b + db + d d b + d
a c a+b c+d -8
⇒ = =
b d a −b c−d
63
• اقسام تناسب
-1تناسب مستقيم :اگر در يك تناسب زياد شدن و يا كم شدن مقدار يك كميت به ترتیب
سبب زياد شدن و یا كم شدن مقدار كميت ديگر شود ،اين تناسب را تناسب مستقيم مينامند.
-2تناسب معكوس :اگر در يك تناسب با زياد شدن مقدار يك كميت ،مقدار ديگري كم و
يا با كم شدن مقدار يك كميت ،مقدار ديگر زياد شود اين تناسب به نام تناسب معكوس ياد
مي شود.
• تناسب مرکب
تساوی زیادتر از دو نسبت را تناسب مرکب مینامند.
• فيصد
فيصد طرز ارائه برای کسرهایی است که مخرج آن 100باشند.
• احدیت
يك طريقة محاسبة تناسب مستقیم بوده طوری که نخست قیمت یک واحد آن را از نسبت
مربوط دریافت و سپس ضرب مقدار داده شده مینماییم.
• تخفیف
پولی را که تاجران از حیث رقابت و جلب مشتری از قیمت اصلی آن کم مینمایند ،به نام
تخفیف یاد میشود.
• ربح
-ربح ساده :مفادي كه از يك سرماية در يك مدت معين به نرخ معين از قرار فيصدي معین
حاصل ميگردد به نام ربح ساده ياد ميگردد.
P = A⋅R ⋅T
-ربح مركب :هرگاه مفاد يك سرمايه به اصل مقدار سرمايه عالوه گرديده و دوباره به مفاد گذاشته
شود سرمایۀ جدید با مفادی که از سرماية جديد به دست مي آيد ربح مركب ناميده مي شود.
• در زير براي هر سؤال چهار جواب داده شده است ،دور جواب صحيح را حلقه بكشيد.
P = A(1 + r ) n
64
تمرينات عمومي
• در زير يك تعداد جمالت داده شده است در مقابل جملۀ صحيح حرف (ص) و در مقابل
جملة غلط حرف (غ) بگذاريد:
) ( -1در يك تناسب ،صورت نسبت اول و مخرج نسبت دوم را به نام طرفين ،مخرج
نسبت اول و صورت نسبت دوم را به نام وسطين تناسب ياد ميكنند.
) ( -2هرگاه نفع يك سرمايه دوباره به اصل سرمايه عالوه و به مفاد گذاشته شود سرماية
جديدی كه به دست ميآيد به نام ربح ساده ياد ميشود.
) ( -3فيصد كسري است كه مخرج آن 100باشد.
) ( -4تخفيف ،تناسب مستقيمي است كه نخست قيمت يك واحد آن را از نسبت
مربوطه دريافت و سپس ضرب مقدار داده شده مينماييم.
) ( -5مساوات دو تناسب را نسبت گويند.
65
سؤال های زیر را حل کنید:
-1تعداد شاگردان دو مكتب به ترتيب 720و 810نفر اند .نسبت بين شاگردان هر دو
مكتب را به دست آوريد.
-2در يك باغ 45اصله درخت سيب 30 ،اصله درخت ناك و 75اصله درخت انار است.
نسبت بين دو دو نوع درخت را پيدا كنيد.
-3براي خريدن سه متر تكه 450 ،افغاني ضرورت است .براي خريدن 15متر تكه چند
افغاني به كار خواهد بود؟
-4يك رستورانت را 27نفر در 20روز اعمار مي كنند؛ اگر بخواهیم اين رستورانت در 15
روز اعمار گردد؛ در چند نفر الزم است؟
-5تعداد داخله یک صنف ليسة عالي ماللي 50دختر است .معلم آنها ميخواهد آنها را به
2
شود ،تعداد هر گروپ را معلوم كنيد. دو گروپ طوري تقسيم كند كه نسبت بين آنها
3
2
-6زمینی به مساحت 1200mرا 14نفر به شرط این که روزانه سه ساعت کار کنند در
2
هشت روز بیل میزنند ،زمینی دیگری که به مساحت 1500mتوسط ده نفر روز شش
ساعت کار کنند در چند روز بیل خواهند زد؟
-7ادارة يك ليسه از يك كتاب فروشي به مبلغ 2560افغانی كتاب خريداري نموده است.
براي اينكه كتاب فروش خريدار مذكور را براي آينده مشتري خود بسازد 5 .فیصد پول
كمتر از قيمت اصلي آن اخذ مي كند معلوم كنيد كه ادارة ليسه چند افغاني به كتاب فروش
داده است؟
-8مجموعة سرمايههاي دو تاجر كه طور مشترك با هم تجارت ميكنند 2540000افغاني
3
و نسبت سرمايههاي آنها است .سرمايۀ هر كدام آنها را معلوم كنيد.
5
-9سرماية 12000افغاني با ربح مرکب ساالنه 6فيصد در بانك گذاشته ميشود بعد از
گذشت 4سال ،سرماية مذكور چند افغاني ميشود؟
-10هر گاه نفوس يك قريه یک سال قبل 600نفر ،احصائيه گيري شده باشد و جمعيت
قريه ساالنه 3فیصد زياد شده باشد ،نفوس فعلي قريه چند نفر است؟
-11مفاد 4800افغاني از قرار نرخ 9فیصد در مدت يك سال چند افغاني مي شود؟
66
فصلسوم
مشابهتها
اشکال متشابه
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
دو مثلث زير را در نظر بگيريد:
A
8 A′
4 4
2
C C′
B 6 B′ 3
● آيا فكر ميكنيد که اين دو مثلث با هم مشابه اند؟
● در مثلثهای باال ضلع هاي متناسب و زاويه هاي مساوی آنها را مشخص كنيد.
● زاويه هاي مساوی را توسط نقاله اندازه گرفته و باهم مقايسه كنيد.
● نسبتهای اضالع متناسب را حساب نمایید.
69
A مثال :نشان مي دهيم که دو مثلث متساوي االضالع با هم مشابه اند.
A′
6 6
4 4
ﺗﻤﺮﻳﻦ A′
∆ ∆
ABC ~ A′B′C′ A پس :
y 13.5
براي هر يك 3
مثال دهيد. -1كدام يك از جملههاي زير هميشه درست نيست5 ،
-دو مربع هميشه باهم مشابه اند.
B C B′ هميشه باهم مشابه اند.
-دو مثلث C′
x 5
-دو مستطيل هميشه باهم مشابه اند.
-دو مثلث متساوي الساقين هميشه باهم مشابه اند.
-دو لوزي هميشه ∆باهم مشابه∆اند.
-2مثلث های A′ B′ C′و ABCمتشابه اند .زاویه های آن ها مشخص شده است.
نسبت بین ضلع های مقابل آنها را بنویسید و سپس طول xو yرا تعیین کنید:
70
مضلعات متشابه
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
A
A با در نظرداشت شكل و استفاده از خط کش نسبتهايA′زير را دريافت كنيد.
A′
BC AB
B D B′ D′ = =
B D B′ D′
B′C′ A′B′
CD AD
C′ = =
C C′ C′D′ A′D′
C ● اضالع لوزي ABCDبالترتیب چند برابر اضالع لوزی A′B′C′D′است؟
● زاويه هاي ABCDو A′B′C′D′را اندازه بگيريد .چه رابطه میان آنها وجود دارد؟
فعاليت فوق ديديم كه نسبت اضالع متناسب در دو شكل همواره ثابت و باهم مساوي می باشند
و زاويههای مقابل اضالع متناسب باهم مساوي اند؛ پس دو شكل با هم مشابه اند در نتیجه می
توانیم که:
چند ضلعيها در صورتي با هم مشابه اند كه داراي خواص زير باشند:
-1تعداد رأس هاي شان با هم مساوی باشند.
-2تمام زوایا در مضلعات مشابه باید یک به یک با هم انطباق پذیر باشند.
-3اضالعي که در مقابل زاویاي مساوی قرار دارند باید با هم متناسب باشند.
مثال :نشان میدهیم که دو مضلع ABCDو A′B′C′D′با هم مشابه اندC.
4
D C C′
4 2
6 D′ C′
D 2 2 3
6 D′ 1
2 A′ 3 B′
A 8 B 1 4
A B A′ B′
8 4
71
∧ ∧ ∧ ∧ ∧
حل :با استفاده از نقاله در شکل دیده می
شودکه: ∧ ∧ ∧
A ≅ A′ , B ≅ B′ , C ≅ C ′ , D ≅ D′ -1زاویه ها با هم انطباق پذیر اند.
AB BC CD DA -2تناسب بین اضالع وجود دارد.
= = = =2
'A' B' B' C' C' D' D' A
8 6 4 2
= = = =2
4 3 2 1 پس دو شكل با هم مشابه اند.
در مثال فوق نسبت تشابه بین اضالع 2میباشد؛ یعنی اضالع مضلع ABCDدو برابر اضالع
9 مضلع A′B′C′D′می باشدABCD ~ A′B′C′D′ .
E F
A 6 B سؤال :اضالع مضلع A′B′C′D′چند برابر اضالع مضلع ABCDاست؟
5 6 7.5
4
D 8 C H 12 ﺗﻤﺮﻳﻦ
G
E 9 F
A 6 B
4 5 -1نشان دهید که7.5اشکال زیر با هم مشابه6اند:
E 9
A 6 DB 8 C H F 12 G
5 6 7.5
4
D 8 C H 12 G
36 24
کنار هم رسم شده باهم مشابه اند .طول18مجهولی که با xنشانی
9
-2هر جوره اشکالی که در
شده است حساب کنید:
63 x x 18
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● چهار خط موازي مقابل را در نظر بگيريد.
● خط عمودي بر اين چهار قطعه خط رسم كنيد.
● قطعه خطهايي را که بین خطوط موازی توسط
خط قاطع ایجاد شده است اندازه بگيريد.
● يك خط ديگر رسم كنيد كه اين چهار خط موازي را قطع كند.
● قطعه خطهایي را كه توسط اين قاطع و خطوط موازي به دست آمده اند اندازه بگيريد و
بگویید که باهم چه رابطه دارند؟
● يك قاطع كيفي ديگر رسم كنيد و فعاليت باال را انجام دهيد.
از فعاليت فوق ميتوان تعريف زير را بیان كرد:
x
8
ﺗﻌﺮﻳﻒ
اگر چند خط موازي که فاصلهها بین شان مساوی باشند توسط يك خط مستقیم قاطع ،قطع
گردند ،خطوط موازی بر روي خط قاطع قطعات مساوي را جدا مي كنند.
مثال :درشکل زير خطوط موازی به فاصله های مساوی داده
شده ،فاصله xرا به دست آورید.
8 حل:چون مجموع دو قطعه خط ايجاد شده بين خطوط موازي
x توسط قاطع دو برابر( 8واحد) است؛ پس طول هر قطعه چهار
واحد مي شود .چون xمساوی به هر يك از اين قطعات است؛
پس x = 4 :میباشد
73
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
-1قطعه خط کیفی ABرا رسم کنید.
-2در نقطۀ Aیک خط مستقیم کیفی AXرا طوری رسم کنید که با خط ABزاویه حاده بسازد.
-3روی نیم خط AXاز نقطة Aشروع کرده و 5واحد مساوي پیهم جدا کنید .اين نقاط
را Q،P،N ،Mو Cبناميد.
-4نقطه Cرا به Bوصل کنید.
-5حال از نقاط Q ،P ،N ،Mخطوط موازی با خط مستقیم BCرسم کنید:
-6پنج قطعه خطوط ايجاد شده باهم چه رابطه دارند؟
از خاصيت خطوط موازي با فاصله هاي مساوي براي تقسيم يك قطعه خط به قسمت هاي
مساوي ميتوان استفاده كرد.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1در هر یک از شکلهای زیر خطوط موازی به فاصلههای مساوی داده شده اند ،قیمت
xرا به دست آورید.
1.5
x
1.5 7
x x
7
x
-2دو قطعه خط رسم کنید؛ سپس یکی از آنها را به سه قسمت و دیگری را به چهار قسمت
مساوی تقسیم کنید.
-3قطعه خطي را به طول 12cmرسم نموده و سپس آن را به 8قسمت مساوی تقسیم
کنید.
74
قضية تالس
()Thales
تعميري را كه در ش��كل مي بينيد چند
طبقه دارد؟
آي��ا فاصلههای طبقهها با هم مس��اوي
اند؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● سه خط موازی b ، aو cرا طوري رسم کنید كه هم فاصله نباشند.
● دو قاطع را (یک دیگر خود را قطع نکند) رسم کنید که خطوط موازی را به ترتيب در نقاط
C ، B ،Aو B′ ، A′و C′قطع کنند.
● نسبتهاي زير را دريافت كنيد:
A A′ a
A A′ a
mm
b
b
AB
BB B′
B′ ?=
n n BC
CC C′
C′ c A′B′
?=
B′C′
● قاطع كيفي ديگري را رسم نموده و نسبت قطعه خطهای ايجاد شده را دريافت كنيد.
تا لس ریاضی دان یونانی( 624 -548قبل از میالد) نتيجة فعاليت فوق را به شكل زير بيان كرد:
قضية تالس :هرگاه دو يا چندين قطعه خط موازي توسط دو خط قاطع قطع گردند ،بر روي
A A′ d1 آنها قطعات متناسب جدا می کنند.
A A′ d1
B B′ d
طبق شكل زير d2 ،d1و d3سه خط مستقیم موازي اند.
2
B C B′ C′ dd2 پسAB A′B′ :
3 =
C C′ d BC B′C′
3
75
A A' : را حساب كنيدx در شكل مقابل قيمت:مثال
3 2 :حل
B B'
4 x AB A' B' 3 2
3 2 = ⇒ =
BC B' C' 4 x
C 4C' 2⋅4 8 8
xx = = ⇒x=
3 2 3 3 3
3 2
4 x
4 x
ﺗﻤﺮﻳﻦ
2 4
1.5 1 2 4
1.5 1 a . را دريافت كنيدa در هر يك از اشكال زير قيمت-1
a
4.5 a A
4.5 A' a 2 4
1.5 1 2 4 5 5
1.5
(a)
1 B (a) B
a' (b)a (b)
4.5 a
4.5 a 5
5 A
C (a) C' (b)
(a) A (b)
2
.بنويسيد شكل مقابل را در نظر گرفته نسبتهاي زير را-2
2 MA N
A
M N32 AM AM
=? =?
2 MB AB
BM N
M3 N C
3
3 AN MB
B C =? =?
B C
B C NC AB
است؟BC موازي باDE در كدام شکل زیر-3
B
A
3 2 2.4
B E
BB D D
A
A
3 A 23 2.4 3.8
3 C 2
2 2.4
3 3.6 D 2 D2.4
B E C
E D 2.4
D AE
3 E (b) 3.8
CD (a)
3 2 D 3.8
C 2
3.6 B C
E
3.6
E 2 B2.4 A3 C 3.8
C
3.6 (a)
762.4 A (a)
(b)
(b)
E B C
2.4 A
(a) (b)
قضیة تالس در مثلث
آي��ا مي توانيد خطوط م��وازي را در
مثلث ببينيد؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● يك مثلث كيفي رسم نموده يك نقطه را روي يكي از اضالع آن در نظر بگيريد.
● از اين نقطه خطی موازي با يك ضلع مثلث رسم نماييدکه ضلع دیگر مثلث را قطع کند،
مثلث ايجاد شده را نامگذاري كنيد.
● نسبت هر ضلع مثلث ايجاد شده را بر اضالع متناسب مثلث اوليه بنويسيد.
اين نسبتها چه رابطه با هم دارند؟
با انجام فعالیت باال قضیة زیر را میتوان بیان کرد:
قضیة :1هرگاه از يك نقطه یک ضلع مثلث یک خط طوری رسم شود که با یک ضلع
مثلث موازی باشد پس دو ضلع دیگر مثلث را به گونۀ متناسب تقسیم می کند.
A
AD AE DE
D E ⇒ DE // BC = =
AB AC BC
B C
قضیة : 2اگر در مثلث ABCشکل فوق نقطة Dباالی ضلع ABو نقطۀ Eباالی ضلع AC
AD AE
وجود داشته باشد پس در نتیجه DE || BCاست
. = طوری واقع باشد كه
DB EC
اين رابطه را به عنوان معكوس قضية تالس مي شناسيم.
77
A
2 CE CD 5
A D
چند است؟
مساوي به 2
D 5 EB
است .نسبت و =
DA 2 مثال :1در شكل زیر AB // DE
AA 5 حل :چون AB || DEاست.
B 22 C
E D D تناسب بين اضالع وجود دارد ،و نظر به قضیة تالس
B 5
C
E A 5
پسCE 5 : CE CD 5
2
BB D CC = = =
EE EB 2 EB DA 2
A 5
مثال :2درمثلث ABCروی ضلع ABو ACدو نقطة Mو Nرا طوری انتخاب کنید
B M N C
E A که AN = 1 AC , AM = 1 ABباشد.
AA 3 3
M N
B MM NN C
آيا MNبا BCموازي شده مي تواند؟
AN حل :از روابط فوق می توان نوشت1 AM 1 :
B A C C AC
= , =
BB C
3 AB 3
M N
از مقایسۀ روابط باال داریم:
C AN AM
=
AC AB
B
D نوشتC:
C
Cی توان C
چون تناسب بین اضالع وجود دارد نظر به معکوس قضیۀ تالس م
E
MN || BC
A B
D
D A
D
EE B
E
ﺗﻤﺮﻳﻦ
A C B
A B
A B -1در شکل مقابل DE || ABو ، AC = 12cm
ED F E
BC = 15cmو EB = 5cmاست طولهای DC ، AD
A B
A AE B FB و ECرا معلوم کنید.
E F
DA B C
E F
D C
1
D 6 C -2در ذوذنقه EF || CD ،ABCDو ، AE = ED
7
A
D E
B
C
BC = 6است BF .و FCرا دریابید.
LF
L
L
D M C -3قریة Lدر یک سوی رودخانه و پایههای انتقال برق در
M
سوی دیگر رودخانه واقع است .با درنظر داشت فاصلههای
P LM
داده شده در شکل ،طول سیم مورد ضرورت را برای برق
0m
P
0m
10
P
60mJ H 180m N
M
60m H 180mL
10
J N
60m H 180m
78 P
0m
M
10
J N
60m H P 180m
0m
حالتهای تشابه مثلثها
حالت اول
آيا مي توانيد با داشتن طول ساية احمد
و درخت ،ارتفاع درخت را دريافت
كنيد؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
∧ ∧ ∧ ∧
● مثلثهای ABCو ' A ' B ' Cرا قسمی رسم کنید که ' AB== ABو ' B = Bباشند.
● B′′را روي ضلع ABطوري انتخاب کنید که A′B′ = AB′′باشد.
● با ترسیم یک خط از نقطة B′′زاوية را ترسیم کنید كه با ' Bمساوي باشد و ضلع ACراAدر نقطۀ
A′ " Cقطع کند .آیا BCموازي با اين خط است؟ چرا؟
B″ C″ ∆
● مثلثهاي " AB " Cو A′B′C ′چه رابطة با هم دارند؟
B′ C′
B C بنويسيد. را تالس ● در مثلث B′′C′′ || BC ، ABCاست .رابطة
∆ ∆
● آيا نتيجه گرفته مي توانيد كه AB′′C ′′ ~ ABC؟
∆ ∆ ∆∆ ∆∆
ABبايكديگر مشابه بوده و چون ' AB′′C ′′ ≅ A ' B ' C AB′′C~ABCو~′′C′′′′
در فعاليت فوق ديديم كهABC
∆ ∆
پس ABC ~ A′B′C′ :است.
قضیه :هرگاه دو مثلث دو زاوية مساوي داشته باشند؛ پس مثلث ها باهم مشابAه اند.
∧ ∧
A′ A = A ′ ∆ ∆
B″ C″ ⇒ ABC ~ A پس′B′C′ :
A ∧ ∧
B′ C′ B = B′
X
47° B C
مثال :آيا مثلث های زیر باهم مشابه
45°
هستند؟
105°
105° Y 30 حل :از شکل دیده می شود که:
C Z
28 ∧ ∧ ∧ ∧ ∧
B A = 47 , X = 45 , C = Y = 105 , B = 28
A
X
79
47°
45°
105°
105° Y 30
∧
و Z = 30دیده می شود که زوایای دو مثلث یک به یک با هم مساوی نیستند بنابراین
∆ ∆
ABCو XYZبا هم مشابه نیستند.
مثال :دو قسمت مختلف یک شفاخانه به وسیلۀ یک پل هوایی با هم ارتباط داده شده اند.
محسن برای پیدا کردن ارتفاع این پل مانند شکل زیر در یک انتهاي آن ایستاده و شعاع دید
خود را بر رأس زاویه بین خط ديد و ساختمان قرار داد.
چرا دو مثلث ABCو ' AB ' Cبا هم مشابه اند؟
با توجه به اندازههای مشخص شده در شکل ،اگر طول قد محسن 1,8mباشد ارتفاع پل
یعنی BCرا به دست آورید.
C′ ∧ ∧
1.8m
1 A حل :در شکل دیده میشود کهB = B′ = 90 :
B
B′ 1.5m 2 7m ∧
A1 = A2
∧
قرار مقابل به رأس
∧ ∧
CC = C′ پس:
∆ ∆
نظر به حالت اول تشابه ' ABC ~ AB ' C
چون مثلثها متشابه اند؛ پس تناسب بین اضالع آنها وجود دارد.
C′
BC 1 AB
1.8m
A
= B′
B
1.5m 2 7m
B ′C ′ AB′
N A
BC 7 mM C 90° 7 m ⋅1.8m 7 ⋅18m 2
= = , BC =
1.8mC′ 1.5m
1.8m
1.5m 15m
P 1 A B B42
B′ 1.5m 2 7m = BC m
5
C
N BCA = 8.4m
M 90°
P
E
B ﺗﻤﺮﻳﻦ
N 80° A
Q ∆ ∆
80°
M 90° -1در شکل مقابل ثابت کنید کهNMP ~ MAB :
60°
P 60°R P B
D E F
80°
Q
∆ ∆ -2در شکل مقابل نشان دهید که:
RQP ~ DEF
80°
60°
R P
60°
D E F
80°
Q
80 80°
60°
R P
60°
D F
حالت دوم
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
A ∧ ∧
81
A قضیه :اگر دو ضلع يك مثلث با دو ضلع
A′ مثلث دیگر متناسب و زاویۀ ما بین این
B′′ C′′ دو ضلع با هم انطباق پذیر باشند مثلثها
B′ C′
باهم مشابه اند.
B C
AB ∧ ∧ AC
باشند. = اگر ' A = Aو
A′B′ A′C′
پس:
∆ ∆
A′ ' ABC ~ A ' B ' C
A 6 ∆ ∆
2
1
مثال :آيا مثلثهای O A Bو O A′ B∆ ′متشابه اند؟
2 ∆
B 3
O
4
داریم:
∧
O
∧
حل :در دو مثلث O A Bو A′ B′
B′ قرار متقابل به رأسO1 = O 2 ......................... :
OA OB 1
= =
∆ ∆ OB′ OA′ 2
در دو مثلث نسبت اضالع متناسب و زاویة بین آنها مساوی است در نتیجه OAB ~ OA′B′
A
24mاست مثال :طول سایۀ یک تعمیر 16mاست ،در حالی که سایۀ تعمیر بلندتر از آن
A′ A′
ديگر 24mباشد.
بلندی تعمیر بزرگ را دریافت کنید ،در صورتي 6كه بلندي تعمیر A
2 A
1 2
O
B CB 3B′ 4 C′ َA
B′
A M
E 3 D
5 40°
B C 2.5 َB َC
2
h 24m
حل :نسبت بین اضالع مثلث P
های 3ABCو AN′B′C′
40° 40°
B =C
6 24m 16m F
ميتوان نوشت :
24m × 24m
=h = 36m
16m
ﺗﻤﺮﻳﻦ
در اشکال زیر کدام دو مثلث با هم مشابه اند؟
A M
E 3 D
5 40° 2.5
2
40° 40°
B C N P
6 F 3
82
حالت سوم
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
∆
● مثلث A BCرا طوري رسم كنيدكه AC = 9 , AB = 6و BC = 12باشد ،سپس زواياي
آن را اندازه كنيد.
∆
● مثلث M N Pرا طوري رسم كنيد كه NP = 4 , MP = 3 , MN = 2 :واحد طول
بوده؛ سپس زواياي آن را اندازه كنيد.
● با در نظر داشت قيمتهاي فوق جدول زير را تكميل نماييد:
مثلث اضالع زوايا
BC BC 12 , AC AB 6ﻭ 9 ?=A=?,B=?,C
NP 4 , ABC BC212 , AC
MP 3 , MN AB 6ﻭ 9 A = ? , B = ? , C ?=
NP ?=M=?,N=?,P
MNP NP 4 , MP 3 , MN 2 ?=M=?,N=?,P
AB BC AC
?, ?, ?
MN NP MPAB BC AC
نسبت بين اضالع ?, ?, ?
MN NP MP
در فعاليت فوق ديديم كه نسبت بين اضالع مثلثها وجود دارد و هم زواياي دو مثلث با هم
مساوي اند ،بنا بر آن مثلث ABC ~ MNP
A ∆ ∆
M A
قضیه :اگر سه ضلع يك مثلث با سهMضلع مثلث ديگر
B C N P متناسب باشند ،آن دو مثلث مشابه اند.
B C N P
83
B C N P
12 20
ﺗﻤﺮﻳﻦ 25 E
’D
15 30 15 18
10
C ’C ’F ’E
B 12 ’B 8 F
19های زیر با هم مشابه اند؟
-1کدام جوره از مثلث
A D 25
’A E
’D
18
15 12 20
30 15 18
A 10
D 25
’A ’F E ’E
B 12 C ’B 8 ’C F 19 ’D
18 a b
15 اشکال زير کدام20دو مثلث با هم12
متشابه اند؟ 15که در 30
-2نشان دهيد
18
A
10 M
-1اشکال متشابه عبارت از اشکالي اندکه هم شكل بوده؛ اما ضروری نیست که اندازههایشان
باهم مساوی باشند.
-2مضلعات وقتی با هم متشابه اندکه دارای خواص زیر باشند:
)aتمام زوایای مضلعات مشابه باید یک به یک با هم انطباق پذیر باشند.
)bاضالع مقابل زاويههای مساوی با هم متناسب باشند.
-3هرگاه خطوط موازی به فاصلههای مساوی و خط قاطع باالی آنها را در نظر بگیریم در
این صورت یک قطعه خط ،را به قطعات مساوی تقسیم کرده میتوانیم.
-4با استفاده از خطوط موازی با فاصله مساوی ،یک قطعه خط را به قطعات مساوي تقسیم
کرده میتوانیم.
-5اگر فاصله بين چند خط موازي مساوی باشند و توسط یک خط مستقیم قاطع قطع گردند
روی خط قاطع قطعات مساوی را جدا میکنند.
-6هرگاه یک خط موازی به یک ضلع مثلث رسم شود دو ضلع دیگر مثلث را به گونۀ
متناسب تقسیم میکند.
-7هرگاه یک خط از يك نقطه روی یکی از اضالع مثلث به ضلع ديگر مثلث موازی رسم
شود ضلع را به گونۀ متناسب تقسیم میکند.
-8دو مثلث را وقتی متشابه میگوییم كه تمام زوایای آنها یک به یک انطباق پذیر و اضالع
شان باهم متناسب باشند ،یعنی اگر يكي از دو خواص آن در مثلثها صدق كند مثلثها
متشابه اند.
-9مثلثها در سه حالت باهم مشابه اند:
)aحالت اول :هرگاه دو زاویة یک مثلث با دو زاویة مثلث دیگر مساوی باشند.
)bحالت دوم :هرگاه دو ضلع یک مثلث با دوضلع مثلث دیگر متناسب و زاویة مابین شان
مساوی باشند.
)cحالت سوم :هرگاه سه ضلع یک مثلث باسه ضلع مثلث دیگر متناسب باشند.
85
تمرين عمومي
● سؤالهای زیر را به دقت مطالعه کنید .برای هر سؤال چهار جواب داده شده است ،جواب
درست را انتخاب نموده و دور آن را حلقه کنید.
-1یک مثلث متساوی االضالع مشابه است با:
)bمثلث متساوي االضالع (aمثلث مختلف االضالع
)dهیچکدام )cمثلث متساوي الساقين
-2تمام چهار ضلعیهاي متساوی الزوایا باهم:
) aمشابه اند ) bانطباق پذیراند ) cمتوازی االضالع اند ) dهیچکدام
∧ ∧ ∧ ∧
-3مثلثهاي ABCو DEFباهم مشابه اند .هرگاه A = D , B = Eبوده و AC = 12cm
AB = 9cm ،و DE = 3cmباشد ،در این صورت طول DFعبارت است از:
4cm)b 3cm )a
7cm (d 6 cm (c
CE CD 5
عبارت است از: است نسبت = -4درشکل زیر AB || EDو
EB AD 2
A 1 4 5 1
D (d (c (b (a
2 5 2 3
B C
E
-5یک مثلث ABCکه اندازة ضلعهای آنها 12 ،8و 16سانتی متر باشند با کدام یک از
مثلث هایی زیر که اندازه ضلعهای آنها داده شده اند متشابه اند؟
(aمثلثیکه ضلعهای آن 9 ، 6و 12سانتی متر باشد.
)bمثلثيکه ضلعهاي آن 8، 12و 6سانتي متر باشد.
)cمثلثيکه ضلعهاي آن 9، 8و 12سانتي متر باشد.
)dمثلثيکه ضلعهاي آن 10 ، 16و 12سانتي متر باشد.
● جمالت زير را به دقت خوانده در مقابل جملة صحیح حرف(ص) و در مقابل جملة غلط
حرف (غ) بنویسید.
) دو مثلث قایمالزاویه در صورتی با هم مشابه اندکه طول وترهای شان مساوی باشند. ( -1
) تمام مستطیلها باهم مشابه اند. ( -2
) اگر دوضلع و زاویة مابین یک مثلث با دو ضلع و زاویة مابین مثلث دیگر (- 3
انطباق پذیر باشند .مثلثهای مذکور باهم مشابه اند.
86
) اگر سه ضلع یک مثلث با سه ضلع مثلث دیگر متناسب باشند ،مثلث های ( -4
مذکور مشابه اند.
) تمام مثلثهای مشابه انطباق پذیر اند. ( -5
) تمام مثلثهای قایمالزاویه با هم مشابه اند. ( -6
) هرگاه یک خط به یک ضلع مثلث موازی باشد با دو ضلع دیگر آن نیز مساوی ( -7
است.
● جمالت زير را به دقت خوانده جاهای خالی را باکلمات مناسب پر کنید.
-1اگر یک خط دوضلع یک مثلث را متناسب تقسیم نماید به ضلع سوم آن .......................است.
-2هرگاه خطوط موازی هم فاصله ،قاطعها را قطع کنند ،بر روی آن ها .................جدا می کنند.
-3دومثلث وقتی باهم مشابه اند که .............................یک مثلث با........................دیگر
انطباق پذیر باشد.
-4مضلعات مشابه دارای اضالع .............و زوایای ...............میباشند.
● سؤالهای زیر را حل کنید.
AD AE
را دریافت کنید. = -1در شکل زیر نقطة Dوسط ABاست .نسبت
DB AC
A
A
D E
D E
B C
BB C
-2چرا دو مثلث O ' A ' B ' , OABمشابه اند؟ تناسب بین اضالع آنها را نوشته و زاویههای
مساوی را مشخص کنید.
B′
A 6 B′
2A 6
2
O
B 3 O
B 3 4
4A′
A′
87
1 E
A 3 B
1
A B
88 A A B
6
15 M
24 x 4 5
4
M A N A N B
M 6 A
21 x 4 CM N 2
24 x 15 5 4
فصل چهارم
تناظر
مفهوم تناظر
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
به شكلهاي زير توجه كنيد:
l l
l
از فعاليت فوق مشاهده شده كه بعضي از شكل ها داراي اين خاصيت هستند كه اگر آن ها را
در امتداد يك خط مستقیم قات كنيم دو قسمت شكل باهمدیگر منطبق مي شوند.
در اين حالت مي گوييم شكل نسبت به خط ،متناظر است.
اگر با قات كردن يك شكل به امتداديك خط ،دو قسمت آن شكل بر همدیگر منطبق شوند
آن شكل را نسبت به خط مستقیم متناظر گويند و خطی كه روي آن ،شكل قات شده است،
91
l
l(a) d (b)
l
l (a)
l (c)
(a) d (b) d d
.محور تناظر ناميده مي شود
l d d
l : (محور تناظر) متناظر هستندl نسبت به خط
l (ل هاي زيرa) شك:مثال
l d (b)
(a) d (b)
(c)
l d
l (d) (e)
d d
l (a) d (b)
(c)
(c) d
l (a) d
d (b) d d d
l l d d
(d) (e)
l O
(c)
d
(c) l (e)
d (d)
d d (e)
ﺗﻤﺮﻳﻦ
(d)
l d d O O
O
(شكلهاي زير را در صورت موجوديت رسم كنيد و بگوييدكهe) محور تناظر هر يك از
(d)
.شكل ها چند محور تناظر دارند و نيز جدول زير را تكميل كنيدl هركدام از اين C O
(d) (e) B O
l O
O
O dA
O (
B C O O
A
تناظر محوري
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
A d
خط مستقیم dو نقطة Aرا خارج آن مطابق شکل مقابل در نظر بگيريد.
● از نقطة Aخط عمودي باالي خط dرسم كنيد.
● نقطة تقاطع آن را Hنام گذاري كنيد.
● AHرا به اندازة خودش امتداد دهيد .تا نقطة A′به دست آيد.
A ● آيا AH = A' Hاست .چرا؟
● آيا A′H ⊥ dاست .چرا؟
● آيا مي توان نتيجه گرفت كه dناصف عمودي AA′است؟
A
d
ﺗﻌﺮﻳﻒ
H
A
نقطة A′را متناظر نقطة Aنسبت به خط dمي ناميم؛ اگر خط´dA
dناصف عمودي قطعه خط واصل بين Aو A′باشد؛ مانند
H شكل مقابل.
´A
تناظر محوری هر شکل هندسی ،شکلی است که هر نقطة آن نظر
به یک نقطة شکل اولی متناظر میباشد.
93
C A
O
A
O B
)(a )(b C )(c O
O O
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
A O
در مثلث متساوي الساقين ABCخط dناصف عمودي قاعدة
است.
O
BC
O O O
d ● اگر مثلث را روي خط dقات كنيم آيا دو قسمت مثلث بر همدیگر
)(b
B C
)(a O ) (cمنطبق مي شوند؟
● يك نقطه مانند Pروي ضلع ABانتخاب كنيد.
عمود رسم كنيد و انجام آن را Hنام گذاري كنيد .آن را امتداد Pباالی خط O d ● Oاز نقطة O
)(a )(b
(a
تناظر مركزي
l
l )(a )d (b d )(c
l d
)(a )d (b d
d d
O
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
B
C )(c )(c d d
O
B A
قطعه خط OABو نقطة Oرا مطابق شکل در نظر بگيريد.
كنيد و به اندازة خودش امتداد دهيد .انجام
● نقطۀ Aرا به Oوصل A
C
C
Bآن را A′بناميد.
A B O
B نقطه A′متناظر نقطة Aنسبت به نقطة Oاست؟● آيا C
A )(d
′
) ● (dنقطة Bرا به نقطة Oوصل كنيد و به اندازةAخودش امتداد دهيد .انجام آن را Bبناميد.
O
O
A ● آيا نقطه B′متناظر نقطة Bنسبت به نقطة Oاست؟
A d
B O
d
C
C
B
95
O
d
d d
d d
)(a )(b
)(c
d )(d )(e) (c)(c )(a) (d )(b
)(c )(d
d
)(d d (e)d
d d
)(d )(e
)(a )(b
توسط خط کش با هم وصل کنید.(a) AOA′Bو ′B′را ● )(b
نقاط
′
) (aقطعهOخط ABانتخاب كنيد. نقطة)(aدلخواه Pرا روي
●)(b
)(b
)(d )(e
)(eآن را (d)P′نام گذاري
امتداد دهيد .انجام
O ● نقطة Pرا به نقطه Oوصل نموده به اندازة خودش
O
O
O
d
d كنيد. d
) ●(bآيا نقطه P′روي)(aقطعه خط A′B′قرار ميگيرد؟
l ) ● (bآيا قطعه خط (a)′
متناظر قطعه خط ABنسبت به نقطة Oاست؟ O A′B
O )(c
)(c Od
l OO d
براي دريافت متناظر يك شكل نسبت به يك نقطة Oكافي است هر نقطة شكل را به نقطه
O O d d
d
C
دهيم.
B
خودش امتداد Oوصل نموده و به اندازة
C
حاصله باهم متناظر شكل نظر به
از وصل كردنAنقاط)(c
O )(c d
B
B
O
O
C ي آيد. dنقطه Oبه دست م
A Aمتناظر مثلثمقابل مثلث A ′B′C′ مثال :در شكل)(d
O A )(d
O BABCنظر به نقطة Oاست.
A C
B
C
C
A سؤال :متناظر زاویة ABCdرا نظر به نقطة Oبه
B
B C B دستdآورید؟
)(d
A C
O )(d
ﺗﻤﺮﻳﻦ
A
O O
A
A
B d
O d
O
C B
است؟
C -1دركدام يك از شكلهاي زير نقطة Oمركز تناظر
O
O O O O
97
O O O
O O O
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
A
● مثلث ABCرا طوری رسم كنيد كه در آن AB = ACباشد.
● در مثلث ABCاضالع مساوي چه ناميده ميشوند؟
زاويههاي مقابل اضالع مساوي را به كمك نقاله اندازه گيري نموده چه رابطة بين اين دو
B C زاويه ميبينيد.
● مثلث ABCبه نام چه یاد میشود؟
● يك مثلث متساوي الساقين ديگر رسم كنيد .عملیۀ فوق را تكرار نموده چه نتيجه مي گيريد؟
از فعاليت فوق مشاهده می شودكه در مثلثهاي متساوي الساقين زاويههاي مقابل ساق ها با
هم مساوي اند .اين مطلب را در قضية زير ميتوان بيان نمود:
قضيه :اگر دو ضلع يك مثلث باهم مساوي باشند .زواياي مقابل آن دو ضلع نیز با هم مساوي اند.
ثبوت :در مثلث ABCفرض ميكنيم AB = ACاست .نقطة وسط ضلع BCرا M
A
نامگذاري نموده ميانة AMرا رسم ميكنيم.
در دو مثلث ABMو ACMداريم:
AB = AC قرار فرضيه
M( BM = CM ⇒ ABM = AMCنقطة وسطي)BC
∆ ∆
101
∧ ∧
مثال : 1در مثلث ABCاگر AB = AC = 4cmو B = 52باشند ،زاوية Cچند
A درجه است؟
حل :چون AB = ACاست ،در ∧مقابل ∧اضالع مساوی
4cm 4cm زوایای مساوی قرار دارد ،در نتيجه B = C
A
52°
∧
پس:
B C C = 52
4cm M مثال : 2در مثلث قايم الزاوية متساوي الساقين زواياي مقابل دو ساق چند 4cm
درجهAاست؟
A حل :در مثلث ، MNPزاوية Nقايمه است.
52°
باهم مساوي اندB، ها
مقابل آنC چون MN = NPاست .با در نظر داشت قضية فوق دو زاوية
4cm 4cm
4cm 4cm ∧ ∧
N 52° P M=P يعني:
M
B C
52°
∧
چون مجموع زاويههاي داخلي مثلث 180است و N = 90
B C
M در نتيجه:
∧ ∧
M M + P = 90 ∧ ∧
⇒ M = P = 90 ÷ 2 = 45
∧ ∧
GN P D
M=P
4cm 4cm
N P
N4.3cm P 4.3cm ﺗﻤﺮﻳﻦ
53°
H 4cm I E 4cm F
?=H=?,I=?,G
?=F -1در شكلهاي زير زواياي نا معلوم را دريافت كنيد.
G G D
D
G D
4cm 4cm 4cm4cm 4.3cm
4.3cm 4.3cm
4.3cm
4cm 4cm 4.3cm 4.3cm
53°
53°
A E F
H H 4cm I I
4cm H
E 4cm 53°F
4cm
E
H=?,I=?,G=? y 4cm I ?=F 4cm F
H = ? , I = ? , G = ? ?=F
H3.8cm
= ? , I = ? , G =3.8cm
? ?=F
∧ ∆
-2در شکل زیر A BCمتساوی الساقین است اگر xD B A = 110°باشد زوایای x
110°و
D B C
2 yرا دریافت کنید.
A
Ay A
3.8cm y y
3.8cm
3.8cm 3.8cm
3.8cm
110° 3.8cm
x
D B 110°2 C x
110° D xB 2 C
D B 2 C
102
A
P
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
4.3cm ∧ ∧
3.2cm
● مثلث ABCرا طوری رسم كنيد كه در آن B = Cباشد.
B
50° 50°
C N
اندازهگيري كنيد.
60° 60°
M
● طول اضالع مثلث ABCرا با استفاده از خطكش
? = AC ? = PM ● چه رابطة بين طول اضالع اين مثلث مشاهده مي شود؟
● مثلث ديگري با دو زاوية مساوي رسم نموده اعمال فوق را تكرار كنيد.
M
از فعاليت فوق مشاهده مي شود ،در مثلث هايی كه دو زاوية مساوي دارند .اضالع مقابل
زواياي مساوي با هم مساوي اند .اين مطلب را به شكل قضية زير ،بیان می نماییم:
70° 70°
N S
قضيه :اگر دو زاويه يك مثلث باهم مساوي باشند ،اضالع مقابل زواياي 40°
مذكور باهم مساوي
40°
هستند.
R ∧ ∧ ∧
ثبوت :در مثلث ABCفرض مي كنيم B = Cاست ناصف الزاويه Aرا رسم نموده
آن را DAميناميم.
A
103
1 2
B D C
∧ ∧
مثال :در شكل زیر AB = 2.9cm ، B = C = 30است ضلع ACرا معلوم كنيد.
∧ ∧
حل:
A چون B = C :است ،پس مثلث متساوي الساقين است.
2.9 در نتيجه ،مقابل زواياي مساوي ،اضالع مساوي قرار دارند.
بنابراین:
30° 30°
B C AB = AC = 2.9cm
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-2با توجه به اندازة زاويه ها درشكل زير نشان دهيد که دو مثلث MNRو MSRانطباق
پذير اند.
M M
62° 62°
N S N 62° 62° S
56° 56° 56° 56°
R R
A A
1 2 1 2
b
A C a
C
A B
b B
A C a
C
c
d A C
C
A B
B
رأس Aقايم الزاويه اند .مساحت ABCدر A B در شكل های فوق مشاهده مي شود كه Bمثلث هاي
مربعها كه توسط اضالع مثلث ABCتشكيل شده اند .با شمارش تعداد مربعهای كوچك اندازۀ
ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺎﻻﻯ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺎﻻﻯ ﻣﺠﻤﻮﻉ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺭﻭﻯ
ﺩﺍﺭﺩتكميل
BCوﻗﺮﺍﺭ dرا ﺩﺍﺭﺩجزء b
ﻭﺗﺮc, است زيردرجﻗﺮﺍﺭ
جدول ABﻭ ACﺩﺍﺭﺩدر ﺿﻠﻊ
نمونۀﻗﺮﺍﺭكه
مانند AC
كنيد .ﺿﻠﻊتخمینﺩﺍﺭﺩ
ﺿﻠﻊرا ABﻗﺮﺍﺭ
مساحت آن ها
25 25 16 9 كنيدa.
ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺎﻻﻯ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺎﻻﻯ ﻣﺠﻤﻮﻉ ﻣﺮﺑﻊ ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻣﺮﺑﻊ40ﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺭﻭﻯ b
32ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ
ﻭﺗﺮ BC ﺿﻠﻊ ABﻭ ACﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ ﺿﻠﻊ ACﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ ﺿﻠﻊ ABﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ c
34
25 25 16 9 d
a
40 b
34
32 c
34
32 d
با توجه به اعداد مندرج در جدول چه رابطه بين مساحت مربعها تشكيل شده توسط اضالع
مثلث هاي قايم الزاويه مشاهده می کنید؟
105
b a
c
c ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
a b
c c c
a b ● مثلث قايم الزاویه به طول ضلع هاي b, aو cمانند شکل cمقابلcروي
c
b a كاغذ رسم و آن را قیچی کنید.
c
b ● سه مثلث انطباق پذير با اين مثلث از كاغذ تهيه كنيد.
b
c c ● يك مربع به طول وتر cبا كاغذ تهيه كنيد.
b a
● مطابق شكل زیر چهار مثلث و مربع تهيه شده را طوري كنار هم بگذاريد كه مربعي به طول
a a
b ضلع a + bتشكيل a
شود.
b a c
b a b c
b ac b b a c c a c
c
c
b a ac a a cb b c c
c b c c c c c
a a b c
c c
a c c bc a c c a
bb c a c
c
c b c a ba b a c c
c
b ca a b
c a b a
b b با در نظر داشت شكل ،آيا تساوي زير درست است؟
مربع بهbضلع( ) a + ab
مساحت b
a مساحت مربع به ضلع + cمساحت 4مثلث قايم الزاوية انطباق پذير =
b a
مربع به طول
● به طور مجدد چهار مثلث قایم الزاویة انطباق پذير به طولbاضالع aو bدو b
b b
b a aa ضلعهاي زاوية قايمه اين مثلث ها يعني aو bتهيه كنيد.
b aa كنارaهم a a b
● اين چهار مثلث و دو مربع را مانند شكل مقابل طوري a
a قرار دهيد ،تا مربع بزرگتر به طول ضلع( ) a + bساخته شود.
aa
a a bb a
b a
با در نظر داشت شكل باال آيا تساوي زير درست است.
مساحت مربع به ضلع +bمساحت مربع به ضلع + aمساحت 4مثلث قايم الزاويه انطباق پذير = مساحت مربع به ضلع a + b
با در نظر داشت تساوي مساحت مربعهاي به طول ضلع a + bقرار شکل فوق ،اگر 4مثلث
انطباق پذير را از دو شكل فوق برداريم ،باقي مانده مساحت آنها نيز بايد با هم برابر باشند.
بنابر آن مي توان گفت c 2 = a 2 + b 2 :این رابطه اولین بار توسط فیثاغورث به اثبات رسیده است.
قضیه :در هر مثلث قايم الزاويه مساحت مربعي كه توسط اندازه وتر ساخته ميشود برابر
مجموع مساحت هاي دو مربعي است كه توسط اندازه اضالع زاوية قايمه آن مثلث ساخته
مي شود.
106
1 6 11 1 6
2 7 8 2
8
3
5
a 3 4
7
b
2
4
c
1
1 2 3 4 5
6 7 8 9 10
11 12 13 14 15
16 17 18 19 20
21 22 23 24 25
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
A b Ma B
a c در شكل مقابل مربعي به ضلع a + bداريم:
Q c b
● آيا چهار ضلعي MNPQيك مربع است؟ توضيح دهيد.
c N
b c ● مساحت مربع ABCDرا يك بار به طور مستقيم با استفاده
a
D a P b C از طول ضلع آن ،يعني a + bمحاسبه كنيد.
● مساحت مربع ABCDرا از مجموع مساحتهاي چهار
∆ ∆ ∆ ∆
مثلث انطباق پذير DPQ ، NCP ، MNB ، AMQو مربع MNPQمحاسبه كنيد.
از مقايسة رابطههاي به دست آمده در دو بخش اخير چه نتيجه مي گيريد؟
قضية فيثاغورث:
c در هر مثلث قايم الزاويه مربع وتر مساوي با مجموع مربعهای
b
a 2 + b2 = c2 اضالع قايم آن می باشد:
a
)S( ABCD) = (a + b)(a + b ثبوت :با در نظر داشت شكل باال ميتوان نوشت:
نظر به خاصیت توزیع پذیری ضرب باالی جمع
)= a (13a14+ b) + b(a + b
9 1
5 210 1 5 16
می توان نوشت:
= a + ab + ba + b 2
1 6 7 1 12
9
6
8
2
3
8
5
a 32 4
7
b
از طرف ديگر چون:
2
c
1
1 2 3 4 5
S = 4S
∆ 6 7 8 9 10
( ABCD ) ) + S( MNPQ
) 11 12 13 14 15( AMQ
16 17 18 19 20
1
21 22 23 24 25
= 4( ab) + c 2 ...........II
2
از تساوي روابط Iو IIنتيجه ميشود:
A 1
ba 2 +Mb 2a +B2ab
= 4( ab) + c 2
a c 2
Q c2 b
⇒ a + b + 2ab = 2ab + c
2 2
c N
b c 2a
⇒ a + b = c2
2
D a P مثال : 1طول اضالع یک مثلث به ترتیب زیر داده شده اند:
b C
a = 4cm ، b = 3cm ، c = 5cm
107
b
a
13 حل :در شكل ديده ميشود كه باالی ضلع قایم ) 16، ( aعدد
14
9 1
5 10 1 5 16 مربع که هر ضلع آن 1cmاست ،می باشد.
9 1 6 7 1 12
6 باالی ضلع قایم ) 9 ، (bعدد مربع که هر ضلع آن مساوی به
8
2
3
8
5
a 3 4
7
b
1cmاست ،می باشد و باالی ضلع ) 25 ، (cعدد مربع که
2
4
c
1
1 2 3 4 5
6 7 8 9 10 هر ضلع آن نیزمساوی 1cmاست ،می باشد.
11 12 13 14 15
16 17 18 19 20
21 22 23 24 25 25cm 2 = 16cm 2 + 9cm 2 در نتیجه:
C c = a +b
2 2 2
∆
مثال : 2در مثلث قايم الزاوية ABCاندازة ضلع ACرا حساب كنيد.
CA
A b Ma B 2 2 2 حل:
25 AB = AC + BC
a c b (25) 2 = AC2 + (15) 2
Q 25 c
A b c
2
Bc N 625 = AC + 225
15 a 2
A
C B AC = 625 − 225
D a 15
P b C 2
AC = 400 , AC = 20 cm
مثال: 3طول قطر مستطيلي را با داشتن اضالع 3.5cmو 4.5cmدريافت كنيد.
4.5 حل :طبق قضية فيثاغورث اگر طول قطر را dبناميم؛ داريم:
d 2 = (4.5cm) 2 + (3.5cm) 2
d 4.5 3.5 d 2 = 20.25cm 2 + 12.25cm 2
108
معکوس قضیۀ فيثاغورث
Pythagorean
A
در کدام حالت سه قطعه خط
کیفی یک مثلث قایمالزاویه را
ساخته میتواند؟
C B
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● مثلثي را به طول اضالع 4 ، 3و 5سانتی متر رسم كنيد.
● اندازة زاويههاي اين مثلث را محاسبه كنيد.
● مثلث به دست آمده چه نوع مثلثي است؟
● چه رابطة بين طول اضالع اين مثلث مشاهده ميشود.
● عمليههاي فوق را براي مثلثي به طول اضالع 10,8و 6سانتی متر تكرار كنيد.
فعالیت فوق را به عنوان معکوس قضية فيثاغورث طور زير مي توان بيان كرد:
ثبوت :فرض كنيد براي مثلث ABCبه طول اضالع b , aو cداريم a 2 = b 2 + c 2مثلث
B′ A′B′C ′را به طول اضالع c , bطوري رسم مي كنيم كه
در رأس A′قايمه باشد ،براي اين كار ابتدا زاويه قايمة A′را
c رسم نموده روي اضالع آن قطعه خط هايي به طول bو cجدا
مي كنيم.
A′ b C′ آن نقاط را B′و C ′نامیده و با هم وصل مینماییم.
109
M
A
2 طبق قضية فيثاغورث در مثلث A′B′C′داريم:
B′C′ = b 2 + c 2
از طرف دیگر مي دانيم که b 2 + c 2 = a 2است در نتيجه:
2
B′C′ = a 2
B′C′ = a
پس دو مثلث ABCو A′B′C ′نظر به حالت تساوي سه ضلع ،انطباق پذير هستند ،در نتيجه
∧
زواياي آنها نيز يك به يك مساوي اند .چون A′ = 90 :پسA = 90 :
∧
A′
ﺗﻤﺮﻳﻦ
A′ bb C′C′
-1دو مثلث ABCو MNPداده شده اند .نشان دهيد كه كدام یکي آن ها مثلث قايم الزاويه
MM است؟
AA
10 66
88 10
66 CC
1010
N
N 66 PP BB
12
12 13
13 7.2 99
7.2
110
قضاياي مثلث قايم الزاويه
C
در شكل مقابل چند مثلث قايم الزاويه را
مي بيني��د؟ آيا اين مثلث ها باهم مش��ابه
اند؟
A B
H
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● مثلث قايم الزاوية ABCرا رسم كنيد كه زاوية Cآن قايمه باشد.
● از رأس Cارتفاع باالی وتر آن رسم نموده آن را CHبناميد.
● مثلثهاي ACHو BCHچه نوع مثلثهاي هستند؟
● آيا مثلث هاي ACHو ABCمتشابه اند؟ چرا؟
● آيا مثلث هاي BCHو ABCمتشابه اند؟ چرا؟
C ● آيا مثلثهاي ACHو BCHمتشابه اند؟ چرا؟
از فعاليت فوق مشاهده مي شود كه ارتفاع باالی وتر يك مثلث قايم الزاويه ،آن را به سه مثلث
کرد.
A
متشابه تقسيم ميكند .با استفاده از اين مطلب مي توان برایBثبوت قضاياي زير استفاده
قضيه :1در هر مثلث قايم الزاويه ،حاصل ضرب اضالع قايم ،مساوي به حاصل ضرب وتر
در ارتفاع وارد بر وتر است.
ثبوت :فرض كنيد CHارتفاع باالی وتر مثلث قايم الزاوية ABCباشد.در دو مثلث
C ACHو ABCداريم:
a b
h
∧ ∧
C = H 1 = 90
∆ ∆
A
1
B ∧ ∧ ⇒ ABC ~ ACH
H
زاویه مشترك A = A
c
111
از تشابه دو مثلث نتيجه گيری ميشود كه مقابل زاویههای مساوی ،اضالع متناسب قرار
دارد؛يعني:
AC CH
= ⇒ AC ⋅ CB = CH ⋅ AB
AB CB
قضيه :2در هر مثلث قايم الزاويه مربع ارتفاع باالی وتر مساوی به حاصل ضرب دو قطعه
خط ایجاد شده باالي آن وتر مي باشد.
ثبوت :فرض كنيد CHارتفاع باالی وتر مثلث قايم الزاويه ABCباشد.
∧ ∧
در مثلث قايم الزاوية ABCداريمA + B = 90............... I :
A B
H
∧ ∧
B = C1 از روابط( Iو )IIنتيجه ميگيريم كه :
∧ ∧
به همين ترتيب ميتوانيم نشان دهيم كه A = C 2 :است .چرا؟
در دو مثلث قايم الزاوية ACHو CBHداريم كه:
∧
A = C2
∧
∧ ∧
∆ ∆
C1 = B ⇒ ACH ~ CBH
∧ ∧
H1 =B H 2D= 90
E
C A
F
از تشابه دو مثلث ACHو CBHنتيجه ميشود كه مقابل زاویههای مساوی اضالع آنها
متناسب اند؛ يعني:
CH AH
= ⇒ CH 2 = AH ⋅ HB
HB CH
112
باالی ABاست و چهار ضلعی DECFیک مستطیل داده
∆
مثال : 1در شکل زیر CDعمود
شده باشد ،نشان دهید که مثلث B E Dبا مثلث
B قایم ا لزاویه ABCمشابه است.
D
E
∆ ∆
حل :در مثلث های AC Bو B E Dداریم که:
∧ ∧
C
F
A زاویۀ مشترک B = B
چون DE || ACاست و BCقاطع است پس زوایای
یک طرف قاطع با هم مساوی اند.
∧ ∧
یعنیC = BE D = 90° :
دو زاوية دو مثلث با هم مساوي شدند ،بنابر آن تناسب بين اضالع وجود دارد.
در نتيجه نظر به حالت تشابه مثلث ها مي توان گفت:
∆ ∆
BED ~ ACB
نوت :در شکل تعداد مثلث های متشابه تشکیل شده را حساب کنید.
مثال :2در شکل CHارتفاع باالی وتر مثلث قایمالزاویه ABCاست.
اگر r = 4cmو s = 9cmباشد hرا دریافت کنید.
حل:
CH 2 = AH ⋅ BH
CH 2 = 4 ⋅ 9
CH 2 = 36
CH 2 = 36
C CH = 6cm
h
R
4 113
N b
2
T G
C
C
h
h
A r s B
ﺗﻤﺮﻳﻦ
H
A r s B
H
-1مثلث قایمالزاویهيي که زاویه Gآن قایمه بوده ،داده شده Rاست قیمتهای aو bرا به
R دست آورید.
4
4
N b
N 2 b
2
T a G
T a G
114
قضایا در مثلث قایمالزاویه برای
زوایای ه 30و ه60
B
درشكل مقابل آيا ضلع مقابل زاوية
30 برابر نصف طول وتر است؟
60° 30°
A C
D
B
B
115
پس BM = MN :
در دو مثلث AMBو MNCداريم:
BMميانه استAM = MC ،
∆ ∆
قرار ترسيمBM = MN ، ⇒ AMB ≅ MNC
∧ ∧
M1 = M 2 قرار متقابل برأس،
با توجه به انطباق پذيري دو مثلث AMBو MNCنتيجه ميشود كه اضالع متناسب اين
AB = NC.............. I دو مثلث نيز انطباق پذير اند؛ يعني:
به همين ترتيب از انطباق پذيري دو مثلث AMNو BMCنتيجه ميشود كه:
AN = BC..............II چرا؟
پس از روابط( Iو )IIنتيجه ميشود كه در چهار ضلعي ABCNاضالع مقابل باهم مساوي
اند ،چون يك زاوية آن قايمه است ،پس ABCN :يك مستطيل ميباشد.
در مستطيل ميدانيم که قطرها باهم مساوي بوده و همديگر را نصف ميكنند.
1
= BM AC
2
پس:
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● مثلث قايم الزاوية ABCرا چنان رسم كنيد كه اندازةزواياي حادة آن 30و 60باشد.
● طول وتر و اضالع قايم آن را با خطكش اندازهگيري كنيد.
● چه رابطه بين طول اضالع اين مثلث وجود دارد؟
● تجربة فوق را بايك مثلث قايم الزاويه ديگر به زواياي 60 ,30تكراركنيد.
با استفاده از فعاليت فوق ميتوان قضیۀ زير را بيان و ثبوت كرد:
قضيه :در مثلث قايم الزاويه اگر اندازة يك زاوية حاده آن 30°باشد ،طول ضلع مقابل اين
∧ ∧
زاويه نصف طول وتر است.
ثبوت :در مثلث قايم الزاوية ABCفرض كنيد A = 30و . B = 90
116
براي اثبات ،ميانة باالي وتر را رسم نموده آن را BMميناميم طبق قضية قبل مي دانيم که
A ميانة وارد بر وتر نصف وتر است.
پس BM = MC :
در نتيجه :مثلث BMCمتساوي الساقين است.
30°
M ∧ ∧
117
A
M
30°
B C
ﺗﻤﺮﻳﻦ
∧
-1در مثلث C ، ABCقايمه است ،اگر AB = 16و CDميانه باشد ،طول CDرا
B
دريابيد.
D
C A
K
K
H
G ∧ ∧
-4در مثلث M ، KMNزاوية قايمه است و اندازة K = 30استRS , TV , XY .
N
KTواحد و KR = 6
بر KMعمود اند .اگر KN = 16واحد KX = 13 ،واحدX = 10 ،
H T K
R
واحد باشند در اين صورت RS , TV , XYو MNرا دريابيد.
30° N
K
S V Y M
X
T
R
30°
K
S V Y M
118
ناصفالزاويه
X
آيا تمام نقاط ناصف الزاویه از دو ضلع
همان زاویه متساوی الفاصله اند؟
O Y
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
∧
● ناصف الزاویه xoyرا رسم کنید و آن را OZبنامید.
● یک نقطة کیفی را روی ناصف OZانتخاب کرده آن را Pبنامید.
● از نقطة Pباالی دو ضلع زاویه ،یعنی oxو oyعمودها رسم كنيدآنها را HPو KPبنامید.
● طول HPو KPرا با خط کش اندازه بگیرید .چه رابطه بین طولهای این عمودها مالحظه
می شود؟
مشاهدات فعالیت فوق را میتوان طور زیر بیان و ثبوت کرد:
قضيه :هر نقطه روی ناصف الزاویه ،از دو ضلع زاویه متساوی الفاصله است.
X ∧
ثب�وت :فرض م��ي کنی��م OZناصفالزاویه YOXباش��د،
H Z میخواهیم نشان دهیم:
P PH = PK
O Y
K در دو مثلث HPOو KPOداریم:
∧ ∧
H = K = 90
A
∧ ∧ ∆ ∆
I OZ ⇒ OPK ≅ OPHناصفالزاويه استXOZ = YOZ ،
H
OP = OP ضلع مشترك،
O
B
K
C 119
∆ ∆
با در نظر داشت تساوی وتر و یک زاویة حادة دو مثلث قایمالزاویه OPKو OPHنتیجه
PK = PH میگیریم که این دو مثلث انطباق پذیر اند بنا بر این :
قضيه :هر نقطه که از دو ضلع یک زاویه متساوی الفاصله باشد ،آن نقطه روی ناصف آن
زاویه قرار دارد.
X
ثبوت :فرض میکنیم نقطة Pاز دو ضلع XOو Oمتساویالفاصله
H Z باشد؛ یعنیPK = PH :
P می خواهیم نشان دهیم Pروی ناصف الزاویة YOXقرار دارد
O K
Y یعنی:
∧ ∧
X X OP = Y OP
A H
I
Zگیریم:
برای این منظور دو مثلث قایمالزاویه HPOو KPOرادر نظر می
H P
قرار فرضیه PH = PK
O Y
O K
∧
B H=K
∧
∆ ∆
⇒ OPH ≅ OPK
K
مشترک ضلع
OP =AOP C
I
OPK
H بنابر تساوی دو ضلع و یک زاویة حاده ،نتیجه میگیریم که مثلث های OPHو
انطباق پذیر اند؛ بنابراین زاویههای ديگر آنها نیز انطباق پذیر اند.
O ∧ ∧
B X OP = Y OP پس:
K X ∧
C یعنی P :روی ناصف الزاویة X O Yقرار دارد.
H′ Z
60°
M ﺗﻤﺮﻳﻦ
A Y
H
نقطۀ Mروی ناصف الزاویه Aقرار داشته ،قطعه خط
X MH′باالی قطعه خط AXعمود است .طول اضالع مثلث
AMHرا از جنس اضالع مربوطه به دست آورید.
H′ Z
M
60°
A Y
H
120
ناصف الزاويه های داخلی مثلث
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● یک مثلث کیفی ABCرسم کنید.
∧ ∧
● ناصف الزاویههای داخلی Bو Cرا طوری رسم کنید تا یکدیگر را در نقطهيي مانند O
قطع کنند.
∧
● ناصفالزاویة داخلی Aرا رسم کنید.
∧
● آیا ناصفالزاویة Aنیز از نقطة Oمیگذرد؟
∆
● یک مثلث کیفی دیگر A′B′C′را رسم کرده ،فعالیت فوق را برای آن تکرار کنید.
X
مشاهدات فعالیت فوق را میتوان طور زیر بیان و ثبوت کرد:
H قضیه :در هر مثلث ناصف الزاویه های داخلی یکدیگر را در Z
یک نقطۀ داخل مثلث قطع
P می کنند.
∧
O ∧ Y
ثبوت :در مثلث ABCفرض مي كنيم ناصفالزاویههای Bو K C
یکدیگر را در نقطة O ∧
قطع میکنند .نشان می دهیم که ناصف الزاویة Aنیز از نقطۀ Oمیگذرد.
A
∧
با در نظر داشت شکل زير داریم:
I
H چون نقطة Oروی ناصف الزاویة Bاست.
O ∧
OH = OK....................I پس:
B و همچنان نقطة Oروی ناصفالزاویة Cاست.
K
C پسOK = OI....................II :
می دانیم وقتی یک طرف دو مساوات با هم مساوی شوند طرف دیگر آنها نیز خود به خود
مساوی میشوند .بنابراین از رابطة Ιو Πنتیجه می گیریمOH = OI :
X 121
H′ Z
M
60°
A Y
از طرف دیگر قرار قضیه قبل می دانیم هر نقطه که از دو ضلع يك زاویه متساویالفاصله باشد
آن نقطه روی ناصف آن زاویه قرار دارد؛ بنابراین نقطة Oروی ناصفالزاویة Aقرار دارد.
در نتیجه میتوان گفت هر سه ناصف الزاویه داخلی مثلث همدیگر را در یک نقطه قطع
می کنند.
مثال :مثلث با طول اضالع 4 ، 3 ، 6واحد رسم كنيد ،نشان دهيد كه ناصف ها يكديگر را
در يك نقطه قطع مي كنند.
حل :مثلث ABCرا در نظر گرفته از رأسهاي B ، Aو Cناصف الزاويهها را رسم نموده،
A ديده ميشود كه ناصفها يكديگر را در يك نقطه قطع كردهاند.
6
4
I
110°
B 3 C
ﺗﻤﺮﻳﻦ
122
ناصف عمودي در يك مثلث
A
C
B A
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
A B ● ناصف عمودی قطعه خط ABرا رسم کنید.
● یک نقطه مانند Pباالی ناصف عمودی قطعه خط ABانتخاب کنیدX .
123
چون در دو مثلث PAHو PBHدو ضلع و زاویة بین آنها مساوی اند؛ بنابراین مثلثها
باهم انطباق پذیر اند .در نتیجه اضالع آنها نیز با هم مساوی اند.
یعنیPB = PA :
قضيه :هر نقطه که از انجامهای یک قطعه خط متساوی الفاصله باشد ،آن نقطه روی ناصف
عمودی آن قطعه خط قرار دارد.
PA = PB
∆ ∆
MA = MB ⇒ PAM ≅ PBM
∧ ∧
A=B
دو مثلث PAMو PBMبنا بر تساوی دو ضلع و زاویة بین آنها با هم انطباق پذیراند در
∧ ∧
M1 = M 2 نتیجه زاویه های آنها نیز یک به یک مساوی اند؛ یعنی :
∧ ∧
M1 + M 2 = 180
چون:
∧ ∧
M1 = M 2 = 90 پس:
بنا بر اين ،گفته میتوانیم که PMقطعه خط ABرا به طور عمودی تنصیف کرده است؛ پس
Pروی ناصف عمودی ABقرار دارد.
124
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● مثلث کیفی ABCرا رسم کنید.
● ناصفهاي عمودی اضالع ABو ACرا رسم و نقطة تقاطع آنها را نقطه Oبنامید.
● ناصف عمودی ضلع BCرا رسم کنید .آیا این ناصف عمودی نیز از Oمیگذرد؟
● مثلث کیفی دیگری مانند A′B′C′رسم کنید و فعالیت فوق را برای آن تکرار کنید.
ثبوت :در مثلث ABCناصفهای عمودی اضالع ABو ACیکدیگر را در نقطة Oقطع
کرده اند .میخواهیم نشان دهیم که نقطة Oروی ناصف عمودی ضلع BCقرار دارد.
A چون نقطة Oروی ناصف عمودی ABاست.
OA = OB....................I پس:
به همین قسم نقطة Oروی ناصف عمودی ACنیز قرار دارد.
OA = OC....................II پس:
O از مقایسة تساویهای Ιو Πمیتوان نتیجه گرفت که:
B C
OB = OC
از طرف دیگر قرار قضیة قبل میدانیم هر نقطة که از انجامهای یک قطعه خط متساویالفاصله
´C A
نقطة Oروی ناصف باشد آن نقطه روی ناصف عمودی آن قطعه خط قرار داشته؛ بنابراین ´B
عمودی ضلع BCقرار دارد.
B
قطع می کنند.
در نتیجه ناصفهای عمودی اضالع هر مثلث در یک نقطه یک دیگر را C
´A
مثال :یک مثلث قایمالزاویه رسم کنید .محل تقاطع ناصفهای عمودی اضالع آن را
دریافت کنید.
A
B C
125
در نتيجه ميتوان گفت ناصفهاي عمودي در هر مثلث قايمالزاويه يكديگر را در نقطة
وسطي باالي وتر قطع ميكنند.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1مثلث ABCرا به زاویه های 80 ,70 ,30رسم کنید .محل تقاطع ناصف های عمودی
اضالع آن را دریافت کنید.
-2مثلثی به اضالع 4 ،6و 2.5سانتی متر رسم کنید .ناصف های عمودی اضالع آن را ترسیم
و محل تقاطع ناصفهای عمودی را دریافت کنید.
126
ارتفاع هاي مثلث
A
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● مثلث کیفی ABCرا رسم کنید.
● از رأس Aارتفاع باالي ضلع BCرا رسم كنيد ،انجام آن را Hبناميد.
● از رأسهاي مثلث ABCخطوطی موازی به اضالع آن رسم کنید.
● مثلث حاصل شده از تقاطع ،اين خطوط را A′B′C′نامگذاری کنید طوری که C′ || AC , B′C′ || BC
A′C′ || AC , B′C′ || BCو . A′B′ || AB
● آیا قطعه خط AHبر قطعه خط B′C′عمود است چرا؟
● آیا چهار ضلعی ABCB′متوازی االضالع است چرا؟
● آیا AB′ = AC′است؟ چرا؟
● آیا قطعه خط AHناصف عمودی قطعه خط B′C′است چرا؟
127
A ثبوت :از رأس هاي مثلث ABCخطوطی را موازی به
´C ´B
اضالع آن رسم می کنیم .از تقاطع خطوط مثلث A′B′C′
مانند شکل مقابل تشکیل میشود در این حالت ميتوان
C
B H نوشت:
A′C′ || AC , B′C′ || BCو . A′B′ || AB
´A با در نظر داشت این که اضالع مقابل چهارضلعی ABCB′
موازی هستند نتیجه میگیریم که این چهار ضلعی یک
متوازیاالضالع است.
بنابراین اضالع مقابل چهار ضلعی ABCB′مساوی اند.
AB′ = BC................ I یعنی:
به همین ترتیب چهار ضلعی ACBC′نیز متوازی االضالع است؛ در نتیجه:
AC′ = BC................ III
AB′ = AC′ از روابط Ιو Πنتیجه میگیریم كه :
از طرف دیگر چون AH ⊥ BCو BC || B′C′است بنا بر اين AH ⊥ B′C′است.
نظر به اينكه AB′ = AC′و AH ⊥ B′C′
پس AH :ناصف عمودي B′C′است.
به همین شکل میتوان نشان داد که ارتفاعهای باالی اضالع ABو ACنیز به ترتیب
ناصفهای عمودی اضالع A′B′و A′C′هستند .چون ناصف های عمودی در یک نقطه
یکدیگر را قطع می کنند؛ پس ارتفاع ها نیز یکدیگر را در یک نقطه قطع می کنند.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1مثلث ABCرا به اضالع 4، 5و 6سانتی متر رسم کنید .از هر رأس باالی ضلع مقابل،
ارتفاع را رسم نموده و محل تقاطع آنها را در صفحه مشخص کنید.
-2یک مثلث قایمالزاویه را رسم نموده محل تقاطع ارتفاعهای این مثلث را مشخص کنید.
-3مثلث منفرجةالزاويه رسم نموده محل تقاطع ارتفاع های آن را مشخص کنید.
● مثلث کیفی ABCرا رسم کنید.
128
میانه هاي مثلث
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● مثلث کیفی ABCرا رسم کنید.
● از رأس Bمیانة BNو از رأس Cمیانة CMرا رسم کنید.
● نقطة تقاطع آن دو میانه را Gنامگذاری کنید.
● طولهای BGو GNرا با خط کش اندازه کنید .این طول ها چه رابطه دارند؟
● طولهای CGو GMرا با خط کش اندازه کنید .این طول ها با هم چه رابطة دارند؟
● از رأس Aمیانه باالی ضلع BCرسم و انجام آن را Kبنامید.
● آیا AKاز نقطة Gعبور میکند؟
● طول های AGو GKرا با خط کش اندازه گیری نماييد و بگوييد این طول ها با هم چه
رابطه دارند؟
قضیه :میانههای هر مثلث یکدیگر را در یک نقطه قطع نموده و نقطه تقاطع ،هر میانه را به
نسبت 2بر 1تقسیم میکند.
ثبوت :در مثلث ABCنقطة Gمحل تقاطع میانههای BNو CMاست .با در نظر داشت
اين كه قطعه خط MNوسطهای اضالع ABو ACرا
با هم وصل میکند .پس طبق قضیة تالس نتیجه
BC || MN می شود که:
1
= ⇒ MN BC ...................I
2
نقطة وسطی BGرا Pمینامیم و نقطة وسطي CGرا Qمینامیم.
129
PQقطعه خطی است که وسط اضالع BGو CGرا در مثلث GBCبا هم وصل می کند.
BC || PQ بنا بر قضیه تالس در مثلث GBCمیتوان نتیجه گرفت که:
1
= PQ BC .......... .. II
2
از روابط Ιو Πنتیجه میشود که چهارضلعی MNQPکه دو ضلع آن موازی و مساوی
اند .یک متوازی االضالع است.
در متوازی االضالع MNQPقطرها یکدیگر را تنصیف میکنند؛ بنابراین:
QG = GMو PG = GN
از طرف دیگر میدانیم:
QG = QCو PG = PB
بنا بر این:
QG = GM = QCو PG = GN = PB
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1یک مثلث قايمالزاويه رسم نموده محل تقاطع ميانههاي آن را مشخص كنيد.
-2نشان دهيد که در هر مثلث متساوي االضالع محل تقاطع ميانهها ،ناصفها و ارتفاعها در
يك نقطه می باشند.
-3در مثلث ABCاگر Gمركز تقاطع ميانههاي BN , AMو CKباشد نشان دهيدكه:
AG 2 GM 1
= , =
AM 3 AM 3
130
نكات مهم فصل پنجم
● قضیة فیثاغورث
-در هر مثلث قایمالزاویه مساحت مربعی که توسط اندازه وتر ساخته میشود برابر مجموع
مساحتهای دو مربعی است که توسط اندازة دو ضلع قايم آن مثلث ساخته میشود.
-در هر مثلث قایمالزاویه مربع وتر ،مساوی به مجموع مربعهای اضالع قایم آن میباشد:
a 2 + b2 = c2
131
● قضایای خطوطی که یکدیگر را در یک نقطه داخل مثلث قطع می کنند
-هر نقطه روی ناصفالزاویه از دو ضلع زاویه متساوی الفاصله است.
-هر نقطة که از دو ضلع یک زاویه متساوی الفاصله باشد آن نقطه روی ناصف آن زاویه
قرار دارد.
-در هر مثلث ناصف الزاویه های داخلی یکدیگر را در یک نقطه قطع می کنند.
-هر نقطه روی ناصف عمودی یک قطعه خط از دو انجام آن متساوی الفاصله اند.
-هر نقطه که از انجامهای یک قطعه خط متساوی الفاصله باشد آن نقطه روی ناصف
عمودی آن قطعه خط قرار دارد.
-در هر مثلث ناصف عمودی اضالع آن یکدیگر را در یک نقطه قطع می کنند.
-در هر مثلث ارتفاعات در یک نقطه متقاطع اند.
-میانه های هر مثلث یکدیگر را در یک نقطه قطع می کنند و نقطة تقاطع میانه ها ،هر میانه را
به نسبت 2بر 1تقسیم می کنند.
132
تمرين عمومي
برای سؤالهای زیر چهار جواب داده شده است .جواب صحیح را دریافت و دور آن را حلقه
نمایید.
-1در مثلث منفرجالزاویه محل تقاطع هر سه ناصف عمودی در کجا است؟
)bدر خارج مثلث
)aدر داخل مثلث
)dهيچ كدام )cباالي ضلع بزرگ
-2مثلثی به اضالع 4 ،8و 5واحد طول مفروض است ،سه ارتفاع این مثلث يكديگر را:
)bدر خارج مثلث قطع میکنند )aدر داخل مثلث قطع میکنند
)dدر رأس مقابل بزرگترین ضلع قطع می کنند. )cروی ضلع به طول 5متقاطع اند .
-3در مثلث قایمالزاویه طول ضلع مقابل زاویه 30°عبارت است از:
1 )dبر چهارم وتر 1)cبر 3وتر )bمساوی به وتر )aنصف وتر
-4هرگاه در مثلث قایمالزاویه اندازة اضالع قایم 3و 2واحد باشند ،طول وتر عبارت است
از:
2 )d 3 )c 3 )b 13 )a
-5در مثلث متساوی الساقین یک زاویة قاعدة آن مساوی به 65°است.
زاویة قاعدة دیگر آن عبارت است از:
45°)d 70°)c 65° )b 50°)a
133
A
A
حل نمایید.
9.4
سؤاالت زیر را
زیر مثلثهای قایمالزاویه داده شده اند ،وترهای مثلث ها را به تقریب کمتر Aاز -1در اشکال 6
O
B C
134
فصلششم
مساحت و احجام
مساحت و حجم مكعب مستطيل
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
2 5 2
3 ● شکل مقابل را به اندازههای داده شده درکاغذ رسم ،قیچی
2 و بر روی خط های نقطه چین آن را قات کنید.
● يك مكعب مستطيل به طول ،5cmعرض 2cmو ارتفاع 3cmرسم كنيد.
● مكعب مستطيل مذكور چند رأس ،چند ضلع و چند سطح دارد؟ هر يك را بشمارید.
● مساحت سطحهاي جانبي را كه هر سطح آن مستطيل مي باشند دریابید.
● مكعب مستطيل مذكور چند قاعده دارد؟ مساحت قاعدة آن را دریافت کنید.
● با استفاده از مجموع مساحتهای فوق فورمول مساحت كلي مكعب مستطيل مذکور را بنويسيد.
ﺗﻌﺮﻳﻒ
مكعب مستطيل يك شش وجهي منظم هندسي است كه همه سطوح آن مستطيل شكل
بوده و مساحتهای هر وجه مقابل آن دو به دو مساوی و موازی ،زواياي سطوح آن دو
به دو با هم قايم باشند .اگر طول مكعب مستطيل را به ، lعرض آن را به wو ارتفاع
F l A آن را به hارائه نماييم .طوريكه مکعب مستطیل
w
E H h دارای شش سطح بوده و مساحت سطح جانبی آن
G B ) S = 2( wh + h l عبارت است از:
D و مساحت قاعدتين آن عبارت است ازB=2wl :
C
137
و مساحت کلی آن عبارت است ازA = w l + l h + wh + w l + l h + wh :
و يا ) A = 2( l w + l h + wh
مكعب مستطيل كه هر سه بعد (طول ،عرض و ارتفاع) آن با هم مساوي باشند آن را
مكعب ميناميم .اگر مساحت کلی آن را به Aنشان دهيم داريم كه:
A = 6a 2 و یا A = a2 + a2 + a2 + a2 + a2 + a2
مكعبي كه طول ،عرض و ارتفاع آن يك باشد آن را مكعب واحد گويند.
مثال :1مساحت كلي مكعب مستطيلي را دريافت نماييد كه طول آن ، 5cmعرض آن
3cmو ارتفاع آن 4cmباشد.
w=3
l = 5cm حل:
h=4
w=3 w = 3cm
l=5
h = 4cm
h=4
)A = 2( l w + l h + wh ) = 2(5 ⋅ 3 + 5 ⋅ 4 + 3 ⋅ 4
)A = 2(15 + 20 + 12) = 2(47
l=3
A = 94cm 2مساحت كلي
3
چقدر است؟ 3 مثال :2اگر مساحت کلی یک مکعب 54cm2باشد ،طول ضلع این مکعب
آن را رسم کنید.
3
3 A = 6a
2
حل:
6a 2 = 54
3 = a2
54
=9
6
a = 3cm
3
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● مکعب مستطيلي را به طول ، 3cmعرض 2cmو ارتفاع 2cmرسم كنيد.
138
● با چند مكعب واحد مي توان داخل این مکعب مستطيل را پركرد؟ حجم شكل تشكيل شده
چقدر است؟
● اگر داخل مكعب مستطيل مذكور را باردیگر با یک قطار مكعبهاي واحد دیگر پر كنيم،
چه شكلي به دست ميآيد؟ و حجم آن چقدر است؟
● چه رابطه بين طول ،عرض و ارتفاع مکعب مستطيل براي محاسبة حجم ميتوان دريافت؟
● اگر ده قطار مکعبهای واحد ديگر را داخل مکعب مستطيل اوليه قرار دهيم حجم شكل
تشكيل شده چقدر است؟
● آيا ميتوانيد فورمولي براي محاسبة حجم مكعب مستطيل ارائه كنيد؟
از فعاليت فوق ميدانيم كه:
حجم مكعب مستطيل كه طول آن ، lعرض آن wو ارتفاع آن hباشد مساوي است به:
V= l ×w× hحجم مكعب مستطيل
V = a × a × a = a 3حجم مكعب
مثال :1حجم مكعب مقابل را دريافت كنيد.
V = a × a × a = a3 حل:
1.5
V = 1.5 × 1.5 × 1.5
1.5
1.5
V = 3.375cm3حجم مكعب
مثال :2حجم یک مکعب مستطیل 24متر مکعب و مساحت قاعدۀ آن 8متر مربع است.
ارتفاع این مکعب چند متر است؟
V=l ×w× hحجم مکعب مستطیل
حل:
24 = 8 × h
h = 24 ÷ 8 = 3 m
شما میدانید که در هر مکعب مستطیل قطعه خطی که دو رأس مقابل را با هم وصل میکند
قطر مکعب مستطیل نامیده میشود .برای دریافت آن فعالیت زیر را انجام دهید.
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
A
● در شکل مقابل طول ضلعهای BD , ABو BEرا به
E C
D
ترتیب b،aو cنامگذاری کنید.
B
139
● رأس Aرا به Cو رأس Cرا به Bطوری وصل کنید تا یک مثلث قایمالزاویه
تشکیل شود.
● در مثلث قایمالزاویة ABCوتر آن ACاست برای آن رابطة فیثاغورث را
بنویسید.
● چون تمام سطحهای یک مکعب مستطیل ،مستطیل شکل بوده و دو به دو با هم
پس. BE = DC انطباق پذیر اند؛ ? =
● در مثلث قایم الزاویة BCDوتر آن BCبوده و با استفاده از قضیة فیثاغورث طول
ضلع BCرا دریافت و در رابطة قبلی وضع کنید.
22 22 22
از فعالیت فوق مییابیم که:
AC = AC
a + ba ++cb + c
2
اگر در یک مکعب مستطیل a=b=cباشد پس قطر مکعب قرار زیر به دست میآید:
AC a 2 a 2 a 2 3a 2 AC a 3
مثال :قطر مکعب مستطیلی را به ابعاد 3cm ، 2cmو 6cmمحاسبه کنید.
cc == 66cmدر فورمول قطر ،طول ضلع bb == 33cmو
� cm
� حل :با قرار دادن cm
cm ,, aa == 22cm
ACرا به دست میآوریم:
AC = a 2 + b 2 + c 2 = 2 2 + 32 + 6 2 = 49 = 7cm
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1طول سنگ كاري يك ديوار ،60cmعرض آن 30cmو ارتفاع آن 120cmاست.
حجم آن را به سانتي مترمكعب دريافت كنيد.
-2اگر طول ،عرض و ارتفاع یک مکعب 3برابر شوند ،حجم مکعب چند برابر می شود؟
- 3مساحت کل و حجم مکعب مستطیل های زیر را به دست آورید.
7
2
3 4
4 2
- 4اگر طول ،عرض و ارتفاع یک مکعب را دو برابر کنیم ،چه تغییری در طول قطر آن به
وجود میآید؟
140
مساحت و حجم منشور
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
شكل مقابل را روي يك كاغذ به اندازه هاي داده شده رسم كنيد.
10cm پس از جداكردن شكل از كاغذ ،کاغذ را به امتداد خطوط طوری
قات نمایید تا یک جسم بسته به وجود بیاید.
4cm
4cm ● شكل تشكيل شده كدام شكل هندسي است؟
● در شكل فوق چند سطح و چند قاعده را مشاهده مي كنيد؟
● مساحت هر یک از مستطيلهای مساوي فوق را به دست آوريد.
● مساحت دو قاعدة مثلثي فوق را دريافت كنيد.
● مجموع دو مساحت به دست آمده در فوق چه چیزی را نشان می دهد؟
از فعاليت فوق تعریف زیر را میتوان نتیجه گرفت:
ﺗﻌﺮﻳﻒ
منشور جسم منظم هندسي است كه سطوح مقابل آن با هم مساوي و موازي بوده و زواياي
سطوح متقابل آن باهم انطباق پذير اند .سطوح جانبی منشور مستطیل شکل اند و مجموع
مساحت های این مستطیل ها مساحت سطوح جانبی منشور نامیده میشود.
اگر محیط قاعده را در ارتفاع آن ضرب کنیم مساحت سطوح جانبی به دست میآید .و
با جمع كردن مساحت سطوح جانبي با مساحت هاي قاعدتین مساحت كلي منشور حاصل
مي شود .اگر سطح های منشور بر قاعده عمود باشد ،آن را منشور قایم می نامند.
141
منشورها را بر اساس شكل چند ضلعي قاعده هاي آنها نامگذاري مي كنند.
3cm
3cm
3cm
منشور 3ضلعي منشور 4ضلعي منشور 5ضلعي منشور 6ضلعي
142 A
B C
B C H
’B ’C
مساحت و حجم استوانه
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
طول ارتفاع يك استوانة قايم مساوي به 5cmو شعاع قاعدة آن 2cmاست .به امتداد
ارتفاع ،استوانة باز شدة آن را رسم كنيد.
● طول و عرض مستطيل حاصله چند است؟
● مساحت مستطيل را به دست آوريد.
● مساحت اين مستطيل چه رابطه با مساحت سطح جانبي استوانه دارد؟
● مساحت هر يك از قاعده های استوانه را با در نظر داشت شعاع قاعده ( ) 2cmدريابيد.
● مساحت كلي استوانه را حساب كنيد.
143
6cm
مثال :1مساحت کلی استوانۀ مقابل را محاسبه كنيد.
)A = 2π r (r + h) = 2 × 3.14(6)(6 + 12 حل:
12cm )A = 6.28 × 6(18) = 37.68(18
A = 678.24cm 2
یادداشت :برای محاسبۀ حجم منشور ابتدا مساحت قاعده را محاسبه و در ارتفاع آن ضرب
کردیم .برای پیدا کردن حجم استوانه نیز مساحت قاعدة دايروي را در ارتفاع آن ضرب
میکنیم .اگر حجم استوانه را به Vنشان دهيم داريم كهV = π r 2 × h :
مثال :2هرگاه حجم یک ماشين 4سلندره ،که قطر هر سلندر آن 8cmاست مساوی به
1600cm3باشد ارتفاع هر سلندر چند است؟
حل :چون V=1600cm3 ، h=? ، r=4cmاست ،پس با استفاده از فورمول برای 4
سلندر داریم:
) V = 4(πr ⋅ h
2
ﺗﻤﺮﻳﻦ
4cm -1مساحت کلی و حجم استوانههاي زير را محاسبه كنيد:
4cm
6cm 5in 8cm
144
مساحت وحجم هرم
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● شكل مقابل را روي يك كاغذ رسم كنيد.
● اگر رأسهای مثلثها را با هم وصل كنيد ،چه شكلي به دست
ميآيد؟
● با توجه به شكل ،آيا ميتوانيد روشی را برای پیدا کردن
مساحت سطوح جانبي هرم بیان كنيد؟
از فعالیت فوق تعریف زیر را میتوان نتیجه گرفت:
ﺗﻌﺮﻳﻒ
هرم يك جسم هندسی چند وجهي است Pكه قاعدة آن یک مضلع و
سطوح جانبی آن مثلثها بوده و در يك رأس مشترك اند.
مساحت سطوح جانبی مساوی است؛ به مجموع مساحتهای مثلثهایي
که وجه جانبی آن را تشکیل نموده است؛ بنابر آن:
s= 1 × nb lمساحت سطوح جانبی
2
P nعبارت از تعداد اضالع قاعده b ،عبارت از قاعده مثلث است
ارتفاع جانبی l که ارتفاع جانبی باالی آن ترسیم می گردد و lارتفاع جانبی هرم می باشد.
hارتفاع
مساحت سطوح جانبی +مساحت قاعده= مساحت کلی هرم
یا A=B+S
ارتفاع هرم قطعه خطي است كه از رأس هرم بر قاعدة آن عمود باشد.
145
P
مثال :طول ،عرض و ارتفاع جانبی هرم در شکل زیر داده شده است مساحت کلی آن را
P حساب کنید.
10cm
5cm
8cm حل :چون قاعده هرم مستطیلی است و چهار وجه دارد ،پس:
S = 1 ⋅ 4 ⋅ 8cm ⋅ 10cm , S = 160cm 2مساحت سطوح جانبی هرم
چون قاعده هرم مستطیلی است ،پس2 :
B = 8cm ⋅ 5cm = 40cm 2مساحت قاعده هرم
A = S + B ⇒ A = 160cm 2 + 40cm 2
A = 200cm 2
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● سه قطعه كاغذ سفيد را در نظر گرفته و شكل مقابل را در هر كدام آن رسم كنيد.
146
از فعالیت فوق نتیجه میگیریم:
که حجم مکعب مستطیل سه چند حجم هرم است يا حجم هرم 1حجم مکعب مستطیل
3 است.
حجم هرم= 1حجم مکعب مستطیل
3
اگر حجم هرم را به Vارتفاع آن را به hو مساحت قاعدۀ آن را به Bنشان دهيم،
پس حجم هرم مساوي است به:
1
V = B ⋅ hحجم هرم
h 3
مثال :درهرم مربعي زير ،طول ضلع قاعده و ارتفاع هرم داده شده است .مساحت كلي و
حجم آن را حساب كنيد.
حل :چون قاعدة هرم مذكور مربعي است ،پس مساحت آن:
P
10cm B = a 2 ⇒ B = 12 ⋅ 12 = 144cm 2مساحت قاعده
28 D A
6
12cm H
حال بايد ارتفاع ( PHارتفاع وجه جانبي) را دريافت کرد:
در مثلث قایمالزاویه PAHداريم:
B C
12cm
1
=S ⋅ 4 ⋅12cm ⋅ 8cm
2 1
S = 4 × (12 × 8)cm 2
2
= 22(96)cm
=
2
(96) = 192= cm
192cm
2 2
147
11
V == 144
⋅ 144cm
⋅ 28 ⋅ 28cm
2
V
33
1
V = ⋅144cm 2 ⋅ 5.29cm
3
1
V = ⋅ 761.76cm3
3
V = 253.92cm3
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1حجم هرمی را دريافت كنيد كه قاعدة آن مربعی بوده ،طول ضلع آن 40mو ارتفاع
آن 27mباشد.
-2چند مترمكعب هوا داخل خيمهيي به شکل هرم مربع القاعده موجود است؟ در صورتي
كه طول ضلع مربع 7mوارتفاع هرم 5mباشد.
-3حجم اشكال زير را دريافت كنيد:
18cm 11cm
10cm
h h
5cm
4cm
4cm 6cm
14cm
12cm
148
مساحت و حجم مخروط
ﺗﻌﺮﻳﻒ
مخروط قايم جسمي است كه از دوران يك مثلث قايم الزاويه به اطراف يكي از اضالع قايم
آن حاصل مي شود .قطعه خطي كه رأس مخروط را به مركز قاعدة آن وصل مي كند به نام
محور مخروط ياد مي شود .اگر محور بر قاعده عمود باشد مخروط قايم و در غير آن مايل
ناميده مي شود .مساحت سطح جانبی و کلی مخروط توسط فورمول زیر به دست میآید:
مساحت جانبی l ،طول مولد مخروط استA = B + S = πr 2 + πr ⋅ l = πr (r + l ) .
= S = πrl
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● یک جسم استوانهيي و یک جسم مخروطي را كه قاعده و ارتفاع مساوي داشته باشند،
بسازید .جسم مخروطی را از سرمه ریگ پر كرده و در جسم استوانهيي خالي كنيد.
● با چند مخروطي پر از سرمه ریگ استوانه به شکل کامل پر میگردد.
● حجم استوانه و حجم مخروط چه رابط هيي 1با =همVدارند؟
3
از فعاليت فوق داريم كه:
حجم استوانه سه چند حجم مخروط است؛ پس حجم مخروط 1حصه حجم استوانة است
3
که دارای عین قاعده و ارتفاع باشندA = πr 2 + πr × l .
1
محور حجم استوانه = Vحجم مخروط
l 3
h
1 2
چون πr 2 hحجم استوانه است ،پس:
V = πr × h
3
A = πr 2 + πr × l
-1تودة ريگ مخروطي شکل داراي ارتفاع 2mو قطر 4mاست ،حجم ريگ آن را محاسبه
كنيد.
-2شعاع قاعده و ارتفاع هر مخروط داده شده است .حجم هر يك را حساب كنيد.
4m
12cm
9m
4in 10in
5cm
150
مساحت و حجم كره
ﺗﻌﺮﻳﻒ
كره ،جسمي است كه تمام نقاط آن از يك نقطة ثابت متساوي الفاصله باشد.
نقطة ثابت را مركز و فاصله بين نقطه ثابت و تا سطح كره را به نام شعاع
كره می نامند .اگر مساحت را به Aو حجم را به Vنشان دهيم داريم:
O r
A = 4π r 2مساحت كره
4
V = π r 3حجم كره
3
مثال :1مساحت سطح و حجم كره یی را دريافت نماييد كه قطر آن
10cmباشد.
d = 10cm حل:
d 10cm
= =r = 5cm
2 2 2
A = 4π r = 4 × 3.14 × (5) 2 مساحت كره:
= 12.56 × 25 ⇒ A = 314cm 2
4 4 حجم كره:
V = π r 3 = × 3.14 × (5)3
3 3
4 4
= × 3.14 × 125 = × 392.5
3 3
1570
= = 523.33cm3 ، V = 523.33cm
3
3
151
مثال :2حجم هر يك از كرههاي زير را که اجزای آن در شکل داده شدهاند حساب كنيد:
4cm 3cm
4cm 3cm
جز )b
جزء )a
V
-3اگر شعاع کره 2برابر شود ،حجم و مساحت آن چگونه تغییر میکند؟
152
نكات مهم فصل ششم
• مكعب مستطيل
يك شش وجهي منظم هندسي است كه همه سطوح آن مستطيل شكل بوده و مساحتهای
هر وجه مقابل آن دو به دو مساوی و موازی ،زوایای مقابل آن دو به دو با هم قايمه باشند .اگر
طول مکعب مستطیل را به ، lعرض آن را به wو ارتفاع آن به hارائه نماييم داريم:
) S = 2( wh + h l مساحت جانبی آن عبارت است از:
B=2wl مساحت قاعدتين آن عبارت است از:
) A = 2( l w + l h + wh مساحت کلی آن عبارت است از:
V=l×w× h حجم مکعب مستطیل:
• مكعب
مكعب مستطيل كه هر سه بعد( طول ،عرض و ارتفاع) آن باهم مساوي باشند ،آن را مكعب
ميناميم .اگر مساحت آن را به Aو حجم آن را به Vنشان دهيم داريم كه:
A = 6a 2
V = a3 • منشور
جسم منظم هندسي است كه سطوح متقابل آن با هم مساوي و موازي بوده و زواياي سطوح
متقابل آن با هم انطباق پذير اند.
• استوانه
استوانه قايم از دو قاعدة انطباق پذير و يك سطح جانبي كه بر قاعدهها عمود اند 2تشكيل شده
V =π r ×h
است .اگر حجم را به Vو مساحت را به Aنشان دهيم داريم كه:
)A = 2π r (r + h
V = π r2 × h
)A = 2π r (r + h • هـرم
هرم يك چند وجهي هندسي است كه قاعدة آن یک مضلع منظم و سطوح جانبی آن مثلثها
بوده و در يك رأس مشترك اند.
مساحت سطوح جانبی +مساحت قاعده= مساحت کلی هرم
A=B+S
ارتفاع هرم قطعه خطي است كه از رأس هرم بر قاعده آن عمود باشد.
1
V = B×h
3
153
1
=V
3
A = πr 2 + πr × l
• مخروط
مخروط قايم جسمي است كه از دوران يك مثلث قايمالزاويه به اطراف يكي از اضالع قايم
1
Vقاعدة آن وصل ميكند به نام
مركز
مخروطr 2راπبه =
آن حاصل ميشود .قطعه خطي كه رأس × h
3
محور مخروط ياد ميشود .اگر محور مخروط بر قاعدة آن عمود باشد مخروط قايم و در
غير آن مايل ناميده ميشود.
A = πr 2 + πr × l
1
V = π r2 ×h
3
• كــره
جسمي است كه تمام نقاط آن از يك نقطة ثابت متساوي الفاصله باشد .نقطة ثابت را مركز
و فاصله بين نقطه ثابت تا سطح آن را به نام شعاع كره مینامند .اگر مساحت كره را به Aو
حجم كره را به Vنشان دهيم داريم:
A = 4π r 2
4
V = π r3
3
154
تمرين عمومي
● براي هر سؤال زير چهار جواب داده شده است ،دور جواب صحيح را حلقه بكشيد:
-1اگر محور استوانه بر قاعدة آن عمود باشد ،زاویة زیر را میسازد:
)bمنفرجه )aحاده
a )dو bدرست است. )cقايم
-2ارتفاع هرم ،قطعه خطي است كه از رأس برقاعده آن:
)bمایل باشد )aموازی باشد
)dهیچ کدام )cعمود باشد
-3اگر ارتفاع يك مخروط كه قاعدة آن دايروي است 20cmو شعاع قاعدة آن 10cm
باشد حجم آن عبارت است از:
2093.3cm )b 2
2093.3cm3 )a
209.33cm3 )d 209.33cm 2 )c
-4اگر ابعاد یک مکعب مستطیل به ترتیب 2 ،3و 1سانتی متر باشد طول قطر ACعبارت
است از:
14 )b 2 )a
6 )d 1 )c
-5فضايي را كه يك جسم اشغال ميكند به نام چه ياد ميشود؟
)bحجم جسم )aوزن جسم
)dهر سه درست است )cكتله جسم
155
سطح جانبي به دست ميآيد.
) ( -2اگر استوانه به امتداد محور قطع و باز گردد يك هرم حاصل ميشود.
) ( -3اگر طول مكعب مستطيل ، aعرض آن bو ارتفاع آن cباشد حجم آن عبارت
از abcاست.
) ( -4كره جسمي است كه تمام نقاط آن از يك نقطة ثابت متساويالفاصله باشد.
) ( -5حجم مخروط 1حصة حجم استوانة است كه داراي عين قاعده و ارتفاع باشد.
5
● سؤالهای زیر را حل کنید.
-1حجم و مساحت كلي مكعبهايي را كه خط رأس آن قرار زير داده شده است دريافت كنيد:
3
a ) 24m b) 9m c) 3 m d ) 4 27
5
-2قوطي شير پودري كه شكل استوانهيي دارد داراي شعاع قاعده 6cmو ارتفاع 12cm
است .مساحت كلي و حجم آن را دريافت نماييد.
-3چند متر مكعب هوا داخل خيمة مربع القاعده موجود است ،در صورتي كه طول ضلع
مربع و ارتفاع هرم 5mباشد.
-4حجم هر يك اجسامي را كه در زير داده شده اند حساب كنيد.
20in
6ft 4cm
3in
2cm
3ft 6in
-5دو كره به ترتيب داراي شعاعهاي 1cmو 2cmهستند.
الف :مساحت هر كدام از آنها را پيدا كنيد .ب :حجم هر يك را به دست آوريد.
-6با توجه به شكل مقابل ،دو استوانة قايم را در نظر بگيريد كه مركز قاعده هاي
آنها يكي باشد ،طوری که شعاع استوانۀ بزرگ 2cmو استوانۀ کوچک 1cm
باشد.
الف :نسبت مساحت سطح جانبي استوانة بزرگتر و مساحت سطح جانبي
1cm استوانة كوچكتر را دريابيد.
2cm
ب :نسبت حجم استوانة بزرگتر و حجم استوانة كوچكتر چقدر است؟
-7زمين که تقريباً به شكل يك كره است ،شعاع آن 6400كيلو متر می باشد.
الف :مساحت سطح زمين را محاسبه كنيد.
ب :حجم کرۀ زمين را محاسبه كنيد.
156
فصلهفتم
افاده های الجبری
1 مفهوم متحول
5000 .
10 1
يك نف��ر 10درآمد خ��ود را به فقرأ
1 1 میدهد ،اين خب��ر را چگونه مي توانيم
13000 . x
10 10 به زبان رياضي اعالن كنيم؟
1
10000 .
10
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
جدول زير را تكميل كنيد:
ﻃﻮﻝ ﺿﻠﻊ ﻣﺮﺑﻊ 1
2 1 3 10 9
10
ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺮﺑﻊ 4×2
ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺮﺑﻊ 3×3
159
مي ناميم.
مثال : 1يك عدد aبه عالوة عدد 5را به يك افاده نوشته و مقادير آن را براي -3 , 5
a = 2 , − 3 , 5محاسبه كنيد.
حل :افادۀ فوق عبارت است از a + 5که براي قيمتهای مختلف aجدول زیر را ترتيب
a 2 –3 5 مي دهيم:
a+5 2+5=7 –3+5=2 5 + 5 = 10
مثال : 2جملۀ" حاصل ضرب يك عدد ضرب در خودش مساوي است با همان عدد به توان
."2این عبارت را به یک افاده نوشته و با دو مثال عددي نشان دهید.
حل :افادة حروفي عبارت است ازa × a = a 2 :
اگر a = 2باشد؛ پس 2 × 2 = 22 = 4 :است.
1 1 1 1 1
= × = ( ) 2میشود. اگر = aباشد؛ پس:
2 2 2 4 2
ﺗﻤﺮﻳﻦ
جمله هاي زير را با انتخاب حروف مناسب به صورت افادة حرفي نشان دهيد و براي هريك
3مثال عددي بياوريد.
● هر عدد به توان يك مساوي به خود عدد است.
● يك به توان هر عدد مساوي به يك است.
● هر عدد به توان صفر مساوي به يك است.
● صفر به توان هر عدد مساوي به صفر است.
● اندازة حجم يك مكعب مساوي به اندازة ضلع آن به توان 3می باشد.
● آيا مي توانيد رابطه هاي ديگری مثل روابط فوق بنويسيد؟ دو مثال بياوريد.
160
افاده هاي الجبري
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● در مثلث متساويالساقين مقابل ،اندازة ساق را به aو قاعده را به bنشان
a w
مي دهيم .چرا هر دو ساق را به aنشان مي دهيم؟
● محيط مثلث را با يك فورمول بنويسيد .آن را براي a = l4و b = 5
b
محاسبه كنيد.
w
● محيط و مساحت مستطيل را به صورت يك فورمول بنويسيد.
l ● مساحت و محيط مستطيل را براي w = 3و l = 2به دست
3 4 آوريد.
� aa22و 4aرا كه از تركيب عمليه هایی افاده هایي مثل 44aa −− bb ,, 44aa ,, 33aa −− bb ,, 22aa ++ bbو
�
22
چون :جمع ،تفريق ،ضرب تقسيم ،توان و جذر با اعداد از يك يا چند متحول تشكيل شده
باشند ،افاده هاي الجبري(عبارتهاي الجبري) مي نامند .قیمت عددی يك افادة الجبري را
دريافت–كرد. براي قيمت هاي 3مختلف متحول 3م–ي توان
3b 2 4 2
2
مثال : 1قيمت 3افادۀالجبري 2bرا به قيمت هاي داده شدة b= , 4 , − 3 , − 2 , 2
2b
كنيد2 2 × 2 = 4 2 × 4 = 8 2 × (–2) = –4 2 × (–3)= –6 2 × 2 =. 3
دريافت
161
3
4 –2 –3
2
3
= 4 2 × 4 = 8 2 × (–2) = –4 2 × (–3)= –6 ×2 =3
حل:
3
b 2 4 –2 –3
2
3
2b 2 × 2 = 4 2 × 4 = 8 2 × (–2) = –4 2 × (–3)= –6 ×2 =3
2
مثال : 2اگر ربح ساالنة یک بانك 10 %باشد .قاعدهيي كه بانك براي پرداخت ربح به
سرمايه گذاران مي دهد آن را به صورت افادۀ الجبري بنويسيد.
حل :اگر ربح را به ، Pسرمايه را به ، Aنرخ را به rو مدت را به tنشان دهيم؛ پس مي توان
نوشت:
P = A×R ×T
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1قیمت عددي هر افادة الجبري را به قيمت هاي داده شده حساب كنيد.
-2پروين هر روز چند صفحۀ از كتاب تاريخ را مي خواند .اگر پروین در يك روز xصفحه
کتاب را بخواند ،تعداد صفحاتي كه پروین در يك هفته مي خواند با يك افادۀالجبري نشان
دهيد.
162
: xﻛﺘﺎﺑﭽﻪ ساده كردن افاده هاي الجبري
: yﻗﻠﻢ
مریم گفت :دو كتابچه داش��تم ،س��ه
كتابچة ديگر پ��درم برايم خريد حال
2x + 3x = 5x 5كتابچه دارم.
كبير گفت :من هم سه كتابچه داشتم،
? = 3x + 2y 2قلم برايم پدرم خريد .چه مي توانم
بگويم؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
عبارتهاي زير را ساده و تكميل كنيد.
5 × 3 + 2 × 3 = (5 + 2) × 3 = 7 × 3
8 × 0.5 − 2 × 0.5 = (..... − .....) × ... = .....× ..... = .....
163
از فعاليت فوق مي توان چنين نتيجه گرفت:
32axو 2ax +افاده یک حده الجبری گفته میشود .حدود که در افادههای + 4 y
الجبریyباالa ،+−33ay, −
تنها تفاوت آنها در ضریبهای آن باشند؛ یعنی ضرایب آن متفاوت ولی حروف و توانهای
حروف یکسان باشند ،حدود مشابه گفته میشوند .برای ساده کردن افادههای الجبری حدود
مشابه را مد نظر میگیریم و تنها این حدود مشابه را میتوان جمع و تفریق کرد.
چون sو 3nبا هم مشابه نيستند .پس عبارت را بيشتر از اين نميتوان ساده كرد.
مثال : 2افادههاي 5xy 2 + 4 yz − 8و xy 2 + 3yz + 8را جمع كنيد.
5 xy 2 + 4 yz − 8
+ xy 2 + 3 yz + 8
6 xy 2 + 7 yz
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1افاده هاي الجبري زير را ساده كنيد:
a ) 5a + 7 d − 4a + 3d b) 8c + 3k + 5k − 8k
c) 3d + 2c + 4d + 3c − 5d d ) 4b − 5 − 3b + 2
e) 9 xy − 7 x + 5 − x 2 + 2 xy + 2 x 2 − 2 f ) 3a 2 − 7a − 2 − 5a 2 + 3a + 17
)g 3x 2 + 6 xy + 4 y )h 3 xy − 2 yz + 4 zx
+ − x + 4 xy + 9 y
2
+ − 2 xy + yz + 32 zx
164
ضرب افادههای يك حده
2a
a مربع��ی به ضلع aداریم اگر ضلع های
مربع دو برابر ش��ود ،نس��بت مساحت
S1 ? = S2 مربع اول بر مربع دوم چند است؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
تساوي هاي زير را در نظر بگيريد:
(3 x y ) ⋅ (2 x y ) = (32×x2) x y ⋅ x y = 6 x
3 2 2 3 2 2 3+ 2
y 2 +1
= 6 x5 y 3
(4a 2b) ⋅ (6ab 2 ) = (4 × 6)a 2b ⋅ ab 2 = 24a 3b3
● در اين حاصل ضرب از كدام خاصيت عملية ضرب و قاعدة ضرب طاقت ها استفاده x
شده است؟
● ضريب عددي عوامل ضربی طرف چپ مساوات و ضريب عددي افادۀ الجبری طرف
x ?=
راست مساوات باهم چه رابطۀ دارند؟
● توانهای هریک از متحول ها در دو افادۀالجبری با هم چه رابطه دارند؟
در فعالیت باال افادههای چون 3x 3 y 2 , 2x 2 y , 6ab 2 , 4a 2 bرا که از ضرب عدد در متحول
با توانهای طبیعی یا صفر تشکیل شده اند یک حده و عددی را که در متحول ها ضرب
میشوند به نام ضریب یک حده یاد میکنند.
در ضرب یک حده ها باید ضرایب آنها را در همدیگر ضرب کنیم و توانهای متحولهای
مشابه را با هم جمع کنیم.
165
مثال :1افادههای الجبری − 4ab , 6b 3را با هم ضرب کنید.
4 2
)a y x
5
b) 4 y 2 x + 5
4 y2
)c
x
d ) xy
ﺗﻤﺮﻳﻦ
حاصل ضرب يك حدههاي زير را حساب كنيد:
1 1
) e) (− x 2 y ) × (− xy 3
3 2
166
2x
تقسیم افادههای یک حده
x
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
3y 5 3y y
جاهاي خالي را پر كنيد.
—— ———— =
3y 5 y2 y2
——
y2 3y 5 –
—— = 3y = 3y
y2
167
. تقسيم ميكنيم5x3 y 2 z را بر یک حدة−20 x 4 y 3 z يك حدة:1 مثال
−20 x 4 y 3 z −20 x 4 y 3 z
= × 3× 2× :حل
5 x3 y 2 z 5 x y z
= −4 xy
ﺗﻤﺮﻳﻦ
:ساده كنيد
− a 4 b8 a 4b 2
a) b)
a 4b 7 a 6b 2
10m 4 6−xy9c2 4−d35 xy + 2 x 2 y
c) ed))
30m −45c 3 dxy 3
4y + 6
2
6 xy 2 − 3 xy + 2 x 2 y f)
e) 2
xy
8a b − 14ab3 + 6ab
2 4
g)
ab
168
5
ضرب افاده هاي الجبري
4 S1 =5X4
می دانیم مساحت یک مستطیل را که
طول آن 5سانتي متر و عرض آن 4
5X سانتی متر باشد چگونه پیدا کنیم .آیا
مساحت مستطیلی را که طول آن3x-2
و عرض آن 5xاست نیز می توان پیدا
3X-2
?= S2 کرد؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
A 3x 4x+1 B
شكل مقابل را در نظر بگيريد:
2x S1 S2
● مساحت مستطيل S1را با یک افادۀ الجبری بنويسيد.
D C
● مساحت مستطيل S2را با یک افادۀ الجبری بنويسيد.
● مساحت مستطيل ABCDرا با یک افادۀ الجبری
بنويسيد و آن را به Sنشان دهيد.
● چه رابطۀ بين S1 , Sو S 2وجود دارد؟
169
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
3x 2b شكل مقابل را در نظر بگيريد:
2x S1 S3 ● مساحت مستطيل S1را دريافت كنيد.
● مساحت مستطيل S2را دريافت كنيد.
b S2 S4 ● مساحت مستطيل S3را دريافت كنيد.
● مساحت مستطيل S4را دريافت كنيد.
● اگر طول مستطيل 3x + 2bو عرض آن 2 x + bباشد .مساحت مستطيل بزرگ را
دريافت كنيد و آن را به Sنشان دهيد.
● رابطه بين ، Sرا با مجموع S3 ، S2 ، S1و S4بنويسيد.
از فعاليت فوق مي توان بيان كرد:
براي ضرب کردن دو افادة الجبري ،با استفاده از خاصيت توزيع پذيري ضرب باالي جمع،
يك به يك تمام حدود افادۀ اول را در حدود افادة دوم ضرب مي كنيم.
مثال : 1حاصل ضرب دو حدة x + 2در دو حدة x − 1را بهدست آوريد.
)( x + 2)( x − 1) = x( x − 1) + 2( x − 1 حل:
= x2 − x + 2x − 2
= x2 + x − 2
مثال ( x + 2)( x − 2) : 2را ساده کنید .
)( x + 2)( x − 2) = x( x − 2) + 2( x − 2 حل:
2
= x − 2x + 2x − 4
= x2 − 4
مثال : 3حاصل ضرب دو حدة ) ( x − 2را در سه حدة ) ( x3 + 5 x − 7به دست آوريد.
)( x − 2)( x 3 + 5 x − 7) = x ⋅ x 3 + x ⋅ 5 x + x(−7) − 2 x 3 − 2(5 x) − 2(−7 حل:
= x + 5 x − 7 x − 2 x − 10 x + 14
4 2 3
= x 4 + 5 x 2 − 2 x3 − 17 x + 14
ﺗﻤﺮﻳﻦ
حاصل ضرب افادههای زير را به دست آوريد:
− 3n (2nn 4 − 6n 55ab
ab((aa 2 −− ab
ab + )) + bb 2
4 2 2 2
)1
)1 −3 n(2 −6 )) n 2 )2
)2
− 9kk 3 (2
(2kk 2 − 4kk − ((aa +
()+ bb
)( xx +
)) + yy
3 2
)3
)3 −9 −4 )− 7
)7 )4
)4
33cc
5) (( xx + 1)( xx 2 −
− xx + (2aa +
+ 33bb)(2
)(2aa −
2
)5 ()+ 1 )+ 1
)1 )6
6) (2 )) − 2
2
170
مطابقت ها
Identities
2
=(10000)2-2
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
در جدول زير قیمتهای دو افادة الجبري Aو Bرا براي قيمت هاي مختلف xدريافت
x A = 3x (2x – 4) B = 6x 2 – 12x كنيد:
3
2
–4
0
1
2
از فعاليت فوق ميتوان رابطه بين Aو Bرا به شكل زير خالصه كرد:
تساوي دو افادة الجبري كه براي تمام قيمت هاي متحول با هم مساوی باشند ،يك مطابقت
مي ناميم.
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
? = a ) 202 ⋅ 198
? = b) 104 ⋅ 96 ● عملیة ضرب اعداد مقابل را با درنظرداشت مطابقت انجام دهید.
? = c) 32 ⋅ 28
171
a : (a + b)(a − b) = ... − ... + ... − ... ● جاهاي خالي را پر كنيد.
b : (a − b)(a + b) = ... + ... − ... − ...
● در افادههای فوق قیمت a = 200و قیمت b = 2را در دو طرف قرار دهيد .حاصل
ضرب را با جزء aو جزء bمقايسه كنيد.
● اين بار a = 100و b = 4در دو طرف راست و چپ قرار داده حاصل ضرب را با جزء
aو bمقايسه كنيد.
از فعاليت فوق نتيجه میگیريم:
حاصل ضرب مجموع دو عدد در تفاضل همان دو عدد مساوي است با تفاضل مربعهای آن
دو عدد (a + b)(a − b) = a 2 − b 2كه به نام تفاضل مربعها ميناميم.
مثال :قوسهای زیر را با هم ضرب و به شکل تفاضل مربعها افاده کنید:
)a ) ( x − 5)( x + 5 )b) (5 x 2 y 2 + 7)(5 x 2 y 2 − 7
x x
) c) (2a 2 + 5a ) (2a 2 − 5a )d ) ( + 1)( − 1
4 4
( x − 5)( x + 5) = x × x + 5 x − 5 x − 5 × 5 حل :)a
= x − 25
2
:)b
2
x 2 y 5 ) +
(5 x 2 y 5 + 7)(5 x 2 y 5 − 7) = (5 x 2 y 5 ) − 7(5 7(5 x 2 y 5 ) − (7) 2
= 25 x y − 49
4 10
ﺗﻤﺮﻳﻦ
قوسهای زیر را با هم ضرب و به شکل تفاضل مربعها افاده کنید.
1 1
)a )(P − 7)(P + 7 )b )( + 1)( − 1 )c) ( x + 2)( x − 2
x x
)d )(2 x + 5)(2 x − 5 )e )(49 + 1)(49 − 1 )f ) (6 x − y)(6 x + y
172
1 مربع مجموع و تفاضل افادههای
1 1 دو حده
1 2 1
1 3 3 1 مثل��ث ع��ددی مقابل ،به ن��ام مثلث
1 4 6 4 1 پاس��کال مش��هور است .س��طر سوم
1 5 10 10 5 1 مثلث چه چیزی را نشان می دهد؟
b
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
a
b
b
aa +
+ bb
b a
بنويسيد.
a S1
a
b
a.b
a.b a2 ● مربع اولي را به دو مربع با مساحت هاي a 2 , b 2و دو a
a.b
a 3S
a
b2 b
a.b
a2
2a
b+a
b2
3
2
2S
a
b
b
a.b
a2 a.b
b
a2b+a+b a
a + b
S
S
b.a
a + b
b+a
a
a+b
aa++ b a.b
a.bS
S
S
ba.a2
b b2 S
a 2a
a bb + a
و به S3 , S 2 , S1و S 4نامگذاري نماييد.
a.b
b.a
S3
b.ab
b1S
2
SSa.b
b
b2
2
b
● مجموع مساحت مربع ها و مستطيل ها را بنويسيد.
a2
a+b
1
4
4S
b+a
a
a
a
S
S
a.b
b2
b.a
b 2
b b ba ● مساحت مربع اولي با مساحت های مربع ها و مستطيلها
b
b
a
a
a
a
a + b
b+a
a S1
ab S3 aa مربع مجموع دو حد مساوي است به مربع حد اول b
3S 1S
2
1S
4S
a
a
b
4
b
b
b b
173
()b + a
( x + 3) 2 = x 2 + 2 × 3 × x + (3) 2 مثال : 1افادة ( x + 3) 2را انکشاف دهید.
= x2 + 6 x + 9
مثال : 2افادة (3x + 5 y ) 2را انکشاف دهید.
حل :با استفاده از مطابقت ( a + b ) 2 = a 2 + 2ab + b 2مي توان نوشت:
174
2x + 3
= S1 تجزيه افاده هاي الجبري
3x – 1 6x² + 7x – 3
تاكنون توانس��تيد مساحت مستطيل را
ب��ه ط��ول 2 x + 3و عرض 3 x − 1
? پيدا كنيد.
آي��ا فكر كرده ايد چگون��ه مي توانيد
= S2 طول و عرض مس��تطيل به مس��احت
?
3x² – 4x + 1 3x 2 − 4 x + 1را دريافت كنيد؟
در فعاليت فوق ديديم که بعضي اوقات يك افادة الجبري را به صورت ضرب دو افادة
الجبري مي توان نوشت:
ارایه يك افادة الجبري به شكل حاصل ضرب دو يا چند افادةالجبري را تجزيه مي ناميم.
مثال : 1افادة الجبري 4 − 16 x 2تجزيه كنيد.
– a2 )b 2 = (a – b) (a + b حل :با استفاده از مطابقت:
175
مثال : 3افادة الجبري x 2 + 12 x + 36را تجزيه ميكنيم.
a 2 +2ab + b 2 = (a + b) 2 حل :مي دانيم كه :
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1افادههاي الجبري زير را تجزيه كنيد:
a ) 49 x − 16 b) m − 36
2
c) 49 − y 2
1
d ) 25 − x 2 e) x 2 y 2 − 64 )f − y2
64 x 2
176
نكات مهم فصل هفتم
● مفهوم متحول
برای بيان قاعدة عمومی از حروف مي توان استفاده كرد .با در نظر داشت اين كه قيمت هاي
مختلف را میتوان به جای حروف قرار داد .در اين حالت حروف را متحول مي ناميم.
● حدود مشابه
حدهایي که دارای عین حروف بوده و توانهای شان مساوی باشند ،حدود مشابه گفته میشوند.
● افاده هاي الجبري
افادههاي مثل a , 3x − 4 , ab , 2a + bو 4aكه از تركيب عمليه هايي چون:
2
جمع ،تفريق ،ضرب ،تقسيم ،توان و جذر با اعداد از يك يا چند متحول تشكيل شده باشند.
افاده هاي الجبري ناميده مي شود .قیمت يك افادة الجبري را مي توان براي قيمت هاي مختلف
متحول دريافت كرد.
با توانهای اعداد طبیعی یا صفر تشکیل شده اند یک حده و عددی را که در متحولها ضرب
میشود به نام ضریب یک حده یاد میکنند.
در ضرب یک حدهها باید ضرایب آنها را در همديگر ضرب کنیم و توانهای متحولهای
مشابه را با هم جمع کنیم.
حد الجبری :یک افادة الجبری که در حالت ضرب و یا تقسیم قرار داشته باشد یک حده
الجبری را تشکیل میدهند.
177
3x 22y 22 3abc 3y 22
� 2 2
مث ً
ال 2x 2 y , 22 , 22 , 6ab 2 , 4a 2 b :و
2
مطابقت
● تساوی دو افادۀ الجبری که برای تمام قیمت های متحول برقرار است ،مطابقت می نامیم.
● حاصل ضرب مجموع دو عدد در تفاضل همان دو عدد مساوي است با تفاضل مربعهای
آن دو عدد .
(a + b)(a − b) = a 2 − b 2
● مربع مجموع دو حد مساوي به مربع حد اول جمع دو چند حاصل ضرب حد اول و دوم
جمع مربع حد دوم میباشد:
(a + b) 2 = a 2 + 2ab + b 2
● مربع تفاضل دو حد مساوي میباشد به مربع ،حد اول منفي دو چند حاصل ضرب حد اول
و دوم جمع مربع حد دوم میباشد:
(a − b) 2 = a 2 − 2ab + b 2
178
تمرينات عمومي
-1سؤالهای زير را به دقت خوانده براي هر سؤال چهار جواب داده شده است .جواب
درست را انتخاب نموده و دور آن را حلقه بكشيد.
● يك عدد ضرب در خودش جمع 6عبارت است از:
a) x − 6
2
b) x + 6 c) x 2 + 6 هيچ كدام ) d
● حاصل ضرب ) −5ab(4acعبارت است از:
a ) − 20a bc 2
b) 20a bc 2
c) 20ab 2 c d ) 20a 2bc 2
4m 2 n 2
عبارت است از: ● حاصل تقسيم
−4m3 n 2
−1
a ) m −1 )b c) − m −1 جواب bو cدرست است ) d
m
1 1
● قيمت عددي افادة 6 x3 −در صورتي كه = xباشد عبارت است از:
2 2
1 1
a) − b) 4 c) 4−1 d) x
4 4
● m 2 − 9n 2مساوي است به:
)a ) (m − 3n)(m + 3n )b) (m − 3n)(m − 3n
)c) (m + 3n)(m + 3n هيچ كدام ) d
-2جاهاي خالي را با كلمات و اعداد مناسب پر كنيد:
● براي ساده كردن افاده هاي الجبري .....................................را با هم جمع وتفريق مي كنيم.
●
(a + b) 2 = ..... + 2ab + b 2
● يك افادۀالجبری كه از ضرب اعداد حقیقی و ............................هاي مختلف با توانهای
اعداد تام یا عدد حقیقی تشكيل شده باشد يك حده است.
● عددي كه در متحولها .......................ميشوند .ضريب يك حده مي ناميم.
179
-3افادههاي زير را ساده كنيد:
)a ) 2b(−3c 2
) b) (−6 xy )(−ax y
2 2 2
)c) − 3b 2 (−2ab)(6a 2b
d ) − 2a (−3ab) 2 ) e) 4 y 2 (6 xy ) f ) (−2a 3 )(−5ab 2
-4كسرهاي زير را ساده كنيد:
12 x y
2 4
3ab 16r 3 s
)a )b )c
2 xy 3 −3a −2rs
−15 xyz −5a 2b + 10ab 2 6x2 − 4x2
)d )e )f
−3 xy −5ab −2 x 2
-5ساده كنيد:
a ) 7 a b c − 8a b c
3 4 2 3 4 2
b) 5 x + y c) 4a + 5b − 2c
+ 3x − 2 y + 4a − 3b − 2c
180
فصلهشتم
معادالت
مفهوم معادله
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
زلمي مي خواست از يك دكان يك كيلو بوره بخرد .دكاندار تنها وزن هاي 100گرامه،
150گرامه 250 ،گرامه ،نيم كيلويي و 2كيلويي داشت.
● چگونه براي زلمي ،دكاندار يك كيلو بوره را وزن نمايد؟ كدام يك از روش هاي زير
براي اندازه كردن يك كيلو بوره درست است؟
-دكاندار اول نيم كيلو بوره را وزن نموده ،بعد وزنة نيم كيلويي را با نيم كيلو بورة وزن شده
در يك پلة ترازو گذاشته و يك كيلو بوره را در پله ديگر ترازو وزن مي كند.
-دكاندار 2كيلو بوره را وزن نموده ،بعد 2كيلو بورة وزن شده را در هر دو پلة ترازو نصف
كند.
• شما چي روشي ديگري را براي اندازه كردن يك كيلو بوره با استفاده از وزنهاي موجود
ميتوانيد پيشنهاد نماييد؟
• در پايان هر روش هر دو پلة ترازو در چی حالتی قرار دارند؟
• محتويات هر دو پلة تراوز در پايان هر روش با هم چه نسبتي دارند؟
• اگر در يك پلةترازو يك بسته وزن نا معلوم با يك وزنةيك كيلويي و در پلة ديگر آن
يك وزن نيم كيلويي و دو كيلويي در حال تعادل قرار داشته باشند ،تعادل پله ها را با يك
تساوي الجبري نشان دهيد؟
• آيا ميتوانيد حدس بزنيد كه وزن بسته چند است؟ به عبارت ديگر بستة نامعلوم چقدر وزن
داشته باشد تا تعادل ترازو حفظ گردد؟
در فعاليت باال ،وزن كردن يك كيلو گرام بوره و تعادل آن با وزنهاي گوناگون موجود،
183
نتيجة زير را براي مفهوم معادله به دست مي دهد.
ﺗﻌﺮﻳﻒ
● يک مساوات الجبری که یک متحول نامعلوم (مجهول) داشته باشد و برای بعضی از
قیمتهای مجهول صدق نماید به نام معادله و دریافت عددی که معادله الجبری را به یک
مساوات عددی تبدیل نماید به نام حل و یا جواب معادله یاد می گردد.
● آن چه که در حل معادله سراغ آن میباشیم به نام مجهول معادله یاد گردیده که به طور
اکثر آن را به xنشان میدهند.
مثال :اگر با يك عدد ،عدد 5جمع گردد مساوي به 15ميشود ،عددكدام است؟
حل :اگر عددي را كه دنبال آن هستيم xبناميم پس سؤال طوری است كه اگر با xعدد 5
x + 5 = 15 جمع شود مساوي به 15مي گردد؛ يعني:
كدام عدد است كه با 5جمع گرديده و در نتيجه عدد 15حاصل گردد.
از حل کردن معادلة فوق مي توان گفت كه عدد مساوي به 10مي باشد.
x = 10 يعني:
حال به خاطر امتحان مسأله هرگاه قيمت دريافت شده را در معادلة x + 5 = 15وضع
x + 5 = 15 نماييم؛ داريم :
10 + 5 = 15
15 = 15
چون تساوي عددي 15 = 15درست است؛ بنابر اين پاسخي كه به دست آورده ايم براي
معادله درست مي باشد.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1اگر محيط يك مثلث متساوي االضالع مساوي به 9واحد باشد ،مطلوب است .معادله
الجبري كه از حل آن طول ضلع مثلث را دريافت نموده بتوانيم.
-2اگر با يك عدد ،عدد 9جمع گردد مساوي به 14ميشود ،عدد چند است؟
-3معادله الجبری را برای گفتگو مسکا و مینا که در آغاز درس صورت گرفته است
بنویسید.
184
عمليه هاي جمع و تفريق در معادله
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
تعادل ترازو در حالت فوق به معناي آن است كه وزن اجسام قرار گرفته در هر دو پلة ترازو باهم
برابر است؛ پس اگر وزن نامعلوم طرف راست را xبناميم به سؤالهای زير جواب دهيد.
● تساوی الجبری براي تعادل اين كه 2گلوله با وزن مجهول در يك پله و در پلة ديگر ترازو
5گلوله قرار داشته باشند؛ بنویسید.
● اگر از هر دو پلة ترازو دوگلوله را برداريم آيا تعادل ترازو باقي مي ماند؟
● آیاكم كردن گلوله ها از هر دو پلة ترازو از نگاه رياضي با عملیه ریاضی یکسان است؟
● نظر به این که با كم كردن گلوله ها تعادل بر هم نمي خورد؛ پس اين عمل از نگاه رياضي چه
معنا دارد؟
● حال اگر به هر دو پلة ترازو 4عدد گلولة هم وزن عالوه گردد چه اتفاقي مي افتد؟
از پلههاي يك ترازوي در حال تعادل ،اگر از هر دو طرف یک مقدار معين را كم و یا به هر
دو پله یک مقدار مساوي را اضافه نماييم باز هم تعادل باقي مي ماند.
به اصطالح رياضي اگر از طرفين يك تساوي عین عدد را كم و يا به طرفين آن عين عدد را
جمع نماييم باز هم تساوي بر قرار مي ماند؛ يعني:
اگر a = bباشد ،پس براي هر عدد حقیقی :c
a + c = b + cو a − c = b − cمي باشد.
از اين خاصيت در حل معادالت استفاده به عمل مي آيد.
185
مثال :1معادلة x + 7 = 9را حل كنيد.
حل :ميدانيم كه اگر از طرفين معادله عدد 7را كم كنيم در تعادل معادله تغيير نمي آيد،
x+7−7 =9−7 بنابراين:
x=2
x+7 =9
امتحان :هر گاه قيمت دريافت شدة xرا در اصل معادله قرار دهيم داريم:
2+7 =9
9=9
چون تساوي عددي بر قرار است ،بنا بر اين حل دريافت شدة x = 2درست است.
مثال :2حل معادلة x − 5 = 4را به دست آوريد.
حل :مي دانيم كه هرگاه به طرفين معادله ،عددي را جمع نماييم ،تعادل مساوات بر هم
نميخورد ،بنا بر اين ،جمع نمودن عدد 5به هر دو طرف معادله براي ما مي دهد:
x−5+5 = 4+5
x=9
امتحان :قيمت دريافت شدة xرا در اصل معادله قرار مي دهيم:
x−5 = 4
9−5 = 4
4=4
چون تساوي عددي 4 = 4وجود دارد؛ بنا بر اين x = 9حل معادله مي باشد.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1اگر با يك عدد 3اضافه گردد 15حاصل ميشود؛ عدد كدام است؟
-2اگر از يك عدد 7را تفريق نماییم 13حاصل مي گردد؛ عدد كدام است؟
-3معادلههای زير را حل كنيد.
a) x − 6 = 2
b) x + 4 = 1
c) 2 + x = 3
186
x عمليه هاي ضرب و تقسيم در معادله
1
دو ترازوي 1و 2با 2گلولة مساوي دريك
x طرف و در طرف ديگر آن يك وزن
نامعلوم در حال تعادل قرار دارد.
2 هرگاه طرف به طرف گلوله ها را در
يك پله و وزن های نامعلوم را در يك
x x ? پلة ديگر ترازوي شماره 3قرار دهيم
3 جواب تان به سؤال زير چيست؟
آيا ترازوي شماره سوم درحال تعادل
خواهد ماند يا نه؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
ترازوي شماره 3را در نظر مي گيريم .ديده ميشود كه باز هم ترازو در حالي كه در يك
طرف آن دو وزنۀ مجهول و در طرف ديگر آن 4عدد گلولة مساوي قرار دارند ،در حال
تعادل است .اگر وزن مجهول را xبناميم به حل سؤالها زير فكر كنيد.
● افادۀ رياضي و يا به عبارت ديگر ،بيان الجبري براي تعادل ترازوي شماره 3كدام است؟
● حال هرگاه دوباره گلوله ها و وزنه ها را به جاي خود برگردانده نصف نماييم و دوباره
يك قسمت را به ترازوي شماره 1و قسمت ديگر را در همين ترازو باقي بمانيم ،آيا در اين
صورت باز هم تعادل در ترازو هاي شماره 1و 3وجود خواهد داشت؟
● نصف نمودن گلوله و وزنه ها از نگاه رياضي چه معنا دارد؟
● آيا اين فعاليت را براي بيشتر از 2ترازو نيز مي توانيم انجام دهيم؟
187
مثال :مساوات 3 x = 6را در نظر گرفته ،حل آن را به دست آوريد.
اطراف مساوات فوق را به 3تقسيم نموده داريم:
3x 6
= ⇒x=2
3 3
امتحان :هرگاه قيمت x = 2را در اصل معادله وضع نماييم؛ داريم:
3x = 6
3(2) = 6
6=6
ﺗﻤﺮﻳﻦ
معادالت زير را حل كنيد.
188
معادلة عمومي يك مجهولة
4x + 8 = 0 درجه يك
معلم از شاگردان پرسيد.
اگر ب��ا چهار چند يك عدد 8عالوه
4 x = –8 گردد مساوي به صفر مي شود ،عدد
كدام است؟
?= x
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
آيا براي حل سؤال معلم ،كه به صورت فوق مطرح كرده است فکر کرده اید؟
● اگر عدد مطلوب سؤال قبلی را xبناميم ،آيا ميتوانيد سؤال فوق را بایک افادۀ رياضي
بنويسيد؟
● چگونه براي دريافت حل آن حدس مي زنيد؟
● اگر از 3چند يك عدد 9 ،منفي گردد نتيجه مساوي به صفر شود افادۀ الجبری آن را
بنویسید؟
● چگونه براي دريافت حل اين معادله فکر مي کنید؟
● اگر با aچند يك عدد ،عدد bعالوه گردد نتيجه مساوي به صفر است عدد چند است؟
( aو bاعداد حقیقی و aخالف صفر است).
189
حل معادله را توسط عمليات سادة الجبري با انجام مراحل زير به دست آورده ميتوانيم.
-جمع و يا تفريق طرفين معادله با مقدارهاي مساوي.
-ضرب و يا تقسيم طرفين معادله با مقدارهاي مساوي خالف صفر.
با انجام عمليات فوق بعد از محاسبه به جايي مي رسيم كه ،مجهول معادله به يك طرف و
مقادير معلوم در طرف ديگر قرار مي گيرد و به اين ترتيب حل معادله به دست مي آيد.
مثال :1معادله 3 x − 4 = 5را حل کنید.
حل :ابتدا به طرفین معادله عدد 4را جمع می کنیم:
9 x + 8 = −1
9 x = −9
9x 9
= − = −1 / ÷9
9 9
x = −1
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1در مثال فوق ،قیمتی را كه براي xبه دست آورده ايد؛ در اصل معادله امتحان كنيد.
-2حل معادله 2(2 x + 3) = 2 x − 2را به دست آوريد؟
3
-3معادله (4 x − 2) = 5 x + 2را حل كنيد.
2
190
x معادلههای معادل
1
در ترازوهاي شماره ، 2 ،1و 3چه
x مي بينيد؟
هر سه ترازو در حالت تعادل قرار
2 دارند.
x x چگونه حالت هاي تعادل ديگري را
توسط افزايش يا كاهش وزنه هاي برابر
3 و مساوي به طرفين پله ها كه از آن در
توازن پله هاي فوق استفاده شده است
مي توانيد فکر کنید؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
جملة زير را در نظر بگيريد.
اگر از دو چند يك عدد 4 ،كم گردد ،مساوي به 8است ،عدد كدام است؟
هر گاه مجهول را xبناميم در اين صورت براي بيان فوق معادله را به شكل ذيل ميتوانيم
2x − 4 = 8 بنویسیم.
● با در نظر داشت معادلة فوق فعاليت زير را با پر كردن خانه هاي خالي جدول زير انجام
دهيد.
● هر كدام از اين معادالت را با اعمال سادة الجبري به ترتيب زير به دست آوريد.
-از معادلة شماره ← 1معادلة شماره ← 2معادلة شماره ← 3معادلة شماره4
191
از فعاليت فوق نتيجه زير را به دست مي آوريم:
معادالتی كه داراي حل هاي مساوي باشند ،به نام معادالت معادل ياد مي گردند.
انجام عمليات سادة الجبري باالي يك معادله ،معادله های معادل را به وجود مي آورد.
براي دريافت حل معادله سعي مي گردد تا از روش دريافت معادلههای معادل ،معادلۀ به
دست آيد كه شكل ساده تري براي دريافت مجهول معادله داشته باشد.
مثال :معادلة 2 x − 4 = 0را حل كنيد.
2x − 4 = 0 2x − 4 + 4 = 0 + 4 حل :با اطراف معادله : + 4را جمع مي كنيم:
2x − 4 + 4 = 0 + 4 : +4
2x 4 اطراف تقسيم : 2
=
2x 4
= ⇒x=2
2 2
2 2
امتحان :قيمت دريافت شده را در اصل معادلة 2 x − 4 = 0وضع مي نماييم داريم كه:
2× 2 − 4 = 0
4−4 = 0
0=0
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1حل معادالت زير را دريافت نموده امتحان كنيد.
)(a − 2
(1 =3 4( 16 − 3t = 0
3
2( 2(2 x − 1) = 4 5( 3 − 4 y = 2 − 6 y
2
3( + x = 1
5 -2کدام یک از معادلههای زیر با هم معادل استند؟
x
x +1 = + 2
2 3x − 4 = 8
)a )b
x 2x − 2 = 4
+1 = x + 2
2
192
تشکيل معادالت
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
يك مسأله حسابي روزمره را به معادلة الجبري تبديل مي نماييم و سعي مي كنيم كه در انجام
فعاليت ،شيوة تشکيل معادله و حل آن را بيابيم.
● اگر با دو چند يك عدد ،عدد 4جمع شود مساوي به 16ميشود ،عدد كدام است؟
● آيا مسأله را فهميديد؟ چگونه ميتوانید آن را به يك معادلة الجبري تبديل نماييد؟
● بعد از تبديل آن به معادلة الجبري حل آن را به دست آوريد.
● آيا حل تان درست است؟ امتحان كنيد.
براي تشکیل يك معادلة الجبري و دريافت حل آن با در نظرداشت فعاليت فوق ،مراحل زير
ضروري و اساسي پنداشته ميشود.
-درك و فهميدن
-انتخاب مجهول و نامگذاري
-تشکيل يك معادله با دقت به بيان
-حل مسأله ،يا دريافت قيمت مجهول
-امتحان كردن مسأله با جواب دريافت شده
193
مثال :اگر با دو چند پول رشاد 20افغاني اضافه گردد مساوي به پول خوشحال مي گردد.
اگر مقدار پول خوشحال 60افغاني باشد ،مقدار پول رشاد چند است؟
2 x + 20 = 60
حل :براي تشکیل معادله و دريافت حل آن مرحله به مرحله به شكل زير به حل مسأله
مي پردازيم.
-درك فهميدن مسأله و خواندن آن باتمام دقت.
انتخاب مجهول ،مقدار پول رشاد است كه آن را xمي ناميم.
-ساختمان معادله :با دو چند پول رشاد ( )2xاگر 20اضافه گردد ( )2x+20مساوي به پول
خوشحال مي شود 2x+20=60
-حل معادله
2 x + 20 = 60
2 x = 60 − 20 = 40 از اطراف معادله ( )20را کم میکنیم :
2 x = 40
2 x 40
= اطراف معادله تقسيم : 2
2 2
x = 20 مقدار پول رشاد:
امتحان :اگر با دو چند پول رشاد 20افغاني اضافه گردد مساوي به پول خوشحال؛ يعني 60
ميشود كه اين مسأله هم درست است.
2(20) + 20 = 60 زيرا:
40 + 20 = 60
60 = 60 40 + 20 = 60
چون مساوات عددی 60 = 60است ،بنابراین قیمت دریافت شده صحیح است.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1اگراز 3چند يك عدد 5تفريق گردد مساوي به 4مي شود ،عدد كدام است؟
-2حاصل جمع سن ليمه و نيلوفر مساوي به 30است ،ليمه 2سال بزرگتر از نيلوفر است.
ليمه و نيلوفر چند سال دارند؟
194
نكات مهم فصل هشتم
• معـادله
عبارت از مساوات الجبری است که برای بعضی قیمتهای معین مجهول ،صدق مینماید و
توسط روشي با استفاده از عمليه هاي الجبری با الي طرفين معادله مطلوب ،مجهول معادله
دريافت مي گردد.
195
تمرين عمومي
برای هر سؤال زیر چهار جواب داده شده است دور جواب صحیح را حلقه بکشید.
-1حل معادله 10 + x = 18عبارت است از:
)a −8 )b 8
)c 2 (d 4
196
کدام یک از جملههای زیر صحیح و کدام یک آن غلط است ،در مقابل جملة صحیح حرف
(ص) و در مقابل جملة غلط حرف (غ) را بنویسید.
) اگر از هر دو طرف پلههاي ترازو یک مقدار معین را کم و یا به هر دو طرف پلة ( 1
ترازو یک مقدار مساوی را اضافه نماییم باز هم تعادل باقی میماند.
) معادلههای که دارای حلها یکسان باشند ،به نام معادالت غیر معادل یاد میگردند. ( 2
) یک مساوات الجبری را که برای بعضی از قیمتهای مجهول صدق نماید به نام (3
معادله یاد میگردد.
) اگر طرفین یک تساوی را در عدد ضرب یا بر عدد خالف صفر تقسیم نماییم باز (4
هم مساوات باقی میماند.
-3اگر از 5چند يك عدد 2كم شود مساوي به 3میشود ،عدد كدام است؟
197
-4اگر با نصف يك عدد 4اضافه گردد مساوي به 8میشود ،عدد كدام است؟
-5ارتفاع يك مثلث متساوي الساقين مساوي به 6واحد است ،طول قاعدة مثلث چند واحد
باشد كه مساحت مثلث مساوي به 9واحد مربع گردد؟
-6محمود 100افغاني داشت 6جلد كتابچه خريد ،هر گاه از مقدار پول 25افغاني هنوز
باقي مانده باشد ،معلوم كنيد كه محمود هر كتابچه را به چند افغاني خريده است؟
-7مجموع دو عدد 30است اگر یکی آنها 20باشد عدد دومی چند خواهد بود؟
-8عدد 3با كدام عدد ضرب شود تا حاصل ضرب مساوی به aشود؟
-9اگر فرق بین دو عدد 3و مجموع آن ها 37باشد اعداد را پیدا کنید.
198
فصلنهم
رابطه وتابع
نقطه در مستوي
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
y شكل مقابل را در نظر بگیرید .از نقطة O
خطوطی رسم شدهاند که باالي يكديگر در
A نقطة Oعمود و باالی آنها به طرف باال ،پايين،
E B راست و چپ با واحدات مساوي نشاني شدهاند.
H سعي نماييد به طرف نقاطي كه در صفحه داده
شده اند به گوديگك مسير داده فعاليت زير را
O x انجام دهيد:
● از نقطة Oگوديگك را به نقطة Bمسير
C D
دهيد.
گودیگگ
F
G ● آيا مي توانيد مسير كوتاه ديگري از Oبه B
دريافت كنيد؟
● مسيرهاي فوق از هم چه فرق دارند؟
● مسيري برای رسیدن به نقطة Fبدهيد كه
فقط يك بار گوديگك تغيير جهت به طرف چپ داشته باشد.
● مسيري برای رسیدن به نقطة Fبدهيد كه فقط يك بار تغییر جهت به طرف راست داشته
باشد.
● مسيرهاي فوق را از روي كدام اعداد مشخص نموده مي توانيم.
● به عوض مسير هاي راست و چپ ما از محور افقی ،كه نقطة Oباالي صفر منطبق باشد و
201
براي مسیرهای باال و پايين نيز از محور عمودی ،مانند شكل باال نقطة Oبا صفر منطبق باشد
استفاده کنید وگوديگك را به نقاط G ، D ، Cو Hبا در نظر داشت محور های متقاطع
اعداد مسير بدهيد.
● جورۀ اعدادي كه براي هر نقطه به دست مي آوريد ،توسط آن جدول زير را تكميل
نماييد:
ﻧﻘﺎﻁ A B C D E F G H
ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﺍﻓﻘﻰ 3 –5
ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﻋﻤﻮﺩﻯ –7 6
آوريم A B C D E:ﻧﻘﺎﻁ از فعاليت باال نتيجة زير Jرا بهHدستGمي F
توسط محور اعدادي
تنها x
صفحه را 2
3 اختياري 2يك5
نقطة –2
توانيم–3 ،
–4ي –3كه ما نم
در فعاليت باال ديديم 1
y
عمودي ديگري باالي آن
محور 2
ضرورت1به 4
اين –2نماييم1 ،بنابر 2
تشخيص –2
كه ما آن را مي شناسيم–4 –4
میباشد كه ما آن را در تعريف زير به حيث يك سيستم دو محور قايم به هم معرفي مي نماييم.
×2 + =9
ﻧﻘﺎﻁ A B C D E F G H J
x 2 3 15 2 –2 –3 –3 –4 1
y 2 4 51 –2 2 1 –2 –4 –4
y
O
x
204
y
مختصات يك نقطه در مستوي
F
E
D
C
چهار واليت افغانستان در نقشه تعیین
ﻓﺎﺭﻳﺎﺏ ﻛﺎﺑﻞ B
A
ش��ده اند ،بگوييد كه در تقاطع كدام
x حرف و كدام عدد قرار دارند؟
-7 -6 -5 -4 -3 -2-1G O1 2 3 4 5
ﻧﻨﮕﺮﻫﺎﺭ H
I آيا تقاطع هر حرف و عدد يك نقطه
J
K افغانستان را نشان مي دهد؟
ﻗﻨﺪﻫﺎﺭ L
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
سيستم مختصات قايم را ترسيم كنيد.
● محورها را به واحدهای يك سانتي متر تقسيم و هر واحد را به صورت ملي متري نشاني
كنيد.
● 4نقطة اختياري را در چهار ناحية سيستم مختصات به صورت دلخواه نشاني نموده ،سعي
نماييد از روي خطوط عمودي و افقي به روي محورهای xو yمختصات آن را تعيين كنيد.
ب مساوي باشند؟ ● آيا حدس زده مي توانيد كه دو نقطة مختلف مستوي داراي جورههای مرت
● آيا امكان آن وجود دارد كه براي دو جورة مرتب از هم مختلف ،محل نقاط در مستوي با
هم يك جا يك نقطه باشد؟
205
O
D
C
O
x
D
C
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1نقاطي كه مختصات آن توسط جورههای مرتب زير داده شده اند در سيستم مختصات
A B C Dﻧﻘﺎﻁ قايم مشخص نموده نقاط را به ترتيب با هم وصل كنيد:
x –2 3 2 –4
) P5 (6 , − 2) , P4 (4 , − 3) , P3 (3 , 1) , P2 (2 , − 3) , P1 (1 ,1وy P6 ( −4 , − 5) ,
2 1 –4 –1
206
50
15
50
15
مجهول و متحول
5 5
40 40
0 0
خواهد آمد؟
10 10
–255 –25
5
0 0
بگيريد A:ﻧﻘﺎﻁ
نظر B
Dدر C
مي باشد
خالي E
خانه F
مساوات زير را كه JدارايHدو G
سپس خانة دومی اولي؛
خانة x
نخست 2
3 نماييد كه5
2 –2 طوري پر –4ديگر
–3 –3 يكي پي
خانه خالي ها را 1
y 2 4 1 –2 2 مساوات پر گردد1 –2 –4 –4 .
خانه خالی اولي خانه خالی دومي
×2 + =9
● اگر به خانة اول عدد 1 ،را بگذاريم ،عددخانة دوم باید چند باشد؟
خانة دوم–1را پيدا–2كنيد –3.ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺘﺤﻮﻝ x
عدد 0 بگذاريم1 ،
2 عدد 2 ،را3
اول 4اگر به—خانة 5
—– 1 ●1
2 2
● آيا ميتوانيم به خانة اولي هر عدد دیگر را بگذاريم.
ﻣﺠﻬﻮﻝ y
توانيد ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ
گذشته مي معلومات
–5به –7
اول داده–3ايد نظر
خانة –1متغيیري 3كه به 1
هاي 5 ●–2آيا در 0برابر 9قيمت 7
نامی برای عدد خانه دومي بگيريد؟
y
از فعاليت فوق نتيجة زير را به دست مي آوريم:
4
ﺗﻤﺮﻳﻦ y
3
سازيد. مثال واضح
ﺳﻦ ﺍﻧﺠﻴﻼ دارند؟ با 16
21 فرق
31چه 36
-1يك متحول و يك مجهول از هم
1 ﺳﻦ ﻧﺴﺮﻳﻦ 26 31 36 41 x
سيستم مختصات جورههای مرتب را كه در مثال فوق در جدول به دست آمده اند
O -2در
2 مشخص نموده ،نقاط مذكور را با هم وصل كنيد.
-3در معادلة 2x - y = 7با در نظرداشت قيمتهاي متحول xكه در زير داده شده است
قيمت مجهول yرا دريافت كنيد.
x –3 –2 –1 1 ﻧﺠﻼ ﺳﻦ 2 7 15
y ﺳﻦ ﺭﺣﻤﻦ 20 23 29
راحله
هیله زرغونه
مادر
دختران
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
شكل باال را در نظر گرفته ،با ارتباطاتي كه بين اعضاي يك خانواده وجود دارد ،به سؤالهای
زير جواب دهيد:
● راحله خانم ناصر است ،حمید با ناصر چه رابطه دارد؟
● محمود پسر ناصر است ،راحله و حمید چه رابطه دارند؟
● هيله خواهر سباوون است ،آيا سباوون برادر هيله است؟
● هيله خواهر زرغونه و زرغونه خواهر محمود است ،پس هيله با محمود چه ارتباط دارد؟
● از قرابت فاميلي براي روابط اعضاي خانواده چند مثال ديگر بگوييد.
11 مثال :1بين اعداد 3،2،1و 4و تعداد مربعهای مقابل يك
رابطه برقرار مینماييم:
22
209
ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﺍﻓﻘﻰ 3 –5
ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﻋﻤﻮﺩﻯ –7 6
ﻧﻘﺎﻁ A B C D E F G H J
x 2 3 5 2 –2 –3 –3 –4 1
y 2 4 1 –2 2 1 –2 –4 –4
4 حل:
3 ×2 + =9
1 –3
ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺘﺤﻮﻝ x –2 –1 0 1 2 3 4 5
1
— 1
—–
2 2
2 –7
ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺠﻬﻮﻝ y –5 –3 –1 1 3 5 7 9 0 –2
y
مثال :2اگر نسرين 26سال و انجيال 16سال عمر داشته باشند ،بعد از 10 ، 5و 15سال
سن نسرين و انجيال چند سال خواهد بود؟
ﺳﻦ ﺍﻧﺠﻴﻼ 16 21 36
26 31
حل:
اگر در سيستم مختصات گراف سن انجيال را نظر به سن نسرين رسم نماييم يك خط مستقيم
است؛ بنابر اين رابطه بين سن انجيال و نسرين يك رابطة خطي مي باشد.
a² 1ﻣﺴﺎﺣﺖ
دريافتﻣﺮﺑﻊكنيد كه مساوي عددی را
گرفته با 9رابطة 4
در نظر 16
-2اعداد 6،5،4،3،2،1و 8را 25
جذر المربع آن مساوي به يكي از اعداد فوق باشد؛ مثال 25 = 5 :است.
210
ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ 0 10 40 70 90 100
ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ 0 60 150 240
ﻧﻘﺎﻁ A B C D E F G H
ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﺍﻓﻘﻰ 3 –5
ﺭﻭﻯ ﻣﺤﻮﺭ ﻋﻤﻮﺩﻯ –7 6
رابطه خطي
ﻧﻘﺎﻁ yA B C D E F G H J
x 2 3 5 2 –2 –3 –3 –4 1
y
اگر گراف يك رابطه خط مس��تقيم
2 4 1 –2 2 1 –2 –4 –4
باش��د ،رابط��ه بي��ن xو yرا چ��ه
می نامند؟
×2 + =9
O
x
–3ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺘﺤﻮﻝ x 1
— 1
—–
–2 –1 0 1 2 3 4 5
2 2
–7ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺠﻬﻮﻝ y –5 –3 –1 1 3 5 7 9 0 –2
y
ﺳﻦ ﺭﺣﻤﻦ
رحمان سن 21
20 23 29
رسم ﺑﻪكنيد.
ﺳﺮﻋﺖ مختصات0قايم ﺯﻣﺎﻥ
سيستم 1
محمود در 2
3 ● گراف سن نجال را نظر 4به
ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮاست؟
چندﺑﻪ ساله ● اگر محمود 24ساله باشد ،از روي گراف پيدا كنيد كه نجال
0ﻓﺎﺻﻠﻪ 100 200 300 400
● چه رابطه بين سن محمود و نجال وجود دارد؟
● اگر سن محمود را به yو سن نجال را به xنشان دهيم ،رابطه بين سن محمود و نجال را با
aﺿﻠﻊ 1 2 3 4 5
بنويسيد. يك افادۀ الجبري
a²ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺮﺑﻊ 1 4 9 16 25
ﺗﻤﺮﻳﻦ
ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ 0 10 40 70 90 100
-1طول يك فنر در حالي كه وزن به آن آويزان نشده است 10cmاست ،هرگاه وزن m
ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ 0 60 150 240
كيلو گرام را به آن بياويزيم طول فنر توسط رابطة L = 10 + 0.5 × mافزايش مي يابد.
ﻋﻮﺍﻳﺪ ﻓﺮﻭﺵ 0 60
180فنر چند است؟
4 360كيلوگرام طول
)aبراي وزن
ﻓﺮﻭﺵ ﻣﻔﺎﺩ
نماييم تا طول فنر به 15سانتي متر برسد؟
0 )bچه مقدار وزن در فنر آويزان 60
-2طول يك سوسمار نوزاد 30سانتي متر است .هرگاه ساالنه به طور وسطي 22سانتي متر
به طول نوزاد اضافه شود ،پس در چه زماني سوسمار به 96سانتي متر خواهد رسيد؟
212
ﻧﻘﺎﻁ A B C D E F G H J
x 2 3 5 2 –2 –3 –3 –4 1
y 2 4 1 –2 2 1 –2 –4 –4
تشکیل رابطههای خطی
×2 + =9
فروش 100پوقانه چند مفاد خواهد
–3ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺘﺤﻮﻝ x —داشت؟– 1
1
—
–2 –1 0 1 2 3 4 5
2 2
–7ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎﻯ ﻣﺠﻬﻮﻝ y –5 –3 –1 1 3 5 7 9 0 –2
y
4
3
ﺳﻦ ﺍﻧﺠﻴﻼ 16 21 36 31
1 ﺳﻦ ﻧﺴﺮﻳﻦ 26 31 36 41 x
O
2
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
احمد به خاطر اين كه پول قلم و كاغذ خود را پيدا نمايد ،به مشورة مادرش تصميم ميگيرد
ﺳﻦ ﻧﺠﻼ 7 15
بفروشد .هرگاه احمد براي خريد 100عدد پوقانه 260 پوقانة هوايي تا بعد از ظهر در شهر
ﺭﺣﻤﻦ ﺳﻦ
افغاني بپردازد و عالوه بر آن 20افغاني براي خوردن غذا و 20افغاني هم براي كراية
20 23 29
ترانسپورت بپردازد .تصميم مي گيرد كه هر پوقانه را 3افغاني به فروش برساند.
ﺳﺮﻋﺖكند و معلم به او مشوره
مطرح مي
رياضي 0خود ﺯﻣﺎﻥ ﺑﻪموضوع را با 2معلم 1
3 به خاطر ارزيابي مسأله4،
ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮاز سبب فروش تشكيل
ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪو مفاد
مصرف كلي0 200نظر به
100 300ه ها را
تعداد پوقان
مي دهد ،تا معادالت 400
نموده گرافهاي هردو حالت را با هم مقايسه كند.
فعاليت كمك كنيد. جوابات ﺿﻠﻊ
a احمد در2تكميل1
مسأله با 3
ارزيابي 4
5 در تحليل گراف و
كلي ميشود؟
مصرف ﻣﺮﺑﻊ
مساوي به a²ﻣﺴﺎﺣﺖ
1
فروش
4
عوايد
9
25پوقانه،
16
● بعد از فروش چند عدد
● جدول مصرف مجموعي را كه براي 100عدد پوقانه كه جمله مبلغ 300افغاني مصرف
كرده است تكميل كنيد:
ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ 0 10 30 40 60 70 100
● هرگاه xتعداد پوقانهها و yمقدار مصرف باشد ،رابطه الجبري مصارف پوقانه ها را به دست
آورده گراف آن را در سيستم مختصات قايم ترسيم كنيد.
ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ
كلي ،جدول فروشات40زير را بر حسب عوايد فروش پوقانه ها تكميل كنيد.
0 10 70
جدول90مصرف 100
● مانند
ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺼﺮﻑ 0 60 150 240
ﻋﻮﺍﻳﺪ ﻓﺮﻭﺵ 0 60 180 360
ﻣﻔﺎﺩ ﻓﺮﻭﺵ 0 60 213
ﺗﻌﺪﺍﺩﭘﻮﻗﺎﻧﻪ 0 10 30 40 60 70 100
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1قرار شد که یک رستورانت برای یک شرکت غذا تهیه کند .این رستورانت 1000
افغانی پیشپرداخت ساالنه و به عالوه 600افغانی هر ماه مطالبه کرده است .رستورانت دیگر
بدون پیشپرداخت و ماهانه 850افغانی مطالبه نموده است .جدول زیر را کامل کنید.
ﻣﺎﻩ ﺣﻤﻞ ﺛﻮﺭ ﺍﺳﺪ ﺳﺮﻃﺎﻥ ﺟﻮﺯﺍ ﺟﺪﻯ ﻗﻮﺱ ﻋﻘﺮﺏ ﻣﻴﺰﺍﻥ ﺳﻨﺒﻠﻪ ﺩﻟﻮ ﺣﻮﺕ
ﺭﺳﺘﻮﺭﺍﻥ ﺍﻭﻝ
ﺭﺳﺘﻮﺭﺍﻥ ﺩﻭﻡ
گراف پرداخت به این دو رستورانت را در یک سیستم مختصات رسم نمایید ،اگر 6ماه غذا
بخواهیم قرارداد کدام رستورانت به نفع ما است؟
214
تابع
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
حال رابطه بین سرعت یک موتر و فاصله طی شده نظر به زمان را در نظر میگیریم:
● اگر یک موتر با سرعت ثابت 60 Kmحرکت نماید .جدول زیر را با در نظرداشت زمان
h
5sec داده شده برای فاصله طی شده تکمیل کنید:
t t 5sect 15sec
10sec 5sec
10sec 20sec
10sec
t 15sec t 25sec
5sec 5sec
15sec
20sec
10sec 30sec
10sec
5sec
20sec
t 25sec
15sec 15sec
25sec
30sec10sec
20sec 20sec
30sec
25sec 25sec
15sec30sec
20sec 30sec
25sec 30sec
x
مثال :1نشان دهید که f ( x ) = 2x + 1با قیمتهای 4 ، 1 ، -2و x= -6يک تابع
است.
حل :با وضع کردن قیمتهای داده شده در تابع ،قیمتهای تابع طور زیر به دست میآید:
xt 5sec f)x( 15sec
10sec 20sec 25sec 30se
f ( x ) = 2x + 1 -2 -3
x
f (−2) = 2(−2) + 1 = −3
1 3
f (1) = 2(1) + 1 = 3
f (4) = 2(4) + 1 = 9 4 9
f (−6) = 2(−6) + 1 = −11
-6 -2 -11 -3
از شکل فوق معلوم میشود که برای هر قیمت از متحول در ناحیة تعریف ،یک قيمت يا عدد
قیمت ها وجود دارد؛1پس نظر به تعریف تابع f ،يک تابع است. در ناحیة 3
که شکل yx= ax + bرا داشته باشد به نام تابع ياد ميشود یا به عباره دیگر )f(x
هر افادة الجبری
4 4 2 9
هر رابطة خطی را-2به نام تابع یاد مینمایند.
16به تابع f ( x ) = xداده شده باشد آیا fیک تابع قمیتهای 9 ،9-6،4 مثال-11:2
هرگاه 3
است یا خیر؟ -3
حل :با قرار دادن 4قیمتهای متحول16در تابع fقیمتهای تابع را به دست میآوریم:
x -4 )f(x
f (x) = x
4 2
f (4) = 4 = ±2 -2
f (9) = 9 = ±3 9 3
-3
f (16) = 16 = ±4
16 4
-4
در شکل فوق میبینیم که برای هر عنصر از ست xدو قیمت در ست ) f ( xوجود دارد،
بنابراین نظر به تعریف تابع f ،یک تابع نیست.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
4
آيا تابع f ( x ) = xبرای قیمتهای داده شدة 3 ،2 ،1 ،0و -3یک تابع است؟
3
216
نكات مهم فصل نهم
● نقطه در مستوي :يك نقطه را در مستوي ميتوانيم در يك سيستم كميات وضعیه قايم
تعريف نمايیم كه توسط دو مختصة ( )x , yكه به نام فاصله و ترتيب ياد مي شوند مشخص
مي گردد.
● سيستم مختصات قايم :دو محور عمود با هم yو xكه يكديگر خود را در نقطه oقطع
مي كنند به نام سيستم مختصات قايم ياد ميگردد كه به هر جوره مرتب ( )x , yآن يك
نقطه مستوي ارتباط دارد.
xرا به نام فاصله و yرا به نام ترتيب نقطه ياد مي كنند .از روي محورهای قيمت هاي آن ها
كه به واحدهای مساوي تقسيم شده اند تعيين مي گردد.
● مختصات يك نقطه در مستوي :به هرنقطة Pيك مستوي مختصات قايم تنها يك
جوره مرتب اعداد )P(x , yو برعكس به هر جورة مرتب اعداد ) (x , yتنها و تنها ميتوان
يك نقطة Pمستوي مختصات قايم را ارتباط داد.
● مجهول و متحول :هرگاه در يك معادله امكان دادن قیمتهای مختلف به یک حرف
وجود داشته باشد حرف مذکور به نام متحول ياد ميگردد.
و هرگاه به صورت كلي متحول قابل تغيير اختياري و دلخواه نباشد ،مجهول ناميده ميشود.
● رابطــه :هرگاه بين دو شي ،جسم و يا عناصر دو ست توسط عمليههاي رياضي و يا هم
كدام رشتة اجتماعي پيوندي وجود داشته باشد به نام رابطه ياد ميگردد.
● روابط خطي :هرگاه گراف ،يك رابطه يك خط مستقيم باشد ،در اين صورت رابطه
بين متحولين آنها به نام رابطة خطي ياد ميگردد.
● تشکیل رابطه هاي خطي :آن عده روابط خطي كه گراف هاي آن ها يك خط مستقيم
را تشكيل وتوسط روابط الجبري افاده گرديده و حل آنها دريافت مي گردد.
به طور جمعی اين پروسه به نام تشکیل رابطههاي خطي ياد مي گردد ،كه در حقيقت تطبيق
معادالت خطي در زندهگي روزمره مي باشد.
● تابع
یک رابطه بین عناصر دو ست طوری که برای هر قیمت ناحية متحول یگانه تصوير يا عدد
وجود داشته باشد به نام تابع یاد میگردد.
217
تمرين عمومي
218
فصل دهم
احصائیه
تعداد شاگردان
صنف 9
تعداد شاگردان
صنف 8
تعداد شاگردان
صنف 7
50
40
30
20
تعداد
شاگردان
صنف 7 صنف 8 صنف 9 صنف 7 صنف 8 صنف 9
جدول کثرت ديتاي غير متمادي
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
نمرات شاگردان يك صنف در مضمون رياضي قرار زير است:
42 25 30 35 48 67 59 51 58 88
82 77 48 56 75 78 72 91 56 43
94 53 57 63 82 100 42 95 47 20
59 40 62 12 75 26 76 92 83 96
● اگر بخواهيم جدول كثرت را تشكيل دهيم ،آيا نوشتن نمرات از 1تا 100فكر خوبي
است؟ چه مشكالتي دارد؟
ﻧﻤﺮﻩ تعدادf
ﺗﻌﺪﺍﺩ ● جدول زير را تكميل كنيد:
9ﺗﺎ 0
19ﺗﺎ 10
29ﺗﺎ 20 32
39ﺗﺎ 30
49ﺗﺎ 40
59ﺗﺎ 50
69ﺗﺎ 60
79ﺗﺎ 70
89ﺗﺎ 80
100ﺗﺎ 90
221
● دیتای را كه مي توانند در دستۀ پنجم جدول قرار گيرند نام ببريد.
● سطر دوم ،يعني چه؟
● اگر دیتای باال را نمی داشتيم ،آيا ميتوانستيم بگوييم نمرۀ دو نفري كه بين 11تا 20است،
چند است؟
● چند دیتا مختلف مي تواند در هر دسته قرار گيرد؟
بعضي اوقات وقتي تعداد دیتا زياد يا كثرت بسياري از دیتا صفر يا عدد كم باشد جدول
كثرت مجزا كمك زيادي ننموده ،يا تشكيل آن خيلي مشكل است؛ بنابراين در اين حالت
از جدول كثرت به شكل دسته بندي استفاده مي كنيم ،كثرت هر دسته نشان مي دهند كه در
دسته چند دیتا وجود دارد؛ ولي ما نميتوانيم بگوييم آن دیتا كدام اند.
مثال :با استفاده از دیتای فعاليت فوق ،جدول زير را تكميل كنيد.
ﻧﻤﺮﻩ ﺗﻌﺪﺍﺩ f دستة اول چه چيزي را به شما نشان مي دهد؟
0 − 49 13 استفاده از كدام جدول ساده تراست؟
50 − 59 8 اگر نمره يك شاگرد 62باشد در كدام دسته قرار دارد؟
عدد 50و 59در دستة دوم چه چيزي را نشان مي دهد؟
60 − 69 3
حل:دستۀ اول نشان دهندة تعداد شاگرداني كه نمرة آن ها از 50
70 − 79 6 كم تراست و يا هم ناكام شده اند.
80 − 89 4 اگر بخواهيم بدانيم كه چند شاگرد ناكام شده اند جدول دوم كار
90 − 100 6 ما را ساده تر مي كند ،زيرا اطالعات 5سطر اول جدول را ،در يك
ﻧﻤﺮﻩ ﺗﻌﺪﺍﺩ سطر خالصه كرده ایم.
0 − 49 13 عدد 62در دستة سوم قرار دارد.
قرار50گيرد و 59نشان عدد 50نشان دهندة كم ترين عددي است كه مي تواند در 8اين دسته
− 59
گيرد60 − 69 . دهندة بيشترين عددي است كه مي تواند در اين دسته قرار 3
ﻧﻤﺮﻩ 1−9
70 − 79 6
10 − 19 20 − 29 30 − 39
80 − 89 4
ﺗﻤﺮﻳﻦ
ﺗﻌﺪﺍﺩ
90 − 100 6
جدول کثرت دیتای زير را تکمیل کنید:
10 8 20 30 40 10
12 14 25 35 30 18
14 15 17 28 29 37
222
? خواص اجزاي جدولكثرت
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
نمرات شاگردان در مضمون رياضي و جدول كثرت در درس قبل را در نظر بگيريد .معلم اين صنف
مي خواهد به شاگردان توصيه كند تا براي بهترشدن نتایج مضمون شان كورس شخصي بگيرند.
براي اين كار صنف را به سه دسته ضعيف ،متوسط وخوب تقسيم نموده جدول زير را
پركنيد:
● عدد 60و عدد 80چه چيزي را نشان مي دهند؟
ﻭﺿﻌﻴﺖ ﺷﺎﮔﺮﺩﺍﻥ ● چند نمرة مختلف مي تواند در دسته دوم قرار گيرد؟ ﺗﻌﺪﺍﺩ
: 0 − 59ﺿﻌﻴﻒ ● اين اعداد را با اختالف 80و 60مقايسه كنيد.
: 60 − 79ﻣﺘﻮﺳﻂ ● شاگردانی كه نمرة آنها بين 80تا 100است ،در
: 80 − 100ﺧﻮﺏ كدام دسته قرار دارند؟
● آيا كورسی كه شاگردان دستة سوم در آن شركت
مي كنند با كورسي كه شاگردان دسته دوم شركت مي كنند يكسان است؟
● آيا كورسي كه یک شاگرد با نمره 83در آن شركت مي كند ،با كورسي كه یک شاگرد
با نمرة 90در آن شركت مي كند و شاگردي كه نمره 93گرفته است يكسان هستند؟
كم ترين مقداري كه مي تواند در يك دسته قرار گيرد ،سرحد پايينی و بيشترين مقداري را
كه مي تواند در يك دسته قرار گيرد ،سرحد بااليی می نامیم .سرحد باالیی و پایینی صنف،
موقعیت دیتا را در یک صنف مشخص میکند؛ یعنی تعین میکند که یک دیتا در کدام
صنف باشد .هم چنان سرحدهای باالیی و پایینی یک دسته یا صنف طول صنف که عبارت
از تفاوت این دو سرحد است ،را تعیین میکند.
223
فعاليت باال نشان مي دهد كه dataهاي كه در يك دسته قرار مي گيرند از نظر احصاييوي
تفاوت خاصي براي ما ندارند و ميتوان همه را يكسان در نظر گرفت براي نمايش يكسان هر
دسته از عددي كه اوسط دسته است استفاده مي كنيم.
مثال :نمره هاي مضمون رياضي يك صنف در زير خالصه شده است:
آيا از نظر كاميابي يا ناكامي شاگردي كه 12
ﻧﻤﺮﻩ ﺭﻳﺎﺿﻰ ﺗﻌﺪﺍﺩ وسط دسته نمره گرفته است با شاگردي که 25يا 48نمره
0 − 49 4 0 + 49
2
= 24.5 گرفته است در يک دسته فرق مي كند؟
50 − 59 2
50 + 59
= 54.5
طولهاي اول ،دوم و سوم را پيدا كنيد .آيا در
2
60 + 69 دسته بندي بايد طول دسته ها برابر باشند.
60 − 69 7 = 64.5
2 اوسط هر دسته را دریافت نموده اين عدد چه
70 + 79
70 − 79 10 2
= 74.5 چيزي را نشان مي دهد؟
80 + 89
80 − 89 9 2
=84.5
ﺗﻤﺮﻳﻦ
جدول زیر را تكميل كنيد.
دادههای هر دسته دسته وسط دسته طول دسته
16 , 16.5 , 17 , 17.5 16 − 18
18 , 18.5 , 19.5 , 20 18 − 20
224
كثرت تجمعي
چطور فهميده ميتوانيم كه تا اخير
ماه اسد چند روز رخصتي داريم؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
توسط يك جنتري ،جدول زير را پركنيد:
ﺑﻪ ﺷﻤﻮﻝ ﺭﻭﺯﻫﺎﻯ ﺟﻤﻌﻪ
ﻣﺎﻩ ﻫﺎﻯ ﺳﺎﻝ ﺳﺘﻮﻥ ﺳﻮﻡ
ﺭﻭﺯﻫﺎﻯ ﺭﺧﺼﺘﻰ
ﺣﻤﻞ
ﺛﻮﺭ
ﺟﻮﺯﺍ
ﺳﺮﻃﺎﻥ
ﺍﺳﺪ
ﺳﻨﺒﻠﻪ
ﻣﻴﺰﺍﻥ
ﻋﻘﺮﺏ
ﻗﻮﺱ
ﺟﺪﻯ
ﺩﻟﻮ ● در حمل چند روز رخصتي داريم؟
ﺣﻮﺕ ● در ثور چند روز رخصتي داريم؟
● در جوزا چند روز رخصتي داريم؟
● از اول سال تا پايان جوزا چند روز رخصتي داريم؟
● در جدول كثرت باال ستون سوم را طوري پركنيد كه در هر رديف كثرت همان دسته و
دسته ها ي قبل از آن باهم جمع شده باشند.
225
● آيا با استفاده از اين ستون ميتوانيد آسانتر بگوييد ،تا پايان جوزا چند روز رخصتي دارید؟
● آخرين عدد سطر در ستون سوم چند است؟ اين عدد چه چيزي را نشان مي دهد؟
در فعاليت باال تعداد روزهاي رخصتي را در هر ماه كثرت مطلق نامیده و تعداد روزهاي
مطلق
10 رخصتي تا پایان سال را كثرت تجمعي مي ناميم .كثرت تجمعي هر دسته 3برابر كثرت− 13
13 − 16 6
آن دسته و دسته هاي قبل از آن است.
10
16−−13
19 37
خرید
13 − شده) ماه پس از 16
کثرت مطلق (تعداد کاالهای مسترد 6
مث�ال :ي��ك كارخان��ه اعالن ك��رد كه
19 − 22 4
10 − 13
16 − 19 73 اگر توليدات آن دچار مش��کالت باش��د
13 − 16 6 خریداران مي توانند اشیاء را غرض ترميم
19 − 22 4
16 − 19 7 به كارخانه مستردكنند .جدول مقابل نشان
19 − 22 4 دهندة تعداد كااله��اي پس از فروش كه
براي ترميم مسترد شده اند مي باشد.
چند كاال براي ترميم پس از 16ماه به كار خانه مسترد شده اند؟
دسته ها بين 16تا 19ماه چند كاال براي ترميم مسترد شده کثرت تجمعی کثرت مطلق
10 − 13 3 3
است؟
13 − 16 6 6+3=9
حل :كثرت تجمعي را پيدا مي كنيم.
10
16−−1319 37 9 + 37 = 16
باتوجه به سطر دوم جدول مي بينيم كه 16ماه اول
13
19−−1622 − 13 64 3
10 6 ++34==9320
16
9كاال براي ترميم؛ 7كاال بين ماههاي 16تا 19
16 − 1913 − 16 7 6 9 + 76=+16 3=9 مسترد گرديده است .اگر اين اعداد را نمی دانستيم
19 − 2216 − 19 4 167 - 916=+794 +با استفاده از كثرت تجمعي ميتوانيم چنين پيدا كنيم= 720= 16.
19 − 22 4 16 + 4 = 20
ﺗﻤﺮﻳﻦ
10 − 15 3
15ه ها
کثرت مطلق − 20دست
2 کثرت تجمعی جدول زير را تكميل كنيد.
1020−−1525 34
10 − 15 3
1525−−2030 27
15 − 20 2
2030−−2535 46
20 − 25 4
2535−−3040 75
25 − 30 7
30 − 35 6
30 − 35 6
35 − 4035 − 40 5 5
226
كثرت نسبي
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
صنف الف 40شاگرد و صنف ب 35شاگرد دارد .در مضمون رياضي 32شاگرد از صنف
(الف) و 30شاگرد از صنف (ب) كامياب شده اند.
● نسبت شاگردان كامياب به کل شاگردان صنف (الف) چند است؟
● نسبت شاگردان كامياب به کل شاگردان صنف (ب) چند است؟
● با مقايسة اين دو نسبت بگویيد که شاگردان كدام صنف بهتر درس خوانده اند؟
● آيا مي توانيد با مقايسة تعداد شاگردان كامياب در دوصنف اين جواب را بدهيد.
فعاليت فوق نشان مي دهد كه در بعضي حاالت براي مقايسه دو وضعيت نميتوان كثرتهاي
كثرت مطلق
استفاده مي كنيم. مطلق را به هم مقايسه كرد در چنين حالت از
كثرت كل داتا
مقدار این نسبت را كثرت نسبي مي گويیم براي مقايسة بهتر ،اين عدد را با فيصدی نشان
مي دهيم و فيصدي كثرت نسبي مي ناميم.
مثال :در يك امتحان نمرات دوصنف در جدول زير آورده شده است:
اين دوصنف را باهم مقايسه كنيد:
227
ﺻﻨﻒ ﺍﻟﻒ ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ
10 − 30ﺿﻌﻴﻒ 6
30 − 50ﻣﺘﻮﺳﻂ 10 ﺻﻨﻒ ﺏ ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ
ﺧﻮﺏ 50 − 70 4 10 − 30ﺿﻌﻴﻒ 19
30 − 50ﻣﺘﻮﺳﻂ 25
ﺧﻮﺏ 50 − 70 16
ﺍﻟﻒﺍﻟﻒ
ﺻﻨﻒﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ ﺻﻨﻒﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ
ﺻﻨﻒ ﺏ ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ
ﺿﻌﻴﻒ
10 − 10
30 − 30 6 6 —
6
10 − 30ﺿﻌﻴﻒ 30% 19
ﺏ ﺻﻨﻒ ﻣﻄﻠﻖ ﻛﺜﺮﺕ 20
30 − 50ﻣﺘﻮﺳﻂ 10 30 − 50ﻣﺘﻮﺳﻂ 25
10
30 − — 50 10 − 3010 19
ﺿﻌﻴﻒ
20
50%
ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺧﻮﺏ
50 −3070− 50 4 50 − 70ﺧﻮﺏ
4 25 4 16
50 − 70 —
20
—
20
20%
ﺍﻟﻒ ﺻﻨﻒ ﻣﻄﻠﻖ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ
ﺧﻮﺏ 50 − 70 16
6
10 − 30 6 — 30%
20كل شاگردان اين دوصنف باهم برابر نيستند ،پس نميتوانيم كثرت مطلق حل :جدول تعداد
10
30 − 50 10 — 50%
باهم مقايسه 4كنيم كثرت نسبي هر دو دسته را ابتدا پيدا مي كنيم و مي بينیم که
20
4
هر دو دسته را
50 − 70 — 20%
صنفمتوسطﺍﻟﻒ
شاگردان ﺻﻨﻒ اند؛ ولي
ﻛﺜﺮﺕ ﻣﻄﻠﻖ نزدیک ترﻧﺴﺒﻰ
تقریبیﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ دوصنف به گونۀ
ﻓﻴﺼﺪ ﻛﺜﺮﺕ 20 —در
شاگردان ضعيف 20
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
از شاگردان یک مکتب پرسيديم رنگ موتر مورد
ﺯﺭﺩ ﺳﺮﺥ ﺁﺑﻰ ﺳﺒﺰ عالقۀ خود را بگوييد .اطالعات به دست آمده را
در شکل مقابل به صورت گراف خالصه نمودیم.
می دهند؟
43 19 63 48
● از روی شکل ،بگویید که رنگ مورد عالقۀ چند نفر زرد بوده است؟
ﺳﺮﺥ ﺁﺑﻰ ﺯﺭﺩ ﺳﻔﻴﺪ ● کدام رنگ از همه کمتر انتخاب شده است؟
43
الزم را پیدا19کنید؟
63
اطالعات
48
● اگر رنگ ها در زیر هر ستون نوشته نمی شدند ،آیا میتوانستيد
● اگر عبارت تحت گراف نمی بود ،آیا با دیدن گراف میتوانستید بگویید که گراف در
زرد سرخ آبی سبز مورد چیست؟
6 7 5 11 ● اگر جدول مقابل داده شده است سعی کنید
گراف آن را رسم کنید آیا این کار ساده است؟
● به این گراف نگاه کنید.
11
7
6
5
11
7
6
ﺯﺭﺩ O
5 ﺳﺒﺰ ﺁﺑﻰ ﺳﺮﺥ
230
ﻣﺸﺨﺼﺔ ﻣﺤﻮﺭﻯ ﻣﺸﺨﺼﺔ ﻣﺤﻮﺭﻯ
گراف خط منکسر
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
اداره هواشناسی درجة حرارت شهر مزار را در ماه حمل در یک شبانه روز بر حسب درجة
سانتی گرید قرار جدول زیر اعالن کرده است:
12شب 5صبح 8صبح 11ظهر 6بعد از ظهر 8شب بعد از 12شب
اطالعات باال را با پیدا کردن نقاط روی مستوي مختصات زیر نمایش و نقاط را توسط خط
مستقیم باهم وصل کنید.
با توجه به گراف باال جواب سؤالهای زیر را بنویسید.
● حداکثر و حداقل درجة حرارت در کدام ساعت بوده است؟
● در کدام ساعت درجة حرارت از 25درجه بیشتر بوده است؟
● بیش ترین تغییرات درجة حرارت بین کدام ساعت ها بوده است؟
● کدام ساعت بیشترین درجة حرارت بوده است؟
از فعالیت فوق نتیجه زیر را به دست میآوریم:
231
اگر اطالعات جمع آوری شده را توسط نقاط در مستوی مختصات ترسیم نموده و این نقاط
شدهﺍﻭﻝبه دست
توسط نقاط وصل ﺭﻭﺯ
نماییم ،گرافي که ﺭﻭﺯ ﺩﻭﻡ
را به کمک خطوط مستقیم با هم وصل ﺭﻭﺯ ﺳﻮﻡ
ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ
می آید به نام گراف خط منکسر یاد می شود.
مثال :داکتر طب یک مریض را در سه روز متواتر تحت مطالعه قرار می دهد.
38 37 39 37 37 40 40 39 38
ﺩﺭﺟﻪ ﺣﺮﺍﺭﺕ
40
39
38
37
ﺯﻣﺎﻥ
ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ ﺷﺐ ﻇﻬﺮ ﺻﺒﺢ O
ﺩﺭﺟﻪ ﺣﺮﺍﺭﺕ
40
39 100
ﻧﻤﺮﻩ
ﻧﻤﺮﻩ ﺭﻳﺎﺿﻰ ﺗﻤﺮﻳﻦ
38
37
50 ﻧﻤﺮﻩ
ﻧﻤﺮﻩ ﺭﻳﺎﺿﻰ
40 100
30
20
10 ﻣﺎﻩ ﺳﺎﻝ
ﺣﻤﻞ O ﺳﻨﺒﻠﻪ ﺍﺳﺪ ﺳﺮﻃﺎﻥ ﺟﻮﺯﺍ ﺛﻮﺭ
حمل ثور اسد سرطان جوزا عقرب میزان سنبله ماه
O
232
اوسط ديتاي منفصل یا غير متمادي
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
نمرات آخر سال سلیمان به قرار زیر است:
75 75 82 75 82 97 82 92 92 84
● اوسط نمرات سلیمان را پیدا کنید.
● به جای آن که 75را سه بار با هم جمع کنید چه عمل دیگری می توانستید انجام دهید.
● جدول كثرت نمرات سلیمان را تشکیل دهید.
● روشي برای پیدا کردن اوسط نمرات سلیمان ،با توجه به جدول کثرت به دست آورید.
فعالیت باال به ما نشان می دهد که برای پیدا کردن اوسط دیتا در صورت تکرار دیتا می توان
به جای جمع دیتا از ضرب کثرت در دیتا استفاده نمود؛ اگر در حالت کلی یک دیتا را با x
و کثرت آن را با fنشان دهیم .این حاصل ضرب برابر f ⋅ xخواهد بود.
اگر دیتای اول و کثرت آن را به ترتيب با x1و ، f1دیتای دوم و کثرت آن را به ترتيب با x2وf2
و . . .دیتای آخر را با xnو کثرت آن را با fnنشان دهیم ،اوسط تمام دیتا برابر خواهد بود با:
233
مثال :میزان درآمد کارکنان در یک شرکت در جدول زیر آورده شده است:
ﺩﺭﺁﻣﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺍﻓﻐﺎﻧﻰ ﺩﺭ ﻣﺎﻩ ﺷﻐﻞ
50000 ﺭﺋﻴﺲ
ﺩﺭﺁﻣﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺍﻓﻐﺎﻧﻰ ﺩﺭ ﻣﺎﻩ ﺷﻐﻞ
40000 ﺩﻭ ﻣﻌﺎﻭﻥ
50000 ﺭﺋﻴﺲ
20000 40000 ﻣﻨﺸﻰﺩﻭ ﻣﻌﺎﻭﻥ
30000 20000 ﻣﻨﺸﻰ ﻣﺘﺨﺼﺺ
ﺳﻪ ﻧﻔﺮ
25000 30000 ﻣﺄﻣﻮﺭ ﻧﻔﺮ
ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺳﻪ ﻧﻔﺮﭘﻨﺞ
10000 25000 ﻣﺄﻣﻮﺭ ﺩﻭﻧﻔﺮ
ﻧﻔﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﻣﺎﻥ ﭘﻨﺞ
10000 ﺩﻭ ﻧﻔﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﻣﺎﻥ
مدیر اين شرکت ادعا می کند كه اوسط درآمد کارکنان این شرکت بیشتر از 30000افغانی
در ماه است .آیا این رقم نشان دهندة درآمد خوبی برای همه کارکنان شرکت است؟
آیا ادعای مدیر شرکت درست است؟ با استفاده از جدول کثرت اوسط درآمد کارکنان را
ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻛﺎﺭﻣﻨﺪﺍﻥ f ﺩﺭﺁﻣﺪ ﻫﺮ ﻛﺪﺍﻡ x پیدا کنید.
ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻛﺎﺭﻣﻨﺪﺍﻥ f ﺩﺭﺁﻣﺪ ﻫﺮ ﻛﺪﺍﻡ x
ﺭﺋﻴﺲ 1 50000 1 × 50000 = 50000
ﺭﺋﻴﺲ
1ﻣﻌﺎﻭﻥ 50000
2 40000
1 × 50000 = 50000
2 × 40000 = 80000
2ﻣﻨﺸﻰ ﻣﻌﺎﻭﻥ 40000
1 200002 × 40000 = 80000
1 × 20000 = 20000
1ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻣﻨﺸﻰ 20000
3 300001 × 20000 = 20000
3 × 30000 = 90000
3ﻣﺄﻣﻮﺭ ﻣﺘﺨﺼﺺ 30000
5 250003 ×530000
× 25000==90000
1250000
ﺗﻤﺮﻳﻦ
سهیل شنبه و یکشنبه هر روز 12 ،صفحه کتاب و سه شنبه و چهارشنبه و پنجشنبه هر روز
10صفحه و جمعه 16صفحه کتاب خواند .با تشکیل جدول کثرت ،اوسط صفحات خوانده
شدة کتاب را در هر روز را پیدا کنید.
234
اوسط دیتای متصل یا متمادی با استفاده
از جدول
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
يك دهقان محصول كچالوي خود را در بوری ها ،با اوزان مختلف بسته بندي كرد .اين
ﻛﺜﺮﺕﻫﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺩﺳﺘﻪ
ﺑﻮﺟﻰ ﻫﺎ ﻭﺯﻥ
ﺗﻌﺪﺍﺩ ﻧﺴﺒﻰ است.
ﺗﺠﻤﻌﻰ ﻛﺜﺮﺕ دهقان ادعاكرد كه اوسط وزن بوری ها هفت سيرﻛﺜﺮﺕ
است ،آيا
ﺑﺎﺩﻏﻴﺲ از طرف شاروالي اين بوری ها اندازه گيري شد؛ نتيجه در جدول زير11آورده شده
6 − 6.5
ﻓﺎﺭﻳﺎﺏ
6.5 − 7 14 ادعاي دهقان درست است؟
ﺑﻮﺟﻰ هاﻫﺎ ﻭﺯﻥ ﻫﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺍﻭﺭﺯﮔﺎﻥ
تعداد بوری
ﺗﻌﺪﺍﺩ
7 − 7.5 12
ﺯﺍﺑﻞ 6 − 6.5 11
7.5 − 8ﻏﻮﺭ 8
6.5 − 7 14
7 − 7.5 12
7.5 − 8 8
ﺩﺳﺘﻪ ﻛﺜﺮﺕ ﻛﺜﺮﺕ ﻧﺴﺒﻰ ﻛﺜﺮﺕ ﺗﺠﻤﻌﻰ
ﺑﺎﺩﻏﻴﺲ ● اوسط وزن بوریهاي دسته 6.5 -7چه عدد مي تواند باشد؟
ﻓﺎﺭﻳﺎﺏ ● يك بوری با وزن 7سير در كدام دسته قرار مي گيرد؟
ﻭﺯﻥ ﺑﻮﺟﻰ ﻫﺎ ﺍﻭﺭﺯﮔﺎﻥ ﺑﻮﺟﻰ هاﻫﺎ ﺗﻌﺪﺍﺩ
تعداد بوری اوسط هر دسته را در جدول مقابل پيدا كردیم.
ﺯﺍﺑﻞ 6.25 11 با توجه به جدول مقابل میتوان گفت که:
ﻏﻮﺭ
6.75ﻫﺎ ﺗﻌﺪﺍﺩ 14
ﺑﻮﺟﻰ ﻫﺎ ﻭﺯﻥ ﺑﻮﺟﻰ
7.25 12
6.25 11
7.75 8
6.75 14
7.25 12
7.75 8
235
● اوسط اين دیتا چند است؟
● آيا ادعاي دهقان درست است؟
مثال :يك متخصص زراعت ارتفاع 35درخت چنار را اندازه گرفت او مي خواهد اوسط
ارتفاع اين نوع درخت ها را پيدا كنید.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
ﻗﺪ 158 – 162 162 – 166 166 – 170 170 – 174 174 – 178
اطالعات راجع به اندازة قد 20شاگرد يك مكتب به صورت زير داده شده است:
ﻛﺜﺮﺕ 2 6 4 5 3
ﻗﺪ 158 – 162 162 – 166 166 – 170 170 – 174 174 – 178
ﻛﺜﺮﺕ 2 6 4 5 3
236
نكات مهم فصل دهم
● وقتی که تعداد دیتا زیاد باشد از جدول کثرت به صورت دسته بندی استفاده میکنیم .در
این حالت کثرت هر دسته نشان میدهد که در هر دسته چند دیتا قرار دارد.
● کم ترین مقدار یک دسته را سرحد پایینی و بیشترین مقدار آن را سرحد باالیی دسته
می گویند.
● برای یکسان نشان دادن هر دسته از عددی که اوسط هر دسته است استفاده می نماییم.
● تکرار هر دیتا را کثرت مطلق آن دیتا در جدول کثرت می گوییم.
● در دسته بندی دیتا تمام دیتا ی واقع در یک دسته را برابر مرکز آن دسته در نظر می گیریم.
● مرکز دسته ها به تعداد اعضایي که در آن دسته قرار دارند تکرار می شود؛ یعنی کثرت
مرکز دسته ها برابر تعداد اعضای است که در آن دسته قرار گرفته و این کثرت را کثرت
مطلق آن دسته می گوییم.
● مجموع کثرت مطلق هر دسته و کثرت دسته های قبل از آن را کثرت تجمعی آن دسته
می نامند و کثرت تجمعی آخرین دسته برابر است با تعداد کل دیتا.
● نسبت کثرت مطلق هر دسته بر تعداد کل دیتا را به نام کثرت نسبی میگویند .اگر fکثرت
f
را كثرت نسبی آن دسته میگویند. يک دسته و nتعداد دیتای آن دسته باشد کسر
n
● اگر کثرت نسبی را ضرب 100نماییم فیصدی کثرت نسبی به دست مي آيد.
● از گراف میله یی بیشتر برای ترسیم متحول مجزا و کیفی استفاده می کنند ،در ترسیم گراف
میله يی ترتیب قرار گرفتن میله ها اهمیت ندارد آن چه که در این گراف مهم است کثرت دیتا
است.
در وقت ترسیم گراف میله یی سه موضوع زیر را در نظر بگیرید:
عنوان :باال یا زیر هر گراف موضوع به طور خالصه نوشته شود.
برحسب محورها :هر یک از محورها مشخصه دارند که مشخص کننده متحولی است که
آن محور نشان میدهد.
مقیاس :مقیاس هر محور باید مشخص باشد؛ یعنی برای دیتا واحد انتخاب شود و آن واحد
در حاشیة گراف تذکر داده شود.
اگر دیتا را توسط نقاط دریک مستوی مختصات مشخص و این نقاط را به کمک خطوط با
هم وصل نماییم گرافی که به دست میآید به نام گراف خط منكسر ياد مي شود.
● برای پیدا کردن اوسط دیتا در صورت تکرار دیتا می توان به جای جمع دیتا از
ضرب کثرت در دیتا استفاده نمود .در دیتا متصل یا متمادی ،مرکز دسته ها را درکثرت های
237
آن ضرب و با هم جمع کرده و پس از آن بر مجموع کثرت ها (که همان تعداد کل دیتا
است) تقسیم كرد.
f1x1 + f 2 x 2 + ... + f n x n
= اوسط در جدول کثرت
f1 + f 2 + ... + f n
238
تمرين عمومي
-3نمرات امتحان ساالنة صنف هفتم مریم قرار جدول زیر داده شده ا ست:
علوم تعليمات
اجتماعي هنر ها پشتو دري انگليسي اسالمي عربي ساينس تربيت بدني رياضي
84 88 80 95 90 85 75 82 92 76
-4میزان در آمد مدیر ،سرمعلم ،معلمان ،ماموران ،تحویلداران و مالزمان یک مکتب در
جدول قرار زیر آورده شده است:
10000
8000
4000
239
5000
3500
84 88 80 95 90 85 75 82 92 76
240
فصلیازدهم
احتمال
كثرت نسبي و احتمال
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
در يك امتحان صنفي رياضي 35نفر اشتراك نموده بودند .بعد از ارزيابي به تعداد 7نفر
نمرات باالتر از ( 90عالي) 15 ،نفر بين 60و ( 90بسيار خوب) 8 ،نفر بين 50تا 60
(خوب) و به تعداد 5نفر پايينتر از ( 50ناكام) نمره گرفته اند.
● جدول كثرت را تشكيل نموده و كثرت نسبي شاگردان را براي درجات عالي ،بسيارخوب،
خوب و ناكام حساب كنيد.
● فيصدي شاگردان ناكام در صنف چند فيصد است؟
● اگر يك شاگرد از بين صنف به اساس قرعه انتخاب گردد ،دريافت كنيد احتمال آن كه
شاگرد از گروپ شاگردان:
-عالي باشد.
-خوب باشد.
-ناكام باشد.
● نتايج احتمال انتخاب هر حالت فوق را با كثرت نسبي همان حالت مقايسه كنيد.
243
حاالت نيز مساوي به 1مي باشد.
مثال :در ماه قوس سال گذشته 10روز ابري و باراني بود.
)aكثرت نسبي روزهاي ابري و باراني را در ماه قوس دريافت كنيد.
)bپيشگويي تان براي ماه قوس آينده چگونه خواهد بود؟
)cآيا اين پيشگويي قطعي است كه همه ساله در ماه قوس چنين خواهد بود؟
حل:
)aچون از جملة 30روز ماه قوس ،به تعداد 10روز آن باراني يا ابري است؛ بنا بر اين كثرت
10 1
روزهای ماه مي باشد. نسبي روزهاي باراني يا ابري برابر به = ≈ 0.33 = 33%
30 3
)bپيشگويي براي ماه قوس آينده با در نظر داشت كثرت نسبي سال گذشته نيز مساوي به
30 %خواهد بود.
)cاين پيشگويي قطعي نبوده ممكن است بيشتر و يا كمتر از 10روز در ماه قوس آينده
باراني و يا ابري باشند.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1در يك حادثۀ اتفاقي " : E1يك طفل متولد شده است" ،كثرت نسبي حادثه؛ يعني
h(E1 ) = 0,51و احتمال این حادثه نیز P(E1 ) = 0,51را چگونه از هم ميتوانيم فرق
نماييم؟ توضيح دهید.
-2رخصتيهاي تابستاني شاگردان همه ساله 10روز اول ماه اسد مي باشند ،سال گذشته
نسبت شدت گرمي رخصتي ها به تعداد 10روز ديگر اضافه گرديد ،مطلوب است:
كثرت نسبي رخصتيهاي ماه اسد سال گذشته و مقايسة آن با رخصتيهاي سال آیندة تابستاني.
244
چانس برابر و نا برابر در يك فضاي نمونه
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
دو شاگرد با هم قرار مي گذارند تا در يك بازي رمل شمارههاي 1الي 6را انتخاب كنند.
● آيا چانس آمدن شماره 1الي 6با هم برابر است؟
● هر گاه روي 2سطح مكعبي دانه رمل شمارۀ 6حک شده باشد ،در اين صورت چانس
انتخاب را در كدام حالت زير به نفع خود مي دانيد؟
-انتخاب شماره 6باشد.
-انتخاب نفر مقابل شماره 1باشد.
● آيا احتمال شمارههاي 6و 1با هم برابر است؟
245
)cآيا احتمال حوادث اتفاقي شير و خط در مثال فوق باهم برابر هستند؟
حل :ميدانيم كه هر دو طرف سكه شير بوده و فضاي نمونه {شير} = Sمي باشد:
1
( = = 1شير) )a( : P
1
0
( = = 0خط) )b( : P
1
هر دو طرف با هم ،چانس برابر ندارند؛ زيرا در باال ديده مي شود كه )c( : 0 ≠ 1
مثال :2انداختن يك دانة رمل نورمال را در نظر مي گيريم ،چون فضاي نمونۀ آن
} S = {1, 2,3, 4,5, 6بوده؛ بنا براين:
1
= )}P( E ) = P({6}) = P({5}) = P({4}) = P({3}) = P({2}) = P({1 ≈ 0.17 = 17%
6
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1از بين يك خریطه كه در آن 3گلوله به رنگ سرخ 4 ،عدد آبي ،يك عدد زرد قرار
دارند ،يك گلوله را به صورت اتفاقي میبر داريم .مطلوب است احتمال آن كه:
)aگلوله سرخ باشد.
)bگلوله زرد باشد.
)cگلوله آبی باشد.
)dاگر گلولههای سرخ رنگ از نگاه جسم ،دو چند گلولههای زرد رنگ باشند ،آیا احتمال
برآمدن گلوله هاي سرخ و زرد با هم برابر است؟
-2حرف اول نام شاگردان يك صنف را جمع آوري نموده ،نتيجه را در جدول شكل زير
درج نمودیم.
حرف اول نام كثرت مطلق
شاگرد )aكثرت نسبي گروه شاگردان را به اساس حروف م ،ع ،تعداد شاگردان
م 9 ف و ك اسم شاگردان به دست آوريد.
ع 8 )bهر گاه یک تن از شاگردان را به حيث نماينده ،به
ف 5 اساس قرعه انتخاب نماييم مطلوب است!
ك 3 -احتمال اين كه اسم نمايندة صنف با حرف م آغاز شده
تعداد کل شاگردان 25 باشد.
-احتمال اين كه نام نمايندة صنف با حرف ك شروع
شده باشد.
246
حادثة اتفاقي يك فضاي نمونه
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
بكس جيبي احمد بين ساعات 10الي 12قبل از ظهر در يك نقطة پر ازدحام شهر سرقت
شده است .بعد از اطالع به پوليس ،مشاهدات اولي نشان مي دهد كه در عين وقت در محل
سه نفر از كيسه برها به اسم هاي y , xو zكه نزد پوليس سابقة جرمي دارند ،ديده شده اند .به
خاطر شناسايي دزد ،با پوليس همكاري نموده فعاليت زير را انجام دهيد.
احتمال این که بکس جیبی احمد را یک یا چند نفر از متهمان مشکوک به گونۀ مشترک با
هم دزديده باشند ،کدام تركيب باید مورد تحقيق قرار گيرد؟
-اگر ست متهمان مشكوك را به } S = {x , y , zنشان دهيم ،كدام ست ها و يا ست هاي
فرعي افراد مشكوك را ميتوانيم تشكيل نماييم.
-آيا احتمال اين وجود دارد كه متهمان مشكوك افراد بيگناه باشند؟ در اين صورت ست
حاصله را از نگاه رياضي با كدام ست نشان دهيم؟
247
مثال :براي فعاليت فوق حوادث اتفاقي فضاي نمونه } S = {x , y , zرا دريافت كنيد.
حل :حوادث اتفاقي فضاي نمونة فوق يا به عبارت ديگر فهرست ست هاي فرعي فضای
نمونه Sعبارت اند از:
از مثال فوق نتيجه يي برای حوادث اتفاقی که مساوی به 23 = 8می باشد به دست می آید
كه براي تعداد حوادث اتفاقي يك فضاي نمونة 3عنصره ،از قانون طاقت استفاده گردیده
است.
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1در پرتاب يك سكه ،تعداد حوادث اتفاقي را فهرست كنيد.
-2چهار حزب C, B, Aو Dكه در انتخابات پارلماني اشتراك دارند مي خواهند تا باهم
اتحاد ممكن را به خاطر پيروزي به وجود آورند.
● تمام حالتهاي ممكن اتحاد ويا اشتراک مستقل آنها را فهرست كنيد.
● اشتراك مستقالنة هر حزب و حادثه اتفاقی ناممکن یا øبه نظرتان از نگاه اتحاد چگونه
قابل توضيح اند؟
-3با يك مثال براي فضاي نمونه } S = {A , B, C, Dحادثۀ اتفاقي نا ممكن( )øو حادثۀ
اتفاقي مطمئن Sرا توضيح دهید.
248
قواعد احتمال
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
مانند بازي کرکت براي پيشبرد تيوري علم احتمال از طرف دانشمندان مربوط با در نظر
داشت مسائل تجربي ،نیز قواعدي وضع گرديده است ،سعي كنيد آنها را دريابيد.
● آيا ميتوانيد بگوييد كه احتمال يك حادثۀ اتفاقي هر عدد مثبت باشد؟
● چرا احتمال يك عدد كوچكتر از يك است؟ توضيح دهيد.
● آيا احتمال يك حادثه اتفاقي ميتواند يك عدد منفي باشد؟
● آيا احتمال دو حادثة اوليۀ يك فضاي نمونه مساوي به مجموع احتمال هاي حوادث اوليه
مي باشد يا خير؟
● آيا احتمال حوادث نا ممكن و مطمئن را مي دانيد؟ به زبان رياضي بنویسيد.
مثال :فضاي نمونه چهار بار پرتاب دو سكه؛ يعني } S = {TT , TH , HT , HHرا در
نظر مي گيريم(.خط = ، Tشير = ) Hاحتمال حوادث زير مطلوب است:
)aهر دو سكه شير باشند.
249
)bیک سکه شیر باشد.
)cهر دو سكه يكسان باشند.
)dهر دو سكه يكسان نباشند.
)eهيچ كدام از سكه ها خط نباشند.
حل :داريم كه:
)aبرای هر دو سكه شير باشند ،حادثۀ اتفاقی عبارت است از E1 = {HH} :است؛بنابراین:
1
= ) P(E1 = 0.25 = 25%
4
)bيك سكه شير باشد } E 2 = {TH , HT؛ بنابراین:
2
P(E 2 ) = = 0.5 = 50%
4
)cبراي هر دو سكه يكسان حادثه اتفاقی عبارت است از E 3 = {TT , HH} :؛ بنابراین:
2 1
= ) P(E 3 = = 0.5 = 50 %
4 2
)dبراي هر دو سكه يكسان نباشد عبارت است از E 4 = {TH , HT} :؛ بنابراین:
2 1
= ) P(E 4 = = 0.5 = 50 %
4 2
)eبراي هیچ کدام از سکه ها خط نباشد عبارت است از E 5 = {HH} :؛ بنابراین:
1
= ) P(E 5 = 0.25 = 25%
4 ﺗﻤﺮﻳﻦ
جواب سؤال هاي زير را در خانه خالي با عالمت üنشاني كنيد.
-1هر گاه Sفضاي نمونة يك تجربة تصادفي و Eيك حادثة اتفاقي باشد ،در اين صورت
احتمال Eمساوي است به:
E تعداد عناصر E
= )a) P(E = )b) P(E
S تعداد عناصرS
-2اگر Aيك حادثه اتفاقي باشد؛ پس:
a) P(A) ≥ 1 b) 0 ≤ P(A) ≤ 1
-3اگر Sيك فضاي نمونه باشد ،كدام جزء زير درست است؟
a) P(S) = 0 b) P(S) = 1
250
A دياگرام درختي
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
● گراف شجرة نسب فاميلي خود را از بابه كالن پدرتان شروع نموده ،تا خود تان ترسيم كنيد.
● از يك دريا یک کانال جدا می شود .كانال از نقطة Oگذشته ،به 3مسير مختلف كه با
هم زاوية نزدیک به 30درجه را تشكيل مي دهند و هركدام از 3مسير ،به 3نقطة جداگانه
B, Aو Cمی رود از آنجا به ترتيب از هرنقطه به سه منطقة )(9,8, 7) ، (6,5, 4) ، (3, 2,1
می رسند .گراف پالن فوق را ترسيم كنيد.
● هر گاه يك سكه را سه مرتبه پرتاب نماييم ،ميدانيم كه در برابر هر حالت ممكن شير و
يا خط در پرتاب اول ،به تعداد 2حالت ممكن شير و خط در پرتاب دوم وجود دارند ،بعد
در پرتاب سومی براي هر نتيجة ممكنی که به وجود آمده است ،دو حالت شیر و خط وجود
دارد .موضوع را توسط يك گراف ترسيم كنيد.
● در هر مبدأ مجموع احتماالت شاخچه ها چند است؟
● نتيجة احتمال هاي حوادث اوليه را با حاصل ضرب احتماالت شاخچه هایي كه در مسير قرار
دارند ،مقایسه کنید.
از فعالیت فوق نتیجه زیر را به دست میآوریم:
● هر تجربة تصادفي را ميتوان توسط يك دياگرام كه از نقطة شروع يك تجربه آغاز
مي گردد ،به تعداد نتايج ممكن شاخچه ها را ترسيم نمايیم ،برای انجام مرتبة دوم ،تجربه را
بار ديگر مانند قدم اول ،به هر نتيجه ممكنه شاخچه ها ترسيم مي گردد .گراف مذكور را که
مانند درخت ،شاخ و پنجه مي كند ،به نام دياگرام درختي ياد مي کنند.
● حاصل جمع احتماالت در هر نقطة انتشار شاخچه ها به طور حتمی مساوي به 1است.
● حاصل جمع احتماالت تمام حوادث اوليه نيز مساوي به 1مي باشد.
251
2 2 4
2
6
r = )}P({rr × =
6 6 36
2/3/1 32 2 4
2 )}r P({rr
r = )}6 × P({rg
=
= 6 g 6 36
2 3
× =
6
مثال :در یک خریطه 366مهره قرار
6 6 6
2/3/1 3
2 3 6
r 2 6
g =P({rg})1 × =
)}6 6 b 6 P({br
2 1 2
61
= 36 ×
6 6سرخ (3 ، )r
=
دارد 2 .مهره به رنگ 36
2 1 2
2
6 b P({br}) 2= 6 × 6 = 36
r = )}P({gr
3 2
×
مهره به رنگ سبز ( 6 )gو= 1مهره
6 6 6 36
2/3/1 3 2/3/1
6
33 2 6 به رنگ سیاه ( .)bدو 9مهره از بین
62 )}r P({gr
g × =6 =
)}6 g 6 P({gg
= 36
3 3
× =
2/3/1 3 2/3/1
6
3 دیگري گرفته
6 6 36 خریطه یکي پی
6 3 3 9
آغاز g 6
)}g P({gg})1= 6 b× 6P({gb
=
= 36
3 1
×مشاهده= دو باره
3
میشود و بعد از
6 6 6 36
1
16 3 1 3
b P({gb})2= 6 × 6 = 36 1 2 شود .احتمال
به خریطه گذاشته می 2
6 r P({br}) = 6 × 6 =
1 2/3/1
6
31 2 2
تمام حوادث اولیۀ تجربه را تعیین
36
2 )}r P({br × =6 = 1 3 3
6
2/3/1
6
3
b )}6 g 6 P({bg
= 36 ×
6 6
=
36 کنید.
1 3 3
b 6
)}g P({bg})1= 6 b× 6P({bb
=
= 36
1 1
× =
1
6 6 6 36
1 1 1 1
6 b P({bb}) = 6 × 6 = 36
توجه داشته باشید اعداد روی هر نقطۀ انتشار نشان دهندۀ تعداد مهره ها در هر مرحله و اعداد
روی هر شاخه ،احتمال هر حادثۀ اتفاقی را در هر مرحله نشان می دهد.احتماالت به دست
آمده را برای حوادث مربوطه ،در جدول زیر مي نویسیم ،به خاطر اين که سهولت در مقایسۀ
احتماالت حوادث ،داشته باشيم تمام احتمال ها را با مخرج واحد بدون اختصار می آوریم.
252
قاعدة اول مسیر (حاصل ضرب)
?
حصار ها خارج شود؟
ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
گراف درختي شجرة نسب تان را از پدر کالن پدر ،شروع تا خوردترین عضوی که به خانوادة
پدر کالن پدرتان تعلق دارد ،رسم کنید.
● مسیر ارتباط خودتان را با پدر کالن تان به رنگ سرخ مشخص کنید.
● مسیر ارتباط پسر کاکای تان را با پدر کالن تان مشخص کنید.
از فعالیت فوق نتیجه زیر را به دست می آوریم:
● هر مسیر ما را به یک نتیجة جدا گانه میرساند.
● هر مسیر گراف درختی در انجام یک تجربه به یک حادثة اتفاقی اولیه میانجامد.
● رسیدن به هر حادثة اتفاقی اولیه ،از مسیرهای مختلف و نقاط انتشار مختلف عبور میکند.
● احتمال یک حادثة اولیه عبارت از حاصل ضرب احتمال ها از آغاز مسیر تا حادثه می باشد.
253
مسیر تا حادثه قرار دارند ،میباشند.
2/3/1
2 r
6
2/3/1 2/3/1 2 2/3/1 1
6
ﺁﻏﺎﺯ g 6 r b
3
6
بنا بر این به کمک اولین قاعدۀ مسیر قیمت احتمال حادثۀ مذکور عبارت است از:
3 2 2 1 12
= ⋅ ⋅ ⋅ = )}P({w}) = P({grrb = 0.0092 = 0.92%
6 6 6 6 1296
⇒ P({w}) = 0.0092 = 0.92%
ﺗﻤﺮﻳﻦ
-1در مثال برداشتن مهره از خریطه ،که در باال کار شد ،احتمال حوادث اتفاقی زیر را با
استفاده از قاعدة اول مسیر دریافت کنید.
● }w1 = {gbbr
● }w 2 = {rggb
}w 3 = {brrg ●
254
نكات مهم فصل
● کثرت نسبی و احتمال :کثرت نسبی یک تجربه عبارت از نسبت كثرت مطلق نظر به
تعداد کل دفعات انجام یک تجربه میباشد؛ اما احتمال یک حادثه قبل از وقوع آن پیش بینی
می گردد.
کثرت نسبی حادثه Aرا به ) h(Aنشان داده و 0 ≤ h(A) ≤ 1میباشد.
مانند احتمال h n (φ) = 0و h n (S) = 1میباشد.
255
تمرين عمومي
-1هرگاه 200مرتبه یک سکه پرتاب شود و از جمله به تعداد 92بار شیر بیاید در این
صورت کثرت نسبی حوادث زیر را به دست آورید:
-سکه شیر بیاید.
-سکه خط بیاید.
-مجموع کثرث نسبی شیر آمدن و خط آمدن چند است ،بدون محاسبه جواب دهید.
-2هرگاه کثرت مطلق روزهای بارانی در سال 62روز باشد مطلوب است:
-کثرت نسبی روزهای بارانی در سال( .هرگاه سال 365روز در نظر گرفته شود).
-کثرت نسبی روز این که بارانی باشد.
-احتمال این که یک روز بارانی باشد.
-کثرت نسبی و احتمال برای یک روز بارانی را توضیح دهید.
-3در انداختن یک دانه رمل فضای نمونه را تشکیل نموده حوادث اتفاقی که دارای چانس
برابر میباشند فهرست کنید.
-4یک دانه رمل و سکه را پرتاب نموده مطلوب است دیاگرام درختی و فضای نمونه تجربه
دریافت کنید احتمال این که سکه شیر و دانه رمل 6آمده باشد ؟
-5از بین دو پیراهن {سیاه و سفید} که در یک الماری اتاق تاریک قرار دارند 3مرتبه
پیراهن انتخاب مینماییم (با واپس گذاشتن ) دریافت کنید احتمال آن که:
: (E1دومین پیراهن سیاه باشد.
: (E 2فقط دومین پیراهن سیاه باشد
: (E3حداقل یک پیراهن سیاه باشد
: (E 4حداعظمی یک پیراهن سیاه باشد
: (E5اولین و یا آخرین پیراهن سیاه باشد
: (E 6اولین پیراهن سیاه و یا آخرین پیراهن سیاه باشد.
-1در یک الماری 5کتاب ریاضی و 6کتاب فزیک قرار دارند .به صورت تصادفی از بین
آنها 6کتاب انتخاب میکنیم؛ در یافت کنید احتمال این که دوکتاب ریاضی باشد؟
256