‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬

‫ﺗﺄﻟﯿﻒ‪:‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد اﺑﺮاﻫﯿﻤﯽ‬
 ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪:‬‬

‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽ‪:‬‬

‫ﺳﯿﺪ ﺳﺎﺑﻖ‬ ‫ﺗﺄﻟﯿﻒ‪:‬‬

‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد اﺑﺮاﻫﯿﻤﯽ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬‬

‫ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل – ﻓﻘﻪ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ – ﻓﻘﻪ ﻋﺎم‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‪:‬‬

‫اول )دﯾﺠﯿﺘﺎل(‬ ‫ﻧﻮﺑﺖ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬

‫دی )ﺟﺪی( ‪۱۳۹۴‬ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬رﺑﯿﻊ اﻷول ‪ ۱۴۳۷‬ﻫﺠﺮی‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻋﻘﯿﺪه داﻧﻠﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫‪book@aqeedeh.com‬‬ ‫اﯾﻤﯿﻞ‪:‬‬

‫ﺳﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
 ‫��ﻢ اﷲ ا����ﻦ ا����ﻢ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ‪ ................................ ................................‬أ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﺮ ﭼﺎپ دوم ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ ‪١ ....... ................................‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪٣ ................................ ................................‬‬

‫اﻗﺴﺎم ﺣﺪﯾﺚ ‪٥...................................................................................‬‬
‫اﺟﻤﺎع ‪٩...........................................................................................‬‬
‫ﻗﯿﺎس ‪٩............................................................................................‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ‪ :‬ﺷﻬﯿﺪ ﺣﺴﻦ اﻟﺒﻨﺎ ‪١١ ............ ................................‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺆﻟﻒ ‪١٣ ................................ ................................‬‬

‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﺆﻟﻒ ‪١٥ ............................. ................................‬‬

‫رﺳﺎﻟﺖ ھﻤﮕﺎﻧﯽ و ﺟﮫﺎﻧﯽ اﺳﻼم و ھﺪف از آن ‪١٥..........................................‬‬
‫رﺳﺎﻟﺖ ﺟﮫﺎﻧﯽ اﺳﻼم ‪١٥ ..........................................................................‬‬
‫ﻓﺎﯾﺪه و ھﺪف از رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼم ‪١٨ ................................................................‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری در اﺳﻼم‪١٨...................................................................... :‬‬
‫ﻓﻘﻪ‪١٨ .............................................................................................. :‬‬

‫ﻃﻬﺎرت )( ‪٢٩..... ................................ ................................‬‬

‫آب و اﻗﺴﺎم آن ‪٢٩...............................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬آب ﻣﻄﻖ و ﺧﺎﻟﺺ‪٢٩ ...................................................................... :‬‬
‫ب ‪-‬آب ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ‪٣٠ ............................................................................. :‬‬
‫ج‪ -‬آﺑﯽﮐﻪ ﭼﯿﺰ ﭘﺎﮐﯽ ﺑﺎ آن ﻣﺨﻠﻮط ﮔﺮدد‪٣١ .................................................. :‬‬
‫د‪ -‬آﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺗﻤﺎس ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪٣٢ ............................................. :‬‬
‫ﭘﺲﻣﺎﻧﺪهی ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ=ﺳﺆر‪٣٣.................................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ب‬

‫‪ -۱‬ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی اﻧﺴﺎن‪٣٣ ....................................................................... :‬‬

‫‪ -۲‬ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺘﺶ ﺣﻼل و ﺧﻮردﻧﯽ اﺳﺖ‪٣٣ .......................... :‬‬
‫‪-٣‬ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی اﺳﺘﺮ و ﺧﺮ و درﻧﺪﮔﺎن و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺷﮑﺎری‪٣٤ .............................. :‬‬
‫‪ -٤‬ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی ﮔﺮﺑﻪ‪٣٤ .........................................................................:‬‬
‫‪ -۵‬ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی ﺳﮓ و ﺧﻮک‪٣٥ .............................................................. :‬‬
‫ﻧﺠﺎﺳﺖ‪ :‬ﭘﻠﯿﺪی و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ و آﻟﻮدﮔﯽ ‪٣٥.......................................................‬‬
‫اﻧﻮاع ﭘﻠﯿﺪیھﺎ )( و ﻧﺠﺎﺳﺎت ‪٣٥................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﺮدار‪٣٥ ....................................................................................... :‬‬
‫‪ -۲‬ﺧﻮن‪٣٧ ....................................................................................... :‬‬
‫‪ -٣‬ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮک‪٣٨ .............................................................................. :‬‬
‫‪ -۴-۵-۶‬ﻗﯽ و ادرار و ﻣﺪﻓﻮع آدﻣﯽ‪٣٨ ...................................................... :‬‬
‫‪َ -٧‬و ِدی ﯾﺎ َو ِذی ‪٣٩ ...............................................................................‬‬
‫‪ -۸‬ﻣﺬی ‪٣٩ ........................................................................................‬‬
‫‪ -٩‬اﻟﻤﻨﯽ‪٤٠ ...................................................................................... :‬‬
‫‪ -۱۰‬ادار و ﻣﺪﻓﻮع ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ آن ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪٤١ ................................. :‬‬
‫ّ‬
‫‪ُ -۱۱‬ﺟﻼﻟﺔ‪٤٢ ..................................................................................... :‬‬
‫‪ -۱٢‬ﺷﺮاب و ﻣﯽ ‪٤٣ ..............................................................................‬‬
‫‪ -۱۳‬ﺳﮓ‪٤٤ ...................................................................................... :‬‬
‫ﭘﺎک ﻧﻤﻮدن ﺑﺪن و ﻟﺒﺎس ‪٤٤...................................................................‬‬
‫ﺗﻄﮫﯿﺮ ﺧﺎک و زﻣﯿﻦ ‪٤٥........................................................................‬‬
‫ﺗﻤﯿﺰ ﮐﺮدن و ﭘﺎک ﻧﻤﻮدن روﻏﻦ و اﻣﺜﺎل آن‪٤٥.............................................‬‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﺮدن ﭘﻮﺳﺖ ﻣﺮدار ‪٤٦.................................................................‬‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﺮدن آﯾﻨﻪ و اﻣﺜﺎل آن ‪٤٦..............................................................‬‬
‫ﭘﺎک ﮐﺮدن ﮐﻔﺶ ‪٤٦............................................................................‬‬
‫ﻓﻮاﯾﺪی ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﺪانھﺎ ﻓﺮاوان اﺳﺖ ‪٤٧......................................................‬‬
‫ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ‪٤٨................................................................................‬‬
‫آداب و روشھﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺳﺮﺷﺘﯽ )ﺧﺼﺎل اﻟﻔﻄﺮة( ‪٥٤.................................‬‬
‫‪ -۱‬ﺧﺘﻨﻪ‪٥٤ ....................................................................................... :‬‬
‫‪٢‬و‪ -٣‬ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی زھﺎر )ﺷﺮﻣﮕﺎه( و ﮐﻨﺪن ﻣﻮی زﯾﺮ ﺑﻐﻞ ‪٥٥ ............................‬‬
 ‫ج‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪٤‬و‪ -٥‬ﭼﯿﺪن و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦ‪ ،‬وﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﺒﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻦ آن ‪٥٥ .....................‬‬
‫‪ -٦‬ﮔﺬاﺷﺘﻦ رﯾﺶ ‪٥٦ .............................................................................‬‬
‫‪ -٧‬وﻗﺘﯽ ﻣﻮی ﺳﺮ و رﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪان رﺳﯿﺪ ‪٥٦ ..................................‬‬
‫‪ -٨‬ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﻮی ﺳﻔﯿﺪ در ﺳﺮ و رﯾﺶ ‪٥٧ ..............................................‬‬
‫‪ -٩‬ﺗﻐﯿﯿﺮ دادن ﻣﻮی ﺳﻔﯿﺪ ﺑﺎ ﺣﻨﺎ و رﻧﮓ ﺳﺮخ و رﻧﮓ زرد و اﻣﺜﺎل آن ‪٥٨ ...............‬‬
‫‪ -۱۰‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺸﮏ و دﯾﮕﺮ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﻪ روح را ﺷﺎد و ﻣﺴﺮور و دل را ﺑﺎز و‬
‫روان را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻧﻤﻮد ‪٥٨ ................................................‬‬
‫وﺿﻮ ‪٥٩...........................................................................................‬‬
‫‪ -۱‬دﻟﯿﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ وﺿﻮء‪٥٩ .................................................................. :‬‬
‫‪ -۲‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ‪٦٠ .............................................................................. :‬‬
‫‪ -٣‬ﻓﺮاﺋﺾ وﺿﻮ‪٦٢ ............................................................................... :‬‬
‫ﺳﻨﺖھﺎی وﺿﻮ )ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت وﺿﻮ( ‪٦٤ ...........................................................‬‬
‫ﻣﮑﺮوھﺎت وﺿﻮ =ﮐﺎرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در وﺿﻮ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ‪٧٣ ........................................‬‬
‫ﻧﻮاﻗﺺ وﺿﻮ ‪ -‬ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ را ﺗﺒﺎه ﻣﯽﺳﺎزد‪٧٣ ........................................ :‬‬
‫ﭼﯿﺰﯾﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ‪٧٧ ............................................................‬‬
‫ﭼﯿﺰی ﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﺮای آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪٨٠ ........................................................‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮای آنھﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ‪٨٢ ......................................‬‬
‫ﻓﻮاﯾﺪی ﮐﻪ وﺿﻮ ﮔﯿﺮﻧﺪه ﺑﺪانھﺎ ﻧﯿﺎز دارد ‪٨٦ ..................................................‬‬
‫ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ ‪٨٦ ..................................................................................‬‬
‫ﻏﺴﻞ ‪٩١..........................................................................................‬‬
‫ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻏﺴﻞ ‪٩١ ..................................................................................‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﻨﺐ ﺣﺮام اﺳﺖ ‪٩٥ .................................................................‬‬
‫ﻏﺴﻞھﺎی ﻣﺴﺘﺤﺐ ‪٩٨ ............................................................................‬‬
‫ارﮐﺎن ﻏﺴﻞ ‪١٠٢ ....................................................................................‬‬
‫ﺳﻨﺖھﺎی ﻏﺴﻞ ‪١٠٣ ..............................................................................‬‬
‫ﻏﺴﻞ زن ‪١٠٤ ......................................................................................‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻏﺴﻞ اﺳﺖ ‪١٠٥ .......................................................‬‬
‫ﺗﯿﻤﻢ ‪١٠٧.........................................................................................‬‬
‫ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﺒﯿﺮه=ﺗﺨﺘﻢﺑﻨﺪ ﻣﺨﺼﻮص ﺷﮑﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻧﺪ و ﭘﺎﻧﺴﻤﺎن‪١١٤.....................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﺒﯿﺮه‪١١٥ ........................................................................ :‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫د‬

‫ﮐﯽ ﻣﺴﺢ ﮐﺮدن واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪١١٥ .......................................................... :‬‬

‫ﻣﺒﻄﻼت ﻣﺴﺢ ﺟﺒﯿﺮه ‪١١٥ ........................................................................‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻃﮫﻮرﯾﻦ =)آب و ﺧﺎک ﭘﺎک( ﺑﺎﺷﺪ‪١١٥.....................‬‬
‫ﺣﯿﺾ ‪١١٦.......................................................................................‬‬
‫ﻧﻔﺎس= ﺧﻮن زاﯾﻤﺎن ‪١١٨.......................................................................‬‬
‫اﺳﺘﺤﺎﺿﻪ ‪١٢١...................................................................................‬‬

‫ﻧﻤﺎز ‪١٢٧ ........ ................................ ................................‬‬

‫ﻣﻨﺰﻟﺖ و ارزش ﻧﻤﺎز در اﺳﻼم ‪١٢٧...........................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ ‪١٣١..........................................................‬‬
‫رای ﺑﺮﺧﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان )ﻓﻘﮫﺎء( درﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪١٣٥.‬‬
‫ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴـﯽ ﻧﻤﺎز واﺟﺐ اﺳﺖ ‪١٣٧..........................................................‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض )در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز( ‪١٣٧...................................................‬‬
‫اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ‪١٣٨..................................................................................‬‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻦ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﺑﮕﺬرد ‪١٤٩.................................‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز را از دﺳﺖ ﻣﯽدھﺪ ‪١٤٩................‬‬
‫اوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در آنھﺎ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪١٥٠...................................‬‬
‫اذان )ﺑﺎﻧﮓ ﻧﻤﺎز( ‪١٥٥..........................................................................‬‬
‫‪ -۱‬اذان ‪١٥٥ .......................................................................................‬‬
‫‪ -۲‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان ‪١٥٥ .............................................................................‬‬
‫‪ -۳‬دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ اذان ‪١٥٧ .......................................................................‬‬
‫‪ -۴‬ﮔﻮﻧﮕﯽ ﮔﻔﺘﻦ اذان ‪١٥٩ ......................................................................‬‬
‫‪ -۵‬ﺗﺜﻮﯾﺐ ‪١٥٩ .....................................................................................‬‬
‫‪ -۶‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻗﺎﻣﻪ ‪١٦٠ ...........................................................................‬‬
‫‪ -۷‬ذﮐﺮ وﯾﮋه ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن اذان ‪١٦١ ......................................................‬‬
‫‪ -۸‬ﻧﯿﺎﯾﺶ ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم اذان ‪١٦٣ ................................................................‬‬
‫‪ -۹‬ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز‪١٦٤ ................................................................‬‬
‫‪ -۱۰‬ﻣﻮذن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ ‪١٦٤ ...............................................................‬‬
‫‪ -۱۱‬اذان در اول وﻗﺖ و ﻗﺒﻞ از آن ‪١٦٦ ......................................................‬‬
‫‪ -۱۲‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ اذان و اﻗﺎﻣﻪ ‪١٦٧ ..............................................................‬‬
 ‫ه‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -۱۳‬آن ﮐﺲ ﮐﻪ اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪١٦٧ ..................................:‬‬

‫‪) -۱۴‬در ﺣﯿﻦ اﻗﺎﻣﻪ( ﭼﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ؟ ‪١٦٧ ..................................‬‬
‫‪ -۱۵‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻌﺪ اذان ‪١٦٧ .....................................................‬‬
‫‪ -۱۶‬اذان واﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮای ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻓﻮت ﺷﺪه اﺳﺖ ‪١٦٨ ..............................‬‬
‫‪ -۱۷‬اذان ﮔﻔﺘﻦ زﻧﺎن و اﻗﺎﻣﻪ آنھﺎ ‪١٦٩ .......................................................‬‬
‫‪ -۱۸‬داﺧﻞ ﺷﺪن در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﻧﻤﺎز )ﺟﻤﺎﻋﺖ( در آن ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ‪١٦٩ .‬‬
‫‪ -۱۹‬ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻦ وﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ‪١٦٩ ...................................................‬‬
‫‪ -۲۰‬اذان ﮔﻔﺘﻦ ﻣﻮذن ﻏﯿﺮ رﺳﻤﯽ ‪١٧٠ .......................................................‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﺮ اذان اﻓﺰودهاﻧﺪ و از آن ﻧﯿﺴﺖ‪١٧٠ .....................................................‬‬
‫ﺷﺮوط ﻧﻤﺎز )(‪١٧٢...............................................................................‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن و ﮐﯿﻔﯿﺖ ادای آن ‪١٨٣...............................................‬‬
‫ﻓﺮاﯾﺾ و واﺟﺒﺎت ﻧﻤﺎز ‪١٨٥....................................................................‬‬
‫ﺳﻨﺖھﺎی ﻧﻤﺎز‪) :‬ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت ﻧﻤﺎز( ‪١٩٧......................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺖھﺎ‪١٩٧ .................................................................... :‬‬
‫‪ -۲‬دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺮ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻧﮫﺎدن‪٢٠٠ ................................................... :‬‬
‫‪ -۳‬ﺗﻮﺟﻪ ﯾﺎ دﻋﺎی اﺳﺘﻔﺘﺎح‪٢٠١ ................................................................ :‬‬
‫‪ -۴‬اﺳﺘﻌﺎذه=اﻋﻮذ ﺑﺎﻟﻠﻪ ﻣﻦ اﻟﺸﯿﻄﺎن اﻟﺮﺟﯿﻢ ﮔﻔﺘﻦ‪٢٠٥ .................................... :‬‬
‫‪ -۵‬آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻦ )ﺑﻌﺪ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻓﺎﺗﺤﻪ(‪٢٠٧ ................................................. :‬‬
‫‪ -۶‬ﻗﺮاﺋﺖ آﯾﺎﺗﯽ ﭼﻨﺪ از ﻗﺮآن ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ در ﻧﻤﺎز‪٢٠٨ .................................... :‬‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﻣﺎﻣﻮم ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻣﺎم ‪٢١٨.......................................................‬‬
‫‪ -۷‬ﺗﮑﺒﯿﺮھﺎی اﻧﺘﻘﺎل‪٢١٩..................................................................... :‬‬
‫‪ -۸‬ھﯿﺌﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ رﮐﻮع‪٢٢٠............................................................. :‬‬
‫‪ -۹‬دﻋﺎ و ذﮐﺮی ﮐﻪ در رﮐﻮع ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪٢٢١..........................................:‬‬
‫‪ -۱۰‬ذﮐﺮ و دﻋﺎی ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺮﺧﻮاﺳﺘﻦ از رﮐﻮع و اﻋﺘﺪال‪٢٢٢...............................:‬‬
‫‪ -۱۱‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه و رﻓﺘﻦ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از آن‪٢٢٤..................................:‬‬
‫‪ -۱۲‬ھﯿﺎت ﺳﺠﻮد‪٢٢٥........................................................................ :‬‬
‫‪ -۱۳‬ﻣﺪت زﻣﺎن ﺳﺠﻮد و اذﮐﺎر آن‪٢٢٦.................................................... :‬‬
‫‪ -۱۴‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه )ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ(‪٢٢٩.................................. :‬‬
‫دﻋﺎی ﺑﯿﻦ ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ‪٢٣٠...................................................................... :‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫و‬

‫‪ -۱۵‬ﺟﻠﺴﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ‪٢٣٠................................................................... :‬‬

‫‪ -۱۶‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﺗﺸﮫﺪ‪٢٣١....................................................... :‬‬
‫‪ -۱۷‬ﺗﺸﮫﺪ اول ‪٢٣٣............................................................................‬‬
‫‪ -۱۹‬دﻋﺎی ﺑﻌﺪ از ﺗﺸﮫﺪ دوم و ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم دادن‪٢٣٤................................. :‬‬
‫‪ -۲۰‬ذﮐﺮ و اوراد و دﻋﺎھﺎی ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم دادن ﻧﻤﺎز‪٢٣٩.................................:‬‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﻏﯿﺮ واﺟﺐ= ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ ‪٢٤٦...................................................‬‬
‫‪ -۱‬دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدن آنھﺎ ‪٢٤٦ ................................................................‬‬
‫‪ -۲‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰار‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ را در ﺧﺎﻧﻪ اش ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪٢٤٧ ..................... :‬‬
‫‪ -۳‬در ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻃﻮل ﻗﯿﺎم ﺑﺮ ﮐﺜـﺮت ﺳﺠﺪه ﺑﺮﺗﺮی دارد‪٢٤٨ ........................... :‬‬
‫‪ -۴‬ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻤﺎز ﺳﻨـﺖ را ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪ‪٢٤٨ ................................................:‬‬
‫‪ -۵‬اﻗﺴﺎم ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ‪٢٤٩ .................................................................. :‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ ‪٢٥٠..................................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪٢٥٠ .............................................................................. :‬‬
‫‪ -۲‬ﺗﺨﻔﯿﻒ در ﺳﻨﺖ ﻓـﺠﺮ = ﮐﻮﺗﺎه ﺧﻮاﻧﺪن آن‪٢٥٠ ......................................... :‬‬
‫‪ -۳‬در ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮاﻧﺪ؟ ‪٢٥١ .............................................‬‬
‫‪ -۴‬دﻋﺎ ﺑﻌﺪ ازﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ‪٢٥٣ ................................................................... :‬‬
‫‪ -۵‬دراز ﮐﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﭘﮫﻠﻮ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ‪٢٥٣ ........................................ :‬‬
‫‪ -۶‬ﻗﻀﺎی ﺳﻨﺖ ﻓﺠـﺮ )در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﻓﻮت ﺷﻮد(‪٢٥٤ ....................................... :‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻇﮫﺮ ‪٢٥٤............................................................................‬‬
‫‪ -‬در ﺑﺎره ﭼﮫﺎر رﮐـﻌﺖ ﺑﻮدن آن‪٢٥٥ .......................................................... :‬‬
‫در ﺑﺎره ﺷﺶ رﮐـﻌﺖ ﺑﻮدن ﺳﻨﺖ ﻇﮫﺮ‪٢٥٥ ....................................................:‬‬
‫در ﺑﺎره ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ ﺑﻮدن رﮐﻌﺖ ﻇﮫـﺮ‪٢٥٥ .................................................. :‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﻒ ﭼﮫـﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ‪٢٥٥ ...................................................‬‬
‫ﻗﻀﺎی ﺳﻨﺖ ﻇﮫﺮ ﭼﻮن ﻓﻮت ﮔﺮدد‪٢٥٧ ....................................................... :‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﻋﺸﺎء ‪٢٥٧ ....................................................................................‬‬
‫ﺳﻨﺖھﺎی ﻏﯿﺮ ﻣﻮﮐﺪ ‪٢٥٧ .........................................................................‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﻣﻐﺮب ‪٢٥٨ ...................................................................................‬‬
‫ﺳﻨﺖ وﺗﺮ ‪٢٥٩ ......................................................................................‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﻨﻮت در ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ )ﻓﺮض(‪٢٦٧...........................................‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﻨﻮت در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪٢٦٨ ............................................................... :‬‬
 ‫ز‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ = ﻗﯿﺎم اﻟﯿﻞ ‪٢٦٩.....................................................................‬‬

‫‪ -۱‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪٢٦٩ .............................................................................. :‬‬
‫‪ -۲‬آداب ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪٢٧٢ .......................................................................... :‬‬
‫‪ -۳‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪٢٧٦ .......................................................................... :‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اوﻗﺎت ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪٢٧٦ ........................................................ :‬‬
‫‪ -۵‬ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎت ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪٢٧٧ ................................................................. :‬‬
‫‪ -۶‬ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪٢٧٩ ........................................................................ :‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ در رﻣﻀﺎن = ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ‪٢٧٩......................................................‬‬
‫‪ -۱‬دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ و ﺳﻨﺖ ﺑﻮدن آن‪٢٧٩ ........................................................ :‬‬
‫‪ -۲‬ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎت ﻧﻤﺎز ﺗﺮاﯾﺢ‪٢٨٠ ................................................................ :‬‬
‫‪ -۳‬آﯾﺎ ﻣﯽ ﺗﻮان آن را ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪ؟‪٢٨١ ...........................................‬‬
‫‪ -۴‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن در ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺗﺮاوﯾﺢ‪٢٨١ .................................................... :‬‬
‫ﺻﻼه اﻟﻀـﺤﯽ = ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺘﮕﺎه ‪٢٨٢..........................................................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪٢٨٢ ................................................................................... :‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺘﮕﺎه‪٢٨٤ ......................................................................... :‬‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ‪٢٨٤ ............................................................................ :‬‬
‫‪ -۴‬ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎت ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ‪٢٨٥ .............................................................. :‬‬
‫ﻧـﻤﺎز اﺳﺘﺨﺎره ‪٢٨٥.............................................................................‬‬
‫ﺻﻼة اﻟﺘﺴﺒﯿﺢ ‪٢٨٧..............................................................................‬‬
‫ﺻﻼة اﻟﺤﺎﺟﺔ = ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺎز ‪٢٨٨..................................................................‬‬
‫ﺻﻼة اﻟﺘﻮﺑﻪ = ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺑﻪ و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ‪٢٨٨.....................................................‬‬
‫ﺻﻼة اﻟﮑﺴﻮف =ﻧﻤﺎز ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ و ﻣﺎه ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ‪٢٨٩...............................‬‬
‫ﺻﻼة اﻻﺳﺘﺴﻘﺎء = ﻧﻤﺎز ﻃﻠﺐ ﺑﺎران ‪٢٩١.....................................................‬‬
‫ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت =ﺳﺠﺪه ﮐﺮدن ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺗﻼوت ﻗﺮآن ‪٢٩٧.....................................‬‬
‫‪ -۱‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت‪٢٩٧ .................................................................. :‬‬
‫‪ -۲‬ﺣﮑﻢ ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت‪٢٩٨ ..................................................................... :‬‬
‫‪ -۳‬ﻣﻮاﺿﻊ ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت‪٢٩٨ ................................................................... :‬‬
‫‪ -۴‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت‪٣٠٠ ................................................................... :‬‬
‫‪ -۵‬دﻋﺎی ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت‪٣٠١ .................................................................... :‬‬
‫‪ -۶‬ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت در ﺣﯿﻦ ﻧﻤﺎز‪٣٠١ ........................................................... :‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ح‬

‫‪ -۷‬ﭼﻨﺪ ﺳﺠﺪه ﺑﺎ ھﻢ‪٣٠٢ ...................................................................... :‬‬

‫‪ -۸‬ﻗﻀﺎی ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت‪٣٠٢ ................................................................... :‬‬
‫ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ ‪٣٠٢.................................................................................‬‬
‫ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ‪٣٠٣.................................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ‪٣٠٤ ...................................................... :‬‬
‫‪ -۲‬در ﭼﻪ ﻣﻮاردی ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ﺑﺠﺎی آورده ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪٣٠٥ .................................‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ‪٣٠٧...............................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪن زﻧﺎن ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ و ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮی ﻧﻤﺎزﺷﺎن در‬
‫ﺧﺎﻧﻪھﺎﺷﺎن‪٣١٠ ....................................................................................‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻧﻤﺎزش را در ﻣﺴﺠﺪی ﮐـﻪ از ﺧـﺎﻧﻪاش دورﺗﺮ و‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺘﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪٣١١ ............................................................. .‬‬
‫‪ -۳‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺎ ﻗﺪمھﺎی آھﺴﺘﻪ و آرام و ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﺮود‪٣١١ ........................................................................................... .‬‬
‫‪ -۴‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺮ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ آﺳﺎن ﮔﯿﺮد = ﺗﺨﻔﯿﻒ دھﺪ ‪٣١٢ ...................‬‬
‫‪ -۵‬اﮔﺮ اﻣﺎم اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ دارد داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ رﮐﻌﺖ اول را‬
‫ﻃﻮل دھﺪ ﺗﺎ او ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﺳﺪ‪٣١٣ .......................................................... :‬‬
‫‪ -۶‬ﭘﯿﺮوی از اﻣﺎم واﺟﺐ و ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺳﺒﻘﺖ از وی ﺣﺮام اﺳﺖ‪٣١٤ ............... :‬‬
‫‪ -۷‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﻨﻔﺮ ﻣﺎﻣﻮم‪ ،‬ھﻤﺮاه اﻣﺎم ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪٣١٥ ......................... :‬‬
‫‪ -۸‬اﻣﺎم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺎﻣﻮم ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺮدد‪٣١٦ .................................................. :‬‬
‫‪ -۹‬درﯾﺎﻓﺘﻦ اﻣﺎم‪٣١٦ ............................................................................ :‬‬
‫‪ -۱۰‬ﻋﺬرھﺎی ﺗﺨﻠﻒ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪٣١٧ .....................................................:‬‬
‫‪ -۱۱‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮای اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ؟ ‪٣١٨ ...........................‬‬
‫‪ -۱۲‬ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ و اﻣﺎﻣﺖﺷﺎن درﺳﺖ اﺳﺖ؟‪٣١٩ ...... :‬‬
‫‪-۱۳‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﺎﻣﺖﺷﺎن درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪٣٢١ ............................................... :‬‬
‫‪ -۱۴‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ زن ﺑﺮای زﻧﺎن اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪٣٢١ ..................................... :‬‬
‫‪ -۱۵‬اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺮد ﺑﺮای زﻧﺎن‪٣٢١ ................................................................ :‬‬
‫‪ -۱۶‬اﻣﺎﻣﺖ ﻓﺎﺳﻖ و ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺰار ﮐﺮاھﺖ دارد‪٣٢١ .......................................... :‬‬
‫‪ -۱۷‬ﻣﺎﻣﻮم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﺬری اﻣﺎم را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ و از ﻧﻤﺎز ﺧﺎرج ﺷﻮد‪٣٢٢ .........:‬‬
‫‪ -۱۸‬درﺑﺎره اﻋﺎده ﻧﻤﺎز ھﻤـﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ‪٣٢٣ .................................................. :‬‬
 ‫ط‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -۱۹‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﺳﻼم داد ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ ﯾﺎ ﻃﺮف ﭼﭗ‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﮔﺮدد و ﺑﭽﺮﺧﺪ ﺳﭙﺲ از ﻧﻤﺎز ﮔﺎه ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﮐﻨﺪ)(‪٣٢٤ .................... :‬‬
‫‪ -۲۰‬ﺟﺎی اﻣﺎم ﯾﺎ ﻣﺎﻣﻮم ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪٣٢٤ ....................................................... :‬‬
‫‪ -۲۱‬اﻗﺘﺪای ﻣﺎﻣﻮم ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺎﺋﻠﯽ و ﻣﺎﻧﻌﯽ در ﺑﯿﻦ آنھﺎ‪٣٢٥ ................... :‬‬
‫‪ -۲۲‬آﯾﺎ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺴﯽ اﻗﺘﺪا ﮐﺮد ﮐﻪ ﻓﺮﺿﯽ از ﻓﺮاﯾﺾ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ؟‪٣٢٥:‬‬
‫‪ -۲۳‬آﯾﺎ اﻣﺎم در ﺧﻼل ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺠﺎی ﺧﻮد ﮔﻤـﺎرد؟ ‪٣٢٦ ...................‬‬
‫‪ -۲۴‬اﻣﺎﻣﺖ ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ او را دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ و از او ﺑﺪﺷﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪٣٢٧ ........... :‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﯾﺴﺘﺎدن اﻣﺎم و ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ در ﻧﻤﺎز ‪٣٢٧ ...............................................‬‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ‪٣٣٢......................................................................................‬‬
‫‪ -۲‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﻨﺎی ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺴﺠﺪ‪٣٣٣ .......................................................:‬‬
‫‪ -۳‬ﺧﻮاﻧﺪن دﻋﺎ ﺑﮫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ‪٣٣٣ ......................................... :‬‬
‫‪ -۴‬دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﮫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﺑﻮﻗﺖ ﺧﺮوج از آنھﺎ‪٣٣٤ ..................... :‬‬
‫‪ -۵‬ﻓﻀﯿﻠﺖ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻧﺸﺴﺘﻦ در آنھﺎ‪٣٣٥ ................................ :‬‬
‫‪ -۶‬ﺗﺤﯿﻪ اﻟﻤﺴﺠﺪ = ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ و اﺣﺘﺮام ﻣﺴﺠﺪ‪٣٣٦ ....................................... :‬‬
‫‪ -۷‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ )ﺟﮫﺎن(‪٣٣٦ ............................................................ :‬‬
‫‪ -۸‬ﺗﺰﯾﯿﻦ و آراﯾﺶ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪٣٣٧ ................................................................ :‬‬
‫‪ -۹‬ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﺮدن ﻣﺴﺎﺟﺪ‪٣٣٧ ....................................................... :‬‬
‫‪ -۱۰‬ﺣﻔﻆ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪٣٣٨ ..........................................................................:‬‬
‫‪ -۱۱‬در ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺮاغ ﮔﻢ ﺷﺪه را ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﺷﻌﺮ ﺧﻮاﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻦ‬
‫ﮐﺮاھﺖ دارد‪٣٣٩ .................................................................................. :‬‬
‫‪ -۱۲‬ﮔﺪاﺋﯽ در ﻣﺴﺎﺟﺪ‪٣٤٠ .....................................................................:‬‬
‫‪ -۱۳‬ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺮف زدن‪٣٤٠ ............................................... :‬‬
‫‪ -۱۴‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﺣﺮف زدن در ﻣﺴﺠﺪ‪٣٤٠ .............................................. :‬‬
‫‪ -۱۵‬ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﺧﻮاﺑﯿﺪن در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪٣٤١ ........................... :‬‬
‫‪ -۱۶‬ﺗﺸﺒﯿﮏ اﺻﺎﺑﯿﻊ =در ھﻢ ﻓﺮو ﺑﺮدن اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ‪٣٤١ .............................. :‬‬
‫‪ -۱۷‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﺑﯿﻦ ﭼﮫﺎرﭼﻮﺑﻪھﺎی در‪٣٤٢ ........................................... :‬‬
‫ﻣﺤﻞھﺎﺋﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در آنھﺎ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪٣٤٢..............................‬‬
‫‪ -۱‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﻣﻘﺒﺮه‪٣٤٣ .................................................................:‬‬
‫‪ -۲‬از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﮐﻠﯿﺴﺎ و ﮐﻨﯿﺴﻪ =ﻣﻌﺒﺪ ﻧﺼﺎری و ﯾﮫﻮد ﻧﯿﺰ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪٣٤٤ :‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ي‬

‫‪ -۳‬از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در »زﺑﺎﻟﻪداﻧﯽ« و »ﮐﺸﺘﺎرﮔﺎه« و »راﺳﺘﻪراه« و »ﺧﻮاﺑﮕﺎه ﺷﺘﺮان« و‬

‫»ﺣﻤـﺎم« و ﺑﺮ ﺑﺎﻻی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌـﺒﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﮫـﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪٣٤٤ ................................. :‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‪٣٤٥......................................................... :‬‬
‫ﭘﺮده و ﭘﻮﺷﺶ در ﭘﯿﺶ روی ﻧﻤﺎزﮔﺰار )ﺣﺮﯾﻢ ﻧﻤﺎزﮔﺰار( ‪٣٤٥..............................‬‬
‫‪ -۱‬ﺣﮑﻢ آن‪٣٤٥ ................................................................................. :‬‬
‫‪ -۲‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺼﻮرت ﺣﺎﯾﻞ و ﭘﻮﺷﺶ ﻗﺮار داد؟ ‪٣٤٦ ...........................‬‬
‫‪ -۳‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای اﻣﺎم ﺣﺎﺋﻞ و ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪٣٤٧ ........ :‬‬
‫‪ -۴‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ )اﻣﺎم و ﻣﻨﻔﺮد( ردﯾﻒ ﺑﻪ آن ﺣﺎﺋﻞ و ﭘﻮﺷﺶ )ﺳﺘﺮه( ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪٣٤٧ .................................................................................................‬‬
‫‪ -۵‬ﺣﺮام اﺳﺖ از ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﮔﺰار و ﺣﺎﺋﻞ و ﭘﻮﺷﺸﯽ ﮐﻪ ﻧﮫـﺎده اﺳﺖ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد‪٣٤٧ ..... :‬‬
‫‪ -۶‬از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﻤـﺎزﮔﺰار ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺟﻠﻮ وی ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪٣٤٩ .................................................................................................‬‬
‫‪ -۷‬ﭼﯿﺰی ﻧﻤﺎز را ﻗﻄﻊ ﻧﻤـﯽﮐﻨﺪ‪٣٤٩ ......................................................... :‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎی ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻣﺒﺎح اﺳﺖ ‪٣٥٠.........................................................‬‬
‫‪-۱‬ﮔﺮﯾﻪ و ﻧﺎﻟﻪ و آه ﮐﺸﯿﺪن‪٣٥٠ ................................................................ :‬‬
‫‪ -۲‬ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻮﻗﺖ ﻧﻤﺎز‪٣٥١ ................................................... :‬‬
‫‪ -۳‬ﮐﺸﺘﻦ ﻣﺎر و ﮐﮋدم و ﻣﮕﺲھﺎ و اﻣﺜﺎل آن و ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را زﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻋﻤـﻞ ﮐﺜﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪٣٥٣ ........................................... :‬‬
‫‪ -۴‬راه رﻓﺘﻦ اﻧﺪک ﺑﻮﻗﺖ ﻧﯿﺎز‪٣٥٣ ............................................................. :‬‬
‫‪ -۵‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﭽﻪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﭽﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار آوﯾﺰان ﮐﻨﺪ‪٣٥٤ ....................... :‬‬
‫‪ -۶‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺳﻼم ﮐﺮد و او را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار داد و ﺑﺮای او ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﻼم و ﺧﻄﺎب ﭘﺎﺳﺦ دھﺪ‪٣٥٦ ............................................. :‬‬
‫‪ -۷‬ﺗﺴﺒﯿﺢ )ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ ﮔﻔﺘﻦ( و ﮐﻒ زدن‪٣٥٦ ............................................ :‬‬
‫‪ -۸‬آ ﮔﺎه ﮐﺮدن اﻣﺎم‪٣٥٧ ......................................................................... :‬‬
‫‪ -۹‬ﮔﻔـﺘﻦ »اﻟﺤﻤﺪ ﻟﻠﻪ«‪ ،‬ﺑﻮﻗﺖ ﻋﻄﺴﻪ ﯾﺎ ﺑﻮﻗﺖ ﭘﯿﺶ آﻣﺪن ﻧﻌﻤﺘﯽ)(‪٣٥٧ ................ :‬‬
‫‪ -۱۰‬ﺳﺠﺪه ﺑﺮﺟﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﯾﺎ ﻋﻤﺎﻣﻪ او ﺑﮫـﻨﮕﺎم ﻋﺬر‪٣٥٧ ................................ :‬‬
‫‪ -۱۱‬ﺧﻼﺻﻪ ﺑﻘﯿﻪ اﻋﻤـﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤـﺎز ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪٣٥٨ .................................... :‬‬
‫‪ -۱۳‬ﺧﻮاﻧﺪن از روی ﻣﺼﺤﻒ‪٣٥٩ ............................................................. :‬‬
‫‪ -۱۳‬ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮدن دل ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎز‪) :‬دل ﻣﺸﻐﻮﻟﯽ ﺑﻐﯿﺮ از ﻧﻤﺎز(‪٣٥٩ ........ :‬‬
‫ﻣﮑﺮوھﺎت ﻧﻤﺎز )اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ(‪٣٦١................................... :‬‬
 ‫ك‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻣﺒﻄﻼت ﻧﻤﺎز )ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ( ‪٣٦٥...................................‬‬

‫ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ‪٣٦٨.................................................................................‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﯿﻤﺎر ﯾﺎ ﺻﻼة اﻟﻤﺮﯾﺾ ‪٣٧٣...............................................................‬‬
‫ﺻﻼة اﻟﺨﻮف = ﻧﻤﺎز ﺗـﺮس ‪٣٧٤...............................................................‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب در ﺣﺎل ﺧﻮف‪٣٧٩ ...................................................... :‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ھﻨﮕﺎم ﺷﺪت ﺧﻮف‪٣٧٩ ...................................................... :‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ دﺷﻤﻦ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪٣٧٩ :‬‬
‫ﺻﻼة اﻟﺴﻔﺮ )= ﻧﻤﺎز در ﺳﻔﺮ = ﻧﻤﺎز ﺷﮑﺴﺘﻪ( ‪٣٨٠..........................................‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻃﺎﻟﺐ و ﻧﻤﺎز ﻣﻄﻠﻮب ‪٣٨٠ ...................................................................‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز )دو ﻧﻤﺎز را در ﯾﮏ وﻗﺖ ﺧﻮاﻧﺪن(‪٣٨٨ .................................. :‬‬
‫ﻓﺎﯾﺪه ‪٣٩٣ ...........................................................................................‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﮐﺸﺘﯽ و ﻗﻄﺎر و ھﻮاﭘﯿﻤﺎ ‪٣٩٣ .................................................‬‬
‫دﻋﺎھﺎی ﺳﻔﺮ ‪٣٩٣...............................................................................‬‬
‫ﺟﻤﻌﻪ = آدﯾﻨﻪ ‪٣٩٧..............................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﻣﺰﯾﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ ‪٣٩٧ ............................................................‬‬
‫‪ -۲‬دﻋﺎ ﮐﺮدن در روز ﺟﻤﻌﻪ‪٣٩٨ .............................................................. :‬‬
‫‪ -۳‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺐ و روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺻﻠﻮات و ﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪:‬‬
‫‪٣٩٩ .................................................................................................‬‬
‫‪ -۴‬ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮره ﮐﮫﻒ در ﺷﺐ و روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪٤٠٠ ........................... :‬‬
‫‪ -۵‬ﻏﺴﻞ و ﺷﺴﺘﺸﻮی و ﺧﻮدآراﯾﯽ و ﻣﺴﻮاک ﮐﺮدن واﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ‪،‬‬
‫ﺑﺮای اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺑﻮﯾﮋه ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪٤٠١ ................................ :‬‬
‫‪ -۶‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ زود ﺑﺮای ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ‪٤٠٢ ........................................ :‬‬
‫‪ -۷‬ﺑﮫﻢ زدن ﺻﻔﻮف ﻧﻤﺎز ﮔﺰاران و ﺷﮑﺎﻓﺘﻦ آنھﺎ‪ ،‬در روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪٤٠٣ .... :‬‬
‫‪ -۸‬ﺑﺠﺎی آوردن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪٤٠٤ .............. :‬‬
‫‪ -۹‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب ﺑﺮوی ﭼﯿﺮه ﺷﺪ و ﭼﺮت ﻣﯽزد ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎﯾﺶ را ﻋﻮض ﮐﻨﺪ‪٤٠٥ ...... :‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ ‪٤٠٥ .....................................................................‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؟ ‪٤٠٧ ...............‬‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪٤٠٨ ............................................................................. :‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎ آنھﺎ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪٤٠٩ ................................... :‬‬
‫ﻣﮑﺎن و ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ در آﻧﺠﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪٤١٠ ................................. :‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ل‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﮫﺎء در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ آنھﺎ را ﺷﺮط داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪٤١٠ ................... :‬‬
‫ﺧﻄﺒﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ‪٤١٣ ............................................................................‬‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎزﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮ از آن‪٤٢٢ ......................................... :‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﮫﻨﮕﺎم ازدﺣﺎم‪٤٢٣ ............................................................... :‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪٤٢٣ .................................................. :‬‬
‫اﺟﻤﺎع ﺟﻤﻌﻪ و ﻋﯿﺪ در ﯾﮏ روز ‪٤٢٤ ............................................................‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻓﻄـﺮ و ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ‪٤٢٥ ................................................................‬‬

‫زﮐﺎت ‪٤٣٧ ....... ................................ ................................‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ زﮐﺎت ‪٤٣٧................................................................................‬‬
‫ﺗﺮﻏﯿﺐ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ازﻃﺮﯾﻖ اﺣﺎدﯾﺚ‪٤٤٠.............................................:‬‬
‫ﺗﮫﺪﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺧﻮدداری ﮐﻨﺪ‪٤٤٢.......................... :‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از دادن زﮐﺎت اﻣﺘﻨﺎع ورزد‪٤٤٦................................................... :‬‬
‫زﮐﺎت ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ‪٤٤٨.......................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب در زﮐﺎت‪٤٤٨.............................................................. :‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت از اﻣﻮال ﮐﻮدک و دﯾﻮاﻧﻪ‪٤٥٠................................................ :‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪه وﻟﯽ ﺑﺪھﮑﺎر اﺳﺖ‪٤٥٠........................... :‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪھﯽ زﮐﺎت دارد و ﺑﻤﯿﺮد‪٤٥١.................................................... :‬‬
‫در ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻧﯿﺖ ﺷﺮط اﺳﺖ‪٤٥١..................................................... :‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺑﻮﻗﺖ وﺟﻮب آن‪٤٥١......................................................... :‬‬
‫ﺷﺘﺎب در ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت‪٤٥٢................................................................. :‬‬
‫دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﺑﺮای زﮐﺎت دھﻨﺪه‪٤٥٣........................................................... :‬‬
‫اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ در آنھﺎ زﮐﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ‪٤٥٤...................................................‬‬
‫)اﻣﻮال زﮐﻮی(‪٤٥٤ .................................................................................‬‬
‫زﮐﺎت ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪٤٥٤ ..............................................................................‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت از ﺑﺎﺑﺖ وام و ﻃﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺮ ذﻣﻪ دﯾﮕﺮان دارد‪٤٥٦ ................... :‬‬
‫زﮐﺎت اوراق ﺑﮫﺎدار و اﺳﻨﺎد ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺎﻧﮏھﺎ و ﺷﺮﮐﺖھﺎ و اﺳﮑﻨﺎسھﺎی راﯾﺞ‪٤٥٧ ...........:‬‬
‫زﮐﺎت زﯾﻨﺖ آﻻت‪٤٥٧ ............................................................................ :‬‬
‫زﮐﺎت ﻣﮫﺮﯾﻪ و ﮐﺎﺑﯿﻦ زن‪٤٥٩ ....................................................................:‬‬
 ‫م‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫زﮐﺎت از ﻣﺎل اﻻﺟﺎرهی ﺧﺎﻧﻪھﺎی اﺟﺎرهای ‪٤٦٠ ................................................‬‬

‫زﮐﺎت ﻣﺎل اﻟﺘﺠﺎره = ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ‪٤٦٠ ........................................‬‬
‫زﮐﺎت ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهﺟﺎت ‪٤٦٤ ...................................................‬‬
‫زﮐﺎت ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ازآﻧﮫﺎ ﺧﺮاج ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪٤٧٣ .....................................‬‬
‫زﮐﺎت ﻣﺤﺼﻮل زﻣﯿﻦ اﺟﺎره ای‪٤٧٦ ............................................................ :‬‬
‫ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺧﺮﻣﺎ و اﻧﮕﻮر از روی ﺗﺨﻤﯿﻦ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ‪٤٧٧ ..................‬‬
‫آﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺸﺖ و زرع ﻗﺒﻞ از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از آن ﺑﺨﻮرد؟ ‪٤٧٨ ................‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای ﺗﮑﻤﻞ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب‪ ،‬ﻓﺮاوردهھﺎی ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهھﺎ را ﺑﮫﻢ اﻓﺰود‪٤٧٩ .:‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ زﮐﺎت از ﻓﺮآوردهھﺎی ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهھﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪٤٧٩ .................‬‬
‫از ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت اﻣﻮال ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻨﺲ و ﻧﻮع ﺧﻮب و ﭘﺎﮐﯿﺰه آن را داد‪٤٨٠ ....................... :‬‬
‫زﮐﺎت ﻋﺴﻞ ‪٤٨١ ....................................................................................‬‬
‫زﮐﺎت ﺣﯿﻮاﻧﺎت ‪٤٨٢ ................................................................................‬‬
‫زﮐﺎت رﮐﺎز )‪ :‬ﮔﻨﺞ و دﻓﯿﻨﻪ(‪ ،‬و ﮐﺎنھﺎ )‪ :‬ﻣﻌﺎدن( ‪٤٩٤ .........................................‬‬
‫زﮐﺎت اﻣﻮال ﺣﺎﺻﻠﻪ)( ‪٥٠٠ .........................................................................‬‬
‫زﮐﺎت از ﻣﺎل ﻣﺸﺘﺮک ‪٥٠٥ .........................................................................‬‬
‫ﻓﺮار از زﮐﺎت ‪٥٠٥................................................................................‬‬
‫ﻣﺼﺎرف و ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ زﮐﺎت ‪٥٠٦...............................................................‬‬
‫اﯾﻨﮏ اﺻﻨﺎف ھﺸﺘﮕﺎﻧﻪای ﮐﻪ در آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪٥٠٧ ............ :‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺎن زﮐﺎت داد و زﮐﺎت دادن ﺑﺮای آﻧﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ‪٥٢٤ ................:‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺪ زﮐﺎت را ﺗﻮزﯾﻊ ﮐﻨﺪ؟ ‪٥٢٧......................................................‬‬
‫اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﻮال زﮐﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺪھﺪ ﺑﺮاﺋﺖ ذﻣﻪ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه‬
‫اﻣﺎم ﻋﺎدل ﯾﺎ ﺳﺘﻤﮑﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪٥٢٨.............................................................. :‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ زﮐﺎت را ﺑﻪ ﺻﺎﻟﺤﯿﻦ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﺎن داد ‪٥٣٠.............................‬‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ زﮐﺎت دھﻨﺪه زﮐﺎت ﺧﻮد را ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﻨﺪ‪٥٣١....................................... :‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ زن زﮐﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ھﻤﺴﺮ ﻣﺤﺘﺎﺟﺶ ﺑﺪھﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ زﮐﺎت را ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ داد‪٥٣٢............................................ :‬‬
‫زﮐﺎت را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻢ داد ﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن زاھﺪ ﻣﺴﻠﮏ‪٥٣٣.................. :‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪھﯽ ﺑﻪ ﺑﺪھﮑﺎر ﺑﻪ ﺟﺎی زﮐﺎتﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ؟ ‪٥٣٣..........................‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان زﮐﺎت را از دﯾﺎری ﺑﻪ دﯾﺎری دﯾﮕﺮ ﻧﻘﻞ داد؟ ‪٥٣٤...............................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ن‬

‫اﮔﺮ اﺷﺘﺒﺎھﯽ در ﻣﺼﺮف زﮐﺎت ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪﮐﺮد؟ ‪٥٣٦................................‬‬

‫آﯾﺎ ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت را آﺷﮑﺎرا ﺑﺎﯾﺪ داد؟ ‪٥٣٨....................................................‬‬
‫زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ ‪٥٣٩................................................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ‪٥٣٩ ......................................................................... :‬‬
‫زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ‪٥٣٩ ...................................................‬‬
‫ﻣﻘﺪار زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ‪٥٤٠ .......................................................................... :‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪٥٤٠ ................................................... :‬‬
‫ﺗﻌﺠﯿﻞ در ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ و ﭘﺮداﺧﺖ آن ﭘﯿﺶ از وﻗﺖ وﺟﻮب‪٥٤١ ................ :‬‬
‫ﻣﺼﺮف زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ‪٥٤١ ......................................................................... :‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ذﻣﯽ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ داد؟ ‪٥٤٢ ............................................‬‬
‫آﯾﺎ در اﻣﻮال ﺣﻖ دﯾﮕﺮی ﻏﯿﺮ از زﮐﺎت ھﺴﺖ؟ ‪٥٤٢.........................................‬‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﺗﻄﻮع )اﺣﺴﺎن و ﺑﺨﺸﺶ در راه ﺧﺪا( ‪٥٤٩..........................................‬‬
‫اﻧﻮاع ﺻﺪﻗﺎت ‪٥٥١ ..................................................................................‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺲ ﺑﺮای ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن‪٥٥٤ ................................................. :‬‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮدن و ﺑﯽاﺛﺮ ﻧﻤﻮدن ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن ‪٥٥٥ .............................................‬‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دادن از ﻣﺎل ﺣﺮام ‪٥٥٦ ....................................................................‬‬
‫آﯾﺎ زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از‪ ،‬ﻣﺎل ﺷﻮھﺮش اﺣﺴﺎن وﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪھﺪ؟ ‪٥٥٧ ................................‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ھﻤﻪ اﻣﻮال ﺧﻮد را ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن داد؟ ‪٥٥٨ ....................................‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮ ذﻣﯽ و ﺣﺮﺑﯽ ﺻﺪﻗﻪ داد؟ ‪٥٥٩ ............................................‬‬
‫ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن ﺑﺮ ﺣﯿﻮان ‪٥٥٩ ..................................................................‬‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﺟﺎرﯾﻪ و اﺣﺴﺎن ھﻤﯿﺸﮕﯽ ‪٥٦٠ ..........................................................‬‬
‫ﺳﭙﺎسﮔﺰاری در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و اﺣﺴﺎن دﯾﮕﺮان و ﺟﺒﺮان ﮐﺮدن آن‪٥٦٠ ................‬‬
‫زﮐﺎت ﻣﺴﺘﻐﻼت ‪٥٦١............................................................................‬‬
‫ﻧﻘﺪ دﻻﯾﻞ ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ زﮐﺎت ﻣﺴﺘﻐﻼت را واﺟﺐ ﻧﻤﯿﺪاﻧﻨﺪ‪٥٦٤ ............................... :‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﺑﺮ ﭼﻪ ﻣﺒﻨﺎﺋﯽ زﮐﺎت آﭘﺎرﺗﻤﺎنھﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنھﺎی اﺟﺎرهای و ﮐﺎرﺧﺎﻧﺠﺎت و‬
‫اﻣﺜﺎل آن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪٥٦٦ ...................................................................‬‬
‫زﮐﺎت درآﻣﺪ ﻣﺸﺎﻏﻞ رﺳﻤﯽ و ﮐﺎرھﺎی آزاد ‪٥٦٧ ...............................................‬‬
‫زﮐﺎت و ﻣﺎﻟﯿﺎت ‪٥٦٩.............................................................................‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ زﮐﺎت و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ‪٥٦٩ ............................................................‬‬
 ‫س‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺻﯿﺎم = روزه ‪٥٧٣ .............................. ................................‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه ‪٥٧٣...............................................................................‬‬
‫اﻗﺴﺎم روزه ‪٥٧٥.................................................................................‬‬
‫روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و ﺣﮑﻢ آن ‪٥٧٥..............................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ وﺟﻮب روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن از ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‪٥٧٦......................................... :‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻋﻤﺎل ﺧﯿﺮ در آن ﻣﺎه‪٥٧٦................................ :‬‬
‫اﺧﻄﺎر ﺑﻪ روزه ﺧﻮاران در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪٥٧٨................................................. :‬‬
‫از ﭼﻪ راھﯽ ﻓﺮا رﺳﯿﺪن‪ ،‬ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻣﯽرﺳﺪ؟ ‪٥٧٩..............................‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﻨﮫﺎ ھﻼل را روﯾﺖ ﮐﺮد‪٥٨٠...................................................... :‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﻄﺎﻟﻊ‪٥٨٠............................................................................ :‬‬
‫ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ روزه رﻣﻀﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ‪٥٨١..............................................‬‬
‫روزه ﮐﺎﻓﺮ و دﯾﻮاﻧﻪ‪٥٨١ .......................................................................... :‬‬
‫روزه ﮐﻮدک‪٥٨٢ .................................................................................. :‬‬
‫ارﮐﺎن روزه ‪٥٨٢..................................................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺠﺎزﻧﺪ در رﻣﻀﺎن روزه ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ وﻟﯽ ﻗﻀﺎی آن ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ‪٥٨٤‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺷﺮﻋﺎ ﻣﺠﺎزﻧﺪ روزه را ﺑﺨﻮرﻧﺪ و واﺟﺐ اﺳﺖ ﻓﺪﯾﻪ آن را ﺑﺪھﻨﺪ؟ ‪٥٨٨......‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ھﻢ روزه را ﺑﺨﻮرﻧﺪ و ھﻢ آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﻨﺪ؟ ‪٥٨٩...‬‬
‫روزھﺎﺋﯽ ﮐﻪ از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در آنھﺎ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪٥٩٠................................ :‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ روزه اﺳﺖ و روزه ﺳﻨﺖ دارد ﺷﺮﻋﺎ ھﺮ وﻗﺖ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ‪٥٩٤.................................................................................. :‬‬
‫روزه ﺳﻨﺖ = روزه داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‪٥٩٦............................................................ :‬‬
‫آداب روزه ‪٦٠١..................................................................................‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل روزه ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ‪٦٠٥.............................................‬‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺎت روزه‪٦٠٦ ................................................................................ :‬‬
‫ﻣﺒﻄﻼت روزه ‪٦١١..............................................................................‬‬
‫آﻧﭽﻪﮐﻪ روزه را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻗﻀﺎی روزه و ﮐﻔﺎره و ﺗﺎوان آن ھﺮدو ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪٦١١ .................................................................................................‬‬
‫اﻣﺎ ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ روزه را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﮐﻔﺎره و ﻗﻀﺎی روزه ھﺮدو ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪٦١٣ .... :‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ع‬

‫ﻗﻀﺎی روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ‪٦١٦...................................................................‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﺑﻤﯿﺮد و ﺑﺮ وی روزه ﻗﻀﺎ ﺑﺎﺷﺪ ‪٦١٧...................................................‬‬
‫ﻣﺪت زﻣﺎن روزه در ﮐﺸﻮرھﺎﺋﯽ ﮐﻪ روزھﺎ ﺑﻠﻨﺪ و ﺷﺐھﺎ ﮐﻮﺗﺎه اﺳﺖ‪٦١٨............... :‬‬
‫ﻟﯿﻠﻪ اﻟﻘﺪر= ﺷﺐ ﻗﺪر ‪٦١٨......................................................................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﺐ ﻗﺪر‪٦١٨ ............................................................................ :‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺐ ﻗﺪر را در رﻣﻀﺎن ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪٦١٩ ................................:‬‬
‫ﺷﺐ ﻗﺪر ﮐﺪام اﺳﺖ؟‪٦١٩ ....................................................................... :‬‬
‫ﻗﯿﺎم ﺷﺐ ﻗﺪر و دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪن در آن‪٦١٩ .......................................................:‬‬
‫اﻻﻋﺘﮑﺎف= در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻼزم ﺷﺪن و از ﮐﺎر دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن‪٦٢٠..........................:‬‬
‫روزه ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻋﺘﮑﺎف اﺳﺖ‪٦٢٤ ............................................................‬‬
‫وﻗﺖ دﺧﻮل در اﻋﺘﮑﺎف و وﻗﺖ ﺧﺮوج از آن ‪٦٢٤ .............................................‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽﮐﻪ ﺑﺮای اﻋﺘﮑﺎفﮐﻨﻨﺪه ﻣﺴﺘﺤﺐ ﯾﺎ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ‪٦٢٦ ..............................‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽﮐﻪ ﺑﺮای اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪه ﻣﺒﺎح اﺳﺖ ‪٦٢٧ .............................................‬‬
‫آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺑﻄﺎل اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﺷﻮد ‪٦٢٩ ...................................................‬‬
‫ﻗﻀﺎی اﻋﺘﮑﺎف ‪٦٣٠ ................................................................................‬‬
‫اﻋﺘﮑﺎفﮐﻨﻨﺪه ﻣﺤﻠﯽ را در ﻣﺴﺠﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده و در آﻧﺠﺎ ﺧﯿﻤﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪٦٣١ ........... :‬‬
‫ﻧﺬر ﮐﺮدن اﻋﺘﮑﺎف در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻌﯿﻨﯽ ‪٦٣١ ......................................................‬‬

‫ﺣﺞ ‪٦٣٣ ......... ................................ ................................‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺞ ‪٦٣٣..................................................................................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺣﺞ ‪٦٣٤................................................................................‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺣﺞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﮫﺎد ﻓﯽ ﺳﺒﯿﻞ اﻟﻠﻪ اﺳﺖ‪٦٣٤ ........................ :‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺣﺞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻨﺎھﺎن را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪٦٣٥ ............................ :‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﻣﮫﻤﺎن ﺧﺪاﯾﻨﺪ ‪٦٣٦ .......................................................................‬‬
‫ﭘﺎداش ﺣﺞ ﺑﮫﺸﺖ اﺳﺖ‪٦٣٦ .................................................................... :‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺣﺴﺎن و ھﺰﯾﻨﻪ در ﺳﻔﺮ ﺣﺞ‪٦٣٦.................................................. :‬‬
‫وﺟﻮب ﺣﺞ ﻓﻮری اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺮاﺧﯽ در آن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪٦٣٧....................... :‬‬
‫ﺷﺮوط وﺟﻮب ﺣﺞ‪٦٣٨........................................................................ :‬‬
‫ﺗﺤﻘﻖ اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ؟ ‪٦٣٩..................................................‬‬
‫ﺣﺞ ﮐﻮدک و ﺑﺮده‪٦٤٢........................................................................ :‬‬
 ‫ف‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺣﺞ زﻧﺎن‪٦٤٣................................................................................... :‬‬

‫اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻦ زن از ھﻤﺴﺮش ‪٦٤٥............................................................‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻤﯿﺮد و ﺣﺞ ﻓﺮض را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ ‪٦٤٥.........................................‬‬
‫ﺣﺞﮔﺰاردن ﺑﺠﺎی دﯾﮕﺮان ‪٦٤٦................................................................‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺑﯿﻤﺎر زﻣﯿﻦﮔﯿﺮ ﺑﮫﺒﻮدی ﯾﺎﻓﺖ‪٦٤٦................................................... :‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﻧﺠﺎم ﺣﺞ ﺑﺠﺎی دﯾﮕﺮان = ﭼﻪﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺠﺎی دﯾﮕﺮان ﺣﺞ ﺑﮕﺬارد؟‪٦٤٧‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺞ ﻧﺬری را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ او ھﺴﺖ‪٦٤٧............... :‬‬
‫ﺗﺮک ﻧﮑﺎح و ﺗﺮک ﺣﺞ در اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪٦٤٨..................................................‬‬
‫ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮای ﺣﺞ ‪٦٤٨...................................................................‬‬
‫ادای ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ ﺑﺎ ﻣﺎل ﺣﺮام ‪٦٤٩............................................................‬‬
‫ﺣﺞ ﺳﻮاره ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﭘﯿﺎده؟ ‪٦٤٩..........................................................‬‬
‫ﮐﺴﺐ و داد و ﺳﺘﺪ و ﮐﺮاﯾﻪ ﮐﺸﯽ در ﺣﺞ ‪٦٥٠..............................................‬‬
‫ﺣﺞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ‪٦٥١............................................................................‬‬
‫ﻣﻮاﻗﯿﺖ‪ :‬ﻣﯿﻌﺎدﮔﺎهھﺎی زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺣﺞ ‪٦٥٩............................................‬‬
‫اﺣﺮام ﺑﺴﺘﺶ ﺑﻪ ﺣﺞ ﭘﯿﺶ از ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ‪٦٦٠ ............................................... :‬‬
‫ﻣﻮاﻗﯿﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺣﺞ ‪٦٦٠ ..........................................................................‬‬
‫اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻦ ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﯿﻘﺎت‪٦٦١................................................:‬‬
‫اﺣﺮام و ﺗﻌﺮﯾﻒ آن‪٦٦٢........................................................................ :‬‬
‫آداب اﺣﺮام ‪٦٦٢.................................................................................‬‬
‫ﻗﺮان ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪٦٦٣..............................................................................‬‬
‫ﺗﻤﺘﻊ ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪٦٦٤.............................................................................‬‬
‫اﻓﺮاد ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪٦٦٤..............................................................................‬‬
‫ﮐﺪاﻣﯿﮏ از اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ؟ ‪٦٦٥...............................................‬‬
‫اﻧﻮاع اﺣﺮام ‪٦٦٥.................................................................................‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ اﺣﺮام ﺑﺴﺖ ‪٦٦٦........................................................‬‬
‫ﻃﻮاف ﻗﺮان و ﺗﻤﺘﻊ و ﺳﻌﯽ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه در آن دو‪ ،‬ﺑﺮای اھﻞ ﺣﺮم ﻣﮑﯽ ﺟﺰ‬
‫اﻓﺮاد درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪٦٦٦...................................................................... :‬‬
‫ﺗﻠﺒﯿﻪ = ﻟﺒﯿﮏ اﻟﻠﮫﻢ ﻟﺒﯿﮏ ‪....‬ﮔﻔﺘﻦ ‪٦٦٩....................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ص‬

‫ﺣﮑﻢ ﺗﻠﺒﯿﻪ‪٦٦٩ ................................................................................... :‬‬

‫ﻟﻔﻆ ﺗﻠﺒﯿﻪ و ﺻﯿﻐﻪ آن‪٦٧٠ .......................................................................:‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺗﻠﺒﯿﻪ‪٦٧٠ .................................................................................:‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺗﻠﺒﯿﻪ را ﺑﺎ ﺻﺪای آﺷﮑﺎر ﮔﻔﺖ‪٦٧١ ........................................... :‬‬
‫اﻣﺎﮐﻨﯽ و اوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻔﺘﻦ در آﻧﺠﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ‪٦٧٢ ................................‬‬
‫وﻗﺖ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﻠﺒﯿﻪ ‪٦٧٢ .............................................................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮج ﺻﻠﻮات ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻌﺪ از آن دﻋﺎ ﮐﺮد ‪٦٧٢ ......................‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺤﺮم ﻣﺒﺎح اﺳﺖ ‪٦٧٣....................................................‬‬
‫ﻣﺤﻈﻮرات اﺣﺮام =ﮐﺎرھﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد ‪٦٧٨....................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﻈﻮرات و ﻣﻤﻨﻮﻋﺎت اﺣﺮام را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ؟ ‪٦٨٦........‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮھﺎ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮد ﯾﺎ ﮐﻨﺪ‪٦٨٧......................................... :‬‬
‫ﺣﮑﻢ روﻏﻦ ﻣﺎﻟﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻮی و ﺗﻦ ‪٦٨٧.......................................................‬‬
‫ً‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﺷﺘﺒﺎھﺎ ﯾﺎ از روی ﻧﺎداﻧﯽ‪ ،‬ﻟﺒﺎس دوﺧﺘﻪ ﺑﭙﻮﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪٦٨٧....................................................................... :‬‬
‫ﺟﻤﺎع ﺣﺞ را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪٦٨٨...............................................................‬‬
‫ﺟﺰای ﮐﺸﺘﻦ ﺷﮑﺎر ﺧﺸﮑﯽ و ﺑﺮی ‪٦٨٩......................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ و داوری ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺑﺪان ﺣﮑﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪٦٩٠......... :‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﮑﺎر ﮐﺮد؟ ‪٦٩١....................................................‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻃﻌﺎم ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ و روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ‪٦٩٢................................................‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎھﻢ درﮐﺸﺘﻦ ﺣﯿﻮان ﺷﮑﺎری ﺳﮫﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪٦٩٢................................ :‬‬
‫ﺷﮑﺎر در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم و ﺑﺮﯾﺪن درﺧﺘﺎن آﻧﺠﺎ ‪٦٩٢........................................‬‬
‫ﺣﺮم ﻣﮑﻪ و ﺣﺪود آن ‪٦٩٤.....................................................................‬‬
‫ﺣﺪود ﺣﺮﯾﻢ ﻣﺪﯾﻨﻪ ‪٦٩٤........................................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺣﺮﯾﻢ دﯾﮕﺮی ھﺴﺖ؟ ‪٦٩٦................................................‬‬
‫ﺑﺮﺗﺮی ﻣﮑﻪ ﺑﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ‪٦٩٦......................................................................‬‬
‫دﺧﻮل در ﻣﮑﻪ ﺑﺪون اﺣﺮام‪٦٩٧...............................................................‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای دﺧﻮل در ﻣﮑﻪ و ﺑﯿﺖاﻟﺤﺮام ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪٦٩٧ .........................‬‬
‫ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آن ‪٦٩٩........................................................‬‬
‫و ذﮐﺮ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎرع ﻣﺎ را ﺑﺪان ﻣﻠﺰم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪٦٩٩........................‬‬
 ‫ق‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻃﻮاف اﺳﺖ ‪٧٠٠......................................‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻃﻮاف‪٧٠١............................................................................. :‬‬
‫اﻧﻮاع ﻃﻮافھﺎ ‪٧٠١..............................................................................‬‬
‫ﺷﺮوط ﻃﻮاف‪٧٠١.............................................................................. :‬‬
‫ﺳﻨﺖھﺎی ﻃﻮاف ‪٧٠٤...........................................................................‬‬
‫ﻓﺸﺎر آوردن و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺠﺮ اﻻﺳﻮد ﭼﺴﺒﺎﻧﺪن ‪٧٠٦ ........................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ھﺮوﻟﻪ رﻓﺘﻦ‪٧٠٧ ...........................................................................‬‬
‫دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪ از ﻃﻮاف)( ‪٧٠٩............................................................‬‬
‫ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور از ﺟﻠﻮ ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﺣﺮم ﻣﮑﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ‪٧١٠...........................‬‬
‫ﻃﻮاف ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎ ھﻢ ‪٧١٠...............................................................‬‬
‫ﻃﻮاف ﺳﻮاره ‪٧١١...............................................................................‬‬
‫ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺬاﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺎﻟﻢ ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ ‪٧١١.....................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ از آب زﻣﺰم ﻧﻮﺷﯿﺪ‪٧١١................................................... :‬‬
‫آب ﻧﻮﺷﯿﺪن از آن ‪٧١٢.........................................................................‬‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﭼﺎه زﻣﺰم ‪٧١٣.........................................................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ در ﻧﺰد »ﻣﻠﺘﺰم« دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪ‪٧١٤............................................ :‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ و ﺣﺠﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺷﺪ‪٧١٤..........................:‬‬
‫ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪٧١٥.....................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ‪٧١٦..............................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ‪٧١٨...................................................‬‬
‫ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﺻﻔﺎ ‪٧١٩...........................................................................‬‬
‫ﻣﻮاﻻت و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ آﻣﺪن دﻓﻌﺎت ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪٧١٩........................ :‬‬
‫ﻃﮫﺎرت ﺑﺮای ﺳﻌﯽ‪٧٢٠.........................................................................‬‬
‫ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬ﺳﻮاره ﯾﺎ ﭘﯿﺎده ‪٧٢٠..................................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ دو ﻣﯿﻞ را در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﻧﻤﻮد ‪٧٢١..............‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﺮﮐﻮه ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه رﻓﺖ و رو ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ دﻋﺎ ﮐﺮد ‪٧٢١.......................‬‬
‫دﻋﺎی ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ‪٧٢٢....................................................................‬‬
‫رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﯽ ‪٧٢٣...............................................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ر‬

‫ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﯽ ﭘﯿﺶ ازﯾﻮم اﻟﺘﺮوﯾﻪ)( ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ‪٧٢٣.................................‬‬

‫رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎت ‪٧٢٣............................................................................‬‬
‫وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن ‪٧٢٤...........................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت ‪٧٢٥....................................................................‬‬
‫وﻗﺖ وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت‪٧٢٦.....................................................................‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﻮﻗﻒ درﻋﺮﻓﺎت ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪٧٢٦.....................................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر "ﺻﺨﺮات" در ﻋﺮﻓﺎت ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد ‪٧٢٧.......................‬‬
‫ﻏﺴﻞ ﮐﺮدن ﺑﺮای وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ‪٧٢٧...................................‬‬
‫آداب ﺗﻮﻗﻒ در ﻋﺮﻓﺎت و دﻋﺎ ﮐﺮدن در آﻧﺠﺎ ‪٧٢٧............................................‬‬
‫ﺗﻮﻗﻒ در ﻋﺮﻓﺎت ﺳﻨﺖ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ÷ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪٧٢٩...................................‬‬
‫روزه روز ﻋﺮﻓﻪ ‪٧٢٩.............................................................................‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ ‪٧٣٠..............................................................‬‬
‫روان ﺷﺪن و ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪن از ﻋﺮﻓﺎت‪٧٣٠....................................................‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء در ﻣﺰدﻟﻔﻪ ‪٧٣١...............................................‬‬
‫ﺷﺐ در ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﻣﺎﻧﺪن و ﺗﻮﻗﻒ در آﻧﺠﺎ ﮐﺮدن ‪٧٣١.........................................‬‬
‫ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻒ در ﻣﺰدﻟﻔﻪ ‪٧٣٢....................................................................‬‬
‫ﮐﺎرھﺎی روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ‪٧٣٣....................................................................‬‬
‫ﺗﺤﻠﻞ اول و ﺗﺤﻠﻞ دوم‪ :‬ﺑﯿﺮون آﻣﺪن از اﺣﺮام ‪٧٣٣.........................................‬‬
‫رﻣﯽ ﺟﻤﺮات)( واﺻﻞ و دﻟﯿﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن ‪٧٣٤...........................................‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ رﻣﯽ ﺟﻤﺮات ‪٧٣٤......................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ رﻣﯽ ﺟﻤﺮات ‪٧٣٥.........................................................................‬‬
‫اﻧﺪازه ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎ و ﺟﻨﺲ آنھﺎ ‪٧٣٥......................................................‬‬
‫ﺳﻨﮓ رﯾﺰه را از ﮐﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد؟ ‪٧٣٦...................................................‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺳﻨﮓ رﯾﺰه‪٧٣٧...........................................................................‬‬
‫روزھﺎی رﻣﯽ ﺟﻤﺮات ‪٧٣٧.....................................................................‬‬
‫رﻣﯽ ﺟﻤﺮه در روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ‪٧٣٨............................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان رﻣﯽ را ﺗﺎ ﺷﺐ ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ؟ ‪٧٣٨............................................‬‬
‫رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ ﮐﺮدن ﺑﺮ ﻓﻮق آن ‪٧٤٠......................................................‬‬
 ‫ش‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫رﻣﯽ ﺟﻤﺎر ‪-‬ﺳﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﻤﺮات ‪-‬در اﯾﺎم ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ ‪٧٤٠............‬‬
‫ﺗﻮﻗﻒ و دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻌﺪ از رﻣﯽ ﺟﻤﺮات در اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ ‪٧٤٠...........................‬‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﺗﺮﺗﯿﺐ در رﻣﯽ ﺟﻤﺎر ‪٧٤١............................................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ھﺮ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و دﻋﺎ ﮐﺮد و ﺳﻨﮓھﺎ را در‬
‫ﻣﯿﺎن اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻗﺮار داد‪٧٤١.................................................................. :‬‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﯿﺎﺑﺖ در ﺳﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ‪٧٤٢.........................................................‬‬
‫ﺷﺐ ﺑﺮوز آوردن در ﻣﻨﯽ ‪٧٤٢.................................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ از ﻣﻨﯽ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ؟ ‪٧٤٢...............................................................‬‬
‫ﭼﮫﺎر ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ = ھﺪی ‪٧٤٣................................................................‬‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪٧٤٣..............................................................................‬‬
‫ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺮای اھﺪاء ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪٧٤٤.........................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﺷﺘﺮ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪٧٤٤..........................................‬‬
‫اﻗﺴﺎم َھ ْﺪی = ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪٧٤٤......................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ھﺪی = ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪٧٤٥...................................................‬‬
‫ﺣﯿﻮان ﻧﯿﮑﻮ ﮔﺰﯾﺪن ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ‪٧٤٥......................................‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺮ ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﻗﻼده ﺑﮕﺮدن آن آوﯾﺨﺘﻦ ‪٧٤٦........................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺷﻌﺎر و ﺗﻘﻠﯿﺪ ‪٧٤٦......................................................................‬‬
‫ﺳﻮاری ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺣﯿﻮان اھﺪاء ﺷﺪه ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪٧٤٦.....................................‬‬
‫وﻗﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ذﺑﺢ ﮐﺮدن ‪٧٤٧.................................................................‬‬
‫ﻣﮑﺎن و ﺟﺎی ذﺑﺢ ‪٧٤٧..........................................................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ را ﻧﺤﺮ)( ﮐﺮد و دﯾﮕﺮ ﺣﯿﻮانھﺎ را ذﺑﺢ ﻧﻤﻮد ‪٧٤٨................‬‬
‫ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺣﯿﻮان اھﺪا ﺷﺪه ﺑﻪ ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ ‪٧٤٩......................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯽﺗﻮان از ﮔﻮﺷﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺧﻮرد؟‪٧٤٩............................................‬‬
‫ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻣﻮی ‪٧٤٩............................................................‬‬
‫آﻏﺎز وﻗﺖ ﺣﻠﻖ و ﺗﻘﺼﯿﺮ ‪٧٥٠..................................................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﻠﻪ ﺑﯽﻣﻮ دارد ﺗﯿﻎ ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﺸﺪ‪٧٥١........................... :‬‬
‫ﺑﺰﻧﺎن دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﻮی ﺧﻮد را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﻨﺪ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ آن را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ ‪٧٥٢.....‬‬
‫زﻧﺎن ﭼﻘﺪر ﻣﻮی از ﺳﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؟ ‪٧٥٢................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ت‬

‫ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﺔ ‪٧٥٢..............................................................................‬‬

‫وﻗﺖ ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ ‪٧٥٣.......................................................................‬‬
‫زﻧﺎن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﺔ را زودﺗﺮ اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ ‪٧٥٣.............................‬‬
‫ﻓﺮود آﻣﺪن در »ﻣﺤﺼﺐ« وادی ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺟﺒﻞ اﻟﻨﻮر و ﺣﺠﻮن اﺳﺖ ‪٧٥٤.................‬‬
‫ُﻋﻤﺮه ‪٧٥٤........................................................................................‬‬
‫اﻧﺠﺎم زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه در ﻣﺎه ھﺎی ﺣﺞ ﭘﯿﺶ از ﺣﺞ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ‪٧٥٥.........................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻋﻤﺮه ‪٧٥٦.................................................................................‬‬
‫ﺗﻌﺪاد زﯾﺎرتھﺎی ﻋﻤﺮه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ ‪٧٥٦..............................‬‬
‫وﻗﺖ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﺮه‪٧٥٦...........................................................................‬‬
‫ﻣﯿﻘﺎت ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻋﻤﺮه ‪٧٥٧.......................................................................‬‬
‫ﻃﻮاف اﻟﻮداع ‪٧٥٧...............................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻃﻮاف اﻟﻮداع ‪٧٥٨.........................................................................‬‬
‫وﻗﺖ ﻃﻮاف اﻟﻮداع ‪٧٥٨.........................................................................‬‬
‫ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ادای ﺣﺞ ‪٧٥٩............................................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ وﻃﻦ ﺗﻌﺠﯿﻞ ﮐﻨﺪ ‪٧٦٣..........................‬‬
‫اﺣﺼﺎر ‪٧٦٣.......................................................................................‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﯿﻮان‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪٧٦٤................................................................ :‬‬
‫در ﮐﺠﺎ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﮫﺖ اﺣﺼﺎر ذﺑﺢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ذﺑﺢ ﮐﻨﻨﺪ‪٧٦٤....................... :‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از زﯾﺎرت ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺞ ﻓﺮض‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪٧٦٥................................................................................ :‬‬
‫ﮐﺴﯿﮑﻪ اﺣﺮام ﻣﯽﺑﻨﺪد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺮط ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﯿﻤﺎری ﯾﺎ ﻋﺬری ﭘﯿﺶ آﯾﺪ اﺣﺮام‬
‫او ﺑﺎﻃﻞ ﮔﺮدد‪٧٦٥............................................................................. :‬‬
‫ﭘﻮﺷﺶ و ﭘﺮده ﮐﻌﺒﻪ ﺷﺮﯾﻒ ‪٧٦٦...............................................................‬‬
‫ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﺮدن ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ‪٧٦٦.................................................................‬‬
‫ﻧﮫﯽ از اﻟﺤﺎد و ﻋﺼﯿﺎن در ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ ‪٧٦٧.................................................‬‬
‫ﻏﺰو ﮐﻌﺒﻪ و ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺪان ‪٧٦٧...................................................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﻮی ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﮐﻮﭼﯿﺪ ‪٧٦٨....................................‬‬
 ‫ث‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫آداب دﺧﻮل در ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽص و آداب زﯾﺎرت روﺿﻪ ﺷﺮﯾﻒ ‪٧٦٩.......................‬‬

‫ﮐﺜﺮت ﻋﺒﺎدت در روﺿﻪ ﻣﺒﺎرﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪٧٧٠...........................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺒﺎ رﻓﺖ و در آن ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد ‪٧٧٠............................‬‬
‫ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ ‪٧٧١...............................................................................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺮگ در ﻣﺪﯾﻨﻪ‪٧٧٢....................................................................‬‬

‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن( ‪٧٧٣ ...........................‬‬

‫رھﻨﻤﻮد ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی درﺑﺎره ﺑﯿﻤﺎری و ﻃﺒﺎﺑﺖ ‪٧٧٣..........................................‬‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﻤﺎری ‪٧٧٤..............................................................‬‬
‫آه وﻧﺎﻟﻪ و ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﺑﯿﻤﺎر ‪٧٧٥...................................................................‬‬
‫ﺑﯿﻤﺎر در اﯾﺎم ﺑﯿﻤﺎری ﺛﻮاب و ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل دوران ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ را دارد‪٧٧٥.............. :‬‬
‫ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر ‪٧٧٦...............................................................................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر ‪٧٧٦...................................................................‬‬
‫آداب ﺷﺮﻋﯽ ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر ‪٧٧٨.............................................................‬‬
‫ﻋﯿﺎدت زﻧﺎن از ﻣﺮدان ‪٧٧٨.....................................................................‬‬
‫ﻋﯿﺎدت ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﮐﺎﻓﺮ ‪٧٧٩...................................................................‬‬
‫ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ درد ‪٧٧٩.....................................................‬‬
‫ﻃﻠﺐ دﻋﺎ از ﺑﯿﻤﺎر‪٧٨٠..........................................................................‬‬
‫ﻣﺪاوا ﺑﺎ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ‪٧٨٠............................................................‬‬
‫ﭘﺰﺷﮏ ﮐﺎﻓﺮ ‪٧٨١.................................................................................‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻃﺒﺎﺑﺖ زن ‪٧٨٢....................................................................‬‬
‫ﻣﺪاوا و ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن دﻋﺎھﺎ ‪٧٨٣.........................................................‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از دﻋﺎھﺎﺋﯽﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪٧٨٣......................................‬‬
‫ﻧﮫﯽ از ﺗﻤﯿﻤﻪھﺎ = ﭼﺸﻢآوﯾﺰھﺎ‪ ،‬ﺑﺎزوﺑﻨﺪھﺎ ‪٧٨٥..............................................‬‬
‫آﯾﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ دﻋﺎھﺎﺋﯽ وارده از ﮐﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ رﺳﻮلص را ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‬
‫آوﯾﺨﺖ؟ ‪٧٨٧.....................................................................................‬‬
‫ﻣﻨﻊ ﮐﺮدن ﺑﯿﻤﺎر از ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد ﺗﻨﺪرﺳﺖ ‪٧٨٧......................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫خ‬

‫ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻃﺎﻋﻮن زده ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫ﻃﺎﻋﻮن ﺷﺪه داﺧﻞ ﺷﺪ ‪٧٨٨...................................................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺮگ ﯾﺎد ﮐﺮد و ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮای آن آﻣﺎده ﻧﻤﻮد‬
‫‪٧٨٩...............................................................................................‬‬
‫ﺗﻤﻨﺎی ﻣﺮگ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻧﯿﺴﺖ ‪٧٩٠.............................................................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﺑﺮای ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻧﯿﮑﻮ ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ ‪٧٩١.......................................‬‬
‫ﮐﺮدار ﻧﯿﮑﻮ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ دﻟﯿﻞ ﺣﺴﻦ ﻋﺎﻗﺒﺖ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﺨﯿﺮ ﺑﻮدن اﺳﺖ‬
‫‪٧٩١...............................................................................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺣﺴﻦ ﻇﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪٧٩٢....................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯿﺖ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺬﮐﺮ و دﻋﺎ ﺑﭙﺮدازد‪٧٩٢..................‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم اﺣﺘﻀﺎر ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ‪٧٩٣.............................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ دﻋﺎ ﮐﺮد و اﺳﺘﺮﺟﺎع ﻧﻤﻮد‪٧٩٨.................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﯾﺎران ﻣﯿﺖ ﺧﺒﺮ داد ‪٧٩٩................................‬‬
‫ﮔﺮﯾﻪ ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ‪٨٠٠...............................................................................‬‬
‫ﻧﻮﺣﻪﮔﺮی‪٨٠٢.................................................................................. :‬‬
‫ﺳﻮﮔﻮاری و ﻋﺰاداری ‪٨٠٣......................................................................‬‬
‫در اﯾﺎم ﺳﻮﮔﻮاری ﭘﺬﯾﺮاﺋﯽ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﯿﺖ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ‪٨٠٣...........................‬‬
‫آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻔﻦ و ﮔﻮر ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪٨٠٤................................‬‬
‫ﻣﺮگ ﻣﻔﺎﺟﺎت = ﻣﺮگ ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ‪٨٠٥............................................................‬‬
‫ﺛﻮاب ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻤﯿﺮد ‪٨٠٦..........................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎن ‪٨٠٦.....................................................................‬‬
‫ﻣﺮگ راﺣﺘﯽ و آﺳﻮدﮔﯽ اﺳﺖ ‪٨٠٧............................................................‬‬
‫آﻣﺎده ﮐﺮدن ﺟﻨﺎزه ﻣﯿﺖ ‪٨٠٧..................................................................‬‬
‫ﻏﺴﻞ ﻣﯿﺖ ‪٨٠٧ ....................................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﺣﮑﻢ آن‪٨٠٧ ................................................................................. :‬‬
‫‪ -۲‬ﻏﺴﻞ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻏﺴﻞ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪٨٠٧ ................ :‬‬
‫‪ -۳‬ﻏﺴﻞ ﭘﺎرهای از اﻧﺪام ﻣﺮده‪٨٠٧ ............................................................ :‬‬
‫‪ -۴‬ﺷﮫﯿﺪ را ﻏﺴﻞ ﻧﻤﯽدھﻨﺪ‪٨٠٨ .............................................................. :‬‬
‫‪ -۵‬ﺷﮫﺪاﺋﯽ ﮐﻪ ﻏﺴﻞ داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪٨٠٩ .................:‬‬
 ‫ذ‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -۶‬ﮐﺎﻓﺮ ﻏﺴﻞ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪٨١٠ ............................................................. :‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻏﺴﻞ ﻣﯿﺖ ‪٨١٠ .............................................................‬‬
‫اﮔﺮ آب ﻧﺒﺎﺷﺪ ّﻣﯿﺖ را ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽدھﻨﺪ ‪٨١٢ .....................................................‬‬
‫آﯾﺎ زن و ﺷﻮھﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ھﻤﺪﯾﮕﺮ را ﻏﺴﻞ دھﻨﺪ؟ ‪٨١٣ .......................................‬‬
‫زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﻮدک را ﻏﺴﻞ دھﺪ ‪٨١٤ ..........................................................‬‬
‫ﺗﮑﻔﯿﻦ ﻣﯿﺖ ‪٨١٤ ...................................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﺣﮑﻢ آن‪٨١٤ ................................................................................. :‬‬
‫‪ -۲‬ﺳﻨﺖھﺎی ﺗﮑﻔﯿﻦ‪٨١٤ ....................................................................... :‬‬
‫‪ -۳‬ﺗﮑﻔﯿﻦ ﻣﺮدهای در اﺣﺮم ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪٨١٥ .................................................. :‬‬
‫‪ -۴‬ﮐﻔﻦ ﮔﺮان ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺮاھﺖ دارد‪٨١٦ ....................................................... :‬‬
‫‪ -۵‬ﮐﻔﻦﺣﺮﯾﺮ‪٨١٦ ................................................................................ :‬‬
‫‪ -۶‬ﺗﮫﯿﻪ ﮐﻔﻦ ﻣﯿﺖ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ او ﮐﺎرﺳﺎزی ﻣﯽﮔﺮدد‪٨١٧ ................................... :‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ‪٨١٧......................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ‪٨١٧ ......................................................................... :‬‬
‫‪ -۲‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪٨١٨ .............................................................................. :‬‬
‫‪ -۳‬ﺷﺮاط ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ‪٨١٨ ........................................................................ :‬‬
‫‪ -۴‬ارﮐﺎن ﻧﻤﺎزﻣﯿﺖ‪٨١٩ ..........................................................................:‬‬
‫‪ -۵‬ﺗﮑﺒﯿﺮھﺎی ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪ‪٨١٩ .................................................................... :‬‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺖھﺎ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ ‪٨٢٠ ...............................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎﯾﺪ دﻋﺎی ﻣﯿﺖ را ﮔﻔﺖ؟‪٨٢٣ ........................................................‬‬
‫‪ -۷‬دﻋﺎی ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﭼﮫﺎرم‪٨٢٣ ............................................................ :‬‬
‫‪ -۸‬ﺳﻼم دادن‪٨٢٤ .............................................................................. :‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ّﻣﯿﺖ ‪٨٢٤ .............................................................‬‬
‫اﻣﺎم در ﮐﺠﺎی ﺟﻨﺎزه ﻣﺮد ﯾﺎ زن ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ؟ ‪٨٢٤ .................................................‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺟﻨﺎزه ‪٨٢٥ ........................................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ در ﺳﻪ ﺻﻒ ﺑﺮاﺑﺮ و ﻣﺴﺎوی‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ھﺮ ﺻﻒ ‪ ۲‬ﻧﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ‪٨٢٥ .............................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰ اران ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ ‪٨٢٦ .....................................‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻧﻌﻘﺎد و اﻧﺠﺎم ﭘﺎره ای از ﻣﺮاﺳﻢ ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﻣﯽرﺳﻨﺪ ‪٨٢٦ ..............‬‬
‫ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد؟ ‪٨٢٧ ........‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ض‬

‫ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﺟﻨﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺳﻘﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪٨٢٧ .......................................................‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺷﮫﯿﺪ ‪٨٢٨ .......................................................................‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ زﺧﻤﯽ ﺷﻮد و ﺑﻌﺪا زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﻌﺪا ﺑﻤﯿﺮد ‪٨٢٩ .......................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﺑﻌﺪ از اﺟﺮای ﺣﺪود ﻣﯽﻣﯿﺮد ‪٨٣٠ .................................................‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺗﻘﺴﯿﻢ از اﻣﻮال ﻏﻨﺎﯾﻢ دزدی ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ و دﯾﮕﺮ ﮔﻨﺎه ﮐﺎران‪٨٣٠ ..................................................................... :‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮ ‪٨٣٢ .........................................................................‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﮔﻮر‪٨٣٣ ..........................................................................‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﺮدهای ﮐﻪ ﻏﺎﯾﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪٨٣٤ ...............................................‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ‪٨٣٤ ............................................................‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه در ﮔﻮرﺳﺘﺎن ‪٨٣٥ .......................................................‬‬
‫زﻧﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ‪٨٣٦ .....................................................‬‬
‫ﭼﻪﮐﺴﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻣﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؟ ‪٨٣٦ ....................................‬‬
‫ﺣﻤﻞ ﺟﻨﺎزه و ﺑﺮدن آن ﺑﻪ ﻣﺤﻞ دﻓﻦ ‪٨٣٦..................................................‬‬
‫ﮐﺎرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﺟﻨﺎزه ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ‪٨٣٩..................................................‬‬
‫ﺗﺮک ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﺎرھﺎی ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و ﻧﺎروا ‪٨٤٤................................‬‬
‫ﺗﺪﻓﯿﻦ ﻣﯿﺖ ‪٨٤٤................................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﺣﮑﻢ ﺗﺪﻓﯿﻦ‪٨٤٤ ............................................................................. :‬‬
‫‪ -۲‬ﺗﺪﻓﯿﻦ ﻣﯿﺖ در ﺷﺐ‪٨٤٤ ................................................................... :‬‬
‫‪ -۳‬ﺗﺪﻓﯿﻦ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب و اﺳﺘﻮای ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪٨٤٥ ............................... :‬‬
‫‪ -۴‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮر را ﻋﻤﯿﻖ ﺑﮑﻨﻨﺪ‪٨٤٥ .............................................. :‬‬
‫‪ -۵‬ﻟﺤﺪ )ﮔﻮر ﯾﮏ ﺷﮑﺎﻓﻪ( ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از ﺷﻖ )ﮔﻮر دو ﺷﮑﺎﻓﻪ(‪٨٤٦ ....................... :‬‬
‫‪ -۶‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻓﺮوھﺸﺘﻦ ﻣﺮده ﺑﺪرون ﮔﻮر‪٨٤٧ ............................................... :‬‬
‫‪ -۷‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺮده را در داﺧﻞ ﮔﻮر رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ و ﺑﺮای او دﻋﺎی ﺧﯿﺮ‬
‫ﮐﺮد و ﺑﻨﺪھﺎی ﮐﻔﻦ را ﺑﺎز ﻧﻤﻮد‪٨٤٧ ........................................................... :‬‬
‫‪ -۸‬ﻧﮫﺎدن ﺟﺎﻣﻪ درﮔﻮر ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪٨٤٧ ...................................................... :‬‬
‫‪ -۹‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺳﻪ ﻣﺸﺖ ﺧﺎک ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ﺑﭙﺎﺷﻨﺪ‪٨٤٨ ..................................... :‬‬
‫‪ -۱۰‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﺗﺪﻓﯿﻦ ﻣﯿﺖ ﺑﺮای او دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪٨٤٨ ........:‬‬
‫‪ -۱۱‬ﺗﻠﻘﯿﻦ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ﭘﺲ ازدﻓﻦ‪٨٤٩ ................................................. :‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻮر را ﺳﺎﺧﺖ ‪٨٥٠ .....................................................‬‬
 ‫غ‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺒﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﻠﻨﺪ و ﺷﯿﺐدار ﯾﺎ ﻣﺴﻄﺢ ‪٨٥٣ .........................................‬‬

‫ﻧﺸﺎﻧﻪ و ﻋﻼﻣﺘﯽ ﺑﺮای ﻗﺒﺮ ﻧﮫﺎدن ‪٨٥٣ ...........................................................‬‬
‫ﮐﻨﺪن ﮐﻔﺶ در ﮔﻮرﺳﺘﺎن‪٨٥٤ ...................................................................‬‬
‫از ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﮔﻮر ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪٨٥٤ ............................................................‬‬
‫ﺑﻨﺎی ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮ ﻗﺒﻮر و ﺷﻤﻊ روﺷﻦ ﮐﺮدن در آﻧﺠﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ ‪٨٥٥ ........................‬‬
‫ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪن ﺣﯿﻮان در ﮐﻨﺎر ﮔﻮر ﻣﮑﺮوه ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪٨٥٧ ..........................................‬‬
‫ازﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﮔﻮر و ﺗﮑﯿﻪ دادن ﺑﺪان و ﭘﺎ ﻧﮫﺎدن ﺑﺮآن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪٨٥٧ .................‬‬
‫از ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺒﺮ ﺑﺎ ﮔﭻ و اﻣﺜﺎل آن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﺮ ﮔﻮر ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪٨٥٨ .....................‬‬
‫دﻓﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮاز ﯾﮏﻧﻔﺮ در ﯾﮏ ﮔﻮر ‪٨٦٠ ..........................................................‬‬
‫ﮐﺴﯿﮑﻪ در درﯾﺎ ﺑﻤﯿﺮد ‪٨٦٠ .......................................................................‬‬
‫ﻧﮫﺎدن و ﮐﺎﺷﺘﻦ ﻧﮫﺎل ﺑﺮ ﮔﻮر ‪٨٦١ ...............................................................‬‬
‫اﮔﺮ زﻧﯽ ﺑﻤﯿﺮد و در ﺷﮑﻤﺶ ﺟﻨﯿﻦ زﻧﺪهای ﺑﺎﺷﺪ ‪٨٦٢ .......................................‬‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﺮده در ﮔﻮرﺳﺘﺎن دﻓﻦ ﺷﻮد ‪٨٦٢ ..................................................‬‬
‫از ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻮﺋﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪٨٦٣ .................................................‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن در ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮ ‪٨٦٤ ..................................................................‬‬
‫ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ ‪٨٦٤ ......................................................................................‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯿﺖ از ﺟﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ دﯾﮕﺮ ‪٨٦٦ ........................................................‬‬
‫ﺗﻌﺰﯾﺖ و ﺗﺴﻠﯿﺖ ‪٨٦٧...........................................................................‬‬
‫اﻟﻔﺎظ و ﮐﻠﻤﺎت ﺗﺴﻠﯿﺖ ‪٨٦٨ ......................................................................‬‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮای ﺗﺴﻠﯿﺖ و ﺗﻌﺰﯾﻪ ‪٨٧٠ ..............................................................‬‬
‫زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ‪٨٧١..................................................................................‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ‪٨٧٢ .........................................................................‬‬
‫زﯾﺎرت ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺑﺮای زﻧﺎن ‪٨٧٣ .................................................................‬‬
‫ﮐﺎرھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺮده ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﻧﺎﻓﻊ اﺳﺖ ‪٨٧٤..........................................‬‬
‫ﻧﯿﺖ در اھﺪای ﺛﻮاب و اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ ﺑﺮای ﻣﺮده ﺷﺮط اﺳﺖ ‪٨٧٨ ............................‬‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮده اھﺪاء ﻣﯽﺷﻮد ‪٨٧٨ ..................................................‬‬
‫اھﺪای ﺛﻮاب اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه رﺳﻮل ﺧﺪا ص ‪٨٧٩ .........................................‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺸﺮﮐﺎن ‪٨٧٩.................................................‬‬
‫ﺳﺌﻮال ﻗﺒﺮ ‪٨٨٠..................................................................................‬‬
‫ﻗﺮارﮔﺎه ارواح ‪٨٨٧...............................................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ظ‬

‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا ‪٨٩١ .............................. ................................‬‬

‫ﻣﯿﺰان ذﮐﺮ ﮐﺜﯿﺮ ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪٨٩٣................................................................‬‬
‫ذﮐﺮ ﺧﺪا ھﻤﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮداریھﺎ را درﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ‪-‬ھﻤﻪ ﻃﺎﻋﺎت ذﮐﺮﻧﺪ ‪٨٩٤.......... -‬‬
‫آداب ذﮐﺮ ‪٨٩٤...................................................................................‬‬
‫رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ذﮐﺮ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ‪٨٩٥....................................................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ »ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ« از روی اﺧﻼص ‪٨٩٦............................................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ »ﺗﺴﺒﯿﺢ« و »ﺗﺤﻤﯿﺪ«‪ ،‬و »ﺗﮫﻠﯿﻞ« و »ﺗﮑﺒﯿﺮ« و ﻏﯿﺮ آن ‪٨٩٧..............‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺘﻐﻔﺎر ‪٨٩٩............................................................................‬‬
‫ذﮐﺮ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮ و ﺟﻮاﻣﻊ ﮐﻠﻢ در ذﮐﺮ ‪٩٠٠.................................................‬‬
‫ﺷﻤﺎرش ذﮐﺮ ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮫﺘﺮ از ﺗﺴﺒﯿﺢ اﺳﺖ ‪٩٠١.............................‬‬
‫ﭘﺮھﯿﺰ از ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﺠﺎﻟﺴﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺧﺪا و درود ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ ‪٩٠٢...................‬‬
‫ﮐﻔﺎره ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﮫﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪ و ﻟﻐﻮ در آن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪٩٠٢.................‬‬
‫ﮐﻔﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮادر دﯾﻨﯽ ﺧﻮد را ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪٩٠٣....................................‬‬
‫دﻋﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶ ‪٩٠٣................................................................................‬‬
‫‪ -۱‬دﺳﺘﻮر ﺑﻪ دﻋﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶ‪٩٠٣ ................................................................ :‬‬
‫‪ -۲‬آداب و روش دﻋﺎ ‪٩٠٥ ........................................................................‬‬
‫دﻋﺎی ﭘﺪر و روزهدار و ﻣﺴﺎﻓﺮ و ﻣﻈﻠﻮم ‪٩١٠ ....................................................‬‬
‫دﻋﺎی ﻏﺎﺋﺒﺎﻧﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮای ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ‪٩١١ .....................................‬‬
‫اذﮐﺎر و دﻋﺎھﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶھﺎی ﺑﺎﻣﺪادان و ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن ‪٩١٣ .......................................‬‬
‫اذﮐﺎر و ﻧﯿﺎﯾﺶھﺎی ھﻨﮕﺎم ﺧﻮاﺑﯿﺪن ‪٩١٩ .......................................................‬‬
‫دﻋﺎی ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﺪاری از ﺧﻮاب‪٩٢٠ ..............................................................‬‬
‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﺮس و ﺑﯽﺧﻮاﺑﯽ و وﺣﺸﺖ ‪٩٢١ ................................................‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺧﻮاب ﭼﯿﺰی را دﯾﺪ ﮐﻪ از آن ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﭼﻪ ﮐﺎر‬
‫ﮐﻨﺪ؟ ‪٩٢٢ ...........................................................................................‬‬
‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ‪٩٢٣ ...............................................................‬‬
‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺟﺪﯾﺪ ‪٩٢٣ .......................................................‬‬
‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم در آوردن ﺟﺎﻣﻪ ‪٩٢٤ ..............................................................‬‬
‫اذﮐﺎر ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از ﻣﻨﺰل ‪٩٢٤ .............................................................‬‬
‫اذﮐﺎر دﺧﻮل ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ‪٩٢٥ ........................................................................‬‬
 ‫أأ‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ذﮐﺮ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﭼﯿﺰی از داراﺋﯽ ﺧﻮدش ﺧﻮﺷﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ‪٩٢٦ ....................‬‬
‫ذﮐﺮ ھﻨﮕﺎم ﻧﮕﺎه در آﯾﯿﻨﻪ ‪٩٢٦ ....................................................................‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم دﯾﺪن ﻣﺒﺘﻼﯾﺎن و ﺑﻼزدﮔﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪٩٢٧ ..........................‬‬
‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن ﺑﺎﻧﮓ ﺧﺮوس ‪٩٢٧ .......................................................‬‬
‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم وزش ﺑﺎد‪٩٢٧ ......................................................................‬‬
‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن رﻋﺪ و ﺑﺮق ‪٩٢٨ ..........................................................‬‬
‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم روﯾﺖ ھﻼل ‪٩٢٨ ..................................................................‬‬
‫اذﮐﺎر اﻟﮑﺮب و اﻟﺤﺰن ‪٩٢٩ ........................................................................‬‬
‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ دﺷﻤﻦ و ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺗﺮس از ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ‪٩٣٠ ..................‬‬
‫ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﮐﺎر دﺷﻮار ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪٩٣١ ..............................................‬‬
‫ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﻨﮕﯽ و ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﻌﯿﺸﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪٩٣٢ ............................‬‬
‫ذﮐﺮ ھﻨﮕﺎم ﺑﺪھﮑﺎری ‪٩٣٢ ........................................................................‬‬
‫ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﭘﯿﺶآﻣﺪ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪی ﯾﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﭼﯿﺰیﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪٩٣٣ ................‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﺷﮏ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﮕﻮﯾﺪ؟ ‪٩٣٣ ...............................‬‬
‫ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪٩٣٤ ......................................‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﯿﺎﯾﺶ ‪٩٣٤ .............................................‬‬
‫ﺻﻼة و ﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ‪٩٣٨..............................................................‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺻﻼة ﺑﺮ رﺳﻮل ﺧﺪاص ‪٩٣٨ .............................................................‬‬
‫آﯾﺎ ھﺮ وﻗﺖ ﻧﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮده ﺷﺪ ﮔﻔﺘﻦ ﺻﻼة و ﺳﻼم ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ‪٩٤١ ......‬‬
‫ﺻﻼة و ﺳﻼم ‪٩٤٢ ..................................................................................‬‬
‫ﺻﻠﻮات ﺑﺮ اﻧﺒﯿﺎء ‪٩٤٢ ..............................................................................‬‬
‫واژﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﻼة و ﺳﻼم ﺑﺪان ادا ﻣﯽ ﺷﻮد ‪٩٤٢ ..............................................‬‬
‫ادﻋﯿﻪ ﺳﻔﺮ ‪٩٤٣..................................................................................‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺳﻔﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ‪٩٤٣ ............................................................‬‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دوﺳﺖ دارد ‪٩٤٣ ...................................‬‬
‫ﻣﺸﻮرت و اﺳﺘﺨﺎره ﭘﯿﺶ از ﺑﯿﺮون آﻣﺪن ﺑﺮای ﺳﻔﺮ ‪٩٤٤ .....................................‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺳﺘﺨﺎره ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ‪٩٤٤ ................................................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻔﺮ را از روز ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ آﻏﺎز ﮐﺮد ‪٩٤٥ ....................................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﭘﯿﺶ از ﺧﺮوج از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮدو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪٩٤٥ .............‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﺮاھﺎن ﺳﻔﺮ و رﻓﻘﺎ را ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺰﯾﻨﻨﺪ‪٩٤٦ ......................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫بب‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ از ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﮐﻨﺪ و از آﻧﺎن ﻃﻠﺐ‬

‫دﻋﺎی ﺧﯿﺮﮐﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪٩٤٦ .............................................. .‬‬
‫ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺨﻮاھﻨﺪ ﮐﻪ در اﻣﺎﮐﻦ ﻧﯿﮑﻮ و ﻣﺘﺒﺮﮐﻪ ﺑﺮایﺷﺎن دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﮐﻨﺪ‬
‫‪٩٤٧ .................................................................................................‬‬
‫دﻋﺎھﺎی ﺳﻔﺮ ‪٩٤٧ ..................................................................................‬‬
‫دﻋﺎی ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻮﻗﺖ ﺳﻮار ﺷﺪن ‪٩٤٨ .............................................................‬‬
‫دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ در ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ‪٩٤٩ ........................................................‬‬
‫دﻋﺎی ﻣﺴﺎﻓﺮی ﮐﻪ در ﻣﻨﺰﻟﯽ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ ‪٩٤٩ ................................................‬‬
‫دﻋﺎی ﻣﺴﺎﻓﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﺮ ﺷﮫﺮ و ﯾﺎ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺷﺪ و ﺧﻮاﺳﺖ درآن ﻓﺮود آﯾﺪ ‪٩٥٠ ...‬‬
‫دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ در وﻗﺖ ﺳﺤﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ‪٩٥١ ................................................‬‬
‫دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﺑﻠﻨﺪی و ﯾﺎ ﻓﺮود آﻣﺪن ﺑﻪ درهای و ﯾﺎ ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ‪،‬‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪٩٥١ ...................................................................................... :‬‬
‫دﻋﺎی ﻣﺴﺎﻓﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﻮار ﺑﺮﮐﺸﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد ‪٩٥١ ...........................................‬‬
‫دﻋﺎی ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮﮐﺸﺘﯽ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم اﺿﻄﺮاب و ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ درﯾﺎ ‪٩٥١ .........................‬‬

‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن( ‪٩٥٣ ...................... ................................‬‬

‫ﻧﻈﺎم ﺧﺎﻧﻮاده‪٩٥٣.............................................................................. :‬‬
‫ازدواجھﺎﯾﯽﮐﻪ اﺳﻼم آنھﺎ را ﻣﺮدود ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪٩٥٤...................‬‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﺑﺮای ازدواج ‪٩٥٥............................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ازدواج ‪٩٦٠..............................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ازدواج از ﻧﻈﺮ ﺷﺮع اﺳﻼﻣﯽ ‪٩٦٤.......................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ازدواج واﺟﺐ‪٩٦٤ ......................................................................... :‬‬
‫ب‪ -‬ازدواج ﻣﺴﺘﺤﺐ ‪٩٦٤ ........................................................................‬‬
‫ج‪ -‬ازدواج ﺣﺮام ‪٩٦٥ .............................................................................‬‬
‫د‪ -‬ازدواج ﻣﮑﺮوه ‪٩٦٦ ............................................................................‬‬
‫ه‪ -‬ازدواج ﻣﺒﺎح ‪٩٦٦ ..............................................................................‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺪرت ازدواج دارد روا ﻧﯿﺴﺖ از آن ﮐﻨﺎره ﺑﮕﯿﺮد و ﻋﺰﻟﺖ ﮔﺰﯾﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﭘﺮدازد ‪٩٦٧.......................................................................................‬‬
‫ازدواج ﺑﺮ ﺣﺞ ﻣﻘﺪم اﺳﺖ ‪٩٦٧................................................................‬‬
‫اﻋﺮاض و اﻧﺼﺮاف از ازدواج و ﺳﺒﺐ آن ‪٩٦٧.................................................‬‬
 ‫جج‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫اﻧﺘﺨﺎب ھﻤﺴﺮ‪٩٦٩..............................................................................‬‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮھﺮ ‪٩٧٤..............................................................................‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ‪٩٧٤................................................................................‬‬
‫از ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﺑﻌﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری از ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ ‪٩٧٥...‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری از زﻧﯽ در ﺣﺎل ﮔﺬراﻧﺪن ﻋﺪه‪٩٧٥.............................................‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری از زﻧﯽ ﮐﻪ از وی دﯾﮕﺮی ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮده اﺳﺖ ‪٩٧٧.....................‬‬
‫ﻧﮕﺎه و ﻧﻈﺮ ﺑﺰﻧﯽ ﮐﻪ از آن ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻣﯽﺷﻮد ‪٩٧٨.......................................‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺰد ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ؟ ‪٩٧٩....................................................‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺮد ‪٩٧٩.........................................................................‬‬
‫ﺑﯿﺎن اوﺻﺎف ‪٩٨٠................................................................................‬‬
‫ﺧﻠﻮت ﺑﺎ ﻧﺎﻣﺰد ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ ‪٩٨٠..............................................................‬‬
‫ﺧﻄﺮ و زﯾﺎن اھﻤﺎﻟﮑﺎری در ﺧﻠﻮت ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺎ زن‪٩٨١.................................... :‬‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر و ﺗﺎﺛﯿﺮ و ﻋﻮاﻗﺐ آن ‪٩٨١................................................‬‬
‫رای ﻓﻘﮫﺎ دراﯾﻦ ﺑﺎره ‪٩٨٣ .........................................................................‬‬
‫ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح و ازدواج ‪٩٨٤........................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﯾﺠﺎب و ﻗﺒﻮل و اﻧﻌﻘﺎد ازدواج ‪٩٨٥..................................................‬‬
‫اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ اﯾﺠﺎب و ﻗﺒﻮل ﺑﺪانھﺎ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪٩٨٧.................................... :‬‬
‫اﺟﺮای ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﻐﯿﺮ از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ‪٩٨٨.............................................‬‬
‫ازدواج ﺑﺮای ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻻل اﺳﺖ ‪٩٩٠..........................................................‬‬
‫ﻋﻘﺪ ازدواج ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ ‪٩٩٠........................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ‪٩٩٠...................................................................‬‬
‫ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻄﻌﯽ و ﻣﻨﺠﺰ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﻄﻌﯿﺖ ﺷﺮط اﺳﺖ ‪٩٩١....................‬‬
‫ﻣﺘﻌﻪ = ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﯾﺎ ﺻﯿﻐﻪ ‪٩٩٣...........................................................‬‬
‫اﺣﮑﺎم ازدواج ﻣﻮﻗﺖ وﻣﺘﻌﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷﯿﻌﻪ اﻣﺎﻣﯿﻪ‪٩٩٦.......................................‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ در ﺑﺎره ﻣﺘﻌﻪ ‪٩٩٦............................................................‬‬
‫زﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح در َآو َرد ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﯾﻨﮑﻪ او را ﻃﻼق دھﺪ ‪٩٩٨.........................‬‬
‫ازدواج ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ‪٩٩٨.............................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ اﯾﻦ ازدواج ‪٩٩٩...........................................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫دد‬

‫ازدواﺟﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮدد زن ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻄﻼق ﺛﻼﺛﻪ ‪-‬زن ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ‪ -‬ﺑﺮای ﺷﻮھﺮ‬
‫اول ﺣﻼل ﮔﺮدد ‪١٠٠٢.........................................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﯾﻦ ازدواج ‪١٠٠٣.......................................................................‬‬
‫ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺮﻃﯽ ھﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ ‪١٠٠٤....................................‬‬
‫رأی ﻋﻠﻤﺎء درﺑﺎره ﻧﮑﺎح ﺷﻐﺎر ‪١٠٠٩...........................................................‬‬
‫ﭼﺮا از ﻧﮑﺎح ﺷﻐﺎر ﻧﮫﯽ ﺷﺪه و دﻟﯿﻞ آن ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪١٠٠٩...................................‬‬
‫ﺷﺮوط ﺻﺤﺖ ازدواج‪١٠١٠....................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺣﻀﻮر ﮔﻮاھﺎن در ھﻨﮕﺎم ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ‪١٠١٠............................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﮔﻮاھﺎن ‪١٠١٢...........................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﻮاھﺎن ‪١٠١٢..................................................................‬‬
‫ﮔﻮاھﯽ دادن زﻧﺎن ‪١٠١٣.......................................................................‬‬
‫ﺷﺮط ﺣﺮﯾﺖ و آزادﮔﯽ ﮔﻮاھﺎن ‪١٠١٣.........................................................‬‬
‫ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن ﮔﻮاھﺎن ‪١٠١٣...........................................................‬‬
‫ﻋﻘﺪ ازدواج‪ ،‬ﯾﮏ ﻋﻘﺪ ﺷﮑﻠﯽ اﺳﺖ ‪١٠١٤....................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﻄﻌﯽ و ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻋﻘﺪ و روا ﺑﻮدن آن ‪١٠١٤...........................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد آنھﺎ ﻋﻘﺪ ازدواج اﻟﺰاﻣﯽ و ﻗﻄﻌﯽ ﻣﯽﮔﺮدد ‪١٠١٥.................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ و در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻋﻘﺪ ﻏﯿﺮ ﻻزم ﻣﯽﮔﺮدد‪١٠١٥..................................‬‬
‫ﻋﯿﻮﺑﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح اﺳﺖ ‪١٠١٦.....................................‬‬
‫ﭘﮋوھﺶ و ﺗﺤﻘﯿﻖ دراﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ‪١٠١٧ ...........................................................‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻣﺮوز در ﻣﺤﺎﮐﻢ و دادﮔﺎهھﺎیﮐﺸﻮر ﻣﺼﺮ ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ ‪١٠٢١ ....................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﭘﺬﯾﺮش ادﻋﺎی ازدواج ‪١٠٢٢.................................................‬‬
‫ﻣﺠﻮز ﮐﺘﺒﯽ و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺮای ﭘﺬﯾﺮش ادﻋﺎی ازدواج = ﺛﺒﺖ در دﻓﺎﺗﺮ رﺳﻤﯽ ‪١٠٢٢ .........‬‬
‫در آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪ اﺟﺮاﺋﯽ و ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ ﻣﻮاد ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪١٠٢٢ ............................ :‬‬
‫ﺗﺤﺪﯾﺪ ﺳﻦ زوﺟﯿﻦ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻤﺎ ازدواج آنھﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ‪١٠٢٣ ....................‬‬
‫ﺗﺤﺪﯾﺪ ﺳﻦ ازدواج وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﺼﻮرت رﺳﻤﯽ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ زوﺟﯿﻦ اﺟﺮا ﮔﺮدد‬
‫‪١٠٢٤ ...............................................................................................‬‬
‫زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ازدواج ﺑﺎ آﻧﺎن ﺣﺮام ھﺴﺖ = زﻧﺎن ﻣﺤﺎرم ‪١٠٢٥.................................‬‬
‫آنھﺎ ﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ ﻣﺼﺎھﺮت و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ازدواﺟﯽ ﺣﺮام اﺑﺪی ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ‪١٠٢٧........‬‬
‫زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ رﺿﺎع و ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺣﺮام اﺑﺪی ھﺴﺘﻨﺪ ‪١٠٣٠.......................‬‬
 ‫هه‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی ﻣﯽﺷﻮد ‪١٠٣١.........................................‬‬

‫ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن ﺑﮫﺮ ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺳﺖ‪١٠٣٢ ....................................‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﯿﺮ زﻧﯽ ﺑﺎ ﺷﯿﺮ دﯾﮕﺮی ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺎﺷﺪ ‪١٠٣٣ ..............................................‬‬
‫زن ﺷﯿﺮده ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ ‪١٠٣٣ ..............................................................‬‬
‫درﭼﻪ ﺳﻨﯽ ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺑﺮای ﺑﭽﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٠٣٣ .........................‬‬
‫ﮔﻮاھﯽ ﺑﺮ ﺷﯿﺮﺧﻮاری ‪١٠٣٦ ......................................................................‬‬
‫ﺷﻮھﺮ زن ﺷﯿﺮده در ﺣﮑﻢ ﭘﺪرﺑﭽﻪ ﺷﯿﺮﺧﻮاره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪١٠٣٧ ...............................‬‬
‫ﺳﮫﻞ اﻧﮕﺎری در اﻣﺮ ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ‪١٠٣٧ ........................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی ﻧﺴﺒﯽ در ازدواج ‪١٠٣٨.................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی رﺿﺎﻋﯽ ‪١٠٤٢............................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ از راه ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﺑﺴﺒﺐ ازدواج = ﻣﺼﺎھﺮه ‪١٠٤٢........................‬‬
‫ً‬
‫زﻧﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﻮﻗﺘﺎ ﻧﮑﺎح ﺑﺎ آﻧﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ ‪١٠٤٤...............................................‬‬
‫‪ -۱‬ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻣﺤﺮم ‪١٠٤٤ ...................................................................‬‬
‫‪ -۳-۲‬زن ﻏﯿﺮ و زﻧﯽ ﮐﻪ از ﻏﯿﺮ در ﻋﺪه ﺑﺎﺷﺪ ‪١٠٤٦ .........................................‬‬
‫‪ -۴‬زﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻃﻼق ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ‪١٠٤٦ ........................................................‬‬
‫‪ -۵‬ﻋﻘﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ د راﺣﺮام ﺣﺞ ﯾﺎﻋﻤﺮه اﺳﺖ ‪١٠٤٧ .........................................‬‬
‫‪ -۶‬ازدواج ﺑﺎﮐﻨﯿﺰ ﺟﺎرﯾﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻣﮑﺎن و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺑﺮ ازدواج ﺑﺎ زن آزاده ‪١٠٤٧ ...........‬‬
‫‪ -۷‬ازدواج ﺑﺎ زن زﻧﺎ ﭘﯿﺸﻪ ‪١٠٤٨ ................................................................‬‬
‫زﻧﺎ و ازدواج ‪١٠٥٠..............................................................................‬‬
‫ھﺪف اﺳﻼم از ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﮑﺎح ﺑﺎ زﻧﺎ ﭘﯿﺸﻪ ﺑﺪﮐﺎره‪١٠٥٠.......................................‬‬
‫زﻧﺎ ﭘﯿﺸﮕﺎن و ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺪﮐﺎره‪ ،‬ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎکﺗﺮﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎریھﺎﯾﻨﺪ ‪١٠٥٠....‬‬
‫ﻣﺸﺎﺑﮫﺖ ﺑﯿﻦ زﻧﺎ ﭘﯿﺸﮕﺎن و ﻣﺸﺮﮐﺎن ‪١٠٥١..................................................‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﺳﺎزد ‪١٠٥٢..........................................‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﺑﺘﺪاء ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻘﺎ ﻓﺮق دارد ‪١٠٥٥....................................................‬‬
‫‪ -۸‬ازدواج ﻣﻼﻋﻨﻪ ‪١٠٥٥.......................................................................‬‬
‫‪ -۹‬ازدواج ﺑﺎ زن ﮐﺎﻓﺮ ﻣﺸﺮک ‪١٠٥٦..........................................................‬‬
‫ازدواج ﺑﺎ زﻧﺎن اھﻞ ﮐﺘﺎب ‪١٠٥٧...............................................................‬‬
‫ازدواج ﺑﺎ زﻧﺎن اھﻞ ﮐﺘﺎب ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪١٠٥٨................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن ازدواج ﺑﺎ زﻧﺎن اھﻞ ﮐﺘﺎب ‪١٠٥٩........................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫وو‬

‫ﻓﺮق ﺑﯿﻦ زﻧﺎن ﻣﺸﺮک و زﻧﺎن اھﻞ ﮐﺘﺎب ‪١٠٥٩.............................................‬‬

‫ازدواج ﺑﺎ زﻧﺎن ﻣﺠﻮﺳﯽ ‪١٠٦٠.................................................................‬‬
‫ازدواج ﺑﺎ زﻧﺎن ﺻﺎﺑﺌﯽ ‪١٠٦١...................................................................‬‬
‫ازدواج ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﮐﺘﺎب ﻏﯿﺮ از ﯾﮫﻮد و ﻧﺼﺎری ‪١٠٦١......................................‬‬
‫ازدواج زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ‪١٠٦٢....................................................‬‬
‫‪ -۱۰‬ازدواج ﺑﺎ ﺑﯿﺶ از ﭼﮫﺎر زن ﮐﻪ در ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح او ھﺴﺘﻨﺪ در ﯾﮏ زﻣﺎن‪١٠٦٣......‬‬
‫اﮐﺘﻔﺎ ﺑﻪ ﭼﮫﺎر زن از اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺴﺘﻔﺎد اﺳﺖ ‪١٠٦٥ ..............................................‬‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﻋﺪاﻟﺖ وﻣﺴﺎوات ﺑﯿﻦ ھﻤﺴﺮان ﻣﺘﻌﺪد واﺟﺐ اﺳﺖ‪١٠٦٧ ..........................‬‬
‫زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺮط ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻮھﺮش ﺑﺎ وﺟﻮد او زن دﯾﮕﺮی اﺧﺘﯿﺎر ﻧﮑﻨﺪ‪١٠٦٨ ...........‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻌﺪد زوﺟﺎت ‪١٠٧١.....................................................................‬‬
‫آﯾﺎ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﭼﻨﺪ ھﻤﺴﺮی ھﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻓﺎﯾﺪه اﺧﻼﻗﯽ دارد؟ ‪١٠٧٨ ........................‬‬
‫ﭼﻨﺪ ھﻤﺴﺮی دارای ﻗﯿﻮدی اﺳﺖ ‪١٠٧٩ .......................................................‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻌﺪد زوﺟﺎت و ﭼﻨﺪ ھﻤﺴﺮی ‪١٠٨٠ .....................................................‬‬
‫وﻻﯾﺖ در ازدواج ‪١٠٨٢.........................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ دارا ﺑﺎﺷﺪ ‪١٠٨٢ ......................................................... :‬‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ ‪١٠٨٢ ........................................................................‬‬
‫آﯾﺎ وﻻﯾﺖ زن ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ در ازدواج ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ‪١٠٨٣ ..................................‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﭘﯿﺶ از ازدواج از زن ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه ﺷﻮد ‪١٠٨٧ ..................................‬‬
‫ازدواج دﺧﺘﺮ ﮐﻮﭼﮏ = ﺻﻐﯿﺮه ‪١٠٨٨ ...........................................................‬‬
‫وﻻﯾﺖ اﺟﺒﺎری ‪١٠٨٩ ..............................................................................‬‬
‫اوﻟﯿﺎء ﺷﺮﻋﯽ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ؟ ‪١٠٩٠ .......................................................‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زن زﯾﺮ وﻻﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮای ﺧﻮد ﻧﮑﺎح ﮐﻨﺪ ‪١٠٩١ ..........................‬‬
‫ﻏﯿﺒﺖ وﻟﯽ‪١٠٩٢ ...................................................................................‬‬
‫وﻟﯽ ﻗﺮﯾﺐ ﮐﻪ در زﻧﺪان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ را دارد ﮐﻪ دور اﺳﺖ ‪١٠٩٣ ....................‬‬
‫ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ دو ﻧﻔﺮ وﻟﯽ زن ‪١٠٩٣ .....................................................‬‬
‫زﻧﯽ ﮐﻪ وﻟﯽ ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﯿﺶ ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮود و ﺑﻮی دﺳﺘﺮس ﻧﺪارد ‪١٠٩٤ ............‬‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی وﻟﯽ از ﻧﮑﺎح ﻣﻮﻟﯿﻪ ﺧﻮد ‪١٠٩٤ .......................................................‬‬
‫ﺑﻪ ازدواج درآوردن دﺧﺘﺮ ﯾﺘﯿﻢ ‪١٠٩٥ ...........................................................‬‬
‫ازدواج ﺑﺎ ﯾﮏﻧﻔﺮ ﻋﻘﺪ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد = ﯾﮏﻧﻔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ وﮐﯿﻞ زوﺟﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪١٠٩٦ ...............................................................................................‬‬
 ‫زز‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫وﻻﯾﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﯾﻌﻨﯽ وﻻﯾﺖ ﻗﺎﺿﯽ ‪١٠٩٦ ........................................................‬‬

‫وﮐﺎﻟﺖ در ازدواج ‪١٠٩٧ ...........................................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺗﻮان وﮐﯿﻞ ﮐﺮد و ﭼﻪﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻧﻤﯽﺗﻮان وﮐﯿﻞ ﮐﺮد ‪١٠٩٨ .............‬‬
‫وﮐﺎﻟﺖ ﻣﻄﻠﻖ و وﮐﺎﻟﺖ ﻣﻘﯿﺪ ‪١٠٩٨ ..............................................................‬‬
‫وﮐﯿﻞ در ازدواج ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه و ﺑﯿﺎنﮐﻨﻨﺪه اراده ﻣﻮﮐﻞ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪١١٠٠ ...................‬‬
‫ﮐﻔﺎءت درازدواج ‪١١٠٠.........................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﮐﻔﺎءت از ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ ‪١١٠٠ .........................................................‬‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﻮدن ﮐﻔﺎءت دراﺧﻼق و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ‪١١٠١ ...............................................‬‬
‫ﻣﺬھﺐ ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء درﺑﺎره ﮐﻔﺎءت ‪١١٠٤ .....................................................‬‬
‫ﺣﻘﻮق زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ ‪١١٠٩..........................................................................‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺸﺘﺮک ﺑﯿﻦ زوﺟﯿﻦ ‪١١١٠ ..............................................................‬‬
‫ﺣﻘﻮق واﺟﺒﻪ زن ﺑﺮ ﺷﻮھﺮ ‪١١١١ ................................................................‬‬
‫ﻣﮫﺮﯾﻪ =ﮐﺎﺑﯿﻦ ‪١١١١............................................................................‬‬
‫اﻧﺪازه ﻣﮫﺮﯾﻪ‪١١١٢ .................................................................................‬‬
‫ﻣﮫﺮﯾﻪ و ﮐﺎﺑﯿﻦ ﻓﺮاوان و ﺳﻨﮕﯿﻦ ﮐﺮاھﺖ دارد ‪١١١٥ .........................................‬‬
‫ﻣﮫﺮﯾﻪ ﻧﻘﺪی و ﻣﮫﺮﯾﻪ ﻧﺴﯿﻪای ‪١١١٦ ............................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﻣﮫﺮﯾﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ ھﻤﻪاش واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ‪١١١٨ .................................‬‬
‫در ازدواج ﻓﺎﺳﺪ ﭼﻮن ﺟﻤﺎع ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ھﻤﻪ ﻣﮫﺮﯾﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ‪١١١٩ .............‬‬
‫ازدواج ﺑﺪون ﻧﺎم ﺑﺮدن از ﻣﮫﺮﯾﻪ ‪١١١٩ ..........................................................‬‬
‫واﺟﺐ ﺷﺪن ﻣﮫﺮاﻟﻤﺜﻞ ﭘﺲ از ھﻤﺒﺴﺘﺮی ﯾﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﯿﺶ از ھﻤﺒﺴﺘﺮی ‪١١٢٠ .....‬‬
‫ﻣﮫﺮاﻟﻤﺜﻞ ‪١١٢٠ ....................................................................................‬‬
‫ازدواجﮐﺮدن دﺧﺘﺮ ﺻﻐﯿﺮه ﺑﺎ ﻣﮫﺮﯾﻪ ﮐﻤﺘﺮ از ﻣﮫﺮاﻟﻤﺜﻞ ‪١١٢١ ...............................‬‬
‫ﻧﺼﻒ ﮐﺮدن ﻣﮫﺮﯾﻪ ‪١١٢١ .........................................................................‬‬
‫ﻣﺘﻌﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ و ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زن ﻃﻼق داده ﺷﺪه واﺟﺐ اﺳﺖ ‪١١٢٢ .....‬‬
‫ﻣﮫﺮﯾﻪای ﮐﻪ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪١١٢٢ ...............................................................‬‬
‫اﺿﺎﻓﻪ و اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﮫﺮ ﭘﺲ از ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ‪١١٢٣ ..................................................‬‬
‫ﻣﮫﺮﯾﻪ ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ و ﻣﮫﺮﯾﻦ آﺷﮑﺎر ‪١١٢٣ ............................................................‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﮫﺮﯾﻪ ‪١١٢٤ ...............................................................................‬‬
‫ﺟﮫﯿﺰﯾﻪ ‪١١٢٤....................................................................................‬‬
‫ﻧﻔﻘﻪ ‪١١٢٥.......................................................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫حح‬

‫و اﻣﺎ اﺟﻤﺎع ‪١١٢٧ .................................................................................‬‬

‫ﺳﺒﺐ وﺟﻮب ﻧﻔﻘﻪ ‪١١٢٨ ..........................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻧﻔﻘﻪ ‪١١٢٨ .....................................................................‬‬
‫زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻮھﺮش ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد ‪١١٣٠ ............................‬‬
‫ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪن ﺷﻮھﺮ ﻣﺎﻧﻊ ﻧﻔﻘﻪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد ‪١١٣١ ..................................................‬‬
‫ﻣﺬھﺐ ﻇﺎھﺮﯾﻪ درﺑﺎره ﺳﺒﺐ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻧﻔﻘﻪ ‪١١٣١ ............................................‬‬
‫ﻣﯿﺰان و اﻧﺪازه ﻧﻔﻘﻪ ‪١١٣٢ ........................................................................‬‬
‫رای ﺣﻨﻔﯿﻪ درﺑﺎره ﻣﻘﺪار ﻧﻔﻘﻪ ‪١١٣٤ ............................................................‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﺬھﺐ ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ درﺑﺎره ﻣﻘﺪار ﻧﻔﻘﻪ‪١١٣٤ ...................................................‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻣﺮوز در دادﮔﺎهھﺎی ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد)( ‪١١٣٥ .........................‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﺮخ ﮐﺎﻻھﺎ و ﯾﺎ وﺿﻊ ﻣﺎﻟﯽ ﺷﻮھﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪١١٣٦ .................................‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎه در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯿﺰان ﻧﻔﻘﻪ ‪١١٣٦ .............................................................‬‬
‫ﺑﺪھﯽ ﻧﻔﻘﻪ ﺑﺪھﯽ ﺻﺤﯿﺢ و ﺛﺎﺑﺖ در ذﻣﻪ ﺷﻮھﺮ اﺳﺖ ‪١١٣٦ .................................‬‬
‫ﺗﺒﺮﺋﻪ از ﺑﺪھﯽ ﻧﻔﻘﻪ و ﻋﻮض ﭘﺬﯾﺮی آن ‪١١٣٨ ..................................................‬‬
‫ﭘﯿﺶ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻔﻘﻪ و ﻋﺎرض ﺷﺪن ﭼﯿﺰی ﮐﻪ زن را از اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻧﻔﻘﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد ‪١١٣٩ .‬‬
‫ﻧﻔﻘﻪ زﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﺪه اﺳﺖ‪١١٤٠ ............................................................... :‬‬
‫ﻧﻔﻘﻪ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻮھﺮش ﻏﺎﯾﺐ اﺳﺖ ‪١١٤١ .......................................................‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﻏﯿﺮﻣﺎدی زن ‪١١٤٢.....................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺎﺷﺮت و رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮑﻮ ‪١١٤٢ .........................................................‬‬
‫‪ -۲‬ﺻﯿﺎﻧﺖ و ﺣﻔﻆ زن ‪١١٤٤ ....................................................................‬‬
‫‪ -۳‬ﻣﺒﺎﺷﺮت و ھﻤﺒﺴﺘﺮی ﺑﺎ ھﻤﺴﺮ ‪١١٤٦ ......................................................‬‬
‫ﺣﺠﺎب و ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺟﻤﺎع ‪١١٥٠ ......................................................‬‬
‫ﺑﺴﻢ اﻟﻠﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻮﻗﺖ ﺟﻤﺎع ‪١١٥١ ..............................................................‬‬
‫ﺑﺎزﮔﻮﮐﺮدن آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺟﻤﺎع ﺑﯿﻦ زوﺟﯿﻦ ﻣﯽﮔﺬرد ﺣﺮام اﺳﺖ ‪١١٥١ ................‬‬
‫ﻋﻤﻞ ﻟﻮاط ﺑﺎ ھﻤﺴﺮ ‪١١٥٢.....................................................................‬‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از اﻧﺰال و ﻣﺤﺪود ﮐﺮدن ﻧﺴﻞ ‪١١٥٤.............................................‬‬
‫ﺳﻘﻂ ﺟﻨﯿﻦ ‪١١٥٦..............................................................................‬‬
‫اﯾﻼء= ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﺮ ﺗﺮک ﻋﻤﻞ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ ﺑﺎ ھﻤﺴﺮ ‪١١٥٦.............................‬‬
‫ﻣﺪت اﯾﻼء ‪١١٥٧ ...................................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ اﯾﻼء ‪١١٥٨ ...................................................................................‬‬
 ‫طط‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻃﻼﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﯾﻼء واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ‪١١٥٨ .................................................‬‬

‫ﻋﻘﺪ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وی اﯾﻼء ﺷﺪه ‪١١٥٩ .............................................................‬‬
‫راه ﻧﺪادن ﺑﮑﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻮھﺮش از آﻧﺎن ﺑﺪش ﻣﯽآﯾﺪ ‪١١٦٢ ..................................‬‬
‫ﺧﺪﻣﺖ زن ﺑﻪ ﺷﻮھﺮش‪١١٦٣ ....................................................................‬‬
‫دروغ ﻣﺼﻠﺤﺖ آﻣﯿﺰ ﺑﯿﻦ زوﺟﯿﻦ ‪١١٦٥......................................................‬‬
‫ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ھﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ را در ﻣﻨﺰل زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﻪ دارد ‪١١٦٦...............‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ھﻤﺴﺮ ‪١١٦٧.............................................................................‬‬
‫ﺷﺮط ﺑﯿﺮون ﻧﺒﺮدن زن از ﺧﺎﻧﻪاش در ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ‪١١٦٨..................................‬‬
‫ﻣﻨﻊ زن از ﮐﺎر ﮐﺮدن ‪١١٦٨....................................................................‬‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ زن از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻃﻠﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ‪١١٦٩..............................‬‬
‫ﺗﺎدﯾﺐ ھﻤﺴﺮ ﺑﻮﻗﺖ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ »ﻧﺸﻮز« ‪١١٦٩.................................................‬‬
‫ﺧﻮدآراﺋﯽ زن ﺑﺮای ﺷﻮھﺮش‪١١٧٠...........................................................‬‬
‫ﺧﻮدآراﺋﯽ و زﯾﻨﺖ ﻧﻤﺎﺋﯽ زن ‪١١٧١...........................................................‬‬
‫ﺗﺒﺮج و ﺧﻮدﻧﻤﺎﺋﯽ زن در ﻗﺮآن ‪١١٧١ ...........................................................‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﺎت ﺗﺒﺮج و ﺧﻮدﻧﻤﺎﺋﯽ ﺑﺎ دﯾﻦ و ﺗﻤﺪن ‪١١٧١ ..............................................‬‬
‫ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﻮﺟﺐ اﯾﻦ اﻧﺤﺮاف ﺑﯽﺣﺠﺎﺑﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؟‪١١٧٦ ...................................‬‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ زﯾﺎﻧﺒﺎر اﯾﻦ اﻧﺤﺮاف و ﭘﺴﺘﯽ ‪١١٧٦ ........................................................‬‬
‫ﭼﺎره اﯾﻦ وﺿﻊ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن و اﻧﺤﺮاﻓﺎت ‪١١٨٢ ....................................................‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﺒﮫﻪ ‪١١٨٢ .........................................................................‬‬
‫آراﯾﺶ ﻣﺮد ﺑﺮای ھﻤﺴﺮش ‪١١٨٣.............................................................‬‬
‫داﺳﺘﺎن ام زرع ‪١١٨٤...........................................................................‬‬
‫ﺧﻄﺒﻪ ﭘﯿﺶ از ﻋﻘﺪ ازدواج ‪١١٨٧.............................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ آﻏﺎز ﻋﻘﺪ ﺑﺎ ﺧﻄﺒﻪ ‪١١٨٩ ..................................................................‬‬
‫دﻋﺎی ﺑﻌﺪ از ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ‪١١٩٠ ....................................................................‬‬
‫اﻋﻼن و اﻋﻼم ازدواج ‪١١٩٠...................................................................‬‬
‫آواز ﺧﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ازدواج ‪١١٩١...........................................................‬‬
‫ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز و ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ زوﺟﻪ ‪١١٩٢........................................................‬‬
‫ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز و ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻣﺮد ﺑﻪ ھﻤﺴﺮش ‪١١٩٣..............................................‬‬
‫ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻣﺎدر ﺑﻪ دﺧﺘﺮش ھﻨﮕﺎم ازدواج او ‪١١٩٤.......................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫يي‬

‫وﻟﯿﻤﻪ = ﺳﻮر ازدواج‪١١٩٥.....................................................................‬‬

‫‪ -۱‬ﺗﻌﺮﯾﻒ آن‪١١٩٥ .............................................................................. :‬‬
‫‪ -۲‬ﺣﮑﻢ آن از ﻧﻈﺮ ﺷﺮع ‪١١٩٥ .................................................................‬‬
‫‪ -۳‬وﻗﺖ وﻟﯿﻤﻪ ‪١١٩٦ .............................................................................‬‬
‫‪ -۴‬ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﻪ دﻋﻮت وﻟﯿﻤﻪ ‪١١٩٦ .........................................................‬‬
‫‪ -۵‬ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب اﺟﺎﺑﺖ دﻋﻮت ‪١١٩٧ .........................................................‬‬
‫‪ -۶‬دﻋﻮتﮐﺮدن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﺪون ﻓﻘﯿﺮان ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ‪١١٩٨ ...............................‬‬
‫ازدواج ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪١١٩٨...................................................................‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد و دو ﺧﻮاھﺮ را ﺑﺎ ھﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ را ﺑﺮﻣﯽ ﮔﺰﯾﻨﺪ ‪١١٩٩.....‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮدی ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ﺑﯿﺶ از ﭼﮫﺎر ھﻤﺴﺮ داﺷﺖ ﭼﮫﺎر ﺗﺎ از آنھﺎ را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ‬
‫‪١١٩٩.............................................................................................‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از زوﺟﯿﻦ اﺳﻼم را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و دﯾﮕﺮی ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد ‪١١٩٩.................‬‬
‫ﻃﻼق ‪١٢٠١......................................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﻃﻼق ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪١٢٠١ ........................................................................‬‬
‫‪ -۲‬ﻃﻼق ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪١٢٠١ ...........................................‬‬
‫‪ -۳‬ﺣﮑﻢ ﻃﻼق و ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺮﻋﯽ آن ‪١٢٠٣ ....................................................‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻃﻼق ‪١٢٠٥ ....................................................................‬‬
‫ﻃﻼق ﻧﺰد ﯾﮫﻮدﯾﺎن ‪١٢٠٥ .........................................................................‬‬
‫ﻃﻼق در ﻣﺬاھﺐ ﻣﺴﯿﺤﯽ ‪١٢٠٦ ................................................................‬‬
‫ﻃﻼق ﻧﺰد ﻋﺮﺑﺎن در دوره ﺟﺎھﻠﯽ ‪١٢٠٧ ........................................................‬‬
‫ﻃﻼق ﺗﻨﮫﺎ ﺣﻖ ﻣﺮد اﺳﺖ ‪١٢٠٨ .................................................................‬‬
‫ﻃﻼق دادن ﭼﻪﮐﺴﯽ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ؟ و ﻃﻼق ﭼﻪﮐﺴﯽ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٢٠٨ ...............‬‬
‫‪ -۱‬ﻃﻼق ﻣﮑﺮه ‪١٢٠٩ ............................................................................‬‬
‫‪ -۲‬ﻃﻼق ﻣﺴﺖ ‪١٢١٠ ............................................................................‬‬
‫‪ -۳‬ﻃﻼق ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ‪١٢١١ .......................................................................‬‬
‫‪ -۴‬ﻃﻼق ھﺎزل و ﻣﺨﻄﯽء ‪١٢١٢ ...............................................................‬‬
‫‪ -۵‬ﻃﻼق ﻏﺎﻓﻞ و ﺳﺎھﯽ ‪١٢١٣ ..................................................................‬‬
‫‪ -۶‬ﻃﻼقﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﯿﮫﻮش اﺳﺖ ‪١٢١٣ .........................................................‬‬
‫ﻃﻼق ﮐﺪام زن ﻣﯽ اﻓﺘﺪ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؟ ‪١٢١٣ ...............................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻧﻮع زﻧﺎﻧﯽ ﻣﺤﻞ وﻗﻮع ﻃﻼق واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻃﻼق ﺑﺪاﻧﺎن ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻤﯽ ﮔﯿﺮد؟ ‪١٢١٤‬‬
 ‫كك‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻃﻼق ﭘﯿﺶ از ازدواج ‪١٢١٥ ......................................................................‬‬

‫ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻃﻼق ﺑﺪان واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ‪١٢١٦ .....................................................‬‬
‫ﻃﻼق ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﻟﻔﺎظ ‪١٢١٦ .....................................................................‬‬
‫ﻃﻼق وﺳﯿﻠﻪ اﻟﻔﺎظ ﮐﻨﺎﺋﯽ ‪١٢١٦ .................................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﺣﺮام ﮐﺮدن زن ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺐ وﻗﻮع ﻃﻼقﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٢١٨ .............................‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺴﻢھﺎی ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ‪١٢١٩ .............................................................‬‬
‫ﻃﻼق ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﮐﺘﺎﺑﺖ ‪١٢٢٠ .........................................................‬‬
‫اﺷﺎره ﻻل ‪١٢٢٠ ...................................................................................‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﭘﯿﮏ ﺟﮫﺖ اﺑﻼغ ﻃﻼق ‪١٢٢٠ ........................................................‬‬
‫ﮔﻮاه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﻃﻼق ‪١٢٢٠ ......................................................................‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻮاه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﻃﻼق را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺪون ﺑﯿﻨﻪ و ﮔﻮاه‬
‫ﻃﻼق واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد ‪١٢٢١ .......................................................................‬‬
‫ﺻﯿﻐﻪ ﻃﻼق ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻄﻌﯽ و ﻣﻨﺠﺰ ﺑﺎﺷﺪ ‪١٢٢٣ ...................................................‬‬
‫ﺑﺮای ﺻﺤﺖ ﺗﻌﻠﯿﻖ و وﻗﻮع ﻃﻼق ﺑﺪان ﺳﻪ ﺷﺮط ﻻزم اﺳﺖ ‪١٢٢٤ .........................‬‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻖ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ‪١٢٢٤ .......................................................................‬‬
‫اﻣﺮوز ﻣﺮدم ‪-‬در ﻣﺼﺮ ‪ -‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟ ‪١٢٢٦ .......................................‬‬
‫اﻣﺎ ﺻﯿﻐﻪ ﻃﻼق ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﻨﺪه ﻧﺴﺒﺖ داده و ﻣﻮﮐﻮل ﻣﯽﺷﻮد ‪١٢٢٧ ..........................‬‬
‫ﻃﻼق ﺳﻨﯽ = ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‪ ،‬و ﻃﻼق ﺑﺪﻋﯽ= ﻏﯿﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ‪١٢٢٧ .........‬‬
‫ﻃﻼق ﺑﺪﻋﺘﯽ ﯾﺎ ﻃﻼق ﻏﯿﺮﺳﻨﺘﯽ ‪١٢٢٩ .........................................................‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻃﻼق ﺑﺪﻋﯽ را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ ‪١٢٣١ .......................‬‬
‫ﻃﻼق دادن زن آﺑﺴﺘﻦ ‪١٢٣١ ....................................................................‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻃﻼق ‪١٢٣١ .................................................................................‬‬
‫ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ ‪١٢٣٣ ........................................................................‬‬
‫ﻃﻼق ﺑﺘﯽ =ﻗﻄﻌﯽ و ﻧﮫﺎﺋﯽ ‪١٢٣٨ ...............................................................‬‬
‫ﻃﻼق رﺟﻌﯽ و ﻃﻼق ﺑﺎﺋﻦ ‪١٢٣٨ ................................................................‬‬
‫ﻃﻼق رﺟﻌﯽ ‪١٢٣٨ ................................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻃﻼق رﺟﻌﯽ ‪١٢٤١ .........................................................................‬‬
‫ﺣﺠﺖ و دﻟﯿﻞ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻃﻼق ﻧﮑﺎح را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد ‪١٢٤٣ ...................‬‬
‫ﺷﻮھﺮ ﭼﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ از زن ﻣﻄﻠﻘﻪ رﺟﻌﯿﻪ ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺒﯿﻨﺪ؟ ‪١٢٤٣ ................‬‬
‫ﻃﻼق رﺟﻌﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﮐﺎھﺶ ﺷﻤﺎره ﻃﻼق اﺳﺖ ‪١٢٤٣ .......................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫لل‬

‫ﻃﻼق ﺑﺎﺋﻦ ‪١٢٤٤ ..................................................................................‬‬

‫اﻗﺴﺎم ﻃﻼق ﺑﺎﺋﻦ ‪١٢٤٥ ...........................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻃﻼق ﺑﯿﻨﻮﻧﺖ ﺻﻐﺮی ﯾﺎ ﺟﺪاﺋﯽ ﻣﻮﻗﺖ ‪١٢٤٥ ...........................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻃﻼق ﺑﺎﺋﻦ ﺑﺼﻮرت ﺑﯿﻨﻮﻧﺖﮐﺒﺮی ‪١٢٤٦ .................................................‬‬
‫ﻃﻼق دادن وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﻮھﺮ در ﺑﯿﻤﺎری ﻣﺮگ اﺳﺖ ‪١٢٤٧ ...................................‬‬
‫واﮔﺬاری ﻃﻼق ﺑﺨﻮد زن ﯾﺎ وﮐﯿﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮای آن ‪١٢٥٠ ....................................‬‬
‫‪ -۱‬اﺧﺘﺎری ﻧﻔﺴﮏ ‪١٢٥٠ ........................................................................‬‬
‫‪ -۲‬اﻣﺮک ﺑﯿﺪک ‪١٢٥٢ ............................................................................‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺖ ﺷﻮھﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﯿﺖ زن؟ ‪١٢٥٣ ....................................‬‬
‫آﯾﺎ واﮔﺬاری ﮐﺎر زن ﺑﻪ وی ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻣﺠﻠﺲ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺮای ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺠﻠﺲ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ؟ ‪١٢٥٣ ................................................................................‬‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺷﻮھﺮ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد ‪١٢٥٤ .........................................................‬‬
‫‪ -۳‬ﻃﻠﻘﯽ ﻧﻔﺴﮏ ان ﺷﺌﺖ ‪١٢٥٤ ...............................................................‬‬
‫وﮐﺎﻟﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻃﻼق ‪١٢٥٥ ...................................................................‬‬
‫ﻋﺎم ﺑﻮدن و ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻮدن در ﺻﯿﻐﻪھﺎی وﮐﺎﻟﺖ)( ‪١٢٥٦ .........................................‬‬
‫واﮔﺬاری ﺣﻖ ﻃﻼق ﺑﻪ زن در ﺣﯿﻦ ﻋﻘﺪ ازدواج و ﺑﻌﺪ از آن ‪١٢٥٧ ........................‬‬
‫ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ در آنھﺎ ﻗﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﻃﻼق دادن اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪١٢٥٨ .............................‬‬
‫ﻃﻼق دادن زن از ﻃﺮف ﻗﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﻋﺪم ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻔﻘﻪ ‪١٢٥٨ ........................‬‬
‫ﻃﻼق دادن از ﻃﺮف ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺠﮫﺖ رﻓﻊ ﺿﺮر و زﯾﺎن ‪١٢٦١ ..................................‬‬
‫ﻃﻼق دادن ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﻏﯿﺒﺖ ﺷﻮھﺮ ‪١٢٦٣ ......................................................‬‬
‫ﻃﻼق دادن زن ﺑﻪ ﺟﮫﺖ زﻧﺪاﻧﯽ ﺑﻮدن ﺷﻮھﺮش ‪١٢٦٤ ......................................‬‬
‫ﺧﻠﻊ و ﻃﻼق ﺧﻠﻌﯽ ‪١٢٦٥ ........................................................................‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻠﻊ ‪١٢٦٦ .............................................................‬‬
‫اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ در ﻃﻼق ﺧﻠﻌﯽ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود ‪١٢٦٧ ................................................‬‬
‫ﻋﻮض ﻃﻼق در ﺧﻠﻊ ‪١٢٦٨ .......................................................................‬‬
‫ھﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮫﺮﯾﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﻋﻮض ﺧﻠﻊ ﻧﯿﺰ واﻗﻊ ﮔﺮدد ‪١٢٦٨ .‬‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﻋﻮض ﺧﻠﻊ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ زن از ﺷﻮھﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪١٢٧٠ .............................‬‬
‫ﺧﻠﻊ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺒﺒﯽ و ﻋﻠﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ‪١٢٧١ ...................................................‬‬
‫ﺧﻠﻊ ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ و ﺳﺎزش زوﺟﯿﻦ ‪١٢٧١ .........................................................‬‬
‫ﻧﺰاع ﮐﻪ از ﻃﺮف زن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺧﻠﻊ ‪١٢٧١ ......................................‬‬
 ‫مم‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺑﺪرﻓﺘﺎری ﺑﺎ زن‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮش ﺧﻠﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪١٢٧٢ ................ :‬‬
‫ﺧﻠﻊ در ﺣﺎﻟﺖ ﺣﯿﺾ و ﺣﺎﻟﺖ ﻃﮫﺮ و ﭘﺎﮐﯽ ھﺮدو ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ‪١٢٧٣ .........................‬‬
‫ﺧﻠﻊ وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺷﻮھﺮ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ آن را ﺟﺎری ﮐﻨﺪ ‪١٢٧٣ ...............................‬‬
‫ﺧﻠﻊ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﮐﺎر زن ﺑﺪﺳﺖ ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ ‪١٢٧٤ .................................‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ زن ﺧﻠﻊ ﺷﺪه را ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ وی ﻋﻘﺪ ﺑﺴﺖ‪١٢٧٤ ..................................‬‬
‫ﺧﻠﻊﮐﺮدن زن ﺻﻐﯿﺮهای ﮐﻪ اھﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰ اﺳﺖ ‪١٢٧٥ ..........................................‬‬
‫ﺧﻠﻊ ﺻﻐﯿﺮهای ﮐﻪ اھﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻧﯿﺴﺖ ‪١٢٧٥ ....................................................‬‬
‫ﺧﻠﻊ زﻧﯽﮐﻪ ﻣﺤﺠﻮر ﻋﻠﯿﮫﺎ ﺑﺎﺷﺪ ‪١٢٧٥ ..........................................................‬‬
‫ﺧﻠﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ وﻟﯽ زن ﺻﻐﯿﺮه و ﺷﻮھﺮش واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ‪١٢٧٥ .............................‬‬
‫ﺧﻠﻊ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ‪١٢٧٦ ...................................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﺧﻠﻊ ﻃﻼق اﺳﺖ ﯾﺎ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح؟ ‪١٢٧٧ .......................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻠﻊ ﺷﺪه ﻃﻼق ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد؟ ‪١٢٧٩ .........................................‬‬
‫ﻋﺪه زﻧﯽ ﮐﻪ ﻃﻼق ﺧﻠﻌﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪١٢٧٩ ....................................................‬‬
‫ﻧﺸﻮز ﻣﺮد = ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ و ﺗﻤﺮد از ﺣﻘﻮق زن ‪١٢٨٠ ..........................‬‬
‫ﻧﺰاع و اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ زوﺟﯿﻦ ‪١٢٨١ ...............................................................‬‬
‫ﻇﮫﺎر ‪١٢٨٢ .........................................................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﻇﮫﺎر ﺗﻨﮫﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﻣﺎدر دارد؟ ‪١٢٨٥ ............................................‬‬
‫ﻇﮫﺎر از ﭼﻪﮐﺴﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؟ ‪١٢٨٥ ..........................................................‬‬
‫ﻇﮫﺎر ﻣﻮﻗﺖ ‪١٢٨٥ .................................................................................‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ و اﺛﺮ ﻇﮫﺎر ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪١٢٨٦ ................................................................‬‬
‫ﻋﻮدت در ﻇﮫﺎر ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪١٢٨٦ ..................................................................‬‬
‫ھﻤﺒﺴﺘﺮی ﭘﯿﺶ از دادن ﮐﻔﺎره ‪١٢٨٧ ..........................................................‬‬
‫ﮐﻔﺎره ﻇﮫﺎر ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪١٢٨٧ ......................................................................‬‬
‫ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح و ﺑﮫﻢ زدن ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ‪١٢٨٨ .........................................................‬‬
‫ﻓﺴﺦ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺗﻮﺳﻂ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﺿﯽ ‪١٢٨٩ ......................................................‬‬
‫ﻟﻌﺎن ‪١٢٨٩ ..........................................................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﻟﻌﺎن و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن ‪١٢٩٠ ......................................................‬‬
‫ﻟﻌﺎن ﮐﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد؟ ‪١٢٩٢ ......................................................................‬‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺴﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻌﺎن ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪١٢٩٢ .......................................‬‬
‫در ﻟﻌﺎن ﻋﻘﻞ و ﺑﻠﻮغ ﺷﺮط اﺳﺖ ‪١٢٩٣ .........................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫نن‬

‫ﻟﻌﺎن ﺑﻌﺪ از اﺣﻀﺎر ﮔﻮاھﺎن ‪١٢٩٣ ................................................................‬‬

‫آﯾﺎ ﻟﻌﺎن ﻗﺴﻢ اﺳﺖ ﯾﺎ ﮔﻮاھﯽ؟ ‪١٢٩٣ ............................................................‬‬
‫ﻟﻌﺎن ﻣﺮدﮐﻮر و ﻻل ‪١٢٩٥ .........................................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﻼﻋﻨﻪ را آﻏﺎز ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؟ ‪١٢٩٦ ......................................................‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و اﻣﺘﻨﺎع از ﻟﻌﺎن ‪١٢٩٦ ..................................................................‬‬
‫ﺟﺪاﺋﯽ ﺑﯿﻦ زن و ﺷﻮھﺮ ﻣﺘﻼﻋﻦ ‪١٢٩٧ .........................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎﯾﺪ از ھﻢ ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ؟ ‪١٢٩٨ .........................................................‬‬
‫آﯾﺎ اﯾﻦ ﺟﺪاﺋﯽ ﻃﻼق اﺳﺖ ﯾﺎ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح؟ ‪١٢٩٨ ...............................................‬‬
‫ﭘﺲ از ﻟﻌﺎن ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺎدر ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﮔﺮدد ‪١٢٩٩ .............................................‬‬
‫ﻋﺪه ‪١٣٠٠ ..........................................................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺮﻋﯽ ﻋﺪه ‪١٣٠٠ .........................................................................‬‬
‫اﻧﻮاع ﻋﺪه ‪١٣٠١ ....................................................................................‬‬
‫ﻋﺪه زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وی ھﻤﺒﺴﺘﺮی ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪١٣٠١ ...................................‬‬
‫ﻋﺪه زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺪﺧﻮل ﺑﮫﺎ اﺳﺖ و ھﻤﺒﺴﺘﺮی ﺑﺎ وی ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ )( ‪١٣٠١ ..........‬‬
‫ُ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﺪت ﻋﺪه ﺑﺎ ﺳﻪ »ﻗﺮء« ‪١٣٠٣ ...........................................................‬‬
‫ﻋﺪه زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ‪١٣٠٣ ...........................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ زﻧﯽﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از ﻃﻼق ﺧﻮن ﺣﯿﺾ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ ‪١٣٠٤ ...............‬‬
‫ﺳﻦ ﯾﺄس از ﺣﯿﺾ ‪١٣٠٥ .........................................................................‬‬
‫ﻋﺪه زن ﺣﺎﻣﻞ و آﺑﺴﺘﻦ ‪١٣٠٥ ...................................................................‬‬
‫ﻋﺪه زﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻮھﺮش ﻣﺮده اﺳﺖ ‪١٣٠٦ ........................................................‬‬
‫ﻋﺪه زن ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ = ھﻤﯿﺸﻪ در ﺣﯿﺾ ‪١٣٠٧ ................................................‬‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﻋﺪه ﺑﻌﺪ از ازدواج ﻏﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ واﺟﺐ اﺳﺖ ‪١٣٠٧ ...................................‬‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﺪه از ﺣﯿﺾ ﺑﻪ ﻣﺎهھﺎ ‪١٣٠٧ ..............................................................‬‬
‫ﻃﻼق ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ارث ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪١٣٠٨ .....................................................‬‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﺪه ﺑﺎﮔﺬﺷﺘﻦ ﺳﻪ ﻣﺎه ﺑﻪ ﻋﺪه ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺳﻪ ﺣﯿﺾ ‪١٣٠٩ ............................‬‬
‫اﻧﻘﻀﺎی ﻋﺪه ‪١٣٠٩ ................................................................................‬‬
‫زﻧﯽﮐﻪ در ﺣﺎل ﻋﺪه اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ در ﺧﺎﻧﻪ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻤﺎﻧﺪ ‪١٣٠٩ ......................‬‬
‫ﺳﻮﮔﻮاری زﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﺪه اﺳﺖ ‪١٣١٢ ..........................................................‬‬
‫ﻧﻔﻘﻪ زﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﺪه اﺳﺖ ‪١٣١٣ ................................................................‬‬
‫ﺣﻀﺎﻧﺖ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﭽﻪ ‪١٣١٣ .................................................................‬‬
 ‫سس‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ وﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺣﻘﯽ اﺳﺖ ﻣﺸﺘﺮک ‪١٣١٤ ...............................................‬‬

‫ﻣﺎدر ﺑﺮای ﻧﮕﮫﺪاری ﻓﺮزﻧﺪ از ﭘﺪر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ ‪١٣١٤ .....................................‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دارای ﺣﻖ ﺣﻀﺎﻧﺖ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪١٣١٦ .......................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﻀﺎﻧﺖ اھﻠﯿﺖ دارد ‪١٣١٧ ............................................‬‬
‫اﺟﺮت و ﻣﺰد ﺣﻀﺎﻧﺖ و ﻧﮕﮫﺪاری ‪١٣٢٠ ........................................................‬‬
‫ﺣﻀﺎﻧﺖ و ﻧﮕﮫﺪاری ﻣﺠﺎﻧﯽ و ﺧﯿﺮﺧﻮاھﺎﻧﻪ ‪١٣٢١ .............................................‬‬
‫اﻧﺘﮫﺎی دوران ﺣﻀﺎﻧﺖ‪١٣٢٢ .....................................................................‬‬
‫ﮐﺎر ﺑﭽﻪ ﺑﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ‪١٣٢٨ ..................................................................‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﮐﻮدک ‪١٣٢٨ ...............................................................................‬‬
‫اﺣﮑﺎم ﻗﻀﺎت ﺷﺮع و دادﮔﺴﺘﺮی)( ‪١٣٢٩ .......................................................‬‬

‫ﺣﺪود)( ‪١٣٣٣ .... ................................ ................................‬‬

‫ﺟﺮاﺋﻢ اﻟﺤﺪود‪ :‬ﮔﻨﺎھﺎﻧﯽﮐﻪ ﺣﺪ آنھﺎ ﻣﻘﺮر ﺷﺪه اﺳﺖ ‪١٣٣٣............................‬‬
‫اﺟﺮای ﺣﺪود واﺟﺐ اﺳﺖ ‪١٣٣٩.............................................................‬‬
‫ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮی در ﺣﺪود اﻟﮫﯽ ‪١٣٤٠..........................................................‬‬
‫ﺣﺪود ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم وﺟﻮد ﺷﺒﮫﻪ و ﺷﮏ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ‪١٣٤٢............................‬‬
‫ﺷﺒﮫﺎت و اﻗﺴﺎم آن ‪١٣٤٢ .......................................................................‬‬
‫رای و ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﺎی ﺣﻨﻔﯽ ‪١٣٤٤ ................................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺣﺪود ﺷﺮﻋﯽ را اﺟﺮا ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪١٣٤٥............................................‬‬
‫ﭘﺮده ﭘﻮﺷﯽ و رازداری درﺑﺎره ﺣﺪود ﺷﺮﻋﺎ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ‪١٣٤٦ ............................‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺨﻮد ﭘﺮده ﭘﻮﺷﯽ ﮐﻨﺪ‪١٣٤٧ .....................................‬‬
‫اﺟﺮای ﺣﺪود ﮐﻔﺎره و ﺗﺎوان ﮔﻨﺎھﺎن ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪١٣٤٨......................................‬‬
‫اﻗﺎﻣﻪ ﺣﺪود در ﺳﺮزﻣﯿﻦ و دﯾﺎر ﺟﻨﮓ ‪١٣٤٨..............................................‬‬
‫از اﺟﺮای ﺣﺪود در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺒﺎدا آﻟﻮده ﺷﻮﻧﺪ‪١٣٥٠..................‬‬
‫آﯾﺎ ﻗﺎﺿﯽ ﺣﻖ دارد ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﻋﻠﻢ و اﻃﻼع ﺧﻮد ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ؟‪١٣٥٠.................‬‬
‫ﻣﯽ و ﻣﯽﺧﻮارﮔﯽ ‪١٣٥١.......................................................................‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮارﮔﯽ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺣﺮام ﮔﺮدﯾﺪ ‪١٣٥١ ......................................................‬‬
‫اﺳﻼم درﺑﺎره ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽ و ﻣﯽﺧﻮارﮔﯽ ﭘﺎﻓﺸﺎری ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ‪١٣٥٤ .....................‬‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽ و ﻣﯿﺨﻮارﮔﯽ در دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ ‪١٣٥٦ ...............................................‬‬
‫زﯾﺎنھﺎی ﻣﯽ ﺧﻮارﮔﯽ‪١٣٥٧ .....................................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫عع‬

‫ﺧﻤﺮ و ﻣﯽ ﭼﯿﺴﺖ و ﺑﭽﻪ ﭼﯿﺰ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٣٦٠ ....................................‬‬

‫ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ اﻧﻮاع »ﺧﻤﺮ« و ﻣﺸﺮوﺑﺎت اﻟﮑﻠﯽ ‪١٣٦٧ ............................................‬‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن آب ﻣﯿﻮه و ﻧﺒﯿﺬ ﭘﯿﺶ از ﺗﺨﻤﯿﺮ ‪١٣٦٧ ..............................................‬‬
‫ﻣﺨﺪرات ‪١٣٦٩ .....................................................................................‬‬
‫‪ - ۱‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر ‪١٣٧٠ .................................................................‬‬
‫‪ -۲‬ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر و آنھﺎ را وﺳﯿﻠﻪ ﺳﻮد ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻗﺮار دادن ‪١٣٧٥ ...............‬‬
‫‪ -۳‬ﮐﺸﺖ و زراﻋﺖ ﺧﺸﺨﺎش و ﺣﺸﯿﺶ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻓﺮوش و اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﺎده ﻣﺨﺪر از آن‬
‫ھﺎ ﺑﺮای اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺨﺼﯽ ﯾﺎ ﺑﺮای ﺗﺠﺎرت‪١٣٧٦ ............................................ .‬‬
‫‪ -۴‬ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻠﻪ از ﺑﯿﻊ ﻣﺨﺪرات ‪١٣٧٧ ........................................................‬‬
‫ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﺷﺎرب اﻟﺨﻤﺮ = ﻣﯿﺨﻮاره و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر‪١٣٨١ .........................‬‬
‫ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﺷﺎرب اﻟﺨﻤﺮ = ﻣﯿﺨﻮاره ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ‪١٣٨٣ ...........................‬‬
‫ﺷﺮوط اﻗﺎﻣﻪ و اﺟﺮای ﺣﺪ ‪١٣٨٣ ................................................................‬‬
‫ﺣﺮﯾﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن ﺷﺮط اﻗﺎﻣﻪ و اﺟﺮای ﺣﺪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ‪١٣٨٥ ..........................‬‬
‫ﻣﺪاوای ﺑﺎ ﺧﻤﺮ و ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر ‪١٣٨٦ .............................................................‬‬
‫ﺣﺪ زﻧﺎ‪١٣٨٧.....................................................................................‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﻤﺎن اﻧﺪازه ﮐﻪ ﻣﺮدم را از ارﺗﮑﺎب اﯾﻦ ﺟﺮم ﺷﻨﯿﻊ ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻪ و از آن‬
‫ﺗﺮﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬درﺑﺎره اﺟﺮای ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺳﺨﺖ آن ﻧﯿﺰ اﺣﺘﯿﺎط ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪١٣٩٠ ........ :‬‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺗﺪرﯾﺠﯽ زﻧﺎ ‪١٣٩١ .........................................................................‬‬
‫زﻧﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺪ اﺳﺖ ‪١٣٩٢ ................................................................‬‬
‫ﺣﺪ ﺑﮑﺮ = زن و ﻣﺮد ازدواج ﻧﺎﮐﺮده ‪١٣٩٣ ......................................................‬‬
‫ﺣﺪ زﻧﺎی ﻣﺤﺼﻦ = زن و ﻣﺮد ازدواج ﮐﺮده ‪١٣٩٦ ...........................................‬‬
‫اﻗﺴﺎم زﻧﺎﮐﺎران ‪١٣٩٧ .............................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﺣﺼﺎن‪١٣٩٨ ..............................................................................‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺮای اﺟﺮای ﮐﯿﻔﺮ رﺟﻢ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ ‪١٣٩٨ .................................‬‬
‫رای ﻓﻘﮫﺎ درﺑﺎره ﺣﺪ ﮐﺎﻓﺮ ‪١٤٠١ .................................................................‬‬
‫ﺷﻼق و رﺟﻢ ﺑﺎھﻢ ‪١٤٠٢ .........................................................................‬‬
‫ﺑﺮای اﻗﺎﻣﻪ ﺣﺪ ﺷﺮاﯾﻂ زﯾﺮ ﺷﺮط اﺳﺖ ‪١٤٠٣ ..................................................‬‬
‫ﺣﺪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد ‪١٤٠٤ ........................................................‬‬
‫ﺛﺒﻮت ﺣﺪ ﺑﺎ اﻗﺮار‪١٤٠٤ ...........................................................................‬‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪن از اﻗﺮار و اﻋﺘﺮاف ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻘﻮط ﺣﺪ اﺳﺖ ‪١٤٠٤ ...........................‬‬
 ‫فف‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻣﺮدیﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺎ ﺑﺎ زﻧﯽ اﻗﺮار ﮐﻨﺪ و زن ﻣﻨﮑﺮ ﺑﺎﺷﺪ ‪١٤٠٥ ...................................‬‬

‫ﺛﺒﻮت ﺣﺪ زﻧﺎ ﺑﺎﮔﻮاھﯽ ﮔﻮاھﺎن ‪١٤٠٦ ...........................................................‬‬
‫آﯾﺎ اﮔﺮ ﺗﻌﺪاد ﺷﮫﺪاء از ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺣﺪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺟﺎری ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٤٠٦ .......‬‬
‫آﯾﺎ ﻗﺎﺿﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاﺑﺮ آ ﮔﺎھﯽ و ﻋﻠﻢ و اﻃﻼع ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؟ ‪١٤١٠ ...................‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آﺑﺴﺘﻨﯽ و ﺣﺎﻣﻠﮕﯽ ﺣﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٤١١ ..................................‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﭼﯿﺰی ﭘﯿﺪا ﺷﻮد ﮐﻪ دال ﺑﺮ ﺑﺮاﺋﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺪ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد ‪١٤١٢ .............‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﭽﻪ ﺑﻌﺪ از ﺷﺶ ﻣﺎه ﻣﺘﻮﻟﺪ ﮔﺮدد ‪١٤١٢ ....................................‬‬
‫ﭼﻪ وﻗﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺪ زده ﺷﻮد؟ ‪١٤١٣ .............................................................‬‬
‫ﮐﻨﺪن ﺧﻨﺪق و ﭼﺎه ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺟﻢ ﻣﯽﺷﻮد ‪١٤١٤ .....................................‬‬
‫ﺣﻀﻮر اﻣﺎم و ﺣﺎﮐﻢ و ﺷﺎھﺪان ﺑﻮﻗﺖ رﺟﻢ )( ‪١٤١٥ ...........................................‬‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪن ﮔﺮوھﯽ از ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ در وﻗﺖ رﺟﻢ ‪١٤١٥ .........................................‬‬
‫ﺷﻼق زدن ﺣﺪ ‪١٤١٦ .............................................................................‬‬
‫ﻣﮫﻠﺖ دادن ﺑﺰﻧﺎﮐﺎر ازدواج ﻧﺎﮐﺮده ‪١٤١٦ ......................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﯾﮑﺼﺪ ﺿﺮﺑﻪ ﺷﻼق ﺣﺪ ﺑﻤﯿﺮد دﯾﻪای دارد؟ ‪١٤١٧ ......................‬‬
‫‪ -۱‬ﻟﻮاط‪ :‬ﻋﻤﻞ ﻗﻮم ﻟﻮط ‪١٤١٧...............................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﻋﺪم ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ زن و اﻧﺼﺮاف از آن ‪١٤٢٠ ..................................................‬‬
‫‪ -۲‬ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺑﺪ روی اﻋﺼﺎب ‪١٤٢٠ ..................................................................‬‬
‫‪ -۳‬ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺑﺪ روی ﻣﻐﺰ ‪١٤٢١ ......................................................................‬‬
‫‪ -۴‬ﻣﺎﻟﯿﺨﻮﻟﯿﺎء ‪١٤٢١ ..............................................................................‬‬
‫‪ -۵‬ﻟﻮاط ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻧﺎرﺳﺎی ﺟﻨﺴﯽ اﺳﺖ ‪١٤٢١ ...............................................‬‬
‫‪ -۶‬ﺳﺴﺘﯽ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻋﻀﻼت اﻧﺪام ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ و ﭘﺎره ﺷﺪن ﻧﺴﻮج آن ‪١٤٢٢ ..................‬‬
‫‪ -۷‬راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻟﻮاط و اﺧﻼق ‪١٤٢٢ .............................................................‬‬
‫‪ -۸‬راﺑﻄﻪ ﻣﯿﺎن ﻟﻮاط و ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ و ﺳﻼﻣﺘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺪن ‪١٤٢٢ ...........................‬‬
‫‪ -۹‬ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻟﻮاط ﺑﺮ آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ‪١٤٢٣ ............................................................‬‬
‫‪ -۱۰‬ﺗﯿﻔﻮﺋﯿﺪ و ﻏﯿﺮ ‪١٤٢٣ ........................................................................‬‬
‫‪ -۱۱‬ﺑﯿﻤﺎریھﺎی زﻧﺎ ‪١٤٢٣ ......................................................................‬‬
‫آراء ﻓﻘﮫﺎء درﺑﺎره ﺣﮑﻢ ﻟﻮاط ‪١٤٢٣ .............................................................‬‬
‫‪ -۲‬اﺳﺘﻤﻨﺎء ‪١٤٢٦..............................................................................‬‬
‫‪-٣‬ﺳﺤﺎق‪ :‬ﻣﺴﺎﺣﻘﻪ ‪١٤٢٧.....................................................................‬‬
‫‪ -۴‬ﺗﺠﺎوز ﺟﻨﺴﯽ ﺑﻪ ﺣﯿﻮان و ﺑﮫﯿﻤﻪ ‪١٤٢٨.................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫صص‬

‫‪ -۵‬وطء و ﺗﺠﺎوز ﮐﺮدن ﺑﻪ اﮐﺮاه و اﺟﺒﺎر ‪١٤٢٩.............................................‬‬

‫ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮدن ﭘﺮده ﺑﮑﺎرت ‪١٤٣٠..................................................................‬‬
‫‪ -6‬اﺷﺘﺒﺎه در وطء و ﻋﻤﻞ ﺟﻨﺴﯽ‪١٤٣٠....................................................‬‬
‫‪ -۷‬وطء و ﺟﻤﺎع در ﻧﮑﺎﺣﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﺑﺎﺷﺪ ‪١٤٣١...............................‬‬
‫‪ -۸‬وطء و ھﻤﺒﺴﺘﺮی ﺑﺪﻧﺒﺎل ﻧﮑﺎح ﺑﺎﻃﻞ ‪١٤٣١............................................‬‬
‫ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﻗﺬف ‪١٤٣٢.........................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺬف‪١٤٣٢ ........................................................................... :‬‬
‫‪ -۲‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻗﺪف ‪١٤٣٢ ......................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺬف ‪١٤٣٤ ................................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﺗﮫﺎم زﻧﻨﺪه و ﻗﺎذف‪١٤٣٤ .............................................................. :‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺘﮫﻢ و ﻣﻘﺪوف ﺑﺎﺷﺪ ‪١٤٣٥ ..............................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻔﺲ اﺗﮫﺎم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪١٤٣٧ .....................................‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎره ﺗﻌﺮﯾﺾ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ ‪١٤٣٧ .......................................................‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺣﺪ ﻗﺪف ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٤٣٨ ..........................................................‬‬
‫ﻋﻘﻮﺑﺖ وﮐﯿﻔﺮ دﻧﯿﺎﺋﯽ ﻗﺎدف ‪١٤٣٩ ...............................................................‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎی اﺳﻼم در دو ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺪف اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪١٤٣٩ ............................‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺣﺪ ﻗﺪف ﺧﻮرده اﺳﺖ ‪١٤٤١ .........................................‬‬
‫آﯾﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدر اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد را ﻗﺪف ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ؟ ‪١٤٤١ .........................‬‬
‫ﺗﮑﺮار ﺷﺪن ﻗﺪف ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ‪١٤٤٢ .................................................‬‬
‫اﺗﮫﺎم زﻧﺎ ﺑﻪ ﮔﺮوھﯽ دادن ‪١٤٤٢ .................................................................‬‬
‫ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪن ﺣﺪ ﻗﺪف ‪١٤٤٣ .....................................................................‬‬
‫ارﺗﺪاد و رده = ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪن واز دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ‪١٤٤٤..................................‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﺮ ﮔﺸﺘﻦ ﮐﺎﻓﺮی از دﯾﻨﯽ ﺑﺪﯾﻨﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ آن ھﻢ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ارﺗﺪاد ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ؟‬
‫‪١٤٤٥ ...............................................................................................‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد ‪١٤٤٦ ..................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ؟ ‪١٤٤٨ ...............................................‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﻔﺮ ﺻﺮﯾﺢ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ‪١٤٤٩ ....................................‬‬
‫ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﮐﯿﻔﺮ ﻣﺮﺗﺪ‪١٤٥٠ ........................................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ ‪١٤٥٢ ...........................................................................‬‬
‫ﻃﻠﺐ ﺗﻮﺑﻪ و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ از ﻣﺮﺗﺪ ‪١٤٥٣ ............................................................‬‬
 ‫قق‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫اﺣﮑﺎم ﻣﺮﺗﺪ ‪١٤٥٥ .................................................................................‬‬

‫ﻣﺎل ﻣﺮﺗﺪ ‪١٤٥٦ ....................................................................................‬‬
‫ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪن ﻣﺮﺗﺪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان ‪١٤٥٦ ...................................................‬‬
‫ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪن زﻧﺪﯾﻖ و دھﺮی‪١٤٥٦ ................................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﺳﺎﺣﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٤٥٨...............................................................‬‬
‫ﮐﺎھﻦ و ﻋﺮاف)( ‪١٤٥٩..........................................................................‬‬
‫ﻣﺤﺎرﺑﺖ ﺑﺎ ﺧﺪا و راھﺰﻧﯽ)(‪١٤٦٠..............................................................‬‬
‫ﺣﺮاﺑﺖ و ﻣﺤﺎرﺑﺖ ﺑﺎ ﺧﺪا ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪١٤٦٠ .......................................................‬‬
‫ﻣﺤﺎرﺑﺖ ﺑﺎ ﺧﺪا ﺟﺮم ﺑﺰرگ اﺳﺖ ‪١٤٦١ .........................................................‬‬
‫ﻋﻘﻮﺑﺖ وﮐﯿﻔﺮ ﻣﺤﺎرﺑﺖ ﺑﺎ ﺧﺪا ‪١٤٦٦ ............................................................‬‬
‫ﺷﺎن و ﺳﺒﺐ ﻧﺰول اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ۳۳ :‬ﻣﺎﺋﺪه‪١٤٦٧ .................................................. :‬‬
‫ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﮐﯿﻔﺮھﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪١٤٦٨ .....................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺮف ﻋﻄﻒ »او = ﯾﺎ« را ﺑﺮای ﺗﺨﯿﯿﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ‪١٤٦٩ .....................‬‬
‫ﺣﺠﺖ و دﻟﯿﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ »او« ﺑﺮای ﺗﻨﻮﯾﻊ اﺳﺖ ‪١٤٧٠ ..........................‬‬
‫رد ﯾﮏ اﻋﺘﺮاض و دﻓﻊ ﯾﮏ اﺷﮑﺎل ‪١٤٧٥ .......................................................‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﺣﺎﮐﻢ و ﻣﻠﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺮاﺑﺖ و راهزﻧﯽ ‪١٤٧٦ .........................................‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدن و ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪن ﻣﺤﺎرﺑﺎن و راھﺰﻧﺎن ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ دﺳﺘﮕﯿﺮ ﺷﻮﻧﺪ ‪١٤٧٧ .....‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدن ﻣﺤﺎرﺑﺎن ﭘﯿﺶ از دﺳﺘﮕﯿﺮی ‪١٤٧٩ ........................................‬‬
‫دﻓﺎع اﻧﺴﺎن از ﺧﻮد و از دﯾﮕﺮان ‪١٤٨٣ .........................................................‬‬
‫ﺣﺪ ﺳﺮﻗﺖ و دزدی ‪١٤٨٥.....................................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮی در ﮐﯿﻔﺮ و ﻣﺠﺎزات ﺳﺮﻗﺖ ‪١٤٨٥ .......................................‬‬
‫اﻧﻮاع ﺳﺮﻗﺖ و دزدی ‪١٤٨٦ ......................................................................‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺳﺮﻗﺖ ‪١٤٨٧ ...............................................................................‬‬
‫اﺧﺘﻼس و اﻧﺘﮫﺎب و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻏﯿﺮ از ﺳﺮﻗﺖ اﺳﺖ ‪١٤٨٧ .......................................‬‬
‫اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮدن ﻣﺎل ﻋﺎرﯾﺘﯽ ‪١٤٨٩ ..................................................................‬‬
‫ﻧﺒﺎش = ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻮر را ﻧﺒﺶ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﮐﻔﻦ ﻣﯽدزدد‪ ،‬ﮐﻔﻦ دزد ‪١٤٩٠ .................‬‬
‫ﺻﻔﺎت و ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ اﻋﺘﺒﺎر آنھﺎ در ﺳﺮﻗﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ ‪١٤٩١ ............................‬‬
‫ﺻﻔﺎت و ﺷﺮاﯾﻄﯽﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﺎرق در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ‪١٤٩١ ....................‬‬
‫ﺻﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺎل ﻣﺴﺮوﻗﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﮔﺮدد ‪١٤٩٤ ...................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎل ﻣﺴﺮوﻗﻪ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺮد؟ ‪١٥٠٠ .....................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫رر‬

‫ﺳﺮﻗﺖ ھﻤﮕﺎﻧﯽ ‪١٥٠٠ .............................................................................‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ درﻣﺤﻞ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ‪١٥٠١ ................................................‬‬
‫ﺣﺮز و ﻣﺤﻞ اﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ‪١٥٠٣ ............................‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﺣﺮز اﺳﺖ‪١٥٠٣ ............................................................‬‬
‫ﻃﺮار = ﺟﯿﺐﺑﺮ ‪١٥٠٤ .............................................................................‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺮز اﺳﺖ ‪١٥٠٥ ...........................................................................‬‬
‫ﺳﺮﻗﺖ از ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﻨﺰل ‪١٥٠٥ ....................................................................‬‬
‫ﺣﺪ ﺳﺮﻗﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد؟ آﯾﺎ ﻣﺘﻮﻗﻒ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻃﻠﺐ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﻣﺴﺮوﻗﻪ؟ ‪١٥٠٦‬‬
‫دﻋﻮی ﻣﻠﮑﯿﺖ ﻣﺎل ﻣﺴﺮوﻗﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺳﺎرق ‪١٥٠٧ ............................................‬‬
‫ﺗﻠﻘﯿﻦ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﺎرق ﭼﯿﺰی ﻣﻮﺟﺐ اﺳﻘﺎط ﺣﺪ از وی اﺳﺖ ‪١٥٠٧ .......................‬‬
‫ﺣﺪ و ﻣﺠﺎزات ﺳﺮﻗﺖ ‪١٥٠٨ ......................................................................‬‬
‫داغ ﮐﺮدن دﺳﺖ ﺳﺎرق ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﯾﺪن آن‪١٥٠٨ ................................................‬‬
‫دﺳﺖ ﺑﺮﯾﺪه‪ ،‬ﺳﺎرق را ﺑﮕﺮدن او آوﯾﺨﺘﻦ ‪١٥٠٩ ................................................‬‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﺎل دزدی و اﺟﺮای ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎ ھﻢ ‪١٥٠٩ .........................................‬‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺎت ‪١٥١٠....................................................................................‬‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﻔﺲ و ﺣﻔﻆ ﺟﺎن از ﻧﻈﺮ اﺳﻼم ‪١٥١١ .............................................‬‬
‫ﮐﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎن ‪١٥١١ ...............................................................................‬‬
‫ﺣﻖ ﺣﯿﺎت و ﺣﻖ زﻧﺪﮔﯽ ‪١٥١٢ ..................................................................‬‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪای ﺑﯿﻦ ﻗﺼﺎص در دوره ﺟﺎھﻠﯽ و ﻗﺼﺎص در دوره اﺳﻼﻣﯽ ‪١٥١٨ .................‬‬
‫ھﺮﮔﺎه اوﻟﯿﺎی ﻣﻘﺘﻮل ﻗﺼﺎص را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﻧﺪ ﻧﻪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ را ‪١٥١٩ ..................‬‬
‫ﻗﺼﺎص ﻧﻔﺲ ‪١٥٢٢ ................................................................................‬‬
‫اﻧﻮاع ﻗﺘﻞ ‪١٥٢٢ ....................................................................................‬‬
‫ﻗﺘﻞ ﻋﻤﺪی ‪١٥٢٢ .................................................................................‬‬
‫ادات و اﺑﺰار ﻗﺘﻞ ‪١٥٢٣ ...........................................................................‬‬
‫ﻗﺘﻞ ﺷﺒﻪ ﻋﻤﺪ ‪١٥٢٤ ..............................................................................‬‬
‫ﻗﺘﻞ ﺧﻄﺎء ‪١٥٢٦ ...................................................................................‬‬
‫آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮﻗﺘﻞ ‪١٥٢٦ .................................................................‬‬
‫ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻗﺘﻞ ﺧﻄﺎء ‪١٥٢٦ ........................................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮐﻔﺎره ‪١٥٢٧ ................................................................................‬‬
‫ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻗﺘﻞ ﺷﺒﻪﻋﻤﺪ ‪١٥٢٨ ....................................................................‬‬
 ‫شش‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻗﺘﻞ ﻋﻤﺪ ‪١٥٢٨ .........................................................................‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب ﻗﺼﺎص ‪١٥٣٢ .....................................................................‬‬
‫ﻗﺘﻞ ﻏﯿﻠﻪ ﯾﺎ ﺗﺮور ﯾﺎ ﻗﺘﻞ ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ ‪١٥٣٩ .........................................................‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺑﮑﺸﺪ ھﻤﻪ آﻧﺎن ﻗﺼﺎص ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ‪١٥٤٠ ............................‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﻣﺮدی ﻣﺮدی را ﻧﮕﻪ داﺷﺖ ﺗﺎ دﯾﮕﺮی او را ﺑﮑﺸﺪ ‪١٥٤١ ..............................‬‬
‫ﺛﺒﻮت ﻗﺼﺎص ‪١٥٤١ ................................................................................‬‬
‫اﺳﺘﯿﻔﺎی ﻗﺼﺎص و اﺟﺮای آن ‪١٥٤٢ ............................................................‬‬
‫ﮐﯽ ﻗﺼﺎص اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﺼﺎص ﺻﻮرت ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؟ ‪١٥٤٤ .........................‬‬
‫ﻗﺼﺎص ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ اﺟﺮا ﻣﯽﮔﺮدد؟ ‪١٥٤٤ ..............................................‬‬
‫آﯾﺎ ﻗﺎﺗﻞ در ﺣﺮم ﻣﮑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٥٤٥ ...................................................‬‬
‫ﺳﻘﻮط ﻗﺼﺎص ‪١٥٤٥ ..............................................................................‬‬
‫اﻧﺠﺎم ﻗﺼﺎص ﺣﻖ ﺣﺎﮐﻢ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ ‪١٥٤٦ ...................................................‬‬
‫ﮐﺸﺘﻦ ﻗﺎﺗﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﻏﯿﺮ وﻟﯽ ﻣﻘﺘﻮل =ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺸﺘﻦ ﻗﺎﺗﻞ از ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺧﻮن‬
‫‪١٥٤٧ ...............................................................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﻗﺼﺎص ھﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﯾﺎ اﻟﻐﺎء ﮔﺮدد؟ ‪١٥٤٧ ..........................................‬‬
‫ﻗﺼﺎص ﺑﻐﯿﺮ از ﻧﻔﺲ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺼﺎص ﻏﯿﺮ از ﮐﺸﺘﻦ ‪١٥٤٩ ......................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺼﺎص ﺑﻐﯿﺮ از ﻧﻔﺲ و ﺑﻐﯿﺮ از ﻗﺘﻞ ‪١٥٥٠ .............................................‬‬
‫ﻗﺼﺎص در اﻧﺪامھﺎی ﺑﺪن = ﯾﺎ ﻗﺼﺎص در اﻃﺮاف ‪١٥٥٠ ......................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺼﺎص در اﻧﺪامھﺎ ‪١٥٥١ .................................................................‬‬
‫ﻗﺼﺎص در ﺟﺮاﺣﺎت ﻋﻤﺪی ‪١٥٥١ ...............................................................‬‬
‫ﮔﺮوھﯽ درﻗﻄﻊ ﯾﺎ زﺧﻤﯽ ﮐﺮدن اﻧﺪام ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ ھﻢ اﺷﺘﺮاک دارﻧﺪ ‪١٥٥٢ ................‬‬
‫ﻗﺼﺎص ﺳﯿﻠﯽ و ﺿﺮﺑﺖ و دﺷﻨﺎم ‪١٥٥٣ .........................................................‬‬
‫ﻗﺼﺎص در اﺗﻼف ﻣﺎل ‪١٥٥٥ ......................................................................‬‬
‫ﺿﻤﺎن اﻟﻤﺜﻞ ‪١٥٥٧ ................................................................................‬‬
‫ﺗﺠﺎوز و ﺗﻌﺪی ﺑﺎ ﺟﺮاﺣﺖ ﯾﺎ اﺧﺪ ﻣﺎل ‪١٥٥٨ ....................................................‬‬
‫ﻗﺼﺎص ﮐﺮدن از ﺣﺎﮐﻢ ‪١٥٥٩ ....................................................................‬‬
‫آﯾﺎ اﮔﺮ ﺷﻮھﺮ زﻧﺶ را آﺳﯿﺒﯽ رﺳﺎﻧﺪ از او ﻗﺼﺎص ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٥٦٠ ...........................‬‬
‫ﻗﺼﺎص ﺟﺮاﺣﺎت وﻗﺘﯽ ﺑﻌﻤﻞ ﻣﯿﺂﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﺮاﺣﺎت ﺧﻮب ﺷﺪه و ﺑﮫﺒﻮدی ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫‪١٥٦٠ ...............................................................................................‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻗﺼﺎص ﺑﻤﯿﺮد ‪١٥٦١ ............................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫تت‬

‫دﯾﻪ‪ :‬ﺧﻮنﺑﻬﺎ‪١٥٦٣ .............................. ................................‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ دﯾﻪ ‪١٥٦٣................................................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ دﯾﻪ ‪١٥٦٤................................................................................‬‬
‫ﻣﻘﺪار و اﻧﺪازه دﯾﻪ و ﺧﻮنﺑﮫﺎ‪١٥٦٤...........................................................‬‬
‫ﻗﺘﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ دﯾﻪ و ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﻮنﺑﮫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪١٥٦٥...................................‬‬
‫دﯾﻪ ﻣﻐﻠﻈﻪ و دﯾﻪ ﻣﺨﻔﻔﻪ ‪١٥٦٦................................................................‬‬
‫در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام و ﺑﻠﺪ اﻟﺤﺮام ‪-‬ﻣﮑﻪ ﻣﻌﻈﻤﻪ ‪-‬و در ﺟﻨﺎﯾﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ دﯾﻪ‬
‫ﻣﻐﻠﻈﻪ اﺳﺖ ‪١٥٦٧..............................................................................‬‬
‫دﯾﻪ ﺑﺮ ﭼﻪﮐﺴﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ‪١٥٦٨..........................................................‬‬
‫ﭼﺮا ﻋﺎﻗﻠﻪ و ﻓﺎﻣﯿﻞ دﯾﻪ ھﯿﭽﯿﮏ از اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ را ﻧﻤﯽﭘﺮدازﻧﺪ ‪١٥٦٨............‬‬
‫دﯾﻪ اﻻﻋﻀﺎء = دﯾﻪ اﻧﺪامھﺎی ﺑﺪن ‪١٥٧٢.....................................................‬‬
‫دﯾﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻋﻀﺎء و اﻧﺪامھﺎ ‪١٥٧٣ ................................................................‬‬
‫دﯾﻪ زﺧﻢ ﺳﺮ و ﺻﻮرت = ﺷﺠﺎج ‪١٥٧٤ ..........................................................‬‬
‫دﯾﻪ زن ‪١٥٧٥....................................................................................‬‬
‫دﯾﻪ و ﺧﻮنﺑﮫﺎی اھﻞﮐﺘﺎب ‪١٥٧٦.............................................................‬‬
‫دﯾﻪ ﺟﻨﯿﻦ ‪١٥٧٧................................................................................‬‬
‫اﻧﺪازه »ﻏﺮه« از ﻧﻈﺮ ﺷﺮع ‪١٥٧٨ .................................................................‬‬
‫دﯾﻪ ﺟﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﭼﻪﮐﺴﯽ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٥٧٩ .................................................‬‬
‫دﯾﻪ ﺟﻨﯿﻦ ﺑﭽﻪ ﮐﺴﯽ داده ﻣﯽﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﭼﻪﮐﺴﯽ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﮕﯿﺮد؟‬
‫‪١٥٧٩ ...............................................................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﮐﻔﺎره واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ‪١٥٧٩ .....................................................................‬‬
‫دﯾﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﮫﺒﻮدی ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﺷﻮد ‪١٥٨٠.................................................‬‬
‫وﺟﻮد ﻣﻘﺘﻮﻟﯽ در ﻣﯿﺎن ﻗﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺰاع و ﻣﺸﺎﺟﺮه ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ‪١٥٨٠..................‬‬
‫ﮐﺸﺘﻦ ﻗﺎﺗﻞ ﺑﻌﺪ از اﺧﺬ دﯾﻪ و ﺧﻮنﺑﮫﺎ ‪١٥٨١................................................‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد دو ﺳﻮار ﺑﺎ ھﻢ ‪١٥٨٢..................................................................‬‬
‫ﺿﻤﺎﻧﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﯿﻮان = ﺻﺎﺣﺐ ﺣﯿﻮان ﺿﺎﻣﻦ اﻋﻤﺎل آن اﺳﺖ ‪١٥٨٢..................‬‬
‫اﻓﺴﺎرﮐﺶ و ﺳﻮار و راﻧﻨﺪه ﭼﮫﺎرﭘﺎ ﺿﺎﻣﻦ ﺧﺴﺎرت آن ﭼﮫﺎرﭘﺎ ھﺴﺘﻨﺪ ‪١٥٨٣.............‬‬
‫ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪١٥٨٤................‬‬
 ‫ثث‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪﮐﺸﺖ و زرع و ﻣﯿﻮهھﺎ و ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺗﻠﻒ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ‪١٥٨٤‬‬
‫ﺿﻤﺎﻧﺖ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن آن را ﺗﻠﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ‪١٥٨٦.....................................‬‬
‫ﺿﻤﺎﻧﺖ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺳﮓ ﯾﺎ ﮔﺮﺑﻪ آن را ﺗﻠﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪١٥٨٦..................................‬‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ‪١٥٨٧..........................‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺿﻤﺎﻧﺖ در آنھﺎ ﻧﯿﺴﺖ ‪١٥٨٨.................................................‬‬
‫ادﻋﺎی ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ دﻓﺎع ﻣﺸﺮوع ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﺷﺪه اﺳﺖ ‪١٥٩١..............‬‬
‫ﺿﻤﺎﻧﺖ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آﺗﺶ ﺗﻠﻒ ﺷﻮد ‪١٥٩٣..........................................‬‬
‫ﺗﺒﺎهﮐﺮدن ﮐﺸﺖ و زرع دﯾﮕﺮی ‪١٥٩٣........................................................‬‬
‫ﻏﺮق ﺷﺪن ﮐﺸﺘﯽ ‪١٥٩٣.......................................................................‬‬
‫ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻃﺒﯿﺐ و ﭘﺰﺷﮏ ‪١٥٩٤................................................................‬‬
‫ﻣﺮدی ﮐﻪ ﭘﺮده ﺣﺎﯾﻞ ﺟﻠﻮ و ﻋﻘﺐ زﻧﺶ را ﯾﮑﯽ ﮐﻨﺪ =اﻓﻀﺎء ‪١٥٩٤.......................‬‬
‫دﯾﻮار ﺑﺮﮐﺴﯽ ﺧﺮاب ﺷﻮد و او را ﺑﮑﺸﺪ ‪١٥٩٥...............................................‬‬
‫ﺿﻤﺎﻧﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺌﺮ و ﭼﺎه را ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪١٥٩٥................................................‬‬
‫اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮای اﺧﺬ ﻃﻌﺎم و ﻏﯿﺮ آن ‪١٥٩٦..............................................‬‬
‫ﻗﺴﺎﻣﻪ ‪١٥٩٧.....................................................................................‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﻋﺮﺑﯽﮐﻪ اﺳﻼم آن را ﻗﺒﻮلﮐﺮد و ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ = ﻗﺴﺎﻣﻪ ‪١٥٩٧ .............................‬‬
‫درﺑﺎره ﺣﮑﻢ ﺑﻘﺴﺎﻣﻪ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ‪١٥٩٩ .......................................................‬‬
‫ﺗﻌﺰﯾﺮ‪١٦٠١.......................................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﺗﻌﺰﯾﺮ ‪١٦٠١ ....................................................................................‬‬
‫‪ -۲‬دﻻﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺗﻌﺰﯾﺮ ‪١٦٠٢ ....................................................................‬‬
‫‪ -۳‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺗﻌﺰﯾﺮ و ﻓﺮق آن ﺑﺎ ﺣﺪود ﺷﺮﻋﯽ ‪١٦٠٣ ...............................‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﯿﺎن اوﺻﺎف ﺗﻌﺰﯾﺮ ‪١٦٠٣ .....................................................................‬‬
‫‪ -۵‬ﺗﻌﺰﯾﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ده ﺷﻼق و ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ‪١٦٠٤ ...................................................‬‬
‫‪ -۶‬ﺗﻌﺰﯾﺮ ﺑﺎ ﻗﺘﻞ ‪١٦٠٤ ............................................................................‬‬
‫‪ -۷‬ﺗﻌﺰﯾﺮ ﺑﺎ اﺧﺬ ﻣﺎل و ﺟﺮﯾﻤﻪ ﻣﺎﻟﯽ ‪١٦٠٥ .....................................................‬‬
‫‪ -۸‬ﺗﻌﺰﯾﺮ از ﺟﻤﻠﻪ اﺧﺘﯿﺎرات و ﺣﻘﻮق ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪١٦٠٥ .................................‬‬
‫‪ -۹‬ﺿﻤﺎﻧﺖ در ﺗﻌﺰﯾﺮ ‪١٦٠٦ ......................................................................‬‬

‫ﺟﻬﺎد ‪١٦٠٧ ...... ................................ ................................‬‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫خخ‬

‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و دﻻﯾﻞ ﺟﮫﺎد در اﺳﻼم ‪١٦٠٨...................................................‬‬

‫ﺳﺎل واﺟﺐ ﺷﺪن ﺟﮫﺎد ‪١٦١٠.................................................................‬‬
‫ﺟﮫﺎد ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ)( اﺳﺖ ‪١٦١١...............................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺟﮫﺎد ﻓﺮض ﻋﯿﻦ اﺳﺖ؟ ‪١٦١٢.....................................................‬‬
‫ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﮫﺎد واﺟﺐ اﺳﺖ ‪١٦١٣........................................................‬‬
‫اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻦ از واﻟﺪﯾﻦ ﺑﺮای ﺟﮫﺎد‪١٦١٥....................................................‬‬
‫اﺟﺎزهﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻃﻠﺒﮑﺎر ﺑﺮای ﺟﮫﺎد ‪١٦١٥....................................................‬‬
‫ﯾﺎری ﺟﺴﺘﻦ و ﭘﯿﺮوزی ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﺿﻌﻔﺎء و ﻧﺎﺗﻮاﻧﺎن ‪١٦١٦........................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﮫﺎد و ﺷﮫﺎدت ﻃﻠﺒﯽ در راه ﺧﺪا ‪١٦١٧...........................................‬‬
‫ﻣﺠﺎھﺪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم اﺳﺖ ‪١٦١٨.............................................................‬‬
‫ﺑﮫﺸﺖ از آن ﻣﺠﺎھﺪ اﺳﺖ ‪١٦١٩..............................................................‬‬
‫ﻣﻘﺎم ﻣﺠﺎھﺪ در ﺑﮫﺸﺖ ﯾﮏ ﺻﺪ درﺟﻪ ارﺗﻔﺎع دارد ‪١٦٢٠.................................‬‬
‫ھﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﭙﺎی ﺟﮫﺎد در راه ﺧﺪا ﻧﻤﯽرﺳﺪ ‪١٦٢٠.........................................‬‬
‫ﺳﻼم و اﻣﻨﯿﺖ و ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش در اﺳﻼم ‪١٦٢١............................................‬‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺴﻮی اﯾﺪآﻟﯽ و ﻧﻤﻮﻧﻪ واﻗﻊ ﺷﺪنﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارد ‪١٦٢٣ ..........................‬‬
‫رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم در اﺳﻼم ‪١٦٢٤ .......................................................‬‬
‫ﻋﻼﻗﻪ و راﺑﻄﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ‪١٦٢٤ .....................................................‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺑﺎﻏﯿﺎن ﮐﻪ ﺑﺮھﻢ زﻧﻨﺪه وﺣﺪت ھﺴﺘﻨﺪ ‪١٦٢٩......................................‬‬
‫ﻋﻼﻗﻪ و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪١٦٣٢.......................................‬‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻦ و ﺗﺎﻣﯿﻦ آزادی دﯾﻨﯽ ﺑﺮای ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪١٦٣٣..................................‬‬
‫ﻣﻮاﻻت و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻧﮫﯽ اﺳﺖ ‪١٦٣٥.............................‬‬
‫اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻓﺮد و ﮐﺮاﻣﺖ و اﺣﺘﺮام او در اﺳﻼم ‪١٦٣٩..............................‬‬
‫ﻣﺠﺎزات ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮدن ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان ‪١٦٤٣.................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺟﻨﮓ ﻣﺸﺮوع و ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟‪١٦٤٤................................................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﮫﺎدت ‪١٦٥١..........................................................................‬‬
‫ﻣﺰد ﻣﺠﺎھﺪان ‪١٦٥٨............................................................................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺮزداری در راه ﺧﺪا در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ ‪١٦٥٩.......................................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﺟﮫﺎد ‪١٦٦٠.......................................................‬‬
 ‫ذذ‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺟﻨﮓ در درﯾﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮی دارد ﺗﺎ ﺟﻨﮓ در ﺧﺸﮑﯽ ‪١٦٦١.........................‬‬

‫ﺻﻔﺎت ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺟﮫﺎد ‪١٦٦٢....................................................................‬‬
‫ﺟﮫﺎد ھﻤﺮاه ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران و ﺑﺪﮐﺎران ‪١٦٦٣ .......................................................‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه در ﺟﮫﺎد ‪١٦٦٣ ............................................................‬‬
‫وﺻﯿﺖھﺎ و ﺳﻔﺎرﺷﺎت ﯾﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻔﺮﻣﺎﻧﺪھﺎﻧﺶ ‪١٦٦٤ .......................................‬‬
‫وﺻﯿﺖ و ﺳﻔﺎرش ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﺎن ‪١٦٦٥ ..............................‬‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﺳﺮﺑﺎزان ‪١٦٦٧..........................................................................‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﭘﯿﺶ از ﺷﺮوع ﺟﮫﺎد از دﺷﻤﻦ دﻋﻮت ﺑﻌﻤﻞ آﯾﺪ‪١٦٦٨......................‬‬
‫دﻋﺎء و اوراد ﻣﺠﺎھﺪان ﺑﺦ ھﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ ‪١٦٧١..............................................‬‬
‫ﻗﺘﺎل = ﺟﻨﮓ ‪١٦٧٢.............................................................................‬‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﭘﺎﯾﺪاری در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺠﻮم دﺷﻤﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ ‪١٦٨٠.............................‬‬
‫دروغ و ﻧﯿﺮﻧﮓ و ﺧﺪﻋﻪ در ﺟﻨﮓ ‪١٦٨١.....................................................‬‬
‫ﻓﺮار از دﺷﻤﻨﯽ ﮐﻪ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮدی ﺑﺎﺷﺪ ‪١٦٨٢.............................................‬‬
‫رﺣﻤﺖ و ﺷﻔﻘﺖ درﺟﻨﮓ ‪١٦٨٣..............................................................‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺒﯿﺨﻮن و ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺑﺮ دﺷﻤﻦ ‪١٦٨٥............................................‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ ‪١٦٨٥...............................................................................‬‬
‫‪ -۱‬اﻟﮫﺪﻧﻪ)( = ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش و ﻣﺘﺎرﮐﻪ ﺟﻨﮓ و آﺗﺶﺑﺲ‪١٦٨٦.......................... .‬‬
‫ﮐﯽ آﺗﺶﺑﺲ و ﺻﻠﺢ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد؟ ‪١٦٨٦ ..................................................‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ دوم ﮐﻪ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ و ﻣﺘﺎرﮐﻪ واﺟﺐ ﮔﺮدد ‪١٦٨٧ ..........................................‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﻘﺪ ذﻣﻪ ﯾﺎ ﺑﺴﺘﻦ ﭘﯿﻤﺎن ذﻣﻪ و ﺣﻤﺎﯾﺖ ‪١٦٨٨.........................................‬‬
‫ﻋﻮاﻗﺐ و ﻣﻮﺟﺒﺎت اﯾﻦ ﻋﻘﺪ ‪١٦٨٩ ...............................................................‬‬
‫اﺣﮑﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺮ اھﻞ ذﻣﻪ اﺟﺮا ﻣﯽﮔﺮدد ‪١٦٨٩ ...................................................‬‬
‫ﺟﺰﯾﻪ و ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ‪١٦٩٠........................................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺟﺰﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ‪١٦٩٠ ................................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺟﺰﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ‪١٦٩٠ ..........................................................‬‬
‫ﺟﺰﯾﻪ از ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪١٦٩٠ ......................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﺧﺬ ﺟﺰﯾﻪ ‪١٦٩٢ ...........................................................................‬‬
‫اﻧﺪازه ﺟﺰﯾﻪ و ﻣﻘﺪار آن‪١٦٩٢ ....................................................................‬‬
‫اﻓﺰون ﮐﺮدن ﺑﺮ ﺣﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﺟﺰﯾﻪ ‪١٦٩٣ ......................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ضض‬

‫ﻧﺒﺎﯾﺪ از اھﻞ ﮐﺘﺎب و دﯾﮕﺮان ﭼﯿﺰی ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﺷﻮار اﺳﺖ ‪١٦٩٣ .........‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد ﺟﺰﯾﻪ از او ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد ‪١٦٩٤ ...................................‬‬
‫ﺑﺴﺘﻦ ﻋﻘﺪ ذﻣﻪ ﺑﺎ ھﻤﻮﻃﻨﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﮫﻦ ﺧﻮﯾﺶ ھﺴﺘﻨﺪ‪١٦٩٤..............‬‬
‫ﭼﻪ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻘﺾ ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎنﻧﺎﻣﻪ ﻣﯽﮔﺮدد ‪١٦٩٦ ................................‬‬
‫دﺧﻮل ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﺑﻼد اﺳﻼﻣﯽ‪١٦٩٦.....................................‬‬
‫ﻏﻨﺎﺋﻢ و اﻧﻔﺎل و ﺗﻌﺮﯾﻒ آنھﺎ ‪١٦٩٨...........................................................‬‬
‫ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺗﻨﮫﺎ در دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻼل ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ‪١٦٩٩ ....................‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻏﻨﺎﯾﻢ ‪١٧٠٠ ....................................................................‬‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﺳﮫﻢ ﻏﻨﺎﯾﻢ ﯾﺎ ﻧﻔﻞ از ﻏﻨﯿﻤﺖ ‪١٧٠٤ .....................................................‬‬
‫ﺟﺎﻣﻪ و ﺳﻠﺐ از آن ﻗﺎﺗﻞ و ﺟﻨﮕﻨﺪه اﺳﺖ ‪١٧٠٥ ...............................................‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺳﮫﻤﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ‪١٧٠٦ .......................................................‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺰدور و اﺟﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮای ﺟﻨﮓ و ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺳﮫﻤﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‬
‫‪١٧٠٧ ...............................................................................................‬‬
‫ﻏﻠﻮل ﯾﺎ ﺳﺮﻗﺖ و دزدی از ﻏﻨﺎﯾﻢ ‪١٧٠٧ .........................................................‬‬
‫ﺑﮫﺮه ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻣﻮاد ﺧﻮراﮐﯽ ﭘﯿﺶ از ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻏﻨﺎﯾﻢ ‪١٧٠٨ ...................................‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﯿﺶ دﺷﻤﻦ ﺑﯿﺎﺑﺪ از آن ﺧﻮدش اﺳﺖ ‪١٧٠٩ ......................‬‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﺣﺮﺑﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد ‪١٧١٠ .............................................................‬‬
‫اﺳﯿﺮان ﺟﻨﮕﯽ ‪١٧١٠...........................................................................‬‬
‫رﻓﺘﺎر ﺑﺎ اﺳﯿﺮان ‪١٧١٢ .............................................................................‬‬
‫اﺳﺘﺮﻗﺎق = ﺑﻨﺪهﮔﯿﺮی و ﺑﺮده ﻃﻠﺒﯽ و ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ ‪١٧١٣ ..............................‬‬
‫رﻓﺘﺎر ﺑﺎ ﺑﺮده ‪١٧١٤ ................................................................................‬‬
‫راه آزادی ﺑﻨﺪﮔﺎن ‪١٧١٦ ..........................................................................‬‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ دﺷﻤﻨﺎن ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺟﺰو ﻏﻨﺎﯾﻢ اﺳﺖ ‪١٧١٨ .........................................‬‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ از ﺗﺮس ﯾﺎ از روی ﺻﻠﺢ آن را ﺗﺮک ﮐﺮدهاﻧﺪ ‪١٧١٨ ..........‬‬
‫ﻋﺠﺰ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ از آﺑﺎداﻧﯽ و ﻋﻤﺎرت زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﺟﯽ ‪١٧١٩ ......................................‬‬
‫ارث در زﻣﯿﻦھﺎی ﻣﻔﺘﻮﺣﻪ و ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ‪١٧١٩ ..................................‬‬
‫ﻓﯿﯽء ‪١٧١٩......................................................................................‬‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ اﻣﻮال ﻓﯿﺌﯽ ‪١٧٢٠ .........................................................................‬‬
‫ﻋﻘﺪ اﻣﺎن ﯾﺎ اﻣﺎﻧﻨﺎﻣﻪ ‪١٧٢٢.....................................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺣﻖ ﭘﻨﺎھﻨﺪﮔﯽ و اﻣﺎﻧﻨﺎﻣﻪ دادن را دارﻧﺪ؟ ‪١٧٢٢ .................................‬‬
 ‫غغ‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻋﻄﺎی اﻣﺎن و ﭘﻨﺎھﻨﺪﮔﯽ ‪١٧٢٣ ..........................................................‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﻖ اﻣﺎن ﭼﻪ زﻣﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ‪١٧٢٣ ..................................‬‬
‫ﻋﻘﺪ اﻣﺎن ﺑﺮای ﻣﻨﻄﻘﻪای ﺑﻄﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪١٧٢٤ .................................................‬‬
‫ﭘﯿﮏ و ﻗﺎﺻﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢﮐﺴﯽ را دارد ﮐﻪ ﺑﻪ وی اﻣﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ ‪١٧٢٤ ...................‬‬
‫ﻣﺴﺘﺄﻣﻦ = ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دارد و ذﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺎھﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ‪١٧٢٥......‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺴﺘﺄﻣﻦ و ﭘﻨﺎھﻨﺪه‪١٧٢٥ .................................................................‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ اﻣﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪١٧٢٦ ............................................‬‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺣﮑﻢ اﺳﻼم ﺑﺮ وی ‪١٧٢٦ ................................................................‬‬
‫ﻣﺼﺎدره اﻣﻮال ﺷﺨﺼﯽ اﻣﺎن داده ﺷﺪه‪١٧٢٧ ..................................................‬‬
‫ﻣﯿﺮاث ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ‪١٧٢٧ .....................................................................‬‬
‫ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎنھﺎ ‪١٧٢٧...........................................................................‬‬
‫اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻋﮫﻮد و ﭘﯿﻤﺎنھﺎ‪١٧٢٧ ................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ‪١٧٣١ .......................................................................‬‬
‫ﺑﮫﻢ زدن ﻋﮫﻮد و ﭘﯿﻤﺎنھﺎ ‪١٧٣١ ................................................................‬‬
‫اﻋﻼم ﭘﺎﯾﺎن ﭘﯿﻤﺎن و ﻋﮫﺪ ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﭘﺮھﯿﺰ از ﺧﯿﺎﻧﺖ ‪١٧٣٣ ...................................‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﯿﻤﺎنھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ‪١٧٣٤ ..........................................................‬‬
‫َ‬
‫أﯾﻤﺎن ‪١٧٣٩ ...... ................................ ................................‬‬
‫ﯾﻤﯿﻦ وﻗﺘﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻨﺎم اﻟﻠﻪ ﯾﺎ ﺻﻔﺘﯽ از ﺻﻔﺎت او ﺑﺎﺷﺪ ‪١٧٣٩.................‬‬
‫ﮐﻠﻤﺎت »اﯾﻢ اﻟﻠﻪ« و »ﻋﻤﺮ اﻟﻠﻪ« و »اﻗﺴﻤﺖ ﻋﻠﯿﮏ« ﻗﺴﻤﻨﺪ ‪١٧٤٠......................‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرتھﺎی ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ‪١٧٤٠...................................‬‬
‫ﻗﺴﻢھﺎی ﺗﻌﺎرﻓﯽ‪١٧٤٠.........................................................................‬‬
‫ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ او ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ او از اﺳﻼم ﺑﯿﺰار و‬
‫ﺑﺮی اﺳﺖ ‪١٧٤١.................................................................................‬‬
‫ﻗﺴﻢ ﺑﻐﯿﺮ ﺧﺪا ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻣﻤﻨﻮع‪١٧٤١...................................................‬‬
‫ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﻐﯿﺮ از اﻟﻠﻪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای آن ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮد ‪١٧٤٣.................‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﻮدش ‪١٧٤٣............................................‬‬
‫ﺷﺮط ﯾﻤﯿﻦ و ﻗﺴﻢ و رﮐﻦ آن ‪١٧٤٤..........................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ‪١٧٤٤......................................................................‬‬
‫اﻗﺴﺎم ﻗﺴﻢھﺎ و ﺳﻮﮔﻨﺪھﺎ ‪١٧٤٥...............................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ظظ‬

‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻟﻐﻮ و ﺣﮑﻢ آن ‪١٧٤٥...................................................................‬‬

‫ﯾﻤﯿﻦ ﻣﻨﻌﻘﺪه و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺟﺪی و ﺣﮑﻢ آن‪١٧٤٥.............................................‬‬
‫ﯾﻤﯿﻦ ﻏﻤﻮس و ﺣﮑﻢ آن ‪١٧٤٦................................................................‬‬
‫ﻣﺒﻨﺎی ﻗﺴﻢھﺎ و ﺳﻮﮔﻨﺪھﺎ ﺑﺮ ﻋﺮف و ﻧﯿﺖ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ‪١٧٤٧............................‬‬
‫در ﺣﺎل ﻧﺴﯿﺎن و ﺧﻄﺎء ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪١٧٤٨...................................‬‬
‫ﻗﺴﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﮐﺮاه ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرد‪ ،‬ﻻزم اﻻﺟﺮا ﻧﯿﺴﺖ ‪١٧٤٩..........................‬‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎء در ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ‪١٧٤٩.............................................................‬‬
‫ﺗﮑﺮار ﺳﻮﮔﻨﺪ‪١٧٤٩..............................................................................‬‬
‫ﮐﻔﺎره و ﺗﺎوان ﺳﻮﮔﻨﺪ ‪١٧٤٩....................................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮐﻔﺎره ‪١٧٥٠.............................................................................‬‬
‫اﻃﻌﺎم ‪١٧٥٠......................................................................................‬‬
‫ﻟﺒﺎس ‪١٧٥١......................................................................................‬‬
‫آزادی ﺑﻨﺪه ‪١٧٥١...............................................................................‬‬
‫روزه ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻋﺪم اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ‪١٧٥٢.........................................................‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﻔﺎره ‪١٧٥٢...................................................................‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻔﺎره ﭘﯿﺶ از ﻧﻘﺾ ﻗﺴﻢ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن ‪١٧٥٢......................................‬‬
‫ﻋﺪم وﻓﺎ ﺑﺴﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ‪١٧٥٣......................................‬‬
‫اﻗﺴﺎم ﺳﻮﮔﻨﺪھﺎ ﺑﺎﻋﺘﺒﺎر ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺮ آن ﻗﺴﻢ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد ‪١٧٥٤.........................‬‬
‫ﻧﺬر ‪١٧٥٥.........................................................................................‬‬
‫ﻧﺬر ﯾﮏ ﻋﺒﺎدت ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ اﺳﺖ ‪١٧٥٥.........................................................‬‬
‫ﻧﺬر در دوره ﺟﺎھﻠﯿﺖ ‪١٧٥٥...................................................................‬‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدن ﻧﺬر در اﺳﻼم و دﻟﯿﻞ آن ‪١٧٥٦................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻧﺬری ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﭼﻪ ﻧﺬری ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ‪١٧٥٧.................................‬‬
‫ﻧﺬر ﻣﺒﺎح ‪١٧٥٧..................................................................................‬‬
‫ﻧﺬر ﻣﺸﺮوط و ﻧﺬر ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺮوط ‪١٧٥٨........................................................‬‬
‫ﻧﺬر ﺑﺮای ﻣﺮدﮔﺎن ‪١٧٥٨........................................................................‬‬
‫ﻧﺬر ﮐﺮدن ﻋﺒﺎدت در ﺟﺎی ﻣﻌﯿﻨﯽ ‪١٧٥٩....................................................‬‬
‫ﻧﺬر ﮐﺮدن ﺑﺮای ﺷﯿﺦ ﻣﻌﯿﻨﯽ ‪١٧٦٠...........................................................‬‬
 ‫أأأ‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد و از آن ﻋﺎﺟﺰ ﺑﺎﺷﺪ ‪١٧٦٠..................................‬‬

‫ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺎﻟﺶ را ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪھﺪ ‪١٧٦١.....................................‬‬
‫ﮐﻔﺎره ﻧﺬر ‪١٧٦١.................................................................................‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و ﺑﺮ وی ﻧﺬر روزه ﺑﺎﺷﺪ‪١٧٦١...............................................‬‬

‫ﺑﯿﻊ = داد و ﺳﺘﺪ و ﻣﻌﺎﻣﻼت ‪١٧٦٣ .............. ................................‬‬

‫ﺳﺮﺧﯿﺰﯾﺪر ﻃﻠﺐ روزی ‪١٧٦٣.................................................................‬‬
‫ﮐﺴﺐ ﺣﻼل ‪١٧٦٣..............................................................................‬‬
‫وﺟﻮب ﻋﻠﻢ و آ ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم داد و ﺳﺘﺪ و ﺑﯿﻊ و ﻣﻌﺎﻣﻼت ‪١٧٦٣.......................‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﻊ ‪١٧٦٥.................................................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺟﻮاز ﺑﯿﻊ و ﻣﻌﺎﻣﻼت ‪١٧٦٥.....................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺣﮑﻤﺖ ﺑﯿﻊ ‪١٧٦٥....................................................................‬‬
‫اﺛﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﯿﻊ ‪١٧٦٦.....................................................................‬‬
‫ارﮐﺎن و ﭘﺎﯾﻪھﺎی ﺑﯿﻊ ‪١٧٦٦.....................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﯿﻐﻪ ﺑﯿﻊ ‪١٧٦٦........................................................................‬‬
‫ﻋﻘﺪ ﺻﯿﻐﻪ ﺑﯿﻊ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ‪١٧٦٧......................................................‬‬
‫ﻋﻘﺪ ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده و ﭘﯿﮏ ‪١٧٦٧..........................................................‬‬
‫ﻋﻘﺪ از ﻃﺮف ﻻل ‪١٧٦٧........................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﯿﻊ ‪١٧٦٨................................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺎﻗﺪ و اﺟﺮا ﮐﻨﻨﺪه ﻋﻘﺪ ﺑﯿﻊ ‪١٧٦٨.......................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻌﻘﻮد ﻋﻠﯿﻪ و ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﺑﺮ آنھﺎ ﻋﻘﺪ ﺟﺎری ﻣﯽﺷﻮد ‪١٧٦٨......................‬‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ اﺑﺰار آﻻت ﻏﻨﺎء و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ‪١٧٧١...................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺣﻼل ﺑﻮدن آواز ﺧﻮاﻧﺪن ‪١٧٧١........................................................‬‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ در ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ‪١٧٧٥................................‬‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﭼﯿﺰی در دﯾﺪﻧﺶ ﻣﺸﻘﺖ ﯾﺎ ﺿﺮری ﺑﺎﺷﺪ ‪١٧٧٦.................................‬‬
‫ﺑﯿﻊ ﺗﺨﻤﯿﻨﯽ و ﮔﺰاﻓﻪ ﻓﺮوش ‪١٧٧٦...........................................................‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻗﺒﺾ و ﺗﺴﻠﯿﻢ داﺷﺘﻦ ‪١٧٧٨...........................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺟﻮد ﻗﺒﺾ ‪١٧٧٩......................................................................‬‬
‫ﮔﻮاه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﻋﻘﺪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ‪١٧٧٩....................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ببب‬

‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﺑﺮ ﻓﺮوﺧﺘﻦ دﯾﮕﺮان ‪١٧٨٠...........................................................‬‬

‫ھﺮﮐﺲ ﭼﯿﺰی را ﺑﺪو ﮐـﺲ ﻓﺮوﺧﺖ آن ﭼﯿﺰ از آن اوﻟﯽ اﺳﺖ ‪١٧٨١.....................‬‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﮫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺪت اﺳﺖ‪١٧٨١...............................................‬‬
‫دﻻﻟﯽ و ﺣﻖ اﻟﻌﻤﻞ ﮐﺎری ‪١٧٨٢..............................................................‬‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪهای ﮐﻪ ﺑﺎﮐﺮاه ﭼﯿﺰی را ﺑﻔﺮوﺷﺪ و او را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﻨﻨﺪ ‪١٧٨٢.....................‬‬
‫ﺑﯿﻊ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮار از ﻇﻠﻢ =ﺑﯿﻊ اﻟﺘﻠﺠﺌﻪ ‪١٧٨٤..............................................‬‬
‫اﺟﺮای ﻋﻘﺪ ﺑﯿﻊ ﺑﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﮐﺮدن ﭼﯿﺰی ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﻠﻮم از آن ‪١٧٨٤.................‬‬
‫ﻣﻨﺪوب اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﻪ ﺗﺮازو ﺗﺮﺟﯿﺢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺪﮐﯽ ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ‪١٧٨٥.....‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ و آﺳﺎن ﮔﯿﺮی در ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش‪ ،‬ﺧﻮش ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻮدن ‪١٧٨٥....................‬‬
‫ﺑﯿﻊ ﻏﺮر = ﺑﯿﻌﯽ ﮐﻪ درآن اﻣﮑﺎن ﻋﺪم رﺿﺎﯾﺖ و ﻓﺮﯾﺐ و ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺑﺎﺷﺪ ‪١٧٨٦............‬‬
‫ﺧﺮﯾﺪن ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻏﺼﺐ ﺷﺪه ﯾﺎ دزدﯾﺪه ﺷﺪه ﺣﺮام اﺳﺖ ‪١٧٨٨.........................‬‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ اﻧﮕﻮر ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از آن ﺷﺮاب و ﻣﯽ ﻣﯽﺳﺎزد و ﻓﺮوﺧﺘﻦ اﺳﻠﺤﻪ ﺑﺮای‬
‫آﺷﻮب و ﻓﺘﻨﻪ ‪١٧٨٨.............................................................................‬‬
‫ﻧﮫﯽ از ﮐﺜﺮت ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن در ﻣﻌﺎﻣﻼت ‪١٧٨٩...........................................‬‬
‫ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش در ﻣﺴﺠﺪ ‪١٧٩١...............................................................‬‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم اذان و ﺑﺎﻧﮓ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ‪١٧٩١..........................................‬‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻮﻟﯿﻪ و ﻣﺮاﺑﺤﻪ و وﺿﯿﻌﻪ ﺟﺎﺋﺰ اﺳﺖ ‪١٧٩٢..............................‬‬
‫ﻓﺮوش و ﺧﺮﯾﺪاری ﻣﺼﺤﻒ ﺷﺮﯾﻒ ‪١٧٩٢....................................................‬‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﻣﮑﻪ و اﺟﺎره آنھﺎ ‪١٧٩٢.................................................‬‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ آب ‪١٧٩٢..............................................................................‬‬
‫ﺑﯿﻊ اﻟﻮﻓﺎء = ﺑﯿﻊ اﻟﺸﺮط ‪١٧٩٣.................................................................‬‬
‫ﺑﯿﻊ اﻻﺳﺘﺼﻨﺎع ﯾﺎ ﻓﺮوش ﺳﻔﺎرﺷﯽ ‪١٧٩٤....................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ آن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺳﻔﺎرﺷﯽ و ﭘﯿﺶ ﻓﺮوش ‪١٧٩٤..................................‬‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﻣﯿﻮهھﺎ و ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی ‪١٧٩٤.............................................‬‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﯿﻮهھﺎ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﮫﻤﯿﺪ؟ ‪١٧٩٥................................‬‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﻣﯿﻮهھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﻣﯽرﺳﻨﺪ ‪١٧٩٦.............................................‬‬
‫ﻓﺮوش ﮔﻨﺪم درﺧﻮﺷﻪ ‪١٧٩٧..................................................................‬‬
‫اﻓﺖ آﻓﺎت وﺿﻊ اﻟﺠﻮاﺋﺢ ‪١٧٩٧.................................................................‬‬
 ‫ججج‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ در ﺑﯿﻊ و ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ‪١٧٩٩.................................................................‬‬

‫ﺑﯿﻊ اﻟﻌﺮﺑﻮن ‪١٨٠١...............................................................................‬‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺷﺮط ﺑﺮاﺋﺖ از ﻋﯿﻮب ‪١٨٠١.....................................................‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ ﻓﺮوﺷﻨﺪه و ﺧﺮﯾﺪار ‪١٨٠٢.......................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺑﯿﻊ ﻓﺎﺳﺪ ‪١٨٠٣...........................................................................‬‬
‫رﺑﺢ و ﺳﻮد ﻧﺎﺷﯽ از ﺑﯿﻊ ﻓﺎﺳﺪ ‪١٨٠٣..........................................................‬‬
‫ھﻼک ﺷﺪن و ﺗﻠﻒﺷﺪن ﺟﻨﺲ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﭘﯿﺶ از ﺗﺤﻮﯾﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺸﺘﺮی ‪١٨٠٣..‬‬
‫ھﻼک ﺷﺪنﮐﺎﻻی ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻮﯾﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺸﺘﺮی‪١٨٠٤...................‬‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﺮخ و ﻧﺮخ ﮔﺬاری ﮐﺎﻻھﺎ = ﺗﺴﻌﯿﺮ )ﻗﯿﻤﺖﮔﺬاری( ‪١٨٠٤.........................‬‬
‫از ﻧﺮخ ﮔﺬاری و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﺮخ اﺟﻨﺎس ﻧﮫﯽ ﺷﺪه ‪١٨٠٤......................................‬‬
‫ﺗﺨﻔﯿﻒ درﻧﺮخ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻧﯿﺎز‪١٨٠٦...........................................................‬‬
‫اﺣﺘﮑﺎر ‪١٨٠٦....................................................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ اﺣﺘﮑﺎر ﺣﺮام اﺳﺖ؟ ‪١٨٠٧ ............................................................‬‬
‫ﺧﯿﺎر ‪١٨٠٨.......................................................................................‬‬
‫‪ -۱‬ﺧﯿﺎر اﻟﻤﺠﻠﺲ ‪١٨٠٨ .........................................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺣﻖ ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٨١٠ ................................................‬‬
‫‪ -۲‬ﺧﯿﺎر اﻟﺸﺮط ‪١٨١٠ ............................................................................‬‬
‫‪ -۳‬ﺧﯿﺎر اﻟﻌﯿﺐ‪١٨١١ .............................................................................‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ ﻣﺘﺒﺎﯾﻌﯿﻦ= ﻓﺮوﺷﻨﺪه و ﺧﺮﯾﺪار ‪١٨١٢ ............................................‬‬
‫ﺧﺮﯾﺪن ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ ﻓﺎﺳﺪ ‪١٨١٢ ....................................................................‬‬
‫ﺧﺮاج ﺿﻤﺎن دارد ‪١٨١٣ ..........................................................................‬‬
‫‪ -۴‬ﺧﯿﺎر اﻟﺘﺪﻟﯿﺲ در ﺑﯿﻊ = ﺧﯿﺎر ﺑﺴﺒﺐ ﻋﯿﺒﯽﮐﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﭘﻨﮫﺎنﮐﺮده اﺳﺖ ‪١٨١٣ ....‬‬
‫‪ -۵‬ﺧﯿﺎر اﻟﻐﺒﻦ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﯿﺎر ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﻣﻐﺒﻮدن ﺑﻮدن ﻣﺸﺘﺮی ﯾﺎ ﺑﺎﯾﻊ‪١٨١٤ .................‬‬
‫ﺧﺮﯾﺪ از وارد ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﮐﺎﻻ در ﺑﯿﺮون ﺷﮫﺮ ‪١٨١٥ .............................................‬‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪ و ﺳﺎزش ﺑﺮای ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ‪١٨١٦ .............................................‬‬
‫اﻗﺎﻟﻪ ﯾﺎ ﻓﺴﺦ ﻋﻘﺪ ﺑﯿﻊ‪١٨١٦....................................................................‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َﺳﻠﻢ ﯾﺎ َﺳﻠﻒ = ﭘﯿﺶ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﮫﺎء و ﭘﯿﺶ ﻓﺮوش ﮐﺎﻻ ‪١٨١٧.............................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺳﻠﻢ ‪١٨١٧ ..........................................................................‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺳﻠﻢ ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم‪١٨١٨ ....................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ددد‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﻠﻢ و ﭘﯿﺶ ﺧﺮﯾﺪ و ﭘﯿﺶ ﭘﺮداﺧﺖ ‪١٨١٩ .............................................‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺴﻠﻢ ﻓﯿﻪ ﯾﺎﮐﺎﻻی ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪه در ﺳﻠﻢ ‪١٨١٩ ......................................‬‬
‫ﺷﺮط ﻣﮫﻠﺖ و ﻣﺪت ‪١٨١٩ ........................................................................‬‬
‫در ﻣﺴﻠﻢ ﻓﯿﻪ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻢ اﻟﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪١٨٢٠ ...................................‬‬
‫ﻋﻘﺪ ﺳﻠﻢ ﺑﺎ ﺳﮑﻮت از ﻣﻮﺿﻊ و ﻣﺤﻞ ﺗﺤﻮﯾﻞ و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺎﻻ ﻓﺎﺳﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ‪١٨٢٠ .........‬‬
‫ﺳﻠﻢ در ﺷﯿﺮ و ﺧﺮﻣﺎی رﻃﺐ ‪١٨٢٠ .............................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻏﯿﺮ ﮐﺎﻻی ﺳﻠﻢ ﺷﺪه را ﺑﻌﻮض آن ﮔﺮﻓﺖ ‪١٨٢١ .................................‬‬
‫رﺑﺎ و رﺑﺎﺧﻮاری ‪١٨٢٢...........................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ رﺑﺎ ‪١٨٢٢ .....................................................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﺮام ﺑﻮدن رﺑﺎﺧﻮاری ‪١٨٢٤ .............................................................‬‬
‫اﻗﺴﺎم رﺑﺎ و رﺑﺎ ﺧﻮاری ‪١٨٢٦ .....................................................................‬‬
‫رﺑﺎ اﻟﻔﻀﻞ‪ :‬رﺑﺎ ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ‪١٨٢٦ ...................................................................‬‬
‫ﻋﻠﺖ ﺗﺤﺮﯾﻢ رﺑﺎ در اﯾﻦ اﺟﻨﺎس ‪١٨٢٦ ...........................................................‬‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﺣﯿﻮان زﻧﺪه در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻮﺷﺖ ‪١٨٢٩ ...................................................‬‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﺧﺮﻣﺎی رﻃﺐ و ﻧﻮﺑﺮ ﺑﻪ ﺧﺮﻣﺎی ﺧﺸﮏ و رﺳﯿﺪه ‪١٨٣٠ ...........................‬‬
‫ﺑﯿﻊ اﻟﻌﯿﻨﻪ ‪١٨٣١.................................................................................‬‬
‫ﻗﺮض و وام ‪١٨٣٢...............................................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدن ﻗﺮض و وام دادن ‪١٨٣٢ ....................................................‬‬
‫ﻋﻘﺪ ﻗﺮض ‪١٨٣٣ ...................................................................................‬‬
‫در ﻗﺮض ﺷﺮط اﺳﺖﮐﻪ ﻣﮫﻠﺖ و ﻣﺪت ﺑﺎﺷﺪ ‪١٨٣٤ ............................................‬‬
‫ﻗﺮضدادن ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺻﺤﯿﺢ و درﺳﺖ اﺳﺖ ‪١٨٣٤ ..........................................‬‬
‫ھﺮ ﻗﺮﺿﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻮدی و ﻧﻔﻌﯽ ﺷﻮد رﺑﺎ اﺳﺖ ‪١٨٣٥ ...................................‬‬
‫ﺷﺘﺎب در ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ وام ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ ‪١٨٣٥ .................................................‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﭙﺮداﺧﺖ وام ﺑﺎﺷﺪ و دﺳﺖ ﺑﺪﺳﺖﮐﻨﺪ و از ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ آن ﻃﻔﺮه رود ﻇﻠﻢ‬
‫و ﺳﺘﻢ ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ ‪١٨٣٧ .....................................................................‬‬
‫ﻣﮫﻠﺖ دادن ﺑﻪ ﺑﺪھﮑﺎریﮐﻪ ﺗﻨﮓ دﺳﺖ اﺳﺖ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ‪١٨٣٧ ...‬‬
‫از ﻣﺒﻠﻎ وام ﮐﻢ ﮐﻦ و ﻧﻘﺪ ﺑﮕﯿﺮ ‪١٨٣٨ ...........................................................‬‬
‫اﻟﺮھﻦ‪ :‬ﮔﺮو و رھﯿﻨﻪ ‪١٨٣٨.....................................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺟﻮاز رھﻦ ‪١٨٣٩ ....................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ و درﺳﺘﯽ رھﻦ ‪١٨٤٠ ............................................................‬‬
 ‫ههه‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫اﻧﺘﻔﺎع و ﺑﮫﺮهﮔﯿﺮی رھﻦ ﮔﯿﺮﻧﺪه از رھﻦ و ﭼﯿﺰی ﮐﻪ در رھﻦ او اﺳﺖ ‪١٨٤٠ .............‬‬
‫ھﺰﯾﻨﻪ رھﻦ و ﻣﻨﺎﻓﻊ آن ‪١٨٤١ ....................................................................‬‬
‫رھﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﺨﻮد ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺪھﯽ ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد ‪١٨٤٢ .................‬‬
‫رھﻦ ھﻤﺎنﻃﻮر ﺑﺼﻮرت رھﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻣﺮﺗﮫﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺑﺠﺎی وام ﺗﻤﻠﮏ ﮐﻨﺪ‬
‫‪١٨٤٢ ...............................................................................................‬‬
‫ﺷﺮط ﮐﺮدن ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﻣﺎل رھﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺳﺮرﺳﯿﺪ وام ‪١٨٤٢ ..............................‬‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن رھﻦ و اﺗﻤﺎم رھﻦ ‪١٨٤٣ ............................................................‬‬
‫ﻣﺰارﻋﻪ ‪١٨٤٣....................................................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺻﺤﺖ ﻋﻘﺪ ﻣﺰارﻋﻪ ‪١٨٤٣ .........................................................‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﻧﮫﯽ از ﻣﺰارﻋﻪ ﻧﻘﻞﮐﺮدهاﻧﺪ ﻣﺮدود اﺳﺖ ‪١٨٤٤ .............................‬‬
‫ﮐﺮاﯾﻪ زﻣﯿﻦ زراﻋﺘﯽ ﺑﺎ ﭘﻮل ﻧﻘﺪ ‪١٨٤٥ ...........................................................‬‬
‫ﻣﺰارﻋﻪ ﻓﺎﺳﺪ ‪١٨٤٦ ................................................................................‬‬
‫اﺣﯿﺎء زﻣﯿﻦھﺎی ﻣﻮات ‪١٨٤٦..................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﺣﯿﺎء زﻣﯿﻦ ﻣﻮات ‪١٨٤٧ .................................................................‬‬
‫اﺟﺎزه ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮای اﺣﯿﺎی ﻣﻮات ‪١٨٤٨ ..........................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺣﻖ اﺣﯿﺎءﮐﻨﻨﺪه زﻣﯿﻦ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٨٤٨ .....................................‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﻣﺎﻟﮏ زﻣﯿﻦ او را اﺣﯿﺎ ﮐﺮد ‪١٨٤٩ ......................................‬‬
‫اﻗﻄﺎع و ﺗﯿﻮل زﻣﯿﻦ و ﻣﻌﺎدن و آب ‪١٨٤٩ ......................................................‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ زﻣﯿﻦ از دﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را آﺑﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ‪١٨٥٠ ...................................‬‬
‫اﺟﺎره ‪١٨٥١......................................................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺻﺤﺖ اﺟﺎره‪١٨٥٢ .................................................................‬‬
‫راز و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدن اﺟﺎره ‪١٨٥٣ ..........................................................‬‬
‫رﮐﻦ اﺟﺎره ‪١٨٥٤ ...................................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻃﺮﻓﯿﻦ اﺟﺎره ‪١٨٥٤ ......................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ اﺟﺎره ‪١٨٥٤ .......................................................................‬‬
‫اﺟﺮت و ﻣﺰد ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﻃﺎﻋﺎت ‪١٨٥٦ ...........................................................‬‬
‫ﮐﺴﺐ ﺣﺠﺎﻣﺖ‪١٨٥٨ ..............................................................................‬‬
‫ﺷﺮط ﺗﻌﺠﯿﻞ ﯾﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮ در ﭘﺮداﺧﺖ اﺟﺮت‪١٨٥٩ .............................................. :‬‬
‫اﺳﺘﺤﻘﺎق درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺎل اﻻﺟﺎره و اﺟﺮت ‪١٨٦٠ .................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ووو‬

‫آﯾﺎ در اﺟﺎره ﺑﺮای ﮐﺎر ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ھﻼک ﺷﺪنﻋﯿﻦ آن ﭼﯿﺰی ﮐﻪ اﺟﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎل‬
‫اﻻﺟﺎره ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٨٦٠ ...................................................................‬‬
‫اﺟﺎره ﮐﺮدن داﯾﻪ و ﻣﺮﺿﻌﻪ و ھﻮو ﺑﺮای ﺷﯿﺮ دادن ﺑﻪ ﺑﭽﻪ ‪١٨٦١ ...........................‬‬
‫اﺟﺎره ﮐﺮدن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮراک و ﻟﺒﺎس و ﭘﻮﺷﺎک ‪١٨٦٢ .......................................‬‬
‫اﺟﺎره زﻣﯿﻦ)(‪١٨٦٢ ................................................................................‬‬
‫ﮐﺮاﯾﻪ و اﺟﺎره ﺣﯿﻮاﻧﺎت ‪١٨٦٣ ....................................................................‬‬
‫اﺟﺎره ﮐﺮدن ﻣﻨﺎزل ﺑﺮای ﺳﮑﻮﻧﺖ ‪١٨٦٣ ........................................................‬‬
‫اﺟﺎره دادن ﭼﯿﺰی ﮐﻪ اﺟﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ‪١٨٦٣ ................................................‬‬
‫ھﻼک ﺷﺪن اﺻﻞ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ اﺟﺎره داده ﺷﺪه اﺳﺖ ‪١٨٦٤ ...................................‬‬
‫ﻣﺰدور و اﺟﯿﺮ و ﮐﺎرﮔﺮ‪١٨٦٤ ......................................................................‬‬
‫دوم اﺟﯿﺮ و ﻣﺰدور و ﮐﺎرﮔﺮ ﻣﺸﺘﺮک و ﻋﺎم اﺳﺖ ‪١٨٦٥ .......................................‬‬
‫ﻓﺴﺦ اﺟﺎره و اﻧﺘﮫﺎی آن ‪١٨٦٦ ...................................................................‬‬
‫اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ ﻓﺴﺦ اﺟﺎره ﺑﺸﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ ‪١٨٦٦ ..............................................‬‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن اﺻﻞ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺮای اﺳﺘﯿﻔﺎی ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺟﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ‪١٨٦٧ ..................‬‬
‫ﻣﻀﺎرﺑﻪ)(‪١٨٦٧...................................................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن ﻣﻀﺎرﺑﻪ ‪١٨٦٩ ................................................................‬‬
‫ارﮐﺎن ﻣﻀﺎرﺑﻪ‪١٨٦٩ ................................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻀﺎرﺑﻪ ‪١٨٦٩ ..............................................................................‬‬
‫ﻋﺎﻣﻞ در ﻣﻀﺎرﺑﻪ اﻣﯿﻦ ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ ‪١٨٧١ ...................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻀﺎرﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻀﺎرﺑﻪ ﮐﻨﺪ؟ ‪١٨٧١ .......................................‬‬
‫ھﺰﯾﻨﻪ ﻋﺎﻣﻞ و ﮐﺎرﮔﺮ در ﻣﻀﺎرﺑﻪ ‪١٨٧١ ..........................................................‬‬
‫ﻓﺴﺦ اﻟﻤﻀﺎرﺑﻪ ‪١٨٧١ ..............................................................................‬‬
‫ﺗﺼﺮف ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻌﺪ از ﻓﻮت و ﻣﺮگ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل‪١٨٧٢ ...........................................‬‬
‫ﺷﺮط اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪١٨٧٢ ...................‬‬
‫ﺣﻮاﻟﻪ ‪١٨٧٣......................................................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ درﺳﺖ ﺑﻮدن ﺣﻮاﻟﻪ ‪١٨٧٣ .........................................................‬‬
‫آﯾﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺣﻮاﻟﻪ ﺑﺮای وﺟﻮب اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﺪﯾﺐ؟ ‪١٨٧٣ ..............................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ ﺣﻮاﻟﻪ ‪١٨٧٤ .......................................................................‬‬
‫ذﻣﻪ و ﻋﮫﺪه ﺑﺪھﮑﺎر ﺑﺎﺣﻮاﻟﻪدادن ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ‪١٨٧٥ ..................................‬‬ ‫آﯾﺎ ّ‬
‫اﻟﺸﻔﻌﻪ ‪١٨٧٥....................................................................................‬‬
 ‫ززز‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدن ﺷﻔﻌﻪ ‪١٨٧٥ ..................................................................‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺟﻮد ﺷﻔﻌﻪ ‪١٨٧٦ ........................................................................‬‬
‫ﺛﺒﻮت ﺷﻔﻌﻪ ﺑﺮای اھﻞ ذﻣﻪ ‪١٨٧٦ ...............................................................‬‬
‫اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺷﺮﯾﮏ در ﻓﺮوﺧﺘﻦ ‪١٨٧٦ .....................................................‬‬
‫ﺗﻼش و ﭼﺎره اﻧﺪﯾﺸﯽ ﺑﺮای اﺳﻘﺎط ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ‪١٨٧٧ .........................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺷﻔﻌﻪ و اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﺸﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ ‪١٨٧٨ .........................................‬‬
‫ﺷﻔﻌﻪ ﺑﯿﻦ ﭼﻨﺪ ﺷﻔﯿﻊ ‪١٨٨٢ .....................................................................‬‬
‫وراﺛﺖ ﺷﻔﻌﻪ ‪١٨٨٢ ................................................................................‬‬
‫ﺗﺼﺮف ﻣﺸﺘﺮی ‪١٨٨٢ .............................................................................‬‬
‫ﻣﺸﺘﺮی ﭘﯿﺶ از اﺳﺘﺤﻘﺎق ﺷﻔﻌﻪ ﺑﻨﺎﺋﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪١٨٨٣ ..................................‬‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﺑﺮای اﺳﻘﺎط ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ‪١٨٨٣ .........................................................‬‬
‫اﻟﻮﮐﺎﻟﺔ ‪١٨٨٣.....................................................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ وﮐﺎﻟﺖ و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن ‪١٨٨٣ ....................................................‬‬
‫ارﮐﺎن وﮐﺎﻟﺖ‪١٨٨٥ .................................................................................‬‬
‫ﺗﻨﺠﯿﺰ )ﺑﺪون ﻗﯿﺪ و ﺷﺮط و ﻻزم اﻻﺟﺮا ﺑﻮدن( و ﺗﻌﻠﯿﻖ در وﮐﺎﻟﺖ ‪١٨٨٥ ..................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ وﮐﺎﻟﺖ ‪١٨٨٦ ...............................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻮﮐﻞ = وﮐﯿﻞ ﮔﯿﺮﻧﺪه‪١٨٨٦ .............................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ وﮐﯿﻞ ‪١٨٨٦ ................................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻮﮐﻞ ﻓﯿﻪ = ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﺤﻞ وﮐﺎﻟﺖ اﺳﺖ ‪١٨٨٧ .....................................‬‬
‫ﺿﻮاﺑﻂ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ وﮐﺎﻟﺖ در آنھﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ‪١٨٨٨ .......................................‬‬
‫وﮐﯿﻞ اﻣﯿﻦ و اﻣﺎﻧﺘﺪار اﺳﺖ ‪١٨٨٨ ...............................................................‬‬
‫وﮐﯿﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮای اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮی ‪١٨٨٨ ..........................................................‬‬
‫اﻗﺮار ﮐﺮدن وﮐﯿﻞ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻮﮐﻞ ﺧﻮد ‪١٨٨٨ ...................................................‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ وﮐﯿﻞ در اﻗﺎﻣﻪ داوری اﺳﺖ وﮐﯿﻞ ﺑﺮای درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ‪١٨٨٩ ................‬‬
‫وﮐﯿﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮای اﺳﺘﯿﻔﺎ و اﺟﺮای ﻗﺼﺎص ‪١٨٨٩ ............................................‬‬
‫وﮐﯿﻞ ﺑﺮای ﻓﺮوش ‪١٨٨٩ .........................................................................‬‬
‫وﮐﯿﻞ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ در آن وﮐﯿﻞ اﺳﺖ از ﺧﻮد ﺑﺮای ﺧﻮد ﺑﺨﺮد ‪١٨٩٠ ......................‬‬
‫وﮐﯿﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮای ﺧﺮﯾﺪن‪١٨٩١ ................................................................‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻘﺪ وﮐﺎﻟﺖ ‪١٨٩١ ...........................................................................‬‬
‫ﻋﺎرﯾﺖ ‪١٨٩٢.....................................................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ححح‬

‫ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﻣﻮﺟﺐ اﻧﻌﻘﺎد ﻋﻘﺪ ﻋﺎرﯾﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟‪١٨٩٢ ..........................................‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺎرﯾﻪ ‪١٨٩٣ ................................................................................‬‬
‫ﻋﺎرﯾﻪ دادن ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﻌﺎرﯾﺖﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﺎ ﺑﻪ اﺟﺎره دادن آن ‪١٨٩٣ ......................‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻋﺎره دھﻨﺪه و ﻋﺎرﯾﺖ دھﻨﺪه اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮﮔﺮدد ‪١٨٩٣ .........‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻞ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻋﺎرﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﻮد ‪١٨٩٣ ...........‬‬
‫ﻋﺎرﯾﻪ دادن ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺮ ﺿﺮری ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺮای ﻣﺴﺘﻌﯿﺮ ﻧﻔﻊ دارد ‪١٨٩٤ .......‬‬
‫ﻣﺴﺘﻌﯿﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺎرﯾﻪ ﺿﺎﻣﻦ اﺳﺖ ‪١٨٩٥ ....................................................‬‬
‫اﻟﻮدﯾﻌﻪ ‪١٨٩٦....................................................................................‬‬
‫ﺿﻤﺎﻧﺖ در ودﯾﻌﻪ ‪١٨٩٦ ..........................................................................‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﻮدع)( ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردﻧﺶ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اﺳﺖ ‪١٨٩٧ ...................................‬‬
‫ادﻋﺎی ﺳﺮﻗﺖ رﻓﺘﻦ ودﯾﻌﻪ ‪١٨٩٧ ................................................................‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ودﯾﻌﻪ دﯾﮕﺮی ﭘﯿﺶ او ﺑﺎﺷﺪ‪١٨٩٧ ...............................‬‬
‫ﻏﺼﺐ‪ :‬ﺳﺘﺪن ﻣﺎل دﯾﮕﺮان ﺑﺰور ‪١٨٩٨.......................................................‬‬
‫ﮐﺸﺖ زﻣﯿﻦ ﯾﺎ ﻧﮫﺎل ﮐﺎری ﯾﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺳﺎزی در زﻣﯿﻦ ﻣﻐﺼﻮب ‪١٨٩٩ ...................‬‬
‫اﻧﺘﻔﺎع و ﺑﮫﺮه ﺑﺮدن از ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﻏﺼﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ ‪١٩٠٠ ......................‬‬
‫دﻓﺎع از ﻣﺎل ‪١٩٠١ .................................................................................‬‬
‫ھﺮ ﮐﺲ ﻣﺎل ﺧﻮد را ﻧﺰد دﯾﮕﺮی ﯾﺎﻓﺖ او ﺑﺘﺼﺮف آن ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ‪١٩٠١ ................‬‬
‫ﮔﺸﻮدن در ﻗﻔﺲ ‪١٩٠٢ ...........................................................................‬‬

‫ﻟﻘﯿﻂ= ﻃﻔﻞ ﺳﺮ راﻫﯽ ﯾﺎ ﮔﻤﺸﺪه ﮔﻤﻨﺎم ‪١٩٠٣ .. ................................‬‬

‫ﭼﻪﮐﺴﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ از ﻟﻘﯿﻂ؟ ‪١٩٠٣................................‬‬
‫ھﺰﯾﻨﻪ ﻟﻘﯿﻂ و ﻧﻔﻘﻪ او ‪١٩٠٣...................................................................‬‬
‫ارث و ﻣﺎﺗﺮک ﻟﻘﯿﻂ ‪١٩٠٤.......................................................................‬‬
‫ادﻋﺎی ﻧﺴﺐ ﻟﻘﯿﻂ ‪١٩٠٤.......................................................................‬‬

‫ﻟﻘﻄﻪ)(= ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻏﯿﺮ از اﻧﺴﺎن ‪١٩٠٧ ......... ................................‬‬

‫ﻟﻘﻄﻪ و ﭼﯿﺰی ﮐﻪ در ﺣﺮم ﺧﺪا در ﻣﮑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﮔﻢ ﮔﺮدد ‪١٩٠٨...................‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن ﻟﻘﻄﻪ ‪١٩٠٨.........................................................................‬‬
‫ﺧﻮردﻧﯽھﺎ و ﭼﯿﺰھﺎی ﺑﯽاھﻤﯿﺖ از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ‪١٩٠٩..................‬‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﮔﻤﺸﺪه و ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه ‪١٩١٠..........................................................‬‬
 ‫ططط‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﮔﻤﺸﺪه ﺷﺘﺮ و ﮔﺎو و اﺳﺐ و اﺳﺘﺮ و ﺧﺮ ‪١٩١٠..............................................‬‬

‫ھﺰﯾﻨﻪ ﮔﻤﺸﺪه ‪١٩١١............................................................................‬‬

‫اﻃﻤﻌﻪ و ﻣﻮاد ﺧﻮراﮐﯽ ‪١٩١٣ .................... ................................‬‬

‫ّاﻣﺎ ﻣﻮاد ﻧﺠﺲ ﻣﻀﺮ و زﯾﺎنآور ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮاد ﺳﻤﯽ و ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪه و ﻏﯿﺮ آن ‪١٩١٤..........‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺷﺮع ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ آنھﺎ را ﻣﺒﺎح اﻋﻼمﮐﺮده اﺳﺖ ‪١٩١٥.....................‬‬
‫ﻣﺎھﯽ ﻧﻤﮏﺳﻮد ‪١٩١٦..........................................................................‬‬
‫ﺟﺎﻧﻮران ﺣﻼل ﮔﻮﺷﺖ ﺧﺸﮑﯽ و ﺑﺮی ‪١٩١٦................................................‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺷﺎرع ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ آنھﺎ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ ‪١٩١٩..........................‬‬
‫ﮔﻮﺷﺘﯽ ﮐﻪ از ﺣﯿﻮان زﻧﺪه ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ ‪١٩٢٠.......................‬‬
‫ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺧﺮ و اﺳﺘﺮ ‪١٩٢٢..................................................................‬‬
‫ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺣﯿﻮاﻧﺎت درﻧﺪه و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺷﮑﺎری ‪١٩٢٣......................................‬‬
‫ّ َ‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ُﺟﻼﻟﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ ‪١٩٢٤...............................................................‬‬
‫ﺗﻤﺎم آﻟﻮدﮔﯽھﺎ و ﺧﺒﺎﺋﺚ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ‪١٩٢٥.............................................‬‬
‫ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس ﺑﮑﺸﺘﻦ آنھﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ‪١٩٢٦.........‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽﮐﻪ ﺷﺮع از آنھﺎ ﺳﮑﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ‪١٩٢٦........................................‬‬
‫ﮔﻮﺷﺖھﺎی وارداﺗﯽ ‪١٩٢٨.....................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺿﺮورت ‪١٩٢٩...........‬‬
‫ﺣﺪ اﺿﻄﺮار و ﻧﺎﭼﺎری ‪١٩٢٩...................................................................‬‬
‫اﻧﺪازهای ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﺿﺮورت ﺧﻮرده ﻣﯽﺷﻮد ‪١٩٣٠......................................‬‬
‫آﯾﺎ ﺷﺮاب و ﻣﺴﮑﺮات ﺑﺮای ﻣﺪاوا و ﻋﻼج ﻣﺒﺎح اﺳﺖ؟ ‪١٩٣١..............................‬‬
‫ذﺑﺢ ﺷﺮﻋﯽ= ذﮐﺎت ﺷﺮﻋﯽ ‪١٩٣٣.............................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﭼﯿﺰی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ذﮐﺎت و ذﺑﺢ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺮاﻋﺎت ﮔﺮدد ‪١٩٣٣................‬‬
‫ذﺑﯿﺤﻪ و ﺣﯿﻮان ذﺑﺢ ﺷﺪه ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ اھﻞ ﮐﺘﺎب‪١٩٣٣........................................‬‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﺣﯿﻮان ذﺑﺢ ﺷﺪه ﻣﺠﻮس و ﺻﺎﺑﺌﯿﻦ ‪١٩٣٤..........................................‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽﮐﻪ در ذﺑﺢ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ‪١٩٣٦......................................................‬‬
‫ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪن و ذﺑﺢ ﺣﯿﻮان در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ در وی رﻣﻘﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ ‪١٩٣٦...........‬‬
‫دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻗﺒﻞ از اﺗﻤﺎم ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪن ‪١٩٣٧..............................................‬‬
‫زﺧﻤﯽ ﮐﺮدن ﺣﯿﻮان ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻣﺘﻌﺬر ﺑﻮدن ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪﻧﺶ ‪١٩٣٧..........................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ييي‬

‫ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪن ﺟﻨﯿﻦ ﺣﯿﻮان ‪١٩٣٨................................................................‬‬

‫ﺻﯿﺪ= ﺷﮑﺎر‪١٩٣٩...............................................................................‬‬
‫ﺷﮑﺎر ﺣﺮام ‪١٩٤٠ ..................................................................................‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺒﺎه ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﺗﻠﻒ ﻧﻤﻮدن ﺣﯿﻮان ﺑﺪون ﻣﻨﻔﻌﺖ ‪١٩٤٠ .............................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺷﮑﺎرﭼﯽ ‪١٩٤٠ ...........................................................................‬‬
‫ﺻﯿﺪ و ﺷﮑﺎر ﺑﺎ اﺳﻠﺤﻪ ﺑﺮﻧﺪه و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺣﯿﻮان ‪١٩٤٠ .......................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺷﮑﺎر ﺑﺎ اﺳﻠﺤﻪ ‪١٩٤١ .....................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﯿﺪ ﺑﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺷﮑﺎری ‪١٩٤٣.......................................................‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖ دو ﺣﯿﻮان ﺷﮑﺎری در ﺷﮑﺎر ‪١٩٤٤ ......................................................‬‬
‫ﺷﮑﺎر ﺑﺎ ﺳﮓ ﯾﮫﻮدی و ﻧﺼﺮاﻧﯽ ‪١٩٤٤ ...........................................................‬‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻦ ﺻﯿﺪ در ﺣﺎل زﻧﺪه ﺑﻮدن ‪١٩٤٤ ........................................................‬‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﺻﯿﺪ ﻣﺮده ﺑﻌﺪ از اﺻﺎﺑﺖ ﺗﯿﺮ ‪١٩٤٥ ................................................‬‬

‫اﻻﺿﺤﯿﺔ = ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪١٩٤٧ ........................ ................................‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪١٩٤٧...........................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ از ﻧﻈﺮ ﺷﺮع ‪١٩٤٨...............................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻓﺮض ﻣﯽﮔﺮدد؟ ‪١٩٤٨.....................................................‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪١٩٤٨.................................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﺮدن درﺳﺖ اﺳﺖ؟ ‪١٩٤٩.......................................‬‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﺣﯿﻮان اﺧﺘﻪ ﺷﺪه ‪١٩٤٩.......................................................‬‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ‪١٩٥٠............................................‬‬
‫وﻗﺖ ذﺑﺢ و ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪١٩٥١..........................................................‬‬
‫ﯾﮏ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻮاده ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪١٩٥١............................................‬‬
‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ‪١٩٥١.........................................................‬‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ و ﺗﻮزﯾﻊ ﮔﻮﺷﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪١٩٥٢.........................................................‬‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﻨﻨﺪه ﺧﻮد ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ را ﺳﺮ ﺑﺒﺮد‪١٩٥٢..................................................‬‬
‫ﻋﻘﯿﻘﻪ ‪١٩٥٣.....................................................................................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻘﯿﻘﻪ‪١٩٥٣ ............................................................................. :‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻮزاد ﭘﺴﺮ و دﺧﺘﺮ ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ‪١٩٥٤ ...................................‬‬
 ‫ككك‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫وﻗﺖ ذﺑﺢ ﻋﻘﯿﻘﻪ ‪١٩٥٤ ............................................................................‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﻋﻘﯿﻘﻪ ﺑﺎ ھﻢ ‪١٩٥٤ ........................................................‬‬

‫ﻧﺎﻣﮕﺬاری و ﺳﺮ ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺑﭽﻪ ‪١٩٥٥ ............ ................................‬‬

‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻧﺎم ﺑﺮای ﻧﻮزاد ‪١٩٥٥...........................................................‬‬
‫ﻣﮑﺮوه ﺑﻮدن ﺑﻌﻀﯽ از اﺳﺎﻣﯽ ‪١٩٥٥..........................................................‬‬
‫اذان در ﮔﻮش ﻧﻮزاد ﮔﻔﺘﻦ ‪١٩٥٥.............................................................‬‬
‫ﺳﻮراخ ﮐﺮدن ﮔﻮش ﮐﻮدک ‪١٩٥٧............................................................‬‬

‫ﮐﻔﺎﻟﺖ)( ‪١٩٥٩ ... ................................ ................................‬‬

‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﮐﻔﺎﻟﺖ و ﺿﻤﺎﻧﺖ ‪١٩٦٠.........................................................‬‬
‫ﮐﻔﺎﻟﺖ ﺑﺪون ﻗﯿﺪ و ﺑﺎ ﻗﯿﺪ و ﻣﻮﻗﺖ ‪١٩٦٠....................................................‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ از ﮐﻔﯿﻞ و ﺑﺪھﮑﺎر ﺑﺎ ھﻢ ‪١٩٦١.......................................................‬‬
‫اﻧﻮاع ﺿﻤﺎﻧﺖ و ﮐﻔﺎﻟﺖ ‪١٩٦٢..................................................................‬‬
‫ﮐﻔﺎﻟﺖ ﻣﺎﻟﯽ‪١٩٦٣...............................................................................‬‬
‫ﺿﺎﻣﻦ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺑﺠﺎی ﺷﺨﺺ ﺿﻤﺎﻧﺖ ﺷﺪه ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎزﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪١٩٦٤ ...‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از اﺣﮑﺎم ﮐﻔﺎﻟﺖ و ﺿﻤﺎﻧﺖ‪١٩٦٥......................................................‬‬

‫ﻣﺴﺎﻗﺎت)(= آﺑﯿﺎری و اﺻﻼح ﺑﺎغ و ﻣﺰرﻋﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻬﻤﯽ از ﻣﺤﺼﻮل ‪١٩٦٧ ..‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﺴﺎﻗﺎت ‪١٩٦٧.............................................................‬‬
‫ارﮐﺎن ﻣﺴﺎﻗﺎت و ﻣﺰارﻋﻪ‪١٩٦٨.................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ آن ‪١٩٦٨.................................................................................‬‬
‫در ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﻣﺴﺎﻗﺎت ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ‪١٩٧٠.....................................................‬‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﮐﺎرﮔﺮ آﺑﯿﺎری ﮐﻨﻨﺪه = ﻣﺴﺎﻗﯽ ‪١٩٧٠................................................‬‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﮐﺎرﮔﺮ از ﮐﺎر ﮐﺮدن ‪١٩٧١..............................................................‬‬
‫ﻣﺮگ ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ ﻣﺴﺎﻗﺎت ‪١٩٧١....................................................‬‬

‫ُﺟﻌﺎﻟﻪ ‪١٩٧٣ ..... ................................ ................................‬‬

‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن ‪١٩٧٣..........................................................‬‬

‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ ‪١٩٧٥ .. ................................ ................................‬‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫للل‬

‫اﻗﺴﺎم ﺷﺮاﮐﺖھﺎ ‪١٩٧٥.........................................................................‬‬

‫ﺷﺮاﮐﺖ ﻋﻘﻮد ‪١٩٧٦.............................................................................‬‬
‫ارﮐﺎن ﺷﺮﮐﺖ ‪١٩٧٦..............................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺷﺮﮐﺖ ‪١٩٧٦..............................................................................‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻋﻨﺎن)( ‪١٩٧٧............................................................................‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻣﻔﺎوﺿﻪ)( ‪١٩٧٧........................................................................‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖ وﺟﻮه‪١٩٧٨..............................................................................‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖ اﺑﺪان ‪١٩٧٨..............................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﮐﺖ در ﺣﯿﻮان ‪١٩٨١.......................................................................‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﺷﺮﮐﺖھﺎی ﺟﺎﺋﺰ و درﺳﺖ ‪١٩٨٣......................................................‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖھﺎی ﺑﯿﻤﻪ ‪١٩٨٥.........................................................................‬‬

‫ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش ‪١٩٨٩ ............................ ................................‬‬

‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺻﻠﺢ ‪١٩٨٩........................................................‬‬
‫ارﮐﺎن ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش ‪١٩٩٠.....................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﻠﺢ ‪١٩٩٠..............................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺑﻪ‪١٩٩١........................................................................ :‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻨﻪ و ﺣﻖ ﻣﻮرد ﻧﺰاع ‪١٩٩٢..................................................‬‬
‫اﻗﺴﺎم ﺻﻠﺢ ‪١٩٩٣...............................................................................‬‬
‫ﺻﻠﺢ ﻋﻮض اﻗﺮار‪١٩٩٣ ............................................................................‬‬
‫ﺻﻠﺢ ﻋﻮض اﻧﮑﺎر ‪١٩٩٤ ...........................................................................‬‬
‫ﺻﻠﺢ ﻋﻮض ﺳﮑﻮت ‪١٩٩٤ .........................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺻﻠﺢ از اﻧﮑﺎر و ﺻﻠﺢ از ﺳﮑﻮت ‪١٩٩٥ .....................................................‬‬

‫ﻗﻀﺎوت در اﺳﻼم ‪١٩٩٧ ......................... ................................‬‬

‫ﻗﻀﺎوت)( در اﺳﻼم‪١٩٩٧.......................................................................‬‬
‫ﻗﻀﺎوت در ﭼﻪ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ روی ﻣﯽدھﺪ ‪١٩٩٩...............................................‬‬
‫ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻗﻀﺎوت ‪١٩٩٩..................................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت را دارد‪٢٠٠١............................................‬‬
 ‫ممم‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻗﻀﺎوت ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﻗﻀﺎوت را ﻧﺪارد ‪٢٠٠٤........................................‬‬

‫ﺳﺒﮏ و ﺷﯿﻮه ﻗﻀﺎﺋﯽ ‪٢٠٠٤...................................................................‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺟﺘﮫﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﻼش ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﭘﺎداش ﺧﻮﯾﺶ را دارد ‪٢٠٠٥‬‬
‫ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻗﺎﺿﯽ و ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ ‪٢٠٠٧.......................................‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب درﺑﺎره ﻗﻀﺎوت ﺑﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی ‪٢٠٠٩.....................‬‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﻣﯿﺎﻧﺠﯿﮕﺮی ﻗﺎﺿﯽ در ﺑﯿﻦ ﻃﺮﻓﯿﻦ دﻋﻮی ‪٢٠١٠...............................‬‬
‫ﻧﻔﺎذ و رواﻧﯽ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻇﺎھﺮ ‪٢٠١١....................................................‬‬
‫ﻗﻀﺎوت درﺑﺎره ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻏﺎﺋﺐ اﺳﺖ و وﮐﯿﻞ ھﻢ ﻧﺪارد ﺻﺪور ﺣﮑﻢ ﻏﯿﺎﺑﯽ ‪٢٠١٢.......‬‬
‫ﻗﻀﺎوت و داوری در ﺑﯿﻦ اھﻞ ذﻣﻪ ‪٢٠١٣....................................................‬‬
‫آﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﺣﻖ ﺧﻮد را از ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻃﻔﺮه ﻣﯽرود‬
‫ﺑﮕﯿﺮد؟ ‪٢٠١٤....................................................................................‬‬
‫ﻇﺎھﺮ ﺷﺪن و ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن ﺣﮑﻢ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮای ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮﺧﻼف ﺣﮑﻢ اوﻟﺶ ‪٢٠١٥..........‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎﺋﯽ از ﻗﻀﺎوت در ﺻﺪر اﺳﻼم ‪٢٠١٥.................................................‬‬
‫دادﺧﻮاھﯽ و دﻋﻮی و ﺑﯿﻨﺎت ‪٢٠١٦...........................................................‬‬
‫دادﺧﻮاھﯽ و ﮐﯿﻔﺮﺧﻮاﺳﺖ دﻋﻮی ﺑﺪون ﺑﯿﻨﻪ و دﻟﯿﻞ اھﻤﯿﺖ ﻧﺪارد ‪٢٠١٦ .................‬‬
‫ﻣﺪﻋﯽ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﺑﯿﻨﻪ و اراﺋﻪ دﻟﯿﻞ ﮐﻨﺪ ‪٢٠١٧ ...................................‬‬
‫ﺷﺮط دﻟﯿﻞ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ ‪٢٠١٧ ........................................................‬‬
‫راهھﺎی اﺛﺒﺎت دﻋﻮی ‪٢٠١٧....................................................................‬‬
‫اﻗﺮار ‪٢٠١٧ ..........................................................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ اﻗﺮار ‪٢٠١٨ ..........................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ اﻗﺮار ‪٢٠١٨ ........................................................................‬‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪن از اﻗﺮار و ﺑﺎزﮔﺸﺖ از آن‪٢٠١٩ ..................................................‬‬
‫اﻗﺮار دﻟﯿﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻮﺗﺎه و ﻗﺎﺻﺮ ‪٢٠١٩ ...........................................................‬‬
‫اﻗﺮار ﺗﺠﺰﯾﻪ ﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ ‪٢٠١٩ ....................................................................‬‬
‫اﻗﺮار ﺑﻪ ﺑﺪھﮑﺎری ‪٢٠٢٠ ..........................................................................‬‬
‫ﺷﮫﺎدت و ﮔﻮاھﯽ ‪٢٠٢٠........................................................................‬‬
‫ﻣﺒﻨﺎی ﺷﮫﺎدت ﻋﻠﻢ و اﻃﻼع اﺳﺖ ‪٢٠٢١ .......................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺷﮫﺎدت ‪٢٠٢١ ...............................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺒﻮل ﺷﮫﺎدت ‪٢٠٢٢ ......................................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ننن‬

‫ﮔﻮاھﯽ ﮐﺎﻓﺮ ذﻣﯽ ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮ ذﻣﯽ ‪٢٠٢٣ ...........................................................‬‬

‫ﺷﮫﺎدت ﻣﺠﮫﻮل اﻟﺤﺎل ‪٢٠٢٧ ....................................................................‬‬
‫ﺷﮫﺎدت ﺑﺪوی و ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻧﺸﯿﻦ و ﯾﺎ روﺳﺘﺎﺋﯽ ﺑﺮ ﺷﮫﺮی ‪٢٠٢٧ ................................‬‬
‫ﺷﮫﺎدت و ﮔﻮاھﯽ ﮐﻮر‪٢٠٢٨ ......................................................................‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﮔﻮاھﺎن و ﻧﺼﺎب آن ‪٢٠٢٨ .................................................................‬‬
‫ﮔﻮاھﺎن ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪ‪٢٠٢٩ .......................................................................... :‬‬
‫ﮔﻮاھﺎن ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ‪٢٠٢٩ .............................................................................‬‬
‫ﮔﻮاھﯽ دوﻣﺮد ﺑﺪون زﻧﺎن ‪٢٠٢٩ .................................................................‬‬
‫ﮔﻮاھﯽ دوﻣﺮد ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺮد و دو زن ‪٢٠٣٠ .......................................................‬‬
‫ﮔﻮاھﯽ ﯾﮏ ﻣﺮد ‪٢٠٣١ .............................................................................‬‬
‫ﺷﮫﺎدت رﺿﺎع و ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ‪٢٠٣٢ .............................................................‬‬
‫ﺷﮫﺎدت ﺑﺮ ﮔﺮﯾﻪ ﻃﻔﻞ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟﺪ ‪٢٠٣٢ ....................................................‬‬
‫ﯾﻤﯿﻦ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ‪٢٠٣٣...........................................................................‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮدن ﻣﺪﻋﯽ از آوردن ﮔﻮاه ‪٢٠٣٣ ....................................‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﯿﻨﻪ و ﮔﻮاه ﺑﻌﺪ از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدن ﻣﻨﮑﺮ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ؟ ‪٢٠٣٤ ...........................‬‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪن از ﺳﻮﮔﻨﺪ و ﺑﺮﮔﺸﺖ از آن ‪٢٠٣٥ ................................................‬‬
‫در ﯾﻤﯿﻦ ﻗﺼﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ دھﻨﺪه ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ‪٢٠٣٦ ..............................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺻﺎدر ﮐﺮدن ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﺳﻮﮔﻨﺪ و ﺷﺎھﺪ ‪٢٠٣٦ ............................................‬‬
‫ﻗﺮﯾﻨﻪ ﻗﻄﻌﯽ‪٢٠٣٧ .................................................................................‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﺮد و زن در ﮐﺎﻻ و اﺛﺎث ﺧﺎﻧﻪ‪٢٠٣٨ ..................................................‬‬
‫ﺑﯿﻨﻪ و ﺷﻮاھﺪ ﺧﻄﯽ وﮐﺘﺒﯽ و ﻣﺪارک ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن ‪٢٠٣٨ .................................‬‬
‫ﺗﻨﺎﻗﺾ ‪٢٠٣٨ .......................................................................................‬‬
‫ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﺪﻋﯽ ‪٢٠٣٩ ...............................................................................‬‬
‫ﻧﻘﺾ ﺑﯿﻨﻪ ﻣﺪﻋﯽ ‪٢٠٤٠ ...........................................................................‬‬
‫ﺗﻌﺎرض ﺑﯿﻨﻪ و ﮔﻮاھﺎن دو ﻃﺮف ‪٢٠٤٠ ..........................................................‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ دادن ﮔﻮاھﺎن ‪٢٠٤٠ ......................................................................‬‬
‫ﺷﮫﺎدت زور)( و ﮔﻮاھﯽ ﺑﺪروغ ‪٢٠٤١ ............................................................‬‬
‫ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺷﮫﺎدت دروغ‪٢٠٤٢ ......................................................................‬‬
‫زﻧﺪان ‪٢٠٤٢......................................................................................‬‬
‫زﻧﺪان ھﻢ اﻣﻨﯿﺖ و ھﻢ ﻣﺼﻠﺤﺖ را ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآورد ‪٢٠٤٣ ....................................‬‬
 ‫سسس‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫اﻧﻮاع ﺣﺒﺲ‪٢٠٤٤ ..................................................................................‬‬

‫زدن ﻣﺘﮫﻢ ‪٢٠٤٤ ...................................................................................‬‬
‫زﻧﺪان ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ ‪٢٠٤٥ ....................................................................‬‬
‫اﮐﺮاه و اﺟﺒﺎر ‪٢٠٤٥.............................................................................‬‬
‫اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم اﮐﺮاه ‪٢٠٤٦ .........................................................................‬‬
‫اﮐﺮاه ﺑﺮ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ‪٢٠٤٦ .......................................................................‬‬
‫اﮐﺮاه ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ ‪٢٠٤٧ ........................................................................‬‬
‫ﺑﺮ ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﻮرد اﮐﺮاه واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺣﺪ اﺟﺮا ﻧﻤﯽﮔﺮدد ‪٢٠٤٨ ..........................‬‬

‫ﻟﺒﺎس و ﭘﻮﺷﺎک ‪٢٠٥١ ........................... ................................‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ ﻟﺒﺎس ‪٢٠٥٢.......................................................................‬‬
‫ﻟﺒﺎس ﻣﻨﺪوب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ‪٢٠٥٢...............................................................‬‬
‫ﻟﺒﺎس ﺣﺮام ‪٢٠٥٣...............................................................................‬‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺟﺎﻣﻪ ﺣﺮﯾﺮ و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ آن ‪٢٠٥٣.................................................‬‬
‫ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن ﺣﺮﯾﺮ ﺑﺮای زﻧﺎن و ﺑﺮای ﻣﺮدان ﺑﻮﻗﺖ ﻋﺬر و اﻧﺪﮐﯽ از آن ‪٢٠٥٦............‬‬
‫ﺣﺮﯾﺮ ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺎ ﻏﯿﺒﺮ ﺧﻮد ‪٢٠٥٦..............................................................‬‬
‫ﺑﺮای ﮐﻮدﮐﺎن ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ‪٢٠٥٦..............................................‬‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺮی ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﺮای ﻣﺮدان ‪٢٠٥٧.....................................................‬‬
‫ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ‪٢٠٥٨.......................................................................‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻇﺮوف از اﺷﯿﺎء ﻗﯿﻤﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ‪٢٠٥٩ ...................................‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ دﻧﺪان و زﯾﻨﺖآﻻت ﺑﯿﻨﯽ از ﻃﻼ ‪٢٠٥٩ ................................................‬‬
‫ﺗﺸﺒﻪ زﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدان ‪٢٠٥٩....................................................................‬‬
‫ﻟﺒﺎس ﺷﮫﺮت و ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﺗﮑﺒﺮ ‪٢٠٦٠...........................................................‬‬
‫ﻧﮫﯽ از ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﻮی زدن زﻧﺎن ‪٢٠٦٠...........................................................‬‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮ و ﻋﮑﺲ ﮐﺸﯿﺪن ‪٢٠٦٢.................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻋﺮوﺳﮏ اﻃﻔﺎل ‪٢٠٦٤ .......................................................‬‬
‫از ﺗﺼﺎوﯾﺮ در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪٢٠٦٤ .......................................................‬‬
‫ﺗﺼﺎوﯾﺮی ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪ ﻧﺪارﻧﺪ ‪٢٠٦٥ ..................................................................‬‬

‫ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ‪٢٠٦٧ ... ................................ ................................‬‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ععع‬

‫ﮔﺮو در ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ و وﺟﻪ اﻟﻤﺴﺎﺑﻘﻪ ‪٢٠٦٨.......................................................‬‬

‫ﺻﻮرتھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ و ﮔﺮو ﺑﻨﺪی در آنھﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ ‪٢٠٦٩..........................‬‬
‫در ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ اﺳﺐ دواﻧﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﻠﺐ و ﺟﻨﺐ ﺑﺎﺷﺪ ‪٢٠٦٩....................................‬‬

‫اذﯾﺖ و آزار ﺣﯿﻮان ‪٢٠٧١ ......................... ................................‬‬

‫داغﮐﺮدن و اﺧﺘﻪﮐﺮدن ﭼﮫﺎر ﭘﺎﯾﺎن ‪٢٠٧١....................................................‬‬
‫اﺧﺘﻪ ﮐﺮدن آدﻣﯽ ‪٢٠٧٢........................................................................‬‬
‫ﺟﻨﮓ دادن ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺑﺎ ھﻢ ‪٢٠٧٢.............................................‬‬

‫ﺑﺎزی ﺗﺨﺘﻪ ﻧﺮد ‪٢٠٧٣ ............................ ................................‬‬

‫ﺑﺎزی ﺷﻄﺮﻧﺞ ‪٢٠٧٣.............................................................................‬‬

‫وﻗﻒ ‪٢٠٧٥ ...... ................................ ................................‬‬

‫اﻧﻮاع وﻗﻒ ‪٢٠٧٥.................................................................................‬‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ وﻗﻒ ‪٢٠٧٥..........................................................................‬‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪن وﻗﻒ ‪٢٠٧٩........................................................................‬‬
‫ﻟﺰوم وﻗﻒ ‪٢٠٧٩.................................................................................‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ وﻗﻒ آنھﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ وﻗﻒ آنھﺎ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ‪٢٠٨٠....‬‬
‫وﻗﻒ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﺮ اﺷﺨﺎص ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ اﻣﻮر ﺧﯿﺮﯾﻪ و اﺣﺴﺎن ‪٢٠٨٠..............‬‬
‫وﻗﻒ ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان آﻧﺎن را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد ‪٢٠٨١...............................‬‬
‫وﻗﻒ ﺑﺮ اھﻞ ذﻣﻪ ‪٢٠٨١.........................................................................‬‬
‫وﻗﻒ ﻣﺸﺎع و ھﻤﮕﺎﻧﯽ ‪٢٠٨١...................................................................‬‬
‫وﻗﻒ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ‪٢٠٨١.............................................................................‬‬
‫وﻗﻒ ﻣﻄﻠﻖ ‪٢٠٨٢...............................................................................‬‬
‫وﻗﻒﮐﺮدن در ﺑﯿﻤﺎری ﻣﺮگ ‪٢٠٨٢............................................................‬‬
‫وﻗﻒ در ﺣﺎل ﺑﯿﻤﺎری ﻣﺮگ ﺑﺮ ﺑﻌﻀﯽ ورﺛﻪ ‪٢٠٨٢...........................................‬‬
‫وﻗﻒ ﺑﺮ اﻏﻨﯿﺎء ‪٢٠٨٣............................................................................‬‬
‫ﻋﺎﻣﻞ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از آن ﺑﺨﻮرد ‪٢٠٨٣...................................‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ و ﻧﺬری ‪٢٠٨٤.......................................................‬‬
‫ﺿﺮر رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻮرﺛﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ ‪٢٠٨٦........................................................‬‬
 ‫ففف‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻫﺒﻪ)( و ﺑﺨﺸﺶ و ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ‪٢٠٨٩ .............. ................................‬‬

‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ھﺒﻪ ‪٢٠٨٩........................................................................‬‬
‫ارﮐﺎن ھﺒﻪ ‪٢٠٩١.................................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ھﺒﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ‪٢٠٩١...................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﻮی داده ﻣﯽﺷﻮد ‪٢٠٩٢..........................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻮھﻮب و ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ‪٢٠٩٢........................................‬‬
‫ھﺒﻪ ﺑﯿﻤﺎر در ﺑﯿﻤﺎری ﻣﺮگ)( ‪٢٠٩٢...........................................................‬‬
‫ﻗﺒﺾ و درﯾﺎﻓﺖ در ھﺒﻪ ‪٢٠٩٣.................................................................‬‬
‫ﺗﺒﺮع و ﺑﺨﺸﺶ ھﻤﻪ داراﺋﯽ ‪٢٠٩٣............................................................‬‬
‫ﭘﺎداش و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻤﺜﻞ در ھﺪﯾﻪ ‪٢٠٩٤.........................................................‬‬
‫در ﺑﺨﺸﺶ و ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان را ﺑﺮﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﺗﺮﺟﯿﺢ و ﺗﻔﻀﯿﻞ دادن ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ ‪٢٠٩٤.......................................................................................‬‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪن از ھﺒﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ‪٢٠٩٩.......................................................‬‬
‫ھﺪاﯾﺎ و ھﺒﻪھﺎﺋﯽ ﮐﻪ رد ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﻧﻤﯽﮔﺮدﻧﺪ ‪٢١٠٠.........................‬‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ و دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ھﺪﯾﻪ ﻣﯽدھﺪ ‪٢١٠٠.................................‬‬
‫ﻋﻤﺮی =ھﺒﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﺎدام اﻟﻌﻤﺮ ‪٢١٠١...................................................‬‬
‫ْ‬
‫ُرﻗ َﺒﯽ ‪٢١٠٣......................................................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺟﻮاز رﻗﺒﯽ ‪٢١٠٣ ...................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ رﻗﺒﯽ ‪٢١٠٣ ..................................................................................‬‬

‫ﻧﻔﻘﻪ= ﻫﺰﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ ‪٢١٠٥ ...................... ................................‬‬

‫ﻧﻔﻘﻪ و ھﺰﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ واﻟﺪﯾﻦ و اﺧﺬ آن از ﻣﺎل ﭘﺴﺮﺷﺎن ‪٢١٠٥............................‬‬
‫ﻧﻔﻘﻪ ﭘﺴﺮ ﻓﻘﯿﺮ و ﺗﻨﮓ دﺳﺖ وﺑﯽﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺪر ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ ‪٢١٠٥..............‬‬
‫ﻧﻔﻘﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ‪٢١٠٦........................................................................‬‬
‫ﻧﻔﻘﻪ ﺣﯿﻮان ‪٢١٠٨..............................................................................‬‬

‫ﺣﺠﺮ ‪٢١٠٩ ...... ................................ ................................‬‬

‫اﻗﺴﺎم ﺣﺠﺮ ‪٢١٠٩...............................................................................‬‬
‫ﺣﺠﺮ ﺑﺮ ﻣﻔﻠﺲ ‪٢١٠٩...........................................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫صصص‬

‫ﻃﻔﺮه رﻓﺘﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪھﯿﺶ را ﺑﭙﺮدازد و ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ دﯾﻮن ‪٢١٠٩.....‬‬
‫ﺣﺠﺮ ﺑﺮ ﻣﻔﻠﺲ و ﻓﺮوش ﻣﺎﻟﺶ ‪٢١١٠........................................................‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎل ﺧﻮد را ﭘﯿﺶ ﻣﻔﻠﺲ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ‪٢١١١...........................................‬‬
‫ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮓ دﺳﺖ و ﺑﯽﭼﯿﺰ اﺳﺖ ﺣﺠﺮ ﻧﯿﺴﺖ ‪٢١١٢...............................‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎی ﮔﺬاﺷﺘﻦ آن ﻣﻘﺪار ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯿﺶ را ﺗﺎﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ ‪٢١١٣.............................‬‬
‫ﺣﺠﺮ ﺑﺮ ﺳﻔﯿﻪ و ﻧﺎدان‪٢١١٣...................................................................‬‬
‫ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺳﻔﯿﻪ ‪٢١١٤............................................................................‬‬
‫اﻗﺮار ﺳﻔﯿﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﺧﻮدش و ﺑﺰﯾﺎن ﺧﻮدش ‪٢١١٥.........................................‬‬
‫ﺣﺠﺮ ﺑﺮ ﺳﻔﯿﻪ و ﻣﻔﻠﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻋﻼم ﺷﻮد ‪٢١١٥....................................‬‬
‫ﺣﺠﺮ ﻧﮫﺎدن ﺑﺮﮐﻮدک و ﺻﻐﯿﺮ ‪٢١١٥..........................................................‬‬

‫ﻋﻼﺋﻢ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی ﺑﻠﻮغ ‪٢١١٧ .................. ................................‬‬

‫ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﺎل ﺑﻪ ﻣﺤﺠﻮر ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺧﺒﺮداد ‪٢١١٩.......................‬‬
‫وﻻﯾﺖ ﺑﺮ ﮐﻮدک و ﺳﻔﯿﻪ و دﯾﻮاﻧﻪ از آن ﮐﯿﺴﺖ؟ ‪٢١١٩....................................‬‬

‫وﺻﯽ و ﺷﺮاﯾﻂ او ‪٢١٢١ ......................... ................................‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮد ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺳﺮاغ دارد‪ ،‬از ﻗﺒﻮل وﻻﯾﺖ دوری ﮐﻨﺪ ‪٢١٢١.......‬‬
‫وﻟﯽ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از آن ﺑﺨﻮرد ‪٢١٢١....................................‬‬
‫ﻧﻔﻘﻪ و ھﺰﯾﻨﻪ ﺑﺮ ﮐﻮدک ‪٢١٢٢.................................................................‬‬
‫آﯾﺎ وﺻﯽ و ھﻤﺴﺮ و ﺧﺎزن ﺣﻖ دارﻧﺪ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪھﻨﺪ؟ ‪٢١٢٣.................‬‬
‫وﺻﯿﺖ)( ‪٢١٢٣...................................................................................‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ وﺻﯿﺖ ‪٢١٢٣ ........................................................‬‬
‫وﺻﯿﺖ اﺻﺤﺎب و ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ‪٢١٢٥ ......................................................‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺣﮑﻤﺖ وﺻﯿﺖ ‪٢١٢٦ ...................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ وﺻﯿﺖ)(‪٢١٢٦ ...............................................................................‬‬
‫رﮐﻦ وﺻﯿﺖ ‪٢١٢٨ .................................................................................‬‬
‫ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺪان وﺻﯿﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ از آن ﻣﻮﺻﯽ ﻟﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟‪٢١٢٨ .............‬‬
‫وﺻﯿﺘﯽﮐﻪ ﻣﻀﺎف ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﻌﻠﻖ ﺑﺸﺮﻃﯽ ﮔﺮدد ‪٢١٢٩ .............................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ وﺻﯿﺖ ‪٢١٢٩ ..............................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻮﺻﯽ‪٢١٢٩ ...............................................................................‬‬
 ‫ققق‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﻨﻔﻊ او وﺻﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد = ﻣﻮﺻﯽ ﻟﻪ ‪٢١٣٠ ..................................‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻮﺻﯽ ﺑﻪ و ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺪان وﺻﯿﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪٢١٣٢ .................................‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ وﺻﯿﺖ در آن ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ‪٢١٣٢ ...........................................‬‬
‫وﺻﯿﺖ درﺑﺎره ﯾﮏ ﺳﻮم ﻣﺎل ‪٢١٣٣ ..............................................................‬‬
‫ﺛﻠﺚ و ﯾﮏ ﺳﻮم از ﺟﻤﯿﻊ ﻣﺎل ﺣﺴﺎب ﻣﯽﺷﻮد ‪٢١٣٣ .........................................‬‬
‫وﺻﯿﺖ ﺑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺛﻠﺚ ﻣﺎل ‪٢١٣٤ ..............................................................‬‬
‫ﺑﻄﻼن وﺻﯿﺖ‪٢١٣٤ ...............................................................................‬‬
‫ﻓﺮاﯾﺾ و ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ‪٢١٣٥......................................................................‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ داﻧﺶ ﻓﺮاﯾﺾ‪٢١٣٦ ......................................................................‬‬
‫ﺗﺮﮐﻪ و ﻣﺮده رﯾﮓ ‪٢١٣٧........................................................................‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﻪ و ﻣﺮده رﯾﮓ ‪٢١٣٧ ......................................................‬‬
‫ارﮐﺎن ارث و ﻣﯿﺮاث ‪٢١٣٨......................................................................‬‬
‫اﺳﺒﺎب و ﻣﻮﺟﺒﺎت ارث ‪٢١٣٨..................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ارث و ﻣﯿﺮاث‪٢١٣٩.....................................................................‬‬
‫ﻣﻮاﻧﻊ ارث ‪٢١٣٩.................................................................................‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﺑﺮدن ﺳﮫﻢ از ﺗﺮﮐﻪ ﻣﯿﺖ دارﻧﺪ ‪٢١٤١...............................‬‬
‫اﺻﺤﺎب اﻟﻔﺮوض و ذوی اﻟﻔﺮوض ‪٢١٤٢......................................................‬‬
‫اﺣﻮال ﭘﺪر ‪٢١٤٢ ...................................................................................‬‬
‫اﺣﻮال ﺟﺪ ﺻﺤﯿﺢ ‪٢١٤٢ ..........................................................................‬‬
‫ﺣﺎﻻت ﺑﺮادر ﻣﺎدری‪٢١٤٤ ........................................................................‬‬
‫ﺣﺎﻻت زوج و ﺷﻮھﺮ ‪٢١٤٤ .......................................................................‬‬
‫اﺣﻮال ھﻤﺴﺮ و زوﺟﻪ ‪٢١٤٥ ......................................................................‬‬
‫اﺣﻮال دﺧﺘﺮ ﭘﺸﺘﯽ و ﺻﻠﺒﯽ ‪٢١٤٦ ..............................................................‬‬
‫ﺣﻮاﻻت ﺧﻮاھﺮ اﺑﻮﯾﻨﯽ )ﺗﻨﯽ( ﭘﺪری و ﻣﺎدری ‪٢١٤٦ ..........................................‬‬
‫اﺣﻮال ﺧﻮاھﺮان ﭘﺪری ‪٢١٤٧ .....................................................................‬‬
‫اﺣﻮال دﺧﺘﺮان ﭘﺴﺮ ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪٢١٤٨ ...............................................................‬‬
‫اﺣﻮال ﻣﺎدر ‪٢١٤٩ ..................................................................................‬‬
‫اﺣﻮال ﺟﺪهھﺎ = ﻣﺎدر ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻣﺎدر = ﻣﺎدر ﺑﺰرگھﺎ ‪٢١٥٠ ................................‬‬
‫ﻋﺼﺒﻪ ‪٢١٥٠......................................................................................‬‬
‫اﻗﺴﺎم ﻋﺼﺒﻪ ‪٢١٥١ ................................................................................‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫ررر‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻣﯿﺮاثدادن ﺑﻪ ﻋﺼﺒﻪ ﺑﺎﻟﺬات ‪٢١٥٢ ..................................................‬‬

‫ﻋﺼﺒﻪ ﺳﺒﺒﯽ ‪٢١٥٣ ................................................................................‬‬
‫ﺣﺠﺐ و ﺣﺮﻣﺎن ‪٢١٥٤..........................................................................‬‬
‫اﻗﺴﺎم ﺣﺠﺐ ‪٢١٥٤ ................................................................................‬‬
‫ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﻣﺤﺮوم و ﻣﺤﺠﻮب ‪٢١٥٥ ..............................................................‬‬
‫ﻋﻮل ‪٢١٥٦.......................................................................................‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻮل ‪٢١٥٦ .......................................................................‬‬
‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻮل ‪٢١٥٧ ...................................................................‬‬
‫رد و ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ‪٢١٥٧...........................................................................‬‬
‫ارﮐﺎن رد ‪٢١٥٨ .....................................................................................‬‬
‫رای ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎره رد ‪٢١٥٨ ........................................................................‬‬
‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ رد ‪٢١٥٩ .....................................................................‬‬
‫ذوی اﻻرﺣﺎم ‪٢١٥٩.............................................................................‬‬
‫ﺣﻤﻞ و ﺟﻨﯿﻦ ‪٢١٦١............................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺣﻤﻞ و ﺟﻨﯿﻦ از ﺣﯿﺚ ﻣﯿﺮاث ‪٢١٦١ .....................................................‬‬
‫ﺟﻨﯿﻦ و ﺣﻤﻞ وﻗﺘﯽﮐﻪ از ﻣﺎدر ﺟﺪا ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ‪٢١٦١ ........................................‬‬
‫ﺟﻨﯿﻦ و ﺣﻤﻞ در ﺷﮑﻢ ﻣﺎدرش ‪٢١٦٢ ..........................................................‬‬
‫ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺪت ﺣﻤﻞ و ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﺪت آن ‪٢١٦٣ ...............................................‬‬
‫ﻣﻔﻘﻮد=ﮔﻤﺸﺪه ‪٢١٦٤...........................................................................‬‬
‫ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی آن ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻣﻮت ﻣﻔﻘﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪٢١٦٥ ........................‬‬
‫ﻣﯿﺮاث ﻣﻔﻘﻮد ‪٢١٦٦.............................................................................‬‬
‫ﺧﻨﺜﯽ ﯾﺎ ﻣﺨﻨﺚ ‪٢١٦٧..........................................................................‬‬
‫ﻣﯿﺮاث ﻣﺮﺗﺪ ‪٢١٦٨...............................................................................‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ زﻧﺎ و ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻼﻋﻨﻪ ‪٢١٦٨...............................................................‬‬
‫ﺗﺨﺎرج و ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ‪٢١٦٩......................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺗﺨﺎرج و ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﺑﺮﺳﻢ اﺳﺘﺤﻘﺎﻗﯽ ‪٢١٦٩ ...............................................‬‬
‫اﺳﺘﺤﻘﺎق ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺗﺮﮐﻪ ﺑﻐﯿﺮ از ﻃﺮﯾﻘﻪ ارث ‪٢١٦٩............................................‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺐ وی ﺑﻪ ﺧﻮد اﻗﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ ‪٢١٧٠ .........................................‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﺛﻠﺚ ﺑﺮای وی وﺻﺖ ﺷﺪه = ﻣﻮﺻﯽ ﺑﻪ ﺑﻤﺎزاد ﺑﺮ ﺛﻠﺚ‪٢١٧٠ .............‬‬
 ‫ششش‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل ‪٢١٧١ ....................................................................................‬‬

‫وﺻﯿﺖ واﺟﺐ ‪٢١٧١............................................................................‬‬
‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ وﺻﯿﺖ واﺟﺐ ‪٢١٧٢ ...........................................‬‬

‫ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ ‪٢١٧٣ ............ ................................‬‬

 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﺮ ﭼﺎپ دوم ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬
‫َ ُ َ ۡ َ ُ‬ ‫ٗ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َّ ُ ْ َّ َ ُ ُ ْ َ ٗ‬
‫� َوقولوا ق ۡو� َسدِيدا‪ ٧٠‬يُ ۡصل ِۡح ل� ۡم أع َ�ٰل� ۡم‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا ٱ�قوا ٱ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫از فَ ۡو ًزا َع ِظ ً‬
‫يما‪] ﴾٧١‬اﻷﺣﺰاب‪-٧٠ :‬‬ ‫� َو َر ُس َ ُ‬
‫و�ۥ َ� َق ۡد فَ َ‬ ‫َۡ َ ُ ُُ َ ُ‬
‫� ۡم َو َمن يُطِعِ ٱ َّ َ‬
‫َو�غفِ ۡر ل� ۡم ذنو� ۗ‬
‫‪.[٧١‬‬
‫اﳊﻤﺪ ﷲ رب اﻟﻌﺎﳌﲔ و اﻟﺼﻼه واﻟﺴﻼم ﻋﻠﯽ ﳏﻤﺪ و آﻟﻪ و اﺻﺤﺎﺑﻪ و ﻣﻦ ﺗﺒﻌﻬﻢ ﺑﺎﺣﺴﺎن‬
‫اﻟﯽ ﻳﻮم اﻟﺪﻳﻦ و ﺑﻌﺪ‪:‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺘﺎب ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ ﺗﺎﻟﯿﻒ اﺳﺘﺎد ﺑﺰرﮔﻮار ﺷﯿﺦ ﺳﯿﺪ ﺳﺎﺑﻖ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ درﻣﻮﺿﻮع ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺎﻟﯿﻒ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮاب و‬
‫ﻓﺼﻞﺑﻨﺪی ﺑﺴﯿﺎر ﻧﯿﮑﻮ و ﺷﯿﻮه و اﺳﻠﻮب ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮﺑﯽ دارد و از ﺗﻌﻘﯿﺪات و ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽھﺎی‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﮐﺘﺐ ﻓﻘﮫﯽ ﺑﺪور اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ روی آوردن ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺪان اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺮ روی آﻧﺎن اﻓﻖھﺎی ﭘﮋوھﺶ در ﺳﻨﺖ ﻣﻄﮫﺮ ﻧﺒﻮی را ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ ﺗﺎ اﺣﮑﺎم ﻓﻘﮫﯽ و‬
‫دﯾﻨﯽ ﺧﻮﯾﺶ را در ﭘﺮﺗﻮ آن اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮐﻪ راه ﻋﻤﻞ ﺑﺪان را ﺑﺮ آﻧﺎن آﺳﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺰرگ ﺑﺮای ﻓﮫﻢ ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻓﺮاﻣﺬھﺒﯽ ﺑﺎ اﺗﮑﺎء ﺑﺮ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﯾﮏ‬
‫ﺿﺮورت اﻣﺮوزی اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﻨﯽ و ﻓﻘﮫﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻘﺮآن و‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﺑﻔﮫﻤﻨﺪ و ﺑﺼﻮرت آﺳﺎن در دﺳﺘﺮس آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﺑﻮﻗﺖ ﻧﯿﺎز ﺑﺪان‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮای ﻓﮫﻢ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﻨﯽ و ﻓﻘﮫﯽ از ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﮑﺘﺐ ﻣﺘﻌﺪد ﻓﻘﮫﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪا را ﺳﭙﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻨﺠﺎﻧﺐ را ﺑﺮای ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ آن در ﭼﮫﺎر ﺟﻠﺪ ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ ۱۳۷۱‬ﭼﮫﺎر ﺟﻠﺪ آن ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ و ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮادران و‬
‫ﺧﻮاھﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و در اﻧﺪک ﻣﺪﺗﯽ ﻧﺴﺨﻪھﺎی دوره ﭼﮫﺎر ﺟﻠﺪی آن در‬
‫ﺑﺎزار ﻧﺎﯾﺎب ﮔﺮدﯾﺪ و ھﻤﻮاره ﺗﻘﺎﺿﺎی ﭼﺎپ ﻣﺠﺪد آن از اﯾﻨﺠﺎﻧﺐ ﺑﻌﻤﻞ ﻣﯽآﻣﺪ وﻟﯽ‬
‫ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﻧﺎﺷﺮ ﺑﻌﻠﺖ ﻣﺸﮑﻼت ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﭼﺎپ دوم آن ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ١٣٨٦‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮا ﺗﻮﻓﯿﻖ ارزاﻧﯽ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺗﻤﺎم ﭼﮫﺎر ﺟﻠﺪ‬
‫ﭼﺎپ اول را ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪم ﮐﻪ ﻏﻠﻂھﺎی ﭼﺎﭘﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫دارد و ﺑﻌﻀﯽ ﻋﺒﺎرات آن ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺠﺪد دارد و درﭘﺎرهای از ﻣﻮارد ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺣﮏ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢‬‬

‫اﺻﻼح و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺠﺪد اﺳﺖ و ﺑﮫﻨﮕﺎم ﭼﺎپ در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪدی ﺻﻔﺤﺎﺗﯽ از آن اﺻﻼ‬
‫ﭼﺎپ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﻣﻮﺟﺐ اﺑﮫﺎم وﮔﻨﮕﯽ و ﻧﺎرﺳﺎﺋﯽ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ھﻤﻪ اﯾﻦ ﻧﻮاﻗﺺ ﺑﺮ ﻃﺮف ﮔﺮدﯾﺪ و اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺑﺎ ﻣﺪﯾﺮ اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺤﻤﺪی ﺳﻘﺰ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻧﮫﺎدم و ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺎرﮐﺖ آﻗﺎی ﺳﺠﺎدی ﻣﺪﯾﺮ ﮐﺘﺎبﻓﺮوﺷﯽ ﻏﺰاﻟﯽ‬
‫ﺳﻨﻨﺪج ﺑﭽﺎپ دوم آن ﭘﺲ از رﻓﻊ ﻧﻮاﻗﺺ و اﺻﻼﺣﺎت ﮐﺎﻣﻞ و ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﺎﯾﭗ ﻣﺠﺪد ﺑﻪ‬
‫زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮه اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺎﻧﻪ در ﻃﯽ ﻓﺼﻞ ﺑﮫﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ١٣٨٦‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ھﺮ‬
‫ﭼﮫﺎر ﺟﻠﺪ آن را در ﻣﻮﺳﺴﻪ ﺣﺮوﻓﭽﯿﻨﯽ و ﭼﺎپ اﺣﻤﺪ ﺳﻨﻨﺪج ﺗﺎﯾﭗ و ﺗﺼﺤﯿﺢ و آﻣﺎده‬
‫ﭼﺎپ ﻧﻤﺎﯾﻢ و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﯾﺎری ﺧﺪاوﻧﺪ در اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺮادران و ﺧﻮاھﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﯿﺪوارم ﺧﺪاوﻧﺪ ھﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮای آن زﺣﻤﺖ ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ ﭘﺎداش ﺧﯿﺮ‬
‫ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻧﺎﭼﯿﺰ را از ﻣﺎ ﺑﭙﺬﯾﺮد و آن را ﺗﻮﺷﻪی آﺧﺮﺗﻤﺎن ﻗﺮار دھﺪ ان‬
‫ﺷﺎء اﻟﻠﻪ‪.‬‬
‫وآﺧﺮ دﻋﻮاﻧﺎ ان اﳊﻤﺪ ﷲ رب اﻟﻌﺎﳌﲔ واﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم ﻋﻠﯽ ﳏﻤﺪ وآﻟﻪ واﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫واﻟﺘﺎﺑﻌﲔ ﳍﻢ ﺑﺎﺣﺴﺎن اﻟﯽ ﻳﻮم اﻟﺪﻳﻦ‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﺳﻨﻨﺪج ﺷﮫﺮﯾﻮر ‪١٣٨٦‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن را ﺳﺰا اﺳﺖ‪ ،‬و درود ﺧﺪا ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﻼم و ﯾﺎران و‬
‫ﭘﯿﺮوان او ﺑﺎد‪.‬‬
‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ آن ﭼﻨﺎن ﺷﻮر و ﺷﻌﻒ و ﺷﻮق آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮﯾﮋه‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺪور از ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم و‬
‫اﺟﻤﺎع و ﻋﻤﻞ اﺻﺤﺎب ﮐﺮام و ﺻﻠﺤﺎی ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﭘﺮھﯿﺰﮔﺎران ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ را‪ ،‬در ﻧﮫﺎد‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن ﺧﺪاﺟﻮی و ﻣﻮﻣﻨﺎن راﺳﺘﯿﻦ و ﻃﺎﻟﺒﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ ﮐﻪ داﻋﯿﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﺑﮑﺘﺐ ﻓﻘﻪ و ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ در آﻧﺎن ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮐﺮدﻧﺸﯿﻦ آﻧﭽﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻋﻄﺶ ﺳﯿﺮی ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﯾﻦ ﻣﺮدم ﺧﺪاﺟﻮی را‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪ و‬
‫ﺟﻮاﺑﮕﻮی ﻧﯿﺎزھﺎی روﺣﯽ و ﻣﻌﻨﻮی و وﻗﻮف و آ ﮔﺎھﯽ ﺑﺮ ذﺧﺎﯾﻮ ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ زﻻل ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺑﯽﺷﻤﺎری ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﺮای ھﻤﮕﺎن‪،‬‬
‫اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺤﮑﻢ وﻇﯿﻔﻪ دﯾﻨﯽ و ﺷﮑﺮاﻧﻪ ﻧﻌﻤﺖ آﺷﻨﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪھﺎی اﺻﯿﻞ‬
‫اﯾﻦ ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ اﺣﮑﺎم اﻟﮫﯽ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﻮﻇﻒ دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﻘﺪر وﺳﻊ و ﺗﻮان ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﮑﻤﮏ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﻮﻣﻦ و ﭘﺎک ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺤﮑﻢ ﻓﻄﺮت ﭘﺎک ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﺪا ﺟﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺸﺘﺎﺑﻢ و دﯾﻦ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ اﻧﺪازه داﻧﺶ و آ ﮔﺎھﯽ اﻧﺪﮐﯽ ﮐﻪ دارم‪ ،‬اداء ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﻣﻮﻣﻦ ﺧﻮد ﺑﻤﺸﻮرت ﻧﺸﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم رای ﺑﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب ﺳﻪ ﺟﻠﺪی »ﻓﻘﻪ‬
‫اﻟﺴﻨﻪ« ﺗﺎﻟﯿﻒ »ﺳﯿﺪﺳﺎﺑﻖ« داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺰرﮔﻮار و ﻣﺠﺎھﺪ ﻧﺴﺘﻮه ﻣﺼﺮی‪،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد دوﺳﺖ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪم ﺟﻨﺎب آﻗﺎی دﮐﺘﺮ »ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺧﺮمدل« ﺑﻮد ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ از‬
‫ﮐﻤﮏھﺎی ﺷﺎﯾﺎن و راھﻨﻤﺎﺋﯽھﺎی ﺑﯽدرﯾﻎ اﯾﺸﺎن ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﺣﺎﻻ ﮐﻪ رای ﺑﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﻓﻘﮫﯽ ﺑﺎاررش »ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ« ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻤﺪاد از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮاﻧﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ آن را ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ روان آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺗﻼش‬
‫و ﮐﻮﺷﺸﻢ ﺑﺮ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در ﮐﻤﺎل ﺳﺎدﮔﯽ و ﺑﯽﭘﯿﺮاﯾﻪ‪ ،‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻌﻨﯽ آن را‬
‫درﻣﯽﯾﺎﺑﻢ‪ ،‬ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺳﺎده ﺑﺮﮔﺮداﻧﻢ‪ ،‬و درﮐﻤﺎل اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬از ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﺧﺎرج ﻧﺸﻮم و‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎدای ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﮑﻮﺷﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺗﻌﻠﯿﻢ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤‬‬

‫ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی را‪ ،‬ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﺷﺮح و ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺟﻤﺎﻟﯽ‬
‫آنھﺎ را درﮐﻨﺎر آنھﺎ ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻢ و واژهھﺎی اﺻﻄﻼح ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ و‬
‫رﺟﺎل واﺻﻮل ﻓﻘﻪ را‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺷﮑﻞ اﺻﻠﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻢ‪ .‬ﻻزم داﻧﺴﺘﻢ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺮای درک‬
‫ارزش دﻻﯾﻞ ﻓﻘﮫﯽ »ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ« ﺿﺮورت دارد در ﭘﯿﺶ درآﻣﺪ ﮐﺘﺎب ﺑﺰﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﻌﺎﻧﯽ‬
‫اﺻﻄﻼﺣﯽ اﯾﻦ واژهھﺎ را ﺑﻨﻮﯾﺴﻢ ﺑﻌﻮﻧﻪ و ﺗﻮﻓﯿﻘﻪ‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﮐﺘﺎب ‪-‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ‪-‬ﮐﻪ ‪ ١١٤‬ﺳﻮره و در ﺣﺪود ‪ ٦٦١٦‬آﯾﻪ اﺳﺖ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آﯾﺎت‬
‫اﺣﮑﺎم و آﯾﺎت ﮐ ْﻮﻧﯽ و آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ آن‪ ،‬ﮐﺘﺎبھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﺪانھﺎ ﻣﯿﺴﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻤﻨﺪان ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﮑﺘﺐ‬
‫ﻋﻠﻮم ﻗﺮآن و ﺗﻘﺎﺳﯿﺮ وﮐﺘﺐ اﺣﮑﺎم ﻗﺮآن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﺎلھﺎی ‪ ١٥٠‬ھـ‪ .‬ﺑﺼﻮرت ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﺳﯿﻨﻪ ﺑﺴﯿﻨﻪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن و ﺗﻔﺴﯿﺮ آن و ﺑﯿﺎن اﺣﮑﺎم ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬از آن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬از آن ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺒﻌﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻗﻪھﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و ﻋﻠﻮم و ﻣﻌﺎرف ﮐﺸﻮرھﺎی ﺟﮫﺎن‪ ،‬ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬و ﻋﻘﺎﯾﺪ و‬
‫ﻣﺬاھﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﺑﻤﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن راه ﯾﺎﻓﺖ و ھﺮ دﺳﺘﻪ و ﮔﺮوه‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﺎﯾﯿﺪ‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻣﺬاھﺐ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻌﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا داﻧﺸﻤﻨﺪان و‬
‫ﻣﺘﻔﮑﺮان اﺳﻼﻣﯽ اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮای ﺣﻔﻆ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮی از‬
‫دﺳﺖ ﺑﺮد ﻣﻐﺮﺿﯿﻦ و دﺷﻤﻨﺎن و ﭘﯿﺮوان ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺎﻟﯿﻒ و ﺟﻤﻊآوری‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی زدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان از ﮐﺘﺎب ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ﺻﺠﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫و ﺳﻨﻦ اﺑﯽداود و ﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣﺬی و ﺳﻨﻦ ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﻣﻮﻃﺎی اﻣﺎم‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و اﻣﺜﺎل آن ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺷﺮح ﻟﻐﺎت ﻣﺸﮑﻠﻪ و ﺑﯿﺎن ﻣﻘﺎﺻﺪ و ﺷﻨﺎﺧﺖ رﺟﺎل و راوﯾﺎن اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺐ‪،‬‬
‫ﺻﺪھﺎ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ارزش ﺗﺎﻟﯿﻒ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان از رﺟﺎل ﻣﻮﻃﺎء و اﻟﮫﺪاﯾﻪ و اﻻرﺷﺎد و‬
‫ﺷﺮح ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ﺑﺮ ﺑﺨﺎری و ارﺷﺎد اﻟﺴﻨﺎری‪ ،‬ﺷﺮح ﺑﺨﺎری و ﻋﻤﺪه اﻟﻘﺎری‪ ،‬ﺷﺮح ﺑﺨﺎری‬
‫و ﺷﺮح ﻧﻮوی ﺑﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ و اﻣﺜﺎل آن ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد و ﺻﺪھﺎ ﮐﺘﺎب در ﻧﻘﺪ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ راوی و ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٥‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫اﻗﺴﺎم ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ و در اﺻﻄﻼح اھﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﻗﻮل و ﻓﻌﻞ و ﺗﻘﺮﯾﺮ‪،‬ﮔﻔﺘﺎر و‬
‫ﮐﺮدار و ﺳﮑﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﻤﺎل و ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار دﯾﮕﺮان‪ ،‬اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺧﻮد دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ و ﻣﻔﮫﻮم آن از ﻃﺮف ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻟﮫﺎم‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ و ﻋﺒﺎرات ﺧﻮد‪ ،‬آن را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و رواﯾﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ زﻧﺠﯿﺮه و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﻨﺪ ﺑﺪو ﻗﺴﻢ ﻣﺘﻮاﺗﺮ و آﺣﺎد ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﺸﻮد‪:‬‬
‫ً‬
‫‪ -۱‬ﻣﺘﻮاﺗﺮ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ از راوﯾﺎن آن را رواﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺎدﺗﺎ ﻣﺤﺎل ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺮوھﯽ ﺑﺎ ھﻢ ﺗﻮاﻓﻖ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ دروغ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ از اﺑﺘﺪاء ﺗﺎ‬
‫ﺑﺎﻧﺘﮫﺎء ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای ﺷﻨﻮﻧﺪه‪ ،‬آ ﮔﺎھﯽ ﻗﻄﻌﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﺪ و ﻧﻘﻄﻪ اﺑﮫﺎﻣﯽ‬
‫در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺣﺪﯾﺚ آﺣﺎد‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽﮐﻪ ﺑﺤﺪ ﺗﻮاﺗﺮ ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه راوی ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﺎ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺒﺮ و ﺣﺪﯾﺚ آﺣﺎد ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻮﯾﺪ ﺟﻤﮫﻮر اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و‬
‫ﻃﺒﻘﺎت ﺑﻌﺪی از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ و ﻓﻘﮫﺎ و اﺻﺤﺎب اﺻﻮل‪ ،‬ﺑﺮ آن ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺠﺖ و دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ واﻗﻊ ﺷﻮد و ﻣﻔﯿﺪ ﻇﻦ اﺳﺖ و‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﺪان ﻻزم و واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﻗﺴﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ‪ :‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ زﻧﺠﯿﺮه راوﯾﺎن آن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻋﺎدل و ﺿﺎﺑﻂ‬
‫و ﺑﺎ ﮐﯿﺎﺳﺖ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﺎ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﯾﺎ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﻨﺘﮫﯽﮔﺮدد و از‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﺻﻮل و ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺺ و اﻧﺘﻘﺎد‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺪان درﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺣﺪﯾﺐ ﺣﺴﻦ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﻨﺪه و ﺗﻨﻈﻢﮐﻨﻨﺪه آن‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺠﺎزی ﯾﺎ ﺷﺎﻣﯽ ﯾﺎ ﻋﺮاﻗﯽ ﯾﺎ ﻣﮑﯽ ﯾﺎ ﮐﻮﻓﯽ و‪ ...‬اﺳﺖ و در دﯾﺎر ﺧﻮد‪ ،‬رواﯾﺖ‬
‫او ﻣﺸﮫﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺘﺎده در ﻣﯿﺎن ﺑﺼﺮﯾﺎن‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ راوﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ از ﺷﮫﺮت ﮐﻤﺘﺮی ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻮرد اﺳﺘﺪﻻل ﺷﺮﻋﯽ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦‬‬

‫‪ -٣‬ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ‪ :‬آﻧﺴﺖﮐﻪ در آن ﺧﻠﻞ و ﻧﻘﺼﯽ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﯾﺎ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ در‬

‫ﺻﺤﯿﺢ و ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬وارد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﭘﺎﯾﯿﻨﺘﺮ از »ﺻﺤﯿﺢ« و‬
‫»ﺣﺴﻦ« دارد ھﺮ اﻧﺪازه آن راوﯾﺖ از ﺷﺮاﯾﻂ »ﺻﺤﯿﺢ« دورﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺿﻌﻒ آن‬
‫ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ و ھﺮ اﻧﺪازه ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ »ﺻﺤﯿﺢ« ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ »ﺣﺴﻦ« ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﻓﻮق ﺧﻮد ﺑﻔﺮوع و ﺷﺎﺧﻪھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻣﻘﻠﻮب‪ ،‬ﺷﺎذ‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻞ و ﻣﻀﻄﺮب و ﻣﺮﺳﻞ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫وﻣ ْﺪ َر ج ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻨﮏ ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﻣﺪﻟﺲ ُ‬ ‫و ﻣﻨﻘﻄﻊ و ﻣﻔﻀﻞ و ﻣﻮﻗﻮف و ﻣﻌﻠﻖ و‬
‫اﻗﺴﺎم اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ و ﺣﺴﻦ و ﺿﻌﯿﻒ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﻮﺻﻮل و ﻣﺘﺼﻞ‪ :‬زﻧﺠﯿﺮه ﺳﻨﺪ در ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺘﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ راوی از‬
‫راوی ﻣﺎﻓﻮق ﺧﻮد‪ ،‬رواﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﯾﺎ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﺑﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﻘﻄﻮع و و ﻣﻮﻗﻮف و ﻣﺮﻓﻮع ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﻮﻗﻮف‪ :‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎری ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻣﻘﻄﻮع‪ :‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮔﻔﺘﺎر وﮐﺮداریﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ او ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ و ﺣﺠﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻣﻮﻗﻮف‪ :‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار و ﺗﻘﺮﯾﺮی ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺴﺒﺖ داده‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮاه ﺳﻨﺪ راوﯾﺎن آن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﯾﺎ ﮔﺴﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ و ﺿﻌﯿﻒ‬
‫را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺪان ﻣﺴﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﻣﺴﻨﺪ‪ :‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺪﯾﺜﯽﮐﻪ زﻧﺠﯿﺮه راوﯾﺎن آن‪ ،‬ﺑﮫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻘﻮل‬
‫ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در زﻧﺠﯿﺮه آن اﻧﻘﻄﺎﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺎﺑﻌﯽ‬
‫ً‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﮐﻨﺪ و ﻧﺎم راوی ﺻﺤﺎﺑﯽ را ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻤﺬھﺐ اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺪان درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ از ﻃﺮﯾﻖ دﯾﮕﺮ ﺗﻘﻮﯾﺐ ﺷﻮد‪،‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ ﺑﺪان اﺣﺘﺠﺎج را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬و رواﯾﺖ ﻣﺮﺳﻞ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻣﻮرد اﺣﺘﺠﺎج ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﺪوراﻧﯽ ﮐﻪ ھﻨﻮز ﺑﻌﻘﺪ ازدواج ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪٧‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫‪ -۷‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻘﻄﻊ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽﮐﻪ در ﯾﮏ ﻣﻮرد ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬راوی ﻏﯿﺮ ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ ،‬از زﻧﺠﯿﺮه‬
‫ّ‬
‫آن ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻖ و ﻣﺮﺳﻞ و ﻣﻔﻀﻞ و ﻣﺪﻟﺲ را درﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﻣﻌﻠﻖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽﮐﻪ از اول اﺳﻨﺎد آن‪ ،‬ﺣﺬﻓﯽ روی داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮏ‪ ،‬ﯾﺎ ﭼﻨﺪ راوی‪،‬‬
‫ﻣﺘﻮاﻟﯽ اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۹‬ﻣﻔﻀﻞ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽﮐﻪ دوﻧﻔﺮ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ‪ ،‬از زﻧﺠﯿﺮه راوﯾﺎن آن‪ ،‬ﭘﯿﺶ از‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ راوی ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ‪...‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ راوی ﺧﻮد ﺑﺎ ﺻﺤﺎﺑﯽ ‪ ٢‬ﻧﻔﺮ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ُ -۱۰‬ﻣ َﺪﻟﺲ‪ :‬ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬اول آﻧﮑﻪ راوی ﻧﺎم اﺳﺘﺎد ﺧﻮد ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ را از او آﻣﻮﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺎم اﺳﺘﺎد اﺳﺘﺎد ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮ اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪ .‬دوم‪ :‬آﻧﮑﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ از اﺳﺘﺎدان او‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﺿﻌﯿﻔﯽ وﺟﻮد‬
‫دارد ﮐﻪ او را ﺣﺬف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ واﻧﻤﻮد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪ راوﯾﺎن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺪﻟﯿﺲ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎک اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮم‪ :‬آﻧﮑﻪ اﺳﺘﺎد ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﺎم‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻌﺮوف و ﻣﺸﮫﻮرش‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫‪ُ -۱۱‬ﻣ ْﺪ َرج‪ :‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ راوی در ﭘﺎﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺑﺪان ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ ﺗﺎ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ و ﺳﺨﻦ او ﺟﺰو ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﺼﻮر ﺷﻮد او دو ﻣﺘﻦ از‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در اﺧﺘﯿﺎر دارد ﺑﺎ دو زﻧﺠﯿﺮه از راوﯾﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ او ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‬
‫ﯾﮑﯽ را رواﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱۲‬ﻣﺴﻠﺴﻞ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽﮐﻪ راوﯾﺎن آن ﯾﮑﯽ ﺑﻌﺪ ازدﯾﮕﺮی ﻣﺮﺗﺐ و ﻣﻨﻈﻢ ﺗﺎ ﺑﺂﺧﺮ ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱۳‬ﻏﺮﯾﺐ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ زﻧﺠﯿﺮه راوی در ﺗﻤﺎم ﻃﺒﻘﺎت ﯾﮏﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏﻧﻔﺮ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺟﺎﻣﻌﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﮫﻢ آن را‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬آن را ﻓﺮد ﻧﯿﺰ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱۴‬ﻓﺮد‪ :‬ﻓﺮد ﻣﻄﻠﻖ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از راوﯾﺎن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏﻧﻔﺮ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱۵‬ﻋﺰﯾﺰ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن راوﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬دو ﻧﻔﺮ ﯾﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ در ﯾﮏ ﻃﺒﻘﻪ‪ ،‬دو ﻧﻔﺮ و در ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻌﺪی ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱۶‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﻟﯽ‪ :‬زﻧﺠﯿﺮه راوﯾﺎن آن ﺗﺎ ﺑﺤﻀﺮت رﺳﻮل ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﻧﺪک ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨‬‬

‫‪ -۱۷‬ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺎزل‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ زﻧﺠﯿﺮه راوﯾﺎن آن و واﺳﻄﻪھﺎ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل‬

‫ﺳﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ُ -۱۸‬ﻣﻌﻠﻞ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻇﺎھﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﯿﺢ را دارد وﻟﯽ در واﻗﻊ ﻧﺎﻗﺪان‬
‫ﺣﺎذق ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬در آن ﻋﯿﻮﺑﯽ و اﺷﮑﺎﻻﺗﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻣﺨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱۹‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺎﻟﺢ‪ :‬ﻣﺮﺗﺒﻪ آن ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻣﺮﺗﺒﻪ »ﺣﺴﻦ« اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺿﻌﯿﻒ‬
‫اﺳﺖ و ﮔﺎھﯽ ﺑﻤﺮﺗﺒﻪ ﺣﺴﻦ و ﮔﺎھﯽ ﺑﻤﺮﺗﺒﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽرﺳﺪ و ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ُ -۲۰‬ﻣ ّ‬
‫ﻀﻌﻒ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺿﻌﻒ آن اﺟﻤﺎع ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﺘﻦ ﯾﺎ ﺳﻨﺪ آن ﺿﻌﻒ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ُ -۲۱‬ﻣ َﻌ ْﻨ َﻌﻦ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در آن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روی ﻓﻼن ﻋﻦ ﻓﻼن ‪ ...‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﻮد ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﻨﯿﺪهام‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺮاﯾﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻤﻦ ﺧﺒﺮ داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ راوﯾﺎن آن ﻣﻌﺮوف و ﻣﺸﮫﻮر و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﮫﻢ ﺑﻮده و ﻣﻼﻗﺎت‬
‫ﺑﯿﻦ آﻧﺎن روی داده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ً‬ ‫ﱠَ‬ ‫َﱠ‬
‫‪ُ -۲۲‬ﻣﺆﻧﻦ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در آن راوی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺪﺛﻨﺎ ﻓﻼن ان ﻓﻼﻧﺎ ﻗﺎل و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻌﻨﻌﻦ‬
‫ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲۳‬ﻣﻨﮑﺮ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻦ آن ﺗﻨﮫﺎ از ﯾﮑﻨﻔﺮ راوی ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﻣﺘﺎﺑﻊ و ﺷﺎھﺪ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -۲۴‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻀﻄﺮب‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ از راهھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ رواﯾﺖ ﺷﺪه و در زﻧﺠﯿﺮه راوﯾﺎن‬
‫آن اﺿﻄﺮاب و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ اﯾﻦ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ در ﻣﺘﻦ و‬
‫ﮔﺎھﯽ در راوﯾﺎن آن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ -۲۵‬ﺷﺎذ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﻨﻔﺮ ﻋﺎدل و ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ آن را ﻧﻘﻞﮐﺮده و ﻣﺘﻦ رواﯾﺖ او ﺑﺎ‬
‫رواﯾﺖ اﺷﺨﺎص ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ﯾﺎ رواﯾﺖ ﺷﺨﺺ ﻣﻮﺛﻮقﺗﺮ از او‪ ،‬اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲۶‬ﻣﻮﺿﻮع‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ و دروﻏﯿﻦ ﮐﻪ در ﺳﻨﺪ آن‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ‪،‬‬
‫دروﻏﮕﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ را ﺟﻌﻞ و ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺴﺒﺖ داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬رواﯾﺖ آن‬
‫ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ دروغ ﺑﻮدﻧﺶ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﻘﺼﻮد از رواﯾﺖ آن‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ آن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻤﻞ ﺑﺪان ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲۷‬ﻣﻘﻠﻮب‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻦ آن را‪ ،‬ﯾﮏﻧﻔﺮ راوی رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺮای‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬آن را ﺑﺮاوی دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ آن اﺳﺖ و ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫دھﻨﺪ ﯾﺎ زﻧﺠﯿﺮه راوﯾﺎن ﺣﺪﯾﺜﯽ را‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮی‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﺪث‬
‫را اﻣﺘﺤﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ اھﻞ ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ﺳﻨﺪ ﯾﮑﺼﺪ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺠﮫﺖ‬
 ‫‪٩‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫اﻣﺘﺤﺎن اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ﺗﻐﯿﯿﺮ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻤﺪاد از ھﻮش و ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ھﻤﻪ‬
‫را ﺑﻮﺟﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺒﺮ و ﺗﺤﺴﯿﻦ ھﻤﻪ واﻗﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲۸‬ﻣﺮﮐﺐ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در آن ﻧﺎم ﯾﮏ راوی ﺑﻨﺎم راوی دﯾﮕﺮ ﻋﻮض ﺷﻮد ﯾﺎ‬
‫زﻧﺠﯿﺮهای‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺖ ذﮐﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺘﻦ دﯾﮕﺮی اﺳﺖ و‬
‫زﻧﺠﯿﺮه اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺷﺨﺎص دﯾﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲۹‬ﻣﻨﻘﻠﺐ‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از اﻟﻔﺎظ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬از ﻃﺮف راوی‪ ،‬ﺟﺎﺑﺠﺎ ﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ُ -۳۰‬ﻣ ْﺪ َﯾﺢ‪ :‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از رواﯾﺖ دو ﻧﻔﺮ ﺻﺤﺎﺑﯽ راوی ھﻢﻋﺼﺮ از ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫رواﯾﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه و ﺑﺮﻋﮑﺲ و رواﯾﺖ دو ﻧﻔﺮ ﺗﺎﺑﻌﯽ ھﻤﻌﺼﺮ از‬
‫ﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﯾﺖ زھﺮی از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ و ﺑﺮﻋﮑﺲ‪.‬‬
‫‪ -۳۱‬ﻣﺼﺤﻒ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﺣﺮوف ﯾﺎ ﺣﺮﮐﺎت ﯾﺎ ﺳﮑﻨﺎت‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﻔﯽ‬
‫ُ‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﺎﺑﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ را از »اﺑﯽ« ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫ﺰاب«‪ ..‬ﭼﻨﺎن واﻧﻤﻮد ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد »اﺑﯽ« ﺑﻤﻌﻨﯽ ﭘﺪرش‬
‫ْ‬
‫ﺣ‬ ‫ﻻ‬‫ا‬ ‫» َر َ� اَﻰﺑ ﻳَ ْﻮ َ‬
‫م‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﻘﺼﻮد » ﹸا ﹶﺑ ﱢﯽ ﹾﺑ ﹺﻦ ﹶﻛ ﹾﻌﺐ« اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ اﺑﯽ ﺑﺎ ا ِﺑﯽ ﻣﺸﺘﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫َ‬
‫‪ -۳۲‬ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ :‬دو ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺤﺴﺐ ﻇﺎھﺮ در ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎ ھﻢ ﺗﻀﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﺑﯿﻦ آنھﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻊ و ﺗﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورﻧﺪ‪.‬‬

‫اﺟﻤﺎع‬
‫اﺗﻔﺎق ﻣﺠﺘﮫﺪﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﺣﻀﺮت رﺳﻮل در ﯾﮏ ﻋﺼﺮی در ﻣﻮرد ﺑﯿﺎن ﺣﮑﻢ‬
‫اﻣﺮی ﯾﺎ اﻣﻮری از اﻣﻮر دﯾﻨﯽ ﯾﺎ وﻗﺎﯾﻊ روز را اﺟﻤﺎع ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗﯿﺎس‬
‫ﻗﯿﺎس آﻧﺴﺖ ﺣﮑﻤﯽ را ﮐﻪ ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﻧﺺ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬درﺑﺎره ﭼﯿﺰی‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺮی‬
‫دﯾﮕﺮ ﯾﺎ اﻣﻮر دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﻣﻨﺼﻮص ﻋﻠﯿﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ آن ﭼﯿﺰی ﻣﻨﺼﻮص ﻋﻠﯿﻪ‪ ،‬در‬
‫ﻋﻠﺖ ﺣﮑﻢ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﯾﺖ و ﺗﻌﻤﯿﻢ دھﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻗﯿﺎس ﺣﺠﺖ و دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﮑﻢ‬
‫واﻗﻌﻪای‪ ،‬ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و اﺟﻤﺎع ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﺑﺮای‬
‫ﺑﯿﺎن ﺣﮑﻢ آن‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠‬‬

‫ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ارﮐﺎن و ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﻤﺎع و ﻗﯿﺎس ﺑﮑﺘﺐ اﺻﻮل ﻓﻘﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﻤﻊ اﻟﺠﻮاﻣﻊ و‬
‫اﺻﻮل ﻓﻘﻪ اﺑﻮزھﺮه و اﺻﻮل ﻓﻘﻪ ﺧﻀﺮی ﺑﮓ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪ .‬واﻟﺴﻼم ﻋﻠﯿﮑﻢ و رﺣﻤﺔ اﻟﻠﻪ و‬
‫ﺑﺮﮐﺎﺗﻪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﺳﻨﻨﺪج ‪٦٤/٧/٧‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ‪:‬‬
‫ﺷﻬﯿﺪ ﺣﺴﻦ اﻟﺒﻨﺎ‬

‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﺮ ﺧﺪای را‪ ،‬و درود ﺧﺪا ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪص و آل و اﺻﺤﺎب او ﺑﺎد‪.‬‬

‫ُ ّ ۡ َ ّ ۡ ُ ۡ َ ٓ َ ‪ْ ُ َّ َ َ َ ّ ٞ‬‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ ۡ ُ َ َ ُ ْ َ َّ ٗ َ َ ۡ َ َ َ َ‬
‫� ف ِرق ٖة مِنهم طا�ِفة ِ�تفقهوا‬ ‫﴿۞وما �ن ٱلمؤمِنون ِ�نفِروا كآفة ۚ فلو� �فر مِن ِ‬
‫َ َّ َ ۡ َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬
‫ِين َو ِ�ُنذ ُِروا ق ۡو َم ُه ۡم إِذا َر َج ُع ٓوا إ ِ ۡ� ِه ۡم ل َعل ُه ۡم �ذ ُرون‪] ﴾١٢٢‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[١٢٢ :‬ﺷﯿﺴﺘﻪ‬ ‫ّ‬
‫ِ� ٱ� ِ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﻣﻮﻣﻨﺎن ھﻤﮕﯽ ]ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﯿﺪان ﺟﮫﺎد[ ﮐﻮچ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا از ھﺮ ﮔﺮوھﯽ ﻃﯿﻔﻪی از‬
‫آﻧﺎن ﮐﻮچ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ]و ﻃﯿﻔﻪی ﺑﻤﺎﻧﺪ[ ﺗﺎ در دﯾﻦ ]و ﻣﻌﺎرف و اﺣﮑﺎم اﺳﻼم[ آ ﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﻮم ﺧﻮد آنھﺎ را اﻧﺬار ﻧﻤﯿﻨﺪ ﺗﺎ ]از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر[ ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ و ﺧﻮدداری ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ :‬ﺑﯿﮕﻤﺎن اﻧﺘﺸﺎر دﻋﻮت اﺳﻼﻣﯽ و ﺑﯿﺎن اﺣﮑﺎم دﯾﻨﯽ ﺑﻮﯾﮋه ﺟﻨﺒﻪھﯽ ﻓﻘﮫﯽ آن‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻗﺮﺑﺖھﺎ و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺒﺎرک و ﺗﻌﺎﻟﯽ و ﮐﺴﺐ رﺿﯽ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم در اﻋﻤﺎل ﻋﺒﺎدی و ﮐﺮدارھﺎﯾﺸﺎن از ﻧﻈﺮ دﯾﻦ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و از آنھﺎ آ ﮔﺎه‬
‫َّ ْ ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ ً َُّ ُْ‬ ‫ُّ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ﺪﻟﻳﻦ‪ ،‬و إِﻧﻤﺎ اﻟ ِﻌﻠ ُﻢ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻳ ِﺮ ِد ا� ﺑﻪ ﺧ�ا �ﻔ ِﻘﻬﻪ ﻲﻓ ا ِ‬
‫ُ‬ ‫ﺎء ﺻﻠﻮات اﷲ وﺳﻼﻣﻪ ﻋﻠﻴﻬﻢ ل َ ْﻢ ﻳُ َﻮ ّرﺛُﻮا دﻳﻨَ ً‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ ُّ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﺎرا َوﻻ ِد ْرﻫ ًﻤﺎ‪ ،‬إ� َﻤﺎ َو َّرﺛﻮا‬ ‫ِ ِ‬ ‫إن اﻷﻧْبﻴَ َ‬ ‫ﺎﺘﻟ َﻌﻠ ِﻢ‪،‬‬ ‫ِﺑ‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َ ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِﻋﻠ ًﻤﺎ‪َ � ،‬ﻤ ْﻦ أﺧﺬ ُه أﺧﺬ ِﺤﺑَ ٍﻆ َواﻓِ ٍﺮ«‪» .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﯿﺮ وی را ﺑﺨﻮاھﺪ او را در دﯾﻦ‬
‫ﻓﻘﯿﻪ و داﻧﺎ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن داﻧﺶ از راه ﺗﻌﻠﻢ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﭘﯿﺸﯿﻦ ‪-‬‬
‫درود ﺧﺪا ﺑﺮآﻧﺎن ﺑﺎد ‪ -‬درھﻢ و دﯾﻨﺎری از ﺧﻮد ﺑﺠﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ داﻧﺶ را از ﺧﻮد‬
‫ﺑﺠﯽ ﻧﮫﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ آن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺑﮫﺮه واﻓﺮ ﺑﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫ﻟﻄﯿﻒﺗﺮﯾﻦ و ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮه و ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ راه ﺑﻪ دل و ﺧﺮد‪ ،‬در ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺑﻮﯾﮋه در ﺑﯿﺎن اﺣﮑﺎم ﻋﺒﺎدات و ﺑﺮرﺳﯽھﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮی ﻓﮫﻢ ﺗﻮدهی ﻣﺮدم ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در آنھﺎ از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻓﻨﯽ و ﻃﺮح ﻣﺴﯿﻞ ﻓﺮاوان ﻓﺮﺿﯽ‬
‫اﺟﺘﻨﺎب ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ و ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮی و‬
‫اﺷﺎره ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪی اﺣﮑﺎم و ﻓﻮﯾﺪ آن در ﺣﺪ ﺗﻮاﻧﯿﯽ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرات و ﭼﻤﻼت ﺳﺎده و آﺳﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﮫﯽ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺗﺎ ﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻃﺎﻟﺐ ﻓﻘﻪ اﺣﺴﺎس ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٢‬‬

‫دﯾﻨﯽ ﺧﻮد را از ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آن را ﺑﻪ ﺳﻮد دﯾﻦ و دﻧﯿﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰه ﺑﺮی ﻣﺮدم اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ آ ﮔﺎھﯽ ﺧﻮد ﺑﯿﻔﺰﯾﻨﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﮐﺴﺐ داﻧﺶ روی آورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ ﺑﺮادر ارﺟﻤﻨﺪ ﺳﯿﺪ ﺳﺎﺑﻖ را ﻣﻮﻓﻖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺑﯿﺎن را‬
‫ﭘﯿﺶ ﮔﯿﺮد‪ .‬و ﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ را )ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ( ﺳﺎده و ﻣﻔﯿﺪ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ و در آن اﺣﮑﺎم‬
‫ﻓﻘﮫﯽ را ﺑﺎ روﺷﯽ ﻧﯿﮑﻮ و اﺳﻠﻮﺑﯽ زﯾﺒﺎ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﯾﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی ﭘﺎداش‬
‫ﻧﯿﮑﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد ان ﺷﺎء اﻟﻠﻪ‪ .‬و اﻋﺠﺎب و ﺷﮕﻔﺘﯽ و ﺗﺤﺴﯿﻦ دوﺳﺘﺪاران و‬
‫ﺷﯿﻔﺘﮕﺎن ﯾﻦ دﯾﻦ را ﺑﺮﺧﻮاھﺪ اﻧﮕﯿﺨﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎداش ﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ دﯾﻦ و اﻣﺖ و‬
‫دﻋﻮت اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ ﺑﻪ وی ارزاﻧﯽ دارد و او را از آن ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎزد و‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ او و ﻣﺮدم را از آن ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮏ وی ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ و ﻣﺘﻤﺘﻊ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬آﻣﯿﻦ‪.‬‬
‫ﺣﺴﻦ اﻟﺒﻨﺎ‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺆﻟﻒ‬

‫اﳊﻤﺪ ﷲ رب اﻟﻌﺎﳌﲔ و اﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم ﻋﲆ ﺳﻴﺪﻧﺎ ﳏﻤﺪ ﺳﻴﺪ اﻷوﻟﲔ واﻵﺧﺮﻳﻦ‪ ،‬وﻋﲆ‬
‫آﻟﻪ وﺻﺤﺒﻪ وﻣﻦ اﻫﺘﺪ￯ ﲠﺪﻳﻪ إﱃ ﻳﻮم اﻟﺪﻳﻦ‪ .‬أﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ :‬اﯾﻦﮐﺘﺎب )ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ( ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻪ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ و درﮐﻨﺎر آنھﺎ دﻻﯾﻞ و ﻣﺴﺘﻨﺪات را از ﻧﺺ ﺻﺮﯾﺢ‬
‫ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ و اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮی و اﺟﻤﺎع اﻣﺖ ﻣﯽآورد‪ .‬اﯾﻦﮐﺘﺎب ﺑﺎ اﺳﻠﻮﺑﯽ ﺳﺎده و‬
‫آﺳﺎن و ﻣﻔﺼﻞ ﻋﺮﺿﻪ ﮔﺮدﯾﺪه و در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪهی ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﺪان ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‪ ،‬و در آن از ذﮐﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﭘﺮھﯿﺰ ﺷﺪه ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺠﻮزی ﺑﺮای‬
‫ذﮐﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺻﻮرت‬
‫ﺻﺤﯿﺤﯽ از ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪص را ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ‬
‫آن ﻣﺎﻣﻮر ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺑﺎب ﻓﮫﻢ اﺣﮑﺎم ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬و‬
‫آنھﺎ را ﺑﻪ ﺗﻤﺴﮏ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و اﺧﺘﻼف و ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﻌﺼﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺬاھﺐ‬
‫ﻓﻘﮫﯽ را ازﻣﯿﺎن ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ادﻋﺎی ﭘﻮچ ﮐﻪ‪» :‬ﺑﺎب اﺟﺘﮫﺎد ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ« ﻧﯿﺰ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﮐﺎر ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻼشھﺎ و ﮐﻮﺷﺶھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ دﯾﻦ و‬
‫ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪی ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم دادهاﯾﻢ‪ ،‬از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺴﺎﻟﺖ دارﯾﻢ ﮐﻪ آن را ﺳﻮدﻣﻨﺪ‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﮐﺴﺐ رﺿﺎی او ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وھﻮ ﺣﺴﺒﻨﺎ وﻧﻌﻢ اﻟﻮﮐﯿﻞ‪.‬‬
‫ﻗﺎھﺮه ‪ ١٥‬ﺷﻌﺒﺎن ‪ ١٣٦٥‬ھـ‪ .‬ق ﺳﯿﺪ ﺳﺎﺑﻖ‬
 ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﺆﻟﻒ‬

‫رﺳﺎﻟﺖ ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ و ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺳﻼم و ﻫﺪف از آن‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪص را ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮد و دﯾﻨﯽ را ﺑﻪ وی داد ﮐﻪ دﯾﻦ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﮔﺬﺷﺖ‬
‫اﺳﺖ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺟﺎﻣﻊ آن زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪاﻧﻪ و ﺑﯽآﻻﯾﺸﯽ را ﺑﺮای ﻣﺮدم ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪی ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﮐﻤﺎل ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺪت ﻗﺮﯾﺐ ‪ ٢٣‬ﺳﺎل ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻃﯽ آن ﺑﻪ دﻋﻮت ﻣﺮدم و ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن آنھﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺪا ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺑﻼغ ﻓﺮﻣﻮد و ﻣﺮدم را ﺑﺮآن ﻓﺮاھﻢ آورد‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﺖ ﺟﮫﺎﻧﯽ اﺳﻼم‬

‫رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼم ﺑﺮﺧﻼف رﺳﺎﻟﺖ ادﯾﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ :‬ﻣﻮﺿﻌﯽ و ﻣﺤﻠﯽ و ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻧﺴﻠﯽ و‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪای ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ رﺳﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﺟﮫﺎﻧﯽ و ھﻤﮕﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﺟﮫﺎن ﺗﺎ روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺮهی زﻣﯿﻦ و ﺳﺎﮐﻨﺎن آن را ﺑﻪ ارث ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﺖ وﯾﮋهی‬
‫َ َ ُۡ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫ار َك ٱ�ِي ن َّزل ٱلف ۡرقان‬‫ﺷﮫﺮی و ﻋﺼﺮی ﻧﯿﺴﺖ )ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮ اﺳﺖ(‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪�﴿ :‬ب‬
‫ون ل ِۡل َ�ٰلَم َ‬
‫� نَذ ً‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ َٰ َ‬
‫ِيرا‪] ﴾١‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪» .[١ :‬ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه و ﺑﻠﻨﺪ ﻗﺪر اﺳﺖ آن‬ ‫ِ‬ ‫� � ۡب ِده ِۦ ِ�ك‬
‫ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺑﻨﺪهی ﺧﻮﯾﺶ ‪-‬ﻣﺤﻤﺪص ‪ -‬ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن را از ﺑﺎز‬
‫�� َونَذ ٗ‬‫اس �َشِ ٗ‬ ‫َ َ ٓ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ َ َّ‬
‫آف ٗة ّل َّ‬
‫ِير�‪﴾٢٨‬‬ ‫ِلن ِ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا در آﺧﺮت ﺑﯿﻢ دھﺪ«‪﴿ .‬وما أرسل�ك إِ� ك‬
‫]ﺳﺒﺄ‪» .[٢٨ :‬و ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﺎ ﺗﺮا ﺑﺮای ھﻤﻪی ﻣﺮدم ﺟﮫﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ رﺣﻤﺖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﯿﺪوار ﮐﻨﯽ و ﻣﮋده دھﻨﺪهی ﭘﺎداش ﻧﯿﮏ و رﻓﺘﺎر ﺧﻮﺑﺸﺎن ﺑﺎﺷﯽ و آﻧﺎن را از‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ و ﮐﯿﻔﺮ رﻓﺘﺎرھﺎی زﺷﺖﺷﺎن ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﯽ و ﺑﯿﻢ دھﻨﺪه ﺑﺎﺷﯽ و ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺸﺘﺮ ﻣﺮدم‬
‫ك ٱ َّ َ َ‬ ‫َُ ُ ۡ ُ‬ ‫ُ ۡ َ َ ُّ َ َّ ُ ّ َ ُ ُ َّ َ ۡ ُ ۡ َ ً َّ‬
‫ت‬‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِيعا ٱ�ِي �ۥ مل‬ ‫���ها ٱ�اس إ ِ ِ� رسول ٱ�ِ إِ��م �‬ ‫ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ«‪﴿ .‬قل ٰٓ‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ ّ ۡ ُ ّ ّ َّ‬ ‫�ٔام ُِنوا ْ بٱ َّ�ِ َو َر ُ‬
‫يتۖ َ َ‬‫�ض َ�ٓ إ َ� ٰ َه إ َّ� ُه َو يُ ۡ�ۦ َو ُ� ِم ُ‬ ‫َ َۡ‬
‫� ٱ�ِي يُؤم ُِن ب ِٱ� ِ‬ ‫� ٱ� ِِ‬ ‫ِِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫و�‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫وٱ�‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َو� َِ� ٰتِهِۦ َوٱتب ِ ُعوهُ ل َعل� ۡم � ۡه َت ُدون‪] ﴾١٥٨‬اﻷﻋﺮاف‪» .[١٥٨ :‬ای ﻣﺤﻤﺪ ﺑﮕﻮ‪ :‬ای ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدهی ﺧﺪا ﺑﻪ ﺳﻮی ھﻤﻪی ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬آن ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻠﮏ آﺳﻤﺎنھﺎ و‬
‫زﻣﯿﻦ از آن اوﺳﺖ و ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﺟﺰ او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٦‬‬

‫ﺧﺪا و ﻓﺮﺳﺘﺎدهی او ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درس ﻧﺨﻮاﻧﺪه و اﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻤﺎن آورﯾﺪ‪ ،‬آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا و ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ او اﯾﻤﺎن آورده اﺳﺖ‪ ،‬از او ﭘﯿﺮویﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮیص آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن ﻞﻛ ﻧﻲﺒ ﻳﺒﻌﺚ ﻲﻓ ﻗﻮﻣﻪ‬
‫ﺧﺎﺻﺔ‪ ،‬و�ﻌﺜﺖ إﻰﻟ ﻞﻛ أﻤﺣﺮ وأﺳﻮد«‪» .‬ھﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی در ﻣﯿﺎن ﻗﻮم وﯾﮋهی ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺒﻌﻮث‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و رﺳﺎﻟﺘﺶ ﻣﺨﺼﻮص آن ﻗﻮم ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﻦ ﺑﺮای ھﻤﻪی ﻧﮋادھﺎ و ﻗﻮمھﺎ‪ ،‬ﻣﺒﻌﻮث‬
‫ﺷﺪهام«‪ .‬آﻧﭽﻪﮐﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﺟﮫﺎﻧﯽ و ھﻤﮕﺎﻧﯽ اﺳﻼم را ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﻮر زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬در اﺳﻼم ﭼﯿﺰی وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺪان‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺮدم دﺷﻮار )ﻏﯿﺮﻣﻌﻘﻮل( ﺑﺎ‬
‫َّ‬ ‫َّ ُ َ ۡ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ‬
‫� �ف ًسا إِ�‬ ‫ﻋﻤﻞ ﺑﺪان‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ �﴿ :‬يُ�ل ِف ٱ‬
‫ُو ۡس َع َها ۚ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٨٦ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ھﯿﭻ ﮐﺲ را ﺟﺰ ﺑﺎﻧﺪازهی ﺗﻮاﻧﺶ ﻣﮑﻠﻒ‬
‫� ُم ٱلۡ ُع ۡ َ‬
‫ُ‬ ‫ُ ُ ُۡ ۡ َ ََ ُ ُ‬ ‫ُ ُ َّ ُ‬
‫�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[١٨٥ :‬‬ ‫ﻧﻤﯽﺳﺎزد«‪﴿ .‬ي ِر�د ٱ� بِ�م ٱلي� و� ي ِر�د ب ِ‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ و ﺑﺮای ﺷﻤﺎ دﺷﻮاری ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ«‪.‬‬
‫ج﴾ ]اﻟﺤﺞ‪» .[۷۸ :‬و در دﯾﻦ ھﯿﭻ ﺳﺨﺘﯽ را ﺑﺮ‬ ‫َ‬
‫ِين م ِۡن ح َر ٖ �‬
‫ّ‬ ‫َ َ َ ََ َ َۡ ُ ۡ‬
‫﴿وما جعل علي�م ِ� ٱ� ِ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ«‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ اﻟﻤﻘﺒﺮی رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬إن ﻫﺬا اﺪﻟﻳﻦ �ﺮﺴ‪ ،‬وﻟﻦ �ﺸﺎد اﺪﻟﻳﻦ أﺣﺪ إﻻ ﻏﻠﺒﻪ«‪» .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫اﯾﻦ دﯾﻦ آﺳﺎن اﺳﺖ و ھﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰه ﺑﺮﺧﯿﺰد )وآن را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮد(‬
‫ازﻋﮫﺪهی اﻧﺠﺎم اﺣﮑﺎم آن ﺑﺮ ﻧﻤﯽآﯾﺪ«‪ .‬و در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻄﺮﯾﻖ ﻣﺮﻓﻮع آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»أﺣﺐ اﺪﻟﻳﻦ إﻰﻟ اﷲ اﺤﻟﻨﻴﻔﻴﺔ الﺴﻤﺤﺔ«‪» .‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ دﯾﻦ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ دﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دﯾﻦ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﮔﺬﺷﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻤﺮور زﻣﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ اﺧﺘﻼف زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻋﺒﺎدات‪ ،‬ﺑﻄﻮر ﻣﻔﺼﻞ و ﮐﺎﻣﻞ ھﻤﻮاه ﺑﺎ ﻧﺼﻮص و ﻣﺴﺘﻨﺪات واﺿﺢ‬
‫و روﺷﻦ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ھﯿﭽﮑﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در آن اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎ ﮐﺎھﺶ‬
‫ﺑﻮﺟﻮد آورد‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺧﺘﻼف زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و در ﮔﺮو زﻣﺎن و‬
‫ً‬
‫ﻣﮑﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎرھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺟﻤﺎﻻ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺮدم در ھﻤﻪ ﻋﺼﺮھﺎ و زﻣﺎنھﺎ ﺗﻨﺎﺳﺐ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ]ﺗﻔﺼﯿﻞ آن ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻣﺮدم واﮔﺬار ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺧﻮد در ﭘﺮﺗﻮ آن اﺟﻤﺎل ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﻨﺎﻓﻊ و‬
 ‫‪١٧‬‬ ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﻮﻟﻒ‬

‫ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت روز آن را ﺗﺎوﯾﻞ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ[ و ﻣﺴﻮوﻻن اﻣﻮر ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪان‪ ،‬ﺣﻖ و‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﺠﺎی آورﻧﺪ و آن را اﺟﺮا ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ھﻤﻪ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ واﺻﻮل دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﻤﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ دﯾﻦ و ﺣﻔﻆ ذات و ﺣﻔﻆ ﻋﻘﻞ و‬
‫ﺣﻔﻆ ﻧﺴﻞ و ﺣﻔﻆ ﻣﺎل‪ ،‬وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت‬
‫ﺳﻠﯿﻢ وﻋﻘﻮل و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﺮﻗﯽ و ﺗﺤﻮﻻت ﺟﮫﺎن ﺗﻨﺎﺳﺐ و ھﻤﮕﺎﻣﯽ ﮐﺎﻣﻞ دارد‬
‫و ﺑﺮای ھﺮ دوره و زﻣﺎن و ھﺮ ﺟﺎ و ﻣﮑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ و ﺻﻼﺣﯿﺖ دارد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫لر ۡز ِ �ق‬ ‫ت م َِن ٱ ّ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫لط ّي َ‬
‫َّ‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫َ‬ ‫ۦ‬‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ِ‬ ‫د‬‫ا‬ ‫َ‬
‫ب‬ ‫ع‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ج‬ ‫� أَ ۡخ َر َ‬ ‫ح َّر َم زِ�نَ َة ٱ َّ� ِ ٱ َّل ِ ٓ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قُ ۡل َم ۡن َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ت‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َُ ّ ُ‬ ‫ۡ َ َ ٗ َ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا خال ِصة يَ ۡوم ٱلقِ�ٰ َمةِ� ك�ٰل ِك �ف ِصل ٱ�� ٰ ِ‬ ‫ام ُنوا ْ ِ� ٱ ۡ َ‬ ‫� ل َِّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫قُ ۡل ِ َ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ل ِق ۡو�ٖ َ� ۡعل ُمون‪] ﴾٣٢‬اﻷﻋﺮاف‪» .[٣٢ :‬ﺑﮕﻮ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ زﯾﻨﺖھﺎی اﻟﮫﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد آﻓﺮﯾﺪه و روزیھﺎی ﭘﺎﮐﯿﺰه را‪ ،‬ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﺑﮕﻮ اﯾﻦھﺎ در‬
‫زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ )اﮔﺮﭼﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺎ آنھﺎ‬
‫ً‬
‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ دارﻧﺪ وﻟﯽ( در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﺎﻟﺼﺎ ‪-‬ﺑﺮای ﻣﻮﻣﻨﺎن ‪ -‬ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫آﯾﺎت ﺧﻮد را ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آ ﮔﺎھﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺮح ﻣﯽدھﯿﻢ‪ ،‬ﺑﮕﻮ ﺧﺪا ﺗﻨﮫﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎل‬
‫زﺷﺖ را‪ ،‬ﭼﻪ آﺷﮑﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﭘﻨﮫﺎن‪ ،‬ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و )ھﻤﭽﻨﯿﻦ( ﮔﻨﺎه و‬
‫ﺳﺘﻢ ﺑﻨﺎﺣﻖ‪ ،‬و اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دﻟﯿﯽ ﺑﺮای آن ﻧﺎزل ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺷﺮﯾﮏ او ﻗﺮار دھﯿﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻄﻠﺒﯽ ﻧﺴﺒﺖ دھﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ‪) ،‬ﺣﺮام ﮐﺮده‬
‫َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َّ َ ۡ َ َ ۡ‬
‫�ءٖ � ف َسأ� ُت ُب َها‬ ‫اﺳﺖ(«‪ .‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎز ھﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ور� ِ� وسِعت �‬
‫َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َّ ُ َ َ ُ ۡ ُ َ َّ َ ٰ َ َ َّ َ ُ‬
‫ِين يَتب ِ ُعون‬ ‫ِين هم ��ٰت ِ َنا يُؤم ُِنون‪ ١٥٦‬ٱ�‬ ‫ل ِ�ِين �تقون و�ؤتون ٱلزكوة وٱ�‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ َُ َ ۡ‬ ‫َّ ُ َ َّ َّ ۡ ُ ّ َّ َّ‬
‫يل يَأ ُم ُرهم‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬‫ِند ُه ۡم � ٱ َّ� ۡو َرٮٰةِ َ‬ ‫و�ا ع َ‬ ‫ك ُت ً‬ ‫م‬ ‫ۥ‬ ‫ه‬‫ون‬ ‫د‬ ‫�‬ ‫ِي‬ ‫�‬ ‫ٱلرسول ٱ� ِ� ٱ� ِ� ٱ‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬
‫َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ َ ُ ُ َّ ّ َ ٰ َ ُ َ ّ ُ َ َ ۡ ُ َ َ ٰٓ َ‬ ‫ۡ ۡ‬
‫��ِث‬ ‫ت و�ح ِرم علي ِهم ٱ�‬ ‫حل لهم ٱلطيِ� ِ‬ ‫وف و�نهٮهم ع ِن ٱلمنك ِر و� ِ‬ ‫ب ِٱل َمع ُر ِ‬
‫ام ُنوا ْ بهِۦ َو َع َّز ُروهُ‬ ‫ِين َء َ‬ ‫ت َعلَ ۡيه ۡ ۚم فَٱ َّ� َ‬ ‫� ُه ۡم َوٱ ۡ�َ ۡغ َ� ٰ َل ٱ َّل� َ�نَ ۡ‬ ‫َو َ� َض ُع َ� ۡن ُه ۡم إ ۡ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬
‫�وهُ َوٱ َّ� َب ُعوا ٱ�ُّ َ‬
‫��ِك ه ُم ٱل ُمفل ِحون‪] ﴾١٥٧‬اﻷﻋﺮاف‪:‬‬
‫َ َ ُ ٓ ْ ٰٓ َ ُ‬
‫ِي أنزِل معهۥ أو‬ ‫ور ٱ� ٓ‬ ‫َونَ َ ُ‬
‫‪» .[١٥٧-١٥٦‬و رﺣﻤﺘﻢ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ و آن را ﺑﺮای آنھﺎ ﮐﻪ ﭘﺮھﯿﺰﮐﺎرﻧﺪ و‬
‫زﮐﺎت را ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و آنھﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻣﺎ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ و زﮐﺎت را ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و‬
‫آنھﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻣﺎ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ ﻣﻘﺮر ﺧﻮاھﻢ داﺷﺖ‪ ،‬آنھﺎ ﮐﻪ از ﻓﺮﺳﺘﺎدهی‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻣﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﻔﺎﺗﺶ را در ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻠﯽ ﮐﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٨‬‬

‫ﻧﺰدﺷﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و آنھﺎ را ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف اﻣﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻣﻨﮑﺮ و زﺷﺘﯽ ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽدارد‪ ،‬ﭘﺎﮐﯿﺰهھﺎ را ﺑﺮای آﻧﺎن ﺣﻼل ﻣﯽﺷﻤﺮد‪ ،‬ﻧﺎﭘﺎکھﺎ را ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎرھﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦ و زﻧﺠﯿﺮھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ آنھﺎ ﺑﻮد )از دوش و ﮔﺮدﻧﺸﺎن(‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬آنھﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﺣﻤﺎﯾﺘﺶ ﮐﺮدﻧﺪ و ﯾﺎرﯾﺶ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و از‬
‫ﻧﻮری ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻧﺎرل ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن رﺳﺘﮕﺎراﻧﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻓﺎﯾﺪه و ھﺪف از رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼم‬

‫ﻓﺎﯾﺪه و ھﺪف ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ از رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺰﮐﯿﻪی ﻧﻔﺲ و ﺻﻔﺎی روح‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪا و ﻋﺒﺎدت وی و ﺗﺤﮑﯿﻢ ﭘﯿﻮﻧﺪھﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺤﺒﺖ‬
‫وﻣﮫﺮ و ﺑﺮادری و ﺑﺮاﺑﺮی وﻋﺪاﻟﺖ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺴﺎن ﺳﻌﺎدت دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را ﺑﺪﺳﺖ‬
‫َ‬ ‫ُۡ ْ ََ‬ ‫ٗ ۡ‬ ‫ُۡ ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ‬
‫ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺧﺪا ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ه َو ٱ�ِي َ� َعث ِ� ٱ� ّم ِِ�ۧ َن َر ُسو� ّمِن ُه ۡم َ�تلوا عل ۡي ِه ۡم َءا�ٰتِهِۦ‬
‫َ َ ُّ‬ ‫َُۡ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ََُّ ۡ ََُُُّ ُ ۡ َ َ َ ۡ ۡ ََ‬
‫�‪] ﴾٢‬اﻟﺠﻤﻌﺔ‪:‬‬ ‫ك�ٰب وٱ� ِكمة �ن �نوا مِن �بل ل ِ� ض� ٰ ٖل مب ِ ٖ‬ ‫و�ز� ِي ِهم و�عل ِمهم ٱل ِ‬
‫‪» .[٢‬اوﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم درس ﻧﺎﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی از ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫آﯾﺖھﺎی او را‪ ،‬ﺑﺮ آنھﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ وآﻧﺎن را از ﺑﺪیھﺎ ﭘﺎک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﺸﺎن را ﮐﺘﺎب و‬
‫ٓ َ ۡ َ َّ‬
‫ﺣﮑﻤﺖ ﻣﯽآﻣﻮزد و اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ در ﮔﻤﺮاھﯽ آﺷﮑﺎر ﺑﻮدﻧﺪ«‪َ ﴿ .‬و َما أ ۡر َسل َ�ٰك إِ�‬
‫�﴾ ]اﻷﻧﺒﯿﺎء‪» .[١٠٧ :‬و ﻣﺎ ﺗﺮا ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻌﻨﻮان رﺣﻤﺖ ﺑﺮای ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ«‪.‬‬ ‫� ٗة ّل ِۡل َ�ٰلَم َ‬
‫َر ۡ َ‬
‫ِ‬
‫و درﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬أﻧﺎ رﻤﺣﺔ ﻣﻬﺪاة« »ﻣﻦ رﺣﻤﺖ اھﺪاﺋﯽ ﺧﺪاﯾﻢ«‪.‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری در اﺳﻼم‪:‬‬

‫ﻓﻘﻪ‪:‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری در اﺳﻼم ﯾﮑﯽ از ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﻤﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼم ﺑﺪان‬
‫ﻧﻈﻢ و ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﻋﻠﻤﯽ رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری و ﺗﺸﺮﯾﻊ در اﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺣﮑﺎم ﻋﺒﺎدات‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ :‬ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﯾﺎ اﺟﺘﮫﺎد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫و وﻇﯿﻔﻪی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از داﯾﺮهی ﺗﺒﻠﯿﻎ و اﻋﻼن و ﺑﯿﺎن و ﺗﻔﺼﯿﻞ وﺣﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ۡ ُ‬ ‫ھﺮﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ازﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َما يَن ِط ُق َعن ٱل ۡ َه َو ٰٓ‬
‫ى‪ ٣‬إِن ه َو‬ ‫ِ‬
‫و�‪] ﴾٤‬اﻟﻨﺠﻢ‪» .[٤-٣ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از روی ھﻮای ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪،‬‬ ‫إ ِ َّ� َو ۡ ‪ٞ‬‬
‫� يُ َ ٰ‬
 ‫‪١٩‬‬ ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﻮﻟﻒ‬

‫آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﺮ او وﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ازﺧﻮد او ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮر‬
‫دﻧﯿﻮی‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻣﻮر ﻗﻀﺎﺋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهی آنھﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت و راﯾﺰﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رای‬
‫ﻣﯽداد وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﯽدﯾﺪ رای ﯾﺎراﻧﺶ‪ ،‬درﺳﺖ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺎﻃﺮ رای آنھﺎ از رای‬
‫ﺧﻮد ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ھﻤﺎنﻃﻮری ﮐﻪ ﻋﻤﻼ در ﺟﻨﮓ »ﺑﺪر« و »اﺣﺪ« ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪.‬‬
‫و ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺮای ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از او ﺳﻮال‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﮔﺮ در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻧﺼﻮص )ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ( اﺑﮫﺎﻣﯽ و اﺷﮑﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ از‬
‫اﯾﺸﺎن اﺳﺘﻔﺴﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺧﻮد از ﻧﺼﻮص ﻣﯽﻓﮫﻤﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻓﮫﻤﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﻪ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و ﮔﺎھﯽ ﻣﻮارد‬
‫اﺷﺘﺒﺎھﺸﺎن را در ﻓﮫﻢ ﻧﺼﻮص‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽداد‪ .‬ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ اﺳﻼم وﺿﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﭘﺮﺗﻮ آن‪،‬ﮔﺎم ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﺳﻼم )در زﻣﯿﻨﻪی ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺒﺎدﺗﯽ( ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﺳﺘﻮر ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﮐﻪ درﺑﺎرهی‬
‫ﭘﯿﺶآﻣﺪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ھﻨﻮز ﺑﻮﻗﻮع ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮس و ﺟﻮ ﻧﮑﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫� َ� ُّ�هاَ‬
‫روی ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه درﺑﺎرهی آنھﺎ ﭘﺮس و ﺟﻮ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ٰٓ َ ﴿ :‬‬
‫َۡ َُ ْ َۡ‬ ‫ُ َ ُ َ ۡ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ۡ ٓ‬
‫�ٔلوا �ن َها‬ ‫�لوا � ۡن أش َيا َء إِن � ۡب َد ل� ۡم � ُسؤ� ۡم �ن �‬ ‫ٱ�ِين ءامنوا � � ٔ‬
‫� َ� ُف ٌ‬
‫ور َحل ‪ٞ‬‬ ‫َ ُ َ َّ ُ ۡ ُ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ُ‬
‫� ۡم َ� َفا ٱ َّ ُ‬
‫� َ� ۡن َهاۗ َوٱ َّ ُ‬
‫ِيم‪] ﴾١٠١‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪:‬‬ ‫حِ� ��ل ٱلقرءان �بد ل‬
‫ۡ َۡ ُ َ ُ ۡ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ِين� ۡم﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[٣ :‬ﺑﺮ‬ ‫‪ .[١٠١‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ آﯾﮥی‪﴿ :‬ٱ�َ ۡو َم أ�ملت ل�م د‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎران اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم رﺣﻠﺖ اﯾﺸﺎن ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺷﺮوع ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﺮس و ﺟﻮ درﺑﺎرهی وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ ھﻨﻮز روی ﻧﺪاده ﺑﻮد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا درﺑﺎرهی اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ ﮐﻪ ھﻨﻮز روی ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎﺗﯽ‬
‫ﻧﺎزل ﮔﺮدد و آن وﻗﺖ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ ﮔﺮدد و دﺷﻮاری ﭘﯿﺶ آورد‪،‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ ﯾﺎران ﺧﻮد ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ درﺑﺎرهی وﻗﺎﯾﻌﯽﮐﻪ روی ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻮال‬
‫ﻧﮑﻨﻨﺪ و آن وﻗﺖ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪] :‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ از ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ‬
‫ﺳﻮال ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ آﺷﮑﺎر ﮔﺮدد‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﻮﻗﺖ‬
‫ﻧﺰول ﻗﺮآن از آنھﺎ ﺳﻮال ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺷﻤﺎ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آنھﺎ را‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه )و از آنھﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و درﺑﺎرهی آنھﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﻧﺪارﯾﺪ( و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٠‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺴﯿﺎر آﻣﺮزﻧﺪه و ﺣﻠﯿﻢ اﺳﺖ[‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﭘﺮس و ﺟﻮ درﺑﺎره ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ ھﻨﻮز روی ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﭘﺮھﯿﺰ از ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻮال ﮐﺮدن و ﻣﺴﺎﺋﻞ دﺷﻮار‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﮐﺸﯿﺪن‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إن اﷲ ﻛﺮه ﻟ�ﻢ ﻗﻴﻞ وﻗﺎل و�ﺮﺜة الﺴﺆال‪ ،‬و�ﺿﺎﻋﺔ اﻤﻟﺎل« »ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل و ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺮﺳﺶ ﮐﺮدن و ﺗﻠﻒﮐﺮدن و ﺿﺎﯾﻊﮔﺮداﻧﺪن ﻣﺎل را‪ ،‬ﺑﺮای ﺷﻤﺎ‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» ::‬إن اﷲ ﻓﺮض ﻓﺮاﺋﺾ ﻓﻼ ﺗﻀﻴﻌﻮﻫﺎ وﺣﺪ‬
‫ﺣﺪودا ﻓﻼ ﺗﻌﺘﺪوﻫﺎ‪ ،‬وﺣﺮم أﺷﻴﺎء ﻓﻼ ﺗنﺘﻬﻜﻮﻫﺎ‪ ،‬وﺳﻜﺖ ﻋﻦ أﺷﻴﺎء رﻤﺣﺔ ﺑ�ﻢ ﻣﻦ‬
‫ﻏ� �ﺴﻴﺎن ﻓﻼ ﺗﺒﺤﺜﻮا ﻋﻨﻬﺎ«‪» .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮاﯾﻀﯽ را ﺑﺮﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ آنھﺎ‬
‫را ﺿﺎﯾﻊ ﻣﮕﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺪانھﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ و در اﺟﺮای آنھﺎ ﺳﺴﺘﯽ ﻣﻮرزﯾﺪ‪ ،‬و ﺣﺪودی را‬
‫ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﮫﺎده اﺳﺖ‪ ،‬از آنھﺎ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﯿﺪ و در اﺟﺮای دﻗﯿﻖ آنھﺎ‪ ،‬ﮐﻮﺷﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬و‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪانھﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺸﻮﯾﺪ و اﻧﺘﮫﺎک ﺣﺮﻣﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫و ﺑﺠﮫﺖ ﻣﮫﺮ و ﺷﻔﻘﺖ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ را ﻣﺴﮑﻮت ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ آنھﺎ‬
‫را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ درﺑﺎرهی آنھﺎ ﭘﺮس و ﺟﻮ ﻣﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ از اﯾﺸﺎن‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬أﻋﻈﻢ اﻨﻟﺎس ﺟﺮﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻦ ﺳﺄل ﻋﻦ ﺷﺊ لﻢ �ﺮم ﻓﺤﺮم ﻣﻦ أﺟﻞ‬
‫مﺴﺄﺘﻟﻪ«‪» .‬ﮐﺴﯽﮐﻪ درﺑﺎرهی ﭼﯿﺰی ﺳﻮال ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺮام ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﻧﺒﺎل ﺳﻮال‬
‫او آن ﭼﯿﺰ ﺣﺮام ﮔﺮدد‪ ،‬ﮔﻨﺎه آن ﺷﺨﺺ از ﮔﻨﺎه ﻣﺮدﻣﺎن دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ٗ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ‬
‫‪ -۳‬ﭘﺮھﯿﺰ از اﺧﺘﻼف و ﺗﻔﺮﻗﻪ در دﯾﻦ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪�﴿ :‬ن �ٰ ِذه ِۦٓ أ َّم ُت� ۡم أ َّمة‬
‫َ ٰ َ ٗ َ َ َ ۠ َ ُّ ُ ۡ َ َّ ُ‬
‫ون‪] ﴾٥٢‬اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪» .[٥٢ :‬و ﺑﯿﮕﻤﺎن اﯾﻦ دﯾﻦ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﯾﮏ‬ ‫�حِدة و�نا ر��م فٱ� ِ‬
‫ق‬
‫دﯾﻦ واﺣﺪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻋﺬاب ﻣﻦ ﺑﭙﺮھﯿﺰﯾﺪ«‪.‬‬
‫َّ َ ٗ َ َ َ ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ‬
‫ِيعا َو� �ف َّرق ۚوا﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪» .[١٠٣ :‬ھﻤﮕﯽ ﺑﻪ دﯾﻦ ﺧﺪا‬ ‫﴿ َوٱ� َت ِص ُموا ِ�َ ۡب ِل ٱ�ِ �‬
‫ب‬ ‫و ﻗﺮآن ﺗﻤﺴﮏ ﺟﻮﺋﯿﺪ و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻧﺸﻮﯾﺪ«‪َ ﴿ .‬و َ� تَ َ�ٰ َز ُعوا ْ َ� َت ۡف َشلُوا ْ َوتَ ۡذ َه َ‬
‫ُ ُ‬
‫�ح� ۡمۖ﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪» .[٤٦ :‬وﻧﺰاع وﮐﺸﻤﮑﺶ ﻣﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺳﺴﺖ ﻧﺸﻮﯾﺪ وﻗﺪرت‬ ‫رِ‬
‫ت‬ ‫ِين ُه ۡم َو َ�نُوا ْ ش َِي ٗعا َّل ۡس َ‬ ‫وﺷﻮﮐﺖ و ھﯿﺒﺖ ﺷﻤﺎ از ﻣﯿﺎن ﻧﺮود«‪﴿ .‬إ َّن ٱ َّ� َ‬
‫ِين فَ َّرقُوا ْ د َ‬
‫ِ‬
 ‫‪٢١‬‬ ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﻮﻟﻒ‬

‫� ٍء �﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪» .[١٥٩ :‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﯾﯿﻦ ﺧﻮد را ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‬ ‫م ِۡن ُه ۡم ِ� َ ۡ‬

‫و ﺑﻪ دﺳﺘﻪﺟﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن )و ﻣﺬاھﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ( ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ‬
‫َ ُ ْ‬ ‫ﺑﺎ آنھﺎ ﻧﺪاری«‪﴿ .‬م َِن ٱ َّ� َ‬
‫ِين فَ َّرقُوا ْ د َ‬
‫ِين ُه ۡم َو�نوا ش َِي ٗعاۖ﴾ ]اﻟﺮوم‪» .[٣٢ :‬از آن‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ھﻮاھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬آﯾﯿﻦ ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺳﺎﺧﺘﻪ و‬
‫َ َ َ ُ ُ ْ َ َّ َ َ َ َّ ُ ْ َ ۡ َ َ ُ ْ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻓﺮﻗﻪ و اﺣﺰاب و دﺳﺘﻪ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ«‪﴿ .‬و� ت�ونوا كٱ�ِين �فرقوا وٱختلفوا‬
‫‪ٞ‬‬ ‫ِ ۢ َ ۡ َ َ ٓ َ ُ ُ ۡ َ ّ َ ٰ ُ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ُ ۡ َ َ ٌ َ‬
‫ت وأو��ِك لهم عذاب ع ِظيم‪] ﴾١٠٥‬آل ﻋﻤﺮان‪» .[١٠٥ :‬و‬ ‫من �ع ِد ما جاءهم ٱ�يِ� ۚ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ و اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آنھﻢ ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی روﺷﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن رﺳﯿﺪ و آنھﺎ ﻋﺬاب ﻋﻈﯿﻤﯽ دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﺮﮔﺸﺖ دادن ﻣﺴﺎﻧﻞ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‪ :‬ﺧﺪای ﺑﺰرگ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ُّ َ َّ‬ ‫َ َ ۡ‬
‫�ءٖ ف ُردوهُ إِ� ٱ� ِ َوٱ َّلر ُسو ِل﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[٥٩ :‬ای ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ‬ ‫﴿فإِن ت َ�ٰ َز� ُت ۡم ِ�‬
‫ﭘﺮھﯿﺰﮐﺎر ﺑﺎ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ھﺮﮔﺎه در ﭼﯿﺰی ﻧﺰاع ﮐﺮدﯾﺪ آن را ﺑﻪ ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ﻣﻘﺎﺻﺪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( ارﺟﺎع دھﯿﺪ اﮔﺮ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬
‫َ َّ‬ ‫َ ۡ َ ُ ۡ‬ ‫ۡ َۡ‬
‫حك ُم ُه ٓۥ إِ� ٱ�ِۚ﴾ ]اﻟﺸﻮری‪» .[١٠ :‬و ھﺮ آن‬ ‫دارﯾﺪ«‪َ ﴿ .‬و َما ٱخ َتلف ُت ۡم �ِيهِ مِن �ءٖ ف‬
‫ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺷﻤﺎ درآن ﺧﻼف ﮐﻨﯿﺪ و در اﺣﮑﺎم ﺷﺮع و ﮐﺎر دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ‬
‫اﺧﺘﻼف رود‪ ،‬ﺣﮑﻢ آن ﺑﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺧﻠﻖ و ﻋﻮاﻗﺐ اﻣﻮر داﻧﺎ و آ ﮔﺎه‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﺧﺪا ‪-‬ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ‪ -‬اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﯾﻦ‬
‫َ َ َّ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ٰ ٗ ّ ُ ّ‬
‫را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ونز�ا عليك ٱلكِ�ب ت ِب�نا ل ِ‬
‫ِ�‬
‫�ءٖ﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪» .[٨٩ :‬و ﻣﺎ ﮐﺘﺎب را )ﻗﺮآن( ﺑﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﺎزل ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ھﺮ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ‬ ‫َ ۡ‬

‫� ٖء �﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪:‬‬‫اﻧﺴﺎن ﺑﺪان ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ«‪َّ ﴿ .‬ما فَ َّر ۡط َنا ِ� ٱلۡك َِ�ٰب مِن َ ۡ‬
‫ِ‬
‫‪» .[٣٨‬ﻣﺎ از ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز دﯾﻦ و دﻧﯿﺎی ﺷﻤﺎﺳﺖ ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﮑﺮدﯾﻢ«‪.‬‬
‫و ﺳﻨﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ُ َ َ‬ ‫� ِۡك َر �ِ ُبَ ّ َ‬‫ََ ََۡٓ َۡ َ ّ‬
‫اس َما ن ّ ِزل إ ِ ۡ� ِه ۡم﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪» .[٤٤ :‬و ﻗﺮآن را‬‫� ل َِّلن ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬وأنز�ا إِ�ك ٱ‬
‫ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﺮای ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯽ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی اﯾﺸﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪه‬
‫َٓ ََ ٰ َ‬
‫ك ٱ َّ ُ‬ ‫َۡ ّ َ ۡ ُ‬
‫� َم َ� ۡ َ‬ ‫ك ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬ ‫َّ ٓ َ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ‬
‫�ۚ﴾‬ ‫� ٱ�َّ ِ‬
‫اس بِما أرٮ‬ ‫ب ب ِٱ� ِق �ِ ح‬ ‫اﺳﺖ«‪﴿ .‬إِ�ا أنز�ا إِ�‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[١٠٥ :‬ﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺣﻖ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٢‬‬

‫آﻣﻮﺧﺘﻪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﯽ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎر دﯾﻦ ﺗﻤﺎم اﺳﺖ و راهھﺎی‬
‫ۡ َ ۡ َ َ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫ِين �ف ُروا مِن‬ ‫آن واﺿﺢ و روﺷﻦ اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ�وم ي�ِس ٱ�‬
‫َ ُ‬ ‫ُ ۡ ََ َۡ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ َۡۡ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ ُ‬
‫ت ل� ۡم دِين� ۡم﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[٣ :‬‬ ‫دِين ِ�م ف� �شوهم وٱخشو ِ �ن ٱ�وم أ�مل‬
‫»اﻣﺮوز دﯾﻦ ﺷﻤﺎ را ﮐﺎﻣﻞﮐﺮدم و ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻧﻤﻮدم و اﺳﻼم را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﯾﯿﻦ ﺟﺎودان‪ ،‬ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ«‪ .‬و ﻣﺎدام ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﯾﻨﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺷﯿﻮه ﺑﯿﺎن و روﺷﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﺻﻠﯽﮐﻪ در داوری و ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت ﺑﺪان ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮای اﺧﺘﻼف و ﺟﺪل و ﻧﺰاع‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫َّ‬
‫ﺑﺮای اﺧﺘﻼف و ﺗﻔﺮﻗﻪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻋﺬری ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ن‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َّ َ ۡ َ َ ُ ْ‬
‫ق بَ ِعي ٖد‪] ﴾١٧٦‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٧٦ :‬و آنھﺎ ﮐﻪ در‬ ‫ب ل ِ� شِقا ِۢ‬ ‫ٱ�ِين ٱختلفوا ِ� ٱلكِ�ٰ ِ‬
‫آن ﮐﺘﺎب اﺧﺘﻼف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )و ﺑﺎﮐﺘﻤﺎن و ﺗﺤﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻣﺎدهی اﺧﺘﻼف ﺑﻮﺟﻮد‬
‫َ َ ۡ َ‬ ‫ََ‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ( در ﺷﮑﺎف )و ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ( ﻋﻤﯿﻘﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ«‪﴿ .‬ف� َو َر ّ�ِك � يُؤم ُِنون‬
‫سه ۡم َح َر ٗجا ّم َِّما قَ َض ۡي َ‬ ‫َ َّ ٰ ُ َ ّ ُ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ َّ َ َ ُ ْ ٓ َ ُ‬
‫ت‬ ‫� أنف ِِ‬‫�دوا ِ‬
‫ح� �كِموك �ِيما شجر بينهم �م � ِ‬
‫ِيما‪] ﴾٦٥‬اﻟﻨﺴﺎء‪» .[٦٥ :‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ آنھﺎ ﻣﻮﻣﻦ‬ ‫َو� ُ َس ّل ُِموا ْ � َ ۡسل ٗ‬
‫ﻧﺨﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺮا در اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﻧﺰاعھﺎی ﺧﻮد ﺑﻪ داوری ﻃﻠﺒﻨﺪ‬
‫)ﺣﮑﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ( و ﺳﭙﺲ در دل ﺧﻮد از داوری و ﺣﮑﻢ ﺗﻮ‬
‫ً‬
‫اﺣﺴﺎس ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ و ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﻌﺪی‪ ،‬در دوران ﺳﻌﺎدت و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ‪ ،‬در ﭘﺮﺗﻮ اﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬ﮔﺎم‬
‫ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و اﺧﺘﻼﻓﯽ در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻌﺪودی ﮐﻪ‬
‫آنھﻢ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻔﺎوت در ﻓﮫﻢ ﻧﺼﻮص ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﺮوھﯽ‪ ،‬درﺑﺎرهی آن ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﻌﺪود‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﻓﺎﻗﺪ آن اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬاھﺐ ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪی ﻓﻘﮫﯽ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﯿﺰ از ﺳﻨﺖ و روش ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن‬
‫ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدم‬
‫ﺣﺠﺎز ﮐﻪ راوﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ و ﺣﺎﻣﻼن ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻓﺮاوان ﺑﻮد‪ .‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ رای و اﺟﺘﮫﺎد ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدم‬
‫ﻋﺮاق ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻈﺎن ﺣﺪﯾﺚ در ﻣﯿﺎنﺷﺎن‪ ،‬اﻧﺪک ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا از ﺧﺎﻧﻪی وﺣﯽ و ﻣﺮﮐﺰ‬
‫آن دور ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺸﯽ ﮐﻪ در ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ‬
 ‫‪٢٣‬‬ ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﻮﻟﻒ‬

‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻤﻞ آوردﻧﺪ ﺗﺎ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ دﯾﻦ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺸﻨﺎﺳﺎﻧﻨﺪ وا ز اﯾﻦ راه ﻣﺮدم‬
‫را ھﺪاﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬و اﯾﺸﺎن را‪ ،‬از ﺗﻘﻠﯿﺪ و ﭘﯿﺮوی ﻧﺎآ ﮔﺎھﺎﻧﻪ از ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر‬
‫ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮای ھﯿﭽﮑﺲ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺎ را ﺑﺮآن‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬و ھﻤﮕﯽ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﺬھﺐ آنھﺎﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﭘﯿﺪا ﺷﻮد و ﺻﺤﺖ آن ﻣﺤﺮز‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﻣﺬھﺐ آنھﺎ‪ ،‬ﺧﻮاه ﮔﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ(‪ .‬زﯾﺮا آن ﺑﺰرﮔﻮاران‪،‬‬
‫ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻌﺼﻮمص از آﻧﺎن ﺗﻘﻠﯿﺪ و ﭘﯿﺮوی ﮔﺮدد و ﺑﺪون‬
‫دﻟﯿﻞ ﺳﺨﻦﺷﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺼﺪ و ﻧﮫﺎﯾﺖ ھﻤﺖﺷﺎن اﯾﻦ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖﮐﻪ در ﻓﮫﻢ اﺣﮑﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬ھﻤﺖ و اراده ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﺴﺘﯽ ﮔﺮاﯾﯿﺪ و ﻏﺮﯾﺰهی ﺗﻘﻠﯿﺪ و ﭘﯿﺮوی از‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬در ﻣﺮدم ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪ و ھﺮ ﮔﺮوه و دﺳﺘﻪای‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺬھﺐ ﻣﻌﯿﻦ‬
‫اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺪان ﻣﺘﮑﯽ و درآن ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺗﻌﺼﺐ‬
‫ﻣﯽورزﯾﺪ و ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوی ﺧﻮﯾﺶ را در ﺟﺎﻧﺒﺪاری از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺳﺨﻦ‬
‫اﻣﺎم و ﭘﯿﺸﻮای آن ﻣﺬھﺐ را‪ ،‬ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﺳﺨﻦ ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫اﺟﺎزه ﻧﻤﯽداد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻣﺎم آن ﻣﺬھﺐ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺘﻮی‬
‫دھﺪ‪ ،‬و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ و ﻏﻠﻮ در اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﻪ اﻗﻮال آن ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺪان ﺣﺪ رﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﮐﺮﺧﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ھﺮ آﯾﻪ و ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ رای ﯾﺎران ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺆول اﺳﺖ‬
‫ﯾﺎ ﻣﻨﺴﻮخ«‪.‬‬
‫ﺗﻘﻠﯿﺪ و ﺗﻌﺼﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان ﻣﺬاھﺐ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﮔﺮدﯾﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ھﺪاﯾﺖ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب )ﻗﺮآن( و‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی را از دﺳﺖ دھﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﮐﻪ‪“ :‬در اﺟﺘﮫﺎد ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ“‪ ،‬و‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ را‪ ،‬اﻗﻮال »ﻓﻘﮫﺎء« و اﻗﻮال »ﻓﻘﮫﺎء« را ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺧﻼف ﮔﻔﺘﺎر آن ﻓﻘﯽھﺎن‪ ،‬ﺣﺮﻓﯽ ﻣﯽزد‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖﮔﺰار ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ و ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر و ﻓﺘﺎواﯾﺶ ﺑﯽارزش ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺪارس‬
‫ﺑﻮﺳﯿﻠﻪی ﺣﺎﮐﻤﺎن و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر و ﮔﺴﺘﺮش اﯾﻦ‬
‫روﺣﯿﻪی واﭘﺲﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻪ در آن ﻣﺪارس ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ ﻣﺬھﺐ ﯾﺎ ﻣﺬاھﺐ ﻣﻌﯿﻨﯽ‬
‫ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﺬاھﺐ روی آورﻧﺪ و از‬
‫اﺟﺘﮫﺎد‪ ،‬ﻣﻨﺼﺮف ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﺣﻘﻮق و ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪی آنھﺎ ﻗﻄﻊ ﮔﺮدد!!‪ .‬اﺑﻮزرﻋﻪ از اﺳﺘﺎد‬
‫ﺧﻮد »ﺑﻠﻘﯿﻨﯽ« ﺳﻮال ﮐﺮد ﮐﻪ‪ :‬ﭼﺮا »ﺷﻴﺦ ﺗﻘﻲ اﻟﺪﻳﻦ ﺳﺒﻜﯽ« از »اﺟﺘﮫﺎد« ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﮐﺮد‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٤‬‬

‫در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺘﮫﺎد داﺷﺖ؟ »ﺑﻠﻘﯿﻨﯽ« ﺳﮑﻮت ﮐﺮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه اﺑﻮزرﻋﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﻘﮫﺎء ﺑﺪان ﻋﻠﺖ از اﺟﺘﮫﺎد اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽورزﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﺎن‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﺑﺮاﺑﺮ »ﻣﺬاﻫﺐ ارﺑﻌﻪ« رای دھﻨﺪ و ھﺮﮐﺲ از آن ﻣﺬاھﺐ ﺑﯿﺮون‬
‫رود‪ ،‬ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪاش ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬و از ﻣﺴﻨﺪ ﻗﻀﺎوت ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺮدم را از ﺷﻨﯿﺪن‬
‫ﻓﺘﻮاھﺎی وی ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ وی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪﻋﺘﮕﺰاری ﻣﯽدھﻨﺪ«‪ ،‬آﻧﮕﺎه »ﺑﻠﻘﯿﻨﯽ«‬
‫ﺧﻨﺪﯾﺪ و ﺑﺎ وی ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ روی آوردن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ و از دﺳﺖ دادن ھﺪاﯾﺖ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و ﻗﻮل ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎب اﺟﺘﮫﺎد ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ در ﺗﻨﮕﻨﺎﺋﯽ‬
‫اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼمص ﺟﺎﻣﻌﻪ را ازآن ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻗﻪھﺎ و اﺣﺰاب ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻨﻘﺴﻢ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﺣﮑﻢ ازدواج زن ﺣﻨﻔﯽ ﻣﺬھﺐ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮد ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﺬھﺐ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ اﯾﻦ ازدواج درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫آن زن ﺣﻨﻔﯽ ﻣﺬھﺐ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﮏ در اﯾﻤﺎن ﺧﻮد را‪ ،‬روا ﻧﻤﯽداﻧﺪ ‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﯿﺎس ﺑﺮ زن ذﻣﯽ )ﮐﺎﻓﺮی ﮐﻪ در ﮐﺸﻮر اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺴﺮ ﻣﯽﺑﺮد( آن ازدواج ﻧﯿﺰ درﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر ﺑﺪﻋﺖ و ﻣﺤﻮ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﺳﻨﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﺧﻤﻮد ﮔﺮاﺋﯿﺪن ﺣﺮﮐﺖ و ﻧﮫﻀﺖ ﻋﻘﻠﯽ و ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻓﮑﺮی و از دﺳﺖ دادن‬
‫اﺳﺘﻘﻼل ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﻮر ﺳﺒﺐ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺿﻌﯿﻒ ﮔﺮدد‪ ،‬و‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻓﻌﺎل و ﺛﻤﺮﺑﺨﺶ ﺧﻮﯾﺶ را از دﺳﺖ ﺑﺪھﺪ و از ﻗﺎﻓﻠﻪی ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﻧﮫﻀﺖ آزادی‬
‫ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻋﻘﺐ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬از اﯾﻦ راه ﺧﺎرﺟﯿﺎن و ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن‪ ،‬ﺷﮑﺎفھﺎﺋﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ از‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﻠﺖ اﺳﻼم رﺧﻨﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎلھﺎ و ﻗﺮنھﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در ھﺮ ﻋﺼﺮ و زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺨﺖ ﺗﺎ دﯾﻦ اﯾﻦ اﻣﺖ را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و آن را از ﺧﻮاب‬
‫ﻏﻔﻠﺖ ﺑﯿﺪار ﺳﺎزﻧﺪ و در ﻣﺴﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻗﺮار دھﻨﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﯿﺪار ﻧﺨﻮاھﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ وﺣﺪت ﮔﺬﺷﺘﻪی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮫﺘﺮ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ اواﺧﺮ ﮐﺎر ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﻣﺎﯾﻪی ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ھﻤﻪ ﻣﺮدم و وﺳﯿﻠﻪی اﺻﻼح وﺿﻊ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت آنھﺎ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺑﻪ‬
‫وﺿﻊ ﺗﺎﺳﻒ آوری دﭼﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪارد و آﻧﻘﺪر ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﮔﺮاﺋﯿﺪه ﮐﻪ‬
‫اﺷﺘﻐﺎل ﺑﺪان ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺎد ﺧﺮد و ﺿﻤﯿﺮ و ﺗﻀﯿﯿﻊ وﻗﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای دﯾﻦ ﺧﺪا‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪی آن را ﻣﯽﺗﻮان در‬
 ‫‪٢٥‬‬ ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﻮﻟﻒ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی ﺑﻌﻀﯽ از ﻓﻘﮫﺎء ﻣﺘﺎﺧﺮﯾﻦ دﯾﺪ‪» :‬اﺑﻦ ﻋﺮﻓﻪ« در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺟﺎره ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻴﻊ ﻣﻨﻔﻌﺔ‬
‫ﻣﺎ أﻣﻜﻦ ﻧﻘﻠﻪ‪ ،‬ﻏﲑ ﺳﻔﻴﻨﺔ وﻻ ﺣﻴﻮان‪ ،‬ﻻ ﻳﻌﻘﻞ ﺑﻌﻮض ﻏﲑ ﻧﺎﺷﺊ ﻋﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻪ ﻳﺘﺒﻌﺾ‬
‫ﺑﺘﺒﻌﻴﻀﻬﺎ« »اﺟﺎره ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﭼﯿﺰھﺎی ﻣﻨﻘﻮل ﺑﻐﯿﺮ از ﮐﺸﺘﯽ و‬
‫ﺣﯿﻮان ﻻﯾﻌﻘﻞ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻮﺿﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮد آن ﭼﯿﺰ ﻣﻨﻘﻮل ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺎﯾﺪﮐﻪ آن ﻋﻮض ﻣﺎل‬
‫اﻻﺟﺎره ‪-‬ﺑﺎ ﮐﺎھﺶ و ﺗﺒﻌﯿﺾ آن ﭼﯿﺰ ﻣﻨﻘﻮل ﮐﺎھﺶ و ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد«‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ُ‬
‫ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺮوی ﺧﺮده ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬آوردن ﮐﻠﻤﻪی‪» :‬ﺑﻌﺾ« ﺑﺎ اﺧﺘﺼﺎر ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻧﺪارد و‬
‫ﺿﺮورﺗﯽ ﺑﺮای ذﮐﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺷﯿﺦ دو روز در آن اﻧﺪﯾﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺟﻮاﺑﯽ داد ﮐﻪ ھﯿﭻ‬
‫ﻓﺎﯾﺪهای ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫آری‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری در آن ﺣﺪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺸﺮح ﻣﺘﻮن ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‬
‫و ﺑﺠﺰ ﺣﻮاﺷﯽ و اﯾﺮادات و اﻋﺘﺮاﺿﺎت و ﻟﻐﺰھﺎ و ﺗﻘﺮﯾﺮاﺗﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهی آنھﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اروﭘﺎﺋﯿﺎن ﺑﻪ ﺷﺮق ھﺠﻮم آوردﻧﺪ و ﺑﺮ ﮔﻮﻧﻪھﺎی‬
‫آن ﺳﯿﻠﯽ ﻧﻮاﺧﺘﻨﺪ و آن را ﺑﻪ زﯾﺮ ﭘﺎ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬در اﺛﺮ اﯾﻦ ﺿﺮﺑﻪھﺎی ﺧﺮدﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺷﺮق ﺑﯿﺪار‬
‫ﺷﺪ و ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ از ﮐﺎروان ﺗﻨﺪرو زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه و‬
‫ﻗﺎﻓﻠﻪی ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﺮﻗﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽﺗﺎزد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ او ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫دﻧﯿﺎی ﺗﺎزهای ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺎر از ﻧﺸﺎط و زﻧﺪﮔﯽ و ﻗﺪرت و ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﺛﺮ اﯾﻦ ﻣﺸﺎھﺪات‪ ،‬ﺑﯿﻢ و ھﺮاس وی را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﺧﯿﺮه و ﺷﮕﻔﺖ زده ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮﯾﺶ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮده‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮد ﺳﺮ ﺑﻪ ﻋﺼﯿﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ‬
‫و دﯾﻦ و ﻓﺮھﻨﮓ ﺧﻮد را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآوردﻧﺪ‪ :‬ای ﺷﺮﻗﯿﺎن اﯾﻦ اروﭘﺎ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽﺗﺎزد و ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖھﺎی ﺷﮕﺮف ﻧﺎﯾﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ راه آﻧﺎن را‬
‫ﭘﯿﺶ ﮔﯿﺮﯾﺪ و در ﺧﻮﺑﯽھﺎ و ﺑﺪیھﺎ و در ﮐﻔﺮ و اﯾﻤﺎن و ﺗﻠﺦ و ﺷﯿﺮﯾﻦ از آنھﺎ‬
‫ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﯿﺪ و دﻧﺒﺎﻟﻪرو آنھﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦھﺎ‪ ،‬واﭘﺲﮔﺮاﯾﺎن ﺧﺸﮏ ﻣﻐﺰ‪ ،‬ﻋﮑﺲ‬
‫اﻟﻌﻤﻞ ﻣﻨﻔﯽ و ﺳﻠﺒﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ ،‬و »ﻻﺣﻮل« و »ﺗﺮﺟﻴﻊ« ﮔﻮﯾﺎن در ﻻ ک ﺧﻮد‬
‫ﻓﺮو رﻓﺘﻨﺪ و ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ و از ﻣﺮدم ﮐﻨﺎره ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر آﻧﺎن ھﻢ ﺑﻨﻮﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﮫﺎﻧﻪی دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻓﺮﯾﺐ ﺧﻮردﮔﺎن ﻏﺮب داد ﺗﺎ ادﻋﺎ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﺤﻮل روزﻣﺮهی ﺟﮫﺎن‪ ،‬ھﻤﮕﺎﻣﯽ ﻧﺪارد‪ .‬در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺷﯿﻮهی ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻏﯿﺮ اﺻﯿﻞ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺮق‪ ،‬ﺗﺴﻠﻂ ﯾﺎﻓﺖ و راﯾﺞ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ دﯾﻦ و آداب و رﺳﻮم و ﻓﺮھﻨﮓ ﺷﺮق‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﺎت داﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻓﺮھﻨﮓ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٦‬‬

‫اروﭘﺎﺋﯽ ﺧﺎﻧﻮادهھﺎ و ﺧﯿﺎﺑﺎنھﺎ و اﻧﺠﻤﻦھﺎ و اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت و ﻣﺪارس و داﻧﺸﮕﺎهھﺎ را‪ ،‬ﺷﮑﺎر‬

‫ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺪانھﺎ رﺧﻨﻪ ﻣﯽﻧﻤﻮد و اﻣﻮاج آن ﺑﺮ ھﻤﻪی ﺟﻨﺒﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺮق ﺳﺎﯾﻪ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ و روز ﺑﺮوز ﻗﺪرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯽﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺮق‬
‫دﯾﻦ و ﻓﺮھﻨﮓ ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﺪ و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪاش ﺑﮕﺴﻼﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﮐﺮهی زﻣﯿﻦ از ﺣﺠﺖ ﺧﺪا ﺧﺎﻟﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا داﻋﯿﺎن اﺻﻼح ﻃﻠﺐ‪ ،‬ﻗﯿﺎم ﻧﻤﻮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﯾﺐ ﺧﻮردﮔﺎن ﻏﺮب زده‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ھﺎن! ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬و از اﯾﻦ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت‬
‫ﭘﻮچ ﺑﺲ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن اﯾﻦ ﻓﺴﺎد اﺧﻼق ﻏﺮﺑﯿﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺗﺒﺎه و ﻓﺮﺟﺎم‬
‫زﺷﺖﺷﺎن دﭼﺎر ﺧﻮاھﺪ ﺳﺎﺧﺖ و آﻧﺎن ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﻄﺮت ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ اﯾﻤﺎن ﺻﺤﯿﺢ و‬
‫ً‬
‫راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬اﺻﻼح ﻧﮑﻨﻨﺪ و ﺧﻮی و ﺳﺮﺷﺖ ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﺎ اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﻨﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ‬
‫داﻧﺶھﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺼﻮرت اﺑﺰار ﺗﺨﺮﯾﺐ و وﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬در ﻣﯽآﯾﺪ و ﺗﻤﺪنﺷﺎن دوزﺧﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮدﺷﺎن را ﺧﻮاھﺪ ﺑﻠﻌﯿﺪ و آﺛﺎرﺷﺎن را‪ ،‬از ﮔﯿﺘﯽ ﻣﺤﻮ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ‬ ‫َّ َ ُ ۡ َ ۡ ُ‬ ‫ۡ‬
‫ات ٱلعِ َمادِ‪ ٧‬ٱل ِ� ل ۡم �ل ۡق مِثل َها ِ� ٱ�ِ� ٰ ِد‪٨‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ ُّ َ َ‬
‫﴿�ل ۡم ت َر ك ۡيف �عل َر�ك بِعا ٍد‪ ٦‬إ ِ َرم ذ ِ‬
‫ۡ َ‬ ‫َّ َ َ ْ‬ ‫َۡ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ُ َ َّ َ َ ُ ْ َّ ۡ‬
‫ِين َطغ ۡوا ِ� ٱ�ِ� ٰ ِد‪١١‬‬ ‫لصخ َر ب ِٱل َوادِ‪َ ٩‬وف ِۡرع ۡون ذِي ٱ� ۡوتادِ‪ ١٠‬ٱ�‬ ‫و�مود ٱ�ِين جابوا ٱ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َّ َ َ ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ َ َ َ َ َ َّ َ َ ۡ ۡ َ ُّ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫ِ‬
‫اب‪ ١٣‬إِن ر�ك � ِٱل ِمرصاد‪﴾١٤‬‬ ‫فأ��وا �ِيها ٱلفساد‪ ١٢‬فصب علي ِهم ر�ك سوط عذ ٍ‬
‫]اﻟﻔﺠﺮ‪» .[١٤-٦ :‬آﯾﺎ ﻧﺪﯾﺪی ﮐﻪ ﯾﺮوردﮔﺎرت ﺑﺎ ﻗﻮم ﻋﺎد ﭼﻪ ﮐﺮد؟ اﯾﻦ ﻗﻮم ﻋﺎد ارم ﮐﻪ دارای‬
‫ﺧﯿﻤﻪھﺎﺋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺳﺘﻮنھﺎی ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪﺷﺎن در ﺷﮫﺮھﺎ آﻓﺮﯾﺪه ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﺎ‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪی ﺛﻤﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد را‪ ،‬در ﺳﻨﮓھﺎی ﺑﺰرگ وادی ﮐﻨﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻪﮐﺮد؟ و ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮﻋﻮن ﮐﻪ دارای ﮐﺎخھﺎﺋﯽ ﺑﻌﻈﻤﺖ ﮐﻮه ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺮد؟ آنھﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺷﮫﺮھﺎ‬
‫ﻃﻐﯿﺎن ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و در آﻧﺠﺎ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎھﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺒﺎر آوردﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت‪،‬‬
‫ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪی ﻋﺬاب را ﺑﺮ آنھﺎ ﻓﺮود آورد‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرت در ﮐﻤﯿﻦﮔﺎه آنھﺎﺳﺖ )و‬
‫ﻣﺮاﻗﺐ اﻋﻤﺎلﺷﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺠﺎزاتﺷﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ(«‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻣﺮدان ﻣﺼﻠﺢ ﺑﺮ واﭘﺲ ﮔﺮاﯾﺎن ﻧﯿﺰ ﻓﺮﯾﺎد ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ھﺎن! در ﺑﺮاﺑﺮﺗﺎن‬
‫ﭼﺸﻤﻪی زﻻل و ھﺪاﯾﺖ ارﺟﻤﻨﺪی ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﭼﺸﻤﻪی زﻻل ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ و ھﺪاﯾﺖ‬
‫راﺳﺘﯿﻦ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‪ ،‬دﯾﻦ ﺧﻮد را از آن دو ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﯿﺮﯾﺪ و ﻣﮋدهی آن را‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺪھﯿﺪ‪ .‬آن وﻗﺖ اﺳﺖﮐﻪ اﯾﻦ دﻧﯿﺎی ﺳﺮﮔﺮدان‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪی ﺷﻤﺎ ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‬
‫َّ َ َ َ‬
‫و اﯾﻦ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ درﻋﺬاب‪ ،‬راه ﺳﻌﺎدت ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺘﺎن ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪﴿ :‬لق ۡد �ن‬
‫��‪﴾٢١‬‬ ‫� َوٱ ۡ�َ ۡو َم ٱ�خ َِر َو َذ َك َر ٱ َّ َ‬
‫� َكث ِ ٗ‬ ‫� ۡم � َر ُسول ٱ َّ�ِ أ ُ ۡس َوةٌ َح َس َنة‪ ٞ‬ل ّ َِمن َ� َن يَ ۡر ُجوا ْ ٱ َّ َ‬
‫َ ُ‬
‫ل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫‪٢٧‬‬ ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﻮﻟﻒ‬

‫]اﻷﺣﺰاب‪» .[٢١ :‬ﺑﯿﻘﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺸﻮاﺋﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﻪ‬
‫او اﻗﺘﺪاء ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای آن ﮐﺴﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و روز آﺧﺮت اﻣﯿﺪوار‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺧﺪا را ﺑﺴﯿﺎر ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫و ﺑﻔﻀﻞ ﺧﺪا ﻣﺮدان ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﻮت را‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﻗﻠﺐھﺎی ﻣﺨﻠﺼﯽ آن را‪،‬‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﺑﺪان ﮔﺮوﯾﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ در راه آن از ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪی ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺧﻮد را ﻓﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎزه داده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻮ ﻧﻮر او‬
‫ﺑﺮزﻣﯿﻦ ﺑﺘﺎﺑﺪ؟ و آﯾﺎ راﺿﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺎک و ﺑﯽآﻻﯾﺶ و ﺳﺮﺷﺎر از‬
‫اﯾﻤﺎن و ﻣﮫﺮ و ﻧﯿﮑﯽ و داد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟‪..‬‬
‫َ‬
‫َ‬
‫ِي أ ۡر َسل‬‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺪان ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ُ ﴿ :‬ه َو ٱ َّ� ٓ‬
‫ۡ َ ّ ُ ۡ َ ُ َ َ ّ ُ ّ َ َ َ ٰ َّ َ ٗ‬ ‫ى َ‬ ‫و�ۥ ب ِٱل ۡ ُه َد ٰ‬
‫َر ُس َ ُ‬
‫� ب ِٱ� ِ ش ِهيدا‪] ﴾٢٨‬اﻟﻔﺘﺢ‪.[٢٨ :‬‬ ‫ِين �ِهِۚۦ و�‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫ۥ‬ ‫ه‬‫ر‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫ظ‬‫�‬‫ِ‬ ‫ق‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ِين‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫و‬
‫»اوﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ھﻤﺮاه ﺑﺎ ھﺪاﯾﺖ و دﯾﻦ ﺣﻖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺗﺎ آن را ﺑﺮ ھﻤﻪی‬
‫اق َو�ٓ‬ ‫َ‬ ‫دﯾﻦھﺎ ﭘﯿﺮوز ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬و ﺧﺪا ﺑﺮای ﮔﻮاھﯽ ﺑﺲ اﺳﺖ«﴿ َس ُ ۡ َ َ َ‬
‫�� ِهم ءا�ٰتِنا ِ� ٱ�ف ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫�ء َشه ٌ‬ ‫�� ۡ‬‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ّ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ُ ۡ َ َّ ٰ َ َ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َّ ُ ۡ َ ُّ َ َ َ ۡ َ ۡ‬
‫يد‪﴾٥٣‬‬ ‫ٖ ِ‬ ‫� يتب� لهم �نه ٱ�ق ۗ أو لم ي� ِف بِر�ِك �نهۥ ٰ ِ‬ ‫س ِهم ح‬ ‫أنف ِ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪.[٥٣ :‬‬
‫»ﻣﺎ ﺑﺰودی ھﻤﻪی آﯾﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﺸﺎن ﺧﻮاھﯿﻢ داد در‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﮫﺎن و ﻧﻔﺲھﺎی ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺸﺎن آﺷﮑﺎر و ﻣﺤﻘﻖ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮاﺳﺘﯽ‬
‫از ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﮔﻮاه و آ ﮔﺎه اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫آب و اﻗﺴﺎم آن‬

‫اﻟﻒ‪ -‬آب ﻣﻄﻖ و ﺧﺎﻟﺺ‪:‬‬

‫آﺑﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﯿﺰی ﺑﻪ آن آﻣﯿﺨﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻢ ﺧﻮد ﭘﺎک اﺳﺖ و ھﻢ‬
‫ﭘﺎکﮐﻨﻨﺪهی ﭼﯿﺰھﺎی دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻧﻮاع آن ﺑﺸﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬آب ﺑﺎران و ﺑﺮف و ﺗﮕﺮگ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻮع آب ﭘﺎک و ﭘﺎک ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫َ ُ َ ّ ُ َ َ ۡ ُ ّ َ َّ َ ٓ َ ٓ ٗ ّ ُ َ ّ ُ‬
‫�ط ِه َر�م بِهِۦ﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[١١ :‬‬
‫�ل علي�م مِن ٱلسماءِ ماء ِ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� ِ‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ از آﺳﻤﺎن آﺑﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﺎ آن ﺷﻤﺎ را ﭘﺎک ﺳﺎزد«‪.‬‬
‫ٗ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ َّ َ ٓ َ ٓ‬
‫﴿وأنز�ا مِن ٱلسماءِ ماء طهور�‪] ﴾٤٨‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪» .[٤٨ :‬ﻣﺎ از آﺳﻤﺎن آﺑﯽ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺎک و ﭘﺎک ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ وﻗﺖ در ﻧﻤﺎز ﺗﮑﺒﯿﺮۀ اﻻﺣﺮام را ﻣﯽﮔﻔﺖ ﻗﺒﻞ از ﻗﺮاﺋﺖ )ﻓﺎﺗﺤﻪ( اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﺳﮑﻮت ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪای ‪ -‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﺑﻔﺪاﯾﺖ ﺑﺎد ‪ -‬در اﯾﻦ ﻣﺪت‬
‫ﺳﮑﻮت ﺑﯿﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﻗﺮاﺋﺖ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪:‬‬
‫»أﻗﻮل‪ :‬ا� ﺑﺎﻋﺪ ﺑي� و�� ﺧﻄﺎﻳﺎي ﻛﻤﺎ ﺑﺎﻋﺪت ﺑ� اﻤﻟﺮﺸق واﻤﻟﻐﺮب‪ ،‬ا� ﻧﻘ� ﻣﻦ‬
‫ﺧﻄﺎﻳﺎي ﻛﻤﺎ ﻳﻨﻰﻘ اﺜﻟﻮب اﻷﺑﻴﺾ ﻣﻦ اﺪﻟ�ﺲ‪ ،‬ا� اﻏﺴﻠ� ﻣﻦ ﺧﻄﺎﻳﺎي ﺑﺎﺜﻟﻠﺞ واﻤﻟﺎء‬
‫واﻟﺮﺒد« ‪.‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺎﻧﺪازهی ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﻣﺮا از ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ دور ﺳﺎز‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا آن‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﺳﻔﯿﺪ از ﭼﺮک ﺷﺴﺘﻪ و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮا از ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮔﺮدان‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا از ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ ﺑﺸﻮی ﺑﺎ آب ﺑﺮف و ﺑﺎران و ﺗﮕﺮک«‪.‬‬
‫‪ -۲‬آب درﯾﺎ‪ :‬اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ درﯾﺎ ﻣﯽروﯾﻢ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﮐﻤﯽ آب ﺑﺮﻣﯽدارﯾﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ آن وﺿﻮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٠‬‬

‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺸﻨﻪ ﻣﯽﻣﺎﻧﯿﻢ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺎ آب درﯾﺎ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻮ‬
‫اﻟﻄﻬﻮر ﻣﺎؤه‪ ،‬اﺤﻟﻞ ﻣﻴتﺘﻪ« ‪» .‬آب درﯾﺎ ﭘﺎک و ﭘﺎکﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ و ﻣﺮدار درﯾﺎ ﺣﻼل‬
‫اﺳﺖ»‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺣﺴﻦ« و »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ ،‬و از ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺴﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺨﺎری‬
‫درﺑﺎرهی اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ »ﺻﺤﯿﺢ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬آب زﻣﺰم‪ :‬زﯾﺮا ﻋﻠﯽس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬أن رﺳﻮل اﷲص دﻋﺎ ﺑﺴﺠﻞ ﻣﻦ ﻣﺎء‬
‫زﻣﺰم ﻓﴩب ﻣﻨﻪ وﺗﻮﺿﺄ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻄﻠﯽ از آب زﻣﺰم ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬و از آن‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪ و وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۴‬آﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ زﯾﺎد ﻣﺎﻧﺪن ﯾﺎ ﺑﺴﺒﺐ ﻣﺤﻠﺶ ﯾﺎ ﺑﺎ آﻣﯿﺨﺘﻦ ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ‪ ،‬از‬
‫آن ﺟﺪا ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺰه و ﻋﻠﻒ ھﺮزه و ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺗﻔﺎق‬
‫ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﺎء‪ ،‬آب ﻣﻄﻠﻖ ﺷﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻧﻮع آب ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﺪان ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺪان آب ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﻗﯿﺪ دﯾﮕﺮی ﭘﯿﺶ ﯾﺎ ﺑﺪﻧﺒﺎل آن‬
‫ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬آب ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭘﺎک و ﭘﺎکﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪان‬
‫ْ‬ ‫ََۡ َ ْ ٓ َ‬
‫� ُدوا َما ٗء � َت َي َّم ُموا﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ ...» .[٦ :‬و آب‬
‫ﻃﮫﺎرت ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬فلم ِ‬
‫)ﺑﺮای ﻏﺴﻞ ﯾﺎ وﺿﻮ( ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﺪ ﺑﺎ ﺧﺎک ﭘﺎک ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﯿﺪ ‪.« ...‬‬

‫ب ‪-‬آب ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ‪:‬‬
‫آﺑﯽ ﮐﻪ از ﺑﺪن وﺿﻮ ﮔﯿﺮﻧﺪه و ﻏﺴﻞ ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آنھﻢ ﺣﮑﻢ آب ﻣﻄﻠﻖ‬
‫دارد‪ .‬زﯾﺮا در اﺻﻞ ﭘﺎک و ﭘﺎکﮐﻨﻨﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ و دﻟﯿﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن ﺣﮑﻢ را از آن‬
‫ﺳﻠﺐﮐﻨﯿﻢ و ُر َﺑﯿﻊ دﺧﺘﺮ َﻣﻌﻮذ در ﺑﯿﺎن ﮐﯿﻔﯿﺖ وﺿﻮی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ومﺴﺢ رأﺳﻪ‬
‫ﺑﻤﺎ ﺑﻲﻘ ﻣﻦ وﺿﻮء ﻲﻓ ﻳﺪﻳﻪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ آﺑﯽ ﮐﻪ دﺳﺖھﺎ را ﺑﺎ آن ﺷﺴﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫ﻣﺴﺢ ﮐﺮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﺑﻮداود ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬أن‬
‫رﺳﻮل اﷲص مﺴﺢ رأﺳﻪ ﻣﻦ ﻓﻀﻞ ﻣﺎء ﺎﻛن ﺑﻴﺪه« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ آﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫روی دﺳﺖھﺎﯾﺶ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﻣﺴﺢ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫و از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از راهھﺎی ﺷﮫﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫روﺑﺮو ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺟﻨﺐ ﺑﻮد ﺧﻮد را ﮐﻨﺎر ﮐﺸﯿﺪ و رﻓﺖ و ﻏﺴﻞ ﮐﺮد و آﻧﮕﺎه ﺑﺎز آﻣﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﮐﺠﺎ ﺑﻮدی ای اﺑﻮھﺮﯾﺮه؟ او در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﻨﺐ ﺑﻮدم و دوﺳﺖ‬
 ‫‪٣١‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﭘﺎک ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻨﺸﯿﻨﻢ‪ .‬آن وﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‬
‫إن اﻤﻟﺆﻣﻦ ﻻ ﻳﻨﺠﺲ« »ﻣﻨﺰه اﺳﺖ ﺧﺪای ﺑﺰرگ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﻮﻣﻦ ﻧﺠﺲ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻮﻣﻦ ﻧﺠﺲ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﭘﺲ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ آب ﺑﺎ ﺑﺪن او ﺗﻤﺎس ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺎﮐﯽ و ﭘﺎکﮐﻨﻨﺪﮔﯽ ﺧﻮد را‪ ،‬از دﺳﺖ ﺑﺪھﺪ زﯾﺮا‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰ ﭘﺎﮐﯽ ﺑﺎ ﭼﯿﺰ ﭘﺎک دﯾﮕﺮی‪ ،‬ﺗﻤﺎس ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و آن ھﻢ ﺗﺎﺛﯿﺮی ﻧﺪارد‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از ﻋﻠﯽ و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ و ﻋﻄﺎء و ﺣﺴﻦ و ﻣﮑﺤﻮل و ﻧﺨﻌﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در وﻗﺖ وﺿﻮ‪ ،‬ﻣﺴﺢ ﺳﺮ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد و ﺑﻌﺪا ﯾﺎدش آﻣﺪ و‬
‫دﯾﺪ ﮐﻪ ھﻨﻮز ﺑﺮ رﯾﺸﺶ اﺛﺮ آب ھﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺳﺮ ﺧﻮد را ﻣﺴﺢ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن آب ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ را ﭘﺎکﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻦ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺪان ﻓﺘﻮی ﻣﯽدھﻢ‪ .‬و اﯾﻦ رای‪ ،‬در ﯾﮑﯽ از رواﯾﺎت‪ ،‬از اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ھﻢ‪،‬‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﺑﻦ ﺣﺰم آن را ﺑﻪ ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری و اﺑﻮﺛﻮر و ھﻤﻪ ﭘﯿﺮوان »ﻇﺎھﺮﯾﻪ«‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج‪ -‬آﺑﯽﮐﻪ ﭼﯿﺰ ﭘﺎﮐﯽ ﺑﺎ آن ﻣﺨﻠﻮط ﮔﺮدد‪:‬‬

‫ً‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺎﺑﻮن و زﻋﻔﺮان و آرد و ﭼﯿﺰھﺎی دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺎ آب ھﻤﺮاه ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ )و‬
‫ﺧﻮد ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ وﺟﻮد دارﻧﺪ و آب در ﻣﻌﺮض آﻣﯿﺰش ﺑﺎ آنھﺎ ﻗﺮار ﻧﺪارد(‪.‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﭼﻨﯿﻦ آﺑﯽ‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ‪ ،‬ﺑﺘﻮان ﺑﺪان‪ ،‬آب ﻣﻄﻠﻖ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﭘﺎک و ﭘﺎک‬
‫ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ از ﺻﻮرت آب ﺑﯿﺮون آﯾﺪ و آﻧﻘﺪر ﺑﺪان اﺷﯿﺎء آﻟﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺘﻮان‬
‫ﺑﺪان آب ﮔﻔﺖ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﭘﺎک اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺎکﮐﻨﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از ام ﻋﻄﯿﻢ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫“وﻗﺘﯽ ﮐﻪ زﯾﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ وﻓﺎت ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻧﺰد ﻣﺎ آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬إﻏﺴﻠﻬﺎ ﺛﻼﺛﺎ أو‬
‫ﻤﺧﺴﺎ أو أ�ﺮﺜ ﻣﻦ ذلﻚ ‪ -‬إن رأﻳﻦﺘ ‪ -‬ﺑﻤﺎء وﺳﺪر واﺟﻌﻠﻦ ﻲﻓ اﻻﺧ�ة ﺎﻛﻓﻮرا أو ﺷيﺌﺎ ﻣﻦ‬
‫ﺎﻛﻓﻮر‪ ،‬ﻓﺈذا ﻓﺮﻏﻦﺘ ﻓﺂذﻧ�‪» «...‬او را ﺳﻪ ﺑﺎر ﯾﺎ ﭘﻨﺞ ﺑﺎز ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ‪ -‬ﺑﺮﺣﺴﺐ رأی ﺧﻮد ‪-‬ﺑﺎ‬
‫آب آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺪر ﺑﺸﻮﯾﯿﺪ و در ﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬آب آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﻮر‪ ،‬ﺑﺮوی ﺑﺮﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﻓﺎرغ‬
‫ﺷﺪﯾﺪ ﻣﺮا ﺧﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬وﻗﺘﯿﮑﻪ از ﺷﺴﺘﻦ او ﻓﺎرغ ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬اﯾﺸﺎن را ﺧﺒﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬و او‬
‫»ازاری« را ﺑﻪ ﻣﺎ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺷﻌﺮﻧﻬﺎ ُ‬
‫إﻳﺎه« »آن ازار را ﺑﻪ وی ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ھﻤﻪ‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ .‬و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺖ را ﺑﺎ آﺑﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ زﻧﺪﮔﺎن ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﻃﮫﺎرت‬
‫ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ را از »ام ھﺎﻧﯽء« ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬از آب ﮐﺎﺳﻪای ﻏﺴﻞ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺛﺮ ﺧﻤﯿﺮ در آن ﭘﯿﺪا ﺑﻮد‪ .‬در‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٢‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﻣﺨﻠﻮط ﺑﻮدن آب ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ آﻟﻮدﮔﯽ آب آن ﻣﻘﺪار ﻧﺒﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺘﻮان ﺑﺪان آب ﻣﻄﻠﻖ ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫د‪ -‬آﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺗﻤﺎس ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫دو ﺣﺎﻟﺖ دارد‪:‬‬
‫اول‪ ،‬آﻟﻮدﮔﯽ آب ﺑﻨﺤﻮی ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻃﻌﻢ و ﻣﺰه و رﻧﮓ و ﺑﻮی آن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻓﻘﮫﺎء ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺪان ﻃﮫﺎرت ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺎکﮐﻨﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻤﻨﺬر و اﺑﻦ اﻟﻤﻠﻘﻦ ھﺮدو اﯾﻦ ﻗﻮل را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ آب ﺑﺼﻮرت ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ھﯿﭽﯿﮏ از اوﺻﺎف ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ‬
‫ﻓﻮق ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬آن آب ﭘﺎک و ﭘﺎکﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه اﻧﺪک ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﯾﺎ ﻓﺮاوان‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﯾﮏ ﻣﺮد ﻋﺮب‬
‫ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻧﺸﯿﻦ در ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺎﺷﯿﺪ و ﻣﺮدم ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ او را ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»دﻋﻮه وأر�ﻘﻮا ﻰﻠﻋ ﺑﻮﻪﻟ ﺳﺠﻼ ﻣﻦ ﻣﺎء‪ ،‬أو ذﻧﻮ�ﺎ ﻣﻦ ﻣﺎء‪ ،‬ﻓﺈﻧﻤﺎ ﺑﻌﺜﺘﻢ ﻣيﺮﺴ�ﻦ ولﻢ ﺗﺒﻌﺜﻮا‬
‫ﻣﻌﺮﺴ�ﻦ« »او را ﺑﺤﺎل ﺧﻮد واﮔﺬارﯾﺪ و ﯾﮏ ﺳﻄﻞ آب ﺑﺮ ﺟﺎی ادرار او ﺑﺮﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫رﺳﺎﻟﺖ ﺷﻤﺎ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ دﺷﻮاری و ﺳﺨﺘﯽ‬
‫اﻓﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺠﺰ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﻮال ﺷﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از ﭼﺎه »ﺑُﻀﺎﻋﺔ« وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻤﻟﺎء ﻃﻬﻮر ﻻ ﻳﻨﺠﺴﻪ ﺷﺊ« »آب‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﭘﺎکﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰی آن را آﻟﻮده ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺷﺎﻓﻌﯽ واﺑﻮداود و‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﭼﺎه‬
‫ﺑﻀﺎﻋﻪ »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ ،‬و ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻣﻌﯿﻦ و اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺮم ﻧﯿﺰ آن را »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑﻮھﺮﯾﺮه و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و اﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ و ﻋﮑﺮﻣﻪ و اﺑﻦ اﺑﯽ ﻟﯿﻠﯽ‬
‫و ﺛﻮری و داود ﻃﺎھﺮی و ﻧﺨﻌﯽ و ﻣﺎﻟﮏ و دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رای دادهاﻧﺪ‪ ،‬و اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻏﺰاﻟﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ درﺑﺎرهی آب ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﺑﻮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮب ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬إذا ﺎﻛن‬
‫اﻤﻟﺎء ﻗﻠﺘ� لﻢ �ﻤﻞ اﺨﻟﺒﺚ« »ھﺮﮔﺎه آب ﻣﻘﺪار دو ﻗﻠﻪ = »‪ ۳۸۴‬ﮐﯿﻠﻮ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ وزن و‬
 ‫‪٣٣‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﻣﮑﻌﺒﯽ ﮐﻪ ھﺮ ﻃﺮف آن ‪ ٣/٥‬وﺟﺐ ﺷﺨﺺ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ھﻔﺘﺎد و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ‬
‫ﺑﺘﻮان ‪- «۳cm۷۵=۳‬ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺠﺲ ﻧﻤﯽﺷﻮد و آﻟﻮدﮔﯽ را در ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻧﻤﯽدارد«‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺖ را ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﺻﺤﺎح رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻦ و ﺳﻨﺪ ﻣﻀﻄﺮب‬
‫اﺳﺖ‪» .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ«‪ ،‬در ﮐﺘﺎب »اﻟﺘﻤﮫﯿﺪ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬رأی ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫»ﻗﻠﺘﯿﻦ« از ﻧﻈﺮ ﺗﺌﻮری ﺿﻌﯿﻒ و از ﻧﻈﺮ ﺧﺒﺮ و رواﯾﺘﯽ ھﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺲﻣﺎﻧﺪهی ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ=ﺳﺆر‬
‫ﺳﺆر‪ :‬آﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﻇﺮف ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و آن ﭼﻨﺪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی اﻧﺴﺎن‪:‬‬

‫ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی اﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﭘﺎک اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﺟﻨﺐ ﯾﺎ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﻣﺮاد از ﻗﻮل ﺧﺪا‪» :‬إﻧﲈ اﳌﴩﻛﻮن ﻧﺠﺲ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻧﺠﺴﻨﺪ« ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﻌﻨﻮی‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﻋﺘﻘﺎدﺷﺎن ﺑﺎﻃﻞ و ﭘﻮچ اﺳﺖ و از آﻟﻮدﮔﯽھﺎ و ﻧﺠﺎﺳﺎت ﭘﺮھﯿﺰ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ذات و ﺑﺪنﺷﺎن ﻧﺠﺲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻌﺎﺷﺮت و‬
‫اﺧﺘﻼط داﺷﺘﻨﺪ و ﭘﯿﮏھﺎ و ھﯿﺎتھﺎی ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽ ﻧﯿﺰ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و اﯾﺸﺎن دﺳﺘﻮر ﻧﻤﯽداد‪ ،‬ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺪن آﻧﺎن‬
‫ﺗﻤﺎس داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ‪ .‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻛﻨﺖ أﺮﺷب وأﻧﺎ ﺣﺎﺋﺾ‪ ،‬ﻓﺄﻧﺎوﻪﻟ اﻨﻟﻲﺒ ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ ،‬ﻓﻴﻀﻊ ﻓﺎه ﻰﻠﻋ مﻮﺿﻊ ﻲﻓ«‪.‬‬
‫»زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﯽﺷﺪم آب ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪم و در ھﻤﺎن ﻇﺮف آن را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽدادم ﮐﻪ اﯾﺸﺎن دھﺎن ﺑﺮ ﺟﺎی دھﺎن ﻣﻦ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و از آن ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺮاد‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪل ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﻐﻤﺒﺮص ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺘﺶ ﺣﻼل و ﺧﻮردﻧﯽ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﭘﺎک اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا آب دھﺎنﺷﺎن= ﻟﻌﺎب‪ ،‬از ﮔﻮﺷﺖ ﭘﺎک‬
‫ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﮔﺮدد و ﺣﮑﻢ آن را دارد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﻤﻪی داﻧﺸﻤﻨﺪان‬
‫»ﻓﻘﻪ« ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺘﺶ ﺧﻮرده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﺑﺪان وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٤‬‬

‫‪-٣‬ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی اﺳﺘﺮ و ﺧﺮ و درﻧﺪﮔﺎن و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺷﮑﺎری‪:‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺟﺎﺑﺮس ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی اﯾﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺰ ﭘﺎک اﺳﺖ زﯾﺮا از او رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺎ آب ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهای ﮐﻪ ﺧﺮ از آن ﻧﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ‬
‫وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬آری‪ ،‬و ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪه ھﻤﻪ درﻧﺪﮔﺎن اﺳﺖ«‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ و دارﻗﻄﻨﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻨﺪھﺎی اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﮔﺮ‬
‫ﭘﮫﻠﻮی ھﻢ ﺑﮕﺬارﯾﻢ روﯾﻪ ﻣﺮﻓﺘﻪ ﻗﻮی ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﯾﮑﯽ از ﺳﻔﺮھﺎ ﺷﺒﯽ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و از ﮐﻨﺎر ﻣﺮدی ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﻟﺐ‬
‫ﺣﻮض آب ﺧﻮد ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻤﺮس از آن ﻣﺮد ﺳﻮال ﮐﺮد‪ :‬آﯾﺎ اﻣﺸﺐ درﻧﺪﮔﺎن از اﯾﻦ‬
‫َ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻤﻟﻘﺮا ِة ﻻﺨﺗﺮﺒه‪،‬‬ ‫ﺣﻮض ﺷﻤﺎ آب ﻧﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ؟ آﻧﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ‬
‫ﻫﺬا ﻣﺘﻠﻜﻒ! ﻬﻟﺎ ﻣﺎ ﻤﺣﻠﺖ ﻲﻓ ﺑﻄﻮﻧﻬﺎ‪ ،‬وﻨﻟﺎ ﻣﺎ ﻲﻗ ﺮﺷاب وﻃﻬﻮر« »ای ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻮض ﺑﻪ وی‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﺪه‪ ،‬زﯾﺮا او ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت درﻧﺪه ﺧﻮردهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎل ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ از آن ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﻢ و وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و از ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ھﻤﺮاه ﮔﺮوھﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آنھﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﺣﻮﺿﯽ ﻓﺮود‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﻋﺎص از ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻮض ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺣﯿﻮاﻧﺎت وﺣﺸﯽ و درﻧﺪﮔﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﺣﻮض‬
‫ﺷﻤﺎ ﻣﯽآﯾﻨﺪ؟ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺟﻮاب ﻧﺪه‪ ،‬زﯾﺮا درﻧﺪﮔﺎن ﺑﺮﻣﺎ وارد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ‬
‫آنھﺎ وارد ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ در »ﻣﻮﻃﺎ« اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -٤‬ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی ﮔﺮﺑﻪ‪:‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﺒﺸﻪ دﺧﺘﺮ ﮐﻌﺐ‪ ،‬زن اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی ﮔﺮﺑﻪ ﭘﺎک اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺒﺸﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده ﻧﺰد وی آﻣﺪ و ﺑﺮای او آب رﯾﺨﺖ‪ ،‬در آﻧﻮﻗﺖ ﮔﺮﺑﻪای آﻣﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻗﺘﺎده ﻇﺮف‬
‫آب را ﺑﺮای ﮔﺮﺑﻪ ﻧﮕﺎه داﺷﺖ ﺗﺎ از آن ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬و ﻣﻦ ﺑﻪ وی ﺧﯿﺮه ﺷﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آری‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻬﺎ ﻟيﺴﺖ ﺑﻨﺠﺲ‪ ،‬إﻧﻬﺎ ﻣﻦ‬
‫اﻟﻄﻮاﻓ� ﻋﻠﻴ�ﻢ واﻟﻄﻮاﻓﺎت« »ﮔﺮﺑﻪ ﻧﺠﺲ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﮔﺮﺑﻪھﺎ ﺧﯿﻠﯽ ﭘﯿﺶ ﺷﻤﺎ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‬
‫و رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﺻﺤﺎح آن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺨﺎری و دﯾﮕﺮان آن را »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣٥‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫‪ -۵‬ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی ﺳﮓ و ﺧﻮک‪:‬‬

‫ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی ﺳﮓ و ﺧﻮک ﻧﺠﺲ اﺳﺖ و اﺟﺘﻨﺎب از آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﻧﺠﺎﺳﺖ‬
‫ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی ﺳﮓ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آن را از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬إذا ﺮﺷب الﻠﻜﺐ ﻲﻓ إﻧﺎء أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠﻴﻐﺴﻠﻪ ﺳﺒﻌﺎ«‬
‫»ھﺮﮔﺎه ﺳﮓ از ﻇﺮف آب ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ آب ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ھﻔﺖ ﺑﺎر آن را ﺑﺸﻮﯾﺪ«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻃﻬﻮر إﻧﺎء أﺣﺪ�ﻢ إذا وﻟﻎ ﻓﻴﻪ الﻠﻜﺐ أن‬
‫ﻳﻐﺴﻠﻪ ﺳﺒﻊ مﺮات أوﻻﻫﻦ ﺑﺎﻟﺮﺘاب« »وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺳﮓ ﺑﻪ ﻇﺮوف ﺷﻤﺎ دھﻦ زد ﯾﺎ ﻟﯿﺴﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ آنھﺎ را ھﻔﺖ ﺑﺎر ﺑﺎ آب ﺑﺸﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎر اول ﺑﺎﯾﺪ آب ﺧﺎک آﻟﻮد ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و اﻣﺎ‬
‫دﻟﯿﻞ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهی ﺧﻮک آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﻮان آﻟﻮده و ﭘﻠﯿﺪ و ﻧﺠﺲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺠﺎﺳﺖ‪ :‬ﭘﻠﯿﺪی و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ و آﻟﻮدﮔﯽ‬

‫ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭘﻠﯿﺪی ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن از آن دوری ﮔﺰﯾﻨﺪ و اﮔﺮ‬
‫َ َ ََ ّ‬
‫ﭼﯿﺰی ﺑﺪان آﻟﻮده ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺷﺴﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و� َِيابك �ط ِه ۡر‪] ﴾٤‬اﻟﻤﺪﺛﺮ‪:‬‬
‫ب ٱل ۡ ُم َت َط ّهر َ‬
‫�ن‪] ﴾٢٢٢‬اﻟﺒﻘﺮة‪:‬‬
‫ح ُّ‬ ‫� ُ� ُّ َّ َ‬
‫ِب ٱ َّ��ٰ�ِ� َو ُ� ِ‬ ‫‪» .[٤‬ﻟﺒﺎﺳﺖ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﮕﻪ دار«‪ .‬و ﴿إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫‪» .[٢٢٢‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﺗﻄﮫﯿﺮﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد«‪ .‬و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﻄﻬﻮر ﺷﻄﺮ اﻻﻳﻤﺎن« »ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ و ﺗﻄﮫﯿﺮ‪ ،‬ﻧﺼﻒ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ و ﺟﺰﺋﯽ‬
‫از آن اﺳﺖ«‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﭘﻠﯿﺪیﻫﺎ و ﻧﺠﺎﺳﺎت‬

‫‪ -۱‬ﻣﺮدار‪:‬‬
‫ﻣﺮدار ﺣﯿﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ذﺑﺢ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه از ﺣﯿﻮان‬
‫زﻧﺪه ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ ﻣﺮدار را دارد‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻮ واﻗﺪ ﻟﯿﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪) :‬ﻗﺎل رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪص‪» :‬ﻣﺎ ﻗﻄﻊ ﻣﻦ اﺒﻟﻬﻴﻤﺔ و� ﺣﻴﺔ ﻓﻬﻮ ﻣﻴﺘﺔ«‪» .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬آﻧﭽﻪ از ﺣﯿﻮان‬
‫زﻧﺪه ﺑﺮﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﺮدار را دارد و ﻣﺮدار اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از ﻣﺮدار و ﻣﯿﺘﻪی ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﭼﯿﺰھﺎی زﯾﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ اﺳﺖ و ﭘﻠﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٦‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﺎھﯽ ﻣﺮده و ﻣﻠﺦ درﯾﺎﺋﯽ ﻣﺮده‪ ،‬اﯾﻦھﺎ ﭘﺎﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻦ ﻋﻤﺮل از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬أﺣﻞ ﻨﻟﺎ ﻣﻴتﺘﺎن و دﻣﺎن‪ :‬أﻣﺎ اﻤﻟﻴتﺘﺎن ﻓﺎﺤﻟﻮت واﺠﻟﺮاد‪ ،‬و أﻣﺎ اﺪﻟﻣﺎن‬
‫ﻓﺎلﻜﺒﺪ و اﻟﻄﺤﺎل« »دو ﻣﺮدار و دو ﺧﻮن ﺑﺮای ﻣﺎ ﺣﻼل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدار ﻣﺎھﯽ و ﻣﺮدار‬
‫ﻣﻠﺦ درﯾﺎﺋﯽ و ﺧﻮن ﮐﺒﺪ و ﺧﻮن اﺳﭙﺮز[‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﺣﻤﺪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ و دارﻗﻄﻨﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺿﻌﯿﻒ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻮزرﻋﻪ و اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ »وﻗﻒ« آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺣﮑﻢ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺣﺎدﯾﺚ »رﻓﻊ«‬
‫ُ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﺣﻞ ﻨﻟﺎ ﻛﺬا وﺣﺮم ﻋﻠﻴﻨﺎ ﻛﺬا« ﻣﺜﻞ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﺮ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﮫﯽ ﺷﺪ و ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را درﺑﺎرهی درﯾﺎ ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻫﻮ اﻟﻄﻬﻮر ﻣﺎؤه اﺤﻟﻞ ﻣﻴتﺘﻪ« »آب درﯾﺎ ﭘﺎک و ﭘﺎک ﮐﻨﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺮدار درﯾﺎ ﺣﻼل اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﺮدار ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺧﻮن ﺟﮫﻨﺪه ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮرﭼﻪ و زﻧﺒﻮر ﻋﺴﻞ و اﻣﺜﺎل‬
‫آنھﺎ‪ .‬اﯾﻦھﺎ ﭘﺎﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه در ﭼﯿﺰی ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ و ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬آن ﭼﯿﺰ ﭘﻠﯿﺪ و ﻧﺠﺲ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻦاﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﭘﺎﮐﯽ اﯾﻦھﺎ ﺧﻼﻓﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪهام‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﮑﻪ از ﺷﺎﻓﻌﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺸﮫﻮر ﻣﺬھﺐ او ﻧﺠﺴﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﻣﺎﯾﻌﯽ ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ و آن را ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﻧﺪھﻨﺪ‪ ،‬از آن ﻋﻔﻮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ -‬اﺳﺘﺨﻮان و ﺷﺎخ و ﻧﺎﺧﻦ و ﻣﻮی و ﭘﺮ و ﭘﻮﺳﺖ ﻣﺮدار و ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ ﭘﺎﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺻﻞ دراﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ ﻃﮫﺎرت و ﭘﺎﮐﯽ اﺳﺖ و دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﭘﻠﯿﺪی آنھﺎ‬
‫ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫زھﺮی درﺑﺎرهی اﺳﺘﺨﻮان ﻓﯿﻞ ﻣﺮده و اﻣﺜﺎل آن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺤﻀﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎی ﺳﻠﻒ را‪ ،‬درﯾﺎﻓﺘﻪام ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺨﻮان ﻓﯿﻞ ﻣﻮی ﺧﻮد را ﺷﺎﻧﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از‬
‫روﻏﻨﺪان ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه از آن‪ ،‬ﻣﻮی ﺧﻮد را روﻏﻦ ﻣﯽزدﻧﺪ و در آن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽدﯾﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﻨﯿﺰان ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدار ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻫﻼ أﺧﺬﺗﻢ إﻫﺎﺑﻬﺎ ﻓﺪﺑﻐﺘﻤﻮه ﻓﺎﻧﺘﻔﻌﻢ ﺑﻪ؟‪ .‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬إﻧﻬﺎ ﻣﻴﺘﺔ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺎل‪) :‬إﻧﻤﺎ ﺣﺮم أ�ﻠﻬﺎ« »ﭼﺮا ﭘﻮﺳﺖ آن را دﺑﺎﻏﯽ ﻧﮑﺮدﯾﺪ ﺗﺎ از آن ﺳﻮد ﺑﺒﺮﯾﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آن‬
‫ﻣﺮدار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ ﺧﻮردن آن ﺣﺮام اﺳﺖ«‪ .‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و‬
 ‫‪٣٧‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫در ﺑﺨﺎری و ﻧﺴﺎﺋﯽ از دﺑﺎﻏﺖ آن‪ ،‬ذﮐﺮی ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب ﻧﻘﻞ‬
‫ُ‬ ‫ُ َّ ٓ َ‬
‫و� إ ِ َ َّ� ُ�َ َّر ًما َ َ ٰ‬
‫� َطاع ِٖ� َ� ۡط َع ُم ُه ٓۥ‬ ‫ج ُد ِ� َما ٓ أ ِ َ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺧﻮاﻧﺪه‪﴿ :‬قل � أ ِ‬
‫َّ ٓ َ َ ُ َ َ ۡ َ ً‬
‫إِ� أن ي�ون ميتة﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪ .[١٤٥ :‬ﺗﺎ آﺧﺮ آﯾﻪ‪ ،‬وﮔﻔﺖ‪» :‬إﻧﻤﺎ ﺣﺮم ﻣﺎ ﻳﺆ� ﻣﻨﻬﺎ وﻫﻮ‬
‫الﻠﺤﻢ‪ ،‬ﻓﺄﻣﺎ اﺠﻟ� واﻟﻘﺪ )‪ (۲‬والﺴﻦ واﻟﻌﻈﻢ والﺸﻌﺮ والﺼﻮف ﻓﻬﻮ ﺣﻼل« »ﺑﮕﻮ در آﻧﭽﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻦ وﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ھﯿﭻ ﻏﺬای ﺣﺮاﻣﯽ را ﺑﺮای ھﯿﭽﮑﺲ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ‪ ...‬ﺑﻌﺪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻣﺮدار ﺗﻨﮫﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﻮرده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﻮﺳﺖ و ﻇﺮﻓﯽ ﮐﻪ از آن ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و دﻧﺪان و اﺳﺘﺨﻮان و ﻣﻮ و ﭘﺸﻢ آن‪،‬‬
‫ھﻤﻪ ﺣﻼل ھﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر و اﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﯿﺮدان و ﺷﯿﺮ ﻣﺮدار ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﭘﺎک اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﺮاق را ﻓﺘﺢ ﮐﺮدﻧﺪ از‬
‫ﭘﻨﯿﺮ ﻣﺠﻮﺳﯽھﺎ = زردﺷﺘﯿﺎن ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﭘﻨﯿﺮ وﺳﯿﻠﻪی ﺷﯿﺮدان ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪ .‬و ﺣﯿﻮان‪ .‬ذﺑﺢ ﺷﺪهی زردﺷﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺮدار ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽس‬
‫درﺑﺎرهی ﭘﻨﯿﺮ و روﻏﻦ و ﭘﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻮال ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﺟﻮاب داد‪ :‬ﺣﻼل آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫در ﻗﺮآن آن را ﺣﻼل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺮام آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را در ﻗﺮآن ﺣﺮام ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﺴﮑﻮت ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از آن ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺪﯾﮫﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﻨﯿﺮ زردﺷﺘﯿﺎن ﺳﻮال ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﻠﻤﺎن از ﻃﺮف ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﺮ‬
‫ﻣﺪاﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و آﻧﻮﻗﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﺧﻮن‪:‬‬
‫ﺧﻮن ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺧﻮن ﺟﺎری و ﺟﮫﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮن ﺣﯿﻮان ذﺑﺢ ﺷﺪه‪ ،‬و‬
‫ﺧﻮاه ﺧﻮن ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﺧﻮن ﮐﻢ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ اﺳﺖ و از آن ﺻﺮف ﻧﻈﺮﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫از اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺞ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺮاد از ﴿ َد ٗما َّم ۡس ُف ً‬
‫وحا﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪﴿ .[١٤٥ :‬أ ۡو د ٗما‬
‫وحا﴾ )ﻗﺴﻤﺘﯽ ازآﯾﻪ ‪ ١٤٥‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم(‪ ،‬ﺧﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺧﻮﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫َّم ۡس ُف ً‬
‫در رگھﺎی ﮔﻮﺷﺖ ﺣﯿﻮان ذﺑﺢ ﺷﺪه ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از »اﺑﻮﻣﺠﻠﺰ« درﺑﺎرهی ﺧﻮﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺤﻞ ذﺑﺢ ﺣﯿﻮان ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و‬
‫ﺧﻮﻧﯽ ﮐﻪ روی دﯾﮓ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮال ﮐﺮدﻧﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ ،‬ﻓﻘﻂ از ﺧﻮن ﺟﮫﻨﺪه و‬
‫ﺟﺎری ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﯿﺪ و اﺑﻮاﻟﺸﯿﺦ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را از او ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٨‬‬

‫ﻋﺎﯾﺸﻪلرواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﻛﻨﺎ ﻧﺄ�ﻞ الﻠﺤﻢ واﺪﻟم ﺧﻄﻮط ﻰﻠﻋ اﻟﻘﺪر« »ﻣﺎ ﮔﻮﺷﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮردﯾﻢ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺧﻄﻮط ﺧﻮن‪ ،‬ﺑﺮ روی دﯾﮓ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﻮد«‪.‬‬
‫و ﺣﺴﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ھﻤﻮاره ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ زﺧﻢھﺎی ﺧﻮﻧﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻋﻤﺮس‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺧﻮن از زﺧﻤﺶ ﺟﺎری ﺑﻮد« و اﺑﻮھﺮﯾﺮهس در ﯾﮏ ﻗﻄﺮه و دو‬
‫ﻗﻄﺮه ﺧﻮن ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽدﯾﺪ‪ .‬و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﻔﮫﻮم اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺧﻮن‬
‫»ﮐﮏھﺎ« و ﺧﻮن دﻣﻞ و ﺟﺮاﺣﺖ ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ اﺳﺖ‪ .‬از »اﺑﻮﻣﻠﺠﺰ« درﺑﺎرهی ﺗﺮاوش‬
‫ﭼﺮک‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺪن و ﻟﺒﺎس را آﻟﻮده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻮال ﺷﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦھﺎ ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﺧﻮن را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﻧﻪ ﭼﺮک و ﺗﺮاوش زﺧﻢ را‪ .‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻟﺒﺎﺳﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﺮک و ﺗﺮاوش زﺧﻢ آﻟﻮده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ وﻟﯽ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﻧﺠﺎﺳﺖ‬
‫و ﭘﻠﯿﺪی آن اﻗﺎﻣﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﮫﺘﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻘﺪر اﻣﮑﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎن از آن ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -٣‬ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮک‪:‬‬
‫َّ ٓ َ‬ ‫َ ٓ ُ َ َ َّ ُ َ‬ ‫ُ َّ ٓ َ‬
‫ُ َ‬ ‫� َّر ًما َ َ ٰ‬
‫� َطاع ِٖ� َ� ۡط َع ُم ُه ٓۥ إِ� أن يَ�ون‬ ‫و� إِ�‬ ‫ج ُد ِ� ما أ ِ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬قل � أ ِ‬
‫َ ۡ َ ً َ ۡ َ ٗ َّ ۡ ُ ً َ‬
‫�ر فإِن ُهۥ رِ ۡج ٌس﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪» .[١٤٥ :‬ﺑﮕﻮ درآﻧﭽﻪ ﺑﺮﻣﻦ‬
‫َ َّ‬
‫ِ�‬
‫خ‬ ‫�َ‬
‫م‬ ‫وحا أ ۡو َ ۡ‬ ‫ميتة أو دما مسف‬
‫ِ ٖ‬
‫وﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻏﺬای ﺣﺮاﻣﯽ را‪ ،‬ﺑﺮای ھﯿﭽﮑﺲ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدار ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﯾﺎ ﺧﻮﻧﯽ ﮐﻪ از ﺑﺪن ﺣﯿﻮان ﺑﯿﺮون رﯾﺨﺘﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮک ﮐﻪ اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ‪.« ...‬‬
‫َّ‬
‫اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ و ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺳﺎﻟﻢ از آنھﺎ ﻧﻔﺮت دارد‪ .‬ﺿﻤﯿﺮ »ﻓﺈﻧﻪ« ﺑﻪ ھﺮ ﺳﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﻇﮫﺮ اﻗﻮال ﻋﻠﻤﺎی ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان از ﭘﺸﻢ ﺧﻮک‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﻨﺪ داﻧﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ و‬
‫ﻏﯿﺮ آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ -۴-۵-۶‬ﻗﯽ و ادرار و ﻣﺪﻓﻮع آدﻣﯽ‪:‬‬

‫ﭘﻠﯿﺪی اﯾﻦ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ھﻤﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﯽ اﮔﺮ اﻧﺪک ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ واﻗﻊ‬
‫ﺷﺪه و در ﺗﻄﮫﯿﺮ و ﭘﺎک ﮐﺮدن ادرار ﺑﭽﻪای ﮐﻪ ﻃﻌﺎم و ﺧﻮراﮐﯽ ﻏﯿﺮ از ﺷﯿﺮ ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪،‬‬
‫ﺗﺨﻔﯿﻒ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺗﻄﮫﯿﺮ آن ﺑﺎ ﭘﺎﺷﯿﺪن آب ﺑﺮ آن‪ ،‬اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﺷﺴﺘﻦ‬
‫آن‪ .‬و دﻟﯿﻞ آن ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ام ﻗﯿﺲل ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬او ﺑﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رﻓﺖ و ﭘﺴﺮش را ﮐﻪ ھﻨﻮز ﺧﻮراک ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد و ﭘﺴﺮش در آﻏﻮش‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ادرار ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آب ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﺮ روی ﻟﺒﺎس ﺧﻮد‪ ،‬آب ﭘﺎﺷﯿﺪ و آن‬
 ‫‪٣٩‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫را ﻧﺸﺴﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ھﻤﻪی ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﻠﯽس رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲص )ﺑﻮل اﻟﻐﻼم ﻳﻨﻀﺢ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬و�ﻮل اﺠﻟﺎر�ﺔ ﻳﻐﺴﻞ(« »رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪاص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮ ادرار ﭘﺴﺮ آب ﭘﺎﺷﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ادرار دﺧﺘﺮ ﺷﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻗﺘﺎده ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺷﯿﺮ‪ ،‬ﺧﻮراک ﻧﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺧﻮراک‬
‫ﺑﺨﻮرﻧﺪ ھﺮدو را ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺴﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ اﺳﺖ و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ ﺑﺠﺰ‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ ھﻤﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ درﮐﺘﺎب »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ ،‬آب ﭘﺎﺷﯿﺪن وﻗﺘﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﭽﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺷﯿﺮ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﺗﻐﺬﯾﻪ ﺧﻮراک ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﺪون ﺧﻼف ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺷﺴﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺳﺒﺐ‬
‫رﺧﺼﺖ اﮐﺘﻔﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﺷﯿﺪن آب‪ ،‬آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﺎن ﻋﻼﻗﻪ دارﻧﺪ و آنھﺎ را‬
‫ﻓﺮاوان ﺑﻐﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ھﺮ ﺑﺎر‪ ،‬آن را ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺸﻘﺖ و دﺷﻮار ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫آن ﺗﺨﻔﯿﻒ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪َ -٧‬و ِدی ﯾﺎ َو ِذی‬

‫ودی آب ﺳﻔﯿﺪ ﻏﻠﯿﻈﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ادرار‪ ،‬ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ آب ﺑﺪون ﺧﻼف‬
‫ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ودی ﺑﻌﺪ از ادرار ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ آﻟﺖ و ھﺮ اﻧﺪاﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ آن آﻟﻮده ﺷﻮد ﺷﺴﺘﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬و آﻧﻮﻗﺖ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ ﻧﻪ ﻏﺴﻞ« ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺟﻨﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪:‬‬
‫»اﻤﻟ� والﻮدي واﻤﻟﺬي‪ ،‬أﻣﺎ اﻤﻟ� ﻓﻔﻴﻪ اﻟﻐﺴﻞ‪ ،‬وأﻣﺎ اﻤﻟﺬي والﻮدي ﻓﻴﻬﻤﺎ إﺳﺒﺎغ اﻟﻄﻬﻮر«‬
‫»ﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮای ﻣﺬی و ودی ﺗﻤﯿﺰ ﺷﺴﺘﻦ و وﺿﻮی‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ«‪ .‬اﺛﺮم و ﺑﯿﮫﻘﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﯿﮫﻘﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺻﻮرت ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬وأﻣﺎ الﻮدي واﻤﻟﺬي ﻓﻘﺎل‪ :‬اﻏﺴﻞ ذﻛﺮك أو ﻣﺬاﻛ�ك وﺗﻮﺿﺄ‬
‫وﺿﻮءك ﻲﻓ الﺼﻼة« »اﮔﺮ ﻣﺬی و ودی را ﺑﺨﻮد دﯾﺪی آﻟﺖ و ﺟﺎی آن را ﺑﺸﻮی و آﻧﻮﻗﺖ‬
‫ھﻤﺎنﻃﻮری ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮی‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ«‪.‬‬

‫‪ -۸‬ﻣﺬی‬
‫ﻣﺬی آﺑﯽ اﺳﺖ ﺳﻔﯿﺪ رﻧﮓ و ﻟﺰج و ﭼﺴﺒﻨﺎک ﮐﻪ ﺑﻮﻗﺖ ﺗﻔﮑﺮ درﺑﺎرهی ﺟﻤﺎع و‬
‫ھﻤﺒﺴﺘﺮی‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻮﻗﺖ ﺷﻮﺧﯽ و ﻣﻼﻋﺒﺖ ﺑﺎ زن‪ ،‬از آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﻣﺮد ﯾﺎ زن ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﮔﺎھﯽ اﻧﺴﺎن ﺧﺮوج آن را اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زن و ﻣﺮد ھﺮدو آن را دارﻧﺪ ﻟﯿﮑﻦ زﻧﺎن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٠‬‬

‫ﺑﯿﺸﺘﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آب ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ ﻧﺠﺲ و ﻧﺎﭘﺎک اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺑﺪن اﺻﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺴﺘﻦ آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس اﺻﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ ﭘﺎﺷﯿﺪن آب ﺑﺮ آن ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫اﯾﻦ ﻧﺠﺎﺳﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮھﯿﺰ از آن ﺑﺮای ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺠﺮد‪ ،‬دﺷﻮار اﺳﺖ و رﺧﺼﺖ ﺑﺮای آن‪،‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ادرار ﮐﻮدک‪ .‬از ﻋﻠﯽس ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻛﻨﺖ رﺟﻼ ﻣﺬاء ﻓﺄمﺮت‬
‫رﺟﻼ أن �ﺴﺄل اﻨﻟبﻴﺺ‪ ،‬ﻤﻟﺎﻜن اﺑنﺘﻪ ﻓﺴﺄل‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﺗﻮﺿﺄ واﻏﺴﻞ ذﻛﺮك« »ﻣﻦ ﻣﺮدی ﺑﻮدم‬
‫ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺬی ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽدﯾﺪم‪ ،‬ﺧﻮدم ﺑﺨﺎﻃﺮ دﺧﺘﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﺮم داﺷﺘﻢ‪ ،‬از او ﺳﻮال‬
‫ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺮدی را ﻓﺮﺳﺘﺎدم ﮐﻪ از او ﺳﻮال ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ و آﻟﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺸﻮی«‪ .‬ﺑﺨﺎری و دﯾﮕﺮان اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و از ﺳﮫﻞ ﺑﻦ ﺣﻨﯿﻒس ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﮐﺜﺮت ﻣﺬی ﺑﺘﻨﮓ آﻣﺪه ﺑﻮدم و ﺑﻌﻠﺖ وﺟﻮد آن‪ ،‬ﻓﺮاوان ﻏﺴﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن را ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إﻧﻤﺎ �ﺰ�ﻚ ﻣﻦ ذلﻚ‬
‫الﻮﺿﻮء« »ﺗﻨﮫﺎ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاﯾﺖ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ و ﻏﺴﻞ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻟﺒﺎﺳﻢ‬
‫اﺻﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ ﭼﻄﻮر؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻳ�ﻔﻴﻚ أن ﺗﺄﺧﺬ ﻛﻔﺎ ﻣﻦ ﻣﺎء ﻓﺘﻨﻀﺢ ﺑﻪ ﺛﻮ�ﻚ ﺣﻴﺚ أﻧﻪ‬
‫ﻗﺪ أﺻﺎب ﻣﻨﻪ«‪» .‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﮐﻒ دﺳﺖ را ﭘﺮ از آب ﻧﻤﻮده و ﺑﺮ آﻧﺠﺎ از‬
‫ﺟﺎﻣﻪات ﮐﻪ ﺑﺪان اﺻﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﭙﺎﺷﯽ«‪ .‬اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ »ﺣﺴﻦ« و »ﺻﺤﯿﺢ« و در ﻣﯿﺎن‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق وﺟﻮد دارد و او ھﺮ وﻗﺖ ﺑﻄﻮر ﻣﻌﻨﻌﻦ رواﯾﺖ ﮐﻨﺪ‬
‫»ﺿﻌﯿﻒ« اﺳﺖ ﭼﻮن »ﻣﺪﻟﺲ« اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺸﯿﻮه »ﺣﺪﺛﻨﯽ ﻓﻼن« رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و »اﺛﺮم« ﻋﻄﻒ ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده‪» :‬ﻛﻨﺖ أﻟﻰﻘ ﻣﻦ اﻤﻟﺬي‬
‫ﻋﻨﺎء ﻓﺄﺗﻴﺖ اﻨﻟبﻴﺺ ﻓﺬﻛﺮت ﻪﻟ ذلﻚ‪ .‬ﻓﻘﺎل‪� :‬ﺰﺋﻚ أن ﺗﺄﺧﺬ ﺣﻔﻨﺔ ﻣﻦ ﻣﺎء ﻓﺮﺘش ﻋﻠﻴﻪ«‪.‬‬
‫»از ﻣﺬی در رﻧﺞ ﺑﻮدم ﻟﺬا ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻢ و آن را ﺑﺎ وی در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻢ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺖ ُﭘﺮ آب ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺮ آن ﺑﭙﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﯾﮏ‬

‫‪ -٩‬اﻟﻤﻨﯽ‪:‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ و ﭘﻠﯿﺪی ﻣﻨﯽ رای دادهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﺎک ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ آن را ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ و اﮔﺮ ﺧﺸﮏ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آن دﺳﺖ ﺑﻤﺎﻟﻨﺪ و ﭘﺎﮐﺶ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻛﻨﺖ‬
‫أﻓﺮك اﻤﻟ� ﻣﻦ ﺛﻮب رﺳﻮل اﷲص إذا ﺎﻛن ﻳﺎ�ﺴﺎ وأﻏﺴﻠﻪ إذا ﺎﻛن رﻃﺒﺎ« »ھﺮﮔﺎه ﻣﻨﯽ روی‬
 ‫‪٤١‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﻟﺒﺎس ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺸﮏ ﻣﯽﺷﺪ آن را ﺑﺎ دﺳﺖ ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪم و ﭘﺎﮐﺶ ﻣﯽﮐﺮدم و ھﺮﮔﺎه ﺗﺮ و‬

‫ﻧﻤﻨﺎک ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬آن را ﻣﯽﺷﺴﺘﻢ«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ و اﺑﻮﻋﻮاﻧﻪ و ﺑﺰار آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﺷﺪ درﺑﺎرهی ﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻟﺒﺎس اﺻﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻤﺎ ﻫﻮ ﺑﻤ�ﻟﺔ اﻤﻟﺨﺎط واﺒﻟﺼﺎق‪ ،‬و�ﻧﻤﺎ ﻳ�ﻔﻴﻚ أن ﺗﻤﺴﺤﻪ‬
‫ﺨﺑﺮﻗﺔ أو ﺑﺈذﺧﺮة « ]ﻣﻨﯽ درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ آب ﺑﯿﻨﯽ و آب دھﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ آن را‬
‫ﺑﺎ ﮐﮫﻨﻪ ﯾﺎ ﻋﻠﻔﯽ ﭘﺎک ﻧﻤﻮد[‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﻃﺤﺎوی اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫در »رﻓﻊ« و »وﻗﻒ« آن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۱۰‬ادار و ﻣﺪﻓﻮع ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ آن ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدس اﯾﻦ دو ﺗﺎ ﻧﺎﭘﺎﮐﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ رﻓﺖ )در‬
‫آﻧﺠﺎ آب ﻧﺒﻮد( و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺳﻪ ﺗﮑﻪ ﺳﻨﮓ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎورم‪ ،‬ﻓﻘﻂ دو ﺗﺎ ﭘﺎره ﺳﻨﮓ‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﺮدم و ﺑﺠﺎی ﺳﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺪﻓﻮع ﺧﺸﮏ ﺷﺪهی ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮدم‪ ،‬دو ﺗﺎ ﭘﺎره‬
‫رﺟﺲ ]اﯾﻦ ﯾﮑﯽ ﻧﺎﭘﺎک اﺳﺖ‪[...‬‬‫ﺳﻨﮓ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺪﻓﻮع را دور اﻧﺪاﺧﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺬا ٌ‬
‫ﺑﺨﺎری و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ در رواﯾﺘﯽ ﺑﺮ آن‬
‫اﻓﺰوده اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻬﺎ ر�ﺲ إﻧﻬﺎ روﺛﺔ ﻤﺣﺎر« »ﺑﯿﮕﻤﺎن آن ﯾﮑﯽ ﻧﺎﭘﺎک اﺳﺖ‪ ،‬آن ﻣﺪﻓﻮع اﻻغ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﻘﺪار اﻧﺪک از آن ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﺮھﯿﺰ از آن دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯿﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اوزاﻋﯽ درﺑﺎرهی ادرار ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ از ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺘﺮ و ﺧﺮ و اﺳﺐ‪ ،‬ﺳﻮال‬
‫ﮐﺮدم‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬در ﺟﻨﮓھﺎ ﺑﺪانھﺎ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻟﺒﺎس و ﺑﺪن را از آنھﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ادرار و ﻣﺪﻓﻮع ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖﺷﺎن ﺣﻼل اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و‬
‫ﮔﺮوھﯽ از ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﺬھﺒﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ آن رای دادهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﯿﭽﯿﮏ از‬
‫ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ آنھﺎ ﺣﺮف ﻧﺰدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﻮل ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ آنھﺎ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ اﺳﺖ‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﮐﻪ در ﻧﺰد اﺻﺤﺎب ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻧﺲس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻗﺪم أﻧﺎس ﻣﻦ ﻋﻜﻞ أو ﻋﺮﻳﻨﻪ ﻓﺎﺟﺘﻮوا اﳌﺪﻳﻨﺔ ﻓﺄﻣﺮﻫﻢ اﻟﻨﺒﻴﺺ‬
‫ﺑﻠﻘﺎح وأن ﻳﴩﺑﻮا ﻣﻦ أﺑﻮاﳍﺎ وأﻟﺒﺎﳖﺎ« »ﮔﺮوھﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪی ﻋﮑﻞ ﯾﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪی ﻋﺮﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﮑﻢ درد ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺷﺘﺮان ﺷﯿﺮ ده ﺑﯿﺎورﻧﺪ‬
‫و از ادرار و ﺷﯿﺮ آنھﺎ ﺑﻨﻮﺷﻨﺪ«‪ ،‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٢‬‬

‫اﯾﻦ رواﯾﺖ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ آن دارد ﮐﻪ ادرار ﺷﺘﺮ ﭘﺎک اﺳﺖ و ادرار دﯾﮕﺮ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺣﻼل‬
‫ﮔﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻘﯿﺎس ﺑﺮ آن ﭘﺎک اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺣﮑﻢ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺪان ﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺪارش درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا وﯾﮋﮔﯽھﺎ‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫دﻟﯿﻞ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻨﮑﻪ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﺎزارھﺎیﺷﺎن‬
‫ﭘﺸﮑﻞ و ﻓﻀﻠﻪی ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺑﻔﺮوش ﺑﺮﺳﺪ و در دواھﺎیﺷﺎن ادرار ﺷﺘﺮ را اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ در ﻗﺪﯾﻢ ﯾﺎ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ ﭘﺎﮐﯽ و‬
‫ﻃﮫﺎرت آنھﺎ«‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻇﺎھﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ادرار و ﺳﺮﮔﯿﻦ ھﺮ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺘﺶ‬
‫ﺧﻮردﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ )ﺣﻼل ﺑﺎﺷﺪ( ﭘﺎک اﺳﺖ و ﻋﻠﺖ آن »ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ اﺻﻞ« و »اﺳﺘﺼﺤﺎب‬
‫ﺑﺮاءت اﺻﻠﯽ« اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺠﺎﺳﺖ ﯾﮏ ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﻘﺘﻀﺎی »اﺻﻞ« و‬
‫»ﺑﺮاءت« را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻗﻮل ﻣﺪﻋﯽ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺑﺪون دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ آن‬
‫دو ﺣﮑﻢ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺑﺮای ادﻋﺎی ﻗﺎﺋﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ‬
‫»آنھﺎ« دﻟﯿﯽ ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﻢ«‪.‬‬
‫ُّ‬
‫‪ -۱۱‬ﺟﻼ ﻟﺔ‪:‬‬
‫از ﺳﻮار ﺷﺪن »ﺟﻼﻟﻪ« و ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﯿﺮ آن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎسب ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪» :‬ﻧ� رﺳﻮل اﷲص ﻋﻦ ﺮﺷب ﻟﻦﺒ اﺠﻟﻼﻟﺔ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﯿﺮ »ﺟﻼﻟﻪ« ﻧﮫﯽﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻧ�‬
‫ﻋﻦ ر�ﻮب اﺠﻟﻼﻟﺔ« »ازﺳﻮار ﺷﺪن ﺟﻼﻟﻪ ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ و او از ﭘﺪرش و از ﺟﺪشس رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧ� رﺳﻮل اﷲ‬
‫ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻋﻦ ﺤﻟﻮم اﺤﻟﻤﺮ اﻻﻫﻠﻴﺔ‪ ،‬وﻋﻦ اﺠﻟﻼﻟﺔ‪ :‬ﻋﻦ ر�ﻮ�ﻬﺎ وأ�ﻞ ﺤﻟﻮﻣﻬﺎ«‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺧﺮ اھﻠﯽ و از ﺟﻼﻟﻪ‪ :‬از ﺳﻮار ﺷﺪﻧﺶ و ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺘﺶ‪،‬‬
‫ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻼﻟﮥ‪ :‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﯿﻮان ﺣﻼل ﮔﻮﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺒﺎل ﻣﺪﻓﻮع ﺑﮕﺮدد و آن را ﺑﺨﻮرد‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮ و ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﺑﺰ و ﻣﺮغ و ﻏﺎز و اﻣﺜﺎل آنھﺎ ﮐﻪ آﻧﻘﺪر ﺑﺨﻮرﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻮﯾﺸﺎن‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ آن ﺣﯿﻮان را ﻣﺪﺗﯽ از ﺧﻮردن ﻣﺪﻓﻮع و ﻧﺠﺎﺳﺎت دور ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ و ﺧﻮراک‬
 ‫‪٤٣‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﭘﺎک ﺑﺪان دھﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﻮﺷﺖ آن‪ ،‬ﭘﺎک ﻣﯽﮔﺮدد و ﻧﺎم ﺟﻼﻟﻪ از آن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪،‬‬
‫آﻧﻮﻗﺖﮔﻮﺷﺖ و ﺷﯿﺮﺷﺎن‪ ،‬ﺣﻼل ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﻠﺖ ﻧﮫﯽ از آن‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮی ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻮﺳﯿﻠﻪی ﺧﻮراک ﻧﺎﭘﺎک‪ ،‬در آنھﺎ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد و ﺣﺎﻻ ﮐﻪ آن ﻋﻠﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺣﮑﻢ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻃﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -۱٢‬ﺷﺮاب و ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﺷﺮاب و ﻣﯽ ﭘﻠﯿﺪ و ﻧﺎﭘﺎک اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اب َوٱ ۡ�َ ۡز َ� ٰ ُم ر ۡج ‪ٞ‬‬ ‫� َوٱ ۡ�َ َ‬ ‫ام ُن ٓوا ْ إ َّ� َما ٱ ۡ َ‬ ‫َ َ‬
‫َ‬
‫س ّم ِۡن � َم ِل‬ ‫نص ُ‬ ‫� ۡم ُر َوٱل ۡ َم ۡي ِ ُ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ ُ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ٱلش ۡي َ�ٰ ِن فٱ ۡجتَن ِ ُبوهُ ل َعل� ۡم �فل ُِحون‪] ﴾٩٠‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[٩٠ :‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺷﺮاب و ﻗﻤﺎر و ﺑﺘﮫﺎ و ازﻻم )ﮐﻪ ﯾﮑﻨﻮع ﺗﯿﺮھﺎی ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺨﺖآزﻣﺎﺋﯽ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ( ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ و از ﻋﻤﻞ ﺷﯿﻄﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آنھﺎ دوریﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ‬
‫ﮔﺮوھﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﻣﯽ و ﺷﺮاب رای دادهاﻧﺪ وﮐﻠﻤﻪی »رﺟﺲ« را در آﯾﻪ ﺑﻪ ﭘﻠﯿﺪی و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ‬
‫ﻣﻌﻨﻮی ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا »رﺟﺲ« ﺧﺒﺮ از ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ ﺷﺮاب و ﻣﯽ و ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﺮ‬
‫ً‬
‫آن‪ ،‬ﻣﯽدھﺪ و ﯾﻘﯿﻨﺎ آنھﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻠﯿﺪی ﺣﺴﯽ و ﻇﺎھﺮی ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫َ ََۡۡ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ۡ ﴿ :‬تَن ِ ُبوا ْ ٱ ّ‬
‫لر ۡج َس مِن ٱ�و� ِن﴾ ]اﻟﺤﺞ‪» .[٣٠ :‬ﭘﺲ از ﺑﺖھﺎی رﺟﺲ )ﭘﻠﯿﺪ(‬
‫ٰ‬ ‫ِ‬
‫اﺟﺘﻨﺎب ﮐﻨﯿﺪ«‪ ،‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ و ﭘﻠﯿﺪی ﺑﺖھﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻨﻮی اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪانھﺎ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺲ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و در ﺧﻮد آﯾﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬از ﻋﻤﻞ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و دﺷﻤﻨﯽ و ﮐﯿﻨﻪ را در ﺑﯿﻦ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد و از ﯾﺎد ﺧﺪا و ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻏﻔﻠﺖ ﻣﯽآورد‪ ،‬و درﮐﺘﺎب »ﺳﺒﻞ اﻟﺴﻼم« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهی ذات و ﻋﯿﻦ اﺷﯿﺎء‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺮ ﻃﮫﺎرت و ﭘﺎﮐﯽ آنھﺎﺳﺖ و ﺣﺮﻣﺖ ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺳﺖ و‬
‫ﭘﻠﯿﺪی ﻣﻼزﻣﺖ ﻧﺪارد )ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﺟﺎ ﺣﺮﻣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻧﯿﺰ ھﻤﺮاه آن ﺑﺎﺷﺪ(‬
‫زﯾﺮا »ﺣﺸﯿﺶ« ﺣﺮام اﺳﺖ و ﭘﻠﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺎک اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ھﺮﺟﺎ ﻧﺠﺎﺳﺖ وﭘﻠﯿﺪی‬
‫ً‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ وﺟﻮد دارد )ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻧﺠﺲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ( و ﻋﮑﺲ آن‬
‫ﺻﺎدق ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﭼﯿﺰی‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻨﻊ دﺳﺖ زدن ﺑﺪان‪ ،‬ﺑﻄﻮر‬
‫ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻋﯿﻦ و ذات ﭼﯿﺰی‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺣﺮام ﺑﻮدن آن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﮑﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭼﯿﺰی ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ و ﭘﻠﯿﺪی آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ و‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺨﺼﯽ ﻃﻼ )ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ ﮐﻪ در ﻓﻘﻪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ( ﺑﺮ ﻣﺮدان ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺣﺎل‬
‫آﻧﮑﻪ ﺑﺤﮑﻢ ﺿﺮورت ﺷﺮع و اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎء ھﺮدو ﭘﺎﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﺮﻣﺖ ﺷﺮاب و ﻣﯽ ﮐﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٤‬‬

‫ﺑﻤﻮﺟﺐ ﻧﺺ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از آن ﻻزم ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﻠﯿﺪ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ﭘﻠﯿﺪی‬
‫آن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮی ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺮ اﺻﻞ ﻃﮫﺎرت ﮐﻪ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻼف آن را ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی اﺳﺖ ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﯿﺎورد«‪.‬‬

‫‪ -۱۳‬ﺳﮓ‪:‬‬
‫ﺳﮓ ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ و واﺟﺐ اﺳﺖ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺑﺪان زﺑﺎن و دھﻦ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ھﻔﺖ ﺑﺎر‪ ،‬آن را ﺑﺎ‬
‫آب ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎر اول‪ ،‬ﺑﺎ آب ﮔﻞ آﻟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻗﺎل‬
‫رﺳﻮل الﻠﻬﺺ‪ :‬ﻃﻬﻮر إﻧﺎء أﺣﺪ�ﻢ إذا وﻟﻎ ﻓﻴﻪ الﻠﻜﺐ أن ﻳﻐﺴﻠﻪ ﺳﺒﻊ مﺮات أوﻻﻫﻦ‬
‫ﺑﺎﻟﺮﺘاب« »ھﺮﮔﺎه ﺳﮓ ﺑﻪ ﻇﺮوف ﺷﻤﺎ‪ ،‬زﺑﺎن و دھﻦ زد‪ ،‬آن را ھﻔﺖ ﺑﺎر ﺑﺎ آب ﺑﺸﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎر اول ﺑﺎ آب ﺧﺎکآﻟﻮد ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ ،‬آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺳﮓ ﺑﻪ ﻏﺬای ﺟﺎﻣﺪ داﺧﻞ ﻇﺮف زﺑﺎن ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ زﺑﺎن زده و اﻃﺮاف آﻧﺮا‪،‬‬
‫دور رﯾﺨﺖ و ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﺻﻞ ﻃﮫﺎرت‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻮی ﺳﮓ‪،‬‬
‫ﻇﺎھﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺎک ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﻠﯿﺪی آن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺎک ﻧﻤﻮدن ﺑﺪن و ﻟﺒﺎس‬

‫ھﺮﮔﺎه ﺑﺪن و ﻟﺒﺎس ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ و ﭘﻠﯿﺪی‪ ،‬آﻟﻮده ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ آنھﺎ را ﺑﺎ آب‬
‫ﺷﺴﺖ ﺗﺎ آن ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻇﺎھﺮی ﮐﻪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮن‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺷﺴﺘﻦ اﺛﺮی از آن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ زوال آن دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻧﺠﺎﺳﺖ دﯾﺪه ﻧﺸﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ادرار و ﺷﺎش‪ ،‬ﺷﺴﺘﻦ آن ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ اﮔﺮﭼﻪ ﯾﮑﺒﺎر ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬إﺣﺪاﻧﺎ ﻳﺼﻴﺐ ﺛﻮ�ﻬﺎ ﻣﻦ دم اﺤﻟﻴﺾ ﻛﻴﻒ ﺗﺼﻨﻊ ﺑﻪ؟ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﺤﺗﺘﻪ‪ ،‬ﺛﻢ ﺗﻘﺮﺿﻪ ﺑﺎﻤﻟﺎء‪،‬‬
‫ﺛﻢ ﺗﻨﻀﺤﻪ ﺛﻢ ﺗﺼ� ﻓﻴﻪ« »ﮔﺎھﯽ ﻟﺒﺎس ﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﻮن ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ آﻟﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ آن ﭼﮑﺎر‬
‫ﮐﻨﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آن را ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ ﺑﻤﺎﻟﯿﺪ و ﺑﺮ آن آب ﺑﺮﯾﺰﯾﺪ و ﺳﭙﺲ آن را‬
‫ﺑﺸﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬و در آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﮔﺎه داﻣﻦ‬
‫ﻟﺒﺎس زن‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺳﺖ آﻟﻮده ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺸﯿﺪن روی زﻣﯿﻦ ﭘﺎک ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬زﻧﯽ ﺑﻪ ام ﺳﻠﻤﻪب ﮔﻔﺖ‪» :‬إ� أﻃﻴﻞ ذﻳ� وأمﻲﺸ ﻲﻓ اﻤﻟﺎﻜن اﻟﻘﺬر؟ ﻓﻘﺎﻟﺖ‬
‫ﻬﻟﺎ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل الﻠﻬﺺ‪ :‬ﻳﻄﻬﺮه ﻣﺎ ﺑﻌﺪه« »ﻣﻦ داﻣﻦ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮم و از‬
‫ﻣﺤﻞھﺎی ﻧﺎﭘﺎک ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﺬرم‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﻨﻢ؟ ام ﺳﻠﻤﻪ ﮔﻔﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪٤٥‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫دﻧﺒﺎﻟﻪی آن ﮐﻪ ﺑﺮ روی ﺧﺎک ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آن را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻄﻬﯿﺮ ﺧﺎک و زﻣﯿﻦ‬

‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﭼﯿﺰ ﻧﺠﺴﯽ آﻟﻮده ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ رﯾﺨﺘﻦ آب ﺑﺮ روی آن‪ ،‬آن را ﭘﺎک‬
‫و ﺗﻄﮫﯿﺮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏﻧﻔﺮ ﻋﺮب ﺑﺎدﯾﻪ ﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ادرار ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻮی او ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ او را ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»دﻋﻮه و أر�ﻘﻮا ﻰﻠﻋ ﺑﻮﻪﻟ ﺳﺠﻼ ﻣﻦ ﻣﺎء أو ذﻧﻮ�ﺎ ﻣﻦ ﻣﺎء‪ ،‬ﻓﺈﻧﻤﺎ ﺑﻌﺜﺘﻢ ﻣيﺮﺴ�ﻦ ولﻢ ﺗﺒﻌﺜﻮا‬
‫ﻣﻌﺮﺴ�ﻦ« »او را ﺑﺤﺎل ﺧﻮد واﮔﺬارﯾﺪ و ﺑﺮ ﺟﺎی ادرار او‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﻄﻞ آب ﺑﺮﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮای‬
‫آن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪهاﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫زﻣﯿﻦ و آﻧﭽﻪ ﺑﺪان ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ و روی آن ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺖ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫آﻟﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺸﮏ ﺷﺪن ﻧﯿﺰ ﭘﺎک ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﺑﻮﻗﻼﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺧﺸﮏ ﺷﺪن زﻣﯿﻦ‬
‫ﭘﺎک ﺷﺪن آﻧﺴﺖ«‪ ،‬و ﻋﺎﯾﺸﻪل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ز�ة اﻷرض ﻳبﺴﻬﺎ« »ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺧﺸﮏ ﺷﺪن آن اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ در ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﺎﯾﻊ آﺑﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ھﺮﮔﺎه ﻧﺠﺎﺳﺖ دارای ﺟﺮم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن را از ﺑﯿﻦ ﻧﺒﺮﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺪھﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎک ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻤﯿﺰ ﮐﺮدن و ﭘﺎک ﻧﻤﻮدن روﻏﻦ و اﻣﺜﺎل آن‬

‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و او از ﻣﯿﻤﻮﻧﻪل ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎرهی‬
‫ﻣﻮﺷﯽ ﮐﻪ در روﻏﻦ ﺑﯿﻔﺘﺪ ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أﻟﻘﻮﻫﺎ‪ ،‬وﻣﺎ ﺣﻮﻬﻟﺎ ﻓﺎﻃﺮﺣﻮه و�ﻮا‬
‫ﺳﻤﻨ�ﻢ« »ﻣﻮش را دور ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ و اﻃﺮاف آن را ﻧﯿﺰ دور ﺑﺮﯾﺰﯾﺪ و آﻧﻮﻗﺖ روﻏﻨﺘﺎن را‬
‫ﺑﺨﻮرﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫اﺗﻔﺎق ﺑﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﻣﺮداری در ﭼﯿﺰی ﺟﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬آن ﺷﯿﯽء ﻣﺮده و اﻃﺮاﻓﺶ را‬
‫دور ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺤﻘﻖ ﮔﺮدد اﻣﺎ درﺑﺎرهی ﻣﺎﯾﻊ و ﭼﯿﺰ آﺑﮑﯽ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻤﮫﻮر‬
‫ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮ آﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آن ﻣﺎﯾﻊ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺳﺖ آﻟﻮده و ﻧﺎﭘﺎک ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺮوھﯽ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ زھﺮی و اوزاﻋﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ رای ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٦‬‬

‫ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﺮدن ﭘﻮﺳﺖ ﻣﺮدار‬

‫درون و ﺑﯿﺮون ﭘﻮﺳﺖ ﻣﺮدار ﺑﺎ دﺑﺎﻏﺖ ﭘﺎک ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬إذا دﺑﻎ اﻹﻫﺎب ﻓﻘﺪ ﻃﻬﺮ« »ھﺮ وﻗﺖ ﭘﻮﺳﺖ دﺑﺎﻏﺖ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﭘﺎک ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﺮدن آﯾﻨﻪ و اﻣﺜﺎل آن‬

‫آﯾﻨﻪ و ﮐﺎرد و ﺷﻤﺸﯿﺮ و ﻧﺎﺧﻦ و اﺳﺘﺨﻮان و ﺷﯿﺸﻪ و ﻇﺮوف روﻏﻨﯽ و ھﺮ ﺟﺴﻢ‬
‫ُ‬ ‫ُ َ‬
‫ﺻﯿﻘﻠﯽ ﺷﺪهای ﮐﻪ ﺧﻠﻞ و ﻓ َﺮ ج و ﺳﻮراخ و ﺷﮑﺎف ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺳﺖ آﻟﻮده‬
‫ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آنھﺎ را ﻃﻮری ﻣﺎﻟﺶ داد‪ ،‬ﮐﻪ اﺛﺮ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﮔﺮدد ﺑﯿﮕﻤﺎن اﺻﺤﺎب ‪-‬‬
‫ش‪-‬ﻧﻤﺎز را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺧﻮن آﻟﻮدﺷﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آنھﺎ را‬
‫ﻣﺎﻟﺶ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺑﺪان اﮐﺘﻔﺎء ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و آن را ﻃﮫﺎرت ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎک ﮐﺮدن ﮐﻔﺶ‬

‫ﮐﻔﺶ آﻟﻮده و دمﭘﺎﺋﯽ آﻟﻮده‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎﻟﯿﺪن ﺑﻪ ﺧﺎک‪ ،‬ﭘﺎک ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﺛﺮ ﻧﺠﺎﺳﺖ‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬إذا وﻃﺊ أﺣﺪ�ﻢ ﺑﻨﻌﻠﻪ اﻷذى ﻓﺈن اﻟﺮﺘاب ﻪﻟ‬
‫ﻃﻬﻮر« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﮐﻔﺶ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺎک‪ ،‬ﭘﺎکﮐﻨﻨﺪهی آن اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و در رواﯾﺖ‬
‫دﯾﮕﺮی‪» :‬إذا وﻃﺊ اﻻذى ﺨﺑﻔﻴﻪ ﻓﻄﻬﻮرﻫﻤﺎ اﻟﺮﺘاب« »ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ دمﭘﺎﺋﯽھﺎی ﺧﻮد را‬
‫آﻟﻮده ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺎک ﮐﻨﻨﺪهی آنھﺎ ﺧﺎک اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إذا ﺟﺎء أﺣﺪ�ﻢ اﻤﻟﺴﺠﺪ ﻓﻠﻴﻘﻠﺐ‬
‫ﻧﻌﻠﻴﻪ ﻓﻠﻴﻨﻈﺮ ﻓﻴﻬﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺈن رأى ﺧﺒﺜﺎ ﻓﻠﻴﻤﺴﺤﻪ ﺑﺎﻷرض ﺛﻢ ﻴﻟﺼﻞ ﻓﻴﻬﻤﺎ« »ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ‪ ،‬ﮐﻔﺶھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺪانھﺎ ﺑﻨﮕﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﺠﺎﺳﺘﯽ در آنھﺎ‬
‫دﯾﺪ آن را ﺑﻪ ﺧﺎک ﺑﻤﺎﻟﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﺎ آﻧﮫﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود آن را‬
‫ً‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﻔﺶ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺎﻟﯿﺪن آن ﺑﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫ﺟﺎﻣﺪی‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﻣﺤﻞ اﺳﺘﻨﺠﺎء ﮐﻪ ﻣﺎﻟﯿﺪن ﺟﺴﻢ ﺟﺎﻣﺪ آن را ﭘﺎک ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺤﻞ اﺳﺘﻨﺠﺎء )ﻧﺸﯿﻤﻦﮔﺎه( دو ﺑﺎر ﯾﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر در روز ﺑﺎ‬
‫ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﮐﻔﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ ﻣﺒﺘﻼ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٤٧‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﻓﻮاﯾﺪی ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﺪانﻫﺎ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‬

‫‪ -۱‬ﻃﻨﺎﺑﯽﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﻧﺎﭘﺎک را ﺑﺮآن ﭘﮫﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آﻓﺘﺎب ﯾﺎ ﺑﺎد آن را‬
‫ﺧﺸﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﭘﺎک را ﺑﺮ آن ﭘﮫﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﮔﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﺮ روی اﻧﺴﺎن ﺑﺮﯾﺰد و ﻧﺪاﻧﺪ ﮐﻪ آب اﺳﺖ ﯾﺎ ادرار؟ ﺑﺮ وی واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﺳﻮال ﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭘﺮس و ﺟﻮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﺆول واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ وی ﭘﺎﺳﺦ دھﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ آن ﻧﺎﭘﺎک ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ او ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ آن را ﺑﺸﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﮔﺮ ﺷﺐ ﭘﺎی اﻧﺴﺎن ﯾﺎ داﻣﻨﺶ ﺑﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﺮﻃﻮﺑﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮد و او ﻧﺪاﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺳﺖ؟ ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻮ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﻨﺎﺧﺖ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮس روزی از ﺟﺎﺋﯽ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰی از ﻧﺎودان ﺑﺮ‬
‫وی رﯾﺨﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ھﻤﺮاھﺎن وی از ﺻﺎﺣﺐ ﻧﺎودان ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ آن آب ﭘﺎک ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﺎﭘﺎک؟ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ای ﺻﺎﺣﺐ ﻧﺎودان‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﮕﻮ‪ ،‬و رﻓﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﮔﻞ و ﻻی راهھﺎ ﺑﺪان ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﮐﻤﯿﻞ ﺑﻦ‬
‫زﯾﺎد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻋﻠﯽس را دﯾﺪم ﮐﻪ ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﺑﺎ ﮔﻞ و ﻻی ﺑﺎران آﻟﻮده ﺑﻮد‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ در آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺎھﺎﯾﺶ را ﺑﺸﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۵‬ھﺮﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮد و ﺑﻌﺪ از آن ﻧﺠﺎﺳﺘﯽ را روی ﻟﺒﺎس ﯾﺎ ﺑﺪن‬
‫ً‬
‫ﺧﻮد دﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ از آن آ ﮔﺎه ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آ ﮔﺎه ﺑﻮده وﻟﯽ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﺮده ﺑﻮد ﻟﯿﮑﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد‪ ،‬در ھﻤﻪی اﯾﻦ ﺣﺎﻻت‬
‫ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و اﻋﺎدهی آن ﻻزم ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻟﻴﺲ‬
‫ﻋﻠﻴﻜﻢ ﺟﻨﺎح ﻓﻴﲈ أﺧﻄﺄﺗﻢ ﺑﻪ« »اﮔﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮدﯾﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬و‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﺪﯾﻦ رای ﻓﺘﻮی دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺎی آﻟﻮدﮔﯽ را در ﻟﺒﺎس ﺧﻮد ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﺪھﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻟﺒﺎس را ﺑﺸﻮﺑﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺎ ﺗﻤﺎم ﻟﺒﺎس را ﻧﺸﻮﯾﺪ ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ آن ﯾﻘﯿﻦ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‪:‬‬
‫»ﻣﺎ ﻻ ﻳﺘﻢ اﻟﻮاﺟﺐ إﻻ ﺑﻪ ﻓﻬﻮ واﺟﺐ«‪» .‬ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪی ﺗﮑﻤﯿﻞ و اﺗﻤﺎم‬
‫واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ آن ھﻢ واﺟﺐ اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٨‬‬

‫‪ -۷‬اﮔﺮ ﻟﺒﺎس ﭘﺎک ﺑﺎ ﻟﺒﺎس آﻟﻮده ﻣﺸﺘﺒﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد و در آن‬
‫ﯾﮑﺒﺎر ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺗﻌﺪاد ﻟﺒﺎسھﺎی ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻓﺮاوان‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﻧﺪک‪.‬‬

‫ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ‬
‫ﺑﺮای ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ آداﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺷﺨﺺ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ اﺳﻢ »اﻟﻠﻪ« در آن اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺮاه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ از ﺿﺎﯾﻊ ﺷﺪن آن اﯾﻤﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﺳﻢ »اﻟﻠﻪ« در دﻋﺎﺋﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﻤﺮاه وی‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﻧﺲس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬أن اﻨﻟبﻴﺺ ﻟبﺲ ﺧﺎﺗﻤﺎ ﻧﻘﺸﻪ �ﻤﺪ رﺳﻮل اﷲ‪،‬‬
‫ﻓﺎﻜن إذا دﺧﻞ اﺨﻟﻼء وﺿﻌﻪ«‪» ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻧﮕﺸﺘﺮی ﺑﺪﺳﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ روی‬
‫ﻧﮕﯿﻦ آن »ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ« ﮐﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ھﺮ وﻗﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ آن را از دﺳﺖ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورد و ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ«‪ .‬ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‬
‫ﺑﺰرگ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﻣﻌﻠﻮل« اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫اﺑﻮداود ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻨﮑﺮ« اﺳﺖ و ﺟﺰء اول آن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺎﯾﺪ از دﯾﺪ ﻣﺮدم دور ﺷﺪ و ﺧﻮد را ﭘﻨﮫﺎن ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ﺑﻮﻗﺖ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺰرگ‪،‬‬
‫‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺧﺮﺟﻨﺎ ﻣﻊ اﻨﻟبﻴﺺ ﻲﻓ‬
‫ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﺻﺪا و ﺑﻮی آن را ﻧﺸﻨﻮد‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ‬
‫ﺳﻔﺮ ﻓﺎﻜن ﻻ ﻳﺄﻲﺗ اﻟﺮﺒاز ﺣﻰﺘ ﻳﻐﻴﺐ ﻓﻼ ﻳﺮى«‪» .‬در ﺳﻔﺮی ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﻧﻤﯽرﻓﺘﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ از دﯾﺪهھﺎ‬
‫ﭘﻨﮫﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و دﯾﺪه ﻧﺸﻮد«‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮداود ﻣﺘﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن إذا أرك اﻟﺮﺒاز اﻧﻄﻠﻖ ﺣﻰﺘ ﻻ ﻳﺮاه أﺣﺪ«‬
‫»ھﺮﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺮود‪ ،‬ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﺎ از دﯾﺪ ھﻤﻪ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ او رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬أن اﻨﻟﻲﺒص ﺎﻛن إذا ذﻫﺐ اﻤﻟﺬﻫﺐ‬
‫أﺑﻌﺪ«‪» .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺑﺪان ﻣﺤﻞ ﻣﯽرﻓﺖ دور ﻣﯽرﻓﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﻮﻗﺖ داﺧﻞ ﺷﺪن در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ و در ﻓﻀﺎی ﺑﺎز ﺑﻮﻗﺖ ﺑﺎﻻ‬
‫زدن ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﺻﺪای آﺷﮑﺎر »ﺗﺴﻤﯿﻪ« و »اﺳﺘﻌﺎذه« ﮔﻔﺖ )ﺑﺪان ﺷﯿﻮه‬
‫ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد(‪ ،‬زﯾﺮا اﻧﺲس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ وﻗﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺮود ﻣﯽﮔﻔﺖ‪�» :‬ﺴﻢ اﷲ‪ ،‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ‬
 ‫‪٤٩‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﻣﻦ اﺨﻟﺒﺚ واﺨﻟﺒﺎﺋﺚ« »ﺑﻨﺎم اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم از ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﻧﺮ و ﻣﺎده‬
‫و از ﭘﻠﯿﺪی و ﭘﻠﯿﺪیھﺎ«‪ .‬ھﻤﻪی ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬در ﻣﺤﻞ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺎﯾﺪ از ھﺮ ﻧﻮع ﺣﺮف زدن ﺧﻮدداری ﮐﺮد ﺧﻮاه ذﮐﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﯾﺎ ﻏﯿﺮآن‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﻮاب ﺳﻼم و ﺟﻮاب ﻣﻮذن را داد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺮف زدن‬
‫ﺿﺮوری ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ راھﻨﻤﺎﺋﯽ ﮐﻮری ﮐﻪ ﺧﻮف ھﻼﮐﺖ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ در وﻗﺖ‬
‫ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺷﺨﺼﯽ دﭼﺎر ﻋﻄﺴﻪ )اﺷﻨﻮﺳﻪ( ﺷﺪ در دل ﺧﻮد »اﳊﻤﺪ ﷲ«‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ و زﺑﺎن ﺑﺪان ﻧﮕﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻦ ﻋﻤﺮب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬أن رﺟﻼ مﺮ ﻰﻠﻋ‬
‫اﻨﻟبﻴﺺ وﻫﻮ ﻳﺒﻮل ﻓﺴﻠﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﻓﻠﻢ ﻳﺮد ﻋﻠﻴﻪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺸﻐﻮل ادرار ﮐﺮدن‬
‫ﺑﻮد و ﻣﺮدی از ﮐﻨﺎر او ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺮ وی ﺳﻼم ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺟﻮاب ﺳﻼم او را‬
‫ﻧﺪاد«‪ .‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪس ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ �ﺮج الﺮﺟﻼن ﻳﺮﻀ�ﺎن اﻟﻐﺎﺋﻂ ﺎﻛﺷﻔ�‬
‫ﻋﻦ ﻋﻮرﺗﻴﻬﻤﺎ ﻳﺘﺤﺪﺛﺎن ﻓﺈن اﷲ ﻳﻤﻘﺖ ﻰﻠﻋ ذلﻚ« »دو ﻣﺮدی ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻗﻀﺎی‬
‫ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﺸﻒ ﻋﻮرت ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺪا را ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻇﺎھﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻔﯿﺪ ﺣﺮﻣﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﺟﻤﺎع ﺑﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﮫﯽ در‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮای ﮐﺮاھﺖ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺣﺮﻣﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻗﺒﻠﻪ را ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﺪ و روی ﺑﺪان و ﭘﺸﺖ ﺑﺪان ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮھﺮﯾﺮهس‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺟﻠﺲ أﺣﺪ�ﻢ ﺤﻟﺎﺟﺘﻪ ﻓﻼ �ﺴﺘﻘﺒﻞ اﻟﻘﺒﻠﺔ وﻻ‬
‫�ﺴﺘﺪﺑﺮﻫﺎ« »ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﻧﺸﺴﺘﯿﺪ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ و ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻧﮫﯽ ﺑﺮ ﮐﺮاھﺖ ﺣﻤﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻦب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬رﻗﻴﺖ ﻳﻮﻣﺎ ﺑﻴﺖ ﺣﻔﺼﺔ ﻓﺮأﻳﺖ اﻨﻟبﻴﺺ ﻰﻠﻋ‬
‫ﺣﺎﺟﺘﻪ مﺴﺘﻘﺒﻞ الﺸﺎم مﺴﺘﺪﺑﺮ الﻜﻌﺒﺔ« »روزی از ﺧﺎﻧﻪی ﺣﻔﺼﻪ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻢ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ رو ﺑﻪ ﺷﺎم و‬
‫ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻮد«‪ .‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻣﻔﮫﻮم اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺮﻣﺖ اﺳﺘﻘﺒﺎل و اﺳﺘﺪﺑﺎر در ﺻﺤﺮا‬
‫اﺳﺖ و اﺑﺎﺣﺖ آن در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٠‬‬

‫از ﻣﺮوان اﺻﻐﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬رأﻳﺖ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ أﻧﺎخ راﺣﻠﺘﻪ مﺴﺘﻘﺒﻞ اﻟﻘﺒﻠﺔ ﻳﺒﻮل‬
‫إﻴﻟﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬أﺑﺎ ﻋﺒﺪ الﺮﻤﺣﻦ‪...‬أﻟيﺲ ﻗﺪ ﻧ� ﻋﻦ ذلﻚ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﺑ�‪...‬إﻧﻤﺎ ﻧ� ﻋﻦ ﻫﺬا ﻲﻓ‬
‫اﻟﻔﻀﺎء‪ .‬ﻓﺈذا ﺎﻛن ﺑيﻨﻚ و�� اﻟﻘﺒﻠﺔ ﺷﺊ �ﺴﺮﺘك ﻓﻼ ﺑﺄس« »اﺑﻦ ﻋﻤﺮ را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺷﺘﺮ‬
‫ﺧﻮد را رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪه ﺑﻮد و ﭘﺸﺖ آن رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ادرار ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ ای اﺑﻮ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﮕﺮ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﮫﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ...‬اﯾﻦ ﻧﮫﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﻓﻀﺎی‬
‫ﺑﺎز اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﯿﻦ ﺷﻤﺎ و ﻗﺒﻠﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﻗﺒﻠﻪ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و ﺣﺎﮐﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و اﺳﻨﺎد آن »ﺣﺴﻦ« اﺳﺖ‬
‫ھﻤﺎنﻃﻮری ﮐﻪ در اﻟﻔﺘﺢ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎی ﻧﺮم و ﮔﻮدی را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺪانوﺳﯿﻠﻪ از آﻟﻮده ﺷﺪن دوری‬
‫ﺟﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻮﻣﻮﺳﯽس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬أﻰﺗ رﺳﻮل اﷲص إﻰﻟ مﺎﻜن دﻣﺚ إﻰﻟ‬
‫ﺟﻨﺐ ﺣﺎﺋﻂ ﻓﺒﺎل‪ .‬وﻗﺎل‪ :‬إذا ﺑﺎل أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠ�ﺗﺪ ﺒﻟﻮﻪﻟ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺠﺎی ﻧﺮم و‬
‫ھﻤﻮاری درﮐﻨﺎر دﯾﻮاری رﻓﺖ و ادرار ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ ھﺮﮔﺎه ادرار ﮐﺮدﯾﺪ ﺟﺎی‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮای آن ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﯿﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ در ﻣﯿﺎن راوﯾﺎن آن ﺷﺨﺺ »ﻣﺠﮫﻮﻟﯽ« ھﺴﺖ وﻟﯽ ﻣﻌﻨﯽ آن »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ در ﺳﻮراخھﺎی زﻣﯿﻦ ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺒﺎدا در آن ﺣﺸﺮاﺗﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و آزار ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﻗﺘﺎده از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﺮﺟﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧ�‬
‫رﺳﻮل اﷲص أن ﻳﺒﺎل ﻲﻓ اﺠﻟﺤﺮ‪ ،‬ﻗﺎلﻮا ﻟﻘﺘﺎدة‪ :‬ﻣﺎ ﻳ�ﺮه ﻣﻦ اﺒﻟﻮل ﻲﻓ اﺠﻟﺤﺮ؟ ﻗﺎل‪:‬‬
‫إﻧﻬﺎ مﺴﺎ�ﻦ اﺠﻟﻦ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﮫﯽ ﮐﺮد از اﯾﻨﮑﻪ در ﺳﻮراخھﺎی زﻣﯿﻦ ادرار‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﺎده ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ادرار ﮐﺮدن در ﺳﻮراخھﺎ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﺴﮑﻦ و ﻣﺎوای ﺣﺸﺮات و ﺟﺎﻧﺪاران و ﺟﻦ اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻮداود و‬
‫ﺣﺎﮐﻢ و ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﺳﮑﻦ آن را »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ در ﺟﺎی ﺳﺎﯾﻪداری ﮐﻪ ﻣﺮدم آﻧﺠﺎ ﺟﻤﻊ ﺳﺸﻮﻧﻠﻪ و در راه‬
‫ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور‪ -‬و در ﻣﮑﺒﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﮔﺮد ھﻢ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮدداری ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ا*‪-‬‬
‫ھﺮﯾﺮهوظ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﻌﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺗﻘﻮا الﻼﻋﻨ�‪ ،‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬وﻣﺎ الﻼﻋﻨﺎن‬
 ‫‪٥١‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪ :‬اﺬﻟي ﻳﺘﺨ� ﻲﻓ ﻃﺮ�ﻖ اﻨﻟﺎس أو ﻇﻠﺘﻬﻢ« »از دو ﭼﯿﺰ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎدام ﺷﻤﺎ را ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﻨﺪ ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آن دوﭼﯿﺰ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﯾﻪی ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮔﺮدد ﭼﯿﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه ﻣﺮدم ﯾﺎ ﺳﺎﯾﻪی آنھﺎ‬
‫ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۹‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺟﺎی ﺣﻤﺎم و آب راﮐﺪ ﯾﺎ آب ﺟﺎری ادرار ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺴﺮ‬
‫ﻣﻐﻔﻞس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﺒﻮﻟﻦ أﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ‬
‫مﺴﺘﺤﻤﻪ ﺛﻢ ﻳﺘﻮﺿﺄ ﻓﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻋﻣﺔ الﻮﺳﻮاس ﻣﻨﻪ« »ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ در ﺟﺎی‬
‫ً‬
‫اﺳﺘﺤﻤﺎم ﺧﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪا در آﻧﺠﺎ وﺿﻮ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ادرار ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﯿﺸﺘﺮ وﺳﻮﺳﻪ از‬
‫آن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬ھﺮ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺟﻤﻠﻪی ﺛﻢ‬
‫ﻳﺘﻮﺿﺄ ﻓﻴﻪ ﻓﻘﻂ از اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود اﺳﺖ‪ .‬و از ﺟﺎﺑﺮس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬أن‬
‫اﻨﻟﻲﺒص ﻧ� أن ﻳﺒﺎل ﻲﻓ اﻤﻟﺎء الﺮاﻛﺪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮد از اﯾﻨﮑﻪ در آب‬
‫راﮐﺪ ادرار ﺷﻮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﻧﯿﺰ از او رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أن اﻨﻟﻲﺒص ﻧ� أن ﻳﺒﺎل ﻲﻓ اﻤﻟﺎء اﺠﻟﺎرى«‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮد از اﯾﻨﮑﻪ در آب ﺟﺎری ادرار ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬در ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻟﺰواﯾﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و راوﯾﺎن آن ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫)ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫اﮔﺮ در ﺟﺎی ﻏﺴﻞ‪ ،‬آب رﯾﺰﮔﺎه و ﮔﻨﺪابرو و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ادرار ﮐﺮدن در آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬ﻧﺒﺎﯾﺪ اﯾﺴﺘﺎده ادرار ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎ وﻗﺎر و ﻋﺎدات ﻧﯿﮑﻮ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد و اﻣﮑﺎن‬
‫دارد ﮐﻪ ﻗﻄﺮات ادرار ﺑﻪ وی اﺻﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ از آﻟﻮده ﺷﺪن ﺑﻪ ﻗﻄﺮات ادرار‬
‫اﯾﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎده ادرار ﮐﺮدن اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ‬
‫ﺣﺪﺛ�ﻢ أن رﺳﻮل اﷲ ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﺑﺎل ﻗﺎﺋﻤﺎ ﻓﻼ ﺗﺼﺪﻗﻮه‪ ،‬ﻣﺎ ﺎﻛن ﻳﺒﻮل‬
‫إﻻ ﺟﺎلﺴﺎ« »ھﺮﮐﺲ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﺴﺘﺎده ادرار ﮐﺮده اﺳﺖ وی را ﺗﺼﺪﯾﻖ‬
‫ﻣﮑﻨﯿﺪ زﯾﺮا وی ھﻤﻮاره ﻧﺸﺴﺘﻪ ادرار ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ھﺮ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ ﺟﺰ اﺑﻮداود آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻦ ﺑﺎره زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ و‬
‫درﺳﺖﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺨﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ از ﺣﺬﯾﻔﻪس‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٢‬‬

‫ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد‪» :‬أن اﻨﻟﻲﺒص اﻧﺘ� إﻰﻟ ﺳﺒﺎﻃﺔ ﻗﻮم ﻓﺒﺎل ﻗﺎﺋﻤﺎ ﻓﺘﻨﺤﻴﺖ ﻓﻘﺎل‪:‬‬
‫»أدﻧﻪ« ﻓﺪﻧﻮت ﺣﻰﺘ ﻗﻤﺖ ﻋﻨﺪ ﻋﻘﺒﻴﻪ ﻓﺘﻮﺿﺄ ومﺴﺢ ﻰﻠﻋ ﺧﻔﻴﻪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻞ زﺑﺎﻟﻪداﻧﯽ ﻗﻮﻣﯽ رﺳﯿﺪ و اﯾﺴﺘﺎده ادرار ﮐﺮد و ﻣﻦ دور ﺷﺪم‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﯿﺎ ﺟﻠﻮ«‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﺑﻪ وی ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪم ﮐﻪ ﮐﻨﺎر ﭘﺎﺷﻨﻪھﺎی ﭘﺎﯾﺶ اﯾﺴﺘﺎدم‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ‬
‫وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ روی »ﺧﻔﯿﻦ« ﻣﺴﺢ ﮐﺮد[‪ .‬ھﻤﻪی ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮوی ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ادرار ﮐﺮدن ﺑﺤﺎﻟﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ را ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫دوﺳﺖ دارم و ادرار ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﻧﯿﺰ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮدو ﺣﺎﻟﺖ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۱‬واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ را از روی ﺟﻠﻮ و ﻋﻘﺐ ﺑﺎ ﺳﻨﮓ ﯾﺎ ھﺮ ﭼﯿﺰ ﺟﺎﻣﺪ ﭘﺎﮐﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد و دارای اﺣﺘﺮام ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ آب‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺎ‬
‫ھﺮدو اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا‬
‫ذﻫﺐ أﺣﺪ�ﻢ إﻰﻟ اﻟﻐﺎﺋﻂ ﻓﻠيﺴﺘﻄﺐ ﺑﺜﻼﺛﺔ أﺣﺠﺎر ﻓﺈﻧﻬﺎ ﺠﺗﺰئ ﻋﻨﻪ« »ھﺮﮔﺎه‬
‫ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻪ ﺗﮑﻪ ﺳﻨﮓ ﺧﻮد را ﭘﺎک ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬آنھﺎ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮای ﻃﮫﺎرت«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻮداود و دارﻗﻄﻨﯽ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﻧﺲس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲص ﻳﺪﺧﻞ‬
‫اﺨﻟﻼء ﻓﺄﻤﺣﻞ أﻧﺎ وﻏﻼم �ﻮي إداوة ﻣﻦ ﻣﺎء وﻋ�ه ﻓيﺴتﻨﻲﺠ ﺑﺎﻤﻟﺎء« ]ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻞ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻦ و ﻏﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازهی ﻣﻦ ﺑﻮد‬
‫آﻓﺘﺎﺑﻪی ﮐﻮﭼﮑﯽ و ﺣﺮﺑﻪای ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮدﯾﻢ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﺑﺎ آن ﻃﮫﺎرت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬از ﮐﻨﺎر دو ﻗﺒﺮی ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻬﻤﺎ ﻳﻌﺬﺑﺎن‪ ،‬وﻣﺎ ﻳﻌﺬﺑﺎن ﻲﻓ ﻛﺒ� أﻣﺎ أﺣﺪﻫﻤﺎ ﻓﺎﻜن ﻻ �ﺴت�ه ﻣﻦ اﺒﻟﻮل وأﻣﺎ‬
‫اﻵﺧﺮ ﻓﺎﻜن ﻳﻤﻲﺸ ﺑﺎﻨﻟﻤﻴﻤﺔ« »ﺻﺎﺣﺒﺎن اﯾﻦ دو ﻗﺒﺮ در ﻋﺬاب ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫ﻣﻮرد ﻋﺬاب ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺧﻮد را از ادرار ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺗﻤﯿﺰ ﻧﮑﺮد‪ ،‬و دﯾﮕﺮی‬
‫ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ و دو ﺑﮫﻢ زﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و از‬
‫اﻧﺲس ﺑﻄﻮر »ﻣﺮﻓﻮع« رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺗ�ﻫﻮا ﻣﻦ اﺒﻟﻮل ﻓﺈن ﺎﻋﻣﺔ ﻋﺬاب اﻟﻘﺮﺒ‬
‫ﻣﻨﻪ« »ﺧﻮد را از ادرار ﺧﻮب ﭘﺎک ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ از آن ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
 ‫‪٥٣‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫‪ -۱۲‬ﺧﻮب ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﺳﺖ راﺳﺖ اﺳﺘﻨﺠﺎء و ﻃﮫﺎرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎ ﭘﻠﯿﺪیھﺎ آﻟﻮده‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ زﯾﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ از ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺳﻮال ﺷﺪ‪» :‬ﻗﺪ‬
‫ﻋﻠﻤﻜﻢ ﻧﺒﻴﻜﻢ ﻛﻞ ﺷﺊ ﺣﺘﻰ اﳋﺮاءة‪ .‬ﻓﻘﺎل ﺳﻠﲈن‪ :‬أﺟﻞ‪...‬ﳖﺎﻧﺎ أن ﻧﺴﺘﻘﺒﻞ اﻟﻘﺒﻠﺔ‬
‫ﺑﻐﺎﺋﻂ أو ﺑﺒﻮل‪ ،‬أو ﻧﺴﺘﻨﺠﻲ ﺑﺎﻟﻴﻤﲔ‪ ،‬أو ﻳﺴﺘﻨﺠﻲ أﺣﺪﻧﺎ ﺑﺄﻗﻞ ﻣﻦ ﺛﻼﺛﺔ أﺣﺠﺎر‪ ،‬وأن‬
‫ﻻ ﻳﺴﺘﻨﺠﻲ ﺑﺮﺟﻴﻊ أو ﺑﻌﻈﻢ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﺎد داده‬
‫اﺳﺖ ﺣﺘﯽ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ را؟ ﺳﻠﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬آری ‪ ...‬ﻣﺎ را ﺑﺮ ﺣﺬر داﺷﺖ از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﮐﻨﻢ و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ اﺳﺘﻨﺠﺎء ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺎ ﮐﻤﺘﺮ از ﺳﻪ‬
‫ﺗﮑﻪ ﺳﻨﮓ اﺳﺘﻨﺠﺎء ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺪﻓﻮع و ﻧﺠﺎﺳﺎت و اﺳﺘﺨﻮان ﺧﻮد را ﭘﺎک‬
‫ﮐﻨﯿﻢ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺣﻔﺼﻪب رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أن اﻨﻟﻲﺒص ﺎﻛن �ﻌﻞ ﻳﻤﻴﻨﻪ ﻷ�ﻠﻪ وﺮﺷ�ﻪ‬
‫وﺛﻴﺎﺑﻪ وأﺧﺬه وﻋﻄﺎﺋﻪ‪ ،‬وﺷﻤﺎﻪﻟ ﻤﻟﺎ ﺳﻮى ذلﻚ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و‬
‫ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪن و ﮔﺮﻓﺘﻦ و داد و دھﺶ از دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮای‬
‫ﻏﯿﺮ اﯾﻦھﺎ از دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﺎن و ﺣﺎﮐﻢ و ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱۳‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﻨﺠﺎء‪ ،‬دﺳﺖ را‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺎک ﻣﺎﻟﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ آب و ﺻﺎﺑﻮن و اﻣﺜﺎل آن‬
‫ﺷﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻮی ﺑﺪ آن از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن اﻨﻟﻲﺒص‬
‫إذا أﻰﺗ اﺨﻟﻼء أﺗيﺘﻪ ﺑﻤﺎء ﻲﻓ ﺗﻮر أو ر�ﻮة ﻓﺎﺳتﻨﻰﺠ ﺛﻢ مﺴﺢ ﻳﺪه ﻰﻠﻋ اﻻرض« »ھﺮ‬
‫وﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬در ﯾﮏ ﻇﺮف ﻣﺴﯿﻦ ﯾﺎ ﭼﺮﻣﯽ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫آب ﻣﯽﺑﺮدم‪ ،‬اﺳﺘﻨﺠﺎء ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺧﺎک ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻮداود‬
‫و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱۴‬ﺑﻌﺪ از ادرار و ﻃﮫﺎرت اﻧﺪﮐﯽ آب را ﺑﺮ ﺷﺮﻣﮕﺎه و ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺷﻠﻮار ﺑﭙﺎﺷﺪ ﺗﺎ وﺳﻮﺳﻪ را‬
‫ازﺧﻮد دورﺳﺎزد‪ ،‬ﺗﺎ ھﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ درﺧﻮد ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺮی و رﻃﻮﺑﺘﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪،‬‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ اﯾﻦ ھﻤﺎن آﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﭘﺎﺷﯿﺪم‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ اﻟﺤﮑﻢ ﯾﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻔﯿﺎنس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن اﻨﻟﻲﺒص إذا ﺑﺎل ﺗﻮﺿﺄ و�نﺘﻀﺢ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ھﺮﮔﺎه‬
‫ادرار ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و اﻧﺪﮐﯽ آب ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫»رأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲص ﺑﺎل ﺛﻢ ﻧﻀﺢ ﻓﺮﺟﻪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ ادرار ﮐﺮد‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٤‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮد آب ﭘﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ آﻧﻘﺪر ﺑﺮ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ آب‬
‫ﻣﯽﭘﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻠﻮارش ﺧﯿﺲ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱۵‬ﺧﻮب آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮﻗﺖ دﺧﻮل در ﻣﺤﻞ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﭘﺎی ﭼﭗ را ﭘﯿﺶ اﻧﺪازد‬
‫و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺧﺮوج ﭘﺎی راﺳﺖ را‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻏﻔﺮاﻧﻚ« »آﻣﺮزﺷﺖ را‬
‫ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ«‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ لرواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أن اﻨﻟﻲﺒص ﺎﻛن إذا ﺧﺮج ﻣﻦ‬
‫اﺨﻟﻼء ﻗﺎل‪) :‬ﻏﻔﺮاﻧﻚ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ وﻗﺖ از ﻣﺤﻞ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻏﻔﺮاﻧﮏ«‪ .‬ھﺮ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ ﺑﺠﺰ ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ‬
‫ﻧﯿﺰﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و از ﻃﺮق ﺿﻌﯿﻔﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﺤﻟﻤﺪ ﷲ اﺬﻟي أذﻫﺐ ﻋ� اﻻذى و ﺎﻋﻓﺎ�« »ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای را ﮐﻪ ﻧﺎراﺣﺘﯽ را از‬
‫ﻣﻦ دور ﺳﺎﺧﺖ و ﻣﺮا آﺳﻮده ﮐﺮد«‪ .‬ﯾﺎ »اﳊﻤﺪ ﷲ اﻟﺬي أذاﻗﻨﻲ ﻟﺬﺗﻪ‪ ،‬وأﺑﻘﻰ ﰲ ﻗﻮﺗﻪ‪،‬‬
‫وأذﻫﺐ ﻋﻨﻲ أذاه« »ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای را ﮐﻪ ﻟﺬت آن )ﻃﻌﺎم( را ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﺸﺎﻧﯿﺪ و‬
‫ﻧﯿﺮوی آن را در ﻣﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺖ و ﻧﺎراﺣﺘﯽ آن را از ﻣﻦ دور ﺳﺎﺧﺖ«‪.‬‬

‫آداب و روشﻫﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺳﺮﺷﺘﯽ )ﺧﺼﺎل اﻟﻔﻄﺮة(‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ روشھﺎﺋﯽ را ﺑﺮای ﭘﯿﺎمآوراﻧﺶ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی از آﻧﺎن دﺳﺘﻮر‬
‫داده اﺳﺖ‪ ،‬و آنھﺎ را از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻌﺎﯾﺮی ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫وﺳﯿﻠﻪی ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺷﻨﺎﺳﺎﺋﯽ ﭘﯿﺮوان آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و از اﯾﻦ راه‪ ،‬ﭘﯿﺮوان‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان از دﯾﮕﺮان ﻣﻤﺘﺎز و ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖھﺎ و رﻓﺘﺎرھﺎ‪ ،‬روشھﺎی ﻓﻄﺮی‬
‫ﯾﺎ آداب ﺳﺮﺷﺘﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺧﺘﻨﻪ‪ :‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺑﺮﯾﺪن ﭘﻮﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺮ آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﻣﺮد را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ در‬
‫آن ﭼﺮک و ﮐﺜﺎﻓﺖ ﺟﻤﻊ ﻧﺸﻮد و ﺷﺨﺺ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺧﻮد را از ادرار ﭘﺎک و ﺗﻤﯿﺰ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﻟﺬت ﻣﻘﺎرﺑﺖ ﺟﻨﺴﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮد‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زن‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺑﺮﯾﺪن ﺟﺰء ﺑﺎﻻی آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ‬
‫)ﭼﻠﭽﻠﻪ( زن‪ ،‬و اﯾﻨﮫﻢ ﯾﮏ ﺳﻨﺖ ﻗﺪﯾﻤﯽ اﺳﺖ از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» .‬اﺧﺘﻦﺘ إﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺧﻠﻴﻞ الﺮﻤﺣﻦ ﺑﻌﺪﻣﺎ أﺗﺖ ﻋﻠﻴﻪ ﺛﻤﺎﻧﻮن ﺳﻨﺔ‪،‬‬
 ‫‪٥٥‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫واﺧﺘﻦﺘ ﺑﺎﻟﻘﺪوم« ‪» .‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ در ﺳﻦ ھﺸﺘﺎد ﺳﺎﻟﮕﯽ در »ﻗﺪوم« ﺷﺎم ﺧﺘﻨﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء ﺧﺘﻨﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ و‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺴﺘﺤﺐ در روز ھﻔﺘﻢ ﺗﻮﻟﺪ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ .‬و‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﺮای آن‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺸﺪه و ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﻔﯿﺪ وﺟﻮب آن ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪٢‬و‪ -٣‬ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی زھﺎر )ﺷﺮﻣﮕﺎه( و ﮐﻨﺪن ﻣﻮی زﯾﺮ ﺑﻐﻞ اﯾﻦھﺎ ﻋﻤﻞھﺎی‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺒﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﯾﺎ ﮐﻨﺪن و ﯾﺎ دارو زدن‪ ،‬ﺑﺮای آنھﺎ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٤‬و‪ -٥‬ﭼﯿﺪن و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦ‪ ،‬وﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﺒﯿﻞ ﯾﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻦ آن‪ :‬در‬
‫رواﯾﺎت ﺻﺤﯿﺤﯽ از ھﺮ دوی آنھﺎ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﻤﺮس آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ‪» :‬ﺧﺎﻟﻔﻮا اﻤﻟﺮﺸ��‪ :‬وﻓﺮﺴوا الﻠﻰﺤ‪ ،‬وأﺣﻔﻮا الﺸﻮارب« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺸﺮﮐﺎن رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪ :‬رﯾﺶ را ﻓﺮاوان ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﺒﯿﻞھﺎ را ﺧﯿﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻤﺧﺲ ﻣﻦ اﻟﻔﻄﺮة‪:‬‬
‫)اﻻﺳﺘﺤﺪاد‪ ،‬واﺨﻟﺘﺎن‪ ،‬وﻗﺺ الﺸﺎرب‪ ،‬وﻧﺘﻒ اﻻﺑﻂ‪ ،‬وﺗﻘﻠﻴﻢ اﻻﻇﺎﻓ�« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﭘﻨﺞ ﺧﺼﻠﺖ از اﻣﻮر ﻓﻄﺮی اﻧﺴﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی زھﺎر‪ ،‬و‬
‫ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن‪ ،‬و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﺒﯿﻞھﺎ‪ ،‬وﮐﻨﺪن ﻣﻮی زﯾﺮ ﺑﻐﻞ‪ ،‬و ﭼﯿﺪن و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦھﺎ«‪.‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫درﺑﺎرهی ﻣﻮی ﺳﺒﯿﻞ ھﯿﭽﮑﺪام از »ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن« و ﯾﺎ »ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن« آن‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﻣﻌﯿﻦ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺪاﻣﯿﮏ ﺳﻨﺖ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﺑﮫﺮ ﺣﺎل‬
‫ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻮی ﺳﺒﯿﻞ ﺑﻠﻨﺪ ﻧﮕﺮدد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻮراک و آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ آﻟﻮده ﮔﺮدد و ﭼﺮک‬
‫و آﻟﻮدﮔﯽ در آن ﺟﻤﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫از زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ لﻢ ﻳﺄﺧﺬ ﻣﻦ ﺷﺎر�ﻪ‬
‫ﻓﻠيﺲ ﻣﻨﺎ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﯿﻞ را ﮐﻮﺗﺎه ﻧﮑﻨﺪ ﺑﺮ روش ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی زھﺎر و ﮐﻨﺪن ﻣﻮی زﯾﺮ ﺑﻐﻞ و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦھﺎ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻣﻮی ﺳﺒﯿﻞ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ھﻔﺘﻪای ﯾﮑﺒﺎر ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﻧﻈﺎﻓﺖ ﮐﺎﻣﻞ و‬
‫روح در آﺳﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺎﻧﺪن ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮیھﺎ‪ ،‬در ﺑﺪن‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ و ﺳﺨﺘﯽ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٦‬‬

‫اﻓﺴﺮدﮔﯽ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﮫﻞ روز ﺑﺮای ﺗﺮک اﯾﻦ اﻋﻤﺎل رﺧﺼﺖ ھﺴﺖ و ﺑﺮای‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ از آن ﭘﻮزﺷﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﻧﺲس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬وﻗﺖ ﻨﻟﺎ اﻨﻟﻲﺒص ﻲﻓ‬
‫ﻗﺺ الﺸﺎرب‪ ،‬وﺗﻘﻠﻴﻢ اﻻﻇﺎﻓﺮ‪ ،‬وﻧﺘﻒ اﻻﺑﻂ‪ ،‬وﺣﻠﻖ اﻟﻌﺎﻧﺔ‪ ،‬أﻻ ﻳﺮﺘك أ�ﺮﺜ ﻣﻦ أر�ﻌ� ﻴﻟﻠﺔ«‬
‫]ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮایﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن ﻣﻮی ﺳﺒﯿﻞ وﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦھﺎ وﮐﻨﺪن ﻣﻮی زﯾﺮ ﺑﻐﻞ و‬
‫ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی زھﺎر‪ ،‬وﻗﺖ ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺮک اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﯿﺸﺘﺮ از‬
‫ﭼﮫﻞ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﻃﻮل ﺑﮑﺸﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و دﯾﮕﺮان آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﮔﺬاﺷﺘﻦ رﯾﺶ‪ :‬ﺑﮕﺬارﯾﺪ رﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﺤﻮی ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﻣﺘﺎﻧﺖ و وﻗﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ‬
‫آﻧﻘﺪر آن را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻪ آن را ﺑﺤﺎل ﺧﻮد‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -‬اﻧﺪازه ﻧﮕﻪ دار ﮐﻪ اﻧﺪازه ﻧﮑﻮﺳﺖ ‪-‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن رﯾﺶ ﻧﺸﺎﻧﻪی ﮐﻤﺎل ﻣﺮداﻧﮕﯽ و ﻣﺬﮐﺮ ﺑﻮدن اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮب رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪) :‬ﺧﺎﻟﻔﻮا اﻤﻟﺮﺸ��‪ :‬وﻓﺮوا‬
‫الﻠﻰﺤ‪ ،‬و أﺣﻔﻮا الﺸﻮارب« ‪» .‬ﭘﯿﻐﻤﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬رﯾﺶ را ﺑﻠﻨﺪ ﺑﮕﺬارد و ﺳﺒﯿﻞھﺎ را ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺨﺎری ﺑﺪان اﻓﺰوده اﺳﺖ‪» :‬و�ن اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫إذا ﺣﺞ أو اﻋﺘﻤﺮ ﻗﺒﺾ ﻰﻠﻋ ﺤﻟﻴﺘﻪ ﻓﻤﺎ ﻓﻀﻞ أﺧﺬه«‪» .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ھﺮ ﮔﺎه ﺑﻪ ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬رﯾﺶ ﺧﻮد را در ﻣﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ھﺮ ﭼﻪ از آن اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎھﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫‪ -٧‬وﻗﺘﯽ ﻣﻮی ﺳﺮ و رﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪان رﺳﯿﺪ و آن را ﭘﺎک و ﺗﻤﯿﺰ و ﺷﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻪﻟ ﺷﻌﺮ ﻓﻠﻴﻜﺮﻣﻪ«‬
‫»ھﺮﮐﺲ ﻣﻮی رﯾﺶ و ﺳﺮ دارد آن را ﮔﺮاﻣﯽ دارد«‪ .‬اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﻄﺎء ﺑﻦ ﯾﺴﺎرس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬أﻰﺗ رﺟﻞ اﻨﻟﻲﺒص ﺛﺎﺋﺮ الﺮأس والﻠﺤﻴﺔ ﻓﺄﺷﺎر‬
‫إﻴﻟﻪ رﺳﻮل اﷲص ﻛﺄﻧﻪ ﻳﺄمﺮه ﺑﺈﺻﻼح ﺷﻌﺮه وﺤﻟﻴﺘﻪ‪ ،‬ﻓﻔﻌﻞ ﺛﻢ رﺟﻊ‪ ،‬ﻓﻘﺎلص‪» :‬أﻟيﺲ‬
‫ﻫﺬا ﺧ�ا ﻣﻦ أن ﻳﺄﻲﺗ أﺣﺪ�ﻢ ﺛﺎﺋﺮ الﺮأس ﻛﺄﻧﻪ ﺷﻴﻄﺎن« »ﻣﺮدی ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫آﻣﺪ ﮐﻪ ﻣﻮی ﺳﺮ و رﯾﺸﺶ ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی اﺷﺎره ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ او‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻮﯾﺶ و رﯾﺸﺶ را اﺻﻼح ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن ﻣﺮد رﻓﺖ و اﺻﻼح ﮐﺮد و ﺑﺮﮔﺸﺖ‪،‬‬
 ‫‪٥٧‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫آﻧﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﮫﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ از آن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻮی ﭘﺮﯾﺸﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؟«‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻗﺘﺎدهس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬او ﻣﻮی ﭘﺮﭘﺸﺖ و ﺑﻠﻨﺪی داﺷﺖ و درﺑﺎرهی آن از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﮐﺮد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‪ :‬ﺑﺪان ﺧﻮب ﺑﺮﺳﺪ و ھﺮ روز آن را‬
‫ﺷﺎﻧﻪ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺎﻟﮏ در ﻣﻮﻃﺄ آن را ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ إن ﻲﻟ ﻤﺟﺔ أﻓﺄرﺟﻠﻬﺎ؟ ﻗﺎل )ﻧﻌﻢ‪...‬وأ�ﺮﻣﻬﺎ(« »ﮔﻔﺘﻢ ای رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﻮی ﺑﻠﻨﺪی دارم‪ ،‬آﯾﺎ آن را ﺷﺎﻧﻪ ﮐﻨﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آری ‪ ...‬و آن را ﮔﺮاﻣﯽ دار«‪ .‬و‬
‫اﺑﻮﻗﺘﺎدهس دوﺑﺎر در روز آن را روﻏﻦ ﻣﯽزد و ﻣﯽﮔﻔﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و‬
‫ْ‬
‫اﻛﺮﻣﻬﺎ« ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی ﺳﺮ و ﻧﺘﺮاﺷﯿﺪﻧﺶ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را ﺗﻤﯿﺰ ﻧﮕﺎه دارد ﻣﺒﺎح‬
‫ِ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻦ ﻋﻤﺮب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬أن اﻨﻟﻲﺒص ﻗﺎل‪) :‬اﺣﻠﻘﻮا ﻠﻛﻪ أو ذروا ﻠﻛﻪ(«‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ھﻤﻪی ﻣﻮی ﺳﺮ را ﺑﺘﺮاﺷﯿﺪ و ﯾﺎ ھﻤﻪ را ﺑﮕﺬارﯾﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺮ را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ و‬
‫ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ را ﻧﺘﺮاﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ و ﺑﮫﺘﺮ آﻧﺴﺖﮐﻪ از آن دوری ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﺎﻓﻊ از اﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻧ� رﺳﻮل اﷲص ﻋﻦ اﻟﻘﺰع‪ ،‬ﻓﻘﻴﻞ ﻨﻟﺎﻓﻊ‪ :‬ﻣﺎ اﻟﻘﺰع؟ ﻗﺎل‪:‬‬
‫أن �ﻠﻖ ﺑﻌﺾ رأس الﺼﻲﺒ و�ﺮﺘك ﺑﻌﻀﻪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻗﺰع ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬از ﻧﺎﻓﻊ ﺳﻮال‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺰع ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺮ ﮐﻮدک را ﺑﺘﺮاﺷﯿﺪ و ﻗﺴﻤﺖ‬
‫دﯾﮕﺮی را ﻧﺘﺮاﺷﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺎز ھﻢ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺒﻠﯽ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﺮ‬
‫ﮐﺮاھﺖ آن دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫‪ -٨‬ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﻮی ﺳﻔﯿﺪ در ﺳﺮ و رﯾﺶ‪ .‬ﮐﻪ زن و ﻣﺮد ﺑﺎﯾﺪ از ﮐﻨﺪن آن‬
‫ﺧﻮدداری ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﻤﺮو ﭘﺴﺮ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش و از ﺟﺪشس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺗنﺘﻒ الﺸﻴﺐ ﻓﺈﻧﻪ ﻧﻮر اﻤﻟﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﻦ مﺴﻠﻢ �ﺸﻴﺐ ﺷيﺒﺔ ﻲﻓ‬
‫اﻹﺳﻼم إﻻ ﻛﺘﺐ اﷲ ﻪﻟ ﺑﻬﺎ ﺣﺴﻨﺔ‪ ،‬ورﻓﻌﻪ ﺑﻬﺎ درﺟﺔ‪ ،‬وﺣﻂ ﻋﻨﻪ ﺑﻬﺎ ﺧﻄﻴﺌﺔ« »ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻮی‬
‫ﺳﻔﯿﺪ را ﮐﻨﺪ زﯾﺮا آن ﭼﮫﺮهی درﺧﺸﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﻮی را در‬
‫راه اﺳﻼم ﺳﻔﯿﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺮای او ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ و ﯾﮏ درﺟﻪ‬
‫او را ﺑﺮﺗﺮی ﻣﯽدھﺪ و ﮔﻨﺎھﯽ را از او ﭘﺎک ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﺋﯽ و‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و از اﻧﺲس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻛﻨﺎ ﻧ�ﺮه أن ﻳنﺘﻒ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٨‬‬

‫الﺮﺟﻞ الﺸﻌﺮة اﺒﻟﻴﻀﺎء ﻣﻦ رأﺳﻪ وﺤﻟﻴﺘﻪ« »ﻣﺎ ﺑﺪﻣﺎن ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﻣﺮد ﻣﻮی ﺳﻔﯿﺪ را از ﺳﺮ‬
‫و رﯾﺶ ﺧﻮد ﺑﮑﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٩‬ﺗﻐﯿﯿﺮ دادن ﻣﻮی ﺳﻔﯿﺪ ﺑﺎ ﺣﻨﺎ و رﻧﮓ ﺳﺮخ و رﻧﮓ زرد و اﻣﺜﺎل آن‪ :‬ﭼﻮن‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬إن اﻴﻟﻬﻮد واﻨﻟﺼﺎرى ﻻ ﻳﺼﺒﻐﻮن‬
‫ﻓﺨﺎﻟﻔﻮﻫﻢ« »ﯾﮫﻮد و ﻧﺼﺎری ﻣﻮی ﺧﻮد را رﻧﮓ ﻧﻤﯽزﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ آنھﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﯿﺪ‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ رﻧﮓ ﺑﺰﻧﯿﺪ(«‪ .‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و اﺑﻮذرس اﺳﺖ‪» :‬ﻗﺎل‬
‫رﺳﻮل اﷲص‪) :‬إن أﺣﺴﻦ ﻣﺎ ﻏ�ﺗﻢ ﺑﻪ ﻫﺬا الﺸﻴﺐ اﺤﻟﻨﺎء والﻜﺘﻢ(« ‪» .‬رﺳﻮل ﺧﺪاص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮی ﺳﻔﯿﺪ را ﺑﺪان ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدھﯿﺪ ﺣﻨﺎ و ﮐﺘﻢ اﺳﺖ«‪ .‬ھﺮ‬
‫ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺣﺎدﯾﺚ دال ﺑﺮ ﮐﺮاھﺖ ﺧﻀﺎب ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ و ﺳﺎل و ﻋﺮف و ﻋﺎدت‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻮرد‬
‫اﺧﺘﻼف ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺑﻌﻀﯽ از اﺻﺤﺎب رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮک ﺧﻀﺎب ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻀﺎب آن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺎ رﻧﮓ زرد ﺧﻀﺎب ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺎ ﺣﻨﺎ و ﮐﺘﻢ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ زﻋﻔﺮان‪ ،‬و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﺑﺎ رﻧﮓ ﺳﯿﺎه‪ ،‬آن ﻋﻤﻞ را‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ در ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﺘﺢ« از اﺑﻦ ﺷﮫﺎب زھﺮی ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭼﮫﺮه ﺷﺎداﺑﯽ داﺷﺘﯿﻢ ﺑﺎ ﺳﻮاد ﺧﻀﺎب ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭼﮫﺮه ﭼﯿﻦ و ﭼﺮوک‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ و دﻧﺪانھﺎ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬آن را ﺗﺮک ﮐﺮدﯾﻢ«‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ اﺑﻮﻗﺤﺎﻓﻪ‬
‫ﭘﺪر اﺑﻮﺑﮑﺮ را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮی ﺳﺮش ھﻤﭽﻮن ﮔﯿﺎه »ﺛﻐﺎﻣﻪ« ﺳﻔﯿﺪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» .‬اذﻫﺒﻮا ﺑﻪ إﻰﻟ ﺑﻌﺾ �ﺴﺎﺋﻪ ﻓﻠﺘﻐ�ه �ﺸﺊ وﺟﻨﺒﻮه الﺴﻮاد« »او را‬
‫ﭘﯿﺶ ﯾﮑﯽ از زﻧﺎﻧﺶ ﺑﺒﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﻣﻮﯾﺶ را رﻧﮓ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از رﻧﮓ ﮐﺮدن ﺑﺎ »ﺳﻮاد« دوری‬
‫ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺘﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ ﺑﺨﺎری و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ درﺑﺎرهء ﯾﮏ واﻗﻌﻪی ﻋﯿﻨﯽ و ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ و وﻗﺎﯾﻊ ﻋﯿﻨﯽ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ‬
‫ً‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭘﻌﻼوه ﺑﺮای ﭘﯿﺮﻣﺮدی ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮﻗﺤﺎﻓﻪ ﮐﻪ ﻣﻮی ﺳﺮش ﺗﻤﺎﻣﺎ ﺳﻔﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ آن را ﺑﺎ رﻧﮓ »ﺳﻮاد« ﺳﯿﺎه ﻧﻤﺎﯾﺪ و زﯾﺒﻨﺪهی او و اﻣﺜﺎل او ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺸﮏ و دﯾﮕﺮ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﻪ روح را ﺷﺎد و ﻣﺴﺮور و دل را ﺑﺎز‬
‫و روان را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻧﻤﻮد و آنھﺎ را ﺑﮑﺎر ﺑﺮد‪ ،‬زﯾﺮا اﻧﺲس ﮔﻔﺘﻪ‬
 ‫‪٥٩‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺒﺐ إﻲﻟ ﻣﻦ اﺪﻟﻧﻴﺎ اﻟنﺴﺎء اﻟﻄﻴﺐ وﺟﻌﻠﺖ ﻗﺮة ﻋﻴ� ﻲﻓ‬
‫الﺼﻼة« »در دﻧﯿﺎ زﻧﺎن و ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ را دوﺳﺖ دارم‪ ،‬و ﺑﯿﻨﺎﺋﯽ و روﺷﻨﯽ ﭼﺸﻤﻢ در‬
‫ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﯿﺰﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻋﺮض ﻋﻠﻴﻪ ﻃﻴﺐ ﻓﻼ ﻳﺮده‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﺧﻔﻴﻒ اﻤﻟﺤﻤﻞ ﻃﻴﺐ الﺮاﺤﺋﺔ« »ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎدهی ﺧﻮﺷﺒﻮﺋﯽ ﺑﺮ وی ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ‪ ،‬آن را رد ﻧﮑﻨﺪ زﯾﺮا ﺳﺒﮏ وزن و ﺧﻮﺷﺒﻮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ..‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درﺑﺎره‬
‫ﻣﺸﮏ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻫﻮ أﻃﻴﺐ اﻟﻄﻴﺐ« »آن ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮﯾﻦ ﻣﺎدهی ﺧﻮﺷﺒﻮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ ﺑﺨﺎری و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻧﺎﻓﻊ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﮔﺎھﯽ‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻋﻮد ﺗﻨﮫﺎ را روی آﺗﺶ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬و ﮔﺎھﯽ ﮐﺎﻓﻮر را ﺑﺎ ﻋﻮد ﻣﺨﻠﻮط ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫وﺿﻮ‬
‫وﺿﻮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻃﮫﺎرت و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﺻﻮرت و دﺳﺖ و ﺳﺮ و ﯾﺎ ﺑﺎ آب‪.‬‬
‫و ﻣﺒﺎﺣﺚ آن )وﺿﻮ( ﺑﺸﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬دﻟﯿﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ وﺿﻮء‪ :‬ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن ﺑﻪ ﺳﻪ دﻟﯿﻞ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ ۡ ُ ْ‬
‫لصل ٰوة ِ فٱغسِلوا ُو ُجوه� ۡم‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا �متم إِ� ٱ‬ ‫اول‪ -‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫ُ ۡ ََۡ ُ َ ُ ۡ َ ۡ َ َۡۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ََۡ َ ُ‬
‫� ۡم إ َ� ٱل ۡ َ‬
‫��﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[٦ :‬‬
‫ِ‬ ‫ب‬‫ع‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫م‬‫�‬ ‫ل‬‫ج‬‫ر‬‫أ‬‫و‬ ‫م‬ ‫ِ�‬ ‫س‬‫و‬ ‫ء‬ ‫ر‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫وا‬‫ح‬ ‫س‬‫م‬ ‫ٱ‬ ‫و‬ ‫ِق‬
‫ِ‬ ‫ف‬ ‫ا‬‫ر‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫و�يدِي‬
‫»ایﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ادای ﻧﻤﺎز ﺑﭙﺎ ﺧﯿﺰﯾﺪ و وﺿﻮ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺻﻮرﺗﺘﺎن را و دﺳﺖھﺎﯾﺘﺎن را ﺗﺎ آرﻧﺞ ﺑﺸﻮﯾﯿﺪ و ﺳﺮﺗﺎن را ﻣﺴﺢ ﮐﻨﯿﺪ و ﭘﺎھﺎﯾﺘﺎن‬
‫را ﺗﺎ ﻗﻮزکھﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺸﻮﺋﯿﺪ«‪.‬‬
‫دوم‪ -‬ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‪ :‬اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻻ‬
‫ﻳﻘﺒﻞ اﷲ ﺻﻼة أﺣﺪ�ﻢ إذا أﺣﺪث ﺣﻰﺘ ﻳﺘﻮﺿﺄ« »وﻗﺘﯿﮑﻪ وﺿﻮ ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و آﻧﻮﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺷﯿﺨﯿﻦ و اﺑﻮداود و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٠‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬اﺟﻤﺎع‪ :‬از زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ وﺿﻮ اﺟﻤﺎع و‬
‫اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ وﺿﻮ از اﻣﻮر ﺿﺮوری دﯾﻦ اﺳﺖ )و ﻣﻨﮑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن‬
‫ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ‪:‬‬
‫در ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺿﻮ اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاوان رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ‬
‫اﮐﺘﻔﺎء ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺻﻨﺎﺑﺠﯽس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» .‬إذا ﺗﻮﺿﺄ‬
‫اﻟﻌﺒﺪ ﻓﻤﻀﻤﺾ ﺧﺮﺟﺖ اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ ﻣﻦ ﻓﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺈذا اﺳﺘنﺮﺸ ﺧﺮﺟﺖ اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ ﻣﻦ أﻧﻔﻪ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻏﺴﻞ‬
‫وﺟﻬﻪ ﺧﺮﺟﺖ اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ ﻣﻦ وﺟﻬﻪ ﺣﻰﺘ ﺨﺗﺮج ﻣﻦ ﺤﺗﺖ أﺷﻔﺎر ﻋﻴنﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻏﺴﻞ ﻳﺪﻳﻪ‬
‫ﺧﺮﺟﺖ اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ ﻣﻦ ﻳﺪﻳﻪ ﺣﻰﺘ ﺨﺗﺮج ﻣﻦ ﺤﺗﺖ أﻇﺎﻓﺮ ﻳﺪﻳﻪ‪ .‬ﻓﺈذا مﺴﺢ ﺑﺮأﺳﻪ ﺧﺮﺟﺖ‬
‫اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ ﻣﻦ رأﺳﻪ ﺣﻰﺘ ﺨﺗﺮج ﻣﻦ أذﻧﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻏﺴﻞ رﺟﻠﻴﻪ ﺧﺮﺟﺖ اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ ﻣﻦ رﺟﻠﻴﻪ ﺣﻰﺘ‬
‫ﺨﺗﺮج ﻣﻦ ﺤﺗﺖ أﻇﺎﻓﺮ رﺟﻠﻴﻪ‪ .‬ﺛﻢ ﺎﻛن مﺸﻴﻪ إﻰﻟ اﻤﻟﺴﺠﺪ وﺻﻼﺗﻪ ﻧﺎﻓﻠﺔ« »ھﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪهای‬
‫وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻀﻤﻀﻪ ﮐﺮد )آب ﺗﻮی دھﺎن ﮔﺮداﻧﯿﺪ( ﮔﻨﺎھﺎن از دھﺎﻧﺶ ﺑﯿﺮون ﻣﯽروﻧﺪ‬
‫و وﻗﺘﯽ اﺳﺘﻨﺸﺎق ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن از ﺑﯿﻨﯽ او ﺑﯿﺮون ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺻﻮرت را ﺷﺴﺖ‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن از ﺗﻤﺎم ﺻﻮرت او ﺣﺘﯽ از زﯾﺮ ﭘﻠﮏھﺎی دو ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺑﯿﺮون ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫دﺳﺖھﺎ را ﺷﺴﺖ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن از دﺳﺖھﺎی او ﺣﺘﯽ از زﯾﺮ ﻧﺎﺧﻦھﺎی دﺳﺘﺎﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﯿﮑﻪ ﺳﺮش را ﻣﺴﺢ ﮐﺮد‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن از ﺳﺮش ﺣﺘﯽ از ﺳﻮراخھﺎی ﮔﻮﺷﺶ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺮون ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﯽﮐﻪ ﭘﺎھﺎ را ﺷﺴﺖ ﮔﻨﺎھﺎن از ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﺣﺘﯽ از زﯾﺮ ﻧﺎﺧﻦھﺎی‬
‫ﭘﺎﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺮون ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ و ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﺿﺎﻓﯽ و‬
‫زﯾﺎدی ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬از اﻧﺲس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن اﺨﻟﺼﻠﺔ الﺼﺎﺤﻟﺔ‬
‫ﺗ�ﻮن ﻲﻓ الﺮﺟﻞ ﻳﺼﻠﺢ اﷲ ﺑﻬﺎ ﻋﻤﻠﻪ ﻠﻛﻪ‪ ،‬وﻃﻬﻮر الﺮﺟﻞ لﺼﻼﺗﻪ ﻳ�ﻔﺮ اﷲ ﺑﻄﻬﻮره‬
‫ذﻧﻮ�ﻪ وﺗﺒﻰﻘ ﺻﻼﺗﻪ ﻪﻟ ﻧﺎﻓﻠﺔ« »ﺧﺼﻠﺖ و ﺧﻮی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و درﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل او را اﺻﻼح ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺴﺎن ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺳﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻨﺎھﺎن او را ﺑﺒﺨﺸﺎﯾﺪ و وﺿﻮ را ﮐﻔﺎرهی آبھﺎ ﻗﺮار دھﺪ و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ آن‪ ،‬ﺛﻮاب‬
 ‫‪٦١‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫و ﭘﺎداش ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ«‪ .‬اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ‪ ،‬و ﺑﺰاز‪ ،‬و ﻃﺒﺮاﻧﯽ در ﮐﺘﺎب اوﺳﻂ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ج‪ -‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻻ أدﻟ�ﻢ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﻳﻤﺤﻮ‬
‫اﷲ ﺑﻪ اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ‪ ،‬و�ﺮﻓﻊ ﺑﻪ اﺪﻟرﺟﺎت‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻗﺎل‪) :‬إﺳﺒﺎغ الﻮﺿﻮء ﻰﻠﻋ‬
‫اﻤﻟﺎﻜره‪ ،‬و�ﺮﺜة اﺨﻟﻄﺎ إﻰﻟ اﻤﻟﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬واﻧﺘﻈﺎر الﺼﻼة ﺑﻌﺪ الﺼﻼة‪ ،‬ﻓﺬﻟ�ﻢ الﺮ�ﺎط ﻓﺬﻟ�ﻢ‬
‫الﺮ�ﺎط ﻓﺬﻟ�ﻢ الﺮ�ﺎط(« »آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺴﺒﺐ آن‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن ﺷﻤﺎ را ﻣﺤﻮ ﮐﻨﺪ و ﻣﺮﺗﺒﻪی ﺷﻤﺎ را ﺑﺎﻻ ﺑﺮد؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری ﺑﮕﻮ ای رﺳﻮل ﺧﺪای!‬
‫اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮔﺮﻓﺘﻦ وﺿﻮی ﮐﺎﻣﻞ در وﻗﺖ ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬و ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺎم‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ و ﺑﻌﺪ از ادای ﻧﻤﺎز ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪی ﻧﺸﺴﺘﻦ‪ ،‬اﯾﻨﺴﺖ ﺟﮫﺎد‬
‫در راه ﺧﺪا‪ ،‬اﯾﻨﺴﺖ ﺟﮫﺎد‪ ،‬اﯾﻨﺴﺖ ﺟﮫﺎد«‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را‬
‫رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫د‪ -‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮرﺳﺘﺎن رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ دار ﻗﻮم مﺆﻣﻨ�‪ ،‬و�ﻧﺎ إن ﺷﺎء اﷲ ﺑ�ﻢ ﻋﻦ ﻗﺮ�ﺐ ﻻﺣﻘﻮن‪ ،‬وددت لﻮ‬
‫أﻧﺎ ﻗﺪ رأﻳﻨﺎ إﺧﻮاﻧﻨﺎ( ﻗﺎلﻮا‪ :‬أو لﺴﻨﺎ إﺧﻮاﻧﻚ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل )أﻧﺘﻢ أﺻﺤﺎﻲﺑ و�ﺧﻮاﻧﻨﺎ‬
‫اﺬﻟﻳﻦ لﻢ ﻳﺄﺗﻮا ﺑﻌﺪ( ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻛﻴﻒ ﺗﻌﺮف ﻣﻦ لﻢ ﻳﺄت ﺑﻌﺪ ﻣﻦ أﻣﺘﻚ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪:‬‬
‫)أرأﻳﺖ لﻮ أن رﺟﻼ ﻪﻟ ﺧﻴﻞ ﻏﺮ �ﺠﻠﺔ ﺑ� ﻇﻬﺮي ﺧﻴﻞ دﻫﻢ ﺑﻬﻢ أﻻ ﻳﻌﺮف ﺧﻴﻠﻪ؟( ﻗﺎلﻮا‪:‬‬
‫ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻗﺎل‪) :‬ﻓﺈﻧﻬﻢ ﻳﺄﺗﻮن ﻏﺮا �ﺠﻠ� ﻣﻦ الﻮﺿﻮء وأﻧﺎ ﻓﺮﻃﻬﻢ ﻰﻠﻋ اﺤﻟﻮض‪ ،‬أﻻ‬
‫ﻴﻟﺬادن رﺟﺎل ﻋﻦ ﺣﻮﻲﺿ ﻛﻤﺎ ﻳﺬاد اﺒﻟﻌ� الﻀﺎل أﻧﺎدﻳﻬﻢ‪ :‬أﻻ ﻫﻠﻢ‪ ،‬ﻓﻴﻘﺎل‪) :‬إﻧﻬﻢ ﺑﺪلﻮا‬
‫ﺑﻌﺪك( ﻓﺄﻗﻮل‪ :‬ﺳﺤﻘﺎ ﺳﺤﻘﺎ« »درود ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ای ﻣﻨﺰل و ﻣﺎوای ﻗﻮم ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﮔﺮ‬
‫ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ زودی ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬ایﮐﺎش ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﻣﯽدﯾﺪم‪،‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﺮادران ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ ای رﺳﻮل ﺧﺪا؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻤﺎ ﯾﺎران ﻣﻦ ھﺴﺘﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮادران ﻣﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﻨﻮز ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از اﻣﺖ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ھﻨﻮز ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺒﺎن‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺳﻔﯿﺪ و دﺳﺖ و ﭘﺎ ﺳﻔﯿﺪی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﯿﻦ اﺳﺒﺎن ﺳﯿﺎه آنھﺎ را‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری ای رﺳﻮل ﺧﺪا آنھﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﯿﺮوان‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺸﺎن در اﺛﺮ وﺿﻮ ﺳﻔﯿﺪ اﺳﺖ و ﻣﻦ در ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٢‬‬

‫آﻧﺎن ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارم و ﺑﺎ ھﻢ ﺑﻪ ﺣﻮض ﮐﻮﺛﺮ‪ ،‬وارد ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﺣﻮض ﻣﻦ راﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺘﺮ ﮔﻤﺸﺪه راﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‪ ،‬در ﺟﻮاب ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﻌﺪ از ﺗﻮ‪ ،‬دﯾﻦ ﺗﻮ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دادهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ﭘﺲ دورﺷﺎن ﺳﺎزﯾﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -٣‬ﻓﺮاﺋﺾ وﺿﻮ‪:‬‬
‫وﺿﻮ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﺾ و ارﮐﺎﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ آن را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدھﻨﺪ و ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از آنھﺎ‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﺸﻮد وﺿﻮ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و وﺿﻮی ﻣﻌﺘﺒﺮ از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪،‬‬
‫آن ﻓﺮاﯾﺾ ﺑﺸﺮح ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺮض اول‪» :‬ﻧﯿﺖ«‪ ،‬ﺣﻘﻘﺖ ﻧﯿﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اراده و آھﻨﮓ اﻧﺠﺎم ﮐﺎری ﺑﻤﻨﻈﻮر‬
‫ً‬
‫ﮐﺴﺐ رﺿﺎی ﺧﺪا و اﻣﺘﺜﺎل اﺟﺮای ﻓﺮﻣﺎن او‪ .‬ﻧﯿﺖ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺻﺮﻓﺎ ﻗﻠﺒﯽ اﺳﺖ و زﺑﺎن را‬
‫در آن دﺧﺎﻟﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻟﻔﻆ ﺑﺪان دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻧﺪارد‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﻓﺮض و واﺟﺐ ﺑﻮدن ﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻤﺎ اﻷﻋﻤﺎل ﺑﺎﻨﻟﻴﺎت و�ﻧﻤﺎ لﻞﻜ امﺮئ ﻣﺎ ﻧﻮى‪» «...‬ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫اﻋﻤﺎل وﻗﺘﯽ درﺳﺖ و ﻣﻌﺘﺒﺮﻧﺪ ﮐﻪ از روی اراده و ﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺻﻮرتﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫ھﺮﮐﺲ آن رﺳﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اراده ﮐﺮده و ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮض دوم‪ :‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﺷﺴﺘﻦ ﺻﻮرت و آب ﺑﺮ آن ﺟﺎری ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻏﺴﻞ ﺑﻤﻌﻨﯽ‬
‫ﺟﺎری ﮐﺮدن آب اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻮل ﺻﻮرت ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻓﺎﺻﻠﻪی ﻗﺴﻤﺖ ﭘﮫﻦ ﺑﺎﻻی ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ‬
‫)رﺳﺘﻨﮕﺎه ﻣﻮ( ﺗﺎ ﻗﺴﻤﺖ زﯾﺮ ﭼﺎﻧﻪ‪ .‬و ﻋﺮض آن ﻣﺎﺑﯿﻦ دو ﻧﺮﻣﻪی ﮔﻮشھﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﺳﻮم‪ :‬ﺷﺴﺘﻦ ھﺮدو دﺳﺖ ﺗﺎ آرﻧﺞ )ﻣﺮﻓﻖ(‪ ،‬ﻣﺮﻓﻖ )آرﻧﺞ( ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻔﺼﻞ‬
‫ﺑﯿﻦ ﺑﺎزو و ﺳﺎﻋﺪ‪ .‬ﺷﺴﺘﻦ ﺧﻮد آرﻧﺞھﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺳﻨﺖ ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﺎن‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و از وی رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﺷﺴﺘﻦ آنھﺎ را ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﭼﮫﺎرم‪ :‬ﻣﺴﺢ ﺳﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬دﺳﺖ ﻣﺮﻃﻮب ﺑﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬و‬
‫ﺑﺮای آﻧﮑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺴﺢ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻀﻮ ﻣﺴﺢ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮ اﻧﺪام ﻣﺴﺢ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪان ﺑﭽﺴﺒﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﻨﮫﺎ دﺳﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﯾﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﺮ ﯾﺎ دﯾﮕﺮ‬
‫ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ‬
‫حوا ب ِ ُر ُءوسِ� ۡم﴾‪،‬‬ ‫اﻧﺪاﻣﮫﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺢ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻇﺎھﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ‪﴿ :‬وٱمس‬
‫ﻣﻘﺘﻀﯽ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻣﺴﺢ ﺑﻪ ھﻤﻪی ﺳﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪی ﺳﺮ را ﻣﺴﺢ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪٦٣‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﺑﻠﮑﻪ از آن ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺴﺢ ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺮ‪ ،‬ﺑﺮای اﺟﺮاء و اﻣﺘﺜﺎل اﻣﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺴﺢ ﺳﺮ‪ ،‬ﺳﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ھﻤﻪی ﺳﺮ را ﻣﺴﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬زﯾﺪ »أن‬
‫اﻨﻟﻲﺒص مﺴﺢ رأﺳﻪ ﺑﻴﺪﻳﻪ ﻓﺄﻗﺒﻞ ﺑﻬﻤﺎ وأدﺑﺮ‪ ،‬ﺑﺪأ ﺑﻤﻘﺪم رأﺳﻪ ﺛﻢ ذﻫﺐ ﺑﻬﻤﺎ إﻰﻟ ﻗﻔﺎه ﺛﻢ‬
‫ردﻫﻤﺎ إﻰﻟ اﻤﻟﺎﻜن اﺬﻟي ﺑﺪأ ﻣﻨﻪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ ھﺮدو دﺳﺖ ﻣﺴﺢ ﮐﺮد‪ :‬آنھﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﺟﻠﻮ و ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮد‪ .‬از ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺳﺮ آﻏﺎز ﮐﺮد ﺳﭙﺲ دﺳﺖھﺎ را ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺸﺖ ﮔﺮدن رﺳﯿﺪ و از آﻧﺠﺎ دوﺑﺎره دﺳﺖھﺎ را ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﺸﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اول ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮ ﻋﻤﺎﻣﻪ ﻣﺴﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻣﯿﻪس آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»رأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲص ﻳﻤﺴﺢ ﻰﻠﻋ ﻋﻤﺎﻣﺘﻪ وﺧﻔﻴﻪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻤﺎﻣﻪ و‬
‫ﺧﻔﯿﻦ ﻣﺴﺢ ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاد‪ .‬و از ﺑﻼل رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬امﺴﺤﻮا ﻰﻠﻋ اﺨﻟﻔ� واﺤﻟﻤﺎر« »ﺑﺮ روی ﺧﻔﯿﻦ و ﻋﻤﺎﻣﻪ و‬
‫اﻣﺜﺎل آن ﻣﺴﺢ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﻤﺮس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ لﻢ‬
‫ﻳﻄﻬﺮه اﻤﻟﺴﺢ ﻰﻠﻋ اﻟﻌﻤﺎﻣﺔ ﻻ ﻃﻬﺮه اﷲ« »ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﻋﻤﺎﻣﻪ او را ﺗﻄﮫﯿﺮ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا‬
‫او را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﮕﺮداﻧﺪ«‪ .‬و اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره از ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری و دﯾﮕﺮ اﻣﺎﻣﺎن ﺣﺪﯾﺚ‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و ﻋﻤﺎﻣﻪ ھﺮدو ﻣﺴﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪس آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أن اﻨﻟﻲﺒص ﺗﻮﺿﺄ ﻓﻤﺴﺢ ﺑﻨﺎﺻﻴﺘﻪ وﻰﻠﻋ اﻟﻌﻤﺎﻣﺔ واﺨﻟﻔ�« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﺿﻮ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺧﻮد و ﻋﻤﺎﻣﻪ و ﺧﻔﯿﻦ را ﻣﺴﺢ ﮐﺮد«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎرهی ﻣﺴﺢ ﺳﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از وی رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺮ را ﻣﺴﺢ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ از ﻇﺎھﺮ آﯾﻪ ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ً‬
‫ﻣﻘﺘﻀﺎی آن آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺢ ﻣﻮی ﺳﺮ‪ ،‬ﺧﺎرج از ﻣﺤﺪودهی ﺳﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺢ ﮔﯿﺴﻮان‬
‫ﺑﺎﻓﺘﻪی ﺳﺮ‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺷﺴﺘﻦ ﭘﺎھﺎ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻗﻮزکھﺎی ﭘﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻨﺖ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﻗﻮﻟﯽ‬
‫و ﻓﻌﻠﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺳﻔﺮی از‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٤‬‬

‫ﻣﺎ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و‬
‫ﺷﺮوع ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﭘﺎھﺎی ﺧﻮد را ﻣﺴﺢ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﺻﺪای‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺎ را ﺻﺪا زد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و�ﻞ لﻼﻋﻘﺎب ﻣﻦ اﻨﻟﺎر« »وای ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﺷﻨﻪھﺎی ﭘﺎی‬
‫ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻨﺪ و ﺑﻪ آﺗﺶ دوزخ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬دو ﺑﺎر ﯾﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻟﯿﻠﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬اﺟﻤﺎع اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ آن ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺴﺘﻦ ﭘﺎﺷﻨﻪھﺎی ﭘﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮاﯾﺾ ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪای ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺪانھﺎ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ ۡ ُ ْ‬
‫لصل ٰوة ِ فٱغسِلوا ُو ُجوه� ۡم َو�يۡدِيَ� ۡم‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا �متم إِ� ٱ‬
‫ُ ۡ ََۡ ُ َ ُ ۡ َ ۡ َ َۡۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ ُُ‬ ‫َ َۡ َ‬
‫��﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪. [٦ :‬‬
‫إِ� ٱلمراف ِِق وٱمسحوا بِرءوسِ�م وأرجل�م إِ� ٱلكعب ِ‬
‫ﻓﺮض ﺷﺸﻢ‪ :‬ﺗﺮﺗﯿﺐ‪) ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﯿﻦ ﻓﺮاﯾﺾ وﺿﻮ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ(‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﻪ ﻓﻮق‪ ،‬ﻓﺮاﯾﺾ وﺿﻮ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ در آﯾﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ دﺳﺖھﺎ و ﭘﺎھﺎ ﮐﻪ ﺷﺴﺘﻦ ھﺮدو واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺳﺮ ﮐﻪ ﻣﺴﺢ آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﻠﺖ ﻣﺮاﻋﺎت ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ‪ .‬واﻻ اﯾﻦ دو‬
‫اﻧﺪام ﮐﻪ ھﻢ ﺣﮑﻤﻨﺪ و ﺣﮑﻢﺷﺎن ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ ازھﻢ ﺟﺪا ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺷﯿﻮهی ﺑﯿﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﺳﯿﺎق آﯾﻪ ﺑﺮای ﺑﯿﺎن اﯾﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« ﻧﺒﻮی ﻧﯿﺰ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﺑﺪأوا ﺑﻤﺎ ﺑﺪأ اﷲ ﺑﻪ« »از اﻧﺪامھﺎﺋﯽ ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪان ﺷﺮوع‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬و ﺳﻨﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﺮاﻋﺎت ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ارﮐﺎن و ﻓﺮاﯾﺾ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا از وی ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻣﺮاﻋﺎت اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﺿﻮ ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ و در ﻋﺒﺎدات‪ ،‬ﻣﺪار ﺑﺮ ﭘﯿﺮوی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﺣﻖ ﻧﺪارد‬
‫ﺑﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﺎﺛﻮر و ﻣﻨﻘﻮل و ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه وﺿﻮی او‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻮﯾﮋه ﮐﯿﻔﯿﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ھﻤﯿﺸﮕﯽ روی داده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻨﺖھﺎی وﺿﻮ )ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت وﺿﻮ(‬

‫ﺳﻨﺖھﺎی وﺿﻮ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻗﻮل و ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره وﺿﻮ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻻزم و واﺟﺐ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنھﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ - .‬و ﻣﻌﻨﯽ ﺳﻨﺖ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ –‬
 ‫‪٦٥‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﺳﻨﻦ وﺿﻮ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﺗﺴﻤﯿﻪ در اول وﺿﻮ‪:‬‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢ اﻟﻠﻪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ‪ ،‬در آﻏﺎز وﺿﻮ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺣﺎدﯾﺜﯽ‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺿﻌﯿﻒ« ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ روی ھﻢ رﻓﺘﻪ‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﻗﻮی ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺑﺘﻮان آنھﺎ را‪ ،‬اﺻﻞ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از آن‪ ،‬ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢ اﻟﻠﻪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ ﮐﺎر‬
‫ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ و ﻓﯽ اﻟﺠﻤﻠﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ دارد‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﻮاک زدن‪ ،‬ﺳﻮاک ﮐﺮدن‪:‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪی »ﺳﻮاک« ﺑﺮ آن ﭼﻮﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﺴﻮاک ﮐﺮدن اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﺳﻮاک ﮐﺮدن‪ ،‬اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺴﻮاک زدن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻤﯿﯿﺰ ﮐﺮدن و ﻣﺎﻟﯿﺪن دﻧﺪانھﺎ ﺑﺎ آن ﭼﻮب ﻣﺨﺼﻮص ﯾﺎ‬
‫ھﺮ ﭼﯿﺰ ﺧﺸﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺪرد آن ﮐﺎر ﺑﺨـﻮرد ‪ -‬و دھﺎن و دﻧﺪانھﺎ را ﺗﻤﯿﺰ ﮐﻨﺪ ‪ -‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﭼﯿﺰ ﺑﺮای ﻣﺴﻮاک ﮐـﺮدن ﭼﻮب »اراک« اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ از ﺣﺠﺎز ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺧﻮاص آن‪ ،‬ﺗﺤﮑﯿﻢ ﻟﺜﻪ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﺑﯿﻤﺎریھﺎی دﻧﺪان و ﺗﻘﻮﯾﺖ ھﺎﺿﻤﻪ و ادرار آور‬
‫ﺑﻮدن را‪ ،‬ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﺻﻞ ﻋﻤﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ زردی و ﭼﺮک دﻧﺪان را‬
‫از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻮاک و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬لﻮﻻ أن أﺷﻖ ﻰﻠﻋ أﻣﻲﺘ‬
‫ﻻمﺮﺗﻬﻢ ﺑﺎلﺴﻮاك ﻋﻨﺪ ﻞﻛ وﺿﻮء«‪» ،‬اﮔﺮ ﺧﻮف ﻣﺸﻘﺖ در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار دادن اﻣﺖ ﻧﺒﻮد‪،‬‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادم ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ در وﻗﺖ وﺿﻮﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻮاک ﺑﺰﻧﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺣﺎﮐـﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐـﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬الﺴﻮاك ﻣﻄﻬﺮة لﻠﻔﻢ‪،‬‬
‫مﺮﺿﺎة لﻠﺮب« »ﺳﻮاک زدن ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ دھﺎن و ﻣﺎﯾﻪ ﺧﻮﺷﻨﻮدی ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻮاک ﮐﺮدن در ھﻤﻪی اوﻗﺎت ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ در ﭘﻨﺞ وﻗﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﻮﻗﺖ وﺿﻮ‬
‫‪ -۲‬ﺑﻮﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫‪ -۳‬ﺑﻮﻗﺖ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن‬
‫‪ -۴‬ﺑﻮﻗﺖ ﺑﯿﺪار ﺷﺪن از ﺧﻮاب‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٦‬‬

‫‪ -۵‬ﺑﻮﻗﺘﯽﮐﻪ دھﺎن ﺑﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻣﺴﻮاک ﮐﺮدن ﺑﺮای روزهدار و ﻏﯿﺮ او در اول و آﺧﺮ روز ﯾﮑﺴﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬رأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲص ﻣﺎ ﻻ أﺣﻲﺼ‪ ،‬ﻳتﺴﻮك وﻫﻮ‬
‫ﺻﺎﺋﻢ« »ﺑﮑﺮات ﺑﯽﺷﻤﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪهام ﮐﻪ در ﺣﺎل روزه داری‪ ،‬ﺳﻮاک ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻮاک زدن‪،‬‬
‫ﺳﻮاک را ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺎﯾﺸﻪل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن اﻨﻟﻲﺒص �ﺴﺘﺎك‬
‫ﻓﻴﻌﻄﻴ� الﺴﻮاك‪ ،‬ﻻﻏﺴﻠﻪ ﻓﺄﺑﺪأ ﺑﻪ ﻓﺄﺳﺘﺎك ﺛﻢ أﻏﺴﻠﻪ وأدﻓﻌﻪ إﻴﻟﻪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮاک‬
‫ﻣﯽزد آﻧﮕﺎه ﺳﻮاک را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽداد ﮐﻪ آن را ﺑﺸﻮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﻦ اول ﺧﻮد ﺑﺎ آن ﺳﻮاک‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن را ﻣﯽﺷﺴﺘﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮی او ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪم«‪ .‬اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﻧﺪانھﺎﯾﺶ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﺧﻮد اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را‬
‫اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺎﯾﺸﻪل ﮔﻮﯾﺪ از رﺳﻮل ﺧﺪاص ﺳﻮالﮐﺮدم ﮐﻪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬آﯾﺎ‬
‫ﻣﺮدی ﮐﻪ دﻧﺪانھﺎﯾﺶ ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻮاک ﺑﮑﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آری« ﮔﻔﺘﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻳﺪﺧﻞ إﺻﺒﻌﻪ ﻲﻓ ﻓﻴﻪ« »ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺶ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ«‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺷﺴﺘﻦ ھﺮدو ﮐﻒ دﺳﺖ ﺳﻪ ﺑﺎر در آﻏﺎر وﺿﻮ‪:‬‬
‫زﯾﺮا اوس ﭘﺴﺮ اوس ﺛﻘﻔﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﻪ‬
‫ﺑﺎر ﮐﻒ دﺳﺖھﺎ را ﺷﺴﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إذا اﺳتﻴﻘﻆ أﺣﺪ�ﻢ ﻣﻦ ﻧﻮﻣﻪ ﻓﻼ ﻳﻐﻤﺲ ﻳﺪه ﻲﻓ‬
‫إﻧﺎء ﺣﻰﺘ ﻳﻐﺴﻠﻬﺎ ﺛﻼﺛﺎ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻻ ﻳﺪري أﻳﻦ ﺑﺎﺗﺖ ﻳﺪه« »ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ از ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار ﺷﺪ‪،‬‬
‫دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را‪ ،‬در ﻇﺮﻓﯽ ﻓﺮو ﻧﮑﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اول آنھﺎ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﺸﻮﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا او‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﺪت ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی دﺳﺖ زده اﺳﺖ؟«‪ .‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ﺑﺨﺎری ﻋﺪد »ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ« را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﻣﻀﻤﻀﻪ ﮐﺮدن‪:‬‬
‫ﻟﻘﯿﻂ ﺑﻦ ﺻﺒﺮهس ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬إذا ﺗﻮﺿﺄت ﻓﻤﻀﻤﺾ« »ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻀﻤﻀﻪ ﮐﻨﯿﺪ« "= آب در دھﺎن ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ"‪ .‬اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ آن‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬اﺳﺘﻨﺸﺎق و اﺳﺘﻨﺜﺎر ﺳﻪ ﺑﺎر‪:‬‬
 ‫‪٦٧‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫آب در ﺑﯿﻨﯽ ﮔﺮداﻧﺪن و ﺑﻪ ﺗﻨﺪی آن را دور رﯾﺨﺘﻦ‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬إذا ﺗﻮﺿﺄ أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠﻴﺠﻌﻞ ﻲﻓ أﻧﻔﻪ ﻣﺎء ﺛﻢ ﻟيﺴتﻨﺮﺜ« »ھﺮﮐﺲ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬آب در ﺑﯿﻨﯽ ﮔﺮداﻧﺪ ﺳﭙﺲ آن را دور ﺑﺮﯾﺰد«‪ .‬ﺷﯿﺨﯿﻦ و اﺑﻮداود آن‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻨﺸﺎق ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬و اﺳﺘﻨﺜﺎر ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ .‬زﯾﺮا از‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽس رواﯾﺖ ﺷﺪه‪» :‬أﻧﻪ دﺎﻋ ﺑﻮﺿﻮء ﻓﺘﻤﻀﻤﺾ واﺳﺘنﺸﻖ وﻧﺮﺜ ﺑﻴﺪه اﻟيﺮﺴى‪،‬‬
‫ﻓﻔﻌﻞ ﻫﺬا ﺛﻼﺛﺎ‪ ،‬ﺛﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻫﺬا ﻃﻬﻮر ﻧﻲﺒ اﷲص« »او ﺑﺮای وﺿﻮ آب ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫ﻣﻀﻤﻀﻪ ﮐﺮد و ﺳﻪ ﺑﺎر اﺳﺘﻨﺸﺎق ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ آن را دور رﯾﺨﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﯾﻨﺴﺖ وﺿﻮی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﮫﺮ ﺻﻮرت و ﺷﮑﻠﯽ آب ﺑﻪ دھﺎن و ﺑﯿﻨﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﻀﻤﻀﻪ و اﺳﺘﻨﺸﺎق ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ و ﺛﺎﺑﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ھﺮدو را ﺑﺎ ھـﻢ اﻧﺠﺎم داد‪ .‬از‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻣﻀﻤﻀﻪ و اﺳﺘﻨﺜﺎر را ﺑﺎ ﺳﻪ ﻣﺸـﺖ آب‬
‫اﻧﺠﺎم داد«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روزه ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ در ﻣـﻀﻤﻀﻪ و اﺳﺘﻨﺸﺎق ﺳﺨﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻟﻘﯿﻂس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪای‪ ،‬وﺿﻮی ﮐﺎﻣﻞ را ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﮕﻮ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»أﺳﺒﻎ الﻮﺿﻮء وﺧﻠﻞ ﺑ� اﻻﺻﺎﺑﻊ‪ ،‬و�ﺎﻟﻎ ﻲﻓ اﻻﺳﺘنﺸﺎق إﻻ أن ﺗ�ﻮن ﺻﺎﺋﻤﺎ« »وﺿـﻮ را‬
‫ﺑﻄﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﯿﻦ اﻧﮕﺸـﺘﺎن را ﺑﺸﻮی و در اﺳﺘﻨﺸﺎق ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﮐﻦ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ روزه‬
‫ﺑﺎﺷﯽ«‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﺗﺨﻠﯿﻞ اﻟﻠﺤﯿﺔ‪ :‬ﺧﻼل ﮐﺮدن رﯾﺶ ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن و ﺷﺴﺘﻦ ﻻﺑﻼی ﻣﻮی رﯾﺶ‪:‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎنس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬أن اﻨﻟﻲﺒص ﺎﻛن �ﻠﻞ ﺤﻟﻴﺘﻪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﯾﺶ ﺧﻮد را‬
‫ﺧﻼل ﻣﯽﮐﺮد = ﻻﺑﻼی آن را ﻣﯽﺷﺴﺖ«‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻧﺲس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺸﺖ آب ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ زﯾﺮ ﭼﺎﻧﻪ ﻣﯽزد و ﺑﺪان ﺧﻼل‬
‫‪ «‬ﭘﺮوردﮔﺎرم ﭼﻨﯿﻦ دﺳﺘﻮر داه اﺳﺖ«‪.‬‬‫رﯾﺶ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻜﺬا أمﺮ� ر�‬
‫اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﺗﺨﻠﯿﻞ اﻻﺻﺎﺑﻊ‪ :‬ﺧﻼل ﮐﺮدن اﻧﮕﺸﺎن ﺑﺎ ھﻤﺪﯾﮕﺮ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٨‬‬

‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺗﻮﺿﺄت ﻓﺨﻠﻞ أﺻﺎﺑﻊ ﻳﺪﻳﻚ و‬
‫رﺟﻠﻴﻚ« »ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ و ﭘﺎ را ﺧﻼل ﮐﻨﯿﺪ = ﻻﺑﻼی آنھﺎ‬
‫را ﺑﺸﻮﺋﯿﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺴﺘﻮرد ﺑﻦ ﺷﺪادس‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﮐﻮﭼﮑﺶ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎی را ﺧﻼل‬
‫ﻣﯽﮐﺮد = ﻻﺑﻼی آنھﺎ را ﭘﺎک ﻣﯽﻧﻤﻮد«‪ .‬ھﺮ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ ﺑﺠﺰ اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ آنھﺎ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ دادن اﻧﮕﺸﺘﺮی و دﺳﺘﺒﻨﺪ و اﻣﺜﺎل آن‬
‫ﻧﯿﺰ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ آن اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻪ درﺟﻪی »ﺻﺤﯿﺢ« ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺪانھﺎ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﻣﺮ ﺑﻪ »اﺳﺒﺎغ وﺿﻮ« ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ آن را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٨‬ﺗﮑﺮار ﮐﺮدن ﺷﺴﺘﻦ اﻋﻀﺎء ﺗﺎ ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ = ﺗﺜﻠﯿﺚ اﻟﻐﺴﻞ‪:‬‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر ﺷﺴﺘﻦ اﻧﺪامھﺎی وﺿﻮ‪ ،‬ﺳﻨﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﺧﻼف آن رواﯾﺖ ﺷﺪه ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﺟﻮاز آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش از‬
‫ﺟﺪشش رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‪» :‬ﯾﮑﻨﻔﺮ اﻋﺮاﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ‪ ،‬ﮐﯿﻔﯿﺖ وﺿﻮ را از‬
‫آﻧﺤﻀﺮت ﺳﻮال ﮐﺮد؟ ھﻤﻪی اﻋﻤﺎل وﺿﻮ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﻪ وی ﻧﺸﺎن داد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺬا الﻮﺿﻮء‪ ،‬ﻓﻤﻦ زاد ﻰﻠﻋ ﻫﺬا ﻓﻘﺪ أﺳﺎء وﺗﻌﺪى وﻇﻠﻢ« »اﯾﻨﺴﺖ وﺿﻮ‪ ،‬ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺮ آن‬
‫ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﮐﺎری ﺑﺪ ﮐﺮده و از ﺣﻖ ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده و ﺳﺘﻢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی از‬
‫ﻋﺜﻤﺎنس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺪامھﺎی وﺿﻮ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﻣﯽﺷﺴﺖ‪ .‬و ﺑﻄﺮﯾﻖ ﺻﺤﯿﺤﯽ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮔﮫﮕﺎھﯽ اﻧﺪامھﺎ را در وﺿﻮ ﯾﮑﺒﺎر و ﮔﺎھﯽ دوﺑﺎر ﻣﯽﺷﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ درﺑﺎرهی ﻣﺴﺢ ﺳﺮ‪ ،‬اﮐﺜﺮ رواﯾﺖھﺎ ﺑﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﺒﺎر ﻣﺴﺢ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -٩‬ﻣﻘﺪم داﺷﺘﻦ راﺳﺖ ﺑﺮ ﭼﭗ در ﺷﺴﺘﻦ ‪-‬ﺗﯿﺎﻣﻦ‪:‬‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ و ﭘﺎی راﺳﺖ را ﻗﺒﻞ از دﺳﺖ ﭼﭗ و ﭘﺎی ﭼﭗ ﺷﺴﺖ‪ .‬از‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲص �ﺐ اﺘﻟﻴﺎﻣﻦ ﻲﻓ ﺗﻨﻌﻠﻪ وﺗﺮﺟﻠﻪ‬
‫وﻃﻬﻮره‪ ،‬و� ﺷﺄﻧﻪ ﻠﻛﻪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻤﻮاره اﺑﺘﺪا ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ را دوﺳﺖ‬
‫ﻣﯽداﺷﺖ ﺧﻮاه در ﮐﻔﺶ ﭘﻮﺷﯿﺪن‪ ،‬و ﭼﻪ در ﺷﺎﻧﻪ ﮐﺮدن ﻣﻮﯾﺶ‪ ،‬و ﭼﻪ در وﺿﻮ و ﻏﺴﻞ و‬
‫ﭼﻪ در ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرھﺎﯾﺶ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻟبﺴﺘﻢ و�ذا ﺗﻮﺿﺄﺗﻢ ﻓﺄﺑﺪءوا ﺑﺄﻳﻤﺎﻧ�ﻢ« »ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﮐﻪ‬
 ‫‪٦٩‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﻟﺒﺎس ﺑﭙﻮﺷﯿﺪ و وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ از ﻃﺮف راﺳﺖ ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -١٠‬دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ اﻧﺪامھﺎ ھﻤﺮاه ﺑﺎ آب = دﻟﮏ‪:‬‬
‫دﻟﮏ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮐﺸﯿﺪن دﺳﺖ ﺑﺮ اﻧﺪامھﺎ‪ ،‬ھﻤﺮاه ﺑﺎ آب ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن‪ .‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﻦ زﯾﺪس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أن اﻨﻟﻲﺒص أﻰﺗ ﺑﺜﻠﺚ ﻣﺪ ﻓﺘﻮﺿﺄ ﻓﺠﻌﻞ ﻳﺪلﻚ ذراﻋﻴﻪ«‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﻮم ُﻣ ّﺪ آب وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ ﺑﺎزوھﺎﯾﺶ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ از وی ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﻜﺬا‪ :‬ﻳﺪلﻚ »اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﻧﺪامھﺎ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻮ داود ﻃﯿﺎﻟﺴﯽ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -١١‬ﻣﻮاﻻت‪:‬‬
‫ﻣﻮاﻻت‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺴﺘﻦ اﻧﺪامھﺎ در وﺿﻮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻓﺎﺻﻠﻪای ﺑﯿﻦ آنھﺎ واﻗﻊ‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬و ﻃﻮری ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ وﺿﻮ ﮔﯿﺮﻧﺪه در اﺛﻨﺎی وﺿﻮ ﺑﻪﮐﺎر دﯾﮕﺮی ﻣﺸﻐﻮل ﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ُﻋﺮﻓﺎ اﻧﺼﺮاف از وﺿﻮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﯾﺪ‪ .‬ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﻋﻤﻞ ﺳﻠﻒ و ﺧﻠﻒ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١٢‬ﻣﺴﺢ ﮐﺮدن ھﺮدو ﮔﻮش‪:‬‬

‫ﺳﻨﺖ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ داﺧﻞ ﮔﻮشھﺎ را ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺳﺒﺎﺑﻪ = اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻧﺸﺎن‪ ،‬و ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﻇﺎھﺮی آنھﺎ را ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺷﺴﺖ = اﺑﮫﺎم‪ ،‬ھﻤﺮاه ﺑﺎ ھﻤﺎن آب ﺳﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺢ ﮐﺮد‪ .‬از ﻣﻘﺪام‬
‫اﺑﻦ ﻣﻌﺪﯾﮑﺮبس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬أن رﺳﻮل اﷲص مﺴﺢ ﻲﻓ وﺿﻮﺋﻪ رأﺳﻪ وأذﻧﻴﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮﻫﻤﺎ و�ﺎﻃﻨﻬﻤﺎ‪ ،‬وأدﺧﻞ أﺻﺒﻌﻪ ﻲﻓ ﺻﻤﺎﻲﺧ أذﻧﻴﻪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در وﺿﻮی ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺳﺮ‬
‫و دو ﻗﺴﻤﺖ ﺑﯿﺮوﻧﯽ و دروﻧﯽ ﮔﻮشھﺎی ﺧﻮد را‪ ،‬ﻣﺴﺢ ﮐﺮد و دو اﻧﮕﺸﺖ ﺧﻮد را داﺧﻞ‬
‫ﺳﻮراخ ﮔﻮشھﺎ ﻓﺮو ﮐﺮد«‪ .‬اﺑﻮداود و ﻃﺤﺎوی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب‪،‬‬
‫درﺑﺎره ﮐﯿﻔﯿﺖ وﺿﻮی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺳﺮ ﺧﻮد و ﮔﻮشھﺎﯾﺶ را ﯾﮑﺒﺎر‬
‫ﻣﺴﺢ ﮐﺮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﺳﺮ و ﮔﻮشھﺎی ﺧﻮد را ﻣﺴﺢ ﮐﺮد‪ ،‬درون ﮔﻮشھﺎ را ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺳﺒﺎﺑﻪ و ﺑﯿﺮونﺷﺎن را‬
‫َ‬
‫ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺷﺴﺖ ﻣﺴﺢ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫‪ -١٣‬ﺷﺴﺘﻦ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و دﺳﺖ و ﭘﺎھﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺣﺪ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ=اﻃﺎﻟﻪ ّ‬
‫ﻏﺮة و ﺗﺤﺠﯿﻞ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٠‬‬
‫اﻃﺎﻟﻪی ّ‬
‫ﻏﺮه ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺰﺋﯽ از ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺳﺮ را اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﻓﺮﺿﯽ ﺻﻮرت ﺑﺸﻮﺋﯿﻢ‪ .‬و‬
‫اﻣﺎ »اﻃﺎﻟﻪ ﺗﺤﺠﯿﻞ« آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آرﻧﺞھﺎی دﺳﺖ و ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻗﻮزکھﺎی ﭘﺎ را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺸﻮﺋﯿﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن أﻣﻲﺘ ﻳﺄﺗﻮن ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﻏﺮا �ﺠﻠ�‬
‫ﻣﻦ آﺛﺎر الﻮﺿﻮء« »ﺑﯿﮕﻤﺎن اﻣﺖ ﻣﻦ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮاﺛﺮ ﺗﮑﻤﯿﻞ وﺿﻮ ﭼﮫﺮه و دﺳﺖ و‬
‫ﭘﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽدرﺧﺸﺪ و آﺛﺎر وﺿﻮ در ﭼﮫﺮه و دﺳﺖ و ﭘﺎیﺷﺎن آﺷﮑﺎر اﺳﺖ«= ﺑﻪ اﺳﺒﺎن‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺳﻔﯿﺪ و دﺳﺖ و ﭘﺎ ﺳﻔﯿﺪ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻮر‪ ،‬ﭼﮫﺮهﺷﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ“‪.‬‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮ ﮐﺲ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻏﺎﻓﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ“‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻮزرﻋﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه آب ﺑﺮای وﺿﻮ ﺧﻮاﺳﺖ و وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺪ‬
‫را ﺗﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آرﻧﺞھﺎ ﺷﺴﺖ و ﭘﺎھﺎ را ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻗﻮزکھﺎ ﺗﺎ ﺳﺎقھﺎ ﺷﺴﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﮫﺎﯾﺖ زﯾﻨﺖ و آراﯾﺶ اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از اﺣﻤﺪ اﺳﺖ‪ ،‬و او‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﺳﻨﺎد آن ﺑﺸﺮط ﺷﯿﺨﯿﻦ »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -١٤‬ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﺋﯽ در آب وﺿﻮ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ از آب درﯾﺎ ھﻢ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫از اﻧﺲس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪» :‬ﻳﻐتﺴﻞ ﺑﺎلﺼﺎع )‪ (۳‬إﻰﻟ ﻤﺧﺴﺔ أﻣﺪاد‬
‫و�ﺘﻮﺿﺄ ﺑﺎﻤﻟﺪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﯽ اﻟﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ و ﺳﻠﻢ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺻﺎع اﻟﯽ ﭘﻨﺞ ﻣﺪ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎ‬
‫ﯾﮏ ﻣﺪ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ «‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ زﯾﺪ رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﻛﻢ ﻳﻜﻔﻴﻨﻲ ﻣﻦ اﻟﻮﺿﻮء؟ ﻗﺎل ﻣﺪ‪ ،‬ﻗﺎل ﻛﻢ‬
‫ﻳﻜﻔﻴﻨﻲ ﻟﻠﻐﺴﻞ؟ ﻗﺎل ﺻﺎع‪ ،‬ﻓﻘﺎل اﻟﺮﺟﻞ‪ :‬ﻻ ﻳﻜﻔﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻻ أم ﻟﻚ ﻗﺪ ﻛﻔﻰ ﻣﻦ ﻫﻮ ﺧﲑ‬
‫ﻣﻨﻚ‪ :‬رﺳﻮل اﷲص«‪» ،‬ﭼﻘﺪر آب ﺑﺮای وﺿﻮ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﻣﻦ آب‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻘﺪر آب ﺑﺮای ﻏﺴﻞ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮫﺎر ﻣﻦ آب‪ ،‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮای ﻣﻦ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎدرت ﺑﻪ ﻋﺰاﯾﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ!! ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﺑﮫﺘﺮ ﺑﻮد ﮐﻔﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮل ﺧﺪاص«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺑﺰاز و ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﮐﻪ رﺟﺎل آن ﻣﻮﺛﻮق‬
‫ﺑﻪ‪ ،‬ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب »اﻟﮑﺒﯿﺮ« آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮب رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أن اﻨﻟﻲﺒص مﺮ �ﺴﻌﺪ وﻫﻮ ﻳﺘﻮﺿﺄ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﻫﺬا الﺮﺴف ﻳﺎ ﺳﻌﺪ؟! ﻓﻘﺎل‪:‬‬
‫وﻫﻞ ﻲﻓ اﻤﻟﺎء ﻣﻦ ﺮﺳف؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻧﻌﻢ و إن ﻛﻨﺖ ﻰﻠﻋ ﻧﻬﺮ ﺟﺎر« ]ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﮐﻨﺎر ﺳﻌﺪ‬
 ‫‪٧١‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا اﺳﺮاف ﻣﯽﮐﻨﯽ ای ﺳﻌﺪ؟ ﮔﻔﺖ ﻣﮕﺮ‬
‫در آب ھﻢ اﺳﺮاف ھﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آری‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ روی رود ﺟﺎری ھﻢ ﺑﺎﺷﯽ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺿﻌﯿﻔﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل آب ﺑﺮای ﯾﮏ ﻓﺎﯾﺪهی‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺸﺮوع ﻧﯿﺰ اﺳﺮاف ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺑﺎر اﻧﺪامھﺎ را ﺑﺸﻮﺋﯿﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ ﮐﻪ از ﭘﺪرش و از ﺟﺪش رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﯾﮑﻨﻔﺮ‬
‫اﻋﺮاﺑﯽ ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و از ﮐﯿﻔﯿﺖ وﺿﻮ ﺳﻮال ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻧﺮا‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺳﻪ ﺑﺎر‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫وی ﻧﺸﺎن داد وﮔﻔﺖ‪» :‬اﯾﻨﺴﺖ وﺿﻮی ﮐﺎﻣﻞ«‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪی ﮐﺮده و‬
‫ﺗﺠﺎوز و ﺳﺘﻢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ ﺑﺎ اﺳﻨﺎدھﺎی‬
‫»ﺻﺤﯿﺢ« آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﻘﻔﻞس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻪ‬
‫ﺳﻴﻜﻮن ﻲﻓ ﻫﺬه اﻻﻣﺔ ﻗﻮم ﻳﻌﺘﺪون ﻲﻓ اﻟﻄﻬﻮر واﺪﻟﺎﻋء« »درﻣﯿﺎن اﻣﺖ ﻣﻦ ﮔﺮوھﯽ ﺧﻮاھﻨﺪ‬
‫آﻣﺪ ﮐﻪ در ﻃﮫﺎرت و دﻋﺎ اﺳﺮاف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آب وﺿﻮ از اﻧﺪازه آب‬
‫وﺿﻮی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫‪ -١٥‬ﺧﻮاﻧﺪن دﻋﺎھﺎ در اﺛﻨﺎی وﺿﻮ‪:‬‬
‫درﺑﺎرهی دﻋﺎھﺎی وﺿﻮ‪ ،‬ﺑﺠﺰ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی ﭼﯿﺰی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪص‪ ،‬آﻣﺪم و ﺑﺮاﯾﺶ آب‬
‫وﺿﻮ آوردم ﮐﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و از اﯾﺸﺎن ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ا� اﻏﻔﺮ ﻲﻟ‬
‫ذﻧﻲﺒ‪ ،‬ووﺳﻊ ﻲﻟ ﻲﻓ داري‪ ،‬و�ﺎرك ﻲﻟ ﻲﻓ رز�( ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ ﻧﻲﺒ اﷲ ﺳﻤﻌﺘﻚ ﺗﺪﻋﻮ ﺑ�ﺬا و�ﺬا‬
‫ﻗﺎل‪) :‬وﻫﻞ ﺗﺮ�ﻦ ﻣﻦ ﺷﺊ؟«‪» .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﮔﻨﺎھﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ ،‬و ﻣﺎواﯾﻢ را ﮔﺸﺎﯾﺶ ده‪ ،‬و روزﯾﻢ‬
‫را ﻓﺮاوان ﮔﺮدان‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ در دﻋﺎی ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰی را ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪام؟«‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ آن‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﮑﻦ ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را از ﺟﻤﻠﻪ دﻋﺎھﺎﺋﯽﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از وﺿﻮ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ آن را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﺧﻼل وﺿﻮ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد« ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮدو ﻣﺤﺘﻤﻠﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -١٦‬دﻋﺎی ﺑﻌﺪ از وﺿﻮ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٢‬‬

‫ﻋﻤﺮس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻨ�ﻢ ﻣﻦ أﺣﺪ ﻳﺘﻮﺿﺄ ﻓيﺴﺒﻎ الﻮﺿﻮء‬
‫ﺛﻢ ﻳﻘﻮل‪ :‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ وأﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا ﻋﺒﺪه ورﺳﻮﻪﻟ إﻻ‬
‫ﻓﺘﺤﺖ ﻪﻟ أﺑﻮاب اﺠﻟﻨﺔ اﺜﻟﻤﺎﻧﻴﺔ ﻳﺪﺧﻞ ﻣﻦ أﻳﻬﺎ ﺷﺎء« »ھﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ وﺿﻮی ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮕﯿﺮد‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺠﺰ اﻟﻠﻪ ﮐﻪ ﯾﮑﺘﺎ و ﺑﯽﺷﺮﯾﮏ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎده و ﭘﯿﺎمآور ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ درھﺎی‬
‫ھﺸﺘﮕﺎﻧﻪ ﺑﮫﺸﺖ را ﺑﻪ روﯾﺶ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬از ھﺮﮐﺪام ﺑﺨﻮاھﺪ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐـﺮده اﺳﺖ‪ .‬و از اﺑـﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧـﺪری رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ ﺗﻮﺿﺄ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ا� وﺤﺑﻤﺪك‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ أﻧﺖ‪ ،‬أﺳﺘﻐﻔﺮك وأﺗﻮب إﻴﻟﻚ‬
‫ﻛﺘﺐ ﻲﻓ رق ﺛﻢ ﺟﻌﻞ ﻲﻓ ﻃﺎﺑﻊ ﻓﻠﻢ ﻳ�ﺮﺴ إﻰﻟ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ﮐﺴﯽﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد ودﻋﺎی‬
‫ﻓﻮق را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬آن را درﭘﻮﺳﺘﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ ﺳﭙﺲ آن را ﻣﮫﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ آن را‬
‫ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ آن را درﮐﺘﺎب »اﻻوﺳﻂ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ از‬
‫ﻃـﺒﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬و راوﯾﺎن آن ﺷﺮاﯾﻂ راوﯾﺎن »ﺻﺤﯿﺢ« را دارﻧﺪ‪ .‬و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده و در آﺧﺮش ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺧﺘﻢ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺨﺑﺎﺗﻢ ﻓﻮﺿﻌﺖ ﺤﺗﺖ اﻟﻌﺮش ﻓﻠﻢ ﺗ�ﺮﺴ إﻰﻟ‬
‫ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ﺑﺮآن ﻣﮫﺮ زده ﻣﯽﺷﻮد و آن را در زﯾﺮ ﻋﺮش ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ آن‬
‫را ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارﻧﺪ«‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ »وﻗﻒ« آن را ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ دﻋﺎی‪» :‬أ� اﺟﻌﻠ�‬
‫ﻣﻦ اﺘﻟﻮاﺑ�‪ ،‬واﺟﻌﻠ� ﻣﻦ اﻤﻟﺘﻄﻬﺮ�ﻦ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا از زﻣﺮه ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﭘﺎﮐﺎن‬
‫ﺑﯽآﻻﯾﺶ ﻗﺮار ده«‪ .‬در رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی آﻣﺪه و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ و اﺳﻨﺎدش‬
‫»اﺿﻄﺮاب« وﺟﻮد دارد‪ .‬و ﭼﻨﺪان »ﺻﺤﯿﺢ« ﺑﻨﻈﺮ ﻧﻤـﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ -١٧‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪ از وﺿﻮ‪:‬‬
‫زﯾﺮا از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺑﻼل ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﺑﻼل ﺣﺪﺛ�‬
‫ﺑﺄرﻰﺟ ﻋﻤﻞ ﻋﻤﻠﺘﻪ ﻲﻓ اﻻﺳﻼم إ� ﺳﻤﻌﺖ دف ﻧﻌﻠﻴﻚ ﺑ� ﻳﺪي ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﻋﻤﻠﺖ‬
‫ﻋﻤﻼ أرﻰﺟ ﻋﻨﺪي ﻣﻦ ا� لﻢ أﺗﻄﻬﺮ ﻃﻬﻮرا ﻲﻓ ﺳﺎﻋﺔ ﻣﻦ ﻴﻟﻞ أو ﻧﻬﺎر إﻻ ﺻﻠﻴﺖ ﺑﺬلﻚ‬
‫اﻟﻄﻬﻮر ﻣﺎ ﻛﺘﺐ ﻲﻟ أن أﺻ�«‪.‬‬
‫»ای ﺑﻼل‪ ،‬اﻣﯿﺪوارﮐﻨﻨﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻠﺖ را در اﺳﻼم ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﮕﻮ! زﯾﺮا ﺻﺪای ﻧﻌﻠﯿﻦ ﺗﺮا در‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد ﺷﻨﯿﺪم‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﯿﺪوارﮐﻨﻨﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ آن ﺑﻮده ﮐﻪ در‬
‫ھﺮ ﺳﺎﻋﺖ از ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﮐﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﺎ آن وﺿﻮ‪ ،‬ھﺮ ﭼﻘﺪر ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻘﺪور ﺷﺪه‬
 ‫‪٧٣‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهام«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﺒﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ أﺣﺪ ﻳﺘﻮﺿﺄ ﻓﻴﺤﺴﻦ الﻮﺿﻮء و�ﺼ� ر�ﻌﺘ� ﻳﻘﺒﻞ ﺑﻘﻠﺒﻪ ووﺟﻬﻪ‬
‫ﻋﻠﻴﻬﻤﺎ إﻻ وﺟﺒﺖ ﻪﻟ اﺠﻟﻨﺔ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﻨﺤﻮ اﺣﺴﻦ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد و ﻗﻠﺐ ﺧﻮد ﻣﺘﻮﺟﻪ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮای او واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ در ﮐﺘﺎب ﺻﺤﯿﺤﺶ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و از‬
‫ﺧﻤﺮان ﻣﻮﻻی ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬او ﻋﺜﻤﺎنس را دﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آب وﺿﻮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ و ﺳﻪ ﺑﺎر دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد را ﺷﺴﺖ‪ ، ...‬و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺗﻮﺿﺄ وﺿﻮ� ﻫﺬا‪ ،‬ﺛﻢ ﺻ� ر�ﻌﺘ� ﻻ �ﺪث ﻓﻴﻬﻤﺎ ﻧﻔﺴﻪ‬
‫ﻏﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺗﻘﺪم ﻣﻦ ذﻧﺒﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻦ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و‬
‫در آنھﺎ از وﺳﻮﺳﻪی ﻧﻔﺲ ﻓﺎرغ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪی او آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫ﺑﺨﺎری و دﯾﮕﺮان آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ذﮐﺮ ﺳﻨﺖھﺎی دﯾﮕﺮ وﺿﻮ از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﭘﺎک ﮐﺮدن ﮐﻨﺞ ﭼﺸﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻤﯿﺰ ﮐﺮدن ﭼﯿﻦ و‬
‫ﭼﺮوک ﺻﻮرت‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ دادن اﻧﮕﺸﺘﺮی و ﻣﺴﺢ ﮐﺮدن ﮔﺮدن‪ ،‬ﺧﻮدداری ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺪرﺟﻪی »ﺻﺤﯿﺢ« ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮای‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻧﻈﺎﻓﺖ ﺑﺪانھﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮑﺮوھﺎت وﺿﻮ =ﮐﺎرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در وﺿﻮ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ‬

‫ﺗﺮک ھﺮﯾﮏ از ﺳﻨﺖھﺎی وﺿﻮ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﺗﺎ وﺿﻮ ﮔﯿﺮﻧﺪه از ﭘﺎداش و ﺛﻮاب آنھﺎ‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻧﮕﺮدد‪ ،‬زﯾﺮا ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﻣﮑﺮوه‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺤﺮوم ﺷﺪن از ﺛﻮاب اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﺮک ھﺮ‬
‫ﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺮوھﯽ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻮاﻗﺺ وﺿﻮ ‪ -‬ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ را ﺗﺒﺎه ﻣﯽﺳﺎزد‪:‬‬

‫ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ھﺴﺖ ﮐﻪ وﺿﻮ را ﺑﺎﻃﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺳﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﮐـﻪ ﻣﻘﺼﻮد از آن ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬آنھﺎ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺧﺎرج ﺷﺪن ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ از ﺷﺮﻣﮕﺎه ﭘﯿﺶ ﯾﺎ از ﻋﻘﺐ اﻧﺴﺎن ﮐﻪ اﺷﯿﺎء زﯾﺮ را در‬
‫ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿـﺮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ادرار‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﺪﻓﻮع‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٤‬‬
‫َۡٓ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٓ َ ‪ٞ‬‬
‫زﯾﺮا ﻗﻮل ﺧﺪا‪﴿ :‬أ ۡو َجا َء أ َحد ّمِن�م ّم َِن ٱلغا﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪ ٤٣ :‬و اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[٦ :‬ﯾﺎ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷﻤﺎ از ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺮﮔﺸﺖ«‪ .‬ﮐﻪ ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻗﻀﺎی ﺣـﺎﺟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ادرار‬
‫و ﻣﺪﻓﻮع ھﺮدو را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﺑﺎدی ﮐﻪ از ﺷﺮﻣﮕﺎه ﭘﺴﯿﻦ ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪:‬‬

‫زﯾﺮا اﺑﻮھﺮﯾﺮهس‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﻘﺒﻞ اﷲ ﺻﻼة أﺣﺪ�ﻢ إذا‬
‫أﺣﺪث ﺣﻰﺘ ﻳﺘﻮﺿﺄ( ﻓﻘﺎل رﺟﻞ ﻣﻦ ﺣﺮﻀمﻮت‪ :‬ﻣﺎ اﺤﻟﺪث ﻳﺎ أﺑﺎ ﻫﺮ�ﺮة؟ ﻗﺎل‪) :‬ﻓﺴﺎء أو‬
‫ﺮﺿاط(‪» .‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺣﺪث ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻤﺎز وی را ﻧﻤـﯽﯾﺬﯾﺮد ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺮدی از ﺣﻀﺮﻣﻮت از اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮاد از »ﺣﺪث« ﭼﯿـﺴﺖ؟‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد ﺑﺎد ﺑﯿﺼﺪا و ﺑﺎد ﺑﺎ ﺻﺪا اﺳﺖ ‪ -‬ﭼﺴﯿﺪن ﯾﺎ ﮔﻮزﯾﺪن ‪ .«-‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ از او رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓـﺮﻣﻮد‪» :‬إذا وﺟﺪ‬
‫أﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ ﺑﻄﻨﻪ ﺷيﺌﺎ ﻓﺄﺷﻞﻜ ﻋﻠﻴﻪ أﺧﺮج ﻣﻨﻪ ﺷﺊ أم ﻻ؟ ﻓﻼ �ﺮﺟﻦ ﻣﻦ اﻤﻟﺴﺠﺪ ﺣﻰﺘ‬
‫�ﺴﻤﻊ ﺻﻮﺗﺎ أو �ﺪ ر�ﺎ« »ھﺮﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ ﺻﺪاﺋﯽ را از ﺷﮑـﻢ ﺧﻮد ﺷﻨﯿﺪ و اﻣﺮ ﺑﺮ وی‬
‫ﻣﺸﺘﺒﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺎدی از او ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮد ﺧﺎرج ﻧﺸﻮد ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺻﺪاﺋﯽ ﺑﺸﻨﻮد ﯾﺎ ﺑﻮﺋﯽ اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺷﻨﯿﺪن ﺻﺪا ﯾﺎ اﺣﺴﺎس ﮐﺮدن ﺑﻮ‪ ،‬ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮاد از آن ﺣﺼﻮل ﯾﻘﯿﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰی از او ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫د‪ ،‬ھـ‪ ،‬و‪ -‬ﻣﻨﯽ‪ ،‬و ﻣﺬی‪ ،‬و ودی‪ :‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎرهی ﻣﺬی ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻓﻴﻪ‬
‫الﻮﺿﻮء »ﻣﺬی ﻣﻮﺟﺐ وﺿﻮ اﺳﺖ«‪ .‬و اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬أﻣﺎ اﻤﻟ� ﻓﻬﻮ اﺬﻟي‬
‫ﻣﻨﻪ اﻟﻐﺴﻞ‪ ،‬وأﻣﺎ اﻤﻟﺬي و الﻮدي ﻓﻘﺎل‪) :‬أﻏﺴﻞ ذﻛﺮك أو ﻣﺬاﻛ�ك‪ ،‬وﺗﻮﺿﺄ وﺿﻮءك‬
‫لﻠﺼﻼة« »اﻣﺎ ﻣﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻏﺴﻞ اﺳﺖ و اﻣﺎ ﻣﺬی و ودی‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻟﺖ ﺧﻮد را ﯾﺎ‬
‫ﻟﺒﺎس آﻟﻮده از آن را از آنھﺎ ﺑﺸﻮی و ھﻤﺎﻧﻄﻮریﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﮫﻨﮕﺎم‬
‫ﺧﺮوج آنھﺎ ﻧﯿﺰ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﻏﺴﻞ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را درﮐﺘﺎب »اﻟﺴﻨﻦ«‪،‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺧﻮاب‪:‬‬
 ‫‪٧٥‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺨﺺ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ادراﮐﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺸﯿﻤﻦﮔﺎھﺶ ﺑﺮ ﺟﺎی ﻧﺸﺴﺘﻦﮔﺎه ﻧﭽﺴﺒﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺻﻔﻮان ﺑﻦ ﻋﺴﺎلس‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻳﺄمﺮﻧﺎ إذا ﻛﻨﺎ ﺳﻔﺮا أﻻ ﻧ�ع ﺧﻔﺎﻓﻨﺎ‬
‫ﺛﻼﺛﺔ أﻳﺎم وﻴﻟﺎﻴﻟﻬﻦ إﻻ ﻣﻦ ﺟﻨﺎﺑﺔ‪ ،‬ﻟ�ﻦ ﻣﻦ ﺎﻏﺋﻂ و ﺑﻮل و ﻧﻮم« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺧﻒھﺎی ﺧﻮﯾﺶ را از ﭘﺎ‬
‫ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎورﯾﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮای ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻌﺪ از ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ و ﺧﻮاب ﮐﻪ وﺿﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ آن ﻣﺪت آنھﺎ را از ﭘﺎ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽآوردﯾﻢ[‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺨﻮاب‬
‫رود و ﻧﺸﯿﻤﻦﮔﺎھﺶ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﭼﺴﺒﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ وﺿﻮی وی ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن أﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﷲص ﻳنﺘﻈﺮون‬
‫اﻟﻌﺸﺎء اﻻﺧﺮة ﺣﻰﺘ ﺨﺗﻔﻖ رؤوﺳﻬﻢ ﺛﻢ ﻳﺼﻠﻮن وﻻ ﻳﺘﻮﺿﺌﻮن«‪» .‬ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء دوم ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﺧﻮابﺷﺎن ﻣﯽﺑﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮﺷﺎن ﺗﮑﺎن ﻣﯽﺧﻮرد‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ وﺿﻮ را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ«‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﺗﺮﻣﺬی از ﺷـﻌﺒﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻟﻘﺪ رأﻳﺖ أﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﷲص ﻳﻮﻗﻈﻮن لﻠﺼﻼة ﺣﻰﺘ ﻻﺳﻤﻊ ﻻﺣﺪﻫﻢ‬
‫ﻏﻄﻴﻄﺎ‪ ،‬ﺛﻢ ﻳﻘﻮمﻮن ﻓﻴﺼﻠﻮن وﻻ ﻳﺘﻮﺿﺌﻮن« »ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪهام ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺪار ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺻﺪای ﺧﺮﻧﺎس ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﺎن را ﻣـﯽﺷﻨﯿﺪم‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻧـﻤﺎز ﻣـﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و وﺿﻮی ﺟـﺪﯾﺪی ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ«‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻨﻈﺮ ﻣﺎ آﻧﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺨﻮاب رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬زوال ﻋﻘﻞ‪:‬‬
‫ﺧﻮاه از راه دﯾﻮاﻧﮕﯽ ﯾﺎ اﻏﻤﺎ‪ ،‬ﯾـﺎ ﻣﺴﺘﯽ ﯾﺎ دارو ﺑـﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ زوال‬
‫ﻋﻘﻞ زﯾﺎد ﯾﺎ ﮐﻢ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮاه ﭼﻨﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﻧﺸﯿﻤـﻦﮔﺎھﺶ ﭼﺴﺒﯿﺪه ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﻮده ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در ھﻤﻪی اﯾﻦ اﺣﻮال ﻧﺎﻗﺾ وﺿﻮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا زوال ﻋﻘﻞ در ھﺮ ﯾﮏ‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺎﻻت‪ ،‬رﺳﺎﺗﺮ از زوال ﻋﻘﻞ در ﺧﻮاب اﺳﺖ و ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮ آن اﺗﻔﺎق ﮐﻠﻤﻪ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬دﺳﺖ زدن ﺑﻪ ﻓﺮج‪ :‬ﺷﺮﻣﮕﺎه ﻣﺮد و زن‪ ،‬ﺑﺪون ﺣﺎﺋﻞ‪:‬‬
‫زﯾﺮا ﯾﺴﺮة ﺑﻨﺖ ﺻﻔﻮانب رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ مﺲ ذﻛﺮه‬
‫ﻓﻼ ﻳﺼﻞ ﺣﻰﺘ ﻳﺘﻮﺿﺄ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﺧﻮد دﺳﺖ زد ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺰارد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٦‬‬

‫وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد«‪ .‬ھـﺮ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ آن را رواﯾﺖ ﮐـﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺨﺎری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﺧﺒﺮی اﺳﺖ در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬و ﻣﺎﻟﮏ و‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮداود ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﯾﺴﺮه »ﺻﺤﯿﺢ« ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬او ﮔﻔﺖ آن ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی‬
‫ﮐﻪ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ از ﯾﺴﺮه ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪه ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬و�ﺘﻮﺿﺄ ﻣﻦ مﺲ اﺬﻟﻛﺮ« »ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﻪ آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﺧﻮد دﺳﺖ زد وﺿﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﺧﻮد ﯾـﺎ آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ دﯾﮕﺮان دﺳﺖ‬
‫ﺑﺰﻧﺪ ﺣﮑﻤﺶ ﯾﮏﺳـﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ أﻓﻰﻀ‬
‫ﺑﻴﺪه إﻰﻟ ذﻛﺮ ﻟيﺲ دوﻧﻪ ﺳﺮﺘ‪ ،‬ﻓﻘﺪ وﺟﺐ ﻋﻠﻴﻪ الﻮﺿﻮء« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﭘﺮده ﺑﻪ آﻟﺖ‬
‫ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﺧﻮد دﺳﺖ زد‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن وﺿﻮ ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ = وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪه«‪ .‬اﺣﻤﺪ‬
‫و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ آن را »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و اﺑﻦ اﻟﺴﮑﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺖ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ در رواﯾﺖ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬إذا أﻓﻰﻀ أﺣﺪ�ﻢ ﺑﻴﺪه‬
‫إﻰﻟ ذﻛﺮه‪ ،‬ﻟيﺲ ﺑيﻨﻬﺎ و�يﻨﻪ ﺷﺊ ﻓﻠﻴﺘﻮﺿﺄ«‪» ،‬ھﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﺑﺪون ﭘﻮﺷﺶ دﺳﺘﺶ ﺑﻪ آﻟﺖ‬
‫ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﺧﻮد ﺗﻤﺎس ﭘﯿﺪا ﮐﺮد وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫و از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش و از ﺟﺪشش رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬أﯾﻤﺎ رﺟﻞ ﻣﺲ ﻓﺮﺟﻪ‬
‫ﻓﻠﯿﺘﻮﺿﺄ‪ ،‬وأﯾﻤﺎ اﻣﺮأة ﻣﺴﺖ ﻓﺮﺟﮫﺎ ﻓﻠﺘﺘﻮﺿﺄ« »ھﺮ ﻣﺮدی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮد دﺳﺖ زد وﺿﻮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد = وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ ،‬و ھﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮد دﺳﺖ زد‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﺣﺎزﻣﯽ‬
‫اﯾﻦ اﺳﻨﺎد را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و رأی ﺣﻨﻔﯽ ﻣﺬھﺒﺎن ﺑﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ زدن ﺑﻪ‬
‫آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﻧﺎﻗﺾ وﺿﻮء ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا »ﻃﻠﻖ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬أن رﺟﻼ ﺳﺄل اﻨﻟﻲﺒ‬
‫ﻋﻦ رﺟﻞ ﻳﻤﺲ ذﻛﺮه‪ ،‬ﻫﻞ ﻋﻠﻴﻪ الﻮﺿﻮء؟ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻻ‪ ،‬إﻧﻤﺎ ﻫﻮ ﺑﻀﻌﺔ ﻣﻨﻚ« »ﻣﺮدی از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮدی ﺑﻪ آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﺧﻮد دﺳﺖ زد‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺮ وی وﺿﻮ واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫= وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ ،‬زﯾﺮا آنھﻢ اﻧﺪاﻣﯽ اﺳﺖ از ﺷﻤﺎ«‪ .‬ھﺮ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﺪﯾﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﺣﺪﯾﺚ »ﯾﺴﺮة« ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٧٧‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﭼﯿﺰﯾﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬

‫دوﺳﺖ داﺷﺘﯿﻢ ﺑﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ اﺷﺎره ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ وﺿﻮ را ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ وﺿﻮ ﺑﺪانھﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا دﻟﯿﻞ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﺪان‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬دﺳﺖ زدن ﺑﻪ زن ﺑﺪون ﺣﺎﺋﻞ‪:‬‬

‫از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬او را ﺑﻮﺳﯿﺪه درﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫روزه داﺷﺖ‪ ،‬و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﻟﻘﺒﻠﺔ ﻻ ﺗﻨﻘﺾ الﻮﺿﻮء وﻻ ﺗﻔﻄﺮ الﺼﺎﺋﻢ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺑﻮﺳﻪ‪،‬‬
‫وﺿﻮ و روزه را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺳﺤﺎق ﺑﻦ راھﻮﯾﻪ آن را »ﺑﯿﺮون آورده« اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺰاز‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺟﯿﺪ« آن را ﺑﯿﺮون آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮای آن ﻋﻠﺘﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺮک آن ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻢ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺷﺒﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را در رﺧﺖﺧﻮاب در ﮐﻨﺎر ﺧﻮد ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺠﺴﺘﺠﻮی وی ﭘﺮداﺧﺘﻢ ﮐﻪ دﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫ﮐﻒ ﭘﺎھﺎی اﯾﺸﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻢ و اﯾﺸﺎن در ﺣﺎل ﺳﺠﺪه ﺑﻮد و ﭘﺎھﺎ را ﻧﺼﺐ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ا� ا� أﻋﻮذ ﺑﺮﺿﺎك ﻣﻦ ﺳﺨﻄﻚ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻤﻌﺎﻓﺎﺗﻚ ﻣﻦ ﻋﻘﻮ�ﺘﻚ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻚ‬
‫ﻣﻨﻚ‪ ،‬ﻻ أﺣﻲﺼ ﺛﻨﺎء ﻋﻠﻴﻚ أﻧﺖ ﻛﻤﺎ أﺛنﻴﺖ ﻰﻠﻋ ﻧﻔﺴﻚ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻪ رﺿﺎی ﺗﻮ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮم ﮐﻪ ﻣﺮا از ﺧﺸﻢ ﺧﻮدت در اﻣﺎن داری‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻔﻮ و ﺑﺨﺸﺶ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم ﮐﻪ ﻣﺮا‬
‫از ﺧﺸﻢ ﺧﻮدت در اﻣﺎن داری‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻔﻮ و ﺑﺨﺸﺶ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻋﻘﻮﺑﺖ‬
‫ﺧﻮدت ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺴﺎزی‪ ،‬و از ﺗﻮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ آﻧﻄﻮر ﺗﺮا ﺑﺴﺘﺎﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺧﻮد را ﺳﺘﻮدهای«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎز ھﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أن اﻨﻟﻲﺒص ﻗﺒﻞ ﺑﻌﺾ �ﺴﺎﺋﻪ ﺛﻢ ﺧﺮج‬
‫إﻰﻟ الﺼﻼة ولﻢ ﻳﺘﻮﺿﺄ«‪» ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﮑﯽ از زﻧﺎﻧﺶ را ﺑﻮﺳﯿﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺮون‬
‫رﻓﺖ و ﺗﺠﺪﯾﺪ وﺿﻮ ﻧﮑﺮد« اﺣﻤﺪ و ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﮐﻪ رﺟﺎل آن‬
‫ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ از او ل رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻛﻨﺖ‬
‫أﻧﺎم ﺑ� ﻳﺪي اﻨﻟﻲﺒ ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ورﺟﻼي ﻲﻓ ﻗﺒﻠﺘﻪ ﻓﺈذا ﺳﺠﺪ ﻏﻤﺰ� ﻓﻘﺒﻀﺖ‬
‫رﺟ�« و در ﻣﺘﻦ دﯾﮕﺮی‪» :‬ﻓﺈذا أراد أن �ﺴﺠﺪ ﻏﻤﺰ رﺟ�« )ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ( »در ﭘﯿﺶ روی‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٨‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬ﭘﺎھﺎ را در ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪی وی دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪم ھﺮﮔﺎه‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رود ﻣﺮا ﺗﮑﺎن ﻣﯽداد و ﻧﺸﮕﻮن ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻦ ﭘﺎی ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم‪ .‬ﯾﺎ ھﺮﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رود‪ ،‬ﭘﺎی ﻣﺮا ﺗﮑﺎن ﻣﯽداد« ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺧﺎرج ﺷﺪن ﺧﻮن از ﻏﯿﺮ از ﻣﺨﺮج ﻣﻌﺘﺎد‪:‬‬
‫ﺧﻮاه ﺑﻮﺳﯿﻠﻪی ﺟﺮاﺣﺖ ﯾﺎ ﺣﺠﺎﻣﺖ ﯾﺎ ﺧﻮن دﻣﺎغ ﺷﺪن ﺑﻮده و ﺧﻮاه اﻧﺪک ﯾﺎ ﻓﺮاوان‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺾ وﺿﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ - :‬ﭘﺲ ﺧﺎرج ﺷﺪن ﺧﻮن از ﺷﺮﻣﮕﺎه ﭘﯿﺸﯿﻦ و ﭘﺴﯿﻦ وﺿﻮ را‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.-‬‬
‫ﺣﺴﻦس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ زال اﻤﻟﺴﻠﻤﻮن ﻳﺼﻠﻮن ﻲﻓ ﺟﺮاﺣﺎﺗﻬﻢ« »ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ھﻤﻮاره ﺑﺎ‬
‫ﺟﺮاﺣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮب‪ ،‬ﮐﻮرﮐﯽ را ﻓﺸﺎر داد و از آن ﺧﻮن ﺑﺮون ﭘﺮﯾﺪ و ﺑﻌﺪ از آن وﺿﻮ‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬و اﺑﻦ اﺑﯽ اوﻓﯽ ھﻤﺮاه ﺑﺎ آب دھﺎن‪ ،‬ﺧﻮن را دور اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد اداﻣﻪ‬
‫داد‪ .‬و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب در ﺣﺎﻟﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮن از زﺧﻤﺶ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬و‬
‫ﻋﺒﺎد ﺑﻦ ﺑﺸﺮ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺗﯿﺮ ﺑﻪ وی اﺻﺎﺑﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد‬
‫اداﻣﻪ داد«‪ .‬اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و ﺑﺨﺎری ﺑﺤﺎل ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ ،‬آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻗﯽ‪:‬‬
‫ﺧﻮاه ﭘﺮ ﺑﺪھﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺾ وﺿﻮ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺘﻮان آن را ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴﺖ رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ‪:‬‬
‫رای ﺧﻠﻔﺎی راﺷﺪﯾﻦ و ﺑﺴﯿﺎری از اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻮ را ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﮑﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ وﺿﻮ ﺑﻌﺪ از ﺧﻮردن آن در ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮةس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺮدی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﮐﺮد‪» :‬أﻧﺘﻮﺿﺄ ﻣﻦ‬
‫ﺤﻟﻮم اﻟﻐﻨﻢ؟‪..‬ﻗﺎل‪) :‬إن ﺷﺌﺖ ﺗﻮﺿﺄ و�ن ﺷﺌﺖ ﻓﻼ ﺗﺘﻮﺿﺄ(‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬أﻧﺘﻮﺿﺄ ﻣﻦ ﺤﻟﻮم اﻻﺑﻞ؟‬
‫ﻗﺎل‪) :‬ﻧﻌﻢ ﺗﻮﺿﺄ ﻣﻦ ﺤﻟﻮم اﻻﺑﻞ(‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬أﺻ� ﻲﻓ مﺮاﺑﺾ اﻟﻐﻨﻢ؟ ﻗﺎل‪) :‬ﻻ(« »آﯾﺎ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ = آﯾﺎ ﺑﺎ ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ وﺿﻮ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ و اﮔﺮ ﻧﺨﻮاﺳﺘﯽ ﻧﮕﯿﺮ= ﻣﺨﺘﺎر ھﺴﺘﯽ از اﯾﻨﮑﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮی ﯾﺎ‬
‫ﻧﮕﯿﺮی‪ ،‬ﭼﻮن وﺿﻮ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد“ ﺑﺎز ھﻢ ﺳﻮال ﮐﺮد‪ :‬ﺑﻌﺪ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ وﺿﻮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪“ :‬آری‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ« ﺑﺎز ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان در‬
 ‫‪٧٩‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﻣﺤﻞ ﺧﻮاﺑﮕﺎه ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آری« ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ در ﺧﻮاﺑﮕﺎه‬
‫ﺷﺘﺮان ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻪ««‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﺑﺮاء ﺑﻦ‬
‫ﻋﺎزبس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﺷﺪ در ﺑﺎره وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮﺿﺌﻮا ﻣﻨﻬﺎ« »از آن وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬و ازﮔﻮﺷﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‬
‫ﺳﻮال ﺷﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﺘﻮﺿﺌﻮا ﻣﻨﻬﺎ« »از آن وﺿﻮ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬و از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﺧﻮاﺑﮕﺎه‬
‫ﺷﺘﺮان ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﺪ؟ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﺼﻠﻮا ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﺎ ﻣﻦ الﺸﻴﺎﻃ�« »درآﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا آﻧﺠﺎ ﻧﺎﭘﺎک اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آﺳﯿﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ«‪ .‬و از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﺧﻮاﺑﮕﺎه‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺳﻮال ﺷﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻠﻮا ﻓﻴﻬﺎ ﻓﺈﻧﻬﺎ ﺑﺮ�ﺔ« »در آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎزﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ ،‬آنھﺎ ﺑﺮﮐﺖ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از‬
‫ﻋﻠﻤﺎی ﺣﺪﯾﺚ ﺧﻼﻓﯽ در »ﺻﺤﯿﺢ« ﺑﻮدن اﯾﻦ ﺧﺒﺮ از ﺟﮫﺖ ﻧﻘﻞ ﻧﺪﯾﺪهام زﯾﺮا راوﯾﺎن آن‬
‫»ﻋﺎدل« ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ از دﻟﯿﻞ ﻗﻮﯾﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء‬
‫ﺑﺮﺧﻼف آن رای دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺷﮏ ﻧﻤﻮدن در اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ وﺿﻮ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ وﺿﻮ دارد‪ ،‬ﺷﮏ ﮐﻨﺪ در اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫اﯾﻦ ﺷﮏ ﺑﺮای وی زﯾﺎن ﻧﺪارد و وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد ‪ ،‬ﺧﻮاه در ﺣﯿﻦ ﻧﻤﺎز اﯾﻦ ﺷﮏ‬
‫ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺎ در ﺧﺎرج ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺎد ﺑﻦ ﺗﻤﯿﻢ از ﻋﻤﻮﯾﺶس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪":‬در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺷﮑﻮه ﮐﺮده ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻧﻤﺎز ﺧﯿﺎل ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه و وﺿﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﻨﺮﺼف ﺣﻰﺘ �ﺴﻤﻊ ﺻﻮﺗﺎ أو �ﺪ ر�ﺎ« »از ﻧﻤﺎز ﻣﻨﺼﺮف‬
‫ﻧﺸﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺻﺪاﺋﯽ ﺑﺸﻨﻮد ﯾﺎ ﺑﻮﺋﯽ اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻮ ھﺮﯾﺮهس ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا وﺟﺪ أﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ ﻧﻔﺴﻪ ﺷيﺌﺎ ﻓﺄﺷﻞﻜ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ أﺧﺮج ﻣﻨﻪ ﺷﺊ أم ﻻ؟ ﻓﻼ �ﺮج ﻣﻦ اﻤﻟﺴﺠﺪ ﺣﻰﺘ �ﺴﻤﻊ ﺻﻮﺗﺎ أو �ﺪ ر�ﺎ« »ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﺎدی در ﺷﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﭽﯿﺪ و ﺑﻪ ﺷﮏ اﻓﺘﺎد‪،‬ﮐﻪ آﯾﺎ ﭼﯿﺰی از وی ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺧﯿﺮ؟ از ﻧﻤﺎزش ﺧﺎرج ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺻﺪاﺋﯽ ﺑﺸﻨﻮد ﯾﺎ ﺑﻮﺋﯽ اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻨﯿﺪن ﺻﺪا و اﺣﺴﺎس ﮐﺮدن ﺑﻮی‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٠‬‬

‫ﺑﺨﺼﻮﺻﯽ ﻣﺮاد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮاد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﺪ ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﭼﯿﺰی از وی‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﺷﮏ ﮐﻨﺪ در ﺷﮑﺴﺘﻦ وﺿﻮ‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﺮ‬
‫وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آﻧﭽﻨﺎن ﯾﻘﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‬
‫روی آن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ در ﻧﺪاﺷﺘﻦ وﺿﻮ ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ در ﻃﮫﺎرت وﮔﺮﻓﺘﻦ وﺿﻮ ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ﺷﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻻزم اﺳﺖﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﻗﮫﻘﻪ در ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن وﺿﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﺧﺒﺎری ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫»ﺻﺤﯿﺢ« ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﺷﺴﺘﻦ ﻣﯿﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺴﺘﻦ ﻣﯿﺖ ﻧﺎﻗﺾ وﺿﻮ ﺑﺎﺷﺪ »ﺿﻌﯿﻒ«‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﯿﺰی ﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﺮای آن واﺟﺐ اﺳﺖ‬

‫ﺑﺮای ﺳﻪ ﭼﯿﺰ وﺿﻮ واﺟﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻧﻤﺎز ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻧﻤﺎز واﺟﺐ ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ھﻢ‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ ۡ ُ ۡ َ َّ َ ٰ َ ۡ ُ ْ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا �متم إِ� ٱلصلوة ِ فٱغسِلوا‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫حوا ب ِ ُر ُءوسِ� ۡم َوأ ۡر ُجل� ۡم إِ�‬ ‫ُو ُجوه� ۡم َو�يۡدِيَ� ۡم إِ� ٱل َم َراف ِِق وٱمس‬
‫ۡ َ َۡۡ‬
‫��﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ . [٦ :‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد و وﺿﻮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬ ‫ٱلكعب ِ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ وﺿﻮ ﮔﯿﺮد‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﻘﺒﻞ اﷲ ﺻﻼة ﺑﻐ�‬
‫ﻃﻬﻮر‪ ،‬وﻻ ﺻﺪﻗﺔ ﻣﻦ ﻏﻠﻮل« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺪون وﺿﻮ را‪ ،‬و ﺻﺪﻗﻪ از ﻣﺎل‬
‫ﺑﺴﺮﻗﺖ رﻓﺘﻪ از ﻏﻨﯿﻤﺖ را‪ ،‬ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد«‪ .‬ﺟﺰ ﺑﺨﺎری ھﻤﻪء ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‪ :‬زﯾﺮا اﺑﻦ ﻋﺒﺎسب رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻟﻄﻮاف ﺻﻼة إﻻ أن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ أﺣﻞ ﻓﻴﻪ الﺎﻠﻜم‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﺗ�ﻠﻢ ﻓﻼ‬
‫ﻳﺘﻠﻜﻢ إﻻ ﺨﺑ�« »ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در‬
‫آﻧﺮا‪ ،‬ﺣﻼل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ در ﺣﯿﻦ ﻃﻮاف ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ‬
 ‫‪٨١‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﻟﺐ ﻧﮕﺸﺎﯾﺪ«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی و دارﻗﻄﻨﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ واﻟﺤﺎﮐﻢ و اﺑﻦ اﻟﺴﮑﻦ و‬

‫اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ آن را “ﺻﺤﯿﺢ“ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬دﺳﺖ زدن ﺑﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ :‬زﯾﺮا اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺰم از ﭘﺪرش از‬
‫ﺟﺪشس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪای ﺑﻪ اھﻞ ﯾﻤﻦ ارﺳﺎل داﺷﺖ ﮐﻪ در‬
‫آن ﻣﺮﻗﻮم ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﻤﺲ اﻟﻘﺮآن إﻻ ﻃﺎﻫﺮ«‪» .‬ﺑﻪ ﻗﺮآن ﮐﺴﯽ دﺳﺖ ﻧﺰﻧﺪ‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺎک ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ و دارﻗﻄﻨﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و اﺛﺮم آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺘﻮاﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺮدم آن را‬
‫ﻗﺒﻮل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮب ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫"»ﻻ ﻳﻤﺲ اﻟﻘﺮآن إﻻ ﻃﺎﻫﺮ«" ھﯿﺜﻤﯽ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﯾﺪ آن را ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدان راوی آن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ دﺳﺖ‬
‫زدن ﺑﻪ »ﻣﺼﺤﻒ« ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ ﭘﺎک و ﻃﺎھﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﮐﻠﻤﮥ‬
‫»ﻃﺎھﺮ« ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ ﻣﺸﺘﺮک‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ دارد و ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ھﺮدو ﯾﮑﺴﺎن اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺪﻧﺶ ﭘﻠﯿﺪی ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻧﯿﺰ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺎﻧﯽ‬
‫آن ﺑﻄﻮر ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ اراده ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺮﯾﻨﻪای ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ آن ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ً‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ وﺿﻮ ﻧﺪارد از دﺳﺖ زدن ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﻣﺼﺤﻒ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫َّ‬
‫و اﻣﺎ درآﯾﻪ‪َ �َ �﴿ :‬م ُّس ُه ٓۥ إِ� ٱل ُم َط َّه ُرون‪] ﴾٧٩‬اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪» .[٧٩ :‬ﺑﺪان دﺳﺖ ﻧﻤﯽزﻧﻨﺪ‬
‫َّ‬
‫ﻣﮕﺮ ﭘﺎﮐﺎن«‪ .‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻇﺎھﺮ ﺿﻤﯿﺮ در ﴿� َ� َم ُّس ُه ٓۥ﴾ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﻪ »ﮐﺘﺎب‬
‫ﻣﮑﻨﻮن« ﮐﻪ ﻣﺮاد از آن ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ آن ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ﻣﺮاد از ﴿ٱل ُم َط َّه ُرون﴾ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ در دﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫ح ٖف ُّمك َّر َمةٖ‪َّ ١٣‬م ۡرفوعةٖ ُّم َط َّه َرة ِۢ‪ ١٤‬بِ�يدِي سفر� ٖ‪ ١٥‬كِرا�‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ُ �﴿ :‬ص ُ‬
‫ِ‬
‫بَ َر َر� ٖ‪] ﴾١٦‬ﻋﺒﺲ‪» .[١٦-١٣ :‬اﯾﻦ آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ در ﺻﺤﯿﻔﻪھﺎی ﮔﺮاﻣﯽ‬
‫و ارﺟﻤﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻠﻨﺪ ﻗﺪر و ﭘﺎﮐﯿﺰه از ھﻤﻪی ﻋﯿﺐھﺎ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﺪﺳﺖھﺎی ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ«"‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٢‬‬

‫رای اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﺷﻌﺒﯽ و ﺿﺤﺎک و زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ و اﻟﻤﻮﯾﺪ ﺑﺎﻟﻠﻪ و داود و اﺑﻦ ﺣﺰم و‬
‫ﺣﻤﺎد ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ وﺿﻮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ‬
‫دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ وﺿﻮ ﻧﺪارد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ ﺑﺎﺗﻔﺎق‬
‫ھﻤﻪ ﻓﻘﮫﺎء ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬آﻟﺒﺎﻧﯽ ﻣﺤﺪث ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ زدن ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮآن وﻣﺼﺤﻒ ﺑﺪون وﺿﻮ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮای آنھﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‬

‫وﺿﻮ در ﺣﺎﻻت زﯾﺮ ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﻣﻨﺪوب اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﺑﮫﻨﮕﺎم ذﮐﺮ ﺧﺪاوﻧﺪأ‪:‬‬
‫زﯾﺮا از ﻣﮫﺎﺟﺮ ﺑﻦ ﻗﻨﻔﺬس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﺮد و اﯾﺸﺎن ﻣﺸﻐﻮل وﺿﻮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻮد و ﺑﻪ وی ﺟﻮاب ﺳﻼم ﻧﺪاد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و آﻧﻮﻗﺖ ﺳﻼم وی را ﺟﻮاب‬
‫داد و ﻓﺮﻣﻮد‪»" :‬إﻧﻪ لﻢ ﻳﻤﻨﻌ� أن أرد ﻋﻠﻴﻚ إﻻ أ� ﻛﺮﻫﺖ أن أذﻛﺮ اﷲ إﻻ ﻰﻠﻋ اﻟﻄﻬﺎرة«‬
‫»آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪھﻢ‪ ،‬آن ﺑﻮد ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﻢ ﻧﺎم اﻟﻠﻪ را ﺑﺮ‬
‫زﺑﺎن آورم ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺎک ﺑﺎﺷﻢ«"‪ .‬ﻗﺘﺎده ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻟﺬا ﺣﺴﻦ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‬
‫و ﯾﺎ ذﮐﺮ اﻟﻠﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮ داود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻮ ﺟﮫﯿﻢ ﺑﻦ اﻟﺤﺎرثس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از‬
‫اﻃﺮاف ﺑﺌﺮ ﺟﻤﻞ )در ﺣﻮاﻟﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ( ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻣﺮدی ﺑﻪ وی رﺳﯿﺪ و ﺑﺪو ﺳﻼم داد‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪو ﺟﻮاب ﻧﺪاد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﮐﻨﺎر دﯾﻮاری رﻓﺖ و از ﺧﺎک آن ﺑﺮ ﺻﻮرت و‬
‫دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد ﻣﺴﺢ ﮐﺮد )ﺗﯿﻤﻢ ﻧﻤﻮد( ﺳﭙﺲ ﺟﻮاب ﺳﻼم او را ﮔﻔﺖ“‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری‬
‫و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮ داود و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺮ ﺳﺒﯿﻞ اﺳﺘﺤﺒﺎب و اﻓﻀﻠﯿﺖ اﺳﺖ و اﻻ ذﮐﺮ ﺧﺪا وﮔﻔﺘﻦ ﻧﺎم اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ دارد ﯾﺎ ﺑﯽ وﺿﻮ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺟﻨﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﯾﺎ اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬در ﺣﺎل رﻓﺘﻦ ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪه‪ ،‬ﺑﺪون ﮐﺮاھﺖ ﺑﺮای ھﻤﻪ ﯾﮑﺴﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺎﯾﺸﻪب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن‬
‫رﺳﻮل اﷲص ﻳﺬﻛﺮ اﷲ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ أﺣﻴﺎﻧﻪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ھﻤﻪی اوﻗﺎﺗﺶ ﻧﺎم ﺧﺪا را ﺑﺮ‬
‫زﺑﺎن ﻣﯽآورد«‪ .‬ھﺮ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ ﺑﺠﺰ ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری ﺑﺪون »اﺳﻨﺎد« از‬
‫ﻋﻠﯽ ﮐﺮم اﻟﻠﻪ وﺟﮫﻪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲص �ﺮج ﻣﻦ اﺨﻟﻼء ﻓﻴﻘﺮﺋﻨﺎ‬
 ‫‪٨٣‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫و�ﺄ�ﻞ ﻣﻌﻨﺎ الﻠﺤﻢ‪ ،‬ولﻢ ﻳ�ﻦ �ﺠﺰه ﻋﻦ اﻟﻘﺮآن ﺷﺊ ﻟيﺲ اﺠﻟﻨﺎﺑﺔ« »ھﻤﻮاره ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ از ﻣﺤﻞ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﺎ ﮔﻮﺷﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد و ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی او را از ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﺑﺎز ﻧﻤﯽداﺷﺖ ﻣﮕﺮ ﺟﻨﺎﺑﺖ«‪ .‬ھﺮ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ اﻟﺴﮑﻦ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﮫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪:‬‬
‫زﯾﺮا ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزبس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا أﺗﻴﺖ مﻀﺠﻌﻚ ﻓﺘﻮﺿﺄ‬
‫وﺿﻮءك لﻠﺼﻼة ﺛﻢ اﺿﻄﺠﻊ ﻰﻠﻋ ﺷﻘﻚ اﻻﻳﻤﻦ‪ ،‬ﺛﻢ ﻗﻞ ا� أﺳﻠﻤﺖ ﻧﻔﻲﺴ إﻴﻟﻚ‪ ،‬ووﺟﻬﺖ‬
‫وﺟ� إﻴﻟﻚ‪ ،‬وﻓﻮﺿﺖ أمﺮي إﻴﻟﻚ‪ ،‬وأﺠﻟﺄت ﻇﻬﺮي إﻴﻟﻚ‪ ،‬رﻏﺒﺔ ورﻫﺒﺔ إﻴﻟﻚ‪ ،‬ﻻ مﻠﺠﺄ وﻻ‬
‫ﻣﻨﻰﺠ ﻣﻨﻚ إﻻ إﻴﻟﻚ‪ ،‬ا� آﻣﻨﺖ ﺑ�ﺘﺎﺑﻚ اﺬﻟي أﻧﺰﻟﺖ‪ ،‬وﻧبﻴﻚ اﺬﻟي أرﺳﻠﺖ‪ ،‬ﻓﺈن ﻣﺖ‬
‫ﻣﻦ ﻴﻟﻠﺘﻚ ﻓﺄﻧﺖ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻄﺮة‪ ،‬واﺟﻌﻠﻬﻦ آﺧﺮ ﻣﺎ ﺗﺘﻠﻜﻢ ﺑﻪ‪ (،‬ﻗﺎل ﻓﺮددﺗﻬﺎ ﻰﻠﻋ اﻨﻟﻲﺒص ﻓﻠﻤﺎ‬
‫ﺑﻠﻐﺖ‪» :‬ا� آﻣﻨﺖ ﺑ�ﺘﺎﺑﻚ اﺬﻟي أﻧﺰﻟﺖ‪ :‬ورﺳﻮﻟﺖ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻ‪...‬وﻧبﻴﻚ اﺬﻟي أرﺳﻠﺖ«‪.‬‬
‫»ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاب ﺑﺮوی‪ ،‬ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮی‪ ،‬وﺿﻮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮی راﺳﺖ ﺑﺨﻮاب‪ ،‬و ﺑﮕﻮ‪“ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺟﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﭙﺮدم‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫روی آوردم‪ ،‬و ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﺤﻮل ﻧﻤﻮدم‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه آوردم‪ ،‬اﻣﯿﺪ و ﺗﺮﺳﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬و از ﺗﻮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم و ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰم‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﮐﻪ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدهای‬
‫و ﺑﻪ ﭘﯿﺎم آورت ﮐﻪ ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮدهای‪ ،‬اﯾﻤﺎن آوردم‪ .‬اﮔﺮ در ھﻤﺎن ﺷﺐ )ﺑﺪﻧﺒﺎل ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ‬
‫اوراد و ادﻋﯿﻪ( ﺑﻤﯿﺮی‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﺮ ﻓﻄﺮت ﭘﺎک ھﺴﺘﯽ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت آﺧﺮﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ‬
‫از ﺧﻮاب ﺑﺪان ﺗﮑﻠﻢ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮاء ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آن ﮐﻠﻤﺎت را در ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﮑﺮار ﮐﺮدم‬
‫وﻗﺘﯿﮑﻪ ﺑﻪ اﻟﻠﮫﻢ آﻣﻨﺖ ‪ ...‬رﺳﯿﺪم ﺑﺠﺎی »ﻧﺒﯿﮏ«‪» ،‬رﺳﻮﻟﮏ« ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻪ‪ ...‬و‬
‫ﻧﺒﯿﮏ اﻟﺬی ارﺳﻠﺖ« ﺑﮕﻮ[«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﮔﺮﻓﺘﻦ وﺿﻮ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﺮای ﺷﺨﺺ ﺟﻨﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﺎﮐﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ أﻳﻨﺎم أﺣﺪﻧﺎ ﺟﻨﺒﺎ؟‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﻧﻌﻢ إذا ﺗﻮﺿﺄ«‪» .‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا آﯾﺎ ﮐﺴﯽ از ﻣﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﻨﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آری‪ ،‬اﮔﺮ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد«‪ .‬و از ﻋﺎﯾﺸﻪب رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﺎﻛن رﺳﻮل‬
‫اﷲص إذا أراد أن ﻳﻨﺎم وﻫﻮ ﺟﻨﺐ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﻓﺮﺟﻪ وﺗﻮﺿﺄ وﺿﻮءه لﻠﺼﻼة« »ھﺮﮔﺎه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺟﻨﺐ ﻣﯽﺑﻮد و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺨﻮاﺑﺪ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽﺷﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٤‬‬

‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ«‪ .‬ھﻤﻪی ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﺮای ﺷﺨﺺ ﺟﻨﺐ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ھﺮﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﺑﺨﻮاھﺪ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ آب ﺑﻨﻮﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺠﺪدا ﺑﻪ ﺟﻤﺎع وﻧﺰدﯾﮑﯽ اﻗﺪام‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﺎﯾﺸﻪب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن اﻨﻟﻲﺒص إذا‬
‫ﺎﻛن ﺟﻨﺒﺎ ﻓﺄراد أن ﻳﺄ�ﻞ أو ﻳﻨﺎم ﺗﻮﺿﺄ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺟﻨﺐ ﻣﯽﺑﻮد و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻏﺬا‬
‫ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ ﺑﺨﻮاﺑﺪ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬و از ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أن‬
‫اﻨﻟﻲﺒص رﺧﺺ لﻠﺠﻨﺐ إذا أراد أن ﻳﺄ�ﻞ أو �ﺮﺸب أو ﻳﻨﺎم‪ ،‬أن ﻳﺘﻮﺿﺄ وﺿﻮءه لﻠﺼﻼة«‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﺧﺼﺖ داده اﺳﺖ ﺑﺮای ﺟﻨﺐ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺖ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ ﭼﯿﺰی‬
‫ﺑﻨﻮﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد ﺑﻪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إذا أﻰﺗ أﺣﺪ�ﻢ أﻫﻠﻪ ﺛﻢ أراد أن ﻳﻌﻮد ﻓﻠﻴﺘﻮﺿﺄ«‬
‫»ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ھﻤﺴﺮ ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺠﺪدا ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد«‪ .‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﺎن و ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺰ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺪان اﻓﺰودهاﻧﺪ‪» :‬ﻓﺈﻧﻪ أ�ﺸﻂ لﻠﻌﻮد« »زﯾﺮا‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻧﺸﺎط اﻧﮕﯿﺰﺗﺮ اﺳﺖ ﺑﺮای اﻧﺠﺎم ﻣﺠﺪد آن«‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﻗﺒﻞ از ﻏﺴﻞ ﺧﻮاه ﻏﺴﻞ واﺟﺐ ﯾﺎ ﻏﺴﻞ ﻣﺴﺘﺤﺐ‪ ،‬وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻨﺪوب اﺳﺖ‪:‬‬
‫زﯾﺮا ﻋﺎﯾﺸﻪب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲص إذا اﻏتﺴﻞ ﻣﻦ اﺠﻟﻨﺎﺑﺔ‪ ،‬ﻳﺒﺪأ ﻓﻴﻐﺴﻞ‬
‫ﻳﺪﻳﻪ‪ ،‬ﺛﻢ ﻳﻔﺮغ ﺑﻴﻤﻴﻨﻪ ﻰﻠﻋ ﺷﻤﺎﻪﻟ ﻓﻴﻐﺴﻞ ﻓﺮﺟﻪ‪ ،‬ﺛﻢ ﻳﺘﻮﺿﺄ وﺿﻮءه لﻠﺼﻼة« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ھﺮﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ھﺮدو دﺳﺖ را ﻣﯽﺷﺴﺖ ﺳﭙﺲ ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫راﺳﺖ‪ ،‬آب ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ و ﺑﺮ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﯽرﯾﺨﺖ و ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽﺷﺴﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺑﻌﺪ از ﺧﻮردن ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آﺗﺶ ﺗﻤﺎس داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫زﯾﺮا اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻗﺎزط ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﮐﻨﺎر اﺑﻮ ھﺮﯾﺮه ﮔﺬﺷﺘﻢ ﮐﻪ وﺿﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ ﭼﺮا وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮم؟ ﻟﻘﻤﻪھﺎی از ﭘﻨﯿﺮ ﺑﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ آﺗﺶ‬
 ‫‪٨٥‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﺧﻮردهام‪ ،‬ﭼﻮن از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮﺿﺌﻮا مﺎ مﺴﺖ اﻨﻟﺎر« »اﮔﺮ ﭼﯿﺰی‬
‫ﺧﻮردﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آﺗﺶ ﺗﻤﺎس ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ از‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﺗﻮﺿﺌﻮا مﺎ مﺴﺖ اﻨﻟﺎر« »اﮔﺮ از آﻧﭽﻪ آﺗﺶ ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﺧﻮردﯾﺪ‪ ،‬وﺿﻮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ وﺿﻮ در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮ »ﻧﺪب« ﺣﻤﻞ ﺷﺪه ﻧﻪ ﺑﺮ وﺟﻮب‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫‪ ‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬رأﻳﺖ اﻨﻟﻲﺒص �ﺰﺘ ﻣﻦ ﻛﺘﻒ ﺷﺎة ﻓﺎﻞﻛ ﻣﻨﻬﺎ ﻓﺄ�ﻞ ﻣﻨﻬﺎ‬
‫اﻣﯿﻪ ﺿﻤﺮی‬
‫ﻓﺪﻰﻋ إﻰﻟ الﺼﻼة ﻓﻘﺎم وﻃﺮح الﺴﻜ� وﺻ� ولﻢ ﻳﺘﻮﺿﺄ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ از ﺷﺎﻧﻪ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی ﮐﻪ ﺑﺮﯾﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﯽﺑﺮﯾﺪ و ﻣﯽﺧﻮرد در آن وﻗﺖ )اذان ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ( ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫دﻋﻮت ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮐﺎرد را اﻧﺪاﺧﺖ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺠﺪﯾﺪ وﺿﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﮔﻮﺷﺖ را ﺑﺎ ﮐﺎرد ﺑﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﺗﺠﺪﯾﺪ وﺿﻮ ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزی ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫زﯾﺮا ﺑﺮﯾﺪهس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزی وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ روز‬
‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ ﺧﻮد ﻣﺴﺢ ﮐﺮد و ﭼﻨﺪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﯾﮏ وﺿﻮ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ اﻣﺮوز ﭼﯿﺰی ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﻤﺪا ﻓﻌﻠﺘﻪ ﻳﺎ ﻋﻤﺮ« »ﺑﻌﻤﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری ﮐﺮدم ای‬
‫ﻋﻤﺮ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و دﯾﮕﺮان آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ اﻧﺼﺎریس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزی وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻋﻤﺮو ﮔﻔﺖ ‪:‬ﮔﻔﺘﻢ ﺷﻤﺎ ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﺿﻮﯾﻤﺎن ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﯾﮏ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺰاردﯾﻢ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬لﻮﻻ أن أﺷﻖ ﻰﻠﻋ أﻣﻲﺘ ﻻمﺮﺗﻬﻢ‬
‫ﻋﻨﺪ ﻞﻛ ﺻﻼة ﺑﻮﺿﻮء‪ ،‬وﻣﻊ ﻞﻛ وﺿﻮء �ﺴﻮاك« »اﮔﺮ اﻣﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺸﻘﺖ ﻧﻤﯽاﻧﺪاﺧﺘﻢ‪،‬‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادم ﮐﻪ ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزی ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ھﺮ وﺿﻮﺋﯽ ﻣﺴﻮاک‬
‫ﺑﺰﻧﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را ﺑﺎ »ﺳﻨﺪ« ی »ﺣﺴﻦ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮب رواﯾﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٦‬‬

‫ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺗﻮﺿﺄ ﻰﻠﻋ ﻃﻬﺮ ﻛﺘﺐ ﻪﻟ ﻋﺮﺸ ﺣﺴﻨﺎت«‬
‫»ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﺣﺎل داﺷﺘﻦ وﺿﻮ ‪ ،‬ﻣﺠﺪدا وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ده ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮای او ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻮاﯾﺪی ﮐﻪ وﺿﻮ ﮔﯿﺮﻧﺪه ﺑﺪانھﺎ ﻧﯿﺎز دارد‬

‫‪ -۱‬ﺳﺨﻦ ﻣﺒﺎح‪ ،‬در ﺣﯿﻦ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ در ﺣﯿﻦ وﺿﻮ را‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬دﻋﺎھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺷﺴﺘﻦ اﻧﺪامھﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻨﺪی و اﺻﻠﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ھﻤﺎن دﻋﺎھﺎﺋﯽ اﮐﺘﻔﺎء ﺷﻮد ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻨﻦ‬
‫وﺿﻮ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﮔﺮ وﺿﻮ ﮔﯿﺮﻧﺪه در ﺗﻌﺪاد ﺷﺴﺘﻦ اﻧﺪامھﺎ ﺷﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎی ﺑﺮ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ‬
‫اﻧﺪک اﺳﺖ‪) :‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﺷﮏ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺻﻮرﺗﺶ را ﺷﺴﺘﻪ ﯾﺎ دو ﺑﺎر‪ ،‬ﺑﻨﺎی‬
‫ﺑﺮ ﯾﻘﯿﻦ ﮔﺬارد ﮐﻪ دو ﺑﺎر اﺳﺖ ‪. ...‬‬
‫‪ -۴‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ روی اﻧﺪامھﺎی وﺿﻮ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ رﺳﯿﺪن آب ﺑﻪ اﻧﺪامھﺎ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮم و ﻏﯿﺮه‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ رﻧﮓ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻧﮓ ﺣﻨﺎ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬در‬
‫ﺻﺤﺖ وﺿﻮ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺎﻧﻊ رﺳﯿﺪن آب ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۵‬زﻧﯽ ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻠﯿﺲ اﻟﺒﻮل ﺑﻮده و ﯾﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎد ﺷﮑﻢ‬
‫را ﻧﮕﻪ دارد و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺬرھﺎﯾﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه در ﺗﻤﺎم اوﻗﺎتﺷﺎن آن‬
‫ﻋﺬر وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ آن ﻋﺬر را ﺗﺤﺖ ﻗﺎﻋﺪه و ﺿﺎﺑﻄﻪ درآورﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦھﺎ‬
‫ھﻤﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزی وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺬر ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪ -۶‬در وﺿﻮ ﻣﯽﺗﻮان از دﯾﮕﺮان ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ دﯾﮕﺮان وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﻣﺒﺎح اﺳﺖ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از وﺿﻮ اﻧﺪامھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫دﺳﺘﻤﺎل و ﯾﺎ ھﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﺧﺸﮏ ﮐﻨﺪ ﺧﻮاه در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﯾﺎ در زﻣﺴﺘﺎن‪.‬‬

‫ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ‬
‫‪ -١‬دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدن ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ ﺑﺠﺎی ﺷﺴﺘﻦ ﭘﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮی ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮوی‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﯾﻦ اﺟﻤﺎع‪ ،‬اﺟﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهی ﺟﻮاز ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ وﺟﻮد‬
 ‫‪٨٧‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫دارد‪ .‬ﺧﻮاه در ﺳﻔﺮ ﯾﺎ در ﺣﻀﺮ‪ ،‬از روی ﻧﯿﺎز ﯾﺎ ﺑﺪون ﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ‬
‫ﺑﺮای زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻼزم ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﮔﯿﺮ اﺳﺖ و ﻗﺎدر ﺑﻪ راه رﻓﺘﻦ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﮫﺎ ﺷﯿﻌﻪ و ﺧﻮارج ﻣﻨﮑﺮ ﺟﻮاز آن ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫اﻋﺘﺒﺎری ﻧﺪارد ‪ -‬ﭼﻮن ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﯿﺴﺖ ‪ -‬ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺘﺢ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ از ﺣﺎﻓﻈﺎن ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ »ﻣﺴﺢ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻔﯿﻦ« ﺑﻪ ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ راوﯾﺎن آن را ﺟﻤﻊآوری ﮐﺮده ﮐﻪ از ھﺸﺘﺎد ﻧﻔﺮ‬
‫ﻣﺘﺠﺎوز ھﺴﺘﺪ و ﻋﺸﺮهی ﻣﺒﺸﺮه از ﺟﻤﻠﻪی آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﯿﻦ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﺑﻌﻨﻮان‬
‫ﺣﺠﺖ و دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺟﻮاز ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ‪ ،‬از ھﻤﺎم ﻧﺨﻌﯽس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ادرار ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ ﺧﻮد ﻣﺴﺢ ﮐﺮد )ﺑﺠﺎی‬
‫ﺷﺴﺘﻦ ﭘﺎھﺎ(‪ ،‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ ﻣﺴﺢ ﻣﯽﮐﻨﯽ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ادرار ﮐﺮدهاﯾﺪ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را دﯾﺪهام ﮐﻪ ادرار ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ ﺧﻮد ﻣﺴﺢ‬
‫ﮐﺮد«‪ .‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺷﮕﻔﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻌﺪ از ﻧﺰول ﻣﺎﺋﺪه‬
‫اﺳﻼم آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺎل دھﻢ ھﺠﺮی ﺑﻌﺪ از ﻧﺰول آﯾﻪای ﮐﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ آن ﺷﺴﺘﻦ‬
‫ﭘﺎھﺎ واﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﺟﺮﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺒﯿﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺴﺘﻦ ﭘﺎھﺎ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻒ ﻧﭙﻮﺷﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ واﻣﺎ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻒ ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ ﻣﺴﺢ ﺑﺮ آنھﺎ ﻓﺮض اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﻨﺖ »ﻣﺨﺼﺺ« آﯾﻪ واﻗﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدن ﻣﺴﺢ ﭘﺎ ﺑﺮ ﺟﻮراب‬
‫ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﻮراب ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ از ﻋﺪهی ﺑﺴﯿﺎری از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮداود ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‬
‫و اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ و ﺳﮫﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺮﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻨﺎن ھﻤﻪ ﺑﺮ روی‬
‫ﺟﻮراب‪ ،‬ﭘﺎھﺎی ﺧﻮد را ﻣﺴﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ«‪ ،‬و از »ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻋﻤﺎر و ﺑﻼل ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ اوﻓﯽ و اﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ ھﻢ‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬درﮐﺘﺎب ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻟﺴﻨﻦ اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ‪ ،‬از اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺟﻮاز ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﻮراب« را ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از اﻧﺼﺎف و‬
‫ﻋﺪل او ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﻮراب ﺑﺮ ﻋﻤﻞ اﯾﻦ اﺻﺤﺎب )ﮐﻪ ﺷﻤﺮدﯾﻢ( ش و ﺑﺮ‬
‫ﻗﯿﺎس ﺻﺮﯾﺢ‪ ،‬ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﯿﻦ ﺟﻮرابھﺎ و ﺧﻔﯿﻦ ﺗﻔﺎوت ﻣﻮﺛﺮی ﺑﻨﻈﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٨‬‬

‫ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺣﮑﻢ ﺧﻔﯿﻦ را ﺑﻪ ﺟﻮرابھﺎ ﻧﯿﺰ ﺳﺮاﯾﺖ داد‪ ،‬و ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﻮرابھﺎ ﻗﻮل‬
‫اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﻮراب را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری‪ ،‬و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک‬
‫و ﻋﻄﺎء و ﺣﺴﻦ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ و ﻣﺤﻤﺪ )از ﯾﺎران اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ(‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺟﻮرابھﺎ ﻣﺴﺢ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺿﺨﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺎزک ﺑﻮده و‬
‫اﻧﺪام ﭘﺎ زﯾﺮ آنھﺎ ﭘﯿﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪس ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﻮراب ﺿﺨﯿﻢ را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺳﻪ روز ﯾﺎ ھﻔﺖ روز ﻗﺒﻞ از وﻓﺎﺗﺶ راﯾﺶ ﻋﻮض ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺟﻮاز ﻣﺴﺢ ﺑﺮ آنھﺎ رای‬
‫داد و در ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﻤﺎری ﺑﺮ ﺟﻮرابھﺎی ﺿﺨﯿﻢ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺢ ﻧﻤﻮد‪ .‬و ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‬
‫ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎری را ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻗﺒﻼ از آن ﻣﻨﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮدم‪ .‬و از ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪس‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ روی ﺟﻮرابھﺎ و ﻧﻌﻠﯿﻦ ﻣﺴﺢ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻃﺤﺎوی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ »ﺣﺴﻦ« و »ﺻﺤﯿﺢ«‪ ،‬و اﺑﻮداود آن را »ﺿﻌﯿﻒ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﺢ ﺟﻮراﺑﮫﺎ اﺳﺖ و ﻣﺴﺢ ﻧﻌﻠﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ آنھﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﻮرابھﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ھﺮ ﭼﻪ ﭘﺎ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎﭘﯿﭻ و ﻏﯿﺮه ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﭘﯿﭻ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﭘﺎ از ﺳﺮﻣﺎ و ﯾﺎ از ﺗﺮس ﭘﺎﺑﺮھﻨﮕﯽ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﻌﻠﺖ زﺧﻢ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺮ آنھﺎ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺻﻮاب آﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﭘﺎﭘﯿﭻھﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻮاز ﻣﺴﺢ ﺑﺮ آنھﺎ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻪ ﺻﻮاب اﺳﺖ از‬
‫ﺟﻮاز ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﻮراب و ﺧﻒ‪ ،‬ﭼﻪ ﻋﺎدﺗﺎ ﭘﺎﭘﯿﭻھﺎ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻧﯿﺎز ﺑﮑﺎر ﺑﺮده ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎزﮐﺮدن آنھﺎ زﯾﺎن دارد‪ ،‬و اﯾﻦ زﯾﺎن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺮﻣﺎزدﮔﯽ ﯾﺎ رﻧﺞ ﺑﺮدن از ﭘﺎ‬
‫ﺑﺮھﻨﮕﯽ ﯾﺎ رﻧﺞ ﺑﺮدن از زﺧﻢ ﭘﺎھﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﺴﺢ ﺟﻮراب و ﺧﻒ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺢ ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﭘﯿﭻھﺎ ﺑﻄﺮﯾﻖ اوﻟﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽﮐﻪ درﺑﺎرهی ﻋﺪم ﺟﻮاز ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﭘﺎﭘﯿﭻھﺎ ﻣﺪﻋﯽ‬
‫اﺟﻤﺎع ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ از روی ﻧﺎداﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ ادﻋﺎﺋﯽ را ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﻊ‬
‫ﺟﻮاز آن را از ده ﻧﻔﺮ ﻋﻠﻤﺎی ﻣﺸﮫﻮر ﻧﻘﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع‪ .‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ /‬اداﻣﻪ‬
‫داده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻟﻔﺎظ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺗﺪﺑﺮ و ﺗﺎﻣﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺣﻖ ﻗﯿﺎس را‬
‫ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ رﺧﺼﺖ اﻋﻄﺎﺋﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮده و از‬
‫ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی دﯾﻦ ﺗﻮﺣﯿﺪ و دﯾﻦ ﮔﺬﺷﺖ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺪان ﻣﺒﻌﻮث‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﮔﺮ در ﺟﻮراب ﯾﺎ ﺧﻒ ﺳﻮراﺧﯽ ﯾﺎ ﭘﺎرﮔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ ﻣﺴﺢ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﻣﺎدام ﮐﻪ ﻋﺎدﺗﺎ آن را ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺧﻒھﺎی ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
 ‫‪٨٩‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫دﯾﮕﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬از ﮐﮫﻨﮕﯽ و ﭘﺎرﮔﯽ در اﻣﺎن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ در آن ﻣﻨﻌﯽ و اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻣﯽﺑﻮد از‬
‫آﻧﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﻮاز ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺧﻒ و اﻣﺜﺎل آن )ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ(‪:‬‬
‫ﺑﺮای ﺟﻮاز ﻣﺴﺢ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻒ ﯾﺎ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﭘﺎ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ در ﺣﺎل داﺷﺘﻦ‬
‫وﺿﻮ آن را ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺒﯽ در ﺳﻔﺮ در ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدم‪ ،‬از آﻓﺘﺎﺑﻪای آب ﺑﺮ دﺳﺖ وی ﻣﯽرﯾﺨﺘﻢ ﮐﻪ ﺻﻮرت و ﺑﺎزوان ﺧﻮد را‬
‫ﺷﺴﺖ و ﺳﺮ ﺧﻮد را ﻣﺴﺢ ﮐﺮد ﺳﭙﺲ ﺧﻢ ﺷﺪم ﺗﺎ ﺧﻔﯿﻦ او را از ﭘﺎھﺎﯾﺶ درآورم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫"»دﻋﻬﻤﺎ ﻓﺈ� أدﺧﻠﺘﻬﻤﺎ ﻃﺎﻫﺮﺗ�‪ ،‬ﻓﻤﺴﺢ ﻋﻠﻴﻬﻤﺎ« »ﺑﮕﺬار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا وﻗﺘﯿﮑﻪ آنھﺎ را‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪم‪ ،‬ﭘﺎک ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮ آنھﺎ ﻣﺴﺢ ﻓﺮﻣﻮد«"‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﻤﯿﺪی در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد از او رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﮔﻔﺘﯿﻢ ای‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ از ﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ روی ﺧﻔﯿﻦ ﭘﺎھﺎ را ﻣﺴﺢ ﮐﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻌﻢ إذا‬
‫أدﺧﻠﻬﻤﺎ وﻫﻤﺎ ﻃﺎﻫﺮﺗﺎن« »آری‪ ،‬ھﺮﮔﺎه آنھﺎ را ﺑﭙﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ را ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻓﻘﮫﺎء در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ از ﻗﺒﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻒ ﻣﺤﻞ ﻓﺮض‬
‫را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ و ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻨﺪ آن را ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ ﺑﺘﻮان در آن راه رﻓﺖ و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ در ﻓﺘﺎوای ﺧﻮد ﺿﻌﻒ اﯾﻦ اﻗﻮال را ﺑﯿﺎنﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺤﻞ ﻣﺴﺢ در ﺧﻒ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﻋﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﻣﺴﺢ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺧﻒ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻐﯿﺮهس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪":‬‬
‫»رأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲص ﻳﻤﺴﺢ ﻰﻠﻋ ﻇﺎﻫﺮ اﺨﻟﻔ�« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻇﺎھﺮ‬
‫ﺧﻔﯿﻦ را ﻣﺴﺢ ﻣﯽﮐﺮد«"‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را‬
‫»ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﻠﯽس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪»" :‬لﻮ ﺎﻛن اﺪﻟﻳﻦ ﺑﺎلﺮأي لﺎﻜن أﺳﻔﻞ اﺨﻟﻒ أو�‬
‫ﺑﺎﻤﻟﺴﺢ ﻣﻦ أﻋﻼه‪ ،‬ﻟﻘﺪ رأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲص ﻳﻤﺴﺢ ﻰﻠﻋ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻔﻴﻪ« »اﮔﺮ اﻣﻮر دﯾﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫رای ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ زﯾﺮ ﺧﻒ ﺑﺮای ﻣﺴﺢ ﮐﺮدن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻی آن‪،‬‬
‫ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را دﯾﺪهام ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺧﻔﯿﻦ ﺧﻮد را ﻣﺴﺢ ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬اﺑﻮداود و دارﻗﻄﻨﯽ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و »اﺳﻨﺎد« آن »ﺣﺴﻦ« ﯾﺎ »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ در ﻣﺴﺢ ‪،‬‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از ﻣﻌﻨﯽ ﻟﻐﻮی آن ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺤﻞ آن ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﭼﯿﺰی درﺑﺎره ﺗﺠﺪﯾﺪ آن »ﺻﺤﯿﺢ« ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٠‬‬

‫‪ -٥‬وﻗﺖ ﻣﺴﺢ‪:‬‬
‫ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﺳﻔﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺪت ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز اﺳﺖ و ﺑﺮای ﻣﺴﺎﻓﺮ‬
‫ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز اﺳﺖ )ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺪت ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻔﯿﻦ را از ﭘﺎ درآورد و ﺑﮫﻨﮕﺎم وﺿﻮ ﭘﺎھﺎ را‬
‫ﺑﺸﻮﯾﺪ‪ .‬ﺻﻔﻮان ﺑﻦ ﻋﺴﺎلس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬أمﺮﻧﺎ )ﻳﻌ� اﻨﻟﻲﺒص( أن ﻧﻤﺴﺢ ﻰﻠﻋ اﺨﻟﻔ�‬
‫إذا �ﻦ أدﺧﻠﻨﺎﻫﻤﺎ ﻰﻠﻋ ﻃﻬﺮ ﺛﻼﺛﺎ إذا ﺳﺎﻓﺮﻧﺎ‪ ،‬و�ﻮﻣﺎ وﻴﻟﻠﺔ إذا أﻗﻤﻨﺎ‪ ،‬وﻻ �ﻠﻌﻬﻤﺎ إﻻ ﻣﻦ‬
‫ﺟﻨﺎﺑﺔ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮ روی ﺧﻔﯿﻦ ﻣﺴﺢ ﮐﻨﯿﻢ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ آنھﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬درﺳﻔﺮ ﺗﺎ ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز و در ﻏﯿﺮ ﺳﻔﺮ ﺗﺎ ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز‪ .‬و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آنھﺎ را از ﭘﺎی ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎورﯾﻢ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻨﺐ ﺑﺎﺷﯿﻢ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻏﺴﻞ(«‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﺋﯽ‬
‫آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و از ﺷﺮﯾﺢ ﺑﻦ ھﺎﻧﯽءس‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬از‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ درﺑﺎرهی ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ ﺳﻮال ﮐﺮدم‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﭙﺮس زﯾﺮا او‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره از ﻣﻦ داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻣﯽرﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از وی ﺳﻮال ﮐﺮدم‪،‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬لﻠﻤﺴﺎﻓﺮ ﺛﻼﺛﺔ أﻳﺎم وﻴﻟﺎﻴﻟﻬﻦ‪ ،‬ولﻠﻤﻘﻴﻢ ﻳﻮم وﻴﻟﻠﺔ« »ﺑﺮای‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺑﺮای ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی و‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮل ﻣﺨﺘﺎر آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪای ﻣﺪت ﻓﻮق‪،‬‬
‫از وﻗﺖ ﻣﺴﺢ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ از ھﻨﮕﺎم ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن وﺿﻮ ﺑﻌﺪ از ﭘﻮﺷﯿﺪن‬
‫ﺧﻔﯿﻦ ﻣﺪت ﻓﻮق ﺣﺴﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻣﺴﺢ‪:‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ وﺿﻮی ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن ﺧﻒ ﯾﺎ‬
‫ﺟﻮراب را ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪ‪ ،‬در وﺿﻮی ﺑﻌﺪی ﺑﺠﺎی اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﭘﺎھﺎﯾﺶ را ﺑﺸﻮﯾﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ روی ﺧﻔﯿﻦ ﯾﺎ ﺟﻮرابھﺎ ﻣﺴﺢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﯾﮏ‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪ روز و اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻨﺐ ﮔﺮدد‪،‬ﮐﻪ در آﻧﺼﻮرت ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮای ﻏﺴﻞ آنھﺎ را از ﭘﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﯿﺮون آورد‪ .‬و دﻟﯿﻞ آن ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ از ﺻﻔﻮان ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫‪ -۷‬آﻧﭽﻪ ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﻧﻘﻀﺎی ﻣﺪت ﻓﻮق‪.‬‬
 ‫‪٩١‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫‪ -۲‬ﺟﻨﺎﺑﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﭘﺎی ﺑﯿﺮون آوردن آنھﺎ‪.‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﻣﺪت ﺗﻤﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺧﻔﯿﻦ را از ﭘﺎی ﺑﯿﺮون آورد و ھﻨﻮز وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻨﮫﺎ ﺷﺴﺘﻦ ﭘﺎ از وی ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺷﺴﺘﻦ ﺻﻮرت و دﺳﺘﺎن و‬
‫ﻣﺴﺢ ﺳﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻏﺴﻞ‬
‫ﻏﺴﻞ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺴﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﺑﺪن ﺑﺎ آب‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدن و وﺟﻮب آن‪ ،‬آﯾﺎت زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫﴿�ن ُك ُ‬
‫نت ۡم ُج ُن ٗبا فٱ َّط َّه ُر ۚوا﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[٦ :‬ھﺮﮔﺎه ﺟﻨﺐ ﺷﺪﯾﺪ ﺧﻮد را ﺗﻄﮫﯿﺮ و ﭘﺎک‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُۡ ُ َ َٗ َ ۡ َ ُ ْ ّ ٓ‬ ‫ََۡ َُ َ َ َ ۡ‬
‫يض َو�‬ ‫�لوا ٱلن ِ َسا َء ِ� ٱل َم ِ‬
‫ح ِ‬ ‫يض قل هو أذى فٱ� ِ‬‫ح ِ�‬ ‫�لونك ع ِن ٱل َم ِ‬ ‫ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬و‪﴿ :‬و� ٔ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫� ُ� ُّ‬
‫ِب ٱ َّ� َّ�ٰ� َ‬ ‫� إ َّن ٱ َّ َ‬‫وه َّن َح َّ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ َ َّ ۡ َ َ ُ ُ َّ ۡ َ ۡ ُ َ ُ ُ َّ ُ‬ ‫َۡ َُ ُ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫� �طهرنۖ فإِذا �طهرن ف�توهن مِن حيث أم َر�م ٱ ۚ ِ‬ ‫�قر�‬
‫�ن‪] ﴾٢٢٢‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٢٢ :‬و از ﺗﻮ در ﺑﺎرهی ﺧﻮن ﺣﯿﺾ ﺳﻮال ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪:‬‬ ‫ب ٱل ۡ ُم َت َط ّهر َ‬‫ح ُّ‬‫َو ُ� ِ‬
‫ِ ِ‬
‫ﭼﯿﺰ زﯾﺎن ﺑﺎر و آﻟﻮدهای اﺳﺖ و ﺑﺮای زﻧﺎن ﯾﮏﻧﻮع آزار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا در ﺣﺎﻟﺖ ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ از‬
‫زﻧﺎن ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮی ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ )ھﻤﺒﺴﺘﺮ ﻧﺸﻮﯾﺪ( و ﺑﻪ آنھﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﭘﺎک ﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺎک ﺷﺪﻧﺪ از ﻃﺮﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آنھﺎ آﻣﯿﺰش‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ دارد و ﭘﺎﮐﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﭘﺎک ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺸﻨﺪ ﻧﯿﺰ دوﺳﺖ دارد«‪.‬‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻏﺴﻞ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻏﺴﻞ‬
‫ﭘﻨﺞ ﭼﯿﺰ ﻏﺴﻞ را واﺟﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﺧﺎرج ﺷﺪن ﻣﻨﯽ از روی ﺷﮫﻮت‪:‬‬
‫در ﺧﻮاب ﯾﺎ ﺑﯿﺪاری‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﺮد ﯾﺎ زن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﻪی ﻓﻘﮫﺎء ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻤﻟﺎء ﻣﻦ اﻤﻟﺎء« »آب از آب اﺳﺖ = ﻏﺴﻞ‬
‫ﺑﻮﺳﯿﻠﻪی اﻧﺰال واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ام ﺳﻠﻤﻪب رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬أن أم ﺳﻠﻴﻢ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ إن اﷲ ﻻ �ﺴﺘﻲﺤ ﻣﻦ اﺤﻟﻖ‪ ،‬ﻓﻬﻞ ﻰﻠﻋ اﻤﻟﺮأة ﻏﺴﻞ‬
‫إذا اﺣﺘﻠﻤﺖ؟ ﻗﺎل‪) :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬إذا رأت اﻤﻟﺎء« »ام ﺳﻠﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا درﺑﺎرهی ﺳﻮال‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٢‬‬

‫ﺣﻖ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﺠﻠﺖ ﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬آﯾﺎ اﮔﺮ زن اﺣﺘﻼم ﺷﻮد‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫آری‪ ،‬ھﺮﮔﺎه آب دﯾﺪ = ھﺮ وﻗﺖ ﻣﻨﯽ ﺑﺨﻮد دﯾﺪ«‪ .‬ﺷﯿﺨﯿﻦ و دﯾﮕﺮان آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎرهی ﺧﺮوج ﻣﻨﯽ ﺻﻮرتھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ھﻤﻪ اﺳﺖ‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﯿﻢ ﺑﺪانھﺎ اﺷﺎره ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ھﺮ ﮔﺎه ﻣﻨﯽ ﺑﺪون ﺷﮫﻮت ﺧﺎرج ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻌﻠﺖ ﺑﯿﻤﺎری ﯾﺎ ﺳﺮﻣﺎ ﺧﻮردﮔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫در آﻧﺼﻮرت ﻏﺴﻞ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻋﻠﯽس رواﯾﺖ اﺳﺖ‪» :‬ان رﺳﻮل اﷲص‬
‫ﻗﺎل ﻪﻟ‪) :‬ﻓﺈذا ﻓﻀﺨﺖ اﻤﻟﺎء )‪ (۲‬ﻓﺎﻏتﺴﻞ«‪» ،‬ھﺮﮔﺎه آب= ﻣﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺸﺪت ﺑﯿﺮون ﭘﺮﯾﺪ‬
‫ﻏﺴﻞ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﺎھﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﺎ ﯾﺎران‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ‪ -‬ﻃﺎووس‪ ،‬و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ و ﻋﮑﺮﻣﻪ‪ -‬در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺪور ھﻢ ﺣﻠﻘﻪ زده ﺑﻮدﯾﻢ‪،‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺎﮔﺎه ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﺎ اﯾﺴﺘﺎد و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ‬
‫ھﺴﺖ ﻓﺘﻮا دھﺪ؟ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﭙﺮس‪،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ادرار ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺑﺪﻧﺒﺎل آن آﺑﯽ ﺟﻮﺷﺎن‬
‫ﺑﯿﺮون ﻣﯽزﻧﺪ= ﻣﻨﯽ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬از ھﻤﺎن آﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﭽﻪ از آن ﻣﺘﻮﻟﺪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﺮ ﺗﻮ ﻏﺴﻞ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﺎھﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آن ﻣﺮد رﻓﺖ و آن را‬
‫ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺠﺎھﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻋﮑﺮﻣﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﻣﺮد را ﭘﯿﺶ ﻣﻦ ﺑﺎز آرﯾﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﺎ روی آورد وﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ‬
‫ﻓﺘﻮاﺋﯽ ﺑﺮای آن ﻣﺮد دادﯾﺪ؟ از روی ﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﺑﻮد؟ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬از روی ﺳﺨﻦ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮد؟ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬از روی ﺳﺨﻦ اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺲ از روی ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺘﻮاﺋﯽ دادﯾﺪ؟ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮای اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﻘﻴﻪ واﺣﺪ أﺷﺪ ﻰﻠﻋ الﺸﻴﻄﺎن ﻣﻦ أﻟﻒ ﺎﻋﺑﺪ« »ﯾﮏ ﻓﻘﯿﻪ ﺳﺨﺖﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮ ﺷﯿﻄﺎن از ﯾﮏھﺰار ﻋﺎﺑﺪ« ﻣﺠﺎھﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آن ﻣﺮد ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﺪو روی‬
‫آورد وﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ آب از ﺗﻮ ﺑﯿﺮون ﻣﯽﺟﮫﺪ‪ ،‬در آﻟﺖ ﺧﻮد ﺷﮫﻮﺗﯽ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ در ﺗﻦ ﺧﻮد ﺑﯿﺤﺴﯽ و رﺧﻮﺗﯽ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﯽ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺗﻨﮫﺎ در اﺛﺮ ﺳﺮدی و ﺑﺮودت دروﻧﯽ اﺳﺖ وﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮی‪.‬‬
‫ب‪ -‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ اﺣﺘﻼم ﺷﺪ ‪) -‬ﺧﻮاب دﯾﺪ( و اﺛﺮی از ﻣﻨﯽ در ﺧﻮد ﻧﺪﯾﺪ ﻏﺴﻞ ﺑﺮ‬
‫وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اھﻞ ﻋﻠﻢ ھﺴﺘﻨﺪ و از آن‬
 ‫‪٩٣‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهام‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺣﺪﯾﺚ ام ﺳﻠﯿﻢ ﻧﯿﺰ‪» :‬ﻓﻬﻞ ﻰﻠﻋ اﻤﻟﺮأة‬
‫ﻏﺴﻞ إذا اﺣﺘﻠﻤﺖ؟ ﻗﺎل‪) :‬ﻧﻌﻢ إذا رأت اﻤﻟﺎء« ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ آﻧﮑﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻣﻨﯽ ﺑﺨﻮد ﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﺑﯿﺪار ﺷﺪن‪ ،‬ﻣﻨﯽ ﺑﯿﺮون‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ج‪ -‬ھﺮﮔﺎه از ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار ﺷﺪ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﻟﺒﺎﺳﺶ ﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﯿﺎد ﻧﻤﯽآورد ﮐﻪ‬
‫اﺣﺘﻼم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﯾﻘﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺮی ﻣﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺑﺮ وی واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮوج ﻣﻨﯽ در اﺛﺮ اﺣﺘﻼﻣﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﮏ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد در اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﺗﺮی ﻣﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﺑﺮای اﺣﺘﯿﺎط ﻏﺴﻞ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﺎھﺪ و ﻗﺘﺎده ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﯾﻘﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﮑﻨﺪ از آب ﺟﮫﻨﺪه‪ ،‬ﻏﺴﻞ‬
‫واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﺑﻘﺎی ﻃﮫﺎرت ﯾﻘﯿﻦ ھﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺷﮏ اﯾﻦ ﯾﻘﯿﻦ از ﺑﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﯽرود‪.‬‬
‫د‪ -‬ھﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ اﺣﺴﺎس ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻨﯽ از روی ﺷﮫﻮت در ﺣﺎل اﻧﺘﻘﺎل و درآﺳﺘﺎﻧﻪی‬
‫ﺧﺮوج اﺳﺖ‪ ،‬آﻟﺖ ﺧﻮد را ﻧﮕﻪ داﺷﺖ و از ﺧﺮوج آن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ او ﻏﺴﻞ واﺟﺐ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻏﺴﻞ را ﺑﻪ دﯾﺪن آب ﻣﻨﯽ ﻣﻨﻮط ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ روﯾﺖ ﻣﻨﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻏﺴﻞ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ ﺑﻌﺪا آن ﺷﺨﺺ راه رﻓﺖ و‬
‫ﻣﻨﯽ ﺑﯿﺮون زد‪ ،‬ﻏﺴﻞ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﻟﺒﺎس ﺧﻮد اﺛﺮ ﻣﻨﯽ دﯾﺪ و ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﭼﻪ وﻗﺖ اﯾﻦ ﻣﻨﯽ از وی‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻧﻤﺎز را ھﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از زﻣﺎن آﺧﺮﯾﻦ ﺧﻮاب‬
‫ﻧﻤﺎزش را اﻋﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻼﻣﺘﯽ را ﺑﺒﯿﻨﺪﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻨﯽ‬
‫ﻗﺒﻞ از آن ﺧﻮاب ﺑﻮده اﺳﺖ آﻧﻮﻗﺖ از ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﺧﻮاﺑﯽ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽدھﺪ‬
‫ﻣﻨﯽ در آن از او ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را اﻋﺎده ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ‪.‬‬

‫دوم‪ :‬ﺗﻼﻗﯽ و ﺑﺮﺧﻮرد دو ﻣﺤﻞ ﺧﺘﻨﻪ ﺷﺪهی زن و ﻣﺮد ﺑﺎ ھﻢ‪:‬‬

‫ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪن ﺳﺮ ذﮐﺮ ﻣﺮد در ﺷﺮﻣﮕﺎه زن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻏﺴﻞ اﺳﺖ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻧﺰاﻟﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬و�ن ﻛﻨﺘﻢ ﺟﻨﺒﺎ ﻓﺎﻃﻬﺮوا« ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در‬
‫ﮐﻼم ﻋﺮب ﺟﻨﺎﺑﺖ ﺑﺤﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ ﺟﻤﺎع و ﻧﺰدﯾﮑﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد اﮔﺮ ﭼﻪ اﻧﺰاﻟﯽ ھﻢ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ھﺮ ﮐﺲ ﺑﮕﻮﺋﯽ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ از ﻓﻼﻧﯽ ﺟﻨﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻓﮫﻤﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ او‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻧﺰال ھﻢ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ اﺧﺘﻼف‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٤‬‬

‫ﻧﺪارد‪ ،‬در اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬زﻧﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻼق زدن اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻤﺎع و ﻧﺰدﯾﮑﯽ اﺳﺖ اﮔﺮ ﭼﻪ در آن‬
‫ﻋﻤﻞ اﻧﺰال ھﻢ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﺑﻮھﺮﯾﺮه ھﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا‬
‫ﺟﻠﺲ ﺑ� ﺷﻌﺒﻬﺎ اﻻر�ﻊ ﺛﻢ ﺟﻬﺪﻫﺎ ﻓﻘﺪ وﺟﺐ اﻟﻐﺴﻞ أﻧﺰل أم لﻢ ﻳ�ل« »ھﺮﮔﺎه ﻣﺮد در‬
‫ﺑﯿﻦ دﺳﺖھﺎ و ﭘﺎھﺎی زن ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﻪ وی دﺧﻮل ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻏﺴﻞ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﺧﻮاه اﻧﺰال ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﯾﺎ اﻧﺰال ﺻﻮرت ﻧﮕﯿﺮد«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‬
‫اﺷﻌﺮیس ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ درﺑﺎرهی ﭼﯿﺰی از ﺷﻤﺎ ﺳﻮال ﮐﻨﻢ و از‬
‫ﺗﻮ ﺧﺠﻠﺖ ﻣﯽﮐﺸﻢ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﭙﺮس و ﺧﺠﻠﺖ ﻣﮑﺶ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻦ ﻣﺎدر ﺗﻮام‪.‬‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ در ﺑﺎرهی ﻣﺮدی ﺳﻮال ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﻨﺪ و اﻧﺰال ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ؟ ﻋﺎﯾﺸﻪ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ‪» :‬إذا أﺻﺎب اﺨﻟﺘﺎن ﻓﻘﺪ وﺟﺐ اﻟﻐﺴﻞ« »ھﺮ ﮔﺎه آﻟﺖ ﻣﺮد ﺑﺎ‬
‫ﺷﺮﻣﮕﺎه زن ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮد‪ ،‬ﻏﺴﻞ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ وﻣﺎﻟﮏ ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ ﻣﺨﺘﻠﻒ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﻏﺴﻞ واﺟﺐ ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ دﺧﻮل ﺻﻮرتﮔﯿﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺠﺮد‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد آﻟﺖھﺎی زن وﻣﺮد ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺪون دﺧﻮل ﺑﺎ ﺟﻤﺎع ﻓﻘﮫﺎء ﻣﻮﺟﺐ ﻏﺴﻞ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮای‬
‫ھﯿﭽﮑﺪام از آﻧﺎن‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬اﻧﻘﻄﺎع ﺧﻮن ﺣﯿﺾ و ﻧﻔﺎس‪:‬‬
‫َ َُۡ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ََ َۡ َُ ُ‬
‫� َ� ۡط ُه ۡرنۖ فإِذا � َط َّه ۡرن ف�توه َّن م ِۡن‬
‫وه َّن َح َّ ٰ‬‫زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬و� �قر�‬
‫�ۚ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ . [٢٢٢ :‬و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮص ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ اﺑﯽ ﺣﺒﯿﺶب‬ ‫ث أَ َم َر ُ� ُم ٱ َّ ُ‬
‫َۡ ُ‬
‫حي‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻲﻋ الﺼﻼة ﻗﺪر اﻻﻳﺎم اﻟﻲﺘ ﻛﻨﺖ ﺤﺗﻴﻀ� ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬اﻏتﺴ� وﺻ�« »در ﺧﻼل‬
‫روزھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺧﻮن ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ دارﯾﺪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻌﺪ از آن ﻏﺴﻞ ﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﮔﺮ ﭼﻪ در ﺑﺎرهی ﺣﯿﺾ وارد ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ ﻧﻔﺎس را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻔﺎس ھﻢ ﺑﺎ ﺟﻤﺎع اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺣﮑﻢ‬
‫ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ را دارد‪ ،‬اﮔﺮ زﻧﯽ زاﺋﯿﺪ و ھﻤﺮاه آن ﺧﻮﻧﯽ در ﺧﻮد ﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻏﺴﻞ ﺑﺮ‬
‫وی واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻏﺴﻞ ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﮫﺮﺣﺎل در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫ﻧﺼﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭼﮫﺎرم‪ :‬ﻣﺮگ‪:‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﻏﺴﻞ و ﺷﺴﺘﻦ وی ﺑﺎﺟﻤﺎع واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺼﯿﻞ آن را در‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺟﻨﺎﺋﺰ ذﮐﺮ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‬
 ‫‪٩٥‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﮐﺎﻓﺮ ھﺮﮔﺎه اﺳﻼم آورد ﻏﺴﻞ ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫ھﺮﮔﺎه ﮐﺎﻓﺮی ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺛﻤﺎﻣﻪی ﺣﻨﻔﯽ ﺑﻪ اﺳﺎرت در آﻣﺪه ﺑﻮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺻﺒﺤﮕﺎھﺎن ﭘﯿﺶ او‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬رای ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺴﺖ ای ﺛﻤﺎﻣﻪ؟ ﺛﻤﺎﻣﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮا ﺑﮑﺸﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را‬
‫ﮐﺸﺘﻪای ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻮن اﺳﺖ = اﻧﺘﻘﺎﻣﺶ را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﻨﺖ ﺑﮕﺬاری و ﻣﺮا آزاد‬
‫ﮐﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻨﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪای ﮐﻪ ﺳﭙﺎسﮔﺰارﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﺎل دﻧﯿﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻣﯽدھﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ‪ .‬و ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از او ﻓﺪﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮐﺸﺘﻦ او ﺑﻪ ﭼﻪ درد ﻣﺎ ﻣﯽﺧﻮرد؟ ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﮐﻨﺎر او ﮔﺬﺷﺖ و او اﺳﻼم‬
‫آورد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص او را آزاد ﻓﺮﻣﻮد و ﺑﻪ ﺑﺎغ اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ‬
‫ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﻧﯿﺰ ﻏﺴﻞ ﮐﺮد و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺠﺎی آورد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﻘﺪ‬
‫ﺣﺴﻦ إﺳﻼم أﺧﻴ�ﻢ« »ﺧﻮب ﺷﺪ اﺳﻼم آوردن ﺑﺮادرﺗﺎن«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و اﺻﻞ ﺣﺪﯾﺚ را ﺷﯿﺨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﻨﺐ ﺣﺮام اﺳﺖ‬

‫ﭼﯿﺰھﺎی زﯾﺮ ﺑﺮ ﺟﻨﺐ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ آنھﺎ را در ﺣﺎل ﺟﻨﺎﺑﺖ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﻧﻤﺎز‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‪ .‬دﻻﯾﻞ آنھﺎ را در ﻣﺒﺤﺚ وﺿﻮ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬

‫‪ -۳‬دﺳﺖ زدن ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ ﺷﺮﯾﻒ و ﺑﺮداﺷﺘﻦ آن‪:‬‬

‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪی ﻓﻘﻪ ﺑﺮ ﺣﺮﻣﺖ دﺳﺖ زدن و ﺣﻤﻞ ﮐﺮدن ﻣﺼﺤﻒ ﺑﺮای‬
‫ﺟﻨﺐ‪ ،‬اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ و ھﯿﭽﯿﮏ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬داود‬
‫ﻇﺎھﺮی و اﺑﻦ ﺣﺰم ﺑﺮای ﺟﻨﺐ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ و آن را ﺑﺮدارد و‬
‫در آن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺎﻣﻪای ﺑﺮای ھﺮﻗﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ درآن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﺑﺴﻢ اﻟﻠﻪ اﻟﺮﺣﻤﻦ‬
‫ُ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ َ ۡ ْ َ ٰ َ َ َ َ ٓ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ُ‬
‫�مۡ‬ ‫ب �عالوا إِ� � ِمةٖ سواء ِۢ بيننا و�ين‬
‫اﻟﺮﺣﯿﻢ ‪ ...‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪﴿ :‬قل �أهل ٱلكِ� ِ‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ٗ َ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ ً ۡ َ ٗ ّ ُ‬ ‫َ َّ َ ۡ ُ َ َّ َّ َ َ َ ُ ۡ‬
‫ون ٱ�ِۚ فإِن‬
‫خذ �عضنا �عضا أر�ا�ا مِن د ِ‬ ‫� َك بِهِۦ ش ٔ‬
‫�ا و� �ت ِ‬ ‫�� �عبد إِ� ٱ� و� � ِ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٦‬‬
‫َ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫َ َّ ْ َ ُ ُ ْ ۡ‬
‫ت َول ۡوا �قولوا ٱش َه ُدوا ب ِ�نا ُم ۡسل ُِمون‪] ﴾٦٤‬آل ﻋﻤﺮان‪» .[٦٤ :‬ﺑﮕﻮ ای اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﯿﺎﺋﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﮕﺎﻧﻪ را ﻧﭙﺮﺳﺘﯿﻢ‪ ،‬و‬
‫ﭼﯿﺰی را ﺷﺮﯾﮏ او ﻗﺮار ﻧﺪھﯿﻢ‪ ،‬و ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺎ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ را‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪاﯾﯽ ﻧﭙﺬﯾﺮد‪ ،‬ھﺮﮔﺎه )از اﯾﻦ دﻋﻮت( ﺳﺮ ﺑﺘﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ :‬ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯿﻢ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪای را ﺑﺮای ﻧﺼﺎری ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ در آن اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن او ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﺪان ﻧﺎﻣﻪ دﺳﺖ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و آن را ﺑﺮ ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺼﺤﻒ‪ ،‬دﺳﺖ زدن ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪھﺎ‬
‫وﮐﺘﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﮐﺘﺐ ﻓﻘﮫﯽ و اﻣﺜﺎل آن ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎل‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا آنھﺎ ﻣﺼﺤﻒ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و وﺟﻮد آﯾﺎت ﻗﺮآن در آنھﺎ‪ ،‬اﺣﺘﺮام ﻣﺼﺤﻒ‬
‫را ﺑﺮای آنھﺎ ﮐﺴﺐ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ »اﺧﺘﻼف در آن را ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﯾﻢ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء ﺑﺮ ﺟﻨﺐ ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰی از ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از‬
‫ﻋﻠﯽس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﺑﺠﺰ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‪ ،‬از ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی و دﯾﮕﺮان آن را »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ از اھﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻌﻀﯽ از راوﯾﺎن اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را »ﺿﻌﯿﻒ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﻗﺒﯿﻞ اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫»ﺣﺴﻦ« اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺪان اﺣﺘﺠﺎج ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ از اوس‪ ،‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‪ ،‬دﯾﺪم ﮐﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ ﺳﭙﺲ اﻧﺪﮐﯽ از ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻜﺬا ﻤﻟﻦ‬
‫ﻟيﺲ ﺠﺑﻨﺐ‪ ،‬ﻓﺄﻣﺎ اﺠﻟﻨﺐ ﻓﻼ وﻻ آﻳﺔ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺐ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺟﻨﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺣﺘﯽ ﯾﮏ آﯾﻪ را«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ھﯿﺜﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬رﺟﺎل اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮﺛﻖ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪان ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﺑﺮای ﺟﻨﺐ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮد ﺣﺪﯾﺚ اول ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﻢ دﻻﻟﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻨﮫﺎ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ از آن ﻓﮫﻤﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد آﻧﺴﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺣﺎل ﺟﻨﺎﺑﺖ ﻗﺮآن ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺴﺘﻤﺴﮏ ﮐﺮاھﺖ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺪان ﺑﺮ ﺣﺮﻣﺖ اﺳﺘﺪﻻل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و داود و اﺑﻦ ﺣﺰم ﺑﺠﻮاز ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﺮای ﺟﻨﺐ رای‬
‫دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد ﮐﻪ زن ﺣﺎﺋﺾ آﯾﻪی ﻗﺮآن را‬
 ‫‪٩٧‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﮐﺎر اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽدﯾﺪ‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ھﻤﻪی اﺣﯿﺎن و‬
‫اوﻗﺎت ﻧﺎم »اﻟﻠﻪ« را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺨﺎری‬
‫ھﯿﭽﯿﮏ از اﺣﺎدﯾﺜﯽ را ﮐﻪ ﺟﻨﺐ و ﺣﺎﺋﺾ را از ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮان ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺠﻤﻮع آنھﺎ ﺑﺮای دﯾﮕﺮان ﺣﺠﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ‬
‫اﮐﺜﺮ آنھﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺎوﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬اﯾﺴﺘﺎدن در ﻣﺴﺠﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮ ﺟﻨﺐ ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﻋﺎﯾﺸﻪل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺟﺎء‬
‫رﺳﻮل اﷲص‪ ،‬ووﺟﻮه ﺑﻴﻮت أﺻﺤﺎﺑﻪ ﺷﺎرﻋﺔ ﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠﺪ ﻓﻘﺎل )وﺟﻬﻮا ﻫﺬه اﺒﻟﻴﻮت ﻋﻦ‬
‫اﻤﻟﺴﺠﺪ( ﺛﻢ دﺧﻞ رﺳﻮل اﷲص ولﻢ ﻳﺼﻨﻊ اﻟﻘﻮم ﺷيﺌﺎ‪ ،‬رﺟﺎء أن ﻳ�ل ﻓﻴﻬﻢ رﺧﺼﺔ‪،‬‬
‫ﻓﺨﺮج إﻴﻟﻬﻢ ﻓﻘﺎل‪) :‬وﺟﻬﻮا ﻫﺬه اﺒﻟﻴﻮت ﻋﻦ اﻤﻟﺴﺠﺪ ﻓﺈ� ﻻ أﺣﻞ اﻤﻟﺴﺠﺪ ﺤﻟﺎﺋﺾ وﻻ‬
‫ﺠﻟﻨﺐ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎی اﺻﺤﺎب او رو ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد و درﺷﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﺪ و راه آنھﺎ از ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬روی اﯾﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﻪھﺎ را از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ )در آنھﺎ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﯿﺪ(‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص داﺧﻞ ﺷﺪ و‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﯾﻨﮑﻪ رﺧﺼﺘﯽ در ﺑﺎرهی آﻧﺎن از آﺳﻤﺎن ﻧﺎزل ﮔﺮدد‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺎری ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬روی اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪھﺎ را از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ )در آنھﺎ‬
‫را ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﯿﺪ( زﯾﺮا ﻣﻦ ﺗﻮﻗﻒ در ﻣﺴﺠﺪ را ﺑﺮای زن ﻗﺎﻋﺪه و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻼل‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻢ«‪ .‬اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ام ﺳﻠﻤﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪی اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ )ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﯽ( در آﻣﺪ و ﺑﺎ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﺻﺪاﯾﺶ ﻧﺪا‬
‫درداد‪» :‬ﺗﻮﻗﻒ در ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮای زﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺎﺷﺪ وﻧﻪ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻨﺐ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﺪن و ﺗﻮﻗﻒ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮای زن ﻗﺎﻋﺪه و ﺑﺮای ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺟﻨﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻼل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﺑﺪاﻧﺎن اﯾﻦ رﺧﺼﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻋﺒﻮر ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ﻗﺮآن‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ ُ ۡ ُ َ ٰ َ ٰ َ َّ َ َ ْ‬
‫� � ۡعل ُموا َما‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا � �قر�وا ٱلصلوة وأنتم س�رى ح ٰ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َ َّ َ ۡ َ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َُ ُ َ َ‬
‫� �غتسِل ۚوا﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» . [٤٣ :‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬ ‫ون َو� ُج ُن ًبا إِ� َ�ب ِ ِري َسبِيل ح ٰ‬‫�قول‬
‫ٍ‬
‫آوردهاﯾﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺖ ھﺴﺘﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺐ ھﺴﺘﯿﺪ داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ راھﮕﺬر ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٨‬‬

‫ﻏﺴﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،« ...‬ازﺟﺎﺑﺮس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ در ﺣﺎل ﺟﻨﺎﺑﺖ ﺑﻄﻮر‬
‫ﻋﺒﻮری از ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ«‪ ،‬اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد‪ ،‬آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از زﯾﺪ ﺑﻦ اﺳﻠﻢ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺣﺎل ﺟﻨﺎﺑﺖ از‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ«‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮداﻧﯽ از اﻧﺼﺎر درھﺎی ﺧﺎﻧﻪﺷﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﺟﻨﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ وآب ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و راھﯽ ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آب ﻧﺒﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ از ﻣﺴﺠﺪ‬
‫يل﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪ .[٤٣ :‬ﻧﺎزل ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ب‬ ‫ﺑﮕﺬرﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ را‪َ ﴿ :‬و َ� ُج ُن ًبا إ َّ� َ�بري َ‬
‫س‬
‫ِ ٍ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﺑﺪﻧﺒﺎل اﯾﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻨﺤﻮ ﻣﻄﻠﻮب دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﺋﯽ ﺑﺮای‬
‫ﺷﮏ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻧﺎوﻴﻟ� اﺨﻟﻤﺮة ﻣﻦ اﻤﻟﺴﺠﺪ« »آن ﺧﻤﺮه = )ﺣﺼﯿﺮ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ( را‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪه«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ ﻣﻦ ﻗﺎﻋﺪه ھﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﺣﻴﻀﺘﻚ ﻟيﺴﺖ ﻲﻓ‬
‫ﻳﺪك« »ﺣﯿﺾ و ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﺷﻤﺎ در دﺳﺖ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺟﺰ ﺑﺨﺎری ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﯿﻤﻮﻧﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲص ﻳﺪﺧﻞ ﻰﻠﻋ‬
‫إﺣﺪاﻧﺎ و� ﺣﺎﺋﺾ ﻓﻴﻀﻊ رأﺳﻪ ﻲﻓ ﺣﺠﺮﻫﺎ ﻓﻴﻘﺮأ اﻟﻘﺮآن و� ﺣﺎﺋﺾ‪ ،‬ﺛﻢ ﺗﻘﻮم إﺣﺪاﻧﺎ‬
‫ﺨﺑﻤﺮﺗﻪ ﻓﺘﻀﻌﻬﺎ ﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠﺪ و� ﺣﺎﺋﺾ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺰد ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ ﻣﯽآﻣﺪ در‬
‫ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ او ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺮ ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻦ او ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺣﺎل‬
‫آﻧﮑﻪ او ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ ﺣﺼﯿﺮ ﺟﺎﻧﻤﺎزی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﻣﯽﺑﺮد و در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ داﺷﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺷﻮاھﺪی را ﻧﯿﺰ دارد‪.‬‬

‫ﻏﺴﻞھﺎی ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻏﺴﻞھﺎی ﻣﺴﺘﺤﺐ ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺴﻞھﺎﺋﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﮑﻠﻒ آنھﺎ را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﭘﺎداش آنھﺎ ﻧﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ آنھﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮوی ﺳﺮزﻧﺸﯽ و ﻋﻘﺎب و‬
‫ﻣﮑﺎﻓﺎﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آن ﻏﺴﻞھﺎی ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺷﺶ ﺗﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﭼﻮن روز ﺟﻤﻌﻪ روز اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺮدم ﺑﺮای ﻋﺒﺎدت و ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس ﻣﻮﮐﺪا ﺑﻪ‬
‫ﻏﺴﻞ ﮐﺮدن در آن روز اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺟﺘﻤﺎﻋﺎتﺷﺎن‪ ،‬ﭘﺎک و ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
 ‫‪٩٩‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻏﺴﻞ اﺠﻟﻤﻌﺔ واﺟﺐ‬
‫ﻰﻠﻋ ﻞﻛ �ﺘﻠﻢ والﺴﻮاك وأم ﻳﻤﺲ ﻣﻦ اﻟﻄﻴﺐ ﻣﺎ ﻳﻘﺪر ﻋﻠﻴﻪ« »ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮای ھﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺤﺪ ﺑﻠﻮغ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻮاک ﮐﺮدن ﺳﺰاوار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ و ﭘﺎک‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻘﺪور اﺳﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎلﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮاد از ﻣﺤﺘﻠﻢ در ﺣﺪﯾﺚ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﺑﻠﻮغ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﻣﺮاد از وﺟﻮب‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ :‬ﺳﻨﺖ ﻣﻮﮐﺪ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻋﻤﺮب رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻮد ﯾﮑﯽ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ اوﻟﯿﻪ‬
‫از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ وی را ﻧﺪا در داد‪ :‬اﯾﻦ ﭼﻪ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ آﻣﺪن اﺳﺖ؟ ﻋﺜﻤﺎنﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮑﺎری ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدم‪ ،‬ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ ﺻﺪای‬
‫اذان را ﺷﻨﯿﺪم‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮم‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﯽ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ‬
‫ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﺴﻞ در روز ﺟﻤﻌﻪ اﻣﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد؟‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﮑﺮدن ﻏﺴﻞ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻧﮑﺮد‪ ،‬و ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﮑﺮدن‬
‫ﻏﺴﻞ ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر ﻧﺪاد ﮐﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون رود‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮد ﮐﻪ آنھﺎ ھﺮدو‬
‫ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻏﺴﻞ در روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﻣﺮ اﺧﺘﯿﺎری اﺳﺖ ﻧﻪ اﻣﺮ وﺟﻮﺑﯽ‪ .‬و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ از آن ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻏﺴﻞ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ از‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺗﻮﺿﺄ ﻓﺄﺣﺴﻦ الﻮﺿﻮء ﺛﻢ أﻰﺗ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔ ﻓﺎﺳﺘﻤﻊ وأﻧﺼﺖ ﻏﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺑ� اﺠﻟﻤﻌﺔ إﻰﻟ اﺠﻟﻤﻌﺔ وز�ﺎدة ﺛﻼﺛﺔ أﻳﺎم« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫وﺿﻮی ﺧﻮب و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮود و ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪھﺎی ﺟﻤﻌﻪ ﮔﻮش‬
‫ﺑﺪھﺪ و آنھﺎ را ﺑﺎ ﮔﻮش ھﻮش ﺑﺸﻨﻮد وﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن او از اﯾﻦ ﺟﻤﻌﻪ ﺗﺎ ﺟﻤﻌﻪی‬
‫ﺑﻌﺪی ﺑﺎﺿﺎﻓﻪی ‪ ٣‬روز اﺿﺎﻓﯽ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻗﺮﻃﺒﯽ در اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ذﮐﺮ وﺿﻮ و ﺛﻮاب آن ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ‬
‫ﺻﺤﺖ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ وﺿﻮ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﺪث ﺑﺰرگ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‬
‫درﮐﺘﺎب‪» :‬ﺗﻠﺨﯿﺺ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﻮیﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪان ﺑﺮ ﻋﺪم‬
‫ﻓﺮﺿﯿﺖ ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮل ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن آن وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺮک اﻏﺘﺴﺎل در روز ﺟﻤﻌﻪ ھﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﺮک اﻏﺘﺴﺎل ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﻋﺮق و ﺑﻮی ﺑﺪ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﯿﺎزارد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﻏﺴﻞ روز ﺟﻤﻌﻪ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﺗﺮک آن ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮوھﯽ از ﻋﻠﻤﺎء ﺑﻪ وﺟﻮب ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬رای دادهاﻧﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٠‬‬

‫اﮔﺮﭼﻪ ﺗﺮک آن ﻣﻮﺟﺐ آزار ﻣﺮدم ھﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬آنھﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل اﺑﻮھﺮﯾﺮهس اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻖ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ مﺴﻠﻢ أن ﻳﻐتﺴﻞ ﻲﻓ ﻞﻛ ﺳﺒﻌﺔ أﻳﺎم ﻳﻮﻣﺎ‪.‬‬
‫ﻳﻐﺴﻞ ﻓﻴﻪ رأﺳﻪ وﺟﺴﺪه« »ﺑﺮ ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺣﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ھﻔﺖ روز ﯾﮏ‬
‫روز ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در آن روز ﺳﺮ و ﺗﻦ ﺧﻮد را ﺑﺸﻮﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬آن دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎء اﺣﺎدﯾﺚ وارد در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻇﺎھﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ )= ﮐﻪ‬
‫ﻇﺎھﺮ اﻣﺮ ﺑﺮای وﺟﻮب اﺳﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻏﺴﻞ در اﺣﺎدﯾﺚ را ﺑﺮ وﺟﻮب ﺣﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ(‪ .‬و‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻌﺎرض ﺑﺎ آنھﺎ را رد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺖ ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻊ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻏﺴﻞ اﻧﺪﮐﯽ ﻗﺒﻞ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﻏﺴﻞ وﺿﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ وﺿﻮی ﻣﺠﺪد ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪) .‬اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﻏﺴﻞ ﻣﺠﺪد ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬اﺛﺮم ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻏﺴﻞ ﮐﺮد ﺳﭙﺲ وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪ‪ ،‬آﯾﺎ‬
‫وﺿﻮی ﻣﺠﺪد ﺑﺮای او ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ؟ از او ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ أﺑﺰی ﻧﺸﻨﯿﺪهام«‪ .‬اﺷﺎرهی اﺣﻤﺪ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ ﺑﺎ‬
‫»اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ« از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ أﺑﺰی از ﭘﺪرش ﮐﻪ ﺻﺤﺒﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬او )أﺑﺰی( روز ﺟﻤﻌﻪ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد ﺳﭙﺲ وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﻏﺴﻞ را اﻋﺎده ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻏﺴﻞ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن ﻏﺴﻞ‪،‬‬
‫ﻏﺴﻞ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ و آن ﺷﺨﺺ ﺳﻨﺖ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺟﺎء أﺣﺪ�ﻢ إﻰﻟ اﺠﻟﻤﻌﺔ ﻓﻠﻴﻐتﺴﻞ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽآﻣﺪ ﺧﻮد را ﺷﺴﺘﺸﻮ دھﺪ = ﻏﺴﻞﮐﻨﺪ«‪.‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬إذا أراد أﺣﺪ�ﻢ أن ﻳﺄﻲﺗ اﺠﻟﻤﻌﺔ‬
‫ﻓﻠﻴﻐتﺴﻞ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﺷﺴﺘﺸﻮی دھﺪ =‬
‫ﻏﺴﻞﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ اﺟﻤﺎع ﺑﺮ آن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻏﺴﻞ ﮐﺮدن ﺑﺮای ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ و ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن‪:‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎء ﻏﺴﻞ ﺑﺮای آن دو ﻋﯿﺪ را ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬و ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺤﯽ« در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﮐﺘﺎب »اﻟﺒﺪر اﻟﻤﻨﯿﺮ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻏﺴﻞ‬
‫ﺑﺮای ﻋﯿﺪﯾﻦ ﺿﻌﯿﻔﻨﺪ‪ .‬و ﺧﺒﺮھﺎی ﺧﻮﺑﯽ از اﺻﺤﺎب در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٠١‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫‪ -٣‬ﻏﺴﻞ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮده را ﺷﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﺴﯿﺎری از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻏﺴﻞ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدهای را ﺷﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از اﺑﻮھﺮﯾﺮهس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﻏﺴﻞ ﻣﻴﺘﺎ ﻓﻠﻴﻐتﺴﻞ‪ ،‬وﻣﻦ ﻤﺣﻠﻪ‬
‫ﻓﻠﻴﺘﻮﺿﺎ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدهای را ﺷﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ و دﯾﮕﺮان آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬھﺐ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﻮرد »ﻃﻌﻦ« ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﻤﺪاﯾﻨﯽ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر و‬
‫راﻓﻌﯽ و دﯾﮕﺮان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎی ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ را »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ درﺑﺎرهی اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ« و‬
‫اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﮫﺮﺣﺎل اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻮن از ﻃﺮق ﻓﺮاوان ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺎﯾﺪ »ﺣﺴﻦ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻮوی ﻣﻨﮑﺮ آن ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮﻣﺬی آن را‬
‫»ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ اﻧﮑﺎر ﻧﻮوی‪ ،‬ﻣﻮرد اﻋﺘﺮاض واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ذھﺒﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻃﺮق رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﻮﯾﺘﺮ اﺳﺖ از ﻋﺪهای از اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﮫﺎء ﺑﺪانھﺎ‬
‫اﺣﺘﺠﺎج ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻏﺴﻞ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ »اﺳﺘﺤﺒﺎب« و »ﻧﺪب« ﺣﻤﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮ وﺟﻮب‪،‬‬
‫زﯾﺮا از ﻋﻤﺮس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﺮده را ﻣﯽﺷﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺎ ﺑﻌﺪ از‬
‫آن‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ« ﺧﻄﯿﺐ ﺑﺎ »اﺳﻨﺎد‬
‫ﺻﺤﯿﺢ« آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮس ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ‬
‫ﻋﻤﯿﺲ‪ ،‬زﻧﺶ او را ﺷﺴﺖ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﻓﺮاﻏﺖ از آن‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺮوز ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺮد اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻦ روزهام‪ ،‬آﯾﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻏﺴﻞ ﮐﻨﻢ؟ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﻪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﻏﺴﻞ اﺣﺮام‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺮای ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪد‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ رواﯾﺖ اﺳﺖ‪» :‬أﻧﻪ رأى رﺳﻮل اﷲص‬
‫ﺠﺗﺮد ﻻﻫﻼﻪﻟ واﻏتﺴﻞ« »ﮐﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮص‪ ،‬را دﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد را ﺑﺮای ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﺗﻠﺒﯿﻪ اﺣﺮام درآورد و ﻏﺴﻞﮐﺮد[«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ« و ﻋﻘﯿﻠﯽ آن را »ﺿﻌﯿﻒ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﻏﺴﻞ ﺑﺮای دﺧﻮل در ﻣﮑﻪ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٢‬‬

‫ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ داﺧﻞ ﻣﮑﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از اﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮب رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬او ھﺮ وﻗﺖ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ وارد ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺐ در »ذی‬
‫ﻃﻮی« ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ و در روز ﺑﻪ ﻣﮑﻪ در ﻣﯽآﻣﺪ«‪ .‬و »ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺘﻦ رواﯾﺖ از ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﻤﻪ ﻋﻠﻤﺎء ﻏﺴﻞ ﮐﺮدن ﺑﮫﻨﮕﺎم دﺧﻮل ﻣﮑﻪ را ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺗﺮک آن را ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺮداﺧﺖ ﻓﺪﯾﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و اﮐﺜﺮ ﻋﻠﻤﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬وﺿﻮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮای دﺧﻮل ﻣﮑﻪ‪،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﻏﺴﻞ ﺑﺮای وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﻪ‪:‬‬
‫ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ در وﻗﺖ ﺣﺞ در ﻋﺮﻓﻪ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺎﻟﮏ از ﻧﺎﻓﻊ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮب‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮای اﺣﺮام ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای دﺧﻮل ﻣﮑﻪ و ﺑﺮای ﺗﻮﻗﻒ و‬
‫ﺷﺐ ﻣﺎﻧﺪن در ﻋﺮﻓﻪ ﻧﯿﺰ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫ارﮐﺎن ﻏﺴﻞ‬
‫ﻏﺴﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺪون دو ﭼﯿﺰ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻧﯿﺖ‪:‬‬
‫زﯾﺮا ﺗﺎ ﻧﯿﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻋﺒﺎدت از ﻋﺎدت ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﻋﺒﺎدت و ﻋﺎدت‬
‫ﻧﯿﺖ اﺳﺖ(‪ .‬ﻧﯿﺖ ﺻﺮﻓﺎ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻗﻠﺒﯽ اﺳﺖ ‪ .‬و اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺮدم‬
‫ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪان ﺗﻠﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻗﻠﺒﯽ را ﺑﺮ زﺑﺎن آورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮫﯿﭽﻮﺟﻪ‬
‫ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺗﺮک ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و از آن اﻋﺮاض ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﺒﺤﺚ وﺿﻮ از ﺣﻘﯿﻘﺖ آن ﺣﺮف زدﯾﻢ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺷﺴﺘﻦ ھﻤﻪ اﻧﺪامھﺎی ﺑﺪن‪:‬‬
‫زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬
‫ُ ُ ۡ ُ ُ ٗ َ َّ َّ ُ ْ‬
‫﴿�ن كنتم جنبا فٱطهر ۚوا﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[٦ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺑﺪن را ﺑﺸﻮﺋﯿﺪ«‪.‬‬
‫ََۡ َُ َ َ‬
‫�لونك‬ ‫ﭼﻮن »اﻃﻬﺮوا« در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ »اﻏﺘﺴﻠﻮا« اﺳﺖ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ در آﯾﻪی ﴿و� ٔ‬
‫َ‬ ‫ََ َۡ َُ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُۡ ُ َ َٗ َ ۡ َ ُ ْ ّ ٓ‬ ‫َعن ٱل ۡ َ‬
‫� َ� ۡط ُه ۡرنۖ﴾‬
‫وه َّن َح َّ ٰ‬‫يض و� �قر�‬ ‫�لوا ٱلن ِ َسا َء ِ� ٱل َم ِ‬
‫ح ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫ف‬ ‫ى‬‫ذ‬ ‫أ‬ ‫و‬‫ه‬ ‫ل‬‫ق‬ ‫يض‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ح‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪» . [٢٢٢ :‬اﻃﻬﺮوا« و »ﻳﻄﻬﺮن« ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻏﺴﻞ ﮐﺮدن و ﺧﻮد را ﺷﺴﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬درآﯾﻪی‬
 ‫‪١٠٣‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬
‫َ َ‬
‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين‬ ‫‪ ٤٣‬ﺳﻮرهی ﻧﺴﺎء ﺑﺼﺮاﺣﺖ ﮐﻠﻤﻪی اﻏﺘﺴﺎل آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َّ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ ُ ۡ ُ َ َ ٰ َ َّ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ‬
‫� � ۡعل ُموا َما �قولون َو� ُج ُن ًبا إِ� َ�ب ِ ِري‬
‫ءامنوا � �قر�وا ٱلصلوة وأنتم س�ٰرى ح ٰ‬
‫َ َّ َ ۡ َ ُ ْ‬
‫� �غتسِل ۚوا﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪ . [٤٣ :‬و ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻏﺘﺴﺎل ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺷﺴﺘﻦ ﺗﻤﺎم اﻧﺪامھﺎی‬ ‫َسبِيل ح ٰ‬
‫ٍ‬
‫ﺑﺪن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻨﺖھﺎی ﻏﺴﻞ‬
‫ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ اﻓﻌﺎﻟﯽ را ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮص در‬
‫ﻏﺴﻞ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺷﺴﺘﻦ ھﺮدو دﺳﺖ ﺳﻪ ﺑﺎر‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺳﭙﺲ ﺷﺴﺘﻦ ﺷﺮﻣﮕﺎه‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﺑﻪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬وﺿﻮی ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮد‪،‬‬
‫در ﺿﻤﻦ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺴﺘﻦ ﭘﺎھﺎ را ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ﻏﺴﻞ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻃﺸﺖ و اﻣﺜﺎل آن ﺧﻮد را ﺑﺸﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﺪﻧﺒﺎل وﺿﻮ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر آب ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﻮد ﺑﺮﯾﺰد وﻻﺑﻼی ﻣﻮھﺎ را ﺧﻼلﮐﻨﺪ ﺗﺎ آب ﺑﻪ ﺑﻦ‬
‫آنھﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺑﻌﺪ از آن آب را ﺑﺮ ﺑﻘﯿﻪی ﺑﺪﻧﺶ ﺑﺮﯾﺰد از ﻃﺮف راﺳﺖ ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ و ﺑﻌﺪ ﻃﺮف‬
‫ﭼﭗ و ھﻤﺮاه آن زﯾﺮ ﺑﻐﻞھﺎ و داﺧﻞ ﮔﻮشھﺎ و ﻧﺎف و ﻻی اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎ را ﺑﺸﻮﯾﺪ و‬
‫ﺑﺮ اﻧﺪامھﺎ دﺳﺖ ﮐﺸﺪ‪ .‬ھﻤﻪی اﯾﻦھﺎ از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﺮد اول دﺳﺖھﺎ را ﻣﯽﺷﺴﺖ ﺳﭙﺲ ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ راﺳﺖ آب ﺑﺮ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﯽرﯾﺨﺖ و ﺑﺎ آن ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮد را ﻣﯽﺷﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن آب‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و اﻧﮕﺸﺘﺎن را در ﻻﺑﻼی ﻣﻮھﺎی ﺳﺮ ﻓﺮو ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻦ آنھﺎ را‬
‫ﻣﯽﺷﺴﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ آب ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﺳﺮرﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ﺧﻮد آب ﻣﯽرﯾﺨﺖ و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﻧﺪاﻣﺶ آب ﻣﯽﭘﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی از آنھﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ھﺮدو دﺳﺖ ﻣﻮھﺎی ﺧﻮد را‬
‫ﺧﻼل ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﻮﺳﺘﺶ ﺳﯿﺮاب ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﺮ آن آب‬
‫ﻣﯽرﯾﺨﺖ«‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ آنھﺎ از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٤‬‬

‫ھﺮﮔﺎه ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬آب ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﺎ ﮐﻒ دﺳﺖ آب ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و اول ﻃﺮف‬
‫راﺳﺖ ﺳﺮش و ﺑﻌﺪ از آن ﻃﺮف ﭼﭗ آن را ﻣﯽﺷﺴﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﮐﻒ ھﺮدو دﺳﺖ آب‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﯽرﯾﺨﺖ«‪ .‬و از ﻣﯿﻤﻮﻧﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آب‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺪان ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آب ﺑﺮ ھﺮدو دﺳﺖ ﺧﻮد رﯾﺨﺖ دو ﺑﺎر ﯾﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ راﺳﺖ آب ﺑﺮ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد رﯾﺨﺖ و ﺷﺮﻣﮕﺎهھﺎی ﺧﻮد را ﺷﺴﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ دﺳﺖ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﺎﻟﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﻀﻤﻀﻪ و اﺳﺘﻨﺸﺎق ﮐﺮد و ﺑﻌﺪ از آن ﺻﻮرت ودﺳﺘﺎن ﺧﻮد‬
‫را ﺷﺴﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﺮش را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺷﺴﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﺑﺪﻧﺶ آب رﯾﺨﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ از‬
‫ﺟﺎی ﺧﻮد دور ﺷﺪ و ﭘﺎھﺎﯾﺶ را ﺷﺴﺖ‪ .‬ﻣﯿﻤﻮﻧﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺧﺮﻗﻪای را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮدم )ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪان ﺧﻮد را ﺧﺸﮏ ﮐﻨﺪ( آن را ﻧﺨﻮاﺳﺖ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد آب را از ﺧﻮد ﻣﯽﭼﻼﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻏﺴﻞ زن‬
‫ﻏﺴﻞ زن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻏﺴﻞ ﻣﺮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰآﻧﮑﻪ ﺑﺮ زن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﯿﺴﻮان ﺑﺎﻓﺘﻪی‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎز ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ آب ﺑﻪ ﺑﻦ ﻣﻮھﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬زﯾﺮا از ام ﺳﻠﻤﻪل‪ ،‬رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬زﻧﯽ ﮔﻔﺖ ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪص‪ :‬ﻣﻦ زﻧﯽ ھﺴﺘﻢ ﮐﻪﮔﯿﺴﻮان ﺧﻮد را ﻣﯽﺑﻨﺪم‬
‫)ﻣﯽﺑﺎﻓﻢ(‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺮای ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ آنھﺎ را ﺑﺎز ﮐﻨﻢ؟ ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻤﺎ ﻳ�ﻔﻴﻚ أن‬
‫ﺤﺗﻲﺜ ﻋﻠﻴﻪ ﺛﻼث ﺣﺜﻴﺎت ﻣﻦ ﻣﺎء ﺛﻢ ﺗﻔﻲﻀ ﻰﻠﻋ ﺳﺎﺋﺮ ﺟﺴﺪك‪ ،‬ﻓﺈذا أﻧﺖ ﻗﺪ ﻃﻬﺮت« »ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﺮ آن آب ﺑﺮﯾﺰی‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﺑﻘﯿﻪی ﺗﻨﺖ آب ﺑﺮﯾﺰی‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮ ﭘﺎک ﺷﺪهای«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﺒﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪل‬
‫ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ زﻧﺎن دﺳﺘﻮر ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﮔﺎه ﻏﺴﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫)ﮔﯿﺲھﺎی ﺑﺎﻓﺘﻪ( ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎز ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺷﮕﻔﺘﻢ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﯽدھﺪ‪:‬ﮔﯿﺴﻮان ﺳﺮ ﺧﻮد را در وﻗﺖ ﻏﺴﻞ ﺑﺎز ﮐﻨﻨﺪ!! آﯾﺎ ﺑﺪاﻧﺎن دﺳﺘﻮر ﻧﻤﯽدھﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ؟‪ .‬ﻣﻦ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮص‪ ،‬از ﯾﮏ ﻇﺮف آب ﺧﻮد را ﻣﯽﺷﺴﺘﻢ و‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻪ ﺑﺎر آب ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﻮد ﺑﺮﯾﺰم‪ ،‬ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﻧﻤﯽﮐﺮدم«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ آن‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای زن ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﻏﺴﻞ ﺣﯿﺾ و ﻧﻔﺎس ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻘﺪاری از ﭘﻨﺒﻪ ﯾﺎ اﻣﺜﺎل‬
‫آن را ﺑﺮدارد و ﺑﺪان ﻣﺸﮏ ﯾﺎ ﻣﺎدهی ﺧﻮﺷﺒﻮی دﯾﮕﺮی اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻮﺳﯿﻠﻪی آن‬
 ‫‪١٠٥‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﺎک و ﺗﻤﯿﺰ و ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ اﺛﺮﺑﻮی ﺑﺪ ﺧﻮن ﺣﯿﺾ و‬
‫ﻧﻔﺎس را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ ﯾﺰﯾﺪ درﺑﺎره ﻏﺴﻞ‬
‫ﺣﯿﺾ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﻮال ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺄﺧﺬ إﺣﺪا�ﻢ ﻣﺎءﻫﺎ وﺳﺪرﺗﻬﺎ ﻓﺘﻄﻬﺮ‬
‫ﻓﺘﺤﺴﻦ اﻟﻄﻬﻮر )‪ (۲‬ﺛﻢ ﺗﺼﺐ ﻰﻠﻋ رأﺳﻬﺎ ﻓﺘﺪلﻜﻪ دلﺎﻜ ﺷﺪﻳﺪا ﺣﻰﺘ ﻳﺒﻠﻎ ﺷﺌﻮن رأﺳﻬﺎ‪ ،‬ﺛﻢ‬
‫ﺗﺼﺐ ﻋﻠﻴﻬﺎ اﻤﻟﺎء‪ ،‬ﺛﻢ ﺗﺄﺧﺬ ﻓﺮﺻﺔ مﺴﻜﺔ ﻓﺘﻄﻬﺮ ﺑﻬﺎ( ﻗﺎﻟﺖ أﺳﻤﺎء‪ :‬و�ﻴﻒ ﺗﻄﻬﺮ ﺑﻬﺎ؟ ﻗﺎل‪:‬‬
‫)ﺳﺒﺤﺎن اﷲ! ﺗﻄﻬﺮي ﺑﻬﺎ( ﻓﻘﺎﻟﺖ ﺎﻋ�ﺸﺔ ﻛﺄﻧﻬﺎ ﺨﺗﻲﻔ ذلﻚ‪ .‬ﺗتﺒﻲﻌ أﺛﺮ اﺪﻟم‪ :‬وﺳﺄﺘﻟﻪ ﻋﻦ‬
‫ﻏﺴﻞ اﺠﻟﻨﺎﺑﺔ ﻓﻘﺎل‪) :‬ﺗﺄﺧﺬي ﻣﺎءك ﻓﺘﻄﻬﺮ�ﻦ ﻓﺘﺤﺴن� اﻟﻄﻬﻮر أو أﺑﻠﻲﻐ اﻟﻄﻬﻮر‪ ،‬ﺛﻢ ﺗﺼﺐ‬
‫ﻰﻠﻋ رأﺳﻬﺎ ﻓﺘﺪلﻜﻪ ﺣﻰﺘ ﻳﺒﻠﻎ ﺷﺌﻮن رأﺳﻬﺎ ﺛﻢ ﺗﻔﻴﺾ ﻋﻠﻴﻬﺎ اﻤﻟﺎء( ﻓﻘﺎﻟﺖ ﺎﻋ�ﺸﺔ‪) :‬ﻧﻌﻢ‬
‫اﻟنﺴﺎء �ﺴﺎء اﻻﻧﺼﺎر‪ .‬لﻢ ﻳﻤﻨﻌﻬﻦ اﺤﻟﻴﺎء أن ﻳﺘﻔﻘﻬﻦ ﻲﻓ اﺪﻟﻳﻦ«‪» .‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ آب و ﺳﺪر‬
‫ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ وﺿﻮی ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ آب ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﻮد ﻣﯽرﯾﺰد‪ ،‬و‬
‫ﺑﺨﻮﺑﯽ آن را ﭼﻨﮓ ﻣﯽزﻧﺪ و ﺑﺮ آن دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آب ﺑﻪ ﺑﻦ ﻣﻮھﺎی ﺳﺮش‬
‫ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﺗﻦ ﺧﻮد‪ ،‬آب ﻣﯽرﯾﺰد و ﺧﻮد را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬ﻣﻘﺪاری ﭘﻨﺒﻪی‬
‫آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﮏ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽدارد و ﺑﺪان ﺧﻮد را ﭘﺎک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺳﻤﺎء ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺪان ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﺎﯾﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ!! ﺧﻮد را ﺑﺪان ﭘﺎک ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ آن را )در ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮد( ﭘﻨﮫﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﺛﺮ ﺧﻮن را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﺳﻤﺎء راﺟﻊ ﺑﻪ ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ از او ﺳﻮال ﮐﺮد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آب ﺧﻮد را ﺑﺮﻣﯽداری و‬
‫ﺑﺨﻮﺑﯽ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮی‪ ،‬ﺳﭙﺲ آب ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﻮد ﻣﯽرﯾﺰی و آن را ﻣﯽﺷﻮﺋﯽ و ﺑﺮ آن دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﯽ ﺗﺎ آب ﺑﻪ ﺑﻦ ﻣﻮی ﺳﺮت ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آن ﺑﺮ ﺧﻮد آب ﻣﯽرﯾﺰی و ﺗﻦ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽﺷﻮﺋﯽ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ زﻧﺎن‪ ،‬زﻧﺎن اﻧﺼﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎء ﻣﺎﻧﻊ آن‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﻪ دﯾﻦ ﺧﻮد را ﻓﺮا ﮔﯿﺮﻧﺪ«‪ .‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻏﺴﻞ اﺳﺖ‬

‫‪ -۱‬ﯾﮏ ﻏﺴﻞ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﺣﯿﺾ و ﺟﻨﺎﺑﺖ و ﯾﺎ ﺑﺮای ﺟﻤﻌﻪ و ﻋﯿﺪ و ﯾﺎ ﺑﺮای ﺟﻨﺎﺑﺖ و‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ھﺮ دوﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﻧﯿﺖ ھﺮدو را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﻐﻤﺒﺮص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬و�ﻧﻤﺎ لﻞﻜ امﺮئ ﻣﺎ ﻧﻮى« »ﺑﺮای ھﺮ ﮐﺲ آﻧﭽﯿﺰ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ اراده و ﻗﺼﺪ آن را ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٦‬‬

‫‪ -۲‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﮐﺮد و وﺿﻮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آن ﻏﺴﻞ ﺑﺠﺎی وﺿﻮ‬
‫ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ )اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ ﺑﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺎﯾﺸﻪل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻌﺪ از ﻏﺴﻞ وﺿﻮ ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی ﭘﯿﺶ‬
‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻌﺪ از ﻏﺴﻞ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮم‪ .‬در ﺟﻮاب او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟﻘﺪ ﺗﻐﻤﻘﺖ«‬
‫»ﭘﺸﺖ ﺧﻮد را ﺑﺪرد ﻣﺒﺘﻼ ﮐﺮدی )ﮐﺎر ﺑﯿﮫﻮدهای ﮐﺮدهای( و ﺧﻮد را ﺧﺴﺘﻪ‬
‫ﮐﺮدی«‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺑﻦ اﻟﻌﺮﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎء در آن اﺧﺘﻼف ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﻏﺴﻞ‬
‫وﺿﻮ را ﻧﯿﺰ در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﯿﺖ ﻃﮫﺎت از ﺟﻨﺎﺑﺖ »ﻧﯿﺖ« وﺿﻮ را ﺗﮑﻤﯿﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻮاﻧﻊ ﺟﻨﺎﺑﺖ از ﻣﻮاﻧﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻦ وﺿﻮ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﯿﺖ ﻃﮫﺎرت از ﻣﻮاﻧﻊ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﻃﮫﺎرت از ﻣﻮاﻧﻊ ﮐﻤﺘﺮ را ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺠﺎی آن ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺟﻨﺐ و زن ﻗﺎﻋﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻏﺴﻞ‪ ،‬ﻣﻮی ﺧﻮد را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﮫﺮ ﻧﺤﻮ از‬
‫ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﭼﯿﺪن ﻧﺎﺧﻦ و ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺎزار‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺎرھﺎی دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﮐﺮاھﺘﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺟﻨﺐ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺠﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻧﺎﺧﻦ ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﺘﺮاﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ وﺿﻮ ھﻢ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺣﻤﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﻋﻮرتھﺎ‪ ،‬ﻣﮑﺸﻮف و ﺑﺮھﻨﻪ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و‬
‫او ﻧﯿﺰ ﻃﻮری ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻋﻮرت وی ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﯽ ھﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﻤﺎم ھﺴﺘﻨﺪ ازار )ﺗﻦ ﭘﻮﺷﯽ ﮐﻪ ﻋﻮرت را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‬
‫از ﻗﺒﯿﻞ زﯾﺮ ﺷﻠﻮاری( دارﻧﺪ ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﺑﺮو‪ ،‬در ﻏﯿﺮ آﻧﺼﻮرت ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻣﺮو‪ .‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻻ ﻳﻨﻈﺮ الﺮﺟﻞ إﻰﻟ ﻋﻮرة الﺮﺟﻞ‪ ،‬وﻻ ﺗﻨﻈﺮ‬
‫اﻤﻟﺮأة إﻰﻟ ﻋﻮرة اﻤﻟﺮأة« »ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺮد ﺑﻪ ﻋﻮرت ﻣﺮد و زن ﺑﻪ ﻋﻮرت زن ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ذﮐﺮ ﻧﺎم اﻟﻠﻪ در ﺣﻤﺎم اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮا ﮔﻔﺘﻦ اﻟﻠﻪ در ھﺮ ﺣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺎدام ﮐﻪ از آن ﻣﻨﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺗﻤﺎم اوﻗﺎت ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺎم اﻟﻠﻪ را ﺑﺮ‬
‫ﺑﺎن ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺧﺸﮏ ﻧﻤﻮدن اﻧﺪامھﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﻤﺎل و اﻣﺜﺎل آن ﭼﻪ در ﻏﺴﻞ و ﭼﻪ در وﺿﻮ‪ ،‬ﺧﻮاه‬
‫در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و ﺧﻮاه در زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫‪١٠٧‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫‪ -۶‬ﺑﺮای ﻣﺮد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪهی آﺑﯽ ﮐﻪ زن از آن ﻏﺴﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺴﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﻋﮑﺲ آن ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮای ھﺮدو ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ھﻢ‬
‫از ﯾﮏ ﻇﺮف ﻏﺴﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬در ﻃﺸﺘﯽ ﻏﺴﻞ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬آﻣﺪ ﺗﺎ از آن وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ ﻏﺴﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن زن ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻦ از آن ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﮐﺮدهام‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﻤﻟﺎء ﻻ �ﻨﺐ« »ﺑﯽﮔﻤﺎن آب ﺟﻨﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬از ﯾﮏ ﻇﺮف ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از او ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﮔﺎھﯽ او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ‬
‫او ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آن را ﺑﺮای ﻣﻦ ﺑﮕﺬار و او ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬آن را ﺑﺮای ﻣﻦ ﺑﮕﺬار‬
‫= آن را ﺑﺮای ﻣﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﮕﺬار‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮھﻨﻪ در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ﻏﺴﻞ ﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺸﻒ ﻋﻮرت ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬ﻓﺎﻃﻤﻪل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‬
‫ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻪ ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ و آﻧﻮﻗﺖ اﯾﺸﺎن ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺪور از‬
‫دﯾﺪرس ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮھﻨﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ÷ ﺑﺮھﻨﻪ‬
‫ﻏﺴﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫‪ ‬ﻳﻐتﺴﻞ ﻋﺮ�ﺎﻧﺎ ﻓﺨﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺟﺮاد ﻣﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑيﻨﺎ أﻳﻮب‬
‫ذﻫﺐ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻞ أﻳﻮب �ﻲﺜ ﻲﻓ ﺛﻮ�ﻪ‪.‬ﻓﻨﺎداه ر�ﻪ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﻰﻟ‪) :‬ﻳﺎ أﻳﻮب ألﻢ أ�ﻦ‬
‫أﻏﻨيﺘﻚ ﻋﻤﺎ ﺗﺮى؟ ﻗﺎل‪ :‬ﺑ� وﻋﺰﺗﻚ‪ ،‬وﻟ�ﻦ ﻻ ﻏ� ﻲﻟ ﻋﻦ ﺑﺮ�ﺘﻚ« »دراﺛﻨﺎی‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻮب÷ ﺑﺮھﻨﻪ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻠﺦھﺎی ﻃﻼﺋﯽ ﺑﺮ او ﻣﯽﺑﺎرﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻮب ﺷﺮوع‬
‫ﮐﺮد ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن آنھﺎ و آنھﺎ را در ﺟﺎﻣﻪی ﺧﻮد ﻣﯽ رﯾﺨﺖ‪ ،‬ﺧﺪای ﺗﺒﺎرک و‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ وی را ﻧﺪا در داد‪ :‬ای اﯾﻮب‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺗﺮا از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﯿﻨﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ﻧﮕﺮداﻧﺪهام؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﻮاری ﺗﻮ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯿﮑﻦ ﻣﻦ از ﺑﺮﮐﺖ و ﻓﺰوﻧﯽ‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﯿﺴﺘﻢ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﯿﻤﻢ‬
‫‪ -١‬ﺗﻌﺮﯾﻒ آن‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٨‬‬

‫ﮐﻠﻤﻪی ﺗﯿﻤﻢ از ﻧﻈﺮ ﻟﻐﻮی ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻗﺼﺪ و اراده اﺳﺖ‪ .‬و از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﯽ و ﻓﻘﮫﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻗﺼﺪ ﮐﺮدن ﺧﺎک اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺪان ﺻﻮرت و دﺳﺖھﺎ را ﻣﺴﺢ ﮐﺮد ھﻤﺮاه ﺑﺎ )ﻧﯿﺖ( و‬
‫ارادهی ﻣﺒﺎح ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫‪ -٢‬دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ آن‪:‬‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدن ﻋﻤﻞ ﺗﯿﻤﻢ ﺑﻨﺺ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و اﺟﻤﺎع ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫َۡٓ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ َّ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ َ ٰ َ َ ٓ َ ‪ٞ‬‬
‫� َسف ٍر أ ۡو َجا َء أ َحد ّمِن�م ّم َِن ٱلغا� ِ ِط أ ۡو � ٰ َم ۡس ُت ُم‬ ‫ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ن كنتم مر� أو‬
‫ِي� ۡم إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ َ ٓ َ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ٓ ٗ َ َ َ َّ ُ ْ َ ٗ َ ّ ٗ َ ۡ َ ُ ْ‬
‫�‬ ‫ۗ ِ‬ ‫حوا ب ِ ُو ُجوهِ� ۡم َو�يۡد‬ ‫�دوا ماء �تيمموا صعِيدا طيِبا فٱمس‬ ‫ٱلنِساء فلم ِ‬
‫ورا‪] ﴾٤٣‬اﻟﻨﺴﺎء‪» .[٤٣ :‬و اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎر ﯾﺎ در ﺳﻔﺮ ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﮐﺮدﯾﺪ‬ ‫َ� َن َ� ُف ًّوا َ� ُف ً‬
‫و ﯾﺎ ﺑﺎ زﻧﺎن ﺗﻤﺎس داﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬و در اﯾﻦ ﺣﺎل آب )ﺑﺮای وﺿﻮ و ﻏﺴﻞ( ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﺪ ﺑﺎ ﺧﺎک ﭘﺎﮐﯽ‬
‫ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻪ ﺻﻮرتھﺎ و دﺳﺖھﺎ را ﺑﺎ آن ﻣﺴﺢ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﻨﺪه و‬
‫آﻣﺮزﻧﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ دﻟﯿﻞ آن از ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‪ ،‬از اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺟﻌﻠﺖ اﻻرض ﻠﻛﻬﺎ ﻲﻟ وﻻﻣﻲﺘ مﺴﺠﺪا وﻃﻬﻮرا‪ ،‬ﻓﺄﻳﻨﻤﺎ أدر�ﺖ رﺟﻼ ﻣﻦ أﻣﻲﺘ الﺼﻼة‬
‫ﻓﻌﻨﺪه ﻃﻬﻮره« »ھﻤﻪی ﺧﺎک زﻣﯿﻦ ﺑﺮای ﻣﻦ و اﻣﺘﻢ‪ ،‬ﺟﺎی ﺳﺠﺪه و ﻧﻤﺎز و ﭘﺎک ﮐﻨﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮ ﺟﺎ ﮐﺴﯽ از اﻣﺖ ﻣﻦ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز را درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪی ﭘﺎﮐﯽ و ﻃﮫﺎرت‬
‫)ﺧﺎک( ﻧﺰد او اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ دﻟﯿﻞ آن از اﺟﻤﺎع‪:‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﯿﻤﻢ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﯾﻂ وﯾﮋهای ﺟﺎی وﺿﻮو ﻏﺴﻞ را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﯿﻤﻢ از اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﯿﻤﻢ ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺖ را ﺑﺪان اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫ﺟﺎﺑﺮس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬أﻋﻄﻴﺖ ﻤﺧﺴﺎ لﻢ ﻳﻌﻄﻬﻦ أﺣﺪ‬
‫ﻗﺒ� ‪ :‬ﻧﺮﺼت ﺑﺎلﺮﻋﺐ مﺴ�ة ﺷﻬﺮ‪ ،‬وﺟﻌﻠﺖ ﻲﻟ اﻻرض مﺴﺠﺪا وﻃﻬﻮرا‪ ،‬ﻓﺄﻳﻤﺎ رﺟﻞ ﻣﻦ‬
‫أﻣﻲﺘ أدر�ﺘﻪ الﺼﻼة ﻓﻠﻴﺼﻞ‪ ،‬وأﺣﻠﺖ ﻲﻟ اﻟﻐﻨﺎﺋﻢ ولﻢ ﺤﺗﻞ ﻻﺣﺪ ﻗﺒ�‪ ،‬وأﻋﻄﻴﺖ الﺸﻔﺎﻋﺔ‪،‬‬
‫و�ن اﻨﻟﻲﺒ ﻳﺒﻌﺚ ﻲﻓ ﻗﻮﻣﻪ ﺧﺎﺻﺔ‪ ،‬و�ﻌﺜﺖ إﻰﻟ اﻨﻟﺎس ﺎﻋﻣﺔ« »ﭘﻨﺞ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻦ اﻋﻄﺎء ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﯿﭻ ﮐﺲ ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﺮوزی را ﻧﺼﯿﺐ ﻣﻦ ﮐﺮده‪،‬‬
‫از اﯾﻨﺮاه ﮐﻪ ﺗﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪی ﯾﮏ ﻣﺎه راه‪ ،‬دورﺗﺮ از ﺧﻮد ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﺳﻢ ﺗﺮس و ﺧﻮف‬
‫را ﺑﻪ دل دﺷﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﻪی زﻣﯿﻦ ﺑﺮاﯾﻢ ﺟﺎی ﻧﻤﺎز و ﭘﺎک ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
 ‫‪١٠٩‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﭘﺲ ھﺮ ﮐﺲ از اﻣﺖ ﻣﻦ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز را درﯾﺎﻓﺖ )در ھﺮ ﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ( ﻧﻤﺎزش را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‬

‫)اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ رﻓﺘﻦ ﻣﺴﺠﺪ و ﺟﺎی وﯾﮋهای ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ آب ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﺪ(‪ .‬و ﻏﻨﯿﻤﺖ‬
‫ﺟﻨﮕﯽ ﺑﺮاﯾﻢ ﺣﻼل ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ ﺣﻼل ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﺷﻔﺎﻋﺖ ارزاﻧﯽ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ ﺑﺮای ﻗﻮم ﺧﻮد ﻣﺒﻌﻮث‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی ھﻤﻪی ﻣﺮدم ﺟﮫﺎن ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺮدﯾﺪهام«‪ .‬ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺳﺒﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﺷﺪن آن‪ :‬ﺷﺄن ﻧﺰول آﯾﻪی ﺗﯿﻤﻢ‪:‬‬
‫از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬در ﯾﮑﯽ از ﺳﻔﺮھﺎ‪ ،‬ھﻤﺮاه‬
‫ﭘﯿﻐﻤﺒﺮص ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬در ﺑﯿﻦ راه ﺑﻪ ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ رﺳﯿﺪﯾﻢ و در آﻧﺠﺎ ﮔﺮدﻧﺒﻨﺪم ﭘﺎره ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬در ﺟﺴﺘﺠﻮی آن‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪ و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ھﻤﺮاه او ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و آﻧﺠﺎ آﺑﯽ ﻧﺒﻮد و‬
‫ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ آب ھﻤﺮاه ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﭘﯿﺶ اﺑﻮﺑﮑﺮس‪ ،‬آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﭼﮑﺎر ﮐﺮد؟ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﻦ آﻣﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬در آﻧﻮﻗﺖ روی ران ﻣﻦ )در‬
‫آﻏﻮﺷﻢ( ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮا ﻣﻮرد ﻋﺘﺎب ﻗﺮار داد و آﻧﭽﻪ دﻟﺶ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮﯾﻢ ﻣﯽزد‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ روی راﻧﻢ )درآﻏﻮﺷﻢ( ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﮑﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮردم‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺧﻮاﺑﯿﺪ و آﺑﯽ ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬در آﻧﻮﻗﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ آﯾﻪ ﺗﯿﻤﻢ را ﻧﺎزل‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ ...» :‬ﻓﺘﻴﻤﻤﻮا ‪ .«...‬اﺳﯿﺪ ﺑﻦ ﺣﻀﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺮﮐﺖ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ ای‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهی اﺑﻮﺑﮑﺮ!!= )ﺑﺮﮐﺖھﺎی ﺷﻤﺎ ﻓﺮاوان اﺳﺖ(‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺘﺮی را ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺳﻮار‬
‫ﺑﻮدم‪ ،‬آن را وا داﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﻮد‪ ،‬دﯾﺪﯾﻢ ﮔﺮدﻧﺒﻨﺪ در زﯾﺮ او ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ‬
‫ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺳﺒﺐھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺒﺎح ﺷﺪن ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ ازﺳﺒﺐھﺎی زﯾﺮ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ ﻧﺪارد ﯾﺎ ﺟﻨﺐ اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺳﻔﺮ ﯾﺎ در ﻏﯿﺮ ﺳﻔﺮ ﺗﯿﻤﻢ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺑﻪ آب دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ آب ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺑﺮای ﻃﮫﺎرت )وﺿﻮ ﯾﺎ ﻏﺴﻞ(‬
‫ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦس ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬در ﺳﻔﺮی ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدﯾﻢ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و دﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدی از ﻣﺎ ﮐﻨﺎره ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ‬
‫ﻣﻨﻌﻚ أن ﺗﺼ�؟( ﻗﺎل‪ :‬أﺻﺎﺑت� ﺟﻨﺎﺑﺔ‪ ،‬وﻻ ﻣﺎء ﻗﺎل‪) :‬ﻋﻠﻴﻚ ﺑﺎلﺼﻌﻴﺪ ﻓﺈﻧﻪ ﻳ�ﻔﻴﻚ«‬
‫»ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺗﺮا از ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن ﺑﺎز ﻣﯽدارد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﻨﺐ ﺷﺪهام‪ ،‬و آﺑﯽ ھﻢ ﻧﯿﺴﺖ )ﮐﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١١٠‬‬

‫ﻏﺴﻞ ﮐﻨﻢ(‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮو ﺑﺎ ﺧﺎک ﭘﺎک ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻦ‪ ،‬زﯾﺮا آن ﺧﺎک ﺑﺮای ﺗﻮ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻮذر رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن‬
‫الﺼﻌﻴﺪ ﻃﻬﻮر ﻤﻟﻦ لﻢ �ﺪ اﻤﻟﺎء ﻋﺮﺸ ﺳن�« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺎک ﭘﺎک ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ آب دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ده ﺳﺎل« ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ‬
‫از ﺗﯿﻤﻢ در ﻣﯿﺎن ﮐﺎروان ﯾﺎ در ﻣﯿﺎن رﻓﯿﻘﺎن ﯾﺎ در ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﻋﺎده ﻧﺰدﯾﮏ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬آب را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﯾﻘﯿﻦ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ آب ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ آب از او دور اﺳﺖ‪،‬‬
‫آﻧﻮﻗﺖ ﻃﻠﺐ آب واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ )ﺑﻠﮑﻪ ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ب‪ -‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ زﺧﻤﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ و ﺧﻮف آن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل آب‪،‬‬
‫ﺑﯿﻤﺎری را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﮫﺒﻮدی را‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬ﺧﻮاه از روی ﺗﺠﺮﺑﻪی‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﯾﺎ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪی ﭘﺰﺷﮏ ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻄﻠﺐ ﭘﯽ ﺑﺮده ﺑﺎﺷﺪ )ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺟﺎﺑﺮس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺳﻔﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ ﺳﻨﮕﯽ اﺻﺎﺑﺖ ﮐﺮد و ﺳﺮ او را‬
‫زﺧﻤﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺤﺘﻠﻢ = )ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ( ﺷﺪه ﺑﻮد از ﯾﺎران ﺧﻮد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ رﺧﺼﺖ‬
‫ﺗﯿﻤﻢ دارم؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ رای ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮ رﺧﺼﺖ ﺗﯿﻤﻢ ﮐﺮدن ﻧﺪاری‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ آب دﺳﺘﺮﺳﯽ‬
‫داری‪ ،‬آن ﺷﺨﺺ ﻏﺴﻞ ﮐﺮد و ﻣﺮد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وارد ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬از آن اﻃﻼع‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺘﻠﻮه ﻗﺘﻠﻬﻢ اﷲ‪ ،‬أﻻ ﺳﺄلﻮا إذا لﻢ ﻳﻌﻠﻤﻮا؟ ﻓﺈﻧﻤﺎ ﺷﻔﺎء اﻟﻲﻌ الﺴﺆال )‪.(۱‬‬
‫إﻧﻤﺎ ﺎﻛن ﻳ�ﻔﻴﻪ أن ﻳتﻴﻤﻢ و�ﻌﺮﺼ أو ﻳﻌﺼﺐ ﻰﻠﻋ ﺟﺮﺣﻪ ﺧﺮﻗﺔ ﺛﻢ ﻳﻤﺴﺢ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬و�ﻐﺴﻞ‬
‫ﺳﺎﺋﺮ ﺟﺴﺪه« »او راﮐﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا آﻧﺎن را ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﺳﻮال ﻧﮑﺮدﻧﺪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؟ ﺗﻨﮫﺎ ﭼﺎره و ﻋﻼج ﻧﺎداﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ او ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﮐﮫﻨﻪای‪ ،‬ﯾﺎ ﭘﺎرﭼﻪای‪ ،‬زﺧﻢ ﺧﻮد را ﺑﺒﻨﺪد و روی آن ﻣﺴﺢ ﮐﻨﺪ و ﺑﻘﯿﻪ اﻧﺪاﻣﺶ را‬
‫ﺑﺸﻮﯾﺪ«‪ .‬اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و دارﻗﻄﻨﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و اﺑﻦ اﻟﺴﮑﯿﻦ آن را‬
‫ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج ‪ -‬ھﺮﮔﺎه آب ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺮد ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺨﺺ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ زﯾﺎنآور اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺪ آن را ﮔﺮم ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺰد‪ ،‬ﯾﺎ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﻤﺎم ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﻣﯿﺴﺮ و ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ )آﻧﻮﻗﺖ ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬زﯾﺮا ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎصس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ »ذات اﻟﺴﻼﺳﻞ« ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬ﺷﺒﯽ ﮐﻪ ھﻮا ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺮد ﺑﻮد ﻣﺤﺘﻠﻢ ﺷﺪم‪،‬‬
‫از ﺗﺮس اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺒﺎدا ﺗﻠﻒ ﺷﻮم‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﻧﮑﺮدم‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﯿﻤﻢ ﻧﻤﻮدم و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﺎ ﯾﺎران‬
 ‫‪١١١‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﺧﻮد‪ ،‬ﮔﺰاردم )در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﯾﺎران ﺧﻮد اﯾﺴﺘﺎدم و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ(‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﺳﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬آن را ﺑﺮای وی ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﻋﻤﺮو‬
‫ﺻﻠﻴﺖ ﺑﺄﺻﺤﺎﺑﻚ وأﻧﺖ ﺟﻨﺐ؟« »ای ﻋﻤﺮو در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺟﻨﺐ ﺑﻮدی ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎز ﯾﺎران‬
‫ﺧﻮد اﯾﺴﺘﺎدی؟«‪ ،‬ﻋﻤﺮو در ﺟﻮاب اﯾﺸﺎن ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﯾﺎد ﺳﺨﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻓﺘﺎدم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫� ۡم َرح ٗ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ َ ُ َ ُ ۡ َّ َّ َ َ َ‬
‫ِيما‪] ﴾٢٩‬اﻟﻨﺴﺎء‪» .[٢٩ :‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ھﻼﮐﺖ‬ ‫� �ن ِب‬ ‫﴿و� �قتلوا أنفس� ۚم إِن ٱ‬
‫ﻧﯿﻨﺪازﯾﺪ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‪ .‬ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ«‪ ،‬ﻟﺬا ﺗﯿﻤﻢ ﮐﺮدم ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز‬
‫ﮔﺰاردم‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺧﻨﺪﯾﺪ و ﭼﯿﺰی ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐﻢ و دارﻗﻄﻨﯽ و اﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﺎن آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺨﺎری آن را ﺑﺤﺎل ﺗﻌﻠﯿﻖ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺑﺪان ﮐﺎر ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﺎﻃﻞ رﺿﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽدھﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺳﮑﻮت ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫د‪ -‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ آب ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺮای ﺧﻮد ﯾﺎ ﻧﺎﻣﻮس و آﺑﺮو و ﯾﺎ داراﺋﯿﺶ‪،‬‬
‫اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮف آن دارد ﮐﻪ رﻓﻘﺎ و ھﻤﺴﻔﺮاﻧﺶ را از دﺳﺖ ﺑﺪھﺪ و‬
‫ﻋﻘﺐ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﻦ او و آب دﺷﻤﻨﯽ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آن ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﻮاه آن‬
‫دﺷﻤﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺨﺼﯽ زﻧﺪاﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻌﻠﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ‬
‫وﺳﯿﻠﻪای از ﻗﺒﯿﻞ ﻃﻨﺎب و ﺳﻄﻞ از ﺑﯿﺮون آوردن آب از ﭼﺎه و ﻏﯿﺮه ﻋﺎﺟﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻣﻈﺎن اﺗﮫﺎﻣﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﮐﻪ از آن دور اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫وی زﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ‪ .‬در ھﻤﻪی اﯾﻦ اﺣﻮال‪ ،‬ﺗﯿﻤﻢ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ زﯾﺮا وﺟﻮد آب در اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺑﻤﻨﺰﻟﻪی ﻓﻘﺪان آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھـ‪ -‬وﻗﺘﯿﮑﻪ ﺑﺮای ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺧﻮد ﯾﺎ ﮐﺎرھﺎی دﯾﮕﺮ از ﻗﺒﯿﻞ ﺧﻤﯿﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﭘﺨﺖ و ﭘﺰ و‬
‫ﺷﺴﺘﺸﻮی ﻧﺠﺎﺳﺖھﺎی ﻏﯿﺮ ﻣﻌﻔﻮﻋﻨﻪ و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺳﮓ ﮔﺰﻧﺪه‪ ،‬ﺑﻪ آب‬
‫ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻓﻌﻼ ﯾﺎ در آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آب را ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪ .‬اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﮔﺮوھﯽ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﯿﻤﻢ ﮐﺮده و آب ﻣﻮﺟﻮد را ﺑﺮای‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻨﺪ«‪ .‬و از ﻋﻠﯽس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺳﻔﺮ ﺟﻨﺐ ﮔﺮدد و‬
‫اﻧﺪﮐﯽ آب ھﻤﺮاه داﺷﺘﻪ و ﻧﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﺗﺸﻨﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﺪ ﻧﻪ ﻏﺴﻞ‪ ،‬و‬
‫آب را ﺑﺮای رﻓﻊ ﺗﺸﻨﮕﯽ ﻧﮕﻪ دارد«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻓﻘﺪان آب‪ ،‬وﺿﻮ داﺷﺘﻪ وﻟﯿﮑﻦ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﭘﯿﺸﺎب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﯿﻤﻢ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﺎ آن وﺿﻮ ﺗﺤﺖ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﭘﯿﺸﺎب و ﻓﺸﺎر آن!«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١١٢‬‬

‫ل‪ -‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آب دﺳﺘﺮﺳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻧﮕﺮان آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ‬
‫آن آب وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺬرد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد و اﻋﺎده آن ﻧﻤﺎز ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﺧﺎﮐﯽﮐﻪ ﺑﺪان ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺧﺎک ﭘﺎک و ھﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ از ﺟﻨﺲ زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ از ﻗﺒﯿﻞ ﺷﻦ و ﻣﺎﺳﻪ و ﺳﻨﮓ وﮔﭻ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺗﯿﻤﻢ ﻧﻤﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪا ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» .‬ﻓﺘﻴﻤﻤﻮا ﺻﻌﻴﺪا ﻃﻴﺒﺎ« و ﻋﻠﻤﺎی ﻟﻐﺖ و زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮ آن اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﻌﯿﺪ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ‪ ،‬اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﺧﻮاه ﺧﺎک ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻏﯿﺮ آن‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﯿﻤﻢ ﮐﺮدن‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ وﺿﻮ ﮔﺬﺷﺖ »ﻧﯿﺖ« ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫»ﺑﺴﻢ اﷲ« ﮔﻔﺘﻪ و ھﺮدو دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎک ﭘﺎک ﺑﻤﺎﻟﺪ و ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬آنھﺎ را ﺑﺮ ﺻﻮرت‬
‫ﻋﻤﺎرس رواﯾﺖ‬‫و دﺳﺖھﺎ ﺗﺎ ﻣﭻ دﺳﺖ ﺑﻤﺎﻟﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺻﺤﯿﺤﺘﺮ و ﺻﺮﯾﺤﺘﺮ از ﺣﺪﯾﺚ ّ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺟﻨﺐ ﺷﺪم و آﺑﯽ ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬ﻟﺬا ﺧﻮد را در ﺧﺎک ﻏﻠﻄﺎﻧﺪم و‬
‫ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردم‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن را ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻤﺎ ﺎﻛن ﻳ�ﻔﻴﻚ‬
‫ﻫﻜﺬا« »اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﻮ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ھﺮدو ﮐﻒ‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮزﻣﯿﻦ زد و ﺑﺮ آنھﺎ دﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ آنھﺎ‪ ،‬ﺻﻮرت و ھﺮدو دﺳﺖ را ﻣﺴﺢ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی آﻣﺪه ﮐﻪ‪» :‬إﻧﻤﺎ ﺎﻛن ﻳ�ﻔﻴﻚ أن‬
‫ﺗﺮﻀب ﺑ�ﻔﻴﻚ ﻲﻓ اﻟﺮﺘاب‪ ،‬ﺛﻢ ﺗﻨﻔﺦ ﻓﻴﻬﻤﺎ‪ ،‬ﺛﻢ ﺗﻤﺴﺢ ﺑﻬﻤﺎ وﺟﻬﻚ و�ﻔﻴﻚ إﻰﻟ الﺮﺳﻐ�«‬
‫»ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻒ ھﺮدو دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎک ﺑﻤﺎﻟﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ در آنھﺎ ﺑﺪﻣﯿﺪ و‬
‫ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬ﭼﮫﺮه و ھﺮدو دﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﭻ را‪ ،‬ﺑﺪانھﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺢ ﺑﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر دﺳﺖ ﺑﺮ ﺧﺎک زدن اﮐﺘﻔﺎء ﺷﺪه اﺳﺖ و در‬
‫ﻣﺴﺢ دﺳﺖھﺎ ﺑﺮ ﻣﺴﺢ ﮐﻒ ھﺮدو دﺳﺖ اﻗﺘﺼﺎر ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و ﺑﻤﻮﺟﺐ آن ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺎک ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖھﺎ را ﻓﺸﺎﻧﺪه و در آنھﺎ ﺑﺪﻣﺪ و ﭼﮫﺮه ﺧﻮد را ﮔﺮد‬
‫آﻟﻮد ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٨‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﯿﻤﻢ اﻧﺠﺎم داد‪:‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﻋﺎ ﺑﻪ آب دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﯿﻤﻢ ﺑﺪل از آب و ﺑﺠﺎی وﺿﻮ و ﻏﺴﻞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮ آﻧﭽﻪ‪ ،‬ﺑﺪانھﺎ ﻣﺒﺎح ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﺗﯿﻤﻢ ﻧﯿﺰ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻞ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‬
 ‫‪١١٣‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫و دﺳﺖ زدن ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ ﺷﺮﯾﻒ و ﻏﯿﺮ از آن‪ ،‬دﺧﻮل وﻗﺖ ﻧﻤﺎر ﺑﺮای ﺻﺤﺖ ﺗﯿﻤﻢ ﺷﺮط‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﯿﻤﻢ ھﺮ اﻧﺪازه ﮐﻪ دﻟﺶ ﺑﺨﻮاھﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض و ﺳﻨﺖ ﺑﺠﺎی آورد و ﺣﮑﻢ آن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﮑﻢ وﺿﻮ اﺳﺖ و ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺑﻮذرس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن الﺼﻌﻴﺪ ﻃﻬﻮر اﻤﻟﺴﻠﻢ‪ ،‬و�ن لﻢ‬
‫�ﺪ اﻤﻟﺎء ﻋﺮﺸ ﺳن� ﻓﺈذا وﺟﺪ اﻤﻟﺎء ﻓﻠﻴﻤﺴﻪ �ﺮﺸﺗﻪ ﻓﺈن ذلﻚ ﺧ�« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺎک ﭘﺎک‬
‫ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭘﺎک ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ده ﺳﺎل آب را ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ آب‬
‫دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﺑﺸﻮﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آب ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٩‬ﻧﻮاﻗﺾ ﺗﯿﻤﻢ و ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ھﺮآﻧﭽﻪ وﺿﻮ را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﯿﻤﻢ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺗﯿﻤﻢ ﺑﺪل از وﺿﻮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آنھﺎ‪ ،‬دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ آب ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آب دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﻗﺪرت‬
‫و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل و ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن آب‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﺳﺘﻌﻤﺎل آب ﻧﺎﺗﻮان و ﻣﻌﺬور‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺗﯿﻤﻢ را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ھﺮﮔﺎه ﺑﺎ ﺗﯿﻤﻢ ﻧﻤﺎز را‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪ ﺳﭙﺲ آب را‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻗﺎدر ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل آب ﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺎدهی ﻧﻤﺎز ﺑﺮ وی واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ھﻨﻮز وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪ و آﻧﺎن آﺑﯽ ھﻤﺮاه‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺎک ﭘﺎک ﺗﯿﻤﻢ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻤﺎز را ﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ در ھﻤﺎن ﺣﺎل آب ﭘﺪا ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از آنھﺎ وﺿﻮ و ﻧﻤﺎز را اﻋﺎده ﮐﺮد و دﯾﮕﺮی اﯾﻨﮑﺎر را ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪﻧﺪ و آن را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آن ﮐﺲ ﮐﻪ وﺿﻮ و ﻧﻤﺎز را اﻋﺎده‬
‫ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺻﺒﺖ الﺴﻨﺔ وأﺟﺰأﺗﻚ ﺻﻼﺗﻚ« »ﺳﻨﺖ را درﯾﺎﻓﺘﻪای )ﺑﻪ ﺳﻨﺖ‬
‫ﻋﻤﻞﮐﺮدهای( و ﻧﻤﺎزت ﺑﺮاﯾﺖ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬و ﺧﻄﺎب ﺑﺪان ﮐﺲ ﮐﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫ﻧﻤﺎز را اﻋﺎده ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻚ اﻻﺟﺮ مﺮﺗ�« »ﻣﺰد و ﭘﺎداش ﺗﻮ دو ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﺷﺮوع ﻧﻤﺎز و ﻗﺒﻞ از ﻓﺮاﻏﺖ آن‪ ،‬آب‬
‫ﭘﯿﺪا ﺷﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﯿﻤﻤﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ آب ﻃﮫﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ )وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ( ﺑﻌﻠﺖ ھﻤﺎن ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ از اﺑﻮذر رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺷﺨﺺ ﺟﻨﺒﯽ ﯾﺎ زﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ دارد ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺎح ﮐﻨﻨﺪهی‬
‫ﺗﯿﻤﻢ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﯿﻤﻢ ﮐﺮد و ﻧﻤﺎزﮔﺰارد‪ .‬ﺑﻌﺪا اﻋﺎده ﻧﻤﺎز ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١١٤‬‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎل آب ﻗﺎدر ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﻏﺴﻞ ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ )در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ در ﺣﺎل ﺟﻨﺎﺑﺖ‬
‫ﺗﯿﻤﻢ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ(‪ .‬زﯾﺮا ﻋﻤﺮانس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺮدم اﯾﺴﺘﺎد و‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬دﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدی از ﻣﺮدم ﮐﻨﺎره ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎ‬
‫آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻨﻌﻚ ﻳﺎ ﻓﻼن أن ﺗﺼ� ﻣﻊ اﻟﻘﻮم؟« »ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺗﺮا از آن‬
‫ﺑﺎز داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯽ؟«‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﻨﺐ ﺷﺪهام و ﺑﻪ آب دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪارم‪.‬‬
‫ﭘﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﻠﻴﻚ ﺑﺎلﺼﻌﻴﺪ ﻓﺈﻧﻪ ﻳ�ﻔﻴﻚ« »ﺑﺎ ﺧﺎک ﭘﺎک ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻦ و آن ﺑﺮای‬
‫ﺗﻮ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ آب ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻇﺮﻓﯽ ﭘﺮ از‬
‫آب ﺑﺪان ﻣﺮد ﮐﻪ ﺟﻨﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذﻫﺐ ﻓﺄﻓﺮﻏﻪ ﻋﻠﻴﻚ« »ﺑﺮو آن را ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺧﺎﻟﯽ ﮐﻦ= ﺑﺪان ﻏﺴﻞ ﮐﻦ«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﺒﯿﺮه=ﺗﺨﺘﻢﺑﻨﺪ ﻣﺨﺼﻮص ﺷﮑﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻧﺪ و ﭘﺎﻧﺴﻤﺎن‬

‫ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدن ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﺒﯿﺮه و ﺑﺎﻧﺪ و ﻧﻮار زﺧﻢ ﭘﯿﭽﯽ و دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ آن‪:‬‬
‫ﻣﺴﺢ ﮐﺮدن ﺑﺮ روی ﺟﺒﯿﺮه و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺪان‪ ،‬اﻧﺪام ﺑﯿﻤﺎر و آﺳﯿﺐ دﯾﺪه را‬
‫ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﺪﻟﯿﻞ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ اﮔﺮ ﭼﻪ »ﺿﻌﯿﻒ« ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻃﺮق رواﯾﺖ آنھﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻌﺪد و ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮده و آنھﺎ را ﺷﺎﯾﺴﺘﻪی اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‪“ :‬ﻣﺮدی ﺳﻨﮓ ﺑﺮ ﺳﺮش ﺧﻮرد و‬
‫آن را زﺧﻤﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن ﻣﺮد ﻣﺤﺘﻠﻢ )ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ( ﺷﺪ‪ ،‬او از ﯾﺎران ﺧﻮد ﺳﻮال ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ آﯾﺎ رﺧﺼﺖ دارد ﮐﻪ ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﺪ؟ آﻧﺎن در ﺟﻮاب اوﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آب ھﺴﺖ و ﺗﻮ‬
‫ﺑﺪان دﺳﺘﺮﺳﯽ داری‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﯿﻤﻢ را ﺑﺮای ﺗﻮ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ و ﺗﻮ رﺧﺼﺖ ﺗﯿﻤﻢ ﮐﺮدن‬
‫ﻧﺪاری‪ ،‬آن ﻣﺮد ﻏﺴﻞ ﮐﺮد و ﺑﺮ اﺛﺮ آن‪ ،‬ﻓﻮت ﻧﻤﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رﺳﯿﺪﯾﻢ اﯾﻦ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﺑﻪ اﻃﻼع اﯾﺸﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻗﺘﻠﻮه ﻗﺘﻠﻬﻢ اﷲ‪ ،‬أﻻ ﺳﺄلﻮا إذ لﻢ ﻳﻌﻠﻤﻮا ﻓﺈﻧﻤﺎ‬
‫ﺷﻔﺎء اﻟﻲﻌ الﺴﺆال‪ ،‬إﻧﻤﺎ ﺎﻛن ﻳ�ﻔﻴﻪ أن ﻳﺘﻤﻢ و�ﻌﺮﺼ أو ﻳﻌﺼﺐ ﻰﻠﻋ ﺟﺮﺣﻪ‪ ،‬ﺛﻢ ﻳﻤﺴﺢ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ و�ﻐﺴﻞ ﺳﺎﺋﺮ ﺟﺴﺪه« »او را ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا آﻧﺎن را ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﭼﺮا‬
‫ﺳﻮال ﻧﮑﺮدﻧﺪ؟ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻋﻼج و ﭼﺎرهی ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ و ﺟﮫﻞ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ او ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ زﺧﻢ ﺧﻮد ﻧﻮاری و ﺑﺎﻧﺪی ﺑﭙﯿﭽﺪ و روی آن ﻣﺴﺢ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎﻗﯽ‬
‫اﻧﺪامھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺸﻮﯾﺪ«‪ .‬اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و دارﻗﻄﻨﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﺑﻦ‬
 ‫‪١١٥‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫اﻟﺴﮑﻦ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬او ﺑﺮ‬
‫روی ﻧﻮار و زﺧﻢ ﭘﯿﭻ‪ ،‬ﻣﺴﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﺒﯿﺮه‪:‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﺒﯿﺮه‪ ،‬وﺟﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در وﺿﻮ و در ﻏﺴﻞ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺠﺎی ﺷﺴﺘﻦ‬
‫ﻋﻀﻮ آﺳﯿﺐ دﯾﺪه و ﯾﺎ ﻣﺴﺢ آن‪ ،‬ﺑﺮ روی ﺟﺒﯿﺮه و زﺧﻢ ﭘﯿﭻ ﻣﺴﺢ ﮐﺮد‪ .‬و ﻣﺴﺢ آن‪ ،‬ﺑﺪل از‬
‫ﺷﺴﺘﻦ و ﻣﺴﺢ ﮐﺮدن آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﯽ ﻣﺴﺢ ﮐﺮدن واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﺧﻢ ﯾﺎ ﺷﮑﺴﺘﮕﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاھﺪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺪامھﺎی ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬ﺑﺸﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ ﮔﺮم ﮐﺮدن آب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺴﺘﻦ اﻧﺪام آﺳﯿﺐ دﯾﺪه ﺿﺮر دارد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺴﺘﻦ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺑﯿﻤﺎری دﯾﮕﺮی ﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﺎ درد آن را اﻓﺰاﯾﺶ دھﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮫﺒﻮدی آن را‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫اﻧﺪازد‪ ،‬ﻓﺮﺿﯿﺖ ﺷﺴﺘﻦ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮض ﺑﻮدن ﻣﺴﺢ ﮐﺮدن آن‪ ،‬ﺑﻮﺳﯿﻠﻪی آب‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮض ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ آن را ﺑﺎ آب ﻣﺴﺢ ﮐﻨﺪ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ آن را ﺑﺸﻮﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺢ ﺑﺎ آب ﺑﺮای زﺧﻤﺶ زﯾﺎنآور اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫روی زﺧﻢ ﻧﻮاری ﯾﺎ ﺑﺎﻧﺪی ﺑﭙﯿﭽﺪ و ﯾﺎ ﺑﺮ روی ﺷﮑﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬ﺗﺨﺘﻪﺑﻨﺪی = )ﺟﺒﯿﺮه( ﺑﺒﻨﺪد‪،‬‬
‫ﺑﻨﺤﻮی ﮐﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﺮ اﻧﺪام آﺳﯿﺐ دﯾﺪه اﺿﺎﻓﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮای ﺿﺮورت ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫روی ﻋﻀﻮ آﺳﯿﺐ دﯾﺪه را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ ‪-‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ روی آن ﺟﺒﯿﺮه ﯾﮑﺒﺎر ﻣﺴﺢ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪ را‬
‫ﻓﺮا ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از “ﺟﺒﯿﺮه“ ﯾﺎ »ﻋﺼﺎﺑﻪ« اﻧﺪام را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻣﺪت زﻣﺎن ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮای آن ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺬر ﺑﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ‬
‫در ھﻨﮕﺎم وﺿﻮ ﯾﺎ ﻏﺴﻞ ﺑﺮ آن اﻧﺪام‪ ،‬ﻣﺴﺢﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﻄﻼت ﻣﺴﺢ ﺟﺒﯿﺮه‬

‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺟﺒﯿﺮه‪ ،‬از ﺟﺎی ﺧﻮد ﮐﻨﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺑﮫﺒﻮدی ﻣﻮﺿﻊ ﺷﮑﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬از‬
‫روی آن ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻊ آﺳﯿﺐ دﯾﺪه ﺑﮫﺒﻮدی ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺟﺒﯿﺮه ھﻢ ﻧﯿﻔﺘﺎده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ھﻤﻪی آن اﺣﻮال‪ ،‬ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺟﺒﯿﺮه ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺪام را ﺑﺸﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻃﻬﻮرﯾﻦ =)آب و ﺧﺎک ﭘﺎک( ﺑﺎﺷﺪ‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١١٦‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آب و ﺧﺎک ﭘﺎک‪ ،‬دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺮﺣﺎل ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬
‫و اﻋﺎدهی آن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﺸﺎن از‬
‫اﺳﻤﺎء ﮔﺮدﻧﺒﻨﺪی را ﺑﻪ ﻋﺎرﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آن ﮔﺮدن ﺑﻨﺪ ﮔﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﺴﺎﻧﯽ از‬
‫ﯾﺎراﻧﺶ را‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن و ﺟﺴﺘﺠﻮی آن‪ ،‬ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬آﻧﺎن را درﯾﺎﻓﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻮﻗﻊ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺪون وﺿﻮ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎز آﻣﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ُ‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺎل ﺷﮑﻮه ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﭘﯽ آن آﯾﻪی ﺗﯿﻤﻢ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬اﺳﯿﺪ ﺑﻦ ﺣﺼﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا ﺗﺮا‬
‫= )ای ﻋﺎﯾﺸﻪ( ﭘﺎداش ﺧﯿﺮ دھﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻮ ﭘﯿﺶ آﻣﺪی روی ﻧﺪاده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬راه ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از آن را ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﯾﺖ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و آن را ﺑﺮای‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ آن دﺳﺘﻪ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪی ﭘﺎک ﮐﻨﻨﺪه »ﻃﮫﻮر« دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و از‬
‫آن ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﺑﻮد ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﮑﻮه ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی در ﺑﺎرهی آن ﭼﯿﺰی‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮد و ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﯿﺰ دﺳﺘﻮر ﻧﺪاد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را اﻋﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪» .‬ﻧﻮوی« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﻮﯾﺘﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪.‬‬

‫ﺣﯿﺾ‬
‫‪ -١‬ﺗﻌﺮﯾﻒ آن‪) :‬ﺣﯿﺾ ﭼﯿﺴﺖ(؟‪:‬‬
‫ﺣﯿﺾ در ﻟﻐﺖ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺟﺮﯾﺎن اﺳﺖ و در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺮاد از آن‪ ،‬ﺧﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺷﺮﻣﮕﺎه‬
‫زن‪ ،‬در ﺣﺎل ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ ﺑﯿﺮون آﯾﺪ و آن ﺧﻮن ﮐﻪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻮﺳﯿﻠﻪی زاﯾﻤﺎن و‬
‫ازاﻟﻪی ﭘﺮدهی ﺑﮑﺎرت دوﺷﯿﺰﮔﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪) .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ھﺮ ﺧﻮﻧﯽ را ﺣﯿﺾ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ(‪.‬‬
‫‪ -٢‬وﻗﺖ ﺣﯿﺾ و ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪ‪:‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮ آﻧﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﺣﯿﺾ‪ ،‬در زﻧﺎن‪ ،‬ﻗﺒﻞ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ ﻧﻪ‬
‫ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ﻗﻤﺮی )ھﺮ ﺳﺎل ﻗﻤﺮی ‪ ٣٥٤‬روز اﺳﺖ( آﻏﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ھﺮﮔﺎه زﻧﯽ ﻗﺒﻞ‬
‫از رﺳﯿﺪن ﺑﺪان ﺳﻦ‪ ،‬در ﺧﻮد ﺧﻮﻧﯽ دﯾﺪ‪ ،‬آن ﺧﻮن‪ ،‬ﺧﻮن ﺣﯿﺾ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺧﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺑﯿﻤﺎری ﯾﺎ ﺿﺎﯾﻌﻪای از وی ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎھﯽ اﯾﻦ ﻋﺎدت‬
‫ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ اداﻣﻪ ﺧﻮاھﺪ داﺷﺖ و دﻟﯿﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ آن‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺪت‬
‫ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺮزن ﺳﺎﻟﻤﻨﺪی‪ ،‬در ﺧﻮد ﺧﻮﻧﯽ دﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺧﻮن‪ ،‬از آن ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬رﻧﮓ ﺧﻮن ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪ‪:‬‬
 ‫‪١١٧‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺧﻮن ﺣﯿﺾ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﻪ رﻧﮓ زﯾﺮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬رﻧﮓ ﺳﯿﺎه‪ :‬ﭼﻮن از ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﺒﯿﺶ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬او ھﻤﻮاره ﻣﺒﺘﻼ‬
‫ﺑﻪ ﺣﯿﺾ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺎﻛن دم اﺤﻟﻴﻀﺔ أﺳﻮد ﻳﻌﺮف ﻓﺈذا ﺎﻛن ﻛﺬلﻚ‬
‫ﻓﺄمﺴﻲﻜ ﻋﻦ الﺼﻼة ﻓﺈذا ﺎﻛن اﻻﺧﺮ ﻓﺘﻮﻲﺿ وﺻ� ﻓﺈﻧﻤﺎ ﻫﻮ ﻋﺮق« »ھﺮﮔﺎه آن ﺧﻮن‪ ،‬از آن‬
‫ﺣﯿﺾ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﻧﮓ آن ﺳﯿﺎه اﺳﺖ و ﺑﻮی ﻣﺨﺼﻮص دارد )ﮐﻪ زﻧﺎن ﺑﺪان آﺷﻨﺎ ھﺴﺘﻨﺪ(‬
‫ھﺮﮔﺎه ﭼﻨﺎن ﺷﺪ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺧﻮدداری ﮐﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻨﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ و ﻧﻤﺎزت را‬
‫ﺑﺨﻮان‪ ،‬زﯾﺮا آن ﺧﻮن‪ ،‬از آن رگ اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و دارﻗﻄﻨﯽ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪی راوﯾﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺛﻘﻪ« ھﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺰ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺴﻠﻢ را دارد‪ .‬ب‪-‬ﺳﺮخ اﺳﺖ‪ :‬زﯾﺮا رﻧﮓ‬
‫اﺻﻠﯽ ﺧﻮن ﭼﻨﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ -‬زرد اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺎھﯽ زن آﺑﯽ را در ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ ھﻤﭽﻮن آب زﺧﻢ و ﭼﺮک‪ ،‬زرد‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫د‪-‬ﮐﺪر و ﺗﯿﺮه اﺳﺖ‪ :‬رﻧﮕﯽ ﺗﯿﺮه‪ ،‬رﻧﮕﯽ اﺳﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﯿﻦ ﺳﻔﯿﺪ و ﺳﯿﺎه ﻣﺎﻧﻨﺪ آب‬
‫آﻟﻮده ﺑﻪ ﭼﺮک‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻋﻠﻘﻤﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻋﻠﻘﻤﻪ از ﻣﺎدرش ام ﻣﺮﺟﺎﻧﻪ ﻣﻮﻻی ﻋﺎﯾﺸﻪل ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎدرش از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﺎﻛﻧﺖ اﻟنﺴﺎء ﻳﺒﻌﻦﺜ إﻰﻟ ﺎﻋ�ﺸﺔ‬
‫ﺑﺎﺪﻟرﺟﺔ ﻓﻴﻬﺎ الﻜﺮﺳﻒ ﻓﻴﻪ الﺼﻔﺮة‪ ،‬ﻓﺘﻘﻮل‪ .‬ﻻ ﺗﻌﺠﻠﻦ ﺣﻰﺘ ﺗﺮ�ﻦ اﻟﻘﺼﺔ اﺒﻟﻴﻀﺎء« »زﻧﺎن‬
‫ﺻﻨﺪوﻗﭽﻪھﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در آنھﺎ ﭘﻨﺒﻪای ﺑﻮد‪ ،‬آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ زردی‬
‫ﺧﻮن ﺣﯿﺾ )ﻣﻘﺼﻮدﺷﺎن آن ﺑﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ از ﺧﻮن ﺣﯿﺾ ﭘﺎک ﺷﺪهاﯾﻢ؟(‪،‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﺘﺎب ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﻨﺒﻪی ﺳﻔﯿﺪ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﭘﻨﺒﻪ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮد‬
‫را ﭘﺎک ﮐﻨﯿﺪ اﮔﺮ ﭘﻨﺒﻪ ﮐﺪر و ﺗﯿﺮه ﻧﺸﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻔﯿﺪ ﻣﺎﻧﺪ آﻧﻮﻗﺖ از ﺣﯿﺾ ﭘﺎک ﺷﺪهاﯾﺪ(‪..‬‬
‫«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﺎﻟﮏ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺨﺎری آن را »ﻣﻌﻠﻖ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ رﻧﮓ زرد و ﺗﯿﺮه‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ رﻧﮓ ﺧﻮن ﺣﯿﺾ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﺎم ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ اﯾﺎم ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ‪ ،‬آن رﻧﮓھﺎ‪ ،‬رﻧﮓ ﺧﻮن ﺣﯿﺾ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ام‬
‫ﻋﻄﯿﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻛﻨﺎ ﻻ ﻧﻌﺪ الﺼﻔﺮة والﻜﺪرة ﺑﻌﺪ اﻟﻄﻬﺮ ﺷيﺌﺎ« »ﻣﺎ ھﻤﻮاره ﺑﻌﺪ از‬
‫اﯾﻨﮑﻪ از ﺣﯿﺾ ﭘﺎک ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬اﮔﺮ رﻧﮓ زرد و ﺗﯿﺮه در ﺧﻮد ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺪان اھﻤﯿﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١١٨‬‬

‫ﻧﻤﯽدادﯾﻢ و ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﻢ«‪ .‬اﺑﻮداود و ﺑﺨﺎر اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺨﺎری ﻗﯿﺪ »ﺑﻌﺪ از ﻇﮫﺮ« را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺪت ﺣﯿﺾ و ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ‪:‬‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ و ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﻣﺪت ﺣﯿﺾ ﺑﯿﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و در ﺑﯿﺎن آن ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﺪان‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮد‪ ،‬رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ اﮔﺮ زن ﻋﺎدت ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ام ﺳﻠﻤﻪل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬او درﺑﺎرهی زﻧﯿﮑﻪ‬
‫ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی دارد )ﺑﺎﺻﻄﻼح ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ اﺳﺖ( از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬اﺳﺘﻔﺘﺎء ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬او‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬ﺘﻟﻨﻈﺮ ﻗﺪر الﻠﻴﺎﻲﻟ واﻻﻳﺎم اﻟﻲﺘ ﺎﻛﻧﺖ ﺤﺗﻴﻀﻬﻦ وﻗﺪرﻫﻦ ﻣﻦ الﺸﻬﺮ‪ ،‬ﻓﺘﺪع‬
‫الﺼﻼة ﺛﻢ ﺘﻟﻐتﺴﻞ وﻟتﺴتﺜﻔﺮ ﺛﻢ ﺗﺼ�« »و ﺑﺎﻧﺪازهی روزھﺎ و ﺷﺒﮫﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻣﺎه‬
‫ﻗﺎﻋﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺪت‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﯾﺎرﭼﻪای ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺒﻨﺪد و ﻧﻤﺎزھﺎی ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﮕﺰارد«‪ .‬ﺑﺠﺰ ﺗﺮﻣﺬی ﭘﻨﺞ‬
‫ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ زﻧﯽ ﻋﺎدت ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪی ﻣﺮﺗﺐ و ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﻘﺮری ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﻗﺮاﺋﻦ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺗﺸﺨﯿﺺ دھﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺎدت ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺪ ﺣﺒﯿﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ﻗﺒﻞ ﺑﺪان اﺷﺎره‬
‫ﺷﺪ و در آن آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ‪» :‬إذا ﺎﻛن دم اﺤﻟﻴﺾ ﻓﺈﻧﻪ أﺳﻮد ﻳﻌﺮف« »ھﺮﮔﺎه آن ﺧﻮن از آن‬
‫ﺣﯿﺾ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﯿﺎه و دارای ﺑﻮی ﻣﺨﺼﻮص اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻤﻮﺟﺐ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺧﻮن ﺣﯿﺾ از‬
‫دﯾﮕﺮ ﺧﻮنھﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﺑﺎ آنھﺎ ﻓﺮق دارد و زﻧﺎن ﺑﺪان آﺷﻨﺎﺋﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﻣﺪت ﻃﮫﺮ و ﭘﺎﮐﯽ ﺑﯿﻦ دو ﺣﯿﺾ‪:‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮ آن اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺪت ﻃﮫﺮ و ﭘﺎﮐﯽ ﺑﯿﻦ دو ﺣﯿﺾ‪ ،‬ﺣﺪاﮐﺜﺮی‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و درﺑﺎره ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﺪت ﻃﮫﺮ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ آن را ﭘﺎﻧﺰده روز و ﮔﺮوھﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺳﯿﺰده روز داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﺑﯿﺎن ﺣﺪاﻗﻞ آن‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﺣﺘﺠﺎج و اﺳﺘﺪﻻل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻔﺎس= ﺧﻮن زاﯾﻤﺎن‬

‫‪ -١‬ﺗﻌﺮﯾﻒ آن‪:‬‬
‫ﻧﻔﺎس‪ ،‬ﺧﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ وﻻدت و زاﺋﯿﺪن از ﺷﺮﻣﮕﺎه زن ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬وﻟﻮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻂ ﺟﻨﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪١١٩‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫‪ -٢‬ﻣﺪت ﺧﻮن ﻧﻔﺎس‪:‬‬

‫ﺑﺮای ﻧﻔﺎس ﺣﺪاﻗﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ ﺟﺎری و ﺑﻌﺪ از آن ﻗﻄﻊ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ھﺮﮔﺎه زﻧﯽ ﺑﭽﻪای ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آورد و ﺑﻌﺪ از زاﯾﻤﺎن ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺧﻮﻧﺶ ﻗﻄﻊﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﺎ اﺻﻼ‬
‫ﺑﺪون ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی زاﯾﻤﺎن ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ ،‬و دورهی ﻧﻔﺎس وی ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﺪ‪ ،‬آن زن ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ‬
‫زﻧﺎن ﮐﻪ ﭘﺎک ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز و روزه و دﯾﮕﺮ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺷﺮﻋﯽ را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺪاﮐﺜﺮ‬
‫ﻣﺪت ﻧﻔﺎس ﭼﮫﻞ روز اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ام ﺳﻠﻤﻪل ﮔﻔﺖ‪» :‬زﻧﺎن در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﻌﺪ‬
‫از اﯾﻤﺎن ﭼﮫﻞ روز در دورهی ﻧﻔﺎس ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺠﺰ ﻧﺴﺎﺋﯽ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و دﯾﮕﺮان اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ زﻧﺎن ﺑﻌﺪ از زاﯾﻤﺎن ﺗﺎ ﭼﮫﻞ روز ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺒﻞ از ﭼﮫﻞ روز‪ ،‬ﭘﺎک ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ از ھﻤﺎن روز‬
‫ﻃﮫﺎرت و ﭘﺎﮐﯽ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ زن ﺑﻌﺪ از ﭼﮫﻞ روز در ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮن دﯾﺪ‪،‬‬
‫اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ آﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﭼﮫﻞ روز‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ‪-‬و آن ﺧﻮن‪ ،‬ﺧﻮن‬
‫ﻧﻔﺎس ﻧﯿﺴﺖ‪.-‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ زﻧﺎن درﺣﺎل ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪ و ﻣﺪت ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی ﺑﻌﺪ از زاﯾﻤﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺟﻨﺐ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای زﻧﺎن در ﺣﺎل ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ و در ﻣﺪت‬
‫ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی ﺑﻌﺪ از زاﯾﻤﺎن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ھﺮ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ‪» ،‬ﺟﻨﺐ« و »ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ« و »ﻧﻔﺴﺎ«‬
‫را »ﺣﺪث اﮐﺒﺮ « ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺟﻨﺐ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای زﻧﺎن در ﺣﺎل ﺣﯿﺾ و ﻧﻔﺎس ﭼﯿﺰھﺎی‬
‫زﯾﺮ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -١‬روزه‪:‬‬
‫ﺑﺮای زﻧﺎن در ﺣﺎل ﺣﯿﺾ و ﻧﻔﺎس‪ ،‬ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ روزه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫آن روزه ﺑﺎﻃﻞ و ﻟﻐﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ روزه روزھﺎﯾﯽ را‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ ﺣﯿﺾ و‬
‫ﻧﻔﺎس ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻀﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﻮﺗﯽ در آن ﻣﺪت‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺎ‬
‫در ﻣﺸﻘﺖ ﻧﯿﻔﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﻓﺮاوان ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﺨﻼف روزه‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺎﻟﯽ ﯾﮑﻤﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬در روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﯾﺎ ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬از ﮐﻨﺎر ﻋﺪهای از زﻧﺎن ﮔﺬﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺮﺸ اﻟنﺴﺎء‬
‫ﺗﺼﺪﻗﻦ ﻓﺈ� أﻳﺘ�ﻦ أ�ﺮﺜ أﻫﻞ اﻨﻟﺎر( ﻓﻘﻠﻦ‪ :‬ولﻢ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪) :‬ﺗ�ﺮﺘن الﻠﻌﻦ‬
‫وﺗ�ﻔﺮن اﻟﻌﺸ�‪ .‬ﻣﺎ رأﻳﺖ ﻣﻦ ﻧﺎﻗﺼﺎت ﻋﻘﻞ ودﻳﻦ أذﻫﺐ لﻠﺐ الﺮﺟﻞ اﺤﻟﺎزم ﻣﻦ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٢٠‬‬

‫إﺣﺪا�ﻦ!( ﻗﻠﻦ‪ :‬وﻣﺎ ﻧﻘﺼﺎن ﻋﻘﻠﻨﺎ ودﻳنﻨﺎ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪) :‬أﻟيﺲ ﺷﻬﺎدة اﻤﻟﺮأة ﻣﺜﻞ‬
‫ﻧﺼﻒ ﺷﻬﺎدة الﺮﺟﻞ؟ ﻗﻠﻦ‪ :‬ﺑ�‪ .‬ﻗﺎل )ﻓﺬلﻚ ﻣﻦ ﻧﻘﻀﺎن ﻋﻘﻠﻬﺎ‪ ،‬أﻟيﺲ إذا ﺣﺎﺿﺖ لﻢ ﺗﺼﻞ‬
‫ولﻢ ﺗﺼﻢ؟( ﻗﻠﻦ‪ :‬ﺑ�‪ .‬ﻗﺎل‪) .‬ﻓﺬلﻚ ﻧﻘﺼﺎن دﻳﻨﻬﺎ« »ای ﺟﻤﺎﻋﺖ زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺻﺪﻗﻪ و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ دوزخ را‪ ،‬از ﺷﻤﺎ دﯾﺪم‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ای رﺳﻮل ﺧﺪا؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻮن ﺧﯿﻠﯽ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﻤﺪم و ھﻤﻨﺸﯿﻦ و ھﻤﺴﺮ ﻧﺎﺳﭙﺎس‬
‫ھﺴﺘﯿﺪ‪ .‬ھﯿﭻ ﻧﺎﻗﺺ ﻋﻘﻞ و ﻧﺎﻗﺺ دﯾﻨﯽ را ﻧﺪﯾﺪهام ﮐﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ از ﻣﺮدان ﺧﺮدﻣﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺮد ﺑﺮﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﻋﻘﻞ و دﯾﻦ ﻣﺎ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ ای رﺳﻮل ﺧﺪا؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺷﮫﺎدت‬
‫زن ﻧﺼﻒ ﺷﮫﺎدت ﻣﺮد ﻧﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﺼﺎن ﻋﻘﻞ زن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن در ﺣﺎل ﺣﯿﺾ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارﻧﺪ و روزه‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻨﮫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻘﺼﺎن دﯾﻦ آﻧﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻌﺎذس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬از‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪل ﭘﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﭼﺮا زن ﭘﺲ از ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ روزهھﺎ را ﻗﻀﺎ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ وﻟﯽ ﻧﻤﺎز را ﻗﻀﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؟ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ وﻗﺘﯿﮑﻪ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻌﺎدت ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪ دﭼﺎر‬
‫ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﺎی روزه ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﺮ ﻣﯽﺷﺪ و دﺳﺘﻮر ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ داده‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ«‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﻘﺎرﺑﺖ ﺟﻨﺴﯽ و ﺟﻤﺎع‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﺺ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﻨﺴﯽ ﺑﺎ زن در ﺣﺎل‬
‫ﺣﯿﺾ و ﻧﻔﺎس‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺎک ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن اﻧﺲس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ زن دﭼﺎر ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ و ﻋﺎدت ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﻏﺬا ﻧﻤﯽﺧﻮردﻧﺪ و ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬
‫ﺟﻨﺴﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در اﯾﻦ ﺑﺎره از او ﺳﻮال ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ُۡ ُ َ َٗ َ ۡ َ ُ ْ ّ ٓ‬ ‫ك َعن ٱل ۡ َ‬
‫ََۡ َُ َ َ‬
‫�لوا ٱلن ِ َسا َء ِ�‬‫ِ‬ ‫�‬‫ٱ‬ ‫ف‬ ‫ى‬ ‫ذ‬ ‫أ‬ ‫و‬‫ه‬ ‫ل‬‫ق‬ ‫يض‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ح‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ وی وﺣﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬و��ٔلون‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ َۡ َُ ُ‬ ‫ۡ‬
‫� إ َّن ٱ َّ َ‬‫وه َّن َح َّ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ َ َّ ۡ َ َ ُ ُ َّ ۡ َ ۡ ُ َ ُ ُ َّ ُ‬ ‫ٱل َم ِ‬
‫�‬ ‫� �طهرنۖ فإِذا �طهرن ف�توهن مِن حيث أم َر�م ٱ ۚ ِ‬ ‫يض و� �قر�‬ ‫ح ِ‬
‫�ن‪] ﴾٢٢٢‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٢٢ :‬ای ﻣﺤﻤﺪ از ﺗﻮ در ﺑﺎرهی ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬ ‫ب ٱل ۡ ُم َت َط ّهر َ‬‫ح ُّ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ� ُّ‬
‫ِب ٱ َّ��ٰ�ِ� َو ُ� ِ‬
‫ِِ‬
‫ﺟﻨﺴﯽ ﺑﺎ زﻧﺎن در زﻣﺎن ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ و ﻋﺎدت ﻣﺎھﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﻮال ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﻮابﺷﺎن ﺑﮕﻮ‪:‬‬
‫ﻋﺎدت ﻣﺎھﺎﻧﻪ ﺑﺮای زﻧﺎن ﻧﺎراﺣﺘﯽ و رﻧﺞ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ در ﻣﺪت ﺣﯿﺾ از ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﺧﻮدداری ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺎک ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﭘﺎک ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از راه‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در زﻣﺎن ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‬
 ‫‪١٢١‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫و اﻇﮫﺎر ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺜﺮت ﺗﻮﺑﻪ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را و‬
‫ﻃﮫﺎرت و ﭘﺎﮐﯽ آﻧﺎن از ﭘﻠﯿﺪیھﺎ و زﺷﺘﯽھﺎ را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﺻﻨﻌﻮا ﻞﻛ ﺷﺊ إﻻ اﻨﻟﺎﻜح و� ﻟﻔﻆ )إﻻ اﺠﻟﻤﺎع« »در ﺣﺎل ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ھﻤﺴﺮاﻧﺘﺎن ھﺮ‬
‫ﮐﺎری ﺑﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺟﻤﺎع و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﻨﺴﯽ«‪ .‬ﺑﺠﺰ ﺑﺨﺎری ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ھﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ زن از راه‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ در ﺣﺎل ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﺣﻼل اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﮔﺮ آن ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم داد‬
‫ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﻼل ﺑﻮدن آن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه از روی ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﯾﺎ ﻋﺪم ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﺮﻣﺖ آن ﯾﺎ ﻋﺪم اﻃﻼع از ﻗﺎﻋﺪه ﺷﺪن زن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﺨﺺ ﮔﻨﺎھﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﺎوان و ﮐﻔﺎره ﻻزم ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺖ و اﻃﻼع از ﻗﺎﻋﺪه ﺑﻮدن‬
‫زﻧﺶ‪ ،‬از روی اﺧﺘﯿﺎر و ﺑﻌﻤﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﻨﺴﯽ را اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ را‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ از آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻔﺎره و‬
‫ﺗﺎوان واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ دو ﻗﻮل ھﺴﺖ‪:‬ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﮐﻔﺎرهای ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺻﻮرت دوم آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻧﺎف و ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از زاﻧﻮ‪ ،‬ﺑﺎ زﻧﺶ در‬
‫ﺣﺎل ﺣﯿﺾ ﺗﻤﺎس ﺑﺪﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻨﺼﻮرت ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‪ :‬ﺣﻼل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﻮرت ﺳﻮم آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﺑﯿﻦ ﻧﺎف و زاﻧﻮ‪ ،‬ﺑﻐﯿﺮ از ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ ﺑﺎ او ﺗﻤﺎس ﺑﺪﻧﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻦ ﺣﻼل اﺳﺖ وﻟﯽ ﮐﺮاھﺖ دارد زﯾﺮا ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﮐﺮاھﺖ آن ﻗﻮﯾﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻮد‬
‫ﺧﻼﺻﻪی آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ او ﺑﺪان اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﭼﯿﺰی اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ از زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از زﻧﺎﻧﺶ در ﺣﺎل ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﻣﻌﺎﺷﺮت ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫ﭼﯿﺰی ﺑﺮ ﺷﺮﻣﮕﺎه او ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ«‪ .‬اﺑﻮداود اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﻮی اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﺴﺮوق ﺑﻦ اﻻﺟﺪع رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»از ﻋﺎﯾﺸﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﻣﺮد ﭼﻪ ﭼﯿﺰی را ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ زﻧﺶ اﻧﺠﺎم دھﺪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ او ﻗﺎﻋﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪» :‬ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﺠﺰ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﻨﺴﯽ«‪ .‬ﺑﺨﺎری اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺧﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﺘﺤﺎﺿﻪ‬
‫‪ -١‬ﺗﻌﺮﯾﻒ آن‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٢٢‬‬

‫اﺳﺘﺤﺎﺿﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺟﺮﯾﺎن ﺧﻮن ﻣﺪاوم از زن ﭘﺲ از روزھﺎی ﻋﺎدت ﻣﺎھﺎﻧﻪ و‬

‫در ﻏﯿﺮ وﻗﺖ آن ‪-‬ﺟﺮﯾﺎن ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺧﻮن از ﺷﺮﻣﮕﺎه زن‪.-‬‬
‫‪ -۲‬اﺣﻮال زن ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ = زﻧﯽ ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ در ﺣﯿﺾ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ زﻧﺎن از ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬زﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ ﺷﺪن‪ ،‬ﻣﺪت و دوران ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﯿﻦ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ھﺮ ﻣﺎه‪ ،‬آن ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻦ را‪ ،‬ﻣﺪت ﺣﯿﺾ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽدارد و ﺑﻘﯿﻪ را‬
‫دوران اﺳﺘﺤﺎﺿﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآورد‪ .‬زﯾﺮا ام ﺳﻠﻤﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬أﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺘﺖ اﻨﻟبﻴﺺ ﻲﻓ‬
‫امﺮأة ﺗﻬﺮاق اﺪﻟم ﻓﻘﺎل‪) :‬ﺘﻟﻨﻈﺮ ﻗﺪر الﻠﻴﺎﻲﻟ واﻻﻳﺎم اﻟﻲﺘ ﺎﻛﻧﺖ ﺤﺗﻴﻀﻬﻦ وﻗﺪرﻫﻦ ﻣﻦ‬
‫الﺸﻌﺮ‪ ،‬ﻓﺘﺪع الﺼﻼة‪ ،‬ﺛﻢ ﺘﻟﻐتﺴﻞ وﻟتﺴتﺜﻔﺮ ﺛﻢ ﺗﺼ�(« »او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎرهی زﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﺧﻮن رﯾﺰی دارد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺘﺎء ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺮ ﻣﺎه ﺑﻪ اﻧﺪازه آن ﻣﺪت‬
‫ﻣﻌﯿﻦ از روزان و ﺷﺒﺎن ﮐﻪ ﻋﺎدت ﻣﺎھﺎﻧﻪ داﺷﺖ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪای ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺒﻨﺪد و ﺑﻄﻮر ﻋﺎدی ﻧﻤﺎزھﺎﯾﺶ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺑﺠﺰ ﺗﺮﻣﺬی ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮوی‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ را دارد‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‬
‫زﻧﯽ ﺑﻮدﮐﻪ روزھﺎی ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪاش در زﻣﺎن ﺻﺤﺖ و ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮده اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی وی ﺑﺼﻮرت ھﻤﯿﺸﮕﯽ در آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ھﺮ ﻣﺎه ﺑﺎﻧﺪازهی ھﻤﺎن روزھﺎی ﻣﻌﯿﻦ ﻋﺎدت ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪاش‬
‫در زﻣﺎن ﺻﺤﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم آن روزھﺎ ﯾﮑﺒﺎره ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﮑﻢ‬
‫زﻧﺎن ﻃﺎھﺮ را دارد و ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را از ﺳﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ب‪ -‬زﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی ھﻤﯿﺸﮕﯽ دارد و روزھﺎی ﻋﺎدت ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪی او ﻗﺒﻼ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪانﺟﮫﺖ ﮐﻪ آن را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺤﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ‬
‫رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮن ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ را‪ ،‬از ﻏﯿﺮ آن ﺗﺸﺨﯿﺺ دھﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺎدت اﻏﻠﺐ زﻧﺎن‪ ،‬اﯾﺎم ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ او ﺷﺶ ﯾﺎ ھﻔﺖ روز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﻤﻨﻪ ﺑﻨﺖ ﺟﺤﺶ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪“ :‬ﻣﻦ ﻓﺮاوان ﻗﺎﻋﺪه ﻣﯽﺷﺪم و ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﻣﻦ ﺷﺪﯾﺪ و ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رﻓﺘﻢ ﺗﺎ از اﯾﺸﺎن اﺳﺘﻔﺘﺎء ﮐﻨﻢ و ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮ دھﻢ‪ ،‬او را در ﻣﻨﺰل ﺧﻮاھﺮم زﯾﻨﺐ‬
‫ﺑﻨﺖ ﺟﺤﺶ ﯾﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬وﮔﻔﺘﻢ “ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻦ ﻓﺮاوان و ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪه ﻣﯽﺷﻮم‪ ،‬و‬
‫ﻣﺮا از ﻧﻤﺎز و روزه ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﯿﺴﺖ"؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻧﻌﺖ لﻚ‬
 ‫‪١٢٣‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫الﻜﺮﺳﻒ )‪ (۱‬ﻓﺈﻧﻪ ﻳﺬﻫﺐ اﺪﻟم« »ﻣﻦ ﺗﺮا ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﭘﻨﺒﻪ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﻨﺒﻪ ﺧﻮن‬
‫را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺣﻤﻨﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ از آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﻨﺒﻪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫)ﻓﺘﻠﺠ�( ﺑﺮ ﺟﺎی ﺧﻮن ھﻤﭽﻮن ﻟﮕﺎم ﭘﺎرﭼﻪای ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺮ آن ﺑﺒﻨﺪد‪ .‬ﺣﻤﻨﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﻮن‬
‫ﻣﻦ ﺑﺸﺪت ﻣﯽرﯾﺰد«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺳﺂمﺮك ﺑﺂمﺮ�ﻦ( أﻳﻬﻤﺎ ﻓﻌﻠﺖ ﻓﻘﺪ أﺟﺰأ ﻋﻨﻚ‬
‫ﻣﻦ اﻻﺧﺮ‪ ،‬ﻓﺎن ﻗﻮ�ﺖ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻓﺄﻧﺖ أﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻬﻟﺎ‪) :‬إﻧﻤﺎ ﻫﺬه ر�ﻀﺔ ﻣﻦ ر�ﻀﺎت‬
‫الﺸﻴﻄﺎن‪ ،‬ﻓﺘﺤﻴﻲﻀ ﺳﺘﺔ أﻳﺎم إﻰﻟ ﺳﺒﻌﺔ ﻲﻓ ﻋﻠﻢ اﷲ ﺛﻢ اﻏتﺴ�‪ ،‬ﺣﻰﺘ إذا رأﻳﺖ أﻧﻚ ﻗﺪ‬
‫ﻃﻬﺮت واﺳتﻨﻘﻴﺖ‪ ،‬ﻓﺼ� أر�ﻌﺎ و ﻋﺮﺸ�ﻦ ﻴﻟﻠﺔ‪ ،‬أو ﺛﻼﺛﺎ وﻋﺮﺸ�ﻦ ﻴﻟﻠﺔ وأﻳﺎﻣﻬﺎ‪ ،‬وﺻﻮ�‪،‬‬
‫ﻓﺈن ذلﻚ �ﺰﺋﻚ‪ ،‬و�ﺬلﻚ ﻓﺎﻓﻌ� ﻲﻓ ﻞﻛ ﺷﻬﺮ ﻛﻤﺎ ﺤﺗﻴﺾ اﻟنﺴﺎء و�ﻤﺎ ﻳﻄﻬﺮن ﺑﻤﻴﻘﺎت‬
‫ﺣﻴﻀﻬﻦ وﻃﻬﺮﻫﻦ‪ ،‬و�ن ﻗﻮ�ﺖ ﻰﻠﻋ أن ﺗﺆﺧﺮي اﻟﻈﻬﺮ وﺗﻌﺠ� اﻟﻌﺮﺼ‪ ،‬ﻓﺘﻐﺴﻠ� ﺛﻢ ﺗﺼﻠ�‬
‫اﻟﻈﻬﺮ واﻟﻌﺮﺼ ﻤﺟﻴﻌﺎ‪ ،‬ﺛﻢ ﺗﺆﺧﺮ�ﻦ اﻤﻟﻐﺮب وﺗﻌﺠﻠ� اﻟﻌﺸﺎء وﺠﺗﻤﻌ� الﺼﻼﺗ� ﻓﺎﻓﻌ�‪،‬‬
‫وﺗﻐتﺴﻠ� ﻣﻊ اﻟﻔﺠﺮ وﺗﺼﻠ�‪ ،‬ﻓﻜﺬلﻚ ﻓﺎﻓﻌ� وﺻ� وﺻﻮ� إن ﻗﺪرت ﻰﻠﻋ ذلﻚ‪ (...‬وﻗﺎل‬
‫رﺳﻮل اﷲص‪) :‬وﻫﺬا أﺣﺐ اﻻمﺮ�ﻦ إﻲﻟ(« »ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ دﺳﺘﻮر ﺧﻮاھﻢ داد ﮐﻪ از دو ﮐﺎر‬
‫ﯾﮑﯽ را اﻧﺠﺎم دھﯽ‪ ،‬ھﺮ ﮐﺪام را اﻧﺠﺎم دادی ﺑﺠﺎی دﯾﮕﺮی ﺑﺮاﯾﺖ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ ھﺮدو را اﻧﺠﺎم دھﯽ‪ ،‬ﺧﻮدت ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽداﻧﯽ و ﺑﺤﺎل ﺧﻮد داﻧﺎﺗﺮی‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ‬
‫وی ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺮﮐﺘﯽ اﺳﺖ از ﺣﺮﮐﺎت ﺷﯿﻄﺎن و ﺑﯿﻤﺎری اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﺷﺶ روز ﯾﺎ ھﻔﺖ روز را ﺑﺮای ﻗﺎﻋﺪه ﺑﮕﺬار ‪ -‬ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ‪ -‬ﺳﭙﺲ ﻏﺴﻞ ﮐﻦ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺧﯿﺎل ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭘﺎک ﺷﺪهای و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮔﺸﺘﻪای‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﺗﺎ ﻣﺪت ‪ ٢٤‬ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﯾﺎ ‪٢٣‬‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﻧﻤﺎزت را ﺑﺨﻮان و روزهات را ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن اﯾﻦ ﺑﺮای ﺗﻮ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﮫﻤﯿﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ در ھﺮ ﻣﺎه رﻓﺘﺎر ﮐﻦ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮریﮐﻪ زﻧﺎن ﺑﻤﻮﻗﻊ ﺧﻮد ﻗﺎﻋﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﭘﺎک‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ و اﻣﮑﺎن داﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازی و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‬
‫را زود ﺑﺨﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﻨﯽ ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازی و ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را زود ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻏﺴﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ و ھﺮدو ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ھﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ‪) ،‬اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ( اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻦ ‪ ،‬و ﺑﺮای ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺢ ھﻢ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﻨﯽ ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﻧﻤﺎزت را‬
‫ﻣﯽﮔﺰاری‪ ،‬و روزهات را ﻣﯽﮔﯿﺮی اﮔﺮ آن را ﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮهی دوم‬
‫را ﺑﯿﺸﺘﺮ دوﺳﺖ دارم«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٢٤‬‬

‫ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﺑﺎرهی آن از‬
‫ﺑﺨﺎری ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ »ﺣﺴﻦ«‪ .‬و اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫اﺳﺖ »ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ«‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽ در ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫درﺑﺎرهی زﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ اﯾﺎم ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ وی ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﻮده و از آﻏﺎز )ﺑﻠﻮغ( ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺧﻮن ﺣﯿﺾ را از ﻏﯿﺮ آن ﺗﻤﯿﺰ ﻧﻤﯽدھﺪ و ﺧﻮﻧﺶ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ و ﺑﺮ وی‬
‫ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﺎر وی را ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻋﺮف ﻇﺎھﺮ و اﺣﻮال اﻏﻠﺐ زﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻋﺎدت ﻏﺎﻟﺐ زﻧﺎن‪ ،‬ﮐﺎر ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ او را‪ ،‬ھﺮ ﻣﺎه ﯾﮑﺒﺎر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫و ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻛﻤﺎ ﺤﺗﻴﺾ اﻟنﺴﺎء و�ﻄﻬﺮن ﺑﻤﻴﻘﺎت ﺣﻴﻀﻬﻦ‬
‫وﻃﻬﺮﻫﻦ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﯿﺎس‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از زﻧﺎن ﺑﺮ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ در ﻣﺴﺌﻠﻪی ﺣﯿﺾ و آﺑﺴﺘﻨﯽ و ﺑﻠﻮغ و اﻣﺜﺎل آن‪،‬‬
‫ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان اﺣﻮال آنھﺎ را ﺑﺮ ھﻤﺪﯾﮕﺮ ﻗﯿﺎس ﮐﺮد(‪.‬‬
‫ج‪ -‬زﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎدت ﻣﺎھﯿﺎﻧﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮن ﺣﯿﺾ را از ﻏﯿﺮ آن ﺗﻤﯿﺰ‬
‫دھﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ آن زن ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻤﯿﺰ و ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻓﺎﻃﻤﻪ‬
‫ﺑﻨﺖ اﺑﯽ ﺣﺒﯿﺶ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬او ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا‬
‫ﺎﻛن دم اﺤﻟﻴﺾ ﻓﺈﻧﻪ أﺳﻮد ﻳﻌﺮف‪ ،‬ﻓﺈذا ﺎﻛن ﻛﺬلﻚ ﻓﺄمﺴﻲﻜ ﻋﻦ الﺼﻼة‪ ،‬ﻓﺈذا ﺎﻛن اﻻﺧﺮ‬
‫ﻓﺘﻮﺿﻲﺌ وﺻ� ﻓﺈﻧﻤﺎ ﻫﻮ ﻋﺮق«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ )و ﺗﺮﺟﻤﻪی آن( ﻗﺒﻼ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﺣﮑﺎم ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ اﺣﮑﺎﻣﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻓﻘﻂ ﯾﮑﺒﺎر ﺑﺮ او ﻏﺴﻞ واﺟﺐ اﺳﺖ و آﻧﮫﻢ وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﺾ او ﻗﻄﻊ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪) ،‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﻄﻊ ﺣﯿﺾ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در ﺿﻤﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫آن ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ(‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرھﺎ‪ ،‬ﻏﺴﻞ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺟﻤﮫﻮر‬
‫ﻋﻠﻤﺎی ﺳﻠﻒ و ﺧﻠﻒ ﺑﺮ اﯾﻦ رای ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬زﯾﺮا در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮدﮐﻪ‪» :‬ﺛﻢ ﺗﻮﺿﻲﺌ لﻞﻜ ﺻﻼة« »ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزی وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ«‪ .‬و ﺑﻪ رای اﻣﺎم‬
‫ﻣﺎﻟﮏ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزی ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬وﺿﻮ ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ دﯾﮕﺮ‬
‫زﻧﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﯾﮏ وﺿﻮ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ(‪.‬‬
 ‫‪١٢٥‬‬ ‫ﻃﻬﺎرت‬

‫ج‪ -‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻗﺒﻞ از وﺿﻮ‪ ،‬ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮد را ﺑﺸﻮﯾﺪ و ﺑﺮای دﻓﻊ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺤﺪاﻗﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪن آن‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪای ﯾﺎ ﭘﻨﺒﻪای‪ ،‬آن را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ و روی آن ﺑﮕﺬارد‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻮن‬
‫ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ دﻓﻊ ﻧﺸﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪای ﻣﺤﮑﻢ و ﺑﺼﻮرت ﻟﮕﺎم ﻣﺎﻧﻨﺪی‬
‫روی آن را ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ھﻢ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫د‪ -‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻗﺒﻞ از دﺧﻮل وﻗﺖ ﻧﻤﺎز وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﻃﮫﺎرت‬
‫و وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ او ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺿﺮورت اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻗﺒﻞ از وﻗﺖ ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﺒﺎدرت‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫ھـ‪ -‬ﺑﺮای ﺷﻮھﺮش ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺟﺮﯾﺎن ﺧﻮن ﺑﺎ او ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ‬
‫رای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء دﻟﯿﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺟﻤﺎع و ﻧﺰدﯾﮑﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره وارد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺷﻮھﺮ زن ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ ﺑﺎ وی ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آن زن ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬اﮔﺮ روا ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﮫﺎرت و ﭘﺎﮐﯽ ﺑﺮای‬
‫آن ﺷﺮط اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﻤﺎع و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻧﯿﺰ رو اﺳﺖ ‪-‬از ﻋﮑﺮﻣﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﻤﻨﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬او ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ ﺑﻮد و ﺷﻮھﺮش ﺑﺎ او ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮ« اﺑﻮداود ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﻧﻮوی ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و‪ -‬زن ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ )در ﻏﯿﺮ اوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺪت ﺣﯿﺾ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد( ﺣﮑﻢ‬
‫زﻧﺎن دﯾﮕﺮ را دارد ﮐﻪ ﭘﺎک ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫)در ﻣﺴﺠﺪ( اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ و ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ و آن را ﺣﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ھﺮ‬
‫ﻧﻮع ﻋﺒﺎدﺗﯽ را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎء اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺧﻮن ﺣﯿﺾ ﻓﺎﺳﺪ و آﻟﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯿﮑﻦ ﺧﻮن اﺳﺘﺤﺎﺿﻪ ﺧﻮن ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﻟﺬا در‬
‫ﻣﺪت ﺧﻮن ﺣﯿﺾ ﻋﺒﺎدات ﺗﺮک ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺨﻼف ﺧﻮن اﺳﺘﺤﺎﺿﻪ‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻧﻤﺎز ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﺎرھﺎ و ﮐﺮدارھﺎی وﯾﮋهای را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﮑﺒﯿﺮ )اﻟﻠﻪ‬
‫اﮐﺒﺮ( آﻏﺎز و ﺑﺎ ﺗﺴﻠﯿﻢ )اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯿﮑﻢ و رﺣﻤﺔ اﻟﻠﻪ( ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬

‫ﻣﻨﺰﻟﺖ و ارزش ﻧﻤﺎز در اﺳﻼم‬

‫ﻧﻤﺎز در دﯾﻦ اﺳﻼم ﭘﺎﯾﻪ و ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﭘﺎﯾﻪ ھﯿﭻ ﻋﺒﺎدت دﯾﮕﺮ ﺑﺪان‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﺑﺎ آن ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس و ﺳﺘﻮن دﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون آن دﯾﻦ‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎی ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬رأس اﻻمﺮ اﻻﺳﻼم‪ ،‬و ﻋﻤﻮده الﺼﻼة‪ ،‬و‬
‫ذروة ﺳﻨﺎﻣﻪ اﺠﻟﻬﺎد ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ« »ﺳﺮ ﮐﺎرھﺎ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﺘﻮن آن ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﻗﻠﻪ آن ﺟﮫﺎد در راه ﺧﺪا اﺳﺖ«‪ .‬ﻧﻤﺎز ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا واﺟﺐ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج در ﺧﻄﺎب ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﺑﺪون واﺳﻄﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن‬
‫را واﺟﺐ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻧﺲﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬در ﺷﺐ اﺳﺮا« ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻤﺎز )در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز( ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮض ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮐﺎھﺶ ﯾﺎﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺼﻮرت ﭘﻨﺞ ﺑﺎر در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز در‬
‫آﻣﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﺪا در آﻣﺪ‪ :‬ای ﻣﺤﻤﺪ‪ :‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫اﯾﻦ ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭘﺎداش ﭘﻨﺠﺎه ﺑﺎر ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن را در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز دارد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‬
‫و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺧﺪا در ﺑﺎره آن ﻣﻮرد ﺑﺎز ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻗﺮط‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أول ﻣﺎ �ﺎﺳﺐ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﻌﺒﺪ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ الﺼﻼة‬
‫ﻓﺈن ﺻﻠﺤﺖ ﺻﻠﺢ ﺳﺎﺋﺮ ﻋﻤﻠﻪ‪ ،‬و�ن ﻓﺴﺪت ﻓﺴﺪ ﺳﺎﺋﺮ ﻋﻤﻠﻪ« »ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮ آن ﺑﺎز ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺎر آن درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﺎرھﺎﯾﺶ ﻧﯿﺰ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﮐﺎر آن ﺗﺒﺎه ﮔﺮدد‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﮐﺎرھﺎﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﺗﺒﺎه‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز آﺧﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﮫﻨﮕﺎم رﺣﻠﺖ و ﺗﺮک دﻧﯿﺎ‪ ،‬آن را ﺑﻪ اﻣﺖ ﺧﻮد‬
‫ﺳﻔﺎرش و ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻧﻤﻮد و در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﻧﻔﺲھﺎی ﺧﻮد را ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»الﺼﻼة الﺼﻼة‪ ،‬وﻣﺎ مﻠﻜﺖ أﻳﻤﺎﻧ�ﻢ« »ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻤﺎز و زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﻪ اﺳﺎرت‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٢٨‬‬

‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮاﻇﺐ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﺮ ادای آن ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﮐﻨﯿﺪ و از زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ‬
‫اﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز آﺧﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ در دﯾﻦ از دﺳﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﺗﺒﺎه ﮔﺮدد و‬
‫ﺑﺠﺎی آورده ﻧﺸﻮد‪ ،‬ھﻤﻪ اﻣﻮر دﯾﻨﯽ ﺗﺒﺎه ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ‪)-‬ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز آﺧﺮﯾﻦ ﻋﻼﻗﻪ و ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫دﯾﻨﯽ ﮔﺴﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد(‪ -‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺘﻟﻨﻘﻀﻦ ﻋﺮى اﻻﺳﻼم ﻋﺮوة ﻋﺮوة‬
‫ﻓﻠﻜﻤﺎ اﻧﺘﻘﻀﺖ ﻋﺮوة �ﺸﺒﺚ اﻨﻟﺎس ﻗﺒﺎﻟﻲﺘ ﺗﻠﻴﻬﺎ ﻓﺄوﻬﻟﻦ ﻧﻘﻀﺎ اﺤﻟ�ﻢ وآﺧﺮﻫﻦ الﺼﻼة«‬
‫»ﮔﺮهھﺎی اﺳﻼم ﯾﮑﯽ ﺑﻌﺪ از دﯾﮕﺮی ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮد ‪)-‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ ﺑﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎز ﺷﺪن‬
‫دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد(‪-‬ھﺮﮔﺎه ﮔﺮھﯽ ﺑﺎز ﺷﺪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮔﺮه ﺑﻌﺪی ﻣﺘﺸﺒﺚ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺮھﯽ ﮐﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮد داوری اﺳﺖ ‪) -‬ﻧﺨﺴﺖ داوری درﺳﺖ و ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﻼم‬
‫ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﻣﻘﺼﻮد از ﺣﮑﻢ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ اول ﺷﯿﻮه ﺣﮑﻮﻣﺖ درﺳﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻘﺾ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ ﺗﺮک ﮐﺎرھﺎی دﯾﮕﺮ دﯾﻨﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﮔﺮدد( ‪ -‬و آﺧﺮﯾﻦ ﮔﺮھﯽ‬
‫ﮐﻪ از دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻘﺾ و ﺗﺮک ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺒﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫را از اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را ﺗﺘﺒﻊ و ﭘﯽﮔﯿﺮی ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺑﺰرگ‬
‫َّ َّ َ ٰ َ‬
‫ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎز را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮔﺎھﯽ آن را ﺑﺎ ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا ﻣﻘﺎرن ﻣﯽﺳﺎزد‪﴿ :‬إِن ٱلصلوة‬
‫�َُ‬ ‫َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ۡ ُ َ َ َ ۡ ُ َّ َ ۡ‬
‫� ۗ﴾ ]اﻟﻌﻨﮑﺒﻮت‪» .[٤٥ :‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻧﻤﺎز اﮔﺮ‬ ‫�ن� ع ِن ٱلفحشاءِ وٱلمنكرِ� و�ِ�ر ٱ�ِ أ‬
‫ھﻤﺮاه اﺧﻼص ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﮔﺰار را از ﮔﻨﺎھﺎن ﺑﺰرگ و زﺷﺘﯽھﺎ و ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫َ‬
‫�‪] ﴾١٥‬اﻷﻋﻠﯽ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫ﺷﺮع ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽدارد«‪﴿ .‬قَ ۡد أ ۡفلَ َح َمن تَ َز َّ ٰ‬
‫�‪َ ١٤‬وذك َر ٱ ۡس َم َر ّ�ِهِۦ فَ َص َّ ٰ‬
‫‪» .[١٥-١٤‬ﺑﯿﮕﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را از ﮐﻔﺮ و ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﺎک ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ ﻗﻠﺐ‬
‫ََ‬
‫و زﺑﺎن ﯾﺎد ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد را ﮐﺮد و ﺑﺎ ﺧﺸﻮع و دل ﺳﭙﺮدن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻧﻤﺎزﮔﺰارد«‪﴿ .‬وأق ِ ِم‬
‫ي‪] ﴾١٤‬ﻃﻪ‪» .[١٤ :‬ھﻤﻮاره ﺑﺮ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﺪاوﻣﺖ ﮐﻦ ﺗﺎ ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﯾﺎد‬ ‫لصلَ ٰوةَ ِ� ِۡ�ر ٓ‬
‫ٱ َّ‬
‫ِ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ«‪.‬‬
‫َ ُ ْ َّ َ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫لصل ٰوة َو َءاتوا ٱ َّلزك ٰوة ۚ﴾‬ ‫و ﮔﺎھﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ زﮐﺎت ﻣﻘﺎرن ﻣﯽﺳﺎزد‪﴿ :‬وأ�ِيموا ٱ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١١٠ :‬ﻧﻤﺎز را ﺑﭙﺎی دارﯾﺪ و زﮐﺎت داراﺋﯽ ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬و ﮔﺎھﯽ آن را ﺑﺎ‬
‫َ ۡ َ ُ ْ َّ ۡ َ َّ َ‬
‫لصل ٰوة ِ�﴾]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٤٥ :‬ﺑﺮای ادای‬ ‫� وٱ‬
‫ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ﺑﺎ ھﻢ ﻣﯽآورد‪﴿ :‬وٱستعِينوا ب ِٱلص ِ‬
‫ﺗﮑﻠﯿﻔﺎت ﺧﻮد از ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ و ﺗﺤﻤﻞ دﺷﻮاریھﺎ از ﺟﻤﻠﻪ روزه‪ ،‬و از ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﻗﻠﺐ را‬
 ‫‪١٢٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﭘﺎک ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و از زﺷﺘﯽھﺎ و ﺑﺪیھﺎ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻤﮏ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬و ﮔﺎھﯽ آن را ﺑﺎ ﻧﺴﮏ‬
‫َ ۡ‬ ‫َ ّ‬
‫و ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽ ھﻤﺮاه ﻣﯽﺳﺎزد‪﴿ :‬ف َص ِل ل َِر ّ�ِك َوٱ�َ ۡر‪] ﴾٢‬اﻟﮑﻮﺛﺮ‪» .[٢ :‬ھﻤﻮاره ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ‬
‫َ‬ ‫ُ ۡ َّ‬
‫ﺑﺮای ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار و ﺑﺮای ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاری از او ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻦ«‪﴿ .‬قل إِن َص� ِ�‬
‫َ َ َ َ ُ َ َٰ َ ُ ۡ ُ َ َ ۠ َ ُ‬ ‫اي َو َم َما� ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫َو� ُ ُ‬
‫ت َو�نا أ َّول‬ ‫��ك � ۖۥ و�ِ�ل ِك أمِر‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫‪١٦٢‬‬‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫� َي َ‬ ‫و‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫س‬
‫�‪] ﴾١٦٣‬اﻷﻧﻌﺎم‪» .[١٦٣-١٦٢ :‬ﺑﮕﻮ ﻧﻤﺎزم و ھﻤﮥ ﻋﺒﺎدتھﺎﯾﻢ و اﻃﺎﻋﺖ و‬ ‫ٱل ۡ ُم ۡسلِم َ‬
‫ِ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری ﮐﻪ در ﺣﺎل زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻢ و اﯾﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮم‪ ،‬ھﻤﻪاش ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﺮای رﺿﺎی ﺧﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ او‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﻋﺒﺎدت و اﻃﺎﻋﺖ را دارد‪ ،‬ﮐﻪ در آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺟﮫﺎن و اﺳﺘﺤﻘﺎق و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺑﺮای‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﺮﯾﮏ و اﻧﺒﺎزی ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﺮا ﺑﺪﯾﻦ اﺧﻼص و ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻋﻤﻞ‬
‫دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎور ﮐﻨﻨﺪه و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﻮﻧﺪهام«‪ .‬و ﮔﺎھﯽ ﺧﺪا ﮐﺎرھﺎی‬
‫ﻧﯿﮏ را ﺑﺎﮐﻠﻤﻪ ﺻﻼه آﻏﺎز و اﻓﺘﺘﺎح ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪان ﻧﯿﺰ آنھﺎ را ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ‬
‫َ‬
‫ﮐﻪ در ﺳﻮرۀ »ﻣﻌﺎرج« )از آﯾﻪ ‪ ۲۲‬ﺗﺎ ‪ (۳۴‬و در اول ﺳﻮره »ﻣﻮﻣﻨﻮن« آﻣﺪه اﺳﺖ‪﴿ :‬ق ۡد‬
‫ون‪] ﴾٢‬اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪ [٢-١ :‬إﻟﯽ ﻗﻮﻟﻪ‪َ ﴿ :‬وٱ َّ� َ‬ ‫َ َ ۡ َٰ ُ َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََۡ ۡ ۡ‬
‫ِين‬ ‫ِين ه ۡم ِ� ص�ت ِ ِهم �شِ ع‬ ‫أفل َح ٱل ُمؤم ُِنون‪ ١‬ٱ�‬
‫َّ َ َ ُ َ‬
‫ون ٱلۡفِ ۡر َد ۡو َس ُه ۡم � َ‬ ‫ُ ُ َ ُ َ َ ُ ۡ ُ َ‬ ‫ُ ۡ َ َٰ َ‬
‫ِيها‬ ‫� َصل َ�ٰت ِ ِه ۡم �َاف ِظون‪ ٩‬أ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل َ�ٰرِثون‪ ١٠‬ٱ�ِين يرِث‬ ‫هم‬
‫َٰ ُ َ‬
‫�ون‪] ﴾١١‬اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪» . [١١-٩ :‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﻮﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎزﺷﺎن دل ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﯽدھﻨﺪ و‬ ‫�ِ‬
‫اﺧﻼص دارﻧﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر ھﺴﺘﻨﺪ‪ ...‬آﻧﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ادای ﻧﻤﺎزھﺎی ﺧﻮد‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ و ﻣﺪاوﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﺎن ھﺴﺘﻨﺪ آن وارﺛﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﮫﺸﺖ را ﺑﻪ ارث ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و‬
‫در آن ﺟﺎوﯾﺪان ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اھﻤﯿﺖ داده و ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ دﺳﺘﻮر‬
‫داده ﮐﻪ در ﺳﻔﺮ و ﻏﯿﺮ ﺳﻔﺮ و در ﺣﺎل اﻣﻨﯿﺖ و ﺧﻮف ﺑﺮ ادای آن ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ و ﻣﺪاوﻣﺖ‬
‫َّ َ َ ٰ َ َّ َ ٰ ِ ۡ ُ ۡ َ ٰ َ ُ ُ ْ َّ‬ ‫َ ُ ْ ََ‬
‫وموا ِ� ِ‬ ‫ت وٱلصلوة ٱلوسطي وق‬ ‫ﮔﺮدد‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰ�﴿ :‬فِظوا � ٱلصل� ِ‬
‫َ‬ ‫َ ۡ ۡ ُ ۡ َ َ ً َ ۡ ُ ۡ َ ٗاۖ َ َ ٓ َ ُ ۡ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ َ َّ ُ‬ ‫َ�ٰنِت َ‬
‫� ك َما عل َم�م َّما ل ۡم‬ ‫�‪ ٢٣٨‬فإِن خِفتم ف ِرجا� أو ركبا� فإِذا أمِنتم فٱذكروا ٱ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬
‫َ ُ ُ َ َ َ‬
‫ت�ونوا � ۡعل ُمون‪] ﴾٢٣٩‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٣٩-٢٣٨ :‬در اﻧﺠﺎم ﻧﻤﺎزھﺎ و )ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ( ﻧﻤﺎز وﺳﻄﯽ‬
‫)ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺻﺢ اﻗﻮال( ﮐﻮﺷﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ادای آنھﺎ ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ و از روی‬
‫ﺧﻀﻮع و اﻃﺎﻋﺖ و اﺧﻼص و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮای اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و آن را ﺑﻨﺤﻮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٣٠‬‬

‫اﮐﻤﻞ اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ )ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺟﻨﮓ و ﯾﺎ ﺧﻄﺮ دﯾﮕﺮی( ﺗﺮﺳﯿﺪﯾﺪ‪) ،‬ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻧﮑﻨﯿﺪ(‬
‫ﺑﻠﮑﻪ آن را در ﺣﺎل ﭘﯿﺎده ﯾﺎ ﺳﻮاره اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه اﻣﻨﯿﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎز ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺑﻄﻮر ﮐﺎﻣﻞ و ﺻﻮرت ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺧﺪا را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ آﻧﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﺎد داد‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ«‪ .‬ﺧﺪا ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز در ﺣﺎل ﺳﻔﺮ و ﺟﻨﮓ و ﺣﺎل‬
‫ََ ُ‬ ‫ََ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬
‫�ض فل ۡي َس عل ۡي� ۡم‬ ‫� ۡ�تُ ۡم ِ� ٱ� ِ‬ ‫�ذا َ َ‬ ‫اﻣﻨﯿﺖ و ﻋﺎدی را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬‬
‫َ َ َ ُ ٓ ْ َّ ۡ َ ٰ َ َ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ ٌ َ َ ۡ ُ ُ ْ َ َّ َ ۡ ۡ َ ۡ‬
‫لصل ٰوة ِ إِن خِف ُت ۡم أن َ�فت ِ َن� ُم ٱ�ِين �فر ۚوا إِن ٱل�فِرِ�ن �نوا‬ ‫جناح أن �ق�وا مِن ٱ‬
‫َ‬ ‫ٓ َ ‪ۡ ٞ‬‬ ‫ۡ َ َ ۡ َ َ ُ ُ َّ َ َ َ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫ينا‪� ١٠١‬ذَا ُك َ‬ ‫� ۡم َع ُد ّٗو� ُّمب ٗ‬ ‫َ ُ‬
‫لصل ٰوة فل َتق ۡم َطا�ِفة ّمِن ُهم َّم َعك‬ ‫نت �ِي ِهم فأ�مت لهم ٱ‬ ‫ِ‬ ‫ل‬
‫َ ٓ َ ٌ ۡ َ ٰ َ ۡ ُ َ ُّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ ُ ۡ‬ ‫ۡ ُ ُ ْ ۡ ََ َ َ َ ْ َۡ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ت طا�ِفة أخرى لم يصلوا‬ ‫َو�َأخذ ٓوا أسل ِحت ُه ۡمۖ فإِذا َسج ُدوا فل َيكونوا مِن َو َرا�ِ� ۡم َو�َأ ِ‬
‫ون َ�نۡ‬ ‫َ ۡ ُ َ ُّ ْ َ َ َ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ْ ۡ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫فليصلوا معك و�أخذوا حِذرهم وأسل ِحتهمۗ ود ٱ�ِين �فروا لو �غفل‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ُ َ َ َ ۡ ُ َّ ۡ َ ٗ َ ٰ َ ٗ َ َ ُ َ َ َ َ ُ‬
‫اح عل ۡي� ۡم إِن �ن‬ ‫أسل ِحتِ�م وأمتِعتِ�م �ي ِميلون علي�م ميلة �حِدة ۚ و� جن‬
‫َ‬
‫ۡ َ ۡ َّ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ۡ َ ٗ ّ َّ َ َ ۡ ُ ُ َّ َ َ َ َ ْ َ‬
‫� أع َّد‬ ‫� أن تض ُع ٓوا أ ۡسل َِح َت� ۡمۖ َوخذوا حِذر�مۗ إِن ٱ‬ ‫بِ�م أذى مِن مطر أو كنتم م ۡر ٰٓ‬
‫ٍ‬
‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ َّ َ ٰ َ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ٗ َ ُ ُ ٗ َ َ َٰ‬ ‫ٗ‬ ‫ُّ‬ ‫ۡ َٰ َ َ َ‬
‫�ن عذ ٗابا م ِهينا‪ ١٠٢‬فإِذا قضيتم ٱلصلوة فٱذكروا ٱ� ق ِ�ٰما و�عودا و�‬ ‫ل ِل�فِ ِر‬
‫ُۡ ۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َّ َّ َ ٰ َ َ َ ۡ َ‬ ‫ۡ‬
‫ِ� كِ�ٰ ٗبا‬ ‫ت � ٱلمؤ ِمن‬ ‫ُج ُنو�ِ� ۚم فإِذا ٱطم�ننتم فأ�ِيموا ٱلصلوة ۚ إِن ٱلصلوة �ن‬
‫ُ ٗ‬
‫َّم ۡوقوتا‪] ﴾١٠٣‬اﻟﻨﺴﺎء‪» .[١٠٣-١٠١ :‬ھﺮﮔﺎه ﺳﻔﺮ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ اﮔﺮ از ﻓﺘﻨﻪ و ﺧﻄﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ زﯾﺮا ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺮای ﺷﻤﺎ دﺷﻤﻦ آﺷﮑﺎری‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ در ﻣﯿﺎن آنھﺎ ﺑﺎﺷﯽ و در ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﺑﺮای آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﮐﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺖھﺎی از آنھﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻼﺣﮫﺎی ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺠﺪه ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺑﺮوﻧﺪ و آن دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪهاﻧﺪ و ﻣﺸﻐﻮل ﭘﯿﮑﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﺗﻮ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ آنھﺎ وﺳﺎﯾﻞ دﻓﺎﻋﯽ و ﺳﻼحھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﻮد در ﺣﺎل ﻧﻤﺎز‬
‫ﺣﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﺎﻓﺮان دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ از ﺳﻼحھﺎ و ﻣﺘﺎعھﺎی ﺧﻮد ﻏﺎﻓﻞ ﺷﻮﯾﺪ و‬
‫ﯾﮑﻤﺮﺗﺒﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ھﺠﻮم ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬اﮔﺮ از ﺑﺎران ﻧﺎراﺣﺖ‬
‫ھﺴﺘﯿﺪ و ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎر و ﻣﺠﺮوح ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻼ حھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وﺳﺎﯾﻞ‬
‫دﻓﺎﻋﯽ )ﻣﺎﻧﻨﺪ زره و ﮐﻼهﺧﻮد( را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮدارﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮان ﻋﺬاب ﺧﻮار‬
‫ﮐﻨﻨﺪهای ﻓﺮاھﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪﯾﺪ ﺧﺪا را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﺎل اﯾﺴﺘﺎدن و ﻧﺸﺴﺘﻦ و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﮫﻠﻮ ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﯾﺪ‪ ،‬و ھﺮﮔﺎه آراﻣﺶ ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‬
 ‫‪١٣١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫و ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮف زاﯾﻞ ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﻤﻮل اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎز وﻇﯿﻔﻪ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫و ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﺮای ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ادای ﻧﻤﺎز ﺳﺴﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ آن را ﺑﺠﺎی‬
‫ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ و آﻧﺎن را ﺗﮫﺪﯾﺪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫َ َ َۡ‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۢ َ ۡ ۡ َ ۡ ٌ َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َّ َ ُ ْ َّ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ت فسوف‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪۞﴿ :‬فخلف ِمن �ع ِدهِم خلف أضاعوا ٱلصلوة وٱ�بعوا ٱلشه� ِ �‬
‫َۡ َ َ‬
‫يَلق ۡون � ًّيا‪] ﴾٥٩‬ﻣﺮﯾﻢ‪» .[٥٩ :‬ﺑﻌﺪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و اﻧﺒﯿﺎء ﻧﺴﻞھﺎﺋﯽ آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺗﺒﺎه ﮐﺮدﻧﺪ و آن را ﺑﮑﻠﯽ ﺗﺮک ﻧﻤﻮدﻧﺪ و از آرزوھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدﻧﺪ و در‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن ﻓﺮو رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺨﻮاﺳﺘﻪھﺎی ﻧﺎروای ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ دادﻧﺪ و‬
‫َ ‪ٞ‬‬
‫ﮔﻤﺮاه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن اﯾﻨﺎن ﺟﺰاء و ﭘﺎداش ﮔﻤﺮاھﯽھﺎی ﺧﻮد را ﺧﻮاھﻨﺪ ﯾﺎﻓﺖ« ﴿ف َو ۡ�ل‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫ّل ِۡل ُم َص ّل َ‬
‫ِين ه ۡم عن َص�ت ِ ِه ۡم َساهون‪] ﴾٥‬اﻟﻤﺎﻋﻮن‪» .[٥-٤ :‬وای ﺑﺮای‬ ‫ِ�‪ ٤‬ٱ�‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاراﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮد ﻏﺎﻓﻞ ھﺴﺘﻨﺪ و آن را ﺑﺪون ﺧﺸﻮع و ﺧﻀﻮع و ﺑﺪون ﺣﻀﻮر‬
‫ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و در ادای آن ﺳﺴﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻧﻤﺎز از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎرھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ھﺪاﯾﺖ وﯾﮋه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ÷ از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ او و ﻧﺴﻞ او را‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﺮﭘﺎی داﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﻮﻓﻖ‬
‫َّ َ َ َ َّ ۡ ُ َ ٓ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ ّ ۡ َ ۡ ُ َ َّ َ‬
‫يم ٱلصل ٰوة ِ َومِن ذ ّرِ� ِ� � َر�نا َو�قبل د�ءِ‪] ﴾٤٠‬إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪.[٤٠ :‬‬‫ب ٱجعل ِ� مقِ‬
‫ﺑﺪارد‪﴿ :‬ر ِ‬
‫»ﭘﺮوردﮔﺎرا ﻣﺮا ﻣﻮﻓﻖ ﮔﺮدان ﺗﺎ ﻧﻤﺎز را ﺑﻄﻮر ﮐﺎﻣﻞ و ﺟﺎﻣﻊ ﺷﺮاﯾﻂ و ارﮐﺎن ﺑﺠﺎی آورم و‬
‫ﻧﺴﻞ ﻣﺮا ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻨﮑﺎر ﻣﻮﻓﻖ ﮔﺮدان‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرا دﻋﺎ و ﻋﺒﺎدت ﻣﺮا ﺑﭙﺬﯾﺮ‪ ،‬ﭼﻪ آن ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای‬
‫ﺗﻮ و از روی اﺧﻼص اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ و ﻣﻨﮑﺮ ﻓﺮﺿﯿﺖ آن ﺑﻮده و آن را ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ھﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ از دﯾﻦ اﺳﻼم ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺪان اﯾﻤﺎن و ﺑﺎوری داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﻓﺮﺿﯿﺖ آن ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از روی ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺳﺴﺘﯽ ﯾﺎ از روی ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﭘـﻮزش ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺑﻤﻮﺟﺐ ﻧﺺ ﺻﺮﯾﺢ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮیص ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﺎﻓﺮ و‬
‫ﮐﺸﺘﻦ او واﺟﺐ اﺳﺖ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ را ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺸﺮح‬
‫زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٣٢‬‬

‫‪ -۱‬از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑ� الﺮﺟﻞ و�� اﻟ�ﻔﺮ ﺗﺮك‬
‫الﺼﻼة« »ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺮک ﻧﻤﺎز اﺳﺖ = ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﺑﺮﯾﺪه رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟﻌﻬﺪ اﺬﻟي ﺑيﻨﻨﺎ و ﺑيﻨﻬﻢ‬
‫الﺼﻼة‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﺗﺮ�ﻬﺎ ﻓﻘﺪ �ﻔﺮ« »ﭘﯿﻤﺎن و ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﺎ را از آنھﺎ ‪-‬ﮐﺎﻓﺮان‪ -‬ﺟﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮ ﮐﺲ آن را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺮ و ﻋﺎص از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬او روزی از ﻧﻤﺎز‬
‫ﯾﺎد ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺣﺎﻓﻆ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺎﻛﻧﺖ ﻪﻟ ﻧﻮرا و�ﺮﻫﺎﻧﺎ و�ﺎة ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪ ،‬وﻣﻦ‬
‫لﻢ �ﺎﻓﻆ ﻋﻠﻴﻬﺎ لﻢ ﺗ�ﻦ ﻪﻟ ﻧﻮرا وﻻ ﺑﺮﻫﺎﻧﺎ وﻻ �ﺎة‪ ،‬و�ن ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﻣﻊ ﻗﺎرون‬
‫وﻓﺮﻋﻮن وﻫﺎﻣﺎن وأﻲﺑ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن ﻣﺪاوﻣﺖ داﺷﺘﻪ و‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﻤﻮﻗﻊ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮای او در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭼﺮاغ راه و دﻟﯿﻞ‬
‫رﺳﺘﮕﺎری اﺳﺖ‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن ﻣﺪاوﻣﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﻮر و‬
‫دﻟﯿﻞ و رﺳﺘﮕﺎری ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ ﻓﺮﻋﻮن و ﻗﺎرون و ھﺎﻣﺎن و اﺑﯽ ﺑﻦ‬
‫ﺧﻠﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و »اﺳﻨﺎد«‬
‫آن ﺧﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﺮک ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاری‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﮔﺮدد ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ در ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﮐﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ او ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن‬
‫ﻣﺪاوﻣﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺴﺒﺐ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﺛﺮوت و داراﺋﯽ ﯾﺎ ﮐﺸﻮرداری ﯾﺎ رﯾﺎﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﺠﺎرت‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯿﮑﻪ ﺑﺴﺒﺐ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﻣﺎل و داراﺋﯽ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮکﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﺑﺎ ﻗﺎرون‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﮐﺸﻮرداری و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﺑﺎ ﻓﺮﻋﻮن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ رﯾﺎﺳﺖ و وزارت ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﺑﺎ ھﺎﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺴﺒﺐ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﺑﺎ ﺑﯽ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺷﻘﯿﻖ ﻋﻘﯿﻠﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎران ﻣﺤﻤﺪص ﺗﺮک ھﯿﭻ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ را ﻣﻮﺟﺐ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪن ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز را«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی و ﺣﺎﮐﻢ آن‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و او ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺷﺮط ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٣٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۵‬ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺴﺮ ﻧﺼﺮ ﻣﺮوزی ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﺳﺤﺎق ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ »ﺗﺎرك الﺼﻼة ﺎﻛﻓﺮ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از زﻣﺎن ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪص ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز رای اھﻞ ﻋﻠـﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻌﻤﺪ و ﺑﺪون ﭘﻮزش ﺷﺮﻋﯽ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺖ آن ﺑﮕﺬرد‪ ،‬آن ﺷﺨﺺ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۶‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ،‬و ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ‬
‫ﺟﺒﻞ‪ ،‬و اﺑﻮھﺮﯾﺮه و دﯾﮕﺮ اﺻﺤﺎب رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أن ﻣﻦ ﺗﺮك ﺻﻼة ﻓﺮض‬
‫واﺣﺪة ﻣﺘﻌﻤﺪا ﺣﻰﺘ �ﺮج وﻗﺘﻬﺎ ﻓﻬﻮ ﺎﻛﻓﺮ مﺮﺗﺪ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روی ﻋﻤﺪ ﯾﮏ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ادای آن ﺑﮕﺬرد‪ ،‬او ﮐﺎﻓﺮ ﻣﺮﺗﺪ اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﺣﺰم ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﺪﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ اﺻﺤﺎب در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺬری در»اﻟﱰﻏﻴﺐ و اﻟﱰﻫﻴﺐ« آن را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺮوھﯽ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎی ﺑﻌﺪی‪ ،‬ﺑﺮ آن ھﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روی ﻋﻤﺪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ آن ﺑﮕﺬرد ﮐﺎﻓﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﯿﺎن اﺻﺤﺎب از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‪ ،‬و اﺑﻮاﻟﺪرداءش‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و از ﻏﯿﺮ اﺻﺤﺎب اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬اﺑﻮ اﯾﻮب اﻟﺴﺨﺘﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮداود‬
‫اﻟﻄﯿﺎﻟﺴﯽ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ و زھﯿﺮ ﺑﻦ ﺣﺮب و دﯾﮕﺮان ‪ -‬رﺣﻤﮫﻢ اﻟﻠﻪ‪ -‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ آنھﺎ ﮐﺸﺘﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻘﺮار ‪.‬‬
‫زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻋﺮى اﻻﺳﻼم و‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ اﺪﻟﻳﻦ ﺛﻼﺛﺔ ﻋﻠﻴﻬﻦ أﺳﺲ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﺮك واﺣﺪة ﻣﻨﻬﻦ ﻓﻬﻮ ﺑﻬﺎ ﺎﻛﻓﺮ‬
‫ﺣﻼل اﺪﻟم ﺷﻬﺎدة أن ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬والﺼﻼة اﻤﻟﻜﺘﻮ�ﺔ‪ ،‬وﺻﻮم رمﻀﺎن« »ﺣﻠﻘﻪھﺎی‬
‫ﺑﮫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﭘﺎﯾﻪھﺎی دﯾﻦ اﺳﻼم ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺮ روی آنھﺎ‬
‫ﺑﻨﯿﺎد ﻧﮫﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮ ﮐﺲ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﺗﺮک ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﻮﻧﺶ ﺣﻼل اﺳﺖ‪ :‬ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻦ و اﻗﺮار ﮐﺮدن ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺠﺰ اﻟﻠﻪ ھﯿﭻ‬
‫ﻣﻌﺒﻮدی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮک ﺷﮫﺎدت ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﻓﺮض‪ ،‬و روزه ﻣﺎه‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٣٤‬‬

‫رﻣﻀﺎن«‪ .‬اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ آن را ﺑﺎ »اﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و در رواﯾﺖ‬

‫دﯾﮕﺮی ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﺮك ﻣﻨﻬﻦ واﺣﺪة ﺑﺎﷲ ﺎﻛﻓﺮ و ﻻ ﻳﻘﺒﻞ ﻣﻨﻪ ﺮﺻف‬
‫وﻻ ﻋﺪل و ﻗﺪ ﺣﻞ دﻣﻪ وﻣﺎﻪﻟ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه و ھﯿﭻ ﻋﺒﺎدت ﻓﺮض و ﺳﻨﺘﯽ از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫ﺧﻮن و ﻣﺎﻟﺶ ﺣﻼل اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أمﺮت أن أﻗﺎﺗﻞ اﻨﻟﺎس ﺣﻰﺘ‬
‫ﺷﻬﺪوا أن ﻻ � إﻻ اﷲ وأن �ﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬و�ﻘﻴﻤﻮا الﺼﻼة‪ ،‬و�ﺆﺗﻮا الﺰ�ة ﻓﺈذا‬
‫ﻓﻌﻠﻮا ذلﻚ ﻋﺼﻤﻮا ﻣ� دﻣﺎءﻫﻢ وأمﻮاﻬﻟﻢ إﻻ ﺤﺑﻖ اﻻﺳﻼم وﺣﺴﺎﺑﻬﻢ ﻰﻠﻋ اﷲ‬
‫ﻋﺰوﺟﻞ(« »ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﺠﻨﮕﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﮫﺎدت‬
‫دھﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺤﻤﺪص ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺧﺪاﺳﺖ‬
‫و ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﻧﺪ و زﮐﺎت ﺑﺪھﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮن و ﻣﺎلﺷﺎن را ﺑﺮ‬
‫ﻣﻦ ﺣﺮام ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺪﺳﺘﻮر اﺳﻼم‪ ،‬و ﺣﺴﺎب و ﺑﺎز ﺧﻮاﺳﺖﺷﺎن ﺑﺎ ﺧﺪای‬
‫ﺑﺰرگ و ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ام ﺳﻠﻤﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻪ �ﺴﺘﻌﻤﻞ ﻋﻠﻴ�ﻢ أمﺮاء‬
‫ﻓﺘﻌﺮﻓﻮن وﺗﻨﻜﺮون‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﻛﺮه ﻓﻘﺪ ﺑﺮئ‪ ،‬وﻣﻦ أﻧ�ﺮ ﻓﻘﺪ ﺳﻠﻢ وﻟ�ﻦ ﻣﻦ رﻲﺿ‬
‫وﺗﺎﺑﻊ( ﻗﺎلﻮا ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ :‬أﻻ ﻧﻘﺎﺗﻠﻬﻢ؟ ﻗﺎل‪) :‬ﻻ‪ ،‬ﻣﺎ ﺻﻠﻮا(« »ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫اﻣﺎرت ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎرده ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ )ﻣﻘﺼﻮد اﻣﯿﺮان ﺳﺘﻤﮑﺎر اﺳﺖ(‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫آنھﺎ را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﺪ و ﮐﺎر ﺧﻮب اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آنھﺎ را ﻧﺸﻨﺎﺳﯿﺪ و ﮐﺎر‬
‫زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ از ﮐﺎر ﺑﺪ آنھﺎ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﺎﺷﺪ از ﮔﻨﺎه وﺟﺮم‬
‫آنھﺎ ﺑﺪور اﺳﺖ‪ ،‬و ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺎ زﺑﺎن آن را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ او از ﮔﻨﺎه آن ﻋﻤﻞ در اﻣﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺪان اﻋﻤﺎل ﻧﺎروای اﻣﯿﺮان ﺳﺘﻤﮑﺎر ﺧﺸﻨﻮد ﺑﺎﺷﺪ و از آن‬
‫ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ ﮔﻨﺎھﮑﺎر اﺳﺖ و ﻣﺴﺌﻮل‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺎ آنھﺎ ﺑﺠﻨﮕﯿﻢ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن اﻣﯿﺮان ﺳﺘﻤﮑﺎر را ﻣﺎﻧﻊ ﻗﯿﺎم در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ آنھﺎ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٣٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۴‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﯾﻤﻦ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻘﺪار اﻧﺪﮐﯽ ﻃﻼ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﺣﻀﺮتص آن را ﺑﯿﻦ ﭼﮫﺎر‬
‫ﻧﻔﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺮدی ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا »اﺗﻖ اﷲ« »از ﺧﺪا ﺑﺘﺮس و‬
‫ﺗﻘﻮیﮐﻦ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و�ﻠﻚ!! أو لﺴﺖ أﺣﻖ أﻫﻞ اﻻرض أن ﻳﺘﻲﻘ اﷲ!«‬
‫»وای ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﮕﺮ ﺗﻘﻮی و ﭘﺮھﯿﺰﮐﺎری و ﺗﺮس از ﺧﺪا ﺑﯿﺸﺘﺮ از ھﻤﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؟«‪ .‬ﺳﭙﺲ آن ﻣﺮد رﻓﺖ‪ .‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ اﻟﻮﻟﯿﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص‬
‫ﮔﺮدﻧﺶ را ﻧﺰﻧﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﻪ‪» ،‬ﻟﻌﻠﻪ أن ﻳ�ﻮن ﻳﺼ�« »ﺷﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺧﺎﻟﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺮداﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ ﮐﻪ در ﻗﻠﺐﺷﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إ� لﻢ أومﺮ أن أﻧﻘﺐ ﻋﻦ ﻗﻠﻮب اﻨﻟﺎس وﻻ أﺷﻖ‬
‫ﺑﻄﻮﻧﻬﻢ« »ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ دلھﺎی ﻣﺮدم را ﺗﻔﺘﯿﺶ ﮐﻨﻢ و‬
‫ﺷﮑﻤﺸﺎن را ﭘﺎره ﮐﻨﻢ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی در درون آنھﺎ ھﺴﺖ‪ .« ...‬اﯾﻦ‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن ﻣﺎﻧﻊ ﻗﺘﻞ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬وﻗﺘﯿﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن ﻣﺎﻧﻊ ﻗﺘﻞ ﺑﺎﺷﺪ(‬
‫ﭘﺲ ﻣﻔﮫﻮم ﻣﺨﺎﻟﻒ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺘﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫رای ﺑﺮﺧﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان )ﻓﻘﻬﺎء( درﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﺑﻤﻘﺘﻀﺎی ﻇﺎھﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ »ﺗﺎرک اﻟﺼﻼة‪ -‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ و ﺧﻮﻧﺶ ﻣﺒﺎح‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺴﯿﺎری از ﻋﻠﻤﺎی ﺳﻠﻒ و ﺧﻠﻒ )= ﻓﻘﮫﺎی‬
‫ﻗﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾﺪ(‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺷـﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺎﺳﻖ ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﺎﯾﺪ از وی ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﺸﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و دﯾﮕﺮان ﺑﻌﻨﻮان ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ »ﺗﻌﺰﯾﺮ« ﮔﺮدد و زﻧﺪاﻧﯽ ﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﮑﻔﯿﺮ »ﺗﺎرك الﺼﻼة« دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد‬
‫ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮ ﻓﺮض ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﺮک آن را ﺣﻼل ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫َ‬
‫� َ� َ� ۡغفِ ُر أن � ُ ۡ َ‬
‫� َك‬ ‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﺼﻮص ﻋﺎم اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻪ‪﴿ :‬إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬
‫َ ٓ‬ ‫ُ َ َ َ‬ ‫ۡ‬
‫بِهِۦ َو َ�غفِ ُر َما دون �ٰل ِك ل َِمن �َشا ُء ۚ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[١١٦ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺮک ورزﯾﺪن ﺑﻪ ﺧﻮد را‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﺷﺮک را از ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺑﺨﺸﺎﯾﺪ«‪ .‬و ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٣٦‬‬

‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻞﻜ ﻧﻲﺒ‬
‫دﻋﻮة مﺴﺘﺤﺎﺑﺔ ﻓﺘﻌﺠﻞ ﻞﻛ ﻧﻲﺒ دﻋﻮﺗﻪ و�� اﺧﺘﺒﺄت دﻋﻮ� ﺷﻔﺎﻋﺔ ﻻﻣﻲﺘ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪ ،‬ﻓ�‬
‫ﻧﺎﺋﻠﺔ ‪ -‬إن ﺷﺎء اﷲ ‪ -‬ﻣﻦ ﻣﺎت ﻻ �ﺮﺸك ﺑﺎﷲ ﺷيﺌﺎ« »ھﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮیص دﻋﺎﺋﯽ دارد ﮐﻪ از‬
‫او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی آن دﻋﺎی ﺧﻮﯾﺶ را در دﻧﯿﺎ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻦ‬
‫دﻋﺎی ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻌﻨﻮان ﺷﻔﺎﻋﺖ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮای اﻣﺘﻢ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪام‪ ،‬ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻤﯿﺮد و ﺑﺮای ﺧﺪا ﺷﺮﯾﮏ و اﻧﺒﺎزی ﻗﺮار ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ از آن ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻦ ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﺑﺨﺎری ھﻢ از او رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬أن رﺳﻮل اﷲص ﻗﺎل‪) :‬أﺳﻌﺪ اﻨﻟﺎس‬
‫�ﺸﻔﺎﻋﻲﺘ ﻣﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬ﺧﺎلﺼﺎ ﻣﻦ ﻗﻠﺒﻪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺖﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺮدم ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻦ ﻧﺎﺋﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺧﻼص ﮐﺎﻣﻞ و از ﺗﻪ دل‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺠﺰ ذات »اﻟﻠﻪ« ﮐﻪ ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺑﯽﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻇﺮه و ﻣﺒﺎﺣﺜﻪای درﺑﺎره »ﺗﺎرک اﻟﺼﻼه«‬
‫ﺳﺒﮑﯽ در ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ھﻢ درﺑﺎره ﺗﺎرک‬
‫اﻟﺼﻼه ﺑﻤﻨﺎﻇﺮه ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﺣﻤﺪ آﯾﺎ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼه ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‪» :‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ ﳏﻤﺪ رﺳﻮل اﷲ«‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﻮاره آن را ﮔﻔﺘﻪ و ﺗﺮک ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن از ﮐﺎﻓﺮ درﺳﺖ ﻧﯿـﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﮔﺰاردن ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﺳﻼم آوردن او ﺣﮑﻢ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺳﺎﮐﺖ ﺷﺪ ‪)-‬ﻣﻘﺼﻮد اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ اﯾﻨﺴﺖﮐﻪ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼه ﻣﺎدام ﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮ وﺟﻮب آن ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺗﺮک آن را ﺣﻼل‬
‫ﻧﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﺮد و ﺗﺮک آن را اداﻣﻪ داد‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻄﻮری ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪ‪» .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ«(‪.-‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎرک اﻟﺼﻼه ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻠﺖ ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﺗﺼﺮﯾﺢ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺎرع »ﺗﺎرك اﻟﺼﻼة« را ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺎﻧﻊ اﻃﻼق اﺳﻢ »ﮐﺎﻓﺮ« ﺑﺮ اﻧﺴﺎن را ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﺮک‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻘﺘﻀﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻨﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ھﯿﭻ ﯾﮏ از آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان ﺑﺮ‬
‫ﻋﺪم ﮐﻔﺮ وی اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ را رد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ از‬
 ‫‪١٣٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫اﻧﻮاع ﮐﻔﺮ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﻐﻔﺮت و اﺳﺘﺤﻘﺎق ﺷﻔﺎﻋﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪن اھﻞ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫ﺑﺴﺒﺐ ارﺗﮑﺎب ﺑﻌﻀﯽ از ﮔﻨﺎھﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس ﻣﺮﺗﮑﺐ آنھﺎ را ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪان ﺗﺎوﯾﻼﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و اﺳﺘﺪﻻلﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴـﯽ ﻧﻤﺎز واﺟﺐ اﺳﺖ‬

‫ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﺎﻗﻞ ﺑﺎﻟﻎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻋﺎﯾﺸﻪل از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬رﻓﻊ اﻟﻘﻠﻢ ﻋﻦ ﺛﻼث‪ :‬ﻋﻦ اﻨﻟﺎﺋﻢ ﺣﻰﺘ �ﺴتﻴﻘﻆ‪ ،‬وﻋﻦ الﺼﻲﺒ ﺣﻰﺘ �ﺘﻠﻢ ‪،‬‬
‫وﻋﻦ اﻤﻟﺠﻨﻮن ﺣﻰﺘ ﻳﻌﻘﻞ« »از ﺳﻪ دﺳﺘﻪ رﻓﻊ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮاب‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﺪار ﮔﺮدد‪ ،‬و از ﺑﭽﻪ و ﻧﻮﺟﻮان ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﮔﺮدد‪ ،‬و از دﯾﻮاﻧﻪ ﺗﺎ‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﺧﻮد را ﺑﺎز ﯾﺎﺑﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ و ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﮔﻮﯾﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﺷﯿﺨﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﭽﻪ و ﻧﻮﺟﻮان ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن ﺑﺮ ﺑﭽﻪ و ﻧﻮﺟﻮان واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻦ ھﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ وﻟﯽ او‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن دﺳﺘﻮر دھﺪ‪ .‬و ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻦ ده‬
‫ﺳﺎﻟﮕﯽ رﺳﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ وﻟﯽ او ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ او را ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن را ﺗﻤﺮﯾﻦ ﮐﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺑﻠﻮغ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﻋﺎدت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲص‪) :‬مﺮوا أوﻻد�ﻢ ﺑﺎلﺼﻼة إذا ﺑﻠﻐﻮا ﺳﺒﻌﺎ‪،‬‬
‫واﺮﺿ�ﻮﻫﻢ ﻋﻠﻴﻬﺎ إذا ﺑﻠﻐﻮا ﻋﺮﺸا‪ ،‬وﻓﺮﻗﻮا ﺑيﻨﻬﻢ ﻲﻓ اﻤﻟﻀﺎﺟﻊ(« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺮﮔﺎه‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﻦ ھﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن دﺳﺘﻮر دھﯿﺪ‪ ،‬و ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﻪ ﺳﻦ ده ﺳﺎﻟﮕﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﺰﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﻧﺪ‪ ،‬در آن ﺳﻦ‬
‫رﺧﺘﺨﻮاب آنھﺎ را از ھﻢ ﺟﺪاﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺴﻠﻢ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺪاد ﻧﻤﺎزﻫﺎی ﻓﺮض )در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز(‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از اﺑﻦ ﻣﺤﯿﺮﯾﺰ رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی از ﺑﻨﯽﮐﻨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺎم »ﻣﺨﺪﺟﯽ«‪ ،‬در ﺷﺎم از ﻣﺮدی ﺑﻨﺎم اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎز »وﺗﺮ« واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺪﺟﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد »ﻋﺒﺎده ﺑﻦ اﻟﺼﺎﻣﺖ« رﻓﺘﻢ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٣٨‬‬

‫و آن را ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮ دادم‪» ،‬ﻋﺒﺎده« ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻦ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻤﺧﺲ ﺻﻠﻮات ﻛﺘﺒﻬﻦ اﷲ ﻰﻠﻋ اﻟﻌﺒﺎد‪ ،‬ﻣﻦ أﻰﺗ ﺑﻬﻦ لﻢ‬
‫ﻳﻀﻴﻊ ﻣﻨﻬﻦ ﺷيﺌﺎ اﺳﺘﺨﻔﺎﻓﺎ ﺤﺑﻘﻬﻦ ﺎﻛن ﻪﻟ ﻋﻨﺪ اﷲ ﻋﻬﺪ أن ﻳﺪﺧﻠﻪ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬وﻣﻦ لﻢ ﻳﺄت‬
‫ﺑﻬﻦ ﻓﻠيﺲ ﻪﻟ ﻋﻨﺪ اﷲ ﻋﻬﺪ إن ﺷﺎء ﻋﺬﺑﻪ و�ن ﺷﺎء ﻏﻔﺮ ﻪﻟ(«‪» .‬ﺧﺪاوﻧﺪ )در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز(‬
‫ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن را‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد واﺟﺐ و ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ آنھﺎ را ﺑﺠﺎی‬
‫آورد و از روی ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺷﻤﺮدن آنھﺎ و ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪانھﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰی از آنھﺎ را ﺗﺒﺎه ﻧﺴﺎزد‪ ،‬او‬
‫ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺒﺮد‪ .‬و ھﺮ ﮐﺲ آنھﺎ را ﺑﺠﺎی ﻧﯿﺎورد‪ ،‬او‬
‫ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻧﺒﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ او را ﺑﺮ ﺗﺮک آنھﺎ ﻋﺬاب دھﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫او را ﺑﺒﺨﺸﺎﯾﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز آﻧﺎن ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻋﺬاب ھﺴﺘﺪ(«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ‬
‫و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻣﺘﻦ آن را ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬وﻣﻦ ﺟﺎء ﺑﻬﻦ ﻗﺪ اﻧﺘﻘﺺ ﻣﻨﻬﻦ ﺷيﺌﺎ اﺳﺘﺨﻔﺎﻓﺎ ﺤﺑﻘﻬﻦ«‪» .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن ﻓﺮاﯾﺾ را‬
‫ﺑﺠﺎی آورد و از روی ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺷﻤﺮدن ﻣﻨﺰﻟﺖ آنھﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰی از آنھﺎ را ﻧﺎﻗﺺ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.«...‬‬
‫از ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﯾﮏ ﻣﺮد اﻋﺮاﺑﯽ ﺑﺎ ﻣـﻮیھﺎی ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪای ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬الﺼﻠﻮات اﺨﻟﻤﺲ إﻻ أن ﺗﻄﻮع ﺷيﺌﺎ« »ﻧﻤﺎزھﺎی‬
‫ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﺪان ﺑﯿﻔﺰاﺋﯿﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼـﻘﺪر روزه‬
‫ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻬﺮ رمﻀﺎن إﻻ أن ﺗﻄﻮع ﺷيﺌﺎ«‪» .‬روزه‬
‫ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺮ ﺗﻮ ﻓﺮض اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ آن روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪.‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﺑﮕﻮ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻘﺪر از زﮐﺎت ﺑﺮ ﻣﻦ ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﻃﻠﺤﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺮاﯾﻊ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﻼم را ﺑﺮای وی ﺑﯿﺎن داﺷﺖ‪ .‬آنﮔﺎه آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ آﻧﮑﻪ ﺗﺮا‬
‫ارج و اﺣﺘﺮام ﻧﮫﺎده اﺳﺖ‪ ،‬داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﻧﻤﯽاﻓﺰاﯾﻢ و ﭼﯿﺰی از ﻓﺮاﯾﺾ ﺧﺪاوﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺎھـﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻓﻠﺢ إن ﺻﺪق‪ ،‬أو دﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ إن ﺻﺪق«‪» .‬اﮔﺮ راﺳﺖ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ )ﻓﺮﻣﻮد‪ (:‬اﮔﺮ راﺳﺖ ﮔﻮﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ درآﯾـﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آن‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‬
 ‫‪١٣٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻧﻤﺎز دارای اوﻗﺎت ﻣﺤﺪود و ﻣﻌﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در آن وﻗﺖھﺎ ﮔﺰارده ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫َّ َّ َ َ َ َ ۡ َ َ ۡ ۡ َ َ ٗ َّ ُ ٗ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِن ٱلصل ٰوة �نت � ٱل ُمؤ ِمن ِ� كِ�ٰبا م ۡوقوتا‪] ﴾١٠٣‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[١٠٣ :‬‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز در اوﻗﺎت ﻣﺤﺪود و ﻣﻌﯿﻦ ﻓﺮضﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺛﺒﻮت ﻓﺮﺿﯿﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫در اوﻗﺎت ﻣﻌﯿﻦ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﺛﺒﻮت ﮐﺘﺎﺑﺖ در ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫لصلَ ٰوةَ َط َر َ� ٱ�َّ َهار َو ُزلَ ٗفا ّم َِن ٱ َّ ۡ�ل إ َّن ٱ ۡ َ َ‬ ‫اوﻗﺎت اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬وأَقِم ٱ َّ‬
‫ت‬ ‫� َس�ٰ ِ‬ ‫ِ� ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِل�ٰكِر َ‬ ‫َ ٰ َ ۡ َ ٰ َّ‬ ‫ُ ۡ ۡ َ َّ ّ َ‬
‫�ن‪] ﴾١١٤‬ﻫﻮد‪» . [١١٤ :‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ارﮐﺎن و ﺷﺮوط‬ ‫ِ‬ ‫ات �ل ِك ذِكرى ل‬ ‫يذهِ� ٱلس ِ�ٔ ِ �‬
‫در اول و آﺧﺮ روز‪ ،‬ﺻﺒﺢ و ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ و در ﺳﺎﻋﺎﺗﯽ از ﺷﺐ )ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء(‪ ،‬ﺑﺠﺎی آور‪،‬‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﻮﺑﯽھﺎ‪ ،‬ﺑﺪیھﺎ را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﻨﺪھﺎ ﯾﺎدآوری اﺳﺖ ﺑﺮای ﭘﻨﺪ‬
‫َّ ُ َ‬ ‫ُ َ َۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﮔﯿﺮﻧﺪﮔﺎن«‪﴿ .‬أق ِ ِم ٱل َّصل ٰوة ِ ُ�لوكِ ٱلش ۡم ِس إ ِ ٰ� غ َس ِق ٱ�ۡ ِل َوق ۡر َءان ٱلف ۡج ِر� إِن ق ۡر َءان‬
‫َ َ ۡ ٗ‬ ‫َۡ‬
‫ٱلف ۡجرِ �ن َمش ُهودا‪] ﴾٧٨‬اﻹﺳﺮاء‪» .[٧٨ :‬ای ﻣﺤﻤﺪ از اول وﻗﺖ زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﯽﮐﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺐ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ )ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ‪ ،‬ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء( ﻧﻤﺎز را ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪ دﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺠﺎی آور‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻧﯿﺰ ﺑﺠﺎی آور‪ ،‬زﯾﺮا در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺷﺐ و روز ﺣﺎﺿﺮ‬
‫َ ٓ َّ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ َ ّ ۡ َ ۡ َ ّ َ َ ۡ َ ُ ُ ِ َّ‬
‫وع ٱلش ۡم ِس َو� ۡبل غ ُرو� ِ َهاۖ َوم ِۡن َءانا ِٕي ٱ ۡ� ِل‬ ‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪﴿ .‬وسبِح ِ�م ِد ر�ِك �بل طل‬
‫َ َ ّ ۡ َ َ ۡ َ َ َّ َ َ َ َّ َ‬
‫ك تَ ۡر َ ٰ‬
‫�‪] ﴾١٣٠‬ﻃﻪ‪» .[١٣٠ :‬ﺧﺪای ﺧﻮد را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻦ و ﻧﻤﺎز‬ ‫فسبِح وأطراف ٱ�هارِ لعل‬
‫ﺑﺠﺎی آور‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ )ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ( و ﻗﺒﻞ از ﻏﺮوب آن )ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ( و‬
‫در ﺳﺎﻋﺎﺗﯽ از ﺷﺐ )ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء(‪ ،‬و در دو ﻃﺮف روز ﻧﯿﺰ )ﺑﻮﯾﮋه ﺗﻮ ای ﻣﺤﻤﺪ(‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺧﺪای را ﺑﺠﺎی آور‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ از ﭘﺎداش ﻓﺮاوان آن ﺧﺮﺳﻨﺪ ﮔﺮدی «‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻗﺒﻞ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻣﺮاد از ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻗﺒﻞ از ﻏﺮوب‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« از ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﺠﻠﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺷﺐ ﭼﮫﺎردھﻢ ﻣﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮص‬
‫ﻣﺎه ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧ�ﻢ ﺳﺮﺘون ر��ﻢ ﻛﻤﺎ ﺗﺮون ﻫﺬا اﻟﻘﻤﺮ‪ ،‬ﻻ ﺗﻀﺎمﻮن ﻲﻓ رؤ�ﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻓﺈن اﺳﺘﻄﻌﺘﻢ أﻻ ﺗﻐﻠﺒﻮا ﻰﻠﻋ ﺻﻼة ﻗﺒﻞ ﻃﻠﻮع الﺸﻤﺲ وﻗﺒﻞ ﻏﺮو�ﻬﺎ ﻓﺎﻓﻌﻠﻮا« ﺳﭙﺲ آﯾﮥ‬
‫‪ ١٢٩‬ﺳﻮره ﻃﻪ را ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺷﻤﺎ ﺧﺪای ﺧﻮد را )در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ(‬
‫ﺧﻮاھﯿﺪ دﯾﺪ‪ ،‬ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺮص ﻣﺎه را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬و در روﯾﺖ او ﭼﯿﺰی از ﺷﻤﺎ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﭼﯿﺰی از ﺷﻤﺎ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺘﻢ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺒﻞ از ﻃﻠﻮع و ﻗﺒﻞ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ را از دﺳﺖ ﻧﺪھﯿﺪ‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٤٠‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری را ﺑﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻮد اﺷﺎرات ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‪ .‬اﻣﺎ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی‬
‫اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی آن را ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﻣﺤﺪود و ﻣﻌﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺖ اﻟﻈﻬﺮ إذا زاﻟﺖ‬
‫الﺸﻤﺲ‪ ،‬و�ن ﻇﻞ الﺮﺟﻞ ﻛﻄﻮﻪﻟ ﻣﺎ لﻢ �ﺮﻀ اﻟﻌﺮﺼ‪ ،‬ووﻗﺖ اﻟﻌﺮﺼ ﻣﺎ لﻢ ﺗﺼﻔﺮ‬
‫الﺸﻤﺲ‪ ،‬ووﻗﺖ ﺻﻼة اﻤﻟﻐﺮب ﻣﺎ لﻢ ﻳﻐﺐ الﺸﻔﻖ‪ ،‬وﻗﺖ اﻟﻌﺸﺎء إﻰﻟ ﻧﺼﻒ الﻠﻴﻞ‬
‫اﻻوﺳﻂ‪ ،‬ووﻗﺖ ﺻﻼة الﺼﺒﺢ ﻣﻦ ﻃﻠﻮع اﻟﻔﺠﺮ وﻣﺎ لﻢ ﺗﻄﻠﻊ الﺸﻤﺲ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻃﻠﻌﺖ‬
‫الﺸﻤﺲ ﻓﺄمﺴﻚ ﻋﻦ الﺼﻼة‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﺎ ﺗﻄﻠﻊ ﺑ� ﻗﺮ� ﺷﻴﻄﺎن« »وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ از‬
‫ھﻨﮕﺎم زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻧﺪازه ﻃﻮل اوﺳﺖ و ھﻨﻮز‬
‫وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ﻓﺮا ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و وﻗﺖ ﻋﺼﺮ )ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم وﻗﺖ ﻇﮫﺮ( ﺗﺎ وﻗﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ زرد ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ )در ﺷﺮف ﻏﺮوب ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ‪ .‬و ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﮐﻤﺮﻧﮓ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ(‪ ،‬و وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻔﻖ )اﺣﻤﺮ =‬
‫ﺳﺮﺧﯽ ﮐﻨﺎر آﺳﻤﺎن( ﭘﻨﮫﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ازﺳﭙﯿﺪه دم ﺗﺎ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﮐﺮد‬
‫در آن وﻗﺖ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺧﻮدداری ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﯿﻦ دو ﺷﺎﺧﻪ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ÷‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺪو‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ زوال ﮐﺮده ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻮﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻧﯿﺰ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﺎﻧﺪازه ﺧﻮدش ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻮﻗﺖ ﻣﻐﺮب ھﻢ آﻣﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻮﻗﺖ ﻋﺸﺎء ﻧﯿﺰ آﻣﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را‬
‫ﮔﺰارد ﮐﻪ ﺳﺮﺧﯽ ﮐﻨﺎر آﺳﻤﺎن ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ھﻢ آﻣﺪ‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﭙﯿﺪه دﻣﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮدای آن روز ھﻢ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﺑﻪ ﻧﺰد او‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺑﮕﺰار‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی‬
‫ﺑﺎﻧﺪازه ﺧﻮدش ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ھﻢ آﻣﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار‪ ،‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﮔﺰارد ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﺎﻧﺪازه دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮدش ﺑﻮد‪ ،‬و در ھﻤﺎن‬
‫وﻗﺖ )ﻗﺒﻠﯽ( ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب آﻣﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء وﻗﺘﯽ آﻣﺪ ﮐﻪ ﻧﺼﻒ‬
 ‫‪١٤١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﯾﺎ ﮔﻔﺖ ﯾﮑﺴﻮم ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﮔﺰارد‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ وﻗﺘﯽ آﻣﺪ ﮐﻪ ھﻮا ﮐﺎﻣﻼ روﺷﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻣﺪاد را‬
‫ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﲔ ﻫﺬﻳﻦ اﻟﻮﻗﺘﲔ« »اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو وﻗﺖ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ درﺑﺎره اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‪.‬‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ )ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺸﯿﻦ(‬
‫ﺑﻤﻮﺟﺐ دو ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ از ﻣﻮﻗﻊ زوال‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ از وﺳﻂ آﺳﻤﺎن آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ﺳﺎﯾﻪای ﮐﻪ در ﻣﻮﻗﻊ زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ از وﺳﻂ آﺳﻤﺎن آﻏﺎز ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪ‬
‫ھﺮ ﭼﯿﺰی ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳﺎﯾﻪای ﮐﻪ در ﻣﻮﻗﻊ زوال وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﺎﻧﺪازه‬
‫ﺧﻮدش ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺘﺪاد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را‬
‫از اول وﻗﺖ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎ ﻣﻮﺟﺐ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺧﺸﻮع و ﺣﻀﻮر ﻗﻠﺐ‬
‫ﻧﮕﺮدد‪ ،‬و در ﻏﯿﺮ آﻧﺼﻮرت ﺗﻌﺠﯿﻞ در ادای آن ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ آن اﺣﺎدﯾﺚ زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ھﻮا ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺮد ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را‬
‫زود ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬و ھﺮﮔﺎه ھﻮا ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺮم ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻮﻗﺖ ﺧﻨﮑﯽ ﻣﯽﮔﺰارد‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻮذر رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺎ در ﺳﻔﺮی ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﻣﻮذن‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ اذان ﻇﮫﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻮﻗﺖ ﺧﻨﮑﯽ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﮕﻮ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ‬
‫ﻣﻮذن ﺧﻮاﺳﺖ اذان ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻮﻗﺖ ﺧﻨﮑﯽ ھﻮا ﺑﺎﻧﮓ ﺑﮕﻮ‪ ،‬دو ﺑﺎر ﯾﺎ‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﮑﺮار ﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺎﯾﻪ ﺗﭙﻪھﺎ را )ﺳﺎﯾﻪای ﻏﯿﺮ از ﺳﺎﯾﻪ ﻣﻮﻗﻊ‬
‫زوال( ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﺷﺪة اﺤﻟﺮ ﻣﻦ ﻓﻴﺢ ﺟﻬﻨﻢ‪،‬‬
‫ﻓﺈذا اﺷﺘﺪ اﺤﻟﺮ ﻓﺄﺑﺮدوا ﺑﺎلﺼﻼة« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎ‪ ،‬از ﮔﺴﺘﺮش ﮔﺮﻣﺎی ﺟﮫﻨﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ھﻮا ﺧﯿﻠﯽ ﮔﺮم ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻊ ﺧﻨﮏ ﺷﺪن ھﻮا ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺑﯿﺎﻧﺪازﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺒﺮ ﮐﺮد ﺗﺎ ھﻮا ﺧﻨﮏ ﺷﻮد‬
‫ﺣﺎﻓﻆ در ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﻘﮫﺎء در ﻣﻘﺪار زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ درﻧﮓ ﮐﺮد ﺗﺎ ھﻮا‬
‫ﺧﻨﮏ ﺷﻮد‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٤٢‬‬

‫»ذراع« ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳﺎﯾﻪ ﻣﻮﻗﻊ زوال‪ ،‬از آن ﭼﯿﺰ ﺟﺪا ﺷﻮد )ﺳﺎﯾﻪ ﺣﯿﻦ زوال ‪ +‬ﯾﮏ ذراع(‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ﭼﮫﺎرم )‪ (۱/۴‬ﻗﺎﻣﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ‬
‫ﺳﻮم )‪ .(۱/۳‬ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎﻧﺪازه ﻧﺼﻒ ﻗﺎﻣﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﺎﯾﮥ اﻧﺴﺎن از او ﺟﺪا‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﭼﯿﺰھﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﮫﺮﺣﺎل ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺧﺘﻼف اﺣﻮال‪ ،‬آن ﻣﻘﺪار ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ اﯾﻦ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺗﺎ آﺧﺮ وﻗﺖ اﻣﺘﺪاد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ )ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮ(‬

‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ زﻣﺎﻧﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﺎﯾﻪ ﻣﻮﻗﻊ زوال‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی‬
‫ﺑﺎﻧﺪازه ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻊ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﻣﺘﺪاد دارد‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ أدرك ر�ﻌﺔ ﻣﻦ اﻟﻌﺮﺼ ﻗﺒﻞ أن ﺗﻐﺮب الﺸﻤﺲ ﻓﻘﺪ أدرك اﻟﻌﺮﺼ«‪.‬‬
‫»ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﻗﺒﻞ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺼﺮ را درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ« ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺻ� ﻣﻦ اﻟﻌﺮﺼ ر�ﻌﺔ ﻗﺒﻞ أن ﺗﻐﺮب الﺸﻤﺲ ﺛﻢ ﺻ� ﻣﺎ‬
‫ﺗﺒﻰﻘ ﺑﻌﺪ ﻏﺮوب الﺸﻤﺲ لﻢ ﻳﻔﺘﻪ اﻟﻌﺮﺼ« »ھﺮ ﮐﺲ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻘﯿﻪ آن را ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬او ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را‬
‫از دﺳﺖ ﻧﺪاده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آزاد اﺳﺖ در آن ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺑﮕﺰارد و وﻗﺘﯿﮑﻪ ﮐﻪ ﮐﺮاھﺖ دارد‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ زرد و ﮐﻤﺮﻧﮓ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﺧﺘﯿﺎر ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ و ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺗﺎﺧﯿﺮ در ﺑﺠﺎی آوردن ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﻤﺮﻧﮓ و زرد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺪون ﻋﺬر‪ ،‬ﮐﺮاھﺖ دارد‪ ،‬زﯾﺮا از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻠﻚ ﺻﻼة اﻤﻟﻨﺎﻓﻖ‪� ،‬ﻠﺲ ﻳﺮﻗﺐ الﺸﻤﺲ ﺣﻰﺘ إذا‬
‫ﺎﻛﻧﺖ ﺑ� ﻗﺮ� الﺸﻴﻄﺎن ﻗﺎم ﻓﻨﻘﺮﻫﺎ أر�ﻌﺎ ﻻ ﻳﺬﻛﺮ اﷲ إﻻ ﻗﻠﻴﻼ« »اﯾﻦ ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن‬
‫ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺷﯿﻮه ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽﮐﺸﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﺑﯿﻦ دو ﺷﺎﺧﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪ ،‬ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺮغ داﻧﻪ ﺑﺮﻣﯽﭼﯿﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ .‬ﺟﺰ ﺑﻤﻘﺪار ﮐﻤﯽ ﯾﺎد اﻟﻠﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺟﺰ ﺑﺨﺎری و اﺑﻦ‬
 ‫‪١٤٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﺎﺟﻪ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ ،‬آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮوی در ﺷﺮح ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﺎران ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﭘﻨﺞ وﻗﺖ دارد‪:‬‬
‫‪ (۱‬وﻗﺖ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪.‬‬
‫‪ (۲‬وﻗﺖ اﺧﺘﯿﺎر‪.‬‬
‫‪ (۳‬وﻗﺖ ﺟﻮاز ﺑﺪون ﮐﺮاھﺖ‪.‬‬
‫‪ (۴‬وﻗﺖ ﺟﻮاز ھﻤﺮاه ﺑﮑﺮاھﺖ‪.‬‬
‫‪ (۵‬وﻗﺖ ﻋﺬر‪.‬‬
‫وﻗﺖ ﻓﻀﯿﻠﺖ اول وﻗﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺖ اﺧﺘﯿﺎر ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪ ھﺮﭼﯿﺰی دو ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺧﻮدش ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺘﺪاد دارد‪ .‬وﻗﺖ ﺟﻮاز ﺑﺪون ﮐﺮاھﺖ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زردی و ﮐﻢ‬
‫رﻧﮕﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬و وﻗﺖ ﺟﻮاز ﺑﺎ ﮐﺮاھﺖ‪ ،‬وﻗﺖ زردی و ﮐﻢ رﻧﮕﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻏﺮوب آن اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺖ ﻋﺬر‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ اﺳﺖ در ﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺑﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﮫﺮ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﺟﻤﻊ اﻟﺘﻘﺪﯾﻢ(‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﺴﺎﻓﺮت اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرد‪ .‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺼﺮ در ھﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ اوﻗﺎت ﮔﺰارده ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺣﺎﺿﺮ و »اداء« ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺎ‬
‫ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﯾﻦ اوﻗﺎت را از دﺳﺖ ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻗﻀﺎ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ زود ﺑﺠﺎی آوردن ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ در روز اﺑﺮی‬
‫از ﺑﺮﯾﺪه اﺳﻠﻤﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺟﻨﮕﯽ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑ�ﺮوا ﺑﺎلﺼﻼة ﻲﻓ اﻴﻟﻮم اﻟﻐﻴﻢ‪ ،‬ﻓﺈن ﻣﻦ ﻓﺎﺗﺘﻪ ﺻﻼة اﻟﻌﺮﺼ ﻓﻘﺪ ﺣﺒﻂ ﻋﻤﻠﻪ« »در روز‬
‫اﺑﺮی در ادای ﻧﻤﺎز )ﻋﺼﺮ( ﺗﻌﺠﯿﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬زﺑﺮا ھﺮ ﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را از دﺳﺖ ﺑﺪھﺪ‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻋﻤﻠﺶ ﻟﻐﻮ و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺮک ﻧﻤﺎز دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ آﻧﮑﻪ ھﺮﮔﺰ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫اﯾﻨﺼﻮرت ھﻤﻪ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬و دﯾﮕﺮی آﻧﮑﻪ ﯾﮏ روز ﻣﻌﯿﻦ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫در آن ﺻﻮرت ﻋﻤﻞ آن روزش ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﻼه اﻟﻮﺳﻄﯽ )ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺎﻧﻪ( ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ اﺳﺖ‬
‫لصلَ ٰوة ِ ٱل ۡ ُو ۡس َط ٰي َوقُ ُ‬
‫وموا ْ ِ َّ� ِ َ�ٰنِت َ‬ ‫لصلَ َ�ٰت َوٱ َّ‬ ‫َ ُ ْ ََ‬
‫� ٱ َّ‬
‫�‪﴾٢٣٨‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰ�﴿ :‬فِظوا‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٣٨ :‬ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﺎزھﺎ ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﻮﯾﮋه ﻣﺪاوﻣﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ آنھﺎ‬
‫را ﺑﮕﺰارﯾﺪ و ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﯾﺎد ﺧﺪا ﺑﺎﺷﯿﺪ و دل ﺑﻪ او ﺳﭙﺎرﯾﺪ«‪ .‬اﺣﺎدﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« ﺗﺼﺮﯾﺢ دارﻧﺪ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻘﺼﻮد از »ﺻﻼه اﻟﻮﺳﻄﯽ« ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٤٤‬‬

‫‪ -١‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در روز ﺟﻨﮓ »اﺣﺰاب«‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬مﻼ اﷲ ﻗﺒﻮرﻫﻢ و�ﻴﻮﺗﻬﻢ ﻧﺎرا ﻛﻤﺎ ﺷﻐﻠﻮﻧﺎ ﻋﻦ الﺼﻼة الﻮﺳﻄﻰ ﺣﻰﺘ‬
‫ﺎﻏﺑﺖ الﺸﻤﺲ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮرھﺎ و ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن را از آﺗﺶ ﻣﻤﻠﻮ ﺳﺎزد‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺎ را از‬
‫ﺑﺠﺎی آوردن »ﺻﻼة اﻟﻮﺳﻄﯽ« ﺑﺎزداﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﮐﺮد«‪ .‬ﺑﺨﺎری‬
‫و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﻠﻢ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود ﻗﺴﻤﺖ اﺧﯿﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﺷﻐﻠﻮﻧﺎ ﻋﻦ الﺼﻼة الﻮﺳﻄﻰ‪ ،‬ﺻﻼة اﻟﻌﺮﺼ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را از ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‬
‫ﺑﺎز داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺳﺮخ و زرد و ﮐﻤﺮﻧﮓ ﮔﺸﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻐﻠﻮﻧﺎ ﻋﻦ الﺼﻼة الﻮﺳﻄﻰ‪ ،‬ﺻﻼة اﻟﻌﺮﺼ‪ ،‬مﻼ اﷲ أﺟﻮاﻓﻬﻢ وﻗﺒﻮرﻫﻢ‬
‫ﻧﺎرا«‪» ،‬أو ﺣﺸﺎ أﺟﻮاﻓﻬﻢ وﻗﺒﻮرﻫﻢ ﻧﺎرا« »ﻣﺎ را از ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﺎز‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﮑﻢھﺎﯾﺸﺎن و ﮔﻮرھﺎﯾﺸﺎن را ﭘﺮ از آﺗﺶ دوزخ ﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب )ﻧﻤﺎز ﺷﺎم(‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﮫﺮه در ﻧﻘﺎب ﺗﺎرﺑﮑﯽ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﻔﻖ اﺣﻤﺮ )ﺳﺮﺧﯽ ﮐﻨﺎر آﺳﻤﺎن( ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺘﺪاد‬
‫دارد‪ .‬زﯾﺮا‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻗﺖ ﺻﻼة اﻤﻟﻐﺮب إذا‬
‫ﺎﻏﺑﺖ الﺸﻤﺲ ﻣﺎ لﻢ �ﺴﻘﻂ الﺸﻔﻖ« »وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﺧﯽ ﮐﻨﺎر آﺳﻤﺎن ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ھﻢ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص ﭘﺮﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﺎن ﺣﺪﯾﺚ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد‪ ،‬و او ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را‬
‫وﻗﺘﯽ ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن روز دوم رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﻐﺮب را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮﺧﯽ ﮐﻨﺎر آﺳﻤﺎن در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪن ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺖ ﻣﻐﺮب ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو وﻗﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮوی در ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎران ﻣﺤﻘﻖ ﻣﺎ ﻗﻮل ﺑﻪ ﺟﻮاز ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﻨﻮز ﺷﻔﻖ اﺣﻤﺮ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪن ﺷﻔﻖ اﺣﻤﺮ‪ ،‬ھﺮ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را آﻏﺎز ﮐﻨﺪ ﺟﺎﯾﺰ‬
 ‫‪١٤٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫اﺳﺖ و ﺗﺎﺧﯿﺮ آن از اول وﻗﺖ ﮔﻨﺎه ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﻏﯿﺮ آن روا ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻗﺒﻼ در ﺣﺪﯾﺚ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ آن ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را در‬
‫ھﺮدو ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻌﺠﯿﻞ در‬
‫ادای ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ و در اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﺰال أﻣﻲﺘ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻄﺮة ﻣﺎ‬
‫ﺻﻠﻮا اﻤﻟﻐﺮب ﻗﺒﻞ ﻃﻠﻮع اﻨﻟﺠﻮم« »ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﺖ ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﻗﺒﻞ از ﺑﺮ‬
‫آﻣﺪن ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﻄﺮت و ﺳﺮﺷﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻮﯾﺸﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬در »ﻣﺴﻨﺪ« از اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎری رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻠﻮا اﻤﻟﻐﺮب‬
‫ﻟﻔﻄﺮ الﺼﺎﺋﻢ و�ﺎدروا ﻃﻠﻮع اﻨﻟﺠﻮم«‪» .‬ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﺑﮫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ روزهدار روزه‬
‫ﺧﻮد را ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﮕﺰارﯾﺪ و از ﺑﺮ آﻣﺪن ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﭘﯿﺸﯽ ﮔﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ از راﻓﻊ ﺑﻦ ﺧﺪﯾﺢ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را‬
‫ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺠﺎی ﻣﯽآوردﯾﻢ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺸﺘﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ﺟﺎی ﺗﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺧﻮد را ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﺎز ھﻢ ﻣﺴﻠﻢ از ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﻟﮑﻮع رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﺮد و ﭼﮫﺮه در ﻧﻘﺎب ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪. ...‬‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء )ﻧﻤﺎز ﺧﻔﺘﻦ(‬
‫ﺑﺎ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪن ﺳﺮﺧﯽ ﮐﻨﺎر آﺳﻤﺎن )ﺷﻔﻖ اﺣﻤﺮ( وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ‬
‫ﻧﺼﻒ ﺷﺐ اﻣﺘﺪاد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را در ﻣﺪت‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪن ﺳﺮﺧﯽ اﻓﻖ و ﺛﻠﺚ اول ﺷﺐ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪهﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻮﻻ أن أﺷﻖ ﻰﻠﻋ أﻣﻲﺘ ﻻمﺮﺗﻬﻦ أن‬
‫ﻳﺆﺧﺮوا اﻟﻌﺸﺎء إﻰﻟ ﺛﻠﺚ الﻠﻴﻞ أو ﻧﺼﻔﻪ« »اﮔﺮ ﺗﺮس اﯾﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﮐﻪ اﻣﺖ ﻣﻦ ﺑﺴﺨﺘﯽ دﭼﺎر‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و در ﻣﻀﯿﻘﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنھﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادم ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﺗﺎ ﺛﻠﺚ اول ﺷﺐ‬
‫ﯾﺎ ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازﻧﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺒﯽ در‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٤٦‬‬

‫اﻧﺘﻈﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﻧﺸﺴﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﻧﺼﻒ ﺷﺐ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ‬
‫اﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﯾﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺬوا ﻣﻘﺎﻋﺪ�ﻢ ﻓﺈن اﻨﻟﺎس ﻗﺪ أﺧﺬوا مﻀﺎﺟﻌﻬﻢ‪،‬‬
‫و�ﻧ�ﻢ ﻟﻦ ﺗﺰالﻮا ﻲﻓ ﺻﻼة ﻣﻨﺬ اﻧﺘﻈﺮﺗﻤﻮﻫﺎ لﻮﻻ ﺿﻌﻒ الﻀﻌﻴﻒ وﺳﻘﻢ الﺴﻘﻴﻢ وﺣﺎﺟﺔ‬
‫ذي اﺤﻟﺎﺟﺔ‪ ،‬ﻻﺧﺮت ﻫﺬه الﺼﻼة إﻰﻟ ﺷﻄﺮ الﻠﻴﻞ« »در ﺟﺎی ﺧﻮد ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻨﻮن ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫رﺧﺘﺨﻮاب رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺷﻤﺎ از آن وﻗﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز‬
‫ھﺴﺘﯿﺪ )ﺛﻮاب و ﭘﺎداش آن را دارﯾﺪ( اﮔﺮ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻧﺎﺗﻮاﻧﺎن و ﺑﯿﻤﺎری ﺑﯿﻤﺎران و ﻧﯿﺎز‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻗﺖ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز را ﺗﺎ ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻢ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﺳﻨﺎد آن »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮد ﺑﻪ وﻗﺖ اﺧﺘﯿﺎری ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء‪ ،‬اﻣﺎ وﻗﺖ ﺟﻮاز و اﺿﻄﺮاری آن ﺗﺎ‬
‫ﺳﭙﯿﺪه دم ﺻﺒﺢ اﻣﺘﺪاد دارد‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻮﻗﺘﺎده ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻣﺎ إﻧﻪ ﻟيﺲ‬
‫ﻲﻓ اﻨﻟﻮم ﺗﻔﺮ�ﻂ إﻧﻤﺎ اﺘﻟﻔﺮ�ﻂ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ لﻢ ﻳﺼﻞ الﺼﻼة ﺣﻰﺘ �ﺊ وﻗﺖ الﺼﻼة اﻻﺧﺮى«‬
‫»اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ در ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪ و ﻧﻤﺎزش ﻗﻀﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫ﺳﺴﺘﯽ و ﺳﮫﻞ اﻧﮕﺎری درﺑﺎره ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮ‬
‫ﻓﺮا رﺳﺪ« ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﯿﺰی ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ »ﻣﻮاﻗﯿﺖ« ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ھﺮ ﻧﻤﺎزی ﺗﺎ ﻓﺮا‬
‫رﺳﯿﺪن وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪی اداﻣﻪ دارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﮐﻪ وﻗﺖ آن ﺗﺎ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ اداﻣﻪ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮا ﻓﻘﮫﺎء اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ وﻗﺖ آن ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را دﯾﺮﺗﺮ از اول وﻗﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﺗﺎ آﺧﺮ وﻗﺖ اﺧﺘﯿﺎری آن ﮐﻪ ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺒﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ زﯾﺎدی از ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬و اھﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ ُ َ‬ ‫و ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬فَ َو ۡ� ‪ٞ‬ل ّل ِۡل ُم َصلّ َ‬
‫ِين ه ۡم عن ص�ت ِ ِه ۡم ساهون‪] ﴾٥‬اﻟﻤﺎﻋﻮن‪.[٥-٤ :‬‬ ‫ِ�‪ ٤‬ٱ�‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن اﮔﺮ اﻣﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺸﻘﺖ ﻧﻤﯽاﻧﺪاﺧﺘﻢ‪) ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ( وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮھﺮﯾﺮه و ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ھﻢ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﺷﺪﻧﺪ در ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ھﻤﻪ آنھﺎ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﺑﮫﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﺮای ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻣﺸﻘﺖ دارد‪ ،‬ﻣﻮاﻇﺒﺖ و ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ ﺗﺎﺧﯿﺮ آن را‬
 ‫‪١٤٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺗﺮک ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺣﺎل ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ )ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ(‬
‫ﺧﻮد را ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮔﺎھﯽ زود و اول وﻗﺖ آن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﺎھﯽ آن را ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺑﻌﺪ از زوال‪ ،‬در ﺣﯿﻦ ﮔﺮﻣﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را وﻗﺘﯽ ﺑﺠﺎی ﻣﯽآورد ﮐﻪ ھﻨﻮز ﺧﻮرﺷﯿﺪ در دل آﺳﻤﺎن درﺧﺸﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ و‬
‫ﮔﺎھﯽ در اول وﻗﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺟﻤﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ در آن ﺗﻌﺠﯿﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و ھﺮﮔﺎه ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﺣﻀﻮر ﺑﮫﻢ رﺳﺎﻧﯿﺪن ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬او ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﻣﺮدم در ﺗﺎرﯾﮑﯽ آﺧﺮ ﺷﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء و ﮔﻔﺘﮕﻮی ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء و ﮔﻔﺘﮕﻮی ﺑﻌﺪ از آن ﮐﺮاھﺖ دارد‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻮﺑﺮزة اﺳﻠﻤﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﺴﺖ )دوﺳﺖ داﺷﺖ( ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﮐﻪ‬
‫»ﻋﺘﻤﻪ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد‪ ،‬از ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﻗﺒﻞ از آن و ﮔﻔﺘﮕﻮی ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺪش‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ«‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﺟﺪب ﻨﻟﺎ رﺳﻮل اﷲص الﺴﻤﺮ ﺑﻌﺪ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎ‬
‫را از داﺳﺘﺎن ﺳﺮاﺋﯽ ﺷﺒﺎﻧﻪ و ﮔﻔﺘﮕﻮی ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد و ﻧﮫﯽ ﮐﺮد«‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺟﺪب« ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ را از آن زﺟﺮ و ﻧﮫﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ ﮐﺮاھﺖ ﺧﻮاب ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ و ﮔﻔﺘﮕﻮی ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﭘﯿﺶ از ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﺒﺐ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻧﺘﻮاﻧﺪ آن را در‬
‫وﻗﺖ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﮕﺰارد ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را از دﺳﺖ ﺑﺪھﺪ‪ .‬داﺳﺘﺎﻧﺴﺮاﯾﯽ و ﮔﻔﺘﮕﻮی ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺐ ﺑﯿﺪاری ﻣﯽ ﺷﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﻮاﯾﺪ ﻓﺮاواﻧﯽ را از دﺳﺖ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺨﻮاﺑﺪ و ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ او را ﺑﻤﻮﻗﻊ ﺑﯿﺪار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﮔﻔﺘﮕﻮی ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺸﺎء درﺑﺎره ﮐﺎرھﺎی ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﻮﻗﺖ ھﯿﭽﮑﺪام ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲص �ﺴﻤﺮ ﻋﻨﺪ أﻲﺑ ﺑ�ﺮ الﻠﻴﻠﺔ ﻛﺬلﻚ ﻲﻓ أمﺮ ﻣﻦ‬
‫أمﻮر اﻤﻟﺴﻠﻤ�‪ ،‬وأﻧﺎ ﻣﻌﻪ« »ﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺐ در ﻧﺰد اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٤٨‬‬

‫و درﺑﺎره ﮐﺎرھﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﻦ ھﻢ ھﻤﺮاه اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺑﻮدم«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬

‫ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﺷﺒﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫آﻧﺠﺎ ﺧﻮاﺑﯿﺪم ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺷﺐ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺎﻋﺘﯽ ﺑﺎ‬
‫اھﻞ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻮاﺑﯿﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ )ﻧﻤﺎز ﭘﮕﺎه(‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺻﺎدق )ﺳﭙﯿﺪه دم( آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫اداﻣﻪ دارد ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬اﻣﺎﻣﺖ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ« ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺠﯿﻞ در ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را در اول وﻗﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا از اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎری‪ ،‬رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﯾﮑﺒﺎر ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را در ﺗﺎرﯾﮑﯽ آﺧﺮ ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪ )ﺑﻌﺪ از ﺳﭙﯿﺪه دم(‬
‫ﺳﭙﺲ ﯾﮑﺒﺎر آن را ﺑﮫﻨﮕﺎم روﺷﻦ ﺷﺪن ھﻮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از آن ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫وﻓﺎت ﮐﺮد ھﻤﻮاره‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﮑﯽ آﺧﺮ ﺷﺐ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‬
‫ﺑﮫﻨﮕﺎم روﺷﻨﯽ ھﻮا ﻧﮕﺰارد«‪ .‬اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺳﻨﺪ آن »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪل‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪�» :‬ﻦ �ﺴﺎء مﺆﻣﻨﺎت �ﺸﻬﺪن ﻣﻊ‬
‫اﻨﻟﻲﺒص ﺻﻼة اﻟﻔﺠﺮ ﻣﺘﻠﻔﻌﺎت ﺑﻤﺮوﻃﻬﻦ ﻳﻨﻘﻠﻦﺒ إﻰﻟ ﺑﻴﻮﺗﻬﻦ ﺣ� ﻳﻘﻀ� الﺼﻼة ﻻ‬
‫ﻳﻌﺮﻓﻬﻦ أﺣﺪ ﻣﻦ اﻟﻐﻠﺲ« »زﻧﺎن ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺮای ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد را در ﺟﺎﻣﻪ و ﻋﺒﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﺎرﯾﮑﯽ ھﻮا ﮐﺴﯽ‬
‫آنھﺎ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺖ«‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ راﻓﻊ ﺑﻦ ﺧﺪﺑﺞ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺻﺒﺤﻮا ﺑﺎلﺼﺒﺢ ﻓﺈﻧﻪ‬
‫أﻋﻈﻢ ﻻﺟﻮر�ﻢ( و در رواﻳﺖ دﻳﮕﺮی‪) :‬أﺳﻔﺮوا ﺑﺎﻟﻔﺠﺮ ﻓﺈﻧﻪ أﻋﻈﻢ لﻼﺟﺮ(« »ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‬
‫ﺑﮫﻨﮕﺎم روﺷﻨﯽ ھﻮا ﺑﮕﺰارﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﺎداش آن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ«‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را آﻧﻘﺪر ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ وﻗﺖ اﺗﻤﺎم آن ھﻮا روﺷﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬آﻧﻘﺪر در آن ﻗﺮاءات را اداﻣﻪ دھﯿﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﻣﯽﺑﺮﯾﺪ ھﻮا روﺷﻦ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻮﻗﺖ روﺷﻦ ﺷﺪن ھﻮا ﺑﺪان ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﯿﻦ‬
 ‫‪١٤٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﯽﮐﺮد و در آن ﺷﺼﺖ اﻟﯽ ﯾﮑﺼﺪ آﯾﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﭙﯿﺪه دم ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از روی ﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز را ﺷﺮوع ﻧﮑﻨﯿﺪ )ﺗﺎ ﯾﻘﯿﻦ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺻﺒﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻤﺎز را ﻧﮕﺰارﯾﺪ(‪.‬‬

‫درﯾﺎﻓﺘﻦ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﺑﮕﺬرد‬

‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻗﺒﻞ از ﮔﺬﺷﺘﻦ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻌﺖ آن ﻧﻤﺎز را‪ ،‬ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﻧﻤﺎز را‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﻧﻤﺎزش ادا ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﻗﻀﺎ‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪ را در ﺧﺎرج وﻗﺖ اداﻣﻪ‬
‫ﻣﯽدھﺪ(‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻮھﺮﯾﺮه از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ أدرك ر�ﻌﺔ ﻣﻦ‬
‫الﺼﻼة ﻓﻘﺪ أدرك الﺼﻼة« »ھﺮﮐﺲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ را‪ ،‬در وﻗﺖ ﻣﻘﺮر ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎزش رﺳﯿﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ھﻤﻪ ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺨﺎری ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﺒﻞ از ﻏﺮوب ﺧـﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﺳﺠﺪه رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺗﺎ ﺑﺂﺧﺮ ﺑﮕﺰارد و آن را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ھﺮ ﮔﺎه ﻗﺒﻞ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﺠﺪه ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را درﯾﺎﺑﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﺎﺗﻤﺎم‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺮاد از ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬از ﻇﺎھﺮ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ در وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ و در وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ و‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﮐﺮاھﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن در اﯾﻦ دو وﻗﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل او ﻧﻤﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در آن اوﻗﺎت ﮐﺮاھﺖ دارد‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ درﯾﺎﻓﺘﻦ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﺎز او اداء اﺳﺖ ﻧﻪ ﻗﻀﺎء‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻤﺪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺪان وﻗﺖ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫اﻧﺪازد‪.‬‬

‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‬

‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺧﻮاﺑﺶ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﯾﺎ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز را‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز او ھﻨﮕﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﯿﺎدش ﻣﯽآﯾﺪ‪) .‬ﭘﺲ ھﻤﺎن وﻗﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺨﻮاﻧﺪ(‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻮﻗﺘﺎده‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﻮاﺑﻤﺎن ﺑﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺮﺳﯿﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻪ‬
‫ﻟيﺲ ﻲﻓ اﻨﻟﻮم ﺗﻔﺮ�ﻂ إﻧﻤﺎ اﺘﻟﻔﺮ�ﻂ ﻲﻓ اﻴﻟﻘﻈﺔ‪ ،‬ﻓﺈذا �ﻲﺴ أﺣﺪ�ﻢ ﺻﻼة أو ﻧﺎم ﻋﻨﻬﺎ‬
‫ﻓﻠﻴﺼﻠﻬﺎ إذا ذﻛﺮﻫﺎ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن در ﺧﻮاب ﺳﮫﻞاﻧﮕﺎری و ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﮫﻞاﻧﮕﺎری‬
‫وﮐﻮﺗﺎھﯽ ﺗﻨﮫﺎ در ﺑﯿﺪاری اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎزش را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٥٠‬‬

‫ﺧﻮاﺑﺶ ﺑﺮد و در وﻗﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎدش آﻣﺪ‪) ،‬ﯾﺎ از‬
‫ﺧﻮاب ﺑﯿﺪاز ﺷﺪ(«‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ �ﻲﺴ ﺻﻼة ﻓﻠﻴﺼﻠﻬﺎ إذا ذﻛﺮﻫﺎ ﻻ‬
‫ﻛﻔﺎرة ﻬﻟﺎ إﻻ ذلﻚ« »ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﺮ وﻗﺖ ﺑﯿﺎدش آﻣﺪ آن را‬
‫ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﺟﺰ آن ﮐﻔﺎره و ﺗﺎواﻧﯽ ﻧﺪارد«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﺒﯽ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص راه ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ آﺧﺮ ﺷﺐ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ ﯾﮏ ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺮوﺳﯽ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮداﯾﺶ ﺑﻤﻮﻗﻊ از ﺧﻮاب‬
‫ﺑﯿﺪار ﻧﺸﺪﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﺮﻣﺎی ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﯿﺪارﻣﺎن ﮐﺮد‪ ،‬ھﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ ﺷﺪه و ﺑﺎ‬
‫ﺷﺘﺎب در ﺻﺪد وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮآﻣﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮان ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻣﺮدم آرام‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮐﻮچ ﮐﺮدﯾﻢ و رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺸﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺑﻼل ﺑﺎﻧﮓ ﮔﻮﯾﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
‫را ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻼل اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز را ﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪایص‪ ،‬آﯾﺎ‬
‫ﻓﺮدا آن ﻧﻤﺎز را در وﻗﺖ ﺻﺒﺢ اﻋﺎده ﻧﮑﻨﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻳﻨﻬﺎ�ﻢ ر��ﻢ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻋﻦ الﺮ�ﺎ‬
‫و�ﻘﺒﻠﻪ ﻣﻨ�ﻢ« »آﯾﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺷﻤﺎ را از»رﺑﺎ« ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد »رﺑﺎ« را از ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؟«‪ .‬اﺣﻤﺪ و دﯾﮕﺮان آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫اوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در آنﻫﺎ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬

‫از ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ﻧﯿﺰه ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻮﻗﺖ اﺳﺘﻮای ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﻐﺮب ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﯿﺰ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺻﻼة ﺑﻌﺪ ﺻﻼة اﻟﻌﺮﺼ ﺣﻰﺘ‬
‫ﺗﻐﺮب الﺸﻤﺲ‪ ،‬وﻻ ﺻﻼة ﺑﻌﺪ ﺻﻼة اﻟﻔﺠﺮ ﺣﻰﺘ ﺗﻄﻠﻊ الﺸﻤﺲ«‪» .‬ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﮕﺰارﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٥١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻨﺒﺴﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ج از ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﯾﻢ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻞ ﺻﻼة الﺼﺒﺢ ﺛﻢ أﻗﺮﺼ ﻋﻦ الﺼﻼة ﺣﻰﺘ ﺗﻄﻠﻊ الﺸﻤﺲ وﺗﺮﺗﻔﻊ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﺎ‬
‫ﺗﻄﻠﻊ ﺑ� ﻗﺮ� ﺷﻴﻄﺎن ‪ ،‬وﺣﻴنﺌﺬ �ﺴﺠﺪ ﻬﻟﺎ الﻜﻔﺎر‪ ،‬ﺛﻢ ﺻﻞ ﻓﺈن الﺼﻼة مﺸﻬﻮدة �ﻀﻮرة‬
‫ﺣﻰﺘ �ﺴﺘﻘﻞ اﻟﻈﻞ ﺑﺎلﺮﻣﺢ‪ ،‬ﺛﻢ اﻗﺮﺼ ﻋﻦ الﺼﻼة ﻓﺈن ﺣﻴنﺌﺬ �ﺴﺠﺮ ﺟﻬﻨﻢ ﻓﺈذا أﻗﺒﻞ اﻟﻲﻔ‬
‫ﻓﺼﻞ ﻓﺈن الﺼﻼة مﺸﻬﻮدة �ﻀﻮرة ﺣﻰﺘ ﺗﺼ� اﻟﻌﺮﺼ‪ ،‬ﺛﻢ أﻗﺮﺼ ﻋﻦ الﺼﻼة ﺣﻰﺘ ﺗﻐﺮب‪،‬‬
‫ﻓﺈﻧﻬﺎ ﺗﻐﺮب ﺑ� ﻗﺮ� ﺷﻴﻄﺎن وﺣﻴنﺌﺬ �ﺴﺠﺪ ﻬﻟﺎ الﻜﻔﺎر« »ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﮕﺰار ﺳﭙﺲ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن واﯾﺴﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪،‬زﯾﺮا ﺧﻮرﺷﯿﺪ در‬
‫ﺑﯿﻦ دو ﺷﺎﺧﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﻃﻠﻮع ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦھﻨﮕﺎم ﮐﺎﻓﺮان ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار ﮐﻪ در آن ﻧﻤﺎز ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺎﯾﻪ ﻧﯿﺰه روی زﻣﯿﻦ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ )درﺳﺖ ﻣﻮﻗﻊ اﺳﺘﻮاء( از آن ﭘﺲ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن را‬
‫ﺑﺲ ﮐﻦ‪ ،‬زﯾﺮا در آﻧﻮﻗﺖ ﺟﮫﻨﻢ ﻣﺸﺘﻌﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺳﺎﯾﻪ اﺷﯿﺎء روی زﻣﯿﻦ ﻇﺎھﺮ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﭼﻪ در آن وﻗﺖ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در آن ﻧﻤﺎز ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺑﺠﺎی ﻣﯽآوری‪ ،‬آﻧﮕﺎه از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺲ ﮐﻦ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در آن وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در آن وﻗﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﯿﻦ دو ﺷﺎﺧﻪ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﻨﺪ و آﻧﻮﻗﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭘﺮﺳﺖ ﺑﺮای ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺳﺠﺪه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و اﺣﻤﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎ را از اﯾﻨﮑﻪ در ﺳﻪ وﻗﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎک ﺑﺴﭙﺎرﯾﻢ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻗﺮص آن ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬و وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫در ﻣﻮﻗﻊ اﺳﺘﻮا ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬و وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻏﺮوب اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻏﺮوب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﮕﺮ ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫رای ﻓﻘﮫﺎء درﺑﺎره ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ‪:‬‬

‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء )ﻓﻘﮫﺎء( ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﻮت ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺼﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ �ﻲﺴ ﺻﻼة ﻓﻠﻴﺼﻠﻬﺎ إذا ذﻛﺮﻫﺎ«‬
‫»ھﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎزی را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ھﺮ وﻗﺖ ﺑﻪ ﯾﺎدش آﻣﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺠﺎی آورد«‪ .‬ﺑﺨﺎری و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٥٢‬‬

‫اﻣﺎ درﺑﺎره ﺑﺠﺎی آوردن ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از ﯾﺎران‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠﯽ و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ و‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب در ﺣﻀﻮر اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬او را ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﺎرش ﻣﯽزد و ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ وی‬
‫را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬و ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ھﻢ اﺷﺨﺎص زﯾﺮ‪،‬‬
‫آن را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺴﻦ )ﺑﺼﺮی(‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ‪ .‬و از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬاھﺐ ارﺑﻌﻪ‪ ،‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺠﺎ آوردن ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ اﮔﺮ دارای ﺳﺒﺐ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز »ﺗﺤﯿﻪ اﻟﻤﺴﺠﺪ« و ﺳﻨﺖ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬در آﻧﺪو وﻗﺖ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺠﺎی آورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺮوان ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﻏﯿﺮ ﻓﺮﺿﯽ را‪ ،‬در اﯾﻦ دو وﻗﺖ ﺣﺮام ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻃﻮاف را‪ ،‬زﯾﺮا ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻦ ﻣﻄﻌﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﺑ� ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف ﻻ ﺗﻤﻨﻌﻮا أﺣﺪا ﻃﺎف ﺑﻬﺬا اﺒﻟﻴﺖ‪ ،‬وﺻ� أﻳﺔ ﺳﺎﻋﺔ ﺷﺎء‪ ،‬ﻣﻦ‬
‫ﻴﻟﻞ‪ ،‬أو ﻧﻬﺎر« »ای ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻃﻮاف اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و در‬
‫ھﺮ ﺳﺎﻋﺘﯽ از روز ﯾﺎ ﺷﺐ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬او را ﻣﻨﻊ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ آن‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﺎء )ﻓﻘﮫﺎء( درﺑﺎره ﺑﺠﺎی آوردن ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻏﺮوب آن و‬
‫ھﻨﮕﺎم اﺳﺘﻮا‬
‫ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﺑﺮ آﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﻘﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎز در اﯾﻦ اوﻗﺎت درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﻮاه ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫واﺟﺐ‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﻨﺖ ﯾﺎ ﻧﻤﺎز “ﻗﻀﺎ“ ﯾﺎ ﻧﻤﺎز “اداء“ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ و ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ را اﺳﺘﺜﻨﺎ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ )اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز را در ھﺮ وﻗﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺮاھﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ(‪ ،‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ در اﯾﻦ اوﻗﺎت در ﺣﯿﻦ ﻗﺮاءت ﺑﻪ آﯾﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮد‬
‫“ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت“ ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ )از ﯾﺎران اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ( ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺘﺤﺐ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﻧﯿﺰ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺮوان اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺠﺎی آوردن ﻧﻤﺎزھﺎی‬
‫ﺳﻨﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ اوﻗﺎت ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫دارﻧﺪ وﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ و ﺳﻨﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ در وﻗﺖ اﺳﺘﻮا و ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ در‬
‫»ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام« اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ ﻣﺒﺎح ھﺴﺘﻨﺪ و ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﮐﺮاھﺘﯽ در آنھﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺮوان‬
 ‫‪١٥٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺠﺎی آوردن ھﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺘﯽ را‪ ،‬در اﯾﻦ اوﻗﺎت ﺣﺮام ﻣﯽداﻧﻨﺪ وﻟﯽ‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﻧﺬری و ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت و ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ را‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ )‪ -‬در آن‬
‫ﺻﻮرت واﺟﺐ اﺳﺖ ‪ (-‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض ﻋﯿﻨﯽ را ﭼﻪ ادا و ﭼﻪ ﻗﻀﺎ را‪ ،‬در‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ دو وﻗﺖ ﻣﺒﺎح ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز در ﺣﯿﻦ اﺳﺘﻮا را‪ ،‬ﻣﻄﻠﻘﺎ ﭼﻪ ﻓﺮض و ﭼﻪ ﺳﻨﺖ را‪ ،‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺒﺎح ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﺟﯽ ﺷﺎرح ﻣﻮﻃﺎی اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬درﮐﺘﺎب »اﳌﺒﺴﻮط« از اﺑﻦ وھﺐ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬از ﻣﺎﻟﮏ درﺑﺎره ﻧﻤﺎز ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻧﯿﻤﻪ روز‪ ،‬ﺑﮫﻨﮕﺎم اﺳﺘﻮا ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺮدم را دﯾﺪهام ﮐﻪ در روز ﺟﻤﻌﻪ در ﻧﯿﻤﻪ روز ﺑﮫﻨﮕﺎم اﺳﺘﻮا ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و در‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬از آن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻦ ﻣﺮدم را از آن ﻧﮫﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﺮدم را دﯾﺪهام ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮد آن را دوﺳﺖ ﻧﺪارم‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﮐﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘﺎ در اﯾﻦ ﺳﻪ وﻗﺖ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﻮاه ﺳﺒﺐ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه در ﻣﮑﻪ ﯾﺎ در ﻏﯿﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه روز ﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ آن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ »ﲢﻴﻪ اﳌﺴﺠﺪ« ﮐﻪ آن را ﺑﺪون ﮐﺮاھﺖ در وﻗﺖ اﺳﺘﻮا و در اﺛﻨﺎی‬
‫ﺧﻄﺒﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ رای آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ در اﯾﻦ اوﻗﺎت ﺣﺮام اﺳﺖ ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽ از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﻮی ﺟﻨﺎزه در ﻣﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ آﻧﻮﻗﺖ ﺑﺪون ﮐﺮاھﺖ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻀﺎی‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﻮت ﺷﺪه و ﻧﻤﺎز ﻧﺬری و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻃﻮاف را‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺳﻨﺖ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ در‬
‫اﯾﻦ اوﻗﺎت ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﻣﺒﺎح ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ و ﺗﻄﻮع ﺑﻌﺪ از ﺳﭙﯿﺪه دم و ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
‫از ﯾﺴﺎر ﻣﻮﻻی اﺑﻦ ﻋﻤﺎر رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﺮا دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
‫در ﺳﭙﯿﺪهدم ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم‪،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﻣﺎ وارد ﺷﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ در اﯾﻦ وﻗﺖ )ﺳﭙﯿﺪه دم( ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻴﻟﺒﻠﻎ ﺷﺎﻫﺪ�ﻢ ﺎﻏﺋﺒ�ﻢ أن ﻻ‬
‫ﺻﻼة ﺑﻌﺪ الﺼﺒﺢ إﻻ ر�ﻌﺘ�« »ﺣﺎﺿﺮان ﺑﻪ ﻏﺎﺋﺒﺎن اﺑﻼغ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﭙﯿﺪه ﺻﺒﺢ ﺟﺰ‬
‫دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ را ﻧﮕﺰارﻧﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ »ﺿﻌﯿﻒ« اﺳﺖ وﻟﯽ از ﻃﺮق ﻣﺘﻌﺪدی رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ھﻤﺪﯾﮕﺮ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪان اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮد ﺑﺮ ﮐﺮاھﺖ ﺑﯿﺶ از دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﻌﺪ از ﺳﭙﯿﺪهدم‬
‫)و ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ(‪ ،‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺴﻦ )ﺑﺼﺮی( و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻦ‬
‫ً‬
‫ﺣﺰم ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻣﻄﻠﻘﺎ و ﺑﺪون ﮐﺮاھﺖ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٥٤‬‬

‫ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ را در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺠﺎی‬
‫آورد ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻌﺬری ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬و او ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﭙﯿﺪهدم ﺳﻨﺖ‬
‫»وﺗﺮ« ﺑﺠﺎی آوردهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮای ﻣﻦ ﻣﮫﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺳﻨﺖ »وﺗﺮ« ﺑﺠﺎی آورم‪.‬‬
‫از ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ ﺑﺮای ﮔﺮوھﯽ اﻣﺎﻣﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬روزی ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮذن ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ »اﻗﺎﻣﻪ« ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎده‬
‫او را ﺳﺎﮐﺖ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻨﺖ »وﺗﺮ را ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
‫اﯾﺴﺘﺎد ‪.‬‬
‫از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺪار ﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺒﯿﻦ ﻣﺮدم ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ؟ ‪-‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ در آن روزھﺎ ﮐﻮر ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد ‪-‬ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﮔﻔﺖ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﺠﺎی آورده و ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ اول ﺳﻨﺖ »وﺗﺮ« ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﮔﺰارد‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ در ﺣﯿﻦ ﺑﺮ ﭘﺎ داﺷﺘﻦ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز )ﻓﺮض(‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻓﺮض اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ )ﺑﺮای ﮐﺴﯿﮑﻪ ھﻨﻮز ﻧﻤﺎز ﻓﺮﺿﺶ را ﺑﺠﺎی‬
‫ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ( ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ و ﺗﻄﻮع ﮐﺮاھﺖ دارد‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا أﻗﻴﻤﺖ الﺼﻼة ﻓﻼ ﺻﻼة إﻻ اﻤﻟﻜﺘﻮ�ﺔ« و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی‪:‬‬
‫»إﻻ اﻟﻲﺘ أﻗﻴﻤﺖ« »ھﺮﮔﺎه اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎی داﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮی ﺧﻮاﻧﺪ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫واﺟﺐ را«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﺮﺟﺲ‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ درآﻣﺪ‪ ،‬در آﻧﻮﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص داﺷﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد‪ .‬آن ﻣﺮد در ﮔﻮﺷﻪای از ﻣﺴﺠﺪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وارد‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺪ )ﺑﻪ وی اﻗﺘﺪا ﮐﺮد( ﭘﺲ از اﻧﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻼم ﻧﻤﺎز داد ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ ﻓﻼن ﺑﺄي‬
‫الﺼﻼﺗ� اﻋﺘﺪدت‪ ،‬ﺑﺼﻼﺗﻚ وﺣﺪك أم ﺑﺼﻼﺗﻚ ﻣﻌﻨﺎ« »ای ﻓﻼﻧﮑﺲ ﮐﺪام ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﯾﺖ‬
‫ﻣﮫﻢ اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﻮدت ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺠﺎی آوردی ﯾﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺠﺎی آوردی؟«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻋﻤﻞ او را اﻧﮑﺎر ﮐﺮد و ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر ﻧﺪاد ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز اوﺳﺖ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﮑﺮوه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
 ‫‪١٥٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ داﺷﺘﻢ ﻧﻤﺎز ﺑﺠﺎی ﻣﯽآوردم‪،‬ﮐﻪ ﻣﻮذن ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﻗﺎﻣﮥ ﻧﻤﺎز ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮا ﺗﮑﺎن داد و ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮد ﮐﺸﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺗﺼ� الﺼﺒﺢ أر�ﻌﺎ؟« »ﻣﮕﺮ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﺠﺎی ﻣﯽآوری؟« ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و اﺑﻮداود و ﻃﯿﺎﻟﺴﯽ و‬
‫اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺣﺎﮐﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺮط ﺷﯿﺨﯿﻦ را‬
‫دارد‪ .‬از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮدی را دﯾﺪ ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ )ﺳﻨﺖ(‬
‫ﺑﺎﻣﺪاد را ﺑﺠﺎی ﻣﯽآورد و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻣﻮذن داﺷﺖ اذان ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺎﻧﻪ او را‬
‫ﺗﮑﺎن داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻻ ﺎﻛن ﻫﺬا ﻗﺒﻞ ﻫﺬا« »ﻣﮕﺮ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬و ﻋﺮاﻗﯽ ﮔﻔﺘﻪ »اﺳﻨﺎد آن ﺟﯿﺪ« اﺳﺖ‪.‬‬

‫اذان )ﺑﺎﻧﮓ ﻧﻤﺎز(‬

‫‪ -۱‬اذان‬
‫ﺑﺎﻧﮓ و اذان ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻋﻼم ﻓﺮا رﺳﯿﺪن وﻗﺖ ﻧﻤﺎز وﺳﯿﻠﻪ اﻟﻔﺎظ و ﮐﻠﻤﺎت وﯾﮋه‪،‬‬
‫اذان ھـﻢ دﻋﻮت ﻣﺮدم ﺑﺮای ادای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ و ھﻢ ﺑﯿﺎن ﯾﮏ ﺷﻌﺎﺋﺮ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮوھﯽ آن را واﺟﺐ و ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮ آن را ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮﻃﺒﯽ و دﯾﮕﺮان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎﻧﮓ اﮔﺮﭼﻪ اﻟﻔﺎﻇﺶ اﻧﺪک اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎ »اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ«‬
‫ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ وﺟﻮد اﻟﻠﻪ و ﮐـﻤﺎل اوﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻧﻔﯽ‬
‫ﺷﺮک و اﺛﺒﺎت رﺳﺎﻟﺖ اﻟﮫﯽ ﻣﺤﻤﺪص را در ﺑﺮ دارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺪﻧﺒﺎل ﺷﮫﺎدت ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و‬
‫رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪص ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت وﯾﮋۀ اﻟﻠﻪ دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت وﻗﺘﯽ‬
‫ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺷﮫﺎدت ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن اﻃﺎﻋﺖ از‬
‫ﺧﺪا ﺗﻨﮫﺎ از ﺟﮫﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن دﻋﻮت ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﻮرت‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺪﻧﺒﺎل آن دﻋﻮت ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎری و ﺑﻘﺎی ھﻤﯿﺸﮕﯽ وﺿﻤﻨﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ »ﻣﻌﺎد« ﻧﯿﺰ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺠﮫﺖ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬آن اﻟﻔﺎظ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان‬
‫در ﺑﯿﺎن ﻓﻀﻞ و ﺑﺰرﮔﯽ اذان و اذان ﮔﻮﯾﺎن )ﻣﻮذﻧﯿﻦ( اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٥٦‬‬

‫‪ -۱‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻮ ﻳﻌﻠﻢ اﻨﻟﺎس ﻣﺎ ﻲﻓ اﻻذان‬
‫والﺼﻒ اﻻول ﺛﻢ لﻢ �ﺪوا إﻻ أن �ﺴﺘﻬﻤﻮا ﻋﻠﻴﻪ ﻻﺳﺘﻬﻤﻮا ولﻮ ﻳﻌﻠﻤﻮن ﻣﺎ ﻲﻓ‬
‫اﺘﻟﻬﺠ� ﻻﺳتﺒﻘﻮا إﻴﻟﻪ‪ ،‬ولﻮ ﻳﻌﻠﻤﻮن ﻣﺎ ﻲﻓ اﻟﻌﺘﻤﺔ والﺼﺒﺢ ﻻﺗﻮﻫﻤﺎ ولﻮ ﺣﺒﻮا« »اﮔﺮ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﭘﺎداش اذان ﮔﻔﺘﻦ و ﯾﺴﺘﺎدن در ﺻﻒ اول ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﻣﺮدم داوﻃﻠﺐ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎداش زود ﺑﺠﯽ آوردن ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ‪،‬‬
‫ﭼﻘﺪر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮی ادی آن از ھـﻢ ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﭼﻘﺪر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮی ادی‬
‫آنھﺎ ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ رﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﭼﮫﺎر دﺳﺖ و ﭘﺎ ﻣﯽﺑﻮد«‪ .‬ﺑﺨﺎری و‬
‫دﯾﮕﺮان آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﻣﻌﺎوﯾﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﻤﻟﺆذﻧ� أﻃﻮل اﻨﻟﺎس‬
‫أﻋﻨﺎﻗﺎ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﻮذﻧﺎن )ﺑﺎﻧﮓ ﮔﻮﯾﺎن( در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﮔﺮدﻧﺸﺎن‬
‫از ھﻤﻪ ﻣﺮدم ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﷲ ومﻼﺋ�ﺘﻪ ﻳﺼﻠﻮن‬
‫ﻰﻠﻋ الﺼﻒ اﻤﻟﻘﺪم‪ ،‬واﻤﻟﺆذن ﻳﻐﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺪ ﺻﻮﺗﻪ‪ ،‬و�ﺼﺪﻗﻪ ﻣﻦ ﺳﻤﻌﻪ ﻣﻦ رﻃﺐ‬
‫و�ﺎ�ﺲ‪ ،‬وﻪﻟ ﻣﺜﻞ أﺟﺮ ﻣﻦ ﺻ� ﻣﻌﻪ«‪» .‬ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪا و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﺮ ﺻﻒ اول ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬و ﻣﻮذن ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺻﺪﯾﺶ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺮی او ﻃﻠﺐ‬
‫آﻣﺮزش ﻣﯽﺷﻮد و ھﺮ ﭼﯿﺰ ﺗﺮ و ﺧﺸﮑﯽ ﮐﻪ ﺻﺪﯾﺶ را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬او را ﺗﺼﺪﯾﻖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﺎداش و ﺛﻮاب او ﺑﺎﻧﺪازه ﭘﺎداش ھﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ«‪ .‬ﻣﻨﺬری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را ﺑﺎ »اﺳﻨﺎد ﺟﯿﺪ«‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از اﺑﻮاﻟﺪرداء رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ‬
‫ﻣﻦ ﺛﻼﺛﺔ ﻻ ﻳﺆذﻧﻮن‪ ،‬وﻻ ﺗﻘﺎم ﻓﻴﻬﻢ الﺼﻼة إﻻ اﺳﺘﺤﻮذ ﻋﻠﻴﻬﻢ الﺸﻴﻄﺎن« »ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ھـﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اذان ﻧﮕﻮﯾﻨﺪ و ﻧﻤﺎز را )ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ( ﻧﮕﺰارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ آنھﺎ ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٥٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۵‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻻﻣﺎم ﺿﺎﻣﻦ واﻤﻟﺆذن‬
‫مﺆﺗﻤﻦ‪ ،‬ا� أرﺷﺪ اﻻﺋﻤﺔ واﻏﻔﺮ لﻠﻤﺆذﻧ�« »ﭘﯿﺸﻨﻤﺎز ﺿﺎﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﻮذن ﻣﻮرد‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺎ ﭘﯿﺸﻨﻤﺎزان را ھﺪﯾﺖ ﮐﻦ و ﻣﻮذﻧﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫‪ -۶‬از ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻳﻌﺠﺐ ر�ﻚ ﻋﺰوﺟﻞ ﻣﻦ راﻲﻋ ﻏﻨﻢ ﻲﻓ ﺷﻈﻴﺔ ﺠﺑﺒﻞ ﻳﺆذن الﺼﻼة و�ﺼ�‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‬
‫‪ :‬اﻧﻈﺮوا ﻟﻌﺒﺪي ﻫﺬا ﻳﺆذن و�ﻘﻴﻢ الﺼﻼة �ﺎف ﻣ�! ﻗﺪ ﻏﻔﺮت ﻟﻌﺒﺪي‬
‫اﷲ‬
‫وأدﺧﻠﺘﻪ اﺠﻟﻨﺔ« »ﺧﺪی ﺗﻮ از ﺷﺒﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻠﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را در دره ﮐﻮه ﻣﯽﭼﺮاﻧﺪ و‬
‫اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻧﻤﺎزش را ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﺧﻮﺷﺶ ﻣﯽﯾﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﯿﺪ‪ :‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﯾﻦ ﺑﻨﺪه‬
‫ﻣﺮا ﮐﻪ اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد و از ﻣﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ ﺑﯿﮕﻤﺎن وی را آﻣﺮزﯾﺪم‪،‬‬
‫و او را ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽ ﺑﺮم«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۳‬دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ اذان‬

‫اذان در ﺳﺎل اول ھﺠﺮی ﺑﺼﻮرت ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺷﺮﻋﯽ و ﻋﺒﺎدی آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬و دﻟﯿﻞ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ آن اﺣﺎدﯾﺚ زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ﻧﺎﻓﻊ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮاھﻢ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺧﻮد‬
‫وﻗﺖ آﻣﺪن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﯽزدﻧﺪ وﮐﺴﯽ ﺑﺎﻧﮓ ﻧﻤﺎز را ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬روزی‬
‫درﺑﺎره آن ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ھﻢ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﺳﺎﯾﺎن )ﻧﺼﺎری( از‬
‫»ﻧﺎﻗﻮس« اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ھﻢ ﭼﻮن ﻗﻮم ﯾﮫﻮد از»ﻧﺎی« و‬
‫ﺷﯿﭙﻮر ﻣﺨﺼﻮص اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﮔﻔﺖ ﭼﺮا ﻣﺮدی را ﻧﻤﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺪای ﻧﻤﺎز را در دھﺪ )اذانﮔﻮﯾﺪ(؟ ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﺑﻼل ﻗﻢ ﻓﻨﺎدي‬
‫ﺑﺎلﺼﻼة« »ای ﺑﻼل ﺑﺮﺧﯿﺰ و ﻧﺪای ﻧﻤﺎز را در ده )اذان ﺑﮕﻮ(«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری آن‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﯾﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪرﺑﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﺗﺎ ﺑﺮای ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﻣﺮدم ﺟﮫﺖ ﺑﺠﺎی آوردن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ »ﻧﺎﻗﻮس« ﺑﺰﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫‪-‬و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه ﮐﻪ او از آن ﮐﺎر ﺑﺪش ﻣﯽآﻣﺪ‪ -‬زﯾﺮا ﺗﻘﻠﯿﺪ از ﻧﺼﺎری ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺐ‬
‫در ﺧﻮاب ﻣﺮدی را دﯾﺪم ﮐﻪ »ﻧﺎﻗﻮس« ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای‬
‫ﺑﻨﺪه ﺧﺪا اﯾﻦ »ﻧﺎﻗﻮس« را ﻧﻤﯽﻓﺮوﺷﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﺗﺮا ﺑﻪ ﭼﻪ ﮐﺎر آﯾﺪ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٥٨‬‬

‫وﺳﯿﻠﻪ آن ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿـﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﯽﺧﻮاھﯽ‪ ،‬ﺗﺮا ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﮫﺘﺮ از‬
‫آن راھﻨﻤﺎﺋﯽ ﮐﻨﻢ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آری‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﻮ‪» :‬اﷲ‬
‫أ�ﺮﺒ اﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬اﷲ أ�ﺮﺒ اﷲ أ�ﺮﺒ اﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ‪،‬‬
‫أﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻲﺣ ﻰﻠﻋ الﺼﻼة‪ ،‬ﻲﺣ ﻰﻠﻋ‬
‫الﺼﻼة‪ .‬ﻲﺣ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح ﻲﺣ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح‪ ،‬اﷲ أ�ﺮﺒ اﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬ﻻ � إﻻ اﷲ« »اﻟﻠﻪ‬
‫از ھﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ )ﭼﮫﺎر ﺑﺎر(‪ ،‬ﺑﺰﺑﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾـﻢ و ﺑﺪل ﮔﻮاھﯽ‬
‫ﻣﯽدھـﻢ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺠﺰ اﻟﻠﻪ ‪) ...‬دو ﺑﺎر( و ﺑﺰﺑﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ و‬
‫ﺑﺪل ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪص ﻓﺮﺳﺘﺎده و ﭘﯿﺎمآور اﻟﻠﻪ اﺳﺖ ‪) ...‬دو ﺑﺎر(‬
‫ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز‪) ...‬دو ﺑﺎر( ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ ﺑﺮای رﺳﺘﮕﺎری ‪) ...‬دو ﺑﺎر زﺑﺮا در ﻧﻤﺎز‬
‫رﺳﺘﮕﺎری اﺳﺖ(‪ ،‬اﻟﻠﻪ از ھﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪) ...‬دو ﺑﺎر( ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺠﺰ اﻟﻠﻪ )ﯾﮑﺒﺎر‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﮫﺎ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫اﺳﺖ و ﺷﺮﯾﮏ و اﻧﺒﺎز ﻧﺪارد(«‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ آن ﻣﺮد ﮐﻤﯽ از ﻣﻦ دور ﺷﺪ‬
‫و ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه درآﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪» :‬اﷲ أﻛﱪ اﷲ أﻛﱪ‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن‬
‫ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن ﳏﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﺣﻲ ﻋﲆ اﻟﺼﻼة‪ ،‬ﺣﻲ ﻋﲆ اﻟﻔﻼح‪ ،‬ﻗﺪ‬
‫ﻗﺎﻣﺖ اﻟﺼﻼة‪ ،‬ﻗﺪ ﻗﺎﻣﺖ اﻟﺼﻼة اﷲ أﻛﱪ اﷲ أﻛﱪ‪ ،‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ« »‪ ...‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ )وﻗﺖ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ(‪ .«...‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﺻﺒﺢ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻢ و ﺧﻮاب ﺧﻮد را و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ دﯾﺪه‬
‫ﺑﻮدم ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ دادم‪ ،‬و او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻬﺎ لﺮؤ�ﺎ ﺣﻖ إن ﺷﺎء اﷲ‪ ،‬ﻓﻘﻢ ﻣﻊ ﺑﻼل ﻓﺄﻟﻖ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺎ رأﻳﺖ ﻓﻠﻴﺆذن ﺑﻪ ﻓﺈﻧﻪ أﻧﺪى )‪ (۱‬ﺻﻮﺗﺎ ﻣﻨﻚ « »اﮔﺮ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫آن ﺧﻮاب ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮﺧﯿﺰ و ﺑﺎ ﺑـﻼل ﺑـﺮو و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ دﯾﺪهای‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫ﺑﺨﻮان ﺗﺎ آنھﺎ را در اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺻﺪای او از ﺻﺪای ﺷﻤﺎ رﺳﺎﺗﺮ و ﺧﻮﺷﻨﻮاﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ«‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺑﻼل ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ و آن ﮐﻠﻤﺎت را ﺑﺮوی ﺧﻮاﻧﺪم و او در‬
‫اذان آنھﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب در ﻣﻨﺰل ﺧﻮد‪ ،‬اذان را‬
‫ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬و از ﻣﻨﺰل ﺑﯿﺮون ﭘﺮﯾﺪ و ردای ﺧـﻮﯾﺶ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣـﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
 ‫‪١٥٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺗﺮا ﺑﻪ ﺣﻖ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻣـﻦ ﻧﯿﺰ آﻧﭽﻪ ﺗﻮ دﯾﺪهای‪ ،‬دﯾﺪهام )ﻣﻦ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺑﯽ دﯾﺪهام(‪،‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ �» :‬اﺤﻟﻤﺪ« »ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای راﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و ﺗﺮﻣﺬی‪ ،‬آن ﺣﺪﯾﺚ )ﺑﻠﻨﺪ( را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺴﻦ« و »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۴‬ﮔﻮﻧﮕﯽ ﮔﻔﺘﻦ اذان‬

‫ﮔﻔﺘﻦ اذان ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اول ﭼﮫﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ )اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ( و ﺑﺎﻗﯽ ﮐﻠﻤﺎت ھﺮ ﯾﮏ دوﺑﺎر ﺑﺪون ﺗﺮﺟﯿﻊ )زﯾﺮ ﻟﺐ‬
‫ﺑﺎ ﺻﺪای آھﺴﺘﻪ ﮔﻔﺘﻦ( ﻣﮕﺮ ﮐﻠﻤﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ »ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ« ﮐﻪ آن را ﺑﺎﯾﺪ اول ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪای آھﺴﺘﻪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﻌﺪاد ﮐﻠﻤﺎت اذان ﭘﺎﻧﺰده ﮐﻠﻤﻪ‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﭼﮫﺎر ﺗﮑﯿﺮ اوﻟﯽ )ﺑﺪون ﺗﺮﺟﯿﻊ( و ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﯿﻊ ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻮذن اول ھﺮ ﯾﮏ از‬
‫ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ را دوﺑﺎر ﺑﺎ ﺻﺪاﯾﯽ آھﺴﺘﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از‬
‫اﺑﻮﻣﺤﺬوره رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اذان را در ‪ ١٩‬ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ وی ﯾﺎد داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﺣﺴﻦ« و »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬دو ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ اول ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮﺟﯿﻊ ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﺗﻌﺪاد ﮐﻠﻤﺎت اذان ‪١٧‬‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮ ﻣﺤﺬوره رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﻦ‬
‫اذان را ﺑﻪ او ﯾﺎد داده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ أ�ﺮﺒ اﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ ﺑﺎ ﺻﺪای‬
‫آﻫﺴﺘﻪ )دو ﺑﺎر( أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ )ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ(‪ ،‬و دو ﺑﺎر أﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻲﺣ ﻰﻠﻋ الﺼﻼة )دو ﺑﺎر(‪،‬‬
‫ﻲﺣ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح )دو ﺑﺎر(‪ ،‬اﷲ أ�ﺮﺒ اﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬ﻻ � إﻻ اﷲ«‪.‬‬

‫‪ -۵‬ﺗﺜﻮﯾﺐ‬
‫)ﺑﯿﺎن ﭘﺎداش ﻧﻤﺎز در اذان= اﻟﺼﻼه ﺧﲑ ﻣﻦ اﻟﻨﻮم(‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٦٠‬‬
‫ً‬
‫ﻣﻮذن ﺷﺮﻋﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در اذان ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از دو ﺑﺎر ﮔﻔﺘﻦ ھﺮ ﯾﮏ از »ﺣﻲ ﻋﲆ اﻟﺼﻼة‪،‬‬
‫ﺣﻲ ﻋﲆ اﻟﻔﻼح« ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﻟﺼﻼة ﺧﲑ ﻣﻦ اﻟﻨﻮم« »ﻧﻤﺎز ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن« )دو ﺑﺎر(‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻣﺤﺬوره ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﻨﺖ اذان را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﯿﺎﻣﻮز‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺈن‬
‫ﺎﻛن ﺻﻼة الﺼﺒﺢ ﻗﻠﺖ‪ :‬الﺼﻼة ﺧ� ﻣﻦ اﻨﻟﻮم‪ ،‬الﺼﻼة ﺧ� ﻣﻦ اﻨﻟﻮم‪ ،‬اﷲ أ�ﺮﺒ اﷲ أ�ﺮﺒ‪،‬‬
‫ﻻ � إﻻ اﷲ« اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻦ آن ﺗﻨﮫﺎ در اذان ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۶‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﺮای اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﯿﺰ ﺳﻪ ﺻﻮرت رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اول ﭼﮫﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬و دو ﺑﺎر ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻘﯿﻪ ﮐﻠﻤﺎت‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﻠﻤﻪ آﺧﺮ‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻮ ﻣﺤﺬوره‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻗﺎﻣﻪ را در ھﻔﺪه ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ وی ﯾﺎد داده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ‬
‫أ�ﺮﺒ )ﭼﻬﺎر ﺑﺎر(‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ )دو ﺑﺎر(‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ )دو‬
‫ﺑﺎر( ‪ ،‬ﻲﺣ ﻰﻠﻋ الﺼﻼة )دو ﺑﺎر( ﻲﺣ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح )دو ﺑﺎر( ﻗﺪ ﻗﺎﻣﺖ الﺼﻼة )دو‬
‫ﺑﺎر(‪ ،‬اﷲ أﻛﱪ )دو ﺑﺎر(‪ ،‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ«‪.‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺰرگ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﷲ أﻛﱪ در اول و در آﺧﺮ ھﺮ ﯾﮏ دوﺑﺎر و ﻗﺪ ﻗﺎﻣﺖ اﻟﺼﻼة دو ﺑﺎر‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪ ﮐﻠﻤﺎت ھﺮ‬
‫ﯾﮏ ﯾﮑﺒﺎر ﮐﻪ در آﻧﺼﻮرت ﮐﻠﻤﺎت اﻗﺎﻣﻪ ﯾﺎزده ﮐﻠﻤﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ ﮔﺬﺷﺖ‪» :‬اﷲ أ�ﺮﺒ اﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬أﺷﻬﺪ‬
‫أن �ﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻲﺣ ﻰﻠﻋ الﺼﻼة ﻲﺣ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح‪ ،‬ﻗﺪ ﻗﺎﻣﺖ الﺼﻼة ﻗﺪ ﻗﺎﻣﺖ‬
‫الﺼﻼة‪ ،‬اﷲ أ�ﺮﺒ اﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬ﻻ � إﻻ اﷲ‪.‬‬
‫‪ -۳‬درﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﮐﯿﻔﯿﺖ دوم ﺟﺰ آﻧﮑﻪ در اﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ »ﻗﺪ ﻗﺎﻣﺖ اﻟﺼﻼة« ﯾﮑﺒﺎر ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻠﻤﺎت آن ده ﺗﺎ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ اﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ‬
‫را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﻤﻞ اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻃﯿﺒﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻦ‬
‫اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« ﯾﮑﺒﺎر »ﻗﺪ ﻗﺎﻣﺖ اﻟﺼﻼة« ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﮫﺮﺣﺎل ﺑﺎﯾﺪ آن را دو ﺑﺎر‬
‫ﮔﻔﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٦١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۷‬ذﮐﺮ وﯾﮋه ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن اذان‬

‫ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اذان را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﺎت زﺑﺮ را ﺑﺮ زﺑﺎن آورد‪:‬‬
‫‪ -۱‬در ھﻤﻪ اﺣﻮال‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻮذن را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟـﺰ در »ﺣﻴﻌﻠﺘ�‪ :‬ﻲﺣ ﻰﻠﻋ‬
‫الﺼﻼة و ﻲﺣ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح« ﮐﻪ ھﺮ ﺑﺎر ﺑﺪﻧﺒﺎل ﺷﻨﯿﺪن آنھﺎ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻻ ﺣﻮل وﻻ‬
‫ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ« »ﺗﻤﺎم ﮐﻮﺷﺶھﺎ و ﻧﯿﺮوھﺎ ﺗﻨﮫﺎ در دﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ«‪ .‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‬
‫ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺳﻤﻌﺘﻢ اﻨﻟﺪاء ﻓﻘﻮلﻮا ﻣﺜﻞ ﻣﺎ‬
‫ﻳﻘﻮل اﻤﻟﻮذن« »ھﺮﮔﺎه ﺻﺪای اذان را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻮذن را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﮔﺮوه‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»إذا ﻗﺎل اﻤﻟﺆذن‪ :‬اﷲ أ�ﺮﺒ اﷲ أ�ﺮﺒ(‪ ،‬ﻓﻘﺎل أﺣﺪ�ﻢ‪ :‬اﷲ أ�ﺮﺒ اﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬ﺛﻢ ﻗﺎل‬
‫أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ ﻗﺎل‪ :‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬ﺛﻢ ﻗﺎل أﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا رﺳﻮل‬
‫اﷲ ﻗﺎل‪ :‬أﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﺛﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻲﺣ ﻰﻠﻋ الﺼﻼة‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة‬
‫إﻻ ﺑﺎﷲ‪ ،‬ﺛﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻲﺣ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻼح‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ‪ ،‬ﺛﻢ ﻗﺎل‪ :‬اﷲ أ�ﺮﺒ‬
‫اﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬اﷲ أ�ﺮﺒ اﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬ﺛﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬ﻣﻦ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬دﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ« »)ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ (:‬ھﺮﮔﺎه ﺷﻤﺎ ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻮذن را‬
‫ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺪﻧﺒﺎل»ﺣﻴﻌﻠﻦﺘ«‪ ،‬ﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮ إﻻ ﺑﺎﷲ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻠﺐ و از‬
‫روی ﺑﺎور ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ را ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽروﯾﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﺎران ﻣﺎ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوی از ﻣﻮذن در‬
‫ﺗﮑﺮار ﮐﻠﻤﺎت اذان ﺑﺠﺰ در »ﺣﻴﻌﻠﺘ�« دﻟﯿﻞ ﺑﺮ رﺿﺎﯾﺖ ﺑﺪان ﮐﻠﻤﺎت و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫آنھﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ در »ﺣﻴﻌﻠﺘ�« ﮐﻠﻤﺎت او را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ ﺑﺮای اﯾﻨﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮذن ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﻨﮫﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ او‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ دﯾﮕﺮان در آن ﻣﻮﻗﻊ ذﮐﺮ دﯾﮕﺮی ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص« »ﻻ‬
‫ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ« را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻄﻮر‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٦٢‬‬

‫و در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ‪ ،‬ﻛ� ﻣﻦ ﻛﻨﻮز اﺠﻟﻨﺔ« »ﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪھﺎی ﺑﮫﺸﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫)ﺑﺎز ھـﻢ( ﻧﻮوی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎران ﻣﺎ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﻣﻮذن )و ﺗﮑﺮار ﮐﻠﻤﺎت او‬
‫ﺑﺪاﻧﺸﯿﻮه ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ( ﺑﺮای ھﺮ ﺷﻨﻮﻧﺪهای ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه وﺿﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺟﻨﺐ و ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏ ﯾﺎ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ھﻤﻪ اﯾﻦ اﺣﻮال ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ و ﭘﯿﺮوی از ﻣﻮذن ذﮐﺮ اﺳﺖ و ھﻤﻪ اﯾﻦھﺎ ﮐﻪ ﻧﺎم ﺑﺮدﯾﻢ از اھﻞ‬
‫ذﮐﺮﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎﺳﺘﺜﻨﺎی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ھﺴﺘﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ و ﯾﺎ در‬
‫ﺣﺎل اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ ﺟﻨﺴﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ و ﯾﺎ در ﺣﺎل اﻧﺠﺎم‬
‫ﻋﻤﻞ ﺟﻨﺴﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرش ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬از ﻣﻮذن ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻣﻮﻗﻊ ﺷﻨﯿﺪن اذان ﻣﺸﻐﻮل ﻗﺮاءت ﻗﺮآن ﯾﺎ‬
‫ذﮐﺮ ﯾﺎ درس ﺧـﻮاﻧﺪن و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﮐﺎر را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ و از ﻣﻮذن‬
‫ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ در ﺣﯿﻦ اذان ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺠﺎی آوردن ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را‬
‫ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﮐﻠﻤﺎت اذان را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد‪ .‬درﮐﺘﺎب ﻣﻐﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ و ﺻﺪای ﻣﻮذن را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻮذن‬
‫ﮐﻠﻤﺎت ﺧﻮد را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ او ﻧﯿﺰ آنھﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﻨﯿﺪن و ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ھﺮدو‬
‫را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻮذن را ﺗﮑﺮار ﻧﮑﺮد‪ ،‬و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن ﮐﺮد‪ ،‬ھﯿﭻ‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اذان ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺻﻮرتھﺎی زﺑﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درود و‬
‫ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن »وﺳﯿﻠﻪ« را ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‪ :‬او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا‬
‫ﺳﻤﻌﺘﻢ اﻤﻟﺆذن ﻓﻘﻮلﻮا ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﻳﻘﻮل ﺛﻢ ﺻﻠﻮا ﻲﻠﻋ ﻓﺈﻧﻪ ﻣﻦ ﺻ� ﻲﻠﻋ ﺻﻼة ﺻ� اﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻬﺎ ﻋﺮﺸا ﺛﻢ ﺳﻠﻮا اﷲ ﻲﻟ الﻮﺳﻴﻠﺔ ﻓﺈﻧﻬﺎ ﻣ�ﻟﺔ ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔ ﻻ ﺗنﺒﻲﻐ إﻻ ﻟﻌﺒﺪ ﻣﻦ‬
‫ﻋﺒﺎد اﷲ‪ ،‬وأرﺟﻮ أن أ�ﻮن أﻧﺎ ﻫﻮ‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﺳﺄل اﷲ ﻲﻟ الﻮﺳﻴﻠﺔ ﺣﻠﺖ ﻪﻟ ﺷﻔﺎﻋﻲﺘ«‬
‫»ھﺮﮔﺎه ﺻﺪای ﻣﻮذن را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎت او را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﯿﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻣﻦ درود و‬
‫ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ھﺮﮐﺲ ﺻﻠﻮات و درودی ﺑﺮ ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ده ﺑﺮاﺑﺮ آن‬
 ‫‪١٦٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﺮ او ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮاﯾـﻢ »وﺳﯿﻠﻪ« را از ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬

‫»وﺳﯿﻠﻪ« ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﻣﻘﺎﻣﯽ اﺳﺖ در ﺑﮫﺸﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﻨﺪه ﻣﻦ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮ ﮐﺲ آن را ﺑﺮاﯾﻢ از ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻦ ﺑﺮاﯾﺶ رواﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ﺣ� �ﺴﻤﻊ اﻨﻟﺪاء‪ :‬ا�‬
‫رب ﻫﺬه اﺪﻟﻋﻮة اﺘﻟﺎﻣﺔ‪ ،‬والﺼﻼة اﻟﻘﺎﺋﻤﺔ‪ ،‬آت �ﻤﺪا الﻮﺳﻴﻠﺔ واﻟﻔﻀﻴﻠﺔ واﺑﻌﺜﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎ‬
‫�ﻤﻮدا اﺬﻟي وﻋﺪﺗﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن ﺻﺪای اذان ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ‪ ،‬ای‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﯾﻦ دﻋﻮت ﮐﺎﻣﻞ و ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎی داﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آن وﺳﯿﻠﺖ و ﻓﻀﯿﻠﺖ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪص ﻋﻄﺎ ﮐﻦ‪ ،‬و او را ﺑﺪان ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪای ﮐﻪ ﺑﻪ وی وﻋﺪه‬
‫دادهای ﺑﺮﺳﺎن‪) ،‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻮﯾﺪ( ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻦ )در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ( ﺑﺮای او رواﺳﺖ«‪،‬‬
‫ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۸‬ﻧﯿﺎﯾﺶ ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم اذان‬

‫دﻋﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﻮل و ﭘﺬﯾﺮش ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻧﻮﻗﺖ اﻧﺴﺎن ﻓﺮاوان دﻋﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶ ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﺮد اﺪﻟﺎﻋء ﺑ� اﻻذان واﻻﻗﺎﻣﺔ« »دﻋﺎی ﺑﯿﻦ اذان و اﻗﺎﻣﻪ رد‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد = ﻗﺒﻮل اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺮﻣﺬی آن‬
‫را »ﺣﺴﻦ« و »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺪان اﻓﺰوده ﮐﻪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺧﺪاص؟‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻠﻮا اﷲ اﻟﻌﻔﻮ و اﻟﻌﺎﻓﻴﺔ ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ واﻻﺧﺮة« »از ﺧﺪا آﻣﺮزش و‬
‫ﺳﻼﻣﺘﯽ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را ﺑﺨﻮاھﯿﺪ«‪ .‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدی ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻮذﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺮﺗﺮی دارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﻞ ﻛﻤﺎ‬
‫ﻳﻘﻮلﻮن ﻓﺈذا اﻧﺘﻬﻴﺖ ﻓﺴﻞ ﺗﻌﻄﻪ« »ﺗﻮ ھﻢ ﮐﻠﻤﺎت آﻧﺎن را ﺗﮑﺮار ﮐﻦ‪ ،‬ھﺮ وﻗﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫رﺳﯿﺪی‪ ،‬ھﺮﭼﻪ ﺧﻮاھﯽ از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاه ﺑﻪ ﺗﻮ داده ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺳﮫﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺛنﺘﺎن ﻻ ﺗﺮدان ‪ -‬أو ﻗﺎل‬
‫ﻣﺎ ﺗﺮدان ‪ -‬اﺪﻟﺎﻋء ﻋﻨﺪ اﻨﻟﺪاء‪ ،‬وﻋﻨﺪ اﺒﻟﺄس‪ ،‬ﺣ� ﻳﻠﺤﻢ ﺑﻌﻀﻬﻢ ﺑﻌﻀﺎ« »دو ﭼﯿﺰ رد‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٦٤‬‬

‫ﻧﻤﯽﺷﻮد )ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮔﺮدد(‪ :‬دﻋﺎی ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن اذان و دﻋﺎی ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ ﮐﻪ ﻧﺒﺮد‬
‫در ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬اﺑﻮداود آن را ﺑﺎ »اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ام ﺳﻠﻤﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎد داد ﮐﻪ ﺑﻮﻗﺖ اذان‬
‫ﻣﻐﺮب ﺑﮕـﻮﯾﻢ‪» :‬ا� إن ﻫﺬا إﻗﺒﺎل ﻴﻟﻠﻚ‪ ،‬و إدﺑﺎر ﻧﻬﺎرك‪،‬وأﺻﻮات دﺎﻋﺗﻚ ﻓﺎﻏﻔﺮ ﻲﻟ«‪.‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا اﯾﻦ ﺷﺐ ﺗﻮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽآﯾﺪ و روز ﺗﻮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽرود و ﺻﺪای داﻋﯿﺎن ﺗﻮ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮم‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺎ ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺶ«‪.‬‬

‫‪ -۹‬ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز را ﻣﯽﺷﻨﻮد از اﻗﺎﻣﻪ ﮐﻨﻨﺪه ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫در »ﻗﺪ ﻗﺎﻣﺖ اﻟﺼﻼة« ﮐﻪ در وﻗﺖ ﺷﻨﯿﺪن آن ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬أﻗﺎﻣﻬﺎ اﷲ وأداﻣﻬﺎ«‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﺮ ﭘﺎی دارد و آن را اداﻣﻪ دھﺪ = ﺑﺮﭘﺎی داﺷﺘﻦ و اداﻣﻪ آن را از ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﯿﻢ‪ .‬از ﺑﻌﻀﯽ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻼل ﺷﺮوع ﺑﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﮐﺮد‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ »ﻗﺪ ﻗﺎﻣﺖ اﻟﺼﻼة« رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻗﺎﻣﻬﺎ اﷲ وأداﻣﻬﺎ«‪ .‬ﻣﮕﺮ در‬
‫وﻗﺖ »ﺣﻴﻌﻠﺘ�« ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ«‪.‬‬

‫‪ -۱۰‬ﻣﻮذن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮذن ﺑﻪ ﺻﻔﺎت زﯾﺮ آراﺳﺘﻪ و ﻣﺘﺼﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺎﯾﺪ ھﺪف وی از اذان ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻃﻠﺐ رﺿﺎی ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮای آن ﻣﺰدی‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﻌﺎص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪای!‬
‫ﻣﺮا ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ و ﭘﯿﺸﻨﻤﺎزی ﻗﻮﻣﻢ ﺑﮕﻤﺎر‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻧﺖ إﻣﺎﻣﻬﻢ‪ ،‬واﻗﺘﺪ ﺑﺄﺿﻌﻔﻬﻢ‬
‫واﺨﺗﺬ مﺆذﻧﺎ ﻻ ﻳﺄﺧﺬ ﻰﻠﻋ أذاﻧﻪ أﺟﺮا« »ﺗﻮ اﻣﺎم و ﭘﯿﺸﻨﻤﺎز آنھﺎ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز‬
‫ﭼﻨﺎن رﻓﺘﺎر ﮐﻦ ﮐﻪ ﻧﺎﺗﻮانﺗﺮﯾﻦ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺤﻤﻞ آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮذﻧﯽ ﺑﮕﻤﺎر ﮐﻪ ﺑﺮای ﮔﻔﺘﻦ اذان ﻣﺰدی ﻧﮕﯿﺮد«‪ .‬اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺗﺮﻣﺬی ﻣﺘﻦ آن را ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»آﺧﺮﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﻣﻮذﻧﯽ ﺑﮕﻤﺎرم ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫اذان ﺧﻮد ﻣﺰدی ﻧﮕﯿﺮد«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺪﻧﺒﺎل رواﯾﺖ آن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ‬
‫»ﺣﺴﻦ«‪ ،‬ﻋﻤﻞ اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ آن اﺳﺖ و ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای اذان‬
 ‫‪١٦٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﺰدی ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬و ﻣﺴﺘﺤﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮذن ﺑﺮای رﺿﺎی ﺧﺪا اذان‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮذن از ﺣﺪث اﺻﻐﺮ و اﮐﺒﺮ ﭘﺎک ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﮫﺎﺟﺮ ﺑﻦ ﻗﻨﻔﺬ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻪ لﻢ ﻳﻤﻨﻌ� أن أرد ﻋﻠﻴﻪ إﻻ أ�‬
‫ﻛﺮﻫﺖ أن أذﻛﺮ اﷲ إﻻ ﻰﻠﻋ ﻃﻬﺎرة« »ﺑﺮای اﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﻮذن ﺟﻮاب ﻧﺪادم ﭼﻮن‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺘﻢ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﺎک ﻧﯿﺴﺘﻢ )ﻃﮫﺎرت ﻧﺪارم( ذﮐﺮ ﺧﺪا را ﺑﮕﻮﯾﻢ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ آن را‪» ،‬ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻔﺘﻦ اذان را ﺑﺪون ﻃﮫﺎرت ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫ﺣﻨﻔﯿﻪ و دﯾﮕﺮان آن را ﻣﮑﺮوه ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻣﻮذن رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺟﻤﺎع ﺑﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎدن‬
‫رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺮای ﮔﻔﺘﻦ اذان ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا در آن ﺣﺎﻟﺖ ﺻﺪای ﻣﻮذن رﺳﺎﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻮذﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ اذان ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻮذن رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫اذان ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اذاﻧﺶ درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬در وﻗﺖ ﮔﻔﺘﻦ دو ﺑﺎر‪» :‬ﺣﻲ ﻋﲆ اﻟﺼﻼة« ﺳﺮ و ﺳﯿﻨﻪ و ﮔﺮدﻧﺶ ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در وﻗﺖ ﮔﻔﺘﻦ دو ﺑﺎر »ﺣﻲ ﻋﲆ اﻟﻔﻼح« ﺳﺮ و ﺳﯿﻨﻪ و ﮔﺮدﻧﺶ ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫ﭼﭗ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ‪ ،‬درﺳﺖﺗﺮﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ اذان اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻮﺟﺤﯿﻔﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻼل اذان ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﻣﻦ ﻧﯿﺰ او را ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻢ و ﺣﺮﮐﺎت دھﺎن او را دﻧﺒﺎل‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم ﮐﻪ در وﻗﺖ ﮔﻔﺘﻦ ﺣﻲ ﻋﲆ اﻟﺼﻼة و ﺣﻲ ﻋﲆ اﻟﻔﻼح ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ و ﭼﭗ‬
‫ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮذن در ﺣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫اذان ﺑﺪور ﺧﻮد ﺑﭽﺮﺧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از ﻃﺮق »ﺻﺤﯿﺢ« وارد ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و در ﻣﻐﻨﯽ از اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻮذن ﻧﻤﯽﭼﺮﺧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺎره‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﺮدم ھﺮدو ﺟﮫﺖ ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪) .‬آﻧﻮﻗﺖ ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ(‪.‬‬
‫‪ -۵‬دو اﻧﮕﺸﺖ را در دو ﺳﻮراخ ﮔﻮشھﺎی ﺧﻮد ﻓﺮو ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻼلﮔﻔﺖ‪» :‬اﻧﮕﺸﺖ ﺧﻮد‬
‫را در ﺳﻮراخھﺎی ﮔﻮش ﻓﺮو ﺑﺮدم و اذان ﮔﻔﺘﻢ«‪ .‬اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮذن‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎن )ﺳﺒﺎﺑﻪ( ﺧﻮد را در ﺳﻮراﺧﮫﺎی ﮔﻮش ﻓﺮو ﺑﺮد‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٦٦‬‬

‫‪ -۶‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ اذان ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻨﮫﺎ و در ﺻﺤﺮا ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺻﻌﺼﻌﻪ از ﭘﺪرش آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریس ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﺮا ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﺻﺤﺮا را دوﺳﺖ داری‪ ،‬ھﺮﮔﺎه در ﻣﯿﺎن‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺖ ﯾﺎ در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺑﻮدی ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ اذان ﺑﮕﻮ‪ .‬زﯾﺮا ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺻﺪای‬
‫ﻣﻮذن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺟﻦ و اﻧﺲ و ھﺮ ﭼﯿﺰ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮای او ﮔﻮاھﯽ ﺧﻮاھﻨﺪ‬
‫داد«‪ .‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﮔﻔﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﻣﻮذن در ﺑﯿﻦ ھﺮدو ﮐﻠﻤﻪ از اذان ﻣﮑﺜﯽ و ﺳﮑﻮت ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮق ﻣﺘﻌﺪدی ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۸‬در اﺛﻨﺎی اﻗﺎﻣﻪ ﺣﺮﻓﯽ ﻧﺰﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در اﺛﻨﺎی اذان را‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ از اھﻞ‬
‫ﻋﻠﻢ آن را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺴﻦ )ﺑﺼﺮی( و ﻋﻄﺎء و ﻗﺘﺎده در آن رﺧﺼﺖ ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮداود ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﻮذن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﺛﻨﺎی اذان‬
‫ﺣﺮﻓﯽ ﺑﺰﻧﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﺛﻨﺎی اﻗﺎﻣﻪ ﺣﺮﻓﯽ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺗﺴﺮﯾﻊ در اﻗﺎﻣﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺮ ﺧﻼف اذان(‬

‫‪ -۱۱‬اذان در اول وﻗﺖ و ﻗﺒﻞ از آن‬

‫اذان‪ ،‬در اول وﻗﺖ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻗﺒﻞ از آن و ﻧﻪ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬ﻣﮕﺮ اذان ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﺷﺮﻋﺎ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ ﻗﺒﻞ از وﻗﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ اذان اول از اذان دوم آﺳﺎن ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن‬
‫ﺑﻼﻻ ﻳﺆذن ﺑﻠﻴﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻜﻮا واﺮﺷ�ﻮا ﺣﻰﺘ ﻳﺆذن اﺑﻦ أم مﻜﺘﻮم« ‪» .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺑﺎﻧﮓ ﺑﻼل در ﺷﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم ﺑﺎﻧﮓ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ )آﻧﻮﻗﺖ روز اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺲ ﮐﻨﯿﺪ(«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﻦ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اذان ﺳﭙﯿﺪهدم ﻗﺒﻞ از زوﻓﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬در‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ و دﯾﮕﺮان از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻻ ﻳﻤﻨﻌﻦ أﺣﺪ�ﻢ أذان ﺑﻼل ﻣﻦ ﺳﺤﻮره‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻳﺆذن‪ ،‬أو ﻗﺎل‪ :‬ﻳﻨﺎدي‪ ،‬ﻟ�ﺟﻊ ﻗﺎﺋﻤ�ﻢ‬
‫و�نﺒﻪ ﻧﺎﺋﻤ�ﻢ« »ﺑﺎﻧﮓ ﺑﻼل )در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن( ﺷﻤﺎ را از ﺧﻮردن ﺳﺤﺮی ﻣﻨﻊ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫او ﺑﺎﻧﮓ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﺷﺐ ﺑﯿﺪاران را ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ )ﺑﺨﻮد آﯾﻨﺪ( و ﺧﻔﺘﮕﺎن را ﺑﯿﺪار ﺳﺎزد«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻼل ھﻢ ھﻤﺎن ﮐﻠﻤﺎت اذان را ﻣﯽﮔﻔﺖ ﻧﻪ ﻏﯿﺮ از آن‪ .‬ﻃﺤﺎوی و ﻧﺴﺎﺋﯽ‬
 ‫‪١٦٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ اذان ﺑﻼل و اذان اﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم آﻧﻘﺪر ﺑﻮده ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ و دﯾﮕﺮی ﺑﺎﻻ ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ -۱۲‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ اذان و اﻗﺎﻣﻪ‬

‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ اذان و اﻗﺎﻣﻪ آﻧﻘﺪر ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺧﻮد را آﻣﺎده‬
‫ﺳﺎزﻧﺪ و ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺮﻋﯽ اذان ﻧﯿﺰ اﯾﻨﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻓﺎﯾﺪه آن ﻣﻨﺘﻔﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﺣﺎدﯾﺚ وارده در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬ھﻤﮕﯽ »ﺿﻌﯿﻒ«‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری ﻓﺼﻠﯽ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺑﯿﻦ اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﭼﻘﺪر اﺳﺖ«؟ ﺑﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ آن را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻘﺪر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺑﻄﺎل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺪت و ﺣﺪ ﻣﻌﯿﻨﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ رﺳﯿﺪن و ﻓﺮﺻﺖ ﺣﻀﻮر ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮهس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻮذن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اذان ﻣﯽﮔﻔﺖ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺮون آﻣﺪه و آﻧﮕﺎه ﮐﻪ او‬
‫را ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۱۳‬آن ﮐﺲ ﮐﻪ اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ )ﻓﻘﮫﺎء( ﻣﻮذن و ﻏﯿﺮ او ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻗﺎﻣﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮذن‪ ،‬ﺧﻮد اﻗﺎﻣﻪ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻻزم ﻣﯽداﻧﻢ‪ :‬آﻧﮑﺲ ﮐـﻪ اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫اﻗﺎﻣﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮآﻧﻨﺪ‪ :‬آﻧﮑﺲﮐﻪ اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫اﻗﺎﻣﻪ را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫‪) -۱۴‬در ﺣﯿﻦ اﻗﺎﻣﻪ( ﭼﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ؟‬

‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ در »ﻣﻮﻃﺎ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ در ﺣﯿﻦ اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ ﺣﺪ ﻣﺤﺪودی ﻧﺸﻨﯿﺪهام‪ ،‬ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻦ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻣﺮدم ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﺳﻨﮕﯿﻦ )وزن( و ﺑﻌﻀﯽ ﺳﺒﮏ )وزن( ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻮذن )ﻣﻘﯿﻢ( ﺑﻪ »ﻗﺪ ﻗﺎﻣﺖ اﻟﺼﻼة« »رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪ -۱۵‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻌﺪ اذان‬

‫از ﺗﺮک ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻮذن و ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻌﺪ از اذان‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺬری داﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ‪ ،‬از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون رود‪) .‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ‬
‫اذان ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺪان ﭘﺎﺳﺦ دھﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از آن از ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎرج ﻧﺸﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬری‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٦٨‬‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ‪ .(...‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ ﻓﺮﻣﺎن داد‪» :‬إذا ﻛﻨﺘﻢ ﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠﺪ ﻓﻨﻮدي ﺑﺎلﺼﻼة ﻓﻼ �ﺮج أﺣﺪ�ﻢ ﺣﻰﺘ ﻳﺼ�«‬
‫»ھﺮﮔﺎه در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮدﯾﺪ و اذان ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﻧﺮود ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و »اﺳﻨﺎد« آن »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮاﻟﺸﻌﺜﺎء از‬
‫ﭘﺪرش از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﻣﻮذن اذان ﮔﻔﺖ از ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪ ،‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﺮد از ﻓﺮﻣﺎن اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢص ﺳﺮ ﭘﯿﭽﯿﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﻌﺎذ ﺟﮫﻨﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺠﻟﻔﺎء ﻞﻛ اﺠﻟﻔﺎء‪،‬‬
‫واﻟ�ﻔﺮ واﻨﻟﻔﺎق‪ ،‬ﻣﻦ ﺳﻤﻊ ﻣﻨﺎدي اﷲ ﻳﻨﺎدي ﻳﺪﻋﻮ إﻰﻟ اﻟﻔﻼح وﻻ �ﻴﺒﻪ« »ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺳﺘﻢ‬
‫و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ و ﻧﻔﺎق اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺻﺪای ﻣﻨﺎدی اﻟﻠﻪ )‪ :‬ﻣﻮذن( را ﺑﺸﻨﻮد ﮐﻪ ﻧﺪا ﻣﯽدھﺪ و‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎری ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و او ﺑﻪ وی ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪھﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﺑﯿﺶ از ﯾﮑﻨﻔﺮ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻤﻊ اﻨﻟﺪاء ﻓﻠﻢ �ﺐ ﻓﻼ ﺻﻼة ﻪﻟ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اذان را ﺑﺸﻨﻮد و ﺑﺪان‬
‫ﺟﻮاب ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻤﻨﻈﻮر‬
‫ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﺖ ﺗﺎ ھﺮ ﮐﺲ اذان را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬آن را ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮای ھﯿﭻ ﮐﺲ روا‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬری داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -۱۶‬اذان واﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮای ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻓﻮت ﺷﺪه اﺳﺖ‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﺑﺶ ﺑﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎزش را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ آن ﺳﭙﺮی ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮﻋﺎ ًﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻮﻗﺖ ﺑﺠﺎی آوردن آن ﻧﻤﺎز‪ ،‬اذان و اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬در رواﯾﺖ اﺑﻮداود درﺑﺎره داﺳﺘﺎن ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎراﻧﺶ ﮐﻪ ﺑﯿﺪار ﻧﺸﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﮐﺮد‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺑﻼل دﺳﺘﻮر داد‪ ،‬ﺗﺎ اذان و‬
‫اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز را ﺑﺠﺎی آورد«‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﻮت ﺷﺪه ﭼﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آھﺴﺘﮕﯽ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز اول اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزی ﻓﻘﻂ اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ .‬اﺛﺮم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮدی ﺑﺨﻮاھﺪ ﻧﻤﺎزش را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫درﺑﺎره اذان ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟ او از ﺣﺪﯾﺚ ھﺸﯿﻢ از اﺑﻮاﻟﺰﺑﯿﺮ از ﻧﺎﻓﻊ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ از اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ از ﭘﺪرش ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺸﺮﮐﺎن در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﻣﺸﻐﻮل داﺷﺘﻨﺪ‬
 ‫‪١٦٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﭼﮫﺎر ﻧﻤﺎز را ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺪﺗﯽ از ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺑﻼل‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ اذان و اﻗﺎﻣﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﮔﺰارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮر داد اﻗﺎﻣﻪ را‬
‫ﮔﻔﺖ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﮔﺰارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺖ و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را‬
‫ﮔﺰارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺖ و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﮔﺰارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ وی‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺖ و ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﮔﺰارد«‪.‬‬

‫‪ -۱۷‬اذان ﮔﻔﺘﻦ زﻧﺎن و اﻗﺎﻣﻪ آنھﺎ‬

‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﺮ زﻧﺎن اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را ﺑﺎ »ﺳﻨﺪ«‬
‫»ﺻﺤﯿﺢ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و رای اﻧﺲ و ﺣﺴﻦ و اﺑﻦﺳﯿﺮﯾﻦ و ﻧﺨﻌﯽ و ﺛﻮری و ﻣﺎﻟﮏ‬
‫و اﺑﻮﺛﻮر و ﺻﺎﺣﺒﺎن رای )ﻗﯿﺎس( ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺳﺤﺎق ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫زﻧﺎن اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬و از اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ زﻧﺎن اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫را ﺑﮑﻨﻨﺪ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد و اﮔﺮ ﻧﮑﻨﻨﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬او اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ زﻧﺎن در ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و در وﺳﻂ آنھﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۱۸‬داﺧﻞ ﺷﺪن در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﻧﻤﺎز )ﺟﻤﺎﻋﺖ( در آن ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ »ﻣﻌﻨﯽ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و ﻧﻤﺎزﮔﺰارده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮای ﺧﻮد اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻮﯾﺪ و ﻧﻤﺎزش را ﺑﺠﺎی آورد‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا »اﺛﺮم« و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬او ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪی‬
‫رﻓﺖ ﮐﻪ در آن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاﯾﺸﺎن اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺖ و او‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮔﺰارد«‪ .‬و اﮔﺮ ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﺑﺪون اذان واﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎزش را ﻣﯽﮔﺰارد‪.‬‬
‫زﯾﺮا »ﻋﺮوه« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪی رﻓﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ و ﻧﻤﺎزﺷﺎن‬
‫را ﮔﺰارده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزت را ﺑﮕﺰار‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن اذان و اﻗﺎﻣﻪ آنھﺎ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺣﺴﻦ و ﺷﻌﺒﯽ و ﻧﺨﻌﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﺣﺴﻦ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ اذان ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ آھﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮدم ﻓﺮﯾﺐ اذان ﺑﯿﻤﻮﻗﻊ او را ﻧﺨﻮرﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۱۹‬ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻦ وﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‬

‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ دﯾﮕﺮ در ﺑﯿﻦ اﻗﺎﻣﻪ و ﻧﻤﺎز ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫اﻓﺘﺎد‪ ،‬اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ ﺑﻪ دوﺑﺎره ﮔﻔﺘﻦ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻧﺲ ﺑﻦ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٧٠‬‬

‫ﻣﺎﻟﮏ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺑﺮای ﻧﻤﺎز اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در‬
‫ﮔﻮﺷﻪای از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ »ﻧﺠﻮی« ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬روزی ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺎدش آﻣﺪ ﮐﻪ ﺟﻨﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻏﺴﻞ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ و ﺑﺪون اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺠﺪد‪ ،‬ﺑﺮای ﯾﺎراﻧﺶ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪.‬‬

‫‪ -۲۰‬اذان ﮔﻔﺘﻦ ﻣﻮذن ﻏﯿﺮ رﺳﻤﯽ‬

‫ﻏﯿﺮ از ﻣﻮذن رﺳﻤﯽ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮی اذان ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزه او‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﻮذن رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺗﺎﺧﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ اذان ﻧﮕـﺬرد‪ ،‬دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫اذان ﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﺑﺮ اذان اﻓﺰودهاﻧﺪ و از آن ﻧﯿﺴﺖ‬

‫اذان ﺧﻮد ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻋﺒﺎدات ﻣﺪار ﺑﺮ اﺗﺒﺎع و ﭘﯿﺮوی از ﺷﺎرع اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﭼﯿﺰی ﺑﺮ دﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﯿﻔﺰاﺋﯿﻢ ﯾﺎ از آن ﺑﮑﺎھﯿﻢ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ أﺣﺪث ﻲﻓ أمﺮﻧﺎ ﻫﺬا ﻣﺎ ﻟيﺲ ﻣﻨﻪ ﻓﻬﻮ رد« »ھﺮ ﮐﺲ در اﯾﻦ دﯾﻦ ﻣﺎ ﭼﯿﺰی‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آورد ﮐﻪ از آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﭽﯿﺰ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدم رواج ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺷﺮﻋﯽ ﻧﯿﺴﺘﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ آن ﭼﯿﺰھﺎ ﺟﺰﺋﯽ از دﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ھﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪی ﺑﺎ دﯾﻦ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﻮذن در اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺷﮫﺪ ان ﺳﯿﺪﻧﺎ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪) .‬ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫ﺳﯿﺪ را اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪» .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬درﮐﻠﻤﺎت »ﻣﺎﺛﻮره« ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﭼﯿﺰی اﻓﺰود‪ ،‬در ﻏﯿﺮ »ﻣﺎﺛﻮره« ﻣﯽﺗﻮان ﭼﯿﺰی اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد‪) .‬ﮐﻠﻤﺎت اذان ﻣﺎﺛﻮر و‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ آنھﺎ ﺻﺤﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺷﯿﺦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻋﺠﻠﻮﻧﯽ در »ﻛﺸﻒ اﳋﻔﺎ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﻣﻮذن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﺷﻬﺪ ان ﳏﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ« ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺖ ھﺮدو »ﺳﺒﺎﺑﻪ« دﺳﺖ را ﺑﺒﻮﺳﯽ و آنھﺎ را‬
‫ﺑﺮ ﭼﺸﻢھﺎ ﺑﻤﺎﻟﯽ و ﺑﮕﻮﺋﯽ‪ :‬اﺷﮫﺪ ان ﻣﺤﻤﺪا ﻋﺒﺪه و رﺳﻮﻟﻪ‪ ،‬رﺿﯿﺖ ﺑﺎﻟﻠﻪ رﺑﺎ‪،‬‬
‫وﺑﺎﻻﺳﻼم دﯾﻨﺎ‪ ،‬و ﺑﻤﺤﻤﺪ ﻧﺒﯿﺎ‪ ،‬آن را دﯾﻠﻤﯽ از اﺑﻮﺑﮑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬او‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﻣﻮذن ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺷﻬﺪ ان ﳏﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ« ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺖ ھﺮدو ﺳﺒﺎﺑﻪ را‬
 ‫‪١٧١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﻮﺳﯿﺪ و آنھﺎ را ﺑﺮ ﭼﺸﻢھﺎ ﻣﺎﻟﯿﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺮ ﮐﺲ ﮐﺮدار دوﺳﺖ‬
‫ﻣﺮا اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻦ ﺑﺮای او روا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در »ﻣﻘﺎﺻﺪ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺑﻦ اﺑﯽﺑﮑﺮ اﻟﺮذاذ‬
‫اﻟﯿﻤﺎﻧﯽ ﺻﻮﻓﯽﻧﻤﺎ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪» :‬ﻣﻮﺟﺒﺎت اﻟﺮﲪﻪ و ﻋﺰاﺋﻢ اﳌﻐﻔﺮة« آورده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ »ﺻﺤﯿﺢ« ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در »ﺳﻨﺪ« ﺣﺪﯾﺚ او »ﳎﺎﻫﻴﻞ = اﻓﺮاد ﮔﻤﻨﺎم« وﺟﻮد‬
‫دارد و »ﻣﻨﻘﻄﻊ« ھﻢ ھﺴﺖ‪ :‬از ﺧﻀﺮت÷ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ‬
‫در وﻗﺖ ﺷﻨﯿﺪن »اﺷﻬﺪ ان ﳏﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺮﺣﺒﺎ ﺑﺤﺒﻴﺒﻲ وﻗﺮة ﻋﻴﻨﻲ‬
‫ً‬
‫ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲص« »ﻣﺮﺣﺒﺎ ﺑﻪ ﺣﺒﯿﺐ و ﻧﻮر دﯾﺪهام ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪص«‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ھﺮدو اﻧﮕﺸﺖ ﺷﺴﺖ ﺧﻮد را ﺑﺒﻮﺳﺪ و آنھﺎ را ﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻟﺪ‪،‬‬
‫ھﺮﮔﺰ ﮐﻮر ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﭼﺸﻢ درد‪ ،‬ﻣﺒﺘﻼ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ را ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﯿﭻ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ »ﻣﺮﻓﻮع« و »ﺻﺤﯿﺢ« ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اذان را ﺑﺎ آھﻨﮓ ﮔﻔﺘﻦ و ﺣﺮﻓﯽ ﯾﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﯾﺎ ﻣﺪهای در آن‪ ،‬اﻓﺰودن‪ ،‬ھﻤﻪ اﯾﻦھﺎ‬
‫ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﯾﺎ اﺑﮫﺎم ﻧﺎروا در اذان ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﯾﺤﯿﯽ اﻟﺒﮑﺎء رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدی ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺧﺪا‪ ،‬از ﺗﻮ ﺑﺪم ﻣﯽآﯾﺪ ‪)-‬ﭼﻮن ﺑﺨﻼف اﻣﺮ ﺧﺪا رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺗﺮا دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارم( ‪-‬ﺳﭙﺲ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﯾﺎران ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬او اذان را ﺑﺎ آھﻨﮓ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺮای آن ﻣﺰد‬
‫ﻣﯽ ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت ﻗﺒﻞ از ﻓﺠﺮ‪ :‬در ﮐﺘﺎب »اﻻﻗﻨﺎع« و ﺷﺮﺣﺶ ﮐﻪ از ﮐﺘﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻏﯿﺮ از اذان ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت و ﺳﺮودھﺎ و‬
‫ﻧﯿﺎﯾﺶھﺎی دﯾﻨﯽ و اﻣﺜﺎل آن را‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﭙﯿﺪهدم از ﻣﻨﺎرهھﺎ ﺑﺎ آواز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ھﯿﭽﮑﺪام ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ھﯿﭽﮑﺲ از ﻋﻠﻤﺎء ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﯾﻦھﺎ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺪﻋﺖھﺎی ﻣﮑﺮوھﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦھﺎ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و در‬
‫زﻣﺎن ﯾﺎراﻧﺶ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻤﯽﺗﻮان در زﻣﺎن ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﺮای آن اﺻﻞ‬
‫و اﺳﺎﺳﯽ ﭘﯿﺪاﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﺪانھﺎ دﺳﺘﻮر دھﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آنھﺎ‬
‫را ﺗﺮک ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮش ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺰدی ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺰد ﺑﺪان‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﺑﻪ رواج ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٧٢‬‬

‫اﮔﺮﭼﻪ واﻗﻒ ﻧﯿﺰ آن را ﺷﺮط ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﻟﺠﻮزی در ﮐﺘﺎب »ﺗﻠﺒﯿﺲ اﺑﻠﯿﺲ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﯽآورم ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ھﻨﻮز ﻣﺪﺗﯽ از ﺷﺐ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد ﺑﺮ ﻣﻨﺎره ﻣﺴﺠﺪ وﻋﻆ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ و ذﮐﺮ و اوراد ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و آﯾﺎت ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد او‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮاب ﻣﺮدم را آﺷﻔﺘﻪ ﻣﯽﮐﺮد و ﻗﺮاءت و ذﮐﺮ ﺷﺐ ﺑﯿﺪاران را‪،‬‬
‫ﺑﺮھﻢ ﻣﯽزد‪ ،‬ھﻤﮕﯽ اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻨﮑﺮان و اﻣﻮر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬و‬
‫ﺣﺎﻓﻆ درﮐﺘﺎب »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت و ﺻﻠﻮاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻗﺒﻞ از اذان‬
‫ً‬
‫ﺻﺒﺢ و ﻗﺒﻞ از اذان ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺷﺮﻋﺎ ﺟﺰو اذان ﻧﯿﺴﺖ ‪)-‬ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﮔﻔﺘﻦ »ﺻﻼه« و »ﺳﻼم« ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ و آﺷﮑﺎرا ﺑﺪﻧﺒﺎل اذان ﯾﮏ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﻋﺘﯽ اﺳﺖ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در »اﻟﻔﺘﺎوی‬
‫اﻟﮑﺒﺮی« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﺑﺎره ﮔﻔﺘﻦ »ﺻﻼه و ﺳﻼم« ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از اذان‬
‫ﺑﮫﻤﺎن ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮐﻪ ﻣﻮذﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺎ اﺳﺘﻔﺘﺎء ﺷﺪه اﺳﺖ آﻧﺎن در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﺻﻞ ﮔﻔﺘﻦ »ﺻﻼه و ﺳﻼم« ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﺪانﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻮذﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ »ﺑﺪﻋﺖ« اﺳﺖ‪ .‬از ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه ﻣﻔﺘﯽ ﻣﺼﺮ‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺳﻮال ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬در ﮐﺘﺎب »اﳋﺎﻧﻴﺔ« ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اذان ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﭘﺎﻧﺰده ﮐﻠﻤﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آﺧﺮ آن‬
‫»ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ« اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻤﺎم ﮐﻠﻤﺎت و ﺟﻤﻼﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از آن و ﺑﻌﺪ از آن ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد »ﺑﺪﻋﺖ« اﺳﺖ ‪)-‬ﻧﻮآوری در دﯾﻦ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ(‪ ،-‬اﯾﻦ ﺑﺪﻋﺖھﺎ را ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﺑﻤﻨﻈﻮر »ﺗﻠﺤﯿﻦ« و آھﻨﮓ و آوازه ﺧﻮاﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آوردهاﻧﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺟﻮاز آن‬
‫رای ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺪﻋﺖ ﺣﺴﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﺪﻋﺘﯽ در ﻋﺒﺎدات‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻧﺎرواﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﻋﻤﺎل آواز ﺧﻮاﻧﯽ و ﺗﻠﺤﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬او دروﻏﮕﻮ اﺳﺖ«‪- .‬‬
‫اﺻﻮﻻ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺎروا اﺳﺖ ﭘﺲ ﺣﺴﻨﻪ ﺑﻮدن آن ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺷﺮوط ﻧﻤﺎز‬
 ‫‪١٧٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺷﺮوط ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ‬
‫از آنھﺎ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ دﺧﻮل وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮔﻤﺎن ﻏﺎﻟﺐ داﺷﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺷﺨﺺ ﻣﻮرد اﻋﺘﺒﺎری ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮ دھﺪ ‪)-‬ﮐﻪ‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪه اﺳﺖ(‪-‬ﯾﺎ اذان ﻣﻮذن ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎﻧﯽ را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮدش ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎرھﺎﺋﯽ‪ ،‬اﺟﺘﮫﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﮫﺮ وﺳﯿﻠﻪای‪ ،‬اﯾﻦ آ ﮔﺎھﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‬
‫و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺠﺎی آورد‪.‬‬
‫‪ -٢‬وﺿﻮ داﺷﺘﻦ و ﺟﻨﺐ ﻧﺒﻮدن‪:‬‬
‫ً‬
‫‪) -‬ﭘﺲ ﮐﺴﯽﮐﻪ وﺿﻮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﻨﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮﻋﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد(‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫َ ُ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ‬
‫لصل ٰوة ِ فٱغسِلوا ُو ُجوه� ۡم‬ ‫ام ُن ٓوا إِذا � ۡمتُ ۡم إِ� ٱ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪���﴿ :‬ها ٱ�ِين ء‬
‫ك ۡع َب ۡ� �ن ُك ُ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ‬ ‫ُ َ ۡ‬ ‫َ‬
‫نت ۡم ُج ُن ٗبا‬ ‫ِ�‬ ‫حوا ب ِ ُر ُءوسِ� ۡم َوأ ۡر ُجل� ۡم إِ� ٱل‬ ‫َو�يۡدِيَ� ۡم إِ� ٱل َم َراف ِِق وٱمس‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫فٱ َّط َّه ُروا﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[٦ :‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ادای‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﭙﺎ ﺧﯿﺰﯾﺪ و وﺿﻮ ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺻﻮرﺗﺘﺎن را و دﺳﺖھﺎﯾﺘﺎن را ﺗﺎ آرﻧﺞ ﺑﺸﻮﺋﯿﺪ و ﺳﺮﺗﺎن را‬
‫ﻣﺴﺢ ﮐﻨﯿﺪ و ﭘﺎھﺎﯾﺘﺎن را ﺗﺎ ﻗﻮزکھﺎی آنھﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺸﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺟﻨﺐ ﺑﻮدﯾﺪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﯿﺪ‬
‫)آﻧﮕﺎه ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰاﯾﺪ(«‪.‬‬
‫و اﺑﻦ ﻋﻤﺮب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﻘﺒﻞ اﷲ ﺻﻼة ﺑﻐ� ﻃﻬﻮر‪،‬‬
‫وﻻ ﺻﺪﻗﺔ ﻣﻦ ﻏﻠﻮل« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﭘﺎﮐﯽ )داﺷﺘﻦ وﺿﻮ و ﺟﻨﺐ ﻧﺒﻮدن( و ﺻﺪﻗﻪ و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ از ﻣﺎل دزدی را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد«‪ .‬ﺟﺰ ﺑﺨﺎری ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ ،‬آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺗﻦ و ﻟﺒﺎس و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آن ﻧﻤﺎز ﮔﺰارده ﻣﯽﺷﻮد از ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﭘﻠﯿﺪی‬
‫ﻣﺤﺴﻮس ﭘﺎک و ﺑﺪور ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺮط در ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ آن را ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ‬
‫ً‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺪ آن را ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﭘﻠﯿﺪی‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬و ﺑﻌﺪا اﻋﺎده و‬
‫دوﺑﺎره ﺑﺠﺎی آوردن آن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﭘﺎﮐﯽ ﺗﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻧﺲ‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗ�ﻫﻮا ﻣﻦ اﺒﻟﻮل‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻋﻣﺔ ﻋﺬاب اﻟﻘﺮﺒ ﻣﻨﻪ«‬
‫»ﺧﻮد را از ادرار ﭘﺎک ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ در اﺛﺮ آن ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ آن‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﻠﯽس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٧٤‬‬

‫ﻓﺮاوان »ﻣﺬی« داﺷﺘﻢ ﺑﻨﺎ ﺑﺮﻋﺎﯾﺖ ﻣﻘﺎم ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺧﻮدم از اﯾﺸﺎن ﺳﻮال‬
‫ﻧﮑﺮدم‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﯾﺸﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدم ﺗﺎ درﺑﺎره ﺣﮑﻢ آن از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺳﻮال ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮑﺲ از ﭘﯿﻐﻤﺒﺮص ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد و اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪» :‬ﺗﻮﺿﺄ واﻏﺴﻞ ذﻛﺮك«‬
‫»وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ و ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮد را ﺑﺸﻮی«‪ .‬ﺑﺨﺎری و دﯾﮕﺮان آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺎز ھﻢ‬
‫از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ )زن ھﻤﯿﺸﻪ در ﺣﯿﺾ(‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻏﺴ� اﺪﻟم ﻋﻨﻚ وﺻ�« »ﺧﻮد را از ﺧﻮن ﺑﺸﻮی و ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار«‪.‬‬
‫َ َ‬
‫و اﻣﺎ دﻟﯿﻞ ﭘﺎﮐﯽ ﻟﺒﺎس‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و� َِيابَك � َط ّ ِه ۡر﴾ »و ﺟﺎﻣﻪات را ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
‫ﮔﺮدان«‪.‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﻣﺮدی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﮐﺮد‪:‬‬
‫»أﺻ� ﻲﻓ اﺜﻟﻮب اﺬﻟي آﻲﺗ ﻓﻴﻪ أﻫ�؟ ﻗﺎل‪) :‬ﻧﻌﻢ إﻻ أن ﺗﺮى ﻓﻴﻪ ﺷيﺌﺎ ﻓﺘﻐﺴﻠﻪ« »آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ‬
‫در ﺟﺎﻣﻪای ﮐﻪ در آن ﺑﺎ ھﻤﺴﺮ ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﺮدهام‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺠﺎی آورم؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﭼﯿﺰی در آن ﺑﺒﯿﻨﯽ‪ ،‬ﮐﻪ آﻧﻮﻗﺖ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﺸﻮﺋﯽ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﮐﻪ‬
‫راوﯾﺎن آن ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻌﺎوﯾﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫از ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ام ﺣﺒﯿﺒﻪ )ﺧﻮاھﺮش( ﺳﻮال ﮐﺮدم‪ :‬آﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺟﺎﻣﻪای ﮐﻪ در آن‬
‫ﺑﺎ ھﻤﺴﺮان ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬اﮔﺮ آن ﺟﺎﻣﻪ ﭘﻠﯿﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ ﻣﮕﺮ ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز را ﺷﺮوع ﮐﺮد و در اﺛﻨﺎی آن ﻧﻌﻠﯿﻦ ﺧﻮد را در آورد و‬
‫ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﮐﻔﺶھﺎی )ﻧﻌﻞھﺎی( ﺧﻮد را درآوردﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻢ‬
‫ﺧﻠﻌﺘﻢ؟«‪» .‬ﭼﺮا ﻧﻌﻞھﺎی ﺧﻮد را در آوردﯾﺪ؟«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﺮا دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ در آوردی ﻣﺎ ﻧﯿﺰ در‬
‫آوردﯾﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﺟﺮﺒ�ﻞ أﺗﺎ� ﻓﺄﺧﺮﺒ� أن ﺑﻬﻤﺎ ﺧﺒﺜﺎ ﻓﺈذا ﺟﺎء أﺣﺪ�ﻢ اﻤﻟﺴﺠﺪ‬
‫ﻓﻠﻴﻘﻠﺐ ﻧﻌﻠﻴﻪ وﻴﻟﻨﻈﺮ ﻓﻴﻬﻤﺎ ﻓﺈن رأى ﺧﺒﺜﺎ ﻓﻠﻴﻤﺴﺤﻪ ﺑﺎﻻرض ﺛﻢ ﻴﻟﺼﻞ ﻓﻴﻬﻤﺎ« »ﺟﺒﺮﯾﻞ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﻦ آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﮐﻔﺶھﺎﯾﻢ )ﻧﻌﻞھﺎﯾﻢ( ﻧﺎﭘﺎک و آﻟﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺎه رﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻌﻠﯿﻦ ﺧﻮد را واروﻧﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪانھﺎ ﺑﻨﮕﺮد‪ ،‬اﮔﺮ در آنھﺎ‬
‫آﻟﻮدﮔﯽ و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ دﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺎی آﻟﻮدﮔﯽ را ﺑﺮ ﺧﺎک ﺑﻤﺎﻟﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ در آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ آن‬
 ‫‪١٧٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ‪-‬اﻟﺒﺘﻪ آﻧﻮﻗﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻔﺮوش ﻧﺒﻮد واﮐﻨﻮن ﻓﻘﻂ در ﺻﺤﺮا اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪.-‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﺘﻔﺎد ﺳﻤﯽ ﮔﺮدد ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎزﮔﺰاری ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺮوع ﮐﺮد و در‬
‫ﺟﺎﻣﻪاش آﻟﻮدﮔﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ از آن ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﺎ آن را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ در‬
‫اﺛﻨﺎی ﻧﻤﺎز ﻣﺘﻮﺟﻪ آن آﻟﻮدﮔﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن آﻟﻮدﮔﯽ را ﺑﺮﻃﺮف‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﻤﺎزش اداﻣﻪ دھﺪ و از ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺠﺎی آورده ﺑﻮد ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ و آن را‬
‫ﺑﻪ اﺗﻤﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و اﻋﺎده آن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دﻟﯿﻞ ﻃﮫﺎرت و ﭘﺎﮐﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ در آن ﻧﻤﺎز ﮔﺰارده ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ازاﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻋﺮب ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ادرار ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻃﺮف او رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ او را‬
‫ﮐﺘﮏ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻋﻮه وأر�ﻘﻮا ﻰﻠﻋ ﺑﻮﻪﻟ ﺳﺠﻼ ﻣﻦ ﻣﺎء‪ ،‬أو ذﻧﻮ�ﺎ )‪ (۱‬ﻣﻦ‬
‫ﻣﺎء‪ ،‬ﻓﺈﻧﻤﺎ ﺑﻌﺜﺘﻢ ﻣيﺮﺴ�ﻦ ولﻢ ﺗﺒﻌﺜﻮا ﻣﻌﺮﺴ�ﻦ« »او را ﺑﺤﺎل ﺧﻮد ﺑﮕﺬارﯾﺪ و ﯾﮏ ﺳﻄﻞ آب‬
‫ﺑﺮ ﺟﺎی ادرار او ﺑﺮﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن رﺳﺎﻟﺖ ﺷﻤﺎ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺎر را ﺑﺮ ﻣﺮدم آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺎر را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺳﺨﺖ و ﺗﻨﮓ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﮕﺮ ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ دﻻﯾﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻃﮫﺎرت ﻟﺒﺎس را ﺷﺮط ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﻗﺮار داده‬
‫و ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ دﻻﯾﻞ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻔﯿﺪ آﻧﺴﺘﮑﻪ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﻟﺒﺎس ﺑﺮای ﻧﻤﺎزﮔﺰار واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮ ﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد و ﻟﺒﺎﺳﺶ آﻟﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او واﺟﺒﯽ را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻃﮫﺎرت و ﭘﺎﮐﯽ ﻟﺒﺎس ﺷﺮط ﺻﺤﺖ و درﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ‬
‫ﭼﻪ واﺟﺐ ھﻢ ھﺴﺖ‪.‬‬
‫درﮐﺘﺎب »اﻟﺮوﺿﻪ اﻟﻨﺪﻳﻪ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء‪ ،‬ﺳﻪ ﻃﮫﺎرت را در ﻧﻤﺎز واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -‬ﻃﮫﺎرت ﺗﻦ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻃﮫﺎرت ﻟﺒﺎس‪.‬‬
‫‪ -‬ﻃﮫﺎرت ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آن ﻧﻤﺎزﮔﺰارده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﺮوھﯽ آن را ﺷﺮط ﺻﺤﺖ و درﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﺮوھﯽ آن را ﺳﻨﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ ﻃﮫﺎرتھﺎ واﺟﺐ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻟﺒﺎﺳﺶ آﻟﻮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﻤﺪ‬
‫در آن ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ ،‬واﺟﺒﯽ را ﺗﺮک ﮐﺮده و ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت )ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪن ﺷﺮﻣﮕﺎه(‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٧٦‬‬
‫� َم ۡ‬ ‫َ ُّ‬ ‫�ۡ‬‫ََٰ ٓ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ ُ‬
‫جد﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪:‬‬
‫ِ‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫ِند‬
‫ع‬ ‫م‬ ‫دﻟﯿﻞ آن آﯾﻪ زﯾﺮ اﺳﺖ‪�۞﴿ :‬ب ِ� ءادم خذوا زِ�نت‬
‫‪» .[٣١‬ای ﻓﺮزﻧﺪان آدم زﯾﻨﺖ ﺧﻮد را ﻧﺰد ھﺮ ﻣﺴﺠﺪی )و ﯾﺎ در ھﺮ زﻣﺎن ﺳﺠﺪه و ﻧﻤﺎزی(‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺮاد از زﯾﻨﺖ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﻣﮕﺎه را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ و ﻣﺮاد از ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﻋﻮرت و ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﺪ‪ .‬از ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﻻ ﮐﻮع رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ ای رﺳﻮل ﺧﺪای‪ ،‬آﯾﺎ در ﭘﯿﺮاھﻦ )ﺑﻠﻨﺪ و ﺑﺎز ﺧﻮد( ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارم؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻌﻢ‬
‫زرره ولﻮ �ﺸﻮ�ﺔ« »آری‪ ،‬وﻟﯽ آن را دﮔﻤﻪ ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ و ﺑﺨﯿﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺒﻨﺪﯾﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎری ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد و ﻏﯿﺮ آن‪ ،‬ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺪازه و ﺣﺪود ﻋﻮرت ﻣﺮدان‪:‬‬
‫ﻋﻮرت و اﻧﺪاﻣﯽ ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﻣﺮدان آن را در وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﭘﯿﺶ و‬
‫ﭘﺲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻏﯿﺮ از آنھﺎ‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻞ ﻧﺎف و ران و زاﻧﻮ دﯾﺪﮔﺎه ﻓﻘﮫﺎء در آن ﺑﺎره ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ آنھﺎ را ﻋﻮرت ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ آنھﺎ را ﻋﻮرت ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنھﺎ را ﻋﻮرت ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ران و ﻧﺎف و زاﻧﻮ را ﺑﺮای‬
‫ﻣﺮدان ﻋﻮرت ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚھﺎی زﯾﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺸﺴﺘﻪ و راﻧﺶ ﭘﺪﯾﺪار ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺟﺎزه ورود ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وی اﺟﺎزه داد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی ﻧﯿﺰ اﺟﺎزه ورود داد و ﺣﺎل ﺧﻮد را‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺪاد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻋﺜﻤﺎن اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺟﺎﻣﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮ آن ﻓﺮو‬
‫ھﺸﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ آﻧﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و رﻓﺘﻨﺪ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ اﺟﺎزه‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺪاﻧﺎن اﺟﺎزه دادﯾﺪ و ران ﺧﻮد را ﻧﭙﻮﺷﺎﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﺜﻤﺎن‬
‫اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ ران ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﯾﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﺎﻋ�ﺸﺔ أﻻ أﺳﺘﻲﺤ ﻣﻦ‬
‫رﺟﻞ واﷲ إن اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ ﻟتﺴﺘﻲﺤ ﻣﻨﻪ« »ای ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻣﮕﺮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ از ﻣﺮدی‬
‫ﺣﯿﺎ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺨﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن از وی ﺣﯿﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺑﺨﺎری ﺑﺼﻮرت ﻣﻌﻠﻖ آن را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در روز ﺟﻨﮓ ﺧﯿﺒﺮ ﺗﻦ ﭘﻮش ﺧﻮد را از‬
‫روی راﻧﺶ ﮐﻨﺎر زد ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﺳﻔﯿﺪی راﻧﺶ را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد دﯾﺪم‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
 ‫‪١٧٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ران ﻋﻮرت ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﻋﻮرت ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﺎک و ﻣﻌﺼﻮم ﺧﻮد اﺟﺎزه ﻧﻤﯽداد ﮐﻪ آن را‬
‫ﺑﺮھﻨﻪ ﺳﺎزد ﺗﺎ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ و دﯾﮕﺮان آن را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫در دوران ﮐﻮدﮐﯽ و ﻗﺒﻞ از ﻧﺒﻮت‪ ،‬او را از ﮐﺸﻒ ﻋﻮرت ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﺼﻮن داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ در ﺑﺎزﺳﺎزی‬
‫ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ھﻤﮑﺎری ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﻨﮓ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد را ﺑﺎ ازاری ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻋﻤﻮﯾﺶ ﻋﺒﺎس ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﺑﺮادرزاده ﭼﺮا اﯾﻦ ﺗﻦ ﭘﻮش را روی ﺷﺎﻧﻪات ﻧﻤﯽﮔﺬاری‬
‫ﺗﺎ ﺳﻨﮓ ﺷﺎﻧﻪات را ﻧﯿﺎزارد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن ﺗﻦ ﭘﻮش را روی ﺷﺎﻧﻪاش ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫آن ﺑﯿﮫﻮش اﻓﺘﺎد‪ .‬دﯾﮕﺮ ﺑﻌﺪ از آن ھﺮﮔﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺼﻮرت ﺑﺮھﻨﻪ دﯾﺪه ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮاﻟﻌﺎﻟﯿﻪ اﻟﺒﺮاء رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ ﺑﺮ ران‬
‫ﻣﻦ زد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از اﺑﻮذر ﺳﻮال ﮐﺮدم و او ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ران ﻣﻦ دﺳﺖ زد‬
‫ھﻤﺎنﻃﻮری ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ران ﺗﻮ دﺳﺖ زدم و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮالﮐﺮدم‬
‫ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ از ﻣﻦ ﺳﻮال ﻧﻤﻮدی‪ ،‬و او ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ران ﻣﻦ دﺳﺖ زد ھﻤﺎنﻃﻮر‬
‫ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ ران ﺗﻮ دﺳﺖ زدم و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺻﻞ الﺼﻼة لﻮﻗﺘﻬﺎ« »ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ وﻗﺖ ﺧﻮد‬
‫ﺑﮕﺰار«‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ران ﻋﻮرت ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ران اﺑﻮذر‬
‫دﺳﺖ ﻧﻤﯽزد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﺮ ران اﺑﻮاﻟﻌﺎﻟﯿﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽزد‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﮐﺴﯽ دﺳﺖ ﺑﮕﺰارد ﺣﺘﯽ اﮔﺮ روی ﺟﺎﻣﻪ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺟﺎﻣﻪ و ﻟﺒﺎس دﺳﺖ‬
‫روی ﺗﻦ زن ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﮕﺬارد‪»- .‬ﭼﻮن ھﻤﻪ اﯾﻦھﺎ ﻋﻮرﺗﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ران ﻋﻮرت ﻧﯿﺴﺖ‬
‫واﻻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و اﺑﻮذر و دﯾﮕﺮان ﺑﺮ ران دﯾﮕﺮان دﺳﺖ ﻧﻤﯽزدﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﺑﺎ »اﺳﻨﺎد« ﺧﻮد از ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻦ اﻟﺤﻮﯾﺮث رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬او ﺑﻪ ران‬
‫ﺑﺮھﻨﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻧﻈﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻗﺲ ﺑﻦ ﺷﻤﺎس رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ران ﺧﻮد را ﺑﺮھﻨﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪) -‬ﭘﺲ ران ﺟﺰو ﻋﻮرت ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫دﻻﯾﻞ ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ ران ﻣﺮد را ﺟﺰو ﻋﻮرت ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ران ﻣﺮد را ﺟﺰو ﻋﻮرت‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دو ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٧٨‬‬

‫‪ -۱‬از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﮐﻨﺎر ﻣﻌﻤﺮ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ رانھﺎﯾﺶ ﺑﺮھﻨﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﻤﺮ ﻏﻂ ﻓﺨﺬﻳﻚ ﻓﺈن‬
‫اﻟﻔﺨﺬﻳﻦ ﻋﻮرة« »ای ﻣﻌﻤﺮ رانھﺎﯾﺖ را ﺑﭙﻮﺷﺎن‪ ،‬زﯾﺮا آنھﺎ ﺟﺰو ﻋﻮرت و ﺷﺮﻣﮕﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺣﺎﮐﻢ و ﺑﺨﺎری در ﺗﺎرﯾﺨﺶ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺨﺎری‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد آن را ﺑﺼﻮرت ﻣﻌﻠﻖ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﺟﺮھﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﮐﻨﺎر ﻣﻦ ﮔﺬﺷﺖ و ﻣﻦ ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫ﭘﺎرﭼﻪای ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﻮدم و رانھﺎﯾﻢ ﺑﺮھﻨﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻏﻂ ﻓﺨﺬﻳﻚ ﻓﺈن‬
‫اﻟﻔﺨﺬ ﻋﻮره« »رانھﺎﯾﺖ را ﺑﭙﻮﺷﺎن‪ ،‬زﯾﺮا ران ﺟﺰو ﻋﻮرت اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ »ﺣﺴﻦ« اﺳﺖ و ﺑﺨﺎری‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد آن را ﺑﺼﻮرت »ﻣﻌﻠﻖ« آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد آﻧﭽﻪ ھﺮدو ﮔﺮوه ﺑﺪان اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ھﺮ ﮐﺪام ﮐﻪ‬
‫دﻟﺶ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ در دﯾﻦ اﺣﺘﯿﺎط ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﺎﺑﯿﻦ ﻧﺎف و زاﻧﻮی ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﻧﻈﺮ‬
‫»ﺳﻨﺪ« ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ﻗﻮیﺗﺮ و »ﺻﺤﯿﺢ«ﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و از ﻧﻈﺮ اﺣﺘﯿﺎط ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺮھﺪ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺪود ﻋﻮرت و ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺑﺮای زن‪:‬‬

‫ﺗﻤﺎم اﻧﺪام زن ﻋﻮرت اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﭼﮫﺮه و ﮐﻒ دﺳﺘﺎن‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ ُۡ َ َ‬
‫ِين زِ�ن َت ُه َّن إِ� �ِ ُ ُعو� ِ ِه َّن﴾‬
‫ﺗﻤﺎم اﻧﺪام ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� �بد‬
‫]اﻟﻨﻮر‪» .[٣١ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻮاﺿﻊ زﯾﻨﺖ و آراﯾﺶ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺻﻮرت و ﭼﮫﺮه و دو ﮐﻒ‬
‫دﺳﺖ آﺷﮑﺎر و ﻇﺎھﺮ ﺳﺎزﻧﺪ«‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫و ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﻘﺒﻞ‬
‫اﷲ ﺻﻼة ﺣﺎﺋﺾ إﻻ ﺨﺑﻤﺎر« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻤﺎز زﻧﺎن ﺑﺎﻟﻐﻪ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮﭘﻮش‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﮕﺮ ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و‬
‫ﺣﺎﮐﻢ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ »ﺣﺴﻦ«‪ .‬از ام‬
‫ﺳﻠﻤﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺮﺳﯿﺪم‪» :‬أﺗﺼ� اﻤﻟﺮأة ﻲﻓ درع وﻤﺧﺎر ﺑﻐ� إزار؟ ﻗﺎل‪:‬‬
 ‫‪١٧٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫)إذا ﺎﻛن اﺪﻟرع ﺳﺎﺑﻐﺎ ﻳﻐﻄﻲ ﻇﻬﻮر ﻗﺪﻣﻴﻬﺎ( رواه أﺑﻮ داود و ﺻﺤﺢ اﻻﺋﻤﺔ وﻗﻔﻪ« »آﯾﺎ زن‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﭘﯿﺮاھﻦ ﺑﻠﻨﺪ و ﺳﺮﭘﻮش ﺑﺪون داﺷﺘﻦ زﯾﺮﭘﻮش ﻧﻤﺎز ﺑﺠﺎی آورد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﭘﯿﺮاھﻨﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺸﺖ ﭘﺎھﺎﯾﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد«‪ .‬اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ وﻗﻒ در آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از او ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬زن در ﭼﻨﺪ ﭘﺎرﭼﻪ ﻟﺒﺎس ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد؟ او ﺑﻪ ﺳﻮال‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮو از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﺳﻮال ﮐﻦ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﺎﺳﺦ وی را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮی‪ .‬آن‬
‫ﺷﺨﺺ ﭘﯿﺶ ﻋﻠﯽ رﻓﺖ و آن ﭘﺮﺳﺶ را در ﻣﯿﺎن ﻧﮫﺎد‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺳﺮﭘﻮش و ﭘﯿﺮاھﻦ‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ .‬ﺳﻮال ﮐﻨﻨﺪه ﭘﯿﺶ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮ داد‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻦ ﭘﻮﺷﯽ ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺗﻦ ﭘﻮﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻦ ﭘﻮﺷﯽ و ﻟﺒﺎس واﺟﺐ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﻮرت و ﺷﺮﻣﮕﺎه را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫از ﻓﺮم و ﺷﮑﻞ اﻧﺪام ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ ّاﻣﺎ اﮔﺮ ﻟﺒﺎس آﻧﻘﺪر ﻧﺎزک ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ رﻧﮓ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن از‬
‫آن ﭘﯿﺪا ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻔﯿﺪی و ﺳﺮﺧﯽ ﭘﻮﺳﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز در آن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﻟﺒﺎس ﯾﮏ ﭘﺎرﭼﻪای‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ‬
‫اﻻ ﮐﻮع‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎره ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در‬
‫ﻟﺒﺎس ﯾﮏ ﭘﺎرﭼﻪای و ﯾﮏ ﺗﮑﻤﻪ ای ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أو لﻠﻜ�ﻢ ﺛﻮ�ﺎن؟« »آﯾﺎ ھﻤﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫دو ﺟﺎﻣﻪ دارﺑﺪ؟«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و ﻣﺎﻟﮏ و دﯾﮕﺮان آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫دو ﺟﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ .‬و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺮای‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﯿﺎراﯾﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا‬
‫ﺻ� أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠﻴﻠبﺲ ﺛﻮ�ﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺈن اﷲ أﺣﻖ ﻣﻦ ﺗﺰ�ﻦ ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ ﻳ�ﻦ ﻪﻟ ﺛﻮ�ﺎن ﻓﻠﻴﺰﺘر إذا‬
‫ﺻ�‪ ،‬وﻻ �ﺸﺘﻤﻞ أﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ ﺻﻼﺗﻪ اﺷﺘﻤﺎل اﻴﻟﻬﻮد« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬دو ﺟﺎﻣﻪ ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد‬
‫را در ﻣﺤﻀﺮ او آراﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار دو ﺟﺎﻣﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻤﻮﻗﻊ ﻧﻤﺎز ﺗﻦﭘﻮش زﯾﺮﯾﻦ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪،‬‬
‫و در ﻧﻤﺎز ھﻤﭽﻮن ﯾﮫﻮدان ردا ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﭙﯿﭽﯿﺪ«‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺑﯽ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻪ ﻣﮑﺮوه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن در ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻪ ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﮐﻤﯿﺎب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٨٠‬‬

‫ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺨﻦ اﺑﯽ درﺳﺖ اﺳﺖ و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻧﯿﺰ ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮاوان ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻓﺮاوان ﺟﺎﻣﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪ‪ :‬ﻣﺮدی ﺟﺎﻣﻪھﺎی ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز زﯾﺮ ﺷﻠﻮار و ردای ﺧﻮد را ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ‪ ،‬و دﯾﮕﺮی ﺑﺎ زﯾﺮ ﺷﻠﻮار‬
‫و ﭘﯿﺮاھﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﺎ زﯾﺮ ﺷﻠﻮار و ﻗﺒﺎی ﺧﻮد و دﯾﮕﺮی ﺑﺎ ﺷﻠﻮار و ردا‪ ،‬و ﯾﮑﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺷﻠﻮار و ﭘﯿﺮاھﻦ‪ ،‬و دﯾﮕﺮی ﺑﺎ ﺷﻠﻮار و ﻗﺒﺎ‪ ،‬و دﯾﮕﺮی ﺑﺎ ﺷﻠﻮار ﭼﺮﻣﯽ ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺸﺘﯽ و‬
‫ﻗﺒﺎ‪ ،‬و ﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﺷﻠﻮار و ﻗﺒﺎ‪ ،‬و دﯾﮕﺮی ﺑﺎ ﺷﻠﻮار ﭼﺮﻣﯽ ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺸﺘﯽ و ﻗﺒﺎ‪ ،‬و ﯾﮑﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺷﻠﻮار ﭼﺮﻣﯽ و ﭘﯿﺮاھﻦ ﯾﺎ ﺷﻠﻮار ﭼﺮﻣﯽ و ردا‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ .‬در ﺑﺨﺎری اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪون‬
‫ذﮐﺮ ﺳﺒﺐ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺮﺣﺴﺐ اﻣﮑﺎن ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ و ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻟﺒﺎس و ﺟﺎﻣﻪ ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺪ(‪ .‬از ﺑﺮﯾﺪه رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ‬
‫ﻟﺒﺎس ﯾﮏ ﭘﺎرﭼﻪ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﭙﯿﭽﯿﺪهاﯾﺪ ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺰارﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن‬
‫ﺑﺎ ﺷﻠﻮار و ﺑﺪون ﻋﺒﺎ و زوﭘﻮش ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮد«‪ .‬اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽب ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺟﺎﻣﻪ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره از وی ﺳﻮال ﺷﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ آراﺳﺘﻪ اﺳﺖ و آراﺳﺘﮕﯽ را‬
‫َ ُ‬
‫دوﺳﺖ دارد و ﻣﻦ ﺧﻮد را در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﯽآراﯾﻢ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬زِ�ن َت� ۡم‬
‫ج ٖد﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪» .[٣١ :‬ﺑﻮﻗﺖ ھﺮ ﻧﻤﺎزی ﺧﻮد را ﺑﯿﺎراﺋﯿﺪ«‪.‬‬ ‫ِند ُ ّ َ ۡ‬
‫ع َ‬
‫� مس ِ‬‫ِ‬

‫ﺑﺎ ﺳﺮ ﺑﺮھﻨﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن‬

‫اﺑﻦ ﻋﺴﺎﮐﺮ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺐ‬
‫ﮐﻼه و ﻋﺮﻗﭽﯿﻦ ﺧﻮد را از ﺳﺮ ﻣﯽﻧﮫﺎد و آن را ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺮوان‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ در آن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮای ﺧﺸﻮع و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن را ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬دﻟﯿﻠﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ آن‪ ،‬ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺳﺮ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺒﻠﻪ= رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪:‬‬
‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎء واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز رو ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام داﺷﺘﻪ‬
‫ۡ َ َ َ َ ۡ ُ َ ُ ُ ۡ َ َ ُّ ْ‬ ‫ََّ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َۡ ۡ‬
‫ج ِد ٱ�ر ِام� وحيث ما كنتم فولوا‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪا ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فو ِل وجهك شطر ٱلمس ِ‬
‫َ ُ َ‬
‫ُو ُجوه� ۡم ش ۡط َرهُ ۗۥ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٤٤ :‬روی ﺧﻮد را )در ﻧﻤﺎز( ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺑﮕﺮدان‪،‬‬
 ‫‪١٨١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫و ھﺮ ﺟﺎ ﺑﻮدﯾﺪ )در ﻧﻤﺎز( روی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ«‪ .‬از ﺑﺮاء رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺎﻧﺰده ﻣﺎه ﯾﺎ ھﻔﺪه ﻣﺎه ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﯾﻢ‬
‫ﺳﭙﺲ رو ﺳﻮی ﮐﻌﺒﻪ ﮔﺮداﻧﺪﯾﻢ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﮐﻌﺒﻪ را ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻣﺸﺎھﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﻣﮑﻪ اﺳﺖ و ﮐﻌﺒﻪ را ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻗﯿﻘﺎ رو‬
‫ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ رو ﺑﻪ‬
‫ﺟﮫﺖ آن ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﯿﺶ از آن ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻘﺪور ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ھﺮ ﮐﺲ را ﺑﺎﻧﺪازه‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﺋﯿﺶ ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﺑ� اﻤﻟﺮﺸق‬
‫واﻤﻟﻐﺮب ﻗﺒﻠﺔ« »ﺑﯿﻦ ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﻗﺒﻠﻪ اﺳﺖ = وﻗﺘﯿﮑﻪ رو ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﻗﺒﻠﻪ اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و او آن را‬
‫»ﺣﺴﻦ« و »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ آن را ﻗﺮاءت ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﯿﻔﯿﺖ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺒﻠﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اھﺎﻟﯽ »ﻣﺪﯾﻨﻪ« و ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ آﻧﺠﺎ را‬
‫دارد‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدم ﺷﺎم و ﺟﺰﯾﺮه و ﻋﺮاق‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﺼﺮ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﯿﻦ‬
‫ﻣﺸﺮق و ﺟﻨﻮب اﺳﺖ‪ ،‬و در ﯾﻤﻦ ﻣﺸﺮق در ﻃﺮف راﺳﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰار و ﻣﻐﺮب در ﻃﺮف ﭼﭗ‬
‫او واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و در ھﻨﺪ ﻣﺸﺮق در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار و ﻣﻐﺮب در ﺟﻠﻮ او واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ‪...‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻗﺒﻠﻪ را ﺗﺸﺨﯿﺺ داد؟‬

‫ھﺮ ﮐﺸﻮری ﺑﺮای ﺧﻮد ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﺋﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ را ﺗﺸﺨﯿﺺ‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻧﺼﺐ ﻣﺤﺮاﺑﮫﺎی ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫ً‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬دﻗﯿﻘﺎ آنھﺎ را ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻗﻄﺐﻧﻤﺎ )و ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻤﺎھﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺧﯿﺮا ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﻨﺪ؟‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺑﺮی ﺑﻮدن ھﻮا‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﺎرﯾﮑﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺪ از دﻻﯾﻞ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻗﺒﻠﻪ‪،‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از آ ﮔﺎھﺎن ﺑﺪﯾﻦﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﮐﺴﯽ را‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ اﺟﺘﮫﺎد و رای ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺟﮫﺘﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ و ﺑﺪان ﺟﮫﺖ ﻧﻤﺎزش را‬
‫ﺑﮕﺰارد‪ ،‬و ﻧﻤﺎز او ﺻﺤﯿﺢ و درﺳﺖ اﺳﺖ و اﻋﺎده آن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫اﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺧﻮد ﭘﯽ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ در ﺣﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺧﻮد ﺷﺪ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٨٢‬‬

‫ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ را ﺗﺸﺨﯿﺺ داد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎزش را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪانﺟﮫﺖ ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ .‬از‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮب رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬در ﻗﺒﺎء ﻣﺮدم ﻣﺸﻐﻮل ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ھﻤﺎﻧﺎ اﻣﺸﺐ )دﯾﺸﺐ( آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺎزل‬
‫ﺷﺪ و )ﺑﻤﻮﺟﺐ آنھﺎ( ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ روی ﺳﻮی ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺑﮕﺮداﻧﺪ«‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬ﮐﻪ روﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﺷﺎم ﺑﻮد‪ ،‬روی ﺳﻮی ﮐﻌﺒﻪ ﺑﮕﺮداﻧﺪﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺟﺘﮫﺎد ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺟﮫﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ً‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮ ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﺪدا اﺟﺘﮫﺎد ﺑﮑﻨﺪ و اﮔﺮ راﯾﺶ در ﺗﺸﺨﯿﺺ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺠﮫﺖ دوﻣﯽ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و اﻋﺎده ﻧﻤﺎز ﻗﺒﻠﯽ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺒﻠﻪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫رو ﺳﻮی ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن‪ ،‬ﻓﺮض اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ در ﻣﻮارد زﯾﺮ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﺷﻮد ‪)-‬در‬
‫ﻣﻮارد زﯾﺮا اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺒﻠﻪ ﻓﺮض ﻧﯿﺴﺖ(‪-‬‬
‫‪ -۱‬ﻧﻤﺎز »ﻧﻔﻞ« و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻮاره آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﯾﺎ ﺳﻮار‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻣﺮﮐﻮب ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺨﻮاﻧﺪ )ﻃﺒﻌﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ و ﻗﻄﺎر‬
‫و ھﻮاﭘﯿﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ(‪ .‬و رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد را ﺑﺎ اﯾﻤﺎء )ﺳﺮ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﺧﻢ ﻧﻤﻮدن(‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و ﺑﺮای ﺳﺠﺪه ﺳﺮش را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺧﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺟﮫﺖ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺮﮐﻮب اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﺎﻣﺮ اﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﭘﺸﺖ ﻣﺮﮐﻮب ﺧﻮد )ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد( ﺑﻪ ھﺮ ﺟﮫﺖ ﮐﻪ ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﺎ ﺳﺮ اﯾﻤﺎء‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﯽداد‪ .‬و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی از اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ‬
‫ﭘﺸﺖ ﻣﺮﮐﻮﺑﺶ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ از ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ ﻣﺮﮐﻮب ﺑﻪ ھﺮ‬
‫ََ‬
‫ﺟﮫﺖ ﻣﯽرﻓﺖ )او ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را اداﻣﻪ ﻣﯽداد( و در اﯾﻦ ﺑﺎره آﯾﻪ زﯾﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪﴿ :‬ف� ۡ� َن َما‬
‫َّ‬ ‫ُ ُّ ْ َ َ‬
‫ت َولوا �ث َّم َو ۡج ُه ٱ�ِۚ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١١٥ :‬ﺑﻪ ھﺮ ﮐﺠﺎ روی آورﯾﺪ آﻧﺠﺎ ﺟﮫﺖ ﺧﺪاﺳﺖ و رو ﺳﻮی‬
‫ﺧﺪا دارﯾﺪ«‪ .‬از اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺷﺘﺮان و ﭼﮫﺎر‬
‫ﭘﺎﯾﺎﻧﺸﺎن رو ﺑﻪ ھﺮ ﻃﺮف ﮐﻪ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ«‪ .،‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﮑﺎﯾﺖ از ﺣﺎل‬
‫اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ اﺳﺖ ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﭼﻪ در ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﭼﻪ در ﺣﻀﺮ«‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﮑﺮه و ﺑﯿﻤﺎر و ﺧﺎﺋﻒ )ﺗﺮﺳﺎن(‪:‬‬
 ‫‪١٨٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺧﺎﺋﻒ و ﺑﯿﻤﺎر و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ او را ﺑﺎﺟﺒﺎر وا ﻣﯽدارﻧﺪ )ﻣﮑﺮه( اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ رو ﺳﻮی ﻗﺒﻠﻪ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬إذا‬
‫أمﺮﺗ�ﻢ ﺑﺄمﺮ ﻓﺄﺗﻮا ﻣﻨﻪ ﻣﺎ اﺳﺘﻄﻌﺘﻢ«‪» .‬ھﺮﮔﺎه ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﭼﯿﺰی دﺳﺘﻮر دادم آن را ﺑﻪ‬
‫َ ۡ ۡ‬
‫ھﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ«‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ذر ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ‪﴿ :‬فإِن خِف ُت ۡم‬
‫َ ً َ ۡ ٗ‬
‫ف ِر َجا� أ ۡو ُرك َبا�اۖ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٣٩ :‬ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺧﻮف‪ ،‬ﭘﯿﺎده ﯾﺎ ﺳﻮاره‪ ،‬ﺑﮫﺮ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ روی ﺳﻮی ﻗﺒﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﯾﺎ روی ﺳﻮی آن ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪+.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن و ﮐﯿﻔﯿﺖ ادای آن‬

‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی‪،‬ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﺠﺎی آوردن ﻧﻤﺎز را‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ‬
‫ذﮐﺮ دو ﺣﺪﯾﺚ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎره ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﺻﻔﺖ ﻧﻤﺎز اﮐﺘﻔﺎء ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اوﻟﯽ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻗﻮﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و دوﻣﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻌﻠﯽ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (۱‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻏﻨﻢ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ اﺷﻌﺮی ﻗﻮم ﺧﻮد را ﮔﺮد آورد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ایﮔﺮوه اﺷﻌﺮیھﺎ ﻓﺮاھﻢ آﯾﯿﺪ‪ ،‬و زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻓﺮاھﻢ آورﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﮐﯿﻔﯿﺖ ادای ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‪ ،‬ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﺎد ﺑﺪھﻢ و‬
‫ﺑﯿﺎﻣﻮزم‪ ،‬آﻧﺎن ﮔﺮد ھﻢ آﻣﺪﻧﺪ و زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﮔﺮد ھﻢ آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ او‬
‫وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ھﻤﻪ اﻧﺪامھﺎی وﺿﻮ را‬
‫ﺷﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺎﯾﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ ‪)-‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﺪ از زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﺧﻂ اﺳﺘﻮاء ﺳﺎﯾﻪ دوﺑﺎره‬
‫ﻋﻮد ﻧﻤﻮد( ‪ -‬و ﺳﺎﯾﻪ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و اذان )ﺑﺎﻧﮏ( ﮔﻔﺖ ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﺮدان را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﻒ ﮐﺮد‪ ،‬و ﻓﺮزﻧﺪان )ﺟﻮاﻧﺎن( را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻒ ﮐﺮد‬
‫و زﻧﺎن را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻒ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﻔﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺧﻮد ﭘﯿﺶ اﻓﺘﺎد‬
‫)ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ اﯾﺴﺘﺎد(‪ ،‬و دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺮای »ﺗﻜﺒﲑة اﻻﺣﺮام« ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪،‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺳﻮره »ﻓﺎﺗﺤﻪ« را ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﺳﻮره دﯾﮕﺮی را ﻧﯿﺰ آھﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ »اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ« ﮔﻔﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ و ﺳﻪ ﺑﺎر ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ و ﺑﺤﻤﺪه«‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﳌﻦ ﲪﺪه«‪ ،‬آﻧﮕﺎه از رﮐﻮع ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ راﺳﺖ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﯾﺴﺘﺎد‬
‫ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮﮔﻔﺖ و ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و ﺳﺮ از ﺳﺠﺪه ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٨٤‬‬

‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و اﯾﺴﺘﺎد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ در‬
‫رﮐﻌﺖ اول ﺷﺶ ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ .‬و ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺮای رﮐﻌﺖ دوم ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮد‪ ،‬رو ﺳﻮی ﻗﻮم ﺧﻮد ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺮا‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺑﺴﭙﺎرﯾﺪ و رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﻣﺮا ﯾﺎد ﮔﯿﺮﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻤﺎزی ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎﻋﺘﯽ از روز ﺑﺮای ﻣﺎ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﻧﻤﺎزش را‬
‫ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد‪ ،‬روی ﺳﻮی ﻣﺮدم ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ أﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس اﺳﻤﻌﻮا واﻋﻘﻠﻮا‪ ،‬واﻋﻠﻤﻮا أن‬
‫‪ ‬ﻋﺒﺎدا ﻟيﺴﻮا ﺑﺄﻧبﻴﺎء وﻻ ﺷﻬﺪاء‪ ،‬ﻳﻐﺒﻄﻬﻢ اﻻﻧبﻴﺎء والﺸﻬﺪاء ﻰﻠﻋ �ﺎلﺴﻬﻢ وﻗﺮ�ﻬﻢ‬
‫اﷲ‬
‫ﻣﻦ اﷲ«‪» ،‬ای ﻣﺮدم ﺑﺸﻨﻮﯾﺪ و ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪای‬
‫‪ ‬را ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫ﺟﺰو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻧﻪ ﺟﺰو ﺷﮫﯿﺪان ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﺷﮫﯿﺪان ﺑﻪ ﺣﺎلﺷﺎن ﻏﺒﻄﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و رﺷﮏ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر ﺧﺪاﯾﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮑﻨﺪ«‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮدی از‬
‫اﻋﺮاب آﻣﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺷﺎره ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﭘﯿﺎم آور اﻟﻠﻪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬
‫ﮔﺮوھﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﻨﺪ و ﻧﻪ از ﺷﮫﺪاﯾﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﺷﮫﺪاء ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ و‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽﺷﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺒﻄﻪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و رﺷﮏ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؟ آﻧﺎن را ﺑﺮاﯾﻤﺎن وﺻﻒ ﮐﻦ‪،‬‬
‫ﭼﮫﺮه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺳﻮال وی ﺷﮑﻔﺘﻪ ﺷﺪ و ﺧﻮﺷﺤﺎل ﮔﺮدﯾﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﻫﻢ ﻧﺎس ﻣﻦ‬
‫أﻓﻴﺎء اﻨﻟﺎس وﻧﻮازع اﻟﻘﺒﺎﺋﻞ‪ ،‬لﻢ ﺗﺼﻞ ﺑيﻨﻬﻢ أرﺣﺎم ﻣﺘﻘﺎر�ﺔ‪ ،‬ﺤﺗﺎﺑﻮا ﻲﻓ اﷲ وﺗﺼﺎﻓﻮا‪ ،‬ﻳﻀﻊ‬
‫اﷲ ﻬﻟﻢ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﻣﻨﺎﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﻮر ﻓﻴﺠﻠﺴﻬﻢ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻴﺠﻌﻞ وﺟﻮﻫﻬﻢ ﻧﻮرا‪ ،‬وﺛﻴﺎﺑﻬﻢ ﻧﻮرا‪،‬‬
‫ﻳﻔﺰع اﻨﻟﺎس ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ وﻻ ﻳﻔﺰﻋﻮن‪ ،‬وﻫﻢ أوﻴﻟﺎء اﷲ اﺬﻟﻳﻦ ﻻ ﺧﻮف ﻋﻠﻴﻬﻢ وﻻ ﻫﻢ‬
‫�ﺰﻧﻮن« »آﻧﺎن ﮔﺮوھﯽ از ﺗﻮده ﻣﺮدم و ﮔﺮوھﯽ از ﻗﺒﺎﺋﻞ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻗﻮم و ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮﯾﺪه و در راه ﺧﺪا ھﺠﺮت ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی آﻧﺎن را ﺑﮫﻢ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﻧﻤﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در راه ﺧﺪا و ﺑﺮای رﺿﺎی او‪ ،‬ﺑﮫﻤﺪﯾﮕﺮ ﻣﮫﺮ و ﺻﻔﺎ ﻣﯽورزﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ در‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮایﺷﺎن ﻣﻨﺒﺮھﺎﺋﯽ‪ ،‬از ﻧﻮر ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ و آﻧﺎن را ﺑﺮ آنھﺎ ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﺪ و ﭼﮫﺮه و‬
‫ﻟﺒﺎسﺷﺎن را ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻮر و درﺧﺸﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺮدم وﺣﺸﺖ و ﺗﺮس دارﻧﺪ‬
‫وﻟﯽ آﻧﺎن وﺣﺸﺖ و ﺗﺮﺳﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﺎن ھﺴﺘﻨﺪ اوﻟﯿﺎء و دوﺳﺘﺪاران ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺮس و‬
‫اﻧﺪوھﯽ ﻧﺪارﻧﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ اﺳﻨﺎد آن را‬
‫»ﺣﺴﻦ« و ﺣﺎﮐﻢ اﺳﻨﺎد آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٨٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ (۲‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ درآﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﺳﻼم ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻼم وی را ﺟﻮاب داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إرﺟﻊ‬
‫ﻓﺼﻞ ﻓﺈﻧﻚ لﻢ ﺗﺼﻞ« »ﺑﺮﮔﺮد و ﻧﻤﺎزت را ﺑﮕﺬار‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻮ ﻧﻤﺎزت را ﻧﺨﻮاﻧﺪهای«‪ .‬آن ﻣﺮد‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻧﻤﺎزش را دوﺑﺎره ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪان ﮐﺲ ﮐﻪ ﺗﺮا ﺑﺤﻖ ﻣﺒﻌﻮث داﺷﺘﻪ )ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه( اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ از اﯾﻦ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎد دھﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»إذا ﻗﻤﺖ إﻰﻟ الﺼﻼة ﻓﻜﺮﺒ ﺛﻢ اﻗﺮأ ﻣﺎ ﺗيﺮﺴ ﻣﻌﻚ ﻣﻦ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﺛﻢ ار�ﻊ ﺣﻰﺘ ﺗﻄﻤﻦﺌ راﻛﻌﺎ‬
‫ﺛﻢ ارﻓﻊ ﺣﻰﺘ ﺗﻌﺘﺪل ﻗﺎﺋﻤﺎ‪ ،‬ﺛﻢ اﺳﺠﺪ ﺣﻰﺘ ﺗﻄﻤﻦﺌ ﺳﺎﺟﺪا‪ ،‬ﺛﻢ ارﻓﻊ ﺣﻰﺘ ﺗﻄﻤﻦﺌ ﺟﺎلﺴﺎ‪ ،‬ﺛﻢ‬
‫اﺳﺠﺪ ﺣﻰﺘ ﺗﻄﻤﻦﺌ ﺳﺎﺟﺪا‪ ،‬ﺛﻢ اﻓﻌﻞ ذلﻚ ﻲﻓ ﺻﻼﺗﻚ ﻠﻛﻬﺎ« »ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ‪ ،‬اول »اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ« ﺑﮕﻮ‪ ،‬ﺳﭙﺲ )ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ( آﻧﻤﻘﺪار از ﻗﺮآن ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﯿﺴﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ رﮐﻮع ﺑﺮو ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﺣﺎل رﮐﻮع آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ از رﮐﻮع‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺤﺎﻟﺖ اﻋﺘﺪال ﻣﯽاﯾﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮو ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﺳﺠﺪه آراﻣﺶ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ از ﺳﺠﺪه ﺑﺮﺧﯿﺰ و ﺑﻨﺸﯿﻦ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﻧﺸﺴﺘﻦ آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﺑﺎ ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ و آراﻣﺶ را‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎزت ﺑﮑﺎر ﺑﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ »اﳌﺴﺊ ﰲ ﺻﻼﺗﻪ« »ﺑﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮان«‪،‬‬
‫ﺷﮫﺮت دارد‪- .‬ﺣﺪﯾﺚ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﭼﮑﯿﺪه ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎره ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ادای ﻧﻤﺎز و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد و ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﻓﺮاﯾﺾ و ﺳﻨﻦ آن را ﻧﯿﺰ از ھﻢ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻓﺮاﯾﺾ و واﺟﺒﺎت ﻧﻤﺎز‬

‫ﻧﻤﺎز ﻓﺮاﯾﺾ و ارﮐﺎﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ آن را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮاﯾﺾ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻧﻤﺎز ﺷﺮﻋﺎ اﻋﺘﺒﺎری ﻧﺪارد‪ .‬ﻓﺮاﯾﺾ ﻧﻤﺎز ﺑﺸﺮح زﯾﺮ اﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ -١‬اﻟﻨﯿﻪ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ٓ ُ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ ُ ۡ‬
‫� ُ�﴾‬ ‫� �ل ِِص‬ ‫ﻧﯿﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما أمِروا إِ� ِ�عبدوا ٱ‬
‫]اﻟﺒﯿﻨﺔ‪» .[٥ :‬و ﺑﺪاﻧﺎن دﺳﺘﻮر داده ﻧﺸﺪه ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪای را ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و دﯾﻦ را از آن او ﺑﺪاﻧﻨﺪ«‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻤﺎ اﻻﻋﻤﺎل ﺑﺎﻨﻟﻴﺎت‪،‬‬
‫و�ﻧﻤﺎ لﻞﻜ امﺮئ ﻣﺎ ﻧﻮى‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﺎﻛﻧﺖ ﻫﺠﺮﺗﻪ إﻰﻟ اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ ﻓﻬﺠﺮﺗﻪ إﻰﻟ اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ وﻣﻦ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٨٦‬‬

‫ﺎﻛﻧﺖ ﻫﺠﺮﺗﻪ ﺪﻟﻧﻴﺎ ﻳﺼﻴﺒﻬﺎ أو امﺮأة ﻳﻨﻜﺤﻬﺎ ﻓﻬﺠﺮﺗﻪ إﻰﻟ ﻣﺎ ﻫﺎﺟﺮ إﻴﻟﻪ« »آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎ‬
‫ارزش ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺖ و اراده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ھﺮ ﮐﺲ آن ﭼﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ و اراده ﺑﺎﻃﻨﯽ‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ رﺿﺎی ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺠﺮت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﺠﺮﺗﺶ‬
‫ﭘﺴﻨﺪ ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﻣﻮﺟﺐ ﺛﻮاب اﺳﺖ‪ ،‬و ھﺮ ﮐﺲ ھﺠﺮﺗﺶ ﺑﻘﺼﺪ و ﻧﯿﺖ رﺳﯿﺪن‬
‫ﺑﻪ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ دﻧﯿﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺮای ازدواج ﺑﺎ زﻧﯽ ھﺠﺮت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﺠﺮت او ﺑﻤﻨﻈﻮر رﺳﯿﺪن‬
‫ﺑﺪان ھﺪف اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ رﺿﺎی ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ارزش ھﺠﺮت وی ﺑﮫﻤﺎن اﻧﺪازه ﺑﯽارزش‬
‫و ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و در ﻣﺒﺤﺚ »وﺿﻮ« از ﺣﻘﯿﻘﺖ آن‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﺑﺎره ﺗﻠﻔﻆ و ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪن »ﻧﯿﺖ« اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ در »اﻏﺎﺛﻪ اﻟﻠﮫﻔﺎن« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﯿﺖ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻗﺼﺪ و آھﻨﮓ اﻧﺠﺎم ﭼﯿﺰی‪ ،‬و ﻣﺤﻞ آن دل ﻧﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ و اﺻﻼ ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارد ‪) -‬ﭘﺲ ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪن آن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ( ‪ -‬ﻟﺬا از ﭘـﯿﺎﻣﺒﺮص و از‬
‫اﺻﺤﺎب او ھﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻟﻔﻈﯽ‪ .‬درﺑﺎره »ﻧﯿﺖ« ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﮐﻪ )ﺑﺮای‬
‫ﻧﯿﺖ( ﺑﻌﺪھﺎ ﭘﺪﯾﺪ آوردهاﻧﺪ و ﺑﻮﻗﺖ آﻏﺎز وﺿﻮ و ﻧﻤﺎز و ﯾﺎ ھﺮ ﻋﻤﻞ ﻋﺒﺎدی و ﻏﯿﺮﻋﺒﺎدی ﺑﺮ‬
‫زﺑﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن آنھﺎ را ﻣﯿﺪان ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ وﺳﻮﺳﻪ ﮔﺮان ﻗﺮار داده و ﻣﺮدم را در‬
‫ﮔﻔﺘﻦ آنھﺎ دﭼﺎر ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آزارﺷﺎن ﻣﯽدھﺪ و ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ آنھﺎ وادارﺷﺎن‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺪ ﺑﺎر آنھﺎ را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻮد را در ﺗﻠﻔﻆ آنھﺎ‪،‬‬
‫ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦھﺎ ھﯿﭽﮑﺪام ﺟﺰء ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام‪) :‬ﮔﻔﺘﻦ اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ ﺑﺮای آﻏﺎز ﻧـﻤﺎز(‪:‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻔﺘﺎح الﺼﻼة اﻟﻄﻬﻮر‪ ،‬وﺤﺗﺮ�ﻤﻬﺎ‬
‫اﺘﻟﻜﺒ�‪ ،‬وﺤﺗﻠﻴﻠﻬﺎ اﻟتﺴﻠﻴﻢ« »ﮐﻠﯿﺪ ﻧﻤﺎز وﺿﻮ و ورود در آن )و ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﺠﺰ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮد ﺣﺮام ﮐﺮدن( وﺳﯿﻠﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﯿﺮون آﻣﺪن از آن ﺳﻼم دادن اﺳﺖ«‪،‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ و ﺣﺎﮐـﻢ و اﺑﻦ‬
‫ﺳﮑﻦ آن ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮ ﻓﺮض ﺑﻮدن ﺗﮑﺒﯿﺮهاﻻﺣﺮام‪ ،‬ﻓﻌﻞ و‬
‫ﻗﻮل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در دو ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺒﻠﯽ از آن‬
‫ﺳﺨﻦ رﻓﺖ‪ .‬ﺗﮑﺒﯿﺮهاﻻﺣﺮام‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »اﷲ اﻛﱪ« ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺤﺎﻟﺖ اﻋﺘﺪال ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪،‬‬
 ‫‪١٨٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ھﺮدو دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﷲ اﻛﱪ«‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺖ آﻧﭽﻪﮐﻪ‬
‫»ﺑﺰاز« ﺑﺎ اﺳﻨﺎد »ﺻﺤﯿﺢ« و ﺑﺸﺮط ﻣﺴﻠﻢ ﺗﺨﺮﯾﺞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﷲ اﻛﱪ«‪ .‬و در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ »اﻤﻟﺴیء ﻰﻓ ﺻﻼﺗﻪ« ﮐﻪ ﻃﺒﺮاﻧﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه ﺑﻮد‪» :‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ«‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﯾﺴﺘﺎده ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض و واﺟﺐ‪) :‬ﻗﯿﺎم(‬
‫ﺑﻤﻮﺟﺐ ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ و ﺳﻨﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم و اﺟﻤﺎع‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎده ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز )واﺟﺐ(‪،‬‬
‫ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﯾﺴﺘﺎده ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮض و واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫لصلَ ٰوة ِ ٱل ۡ ُو ۡس َط ٰي َوقُ ُ‬
‫وموا ْ ِ َّ�ِ َ�ٰنِت َ‬ ‫لصلَ َ�ٰت َوٱ َّ‬ ‫َ ُ ْ ََ‬
‫� ٱ َّ‬
‫�‪] ﴾٢٣٨‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٣٨ :‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿� ٰ ِفظوا‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎ را و ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺎﻧﻪ را اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ و در ﻧﻤﺎز ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دل‬
‫ﺑﺴﭙﺎرﯾﺪ«‪ .‬از ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﯿﻤﺎری ﺑﻮاﺳﯿﺮ داﺷﺘﻢ و‬
‫درﺑﺎره ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺮﺳﺶ ﻧﻤﻮدم‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺻﻞ ﻗﺎﺋﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ �ﺴﺘﻄﻊ‬
‫ﻓﻘﺎﻋﺪا‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ �ﺴﺘﻄﻊ ﻓﻌﻞ ﺟﻨﺐ« »اﯾﺴﺘﺎده ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﺴﺘﺎده ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫آن را ﺑﮕﺰار‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮی آن را ﺑﮕﺰار«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﻋﻠﻤﺎء ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ در‬
‫ﺣﺎل اﯾﺴﺘﺎدن‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﻗﺪمھﺎی ﭘﺎ از ھﻢ ﺟﺪا ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﻪ ﭼﺴﺒﯿﺪه ﺑﮫﻢ‪.‬‬
‫اﯾﺴﺘﺎده ﺧﻮاﻧﺪن در ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ‪) :‬ﻗﯿﺎم در ﻧﻔﻞ(‬
‫در ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ ﻗﯿﺎم )اﯾﺴﺘﺎده ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز( ﻓﺮض ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮان آنھﺎ را‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﯾﺴﺘﺎدن را ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﭘﺎداش و ﺛﻮاب‬
‫اﯾﺴﺘﺎده ﺧﻮاﻧﺪن از ﭘﺎداش و ﺛﻮاب ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﮐﺎﻣﻠﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﺮاﯾـﻢ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺻﻼة الﺮﺟﻞ ﻗﺎﻋﺪا ﻧﺼﻒ‬
‫الﺼﻼة« »ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﯽ را ﻣﮑﻠﻒ ﻧﻤﯽﺳﺎزد ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ در ﺗﻮان وی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آﻧﺼﻮرت ﺛﻮاب‬
‫و ﻣﺰد ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٨٨‬‬

‫»إذا مﺮض اﻟﻌﺒﺪ أو ﺳﺎﻓﺮ ﻛﺘﺐ اﷲ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺎﻛن ﻳﻌﻤﻠﻪ وﻫﻮ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻘﻴﻢ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎداش‬
‫اﻋﻤﺎل ﺑﯿﻤﺎر و ﻣﺴﺎﻓﺮ را ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل آﻧﺎن در ﺣﺎل ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ و ﻣﻘﯿﻢ ﺑﻮدن‪،‬‬
‫ارزاﻧﯽ ﻣﯽدارد«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺧﻮاﻧﺪان ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ در ھﻤﻪ رﮐﻌﺖھﺎی ﻧﻤﺎز ﻓﺮض و ﺳﻨﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻤﻮﺟﺐ اﺣﺎدﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« ﺧﻮاﻧﺪن ﻓﺎﺗﺤﻪ در ھﺮ رﮐﻌﺘﯽ ﻓﺮض اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎدام ﮐﻪ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺪﯾﻦﻣﻄﻠﺐ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از اﺧﺘﻼف در آن ﺑﯿﻤﻮرد‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺠﺎﻟﯽ ﺑﺮای اﺧﺘﻼف ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ آن اﺣﺎدﯾﺚ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ (۱‬از ﻋﺒﺎده ﺑﻦ اﻟﺼﺎﻣﺖس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬ﻻ ﺻﻼة ﻤﻟﻦ‬
‫لﻢ ﻳﻘﺮأ ﺑﻔﺎﺤﺗﺔ الﻜﺘﺎب« »ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ در آن ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﻧﺨﻮاﻧﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ = ﺗﺎ ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﻧﺨﻮاﻧﯽ ﻧﻤﺎزت ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﺎن آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (۲‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬ﻣﻦ ﺻ� ﺻﻼة لﻢ ﻳﻘﺮأ ﻓﻴﻬﺎ‬
‫ﺑﺄم اﻟﻘﺮآن ‪ -‬و� رواﻳﺔ‪ :‬ﺑﻔﺎﺤﺗﺔ الﻜﺘﺎب ‪ -‬ﻓ� ﺧﺪاج � ﺧﺪاج ﻏ� ﺗﻤﺎم« »ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ و در آن ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز او ﻧﺎﻗﺺ و ﻓﺎﺳﺪ و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫ﺷﯿﺨﯿﻦ )ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری( آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (۳‬ﺑﺎز ھﻢ از او رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺠﺗﺰئ ﺻﻼة ﻻ‬
‫ﻳﻘﺮأ ﻓﻴﻬﺎ ﺑﻔﺎﺤﺗﺔ الﻜﺘﺎب« »ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ در آن ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﺸـﻮد‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻘﻮط ﻓﺮض ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد »ﺻﺤﯿﺢ« و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و‬
‫اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (۴‬دارﻗﻄﻨﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد »ﺻﺤﯿﺢ« ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺠﺗﺰئ ﺻﻼة ﻤﻟﻦ لﻢ ﻳﻘﺮأ‬
‫ﺑﻔﺎﺤﺗﺔ الﻜﺘﺎب«‪» .‬ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫‪ (۵‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬أمﺮﻧﺎ أن ﻧﻘﺮأ ﺑﻔﺎﺤﺗﺔ الﻜﺘﺎب وﻣﺎ ﺗيﺮﺴ« »ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ )در ﻧﻤﺎز( ﻓﺎﺗﺤﻪ را و آﻧﻘﺪر از ﻗﺮآن ﮐﻪ ﻣﯿﺴﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ«‪.‬‬
‫اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺣﺎﻓﻆ و اﺑﻦ ﺳﯿﺪاﻟﻨﺎس ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﺳﻨﺎد آن »ﺻﺤﻴﺢ«‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٨٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ (۶‬در ﺑﻌﻀﯽ از رواﯾﺖھﺎی ﺣﺪﯾﺚ »اﻤﻟﻰﺴء ﻲﻓ ﺻﻼﺗﻪ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺛﻢ اﻗﺮأ ﺑﺄم‬
‫اﻟﻘﺮآن إﻰﻟ أن ﻗﺎل ﻪﻟ‪ :‬ﺛﻢ اﻓﻌﻞ ذلﻚ ﻲﻓ ﻞﻛ ر�ﻌﺔ« »ﺳﭙﺲ ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺑﺨﻮان‪ ...‬و اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ را در ھﺮ رﮐﻌﺖ ﺗﮑﺮار ﮐﻦ«‪.‬‬
‫‪ (۷‬و ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ھﺮ رﮐﻌﺘﯽ از ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض و‬
‫ﺳﻨﺖ )ﻧﻔﻞ( ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪه و ﺧﻼف آن از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬و در‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻣﺪار و ﻣﺒﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﯿﺮوی و ﺗﺒﻌﯿﺖ از رﻓﺘﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ او ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺻﻠﻮا ﻛﻤﺎ رأﻳﺘﻤﻮ� أﺻ�« »ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺮا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐـﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰارم« ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﯾﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﻤﻠﻪ =ﺑﺴﻢ اﻟﻠﻪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ‬
‫ھﻤﻪ ﻋﻠﻤﺎء )ﻓﻘﮫﺎء و ﻣﻔﺴﺮﯾﻦ( اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺴﻤﻠﻪ ﺟﺰو آﯾﻪای اﺳﺖ در‬
‫ﺳﻮره »ﻧﻤﻞ« و درﺑﺎره ﺑﺴﻤﻠﻪ در اول ھﻤﻪ ﺳﻮرهھﺎی ﻗﺮآن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻣﺬھﺐ‬
‫و رای ﻣﺸﮫﻮر ھﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﺑﺴﻤﻠﻪ آﯾﻪای اﺳﺖ از ﺳﻮرۀ ﻓﺎﺗﺤﻪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺗﻤﺎم ﺳﻮرهھﺎی ﻗﺮآن‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺴﻤﻠﻪ در ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ در ﻧﻤﺎز واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺣﮑﻢ ﻓﺎﺗﺤﻪ را دارد‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﺼﻮرت ﺳﺮی )ﻧﮫﺎﻧﯽ( و ﭼﻪ ﺑﺼﻮرت ﺟﮫﺮی )آﺷﮑﺎر( ‪ .‬ﻗﻮﯾﺘﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ‬
‫ﻣﺠﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﺑﻮھﺮﯾﺮه )ﯾﻌﻨﯽ‬‫ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻌﯿـﻢ ّ‬

‫ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ اﺑﻮھﺮﯾﺮه( ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﲪﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ را ﺧﻮاﻧﺪ ﺳﭙﺲ‬
‫ﻓﺎﺗﺤﻪ را‪ ،‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﺣﺪﯾﺚ‪ .‬و در آﺧﺮ آن ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺖ‪» :‬واﺬﻟي ﻧﻔﻲﺴ ﺑﻴﺪه أ� ﻻﺷﺒﻬ�ﻢ‬
‫ﺻﻼة ﺑﺮﺳﻮل اﷲص« »ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ از‬
‫ھﻤﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ و ﺑﺪان ﺷﺒﺎھﺖ دارد«‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ درﺑﺎره‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﮫﺮی و ﺑﺴﻤﻠﻪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺑﺴﻤﻠﻪ ﺧـﻮد آﯾﻪای اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﯿﻤﻦ و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﻮرهھﺎی ﻗﺮآن از‬
‫ﯾﮏ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ‪ ،‬ﻗﺮاءت آن در ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺟﺎﯾﺰ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﺧﻮاﻧﺪن آن ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﻧﺲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎنش ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهام ﮐﻪ ھﯿﭽﯿﮏ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴـﻢ اﻟﻠﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٩٠‬‬

‫اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿـﻢ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ«‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ واﺑﻦ ﺣﺒﺎن و ﻃﺤﺎوی ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫»ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺴﻤﻠﻪ ﻧﻪ آﯾﻪای اﺳﺖ ازﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ و ﻧﻪ از ﺳﻮرهھﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﺧﻮاﻧﺪن آن در‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض ﭼﻪ ﺟﮫﺮی و ﭼﻪ ﺳﺮی‪ ،‬ﻣﮑﺮوه )ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ( اﺳﺖ ﺑﺨﻼف ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ ﻗﻮی ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﺑﯿﻦ ﻣﺬھﺐ اول و دوم ﺗﻠﻔﯿﻖ ﻧﻤﻮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص )در ﻧﻤﺎز(‬
‫ﮔﺎھﯽ ﺑﺴـﻢ اﻟﻠﻪ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ را آﺷﮑﺎرا و ﮔﺎھﯽ ﻧﮫﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﮫﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ ھﺮﮔﺰ در ھﻤﻪ ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﭼﻪ در ﺳﻔﺮ و ﭼﻪ در‬
‫ﺣﻀﺮ‪ ،‬آن را آﺷﮑﺎرا و ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و اﻻ ﺑﺮﺧﻼف راﺷﺪﯾﻦ و ﺟﻤﮫﻮر‬
‫اﺻﺤﺎب و ﻣﺮدم ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﭘﻨﮫﺎن ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑـﺨﻮﺑﯽ ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‬
‫ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺻﻞ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﻗﺮاءت و ﺧﻮاﻧﺪن ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﻣﻌﻘﻮل آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮاءت ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن‬
‫را ﺑﺨﻮﺑﯽ و ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻏﯿﺮ آن را از‬
‫ﻗﺮآن ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻓﺮض و واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه ھﻔﺖ آﯾﻪ از ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ذﮐﺮ ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻗﺮآن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻌﻠﺘﯽ ﮐﻪ در ﻣﺰاج اوﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺳﻮء ﺣﺎﻓﻈﻪ ﯾﺎ ﮔﻨﮕﯽ و‬
‫ﻧﻘﺼﯽ ﮐﻪ در زﺑﺎن اوﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻋﺎرﺿﻪای ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﮐـﻢ و‬
‫زﯾﺎد ﻗﺮآن را ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ذﮐﺮ و دﻋﺎ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻗﺮآن‪ ،‬ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺮدم ﯾﺎد داده اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﺤﻤﯿﺪ و ﺗﮫﻠﯿﻞ‪ .‬ﭼﻪ از او رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أﻓﻀﻞ اﺬﻟﻛﺮ ﺑﻌﺪ ﺎﻠﻛم اﷲ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬واﺤﻟﻤﺪ ﷲ‪ ،‬وﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬واﷲ‬
‫أ�ﺮﺒ« »ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ ﺧﻄﺎﺑﯽ( ]ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ذﮐﺮ ﺑﻌﺪ از ﺳﺨﻦ ﺧﺪا اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺎک و‬
‫ﻣﻨﺰه اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺳﺰاوار او اﺳﺖ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ھﺮ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺼﻮرﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ رﻓﺎﻋﻪ ﺑﻦ راﻓﻊ ﺳﺨﻦ ﺧﻄﺎﺑﯽ را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺮدی ﯾﺎد داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﺎﻛن ﻣﻌﻚ ﻗﺮآن ﻓﺎﻗﺮأ و�ﻻ ﻓﺎﻤﺣﺪه و�ﺮﺒه وﻫﻠﻠﻪ ﺛﻢ ار�ﻊ«‬
‫»اﮔﺮ ﭼﯿﺰی از ﻗﺮآن ﻣﯽداﻧﯽ آن را ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ از ﻗﺮآن ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﺧﺪای را‬
 ‫‪١٩١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺣﻤﺪ و ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﺗﮫﻠﯿﻞ ﮔﻮی«‪ .‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٥‬رﮐﻮع‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا‬‫ﻓﺮﺿﯿﺖ آن ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع ﻓﻘﮫﺎء اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َ ْ‬
‫ٱ ۡرك ُعوا َو�﴾ ]اﻟﺤﺞ‪» .[٧٧ :‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ )در ﻧﻤﺎز( ﺑﻪ رﮐﻮع ﺑﺮوﯾﺪ و‬
‫ﺳﺠﺪه ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ رﮐـﻮع ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؟‬
‫ﺑﺎ ﺧﻤﯿﺪه ﺷﺪن ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ دﺳﺖھﺎ ﺑﻪ زاﻧﻮ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬رﮐﻮع ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ و‬
‫آراﻣﺶ در رﮐﻮع ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬زﺑﺮا در ﺣﺪﯾﺚ‪ :‬اﻤﻟﺴﺊ ﻲﻓ ﺻﻼﺗﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ‪» :‬ﺛﻢ ار�ﻊ ﺣﻰﺘ‬
‫ﺗﻄﻤﻦﺌ راﻛﻌﺎ« »ﺳﭙﺲ ﺑﻪ رﮐﻮع ﺑﺮو ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آراﻣﺶ و ﺳﮑﻮن ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ«‪ .‬از اﺑﻮﻗﺘﺎده رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬أﺳﻮأ اﻨﻟﺎس ﺮﺳﻗﺔ اﺬﻟي �ﺮﺴق ﻣﻦ ﺻﻼﺗﻪ« »ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫دزد ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽدزدد«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﻧﻤﺎزش‬
‫دزدی ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﺘﻢ ر�ﻮﻋﻬﺎ وﻻ ﺳﺠﻮدﻫﺎ« ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﻘﻴﻢ ﺻﻠﺒﻪ ﻲﻓ الﺮ�ﻮع‬
‫والﺴﺠﻮد« »رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﺧﻮد را ﺑﺪرﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدھﺪ ﯾﺎ در رﮐﻮع وﺳﺠﻮد ﭘﺸﺘﺶ‬
‫ﺑﻄﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد = ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ را ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و اﺑﻦ‬
‫ﺧﺰﯾﻤﻪ و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺣﺎﮐﻢ آن را »ﺻﺤﯿﺢ اﻻﺳﻨﺎد« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺠﺗﺰئ ﺻﻼة ﻻ ﻳﻘﻴﻢ‬
‫الﺮﺟﻞ ﻓﻴﻬﺎ ﺻﻠﺒﻪ ﻲﻓ الﺮ�ﻮع والﺴﺠﻮد« »ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار در آن در رﮐﻮع و در ﺳﺠﻮد‪،‬‬
‫ﭘﺸﺘﺶ را راﺳﺖ ﻧﮑﻨﺪ و آراﻣﺶ و ﺳﮑﻮن در آنھﺎ را ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ھﺮ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد آن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﺮﻣﺬی‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬و داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺻﺤﺎب و ﭘﯿﺮوان آﻧﺎن ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و راﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ در رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺼﻮرت‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﮐﺸﯿﺪه ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬از ﺣﺬﯾﻔﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬او ﻣﺮدی را دﯾﺪ ﮐﻪ رﮐﻮع و‬
‫ﺳﺠﻮد را ﻧﺎﻗﺺ اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دھﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻧﻤﺎزت را ﻧﺨﻮاﻧﺪی‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻤﯿﺮی ﺑﺮ دﯾﻦ‬
‫ﻏﯿﺮ دﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽﻣﯿﺮی«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٩٢‬‬

‫‪ -٦‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘـﻦ از رﮐﻮع و راﺳـﺖ اﯾﺴﺘﺎدن و ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻮﺗﺎه )ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ(‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺰ ﻓﺮض اﺳﺖ زﯾﺮا اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ در ﺑﯿﺎن ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»و�ذا رﻓﻊ رأﺳﻪ اﺳﺘﻮى ﻗﺎﺋﻤﺎ ﺣﻰﺘ ﻳﻌﻮد ﻞﻛ ﻓﻘﺎر إﻰﻟ مﺎﻜﻧﻪ« »ھﺮﮔﺎه از رﮐﻮع ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﮫﺮهھﺎی ﺳﺘﻮن ﻓﻘﺮات ﺑﺠﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری آن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ‬
‫وﻗﺖ از رﮐﻮع ﺳﺮش را ﺑﺮ ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬راﺳﺖ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺖ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺛﻢ ارﻓﻊ ﺣﻰﺘ ﺗﻌﺘﺪل ﻗﺎﺋﻤﺎ« »ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺼﻮرت ﻣﻌﺘﺪل و راﺳﺖ ﻣﯽاﯾﺴﺘﯽ«‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﻨﻈﺮ إﻰﻟ ﺻﻼة رﺟﻞ ﻻ ﻳﻘﻴﻢ ﺻﻠﺒﻪ ﺑ� ر�ﻮﻋﻪ وﺳﺠﻮده«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﭘﺸﺖ ﺧﻮد را ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻧﮕﻪ ﻧﻤﯽدارد‬
‫)ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ را ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ( ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ )در ﭘﯿﺸﮕﺎه او ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺬری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد آن ﺧﻮب )ﺟﯿﺪ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﺳﺠﻮد‬
‫آﯾﻪای ﮐﻪ ﺑﺮ وﺟﻮب ﺳﺠﺪه دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺿﻤﻦ ﺳﺨﻦ از رﮐﻮع ﻧﻘﻞ ﺷﺪ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ در ﺣﺪﯾﺚ »اﻤﻟﻰﺴء ﻲﻓ ﺻﻼﺗﻪ« آن را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺛﻢ اﺳﺠﺪ ﺣﻰﺘ‬
‫ﺗﻄﻤﻦﺌ ﺳﺎﺟﺪا ﺛﻢ ارﻓﻊ ﺣﻰﺘ ﺗﻄﻤﻦﺌ ﺟﺎلﺴﺎ ﺛﻢ اﺳﺠﺪ ﺣﻰﺘ ﺗﻄﻤﻦﺌ ﺳﺎﺟﺪا« »ﺳﭙﺲ‬
‫ﺳﺠﺪه ﮐﻦ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﺳﺠﺪه از ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽاﻓﺘﯽ و آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺧﯿﺰ و‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻦ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽاﻓﺘﯽ و آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮو ﺗﺎ در‬
‫آن آراﻣـﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﺠﺪه اول و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از آن و ﺳﺠﺪه دوم ﺑﺎ ﻣﺮاﻋﺎت‬
‫ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ در ھﺮدو ﺳﺠﺪه و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ آنھﺎ در ﺗﻤﺎم رﮐﻌﺖھﺎی ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض و‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻓﺮض و واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺪازه ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ‪:‬‬
‫ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ )در رﮐﻮع و اﻋﺘﺪال و ﺳﺠﻮد و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ( ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﮑﺚ‬
‫و ﺗﻮﻗﻒ در ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺪامھﺎ آراﻣﺶ ﺧﻮد را ﯾﺎﺑﻨﺪ و از ﺣﺮﮐﺖ ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان آن را‪ ،‬ﺑﻤﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ« ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺗﺨﻤﯿﻦ زدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺪامھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺳﺠﺪه ﺑﺎﯾﺪ روی ﻣﺼﻠﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪:‬‬
 ‫‪١٩٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫اﻧﺪامھﺎی ﺳﺠﻮد ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﭼﮫﺮه )ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و ﻧﻮک ﺑﯿﻨﯽ(‪ ،‬و ﮐﻒ دﺳﺖھﺎ‪ ،‬ھﺮدو‬
‫زاﻧﻮ و اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎ‪ .‬از ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺳﺠﺪ اﻟﻌﺒﺪ ﺳﺠﺪ ﻣﻌﻪ ﺳﺒﻌﺔ آراب )‪ :(۲‬وﺟﻬﻪ‪ ،‬و�ﻔﺎه‪ ،‬ور�ﺒﺘﺎه‪،‬‬
‫وﻗﺪﻣﺎه« »ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻔﺖ اﻧﺪام وی ﺑﺎ وی ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬ﺻﻮرﺗﺶ‪،‬‬
‫ﮐﻒھﺎی دﺳﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬دو زاﻧﻮاﻧﺶ‪ ،‬و ﻗﺪمھﺎﯾﺶ )اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎھﺎﯾﺶ(«‪ .‬ﺟﺰ ﺑﺨﺎری ھﻤﻪ‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أمﺮ اﻨﻟﻲﺒص أن �ﺴﺠﺪ ﻰﻠﻋ ﺳﺒﻌﺔ أﻋﻀﺎء وﻻ‬
‫ﻳ�ﻒ ﺷﻌﺮا وﻻ ﺛﻮ�ﺎ‪ :‬اﺠﻟﺒﻬﺔ‪ ،‬واﻴﻟﺪﻳﻦ والﺮ�ﺒت� والﺮﺟﻠ�« »ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر داده‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ھﻔﺖ اﻧﺪام ﺧﻮد ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮی و ﺟﺎﻣﻪ ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ‪ ،‬ھﺮدو دﺳﺖ‪ ،‬ھﺮدو زاﻧﻮ‪ ،‬و ھﺮدو ﭘﺎ«‪ .‬در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أمﺮت أن أﺳﺠﺪ ﻰﻠﻋ ﺳﺒﻌﺔ أﻋﻈﻢ‪ :‬ﻰﻠﻋ اﺠﻟﺒﻬﺔ ‪ -‬وأﺷﺎر ﺑﻴﺪه ﻰﻠﻋ أﻧﻔﻪ ‪-‬‬
‫واﻴﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬والﺮ�ﺒت�‪ ،‬وأﻃﺮاف اﻟﻘﺪﻣ�« »ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ھﻔﺖ اﺳﺘﺨﻮان‬
‫اﻧﺪام ﺧﻮد ﺳﺠﺪه ﮐﻨﻢ )ﺑﺮ ھﻔﺖ اﺳﺘﺨﻮان ﺑﺪن در ﺳﺠﺪه ﺗﮑﯿﻪ ﮐﻨﻢ(‪ :‬ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ‪ -‬اﺷﺎره‬
‫ﺑﻪ ﺑﯿﻨﯽ ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮد ‪ -‬ھﺮدو دﺳﺖ و ھﺮدو زاﻧﻮ و ﮐﻨﺎرهھﺎی ﻗﺪم ﭘﺎھﺎ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﻦ‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی‪» :‬أمﺮت أن أﺳﺠﺪ ﻰﻠﻋ ﺳﺒﻊ وﻻ أ�ﻔﺖ‬
‫الﺸﻌﺮ وﻻ اﺜﻟﻴﺎب‪ ،‬اﺠﻟﺒﻬﺔ‪ ،‬واﻻﻧﻒ‪ ،‬واﻴﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬والﺮ�ﺒت�‪ ،‬واﻟﻘﺪﻣ�« )ﺗﺮﺟﻤﻪ آن ﮔﺬﺷﺖ(‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﺮد ﺑﯿﻨﯽ و ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻧﮫﺎد«‪ .‬اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻤﻞ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺠﺪه ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و ﺑﯿﻨﯽ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﮫﺎد‪ .‬اﮔﺮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮕﺬارد ﺑﺪون ﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از اھﻞ ﻋﻠـﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻔﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﮔﺮ ھﺮدو ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺠﺪه ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٨‬آﺧﺮﯾﻦ ﻧﺸﺴﺖ و ﺧﻮاﻧﺪن ﺗﺸﮫﺪ در آن‪:‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از رھﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﻌﺮوف و ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪه آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﺸﺴﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و ﺗﺸﮫﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و در ﺣﺪﯾﺚ »اﻤﻟﻰﺴء ﻲﻓ ﺻﻼﺗﻪ« ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺈذا‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٩٤‬‬

‫رﻓﻌﺖ رأﺳﮏ ﻣﻦ آﺧﺮ ﺳﺠﺪة وﻗﻌﺪت ﻗﺪر اﻟتﺸﻬﺪ ﻓﻘﺪ ﺗﻤﺖ ﺻﻼﺗﮏ« »ھﺮ وﻗﺖ از‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺠﺪه ﺳﺮت را ﺑﺮداﺷﺘﯽ و ﺑﺎﻧﺪازه ﺧﻮاﻧﺪن ﺗﺸﮫﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﯽ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﺎ ﻧﻤﺎزت ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫رﺳﯿﺪه اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻗﺒﻞ از‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺸﮫﺪ ﻓﺮض ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﯿـﻢ‪» :‬الﺴﻼم ﻰﻠﻋ اﷲ ﻗﺒﻞ ﻋﺒﺎده‪ ،‬الﺴﻼم ﻰﻠﻋ ﺟﺮﺒ�ﻞ‪،‬‬
‫الﺴﻼم ﻰﻠﻋ ﻣﻴﺎﻜﺋﻴﻞ‪ ،‬ﻓﻘﺎل اﻨﻟﻲﺒص‪) :‬ﻻ ﺗﻘﻮلﻮا‪ :‬الﺴﻼم ﻰﻠﻋ اﷲ‪ ،‬وﻟ�ﻦ ﻗﻮلﻮا‪ :‬اﺘﻟﺤﻴﺎت‬
‫ﷲ(« »ﻧﮕﻮﺋﯿﺪ‪ :‬درود ﺑﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ ھﻤﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶھﺎ ﺳﺰاوار ﺧﺪاﺳﺖ«‪ .‬و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ً‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺸﮫﺪ اول ﻓﺮض ﻧﺒﻮده و ﺑﻌﺪا ﻓﺮض ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺗﺸﮫﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳــﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎره ﺗﺸﮫﺪ از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ‬
‫ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾـﻢ و در ﺗﺸﮫﺪ ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ‪» :‬الﺴﻼم ﻰﻠﻋ اﷲ ﻗﺒﻞ ﻋﺒﺎده‪،‬‬
‫الﺴﻼم ﻰﻠﻋ ﻓﻼن وﻓﻼن‪ .‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲص‪ :‬ﻻ ﺗﻘﻮلﻮا الﺴﻼم ﻰﻠﻋ اﷲ‪ ،‬ﻓﺈن اﷲ ﻫﻮ‬
‫الﺴﻼم‪ ،‬وﻟ�ﻦ إذا ﺟﻠﺲ أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬اﺘﻟﺤﻴﺎت ﷲ‪ ،‬والﺼﻠﻮات‪ ،‬واﻟﻄﻴﺒﺎت‪ ،‬الﺴﻼم‬
‫ﻋﻠﻴﻚ أﻳﻬﺎ اﻨﻟﻲﺒ ورﻤﺣﺔ اﷲ و�ﺮ�ﺗﻪ‪ ،‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻨﺎ وﻰﻠﻋ ﻋﺒﺎد اﷲ الﺼﺎﺤﻟ�‪ ،‬ﻓﺈﻧ�ﻢ إذا‬
‫ﻗﻠﺘﻢ ذلﻚ أﺻﺎب ﻞﻛ ﻋﺒﺪ ﺻﺎﻟﺢ ﻲﻓ الﺴﻤﺎء واﻻرض أو ﺑ� الﺴﻤﺎء واﻻرض أﺷﻬﺪ أن ﻻ‬
‫� إﻻ اﷲ‪ ،‬وأﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا ﻋﺒﺪه ورﺳﻮﻪﻟ‪ ،‬ﺛﻢ ﻴﻟﺨﺮﺘ أﺣﺪ�ﻢ ﻣﻦ اﺪﻟﺎﻋء أﻋﺠﺒﻪ إﻴﻟﻪ‬
‫ﻓﻴﺪﻋﻮ ﺑﻪ« »ﻧﮕﻮﺋﯿﺪ‪ :‬درود ﺑﺮ اﻟﻠﻪ‪ ،‬زﯾﺮا اﻟﻠﻪ ﺧﻮد ﺳﻼم و درود اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷﻤﺎ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ھﻤﮥ ﺳﺘﺎﯾﺶھﺎ و درودھﺎ و ﭘﺎﮐﯽھﺎ از آن ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬درود و‬
‫رﺣﻤﺖ و ﺑﺮﮐﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎد ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬و درود ﺑﺮ ﻣﺎ و ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن درﺳﺘﮑﺎر‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﯿﺪ ھﻤﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن درﺳﺘﮑﺎر و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن و‬
‫در ﺑﯿﻦ زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺪل ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھـﻢ و ﺑﻪ زﺑﺎن اﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺠﺰ اﻟﻠﻪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻧﯿﺰ ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪص ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎده و ﭘﯿﺎمآور اﻟﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ھﺮ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺟﺎﻟﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺑﺪان دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدم اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﺸﮫﺪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬زﯾﺮا راوﯾﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﺗﺸﮫﺪ ﻏﯿﺮ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻧﯿﺰ اﺟﻤﺎع و اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ راوﯾﺎن‬
‫ﺗﺸﮫﺪ ﻏﯿﺮ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی و ﺧﻄﺎﺑﯽ و اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر‬
 ‫‪١٩٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد درﺑﺎره ﺗﺸﮫﺪ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﺸﮫﺪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺸﮫﺪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد از ﻧﻈﺮ ﺻﺤﺖ ﺣﺪﯾﺚ درﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺸﮫﺪ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺖ و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺘﻟﺤﻴﺎت اﻤﻟﺒﺎر�ت‪ ،‬الﺼﻠﻮات اﻟﻄﻴﺒﺎت ﷲ‪ ،‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ أﻳﻬﺎ اﻨﻟﻲﺒ ورﻤﺣﺔ اﷲ‬
‫و�ﺮ�ﺗﻪ‪ ،‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻨﺎ وﻰﻠﻋ ﻋﺒﺎد اﷲ الﺼﺎﺤﻟ�‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬وأﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا‬
‫ﻋﺒﺪه ورﺳﻮﻪﻟ« اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬درﺑﺎره ﺗﺸﮫﺪ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ اﯾﻦ ﯾﮑﯽ را ﺑﯿﺸﺘﺮ دوﺳﺖ‬
‫دارم‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻠﺘﺮﯾﻦ آنھﺎﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺳﻮال ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺗﺸﮫﺪ‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهای؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن آن را ﮔﺴﺘﺮده ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ و ﺑﻪ ﻃﺮق ﺻﺤﯿﺢ از اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس ﺷﻨﯿﺪهام و اﻟﻔﺎظ آن را ﺟﺎﻣﻌﺘﺮ و ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﻟﻔﺎظ دﯾﮕﺮ ﺗﺸﮫﺪھﺎ ﻣﯽداﻧﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺪان‬
‫ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨـﻢ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﻣﺎدام ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺜﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ‬
‫وی ﺳﺨﺖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮم و اﺷﮑﺎﻟﯽ در آن ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ‪ .‬و ﺗﺸﮫﺪ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم‬
‫ﻣﺎﻟﮏ آن را در »ﻣﻮﻃﺎ« از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدری رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬او از‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺷﻨﯿﺪه ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﻻی ﻣﻨﺒﺮ ﺗﺸﮫﺪ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽآﻣﻮﺧﺖ‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﻟﺘﺤﻴﺎت ﷲ‪ ،‬اﻟﺰاﻛﻴﺎت ﷲ‪ ،‬اﻟﻄﻴﺒﺎت واﻟﺼﻠﻮات ﷲ‪ ،‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ أﳞﺎ اﻟﻨﺒﻲ ورﲪﺔ اﷲ‬
‫وﺑﺮﻛﺎﺗﻪ‪ ،‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻨﺎ وﻋﲆ ﻋﺒﺎد اﷲ اﻟﺼﺎﳊﲔ‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ‪ ،‬وأﺷﻬﺪ أن ﳏﻤﺪا‬
‫ﻋﺒﺪه ورﺳﻮﻟﻪ« ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎره ﺗﺸﮫﺪ ھﻤﻪ ﺻﺤﯿﺢ ھﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس«‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ھﺮ ﮐﺪام را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯽ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋﻠﻤﺎء اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﻪ آنھﺎ ﺟﺎﯾﺰ ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -٩‬ﺳﻼم دادن‬
‫ﻓﺮﺿﯿﺖ ﺳﻼم دادن ﻧﻤﺎز‪ ،‬از ﻗﻮل و رﻓﺘﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫ﻋﻠﯽس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻔﺘﺎح الﺼﻼة اﻟﻄﻬﻮر وﺤﺗﺮ�ﻤﻬﺎ‬
‫اﺘﻟﻜﺒ�‪ ،‬وﺤﺗﻠﻴﻠﻬﺎ اﻟتﺴﻠﻴﻢ« )ﺗﺮﺟﻤﻪ آن در ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﺬﺷﺖ(‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻮداود و‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ و او از ﭘﺪرش رواﯾﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٩٦‬‬

‫ﮐﺮده ﮐﻪ‪» :‬ﻛﻨﺖ أرى اﻨﻟﻲﺒ ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ �ﺴﻠﻢ ﻋﻦ ﻳﻤﻴﻨﻪ وﻋﻦ �ﺴﺎره ﺣﻰﺘ ﻳﺮى‬
‫ﺑﻴﺎض ﺧﺪه« »ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﻣﯽدﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺳﻼم دادن ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف ﭼﭗ آﻧﻘﺪر ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪ و روﯾﺶ را ﺑـﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺪه ﮔﻮﻧﻪاش )از‬
‫ﭘﺸﺖ( دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از واﺋﻞ‬
‫ﺑﻦ ﺣﺠﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردهام‪ ،‬او از ﻃﺮف راﺳﺖ ﺳﻼم‬
‫ﻣﯽداد‪) :‬ﻣﯽﮔﻔﺖ( »الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ ورﻤﺣﺔ اﷲ و�ﺮ�ﺗﻪ« و از ﻃﺮف ﭼـﭗ ﺳﻼم ﻣﯽداد‪:‬‬
‫)ﻣﯽﮔﻔﺖ( »الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ ورﻤﺣﺔ اﷲ و�ﺮ�ﺗﻪ«‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در »ﺑﻠﻮغ اﻟﻤﺮام«‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻼم دادن اول )از ﻃﺮف راﺳﺖ( واﺟﺐ‪ ،‬و ﺳﻼم دادن دوم )از ﻃﺮف ﭼﭗ( ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬رای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻼم اول ﻓﺮض اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﻼم دوم ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎء‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻼم دادن اوﻟﯽ ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ در »اﻟﻤﻐﻨﯽ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻧﺺ ﺳﺨﻦ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺻﺮﯾﺢ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫در اﯾﻨﮑﻪ ھﺮدو ﺳﻼم واﺟﺐ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮدو ﺳﻼم ﺑﻄﻮر ﺻﺤﯿﺢ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻣﺮاد ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ھﺮدو ﺳﻼم اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫وﺟﻮب ھﺮ دوی آنھﺎ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ در رواﯾﺖ‬
‫دﯾﮕﺮی ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ دو ﺑﺎر ﺳﻼم دادن را ﺑﯿﺸﺘﺮ دوﺳﺖ دارم«‪ .‬و ﺑﺪﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﺳﻠﻤﻪ اﺑﻦ اﻻﮐﻮع و ﺳﮫﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﯾﮑﺒﺎر ﺳﻼم ﻣﯽداد و ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ھـﻢ ﯾﮑﺒﺎر ﺳﻼم ﻣﯽدادﻧﺪ«‪ .‬در آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪،‬‬
‫اﺧﺒﺎر و اﻗﻮال اﺻﺤﺎب ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻤﻮﺟﺐ آنھﺎ ﻣﺸﺮوع و ﺳﻨﺖ دو ﺑﺎر‬
‫ﺳﻼم دادن اﺳﺖ و ﯾﮑﺒﺎر ﺳﻼم دادن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬و اﺟﻤﺎﻋﯽ را ﮐﻪ اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ذﮐﺮﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ آن دﻻﻟﺖ دارد‪ ،‬و ﻧﻤﯽﺗﻮان از آن ﻋﺪول ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﻤﺬھﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺟﻤﮫﻮر ﺳﻠﻒ و ﺧﻠﻒ دو ﺑﺎر ﺳﻼم دادن ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ و‬
‫ﮔﺮوھﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﯾﮑﺒﺎر ﺳﻼم دادن ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و آﻧﺎن ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺿﻌﯿﻔﯽ ﻣﺘﻤﺴﮏ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ )ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ( ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻌﻀﯽ‬
‫از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر‬
‫ﺳﻼم دادن ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ آراء اﯾﺸﺎن ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر ﺳﻼم دادن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺨـﻮاھﺪ ﯾﮑﺒﺎر ﺳﻼم ﺑﺪھﺪ ﺑﺎﯾﺪ روی ﺑﻪ ﭘﯿﺶ‬
 ‫‪١٩٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫و ﺳﯿﻨﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ دو ﺑﺎر ﺳﻼم ﺑﺪھﺪ‪ ،‬اوﻟﯽ روی ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ و دوﻣﯽ‬
‫روی ﺑﻪ ﻃﺮف ﭼﭗ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ھﺮ ﺳﻼم دادﻧﯽ‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﺳﺮ و ﺳﯿﻨﻪاش را‬
‫ﺑﭽﺮﺧﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻮﻧﻪاش )از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ( دﯾﺪه ﺷﻮد«‪ .‬و اﯾﻨﺴﺖ ﺻﻮرت ﺻﺤﯿﺢ ﺳﻼم دادن‬
‫ﻧﻤﺎز‪ .‬ﺑﻌﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ھﺮدو ﺑﺎر ﺳﻼم دادن روی ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ ﯾﺎ ھﺮدو ﺑﺎر‬
‫روی ﺑﻪ ﻃﺮف ﭼﭗ‪ ،‬ﯾﺎ ھﺮدو ﺑﺎر روی در ﺟﻠﻮ‪ ،‬ﯾﺎ اوﻟﯽ روی در ﻃﺮف ﭼﭗ و دوﻣﯽ روی‬
‫در ﻃﺮف راﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ھﻤﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬و دو ﺑﺎر ﺳﻼم‬
‫دادن را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺛﻮاب ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﯿﻔﯿﺖ )ﻣﺮوی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص( را‬
‫از دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻨﺖﻫﺎی ﻧﻤﺎز‪) :‬ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت ﻧﻤﺎز(‬

‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖھﺎﺋﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ھﻤﻮاره آنھﺎ را ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎداش آنھﺎ ﻧﺎﯾﻞ ﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺳﻨﺖھﺎی ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺖھﺎ‪:‬‬

‫ﺳﻨﺖ اش ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار در ﭼﮫﺎر ﺣﺎﻟﺖ دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را در ﻧﻤﺎز ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫اول ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺗﮑـﺒﯿﺮه اﻻﺣـﺮام‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اھﻞ ﻋﻠـﻢ اﺧﺘﻼف ﻧﺪارﻧﺪ در‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮﻗﺖ اﻓﺘﺘﺎح ﻧﻤﺎز دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺟﻤﻠﻪ »ﻋﺸﺮه ﻣﺒﺸﺮه« ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن‬
‫دﺳﺖھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در اول ﻧﻤﺎز را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﯿﮫﻘﯽ از ﺣﺎﮐﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ھﯿﭻ ﺳﻨﺘﯽ از ﺳﻨﺘﮫﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‬
‫ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾـﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻠﻔﺎی ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪ و »ﻋﺸﺮه ﻣﺒﺸﺮه« و دﯾﮕﺮ اﺻﺤﺎب در ﺷﮫﺮھﺎی‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ و دور دﺳﺖ‪ ،‬در رواﯾﺖ آن اﺗﻔﺎق داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ﺳﻨﺖ )ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن‬
‫دﺳﺘﮫﺎ ﺑﻮﻗﺖ ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام(‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﺘﺎد ﻣﺎ اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺖھﺎ‪:‬‬
‫در ﺑﯿﺎن ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺖھﺎ رواﯾﺖھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ .‬آﻧﭽﻪﮐﻪ‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺗﺎ ﻣﻮازات ﺷﺎﻧﻪھﺎﯾﺶ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ ﻣﻮازی ﺑﺎ ﺑﺎﻻی ﮔﻮشھﺎ و ﺷﺴﺖھﺎﯾﺶ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٩٨‬‬

‫ﻧﺮﻣﻪ ﮔﻮشھﺎ و ﮐﻒ دﺳﺘﺎﻧﺶ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﺎﻧﻪھﺎ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ رواﯾﺖھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ آن را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ ﺑﻮﻗﺖ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﮐﺸﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را‪،‬‬
‫ﺑﺤﺎﻟﺖ ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺟﺰ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺰرگ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ وﻗﺖ ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺖھﺎ را ﺑﺎﻻ ﺑﺮد؟‬
‫ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن دﺳﺖھﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام ﯾﺎ ﭘﯿﺶ از آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻧﺎﻓﻊ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ھﺮ وﻗﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ و دﺳﺖھﺎ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و‬
‫آن را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽداد«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺎز‬
‫ھـﻢ از او رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮﻗﺖ ﺗﮑﺒﯿﺮ دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺗﺎ ﻣﺤﺎذی‬
‫ﺷﺎﻧﻪھﺎ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪانھﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و دﯾﮕﺮان اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و‬
‫اﻣﺎ درﺑﺎره ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺖھﺎ ﭘﯿﺶ از ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام‪ ،‬ﺑﺎز ھـﻢ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺗﺎ ﻣﺤﺎذی ﺷﺎﻧﻪھﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫در رواﯾﺖ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻟﺤﻮﯾﺮث ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻛﺮﺒ ﺛﻢ رﻓﻊ ﻳﺪﻳﻪ« »ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫دﺳﺖھﺎ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﭘﯿﺶ از ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺖھﺎ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﯾﺪهام ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﭘﯿﺶ از ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺘﮫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم و ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮﻗﺖ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ رﮐﻮع و ھﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از آن ﻧﯿﺰ‪،‬‬
‫دﺳﺖھﺎ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و دو ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬از‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬دﺳﺖھﺎ را ﺗﺎ ﻣﺤﺎذی‬
‫ﺷﺎﻧﻪھﺎﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ھﺮ وﻗﺖ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ رﮐﻮع ﺑﺮود ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد و ھﺮﮔﺎه ﺳﺮش را از رﮐﻮع ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻤﻊ‬
‫اﷲ ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه ر�ﻨﺎ ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺨﺎری‬
‫اﻓﺰوده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺖ و از آن ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪ .‬و‬
 ‫‪١٩٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ اﻓﺰوده اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽداد وﻗﺘﯽﮐﻪ از ﺳﺠﺪه ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺑﯿﻦ ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ«‪ .‬و ﺑﯿﮫﻘﯽ اﻓﺰوده اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻟﻘﺎء اﻟﻠﻪ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎزش ﭼﻨﺎن ﺑﻮد«‪ .‬ﻣﺪاﯾﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺮ ھﻤﻪ ﻣﺮدم ﺣﺠﺖ ﻣﯽداﻧﻢ‪.‬‬
‫ھﺮ ﮐﺲ آن را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا در اﺳﻨﺎد آن ھﯿﭻ ﺧﺪﺷﻪای ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و‬
‫ﺑﺨﺎری درﺑﺎره اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﯾﮏ ﺟﺰوه ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﺼﻨﯿﻒ ﮐﺮده و در آن از ﺣﺴﻦ و ﺣﻤﯿﺪ ﺑﻦ‬
‫ھﻼل ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد دﺳﺖھﺎ را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺣﺴﻦ ﮐﺴﯽ را اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﻔﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﮐﺮدن دﺳﺖھﺎ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻮﻗﺖ ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﻤﺎزی را ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاﯾﺘﺎن‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز را ﺧﻮاﻧﺪ و ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮑﺒﺎر دﺳﺖھﺎ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ ﻗﻮی و‬
‫ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺪه ﺑﺴﯿﺎری از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ آن اﻋﺘﺮاض ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺧﺒﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ اھﻞ ﮐﻮﻓﻪ درﺑﺎره ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺒﻮدن ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﮐﺮدن دﺳﺖھﺎ در ﻧﻤﺎز ﺑﮫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ رﮐﻮع و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از آن‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﺴﺖﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪان اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن در آن »ﻋﻠﻠﯽ« اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آن را از اﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽاﻧﺪازد‪ .‬و ﺑﻔﺮض اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﭽﻮن ﺗﺮﻣﺬی ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺻﺤﺖ آن ﺷﻮﯾـﻢ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺤﺪ ﺷﮫﺮت رﺳﯿﺪهاﻧﺪ ﻣﻌﺎرﺿﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻨﻘﯿﺢ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد دﺳﺖ ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص( را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐـﻪ ﻏﯿﺮ آن را ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬دﯾﻠﻤﯽ در ﮐﺘﺎب ﻧﺼﺐ اﻟﺮاﯾﻪ ﺑﻨﻘﻞ از‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻨﻘﯿﺢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻨﮑﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد دﺳﺖ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا او از ﻗﺮآن ﭼﯿﺰی را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن اﺧﺘﻼف ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و آن ﺳﻮرهھﺎی »ﻣﻌﻮذﺗﲔ« اﺳﺖ و ﭼﯿﺰی را‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮ ﻧﺴﺦ ان ﻣﺘﻔﻖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ‪ ،‬و ﮐﯿﻔﯿﺖ اﯾﺴﺘﺎدن‬
‫دو ﻧﻔﺮ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻣﺎم را ﮐﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎء در آن اﺧﺘﻼف‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را در وﻗﺖ ﺧﻮدش ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻋﺮﻓﺎت ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز را ﺟﻤـﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬و آرﻧﺞ و ﺳﺎﻋﺪ در وﻗﺖ‬
‫ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻦ را ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎء در آن اﺧﺘﻼف ﻧﺪارﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٠٠‬‬

‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮕﻮﻧﻪ »وﻣﺎ ﺧﻠﻖ اﺬﻟﻛﺮ واﻻﻧﻰﺜ« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﭼﯿﺰھﺎ را در ﻧﻤﺎز ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺖھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ؟‪.‬‬
‫ﭼﮫﺎرم‪ :‬ﺑﻮﻗﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﺑﺮای رﮐﻌﺖ ﺳﻮم‪:‬‬
‫از ﻧﺎﻓﻊ و او از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬او ھﺮ وﻗﺖ ﺑﺮای رﮐﻌﺖ ﺳـﻮم‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﯽداد«‪ .‬ﺑﺨﺎری و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ در ﺑﯿﺎن‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬او ھﺮ وﻗﺖ از ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‬
‫دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺗﺎ ﻣﺤﺎذی ﺷﺎﻧﻪھﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ«‪ .‬اﺑﻮداود و اﺣﻤﺪ و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮاد از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ‬
‫از ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از دو رﮐﻌﺖ اول اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺳﻨﺖھﺎی ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺖھﺎ ﻣﺮد ‪ ،‬زن ﻣﺴﺎوی ھﺴﺘﻨﺪ ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﺪانﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﺑﯿﻦ زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﺧﺒﺎر ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ درﺑﺎره اﻧﺪازه ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺖ ﺑﺮای ﻣﺮد و زن‬
‫ﻧﯿﺰ ھﯿﭻ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺮ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻧﮫﺎدن‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﻣﻨﺪوب اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز دﺳﺖ راﺳﺖ را روی دﺳﺖ ﭼﭗ ﻧﮫﺎد‪ .‬ھﻤﺎﻧﺎ در‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﯿﺴﺖ ﺣﺪﯾﺚ از ﻃﺮﯾﻖ ھﯿﺠﺪه ﻧﻔﺮ ﺻﺤﺎﺑﯽ و ﺗﺎﺑﻌﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺳﮫﻞ اﺑﻦ اﺳﻌﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺮدم دﺳﺘﻮر داده ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻧﻤﺎز دﺳﺖ راﺳﺖ را روی دﺳﺖ ﭼﭗ ﺑﮕﺬارﻧﺪ«‪ .‬و اﺑﻮﺣﺎزم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬او اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽداد«‪ .‬ﺑﺨﺎری و اﺣﻤﺪ و ﻣﺎﻟﮏ در ﻣﻮﻃﺎ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﮑﻤﺖ »رﻓﻊ« ﺣﺪﯾﺚ در آن اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر دھﻨﺪه ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﺎ ﻣﻌﺮﺸ‬
‫اﻻﻧبﻴﺎء أمﺮﻧﺎ ﺑﺘﻌﺠﻴﻞ ﻓﻄﺮﻧﺎ وﺗﺄﺧ� ﺳﺤﻮرﻧﺎ‪ ،‬ووﺿﻊ أﻳﻤﺎﻧﻨﺎ ﻰﻠﻋ ﺷﻤﺎﺋﻠﻨﺎ ﻲﻓ الﺼﻼة« »ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻣﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ذر اﻓﻄﺎر ﺗﻌﺠﯿﻞ ﮐﻨﯿﻢ و ﺳﺤﺮی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﯾﻢ و در‬
‫ﻧﻤﺎز دﺳﺖ راﺳﺖ را روی دﺳﺖ ﭼﭗ ﺑﮕﺬارﯾﻢ«‪ .‬و از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
 ‫‪٢٠١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﮐﻨﺎر ﻣﺮدی ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد را ﺑﺮ روی‬

‫دﺳﺖ راﺳﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺖ راﺳﺖ او را ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪ و آن را روی‬
‫دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﮔﺬاﺷﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و دﯾﮕﺮان آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد‬
‫آن »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺑﺎره از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻼف آن رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺟﻤﮫﻮر اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺎﻟﮏ ﻧﯿﺰ آن را در ﻣﻮﻃﺎ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و‬
‫ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﻣﺎﻟﮏ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻟﻘﺎء اﻟﻠﻪ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﻮاره در ﻧﻤﺎز ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﭼـﭗ را‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺤﻞ ﻧﮫﺎدن دﺳﺖھﺎ در ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫ﮐﻤﺎل اب اﻟﮫﻤﺎم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ آن‬
‫دﺳﺖ ھﺎ را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺳﯿﻨﻪ ﯾﺎ زﯾﺮ ﻧﺎف ﻧﮫﺎد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺰد ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻣﻌﮫﻮد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ آنھﺎ را زﯾﺮ‬
‫ﻧﺎف ﻧﮫﺎد و ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷﺎﻓﻌﯽھﺎ زﯾﺮ ﺳﯿﻨﻪ‪ .‬اﺣﻤﺪ دو ﻗﻮل دارد و ﺑﻪ ھﺮدو ﻣﺬھﺐ رای داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ھﺮدو ﻣﺴﺎوی ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬رای اھﻞ ﻋﻠﻢ از‬
‫اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﺑﻌﺪ از آﻧﮫﺎ‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز دﺳﺖ راﺳﺖ را‪ ،‬روی دﺳﺖ ﭼﭗ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ روی ﻧﺎف‪ ،‬و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ زﺑﺮ ﻧﺎف و ھﺮ دوی آنھﺎ وﻗﻮع ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬وﻟﯿﮑﻦ رواﯾﺎﺗﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ آنھﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮدو دﺳﺖ ﺧﻮد را‬
‫روی ﺳﯿﻨﻪ ﻣﯽﻧﮫﺎد‪ .‬از ھﻠﺐ ﻃﺎﺋﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‬
‫دﯾﺪهام ﮐﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ را ﺑﺎﻻی ﻣﻔﺼﻞ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﻧﮫﺎد ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪاش«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪمﮐﻪ او دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد را روی‬
‫دﺳﺖ ﭼﭗ و ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪاش ﻧﮫﺎده ﺑﻮد«‪ .‬اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﺳﭙﺲ دﺳﺖ راﺳﺖ را ﺑﺮ‬
‫ﭘﺸﺖ ﮐﻒ دﺳﺖ ﭼﭗ و ﻣﭻ و ﺑﺎزوی آن ﻧﮫﺎد«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺗﻮﺟﻪ ﯾﺎ دﻋﺎی اﺳﺘﻔﺘﺎح‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﻣﻨﺪوب اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﯾﮑﯽ از دﻋﺎھﺎﺋﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺪان‬
‫آﻏﺎز و اﻓﺘﺘﺎح ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام و ﻗﺒﻞ از ﻗﺮاءت ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫اﯾﻦ دﻋﺎھﺎ را در ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽﻧﮕﺎرﯾﻢ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٠٢‬‬

‫‪ -۱‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام و ﻗﺒﻞ از ﻗﺮاءت‬
‫ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ ﺳﮑﻮت ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﺑﻔﺪاﯾﺖ ﺑﺎد‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮهاﻻﺣﺮام و ﻗﺮاءت ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬ﺳﮑﻮت ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﺋﯿﺪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪» :‬ا� ﺑﺎﻋﺪ ﺑي� و�� ﺧﻄﺎﻳﺎي ﻛﻤﺎ ﺑﺎﻋﺪت ﺑ�‬
‫اﻤﻟﺮﺸق واﻤﻟﻐﺮب‪ ،‬أ� ﻧﻘ� ﻣﻦ ﺧﻄﺎﻳﺎي ﻛﻤﺎ ﻳﻨﻰﻘ اﺜﻟﻮب اﻻﺑﻴﺾ ﻣﻦ اﺪﻟ�ﺲ‪،‬‬
‫أ� اﻏﺴﻠ� ﻣﻦ ﺧﻄﺎﻳﺎي ﺑﺎﺜﻟﻠﺞ واﻤﻟﺎء واﻟﺮﺒد« »ﺧﺪاﯾﺎ ﻣﺮا ﺑﺎﻧﺪازه ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ‬
‫ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب از ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ و اﺷﺘﺒﺎھﺎﺗﻢ دور ﮔﺮدان‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺎ ﻣﺮا از ﮔﻨﺎھﺎﻧـﻢ ﭘﺎک‬
‫ﮔﺮدان ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﺳﻔﯿﺪ از ﭼﺮک و آﻟﻮدﮔﯽ ﺗﻤﯿﺰ و ﭘﺎک ﮔﺮداﻧﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺎ ﻣﺮا از ﮔﻨﺎھﺎﻧـﻢ ﺑﺸﻮی ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮف و آب و ﺗﮕﺮگ‬
‫ﺷﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ ﺑﺠﺰ ﺗﺮﻣﺬی آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪،‬‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬وﺟﻬﺖ وﺟ� ل�ي ﻓﻄﺮ الﺴﻤﻮات واﻻرض‬
‫ﺣﻨﻴﻔﺎ مﺴﻠﻤﺎ وﻣﺎ أﻧﺎ ﻣﻦ اﻤﻟﺮﺸ��‪ ،‬إن ﺻﻼﻲﺗ و�ﺴﻲﻜ و�ﻴﺎي ومﺎﻲﺗ ﷲ رب‬
‫اﻟﻌﺎﻤﻟ�‪ ،‬ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬و�ﺬلﻚ أمﺮت وأﻧﺎ ﻣﻦ اﻤﻟﺴﻠﻤ�‪ :‬أ� أﻧﺖ اﻤﻟﻠﻚ ﻻ � إﻻ‬
‫أﻧﺖ‪ ،‬أﻧﺖ ر� وأﻧﺎ ﻋﺒﺪك‪ ،‬ﻇﻠﻤﺖ ﻧﻔﻲﺴ واﻋﺮﺘﻓﺖ ﺑﺬﻧﻲﺒ ﻓﺎﻏﻔﺮ ﻲﻟ ذﻧﻮ� ﻤﺟﻴﻌﺎ‪،‬‬
‫إﻧﻪ ﻻ ﻳﻐﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب إﻻ أﻧﺖ‪ ،‬واﻫﺪ� ﻻﺣﺴﻦ اﻻﺧﻼق‪ ،‬ﻻ ﻳﻬﺪي ﻻﺣﺴﻨﻬﺎ إﻻ‬
‫أﻧﺖ‪ ،‬واﺮﺻف ﻋ� ﺳيﺌﻬﺎ ﻻ ﻳﺮﺼف ﻋ� ﺳيﺌﻬﺎ إﻻ أﻧﺖ‪ ،‬ﺒﻟﻴﻚ وﺳﻌﺪﻳﻚ ‪ ،‬واﺨﻟ�‬
‫ﻠﻛﻪ ﻲﻓ ﻳﺪﻳﻚ‪ ،‬والﺮﺸ ﻟيﺲ إﻴﻟﻚ‪ ،‬وأﻧﺎ ﺑﻚ و�ﻴﻟﻚ ﺗﺒﺎر�ﺖ وﺗﻌﺎﻴﻟﺖ‪ ،‬أﺳﺘﻐﻔﺮك‬
‫وأﺗﻮب إﻴﻟﻚ« »روی ﺧﻮد را ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی آﻧﮑﺲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾـﻢ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه‬
‫آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ از ﺑﺎﻃﻞ روی ﮔﺮدان و ﺧﻮد را ﺑﻪ وی ﺗﺴﻠﯿـﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻣﻦ از اﻧﺒﺎزﮔﯿﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺴﺘﻢ )ﺑﻪ وی ﺷﺮک ﻧﻤﯽورزم(‪،‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎزم و ﻋﺒﺎدﺗﻢ )ﻗﺮﺑﺎﻧﯿـﻢ( و زﻧﺪﮔﯿﻢ و ﻣﺮﮔﻢ ﺑﺮای اﻟﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻋﺎﻟﻤﯿﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ھﯿﭻ ﺷﺮﯾﮏ و اﻧﺒﺎزی ﻧﺪارد‪ ،‬و ﺑﺪﯾﻦ دﺳﺘﻮر داده‬
‫ﺷﺪهام‪ ،‬و ﻣﻦ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻢ‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺎ ﺗﻮ ﺧﺪاوﻧﺪی و ﺑﺠﺰ ﺗﻮ ﻣﻌﺒﻮدی ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎرم ھﺴﺘﯽ و ﻣﻦ ﺑﻨﺪه ﺗﻮام‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهام و ﺑﻪ ﮔﻨﺎه‬
 ‫‪٢٠٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺧﻮﯾﺶ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ھﻤﻪ ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺗﻮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮔﻨﺎھﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ ،‬و ﻣﺮا ﺑﻪ زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ اﺧﻼق و ﺧﻮیھﺎ راھﻨﻤﺎﺋﯽ ﮐﻦ‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ھﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬و اﺧﻼق زﺷﺖ‬
‫را از ﻣﻦ دور ﺳﺎز ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ھﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺎ ﻣﻦ ھﻤﻮاره‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬و ھﻤﻮاره ﭘﯿﺮو دﯾﻦ ﺗﻮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻢ و ﺗﻤﺎم ﻧﯿﮑﯽھﺎ در دﺳﺖ ﺗﻮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﺮ و ﺑﺪی ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺗﻮ راه ﻧﺪارد و ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺷﺮ ﻧﯿﺴﺖ و آن‬
‫را ﺑﺮای ﺣﮑﻤﺘﯽ آﻓﺮﯾﺪهای و ﻣﻦ از آن ﺗﻮام و ﺑـﻪ ﺳﻮی ﺗـﻮ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدم‪ ،‬ﺗﻮ‬
‫ﻣﺒﺎرک و ﺑﺮﺗﺮ از ھﻤﻪ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬از ﺗﻮ آﻣﺮزش ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗـﻮ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدم و‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻮداود و دﯾﮕﺮان آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ‬
‫اﻟﻠﻬﻢ وﺑﺤﻤﺪك‪ ،‬وﺗﺒﺎرك اﺳﻤﻚ وﺗﻌﺎﱃ ﺟﺪك‪ ،‬وﻻ إﻟﻪ ﻏﲑك« »ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﺗﺮا ﺗﻨﺰﯾﻪ و‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨـﻢ و ﻧﺎم ﺗﻮ ﻣﺒﺎرک و ﺷﮑﻮھﻤﻨﺪ و ﻋﻈﻤﺖ ﺗﻮ ﺑﺮﺗﺮ از ھﻤﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ اﺳﺖ و ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮدی ﺑﺠﺰ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را ﺑﺼﻮرت »ﻣﻨﻘﻄﻊ« و‬
‫دارﻗﻄﻨﯽ ﺑﺼﻮرت »ﻣﻮﺻﻮل و ﻣﻮﻗﻮف« ﺑﺮ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺼﻮرت »ﺻﺤﻴﺢ« از ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎم‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪان دﻋﺎ اﻓﺘﺘﺎح ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪی آن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽداد‪ .‬و اﯾﻦ ﺧﻮد ﺣﮑـﻢ »ﻣﺮﻓﻮع« دارد‪ .‬ﻟﺬا اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺎ ﻣﻦ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از‬
‫ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻗﺒﻮل دارم‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫را اﻓﺘﺘﺎحﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺒﺎ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۴‬از ﻋﺎﺻـﻢ ﺑﻦ ﺣﻤﯿﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﺎ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ اﻓﺘﺘﺎح ﻣﯽﮐﺮد؟ او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺗﻮ ﭼﯿﺰی از ﻣﻦ ﭘﺮﺳﯿﺪی ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ ﮐﺴﯽ آن را از ﻣﻦ ﻧﭙﺮﺳﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬او ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺗﻜﺒﲑة اﻻﺣﺮام‪ ،‬ده ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ )اﷲ اﻛﱪ(‬
‫و ده ﺑﺎر ﺗﺤﻤﯿﺪ )اﳊﻤﺪ ﷲ( و ده ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ )ﺳﺒﺤﺎن اﷲ( و ده ﺑﺎر ﺗﮫﻠﯿﻞ )ﻻ اﻟﻪ‬
‫اﻻ اﷲ( و ده ﺑﺎر اﺳﺘﻐﻔﺎر )اﺳﺘﻐﻔﺮ اﷲ( ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬و ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٠٤‬‬

‫اﻏﻔﺮ ﻲﻟ واﻫﺪ� وارزﻗ� وﺎﻋﻓ� و�ﺘﻌﻮذ ﻣﻦ ﺿﻴﻖ اﻤﻟﻘﺎم ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ﺧﺪاﯾﺎ ﻣﺮا‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز و ھﺪاﯾﺘﻢ ﮐﻦ و ﺑﻪ ﻣﻦ روزی ده و ﻣﺮا ﺗﻨﺪرﺳﺖ ﮔﺮدان و از ﺗﻨﮕﯽ ﺟﺎ در‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد«‪ .‬اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺳﻮال ﮐﺮدم‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﺎ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی اﻓﺘﺘﺎح ﻣـﯽﮐﺮد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﺪﯾﻦ دﻋﺎ اﻓﺘﺘﺎح ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬أ� رب ﺟﺮﺒ�ﻞ وﻣﻴﺎﻜﺋﻴﻞ‬
‫و�ﺮﺳاﻓﻴﻞ‪ ،‬ﻓﺎﻃﺮ الﺴﻤﻮات واﻻرض ﺎﻋلﻢ اﻟﻐﻴﺐ والﺸﻬﺎدة‪ ،‬أﻧﺖ ﺤﺗ�ﻢ ﺑ� ﻋﺒﺎدك‬
‫ﻓﻴﻤﺎ ﺎﻛﻧﻮا ﻓﻴﻪ �ﺘﻠﻔﻮن‪ ،‬اﻫﺪ� ﻤﻟﺎ اﺧﺘﻠﻒ ﻓﻴﻪ ﻣﻦ اﺤﻟﻖ ﺑﺈذﻧﻚ‪ :‬إﻧﻚ ﺗﻬﺪي ﻣﻦ‬
‫�ﺸﺎء إﻰﻟ ﺮﺻاط مﺴﺘﻘﻴﻢ« »ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﺒﺮاﺋﯿﻞ و ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ و اﺳﺮاﻓﯿﻞ‬
‫ھﺴﺘﯽ‪ ،‬آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه آﺳﻤﺎﻧﮫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬داﻧﺎی ﻧﮫﺎن و آﺷﮑﺎری‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ در‬
‫ﺑﯿﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ در آﻧﭽﻪ ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ ،‬داوری ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺮا ھﺪاﯾﺖ ﮐﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺟﺎزه ﺗﻮ در آن اﺧﺘﻼف ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ھﺮ ﮐﺲ را‬
‫ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﯽ ﺑﻪ راه راﺳﺖ ھﺪاﯾﺖ ﮐﻨﯽ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬از ﻧﺎﻓﻊ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻦ ﻣﻄﻌﻢ او از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ اﻛﺮﺒ ﺳﻪ ﺑﺎر‪ ،‬واﺤﻟﻤﺪ ﷲ‬
‫ﻛﺜ�ا ﺳﻪ ﺑﺎر‪ ،‬و وﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﺑ�ﺮة وأﺻﻴﻼ ﺳﻪ ﺑﺎر‪ ،‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ‬
‫الﺸﻴﻄﺎن الﺮﺟﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻤﺰه وﻧﻔﺜﻪ وﻧﻔﺨﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ھﻤﺰ و ﻧﻔﺚ و‬
‫ﻧﻔﺦ ﺷﯿﻄﺎن ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻣﺎ ﻫﻤﺰة ﻓﺎﻤﻟﻮﺗﺔ )‪ (۱‬اﻟﻲﺘ ﺗﺄﺧﺬ ﺑ� آدم‪ ،‬أﻣﺎ ﻧﻔﺨﻪ‪:‬‬
‫الﻜﺜ�‪ ،‬وﻧﻔﺜﻪ‪ :‬الﺸﻌﺮ« »ﺧﺪاوﻧﺪا از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﻄﺮود و راﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم از ﻣﺒﺎرزه و وﺳﻮﺳﻪ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪی‪ ،‬و دﻣﯿﺪن‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻧﺰاع و ﺧـﻮدﭘﺴﻨﺪی و ﺷﻌﺮ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‬
‫و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﺑﺎ اﺧﺘﺼﺎر‪ ،‬آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۷‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺷﺐ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﻧﻤﺎز ﺗﮫﺠﺪ )ﻧﻤﺎز ﺷﺐ( ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� لﻚ اﺤﻟﻤﺪ أﻧﺖ‬
 ‫‪٢٠٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻗﻴﻢ الﺴﻤﻮات واﻻرض وﻣﻦ ﻓﻴﻬﻦ‪ ،‬ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ أﻧﺖ ﻧﻮر الﺴﻤﻮات واﻻرض وﻣﻦ‬
‫ﻓﻴﻬﻦ‪ ،‬ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ أﻧﺖ ﻣﺎلﻚ الﺴﻤﻮات واﻻرض وﻣﻦ ﻓﻴﻬﻦ‪ ،‬ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬أﻧﺖ‬
‫اﺤﻟﻖ ووﻋﺪك اﺤﻟﻖ‪ ،‬وﻟﻘﺎؤك ﺣﻖ‪ ،‬وﻗﻮلﻚ ﺣﻖ‪ ،‬واﺠﻟﻨﺔ ﺣﻖ‪ ،‬واﻨﻟﺎر ﺣﻖ‪ ،‬واﻨﻟبﻴﻮن‬
‫ﺣﻖ و�ﻤﺪ ﺣﻖ‪ ،‬والﺴﺎﻋﺔ ﺣﻖ‪ .‬أ� لﻚ أﺳﻠﻤﺖ‪ ،‬و�ﻚ آﻣﻨﺖ‪ ،‬وﻋﻠﻴﻚ ﺗﻮ�ﺖ‬
‫و�ﻴﻟﻚ أﻧﺒﺖ‪ ،‬و�ﻚ ﺧﺎﺻﻤﺖ‪ ،‬و�ﻴﻟﻚ ﺣﺎﻛﻤﺖ ﻓﺎﻏﻔﺮ ﻲﻟ ﻣﺎ ﻗﺪﻣﺖ وﻣﺎ أﺧﺮت وﻣﺎ‬
‫أﺮﺳرت وﻣﺎ أﻋﻠﻨﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﻤﻟﻘﺪم وأﻧﺖ اﻤﻟﺆﺧﺮ‪ ،‬ﻻ � إﻻ أﻧﺖ‪ ،‬وﻻ � ﻏ�ك‪ ،‬وﻻ‬
‫ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﺮا ﺳﺰاوار اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﻮ ﻧﮕﻪ دارﻧﺪه‬
‫آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و آﻧﭽﻪ در آنھﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﺮا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻮر آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و آﻧـﭽﻪ در آﺳﻤﺎنھﺎ اﺳﺖ‪ ،‬از آن ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻮ روﺷﻨﯽ‬
‫ﺑﺨﺶ ھﻤﻪ آنھﺎ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺎص ﺗﻮﺳﺖ ﭼﻪ ﺗﻮ ﺧﺪاوﻧﺪ آﺳﻤﺎنھﺎ و‬
‫زﻣﯿﻦ و آﻧﭽﻪ در آنھﺎ اﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬و ﺗﺮا ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽزﯾﺒﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﻮ ﺣﻖ و‬
‫وﻋﺪهات ﻧﯿﺰ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻘﺎی ﺗﻮ ﺣﻖ و ﺳﺨﻨﺖ ﺣﻖ و ﺑﮫﺸﺘﺖ ﺣﻖ و دوزﺧﺖ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣـﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺖ ﺑﺮ ﺣﻖ و رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮ ﺣﻖ و رﺳﺘﺎﺧﯿﺰت ﻧﯿﺰ ﺣﻖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪهام و ﺑﺮ ﺗﻮ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﺮدهام و ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﻮ‬
‫آﻣﺪهام و در راه ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﺻﻤﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و داوری را ﺑﻪ ﺗﻮ آوردهام‪ .‬ﭘﺲ ﺑﯿﺎﻣﺮز‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ و ﭘﺴﯿﻦ و ﻧﮫﺎن و آﺷﮑﺎرم را‪ .‬ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ھﺮ ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ اﻧﺪازی‪ ،‬ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﺗﻮ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺗﻮ ﺧﺪاﺋﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ھﯿﭻ ﮐﻮﺷﺶ و ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﺛﻤﺮﺑﺨﺶ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ و ﻧﯿﺮوی اﻟﻠﻪ«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﻣﺎﻟﮏ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و در رواﯾﺖ اﺑﻮداود از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺗﮫﺠﺪ ﺑﻌﺪ از اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ )ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام( آن دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺳﺘﻌﺎذه=اﻋﻮذ ﺑﺎﻟﻠﻪ ﻣﻦ اﻟﺸﯿﻄﺎن اﻟﺮﺟﯿﻢ ﮔﻔﺘﻦ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﻔﺘﺎح و ﭘﯿﺶ از ﻗﺮاءت ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎذه را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫َ َّ‬
‫لش ۡي َ�ٰن ٱ َّ‬ ‫َ َ َ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َّ‬
‫جي ِم‪﴾٩٨‬‬‫ِ‬ ‫لر‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده‪﴿ :‬فإِذا قرأت ٱلقرءان فٱستعِذ ب ِٱ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪» .[٩٨ :‬ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﯽ از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن راﻧﺪه ﺷﺪه از درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٠٦‬‬

‫و در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺎﻓﻊ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إ�‬
‫أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن الﺮﺟﻴﻢ«‪ ...‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﺣﺪﯾﺚ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﻗﺮاءت )ﻓﺎﺗﺤﻪ( ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن‬
‫الﺮﺟﻴﻢ«‪.‬‬
‫آھﺴﺘﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺘﻌﺎذه‪:‬‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﺎذه را آھﺴﺘﻪ و ﺳﺮی ﮔﻔﺖ‪ .‬در ﻣﻌﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﺎذه‬
‫ﺑﺼﻮرت ﺳﺮی ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﺑﺼﻮرت آﺷﮑﺎر‪ ،‬و در آن‪ ،‬ھﯿﭻ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﺳﺮاغ ﻧﺪارم‪ .‬اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﻧﻤﺎزھﺎی ﺟﮫﺮی‪ ،‬آھﺴﺘﻪ و آﺷﮑﺎرا ﺧﻮاﻧﺪن آن را ﯾﮑﺴﺎن ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﺿﻌﯿﻔﯽ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان آن را آﺷﮑﺎرا ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫اﺳﺘﻌﺎذه در رﮐﻌﺖھﺎی اول ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﻧﻪ در دﯾﮕﺮ رﮐﻌﺖھﺎ‪:‬‬

‫اﺳﺘﻌﺎذه ﺗﻨﮫﺎ در رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﺷﺮﻋﯽ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای رﮐﻌﺖ دوم ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ ﻗﺮاءت را ﺑﻪ‬
‫�‪] ﴾٢‬اﻟﻔﺎﺗﺤﺔ‪» .[٢ :‬اﻓﺘﺘﺎح ﻣﯽﮐﺮد و ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن‬ ‫ِ‬ ‫﴿ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬
‫ِ‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﻘﮫﺎء اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ در اﯾﻨﮑﻪ در رﮐﻌﺖ‬
‫دوم ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺘﻌﺎذه ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ در دﻋﺎی اﻓﺘﺘﺎح اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫در رﮐﻌﺖ اول ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬و در اﺳﺘﻌﺎذه دو ﻗﻮل از اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﯾﺎران او ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز روﯾﮫﻢ ﯾﮏ ﻗﺮاءت ﻣﺤﺴﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﯾﮏ اﺳﺘﻌﺎذه ﮐﺎﻓﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ‪ ،‬ﻗﺮاءت ھﺮ رﮐﻌﺖ را ﯾﮏ ﻗﺮاءت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﻗﺮاءت ﻓﺎﺗﺤﻪ در ھﺮ رﮐﻌﺖ ﯾﮏ اﺳﺘﻌﺎذه ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در اﯾﻨﮑﻪ‬
‫دﻋﺎی اﺳﺘﻔﺘﺎح ﺑﺮای ﻣﺠﻤﻮع ﻧﻤﺎز ﯾﮑﺒﺎر اﺳﺖ اﺧﺘﻼف ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻔﮫﻮم ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر اﺳﺘﻌﺎذه در ﻧﻤﺎز ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﺑﯿﻦ ﻗﺮاءتھﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪای واﻗﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﯾﮏ ﺑﺎر دﻋﺎی‬
‫اﺳﺘﻔﺘﺎح ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ و ﺗﺤﻤﯿﺪ و ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﮫﻠﯿﻞ و درود ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و اﻣﺜﺎل آن‬
‫اذﮐﺎری ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺣﮑﻢ ﻗﺮاءت ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺣﮑﻢ آن را دارﻧﺪ‪) .‬ﭘﺲ ﯾﮑﺒﺎر اﺳﺘﻌﺎذه‬
‫ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ(‪ .‬و ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﺣﺘﯿﺎط آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺪاﻧﭽﻪ در ﺳﻨﺖ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﻮد‪ ،‬و آن ﻓﻘﻂ ﯾﮑﺒﺎر اﺳﺘﻌﺎذه ﮔﻔﺘﻦ در ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٠٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۵‬آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻦ )ﺑﻌﺪ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻓﺎﺗﺤﻪ(‪:‬‬

‫ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاری اﻣﺎم ﯾـﺎ ﻣﺎﻣﻮم ﯾﺎ ﻣﻨﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮاءت‬
‫ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬آﻣﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬در ﻧﻤﺎزھﺎی ﺟﮫﺮی )آﺷﮑﺎرا( آن را ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ و در ﻧﻤﺎزھﺎی‬
‫ﻣﺠﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺳﺮی آن را ﺑﺎ ﺻﺪای آھﺴﺘﻪ ﮔﻔﺖ‪ .‬از ﻧﻌﯿـﻢ ّ‬

‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻤﺎزﮔﺰاردم‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﲪﻦ اﻟﺮﺣﻴـﻢ« ﺳﭙﺲ ﺳﻮرۀ ﻓﺎﺗﺤﻪ را‬
‫َّ ّ‬
‫آل َ‬ ‫َ‬
‫ِ�‪ ﴾٧‬ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻣﯿﻦ‪ ،‬و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻨﺪ آﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬ ‫ﺗﺎ ﴿ َو� ٱلض‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم دادن ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪان ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﺎزم از ﻧﻤﺎز ھﻤﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺒﯿﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را ﺑﺪون ﺳﻨﺪ ذﮐﺮ ﮐﺮده‪،‬‬
‫و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و اﺑﻦ اﻟﺴﺮاج آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺎری آﻣﺪه ﮐﻪ اﺑﻦ ﺷﮫﺎب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬آﻣﲔ«‪ .‬ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫آﻣﯿﻦ دﻋﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ وی ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻃﻨﯿﻦ آن در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬و ﻧﺎﻓﻊ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ آن را ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ آن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﻧﻤﻮد و از وی در اﯾﻦ ﺑﺎره رواﯾﺘﯽ ﺷﻨﯿﺪهام«‪ .‬و از‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ۡ َۡ ۡ ُ‬
‫وب عل ۡي ِه ۡم َو�‬
‫ِ‬ ‫ض‬ ‫� ٱلمغ‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﮐﻪ‪ِ �﴿ .‬‬
‫َّ ّ‬
‫آل َ‬
‫ِ�‪] ﴾٧‬اﻟﻔﺎﺗﺤﺔ‪ .[٧ :‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬آﻣﲔ« و آن را ﺑﮕﻮﻧﻪای ﻣﯽﮔﻔﺖﮐﻪ ﺻﻒ‬ ‫ٱلض‬
‫اول از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او آن را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ«‪ .‬اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺘﯽ ﺻﻒ اول آن را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ و ﺻﺪای آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﭘﯿﭽﯿﺪ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺰ آن را ﺑﺎ ﺷﺮوط ﺷﯿﺨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ ﻧﯿﺰ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬و دارﻗﻄﻨﯽ آن را ﺑﺎ‬
‫اﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒـﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﭼﻮن‬
‫لضآلّ َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ۡ َۡ ۡ ُ‬
‫ِ�‪] ﴾٧‬اﻟﻔﺎﺗﺤﺔ‪ .[٧ :‬را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬آﻣﯿﻦ را ﺑﺎ ﺻﺪای‬ ‫وب عل ۡي ِه ۡم َو� ٱ‬
‫� ٱلمغض ِ‬ ‫﴿� ِ‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﮔﻔﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯿﺶ از ﯾﮏﻧﻔﺮ از داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و اﻓﺮاد ﺑﻌﺪی ﺑﺪان رای دادهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ آﻣﯿﻦ را آﻧﺤﻀﺮت ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ و آﺷﮑﺎرا ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻨﺪ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬دوﯾﺴﺖ ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب را در اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٠٨‬‬
‫َّ ّ‬
‫آل َ‬ ‫َ‬
‫ِ�﴾ ﻃﻨﯿﻦ ﺑﻠﻨﺪ »آﻣﲔ« ﮔﻔﺘﻦ اﯾﺸﺎن را‬ ‫درﯾﺎﻓﺘﻪام‪ ،‬ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه اﻣﺎم ﻣﯽﮔﻔﺖ‪َ ﴿ :‬و� ٱلض‬
‫ﻣﯽﺷﻨﯿﺪم‪ .‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﺣﺴﺪﺗ�ﻢ‬
‫اﻴﻟﻬﻮد ﻰﻠﻋ ﺷﺊ‪ ،‬ﻣﺎ ﺣﺴﺪﺗ�ﻢ ﻰﻠﻋ الﺴﻼم واﺘﻟﺄﻣ� ﺧﻠﻒ اﻻﻣﺎم« »اﻣﺮوز ﯾﮫﻮدﯾﺎن در‬
‫ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﺑﺎﻧﺪازه ﮔﻔﺘﻦ ﺳﻼم و آﻣﯿﻦ ﺑﻌﺪ از اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺷﮏ ﻧﻤﯽورزﻧﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻣﯿﻦ را ھﻤﺎھﻨﮓ ﺑﺎ اﻣﺎم ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮم در آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ اﻣﺎم ھﻤﺎھﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از او ﺟﻠﻮ و ﻋﻘﺐ‬
‫َۡ‬
‫ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ھﺮﮔﺎه اﻣﺎم ﮔﻔﺖ‪ِ��﴿ :‬‬
‫َ َ ۡ ۡ َ َ َّ‬
‫لضآلّ َ‬ ‫َۡ ۡ ُ‬
‫ِ�‪] ﴾٧‬اﻟﻔﺎﺗﺤﺔ‪ .[٧ :‬ﭘﺲ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ :‬آﻣﯿﻦ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن ھﺮ‬ ‫وب علي ِهم و� ٱ‬
‫ِ‬ ‫ض‬ ‫ٱلمغ‬
‫ﮐﺲ آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻨﺶ ﺑﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ھﻤﺎھﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ او آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎز ھـﻢ از او رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫لضآلّ َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ۡ َۡ ۡ ُ‬
‫ِ�‪ ﴾٧‬ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪» :‬آﻣﲔ«‪ ،‬زﯾﺮا‬ ‫وب عل ۡي ِه ۡم َو� ٱ‬
‫ِ‬ ‫ض‬ ‫»ھﺮ وﻗﺖ اﻣﺎم ﮔﻔﺖ‪ ِ��﴿ :‬ٱلمغ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و اﻣﺎم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آﻣﯿﻦ‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻨﺶ ﺑﺎ آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﻣﻮاﻓﻖ و ھﻤﺎھﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ او آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و از او رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐـﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إذا أﻣﻦ اﻻﻣﺎم ﻓﺄﻣﻨﻮا ﻓﺈن ﻣﻦ‬
‫واﻓﻖ ﺗﺄﻣﻴﻨﻪ ﺗﺄﻣ� اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ ﻏﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺗﻘﺪم ﻣﻦ ذﻧﺒﻪ« »ھﺮﮔﺎه اﻣﺎم آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ھﻤﺮاه ﺑﺎ وی آﻣﯿﻦ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ھﺮ ﮐﺲ آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻨﺶ ﺑﺎ آﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻮاﻓﻖ و‬
‫ھﻤﺎھﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ وی آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ‪» :‬آﻣﲔ« ﺑﺎ اﻟﻒ ﮐﻮﺗﺎه ﯾﺎ ﮐﺸﯿﺪه و ﻣﯿـﻢ ﻣﺨﻔﻒ ﺟـﺰء ﻓﺎﺗﺤﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دﻋﺎﺋﯽ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻤﻌﻨﯽ »ﺧﺪاﯾﺎ از ﻣﺎ ﺑﭙﺬﯾﺮ«‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﻗﺮاﺋﺖ آﯾﺎﺗﯽ ﭼﻨﺪ از ﻗﺮآن ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ در ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﺑﺮای ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮاءت ﻓﺎﺗﺤﻪ در دو رﮐﻌﺖ ﺻﺒﺢ و ﺟﻤﻌﻪ و دو‬
‫رﮐﻌﺖ اول ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ و ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء و در ھﻤﻪ ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﻮره از ﻗﺮآن را‬
‫ﯾﺎ ﺗﻌﺪادی از آﯾﺎت ﻗﺮآن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢٠٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫از اﺑﻮ ﻗﺘﺎده رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در دو رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﺳﻮره‬
‫ﻓﺎﺗﺤﻪ و دو ﺳﻮره دﯾﮕﺮ از ﻗﺮآن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و در دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪی ﻓﻘﻂ ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﺎھﯽ آﯾﻪ را ﭼﻨﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬و در رﮐﻌﺖ اول ﺑﯿﺸﺘﺮ از‬
‫رﮐﻌﺖ دوم ﻃﻮل ﻣﯽداد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و اﺑﻮداود اﻓﺰوده ﮐﻪ‪» :‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﻣﻘﺼﻮد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﻮره ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ رﮐﻌﺖ اول ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺮﺳﻨﺪ«‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ اﺑﻦ ﺳﻤﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اھﻞ ﮐﻮﻓﻪ از دﺳﺖ ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ )ﮐﻪ ﺧﻮب ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ(‪،‬ﮐﻪ او را ﻣﻌﺰول داﺷﺖ‪ .‬و ﻋﻤﺎر را ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ از وی ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‬
‫ﭘﯿﺶ وی ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﺑﻮاﺳﺤﺎق اﯾﻦھﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﺎز را ﺧﻮب و زﯾﺒﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﺳﺤﺎق )ﻋﻤﺎر( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارم و ﭼﯿﺰی از آن ﻧﻤﯽﮐﺎھـﻢ‪ :‬در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء در دو‬
‫رﮐﻌﺖ اوﻟﯽ )ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ( ﻗﺮاءت ﺳﻮره ﻗﺮآن را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ و دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪی را‬
‫ﺳﺒﮏ و ﺳﺮﯾﻊ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﺑﻮاﺳﺤﺎق از ﺷﻤﺎ ھﻤﯿﻦ را اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻢ و ﮔﻤﺎﻧﻢ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدی ﯾﺎ ﻣﺮداﻧﯽ را ھﻤﺮاه وی ﺑﻪ ﮐﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﮐﻪ درﺑﺎره وی از ﻣﺮدم ﮐﻮﻓﻪ‬
‫و ھﻤﻪ ﻣﺴﺠﺪھﺎی آﻧﺠﺎ ﺳﻮال ﮐﻨﻨﺪ و ھﻤﻪ درﺑﺎره او ﺧﻮب ﮔﻔﺘﻨﺪ و او را ﺳﺘﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻗﻮم ﺑﻨﯽﻋﺒﺲ ﻣﺮدی ﺑﻨﺎم اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ ﻗﺘﺎده ﮐﻪ ﻣﮑﻨﯽ ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻌﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﺨﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽدھﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺳﺮﯾﻪ ﮔﺴﯿﻞ ﻧﻤﯽداﺷﺖ‬
‫و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﺎﻟﺴﻮﯾﻪ ﻧﻤﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬و در داوری ﻋﺪاﻟﺖ را ﻣﺮاﻋـﺎت ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎ ﻣﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺮ ﺗﻮ دﻋﺎ ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا اﮔﺮ اﯾﻦ ﺑﻨﺪه ﺗﻮ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و از روی رﯾﺎﺋﯽ و ﺷﮫﺮت ﻃﻠﺒﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻋﻤﺮش را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺮدان‪ ،‬و ﻓﻘﺮ و ﺑﯿﻨﻮاﺋﯿﺶ را ﻧﯿﺰ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺮدان‪ ،‬و او را در‬
‫ﻣﻌﺮض ﻓﺘﻨﻪھﺎ و آﺷﻮﺑﮫﺎ ﻗﺮار ده‪ .‬ﺑﻌﺪھﺎ اﯾﻦ ﻣﺮد ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺮﻣﺮد ﻓﺘﻨﻪ زده ھﺴﺘﻢ و‬
‫ً‬
‫دﻋﺎی ﺳﻌﺪ درﺑﺎره ﻣﻦ ﻗﺒﻮل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻌﺪا او را دﯾﺪم ﮐﻪ از‬
‫ﺑﺲ ﭘﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد اﺑﺮواﻧﺶ ﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﻓﺮو اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و او در راه ﺑﻪ ﮐﻨﯿﺰﮐﺎن‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرد و ﺑﺪاﻧﺎن ﭼﺸﻤﮏ ﻣﯽزد‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻮھﺮﯾﺮه در ھﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﺷﻨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺸﻨﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ از ﻣﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ ھـﻢ از ﺷﻤﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽدارﯾـﻢ‪ ،‬اﮔﺮ در ﻧﻤﺎزت‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢١٠‬‬

‫اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻓﺎﺗﺤﻪ )ام اﻟﮑﺘﺎب = ام اﻟﻘﺮآن( ﭼﯿﺰی از آﯾـﺎت ﻗﺮآن ﻧﺨﻮاﻧـﺪی ﻧﻤﺎزت درﺳﺖ و‬
‫ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ آن ﺳﻮره ﯾﺎ آﯾﺎﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪی ﮐﺎر ﻧﯿﮑﻮ اﻧﺠﺎم دادی«‪ .‬ﺑﺨﺎری‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻗﺮاءت ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ‪:‬‬
‫ﻗﺮاءت )ﺳﻮره ﯾﺎ آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن( ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺑﻪ ھﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺳﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪﯾـﻢ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آنھﺎ در ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﯾﻤﺎن اﻣﺎم ﻣﯽﺷﺪ و )ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ( آﯾﺎﺗﯽ از ﯾﮏ‬
‫ﺳﻮره ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و آﻧﮕﺎه ﺑﻪ رﮐﻮع ﻣﯽرﻓﺖ«‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬او‬
‫در ھﺮ رﮐﻌﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ و آﯾﻪای از ﺑﻘﺮه ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ آن را ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﻗﻮی رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﺼﻠﯽ را ﺗﺤﺖ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان آورده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو‬
‫ﺳﻮره ﻗﺮآن در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ و ﺧﻮاﻧﺪن ﺧﻮاﺗﯿـﻢ ﺳﻮرهھﺎ و ﺳﻮرهای ﻗﺒﻞ از ﺳﻮره دﯾﮕﺮ«‪ .‬و‬
‫او از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﺴﺎﺋﺐ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺳﻮره ﻣﻮﻣﻨﻮن را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﻣﻮﺳﯽ و ھﺎرون رﺳﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﻋﯿﺴﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﻓﻪای‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻋﺎرض ﺷﺪ و ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ“‪ .‬و ﻋﻤﺮ در رﮐﻌﺖ اول ﯾﮑﺼﺪ و ﺑﯿﺴﺖ آﯾﻪ از ﺳﻮرۀ‬
‫ﺑﻘﺮه و در رﮐﻌﺖ دوم ﺳﻮرهای از »ﻣﺜﺎﻧﯽ« ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و اﺣﻨﻒ در رﮐﻌﺖ اول ﺳﻮره ﮐﮫﻒ و در‬
‫رﮐﻌﺖ دوم ﯾﻮﻧﺲ ﯾﺎ ﯾﻮﺳﻒ را ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﺮ در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ھﺮدو را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد در اوﻟﯽ ﭼﮫﻞ آﯾﻪ از ﺳﻮره اﻧﻔﺎل و در دوﻣﯽ ﯾﮏ ﺳﻮره‬
‫ﻣﻔﺼﻞ را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻗﺘﺎده ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﻮرهای را در دو رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫ﯾﮏ ﺳﻮره را در ھﺮدو رﮐﻌﺖ ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﻪاش ﮐﺘﺎب ﺧﺪاﺳﺖ )اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد(‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺮدی از اﻧﺼﺎر در ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺒﺎء ﺑﺮای‬
‫ُۡ‬
‫ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺳﻮرهای را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮد آن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و آﻧﻮﻗﺖ ﺳﻮره ﴿قل‬
‫ُ َّ ُ َ‬
‫� أ َح ٌد‪ ،﴾١‬را ﺗﺎ آﺧﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ھﻤﺮاه آن‪ ،‬ﺳﻮره دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ه َو ٱ‬
‫درھﻤﻪ رﮐﻌﺎت ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺎ وی ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﻮره اﻓﺘﺘﺎح‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﭘﻨﺪاری ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺳﻮره دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺲ ﯾﺎ‬
‫آن را ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﯾﺎ آن را ﺗﺮک ﮐﻦ‪ ،‬و ﺳﻮره دﯾﮕﺮ ﺑﺨﻮان‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺨﻮاھﻢ ﮐﺮد و آن‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫ﺳﻮره ﴿قل ه َو ٱ� أحد‪ ﴾١‬را ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬اﮔﺮ دوﺳﺖ دارﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ اﻣﺎﻣﺖ ﺷﻤﺎ را‬
 ‫‪٢١١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﭼﻪ ﺑﮫﺘﺮ‪ ،‬و اﮔﺮ دوﺳﺖ ﻧﺪارﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ اﻣﺎﻣﺖ ﺷﻤﺎ را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭼﻮن او را از‬
‫ھﻤﻪ ﻓﺎﺿﻠﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮی اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ای ﻓﻼﻧﯽ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺗﺮا وا داﺷﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاھﺶ ﯾﺎراﻧﺖ را ﻧﭙﺬﯾﺮی؟ و ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺗﺮا ﺑﺮ آن داﺷﺘﻪ ﮐﻪ در ھﺮ رﮐﻌﺖ اﯾﻦ ﺳﻮره را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ آن ﺳﻮره را دوﺳﺖ دارم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺒﻚ إﻳﺎﻫﺎ أدﺧﻠﻚ اﺠﻟﻨﺔ« »ﻣﮫﺮ‬
‫ﺗﻮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان‪ ،‬ﺗﺮا ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﺧﻮاھﺪ ﺑﺮد«‪.‬‬
‫از ﯾﮑﯽ از ﻣﺮدان ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺟﮫﯿﻨﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ او‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ۡ َ ُ َۡ َ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫َ‬
‫ت ٱ��ض زِلزالها‪ ﴾١‬را در ھﺮدو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﴿إِذا ُزل ِزل ِ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﻤﺪ در ھﺮدو رﮐﻌﺖ آن را ﺧﻮاﻧﺪ؟‪.‬‬
‫اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و در اﺳﻨﺎد آن ﻋﯿﺒﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫رھﻨﻤﻮد ﯾﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎره ﻗﺮاءت ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤـﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﺑﻦ اﻟﻘﯿـﻢ درﺑﺎره ﻗﺮاءت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه از ﻗﺮاءت ﻓﺎﺗﺤﻪ ﻓﺎرغ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮاءت ﺳﻮره دﯾﮕﺮی را‬
‫ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﮔﺎھﯽ آن را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ﮔﺎھﯽ ﺑﻌﻠﺖ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﺳﻔﺮ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ آن‪ ،‬آن‬
‫را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ را ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻗﺮاءت در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪:‬‬
‫در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ در ﺣﺪود ﺷﺼﺖ اﻟﯽ ﯾﮑﺼﺪ آﯾﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺳﻮره ]ق[‬
‫َ ۡ َ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫َ َّ‬
‫ت‬‫ﺧﻮاﻧﺪه و ﺳﻮره ]روم[ ﺧﻮاﻧﺪه و ﴿إِذا ٱلش ۡم ُس ك ّوِ َرت‪ ﴾١‬ﺧﻮاﻧﺪه و ﴿ إِذا ُزلزِل ِ‬
‫َۡ ُ‬
‫ٱ��ض﴾ را در ھﺮدو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬و در ﺳﻔﺮ »ﻣﻌﻮذﺗﲔ« ﺧﻮاﻧﺪه و ﺳﻮره »ﻣﻮﻣﻨﻮن« را‬
‫ﺗﺎ داﺳﺘﺎن ﻣﻮﺳﯽ و ھﺎرون ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺳﺮﻓﻪاش ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ‪ .‬و در روز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ »اﻟـﻢ ﺗﻨﺰﻳﻞ = اﻟﺴﺠﺪة« و ﺳﻮه »ﻫﻞ أﺗﻰ ﻋﲆ اﻻﻧﺴﺎن« ھﺮ دو را ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ اﻣﺮوز ﻣﺮدم اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﺎرهای از ﯾﮏ ﺳﻮره و ﭘﺎرهای از‬
‫ﯾﮏ ﺳﻮره دﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ«‪ ،‬ھﺮﮔﺰ او اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽداد‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﮔﺮوه ﮐﺜﯿﺮی از‬
‫ﻧﺎداﻧﺎن ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻓﻀﻠﺶ در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺳـﻮره ]ﺳﺠﺪة[ در آن‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﺟﮫﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻌﻀﯽ از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺳﻮره ]ﺳﺠﺪة[ را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ اﯾﻦ دو ﺳﻮره را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢١٢‬‬

‫ﮐﻪ در آنھﺎ از ﻣﺒﺪا و ﻣﻌﺎد و آﻓﺮﯾﻨﺶ آدم و ﺑﮫﺸﺖ و دوزخ و ﻏﯿﺮ آن ﮐﻪ در روز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫روی داده و ﯾﺎ روی ﺧﻮاھﺪ داد‪ ،‬ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ آن روز از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫اﯾﻦ دو ﺳﻮره را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﻮادث ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪه واﻗﻊ در روز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﯿﺎد اﻣﺖ‬
‫ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪ .‬ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺑﺰرگ و ﻣﺮاﺳﻢ و ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﯿﺪھﺎ و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺳﻮره ]ق[ و ]اﻗﺘﺮﺑﺖ[ و ]ﺳﺒﺢ اﺳﻢ رﺑﮏ اﻻﻋﻠﯽ[ و ]اﻟﻐﺎﺷﯿﻪ[ را ﻣﯽ ﺧـﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮاءت در ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ‪:‬‬
‫اﻣﺎ در ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ‪،‬ﮔﺎھﯽ آﻧﺤﻀﺮت‪ ،‬ﻗﺮاءت را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﯿﻊ ﺑﺮود و ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ را‬
‫ﺑﺠﺎی آورد ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮﮔﺮدد و وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‬
‫درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬زﺑﺮا ﻗﺮاءت را ﺑﺴﯿﺎر ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َۡ َۡ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﮔﺎھﯽ ﺑﺎﻧﺪازه »اﱂ ﺗﻨﺰﻳﻞ«‪ ،‬و ﮔﺎھﯽ﴿ َس ّبِحِ ٱ ۡس َم َر ّ�ِك ٱ��‪﴾١‬‬
‫َ َّ ٓ‬ ‫ات ٱلۡ ُ ُ‬ ‫َ َّ ٓ َ‬ ‫َّ‬
‫لس َماءِ‬‫وج‪ ﴾١‬و ﴿وٱ‬ ‫� ِ‬ ‫لس َماءِ ذ ِ‬‫�‪ ﴾١‬و ﮔﺎھﯽ ﴿وٱ‬ ‫و ﴿ َوٱ ۡ� ِل إ ِ َذا َ� ۡغ َ ٰ‬
‫لطارِ ِق‪ ﴾١‬را ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬ ‫َوٱ َّ‬
‫ﻗﺮاءت در ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪:‬‬
‫و در ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﺎﻧﺪازه ﻧﺼﻒ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﻗﺮاءت را ﻃﻮل ﻣﯽداد‪ ،‬و اﮔﺮ در ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ‬
‫ﻗﺮاءت را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻧﺪازه آن آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮاءت در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺑﺮﺧﻼف ﻋﻤﻞ روز رﻓﺘﺎر ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭼﻪ در آن ﮔﺎھﯽ‬
‫]اﻷﻋﺮاف[ را در دو رﮐﻌﺖ اول ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﺎھﯽ ]اﻟﻄﻮر[ و ﮔﺎھﯽ ]اﻟﻤﺮﺳﻼت[ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮ و ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‪» :‬او در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب‬
‫]اﻟﻤﺺ[ – ]اﻻﻋﺮاف[ را ﺧﻮاﻧﺪه و ]ﺻﺎﻓﺎت[ را ﺧﻮاﻧﺪه و ]ﺣﻢ[ ]اﻟﺪﺧﺎن[ را ﺧﻮاﻧﺪه و‬
‫َ ّ ۡ َ َّ َ َۡ َۡ‬
‫�‪ ﴾١‬را ﺧﻮاﻧﺪه و ﴿ َوٱ ّ� ِ� َوٱ َّلز ۡ� ُ‬
‫ون‪ ﴾١‬را ﺧﻮاﻧﺪه و »اﳌﻌﻮذﺗﲔ«‬
‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ِ‬ ‫﴿سبِحِ ٱسم ر�ِك ٱ�‬
‫را ﺧﻮاﻧﺪه و »اﳌﺮﺳﻼت« را ﺧﻮاﻧﺪه و ﺳﻮرهھﺎی ﮐﻮﺗﺎه ﻧﺴﺒﺘﺎ ﻣﻔﺼﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ آﺛﺎر ﺻﺤﯿﺤﯽ و ﻣﺸﮫﻮری ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨـﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ ﻗﺮاءت ﺳﻮرهھﺎی ﮐﻮﺗﺎه ﻧﺴﺒﺘﺎ ﻣﻔﺼﻞ ﺑﻄﻮر ھﻤﯿﺸﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﺮوان ﺑﻦ‬
‫اﻟﺤﮑﻢ اﺳﺖ‪ .‬و زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ وی را اﻧﮑﺎر ﮐﺮد و ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﭼﺮا در ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﻐﺮب ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﯽ؟ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪه اﻣﮑﻪ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ دو ﺳﻮره ﺑﻠﻨﺪ‬
 ‫‪٢١٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮوان ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﮐﺪام اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪] :‬اﻋﺮاف[ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫اھﻞ ﺳﻨﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺳﻮره اﻋﺮاف را در ھﺮدو رﮐﻌﺖ اول ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در‬
‫آن‪ ،‬آﯾﻪ و ﺳﻮرهھﺎی ﮐﻮﺗﺎه ﻣﻔﺼﻞ ﺧـﻮاﻧﺪن ﺧﻼف ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺮوان ﺑﻦ‬
‫اﻟﺤﮑﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮاءت در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء‪:‬‬
‫ون‪ ﴾١‬ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ ﻓﺮﻣﻮد‬ ‫اﻣﺎ در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﴿ َوٱ ّ� َ َّ ۡ ُ‬
‫ِ� وٱلز�ت ِ‬‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َّۡ‬ ‫ۡ َ َّ َ َۡ َۡ‬ ‫َ َّ‬
‫لش ۡمس َو ُض َ‬
‫حٮ ٰ َها‪ ،﴾١‬و ﴿ َس ّبِحِ ٱسم ر�ِك ٱ��‪﴿ ،﴾١‬وٱ� ِل إِذا‬ ‫ِ‬ ‫ﮐﻪ در آن‪﴿ :‬وٱ‬
‫�‪ ﴾١‬و اﻣﺜﺎل آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬ ‫َ� ۡغ َ ٰ‬
‫ﺷﺒﯽ ﻣﻌﺎذ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﺑﻨﯽ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻮف‬
‫رﻓﺖ و ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺪﺗﯽ از ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺮایﺷﺎن اﻋﺎده ﮐﺮد و در آن‬
‫ﺳﻮره ﺑﻘﺮه را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﻦ ﻋﻤﻞ وی را ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪َ ﴿ :‬س ّبِحِ ٱ ۡس َم‬
‫َ َۡ َۡ‬
‫َر ّ�ِك ٱ��‪ ﴾١‬ﻣﮕﺮ ﺗﻮ آﺷﻮﺑﮕﺮی ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﻣﺒﺘﻼ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟« ﻧﺎﻗﺪان ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻤﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺪان در آوﯾﺨﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮاءت در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﻮره ]ﺟﻤﻌﺔ[ و ]ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ[ ﯾﺎ ]اﻟﻐﺎﺷﯿﺔ[ را ﺑﺼﻮرت ﮐﺎﻣﻞ و‬
‫ﺳﻮره ]ﺳﺒﺢ[ و ]اﻟﻐﺎﺷﯿﺔ[ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎ اﻗﺘﺼﺎر ﺑﺮ ﻗﺮاءت او آﺧﺮ اﯾﻦ دو ﺳﻮره از‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫ام ُنوا﴾ ﺗﺎ آﺧﺮ آنھﺎ ھﺮﮔﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده و ﻣﺨﺎﻟﻒ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫���ها ٱ�ِين ء‬
‫رھﻨﻤﻮد اوﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﻗﺮاءت در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪﯾﻦ ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ‪ ،‬ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن‪:‬‬
‫و اﻣﺎ در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪھﺎ ﮔﺎھﯽ ﺳﻮره ]ق[ و ]اﻗﺘﺮﺑﺖ[ ھﺮدو را ﺑﺼﻮرت ﮐﺎﻣﻞ و ﮔﺎھﯽ‬
‫ﺳﻮره ]ﺳﺒﺢ[ و ]اﻟﻐﺎﺷﯿﺔ[ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺳﻨﺖ و رھﻨﻤﻮد ھﻤﯿﺸﮕﯽ او درﺑﺎره ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﯿﺪﯾﻦ ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻟﻘﺎء اﻟﻠﻪ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﯿﺰی آن را ﻧﺴﺦ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺧﻠﻔﺎی‬
‫راﺷﺪﯾﻦ از او ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢١٤‬‬

‫اﺑﻮﺑﮑﺮس در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺳﻮره ﺑﻘﺮه را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺗﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻮل‬
‫ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای ﺧﻠﯿﻔﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻃﻠﻮع ﮐﻨﺪ ﻣﺎ را ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎبس در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺳﻮره ]ﯾﻮﺳﻒ[ و ]ﻧﺤﻞ[ و ]ھـﻮد[ و ]ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ[‬
‫و اﻣﺜﺎل آنھﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﻮرهھﺎی ﺑﻠﻨﺪ در ﻧﻤﺎز ﻧﺴﺦ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺮ ﺧﻠﻔﺎی‬
‫راﺷﺪﯾﻦ او ﭘﻨﮫﺎن ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻧﺎﻗﺪان ﺑﺮ آن ﻣﻄﻠﻊ ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد آن را از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ »ق و اﻟﻘﺮآن اﳌﺠﻴﺪ« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻧﻤﺎزھﺎی دﯾﮕﺮ را ﮐﻮﺗﺎه و‬
‫ﺳﺒﮏ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ )ﯾﻌﻨﯽ در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻗﺮاءﺗﺶ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺑﻮد و در دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ‬
‫ﻗﺮاءﺗﺶ ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ ﺑﻮد(«‪ .‬ﺳﺨﻦ ام اﻟﻔﻀﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻻﻟﺖ دارد ﮐﻪ او از اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس ﺷﻨﯿﺪه ﮐﻪ ]واﻟﻤﺮﺳﻼت ﻋﺮﻓﺎ[ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ای ﻓﺮرﻧﺪم ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ‬
‫ﺳﻮره ﺑﯿﺎدم آوردی ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻮره را آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎر از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪمﮐﻪ آن را در ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﻐﺮب ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬و اﻣﺎ ﻗﻮل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻳ�ﻢ أم‬
‫ﺑﺎﻨﻟﺎس ﻓﻠﻴﺨﻔﻒ« »ھﺮ ﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺮدم اﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬آن را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺳﺒﮏ ﮔﯿﺮد«‪.‬‬
‫و ﻗﻮل اﻧﺲ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻋﯿﻦ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز را ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ از ھﻤﻪ ﻣﺮدم آن را‬
‫ﺳﺒﮑﺘﺮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪ ،‬ﺗﺨﻔﯿﻒ ﻧﻤﺎز و ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺳﺒﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ آن‪ ،‬ﯾﮏ اﻣﺮ ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫رﻓﺘﺎر ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺴﺘﮕﯽ داﺷﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ آرزوی ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ‪ ،‬زﯾﺮا او ھﺮﮔﺰ ﻣﺮدم را‬
‫ﺑﻪ ﭼﯿﺰی دﺳﺘﻮر ﻧﻤﯽداد ﮐﻪ ﺧﻮد ﺧﻼف آن رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬او ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او ﻣﺮدﻣﺎن ﭘﯿﺮ و ﺳﺴﺖ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ و ﺑﯿﻤﺎر ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫داده اﺳﺖ و ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ و ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ ﺧﻔﯿﻒ و ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﻧﺠﺎم داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬آن ﺣﺎﮐـﻢ اﺳﺖ و آن ﻣﻮرد ﻧﺰاع ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺎﺋﯽ و‬
‫دﯾﮕﺮان از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﺑﺮای ﻣﺎ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ]اﻟﺼﺎﻓﺎت[ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫]ﺻﺎﻓﺎت[ از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺨﻔﯿﻔﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺪان دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﻮره ﻣﺸﺨـﺺ و ﻣﻌﯿﻨﯽ‪:‬‬
 ‫‪٢١٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﯾﮏ ﺳﻮره ﻣﻌﯿﻦ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﺮد ﮐﻪ ھﻤﻮاره آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻣﮕﺮ‬

‫در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ و ﻋﯿﺪﯾﻦ‪ .‬و اﻣﺎ در دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ‪ ،‬اﺑﻮداود در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از‬
‫ً‬
‫ﭘﺪرش از ﺟﺪش ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ‪ :‬او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ھﯿﭻ ﺳﻮره ﻧﺴﺒﺘﺎ ﻣﻔﺼﻞ و ﺑﻠﻨﺪی ﻧﺒﻮده‬
‫اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض آنھﺎ را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ آنھﺎ‬
‫را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬رھﻨﻤﻮد او ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻮره را ﺑﻄﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ آن را‬
‫در دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اول ﺳﻮره را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﻗﺮاءت اواﺧﺮ و اواﺳﻂ‬
‫ﺳﻮرهھﺎ از او ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺮاءت دو ﺳﻮره در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ را در ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽداده اﺳﺖ وﻟﯽ در ﻧﻤﺎز ﻓﺮض از او ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻣﺎ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻮرهھﺎی ھﻤﻨﻈﯿﺮ را ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آنھﺎ را ﺑﺎ ھـﻢ در ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻢ‪] :‬اﻟﺮﺣﻤﻦ[ و ]اﻟﻨﺠﻢ[ در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ،‬و ]اﻗﺘﺮﺑﺖ[ و ]اﻟﺤﺎﻗﺔ[‬
‫در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ و ]اﻟﻄﻮر[ و ]اﻟﺬارﯾﺎت[ در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ،‬و ]اذا وﻗﻌﺖ[ و ]ﻧﻮن[ در ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ‪ ...‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﺣﺪﯾﺚ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ وی ﺣﮑﺎﯾﺖ از ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دارد ﮐﻪ ﻣﺤﻞ‬
‫آن را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ آﯾﺎ در ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﯾﺎ در ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ و اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ھﺮدو را دارد‪ .‬و اﻣﺎ ﻗﺮاءت ﯾﮏ ﺳﻮره در دو رﮐﻌﺖ ﮐﻤﺘﺮ از او ر واﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬و‬
‫اﺑﻮداود ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی از ﺟﮫﯿﻨﻪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‪» :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ در ھﺮدو رﮐﻌﺖ ]اذا زﻟﺰﻟﺖ[ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮد ﯾﺎ ﺑﻌﻤﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد؟«‪.‬‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن رﮐﻌﺖ اول در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ھﺮ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮی را ﺑﯿﺶ از رﮐﻌﺖ دوم ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﮔﺎھﯽ آﻧﻘﺪر آن را ﻃﻮل ﻣـﯽداد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺻﺪای ﭘﺎی ﮐﺴﯽ ﺷﻨﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ رﮐﻌﺖ اول را آﻧﻘﺪر ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ و ﮐﺴﯽ ﺟﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ( و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ ﻃﻮل ﻣﯽداد‪ .‬ﭼﻪ در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺧﺪا و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﯾﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﺎﻣﻮر در ﺷﺐ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﺎﻣﻮر در روز‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦ دو ﻗﻮل ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﺰول رﺣﻤﺖ اﻟﮫﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺢ اداﻣﻪ دارد ﯾﺎ ﺗﺎ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ؟ ﮐﻪ ھﺮدو ﻗﻮل ﻣﺴﺘﻤﺴﮑﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه ﭼﻮن ﺗﻌﺪاد‬
‫رﮐﻌﺎت آن ﮐﻤﺘﺮ اﺳﺖ ﻃﻮل دادن آن اﯾﻦ ﮐﺎھﺶ رﮐﻌﺎت را ﺟﺒﺮان ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﭼﻮن ﺗﺎزه از ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮ ﺣﺎل ھﺴﺘﻨﺪ و ھﻨﻮز ﺑﺪﻧﺒﺎل وﺳﺎﯾﻞ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ و اﻣﻮر دﻧﯿﻮی ﻧﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﻮش و زﺑﺎن و ﻗﻠﺐﺷﺎن ﺑﺎ ھـﻢ ھﻤﺂھﻨﮓ اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢١٦‬‬

‫ﭼﯿﺰی ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺸﺪهاﻧﺪ و ﻧﻤﺎزﮔﺰار از ھﺮ وﻗﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﮫﺘﺮ ﻗﺮآن را ﻣﯽﻓﮫﻤﺪ و درک‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺻﻔﺎی ﺣﺎﺻﻞ از آن ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﺳﺎس و اولﮐﺎر روزاﻧﻪ اﺳﺖ‪،‬ﭘﺲ ﺑﺪان اھﺘﻤﺎم‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻣﯽداد و آن را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺮﮔﺰار ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦھﺎ اﺳﺮاری اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ آنھﺎ را‬
‫در ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺮار ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻣﻘﺎﺻﺪ و ﻓﻠﺴﻔﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻗﺮاﺋﺖ ﭘﯿﺎﻣﺐص‪ :‬ﻗﺮاءت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺼﻮرت ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ھﺮ آﯾﻪای‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﺮد و ﺻﺪاﯾﺶ را ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ در اﺛﻨﺎی ﻗﺮاءت ﻣﺴـﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫زﯾﺒﺎﺋﯽ و آراﺳﺘﮕﯽ ﺻﺪا‪ ،‬در ﻗﺮاءت ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬ز�ﻨﻮا أﺻﻮاﺗ�ﻢ ﺑﺎﻟﻘﺮآن« »ﺻﺪای ﺧﻮدﺗﺎن را ﺑﺎ ﺗﺮﻧﻢ ﻗﺮآن ﻣﺰﯾﻦ ﮐﻨﯿﺪ« و‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟیﺲ ﻣﻨﺎ ﻣﻦ لﻢ ﻳﺘﻐﻦ ﺑﺎﻟﻘﺮآن« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﻪ آواز ﺑﻠﻨﺪ ﻧﺨﻮاﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫ﺷﯿﻮه ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن أﺣﺴﻦ اﻨﻟﺎس ﺻﻮﺗﺎ ﺑﺎﻟﻘﺮآن اﺬﻟي إذا ﺳﻤﻌﺘﻤﻮه‬
‫وﺣﺴبﺘﻤﻮه �ﻰﺸ اﷲ« »ﺧﻮش آوازﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ در ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه‬
‫آواز ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪن او را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ او از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ )ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی‬
‫ﺧﺸﻮع در ﺻﺪای وی ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺎﺷﺪ(«‪ .‬و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬وﻣﺎ أذن اﷲ ﺷﺊ )‪ (۱‬ﻣﺎ أذن‬
‫ﻨﻟﻲﺒ ﺣﺴﻦ الﺼﻮت ﻳﺘﻐ� ﺑﺎﻟﻘﺮآن« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آواز ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮش آواز ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﺶ از ھﺮ ﭼﯿﺰی ﻣﯽﺷﻨﻮد و ﺑﺪان ﮔﻮش ﻣﯽدھﺪ و آن را ﺑﯿﺶ از ھﺮ‬
‫ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی اﺟﺎزه داده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ آﯾﻪ رﺣﻤﺖ رﺳﺪ ﻃﻠﺐ ﻓﻀﻞ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺑﻪ آﯾﻪ ﻋﺬاب رﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫از ﻋﺬاب دوزخ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد ﯾﺎ از ﻋﺬاب ﯾﺎ از ﺷﺮ ﯾﺎ از ﭼﯿﺰھﺎی ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ‬
‫اﺳﺘﻌﺎذه ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ إﲏ أﺳﺄﻟﻚ اﻟﻌﺎﻓﻴﺔ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻋﺎﻓﯿﺖ را از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ« و‬
‫اﻣﺜﺎل آن‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﻪ آﯾﻪ ﺗﻨﺰﯾﻪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ وﺗﻌﺎﱃ« ﯾﺎ »ﺗﺒﺎرك اﷲ رب اﻟﻌﺎﳌﲔ« ﯾﺎ‬
‫»ﺟﻠﺖ ﻋﻈﻤﺔ رﺑﻨﺎ« و اﻣﺜﺎل آن‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه و ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ...‬ﻣﺒﺎرک اﺳﺖ‬
‫اﻟﻠﻪ ﭘـﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن‪ ...‬ﺑﺎﺷﮑﻮه و ﻋﻈﯿﻢ اﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ‪ .(...‬و ﻣﺎ از ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ‬
‫اﻟﯿﻤﺎن رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺷﺒﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردﯾﻢ‪ ،‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه‬
‫را آﻏﺎز ﮐﺮد ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ از آﯾﻪ ﺻﺪم ﺑﻪ رﮐﻮع ﻣﯽرود‪ ،‬ﺳﭙﺲ از آﯾﻪ ﺻﺪ ﮔﺬﺷﺖ و‬
 ‫‪٢١٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﮔﻤﺎن ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آن را در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن را ﺗﻤﺎم ﮐﺮد و‬

‫ﮔﻤﺎن ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺑﻪ رﮐﻮع ﻣﯽرود‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان را آﻏﺎز ﮐﺮد و آن را ﺗﻤﺎم ﮐﺮد و‬
‫ﺳﻮره ﻧﺴﺎء را آﻏﺎز ﮐﺮد و آن را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺎﻧﯽ و ﻣﻼﯾﻤﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ آﯾﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬و ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ آﯾﻪ ﻃﻠﺐ ﻣـﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻃﻠﺐ ﻣﯽﮐﺮد و ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ آﯾﻪ‬
‫ﻋﺬاب و و ﻋﯿﺪ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎذه ﻣﯽﮐﺮد“‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎران ﻣﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﻃﻠﺐ و اﺳﺘﻌﺎذه ﺑﺮای ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه در‬
‫ﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﻏﯿﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﯾﺎ ﻣﺎﻣﻮم ﯾﺎ ﻣﻨﻔﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﯾﻨﮑﺎر دﻋﺎﺳﺖ و ھﻤﭽﻮن آﻣﯿﻦ‬
‫ھﻤﻪ در ﮔﻔﺘﻦ آن ﻣﺴﺎوی ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﮐﺲ »أﻟﻴﺲ اﷲ ﺑﺄﺣﻜﻢ‬
‫اﳊﺎﻛﻤﲔ« را ﺧـﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﲆ وأﻧﺎ "ﻋﲆ ذﻟﻚ ﻣﻦ اﻟﺸﺎﻫﺪﻳﻦ« و ھﺮ ﮐﺲ »أﻟﻴﺲ ذﻟﻚ‬
‫ﺑﻘﺎدر ﻋﲆ أن ﳛﻴﻲ اﳌﻮﺗﻰ« را ﺧﻮاﻧﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﲆ أﺷﻬﺪ« و ھﺮ ﮐﺲ »ﻓﺒﺄي ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻌﺪه‬
‫ﻳﺆﻣﻨﻮن« را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬آﻣﻨﺖ ﺑﺎﷲ« و ﭼﻮن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺢ اﺳﻢ رﺑﻚ اﻻﻋﲆ« ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺳﺒﺤﺎن رﰊ اﻻﻋﲆ« اﯾﻦ ﺟﻮابھﺎ را ﻣﯽﺗﻮان در ﻧﻤﺎز و ﻏﯿﺮ آن ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫در ﮐﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن در ﻧﻤﺎز آﺷﮑﺎرا ﯾﺎ ﻧﮫﺎن ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار در دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ و دو رﮐﻌﺖ‬
‫اول ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء و ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪﯾﻦ و ﮐﺴﻮف و اﺳﺘﺴﻘﺎء ﻗﺮاءﺗﺶ )ﺧﻮاه ﻓﺎﺗﺤﻪ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ‬
‫آن( آﺷﮑﺎرا ﺑﺎﺷﺪ و آن را ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و در ﺗﻤﺎم رﮐﻌﺎت ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ و‬
‫رﮐﻌﺖ ﺳﻮم ﻣﻐﺮب و ﺳﻮم و ﭼﮫﺎرم ﻋﺸﺎء آن را آھﺴﺘﻪ و ﺳﺮی ﺑﺨﻮاﻧﺪ و در ﻧﻤﺎزھﺎی‬
‫ﺳﻨﺖ اﮔﺮ ﺳﻨﺖھﺎی روز ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻗﺮاﺋﺖ در ھﻤﻪ آنھﺎ ﺳﺮی و آھﺴﺘﻪ اﺳﺖ و آنھﺎ ﮐﻪ در‬
‫ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ آﺷﮑﺎرا ﺧﻮاﻧﺪن و ﺳﺮی ﺧﻮاﻧﺪن در آنھﺎ ﻣﺴﺎوی اﺳﺖ و ﻧﻤﺎزﮔﺰار‬
‫ﻣﺨﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﻓﻀﻞ آﻧﺴﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﯿﻦ ﺟﮫﺮی و ﺳﺮی ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺒﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﮐﻨﺎر اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪای آھﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و از ﮐﻨﺎر‬
‫ﻋﻤﺮ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ھﺮدو در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺟﻤﻊ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ای اﺑﻮﺑﮑﺮ از ﮐﻨﺎر ﺷﻤﺎ ﮔﺬﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪای آھﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪی؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑـﯽﮔﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وی ﻣﻨﺎﺟﺎت ﻣﯽﮐﺮدم ﺻﺪاﯾﻢ‬
‫را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از ﮐﻨﺎر ﺗﻮ ﮔﺬﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﻧـﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪی‪ ،‬او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺧـﻮاﺑﯿﺪﮔﺎن را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﺮدم و ﺷﯿﻄﺎن را ﻣﯽراﻧﺪم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢١٨‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ أﺑﺎ ﺑ�ﺮ ارﻓﻊ ﻣﻦ ﺻﻮﺗﻚ ﺷيﺌﺎ«‪» .‬ای اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺗﻮ ﮐﻤﯽ ﺻﺪاﯾﺖ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻦ«‪ ،‬و‬
‫ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺧﻔﺾ ﻣﻦ ﺻﻮﺗﻚ ﺷيﺌﺎ« »ﮐﻤﯽ ﺻﺪاﯾﺖ را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﯿﺎور«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬در ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺮی ﺑﺨـﻮاﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪای آﺷﮑﺎرا ﺧﻮاﻧﺪ و در ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﮫﺮی ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺳﺮی ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در اﺛﻨﺎی ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﯿﺎدش آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ آن ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬

‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﻣﺎﻣﻮم ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻣﺎم‬

‫اﺻﻞ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ آن‬
‫را در ﺗﻤﺎم رﮐﻌﺎت ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض و ﺳﻨﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻓﺮاﯾﺾ ﻧﻤﺎز از آن‬
‫ﺳﺨﻦ رﻓﺖ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﮑﻪ در ﻧﻤﺎزھﺎی ﺟﮫﺮی ﻗﺮاﺋﺖ از ﻣﺎﻣﻮم ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد و واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫َ ُ َ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ اﻣﺎم ﮔﻮش ﻓﺮا دھﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ذا ق ِرئ‬
‫ۡ ُ ۡ َ ُ َ ۡ َ ُ ْ َ ُ َ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ۡ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫�ون‪] ﴾٢٠٤‬اﻷﻋﺮاف‪» .[٢٠٤ :‬ھﺮﮔﺎه ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪه‬ ‫نصتوا لعل�م تر‬ ‫ٱلقرءان فٱست ِمعوا �ۥ وأ ِ‬
‫ﺷﻮد ﺑﺪان ﮔﻮش ﻓﺮا دھﯿﺪ و آن را ﺑﻨﯿﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮارﮔﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫و ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إذا ﻛﺮﺒ اﻻﻣﺎم ﻓﻜﺮﺒوا و�ذا ﻗﺮأ ﻓﺄﻧﺼﺘﻮا« »ھﺮ وﻗﺖ اﻣﺎم‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬و ھﺮ وﻗﺖ ﻗﺮآن را ﺧﻮاﻧﺪ ﺑﻪ وی ﮔﻮش ﻓﺮا دھﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻪﻟ إﻣﺎم ﻓﻘﺮاءة اﻻﻣﺎم ﻪﻟ ﻗﺮاءة« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ دارد ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫اﻣﺎم ﺑﺮای او ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻧﻤﺎزھﺎی ﺟﮫﺮی ﻗﺮاﺋﺖ اﻣﺎم ﺑﺠﺎی او ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ در ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﺮی ﻣﺎﻣﻮم ﻧﯿﺰ ﻗﺮاﺋﺖ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و در ﻧﻤﺎز ﺟﮫﺮی ﻧﯿﺰ اﮔﺮ‬
‫ﺻﺪای اﻣﺎم را ﻧﺸﻨﻮد ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﻟﻌﺮﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدھﯿﻢ آﻧﺴﺖ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﺮی اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺑﺮای ﻣﺎﻣﻮم‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ زﯾﺮا از ﻋﻤﻮم اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ ﻓﺮاﯾﺾ ﻧﻤﺎز از آنھﺎ ﺳﺨﻦ رﻓﺖ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و اﻣﺎ در ﻧﻤﺎز ﺟﮫﺮی )در رﮐﻌﺖھﺎی ﺟﮫﺮی( ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺎﻣﻮم‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ را اﻧﺠﺎم دھﺪ ﺑﻪ ﺳﻪ دﻟﯿﻞ‪:‬‬
‫اول‪ ،‬ﻋﻤﻞ اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ُ َ َُۡۡ ُ َ ۡ َ ُ ْ‬
‫دوم‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻗﺮآن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪�﴿ :‬ذا ق ِرئ ٱلقرءان فٱست ِمعوا﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪ .[٢٠٤ :‬و دو‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ رای را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪» :‬ﻗﺪ ﻋﻠﻤﺖ أن‬
 ‫‪٢١٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﻌﻀﻜﻢ ﺧﺎﳉﻨﻴﻬﺎ« »ﯾﮑﺒﺎر ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او‬

‫ﺳﻮره ]ﺳﺒﺢ اﺳﻢ رﺑﮏ اﻻﻋﻠﯽ«‪ .‬را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻨﺎن داﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ در ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﺰاع ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺪﯾﺚ دوم ھﻤﺎﻧﮑﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪» :‬اذاﻛﺮﺒ اﻻﻣﺎم‪.« ...‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮم ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺮاﺋﺖ را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﭼﻪ وﻗﺖ‬
‫آن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؟ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد در ﻣﺪت ﺳﮑﻮت اﻣﺎم )در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﻗﺮاءت ﻓﺎﺗﺤﻪ و‬
‫ﺳﻮره( ﻣﺎﻣﻮم ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮔﻮﺋﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﮑﻮت اﻣﺎم )ﺑﻌﺪ از ﻗﺮاءت ﻓﺎﺗﺤﻪ( اﻟﺰاﻣﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﺮﺿﯽ را ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﭼﯿﺰی ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﺮض ﻧﯿﺴﺖ؟ )ﭼﻄﻮر ﺑﺮ ﻣﺎﻣﻮم‬
‫ﻓﺮض اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺳﮑﻮت اﻣﺎم ﻓﺮض ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮای‬
‫ﻣﺎﻣﻮم ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮد ﻗﺮاﺋﺖ اﻣﺎم ﻧﯿﺰ ﻓﺮض ﻧﯿﺴﺖ( ﺑﻮﯾﮋه در رﮐﻌﺖھﺎی ﺟﮫﺮی ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ‬
‫ﻣﺎﻣﻮم ﺑﺎ ﻗﻠﺐ و ﻓﮑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻗﺮاﺋﺖ اﻣﺎم ﺑﺎﺷﺪ و در آن ﺗﺪﺑﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻧﻈﺎم ﻗﺮآن و‬
‫ﺣﺪﯾﺚ و ﺣﻔﻆ ﻋﺒﺎدت و ﻣﺮاﻋﺎت ﺳﻨﺖ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪) .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ اﺑﻦ‬
‫اﻟﻌﺮﺑﯽ(‪ .‬زھﺮی و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک و ﯾﮏ ﻗﻮل ﻣﻨﻘﻮل از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‬
‫و ﺷﯿﺦ اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻗﻮل را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪ -۷‬ﺗﮑﺒﯿﺮﻫﺎی اﻧﺘﻘﺎل‪:‬‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار در ھﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن و ﻓﺮود آﻣﺪن و ﻗﯿﺎم و ﻗﻌﻮد در ﻧﻤﺎز ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ ﻣﮕﺮ در ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از رﮐﻮع ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﳌﻦ ﲪﺪه« اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪهام ﮐﻪ در ھﺮ ﻓﺮود آﻣﺪن و ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن و ﻗﯿﺎم و ﻗﻌﻮدی ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ٠‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن و‬
‫ﻋﻠﯽ و دﯾﮕﺮان و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﻋﻤﻞ ﻓﻘﮫﺎء ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ ﺗﺮﻣﺬی از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﻟﺤﺎرث رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ او از‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ وﻗﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ )ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام(‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮐﻪ ﺑﻪ رﮐﻮع ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﮑﺒﯿﺮﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ وﻗﺘﯽﮐﻪ‬
‫ﭘﺸﺘﺶ را راﺳﺖ ﻣﯽﮐﺮد و از رﮐﻮع ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﳌﻦ ﲪﺪه«‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫راﺳﺖ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮود ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬رﺑﻨﺎ ﻟﻚ اﳊﻤﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭼﻮن‬
‫ﺑﺮای ﺳﺠﺪه ﻓﺮود ﻣﯽآﻣﺪ ﻧﯿﺰ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭼﻮن ﺳﺮ از ﺳﺠﺪه ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٢٠‬‬

‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ )ﺑﺮای رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه دوم ﻧﯿﺰ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ( ﺳﭙﺲ ﭼﻮن ﭘﺲ از دو‬
‫ﺳﺠﺪه ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ در ھﺮ رﮐﻌﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از دﻧﯿﺎ رﺣﻠﺖ ﮐﺮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﮑﺮﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺘﻢ‪» :‬در ﺑﻄﺤﺎء ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﭘﯿﺮﻣﺮد‬
‫اﺣﻤﻘﯽ ﺑﺠﺎی آوردم‪ ،‬او ﺑﯿﺴﺖ و دو ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ھﺮ وﻗﺖ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﭼﻮن ﺳﺮش را ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪای‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﻮﻗﺖ آﻏﺎز اﻧﺘﻘﺎل از ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -۸‬ﻫﯿﺌﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ رﮐﻮع‪:‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در رﮐﻮع واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ اﻧﺤﻨﺎء و ﺧﻤﯿﺪه ﺷﺪن ﺑﮕﻮﻧﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دﺳﺖھﺎ ﺑﻪ زاﻧﻮ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﻨﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﻧﻪای ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺮ ﺑﺎ ﺑﺎﺳﻦ در ﯾﮏ ﺳﻄﺢ‬
‫ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و دﺳﺖھﺎ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ زاﻧﻮھﺎ و از ﭘﮫﻠﻮھﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﺑﺎز روی زاﻧﻮ و ﺳﺎق ﭘﺎ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﭘﺸﺖ ﺑﺼﻮرت ﮔﺴﺘﺮده و ﻣﺴﻄﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از‬
‫ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬او ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ و ﺑﺎزوان او ﺑﺎ ﭘﮫﻠﻮﯾﺶ ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺖ و‬
‫دﺳﺘﺎن ﺧﻮد را روی زاﻧﻮھﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ ﺑﺼﻮرت ﺑﺎز ﭘﺎﯾﯿﻦ زاﻧﻮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﭼﻨﯿﻦ دﯾﺪهام ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ رﮐﻮع ﻣﯽرﻓﺖ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻣﻌﺘﺪل ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺮش ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ و ﺑﺎﻻ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﮕﻮﻧﻪای دﺳﺖھﺎ را ﺑﺮ‬
‫زاﻧﻮان ﺧﻮد ﻣﯽﻧﮫﺎد ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ آنھﺎ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد«‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ھﺮ وﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ رﮐﻮع ﻣﯽرﻓﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﺮف ﺑﺎﻻ ﯾﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﯿﻦ ھﺮدو ﺑﻮد‪ .‬و از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ÷ واﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ رﮐﻮع ﻣﯽرﻓﺖ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮐﺎﺳﻪای از آب ﺑﺮ ﭘﺸﺖ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺑﻮد ﻧﻤﯽرﯾﺨﺖ )ﭘﺸﺘﺶ ﺑﺼﻮرت ﻣﺴﻄﺢ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ(‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود آن را از ﺟﻤﻠﻪ اﺣﺎدﯾﺚ »ﻣﺮﺳﻞ« رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و از‬
‫ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬در ﮐﻨﺎر ﭘﺪرم ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬دو ﮐﻒ دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﮫﻢ‬
‫ﭼﺴﺒﺎﻧﺪه و آنھﺎ را در ﻻی رانھﺎ ﻗﺮار دادم‪ ،‬ﭘﺪرم ﻣﺮا از آن ﻧﮫﯽ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﭼﻨﺎن‬
 ‫‪٢٢١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪ ﮐﻪ دﺳﺘﺎن ﺧﻮد را روی زاﻧﻮ ﺑﮕﺬارﺑﻢ‪ .‬ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۹‬دﻋﺎ و ذﮐﺮی ﮐﻪ در رﮐﻮع ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬

‫ﮔﻔﺘﻦ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن رﰊ اﻟﻌﻈﻴﻢ«‪ ،‬ﻣﻨﺰه اﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺰرﮔﻮارم ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﻘﺒﻪ‬
‫َ ۡ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭼﻮن آﯾﻪ‪﴿ :‬ف َس ّب ِ ۡح ب ِٱ ۡس ِم َر ّ�ِك ٱل َع ِظي ِم‪] ﴾٧٤‬اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪ .[٧٤ :‬ﻧﺎزل‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺟﻌﻠﻮﻫﺎ ﻲﻓ ر�ﻮﻋ�ﻢ« »آن را در رﮐﻮﻋﺘﺎن ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ‬
‫و اﺑﻮداود و دﯾﮕﺮان ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺟﯿﺪ آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و از ﺣﺬﯾﻔﻪ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردم ﮐﻪ در رﮐﻮع ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن ر� اﻟﻌﻈﻴﻢ« ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﻟﻔﻆ »ﺳﺒﺤﺎن ر� اﻟﻌﻈﻴﻢ وﺤﺑﻤﺪه« از ﭼﻨﺪ‬
‫ﻃﺮﯾﻖ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ھﻤﻪ »ﺿﻌﯿﻒ« ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﻟﯽ اﯾﻦ رواﯾﺘﮫﺎ‬
‫ھﻤﺪﯾﮕﺮ را ﻧﯿﺮو ﻣﯽﺑﺨﺸﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ اﮐﺘﻔﺎ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اذﮐﺎر زﯾﺮ را‬
‫ﺑﺪان ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در رﮐﻮع ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬أ� لﻚ‬
‫ر�ﻌﺖ‪ ،‬و�ﻚ آﻣﻨﺖ‪ ،‬ولﻚ أﺳﻠﻤﺖ‪ ،‬وأﻧﺖ ر� ﺧﺸﻊ ﺳﻤﻲﻌ و�ﺮﺼي وﻣﻲﺨ وﻋﻈ�‬
‫وﻋﺼﻲﺒ وﻣﺎ اﺳﺘﻘﻠﺖ ﺑﻪ ﻗﺪ� ﷲ رب اﻟﻌﺎﻤﻟ�« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺮای ﺗﻮ ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺘﻢ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ اﯾﻤﺎن آوردم‪ ،‬و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻨﯽ‪ ،‬ﮔﻮش و دﯾﺪه‬
‫و ﻣﻐﺰ و اﺳﺘﺨﻮان و ﭘﯽ و آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﻗﺪمھﺎﯾـﻢ ﺑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﻪ و ھﻤﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ اﻟﻠﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و دﯾﮕﺮان آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﻋﺎﯾﺸﻪل ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﻮح‬
‫ﻗﺪوس رب اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ والﺮوح« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻮ از ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺟﻼل ﺗﻮ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه ھﺴﺘﯽ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﺟﺒﺮﯾﻞ ھﺴﺘﯽ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ اﺷﺠﻌﯽ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ‪» :‬ﺷﺒﯽ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ و او ﺳﻮره ﺑﻘﺮه را ﺧـﻮاﻧﺪ و در رﮐﻮع ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن ذي اﺠﻟﺮﺒوت‬
‫واﻤﻟﻠﻜﻮت والﻜﺮﺒ�ﺎء واﻟﻌﻈﻤﺔ« »ﻣﻨﺰه اﺳﺖ ﺧﺪاﺋﯽ ﮐﻪ دارای ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ و ﻗﺪرت و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٢٢‬‬

‫ﺳﻠﻄﺎن و ﻋﻈﻤﺖ و ﺷﮑﻮه اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را‬

‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از ﻋﺎﯾﺸﻪل ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﻓﺮاوان ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ا� ر�ﻨﺎ وﺤﺑﻤﺪك‪ ،‬ا� اﻏﻔﺮ ﻲﻟ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺗﺮا ﺗﻨﺰﯾﻪ و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨـﻢ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد و از آن ﭘﯿﺮوی‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد )ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده‪» (:‬ﻓﺴﺒﺢ ﺤﺑﻤﺪ ر�ﻚ واﺳﺘﻐﻔﺮه« اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫دﯾﮕﺮان آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۱۰‬ذﮐﺮ و دﻋﺎی ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺮﺧﻮاﺳﺘﻦ از رﮐﻮع و اﻋﺘﺪال‪:‬‬

‫ﺑﺮای ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺧﻮاه اﻣﺎم‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺎﻣﻮم ﯾﺎ ﻣﻨﻔﺮد ‪-‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ در وﻗﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه«‪ ،‬ﭼﻮن راﺳﺖ اﯾﺴﺘﺎد )در اﻋﺘﺪال( ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ر�ﻨﺎ ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ«‬
‫ﯾﺎ »ا� ر�ﻨﺎ ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ«‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن از رﮐﻮع‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه«‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭼﻮن ﺑـﺤﺎل اﻋﺘﺪال ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ر�ﻨﺎ ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﺎن آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺨﺎری از ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﻧﺲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻮن )اﻣﺎم( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه«‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﻤﺎ )ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ( ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪:‬‬
‫»ا� ر�ﻨﺎ ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ«‪ .‬رای ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮم‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه«‪ ،‬را‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻮن آن را از اﻣﺎم ﺷﻨﯿﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ا� ر�ﻨﺎ ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ«‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ آﻧﺎن‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮھﺮﯾﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ و ﻏﯿﺮ او ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬إذا ﻗﺎل اﻻﻣﺎم ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه ﻓﻘﻮلﻮا ا� ر�ﻨﺎ ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺈن ﻣﻦ واﻓﻖ ﻗﻮﻪﻟ‬
‫ﻗﻮل اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ ﻏﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺗﻘﺪم ﻣﻦ ذﻧﺒﻪ« »ﭼﻮن اﻣﺎمﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻤﻊ ‪ ٠٠٠‬ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ :‬اﻟﻠﮫﻢ‬
‫‪ ...‬ﭼﻪ اﮔﺮ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ھﻤﺎھﻨﮓ ﺷﻮد )ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺪﻧﺒﺎل ﻗﻮل‬
‫اﻣﺎم‪ :‬ﺳﻤﻊ ‪ ...‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻟﻠﮫﻢ‪ (...‬ﮔﻨﺎھﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ او آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬ﺻﻠﻮا ﻛﻤﺎ رأﻳﺘﻤﻮ� أﺻ�«‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاری ﺗﺴﺒﯿﺢ و‬
‫ﺗﺤﻤﯿﺪ ھﺮدو را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺎﻣﻮم ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺟﻮاب ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻣﺎﻣﻮم‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ھﺮدو را ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ«‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﺤﻤﯿﺪ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﻮوی را ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎران ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﯽ‪ :‬ﻗﻮﻟﻮا‪» :‬ر�ﻨﺎ لﻚ اﺤﻟﻤﺪ«‪ ،‬آﻧﺴﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﮐﻪ »ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ‬
 ‫‪٢٢٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻤﺣﺪه«‪ ،‬را ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬آن را ﻧﯿﺰ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﺧﺘﺼﺎص آن ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺑﺪان ﺟﮫﺖ اﺳﺖﮐﻪ‬
‫آﻧﺎن‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه«‪ ،‬را آﺷﮑﺎرا از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﻨﺖ آﺷﮑﺎرا ﮔﻔﺘﻦ‬
‫آﻧﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ »ر�ﻨﺎ لﻚ اﺤﻟﻤﺪ«‪ ،‬را از او ﻧﻤﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ آن را ﺳﺮی و ﻧﮫﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬و‬
‫ﺳﺨﻦ او ج ‪» :‬ﺻﻠﻮا ﻛﻤﺎ رأﻳﺘﻤﻮ� أﺻ�«‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و از ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺎﺳﯽ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ وی ﻧﯿﺰ‬
‫ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ در ﮔﻔﺘﻦ‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه« ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ آن ﻧﺒﻮد وﻟﯽ »ر�ﻨﺎ لﻚ اﺤﻟﻤﺪ« را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺪان اﻣﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬و اﯾﻦ ﺗﺤﻤﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ذﮐﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻋﺘﺪال ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آﻧﭽﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ زﯾﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﺪان اﻓﺰوده ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ (۱‬رﻓﺎﻋﻪ ﺑﻦ راﻓﻊ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬روزی ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردﯾـﻢ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از رﮐﻮع ﺳﺮ ﺑﺮداﺷﺖ و »ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه« را ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﺮدی ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫او ﮔﻔﺖ‪» :‬ر�ﻨﺎ لﻚ اﺤﻟﻤﺪ ﻤﺣﺪا ﻛﺜ�ا ﻃﻴﺒﺎ ﻣﺒﺎر� ﻓﻴﻪ«‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻼم‬
‫داد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ؟ آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻮدم ای رﺳﻮل‬
‫اﻟﻠﻪص‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رأﻳﺖ ﺑﻀﻌﺔ وﺛﻼﺛ� مﻠﺎﻜ ﻳبﺘﺪروﻧﻬﺎ‪ ،‬أﻳﻬﻢ ﻳ�ﺘﺒﻬﺎ أوﻻ« »ﺳﯽ‬
‫و اﻧﺪ ﻓﺮﺷﺘﻪ را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻮﺷﺘﻦ آن از ھﻢ ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (۲‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از رﮐﻮع ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه ور�ﻨﺎ ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ مﻞ ء الﺴﻤﻮات واﻻرض وﻣﺎ‬
‫ﺑيﻨﻬﻤﺎ‪ ،‬ومﻞ ء ﻣﺎ ﺷﺌﺖ ﻣﻦ ﺷﺊ ﺑﻌﺪ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ او را‬
‫ﺳﺘﻮد ﺑﮕﻮش ﻗﺒﻮل ﺷﻨﻮد‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺘﺎﯾﺸﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻣﺠﺴﻢ ﮔﺮدد ﺑﺎﻧﺪازه ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و ھﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺨﻮاھﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (۳‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ اوﻓﯽ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﺳﺮ از‬
‫رﮐﻮع ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� لﻚ اﺤﻟﻤﺪ مﻞ ء الﺴﻤﺎء ومﻞ ء اﻻرض‬
‫ومﻞ ء ﻣﺎ ﺷﺌﺖ ﻣﻦ ﺷﺊ ﺑﻌﺪ‪ :‬ا� ﻃﻬﺮ� ﺑﺎﺜﻟﻠﺞ واﻟﺮﺒد واﻤﻟﺎء اﺒﻟﺎرد‪ ،‬ا� ﻃﻬﺮ�‬
‫ﻣﻦ اﺬﻟﻧﻮب وﻧﻘ� ﻣﻨﻬﺎ ﻛﻤﺎ ﻳﻨﻰﻘ اﺜﻟﻮب اﻻﺑﻴﺾ ﻣﻦ الﻮﺳﺦ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﺗﺮاﺳﺖ‪ ...‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮔﺮدان ﺑﺎ ﺑﺮف و ﺗﮕﺮگ و آب ﺧﻨﮏ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٢٤‬‬

‫ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮔﺮدان از ﮔﻨﺎھﺎن ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﺳﻔﯿﺪ از ﭼﺮک و ﮐﺜﺎﻓﺖ‬

‫ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮔﺮداﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ دﻋﺎ‪ :‬ﻃﻠﺐ ﻃﮫﺎرت ﮐﺎﻣﻞ و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (۴‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه« ﺑﻌﺪ‬
‫�ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� ر�ﻨﺎ لﻚ اﺤﻟﻤﺪ مﻞ ء الﺴﻤﻮات ومﻞ ء اﻻرض ومﻞ ء ﻣﺎ ﺷﺌﺖ ﻣﻦ‬
‫ﺷﺊ ﺑﻌﺪ أﻫﻞ اﺜﻟﻨﺎء واﻤﻟﺠﺪ )‪ (۳‬أﺣﻖ ﻣﺎ ﻗﺎل اﻟﻌﺒﺪ‪ ،‬و�ﻨﺎ لﻚ ﻋﺒﺪ‪ :‬ﻻ ﻣﺎﻧﻊ ﻤﻟﺎ‬
‫أﻋﻄﻴﺖ‪.‬وﻻ ﻣﻌﻄﻲ ﻤﻟﺎ ﻣﻨﻌﺖ‪ ،‬وﻻ ﻳﻨﻔﻊ ذا اﺠﻟﺪ ﻣﻨﻚ اﺠﻟﺪ« »ﺧﺪاوﻧﺪا‪،‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ....‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﺗﻮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺗﻤﺤﯿﺪ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﻮ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهات ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ ﻣﺎ ﺑﻨﺪه ﺗﻮاﯾـﻢ‪ ،‬ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮ ﻋﻄﺎ ﮐﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ آن ﺷﻮد‪ ،‬و ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺗﻮ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎز ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺨﺖ و ﺛﺮوت و ﻋﻈﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺪه‬
‫را ﺑﮑﺎر ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ از ﺗﻮ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ (۵‬ﺑﺎز ھـﻢ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ اﺳﺖ از او )اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری( ﮐﻪ‪ :‬او ﺑﻌﺪ »ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ‬
‫ﻤﺣﺪه«‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬لﺮ� اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬لﺮ� اﺤﻟﻤﺪ« ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﻋﺘﺪاﻟﺶ ﺑﺎﻧﺪازه رﮐﻮﻋﺶ‬
‫ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -۱۱‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه و رﻓﺘﻦ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از آن‪:‬‬

‫ﺟﻤـﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء ﺑﺮ آن ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ زاﻧﻮھﺎ را ﻗﺒﻞ از دﺳﺖھﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﮫﺎد‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر آن را از ﻋﻤﺮ ﻧﺨﻌﯽ و ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر و ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق و‬
‫اﺻﺤﺎب رای ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺪان رای ﻣﯽدھﻢ‪ .‬و اﺑﻮاﻟﻄﯿﺐ ھـﻢ آن‬
‫را از ﻋﻤﻮم ﻓﻘﮫﺎء ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اول زاﻧﻮان و ﺑﻌﺪ دﺳﺘﮫﺎ و ﺑﻌﺪ از آنھﺎ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و‬
‫ﺑﯿﻨﯽ را ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﻧﮫﺎد‪ .‬اﯾﻨﺴﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﮏ از ﻋﺎﺻـﻢ ﺑﻦ ﮐﻠﯿﺐ‬
‫و او از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‬
‫دﯾﺪهام ﮐﻪ ھﺮ وﻗﺖ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺖ ﭘﯿﺶ از دﺳﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬زاﻧﻮاﻧﺶ را )ﺑﺮ زﻣﯿﻦ( ﻣﯽﻧﮫﺎد‬
 ‫‪٢٢٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫و ﭼﻮن ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﭘﯿﺶ از زاﻧﻮاﻧﺶ )از زﻣﯿﻦ( ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮد و در اﻓﻌﺎل او‬
‫ﺧﻼف آن را رواﯾﺖ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺎﻟﮏ و اوزاﻋﯽ و اﺑﻦ ﺣﺰم ﻧﮫﺎدن دﺳﺖھﺎ را ﭘﯿﺶ از‬
‫زاﻧﻮان ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ رواﯾﺘﯽ اﺳﺖ از اﺣﻤﺪ‪.‬‬
‫اوزاﻋﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدم را دﯾﺪم ﮐﻪ دﺳﺘﮫﺎ را ﻗﺒﻞ از زاﻧﻮان ﻣﯽﻧﮫﺎدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮداود‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻗﻮل اﺻﺤﺎب ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از ﺳﺠﺪه ﺑﺮای‬
‫ﻗﯿﺎم رﮐﻌﺖ دوم‪ ،‬در آن ﻧﯿﺰ ﺧﻼف اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ رای ﺟﻤﮫﻮر ﻣﺴﺘﺤﺐ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ دﺳﺖھﺎ را‬
‫ﭘﯿﺶ از زاﻧﻮان ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ رای ﻏﯿﺮ ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء ﻋﮑﺲ آﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ -۱۲‬ﻫﯿﺎت ﺳﺠﻮد‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺠـﺪه ﮐﻨﻨﺪه اﻣﻮر زﯾﺮ را ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﯿﻨﯽ و ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و دﺳﺖھﺎ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺟﺎی دھﺪ و دﺳﺖھﺎ را ﺑﻪ ﭘﮫﻠﻮھﺎ‬
‫ﻧﭽﺴﺒﺎﻧﺪ‪ .‬از واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻤﻟﺎ ﺳﺠﺪ وﺿﻊ ﺟﺒﻬﺘﻪ ﺑ� ﻛﻔﻴﻪ‬
‫وﺟﺎﻰﻓ ﻋﻦ إﺑﻄﻴﻪ«‪» .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﻧﯿﺶ را ﺑﯿﻦ‬
‫ھﺮدو ﮐﻒ ﻣﯽﻧﮫﺎد‪ .‬و اﺑﻄﯿﻦ )زﯾﺮ ﺑﻐﻞھﺎ( را ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬
‫از اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪» :‬ﺎﻛن إذا ﺳﺠﺪ أﻣ�ﻦ أﻧﻔﻪ وﺟﺒﻬﺘﻪ ﻣﻦ‬
‫اﻻرض‪ ،‬وﻧﻰﺤ ﻳﺪﻳﻪ ﻋﻦ ﺟﻨبﻴﻪ‪ ،‬و وﺿﻊ ﻛﻔﻴﻪ ﺣﺬو ﻣﻨﻜﺒﻴﻪ« »ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﯿﻨﯽ و ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺟﺎی ﻣﯽداد و دﺳﺖھﺎ را از ﭘﮫﻠﻮھﺎ‪ ،‬دور ﻣﯽﻧﻤﻮد‬
‫وﮐﻒ دﺳﺘﺎن را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﺎﻧﻪھﺎ ﻣﯽﻧﮫﺎد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و ﺗﺮﻣﺬی‪ ،‬و او ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﮐﻪ‪» :‬ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﮐﻒ دﺳﺘﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻮشھﺎ ﯾﺎ ﺷﺎﻧﻪھﺎ ﻧﮫﺎده ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ھﺮدو در اﺧﺒﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ھﺮدو رواﯾﺖ را ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺷﺴﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﻮشھﺎ‬
‫و ﮐﻒ دﺳﺘﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﺎﻧﻪھﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪه و ﺑﮫـﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و ﺣﺎﮐﻢ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص »ﺎﻛن إذا ر�ﻊ ﻓﺮج ﺑ� أﺻﺎﺑﻌﻪ و�ذا ﺳﺠﺪ ﺿﻢ أﺻﺎﺑﻌﻪ« »در رﮐﻮع‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎن را ﺑﺎز و در ﺳﺠﺪه ﺑﮫـﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﯽداﺷﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎھﺎ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری از ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬أن اﻨﻟﻲﺒص ﺎﻛن إذا ﺳﺠﺪ وﺿﻊ ﻳﺪﻳﻪ ﻏ� ﻣﻔﺮﺘﺷﻬﻤﺎ وﻻ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٢٦‬‬

‫ﻗﺎﺑﻀﻬﻤﺎ‪ ،‬واﺳﺘﻘﺒﻞ ﺑﺄﻃﺮاف أﺻﺎﺑﻊ رﺟﻠﻴﻪ اﻟﻘﺒﻠﺔ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‬

‫ﻣﯽرﻓﺖ دﺳﺘﮫﺎ را ﺑﮕﻮﻧﻪای ﻣﯽﻧﮫﺎد ﮐﻪ ﻧﻪ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﺴﺘﻪ‬
‫)ﻧﯿﻢ ﮔﺴﺘﺮده و ﻧﯿﻢ ﺑﺴﺘﻪ( و ﮐﻨﺎرهھﺎی اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎھﺎﯾﺶ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻮد«‪.‬‬

‫‪ -۱۳‬ﻣﺪت زﻣﺎن ﺳﺠﻮد و اذﮐﺎر آن‪:‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺠﺪه ﮐﻨﻨﺪه در ﺳﺠﺪه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن ر� اﻻﻰﻠﻋ«‪ ،‬از ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺎﻣﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن »ﺳﺒﺢ اﺳﻢ ر�ﻚ اﻻﻰﻠﻋ« ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﺟﻌﻠﻮﻫﺎ ﻲﻓ ﺳﺠﻮد�ﻢ« »آﻧﺮا در ﺳﺠﻮد ﻗﺮار دھﯿﺪ )و در ﺳﺠﺪه ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ(«‪ ،‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺣﺎﮐﻢ و ﺳﻨﺪ آن »ﺟﯿﺪ« اﺳﺖ‪ .‬و از ﺣﺬﯾﻔﻪ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺳﺠﺪهاش ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن ر� اﻻﻰﻠﻋ«‪ ،‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ‪ ،‬و ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت‬
‫در ﺳﺠﻮد از ﺳﻪ ﺑﺎر ﮐﻤﺘﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﻋﻤﻞ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮده و ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ در رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد از ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ ﮐﻤﺘﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ا ه و ﺟﻤﮫﻮر ﺑﺮ آن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﻗﺪری ﮐﻪ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺪازه ﯾﮏ ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬و ﻗﺒﻼ‬
‫ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ ﻓﺮض اﺳﺖ و ﻣﺪت آن ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ‬
‫ﺣﺪ ﮐﻤﺎل ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ آن را ده ﺑﺎر ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ از اﻧﺲ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﯾﺪهام ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه اﯾﻦ ﺟﻮان = ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‬
‫ﻧﻤﺎزش ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺒﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت او را در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ده ﺑﺎر ﺗﺨﻤﯿﻦ زدﯾﻢ‬
‫و در ﺳﺠﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﮫﻤﯿﻦ ﻃﻮر«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد »ﺟﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﺎل ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت را ده ﺑﺎر ﻣﯽداﻧﻨﺪ اﯾﻦ رواﯾﺖ را‬
‫ﺑﺮای ﺧﻮد ﺣﺠﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬و ﺻﺤﯿﺤﺘﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻔﺮد و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬
‫ھﺮ اﻧﺪازه دﻟﺶ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت ﺧﻮد را اﻓﺰاﯾﺶ دھﺪ و ھﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﮫﺘﺮ ‪ .‬و‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت ﺑﺪﯾﻨﻤﻄﻠﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻣﺎم ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﻣﺎﻣﻮﻣﺎن او از ﺗﻄﻮﯾﻞ ﻧﺮﻧﺠﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را اﻓﺰاﯾﺶ دھﺪ‪ .‬ا ه‪ .‬و‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ اﻣﺎﻣﯽ در ﻧﻤﺎزش ﺗﺨﻔﯿﻒ ﺑﺠﺎی آورد‪،‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮﻣﺎن ﺗﻮاﻧﺎ ھﺴﺘﻨﺪ و ﺗﺤﻤﻞ دارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪان اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﻣﺎم از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺎﻣﻮﻣﺎن ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪھﺎ و ﻋﻮارض و‬
 ‫‪٢٢٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻧﯿﺎزھﺎ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻧﺪارﻧﺪ )ﭘﺲ ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﮑﻨﺪ(‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ .‬و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰار ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ اﮐﺘﻔﺎء ﻧﮑﻨﺪ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ دﻋﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺪان ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أﻗﺮب ﻣﺎ ﻳ�ﻮن أﺣﺪ�ﻢ ﻣﻦ ر�ﻪ وﻫﻮ ﺳﺎﺟﺪ‪ ،‬ﻓﺄ�ﺮﺜوا ﻓﻴﻪ ﻣﻦ اﺪﻟﺎﻋء(‪،‬‬
‫وﻗﺎل‪) :‬أﻻ إ� ﻧﻬﻴﺖ أن أﻗﺮأ راﻛﻌﺎ أو ﺳﺎﺟﺪا ﻓﺄﻣﺎ الﺮ�ﻮع ﻓﻌﻈﻤﻮا ﻓﻴﻪ الﺮب‪ ،‬وأﻣﺎ الﺴﺠﻮد‬
‫ﻓﺎﺟﺘﻬﺪوا ﻲﻓ اﺪﻟﺎﻋء ﻓﻘﻤﻦ )‪ (۱‬أن �ﺴﺘﺠﺎب ﻟ�ﻢ« »ﺷﻤﺎ در ﺳﺠﺪه ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ اﺣﻮال‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻧﺰدﯾﮑﯿﺪ ﭘﺲ در آن ﺑﺴﯿﺎر دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺎن ﻣﻦ ﻣﻨﻊ ﺷﺪهام ﮐﻪ در‬
‫رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﻗﺮاءت ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﭘﺲ در رﮐﻮع ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺗﻌﻈﯿﻢ ﮐﻨﯿﺪ و در ﺳﺠﻮد ﺑﺴﯿﺎر دﻋﺎ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ دﻋﺎﯾﺘﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ وﻗﺖ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� لﻚ ﺳﺠﺪت‪ ،‬و�ﻚ آﻣﻨﺖ‪ ،‬ولﻚ أﺳﻠﻤﺖ‪ ،‬ﺳﺠﺪ وﺟ�‬
‫ل�ي ﺧﻠﻘﻪ ﻓﺼﻮره ﻓﺄﺣﺴﻦ ﺻﻮره‪ ،‬ﻓﺸﻖ ﺳﻤﻌﻪ و�ﺮﺼه‪ :‬ﻓﺘﺒﺎرك اﷲ أﺣﺴﻦ‬
‫اﺨﻟﺎﻟﻘ�« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﺗﻮ ﺳﺠﺪه ﮐﺮدم و ﺑﺘﻮ اﯾﻤﺎن آوردم و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﻤﻮدم‪ ،‬ﭼﮫﺮه و ﺻﻮرت ﻣﻦ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن را آﻓﺮﯾﺪ و‬
‫ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺒﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮ آن را ﮐﺸﯿﺪ و در آن ﮔﻮش و ﭼﺸﻤﺶ را ﺑﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪،‬‬
‫ﻣﺒﺎرک اﺳﺖ اﻟﻠﻪ ﮐﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه اﺳﺖ«‪ ،‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در وﺻﻒ ﻧﻤﺎز ﺗﮫﺠﺪ )ﺷﺐ( ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﮔﺰارد و در ﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﺳﺠﻮدش ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ا� اﺟﻌﻞ ﻲﻓ ﻗﻠﻲﺒ ﻧﻮرا‪ ،‬و� ﺳﻤﻲﻌ ﻧﻮرا‪ ،‬و� ﺑﺮﺼي ﻧﻮرا‪ ،‬وﻋﻦ ﻳﻤﻴ� ﻧﻮرا‪ ،‬وﻋﻦ‬
‫�ﺴﺎري ﻧﻮرا‪ ،‬وأﻣﺎ� ﻧﻮرا‪ ،‬وﺧﻠﻲﻔ ﻧﻮرا‪ ،‬وﻓﻮ� ﻧﻮرا‪ ،‬وﺤﺗﻲﺘ ﻧﻮرا‪ ،‬واﺟﻌﻠ� ﻧﻮرا«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا ﻗﻠﺐ و ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و ﻃﺮف راﺳﺖ و ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻣﺮا ﺳﺮﺷﺎر از ﻧﻮر ﮐﻦ و‬
‫ﻣﺮا ﻧﻮر ﮔﺮدان ﯾﺎ ﺑﺮاﯾﻢ ﻧﻮر ﻗﺮار ده«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺣﻤﺪ و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻧﻮوی‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮاد از ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﻧﻮر در ھﻤﻪ اﻧﺪامھﺎ و ﺟﮫﺎت‪ ،‬ﺑﯿﺎن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٢٨‬‬

‫ﺣﻖ و ھﺪاﯾﺖ ﺑﻪ ﺳﻮی آﻧﺴﺖ‪ .‬او ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻧﻮرﮐﺮد در ھﻤﻪ اﻧﺪامھﺎ و ﺟﺴﻤﺶ‪ ،‬و‬
‫ﺗﺼﺮﻓﺎﺗﺶ و اوﺿﺎع دﮔﺮﮔﻮﻧﺶ و ﺣﺎﻻﺗﺶ و ھﻤﻪ ﭼﯿﺰش و ﺟﮫﺎت ﺷﺸﮕﺎﻧﻪاش ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ھﯿﭽﮑﺪام ﻣﻨﺤﺮف ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ا ه ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬او ﺷﺒﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را در رﺧﺖﺧﻮاﺑﺶ ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫دﺳﺘﺶ او را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ او را در ﺳﺠﺪه ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬رب‬
‫أﻋﻂ ﻧﻔﻲﺴ ﺗﻘﻮاﻫﺎ‪ ،‬وز�ﻬﺎ‪ ،‬أﻧﺖ ﺧ� ﻣﻦ ز�ﻫﺎ‪ ،‬أﻧﺖ وﻴﻟﻬﺎ ومﻮﻻﻫﺎ« »ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺑﻪ‬
‫روﺣﻢ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮھﯿﺰﮐﺎری ﻋﻄﺎ ﮐﻦ و آن را ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻤﺎ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪه‬
‫آن ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻮ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ و ﻣﻮﻻی آن ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺳﺠﺪهاش ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا� اﻏﻔﺮ ﻲﻟ‬
‫‪ ،‬دﻗﻪ وﺟﻠﻪ )‪ (۱‬وأوﻪﻟ وآﺧﺮه‪ ،‬وﻋﻼﻧيﺘﻪ وﺮﺳه« »ﺧﺪاوﻧﺪا‬
‫ذﻧﻲﺒ ﻠﻛﻪ‬
‫ھﻤﻪ ﮔﻨﺎھﺎن ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرﮔﻢ را اوﻟﺶ و آﺧﺮش و آﺷﮑﺎر و ﻧﮫﺎﻧﺶ را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫‪ -۵‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﺒﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را )در رﺧﺖﺧﻮاب(‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ ﺑﺎ دﺳﺖ او را در ﺳﺠﺪهﮔﺎه ﻣﯽﺟﺴﺘﻢ‪ ،‬او را در ﺳﺠﺪه ﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺪمھﺎﯾﺶ ﺑﺤﺎﻟﺖ ﻋﻤﻮدی ﺑﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬أ� إ� أﻋﻮذ ﺑﺮﺿﺎك ﻣﻦ ﺳﺨﻄﻚ‪،‬‬
‫وأﻋﻮذ ﺑﻤﻌﺎﻓﺎﺗﻚ ﻣﻦ ﻋﻘﻮ�ﺘﻚ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻨﻚ ﻻ أﺣﻲﺼ ﺛﻨﺎء ﻋﻠﻴﻚ أﻧﺖ ﻛﻤﺎ‬
‫أﺛنﻴﺖ ﻰﻠﻋ ﻧﻔﺴﻚ« »ﺧﺪاوﻧﺪا از ﺧﺸﻢ ﺗﻮ ﺑﻪ رﺿﺎی ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬از ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺗﻮ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻔﻮ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬از ﺗﻮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺛﻨﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫ھﺴﺘﯽ و ﺧﻮد را ﺛﻨﺎ ﮔﻔﺘﻪای‪ ،‬از ﻋﮫﺪه ﻣﻦ ﺑﯿﺮون اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ آن را ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮم«‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺑﺎز ھﻢ از اﯾﺸﺎن رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را در رﺧﺘﺨﻮاب‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺖ و ﮔﻤﺎن ﺑﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﯾﮑﯽ از زﻧﺎﻧﺶ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮی او‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه او را در رﮐﻮع ﯾﺎ ﺳﺠﺪه ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ا� وﺤﺑﻤﺪك‪،‬‬
‫ﻻ � إﻻ أﻧﺖ«‪ ،‬ﻓﻘﺎﻟﺖ‪» :‬ﺑﺄﻲﺑ أﻧﺖ وأ�‪ ،‬إ� ﻟﻲﻔ ﺷﺄن و�ﻧﻚ ﻟﻲﻔ ﺷﺄن آﺧﺮ«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻮ ﻣﻨﺰه و ﭘﺎک ھﺴﺘﯽ و ﺗﺮا ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻢ‪ ،‬ھﯿﭻ اﻟﮫﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﺗﻮ«‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﺑﻔﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻣﻦ در ﻓﮑﺮی و ﺗﻮ در ﻓﮑﺮی دﯾﮕﺮ ھﺴﺘﯽ‪...‬‬
‫«‪ ،‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
 ‫‪٢٢٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۷‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺎل ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� اﻏﻔﺮ ﻲﻟ ﺧﻄﻴئﻲﺘ وﺟﻬ�‪ ،‬و�ﺮﺳاﻲﻓ ﻲﻓ‬
‫أمﺮي‪ ،‬وﻣﺎ أﻧﺖ أﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣ� ا� اﻏﻔﺮ ﻲﻟ ﺟﺪي وﻫﺰ�‪ ،‬وﺧﻄﻲﺌ‪ ،‬وﻋﻤﺪي‪ ،‬و�‬
‫ذلﻚ ﻋﻨﺪي ا� اﻏﻔﺮ ﻲﻟ ﻣﺎ ﻗﺪﻣﺖ وﻣﺎ أﺧﺮت‪ ،‬وﻣﺎ أﺮﺳرت وﻣﺎ أﻋﻠﻨﺖ أﻧﺖ‬
‫إﻟ� ﻻ � إﻻ أﻧﺖ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﮔﻨﺎھﻢ و ﻧﺎداﻧﯿﻢ و اﺳﺮاﻓﻢ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺗﻮ داﻧﺎﺗﺮ‬
‫ﺑﺪان ھﺴﺘﯽ از ﻣﻦ‪ ،‬ھﻤﻪ را ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺟﺪی و ﺷﻮﺧﯽ و اﺷﺘﺒﺎه و ﻋﻤﺪم ﮐﻪ‬
‫ھﻤﻪ را دارم از ﻣﻦ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻦ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻗﺒﻼ اﻧﺠﺎم دادهام و آﻧﭽﻪ‬
‫را ﮐﻪ ﺑﻌﺪا اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻢ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻧﮫﺎﻧﯽ و آﺷﮑﺎرا ﮐﺮدهام ھﻤﻪ را ﺑﺒﺨﺶ‬
‫ﻓﻘﻂ ﺗﻮ ﺧﺪای ﻣﻦ ھﺴﺘﯽ ﺑﺠﺰ ﺗﻮ ﺧﺪاﺋﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬

‫‪ -۱۴‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه )ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ(‪:‬‬

‫ﺳﻨﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ دو ﺳﺠﺪه ﺑﺼﻮرت »ﻣﻔﺘﺮش« ﻧﺸﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺎی ﭼﭗ را‬
‫ﮔﺴﺘﺮاﻧﯿﺪ و روی آن ﻧﺸﺴﺖ و ﭘﺎی راﺳﺖ را ﻃﻮری ﻧﺼﺐ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎن آن رو ﺑﻪ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺎی ﭼﭗ را ﻣﯽﮔﺴﺘﺮاﻧﯿﺪ‬
‫)ﻓﺮش ﻣﯽﮐﺮد( و ﭘﺎی راﺳﺖ را ﻧﺼﺐ ﻣﯽﻧﻤﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫ﻧﻘﻞ اﺳﺖ‪» :‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻨﻦ ﻧﻤﺎز ﻧﺼﺐ ﮐﺮدن و ﻗﺮار دادن ﭘﺎی راﺳﺖ ﺑﮕﻮﻧﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎن آن رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﭘﺎی ﭼﭗ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ .‬ﻧﺎﻓﻊ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺑﻦ ﻋﻤﺮ در ﻧﻤﺎز ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ را رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﯽﻧﮫﺎد ﺣﺘﯽ ﮐﻔﺸﮫﺎﯾﺶ را«‪ ،‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺛﺮم‪ .‬و‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ در ﺑﯿﺎن ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺳﭙﺲ ﭘﺎی ﭼﭗ را‬
‫ﺗﺎ ﮐﺮد و ﺑﺮ آن ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺣﺎل اﻋﺘﺪال ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ھﺮ اﺳﺘﺨﻮاﻧﯽ ﺑﺠﺎی ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺸﺖ‬
‫)ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ را در ﺟﻠﻮس ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﺮد(‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻢ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی او آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫و در ﺟﻠﻮس ﺑﯿﻦ ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن »اﻗﻌﺎء« ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ھﺮدو ﭘﺎ را ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﺪ و روی ﭘﺎﺷﻨﻪھﺎی آن ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه آن را ﺳﺨﻦ اھﻞ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮاﻟﺰﺑﯿﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ از ﻃﺎووس ﺷﻨﯿﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ در ﺑﺎره »اﻗﻌﺎء« ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻗﺪمھﺎی ﭘﺎ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻣﺎ آن را ﺳﺘﻤﯽ ﺑﺮ ﭘﺎھﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪» :‬آن ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٣٠‬‬

‫ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬و از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬او ﭼﻮن از ﺳﺠﺪه اول ﺳﺮ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از ﻃﺎووس ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ »ﻋﺒﺎدﻟﻪ ‪ -‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ ‪ -‬را دﯾﺪهام ﮐﻪ ﺑﺼﻮرت »اﻗﻌﺎء« ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ھﺮدو ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﺣﺎﻓﻆ اﺳﻨﺎد آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ »اﻗﻌﺎء« ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺳﺮﯾﻦ را ﺑﺮزﻣﯿﻦ ﻧﮫﺎد و رانھﺎ را ﺑﺎﻻ ﻧﮕﻪ داﺷﺖ )ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ‬
‫زدن( ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎء ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮا از ﺳﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ ﻧﮫﯽ ﮐﺮد‪ :‬از ﻧﻮک زدن ﭼﻮن ﺧﺮوس )ﺳﺮ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻧﮫﺎدن و ﻓﻮرا ﺑﺮداﺷﺘﻦ در‬
‫ﺳﺠﺪه( و ﭼﺒﻤﺎﺗﻤﻪ زدن ﭼﻮن ﺳﮓ )در ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ( و اﯾﻦ ﻃﺮف و آن ﻃﺮف‬
‫ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﭼﻮن روﺑﺎه«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ‪ .‬و ﺳﻨﺪ آن ﺣﺴﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻠﻮس ﺑﯿﻦ ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ دﺳﺖ راﺳﺖ را ﺑﺮ ران راﺳﺖ و‬
‫دﺳﺖ ﭼﭗ را ﺑﺮران ﭼﭗ ﻧﮫﺎد‪ .‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖھﺎ ﺗﺎ ﺳﺮ زاﻧﻮ ﮐﺸﯿﺪه و رو ﺑﻪ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ و اﻧﺪﮐﯽ از ھﻢ ﺑﺎز ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫دﻋﺎی ﺑﯿﻦ ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ‪:‬‬

‫ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو دﻋﺎ ﮐﻪ در زﯾﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ در ﺑﯿﻦ ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد و‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ھﺮدو را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‪ :‬ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از ﺣﺬﯾﻔﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺑﯿﻦ ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬رب اﻏﻔﺮ ﻲﻟ ‪ ،‬رب اﻏﻔﺮ ﻲﻟ« و ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود از‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺑﯿﻦ ﺳﺠﺪﺗﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا� اﻏﻔﺮ ﻲﻟ وارﻤﺣ� وﺎﻋﻓ�‬
‫واﻫﺪ� وارزﻗ�« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﻪ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﻼﻣﺘﯽ ده‪ ،‬و ﻣﺮا‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﮐﻦ‪ ،‬و ﻣﺮا روزی ده«‪ .‬در رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺠﺎی »و ﺎﻋﻓ�«‪» ،‬واﺟﺮﺒ�« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۱۵‬ﺟﻠﺴﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ‪:‬‬
‫ﺟﻠﺴﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﯽ اﺳﺖ اﻧﺪک ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار آن را ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ﺳﺠﺪه‬
‫دوم رﮐﻌﺖ اول و ﭘﯿﺶ از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﺑﻪ رﮐﻌﺖ دوم و ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ﺳﺠﺪه دوم رﮐﻌﺖ ﺳﻮم‬
‫و ﭘﯿﺶ از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﺑﻪ رﮐﻌﺖ ﭼﮫﺎرم‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎء در ﺣﮑﻢ آن اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻮن در اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺪان اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺎ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﻘﮫﺎء اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ در اﯾﻨﮑﻪ “ﺟﻠﺴﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ“‬
 ‫‪٢٣١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺟﺰو ﺳﻨﻦ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮای ھﺮ ﮐﺲ آن ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺰو ﺳﻨﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ آن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪان ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ؟ ھﺮدو ﻗﻮل از اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻼل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺣﻤﺪ درﺑﺎره ﺟﻠﺴﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ »ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﺣﻮﯾﺮث« ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ‪،‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ‪ :‬ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ‪ :‬ازاﺑﻮ اﻣﺎﻣﻪ درﺑﺎره ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ )از‬
‫ﺳﺠﺪه ﺑﻪ ﻗﯿﺎم( ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ رﻓﺎﻋﻪ ﺑﺎﯾﺪ روی ﺟﻠﻮ ﻗﺪمھﺎی ﭘﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺠﻼن ھـﻢ ﭼﯿﺰی ھﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ آن‪ ،‬او روی ﺟﻠﻮ‬
‫ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮوه ﻓﺮاواﻧﯽ از اﺻﺤﺎب و دﯾﮕﺮان ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻠﺴﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ و ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ‬
‫اﻟﺤﻮﯾﺮث از آن ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ رھﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻧﺠﺎم ھﻤﯿﺸﮕﯽ آن‬
‫ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را وﺻﻒ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬آن را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺠﺮد اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﺑﻮدن آن در‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد ﮐﻪ آن را ﺑﻌﻨﻮان ﺳﻨﺘﯽ اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ از او ﭘﯿﺮوی‬
‫ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﻨﺎن ﺗﺨﻤﯿﻦ زده ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزی آن را اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻟﯿﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺳﻨﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﺸﻤﺎر آﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ -۱۶‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﺗﺸﻬﺪ‪:‬‬

‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮای ﺧﻮاﻧﺪن ﺗﺸﮫﺪ ﺳﻨﺖھﺎی زﯾﺮ ﻣﺮاﻋﺎت ﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬دﺳﺖھﺎ را ﺑﮕﻮﻧﻪای ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ وﻗﺖ ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪:‬‬
‫دﺳﺖ ﭼﭗ را ﺑﺮ زاﻧﻮی ﭼﭗ و دﺳﺖ راﺳﺖ را ﺑﺮ زاﻧﻮی راﺳﺖ ﻣﯽﻧﮫﺎد و ﺑﺎ‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ راﺳﺖ ﺻﻮرﺗﯽ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ‪) ٥٣‬اﻧﮕﺸﺘﺎن را ﺟﻤﻊ ﮐﺮده و ﻣﯽﺑﺴﺖ و‬
‫اﻧﮕﺸﺖ ﺷﺼﺖ را ﺑﺮ ﻣﻔﺼﻞ وﺳﻄﯽ اﻧﮕﺸﺖ ﺳﺒﺎﺑﻪ ﻣﯽﻧﮫﺎد( را ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ و‬
‫اﻧﮕﺸﺖ ﺳﺒﺎﺑﻪ را ﺑﺤﺎل اﺷﺎره ﻧﮕﻪ ﻣﯽداﺷﺖ«‪ .‬و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ ھﻤﻪ اﻧﮕﺸﺘﺎن را‬
‫ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮد و اﻧﮕﺸﺖ ﭘﮫﻠﻮی ﺷﺴﺖ را ﺑﺤﺎل اﺷﺎره ﻧﮕﻪ ﻣﯽداﺷﺖ )ﻣﺂﻻ ﯾﮑﯽ‬
‫اﺳﺖ( ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۲‬واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻒ دﺳﺖ ﭼﭗ را ﺑﺮ ران و زاﻧﻮی ﭼﭗ‬
‫ﺧﻮد و آرﻧﺞ راﺳﺖ را ﺑﺮ ران راﺳﺖ ﻣﯽﻧﮫﺎد‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻧﮕﺸﺘﺎن )راﺳﺖ( را ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﺣﻠﻘﻪای ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ«‪ .‬و ﺑﺮواﯾﺖ دﯾﮕﺮ‪» :‬ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﻣﯿﺎﻧﻪ و ﺷﺴﺚ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٣٢‬‬

‫ﺣﻠﻘﻪای ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﺳﺒﺎﺑﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻧﮕﺸﺘﺶ را ﺑﻠﻨﺪ‬

‫ﻧﻤﻮده دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮاد اﺷﺎره ﮐﺮدن ﺑﺎ آن‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺗﮑﺎن دادن آن‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎ رواﯾﺖ اﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﭼﻮن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺶ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮد و آن را ﺗﮑﺎن ﻧﻤﯽداد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ و ﻧﻮوی ھﻢ آن را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از زﺑﯿﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺗﺸﮫﺪ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ دﺳﺖ‬
‫راﺳﺖ را ﺑﺮ ران راﺳﺖ و دﺳﺖ ﭼﭗ را ﺑﺮ ران ﭼﭗ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﮫﺎد و ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ‬
‫ﺳﺒﺎﺑﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮد و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺪان اﻧﮕﺸﺖ در ﺣﺎل اﺷﺎره ﺧﯿﺮه ﻣﯽﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﻧﮫﺎدن دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫ران و اﺷﺎره ﮐﺮدن ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﺳﺒﺎﺑﻪ آن اﮐﺘﻔﺎ ﺷﺪه و از ﺑﺴﺘﻦ اﻧﮕﺸﺘﺎن ذﮐﺮی‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬و در آن آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻧﮕﺎه ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﺳﺒﺎﺑﻪ‬
‫)ﻣﺴﺒﺤﻪ( ﻗﻄﻊ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﺑﮫﺮ ﮐﺪام ﻣﯽﺗﻮان ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺒﺎﺑﻪ راﺳﺖ را ﺑﺎ اﻧﺤﻨﺎی ﮐﻤﯽ و ﺑﺤﺎﻟﺖ اﺷﺎره ﻧﮕﻪ دارد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽدھﺪ‪:‬‬
‫از ﻧﻤﯿﺮ ﺧﺰاﻋﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را در ﻧﻤﺎز دﯾﺪم ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و‬
‫ﺑﺎزوی راﺳﺖ را ﺑﺮ ران راﺳﺖ ﻧﮫﺎده و اﻧﮕﺸﺖ ﺳﺒﺎﺑﻪ را ﺑﺎ اﻧﺤﻨﺎی اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮده و دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد »ﺟﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﮐﻨﺎر ﺳﻌﺪ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دو‬
‫اﻧﮕﺸﺖ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺣﺪ ﻳﺎ ﺳﻌﺪ« »ﺑﺎ ﯾﮏ اﻧﮕﺸﺖ ای ﺳﻌﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺣﺎﮐﻢ‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ درﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻧﮕﺸﺖ ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪) :‬ﻧﺸﺎﻧﻪ( اﺧﻼص اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺖ‪) :‬ﻧﺸﺎﻧﻪ( ﺗﻀﺮع و زاری اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﺎھﺪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬آن ﻣﺮگ ﺷﯿﻄﺎن )و ﺧﻨﺜﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ وﺳﻮﺳﻪ ﺷﯿﻄﺎن( اﺳﺖ‪ .‬رای اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫ﺑﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﺒﺎر ﺑﻮﻗﺖ ﮔﻔﺘﻦ‪» :‬اﻻ اﷲ« در ﺗﺸﮫﺪ آن اﻧﮕﺸﺖ را ﺑﺤﺎل اﺷﺎره ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪ .‬و‬
‫ﺑﻪ رای ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﺑﻮﻗﺖ ﮔﻔﺘﻦ‪» :‬ﻻ« آن را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮده و ﺑﻮﻗﺖ ﮔﻔﺘﻦ‪» :‬اﻻ اﷲ« آن را ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫آورد‪ .‬و ﻣﺎﻟﮑﯿﮫﺎ آن را ﺑﻪ راﺳﺖ و ﺑﻪ ﭼﭗ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽدھﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و‬
 ‫‪٢٣٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ آن را ﺑﻮﻗﺖ ذﮐﺮ »اﷲ« ﺑﻌﻨﻮان اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آن را ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻧﻤﯽدھﻨﺪ‪.‬‬
‫ج‪ -‬در ﺗﺸﮫﺪ اول »اﻓﺘﺮاش« ‪) -‬ﭘﺎی ﭼﭗ را ﮔﺴﺘﺮاﻧﺪن و روی آن ﻧﺸﺴﺘﻦ و ﭘﺎی‬
‫راﺳﺖ را ﻧﺼﺐ ﮐﺮدن ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺖھﺎی آن رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ( و در ﺗﺸﮫﺪ دوم‬
‫»ﺗﻮرک« = )ﻧﺼﺐ ﮐﺮدن ﭘﺎی راﺳﺖ ﺑﺤﺎﻟﺖ اول و دراز ﮐﺸﯿﺪن ﭘﺎی ﭼﭗ زﯾﺮ ﭘﺎی راﺳﺖ‬
‫و ﻧﮫﺎدن ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎه ﺑﺮ زﻣﯿﻦ( ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ درﺑﺎره ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭼﻮن‬
‫ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ اول ﻣﯽﻧﺸﺖ ﺑﺮ ﭘﺎی ﭼﭗ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و ﭘﺎی راﺳﺖ را ﻧﺼﺐ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﭼﻮن‬
‫ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ دوم ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺎی ﭼﭗ را ﭘﯿﺶ ﻣﯽﻧﮫﺎد و ﭘﺎی راﺳﺖ را ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺮ‬
‫ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎه ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬

‫‪ -۱۷‬ﺗﺸﻬﺪ اول‬
‫رای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﮫﺪ اول ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺑﺤﯿﻨﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﺑﺠﺎی اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ اول ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﻧﻤﺎزش را ﺗﻤﺎم ﮐﺮد ﻗﺒﻞ از ﺳﻼم دادن دو ﺳﺠﺪه ﺑﺮد‪ ،‬و در ھﺮ ﺳﺠﺪه اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺑﺎ وی ﺳﺠﺪه ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺳﺠﺪه ﺑﺮای ﺟﺒﺮان ﺗﺸﮫﺪ اول ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ .‬درﮐﺘﺎب »ﺳﺒﻞ اﻻﺳﻼم« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫دﻟﯿﻞ ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ﺗﺸﮫﺪ اول را اﮔﺮ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪» :‬ﺻﻠﻮا ﻛﻤﺎ رأﻳﺘﻤﻮ� أﺻ�«‪ ،‬ﺑﺮ وﺟﻮب ﺗﺸﮫﺪ اول دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ آن را ﺳﮫﻮا ﺗﺮک ﻧﻤﻮد ﺑﺎ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ﺟﺒﺮان ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬و اﯾﻦھﺎ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ﺟﺒﺮان ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را‬
‫دﻟﯿﻞ ﻋﺪم وﺟﻮب آن ﮔﺮﻓﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ دﻟﯿﻠﯽ اﻗﺎﻣﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ آن ھﺮ واﺟﺒﯽ اﮔﺮ‬
‫ﺳﮫﻮ ا ﺗﺮک ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ﺟﺒﺮان ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ﺟﺎی آن را ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در »اﻟﻔﺘﺢ« ﺑﻨﻘﻞ از اﺑﻦ ﺑﻄﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ‬
‫ﺑﺠﺎی واﺟﺐ ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﺪ آﻧﺴﺖﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﻮد ﺑﺎ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ‬
‫ﺟﺒﺮان ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ اﮔﺮ ﺗﺸﮫﺪ اول ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬و ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‬
‫ﺗﺸﮫﺪ اول ذﮐﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻوﻗﺖ ﺑﺼﻮرت ﺟﮫﺮی ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻋﺎی اﺳﺘﻔﺘﺎح ﮐﻪ ﭼﻮن ھﺮﮔﺰ ﺟﮫﺮی ﻧﯿﺴﺖ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮان ﺑﺮ ﻋﺪم وﺟﻮب‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٣٤‬‬

‫آن اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﺎران ﺑﻌﻤﺪ و ﺑﺮای ﭘﯿﺮوی از‬
‫او ﺗﺸﮫﺪ را ﺗﺮک ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪا ﺑﺎ او ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺮوی‬
‫آﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺷﺎﯾﺎن ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﻧﻈﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮی اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫آن را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ :‬ﻟﯿﺚ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ و اﺳﺤﺎق و اﺣﻤﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل ﻣﺸﮫﻮر او ﮐﻪ ﻗﻮل‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ ﺑﻨﺰد ﺣﻨﻔﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬ﻃﺒﺮی در اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮ وﺟﻮب‬
‫ً‬
‫آن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺑﺘﺪاء ﮐﻪ ﻧﻤﺎز واﺟﺐ ﺷﺪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺘﯽ ﺑﻮد و ﺗﺸﮫﺪ در آن واﺟﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪا‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺑﯿﺶ از دو رﮐﻌﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ وﺟﻮب آن از ﺑﯿﻦ ﻧﺮﻓﺖ و ﺑﺤﺎل ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﮫﺪ اول را ﮐﻮﺗﺎه ﺧﻮاﻧﺪ )ﺗﺨﻔﯿﻒ در آن ﺳﻨﺖ اﺳﺖ(‪:‬‬
‫ﺗﺨﻔﯿﻒ در ﺗﺸﮫﺪ اول ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﺑﻌﺪ‬
‫از دو رﮐﻌﺖ ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ اول ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ )آﻧﻘﺪر آن را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮد( ﮔﻮﺋﯽ ﺑﺮ ﺳﻨﮓھﺎی‬
‫داغ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫»ﺣﺴﻦ« اﺳﺖ ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺒﯿﺪه )ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮐﻪ آن را از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ( ﭼﯿﺰی را از ﭘﺪرش ﻧﺸﻨﯿﺪه اﺳﺖ )ﺗﺎ از او رواﯾﺖ ﮐﻨﺪ ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻘﺼﻮدش اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫در زﻣﺎن ﭘﺪرش ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد(‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻨﺰد اھﻞ ﻋﻠﻢ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﺪم اﻃﺎﻟﻪ ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﺗﺸﮫﺪ را ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﻨﺪ و ﭼﯿﺰی ﺑﺮ ﺗﺸﮫﺪ‬
‫ﻧﻤﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺗﺸﮫﺪ اول ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫و ﺑﺮ آل ﺧﻮد درود ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪» :‬ا� ﺻ� ﻰﻠﻋ �ﻤﺪ و ﻰﻠﻋ آل �ﻤﺪ« و در آن از‬
‫ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ و ﻋﺬاب دوزخ و ﻓﺘﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮگ و ﻓﺘﻨﻪ »ﻣﺴﯿﺢ دﺟﺎل« اﺳﺘﻌﺎذه ﻧﻔﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ )ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺗﺸﮫﺪ دوم ﻣﯽآﯾﺪ( و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﺪ آن را از‬
‫ﮐﻠﻤﺎت ﻋﺎم و ﻣﻄﻠﻖ و اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﻓﮫﻤﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ارﺗﺒﺎط آنھﺎ ﺑﻪ ﺗﺸﮫﺪ دوم ﺑﻪ ﺻﺤﺖ و‬
‫ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪ -۱۹‬دﻋﺎی ﺑﻌﺪ از ﺗﺸﻬﺪ دوم و ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم دادن‪:‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻌﺪ از ﺗﺸﮫﺪ و ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم‪ ،‬ھﺮ دﻋﺎﺋﯽ را ﮐﻪ دﻟﺶ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ درﺑﺎره ﺧﯿﺮ و ﺳﻌﺎدت دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﺸﮫﺪ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﯾﺎد داد و در آﺧﺮ آن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛﻢ ﺘﻟﺨﺮﺘ ﻣﻦ اﻤﻟﺴﺄﻟﺔ ﻣﺎ �ﺸﺎء«‬
‫»ﺳﭙﺲ ھﺮ دﻋﺎﺋﯽ را ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﯿﻢ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫‪٢٣٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫دﻋﺎ ﭼﻪ ﻣﺎﺛﻮر )ﻣﻨﻘﻮل از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص(‪ ،‬و ﭼﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺎﺛﻮر‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ دﻋﺎی‬
‫ﻣﺎﺛﻮر ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ در زﯾﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از آنھﺎ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻮن ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ ﺗﺸﮫﺪ آﺧﺮ را‬
‫ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد‪ ،‬از ﭼﮫﺎر ﭼﯿﺰ اﺳﺘﻌﺎذه ﮐﻨﺪ ]ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد[‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا� إ� أﻋﻮذ‬
‫ﺑﻚ ﻣﻦ ﻋﺬاب ﺟﻬﻨﻢ‪ ،‬و ﻣﻦ ﻋﺬاب اﻟﻘﺮﺒ‪ ،‬و ﻣﻦ ﻓﺘﻨﺔ اﻤﻟﺤﻴﺎ واﻤﻟﻤﺎت‪ ،‬و ﻣﻦ ﺮﺷ‬
‫ﻓﺘﻨﺔ اﻤﻟﺴﻴﺢ اﺪﻟﺟﺎل« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ از ﻋﺬاب دوزخ‪ ،‬و از ﻋﺬاب ﮔﻮر‪ ،‬و از ﻓﺘﻨﻪ و‬
‫ﺑﻼی زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮگ و از ﺷﺮ و ﺑﻼی آﺷﻮﺑﮕﺮ ﮔﻤﺮاه ﺳﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬ا� إ�‬
‫أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﻋﺬاب اﻟﻘﺮﺒ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﻓﺘﻨﺔ اﺪﻟﺟﺎل‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﻓﺘﻨﺔ اﻤﻟﺤﻴﺎ‬
‫واﻤﻟﻤﺎت‪ :‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ اﻤﻟﺄﺛﻢ واﻤﻟﻐﺮم« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ از ‪ ...‬و از ﮔﻨﺎه و‬
‫ﺑﺪﮐﺎری ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﺸﮫﺪ و ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد‪» :‬ا� اﻏﻔﺮ ﻲﻟ ﻣﺎ‬
‫ﻗﺪﻣﺖ وﻣﺎ أﺧﺮت‪ ،‬وﻣﺎ أﺮﺳرت وﻣﺎ أﻋﻠﻨﺖ‪ ،‬وﻣﺎ أﺮﺳﻓﺖ وﻣﺎ أﻧﺖ أﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣ�‪،‬‬
‫أﻧﺖ اﻤﻟﻘﺪم وأﻧﺖ اﻤﻟﺆﺧﺮ‪ :‬ﻻ � إﻻ أﻧﺖ« »ﺧﺪاوﻧﺪا آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮐﺮده و آﻧﭽﻪ‬
‫را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪام‪ ،‬و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در ﻧﮫﺎن و آﺷﮑﺎر ﮐﺮدهام و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ‬
‫در آن اﺳﺮاف ﮐﺮده و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺪان آ ﮔﺎھﺘﺮ از ﻣﻦ ھﺴﺘﯽ‪) ،‬ھﻤﻪ را( از ﻣﻦ‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺸﺎی‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﭼﯿﺰی را ﺟﻠﻮ ﺑﯿﺎﻧﺪازی ﯾﺎ ﭼﯿﺰی را‬
‫ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ ﺑﯿﺎﻧﺪازی‪ ،‬و ﺑﺠﺰ ﺗﻮ ﺧﺪاﺋﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬دﻋﺎﺋﯽ را ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻬﻢ إ� َﻇ ُ‬
‫ﻠﻤﺖ ﻧﻔﻲﺴ‬ ‫ّ َّ‬
‫ﺑﯿﺎﻣﻮز ﺗﺎ در ﻧﻤﺎزم آن را ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﮕﻮ‪» :‬الﻠ ِ‬
‫ﺮة ﻣﻦ ﻋ َ‬‫ْ َ ً‬ ‫إﻻ َ‬‫َ ُ ُّ َ ّ‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫ﻨﺪك‪ ،‬وارﻤﺣ� ِإﻧﻚ‬ ‫ِ‬ ‫أﻧﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻏ ِﻔﺮ ﻲﻟ ﻣﻐ ِﻔ‬ ‫ﻇﻠﻤﺎ ﻛﺜ�ا ‪ ،‬وﻻ ﻳﻐ ِﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب‬
‫الﺮﺣﻴﻢ«‪» .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻓﺮاوان ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهام‪ ،‬و ﺑﺠﺰ ﺗﻮ‬ ‫ﻧﺖ اﻟﻐﻔﻮر َّ‬‫أَ َ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮔﻨﺎھﺎن را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ ﺧﻮدت ﺑﺒﺨﺶ و ﺑﻪ ﻣﻦ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٣٦‬‬

‫رﺣﻢ ﮐﻦ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ ﺑﺨﺸﺎﯾﺸﮕﺮ و ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﺮﺑﺎن ھﺴﺘﯽ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ‬

‫ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬از ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺤﺠﻦ ﺑﻦ ادرع‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ در آﻣﺪ و ﻣﺮدی را دﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش در ﺷﺮف اﺗﻤﺎم ﺷﺪن و‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮاﻧﺪن ﺗﺸﮫﺪ ﺑﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ ﻳﺎ اﷲ الﻮاﺣﺪ اﻻﺣﺪ‬
‫الﺼﻤﺪ اﺬﻟي لﻢ ﻳ� ولﻢ ﻳﻮﺪﻟ ولﻢ ﻳ�ﻦ ﻪﻟ ﻛﻔﻮا أﺣﺪ‪ ،‬أن ﺗﻐﻔﺮ ﻲﻟ ذﻧﻮ� إﻧﻚ أﻧﺖ‬
‫اﻟﻐﻔﻮر الﺮﺣﻴﻢ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ از ﺗﻮ ﮐﻪ ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺗﻨﮫﺎ و ﺑﯽﻧﯿﺎز ھﺴﺘﯽ و ﮐﺴﯽ از ﺗﻮ‬
‫ﻧﺰاده و ﺗﻮ از ﮐﺴﯽ ﻧﺰادهای و ﮐﺴﯽ ﺑﺮای ﺗﻮ ھﻤﺴﺮ و ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺖ‬
‫دارم ﮐﻪ ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮزی ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ ﺑﺨﺸﺎﯾﺸﮕﺮ و ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﺮﺑﺎن ھﺴﺘﯽ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺪ ﻏﻔﺮ« »ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ آﻣﺮزﯾﺪه ﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ -۶‬از ﺷﺪاد ﺑﻦ اوس رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎزش ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ‬
‫اﺜﻟﺒﺎت ﻲﻓ اﻻمﺮ‪ ،‬واﻟﻌﺰ�ﻤﺔ ﻰﻠﻋ الﺮﺷﺪ‪ ،‬وأﺳﺄلﻚ ﺷﻜﺮ ﻧﻌﻤﺘﻚ‪ ،‬وﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎدﺗﻚ‪،‬‬
‫وأﺳﺄلﻚ ﻗﻠﺒﺎ ﺳﻠﻴﻤﺎ‪ .‬ولﺴﺎﻧﺎ ﺻﺎدﻗﺎ‪ ،‬وأﺳﺄلﻚ ﻣﻦ ﺧ� ﻣﺎ ﺗﻌﻠﻢ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺷ‬
‫ﻣﺎ ﺗﻌﻠﻢ‪ ،‬وأﺳﺘﻐﻔﺮك ﻤﻟﺎ ﺗﻌﻠﻢ« »ﺧﺪاوﻧﺪا از ﺗﻮ ﺛﺒﺎت در ﮐﺎر و آھﻨﮓ و اراده آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ‬
‫و ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ را ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم‪ ،‬و از ﺗﻮ ﺳﭙﺎسﮔﺰاری ﻧﻌﻤﺖ و ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎدﺗﺖ و‬
‫ﻗﻠﺐ ﺳﺎﻟﻢ از اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎی ﺑﺪ و زﺑﺎن راﺳﺘﮕﻮ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯽ ﻣﺴﺌﻠﺖ‬
‫دارم‪ ،‬و از ﺷﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم و از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ )ﻣﻦ در‬
‫آن ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﮐﺮدهام( از ﺗﻮ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫‪ -۷‬از اﺑﻮﻣﺠﻠﺰ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﻤﺎر ﯾﺎﺳﺮ ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد )اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺘﻤﺎن ﺑﻮد(‬
‫در آن اﯾﺠﺎز ﮐﺮد‪ ،‬آن را ﺑﺮ وی اﻧﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد را ﮐﺎﻣﻞ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهام؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری اﻧﺠﺎم دادی‪،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎ ﻣﻦ دﻋﺎﺋﯽ را ﺧﻮاﻧﺪم ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ا� ﺑﻌﻠﻤﻚ اﻟﻐﻴﺐ وﻗﺪرﺗﻚ ﻰﻠﻋ اﺨﻟﻠﻖ أﺣﻴ� ﻣﺎ‬
‫ﻋﻠﻤﺖ اﺤﻟﻴﺎة ﺧ�ا ﻲﻟ‪ ،‬وﺗﻮﻓ� إذا ﺎﻛﻧﺖ الﻮﻓﺎة ﺧ�ا ﻲﻟ‪ ،‬أﺳﺄلﻚ ﺧﺸيﺘﻚ ﻲﻓ اﻟﻐﻴﺐ‬
‫والﺸﻬﺎدة و�ﻤﺔ اﺤﻟﻖ ﻲﻓ اﻟﻐﻀﺐ والﺮﺿﺎ‪ ،‬واﻟﻘﺼﺪ ﻲﻓ اﻟﻔﻘﺮ واﻟﻐ�‪ ،‬وﺬﻟة اﻨﻟﻈﺮ إﻰﻟ‬
‫وﺟﻬﻚ‪ ،‬والﺸﻮق إﻰﻟ ﻟﻘﺎﺋﻚ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺿاء مﺮﻀة‪ ،‬وﻣﻦ ﻓﺘﻨﺔ مﻀﻠﺔ‪ ،‬ا�‬
 ‫‪٢٣٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ز�ﻨﺎ ﺑﺰ�ﻨﺔ اﻻﻳﻤﺎن‪ ،‬واﺟﻌﻠﻨﺎ ﻫﺪاة ﻣﻬﺪﻳ�« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﺮا ﺑﺪاﻧﺶ ﻏﯿﺒﺖ و ﻗﺪرﺗﺖ‬
‫ﺑﺮ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽدھﻢ‪ :‬ﺗﺎ آﻧﻮﻗﺖ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯿﻢ ﺑﺴﻮد ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮا زﻧﺪه ﻧﮕﻪ‬
‫دار‪ ،‬و آﻧﻮﻗﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﻢ ﺑﺴﻮد ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻤﯿﺮان‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا آﺷﮑﺎرا و ﻧﮫﺎن دﻟﻢ‬
‫را‪ ،‬از ﺧﻮف ﺧﻮدت ﻟﺒﺮﯾﺰ ﮔﺮدان‪ ،‬و در ﺧﺸﻢ و رﺿﺎ ﺳﺨﻦ ﺣﻖ ﺑﺰﺑﺎﻧﻢ‬
‫ﺟﺎری ﮔﺮدان‪ ،‬و در ﻓﻘﺮ و ﻏﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯿﺎﻧﻪ روی‪ ،‬ارزاﻧﯽ دار‪ .‬و از ﻟﺬت ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ روﯾﺖ و ﺷﻮق ﺑﻪ دﯾﺪارت‪ ،‬ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪم ﮔﺮدان و از ﺿﺮرھﺎی زﯾﺎنآور و‬
‫آﺷﻮﺑﮫﺎی ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭘﯿﺮاﯾﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎرای و‬
‫ﻣﺎ را راھﻨﻤﺎﯾﺎن راه ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﮕﺮدان«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد »ﺟﯿﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۸‬اﺑﻮﺻﺎﻟﺢ از ﻣﺮدی از اﺻﺤﺎب ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺮدی ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻛﻴﻒ ﺗﻘﻮل ﻲﻓ الﺼﻼة؟« »در ﻧﻤﺎز ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ«؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺸﮫﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ اﺠﻟﻨﺔ وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ اﻨﻟﺎر‪ ،‬أﻣﺎ إ� ﻻ أﺣﺴﻦ‬
‫دﻧﺪﻧﺘﻚ وﻻ دﻧﺪﻧﺔ ﻣﻌﺎذ ﻓﻘﺎل اﻨﻟﻲﺒص‪) :‬ﺣﻮﻬﻟﺎ ﻧﺪﻧﺪن(« »ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﺑﮫﺸﺖ را از‬
‫ﺗﻮ ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم‪ ،‬و از آﺗﺶ دوزخ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻦ ﺑﺨﻮﺑﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮ و ﻣﻌﺎذ زﻣﺰﻣﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ درﺑﺎره آن دو )ﺑﮫﺸﺖ‬
‫و دوزخ( زﻣﺰﻣﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ -۹‬از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی ﯾﺎد داد ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ا� أﻟﻒ ﺑ� ﻗﻠﻮ�ﻨﺎ‪ ،‬وأﺻﻠﺢ ذات ﺑيﻨﻨﺎ‪ ،‬واﻫﺪﻧﺎ ﺳﺒﻞ الﺴﻼم و�ﻨﺎ ﻣﻦ‬
‫اﻟﻈﻠﻤﺎت إﻰﻟ اﻨﻟﻮر‪ ،‬وﺟﻨبﻨﺎ اﻟﻔﻮاﺣﺶ ﻣﺎ ﻇﻬﺮ ﻣﻨﻬﺎ وﻣﺎ ﺑﻄﻦ‪ ،‬و�ﺎرك ﻨﻟﺎ ﻲﻓ‬
‫أﺳﻤﺎﻋﻨﺎ وأﺑﺼﺎرﻧﺎ وﻗﻠﻮ�ﻨﺎ وأزواﺟﻨﺎ وذر�ﺎﺗﻨﺎ وﺗﺐ ﻋﻠﻴﻨﺎ إﻧﻚ أﻧﺖ اﺘﻟﻮاب الﺮﺣﻴﻢ‪،‬‬
‫واﺟﻌﻠﻨﺎ ﺷﺎﻛﺮ�ﻦ ﻨﻟﻌﻤﺘﻚ‪ ،‬ﻣﺜن� ﺑﻬﺎ وﻗﺎﺑﻠﻴﻬﺎ وأﺗﻤﻬﺎ ﻋﻠﻴﻨﺎ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﯿﻦ‬
‫دلھﺎی ﻣﺎ اﻟﻔﺖ اﯾﺠﺎد ﮐﻦ‪ ،‬و ﺑﯿﻦ ﻣﺎ ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻦ‪ ،‬و ﻣﺎ را ﺑﻪ راهھﺎی اﯾﻤﻦ‬
‫راھﻨﻤﺎﺋﯽ ﮐﻦ‪ ،‬و ﻣﺎ را از ﺗﺎرﯾﮑﯽھﺎ ﻧﺠﺎت ده و ﺑﻪ ﻧﻮر و روﺷﻨﺎﺋﯽ ﺑﺮﺳﺎن‪ ،‬و ﻣﺎ را‬
‫از زﺷﺘﯽھﺎی ﻧﮫﺎن و آﺷﮑﺎر دور ﺳﺎز‪ ،‬و ﻧﯿﺮوی ﮔﻮشھﺎ و ﭼﺸﻤﺎن و دلھﺎﯾﻤﺎن و‬
‫زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن را اﻓﺰاﯾﺶ ده و ﻣﺒﺎرک ﮔﺮدان‪ ،‬و ﺗﻮﺑﻪ ﻣﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﺮﺑﺎن ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﺮو ده ﺗﺎ ﻧﻌﻤﺖ ﺗﺮا ﺳﭙﺎس ﮔﻮﺋﯿﻢ و ﺑﺪان‬
‫ﺗﺮا ﺛﻨﺎ ﮔﻮﺋﯿﻢ و ﭘﺬﯾﺮای آن ﺑﺎﺷﯿﻢ و آن را ﺑﺮ ﻣﺎ ﺗﻤﺎم ﮔﺮدان«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻮداود‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٣٨‬‬

‫‪ -۱۰‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم و ﯾﮑﯽ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ و ﺗﺸﮫﺪ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬در دﻋﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻔﺖ‪» :‬ا�‬
‫إ� أﺳﺄلﻚ ﺑﺄن لﻚ اﺤﻟﻤﺪ ﻻ � إﻻ أﻧﺖ اﻤﻟﻨﺎن‪ ،‬ﺑﺪﻳﻊ الﺴﻤﻮات واﻻرض ﻳﺎ ذا‬
‫اﺠﻟﻼل واﻻﻛﺮام ﻳﺎ ﻲﺣ ﻳﺎ ﻗﻴﻮم إ� أﺳﺄلﻚ‪ .‬ﻓﻘﺎل اﻨﻟبﻴﺺ ﻻﺻﺤﺎﺑﻪ‪) :‬أﺗﺪرون ﺑﻢ‬
‫دﺎﻋ؟( ﻗﺎلﻮا‪ :‬اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ أﻋﻠﻢ ﻗﺎل‪) :‬واﺬﻟي ﻧﻔﺲ �ﻤﺪ ﺑﻴﺪه ﻟﻘﺪ دﺎﻋ اﷲ ﺑﺎﺳﻤﻪ‬
‫اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬اﺬﻟي إذا دﻲﻋ ﺑﻪ أﺟﺎب‪ ،‬و�ذا ﺳﺌﻞ ﺑﻪ أﻋﻄﻰ« »ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬از ﺗﻮ ﯾﺎری‬
‫ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺗﺮا ﺳﺰاوار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺠﺰ ﺗﻮ اﻟﮫﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻮ ﺑﺨﺸﻨﺪه‬
‫ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺑﺰرگ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ آورﻧﺪه آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﺗﻮﺋﯽ‪ ،‬ای ﺷﮑﻮھﻤﻨﺪ‬
‫ﺑﺨﺸﺎﯾﮕﺸﺮ‪ ،‬ای ھﻤﯿﺸﻪ زﻧﺪه‪ ،‬ای ھﻤﯿﺸﻪ ﭘﺎﯾﺪار‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﻨﮫﺎ از ﺗﻮ ﯾﺎری ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﯾﺎران ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ او ﭼﻪ دﻋﺎﺋﯽ ﮐﺮد؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬
‫ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪاﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺟﺎن ﻣﺤﻤﺪ در دﺳﺖ او اﺳﺖ‪ ،‬او‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺪان اﺳﻢ ﺷﮑﻮھﻤﻨﺪش ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﺪان اﺳﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ را ﺑﺮ آورده ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺮﮔﺎه ﺑﺪان اﺳﻢ ﭼﯿﺰی از او ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﻮد آن را‬
‫ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫‪ -۱۱‬از ﻋﻤﯿﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺗﺸﮫﺪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﻣﺎ ﯾﺎد ﻣﯽداد و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺗﺸﮫﺪ را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ ﻣﻦ‬
‫اﺨﻟ� ﻠﻛﻪ ﻣﺎ ﻋﻠﻤﺖ ﻣﻨﻪ وﻣﺎ لﻢ أﻋﻠﻢ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ الﺮﺸ ﻠﻛﻪ ﻣﺎ ﻋﻠﻤﺖ ﻣﻨﻪ وﻣﺎ‬
‫لﻢ أﻋﻠﻢ‪ ،‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ ﻣﻦ ﺧ� ﻣﺎ ﺳﺄلﻚ ﻣﻨﻪ ﻋﺒﺎدك الﺼﺎﺤﻟﻮن‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ‬
‫ﺮﺷ ﻣﺎ اﺳﺘﻌﺎذك ﻣﻨﻪ ﻋﺒﺎدك الﺼﺎﺤﻟﻮن‪ ،‬ر�ﻨﺎ آﺗﻨﺎ ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ ﺣﺴﻨﺔ و� اﻻﺧﺮة ﺣﺴﻨﺔ‬
‫وﻗﻨﺎ ﻋﺬاب اﻨﻟﺎر« »ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻧﯿﮑﯽھﺎ را‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ از ﺗﻮ ﻣﺴﺌﻠﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ و از ھﻤﻪ ﺑﺪیھﺎ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻢ و‬
‫آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا آن ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ را از ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﻢ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪات‪ ،‬از ﺗﻮ ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و از آن ﺑﺪیھﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮم ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪات از آن ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﯿﺮ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را ارزاﻧﯽ دار‪ ،‬و ﻣﺎ را از ﻋﺬاب آﺗﺶ دوزخ ﻣﺼﻮن ﻓﺮﻣﺎ او‬
 ‫‪٢٣٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ دﻋﺎ در ﺑﺮ ﮔﯿﺮﻧﺪه ﺗﻤﺎم دﻋﺎھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺻﺎﻟﺢ ﺧﺪا اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺗﯿﻤﯿﻪ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪.‬‬

‫‪ -۲۰‬ذﮐﺮ و اوراد و دﻋﺎﻫﺎی ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم دادن ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫ذﮐﺮ و دﻋﺎھﺎﺋﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آنھﺎ را ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم دادن از‬
‫ﻧﻤﺎز ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬آنھﺎ را ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم دادن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ آنھﺎ را ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ﺛﻮﺑﺎن رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎزش را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬أ� أﻧﺖ الﺴﻼم وﻣﻨﻚ الﺴﻼم ﺗﺒﺎر�ﺖ ﻳﺎ ذا‬
‫اﺠﻟﻼل واﻻﻛﺮام« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻮ ﺳﻼم ھﺴﺘﯽ و ﺳﻼﻣﺘﯽ از ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ‬
‫ﺗﻮ ﻓﺮاوان اﺳﺖ ای ﺷﮑﻮھﻤﻨﺪ و ﺑﺨﺸﺎﯾﺶﮔﺮ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ‬
‫ﺑﺨﺎری ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺮ آن اﻓﺰوده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬وﻟﯿﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از اوزاﻋﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬اﺳﺘﻐﻔﺎر را‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد؟ ﮔﻔﺖ‪» :‬أﺳﺘﻐﻔﺮ اﷲ‪ ،‬أﺳﺘﻐﻔﺮ اﷲ‪ ،‬أﺳﺘﻐﻔﺮ اﷲ« »از اﻟﻠﻪ ﻃﻠﺐ‬
‫آﻣﺮزش ﮔﻨﺎھﺎن دارم«‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬روزی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺖ او را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ إ� ﻻﺣﺒﻚ« »ای ﻣﻌﺎذ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﺮا دوﺳﺖ دارم«‪ .‬ﻣﻌﺎذ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺪرم و ﻣﺎدرم ﺑﻔﺪاﯾﺖ‪ ،‬و ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺗﻮ را دوﺳﺖ دارم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أوﺻﻴﻚ‬
‫ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ‪ ،‬ﻻ ﺗﺪﻋﻦ ﻲﻓ دﺑﺮ ﻞﻛ ﺻﻼة أن ﺗﻘﻮل‪ :‬ا� أﻋ� ﻰﻠﻋ ذﻛﺮك وﺷﻜﺮك وﺣﺴﻦ‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﻚ« »ﺑﻪ ﺗﻮ وﺻﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن‪ ،‬ﺗﺮک ﻧﮑﻨﯽ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﻤﮏ ﮐﻦ ﺑﻪ ﯾﺎد ﺗﻮ ﺑﺎﺷﻢ و ﺗﺮا ﺳﭙﺎس ﮔﻮﯾﻢ و ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ ﺗﺮا‬
‫ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷـﺮاﯾـﻂ ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺤﺗﺒﻮن أن ﺠﺗﺘﻬﺪوا ﻲﻓ اﺪﻟﺎﻋء؟ ﻗﻮلﻮا‪:‬‬
‫أ� أﻋﻨﺎ ﻰﻠﻋ ذﻛﺮك وﺷﻜﺮك وﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎدﺗﻚ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺟﯿﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز را ﺗﻤﺎم ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٤٠‬‬

‫ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬ﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ‪ ،‬وﻻ ﻧﻌﺒﺪ إﻻ إﻳﺎه‪ ،‬أﻫﻞ اﻨﻟﻌﻤﺔ واﻟﻔﻀﻞ واﺜﻟﻨﺎء‬
‫اﺤﻟﺴﻦ‪ ،‬ﻻ � إﻻ اﷲ �ﻠﺼ� ﻪﻟ اﺪﻟﻳﻦ ولﻮ ﻛﺮه الﺎﻜﻓﺮون« »ﺑﺠﺰ اﻟﻠﻪ ھﯿﭻ اﻟﮫﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬او ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺑﯽاﻧﺒﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺧﺎص او اﺳﺖ‪ ،‬و او ﺑﺮ ھﺮ‬
‫ﭼﯿﺰی ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﻪ ﺗﻼشھﺎ و ﻧﯿﺮوھﺎ ﺑﺪﺳﺖ »اﻟﻠﻪ« اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻨﮫﺎ او را‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿـﻢ‪ ،‬اوﺳﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻌﻤﺖ و ﺑﺨﺸﺶ و ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ‪ ،‬ﺑﺠﺰ اﻟﻠﻪ ھﯿﭻ‬
‫اﻟﮫﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ و ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﺪو ﻣﯽﺳﭙﺎرﯾـﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﮐﺎﻓﺮان از آن‬
‫ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از ھﺮ ﻧﻤﺎز ﻓﺮﺿﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ‪ :‬أ�‬
‫ﻻ ﻣﺎﻧﻊ ﻤﻟﺎ أﻋﻄﻴﺖ‪ ،‬وﻻ ﻣﻌﻄﻲ ﻤﻟﺎ ﻣﻨﻌﺖ وﻻ ﻳﻨﻔﻊ ذا اﺠﻟﺪ ﻣﻨﻚ اﺠﻟﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ وﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۵‬از ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫از ھﺮ ﻧﻤﺎزی »ﻣﻌﻮذﺗﯿﻦ« را ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۶‬از اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺮأ آﻳﺔ الﻜﺮﻲﺳ دﺑﺮ ﻞﻛ‬
‫ﺻﻼة لﻢ ﻳﻤﻨﻌﻪ ﻣﻦ دﺧﻮل اﺠﻟﻨﺔ إﻻ أن ﻳﻤﻮت« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ھﺮ ﻧﻤﺎزی »آﯾﻪ‬
‫اﻟﮑﺮﺳﯽ« ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﻣﺮد‪ ،‬داﺧﻞ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و‬
‫ﻃﺒﺮاﻧﯽ‪.‬‬
‫از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺮأ آﻳﺔ الﻜﺮﻲﺳ ﻲﻓ دﺑﺮ‬
‫الﺼﻼة اﻤﻟﻜﺘﻮ�ﺔ ﺎﻛن ﻲﻓ ذﻣﺔ اﷲ )‪ (۲‬إﻰﻟ الﺼﻼة اﻻﺧﺮى« »ھﺮﮐﺲ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‬
‫»آﯾﻪ اﻟﮑﺮﺳﯽ« ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪی در ﺣﻔﻆ و ﭘﻨﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫اﺳﻨﺎدی »ﺣﺴﻦ«‪.‬‬
‫‪ -۷‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬ﻣﻦ ﺳﺒﺢ اﷲ دﺑﺮ ﻞﻛ ﺻﻼة‬
‫ﺛﻼﺛﺎ وﺛﻼﺛ�‪ ،‬وﻤﺣﺪ اﷲ ﺛﻼﺛﺎ وﺛﻼﺛ� و�ﺮﺒ اﷲ ﺛﻼﺛﺎ وﺛﻼﺛ� ﺗﻠﻚ �ﺴﻊ و�ﺴﻌﻮن‬
‫ﺛﻢ ﻗﺎل ﺗﻤﺎم اﻤﻟﺎﺋﺔ ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ‬
‫ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬ﻏﻔﺮت ﻪﻟ ﺧﻄﺎﻳﺎه و�ن ﺎﻛﻧﺖ ﻣﺜﻞ ز�ﺪ اﺒﻟﺤﺮ« »ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻌﺪ از ﻫﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزی ‪ ۳۳‬ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ« و ‪ ۳۳‬ﺑﺎر »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ« ‪ ۳۳‬ﺑﺎر »اﷲ اﻛﺮﺒ« ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ‬
 ‫‪٢٤١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﯽﺷﻮد ‪ ، ۹۹‬و ﺑﺎﮔﻔﺘﻦ‪» :‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ‪ «...‬ﻋﺪد ﯾﮑﺼﺪ را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن‬
‫)ﮐﻮﭼﮏ = ﺻﻐﯿﺮه( او آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺎﻧﺪازه ﮐﻒ درﯾﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ -۸‬از ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﺠﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻌﻘﺒﺎت ﻻ �ﻴﺐ‬
‫ﻗﺎﺋﻠﻬﻦ أو ﻓﺎﻋﻠﻬﻦ دﺑﺮ ﻞﻛ ﺻﻼة مﻜﺘﻮ�ﺔ ﺛﻼﺛﺎ وﺛﻼﺛ� �ﺴبﻴﺤﺔ‪ ،‬وﺛﻼﺛﺎ وﺛﻼﺛ�‬
‫ﺤﺗﻤﻴﺪ وأر�ﻌﺎ وﺛﻼﺛ� ﺗ�ﺒ�ة« »ﮔﻮﯾﻨﺪه ‪ ۳۳‬ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ و ‪ ۳۳‬ﺑﺎر ﺗﺤﻤﯿﺪ ‪.‬و ‪۳۴‬‬
‫ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﻌﺪ از ھﺮ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض از رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﻣﺤﺮوم ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۹‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺳﻤﯽ از اﺑﻮﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻓﻘﯿﺮان ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﭘﯿﺶ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ھﻤﻪ درﺟﺎت ﻋﺎﻟﯽ و ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﭘﺎﯾﺎ را‬
‫ﻧﺼﯿﺐ ﺧﻮد ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﺸﺎن ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و‬
‫روزه ﻣﯽﮔﯿـﺮﻧﺪ و آﻧﺎن ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽﺑﺨﺸﻨﺪ و ﺑﺮدﮔﺎن را آزاد ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ‬
‫ﻣﺎ را ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻓﻼ أﻋﻠﻤ�ﻢ ﺷيﺌﺎ ﺗﺪر�ﻮن ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺳﺒﻘ�ﻢ‪ ،‬و�ﺴﺒﻘﻮن ﻣﻦ ﺑﻌﺪ�ﻢ‪ ،‬وﻻ ﻳ�ﻮن أﺣﺪ أﻓﻀﻞ ﻣﻨ�ﻢ‪ ،‬إﻻ ﻣﻦ ﺻﻨﻊ‬
‫ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﺻﻨﻌﺘﻢ؟« »آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮزم‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮﺳﯿﺪ و از آﯾﻨﺪﮔﺎن ﭘﯿﺸﯽ ﮔﯿﺮﯾﺪ و ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺮﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ او ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﺷﻤﺎ را اﻧﺠﺎم دھﺪ؟«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری‪ ،‬آن‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮز ﻓﺮﻣﻮد‪�» :‬ﺴﺒﺤﻮن اﷲ وﺗ�ﺮﺒون وﺤﺗﻤﺪون دﺑﺮ ﻞﻛ ﺻﻼة ﺛﻼﺛﺎ‬
‫وﺛﻼﺛ� مﺮة« »‪ ۳۳‬ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﺗﺤﻤﯿﺪ اﻟﻠﻪ را ﺑﻌﺪ از ھﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﻣﮫﺎﺟﺮ ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮادران ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‬
‫ﻣﺎ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ذلﻚ ﻓﻀﻞ‬
‫اﷲ ﻳﺆﺗﻴﻪ ﻣﻦ �ﺸﺎء« »اﯾﻦ ﻓﻀﻞ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺨﻮاھﺪ‬
‫آن را ارزاﻧﯽ ﻣﯽدارد )ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ(«‪ّ .‬‬
‫ﺳﻤﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺮای ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﻢ ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻢ‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮدهای‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ ۳۳‬ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ ۳۳ ،‬ﺑﺎر ﺗﺤﻤﯿﺪ‪ ،‬و ‪ ۳۴‬ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺶ اﺑﻮﺻﺎﻟﺢ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ و‬
‫آن را ﺑﺮاﯾﺶ ﮔﻔﺘﻢ‪ .‬او دﺳﺖ ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬اﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬وﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬واﺤﻟﻤﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٤٢‬‬

‫ﷲ‪ ،‬واﷲ أ�ﺮﺒ‪) ،‬وﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬واﺤﻟﻤﺪ ﷲ« ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ را ‪ ۳۳‬ﺑﺎر‬
‫ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬ﺑﺎز ھﻢ در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ٢٥ :‬ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ ٢٥ ،‬ﺑﺎر ﺗﺤﻤﯿﺪ‪ ، ٢٥ ،‬ﺑﺎر‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬و ‪ ٢٥‬ﺑﺎر ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ‬
‫ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱۱‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺼﻠﺘﺎن ﻣﻦ ﺣﺎﻓﻆ‬
‫ﻋﻠﻴﻬﻤﺎ أدﺧﻠﺘﺎه اﺠﻟﻨﺔ وﻫﻤﺎ �ﺴ� وﻣﻦ ﻳﻌﻤﻞ ﺑﻬﻤﺎ ﻗﻠﻴﻞ‪ ،‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬وﻣﺎ ﻫﻤﺎ ﻳﺎ رﺳﻮل‬
‫اﷲ؟ ﻗﺎل‪) :‬أن ﺤﺗﻤﺪ اﷲ‪ ،‬وﺗ�ﺮﺒه و�ﺴﺒﺤﻪ ﻲﻓ دﺑﺮ ﻞﻛ ﺻﻼة مﻜﺘﻮ�ﺔ ﻋﺮﺸا ﻋﺮﺸا‬
‫و�ذا أﺗﻴﺖ إﻰﻟ مﻀﺠﻌﻚ‪� ،‬ﺴﺒﺢ اﷲ وﺗ�ﺮﺒه وﺤﺗﻤﺪه ﻣﺎﺋﺔ ﻓﺘﻠﻚ ﻤﺧﺴﻮن وﻣﺎﺋﺘﺎن‬
‫ﺑﺎلﻠﺴﺎن‪ ،‬وأﻟﻔﺎن وﻤﺧﺴﻤﺎﺋﺔ ﻲﻓ اﻤﻟ�ان ﻓﺄﻳ�ﻢ ﻳﻌﻤﻞ ﻲﻓ اﻴﻟﻮم والﻠﻴﻠﺔ أﻟﻔ�‬
‫وﻤﺧﺴﻤﺎﺋﺔ ﺳيﺌﺔ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻛﻴﻒ ﻣﻦ ﻳﻌﻤﻞ ﺑﻬﺎ ﻗﻠﻴﻞ؟ ﻗﺎل‪� :‬ﺊ أﺣﺪ�ﻢ الﺸﻴﻄﺎن ﻲﻓ‬
‫ﺻﻼﺗﻪ ﻓﻴﺬﻛﺮه ﺣﺎﺟﺔ ﻛﺬا و�ﺬا ﻓﻼ ﻳﻘﻮﻬﻟﺎ‪ ،‬و�ﺄﺗﻴﻪ ﻋﻨﺪ ﻣﻨﺎﻣﻪ ﻓﻴﻨﻮﻣﻪ ﻓﻼ ﻳﻘﻮﻬﻟﺎ«‬
‫»دو ﺧﺼﻠﺖ ھﺴﺖ ھﺮﮐﺲ آنھﺎ را ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﻧﺠﺎم دھﺪ او را ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫آنھﺎ آﺳﺎن ھﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﮐﻤﺘﺮ ﮐﺲ ﺑﺪانھﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آنھﺎ ﭼﯿﺴﺘﻨﺪ‬
‫ای رﺳﻮل ﺧﺪا؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ھﺮ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ھﺮ ﯾﮏ از ﺗﺤﻤﯿﺪ و ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫و ﺗﺴﺒﯿﺢ را ده ﺑﺎر ﺑﮕﻮﺋﯽ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاب رﻓﺘﯽ ﯾﮑﺼﺪ ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫ً‬
‫و ﺗﺤﻤﯿﺪ ﺑﮕﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺎ )در ﻓﺮاﯾﺾ ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ و ﺑﻮﻗﺖ ﺧﻮاب( ‪ ۲۵۰‬ﺑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ از ﻧﻈﺮ ﭘﺎداش دو ھﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽ آﯾﺪ )ﭼﻪ ھﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ ﯾﮏ‬
‫ﺑﻪ ده اﺳﺖ( ﮐﺪاﻣﯿﮏ از ﺷﻤﺎ در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز دو ھﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻋﻤﻞ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﺎﻣﻼن ﺑﺪان اﻧﺪک ھﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز اﻧﺴﺎن را وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺎزھﺎ را ﺑﻪ ﯾﺎد او ﻣﯽآورد‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ آن‬
‫اذﮐﺎر را ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب ﻧﯿﺰ او را وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮاب او را ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد در ﻧﺘﯿﺠﻪ آن را ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ آن‬
‫اذﮐﺎر را ﺑﺎ )اﻧﮕﺸﺘﺎن( دﺳﺖ ﺧﻮد ﻣﯽﺷﻤﺮد ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن‬
‫را "ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ“ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫‪٢٤٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۱۲‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﺪﻧﺒﺎل ﺧﺎدﻣﯽ ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺎرھﺎ را ﺑﺮایﺷﺎن اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻧﺎن را از آن ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‬
‫و ﺑﺪیﺷﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻻ أﺧﺮﺒ�ﻤﺎ ﺨﺑ� مﺎ ﺳﺄﺘﻟﻤﺎ�؟« »ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﭼﯿﺰی‬
‫ﺑﮫﺘﺮ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﻣﻦ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ؟«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬آری دﻟﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ .‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻠﻛﻤﺎت ﻋﻠﻤﻨﻴﻬﻦ ﺟﺮﺒ�ﻞ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫الﺴﻼم‪� :‬ﺴﺒﺤﺎن ﻲﻓ دﺑﺮ ﻞﻛ ﺻﻼة ﻋﺮﺸا‪ ،‬وﺤﺗﻤﺪان ﻋﺮﺸا‪ ،‬وﺗ�ﺮﺒان ﻋﺮﺸا‪ ،‬و�ذا‬
‫أو�ﺘﻤﺎ إﻰﻟ ﻓﺮاﺷﻜﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺴﺒﺤﺎ ﺛﻼﺛ� وﺛﻼﺛ�« »ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﯾﻞ آنھﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎد داده اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻌﺪ از ھﺮ ﻧﻤﺎزی ده ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ و ده ﺑﺎر ﺗﺤﻤﯿﺪ و ده ﺑﺎر‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮﯾﻢ‪ :‬و ﭼﻮن ﺑﻪ رﺧﺘﺨﻮاب رﻓﺘﻢ ‪ ۳۳‬ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ و ‪ ۳۳‬ﺑﺎر ﺗﺤﻤﯿﺪ و ‪۳۴‬‬
‫ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮﯾﻢ«‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ از آﻧﻮﻗﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫آنھﺎ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎد داد آنھﺎ را ﺗﺮک ﻧﮑﺮدهام‪.‬‬
‫‪ -۱۳‬از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻏﻨـﻢ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ﻗﺒﻞ أن‬
‫ﻳﻨﺮﺼف و�ث� رﺟﻠﻪ ﻣﻦ ﺻﻼة اﻤﻟﻐﺮب والﺼﺒﺢ‪ :‬ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪،‬‬
‫ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ ﺑﻴﺪه اﺨﻟ� �ي و�ﻤﻴﺖ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ ﻋﺮﺸ مﺮات‬
‫ﻛﺘﺐ ﻪﻟ ﺑ�ﻞ واﺣﺪة ﻋﺮﺸ ﺣﺴﻨﺎت و�ﻴﺖ ﻋﻨﻪ ﻋﺮﺸ ﺳيﺌﺎت‪ ،‬ورﻓﻊ ﻪﻟ ﻋﺮﺸ‬
‫درﺟﺎت‪ ،‬و�ﻧﺖ ﺣﺮزا ﻣﻦ ﻞﻛ مﻜﺮوه‪ ،‬وﺣﺮزا ﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن الﺮﺟﻴﻢ‪ ،‬ولﻢ �ﻞ ﺬﻟﻧﺐ‬
‫ﻳﺪر�ﻪ إﻻ الﺮﺸك ﻓﺎﻜن ﻣﻦ أﻓﻀﻞ اﻨﻟﺎس ﻋﻤﻼ إﻻ رﺟﻼ ﻳﻔﻀﻠﻪ ﻳﻘﻮل أﻓﻀﻞ مﺎ‬
‫ﻗﺎل« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ده ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻاﻟﻪ اﻻ اﷲ ‪ ...‬ده ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب او ﻧﻮﺷﺘﻪ و ده ﺑﺪی از‬
‫ﺣﺴﺎب او ﭘﺎک ﮐﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ده درﺟﻪ ﺑﺮ ﻗﺪر و ارزش او اﻓﺰوده ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬و‬
‫او را از ھﺮ ﺑﺪی و ﻧﺎﺧﻮش آﯾﻨﺪی و از وﺳﻮﺳﻪ ﺷﯿﻄﺎن راﻧﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺼﻮن ﻣﯽ‬
‫دارد‪ ،‬و ھﯿﭻ ﮔﻨﺎھﯽ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺷﺮک‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ او را ھﻼک و ﺗﺒﺎه ﺳﺎزد‪ ،‬و ﮐﺮدار او از‬
‫ﮐﺮدار ھﻤﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از او آن ذﮐﺮ را ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ذﮐﺮ‬
‫ﺑﮫﺘﺮ از آن ﺑﺮ زﺑﺎن آورﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﻧﯿﺰ ﭼﯿﺰی ﺷﺒﯿﻪ ﺑﺪان را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬وﻟﯽ »ﺑﻴﺪه اﺨﻟ�« را ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٤٤‬‬

‫‪ -۱۴‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺣﺎرث از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦ‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺻﻠﻴﺖ الﺼﺒﺢ ﻓﻘﻞ ﻗﺒﻞ أن ﺗ�ﻠﻢ أﺣﺪا ﻣﻦ اﻨﻟﺎس‪ :‬ا� أﺟﺮ� ﻣﻦ‬
‫‪ ‬لﻚ ﺟﻮرا ﻣﻦ اﻨﻟﺎر‪ ،‬و�ذا‬
‫اﻨﻟﺎر‪ ،‬ﺳﺒﻊ مﺮات‪ ،‬ﻓﺈﻧﻚ إن ﻣﺖ ﻣﻦ ﻳﻮمﻚ ﻛﺘﺐ اﷲ‬
‫ﺻﻠﻴﺖ اﻤﻟﻐﺮب ﻓﻘﻞ ﻗﺒﻞ أن ﺗ�ﻠﻢ أﺣﺪا ﻣﻦ اﻨﻟﺎس‪ :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ اﺠﻟﻨﺔ‪ :‬أ�‬
‫‪ ‬لﻚ ﺟﻮارا ﻣﻦ‬
‫أﺟﺮ� ﻣﻦ اﻨﻟﺎر‪ ،‬ﺳﺒﻊ مﺮات‪ ،‬ﻓﺈﻧﻚ إن ﻣﺖ ﻣﻦ ﻴﻟﻠﺘﻚ ﻛﺘﺐ اﷲ‬
‫اﻨﻟﺎر« »ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ‪ .‬ﺻﺒﺢ را ﮔﺰاردی‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﺋﯽ‪ ،‬ھﻔﺖ‬
‫ﺑﺎر ﺑﮕﻮ ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا از آﺗﺶ دوزخ ﺑﺮھﺎن‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﮔﺮ ھﻤﺎن روز ﺑﻤﯿﺮی ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﺰرگ رھﺎﺋﯽ ﺷﻤﺎ را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﮔﺰاردی‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﺋﯽ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﮫﺸﺖ را از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﻣﺮا از آﺗﺶ دوزخ ﺑﺮھﺎن‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﮔﺮ ھﻤﺎن ﺷﺐ ﺑﻤﯿﺮی‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﺰرگ رھﺎﺋﯽ ﺷﻤﺎ را از آﺗﺶ دوزخ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ -۱۵‬از اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﻧﻤﺎزش را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ا� أﺻﻠﺢ ﻲﻟ دﻳ� اﺬﻟي ﻫﻮ ﻋﺼﻤﺔ أمﺮي‪ ،‬وأﺻﻠﺢ دﻧﻴﺎي اﻟﻲﺘ ﺟﻌﻠﺖ ﻓﻴﻬﺎ‬
‫ﻣﻌﺎﻲﺷ‪ :‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﺮﺿﺎك ﻣﻦ ﺳﺨﻄﻚ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻌﻔﻮك ﻣﻦ ﻧﻘﻤﺘﻚ وأﻋﻮذ ﺑﻚ‬
‫ﻣﻨﻚ‪ ،‬ﻻ ﻣﺎﻧﻊ ﻤﻟﺎ أﻋﻄﻴﺖ‪ ،‬وﻻ ﻣﻌﻄﻲ ﻤﻟﺎ ﻣﻨﻌﺖ‪ ،‬وﻻ ﻳﻨﻔﻊ ذا اﺠﻟﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻚ اﺠﻟﺪ«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا دﯾﻨﻢ را اﺻﻼح ﮐﻦ ﮐﻪ ﭘﺎﮐﯽ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ ﻣﻦ در آن اﺳﺖ‪ .‬و دﻧﯿﺎﯾﻢ را‬
‫اﺻﻼح ﮐﻦ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯿﻢ در آن اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا از ﺧﺸﻢ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺧـﺮﺳﻨﺪی و رﺿﺎی‬
‫ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬و از ﻏﻀﺐ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬و از ﺗﻮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺗﻮ ﻋﻄﺎ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ آن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ھﯿـﭻ ﺑﺨﺖ و ﻋﻈﻤﺖ و ﺛﺮوﺗﯽ در‬
‫ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺗﻮ ﺑﻨﺪﮔﺎن را ﺑﮑﺎر ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ و ﮐﺮدار ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫‪ -۱۶‬ﺑﺨﺎری و ﺗﺮﻣﺬی رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ و ﻗﺎص‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻢ‬
‫ھﻨﺮ ﻧﮕﺎرش را ﺑﻪ ﻧﻮ آﻣﻮزان ﻣﯽآﻣﻮزد‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎت و دﻋﺎھﺎی زﯾﺮ را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽداد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺪان اﺳﺘﻌﺎذه ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا� إ�‬
‫أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ اﺒﻟﺨﻞ وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ اﺠﻟﻦﺒ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻚ أن أرد اﻰﻟ أرذل اﻟﻌﻤﺮ‪،‬‬
 ‫‪٢٤٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﻓﺘﻨﺔ اﺪﻟﻧﻴﺎ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﻋﺬاب اﻟﻘﺮﺒ« »ﺧﺪاوﻧﺪا از ﺑﺨﻞ و‬

‫ﺗﺮﺳﻮﺋﯽ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ روزھﺎی زﻧﺪﮔﯽ )دوران ﭘﯿﺮی و از ﮐﺎر اﻓﺘﺎدﮔﯽ( و ﻓﺘﻨﻪ و‬
‫آﺷﻮب دﻧﯿﺎﺋﯽ و ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورم«‪.‬‬
‫‪ -۱۷‬اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐـﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﺳﻠﻢ ﺑﻌﺪ از ھﺮ ﻧﻤﺎزی‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� ﺎﻋﻓ� ﻲﻓ ﺑﺪ�‪ ،‬ا� ﺎﻋﻓ� ﻲﻓ ﺳﻤﻲﻌ‪ ،‬ا� ﺎﻋﻓ� ﻲﻓ ﺑﺮﺼي ا�‬
‫إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ اﻟ�ﻔﺮ واﻟﻔﻘﺮ‪ ،‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﻋﺬاب اﻟﻘﺮﺒ‪ ،‬ﻻ � إﻻ‬
‫أﻧﺖ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻪ ﺗﻨﻢ و ﮔﻮﺷﻢ و ﭼﺸﻤﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻓﯿﺖ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا از ﮐﻔﺮ و ﻓﻘﺮ و‬
‫ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم ﭼﻪ ﺑﺠﺰ ﺗﻮ اﻟﮫﯽ و ﺧﺪاﺋﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۱۸‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ از زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و در ﺳﻨﺪ آن‬
‫ﻃﻔﺎوی ھﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻤﻮﺟﺐ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از ھﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزش ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا� ر�ﻨﺎ ورب ﻞﻛ ﺷﺊ أﻧﺎ ﺷﻬﻴﺪ أﻧﻚ الﺮب وﺣﺪك ﻻ ﺮﺷ�ﻚ‬
‫لﻚ‪ ،‬ا� ر�ﻨﺎ ورب ﻞﻛ ﺷﺊ‪ ،‬أﻧﺎ ﺷﻬﻴﺪ أن �ﻤﺪا ﻋﺒﺪك رﺳﻮلﻚ‪ :‬ا� ر�ﻨﺎ ورب‬
‫ﻞﻛ ﺷﺊ‪ ،‬أﻧﺎ ﺷﻬﻴﺪ أن اﻟﻌﺒﺎد ﻠﻛﻬﻢ إﺧﻮة‪ :‬ا� ر�ﻨﺎ ورب ﻞﻛ ﺷﺊ‪ ،‬اﺟﻌﻠ� �ﻠﺼﺎ‬
‫لﻚ وأﻫ� )‪ (۱‬ﻲﻓ ﻞﻛ ﺳﺎﻋﺔ ﻣﻦ اﺪﻟﻧﻴﺎ واﻻﺧﺮة‪ ،‬ﻳﺎ ذا اﺠﻟﻼل واﻻﻛﺮام‪ ،‬اﺳﻤﻊ‬
‫واﺳﺘﺠﺐ‪ ،‬اﷲ اﻻﻛﺮﺒ اﻻﻛﺮﺒ‪ ،‬ﻧﻮر الﺴﻤﻮات واﻻرض‪ ،‬اﷲ اﻻﻛﺮﺒ اﻻﻛﺮﺒ‪ ،‬ﺣﺴﻲﺒ‬
‫اﷲ وﻧﻌﻢ الﻮ�ﻴﻞ اﷲ اﻻﻛﺮﺒ اﻻﻛﺮﺒ« »ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ و ﭘﺮوردﮔﺎر ھﻤﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ھﺴﺘﯽ و ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺑﯽاﻧﺒﺎز‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬و ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻮاھﯽ‬
‫ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ھﻤﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺗﻮ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮادر ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ و ﺧﺎﻧﻮادهام را در‬
‫ھﺮ وﻗﺖ و ﺳﺎﻋﺘﯽ از دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﻮد ﺧﺎﻟﺺ و ﻣﺨﻠﺺ ﮔﺮدان‪ .‬ای‬
‫ﺧﺪای ﺷﮑﻮھﻤﻨﺪ و ارﺟﻤﻨﺪ از ﻣﻦ ﺑﺸﻨﻮ و ﺑﭙﺬﯾﺮ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮھﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺒﻊ و ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪ ﻧﻮر و روﺷﻨﯽ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﺲ اﺳﺖ‬
‫و او ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺗﮑـﯿﻪﮔﺎه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۱۹‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺷﯿﺒﻪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﮐﻪ در آن ﺷﺨﺺ ﮔﻤﻨﺎﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از ام‬
‫ﺳﻠﻤﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺳﻼم ﻣﯽداد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٤٦‬‬

‫»ا� إ� أﺳﺄلﻚ ﻋﻠﻤﺎ ﻧﺎﻓﻌﺎ‪ ،‬ورزﻗﺎ واﺳﻌﺎ‪ ،‬وﻋﻤﻼ ﻣﺘﻘﺒﻼ« »ﺧﺪاوﻧﺪا‪. ،‬ﻣﻦ داﻧﺸﯽ‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ‪ ،‬و روزی ﻓﺮاوان و ﮐﺮداری ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه از ﺗﻮ ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم«‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎزﻫﺎی ﻏﯿﺮ واﺟﺐ= ﻧﻤﺎزﻫﺎی ﺳﻨﺖ‬

‫‪ -۱‬دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدن آنھﺎ‬

‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ ﺑﻤﻨﻈﻮر ﺟﺒﺮان ﻧﻘﺺ و ﮐﺎھﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ در اﻧﺠﺎم ﻓﺮاﯾﺾ ﭘﯿﺶ‬
‫آﯾﺪ‪ .‬و ﺑﻌﻼوه ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎدات اﺳﺖ )ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻋﺒﺎدی ﻧﻤﺎز‬
‫اﺳﺖ(‪ ،‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن أول ﻣﺎ �ﺎﺳﺐ اﻨﻟﺎس ﺑﻪ ﻳﻮم‬
‫اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﻣﻦ أﻋﻤﺎﻬﻟﻢ الﺼﻼة‪ ،‬ﻳﻘﻮل ر�ﻨﺎ ﻤﻟﻼﺋ�ﺘﻪ‪ ،‬وﻫﻮ أﻋﻠﻢ أﻧﻈﺮوا ﻲﻓ ﺻﻼة ﻋﺒﺪي أﺗﻤﻬﺎ‬
‫أم ﻧﻘﺼﻬﺎ؟ ﻓﺈن ﺎﻛﻧﺖ ﺗﺎﻣﺔ ﻛﺘﺒﺖ ﻪﻟ ﺗﺎﻣﺔ‪ ،‬و�ن ﺎﻛن اﻧﺘﻘﺺ ﻣﻨﻬﺎ ﺷيﺌﺎ ﻗﺎل‪ :‬أﻧﻈﺮوا ﻫﻞ‬
‫ﻟﻌﺒﺪي ﻣﻦ ﺗﻄﻮع؟ ﻓﺈن ﺎﻛن ﻪﻟ ﺗﻄﻮع ﻗﺎل‪ :‬أﺗﻤﻮا ﻟﻌﺒﺪي ﻓﺮ�ﻀﺘﻪ ﻣﻦ ﺗﻄﻮﻋﻪ‪ ،‬ﺛﻢ ﺗﺆﺧﺬ‬
‫اﻻﻋﻤﺎل ﻰﻠﻋ ذلﻚ« »ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ از اﻋﻤﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﻣﻮرد ﺑﺎز‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ ﮐﻪ ﺧﻮد آ ﮔﺎهﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﺑﻨﺪه ﻣﻦ ﻧﻤﺎزش را ﮐﺎﻣﻞ ﯾﺎ ﺑﻄﻮر ﻧﺎﻗﺺ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ؟ اﮔﺮ ﻧﻤﺎزش‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﺻﻮرت در ﺣﺴﺎب او ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻘﺼﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪) ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ(‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﻨﺪه ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ دارد؟ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز واﺟﺐ او را ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺘﺶ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺣﺴﺎب اﻋﻤﺎل دﯾﮕﺮ‬
‫او ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬
‫از اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ أذن اﷲ ﻟﻌﺒﺪ ﻲﻓ ﺷﺊ أﻓﻀﻞ ﻣﻦ‬
‫ر�ﻌﺘ� ﻳﺼﻠﻴﻬﻤﺎ‪ ،‬و�ن اﻟﺮﺒ ﻴﻟﺬر )‪ (۱‬ﻓﻮق رأس اﻟﻌﺒﺪ ﻣﺎدام ﻲﻓ ﺻﻼﺗﻪ« »ھﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ از‬
‫اﻋﻤﺎل ﺑﻨﺪه ﻓﻀﯿﻠﺖ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎزی )ﺳﻨﺖ( را ﮐﻪ ﺑﺠﺎی ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ او ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﺑﺎرد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫ﺳﯿﻮﻃﯽ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ در »ﻣﻮﻃﺎ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد اﺳﺖ‪» :‬اﺳﺘﻘﻴﻤﻮا وﻟﻦ ﺤﺗﺼﻮا‪ ،‬واﻋﻠﻤﻮا أن ﺧ� أﻋﻤﺎﻟ�ﻢ الﺼﻼة‪،‬‬
‫وﻟﻦ �ﺎﻓﻆ ﻰﻠﻋ الﻮﺿﻮء إﻻ مﺆﻣﻦ « »از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺼﻮرت ﺳﻨﺖ و ﻓﺮض ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺑﻠﮑﻪ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﭘﯿﺶ ﮔﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ای ﮐﺎش ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ در ھﻤﻪ آنھﺎ‬
 ‫‪٢٤٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻗﺎدر ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ را اﺣﺼﺎء ﮐﻨﯿﺪ و در آنھﺎ‬
‫اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺑﻮرزﯾﺪ و ﭘﺎداش آنھﺎ را ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺸﻤﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻘﺪر اﻣﮑﺎن ﮐﺎر ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم‬
‫دھﯿﺪ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﻮﻣﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ھﻤﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺮ وﺿﻮ‬
‫ﻣﻼزﻣﺖ و ﻣﺪاوﻣﺖ دارد«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ از رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ اﺳﻠﻤﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻣﻦ ﭼﯿﺰی ﺑﺨﻮاه«‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ ﮐﻪ ﻣﺮا ھﻤﺮاه ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺒﺮی‪ ،‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أو ﻏ� ذلﻚ؟« »آﯾﺎ ﻏﯿﺮ از آن ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﺧﻮاھﯽ؟«‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﻘﻂ‬
‫ھﻤﯿﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ را دارم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺄﻋ� ﻰﻠﻋ ﻧﻔﺴﻚ ﺑ�ﺮﺜة الﺴﺠﻮد« »ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﻤﮏ ﮐﻦ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﺳﺠﺪهﮐﺮدن = اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨـﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان ﺗﺎ ﻣﻦ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺗﺮا ھﻤﺮاه ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺒﺮم«‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰار‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ را در ﺧﺎﻧﻪ اش ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ -۱‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺻ� أﺣﺪ�ﻢ‬
‫‪ ‬ﺟﺎﻋﻞ ﻲﻓ ﺑيﺘﻪ ﻣﻦ‬
‫الﺼﻼة ﻲﻓ مﺴﺠﺪه ﻓﻠﻴﺠﻌﻞ ﺒﻟيﺘﻪ ﻧﺼﻴﺒﺎ ﻣﻦ ﺻﻼﺗﻪ ﻓﺈن اﷲ‬
‫ﺻﻼﺗﻪ ﺧ�ا« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎزش را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬از آن ﺳﮫﻤﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺒﺨﺸﺪ )ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺘﺶ را در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺨﻮاﻧﺪ( ‪.‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﺪان ﻧﻤﺎز وی ﭘﺎداش ﻧﯿﮏ ارزاﻧﯽ ﻣﯽدارد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺟﻌﻠﻮا ﻣﻦ ﺻﻼﺗ�ﻢ ﻲﻓ‬
‫ﺑﻴﻮﺗ�ﻢ وﻻ ﺗﺘﺨﺬوا ﻗﺒﻮرا« »ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻤﺎزھﺎی ﺧﻮد را در ﻣﻨﺰﻟﺘﺎن ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺘﺎن را ﭼﻮن ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺧﺎﻟﯽ از ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺬارﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺣﻤﺪ از ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻼة الﺮﺟﻞ ﻲﻓ ﺑيﺘﻪ ﺗﻄﻮﺎﻋ‬
‫ﻧﻮر‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﺷﺎء ﻧﻮر ﺑيﺘﻪ« »ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬ﻧﻮر ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮ‬
‫ﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﻧﻮراﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ را در ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺑﻮ داود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤـﯿﺢ از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺻﻼة اﻤﻟﺮء ﻲﻓ ﺑيﺘﻪ أﻓﻀﻞ ﻣﻦ ﺻﻼﺗﻪ ﻲﻓ مﺴﺠﺪي ﻫﺬا‪ ،‬إﻻ اﻤﻟﻜﺘﻮ�ﺔ« »ﺛﻮاب‬
‫ﭘﺎداش ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬در ﻣﻨﺰل ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ از ﺛﻮاب ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٤٨‬‬

‫)ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽص( ﻣﮕﺮ ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض )ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن آنھﺎ در ﻣﺴﺠﺪ ﺛﻮاﺑﺶ‬

‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ(«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﭼﻨﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ در ﻣﻨﺰل ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ و ﺛﻮاب آن در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺶ از ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ‬
‫در ﻣﻨﺰل‪ ،‬ازآن ﺟﮫﺖ ﻣﻮرد ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﻨﮫﺎن و ﺑﺪور از ﺗﻈﺎھﺮ و رﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و از ﻣﺒﻄﻼت اﻋﻤﺎل ﻣﺼﻮن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﺮﮐﺖ و ﻧﺰول رﺣﻤﺖ ﺧﺪا‬
‫و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﻣﻨﺰل اﺳﺖ و ﺷﯿﻄﺎن را از آن ﻣﯽراﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۳‬در ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻃﻮل ﻗﯿﺎم ﺑﺮ ﮐﺜـﺮت ﺳﺠﺪه ﺑﺮﺗﺮی دارد‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ اﺑﻮداود از ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻧﻘﺪر در ﻧﻤﺎز )ﺳﻨﺖ( ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﯾﺎ ﺳﺎقھﺎی ﭘﺎﯾﺶ‬
‫ورم ﻣـﯽﮐﺮد«‪ ،‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻓﻼ أ�ﻮن ﻋﺒﺪا‬
‫ﺷﻜﻮرا« »آﯾﺎ ﺑﻨﺪه ﺳﭙﺎﺳﮕـﺰار ﺧﺪا ﻧﺒﺎﺷﻢ؟«‪.‬‬
‫اﺑﻮداود از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺒﺸﯽ ﺧﺜﻌﻤﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﺷﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮ اﻋﻤﺎل اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻃﻮل اﻟﻘﻴﺎم« »ﻗﯿﺎم را ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﻧﻤﻮدن«‪ ،‬ﮐﺪام ﺻﺪﻗﻪ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻬﺪ اﻤﻟﻘﻞ« »ﺻﺪﻗﻪ ﻓﻘﯿﺮ«‪ ،‬ﮐﺪام ھﺠﺮت‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻫﺠﺮ ﻣﺎ ﺣﺮم اﷲ ﻋﻠﻴﻪ« »ﺗﺮک ﭼﯿﺰھﺎی ﺣﺮام ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ھﺠﺮت‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﮐﺪام ﺟﮫﺎد ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺟﺎﻫﺪ اﻤﻟﺮﺸ�� ﺑﻤﺎﻪﻟ وﻧﻔﺴﻪ« »ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺟﮫﺎد ﮐﻨﺪ«‪ ،‬ﮐﺪام ﺷﮫﺎدت ﺷﺮﯾﻔﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬ﻣﻦ أﻫﺮ�ﻖ‬
‫دﻣﻪ وﻋﻘﺮ ﺟﻮاده« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧـﻮﻧﺶ رﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮد و اﺳﺒﺶ ﭘﯽ ﮔﺮدد )ﯾﻌﻨﯽ در ﺟﮫﺎد‬
‫(«‪.‬‬

‫‪ -۴‬ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻤﺎز ﺳﻨـﺖ را ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬

‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ را ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺨـﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﮔـﺮ ﭼﻪ ﻗﺎدر ﺑﺮ اﯾﺴﺘـﺎدن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ھﻤـﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻌﻀﯽ را ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﺮﺧـﯽ دﯾﮕﺮ را اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔـﺮ‬
‫ﻧﻤﺎز ﯾﮏ رﮐﻌﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻗﺴﻤﺖ را اﯾﺴﺘﺎده و ﻗﺴﻤﺖ دﯾﮕﺮ را ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﺨـﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه اول ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑﻨﺸـﯿﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻻت‬
 ‫‪٢٤٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﺪون ﮐﺮاھﺖ ﺟـﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﮫﺮ ﮐﯿﻔﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑـﻦ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﭼﮫﺎر‬
‫زاﻧﻮ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﻠﻘﻤﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ از ﻋﺎﯾﺸﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪم‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز را ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧـﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮد؟«‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪» :‬در آنھﺎ‬
‫ﺑﻘﺮاﺋﺖ اداﻣﻪ ﻣﯽداد‪ ،‬ﭼـﻮن ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ رﮐﻮع ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ رﮐﻮع ﻣﯿﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ھﺮﮔﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‬
‫ﻧﺪﯾﺪهام ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﮔﺬاﺷﺖ )ﭘﯿﺮ ﺷﺪ( آﻧﻮﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺐ را ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ اداﻣﻪ ﻣﯽداد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﺣﺪود ﭼﮫﻞ ﯾﺎ ﺳﯽ آﯾﻪ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ آنھﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺳﭙﺲ »ﺑﻪ رﮐﻮع« و ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ«‪.‬‬

‫‪ -۵‬اﻗﺴﺎم ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ‪:‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﻄﻠﻖ وﺳﻨﺖ ﻣﻘﯿﺪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬در ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻮوی‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺷﺮوع ﮐﺮد و ﻋﺪد ﺧﺎﺻﯽ در ﻧﻈﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻌﺪ از ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺳﻼم دھﺪ ﯾﺎ آن را ﺑﻪ دو رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ﯾﮑﺼﺪ‬
‫رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ھﺰار ﯾﺎ ھﺮ اﻧﺪازه ﮐﻪ دﻟﺶ ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ دھﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‬
‫ﭼﻨﺪ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﻼم داد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و در آن ﺧﻼف‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﺎران ﻣﺎ ﺑﺮ آن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﯿﺰ در اﻣﻼی ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺧﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻮذر رﮐﻌﺖھﺎی‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﮔﺰارد‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﻼم داد اﺣﻨﻒ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ از او ﺳﻮال ﮐﺮد‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫رﮐﻌﺖھﺎی اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺷﻤﺎ زوج ﺑﻮد ﯾﺎ ﻓﺮد؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﻧﺪاﻧﻢ ﻣﮫﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬او در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از‬
‫ﻣﺤﺒﻮب ﺧﻮد اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ ﻋﺒﺪ ﻳﺴﺠﺪ ﷲ ﺳﺠﺪة إﻻ‬
‫رﻓﻌﻪ اﷲ ﲠﺎ درﺟﺔ وﺣﻂ ﻋﻨﻪ ﲠﺎ ﺧﻄﻴﺌﺔ« »ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﺳﺠﺪهای ﯾﮏ درﺟﻪ‬
‫ﻣﻘﺎم و ﻣﺘﺰﻟﺖ ﺑﻨﺪه ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﮔﻨﺎھﯽ را از او ﮐﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬دارﻣﯽ در‬
‫ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻨﺪ وی ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ ﻣﺮد‬
‫ھﺴﺖ ﮐﻪ در ﻋﺪاﻟﺖ او اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٥٠‬‬

‫‪ -۲‬ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﻘﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ »راﺗﺒﻪ« ﺻﺒﺢ و ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ و ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء و‬
‫ﻏﯿﺮ از آنھﺎ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖھﺎی راﺗﺒﻪ ﯾﺎ ﻣﻮﮐﺪه‪،‬‬
‫ھﻤﻮاره ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ آنھﺎ ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬

‫ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ‬

‫‪ -۱‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪:‬‬
‫درﺑﺎره ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ ﭼﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (۱‬ﻋﺎﯾﺸﻪل درﺑﺎره دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻗﺒﻞ از ﻧـﻤﺎز ﺻﺒﺢ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ او ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻤﺎ أﺣﺐ إﻲﻟ ﻣﻦ اﺪﻟﻧﻴﺎ ﻤﺟﻴﻌﺎ« »ﻣﻦ آن دو‬
‫رﮐﻌﺖ را از ھﻤﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ دوﺳﺖ دارم«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫‪ (۲‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﺪﻋﻮا ر�ﻌﻲﺘ اﻟﻔﺠﺮ و�ن‬
‫ﻃﺮدﺗ�ﻢ اﺨﻟﻴﻞ« »دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‪ ،‬ﺗﺮک ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ‬
‫اﮔﺮ ﻣﻮرد ھﺠﻮم دﺷﻤﻦ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ھﺮ اﻧﺪازه ﻋﺬر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬آنھﺎ را‬
‫ﺗﺮک ﻧﮑـﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﻃﺤﺎوی‪.‬‬
‫‪ (۳‬از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺶ از ھﺮ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ادای ﻧﻤﺎز‬
‫ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﻣﯽﮐﺮد )ﺑﺪان ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ اھﻤﯿﺖ ﻣﯽداد(‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺷﯿﺨﯿﻦ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ (۴‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ر�ﻌﺘﺎ اﻟﻔﺠﺮ ﺧ� ﻣﻦ اﺪﻟﻧﻴﺎ وﻣﺎ‬
‫ﻓﻴﻬﺎ« »دو رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ از دﻧﯿﺎ و آﻧﭽﻪ در آن اﺳﺖ ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫‪ (۵‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای اﻧﺠﺎم دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ھﺮ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮی دﯾﮕﺮ ﺷﺘﺎب ﻣﯽورزﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﺗﺨﻔﯿﻒ در ﺳﻨﺖ ﻓـﺠﺮ = ﮐﻮﺗﺎه ﺧﻮاﻧﺪن آن‪:‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدار ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ را در دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮد و آنھﺎ را ﺳﺒﮏ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
 ‫‪٢٥١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ (۱‬از ﺣﻔﺼﻪ ھﻤﺴﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ را‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ در ﻣﻨﺰل ﻣﻦ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﻓﻊ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ آنھﺎ را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ (۲‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻧﻘﺪر دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ را ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﮏ ﻣﯽاﻓﺘﺎدم‪ ،‬ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫‪ (۳‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺧﻮاﻧﺪن ﻓﺎﺗﺤﻪ در دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﻣﺎﻟﮏ و ﻃﺤﺎوی‪.‬‬

‫‪ -۳‬در ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮاﻧﺪ؟‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﭼﯿﺰی را ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺑﻘﺮار زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫�� ُّ� َها‬‫‪ (۱‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ ﴿قُ ۡل َ ٰٓ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫ٱل�ٰفِ ُرون‪ ﴾١‬و ﴿قل ه َو ٱ� أحد‪ ،﴾١‬را آھﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و‬
‫ﻃﺤﺎوی‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آن دو ﺳﻮره را ﺑﻌﺪ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﺑﺪون‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺻﺤﯿـﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ (۲‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ دو ﺳﻮره ﭼﻘﺪر ﺧﻮب‬
‫ُ ۡ َ ٰٓ َ ُّ َ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و آنھﺎ را در ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد ﴿قل ���ها ٱل�فِرون‪﴾١‬‬
‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ُۡ َ َ‬
‫�� ُّ� َها ٱل�ٰفِ ُرون‪ ،﴾١‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫و ﴿قل ٰٓ‬
‫‪ (۳‬از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ را ﺑﺠﺎی آورد ﮐﻪ در رﮐﻌﺖ اول ھﻤﻪ‬
‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ُۡ َ َ‬
‫�� ُّ� َها ٱل�ٰفِ ُرون‪ ،﴾١‬را ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺬا ﻋﺒﺪ ﻋﺮف‬
‫ﺳﻮره ﴿قل ٰٓ‬
‫ر�ﻪ« »اﯾﻦ ﺑﻨﺪه اﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬و در رﮐﻌﺖ دو م‬
‫� أَ َ‬
‫ح ٌد‪ ،﴾١‬را ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺬا ﻋﺒﺪ آﻣﻦ ﺑﺮ�ﻪ«‬ ‫ﺳﻮره ﴿قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ‬

‫»اﯾﻦ ﺑﻨﺪهاﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ اﯾﻤﺎن آورده اﺳﺖ«‪ .‬ﻃﻠﺤﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫دوﺳﺖ دارم اﯾﻦ دو ﺳﻮره را در اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و‬
‫ﻃﺤﺎوی‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٥٢‬‬

‫‪ (۴‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ آﯾﺎت زﯾﺮ را‬
‫ُ ُ ٓ ْ َ َ َّ َّ َ َ ٓ ُ َ َ ۡ َ َ َ ٓ‬
‫ﻣﯽﺧـﻮاﻧﺪ‪ :‬در رﮐﻌﺖ اول ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ آﯾﻪ‪﴿ :‬قولوا ءامنا ب ِٱ�ِ وما أنزِل إِ�نا وما‬
‫و� ُم َ ٰ‬
‫و�‬
‫ُ‬
‫اط َو َما ٓ أ َ‬‫ب‬‫وب َوٱ ۡ�َ ۡس َ‬
‫�ٰ َق َو َ� ۡع ُق َ‬
‫�س َ‬ ‫ۡ َٰ َ‬
‫يل ۡ‬ ‫ع‬ ‫�‬‫�س‬ ‫� إبۡ َ� ٰ ِ�ۧ َ‬
‫م‬ ‫ٰٓ‬
‫ُ َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نزل إ ِ‬
‫أ ِ‬
‫َّ ّ ۡ َ ُ َ ّ ُ َ ۡ َ َ َ ّ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ ُ َُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ِي� َو َما ٓ أ َ‬
‫و� ٱ�َّب ِ ُّيون مِن ر� ِ ِهم � �ف ِرق �� أح ٖد مِنهم و�ن �ۥ‬ ‫ِ‬ ‫َوع َ ٰ‬
‫َ‬
‫ُم ۡسل ُِمون‪] ﴾١٣٦‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٣٦ :‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﻣﺎ اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ و ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺎ‬
‫ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه و ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی اﺑﺮاھﯿـﻢ و‪ ...‬ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه و‬
‫ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی اﺑﺮاھﯿﻢ و‪ ...‬ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه و ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ و ﻋﯿﺴﯽ‬
‫و دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان از ﺳﻮی ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺎ‬
‫ھﻤﻪ را ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﯿﻢ و ﺑﯿﻦ آﻧﺎن در رﺳﺎﻟﺖ ﻓﺮق ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ و ﻣﺎ‬
‫ُ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ‬
‫�أهل‬ ‫ھﻤﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺧﺪا ھﺴﺘﻢ«‪ .‬و در رﮐﻌﺖ دوم ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ آﯾﻪ‪﴿ :‬قل‬
‫ۡ َ ٰ َ َ َ ۡ ْ َ ٰ َ َ َ َ ٓ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َّ َ ۡ ُ َ َّ َّ َ َ َ ُ ۡ‬
‫� َك بِهِۦ‬ ‫ب �عالوا إِ� � ِمةٖ سواء ِۢ بيننا و�ين�م �� �عبد إِ� ٱ� و� � ِ‬ ‫ٱلكِ� ِ‬
‫َّ َ َ َّ ۡ ْ َ ُ ُ ْ ۡ َ ُ ْ ََّ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ٗ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ ً ۡ َ ٗ ّ ُ‬ ‫َ‬
‫ون ٱ�ِۚ فإِن ت َولوا �قولوا ٱشهدوا ب ِ�نا‬ ‫خذ �عضنا �عضا أر�ا�ا مِن د ِ‬ ‫ش�ٔا و� �ت ِ‬
‫َ‬
‫ُم ۡسل ُِمون‪] ﴾٦٤‬آل ﻋﻤﺮان‪» .[٦٤ :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ای اھﻞ ﮐﺘﺎب! ﺑﻪ ﺳﻮی ﺳﺨﻨﯽ ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و ﺑﺪان‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ ‪ -‬ﮐﻪ ﺟﺰ ﺧﺪا را ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ھﯿﭻﮐﺲ و ﭼﯿﺰی را ﺷﺮﯾﮏ و اﻧﺒﺎز او ﻧﺸﻤﺮﯾـﻢ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎ دﯾﮕﺮان را ‪ -‬ﺟﺰ‬
‫ﺧﺪا ‪ -‬ﺑﻪ ارﺑﺎﺑﯽ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ! ﭘﺲ اﮔﺮ اﯾﺸﺎن رو ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺋﯿﺪ‪ :‬ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ )اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ(ﮔﺸﺘﯿﻢ«‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ُ ُْٓ‬
‫‪ (۵‬و از او ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮ داود آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در رﮐﻌﺖ اول آﯾﻪ‪﴿ :‬قولوا‬
‫َ ٰ ُۡ ُ ۡ ُ‬
‫� ۡف َر قَ َال َمنۡ‬ ‫َ َ َّ ٓ َ‬
‫ام َّنا﴾ و در رﮐﻌﺖ دوم آﯾﻪ‪۞﴿ :‬فلما أحس عِي� مِنهم ٱل‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َء َ‬
‫َ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ار ٱ َّ� ِ َء َ‬ ‫� ُن أَ َ‬ ‫َ َ ٓ َ َّ َ َ ۡ َ َ ُّ َ َ ۡ‬
‫ام َّنا ب ِٱ� ِ َوٱش َه ۡد بِ�نا‬ ‫نص ُ‬ ‫أنصارِي إِ� ٱ�ِۖ قال ٱ�وارِ�ون‬
‫َ‬
‫ُم ۡسل ُِمون‪] ﴾٥٢‬آل ﻋﻤﺮان‪» .[٥٢ :‬ﭘﺲ ﭼﻮن ﻋﯿﺴﯽ )اﻧﮑﺎر و( ﮐﻔﺮ اﯾﺸﺎن را درﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫)دﻋﻮت ﺧﻮد را ﭘﯽ ﮔﺮﻓﺖ و(ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎریﮐﻨﻨﺪه ﻣﻦ در راه ﺧﺪا ﮐﯿﺴﺖ؟ ﺣﻮارﯾﻮن‬
‫)ﮔﺮوﯾﺪﻧﺪ و(ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﯾﺎوران ﺧﺪاﺋﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن آوردﯾـﻢ و ﺗﻮ )ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺣﻖ(ﮔﻮاه ﻣﺎ ﺑﺎش‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺴﻠﯿـﻢ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاﮔﺸﺘﯿﻢ« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢٥٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ (۶‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎﻧﺪازه ﺧـﻮاﻧﺪن ﻓﺎﺗﺤﻪ در‬
‫رﮐﻌﺖھﺎی ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻓﺎﺗﺤﻪ در آنھﺎ اﮐﺘﻔﺎ‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ -۴‬دﻋﺎ ﺑﻌﺪ ازﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ‪:‬‬

‫ﻧﻮوی در ﮐﺘﺎب اذﮐﺎر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ در ﮐﺘﺎب »اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ« از اﺑﻮاﻟﻤﻠﯿﺢ‪ ،‬ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ‬
‫اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﭘﺪرش‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ‪ :‬او دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ را ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ وی دو رﮐﻌﺖ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬ﺳﭙﺲ از اﯾﺸﺎن ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� رب ﺟﺮﺒ�ﻞ و�ﺮﺳاﻓﻴﻞ وﻣﻴﺎﻜﺋﻴﻞ و�ﻤﺪ اﻨﻟﻲﺒ ﺻ� اﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ اﻨﻟﺎر« »ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﺒﺮﯾﻞ و‪ ...‬از آﺗﺶ دوزخ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ در آن ﮐﺘﺎب از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﯾـﻢ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ﺻﺒﻴﺤﺔ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ ﻗﺒﻞ ﺻﻼة اﻟﻐﺪاة‪ :‬اﺳﺘﻐﻔﺮ اﷲ اﺬﻟي ﻻ � إﻻ ﻫﻮ‬
‫اﻟﻲﺤ اﻟﻘﻴﻮم وأﺗﻮب إﻴﻟﻪ ﺛﻼث مﺮات ﻏﻔﺮ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ذﻧﻮ�ﻪ ولﻮ ﺎﻛﻧﺖ ﻣﺜﻞ ز�ﺪ اﺒﻟﺤﺮ« »ھﺮ‬
‫ﮐﺲ ﺻﺒﺢ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬از اﻟﻠﻪ ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺠﺰ او ھﯿﭻ ﺧﺪاﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ او ھﻤﯿﺸﻪ زﻧﺪه و ﭘﺎﯾﺪار اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮی او ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدم و‬
‫از ﮐﺮده ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﻢ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻨﺎھﺎن او را ﺑﯿﺎﻣﺮزد ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺎﻧﺪازه ﮐﻒ‬
‫درﯾﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫‪ -۵‬دراز ﮐﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﭘﮫﻠﻮ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺘﯽﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮی راﺳﺖ دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺎز ھـﻢ از اﯾﺸﺎن رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ را ﺑﺠﺎی ﻣﯽآورد‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻦ‬
‫در ﺧﻮاب ﻣﯽﺑﻮدم‪ ،‬دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺑﻮدم‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ«‪ .‬ﻓﻘﮫﺎء‬
‫در ﺣﮑﻢ آن ﻓﺮاوان اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ دراز ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮای ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ آن را در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻣـﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ در ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﻠﻒ دراز ﮐﺸﯿﺪن ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ‬
‫در ﻣﻨﺰل ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻗﻮل از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٥٤‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﯿﻮخ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را در ﻣﺴﺠﺪ اﻧﺠﺎم‬

‫داده اﺳﺖ‪ .‬و از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او ھﺮ ﮐﺲ را ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﻣﯽزد‪ .‬اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ را »ﺗﺨﺮﯾﺞ« ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ا ھـ‪ .‬از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫درﺑﺎره دراز ﮐﺸﯿﺪن ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری را ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ )اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد(‪.‬‬

‫‪ -۶‬ﻗﻀﺎی ﺳﻨﺖ ﻓﺠـﺮ )در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﻓﻮت ﺷﻮد(‪:‬‬

‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ لﻢ ﻳﺼﻞ ر�ﻌﻲﺘ اﻟﻔﺠﺮ ﺣﻰﺘ ﺗﻄﻠﻊ‬
‫الﺸﻤﺲ ﻓﻠﻴﺼﻠﻬﺎ« »ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺗﺎ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ را ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آن‬
‫را ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ .‬ﻧﻮوی اﺳﻨﺎد آن را »ﺟﯿﺪ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و در ﻣﺴﺠﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻮرا ﺑﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭼـﻮن ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ‬
‫را ﺑﺠﺎی آورد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﮐﻨﺎر او ﮔﺬﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻫﺬه الﺼﻼة؟« »اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟«‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ اﺳﺖ«‪» ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺣﺮﻓﯽ ﻧﺰد و ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ .‬ﻋﺮاﻗﯽ اﺳﻨﺎد آن را‬
‫»ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را از ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و‬
‫ھﻤﺮاھﺎﻧﺶ ﯾﮑﺒﺎر در ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺧﻮاﺑﺸﺎن ﺑﺮده ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻧﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫ﺣﺮارت و ﮔﺮﻣﺎی ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﯿﺪار ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ ﺻﺒﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮر داد ﻣﻮذن اذان ﮔﻔﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ را ﮔﺰارده‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺢ را ﺧﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫از ﻇﺎھﺮ اﺣﺎدﯾﺚ ﭼﻨﺎن ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﺧـﻮرﺷﯿﺪ و ﺑﻌﺪ از آن ﻣﯽﺗﻮان آن‬
‫را ﻗﻀﺎ ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﻮاه ﺑﺎ ﻋﺬر ﯾﺎ ﺑﺪون ﻋﺬر‪ ،‬ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﻨﮫﺎ ﻓﻮت ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ‬

‫در ﺑﺎره ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻇﮫﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ﺷﺶ رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺗﻔﺼﯿﻞ آن‪:‬‬
 ‫‪٢٥٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -‬در ﺑﺎره ﭼﮫﺎر رﮐـﻌﺖ ﺑﻮدن آن‪:‬‬

‫‪ -۱‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ده رﮐﻌﺖ ﺑﺨﺎﻃﺮ‬
‫دارم‪ :‬دو رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻇﮫﺮ و دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬و دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣـﻐﺮب در ﻣﻨﺰﻟﺶ‪ ،‬و دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء در ﻣﻨﺰﻟﺶ و دو رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ« ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دو رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻇﮫﺮ و دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬و دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻣﻐﺮب‪ ،‬و دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از ﻋﺸﺎء و دو رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‪ ،‬ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﺮد‬
‫و ھﻤﯿﺸﻪ آنھﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی »ﺟﯿﺪ«‪.‬‬

‫در ﺑﺎره ﺷﺶ رﮐـﻌﺖ ﺑﻮدن ﺳﻨﺖ ﻇﮫﺮ‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺷﻘﯿﻖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﺑﺎره ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻋﺎﯾﺸﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ ،‬او‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ ودﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ام ﺣﺒﯿﺒﻪ دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺻ�‬
‫ﻲﻓ ﻳﻮم وﻴﻟﻠﺔ اﺛنﻲﺘ ﻋﺮﺸة ر�ﻌﺔ ﺑ� ﻪﻟ ﺑﻴﺖ ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔ‪ :‬أر�ﻌﺎ ﻗﺒﻞ اﻟﻈﻬﺮ‪ ،‬ور�ﻌﺘ�‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬ور�ﻌﺘ� ﺑﻌﺪ اﻤﻟﻐﺮب‪ ،‬ور�ﻌﺘ� ﺑﻌﺪ اﻟﻌﺸﺎء‪ ،‬ور�ﻌﺘ� ﻗﺒﻞ ﺻﻼة اﻟﻔﺠﺮ«‬
‫»ﺗﺮﺟﻤﻪ آن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎره ‪ ١‬ﻋﻨﻮان ﻗﺒﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭘﯿﺶ از ﻇﮫﺮ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫اﺧﺘﺼﺎر آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﺑﺎره ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ ﺑﻮدن رﮐﻌﺖ ﻇﮫـﺮ‪:‬‬

‫از ام ﺣﺒﯿﺒﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺻ� أر�ﻌﺎ ﻗﺒﻞ اﻟﻈﻬﺮ وأر�ﻌﺎ‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺣﺮم اﷲ ﺤﻟﻤﻪ ﻰﻠﻋ اﻨﻟﺎر« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ‬
‫ﺑﻌﺪ از آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﺷﺖ وی را ﺑﺮ آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﺣﺮام ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‬
‫و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﻒ ﭼﮫـﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٥٦‬‬

‫‪ -۱‬از اﺑﻮ اﻧﺼﺎری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او‪ :‬ﭘﯿﺶ از ﻇﮫﺮ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬از او ﺳﻮال‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ اﯾﻦ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‬
‫دﯾﺪم ﮐﻪ آن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ ،‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﭼﺮا آن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬إﻧﻬﺎ‬
‫ﺳﺎﻋﺔ ﺗﻔﺘﺢ ﻓﻴﻬﺎ أﺑﻮاب الﺴﻤﺎء‪ ،‬ﻓﺄﺣﺒﺒﺖ أن ﻳﺮﻓﻊ ﻲﻟ ﻓﻴﻬﺎ ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ« »در اﯾﻦ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ درھﺎی آﺳﻤﺎن ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﯾﮏ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺮده ﺷﻮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺟﯿﺪ«‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺰ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری‪ .‬در رواﯾﺖ‬
‫دﯾﮕﺮی از اﯾﺸﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و اﯾﺴﺘﺎدن در آنھﺎ را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد و رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد را ﮐﺎﻣﻞ و ﻧﯿﮑﻮ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺶ از ﻇﮫﺮ دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﻣﯽﮔﺰارد‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻣﯽﮔﺰارد‪ .‬ﺑﯿﻦ‬
‫آنھﺎ ﺗﻌﺎرض ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در »اﻟﻔﺘﺢ« اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دو‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮردی دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه و در ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕـﺮ در ﺗﻮﺟﯿﻪ آن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﺴﺠﺪ دو رﮐﻌﺖ و در‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺶ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ را در ﻣﻨﺰﻟﺶ و‬
‫دو رﮐﻌﺖ را در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ از دو رﮐﻌﺖ در ﻣﺴﺠﺪ اﻃﻼع‬
‫داﺷﺘﻪ و ﻋﺎﯾﺸﻪ از ھﺮدو ﻣﻮرد ﻣﻄﻠﻊ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود از ﻋﺎﯾﺸﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ را ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز در ﻣﻨﺰﻟﺶ ﻣﯽ‬
‫ﺧـﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﻣﺪ«‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺣﺘﻤﺎل اوﻟﯽ را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی در ﺗﻮﺟﯿﻪ آن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اوﻗﺎت ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﮔﺎھﯽ دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻨﺖ ﻇﮫﺮ ﭘﯿﺶ از آن ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ھﺮدو رﮐﻌﺘﯽ ﺳﻼم ﺑﺪھﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آنھﺎ را ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺳﻼم دادن ﻧﯿﺰ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻼة الﻠﻴﻞ واﻨﻟﻬﺎر ﻣﺜ� ﻣﺜ�«‬
‫»ﻧﻤﺎزھﺎی )ﺳﻨﺖ( ﺷﺐ و روز دو رﮐﻌﺘﯽ اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮداود آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٥٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻗﻀﺎی ﺳﻨﺖ ﻇﮫﺮ ﭼﻮن ﻓﻮت ﮔﺮدد‪:‬‬

‫از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﮔﺮ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻇﮫﺮ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫آنھﺎ را ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ »ﻗﻀﺎ« ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺑﺼﻮرت »ﺣﺴﻦ ﻏﺮﯾﺐ« رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﻧﯿﺰ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه‬
‫ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮش ﻓﻮت ﻣﯽﺷﺪ )ﻗﻀﺎی( آنھﺎ را ﺑﻌﺪ از دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻇﮫﺮ ﺑﺠﺎی ﻣﯽآورد«‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﺳﺨﻦ از ﻗﻀﺎی ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ ﭘﯿﺶ از ﻇﮫﺮ ﺑﻮد‪ ،‬و اﻣﺎ در ﺑﺎره ﻗﻀﺎی ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻇﮫﺮ اﺣﻤﺪ از ام ﺳﻠﻤﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺎﻟﯽ را ﭘﯿﺶ او آوردﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ آن ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮذن اذان ﻋﺼﺮ را ﮔﻔﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﻮی ﻣﻦ‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻮد‪ ،‬و دو رﮐﻌﺖ ﮐﻮﺗﺎه ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ ﭼﻪ‬
‫ﺑﻮد؟ ﺑﻪ ﺗﻮ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آنھﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ ،‬اﯾﻦھﺎ ھﻤﺎن دو‬
‫رﮐﻌﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﻤﻮاره ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬وﻟﯽ اﻣﺮوز ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﻦ اﻣﻮال ﻣﺮا‬
‫ﺑﺨﻮد ﻣﺸﻐﻮل داﺷﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮذن اذان ﻋﺼﺮ راﮔﻔﺖ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻢ آنھﺎ را‬
‫ﺗﺮکﮐﻨﻢ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود وﻟﯽ ﻣﺘﻦ اﺑﻮداود ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﺗﻔﺎوت دارد‪.‬‬

‫ﺳﻨﺖ ﻋﺸﺎء‬
‫از اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان دﻟﯿﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﻮدن دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﻓﮫﻤﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻨﺖھﺎی ﻏﯿﺮ ﻣﻮﮐﺪ‬

‫آﻧﭽﻪ ﺗﺎ ﺑﺤﺎل ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺳﻨﺖھﺎ و رواﺗﺐ ﻣﻮﮐﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ادای آنھﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖھﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ ﮐﻪ رواﺗﺐ ﻏﯿﺮ ﻣﻮﮐﺪ ﻧﺎم دارﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم آنھﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﺑﺮ ادای آنھﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬و آنھﺎ ﺑﻘﺮار زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪-۱‬دو رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪:‬‬
‫در اﺣﺎدﯾﺜﯽ از آنھﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ را ﺗﺎﯾﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺣﻢ اﷲ امﺮأ ﺻ�‬
‫ﻗﺒﻞ اﻟﻌﺮﺼ أر�ﻌﺎ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﺎﻣﺮزد ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻋﺼﺮ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ‬
‫ﺑﮕﺰارد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را‬
‫»ﺣﺴﻦ« و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٥٨‬‬

‫از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ھﺮدو رﮐﻌﺖ ﺳﻼم ﻣﯽداد و ﺑﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻘﺮب و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﭘﯿﺮوان‬
‫ﻣﻮﻣﻦ و ﻣﺴﻠﻤﺎن آﻧﺎن درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻟﯿﻞ ﻣﻔﮫﻮم ﻋﺎم ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪» :‬ﺑ� ﻞﻛ‬
‫أذاﻧ� ﺻﻼة« »ﺑﯿﻦ ھﺮدو اذان ﯾﮏ ﻧﻤﺎز )ﺳﻨﺖ( اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ دو رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ اﮐﺘﻔﺎء ﮐﺮد«‪.‬‬
‫‪ -٢‬دو رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب‪:‬‬
‫ﺑﺨﺎری از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻠﻮا ﻗﺒﻞ‬
‫اﻤﻟﻐﺮب‪ ،‬ﺻﻠﻮا ﻗﺒﻞ اﻤﻟﻐﺮب« در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻮم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻤﻟﻦ ﺷﺎء«‪ ،‬ﭼﻮن دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ ﻣﺮدم‬
‫آن را ﺳﻨﺖ )ﻣﻮﮐﺪ( ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ھﺮ ﮐﺲ‪ ،‬دﻟﺶ ﺧﻮاﺳﺖ ﭘﯿﺶ از ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد(‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺶ از ﻣﻐﺮب دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و در‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﭘﯿﺶ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾـﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎ را ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد‪ ،‬و ﻧﻪ ﻣﺎ را از آن ﻧﮫﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﻣﺠﻤﻮع دﻻﯾﻞ ﭼﻨﺎن ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ آنھﺎ را ﮐﻮﺗﺎه ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ ﻓﺠﺮ ﮐﻮﺗﺎه ﺧﻮاﻧﺪن آن ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -٣‬دو رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء‪:‬‬
‫ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐـﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑ� ﻞﻛ أذاﻧ� ﺻﻼة‪ ،‬ﺑ� ﻞﻛ أذاﻧ� ﺻﻼة«‪ ،‬و در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻮم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻤﻟﻦ‬
‫ﺷﺎء«‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺒﺎن از اﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ ﺻﻼة ﻣﻔﺮوﺿﺔ‬
‫إﻻ و�� ﻳﺪﻳﻬﺎ ر�ﻌﺘﺎن« »ﭘﯿﺶ از ھﺮ ﻧﻤﺎز ﻓﺮﺿﯽ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ھﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض و ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﺎﻧﺪازه ﺧﻮاﻧﺪن ﯾﮏ ﻧﻤﺎز ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﮔﺰارد‪ ،‬ﻣﺮدی ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ او را دﯾﺪ و ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺸﯿﻦ‪ ،‬اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﺪانﺟﮫﺖ ھﻼک ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎ ھﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺣﺴﻦ اﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب« »اﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب‬
‫ﻧﯿﮑﻮ ﮔﻔﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را ﺑﻪ ﺳﻨﺪ »ﺻﺤﯿﺢ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻨﺖ ﻣﻐﺮب‬
 ‫‪٢٥٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻗﺒﻼ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺑﻌﺪ از ﻣﻐﺮب از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻤﺎزھﺎﺋﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آنھﺎ را ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُۡ َ َ‬
‫�� ُّ� َها‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺳﻮرهھﺎی ﴿قل ٰٓ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫ٱل�ٰفِ ُرون‪ ،﴾١‬و ﴿قل ه َو ٱ� أحد‪ ﴾١‬ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬از اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫ﺑﺪﻓﻌﺎت ﺑﯽﺷﻤﺎر از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ در دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و دو‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫َ‬ ‫ُ ۡ َ ٰٓ َ ُّ َ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﴿قل ���ها ٱل�فِرون‪ ،﴾١‬و ﴿قل هو ٱ� أحد‪ ﴾١‬را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی‪،‬ﮐﻪ او آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن دو رﮐﻌﺖ را در ﻣﻨﺰل ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻟﺒﯿﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻧﺰد »ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻻﺷﮫﻞ« رﻓﺖ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﺑﺮایﺷﺎن ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﻼم‬
‫داد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ار�ﻌﻮا ﻫﺎﺗ� الﺮ�ﻌﺘ� ﻲﻓ ﺑﻴﻮﺗ�ﻢ« »آن دو رﮐﻌﺖ را در ﻣﻨﺰلھﺎﯾﺘﺎن‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ .‬ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﯿـﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫آنھﺎ را در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻨﺖ وﺗﺮ‬
‫‪ -١‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺣﮑﻢ آن‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺳﻨﺖ ﻣﻮﮐﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ادای آن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﭼﻮن ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض ﻻزم‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را ﺧﻮاﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ أﻫﻞ اﻟﻘﺮآن أوﺗﺮوا ﻓﺈن اﷲ وﺗﺮ‬
‫�ﺐ الﻮﺗﺮ« »ای اھﻞ ﻗﺮآن ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬زﺑﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ واﺣﺪ و ﯾﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‬
‫را دوﺳﺖ دارد و ﭘﺎداش آن را ﻣﯽدھﺪ«‪ ،‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را‬
‫»ﺣﺴﻦ« و ﺣﺎﮐﻢ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﻔﯽ آن را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آن ﻣﺬھﺐ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻦ ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﯾﺪهام ﮐﻪ در وﺟﻮب وﺗﺮ ﺑﺎ رای اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدی از ﺑﻨﯽﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﻨﺎم‬
‫»ﻣﺨﺪﺟﯽ« از ﻣﺮدی از اﻧﺼﺎر ﺑﻨﺎم »اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ« ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ‪ :‬وﺗﺮ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺨﺪﺟﯽ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٦٠‬‬

‫ﭘﯿﺶ ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ رﻓﺖ و ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﺗﺮ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎده‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻤﺧﺲ‬
‫ﺻﻠﻮات ﻛﺘﺒﻬﻦ اﷲ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﻰﻟ ﻰﻠﻋ اﻟﻌﺒﺎد ﻣﻦ أﻰﺗ ﺑﻬﻦ لﻢ ﻳﻀﻴﻊ ﻣﻨﻬﻦ ﺷيﺌﺎ اﺳﺘﺨﻔﺎﻓﺎ‬
‫ﺤﺑﻘﻬﻦ ﺎﻛن ﻪﻟ ﻋﻨﺪ اﷲ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﻰﻟ ﻋﻬﺪ أن ﻳﺪﺧﻠﻪ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬وﻣﻦ لﻢ ﻳﺄت ﺑﻬﻦ ﻓﻠيﺲ ﻪﻟ‬
‫ﻋﻨﺪ اﷲ ﻋﻬﺪ‪ ،‬إن ﺷﺎء ﻋﺬﺑﻪ و�ن ﺷﺎء ﻏﻔﺮ ﻪﻟ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺒﺎرک و ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﭘﻨﺞ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنھﺎ را ﺑﺠﺎی آورد و ﭼﯿﺰی از آنھﺎ را‬
‫ﺿﺎﯾﻎ ﻧﮑﻨﺪ و آنھﺎ را ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﻤﺎرد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺒﺎرک و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎ وی ﻋﮫﺪ ﺑﻨﺪد ﮐﻪ او را ﺑﻪ‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺒﺮد‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنھﺎ را ﺑﺠﺎی ﻧﯿﺎورد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ وی ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫او را ﻋﺬاب ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﯾﺎ او را ﻣﯽآﻣﺮزد«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﻟﻠﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻤﺧﺲ‬
‫ﺻﻠﻮات ﻛﺘﺒﻬﻦ اﷲ ﻲﻓ اﻴﻟﻮم والﻠﻴﻠﺔ« »ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ«‬
‫ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﻋﺮاﺑﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻏﯿﺮ از آنھﺎ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻨﺖ ﺑﺠﺎی آوری‪.‬‬

‫‪ -٢‬وﻗﺖ ﺳﻨﺖ وﺗﺮ‬

‫اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء اﺳﺖ و ﺗﺎ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ اداﻣﻪ‬
‫دارد‪.‬‬
‫از اﺑﻮﺗﻤﯿﻢ ﺟﯿﺸﺎﻧﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮای ﻣﺎ ﺧﻄﺒﻪ اﯾﺮاد‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮﺑﺼﺮه ﺑﺮاﯾـﻢ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن اﷲ زاد�ﻢ‬
‫ﺻﻼة« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻤﺎزی را ﺑﺮ ﻧﻤﺎزھﺎی ﺷﻤﺎ اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﻧﻤﺎز وﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬آن را در‬
‫ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻮﺗﻤﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮذر دﺳﺘـﻢ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮا در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﭘﯿﺶ اﺑﻮﺑﺼﺮه ﺑﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻋﻤﺮو ﮔﻔﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهای؟‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﺼﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﯽ ﻣﻦ آن را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اول ﺷﺐ و وﺳﻂ‬
‫ﺷﺐ و آﺧﺮ ﺷﺐ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٦١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﻮﻗﯿﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ درﺑﺎره ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال‬
‫ﮐﺮدم؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اول ﺷﺐ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﺪ از ﻋﺸﺎء ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ آﺧﺮ ﺷﺐ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪم ﻗﺮاﺋﺘﺶ در آن ﺳﺮی ﺑﻮد ﯾﺎ‬
‫آﺷﮑﺎر؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮫﺮ دو ﺷﯿﻮه ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﺳﺮی ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﻄﻮر آﺷﮑﺎرا ﻣﯽﺧﻮاﻧـﺪ‪ .‬و ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺟﻨﺎﺑﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد و آﻧﮕﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ وﺿﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ“‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻌﺠﯿﻞ ﯾﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮ در ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﻨﺖ وﺗﺮ‬
‫ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ آﺧﺮ ﺷﺐ ﺑﯿﺪار ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اول ﺷﺐ‬
‫ﻧﻤﺎز »وﺗﺮ«ش را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ آﺧﺮ ﺷﺐ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ آﺧﺮ ﺷﺐ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻇﻦ ﻣﻨ�ﻢ أن ﻻ �ﺴتﻴﻘﻆ آﺧﺮه )أي‬
‫الﻠﻴﻞ( ﻓﻠﻴﻮﺗﺮ أوﻪﻟ وﻣﻦ ﻇﻦ ﻣﻨ�ﻢ أﻧﻪ �ﺴتﻴﻘﻆ آﺧﺮه ﻓﻠﻴﻮﺗﺮ آﺧﺮه ﻓﺈن ﺻﻼة آﺧﺮ الﻠﻴﻞ‬
‫�ﻀﻮرة و� أﻓﻀﻞ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارد ﮐﻪ آﺧﺮ ﺷﺐ ﺑﯿﺪار ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮش را‬
‫اول ﺷﺐ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارد آﺧﺮ ﺷﺐ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻤﺎز وﺗﺮش را آﺧﺮ ﺷﺐ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﭼﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﻧﻤﺎز آﺧﺮ ﺷﺐ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫ﺑﺎز ھﻢ از او رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﯽ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬اول ﺷﺐ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬و ﺗﻮ ای ﻋﻤﺮ«‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬آﺧﺮ ﺷﺐ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أﻣﺎ أﻧﺖ ﻳﺎ أﺑﺎ ﺑ�ﺮ ﻓﺄﺧﺬت ﺑﺎﺜﻟﻘﺔ وأﻣﺎ أﻧﺖ ﻳﺎ ﻋﻤﺮ ﻓﺄﺧﺬت‬
‫ﺑﺎﻟﻘﻮة« »اﻣﺎ ﺗﻮ ای اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن و اﺣﺘﯿﺎط ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﻗﺼﺪ داری ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺨﻮاﻧﯽ‪ ،‬و اﻣﺎ ﺗﻮ ای ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﺑﺮ ﻗﺪرت ﺧﻮد ﻣﺘﮑﯽ ھﺴﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫آﺧﺮ ﺷﺐ آن را ﺑﺨﻮاﻧﯽ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐﻢ و او ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺸﺮط ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺳﺤﺮ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ آن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در اول و در وﺳﻂ و در‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٦٢‬‬

‫آﺧﺮ ﺷﺐ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﺳﭙﺲ در آﺧﺮ ﻋﻤﺮش »وﺗﺮ« او ﺑﻪ »وﻗﺖ ﺳﺤﺮ‬
‫ﻣﻨﺘﮫﯽﮔﺮدﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﮫﺮﺣﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﯾﺎران ﺧﻮد ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﺣﺘﯿﺎﻃﺎ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫»وﺗﺮ« ﺧﻮد را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺳﻌﺪ اﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را در ﻣﺴﺠﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص )ﻣﺴﺠﺪ‬
‫اﻟﻨﺒﯽ( ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ »وﺗﺮ« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬از او ﺳﻮال ﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ای اﺑﻮ اﺳﺤﺎق ﭼﺮا ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﯽ‪ ...‬ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺬﻟي ﻻ ﻳﻨﺎم ﺣﻰﺘ ﻳﻮﺗﺮ ﺣﺎزم« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب ﻧﻤﺎز‬
‫وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺟﺎﻧﺐ اﺣﺘﯿﺎط و ﺣﺰم را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ« اﺣﻤﺪ آن را ﺑﺎ راوﯾﺎن ﻣﻮﺛﻮق‬
‫ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎت وﺗﺮ‪:‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺳﯿﺰده رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻪ رﮐﻌﺖ‪ ،‬ھﻔﺖ رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ‪،‬‬
‫ﺳﻪ رﮐﻌﺖ و ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺤﺎق ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿـﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺮاد از ﺳﯿﺰده رﮐﻌﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺷﺐ ﺑﺎ وﺗﺮ روی ھﻢ رﻓﺘﻪ ﺳﯿﺰده رﮐﻌﺖ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ و وﺗﺮ ھﺮدو ﺳﯿﺰده رﮐﻌﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را دو رﮐﻌﺖ دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ ﺳﭙﺲ در آﺧﺮ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ را ﺗﻨﮫﺎ ﺧﻮاﻧﺪ‬
‫و ﺳﻼم داد‪ .‬و ﻣﯽﺗﻮان ھﻤﻪ را ﺑﺎ دو ﺗﺸﮫﺪ و ﯾﮏ ﺳﻼم ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ھﻤﻪ رﮐﻌﺎت‬
‫را ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ ﺑﺪون ﺗﺸﮫﺪ ﺑﺨﻮاﻧﯽ ﺗﺎ ﻣﯽرﺳﯽ ﺑﻪ رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از رﮐﻌﺖ آﺧﺮ‪ ،‬ﮐﻪ در آن‬
‫ﺗﺸﮫﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮای آﺧﺮﯾﻦ رﮐﻌﺖ ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰی و آﺧﺮﯾﻦ رﮐﻌﺖ را ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪی‪،‬‬
‫ﺗﺸﮫﺪ دوم را ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﯽ و ﺳﻼم ﻣﯽدھﯽ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤـﻪ را ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺸﮫﺪ‬
‫و ﯾﮏ ﺳﻼم ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﻘﻂ در آﺧﺮﯾﻦ رﮐﻌﺖ ﺗﺸﮫﺪ را ﺑﺨﻮاﻧﯽ و ﺳﻼم ﺑﺪھﯽ‪ .‬ھﻤﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﯿﻔﯿﺖھﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬در ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ و‬
‫ﻣﺤﮑﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ را‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ھﻔﺖ رﮐﻌﺖ را‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ ام ﺳﻠﻤﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ‬
‫و ھﻔﺖ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ را‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺳﻼم دادن‪ ،‬ﯾﺎ ﺣﺮف زدن‪ ،‬ﺑﯿﻦ آنھﺎ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪازد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺟﯿﺪ« آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ‬
‫ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺷﺐ‪ ،‬ﺳﯿﺰده رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ آنھﺎ‬
‫وﺗﺮ ﺑﻮد و در رﮐﻌﺖ آﺧﺮ آنھﺎ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و ﺗﺸﮫﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‬
 ‫‪٢٦٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎز اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﺷﺐ ‪ ٩‬رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ در رﮐﻌﺖ ھﺸﺘﻢ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و ذﮐﺮ و ﺣﻤﺪ و دﻋﺎ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻼم ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و‬
‫رﮐﻌﺖ ﻧﮫﻢ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و ﺗﺸﮫﺪ دوم را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﻼم ﻣﯽداد ﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺳﻼم دادن او را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﯾﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ دو رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﻼم ﻣﯽداد در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ ھﻔﺖ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ‬
‫را ﺑﺎ ھﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ در دو رﮐﻌﺖ اﺧﯿﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اول رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی از اﯾﺸﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﭘﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ ھﻔﺖ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ را ﺑﺎ ھﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ در رﮐﻌﺖ ﺷﺸﻢ و‬
‫ھﻔﺘﻢ ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﺗﺸﮫﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و در ھﻔﺘﻢ ﺳﻼم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﻔﺖ رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ در رﮐﻌﺖ آﺧﺮ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ«‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را »ﺗﺨﺮﯾﺞ« ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ھﻤﻪ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ و ﺻﺮﯾﺢ ھﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﺎرﺿﯽ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﮕﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ »ﺻﻼة الﻠﻴﻞ ﻣﺜ� ﻣﺜ�« ﻟﯿﮑﻦ ﮔـﻮﯾﻨﺪه ھﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺧﻮد‬
‫ﺳﻨﺖ وﺗﺮ را ھﻔﺖ رﮐﻌﺘﯽ و ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺘﯽ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﻪ ﺳﻨﻦ و اﺣﺎدﯾﺚ وﺗﺮ ھﻤﺪﯾﮕﺮ‬
‫را ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺟﻮاب ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‬
‫ﺳﻮال ﮐﺮده ﺑﻮد ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻼ الﻠﻴﻞ ﻣﺜ� ﻣﺜ�«‪ ،‬ﻧﻪ در ﺟﻮاب ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از وﺗﺮ ﺳﻮال‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎ اﺣﺎدﯾﺚ »وﺗﺮ« ﺗﻌﺎرض ﻧﺪارد(‪.‬‬
‫رواﯾﺖھﺎﺋﯽ ﮐﻪ از ھﻔﺖ رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻪ رﮐﻌﺖ و ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎز »وﺗﺮ« ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬وﺗﺮ اﺳﻢ اﺳﺖ ﺑﺮای رﮐﻌﺖ واﺟﺪه ﮐﻪ از ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ و ھﻔﺖ رﮐﻌﺖ و ﻧﻪ رﮐﻌﺖ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﮫـﻢ‪،‬‬
‫ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ »ﻣﻐﺮب«‪ ،‬ﺑﻪ ھﺮ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ و ھﻔﺖ‬
‫رﮐﻌﺖ ﻣﻨﻔﺼﻞ و ﺑﺎ دو ﺳﻼم دادن ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در رواﯾﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ »وﺗﺮ« اﺳﺖ ﺑﺮای ھﻤﺎن رﮐﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺻﻼة الﻠﻴﻞ ﻣﺜ� ﻓﺈذا ﺧﻲﺸ الﺼﺒﺢ أوﺗﺮ ﺑﻮاﺣﺪة ﺗﻮﺗﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ‬
‫ﻗﺪ ﺻ�« »ﻧﻤﺎز ﺷﺐ دو رﮐﻌﺖ دو رﮐﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ )ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ( اﺣﺴﺎس‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﺒﺢ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ وﺗﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬رﮐﻌﺎت ﻗﺒﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻨﻮان‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺠﺎی ﻧﻤﺎز وﺗﺮش ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺮدار و ﮔﻔﺘﺎر‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ھـﻢ ﺗﻌﺎرض ﻧﺪارﻧﺪ و ھـﻤﺪﯾﮕﺮ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٦٤‬‬

‫‪ -٥‬ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ در وﺗﺮ‪:‬‬

‫ﺑﻌﺪ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ در وﺗﺮ ھﺮ آﯾﻪ و ﺳﻮرهای از ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮ ﭼﯿﺰی از ﻗﺮآن را ﻣﯽﺗﻮان در ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺳﻪ رﮐﻌﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬در رﮐﻌﺖ اول ﺑﻌﺪ از‬
‫ۡ َ‬ ‫ُۡ َ َ‬ ‫ۡ َ َّ َ َۡ َ‬
‫َ‬ ‫ك ٱ� ۡ�‪ ،﴾١‬و در دوﻣﯽ ﴿قل ٰٓ‬
‫�� ُّ� َها ٱل�ٰفِ ُرون‪ ﴾١‬و در‬ ‫َ ّ‬
‫ﻓﺎﺗﺤﻪ‪﴿ :‬سبِحِ ٱسم ر� ِ‬
‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫� أ َح ٌد‪ ،﴾١‬واﳌﻌﻮذﺗﲔ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﺑﻪ‬ ‫ﺳﻮﻣﯽ ﴿قل ه َو ٱ‬
‫رواﯾﺖ »ﺣﺴﻦ« از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در رﮐﻌﺖ اول‬
‫ۡ َ‬ ‫ُۡ َ َ‬ ‫َ ّ ۡ َ َّ َ َۡ َ‬
‫َ‬ ‫ك ٱ� ۡ�‪ ،﴾١‬و در رﮐﻌﺖ دوم ﴿قل ٰٓ‬
‫�� ُّ� َها ٱل�ٰفِ ُرون‪ ،﴾١‬و در رﮐﻌﺖ‬ ‫﴿سبِحِ ٱسم ر� ِ‬
‫َ‬ ‫ﺳﻮم ﴿قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ‬
‫� أ َح ٌد‪ ،﴾١‬اﳌﻌﻮذﺗﲔ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﻗﻨﻮت ﺧﻮاﻧﺪن در ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪:‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن »ﻗﻨﻮت« در ﻧﻤﺎز وﺗﺮ در ﺗﻤﺎم ﺳﺎل ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ اﺣﻤﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ از‬
‫»ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ« رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﯾﺎد داده اﺳﺖ ﮐﻪ آنھﺎ را در ﻧﻤﺎز »وﺗﺮ« ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‪» :‬ا� اﻫﺪ� ﻓﻴﻤﻦ ﻫﺪﻳﺖ‪،‬‬
‫وﺎﻋﻓ� ﻓﻴﻤﻦ ﺎﻋﻓﻴﺖ‪ ،‬وﺗﻮﻟ� ﻓﻴﻤﻦ ﺗﻮﻴﻟﺖ‪ ،‬و�ﺎرك ﻲﻟ ﻓﻴﻤﺎ أﻋﻄﻴﺖ وﻗ� ﺮﺷ ﻣﺎ ﻗﻀﻴﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺈﻧﻚ ﺗﻘﻲﻀ وﻻ ﻳﻘﻰﻀ ﻋﻠﻴﻚ‪ ،‬و�ﻧﻪ ﻻى ذل ﻣﻦ واﻴﻟﺖ‪ ،‬وﻻ ﻳﻌﺰ ﻣﻦ ﺎﻋدﻳﺖ‪ ،‬ﺗﺒﺎر�ﺖ ر�ﻨﺎ‬
‫وﺗﻌﺎﻴﻟﺖ‪ ،‬وﺻ� اﷲ ﻰﻠﻋ اﻨﻟﻲﺒ �ﻤﺪ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا ھﺪاﯾﺖ ﮐﻦ ﺑﮕﻮﻧﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﺪاﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهای‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﺎﻓﯿﺖ و ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ ارزاﻧﯽ دار ھﻤﭽﻮن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﺎن ﻋﺎﻓﯿﺖ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪهای‪ ،‬و ﻣﺮا ﺑﺨﻮد ﻧﺰدﯾﮏﮔﺮدان ھﻤﭽﻮن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮد ﻧﺰدﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﻪای‪ ،‬و‬
‫آﻧﭽﻪ راﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﻮدهای ﻣﺒﺎرک و اﻓﺰونﮔﺮدان‪ ،‬و ﻣﺮا از ﺑﺪی آﻧﭽﻪ ﻣﻘﺪر‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهای ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﺼﻮن دار‪ ،‬ﭼﻪ ھﻤﺎﻧﺎ ﺗﻮ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽراﻧﯽ و ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﺗـﻮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽراﻧﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺗﻮ واﻻ ﮔﺮداﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻮار ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺑﺎ وی دﺷﻤﻦ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ ﻋﺰﯾﺰ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻮ ﻣﺒﺎرک و ﺑﺮﺗﺮی و ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮتص درود و رﺣﻤﺖ ﻓﺮﺳﺖ«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺣﺴﻦ« اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫درﺑﺎره ﻗﻨﻮت ﭼﯿﺰی ﺑﮫﺘﺮ از اﯾﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺳﻨﺎد آن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ ﺣﺰم درﺑﺎره ﺻﺤﺖ آن ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺪان ﻧﻤﯽﺗﻮان اﺣﺘﺠﺎج ﮐﺮد وﻟﯽ ﻏﯿﺮ از آن را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬و‬
 ‫‪٢٦٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﻨﺰد ﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ ﺑﮫﺘﺮ از رای ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ‬
‫اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮاء‪ ،‬اﻧﺲ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی‪ ،‬ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‪،‬‬
‫ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک و ﺣﻨﻔﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻗﻮی اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ و دﯾﮕﺮان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ در ﻧﯿﻤﻪ‬
‫دوم ﻣﺎه رﻣﻀﺎن در ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﻗﻨﻮت ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻪ اﺑﻮداود رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻋﻤﺮ اﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب )در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺮای ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ در ﻣﺴﺠﺪ( اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ را‬
‫ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺮد ﻣﻨﺼﻮب ﮐﺮد و او در ﻣﺪت ﺑﯿﺴﺖ ﺷﺐ ﺑﺮای ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺗﻨﮫﺎ‬
‫در ﻧﯿﻤﻪ دوم رﻣﻀﺎن ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ ﻧـﺼﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او درﺑﺎره آﻏﺎز‬
‫ﻗﻨﻮت‪ ،‬در ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ ﺳﻮال ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ اﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب ﺳﭙﺎھﯽ را ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮕﻨﺎ اﻓﺘﺎده و او را‬
‫ﻧﮕﺮان ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﯿﻤﻪ دوم رﻣﻀﺎن ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫دﻋﺎ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﻣﺤﻞ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﻨﻮت‪:‬‬
‫ﻗﻨﻮت را ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯿﺶ از رﮐﻮع و ﺑﻌﺪ از ﻗﺮاﺋﺖ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از رﮐﻮع ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬از‬
‫ﺣﻤﯿﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬درﺑﺎره ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﻨﻮت ﭘﯿﺶ از رﮐﻮع ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬از اﻧﺲ ﺳﻮال‬
‫ﮐﺮدم‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺶ از رﮐﻮع و ﮔﺎھﯽ ﺑﻌﺪ از آن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﻮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺨﻮاھﺪ ﭘﯿﺶ از رﮐﻮع ﻗﻨﻮت ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﭘﺲ ازﻓﺮاﻏﺖ از ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ دﺳﺖھﺎ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ )آﻧﮕﺎه دﻋﺎی ﻗﻨﻮت را ﺑﺨﻮاﻧﺪ(‪ ،‬و ﭼﻮن ﻗﻨﻮت را ﺗﻤﺎم‬
‫ﮐﺮد ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﻪ رﮐﻮع ﺑﺮود‪ .‬اﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ از ﺑﺮﺧﯽ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻓﻘﮫﺎء دﺳﺖ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن )ﺑﺤﺎﻟﺖ دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪن( را در وﻗﺖ ﻗﻨﻮت ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ آن را ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ درﺑﺎره دﺳﺖ ﺑﺮ ﭼﮫﺮه ﻣﺎﻟﯿﺪن ﭘﺲ‬
‫از ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﻨﻮت‪ ،‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﻧﮑﻨﺪ و از ﺳﻠﻒ ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ آﻧﺎن در ﻧﻤﺎز دﺳﺘﮫﺎ را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺮ روی ﻧﻤﯽﻣﺎﻟﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٨‬اوراد و دﻋﺎی ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﳌﻠﻚ اﻟﻘﺪوس«‪ ،‬و‬
‫ﺳﻮﻣﯽ را ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬رب اﳌﻼﺋﻜﺔ واﻟﺮوح«‪ .‬اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ از‬
‫َ َۡ َۡ‬
‫اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﴿ َس ّبِحِ ٱ ۡس َم َر ّ�ِك ٱ��‪ ،﴾١‬و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٦٦‬‬
‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ُۡ َ َ‬
‫� أ َح ٌد‪ ﴾١‬را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﺳﻼم ﻣﯽداد‬ ‫�� ُّ� َها ٱل�ٰفِ ُرون‪ ﴾١‬و ﴿قل ه َو ٱ‬
‫﴿قل ٰٓ‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﳌﻠﻚ اﻟﻘﺪوس« ﮐﻪ ﺳﻮﻣﯽ را ﺑﺎ ﺻﺪای ﮐﺸﯿﺪه و ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺘﻦ ﻧﺴﺎﺋﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ دارﻗﻄﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪ از آن ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬رب‬
‫اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ والﺮوح« ‪ .‬ﺳﭙﺲ دﻋﺎﺋﯽ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ آن را از ﻋﻠﯽ‬
‫ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در آﺧـﺮ ﻧﻤﺎز وﺗﺮش ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�‬
‫إ� أﻋﻮذ ﺑﺮﺿﺎك ﻣﻦ ﺳﺨﻄﻚ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻤﻌﺎﻓﺎﺗﻚ ﻣﻦ ﻋﻘﻮ�ﺘﻚ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻨﻚ‪ ،‬ﻻ أﺣﻲﺼ‬
‫ﺛﻨﺎء ﻋﻠﻴﻚ‪ ،‬أﻧﺖ ﻛﻤﺎ أﺛنﻴﺖ ﻰﻠﻋ ﻧﻔﺴﻚ« »ﺧﺪاوﻧﺪا از ﺧﺸـﻢ ﺗﻮ ﺑﻪ رﺿﺎی ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪،‬‬
‫و از ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﺑﺎز ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬و از ﺗﻮ ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪،‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺧﻮد را ﺳﺘﻮدهای‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺗﻮ را ﺑﺴﺘﺎﯾﻢ و ﺛﻨﺎی ﺗﻮ را ﺑﭙﺎﯾﺎن‬
‫ﺑﺒﺮم«‪.‬‬
‫‪ -٩‬در ﯾﮏ ﺷـﺐ ﻧﻤﯽﺗﻮان دو ﺑﺎر ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮش را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‬
‫و اﻋﺎده وﺗﺮ ﺑﻌﺪ از آن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻪ اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺎ رواﯾﺖ »ﺣﺴﻦ« از‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ‬
‫وﺗﺮان ﻲﻓ ﻴﻟﻠﺔ« »در ﯾﮏ ﺷﺐ دو وﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص )ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻧﻤﺎز وﺗﺮ( ﺳﻼم ﻣﯽداد ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم دو رﮐﻌﺖ را ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠـﻢ‪.‬‬
‫از ام ﺳﻠﻤﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از وﺗﺮ دو رﮐﻌﺖ را ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫‪ -١٠‬ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎی ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻤﺎز »وﺗﺮ« را ﻗﻀﺎء ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻪ ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﺑﺸﺮط ﺷﯿﺨﯿﻦ و ﺑﺎ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا‬
‫أﺻﺒﺢ أﺣﺪ�ﻢ ولﻢ ﻳﻮﺗﺮ ﻓﻠﻴﻮﺗﺮ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎم ﺻﺒﺢ ﻧﻤﺎز وﺗﺮش را‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آن را ﻗﻀﺎء ﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺑﻮداود از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺎم ﻋﻦ وﺗﺮه أو �ﺴﻴﻪ ﻓﻠﻴﺼﻠﻪ إذا ذﻛﺮه« »ھﺮ ﮐﺲ ﺧﻮاﺑﺶ ﺑﺮد و‬
 ‫‪٢٦٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﻮد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ھﺮ وﻗﺖ ﯾﺎدش آﻣﺪ آن را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﻋﺮاﻗﯽ اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی »ﺣﺴﻦ« رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺻﺒﺢ ﻧﻤﺎز‬
‫»وﺗﺮ« را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در وﻗﺖ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز »وﺗﺮ« اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در وﻗﺘﯽ آن را ﻗﻀﺎ‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در آن وﻗﺖ ﻧﮫﯽ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﯽﺗﻮان در ھﺮ‬
‫وﻗﺖ از ﺷﺐ ﯾﺎ روز آن را ﻗﻀﺎ ﮐﺮد‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﺸﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻓﺠﺮ ﻗﻀﺎء ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﻨﻮت در ﻧﻤﺎزﻫﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ )ﻓﺮض(‬

‫در وﻗﺖ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﺣﻮادث ﻧﺎﮔﻮار‪ ،‬در ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ روزی ﺷﺮﻋﺎ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﻗﻨﻮت را ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﮏ ﻣﺎه ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ‪ ،‬در‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ و ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء و ﺻﺒﺢ وﻗﺘﯿﮑﻪ در رﮐﻌﺖ آﺧﺮ ﺑﻪ‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﳌﻦ‬
‫ﲪﺪه« ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺒﺎﯾﻞ »رﻋﻞ« و »ذﮐﻮان« و »ﻋﺼﯿﻪ« از ﺑﻨﯽﺳﻠﯿـﻢ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫و ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن »آﻣﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺑﺮ آن اﻓﺰوده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﺮوھﯽ را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آنھﺎ را ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﮑﺮﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺪ ﺳﻨﺖ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﻨﻮت‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﺑﻨﻔﻊ ﮐﺴﯽ دﻋﺎ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع )رﮐﻌﺖ آﺧﺮ( ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﻦ‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﳌﻦ‬
‫ﲪﺪه رﺑﻨﺎ وﻟﻚ اﳊﻤﺪ« ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا� أﻧﺞ الﻮﻴﻟﺪ ﺑﻦ الﻮﻴﻟﺪ‪ ،‬وﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬وﻋﻴﺎش‬
‫ﺑﻦ أﻲﺑ ر�ﻴﻌﺔ‪ ،‬واﻤﻟﺴﺘﻀﻌﻔ� ﻣﻦ اﻤﻟﺆﻣﻨ�‪ .‬ا� اﺷﺪد وﻃﺄﺗﻚ ﻰﻠﻋ مﺮﻀ واﺟﻌﻠﻬﺎ ﻋﻠﻴﻬﻢ‬
‫ﺳن� ﻛﺴ� ﻳﻮﺳﻒ« »ﺧﺪاوﻧﺪا وﻟﯿﺪ‪ ...‬و‪ ...‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ را رھﺎﺋﯽ ﺑﺨﺶ )و‬
‫آﻧﺎن را از ﺷﺮ ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﻧﺠﺎت ده(‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺮ »ﻣﻀﺮ« ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭼﻨﺎن‬
‫ﻗﺤﻂ ﺳﺎﻟﯽھﺎ و ﺧﺸﮏ ﺳﺎﻟﯽھﺎﺋﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﻦ ﮐﻪ در زﻣﺎن )ﺣﻀﺮت( ﯾﻮﺳﻒ روی داد«‪.‬‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آن را در ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻤﺎزھﺎﯾﺶ ﺑﺎ ﺻﺪای آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬و در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺢ درﺑﺎره دو ﻗﺒﯿﻠﻪ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬ا� أﻟﻌﻦ ﻓﻼﻧﺎ وﻓﻼﻧﺎ«‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٦٨‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟيﺲ لﻚ ﻣﻦ اﻻمﺮ ﺷﺊ أو ﻳﺘﻮب ﻋﻠﻴﻬﻢ أو ﻳﻌﺬﺑﻬﻢ ﻓﺈﻧﻬﻢ« »)ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯿﺶص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ (:‬ﮐﺎرھﺎی آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﻣﻦ ﺑﺪﺳﺖ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ ﺗﻮ‬
‫اﺟﺮای دﺳﺘﻮرات ﻣﻦ و اﺑﻼغ آن اﺳﺖ و ﺗـﻮ ﺑـﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرات ﻣﻦ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯽ‪ ،‬داوری‬
‫درﺑﺎره آنھﺎ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺑﺮﺣﺴﺐ اراده ﺧﻮﯾﺶ درﺑﺎره آﻧﺎن داوری و ﺣﮑﻢ‬
‫ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﻮﺑﻪ آﻧﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮم ﯾﺎ آﻧﺎن را در دﻧﯿﺎ ﯾﺎ در آﺧﺮت ﺑﻪ ﻋﺬاب ﻣﺒﺘﻼ‬
‫ﺧﻮاھـﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن آﻧﺎن ﺳﺘﻤﮑﺎرﻧﺪ« ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری‪.‬‬

‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﻨﻮت در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪:‬‬

‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﻨﻮت در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﭼﻮن دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ ﺟﺰ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﭘﯿﺶ آﻣﺪھﺎی ﻧﺎﮔﻮار‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی از اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ اﺷﺠﻌﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺪرم در ﺳﻦ ﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﯽ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻌﺪ از آن ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ‪ :‬آﻧﺎن ﻗﻨﻮت‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬ﭘﺴﺮم‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﻌﺪ از آن ﭘﺪﯾﺪ آوردهاﻧﺪ ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و ﺧﻄﯿﺐ‬
‫و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ )و در ھﺮ ﻧﻤﺎزی( وﻗﺘﯽ ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﻔﻊ ﻗﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ آنھﺎ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬زﺑﯿﺮ و ﺧﻠﻔﺎی ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ )در ﺣﺎل‬
‫ﻋﺎدی( ﻗﻨﻮت ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﻔﯽھﺎ و ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک و ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری‬
‫و اﺳﺤﺎق ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽھﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﻨﻮت ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع دوم در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺳﻨﺖ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ ﺗﺮﻣﺬی از اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬از اﻧﺲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع‪ .‬و‬
‫ﭼﻮن اﺣﻤﺪ و ﺑﺰاز و دارﻗﻄﻨﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺣﺎﮐﻢ از او رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺣﺎﮐﻢ آن را‬
‫»ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از دﻧﯿﺎ رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ھﻤﻮاره در‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻗﻨﻮت ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﭼﻨﺪان ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ﺳﻮال از ﻗﻨﻮت ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﮫﻨﮕﺎم ﭘﯿﺶ آﻣﺪھﺎی ﻧﺎﮔﻮار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ در‬
‫رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و در ﺳﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ دوم اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ رازی‬
 ‫‪٢٦٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ھﺴﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ رواﯾﺖ ﻗﻮی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ او ھـﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺠﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﻌﻘﻮل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﻗﻨﻮت ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻠﻔﺎی او ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻣﺮگ اﯾﺸﺎن آن را ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﻧﺲ ﺧﻮد در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
‫ﻗﻨﻮت ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺻﺤﺖ آن ﺣﺪﯾﺚ را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و دﻋﺎھﺎی ﻓﺮاوان ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻗﻨﻮت‬
‫ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﻄﻠﻖ دﻋﺎ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﮫﺮﺻﻮرت اﯾﻦ‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﺒﺎح‪ ،‬و اﻧﺠﺎم و ﻋﺪم اﻧﺠﺎم آن ﻣﺴﺎوی اﺳﺖ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ راھﻨﻤﺎﺋﯽ‪ ،‬راھﻨﻤﺎﺋﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ = ﻗﯿﺎم اﻟﯿﻞ‬

‫‪ -۱‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪:‬‬
‫َ َ ٗ َّ َ‬ ‫َّ َ‬
‫‪ (۱‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد را ﺑﺪان اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬وم َِن ٱ ۡ� ِل � َت َه َّج ۡد بِهِۦ ناف ِلة لك‬
‫َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ َ َ َ ُّ َ َ َ ٗ َّ ۡ ٗ‬
‫اما � ُمودا‪] ﴾٧٩‬اﻹﺳﺮاء‪» .[٧٩ :‬ﭘﺎرهای از ﺷﺐ‬ ‫ع� أن �بعثك ر�ك مق‬
‫رﺧﺖﺧﻮاب ﺧﻮد را ﺗﺮک ﮐﻦ ﮐﻪ در آﻧﻮﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﺠﺎی آوری ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﺎﺻﻪ ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺮا ﺑﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ارﺟﻤﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم دﻧﯿﺎﺋﯽ و اﺧﺮوی ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ اﮔﺮ ﭼﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن اﻗﺘﺪای ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﺮای ھﻤﻪ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (۲‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﭙﺎی ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن‬
‫خذ َ‬
‫ِين‬ ‫ون‪َ ١٥‬ءا ِ‬ ‫� � َج َّ�ٰ َ ُ ُ‬ ‫َّ ۡ ُ َّ َ‬
‫ت و�ي ٍ‬ ‫ٖ‬ ‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺧﯿﺮ و رﺣﻤﺖ او را دارﻧﺪ‪﴿ :‬إِن ٱلمتقِ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ ُ ْ َ ٗ‬ ‫َ ُ ْ ََۡ َ َ ُۡ‬ ‫َّ‬ ‫َٓ َ‬
‫�‪� ١٦‬نوا قل ِي� ّم َِن ٱ ۡ� ِل َما‬ ‫سن َ‬ ‫ُّ‬
‫ما َءاتٮ ٰ ُه ۡم َر� ُه ۡ ۚم إِ� ُه ۡم �نوا �بل �ٰل ِك � ِ ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫حارِ ه ۡم � َ ۡس َتغفِ ُرون‪] ﴾١٨‬اﻟﺬارﯾﺎت‪» .[١٨-١٥ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫ُ‬ ‫ون‪َ ١٧‬و�ٱ ۡ�َ ۡس َ‬ ‫َۡ َ ُ َ‬
‫�هجع‬
‫ِ‬
‫ﭘﺮھﯿﺰﮐﺎران در ﻣﯿﺎن ﺑﺎغھﺎ و ﭼﺸﻤﻪ ﺳﺎران ﺑﺴﺮ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﺮد‪ .‬از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاﯾﺸﺎن داده اﺳﺖ ﺧﺸﻨﻮد و راﺿﯿﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آﻧﺎن ﭘﯿﺶ از آن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﺷﺐھﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺎﻣﺪادان ﻃﻠﺐ ﻣﻐﻔﺮت‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٧٠‬‬

‫‪ (۳‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ‬
‫ُ َ ََ َۡ‬
‫َ‬ ‫َ ٗ‬
‫�ض ه ۡونا �ذا‬ ‫ِين َ� ۡمشون � ٱ� ِ‬ ‫اد ٱ َّلر� ٱ َّ� َ‬
‫َ َ ُ‬
‫ﺧﻮد ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪﴿ :‬وعِب‬
‫ٗ‬ ‫َ َّ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ َُ ُ ۡ َ ُ َ َ ُ ْ َ َٗ‬
‫يتون ل َِر ّ� ِ ِه ۡم ُس َّجدا َوق َِ�ٰ ٗما‪﴾٦٤‬‬‫خاطبهم ٱل�ٰ ِهلون قالوا س�ٰما‪ ٦٣‬وٱ�ِين يب ِ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪» .[٦٤-٦٣ :‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﮫﺮﺑﺎن آﻧﺎن ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ و وﻗﺎر و‬
‫ﺳﺎدﮔﯽ و ﺑﺪون ﺗﮑﺒﺮ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ و ھﺮﮔﺎه ﺑﺎ ﻧﺎداﻧﺎن و ﺳﻔﯿﮫﺎن روﺑﺮو‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﺰاع ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و از آﻧﺎن دور ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﺎ‬
‫اﺧﻼص اﯾﺴﺘﺎده و ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽروﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ (۴‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮاھﯽ داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﺎن ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻪ آﯾﺎت او ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ َّ ُ ْ‬ ‫َّ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ َ َ ُ ّ ْ‬
‫حوا ِ�َ ۡم ِد َر ّ� ِ ِه ۡم َوه ۡم‬ ‫ِين إِذا ذك ُِروا ب ِ َها � � وسب‬ ‫﴿إِ�ما يؤمِن ��ٰتِنا ٱ�‬
‫َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َٰ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ‬ ‫َ َۡ َ ۡ ُ َ‬
‫جعِ يَ ۡد ُعون َر َّ� ُه ۡم خ ۡوفا َو َط َم ٗعا‬
‫ا� جنو�هم ع ِن ٱلمضا ِ‬ ‫�ون۩‪� ١٥‬تج‬ ‫� �ستك ِ‬
‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫س َّما ٓ أ ۡخ َ َ ُ ّ ُ َّ ۡ ُ‬ ‫ون‪ ١٦‬فَ َ� َ� ۡعلَ ُم َ� ۡف ‪ٞ‬‬
‫َ َّ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ ُ ُ َ‬
‫� َج َزا َء ۢ ب ِ َما‬‫� لهم مِن قرة ِ أ� ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ومِما رزق�هم ينفِق‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫�نوا َ� ۡع َملون‪] ﴾١٧‬اﻟﺴﺠﺪة‪» .[١٧-١٥ :‬ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻗﺪرت ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻤﺎن‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه آﯾﺎت ﻣﺎ ﺑﺪاﻧﺎن ﺗﺬﮐﺮ داده ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﺗﺴﺒﯿﺢ و‬
‫ﺗﺤﻤﯿﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد را ﻣـﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺗﮑﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪی ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﺐ از‬
‫رﺧﺘﺨﻮاب ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ و ﺑﺎ ﺧـﻮف از ﻋﺬاب ﺧﺪا و اﻣﯿﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ وی‪ ،‬او را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و از آﻧﭽﻪ روزﺑﺸﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻﮐﺲ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭘﺎداش ﻧﯿﮏ و ﺧﻮﺷﺤﺎل ﮐﻨﻨﺪهای ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺗﮫﯿﻪ دﯾﺪهاﯾﻢ و ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎداش اﻋﻤﺎلﺷﺎن اﯾﻦ ﺟﺰای ﻧﯿﮏ را ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﻢ«‪.‬‬
‫‪ (۵‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﯾﮑﺴﺎن ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ََ ََۡ ُ ْ َََۡ‬ ‫َ َّ ۡ ُ َ َ ٰ ٌ َ َ ٓ َ َّ ۡ َ ٗ َ ٓ َ ۡ َ‬
‫�ة‬ ‫جدا َوقا� ِ ٗما �ذ ُر ٱ�خِرة و�رجوا ر‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أمن هو �ن ِت ءاناء ٱ� ِل سا ِ‬
‫ُ‬
‫َّ َ َ ۡ َ ُ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ ُ َ َّ َ َ َ َ َّ ُ ْ ُ ْ‬ ‫ُۡ َۡ‬
‫َر ّ�ِهِۗۦ قل هل � َ ۡس َتوِي ٱ�ِين �علمون وٱ�ِين � �علمونۗ إِ�ما �تذكر أولوا‬
‫ب‪] ﴾٩‬اﻟﺰﻣﺮ‪» .[٩ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ای ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺣﺎﻟﺘﺎن و ﻣﺎﻟﺘﺎن‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ‬ ‫ٰ‬ ‫ٱ ۡ�َ ۡل َ‬
‫�‬
‫ِ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺑﻨﺪﮔﯽ و اﻃﺎﻋﺖ از ﺧﺪا و ﻋﺒﺎدت او را در ﺳﺎﻋﺎﺗﯽ از ﺷﺐ و‬
‫ﺑﺪور از رﯾﺎء و ﭼﺸﻢ داﺷﺖ دﯾﮕﺮان اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ از ﻋﺬاب آﺧﺮت‬
‫ﭘﺮھﯿﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرش اﻣﯿﺪوار اﺳﺖ؟ ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
 ‫‪٢٧١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻧﺪارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ؟ ﺑﯽﮔﻤﺎن اھﻞ ﺧﺮد‪ ،‬ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﭘﻨﺪ و ﻋﺒﺮت ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و در آﯾﺎت‬
‫ﺧﺪا ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ«‪ .‬و اﯾﻨﮏ ﺑﻌﻀﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در اﯾﻦ ﺑﺎره‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﭘﯿﺶ او‬
‫ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻦ ﻧﯿﺰ از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﺎن ﺑﻮدم‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﭼﮫﺮه او ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻢ ﺑﺮاﯾﻢ‬
‫روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭼﮫﺮه‪ ،‬ﭼﮫﺮه ﻣﺮدان دروﻏﮕﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺨﻦ او را ﮐﻪ‬
‫ﺷﻨﯿﺪم‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس أﻓﺸﻮا الﺴﻼم‪ ،‬وأﻃﻌﻤﻮا اﻟﻄﻌﺎم‪ ،‬وﺻﻠﻮا‬
‫اﻻرﺣﺎم‪ ،‬وﺻﻠﻮا ﺑﺎلﻠﻴﻞ واﻨﻟﺎس ﻧﻴﺎم‪ ،‬ﺗﺪﺧﻠﻮا اﺠﻟﻨﺔ �ﺴﻼم« »ﺳﻼم ﮐﺮدن و ﺻﻠﺢ‬
‫را در ﺑﯿﻦ ھﻢ ﮔﺴﺘﺮش دھﯿﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻃﻌﺎم و ﺧـﻮراک دھﯿﺪ‪ ،‬و ﺻﻠﻪ رﺣﻢ‬
‫ﺑﺠﺎی آرﯾﺪ‪ ،‬و ﺷﺒﺎﻧﮕﺎھﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ وارد‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﺧﻮاھﯿﺪ ﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ او آن را »ﺣﺴﻦ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﻠﻴ�ﻢ ﺑﻘﻴﺎم الﻠﻴﻞ ﻓﺈﻧﻪ دأب‬
‫الﺼﺎﺤﻟ� ﻗﺒﻠ�ﻢ‪ ،‬وﻣﻘﺮ�ﺔ ﻟ�ﻦ إﻰﻟ ر��ﻢ‪ ،‬وﻣ�ﻔﺮة لﻠﺴيﺌﺎت‪ ،‬وﻣﻨﻬﺎة ﻋﻦ‬
‫اﻻﺛﻢ‪ ،‬وﻣﻄﺮدة ل�اء ﻋﻦ اﺠﻟﺴﺪ« »ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﺪاوﻣﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻋﺎدت ﻣﺮدان ﺻﺎﻟﺢ ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬و ﮐﻔﺎره ﮔﻨﺎھﺎن و ﻧﮫﯽ ﮐﻨﻨﺪه از ﮔﻨﺎه و ﺑﯿﺮون ﮐﻨﻨﺪه درد و‬
‫ﺑﯿﻤﺎری از ﺟﺴﻢ ﺷﻤﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺳﮫﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﺒﺮﯾﻞ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ �ﻤﺪ ﻋﺶ ﻣﺎ‬
‫ﺷﺌﺖ ﻓﺈﻧﻚ ﻣﻴﺖ‪ ،‬واﻋﻤﻞ ﻣﺎ ﺷﺌﺖ ﻓﺈﻧﻚ �ﺰي ﺑﻪ‪ ،‬وأﺣﺒﺐ ﻣﻦ ﺷﺌﺖ ﻓﺈﻧﻚ‬
‫ﻣﻔﺎرﻗﻪ‪ ،‬واﻋﻠﻢ أن ﺮﺷف اﻤﻟﺆﻣﻦ ﻗﻴﺎم الﻠﻴﻞ وﻋﺰه اﺳﺘﻐﻨﺎؤه ﻋﻦ اﻨﻟﺎس« »ای ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ھﺮ اﻧﺪازه ﮐﻪ دﻟﺖ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻦ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ ﻣﺮدﻧﯽ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬و ھﺮ اﻧﺪازه‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻦ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﺎداش آن ﺑﻪ ﺗﻮ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ھﺮ ﮐﺲ را‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎش‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ از او ﺟﺪا ﺧﻮاھﯽ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺪان ﮐﻪ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺷﺮف ﻣﻮﻣﻦ در ﻧﻤﺎز ﺷﺐ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﺰﺗﺶ در ﺑﯽﻧﯿﺎزی او از ﻣﺮدم‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٧٢‬‬

‫‪ -۴‬از اﺑﻮاﻟﺪرداء رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ �ﺒﻬﻢ اﷲ و�ﻀﺤﻚ‬
‫إﻴﻟﻬﻢ و�ﺴﺘبﺮﺸ ﺑﻬﻢ‪ :‬اﺬﻟي إذا اﻧ�ﺸﻔﺖ ﻓﺌﺔ ﻗﺎﺗﻞ وراءﻫﺎ ﺑﻨﻔﺴﻪ ﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ‬
‫‪ ‬و��ﻔﻴﻪ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬اﻧﻈﺮوا إﻰﻟ ﻋﺒﺪي ﻫﺬا ﻛﻴﻒ‬
‫ﻓﺈﻣﺎ أن ﻳﻘﺘﻞ و�ﻣﺎ أن ﻳﻨﺮﺼه اﷲ‬
‫ﺻﺮﺒ ﻲﻟ ﺑﻨﻔﺴﻪ واﺬﻟي ﻪﻟ امﺮأة ﺣﺴﻨﺔ وﻓﺮاش ﻟ� ﺣﺴﻦ ﻓﻴﻘﻮم ﻣﻦ الﻠﻴﻞ ﻓﻴﻘﻮل‪:‬‬
‫ﻳﺬر ﺷﻬﻮﺗﻪ و�ﺬﻛﺮ�‪ ،‬ولﻮ ﺷﺎء رﻗﺪ واﺬﻟي إذا ﺎﻛن ﻲﻓ ﺳﻔﺮ و�ن ﻣﻌﻪ ر�ﺐ ﻓﺴﻬﺮوا‬
‫ﺛﻢ ﻫﺠﻌﻮا ﻓﻘﺎم ﻣﻦ الﺴﺤﺮ ﻲﻓ ﺮﺿاء وﺮﺳاء« »ﺳﻪ ﮔﺮوه ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫دوﺳﺖﺷﺎن دارد و ﺑﻪ روﯾﺸﺎن ﻣﯽﺧﻨﺪد و ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﮋده ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽدھﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻮن ﮔﺮوھﯽ از دﺷﻤﻨﺎن ﭘﺪﯾﺪار ﮔﺮدﻧﺪ در راه ﺧﺪا ﺑﺎ ﺟﺎن‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن‬
‫اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﺪا‬
‫ﺑﺮای او ﺑﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﺑﻨﺪه ﻣﻦ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ در راه ﻣﻦ ﺑﺎ‬
‫ﺟﺎن ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زن زﯾﺒﺎ و رﺧﺖﺧﻮاب ﻧﺮم و ﺧﻮب دارد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﺐ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺑﻨﺪه ﻣﻦ‬
‫آرزوھﺎی ﺧﻮﯾﺶ را رھﺎ ﮐﺮده و ﯾﺎد ﻣﺮا ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن در ﺳﻔﺮ ھﻤﺮاه ﮔﺮوھﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺐ ﺑﯿﺪار‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻌﺪ ﻣﯽﺧﻮاﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ او در ﺳﺤﺮ ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰد و ﻧﻤﺎز ﺷﺒﺶ را در‬
‫ﺳﺨﺘﯽ و ﻓﺮاﺧﯽ و در ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ و ﺧﻮﺷﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪ -۲‬آداب ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪:‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرات و ﻧﮑﺎت زﺑﺮ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﻗﺼﺪ ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ از اﺑﻮاﻟﺪرداء رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ أﻰﺗ ﻓﺮاﺷﻪ وﻫﻮ ﻳﻨﻮي أن ﻳﻘﻮم ﻓﻴﺼ� ﻣﻦ الﻠﻴﻞ‬
‫ﻓﻐﻠﺒﺘﻪ ﻋﻴﻨﻪ ﺣﻰﺘ ﻳﺼﺒﺢ ﻛﺘﺐ ﻪﻟ ﻣﺎ ﻧﻮى‪ ،‬و�ن ﻧﻮﻣﻪ ﺻﺪﻗﺔ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻦ ر�ﻪ«‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاب رﻓﺖ و ﻗﺼﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺷﺐ ﺑﺮﺧﯿﺰد و ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺧـﻮاب ﺑﺮوی ﭼﯿﺮه ﺷﺪ و ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﯿﺪار ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎداش آن‬
‫را ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ و ﺧﻮاﺑﺶ ﻧﯿﺰ ﺻﺪﻗﻪای اﺳﺖ از ﭘﺮوردﮔﺎرش«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺻﺤﯿﺢ«‪.‬‬
 ‫‪٢٧٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۲‬ﭼﻮن ﺑﯿﺪار ﺷﺪ ﺧﻮاب را از ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮد دور ﺳﺎزد )ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را‬
‫ﺑﻤﺎﻟﺪ( و ﻣﺴﻮاک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ روی ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﻋﺎﺋﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪» :‬ﻻ � إﻻ أﻧﺖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ‪ ،‬أﺳﺘﻐﻔﺮك ﺬﻟﻧﻲﺒ وأﺳﺄلﻚ رﻤﺣﺘﻚ‪،‬‬
‫ا� زد� ﻋﻠﻤﺎ وﻻ ﺗﺰغ ﻗﻠﻲﺒ ﺑﻌﺪ إذ ﻫﺪﻳت� وﻫﺐ ﻲﻟ ﻣﻦ ﺪﻟﻧﻚ رﻤﺣﺔ إﻧﻚ أﻧﺖ‬
‫الﻮﻫﺎب اﺤﻟﻤﺪ ﷲ اﺬﻟي أﺣﻴﺎﻧﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ أﻣﺎﺗﻨﺎ و�ﻴﻟﻪ اﻟنﺸﻮر‪ ،‬ﺛﻢ ﻳﻘﺮأ اﻻﻳﺎت اﻟﻌﺮﺸ‬
‫ﻣﻦ أواﺧﺮ ﺳﻮرة آل ﻋﻤﺮان‪) :‬إن ﻲﻓ ﺧﻠﻖ الﺴﻤﻮات واﻻرض واﺧﺘﻼف الﻠﻴﻞ‬
‫واﻨﻟﻬﺎر ﻻﻳﺎت ﻻو� اﻻﺒﻟﺎب( إﻰﻟ آﺧﺮ الﺴﻮرة ﺛﻢ ﻳﻘﻮل‪) :‬ا� لﻚ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬أﻧﺖ ﻧﻮر‬
‫الﺴﻤﻮات واﻻرض وﻣﻦ ﻓﻴﻬﻦ‪ ،‬ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬أﻧﺖ ﻗﻴﻢ الﺴﻤﻮات واﻻرض وﻣﻦ‬
‫ﻓﻴﻬﻦ‪ ،‬ولﻚ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬أﻧﺖ اﺤﻟﻖ‪ ،‬ووﻋﺪك اﺤﻟﻖ‪ ،‬وﻟﻘﺎؤك ﺣﻖ‪ ،‬واﺠﻟﻨﺔ ﺣﻖ‪ ،‬واﻨﻟﺎر ﺣﻖ‪،‬‬
‫واﻨﻟبﻴﻮن ﺣﻖ‪ ،‬و�ﻤﺪ ﺣﻖ‪ ،‬والﺴﺎﻋﺔ ﺣﻖ‪ .‬ا� لﻚ أﺳﻠﻤﺖ‪ ،‬و�ﻚ آﻣﻨﺖ‪ ،‬وﻋﻠﻴﻚ‬
‫ﺗﻮ�ﺖ‪ ،‬و�ﻴﻟﻚ أﻧﺒﺖ‪ ،‬و�ﻚ ﺧﺎﺻﻤﺖ‪ ،‬و�ﻴﻟﻚ ﺣﺎﻛﻤﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻏﻔﺮ ﻲﻟ ﻣﺎ ﻗﺪﻣﺖ وﻣﺎ‬
‫أﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺎ أﺮﺳرت وﻣﺎ أﻋﻠﻨﺖ‪ ،‬أﻧﺖ اﷲ ﻻ � إﻻ أﻧﺖ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻮ ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه‬
‫ھﺴﺘﯽ و ﺑﺠﺰ ﺗﻮ ﺧﺪاﺋﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬آﻣﺮزش ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ را از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ و رﺣﻤﺘﺖ را‬
‫ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا داﻧﺸـﻢ را ﺑﯿﻔﺰای‪ ،‬و ﭼﻮن ھﺪاﯾﺘﻢ ﮐﺮدی ﻗﻠﺒﻢ را ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﻧﮕﺮدان‪ ،‬و ﻣﮫﺮ و رﺣﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻦ ارزاﻧﯽ دار‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺨﺸﻨﺪه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪاﺋﯽ را ﮐﻪ ﻣﺎ را ﭘﺲ از ﻣﺮگ زﻧﺪه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮی او‬
‫ﻣﯽروﯾﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ده آﯾﻪ آﺧﺮ ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﻨﮫﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﻮر و روﺷﻨﯽ ﺑﺨﺶ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ‬
‫و آﻧﭽﻪ در آنھﺎ اﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﮕﻪ دارﻧﺪه‬
‫آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و آﻧﭽﻪ در آنھﺎ اﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﻮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻮ ﺣﻖ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬وﻋﺪهات ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﺪارت )در ﻗﯿﺎﻣﺖ( ﺣﻖ اﺳﺖ ﺑﮫﺸﺖ و‬
‫دوزﺧﺖ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﺮ ﺣﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺮدم و ﺑﻪ ﺗﻮ اﯾﻤﺎن آوردم و ﺑﺮ‬
‫ﺗﻮ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﺮدم و ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﻮ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ‪ ،‬داورﯾـﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ و ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ و ﭘﺴﯿﻨﻢ و ﭘﻨﮫﺎن و آﺷﮑﺎرم را ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ﺧﺪاﺋﯽ و ﺑﺠﺰ ﺗﻮ‬
‫ﺧﺪاﺋﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٧٤‬‬

‫‪ -۳‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﺎ دو رﮐﻌﺖ ﮐﻮﺗﺎه ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ھﺮ ﭼﻪ دﻟﺶ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﮕﺰارد‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﺷﺐ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﺎ دو رﮐﻌﺖ ﮐﻮﺗﺎه آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻗﺎم أﺣﺪ�ﻢ ﻣﻦ الﻠﻴﻞ ﻓﻠﻴﻔﺘﺘﺢ ﺻﻼﺗﻪ ﺑﺮ�ﻌﺘ�‬
‫ﺧﻔﻴﻔﺘ�« ھﺮ دو ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰاری ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰد ھﻤﺴﺮش را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺪار‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺣﻢ اﷲ امﺮء ﻗﺎم ﻣﻦ الﻠﻴﻞ ﻓﺼ�‬
‫وأﻳﻘﻆ امﺮأﺗﻪ ﻓﺈن أﺑﺖ ﻧﻀﺢ ﻲﻓ وﺟﻬﻬﺎ اﻤﻟﺎء‪ ،‬رﺣﻢ اﷲ امﺮأة ﻗﺎﻣﺖ ﻣﻦ الﻠﻴﻞ‬
‫ﻓﺼﻠﺖ وأﻳﻘﻈﺖ زوﺟﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈن أﻰﺑ ﻧﻀﺤﺖ ﻲﻓ وﺟﻬﻪ اﻤﻟﺎء« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﺎﻣﺮزد ﻣﺮدی‬
‫را ﮐﻪ ﺷﺐ ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰد و ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد و ھﻤﺴﺮش را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن او‬
‫از ﺑﯿﺪار ﺷﺪن اﻣﺘﻨﺎعﮐﻨﺪ‪ ،‬آب ﺑﺮ روﯾﺶ ﺑﭙﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﺎﻣﺮزد زﻧﯽ را ﮐﻪ ﺷﺐ‬
‫ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰد و ﻧـﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺷﻮھﺮش را ﻧﯿـﺰ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن او از ﺑﯿﺪار‬
‫ﺷﺪن اﻣﺘﻨﺎع ﮐﺮد آب ﺑﺮ روﯾﺶ ﺑﭙﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ از او رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا أﻳﻘﻆ الﺮﺟﻞ أﻫﻠﻪ ﻣﻦ الﻠﻴﻞ ﻓﺼﻠﻴﺎ أو ﺻ� ر�ﻌﺘ� ﻤﺟﻴﻌﺎ ﻛﺘﺐ ﻲﻓ‬
‫اﺬﻟاﻛﺮ�ﻦ واﺬﻟاﻛﺮات« »ﭼﻮن ﺷﺐ ﻣﺮدی ھﻤﺴﺮش را ﺑﯿﺪار ﮐﺮد و ﺑﺎ ھﻢ دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬اﺳﻤﺸﺎن در ردﯾﻒ ذﮐﺮ ﮔﻮﯾﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻮاﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺑﻮ داود و دﯾﮕﺮان ﺑﺎ اﺳﻨﺎد »ﺻﺤﯿﺢ«‪.‬‬
‫ام ﺳﻠﻤﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺒﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺪار ﺷﺪو ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬ﻣﺎذا أﻧﺰل الﻠﻴﻠﺔ ﻣﻦ‬
‫اﻟﻔﺘﻨﺔ‪ ،‬ﻣﺎذا أﻧﺰل ﻣﻦ اﺨﻟﺰاﺋﻦ‪ ،‬ﻣﻦ ﻳﻮﻗﻆ ﺻﻮاﺣﺐ اﺤﻟﺠﺮات‪ ،‬ﻳﺎ رب ﺎﻛﺳﻴﺔ ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ ﺎﻋر�ﺔ‬
‫ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ﻣﻨﺰه اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ!! اﻣﺸﺐ ﭼﻪ ﻓﺘﻨﻪھﺎﯾﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪ!! ﭼﻪ ﮔﻨﺠﯿﻨﻪھﺎﺋﯽ ﻧﺎزل‬
‫ﺷﺪ!! ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺣﺠﺮهھﺎ را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ وای ﭼﻪ ﺑﺴﺎ زﻧﺎن ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪه در‬
‫دﻧﯿﺎ‪ ،‬در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻟﺨﺖ و ﻋﺮﯾﺎن ھﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪ .‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺒﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﻣﻦ و ﻓﺎﻃﻤﻪ وارد ﺷﺪ وﮔﻔﺖ‪» :‬أﻻ ﺗﺼﻠﻴﺎن؟«‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‬
‫ﺟﺎن ﻣﺎ در دﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﺎ را ﺑﯿﺪار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﻮﯾـﻢ‪ .‬ﭼﻮن اﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ را ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ران ﺧﻮد ﻣﯽزدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬و�ن اﻻ�ﺴﺎن أ�ﺮﺜ‬
 ‫‪٢٧٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺷﺊ ﺟﺪﻻ« »اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ از ھﺮ ﭼﯿﺰ از ﺟﺪل ﺧﻮﺷﺶ ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬اﯾـﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﭼـﻮن ﺧـﻮاب او را ﻓﺮا ﮔﯿﺮد و ﭼﺮت ﺑﺪھﺪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮاﺑﺶ ﺑﺮ ﻃﺮف‬
‫ﺷﻮد‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻗﺎم أﺣﺪ�ﻢ ﻣﻦ الﻠﻴﻞ‬
‫ﻓﺎﺳﺘﻌﺠﻢ اﻟﻘﺮآن ﻰﻠﻋ لﺴﺎﻧﻪ ﻓﻠﻢ ﻳﺪر ﻣﺎ ﻳﻘﻮل ﻓﻠﻴﻀﻄﺠﻊ« »ﭼﻮن ﺷﺐ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺧﻮاﺑﺶ ﻣﯽآﻣﺪ و ﻗﺮآن ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺶ ﮔﻨﮓ ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺨﻮﺑﯽ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬دراز ﺑﮑﺸﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺧﻮاب او را رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬اﻧﺲ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ‪،‬‬
‫رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ را ﺑﯿﻦ دو ﺳﺘﻮن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾـﻦ رﯾﺴﻤﺎن ﺑﺮای‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮای زﯾﻨﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺪان ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻠﻮه‪ ،‬ﻴﻟﺼﻞ أﺣﺪ�ﻢ �ﺸﺎﻃﻪ ﻓﺈذا ﻛﺴﻞ أو ﻓﺮﺘ‬
‫ﻓﻠ�ﻗﺪ« »آن را ﺑﺎز ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ھﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﺣﺎل ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﭼﻮن ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺸﻘﺖ ﺑﯿﻨﺪازد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻘﺪر ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺐ ﺑﺮﺧﯿﺰد و آن را‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و ﺟﺰ در ﻣﻮاﻗﻊ ﺿﺮوری آن را ﺗﺮک ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺬوا ﻣﻦ اﻻﻋﻤﺎل ﻣﺎ ﺗﻄﻴﻘﻮن‪ ،‬ﻓﻮ اﷲ ﻻ ﻳﻤﻞ‬
‫اﷲ ﺣﻰﺘ ﺗﻤﻠﻮا« »اﻋﻤﺎل ﻋﺒﺎدی را ﺑﮕﻮﻧﻪای اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ آن را داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﻋﻤﺎﻟﯽ را اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﭘﺎداش را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﺒﺎدت را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‬
‫و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬آﻧﺎن از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﺷﺪ ‪ :‬ﮐﺪام ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺪا ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أدوﻣﻪ و�ن ﻗﻞ« »ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻤﺮار و دوام‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﻧﺪک ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ از او رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﻞ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص داﺋﻤﯽ و ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﻤﻠﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ ،‬اﺛﺒﺎﺗﺶ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ آن را ﺑـﺼﻮرت ھﻤﯿﺸﮕﯽ در ﻣﯽآورد(‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﻋﺒﺪ اﷲ ﻻ ﺗ�ﻦ ﻣﺜﻞ‬
‫ﻓﻼن ﺎﻛن ﻳﻘﻮم الﻠﻴﻞ ﻓﺮﺘك ﻗﻴﺎم الﻠﻴﻞ« »ای ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭼﻮن ﻓﻼﻧﯽ ﻣﺒﺎش ﮐﻪ ﺑـﺮای ﻧﻤﺎز‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٧٦‬‬

‫ﺷﺐ ﺑﺮ ﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮدی را ﻧﺎم ﺑﺮدﻧﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﻣﯽﺧـﻮاﺑﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ذاك رﺟﻞ ﺑﺎل الﺸﻴﻄﺎن ﻲﻓ أذﻧﻴﻪ« »او ﻣﺮدی اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن در ﮔﻮﺷﺶ ﺷﺎﺷﯿﺪه اﺳﺖ«‪ .‬و آﻧﺎن از ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ و او از ﭘﺪرش‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﭘﺪرش ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻌﻢ الﺮﺟﻞ ﻋﺒﺪ اﷲ لﻮ ﺎﻛن ﻳﺼ� ﻣﻦ‬
‫الﻠﻴﻞ« »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺴﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﻣﺮد ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺳﺎﻟﻢ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻌﺪ از آن ﺷﺐھﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ ﻣﮕﺮ ﻣﺪت اﻧﺪﮐﯽ‪.‬‬

‫‪ -۳‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪:‬‬

‫ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ھﺮ وﻗﺖ ﺑﺘﻮاﻧﺪ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه اول ﺷﺐ ﯾﺎ وﺳﻂ ﯾﺎ آﺧﺮ آن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻧﺲ درﺑﺎره ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ھﺮ وﻗﺖ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‬
‫ﺷﺐ در ﻧﻤﺎز ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬او را در ﻧﻤﺎز ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬و ھﺮ وﻗﺖ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿـﻢ او را‬
‫در ﺧﻮاب ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬او را ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪ .‬و ﮔﺎھﯽ در ﻣﺎه آﻧﻘﺪر روزه ﻣﯽﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ ھﯿﭻ روزی‪ ،‬از آن‪ ،‬اﻓﻄﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﺎھﯽ آﻧﻘﺪر در ﻣﺎه روزه ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ ھﯿﭻ روزی از آن‪ ،‬روزه ﻧﺒﻮده اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» ،:‬ﺗﮫﺠﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ وﻗﺖ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﻧﻤﺎزش را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪ -۴‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اوﻗﺎت ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪:‬‬

‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ وﻗﺖ ﺷﺐ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺛﻠﺚ آﺧﺮ ﺷﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳ�ل ر�ﻨﺎ ﻋﺰوﺟﻞ ﻞﻛ ﻴﻟﻠﺔ إﻰﻟ‬
‫ﺳﻤﺎء اﺪﻟﻧﻴﺎ ﺣ� ﻳﺒﻰﻘ ﺛﻠﺚ الﻠﻴﻞ اﻻﺧﺮ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻣﻦ ﻳﺪﻋﻮ� ﻓﺄﺳﺘﺠﻴﺐ ﻪﻟ‪ ،‬ﻣﻦ‬
‫�ﺴﺄﻟ� ﻓﻌﻄﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻦ �ﺴﺘﻐﻔﺮ� ﻓﺄﻏﻔﺮ ﻪﻟ« »ھﺮ ﺷﺐ در ﺛﻠﺚ آﺧﺮ ﺷﺐ رﺣﻤﺖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در آﺳﻤﺎن دﻧﯿﺎ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮ ﮐﺲ ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺶ را‬
‫اﺟﺎﺑﺖ ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ھﺮ ﮐﺲ از ﻣﻦ ﭼﯿﺰی ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ھﺮ ﮐﺲ‬
‫از ﻣﻦ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﻣﯽآﻣﺮزم«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪.‬‬
 ‫‪٢٧٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۲‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺴﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻗﺮب ﻣﺎ ﻳ�ﻮن اﻟﻌﺒﺪ‬
‫ﻣﻦ الﺮب ﻲﻓ ﺟﻮف الﻠﻴﻞ اﻻﺧ� ﻓﺈن اﺳﺘﻄﻌﺖ أن ﺗ�ﻮن مﻦ ﻳﺬﻛﺮ اﷲ ﻲﻓ ﺗﻠﻚ‬
‫الﺴﺎﻋﺔ ﻓ�ﻦ« »در دل آﺧﺮ ﺷﺐ اﻧﺴﺎن از ھﺮ وﻗﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ در آن وﻗﺖ از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎش‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪا را ﺑﯿﺎد ﻣﯽ‬
‫آورﻧﺪ )ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان(«‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ آن را ﺑﺸﺮط ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺗﺮﻣﺬی آن را‬
‫ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ ﻧﯿﺰ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺑﻮﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮذر ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﮐﺪام وﻗﺖ ﺷﺐ‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ﻧﯿﺰ آن را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﮐﺮدم‪ :‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻮف الﻠﻴﻞ اﻟﻐﺎﺑﺮ وﻗﻠﻴﻞ ﻓﺎﻋﻠﻪ«‬
‫»ﻧﯿﻤﻪ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه ﺷﺐ و ﮐﻤﺘﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد »ﺟﯿﺪ«‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ و ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺣﺐ الﺼﻴﺎم إﻰﻟ اﷲ ﺻﻴﺎم داود‪،‬‬
‫وأﺣﺐ الﺼﻼة إﻰﻟ اﷲ ﺻﻼة داود‪ :‬ﺎﻛن ﻳﻨﺎم ﻧﺼﻒ الﻠﻴﻞ‪ ،‬و�ﻘﻮم ﺛﻠﺜﻪ‪ ،‬و�ﻨﺎم‬
‫ﺳﺪﺳﻪ‪ ،‬و�ن ﻳﺼﻮم ﻳﻮﻣﺎ و�ﻔﻄﺮ ﻳﻮﻣﺎ« »دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﯽﺗﺮﯾﻦ روزه ﺑﻨﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ‪،‬‬
‫روزه داود اﺳﺖ‪ ،‬و دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﯽﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻨﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻤﺎز داود اﺳﺖ‪ .‬او‬
‫ﻧﯿﻤﻪ اول ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﺛﻠﺚ آﺧﺮ ﺷﺐ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و در ﻗﺴﻤﺖ ﯾﮏ‬
‫ﺷﺸﻢ آﺧﺮ ﺷﺐ ھـﻢ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﯾﮏ روز روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﯾﮏ روز اﻓﻄﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ‪ -‬ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺰرگ ﺑﺠﺰ ﺗﺮﻣﺬی‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۵‬ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎت ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪:‬‬

‫ﺳﻨﺖ وﺗﺮ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﺳﻤﺮه ﺑﻦ ﺟﻨﺪب ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ھﺮ ﺷﺐ ﮐﻢ ﯾﺎ زﯾﺎد ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺐ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را در آﺧﺮ آن ﻗﺮار دھﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺑﺰاز‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻼة ﻲﻓ مﺴﺠﺪي ﺗﻌﺪل ﺑﻌﺮﺸة‬
‫آﻻف ﺻﻼة‪ ،‬وﺻﻼة ﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠﺪ اﺤﻟﺮام ﺗﻌﺪل ﺑﻤﺎﺋﺔ أﻟﻒ ﺻﻼة والﺼﻼة ﺑﺄرض‬
‫الﺮ�ﺎط ﺗﻌﺪل ﺑﺄﻟﻲﻔ أﻟﻒ ﺻﻼة‪ ،‬وأ�ﺮﺜ ﻣﻦ ذلﻚ ﻠﻛﻪ الﺮ�ﻌﺘﺎن ﻳﺼﻠﻴﻬﻤﺎ اﻟﻌﺒﺪ ﻲﻓ‬
‫ﺟﻮف الﻠﻴﻞ« »ﺛﻮاب ﻧﻤﺎزی در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻦ )ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﯽ در ﻣﺪﯾﻨﻪ( ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٧٨‬‬

‫ﺛﻮاب ده ھﺰار ﻧﻤﺎز در ﺟﺎھﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﺛﻮاب ﻧﻤﺎزی در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ ﺛﻮاب ﯾﮑﺼﺪ ھﺰار ﻧﻤﺎز در ﺟﺎھﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﭘﺎداش ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ در‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎی ﻣﺮزی ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﭘﺎداش دو ھﺰار ھﺰار ﻧﻤﺎز در ﺟﺎھﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬و‬
‫ﭘﺎداش دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﻨﺪه ﺧﺪا در دل ﺷﺐ ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ اﯾﻦھﺎ اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮاﻟﺸﯿﺦ‬
‫و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد »اﻟﺜـﻮاب« آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺬری در »اﻟﱰﻏﻴﺐ‬
‫واﻟﱰﻫﻴﺐ« از آن ﺳﮑﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از اﯾﺎس ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻣﺰﻧﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺑﺪ ﻣﻦ ﺻﻼة‬
‫ﺑﻠﻴﻞ ولﻮ ﺣﻠﺐ ﺷﺎة‪ ،‬وﻣﺎ ﺎﻛن ﺑﻌﺪ ﺻﻼة اﻟﻌﺸﺎء ﻓﻬﻮ ﻣﻦ الﻠﻴﻞ« »ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‬
‫ﺿﺮوری اﺳﺖ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺎﻧﺪازه دوﺷﯿﺪن ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی‪ ،‬وﻗﺖ ﺻﺮف آن ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﺤﺴﻮب اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﻃﺒﺮاﻧﯽ و راوﯾﺎن آن ﺑﺠﺰ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ھﻤﮕﯽ ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺳﺨﻦ ﺑﻤﯿﺎن آوردم‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از اﺻﺤﺎب ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺼﻔﻪ‪ ،‬ﺛﻠﺜﻪ‪ ،‬ر�ﻌﻪ‪ ، ،‬ﻓﻮاق ﺣﻠﺐ ﻧﺎﻗﺔ‪ ،‬ﻓﻮاق ﺣﻠﺐ ﺷﺎة«‬
‫»)وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ( ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ‪ ،‬ﯾﮑﺴﻮم ﺷﺐ‪ ،‬ﯾﮏ ﭼﮫﺎرم ﺷﺐ ﺑﺎﻧﺪازه دوﺷﯿﺪن‬
‫ﺷﺘﺮی‪ ،‬ﺑﺎﻧﺪازه دوﺷﯿﺪن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺑﺎز ھﻢ از او رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد و ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫آن آﻧﻘﺪر ﺗﺮﻏﯿﺐ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﻠﻴ�ﻢ ﺑﺼﻼة الﻠﻴﻞ ولﻮ ر�ﻌﺔ« »ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺎد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ آن را‬
‫در »اﻟﮑﺒﯿﺮ« و »اﻻوﺳﻂ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻮاره ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ﺳﯿﺰده رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار‬
‫ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ آنھﺎ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھـﻢ ﯾﺎ ﺟﺪا از ھﻢ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در رﻣﻀﺎن و ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن ﺑﯿﺶ از ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ را‬
‫ﻣﯽﺧـﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﻣﭙﺮس ﮐﻪ ﭼﻘﺪر آنھﺎ را ﻧﯿﮑﻮ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ!! ﺳﭙﺲ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ‬
‫دﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﻣﭙﺮس ﮐﻪ ﭼﻘﺪر ﻧﯿﮑﻮ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ!! ﺳﭙﺲ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ‬
‫را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﮕﺮ ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺳﻨﺖ وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯽ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﺎﻋ�ﺸﺔ إن ﻋﻴ� ﺗﻨﺎﻣﺎن وﻻ ﻳﻨﺎم ﻗﻠﻲﺒ« »ﭼﺸﻤﺎن ﻣﻦ ﻣﯽﺧﻮاﺑﻨﺪ و ﻟﯿﮑﻦ ﻗﻠﺐ‬
 ‫‪٢٧٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﻦ ﺑﺨﻮاب ﻧﻤﯽرود«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬ﺑﺎز آﻧﺎن از ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﻋﺎﺋﺸﻪ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ده‬
‫رﮐﻌﺖ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺠﺪه وﺗﺮ آن را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬

‫‪ -۶‬ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪:‬‬

‫ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﻌﻠﺖ درد و ﮐﺴﺎﻟﺖ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ آن‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را از دﺳﺖ ﻣﯽداد‪ ،‬ﺑﺠﺎی آن دوازده رﮐﻌﺖ را در روز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺰ ﺑﺨﺎری ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺎم‬
‫ﻋﻦ ﺣﺰ�ﻪ أو ﻋﻦ ﺷﺊ ﻣﻨﻪ ﻓﻘﺮأه ﻣﺎ ﺑ� ﺻﻼة اﻟﻔﺠﺮ وﺻﻼة اﻟﻈﻬﺮ ﻛﺘﺐ ﻛﺄﻧﻤﺎ ﻗﺮأه ﻣﻦ‬
‫الﻠﻴﻞ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﺶ ﺑﺮد و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺒﺶ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ آن را در وﻗﺖ ﺑﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻇﮫﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺤﺴﺎب ﻧﻤﺎز ﺷﺐ وی ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ در رﻣﻀﺎن = ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ‬

‫‪ -۱‬دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ و ﺳﻨﺖ ﺑﻮدن آن‪:‬‬

‫ﺑﺮای ﻣﺮد و زن ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء و ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ‬
‫»وﺗﺮ« ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺗﺮاوﯾﺢ را دو رﮐﻌﺖ دو رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﭘﯿﺶ از آن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﺗﺎ آﺧﺮ ﺷﺐ‬
‫اﺳﺘﻤﺮار دارد‪ .‬ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮدم را‬
‫ﺑﻪ ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺠﺪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎم رمﻀﺎن إﻳﻤﺎﻧﺎ واﺣتﺴﺎﺑﺎ ﻏﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺗﻘﺪم ﻣﻦ ذﻧﺒﻪ« »ﮐﺴﯽﮐﻪ از روی‬
‫اﯾﻤﺎن و ﺑﺎوری و ﺑﺮای رﺿﺎی ﺧﺪا‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ را ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ وی آﻣﺮزﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬و ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ ﺗﺮﻣﺬی از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺮدﻣﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺐ ﺑﻌﺪ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﯿﺶ از ﺷﺐ ﻗﺒﻞ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ وی ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺷﺐ ﺳﻮم ﻧﯿﺰ ﻣﺮدم ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺶ آنھﺎ ﻧﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮداﯾﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺪ رأﻳﺖ ﺻﻨﻴﻌ�ﻢ ﻓﻠﻢ ﻳﻤﻨﻌ� ﻣﻦ اﺨﻟﺮوج إﻴﻟ�ﻢ إﻻ أ� ﺧﺸﻴﺖ أن‬
‫ﺗﻔﺮض ﻋﻠﻴ�ﻢ« »ﮔﺮد آﻣﺪن ﺷﻤﺎ را دﯾﺪم وﻟﯽ ﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﮔﺮدد‪ ،‬ﻟﺬا‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٨٠‬‬

‫ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎﻣﺪم«‪ .‬اﯾﻦ روﯾﺪاد در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻮد‪) - .‬ﺷﺐ ﺳﻮمص ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎﻣﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﮔﻤﺎن ﻧﮑﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮض اﺳﺖ(‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎت ﻧﻤﺎز ﺗﺮاﯾﺢ‪:‬‬

‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در رﻣﻀﺎن و ﻣﺎهھﺎی‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶ از ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ در ﺷﺐ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮایﺷﺎن ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ و وﺗﺮ را ﺧﻮاﻧﺪ و ﺷﺐ ﺑﻌﺪ‬
‫ﺑﺎﻧﺘﻈﺎرش ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ .‬و اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺣﺴﻦ« از او‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای‬
‫ُ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬اﻣﺸﺐ ﭼﯿﺰی از ﻣﻦ ﺳﺮ زده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮذ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ای اﺑﯽ؟ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺸﺐ‬
‫زﻧﺎﻧﯽ در ﻣﻨﺰﻟﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاھﯿﻢ ﺑﺎ ﺗﻮ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﺗﻮ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻦ ﺑﺎ آﻧﺎن ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ و وﺗﺮ را ﻧﯿﺰ ﺑﺠﺎی آوردﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﯿﺰی ﻧﮕﻔﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺼﻮرت ﺳﻨﺖ رﺿﺎی او درآﻣﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺳﻨﺖ ﺗﺮاوﯾﺢ از ﻃﺮﯾﻖ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻄﺮﯾﻖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬و از ﻃﺮﯾﻖ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت‬
‫رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽ ﻣﺮدم ﺑﯿﺴﺖ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺗﺮاوﯾﺢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و رای ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎی ﺣﻨﻔﯽ و ﺣﻨﺒﻠﯽ و داود ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ رواﯾﺖ ﺑﯿﺴﺖ رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺗﺮاوﯾﺢ را از ﻋﻤﺮ و‬
‫ﻋﻠﯽ و دﯾﮕﺮ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ‪ .‬و ﺳﻔﯿﺎن و ﺛﻮری و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک و اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻗﻮل را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدم ﻣﮑﻪ را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ رﮐﻌﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮ آﻧﻨﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﯿﺴﺖ رﮐﻌﺖ ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ وﺗﺮ و ﺗﺮاوﯾﺢ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب اﺳﺖ و ﺑﯿﺶ از آن ھﻢ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻤﺎل اﺑﻦ اﻟﮫﻤﺎم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﺴﺖ رﮐﻌﺖ ﺗﻨﮫﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻧﺠﺎم داد و ﺳﭙﺲ ﻣﺒﺎدا ﮐﻪ واﺟﺐ ﮔﺮدد آن را‬
‫ﺗﺮک ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺎﻗﯽ آن ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ آﻣﺪ‬
‫اﺳﺖ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻧﺠﺎم داده‪ ،‬ﺑﺎ وﺗﺮ ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
 ‫‪٢٨١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی اﺻﻮل ﻣﺸﺎﯾﺦ ﻣﺎ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ اﺳﺖ و ‪ ١٢‬رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪی ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ »ﺗﺮاوﯾﺢ« و ﺳﻪ رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ وﺗﺮ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺎ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ(‪.‬‬

‫‪ -۳‬آﯾﺎ ﻣﯽ ﺗﻮان آن را ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪ؟‬

‫ﺳﻨﺖ ﺗﺮاوﯾﺢ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﯾﺎ اﻧﻔﺮادی ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻘﻮل ﺟﻤﮫﻮر‬
‫ﻋﻠﻤﺎ آن را ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ و در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ و ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫آن را ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪ وﻟﯽ از ﺗﺮس اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺒﺎدا‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن را واﺟﺐ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﻨﺪ آن را اداﻣﻪ ﻧﺪاد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ‬
‫آن را ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺒﯽ‬
‫در رﻣﻀﺎن ھﻤﺮاه ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﺮوھﯽ ﺑﻪ وی‬
‫اﻗﺘﺪا ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮم اﮔﺮ ھﻤﻪ را ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻢ و ﻗﺎریء اﻟﻘﺮآﻧﯽ را ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ‬
‫ھﻤﻪ آﻧﺎن ﺑﮕﻤﺎرم ﺑﮫﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ و ھﻤﻪ ﻣﺮدم را ﮔﺮد ھﻢ آورد و اﺑﯽ‬
‫ﺑﻦ ﮐﻌﺐ را ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ آﻧﺎن ﮔﻤﺎرد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺷﺒﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ وی ﺑﯿﺮون آﻣﺪﯾﻢ‪ ،‬دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫ھﻤﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻗﺎریء اﻟﻘﺮآن ﺧﻮد ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬و ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻌﻤﺖ اﻟﺒﺪﻋﺔ ﻫﺬه‬
‫واﻟﺘﻲ ﻳﻨﺎﻣﻮن ﻋﻨﻬﺎ أﻓﻀﻞ ﻣﻦ اﻟﺘﻲ ﻳﻘﻮﻣﻮن« »ﮐﺎر ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺳﻨﺖ ﺗﺮاوﯾﺢ ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻌﯽ ﺑﺎ ھﻢ وا داﺷﺘﻢ‪ ،‬و ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را در آﺧﺮ ﺷﺐ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺧﻮاب ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻪ اول ﺷﺐ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب و ﻣﺮدم آن را در اول ﺷﺐ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و دﯾﮕﺮان آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ‪.‬‬

‫‪ -۴‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن در ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺗﺮاوﯾﺢ‪:‬‬

‫درﺑﺎره ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ در ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ‪ ،‬ﭼﯿﺰی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن دوﯾﺴﺖ آﯾﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و از ﺑﺲ ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ را ﻃﻮل ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه و ﺑﺮ ﻋﺼﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از ﺳﭙﯿﺪه ﺻﺒﺢ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ ﻧﻤﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‬
‫و آﻧﮕﺎه از ﺗﺮس اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺒﺎدا ﺳﭙﯿﺪه ﺑﺪﻣﺪ ﺑﻪ ﺧﺎدﻣﺎن ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آوردن ﻏﺬای‬
‫ﺳﺤﺮی ﺷﺘﺎب ﺑﻮرزﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه را در ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ آن را در‬
‫دوازده رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬آن را ﺗﺨﻔﯿﻒ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٨٢‬‬

‫اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ‪« :‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺮاﺋﺖ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﺮدم در ﻣﺸﻘﺖ ﻧﯿﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه‬
‫در ﺷﺐھﺎی ﮐﻮﺗﺎه«‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﯾﮑﺒﺎر ھﻤﻪ ﻗﺮآن‬
‫را در ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺗﻤﺎم ﻗﺮآن را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻣﺎم ﺑﯿﺶ از ﯾﮑﺒﺎر ﻗﺮآن‬
‫را در ﻧﻤﺎز ﺧﺘﻢ ﮐﻨﺪ ﻣﺒﺎدا ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ در ﻣﺸﻘﺖ ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ و ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﺎل ﻣﺮدم ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﺮوھﯽ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﻠﻨﺪ و ﻃﻮﻻﻧﯽ راﺿﯽ ﺷﺪﻧﺪ ﻧﻤﺎز آن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮذر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪« :‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺷﺐ آﻧﻘﺪر ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺗﺮﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﺳﺤﺮی ﻧﺮﺳﯿﻢ و ﻗﺎریء ﺗﺎ دوﯾﺴﺖ آﯾﻪ را ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﺻﻼه اﻟﻀـﺤﯽ = ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺘﮕﺎه‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪:‬‬
‫در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺘﮕﺎه اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﺎی آن ذﮐﺮ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ (۱‬از اﺑﻮذر رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﺮد‪» :‬ﻳﺼﺒﺢ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺳﻼ� ﻣﻦ أﺣﺪ�ﻢ‬
‫ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬ﻓﻞﻜ �ﺴبﻴﺤﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺤﺗﻤﻴﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺗﻬﻠﻴﻠﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺗ�ﺒ�ة‬
‫ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬وأمﺮ ﺑﺎﻤﻟﻌﺮوف ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬وﻧ� ﻋﻦ اﻤﻟﻨﻜﺮ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و�ﺰي ﻣﻦ ذلﻚ ر�ﻌﺘﺎن‬
‫ﻳﺮ�ﻌﻬﻤﺎ ﻣﻦ الﻀﻰﺤ« »در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﯾﮏ از اﺳﺘﺨﻮانھﺎ و ﻣﻔﺎﺻﻞ ﺑـﺪن ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺻﺪﻗﻪای ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮ ﯾﮏ از ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﺤﻤﯿﺪ و ﺗﮫﻠﯿﻞ و ﺗﮑﺒﯿﺮ و اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﺻﺪﻗﻪای ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز در ﭼﺎﺷﺘﮕﺎه‬
‫ﺑﺠﺎی ھﻤﻪ آنھﺎ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺲ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ (۲‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود از ﺑﺮﯾﺪه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓـﺮﻣﻮد‪» :‬ﻲﻓ اﻻ�ﺴﺎن‬
‫ﺳﺘﻮن وﺛﻼﺛﻤﺎﺋﺔ ﻣﻔﺼﻞ ﻋﻠﻴﻪ أن ﻳﺘﺼﺪق ﻋﻦ ﻞﻛ ﻣﻔﺼﻞ ﻣﻨﻬﺎ ﺻﺪﻗﺔ« »در ﺑﺪن‬
‫اﻧﺴﺎن ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﻣﻔﺼﻞ ھﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﯾﮏ از آنھﺎ ﯾﮏ‬
‫ﺻﺪﻗﻪای ﺑﺪھﺪ«‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ آﻧﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﻨﻟﺨﺎﻣﺔ ﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠﺪ ﻳﺪﻓﻨﻬﺎ أو الﺸﺊ ﻳﻨﺤﻴﻪ ﻋﻦ اﻟﻄﺮ�ﻖ‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ ﻳﻘﺪر ﻓﺮ�ﻌﺘﺎ‬
‫الﻀﻰﺤ ﺠﺗﺰئ ﻋﻨﻪ« »ﭘﻨﮫﺎن ﮐﺮدن ﺑﻠﻐﻢ و ﺑﺮ ﻃﺮف ﮐﺮدن آن‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ و دور‬
 ‫‪٢٨٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ھﺮ ﭼﯿﺰی از ﺳﺮ راه ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﻮد ﺻﺪﻗﻪای اﺳﺖ و اﮔﺮ آنھﺎ را ھﻢ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺘﮕﺎه ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﯽ و ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﺰرگ و ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و ﺳﻨﺖ ﺑﻮدن آن دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ ﺑﺠﺎی ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﻮاﻇﺒﺖ و ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم آن اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ از اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮔﻔﺘﻦ ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﺤﻤﯿﺪ و ﺗﮫﻠﯿﻞ و ﺗﮑﺒﯿﺮ و‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ و دﻓﻦ و ﭘﻨﮫﺎنﮐﺮدن ﺑﻠﻐﻢ و اﺧﻼط و دور ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ راھﮕﺰران را اذﯾﺖ ﮐﻨﺪ از ﺳﺮ راه ﻣﺮدم‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﻃﺎﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺳﻘﺎط‬
‫ﺻﺪﻗﺎت ﻻزم در ھﺮ روز ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﮕﯽ ﺳﻨﺖ و ﻣﺸﺮوع ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ :‬اﺑﻦ آدم ﻻ‬
‫‪ (۳‬از ﻧﻮاس ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺎل اﷲ‬
‫ﺗﻌﺠﺰن ﻋﻦ أر�ﻊ ر�ﻌﺎت ﻲﻓ أول اﻨﻟﻬﺎر أ�ﻔﻚ آﺧﺮه« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ای ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫آدم از اﻧﺠﺎم ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ در اول روز ﺧﺴﺘﻪ ﻣﺸﻮ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻦ در آﺧﺮ آن ﺗﺮ اﮐﻔﺎﯾﺖ‬
‫ﺧﻮاھـﻢ ﮐﺮد = ﭘﺎداش آن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﻮاھـﻢ داد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺣﺎﮐـﻢ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫راوﯾﺎن آن ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ‬
‫و ﻧﻌﯿﻢ ﻏﻄﻔﺎﻧﯽ ﺑﺎ »ﺳﻨﺪ ﺟﯿﺪ«‪ .‬ﻣﺘﻦ ﺗﺮﻣﺬی ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻋﻦ رﺳﻮل اﷲص‬
‫ﻋﻦ اﷲ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﻰﻟ‪) :‬إن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻗﺎل‪) :‬اﺑﻦ آدم ار�ﻊ ﻲﻟ أر�ﻊ ر�ﻌﺎت ﻣﻦ أول‬
‫اﻨﻟﻬﺎر أ�ﻔﻚ آﺧﺮه«‪.‬‬
‫‪ (۴‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﺮوھﯽ از ﺳﭙﺎھﯿﺎن )ﺳﺮﯾﻪای(‬
‫را رواﻧﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻏﻨﺎﺋﻤﯽ ﺑﺪﺳﺖ آوردﻧﺪ و ﺑﺰودی ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم از ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﺟﻨﮓ و ﮐﺜﺮت ﻏﻨﯿﻤﺖ و ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺘﺸﺎن ﺑﺎ اﻋﺠﺎب ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻻ أدﻟ�ﻢ ﻰﻠﻋ أﻗﺮب ﻣﻨﻬﻢ ﻣﻐﺰى وأ�ﺮﺜ ﻏﻨﻴﻤﺔ وأوﺷﻚ رﺟﻌﺔ؟ ﻣﻦ ﺗﻮﺿﺄ‬
‫ﺛﻢ ﻏﺪا إﻰﻟ اﻤﻟﺴﺠﺪ لﺴﺒﺤﺔ الﻀﻰﺤ ﻓﻬﻮ أﻗﺮب ﻣﻐﺰى وأ�ﺮﺜ ﻏﻨﻴﻤﺔ وأوﺷﻚ رﺟﻌﺔ«‬
‫»آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺳﺮﯾﻌﺘﺮ و ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ زودﺗﺮ‪،‬‬
‫راھﻨﻤﺎﺋﯽ ﮐﻨﻢ؟ ھﺮ ﮐﺲ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺘﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ‪،‬‬
‫ﺟﻨﮕﺶ ﺳﺮﯾﻌﺘﺮ و ﻏﻨﯿﻤﺘﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﺎزﮔﺸﺘﺶ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‬
‫و ﻃﺒﺮاﻧﯽ‪ .‬اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﯿﺰی ﻗﺮﯾﺐ ﺑﺪان را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٨٤‬‬

‫‪ (۵‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮورم و دوﺳﺘﻢ ص ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»در ھﺮ ﻣﺎه ﺳﻪ روز روزه ﺑﮕﯿﺮم‪ ،‬و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺘﮕﺎه را ﺑﮕﺰارم‪ ،‬و ﭘﯿﺶ از‬
‫آﻧﮑﻪ ﺑﺨﻮاﺑـﻢ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﻢ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ (۶‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬در ﺳﻔﺮی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺘﮕﺎه را‬
‫ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﻼم داد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إ� ﺻﻠﻴﺖ ﺻﻼة رﻏﺒﺔ ورﻫﺒﺔ‪،‬‬
‫ﺳﺄﻟﺖ ر� ﺛﻼﺛﺎ ﻓﺄﻋﻄﺎ� اﺛنﺘ� وﻣﻨﻌ� واﺣﺪة‪ :‬ﺳﺄﺘﻟﻪ أﻻ ﻳبﺘ� أﻣﻲﺘ ﺑﺎلﺴن�‬
‫ﻓﻔﻌﻞ‪ ،‬وﺳﺄﺘﻟﻪ أﻻ ﻳﻈﻬﺮ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻋﺪوﻫﻢ ﻓﻔﻌﻞ‪ ،‬وﺳﺄﺘﻟﻪ أﻻ ﻳﻠبﺴﻬﻢ ﺷﻴﻌﺎ ﻓﺄﻰﺑ ﻲﻠﻋ«‬
‫»ﻣﻦ ﻧﻤﺎز رﻏﺒﺖ و رھﺒﺖ ﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ را از ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﺴﺌﻠﺖ ﻧﻤﻮدم ﮐﻪ‬
‫دو ﺗﺎی آن را اﺟﺎﺑﺖ ﻓﺮﻣﻮد و ﯾﮑﯽ را رد ﮐﺮد‪ :‬از او ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﮐﻪ اﻣﺘﻢ را دﭼﺎر‬
‫ﻗﺤﻄﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻓـﺮﻣﻮد‪ ،‬و از او ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﮐﻪ دﺷﻤﻨﺎن را ﺑﺮاﻣﺘﻢ ﭘﯿﺮوز‬
‫ﻧﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬و از او ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﮐﻪ اﻣﺘﻢ را دﭼﺎر ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﮔﺮوه ﮔﺮاﺋﯽ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ آن را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ«‪ ،‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ‬
‫ﺧﺰﯾﻤﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺘﮕﺎه‪:‬‬

‫ﺻﻼه اﻟﻀﺤﯽ ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﺤﺐ‪ ،‬ھﺮﮐـﺲ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﭘﺎداش ﻧﯿﮏ آﻧﺴﺖ آن را‬
‫ﺑﮕﺰارد و اﻻ در ﺗﺮک آن ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﮔﻨﺎھﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻧـﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﺑـﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﺎھﯽ آﻧﻘﺪر ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺘﮕﺎه را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و آن را اداﻣﻪ ﻣﯽداد ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﯿـﻢ ھﺮﮔﺰ آن را ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ آﻧﻘﺪر آن را ﺗﺮک‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﯿﻢ ھﺮﮔﺰ آن را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧـﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و »ﺣﺴﻦ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ‪:‬‬

‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ از ھﻨﮕﺎم ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن و ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ﻧﯿﺰه ﺗﺎ ھﻨﮕﺎم‬
‫زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﺧﻂ اﺳﺘﻮا اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﮫﻨﮕﺎم ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫و در ھﻨﮕﺎم ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺮم ﺷﺪن ھﻮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬از زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ‬
‫ﻧﺰد اھﻞ »ﻗﺒﺎء«‪ ،‬رﻓﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬او ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺻﻼة اﻻواﺑ� إذا رمﻀﺖ اﻟﻔﺼﺎل ﻣﻦ الﻀﻰﺤ« »ھﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن وﻗﺘﯽ‬
 ‫‪٢٨٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﭽﻪ ﺷﺘﺮ ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎی ﭼﺎﺷﺖ را اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬

‫‪ -۴‬ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎت ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ‪:‬‬

‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮذر آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻤﺘـﺮﯾﻦ رﮐﻌﺎت آن دو رﮐﻌﺖ و ﺣﺪاﮐﺜﺮ آن‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی رﻓﺘﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎی ﮔﻔﺘﺎر اﯾﺸﺎن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ دوازده رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮوھﯽ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﻠﯿﻤﯽ و روﯾﺎﻧﯽ از ﻓﻘﮫﺎی ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ‬
‫آن ﻣﻌﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﺮاﻗﯽ در ﺷﺮح ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﮐﺴﯽ را از‬
‫اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺳﺮاغ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ رﮐﻌﺎت »ﺻﻼه اﻟﻀﺤﯽ« را در دوازده رﮐﻌﺖ‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﯿﻮﻃﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ از‬
‫ﺣﺴﻦ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ...‬ﺑﻌﻀﯽ‬
‫دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ و ﮔﺮوھﯽ ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪ روز ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن آن ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از اﺳﻮد ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﺳﻮال ﮐﺮده ﻣﻦ ﭼﻨﺪ رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ را ﺑﺨﻮاﻧﻢ؟ او ﺟﻮاب داد‪ :‬ھﺮ اﻧﺪازه ﮐﻪ دﻟﺖ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪ .‬از ام ھﺎﻧﯽء رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ھﺮدو رﮐﻌﺖ‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽ داد«‪ .‬اﺑﻮداود اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ »اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ را ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ھﺮ اﻧﺪازه ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ آن را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽداد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ وﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬

‫ﻧـﻤﺎز اﺳﺘﺨﺎره‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﯾﮏ ﮐﺎر ﻣﺒﺎﺣﯽ را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬وﻟﯽ راه ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح ﺑﺮ وی‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ و در ﺑﺎره ﻓﺮﺟﺎم آن دﭼﺎر ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻏﯿﺮ ﻓﺮض ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﯿﻪ اﻟﻤﺴﺠﺪ و در ھﺮ وﻗﺘﯽ از ﺷﺐ ﯾﺎ روز‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ ھﺮ ﻣﻘﺪار از ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﺳﻼم داد‪،‬‬
‫ﺧﺪا را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ او درود و ﺳﻼم ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ دﻋﺎﺋﯽ را ﮐﻪ ﺑﺨﺎری از‬
‫ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺳﻮره ﻗﺮآن را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ ﯾﺎد ﻣﯽداد‪ ،‬ﻃﺮﯾﻘﻪ اﺳﺘﺨﺎره ﮐﺮدن در ھﺮ ﮐﺎری را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺎ ﯾﺎد ﻣـﯽداد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٨٦‬‬

‫»إذا ﻫﻢ أﺣﺪ�ﻢ ﺑﺎﻻمﺮ‪ ،‬ﻓﻠ��ﻊ ر�ﻌﺘ� ﻣﻦ ﻏ� اﻟﻔﺮ�ﻀﺔ ﺛﻢ ﻴﻟﻘﻞ‪ :‬ا� إ� اﺳﺘﺨ�ك‬

‫ﺑﻌﻠﻤﻚ‪ ،‬وأﺳﺘﻘﺪرك ﺑﻘﺪرﺗﻚ وأﺳﺄلﻚ ﻣﻦ ﻓﻀﻠﻚ اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻚ ﺗﻘﺪر وﻻ أﻗﺪر‪ ،‬وﺗﻌﻠﻢ وﻻ‬
‫أﻋﻠﻢ‪ ،‬وأﻧﺖ ﻋﻼم اﻟﻐﻴﻮب‪ ،‬ا� إن ﻛﻨﺖ ﺗﻌﻠﻢ أن ﻫﺬا اﻻمﺮ ﺧ� ﻲﻟ ﻲﻓ دﻳ� وﻣﻌﺎﻲﺷ‬
‫وﺎﻋﻗﺒﺔ أمﺮي‪ ،‬أو ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻋﺟﻞ أمﺮي وآﺟﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪره ﻲﻟ‪ ،‬و�ﺮﺴه ﻲﻟ‪ ،‬ﺛﻢ ﺑﺎرك ﻲﻟ ﻓﻴﻪ‪ ،‬و�ن ﻛﻨﺖ‬
‫ﺗﻌﻠﻢ أن ﻫﺬا اﻻمﺮ ﺮﺷ ﻲﻟ‪ ،‬ﻲﻓ دﻳ� وﻣﻌﺎﻲﺷ وﺎﻋﻗﺒﺔ أمﺮي‪ ،‬أو ﻗﺎل ‪ -‬ﺎﻋﺟﻞ أمﺮي وآﺟﻠﻪ ‪-‬‬
‫ﻓﺎﺮﺻﻓﻪ ﻋ� واﺮﺻﻓ� ﻋﻨﻪ‪ ،‬واﻗﺪر ﻲﻟ اﺨﻟ� ﺣﻴﺚ ﺎﻛن‪ ،‬ﺛﻢ أرﺿ� ﺑﻪ« وﻗﺘﯽﮐﻪ رﺳﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫»أ� ان ﺎﻛن ﻫﺬا اﻻمﺮ« ﮐﺎر ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش را ﻧﺎم ﺑﺒﺮد‪)» .‬ﯾﻌﻨﯽ( ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺎری ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻏﯿﺮ ﻓﺮض ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا از داﻧﺶ ﺗﻮ ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ )ﺑﺎ داﻧﺶ ﺧﻮد ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﯿﺮ ھﺪاﯾﺖ ﮐﻦ( و از‬
‫ﻗﺪرت ﺗﻮ ﻃﻠﺐ ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻣﯽﮐﻨـﻢ و از ﻓﻀﻞ ﺑﺰرگ ﺗﻮ ﻃﻠﺐ ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ ﺑﺮ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺗﻮاﻧﺎ ھﺴﺘﯽ و ﻣﻦ ﺗﻮاﻧﺎ ﻧﯿﺴﺘـﻢ و ﺗﻮ ھﺮ ﭼﯿﺰی را ﻣﯽداﻧﯽ و ﻣﻦ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺘﻢ و ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ھﻤﻪ ﻧﮫﺎﻧﯽھﺎ را ﻣﯽداﻧﯽ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر )ﮐﺎر‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد( ﺑﺮای دﯾﻦ و دﻧﯿﺎﯾﻢ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺎرم ﺑﮫﺘﺮ و ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪ ،‬آن را‬
‫ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﯿﺴﺮ و ﻣﻘﺪور و ﻣﺒﺎرک ﮔﺮدان‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر )ﮐﺎر ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ﻧﺎم‬
‫ﻣﯽﺑﺮد( ﺑﺮای دﯾﻦ و دﻧﯿﺎﯾﻢ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺎرم ﺷﺮ و ﺑﺪی و زﯾﺎن و ﺿﺮر اﺳﺖ‪ ،‬آن را از ﻣﻦ‬
‫ﻣﻨﺼﺮف ﮔﺮدان و ﻣﺮا از آن ﻣﻨﺼﺮف ﺳﺎز‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾـﻢ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ ھﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻘﺪر ﻓﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮا ﺑﺪان راﺿﯽ و ﺧﺮﺳﻨﺪ ﮔﺮدان«‪ .‬در ﺑﺎره ﻗـﺮاﺋﺖ آﯾﺎت‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ در آن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺑﺎره ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﺑﻮدن ﺗﮑﺮار آن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﺨﺎره ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﮐﻪ دﻟﺶ ﺑﺮ آن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﻗﺒﻼ ﭘﯿﺶ از اﺳﺘﺨﺎره ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ و آرزوﯾﺶ ﺑﻮده و ﻟﺬا دﻟﺶ ﺑﺮ آن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﺳﺘﺨﺎره ﮐﻨﻨﺪه اﺻﻮﻻ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ وا ﻣﯽﮔﺬارد و اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮﯾﺶ را رھﺎ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﻪ راه ﻧﯿﮏ ھﺪاﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ واﻻ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ از ﺧﺪا و‬
‫ﺗﺒﺮی از ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرت ﺧﻮﯾﺶ و ﻧﺴﺒﺖ دادن آن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺎدق و راﺳﺘﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﺨﺎره روا ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ و اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺘﮑﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دل او را‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻨﺸﺮح ﻣﯽﺳﺎزد‬
 ‫‪٢٨٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﻮﮐﻮل ﻧﻤﺎﯾﺪ(‪- .‬و دﻟﺶ ﺑﮫﺮ ﺟﮫﺖ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻮﮐﻞ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.-‬‬

‫ﺻﻼة اﻟﺘﺴﺒﯿﺢ‬
‫از ﻋﮑﺮﻣﻪ و از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‬
‫ﺎل‬ ‫ْ ْ َ َ َ ََُْ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ُ ْ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ �ﺒﺎس ﻳﺎ �ﻤﺎه أﻻ أﻋ ِﻄﻴﻚ أﻻ أﺣﺒﻮك أﻻ أﺟ ِﺰ�ﻚ‪ ،‬أﻻ أ�ﻌﻞ لﻚ ﻋﺮﺸ ِﺧﺼ ٍ‬
‫ﺮﺳ ُه‬ ‫ﻋﻤﺪه وﺧﻄﺄَ ُه َّ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬ ‫َُ‬
‫وآﺧ َﺮ ُه‬ ‫َ َ ََْ َ َ َُ‬ ‫َ َْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬
‫ﻗﺪﻳﻤﻪ َوﺣﺪﻳﺜﻪ‬ ‫إِذا أﻧﺖ �ﻌﻠﺖ ذلِﻚ �ﻔ َﺮ اﷲ لﻚ ذ�ﺒﻚ أ َّوﻪﻟ ِ‬
‫وﺳﻮرة‪،‬‬
‫ُ ً‬
‫الﻜﺘﺎب‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺮﺒ‪ ،‬ﺛﻢ َ� ْﻘﺮأُ ﺑﻔﺎﺤﺗَ‬
‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫ﻜّ‬ ‫ﻓﺘ‬ ‫ﺗﺒﺪأ‬ ‫ر�ﻌﺎت‬ ‫ﺮﺸ ﺧ َﺼﺎل‪ :‬أَ ْن ﺗُ َﺼ ّ� أَ ْر َ� َ‬
‫ﻊ‬ ‫وﻋﻼ ِﻧيَﺘَ ُﻪ‪َ ،‬ﻋ ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َّ‬ ‫ُ َِّ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺛﻢ ﺗﻘﻮل ﻋﻨﺪ ﻓﺮا ِﻏﻚ ﻣﻦ الﺴﻮر ِة وأﻧﺖ ﻗﺎﺋﻢ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ واﺤﻟﻤﺪ � وﻻ إﻪﻟ ِإﻻ اﷲ واﷲ‬
‫ﻗﺎﺋﻢ‬‫وأﻧﺖ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ٌ ْ ً‬
‫راﻛﻊ َﻋﺮﺸا‪ ،‬ﺛﻢ ﺗ ْﺮ� ُﻊ ﻓﺘﻘﻮل‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻓﺘﻘﻮل وأَﻧ ْ َ‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َْ َ َ ْ ََ ً‬
‫ﺮﺸة َم َّﺮة‪ ،‬ﺛﻢ ﺗ ْﺮﻛ ُﻊ‬ ‫أ�ﺮﺒ ﻤﺧﺲ ﻋ‬
‫َ ْ َُ‬ ‫ُ َ ْ ً‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ً‬
‫�ﺴﺠ ُﺪ ﻓﺘﻘﻮل ﻋﺮﺸا‪ ،‬ﺛﻢ ﺗﺮ�ﻊ‬ ‫ُ‬ ‫�ﺴﺠﺪ ﻓﺘﻘﻮل َﻋﺮﺸا‪ ،‬ﺛﻢ ﺗ ْﺮ� ُﻊ ﻓﺘﻘﻮل َﻋﺮﺸا‪ ،‬ﺛﻢ‬ ‫ُ‬ ‫َﻋﺮﺸا‪ ،‬ﺛﻢ‬
‫ً‬ ‫ْ َ َ ْ َ ْ ُ ّ ُ َّ‬ ‫َ َ َّ ً ُ ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ْ ً‬
‫ﺖ أن ﺗ َﺼ ِ� ﻞﻛ ﻳﻮمٍ َم َّﺮة‬ ‫ﻞﻛ ر�ﻌ ٍﺔ‪ ،‬إن اﺳﺘﻄﻌ‬ ‫ﻓﺘﻘﻮل ﻋﺮﺸا‪ ،‬ﻓﺬلِﻚ ﻤﺧﺲ وﺳﺒﻌﻮن مﺮة ﻲﻓ ِ‬
‫ٌ‬
‫ً ْ َ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ َ ُ ّ ُ ُ َ َ َّ ً ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ّ َ ْ‬ ‫َْْ‬
‫ﻞﻛ ﺷﻬ ٍﺮ َم َّﺮة‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ � ْﺴﺘَ ِﻄ ْﻊ‬ ‫ﻞﻛ ﻤﺟﻌ ٍﺔ مﺮة‪ ،‬و�ن لﻢ �ﺴﺘ ِﻄﻊ ﻓ ِﻲﻔ ِ‬ ‫ﻓﺎ�ﻌﻞ‪ ،‬و�ن لﻢ �ﺴﺘ ِﻄﻊ ﻓ ِﻲﻔ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُّ‬
‫ﻞﻛ َﺳﻨَ ٍﺔ َم َّﺮ ًة‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ � ْﺴﺘَ ِﻄ ْﻊ ﻓ ِﻲﻔ ُ� ُﻤ ِﺮ َك َم َّﺮ ًة«‪» .‬ای ﻋﺒﺎس‪ ،‬ای ﻋﻤﻮی ﮔﺮاﻣﯽ‪ ،‬اﯾﺎ‬ ‫ﻓ ِﻲﻔ ِ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﺗﺮا ﭼﯿﺰی ﺑﺒﺨﺸﻢ و ﺑﻪ ﺗﻮ ﭼﯿﺰی ﻋﻄﺎ ﮐﻨﻢ و ﺗﺮا ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎزم؟ اﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﺗﺮا ده ﺧﺼﻠﺖ ﺑﯿﺎﻣﻮزم ﮐﻪ ﭼﻮن آن را اﻧﺠﺎم دھﯽ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﯿﺸﯿـﻦ و‬
‫ﭘﺴﯿﻦ‪ ،‬ﮐﮫﻨﻪ و ﻧﻮ‪ ،‬ﺳﮫﻮی و ﻋﻤﺪی‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ و ﭘﻨﮫﺎن و آﺷﮑﺎر ﺗﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬ده‬
‫ﺧﺼﺎل اﯾﻨﺴﺖ‪ :‬ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در ھﺮ رﮐﻌﺖ ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ و ﺳﻮره دﯾﮕﺮی‬
‫از ﻗﺮآن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻮن ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ و ﺳﻮره را در رﮐﻌﺖ اول ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮدی ﭘﯿﺶ از‬
‫رﮐﻮع ﭘﺎﻧﺰده ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬واﳊﻤﺪ ﷲ‪ ،‬وﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ‪ ،‬واﷲ أﻛﱪ«‪ ،‬را ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫رﮐﻮع ﻣﯽروی و در رﮐﻮع ﻧﯿﺰ ده ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ« و را ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮐﻪ از رﮐﻮع‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯽ‪ ،‬در ﺣﺎل اﻋﺘﺪال ﻧﯿﺰ‪ ،‬ده ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ و‪ «...‬را ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫ﻣﯽروی و در ﺳﺠﺪه ﻧﯿﺰ ده ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ و‪ «..‬را ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮐﻪ از ﺳﺠﺪه اول‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯽ‪ ،‬ده ﺑﺎر ﻧﯿﺰ »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ و‪ « ..‬را ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ و دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽروی و در‬
‫ﺳﺠﺪه دوم ﻧﯿﺰ ده ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ و‪ « ..‬را ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ از ﺳﺠﺪه دوم ﮐﻪ ﺳﺮت را‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدی در ﺟﻠﺴﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﭘﯿﺶ از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﺑﻪ رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪی ﻧﯿﺰ ده ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٨٨‬‬

‫و‪ «..‬را ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در ھﺮ رﮐﻌﺖ ﺟﻤﻌﺎ ھﻔﺘﺎد و ﭘﻨﺞ )‪ (٧٥‬ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬واﳊﻤﺪ ﷲ‪،‬‬
‫وﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ‪ ،‬واﷲ أﻛﱪ« ﻣﯽﺷﻮد و در ھﺮ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ ھﺮ روز ﯾﮑﺒﺎر واﻻ ھﺮ ﺟﻤﻌﻪ ﯾﮑﺒﺎر واﻻ ھﺮ ﺳﺎل ﯾﮑﺒﺎر‪ ،‬واﻻ در ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮت ﯾﮑﺒﺎر‬
‫آن را ﺑﺨﻮان«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ در ﺻﺤﯿﺤﺶ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﻃﺮق ﻓـﺮاواﻧﯽ و از ﮔﺮوھﯽ از اﺻﺤﺎب رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻮﺟﻪﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﮑﺮﻣﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ از ﺟﻤﻠﻪ‪» :‬اﻟﺤﺎﻓﻆ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫اﻻﺟﺮی« و ﺷﯿﺦ »اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﯿـﻢ ﻣﺼﺮی« و ﺷﯿﺦ »ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻣﻘﺪﺳﯽ«‪،‬‬
‫آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک ﮔـﻔﺘﻪ‪ :‬ﮔﺰاردن »ﺻﻼه اﻟﺘﺴﺒﯿﺢ« ﻣﻮرد ﺗﺸﻮﯾﻖ و‬
‫ﺗﺮﻏـﺐ واﻗﻊ ﺷﺪه‪ .‬و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐـﻪ اﻧﺴﺎن ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺪان ﻋﺎدت ﮔﯿﺮد و از آن ﻏﻔﻠﺖ‬
‫ﻧﻮرزد‪.‬‬

‫ﺻﻼة اﻟﺤﺎﺟﺔ = ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺎز‬

‫اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺻﺤـﯿﺢ از اﺑﻮاﻟﺪرداء رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺗﻮﺿﺄ‬
‫ﻓﺄﺳﺒﻎ الﻮﺿﻮء ﺛﻢ ﺻ� ر�ﻌﺘ� ﻳﺘﻤﻬﻤﺎ أﻋﻄﺎه اﷲ ﻣﺎ ﺳﺄل ﻣﻌﺠﻼ أو مﺆﺧﺮا« »ھﺮﮐﺲ‬
‫وﺿﻮی ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ از او در‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﺮ ﯾﺎ زود ﺑﻪ وی ارزاﻧﯽ ﻣﯽدارد«‪.‬‬

‫ﺻﻼة اﻟﺘﻮﺑﻪ = ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺑﻪ و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ‬

‫َ َّ َ َ َ َ ُ ْ‬
‫از اﺑﻮﺑﮑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬وٱ�ِين إِذا �علوا‬
‫َ ٰ َ ً َ ۡ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ َ ُ ۡ َ َ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ْ ُ ُ ۡ َ َ َ ۡ ُ ُّ ُ َ َّ َّ ُ َ‬
‫� َول ۡم‬ ‫حشة أو ظلموا أنفسهم ذكروا ٱ� فٱستغفروا ِ�نو� ِ ِهم ومن �غفِر ٱ�نوب إِ� ٱ‬ ‫� ِ‬
‫ُ ُّ ْ َ َ ٰ َ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ ُ ْ َ َ َ َ ٓ ُ ُ َّ ۡ َ ‪َۡ ٞ َّ َ َ ۡ ّ َّ ّ ٞ‬‬
‫�وا � ما �علوا وهم �علمون‪ ١٣٥‬أو ٰٓ��ِك جزاؤهم مغفِرة مِن ر� ِ ِهم وج�ٰت � ِري‬ ‫ي ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ�‪] ﴾١٣٦‬آل ﻋﻤﺮان‪» .[١٣٦-١٣٥ :‬ھﺮ ﮐﺲ‬ ‫ِيها ۚ َون ِۡع َم أ ۡج ُر ٱلۡ َ�ٰمل َ‬
‫ِ‬ ‫�ت ِ َها ٱ ۡ�نۡ َ� ٰ ُر َ� ٰ ِ� َ‬
‫ِين � َ‬ ‫َۡ‬
‫مِن‬
‫ﮔﻨﺎھﯽ را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ از‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻨﺎه او را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ را واﻟﺬﻳﻦ‪ ...‬ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﺮ وﻗﺖ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرگ و ﮐﺎر زﺷﺖ را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻮرا‬
‫ﺑﻪ ﯾﺎد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮای ﮔﻨﺎھﺎن ﺧﻮد ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮐﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﺧﺪا‬
 ‫‪٢٨٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﮐﻪ ﮔﻨﺎھﺎن را ﺑﺒﺨﺸﺪ؟ و آﻧﺎن ﺑﺮ ﮔﻨﺎھﯽ ﮐﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ اﺻﺮار ﻧﻤﯽورزﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ از ﮔﻨﺎه‬
‫ﺧﻮد آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎداش اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﺴﺎن آﻣﺮزش ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن و ﺑﮫﺸﺖھﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫زﯾﺮ درﺧﺘﺎن آنھﺎ رودھﺎ ﺟﺎری اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎوداﻧﻪ در آن ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ درﮐﺘﺎب‬
‫»اﻟﮑﺒﯿﺮ« ﺧﻮد ﺑﺎ ﺳﻨﺪی »ﺣﺴﻦ« از اﺑﻮاﻟﺪرداء رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﻦ ﺗﻮﺿﺄ ﻓﺄﺣﺴﻦ الﻮﺿﻮء ﺛﻢ ﻗﺎم ﻓﺼ� ر�ﻌﺘ� أو أر�ﻌﺎ مﻜﺘﻮ�ﺔ أو ﻏ� مﻜﺘﻮ�ﺔ �ﺴﻦ‬
‫ﻓﻴﻬﻦ الﺮ�ﻮع والﺴﺠﻮد ﺛﻢ اﺳﺘﻐﻔﺮ اﷲ ﻏﻔﺮ ﻪﻟ« »ھﺮ ﮐﺲ وﺿﻮی ﻧﯿﮑﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و دو رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻓﺮض را ﺑﺎ رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﻧﯿﮑﻮ‬
‫ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬ﺳﭙﺲ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮔﻨﺎھﺎن ﺧﻮد ﻧﻤﻮد‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫ﺻﻼة اﻟﮑﺴﻮف =ﻧﻤﺎز ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ و ﻣﺎه ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ‬

‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎء ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف )و ﺧﺴﻮف( ﺑﺮای ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺳﻨﺖ ﻣﻮﮐﺪه و ﺑﮫﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺼﻮرت ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ در آن ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﺑﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ »اﻟﺼﻼة ﺟﺎﻣﻌﺔ«‪ ،‬ﺑﺠﺎی اذان‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﺮای ﮔﺰاردن آن ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء دو رﮐﻌﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ھﺮ رﮐﻌﺖ دو رﮐﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ )ﮐﺴﻮف( ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و اﯾﺴﺘﺎد و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﺮدم ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او ﺻﻒ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬و آﯾﺎت‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ و ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯿﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ از‬
‫ﻣﺪت ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﻮد در رﮐﻮع ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﺮش را از رﮐﻮع ﺑﺮداﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻤﻊ‬
‫اﷲ ﳌﻦ ﲪﺪه‪ ،‬رﺑﻨﺎ وﻟﻚ اﳊﻤﺪ«‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺪﻧﺒﺎل آن اﯾﺴﺘﺎد و ﻣﺪت ﮐﻤﺘﺮ از ﻣﺪت ﻗﺮاﺋﺖ اول‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺠﺪدا ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺪت ﺗﻮﻗﻒ در رﮐﻮع‬
‫دوم ﮐﻤﺘﺮ از رﮐﻮع اول ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ از رﮐﻮع ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ »ﺳﻤﻊ اﷲ ﳌﻦ ﲪﺪه‪ ،‬رﺑﻨﺎ وﻟﻚ‬
‫اﳊﻤﺪ«‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ‪ .‬در رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪی ﻧﯿﺰ ﺑﻤﺜﻞ رﮐﻌﺖ اول ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫)در اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ( ﭼﮫﺎر رﮐﻮع و ﭼﮫﺎر ﺳﺠﺪه را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮد و ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ )ﮐﺴﻮف(‬
‫ﭘﯿﺶ از اﻧﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻧﻤﺎز ﻣﻨﺼﺮف ﮔﺮدد ﺑﺮ ﻃﺮف ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‬
‫و ﺧﻄﺒﻪای را اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن الﺸﻤﺲ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٩٠‬‬

‫‪ ‬ﻻ ﻳﻨﺨﺴﻔﺎن ﻤﻟﻮت أﺣﺪ وﻻ ﺤﻟﻴﺎﺗﻪ ﻓﺈذا رأﻳﺘﻤﻮﻫﻤﺎ ﻓﺎﻓﺰﻋﻮا‬

‫واﻟﻘﻤﺮ آﻳﺘﺎن ﻣﻦ آﻳﺎت اﷲ‬
‫‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬‫إﻰﻟ الﺼﻼة« »ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه دو آﯾﺖ و ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺑﺰرگ ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﺮگ ﯾﺎ زﻧﺪﮔﯽ ھﯿﭻ ﮐﺴﯽ در آنھﺎ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ )ﺧﺴﻮف وﮐﺴﻮف( ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮﮔﺎه ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ آنھﺎ را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﺪ )ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ(«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ آﻧﺎن از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﻮف‬
‫در ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﺣﺪود ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻮره ﺑﻘﺮه در آن ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد اﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ﻣﺪت ﻗﯿﺎم اوﻟﯽ اﯾﺴﺘﺎد ﺳﭙﺲ دوﺑﺎره ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ و‬
‫ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ﻣﺪت رﮐﻮع اول ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ وﺑﻌﺪ از آن ﻗﯿﺎم‬
‫ﻓﺮﻣﻮد و ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ﻣﺪت رﮐﻮع اول ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ از رﮐﻮع ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و‬
‫ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ﻣﺪت ﻗﯿﺎم اوﻟﯽ اﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﺳﭙﺲ دوﺑﺎره ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ و ﻣﺪت‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ﻣﺪت رﮐﻮع اول در رﮐﻮع ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن الﺸﻤﺲ واﻟﻘﻤﺮ آﻳﺘﺎن‬
‫ﻣﻦ آﻳﺎت اﷲ �ﺴﻔﺎن ﻤﻟﻮت أﺣﺪ وﻻ ﺤﻟﻴﺎﺗﻪ ﻓﺈذا رأﻳﺘﻢ ذلﻚ ﻓﺎذﻛﺮوا اﷲ« اﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺒﺮﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﺳﻨﺖ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ و ﺻﺮﯾﺢ و روش آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف در ھﺮ رﮐﻌﺖ رﮐﻮع ﺗﮑﺮار ﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺑﻤﻮﺟﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﺟﺎﺑﺮ و اﺑﯽ ﺑﻦﮐﻌﺐ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‬
‫و اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ دو ﺑﺎر ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﮑﺮار رﮐﻮع در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﺰرگﺗﺮ و‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدﻧﺪ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﮑﺮار آن را رواﯾﺖ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺬھﺐ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﻣﺬھﺐ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف ھﻤﭽﻮن ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﯿﺪ و ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﻧﻤﺎز ﺷﻤﺎ ﺑﻪ رﮐﻮع و ﺑﻪ ﺳﺠﻮد رﻓﺖ‪ ،‬ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ دو رﮐﻌﺖ ﺑﻮد و‬
‫ﺗﺎﮐﺴﻮف ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﺪ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ »ﻗﺒﻀﻪ اﻟﮫﻼﻟﯽ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا رأﻳﺘﻢ ذلﻚ ﻓﺼﻠﻮﻫﺎ ﻛﺄﺣﺪث ﺻﻼة ﺻﻠﻴﺘﻤﻮﻫﺎ ﻣﻦ اﻤﻟﻜﺘﻮ�ﺔ«‬
‫»ﭼﻮن ﮐﺴﻮف و ﺧﺴﻮف را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز آن را ھﻤﭽﻮن ﺗﺎزهﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻓﺮﺿﯽ ﮐﻪ‬
 ‫‪٢٩١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺧﻮاﻧﺪهاﯾﺪ آن را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ )ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﭘﯿﺶ از ﮐﺴﻮف آن را‬

‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ(«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ در ھﺮدو رﮐﻌﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ در اﻧﺘﺨﺎب آﯾﺎت و‬
‫ﺳﻮرهھﺎی ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮای ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮاﺋﺖ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺼﻮرت ﺟﮫﺮی ﯾﺎ ﺳﺮی‬
‫اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ﺑﺨﺎری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻗﺮاﺋﺖ ﺟﮫﺮی‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﮐﺴﻮف از ھﻨﮕﺎم ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن آﻧﺴﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺧﺴﻮف ﻣﺎه ھﻤﭽﻮن‬
‫ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮐﻪ اﻣﯿﺮ‬
‫ﺑﺼﺮه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺮون آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻤﺎن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ در ھﺮ رﮐﻌﺖ دو ﺑﺎر ﺑﻪ رﮐﻮع‬
‫رﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﻮار ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪه ﺑﻮدم ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ آن را در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﮐﺴﻮف و ﺧﺴﻮف ﺗﮑﺒﯿﺮ و دﻋﺎ ﮔﻔﺖ و ﺻﺪﻗﻪ داد و اﺳﺘﻐﻔﺎر‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن الﺸﻤﺲ‬
‫واﻟﻘﻤﺮ آﻳﺘﺎن ﻣﻦ آﻳﺎت اﷲ ﻻ �ﺴﻔﺎن ﻤﻟﻮت أﺣﺪ وﻻ ﺤﻟﻴﺎﺗﻪ‪ ،‬ﻓﺈذا رأﻳﺘﻢ ذلﻚ ﻓﺎدﻋﻮا اﷲ‬
‫و�ﺮﺒوا وﺗﺼﺪﻗﻮا وﺻﻠﻮا«‪ ،‬و آﻧﺎن از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا رأﻳﺘﻢ ﺷيﺌﺎ ﻣﻦ ذلﻚ‬
‫ﻓﺎﻓﺰﻋﻮا إﻰﻟ ذﻛﺮ اﷲ ودﺎﻋﺋﻪ واﺳﺘﻐﻔﺎره« »ھﺮﮔﺎه ﭼﯿﺰی از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ دﯾﺪﯾﺪ ﺑﻪ ذﮐﺮ و دﻋﺎ ر‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر از اﻟﻠﻪ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﺪ«‪.‬‬

‫ﺻﻼة اﻻﺳﺘﺴﻘﺎء = ﻧﻤﺎز ﻃﻠﺐ ﺑﺎران‬

‫اﺳﺘﺴﻘﺎء‪ :‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻦ آب اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮاﺳﺘﻦ آب از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﮫﻨﮕﺎم‬
‫ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ و ﻧﺒﺎرﯾﺪن ﺑﺎران اﺳﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از راهھﺎی زﺑﺮ‪:‬‬
‫‪ -۱‬در ﻏﯿﺮ اوﻗﺎت ﮐﺮاھﺖ‪ ،‬اﻣﺎم ﺑﺎ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﺑﺪون اذان و اﻗﺎﻣﻪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ در رﮐﻌﺖ اول ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﻓﺎﺗﺤﻪ و ﺳﻮره »ﺳﺒﺢ اﺳﻢ رﺑﻚ اﻻﻋﲆ«‪،‬‬
‫و در رﮐﻌﺖ دوم ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺳﻮره »اﻟﻐﺎﺷﯿﺔ« را ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺧﻄﺒﻪای را‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز اﯾﺮاد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﻣﺎم ﺧﻄﺒﻪ را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد‪ ،‬ھﻤﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻋﺒﺎ ﯾﺎ ﺗﻦ ﭘﻮش ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ آن در‬
‫ﻃﺮف ﭼﭗ و ﻃﺮف ﭼﭗ در ﻃﺮف راﺳﺖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬و رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٩٢‬‬

‫دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف آﺳﻤﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ و در ﭘﯿﺸﮕﺎه‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ دﻋﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﻓﺮوﺗﻨﯽ‬
‫و ﺗﻀﺮع و زاری در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻟﺒـﺎس ﻋﺎدی ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﺑﻪ آھﺴﺘﮕﯽ ﮔﺎم ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﺑﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد وﻟﯽ ﺧﻄﺒﻪ آن را‬
‫اﯾﺮاد ﻧﻔﺮﻣﻮد«‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺰرگ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی و‬
‫اﺑﻮﻋﻮاﻧﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدم از ﻧﯿﺎﻣﺪن ﺑﺎران و ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﮑﻮه ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺸﺎن دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﺼﻠﯽ )ﻧﻤﺎز ﮔﺎه در ﺧﺎرج ﺷﮫﺮ( ﻣﻨﺒﺮی ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﺮدم وﻋﺪه دادﻧﺪ ﮐﻪ روزی ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭘﺮﺗﻮ اﻓﮑﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﻧﺸﺴﺖ و‬
‫ﺗﮑﺒـﺮ و ﺗﺤﻤﯿﺪ را ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﺮد‪» :‬إﻧ�ﻢ ﺷﻜﻮﺗﻢ ﺟﺪب دﻳﺎر�ﻢ وﻗﺪ أمﺮ�ﻢ‬
‫اﷲ أن ﺗﺪﻋﻮه ووﻋﺪ�ﻢ أن �ﺴﺘﺠﻴﺐ ﻟ�ﻢ( ﺛﻢ ﻗﺎل‪) :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ رب اﻟﻌﺎﻤﻟ�‪،‬‬
‫الﺮﻤﺣﻦ‪ ،‬ﻣﺎلﻚ ﻳﻮم اﺪﻟﻳﻦ‪ ،‬ﻻ � إﻻ اﷲ ﻳﻔﻌﻞ ﻣﺎ ﻳﺮ�ﺪ‪ :‬ا� ﻻ � إﻻ أﻧﺖ‪ ،‬أﻧﺖ‬
‫اﻟﻐ� و�ﻦ اﻟﻔﻘﺮاء‪ ،‬أﻧﺰل ﻋﻠﻴﻨﺎ اﻟﻐﻴﺚ‪ ،‬واﺟﻌﻞ ﻣﺎ أﻧﺰﻟﺖ ﻋﻠﻴﻨﺎ ﻗﻮة و�ﻼﺎﻏ إﻰﻟ‬
‫ﺣ�« »ھﻤﺎﻧﺎ ﺷﻤﺎ از ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد ﺷﮑﻮه ﻧﻤﻮدﯾﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه او دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و او را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫وﻋﺪه داده اﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎﯾﺘﺎن را اﺟﺎﺑﺖ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن را ﺳﺰاوار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه ﻣﮫﺮﺑﺎن و ﺑﺨﺸﺎﯾﺶﮔﺮ‬
‫ﻣﮫﺮﺑﺎن‪،‬ﺻﺎﺣﺐ روز ﺟﺰاء‪ ،‬ھﯿﭻ اﻟﻪ و ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻖ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﮐﻪ ھﺮ ﭼﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ آن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ھﯿﭻ ﻣﻮﺟﻮد ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺟﺰ ذات ﺗﻮ‪،‬‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ﺑﯽﻧﯿﺎز ھﺴﺘﯽ و ﻣﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎران را ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺒﺎران‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﮐـﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ‬
‫ﻧﺎزل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﺋﯽ )ﻣﯽﺑﺎراﻧﯽ( ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و رﺳﺎ ﮔﺮدان‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را آﻧﻘﺪر ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺪی زﯾﺮ ﺑﻐﻠﺶ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫ھﻤﭽﻨﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﻣﺮدم روی ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻋﺒﺎﯾﺶ را واروﻧﻪ ﮐﺮد‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ھﻤﭽﻨﺎن دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ روی ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮐﺮد و از ﻣﻨﺒﺮ ﻓﺮود‬
‫آﻣﺪ و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪،‬ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﺧﺪاوﻧﺪ اﺑﺮی ﭘﺪﯾﺪ آورد‪ ،‬ﮐﻪ از آن رﻋﺪ‬
‫و ﺑﺮق ﻣﯽﺟﮫﯿﺪ و ﺑﻪ اذن ﺧﺪا ﺑﺎران در ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ھﻨﻮز ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮد ﻧﺮﺳﯿﺪه‬
 ‫‪٢٩٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﯿﻞ ﺟﺎری ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺴﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدوﻧﺪ‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﺧﻨﺪﯾﺪ ﮐﻪ دﻧﺪاﻧﮫﺎی ﻋﻘﻞ اﯾﺸﺎن ﭘﺪﯾﺪار ﮔﺮدﯾﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺷﻬﺪ‬
‫أن اﷲ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ وأ� ﻋﺒﺪ اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ« »ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ و اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎده اوﯾـﻢ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺣﮑـﻢ و‬
‫ﺑﺘﺼﺤﯿﺢ اﺑﻮداود ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﻏﺮﯾﺐ« و اﺳﻨﺎد آن »ﺟﯿﺪ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎد ﺑﻦ ﺗﻤﯿﻢ‪ ،‬از ﻋﻤﻮی ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ ﻣﺎزﻧﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﺮای ﻃﻠﺐ ﺑﺎران )اﺳﺘﺴﻘﺎء( ﺑﯿﺮون ﺑﺮد و ﺑﺎ آﻧﺎن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮاءت‬
‫را در ھﺮ دوی آنھﺎ ﺑﺼﻮرت آﺷﮑﺎر ﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را‬
‫»ﺗﺨﺮﯾﺞ« ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮھﻮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬روزی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺮای ﻃﻠﺐ ﺑﺎران ﺑﯿﺮون‬
‫رﻓﺖ و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز را ﺑﺪون اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ھﻤﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﯾـﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻄﺒﻪای اﯾﺮاد ﮐﺮد و ﺧﺪای را ﺧﻮاﻧﺪ )دﻋﮑﺮد( و ﺑﻌﺪ روی ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮده ﺑﻮد و ﻋﺒﺎی ﺧﻮد را واروﻧﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ آن را ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪ ﭼﭗ و ﻃﺮف ﭼﭗ را ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪ راﺳﺖ ﻗﺮار‬
‫داد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﻣﺎم در ﺧﻄﺒﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ دﻋـﺎ ﮐﻨﺪ و ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﺑﺪﻧﺒﺎل دﻋﺎھﺎی او »آﻣﯿﻦ«‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﺷﺮﯾﮏ و او از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻣﺮدی در روز ﺟﻤﻌﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و‬
‫ﺧﻄﺒﻪ ﺟﻤﻌﻪ اﯾﺮاد ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬اﻣﻮال ﻣﺎ ﺗﺒﺎه ﮔﺮدﯾﺪ‬
‫)ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻣﺎ ﺗﻠﻒ ﺷﺪﻧﺪ( و راهھﺎ ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﯾﺪ )ﭼﯿﺰی ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزار‬
‫ﺑﯿﺎورﯾـﻢ(‪ ،‬از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاه ﮐﻪ ﺑﻔﺮﯾﺎدﻣﺎن ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﺑﺎران ﺑﺒﺎراﻧﺪ‪ .‬از‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاه ﮐﻪ ﺑﻔﺮﯾﺎدﻣﺎن ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﺑﺎران ﺑﺒﺎراﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺖھﺎی‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� أﻏﺜﻨﺎ‪ ،‬ا� أﻏﺜﻨﺎ‪ ،‬ا� أﻏﺜﻨﺎ« »ﺧﺪاوﻧﺪا‬
‫ﺑﻔﺮﯾﺎدﻣﺎن ﺑﺮس و ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺎران ﻋﻄﺎ ﮐﻦ«‪ .‬اﻧﺲ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﺎ در آﺳﻤﺎن‬
‫ﻧﻪ اﺑﺮی و ﻧﻪ ﭘﺎره اﺑﺮی ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ )اﺑﺮی و ﭘﺎره اﺑﺮی وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ( و ﻣﺎ ﺑﮑﻮه‬
‫»ﺳﻠﻊ« ﻣﻨﺰﻟﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ از آﻧﺴﻮی ﮐﻮه‪ ،‬ﺗﻮده اﺑﺮی‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﭙﺮ ﺑﺎﻻ آﻣﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ وﺳﻂ آﺳﻤﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮﮐﻨﺪه ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎران‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﮏ ھﻔﺘﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﻧﺪﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ در ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻌﺪی آن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٩٤‬‬

‫ﻣﺮد از ھﻤﺎن در ﻣﺴﺠﺪ وارد ﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﺴﺘﺎده و ﻣﺸﻐﻮل اﯾﺮاد‬
‫ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آن ﻣﺮد ﺟﻠﻮ رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬اﻣﻮال ﻣﺎ ﺗﺒﺎه ﮔﺮدﯾﺪ و‬
‫راهھﺎ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‪ ،‬از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاه ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎران را ﺑﻨﺪ ﺑﯿﺎورد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﺑﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� ﺣﻮاﻴﻟﻨﺎ وﻻ ﻋﻠﻴﻨﺎ‪ ،‬ا� ﻰﻠﻋ اﻻﺎﻛم‬
‫واﻟﻈﺮاب ‪ ،‬و ﺑﻄﻮن اﻻودﻳﺔ وﻣﻨﺎﺑﺖ الﺸﺠﺮ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺎ ﺑﺒﺎران‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ‬
‫روی ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑـﺮ روی ﺗﭙﻪھﺎ و ﺗﭙﻪ ﻣﺎھﻮرھﺎ و داﺧﻞ وادﯾﻪھﺎ و ﻣﺤﻞ روﯾﺶ‬
‫درﺧﺘﺎن و ﮔﯿﺎھﺎن ﺑﺒﺎران«‪ .‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎران ﺑﻨﺪ آﻣﺪ و ﻣﺎ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﯿﻢ و در‬
‫آﻓﺘﺎب ﻗﺪم ﻣﯽزدﯾﻢ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﻣﺎم در ﻏﯿﺮ روز ﺟﻤﻌﻪ و ﺑﺪون ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﺗﻨﮫﺎ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه در ﻣﺴﺠﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺧﺎرج آن‪ ،‬ﭼﻪ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻮ ﻋﻮاﻧﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﯾﮏﻧﻔﺮ اﻋﺮاﺑﯽ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻣﻦ از ﭘﯿﺶ‬
‫ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﻮ آﻣﺪهام ﮐﻪ ﺑﻌﻠﺖ ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ ﭼﻮﭘﺎنﺷﺎن ﺗﻮﺷﻪای ﻧﺪارد و‬
‫ﺷﺘﺮان ﻧﺮﯾﻨﻪﺷﺎن آﻧﻘﺪر ﻻﻏﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎی ﺗﮑﺎن دادن دم ﺧﻮد را ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� اﺳﻘﻨﺎ‬
‫ﻏﻴﺜﺎ ﻣﻐﻴﺜﺎ مﺮ�ﺌﺎ مﺮ�ﻌﺎ ﻃﺒﻘﺎ ﻏﺪﻗﺎ ﺎﻋﺟﻼ ﻏ� راﺋﺚ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺎ را از آب ﺑﺎراﻧﯽ‬
‫رھﺎﺋﯽ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮ ﻓﺮﺟﺎم‪ ،‬ﺳﺒﺰ ﮐﻨﻨﺪه ﮔﯿﺎھﺎن‪ ،‬ﻓﺮاﮔﯿﺮ‪ ،‬ﻓﺮاوان و زود رس و‬
‫ﺑﺪون ﺗﺎﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺳﯿﺮاب ﮔﺮدان«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎران آﻣﺪ و ھﺮ ﮐﺲ از ﺳﺮان ﻗﺒﺎﯾﻞ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ او ﻣﯽ آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎران آﻣﺪ و زﻧﺪه ﺷﺪﯾـﻢ«‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻮﻋﻮاﻧﻪ از‬
‫راوﯾﺎن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﺘﺨﻠﯿﺺ« از آن ﺳﮑﻮت‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺷـﺮﺣﺒﯿﻞ ﺑﻦ اﻟﺴﻤﻂ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﻪ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺮه ﮔـﻔﺖ‪ :‬ایﮐﻌﺐ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮ ﮐﻌﺐ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺮدی ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮای‬
‫»ﻣﻀﺮ« ﻃﻠﺐ ﻧﺰول ﺑﺎران ﮐﻦ‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻚ ﺠﻟﺮئ‪..‬اﻤﻟﺮﻀ؟« »ﺗﻮ‬
‫ﻣﺮد ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ ھﺴﺘﯽ؟ اﯾﺎ ﺑﺮای ﻣﻀﺮ اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ را ﻣﯽﮐﻨﯽ؟«‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺗﻮ‬
‫از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ ﮐﻤﮏ و ﭘﯿﺮوزی ﻃﻠﺐ ﻧﻤﻮدی‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را ﯾﺎری و ﭘﯿﺮوز ﻧﻤﻮد‪ ،‬و‬
‫ﺧﺪای را ﺧﻮاﻧﺪی و او دﻋﺎی ﺗﻮ را اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﺑﺮد و‬
 ‫‪٢٩٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� اﺳﻘﻨﺎ ﻏﻴﺜﺎ ﻣﻐﻴﺜﺎ‪ ،‬مﺮ�ﻌﺎ مﺮ�ﺌﺎ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎ ﻏﺪﻗﺎ‪ ،‬ﺎﻋﺟﻼ ﻏ� راﺋﺚ‪ ،‬ﻧﺎﻓﻌﺎ ﻏ�‬
‫ﺿﺎر« )ﺗﺮﺟﻤﻪ آن ﮔﺬﺷﺖ("‪ .‬دﻋﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺑﺎره آنھﺎ ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ واﻗﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻃﻮﻟﯽ ﻧﮑﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﺪدا ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪﻧﺪ و از ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺎران ﺷﮑﻮه ﻧﻤﻮدﻧﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺎ وﯾﺮان ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺖ ﺑﻪ دﻋﺎ ﺑﺮداﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� ﺣﻮاﻴﻟﻨﺎ‬
‫وﻻ ﻋﻠﻴﻨﺎ« ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﺑﺮھﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ و ﭼﭗ ﭘﺮﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ و ﺣﮑـﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد آن ﺑﺸﺮط‪ ،‬ﺷﯿﺨﯿﻦ‬
‫»ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺷﻌﺒﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪“:‬ﻋﻤﺮ ﺑﺮای اﺳﺘﺴﻘﺎء ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﺟﺰ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﭼﯿﺰی‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﮕﻔﺖ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﻧﺪﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻃﻠﺐ ﻧﺰول ﺑﺎران )اﺳﺘﺴﻘﺎء( ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﻃﻠﺐ ﻧﺰول ﺑﺎران ﮐﺮدم و اﯾﻦ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن آﺳﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫َُۡ ُ ۡ َۡ ُ ْ‬
‫ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻇﮫﻮر آنھﺎ ﻋﺎدﺗﺎ ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ اﯾﺎت را ﺧﻮاﻧﺪ‪�﴿ :‬قلت ٱستغفِروا‬
‫َّ ٓ َ َ ُ‬ ‫� ۡم إنَّ ُهۥ َ� َن َ� َّف ٗ‬
‫َ َّ ُ‬
‫لس َما َء عل ۡي�م ّم ِۡد َر ٗار�‪] ﴾١١‬ﻧﻮح‪» .[١١-١٠ :‬از‬‫ار�‪ ١٠‬يُ ۡرس ِِل ٱ‬ ‫ِ‬ ‫ر�‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮدﺗﺎن ﻃﻠﺐ ﻣﻐﻔﺮت ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ او ﺑﺎران ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﯽ ﺑﺎراﻧﺪ« و‬
‫»واﺳﺘﻐﻔﺮوا ر��ﻢ ﺛﻢ ﺗﻮ�ﻮا إﻴﻟﻪ« »و از ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻃﻠﺐ ﻣﻐﻔﺮت ﮐﻨﯿﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫او ﺑﺮﮔﺮدﯾﺪ و ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ .«...‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺳﻌﯿﺪ در ﮐﺘﺎب »ﺳﻨﻦ« ﺧﻮد و ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق و ﺑﯿﮫﻘﯽ و اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ‪.‬‬
‫و اﯾﻨﮏ ﺑﻌﻀﯽ از دﻋﺎھﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز »اﺳﺘﺴﻘﺎء« ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﺳﺎﻟـﻢ و او از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ و او از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﻃﻠﺐ ﻧﺰول ﺑﺎران ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا� اﺳﻘﻨﺎ‬
‫ﻏﻴﺜﺎ ﻣﻐﻴﺜﺎ مﺮ�ﻌﺎ ﻏﺪﻗﺎ �ﻠﻼ ﺎﻋﻣﺎ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎ ﺳﺤﺎ‪ ،‬اﺋﻤﺎ‪ ،‬ا� اﺳﻘﻨﺎ اﻟﻐﻴﺚ‪ ،‬وﻻ‬
‫ﺠﺗﻌﻠﻨﺎ ﻣﻦ اﻟﻘﺎﻧﻄ�‪ :‬ا� إن ﺑﺎﻟﻌﺒﺎد واﺒﻟﻼد‪ ،‬واﺒﻟﻬﺎﺋﻢ‪ ،‬واﺨﻟﻠﻖ ﻣﻦ الﻼواء واﺠﻟﻬﺪ‬
‫والﻀﻨﻚ ﻣﺎ ﻻ �ﺸﻜﻮه إﻻ إﻴﻟﻚ‪ .‬ا� أﻧﺒﺖ ﻨﻟﺎ الﺰرع‪ .‬وأدر ﻨﻟﺎ الﺮﻀع‪ ،‬واﺳﻘﻨﺎ ﻣﻦ‬
‫ﺑﺮ�ت الﺴﻤﺎء وأﻧﺒﺖ ﻨﻟﺎ ﻣﻦ ﺑﺮ�ت اﻻرض‪ :‬ا� ارﻓﻊ ﻋﻨﺎ اﺠﻟﻬﺪ‪ ،‬واﺠﻟﻮع‬
‫واﻟﻌﺮي‪ ،‬واﻛﺸﻒ ﻋﻨﺎ ﻣﻦ اﺒﻟﻼء ﻣﺎ ﻻ ﻳ�ﺸﻔﻪ ﻏ�ك‪ :‬ا� إﻧﺎ �ﺴﺘﻐﻔﺮك إﻧﻚ‬
‫ﻛﻨﺖ ﻏﻔﺎرا‪ ،‬ﻓﺄرﺳﻞ الﺴﻤﺎء ﻋﻠﻴﻨﺎ ﻣﺪرارا« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺎران رھﺎﺋﯽ ﺑﺨﺶ ﺳﺒﺰ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﮔﯿﺎھﺎن‪ ،‬ﻓﺮاوان‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪه‪ ،‬ﻓﺮاﮔﯿﺮ‪ ،‬و ﮔﺴﺘﺮده و رﯾﺰان و ﺟﺎری و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٩٦‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ و ﻣﺎ را از آن ﺳﯿﺮاب ﮔﺮدان‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺎران ﻋﻄﺎ ﮐﻦ‪ ،‬و ﻣﺎ را‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﺮوﻣﺎن و ﻧﻮﻣﯿﺪان و دل ﺳﺮدان ﻣﮕﺮدان‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ و‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎ و ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﺸﻘﺖ و ﺗﻨﮕﯽای ﻣﺒﺘﻼ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ و ﺷﮑﻮه از آن را ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽ آورﯾﻢ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﮐﺸﺘﺰار ﻣﺎ را‬
‫ﺳﺒﺰ ﮐﻦ‪ ،‬و ﭘﺴﺘﺎن ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﻤﺎن را ﭘﺮ ﺷﯿﺮ ﮐﻦ و از ﺑﺮﮐﺖ و ﻓﺰوﻧﯽھﺎی آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺎ‬
‫را ﺳﯿﺮاب ﮔﺮدان و از ﺑﺮﮐﺖھﺎ و ﻓﺰوﻧﯽھﺎی ﻧﺒﺎﺗﺎت زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎ را روزی ده‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺸﻘﺖ و ﺳﺨﺘﯽ و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺑﺮھﻨﮕﯽ ﻣﺎ را‪ ،‬ﺑﺮ ﻃﺮف ﮔﺮدان‪ ،‬و اﯾﻦ ﺑﻼ‬
‫را از ﻣﺎ ﺑﮕﺮدان‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﺗﻮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻼ را‪ ،‬از ﻣﺎ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا از‬
‫ﺗﻮ ﻃﻠﺐ ﻣﻐﻔﺮت دارﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ آﻣﺮزﻧﺪهای‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﺑﺎران ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﻓﺮاوان‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ«‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ اﯾﻦ دﻋﺎ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﺳﻌﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﻃﻠﺐ ﻧﺰول ﺑﺎران ﭼﻨﯿﻦ دﻋﮑﺮد‪» :‬ا�‬
‫ﺟﻠﻠﻨﺎ ﺳﺤﺎﺑﺎ ﻛﺜﻴﻔﺎ‪ ،‬ﻗﺼﻴﻔﺎ دلﻮﻗﺎ‪ ،‬ﺿﺤﻮ� ﺗﻤﻄﺮﻧﺎ ﻣﻨﻪ رذاذا‪ ،‬ﻗﻄﻘﻄﺎ‪ ،‬ﺳﺠﻼ‪ ،‬ﻳﺎ ذا‬
‫اﺠﻟﻼل واﻻﻛﺮام« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺮاﯾﻤﺎن اﺑﺮ ﻓﺮاﮔﯿﺮ و ﻣﺘﺮﮐـﻢ و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و رﯾﺰﻧﺪه و ﭘﺮ‬
‫رﻋﺪ و ﺑﺮق‪ ،‬ﺑﻔﺮﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﺑﺎران رﯾﺰد و آرام و آھﺴﺘﻪ و رﯾﺰان ﺑﺒﺎرد‪ ،‬ای‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرﮔﻮار و ﺑﺨﺸﻨﺪه«‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش از ﺟﺪش رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ‬
‫ﮔﺎه ﻃﻠﺐ ﻧﺰول ﺑﺎران ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� اﺳﻖ ﻋﺒﺎدك و�ﻬﺎﺋﻤﻚ‪ ،‬وا�ﺮﺸ‬
‫رﻤﺣﺘﻚ‪ ،‬واﻲﺣ ﺑ�ك اﻤﻟﻴﺖ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن و ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻣﺨﻠﻮﻗﺖ آب ﺑﺎران‬
‫ﻋﻄﺎ ﮐﻦ و ﺑﺎل رﺣﻤﺘﺖ را ﺑﮕﺴﺘﺮان و ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺮدهات را‪ ،‬زﻧﺪه ﮔﺮدان«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم دﻋﺎی اﺳﺘﺴﻘﺎء )ﻃﻠﺐ ﻧﺰول ﺑﺎران( دﺳﺖھﺎ را ﺑﺎﻻ ﺑﺮده‬
‫ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﭘﺸﺖ دﺳﺖ رو ﺑﻪ ﺑﺎﻻ و ﮐﻒ دﺳﺖ رو ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴـﻠﻢ از اﻧﺲ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﮫﻨﮕﺎم دﻋﺎی اﺳﺘﺴﻘﺎء ﭘﺸﺖ دﺳﺖھﺎ را رو ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫)از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮ ﻣﯽاﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ دﻋﺎ ﺑﻤﻨﻈﻮر رﻓﻎ ﺑﻼ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮫﻨﮕﺎم دﺳﺖ ﺑﻪ دﻋﺎ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻦ‪ ،‬ﭘﺸﺖ دﺳﺖھﺎ رو ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ دﻋﺎ ﺑﻤﻨﻈﻮر ﻃﻠﺐ ﺣﺼﻮل ﭼﯿﺰی‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻒ دﺳﺖھﺎ رو ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
 ‫‪٢٩٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم روﯾﺖ ﺑﺎران و ﻧﺰول آن ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� ﺻﻴﺒﺎ ﻧﺎﻓﻌﺎ« »ﺧﺪاوﻧﺪا‬
‫ﺑﺎران ﺳﻮدﻣﻨﺪی ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺑﺪن ﺧﻮد را ﺑﺮھﻨﻪ ﺳﺎزد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎران ﺑﺪان ﺑﺨﻮرد‪ .‬و‬
‫ﭼﻮن ﺑﺎران ﺧﯿﻠﯽ زﯾﺎد ﺷﺪ و ﮐﺜﺮت آن ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺮس و ﺧﻮف و زﯾﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا�‬
‫ﺳﻘﻴﺎ رﻤﺣﺔ‪ ،‬وﻻ ﺳﻘﻴﺎ ﻋﺬاب وﻻ ﺑﻼء وﻻ ﻫﺪم وﻻ ﻏﺮق‪ .‬ا� ﻰﻠﻋ اﻟﻈﺮاب وﻣﻨﺎﺑﺖ‬
‫الﺸﺠﺮ ا� ﺣﻮاﻴﻟﻨﺎ وﻻ ﻋﻠﻴﻨﺎ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺎران رﺣﻤﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎران ﻋﺬاب و ﺑﻼء و‬
‫وﯾﺮاﻧﯽ و ﺳﯿﻞ و ﻏﺮق ﮐﺮدن ﭼﯿﺰھﺎ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑـﺮ ﮐﻮهھﺎ و ﻣﺤﻞ روﯾﺶ ﮔﯿﺎھﺎن و درﺧﺘﺎن‬
‫ﺑﺒﺎران‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺮ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺑﺮ روی ﻣﺎ«‪ .‬ھﻤﻪ اﯾﻦ دﻋﺎھﺎ ﺑﻄﻮر ﺻﺤﯿﺢ و ﺛﺎﺑﺖ‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت =ﺳﺠﺪه ﮐﺮدن ﺑﻬﻨﮕﺎم ﺗﻼوت ﻗﺮآن‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮاءت ﻗﺮآن ﺑﻪ آﯾﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮﺳﺪ ﯾﺎ آن را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬ﯾﮑﺒﺎر ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮود و ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ از آن ﺑﺮ ﺧﯿﺰد‪ ،‬ﮐﻪ در آن ﺗﺸﮫﺪ و‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از ﻧﺎﻓﻊ از اﺑـﻦ ﻋـﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑـﺮاﯾﻤﺎن ﻗـﺮآن‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ آﯾﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺖ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ھﻤﺮاه‬
‫وی ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ« ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺣﺎﮐـﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮط ﺷﯿﺨﯿﻦ‬
‫»ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮداود ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻘﻮل ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق‪ ،‬ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻇﮫﺎر‬
‫ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬اﺑﻮداود ﮔﻔﺖ‪ :‬او از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪» .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد« ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ھﺮﮔﺎه آﯾﻪ ﺳﺠﺪه را ﺧﻮاﻧﺪی‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮو و ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ از آن ﺑﺮﺧﯿﺰ«‪.‬‬

‫‪ -۱‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت‪:‬‬

‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻗﺮأ اﺑﻦ آدم الﺴﺠﺪة ﻓﺴﺠﺪ اﻋﺰﺘل‬
‫الﺸﻴﻄﺎن ﻳﺒﻲﻜ ﻳﻘﻮل‪ :‬ﻳﺎ و�ﻠﻪ أمﺮ ﺑﺎلﺴﺠﻮد ﻓﺴﺠﺪ ﻓﻠﻪ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬وأمﺮت ﺑﺎلﺴﺠﻮد ﻓﻌﺼﻴﺖ ﻓ�‬
‫اﻨﻟﺎر« »ھﺮﮔﺎه ﻓﺮزﻧﺪ آدم آﯾﻪ ﺳﺠﺪه را ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﻋﺰﻟﺖ ﮔﺰﯾﺪه و‬
‫ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وای ﺑﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ آدم ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﺳﺠﺪه ﮐﻦ‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﭘﺎداﺷﺶ ﺑﮫﺸﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﺳﺠﺪه ﮐﻦ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدم ﭘﺲ‬
‫ﭘﺎداش ﻣﻦ دوزخ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٢٩٨‬‬

‫‪ -۲‬ﺣﮑﻢ ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت‪:‬‬

‫ﺑﻪ رای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت ﺑﺮای ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻗﺮآن و ﺷﻨﻮﻧﺪه‪ ،‬ھﺮدو ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺨﺎری از ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ او در روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﻻی ﻣﻨﺒﺮ‬
‫ﺳﻮره »ﻧﺤﻞ« را ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ آﯾﻪ ﺳﺠﺪه رﺳﯿﺪ ﮐﻪ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﺋﯿﻦ آﻣﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه رﻓﺖ و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻌﺪی ﻧﯿﺰ ھﻤﺎن ﺳﻮره را ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮد‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ آﯾﻪ ﺳﺠﺪه رﺳﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﻣﺮدم ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ ھﺮ ﮐﺲ‬
‫ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ ﮐﺎر ﺧﻮﺑﯽ ﮐﺮده و ﭘﺎداش آن را ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ھﺮ ﮐﺲ ﺳﺠﺪه ﻧﮑﻨﺪ ﺑﺮ وی ﮔﻨﺎھﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬و در ﻣﺘﻦ دﯾﮕﺮی ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت را‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ ﻓﺮض‬
‫ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺨﻮاھﯿـﻢ‪ .‬ﺟﺰ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ‪،‬ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻮره »اﻟﻨﺠﻢ« را ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮاﻧﺪم و ﺑﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه ﻧﺮﻓﺖ«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺑﺪان اﻓﺰوده اﺳﺖ‪» :‬و ﮐﺴﯽ از ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه ﻧﺮﻓﺖ«‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﺘﺢ« ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻤﻨﻈﻮر ﺑﯿﺎن‬
‫ﺟﻮاز ﺗﺮک آن‪ ،‬ﺳﺠﺪه را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺰاز و دارﻗﻄﻨﯽ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﺳﻤﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮره »اﻟﻨﺠﻢ« ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ و ﻣﺎ ھﻢ ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫رﻓﺘﯿـﻢ«‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ رﺟﺎل اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‬
‫ھﻢ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮره ﻧﺠﻢ را ﺧﻮاﻧﺪ و در اﺛﻨﺎی آن ﺑـﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ و‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر اﯾﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﭘﯿﺮﻣﺮدی از ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ ﮐﻒ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﯾﺎ ﺧﺎک ﺑﺮداﺷﺖ و آن را ﺑﻪ ﻃﺮف ﭘﯿﺸﺎﻧﯿﺶ ﺑﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺑﺮای‬
‫ﻣﻦ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻌﺪ او را دﯾﺪم ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری‪.‬‬

‫‪ -۳‬ﻣﻮاﺿﻊ ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت‪:‬‬

‫در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﭘﺎﻧﺰده ﻣﻮرد آﯾﻪ ﺳﺠﺪه آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫از ﻋﻤﺮوﻋﺎص رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﭘﺎﻧﺰده ﻣﻮرد از ﻗﺮآن ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت را‬
‫ﺑﻪ وی ﯾﺎد داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﺗﺎی آنھﺎ در ﺳﻮرهھﺎی ﻣﻔﺼﻞ و دو ﺗﺎ درﺳﻮره »ﺣﺞ«‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺣﺎﮐﻢ و دارﻗﻄﻨﯽ‪ .‬ﻣﻨﺬری و ﻧﻮوی آن را‬
‫»ﺣﺒﺲ‪ «..‬داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢٩٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫آﯾﺎت ﺳﺠﺪه در ﻗﺮآن ﺑﺸﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫َ‬ ‫ََُ ّ ُ َ‬
‫حون ُهۥ َو ُ�ۥ‬
‫َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َۡ َ ۡ ُ َ َ ۡ‬ ‫َّ َّ َ‬
‫‪﴿ -۱‬إِن ٱ�ِين عِند ر�ِك � �ستك ِ�ون �ن عِبادتِهِۦ و�سب ِ‬
‫�۩‪] ﴾٢٠٦‬اﻷﻋﺮاف‪.[٢٠٦ :‬‬
‫ُۡ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫‪َ ﴿ -۲‬و� � َمن � ٱ َّ َ َ‬
‫�ض َط ۡو ٗ� َو� ۡرها َوظِ�ٰل ُهم ب ِٱلغ ُد ّ ِو‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫َوٱ�صا ِل۩‪] ﴾١٥‬اﻟﺮﻋﺪ‪.[١٥ :‬‬
‫َ‬
‫َ َّ َ ۡ َ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َۡ‬ ‫‪َ ﴿ -۳‬و� � َما � ٱ َّ َ َ‬
‫��ِكة َوه ۡم �‬ ‫�ض مِن دآبةٖ وٱلم ٰٓ‬ ‫ت َو َما ِ� ٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫َۡ َ ۡ ُ َ‬
‫�ون‪] ﴾٤٩‬اﻟﻨﺤﻞ‪.[٤٩ :‬‬ ‫�ستك ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫َۡ ٓ َ َُۡ ََ‬
‫� عل ۡي ِه ۡم‬
‫ْ ۡ ۡ‬
‫ِين أوتُوا ٱلعِل َم مِن �بلِهِۦ إِذا �ت ٰ‬ ‫‪﴿ -۴‬قُ ۡل َءام ُِنوا ْ بهِۦٓ أ ۡو َ� تُ ۡؤم ُِن ۚ ٓوا ْ إ َّن ٱ َّ� َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫� � �‪] ﴾١٠٧‬اﻹﺳﺮاء‪.[١٠٧ :‬‬

‫� ّيا۩‪] ﴾٥٨‬ﻣﺮﯾﻢ‪.[٥٨ :‬‬

‫ٗ‬ ‫ُ‬
‫� عليه ۡم َءا� ٰ ُ‬
‫ت ٱ َّلر� � � َو� ِ‬ ‫‪﴿ -۵‬إِذا �ت ٰ‬ ‫َ‬ ‫َ َُۡ َ َۡ‬
‫ِ‬
‫َۡ‬
‫�ض َوٱلش ۡم ُس َوٱلق َم ُر‬
‫َّ‬ ‫َۡ‬
‫ت َو َمن ِ� ٱ� ِ‬ ‫� � � َمن � ٱ َّ َ َ‬
‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫‪�َ ﴿ -۶‬ل َ ۡم تَ َر أَ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬
‫ج ُر َوٱ َّ� َوا ٓ ُّب َو َ�ثِ�‪ّ ٞ‬م َِن ٱ�َّ ِ َ َ ٌ َ َّ َ َ ۡ ۡ َ َ ُ‬ ‫َ ُّ ُ ُ َ ۡ َ ُ َ َّ‬
‫لش َ‬
‫اس و�ثِ� حق عليهِ ٱلعذابۗ‬ ‫�‬ ‫�بال وٱ‬ ‫وٱ�جوم وٱ ِ‬
‫َّ َّ َ َ ۡ َ ُ َ َ َ ٓ‬ ‫ُّ ۡ‬ ‫َ‬
‫� َ� َما ُ‬ ‫َو َمن يُهن ٱ َّ ُ‬
‫�ۥ مِن مك ِر ٍ�� إِن ٱ� �فعل ما �شا ُء۩‪] ﴾١٨‬اﻟﺤﺞ‪.[١٨ :‬‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ۡ ُ ُ ْ َ َّ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ْ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ ُۡ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ َ ُ َْ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا ٱركعوا و� وٱ�بدوا ر��م وٱ�علوا ٱ�� لعل�م‬ ‫‪ٰٓ ﴿ -۷‬‬
‫ُۡ ُ َ‬
‫�فل ِحون۩‪] ﴾٧٧‬اﻟﺤﺞ‪.[٧٧ :‬‬
‫َ ُ‬ ‫َۡ َ‬ ‫ِلر� قَالُوا ْ َو َما ٱ َّلر ۡح َ� ٰ ُن َ�� َ ۡس ُ‬ ‫ِيل ل َ ُه ُم � ل َّ‬ ‫َ َ‬
‫ج ُد ل َِما تأ ُم ُرنا َو َزاده ۡم‬ ‫‪�﴿ -۸‬ذا �‬
‫�فور�۩‪] ﴾٦٠‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪.[٦٠ :‬‬
‫ُُ ٗ‬
‫ُُۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫�ر ُج ٱ ۡ َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َّ َّ‬
‫�ض َو َ� ۡعل ُم َما �فون‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫ب َء � ٱ َّ َ َ‬
‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫� ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِي‬ ‫�‬ ‫‪ ِ�ِ � �﴿ -۹‬ٱ‬
‫َ ُۡ ُ َ‬
‫َوما �عل ِنون‪] ﴾٢٥‬اﻟﻨﻤﻞ‪.[٢٥ :‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ َّ ُ ْ‬ ‫َّ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ َ َ ُ ّ ْ‬
‫حوا ِ�َ ۡم ِد َر ّ� ِ ِه ۡم َوه ۡم‬ ‫ِين إِذا ذك ُِروا ب ِ َها � � وسب‬ ‫‪﴿ -۱۰‬إِ�ما يؤمِن ��ٰتِنا ٱ�‬
‫َ َۡ َ ۡ ُ َ‬
‫�ون۩‪] ﴾١٥‬اﻟﺴﺠﺪة‪.[١٥ :‬‬ ‫� �ستك ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫‪َ ﴿ -۱۱‬و َظ َّن َد ُاوۥ ُد � َّ� َما َ� َت َّ�ٰ ُه فَٱ ۡستَ ۡغ َف َر َر َّ� ُهۥ َو� � َو�نَ َ‬
‫اب۩‪] ﴾٢٤‬ص‪.[۲۴ :‬‬
‫ََ َۡ َ‬ ‫َّ ۡ ُ َ َّ َ ُ َ َّ ۡ ُ َ ۡ َ َ ُ َ َ ۡ ُ ُ ْ َّ ۡ‬ ‫َ ۡ َ َ‬
‫‪﴿ -۱۲‬ومِن ءا�ٰتِهِ ٱ�ل وٱ�هار وٱلشمس وٱلقمر ۚ � �سجدوا ل ِلشم ِس و� ل ِلقمرِ‬
‫َ‬
‫نت ۡم إِيَّاهُ �ع ُب ُدون‪] ﴾٣٧‬ﻓﺼﻠﺖ‪.[۳۷ :‬‬
‫َۡ‬ ‫َو� � ٱ َّ�ِي َخلَ َق ُه َّن إن ُك ُ‬
‫ِ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٠٠‬‬
‫ۡ ُ ْ‬
‫‪َ � �﴿ -۱۳‬وٱ� ُبدوا۩‪] ﴾٦٢‬اﻟﻨﺠﻢ‪.[٦٢ :‬‬
‫َ ُ َ َ َۡ ُۡ ُ َ‬
‫‪�﴿ -۱۴‬ذا ق ِرئ علي ِه ُم ٱلق ۡر َءان � �۩‪] ﴾٢١‬اﻻﻧﺸﻘﺎق‪.[٢١ :‬‬
‫َۡ‬ ‫� َ� تُ ۡ ُ‬
‫طعه َو� َوٱ��ِب۩‪] ﴾١٩‬اﻟﻌﻠﻖ‪.[١٩ :‬‬
‫َ َّ‬
‫ِ‬ ‫‪﴿ -۱۵‬‬

‫‪ -۴‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت‪:‬‬

‫ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء ھﻤﺎن ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮای ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت ﻧﯿﺰ ﺷﺮط ﻣﯽداﻧﻨﺪ و از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻃﮫﺎرت و ﭘﺎﮐﯽ و اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺒﻠﻪ )رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻮدن( و ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ وﺿﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺧﻼل ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﻪ آﯾﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺖ و ھﻤﻪ ﺣﺎﺿﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺎ وی ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ دﺳﺘﻮر داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻌﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ھﻤﻪ ﺣﺎﺿﺮان وﺿﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه ﮔﺎھﯽ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺟﺰو ﺣﺎﺿﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ آﻧﺎن ﻧﺠﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و وﺿﻮﯾﺸﺎن درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎری‬
‫از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ او ﺑـﺪون وﺿﻮ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﺮد و اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫را از او رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﯿﮫﻘﯽ از او رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﻔﺘﺢ« اﺳﻨﺎد آن را‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﭘﺎک ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ ﺟﻤﻊ‬
‫ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو رواﯾﺖ ﺑﺪﯾﻦﺻﻮرت ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻘﺼﻮد ﭘﺎﮐﯽ از ﺟﻨﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ‬
‫وﺿﻮ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﺮاد در ﺣﺎل اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ و در رواﯾﺖ اوﻟﯽ ﻣﺮاد در ﺣﺎل‬
‫ﺿﺮورت اﺳﺖ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮ ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﺟﺎﻣﻪ و ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺷﺮط و‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻣﺎ درﺑﺎره ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت و رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻮدن‪ ،‬در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﺗﻔﺎق ھﻤﻪ ﺷﺮط و ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ ﺟﺰ ﺷﻌﺒﯽ درﺑﺎره‬
‫ﺟﻮاز ﺳﺠﺪه ﺑﺪون وﺿﻮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ‬
‫را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ از او »ﺗﺨﺮﯾﺞ« ﻧـﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ او از اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﻠﻤﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ او آﯾﻪ ﺳﺠﺪه را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫اﯾﻨﮑﻪ وﺿﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او ھﻤﭽﻨﺎن راه ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﺎ اﯾﻤﺎء ﺳﺠﺪه را‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ .‬و اھﻞ ﺑﯿﺖ ﻧﯿﺰ از ﻣﻮاﻓﻘﯿﻦ ﺑﺎ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣٠١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۵‬دﻋﺎی ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت‪:‬‬

‫در ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت ھﺮ دﻋﺎﺋﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﺧﻮاﻧﺪ و در اﯾﻦ ﺑﺎره ھﯿﭻ ﺣـﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕـﺮ ﺣـﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮐـﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در‬
‫ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺠﺪ وﺟ� ل�ي ﺧﻠﻘﻪ وﺷﻖ ﺳﻤﻌﻪ و�ﺮﺼه ﺤﺑﻮﻪﻟ وﻗﻮﺗﻪ ﻓﺘﺒﺎرك‬
‫اﷲ أﺣﺴﻦ اﺨﻟﺎﻟﻘ�« »ﭼﮫﺮه ﻣﻦ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﺳﺠﺪه و ﮐﺮﻧﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ آن را ﺑﺎ ﺣﻮل و‬
‫ﻗﺪرت ﺧﻮد‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ و در آن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ ﺑﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺒﺎرک و ﺗﻌﺎﻟﯽ‪،‬‬
‫ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر اﺳﺖ«‪ .‬ﺟﺰ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ و ﺣﺎﮐـﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ اﻟﺴﮑﻦ آن را »ﺗﺼﺤﯿﺢ« ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و اﺑﻦ اﻟﺴﮑﻦ در آﺧﺮ آن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺛﻼﺛﺎ« ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻪ ﺑﺎر آن دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤـﺎز‪،‬‬
‫ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد »ﺳﺒﺤﺎن رﰊ اﻻﻋﲆ« ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -۶‬ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت در ﺣﯿﻦ ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻧﻤﺎز »ﺟﮫﺮی« ﯾﺎ »ﺳﺮی«‬
‫آﯾﻪ ﺳﺠﺪه را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮود‪» .‬ﭼﻮن اﻣﺎم ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رود ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ‬
‫)ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ( ﻧﯿﺰ از او ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺻـﺪای‬
‫اﻣﺎم را در ﻗﺮاﺋﺖ آﯾﻪ ﺳﺠﺪه ﻧﺸﻨﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻣﺎم آﯾﻪ ﺳﺠﺪه را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫ﻧﺮﻓﺖ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ھـﻢ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی از او ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻧﻤﯽروﻧﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻣﺎﻣﻮم ﺧﻮد آﯾﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه را ﺧﻮاﻧﺪ ﯾﺎ از ﻗﺎریء ﮐﻪ ﺑﺎ او در ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ آن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﻻزم‬
‫ﻧﯿﺴﺖ در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺠﺎی آن ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮ راﻓﻊ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧـﻤﺎز‬
‫َ َّ َ ٓ ُ َ‬
‫�ش َّق ۡ‬
‫ت‪ ،﴾١‬را ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮد و ﺳﺠﺪه‬ ‫ﻋﺸﺎء را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم ﮐﻪ او ﺳﻮره‪﴿ ،‬إِذا ٱلسماء ٱ‬
‫ﺗﻼوت ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ ای اﺑﻮھﺮﯾﺮه‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺠﺪه ﺑﺮای ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﻮد؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳـﻢص در ھﻨﮕﺎم ﻗﺮاﺋﺖ اﯾﻦ ﺳﻮره ﺳﺠﺪه ﺑﺮدهام و ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ وی ﻣﻠﺤﻖ‬
‫ﺧﻮاھـﻢ ﺷﺪ‪ .‬در وﻗﺖ ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ ﺳﻮره ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬ﺣﺎﮐـﻢ ﺑﺸﺮط ﺷﯿﺨﯿﻦ از اﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را »ﺗﺼﺤﯿﺢ« ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در رﮐﻌﺖ‬
‫اول ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ و ﯾﺎران وی ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﺳﻮره »اﻟـﻢ ﺗﻨﺰﻳﻞ‬
‫)ﺳﺠﺪه(« را ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ«‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎ ﻗﺮاﺋﺖ آﯾﻪ ﺳﺠﺪه را ﺑﺮای اﻣﺎم و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٠٢‬‬

‫ﻣﻨﻔﺮد ﻣﮑﺮوه ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻮاه در ﻧﻤﺎز »ﺟﮫﺮی« ﯾﺎ »ﺳﺮی« ﺑﺎﺷﺪ و ھﺮ وﻗﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آﯾﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮای اﻣﺎم و ﻣﻨﻔﺮد ﺧﻮاﻧﺪن آﯾﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه در ﻧﻤﺎز ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻔﺘﻪ در ﻧﻤﺎزھﺎی »ﺳﺮی« ﮐﺮاھﺖ دارد ﻧﻪ در‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﺟﮫﺮی‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ »اﻟﺒﺤﺮ« ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ ﻣﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺠﺪه را ﺗﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﻮﯾﺶ و اﺿﻄﺮاب ﻣﺎﻣـﻮﻣﯿﻦ ﻧﮕﺮدد‪.‬‬

‫‪ -۷‬ﭼﻨﺪ ﺳﺠﺪه ﺑﺎ ھﻢ‪:‬‬

‫ﭼﻮن ﻗﺎریء ﭼﻨﺪ ﺑﺎر در ﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬در ﺿﻤﻦ ﻗﺮاﺋﺖ آﯾﻪ ﺳﺠﺪه را ﺧﻮاﻧﺪ و ﺗﮑﺮار‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر‪ ،‬آن را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺸﺮط اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺠﺪه را ﺗﺎ ﺗﻼوت آﺧﺮ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد‪،‬‬
‫ﯾﮏ ﺳﺠﺪه ﺑﺮای ھﻤﻪ آنھﺎ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﺗﻼوت اول ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻤﺬھﺐ‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺑﺮای دﻓﻌﺎت ﺑﻌﺪی ﻧﯿﺰ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻤﺬھﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ‬
‫ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﺮار و ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺳﺒﺐ‪ ،‬آن ﻧﯿﺰ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ -۸‬ﻗﻀﺎی ﺳﺠﺪه ﺗﻼوت‪:‬‬

‫ﺑﻪ رای ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء ﺑﺪﻧﺒﺎل ﻗﺮاﺋﺖ آﯾﻪ ﺳﺠﺪه ﯾﺎ ﺷﻨﯿﺪن آن‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﻓـﺎﺻﻠﻪ ﻧﯿﻔﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺤﺒﺎب آن‬
‫ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺤﺒﺎب آن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﻀﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﮐﻨﻨﺪهای ﺑـﻪ وی‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻼﺋﯽ از وی رﻓـﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎسﮔﺰاری‬
‫از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮﺑﮑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ وﻗﺖ ﮐﺎری‬
‫ﺧﻮﺷﺤﺎل ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﯾﺎ ﻣﮋده آن را ﺑﻪ وی ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻮرا ﺑﺮای ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ ﻣﯽﮔﺰارد و ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣـﯽاﻓﺘﺎد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ‬
‫آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد و ﺑﺸﺮط ﺑﺨﺎری رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ از ﯾﻤﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻗﺒﯿﻠﻪ »ھﻤﺪان« را‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻓﻮرا ﺑﻪ ﺳﺠﺪه اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳـﺮ از ﺳﺠﺪه ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯽ ھﻤﺪان‪ ،‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯽ ھﻤﺪان«‪ .‬از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف رواﯾﺖ‬
 ‫‪٣٠٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻦ او را دﻧﺒﺎل ﮐﺮدم ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ داﺧﻞ ﻧﺨﻠﺴﺘﺎﻧﯽ ﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺳﺠﺪه اﻓﺘﺎد و آﻧﻘﺪر ﺳﺠﺪه او ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﺮان ﺷﺪم‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﮐﻪ وﻓﺎت ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻢ و ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺮ از ﺳﺠﺪه ﺑﺮداﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ لﻚ ﻳﺎ ﻋﺒﺪ‬
‫الﺮﻤﺣﻦ؟« »ﭼﯿﺖ ﺷﺪه ای ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ؟«‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ وی ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ ،‬او‬
‫‪ ‬ﻗﺎل ﻲﻟ‪ :‬أﻻ أ�ﺮﺸك؟ إن اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ ﻳﻘﻮل لﻚ‪ :‬ﻣﻦ ﺻ� ﻋﻠﻴﻚ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﺟﺮﺒ�ﻞ‬
‫ﺻﻠﻴﺖ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬وﻣﻦ ﺳﻠﻢ ﻋﻠﻴﻚ ﺳﻠﻤﺖ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺴﺠﺪت ﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ ﺷﻜﺮا« »ﺟﺒﺮﯾﻞ‬
‫درود ﺧﺪا ﺑﺮ وی ﺑﺎد ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﮋده ﻧﺪھـﻢ؟ ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪای ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺮ ﺗﻮ درود و ﺳﻼم ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺮوی درود و ﺳﻼم ﻣﯽﻓﺮﺳﺘـﻢ ﻟﺬا ﺑﺮای ﺧﺪای‬
‫ﺑﺰرگ ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ ﮔﺰاردم«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺣﺎﮐـﻢ ﮐﻪ او آن را ﺑﺸﺮط ﺷﯿﺨﯿﻦ‬
‫»ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ درﺑﺎره ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤـﯿﺢﺗﺮ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫ﺳﺮاغ ﻧﺪارم‪ .‬ﺑﺨﺎری رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐـﻪ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﭼﻮن ﺧﺒﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺗﻮﺑﻪاش را از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی دادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ ﺑﺮد‪ .‬و اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﭼﻮن ﺟﺴﺪ »ذواﻟﺜﺪﯾﻪ« را در ﻣﯿﺎن ﮐﺸﺘﮕﺎن ﺧﻮارج ﯾﺎﻓﺖ ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ ﺑﺮد‪ ،‬و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻮن اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ ﻣﺴﯿﻠﻤﻪ ﮐﺬاب را ﺷـﯿﺪ ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺳﺠﺪه ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ در ﺿﻤﻦ ﻧﻤﺎز ﻗﺼﺪ ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﺠﺪه‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺮط آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در »ﻓﺘﺢ اﻟﻌﻼم« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻗﺮﯾﺐ ﺑـﻪ ﺛﻮاب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای آن وﺿﻮ و‬
‫ﭘﺎﮐﯽ ﺟﺎﻣﻪ و ﭘﺎﮐﯽ ﻣﺤﻞ ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﯾﺤﯿﯽ )ﺑﻦ زﯾﺪ( و اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫رای دارﻧﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ در آن اﺣﺎدﯾﺚ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ھـﻢ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬و در »اﻟﺒﺤﺮ«‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﯾﺤﯿﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎﺗﻔﺎق آراء در ﻧﻤﺎز ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ‬
‫ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ‪ ،‬از ﺗﻮاﺑﻊ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺠﺪه ﺷﮑﺮ ﺑﺪون‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰارده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺠﺪه ﺳﻬﻮ‬
‫ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﯿﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﮫﻮ و اﺷﺘﺒﺎه ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ و ﺑﻄﺮﯾﻖ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ از اﯾﺸﺎن رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻤﺎ أﻧﺎ �ﺮﺸ أ�ﻰﺴ ﻛﻤﺎ ﺗنﺴﻮن‪ ،‬ﻓﺈذا‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٠٤‬‬

‫�ﺴﻴﺖ ﻓﺬﻛﺮو�« »ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﻨﮫﻢ ﭼﻮن ﺷﻤﺎ ﺑﺸﺮ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﭼـﯿﺰی را‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﭼﯿﺰی را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﯿﺎدم‬
‫ﺑﯿﺎورﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺣﮑﺎﻣﯽ را ﺑﺮای اﻣﺘﺶ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺸﺮح‬
‫زﯾﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ‪:‬‬

‫ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ دو ﺗﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم دادن‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬آنھﺎ را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﺑﮫﺮ دو ﺻﻮرت و از ﻃـﺮﯾﻖ ﺻﺤﯿﺢ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺷﻚ أﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ‬
‫ﺻﻼﺗﻪ ﻓﻠﻢ ﻳﺪر�ﻢ ﺻ�‪ ،‬ﺛﻼﺛﺎ أم أر�ﻌﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻄﺮح الﺸﻚ وﻴﻟﻦﺒ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ اﺳتﻴﻘﻦ ﺛﻢ �ﺴﺠﺪ‬
‫ﺳﺠﺪﺗ� ﻗﺒﻞ أن �ﺴﻠﻢ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ در ﻧﻤﺎزش ﺑﻪ ﺷﮏ اﻓﺘﺎد و ﻧﺪاﻧﺴﺖ ﭼﻨﺪ‬
‫رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ؟ او ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺷﮏ را دور‬
‫اﻧﺪازد و ﺑﻨﺎی ﮐﺎر را ﺑﺮ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﮕﺬارد )در رﮐﻌﺖ ﺳﻮم ﯾﻘﯿﻦ دارد و در رﮐﻌﺖ ﭼﮫﺎرم ﻣﻮرد‬
‫ﺷﮏ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ( ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻼم‬
‫ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ دو ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﺮد«‪ .‬در ﺻﯿﺤﯿﻦ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ از داﺳﺘﺎن‬
‫»ذواﻟﯿﺪﯾﻦ« ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑـﻌﺪ از ﺳﻼم ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ را‬
‫اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﮫﺘﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از اﺣﺎدﯾﺚ وارده ﭘﯿﺮوی ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ از ﺳﺠﺪه ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم‬
‫دادن‪ ،‬ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم ﺳﺠﺪه ﺑﺮد و آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ازﺳﺠﺪه ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم‬
‫ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن ﺳﺠﺪه ﺑﺮد و در ﻏﯿﺮ آن ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺧﻮد ﻣﺨﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﯿـﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی اﻗﻮال و‬
‫اﻓﻌﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎره ﺳﺠﺪه ﭘﯿﺶ از ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮد‪ .‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺠﺪه‬
‫ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم دادن اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم ﺑﺮای آن ﺳﺠﺪه ﺑﺮد و آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم دادن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم ﺳﺠﺪه ﺑﺮد‪ .‬و آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ھﯿﭻﮐﺪام ﻧﯿﺴﺖ ﻧﻤـﺎزﮔﺰار ﺧﻮد ﻣﺨﯿﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺳﻼم ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﻦ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰی را اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮده ﯾﺎ ﭼﯿﺰی را‬
‫ﮐﺎھﺶ داده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺗﺨﺮج ﻧﻤﻮده ﮐﻪ‪:‬‬
 ‫‪٣٠٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا زاد الﺮﺟﻞ أو ﻧﻘﺺ ﻓﻠيﺴﺠﺪ ﺳﺠﺪﺗ�« »ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ در ﻧﻤﺎز‬
‫ﭼﯿﺰی را ﺑﺮ آن اﻓﺰود و ﯾﺎ از آن ﮐﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﺟﺒﺮان آن دو ﺳﺠﺪه ﺑﺒﺮد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬در ﭼﻪ ﻣﻮاردی ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ﺑﺠﺎی آورده ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ در ﻣﻮارد زﯾﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫ً‬
‫‪ -۱‬ھﺮ ﮔﺎه ﮐﺴﯽ اﺷﺘﺒﺎھﺎ ﭘﯿﺶ از اﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز ﺳﻼم داد ﻧﻤﺎز را از ﺳﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و در‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺎ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ آن را ﺟﺒﺮان ﻣﯽﮐﻨﺪ( ﭼﻮن اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﯾﺎ ﻋﺼﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫دو رﮐﻌﺖ ﺳﻼم داد و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﺮف ﮐﻨﺪهای رﻓﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد و‬
‫ﺑﺪان ﺗﮑﯿﻪ داد ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و دﺳﺖ راﺳﺖ را ﺑﺮ دﺳﺖ‬
‫ﭼﭗ ﺧﻮد ﻧﮫﺎد و اﻧﮕﺸﺘﺎن را درھﻢ ﻓﺮو ﺑﺮد و ﮔﻮﻧﻪ ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﻒ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ‬
‫ﻧﮫﺎد و آنھﺎ ﮐﻪ ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬زود از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون روﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﺎز ﮐﻮﺗﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ؟ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ آﻧﺠﺎ ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﯽ ﺟﺮات‬
‫ﺳﻮال ﮐﺮدن از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺮدی ﺑﻮد ﺑﻨﺎم‬
‫»ذواﻟﯿﺪﯾﻦ« او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ :‬ﺗﻮ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدهای ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﻮﺗﺎه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻢ أ�ﺲ ولﻢ ﺗﻘﺮﺼ« »ﻧﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدهام و ﻧﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻛﻤﺎ ﻳﻘﻮل ذو اﻴﻟﺪﻳﻦ؟« »آﯾﺎ راﺳﺖ ﻣﯽﮔـﻮﯾﺪ‬
‫او؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری او راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺟﻠﻮ آﻣﺪ و ﺑﻘﯿﻪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﮐﻪ ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﻮد ﺧﻮاﻧﺪ ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻼم داد و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و ﻣﺜﻞ ﺳﺠﺪه ﻧﻤﺎز ﯾﺎ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺳﺮ ﺑﺮداﺷﺖ و دوﺑﺎره‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺠﺪه ﭘﯿﺸﯿﻦ ﯾﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ از آن‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺳﺮش را ﺑﺮداﺷﺖ‪ .«...‬ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﻄﺎء رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از دو رﮐﻌﺖ ﺳﻼم‬
‫داد و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را »اﺳﺘﻼم« ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ«‪ .‬ﮔﻔﺖ‬
‫ﭼﻪﺗﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﺳﭙﺲ ﺑﻘﯿﻪ ﻧﻤﺎز را ﺧﻮاﻧﺪ و دو ﺳﺠﺪه ﺑﺠﺎی آورد‪ .‬و ﺑﻌﺪ آن را‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ از ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دور ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺰاز و ﻃﺒﺮاﻧﯽ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٠٦‬‬

‫‪ -۲‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﯿﺶ از رﮐﻌﺎت ﻧﻤﺎز ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎری ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﺎز اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪی‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻼم داده ﺑﻮد‪،‬‬
‫دو ﺑﺎر ﺳﺠﺪه ﺑﺮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﮫﻮا ﯾﮏ رﮐﻌﺖ اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و در رﮐﻌﺖ ﭼﮫﺎرم‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﺗﺸﮫﺪ اول ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﺳﻨﻦ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ‬
‫ﺟﺒﺮان ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﺑﻦ ﺑﺤﯿﻨﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد و ﺑﻌﺪ از دو رﮐﻌﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺸﮫﺪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ«‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻧﻤﺎزش اداﻣﻪ داد‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﻤﺎزش را ﺑﭙﺎﯾﺎن‬
‫ﺑﺮد‪ ،‬دو ﺑﺎر ﺳﺠﺪه ﺑﺮد و آﻧﻮﻗﺖ ﺳﻼم داد در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑـﺮای ﺗﺸﮫﺪ اول را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ درﺳﺖ‬
‫ﻗﯿﺎم ﮐﻨﺪ ﺑﯿﺎدش آﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻮرا ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﺗﺸﮫﺪش را ﺑﺨﻮاﻧﺪ وﻟﯽ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ‬
‫ﻗﯿﺎم ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪش ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ از ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻗﺎم أﺣﺪ�ﻢ ﻣﻦ الﺮ�ﻌﺘ� ﻓﻠﻢ �ﺴتﺘﻢ ﻗﺎﺋﻤﺎ‬
‫ﻓﻠﻴﺠﻠﺲ‪ ،‬و�ن اﺳتﺘﻢ ﻗﺎﺋﻤﺎ ﻓﻼ �ﻠﺲ وﺳﺠﺪ ﺳﺠﺪﻲﺗ الﺴﻬﻮ« »اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ از دو رﮐﻌﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺸﮫﺪ اول را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ھﻨﻮز‬
‫ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ ﺑﺤﺎل ﻗﯿﺎم ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺮد‪ ،‬ﻓﻮرا ﺑﻨﺸـﯿﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ ﻗﯿﺎم ﮐﺮده ﺑﺮد‪،‬‬
‫ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ و در آﺧﺮ دو ﺑﺎر ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ﺑﺒﺮد«‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮐﺴﯽ در ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎت ﻧﻤﺎزش ﺷﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ را ﺑـﺮ ﯾﻘﯿﻦ ﻣﯽﻧﮫﺪ و‬
‫ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﭼﻪ از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺷﻚ أﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ ﺻﻼﺗﻪ ﻓﻠﻢ ﻳﺪر أواﺣﺪة‬
‫ﺻ� أم ﺛنﺘ� ﻓﻠﻴﺠﻌﻠﻬﺎ واﺣﺪة‪ ،‬و�ذا لﻢ ﻳﺪر ﺛنﺘ� ﺻ� أم ﺛﻼﺛﺎ ﻓﻠﻴﺠﻌﻠﻬﺎ ﺛنﺘ�‬
‫و�ذا لﻢ ﻳﺪر ﺛﻼﺛﺎ ﺻ� أم أر�ﻌﺎ ﻓﻠﻴﺠﻌﻠﻬﺎ ﺛﻼﺛﺎ‪ ،‬ﺛﻢ �ﺴﺠﺪ إذا ﻓﺮغ ﻣﻦ ﺻﻼﺗﻪ وﻫﻮ‬
‫ﺟﺎلﺲ ﻗﺒﻞ أن �ﺴﻠﻢ ﺳﺠﺪﺗ�« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ در ﻧﻤﺎز ﺧﻮد ﺷﮏ ﮐﺮد و‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﯾﺎ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﮕﺬارد و‬
 ‫‪٣٠٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﭼﻮن ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ دو رﮐﻌﺖ‬

‫ﺑﮕﺬارد و ﭼﻮن ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ‬
‫ﺳﻪ رﮐﻌﺖ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭼﻮن ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮد ﭘﯿﺶ از اﻧﮑﻪ ﺳﻼم ﺑﺪھﺪ‬
‫دو ﺑﺎر ﺳﺠﺪه ﺑﺒﺮد و آﻧﻮﻗﺖ ﺳﻼم ﺑﺪھﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی‬
‫ﮐﻪ او آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺻ� ﺻﻼة �ﺸﻚ ﻲﻓ اﻨﻟﻘﺼﺎن ﻓﻠﻴﺼﻞ ﺣﻰﺘ �ﺸﻚ ﻲﻓ‬
‫الﺰ�ﺎدة« »ﭼﻮن ﮐﺴﯽ در ﺣﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﯾﺶ ﺷﮏ در ﮐﺎھﺶ رﮐﻌﺎت ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎزش را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در اﻓﺰاﯾﺶ رﮐﻌﺎت آن ﺷﮏ ﮐﻨﺪ«‪ .‬و از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺷﻚ أﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ ﺻﻼﺗﻪ ﻓﻠﻢ ﻳﺪر �ﻢ‬
‫ﺻ� ﺛﻼﺛﺎ أم أر�ﻌﺎ ﻓﻠﻴﻄﺮح الﺸﻚ وﻴﻟﻦﺒ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ اﺳتﻴﻘﻦ ﺛﻢ �ﺴﺠﺪ ﺳﺠﺪﺗ� ﻗﺒﻞ‬
‫أن �ﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻛن ﺻ� ﻤﺧﺴﺎ ﺷﻔﻌﻦ ﻪﻟ ﺻﻼﺗﻪ‪ ،‬و�ن ﺎﻛن ﺻ� إﺗﻤﺎﻣﺎ ﻻر�ﻊ ﺎﻛﻧﺘﺎ‬
‫ﺗﺮﻏﻴﻤﺎ لﻠﺸﻴﻄﺎن« »ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ در ﻧﻤﺎز ﺧﻮد ﺷﮏ ﮐﺮد و ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﺳﻪ‬
‫رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺷﮏ را ﺑﯿﻨﺪازد و ﺑﺮ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻨﺎ ﮐﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﺪﮐﻪ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ ﺑﺠﺎ آورده اﺳﺖ( ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم دادن دو ﺳﺠﺪه‬
‫ﺳﮫﻮ ﺑﺒﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﻨﺞ رﮐـﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬آن دو ﺳﺠﺪه ﻧﻤﺎز او را ﺑﺼﻮرت ﺷﻔﻊ و ﺟﻔﺖ‬
‫در ﻣﯽآورﻧﺪ و اﮔﺮ آن رﮐﻌﺖ اﺗﻤـﺎم ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﻮد آن دو ﺳﺠﺪه ﺑﺨﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ وﺳﻮﺳﻪ ﺷﯿﻄﺎن و ﻋﻠﯽ رﻏﻢ او اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫دو ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺒﻨﺎی رای ﺟﻤﮫﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎزﮔﺰار در ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎت‬
‫ﺷﮏ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ اﻗﻞ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺑﻌﺪ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺳﻨﺖ ﻣﻮﮐﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ درﺑﺎره ﻓﻀﯿﻠﺖ آن اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاوان‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿـﻢ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻼة اﺠﻟﻤﺎﻋﺔ أﻓﻀﻞ ﻣﻦ ﺻﻼة‬
‫اﻟﻔﺬ �ﺴﺒﻊ وﻋﺮﺸ�ﻦ درﺟﺔ« »ﯾﮏ ﻧﻤﺎز ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﯿﺴﺖ و ھﻔﺖ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎداش ﻧﻤﺎز اﻧﻔﺮادی را دارد و ﺑﯿﺴﺖ و ھﻔﺖ درﺟـﻪ از آن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣـﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٠٨‬‬

‫‪ -۲‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻼة الﺮﺟﻞ ﻲﻓ‬
‫ﻤﺟﺎﻋﺔ ﺗﻀﻌﻒ ﻰﻠﻋ ﺻﻼﺗﻪ ﻲﻓ ﺑيﺘﻪ وﺳﻮﻗﻪ ﻤﺧﺴﺎ وﻋﺮﺸ�ﻦ ﺿﻌﻔﺎ‪ ،‬وذلﻚ أﻧﻪ إذا‬
‫ﺗﻮﺿﺄ ﻓﺄﺣﺴﻦ الﻮﺿﻮء ﺛﻢ ﺧﺮج إﻰﻟ اﻤﻟﺴﺠﺪ ﻻ �ﺮﺟﻪ إﻻ الﺼﻼة لﻢ �ﻂ ﺧﻄﻮة إﻻ‬
‫رﻓﻌﺖ ﻬﻟﺎ درﺟﺔ وﺣﻂ ﻋﻨﻪ ﺑﻬﺎ ﺧﻄﻴﺌﺔ‪ ،‬ﻓﺈذا ﺻ� لﻢ ﺗﺰل اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ ﺗﺼ� ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺎ‬
‫دام ﻲﻓ مﺼﻼه ﻣﺎ لﻢ �ﺪث‪ :‬ا� ﺻﻞ ﻋﻠﻴﻪ ا� ارﻤﺣﻪ‪ .‬وﻻ ﻳﺰال ﻲﻓ ﺻﻼة ﻣﺎ‬
‫اﻧﺘﻈﺮ الﺼﻼة« »اﮔﺮ ﮐـﺴﯽ ﻧﻤﺎزی را ﺑﺠﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ‪ ٢٥‬درﺟـﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‬
‫از ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ در ﻣﻨﺰﻟﺶ ﯾﺎ ﺑﺎزارش ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ھﺮﮔﺎه ﻧﯿﮑﻮ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻘﺼﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪ ،‬ھﺮ ﮔﺎﻣﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽدارد‪ ،‬ﯾﮑﺪرﺟﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﻨﺎت او اﻓﺰوده ﺷﺪه و ﯾﮑﺪرﺟﻪ از اﺷﺘﺒﺎھﺎت و ﮔﻨﺎھﺎﻧﺶ‬
‫ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻤـﺎز اﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮای او دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮوی درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎدام ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﮔـﺎھﺶ ﺑﻤﺎﻧﺪ و وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺸﻮد‪،‬‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻤﻞ اداﻣﻪ ﻣﯽدھﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺮ وی درود ﺑﻔﺮﺳﺖ و‬
‫او را ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ ،‬و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎزش ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﻤﺎز ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﺛﻮاب ﻧﻤﺎز دارد«‪ .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﺑﺨﺎری اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺎز ھﻢ از او رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺮدی ﮐﻮر ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻋﺼﺎ ﮐﺶ و راھﻨﻤﺎ ﻧﺪارم‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎورد‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ وی رﺧﺼﺖ و اﺟﺎزه ﺑﺪھﺪ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز ﺑﺨـﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﻦ رﺧﺼﺖ را ﺑﻪ وی داد‪ .‬ﭼﻮن او ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص او را ﺑﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻞ �ﺴﻤﻊ اﻨﻟﺪاء ﻲﻓ الﺼﻼة؟« »آﯾﺎ ﺻﺪای اذان را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮی؟«‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻓﺄﺟﺐ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪان ﺟﻮاب دھﯽ و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﯿﺎﺋﯽ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﺎز ھـﻢ از او رواﯾـﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓـﺮﻣﻮد‪» :‬واﺬﻟي ﻧﻔﻲﺴ ﺑﻴﺪه ﻟﻘﺪ‬
‫ﻫﻤﻤﺖ أن آمﺮ ﺤﺑﻄﺐ ﻓﻴﺤﺘﻄﺐ‪ ،‬ﺛﻢ آمﺮ رﺟﻼ ﻓﻴﺆم اﻨﻟﺎس ﺛﻢ أﺧﺎﻟﻔﻪ إﻰﻟ رﺟﺎل‬
‫ﻓﺄﺣﺮق ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺑﻴﻮﺗﻬﻢ« »ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪاﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ دﻟﻢ‬
‫ﻣﯿﺨﻮاﺳﺖ دﺳﺘﻮر دھـﻢ ﮐﻪ ھﯿﺰم ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ و آﺗﺶ ﺑﯿﻔﺮوزﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮐﺴﯽ را‬
‫ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﮕﻤﺎرم‪ ،‬و ﺧﻮد از او ﺗﺨﻠﻒ ﮐﻨﻢ و ﺑﺮوم‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
 ‫‪٣٠٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫در ﺧﺎﻧﻪﺷﺎن ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﺎ آﻧﺎن آﺗﺶ ﺑﺰﻧﻢ«‪ .‬ﻣﺘﻔﻖ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺮﺳه أن ﻳﻠﻰﻘ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‬
‫ﻏﺪا مﺴﻠﻤﺎ ﻓﻠﻴﺤﺎﻓﻆ ﻰﻠﻋ ﻫﺆﻻء الﺼﻠﻮات ﺣﻴﺚ ﻳﻨﺎدى ﺑﻬﻦ ﻓﺈن اﷲ ﺮﺷع‬
‫ﻨﻟبﻴ�ﻢص ﺳن اﻬﻟﺪى‪ ،‬و�ﻧﻬﻦ ﻣﻦ ﺳن اﻬﻟﺪى‪ ،‬ولﻮ أﻧ�ﻢ ﺻﻠﻴﺘﻢ ﻲﻓ ﺑﻴﻮﺗ�ﻢ‬
‫ﻛﻤﺎ ﻳﺼ� ﻫﺬا اﻤﻟﺘﺨﻠﻒ ﻲﻓ ﺑيﺘﻪ ﻟﺮﺘ�ﺘﻢ ﺳﻨﺔ ﻧبﻴ�ﻢ‪ ،‬ولﻮ ﺗﺮ�ﺘﻢ ﺳﻨﺔ ﻧبﻴ�ﻢ‬
‫لﻀﻠﻠﺘﻢ‪ ،‬وﻟﻘﺪ رأﻳتﻨﺎ وﻣﺎ ﻳﺘﺨﻠﻒ ﻋﻨﻬﺎ إﻻ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻣﻌﻠﻮم اﻨﻟﻔﺎق‪ ،‬وﻟﻘﺪ ﺎﻛن الﺮﺟﻞ‬
‫ﻳﺆ� ﺑﻪ ﻳﻬﺎدى ﺑ� الﺮﺟﻠ� ﺣﻰﺘ ﻳﻘﺎم ﻲﻓ الﺼﻒ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و در رواﯾﺖ‬
‫دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐـﻪ‪» :‬إن رﺳﻮل اﷲص ﻋﻠﻤﻨﺎ ﺳن اﻬﻟﺪى‪ :‬الﺼﻼة ﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠﺪ‬
‫اﺬﻟي ﻳﺆذن ﻓﻴﻪ«‪» .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮدای ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان‬
‫ﯾﮏ ﻓﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ را‪ ،‬ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﺮ وﻗﺖ ﺻﺪای اذان را از ھﺮ ﺟﺎ‬
‫ﺷﻨﯿﺪ ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﺑﺮود‪ ،‬و ﻧﻤﺎزھﺎﯾﺶ را‪ ،‬ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﻨﺖھﺎی راھﻨﻤﺎ و ھﺪاﯾﺖ ﺑﺨﺶ را ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺳﻨﺖھﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺠﺎی ﻣﺴﺠﺪ در ﺧﺎﻧﻪﺗﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد‬
‫ﻣﺘﺨﻠﻒ‪ ،‬ﻧـﻤﺎزش را در ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﺷﻤﺎ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن را ﺗﺮک‬
‫ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن را ﺗﺮک ﮐﻨﯿﺪ‪،‬ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫)ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ (:‬از آن وﻗﺖ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﮐﺴﯽ را از ﺧﻮدﻣﺎن ﻧﺪﯾﺪم‪ ،‬ﮐﻪ از ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ‬
‫ﯾﮑﯽ را‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ او ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آنھﺎ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و‬
‫در ﺻﻒ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ...‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻨﺖھﺎی ھﺪاﯾﺖ ﺑﺨﺶ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﯾﺎد داد ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪی ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ ﺻﺪای اذان ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫‪ -۶‬از اﺑﻮاﻟﺪرداء رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ‬
‫ﺛﻼﺛﺔ ﻲﻓ ﻗﺮ�ﺔ وﻻ ﺑﺪو ﻻ ﺗﻘﺎم ﻓﻴﻬﻢ الﺼﻼة إﻻ ﻗﺪ اﺳﺘﺤﻮذ ﻋﻠﻴﻬﻢ الﺸﻴﻄﺎن‬
‫ﻓﻌﻠﻴ�ﻢ ﺑﺎﺠﻟﻤﺎﻋﺔ ﻓﺈﻧﻤﺎ ﻳﺄ�ﻞ اﺬﻟﺋﺐ ﻣﻦ اﻟﻐﻨﻢ اﻟﻘﺎﺻﻴﺔ« »ھﺮﮔﺎه در روﺳﺘﺎ ﯾﺎ‬
‫ﺻﺤﺮا و ﺑﯿﺎﺑﺎن‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮار ﻧﮑﺮدﻧﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣١٠‬‬

‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ آنھﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺑﭙﺎی دارﯾﺪ و ﺑﺮ‬
‫ادای آن ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪﯾﺪ و ﺗﮏ روی ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﺮگ آن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی را ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ از ﮔﻠﻪ ﺟﺪا و دور ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد »ﺣﺴﻦ« آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۱‬ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪن زﻧﺎن ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ و ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮی ﻧﻤﺎزﺷﺎن در‬
‫ﺧﺎﻧﻪھﺎﺷﺎن‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ زﻧﺎن از آراﯾﺶھﺎی ﺷﮫﻮتاﻧﮕﯿﺰ و ﻓﺘﻨﻪ ﺧﯿﺰ‪ ،‬ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ از‬
‫ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻀﻮر ﺑﮫـﻢ رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬از اﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﻤﻨﻌﻮا اﻟنﺴﺎء أن �ﺮﺟﻦ إﻰﻟ اﻤﻟﺴﺎﺟﺪ‪،‬‬
‫و�ﻴﻮﺗﻬﻦ ﺧ� ﻬﻟﻦ« »زﻧﺎن را از ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﺮای اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ وﻟﯽ در ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﻧﻤﺎزﺷﺎن را آﻧﺠﺎ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از اﺑﻮھﻮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﻤﻨﻌﻮا إﻣﺎء اﷲ مﺴﺎﺟﺪ اﷲ‪،‬‬
‫وﻴﻟﺨﺮﺟﻦ ﺗﻔﻼت« »ﮐﻨﯿﺰان ﺧﺪا را )زﻧﺎن( از ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﮑﻨﯿﺪ و اﯾﺸﺎن ﺑﺪون‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد را ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﻨﻨﺪ و آراﯾﺶ دھﻨﺪ ﺑﯿﺮون آﯾﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود آن دو ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎز ھﻢ از او رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻳﻤﺎ امﺮأة أﺻﺎﺑﺖ ﺨﺑﻮرا ﻓﻼ �ﺸﻬﺪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ اﻟﻌﺸﺎء اﻻﺧﺮة« »ھﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﺮده اﺳﺖ )آراﯾﺶ داده( ﺑﺎ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺸﺎء را )در ﻣﺴﺠﺪ( ﻧﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﮐﻪ اﺳﻨﺎد آن را‬
‫»ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ اﺣﻤـﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ از ام‬
‫ﺣﻤﯿﺪ ﺳﺎﻋﺪﯾﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ او ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻣﻦ‬
‫دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺪ ﻋﻠﻤﺖ‪ ،‬وﺻﻼﺗﻚ ﻲﻓ ﺣﺠﺮﺗﻚ‬
‫ﺧ� لﻚ ﻣﻦ ﺻﻼﺗﻚ ﻲﻓ مﺴﺠﺪ ﻗﻮمﻚ‪ ،‬وﺻﻼﺗﻚ ﻲﻓ مﺴﺠﺪ ﻗﻮمﻚ ﺧ� لﻚ ﻣﻦ ﺻﻼﺗﻚ‬
‫ﻲﻓ مﺴﺠﺪ اﺠﻟﻤﺎﻋﺔ« »ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﯽداﻧـﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ ھﺴﺘﯽ وﻟﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺖ در‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﺮای ﺗﻮ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن را در ﻣﺴﺠﺪ ﻗﻮﻣﺖ )ﻣﺤﻠﻪات( ﺑﺨﻮاﻧﯽ و ﻧﻤﺎز‬
 ‫‪٣١١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﻗﻮﻣﺖ ﺑﺮای ﺗﻮ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ آن را در ﻣﺴﺠﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺨﻮاﻧﯽ«‬
‫‪-‬ﯾﻌﻨﯽ ھﺮ ﭼﻪ زن در ﺟﺎی ﺧﻠﻮتﺗﺮ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺑﮫﺘﺮاﺳﺖ‪-‬‬

‫‪ -۲‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻧﻤﺎزش را در ﻣﺴﺠﺪی ﮐـﻪ از ﺧـﺎﻧﻪاش دورﺗﺮ و‬

‫ﺟﻤﻌﯿﺘﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن أﻋﻈﻢ اﻨﻟﺎس ﻲﻓ‬
‫الﺼﻼة أﺟﺮا أﺑﻌﺪﻫﻢ إﻴﻟﻬﺎ مﻰﺸ« »ھﺮ اﻧﺪازه ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن دورﺗﺮ ﺑﺮ وی ﭘﺎداش و‬
‫ﺛﻮاب آن ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ ﻣﺴﻠﻢ از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‪ :‬ﻓﻀﺎی ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺠﺪ‬
‫)اﻟﻨﺒﯽ( ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﻮ ﺳﻠﻤﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻣﻨﺎزل ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ اﻧﺘﻘﺎل‬
‫دھﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣـﻄﻠﻊ ﺷﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻪ ﺑﻠﻐ� أﻧ�ﻢ ﺗﺮ�ﺪون أن‬
‫ﺗنﺘﻘﻠﻮا ﻗﺮب اﻤﻟﺴﺠﺪ« »ﺑﻪ ﻣﻦ اﻃﻼع رﺳﯿﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﻣﻨﺎزﻟﺘﺎن را ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﻧﺘﻘﺎل دھﯿﺪ؟«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری‪ ،‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاھﯿـﻢ ﭼﻨﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬ﻳﺎ ﺑ� ﺳﻠﻤﺔ دﻳﺎر�ﻢ ﺗ�ﺘﺐ آﺛﺎر�ﻢ« »ای ﺑﻨﯽ ﺳﻠﻤﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش راھﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﭘﯿﻤﺎﺋﯿﺪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ در‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺷﯿﺨﯿﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦﻣﻄﻠﺐ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و از اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻼة اﻟﺮﺟﻞ ﻣﻊ اﻟﺮﺟﻞ أزﻛﻰ ﻣﻦ‬
‫ﺻﻼﺗﻪ وﺣﺪه وﺻﻼﺗﻪ ﻣﻊ اﻟﺮﺟﻠﲔ أزﻛﻰ ﻣﻦ ﺻﻼﺗﻪ ﻣﻊ اﻟﺮﺟﻞ‪ ،‬وﻣﺎ ﻛﺎن أﻛﺜﺮ ﻓﻬﻮ أﺣﺐ إﱃ‬
‫اﷲ ﺗﻌﺎﱃ« »اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎزش ﺑﺎ ﯾﮏﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﭘﺎداش و ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻔﺲ‪ ،‬در آن ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ از ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﭘﺎداش ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺶ ﺑﺎ دو ﻧﻔﺮ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺶ ﺑﺎ ﯾﮏﻧﻔﺮ و ھﺮ اﻧﺪازه ﺗﻌﺪاد ﻧﻤﺎزﮔﺰاران در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﯿﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ اﺳﺖ« ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﮐﻪ اﺑﻦ‬
‫اﻟﺴﮑﻦ و ﻋﻘﯿﻠﯽ و ﺣﺎﮐﻢ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۳‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺎ ﻗﺪمھﺎی آھﺴﺘﻪ و آرام و ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ‬

‫ﺑﺮود‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣١٢‬‬

‫ﺑﺎﺷﺘﺎب رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن از آﻧﻮﻗﺖ ﮐﻪ ﺑﻘﺼﺪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬از ﻣﻨﺰل‬
‫ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرود در ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮﻗﺘﺎده رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫در ﺣﯿﻦ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺑـﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺎﮔﺎه ﺳﺮ و ﺻﺪا و‬
‫ﻏﻮﻏﺎی ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﻤﺎز را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﺷﺄﻧ�ﻢ؟« »ﭼﻪﺗﺎن ﺷﺪه =‬
‫ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﺘﺎب ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﺳﯿﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﻼ ﺗﻔﻌﻠﻮا‪..‬إذا‬
‫أﺗیﺘﻢ الﺼﻼة ﻓﻌﻠﻴ�ﻢ الﺴﻜﻴﻨﺔ‪ ،‬ﻓﻤﺎ أدر�ﺘﻢ ﻓﺼﻠﻮا وﻣﺎ ﻓﺎﺗ�ﻢ ﻓﺄﺗﻤﻮا« »ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری را‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ...‬ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﺮوﯾﺪ ﺑﺎ آراﻣﺶ و ﻣﺘﺎﻧﺖ ﺑﺪون ﺳﺮ و ﺻﺪا ﮔﺎم‬
‫ﺑﺮدارﯾﺪ‪ ،‬ھﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﯾﺎﻓﺘﯿﺪ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺪان ﻧﺮﺳﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮدﺗﺎن آن را‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺷﯿﺨﯿﻦ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا‬
‫ﺳﻤﻌﺘﻢ اﻻﻗﺎﻣﺔ ﻓﺎمﺸﻮا إﻰﻟ الﺼﻼة وﻋﻠﻴ�ﻢ الﺴﻜﻴﻨﺔ والﻮﻗﺎر‪ ،‬وﻻ �ﺮﺴﻋﻮا‪ ،‬ﻓﻤﺎ أدر�ﺘﻢ‬
‫ﻓﺼﻠﻮا وﻣﺎ ﻓﺎﺗ�ﻢ ﻓﺄﺗﻤﻮا« »ھﺮﮔﺎه ﺻﺪای اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﺑﺎ آراﻣﺶ و ﻣﺘﺎﻧﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮی ﻧﻤﺎز ﺑﺮوﯾﺪ و ﺷﺘﺎب ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ ﺑﺎ اﻣﺎم ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺪان‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪﯾﺪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم اﻣﺎم ﺧﻮدﺗﺎن آن را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ‬
‫ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬

‫‪ -۴‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺮ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ آﺳﺎن ﮔﯿﺮد = ﺗﺨﻔﯿﻒ دھﺪ‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﻣﻨﺪوب اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﺗﺨﻔﯿﻒ دھﺪ = زﯾﺎد ﻃﻮل ﻧﺪھﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺻ� أﺣﺪ�ﻢ ﺑﺎﻨﻟﺎس ﻓﻠﻴﺨﻔﻒ‪ ،‬ﻓﺈن‬
‫ﻓﻴﻬﻢ الﻀﻌﻴﻒ والﺴﻘﻴﻢ والﻜﺒ� ﻓﺈذا ﺻ� ﻨﻟﻔﺴﻪ ﻓﻠﻴﻄﻮل ﻣﺎ ﺷﺎء« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑـﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﻃﻮل ﻧﺪھﺪ‪ ،‬ﭼﻪ در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎز ﮔﺰاران ﻣﺎﻣﻮم‪ ،‬اﻧﺴﺎنھﺎی‬
‫ﺿﻌﯿﻒ و ﺑﯿﻤﺎر و ﭘﯿﺮ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺧﻮدش ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ھﺮ اﻧﺪازه دﻟﺶ‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ آن را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪.‬‬
‫اﻧﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إ� ﻻدﺧﻞ ﻲﻓ الﺼﻼة وأﻧﺎ أر�ﺪ إﻃﺎﺘﻟﻬﺎ‬
‫ﻓﺄﺳﻤﻊ ﺑ�ﺎء الﺼﻲﺒ ﻓﺄﺠﺗﻮز ﻲﻓ ﺻﻼﻲﺗ مﺎ أﻋﻠﻢ ﻣﻦ ﺷﺪة وﺟﺪ أﻣﻪ ﻣﻦ ﺑ�ﺎﺋﻪ« »ﻣﻦ‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ داﺧﻞ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﻮم‪ ،‬دﻟـﻢ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﮐﻪ آن را ﻃﻮل دھـﻢ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺻﺪای ﮔﺮﯾﻪ‬
‫ﺑﭽﻪ را ﻣﯽﺷﻨﻮم‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻧﻤﺎزم را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨـﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽداﻧـﻢ ﮐﻪ ﻣﺎدر از ﮔﺮﯾﻪ ﺑﭽﻪاش‬
‫ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ھﯿﺠﺎن ﻣﯽآﯾﺪ و ﻧﮕﺮان ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬از او رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺸﺖ‬
 ‫‪٣١٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺳﺮ ھﯿﭻ اﻣﺎﻣﯽ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪهام ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎزش را ﮐﻮﺗﺎه و ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ھﺮ اﻣﺎﻣﯽ ﻧﻤﺎزش را ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ و ﺗﻤﺎمﺗﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ(‪ .‬اﺑﻮ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن و ﺑﺎ ﺗﺨﻔﯿﻒ ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬ﺑﺮای ھﺮ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎء ﻣﻨﺪوب و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺪاﻗﻞ ﮐـﺎﻣﻞ را ﮐﻪ ﺳﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﮫﯿﭽﻮﺟﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭼﯿﺰی را از ﻧﻤﺎز ﺣﺬف ﯾﺎ ﮐـﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از‬
‫ﻧﻮک زدن‪ ،‬ﭼﻮن ﻏﺮاب ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ او ﻣـﺮدی را در ﻧﻤﺎز دﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ رﮐﻮع را‬
‫ﺑﺪرﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽداد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ارﺟﻊ ﻓﺼﻞ ﻓﺈﻧﻚ لﻢ ﺗﺼﻞ« »ﺑﺮﮔﺮد و ﻧﻤﺎزت را ﺑﺨﻮان‬
‫ﭼﻮن ﺗﻮ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪی« و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﻨﻈﺮ اﷲ إﻰﻟ ﻣﻦ ﻻ ﻳﻘﻴﻢ ﺻﻠﺒﻪ ﻲﻓ ر�ﻮﻋﻪ وﺳﺠﻮده«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در رﮐﻮع و ﺳﺠﻮدش ﭘﺸﺖ ﺧﻮد را راﺳﺖ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻧﻤﯽدارد‪،‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ و آراﻣﺶ و ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻤﺎل آنھﺎ را‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻤﺎزش را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﺪارﻧﺪ در اﯾﻨﮑﻪ ھﺮ اﻣﺎﻣﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻧﻤﺎز را‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺨﻔﯿﻒ و ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺸﺮط‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ارﮐﺎن و ﺷﺮاﯾﻂ را‪ ،‬درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬و رواﯾﺖ اﺳﺖ از ﻋﻤﺮ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﺒﻐﻀﻮا اﷲ إﻰﻟ ﻋﺒﺎده‪ .‬ﻳﻄﻮل أﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ ﺻﻼﺗﻪ ﺣﻰﺘ �ﺸﻖ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﺧﻠﻔﻪ«‬
‫»ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وی ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻣﺒﻐﻮض ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﻧﺴﺎزﯾﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎزش را‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﻃﻮل ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺸﻘﺖ ﻣﯽاﻧﺪازد‬
‫و ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻋﺒﺎدت ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﺧﺴﺘﻪ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬

‫‪ -۵‬اﮔﺮ اﻣﺎم اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ دارد داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ رﮐﻌﺖ‬
‫اول را ﻃﻮل دھﺪ ﺗﺎ او ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﺳﺪ‪:‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﺷﺮع ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم رﮐﻌﺖ اول را ﻃﻮل دھﺪ و اﻧﺘﻈﺎر ﺑﮑـﺸﺪ ﺗﺎ واردﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ را درﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ اﮔﺮ در رﮐﻮع ﯾﺎ در ﺗﺸﮫﺪ آﺧﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﮑﺸﺪ ﺗﺎ واردﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ را درﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬از اﺑﻮﻗﺘﺎده رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﮐﻌﺖ اول را ﻃﻮل ﻣﯽداد و ﻣﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫رﮐﻌﺖ اول را درﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺪان ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﮐﻌﺖ اول را‬
‫آﻧﻘﺪر ﻃﻮل ﻣﯽداد‪ ،‬ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﯿﻊ ﺑﺮود و ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ وﺿﻮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣١٤‬‬

‫ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﻪ ھﻨﻮز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﮐﻌﺖ اول را ﺗﻤﺎم ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬

‫‪ -۶‬ﭘﯿﺮوی از اﻣﺎم واﺟﺐ و ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺳﺒﻘﺖ از وی ﺣﺮام اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ و ﭘﯿﺮوی از اﻣـﺎم واﺟﺐ و ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ از وی ﺣـﺮام اﺳﺖ ‪ .‬ﭼﻪ اﺑﻮھﺮﯾﺮه‬
‫ﮔﻔﺘـﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻤﺎ ﺟﻌﻞ اﻻﻣﺎم ﻴﻟﺆﺗﻢ ﺑﻪ‪ ،‬ﻓﻼ ﺨﺗﺘﻠﻔﻮا ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺈذا‬
‫ﻛﺮﺒ ﻓﻜﺮﺒوا‪ ،‬و�ذا ر�ﻊ ﻓﺎر�ﻌﻮا‪ ،‬و�ذا ﻗﺎل ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه ﻓﻘﻮلﻮا‪ :‬ا� ر�ﻨﺎ لﻚ اﺤﻟﻤﺪ‪،‬‬
‫و�ذا ﺳﺠﺪ ﻓﺎﺳﺠﺪوا‪ ،‬و�ذا ﺻ� ﻗﺎﻋﺪا ﻓﺼﻠﻮا ﻗﻌﻮدا أﻤﺟﻌﻮن« »اﻣﺎم را ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻠﺖ اﻣﺎم ﻗﺮار‬
‫دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ از وی ﭘﯿﺮوی ﺷﻮد و ﺑﻪ وی اﻗﺘﺪا ﮔﺮدد‪ ،‬ﭘﺲ از وی ﺗﺨﻠﻒ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ھﺮ وﻗﺖ‬
‫ﺗﮑـﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿـﺮ ﮔﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬ھﺮ وﻗﺖ ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رﮐﻮع ﺑﺮوﯾﺪ‪ ،‬و ﭼـﻮن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻤﻊ‬
‫اﻟﻠﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ :‬اﻟﻠﮫﻢ‪ .. .‬و ھﺮ وﻗﺖ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮوﯾﺪ و ﭼﻮن‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ھﻤﮕﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺷﯿﺨﯿﻦ‪ .‬و در‬
‫رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻤﺎ اﻻﻣﺎم ﻴﻟﺆﺗﻢ ﺑﻪ ﻓﺈذا ﻛﺮﺒ ﻓﻜﺮﺒوا‪،‬‬
‫وﻻ ﺗ�ﺮﺒوا ﺣﻰﺘ ﻳ�ﺮﺒ‪ ،‬و�ذا ر�ﻊ ﻓﺎر�ﻌﻮا‪ ،‬وﻻ ﺗﺮ�ﻌﻮا ﺣﻰﺘ ﻳﺮ�ﻊ‪ ،‬و�ذا ﺳﺠﺪ ﻓﺎﺳﺠﺪوا‪،‬‬
‫وﻻ �ﺴﺠﺪوا ﺣﻰﺘ �ﺴﺠﺪ« و از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻣﺎ �ﻰﺸ‬
‫أﺣﺪ�ﻢ إذا رﻓﻊ رأﺳﻪ ﻗﺒﻞ اﻻﻣﺎم أن �ﻮل اﷲ رأﺳﻪ رأس ﻤﺣﺎر أو �ﻮل اﷲ ﺻﻮرﺗﻪ‬
‫ﺻﻮرة ﻤﺣﺎر« »ﻣﮕﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم ﺳﺮش را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺮ او را ﺑﻪ ﺳﺮ ﺧﺮ ﯾﺎ ﭼﮫﺮهاش را ﺑﻪ ﭼﮫﺮه ﺧﺮ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞﮐﻨﺪ؟«‪ ،‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪.‬‬
‫و از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس‪ ،‬إ� إﻣﺎﻣ�ﻢ ﻓﻼ �ﺴﺒﻘﻮ�‬
‫ﺑﺎلﺮ�ﻮع وﻻ ﺑﺎلﺴﺠﻮد وﻻ ﺑﺎﻟﻘﻴﺎم وﻻ ﺑﺎﻟﻘﻌﻮد وﻻ ﺑﺎﻻﻧﺮﺼاف« »ای ﻣﺮدم ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﻦ‬
‫اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﭘﯿﺸﻮای ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ در رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد و اﯾﺴﺘﺎدن و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ و‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻦ و ﺳﻼم دادن از ﻣﻦ ﭘﯿﺸﯽ ﻣﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫‪٣١٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫از ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧـﺪﯾـﻢ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻤﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه« ھﯿﭻ ﮐﺲ از ﻣﺎ ﺧﻢ ﻧﻤﯽﺷﺪ )ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮود( ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺸﺎﻧﯿﺶ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽ ﻧﮫﺎد )آن وﻗﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ(‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪.‬‬

‫‪ -۷‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﻨﻔﺮ ﻣﺎﻣﻮم‪ ،‬ھﻤﺮاه اﻣﺎم ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫اﮔﺮ ﯾﮑﻨﻔﺮ ھﻤﺮاه اﻣﺎم ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ آن ﯾﮏﻧﻔﺮ ﺑﭽﻪ ﯾﺎ‬
‫زن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺷﺒﯽ در ﻣﻨﺰل ﺧﺎﻟﻪام »ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ« ﻣﺎﻧﺪم‪ ،‬ﺷﺐ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ وی ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ و‬
‫در ﻃﺮف ﭼﭗ اﯾﺸﺎن اﯾﺴﺘﺎدم‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺮ ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮا در ﻃﺮف راﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار داد«‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ و اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ اﺳتﻴﻘﻆ ﻣﻦ الﻠﻴﻞ ﻓﺄﻳﻘﻆ‬
‫أﻫﻠﻪ ﻓﺼﻠﻴﺎ ر�ﻌﺘ� ﻤﺟﻴﻌﺎ ﻛﺘﺒﺎ ﻣﻦ اﺬﻟاﻛﺮ�ﻦ اﷲ ﻛﺜ�ا واﺬﻟاﻛﺮات« »ھﺮ ﮐﺲ در ﺷﺐ‬
‫ﺑﯿﺪار ﺷﺪ و زﻧﺶ را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺪار ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮدان‬
‫و زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎد ﺧﺪا ھﺴﺘﻨﺪ و در آن آﯾﻪ از آنھﺎ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬
‫از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﯾﺎران ﺧﻮد‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻳﺘﺼﺪق ﻰﻠﻋ ذا ﻓﻴﺼ� ﻣﻌﻪ؟« »ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ وی ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ؟«‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺎ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ‪» :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده ﺑﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ در ﻣﺴﺠﺪی‪ ،‬ﻗﺒﻼ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫اول را ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در آن ﻣـﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﭙﺎی دارﻧﺪ‪ .‬او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫رای اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬و ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮ از اھﻞ ﻋﻠﻢ از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻔﯿﺎن و‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪ از اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪی‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺑﭙﺎی دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻄﻮر اﻧﻔﺮادی ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪- .‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣١٦‬‬

‫)اﻣﺎ ﺗﻌﺪد ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬در زﻣﺎن واﺣﺪ و ﻣﮑﺎن واﺣﺪ ﺑـﺪون اﺧﺘﻼف ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد( ‪.-‬‬

‫‪ -۸‬اﻣﺎم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺎﻣﻮم ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺮدد‪:‬‬

‫اﮔﺮ اﻣﺎم ﮐﺴﯽ را ﺑﺠﺎی ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﮕﻤﺎرد‪ ،‬ﭼﻮن در ﺣﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻧﺎﺋﺐ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺑﻪ ردﯾﻒ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﻋﻘﺐ‬
‫ﺑﮑﺸﺪ و اﻣﺎم اﺻﻠﯽ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺷﯿﺨﯿﻦ از ﺳﮫﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﻗﺘﺪاء ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮدا‬
‫ﻣﺮدم از آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﻓﮫﻤﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺐ ﺑﻌﺪی ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ ﺑﻪ وی اﻗﺘﺪا‪ ،‬ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﯿﺎن »ﺑﻨﯽ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻮف« رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﯿﺎن آﻧﺎن‬
‫ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻮذن ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻮﺑﮑﺮ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮی اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺸﻮی و ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯽ؟‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺮ ﭘﺎی ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬در آﻧﻮﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺑﺎ آراﻣﯽ در ﺻﻒ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ اﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺮدم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪﻧﺪ‪،‬ﮐﻒ زدﻧﺪ و‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺮدم ﮐﻒ زدن را اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺮﮔﺸﺖ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی اﺷﺎره ﮐﺮد‪،‬ﮐﻪ در ﺟﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﺑﻮﺑﮑﺮ اﯾﻦ اﺷﺎره ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﻓﮫﻤﯿﺪ‪ ،‬دﺳﺖھﺎی ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎﻻ ﺑﺮد و ﺑﺸﮑﺮاﻧﻪ اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ وی‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻋﻘﺐ ﻋﻘﺐ آﻣﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﺻﻒ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺟﻠﻮ رﻓﺖ و در ﺟﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻤـﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﺳﻼم داد ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ای اﺑﻮﺑﮑﺮ ﭼﺮا در ﺟﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﺎﻧﺪی و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ اﻣﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم ﮐﻪ ﺑﻤﺎﻧﯽ؟«‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺎن و ﻣﻘﺎم اﺑﻦ اﺑﯽﻗﺤﺎﻓﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺟﻠﻮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺸﺖ ﺳﺮ وی ﺑـﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻄﺎب ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﺎﻲﻟ رأﻳﺘ�ﻢ أ�ﺮﺜﺗﻢ اﺘﻟﺼﻔﻴﻖ؟ ﻣﻦ ﻧﺎﺑﻪ ﺷﺊ ﻲﻓ ﺻﻼﺗﻪ ﻓﻠيﺴﺒﺢ ﻓﺈﻧﻪ إذا‬
‫ﺳﺒﺢ اﺘﻟﻔﺖ إﻴﻟﻪ و�ﻧﻤﺎ اﺘﻟﺼﻔﻴﻖ لﻠنﺴﺎء« ‪» .‬ﭼﺮا ﺷﻤﺎ ﻓﺮاوان ﮐﻒ زدﯾﺪ؟ اﮔﺮ در ﻧﻤﺎز ﺑﺮای‬
‫ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰی ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻤﻨﻈﻮر ﺗﻨﺒﯿﻪ »ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ« ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ او ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻒ‬
‫زدن ﺑﺮای زﻧﺎن اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺮدان«‪.‬‬

‫‪ -۹‬درﯾﺎﻓﺘﻦ اﻣﺎم‪:‬‬
 ‫‪٣١٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم دادن‪ ،‬اﻣﺎم را درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺤﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده‪،‬‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮهاﻻﺣﺮام را ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﻌﺪا از اﻣﺎم ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ در ھﺮ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ وﻗﺘﯽ ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ اﻣﺎم از رﮐﻮع ﺑﻪ وی ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺧﻮاه ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ‬
‫ﺑﻪ رﮐﻮع ﺑﺮﺳﺪ ﯾﺎ ﭘﯿﺶ از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ اﻣﺎم او ﺑﺤﺎﻟﺖ اﻧﺤﻨﺎ در آﯾﺪ و دﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮ روی‬
‫زاﻧﻮاﻧﺶ ﺑﮕﺬارد‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺟﺌﺘﻢ إﻰﻟ الﺼﻼة و�ﻦ‬
‫ﺳﺠﻮد ﻓﺎﺳﺠﺪوا وﻻ ﺗﻌﺪوﻫﺎ ﺷيﺌﺎ وﻣﻦ أدرك الﺮ�ﻌﺔ ﻓﻘﺪ أدرك الﺼﻼة« »ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫آﻣﺪﯾﺪ و ﻣﺎ را در ﺳﺠﺪه ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﮐﻨﯿﺪ و آن را ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﺤﺴﺎب ﻧﯿﺎورﯾﺪ و ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻣﺎم را در رﮐﻮع درﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ رﮐﻮع ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ در »ﺻﺤﯿﺢ«‪ ،‬ﺧﻮد و ﺣﺎﮐـﻢ در »اﻟﻤﺴﺘﺪرک« ﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ً‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺑﻪ اﻣﺎم ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺗﻤﺎم ﺣﺮﮐﺎت از اﻣﺎم ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫وی در ﺗﺸﮫﺪ آﺧﺮ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮاﻧﺪن دﻋﺎ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﻣﺎم ﺳﻼم ﻣﯽدھﺪ‪،‬‬
‫آﻧﻮﻗﺖ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺮای اﺗﻤﺎم ﺑﻘﯿﻪ ﻧﻤﺎزش ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰد‪.‬‬

‫‪ -۱۰‬ﻋﺬرھﺎی ﺗﺨﻠﻒ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪:‬‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﻻت زﯾﺮ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺳﺮﻣﺎ ﯾﺎ ﺑﺎران‪ ،‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﮐﻪ ﻣﻮذن‬
‫ﺑﺠﺎی اذان ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ای ﻣﺮدم در ﺷﺐ ﺳﺮد ﺑﺎراﻧﯽ در ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را در‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺘﺎن ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺷﯿﺨﯿﻦ‪.‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬در ﺳﻔﺮی ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺮون رﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ دﭼﺎر ﺑﺎران‬
‫ﺷﺪﯾـﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻴﻟﺼﻞ ﻣﻦ ﺷﺎء ﻣﻨ�ﻢ ﻲﻓ رﺣﻠﻪ« »ھﺮﮐﺲ دﻟﺶ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‬
‫در ﻣﻨﺰل ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او در ﯾﮏ روز ﺑﺎراﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻮذن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻌﺪ از »أﺷﻬﺪ أن‬
‫�ﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ« ﺑﺠﺎی »ﻲﺣ ﻰﻠﻋ الﺼﻼة« ﺑﮕﻮ‪» :‬ﺻﻠﻮا ﻲﻓ ﺑﻴﻮﺗ�ﻢ« در ﻣﻨﺎزﻟﺘﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ .‬ﻣﺮدم اﯾﻦ ﻋﻤﻞ وی را اﻧﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬او در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ از‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻦ ﺑﮫﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮدش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺳﻨﺖ ﻣﻮﮐﺪ اﺳﺖ و ﻣﻦ دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورم و در ﻣﯿﺎن ﮔﻞ و ﻻی ﻗﺪم ﺑـﺮدارﺑﺪ‪ .‬ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣١٨‬‬

‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺪان اﻓﺰوده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در ﯾﮏ روز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺑﺎراﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻮذن ﺧﻮد دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ای ﻣﺮدم در ﻣﻨﺎزﻟﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﻣﺎی ﺷﺪﯾﺪ و ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﺗﺮس از ﻇﺎﻟـﻢ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺣﮑـﻢ ﺳﺮﻣﺎ را دارد‪ .‬اﺑﻦ ﺑﻄﺎل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺷﺪت ﺑﺎران و ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﺑﺎد ﺷﺪﯾﺪ و اﻣﺜﺎل آن ﺗﺨﻠﻒ از‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻃﻌﺎم و ﻏﺬا آﻣﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭼﻪ اﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﺮد‪» :‬إذا ﺎﻛن أﺣﺪ�ﻢ ﻰﻠﻋ اﻟﻄﻌﺎم ﻓﻼ ﻳﻌﺠﻞ‬
‫ﺣﻰﺘ ﻳﻘﻲﻀ ﺣﺎﺟﺘﻪ ﻣﻨﻪ و�ن أﻗﻴﻤﺖ الﺼﻼة« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺻﺮف‬
‫ﻏﺬا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺘﺎب ﻧﮑﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﯿﺎز ﺧﻮد را از آن ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺳﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﭼﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﭙﺎی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫‪ -۳‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺎز ﻣﺒﺮم ﺑﻪ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ دارد و ﺳﺨﺖ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ادرار ﺑﺰرگ‬
‫ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺻﻼة ﺤﺑﺮﻀة ﻃﻌﺎم‪ ،‬وﻻ وﻫﻮ ﻳﺪاﻓﻊ‬
‫اﻻﺧﺒث�« »ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺣﻀﻮر ﻃﻌﺎم و آﻣﺎده ﺑﻮدن ﻏﺬا و ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ‬
‫و ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ادرار ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮏ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‬
‫و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ -۴‬از اﺑﻮاﻟﺪرداء رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﻓﻘﻪ الﺮﺟﻞ إﻗﺒﺎﻪﻟ ﻰﻠﻋ ﺣﺎﺟﺘﻪ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻳﻘﺒﻞ ﻰﻠﻋ‬
‫ﺻﻼﺗﻪ وﻗﻠﺒﻪ ﻓﺎرغ« »از ﻓﻘﺎھﺖ و داﻧﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اول ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﺧﺎﻃﺮ آﺳﻮده ﺑﻪ ﻧﻤﺎز روی آورد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬

‫‪ -۱۱‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮای اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ؟‬

‫اﮔﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﺲ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﻨﺪ اﻣﺎم ﺷﻮﻧﺪ آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺑﮫﺘﺮ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن را‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻗﺮآن را ﺣﻔﻆ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای اﻣﺎﻣﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ھﻤﻪ‬
‫ﯾﮑﺴﺎن ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮑﺲ ﮐﻪ از ﺳﻨﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮلص آ ﮔﺎهﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ھـﻢ ﯾﮑﺴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮑﺲ ﮐﻪ در ھﺠﺮت‬
‫ﺳﺎﺑﻘﻪاش ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﺴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺳﻨﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪٣١٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۱‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺎﻛﻧﻮا ﺛﻼﺛﺔ ﻓﻠﻴﺆﻣﻬﻢ أﺣﺪﻫﻢ‪،‬‬
‫وأﺣﻘﻬﻢ ﺑﺎﻻﻣﺎﻣﺔ اﻗﺮؤﻫﻢ« »ھﺮﮔﺎه ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن‬
‫اﻣﺎم ﺷﻮد‪ ،‬آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ ﻗﺮآن را ﺣﻔﻆ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از »اﻗﺮء«‪ ،‬آﻧﮑﺲ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻗﺮآن را ﺣﻔﻆ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻴﻟﺆﻣ�ﻢ أ�ﺮﺜ�ﻢ ﻗﺮآﻧﺎ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺆم اﻟﻘﻮم أﻗﺮؤﻫﻢ لﻜﺘﺎب اﷲ‪،‬‬
‫ﻓﺈن ﺎﻛﻧﻮا ﻲﻓ اﻟﻘﺮاءة ﺳﻮاء‪ ،‬ﻓﺄﻋﻠﻤﻬﻢ‪ ،‬ﺑﺎلﺴﻨﺔ‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻛﻧﻮا ﻲﻓ الﺴﻨﺔ ﺳﻮاء‪ ،‬ﻓﺄﻗﺪﻣﻬﻢ‬
‫ﻫﺠﺮة‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻛﻧﻮا ﻲﻓ اﻬﻟﺠﺮة ﺳﻮاء‪ ،‬ﻓﺄﻗﺪﻣﻬﻢ ﺳﻨﺎ وﻻ ﻳﺆﻣﻦ الﺮﺟﻞ الﺮﺟﻞ ﻲﻓ‬
‫ﺳﻠﻄﺎﻧﻪ‪ ،‬وﻻ ﻳﻘﻌﺪ ﻲﻓ ﺑيﺘﻪ ﻰﻠﻋ ﺗ�ﺮﻣﺘﻪ إﻻ ﺑﺈذﻧﻪ« »ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺪ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ‪ .. .‬و ﻣﺮدی در داﯾﺮه ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺮدی دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻣﺎم وی ﻧﺸﻮد و در ﺧﺎﻧﻪ او روی‬
‫ﻓﺮش وﯾﮋه او ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزه او«‪ .‬و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی دﻧﺒﺎﻟﻪاش ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺆﻣﻦ الﺮﺟﻞ الﺮﺟﻞ ﻲﻓ أﻫﻠﻪ وﻻ ﺳﻠﻄﺎﻧﻪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﻟﮑﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺆم الﺮﺟﻞ الﺮﺟﻞ ﻲﻓ ﺳﻠﻄﺎﻧﻪ إﻻ‬
‫ﺑﺈذﻧﻪ‪ ،‬وﻻ ﻳﻘﻌﺪ ﻰﻠﻋ ﺗ�ﺮﻣﺘﻪ ﻲﻓ ﺑيﺘﻪ إﻻ ﺑﺈذﻧﻪ«‪ ،‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن و ﺻﺎﺣﺐ ﺧﺎﻧﻪ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺠﻠﺲ و اﻣﺎم ﻣﺨﺼﻮص ﮔﺮوھﯽ‪ ،‬ﺑﺮای اﻣﺎﻣﺖ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ آﻧﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ از دﯾﮕﺮی‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮی اﺟﺎزه‬
‫ﺑﺪھﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐـﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ �ﻞ لﺮﺟﻞ ﻳﺆﻣﻦ ﺑﺎﷲ واﻴﻟﻮم‬
‫اﻻﺧﺮ أن ﻳﺆم ﻗﻮﻣﺎ إﻻ ﺑﺈذﻧﻬﻢ‪ ،‬وﻻ �ﺺ ﻧﻔﺴﻪ ﺑﺪﻋﻮة دوﻧﻬﻢ ﻓﺈن ﻓﻌﻞ ﻓﻘﺪ ﺧﺎﻧﻬﻢ« »ﺑﺮای‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻗﻮﻣﯽ ﺷﻮد‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزه آﻧﺎن‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺪﻋﺎﺋﯽ اﺧﺘﺼﺎص دھﺪ و ﺑﺮای آن‬
‫دﻋﺎ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزه آﻧﺎن‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺪون اﺟﺎزه آﻧﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺎن ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬

‫‪ -۱۲‬ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ و اﻣﺎﻣﺖﺷﺎن درﺳﺖ اﺳﺖ؟‪:‬‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٢٠‬‬

‫اﻣﺎﻣﺖ ﺑﭽﻪای ﮐﻪ ﺑﺤﺪ ﺗﻤﯿﯿﺰ و رﺷﺪ ﻋﻘﻼﻧﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻣﺎﻣﺖ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﯾﺎن ﺑﺮای‬
‫ﺑﯿﻨﺎﯾﺎن و اﻣﺎﻣﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺮای ﻧﺸﺴﺘﻪ و اﻣﺎﻣﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺮای اﯾﺴﺘﺎده و اﻣﺎﻣﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻋﮑﺲ آن ﻧﯿﺰ‪ ،‬و‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وﺿﻮ دارد ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﯿﻤﻢ دارﻧﺪ و ﻋﮑﺲ آن ﻧﯿﺰ و اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺴﺎﻓﺮ‬
‫ﺑﺮای ﻣﻘﯿﻢ و ﻋﮑﺲ آن ﻧﯿﺰ و اﻣﺎﻣﺖ ﻣﻔﻀﻮل ﺑﺮای ﻓﺎﺿﻞ‪ ،‬ھﻤﻪ اﯾﻦھﺎ ﺻﺤﯿﺢ و درﺳﺖ و‬
‫رو اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ در ﺳﻦ ھﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﺮای ﻗﻮﻣﺶ اﻣﺎﻣﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دو ﺑﺎر اﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم را ﮐﻪ ﮐﻮر ﺑﻮد ﺑﺠﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻤﺎرد‪،‬ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺮدم‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ در ﻏﯿﺒﺖ وی‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در آﺧﺮ ﻋﻤﺮش ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﺧﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺎل ﺑﯿﻤﺎری در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﺮوھﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن اﯾﺴﺘﺎده ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪاﻧﺎن‬
‫اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻤﺎ ﺟﻌﻞ اﻻﻣﺎم ﻴﻟﺆﺗﻢ ﺑﻪ‪:‬‬
‫ﻓﺈذا ر�ﻊ ﻓﺎر�ﻌﻮا‪ ،‬و�ذا رﻓﻊ ﻓﺎرﻓﻌﻮا و�ذا ﺻ� ﺟﺎلﺴﺎ ﻓﺼﻠﻮا ﺟﻠﻮﺳﺎ وراءه« »ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻣﺎم‬
‫ﺑﺮای آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وی اﻗﺘﺪاء ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ھﺮ ﮔﺎه ﺑﻪ رﮐـﻮع رﻓﺖ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑـﻪ رﮐـﻮع‬
‫روﯾﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ« ‪ .‬و ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ ﻧﻤﺎز ﻋـﺸﺎء را ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺳﭙـﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻗﻮم ﺧﻮد ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺸﺖ و ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻗﻮﻣﺶ ﻓﺮﯾﻀﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ وی ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺤﺠﻦ ﺑﻦ اﻻدرع رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﺤﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﺳﯿﺪم‪ ،‬ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز را ﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﻦ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻻﺻﻠﻴﺖ؟« »ﻣﮕﺮ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪی؟«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻣﻦ‬
‫در ﻣﻨﺰل ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدم و ﺳﭙﺲ ﺑﺤﻀﻮر ﺷﻤﺎ آﻣﺪم‪ .‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺟﺌﺖ ﻓﺼﻞ ﻣﻌﻬﻢ‬
‫واﺟﻌﻠﻬﺎ ﻧﺎﻓﻠﺔ« »ھﺮﮔﺎه آﻣﺪی ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان و آن را ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻗﺮار ده«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮدی را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻻ رﺟﻞ ﻳﺘﺼﺪق ﻰﻠﻋ ﻫﺬا‬
‫ﻓﻴﺼ� ﻣﻌﻪ« ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﺮای ﮔﺮوھﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ در ﺣـﺎﻟﯿﮑﻪ ﺗﯿﻤﻢ ﮐﺮده ﺑﺮد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﯿﺰی ﻧﮕﻔﺖ و ﺳﮑﻮت وی دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ اﺳﺖ‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ‬
‫ﻣﮑﻪ )ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻮد( ﺑﺮای ﻣﺮدم ﻧﻤﺎزھﺎ را دو رﮐﻌﺘﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را و‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ای ﻣﺮدم ﻣﮑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ را ﺑﮕﺰارﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮ‬
 ‫‪٣٢١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ھﺴﺘﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻣﺎم ﻣﻘﯿﻢ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎزش را ﺗﻤﺎم ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻧﻪ‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻪ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﻤﺘﺮ از ﯾﮏ رﮐﻌﺖ را ﺑﺎ اﻣﺎم ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺳﻮال ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ درﺑﺎره ﻣﺴﺎﻓﺮی ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ )ﺷﮑﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ( و اﮔﺮ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻣﺎم ﻣﻘﯿﻢ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧـﻈﺮت‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ھﺮﮔﺎه ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﯿﻢ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ و ھﺮﮔﺎه ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ )ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ دو رﮐﻌﺖ ﻣـﯽﺧﻮاﻧﯿـﻢ(‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﻨﺖ‬
‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢص ﻣـﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪.‬‬

‫‪-۱۳‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﺎﻣﺖﺷﺎن درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬

‫ﺑﻪ رای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء اﻣﺎﻣﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺬور ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺳـﻠﺲ اﻟﺒﻮل« ﯾﺎ‬
‫»ھﻤﯿﺸﻪ اﺳﮫﺎل« ﯾﺎ »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎد ﺷﮑـﻢ ﻧﮕﻪ ﻧﻤﯽدارد« ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺬور ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺬرﺷﺎن ﺑﺎ وی ﯾﮑﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ رای ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﮐﺮاھﺖ دارد‪.‬‬

‫‪ -۱۴‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ زن ﺑﺮای زﻧﺎن اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪل ﺑﺮای زﻧﺎن اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎ آﻧﺎن در ﯾﮏ ﺻﻒ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ .‬و ام‬
‫ﺳﻠﻤﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ورﻗﻪ را ﻣﻮذن ﺑﺮای زﻧﺎن ﻗﺮار داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫اذان ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر داده ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -۱۵‬اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺮد ﺑﺮای زﻧﺎن‪:‬‬

‫اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ در »اﻻوﺳﻂ« ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »اﺣﺴﻦ« رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا اﻣﺸﺐ ﮐﺎری ﮐﺮدهام!! ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼـﻪ‬
‫ﮐﺎری؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻧﺎﻧﯽ در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﻮ ﻗﺎریء ﻗﺮآن ھﺴﺘﯽ و ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﺮاﯾﻤﺎن اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻦ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ و ﺳﻨﺖ وﺗﺮ را ﺧـﻮاﻧﺪم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺳﮑﻮت ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺎ ﺳﮑﻮت او را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ رﺿﺎﯾﺖ او ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬

‫‪ -۱۶‬اﻣﺎﻣﺖ ﻓﺎﺳﻖ و ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺰار ﮐﺮاھﺖ دارد‪:‬‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٢٢‬‬

‫ﺑﺨﺎری رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﺮوان ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﭘﺸﺖ ﺳﺮ وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﻌﯿﻂ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ او ﻣﺮد ﺷﺮاﺑﺨـﻮار ﺑﻮد و ﯾﮏ روز ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﺑﺪﺳﺘﻮر ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن او را ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ )ﺣﺪ ﺷﺮب ﺧﻤﺮ( زدﻧﺪ‪ .‬اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳـﺮ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ او ﻣﺘﮫﻢ ﺑﻮد ﺑﻪ اﻟﺤﺎد و دﻋﻮت ﺑﻪ ﮔﻤﺮاھﯽ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎء اﺻﻞ را ﺑﺮ آن ﻗﺮار دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﮐﺲ ﻧﻤﺎزش‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﻮدش درﺳﺖ ﺑـﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎﻣﺘﺶ ﻧﯿﺰ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﮫﺮﺣﺎل ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻓﺎﺳﻖ و ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬار را‬
‫ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و ﻣﻨﺬری از ﺳﺎﺋﺐ ﺑـﻦ ﺧﻼد رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی ﺑﺮای ﮔﺮوھﯽ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد و در ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ آب دھﺎن اﻧﺪاﺧﺖ و ﺗﻒ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ او را دﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﺼ� ﻟ�ﻢ دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻌﺪا ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮاﯾﺸﺎن اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ او ﺷﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬آن ﻣﺮد رﻓﺖ ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﻣﺎﺟﺮا را ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬إﻧﻚ آذﻳﺖ اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ« »آری‪ ...‬ﺗﻮ ﺧﺪاوﻧﺪ و رﺳﻮﻟﺶ را‬
‫رﻧﺠﺎﻧﺪی«‪.‬‬

‫‪ -۱۷‬ﻣﺎﻣﻮم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﺬری اﻣﺎم را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ و از ﻧﻤﺎز ﺧﺎرج ﺷﻮد‪:‬‬
‫اﮔﺮ اﻣﺎم ﻧﻤﺎز را ﻃﻮل دھﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻣﻮم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ ﺟﺪاﺋﯽ از اﻣﺎم را ﺑﮑﻨﺪ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺮای وی ﺑﯿﻤﺎری ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﯾﺎ از ﺿﺎﯾﻊ ﺷﺪن ﯾﺎ ﺗﻠﻒ‬
‫ﺷﺪن ﻣﺎﻟﯽ ﻧﮕﺮان ﮔﺮدد ﯾﺎ رﻓﻘﺎی ﺧﻮﯾﺶ را از دﺳﺖ ﺑﺪھﺪ و از آﻧﺎن ﻋﻘﺐ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺧﻮاب ﺑﺰوی ﻏﻠﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻣﻮم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﯿﺖ ﺟﺪاﺋﯽ از‬
‫اﻣﺎم ﮐﻨﺪ و ﺧﻮد ﻧﻤﺎز ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ اﻣﺎم ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از‬
‫ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻌﺎذ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻗﻮم ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ و ﻣﻌﺎذ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧـﺪ ﺳﭙﺲ ﺳﻮی ﻗـﻮﻣﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ و در ﻧﻤﺎز ﺳﻮره ﺑﻘﺮه‬
‫را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدی از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺟﺪا ﺷﺪ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺗﻨﮫﺎ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ای‬
‫ﻓﻼﻧﯽ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺷﺪهای‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻧﯿﺴﺘﻢ وﻟﯽ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽروم و ﺑﻪ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺧﺒﺮ ﻣﯽدھﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺖ و داﺳﺘﺎن را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫‪٣٢٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻓﺘﺎن أﻧﺖ ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ‪ ،‬أﻓﺘﺎن أﻧﺖ ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ‪ ،‬اﻗﺮأ ﺳﻮرة ﻛﺬا و�ﺬا« »ﻣﮕﺮ ﺗﻮ‬
‫ﻓﺘﻨﻪ اﻧﮕﯿﺰی ای ﻣﻌﺎذ؟ ﺑﺮو ﻓﻼن ﺳﻮره را و ﻓﻼن ﺳﻮره را ﺑﺨﻮان«‪.‬‬

‫‪ -۱۸‬درﺑﺎره اﻋﺎده ﻧﻤﺎز ھﻤـﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ‪:‬‬

‫از ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ اﻻﺳﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ در »ﻣﻨﯽ« ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺢ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬ﮐﻪ دو ﻣﺮد آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺐ ﺧﻮﯾﺶ اﯾﺴـﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر‬
‫دادﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را آوردﻧﺪ ﮐﻪ از ﺗﺮس ﺑﺨﻮد ﻣﯽﻟﺮزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻨﻌﻜﻤﺎ أن ﺗﺼﻠﻴﺎ‬
‫ﻣﻊ اﻨﻟﺎس‪...‬ألﺴﺘﻤﺎ مﺴﻠﻤ�؟« »ﭼﺮا ﺑﺎ ﻣـﺮدم ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪﯾﺪ ﻣﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯿـﻢ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ در ﻣﻨﺰل ﺧﻮد ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮد‪» :‬إذا ﺻﻠﻴﺘﻤﺎ ﻲﻓ ﺣﺎلﻜﻤﺎ ﺛﻢ أﺗيﺘﻤﺎ اﻻﻣﺎم ﻓﺼﻠﻴﺎ ﻣﻌﻪ ﻓﺈﻧﻬﺎ لﻜﻤﺎ ﻧﺎﻓﻠﺔ«‬
‫»ھﺮﮔﺎه در ﻣﻨﺰﻟﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻣﺎم را درﯾﺎﻓﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وی ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن آن ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻮداود‪ .‬و در رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬إذا ﺻﻠﻴﺘﻤﺎ ﻲﻓ رﺣﺎلﻜﻤﺎ‬
‫ﺛﻢ أﺗيﺘﻤﺎ مﺴﺠﺪ ﻤﺟﺎﻋﺔ ﻓﺼﻠﻴﺎ ﻣﻌﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﺎ لﻜﻤﺎ ﻧﺎﻓﻠﺔ«‪ ،‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳـﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ‬
‫»ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ اﻟﺴﮑﻦ ﻧﯿﺰ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﯾﺎ اﻧﻔﺮادی ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‬
‫و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﭘﺎ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺷـﺮع‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﺖ ﺗﻄـﻮع و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ اﻣﺎم ﻣﺠﺪدا ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ و ﻣﻐﺮب را ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد اﻋﺎده‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را در ﻣﺤﻞ ﺧﺸﮏ ﮐﺮدن‬
‫ﻣﯿﻮه در ﺑﺎغ ھﻤﺮاه اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ رﻓﺘﻨﺪ و دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﺑﺮ ﭘﺎ اﺳﺖ و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫درﺑﺎره ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ‪» :‬ﻻ ﺗﺼﻠﻮا ﺻﻼة ﻲﻓ ﻳﻮم مﺮﺗ�« »ﻧﻤﺎزی را در ﯾﮏ روز دو ﺑﺎر‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎﺗﻔﺎق اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﺮض را ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ ﺑﺠﺎی آوردی ﻧﺒﺎﯾﺪ دوﺑﺎره آن را ﺑﺼﻮرت ﻓﺮض اﻋﺎده ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﻋﺎده‬
‫آن ﺑﺮای ﺑﺎر دوم ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺼﻮرت ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺮوی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺪان‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٢٤‬‬

‫دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻮﻗﺖ ﻣﺸﻤﻮل ﻣﻔﮫﻮم اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن اوﻟﯽ ﻓﺮض و دوﻣﯽ‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﯾﮏ ﻧﻤﺎز را دو ﺑﺎر ﺑﺼﻮرت ﻓﺮض ﻧﺨﻮاﻧﺪهای‪.‬‬

‫‪ -۱۹‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﺳﻼم داد ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ ﯾﺎ ﻃﺮف ﭼﭗ‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﮔﺮدد و ﺑﭽﺮﺧﺪ ﺳﭙﺲ از ﻧﻤﺎز ﮔﺎه ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﮐﻨﺪ ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﻗﺒﯿﺼﻪ ﺑﻦ ھﻠﺐ از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﻤﺎن‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﺮف ﭼﭗ ھﺮدو ﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ او آن را »ﺣﺴﻦ«‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﺑﮫﺮ ﻃﺮف ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺼﺮف ﮔﺮدد و ﺑﭽﺮﺧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ھﺮ دوی آنھﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽداد ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﮫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا� أﻧﺖ الﺴﻼم وﻣﻨﻚ الﺴﻼم ﺗﺒﺎر�ﺖ ﻳﺎ ذا‬
‫اﺠﻟﻼل واﻻﻛﺮام« ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری از ام‬
‫ﺳﻠﻤﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻼم ﻣﯽداد‪ ،‬زﻧﺎن ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و او ﭘﯿﺶ‬
‫از اﻧﮑﻪ ﺑﺮﺧﯿﺰد اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و ﻣﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﻗﻒ و ﻣﮑﺚ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ زﻧﺎن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ ﭘﯿﺶ از اﻧﮑﻪ ﻣﺮدان آنھﺎ را‬
‫درﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -۲۰‬ﺟﺎی اﻣﺎم ﯾﺎ ﻣﺎﻣﻮم ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم در ﺟﺎﺋﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ ﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ از ﺟﺎی ﻣﺎﻣﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﺑـﻦ ﻣﺴﻌﻮد‬
‫اﻧﺼﺎری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮد از اﯾﻨﮑﻪ اﻣـﺎم در ﺟـﺎﺋﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و‬
‫ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ در ﺟﺎی ﭘﺎﯾﯿﻨﺘﺮ از او ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺣﺎﻓﻆ در‬
‫»اﻟﺘﻠـﺨﯿﺺ« از آن ﺳﮑﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ھﻤﺎم ﺑﻦ ﺣﺎرث رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ در‬
‫ﻣﺪاﺋﻦ ﺑﺮ ﺟﺎی ﻣﺮﺗﻔﻌﯽ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و ﻣﺮدم ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او ﭘﺎﯾﻨﺘﺮ از وی اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد داﻣﻦ وی را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺳﺨﺖ ﺗﮑﺎن داد‪ .‬ﭼﻮن ﻧﻤﺎزش را ﺗﻤﺎم ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ وی‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﮫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﯽ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا‬
‫ﺗﮑﺎن دادی ﺑﯿﺎدم آﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ .‬و ﺣﺎﮐـﻢ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﺎن ﮐﻪ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣٢٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﻤﺼﻠﺤﺘﯽ ﺟﺎی اﻣﺎم از ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از ﺳﮫﻞ‬
‫ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺳﺎﻋﺪی رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﮐﻪ ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﻨﺒﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬او را‬
‫دﯾﺪم ﮐﻪ روی آن ﻧﺸﺴﺖ و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻋﻘﺐ ﻋﻘﺐ از ﻣﻨﺒﺮ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و در ﭘﺎی ﻣﻨﺒﺮ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮدم روی ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس إﻧﻤﺎ ﺻﻨﻌﺖ ﻫﺬا ﺘﻟﺄﺗﻤﻮا ﻲﺑ وﺘﻟﺘﻌﻠﻤﻮا ﺻﻼﻲﺗ« »ای‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺪﯾﻦﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم دادم ﺗﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻤﺎز ﻣﺮا‬
‫ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﺎی ﻣﺎﻣﻮم ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ از ﺟﺎی اﻣﺎم‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر و ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺑﺨﺎری ﺑﺼﻮرت ﻣﻌﻠﻖ از‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ او ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ اﻣﺎم اﻗﺘﺪا ﮐﺮده و ﺑﺎ ﻧﻤﺎز او ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮد را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او در ﺧﺎﻧﻪ اﺑﻮ راﻓﻊ واﻗﻊ در ﻃﺮف راﺳﺖ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ در ﺑﺼﺮه در اﻃﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ﻗﺎﻣﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد و دری‬
‫ﻣﺸﺮف ﺑﺮ ﻣﺴﺠﺪ داﺷﺖ ﻣﯽآﻣﺪ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ اﻣﺎم اﻗﺘﺪاء ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬و اﺻﺤﺎﺑﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫او را ﻣـﯽدﯾﺪﻧﺪ ﺳﮑﻮت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر آن را در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮﮐـﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ارﺗﻔﺎع ﻣﺎﻣﻮم ﺑﺮ اﻣﺎم اﮔﺮ ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از‬
‫ﺳﯿﺼﺪ ذراع ﺑﺎﺷﺪ و از اﻓﻌﺎل اﻣﺎم اﻃﻼع و آ ﮔﺎھﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺧﻮاه در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ در ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺠﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﮐﻤﺘﺮ از اﯾﻦ اﻧﺪازه ﺑﺎﺷﺪ اﺻﻞ ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﻣﻨﻊ آن اﻗﺎﻣﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻞ اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮐﻪ در ﻓﻮق ﺑﺪان اﺷﺎره‬
‫ﺷﺪ ﻣﻮﯾﺪ اﯾﻦ اﺻﻞ اﺳﺖ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﻋﻤﻞ او را اﻧﮑﺎر ﻧﻨﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ -۲۱‬اﻗﺘﺪای ﻣﺎﻣﻮم ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺎﺋﻠﯽ و ﻣﺎﻧﻌﯽ در ﺑﯿﻦ آنھﺎ‪:‬‬

‫اﻗﺘﺪای ﻣﺎﻣﻮم ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺎﺋﻞ و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ آنھﺎ اﮔﺮ ﺣﺮﮐﺎت و اﻧﺘﻘﺎﻻت اﻣﺎم را‬
‫ﺑﺒﯿﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺸﻨﻮد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎری از ﻗﻮل ﺣﺴﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد اﮔﺮ ﺑﯿﻦ اﻣﺎم و‬
‫ﻣﺎﻣـﻮم رودی و ﻧـﮫﺮی ﻓﺎﺻﻠـﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑـﻮﻣﺠﻠﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔـﺮ ﻣﺎﻣﻮم ﺻﺪای‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮهاﻻﺣﺮام اﻣﺎم را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد ﮐﻪ راه ﯾﺎ دﯾﻮار ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶ‬
‫از آن ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺠﺮه ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣـﺮدم در ﺧـﺎرج‬
‫ﺣﺠﺮه ﺑﻪ وی اﻗﺘﺪاء ﮐﺮدﻧﺪ« ‪.‬‬

‫‪ -۲۲‬آﯾﺎ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺴﯽ اﻗﺘﺪا ﮐﺮد ﮐﻪ ﻓﺮﺿﯽ از ﻓﺮاﯾﺾ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ؟‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٢٦‬‬

‫اﻣﺎﻣﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﯾﺎ رﮐﻨﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ و ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐـﺮده اﺳﺖ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﻣﺎﻣﻮم ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﺪون ﻧﻘﺺ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺗﺮک‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ آ ﮔﺎه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﺑﻮھﺮﯾﺮه از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺼﻠﻮن‬
‫ﺑ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺈن أﺻﺎﺑﻮا ﻓﻠ�ﻢ وﻬﻟﻢ‪ ،‬وان أﺧﻄﺄوا ﻓﻠ�ﻢ وﻋﻠﻴﻬﻢ« »ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻣﺎﻣﺖ ﺑﺮای‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﻤـﺎز ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ درﺳﺖ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺑﺴﻮد ﺷﻤﺎ و آﻧﺎن اﺳﺖ و اﮔﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﺑﺴﻮد ﺷﻤﺎ و زﯾﺎن آﻧﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و از ﺳﮫﻞ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻻﻣﺎم ﺿﺎﻣﻦ ﻓﺈن أﺣﺴﻦ ﻓﻠﻪ وﻬﻟﻢ‪ ،‬و�ن أﺳﺎء‬
‫ﻓﻌﻠﻴﻪ« »اﻣﺎم ﺿﺎﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﺎﻣﻮﻣﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ آن را ﻧﯿﮑﻮ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻮد او و ﻣﺎﻣـﻮﻣﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ و اﮔﺮ آن را ﺑﺪ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺰﯾﺎن او اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ .‬و از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑﺮای ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻌﺪا‬
‫ﯾﺎدش آﻣﺪ ﮐﻪ او ﺟﻨﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ او ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را اﻋﺎده ﮐﺮد و ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز را اﻋﺎده‬
‫ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۲۳‬آﯾﺎ اﻣﺎم در ﺧﻼل ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺠﺎی ﺧﻮد ﮔﻤـﺎرد؟‬

‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﺧﻼل ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮای اﻣﺎم ﻋﺬری ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﺎدش آﯾﺪ ﮐﻪ او وﺿﻮ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﺿﻮﯾﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﮑﯽ را‪ ،‬ﺑﺠﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﻤﺎرد‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺑﺮای ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﯿﻤﻮن رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬روزی ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑـﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﺿﺮﺑﺖ ﺧﻮرد‪ ،‬در ﺻﻒ ﻧﻤﺎز ﺑﯿﻦ ﻣﻦ و او ﻓﻘﻂ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﯿﻦﮐﻪ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﮓ ﻣﺮا ﺧﻮرد ﯾﺎ ﺳﮓ ﻣـﺮا ﮐﺸﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺮف را‬
‫وﻗﺘﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺿﺮﺑﺖ ﺧﻮرد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف را ﺑﺠﻠﻮ ﮐﺸﯿﺪ و ﺑﺠﺎی‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﮐﻪ او ھﻢ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺧﻮاﻧﺪ و آن را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫از اﺑﻮ رزﯾﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬روزی ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﺮای ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ در ھﻨﮕﺎم آن ﺧﻮن دﻣﺎغ ﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا دﺳﺖ ﻣﺮدی را ﮔﺮﻓﺖ و او را ﺟﻠﻮ اﻧﺪاﺧﺖ ﺳﭙﺲ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺸﺖ و از ﻧﻤﺎز ﺧﺎرج ﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻤﺮ و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﮐﺴـﯽ را ﺑﺠﺎی ﺧﻮد ﮔﻤﺎردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻣﺎم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺠﺎی‬
‫ﺧﻮد ﺑﮕﻤﺎرد‪ .‬و ﻣﻌﺎوﯾﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺿﺮﺑﺖ ﺧﻮرد‪ ،‬ﻣﺮدم ﺧﻮد ﺑﺼﻮرت اﻧﻔﺮادی ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را‬
 ‫‪٣٢٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺮدم ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ اﻣﺎم ﮐﺴﯽ را ﺑﺠﺎی ﺧﻮد ﺑﮕﻤﺎرد ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮد را اﻧﻔﺮادی ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -۲۴‬اﻣﺎﻣﺖ ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ او را دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ و از او ﺑﺪﺷﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی از اﻣﺎﻣﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ از او ﺑﺪﺷﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ھﻢ وﻗﺘﯽ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ دﯾﻨﯽ و ﺳﺒﺐ ﺷﺮﻋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ ﻻ ﺗﺮﻓﻊ ﺻﻼﺗﻬﻢ ﻓﻮق‬
‫رؤوﺳﻬﻢ ﺷﺮﺒا‪ :‬رﺟﻞ أم ﻗﻮﻣﺎ وﻫﻢ ﻪﻟ ﺎﻛرﻫﻮن‪ ،‬وامﺮأة ﺑﺎﺗﺖ وزوﺟﻬﺎ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺳﺎﺧﻂ‪ .‬وأﺧﻮان‬
‫ﻣﺘﺼﺎرﻣﺎن« »ﻧﻤﺎز ﺳﻪ ﮐـﺲ ﯾﮏ وﺟﺐ از ﺳﺮﺷﺎن ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻧﻤﯽرود )ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد(‪ :‬اول‬
‫ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻗﻮﻣﯽ اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ آﻧﺎن ﺑﺪﻻﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬او را دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم زﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻮھﺮش )ﺑﺤﻖ( از وی ﻧﺎراﺿﯽ و ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻮم دو ﺑﺮادری ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ھﻢ ﺑﻨﺰاع و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﻋﺮاﻗﯽ ﮐﻪ اﺳﻨﺎد آن را »ﺣﺴﻦ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ ﻻ ﻳﻘﺒﻞ اﷲ ﻣﻨﻬﻢ‬
‫ﺻﻼة‪ :‬ﻣﻦ ﺗﻘﺪم ﻗﻮﻣﺎ وﻫﻢ ﻪﻟ ﺎﻛرﻫﻮن‪ ،‬ورﺟﻞ أﻰﺗ الﺼﻼة دﺑﺎرا )‪ (۱‬ورﺟﻞ اﻋﺘﺒﺪ �ﺮره«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺳﻪ ﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻧﻤـﯽﭘﺬﯾﺮد‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻗﻮﻣﯽ ﺟﻠﻮ اﻓﺘﺪ و اﻣﺎم ﻗﻮﻣﯽ ﮔﺮدد ﮐﻪ‬
‫از او ﺧﻮشﺷﺎن ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ وﻗﺖ ﻧﻤﺎزش ﻧﮕﺬرد ﺑﺪان ﻣﺒﺎدرت ﻧﻮرزد‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﺑﻨﺪه آزاد ﺷﺪه ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﺠﺪدا ﺑﻨﺪه ﺳﺎزد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدی اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﻮﻣﯽ ﮔﺮدد ﮐﻪ از او ﺧﻮﺷﺸﺎن‬
‫ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻣﺎم ﻇﺎﻟـﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﺪون ﺟﮫﺖ ﻣﺮدم از او ﺧﻮشﺷﺎن ﻧﯿﺎﯾﺪ ﮔﻨﺎه ﺑﺮ ﻣﺮدم‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮ اﻣﺎم‪.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﯾﺴﺘﺎدن اﻣﺎم و ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ در ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۱‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮم اﮔﺮ ﯾﮑﻨﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ در ﻃﺮف راﺳﺖ اﻣﺎم و اﮔﺮ ‪ ٢‬ﻧﻔﺮ ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻣﻦ در ﻃﺮف ﭼﭗ اﯾﺸﺎن اﯾﺴﺘﺎدم و او دﺳﺖ ﻣﺮا‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮا ﭼﺮﺧﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﻃﺮف راﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار داد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺻﺨﺮ آﻣﺪ و او در ﻃﺮف ﭼﭗ اﯾﺸﺎن اﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺖ ھﺮ دوی ﻣﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٢٨‬‬

‫را ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﮐﺸﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد ﺟﺎی داد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪ .‬اﮔﺮ زﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ او ﺗﻨﮫﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﺮدان‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و در ﺻﻒ ﻣﺮدان ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬اﮔﺮ آن زن آﻣﺪ در ﺻﻒ ﻣﺮدان ﺟﺎی ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﺑﻪ رای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ و‬
‫ﯾﺘﯿﻤﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎ ﺑﻮد در ﻧﻤﺎز ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﺴﺘﺎدﯾﻢ و ﻣﺎدرم ام‬
‫ﺳﻠﯿﻢ ﭘﺸﺖ ﺳﺮﻣﺎ اﯾﺴﺘﺎد‪ .‬و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ و آن ﯾﺘﯿﻢ در ﯾﮏ‬
‫ﺻﻒ ﺟﺎی داده ﺷﺪﯾﻢ و آن ﭘﯿﺮزن ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﺎ ﺟﺎی داده ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم در ﺟﺎﺋﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ وﺳﻂ ﺻﻒ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﻗﺮار‬
‫ﮔﯿﺮد‪ ،‬و ﺧﺮدﻣﻨﺪان و ﻣﺮدان ﮐﺎﻣﻞ در ﺻﻒ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ وی ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﺳﻄﻮا اﻻﻣﺎم وﺳﺪوا اﺨﻟﻠﻞ« »اﻣﺎم را در‬
‫وﺳﻂ ﺟﺎی دھﯿﺪ و ﻓﺎﺻﻠﻪھﺎ را ﭘﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﮫﻢ ﺑﭽﺴﺒﯿﺪ و ﻣﺘﺼﻞ ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬اﺑﻮداود‬
‫و ﻣﻨﺬری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و از آن ﺳﮑﻮت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻴﻟﻠﻴ� ﻣﻨ�ﻢ أولﻮا اﻻﺣﻼم واﻨﻟ�‪،‬ﺛﻢ اﺬﻟﻳﻦ ﻳﻠﻮﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺛﻢ‬
‫اﺬﻟﻳﻦ ﻳﻠﻮﻧﻬﻢ‪ ،‬و�ﻳﺎ�ﻢ وﻫيﺸﺎت اﻻﺳﻮاق« »ﺧﺮدﻣﻨﺪان و ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺮدان در ﺻﻒ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آﻧﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻌﺪی‬
‫آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎ ﺻﻒ آﺧﺮ‪ ،‬و ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارم‪ ،‬از اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮ و‬
‫ﺻﺪای ھﻤﭽﻮن ﺳﺮ و ﺻﺪای ﺑﺎزارﯾﺎن ﺑﻮﺟﻮد آﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی‪ .‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دوﺳﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر )در ﺻﻒ ﻧﻤﺎز( ﺑﻪ وی ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ از وی ﻓﺮاﮔﯿﺮﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺮدان در ﺻﻒ اول آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از اﻣﺎم ﯾﺎد ﮔﯿﺮﻧﺪ و‬
‫اﮔﺮ اﻣﺎم اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮد او را آ ﮔﺎه ﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﻋﺬری ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن را‬
‫ﺑﺠﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﻤﺎرد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﭽﻪھﺎ و زﻧﺎن در ﺻﻒ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮐﺠﺎی ﻣﺮدان ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮدان را در ﺻﻒ ﭘﯿﺶ از ﺑﭽﻪھﺎ و ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﯽداد و زﻧﺎن را ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ﺟﺎی ﻣﯽداد« )اﮔﺮ ﯾﮏ ﺑﭽﻪ ﯾﺎ ﻧﻮﺟﻮان ﺑﺎﺷﺪ در ﺻﻒ ﻣﺮدان ﺟﺎی‬
 ‫‪٣٢٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﯽﮔﯿﺮد(‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ ﺑﺨﺎری از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧ� ﺻﻔﻮف الﺮﺟﺎل أوﻬﻟﺎ‪ ،‬وﺮﺷﻫﺎ آﺧﺮﻫﺎ‪،‬‬
‫وﺧ� ﺻﻔﻮف اﻟنﺴﺎء آﺧﺮﻫﺎ وﺮﺷﻫﺎ اوﻬﻟﺎ« »ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ ﺑﺮای ﻣﺮدان در ﻧﻤﺎز ﺻﻒ اول و‬
‫ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺻﻒ آﺧﺮﯾﻦ ﺻﻒ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ زﻧﺎن ﺻﻒ آﺧﺮ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺻﻒ آنھﺎ ﺻﻒ‬
‫اول اﺳﺖ«‪) .‬ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﭼﻪ ﻣﺮدان در ﺻﻒھﺎی ﺟﻠﻮﺗﺮی ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫ﭘﺎداش ﺑﯿﺸﺘﺮی دارد و ھﺮ ﭼﻪ در ﺻﻒھﺎی آﺧﺮﺗﺮی ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ ﭘﺎداش ﮐﻤﺘﺮی دارد‪ .‬و‬
‫در ﺑﺎره زﻧﺎن ﺑﻌﮑﺲ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺎداش ﺻﻒھﺎی آﺧﺮی ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺻﻒھﺎی اوﻟﯽ اﺳﺖ( ‪-‬‬
‫زﯾﺮا زنھﺎ ھﺮ ﭼﻪ ﺻﻒﺷﺎن از ﺻﻒ ﻣﺮدھﺎ دورﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺎ آﻧﺎن اﺧﺘﻼط و آﻣﯿﺰش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ھﺮ ﭼﻪ ﺻﻒﺷﺎن ﺑﻪ ﺻﻒ ﻣﺮدھﺎ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل اﺧﺘﻼط و آﻣﯿﺰش‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﻨﮫﺎ در ﭘﺸﺖ ﺻﻒ اﯾﺴﺘﺎد و ﺗﮑﺒﯿﺮهاﻻﺣﺮام را ﮔﻔﺖ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ داﺧﻞ‬
‫ﺻﻒ رﻓﺖ و اﻣﺎم را در رﮐﻮع درﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺎ وی ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ و‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺑﻮﺑﮑﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در رﮐﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫او ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﺻﻒ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ )ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را در رﮐﻮع درﯾﺎﺑﺪ(‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ آن را ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎز ﮔﻔﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زادك اﷲ ﺣﺮﺻﺎ وﻻ ﺗﻌﺪد« ‪.‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺮص ﺗﺮا ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﻓﺮاوان ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺗﮑﺮار ﻣﮑﻦ«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﻨﮫﺎ و ﺑﯿﺮون از ﺻﻒ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﻧﻤﺎز وی را ﺻﺤﯿﺢ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق و‬
‫ﺣﻤﺎد و اﺑﻦ اﺑﯽ ﻟﯿﻠﯽ و وﮐﯿﻊ و ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ و ﻧﺨﻌﯽ و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﮐﺎﻣﻞ را ﺗﻨﮫﺎ و ﺧﺎرج از ﺻﻒ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از واﺑﺼﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮدی را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ و ﺑﯿﺮون از ﺻﻒ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺰد اﺣﻤﺪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬درﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺻﻒ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬او ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎزش را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ و دوﺑﺎره ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ و اﺳﻨﺎد اﺣﻤﺪ »ﺟﯿﺪ« اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﻠﯽ اﺑﻦ ﺷﯿﺒﺎن‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮدی را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺻﻒ و ﺑﯿﺮون از آن ﻧﻤﺎز‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٣٠‬‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬او اﯾﺴﺘﺎد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن ﻣﺮد ﻧﻤﺎزش را ﺗﻤﺎم ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺳﺘﻘﺒﻞ‬
‫ﺻﻼﺗﻚ ﻓﻼ ﺻﻼة ﻤﻟﻔﺮد ﺧﻠﻒ الﺼﻒ« »دو ﺑﺎره ﺑﺎ ﻧﻤﺎزت روﺑﺮو ﺷﻮ‪ ،‬دوﺑﺎره آن را‬
‫ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﯿﺮون از ﺻﻒ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺣﺴﻦ« اﺳﺖ و اﺑﻦ ﺳﯿﺪ‬
‫اﻟﻨﺎس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬راوﯾﺎن آن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ و ﻣﻌﺮوف ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺑﮑﺮه اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ او ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻤﺎز را ﺗﻨﮫﺎ و ﺑﯿﺮون‬
‫از ﺻﻒ اﻧﺠﺎم داد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزت را دوﺑﺎره ﺑﺨﻮان‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫دﺳﺘﻮر ﺑﻪ دوﺑﺎره ﺧﻮاﻧﺪن آن )در اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮ( ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ‬
‫ادای ﮐﺎﻣﻞ آن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﻤﺎل اﺑﻦ اﻟﮫﻤﺎم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ واﺑﺼﻪ را‬
‫ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻧﺪب و ﺳﻨﺖ و ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺷﯿﺒﺎن را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻧﻔﯽ ﮐﻤﺎل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ‬
‫ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺑﮑﺮه ﺳﺎزﮔﺎر و ھﻤﺎھﻨﮓ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن از ﻇﺎھﺮ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺑﮑﺮه ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻋﺎده و دوﺑﺎره ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ«‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺮای ﺟﻤﺎﻋﺖ آﻣﺪ و در ﺻﻒ ﺟﺎی ﺧﺎﻟﯽ ﻧﯿﺎﻓﺖ و ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﮫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻓﺎﺻﻠﻪای‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬او ﺗﻨﮫﺎ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ را از ﺻﻒ ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫ﺧﻮد ﺑﯿﺮون ﮐﺸﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻌﺪ از ﮔﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮهاﻻﺣﺮام ﯾﮑﯽ را از‬
‫داﺧﻞ ﺻﻒ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮد ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﮑﺲ ﻧﯿﺰ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی او ﻋﻘﺐ ﺑﮑﺸﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ھﻤﺎھﻨﮕﯽ و ﻣﺴﺎوات ﺻﻔﻮف ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﭘﺮ ﮐﺮدن ﻓﺎﺻﻠﻪھﺎ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﭘﯿﺶ از داﺧﻞ ﺷﺪن در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻣﺴﺎوات و درﺳﺖ اﯾﺴﺘﺎدن‬
‫ﺻﻒھﺎی ﻧﻤﺎز و ﭘﺮ ﮐﺮدن ﻓﺎﺻﻠﻪھﺎ دﺳﺘﻮر دھﺪ‪ .‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺗﮑﺒﯿﺮهاﻻﺣﺮام ﺑﻪ ﻣﺎ روی ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺮاﺻﻮا واﻋﺘﺪلﻮا« »ﺑﮫﻢ ﻣﺘﺼﻞ‬
‫ﺷﻮﯾﺪ و ﻣﻌﺘﺪل ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ ﮐﻪ ﺑﺎز رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺳﻮوا ﺻﻔﻮﻓ�ﻢ ﻓﺈن �ﺴﻮ�ﺔ الﺼﻒ ﻣﻦ ﺗﻤﺎم الﺼﻼة« »ﺻﻔﻮف ﺧﻮد را ﻣﺴﺎوی و‬
‫ھﻤﺎھﻨﮓ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﺴﻮﯾﻪ و ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﺻﻒ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﻤﻤﺎت و ﮐﻤﺎﻻت ﻧﻤﺎز‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬از ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺻﻒھﺎی ﻣﺎ را ﻣﺮﺗﺐ ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻇﺮوف را ﻣﯽﭼﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از او ﯾﺎد‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ و از ﺟﻨﺒﻪ ﻓﻘﮫﯽ آن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﮐﻪ روزی ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺎ ﺑﺮﮔﺸﺖ و دﯾﺪ‪،‬‬
 ‫‪٣٣١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﺮدی ﺳﯿﻨﻪ ﺧﻮد را ﺟﻠﻮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﺴﺘﻮن ﺻﻔﻮﻓ�ﻢ أو ﻴﻟﺨﺎﻟﻔﻦ اﷲ ﺑ�‬
‫وﺟﻮﻫ�ﻢ« »اﮔﺮ ﺻﻒھﺎی ﺧﻮد را درﺳﺖ و ھﻤﺎھﻨﮓ و ﻣﺴﺎوی ﻧﮑﻨﯿﺪ در ﺑﯿﻦ ﺧﻮد ﺑﺎ‬
‫ﺧﺪا ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﯾﺪهاﯾﺪ و ﺑﯿﻦ ﺷﻤﺎ دﺷﻤﻨﯽ و ﺑﯿﺰاری و ﮐﯿﻨﻪ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﮐﻪ در آن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ از اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺳﻮوا ﺻﻔﻮﻓ�ﻢ‪ ،‬وﺣﺎذوا ﺑ� ﻣﻨﺎﻛﺒ�ﻢ ﻴﻟﻨﻮا ﻲﻓ أﻳﺪي إﺧﻮاﻧ�ﻢ وﺳﺪوا اﺨﻟﻠﻞ ﻓﺈن‬
‫الﺸﻴﻄﺎن ﻳﺪﺧﻞ ﻓﻴﻤﺎ ﺑيﻨ�ﻢ ﺑﻤ�ﻟﺔ اﺤﻟﺬف« »ﺻﻒھﺎی ﺧﻮد را ﻣﺮﺗﺐ و ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﺷﺎﻧﻪھﺎﯾﺘﺎن را ﺑﺮاﺑﺮ ھﻢ ﻗﺮار دھﯿﺪ و در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﻣﻼﯾﻢ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻓﺎﺻﻠﻪھﺎ را ﭘﺮ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ اﮔﺮ ﺑﯿﻦ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﯿﻄﺎن ھﻤﭽﻮن ﺑﺮهای ﺑﺪان ﻣﯽﺧﺰد«‪.‬‬
‫اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺗﻤﻮا الﺼﻒ‬
‫اﻤﻟﻘﺪم ﺛﻢ اﺬﻟي ﻳﻠﻴﻪ ﻓﻤﺎ ﺎﻛن ﻣﻦ ﻧﻘﺺ ﻓﻠﻴ�ﻦ ﻲﻓ الﺼﻒ اﻤﻟﺆﺧﺮ« »ﻧﺨﺴﺖ ﺻﻒ اول را‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﻨﯿﺪ ﺳﭙﺲ ﺻﻒ ﺑﻌﺪی را‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻘﺺ و ﮐﺎھﺸﯽ اﺳﺖ ﺑﮕﺬار در ﺻﻒ آﺧﺮی‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺰار ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺣﺴﻦ« از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮای ﭘﺮ ﮐﺮدن ﻓﺎﺻﻠﻪای در ﺻﻒ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﻣﯽدارد ﺑﯿﺶ از ھﺮ ﮔﺎﻣﯽ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ از او رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ وﺻﻞ ﺻﻔﺎ‬
‫وﺻﻠﻪ اﷲ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﻄﻊ ﺻﻔﺎ ﻗﻄﻌﻪ اﷲ« »ھﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﻔﯽ ﺑﮫﻢ ﭘﯿﻮﻧﺪ دھﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﻦ او‬
‫و رﺣﻤﺶ ﭘﯿﻮﻧﺪ دھﺪ و ھﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﻔﯽ را از ھﻢ ﺑﮕﺴﻼﻧﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﻮﻧﺪ او را از رﺣﻢ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺴﻼﻧﺪ«‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ ﺑﺨﺎری و ﺗﺮﻣﺬی از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺶ ﻣﺎ آﻣﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻻ ﺗﺼﻔﻮن ﻛﻤﺎ ﺗﺼﻔﺖ اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ ﻋﻨﺪ ر�ﻬﺎ؟«‪.‬‬
‫»ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺧﻮاھﯿﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺻﻒ ﺑﺒﻨﺪﯾﺪ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪:‬‬
‫ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‪ ،‬ﺻﻒ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻳﺘﻤﻮن الﺼﻒ اﻻول و�ﺮﺘاﺻﻮن ﻲﻓ الﺼﻒ« »ﻧﺨﺴﺖ ﺻﻒ اول را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در‬
‫ﺻﻒ ﺑﮫﻢ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﭼﺴﺒﻨﺪ و ﻣﺘﺼﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺗﺮﻏﯿﺐ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﺻﻒ اول و ﺻﻔﻮف ﻃﺮف راﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺮدم ﺛﻮاب و ﭘﺎداش اذان ﮔﻔﺘﻦ و‬
‫اﯾﺴﺘﺎدن در ﺻﻒ اول ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻘﺪر در اﯾﻨﮑﺎر از ھﻢ ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٣٢‬‬

‫ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺮای آن‪ ،‬ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﯾﺎران او از ﺻﻒ اول ﮐﻨﺎر ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻘﺪمﻮا ﻓﺎﺋﺘﻤﻮا ﻲﺑ وﻴﻟﺄﺗﻢ ﺑ�ﻢ ﻣﻦ‬
‫‪» «‬ﭘﯿﺶ آﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ اﻗﺘﺪاء ﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫وراء�ﻢ‪ ،‬وﻻ ﻳﺰال ﻗﻮم ﻳﺘﺄﺧﺮون ﺣﻰﺘ ﻳﺆﺧﺮﻫﻢ اﷲ‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﻗﺘﺪاء ﮐﻨﻨﺪ‪،‬ﮔﺮوھﯽ ھﻤﻮاره ﺧﻮد را ﻋﻘﺐ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﺑﻪ آﺧﺮ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن را ﻋﻘﺐ ﻣﯽاﻧﺪازد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‬
‫و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ .‬اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﷲ ومﻼﺋ�ﺘﻪ ﻳﺼﻠﻮن ﻰﻠﻋ اﺬﻟﻳﻦ ﻳﺼﻠﻮن ﻰﻠﻋ ﻣﻴﺎﻣﻦ الﺼﻔﻮف« »ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺻﻔﻮف ﻃﺮف راﺳﺖ اﻣﺎم ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺻﺤﯿﺢ« از اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ ﺻﻒ اول ﺟﻤﺎﻋﺖ درود‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺻﻒ دوم ﭼﻄﻮر؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮ ﺻﻒ دوم ﻧﯿﺰ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﮐﺴﯽ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻣﺎم ﺻﺪای او را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺻﺪای اﻣﺎم ﺑﻪ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺻﺪای او را ﺑﻪ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ‬
‫دورﺗﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺻﺪای اﻣﺎم ﺑﻪ ھﻤﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﺳﺪ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﺑﺎﺗﻔﺎق‬
‫اﺋﻤﻪ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫‪ -۱‬از ﺟﻤﻠﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﺪان اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻦ را ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﺎک و ﻣﺤﻞ ﺳﺠﺪه ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮﮔﺎه وﻗﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ھﺮﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎزش را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ )دﯾﮕﺮ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺣﺘﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود(‪.‬‬
‫اﺑﻮذر ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﮐﺮدم ﮐﻪ ﮐﺪام ﻣﺴﺠﺪ ﭘﯿﺶ از ھﻤﻪ در روی زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﻨﺎ ﻧﮫﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟﻤﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام«‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ ﺳﭙﺲ ﮐﺪاﻣﯿﮏ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛﻢ‬
‫اﻟﻤﺴﺠﺪ اﻻﻗﺼﯽ«‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﯿﻦ ﺑﻨﺎی آنھﺎ ﭼﻘﺪر ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﮫﻞ‬
‫ﺳﺎل«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻳﻨﻤﺎ أدر�ﺘﻚ الﺼﻼة ﻓﺼﻞ ﻓﻬﻮ مﺴﺠﺪ« »ھﺮﺟﺎ وﻗﺖ ﻧﻤﺎزت ﻓﺮا‬
‫رﺳﯿﺪ آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎز را ﺑﺨﻮان و آﻧﺠﺎ ﺑﺮای ﺗﻮ ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ‪» :‬ھﻤﻪ ﺟﺎی زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ«‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪.‬‬
 ‫‪٣٣٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۲‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﻨﺎی ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺴﺠﺪ‪:‬‬

‫‪ (۱‬ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺑ� ﷲ مﺴﺠﺪا ﻳبﺘﻲﻐ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻪ اﷲ ﺑ� اﷲ ﻪﻟ ﺑيﺘﺎ ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔ« »ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﺪا و ﺑﻤﻨﻈﻮر ارﺿﺎی او‪،‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪی ﺑﻨﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺎﻧﻪای را ﺑﺮاﯾﺶ در ﺑﮫﺸﺖ ﺑﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (۲‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و ﺑﺰاز ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺑ� ﷲ مﺴﺠﺪا ولﻮ ﻛﻤﻔﺤﺺ ﻗﻄﺎة ﺒﻟﻴﻀﻬﺎ )‪ (۱‬ﺑ� اﷲ ﻪﻟ‬
‫ﺑيﺘﺎ ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔ« »ھﺮ ﮐﺲ ﻣﺴﺠﺪی را ﺑﺮای رﺿﺎی ﺧﺪا ﺑﺴﺎزد اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﻧﺪازه ﻻﻧﻪ‬
‫و آﺷﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻗﻄﺎه )ﻣﺮغ ﺳﻨﮓ ﺧﻮاره( ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺎﻧﻪای را ﺑﺮای او در ﺑﮫﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد«‪.‬‬

‫‪ -۳‬ﺧﻮاﻧﺪن دﻋﺎ ﺑﮫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ‪:‬‬

‫ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎی زﯾﺮ را ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ (۱‬ام ﺳﻠﻤﻪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪�» :‬ﺴﻢ اﷲ‬
‫ﺗﻮ�ﺖ ﻰﻠﻋ اﷲ‪ ،‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ أن أﺿﻞ أو أﺿﻞ‪ ،‬أو أزل أو أزل‪ ،‬أو أﻇﻠﻢ أو‬
‫أﻇﻠﻢ أو أﺟﻬﻞ أو �ﻬﻞ ﻲﻠﻋ« »ﺑﻨﺎم اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺗﻮﮐﻞ ﺑﺮ اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽ‬
‫آورم از اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻢ ﯾﺎ ﮔﻤﺮاه ﺷﻮم‪ ،‬دﯾﮕﺮان را ﺑﻠﻐﺰاﻧﻢ ﯾﺎ ﺧﻮد ﺑﻠﻐﺰم‪،‬‬
‫ﺳﺘﻢ ﮐﻨﻢ ﯾﺎ ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ واﻗﻊ ﺷﻮم‪ ،‬ﺑﻨﺎداﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮم ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﺎداﻧﯽ دﭼﺎر و روﺑﺮو‬
‫ﮔﺮدم«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫‪ (۲‬اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل إذا ﺧﺮج ﻣﻦ ﺑيﺘﻪ‪� :‬ﺴﻢ اﷲ‪ ،‬ﺗﻮ�ﺖ ﻰﻠﻋ‬
‫اﷲ‪ ،‬وﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ‪ .‬ﻳﻘﺎل ﻪﻟ‪ :‬ﺣﺴﺒﻚ!‪..‬ﻫﺪﻳﺖ‪ ،‬و�ﻔﻴﺖ‪ ،‬ووﻓﻴﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻰﺤ‬
‫ﻋﻨﻪ الﺸﻴﻄﺎن« »ھﺮﮐﺲ ﺑﻮﻗﺖ ﺧﺮوج از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺎم اﻟﻠﻪ‪ .. .‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺖ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮ ھﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﯽ‪ ،‬و از ﺗﻮ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺷﺪه و ﺗﻮ ﻣﺤﻔﻮظ‬
‫ھﺴﺘﯽ و ﺷﯿﻄﺎن از ﺗﻮ دور ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫‪ (۳‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﻧﻤﺎز از ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� اﺟﻌﻞ ﻲﻓ ﻗﻠﻲﺒ ﻧﻮرا‪ ،‬و� ﺑﺮﺼي ﻧﻮرا‪ ،‬و� ﺳﻤﻲﻌ ﻧﻮرا‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٣٤‬‬

‫وﻋﻦ ﻳﻤﻴ� ﻧﻮرا‪ ،‬وﺧﻠﻲﻔ ﻧﻮرا و� ﻋﺼﻲﺒ ﻧﻮرا‪ ،‬و� ﺤﻟ� ﻧﻮرا‪ ،‬و� د� ﻧﻮرا‪ ،‬و�‬
‫ﺷﻌﺮي ﻧﻮرا‪ ،‬و� �ﺮﺸي ﻧﻮرا« »ﺧﺪاوﻧﺪا دﻟﻢ را‪ ،‬و ﭼﺸﻤﻢ را‪ ،‬و ﮔﻮﺷﻢ را‪ ،‬ﻃﺮف‬
‫راﺳﺖ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮم را‪ ،‬و اﻋﺼﺎب و ﭘﯽ و ﮔﻮﺷﺘﻢ را و اﺷﮏ و ﻣﻮی و ﭘﻮﺳﺘﻢ را‪،‬‬
‫ھﻤﻪ را ﺑﻨﻮر ﺧﻮد ﻣﻨﻮر و روﺷﻦ ﮔﺮدان«‪ .‬و در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪» :‬ا� اﺟﻌﻞ ﻲﻓ‬
‫ﻗﻠﻲﺒ ﻧﻮرا‪ ،‬و� لﺴﺎ� ﻧﻮرا‪ ،‬واﺟﻌﻞ ﻲﻓ ﺳﻤﻲﻌ ﻧﻮرا‪ ،‬و� ﺑﺮﺼي ﻧﻮرا‪ ،‬واﺟﻌﻞ ﻣﻦ‬
‫ﺧﻠﻲﻔ ﻧﻮرا‪ ،‬وﻣﻦ أﻣﺎ� ﻧﻮرا‪ ،‬واﺟﻌﻞ ﻣﻦ ﻓﻮ� ﻧﻮرا‪ ،‬وﻣﻦ ﺤﺗﻲﺘ ﻧﻮرا‪ :‬ا� أﻋﻄ�‬
‫ﻧﻮرا«‪.‬‬
‫‪ (۴‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺣﺎﻓﻆ آن را‪» ،‬ﺣﺴﻦ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﻘﺼﺪ ﻧﻤﺎز از ﺧﺎﻧﻪاش ﺧﺎرج‬
‫ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬أ� إ� أﺳﺄلﻚ ﺤﺑﻖ الﺴﺎﺋﻠ� ﻋﻠﻴﻚ وﺤﺑﻖ مﺸﺎي ﻫﺬا‪ ،‬ﻓﺈ� لﻢ‬
‫أﺧﺮج أﺮﺷا وﻻ ﺑﻄﺮا وﻻ ر�ﺎء وﻻ ﺳﻤﻌﺔ‪ ،‬ﺧﺮﺟﺖ اﺗﻘﺎء ﺳﺨﻄﻚ‪ ،‬واﺑﺘﻐﺎء‬
‫مﺮﺿﺎﺗﻚ أﺳﺄلﻚ أن ﺗﻨﻘﺬ� ﻣﻦ اﻨﻟﺎر‪ ،‬وأن ﺗﻐﻔﺮ ﻲﻟ ذﻧﻮ� إﻧﻪ ﻻ ﻳﻐﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب إﻻ‬
‫أﻧﺖ‪ ،‬و� اﷲ ﺑﻪ ﺳﺒﻌ� أﻟﻒ مﻠﻚ �ﺴﺘﻐﻔﺮون ﻪﻟ‪ ،‬وأﻗﺒﻞ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻮﺟﻬﻪ ﺣﻰﺘ‬
‫ﻳﻘﻲﻀ ﺻﻼﺗﻪ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺮا ﺑﺤﻖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﻣﺴﺌﻠﺖ دارﻧﺪ و ﺑﺤﻖ‬
‫اﯾﻦ ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﻮ ﺑﺮداﺷﺘﻢ‪ ،‬و ﺑﯽﮔﻤﺎن از روی ﻧﺎﺷﮑﺮی و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ و‬
‫رﯾﺎء و ﺷﮫﺮت ﻃﻠﺒﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎﻣﺪهام‪ ،‬ﺑﺠﮫﺖ ﭘﺮھﯿﺰ از ﺧﺸﻢ و ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪی ﺗﻮ و‬
‫ﺑﺮای ﻃﻠﺐ رﺿﺎی ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﯿﺮون آﻣﺪهام‪ ،‬از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ ﮐﻪ ﻣﺮا از آﺗﺶ دوزخ‬
‫ﺑﺮھﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮزی‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ آﻣﺮزﻧﺪه ﮔﻨﺎھﺎن ھﺴﺘﯽ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ھﻔﺘﺎد ھﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ را ﻣﯽﮔﻤﺎرد ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎر و آﻣﺮزش ﮐﻨﻨﺪ و ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎزش را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﻣﯽﺑﺮد رﺣﻤﺖ ﺧﺪا و ﺗﻮﺟﻪ وی ﻣﺘﻮﺟﻪ اوﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪ -۴‬دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﮫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﺑﻮﻗﺖ ﺧﺮوج از آنھﺎ‪:‬‬

‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺎی راﺳﺖ را ﭘﯿﺶ اﻧﺪازد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ‬
‫اﻟﻌﻈﻴﻢ و ﺑﻮﺟﻬﻪ الﻜﺮ�ﻢ‪ ،‬وﺳﻠﻄﺎﻧﻪ اﻟﻘﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن الﺮﺟﻴﻢ‪� .‬ﺴﻢ اﷲ‪ :‬أ� ﺻﻞ ﻰﻠﻋ‬
‫�ﻤﺪ‪ :‬ا� اﻏﻔﺮ ﻲﻟ ذﻧﻮ� واﻓﺘﺢ ﻲﻟ أﺑﻮاب رﻤﺣﺘﻚ«‪» .‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽ ﺑﺮم ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرﮔﻮار و‬
‫ذات ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﻗﺪرت دﯾﺮﯾﻨﻪ او‪ ،‬از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن راﻧﺪه ﺷﺪه‪ .‬ﺑﻨﺎم اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا درود‬
 ‫‪٣٣٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﻔﺮﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪص‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮز و درھﺎی رﺣﻤﺘﺖ را ﺑﺮوﯾﻢ ﺑﮕﺸﺎی«‪ .‬و‬
‫ﭼﻮن ﺧﻮاﺳﺖ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺎی ﭼﭗ را ﭘﯿﺶ اﻧﺪازد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪�» :‬ﺴﻢ اﷲ‪ :‬ا�‬
‫ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤﺪ‪ :‬ا� اﻏﻔﺮ ﻲﻟ ذﻧﻮ� واﻓﺘﺢ ﻲﻟ أﺑﻮاب ﻓﻀﻠﻚ‪ :‬ا� اﻋﺼﻤ� ﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن‬
‫الﺮﺟﻴﻢ«‪» .‬ﺑﻨﺎم اﻟﻠﻪ ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬درود ﺑﻔﺮﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮز و درھﺎی‬
‫ﺑﺨﺸﺸﺖ را ﺑﺮوﯾﻢ ﺑﮕﺸﺎی‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن راﻧﺪه ﺷﺪه ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﺼﻮن‬
‫ﻓﺮﻣﺎ«‪.‬‬

‫‪ -۵‬ﻓﻀﯿﻠﺖ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻧﺸﺴﺘﻦ در آنھﺎ‪:‬‬

‫‪ (۱‬اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﯿﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻏﺪا إﻰﻟ‬
‫اﻤﻟﺴﺠﺪ وراح أﻋﺪ اﷲ ﻪﻟ اﺠﻟﻨﺔ ﻧﺰﻻ ﻠﻛﻤﺎ ﻏﺪا وراح« »ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود و‬
‫ﺑﺮﮔﺮدد ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺑﻌﻨﻮان ﺿﯿﺎﻓﺖ و ﻣﮫﻤﺎﻧﯽ ﺑﮫﺸﺖ را ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﮫﯿﺎ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫‪ (۲‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی‬
‫آن را »ﺣﺴﻦ« و ﺣﺎﮐﻢ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا‬
‫‪) :‬إﻧﻤﺎ ﻳﻌﻤﺮ مﺴﺎﺟﺪ‬
‫رأﻳﺘﻢ الﺮﺟﻞ ﻳﻌﺘﺎد اﻤﻟﺴﺠﺪ ﻓﺎﺷﻬﺪوا ﻪﻟ ﺑﺎﻻﻳﻤﺎن( ﻗﺎل اﷲ‬
‫اﷲ ﻣﻦ آﻣﻦ ﺑﺎﷲ واﻴﻟﻮم اﻻﺧﺮ(« »ھﺮﮔﺎه دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮدی ﺑﻪ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻋﺎدت دارد‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻦ وی ﮔﻮاھﯽ دھﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪- :‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ را آﺑﺎد و ﺗﻌﻤﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬
‫اﯾﻤﺎن و ﺑﺎوری داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫‪ (۳‬ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺗﻄﻬﺮ ﻲﻓ ﺑيﺘﻪ ﺛﻢ‬
‫مﻰﺸ إﻰﻟ ﺑﻴﺖ ﻣﻦ ﺑﻴﻮت اﷲ ﻴﻟﻘﻲﻀ ﻓﺮ�ﻀﺔ ﻣﻦ ﻓﺮاﺋﺾ اﷲ ﺎﻛﻧﺖ ﺧﻄﻮاﺗﻪ‬
‫إﺣﺪاﻫﺎ ﺤﺗﻂ ﺧﻄﻴئﺘﻪ واﻻﺧﺮى ﺗﺮﻓﻊ درﺟﺘﻪ« »ھﺮ ﮐﺲ در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﻃﮫﺎرت و‬
‫وﺿﻮ ﮔﯿﺮد ﺳﭙﺲ ﺑﻘﺼﺪ ادای ﻓﺮﯾﻀﻪای از ﻓﺮاﯾﺾ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮی ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮔﺎم ﺑﺮدارد ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﯽدارد ﮔﻨﺎھﯽ را از او ﻣﺤﻮ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﮔﺎم دﯾﮕﺮش درﺟﻪای ﺑﺮ ﺣﺴﻨﺎت و ﻧﯿﮑﯽھﺎی وی‬
‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٣٦‬‬

‫‪ (۴‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺑﺰاز ﺑﺎ ﺳﻨﺪی »ﺻﺤﯿﺢ« از اﺑﻮاﻟﺪرداء رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻤﻟﺴﺠﺪ ﺑﻴﺖ ﻞﻛ ﺗﻲﻘ وﺗ�ﻔﻞ اﷲ ﻤﻟﻦ ﺎﻛن اﻤﻟﺴﺠﺪ ﺑيﺘﻪ ﺑﺎلﺮوح والﺮﻤﺣﺔ‬
‫واﺠﻟﻮاز ﻰﻠﻋ الﺮﺼاط إﻰﻟ رﺿﻮان اﷲ‪ :‬إﻰﻟ اﺠﻟﻨﺔ« »ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎﻧﻪ ھﺮ ﭘﺮھﯿﺰﮐﺎری‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺠﺪ را از ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺎزد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ رﺣﻤﺖ و ﻣﮫﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را و ﮔﺬﺷﺘﻦ او را از ﭘﻞ )ﻣﻌﺮوف ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ روی ﺟﮫﻨﻢ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ(‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮی رﺿﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻪ ﺑﮫﺸﺖ اﺳﺖ ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ (۵‬ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أﻻ أدﻟ�ﻢ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﻳﻤﺤﻮ اﷲ ﺑﻪ‬
‫اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ‪ ،‬و�ﺮﻓﻊ ﺑﻪ اﺪﻟرﺟﺎت ‪» .« ...‬آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﭼﯿﺰی راھﻨﻤﺎﺋﯽ‬
‫ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺎک ﺷﺪن از ﮔﻨﺎھﺎن ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن درﺟﺎت ﺷﻤﺎ‬
‫را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد‪.«...‬‬

‫‪ -۶‬ﺗﺤﯿﻪ اﻟﻤﺴﺠﺪ = ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ و اﺣﺘﺮام ﻣﺴﺠﺪ‪:‬‬

‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﺑﻮﻗﺘﺎده رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺟﺎء أﺣﺪ�ﻢ اﻤﻟﺴﺠﺪ‬
‫ﻓﻠﻴﺼﻞ ﺳﺠﺪﺗ� ﻣﻦ ﻗﺒﻞ أن �ﻠﺲ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز »ﺗﺤﯿﻪ اﻟﻤﺴﺠﺪ« ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪ -۷‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ )ﺟﮫﺎن(‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﺑﯿﮫﻘﯽ از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻼة ﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠﺪ اﺤﻟﺮام‬
‫ﻣﺎﺋﺔ أﻟﻒ ﺻﻼة‪ ،‬وﺻﻼة ﻲﻓ مﺴﺠﺪي أﻟﻒ ﺻﻼة‪ ،‬و� ﺑﻴﺖ اﻤﻟﻘﺪس ﻤﺧﺴﻤﺎﺋﺔ‬
‫ﺻﻼة« »ﯾﮏ ﺑﺎر ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام از ﻧﻈﺮ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ ﯾﮑﺼﺪ ھﺰار ﻧﻤﺎز در دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﺎزی در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻦ )ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﯽص(‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﯾﮏھﺰار ﻧﻤﺎز در دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻧﻤﺎزی در ﺑﯿﺖاﻟﻤﻘﺪس ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻤﺎز در دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻼة ﻲﻓ مﺴﺠﺪي ﻫﺬا أﻓﻀﻞ ﻣﻦ‬
‫أﻟﻒ ﺻﻼة ﻲﻓ ﻣﺎ ﺳﻮاه ﻣﻦ اﻤﻟﺴﺎﺟﺪ إﻻ اﻤﻟﺴﺠﺪ اﺤﻟﺮام‪ ،‬وﺻﻼة ﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠﺪ اﺤﻟﺮام‬
‫أﻓﻀﻞ ﻣﻦ ﺻﻼة ﻲﻓ مﺴﺠﺪي ﻫﺬا ﺑﻤﺎﺋﺔ ﺻﻼة« »ﻧﻤﺎزی در اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻦ از‬
 ‫‪٣٣٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﯾﮏھﺰار ﻧﻤﺎز در دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻧﻤﺎز در آن از ﯾﮑﺼﺪ ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻦ ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ �ﺸﺪ الﺮﺣﺎل إﻻ إﻰﻟ‬
‫ﺛﻼﺛﺔ مﺴﺎﺟﺪ‪ :‬اﻤﻟﺴﺠﺪ اﺤﻟﺮام‪ ،‬ومﺴﺠﺪي ﻫﺬا‪ ،‬واﻤﻟﺴﺠﺪ اﻻﻗﻰﺼ« »ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﺟﻮار ﺳﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﮐﻮچ ﻧﻤﻮد و رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ اﻓﮑﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام و‪.« ...‬‬

‫‪ -۸‬ﺗﺰﯾﯿﻦ و آراﯾﺶ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪:‬‬

‫‪ (۱‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن‬
‫»ﺗﺼﺤﯿﺢ« ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﻘﻮم الﺴﺎﻋﺔ ﺣﻰﺘ ﻳتﺒﺎ�‬
‫اﻨﻟﺎس ﺑﺎﻤﻟﺴﺎﺟﺪ« »ﻗﯿﺎﻣﺖ و رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮا رﺳﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺒﺎھﺎت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )آنھﺎ را ﺗﺰﯾﯿﻦ و آراﯾﺶ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ(«‪ .‬ﻣﺘﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ‪» :‬ﻳﺄﻲﺗ ﻰﻠﻋ اﻨﻟﺎس زﻣﺎن ﻳتﺒﺎﻫﻮن ﺑﺎﻤﻟﺴﺎﺟﺪ ﺛﻢ ﻻ‬
‫ﻳﻌﻤﺮوﻧﻬﺎ إﻻ ﻗﻠﻴﻼ« »زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮا رﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺒﺎھﺎت و ﻣﻔﺎﺧﺮه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آنھﺎ را ﺗﻌﻤﯿﺮ و آﺑﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﻧﺪﮐﯽ )ﮐﻤﺘﺮ در آنھﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ(«‪.‬‬
‫‪ (۲‬اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ أمﺮت ﺑتﺸيﻴﺪ اﻤﻟﺴﺎﺟﺪ« »ﻣﻦ دﺳﺘﻮر‬
‫ﻧﺪادهام ﮐﻪ ﻣﺴﺠﺪھﺎ را ﺑﯿﺶ از اﻧﺪازه ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﻨﺪ« اﺑﻮداود ﺑﺪان اﻓﺰوده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟﺰﺘﺧﺮﻓﻨﻬﺎ ﻛﻤﺎ زﺧﺮﻓﺖ اﻴﻟﻬﻮد واﻨﻟﺼﺎرى« »ﺷﻤﺎ‬
‫آنھﺎ را ھﻤﭽﻮن ﯾﮫﻮد و ﻧﺼﺎری آراﯾﺶ و ﺗﺰﯾﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫‪ (۳‬اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب دﺳﺘﻮر داد‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ را ﺑﻨﺎ ﮐﻨﻨﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدم را از ﺑﺎران ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﺪ و آنھﺎ را ﺑﺎ رﻧﮓھﺎی‬
‫ﺳﺮخ ﯾﺎ زرد ﻧﯿﺎراﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﺪان ﺳﺮﮔﺮم ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ و ﻣﺸﻐﻮل ﻧﮕﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۹‬ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﺮدن ﻣﺴﺎﺟﺪ‪:‬‬

‫‪ (۱‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﺑﻮداود‪ ،‬ﺗﺮﻣﺬی‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺟﯿﺪ‪ ،‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر ﻓﺮﻣﻮد ﻣﺴﺎﺟﺪ را در ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﺑﺴﺎزﻧﺪ و دﺳﺘﻮر داد‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٣٨‬‬

‫آنھﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ در رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر‬
‫ﻣﯽداد ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ را در ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﻤﺎن ﻣﺤﮑﻢ و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﺴﺎزﯾﻢ«‪ .‬و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﯽرﻓﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺨﻮر ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ را روی آﺗﺶ ﻣﯽﻧﮫﺎد‪.‬‬
‫‪ (۲‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﺮﺿﺖ ﻲﻠﻋ أﺟﻮر أﻣﻲﺘ ﺣﻰﺘ اﻟﻘﺬاة‬
‫�ﺮﺟﻬﺎ الﺮﺟﻞ إﻰﻟ اﻤﻟﺴﺠﺪ« »ﭘﺎداش ھﻤﻪ اﻋﻤﺎل اﻣﺘﻢ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻋﺮ ﺿﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ‬
‫ﺧﺎﺷﺎﮐﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از ﻣﺴﺠﺪ آن را ﺑﯿﺮون ﻣﯽﺑﺮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ‪.‬‬

‫‪ -۱۰‬ﺣﻔﻆ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از آﻟﻮدﮔﯽھﺎ و ﺑﻮیھﺎی ﺑﺪ‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﺑﺪور ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﻫﺬه اﻤﻟﺴﺎﺟﺪ ﻻ‬
‫ﺗﺼﻠﺢ لﺸﺊ ﻣﻦ ﻫﺬا اﺒﻟﻮل وﻻ اﻟﻘﺬر‪ ،‬إﻧﻤﺎ � ﺬﻟﻛﺮ اﷲ وﻗﺮاءة اﻟﻘﺮآن« »ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺟﺎی‬
‫ذﮐﺮ ﺧﺪا و ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﻧﺒﺎﯾﺪ آﻧﺠﺎ را آﻟﻮده ﺳﺎﺧﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺗﻨﺨﻢ أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠﻴﻐﻴﺐ �ﺎﻣﺘﻪ أن ﺗﺼﻴﺐ ﺟ�‬
‫مﺆﻣﻦ أو ﺛﻮ�ﻪ ﻓﺘﺆذﻳﻪ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻠﻐﻢ و اﺧﻼط ﺳﯿﻨﻪ ﺧﻮد را‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬آن را ﭘﻨﮫﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﺑﺪن ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﻣﻮﻣﻨﯽ را آﻟﻮده ﺳﺎزد و او را ﺑﯿﺎزارد«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻗﺎم أﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ‬
‫الﺼﻼة ﻓﻼ ﻳﺰﺒﻗﻦ أﻣﺎﻣﻪ ﻓﺈﻧﻪ ﻳﻨﺎﺟﻴﻪ اﷲ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﻰﻟ ﻣﺎدام ﻲﻓ مﺼﻼه‪ ،‬وﻻ ﻋﻦ ﻳﻤﻴﻨﻪ ﻓﺈن‬
‫ﻋﻦ ﻳﻤﻴﻨﻪ مﻠﺎﻜ‪ ،‬وﻴﻟﺒﺼﻖ ﻋﻦ �ﺴﺎره أو ﺤﺗﺖ ﻗﺪﻣﻪ ﻓﻴﺪﻓﻨﻬﺎ« »ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫اﯾﺴﺘﺎد آب دھﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻠﻮ ﻧﯿﻨﺪازد ﭼﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎزﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪای‬
‫ﺗﺒﺎرک و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎ وی ﻣﻨﺎﺟﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ و آب دھﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﻨﺪازد ﭼﻪ‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن در ﻃﺮف راﺳﺖ وی ﻓﺮﺷﺘﻪای ھﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻨﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪ آب دھﺎن را ﺑﯿﻨﺪازد‪،‬‬
‫آن را ﺑﻪ ﻃﺮف ﭼﭗ ﯾﺎ زﯾﺮ ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﺑﯿﻨﺪازد و آن را ﭘﻨﮫﺎن ﮐﻨﺪ«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ھﻤﻪ‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺮ »ﺻﺤﯿﺢ« ﺑﻮدن آن اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﺎﺑﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﻦ أ�ﻞ اﺜﻟﻮم واﺒﻟﺼﻞ والﻜﺮاث ﻓﻼ ﻳﻘﺮ�ﻦ مﺴﺠﺪﻧﺎ ﻓﺈن اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ ﺗﺘﺄذى مﺎ ﻳﺘﺄذى ﻣﻨﻪ‬
‫ﺑﻨﻮ آدم« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز و ﺗﺮه ﻓﺮﻧﮕﯽ را ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮد‪،‬‬
 ‫‪٣٣٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﭼﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎنھﺎ از ﺑﻮی ﺑﺪ رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﺰ از ﺑﻮی ﺑﺪ رﻧﺞ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ )ھﺮ ﭼﻪ ﻣﺮدم را ﺑﯿﺎزارد ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﻧﯿﺰ ﻣﯽآزارد«‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب روز ﺟﻤﻌﻪ در ﺧﻄﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﻣﺮدم ﺷﻤﺎ ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز را ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﻦ آنھﺎ را ﻧﺎﭘﺎک ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺣﻘﺎ ﻣﻦ دﯾﺪهام ﮐﻪ ھﺮ وﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮی آنھﺎ را از‬
‫ﮐﺴﯽ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد او را از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﻘﯿﻊ‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ آنھﺎ را ﺑﺨﻮرد ﺑﺎ ﭘﺨﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻮی آنھﺎ را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬

‫‪ -۱۱‬در ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺮاغ ﮔﻢ ﺷﺪه را ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﺷﻌﺮ ﺧﻮاﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻦ‬
‫ﮐﺮاھﺖ دارد‪:‬‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻤﻊ رﺟﻼ ﻳنﺸﺪ ﺿﺎﻟﺔ ﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠﺪ‬
‫ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬ﻻ ردﻫﺎ اﷲ ﻋﻠﻴﻚ ﻓﺈن اﻤﻟﺴﺎﺟﺪ لﻢ ﺗﻦﺒ ﻬﻟﺬا« »ھﺮﮐﺲ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺳﺮاغ ﮔﻢ ﺷﺪهای را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ را ﺑﺮای‬
‫اﯾﻨﮑﺎر ﻧﺴﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎز ھﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا رأﻳﺘﻢ ﻣﻦ ﻳبﻴﻊ أو ﻳبﺘﺎع ﻲﻓ‬
‫اﻤﻟﺴﺠﺪ ﻓﻘﻮلﻮا ﻪﻟ‪ :‬ﻻ أر�ﺢ اﷲ ﺠﺗﺎرﺗﻚ« »ھﺮﮔﺎه دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﭼﯿﺰی را‬
‫ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰی ﺑﻪ وی ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ وی ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺠﺎرت ﺗﻮ را ﺳﻮدآور‬
‫ﻧﺴﺎزد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ او آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و ﺧﻮاﻧﺪن اﺷﻌﺎر و‬
‫ﺳﺮاغ ﮔﻤﺸﺪه را ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻣﺴﺠﺪ و ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی ﺳﺮ در روز ﺟﻤﻌﻪ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺰرگ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫ﺷﻌﺮی ﮐﻪ از ﺧﻮاﻧﺪن آن در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺷﻌﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎره ھﺠﻮ و‬
‫ﺑﺪﮔﻮﺋﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺳﺘﻤﮑﺎری ﯾﺎ در ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻮﺋﯽ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﻌﺮی ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﺣﮑﻤﺖ و اﻧﺪرز و ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﻣﺪح اﺳﻼم و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب دﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﺴﺎن ﺑﻦ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻌﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﺧﺸﻢ آﻟﻮدی ﺑﻪ وی ﺧﯿﺮه ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻌﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﻧﺪهام ﮐﻪ از ﺗﻮ ﺑﮫﺘﺮ و ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮد«‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻄﺎب‬
‫ﺑﻪ اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺮا ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺸﻨﯿﺪهای ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮو از ﻃﺮف ﻣﻦ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٤٠‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ ده‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا او را ﺑﺎ روح اﻟﻘﺪس ﻣﻮﯾﺪ ﮔﺮدان؟« اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺖ‪» :‬آری‪،‬‬
‫ﺷﻨﯿﺪهام«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۱۲‬ﮔﺪاﺋﯽ در ﻣﺴﺎﺟﺪ‪:‬‬
‫ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺻﻮﻻ ﮔﺪاﺋﯽ در ﻣﺴﺠﺪ و ﻏﯿﺮ آن ﺣﺮام اﺳﺖ ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ از روی ﺿﺮورت و ﻧﺎﭼﺎری ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻨﺼﻮرت اﮔﺮ از روی اﺣﺘﯿﺎج و ﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﺪ و در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎ ﮔﺪاﺋﯽ ﮐﺮدن ﺧﻮد ﮐﺴﯽ را ﻧﯿﺎزارد و ﻣﺰاﺣﻢ ﻣﺮدم ﻧﺸﻮد و در آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫دروغ ﻧﮕﻮﯾﺪ و آﻧﭽﻨﺎن ﺻﺪای ﺧﻮد را ﺑﻠﻨﺪ و آﺷﮑﺎر ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﯿﺎزارد و ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ﺷﻨﯿﺪن ﺧﻄﺒﻪ ﺧﻄﯿﺐ و ﺷﻨﯿﺪن ﻋﻠﻢ ﻃﺎﻟﺒﺎن داﻧﺶ ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ -۱۳‬ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺮف زدن‪:‬‬

‫ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪی ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﻮﯾﺶ و ﺣﻮاس ﭘﺮﺗﯽ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﮔﺮدد ﺣﺮام اﺳﺖ‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺳﺘﺜﻨﺎی ﺗﺪرﯾﺲ ﻋﻠﻮم )دﯾﻨﯽ( ﮐﻪ آن ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﯿﺮون آﻣﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ و ﺻﺪای ﻗﺮاﺋﺖ آنھﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﻤﻟﺼ� ﻳﻨﺎﻲﺟ ر�ﻪ ﻋﺰوﺟﻞ ﻓﻠﻴﻨﻈﺮ‬
‫ﺑﻢ ﻳﻨﺎﺟﻴﻪ؟ وﻻ �ﻬﺮ ﺑﻌﻀ�ﻢ ﻰﻠﻋ ﺑﻌﺾ اﻟﻘﺮآن« »ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎزﮔﺰار در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺧﻮﯾﺶ راز و ﻧﯿﺎز و ﻣﻨﺎﺟﺎت ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وی ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﭼﻪ ﻣﻨﺎﺟﺎﺗﯽ‬
‫را ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽدارد‪ ،‬و ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﻤﺎ ﺻﺪای ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺻﺪای دﯾﮕﺮان ﺑﺎﻻ‬
‫ﻧﺒﺮد و ﺑﻠﻨﺪ ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ آن را رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﻗﺮآن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬او ﭘﺮده را ﮐﻨﺎر زد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻻ أن ﻠﻛ�ﻢ ﻣﻨﺎج ر�ﻪ ﻓﻼ ﻳﻮذﻳﻦ‬
‫ﺑﻌﻀ�ﻢ ﺑﻌﻀﺎ وﻻ ﻳﺮﻓﻊ ﺑﻌﻀ�ﻢ ﻰﻠﻋ ﺑﻌﺾ ﻲﻓ اﻟﻘﺮاءة« »آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن ھﻤﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ در ﺣﺎل ﻣﻨﺎﺟﺎت ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ھﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ھﻤﺪﯾﮕﺮ را ﻧﯿﺎزارﯾﺪ و ﺻﺪای‬
‫ﺧﻮد را در ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن آﻧﭽﻨﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺰاﺣﻢ ﻗﺮاﺋﺖ دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ آن را ﺑﺸﺮط ﺷﯿﺨﯿﻦ »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۱۴‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﺣﺮف زدن در ﻣﺴﺠﺪ‪:‬‬

 ‫‪٣٤١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺒﺎح را درﺑﺎره دﻧﯿﺎ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ آن در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ و ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻨﺪه ﯾﺎ ﮐﺎرھﺎی ﻣﺒﺎح دﯾﮕﺮ ﮔﺮدد‪ .‬ﭼﻪ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ از ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﺧﻮد ﺑﺮﻧﻤﯽﺧﺎﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آﻓﺘﺎب ﻃﻠﻮع‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﻣﺮدم ﺑﺎ ھﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و از ﮐﺎرھﺎی دوره ﺟﺎھﻠﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﺒﺴﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫»اﺧﺮاج« ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۱۵‬ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﺧﻮاﺑﯿﺪن در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪:‬‬

‫از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺎ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ ﺟﻮان ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽ‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻗﯿﻠﻮﻟﻪ )ﺧﻮاب ﻧﯿﻤﺮوزی( ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ«‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ »اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ« و »ﻋﺮﻧﯽ«ھﺎ و ﻋﻠﯽ و ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻣﯿﻪ و ﮔﺮوھﯽ از اﺻﺤﺎب در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ »ﺛﻤﺎﻣﻪ« ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ .‬ھﻤﻪ اﯾﻦھﺎ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص روی داده اﺳﺖ«‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ در »اﻻم«‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ھﺮﮔﺎه ﻣﺸﺮک ﺷﺐ را در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ روز آورد ھﻤﭽﯿﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ و‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺸﺮک در ھﺮ ﻣﺴﺠﺪی ﺷﺐ را ﺑﺮوز‬
‫آورد ﻣﮕﺮ در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ در دوره‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺎن و ﮔﻮﺷﺖ ﻣﯽﺧﻮردﯾﻢ«‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺣﺴﻦ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۱۶‬ﺗﺸﺒﯿﮏ اﺻﺎﺑﯿﻊ =در ھﻢ ﻓﺮو ﺑﺮدن اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز و ﺑﮫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ را در ھﻢ ﻓﺮو ﺑﺮد و ﺑﺎ ھﻢ ﮔﺮه ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ دو‬
‫ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﮐﻌﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»إذا ﺗﻮﺿﺄ أﺣﺪ�ﻢ ﻓﺄﺣﺴﻦ وﺿﻮءه ﺛﻢ ﺧﺮج ﺎﻋﻣﺪا إﻰﻟ اﻤﻟﺴﺠﺪ ﻓﻼ �ﺸﺒ�ﻦ ﺑ� أﺻﺎﺑﻌﻪ‬
‫ﻓﺈﻧﻪ ﻲﻓ ﺻﻼة« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻨﺤﻮ اﺣﺴﻦ و ﻧﯿﮑﻮ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺧﻮد را در ھﻢ ﻓﺮو ﻧﺒﺮد و آنھﺎ را ﺑﺎ ھﻢ ﮔﺮه ﻧﺰﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ او در‬
‫ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٤٢‬‬

‫از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدی در وﺳﻂ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺼﻮرت اﺣﺘﺒﺎء )ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن( ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﻌﻀﯽ از اﻧﮕﺸﺘﺎن‬
‫دﺳﺖ را در ﻻﺑﻼی ﺑﻌﻀﯽ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ دﯾﮕﺮ ﻓﺮو ﺑﺮده )ﺗﺸﺒﯿﮏ اﺻﺎﺑﯿﻊ(‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻪ وی اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺎﻛن أﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ‬
‫اﻤﻟﺴﺠﺪ ﻓﻼ �ﺸﺒ�ﻦ ﻓﺈن اﻟتﺸبﻴﻚ ﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن‪ ،‬و�ن أﺣﺪ�ﻢ ﻻ ﻳﺰال ﻲﻓ ﺻﻼة ﻣﺎ ﺎﻛن‬
‫ﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠﺪ ﺣﻰﺘ �ﺮج ﻣﻨﻪ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﺴﺖ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ را در‬
‫ھﻢ ﻓﺮو ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﭼﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﮐﺎر ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ھﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ھﺴﺘﯿﺪ و ﺑﯿﺮون ﻧﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪.‬‬

‫‪ -۱۷‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﺑﯿﻦ ﭼﮫﺎرﭼﻮﺑﻪھﺎی در‪:‬‬

‫اﻣﺎم و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﭼﮫﺎرﭼﻮﺑﻪھﺎی در‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫داﺧﻞ ﮐﻌﺒﻪ ﺷﺪ ﺑﯿﻦ »ﺳﺎرﯾﺘﯿﻦ« = ﭼﮫﺎرﭼﻮﺑﻪ در‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ و‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ ﺗﯿﻤﯽ و ﺳﻮﯾﺪ ﺑﻦ ﻏﻔﻠﻪ در ﺑﯿﻦ ﺳﺘﻮنھﺎ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺧﻮد ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮای‬
‫ﻣﺎﻣﻮﻣﺎن اﮔﺮ ﺟﺎ وﺳﯿﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﭼﮫﺎرﭼﻮﺑﻪ در ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﺻﻒھﺎ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ اﮔﺮ ﺟﺎ ﺗﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪.‬‬
‫از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺎ را از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﺑﯿﻦ ﭼﮫﺎرﭼﻮﺑﻪھﺎی در‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺎ را از آن ﻧﮫﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﻗﺮه از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬در دوره ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎ را ﻧﮫﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‬
‫از اﯾﻦ در ﺑﯿﻦ ﭼﮫﺎرﭼﻮﺑﻪھﺎی در ﺻﻒ ﺑﺒﻨﺪﯾﻢ و ﻣﺎ را در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﮐﻪ در اﺳﻨﺎد آن ﻣﺮدی ﮔﻤﻨﺎم وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر در »ﺳﻨﻦ« ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﮫﯽ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و‬
‫ﺣﺬﯾﻔﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﺪ اﻟﻨﺎس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﻣﯿﺎن اﺻﺤﺎب ﮐﺴﯽ ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻞﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در آنﻫﺎ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬

‫از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﻣﺤﻞھﺎی زﯾﺮ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪٣٤٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۱‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﻣﻘﺒﺮه‪:‬‬

‫ﺷﯿﺨﯿﻦ و اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﻌﻦ اﷲ‬
‫اﻴﻟﻬﻮد واﻨﻟﺼﺎرى‪ :‬اﺨﺗﺬوا ﻗﺒﻮر أﻧبﻴﺎﺋﻬﻢ مﺴﺎﺟﺪ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﮫﻮد و ﻧﺼﺎری را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮔﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﻮد را ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮ ﻣﺮﺛﺪ ﻏﻨﻮی رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﺼﻠﻮا إﻰﻟ‬
‫اﻟﻘﺒﻮر وﻻ ﺠﺗﻠﺴﻮا ﻋﻠﻴﻬﺎ« »ﺑﻪ ﺳﻮی ﮔﻮرھﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺑﺮ آنھﺎ ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ آن‬
‫دو از ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﺠﻠﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﻨﺞ روز ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻤﯿﺮد از وی ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﻣﻦ ا�ﻦ ﻗﺒﻠ�ﻢ ﺎﻛﻧﻮا ﻳﺘﺨﺬون‬
‫ﻗﺒﻮر أﻧبﻴﺎﺋﻬﻢ وﺻﺎﺤﻟﻴﻬﻢ مﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬أﻻ ﻓﻼ ﺗﺘﺨﺬوا اﻟﻘﺒﻮر مﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬إ� أﻧﻬﺎ�ﻢ ﻋﻦ ذلﻚ«‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻣﺮدان ﺻﺎﻟﺢ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺧﻮد ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﮔﻮرھﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﮫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ام ﺳﻠﻤﻪ ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞ ﮐﺮد ﮐﻪ او در ﺣﺒﺸﻪ‬
‫ﮐﻨﯿﺴﻪای را دﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎم ﮐﻨﯿﺴﻪ ﻣـﺎرﯾﻪ ﮐـﻪ در آن ﺗﺼﻮﯾﺮھﺎﺋﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أوﺌﻟﻚ ﻗﻮم إذا ﻣﺎت ﻓﻴﻬﻢ اﻟﻌﺒﺪ الﺼﺎﻟﺢ أو الﺮﺟﻞ الﺼﺎﻟﺢ ﺑﻨﻮا ﻰﻠﻋ ﻗﺮﺒه‬
‫مﺴﺠﺪا وﺻﻮروا ﻓﻴﻪ ﺗﻠﻚ الﺼﻮر‪ ،‬أوﺌﻟﻚ ﺮﺷار اﺨﻟﻠﻖ ﻋﻨﺪ اﷲ« »اﯾﻦھﺎ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪه ﺻﺎﻟﺤﯽ ﻣﯽ ﻣﺮد و ﻣﺮد ﺻﺎﻟﺤﯽ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻣﯽﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺮﮔﻮر وی ﻣﺴﺠﺪی‬
‫)ﻧﻤﺎزﮔﺎھﯽ( ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮھﺎ را در آن ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦھﺎ ﻧﺰد ﺧﺪا ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺨﻠﻮق ھﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻟﻌﻦ اﷲ زاﺋﺮات اﻟﻘﺒﻮر واﻤﻟﺘﺨﺬﻳﻦ ﻋﻠﻴﻬﺎ‬
‫اﻤﻟﺴﺎﺟﺪ والﺮﺴج« »ﺧﺪاوﻧﺪ زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﻣﯽروﻧﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮﮔﻮرھﺎ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺷﻤﻊ روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎء اﯾﻦ ﻧﮫﯽ را در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﮐﺮاھﺖ ﺣﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﮐﻨﺎر ﮔﻮر ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﮔﻮر ﭘﯿﺶ روی ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ وی‪ .‬و ﺑﻪ رای »ﻇﺎھﺮﯾﻪ« اﯾﻦ ﻧﮫﯽ ﺑﺮای ﺗﺤﺮﯾـﻢ اﺳﺖ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﮔﻮر ﺣﺮام و‬
‫ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﺧﻮاه ﯾﮏ ﻗﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻗﺒﺮ‪ .‬و اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺼﺮاﺣﺖ از ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻧﻪ از ﮐﺮاھﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ رای ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﻣﻘﺒﺮه ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٤٤‬‬

‫در آن ﺳﻪ ﮔﻮر ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﯾﮏ ﻗﺒﺮ ﯾﺎ دو ﻗﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار رو ﺑﺪان‬
‫ﻗﺒﺮ ﯾﺎ ﺑﺪان دو ﻗﺒﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ و ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ اﮔﺮ رو ﺑﻪ ﻗﺒﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﺪ ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ -۲‬از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﮐﻠﯿﺴﺎ و ﮐﻨﯿﺴﻪ =ﻣﻌﺒﺪ ﻧﺼﺎری و ﯾﮫﻮد ﻧﯿﺰ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ در ﮐﻨﯿﺴﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ و ﺷﻌﺒﯽ و ﻋﻄﺎء و‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﮐﻨﯿﺴﻪ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺨﺎری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس در ﻣﻌﺒﺪ )ﯾﮫﻮد و ﻧﺼﺎری( ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﻌﺒﺪی ﮐـﻪ در آن ﺗﺼﻮﯾﺮ و‬
‫ﻣﺠﺴﻤﻪای ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻧﺠﺮان )در ﯾﻤﻦ( ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ھﯿﭻ ﻣﮑﺎﻧﯽ را‬
‫ﭘﺎﮐﺘﺮ و ﺑﮫﺘﺮ از ﻣﻌﺒﺪ ﯾﮫﻮد ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ )آﯾﺎ آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؟( ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﺮایﺷﺎن‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬آن را ﺑﺎ آب و ﺳﺪر ﺑﺸﻮﺋﯿﺪ و در آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ .‬ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫در ﻣﻌﺒﺪ ﯾﮫﻮد و ﻧﺼﺎری را ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -۳‬از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در »زﺑﺎﻟﻪداﻧﯽ« و »ﮐﺸﺘﺎرﮔﺎه« و »راﺳﺘﻪراه« و »ﺧﻮاﺑﮕﺎه ﺷﺘﺮان«‬

‫و »ﺣﻤـﺎم« و ﺑﺮ ﺑﺎﻻی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌـﺒﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﮫـﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫زﯾﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮه از داود ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ و او از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ھﻔﺖ ﻣﺤﻞ ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬در زﺑﺎﻟﻪداﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺸﺘﺎرﮔﺎه‪ ،‬ﮔﻮرﺳﺘﺎن‪ ،‬راﺳﺘﻪ‬
‫راه‪ ،‬ﺣﻤﺎم‪ ،‬ﺧﻮاﺑﮕﺎه ﺷﺘﺮان‪ ،‬و ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﺎم ﺑﯿﺖ اﻟﻠﻪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﻋﺒﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﯿﺪ‬
‫و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ او اﺳﻨﺎد آن را ﻗﻮی ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﺖ ﻧﮫﯽ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در زﺑﺎﻟﻪداﻧﯽ و ﮐﺸﺘﺎرﮔﺎه آﻧﺴﺖ ﮐﻪ آنھﺎ ﻣﺤﻞ‬
‫ً‬
‫ﻧﺠﺎﺳﺖ و ﮐﺜﺎﻓﺖ و آﻟﻮدﮔﯽ ﻣـﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺪون ﺣـﺎﺋﻞ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ‬
‫در آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺣﺎﺋﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ و ﺑﻪ رای اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻇﺎھﺮﯾﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻋﻠﺖ ﻧﮫﯽ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﺧﻮاﺑﮕﺎه ﺷﺘﺮان ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﮫﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آنھﺎ از ﺟﻦ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ )ﯾﻌﻨﯽ آﻟﻮده ھﺴﺘﻨﺪ( و دﻻﯾﻞ دﯾﮕﺮی را ﻧﯿﺰ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و ﺣﮑﻢ آن ﻧﯿﺰ ھﻤﭽﻮن ﺣﮑﻢ »زﺑﺎﻟﻪداﻧﯽ« و “ﮐﺸﺘﺎرﮔﺎه“ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در‬
‫راﺳﺘﻪ راه ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻠﺖ ﻣﻮرد ﻧﮫﯽ واﻗﻊ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﺮدد ﻣﺮدم و ﺳﺮ و ﺻﺪای‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﮐﻨﻨﺪه ﻗﻠﺐ ﻧﻤﺎزﮔﺰار اﺳﺖ و ﺧﺸﻮع ﻗﻠﺐ را از وی ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ‬
‫روی ﺑﺎم ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ ﻣﻮرد ﻧﮫﯽ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺮ‬
 ‫‪٣٤٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫روی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی آن‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻪ ﺳﻮی آن‬
‫ﻧﻤـﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎء ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺑﺎم آن را ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﻼف‬
‫ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮐﻪ آن را ﺟﺎﯾﺰ وﻟﯽ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﭼﻪ اﯾﻦ ﮐـﺎر ﺑﺮﺧﻼف ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺮاھﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﺣﻤﺎم ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﻧﺠﺎﺳﺖ و‬
‫آﻟﻮدﮔﯽ اﺳﺖ و ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ وﻗﺘﯽ ﮐﺮاھﺖ دارد ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﻨﺘﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫ﺑﻘﻮل اﺣﻤﺪ و ﻇﺎھﺮﯾﻪ و اﺑﻮ ﺛﻮر ﻧﻤﺎز در ﺣﻤﺎم ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‪:‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻓﺮض ﯾﺎ ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ داﺧﻞ »ﺑﯿﺖاﻟﻠﻪ« رﻓﺖ‪ ،‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ و ﺑﻼل و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ‬
‫ھﻤﺮاه اﯾﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ آﻧﺎن در ﮐﻌﺒﻪ را ﺑـﻪ روی ﺧﻮد ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن در را ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﺑﻪ داﺧﻞ رﻓﺘـﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻼل ﺑﺮﺧﻮردم و از وی ﭘﺮﺳﯿﺪم آﯾﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬او ﺑﯿﻦ دو ﻋﻤﻮد ﯾﻤﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‬
‫و ﺷﯿﺨﯿﻦ‪.‬‬

‫ﭘﺮده و ﭘﻮﺷﺶ در ﭘﯿﺶ روی ﻧﻤﺎزﮔﺰار )ﺣﺮﯾﻢ ﻧﻤﺎزﮔﺰار(‬

‫‪ -۱‬ﺣﮑﻢ آن‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﭘﺮده ﯾﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﯾﺎ ﭼﯿﺰی را‪ ،‬ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از ﺟﻠﻮ وی رد ﺷﻮد و دﯾﺪﻧﺶ را از آن ﺳﻮی آن ﻣﺎﻧﻊ‪ ،‬ﺑﺎز دارد‪ .‬و‬
‫ﺑﺮای ﺧﻮد ﺣﺮﯾﻢ ﺑﺴﺎزد‪ .‬ﭼﻪ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺻ�‬
‫أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠﻴﺼﻞ إﻰﻟ ﺳﺮﺘة وﻴﻟﺪن ﻣﻨﻬﺎ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮده ﯾﺎ ﺣﺎﺋﻠﯽ را‬
‫ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﻗﺮار دھﺪ و از آن ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه روز ﻋـﯿﺪ )ﺑﺮای ﻧﻤﺎز( ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺳﺮ ﻧﯿﺰهای را ﭘﯿﺶ روی وی ﻗﺮار دھﻨﺪ و رو ﺑﻪ ﻃﺮف آن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺮدم ﭘﺸﺖ ﺳﺮ وی ﺑﻮدﻧﺪ و در ﺳﻔﺮ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫اﻣﯿﺮان ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ وﻗﺘﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﭘـﻮﺷﺶ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﮔﺰار ﻧﮕﺮان آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از ﭘﯿﺶ روی او ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٤٦‬‬

‫ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از ﭘﯿﺶ روی وی ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﭘﻮﺷﺶ و ﺣﺎﯾﻞ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻓﻀﺎی ﺑﺎز‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﮔـﺰارده اﺳﺖ در‬
‫ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﭼﯿﺰی ﭘﯿﺶ روی وی ﻧﺒﻮده اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮐـﻪ او‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬او ﻣﺴﺘﻨﺪی ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺤﺘﺮ از اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس دارد‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺼﻮرت ﺣﺎﯾﻞ و ﭘﻮﺷﺶ ﻗﺮار داد؟‬

‫ھﺮﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰار‪ ،‬آن را در ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﺑﮕﺬارد وﻟﻮ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻮﺷﻪ‬
‫ﻓﺮﺷﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ﺻﺒﺮه اﺑﻦ ﻣﻌﺒﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺻ� أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠيﺴتﺮﺘ لﺼﻼﺗﻪ ولﻮ �ﺴﻬﻢ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی را ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﺑﮕﺬارد ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺗﯿﺮی ھـﻢ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺣﺎﮐـﻢ ﻧﯿﺰ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺸـﺮط ﻣﺴﻠﻢ »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﯿﺜﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬رﺟﺎل اﺣﻤﺪ ﺑﺮای اﯾـﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬رﺟـﺎل ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺻ� أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠﻴﺠﻌﻞ ﺗﻠﻘﺎء وﺟﻬﻪ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ �ﺪ ﺷيﺌﺎ‬
‫ﻓﻠﻴﻨﺼﺐ ﻋﺼﺎ‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ ﻳ�ﻦ ﻣﻌﻪ ﻋﺼﺎ ﻓﻠﻴﺨﻂ ﺧﻄﺎ وﻻ ﻳﺮﻀه ﻣﺎ مﺮ ﺑ� ﻳﺪﻳﻪ« »ھﺮﮔﺎه‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ،‬ﭼﯿﺰی را ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻋﺼﺎﺋﯽ‬
‫را ﻧﺼﺐ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﻋﺼﺎ ھﻤﺮاھﺶ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺧﻄﯽ را ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰی از ﺟﻠﻮ وی ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور ﮐﻨﺪ او را زﯾﺎن ﻧﺪارد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﺎن آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ اﻟﻤﺪﯾﻨﯽ آن را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻦ ﺣﮑﻢ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ان ﺷﺎء اﻟﻠﻪ‪ .‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ او رو ﺑﺮوی ﺳﺘﻮﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪش ﺑﻮد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ رو ﺑﺮوی‬
‫درﺧﺖ و رو ﺑﺮوی ﺗﺨﺖ ﺧﻮاﺑﯽ ﮐﻪ ﻋـﺎﯾﺸﻪ روی آن دراز ﮐﺸـﯿﺪه ﺑﻮد و رو ﺑﺮوی ﺷﺘﺮش‬
‫و رو ﺑﺮوی ﺟﮫﺎز ﺷﺘﺮش ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ھﺮ ﭼﯿﺰی را ﻣﯽﺗﻮان “ﺳﺘﺮه“‬
‫و ﻣﺎﻧﻊ ﻗﺮار داد(‪ .‬از ﻃﻠﺤﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ و ﭼﮫﺎر ﭘﺎﯾﺎن از ﺟﻠﻮ‬
‫ﻣﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬مﺆﺧﺮة الﺮﺣﻞ ﺗ�ﻮن ﺑ�‬
‫ﻳﺪي أﺣﺪ�ﻢ ﺛﻢ ﻻ ﻳﺮﻀه ﻣﺎ مﺮ ﻋﻠﻴﻪ« »اﮔﺮ ﭼﻮب آﺧﺮ ﭘﺎﻻن و زﯾﻦ و ﺟﮫﺎز ﺷﺘﺮ و‪ ...‬را‬
‫ﺟﻠﻮ روی ﺧﻮد ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﮐﻪ از ﺟﻠﻮ ﺷﻤﺎ در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﺮای ﺷﻤﺎ زﯾﺎﻧﯽ ﻧﺪارد‬
 ‫‪٣٤٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫و ﻧﻤﺎز اﺷﮑﺎل ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ‬
‫آن را »ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۳‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای اﻣﺎم ﺣﺎﺋﻞ و ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش و او از ﺟﺪش رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ھﻤﺮاه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺑﻠﻨﺪی ﺗﭙﻪ »اذاﺧﺮ« در ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﮑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽ آﻣﺪﯾـﻢ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻊ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رو ﺑﻪ دﯾﻮاری در ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ اﯾﺴﺘﺎد و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫وی اﯾﺴﺘﺎدﯾﻢ‪ ،‬در آﻧﻮﻗﺖ‪ ،‬ﺑﺮهای ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از ﺟﻠﻮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ھﻤﭽﻨﺎن او را از ﺧﻮد ﻣﯽراﻧﺪ و ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ از ﺟﻠﻮ وی ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ و آﻧﻘﺪر ﭘﯿﺶ رﻓﺖ‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آﻧﻘﺪر ﺑﻪ دﯾﻮار ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮه ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ از آﻧﺠﺎ ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﺑﺮه از‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ وی ﻋﺒﻮر ﮐﺮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬در ﺷﺮف ﺑﻠﻮغ و اﺣﺘﻼم ﺑﻮدم‪ ،‬روزی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻤﺮاه ﻣﺮدم در»ﻣﻨﯽ« ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺳـﻮار ﺑـﺮ ﺧﺮی ﺑﻮدم و از ﺟﻠﻮ ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﻔﻮف ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻢ و ﺧﺮ‬
‫را ﺑﺤﺎل ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻣﯽﭼﺮﯾﺪ و ﺑﻪ داﺧﻞ ﺻﻒ رﻓﺘـﻢ‪ .‬ﮐﺴﯽ آن را ﺑﺮ ﻣﻦ اﻧﮑﺎر‬
‫ﻧﮑﺮد‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ .‬از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ از ﺟﻠﻮ ﺻﻒ‬
‫ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد و ﺣﺎﺋﻞ و ﭘﻮﺷﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺎم و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬
‫ﻣﺸﺮو ع و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۴‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ )اﻣﺎم و ﻣﻨﻔﺮد( ردﯾﻒ ﺑﻪ آن ﺣﺎﺋﻞ و ﭘﻮﺷﺶ )ﺳﺘﺮه( ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫ﺑﻐﻮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ آﻧﻘﺪر ﻧـﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺣـﺎﺋﻞ و ﭘﻮﺷﺶ‬
‫اﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑـﯿﻦ ﺻﻔﻮف ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺰ‬
‫ھﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه ﺑﻮد‪» :‬ﻟﯿﺪن ﻣﻨﮫﺎ«‪ .‬از ﺑﻼل رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺑﯿﻦ او و دﯾﻮار در ﺣﺪود ﺳﻪ ذراع ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ آن از ﺑﺨﺎری اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﮫﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎﻧﺪازه ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‬
‫ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬

‫‪ -۵‬ﺣﺮام اﺳﺖ از ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﮔﺰار و ﺣﺎﺋﻞ و ﭘﻮﺷﺸﯽ ﮐﻪ ﻧﮫـﺎده اﺳﺖ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٤٨‬‬

‫ﺑﻤﻮﺟﺐ اﺣﺎدﯾﺚ ﻋﺒﻮر و ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎزﮔﺰار و ﭘﻮﺷﺸﯽ ﮐﻪ ﻧﮫﺎده‬

‫اﺳﺖ ﺣﺮام و از ﮔﻨﺎھﺎن ﮐﺒﯿﺮه و ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺮا‬
‫ﭘﯿﺶ اﺑﻮ ﺟﮫﯿﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ از او ﺑﭙﺮﺳـﻢ‪ :‬درﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺶ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﭼﯿﺰی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ؟ اﺑﻮﺟﮫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻮ ﻳﻌﻠﻢ اﻤﻟﺎر ﺑ�‬
‫ﻳﺪي اﻤﻟﺼ� ﻣﺎذا ﻋﻠﻴﻪ لﺎﻜن أن ﻳﻘﻒ أر�ﻌ� ﺧ� ﻪﻟ ﻣﻦ أن ﻳﻤﺮ ﺑ� ﻳﺪﻳﻪ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﭘﯿﺶ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﯽﮔﺬرد اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﭼﻪ ﮔﻨﺎھﯽ ﺑﻪ وی ﻣﯽرﺳﺪ و‬
‫ﭼﻪ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽداد ﮐﻪ ﭼﮫﻞ روز ﯾﺎ ﭼﮫﻞ ﻣﺎه ﯾﺎ ﭼﮫﻞ ﺳﺎل‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺸﻮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ .‬ﺧﻮد زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟـﺪ‬
‫ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬لﻮ ﻳﻌﻠﻢ اﻤﻟﺎر ﺑ� ﻳﺪي اﻤﻟﺼ� ﻣﺎذا ﻋﻠﻴﻪ ﺎﻛن‬
‫ﻻن ﻳﻘﻮم أر�ﻌ� ﺧﺮ�ﻔﺎ ﺧ� ﻪﻟ ﻣﻦ أن ﻳﻤﺮ ﺑ� ﻳﺪﻳﻪ« ﺑﺰاز آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ از ﻗﻮل اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و دﯾﮕﺮان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﺟﻠﻮ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺣﺎﯾﻞ و ﭘﻮﺷﺶ را ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﻧﮫﺎده ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫ﭼﯿﺰی ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺒﻮر از ﺟﻠﻮ وی ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ در»ﺻﺤﯿﺢ« ﺧﻮد آن را از ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽ وداﻋﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از ﻃﻮاف ﻓﺎرغ‬
‫ﺷﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪای از ﻣﺤﻞ ﻃﻮاف رﻓﺖ و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺑﯿﻦ او و ﻃﻮاف‬
‫ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﮐﺴﯽ ﻧﺒﻮد«‪ .‬اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ )اﺑﻦ ﺣﺒﺎن( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار در ﻧﻤﺎز ﭼﯿﺰی ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﻧﻨﮫﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻦ و ﻋﺒﻮر از ﺟﻠﻮ وی ﻣﺒﺎح‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﺧﺒﺮ دﻟﯿﻞ آﺷﮑﺎری اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮی درﺑﺎره ﻋﺒﻮر ﻧﮑﺮدن از ﺟﻠﻮ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاری اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ و ﺣﺎﯾﻞ و ﭘﻮﺷﺸﯽ ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﻧﮫﺎده‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری را ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺎﻟﯽ ﻧﻤﺎز‬
‫ﮔﺰارده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و او ﭘﺮده و ﭘﻮﺷﺸﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ روﻧﺪ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را اداﻣﻪ داده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫»اﻟﺮﮐﻦ اﻻﺳﻮد« ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن از ﭘﯿﺶ روی او ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺮدهای ﯾﺎ ﺣﺎﯾﻠﯽ ﻧﺒﻮد«‪ .‬در »روﺿﻪ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐـﻪ اﮔـﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﭼﯿﺰی را ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﻧﻨﮫﺎد ﯾﺎ ﭼﯿﺰی ﻧﮫﺎده وﻟﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪاش ﺑﺎ آن ﻓﺮاوان‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮل ﺻﺤﯿﺢ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﻮر ﮐﻨﻨﺪه را ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﻘﺼﯿﺮ او اﺳﺖ و‬
 ‫‪٣٤٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫در آن ﺻﻮرت ﻋﺒﻮر از ﺟﻠﻮ وی ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺧﻮدداری‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -۶‬از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﻤـﺎزﮔﺰار ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺟﻠﻮ وی ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬از ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﺎﻧﻌﯽ را ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﻧﮫﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻧﻤﺎز ﻣﺎﻧﻊ ﻋﺒﻮر ﮐﻨﻨﺪه‬
‫از ﺟﻠﻮ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺣﯿﻮان‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺮور ﮐﻨﻨﺪه از آﻧﺴﻮی ﻣﺎﻧﻊ‬
‫)ﺳﺘﺮه( ﺑﮕﺬرد‪ ،‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﺎﻧﻊ آن ﻧﺸﻮد و ﻋﺒﻮر آن ﺑﺮای ﻧﻤﺎزﮔﺰار زﯾﺎﻧﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫از ﺣﻤﯿﺪ ﺑﻦ ھﻼل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﺣﺎﻟﯿﻪ ﻣﻦ و ﯾﮑﻨﻔﺮ از دوﺳﺘﺎﻧـﻢ‪،‬‬
‫درﺑﺎره ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﺬاﮐﺮه ﻣﯽﮐﺮدﯾـﻢ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺼﺎﻟﺢ اﻟﺴﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری‪ ،‬در‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردم‪ ،‬او ﭼﯿﺰی را ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﻧﮫﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ او را از ﻣﺮدم‬
‫ﭘﻨﮫﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در آن وﻗﺖ ﺟﻮاﻧﯽ از »ﺑﻨﯽ اﺑﯽ ﻣﻌﯿﻂ« وارد ﺷﺪ و ﺧﻮاﺳﺖ از ﺟﻠﻮ‬
‫اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪ او زد و او را از ﺧﻮد راﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻮان ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و ﺟﺰ‬
‫آﻧﺠﺎ راه ﻋﺒﻮری ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻟﺬا دو ﺑﺎره ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺧﻮاﺳﺖ از آﻧﺠﺎ ﺑﮕﺬرد‪ ،‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ اﯾﻦ ﺑﺎر‬
‫ﺳﺨﺘﺘﺮ از ﺑﺎر اول ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪ او زد و او را از ﺧﻮد راﻧﺪ‪ ،‬آن ﺟﻮان اﯾﺴﺘﺎد و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ را ﻧﺎﺳﺰا‬
‫ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮدم ازدﺣﺎم ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آن ﺟﻮان ﭘﯿﺶ ﻣﺮوان رﻓﺖ و از اﺑـﻮﺳﻌﯿﺪ‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻮن اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﭘﯿﺶ ﻣﺮوان رﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺮوان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا آن ﺑﺮادر زادهات از ﺗﻮ‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺻ�‬
‫أﺣﺪ�ﻢ إﻰﻟ ﺷﺊ �ﺴﺮﺘه ﻣﻦ اﻨﻟﺎس ﻓﺄراد أﺣﺪ أن �ﺘﺎز ﺑ� ﻳﺪﻳﻪ ﻓﻠﻴﺪﻓﻌﻪ ﻓﺈن أﻰﺑ ﻓﻠﻴﻘﺎﺗﻠﻪ‬
‫ﻓﺈﻧﻤﺎ ﻫﻮ ﺷﻴﻄﺎن« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﭼﯿﺰی را ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﻧﮫﺎده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ او را از ﻣﺮدم ﭘﻨﮫﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﺳﺖ از ﺟﻠﻮ او ﺑﮕﺬرد‪ ،‬او را از ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻋﺒﻮر ﮐﻨﻨﺪه اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ و ﺑﺎز ﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺎ او ﺟﻨﮓ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن او‬
‫ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری‪.‬‬

‫‪ -۷‬ﭼﯿﺰی ﻧﻤﺎز را ﻗﻄﻊ ﻧﻤـﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫ﺑﻪ رای ﻋﻠﯽ و ﻋﺜﻤﺎن و اﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ و ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری و ﺣﻨﻔﯽھﺎ‬
‫ﭼﯿﺰی ﻧﻤﺎز را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﺑﻮداود از اﺑﻮوداک رواﯾﺖ ﮐـﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺟﻮاﻧﯽ از ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬از ﺟﻠﻮ او ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ او را از ﺧﻮد‬
‫راﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن ﺟﻮان ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬دوﺑﺎره اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ او را از ﺧﻮد راﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﮑﺮار‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٥٠‬‬

‫ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﻤﺎز را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﻧﻤﺎز را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ادرءوا ﻣﺎ اﺳﺘﻄﻌﺘﻢ ﻓﺈﻧﻪ ﺷﻴﻄﺎن« »ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ او را دﻓﻊ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺮاﻧﯿﺪ‬
‫ﭼﻪ او ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﭼﯿﺰﻫﺎی ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‬

‫اﻋﻤﺎل زﯾﺮ در ﻧﻤﺎز ﻣﺒﺎح اﺳﺖ و ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن آن ﻧﻤﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪-۱‬ﮔﺮﯾﻪ و ﻧﺎﻟﻪ و آه ﮐﺸﯿﺪن‪:‬‬

‫ﺧﻮاه از ﺗﺮس ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﺼﺎﺋﺐ و رﻧﺞھﺎ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻻت‬
‫َ‬
‫ﺑﺮوی ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ آنھﺎ را از ﺧﻮد دﻓﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِذا ُ� ۡت َ ٰ‬
‫�‬
‫� ّيا۩‪] ﴾٥٨‬ﻣﺮﯾﻢ‪» .[۵۸ :‬ﭼﻮن آﯾﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫َُ ٗ‬
‫ت ٱ َّلر� � � و� ِ‬ ‫َعلَ ۡيه ۡم َء َا� ٰ ُ‬
‫ِ‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪه ﻣﮫﺮﺑﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ روی ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ ﺳﺠﺪهﮐﻨﺎن و ﮔﺮﯾﻪ ﮐﻨﺎن«‪.‬‬
‫ﻣﻔﮫﻮم آﯾﻪ ﻧﻤـﺎزﮔﺰار و ﻏﯿﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ :‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﺸﺨﯿﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز از ﺳﯿﻨﻪاش ﺻﺪای ﺟﻮﺷﺶ ﮔﺮﯾﺎن ﻣﯽآﻣﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﯾﮓ ﻣﯽﺟﻮﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ از ﺧﻮف ﺧﺪا ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ و ﺻﺪای ﮔﺮﯾﻪ او ﺷﻨﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﺻﺪای ﻏﻠﯿﺎن آب در دﯾﮓ ﺟﻮﺷﺎن ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ او آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬در‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺟﺰ ﻣﻘﺪاد ﺑﻦ اﻻﺳﻮد ﺳﻮاری در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬و در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﺗﻨﮫﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺷﺐ ﺑﯿﺪاری ﮐﺸﯿﺪ و ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺷﺪ در زﯾﺮ درﺧﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن‪ .‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎری‬
‫ﺧﻮد ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬مﺮوا أﺑﺎ ﺑ�ﺮ أن ﻳﺼ� ﺑﺎﻨﻟﺎس« »ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد«‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﯽﮔﻤﺎن اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺮد رﻗﯿﻖ اﻟﻘﻠﺐ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﺷﮏ ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﮕﻪ دارد‪ ،‬او ھﺮﮔﺎه ﻗﺮآن ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪،‬ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‬
‫ﺑﺪاﻧﺠﮫﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﻣﺮدم از اﺑﻮﺑﮑﺮ دوری ﺟﻮﯾﻨﺪ و ﺑﺪﺷﺎن آﯾﺪ ﮐﻪ او‬
‫اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺟﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و آن را ﺑﻔﺎل ﺑﺪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬مﺮوا أﺑﺎ ﺑ�ﺮ ﻓﻠﻴﺼﻞ ﺑﺎﻨﻟﺎس‪ ،‬إﻧ�ﻦ ﺻﻮاﺣﺐ ﻳﻮﺳﻒ« »ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ ﺑﺮای‬
‫ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺳﺎن زﻧﺎﻧﯽ ھﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰی را‬
 ‫‪٣٥١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫در دل دارﯾﺪ و ﺧﻼف آن را اﻇﮫﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﭘﯿﺸﻨﻤﺎزی را ﺑﻌﮫﺪه ﮔﯿﺮد ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ وی‬
‫ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﭼﻮن ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮔﺮﯾﻪ ﺑﺮوی ﻏﻠﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﯾﻪ در ﻧﻤﺎز اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪.‬‬
‫روزی ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺳﻮره ﯾﻮﺳﻒ را ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪﯾﻦ آﯾـﻪ رﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ٓ َ ۡ ُ ْ َ ّ َ ُ ۡ ٓ َ‬
‫� إِ� ﴾ ]ﯾﻮﺳﻒ‪ .[٨٦ :‬ﺻﺪای ﮔﺮﯾﻪ ﻋﻤﺮ ﺷﻨﯿﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬ ‫﴿إِ�ما أشكوا � ِ� وحز ِ‬
‫ﺑﺨﺎری و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ در ﻧﻤﺎز ﺻﺪای ﮔﺮﯾﻪ ﺧﻮد را‬
‫آﺷﮑﺎر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﺟﻮاب ردی اﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮐﺴﯽ در ﻧﻤﺎز‬
‫ﮔﺮﯾﻪ ﮐﻨﺪ و دو ﺣﺮف از آن آﺷﮑﺎر ﮔﺮدد ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮاه از ﺗﺮس و ﺧﻮف‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‪ .‬و اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮدن دو ﺣﺮف ﻇﺎھﺮ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻼم و ﺳﺨﻦ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ ﮐﻼم و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﻏﯿﺮ از ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻮﻗﺖ ﻧﻤﺎز‪:‬‬

‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‬
‫وﻟﯽ ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﻪ ﻃﺮف ﭘﺸﺖ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ اﺑﻮداود رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻃﺮف »ﺷﻌﺐ« ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ .‬اﺑﻮداود ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣـﺒﺮص ﺳﻮاری را ﺷﺐ ﺑﺮای ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ ﺑﻪ »ﺷﻌﺐ« ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬از اﻧﺲ ﺑﻦ‬
‫ﺳﯿﺮﯾﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣـﺎﻟﮏ را دﯾـﺪهام ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﭼﯿﺰی‬
‫ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺖ و ﺑﺪان ﺧﯿﺮه ﺷﺪه ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﻃﺮاف اﮔﺮ ﺑﺮای ﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ و ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از آن ﺧﻮدداری‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎ ﺧﺸﻮع و دل ﺑﻪ ﺧﺪا دادن و روی ﻧﻤﻮدن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎره »اﻟﺘﻔﺎت« و ﺑﻪ اﻃﺮاف ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال‬
‫ﮐﺮدم‪ ،‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺧﺘﻼس �ﺘﻠﺴﻪ الﺸﻴﻄﺎن ﻣﻦ ﺻﻼة اﻟﻌﺒﺪ« »اﻟﺘﻔﺎت و ﺑـﻪ اﻃﺮاف‬
‫ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ در ﻧﻤﺎز ﯾﮑﻨﻮع دزدی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن از ﺑﻨﺪه ﺧﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑـﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‬
‫و ﺑﺨﺎری و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻮداود‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٥٢‬‬

‫از اﺑﻮاﻟﺪرداء ﺑﻄﺮﯾﻖ ﻣﺮﻓﻮع رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘـﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺄﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس إﻳﺎ�ﻢ‬
‫واﻻﺘﻟﻔﺎت ﻓﺈﻧﻪ ﻻ ﺻﻼة لﻠﻤﻠﺘﻔﺖ‪ ،‬ﻓﺈن ﻏﻠﺒﺘﻢ ﻲﻓ اﺘﻟﻄﻮع ﻓﻼ ﺗﻐﻠﻦﺒ ﻲﻓ اﻟﻔﺮاﺋﺾ« »ای‬
‫ﻣﺮدم از ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﻃﺮاف در ﻧﻤﺎز ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ ﻧﻤﺎزی ﻧﺪارد‪،‬‬
‫اﮔﺮ در ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪﯾﺪ ﻧﮕﺬارﯾﺪ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻧﺸﻮﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪.‬‬
‫از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻳﺎك واﻻﺘﻟﻔﺎت ﻲﻓ‬
‫الﺼﻼة ﻓﺈن اﻻﺘﻟﻔﺎت ﻲﻓ الﺼﻼة ﻫﻠﻜﺔ ﻓﺈن ﺎﻛن وﻻ ﺑﺪ ﻓﻲﻔ اﺘﻟﻄﻮع ﻻ ﻲﻓ اﻟﻔﺮ�ﻀﺔ« »از‬
‫ً‬
‫ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﻃﺮاف در ﻧﻤﺎز ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ھﻼﮐﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد در ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ در ﻧﻤﺎز ﻓﺮض«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده و ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺎرث اﺷﻌﺮی آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﷲ أمﺮ �� ﺑﻦ‬
‫ز�ﺮ�ﺎ ﺨﺑﻤﺲ ﻠﻛﻤﺎت أن ﻳﻌﻤﻞ ﺑﻬﺎ و�ﺄمﺮ ﺑ� إﺮﺳاﺋﻴﻞ أن ﻳﻌﻤﻠﻮا ﺑﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻴﻪ‪.. :‬و�ن اﷲ أمﺮ�ﻢ‬
‫ﺑﺎلﺼﻼة ﻓﺈذا ﺻﻠﻴﺘﻢ ﻓﻼ ﺗﻠﺘﻔﺘﻮا ﻓﺈن اﷲ ﻳﻨﺼﺐ وﺟﻬﻪ لﻮﺟﻪ ﻋﺒﺪه ﻲﻓ ﺻﻼﺗﻪ ﻣﺎ لﻢ‬
‫ﻳﻠﺘﻔﺖ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﯾﺤﯿﯽ ﻓﺮزﻧﺪ زﮐﺮﯾﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﭼﯿﺰ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻧﯿﺰ دﺳﺘﻮر دھﺪ ﮐﻪ آنھﺎ را ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و در ﺿﻤﻦ آن آﻣﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ اﻃﺮاف ﻧﻨﮕﺮﯾﺪ‬
‫ﭼـﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻧﻤﺎز روی در روی ﺑﻨﺪه ﺧﻮﯾﺶ دارد‪ ،‬ﻣـﺎدام ﮐﻪ ﺑﻪ اﻃـﺮاف‬
‫ﻧﻨﮕﺮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫از اﺑﻮذر رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐـﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﺰال اﷲ ﻣﻘﺒﻼ ﻰﻠﻋ اﻟﻌﺒﺪ وﻫﻮ ﻲﻓ‬
‫ﺻﻼﺗﻪ ﻣﺎ لﻢ ﻳﻠﺘﻔﺖ ﻓﺈذا اﺘﻟﻔﺖ اﻧﺮﺼف ﻋﻨﻪ« »ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺧﺪا در ﻧﻤﺎز اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫اﻃﺮاف ﻧﻤﯽﻧﮕﺮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وی ﻣﯽ ﮔﺮد و روی در روی او دارد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ اﻃﺮاف‬
‫ﺑﻨﮕﺮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ روی از وی ﺑﮕﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود ﮐﻪ او آن را ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﻻﺳﻨﺎد داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﺳﺨﻦ از اﻟﺘﻔﺎت و ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻮد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﻪ ﺑﺪن ﺑﭽﺮﺧﺪ و از ﻗﺒﻠﻪ‬
‫ﻣﻨﺼﺮف ﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ اﻃﺮاف ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ ھﻤﻪ ﺗﻦ او از ﻗﺒﻠﻪ ﻣﺘﺤﻮل ﮔﺮدد‪،‬‬
 ‫‪٣٥٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ﭼﻪ »اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺒﻠﻪ« واﺟﺐ اﺳﺖ و در آﻧﺼﻮرت ﺧﻠﻞ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و‬
‫ھﻤﻪ ﻋﻠﻤﺎء در آن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۳‬ﮐﺸﺘﻦ ﻣﺎر و ﮐﮋدم و ﻣﮕﺲھﺎ و اﻣﺜﺎل آن و ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را زﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪ‬

‫اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻋﻤـﻞ ﮐﺜﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐـﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻗﺘﻠﻮا اﻻﺳﻮدﻳﻦ ﻲﻓ الﺼﻼة‪ :‬اﺤﻟﻴﺔ‬
‫واﻟﻌﻘﺮب« »آن دو ﺳﯿﺎه را )ﻣﺎر و ﮐﮋدم( اﮔﺮ در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﮑﺸﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ »ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ« را اﺣﻤﺪ و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۴‬راه رﻓﺘﻦ اﻧﺪک ﺑﻮﻗﺖ ﻧﯿﺎز‪:‬‬

‫از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﻨﺰل ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و در ﺑـﻪ روی او‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺑﺮﮔﺸﺘـﻢ و در ﺧﺎﻧﻪ را زدم‪ ،‬اﯾﺸﺎن راه رﻓﺖ و در را ﺑﻪ‬
‫روﯾـﻢ ﮔﺸﻮد و ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻘﺐﮔﺮد ﻧﻤﻮد و در ﺧﺎﻧﻪ در ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺣﻤـﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐـﻪ آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﺨـﻦ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار روﯾﺶ را از ﻗﺒﻠﻪ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا او ﮔﻔﺖ در ﺧﺎﻧﻪ‬
‫در ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻮد‪ .‬و در ﺗﺎﯾﯿﺪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎز ھﻢ از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﻨﺰل ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ھﺮ ﮔﺎه ﮐﺴﯽ در را ﻣﯽزد‪ ،‬اﮔﺮ در ﺧﺎﻧﻪ در ﺟﮫﺖ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﯾﺎ ﻃﺮف راﺳﺖ ﯾﺎ ﻃﺮف ﭼﭗ او واﻗﻊ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در را ﺑﻪ روی او ﻣﯽﮔﺸﻮد و ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫ﭘﺸﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ دارﻗﻄﻨﯽ‪.‬‬
‫از ارزق ﺑﻦ ﻗﯿﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﺑﻮ ﺑﺮزه اﻻﺳﻠﻤﯽ در »اھﻮاز« ﺑﺮﮐﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻟﮕﺎم اﺳﺒﺶ را در دﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ و ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺒﺶ ﻋﻘﺐ‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ و او ﻧﯿﺰ ھﻤﺮاه آن ﻋﻘﺐ ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺧﻮارج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا اﯾﻦ ﺷﯿﺦ را‬
‫رﺳﻮا ﺳﺎز‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؟ ﭼﻮن ﻧﻤﺎزش را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺨﻦ ﺗﻮ‬
‫را ﺷﻨﯿﺪم‪ ،‬ﻣﻦ ﺷﺶ ﯾﺎ ھﻔﺖ ﯾﺎ ھﺸﺖ )ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﺎر( ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ‬
‫داﺷﺘﻪام‪ ،‬ﮐﺎرھﺎ و آﺳﺎنﮔﯿﺮی او را دﯾﺪهام‪ ،‬ﻋﻘﺐ رﻓﺘﻦ ھﻤﺮاه اﺳﺐ ﺑﺮاﯾﻢ آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﻮد از‬
‫اﯾﻨﮑﻪ آن را رھﺎ ﺳﺎزم ﺗﺎ ﺑﺪان ﺟﺎی ﮔﺮﯾﺰد ﮐﻪ اﻟﻔﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﮐﺎر ﺑﺮ ﻣﻦ دﺷﻮار‬
‫ﮔﺮدد«‪ .‬اﺑﻮﺑﺮزه ﭼﻮن در ﺳﻔﺮ ﺑﻮد ﻧﻤﺎز ﺑﺮ را دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٥٤‬‬

‫و اﻣﺎ درﺑﺎره راه رﻓﺘﻦ ﺑﺴﯿﺎر‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻓﻘﮫﺎء‬
‫راه رﻓﺘﻦ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﻤﺎز را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺑﺮزه اﺳﻠﻤﯽ ﺑﺮراه رﻓﺘﻦ اﻧﺪک ﺣﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -۵‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﭽﻪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﭽﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار آوﯾﺰان ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫از اﺑﻮﻗﺘﺎده رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و »اﻣﺎﻣﻪ« دﺧﺘﺮ زﯾﻨﺐ دﺧﺘﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ دوش او ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ رﮐﻮع ﻣﯽرﻓﺖ وی را ﺑﺮزﻣﯿﻦ ﻣﯽﻧﮫﺎد و ﭼﻮن از‬
‫ﺳﺠﺪه ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ دوﺑﺎره او را ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ دوش ﺧﻮد ﻣﯽﻧﮫﺎد‪ .‬اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬از او‬
‫ﺳﻮال ﻧﮑﺮدم ﭼﻪ ﻧﻤﺎزی ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﺰارد؟ اﺑﻦ ﺟـﺮﯾﺞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫زﯾﺪ ﺑﻦ اﺑﯽﻋﺘﺎب از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺳﻠﯿـﻢ ﺑﺮاﯾﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ‪ :‬آن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺢ اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣـﺪﯾﺚ را ﻧﯿﮑﻮ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫ﻓﺎﮐﮫﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز اﻣﺎﻣﻪ را ﺑﺮدوش ﻧﮫﺎد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻋﺮﺑﮫﺎ دﺧﺘﺮان را دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و آنھﺎ را در آﻏﻮش ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ آنھﺎ اﻇﮫﺎر‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﻧﻤﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ اﯾﻦ رﻓﺘﺎر ﻋﺮﺑﮫﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮد و ﺣﺘﯽ در ﻧﻤﺎز آن دﺧﺘﺮ‬
‫را روی دوش ﻧﮫﺎد ﺗﺎ ﻋﻤﻼ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﺮک اﯾﻦ ﮐﺎر وا دارد‪ .‬ﭼﻪ ﺑﯿﺎن ﻋﻤﻠﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺑﯿﺎن‬
‫ﻗﻮﻟﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد«‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺷﺪاد از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬روزی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﻇﮫﺮ ﯾﺎ ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺣﺴﻦ ﯾﺎ ﺣﺴﯿﻦ را ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺶ اﻓﺘﺎد و او را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﮫﺎد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮهاﻻﺣﺮام را ﮔﻔﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﺸـﻐﻮل ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬در اﺛﻨﺎی ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ و آن را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻦ ﺳﺮم را‬
‫از ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدم و دﯾﺪم ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻨﻮز در ﺳﺠﺪه اﺳﺖ و آن ﺑﭽﻪ ﺑـﺮ ﭘﺸﺖ وی‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮد‪ ،‬ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﺷﻤﺎ در اﺛﻨﺎی ﻧﻤﺎز ﺳﺠﺪه ﮐﺮدی و آﻧﻘﺪر آن را ﻃﻮل دادی ﮐﻪ ﻣﺎ ﮔﻤﺎن‬
‫ﮐﺮدﯾـﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺎدﺛﻪای روی داده اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ وﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐـﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ھﯿﭽﮑﺪام از آنھﺎ روی ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﺮزﻧﺪم ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑـﺮ دوش ﻣﻦ ﻧﺸﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺷﺘﺎب ﮐﻨﻢ ﺗﺎ او ﺑﻪ ﮐﺎم ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و‬
‫ﺣﺎﮐـﻢ‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌـﯽ و ﭘـﯿﺮوان و ﻣﻮاﻓﻘﺎن او را‬
 ‫‪٣٥٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﭘﺴﺮ و دﺧﺘﺮ و ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﭘﺎک در ﻧﻤﺎز ﻓﺮض و ﺳﻨﺖ‬
‫ﺑﺮای اﻣﺎم و ﻣﺎﻣﻮم ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺮوان اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬آن را ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺣﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫آن را در ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺎوﯾﻞ ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻳﻮم اﻟﻨﺎس«‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺻﺮﯾﺢ و ﯾﺎ ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﺻﺮﯾﺢ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ روﯾﺪاد در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺞ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺎﻟﮑﯽھﺎ ﻣﺪﻋﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐـﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪه و ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮ از آنھﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺧﺎص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮده و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮای ﺿﺮورت ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﻪ اﯾﻦ دﻋﺎوی ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﺮدود اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ دﻻﺋﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ھﯿﭻ ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ و ﺻﺮﯾﺢ اﺳﺖ در ﺟﻮاز آن و ھﯿﭻ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ھـﻢ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﭘﺎک اﺳﺖ و از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در درون و ﻣﻌﺪه او اﺳﺖ ﺻﺮف‬
‫ﻧﻈﺮ ﺷﺪه و ﻟﺒﺎس اﻃﻔﺎل ھﻢ ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻃﮫﺎرت و ﭘﺎﮐﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد و دﻻﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻓﻌﺎل و ﺣﺮﮐﺎت اﻧﺪک ﯾﺎ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھـﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺎن ﺟﻮاز آن اﺳﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪی ﮐﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮدﯾـﻢ اﺷﺎره دارد‪ .‬و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ادﻋﺎی اﺑﻮﺳﻠﯿﻤﺎن ﺧﻄﺎﺑﯽ را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ ﻋﻤﺪی اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻣﺎﻣﻪ را‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﭼﻮن ﺧﻮد را ﺑﻪ وی آوﯾﺰان ﮐﺮده ﺑﻮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص او را ﺑﻠﻨﺪ ﻧﮑﺮد ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻮن‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ اﻣﺎﻣﻪ ﺑﺎ وی ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽرود ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎر‬
‫دﯾﮕﺮ او را ﺑﻌﻤﺪ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ در آﻧﻮﻗﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﺜﯿﺮ ﺑﻪ ﺣﺴـﺎب ﻣﯽآﯾﺪ و دل را‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽدارد‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻘﻮش و راه راه ﺑﻮدن ﺟﺎﻣﻪ او را ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ او را ﻣﺸﻐﻮل ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؟«‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﺮﺣﻮم ﺧﻄﺎﺑﯽ‪ .‬وﻟﯽ ﺳﺨﻨﯽ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎﻃﻞ و ادﻋﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﭘﻮچ‪ .‬و ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ادﻋﺎی او را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼـﻪ‬
‫در ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻮد‪» :‬ﻓﺈذا ﻗﺎم ﻤﺣﻠﻬﺎ و »ﻓﺈذا رﻓﻊ ﻣﻦ الﺴﺠﻮد أﺎﻋدﻫﺎ« و در رواﯾﺖ ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺧﺮج ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺣﺎمﻼ أﻣﺎﻣﺔ ﻓﺼ�‪ «...‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﺣﺪﯾﺚ«‪ .‬و اﻣﺎ ﻗﻀﯿﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻪای ﮐﻪ دارای ﻧﻘﻮش ﺑﻮد ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ دل را ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽدارد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﮫﺮهای داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺮداﺷﺘﻦ اﻣﺎﻣﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ دل را ﻣﺸﻐﻮل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮای ﺑﮫﺮهھﺎﺋﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﮔﻮﺷﻪای از ﻗﻮاﻋﺪ و ﻓﻮاﺋﺪ آن را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٥٦‬‬

‫ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﺟﻮاز آن ﻋﻤﻞ و اﺷﺎره ﺑﻪ ﻓﻮاﺋﺪ آن ﺑـﻮده اﺳﺖ و ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮای‬
‫ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬و اﷲ اﻋﻠﻢ ﺑﺎﻟﺼﻮاب‪ .‬ا ھـ‪.‬‬

‫‪ -۶‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺳﻼم ﮐﺮد و او را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار داد و ﺑﺮای او ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﻼم و ﺧﻄﺎب ﭘﺎﺳﺦ دھﺪ‪:‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺴﻮی ﺑﻨﯽ اﻟﻤﺼﻄﻠﻖ‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺮا رواﻧﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺶ او رﻓﺘـﻢ‪ ،‬او ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺷﺘﺮش ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻢ‪ .‬او ﺑﺎ اﺷﺎره دﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺟﻮاب داد‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﺎز ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ ﺑﺎ اﺷﺎره دﺳﺖ ﮔﻔﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬و ﻣﻦ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ او‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ ﺳﺮش اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﻧﻤﺎزش را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻓﻌﻠﺖ ﻲﻓ‬
‫اﺬﻟي أرﺳﻠﺘﻚ ﻓﺈﻧﻪ لﻢ ﻳﻤﻨﻌ� ﻣﻦ أن أرد ﻋﻠﻴﻚ إﻻ أ� ﻛﻨﺖ أﺻ�؟« »ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﺮدی‬
‫درﺑﺎره ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺗﺮا ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮدم؟ ﭼﻮن داﺷﺘﻢ ﻧﻤﺎز ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬ﺑـﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪادم«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ از ﺻﮫﯿﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ از ﮐﻨﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻢ‪ ،‬او ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺮ وی ﺳﻼم دادم و اﯾﺸﺎن ﺑﺎ اﺷﺎره اﻧﮕﺸﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﭘﺎﺳﺦ داد« ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ از‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬از ﺑﻼل ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐـﻪ در ﻧـﻤﺎز ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻼم‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽداد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ اﺷﺎره دﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺷﺎره ﮐﺮدن ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﯾﺎ ﺗﻤﺎم دﺳﺖ و ﯾﺎ اﯾﻤﺎء و اﺷﺎره ﺑـﺎ ﺳـﺮ اﺷﮑﺎل‬
‫ﻧﺪارد و ھﻤﻪ آنھﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۷‬ﺗﺴﺒﯿﺢ )ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ ﮔﻔﺘﻦ( و ﮐﻒ زدن‪:‬‬

‫اﮔﺮ در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎز ﭼﯿﺰی ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ اﻣﺎم اﺷﺘﺒﺎه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺴﯽ اﺟﺎزه ورود‬
‫ﻃﻠﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﺷﺎرهای ﺑﺮای آ ﮔﺎھﺎﻧﯿﺪن ﮐﻮر‪ ،‬و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻣﺮدان ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ« و زﻧﺎن ﮐﻒ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬از ﺳﮫﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﻟﺴﺎﻋﺪی رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺎﺑﻪ ﺷﺊ ﻲﻓ ﺻﻼﺗﻪ ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬إﻧﻤﺎ اﺘﻟﺼﻔﻴﻖ لﻠنﺴﺎء‪،‬‬
 ‫‪٣٥٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫واﻟتﺴبﻴﺢ لﻠﺮﺟﺎل« »اﮔﺮ در ﻧﻤﺎز ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰی ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن‬
‫اﻟﻠﻪ«‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﻒ زدن ﻣﺨﺼﻮص زﻧﺎن و ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺮدان اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑـﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۸‬آﮔﺎه ﮐﺮدن اﻣﺎم‪:‬‬

‫ھﺮﮔﺎه اﻣﺎم در ﻧﻤﺎز آﯾﻪای را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮم آن را ﺑﯿﺎد وی آورد‪،‬‬
‫ﺧﻮاه اﻣﺎم ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻗﺮاﺋﺖ واﺟﺐ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﮑﺒﺎر ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و آﯾﻪای ﺑﺮ وی ﻣﺸﺘﺒﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻮن از ﻧﻤﺎز ﻓﺎرغ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﺪرم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺷﻬﺪت ﻣﻌﻨﺎ؟« »آﯾﺎ ﺗﻮ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻮدی؟« ﭘـﺪرم ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻓﻤﺎ ﻣﻨﻌﻚ أن ﺗﻔﺘﺢ ﻲﻠﻋ؟« »ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺗﻮ را ﻣﻨﻊ ﮐﺮد ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﻦ ﺑﯿﺎوری و ﻣﺮا‬
‫ﺑﯿﺎﮔﺎھﺎﻧﯽ؟«‪ .‬اﺑﻮداود و دﯾﮕﺮان ﺑﺎ راوﯾﺎن ﻣﻮﺛﻖ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و آوردهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۹‬ﮔﻔـﺘﻦ »اﻟﺤﻤﺪ ﻟﻠﻪ«‪ ،‬ﺑﻮﻗﺖ ﻋﻄﺴﻪ ﯾﺎ ﺑﻮﻗﺖ ﭘﯿﺶ آﻣﺪن ﻧﻌﻤﺘﯽ ‪:‬‬
‫از رﻓﺎﻋﻪ ﺑﻦ راﻓﻊ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردم ﮐﻪ ﻋﻄﺴﻪ‬
‫ﮐﺮدم و ﮔﻔﺘﻢ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ ﻤﺣﺪا ﻛﺜ�ا ﻃﻴﺒﺎ ﻣﺒﺎر� ﻓﻴﻪ ﻛﻤﺎ �ﺐ ر�ﻨﺎ و�ﺮﻰﺿ« ﭼﻮن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ؟« ﮐﺴﯽ‬
‫ﺣﺮف ﻧﺰد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎر دوم ﻧﯿﺰ ﺳﻮال را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد و ﮐﺴﯽ ﺟﻮاب ﻧﺪاد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎر ﺳﻮم آن‬
‫را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪ .‬رﻓﺎﻋﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻮدم ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واﺬﻟي ﻧﻔﺲ‬
‫�ﻤﺪ ﺑﻴﺪه ﻟﻘﺪ اﺑﺘﺪرﻫﺎ ﺑﻀﻊ وﺛﻼﺛﻮن مﻠﺎﻜ أﻳﻬﻢ ﻳﺼﻌﺪ ﺑﻬﺎ« »ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪاﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺟـﺎن‬
‫ﻣﺤﻤﺪ در دﺳﺖ اوﺳﺖ ﺳﯽ واﻧﺪ ﻓﺮﺷﺘﻪ از ھـﻢ ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﺪاﻣﯿﮏ آن را ﺑﻪ‬
‫آﺳﻤﺎن ﺑﺒﺮد«‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی و ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺘﻦ ﺑﺨﺎری ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺘﻦ ﺗﻔﺎوت دارد‪.‬‬

‫‪ -۱۰‬ﺳﺠﺪه ﺑﺮﺟﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﯾﺎ ﻋﻤﺎﻣﻪ او ﺑﮫـﻨﮕﺎم ﻋﺬر‪:‬‬

‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻠﻨﺪ و‬
‫اﺿﺎﻓﯽ آن‪ ،‬ﺧﻮد را از ﺣﺮارت و ﮔﺮﻣﺎی زﻣﯿﻦ و ﺳﺮدی آن ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﺮد )ﺑﺮ ﮔﻮﺷﻪای از‬
‫آن ﺳﺠﺪه ﻣﯽﻧﻤﻮد(‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﺪون ﻋﺬر ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٥٨‬‬

‫‪ -۱۱‬ﺧﻼﺻﻪ ﺑﻘﯿﻪ اﻋﻤـﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤـﺎز ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿـﻢ ﺑﻌﻀﯽ از اﻋﻤﺎل ﻣﺒﺎح را ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آنھﺎ را در ﻧﻤﺎز اﻧﺠﺎم ﻣـﯽداد‪،‬‬
‫ﺧـﻼﺻﻪ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣـﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻋـﺎﯾﺸﻪ در ﺑﯿﻦ او و‬
‫ﺳﺠﺪهﮔﺎھﺶ ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﺎ دﺳﺖ او را ﻓﺸﺎر ﻣﯽداد و او ﭘﺎی‬
‫ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﻣﯽ ﺧﺎﺳﺖ او ﭘـﺎی ﺧﻮد را دراز ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫روزی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن آﻣـﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزش را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص او‬
‫را ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻠﻮﯾﺶ را ﻓﺸﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آب دھﺎﻧﺶ ﺑﺮ دﺳﺖ او روان ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ روی ﻣﻨﺒﺮ ﻧﻤﺎز ﻣـﯽﺧﻮاﻧـﺪ و ﺑـﻪ رﮐـﻮع ﻣـﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﭼـﻮن وﻗﺖ ﺳﺠﺪه‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ و ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ دوﺑﺎره ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﺻﻌﻮد‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺸﺖ دﯾﻮاری ﻧﻤﺎز ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ آﻣﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از ﺟﻠﻮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﮕﺬرد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺮاﻧﺪ و آﻧﻘﺪر ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﻤﺶ‬
‫ﺑﻪ دﯾﻮار ﭼﺴﺒﯿﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﺣﯿﻮان از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫روزی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬دو ﮐﻨﯿﺰ از »ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ« ﻧﺰاع ﮐﻨﺎن ﭘﯿﺶ او‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آنھﺎ را ﮔﺮﻓﺖ و از ھـﻢ ﺟﺪاﯾﺸﺎن ﺳﺎﺧﺖ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ در ﻧﻤﺎز ﺑﻮد«‪ .‬و‬
‫ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺰد اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬آﻧﺎن زاﻧﻮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و او آنھﺎ را‬
‫از ھﻢ ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺖ و ﻧﻤﺎز را ﻗﻄﻊ ﻧﮑﺮد«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺟﻮاﻧﯽ از ﺟﻠﻮ او‬
‫ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮدد و او ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﻌﺪ از او ﮐﻨﯿﺰی آﻣﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﺎ دﺳﺖ اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮدد و آن ﮐﻨﯿﺰ ﺑﺮﻧﮕﺸﺖ و رﻓﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻧﻤﺎز ﻓﺎرغ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻦ أﻏﻠﺐ« »زﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﺮدان ﻏﻠﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ آن را در ﺳﻨﻦ ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﻓﻮت ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬اﻨﻟﻔﺦ ﻲﻓ الﺼﻼة ﺎﻠﻛم« اﺻﻞ آن از‬
‫ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻌﯿﺪ آن را در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪» .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ و ﺳﺮﻓﻪ و ﺗﻨﺤﻨﺢ‬
‫و اح اح ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺖ ﻣﻼﻗﺎﺗﯽ داﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ او‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﻢ‪ ،‬وﻗﺘﯿﮑﻪ ﮐﺴـﺐ اﺟﺎزه ﻣﯽﮐﺮدم اﮔﺮ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻮد‪ ،‬اح اح ﻣﯽﮐﺮد و‬
 ‫‪٣٥٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﻦ وارد ﻣﯽﺷﺪم‪ ،‬و اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﺟﺎزه ﻣﯽداد‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺣﻤﺪ آن را ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺰد اﺣﻤﺪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﺷﺐ و روز ﻣﻼﻗﺎﺗﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫داﺷﺘـﻢ و ھﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او وارد ﻣﯽﺷﺪم و در ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻨﺤﻨﺢ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد و در ﻧﻤﺎزش ﺗﻨﺤﻨﺢ ﻣﯽﮐﺮد و آن را ﻣﺒﻄﻞ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﺎھﯽ ﺑﺎ ﭘﺎی ﺑﺮھﻨﻪ و ﮔﺎھﯽ ﺑﺎ ﮐﻔﺶ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﺑﺮ ﺧﻼف ﯾﮫﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻔﺶ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﺎھﯽ در ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻪ و ﮔﺎھﯽ در دو ﺟﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ در دو ﺟﺎﻣﻪ‪.‬‬

‫‪ -۱۳‬ﺧﻮاﻧﺪن از روی ﻣﺼﺤﻒ‪:‬‬

‫ذﮐﻮان ﻣﻮﻻی ﻋﺎﯾﺸﻪ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ او ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و از روی ﻣﺼﺤﻒ ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺎﻟﮏ و ﻣﺬھﺐ ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﺣﯿﺎﻧﺎ‬
‫از روی ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ و آن را ورق ﺑﺰﻧﺪ ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻏﯿﺮ‬
‫از ﻗﺮآن ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ و آن را در دل ﺧﻮد ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد اﮔﺮ ﭼﻪ ﻃﻮل‬
‫ﺑﮑﺸﺪ وﻟﯽ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ در »اﻣﻼء« ﺧﻮد اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺼﺮاﺣﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۱۳‬ﻣﺸـﻐﻮل ﺑﻮدن دل ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎز‪) :‬دل ﻣﺸﻐﻮﻟﯽ ﺑﻐﯿﺮ از ﻧﻤﺎز(‪:‬‬

‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻧﻮدي لﻠﺼﻼة أدﺑﺮ الﺸﻴﻄﺎن وﻪﻟ‬
‫ﺮﺿاط ﺣﻰﺘ ﻻ �ﺴﻤﻊ اﻻذان‪ ،‬ﻓﺈذا ﻗﻰﻀ اﻻذان أﻗﺒﻞ‪ ،‬ﻓﺈذا ﺛﻮب ﺑﻬﺎ أدﺑﺮ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻗﻰﻀ اﺘﻟﺜﻮ�ﺐ‬
‫أﻗﺒﻞ ﺣﻰﺘ �ﻄﺮ ﺑ� اﻤﻟﺮء وﻧﻔﺴﻪ ﻳﻘﻮل‪ :‬اذﻛﺮ ﻛﺬا‪ ،‬اذﻛﺮ ﻛﺬا ﻤﻟﺎ لﻢ ﻳ�ﻦ ﻳﺬﻛﺮ ﺣﻰﺘ ﻳﻈﻦ‬
‫الﺮﺟﻞ ﻻ ﻳﺪري �ﻢ ﺻ�‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ ﻳﺪر أﺣﺪ�ﻢ ﺛﻼﺛﺎ ﺻ� أم أر�ﻌﺎ ﻓﻠيﺴﺠﺪ ﺳﺠﺪﺗ�‬
‫وﻫﻮ ﺟﺎلﺲ« »ﭼﻮن ﺑﺎﻧﮓ اذان ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﭘﺸﺖ ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد و از ﺧﻮد ﺳﺮ و‬
‫ﺻﺪا راه ﻣﯽاﻧﺪازد ﺗﺎ ﺻﺪای اذان را ﻧﺸﻨﻮد‪ ،‬ﭼﻮن اذان ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺪای اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ ﻣﯽ ﮔﺮﯾﺰد‪ ،‬وﻗﺘﯿﮑﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ‬
‫اﻧﺴﺎن را وﺳﻮﺳﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﯿﻦ اﻧﺴﺎن و ﻗﻠﺒـﺶ ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼن ﭼﯿـﺰ و‬
‫ﻓﻼن ﭼﯿﺰ را ﺑﯿﺎد آور‪ ،‬ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻓﮑﺮش ﻧﯿﺴﺖ آنھﺎ را ﺑﻪ ﯾﺎد او ﻣـﯽآورد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﯾﺎ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ ﺳﻪ ﺑﮕﺬارد و ﭘﺲ از ﺗﺸﮫﺪ اﺧﯿﺮ دو ﺑﺎر ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٦٠‬‬

‫ﺑﺨﺎری از ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‪» :‬ﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ در ﻧﻤﺎز ﺳﭙﺎه‬
‫ﺧﻮد را ﺗﺠﮫﯿﺰ ﻣﯽﮐﺮدم«‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ دل ﻣﺸﻐﻮﻟﯽ و در ﻓﮑﺮ ﻏﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﻮدن‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻤﺎزﮔﺰار دل ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن درﺑﺎره ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ و آﯾﺎت ﮐـﻮﻧﯽ و ﺗﻼش‪ ،‬ﺑﺮای درک ﻓﻠﺴﻔﻪ و‬
‫ﺣﮑﻤﺖ اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻓﮑﺮ ﺧﻮد را ﻣﺸﻐﻮل دارد و اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن درﺑﺎره ﭼﯿﺰھﺎی دل‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﮐﻨﻨﺪه را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﻪ در ﻧﻤﺎز ﻓﻘﻂ آن اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺑﺴﻮد وی ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻌﻘﻞ و درک ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن از ﻋﻤﺎر ﯾﺎﺳﺮ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن الﺮﺟﻞ‬
‫ﻴﻟﻨﺮﺼف وﻣﺎ ﻛﺘﺐ ﻪﻟ إﻻ ﻋﺮﺸ ﺻﻼﺗﻪ �ﺴﻌﻬﺎ ﺛﻤﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺳﺒﻌﻬﺎ‪ ،‬ﺳﺪﺳﻬﺎ‪ ،‬ﻤﺧﺴﻬﺎ‪ ،‬ر�ﻌﻬﺎ‪ ،‬ﺛﻠﺜﻬﺎ‪،‬‬
‫ﻧﺼﻔﻬﺎ« »ﮔﺎھﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎز را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﯾﮑﺪھـﻢ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﮫﻢ‪ ،‬ﯾﮏ ھﺸﺘﻢ‪،‬‬
‫ﯾﮏ ھﻔﺘﻢ‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺸـﻢ‪ ،‬ﯾﮏ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﯾﮏ ﭼﮫﺎرم‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﻮم و ﯾﺎ ﯾﮏ دوم آن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب وی‬
‫‪:‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺰاز از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺎل اﷲ‬
‫إﻧﻤﺎ أﺗﻘﺒﻞ الﺼﻼة مﻦ ﺗﻮاﺿﻊ ﺑﻬﺎ ﻟﻌﻈﻤﻲﺘ ولﻢ �ﺴﺘﻄﻞ ﺑﻬﺎ ﻰﻠﻋ ﺧﻠﻲﻘ ‪ ،‬ولﻢ ﻳﺒﺖ مﺮﺼا ﻰﻠﻋ‬
‫ﻣﻌﺼﻴﻲﺘ وﻗﻄﻊ اﻨﻟﻬﺎر ﻲﻓ ذﻛﺮي‪ ،‬ورﺣﻢ اﻤﻟﺴﻜ� واﺑﻦ الﺴبﻴﻞ واﻻرمﻠﺔ‪ ،‬ورﺣﻢ اﻤﻟﺼﺎب‪،‬‬
‫ذلﻚ ﻧﻮره ﻛﻨﻮر الﺸﻤﺲ‪ ،‬أ�ﻠﺆه ﺑﻌﺰ� ‪ ،‬واﺳﺘﺤﻔﻈﻪ مﻼﺋ�ﻲﺘ‪ ،‬أﺟﻌﻞ ﻪﻟ ﻲﻓ اﻟﻈﻠﻤﺔ ﻧﻮرا‬
‫و� اﺠﻟﻬﺎﻟﺔ ﺣﻠﻤﺎ‪ ،‬وﻣﺜﻠﻪ ﻲﻓ ﺧﻠﻲﻘ ﻛﻤﺜﻞ اﻟﻔﺮدوس ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز را از ﮐﺴﯽ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮم ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻦ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﮐﻨﺪ و آن را وﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﺗﮑﺒﺮ و ﻓﻀﻞ ﻓﺮوﺷﯽ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﻧﺪھﺪ و ﺑﺮ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﻦ ﻣﺼﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ و روز‬
‫را ﺑﺎ ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﻣﻦ ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺒﺮد و ﺑﻪ ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎن و ﻣﺴﺎﻓﺮان درﻣﺎﻧﺪه و ﺑﯿﻮه زﻧﺎن و ﻣﺼﯿﺒﺖ‬
‫دﯾﺪﮔﺎن رﺣــﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ )در ﻗﯿﺎﻣﺖ( ھﻤﭽﻮن ﺧـﻮرﺷﯿﺪ ﻣﯽدرﺧﺸﺪ‪ ،‬ﻣﻦ او‬
‫را در ﭘﻨﺎه ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮم و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﺑﻪ ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ او ﻣﯽﮔﻤﺎرم‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﮑﯽ‬
‫ﺑﺮای وی ﻧﻮر و در ﮔﻤﺮاھﯽ و ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﺮای وی ﺧﺮد و ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدھﻢ‪ .‬ﻣﺜﻞ او در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ھﻤﭽﻮن »ﻓﺮدوس« در ﺑﮫﺸﺖ اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮداود و زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺗﻮﺿﺄ ﻓﺄﺣﺴﻦ وﺿﻮءه‪ ،‬ﺛﻢ ﺻ� ر�ﻌﺘ� ﻻ �ﺴﻬﻮ ﻓﻴﻬﻤﺎ‬
‫ﻏﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺗﻘﺪم ﻣﻦ ذﻧﺒﻪ« »ھﺮ ﮐﺲ ﻧﯿﮑﻮ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ ﺳﭙﺲ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﺳﮫﻮ و‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ او آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﻌﺎص رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﺷﯿﻄﺎن ﺑﯿﻦ ﻣﻦ و ﻧﻤﺎزم و ﺑﯿﻦ ﻗﺮاﺋﺘﻢ ﺣﺎﯾﻞ ﺷﺪه و‬
 ‫‪٣٦١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫آن را ﺑﺮ ﻣﻦ ﻣﺸﺘﺒﻪ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ذاك ﺷﻴﻄﺎن ﻳﻘﺎل ﻪﻟ ﺧ�ب ﻓﺈذا‬
‫أﺣﺴﺴﺘﻪ ﻓﺘﻌﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻨﻪ واﺗﻔﻞ ﻋﻦ �ﺴﺎرك ﺛﻼﺛﺎ« »آن ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻧﺎﻣﺶ‬
‫»ﺧﻨﺰب« اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮔـﺎه اﺣﺴﺎس او را ﮐﺮدی‪ ،‬از او ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮ و ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫ﭼﭙﺖ‪ ،‬آب دھﺎن ﺑﯿﻨﺪاز«‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدم و ﺧﺪاوﻧﺪ او را از ﭘﯿﺸﻢ راﻧﺪ‪ .‬از‬
‫‪ :‬ﻗﺴﻤﺖ الﺼﻼة ﺑي� و��‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺎل اﷲ‬
‫‪» :‬ﻤﺣﺪ�‬
‫ﻋﺒﺪي ﻧﺼﻔ� وﻟﻌﺒﺪي ﻣﺎ ﺳﺄل ﻓﺈذا ﻗﺎل »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ رب اﻟﻌﺎﻤﻟ�« ﻗﺎل اﷲ‬
‫‪» :‬أﺛ� ﻲﻠﻋ ﻋﺒﺪي«‪ ،‬و�ذا ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎلﻚ ﻳﻮم اﺪﻟﻳﻦ«‬
‫ﻋﺒﺪي«‪ ،‬و�ذا ﻗﺎل‪» :‬الﺮﻤﺣﻦ الﺮﺣﻴﻢ« ﻗﺎل‬
‫ﻗﺎل‪�» :‬ﺪ� ﻋﺒﺪي وﻓﻮض إﻲﻟ ﻋﺒﺪي«‪ ،‬و�ذ ﻗﺎل‪» :‬إﻳﺎك ﻧﻌﺒﺪ و�ﻳﺎك �ﺴﺘﻌ�« ﻗﺎل ﻫﺬا ﺑي�‬
‫و�� ﻋﺒﺪي‪ ،‬وﻟﻌﺒﺪي ﻣﺎ ﺳﺄل‪ ،‬ﻓﺈذا ﻗﺎل‪» :‬اﻫﺪﻧﺎ الﺮﺼاط اﻤﻟﺴﺘﻘﻴﻢ ﺮﺻاط اﺬﻟﻳﻦ أﻧﻌﻤﺖ‬
‫ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻏ� اﻤﻟﻐﻀﻮب ﻋﻠﻴﻬﻢ وﻻ الﻀﺎﻟ�« ﻗﺎل‪ :‬ﻫﺬا ﻟﻌﺒﺪي وﻟﻌﺒﺪي ﻣﺎ ﺳﺄل« »ﺧﺪای‬
‫ﺑﺰرگ ﻓﺮﻣﻮد« ﻧﻤﺎز را ﺑﯿﻦ ﺧﻮد و ﺑﺒﻨﺪهام ﺑﻪ دو ﻧﺼﻒ ﺗﻘﺴﯿـﻢ ﮐﺮدهام و ھﺮ ﭼﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻨﺪهام ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﻪ وی ﻣﯽدھـﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻨﺪه ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺘﺎﯾﺶ اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن را‬
‫ﺳﺰاوار اﺳﺖ« ﺧﺪای ﺑﺰرگ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﻨﺪهام ﻣـﺮا ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺮد«‪ ،‬و ﭼﻮن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪای‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪه ﻣﮫﺮﺑﺎن« ﺧﺪای ﺑﺰرگ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا ﺛﻨﺎ ﮔﻔﺖ« و ﭼﻮن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺻﺎﺣﺐ‬
‫روز ﺟﺰا«‪ ،‬ﺧﺪا ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا ﺗﻤﺠﯿﺪ ﮐﺮد و ﮐﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﭙﺮد«‪ ،‬و ﭼﻮن ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺗﻨﮫﺎ ﺗﺮا ﻣـﯽﭘﺮﺳﺘـﻢ و ﺗﻨﮫﺎ از ﺗﻮ ﯾـﺎری ﻣﯽﺧﻮاھـﻢ«‪ ،‬ﺧﺪای ﺑﺰرگ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﺑﯿﻦ‬
‫ﻣﻦ و ﺑﻨﺪهام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﻪ وی ﻣﯽدھﻢ«‪ ،‬و ﭼﻮن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ ﻣﺮا ﺑﻪ راه‬
‫راﺳﺖ ھﺪاﯾﺖ ﮐﻦ‪ ،‬راه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻌﻤﺖ ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪای‪ ،‬ﻧﻪ راه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد‬
‫ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻧﻪ راه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺮاه ﺷﺪهاﻧﺪ«‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهام‬
‫ھﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﻪ وی ﻣﯽ دھﻢ«‪.‬‬

‫ﻣﮑﺮوﻫﺎت ﻧﻤﺎز )اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ(‪:‬‬

‫ﺗﺮک ھﺮ ﯾﮏ از ﺳﻨﺖھﺎی ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﻪ آنھﺎ اﺷﺎره ﺷﺪ و اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در زﯾﺮ ﺑﺪان‬
‫ھﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ازی ﮐﺮدن ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻪ و ﺗﻦ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺪانھﺎ ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﻣﮑﺮوه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٦٢‬‬

‫از ﻣﻌﯿﻘﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬درﺑﺎره دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ روی ﺳﻨﮓ رﯾﺰه و‬
‫ﺗﺴﻮﯾﻪ ﮐﺮدن آن در ﻧﻤﺎز از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﮐﺮدم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﻤﺴﺢ اﺤﻟﻰﺼ وأﻧﺖ‬
‫ﺗﺼ� ﻓﺈن ﻛﻨﺖ ﻻﺑﺪ ﻓﺎﻋﻼ ﻓﻮاﺣﺪة‪� :‬ﺴﻮ�ﺔ اﺤﻟﻰﺼ« »وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ھﺴﺘﯽ دﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎ ﻣﮑﺶ اﮔﺮ ﻧﺎﭼﺎر ھﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﯽ آن را درﺳﺖ و ﺻﺎف ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪.‬‬
‫از اﺑﻮذر رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻗﺎم أﺣﺪ�ﻢ إﻰﻟ الﺼﻼة ﻓﺈن الﺮﻤﺣﺔ‬
‫ﺗﻮاﺟﻬﻪ ﻓﻼ ﻳﻤﺴﺢ اﺤﻟﻰﺼ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎد رﺣﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ وی‬
‫روﺑﺮو اﺳﺖ ﭘﺲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﻧﻤﺎﻟﺪ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎر ﻋﺒﺚ اﻧﺠﺎم ﻧﺪھﺪ ‪ ،«-‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﺧﺮاج ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ام ﺳﻠﻤﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻨﺎم »ﯾﺴﺎر« ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻓﻮت ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻓـﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺮب وﺟﻬﻚ ﷲ« »ﭼﮫﺮهات را‬
‫ﺑﺮای ﺧﺪا ﺧﺎک آﻟﻮد ﮐﻦ«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﻧﯿﮑﻮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬دﺳﺖ ﺑﺮ ﭘﮫـﻠﻮ و ﺗﮫـﯿﮕﺎه ﻧﮫـﺎدن در ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎ را از دﺳﺖ ﺑﺮ ﺗﮫﯿﮕﺎه و ﭘﮫﻠﻮ ﻧﮫﺎدن‪ ،‬در‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺧـﺘﺼﺎر ﺑﻤﻌﻨﯽ دﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺗﮫﯿﮕﺎه و ﺧﺎﺻﺮه ﻧﮫﺎدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ‪:‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻴﻟنﺘﻬ� أﻗﻮام ﻳﺮﻓﻌﻮن أﺑﺼﺎرﻫﻢ إﻰﻟ‬
‫الﺴﻤﺎء ﻲﻓ الﺼﻼة أون ﺘﻟﺨﻄﻔﻦ أﺑﺼﺎرﻫﻢ« »ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫دﺳﺖ از آن ﻧﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻤﺎنﺷﺎن درﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ‪ -‬ﻏﺎﻓﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و دل ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺳﺮﮔﺮم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺟﺎﻣﻪای راه راه ﭘﺸﻤﯽ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻐﻠﺘ� أﻋﻼم ﻫﺬه‪ ،‬اذﻫﺒﻮا ﺑﻬﺎ إﻰﻟ أﻲﺑ ﺟﻬﻢ واﺗﻮ� ﺑﺄﻧﺒﺠﺎﻧيﺘﻪ« »اﯾﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻪ ﻣﺮا ﻣﺸﻐﻮل داﺷﺖ‪ ،‬آن را ﭘﯿﺶ اﺑﻮﺟﮫﻢ ﺑﺒﺮﯾﺪ و ﺟﺎﻣﻪ ﺳﺘﺒﺮ و ﺳﺎده او را ﺑﺮاﯾـﻢ‬
‫ﺑﯿﺎورﯾﺪ = ﭼﻮن اﺑﻮﺟﮫﻢ اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻪ راه راه را ﺑﻪ وی ھﺪﯾﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد و ﺑﺮای دﻟﻨﻮازی او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﺟﺎﻣﻪ ﺳﺎده او را ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﯿﺎورﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری‪ .‬ﺑﺨﺎری از اﻧﺲ رواﯾﺖ‬
 ‫‪٣٦٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﭘﺮده راه راه و ﻧﻘﺶ داری ﻧﺎزﮐﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﻪ ﻣﻨﺰﻟﺶ‬
‫را ﺑﺪان ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒـﺮص ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻣﻴﻄﻲ ﻗﺮامﻚ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻻ ﺗﺰال ﺗﺼﺎو�ﺮه‬
‫ﺗﻌﺮض ﻲﻟ ﻲﻓ ﺻﻼﻲﺗ« »اﯾﻦ ﭘﺮده راه راه و ﻣﻨﻘﻮش ﺧﻮد را ﺑﺮدار‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﺼﺎوﯾﺮ‬
‫آن در ﺟﻠﻮ ﭼﺸﻤﺎﻧﻢ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﻤﺎﺋﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺮا ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽدارﻧﺪ«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ دﻗﺖ ﮐﺮدن در ﻧﻮﺷﺘﻪای و ﺑﺪان ﺧﯿﺮه ﺷﺪن‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺗﺒﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪان‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﭼﺸـﻢ ﺑﺴﺘﻦ در ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ آن را ﻣﮑﺮوه و ﺑﺮﺧﯽ آن را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ و ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﻣﮑﺮوه ﺑﻮدن‬
‫ﭼﺸـﻢ ﻓﺮوﺑﺴﺘﻦ در ﻧﻤﺎز رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد اﮔﺮ ﭼﺸﻤﺎن ﺑﺎز ﻣﺨﻞ ﺑﻪ ﺧﺸﻮع ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫ً‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻌﻠﻠﯽ ﭼﺸﻤﺎن ﺑﺎز‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﺧﺸﻮع ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﻓﺮوﺑﺴﺘﻦ ﻗﻄﻌﺎ ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻗﻮل‬
‫ﺑﻪ اﺳﺘﺤﺒﺎب آن ﺑﻪ اﺻﻮل ﺷﺮع و ﻣﻘﺎﺻﺪ آن‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﮑﺮوه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺳﻼم دادن ﻧﻤﺎز ﺑﺎ اﺷﺎره دﺳﺖھـﺎ و دﺳﺖ ﺗﮑﺎن دادن ﺑﻮﻗﺖ ﺳﻼم ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﺑﺎل ﻫﺆﻻء �ﺴﻠﻤﻮن ﺑﺄﻳﺪﻳﻬﻢ ﻛﺄﻧﻬﺎ أذﻧﺎب ﺧﻴﻞ ﺷﻤﺲ إﻧﻤﺎ ﻳ�ﻲﻔ أﺣﺪ�ﻢ أن‬
‫ﻳﻀﻊ ﻳﺪه ﻰﻠﻋ ﻓﺨﺬه ﺛﻢ ﻳﻘﻮل‪ :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ« »اﯾﻨﺎن ﭼﺮا در وﻗﺖ‬
‫ﺳﻼم دادن دﺳﺖھﺎ را ﺗﮑﺎن ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ دﺳﺖھﺎﯾﺸﺎن دم اﺳﺒﺎن ﺳﺮﮐﺶ و‬
‫ﭼﻤﻮش اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ روی ران ﺑﮕﺬارﯾﺪ و ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪:‬‬
‫الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ‪ ،‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪن دھﺎن و ﻓﺮو ھﺸﺘﻦ ﺟﺎﻣﻪ‪:‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮد از ﻓﺮو ھﺸﺘﻦ داﻣﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﺟﺎﻣﻪ‬
‫در ﻧﻤﺎز و از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮد در ﻧﻤﺎز دھﻦ ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‬
‫ﺑﺰرگ و ﺣﺎﮐـﻢ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺸﺮط ﻣﺴﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺳﺪل«‬
‫ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻓﺮو ھﺸﺘﻦ داﻣﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﺟﺎﻣﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﮐﻤﺎل ﺑﻦ ھﻤﺎم‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻗﺒﺎی ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ دﺳﺖ در آﺳﺘﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را دارد‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﮫـﻨﮕﺎم ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪن ﻏﺬا‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٦٤‬‬

‫از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا وﺿﻊ اﻟﻌﺸﺎء وأﻗﻴﻤﺖ الﺼﻼة‬
‫ﻓﺎﺑﺪءوا ﺑﺎﻟﻌﺸﺎء« »ھﺮﮔﺎه ﺳﻔﺮه ﺷﺎم ﭼﯿﺪه ﺷـﺪ و اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اول ﺷﺎم‬
‫ﺑﺨﻮرﯾﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﺎﻓﻊ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﺮای اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻃﻌﺎم ﻣﯽﻧﮫﺎدﻧﺪ و اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬او‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽآﻣﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﺻﺮف ﻏﺬا ﻓﺎرغ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ اﻣﺎم را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻠﺖ دﺳﺘﻮر‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اول از ﻏﺬا ﺷﺮوع ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻔﺲ ﺳﮫﻢ ﺧﻮد را از ﻏﺬا ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺎ ﻓﮑﺮ‬
‫راﺣﺖ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و آرزوی ﻏﺬا او را وﺳﻮﺳﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در آرزوی ﻏﺬا‬
‫ﺷﺘﺎب ﮐﻨﺪ و رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد و دﯾﮕﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎز را ﺑﺪرﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﺪھﺪ‪.‬‬
‫‪ -۹‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﺑﻮل و ﻏﺎﯾﻂ و اﻣﺜﺎل آن ﮐﻪ دل را‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽدارد‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی از ﺛﻮﺑﺎن رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛﻼث ﻻ‬
‫ﺤﺗﻞ ﻻﺣﺪ أن ﻳﻔﻌﻠﻬﻦ‪ :‬ﻻ ﻳﺆم رﺟﻞ ﻗﻮﻣﺎ ﻓﻴﺨﺺ ﻧﻔﺴﻪ ﺑﺎﺪﻟﺎﻋء دوﻧﻬﻢ ﻓﺈن ﻓﻌﻞ ﻓﻘﺪ ﺧﺎﻧﻬﻢ‬
‫وﻻ ﻳﻨﻈﺮ ﻲﻓ ﻗﻌﺮ ﺑﻴﺖ ﻗﺒﻞ أن �ﺴﺘﺄذن‪ ،‬ﻓﺈن ﻓﻌﻞ ﻓﻘﺪ دﺧﻞ وﻻ ﻳﺼ� وﻫﻮ ﺣﺎﻗﻦ ﺣﻰﺘ‬
‫ﻳﺘﺨﻔﻒ« »ﺳﻪ ﭼﯿﺰ در ﻧﻤﺎز ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ آن را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ دﻋﺎی ﺟﮫﺮی اﺧﺘﺼﺎص دھﺪ ﺑﺪون ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺮد ﺑﻪ آﻧﺎن ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﺑﻪ داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد ﺣﮑﻢ او ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون اﺟﺎزه داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﺑﻮل و ﻏﺎﯾﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد را ﺳﺒﮏ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﺼ� أﺣﺪ ﺤﺑﺮﻀة اﻟﻄﻌﺎم‪ ،‬وﻻ ﻫﻮ ﻳﺪاﻓﻌﻪ اﻻﺧﺒﺜﺎن« »ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﮫﻨﮕﺎم آﻣﺎده ﺷﺪن ﻏﺬا و ﯾﺎ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻮل و ﻏﺎﯾﻂ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑـﮫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻧﻌﺲ أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠ�ﻗﺪ ﺣﻰﺘ ﻳﺬﻫﺐ‬
‫ﻋﻨﻪ اﻨﻟﻮم‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ إذا ﺻ� وﻫﻮ ﻧﺎﻋﺲ ﻟﻌﻠﻪ ﻳﺬﻫﺐ �ﺴﺘﻐﻔﺮ ﻓيﺴﺐ ﻧﻔﺴﻪ« »ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ‬
‫ﭼﺮﺗﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﺑﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮاﺑﺶ ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﭼﺮت‬
 ‫‪٣٦٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫زدن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺠﺎی اﺳﺘﻐﻔﺎر‪ ،‬ﺧﻮد را ﻧﺎﺳﺰا و دﺷﻨﺎم ﮔﻮﯾﺪ«‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻗﺎم أﺣﺪ�ﻢ ﻣﻦ‬
‫الﻠﻴﻞ ﻓﺎﺳﺘﻌﺠﻢ اﻟﻘﺮآن ﻰﻠﻋ لﺴﺎﻧﻪ )‪ (۱‬ﻓﻠﻢ ﻳﺪر ﻣﺎ ﻳﻘﻮل ﻓﻠﻴﻀﻄﺠﻊ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ اﯾﺴﺘﺎد و ﺑﻌﻠﺖ ﻏﻠﺒﻪ ﺧﻮاب ﺑﺮ وی‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﺑﺮاﯾﺶ دﺷﻮار ﺑﻮد‪ ،‬و‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﺑﺪ و دراز ﺑﮑﺸﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۱۱‬ھﻤﯿﺸﻪ در ﯾﮏ ﻣﺤﻞ از ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮای ﻏـﯿﺮ اﻣﺎم‪:‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺷﺒﻞ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﻧﻤﺎز ھﻤﭽﻮن ﮐﻼغ‬
‫ﻣﻨﻘﺎر ﻧﺰﻧﯿﺪ و ﭼﻮن درﻧﺪﮔﺎن ﭘﮫﻦ ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ و ﭼﻮن ﺷﺘﺮ ھﻤﻮاره در ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ﻧﺨﻮاﺑﯿﺪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ھﻤﻮاره در ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ﻣﺨﺼﻮص ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺒﻄﻼت ﻧﻤﺎز )ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‬

‫ﺑﺎ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل زﯾﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﻘﺼﻮد از آن ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫آنھﺎ دوری ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ ۱‬و ‪ -۲‬ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﻪ ﻋﻤﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﺪ ﭼﯿﺰی ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﺪ ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﯾﺪ آن را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ و ﺑﻘﻮل‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ در ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را ﺑﺎﻃﻞ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ« ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ در ﻏﯿﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫از زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ در ﻧﻤﺎز ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ھﺮ ﮐﺲ در ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺑﻐﻞ‬
‫وموا ْ ِ َّ�ِ َ�ٰنِت َ‬
‫�‪] ﴾٢٣٨‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٣٨ :‬ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ‬ ‫دﺳﺘﯽ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آﯾﻪ‪َ ﴿ :‬وقُ ُ‬
‫ِ‬
‫ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﺗﻮاﺿﻊ و اﺧﻼص ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ ،‬ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺳﮑﻮت ﮐﻨﯿﻢ و از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در ﻧﻤﺎز ﻣﻨﻊ ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ .‬از اﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻼم ﻣﯽدادﯾﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ او در ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪ ،‬و او‬
‫ﺟﻮاب ﺳﻼم ﻣﺎ را ﻣﯽداد‪ ،‬ﭼﻮن از ﭘﯿﺶ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺑﺮﮔﺸﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﺳﻼم دادﯾﻢ و او در‬
‫ﻧﻤﺎز ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻼم ﻣﺎ را ﻧﺪاد‪ .‬ﻣﺎ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﺎ ﻗﺒﻼ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﻼم ﻣﯽدادﯾﻢ در‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٦٦‬‬

‫ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺗﻮ در ﻧﻤﺎز ﺑﻮدی و ﺑﻪ ﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدادی؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﻲﻓ الﺼﻼة لﺸﻐﻼ« »ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻊ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬اﮔﺮ از روی ﺳـﮫﻮ و‬
‫ﻧﺴﯿﺎن و ﻧﺎآ ﮔﺎھﯽ در ﻧﻤﺎز ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻌﺎوﯾﻪ اﺑﻦ اﻟﺤﮑﻢ‬
‫اﻟﺴﻠﻤﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻋﻄﺴﻪ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪» :‬ﻳﺮﲪﻚ اﷲ« ﻣﺮدم ھﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﯿﺮه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬وای ﺑﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﭼـﺮا‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ آﻧﺎن ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮا ﺳﺎﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖھﺎﯾﺸﺎن را‬
‫ﺑﺮ ران ﺧﻮد زدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن دﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ ﻣﺮا ﺳﺎﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺑﺪاﻧﺎن ﭘﺎﺳﺦ‬
‫دھﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﮑﻮت اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدم‪ .‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﺑﻪ ﻓﺪای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از او و ﺑﻌﺪ از‬
‫او ﻣﻌﻠﻤﯽ ﺑﮫﺘﺮ از او را ﻧﺪﯾﺪهام‪ ،‬ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎزش را ﺗﻤﺎم ﮐﺮد ﻧﻪ ﻣﺮا‬
‫از ﺧﻮد راﻧﺪ و ﻧﻪ روی ﺗﺮش ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺮا زد و ﻧﻪ ﻣﺮا دﺷﻨﺎم داد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﻫﺬه‬
‫الﺼﻼة ﻻ ﻳﺼﻠﺢ ﻓﻴﻬﺎ ﺷﺊ ﻣﻦ ﺎﻠﻛم اﻨﻟﺎس‪ ،‬إﻧﻤﺎ � اﻟتﺴبﻴﺢ واﺘﻟﻜﺒ� وﻗﺮاءة اﻟﻘﺮآن«‬
‫»ﺑﺮاﺳﺘﯽ در اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ از ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮدم ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »ﺗﺴﺒﯿﺢ« و »ﺗﮑﺒﯿﺮ« و »ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن««‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﻟﺤﮑﻢ از روی ﻧﺎآ ﮔﺎھﯽ و ﻋﺪم ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر ﻧﺪاد ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮھﺮﯾﺮه اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﯾﺎ ﻋﺼﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ )ﺑﻌﺪ از دو رﮐﻌﺖ( ﺳﻼم داد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﯾﺎران او ﺑﻨﺎم »ذواﻟﯿﺪﯾﻦ« ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮐﻮﺗﺎه ﺷﺪه ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدی ای رﺳﻮل ﺧﺪا؟‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻢ ﺗﻘﺮﺼ ولﻢ أ�ﺲ« »ﻧﻪ ﮐﻮﺗﺎه ﺷﺪه و ﻧﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدهام«‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدی ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺣﻖ ﻣﺎ ﻳﻘﻮل ذو اﻴﻟﺪﻳﻦ؟«‬
‫»آﯾﺎ ذواﻟﯿﺪﯾﻦ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؟«‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری‪ ،‬ﭘﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دو رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﮔﺰارد و‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم دادن‪ ،‬دوﺑﺎر ﺳﺠﺪه )ﺳﮫﻮ( ﺑـﺮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻤﻨﻈﻮر اﺻﻼح ﻧﻤﺎز را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﺑﺸﺮط اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺮﻓﺎ ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﯿﺎﯾﺪ و ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﻮد‪ .‬اوزاﻋﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﺑﻤﻨﻈﻮر اﺻﻼح ﻧﻤﺎز ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و‬
 ‫‪٣٦٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬درﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻗﺮاﺋﺖ را ﺑﺼﻮرت آﺷﮑﺎرا اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽداد و ﯾﮑﯽ از ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز او ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻋـﻤﻞ ﮐﺜﯿﺮ و ﮐﺎر زﯾﺎد ﺑﻪ ﻋﻤﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎء در ﺑﯿﺎن ﺿﺎﺑﻄﻪ ﻗﻠﺖ و ﮐﺜﺮت و اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺪک و ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﻓﺮاوان‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻤﻞ ﮐﺜﯿﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ او‬
‫را از دور در ﺣﺎل اﻧﺠﺎم آن ﻋﻤﻞ دﯾﺪ‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ او در ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﻏﯿﺮ از‬
‫آن ﻋﻤﻞ اﻧﺪک ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻤﻞ ﮐﺜﯿﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻨﻨﺪه‪ ،‬ﮔﻤﺎن‬
‫ﮐﻨﺪ اﻧﺠﺎم دھﻨﺪه آن در ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺎری ﮐﻪ از ﺟﻨﺲ اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪون ﺧﻼف ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻄﻼن ﻧﻤﺎز اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻧﺪک ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪون‬
‫ﺧﻼف ﻧﻤﺎز را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻨﺴﺖ ﺿﺎﺑﻄﻪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﺑﯿﺎن ﺿﺎﺑﻄﻪ ﻗﻠﯿﻞ و ﮐﺜﯿﺮ‬
‫اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﭼﮫﺎر ﻧﻈﺮ اﻇﮫﺎر ﺷﺪه ﮐﻪ او ﻧﻈﺮ ﮔﺮوه ﭼﮫﺎرم را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺸﮫﻮر آﻧﺴﺖ و ﻣﺼﻨﻒ و ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء ﻧﯿﺰ آن را ﻗﺒﻮل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫ﻋﺮف و ﻋﺎدت ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل اﻧﺪک ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻮاب دادن ﺳﻼم ﺑﺎ اﺷﺎره و‬
‫ﮐﻨﺪن ﮐﻔﺶ و ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻋﻤﺎﻣﻪ و ﻧﮫﺎدن آن و ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺳﺒﮏ و در آوردن آن و‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺑﭽﻪ ﮐﻮﭼﮏ و ﻧﮫﺎدن آن‪ ،‬و از ﺧﻮد راﻧﺪن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺟﻠﻮ ﺗﻮ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﭘﺎک ﮐﺮدن آب دھﻦ ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻪ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬و اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم آن را ﮐﺜﯿﺮ و‬
‫ﻓﺮاوان ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺎمھﺎی ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ و ﮐﺎرھﺎی ﭘﯽ در ﭘﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﻮوی اداﻣﻪ داده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺻﺤﺎب اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﻋﻤﺎل ﮐﺜﯿﺮ ھﻢ وﻗﺘﯽ ﻣﻮﺟﺐ اﺑﻄﺎل ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻮاﻟﯽ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھـﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫اﮔﺮ ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺪون ﺧﻼف ﺑﺮای ﻧﻤﺎز زﯾﺎﻧﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﯾﮏ ﮔﺎم‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺪﺗﯽ ﺳﮑﻮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﺎم دﯾﮕﺮ ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﯾﺎ اول دو ﮔﺎم‬
‫ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺪﺗﯽ ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ آﻧﮕﺎه دو ﮔﺎم دﯾﮕﺮ ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﭼﻮن ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ دو‬
‫ﮔﺎم زﯾﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﮑﺼﺪ ﺑﺎر ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ھﻢ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺧﻼف زﯾﺎن ﻧﺪارد و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺮﮐﺎت ﺧﻔﯿﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎن در ﺗﺴﺒﯿﺢ ﯾﺎ ﺧﺎراﻧﺪن اﻧﺪام ﯾﺎ ﺑﺴﺘﻦ ﮔﺮھﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺎز ﮐﺮدن آن‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻘﻮل ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﺸﮫﻮر ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻄﻼن ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ھﻢ ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﮑﺮوه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار آﯾﺎت را ﺑﺎ ﺑﻨﺪ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ ﺑﺸﻤﺎرد ﻧﻤﺎزش‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﺗﺮک آن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ا‪ .‬ھـ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٦٨‬‬

‫‪ -۵‬ﺗﺮک رﮐﻦ ﯾﺎ ﺷﺮﻃﯽ از ارﮐﺎن و ﺷﺮاﯾﻂ ﻧـﻤﺎز ﺑﻪ ﻋﻤﺪ و ﺑﺪون ﻋﺬر‪:‬‬

‫زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻋﺮﺑﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺪرﺳﺘﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ارﺟﻊ ﻓﺼﻞ ﻓﺈﻧﻚ لﻢ ﺗﺼﻞ« ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﺑﻦ رﺷﺪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎﺗﻔﺎق اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺪون وﺿﻮ و ﻃﮫﺎرت ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ آن را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮاه از روی ﻋﻤﺪ ﯾﺎ از روی ﻧﺴﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﻏﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ً‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ ﺧﻮاه ﻋﻤﺪی ﯾﺎ ﺳﮫﻮا ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ آن را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ ھﺮ ﮐﺲ ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺗﺒﺴـﻢ و ﺧﻨﺪه در ﻧﻤﺎز‪:‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺧﻨﺪه ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺣﺮف ﺑﺮزﺑﺎﻧﺶ ﻇﺎھﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺒﺴﻢ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺧﻨﺪه ﺑﺮ ﮐﺴﯽ آﻧﭽﻨﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﺪﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ دﻓﻊ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ اﮔﺮ اﻧﺪک ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺧﻨﺪه در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻄﻼن ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫اﻧﺪک ﺑﻮدن و ﻓﺮاوان ﺑﻮدن ﻋﺮف اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﯾـﺎ ﺧﻮاﺑﺶ ﺑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻗﺒﻼ از ﻗﻮل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ‪» :‬إﻧﻪ ﻟيﺲ ﻲﻓ اﻨﻟﻮم ﺗﻔﺮ�ﻂ إﻧﻤﺎ اﺘﻟﻔﺮ�ﻂ‬
‫ﻲﻓ اﻴﻟﻘﻈﺔ‪ ،‬ﻓﺈذا �ﻰﺴ أﺣﺪ ﺻﻼة أو ﻧﺎم ﻋﻨﻬﺎ ﻓﻠﻴﺼﻠﻬﺎ إذا ذﻛﺮﻫﺎ« »در ﺧﻮاب ﮐﻮﺗﺎھﯽ و‬
‫اھﻤﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﻮﺗﺎھﯽ و اھﻤﺎل در ﺑﯿﺪاری اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎزی را‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮاﺑﺶ ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ھﺮ وﻗﺖ ﺑﯿﺎدش آﻣﺪ و ﯾﺎ ﺑﯿﺪار ﺷﺪ آن را ﻗﻀﺎ‬
‫ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ اﻏﻤﺎء و ﺑﯿﮫﻮﺷﯽ اﻓﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺨﻮد آﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ وﺿﻮ و داﺧﻞ ﺷﺪن در ﻧﻤﺎز ﺑـﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق از ﻧﺎﻓﻊ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺷﮑﻮه ﻧﻤﻮد از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮﻗﺘﺎ ﻋﻘﻞ‬
‫ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد )ﺑﺤﺎﻟﺖ اﻏﻤﺎء در آﻣﺪ( ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﮫﻮش آﻣﺪ‬
‫و آن ﻧﻤﺎز را ﮐﻪ وﻗﺘﺶ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺠﺎی ﻧﯿﺎورد‪ .‬اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺞ از اﺑﻦ اوﻃﺎس و او از ﭘﺪرش‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎری ﺑﺤﺎل اﻏﻤﺎء اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺨﻮد آﻣﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را اﻋﺎده‬
 ‫‪٣٦٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬درﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺤﺎل اﻏﻤﺎء ﻣﯽاﻓﺘﺪ از »زھﺮی« ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ ،‬او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎز را ﻗﻀﺎء ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﻤﺎد اﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ از ﯾﻮﻧـﺲ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ و او از ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ آن دو ﻧﻔﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺤﺎل اﻏﻤﺎء ﺑﯿﻔﺘﺪ‬
‫ﭼﻮن ﺑﺤﺎل ﺧﻮد آﯾﺪ‪ ،‬آن ﻧﻤﺎز را ﮐﻪ در ﺣﺎل اﻏﻤﺎء ﻓﻮت ﺷﺪه‪ ،‬اﻋﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ ﺟﻤﮫﻮر او ﮔﻨﺎھﮑﺎر اﺳﺖ‬
‫و ﻗﻀﺎی آن ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻀﺎی آن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮای او ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺷﺮﻋﯽ و ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ آن را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را ﺑﻨﺤﻮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﺎ ﺧﻼﺻﻪ آن را در اﯾﻨﺠﺎ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ :‬او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻋﻤﺪا‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬او ھﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آن ﻧﻤﺎز را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﮐﺎرھﺎی ﺧﯿﺮ ﻓﺮاوان و ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ ﻓﺮاوان اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﮐﻔﻪ ﺗﺮازوی اﻋﻤﺎل ﺧﯿﺮ وی‪،‬‬
‫در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ ﮔﺮدد و از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪای ﺑﺰرگ اﺳﺘﻐﻔﺎر و‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺘﻦ وﻗﺖ‪ ،‬آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‬
‫ً‬
‫ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﻧﻤﺎزی ﯾﺎ ﻧﻤﺎزھﺎﯾﯽ را ﻓﻮت ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ وﻗﺘﺶ ﻓﺮا رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آنھﺎ را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزھﺎی ﺗﺮک ﺷﺪه ﭘﻨﺞ ﺗﺎ ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺣﺎﺿﺮ ﺑﮕﺬرد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪،‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ آن ﻧﻤﺎزھﺎ ﺑﯿﺶ از ﭘﻨﺞ ﺗﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﻧﻤﺎز ﺣﺎﺿﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ً‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﻗﻀﺎ را‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﻟﯿﻞ ﺻﺤﺖ ﻗـﻮل ﻣﺎ‪) :‬ﻧﻤﺎزھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک‬
‫َ‬ ‫َّ َ ُ َ‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﻗﻀﺎء ﻧﺪارﻧﺪ(‪ .‬اﯾﻦ آﯾﺎت اﺳﺖ‪﴿ :‬فَ َو ۡ� ‪ٞ‬ل ّل ِۡل ُم َصلّ َ‬
‫ِين ه ۡم عن َص�ت ِ ِه ۡم‬ ‫ِ�‪ ٤‬ٱ�‬
‫ُ َ‬
‫َساهون‪] ﴾٥‬اﻟﻤﺎﻋﻮن‪» .[٥-٤ :‬وای ﺑﺮﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﻏﻔﻠﺖ ﻣﯽورزﻧﺪ و آن را ﺗﺮک‬
‫َ َ‬ ‫ۢ َ ۡ ۡ َ ۡ ٌ َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َّ َ ُ ْ َّ‬
‫لش َه َ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ت ف َس ۡوف‬ ‫ِ�‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪۞﴿ .‬فخلف ِمن �ع ِدهِم خلف أضاعوا ٱلصلوة وٱ�بعوا ٱ‬
‫َۡ َ َ‬
‫يَلق ۡون � ًّيا‪] ﴾٥٩‬ﻣﺮﯾﻢ‪» .[٥٩ :‬ﺑﻌﺪ از آﻧﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﺧﻠﻒ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدﻧﺪ و از آرزوھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﮕﻤﺮاھـﯽ و ھﻼک‬
‫دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺘﻦ‬
‫وﻗﺖ‪ ،‬آن را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻋﺪه ﻋﺬاب »وﯾﻞ« و »ھﻼک و ﺧﺴﺮان« در اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﻪ وی‬
‫داده ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺎ آﺧﺮ وﻗﺖ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ وﻟﯽ ﭼﻮن در آﺧﺮ وﻗﺖ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﮫﺪﯾﺪ ﺑﻪ »وﯾﻞ« و »دﭼﺎر ﺷﺪن ﺑﻪ ﮔﻤﺮاھﯽ« ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٧٠‬‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎز ﻓﺮﺻﺘﯽ‪ ،‬اول و آﺧﺮ وﻗﺖ را ﻣﻌﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺮوع و در وﻗﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ آن را ﭘﯿﺶ از وﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از وﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ھﺮدو وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ھﺮ دو‪ ،‬در ﻏﯿﺮ وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻦ واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬و در اﯾﻨﺠﺎ ھﯿﭽﮑﺪام ﺑﺮ دﯾﮕﺮی‬
‫ﻗﯿﺎس ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ھﺮدو ﺻﻮرت از ﺣﺪود و ﻣﻘﺮرات ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺠﺎوز ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫َ َ َ َ َ َّ ُ َ َّ َ َ َ َ َ ۡ‬
‫ح ُدود ٱ�ِ �ق ۡد ظل َم �ف َس ُهۥ﴾ ]اﻟﻄﻼق‪» .[١ :‬ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ومن �تعد‬
‫از ﺣﺪود و ﻣﻘﺮرات ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬و ﺑﻌﻼوه ﻗﻀﺎ ﮐﺮدن‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﯾﮏ وﺟﻮب ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ و وﺟﻮب ﺷﺮﻋﯽ ﺟﺰ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا و ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ً‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎزی را ﮐﻪ ﻋﻤﺪا ﺗﺮک ﺷﺪه اﺳﺖ واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ از‬
‫آﻧﺎن ﺳﻮال ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‪ :‬آﯾﺎ آن ﻧﻤﺎز ﻗﻀﺎء ھﻤﺎن ﻧﻤﺎزی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪان دﺳﺘﻮر‬
‫داده اﺳﺖ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ آن اﺳﺖ؟ اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ھﻤﺎن ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ در ﺟﻮاب‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﮐﺎری را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮔﻨﺎھﯽ و‬
‫ﻣﻼﻣﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﺑﮕﺬرد‪ ،‬ﮔﻤﺎن‬
‫ﻧﮑﻨﻢ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﻗـﻀﺎء‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎن ﻧﻤﺎزی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪان دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣـﺎ در ﺟﻮاب‬
‫ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ :‬راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺣﺮف ﺑﺮای ﺑﻄﻼن ادﻋﺎی ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﯿﺰی‬
‫اﻣﺮ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،.‬ﺑﺪان اﻣﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ از آﻧﺎن ﺳﻮال ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻌﺪ از ﻓﺮا رﺳﯿﺪن وﻗﺖ ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﻌﺼﯿﺖ؟‬
‫اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻄﻮر ﯾﻘﯿﻦ ﯾﺎ اﺟﻤﺎع ھﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎ ﺟﻤﺎع ھﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻃﺎﻋﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﻼف ﻗﺮآن و‬
‫ﺳﻨﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺒﻮی اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ .:‬راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ‪ .‬و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾـﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‬
‫را ﻣﻌﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزی اول وﻗﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آن وﻗﺖ‪،‬‬
‫وﻗﺖ ادای آن ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻤﺎزی آﺧﺮ وﻗﺘﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬وﻗﺖ ادای آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭽﮑﺲ از اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬در آن‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺘﻦ وﻗﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم آن ﺑﺼﻮرت »ادا« ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
 ‫‪٣٧١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫آﺧﺮ وﻗﺖ ﺑﺮای ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض ﻣﻌﯿﻦ ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﻮد و آﺧﺮ وﻗﺖ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻤﯽداﺷﺖ و ﺣﺎﺷﺎ‬
‫ﻟﻠﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺨﻦ ﺑﯿﮫﻮده ﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻗﺖ‬
‫ﻣﻌﯿﻦ ﻣﻌﻠﻖ و ﻣﻘﯿﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬در ﻏﯿﺮ آن وﻗﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ در ﻏﯿﺮ آن وﻗﺖ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ آن وﻗﺖ‪ ،‬وﻗﺖ آن ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻦ ﺣﺰم ﺑﻌﺪ از اﻃﺎﻟﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ آن ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﻗﻀﺎی‬
‫آن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺑﯿﺎن آن ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و آن را ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫َ َ ٗ‬ ‫َ َ‬
‫ﻧﻤﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻋﺪم ﺑﯿﺎن آن‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ رﻧﺞ ﻧﻤﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪َ ﴿ .‬و َما �ن َر ُّ�ك �س ِّيا‪﴾٦٤‬‬
‫]ﻣﺮﯾﻢ‪» .[٦٤ :‬ای ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺪای ﺗﻮ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬و ھﺮ ﻋﻤﻞ ﺷﺮﻋﯽ و‬
‫ﻋﺒﺎدی ﮐﻪ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﺑﺪان ﻧﺎﻃﻖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ و ﻏﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻓﺎﺗﺘﻪ ﺻﻼة اﻟﻌﺮﺼ ﻓﻜﺄﻧﻤﺎ وﺗﺮ أﻫﻠﻪ وﻣﺎﻪﻟ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را‪ ،‬ﻓﻮت‬
‫ﮐﻨﺪ و از دﺳﺖ ﺑﺪھﺪ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و داراﺋﯿﺶ را از دﺳﺖ داده اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻮت ﺑﺮای ﭼﯿﺰی ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺘﻮان آن را ﺟﺒﺮان ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻮن اﮔﺮ ﭼﯿﺰی ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺟﺒﺮان و ﺟﺒﺮان آن ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻮت ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﺎزی ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺒﺮان اﺳﺖ و ﻓﻮت ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺟﻤﺎع دارد ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎزی ﮔﺬﺷﺖ و ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬آن ﻧﻤﺎز ﻓﻮت ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻗﻀﺎ و ﺟﺒﺮان آن‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻓﻮت ﺑﺮای آن ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮد و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ آن را ﻧﻤﺎز ﻓﻮت ﺷﺪه‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ھﺮﮔﺰ ﻗﻀﺎی آن درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن رای ﻣﺎ‬
‫رای دادهاﻧﺪ‪ ،‬اﺷﺨﺎص زﯾﺮ را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب و ﻓﺮزﻧﺪش ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ و‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص وﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﮑﺮ و ﺑﺪﯾﻞ‬
‫ﻋﻘﯿﻠﯽ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ و ﻣﻄﺮف ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ و دﯾﮕﺮان‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫اداﻣﻪ ﻣﯽدھﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻧﻤﺎز ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﺮای ﺗﺎﺧﯿﺮ آن از وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻦ ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻋﺬری ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ در ﺣﺎل ﺟﻨﮓ و‬
‫ﭘﯿﮑﺎر و ﻧﻪ در ﺣﺎل ﺧﻮف و ﺷﺪت ﺑﯿﻤﺎری و ﻣﺴﺎﻓﺮت‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ُ ﴿ :‬ك َ‬
‫نت �ِي ِه ۡم‬
‫ٓ َ ‪ۡ ٞ‬‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ ُ ُ َّ َ َ َ ۡ ُ‬
‫لصل ٰوة فل َتق ۡم َطا�ِفة ّمِن ُهم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪) .١٠٢ :‬درﺑﺎره ﻧﻤﺎز ﺧﻮف اﺳﺖ‪= (:‬‬ ‫فأ�مت لهم ٱ‬
‫»ھﺮﮔﺎه ﺗﻮ در ﻣﯿﺎنﺷﺎن ﺑﻮدی و ﺑﺮای آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﭙﺎ داﺷﺘﯽ‪،‬ﮔﺮوھﯽ از آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻮ ﻧﻤﺎز‬
‫َ ۡ ۡ َ ً َ ۡ ٗ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ « ...‬و ﴿فإِن خِف ُت ۡم ف ِر َجا� أ ۡو ُرك َبا�اۖ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٣٩ :‬اﮔﺮ ﺧﻮف داﺷﺘﯿﺪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﭘﯿﺎده ﯾﺎ ﺳﻮاره ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ «...‬ﺣﺘﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز را از وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﯿﻤﺎر و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٧٢‬‬

‫ﺧﯿـﻢ اﻟﺤﺎل ﻧﯿﺰ روا ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﺴﺘﺎده ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ آب ﻧﺪاﺷﺖ‬
‫ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺧﺎک را ﭘﯿﺪا ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﯿﻤﻢ ﻧﻤﺎز را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺟﺎزه‬
‫ﻣﯽدھﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻧﻤﺎز را‪ ،‬ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ آن ﺑﮕﺬرد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ وی‬
‫اﻣﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺘﻦ وﻗﺖ‪ ،‬آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ وی ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻧﻪ در ﻗﺮآن و ﻧﻪ در ﺣﺪﯾﺚ )ﺻﺤﯿﺢ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ( و‬
‫ﻧﻪ در اﻗﻮال اﺻﺤﺎب و ﻧﻪ در ﻗﯿﺎس ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮک ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﺶ ﻣﯽ ﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻨﺪ و‬
‫َ َ ََ‬
‫اﻋﻤﺎل ﺧﯿﺮ و ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ را ﻓﺮاوان اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻣﺎن ﺑﺪﯾﻦ آﯾﺎت اﺳﺖ‪۞﴿ :‬فخلف‬
‫ت فَ َس ۡو َف يَ ۡل َق ۡو َن َ� ًّيا‪ ٥٩‬إ َّ� َمن تَ َ‬ ‫َ ۡ ۡ َ ۡ ٌ َ َ ُ ْ َّ َ َ َ َّ َ ُ ْ َّ َ َ‬
‫اب‬ ‫ِ‬ ‫ِم ۢن �ع ِدهِم خلف أضاعوا ٱلصل ٰوة وٱ�بعوا ٱلشه� ٰ ِ �‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ ٰ ٗ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ۡ ُ ُ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ٗ‬
‫�ا‪] ﴾٦٠‬ﻣﺮﯾﻢ‪.[٦٠-٥٩ :‬‬ ‫� َّنة َو� ُ�ظل ُمون ش ٔ‬ ‫وءامن وع ِمل �ل ِحا فأو��ِك يدخلون ٱ‬
‫»آﻧﺎن ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﻪ از ﭘﺲ ﺧﻮد ﺑﺠﺎی ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدﻧﺪ و از‬
‫آرزوھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ھﻼک و ﮔﻤﺮاه ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﮐﺎرھﺎی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻓﺮاد ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ و ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺳﺘﻤﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﯽرود و اﻋﻤﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ آﻧﺎن ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫َ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ ٰ َ ً َ ۡ َ َ ْ َ ُ َ ُ ۡ َ َ ْ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ ْ ُ ُ‬
‫حشة أو ظل ُم ٓوا أنفسهم ذك ُروا ٱ� فٱستغف ُروا ِ�نو� ِ ِهم﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪:‬‬ ‫﴿وٱ�ِين إِذا �علوا � ِ‬
‫‪» .[١٣٥‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و زﺷﺘﯽ را اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ ﯾﺎﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ۡ َۡ َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﯿﺎد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ ﭘﺲ ﺑﺮای ﮔﻨﺎھﺎن ﺧﻮد آﻣﺮزش ﻣﯽﻃﻠﺒﻨﺪ«‪ .‬و ﴿� َمن َ� ۡع َمل مِثقال‬
‫�� يَ َرهُۥ‪] ﴾٨‬اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪» .[٨-٧ :‬ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺎﻧﺪازه‬ ‫�� يَ َرهُۥ‪َ ٧‬و َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر� ٖ َ ّٗ‬
‫َذ َّر� َخ ۡ ٗ‬
‫ٍ‬
‫ﯾﮏ ذره ﮐﺮدار ﺧﯿﺮ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ذره ﮐﺮدار‬
‫ََ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ َ ُ ََۡ َ ۡ‬
‫�ن ٱلقِ ۡس َط ِ�َ ۡو ِم ٱلقِ َ�ٰ َمةِ ف�‬‫ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ اﻧﺠﺎم دھﺪ ﺑﺎداﻓﺮه آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ«‪﴿ .‬ونضع ٱلم�ٰزِ‬
‫ُۡ َُ َۡ ‪ٗۡ َ ٞ‬‬
‫س ش�ٔا﴾ ]اﻷﻧﺒﯿﺎء‪» .[٤٧ :‬ﻣﺎ ﻣﯿﺰانھﺎی ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﺮای روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ‪،‬‬ ‫�ظلم �ف‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻪ ھﯿﭻﮐﺲ ﺳﺘﻤﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬و ھﻤﻪ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ و در ھﻤﻪ ﻧﺼﻮص ﻧﯿﺰ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ اﺳﺖ و ﻗﺪر و ارزش آن را‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﺮض ﻧﯿﺰ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ اﺳﺖ و ارزش و ﻗﺪر آن ﻧﺰد ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮ را‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﻧﻤﻮد و آﻧﻘﺪر آن را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ‪،‬‬
 ‫‪٣٧٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺟﺒﺮان ﮔﺮدد و ﺑﯿﺶ از ﻣﻘﺪار آن ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ھﯿﭻ ﮐﺲ‬
‫را ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺣﺴﻨﺎت ﺳﯿﺌﺎت را‪ ،‬از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺧﻨﺜﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺑﯿﻤﺎر ﯾﺎ ﺻﻼة اﻟﻤﺮﯾﺾ‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻌﺬر ﺑﯿﻤﺎری و اﻣﺜﺎل آن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮ ﺧﻮاﺑﯿﺪه‬
‫وآن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ اﺷﺎره رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد را ﺑﺠﺎی آورد وﺑﺮای ﺳﺠﺪه ﺑﯿﺸﺘﺮ از رﮐﻮع ﺧﻢ‬
‫ودا َو َ َ ٰ‬
‫�‬
‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ َّ َ ٰ َ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ٰ ٗ َ ُ ُ ٗ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬فإِذا قضيتم ٱلصلوة فٱذكروا ٱ� ق ِ�ما و�ع‬
‫ُ‬
‫ُج ُنو�ِ�م﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[١٠٣ :‬در ھﻤﻪ اﺣﻮال ﺑﺮ ذﮐﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺪاوﻣﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎده‬
‫و ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮ ﺧﻮاﺑﯿﺪه‪ .« ...‬از ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎری ﺑﻮاﺳﯿﺮ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻮدم‪ ،‬درﺑﺎره ﻧﻤﺎز از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﮐﺮدم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻞ ﻗﺎﺋﻤﺎ‬
‫ﻓﺈن لﻢ �ﺴﺘﻄﻊ ﻓﻘﺎﻋﺪا‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ �ﺴﺘﻄﻊ ﻓﻌ� ﺟﻨﺒﻚ« ﺑﻪ رواﯾﺖ ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬و‬
‫َّ‬ ‫َّ ُ َ ۡ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ‬
‫� �ف ًسا إِ�‬ ‫ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺪان اﻓﺰوده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺈن لﻢ �ﺴﺘﻄﻊ ﻓﻤﺴﺘﻠﻘﻴﺎ« ﴿� يُ�ل ِف ٱ‬
‫ُو ۡس َع َها ۚ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٨٦ :‬اﯾﺴﺘﺎده ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮ ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺧﻮاﺑﯿﺪه‪ ،‬ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻘﺪر وﺳﻊ و‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ھﺮﮐﺲ وی را ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﺳﺎزد«‪ .‬از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﯾﮏ‬
‫ﺑﯿﻤﺎری ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﺮد و دﯾﺪ ﮐﻪ او ﺑﺮ روی ﺑﺎﻟﺸﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎﻟﺶ را‬
‫دور اﻧﺪاﺧﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻞ ﻰﻠﻋ اﻻرض إن اﺳﺘﻄﻌﺖ‪ ،‬و�ﻻ ﻓﺄوﻣﺊ إﻳﻤﺎء واﺟﻌﻞ ﺳﺠﻮدك‬
‫أﺧﻔﺾ ﻣﻦ ر�ﻮﻋﻚ« »ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ )ﻧﺸﺴﺘﻪ( اﮔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان در ﻏﯿﺮ آﻧﺼﻮرت‬
‫ﺑﺎ اﯾﻤﺎء و اﺷﺎره‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮای ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ از رﮐﻮع ﺧﻢ ﺷﻮ«‪) .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ وﻗﻒ آن را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﻋﺪم اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺸﻘﺖ ﯾﺎ ﺗﺮس و ﻧﮕﺮاﻧﯽ و زﯾﺎد ﺷﺪن ﺑﯿﻤﺎری ﯾﺎ دﯾﺮ ﺧﻮب ﺷﺪن‬
‫آن ﯾﺎ ﻧﮕﺮاﻧﯽ از ﺳﺮﮔﯿﺠﻪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮫﺎر زاﻧﻮ ﻧﺸﺴﺘﻪ و‬
‫آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮫﺎر زاﻧﻮ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺣﮑﻢ‪ .‬و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﯾﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٧٤‬‬

‫ﭘﮫﻠﻮی راﺳﺖ ﺧﻮاﺑﯿﺪه و آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﺨﻮاﺑﺪ و ﺑﻘﺪر اﻣﮑﺎن‬
‫ﭘﺎھﺎﯾﺶ را ﺑﻪ ﻃﺮف ﻗﺒﻠﻪ دراز ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر اﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻔﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻳﺼ� اﻤﻟﺮ�ﺾ ﻗﺎﺋﻤﺎ إن اﺳﺘﻄﺎع‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ �ﺴﺘﻄﻊ ﺻ� ﻗﺎﻋﺪا‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ �ﺴﺘﻄﻊ أن‬
‫�ﺴﺠﺪ أوﻣﺄ ﺑﺮأﺳﻪ وﺟﻌﻞ ﺳﺠﻮده أﺧﻔﺾ ﻣﻦ ر�ﻮﻋﻪ‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ �ﺴﺘﻄﻊ أن ﻳﺼ� ﻗﺎﻋﺪا ﺻ�‬
‫ﻰﻠﻋ ﺟﻨﺒﻪ اﻻﻳﻤﻦ مﺴﺘﻘﺒﻞ اﻟﻘﺒﻠﺔ‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ �ﺴﺘﻄﻊ أن ﻳﺼ� ﻰﻠﻋ ﺟﻨﺒﻪ اﻻﻳﻤﻦ ﺻ� مﺴﺘﻠﻘﻴﺎ‬
‫رﺟﻼه مﺎ ﻳ� اﻟﻘﺒﻠﺔ« »ﺑﯿﻤﺎر اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎده ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﺴﺘﺎده ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﺳﺮ‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮای‬
‫ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺶ از رﮐﻮع ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺧﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﮔﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﭘﮫﻠﻮی راﺳﺖ ﺧﻮاﺑﯿﺪه و رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮی راﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺸﺖ دراز ﮐﺸﯿﺪه و ﻧﻤﺎزش را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻗﺒﻠﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮوھﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ھﺮ ﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش‬
‫را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬از ﻇﺎھﺮ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽاﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺧﻮاﺑﯿﺪه‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪ .،‬ﺑﺎ اﺷﺎره‬
‫ﺳﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺻﻼة اﻟﺨﻮف = ﻧﻤﺎز ﺗـﺮس‬

‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎء ﻧﻤﺎز ﺧﻮف ﻣﺸﺮوع و از ﻧﻈﺮ ﺷﺮع روا اﺳﺖ ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ۡ َ َ َ ۡ َ َ ُ ُ َّ َ ٰ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ ٓ َ ‪ْ ٓ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ ُ ۡ ّ ٞ‬‬ ‫�ذا ُك َ‬ ‫َ‬
‫نت �ِي ِهم فأ�مت لهم ٱلصلوة فلتقم طا�ِفة مِنهم معك و�أخذوا‬ ‫اﺳﺖ‪﴿ :‬‬
‫ُ‬
‫َ ٓ َ ٌ ۡ َ ٰ َ ۡ ُ َ ُّ ْ َ ۡ ُ َ ُّ ْ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ ُ‬ ‫َۡ ََ َ َ َ ْ َۡ ُ ُ ْ‬
‫ت طا�ِفة أخرى لم يصلوا فليصلوا‬ ‫أسل ِحت ُه ۡمۖ فإِذا َسج ُدوا فل َيكونوا مِن َو َرا�ِ� ۡم َو�َأ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َ ْ َ َُۡ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ََۡۡ ُ‬
‫خ ُذوا ْ ح ِۡذ َر ُه ۡم َوأ ۡسل َِح َت ُه ۡمۗ َو َّد ٱ َّ� َ‬
‫ِين �ف ُروا ل ۡو �غفلون � ۡن أ ۡسل َِحتِ� ۡم‬ ‫معك و�أ‬
‫َ‬
‫َ َ ُ ٗ‬ ‫َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ُ َ َ َ ۡ ُ َّ ۡ َ ٗ َ ٰ َ ٗ َ َ ُ َ َ َ َ ُ‬
‫اح عل ۡي� ۡم إِن �ن بِ� ۡم أذى ّمِن‬ ‫وأمتِعتِ�م �ي ِميلون علي�م ميلة �حِدة ۚ و� جن‬
‫�ٰفِر َ‬‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َّ ۡ َ ٰٓ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ ُ ُ ْ ۡ َ ُ ۡ َّ َّ َ َ َّ ۡ َ‬
‫َ‬
‫�ن‬ ‫ِ‬ ‫مط ٍر أو كنتم مر� أن تضعوا أسل ِحت�مۖ وخذوا حِذر�مۗ إِن ٱ� أعد ل ِل‬
‫ينا‪] ﴾١٠٢‬اﻟﻨﺴﺎء‪» .[١٠٢ :‬ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﺑﺮای ﺳﭙﺎھﯿﺎﻧﺖ و ﯾﺎراﻧﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮف‬ ‫َع َذ ٗابا ُّمه ٗ‬
‫ِ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯽ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ و ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻦ‪،‬ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﮔﺮوھﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﺮاﻗﺐ و ﻣﻮاﻇﺐ دﺷﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬در ھﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز‬
‫اﺳﻠﺤﻪ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﮐﺮده ﺗﺎ ھﺮ ﻟﺤﻈﻪ آﻣﺎدﮔﯽ رو ﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣٧٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ھﺮ ﮔﺎه آن ﮔﺮوه ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬آن ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻨﺪ ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ ﺑﺪھﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﺮوه اول ﻧﯿﻤﻪ ﻧﻤﺎزﺷﺎن را ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﭙﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و ﻧﯿﻤﻪ دﯾﮕﺮ را ﺧـﻮدﺷﺎن ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺳﻼم ﻣﯽدھﻨﺪ و آﻧﻮﻗﺖ آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻧﮕﮫـﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬درﺣـﺎﻟﯿﮑﻪ ﺗﻮ ھﻨﻮز رﮐﻌﺖ ﺳﻮم ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫اﻗﺘﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻘﯿﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم دادی آﻧﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ھﺮدو دﺳﺘﻪ از ﭘﺎداش و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﮫﺮه ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎﻓﺮان دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ از اﺳﻠﺤﻪ و ﮐﺎﻻھﺎی ﺧﻮدﺗﺎن‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﯾﮑﺒﺎره ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻨﺎھﯽ و ﺣﺮﺟﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ از ﺑﺎران‪ ،‬در رﻧﺞ‬
‫ﺑﻮدﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬اﺳﻠﺤﻪﺗﺎن را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ ،‬و اﺣﺘﯿﺎط ﻻزم را ﺑﮑﺎر ﺑﺒﺮﯾﺪ و‬
‫آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮان ﻋﺬاب ﺧﻮار ﮐﻨﻨﺪه و رﺳﻮا‬
‫ﮐﻨﻨﺪهای‪ ،‬ﻣﮫﯿﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬درﺑﺎره ﻧﻤﺎز ﺧﻮف ﺷﺶ ﯾﺎ ھﻔﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ھﺮ ﯾﮏ از آنھﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿـﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﺷﺶ ﺻﻔﺖ ﯾﺎ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺧﻮف اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ آنھﺎ را ﺑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از‬
‫ﺷﺶ اﻓﺰاﯾﺶ دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﮫﺮﺣﺎل ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺧﺘﻼف راوﯾﺎن آن ﺻﻔﺎت را ﺑﻪ ھﻔﺪه ﺗﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻌﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﺎ ھﻢ ﺗﺪاﺧﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﮐﺜﺮت از اﺧﺘﻼف راوﯾﺎن ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻘﻮل ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ اﻟﺤﺠﺮ ﺻﻮرتھﺎ و وﺟﻮه زﯾﺮ‬
‫ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬دﺷﻤﻦ در ﻏﯿﺮ ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻣﺎم ﺑﺨﻮاھﺪ ﻧﻤﺎز دو رﮐﻌﺘﯽ ﺑﮕﺰارد‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦﺻﻮرت اﻣﺎم ﺑﺎ ﯾﮏ ﮔﺮوه‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻣﺎم اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن رﮐﻌﺖ دوم را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺳﻼم ﺑﺪھﻨﺪ و ﺑﺮوﻧﺪ روﺑﺮوی دﺷﻤﻨﺎن ﻗﺮار‬
‫ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﮔﺮوه دوم ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﺎ اﻣﺎم رﮐﻌﺖ دوم را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎم اﻧﺘﻈﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن ﺧﻮدﺷﺎن رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎز را ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ اﻣﺎم‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽدھﺪ و آﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ از وی ﺳﻼم ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﺧﻮات از ﺳﮫﻞ‬
‫ﺑﻦ اﺑﯽ ﺧﯿﺜﻤﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺻﻒ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و‬
‫ﮔﺮوھﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﻣﻮاﻇﺐ و ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ آن ﮔﺮوه ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ و ﺧﻮد اﯾﺴﺘﺎد و آن ﮔﺮوه ﯾﮏ رﮐﻌﺖ را ﺑﺪون اﻣﺎم ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﮔﺮوه دوم آﻣﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج رﮐﻌﺖ دوم‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٧٦‬‬

‫را ﺑﺎ آﻧﺎن ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺤﺎﻟﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﮔﺮوه دوم ﺧﻮد ﺗﻨﮫﺎ رﮐﻌﺖ دوم‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻼم داد و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ از وی ﺳﻼم‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬دﺷﻤﻦ در ﻏﯿﺮ ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺎ دﺳﺖھﺎی از ﺳﭙﺎھﯿﺎن‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮ روﺑﺮوی دﺷﻤﻦ اﯾﺴﺘﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن‬
‫دﺳﺘﻪ ﮐﻪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ اﻣﺎم ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫ﮔﺮوه دوم ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﺎ اﻣﺎم ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ھﺮ ﮔﺮوه‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﻮد ﺗﻨﮫﺎ‬
‫و ﺑﺪون اﻣﺎم ﯾﮏ رﮐﻌﺖ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﯾﮏ ﮔﺮوه ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه و ﮔﺮوه‬
‫دﯾﮕﺮ روﺑﺮوی دﺷﻤﻦ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ آن ﮔﺮوه ﺑﺠﺎی ﮔﺮوه دوم در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﺮوه دوم آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻼم‬
‫داد‪ ،‬و ھﺮ ﮔﺮوه ﺑﺮای ﺧﻮد ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﺮوه دوم ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم دادن اﻣﺎم‪ ،‬رﮐﻌﺖ دوم ﺧﻮد‬
‫را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و دو رﮐﻌﺖﺷﺎن ﻣﺘﺼﻞ ﺑﮫﻢ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﮔﺮوه اول رﮐﻌﺖ دوم ﺧﻮد را وﻗﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺮوه دوم ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮده و ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ دﺷﻤﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد اﻓﺰوده ﮐﻪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻼم داد و ﮔﺮوه دوم ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺧﻮدﺷﺎن ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺳﻼم دادﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﯾﻨﮑﻪ اﻣﺎم ﺑﺎ ھﺮﮔﺮوه دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨـﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ اوﻟﯽ ﺑﺮای اﻣﺎم ﻓﺮض‬
‫و دو رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﺳﻨﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﻗﺘﺪای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﮔﺮوھﯽ از ﯾﺎراﻧﺶ دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺳﻼم داد‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ از اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ‬
‫آﻣﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮف ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﯾﺎران‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﺳﻼم داد‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﮐﻨﺎر ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و دﺳﺘﻪ دوم آﻣﺪﻧﺪ و در ﺟﺎی آﻧﺎن ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ دو رﮐﻌﺖ ﮔﺰارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﻼم داد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮫﺎر‬
‫رﮐﻌﺖ و ھﺮ ﮔﺮوه دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و در رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﯿﻦ از او آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ‬
 ‫‪٣٧٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫در »ذات اﻟﺮﻗﺎع« در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدﯾـﻢ ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ‬
‫ﮔﺮوھﯽ دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آﻧﺎن ﮐﻨﺎر ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﮔﺮوه دوم ﻧﯿﺰ دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ و ﯾﺎران وی دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۴‬دﺷﻤﻦ در ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺎ ھﺮدو ﮔﺮوه ﻣﺸﺘﺮﮐﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد؛ در‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎل ھﻤﮕﯽ ﻣﻮاﻇﺐ و ﻣﺮاﻗﺐ دﺷﻤﻦ ھﺴﺘﻨﺪ و در ھﻤﻪ ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز از اﻣﺎم‬
‫ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﺳﺠﺪه ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪،‬ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ ﺑﺎ اﻣﺎم ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ و ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﮔﺮوه اول از ﺳﺠﺪه ﻓﺎرغ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫آﻧﻮﻗﺖ ﮔﺮوه دوم ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ رﮐﻌﺖ اول ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺻﻒ اول ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺠﺎی ﮔﺮوه ﺻﻒ ﺑﻌﺪی‪ ،‬ﻣﯽروﻧﺪ و ﺻﻒ ﺑﻌﺪی ﺑﺠﺎی‬
‫ﺻﻒ اول ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﮔﺮوھﮫﺎ ﺟﺎﯾﺸﺎن را ﻋﻮض ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﺷﺎھﺪ و ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﺎز ﺧﻮف ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدم ﮐﻪ او ﻣﺎ‬
‫را در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد در دو ﺻﻒ ﻗﺮار داد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ دﺷﻤﻦ ﺑﯿﻦ ﻣﺎ و ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬ﺣﺎﯾﻞ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ھﻤﮕﯽ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛ ﺳﭙﺲ او ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ و ﻣﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ او از رﮐﻮع ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ او ﺑـﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫رﻓﺖ و ﺻﻒ اول ﻧﯿﺰ ھﻤﺮاه او ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ و ﺻﻒ دوم در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ اﯾﺴﺘﺎد‪ :،‬ﭼﻮن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﺻﻒ اول ﺳﺠﺪه را ﺑﺠﺎی آوردﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺻﻒ دوم ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺻﻒ ﻣﻮﺧﺮ ﭘﯿﺶ اﻓﺘﺎد ﺑﺠﺎی ﺻﻒ ﻣﻘﺪم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺻﻒ ﻣﻘﺪم‬
‫ﺑﺠﺎی ﺻﻒ ﻣﻮﺧﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص )در رﮐﻌﺖ دوم( ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺖ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ رﮐﻮع رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ او ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ‬
‫و ﺻﻒ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ وی ﮐﻪ در رﮐﻌﺖ اول ﺑﺎ وی ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﺻﻒ دوم در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ اﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺻﻒ ﺑﻌﺪ از او ﺳﺠﺪه را اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪،‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺻﻒ دوم ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻼم داد و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ھﻤﮕﯽ ﺳﻼم‬
‫دادﯾﻢ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ھﺮ دو ﮔﺮوه ﺑﺎ اﻣﺎم داﺧﻞ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﯾﮏ ﮔﺮوه در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ھﻤﺮاه اﻣﺎم ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ آﻧﺎن ﻣﯽروﻧﺪ و‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﺮای ﺧﻮد ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ اﻣﺎم اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ رﮐﻌﺖ دوم را ﺑﺎ اﻣﺎم‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٧٨‬‬

‫ﻣـﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺳﭙﺲ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ اﻣﺎم و اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬آن‬
‫ﮔﺮوه ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﺮای ﺧﻮد رﮐﻌﺖ دوم را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و در ﺗﺸﮫﺪ ﺑﻪ اﻣﺎم و آن ﮔﺮوه ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻣﺎم‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽدھﺪ و ھﺮدو ﮔﺮوه ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی از او ﺳﻼم ﻣﯽدھﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬در ﺳﺎل ﺟﻨﮓ »ﻧﺠﺪ« ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺧﻮف‬
‫ﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ ھﻤﺮاه او ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﺮوه‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬روﺑﺮوی دﺷﻤﻦ اﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺸﺘﺸﺎن ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و ھﺮدو‬
‫ﮔﺮوه‪ ،‬ﺑﺎ وی ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ھﻤﺮاه آن ﮔﺮوه‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ وی ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ھﻨﻮز آن ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫دﺷﻤﻦ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺳﺠﺪه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و آن ﮔﺮوه‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ اﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ و آن ﮔﺮوه ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻣﺪﻧﺪ و‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد رﻓﺘﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻨﻮز ﺑﻪ‬
‫رﮐﻌﺖ دوم اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ آﻧﺎن از ﺳﺠﺪه ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و رﮐﻌﺖ دوم را ھﻤﺮاه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ وی ﺑﻪ رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮای ﺗﺸﮫﺪ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ آن‬
‫ﮔﺮوه ﮐﻪ روﺑﺮوی دﺷﻤﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻣﺪﻧﺪ و رﮐﻌﺖ دوم را ﺧﻮدﺷﺎن ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و در ﺗﺸﮫﺪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و آن ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻼم داد و ھﺮدو ﮔﺮوه‪ ،‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﺳﻼم دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و ھﺮدو ﮔﺮوه ﻧﯿﺰ دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ھﺮ ﮔﺮوه ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﺎ اﻣﺎم ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم دو رﮐﻌﺖ و ھﺮ‬
‫ﯾﮏ از ﮔﺮوهھﺎ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫در »ذی ﻗﺮد« ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ دو ﺻﻒ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﻒ را ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮش و ﺻﻒ دﯾﮕﺮ را رو در روی دﺷﻤﻦ ﻗﺮار داد‪ .‬ﯾﮏ رﮐﻌﺖ را ﺑﺎ آن دﺳﺘﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﺑﺠﺎی دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و آن دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮ آﻣﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و آن دو ﮔﺮوه ھﺮ ﯾﮏ‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻌﺖ را ﻧﺨﻮاﻧﺪﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و‬
‫اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﮐﻪ آن را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﯿﺰ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ از او رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻤﺎز را در ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ و در ﻣﺴﺎﻓﺮت دو رﮐﻌﺖ و در ﺣﺎل‬
 ‫‪٣٧٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺧﻮف ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﺛﻠﻌﺒﻪ ﺑﻦ زھﺪم رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺎ ھﻤﺮاه ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‬
‫در ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻮدﯾﻢ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺪاﻣﯿﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ؟ ﺣﺬﯾﻔﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪم و ﺑﺎ آن ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪم و ﻧﻤﺎز را ﻗﻀﺎ ﻧﮑﺮدﻧﺪ«‪ .‬اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب در ﺣﺎل ﺧﻮف‪:‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و در ھﯿﭽﯿﮏ از اﺣﺎدﯾﺚ رواﯾﺖ ﺷﺪه از ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب در ﺣﺎل ﺧﻮف ﺳﺨﻨﯽ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻓﻘﮫﺎء درﺑﺎره آن اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬در‬
‫ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﻔﯽ و ﻣﺎﻟﮑﯽ‪ :‬اﻣﺎم ﺑﺎ ﮔﺮوه اول دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ ﮔﺮوه دوم ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺎ ﮔﺮوه اول ﯾﮏ رﮐﻌﺖ و ﺑﺎ ﮔﺮوه دوم‬
‫دو رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ھﻨﮕﺎم ﺷﺪت ﺧﻮف‪:‬‬

‫ھﺮﮔﺎه ﺧﻮف ﺷﺪت ﯾﺎﻓﺖ و ﺻﻔﻮف ﺟﻨﮓ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﮫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎده ﯾﺎ ﺳﻮاره‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ و ﺑﻪ‬
‫ھﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻤﺎء و اﺷﺎره رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬و ﺑﺮای‬
‫ﺳﺠﻮد ﺑﯿﺶ از رﮐﻮع ﺳﺮش را‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآورد‪ .‬ارﮐﺎن و ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ از اﻧﺠﺎم آنھﺎ ﻋﺎﺟﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در وﺻﻒ ﻧﻤﺎز ﺧﻮف ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺈن‬
‫ﺎﻛن ﺧﻮف أﺷﺪ ﻣﻦ ذلﻚ ﻓﺮﺟﺎﻻ ور�ﺒﺎﻧﺎ« »اﮔﺮ ﺧﻮف ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را‬
‫ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺳﻮاره و ﭘﯿﺎده«‪ .‬ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺑﺨﺎری ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺈن‬
‫ﺎﻛن ﺧﻮف أﺷﺪ ﻣﻦ ذلﻚ ﺻﻠﻮا رﺟﺎﻻ ﻗﻴﺎﻣﺎ ﻰﻠﻋ أﻗﺪاﻣﻬﻢ أو ر�ﺒﺎﻧﺎ مﺴﺘﻘﺒ� اﻟﻘﺒﻠﺔ وﻏ�‬
‫مﺴﺘﻘﺒﻠﻴﻬﺎ«‪ .‬و در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﺈن ﺎﻛن ﺧﻮف أ�ﺮﺜ ﻣﻦ‬
‫ذلﻚ ﻓﺼﻞ راﻛﺒﺎ أو ﻗﺎﺋﻤﺎ ﺗﻮﻣﺊ إﻳﻤﺎء« »اﮔﺮ ﺧﻮف ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﺷﺪت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﻮاره ﯾﺎ‬
‫اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺎ اﺷﺎره و اﯾﻤﺎء ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ دﺷﻤﻦ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٨٠‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﭘﯽ او ﻣﯽرود و ﻧﮕﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫‪،‬ﻣﺒﺎدا‪ ،‬دﺷﻤﻦ از دﺳﺘﺮس او ﺑﯿﺮون رود‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺷﺎره در ﺣﺎل راه رﻓﺘﻦ ﻧﻤﺎزش را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در ﺟﮫﺖ ﻏﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ راه ﺑﺮود‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻌﻘﯿﺐ دﺷﻤﻦ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﻨﻨﺪه را دارد و ﺑﻪ ھﺮ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﻣﺎﻧﻊ رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد او ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﺟﺎن ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﯾﺎ‬
‫ﻣﺎل او در ﻣﻌﺮض ﺗﮫﺪﯾﺪ دﺷﻤﻦ ﯾﺎ دزد ﯾﺎ ﺣﯿﻮان درﻧﺪهای ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫اﺷﺎره و ﺑﻪ ھﺮ ﺟﮫﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﮑﻢ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﻨﻨﺪه‬
‫)ﻃﺎﻟﺐ( و ﺗﻌﻘﯿﺐ ﺷﻮﻧﺪه )ﻣﻄﻠﻮب( را دارد‪ .‬ﻋﺮاﻗﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ھﺮ ﻓﺮاری ﮐﻪ ﻣﺒﺎح‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮار از ﺳﯿﻞ و ﺣﺮﯾﻖ و اﻣﺜﺎل آن اﮔﺮ ﭼﺎره از آن ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻓﺮار ﺑﺪھﮑﺎر‬
‫ﻧﺎﺗﻮان از ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪھﯽ ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬دﻻﯾﻞ ﺑﯽﭼﯿﺰی ﺧﻮد را‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻃﻠﺒﮑﺎر ﺑﻪ وی دﺳﺘﺮﺳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ او را زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﺳﺨﻦ او را ﺑﺎور ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮار از ﺗﺮس ﻗﺼﺎص در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺪﺗﯽ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺸﻢ ﻗﺼﺎص ﮐﻨﻨﺪه ﻓﺮوﮐﺶ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬در ھﻤﻪ اﯾﻦ اﺣﻮال‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ھﺮ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﻧﯿﺲ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮا ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﺳﻔﯿﺎن‬
‫ھﺬﻟﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ ﻋﺮﻓﺎت ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ »ﺑـﺮو‪ ،‬او را ﺑﮑﺶ«‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ او را دﯾﺪم‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻓﺮا رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﻦ و او ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی او روان ﺷﺪم و ﺑﺎ اﺷﺎره‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ وی ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪم‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﮔﯿﺴﺘﯽ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺮدی از ﻋﺮبھﺎ‪،‬‬
‫ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص( ﻣﺮدم را ﺗﺠﮫﯿﺰ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﺶ‬
‫ﺗﻮ آﻣﺪهام‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﺻﺪد اﯾﻦ ﮐﺎر ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎ او راه رﻓﺘﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮﺻﺖ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ آوردم و ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺧﻮد ﺑﺮ وی ﺟﮫﯿﺪم و او را ﮐﺸﺘﻢ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫و ﺣﺎﻓﻆ اﺳﻨﺎد آن را ﻧﯿﮑﻮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﻼة اﻟﺴﻔﺮ )= ﻧﻤﺎز در ﺳﻔﺮ = ﻧﻤﺎز ﺷﮑﺴﺘﻪ(‬

‫ﻧﻤﺎز ﻃﺎﻟﺐ و ﻧﻤﺎز ﻣﻄﻠﻮب‬

‫‪ -١‬ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻧﻤﺎزھﺎی ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ‪:‬‬
 ‫‪٣٨١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬
‫ََۡ َ َ َۡ ُ ۡ ُ َ ٌ َ َۡ ُ ُ ْ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬
‫�ذا َ َ‬
‫�وا م َِن‬ ‫�ض فليس علي�م جناح أن �ق‬ ‫� ۡ� ُت ۡم ِ� ٱ� ِ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬‬
‫َّ َ ٰ ۡ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ ُ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ‬
‫ٱلصلوة ِ إِن خِفتم أن �فتِن�م ٱ�ِين �فر ۚوا﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[١٠١ :‬ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻔﺮ رﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزھﺎی ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ )آنھﺎ را دو رﮐﻌﺘﯽ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ(‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮف داﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ ﮐﺸﺘﻦ ﯾﺎ زﺧﻢ ﮐﺮدن و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬اذﯾﺖ و آزار‬
‫ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮای ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز و ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪن آن در »ﺧﻮف« ﺑﻮدن ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﭘﺲ ﺑﺪون ﺧﻮف ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎزھﺎی ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﯾﻌﻠﯽ ﺑﻦ اﻣﯿﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻧﻈﺮت‬
‫ۡ ۡ َ‬
‫درﺑﺎره ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻧﻤﺎزھﺎی ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ ﭼﯿﺴﺖ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِن خِف ُت ۡم أن‬
‫َ ۡ َ ُ ُ َّ َ َ َ ُ ۚٓ ْ َّ ۡ َ ٰ َ َ ُ ْ َ ُ‬
‫� ۡم َع ُد ّٗو� ُّمب ٗ‬
‫ينا‪] ﴾١٠١‬اﻟﻨﺴﺎء‪ .[١٠١ :‬و اﻣﺮوز‬‫ِ‬ ‫�فتِن�م ٱ�ِين �فروا إِن ٱل� ِفرِ�ن �نوا ل‬
‫اﯾﻦ ﺧﻮف از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ھﻤﭽﻮن ﺷﻤﺎ از اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﺮدم و آن را ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﻧﮫﺎدم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﺪﻗﺔ ﺗﺼﺪق اﷲ ﺑﻬﺎ‬
‫ﻋﻠﻴ�ﻢ ﻓﺎﻗﺒﻠﻮا ﺻﺪﻗﺘﻪ« »اﯾﻦ ﺗﺨﻔﯿﻒ دو رﮐﻌﺘﯽ ﺻﺪﻗﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬آن را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ از اﺑﻮﻣﻨﯿﺐ اﻟﺠﺮﺷﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺳﻮال ﺷﺪ درﺑﺎره‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َ‬
‫�ض﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪ .[١٠١ :‬ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؟ ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﻣﺎ در ﺣﺎل اﯾﻤﻨﯽ ھﺴﺘﯿﻢ‬ ‫�ذا َ َ‬
‫� ۡ� ُت ۡم ِ� ٱ� ِ‬ ‫﴿‬
‫‪ٞ‬‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ‬
‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻧﻤﺎز ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬لق ۡد �ن ل� ۡم ِ� َر ُسو ِل ٱ�ِ أ ۡس َوةٌ َح َس َنة﴾‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪» .[٢١ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﺳﻮه و ﻣﻘﺘﺪا ﺑﻮد«‪.‬‬
‫از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﻧﻤﺎز در اﺑﺘﺪا در ﻣﮑﻪ ﺑﺼﻮرت دو رﮐﻌﺘﯽ واﺟﺐ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ ﻧﻤﺎزھﺎی دو رﮐﻌﺘﯽ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ ﺷﺪ ﺟﺰ در ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﻐﺮب ﮐﻪ ﻧﻤﺎز »وﺗﺮ« )ﺗﺎک( روز اﺳﺖ )ﮐﻪ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ اﺳﺖ( و ﺟﺰ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﭼﻮن‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ در آن ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮد )ﺑﺼﻮرت دو رﮐﻌﺘﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ(‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﻔﺮ‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ واﺟﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ )ﺑﺼﻮرت دو رﮐﻌﺘﯽ و‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻪ(«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ‪ .‬رﺟﺎل ﺳﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎزھﺎی ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ )ﺷﮑﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ( و آنھﺎ را دو رﮐﻌﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٨٢‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ )ﻧﻤﺎزھﺎ را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ(‪ .‬و ﺑﻄﻮر ﻗﻄﻌﯽ اﻟﺜﺒﻮت از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻧﻤﺎزھﺎی ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ را ﺑﻄﻮر ﮐﺎﻣﻞ )ﻏﯿﺮ ﺷﮑﺴﺘﻪ(‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ھﯿﭽﯿﮏ از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻓﻘﻪ در آن اﺧﺘﻼف ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ در ﺣﮑﻢ ﻗﺼﺮ و‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب و ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻪ ﻗﺼﺮ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﺣﮑﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﻔﯿﻪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻗﺼﺮ و ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎزھﺎی ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ در ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺳﻨﺖ‬
‫ﻣﻮﮐﺪه اﺳﺖ و ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ آن ﺑﯿﺶ از ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪن اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮی را ﻧﯿﺎﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ وی اﻗﺘﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﻣﻨﻔﺮدا ﺑﺼﻮرت ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﻗﺘﺪای وی ﺑﻪ ﺷﺨﺺ‬
‫ﻣﻘﯿﻢ )ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮ( ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز را ﺟﺎﯾﺰ و آن را از اﺗﻤﺎم‬
‫)ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ ﺧﻮاﻧﺪن( ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻗﺼﺮ را ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻗﺼﺮ = ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺷﺮط اﺳﺖ‪:‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از آﯾﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ھﺮ ﺳﻔﺮی ﺧﻮاه ﻃﻮﻻﻧﯽ ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ ﮐﻮﺗﺎه )ﺷﮑﺴﺘﻪ( و ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )ﻗﺼﺮ و ﺟﻤﻊ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد(‪.‬‬
‫و ﺧﻮردن روزه ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﻖ را ﻣﻘﯿﺪ‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﯿﺶ از ﺑﯿﺴﺖ ﻗﻮل ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﺻﺤﯿﺤﺘﺮﯾﻦ آنھﺎ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ از ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ از اﻧﺲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ درﺑﺎره ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺳﻮال ﮐﺮدم‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺳﻪ‬
‫ﻣﯿﻞ ﯾﺎ ﺳﻪ ﻓﺮﺳﺦ )از ﺷﮫﺮ( ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﺠﺎی ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺻﺮﯾﺤﺘﺮﯾﻦ و‬
‫ﺻﺤﯿﺤﺘﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﮏ درﺑﺎره ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺑﻪ »ﻣﯿﻞ« ﯾﺎ »ﻓﺮﺳﺦ« وﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻃﺮف ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﯾﮏ ﻓﺮﺳﺦ ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ و ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﺘﻠﺨﯿﺺ« آن را ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺑﺎ‬
‫ﺳﮑﻮت از آن ﺑﺪان اﻗﺮار ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﻓﺮﺳﺦ ﺳﻪ ﻣﯿﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺷﮏ اﻧﺲ در ذﮐﺮ »ﻣﯿﻞ« ﯾﺎ »ﻓﺮﺳﺦ« در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﺎﺑﻖ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‬
 ‫‪٣٨٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در آن ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ و ﺑﺼﻮرت ﻗﺼﺮ ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﺳﻪ‬
‫ﻣﯿﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﻓﺮﺳﺦ ‪ ٥٥٤١‬ﻣﺘﺮ و ﯾﮏ ﻣﯿﻞ ‪ ١٧٤٨‬ﻣﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪای ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻗﺼﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﯿﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ ﺑﺎ‬
‫اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ ﺣﺰم ﻧﯿﺰ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻤﺘﺮ از ﯾﮏ ﻣﯿﻞ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﺗﺪﻓﯿﻦ‬
‫ﻣﺮدﮔﺎن از ﺷﮫﺮ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ و ﺑﺮای ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺑﻪ ﺑﯿﺎﺑﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﻤﺎز را ﻗﺼﺮ‬
‫ﻧﮑﺮد‪ ،‬و ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ﯾﮏ ﻣﯿﻞ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد(‪ .‬و اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻓﻘﮫﺎء درﺑﺎره‬
‫ﺷﺮط ﺑﻮدن ﺳﻔﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﺪاﻗﻞ آن را ﺑﻌﻀﯽ دو ﻣﺮﺣﻠﻪ و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﺳﻪ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺧﺮﻗﯽ در »ﻣﻐﻨﯽ« ﺟﻮاب آﻧﺎن را داده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮای آﻧﺎن ﺣﺠﺘﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ‪ .‬ﭼﻪ اﻗﻮال اﺻﺤﺎب در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﺘﻌﺎرض و ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای اﺧﺘﻼف ﺣﺠﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﯾﺎران ﻣﺎ ﺑﺪان اﺣﺘﺠﺎج ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎزه اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ھﻢ ﻧﺒﻮد ﺑﺎ وﺟﻮد ﻗﻮل و ﻓﻌﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻗﻮل آﻧﺎن ﺑﺮای‬
‫ﻣﺎ ﺣﺠﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﭼﻮن اﻗﻮاﻟﺸﺎن در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﺑﺪو ﻋﻠﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﻈﺮﺷﺎن را‪ ،‬درﺑﺎره ﻃﻮل ﺳﻔﺮ و ﺷﺮط ﺑﻮدن آن ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ :‬اول اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻇﺎھﺮ آﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‬
‫ﭼﻪ ﻇﺎھﺮ آﯾﻪ ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن ﻗﺼﺮ و ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﺑﺮای ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ‬
‫َّ َ‬ ‫ََۡ َ َ َۡ ُ ۡ ُ َ ٌ َ َۡ ُ ُ ْ‬ ‫َۡ‬
‫ﺑﺮود‪�﴿ :‬ذَا َ َ‬
‫�وا م َِن ٱلصل ٰوة ِ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪:‬‬ ‫�ض فليس علي�م جناح أن �ق‬ ‫� ۡ� ُت ۡم ِ� ٱ� ِ‬
‫‪ .[١٠١‬و ﺑﻤﻘﺘﻀﺎی ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ از ﯾﻌﻠﯽ ﺑﻦ اﻣﯿﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ ﺷﺮط »ﺧﻮف« ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺣﮑﻢ ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﻳﻤﺴﺢ‬
‫اﻤﻟﺴﺎﻓﺮ ﺛﻼﺛﺔ أﻳﺎم« اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﻣﺪت ﻣﺴﺢ‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺪت ﻣﺴﺎﻓﺮت‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺪان اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻃﯽ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﮐﻮﺗﺎه در ﺳﻪ‬
‫روز ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻤﺘﺮ از آن را ﺳﻔﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ �ﻞ‬
‫ﻻمﺮأة ﺗﺆﻣﻦ ﺑﺎﷲ واﻴﻟﻮم اﻻﺧﺮ أن �ﺴﺎﻓﺮ مﺴ�ة ﻳﻮم إﻻ ﻣﻊ ذي �ﺮم« »ﺑﺮای زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫»اﻟﻠﻪ« و روز آﺧﺮت اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺮ ﯾﮏ روز راه را ﺑﺪون ﻣﺤﺎرم‬
‫ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺑﺮود و ﻃﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٨٤‬‬

‫دوم‪ ،‬اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺗﺨﻤﯿﻦ زدن ﻣﺘﻮﻗﻒ اﺳﺖ و ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻤﺠﺮد رای ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺣﮑﻤﯽ را‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﺑﻮﯾﮋه در ﭼﯿﺰی ﮐﻪ اﺻﻞ و ﻧﻈﯿﺮی ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺪان ﺑﺮﮔﺸﺖ داده‪ ،‬ﯾﺎ ﻗﯿﺎس ﺷﻮد‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ھﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﯽ ﻗﺼﺮ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﺟﻤﺎع ﺑﺮ ﺧﻼف آن ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻇﺎھﺮا ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ھﻮاﭘﯿﻤﺎ ﯾﺎ ﻗﻄﺎر ﯾﺎ‬
‫ﻏﯿﺮ آن و در ﺳﻔﺮ ﻣﺒﺎح ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺒﺎح ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﮐﺎرش ﺳﻔﺮ ھﻤﯿﺸﮕﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻼح و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرش ﮐﺮاﯾﻪ ﮐﺸﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای او ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را‬
‫ً‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و روزه را ﺑﺨﻮرد ﭼﻪ او ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺮ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز از آﻧﺠﺎ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮ آن ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻤﺤﺾ ﺟﺪا ﺷﺪن از ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ و ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از‬
‫ﺷﮫﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻧﻤﺎزھﺎی ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ و ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪن آنھﺎ را‪ ،‬اﻧﺠﺎم داد و‬
‫ﺧﺮوج از آﺑﺎدی و ﺷﮫﺮ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺷﺮط اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﻪھﺎی آﺑﺎدی ﯾﺎ ﺷﮫﺮ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺼﻮرت ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﯽ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﺸﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ھﯿﭽﯿﮏ از ﺳﻔﺮھﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻌﺪ از ﺧﺮوج از ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ .‬اﻧﺲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺑﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ و در »ذی اﻟﺤﻠﯿﻔﻪ« دو رﮐﻌﺘﯽ ﺧﻮاﻧﺪهام‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﻠﻒ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ھﺮ ﮐﺲ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ وﻟﻮ اﯾﻨﮑﻪ در ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﭼﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻧﻤﺎز را ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؟‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺑﻤﻨﻈﻮر رﻓﻊ ﻧﯿﺎزی‬
‫ﮐﻪ اﻣﯿﺪ ﺑﺮآورده ﺷﺪن آن را دارد‪ ،‬ﺳﻔﺮش ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎن ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ او ﺑﺎز ھﻢ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺳﺎﻟﮫﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺮای ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻗﺼﺪ اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﻗﺎﻣﺖ ﺑﺎز ھﻢ‬
‫ﺣﮑﻢ ﺳﻔﺮ را دارد‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎه‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در آن ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ‬
‫ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮔﺰﯾﻨﺪ و آﻧﺠﺎ را وﻃﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دھﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎء در اﯾﻦ ﺑﺎره آراء‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ اﺑﺮاز داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ آنھﺎ را ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻮده و رای ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده‬
‫و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺴﺖ روز در ﺗﺒﻮک اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﮕﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﯿﺶ از ﺑﯿﺴﺖ روز اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻄﻮر‬
 ‫‪٣٨٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫اﺗﻔﺎﻗﯽ اﻗﺎﻣﺖ اﯾﺸﺎن اﯾﻦ ﻣﺪت ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ«‪ .‬ﻣﺪت اﻗﺎﻣﺖ در ﺣﺎل ﺳﻔﺮ ﺣﮑﻢ ﺳﻔﺮ دارد‬
‫ﺧﻮاه ﮐﻮﺗﺎه ﯾﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺋﻤﯽ اﺧﺘﯿﺎر ﻧﮑﻨﺪ و ﻗﺼﺪ اﻗﺎﻣﺖ در‬
‫آن ﻣﺤﻞ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎی ﺳﻠﻒ و ﺧﻠﻒ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺴﯿﺎر اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪:‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﺳﻔﺮھﺎﯾﺶ ﻧﻮزده روز اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮده و ﺑﺠﺎی ﻧﻤﺎز ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ ﻧﻤﺎز دو رﮐﻌﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎ ھﻢ ھﺮﮔﺎه ﻧﻮزده روز اﻗﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ ﻧﻤﺎزھﺎ را دو رﮐﻌﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ‪ .‬و‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺑﯿﺶ از آن اﻗﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻤﺎزھﺎ را ﺑﺼﻮرت اﺗﻤﺎم )ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ( ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ«‪.‬‬
‫از ﻇﺎھﺮ ﺳﺨﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮاد اﺑﻦ ﻋﺒﺎس اﻗﺎﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﮑﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ‬
‫ﻣﮑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در زﻣﺎن ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ھﯿﺠﺪه روز در آﻧﺠﺎ‬
‫اﻗﺎﻣﺖﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺪت ﻗﺼﺪ اﻗﺎﻣﺖ در آﻧﺠﺎ را ﻧﺪاﺷﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺮود«‪ .‬اﯾﻨﺴﺖ اﻗﺎﻣﺖ ھﯿﺠﺪه روزه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﺑﻦ ﻋﺒﺎس اﻗﺎﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺗﺒﻮک اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد اﺑﻦ ﻋﺒﺎس اﻗﺎﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺗﺒﻮک اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺟﺎﺑﺮ اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺴﺖ روز در ﺗﺒﻮک اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد و ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ آن را در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻮر ﺑﻦ ﻣﺤﺰﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﺳﻌﺪ در ﺑﻌﻀﯽ از روﺳﺘﺎھﺎی ﺷﺎم ﭼﮫﻞ ﺷﺐ اﻗﺎﻣﺖ‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺳﻌﺪ ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺎ آن را درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﻧﺎﻓﻊ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ در آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺷﺶ ﻣﺎه اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮف ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﺎﻧﻊ‬
‫دﺧﻮل او ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﺪت ﻧﻤﺎز را دو رﮐﻌﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺣﻔﺺ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬دو ﺳﺎل در ﺷﺎم اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد و ﻧﻤﺎز ﻣﺴﺎﻓﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬و اﻧﺲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻔﺖ ﻣﺎه در »راﻣﮫﺮﻣﺰ« اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫و ﻧﻤﺎز را در اﯾﻦ ﻣﺪت ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ«‪ .‬ﺣﺴﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ھﻤﺮاه ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﺑﻦ‬
‫ﺳﻤﺮه دو ﺳﺎل در ﮐﺎﺑﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ و ﺑﺪون ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬اﺑﺮاھﯿﻢ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬آﻧﺎن در ری ﯾﮑﺴﺎل و ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﯾﮑﺴﺎل اﻗﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﺳﯿﺴﺘﺎن دو‬
‫ﺳﺎل اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ )و در اﯾﻦ ﻣﺪت ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ(«‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻮد راھﻨﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎراﻧﺶ ﮐﻪ ﺻﻮاب در آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻣﺬاھﺐ دﯾﮕﺮان‪ :‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٨٦‬‬

‫»ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﻗﺼﺪ اﻗﺎﻣﺖ ﭼﮫﺎر روز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز را ﮐﺎﻣﻞ و درﺳﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ‬
‫ﻗﺼﺪ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﺪت ﮐﻤﺘﺮ از ﭼﮫﺎر روز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬و درﺑﺎره آن‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ و رواﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎراﻧﺶ ﻗﺼﺪ اﻗﺎﻣﺖ‬
‫ﻗﻄﻌﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ روز ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﺮدا ﺑﯿﺮون ﻣﯽروﯾﻢ و ﺳﻔﺮ را اداﻣﻪ ﻣﯽدھﯿﻢ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺟﺎی ﺗﺎﻣﻞ اﺳﺖ و ﺳﺴﺘﯽ آن ﺑﺮﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﮫﺮ‬
‫ﺑﺰرگ و ﺑﺎ اھﻤﯿﺖ ﭼﻮن ﻣﮑﻪ را ﻓﺘﺢ ﮐﺮده و در آن اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﭘﺎﯾﻪھﺎی اﺳﻼم را‬
‫ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬارد و ﭘﺎﯾﻪھﺎی ﺷﺮک و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ را ﻓﺮو رﯾﺰد و زﻣﯿﻨﻪ ﮐﺎر و روﯾﺎ روﯾﯽ ﺑﺎ اﻋﺮاب‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﮑﻪ را ﻓﺮاھﻢ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺑﺪﯾﻦ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺤﺘﺎج اﻗﺎﻣﺖ ﭼﻨﺪﯾﻦ‬
‫روزه اﺳﺖ و در ﯾﮏ روز و دو روز اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻗﺎﻣﺘﺶ در ﺗﺒﻮک ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺘﻈﺎر‬
‫دﺷﻤﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ او و دﺷﻤﻦ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﭼﻨﺪ روزه ﺑﻮده و‬
‫ﻃﯽ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺘﺎج ﭼﻨﺪ روز راه اﺳﺖ و ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﭼﮫﺎر روز ﻣﻮاﻓﻘﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻗﺎﻣﺖ ﺷﺶ ﻣﺎھﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ در آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺑﻌﻠﺖ ﻧﺰول ﺑﺮف‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺪت ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮ واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮفھﺎ در ﻣﺪت‬
‫ﭼﮫﺎر روز آب ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ راه ﺑﺎز ﺷﻮد‪ .‬و اﻗﺎﻣﺖ دو ﺳﺎﻟﻪ اﻧﺲ در ﺷﺎم ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و اﻗﺎﻣﺖ ھﻔﺖ ﻣﺎھﻪ اﺻﺤﺎب در »راﻣﮫﺮ ﻣﺰ« ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮهھﺎ و ﺟﮫﺎدھﺎ در ﭼﮫﺎر روز ﺗﻤﺎم ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎران اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻤﻨﻈﻮر ﺟﮫﺎد ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﯾﺎ ﺣﺒﺲ ﺳﻠﻄﺎن ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎری‪،‬‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺎز او در ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎه ﯾﺎ‬
‫ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺮآورده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ رای درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺮای آن ﺷﺮﻃﯽ ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ از ﮐﺘﺎب )ﻗﺮآن( و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و اﺟﻤﺎع و ﻋﻤﻞ اﺻﺤﺎب ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺮای آن‪،‬‬
‫دﻟﯿﻠﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬و ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل داده ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺎز در‬
‫ﻣﺪت ﮐﻤﺘﺮ از ﭼﮫﺎر روز ﺑﺮآورده ﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﻗﺎﻣﺖ ﭼﮫﺎر روزه ﺣﮑﻢ ﺳﻔﺮ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫او ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﯾﺎران اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺮط را از ﮐﺠﺎ آوردهاﯾﺪ؟ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﮑﻪ و در ﺗﺒﻮک ﺑﯿﺶ از ﭼﮫﺎر روز اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد و ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﯾﺎران ﺧﻮد ﭼﯿﺰی ﻧﮕﻔﺖ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن روﺷﻦ ﻧﺴﺎﺧﺖ ﮐﻪ او ﻗﺼﺪ اﻗﺎﻣﺖ ﺑﯿﺶ از ﭼﮫﺎر‬
‫روز را ﻧﺪارد‪ .‬ﯾﻘﯿﻨﺎ او ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﺎران در ﻧﻤﺎزش ﺑﻪ وی اﻗﺘﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از او ﭘﯿﺮوی‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و در ﻣﺪت اﻗﺎﻣﺘﺶ ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﮕﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﺶ از ﭼﮫﺎر‬
‫ﺷﺐ ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﻢ و از ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ‬
 ‫‪٣٨٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﭼﯿﺰھﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﻌﺪ از او از او ﭘﯿﺮوی ﮐﺮده و ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﻗﺼﺪ اﻗﺎﻣﺖ ﺑﯿﺶ از ﭼﮫﺎر روز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز را درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ ﻗﺼﺪ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻤﺘﺮ از ﭼﮫﺎر روز را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺼﺪ اﻗﺎﻣﺖ ﭘﺎﻧﺰده روز ﮐﻨﺪ ﻧﻤﺎز را ﺗﻤﺎم و درﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ ﻗﺼﺪ ﮐﻤﺘﺮ از آن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺬھﺐ ﻟﯿﺚ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‬
‫ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ و آن را از ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ :‬ﻋﻤﺮو اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪،‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ھﺮﮔﺎه ﭼﮫﺎر روز اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮدی‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫را ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ ﺑﺨﻮان«‪ .‬و ﻗﻮﻟﯽ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮل اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻧﯿﺰ از او رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ده روز اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺗﻤﺎم و درﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﯿﺰ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺴﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ در ﺷﮫﺮ ﻧﺰول ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺷﻪ و ﺑﺎر و ﺑﻨﻪ را ﻧﻨﮫﺎده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎﻣﺎن ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪ ‪-‬‬
‫رﺿﻮان اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻋﻠﯿﮫﻢ ‪ -‬ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮای اﻧﺠﺎم ﻧﯿﺎزی ﮐﻪ اﻣﯿﺪ و اﻧﺘﻈﺎر‬
‫ﺑﺮآورده ﺷﺪن آن را دارد اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﻣﺮوز ﺑﯿﺮون ﻣﯽروم‪ ،‬ﺗﺎ ھﺮ وﻗﺖ ﻃﻮل‬
‫ﺑﮑﺸﺪ ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﯾﮑﯽ از دو ﻗﻮﻟﺶ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻓﻘﻂ ﺗﺎ ھﻔﺪه روز ﯾﺎ ھﯿﺠﺪه روز‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺪت ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎ را درﺳﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر درﮐﺘﺎب »اﺷﺮاف« ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ اﺟﻤﺎع‬
‫دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ اﻗﺎﻣﺖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎزش را‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺳﺎﻟﮫﺎ ھﻢ ﺑﮕﺬرد‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﻧﻤﺎزھﺎی داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﺳﻨﺖ در ﻣﺴﺎﻓﺮت‪:‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮ آن ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬ﮐﺮاھﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ »ﺳﻨﻦ راﺗﺒﻪ« ﯾﺎ ﺳﻨﻦ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ام ھﺎﻧﯽء ﻏﺴﻞ ﻧﻤﻮد و‬
‫ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺷﺘﺮش رو ﺑﻪ‬
‫ھﺮ ﻃﺮف ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﺑﺎ اﺷﺎره ﺳﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎز را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮض و ﺑﻌﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٨٨‬‬

‫از آن ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ رای اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و دﯾﮕﺮان ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ھﻤﺮاه‬
‫ﻧﻤﺎز ﻓﺮض در ﺳﻔﺮ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ در دل ﺷﺐ‪ .‬او ﮔﺮوھﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ )در ﻣﺴﺎﻓﺮت( ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را درﺳﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم ﻧﻪ‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻪ‪ .‬ای ﺑﺮادر زاده‪ ،‬ﻣﻦ در ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ رﺳﻮل ﺧﺪاص ﺑﻮدهام‪ ،‬او ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻟﻘﺎء اﻟﻠﻪ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺖ در ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻧﻤﺎز را ﺑﯿﺶ از دو رﮐﻌﺖ ﻧﺨﻮاﻧﺪ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫َّ ُ ۡ ٌ َ َ َ ‪ٞ‬‬ ‫َّ َ ۡ َ َ َ ُ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬لقد �ن ل� ۡم ِ� َر ُسو ِل ٱ�ِ أس َوة حسنة﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪:‬‬
‫‪» .[٢١‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﺷﻤﺎ اﺳﻮه و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺳﺮﻣﺸﻖ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ در ﺗﻠﻔﯿﻖ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺣﺴﻦ ﮔﻔﺘﻪ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬از ﺳﺨﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ در ﺳﻔﺮ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬و از ﺳﺨﻦ‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺮک آن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﻣﺴﺎﻓﺮت در روز ﺟﻤﻌﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮت در روز ﺟﻤﻌﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب از ﻣﺮدی ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﻣﺮوز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﻤﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺘﻢ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ‬
‫وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﺮون ﺑﺮو‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﺳﻔﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه در روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮت رﻓﺖ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﺸﺪ‪ .‬زھﺮی ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ در ﭼﺎﺷﺘﮕﺎه روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﻔﺮ ﺑﺮود‪ ،‬از او ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در روز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻔﺮ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز )دو ﻧﻤﺎز را در ﯾﮏ وﻗﺖ ﺧﻮاﻧﺪن(‪:‬‬

‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار در ﺣﺎﻻت زﯾﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﯾﺎ ﺟﻤﻊ‬
‫ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﺠﺎی آورد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز در »ﻋﺮﻓﻪ« و »ﻣﺰدﻟﻔﻪ«‪:‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎء اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ در وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﮫﺮ در “ﻋﺮﻓﺎت“ و ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﺗﺎﺧﯿﺮ در وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء‬
‫در ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز در ﺳﻔﺮ‪:‬‬
 ‫‪٣٨٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز در ﺳﻔﺮ در وﻗﺖ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل اﮐﺜﺮ اھﻞ‬
‫ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ آنھﺎ را در ﺣﺎل ﻓﺮود آﻣﺪن ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ در ﺣﺎل راه رﻓﺘﻦ در‬
‫ھﻨﮕﺎم ﺳﻔﺮ‪.‬‬
‫از ﻣﻌﺎذ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻮک ھﺮﮔﺎه ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﮐﻮچ ﮐﺮدن زوال ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را در وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ )ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ(‬
‫و ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺶ از زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﻮچ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ و‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻓﺮود ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ھﺮدو را ﺑﺎ ھﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ )ﺟﻤﻊ ﺗﺎﺧﯿﺮ(‪ .‬و ﺑﺮای‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭘﯿﺶ از ﮐﻮچ ﮐﺮدن ﻏﺮوب ﻣﯽﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎ را ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮد )ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ( و اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﻮچ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﻓﺮود آﻣﺪ و‬
‫آنھﺎ را ﺑﺎ ھﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ )ﺟﻤﻊ ﺗﺎﺧﯿﺮ(‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫اﺳﺖ »ﺣﺴﻦ«‪.‬‬
‫از ﮐﺮﯾﺐ رواﯾﺖ ﺷﺪه و او ﻧﯿﺰ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺳﻔﺮ را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﮕﻮﯾﻢ؟ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺑﮕﻮ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺶ از ﺣﺮﮐﺖ او از ﻣﻨﺰل‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ زوال ﻣﯽﻧﻤﻮد ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺳﻮار ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮد )ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ(‪ .‬و ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺶ از زوال‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد ﺑﻪ‬
‫ﺳﯿﺮ ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ ﻣﯽداد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﻓﺮود ﻣﯽآﻣﺪ و‬
‫ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮد )ﺟﻤﻊ ﺗﺎﺧﯿﺮ(‪ .‬و ھﺮﮔﺎه در ﻣﻨﺰﻟﺶ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را در ﻣﻨﺰل ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ )ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ(‪ .‬و ھﺮﮔﺎه در ﻣﻨﺰل وﻗﺖ‬
‫ﻣﻐﺮب ﻓﺮا ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻮار ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﻓﺮود‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ و ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ھﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ )ﺟﻤﻊ ﺗﺎﺧﯿﺮ(‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﯿﺰ در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد ﭼﯿﺰی ﺷﺒﯿﻪ ﺑﺪان رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺶ‬
‫از زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬راه ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ در وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ھﺮدو را‬
‫ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺟﯿﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺴﺒﺐ ﻣﻌﺬورﯾﺖ در ﺑﯿﻦ اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﻣﺸﮫﻮر و ﻣﻮرد ﻋﻤﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ در »ﻣﻮﻃﺎ« از ﻣﻌﺎذ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص روزی در ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻮک ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ داﺧﻞ‬
‫رﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ وﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٩٠‬‬

‫اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﺎذ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ داﺧﻞ رﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﻨﺰﻟﯽ ﻓﺮود آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ در »اﻟﻤﻐﻨﯽ« ﺑﻌﺪ از‬
‫ذﮐﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را »ﺻﺤﯿﺢ و ﺛﺎﺑﺖ اﻻﺳﻨﺎد« ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺳﯿﺮه ﻧﻮﯾﺴﺎن‪ ،‬ﻏﺰوه ﺗﺒﻮک در ﺳﺎل ﻧﮫﻢ ھﺠﺮی ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ و واﺿﺤﺘﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺟﻤﻊ ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﺎل راه‬
‫رﻓﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ در ﺣﺎل ﻣﻨﺰل ﮐﺮدن‪ .‬ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز را ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮد در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ در‬
‫ﻣﻨﺰل ﻓﺮود آﻣﺪه و در ﺧﯿﻤﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﺮای ﺟﻤﯿﻊ ﻧﻤﺎزھﺎ از ﺧﯿﻤﻪ‬
‫ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﻣﺪ و ﭘﺲ از ادای ﻧﻤﺎزھﺎ ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺧﯿﻤﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ھﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮﯾﺶ رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬او ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و‬
‫ﻋﺼﺮ را ﺑﺎ ھﻢ و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ھﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺮاﺣﺖ دارد و‬
‫ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﯿﺪه و ﻣﻌﺎرﺿﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺣﮑﻢ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻼوه ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ‬
‫دو ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﯾﮑﯽ از رﺧﺼﺖھﺎی ﺳﻔﺮ اﺳﺖ و اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ راه رﻓﺘﻦ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻣﺴﺢ ﺑﺮ ﺧﻔﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺼﻮرت‬
‫ﺟﻤﻊ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪.‬‬
‫ﺑﺮای »ﺟﻤﻊ« و »ﻗﺼﺮ« ﻧﯿﺖ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺖ آن‬
‫ﮐﻨﺪ(‪ .‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﻮل ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻨﺴﺖ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﯾﺎران ﺧﻮد ﻧﻤﺎز را ﺑﺼﻮرت »ﺟﻤﻊ« و »ﻗﺼﺮ« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ دﺳﺘﻮر ﻧﻤﯽداد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻗﺼﺮ و ﺟﻤﻊ ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﮑﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﻧﻤﺎز را دو‬
‫رﮐﻌﺘﯽ و ﺑﺪون ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﯾﺎران ﺧﻮد در ﻋﺮﻓﺎت ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﺧﺒﺮ ﻧﺪاد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم دادن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ )ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ( ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺧﻮاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻧﯿﺖ ﺟﻤﻊ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺮای ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪ ،‬در »ذی اﻟﺤﻠﯿﻔﻪ« ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺼﺮ را ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺼﻮرت ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪ در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﺑﺪاﻧﺎن دﺳﺘﻮر ﻧﺪاده ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﯿﺖ ﻗﺼﺮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﻣﺎ درﺑﺎره ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ ﺑﻮدن دو ﻧﻤﺎزی ﮐﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻮاﻻت ﻧﻪ در ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﻧﻪ در ﺟﻤﻊ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺮای‬
‫آن در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺣﺪی وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻌﻼوه ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﻮاﻻت‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد و ھﺪف رﺧﺼﺖ را از‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﺑﺎ ﻧﯿﺖ ﺟﻤﻊ‪ ،‬در ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
 ‫‪٣٩١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻧﯿﺰ از اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺎز ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺑﺎران‪:‬‬
‫اﺛﺮم در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ روزی ﺑﺎراﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺨﺎری رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﯾﮏ ﺷﺐ ﺑﺎراﻧﯽ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ آراء ﻣﺬاھﺐ در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ :‬ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﯿﻢ اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺎ ھﻢ و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ھﻢ ﻓﻘﻂ ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام و ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻤﺎز اوﻟﯽ و اﻓﺘﺘﺎح ﻧﻤﺎز دوم ﺑﺎران ﺑﺒﺎرد‬
‫و ﻗﻄﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺼﻮرت‬
‫ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺑﺎران ﺑﺒﺎرد ﯾﺎ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎرﯾﺪن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ‬
‫ﮔﻞ و ﻻی و ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺘﻮﺳﻂ اﻟﺤﺎل ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻧﻌﻞ راه ﺑﺮوﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد‪ .‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﻌﻠﺖ‬
‫ﺑﺎرﻧﺪﮔﯽ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺴﺒﺐ ﺑﺮف و ﯾﺨﺒﻨﺪان و ﮔﻞ و ﻻی و ﺳﺮﻣﺎی‬
‫ﺷﺪﯾﺪ و ﺑﺎراﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪ را ﺧﯿﺲ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﯾﺎ ﺟﻤﻊ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ رﺧﺼﺖ و ﺳﮫﻞ اﻧﮕﺎری ﺑﺮای ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ‬
‫ﺑﺮای ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪی ﺑﺮود ﮐﻪ دور ﺑﺎﺷﺪ و در راه از ﺑﺎران در رﻧﺞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ در ﻣﻨﺰﻟﺶ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ در زﯾﺮ ﭘﻮﺷﺶ و ﭼﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرود ﯾﺎ ﻣﺴﺠﺪ در ﻧﺰدﯾﮏ در ﺧﺎﻧﻪاش واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺎز ﺑﺮای اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫اﺷﺨﺎص ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺟﻤﻊ دو ﻧﻤﺎز ﺑﺴﺒﺐ ﺑﯿﻤﺎری ﯾﺎ ﻋﺬری دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﻗﺎﺿﯽ ﺣﺴﯿﻦ و ﺧﻄﺎﺑﯽ و ﻣﺘﻮﻟﯽ از ﻋﻠﻤﺎی ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﺬھﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﺑﺴﺒﺐ ﻋﺬر ﺑﯿﻤﺎری ﻣﯽﺗﻮان دو ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺟﻤﻊ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺧﻮاﻧﺪ‬
‫ﭼﻪ ﻣﺸﻘﺖ ﺑﯿﻤﺎری ﺑﯿﺶ از ﻣﺸﻘﺖ ﺑﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ از ﻧﻈﺮ دﻟﯿﻞ ﻗﻮی اﺳﺖ‪ .‬درﮐﺘﺎب »ﻣﻐﻨﯽ« آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد از ﺑﯿﻤﺎرﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ آن ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺑﯿﻤﺎر ھﺮ ﻧﻤﺎز را در وﻗﺖ ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﺪ در رﻧﺞ اﻓﺘﺪ و ﺳﺴﺘﯽ او را ﻓﺮا ﮔﯿﺮد‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٩٢‬‬

‫ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره وﺳﻌﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﺮای ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻋﺬر و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺟﻤﻊ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای‬
‫زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﭽﻪ ﺷﯿﺮ ﻣﯽدھﺪ و ﺷﺴﺘﻦ ﻟﺒﺎس و ﺟﺎﻣﻪ‪ ،‬در وﻗﺖ ھﺮ ﻧﻤﺎزی ﺑﺮاﯾﺶ رﻧﺞ آور‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای زن ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ و ﺳﻠﺲ اﻟﺒﻮل و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻃﮫﺎرت ﻋﺎﺟﺰ‬
‫اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮف ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮو داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺼﻮرت‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖﺗﺮﯾﻦ ﻣﺬھﺐ در ﺑﺎره ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻨﻈﻮر ﮔﺮﻓﺘﺎری ﺷﻐﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺟﻤﻊ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺟﻪ ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺼﻮرت‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﻓﻮع از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬آﺷﭙﺰ و ﻧﺎﻧﻮا و اﻣﺜﺎل‬
‫آنھﺎ اﮔﺮ ﺧﻮف ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎھﯽ ﻣﺎل ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز را ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺟﻤﻊ دو ﻧﻤﺎز ﺑﺮای ﻧﯿﺎز‪:‬‬
‫ﻧﻮوی در »ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻦ در ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺟﻤﻊ‬
‫را ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻧﯿﺎز ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﺼﻮرت ﻋﺎدت در ﻧﯿﺎورد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ و اﺷﮫﺐ از ﭘﯿﺮوان اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و ﺧﻄﺎﺑﯽ از ﻗﻔﺎل و ﭼﺎﭼﯽ ﺑﺰرگ از ﭘﯿﺮوان‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ھﻢ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و از اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﻣﺮوزی و ﮔﺮوھﯽ از ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ھﻢ آن را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎھﺮ ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻧﯿﻨﺪازد و‬
‫آﻧﺎن را دﭼﺎر ﻣﺸﻘﺖ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ﻧﮕﻔﺖ ﺑﻌﻠﺖ ﺑﯿﻤﺎری ﯾﺎ ﭼﯿﺰی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﻮوی‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮﻓﯽ ﯾﺎ ﺑﺎراﻧﯽ در ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬او ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ اﻣﺘﺶ در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻧﯿﻔﺘﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از او رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﺪﯾﻨﻪ ھﻔﺖ رﮐﻌﺖ را )ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء( و ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ را )ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و‬
‫ﻋﺼﺮ( ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺷﻘﯿﻖ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫روزی ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻌﺪ از ﻋﺼﺮ ﺑﺮای ﻣﺎ ﺧﻄﺎﺑﻪای اﯾﺮاد ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﻏﺮوب ﮐﺮد و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز را درﯾﺎﺑﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را درﯾﺎﺑﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدی از ﺑﻨﯽ ﺗﯿﻢ آﻣﺪ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ و ﻻﯾﻨﻘﻄﻊ‬
 ‫‪٣٩٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﺼﻼة اﻟﺼﻼة«‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎدرت ﺑﻪ ﻋﺰاﯾﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﺳﻨﺖ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎد ﺑﺪھﯽ؟ ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪهام ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺷﻘﯿﻖ ﮔﻔﺖ‪ :‬از‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺗﺮدﯾﺪی در دﻟﻢ ﭘﺪﯾﺪار آﻣﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﭘﯿﺶ اﺑﻮھﺮﯾﺮه رﻓﺘﻢ و از وی‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪم‪،‬ﮐﻪ ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻓﺎﯾﺪه‬
‫در »ﻣﻐﻨﯽ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ھﺮدو ﻧﻤﺎز را ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ در وﻗﺖ‬
‫اوﻟﯽ )ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ( ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از ھﺮدو ﻧﻤﺎز و ﭘﯿﺶ از دﺧﻮل‬
‫وﻗﺖ دوﻣﯽ‪ ،‬ﻋﺬر ﺑﺮ ﻃﺮف ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﻧﻤﺎز دوم‬
‫را در وﻗﺖ ﻣﻘﺮر ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻧﻤﺎزش را ﺑﻄﻮر ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﺮاﺋﺖ ذﻣﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﺸﻐﻮل اﻟﺬﻣﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﺑﻌﻼوه درﺣﺎل داﺷﺘﻦ ﻋﺬر ﻓﺮض ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم داده و ﺑﺎ‬
‫زوال ﻋﺬر آن ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﯿﻤﻢ ﮐﺮد و ﻧﻤﺎزش را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﻧﻤﺎز آب ﭘﯿﺪا ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﯿﺢ و اﻋﺎده آن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﮐﺸﺘﯽ و ﻗﻄﺎر و ھﻮاﭘﯿﻤﺎ‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﮐﺸﺘﯽ و ﻗﻄﺎر و ھﻮاﭘﯿﻤﺎ ﺑﮫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯿﺴﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﮑﺮوھﯿﺖ ﻧﺪارد‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬درﺑﺎره ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﮐﺸﺘﯽ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﺷﺪ؟ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻞ ﻓﻴﻬﺎ ﻗﺎﺋﻤﺎ إﻻ أن ﺨﺗﺎف اﻟﻐﺮق« »در ﮐﺸﺘﯽ‬
‫اﯾﺴﺘﺎده ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮف ﻏﺮق ﺷﺪن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ و ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺷﺮط ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻋﺘﺒﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ در‬
‫ﮐﺸﺘﯽ ھﻤﺮاه ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری و اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﺑﻮدم ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻪ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ‬
‫ﺑﺮوﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪.‬‬

‫دﻋﺎﻫﺎی ﺳﻔﺮ‬
‫ﺑﺮای ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺴﻢ اﷲ ﺗﻮﻛﻠﺖ ﻋﲆ اﷲ وﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ‪ :‬اﻟﻠﻬﻢ إﲏ أﻋﻮذ ﺑﻚ أن أﺿﻞ أو أﺿﻞ‪ ،‬أو‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٩٤‬‬

‫أزل أو أزل‪ ،‬أو أﻇﻠﻢ أو أﻇﻠﻢ أو أﺟﻬﻞ أو ﳚﻬﻞ ﻋﲇ« »ﺑﻨﺎم ﺧﺪا‪ ،‬ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﺳﭙﺮدم‪ ،‬ھﯿﭻ ﻗﺪرت و ﺣﺮﮐﺖ و ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﺨﻮاﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮم از اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ را ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻢ ﯾﺎ ﺧﻮد ﮔﻤﺮاه ﺷﻮم‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺴﯽ را دﭼﺎر ﻟﻐﺰش ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮد دﭼﺎر ﻟﻐﺰش ﺷﻮم ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﺘﻢ ﮐﻨﻢ ﯾﺎ ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﯿﺮم‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺴﯽ را دﭼﺎر‬
‫ﻧﺎداﻧﯽ ﮐﻨﻢ ﯾﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎداﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮم«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﯾﮑﯽ از دﻋﺎھﺎی رواﯾﺖ ﺷﺪه )ﻣﺎﺛﻮر(‬
‫زﯾﺮ را ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺮای او‬
‫ﻣﺮﮐﻮب آوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﻮار ﺑﺮ آن ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﺎﯾﺶ را ﺑﻪ رﮐﺎب ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺴﻢ‬
‫اﻟﻠﻪ« ﭼﻮن ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﳊﻤﺪ ﷲ ﺳﺒﺤﺎن اﻟﺬي ﺳﺨﺮ ﻟﻨﺎ ﻫﺬا‬
‫وﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻟﻪ ﻣﻘﺮﻧﲔ وإﻧﺎ إﱃ رﺑﻨﺎ ﳌﻨﻘﻠﺒﻮن« »ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای را اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه‬
‫اﺳﺖ آن ﭘﺮوردﮔﺎری ﮐﻪ اﯾﻦ )ﻣﺮﮐﻮب( را ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻣﺴﺨﺮ ﺳﺎﺧﺖ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺧﻮد ﻗﺪرت ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ آن را ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬و ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻪ ﺑﺎر »اﻟﺤﻤﺪ ﻟﻠﻪ« و ﺳﻪ ﺑﺎر »اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ« ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ﻻ إﻟﻪ إﻻ أﻧﺖ‪ ،‬ﻗﺪ ﻇﻠﻤﺖ ﻧﻔﴘ ﻓﺎﻏﻔﺮ ﱄ‪ ،‬إﻧﻪ ﻻ ﻳﻐﻔﺮ اﻟﺬﻧﻮب إﻻ‬
‫أﻧﺖ« »ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﺗﻮ ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه ھﺴﺘﯽ و ﺑﺠﺰ ﺗﻮ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ ﮐﺮدهام‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺠﺰ ﺗﻮ ﮔﻨﺎھﺎن را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺧﻨﺪﯾﺪ‪ ،‬و ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﯽﺧﻨﺪی‬
‫ای اﻣﯿﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﮐﺎری را ﮐﻪ ﻣﻦ ﮐﺮدم‪،‬‬
‫اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﻣﻦ از او ﭘﺮﺳﯿﺪم از ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺧﻨﺪهات ﮔﺮﻓﺖ ای‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﻌﺠﺐ الﺮب ﻣﻦ ﻋﺒﺪه إذا ﻗﺎل رب اﻏﻔﺮ ﻲﻟ و�ﻘﻮل‪ :‬ﻋﻠﻢ‬
‫ﻋﺒﺪي أﻧﻪ ﻻ ﻳﻐﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب ﻏ�ي« »ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺑﻨﺪهاش ﺧﺸﻨﻮد اﺳﺖ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪه ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺠﺰ ﻣﻦ ﮐﺴﯽ ﮔﻨﺎھﺎن را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از »ازدی« رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ وی آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺷﺘﺮش ﺟﺎی ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
 ‫‪٣٩٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﺬﻟي ﺳﺨﺮ ﻨﻟﺎ ﻫﺬا وﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻪﻟ ﻣﻘﺮﻧ� و�ﻧﺎ‬
‫إﻰﻟ ر�ﻨﺎ ﻤﻟﻨﻘﻠﺒﻮن‪ :‬ا� إﻧﺎ �ﺴﺄلﻚ ﻲﻓ ﺳﻔﺮﻧﺎ ﻫﺬا اﻟﺮﺒ واﺘﻟﻘﻮى‪ ،‬وﻣﻦ اﻟﻌﻤﻞ ﻣﺎ‬
‫ﺗﺮﻰﺿ‪ :‬ا� ﻫﻮن ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺳﻔﺮﻧﺎ ﻫﺬا واﻃﻮﻨﻟﺎ ﺑﻌﺪه‪ :‬ا� أﻧﺖ الﺼﺎﺣﺐ ﻲﻓ الﺴﻔﺮ‪،‬‬
‫واﺨﻟﻠﻴﻔﺔ ﻲﻓ اﻻﻫﻞ‪ :‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ وﻋﺜﺎء الﺴﻔﺮ و�ﺂﺑﺔ اﻤﻟﻨﻘﻠﺐ ‪ ،‬وﺳﻮء‬
‫اﻤﻟﻨﻈﺮ ﻲﻓ اﻻﻫﻞ واﻤﻟﺎل« و ﭼﻮن ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﮐﻠﻤﺎت را ﻣﯽﮔﻔﺖ و‬
‫ﻣﯽاﻓﺰود‪» :‬آﻳﺒﻮن ﺗﺎﺋﺒﻮن ﺎﻋﺑﺪون لﺮ�ﻨﺎ ﺣﺎﻣﺪون«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» ،‬ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ‪ .. .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺎ در اﯾﻦ ﺳﻔﺮ از ﺗﻮ ﻧﯿﮑﯽ و ﺗﻘﻮی و ﮐﺎری ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮ را راﺿﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺖ دارﯾﻢ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا اﯾﻦ ﺳﻔﺮ را ﺑﺮ ﻣﺎ‪ ،‬آﺳﺎن ﮔﺮدان و راه دور آن را‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﻣﺎ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻦ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻮ در ﺳﻔﺮ ھﻤﺮاه ﻣﺎ و در ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻣﺎ ھﺴﺘﯽ )ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﭙﺮدﯾﻢ(‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا از رﻧﺞ ﺳﻔﺮ و اﻧﺪوه ھﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از آن‪ ،‬و از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﭼﯿﺰ ﺑﺪی را در ﺧﺎﻧﻮاده و اﻣﻮاﻟﻢ ﺑﺒﯿﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورم«‪.‬‬
‫‪ -۳‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� أﻧﺖ الﺼﺎﺣﺐ ﻲﻓ الﺴﻔﺮ‪ ،‬واﺨﻟﻠﻴﻔﺔ ﻲﻓ اﻻﻫﻞ‪ :‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ‬
‫ﻣﻦ الﻀﺒﻨﺔ ﻲﻓ الﺴﻔﺮ والﻜﺂﺑﺔ ﻲﻓ اﻤﻟﻨﻘﻠﺐ‪ :‬ا� اﻃﻮ ﻨﻟﺎ اﻻرض‪ ،‬وﻫﻮن ﻋﻠﻴﻨﺎ‬
‫الﺴﻔﺮ« و ﭼﻮن ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬آﻳﺒﻮن ﺗﺎﺋﺒﻮن ﺎﻋﺑﺪون لﺮ�ﻨﺎ ﺣﺎﻣﺪون«‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﺰد اھﻞ و ﻋﯿﺎل ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ�ﺎ ﺗﻮ�ﺎ لﺮ�ﻨﺎ أو�ﺎ ﻻ ﻳﻐﺎدر‬
‫ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺣﻮ�ﺎ« »ﺑﺎز ﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮی ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﮔﻨﺎھﯽ را ﺗﺮک‬
‫ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺑﺰاز آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﮐﻪ رﺟﺎل آن رﺟﺎل »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫اﺳﺖ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﺮﺟﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ وﻗﺖ ﺑﺮای ﺳﻔﺮ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ وﻋﺜﺎء الﺴﻔﺮ و�ﺂﺑﺔ اﻤﻟﻨﻘﻠﺐ‪ .‬واﺤﻟﻮر‬
‫ﺑﻌﺪ الﻜﻮر‪ ،‬ودﻋﻮة اﻤﻟﻈﻠﻮم‪ ،‬وﺳﻮء اﻤﻟﻨﻈﺮ ﻲﻓ اﻤﻟﺎل واﻻﻫﻞ« »ﺧﺪاوﻧﺪا از رﻧﺞ ﺳﻔﺮ و‬
‫اﻧﺪوه ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻓﺴﺎد ﺑﻌﺪ از اﺻﻼح و دﻋﺎﯾﺐ ﻣﻈﻠﻮم و ﺧﺒﺮ ﻧﺎﮔﻮار درﺑﺎره اﻣﻮال و‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهام ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورم«‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ ﻧﯿﺰ ھﻤﺎن را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﺑﺠﺎی‪ .. .‬ﰲ اﳌﺎل واﻻﻫﻞ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .. .:‬ﰲ اﻻﻫﻞ واﳌﺎل‪ .‬رواه اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٩٦‬‬

‫‪ -۵‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ »ﻏﺰوه« ﺟﻨﮓ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ و ﺷﺐ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ أرض ر� ور�ﻚ اﷲ‪ ،‬أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ ﺮﺷك‬
‫وﺮﺷ ﻣﺎ ﻓﻴﻚ وﺮﺷ ﻣﺎ ﺧﻠﻖ ﻓﻴﻚ وﺮﺷ ﻣﺎ دب ﻋﻠﻴﻚ‪ ،‬أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ ﺮﺷ ﻞﻛ أﺳﺪ‬
‫وأﺳﻮد ‪ ،‬وﺣﻴﺔ وﻋﻘﺮب‪ ،‬وﻣﻦ ﺮﺷ ﺳﺎ�ﻦ اﺒﻟ�‪ ،‬وﻣﻦ ﺮﺷ واﺪﻟ وﻣﺎ وﺪﻟ« »ای زﻣﯿﻦ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ و ﺗﻮ »اﻟﻠﻪ« اﺳﺖ‪ ،‬از ﺷﺮ ﺗﻮ و ﺷﺮی ﮐﻪ در ﺗﻮ اﺳﺖ و ﺷﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ‬
‫در ﺗﻮ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه و ﺷﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺗﻮ راه ﻣﯽرود ﺑﻪ »اﻟﻠﻪ« ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪،‬‬
‫و از ﺷﺮ ﺷﯿﺮ و ﻣﺎر و اژدھﺎ و ﮐﮋدم و ﺷﺮ ﺷﮫﺮﻧﺸﯿﻨﺎن و از ﺷﺮ ھﺮ ﭘﺪر و ﻓﺮزﻧﺪی‬
‫ﺑﻪ »اﻟﻠﻪ« ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺧﻮﻟﻪ ﺑﻨﺖ اﻟﺤﮑﯿﻢ ﺳﻠﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺰل ﻣ�ﻻ ﺛﻢ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬أﻋﻮذ ﺑ�ﻠﻤﺎت اﷲ اﺘﻟﺎﻣﺎت ﻠﻛﻬﺎ ﻣﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ﺧﻠﻖ لﻢ ﻳﺮﻀه ﺷﺊ ﺣﻰﺘ ﻳﺮﺤﺗﻞ‬
‫ﻣﻦ ﻣ�ﻪﻟ ذلﻚ« »ھﺮ ﮐﺲ در ﻣﻨﺰﻟﯽ ﻓﺮود آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺷﺮ ھﺮ آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻠﻤﺎت و ﺳﺨﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از آن ﻣﻨﺰل‬
‫ﮐﻮچ ﻣﯽﮐﻨﺪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی او را زﯾﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ ﺑﺨﺎری و‬
‫اﺑﻮداود‪ ،‬آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﻋﻄﺎء ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﺮوان از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻌﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪان‬
‫ﮐﺲﮐﻪ درﯾﺎ را ﺑﺮای ﻣﻮﺳﯽ ﺷﮑﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺻﮫﯿﺐ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺷﮫﺮ و روﺳﺘﺎﯾﯽ را ﻣﯽدﯾﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺪان وارد ﺷﻮد ﺑﮫﻨﮕﺎم دﯾﺪن آن‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� رب الﺴﻤﻮات الﺴﺒﻊ وﻣﺎ أﻇﻠﻠﻦ‪ ،‬ورب اﻻرﺿ� الﺴﺒﻊ وﻣﺎ أﻗﻠﻠﻦ‪،‬‬
‫ورب الﺸﻴﺎﻃ� وﻣﺎ أﺿﻠﻠﻦ‪ ،‬ورب الﺮ�ﺎح وﻣﺎ ذر�ﻦ‪ ،‬أﺳﺄلﻚ ﺧ� ﻫﺬه اﻟﻘﺮ�ﺔ وﺧ�‬
‫أﻫﻠﻬﺎ وﺧ� ﻣﺎ ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬وﻧﻌﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺷﻫﺎ وﺮﺷ أﻫﻠﻬﺎ وﺮﺷ ﻣﺎ ﻓﻴﻬﺎ« »ای ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫آﺳﻤﺎنھﺎی ھﻔﺘﮕﺎﻧﻪ و آﻧﭽﻪ ﺑﺮ آن ﺳﺎﯾﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد و ای ﭘﺮوردﮔﺎر زﻣﯿﻦھﺎی‬
‫ھﻔﺘﮕﺎﻧﻪ و آﻧﭽﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ و‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎد و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺧﯿﺮ اﯾﻦ‬
‫آﺑﺎدی و ﺳﺎﮐﻨﺎن آن و ﺧﯿﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ اﺳﺖ از ﺗﻮ ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم‪ ،‬و از ﺷﺮ آن‬
‫و ﺷﺮ اھﻞ آﻧﺠﺎ و ﺷﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورﯾﻢ«‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﺎن و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣٩٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -۸‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه آﺑﺎدی را ﻣﯽ دﯾﺪ و‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺪان داﺧﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا� ﺑﺎرك ﻨﻟﺎ ﻓﻴﻬﺎ )ﺛﻼث مﺮات(‪:‬‬
‫ا� ارزﻗﻨﺎ ﺟﻨﺎﻫﺎ‪ ،‬وﺣﺒبﻨﺎ إﻰﻟ أﻫﻠﻬﺎ وﺣﺒﺐ ﺻﺎﻟﻲﺤ أﻫﻠﻬﺎ إﻴﻟﻨﺎ« »ﺧﺪاوﻧﺪا آﻧﺠﺎ را‬
‫ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻣﺒﺎرک ﮔﺮدان‪ - ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪا از ﻣﯿﻮهھﺎی آﻧﺠﺎ ﻣﺎ را روزی رﺳﺎن‪،‬‬
‫و ﻣﺎ را ﻧﺰد اھﺎﻟﯽ آﻧﺠﺎ ﻣﺤﺒﻮب ﮔﺮدان و ﻣﺮدﻣﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ آﻧﺠﺎ را ﻧﯿﺰ ﻧﺰد ﻣﺎ‬
‫ﻣﺤﺒﻮب ﮔﺮدان«‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ در ﮐﺘﺎب “اوﺳﻂ“ آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺟﯿﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۹‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺳﺮ زﻣﯿﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺪاﻧﺠﺎ در آﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ ﻣﻦ ﺧ� ﻫﺬه وﺧ� ﻣﺎ‬
‫ﻤﺟﻌﺖ ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬ا� ارزﻗﻨﺎ ﺟﻨﺎﻫﺎ وأﻋﺬﻧﺎ ﻣﻦ و�ﺎﻫﺎ‪ ،‬وﺣﺒبﻨﺎ إﻰﻟ أﻫﻠﻬﺎ‪ ،‬وﺣﺒﺐ‬
‫ﺻﺎﻟﻲﺤ أﻫﻠﻬﺎ إﻴﻟﻨﺎ« اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه در ﺳﻔﺮ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺤﺮ ﮔﺎھﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻤﻊ ﺳﺎﻣﻊ ﺤﺑﻤﺪ اﷲ وﺣﺴﻦ ﺑﻼﺋﻪ ﻋﻠﻴﻨﺎ‪ ،‬ر�ﻨﺎ ﺻﺎﺣﺒﻨﺎ وأﻓﻀﻞ ﻋﻠﻴﻨﺎ‪،‬‬
‫ﺎﻋﺋﺬا ﺑﺎﷲ ﻣﻦ اﻨﻟﺎر« »ﮔﻮاھﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﮔﻮاھﯽ داد ﮐﻪ ﻣﺎ ﺧﺪا را ﺑﺠﺖ‬
‫ﻧﻌﻤﺘﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺘﻮدﯾﻢ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ھﻤﺮاه‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎش و ﻣﺎ را از آﺗﺶ دوزخ در اﻣﺎن دار«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻌﻪ = آدﯾﻨﻪ‬

‫‪ -۱‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﻣﺰﯾﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ‬

‫در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ روزھﺎی ھﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫‪ ،‬وﻓﻴﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧ� ﻳﻮم ﻃﻠﻌﺖ ﻓﻴﻪ الﺸﻤﺲ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ‪ :‬ﻓﻴﻪ ﺧﻠﻖ آدم‬
‫أدﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ وﻓﻴﻪ أﺧﺮج ﻣﻨﻬﺎ‪ .‬و ﻻ ﺗﻘﻮم الﺴﺎﻋﺔ إﻻ ﻲﻓ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ« »ﺑﮫـﺘﺮﯾﻦ روز‪ ،‬روز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ‪ :‬در آن روز آدم آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪ‪ ،‬و در آن روز ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ در آورده ﺷﺪ‪ ،‬و در آن‬
‫روز از آﻧﺠﺎ اﺧﺮاج ﮔﺮدﯾﺪ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻧﯿﺰ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٣٩٨‬‬

‫و از اﺑﻮﻟﺒﺎﻧﻪ اﻟﺒﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻴﺪ اﻻﻳﺎم ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ‬
‫وأﻋﻈﻤﻬﺎ ﻋﻨﺪ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬وأﻋﻈﻢ ﻋﻨﺪ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻣﻦ ﻳﻮم اﻟﻔﻄﺮ و�ﻮم اﻻﺿﻰﺤ‪ ،‬وﻓﻴﻪ ﻤﺧﺲ‬
‫‪ ،‬وأﻫﺒﻂ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻓﻴﻪ آدم إﻰﻟ اﻻرض‪ ،‬وﻓﻴﻪ ﺗﻮ� اﷲ‬
‫ﺧﻼل‪ :‬ﺧﻠﻖ اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ ﻓﻴﻪ آدم‬
‫ﺗﻌﺎﻰﻟ آدم‪ ،‬وﻓﻴﻪ ﺳﺎﻋﺔ ﻻ �ﺴﺄل اﻟﻌﺒﺪ ﻓﻴﻬﺎ ﺷيﺌﺎ إﻻ آﺗﺎه اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ إﻳﺎه ﻣﺎ لﻢ �ﺴﺄل ﺣﺮاﻣﺎ‪،‬‬
‫وﻓﻴﻪ ﺗﻘﻮم الﺴﺎﻋﺔ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﻦ مﻠﻚ ﻣﻘﺮب وﻻ ﺳﻤﺎء وﻻ أرض‪ ،‬وﻻ ر�ﺎح وﻻ ﺟﺒﺎل وﻻ ﺤﺑﺮ‬
‫إﻻ ﻫﻦ �ﺸﻔﻘﻦ ﻣﻦ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ« »روز ﺟﻤـﻌﻪ آﻗﺎی روزھﺎ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ در ﻧﺰد ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ و در ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ از روز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ و روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در آن روز ﭘﻨﺞ‬
‫ﺧﺼﻠﺖ ھﺴﺖ‪ :‬آدم÷ در آن روز آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و در آن روز ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻓﺮود ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ و در آن روز وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺎﻋﺘﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ‬
‫در آن ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ھﺮ ﭼﯿﺰی را از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﻪ وی ارزاﻧﯽ ﻣﯽدارد‪ ،‬ﻣﺎدام ﮐﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫ﺣﺮاﻣﯽ را ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬و در آن روز‪ ،‬رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ھﻤﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻘﺮب و‬
‫آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ و ﺑﺎد و ﮐﻮه و درﯾﺎ‪ ،‬ھﻤﻪ از روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ و از آن ھﺮاس دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ .‬ﻋﺮاﻗﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد آن »ﺟﯿﺪ« اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۲‬دﻋﺎ ﮐﺮدن در روز ﺟﻤﻌﻪ‪:‬‬

‫در آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺎﻋﺎت روز ﺟﻤﻌﻪ در دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺷﺶ ﻧﻤﻮدن ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﻼم رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫در ﮐﺘﺎب ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺎﻋﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻨﺪه ﻣﻮﻣﻦ در آن ﺳﺎﻋﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد و در آن ﺳﺎﻋﺖ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﯿﺰی را ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺎز وی را ﺑﺮآورده‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦ اﺷﺎره ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳﺎﻋﺘﯽ ﯾﺎ ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﺳﺎﻋﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬راﺳﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﯽ ﯾﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺎﻋﺖ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﺪام‬
‫ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﺧﺮ ﺳﺎﻋﻪ ﻣﻦ ﺳﺎﻋﺎت اﻟﻨﮫﺎر آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ از ﺳﺎﻋﺎت روز«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در آﻧﻮﻗﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ )ﻧﻤﺎز در آن ﺳﺎﻋﺖ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ(‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن‬
‫اﻟﻌﺒﺪ اﻤﻟﺆﻣﻦ إذا ﺻ� ﺛﻢ ﺟﻠﺲ ﻻ �ﻠﺴﻪ إﻻ الﺼﻼة ﻓﻬﻮ ﻲﻓ ﺻﻼة« »ﺑﯽ ﮔﻤﺎن ﺑﻨﺪه‬
‫ﻣﻮﻣﻦ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و ﺑﻌﺪ از آن ﻧﻤﺎز ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻧﺸﺴﺘﻦ او ﺑﺎﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﭼﻮن او ﻧﺸﺴﺘﻪ و دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ(«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ .‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ و‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﻲﻓ اﺠﻟﻤﻌﺔ ﺳﺎﻋﺔ ﻻ ﻳﻮاﻓﻘﻬﺎ ﻋﺒﺪ مﺴﻠﻢ‬
 ‫‪٣٩٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫�ﺴﺄل اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ ﻓﻴﻬﺎ ﺧﺮﺒا إﻻ أﻋﻄﺎه إﻳﺎه‪ ،‬و� ﺑﻌﺪ اﻟﻌﺮﺼ« »ﺑﯽﮔﻤﺎن در روز ﺟﻤﻌﻪ‪،‬‬
‫ﻟﺤﻈﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﺑﻨﺪه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬در آن ﻟﺤﻈﻪ ﭼﯿﺰ ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻃﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺪا آن را ﺑﻪ وی ﻣﯽدھﺪ و آن ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻌﺪ از ﻋﺼﺮ اﺳﺖ«‪ :‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪ .‬و ﻋﺮاﻗﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﻮم‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔ اﺛنﺘﺎ ﻋﺮﺸة ﺳﺎﻋﺔ ﻣﻨﻬﺎ ﺳﺎﻋﺔ ﻻ ﻳﻮﺟﺪ ﻋﺒﺪ مﺴﻠﻢ �ﺴﺄل اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﺷيﺌﺎ إﻻ آﺗﺎه إﻳﺎه‪:‬‬
‫واﺘﻟﻤﺴﻮﻫﺎ آﺧﺮ ﺳﺎﻋﺔ ﺑﻌﺪ اﻟﻌﺮﺼ« »ﺟﻤﻌﻪ ‪ ١٢‬ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬در آن ﺳﺎﻋﺘﯽ ھﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺑﻨﺪه ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬در آن ﺳﺎﻋﺖ ﭼﯿﺰی را از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و آن ﻟﺤﻈﻪ را در‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌﺪ از ﻋﺼﺮ ﺑﺠﻮﺋﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ در‬
‫»ﻣﺴﺘﺪرک« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﺸﺮط ﻣﺴﻠﻢ »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬و ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﻔﺘﺢ« اﺳﻨﺎد آن‬
‫را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ از ﯾﺎران‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮاھـﻢ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و درﺑﺎره آن ﻟﺤﻈﻪ ﻣﺒﺎرک روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و از‬
‫ھـﻢ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ در اﯾﻨﮑﻪ آن ﻟﺤﻈﻪ در آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ آن را در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺣﺎﻓﻆ در‬
‫»اﻟﻔﺘﺢ« آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮐﺜﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎره آن ﻟﺤﻈﻪ ﻣﺒﺎرک روز ﺟﻤﻌﻪ ﮐﻪ دﻋﺎ در آن ﻣﺴﺘﺠﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آن ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌﺪ از ﻋﺼﺮ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻌﺪ از زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫و اﺑﻮداود ﮐﻪ از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آن ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺒﺎرک روز ﺟﻤﻌﻪ از وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آن ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻘﻄﻊ و ﻣﻀﻄﺮب اﺳﺖ و ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ -۳‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺐ و روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺻﻠﻮات و ﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪:‬‬

‫از اوس ﺑﻦ اوس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ أﻓﻀﻞ أﻳﺎﻣ�ﻢ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ‪:‬‬
‫ﻓﻴﻪ ﺧﻠﻖ آدم وﻓﻴﻪ ﻗﺒﺾ وﻓﻴﻪ اﻨﻟﻔﺨﺔ وﻓﻴﻪ الﺼﻌﻘﺔ ﻓﺄ�ﺮﺜوا ﻲﻠﻋ ﻣﻦ الﺼﻼة ﻓﻴﻪ ﻓﺈن‬
‫ﺻﻼﺗ�ﻢ ﻣﻌﺮوﺿﺔ ﻲﻠﻋ« »روز ﺟﻤﻌﻪ از ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ روزھﺎی ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‪ :‬در آن آدم ﺧﻠﻖ‬
‫ﺷﺪه و در آن روز وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﻔﺦ ﺻﻮر و ﻧﻔﺨﻪ ﺻﺎﻋﻘﻪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬در آن روز ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ در آن روز ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺮ ﻣﻦ درود و ﺳﻼم ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن درودھﺎی ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﺮ ﻣﻦ ﻋﺮﺿﻪ ﺧﻮاھﻨﺪ داﺷﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ درودھﺎی ﻣﺎ ﺑـﺮ ﺗﻮ ﻋﺮﺿﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٠٠‬‬

‫ﻣﯽﺷﻮد در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺷﻤﺎ در زﯾﺮ ﺧﺎک ﭘﻮﺳﯿﺪه ﺧﻮاھﯽ ﺷﺪ؟ او در ﺟﻮاب ﻓﺮﻣﺮد‪» :‬إن‬
‫‪ ‬ﺣﺮم ﻰﻠﻋ اﻻرض أن ﺗﺄ�ﻞ أﺟﺴﺎد اﻻﻧبﻴﺎء« »ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺣﺮام ﮐﺮده‬
‫اﷲ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺴﺪ ﭘﺎک اﻧﺒﯿﺎء را ﺑﺨﻮرد ‪ -‬ﺟﺴﺪ اﻧﺒﯿﺎء را ﺧﺎک ﻧﻤﯽﺧﻮرد«‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﺜﺮت درود و ﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺷﺐ و‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ ﭼﻮن او ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬أ�ﺮﺜوا ﻣﻦ الﺼﻼة ﻲﻠﻋ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ وﻴﻟﻠﺔ اﺠﻟﻤﻌﺔ«‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﯿﺪاﻻﻧﺎم و ﺟﻤﻌﻪ ﺳﯿﺪاﻻﯾﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ درود و ﺳﻼم ﺑﺮ وی در اﯾﻦ‬
‫روز‪ ،‬ﻣﺰﯾﺖ و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺧﺎﺻﯽ دارد‪ .‬ﺑﻌﻼوه ھﺮ ﺧﯿﺮی و ﻧﯿﮑﯿﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت اﻣﺖ او‬
‫ﺑﺪان دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﯿﺮ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را ﺑﻪ اﻣﺖ وی‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ارج و اﺣﺘﺮام را‪ ،‬در آن روز ﻧﺼﯿﺐﺷﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در روز ﺟﻤﻌﻪ آﻧﺎن را زﻧﺪه ﮐﺮده و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺼﺮھﺎ و ﮐﺎخھﺎﯾﺸﺎن در ﺑﮫﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﮫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن روز ﻣﺰﯾﺖ و ﺑﺮﺗﺮی در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺮای اﻣﺖ‬
‫روز ﻋﯿﺪ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاﺳﺘﻪھﺎ و ﻧﯿﺎزھﺎیﺷﺎن‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﯽدھﺪ و‬
‫ﺳﻮالﺷﺎن را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﻤﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖھﺎ‪ ،‬ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮای‬
‫ﺳﭙﺎسﮔﺰاری و ﺣﻖ ﺷﻨﺎﺳﯽ از وی در ﺷﺐ و روز ﺟﻤﻌﻪ ﻓﺮاوان ﺑﺮوی درود و ﺻﻠﻮات‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬

‫‪ -۴‬ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮره ﮐﮫﻒ در ﺷﺐ و روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪:‬‬

‫از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺮأ ﺳﻮرة الﻜﻬﻒ ﻲﻓ ﻳﻮم‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔ أﺿﺎء ﻪﻟ ﻣﻦ اﻨﻟﻮر ﻣﺎ ﺑ� اﺠﻟﻤﻌﺘ�« »ھﺮ ﮐﺲ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﻮره ﮐﮫﻒ را‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﻤﻌﻪ ﺗﺎ ﺟﻤﻌﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﻮر و روﺷﻨﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺣﺎﮐـﻢ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺮأ ﺳﻮرة‬
‫الﻜﻬﻒ ﻲﻓ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ ﺳﻄﻊ ﻪﻟ ﻧﻮر ﻣﻦ ﺤﺗﺖ ﻗﺪﻣﻪ إﻰﻟ ﻋﻨﺎن الﺴﻤﺎء ﻳﻀﺊ ﻪﻟ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‬
‫وﻏﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺑ� اﺠﻟﻤﻌﺘ�« »ھﺮ ﮐﺲ در روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﻮره ﮐﮫﻒ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬از زﯾﺮ‬
‫ﻗﺪمھﺎﯾﺶ ﺗﺎ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻧﻮر ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ او را روﺷﻨﯽ دھﺪ و ﮔﻨﺎھﺎن اﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﺗﺎ ﺟﻤﻌﻪ دﯾﮕﺮش آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽ ﺷﻮد«‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺮدوﯾﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﮐﻪ در آن اﺷﮑﺎل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٤٠١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫)ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺳﻮره ﮐﮫﻒ را در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ(‬

‫ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه در ﻓﺘﻮاﯾﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮره ﮐﮫﻒ در روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﮑﺮوھﺎت اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺒﺎرت ﮐﺘﺎب »اﻻﺷﺒﺎه« ﭼﻨﯿﻦ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ روز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺷﺒﺶ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص‬
‫دادن‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺼﻮرت وﯾﮋه ﺳﻮره ﮐﮫﻒ را ﺑﺎ ﺗﻠﺤﯿﻦ و ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺧﻮاﻧﺪن در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن اھﻞ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺳﺎﮐﺖ ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و‬
‫ﻗﺎریء اﮐﺜﺮا ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن آن ﺳﻮره ﻧﻤﺎز را ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻣﺸﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺧﻮاﻧﺪن آن ﻧﺎروا اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۵‬ﻏﺴﻞ و ﺷﺴﺘﺸﻮی و ﺧﻮدآراﯾﯽ و ﻣﺴﻮاک ﮐﺮدن واﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ‪،‬‬

‫ﺑﺮای اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺑﻮﯾﮋه ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮود‪ ،‬ﯾﺎ در ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ زن‪ ،‬ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﻣﻘﯿﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻈﺎﻓﺖ و آراﯾﺶ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎس را ﺑﭙﻮﺷﺪ و ﺧﻮد را‬
‫ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﺳﻮاک ﯾﺎ ﻣﺴﻮاک دھﺎن ﺧﻮد را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫‪ (۱‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻰﻠﻋ ﻞﻛ مﺴﻠﻢ اﻟﻐﺴﻞ ﻳﻮم‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔ و�ﻠبﺲ ﻣﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﺛﻴﺎﺑﻪ‪ ،‬و�ن ﺎﻛن ﻪﻟ ﻃﻴﺐ مﺲ ﻣﻨﻪ« »ﺑﺮ ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در روز ﺟﻤﻌﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎس را ﺑﭙﻮﺷﺪ و اﮔﺮ ﻣﻮاد‬
‫ﺧﻮﺷﺒﻮ داﺷﺖ از آن ﭼﯿﺰی ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺰﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ (۲‬از اﺑﻦ ﺳﻼم رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎﻻی‬
‫ﻣﻨﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻰﻠﻋ أﺣﺪ�ﻢ لﻮ اﺷﺮﺘى ﺛﻮ�� ﻴﻟﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ ﺳﻮى ﺛﻮ� ﻣﻬﻨﺘﻪ«‬
‫»ﭼﻪ ﻣﯽﺷﺪ اﮔﺮ ھﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ دو ﺟﺎﻣﻪ وﯾﮋه ﺑﺮای روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﺧﺮﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻐﯿﺮ‬
‫از دو ﺟﺎﻣﻪای ﮐﻪ در آن ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ای ﮐﺎش ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ (۳ .‬از ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﻐتﺴﻞ رﺟﻞ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ‪ ،‬و�ﺘﻄﻬﺮ ﺑﻤﺎ اﺳﺘﻄﺎع ﻣﻦ ﻃﻬﺮ‪ ،‬و�ﺪﻫﻦ ﻣﻦ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٠٢‬‬

‫دﻫﻨﻪ أو ﻳﻤﺲ ﻣﻦ ﻃﻴﺐ ﺑيﺘﻪ ﺛﻢ ﻳﺮوح إﻰﻟ اﻤﻟﺴﺠﺪ وﻻ ﻳﻔﺮق ﺑ� اﺛن� ﺛﻢ ﻳﺼ� ﻣﺎ‬
‫ﻛﺘﺐ ﻪﻟ ﺛﻢ ﻳﻨﺼﺖ لﻼﻣﺎم إذا ﺗ�ﻠﻢ إﻻ ﻏﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﻦ اﺠﻟﻤﻌﺔ إﻰﻟ اﺠﻟﻤﻌﺔ اﻻﺧﺮى«‬
‫»ھﺮ ﮐﺲ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﻮھﺎی ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺧﻮد را ﻣﺮﺗﺐ ﮐﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺑﯿﺎراﯾﺪ ﯾﺎ از ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮی ﻣﻨﺰﻟﺶ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود و دو ﻧﻔﺮ را از ھﻢ ﺟﺪا ﻧﮑﻨﺪ )ﻣﻮﺟﺐ‬
‫آزار ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻧﺸﻮد(‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن اﻣﺎم‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮔﻮش ﻓﺮا دھﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻨﺎھﺎن او را از اﯾﻦ ﺟﻤﻌﻪ ﺗﺎ ﺟﻤﻌﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮزد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎداش‬
‫ھﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ را ده ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽدھﺪ ﭘﺲ ﮔﻨﺎھﺎن ﯾﮑﮫﻔﺘﻪ و ﺳﻪ روز اﺿﺎﻓﯽ وی را‬
‫ﻣﯽآﻣﺮزد«‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از ﮔﻨﺎھﺎن‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن ﮐﻮﭼﮏ »ﺻﻐﯿﺮه«‪ ،‬اﺳﺖ ﻧﻪ ﮔﻨﺎھﺎن ﺑﺰرگ‬
‫»ﮐﺒﯿﺮه«‪ .‬ﭼﻮن در رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ لﻢ ﻳﻐﺶ الﻜﺒﺎﺋﺮ«‬
‫»ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎھﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻧﺸﻮد«‪.‬‬
‫‪ (۳‬اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻖ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ‬
‫مﺴﻠﻢ اﻟﻐﺴﻞ واﻟﻄﻴﺐ والﺴﻮاك ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ« »ﺑﺮ ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ روز‬
‫ﺟـﻤﻌﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﻨﺪ و ﺳﻮای و ﻣﺴﻮاک را ﺑﺮای ﻧﻈﺎﻓﺖ‬
‫دھﺎﻧﺶ ﺑﮑﺎر ﺑﺮد«‪.‬‬
‫‪ (۴‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ در »اﻻوﺳﻂ« و »اﻟﮑﺒﯿﺮ« ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﮐﻪ رﺟﺎل آن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ از‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﯾﮑﯽ از ﺟﻤﻌﻪھﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺮﺸ‬
‫اﻤﻟﺴﻠﻤ� ﻫﺬا ﻳﻮم ﺟﻌﻠﻪ اﷲ ﻟ�ﻢ ﻋﻴﺪا ﻓﺎﻏتﺴﻠﻮا وﻋﻠﻴ�ﻢ ﺑﺎلﺴﻮاك« »ای‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روز ﺟﻤـﻌﻪ روزی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻋﯿﺪ ﻗﺮار‬
‫داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻮد را ﺷﺴﺘﺸﻮی دھﯿﺪ و ﺳﻮاک و ﯾﺎ ﻣﺴﻮاک را ﺑﺮای ﻧﻈﺎﻓﺖ‬
‫دھﺎن ﺑﮑﺎر ﺑﺒﺮﯾﺪ«‪.‬‬

‫‪ -۶‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ زود ﺑﺮای ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ‪:‬‬

‫ﺑﺮای ﻏﯿﺮ اﻣﺎم ﻣﻨﺪوب و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ زودﺗﺮ از وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رود‪.‬‬
‫ﻋﻠﻘﻤﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬او دﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از‬
‫وی ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﻔﺮ ﭼﮫﺎرم ‪ :‬ھﺴﺘﻢ و ﻧﻔﺮ ﭼﮫﺎرم از ﺧﺪاوﻧﺪ دور ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫‪٤٠٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﻨﻟﺎس �ﻠﺴﻮن ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﻰﻠﻋ ﻗﺪر‬
‫ﺗﺮواﺣﻬﻢ إﻰﻟ اﺠﻟﻤﻌﺎت اﻻول ﺛﻢ اﺜﻟﺎ� ﺛﻢ اﺜﻟﺎﻟﺚ ﺛﻢ الﺮاﺑﻊ‪ ،‬وﻣﺎ راﺑﻊ أر�ﻌﺔ ﻣﻦ اﷲ ﺑﺒﻌﻴﺪ«‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﺮدم در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ زود رﻓﺘﻦﺷﺎن‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫اوﻟﯽ در ﻣﺮﺗﺒﻪ اول و‪ ...‬و ﭼﮫﺎرﻣﯽ از ﺧﺪاوﻧﺪ دور ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و‬
‫ﻣﻨﺬری‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ اﻏتﺴﻞ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ ﻏﺴﻞ‬
‫اﺠﻟﻨﺎﺑﺔ ﺛﻢ راح ﻓﻜﺄﻧﻤﺎ ﻗﺮب ﺑﺪﻧﺔ ‪ ،‬وﻣﻦ راح ﻲﻓ الﺴﺎﻋﺔ اﺜﻟﺎﻧﻴﺔ ﻓﻜﺄﻧﻤﺎ ﻗﺮب ﺑﻘﺮة‪ ،‬وﻣﻦ‬
‫راح ﻲﻓ الﺴﺎﻋﺔ اﺜﻟﺎﺜﻟﺔ ﻓﻜﺄﻧﻤﺎ ﻗﺮب ﻛبﺸﺎ أﻗﺮن وﻣﻦ راح ﻲﻓ الﺴﺎﻋﺔ الﺮاﺑﻌﺔ ﻓﻜﺄﻧﻤﺎ ﻗﺮب‬
‫دﺟﺎﺟﻪ‪ ،‬وﻣﻦ راح ﻲﻓ الﺴﺎﻋﺔ اﺨﻟﺎمﺴﺔ ﻓﻜﺄﻧﻤﺎ ﻗﺮب ﺑﻴﻀﺔ‪ .‬ﻓﺈذا ﺧﺮج اﻻﻣﺎم ﺣﺮﻀت‬
‫اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ �ﺴﺘﻌﻤﻮن اﺬﻟﻛﺮ« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﻏﺴـﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫در ﺳﺎﻋﺖ اول ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺛﻮاب ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﯾﮏ ﺷﺘﺮ را دارد و در‬
‫ﺳﺎﻋﺖ دوم ﺛﻮاب ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﯾﮏ ﮔﺎو و در ﺳﺎﻋﺖ ﺳﻮم ﺛﻮاب ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﯾﮏ ﻗﻮچ‬
‫ﺷﺎﺧﺪار و در ﺳﺎﻋﺖ ﭼﮫﺎرم ﺛﻮاب ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﯾﮏ ﻣﺮغ و در ﺳﺎﻋﺖ ﭘﻨﺠﻢ ﺛﻮاب ﯾﮏ‬
‫ﺗﺨﻢﻣﺮغ دارد‪ .‬ﭼﻮن اﻣﺎم ﺑﺮای اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﺮای ﺷﻨﯿﺪن ذﮐﺮ‬
‫و دﻋﺎ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ«‪ .‬ﺟﺰ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﮔﺮوھﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد ﺳﺎﻋﺎت روز اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫ﺳﻨﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ از ﺳﺎﻋﺖ اول روز‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺒﺎدرت ﺷﻮد و اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از اﯾﻦ ﺳﺎﻋﺎت ﻟﺤﻈﺎت و اﺟﺰاء ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺒﻞ از زوال ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮوھﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد اﺟﺰاء ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﭘﯿﺶ از زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ رﺷﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻮل ﻇﺎھﺮ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺑﻌﺪ از زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ -۷‬ﺑﮫﻢ زدن ﺻﻔﻮف ﻧﻤﺎز ﮔﺰاران و ﺷﮑﺎﻓﺘﻦ آنھﺎ‪ ،‬در روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﺎﻓﺘﻦ ﺻﻔﻮف و ﮔﺮدن ﻣﺮدم را ﭘﺲ‬
‫زدن‪ ،‬در روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﺑﺴﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﯾﮏ ﺑﺎر در ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺸﻐﻮل اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺑﻮد؛ ﻣﺮدی آﻣﺪ و ﺻﻔﻮف را ﺑﮫﻢ ﻣﯽزد و ﺑﺎ دﺳﺖ ﮔﺮدن ﻣﺮدم را ﮐﻨﺎر ﻣﯽزد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺟﻠﺲ ﻓﻘﺪ آذﻳﺖ وآﻧﻴﺖ« »ﺑﻨﺸﯿﻦ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﺮدم را آزردی و ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﻮدی و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٠٤‬‬

‫ﺳﺴﺘﯽ ﮐﺮدی«‪ .‬اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و دﯾﮕﺮان آن‬
‫را “ﺻﺤﯿﺢ“ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﻣﺎم و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺎی ﺧﺎﻟﯽ ﺳﺮاغ دارد و ﺑﺪون ﭘﺲ‬
‫زدن ﮔﺮدن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺠﺎی ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد و‬
‫ﺑﺪون اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻘﺪور ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ زدن ﮔﺮدن ﻣﺮدم و ﺷﮑﺎﻓﺘﻦ ﺻﻔﻮف آﻧﺎن‬
‫ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ از ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻣﺮدم ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻨﺪ‪ .‬از ﻋﻘﺒﻪ اﺑﻦ ﺣﺎرث رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ رﺳﻮل ﺧﺪاص در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺴﺮﻋﺖ از ﺟﺎﯾﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﺮدنھﺎی ﻣﺮدم را ﭘﺲ زد و از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺻﻔﻮف ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻪ ﺣﺠﺮه ﯾﮑﯽ از زﻧﺎﻧﺶ رﻓﺖ‪ .‬ﻣﺮدم از ﺳﺮﻋﺖ رﻓﺘﻦ او اﺣﺴﺎس‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﺮدم ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ذﻛﺮت ﺷيﺌﺎ ﻣﻦ ﺗﺮﺒ ﺎﻛن‬
‫ﻋﻨﺪﻧﺎ ﻓﻜﺮﻫﺖ أن �بﺴ� ﻓﺄمﺮت ﺑﻘﺴﻤﺘﻪ« »ﺑﯿﺎدم آﻣﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺪار ﻃﻼی ﺷﻤﺶ ﭘﯿﺶ ﻣﻦ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺨﻮد ﻣﺸﻐﻮل دارد ﻟﺬا دﺳﺘﻮر دادم آن را ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ["‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻧﺴﺎﺋﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۸‬ﺑﺠﺎی آوردن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺠﺎی آوردن ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ‬
‫ﺧﻮب ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺗﺤﯿﻪ اﻟﻤﺴﺠﺪ ﺑﺼﻮرت ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن آن در ھﻨﮕﺎم ﺧﻄﺒﻪ ھﻢ‬
‫اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﻣﺎم ﺑﻪ اواﺧﺮ ﺧﻄﺒﻪ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺒﺎﯾﺪ آن را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (۱‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿـﺶ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﻃﻮل ﻣﯽداد و ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ (۲‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ اﻏتﺴﻞ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ ﺛﻢ أﻰﺗ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔ ﻓﺼ� ﻣﺎ ﻗﺪر ﻪﻟ‪ .‬ﺛﻢ أﻧﺼﺖ ﺣﻰﺘ ﻳﻔﺮغ اﻻﻣﺎم ﻣﻦ ﺧﻄﺒﺘﻪ‪ ،‬ﺛﻢ ﻳﺼ� ﻣﻌﻪ‪،‬‬
‫ﻏﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺑيﻨﻪ و�� اﺠﻟﻤﻌﺔ اﻻﺧﺮى وﻓﻀﻞ ﺛﻼﺛﺔ أﻳﺎم« )ﻗﺒﻼ ﺗﺮﺟﻤﻪ آن ﮔﺬﺷﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫‪٤٠٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ (۳‬از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬روزی در ﺣﯿﻦ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺸﻐﻮل‬
‫اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮدی وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻠﻴﺖ؟«‬
‫»آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردی؟«‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺼﻞ ر�ﻌﺘ�« »دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ .‬و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إذا ﺟﺎء‬
‫أﺣﺪ�ﻢ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ واﻻﻣﺎم �ﻄﺐ ﻓﻠ��ﻊ ر�ﻌﺘ� وﻴﻟﺘﺠﻮز ﻓﻴﻬﻤﺎ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺷﻤﺎ در روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ اﻣﺎم ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ دو رﮐﻌﺖ ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪ .‬و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬إذا ﺟﺎء أﺣﺪ�ﻢ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ وﻗﺪ ﺧﺮج اﻻﻣﺎم ﻓﻠﻴﺼﻞ ر�ﻌﺘ�« »ھﺮﮔﺎه‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ آﻣﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ اﻣﺎم ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -۹‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب ﺑﺮوی ﭼﯿﺮه ﺷﺪ و ﭼﺮت ﻣﯽزد ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎﯾﺶ را ﻋﻮض ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاب ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮد و ﭼﺮت ﻣﯽزد‪ ،‬ﻣﻨﺪوب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺶ را‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﺟﺎﺑﺠﺎﺋﯽ ﮔﺎھﯽ ﻣﻮﺟﺐ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺧﻮاب و ﭼﺮت زدن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و اﻧﺴﺎن را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺮای روز ﺟﻤﻌﻪ و ﻏﯿﺮ ﺟﻤﻌﻪ ﻓﺮق‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮای ھﺮ وﻗﺖ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»إذا ﻧﻌﺲ أﺣﺪ�ﻢ وﻫﻮ ﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠﺪ ﻓﻠﻴﺘﺤﻮل ﻣﻦ �ﻠﺴﻪ ذلﻚ إﻰﻟ ﻏ�ه« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷﻤﺎ را در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاب ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﭼﺮت زدن اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺟﺎی ﺧﻮد را ﺗﻐﯿﯿﺮ دھﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ او آن ﺣﺪﯾﺚ را »ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‬

‫ﻋﻠﻤﺎء اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻓﺮض ﻋﯿﻦ اﺳﺖ )ﺑﺮ ھﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ َ َّ َ‬
‫ِلصل ٰوة ِ مِن يَ ۡومِ‬ ‫واﺟﺐ اﺳﺖ(‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪���﴿ :‬ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا نودِي ل‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫نت ۡم � ۡعل ُمون‪﴾٩‬‬
‫ُ ُ َ‬ ‫َ ُ َ َّ ُ‬ ‫َّ َ ْ ۡ‬ ‫ْ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٱ ُۡ‬
‫� ُم َعةِ فٱ ۡس َع ۡوا إ ِ ٰ� ذِك ِر ٱ� ِ َوذ ُروا ٱ�َ ۡي َ ۚع �ٰل ِ� ۡم خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡم إِن ك‬
‫]اﻟﺠﻤﻌﺔ‪» .[٩ :‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه در روز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﺪای ﺻﻼه در داده‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٠٦‬‬

‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ ﺑﺮای ﯾﺎد ﺧﺪا ‪ -‬ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ‪-‬و داد و ﺳﺘﺪ را رھﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ رﻓﺘﻨﺘﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫‪ (۱‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪�» :‬ﻦ اﻻﺧﺮون الﺴﺎﺑﻘﻮن ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪ ،‬ﺑﻴﺪ أﻧﻬﻢ أوﺗﻮا الﻜﺘﺎب ﻣﻦ ﻗﺒﻠﻨﺎ‬
‫وأوﺗيﻨﺎه ﻣﻦ ﺑﻌﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺛﻢ ﻫﺬا ﻳﻮﻣﻬﻢ اﺬﻟي ﻓﺮض ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻓﺎﺧﺘﻠﻔﻮا ﻓﻴﻪ ﻓﻬﺪاﻧﺎ اﷲ‪.‬‬
‫ﻓﺎﻨﻟﺎس ﻨﻟﺎ ﻓﻴﻪ ﺗﺒﻊ‪ :‬اﻴﻟﻬﻮد ﻏﺪا واﻨﻟﺼﺎرى ﺑﻌﺪ ﻏﺪ« »ﻣﺎ از ﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﯽ در ردﯾﻒ‬
‫آﺧﺮ ھﺴﺘﯿﻢ وﻟﯽ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﯿﺶ از ھﻤﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﺎ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﭘﯿﺶ از ھﻤﻪ ھﺴﺘﯿﻢ ﺟﺰ آﻧﮑﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﺎ ﺑﺪاﻧﺎن ﮐﺘﺎب ‪-‬ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ ‪-‬داده‬
‫ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ از آنھﺎ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﺣﺘﺮام اﯾﻦ روز ‪ -‬ﺟﻤﻌﻪ‬
‫‪ -‬ﺑﺮ آنھﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ درﺑﺎره آن اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺗﻌﻈﯿﻢ‬
‫آن ھﺪاﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ھﻤﻪ ﻣﺮدم درﺑﺎره آن ﭘﯿﺮو و دﻧﺒﺎﻟﻪ دار ﻣﺎ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن‬
‫ﻓﺮدای آن روز را ‪ -‬ﺷﻨﺒﻪ ‪ -‬و ﻧﺼﺎری ﭘﺲ ﻓﺮدای آن را ‪ -‬ﯾﮑﺸﻨﺒﻪ ‪ -‬اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ (۲‬از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﮔﺮوھﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮده ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﻘﺪ ﻫﻤﻤﺖ أن آمﺮ رﺟﻼ ﻳﺼ� ﺑﺎﻨﻟﺎس ﺛﻢ أﺣﺮق ﻰﻠﻋ‬
‫رﺟﺎل ﻳﺘﺨﻠﻔﻮن ﻋﻦ اﺠﻟﻤﻌﺔ ﺑﻴﻮﺗﻬﻢ« »ﺗﺼﻤﯿﻢ داﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدی را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﺑﺮای ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻮد ﺑﺮوم و ﺧﺎﻧﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺴﻮزاﻧﻢ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ (۳‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ روی‬
‫ﻣﻨﺒﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻴﻟنﺘﻬ� أﻗﻮام ﻋﻦ ودﻋﻬﻢ اﺠﻟﻤﻌﺎت أو ﻴﻟﺨﺘﻤﻦ اﷲ ﻰﻠﻋ ﻗﻠﻮ�ﻬﻢ‬
‫ﺛﻢ ﻴﻟﻜﻮﻧﻦ ﻣﻦ اﻟﻐﺎﻓﻠ�« »ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ از آن‬
‫ﻋﻤﻞ دﺳﺖ ﻧﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﻠﺐﺷﺎن را‪ ،‬ﻣﮫﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺪاﯾﺖ ﺑﻪ دلﺷﺎن راه‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ از ﻏﺎﻓﻠﯿﻦ و ﻧﺎآ ﮔﺎھﺎن ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺣﻤﺪ و‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪.‬‬
‫‪ (۴‬از اﺑﻮ ﺟﻌﺪ ﺿﻤﺮی ﮐﻪ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺗﺮك ﺛﻼﺛﺎ ﻤﺟﻊ ﺗﻬﺎوﻧﺎ ﻃﺒﻊ اﷲ ﻰﻠﻋ ﻗﻠﺒﻪ« »ھﺮ ﮐﺲ ﺳﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را‬
 ‫‪٤٠٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫از روی ﺳﮫﻞاﻧﮕﺎری ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ وی ﻣﮫﺮ ﻣﯽزﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﭘﻨﺞ‬
‫ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺰرگ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﻈﯿﺮ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻦ‬
‫اﻟﺴﮑﻦ آن را »ﺗﺼﺤﯿﺢ« ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؟‬

‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن آزاده ﻋﺎﻗﻞ ﺑﺎﻟﻎ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ رﻓﺘﻦ ﺑﺮای ادای‬
‫آن را داﺷﺘﻪ و ﻋﺬر ﺗﺮک آن را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ‪.‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۲-۱‬زن ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ و ﺑﭽﻪای ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺘﻔﻖ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﯿﻤﺎری ﮐﻪ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺸﻘﺖ و رﻧﺞ داﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﻧﮕﺮان اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﺑﯿﻤﺎری ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﮫﺒﻮدی را ﮐﻨﺪ ﮐﺮده ﯾﺎ ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ وی‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺎری وی ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺎﺷﻨﺪ اﮔﺮ وﺟﻮدﺷﺎن ﺿﺮوری ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ ھﻤﺎن ﺑﯿﻤﺎر را دارﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از ﻃﺎرق ﺑﻦ‬
‫ﺷﮫﺎب رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺠﻟﻤﻌﺔ ﺣﻖ واﺟﺐ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ مﺴﻠﻢ ﻲﻓ ﻤﺟﺎﻋﺔ‬
‫إﻻ أر�ﻌﺔ‪ :‬ﻋﺒﺪ مﻠﻮك أو امﺮأة أو ﺻﻲﺒ أو مﺮ�ﺾ« »ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺣﻖ واﺟﺒﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ھﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ ﺑﺮده ﯾﺎ زن ﯾﺎ ﺑﭽﻪ ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎر«‪.‬‬
‫ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺸﺮط ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻧﻔﺮ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ھﻨﮕﺎم اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ از ﺳﻔﺮ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ آن‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮوی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻣﯽرﻓﺖ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺧﻠﻔﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶-۵‬ﺑﺪھﮑﺎری ﮐﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮود‪ ،‬ﻃﻠﺒﮑﺎر‪ ،‬او را زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺧﻮد را از ﺣﺎﮐﻢ ﺳﺘﻤﮑﺎر ﭘﻨﮫﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮود او را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻤﻊ اﻨﻟﺪاء ﻓﻠﻢ �ﺒﻪ ﻓﻼ ﺻﻼة‬
‫ﻪﻟ إﻻ ﻣﻦ ﻋﺬر ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ وﻣﺎ اﻟﻌﺬر؟ ﻗﺎل‪ :‬ﺧﻮف أو مﺮض« »ھﺮ ﮐﺲ ﺻﺪای اذان‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٠٨‬‬

‫را ﺷﻨﯿﺪ و ﺑﺪان ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪاد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﻣﻘﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺬر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻋﺬر ﭼﯿﺴﺖ ای رﺳﻮل ﺧﺪا؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﻮزش ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺗﺮس و ﺑﯿﻤﺎری«‪ .‬اﺑﻮداود آن را ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ھﺮ ﻣﻌﺬوری ﮐﻪ رﺧﺼﺖ ﺗﺮک ﺟﻤﺎﻋﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﺮود‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺬر ﺑﺎرش ﺑﺎران و ﮔﻞ و ﻻی ﺑﻮدن راه‪ ،‬و ﺳﺮدی ﺳﺨﺖ ھﻮا و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬از اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﯾﮏ روز ﺑﺎراﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻮذن ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه در اذان »أﺷﻬﺪ أن‬
‫ﳏﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ« را ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن »ﺣﻲ ﻋﲆ اﻟﺼﻼة« را ﻧﮕﻮ‪ ،‬و ﺑﺠﺎی آن ﺑﮕﻮ‪» :‬در‬
‫ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ‪ -‬ﺻﻠﻮا ﰲ ﺑﻴﻮﺗﻜﻢ ‪ ،«-‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از آن ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻟﺬا ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣﻦ ﺑﮫﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ‪-‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻓﺮﯾﻀﻪ اﺳﺖ و ﻣﻦ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺘﺎن ﺑﯿﺮون‬
‫ﺑﯿﺎورم و در ﻣﯿﺎن ﮔﻞ و ﻻی‪،‬ﮔﺎم ﺑﺮدارﯾﺪ‪ .‬از اﺑﻮﻣﻠﯿﺢ و او از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ در ﯾﮏ روز ﺟﻤﻌﻪای در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدم ﮐﻪ ﺑﺎران آﻣﺪ و ﮐﻒ ﮐﻔﺸﮫﺎی‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﯿﺲ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻣﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻣﻨﺎزﻟﺸﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺷﺨﺎص ﮐﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدﯾﻢ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﮫﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از آنھﺎ ﺑﺠﺎی ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪاش ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﺑﺠﺎی ﻓﺮﯾﻀﻪ ﻇﮫﺮ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ زﻧﺎن در زﻣﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ وی ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪.‬‬

‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪:‬‬

‫ﺟﻤﮫﻮر اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ رای ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ھﻤﺎن وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﮫﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و ﺑﯿﮫﻘﯽ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ رو ﺑﻪ ﻏﺮوب ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬و ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫اﺣﻤﺪ از ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦاﻻ ﮐﻮع رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﺰاردﯾﻢ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﺮوب ﻣﯽرﻓﺖ و ھﻨﮕﺎم زوال ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺘﯿﻢ و ﺳﺎﯾﻪ را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺑﺨﺎری ﮔﻔﺘﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ھﻨﮕﺎم زوال‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ از ﻋﻤﺮ و ﻋﻠﯽ و ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺣﺮﯾﺚ رواﯾﺖ‬
 ‫‪٤٠٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﻌﺪ از آنھﺎ ھﻤﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﻌﺪ از زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ و اﺳﺤﺎق ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ از اول وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ آﺧﺮ‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ از ﺟﺎﺑﺮ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﻣﯽﮔﺰارد ﺳﭙﺲ ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف ﺷﺘﺮھﺎﯾﻤﺎن و آنھﺎ را ھﻨﮕﺎم زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺑﮕﺎهﺷﺎن ﻣﯽﺑﺮدﯾﻢ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﭘﯿﺶ از زوال ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﯿﺪان ﺳﻠﻤﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻮدهام ﮐﻪ ﺧﻄﺒﻪ و ﻧﻤﺎزش ﭘﯿﺶ از ﻧﺼﻒاﻟﻨﮫﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫را ﺧﻮاﻧﺪهام ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻧﻤﺎز و ﺧﻄﺒﻪاش در ﺣﯿﻦ ﻧﯿﻤﻪ روز ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺧﻮاﻧﺪهام ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻣﻮﻗﻊ زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻦ ﮐﺴﯽ را‬
‫ﻧﺪﯾﺪهام ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻤﻞ ھﯿﭽﯿﮏ از آﻧﺎن ﺧﻮرده ﮔﺮﻓﺘﻪ ﯾﺎ ﻣﻨﮑﺮان ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺴﺮ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰ آن را از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺑﺪان‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﺟﺎﺑﺮ و ﺳﻌﯿﺪ و ﻣﻌﺎوﯾﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﭘﯿﺶ از زوال ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ و ﮐﺴﯽ ﻣﻨﮑﺮ ﻋﻤﻞﺷﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺼﻮرت اﺟﻤﺎع در آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد از ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻌﺪ از زوال‬
‫ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺷﻮد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﺧﻨﮏ ﺷﺪن ھﻮا ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ و ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ و ﺑﺮدن ﺷﺘﺮان ﺑﻪ ﺧﻮاﺑﮕﺎه ﺑﻌﺪ از زوال ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ‪ :‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺣﺪﯾﺚ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﻦ ﺳﯿﺪان »ﺿﻌﯿﻒ« و »ﺳﺴﺖ« اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬او ﺗﺎﺑﻌﯽ و ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﻌﺮوف اﻟﻌﺪاﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺪی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﺳﯿﺪان ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ راوﯾﺎن ﻣﺠﮫﻮل اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺑﺨﺎری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﺳﺨﻦ وی ﭘﯿﺮوی ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺚ ‪ ،‬ﻗﻮﯾﺘﺮ از‬
‫ﺧﻮدش ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺎرض ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ از ﺳﻮﯾﺪ ﺑﻦ ﻏﻔﻠﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ او‬
‫ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﮫﻨﮕﺎم زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و اﺳﻨﺎد او ﻗﻮی اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺪاد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎ آنھﺎ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫ﺑﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎء ﺧﻼف ﻧﯿﺴﺖ در اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮای ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺷﺮط اﺳﺖ و‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ از ﻃﺎرق ﺑﻦ ﺷﮫﺎب رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤١٠‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺠﻟﻤﻌﺔ ﺣﻖ واﺟﺐ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ مﺴﻠﻢ ﻲﻓ ﻤﺟﺎﻋﺔ« »ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺑﺠﻤﺎﻋﺖ ﺣﻖ واﺟﺒﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ«‪ .‬درﺑﺎره ﺗﻌﺪاد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺪانھﺎ‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺧﺘﻼف اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﻔﺘﺢ« ﭘﺎﻧﺰده ‪ ،‬ﻣﺬھﺐ ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬رای ﺑﺮﺗﺮ و راﺟﺢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد دو ﻧﻔﺮ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻻﺛﻨﺎن ﻓﻤﺎ ﻓﻮﻗﻬﻤﺎ ﻤﺟﺎﻋﺔ« »از دو ﻧﻔﺮ ﺑﺒﺎﻻ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻤﺎﻋﺖ در ھﻤﻪ ﻧﻤﺎزھﺎ ﺑﺎﺟﻤﺎع ﺑﺎ وﺟﻮد دو ﻧﻔﺮ ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﮏ ﺣﮑﻢ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ دﻟﯿﻞ‪ .‬و دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ وﺟﻮد ﻋﺪد اﻓﺮاد ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪه در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را از ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن درﺑﺎره ﻋﺪد ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪه در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ھﯿﭻ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﺳﯿﻮﻃﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻃﺒﺮی و داود و‬
‫ﻧﺨﻌﯽ و اﺑﻦ ﺣﺰم ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رای دادهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮑﺎن و ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ در آﻧﺠﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ در ﺷﮫﺮ و روﺳﺘﺎ و در ﻣﺴﺠﺪ و دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎھﺎی ﺷﮫﺮ و ﻓﻀﺎی ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﺷﮫﺮ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ آن را در ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اھﻞ ﺑﺤﺮﯾﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬أن ﲨﻌﻮا ﺣﻴﺜﲈ ﻛﻨﺘﻢ« »ھﺮﺟﺎ ﺑﻮدﯾﺪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد آن ﺟﯿﺪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺷﮫﺮ‬
‫و روﺳﺘﺎ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪای ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ در ﻣﺴﺠﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫روﺳﺘﺎی »ﺟﻮاﺋﯽ« ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و اﺑﻮداود‪ .‬از ﻟﯿﺚ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اھﻞ ﻣﺼﺮ و ﺳﻮاﺣﻞ آﻧﺠﺎ‪ ،‬در زﻣﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ و ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺪﺳﺘﻮر آﻧﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و در آن ﻣﺮداﻧﯽ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻣﺮدﻣﺎن واﺣﻪھﺎی ﺑﯿﻦ ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و او ﺑﺮ آﻧﺎن ﺧﻮرده ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﮫﺎء در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ آنھﺎ را ﺷﺮط داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬

 ‫‪٤١١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻣﺮد ﺑﻮدن = اﻟﺬﮐﻮره‪،‬‬
‫آزاد ﺑﻮدن = اﻟﺤﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ‪ ،‬در ﺳﻔﺮ ﻧﺒﻮدن‪ ،‬ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻋﺬری ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺨﻠﻒ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی آﻣﺪه و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را ﺑﺪان ﻣﮑﻠﻒ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻏﯿﺮ از اﯾﻨﮫﺎ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﯿﮫﺎن ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﺻﺎﻟﺖ و ﺳﻨﺪﯾﺘﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻨﻘﻞ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب »اﻟﺮوﺿﻪ اﻟﻨﺪﯾﻪ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﮐﺘﻔﺎء‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ اﺳﺖ ﭼﻮن دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی دﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼﻓﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ وی اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﻪ رد ﺳﺨﻨﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮای وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ وﺟﻮد اﻣﺎم اﻋﻈﻢ و ﭘﯿﺸﻮای ﺑﺰرگ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ و ﺷﮫﺮ‬
‫ﺑﺰرگ و ﺗﻌﺪاد ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﺷﺮط ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن دﻟﯿﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﯿﺪ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﺑﻮدن اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ واﺟﺐ ﺑﻮدن ﯾﺎ ﺷﺮط ﺑﻮدن آنھﺎ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮﮔﺎه دو‬
‫ﻧﻔﺮ در ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از آنھﺎ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺴﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن آﻧﭽﻪ ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﺧﻄﺒﻪ اﯾﺮاد‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺧﻄﺒﻪ را ﺗﺮک ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﻨﺖ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﻄﺒﻪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﻃﺎرق ﺑﻦ ﺷﮫﺎب ﻧﺒﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻤﻮﺟﺐ آن ﺑﺮ ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻨﮑﻪ در‬
‫زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺪون ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن آن‬
‫ﺑﺼﻮرت اﻧﻔﺮادی ھﻤﭽﻮن دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ!!‪.‬‬
‫و اﻣﺎ آﻧﭽﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ أر�ﻌﺔ إﻰﻟ الﻮﻻة« »ﺑﺮای ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ‬
‫واﻟﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن از ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﮔﻔﺘﻪ اﺻﺤﺎب وی ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﻌﻨﯽ و ﯾﺎ ﺗﺎوﯾﻞ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫از ﺳﺨﻨﺎن ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﺎﻣﻞ ﮐﻨﺪ و ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎدت ﺑﺰرﮔـﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در‬
‫ھﻔﺘﻪ ﯾﮑﺒﺎر ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ واﺟﺐ ﮐﺮده و آن را ﺷﻌﺎری از ﺷﻌﺎﯾﺮ اﺳﻼم ﻗﺮار داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﺳﺨﻨﺎن ﭘﻮچ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه و ﭼﻘﺪر ﻣﺬاھﺒﯽ ﻣﻨﺤﺮف و اﺟﺘﮫﺎدھﺎی ﺑﺎﻃﻞ وﺟﻮد‬
‫دارد‪ ،‬از ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﯾﮑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺠﺎی دو رﮐﻌﺖ اﺳﺖ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﻧﺮﺳﺪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪاش ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ از ﻃﺮق ﻣﺘﻌﺪد از‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤١٢‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه و ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ ھﻤﺪﯾﮕﺮ را ﺗﻘﻮﯾﺖ و ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﻨﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أن ﻣﻦ ﻓﺎﺗﺘﻪ ر�ﻌﺔ ﻣﻦ ر�ﻌﻲﺘ اﺠﻟﻤﻌﺔ ﻓﻠﻴﻀﻒ إﻴﻟﻬﺎ أﺧﺮى وﻗﺪ ﺗﻤﺖ ﺻﻼﺗﻪ«‬
‫»ھﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ رﮐﻌﺖ اول ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﺮﺳﯿﺪ و رﮐﻌﺖ دوم را درﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم اﻣﺎم ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ«‪ .‬و ﮔﻮﯾﯽ دﻻﯾﻠﯽ دﯾﮕﺮ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫ھﻢ ﻧﺸﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎره ﺗﻌﺪاد ﻧﻔﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺪانھﺎ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺧﺘﻼف‬
‫ﻓﺮاوان اﺳﺖ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ھﻤﺮاه اﻣﺎم‪ ،‬ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ‪ ،‬ھﻔﺖ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬دوازده ﻧﻔﺮ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺴﺖ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺳﯽ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﭼﮫﻞ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔﺮ‪ ،‬ھﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺪود‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﮐﺜﯿﺮی ﺑﺪون‬
‫ذﮐﺮ ﻋﺪدی‪ ،‬اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ اﻗﻮاﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺟﺰ در ﺷﮫﺮ‬
‫ﺑﺰرگ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﺗﻌﺪاد ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺷﮫﺮ را ﺑﻪ ھﺰاران ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﮫﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ و ﺣﻤﺎم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺮاﯾﻄﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‬
‫دﯾﮕﺮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻣﺎم وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﺑﻨﺤﻮی ﻋﺪاﻟﺖ وی ﻣﺨﺪوش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫واﺟﺐ و ﻣﺸﺮوع ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ از روی داﻧﺶ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺸﺪه و دﻟﯿﻠﯽ از‬
‫ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﺑﺮای ادﻋﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻣﻮر ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ ﻓﺮﺿﯽ از ﻓﺮاﯾﺾ ﯾﺎ رﮐﻨﯽ از ارﮐﺎن آن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬در ﺷﮕﻔﺘﻢ از اﯾﻦ ھﻤﻪ آراء‬
‫ﺳﺨﯿﻒ و ﺳﺨﻨﺎن ﯾﺎوهای ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪھﺎ و داﺳﺘﺎنھﺎ و ﺣﮑﺎﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در‬
‫ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺷﺒﺎھﺖ دارد و ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪی ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﻄﮫﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﺮ ﮐﺲ از ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ آ ﮔﺎه و دارای اﻧﺼﺎف ﺑﻮده و ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪم ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﯿﻞ و ﻗﺎل‪ ،‬او‬
‫را از راه ﺣﻖ ﻣﻨﺤﺮف ﻧﻨﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن اﺷﺘﺒﺎه آﻣﯿﺰ‬
‫ھﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﺧﻮد وی ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ﺣﮑـﻢ و داور ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب‬
‫َ َ‬
‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين‬ ‫ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َ َ ُ ٓ ْ َ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫ِيعوا﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[٥٩ :‬ھﺮﮔﺎه در ﭼﯿﺰی اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﯾﺪ آن را ﺑﻪ ﺣﮑﻢ‬ ‫ءامنوا أطِيعوا ٱ� وأط‬
‫ْ َ َّ‬ ‫َّ َ َ َ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ‬
‫و�ِۦ‬ ‫ِ� إِذا ُد ُع ٓوا إِ� ٱ�ِ َو َر ُس ِ‬ ‫ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﺪا وا ﮔﺬارﯾﺪ«‪﴿ .‬إِ�ما �ن قول ٱلمؤ ِمن‬
‫َ‬ ‫َ ُ ُ ْ‬ ‫ُ‬
‫ِ�َ ۡح� َم بَ ۡي َن ُه ۡم أن َ�قولوا َس ِم ۡع َنا َوأ َط ۡع َنا ۚ﴾ ]اﻟﻨﻮر‪» .[٥١ :‬ھﺮﮔﺎه ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﻪ داوری ﺧﺪا و‬
‫ََ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا در ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﯾﻢ«‪﴿ .‬ف�‬
‫َ َ ّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ ٰ ُ َ ّ ُ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ َّ َ َ ُ ْ ٓ َ ُ‬
‫س ِه ۡم َح َر ٗجا ّم َِّما‬
‫� أنف ِ‬‫�دوا ِ‬‫ور�ِك � يؤمِنون ح� �كِموك �ِيما شجر بينهم �م � ِ‬
 ‫‪٤١٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ت َو� ُ َس ّل ُِموا ْ � َ ۡسل ٗ‬

‫ِيما‪] ﴾٦٥‬اﻟﻨﺴﺎء‪» .[٦٥ :‬ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻗﺴﻢ اﯾﻤﺎنﺷﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ و‬ ‫قَ َض ۡي َ‬
‫اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ درﺑﺎره ﭼﯿﺰی ﮐﻪ در آن اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮا داور و ﺣﮑﻢ ﻗﺮار دھﻨﺪ‬
‫و از اﻋﻤﺎق ﻗﻠﺐﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺗﻮ راﺿﯽ و ﺑﺪان ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ آﯾﺎت و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺟﻊ اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺧﺪا و ﺣﮑﻢ رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﮑﻢ ﺧﺪا‪ ،‬ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬و ﺣﮑـﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ وی‪ ،‬ﺳﻨﻦ او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ھﯿﭻ ﮐﺲ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ھﺮ درﺟﻪای از ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺟﺎزه‬
‫ﻧﺪاده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪص ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ از ﮐﺘﺎب ﺧﺪا و‬
‫ﺳﻨﺖ رﺳﻮل دﻟﯿﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻧﺒﻮدن دﻟﯿﻞ‪ ،‬از ﮐﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺠﺘﮫﺪ رﺧﺼﺖ دارد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ رای ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ دﯾﮕﺮان اﯾﻦ رﺧﺼﺖ را ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ رای اﯾﻦ ﻣﺠﺘﮫﺪ ‪-‬‬
‫ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺴﯿﺎر در ﺷﮕﻔﺘﻢ‪ ،‬از اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن در ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن آﻣﺪه و در ﺳﺮ ﻟﻮﺣﻪ ﮐﺘﺎبھﺎی ھﺪاﯾﺘﯽ و آﻣﻮزﺷﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﻮده‬
‫ﻣﺮدم دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺪان ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻪ و ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﺟﺎی ﭘﺎی اﺳﺘﻮاری ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺬھﺐ و ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﯾﮏ‬
‫ﻋﺼﺮ و زﻣﺎﻧﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺘﺎﺧﺮﯾﻦ درﺑﺎره اﯾﻦ ﺧﺮاﻓﺎت از ﻣﺘﻘﺪﻣﯿﻦ‬
‫ﭘﯿﺮوی ﮐﺮده و ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ آن را از ﻗﺮآن ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن درﺑﺎره اﯾﻦ ﻋﺒﺎدت ‪ -‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ‪-‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ ﭼﯿﺰھﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ از ﻗﺮآن و‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻋﻘﻞ دﻟﯿﻞ و ﺑﺮھﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻄﺒﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬

‫ﺣﮑﻢ آن‪:‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﺧﻄﺒﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و اﺳﺘﺪﻻلﺷﺎن آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻤﻮﺟﺐ اﺣﺎدﯾﺚ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺻﻠﻮا ﻛﻤﺎ رأﻳﺘﻤﻮ� أﺻ�« »آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫َ َ‬
‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين‬ ‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺮا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ آن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ«‪ .‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫ْ َ ۡ َّ‬ ‫َ‬ ‫ِلصلَ ٰوة ِ مِن يَ ۡو ِم ٱ ۡ ُ‬
‫� ُم َعةِ فٱ ۡس َع ۡوا إ ِ ٰ� ذِك ِر ٱ�ِ﴾ ]اﻟﺠﻤﻌﺔ‪ .[٩ :‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ‬ ‫ام ُن ٓوا ْ إذَا نُود َِي ل َّ‬
‫ِ‬
‫َء َ‬
‫رﻓﺘﻦ ﺑﺮای ذﮐﺮ ﺧﺪا‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺑﺮ وﺟﻮب آن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ رﻓﺘﻦ ﺑﺮای ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤١٤‬‬

‫واﺟﺐ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و ﮐﻠﻤﻪ »ذﮐﺮ« را در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ اﯾﻦ دﻻﯾﻞ را ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و در ﺟﻮاب اوﻟﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ‬
‫اﻧﺠﺎم دادن ﮐﺎری دﻟﯿﻞ ﺑﺮ وﺟﻮب آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺟﻮاب دﻟﯿﻞ دوم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺗﻨﮫﺎ اﻣﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﮫﻤﺎن ﮐﯿﻔﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﺟﺰء ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﺟﻮاب دﻟﯿﻞ ﺳﻮم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ذﮐﺮی ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺪان اﻣﺮ ﺷﺪه ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫ﺧﻮد ﻧﻤﺎز ﺑﮫﺮ ﺣﺎل ھﻢ ﻧﻤﺎز و ھﻢ ﺧﻄﺒﻪ ھﺮدو ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ذﮐﺮ ھﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ در وﺟﻮب‬
‫ﻧﻤﺎز اﺗﻔﺎق و در وﺟﻮب ﺧﻄﺒﻪ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را ﺑﺼﻮرت ﻗﻄﻌﯽ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ‬
‫وﺟﻮب ﺧﻄﺒﻪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ؛ ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ رای ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و‬
‫داود ﻇﺎھﺮی و ﺟﻮﯾﻨﯽ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﻄﺒﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﻨﺪوب اﺳﺖ ﻻﻏﯿﺮ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﭼﻮن از ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺎﻻ رﻓﺖ »ﺳﻼم« ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﭼﻮن ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﻧﺸﺴﺖ‪،‬‬
‫اذان ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد و ﻣﺎﻣﻮﻣﺎن روﺑﺮوی اﻣﺎم ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪» ،‬ﺳﻼم« ﻣﯽﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و در اﺳﻨﺎد او اﺑﻦ ﻟﮫﯿﻌﻪ وﺟﻮد دارد و آن ھﻢ از اﺛﺮم اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد از ﺷﻌﺒﯽ و او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻄﻮر »ﻣﺮﺳﻞ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﻋﻄﺎء و دﯾﮕﺮان آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ ﮔﺎه از ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺎﻻ ﻣﯽرﻓﺖ‬
‫روی ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﺮدم ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯿﮑﻢ«‪ .‬ﺷﻌﺒﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ و‬
‫ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و دوره‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎﻧﮓ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻮﻗﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ اﻣﺎم ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ )و ﺑﺎﻧﮓ‬
‫دوم ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪ از ﺧﻄﺒﻪ ﻧﻘﻞ از »ﺑﺪاﯾﻪ اﻟﻤﺠﺘﮫﺪ«(‪ .‬ﭼﻮن زﻣﺎن ﻋﺜﻤﺎن‬
‫ﻓﺮا رﺳﯿﺪ و ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﺮدم ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن دﺳﺘﻮر داد ﺑﺮ روی »زوراء« ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻧﮓ‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد )از ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎﻧﮓ ﻋﺜﻤﺎن‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺑﺎﻧﮓ اول و اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺧﻮد را ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ آﻣﺎده ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ »ﺑﺪاﯾﻪ اﻟﻤﺠﺘﮫﺪ« ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد(‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ ﻣﻮذن داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‬
‫و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ از آﻧﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن ﻓﺮا رﺳﯿﺪ و ﻣﺮدم‬
‫ﻓﺮاوان ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺎﻧﮓ ﺳﻮﻣﯽ ﺑﺮ »زوراء« ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ رﺳﻢ وی‬
 ‫‪٤١٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬از اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻼل اذان ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ«‪ .‬ﻋﺪی ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ از ﭘﺪرش و ﺟﺪش رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ‬
‫ﻣﻨﺒﺮ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺎ ﭼﮫﺮهھﺎی ﺧﻮد او را اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و رو در روی وی‬
‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎی ﺳﺨﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺗﺮﻣﺬی‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ و دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ دوﺳﺖ دارﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺮدم رو در روی اﻣﺎم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺣﻤﺪ ﺧﺪا و ﺛﻨﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﭘﻨﺪ و‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﭼﻨﺪ آﯾﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻞﻛ ﺎﻠﻛم ﻻ ﻳﺒﺪأ‬
‫ﻓﻴﻪ ﺑﺎﺤﻟﻤﺪ ﷲ ﻓﻬﻮ أﺟﺬم« »ھﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ »اﻟﺤﻤﺪ ﻟﻠﻪ« آﻏﺎز ﻧﺸﻮد ﺑﯿﻤﺎرﮔﻮﻧﻪ و ﭘﻮچ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰ در ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و در‬
‫رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﺨﻟﻄﺒﺔ اﻟﻲﺘ ﻟيﺲ ﻓﻴﻬﺎ ﺷﻬﺎدة ﺎﻛﻴﻟﺪ اﺠﻟﺬﻣﺎء« »ﺧﻄﺒﻪای ﮐﻪ‪:‬‬
‫»اﺷﻬﺪ ان ﻻ اﻪﻟ اﻻ اﷲ و اﺷﻬﺪ ان �ﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ« در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ ھﻤﭽﻮن دﺳﺖ ﺑﯿﻤﺎری‬
‫ﺟﺬام ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺗﺸﮫﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ �ﺴﺘﻌﻴﻨﻪ‬
‫و�ﺴﺘﻐﻔﺮه وﻧﻌﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ ﺮﺷور أﻧﻔﺴﻨﺎ ﻣﻦ ﻳﻬﺪ اﷲ ﻓﻼ مﻀﻞ ﻪﻟ‪ ،‬وﻣﻦ ﻳﻀﻠﻞ ﻓﻼ ﻫﺎدي‬
‫ﻪﻟ‪ ،‬وأﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ اﷲ وأﺷﻬﺪ أن �ﻤﺪا ﻋﺒﺪه ورﺳﻮﻪﻟ أرﺳﻠﻪ ﺑﺎﺤﻟﻖ �ﺸ�ا ﺑ� ﻳﺪي‬
‫الﺴﺎﻋﺔ‪ .‬ﻣﻦ ﻳﻄﻊ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ورﺳﻮﻪﻟ ﻓﻘﺪ رﺷﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻳﻌﺼﻬﻤﺎ ﻓﺈﻧﻪ ﻻ ﻳﺮﻀ إﻻ ﻧﻔﺴﻪ وﻻ ﻳﺮﻀ‬
‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﺷيﺌﺎ« »ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای را ﺳﺰا اﺳﺖ‪ ،‬از او اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ و اﺳﺘﻌﺎذت ﻣﯽﻃﻠﺒﯿﻢ‪ ،‬و از‬
‫ﺑﺪیھﺎی ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﭘﻨﺎ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ھﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺲ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ او را ﮔﻤﺮاه ﺳﺎزد‪ .‬و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻤﺮاه ﺳﺎزد‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ او را‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ دلﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺠﺰ ذات اﻟﻠﻪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ﺑﺤﻘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎده او اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﺤﻖ ﻓﺮﺳﺘﺎده و ﭘﯿﺶ از ﻗﯿﺎم رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺛﻮاب اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﻮﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﺸﺎرت ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ از ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ او راه راﺳﺖ را ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤١٦‬‬

‫ھﺮ ﮐﺲ از آﻧﺎن ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ زﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺮای‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ زﯾﺎﻧﯽ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﺷﮫﺎب ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮداود ھﺮدو ﺣﺪﯾﺚ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻄﺒﻪ را اﯾﺴﺘﺎده اﯾﺮاد ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد و ﺑﯿﻦ‬
‫دو ﺧﻄﺒﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺮدم را ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻣﯽداد‪ .‬ﺟﺰ‬
‫ﺑﺨﺎری و ﺗﺮﻣﺬی ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎز ھﻢ از اﯾﺸﺎن رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﻮﻋﻈﻪ روز ﺟﻤـﻌﻪ را ﮐﻮﺗﺎه و ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت اﻧﺪک اﯾﺮاد‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬
‫از ام ھﺸﺎم ﺑﻨﺖ ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻦ اﻟﻨﻌﻤﺎن رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺳﻮره »ق« و‬
‫»اﻟﻘﺮآن اﳌﺠﻴﺪ« را ﺗﻨﮫﺎ از زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪام ﮐﻪ آن را ھﺮ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﻻی‬
‫ﻣﻨﺒﺮ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺧﻄﺒﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﯾﻌﻠﯽ ﺑﻦ اﻣﯿﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ »وﻧﺎدوا ﻳﺎ‬
‫ﻣﺎلﻚ« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و او از اﺑﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در روز ﺟﻤﻌﻪ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و‬
‫»اﯾﺎم اﻟﻠﻪ« را ﺗﺬﮐﺮ ﻣﯽداد و ﺳﻮره »ﺗﺒﺎرک« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬در ﮐﺘﺎب »اﻟﺮوﺿﻪ اﻟﻨﺪﯾﻪ«‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺧﻄﺒﻪ ﻣﺸﺮوع آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺼﻮرت ﻋﺎدی اﯾﺮاد ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺗﺮﻏﯿﺐ و ﺗﺮھﯿﺐ ﻣﺮدم ﺑﻮد و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮای‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎی ﻧﯿﮏ ﺗﺮﻏﯿﺐ و از ﮐﺎرھﺎی ﺑﺪ ﺗﺮﺳﺎﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﻤﺪ‬
‫ﺧﺪا و ﺻﻼه ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﺎ ﻗﺮاﺋﺖ آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن در آن را‪ ،‬از ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬از‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺧﻄﺒﻪ ﺧﺎرج اﺳﺖ و ﺗﻨﮫﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻄﻮر اﺗﻔﺎﻗﯽ در ﺧﻄﺒﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺷﺮط ﺣﺘﻤﯽ ﺑﻮدن آن ﻧﯿﺴﺖ و ھﯿﭻ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﻧﺼﺎﻓﯽ در اﯾﻦ ﺷﮏ‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﻋﻈﻢ ازﺧﻄﺒﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻣﺮدم اﺳﺖ ﻧﻪ ﺣﻤﺪ و ﺻﻼه و‬
‫ﺳﻼم‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن رﺳﻢ ﻋﺮﺑﮫﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮ ﮐﺲ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺧﻄﺎﺑﻪای اﯾﺮاد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎی ﺧﺪا و درود ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮد و اﯾﻦ‬
‫رﺳﻢ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب و ﺑﺠﺎ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﯽ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ‬
 ‫‪٤١٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻄﯿﺐ ﺗﻨﮫﺎ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻤﺪ و‬
‫ﺛﻨﺎی ﺧﺪاﯾﻨﺪ و ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻃﺒﻌﯽ ﺳﻠﯿﻢ‪ ،‬آن را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﯽ از ﺧﻄﺒﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز و راھﻨﻤﺎی و ارﺷﺎد ﻣﺮدم اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﺧﻄﯿﺐ آن را اﻧﺠﺎم داد ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ وﻟﯽ اﮔﺮ آن را ﺑﺎ‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺻﻼه و ﺳﻼم ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ و در اﺛﻨﺎی ﺧﻄﺒﻪ از آﯾﺎت ﮐﻮﺑﻨﺪه ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‬
‫ﺧﻄﺒﻪاش ﮐﺎﻣﻠﺘﺮ و آراﺳﺘﻪﺗﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﯾﺴﺘﺎدن ﺑﺮای اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪھﺎ و اﻧﺪﮐﯽ ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﺑﯿﻦ آنھﺎ‪ ،‬ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص روز ﺟﻤﻌﻪ اﯾﺴﺘﺎده ﺧﻄﺒﻪ اﯾﺮاد ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‬
‫ﺳﭙﺲ اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﺧﻄﺒﻪ دوم را اﯾﺮاد ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ .‬از ﺟﺎﺑﺮ ﭘﺴﺮ ﺳﻤﺮه‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﺴﺘﺎده ﺧﻄﺒﻪ اﯾﺮاد ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ ﺑﻌﺪ از آن‬
‫دوﺑﺎره ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﺧﻄﺒﻪ دوم اﯾﺮاد ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬ھﺮ ﮐﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺧﻄﺒﻪ اﯾﺮاد‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ روﯾﮫﻤﺮﻓﺘﻪ ﻣﻦ ﺑﯿﺶ از دو‬
‫ھﺰار ﻧﻤﺎز ﺑﺎ وی ﺧﻮاﻧﺪهام«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫ﭘﺴﺮ اﺑﻮﺷﯿﺒﻪ از ﻃﺎوس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن اﯾﺴﺘﺎده‬
‫ﺧﻄﺒﻪ اﯾﺮاد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روی ﻣﻨﺒﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬و از ﺷﻌﺒﯽ ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از ﺑﺲ ﮐﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﭼﺎق ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺧﻄﺒﻪ‬
‫اﯾﺮاد ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬھﺐ اﯾﺴﺘﺎدن ﺑﮫﻨﮕﺎم اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ دو‬
‫ﺧﻄﺒﻪ را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎران وی اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﻣﺠﺮد ﻓﻌﻞ و ﻋﻤﻞ ﻣﻔﯿﺪ وﺟﻮب ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﻣﻮرد اھﻤﯿﺖ واﻗﻊ ﺷﺪه وﮐﻮﺗﺎه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ اﯾﺮاد‬
‫ﺷﻮد‪:‬‬
‫از ﻋﻤﺎر ﭘﺴﺮ ﯾﺎﺳﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﻃﻮل‬
‫ﺻﻼة الﺮﺟﻞ وﻗﺮﺼ ﺧﻄﺒﺘﻪ ﻣﺌﻨﺔ ﻣﻦ ﻓﻘﻪ ﻓﺄﻃﻴﻠﻮا الﺼﻼة وأﻗﺮﺼوا اﺨﻟﻄﺒﺔ« »ﺑﻠﻨﺪی ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﺮد و ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﺧﻄﺒﻪاش ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻓﻘﺎھﺖ او اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﺧﻄﺒﻪ را‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤١٨‬‬

‫از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﺧﻄﺒﻪ و ﻃﻮل ﻧﻤﺎز دﻟﯿﻞ ﻓﻘﺎھﺖ ﻣﺮد اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮد ﻓﻘﯿﻪ‬
‫ﮐﻠﻤﺎت ﺟﺎﻣﻊ و ﭘﺮﻣﻌﻨﯽ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻟﻔﻆ اﻧﺪک‬
‫و ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ ﭘﺴﺮ ﺳﻤﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻧﻤﺎز و ﺧﻄﺒﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮدو‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻣﻌﺘﺪل ﺑﻮدﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ ﺑﺨﺎری و اﺑﻮداود‪ .‬و از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﭘﺴﺮ اﺑﯽ اوﻓﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز را ﻃﻮل ﻣﯽداد و ﺧﻄﺒﻪ را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ﭘﺴﺮ ﺳﻤﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﺒﻪ اﯾﺮاد ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ‬
‫ﺳﺮخ ﺷﺪه و ﺻﺪاﯾﺶ ﺑﺎﻻ و ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ وی ﻧﯿﺰ ﺷﺪت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻣﺮدم را از‬
‫آﻣﺪن ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ در ﺑﺎﻣﺪادان و ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن ﻣﯽﺗﺮﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﻓﺼﯿﺢ و ﺑﻠﯿﻎ و ﺷﯿﻮا و رﺳﺎ و ﻣﺮﺗﺐ و‬
‫روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﮐﻠﻤﺎت را ﮐﺶ داده و از ﺗﻪ ﮔﻠﻮ ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﻄﺒﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ‬
‫ﺑﺮ اﻟﻔﺎظ ﻣﺒﺘﺬل و ﺷﺎخ و ﺑﺮگ دار ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﻪ دل ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ‪ .‬و ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﮐﻠﻤﺎت ﺧﻄﺒﻪ دﺷﻮار و دور از ذھﻦ و ﻗﻠﻤﺒﻪ و ﺳﻠﻤﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آﻧﻮﻗﺖ ﻣﻘﺼﻮد را‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻄﯿﺐ ﺑﺎﯾﺪ اﻟﻔﺎظ آﺳﺎن و ﻗﺎﺑﻞ ﻓﮫﻢ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺧﻄﺒﻪھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ و ﮐﻠﻤﺎت آﺳﺎن و ﻣﺎﻧﻮس و ﺷﯿﻮا و رﺳﺎ‪،‬‬
‫اﺻﻮل اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن وی و ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا و ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﯾﺎدی از ﺑﮫﺸﺖ و دوزخ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای دوﺳﺘﺪاران و‬
‫ﭘﯿﺮوان ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﮫﯿﺎ ﮐﺮده و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای دﺷﻤﻨﺎن و ﺳﺮﮐﺸﺎن از ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﮫﯿﻪ‬
‫دﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺧﻄﺒﻪھﺎی او دلھﺎ را ﺳﺮﺷﺎر از اﯾﻤﺎن و ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ و‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻟﻠﻪ و اﯾﺎم اﻟﻠﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺧﻄﺒﻪھﺎی او ھﻤﭽﻮن ﺧﻄﺒﻪھﺎی دﯾﮕﺮان ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ازﮔﺮﯾﻪ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ و ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن ﻣﺮدم از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺳﺨﻨﺎن در دل‬
‫اﻧﺴﺎن اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻟﻠﻪ و ﺷﻨﺎﺧﺖ وﯾﮋه و ﯾﺎدآوری روزھﺎی ﺧﺪا‬
‫»اﯾﺎم اﻟﻠﻪ« را ﺑﻮﺟﻮد ﻧﻤﯽآورد و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺧﺪا دوﺳﺘﯽ و ﺷﻮق دﯾﺪار وی‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻧﻤﯽاﻧﮕﯿﺰاﻧﺪ‪ .‬ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽروﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎدهای ﮐﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ و اﻣﻮال و داراﺋﯽﺷﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫اﻧﺪامھﺎﯾﺸﺎن را ﺧﺎک ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬اﯾﮑﺎش ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ اﯾﻤﺎﻧﯽ و ﺗﻮﺣﯿﺪی و داﻧﺶ‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪی از اﯾﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد؟!! ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﺒﻪھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎران وی را ﻣﻮرد‬
 ‫‪٤١٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫دﻗﺖ ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬در ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ آنھﺎ ﺑﺨﻮﺑﯽ از ﻋﮫﺪه ﺑﯿﺎن ھﺪاﯾﺖ و ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺻﻔﺎت ﺧﺪا و‬
‫اﺻﻮل ﮐﻠﯽ اﯾﻤﺎن و دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺪا و ﺑﯿﺎن ﻧﻌﻤﺖھﺎی او ﮐﻪ دل ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮی او‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ و ﯾﺎد روزھﺎی ﺧﺪا ﮐﻪ ﻣﺮدم را از ﻋﺬاب و ﺧﺸﻢ وی ﻣﯽﺗﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺮای ﻣﺮدم‬
‫ﭘﻨﺪ و ﻋﺒﺮت اﺳﺖ و ذﮐﺮ و ﺷﮑﺮ او ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ دل دادن ﺑﻪ وی ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﺮ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ و اﯾﻦ رﺳﺎﻟﺖ را ﺑﺠﺎی آوردهاﻧﺪ و ﺑﮕﻮﻧﻪای از ﻋﻈﻤﺖ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت اﻟﻠﻪ و‬
‫ﻃﺎﻋﺖ و ﺷﮑﺮ و ذﮐﺮ او ﺳﺨﻦ ﻣﯽراﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﻠﺐھﺎ را ﺑﻪ ﮐﻤﻨﺪ ﻋﺸﻖ او ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺣﺴﺎس ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺧﺪا را‬
‫دوﺳﺖ دارﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰ آﻧﺎن را دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﺳﭙﺲ زﻣﺎﻧﮫﺎ ﮔﺬﺷﺖ و ﻧﻮر ھﺪاﯾﺖ ﻧﺒﻮت‬
‫ﭘﻨﮫﺎن ﮔﺮدﯾﺪ و اواﻣﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﺼﻮرت رﺳﻮم و آداﺑﯽ در آﻣﺪ ﮐﻪ در آن ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻣﻘﺎﺻﺪ‬
‫آن ﮐﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻇﻮاھﺮ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و آنھﺎ را آراﯾﺶ‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ و اﯾﻦ آداب و رﺳﻮم و اوﺿﺎع را‪ ،‬ﺑﺼﻮرت ﺳﻨﺖھﺎﯾﯽ در آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ‬
‫ﮐﺎھﺶ ﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و در ﻋﻮض ﻣﻘﺎﺻﺪ و ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬رھﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺧﻄﺒﻪھﺎ را آﻧﭽﻨﺎن ﺑﺎ ﺳﺠﻊ و ﻗﺎﻓﯿﻪ و ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺑﺪﯾﻌﯽ آراﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﯽ‬
‫و ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪی ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن از آن ﻓﺮاﻣﻮش ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ روﯾﺪادی ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻄﺒﻪ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ؟‬
‫از اﺑﻮﯾﺰﯾﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬روزی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﺧﻄﺒﻪ اﯾﺮاد ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ در‬
‫ھﻨﮕﺎم ﺧﻄﺒﻪ ﺣﺴﻦ و ﺣﺴﯿﻦ÷ آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاھﻦ ﻗﺮﻣﺰ ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﺳﮑﻨﺪری ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و آنھﺎ را ﺑﺮداﺷﺖ و ﭘﯿﺶ ﺧﻮد‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﺪق اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ‪ ،‬إﻧﻤﺎ أمﻮاﻟ�ﻢ وأوﻻد�ﻢ ﻓﺘﻨﺔ‪ ،‬ﻧﻈﺮت ﻫﺬﻳﻦ‬
‫الﺼﺒي� ﻳﻤﺸﻴﺎن و�ﻌﺮﺜان‪ ،‬ﻓﻠﻢ أﺻﺮﺒ ﺣﻰﺘ ﻗﻄﻌﺖ ﺣﺪﻳﻲﺜ ورﻓﻌﺘﻬﻤﺎ« »راﺳﺖ ﮔﻔﺖ ﺧﺪا و‬
‫رﺳﻮﻟﺶ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻣﻮال و اوﻻد ﺷﻤﺎ ﻓﺘﻨﻪ و آﺷﻮب و آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﺑﭽﻪ را دﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﯽروﻧﺪ و ﺳﮑﻨﺪری ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺎﻗﺖ ﻧﯿﺎوردم‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮﯾﺪم و آﻧﺎن را ﭘﯿﺶ ﺧﻮد آوردم«‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺰرگ آن‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻮ رﻓﺎﻋﻪ ﻋﺪوی رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺑﺤﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻢ و دﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل‬
‫اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﺮد ﻏﺮﯾﺒﯽ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬ﮐﻪ درﺑﺎره دﯾﻦ ﺧﻮد‬
‫ﭘﺮﺳﺶ دارم و از دﯾﻦ ﺧﻮد ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ .‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ روی آورد و ﺧﻄﺒﻪاش را‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٢٠‬‬

‫رھﺎ ﮐﺮد و ﭘﯿﺶ ﻣﻦ آﻣﺪ و ﯾﮏ ﺻﻨﺪﻟﯽ ﭼﻮﺑﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪھﺎﯾﺶ آھﻨﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ آوردﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫روی آن ﻧﺸﺴﺖ و از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﯾﺎد داده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻦ آﻣﻮﺧﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﯾﺮاد‬
‫ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ و آن را ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزی ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ از ﯾﺎراﻧﺶ‬
‫ﺳﻮاﻟﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪاش را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺪان ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﺮای ﻧﯿﺎزی ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬از ﻣﻨﺒﺮ ﻓﺮود ﻣﯽآﻣﺪ ﺳﭙﺲ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ و ﺧﻄﺒﻪ را ﺑﭙﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺣﺴﻦ و ﺣﺴﯿﻦ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و آﻧﺎن را ﺑﺮداﺷﺖ و‬
‫ﺑﺎﻻی ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻄﺒﻪ را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد و در ھﻨﮕﺎم ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ای ﻓﻼﻧﯽ ﺑﯿﺎ‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻨﺸﯿﻦ‪ ،‬ای ﻓﻼﻧﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان‪ ،‬ﺑﮫﺮ ﺻﻮرت ﺑﻤﻘﺘﻀﺎی ﺣﺎل در ھﻨﮕﺎم ﺧﻄﺒﻪ اواﻣﺮی‬
‫ﺻﺎدر ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﮫﻨﮕﺎم اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮای ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ ﺷﺪن ﺑﮫﻨﮕﺎم اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ را واﺟﺐ و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫را در آن ھﻨﮕﺎم ﺣﺮام ﻣﯽداﻧﻨﺪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ درﺑﺎره اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺧﻄﺒﻪ را ﺑﺸﻨﻮد ﯾﺎ ﻧﺸﻨﻮد‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﻦ ﺗ�ﻠﻢ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ واﻻﻣﺎم �ﻄﺐ ﻓﻬﻮ ﺎﻛﺤﻟﻤﺎر �ﻤﻞ أﺳﻔﺎرا‪ ،‬واﺬﻟي ﻳﻘﻮل ﻪﻟ أﻧﺼﺖ‬
‫ﻻ ﻤﺟﻌﺔ ﻪﻟ« »ھﺮ ﮐﺲ روز ﺟﻤﻌﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻣﺸﻐﻮل اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬او ھﻤﭽﻮن ﺧﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﺒﺎر ﮐﺘﺎب ﺑﺮ وی ﺣﻤﻞ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎش‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪاش ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﭘﺴﺮ اﺑﻮﺷﯿﺒﻪ و ﺑﺰاز و‬
‫ﻃﺒﺮاﻧﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در »ﺑﻠﻮغ اﻟﻤﺮام« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در اﺳﻨﺎد آن اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪�» :‬ﺮﻀ ﺠﻟﻤﻌﺔ ﺛﻼﺛﺔ ﻧﻔﺮ‪:‬‬
‫ﻓﺮﺟﻞ ﺣﺮﻀﻫﺎ ﻳﻠﻐﻮ ﻓﻬﻮ ﺣﻈﻪ ﻣﻨﻬﺎ‪ ،‬ورﺟﻞ ﺣﺮﻀﻫﺎ ﻳﺪﻋﻮ‪ ،‬ﻓﻬﻮ رﺟﻞ اﷲ دﺎﻋ إن ﺷﺎء أﻋﻄﺎه‬
‫و�ن ﺷﺎء ﻣﻨﻌﻪ‪ ،‬ورﺟﻞ ﺣﺮﻀﻫﺎ ﺑﺈﻧﺼﺎت وﺳﻜﻮت ولﻢ ﻳﺘﺨﻂ رﻗﺒﺔ مﺴﻠﻢ ولﻢ ﻳﺆذ أﺣﺪا ﻓ�‬
‫ٓ‬
‫ﻛﻔﺎرة إﻰﻟ اﺠﻟﻤﻌﺔ اﻟﺖ ﺗﻠﻴﻬﺎ وز�ﺎدة ﺛﻼﺛﺔ أﻳﺎم« و در آﯾﻪ زﯾﺮ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬من َجا َء‬
‫َۡ َ َ َ َ ُ َ ۡ ُ َ َ‬
‫� أ ۡمثال َِهاۖ﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪ .[١٦٠ :‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺟﯿﺪ آن را‬ ‫ب ِٱ�سنةِ فلهۥ ع‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻪ دﺳﺘﻪ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺳﮫﻢﺷﺎن از ﺟﻤﻌﻪ ھﻤﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﻮچ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٤٢١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﮔﺮوھﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺧﺪا را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸﯿﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ دارد‪ ،‬ﮐﻪ دﻋﺎیﺷﺎن را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﺮوھﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺎﮐﺖ و آرام ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ وﮔﻮش ﻣﯽدھﻨﺪ وﺻﻒ ﻣﺮدم را‪ ،‬ﺑﮫﻢ ﻧﻤﯽزﻧﻨﺪ و‬
‫ﻣﺰاﺣﻢ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤـﻌﻪ اﯾﻦﮔﺮوه‪،‬ﮐﻔﺎره و ﺗﺎوانﮔﻨﺎھﺎن اﯾﻦ ھﻔﺘﻪ ﺗﺎ ھﻔﺘﻪ‬
‫ﺑﻌﺪی ﺑﻌﻼوه ﺳﻪ روز دﯾﮕﺮﺷﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﭼﻪ در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ھﺮﮐﺲ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺧﻮب اﻧﺠﺎم دھﺪ ﭘﺎداش آن ده ﺑﺮاﺑﺮاﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻗﻠﺖ لﺼﺎﺣﺒﻚ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ واﻻﻣﺎم �ﻄﺐ‬
‫أﻧﺼﺖ ﻓﻘﺪ ﻟﻐﻮت« »ھﺮﮔﺎه روزﺟﻤﻌﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺧﻄﺒﻪ اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﻪ دوﺳﺘﺖﮔﻔﺘﯽ‪:‬ﮔﻮش ﺑﺪه و‬
‫ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎش‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺳﺨﻦ ﻟﻐﻮ و ﭘﻮچ ﮔﻔﺘﻪای«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫از اﺑﻮاﻟﺪرداء رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﻧﺸﺴﺖ و در ﺿﻤﻦ ﺧﻄﺒﻪ‬
‫آﯾﻪای را ﻗﺮاﺋﺖﮐﺮد‪ ،‬درﮐﻨﺎرﻣﻦ اﺑﯽ ﭘﺴﺮﮐﻌﺐ ﺑﻮد و ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای اﺑﯽﮐﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؟ او اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺳﺨﻦﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ دوﺑﺎره از او ﺳﻮال ﻧﻤﻮدم او ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﺟﻮاب ﻧﺪاد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ اﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﮫﻢ ﺗﻮ‬
‫ازاﯾﻦ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ھﻤﯿﻦ ﺣﺮف زدن ﺷﻤﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ او رﻓﺘﻢ و‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﺎ وی در ﻣﯿﺎن ﻧﮫﺎدم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﺪق أﻲﺑ‪ ،‬إذا ﺳﻤﻌﺖ إﻣﺎمﻚ ﻳﺘﻠﻜﻢ ﻓﺎﻧﺼﺖ‬
‫ﺣﻰﺘ ﻳﻔﺮغ« »اﺑﯽ راﺳﺖﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺷﻨﯿﺪیﮐﻪ اﻣﺎم ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ویﮔﻮش‬
‫ﻓﺮا ده ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺨﻨﺶ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ‪.‬‬
‫و از ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ آﻧﺎن ﻓﺮق ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﯿﻦﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻄﺒﻪ را ﺑﺸﻨﻮد وﮐﺴﯽﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺧﻄﺒﻪ را ﺑﺸﻨﻮد‪،‬ﮐﻪ ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ اوﻟﯽ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ دوﻣﯽ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪﮔﻮش دادن وی ﻧﯿﺰﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ازاﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان در ﺣﺎل ﺧﻄﺒﻪ اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه و ﻋﻄﺴﻪ ﮐﻨﻨﺪه ﺟﻮاب‬
‫داد‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻨﻈﺮم اﮔﺮﮐﺴﯽ در ھﻨﮕﺎم ﺧﻄﺒﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻋﻄﺴﻪﮐﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ وی »ﯾﺮﺣﻤﮏ اﻟﻠﻪ« ﮔﻔﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺗﺸﻤﯿﺖ ﻋﺎﻃﺲ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺳﻼمﮐﺮدنﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮدﯾﮕﺮی‪ ،‬ﺑﻨﻈﺮم ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ وی ﺟﻮاب داد‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻮاب‬
‫ﺳﻼم ﻓﺮض اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ درﻏﯿﺮوﻗﺖ ﺧﻄﺒﻪ ﺟﺎﯾﺰاﺳﺖ‪ .‬ازﺛﻌﻠﺒﻪ ﭘﺴﺮاﺑﻮﻣﺎﻟﮏ‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدم روزﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻋﻤﺮﺑﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﭼﻮن ﻣﻮذن ﺳﮑﻮت ﻣﯽﮐﺮد و ﻋﻤﺮ ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ھﯿﭻﮐﺲ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٢٢‬‬

‫ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ او ھﺮدو ﺧﻄﺒﻪ را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﭼﻮن اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺪ و ﻋﻤﺮ از‬
‫ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ در »ﻣﺴﻨﺪ« ﺧﻮد آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﭘﺴﺮ ﻋﻔﺎن در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﻮذن اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺧﺒﺮھﺎ و ﻧﺮخ اﺟﻨﺎس را از ﻣﺮدم ﺳﻮال ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎزﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮ از آن‪:‬‬

‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎزﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮﺳﺪ و آن را ﺑﺎ اﻣﺎم‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬او ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ رﺳﯿﺪه و ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم دادن اﻣﺎم ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ أدرك ر�ﻌﺔ ﻣﻦ ﺻﻼة اﺠﻟﻤﻌﺔ‬
‫ﻓﻠﻴﻀﻒ إﻴﻟﻬﺎ أﺧﺮى وﻗﺪ ﺗﻤﺖ ﺻﻼﺗﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﺪان اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﻧﻤﺎزش ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و‬
‫دارﻗﻄﻨﯽ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در »ﺑﻠﻮغ اﻟﻤﺮام« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد آن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ وﻟﯽ اﺑﻮﺣﺎﺗﻢﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺮﺳﻞ اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ أدرک ﻣﻦ الﺼﻼة‬
‫ر�ﻌﺔ ﻓﻘﺪ أدر�ﻬﺎ ﻠﻛﻬﺎ« »ھﺮﮐﺲ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎزﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺎ اﻣﺎم درﯾﺎﺑﺪ ﺑﯽﮔﻤﺎن ھﻤﻪ‬
‫آن را درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻘﻮل ﺑﯿﺸﺘﺮﻋﻠﻤﺎء اﮔﺮﮐﺴﯽﮐﻤﺘﺮاز‬
‫ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎزﺟﻤﻌﻪ را درﯾﺎﻓﺖ )ﻣﺜﻼ درﺳﺠﺪه رﮐﻌﺖ دوم ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﺮﺳﺪ ﻧﻪ در رﮐﻮع(‪ ،‬او‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﮫﺮ را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪“:‬ھﺮ ﮐﺲ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را‬
‫درﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﺪان ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ و ھﺮ ﮐﺲ ھﺮدو رﮐﻌﺖ را از دﺳﺖ داد‪ ،‬ﭼﮫﺎر‬
‫رﮐﻌﺖ )ﻇﮫﺮ( راﺑﺨﻮاﻧﺪ“‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺣﺴﻦ« آن را رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ رﺳﯿﺪی ﯾﮏ رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﺪان ﺑﯿﻔﺰای‪ ،‬و اﮔﺮ‬
‫در ﺗﺸﮫﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ رﺳﯿﺪی ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮان«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﯿﮫﻘﯽ‪.‬‬
‫و اﯾﻨﺴﺖ ﻣﺬھﺐ ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ وﺣﻨﺎﺑﻠﻪ‪ ،‬و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ از ﺣﻨﻔﯿﻪ‪ ،‬و اﻣﺎم‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ از ﭘﯿﺮوان او ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ھﺮﮐﺲ ﺗﺸﮫﺪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺎ اﻣﺎم ﺑﺨﻮاﻧﺪ او‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم اﻣﺎم دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪاش ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫‪٤٢٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﮫﻨﮕﺎم ازدﺣﺎم‪:‬‬

‫اﺣﻤﺪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ از ﺳﯿﺎر رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ درﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ را ﺳﺎﺧﺖ و ﻣﺎ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و‬
‫اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﺑﺎ وی ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ازدﺣﺎم زﯾﺎد ﺷﺪ ھﺮﮐﺲ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﺮادر ﺧﻮد ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬او‬
‫ﮔﺮوھﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ در وﺳﻂ راه ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮوﯾﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎزﺗﺎن را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪:‬‬

‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﯾﺎ دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻣﻨ�ﻢ مﺼﻠﻴﺎ ﺑﻌﺪ اﺠﻟﻤﻌﺔ ﻓﻠﻴﺼﻞ أر�ﻌﺎ« »ﮐـﺲ از ﺷﻤﺎ ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص روز ﺟﻤﻌﻪ دو رﮐﻌﺖ )ﺳﻨﺖ( را در ﻣﻨﺰﻟﺶ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‬
‫و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮫﺎر‬
‫رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﺳﺘﺎد ﻣﺎ اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ اﺳﺖ و اﮔﺮ در ﻣﻨﺰل ﺑﺨﻮاﻧﺪ دو رﮐﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮداود از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬او ھﺮﮔﺎه‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ھﺮ وﻗﺖ در ﻣﻨﺰﻟﺶ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ ﻧﯿﺰ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬او ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ دو رﮐﻌﺖ را درﻣﻨﺰﻟﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ا ھـ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫آنھﺎ را ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﻼم ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬آنھﺎ را ﺑﺼﻮرت دو رﮐﻌﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ھﺮدو رﮐﻌﺖ ﺳﻼم ﻣﯽدھﺪ‪ .‬و ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ آنھﺎ را در ﻣﻨﺰل ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖﮐﻪ آنھﺎ را در ﺟﺎی دﯾﮕﺮ ﻏﯿﺮ از آن ﻧﻘﻄﻪایﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﺮض را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ درﺑﺎره ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺶ ازﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻌﺪ از اذان ھﯿﭻ ﻧﻤﺎزی را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ وﮐﺴﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﭼﯿﺰی از او ﻧﻘﻞ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬و در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﻨﮫﺎ وﻗﺘﯽ اذانﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﮐﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٢٤‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص روی ﻣﻨﺒﺮﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﻼل اذان ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮدو‬
‫ﺧﻄﺒﻪ را اﯾﺮاد ﻣﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻼل اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز را ﺷﺮوع‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻌﺪ از اذان ﻧﻪ ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﻧﻪ ﺑﺮای دﯾﮕﺮانﮐﻪ ﺑﺎ وی ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖﮐﻪ در اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬وﮐﺴﯽ ﻧﯿﺰ از او ﻧﻘﻞ‬
‫ﻧﮑﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺑﯿﺮون آﻣﺪن ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ درﻣﻨﺰل ﻧﻤﺎزی ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮای آن وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﭘﯿﺶ ازﺟﻤﻌﻪ ﻣﺸﺨﺺﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺨﻨﺎن وی درﺑﺎره‬
‫ﻧﻤﺎزﺧﻮاﻧﺪن ﺑﮫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ درروزﺟﻤﻌﻪ ﻣﻔﯿﺪ ﺗﺮﻏﯿﺐ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫اﺳﺖ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﯽ را ﺑﯿﺎنﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑ�ﺮ واﺑﺘﻜﺮ ومﻰﺸ ولﻢ ﻳﺮ�ﺐ‬
‫وﺻ� ﻣﺎ ﻛﺘﺐ ﻪﻟ ‪» .«...‬ھﺮﮐﺲ زود ﺑﺎ ﭘﺎی ﭘﯿﺎده ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﺑﮕﺰارد‪ :« ...‬آﻧﭽﻪﮐﻪ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻨﺴﺖﮐﻪ ھﺮﮔﺎه روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ وﻗﺘﯽﮐﻪ وارد ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ھﺮ اﻧﺪازهﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﯿﺴﺮ ﺑﻮد‬
‫ﻧﻤﺎزﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ده رﮐﻌﺖ و ﺑﺮﺧﯽ دوازده رﮐﻌﺖ و ﺑﺮﺧﯽ ھﺸﺖ رﮐﻌﺖ و‬
‫ﺑﻌﻀﯽﮐﻤﺘﺮازآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﻤﮫﻮر ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻓﻘﻪ ﻣﺘﻔﻖ اﻟﻘﻮل ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﻌﯿﻦ دروﻗﺖ ﻣﻌﯿﻦ و ﺗﻌﺪاد ﻣﺸﺨﺺ از رﮐﻌﺎت وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎ ﻗﻮل ﯾﺎ ﻓﻌﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﺮدد ودراﯾﻦ ﺑﺎره ﻗﻮل ﯾﺎ ﻓﻌﻞ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺟﻤﺎع ﺟﻤﻌﻪ و ﻋﯿﺪ در ﯾﮏ روز‬

‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺟﻤﻌﻪ و ﻋﯿﺪ در ﯾﮏ روز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ازﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از زﯾﺪ ﭘﺴﺮ ارﻗﻢ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ رﺧﺼﺖ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺷﺎء أن ﻳﺼ� ﻓﻠﻴﺼﻞ« »ھﺮﮐﺲ دﻟﺶ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ ازﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﭘﺴﺮ ﺧﺰﯾﻤﻪ و‬
‫ﺣﺎﮐﻢ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺪ اﺟﺘﻤﻊ ﻲﻓ ﻳﻮﻣ�ﻢ ﻫﺬا ﻋﻴﺪان‪،‬‬
‫ﻓﻤﻦ ﺷﺎء أﺟﺰأه ﻣﻦ اﺠﻟﻤﻌﺔ و�ﻧﺎ �ﻤﻌﻮن« »اﻣﺮوز دو ﻋﯿﺪ ﺑﺎ ھـﻢ ﺟﻤﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ھﺮﮐﺲ‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺠﺎی ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪاش ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﺑﻮداود‪.‬‬
 ‫‪٤٢٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ اﻣﺎم ﻧﻤﺎزﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ دلﺷﺎن ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﻧﻤﺎز‬

‫ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﯾﺎﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻣﺎم ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺮﮔﺰار‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و�ﻧﺎ �ﻤﻌﻮن«‪ .‬ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ازﻧﻤﺎزﺟﻤﻌﻪ ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺑﺠﺎی آورد‪ .‬وﻟﯽ از‬
‫ﻇﺎھﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ واﺟﺐ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﺑﻮداود از اﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ رواﯾﺖﮐﺮده‬
‫اﺳﺖﮐﻪ‪ ،‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬دو ﻋﯿﺪ در ﯾﮏ روز ﺟﻤﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ ھﺮدو را ﺑﺎ ھـﻢ ﺟﻤﻊﮐﺮد و ﺑﺠﺎی ھﺮ‬
‫دوی آنھﺎ ﺻﺒﺢ دو رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰی اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮآن دو رﮐﻌﺖ ﻧﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزﻋﺼﺮرا ﺑﺠﺎی آورد‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻓﻄـﺮ و ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن‬

‫ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎز آن دو ﻋﯿﺪ ازﺳﺎل اول ھﺠﺮی آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ وﺳﻨﺖ ﻣﻮﮐﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ آنھﺎ را اﻧﺠﺎم داده و ﺑﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای ادای آن از‬
‫ﺷﮫﺮ ﺑﯿﺮون روﻧﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪﯾﻦ را ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺴﺘﺸﻮ داد و ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﺮد و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎس را ﭘﻮﺷﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﭘﺴﺮ ﻣﺤﻤﺪ از ﭘﺪر و ﺟﺪش رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ھﺮ ﻋﯿﺪی‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻧﻮع ﻋﺒﺎی ﯾﻤﻦ راﮐﻪ داﺷﺖ ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺑﻐﻮی‪.‬‬
‫از ﺣﻀﺮت ﺣﺴﻦ ﻣﺠﺘﺒﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ در‬
‫روزھﺎی ﻋﯿﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎﺳﯽﮐﻪ دارﯾﻢ ﺑﭙﻮﺷﯿﻢ و ﺧﻮﺷﺒﻮﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮاد ﺧﻮش ﺑﻮﺋﯽﮐﻪ دارﯾﻢ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎلﮐﻨﯿﻢ وﮔﺮاﻧﺒﮫﺎﺗﺮﯾﻦ ﺣﯿﻮاﻧﯽﮐﻪ دارﯾﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﻨﯿﻢ«‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﺳﻨﺎد آن اﺳﺤﺎق ﭘﺴﺮ ﺑﺮزخ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ازدی او را ﺿﻌﯿﻒ‬
‫ﻣﯽﺷﻤﺎرد و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن او را ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در‬
‫روزھﺎی ﻋﯿﺪ زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎﻣﻪایﮐﻪ داﺷﺖ ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ‪ .‬او ﯾﮏ دﺳﺖ ﻟﺒﺎس آراﺳﺘﻪ داﺷﺖﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻋﯿﺪ و ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺳﻨﺖ آﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﺮای ﻧﻤﺎزﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ﭼﯿﺰی ﺧﻮرد ﺑﺨﻼف‬
‫ﻗﺮﺑﺎن‪:‬‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﭘﯿﺶ از ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ﭼﻨﺪ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادﺷﺎن‬
‫ﻓﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺨﻮرد و در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺳﻨﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻧﻤﺎزﮔﺎه‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از آن ﺑﺨﻮرد‪ .‬واﻻ آن داﻧﻪھﺎی ﺧﺮﻣﺎ را ﺑﺨﻮرد‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٢٦‬‬

‫اﻧﺲﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص روز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ‬
‫ﮐﻪ ﺷﻤﺎرهاش ﻓﺮد ﺑﻮد ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری‪ .‬از ﺑﺮﯾﺪه ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در روز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﺻﺒﺢ ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﻣﯽﺧﻮرد و در روز‬
‫ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺗﺎ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﺧﻮرد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺣﻤﺪ‪،‬‬
‫اﺣﻤﺪ اﻓﺰوده اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬در »ﻣﻮﻃﺎ« از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ درﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدمﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﭘﯿﺶ از ﺻﺒﺢ ﭼﯿﺰی ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬در اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺗﻌﺠﯿﻞ اﮐﻞ در روز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ھﯿﭻ اﺧﺘﻼﻓﯽ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارم‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﻤﺎزﮔﺎه‪:‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮاﻧﺪن آن در ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﺑﯿﺮون ﺷﮫﺮ‬
‫ﻣﺎدام ﮐﻪ ﻋﺬری ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ )ﺑﻐﯿﺮ از ﻣﮑﻪ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ در ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ(‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪﯾﻦ را در ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﺧﺎرج ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﯾﮑﺒﺎر ﺑﻌﻠﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎران ﻣﯽآﻣﺪ آن را درﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ‪» :‬ﯾﮑﺒﺎر‬
‫روز ﻋﯿﺪ ﺑﺎران ﻣﯽآﻣﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را ﺑﺎ ﻣﺎ در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ در اﺳﻨﺎد او ﺷﺨﺺﮔﻤﻨﺎﻣﯽ ھﺴﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در‬
‫»ﺗﻠﺨﯿﺺ« ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬اﺳﻨﺎد آن ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬و ذھﺒﯽﮔﻔﺘﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﮑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ زﻧﺎن وﺑﭽﻪھﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺎه‪:‬‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﭽﻪھﺎ و زﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﻋﯿﺪﯾﻦ از ﻧﻈﺮ ﺷﺮع ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه زﻧﺎن‬
‫دوﺷﯿﺰه ﯾﺎ ﻏﯿﺮ دوﺷﯿﺰه‪ ،‬ﺟﻮان ﯾﺎ ﭘﯿﺮ ﯾﺎ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ام ﻋﻄﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪﮐﻪ دﺧﺘﺮان دوﺷﯿﺰه و زﻧﺎن ﻗﺎﻋﺪه را ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﻋﯿﺪﯾﻦ ﺑﯿﺮون ﺑﺒﺮﯾﻢ ﺗﺎ‬
‫ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و دﻋﻮت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﺸﺎھﺪهﮐﻨﻨﺪ و زﻧﺎن ﻗﺎﻋﺪه از ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﮐﻨﺎره ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﻧﺎن و دﺧﺘﺮاﻧﺶ را ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورد«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ روز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ﯾﺎ ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ھﻤﺮاه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻢﮐﻪ اول ﻧﻤﺎزﮔﺰارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻄﺒﻪ اﯾﺮاد ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺶ زﻧﺎن‬
‫رﻓﺖ وآﻧﺎن را ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرزو ﺗﺬﮐﺮداد و ﺑﻪ دادن ﺻﺪﻗﻪ دﻋﻮت ﻓﺮﻣﻮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫‪ -٥‬راه اﯾﺎب و ذھﺎب ﯾﮑﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮاﯾﻦ رای ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ ،‬راه رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺎه و راه ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺎ‬
‫ھﻢ ﯾﮑﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮاه ﺑﺮای اﻣﺎم ﯾﺎ ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ ھﺮدو ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٤٢٧‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬راه رﻓﺘﻦ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در روز ﻋﯿﺪ ﯾﮑﯽ ﻧﺒﻮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺎری‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص روز ﻋﯿﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ از راھﯽ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ راه ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺶ ﻓﺮق داﺷﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ وﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮان از ھﻤﺎن راه ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ .‬اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐﻢ و ﺑﺨﺎری در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺧﻮد از ﭘﺴﺮ ﭘﺴﺮ ﻣﺒﺸﺮرواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در‬
‫روزﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ و ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن از ﻃﺮﯾﻖ »ﺑﻄﻦ ﺑﻄﺤﺎن« ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ و ﺑﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردﯾﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ از ھﻤﺎن »ﺑﻄﻦ ﺑﻄﺤﺎن« ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺘﯿﻢ«‪ .‬اﺑﻦ اﻟﺴﮑﻦﮔﻔﺘﻪ اﺳﻨﺎد او ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٦‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ‪:‬‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ از ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﻧﺪازه ﺳﻪ ﻣﺘﺮ ارﺗﻔﺎع دارد ﺗﺎ زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﺣﻤﺪ ﭘﺴﺮ ﺑﻨﺎء از ﺟﻨﺪب رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻓﻄﺮ را‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﻧﺪازه دو »رﻣﺢ« ﺑﺎﻻ آﻣﺪه ﺑﻮد و ﻧﻤﺎز ﻗﺮﺑﺎن را‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ »رﻣﺢ« ﺑﺎﻻ آﻣﺪه ﺑﻮد«‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖﮐﻪ درﺑﺎره ﺗﻌﯿﯿﻦ وﻗﺖ ﺻﻼه ﻋﯿﺪﯾﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬و در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺗﻌﺠﯿﻞ در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن و ﺗﺎﺧﯿﺮ در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺗﻌﺠﯿﻞ در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ وﻗﺖ ﺑﺮای‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﺮدن ﻓﺮاخ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺎﺧﯿﺮ در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ وﻗﺖ ﺑﺮای ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ ﻓﺮاخ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و دراﯾﻦ ﺑﺎره ﺧﻼﻓﯽ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارم‪.‬‬
‫‪ -٧‬اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﺑﺪون اذان و اﻗﺎﻣﻪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻦ »اﻟﺼﻼه ﺟﺎﻣﻌﻪ« ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و ﺳﻨﺖ اﺳﺖﮐﻪ ھﯿﭽﮑﺪام از اﯾﻦھﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮد«‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬او در روز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ و ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن‬
‫اذان ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ«‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ از ﻗﻮل ﻋﻄﺎءﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ دادﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ﭘﯿﺶ‬
‫از ﺧﺮوج اﻣﺎم و ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬اذاﻧﯽ و اﻗﺎﻣﻪای و ﻧﺪاﺋﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬درآن روز‪ ،‬ﻧﺪاﺋﯽ و‬
‫اﻗﺎﻣﻪای ﻧﺒﻮد«‪ .‬از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را ﺑﺪون‬
‫اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و دو ﺧﻄﺒﻪ را اﯾﺴﺘﺎده اﯾﺮاد ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ آنھﺎ اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺰاز‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٢٨‬‬

‫‪ -٨‬ﺗﮑﺒﯿﺮات در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪﯾﻦ‬

‫ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰار در رﮐﻌﺖ اول‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫)ﻓﺎﺗﺤﻪ اﻟﮑﺘﺎب( و ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام ھﻔﺖ ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ و در رﮐﻌﺖ دوم ﺑﻌﺪ‬
‫از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻗﯿﺎم ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ .‬در رﮐﻌﺖ اول و دوم ھﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ دﺳﺖھﺎ را‬
‫ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮو ﭘﺴﺮ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪر و ﺟﺪش رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ دوازده ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮﮔﻔﺖ‪ ،‬ھﻔﺖ ﺑﺎر در رﮐﻌﺖ اول و ﭘﻨﺞ ﺑﺎردر‬
‫رﮐﻌﺖ دوم و ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ و ﺑﻌﺪ ازآن ﻧﻤﺎزی دﯾﮕﺮ ﻧﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻈﺮﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬در رواﯾﺖ اﺑﻮاﻟﺪرداء ودارﻗﻄﻨﯽ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺘﻟﻜﺒ� ﻲﻓ اﻟﻔﻄﺮ ﺳﺒﻊ ﻲﻓ اﻻو� وﻤﺧﺲ ﻲﻓ اﻻﺧﺮة‪ ،‬واﻟﻘﺮاءة‬
‫ﺑﻌﺪﻫﻤﺎ ﻠﻛﺘﻴﻬﻤﺎ« »در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ھﻔﺖ ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ در رﮐﻌﺖ اول و ﭘﻨﺞ ﺑﺎر در رﮐﻌﺖ‬
‫دوم و ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﻌﺪ ازﺗﮑﺒﯿﺮات اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻮل ارﺟﺢ اﻗﻮال و رای ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ از‬
‫اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻓﻘﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ‬
‫ﻃﺮق ﻧﯿﮑﻮ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺮو‪ ،‬واﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬و ﺟﺎﺑﺮ و ﻋﺎﯾﺸﻪ و اﺑﯽ واﻗﺪ و ﻋﻤﺮو ﻋﻮف‬
‫ﻣﺰﻧﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪﯾﻦ ھﻔﺖ ﺑﺎردر رﮐﻌﺖ اول و ﭘﻨﺞ ﺑﺎردر‬
‫رﮐﻌﺖ دوم ﺗﮑﺒﯿﺮﮔﻔﺖ‪ .‬و ﺧﻼف اﯾﻦ ﻧﻪ ﺑﺼﻮرت ﻗﻮی وﻧﻪ ﺑﺼﻮرت ﺿﻌﯿﻒ ازاو رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬واﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ« ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﻦ‬
‫ھﺮدو ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ذﮐﺮ و دﻋﺎﺋﯽ ﻣﻌﯿﻦ دراﯾﻦ ﺑﺎره ازاو ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﻗﻮی از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ او ﻗﻮﻻ و ﻓﻌﻼ در‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎی ﺧﺪا و درود ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ ‪ .‬و از ﺣﺬﯾﻔﻪ و اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‬
‫ً‬
‫ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬ﮔﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮات ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺳﮫﻮا ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ‬
‫آنھﺎ را ﺗﺮکﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺧﻼﻓﯽ‬
‫ً‬
‫ﺳﺮاغ ﻧﺪارم‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﮫﻮا آن را ﺗﺮکﮐﺮد‪ ،‬ﻧﯿﺎزی‬
‫ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺳﮫﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -٩‬ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪﯾﻦ‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎران وی‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ ﭘﯿﺶ از و ﺑﻌﺪ از آن ﻧﻤﺎزی ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص روز ﻋﯿﺪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺠﺎی آورد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از و ﺑﻌﺪ از‬
 ‫‪٤٢٩‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫آن ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮ ﻧﺨﻮاﻧﺪ«‪ .‬ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﻧﻘﻞﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦﮐﺮد وﮔﻔﺖ ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞﮐﺮده‬
‫اﺳﺖﮐﻪ او ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ درﺑﺎره ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺳﻨﺖ ﺑﻘﻮل ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در »اﻟﻔﺘﺢ« ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺧﺎص درﺑﺎره ﻣﻨﻊ آن دراﯾﺎم‬
‫ھﻔﺘﻪ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در اوﻗﺎت ﮐﺮاھﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -١٠‬ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؟‬
‫ﻣﺮدان و زﻧﺎن و ﺑﭽﮕﺎن ﻣﻘﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﯾﺎ اﻧﻔﺮادی‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﯾﺎ درﻧﻤﺎزﮔﺎه ﺧﺎرج ﺷﮫﺮ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎزﻋﯿﺪ را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺼﻮرت اﻧﻔﺮادی دو رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ زﻧﺎن‬
‫وﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪھﺎ و روﺳﺘﺎھﺎ ھﺴﺘﻨﺪ ﻧﯿﺰ دو رﮐﻌﺖ ﻣـﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺬا ﻋﻴﺪﻧﺎ أﻫﻞ اﻻﺳﻼم« »اﯾﻦ ﺟﺸﻦ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻪ ﻣﻮﻻی ﺧﻮد اﺑﻦ اﺑﯽ ﻋﺘﺒﻪ در »زاوﯾﻪ« دﺳﺘﻮر دادﮐﻪ او اھﻞ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش را ﺟﻤﻊﮐﺮد و ﺑﺎ آﻧﺎن ھﻤﭽﻮن ﻣﺮدم ﺷﮫﺮ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﮑﺮﻣﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺮدم ﺳﻮاد ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺮاق در روز ﻋﯿﺪ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻣﺎم در ﺷﮫﺮ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﯿﺪ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮدش دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -١١‬ﺧﻄﺒﻪ ﻋﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺧﻄﺒﻪ ﻋﯿﺪ و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ آن ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص روز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮو ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭼﯿﺰیﮐﻪ‬
‫ﺑﺪان ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ و روﺑﺮوی ﻣﺮدم ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ‬
‫ﻣﺮدم ھﻤﭽﻨﺎن ﺑﺼﻒ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم را ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز و ﺳﻔﺎرش و دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ ازﺳﭙﺎھﯿﺎن را ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰی اﻣﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﺠﺎ‬
‫آن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد و آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺷﮫﺮ ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ«‪ .‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻌﺪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮدم‬
‫ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮوان اﻣﯿﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮﯾﺎ ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺑﺎ‬
‫وی ﺑﯿﺮون رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺎه رﺳﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬اوﺧﻮاﺳﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز از ﻣﻨﺒﺮی ﮐﻪ‬
‫ﮐﺜﯿﺮﺑﻦ اﻟﺼﻠﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻻ رود‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻦ ﺟﺎﻣﻪاش را ﮐﺸﯿﺪم‪ ،‬و او ﺧﻮد را از دﺳﺖ‬
‫ﻣﻦ رھﺎ ﮐﺮد و از ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺎﻻ رﻓﺖ و ﭘﯿﺶ ازﻧﻤﺎز ﺧﻄﺒﻪ اﯾﺮاد ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٣٠‬‬

‫ﺧﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬آن را دﮔﺮﮔﻮنﮐﺮدﯾﺪ‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ...‬آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺗﻮ ﻣﯽداﻧﯽ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣـﯽداﻧﻢ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﮔﻮش دھﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺧﻄﺒﻪ را ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻗﺮار دادم«‪ .‬اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﺴﺎﺋﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ در ﻣﻮﺳﻢ ﻋﯿﺪ در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدم‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﻧﻤﺎز را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﺎ �ﻄﺐ ﻓﻤﻦ أﺣﺐ أن �ﻠﺲ لﻠﺨﻄﺒﺔ ﻓﻠﻴﺠﻠﺲ وﻣﻦ‬
‫أﺣﺐ أن ﻳﺬﻫﺐ ﻓﻠﻴﻬﺬب« »ﻣﺎ ﺧﻄﺒﻪ اﯾﺮاد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ھﺮﮐﺲ دوﺳﺖ دارد ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪،‬ﮔﻮش‬
‫دھﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ دوﺳﺖ دارد ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﺮود«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم رواﯾﺎﺗﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺧﻄﺒﻪ ﻋﯿﺪ دو ﺗﺎ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻣﺎم در ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺿﻌﯿﻒ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺖ‪ :‬درﺑﺎره ﺗﮑﺮار ﺧﻄﺒﻪ ﻋﯿﺪ ﭼﯿﺰی ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﻋﯿﺪ ﺑﺎ ﺣﻤﺪ ﺧﺪا اﻓﺘﺘﺎح ﮔﺮدد و ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ﭼﯿﺰی از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﻪ ﺧﻄﺒﻪھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ »اﺤﻟﻤﺪ‬
‫اﷲ ‪ «...‬آﻏﺎز ﻣﯽﺷﺪ و در ھﯿﭻ ﺣﺪﯾﺜﯽ از او ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖﮐﻪ او ﺧﻄﺒﻪھﺎی ﻋﯿﺪ را ﺑﺎ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮات آﻏﺎز ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد از ﺳﻌﯿﺪ ﻣﻮذن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺧﻼل ﺧﻄﺒﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬و در ﺧﻄﺒﻪ ﻋﯿﺪﯾﻦ‬
‫ﻓﺮاوان ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ«‪ .‬از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺮ ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ او ﺧﻄﺒﻪ را ﺑﺎ آن اﻓﺘﺘﺎح ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫درﺑﺎره اﻓﺘﺘﺎح ﺧﻄﺒﻪھﺎی ﻋﯿﺪ و اﺳﺘﺴﻘﺎء ﻣﺮدم اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ھﺮدو ﺑﺎ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮاﻓﺘﺘﺎح ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﻄﺒﻪ اﺳﺘﺴﻘﺎء ﺑﺎ اﺳﺘﻐﻔﺎر اﻓﺘﺘﺎح ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ھﺮدو ﺑﺎ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم ﺗﻘﯽاﻟﺪﯾﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﻮل آﺧﺮﯾﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻞﻛ أمﺮ ذي ﺑﺎل ﻻ ﻳﺒﺪأ ﻓﻴﻪ ﺑﺎﺤﻟﻤﺪ ﻓﻬﻮ أﺟﺬم« »ھﺮﮐﺎر ﺑﺎ اھﻤﯿﺘﯽﮐﻪ ﺑﺎ اﻟﺤﻤﺪ ﻟﻠﻪ ﺷﺮوع‬
‫ﻧﺸﻮد ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ«‪ .‬و ھﻤﻪ ﺧﻄﺒﻪھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ »اﻟﺤﻤﺪ ﻟﻠﻪ« آﻏﺎز ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺪه ﮐﺜﯿﺮی از ﻓﻘﮫﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﻄﺒﻪھﺎی اﺳﺘﺴﻘﺎء ﺑﺎ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﺧﻄﺒﻪھﺎی ﻋﯿﺪﯾﻦ‬
‫ﺑﺎ ﺗﮑﺒﯿﺮآﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﻄﻮر ﻗﻄﻊ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ از ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﺑﺮاﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‬
‫وﺳﻨﺖ ﺑﺮﺧﻼف آن ﺣﮑـﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﻪ ھﻤﻪ ﺧﻄﺒﻪھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ »اﻟﺤﻤﺪ ﻟﻠﻪ« آﻏﺎز‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٤٣١‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫‪ -١٢‬ﻗﻀﺎی ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ‪:‬‬

‫اﺑﻮﻋﻤﯿﺮ ﺑﻪ ﭘﺴﺮ اﻧﺲ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻤﻮھﺎﯾﻢ از اﻧﺼﺎر ﮐﻪ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮاﯾﻢ‬
‫ﻧﻘﻞﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﻌﻠﺖ اﺑﺮی ﺑﻮدن ھﻮا ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ھﻼل ﺷﻮال را روﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻓﺮداﯾﺶ‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬در آﺧﺮ روز ﭼﻨﺪ ﺳﻮار آﻣﺪﻧﺪ و در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻮاھﯽ دادﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫دﯾﺮوز ھﻼل ﺷﻮال را روﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﺑﺴﺒﺐ ﻋﺬری ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﯿﺪ را ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮداﯾﺶ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﯿﺮون روﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -١٣‬ﺑﺎزی و ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ و آواز ﺧﻮاﻧﯽ و ﺧﻮردن در اﯾﺎم ﻋﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎزی و ﺳﺮﮔﺮﻣﯽھﺎی ﻣﺒﺎح و ﺳﺎﻟﻢ و آﺑﺮوﻣﻨﺪاﻧﻪ و آواز ﺧﻮش از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽ‬
‫روزھﺎی ﻋﯿﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ ورزﺷﯽ ﺑﺮای ﺟﺴـﻢ و ﺗﻔﺮﯾﺤﯽ ﺑﺮای روح ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻧﺲ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻣﺪﯾﻨﻪ دو روز داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آنھﺎ ﺑﻪ ﺑﺎزی و‬
‫ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺪ أﺑﺪﻟ�ﻢ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﺑﻬﻤﺎ ﺧ�ا ﻣﻨﻬﻤﺎ‬
‫ﻳﻮم اﻟﻔﻄﺮ واﻻﺿﻰﺤ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺠﺎی آنھﺎ دو روز ﺑﮫﺘﺮی ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داده اﺳﺖ‪ :‬روز ﻋﯿﺪ‬
‫ﻓﻄﺮ و روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ واﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺻﺤﯿﺢ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺣﺒﺸﯿﺎن در روز ﻋﯿﺪ در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺸﻐﻮل ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ‬
‫و ﺑﺎزی ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ از روی ﺷﺎﻧﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪان ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻢ‪ ،‬او ﺷﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺮاﯾﻢ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ھﻤﭽﻨﺎن داﺷﺘﻢ ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻨﺼﺮف‬
‫ﮔﺸﺘﻢ« ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﯿﻦ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ از اﯾﺸﺎن رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬در روز‬
‫ﻋﯿﺪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ﭘﯿﺶ ﻣﺎ آﻣﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ دوﮐﻨﯿﺰ )ﺑﻪ آواز( داﺳﺘﺎن روﯾﺪادی »ﯾﻮم‬
‫ﺑﻌﺎث« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ درآن روز ﺳﺮان ﻗﺒﯿﻠﻪ اوس و ﺧﺰرج ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﺮود ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ؟ ﺳﻪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﺗﮑﺮارﮐﺮد‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ أﺑﺎ ﺑ�ﺮ إن لﻞﻜ ﻗﻮم ﻋﻴﺪا و�ن اﻴﻟﻮم ﻋﻴﺪﻧﺎ« »ای اﺑﻮﺑﮑﺮ ھﺮ ﻗﻮﻣﯽ‬
‫ﻋﯿﺪی دارد و اﻣﺮوز ﻋﯿﺪ ﻣﺎ اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺨﺎری ﭼﻨﯿﻦ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺶ ﻣﺎ آﻣﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ دو ﮐﻨﯿﺰ ﺑﺮاﯾﻤﺎن آواز ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ واﻗﻌﻪ‬
‫»ﯾﻮم ﺑﻌﺎث« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ روی ﻓﺮش ﺑﻪ ﭘﮫﻠﻮ ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ و روی ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻮﺑﮑﺮ وارد ﺷﺪ و ﻣﺮا ﻃﺮد ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺮود ﺷﯿﻄﺎن ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ؟‬
‫آﻧﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی روی آورد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻧﺎن را ﺑﺤﺎل ﺧﻮد ﺑﮕﺬار‪ .‬ﭼﻮن او ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪ‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٣٢‬‬

‫ﺑﺪاﻧﺎن اﺷﺎرهﮐﺮدمﮐﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬آن روزﻋﯿﺪ ﺑﻮد و ﺳﯿﺎھﺎن ﺑﺎ ﺳﭙﺮ و ﻧﯿﺰه ﺑﺎزی‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺧﻮاﺳﺖﮐﺮدم و ﯾﺎ او ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬دوﺳﺖ داری ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﻨﯽ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آری‪ ،‬ﻣﺮا ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﺎه داﺷﺖ ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮﮔﻮﻧﻪاش ﻧﮫﺎده‬
‫ﺑﻮدم‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎر ﺧﻮد ﺑﺎﺷﯿﺪ ای ﺣﺒﺸﯿﺎن« ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﺗﺮا ﺑﺲ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آری‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮو«‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ و اﺑﻦ اﻟﺴﺮاج از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ اﺑﻮاﻟﺰﻧﺎد از ﻋﺮوه و او از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن روزﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﺎ‬
‫ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺪاﻧﻨﺪﮐﻪ در دﯾﻦ ﻣﺎ ﻧﯿﺰﮔﺸﺎﯾﺶ اﺳﺖ و ﺑﯽﮔﻤﺎن دﯾﻦ ﭘﺎک و ﺑﺎﮔﺬﺷﺘﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺘﻟﻌﻠﻢ ﻳﻬﻮد اﻤﻟﺪﻳﻨﺔ أن ﻲﻓ دﻳنﻨﺎ ﻓﺴﺤﺔ‪ ،‬إ� ﺑﻌﺜﺖ ﺤﺑﻨﻴﻔﻴﺔ ﺳﻤﺤﺔ«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ از ﻧﺒﯿﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ ‪-‬روزھﺎی‬
‫ﯾﺎزدھـﻢ و دوازدھـﻢ و ﺳﯿﺰدھﻢ ذی اﻟﺤﺠﻪ ‪ -‬روزھﺎی ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﯾﺎد ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -١٤‬ﻓﻀﯿﻠـﺖ ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ در ده روز اول ذی اﻟﺤﺠﻪ‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ در اﯾﻦ ده روز اول ذیاﻟﺤﺠﻪ از‬
‫ھﻤﻪ روزھﺎی دﯾﮕﺮ ﻧﺰد ﺧﺪا ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﺣﺘﯽ از ﺟﮫﺎد ﻓﯽ‬
‫ﺳﺒﯿﻞ اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺣﺘﯽ از ﺟﮫﺎد ﻓﯽ ﺳﺒﯿﻞ اﻟﻠﻪ ھـﻢ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﻣﺠﺎھﺪیﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎﻟﺶ ﺑﻪ ﺟﮫﺎد رﻓﺘﻪ و ھﯿﭽﯿﮏ را ﭘﺲ ﻧﯿﺎورده ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺟﺰ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ وﻃﺒﺮاﻧﯽ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ أﻳﺎم أﻋﻈﻢ ﻋﻨﺪ اﷲ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ وﻻ أﺣﺐ إﻰﻟ اﷲ‬
‫اﻟﻌﻤﻞ ﻓﻴﻬﻦ ﻣﻦ ﻫﺬه اﻻﻳﺎم اﻟﻌﺮﺸ ﻓﺄ�ﺮﺜوا ﻓﻴﻬﻦ ﻣﻦ اﺘﻟﻬﻠﻴﻞ واﺘﻟﻜﺒ� واﺘﻟﺤﻤﻴﺪ« »ﻋﻤﻞ‬
‫در ھﯿﭻ روزی‪ ،‬ﺑﺎﻧﺪازه ﻋﻤﻞ دراﯾﻦ ده روز‪ ،‬ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ در آنھﺎ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺗﮫﻠﯿﻞ و ﺗﮑﺒﯿﺮو ﺗﺤﻤﯿﺪ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ = اﷲ اﻛﱪ اﷲ اﻛﱪ اﷲ اﻛﱪ ﻻاﻟﻪ اﻻ اﷲ و اﷲ اﻛﱪ و ﷲ‬
‫اﳊﻤﺪ«‪.‬‬
‫َّ َّ ۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ َّ‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ‪﴿ :‬و�ذك ُروا ٱسم ٱ�ِ ِ�ٓ �يا ٖ� معلو� ٰ ٍ‬
‫ت﴾ ]اﻟﺤﺞ‪» .[٢٨ :‬و ﻧﺎم‬
‫ﺧﺪا را در روزھﺎی داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ«‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬ﻣﺮاد ده روزه اول ذی‬
‫اﻟﺤﺠﻪ اﺳﺖ«‪» .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و اﺑﻮھﺮﯾﺮه در اﯾﻦ ده روزه ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺗﮑﺒﯿﺮ را ﺗﮑﺮارﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪ .‬و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ در‬
‫اﯾﻦ ده روزه آﻧﻘﺪر ﮐﻮﺷﺶ و ﺗﻼش ﻣﯽﮐﺮدﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮدﮐﻪ از ﻋﮫﺪهاش ﺑﺮﻧﯿﺎﯾﺪ‪ .‬اوزاﻋﯽ‬
 ‫‪٤٣٣‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮدر اﯾﻦ ده روز ﺑﺎﻧﺪازه ﺟﻨﮓ در راه ﺧﺪاﮐﻪ روزش‬
‫روزه و ﺷﺒﺶ ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﺛﻮاب دارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ درآن ﺟﻨﮓ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت‬
‫ﺑﺮﺳﺪ ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﺟﻨﮓ و ﺟﮫﺎد ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اوزاﻋﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﺮدی از ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاﯾـﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮد«‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ أﻳﺎم أﺣﺐ إﻰﻟ اﷲ أن ﻳﺘﻌﺒﺪ ﻪﻟ ﻓﻴﻬﺎ ﻣﻦ ﻋﺮﺸ ذي‬
‫اﺤﻟﺠﺔ ﻳﻌﺪل ﺻﻴﺎم ﻞﻛ ﻳﻮم ﻣﻨﻬﺎ ﺑﺼﻴﺎم ﺳﻨﺔ وﻗﻴﺎم ﻞﻛ ﻴﻟﻠﺔ ﻣﻨﻬﺎ ﺑﻘﻴﺎم ﻴﻟﻠﺔ اﻟﻘﺪر« »ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻋﺒﺎدت در اﯾﻦ ده روزه ذی اﻟﺤﺠﻪ را ﺑﯿﺶ از اوﻗﺎت دﯾﮕﺮ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬روزه ھﺮﯾﮏ از‬
‫آنھﺎ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ روزه ﯾﮑﺴﺎل وﻋﺒﺎدت ھﺮﺷﺐ از آنھﺎ ﺑﺮاﺑﺮاﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﺒﺎدت ﺷﺐ ﻟﯿﻠﻪ‬
‫اﻟﻘﺪر«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪.‬‬
‫‪-١٥‬ﺗﮫﻨﯿﺖ و ﺗﺒﺮﯾﮏ ﻋﯿﺪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟﺒﺮ ﺑﻦ ﻧﻔﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن در روز ﻋﯿﺪ ﺑﮫﻢ ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺗﻘﺒﻞ ﻣﻨﺎ وﻣﻨﻚ« »ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻣﺎ و از ﺷﻤﺎ ﺑﭙﺬﯾﺮد«‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ »ﺣﺴﻦ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -١٦‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ در روزھﺎی ﻋﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ در روزھﺎی ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ و ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎره ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫َ َّ ُ َ ۡ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫� َ َٰ‬
‫� َما ه َدٮٰ� ۡم َول َعل� ۡم �شك ُرون‪﴾١٨٥‬‬ ‫�وا ْ ٱ َّ َ‬ ‫َ ُ ۡ ُ ْ ۡ َّ َ َ ُ َ‬
‫كُّ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده‪﴿ :‬و�ِ ك ِملوا ٱلعِدة و�ِ ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٨٥ :‬و ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻤﺎره روزھﺎی ﯾﮏ ﻣﺎه را ﺗﮑﻤﯿﻞﮐﻨﯿﺪ وﺑﭙﺎس اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ‬
‫را ھﺪاﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ او را ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻮﯾﯿﺪ و ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﭙﺎسﮔﺰار او ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬و درﺑﺎره‬
‫ٰ‬ ‫َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ ٓ َ َّ َّ ۡ ُ َ‬
‫ت﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٠٣ :‬در‬ ‫ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪۞﴿ :‬وٱذكروا ٱ� ِ� �يا ٖ� معد ٖ �‬
‫و�‬
‫� َ َٰ‬
‫� َما‬ ‫�وا ْ ٱ َّ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫كُّ‬
‫روزھﺎی اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ ذﮐﺮ ﺧﺪا ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬و ﴿ك�ٰل ِك سخرها ل�م �ِ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ه َدٮٰ� ۡمۗ﴾ ]اﻟﺤﺞ‪» .[٣٧ :‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ آنھﺎ را ﺑﺮاﯾﺘﺎن رام ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭘﺎس‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻤﺎ را ھﺪاﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ او را ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻮﯾﯿﺪ«‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪای‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ در روز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ از ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﻋﯿﺪ‬
‫آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺣﺎدﯾﺚ ﺿﻌﯿﻔﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ دراﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬ﺑﻄﻮر‬
‫ﺻﺤﯿﺢ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮو دﯾﮕﺮ اﺻﺤﺎب رواﯾﺖ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﮐـﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﻨﺖ‬
‫ﻣﺘﺪاول اھﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق و اﺑﻮﺛﻮر ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٣٤‬‬

‫ﮔﺮوھﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺷﺐ ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ از ھﻨﮕﺎم روﯾﺖ ھﻼل‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺖ ﺧﺮوج ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺎه و ﺑﯿﺮون آﻣﺪن اﻣﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺖ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ در ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن از ﺻﺒﺢ روز ﻋﺮﻓﻪ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺎم‬
‫اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از روزھﺎی ﯾﺎزدھﻢ و دوازدھﻢ و ﺳﯿﺰدھﻢ ﻣﺎه ذیاﻟﺤﺠﻪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در‬
‫»اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﯿﭻ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ دراﯾﻦ ﺑﺎره از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺻﺤﯿﺤﯽﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻨﯽﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﻠﯽ و اﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ از ﺻﺒﺢ روز ﻋﺮﻓﻪ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ آﺧﺮ اﯾﺎم »ﻣﻨﯽ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر و دﯾﮕﺮان آن را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻮ ﯾﻮﺳﻒ و ﻣﺤﻤﺪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ رای ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و ﻣﺬھﺐ ﻋﻤﺮ و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺤـﺎب ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ در اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﯾﮏ وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻦ از آن روزھﺎ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺗﻤﺎم اوﻗﺎت اﯾﻦ ﺳﻪ روز ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب در ﺧﯿﻤﻪ ﺧﻮﯾﺶ در»ﻣﻨﯽ« ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ و اھﻞ ﻣﺴﺠﺪ آن را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ و‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و اھﻞ ﺑﺎزار ﻧﯿﺰ آن را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺻﺪای ﺗﮑﺒﯿﺮ در ﺳﺮاﺳﺮ »ﻣﻨﯽ«‬
‫ﻃﻨﯿﻦ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ دراﯾﻦ ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض و در رﺧﺖﺧﻮاب و در‬
‫ﺧﯿﻤﻪاش و ﻣﺠﻠﺲ و ﺑﮫﻨﮕﺎم راه رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮات را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬و ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ در روز ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬و زﻧﺎن ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﺑﺎن ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ در ﺷﺐھﺎی اﯾﺎم‬
‫اﻟﺜﺸﺮﯾﻖ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺮدان درﻣﺴﺠﺪ ﺗﮑﺒﯿﺮﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻦ‬
‫اﺧﺒﺎر ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ اﯾﺎم ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض و دﯾﮕﺮاوﻗﺎت ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺎ ھـﻢ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎزھﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻣﺮدان دارد ﻧﻪ زﻧﺎن و ﺑﺮای ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮای‬
‫ﻣﻨﻔﺮدﯾﻦ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض اداء اﺳﺖ ﻧﻪ ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض ﻗﻀﺎء‪ .‬ﺑﺮای ﻣﻘﯿﻤﯿﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻧﻪ ﺑﺮای ﻣﺴﺎﻓﺮﯾﻦ و ﺑﺮای ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺷﮫﺮھﺎﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮای ﺳﺎﮐﻨﺎن روﺳﺘﺎھﺎ‪.‬‬
‫از ﻇﺎھﺮ ﺳﺨﻦ ﺑﺨﺎری ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ھﻤﻪ آنھﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ و اﺧﺒﺎر و‬
‫آﺛﺎری ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ وی را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺎره اﻟﻔﺎظ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯿﺪان وﺳﯿﻊ‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﮑﺒﯿﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ از ﺳﻠﻤﺎن رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬اﷲ أﻛﱪ‪ ،‬اﷲ أﻛﱪ‪ ،‬اﷲ أﻛﱪ ﻛﺒﲑا‪ .‬و از ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﭼﻨﯿﻦ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪٤٣٥‬‬ ‫ﻧﻤﺎز‬

‫»اﷲ أﻛﱪ اﷲ أﻛﱪ ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ‪ ،‬و اﷲ أﻛﱪ اﷲ أﻛﱪ و ﷲ اﳊﻤﺪ«‬

‫***‬
‫ﺳﭙﺎس ﺑﺮای ﺧﺪاوﻧﺪﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺴﻤﺖ »ﺻﻼه« از ﺟﻠﺪ اول ﮐﺘﺎب ﺷﺮﯾﻒ »ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ«‬
‫ﺑﺘﺎرﯾﺦ ‪ ١٣٦٢٫٤٫١١‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯿﺴﺘﻢ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن اﻟﻤﺒﺎرک ﭘﺎﯾﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻨﻨﺪج ‪-‬اﺑﺮاھﯿﻤﯽ‬
 ‫زﮐﺎت‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ زﮐﺎت‬
‫ً‬
‫زﮐﺎت ﺷﺮﻋﺎ ﺑﺪان ﭼﯿﺰی ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻌﻨﻮان »ﺣﻖ اﻟﻠﻪ« از ﻣﺎل و داراﯾﯽ‬
‫ﺧﻮد ﺧﺎرج ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﺑﺪان ﺟﮫﺖ زﮐﺎت ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫آن اﻣﯿﺪ ﺑﺮﮐﺖ و ﻓﺰوﻧﯽ و اﺻﻼح و ﺗﺰﮐﯿﻪ و ﭘﺮورش ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ﮐﺎرھﺎی ﻧﯿﮏ‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﭼﻪ از »زﮐﺎت« ﺑﻤﻌﻨﯽ‪ :‬رﺷﺪ و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ و ﺑﺮﮐﺖ و ﻓﺰوﻧﯽ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ُ ُ ّ‬ ‫َٗ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬خذ م ِۡن أ ۡم َ�ٰل ِ ِه ۡم َص َدقة � َط ّ ِه ُره ۡم َوت َز� ِي ِهم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[١٠٣ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺻﺪﻗﻪ اﻣﻮالﺷﺎن را ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ آﻧﺎن را از آﻟﻮدﮔﯽ‪ ،‬ﺑﺨﻞ وﮔﻨﺎھﺎن ﭘﺎک ﺳﺎزﯾﺪ و‬
‫ﻧﻔﺲ آﻧﺎن را ﺗﮫﺬﯾﺐ و اﺻﻼح ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬زﮐﺎت ﯾﮑﯽ از ﭘﺎﯾﻪھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ اﺳﻼم اﺳﺖ و در‬
‫ھﺸﺘﺎد و دو آﯾﻪ ﻗﺮآن ھﻤﺮاه ﺑﺎ »ﺻﻼة« ذﮐﺮﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﻻﯾﻞ ﻓﺮﺿﯿﺖ زﮐﺎت‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬
‫و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و اﺟﻤﺎع اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ازاﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‬
‫را )ﺑﻪ ﺻﻮرت واﻟﯽ ﯾﺎ ﻗﺎﺿﯽ( ﺑﻪ ﺳﻮی ﯾﻤﻦ ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻚ ﺗﺄﻲﺗ ﻗﻮﻣﺎ‬
‫أﻫﻞ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻓﺎدﻋﻬﻢ إﻰﻟ ﺷﻬﺎدة أن ﻻ � إﻻ اﷲ وأ� رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻓﺈن ﻫﻢ أﻃﺎﻋﻮا‬
‫‪ ‬اﻓﺮﺘض ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻤﺧﺲ ﺻﻠﻮات ﻲﻓ ﻞﻛ ﻳﻮم وﻴﻟﻠﺔ‪ ،‬ﻓﺈن ﻫﻢ‬
‫ﺬﻟلﻚ‪ ،‬ﻓﺄﻋﻠﻤﻬﻢ أن اﷲ‬
‫أﻃﺎﻋﻮا ﺬﻟلﻚ ﻓﺄﻋﻠﻤﻬﻢ أن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ اﻓﺮﺘض ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺻﺪﻗﺔ ﻲﻓ أمﻮاﻬﻟﻢ‪ ،‬ﺗﺆﺧﺬ ﻣﻦ‬
‫أﻏﻨﻴﺎﺋﻬﻢ وﺗﺮد إﻰﻟ ﻓﻘﺮاﺋﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺈن ﻫﻢ أﻃﺎﻋﻮا ﺬﻟلﻚ ﻓﺈﻳﺎك و�ﺮاﺋﻢ أمﻮاﻬﻟﻢ‪ ،‬واﺗﻖ دﻋﻮة‬
‫اﻤﻟﻈﻠﻮم‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻟيﺲ ﺑيﻨﻬﺎ و�� اﷲ ﺣﺠﺎب« »ھﻤﺎﻧﺎ ﺗﻮ ﺑﻤﯿﺎن ﻗﻮﻣﯽ ﻣﯽروی ﮐﻪ‬
‫اھﻞ ﮐﺘﺎب ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ و ﭘﺬﯾﺮش »اﺷﻬﺪ ان ﻻاﻟﻪ اﻻ اﷲو‬
‫اﺷﻬﺪ ان ﳏﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ« ﺑﺨﻮان‪ ،‬اﮔﺮ آﻧﺎن آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ آﻧﺎن را آ ﮔﺎه‬
‫ﮐﻦ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺷﺒﺎﻧﻪ روز‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﯾﺸﺎن واﺟﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﮔﺮ‬
‫آن را ھﻢ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را آ ﮔﺎه ﮐﻦ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت اﻣﻮال را‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان آﻧﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٣٨‬‬

‫ﻓﻘﯿﺮان و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪاﻧﺸﺎن داده ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ آن را ﻧﯿﺰ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎش از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﮔﺮاﻧﺒﮫﺎﺗﺮﯾﻦ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮی )اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻣﮑﻦ( و از دﻋﺎی‬
‫ﻣﻈﻠﻮم ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻦ ﭼﻮن ﺑﯿﻦ ﺧﺪا و اﺳﺘﺠﺎﺑﺖ دﻋﺎی ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬ﭘﺮدهای وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ در »اﻻوﺳﻂ« و »اﻟﺼﻐﯿﺮ« از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﷲ ﻓﺮض ﻰﻠﻋ أﻏﻨﻴﺎء اﻤﻟﺴﻠﻤ� ﻲﻓ أمﻮاﻬﻟﻢ ﺑﻘﺪر اﺬﻟي �ﺴﻊ‬
‫ﻓﻘﺮاءﻫﻢ‪ ،‬وﻟﻦ �ﻬﺪ اﻟﻔﻘﺮاء إذا ﺟﺎﻋﻮا أو ﻋﺮوا إﻻ ﺑﻤﺎ ﻳﺼﻨﻊ أﻏﻨﻴﺎؤﻫﻢ ‪ ،‬أﻻ و�ن‬
‫اﷲ �ﺎﺳﺒﻬﻢ ﺣﺴﺎﺑﺎ ﺷﺪﻳﺪا‪ ،‬و�ﻌﺬﺑﻬﻢ ﻋﺬاﺑﺎ أﻴﻟﻤﺎ« »ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﻘﺪر ﺻﺪﻗﻪ‬
‫و زﮐﺎت ﺑﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬واﺟﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮان و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان را‪،‬‬
‫ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن را‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺸﻘﺖ و ﺳﺨﺘﯽ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‬
‫و ﺑﺮھﻨﮕﯽ دﭼﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺨﻞ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪانﺷﺎن‪ .‬ھﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ از‬
‫آﻧﺎن ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﺑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎک ﮔﺮﻓﺘﺎرﺷﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ زاھﺪ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺨﺺ ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ و راﺳﺘﮕﻮ اﺳﺖ و ﺑﺨﺎری و ﻏﯿﺮ او از او‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و در راوﯾﺎن دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در آﻏﺎز اﺳﻼم در ﻣﮑﻪ ﮐﻪ زﮐﺎت واﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از‬
‫آنھﺎ زﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد و ﻣﻘﺪاری ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﯿﻦ ﻧﺸﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ اﺣﺴﺎس ﺑﺸﺮ دوﺳﺘﯽ و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﮔﺬار ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل دوم ھﺠﺮت ‪-‬ﺑﻨﺎ ﺑﻘﻮل ﻣﺸﮫﻮر ‪-‬ﻣﻘﺪاریﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از ھﺮﻧﻮع از اﻧﻮاع ﻣﺎل‪،‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺖﮔﺮدد ﻓﺮض و ﻣﻌﯿﻦ و ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎنﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ وﺗﺮﻏﯿﺐ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت )از ﻃﺮﯾﻖ آﯾﺎت(‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َٗ َُ ّ ُ ُ ّ‬ ‫ََۡ‬ ‫ُ ۡ‬
‫‪ (۱‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬خذ مِ ۡن أم�ٰل ِ ِه ۡم صدقة �ط ِه ُره ۡم َوت َز� ِي ِهم بِها﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۱۰۳ :‬‬
‫»ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از اﻣﻮال ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺻﺪﻗﻪ و وﺟﻮھﺎﺗﯽ را ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺧﻮاه اﻧﺪازه آن ﻣﻌﯿﻦ‬
‫و ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﮐﺎت ﻓﺮض و ﺧﻮاه ﻏﯿﺮﻣﻌﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﻄﺎی ﻣﺎل ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺼﻮرت داوﻃﻠﺒﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪ را ازآﻧﺎن ﺑﮕﯿﺮﺗﺎ روح آﻧﺎن را ازآﻟﻮدی‬
‫ﺑﺨﻞ و ﻃﻤﻊ و آز و ﭘﺴﺘﯽ و ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ ﺑﺮ ﻓﻘﯿﺮان و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎن و‬
‫اﻣﺜﺎل اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ رذاﺋﻞ‪ ،‬ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﺎﺋﯽ و روﺣﺸﺎن را ﭘﺮورش دھﯽ و ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺎت‬
 ‫‪٤٣٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫اﺧﻼﻗﯽ و ﻋﻤﻠﯽ را در ﻧﮫﺎدﺷﺎن ﺑﯿﻔﺰاﯾﯽ و ﺑﺪان اﺳﺘﻌﻼ ﺑﺨﺸﯽ ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‬

‫ﺳﻌﺎدت دﻧﯿﺎ وآﺧﺮت را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫خذ َ َ ٓ َ ُ ۡ َ ُّ ُ ۡ‬ ‫� � َج َّ�ٰت َو ُ� ُ‬ ‫‪ (۲‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إ َّن ٱل ۡ ُم َّتق َ‬
‫ِين ما َءاتٮٰهم ر�همۚ‬ ‫ون‪َ ١٥‬ءا ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ي‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َ ُ ْ َ ٗ ّ َ َّ ۡ َ َ ۡ َ ُ َ َ ۡ َ‬ ‫� ِ َ‬ ‫َّ ُ ۡ َ ُ ْ َ ۡ َ َ ٰ َ ُ ۡ‬
‫سنِ�‪� ١٦‬نوا قل ِي� مِن ٱ� ِل ما �هجعون‪ ١٧‬و� ِٱ�سحارِ‬ ‫إِ�هم �نوا �بل �ل ِك‬
‫ۡ‬ ‫َ ٓ ۡ َ ۡ َ ّ ‪ٓ َّ ّ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫وم‪] ﴾١٩‬اﻟﺬارﯾﺎت‪.[١٩-١٥ :‬‬ ‫ِلسا� ِ ِل َوٱل َم ۡح ُر ِ‬ ‫ه ۡم � َ ۡس َتغفِ ُرون‪ ١٨‬و ِ� أم�ٰل ِ ِهم حق ل‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﺘﻘﯿﺎن و ﭘﺮھﯿﺰﮐﺎران در ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺎغھﺎ و ﭼﺸﻤﻪ ﺳﺎرھﺎﯾﯽ ﺧﻮاھﻨﺪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬آﻧﺎن اﯾﻦ ﭘﺎداش را از ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‪ ،‬ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖﮐﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬از ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺐ زﻧﺪه داران ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺗﻨﮫﺎ ﭘﺎﺳﯽ از‬
‫ﺷﺐ ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ و ﺑﺎﻣﺪادان از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد‪ ،‬ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﺮده و در اﻣﻮال و‬
‫داراﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﮫﻤﯽ و ﺣﻘﯽ ﺑﺮای ﻣﺤﺮوﻣﺎن و ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎن ﻗﺮار دادهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫دراﯾﻦ آﯾﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﺶ و اﺣﺴﺎن را‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽھﺎ و ﺻﻔﺎت ﻧﯿﮑﺎن‬
‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ و اﯾﻦ اﺣﺴﺎن در ﺷﺐ زﻧﺪهداری و ﻧﻤﺎز ﺷﺐ و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش در ﺑﺎﻣﺪادان‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ ﭘﺬﯾﺮش ﭘﺮﺳﺘﺶ اﻟﻠﻪ و ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ وی و ھﻤﭽﻨﯿﻦ درﺑﺨﺸﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﺮوﻣﺎن ودرﻣﺎﻧﺪﮔﺎن و دادن ﺣﻖ آنھﺎ از روی ﻣﮫﺮوﻣﺤﺒﺖ ﺑﺪاﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺘﺠﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫اﯾﻦﮐﺎرھﺎ ﻧﺸﺎن اﺣﺴﺎن ﻧﯿﮑﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺤﺴﻦ ھﺴﺘﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرھﺎﺋﯽ را‬
‫اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َ ُۡ ُ َ َ ُۡ َ ُ َۡ ُ ُ ۡ ۡ ُ َۡ‬ ‫ۡ‬
‫ض يَأ ُم ُرون‬‫‪ (۳‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱلمؤمِنون وٱلمؤمِ�ٰت �عضهم أو ِ�َاء �ع ٖ �‬
‫َ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُ َ َّ َ ٰ َ َ ُ ۡ ُ َ َّ َ ٰ َ َ ُ ُ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬ ‫ۡ ۡ‬
‫�‬ ‫وف و�نهون ع ِن ٱلمنك ِر و�قِيمون ٱلصلوة و�ؤتون ٱلزكوة و� ِطيع‬ ‫ب ِٱل َمع ُر ِ‬
‫�َُ‬ ‫َ َ ُ َ ُ ٓ ُ ْ َ ٰٓ َ‬
‫ك َس َ ۡ‬
‫� ُه ُم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[٧١ :‬ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﻮﻣﻦ دوﺳﺖ و‬ ‫ورسو� ۚۥ أو�� ِ‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاه ھﻤﺪﯾﮕﺮﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﺎن ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﻌﮫﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎی ﻧﯿﮏ اﻣﺮﮐﺮده و از ﮐﺎرھﺎی ﻧﺎروا ﻧﮫﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﭙﺎی‬
‫ﻣﯽدارﻧﺪ و زﮐﺎت را ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و از ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮار ﺧﻮاھﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬رﺣﻤﺖ و‬
‫ﺑﺮﮐﺖ ﺧﺪا ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎلﮔﺮوھﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ھﻤﺪﯾﮕﺮ ﻣﮫﺮ ورزﯾﺪه و ھﻤﺪﯾﮕﺮ را ﯾﺎریﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎی ﻧﯿﮏ دﺳﺘﻮرداده و از‬
‫زﺷﺘﯽھﺎ و ﻧﺎرواﺋﯽھﺎ ﻧﮫﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﯿﻦ ﺧﻮد و ﺧﺪاﯾﺸﺎن ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٤٠‬‬

‫ﺑﺮﻗﺮارﺳﺎزﻧﺪ و ﺑﺎ اﻋﻄﺎی زﮐﺎت ﺑﻪ ﻣﺤﺮوﻣﺎن ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﯿﻦ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را اﺳﺘﺤﮑﺎم‬

‫ﻣﯽﺑﺨﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ِ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ‬ ‫َّ َّ‬
‫ِين إِن َّمك�ٰ ُه ۡم ِ� ٱ��ض أقاموا ٱلصلوة وءاتوا ٱلزكوة‬‫‪ (۴‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ َّ� َ‬
‫َّ َ َ ُ ۡ ُ ُ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ََ ْ َ‬ ‫َ ْ ۡ ۡ‬
‫َوأ َم ُروا ب ِٱل َمع ُر ِ‬
‫وف َو�ه ۡوا ع ِن ٱل ُمنك ِر� َو ِ� ِ � ٰ ِقبة ٱ�مورِ‪] ﴾٤١‬اﻟﺤﺞ‪.[٤١ :‬‬
‫»آﻧﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن در زﻣﯿﻦ اﻗﺘﺪار دھﯿﻢ اﻟﺒﺘﻪ اﻣﺮ ﺧﺪای‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ را اﻃﺎﻋﺖﮐﺮده‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﭘﺎ ﻣﯽدارﻧﺪ و زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ھﺮ اﻣﺮی ﺑﺪﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ ﻣﻮﺣﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﺪرت و اﻣﺎرت ﺑﺮﺳﻨﺪ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮد را ﺑﺠﺎی‬
‫آورده‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬زﮐﺎت ﻣﯽدھﻨﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت را ﯾﮑﯽ از ھﺪفھﺎ و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻘﺪرت رﺳﯿﺪن در روی‬
‫زﻣﯿﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺮﻏﯿﺐ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ازﻃﺮﯾﻖ اﺣﺎدﯾﺚ‪:‬‬

‫‪ (۱‬ﺗﺮﻣﺬی ازاﺑﻮﮐﺒﺸﻪ اﻧﺼﺎری رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ أﻗﺴﻢ‬

‫ﻋﻠﻴﻬﻦ وأﺣﺪﺛ�ﻢ ﺣﺪﻳﺜﺎ ﻓﺎﺣﻔﻈﻮه‪ :‬ﻣﺎ ﻧﻘﺺ ﻣﺎل ﻣﻦ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬وﻻ ﻇﻠﻢ ﻋﺒﺪ‬
‫ﻣﻈﻠﻤﺔ ﻓﺼﺮﺒ ﻋﻠﻴﻬﺎ إﻻ زاده اﷲ ﺑﻬﺎ ﻋﺰا‪ ،‬وﻻ ﻓﺘﺢ ﻋﺒﺪ ﺑﺎب مﺴﺄﻟﺔ‪ ،‬إﻻ ﻓﺘﺢ اﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﺑﺎب ﻓﻘﺮ« »ﻣﻦ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺻﺤﺖ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرم و درﺑﺎره آنھﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬آنھﺎ را ﺣﻔﻆﮐﻨﯿﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺰ ﭘﺮداﺧﺖ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﻮﺟﺐﮐﺎھﺶ‬
‫وﮐﺎﺳﺘﯽ ﻣﺎل ﻧﻤﯽﺷﻮد و ھﺮﮐﺲ ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮارﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫وﺧﻮد را ﻧﺒﺎزد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮﻋﺰت وﺑﺰرﮔﯽ وی ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ ،‬و ھﺮﮐﺲ دری از‬
‫ﮔﺪاﭘﯿﺸﮕﯽ ﺑﺎز ﮐﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮓ دﺳﺘﯽ ﺑﻪ روﯾﺶ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫‪ (۲‬اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ ‬ﻳﻘﺒﻞ الﺼﺪﻗﺎت و�ﺄﺧﺬﻫﺎ ﺑﻴﻤﻴﻨﻪ ﻓ��ﻴﻬﺎ ﻻﺣﺪ�ﻢ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﷲ‬
‫ﻛﻤﺎ ﻳﺮ� أﺣﺪ�ﻢ ﻣﻬﺮة أو ﻓﻠﻮه‪ ،‬أو ﻓﺼﻴﻠﻪ ﺣﻰﺘ أن الﻠﻘﻤﺔ ﺘﻟﺼ� ﻣﺜﻞ ﺟﺒﻞ«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﺪﻗﺎت ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و آن را ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫آن را ﭘﺮورش و اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدھﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﮐﺮه اﺳﺐ ﺧﻮد را ﭘﺮورش‬
‫ﻣﯽدھﯿﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زود ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺛﻮاب ﯾﮏ ﻟﻘﻤﻪ‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﺑﺰرگ‬
 ‫‪٤٤١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﮐﻮه اﺣﺪ ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬وﮐﯿﻊ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪاق اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ َّ َّ َ ُ ۡ ُ‬
‫� ه َو َ�ق َبل ٱ َّ� ۡو َ�ة � ۡن ع َِبادِه ِۦ‬ ‫در آﯾﺎت زﯾﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪�﴿ :‬لم �علموا أن ٱ‬
‫ٰ‬ ‫َ َ ۡ ُ ُ َّ َ َ‬
‫ت﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ .[١٠٤ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» ،‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ و‬ ‫و�أخذ ٱلصد� ِ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺻﺪﻗﺎﺗﺸﺎن را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ رﺑﺎ را‬
‫ﻧﺎﺑﻮد و ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺻﺪﻗﺎت را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدھﺪ«‪.‬‬
‫‪ (۳‬اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺻﺤﯿﺢ از »اﻧﺲ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی از ﺑﻨﯽﺗﻤﯿﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﺮدی ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻢﮐﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﻣﺎل و ﻣﮫﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮاوان دارم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﻨﻢ و ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺧﺮج و اﻧﻔﺎق ﮐﻨﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺨﺗﺮج الﺰ�ة ﻣﻦ ﻣﺎلﻚ ﻓﺈﻧﻬﺎ‬
‫ﻃﻬﺮة ﺗﻄﻬﺮك‪ ،‬وﺗﺼﻞ أﻗﺮ�ﺎءك وﺗﻌﺮف ﺣﻖ اﻤﻟﺴﻜ� واﺠﻟﺎر والﺴﺎﺋﻞ« »زﮐﺎت ﻣﺎﻟﺖ‬
‫را ﺑﯿﺮون ﮐﻦ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﺮا از ﺑﯿﻤﺎری و آﻟﻮدﮔﯽ ﺑﺨﻞ و ﻃﻤﻊ ﭘﺎک ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺖ ﺻﻠﻪ رﺣﻢ ﺑﺠﺎی آور و ﺣﻖ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و ھﻤﺴﺎﯾﮕﺎن‬
‫وﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰی از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﺸﻨﺎس و ﺑﺪانﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻘﯽ‬
‫دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ (۴‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛﻼث أﺣﻠﻒ ﻋﻠﻴﻬﻦ‪ ،‬ﻻ‬
‫�ﻌﻞ اﷲ ﻣﻦ ﻪﻟ ﺳﻬﻢ ﻲﻓ اﻻﺳﻼم ﻛﻤﻦ ﻻ ﺳﻬﻢ ﻪﻟ‪ ،‬وأﺳﻬﻢ اﻻﺳﻼم ﺛﻼﺛﺔ‪ :‬الﺼﻼة‪،‬‬
‫والﺼﻮم‪ ،‬والﺰ�ة‪ ،‬وﻻ ﻳﺘﻮ� اﷲ ﻋﺒﺪا ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ ﻓﻴﻮﻴﻟﻪ ﻏ�ه ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪ ،‬وﻻ �ﺐ‬
‫رﺟﻞ ﻗﻮﻣﺎ إﻻ ﺟﻌﻠﻪ اﷲ ﻣﻌﻬﻢ‪.‬والﺮاﺑﻌﺔ لﻮ ﺣﻠﻔﺖ ﻋﻠﻴﻬﺎ رﺟﻮت أن ﻻ آﺛﻢ ﻻ �ﺴﺮﺘ‬
‫اﷲ ﻋﺒﺪا ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ إﻻ ﺳﺮﺘه ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ﻣﻦ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرم‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪﮐﺴﯽ راﮐﻪ در اﺳﻼم ﺳﮫﻤﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﺎﮐﺴﯽﮐﻪ در اﺳﻼم‬
‫ﺳﮫﻤﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺳﮫﻢھﺎی اﺳﻼم ﺳﻪ ﭼﯿﺰﻧﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬روزه و زﮐﺎت‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ دردﻧﯿﺎ اﮔﺮﮐﺴﯽ را ﺑﺪوﺳﺘﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ‪ ،‬اورا در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻏﯿﺮﺧﻮﯾﺶ واﮔﺬار‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ وھﺮﮐﺲﮔﺮوھﯽ و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ را دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ او را از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآورد و اﮔﺮ ﺑﺮ ﭼﮫﺎرﻣﯽ ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮرم‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﻗﺴﻤﻢ درﺳﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﯿﻮبﮐﺴﯽ را در دﻧﯿﺎ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﻋﯿﻮب او را‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٤٢‬‬

‫‪ (۵‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ در »اﻻوﺳﻂ« از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ ﭼﻪ ﻃﻮراﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‬
‫أدى ز�ة ﻣﺎﻪﻟ ذﻫﺐ ﻋﻨﻪ ﺮﺷه« »ھﺮﮐﺲ زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖﮐﺮد ازﺷﺮو‬
‫ﺑﺪیھﺎی ﻣﺎل‪ ،‬در اﻣﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ (۶‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدم‪ :‬ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ ،‬زﮐﺎت ﺑﭙﺮدازم و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺧﻮدداری ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫و� َها � َ‬‫َ َّ َ َ ۡ ُ َ َّ َ َ َ ۡ َّ َ َ َ ُ ُ َ‬
‫يل‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫‪ -۱‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱ�ِين ي� ِ�ون ٱ�هب وٱلفِضة و� ينفِق‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ ُ ۡ‬ ‫ََۡ َُۡ َ َ‬ ‫َّ َ َ ّ ۡ ُ َ َ َ‬
‫ج َباه ُه ۡم‬ ‫ك َو ٰ َ‬
‫ى بِها ِ‬ ‫� عل ۡي َها ِ� نارِ جهنم �ت‬ ‫اب أ ِ� ٖ�‪ ٣٤‬يوم � ٰ‬
‫ٱ�ِ فب ِ�هم بِعذ ٍ‬
‫ُ ۡ َُ ُ ْ َ ُ ُۡ َ ۡ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ ُُ ۡ َُ ُ ُ ُ َ َ َ َ َُۡ‬
‫�ون‪﴾٣٥‬‬ ‫وره ۡمۖ �ٰذا ما ك�� ۡم ِ�نفسِ�م فذوقوا ما كنتم ت� ِ‬ ‫وجنو�هم وظه‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[٣٥-٣٤ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﻣﺎل دﻧﯿﺎ را اﻧﺒﺎر ﮐﺮده و ﻧﮕﮫﺪاری‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در راه ﺧﺪاوﻧﺪ و رﻓﻊ ﻧﯿﺎزھﺎ و ﺿﺮورﯾﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺮج ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ای ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺪاﻧﺎن اﻋﻼم ﮐﻦ ﮐﻪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻋﺬاب دردﻧﺎک در اﻧﺘﻈﺎرﺷﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در آن روز آن ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه اﻧﺪوﺧﺘﻪ ﺷﺪه را در آﺗﺶ دوزخ ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﺑﺎ آن ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و دﻧﺪهھﺎ و ﭘﺸﺘﺸﺎن را داغ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ھﻤﺎن ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ اﻧﺪوﺧﺘﻪ و در راه ﺧﺪا و رﻓﻊ ﻧﯿﺎزھﺎی ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﺧﺮج ﻧﮑﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﭽﺸﯿﺪ ﻋﺬاب آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻣﯽاﻧﺪوﺧﺘﯿﺪ و در راه ﺧﺪا ﺧﺮج‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ون ب َما ٓ َءاتَٮ ٰ ُه ُم ٱ َّ ُ‬
‫َ َۡ َ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َۡ‬
‫� َس َ َّ‬ ‫َ‬
‫� مِن فضلِهِۦ ه َو‬ ‫ِ‬ ‫� ٱ�ِين �بخل‬ ‫‪ -۲‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و�‬
‫َ َ ۡ َ‬ ‫َ ۡ ٗ َّ ُ َ ۡ ُ َ َ ّ ‪ْ ُ َ َ َ ُ َ َ َّ ٞ‬‬
‫� ل ُه ۡمۖ سيُط َّوقون ما �ِلوا بِهِۦ ي ۡوم ٱلقِ� ٰ َمةِ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[١٨٠ :‬‬ ‫خ�� لهم� بل هو‬
‫»اﺷﺨﺎﺻﯽﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﺎل دﻧﯿﺎ و ﺛﺮوت ﻋﻄﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و آﻧﺎن ﺑﺨﻞ و اﻣﺴﺎک ﮐﺮدهاﻧﺪ و درراه ﺧﺪا اﻧﻔﺎق و اﺣﺴﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬ﮔﻤﺎن ﻧﺒﺮﻧﺪﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺨﻞ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ داری از ﺻﺮف آن در راه ﺧﺪا‪،‬‬
‫ﺑﺮای آﻧﺎن ﻋﻤﻞ ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺨﻞ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪ اﺳﺖ‪ ،‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
 ‫‪٤٤٣‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫آن ﻣﺎﻟﯽﮐﻪ در اﺣﺴﺎن و اﻧﻔﺎق ﺑﺮآن ﺑﺨﻞﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در ﮔﺮدﻧﺸﺎن ﻃﻮق و ﺣﻠﻘﻪ‬
‫ﺷﺪه از ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ آن در زﺣﻤﺖ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد‪.« . . .‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﯿﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻛ� ﻻ ﻳﺆدي ز�ﺗﻪ إﻻ أﺣ� ﻋﻠﻴﻪ ﻲﻓ ﻧﺎر ﺟﻬﻨﻢ ﻓﻴﺠﻌﻞ ﺻﻔﺎﺋﺢ ﻓﺘﻜﻮى ﺑﻬﺎ ﺟﻨﺒﺎه‬
‫وﺟﺒﻬﺘﻪ ﺣﻰﺘ ��ﻢ اﷲ ﺑ� ﻋﺒﺎده ﻲﻓ ﻳﻮم ﺎﻛن ﻣﻘﺪاره ﻤﺧﺴ� أﻟﻒ ﺳﻨﺔ‪ ،‬ﺛﻢ ﻳﺮى ﺳبﻴﻠﻪ‪،‬‬
‫إﻣﺎ إﻰﻟ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬و�ﻣﺎ إﻰﻟ اﻨﻟﺎر‪ ،‬وﻣﺎ ﻣﻦ ﺻﺎﺣﺐ إﺑﻞ ﻻ ﻳﺆدي ز�ﺗﻬﺎ إﻻ ﺑﻄﺢ ﻬﻟﺎ ﺑﻘﺎع ﻗﺮﻗﺮ‬
‫ﻛﺄوﻓﺮ ﻣﺎ ﺎﻛﻧﺖ‪� ،‬ﺴن ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻠﻛﻤﺎ مﻰﻀ ﻋﻠﻴﻪ أﺧﺮاﻫﺎ ردت ﻋﻠﻴﻪ أوﻻﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ��ﻢ اﷲ‬
‫ﺑ� ﻋﺒﺎده‪ ،‬ﻲﻓ ﻳﻮم ﺎﻛن ﻣﻘﺪاره ﻤﺧﺴ� أﻟﻒ ﺳﻨﺔ‪ ،‬ﺛﻢ ﻳﺮى ﺳبﻴﻠﻪ إﻣﺎ إﻰﻟ اﺠﻟﻨﺔ و�ﻣﺎ إﻰﻟ‬
‫اﻨﻟﺎر‪ ،‬وﻣﺎ ﻣﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﻏﻨﻢ ﻻ ﻳﺆدي ز�ﺗﻬﺎ إﻻ ﺑﻄﺢ ﻬﻟﺎ ﺑﻘﺎع ﻗﺮﻗﺮ ﻛﺄوﻓﺮ ﻣﺎ ﺎﻛﻧﺖ ﻓﺘﻄﺆه‬
‫ﺑﺄﻇﻼﻓﻬﺎ ‪ ،‬وﺗﻨﻄﺤﻪ ﺑﻘﺮوﻧﻬﺎ ﻟيﺲ ﻓﻴﻬﺎ ﻋﻘﺼﺎء وﻻ ﺟﻠﺤﺎء ‪ ،‬ﻠﻛﻤﺎ مﻰﻀ ﻋﻠﻴﻪ أﺧﺮاﻫﺎ ردت‬
‫ﻋﻠﻴﻪ أوﻻﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ��ﻢ اﷲ ﺑ� ﻋﺒﺎده ﻲﻓ ﻳﻮم ﺎﻛن ﻣﻘﺪاره ﻤﺧﺴ� أﻟﻒ ﺳﻨﺔ مﺎ ﺗﻌﺪون‪،‬‬
‫ﺛﻢ ﻳﺮى ﺳبﻴﻠﻪ‪ ،‬إﻣﺎ إﻰﻟ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬و�ﻣﺎ إﻰﻟ اﻨﻟﺎر‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻓﺎﺨﻟﻴﻞ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪ :‬اﺨﻟﻴﻞ ﻲﻓ‬
‫ﻧﻮاﺻﻴﻬﺎ ‪ ،‬أو ﻗﺎل‪ :‬اﺨﻟﻴﻞ ﻣﻌﻘﻮد ﻲﻓ ﻧﻮاﺻﻴﻬﺎ اﺨﻟ� إﻰﻟ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪ ،‬اﺨﻟﻴﻞ ﺛﻼﺛﺔ‪ � :‬لﺮﺟﻞ‬
‫أﺟﺮ‪ ،‬ولﺮﺟﻞ ﺳﺮﺘ‪ ،‬ولﺮﺟﻞ وزر‪ ،‬ﻓﺄﻣﺎ اﻟﻲﺘ � ﻪﻟ أﺟﺮ ﻓﺎلﺮﺟﻞ ﻳﺘﺨﺬﻫﺎ ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ و�ﻌﺪﻫﺎ‬
‫ﻪﻟ ﻓﻼ ﺗﻐﻴﺐ ﺷيﺌﺎ ﻲﻓ ﺑﻄﻮﻧﻬﺎ إﻻ ﻛﺘﺐ اﷲ ﻪﻟ أﺟﺮا‪ ،‬ولﻮ رﺎﻋﻫﺎ ﻲﻓ مﺮج ﻓﻤﺎ أ�ﻠﺖ ﻣﻦ ﺷﺊ‬
‫إﻻ ﻛﺘﺐ اﷲ ﻪﻟ ﺑﻬﺎ أﺟﺮا‪ ،‬ولﻮ ﺳﻘﺎﻫﺎ ﻣﻦ ﻧﻬﺮ ﺎﻛن ﻪﻟ ﺑ�ﻞ ﻗﻄﺮة ﺗﻐﻴﺒﻬﺎ ﻲﻓ ﺑﻄﻮﻧﻬﺎ أﺟﺮ‪،‬‬
‫ﺣﻰﺘ ذﻛﺮ اﻻﺟﺮ ﻲﻓ أﺑﻮاﻬﻟﺎ وأرواﺛﻬﺎ ولﻮ اﺳتﻨﺖ ﺮﺷﻓﺎ أو ﺮﺷﻓ� ﻛﺘﺐ ﻪﻟ ﺑ�ﻞ ﺧﻄﻮة‬
‫�ﻄﻮﻫﺎ أﺟﺮ‪ .‬وأﻣﺎ اﻟﻲﺘ � ﻪﻟ ﺳﺮﺘ‪ ،‬ﻓﺎلﺮﺟﻞ ﻳﺘﺨﺬﻫﺎ ﺗ�ﺮﻣﺎ وﺠﺗﻤﻼ‪ ،‬ﻻ ﻳنﻰﺴ ﺣﻰﺘ‬
‫ﻇﻬﻮرﻫﺎ و�ﻄﻮﻧﻬﺎ ﻲﻓ ﻋﺮﺴﻫﺎ و�ﺮﺴﻫﺎ‪ .‬وأﻣﺎ اﻟﻲﺘ � ﻋﻠﻴﻪ وزر‪ ،‬ﻓﺎﺬﻟي ﻳﺘﺨﺬﻫﺎ أﺮﺷا و�ﻄﺮا‬
‫و�ﺬﺧﺎ ‪ ،‬ور�ﺎء اﻨﻟﺎس ﻓﺬلﻚ اﺬﻟي ﻋﻠﻴﻪ الﻮزر ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻓﺎﺨﻟﻤﺮ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ أﻧﺰل اﷲ‬
‫َ َ َ ۡ َ ۡ ۡ َ َ َ َّ َ‬
‫خۡٗ‬
‫�� يَ َرهُۥ‪َ ٧‬و َمن‬ ‫ﻲﻠﻋ ﻓﻴﻬﺎ ﺷيﺌﺎ إﻻ ﻫﺬه اﻻﻳﺔ اﺠﻟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻔﺎذة‪�﴿ :‬من �عمل مِثقال ذر ٍ�‬
‫َ ٗ َ‬ ‫َۡ َ َ‬ ‫َۡ ۡ‬
‫�ع َمل مِثقال ذ َّر� ٖ ّ‬
‫�� ي َرهُۥ‪] ﴾٨‬اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪.[٨-٧ :‬‬
‫»ھﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﻨﺰی ﮐﻪ زﮐﺎت آن را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬آن ﭘﻮل و اﻧﺪوﺧﺘﻪ‬
‫او‪ ،‬درآﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺼﻮرت ورقھﺎﯾﯽ درﻣﯽآﯾﺪ‪،‬ﮐﻪ دﻧﺪهھﺎ و ﭘﮫﻠﻮ و‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ وی را‪ ،‬ﺑﺪان داغ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در روزی ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏھﺰار ﺳﺎل‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٤٤‬‬

‫دﻧﯿﺎﯾﯽ ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ راه آن ﺷﺨﺺ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽرود ﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﮫﻨﻢ‪ .‬ھﺮﮐﺴﯽﮐﻪ ﺷﺘﺮاﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وزﮐﺎت آنھﺎ‬
‫را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ آنھﺎ را در وﺳﯿﻊﺗﺮﯾﻦ دﺷﺖ ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارﻧﺪ و از روی ﺻﺎﺣﺐﺷﺎن‬
‫ً‬
‫ﮔﺬراﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه آﺧﺮﯾﻦ ﺷﺘﺮ از روی او ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺪدا اوﻟﯽ را ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و‬
‫از روی او ﻣﯽﮔﺬراﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﻪ آﺧﺮی و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در‬
‫روزیﮐﻪ ﯾﮑﮫﺰارﺳﺎل ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ ﺣﺴﺎب ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ راه اوﻧﯿﺰﯾﺎ ﺳﻮی‬
‫ﺑﮫﺸﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺳﻮی دوزخ«‪.‬‬
‫ھﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و زﮐﺎت آنھﺎ را ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ درروز ﻗﯿﺎﻣﺖ آنھﺎ‬
‫را در دﺷﺘﯽ ﺑﺴﯿﺎر وﺳﯿﻌﯽ ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارﻧﺪ ﺗﺎ از روی ﻧﻌﺶ ﺻﺎﺣﺒﺸﺎن ﺑﮕﺬرﻧﺪ و او را زﯾﺮ‬
‫ﺳﻢ ﺧﻮد ﻟﮕﺪﻣﺎلﮐﻨﻨﺪ و او را ﺷﺎخ ﺑﺰﻧﻨﺪ ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﯾﮑﺒﺎر اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﻧﺠﺎمﮔﺮﻓﺖ ﻣﺠﺪد‬
‫ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖﮐﻪ ﯾﮏھﺰار ﺳﺎل ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬آﻧﮕﺎه راه وی ﺑﻪ ﺳﻮی ﺑﮫﺸﺖ‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺟﮫﻨﻢ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪﮐﻪ زﮐﺎت اﺳﺒﺎن ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﯿﺮو ﺑﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ آنھﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ .‬ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫اﺳﺐھﺎ ﺳﻪ ﮔﺮوھﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮایﮔﺮوھﯽ ﻣﺰد و ﺛﻮاب و ﺑﺮای ﮔﺮوھﯽ ﭘﺮده و ﻋﯿﺐ ﭘﻮش و ﺑﺮای‬
‫ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬ﮔﻨﺎه و وﺑﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺒﺎﻧﯽ راﮐﻪ دارد‪ ،‬در راه ﺧﺪا ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮد و‬
‫آنھﺎ را ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎده در راه ﺧﺪا ﻧﮕﺎھﺪاری ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻧﺪازه ﻋﻠﻮﻓﻪای ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ آنھﺎ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻋﻄﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ آنھﺎ را در ﭼﺮاﮔﺎھﯽ ﺑﭽﺮاﻧﺪ و در‬
‫رودﺧﺎﻧﻪای آنھﺎ را آب دھﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﻧﺪازه ﻋﻠﻮﻓﻪایﮐﻪ از آن ﭼﺮاﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﺑﺎﻧﺪازه ﻗﻄﺮات آﺑﯽﮐﻪ ازآن رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽآﺷﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ آنھﺎ ﻣﺰد وﭘﺎداش ﻣﯽدھﺪ‬
‫ﺣﺘﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺰد ﺑﻮل وﻣﺪﻓﻮع آنھﺎ را ﻧﯿﺰﺑﻪ وی ﻣﯽﭘﺮدازد و اﮔﺮ از ﺗﭙﻪ ﯾﺎ ﺗﭙﻪھﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺎﻻ روﻧﺪ ﺑﺎﻧﺪازه ﮔﺎمھﺎی آنھﺎ ﻧﯿﺰ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ آنھﺎ ﭘﺎداش ﻣﯽ دھﺪ‪ .‬اﮔﺮﮐﺴﯽ اﺳﺒﺎن‬
‫را ﺑﺮای ﺣﻔﻆ آﺑﺮو و آراﺳﺘﮕﯽ و زﯾﻨﺖ ﻧﮕﺎھﺪاریﮐﻨﺪ و در ﺣﺎل ﺳﺨﺘﯽ وﻓﺮاﺧﯽ ﺣﻘﻮق‬
‫ﭘﺸﺖ وﺷﮑﻢ آنھﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎن را ﺑﺮ آنھﺎ ﺳﻮارﮐﻨﺪ و اززاد و وﻟﺪ‬
‫آنھﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺸﺶﮐﻨﺪ وﺑﺤﺎل آنھﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬آنھﺎ ﺑﺮای او ﭘﺮده ﻋﯿﺐ ﭘﻮش ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و‬
‫اﮔﺮﮐﺴﯽ اﺳﺒﺎن را ﺑﺮای ﺗﻔﺎﺧﺮ و ﺗﮑﺒﺮ و ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺗﻈﺎھﺮ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻧﮕﺎھﺪاریﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫آنھﺎ ﺑﺮای وی ﻋﺬاب وﮔﻨﺎه و وﺑﺎل ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬زﮐﺎت ﺧﺮﻣﺎ ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎره آنھﺎ ﭼﯿﺰی ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﻣﮕﺮاﯾﻦ‬
 ‫‪٤٤٥‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫آﯾﻪ ﺟﺎﻣﻊ‪/ :‬ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ﻣﺜﻘﺎل ذره ﻧﯿﮑﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻧﯿﮏ آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و‬
‫ھﺮﮐﺲ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ﻣﺜﻘﺎل ذره ﺑﺪیﮐﻨﺪ ﭘﺎداش ﺑﺪ آن را ﻣﯽ ﺑﯿﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﯿﺨﯿﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ آﺗﺎه اﷲ ﻣﺎﻻ ﻓﻠﻢ ﻳﺆد‬
‫ز�ﺗﻪ ﻣﺜﻞ ﻪﻟ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﺷﺠﺎﺎﻋ أﻗﺮع ﻪﻟ ز�يﺒﺘﺎن ﻳﻄﻮﻗﻪ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪ ،‬ﺛﻢ ﻳﺄﺧﺬ ﺑﻠﻬﺰﻣﺘﻴﻪ ‪-‬‬
‫� ٱ َّ� َ‬
‫ِين‬ ‫ﻳﻌ� ﺷﺪﻗﻴﻪ ‪ -‬ﺛﻢ ﻳﻘﻮل‪ :‬أﻧﺎ ﻛ�ك‪ ،‬أﻧﺎ ﻣﺎلﻚ‪ .‬ﺛﻢ ﺗﻼ ﻫﺬه اﻻﻳﺔ‪َ ﴿ :‬و َ� َ�ۡ َس َ َّ‬
‫َ ُ َ‬
‫َ� ۡبخلون﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪» .[١٨٠ :‬اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪﮐﺴﯽ ﻣﺎﻟﯽ را ارزاﻧﯽ دارد و او زﮐﺎت آن را‬
‫ﻣﺎرﺳﻤﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎک ﺧﺎﻟﺪار‪ ،‬ﻣﺠﺴﻢ ﻣﯽ‬ ‫ّ‬ ‫ﻧﺪھﺪ‪ ،‬در روزﻗﯿﺎﻣﺖ آن ﻣﺎل ﺑﺼﻮرت ﯾﮏ‬
‫ﮔﺮدد و ﺑﺪور ﮔﺮدن ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪ ﻣﯽزﻧﺪ و او راﮔﺎز ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ھﻤﺎن ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺗﻮ ھﺴﺘﻢﮐﻪ زﮐﺎت آن را ﻧﭙﺮداﺧﺘﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﯾﮥ ‪ ١٨٠‬ﺳﻮرۀ‬
‫آل ﻋﻤﺮان را ﺧﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺑﺰاز و ﺑﯿﮫﻘﯽﮐﻪ ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از اوﺳﺖ ھﺮ ﺳﻪ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺮﺸ اﻤﻟﻬﺎﺟﺮ�ﻦ ﺧﺼﺎل ﻤﺧﺲ ‪-‬‬
‫إن اﺑﺘﻠﻴﺘﻢ ﺑﻬﻦ وﻧﺰﻟﻦ ﺑ�ﻢ أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ أن ﺗﺪر�ﻮﻫﻦ ‪ :-‬لﻢ ﺗﻈﻬﺮ اﻟﻔﺎﺣﺸﺔ ﻲﻓ ﻗﻮم‬
‫ﻗﻂ ﺣﻰﺘ ﻳﻌﻠﻨﻮا ﺑﻬﺎ إﻻ ﻓﺸﺎ ﻓﻴﻬﻢ اﻻوﺟﺎع اﻟﻲﺘ لﻢ ﺗ�ﻦ ﻲﻓ أﺳﻼﻓﻬﻢ‪ ،‬ولﻢ ﻳﻨﻘﺼﻮا‬
‫اﻤﻟﻜﻴﺎل واﻤﻟ�ان‪ ،‬إﻻ أﺧﺬوا ﺑﺎلﺴن� وﺷﺪة اﻤﻟﺆﻧﺔ وﺟﻮر الﺴﻠﻄﺎن‪ .‬ولﻢ ﻳﻤﻨﻌﻮا ز�ة‬
‫أمﻮاﻬﻟﻢ‪ ،‬إﻻ ﻣﻨﻌﻮا اﻟﻘﻄﺮ ﻣﻦ الﺴﻤﺎء‪ ،‬ولﻮﻻ اﺒﻟﻬﺎﺋﻢ لﻢ ﻳﻤﻄﺮوا‪ ،‬ولﻢ ﻳﻨﻘﻀﻮا ﻋﻬﺪ‬
‫اﷲ وﻋﻬﺪ رﺳﻮﻪﻟ‪ ،‬إﻻ ﺳﻠﻂ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻋﺪو ﻣﻦ ﻏ�ﻫﻢ ﻓﻴﺄﺧﺬ ﺑﻌﺾ ﻣﺎ ﻲﻓ أﻳﺪﻳﻬﻢ‪ ،‬وﻣﺎ‬
‫لﻢ ﺤﺗ�ﻢ أﺋﻤﺘﻬﻢ ﺑ�ﺘﺎب اﷲ‪ ،‬إﻻ ﺟﻌﻞ ﺑﺄﺳﻬﻢ ﺑيﻨﻬﻢ« »ایﮔﺮوه ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺞ‬
‫ﺧﺼﻠﺖ و ﺻﻔﺖ ﺑﺪ ھﺴﺖ اﮔﺮ ﺑﺪانھﺎ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪﯾﺪ و اﯾﻦ ﺻﻔﺎت در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ‬
‫ﭘﺪﯾﺪار ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ ﺧﺪا از اﯾﻨﮑﻪ آنھﺎ را درﯾﺎﺑﯿﺪ ﯾﻌﻨﯽ ازآن ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻨﯿﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه‬
‫ﮔﻨﺎه و آﻟﻮدﮔﯽ زﻧﺎ و ﺑﯽﻋﻔﺘﯽ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻗﻮﻣﯽ آﺷﮑﺎر ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪایﮐﻪ آن را‬
‫ﻋﻠﻨﯽ و آﺷﮑﺎرا‪ ،‬اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﺑﯿﻤﺎریھﺎﯾﯽ در ﻣﯿﺎن آن ﻗﻮم ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎنﺷﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ھﺮ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽﮐﻪ در ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ و‬
‫وزﻧﻪ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ و آنھﺎ را ﮐﻤﺘﺮ از ﺣﺪ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﺪھﺪ‪ ،‬آن ﻗﻮم و ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺸﮑﺴﺎﻟﯽ و ﺳﺨﺘﯽ زﻧﺪﮔﯽ و ﭘﺎدﺷﺎه و ﺣﮑﻤﺮوای ﺳﺘﻤﮑﺎر‪ ،‬دﭼﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ھﺮ‬
‫ﻗﻮﻣﯽ ﮐﻪ زﮐﺎت اﻣﻮال ﺧﻮد را ﻧﺪھﺪ‪ ،‬دﭼﺎرﮐﻢ ﺑﺎراﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﺨﺎﻃﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٤٦‬‬

‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت و داﻣﮫﺎﯾﺸﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﺻﻼ ﺑﺎراﻧﯽ ﺑﺮآﻧﮫﺎ ﻧﻤﯽﺑﺎرﯾﺪ‪ ،‬ھﺮﻗﻮم و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﻋﮫﺪ‬
‫و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﺪا و رﺳﻮل وی را ﺑﺸﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ دﺷﻤﻨﯽ از ﻏﯿﺮﺧﻮدﺷﺎن را‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻂ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از داراﺋﯽﺷﺎن را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و ھﺮ ﻗﻮﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎنﺷﺎن ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﻨﺪ و ﮐﺘﺎب ﺧﺪا در ﻣﯿﺎنﺷﺎن ﺣﮑﻢ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬آن ﻗﻮم ﺑﻪ ﺟﻨﮓ داﺧﻠﯽ دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺷﯿﺨﯿﻦ از اﺣﻨﻒ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬ﮐﻪ در آن ھﻨﮕﺎم ﻣﺮدی ﺑﺎ ﻣﻮی ژوﻟﯿﺪه و ﺟﺎﻣﻪ و ھﯿﺎﺗﯽ ﺧﺸﻦ آﻣﺪ‬
‫و ﺳﻼمﮐﺮد وﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮋده ﺑﺎد ﻣﺎل اﻧﺪوزاﻧﯽﮐﻪ زﮐﺎت آن را ﻧﻤﯽدھﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻨﮑﻪ در‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﻨﮓھﺎ را درآﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ داغ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وآن را ﺑﺮروی ﻧﻮک‬
‫ﭘﺴﺘﺎنﺷﺎن ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﺷﺎﻧﻪ آنھﺎ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﺮﺷﺎﻧﻪ آنھﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﺗﺎ از ﭘﺴﺘﺎنﺷﺎن ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﭘﺮﯾﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ آن‬
‫ﻣﺮد ‪-‬اﺑﻮذر ‪-‬رﻓﺖ و ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺳﺘﻮﻧﮫﺎی ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﺗﮑﯿﻪ زد‪ .‬ﻣﻦ او را‬
‫دﻧﺒﺎلﮐﺮدم و ﻧﺰد او ﻧﺸﺴﺘﻢ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ او را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻢ‪ .‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آن ﻗﻮم‬
‫از ﺳﺨﻦ ﺗﻮ ﺑﺪﺷﺎن آﻣﺪ‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﺎن ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﻓﮫﻤﻨﺪ‪ .‬دوﺳﺘﻢ و ﻣﺤﺒﻮﺑﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺤﺒﻮب ﺷﻤﺎ ﮐﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪص‪ ،‬او ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎﮐﻮه اﺣﺪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ؟ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ روز ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺪ‪ .‬و ﻣﻦ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدم ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮا ﺑﻪ دﻧﺒﺎلﮐﺎری و ﻧﯿﺎزیﮐﻪ دارد‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬درﺟﻮاب اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آری‪،‬ﮐﻮه اﺣﺪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﭼﻘﺪر دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه ﮐﻮه اﺣﺪ ﻃﻼ ﻣﯽداﺷﺘﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ھﻤﻪ آن را اﻧﻔﺎق‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم ﻣﮕﺮ ﺳﻪ دﯾﻨﺎر را ﺑﻠﯽ اﯾﻦھﺎ ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﻓﮫﻤﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﮫﺎ در ﻓﮑﺮﺟﻤﻊﮐﺮدن‬
‫ﻣﺎل دﻧﯿﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻘﺎء اﻟﻠﻪ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪم‪ ،‬ﭼﯿﺰی از‬
‫ﻣﺎل دﻧﯿﺎ را از آﻧﺎن ﻧﻤﯽﺧﻮاھﻢ و در ﺑﺎره دﯾﻦ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ازآﻧﺎن اﺳﺘﻔﺘﺎء ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از دادن زﮐﺎت اﻣﺘﻨﺎع ورزد‪:‬‬

‫ﺑﺎﺟﻤﺎع اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ زﮐﺎت از ﺟﻤﻠﻪ واﺟﺒﺎت و ﻓﺮاﯾﺾ دﯾﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ و از ﺿﺮورﯾﺎت‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺸﻤﺎر اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ وﺟﻮب آن را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ از دﯾﻦ اﺳﻼم‬
‫ﺧﺎرج و ﺑﻌﻨﻮانﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن‬
‫ﺻﻮرت ﭼﻮن اﺣﮑﺎم اﺳﻼم را‪ ،‬ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺬور ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ‬
 ‫‪٤٤٧‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫وﺟﻮﺑﯿﺖ زﮐﺎت ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از دادن آن اﻣﺘﻨﺎع ورزد‪ ،‬اوﮔﻨﺎھﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد وﻟﯽ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و از اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﺣﺎﮐﻢ واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺰور زﮐﺎت را از او ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬و او‬
‫را ﺗﻌﺰﯾﺮ و ﺗﻨﺒﯿﻪ و ﻣﺠﺎزاتﮐﻨﺪ‪ .‬و در اﯾﻨﺼﻮرت ﺣﺎﮐﻢ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ اززﮐﺎت ﻣﻘﺮر را از او‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻗﺪﯾﻢ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﻋﻼوه ﺑﺮ زﮐﺎت ﻧﺼﻒ‬
‫ﻣﺎﻟﺶ را ﻧﯿﺰ ﺑﻌﻨﻮان ﺟﺮﯾﻤﻪ و ﻣﺠﺎزات از او ﺑﮕﯿﺮد ‪-‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺎل و داراﯾﯽ ﺧﻮد را‬
‫ﭘﻨﮫﺎن ﮐﺮد ﺗﺎ زﮐﺎت آن را ﻧﺪھﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻣﻮال وی آﺷﮑﺎر ﮔﺮدﯾﺪ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫زﮐﺎت ﻧﺼﻒ ﻣﺎﻟﺶ را ﻧﯿﺰﺑﻌﻨﻮان ﺟﺮﯾﻤﻪ از او ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻪ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐﻢ و ﺑﯿﮫﻘﯽ از ﺑﮫﺰ ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ و اواز ﭘﺪرش‪ ،‬رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻲﻓ ﻞﻛ إﺑﻞ ﺳﺎﺋﻤﺔ‪ ،‬ﻲﻓ ﻞﻛ أر�ﻌ�‬
‫اﺑﻨﺔ ﺒﻟﻮن ﻻ ﻳﻔﺮق إﺑﻞ ﻋﻦ ﺣﺴﺎﺑﻬﺎ ﻣﻦ أﻋﻄﺎﻫﺎ مﺆﺠﺗﺮا ﻓﻠﻪ أﺟﺮﻫﺎ‪ ،‬وﻣﻦ ﻣﻨﻌﻬﺎ ﻓﺈﻧﺎ‬
‫آﺧﺬوﻫﺎ وﺷﻄﺮ ﻣﺎﻪﻟ ﻋﺰﻣﺔ ﻣﻦ ﻋﺰﻣﺎت ر�ﻨﺎ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﻰﻟ ﻻ �ﻞ ﻻل �ﻤﺪ ﻣﻨﻬﺎ ﺷﺊ« »از‬
‫ﺑﺎﺑﺖ ھﺮ ﭼﮫﻞ ﺷﺘﺮ ﺳﺎﺋﻤﻪ ‪-‬ﺷﺘﺮاﻧﯽﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻓﺼﻮل ﺳﺎل ازﻋﻠﻒ ﺧﻮدرواﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ‪ -‬ﯾﮏ ﺑﭽﻪ ﺷﺘﺮی ﮐﻪ دو ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده اﺳﺖ و ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﮫﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت از ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺘﺮان ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ھﯿﭻ ﺷﺘﺮی از ﺣﺴﺎب زﮐﺎت اﺳﺘﺜﻨﺎء‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﻣﺰد و ﭘﺎداش از ﺧﺪا‪ ،‬زﮐﺎت را ﭘﺮداﺧﺖﮐﺮد‪ ،‬او ﻣﺰد و ﭘﺎداش‬
‫ﺧﻮد را ﺧﻮاھﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬و ھﺮﮐﺲ از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﺎ آن را ازاو‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ وﻧﺼﻒ ﻣﺎﻟﺶ را ﻧﯿﺰ ﺑﻌﻨﻮان ﺟﺮﯾﻤﻪ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﻌﻨﻮان ﺣﻘﯽ‬
‫از ﺣﻘﻮﻗﺎت واﺟﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺰرگ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﯿﻢ و ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی از زﮐﺎت ﺑﺮای آل ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را »ﺻﺎﻟﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ اﺑﻦ‬
‫ﺣﺠﺮﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ »ﺑﮫﺰ« ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ از اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‬
‫اھﻞ ﻋﻠﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﺛﺒﺎت ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﺪ ﻣﺎ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮔﺮوھﯽ و ﻗﻮﻣﯽ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ وﺟﻮب زﮐﺎت ازﭘﺮداﺧﺖ آن ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ورزﻧﺪ واﯾﻦ ﻗﻮم‬
‫دارای ﻗﺪرت دﻓﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ آن ﻗﻮم ﺟﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ . .‬ﭼﻮن ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»أمﺮت أن أﻗﺎﺗﻞ اﻨﻟﺎس ﺣﻰﺘ �ﺸﻬﺪوا أن ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬وأن �ﻤﺪا رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬و�ﻘﻴﻤﻮا‬
‫الﺼﻼة‪ ،‬و�ﺆﺗﻮا الﺰ�ة‪ ،‬ﻓﺈذا ﻓﻌﻠﻮا ذلﻚ ﻋﺼﻤﻮا ﻣ� دﻣﺎءﻫﻢ وأمﻮاﻬﻟﻢ إﻻ ﺤﺑﻖ اﻻﺳﻼم‬
‫وﺣﺴﺎﺑﻬﻢ ﻰﻠﻋ اﷲ« »ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪهﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺠﻨﮕﻢ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٤٨‬‬

‫اﻟﻠﻪ و رﺳﺎﻟﺖ ﻣﻦﮔﻮاھﯽ دھﻨﺪ و اﻗﺮارﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﻧﺪ و زﮐﺎت اﻣﻮال ﺧﻮد را ﺑﺪھﻨﺪ‪،‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﭼﻨﯿﻦﮐﺮدﻧﺪ ﺧﻮن و ﻣﺎﻟﺸﺎن را ازﻣﻦ ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﺼﻮن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در اﺟﺮای‬
‫اﺣﮑﺎم اﺳﻼم‪،‬ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺧﻮن رﯾﺰی ﯾﺎ ﻏﺮاﻣﺖ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺴﺎﺑﺶ ﺑﺎ ﺧﺪا اﺳﺖ«‪ .‬و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﺘﻮﻓﺎﮔﺸﺖ و اﺑﻮﺑﮑﺮﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ رﺳﯿﺪ وﮔﺮوھﯽ از اﻋﺮاب ﻣﺮﺗﺪﮔﺸﺘﻨﺪ و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آنھﺎ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺟﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أمﺮت أن أﻗﺎﺗﻞ اﻨﻟﺎس ﺣﻰﺘ ﻳﻘﻮلﻮا ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﻗﺎﻬﻟﺎ ﻓﻘﺪ ﻋﺼﻢ ﻣ� ﻣﺎﻪﻟ‬
‫وﻧﻔﺴﻪ إﻻ ﺤﺑﻘﻪ وﺣﺴﺎﺑﻪ ﻰﻠﻋ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ« »ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﺠﻨﮕﻢ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ . :‬ﻻاﻟﻪ اﻻاﻟﻠﻪ‪ .‬ھﺮﮐﺲ اﯾﻦﮐﻠﻤﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺟﺎن و ﻣﺎﻟﺶ در‬
‫اﻣﺎن اﺳﺖ‪،‬ﻣﮕﺮدراﺟﺮای اﺣﮑﺎم اﺳﻼم و ﺣﺴﺎﺑﺶ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪای‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ھﺮﮐﺲ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز و زﮐﺎت ﻓﺮق ﺑﮕﺬارد‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و زﮐﺎت ﻧﺪھﺪ ﺑﺎ او ﺧﻮاھﻢ ﺟﻨﮕﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﯽﮔﻤﺎن زﮐﺎت ﺣﻖ ﻣﺎل‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ اﮔﺮ ﺑﺰﻏﺎﻟﻪای را ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﺑﺎز دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﺑﺎ آﻧﺎن ﺧﻮاھﻢ ﺟﻨﮕﯿﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ را‪ ،‬در ﻗﻠﺐ اﺑﻮﺑﮑﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و داﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ‬
‫او راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺮ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﺑﻪ ﺟﺎی »ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ«‪» ،‬ﻋﻘﺎل«‬
‫‪ -‬زاﻧﻮﺑﻨﺪ ﺷﺘﺮ ‪ -‬را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫زﮐﺎت ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬

‫ﺑﺮ ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن آزادهای ﮐﻪ اﻣﻮال زﮐﻮی وی ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬دادن زﮐﺎت‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب در زﮐﺎت‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت‪ ،‬زاﯾﺪ ﺑﺮ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪیھﺎی ﺿﺮوری ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ ھﯿﭻ‬
‫ﮐﺲ از آنھﺎ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺧﻮراک‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎک‪ ،‬ﻣﺴﮑﻦ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺎب و‬
‫ذھﺎب‪ ،‬اﺑﺰار و آﻻتﮐﺎر و ﺷﻐﻞ )ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﮐﺎت اﻣﻮال ﺧﻮد را ﺑﺪھﺪ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﯾﮫﺎﯾﺶ ﺗﺎﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
 ‫‪٤٤٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫‪ -۲‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﯾﮏ ﺳﺎل ھﺠﺮی از داﺷﺘﻦ آن ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺑﮕﺬرد‪ .‬ﮐﻪ ﻣﺪت ﯾﮑﺴﺎل از‬
‫اﺑﺘﺪای داﺷﺘﻦ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در ﻇﺮف ﺳﺎل از ﺣﺪ‬
‫ﻧﺼﺎب ﮐﻤﺘﺮﻧﺸﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﻃﯽ ﺳﺎل ﺣﺪ ﻧﺼﺎبﮐﺎھﺶ ﯾﺎﺑﺪ ﺳﭙﺲ دوﺑﺎره ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬اﺑﺘﺪای ﺳﺎل از زﻣﺎن ﺑﻪ ﺣﺪﮐﻤﺎل رﺳﯿﺪن آن ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻧﻮویﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ ﻣﺎ و ﻣﺬھﺐ ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ و ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء‪ ،‬در ﻣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫زﮐﺎت از ﻋﯿﻦ آن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل از داﺷﺘﻦ آن ﻣﻌﺘﺒﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻼ و‬
‫ﻧﻘﺮه و ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬وﺟﻮد ﺣﺪ ﻧﺼﺎب در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت ﺳﺎل ﺷﺮط ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﯾﮏ‬
‫ﻟﺤﻈﻪ ازﺳﺎل ﺣﺪ ﻧﺼﺎبﮐﺎھﺶ ﯾﺎﺑﺪ آن ﺳﺎل ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و اﺑﺘﺪای ﺳﺎل از زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮددﮐﻪ ﻣﺎل ﻣﺠﺪدا ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ آﻧﺴﺖﮐﻪ در ﻣﺎل زﮐﻮی در اﺑﺘﺪا و آﺧﺮ ﺳﺎل ﺣﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﮐﺎھﺶ ازﺣﺪ ﻧﺼﺎب درﻃﯽ ﺳﺎل اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ اﮔﺮ درآﻏﺎز ﺳﺎل‬
‫دوﯾﺴﺖ درھﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻃﯽ ﺳﺎل ھﻤﻪ آنھﺎ را از دﺳﺖ ﺑﺪھﺪ ﻣﮕﺮ ﯾﮏ درھﻢ‪.،‬‬
‫ﯾﺎ ﭼﮫﻞﮔﻮﺳﻔﻨﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻃﯽ ﺳﺎل ھﻤﮕﯽ ﺗﻠﻒﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﯾﮏ راسﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ در آﺧﺮ ﺳﺎل دوﯾﺴﺖ درھﻢ ﯾﺎ ﭼﮫﻞ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﻣﺠﺪدا ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ ،‬ﺑﺮ وی واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ زﮐﺎت ھﻤﻪ آن را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ درﻣﯿﺎن ﺳﺎل ﺣﺪ ﻧﺼﺎب را ﻓﺮوﺧﺖ ﯾﺎ آن را‬
‫ﺑﻨﻮع و ﺟﻨﺲ دﯾﮕﺮی ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮد آن ﺳﺎل ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮔﺮدد و از ﻧﻮ ﺳﺎل دﯾﮕﺮرا ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط دوم درزراﻋﺖ و ﻣﯿﻮهھﺎ ﺷﺮط و ﻣﻌﺘﺒﺮﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ زﮐﺎت آنھﺎ روز‬
‫َ َ ُ ْ َ َّ‬
‫حق ُهۥ‬ ‫درو و ﺧﺮﻣﻦ و ﻣﯿﻮه ﭼﯿﻨﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وءاتوا‬
‫يَ ۡو َم َح َصا ِده ِۖۦ﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪» .[١٤١ :‬و ﺣﻖ آن را روز درو ﺑﭙﺮدازﯾﺪ«‪ .‬ﻋﺒﺪریﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻣﻮاﻟﯽﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ زﮐﺎت آنھﺎ داده ﺷﻮد دو ﻧﻮﻋﻨﺪ‪:‬‬
‫اول‪ ،‬اﻣﻮاﻟﯽﮐﻪ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ آنھﺎ در ﺧﻮد آنھﺎ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪﮔﻨﺪم و ﺟﻮ و ﺳﺎﯾﺮ ﺣﺒﻮﺑﺎت‬
‫وﻣﯿﻮهھﺎ‪ ،‬ھﻤﯿﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﺎل ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ ورﺳﯿﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ ،‬اﻣﻮاﻟﯽﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ و ﺑﮫﺮه دھﯽ ﻧﮕﺎھﺪاری ﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ درھﻢ و دﯾﻨﺎر‬
‫‪-‬و ﭘﻮلھﺎی راﯾﺞ روز‪ -‬وﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﺣﯿﻮاﻧﺎت زﻧﺪه‪ ،‬در اﯾﻦ ﻧﻮع از اﻣﻮال ﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﯾﮑﺴﺎل ﺑﺮ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ و ﺗﺎ ﯾﮑﺴﺎل از ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻧﮕﺬرد‪ ،‬زﮐﺎت آن‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬رای ﻓﻘﮫﺎء ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﻮوی«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٥٠‬‬

‫ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت از اﻣﻮال ﮐﻮدک و دﯾﻮاﻧﻪ‪:‬‬

‫اﮔﺮ اﻣﻮال ﮐﻮدک و دﯾﻮاﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ ﺑﺮ وﻟﯽ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ آنھﺎ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ زﮐﺎت را از اﻣﻮال آنھﺎ ﺑﯿﺮونﮐﻨﺪ و ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش و‬
‫او ازﺟﺪش و او از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ و�‬
‫ﻳتﻴﻤﺎ ﻪﻟ ﻣﺎل ﻓﻠﻴﺘﺠﺮ ﻪﻟ وﻻ ﻳﺮﺘ�ﻪ ﺣﻰﺘ ﺗﺄ�ﻠﻪ الﺼﺪﻗﺔ« »ھﺮﮐﺲ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﯾﺘﯿﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﻟﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﺠﺎرتﮐﻨﺪ وﻧﮕﺬاردﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت اﻣﻮال او را ﺑﺨﻮرد= ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖﮐﺎھﺶ ﯾﺎﺑﺪ«‪ .‬اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻠﯽ راﮔﻮاه اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﻔﮫﻮم ﻋﺎم اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮ درﺑﺎره‬
‫وﺟﻮب زﮐﺎت آن را ﺗﺎﮐﯿﺪﮐﺮده اﺳﺖ و آن را ﻗﺒﻮل دارد‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ زﮐﺎت اﻣﻮال ﯾﺘﯿﻤﺎﻧﯽﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ او ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رای اھﻞ ﻋﻠﻢ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮوھﯽ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ زﮐﺎت اﻣﻮال ﯾﺘﯿﻤﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد‪ .‬و‬
‫رای ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬وﮔﺮوھﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در اﻣﻮال‬
‫ﯾﺘﯿﻤﺎن زﮐﺎت ﻧﯿﺴﺖ و رای ﺳﻔﯿﺎن و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪه وﻟﯽ ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﮐﺴﯽﮐﻪ اﻣﻮال زﮐﻮی دارد و ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺪھﮑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬او ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺎﻧﺪازه ﮐﻔﺎف ﺑﺪھﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺟﺪاﮐﻨﺪ و از ﺑﻘﯿﻪ اﻣﻮاﻟﺶ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﺼﺎب ﻣﯽرﺳﺪ زﮐﺎت را‬
‫ﭘﺮداﺧﺖﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﻘﯿﻪ اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬زﮐﺎﺗﯽ ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺎل او ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻻ ﺻﺪﻗﺔ إﻻ ﻋﻦ ﻇﻬﺮ ﻏ�« »دادن‬
‫زﮐﺎت ﭘﺲ ازﺑﯽﻧﯿﺎزی اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ و ﺑﺨﺎری آن را ﺑﺼﻮرت ﻣﻌﻠﻖ ذﮐﺮﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎزھﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺗﺆﺧﺬ ﻣﻦ أﻏﻨﻴﺎﺋﻬﻢ وﺗﺮد ﻰﻠﻋ ﻓﻘﺮاﺋﻬﻢ« »زﮐﺎت از‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎزان ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان داده ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮای ﺷﺨﺺ ﺑﺪھﮑﺎر ﻓﺮق‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺑﺪھﯽ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻓﺪﻳﻦ اﷲ أﺣﻖ ﺑﺎﻟﻘﻀﺎء« »دﯾﻦ و ﺑﺪھﯽ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻀﺎء ﮔﺮدد«‪.‬‬
 ‫‪٤٥١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﯽ زﮐﺎت دارد و ﺑﻤﯿﺮد‪:‬‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺮد و ﺑﺮ وی ﺑﺪھﯽ زﮐﺎت ﺑﻮد ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﭘﯿﺶ ازﻃﻠﺐ ﻃﻠﺒﮑﺎران و ﭘﯿﺶ از‬
‫اﻧﺠﺎم وﺻﯿﺖ وی و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯿﺮاث‪ ،‬آن زﮐﺎت را از اﻣﻮال او ﺑﯿﺮونﮐﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫درﺑﺎره ﻣﻮارﯾﺚ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٓ َ‬‫َ‬ ‫ۡ‬
‫� ب ِ َها أ ۡو ديۡ ٖ �ن﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[١٢ :‬ﺗﺮﮐﻪ ﻣﯿﺖ ﺑﻌﺪ از اﻧﺠﺎم وﺻﯿﺖ‬ ‫ص َّيةٖ يُ ِ‬
‫وص‬ ‫﴿ ِم ۢن َ�ع ِد َو ِ‬
‫وی و ﺑﻌﺪ از ﭘﺮداﺧﺖ دﯾﻮن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﺪھﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺮداﺧﺖﮔﺮدد‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪»:‬ﻣﺮدی ﺑﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪:‬ﻣﺎدرم ﻣﺮده وروزه ﯾﮑﻤﺎه ﺑﺪھﮑﺎراﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺠﺎی اواﯾﻦ‬
‫ﯾﮏ ﻣﺎه را روزه ﺑﮕﯿﺮم؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮﻣﺎدرت ﺑﺪھﮑﺎر ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدی ﺑﺪھﯽ‬
‫او را ﺑﭙﺮدازی؟ او ﮔﻔﺖ‪:‬آری‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺲ ﺑﺪھﯽ ﺧﺪا‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد«‪ .‬ﺷﯿﺨﯿﻦ آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻧﯿﺖ ﺷﺮط اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﭼﻮن ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﺻﺤﺖ آن ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ آن‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان ﻋﺒﺎدت ﻻزم و ﺷﺮط اﺳﺖ ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪﮐﻪ زﮐﺎت دھﻨﺪه ﺑﮫﻨﮕﺎم ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫آن ﻗﺼﺪﮐﻨﺪﮐﻪ آن را ﺑﺮای رﺿﺎی ﺧﺪا و ﺑﻤﻨﻈﻮر ﮐﺴﺐ ﭘﺎداش از ﻃﺮف ﺧﺪا و ﺑﻌﻨﻮان‬
‫زﮐﺎت ﻓﺮض و واﺟﺐ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َما ٓ أُم ُِر ٓوا ْ إ َّ� ِ�َ ۡع ُب ُدوا ْ ٱ َّ�َ‬
‫ِ‬
‫ِين﴾ ]اﻟﺒﯿﻨﺔ‪» .[٥ :‬و ﺑﺪاﻧﺎن دﺳﺘﻮر داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ اﺧﻼص‬ ‫� َ ُ� ٱ ّ� َ‬ ‫ُۡ‬
‫�ل ِص َ‬
‫ِ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶﮐﻨﻨﺪ و دﯾﻦ را ازآن او ﺑﺪاﻧﻨﺪ«‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»إﻧﻤﺎ اﻻﻋﻤﺎل ﺑﺎﻨﻟﻴﺎت و�ﻧﻤﺎ لﻞﻜ امﺮئ ﻣﺎ ﻧﻮى« »ارزش اﻋﻤﺎل ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ اﻧﺠﺎم‬
‫دھﻨﺪه آن دارد و ﺑﻪ ھﺮﮐﺲ آن ﭼﯿﺰی ﻣﯽرﺳﺪﮐﻪ در ﻧﯿﺖ او ﺑﻮده اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ و‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺷﺮط داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﻨﺪه زﮐﺎت دروﻗﺖ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻮﻗﺖ ﭘﺮداﺧﺖ ﯾﺎ ﺑﻮﻗﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن واﺟﺐ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﻨﺪه زﮐﺎت ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻧﯿﺖﮐﻨﺪ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﻧﺪﮐﯽ ﭘﯿﺶ از ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﯽ ﺗﻮان ﻧﯿﺖ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺑﻮﻗﺖ وﺟﻮب آن‪:‬‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٥٢‬‬
‫ً‬
‫ھﻤﯿﻨﮑﻪ زﮐﺎت واﺟﺐ ﺷﺪ وﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب آن‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻓﻮرا آن را‬
‫ً‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮد و ﺗﺎﺧﯿﺮ در ﭘﺮداﺧﺖ آن ﺣﺮام اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﻮرا اﻣﮑﺎن ﭘﺮداﺧﺖ آن‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ درآن ﺻﻮرت ﺗﺎﺧﯿﺮﺗﺎ زﻣﺎن اﻣﮑﺎن ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺎﯾﺰاﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری از ﻋﻘﺒﻪ‬
‫ﺑﻦ اﻟﺤﺎرث رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮرا ﻣﯽﮔﺰاردم‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﺳﻼم داد‪ ،‬ﺑﺴﺮﻋﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﺰد ﯾﮑﯽ اززﻧﺎﻧﺶ رﻓﺖ ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ .‬ﭼﻮن دﯾﺪﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم ازﺳﺮﻋﺖ رﻓﺘﻦ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ وی درﺷﮕﻔﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ذﻛﺮت وأﻧﺎ ﻲﻓ الﺼﻼة‬
‫ﺗﺮﺒأ ﻋﻨﺪﻧﺎ‪ ،‬ﻓﻜﺮﻫﺖ أن ﻳﻤﻰﺴ أو ﻳبﻴﺖ ﻋﻨﺪﻧﺎ‪ ،‬ﻓﺄمﺮت ﺑﻘﺴﻤﺘﻪ« »در ھﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺎدم‬
‫آﻣﺪﮐﻪ ﻧﻘﺪﯾﻨﻪای ‪-‬ﻃﻼ ﯾﺎ ﻧﻘﺮه ‪ -‬ﭘﯿﺶ ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻢﮐﻪ ﺷﺐ ﭘﯿﺶ ﻣﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻟﺬا‬
‫دﺳﺘﻮر دادم آن را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺑﺨﺎری در ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ‪،‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﺧﺎﻟﻄﺖ الﺼﺪﻗﺔ ﻣﺎﻻ ﻗﻂ إﻻ أﻫﻠﻜﺘﻪ« »زﮐﺎت‬
‫ﺑﺎ ھﺮ ﻣﺎﻟﯽ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدی ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ«‪ .‬ﺣﻤﯿﺪی ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺪان اﻓﺰوده‪» :‬ﻳ�ﻮن ﻗﺪ وﺟﺐ ﻋﻠﻴﻚ ﻲﻓ ﻣﺎلﻚ ﺻﺪﻗﺔ ﻓﻼ ﺨﺗﺮﺟﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻴﻬﻠﻚ‬
‫اﺤﻟﺮام اﺤﻟﻼل« »ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در ﻣﺎل ﺷﻤﺎ زﮐﺎت واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد وﺷﻤﺎ آن را ازﻣﺎل‬
‫ﺧﻮد ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎل ﺣﺮام ﻣﺎل ﺣﻼل را ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدی ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﺷﺘﺎب در ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت‪:‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮان زﮐﺎت اﻣﻮال را ﭘﯿﺶ از ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﺳﺎل ﭘﺮداﺧﺖﮐﺮد‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ دو ﺳﺎل ﭘﯿﺶ‬
‫از ﻣﻮﻋﺪ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از زھﺮی رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮزﮐﺎت اﻣﻮال ﺧﻮد را ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﺳﺎل ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد»‪ .‬از ﺣﺴﻦ ﺳﻮال ﺷﺪ‪:‬اﮔﺮ ﻣﺮدی زﮐﺎت ﺳﻪ‬
‫ﺳﺎل ﺑﻌﺪی اﻣﻮال ﺧﻮد را ﺑﺪھﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟ او ﺟﻮاب داد‪ :‬آری‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬رای ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ھﺎدی و ﻗﺎﺳﻢ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫اﻟﻤﻮﯾﺪ ﺑﺎﻟﻠﻪ آن را ﺑﮫﺘﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺎﻟﮏ و رﺑﯿﻌﻪ و ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری و داود و اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ‬
‫ﺑﻦ اﻟﺤﺎرث و ﻧﺎﺻﺮ از اھﻞ ﺑﯿﺖﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪:‬ﭘﯿﺶ از ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﺳﺎل ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﺮض راﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻤﻘﺘﻀﺎی اﺣﺎدﯾﺚ وﺟﻮب زﮐﺎت ﺑﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﺳﺎل‪ ،‬ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺎ ﻗﻮلﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺗﻌﺠﯿﻞ را ﺻﺤﯿﺢ‬
 ‫‪٤٥٣‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﺳﺎل زﮐﺎت واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ودراﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎ‬
‫ھﻢ ﻧﺰاع واﺧﺘﻼﻓﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺧﺘﻼف در آن اﺳﺖﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﺳﺎل آن‬
‫را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺠﺎی زﮐﺎت واﺟﺐ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ«‪ .‬ا ھـ‪.‬‬
‫اﺑﻦ رﺷﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪»:‬اﺧﺘﻼف درآﻧﺴﺖﮐﻪ آﯾﺎ زﮐﺎت ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﻘﯽ اﺳﺖ واﺟﺐ‬
‫ﺑﺮای ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎن؟ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺶ‬
‫ازوﻗﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻧﯿﺰﭘﯿﺶ از ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﺳﺎل و ﻗﺒﻞ از ﻣﻮﻋﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ آن را ﯾﮏ ﺣﻖ واﺟﺐ در ﯾﮏ وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬دادن‬
‫آن ﺑﺼﻮرت داوﻃﻠﺒﯽ ﭘﯿﺶ از ﻣﻮﻋﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ دررای ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ اﺳﺘﺪﻻلﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﮐﺎت را ﭘﯿﺶ از ﻣﻮﻋﺪ از‬
‫ﻋﻤﻮﯾﺶ ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬ا ھـ‪.‬‬

‫دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﺑﺮای زﮐﺎت دﻫﻨﺪه‪:‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ وﻗﺘﯽﮐﻪ زﮐﺎت را از زﮐﺎت دھﻨﺪه ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎی ﺧﯿﺮ‬
‫َ َ َ ّ‬ ‫ُ ۡ ۡ ََۡ ۡ َ َ َٗ َُ ّ ُ ُ ۡ ََُّ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬خذ مِن أم�ٰل ِ ِهم صدقة �ط ِهرهم وتز� ِي ِهم بِها وص ِل‬
‫�﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[١٠٣ :‬زﮐﺎت اﻣﻮال آﻧﺎن را ﺑﮕﯿﺮ ﮐﻪ‬ ‫� ‪ٞ‬ن ل َّ ُه ۡمۗ َوٱ َّ ُ‬
‫َ َ ۡ ۡ َّ َ َ ٰ َ َ َ َ‬
‫علي ِهمۖ إِن صلوتك س‬
‫ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ روحﺷﺎن را از آﻟﻮدﮔﯽ ﺑﺨﻞ وﻃﻤﻊ ﭘﺎک ﺳﺎزی وروحﺷﺎن را ﭘﺮورش و‬
‫ﺗﺰﮐﯿﻪﮐﻨﯽ‪ ،‬و ﺑﺮایﺷﺎن دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﮐﻦ ﭼﻮن ﺑﯽﮔﻤﺎن دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﺗﻮ ﺑﺮایﺷﺎن آراﻣﺶ‬
‫روﺣﯽ ﺑﺪﻧﺒﺎل دارد«‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺴﺮ اﺑﯽ اوﻓـﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه زﮐـﺎﺗﯽ را ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� ﺻﻞ ﻋﻠﻴﻬﻢ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺪاﻧﺎن رﺣﻢ ﮐﻦ« و ﭘﺪرم اﻣـﻮال‬
‫زﮐﺎت را ﭘﯿﺶ اﯾﺸﺎن ﺑﺮد‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ا� ﺻﻞ ﻰﻠﻋ آل أﻲﺑ أو�«‪ ،‬اﺣﻤﺪ و دﯾﮕﺮان‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ از واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﺧﻮﺑﯽ را از ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت‬
‫ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آورد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا� ﺑﺎرك ﻓﻴﻪ و� إﺑﻠﻪ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻪ وی و‬
‫ﺷﺘﺮاﻧﺶ ﺑﺮﮐﺖ ﻋﻄﺎﮐﻦ«‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه اﻣﺎم زﮐﺎت را از زﮐﺎت دھﻨﺪه‪.‬‬
‫ﺗﺤﻮﯾﻞ ﮔﺮﻓﺖ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬آﺟﺮك اﷲ ﻓﻴﻤﺎ أﻋﻄﻴﺖ‪ ،‬و�ﺎرك لﻚ ﻓﻴﻤﺎ أﺑﻘﻴﺖ«‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٥٤‬‬

‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎداش آﻧﭽﻪﮐﻪ دادهای ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﻄﺎﮐﻨﺪ و آﻧﭽﻪ راﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪای‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﻓﺰاﯾﺶ دھﺪ«‪.‬‬

‫اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ در آنﻫﺎ زﮐﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ‬

‫)اﻣﻮال زﮐﻮی(‬
‫اﻣﻮاﻟﯽﮐﻪ از ﻧﻈﺮ اﺳﻼم زﮐﺎت در آنھﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻃﻼ‪ ،‬ﻧﻘﺮه )ﭘﻮل راﯾﺞ‬
‫ﺑﺠﺎی آنھﺎ(‪ ،‬ﺣﺒﻮﺑﺎت‪ ،‬ﻣﯿﻮهﺟﺎت‪ ،‬ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ‪ ،‬ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻃﯽ ﺳﺎل از‬
‫ﻋﻠﻮﻓﻪھﺎی آزاد ﺗﻌﻠﯿﻒ و ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﻧﯿﺎزی ﺑﻪ اﻧﺒﺎر ﮐﺮدن ﻋﻠﻮﻓﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدن و‬
‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪھﺎ‪.‬‬

‫زﮐﺎت ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‬
‫دﻟﯿﻞ وﺟﻮب آن‪:‬‬
‫ۡ َّ َ َ‬ ‫ون ٱ َّ� َه َ‬
‫َ ۡ ُ َ‬
‫ب َوٱلفِضة َو�‬ ‫درﺑﺎره زﮐﺎت ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ي� ِ�‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ََۡ ُۡ‬ ‫َّ َ َ ّ ۡ ُ َ َ َ‬
‫� َعل ۡي َها ِ� نَار َج َه َّن َم َ� ُتك َو ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫�َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ ََ‬
‫ى‬ ‫ِ‬ ‫م‬‫و‬ ‫ي‬ ‫‪٣٤‬‬‫�‬‫ٖ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫يل ٱ�ِ فب ِ�هم بِعذ ٍ‬
‫اب أ‬ ‫ينفِقو�ها ِ� سب ِ ِ‬
‫ِ� ۡم فَ ُذوقُوا ْ َما ُك ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ُ ۡ َٰ َ َ َ َۡ ُ‬ ‫َ‬
‫نت ۡم‬ ‫�� ۡم ِ�نفس‬ ‫جباههم وجنو�هم وظهورهمۖ �ذا ما ك‬ ‫بِها ِ‬
‫َ ۡ ُ َ‬
‫�ون‪] ﴾٣٥‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪) .[٣٥-٣٤ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ آن ﻗﺒﻼ ﮔﺬﺷﺖ(‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه داﺷﺘﻪ‬ ‫ت� ِ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪه و ﯾﮑﺴﺎل ازآن ﺑﮕﺬرد زﮐﺎت آنھﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺑﺼﻮرت‬
‫ﭘﻮل راﯾﺞ و ﻧﻘﺪ ﯾﺎ ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت و زﯾﻮرآﻻت ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﺑﺼﻮرت ﺷﻤﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺪ‬
‫ﻧﺼﺎب آن زاﯾﺪ ﺑﺮﺑﺪھﯽ و ﻧﯿﺎزھﺎی اﺻﻠﯽ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻃﻼ ﺑﺮای زﮐﺎت و ﻣﻘﺪار زﮐﺎت آن‪:‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﻣﻘﺪار ﻃﻼی ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ ﺑﯿﺴﺖ دﯾﻨﺎر رﺳﯿﺪ و ﯾﮑﺴﺎل ﺑﺮ آن ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬زﮐﺎت آن‬
‫ﻧﯿﻢ دﯾﻨﺎرﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﭼﮫﺎرم از ﯾﮑﺪھﻢ از ﺑﯿﺴﺖ دﯾﻨﺎر‪ .‬واز ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﺑﯿﺴﺖ دﯾﻨﺎر‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺪان ﻧﺴﺐ زﮐﺎت اﺧﺬ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏﭼﮫﺎرم از ﯾﮏدھﻢ از ﺑﯿﺴﺖ دﯾﻨﺎر = )‪=%۵/۲‬‬
‫دو و ﻧﯿﻢ درﺻﺪ(‪.‬‬
‫از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟيﺲ ﻋﻠﻴﻚ ﺷﺊ ‪ -‬ﻳﻌ� ﻲﻓ‬
‫اﺬﻟﻫﺐ ‪ -‬ﺣﻰﺘ ﻳ�ﻮن لﻚ ﻋﺮﺸون دﻳﻨﺎرا‪ ،‬ﻓﺈذا ﺎﻛﻧﺖ لﻚ ﻋﺮﺸون دﻳﻨﺎرا وﺣﺎل ﻋﻠﻴﻬﺎ‬
‫اﺤﻟﻮل‪ ،‬ﻓﻔﻴﻬﺎ ﻧﺼﻒ دﻳﻨﺎر‪.‬ﻓﻤﺎ زاد ﻓﺒﺤﺴﺎب ذلﻚ‪ ،‬وﻟيﺲ ﻲﻓ ﻣﺎل ز�ة ﺣﻰﺘ �ﻮل ﻋﻠﻴﻪ‬
 ‫‪٤٥٥‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫اﺤﻟﻮل«‪» .‬ﺗﺎ وﻗﺘﯽﮐﻪ ﻃﻼی ﺷﻤﺎ ﺑﻤﯿﺰان ﺑﯿﺴﺖ دﯾﻨﺎر ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﯿﺰی ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﻃﻼی ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﺴﺖ دﯾﻨﺎر رﺳﯿﺪ و ﯾﮏ ﺳﺎل از آن ﻣﺒﻠﻎ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﻧﺼﻒ دﯾﻨﺎر زﮐﺎت آن ﻣﯽﺷﻮد و از ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﺑﯿﺴﺖ دﯾﻨﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ زﮐﺎت ﺑﯿﺮون‬
‫ﮐﻦ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ازﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان زﮐﺎت ﺑﯿﺮونﮐﺮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را »ﺻﺤﯿﺢ« و ﺣﺎﻓﻆ آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از زرﯾﻖ ﻣﻮﻟﯽ ﺑﻨﯽ ﻓﺰاره رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ رﺳﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫وی ﻧﻮﺷﺖﮐﻪ‪ :‬از ﮐﺎﻻھﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﻪ ازﻧﺰد ﺗﻮ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ‪ ،‬از ھﺮﭼﮫﻞ‬
‫دﯾﻨﺎر ﯾﮏ دﯾﻨﺎر ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت از آنھﺎ ﺑﮕﯿﺮ و ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﭼﮫﻞ دﯾﻨﺎر ھﻢ ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ از‬
‫آن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﯾﮏ ﺳﻮم دﯾﻨﺎر از ﺑﯿﺴﺖ دﯾﻨﺎر ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻮد ﭼﯿﺰی از ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت‬
‫ازآن ﻣﮕﯿﺮ‪ .‬و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﻨﻮﯾﺲ ﮐﻪ ﺗﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل دﯾﮕﺮ از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻣﻌﺎﻓﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ در »ﻣﻮﻃﺎ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﺎ در آن ھﯿﭻ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت از ﺑﯿﺴﺖ دﯾﻨﺎر )ﻃﻼ( واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ازدوﯾﺴﺖ درھﻢ‬
‫)ﻧﻘﺮه( ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﯿﺴﺖ دﯾﻨﺎر از ﻧﻈﺮ وزن ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ وزن ‪ ۲۸‬و ﯾﮏ دوم درھﻢ ﻣﺼﺮی و وزن ھﺮ‬
‫ً‬
‫درھﻢ ﻣﺼﺮی ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ‪ ۱۲/۳‬ﮔﺮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻧﻘﺮه ﺑﺮای زﮐﺎت و ﻣﻘﺪار واﺟﺐ آن‪:‬‬
‫ﻧﻘﺮه ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺒﻠﻎ دوﯾﺴﺖ درھﻢ ﻧﺮﺳﺪ زﮐﺎت آن واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ دوﯾﺴﺖ‬
‫درھﻢ رﺳﯿﺪ ﻣﻘﺪار زﮐﺎت از دوﯾﺴﺖ درھﻢ ﯾﮏ ﭼﮫﺎرم از ﯾﮏ دھﻢ دوﯾﺴﺖ درھﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﻨﺞ درھﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و از ﻣﺎزاد ﺑﺮ دوﯾﺴﺖ ھﺮ اﻧﺪازه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ زﮐﺎت آن داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻪ در زﮐﺎت ﻧﻘﺪﯾﻦ ‪-‬ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ‪-‬ﺑﻌﺪ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب‪،‬ﮐﻢ ﯾﺎ زﯾﺎد ﻣﺎزاد‬
‫ﺑﺮﻧﺼﺎب آن ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ازﻋﻠﯽ ﭘﺴﺮاﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺪ ﻋﻔﻮت ﻟ�ﻢ ﻋﻦ اﺨﻟﻴﻞ والﺮﻗﻴﻖ‪ ،‬ﻓﻬﺎﺗﻮا ﺻﺪﻗﺔ الﺮﻗﺔ )اﻟﻔﻀﺔ( ﻣﻦ ﻞﻛ أر�ﻌ�‬
‫درﻫﻤﺎ‪ :‬درﻫﻢ‪ ،‬وﻟيﺲ ﻲﻓ �ﺴﻌ� وﻣﺎﺋﺔ ﺷﺊ‪ ،‬ﻓﺈذا ﺑﻠﻐﺖ ﻣﺎﺋت� ﻓﻔﻴﻬﺎ ﻤﺧﺴﺔ دراﻫﻢ« »ﻣﻦ‬
‫ﺷﻤﺎ را از زﮐﺎت اﺳﺒﺎن و ﺑﺮدﮔﺎن ﻣﻌﺎف داﺷﺘﻢ‪ .‬ﭘﺲ زﮐﺎت ﻧﻘﺮه را از ھﺮ ﭼﮫﻞ درھﻢ ﯾﮏ‬
‫درھﻢ ﺑﺪھﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺮه ﺗﺎ ﺑﻪ دوﯾﺴﺖ درھﻢ ﻧﺮﺳﺪ در آن زﮐﺎت ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺎﺑﺖ ﻣﺒﻠﻎ‬
‫ﯾﮑﺼﺪ و ﻧﻮد درھﻢ زﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﭼﻮن ﻣﻮﺟﻮدی ﺷﺨﺺ ﺑﻪ دوﯾﺴﺖ درھﻢ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٥٦‬‬

‫رﺳﯿﺪ از ﺑﺎﺑﺖ آن‪ ،‬ﭘﻨﺞ درھﻢ زﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬درﺑﺎره اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﺑﺨﺎری ﺳﻮال ﻧﻤﻮدم‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺻﺤﯿﺢ» اﺳﺖ‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪:‬ﺑﻪ‬
‫رای اھﻞ ﻋﻠﻢ در ﻣﻘﺪار ﮐﻤﺘﺮ از ﭘﻨﺞ »اوﻗﯿﻪ« زﮐﺎﺗﯽ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ھﺮ »اوﻗﯿﻪ« ﭼﮫﻞ‬
‫درھﻢ‪ ،‬و ﭘﻨﺞ »اوﻗﯿﻪ«‪ ،‬دوﯾﺴﺖ درھﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دوﯾﺴﺖ درھﻢ = ‪ ۲۷‬و ھﻔﺖ ﻧﮫﻢ رﯾﺎل‬
‫ً‬
‫ﻣﺼﺮی = ‪ ۵۵۵‬ﯾﮑﺪوم ﻗﺮش ﻣﺼﺮی اﺳﺖ‪ .‬ھﺮ درھﻢ واﺣﺪ وزن ﻣﺼﺮی ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ‪ ۳/۱۲‬ﮔﺮم‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﺑﮫﻢ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ؟‪:‬‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻘﺪار ﮐﻤﺘﺮ از ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻃﻼ داﺷﺘﻪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻘﺪار ﮐﻤﺘﺮ از ﺣﺪ ﻧﺼﺎب‬
‫ﻧﻘﺮه ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت‪ ،‬آنھﺎ را ﺑﻪ ھﻤﺪﯾﮕﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫ﭼﻮن دو ﺟﻨﺲ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬از ﺑﺎﺑﺖ آنھﺎ زﮐﺎﺗﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎره ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ‪ ١٩٩‬درھﻢ ﻧﻘﺮه و‬
‫ﻧﻮزده دﯾﻨﺎر ﻃﻼ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﮐﺎﺗﯽ ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ‪.‬‬

‫ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت از ﺑﺎﺑﺖ وام و ﻃﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺮ ذﻣﻪ دﯾﮕﺮان دارد‪:‬‬

‫وام و ﻃﻠﺐ از دﯾﮕﺮان دو ﺣﺎﻟﺖ دارد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺪھﮑﺎر‪ ،‬ﻃﻠﺐ ﻣﺎﻟﮏ را ﻗﺒﻮل دارد و ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎء در‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﻨﺪ رای دارﻧﺪ‪:‬‬
‫رای اول‪:‬ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺑﺖ ﻃﻠﺐ ﺧﻮد زﮐﺎت ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﭘﺮداﺧﺖ آن ﻻزم‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﻪ ﻃﻠﺐ ﺧﻮد را وﺻﻮلﮐﻨﺪ و آﻧﻮﻗﺖ از ﺑﺎﺑﺖ ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ زﮐﺎﺗﺶ را‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ رای ﺑﺮﻣﺒﻨﺎی رای ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ و ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری و ﺣﻨﻔﯽھﺎ و‬
‫ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫رای دوم‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎﻟﮏ ﻓﻮرا از ﺑﺎﺑﺖ ﻃﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ زﮐﺎت ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ آن را ﻧﯿﺰ‬
‫وﺻﻮل ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را وﺻﻮلﮐﻨﺪ و در آن ﺗﺼﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت آن را ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ودﯾﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و‬
‫اﯾﻦ رای ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی رای ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن و اﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺟﺎﺑﺮ و ﻃﺎووس و ﻧﺨﻌﯽ و ﺣﺴﻦ و‬
‫زھﺮی و ﻗﺘﺎده و ﺷﺎﻓﻌﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٤٥٧‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫رای ﺳﻮم‪:‬ﭼﻮن اﯾﻦ وام ﺑﮫﺮهدھﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت از ﺑﺎﺑﺖ آن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ در ﮐﺎﻻھﺎی ﻣﻮرد ﮐﺴﺐ وﮐﺎر رﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮد ‪ -‬اﺑﺰارﮐﺎر ‪ -‬اﯾﻦ رای ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی‬
‫رای ﻋﮑﺮﻣﻪ اﺳﺖ و از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رای ﭼﮫﺎرم‪ :‬ھﺮﮔﺎه آن ﻃﻠﺐ را وﺻﻮلﮐﺮد‪ ،‬زﮐﺎت ﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ آن را ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫اﯾﻦ رای ﺳﻌﯿﺪه ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ و ﻋﻄﺎء ﭘﺴﺮ اﺑﯽ رﺑﺎح اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺪھﮑﺎر ﻣﻌﺴﺮ و ﺗﻨﮓ دﺳﺖ و ﭼﯿﺰی ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪھﯽ را‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪھﯽ ﻃﻔﺮه ﻣﯽرود‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ :‬ﻗﺘﺎده و‬
‫اﺳﺤﺎق و اﺑﻮﺛﻮر و ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ زﮐﺎت آن ﺑﺮ ﻣﺎﻟﮏ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از آن ﺑﮫﺮهای ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﻣﺎﻟﮏ آن را وﺻﻮلﮐﺮد زﮐﺎت ﻣﺪت ﮔﺬﺷﺘﻪ آن را‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ رای ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری و اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن آن ﻃﻠﺐ‪ ،‬ﻣﻠﮏ ﻣﺎﻟﮏ و‬
‫ﺗﺼﺮف در آن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ زﮐﺎت آن ﺑﺮای ﻣﺪﺗﯽﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫زﮐﺎت واﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﮫﺪه ﺷﺨﺺ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﺮ دو رای از اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰو ﺣﺴﻦ )ﺑﺼﺮی( و‬
‫ﻟﯿﺚ و اوزاﻋﯽ و ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬آن ﻃﻠﺐ را وﺻﻮلﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ زﮐﺎت ﯾﮑﺴﺎﻟﻪ‬
‫آن ﻃﻠﺐ را ﭘﺮداﺧﺖﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫زﮐﺎت اوراق ﺑﮫﺎدار و اﺳﻨﺎد ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺎﻧﮏھﺎ و ﺷﺮﮐﺖھﺎ و اﺳﮑﻨﺎسھﺎی راﯾﺞ‪:‬‬

‫اوراق ﺑﮫﺎدار و ﺳﮫﺎم اﺳﻨﺎدیﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺑﺎﻧﮑﯽ ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖھﺎ دارای ارزش ﭘﻮﻟﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‬
‫ً‬
‫و اﺳﮑﻨﺎسھﺎی راﯾﺞ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ دﯾﻮن ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪدار و ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺷﺪه ھﺴﺘﻨﺪ و ﻓﻮرا‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎﻧﺪازه ﻗﯿﻤﺖ آنھﺎ‪ ،‬ﻧﻘﺮه درﯾﺎﻓﺖﮐﺮد‪ ،‬ﻟﺬا اﻣﻮال زﮐﻮی ﻣﺤﺴﻮب و ھﺮﮔﺎه ارزش‬
‫ﭘﻮﻟﯽ آنھﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب = ‪ ۲۷‬ھﻔﺖ ﻧﮫﻢ رﯾﺎل ﻣﺼﺮی ﺑﺮﺳﺪ زﮐﺎت در آنھﺎ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫زﮐﺎت زﯾﻨﺖ آﻻت‪:‬‬

‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎء‪ ،‬از اﻟﻤﺎس‪ ،‬در‪ ،‬ﯾﺎﻗﻮت‪ ،‬ﻟﻮﻟﻮ‪ ،‬ﻣﺮﺟﺎن‪ ،‬زﺑﺮﺟﺪ و دﯾﮕﺮ ﺳﻨﮓھﺎی ﻗﯿﻤﺘﯽ‬
‫زﮐﺎت داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺎﻻی ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻮرد ﺗﺠﺎرت واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت از آنھﺎ ﻧﯿﺰ زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬درﺑﺎره ﻃﻼ و ﻧﻘﺮهای ﮐﻪ زﯾﻨﺖ آﻻت زﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٥٨‬‬

‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﺑﻦ ﺣﺰم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﮔﺮ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه زﯾﻨﺖآﻻت زﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ‬
‫زﮐﺎت آن واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺘﺪﻻلﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ‪ ،‬از‬
‫ﭘﺪرش و ﺟﺪش رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪:‬دو زن ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫دﺳﺖھﺎﯾﺸﺎن اﻟﻨﮕﻮھﺎی ﻃﻼ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪاﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺤﺗﺒﺎن أن �ﺴﻮر�ﻤﺎ اﷲ ﻳﻮم‬
‫اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ أﺳﺎور ﻣﻦ ﻧﺎر؟ ﻗﺎﺘﻟﺎ‪ :‬ﻻ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺄدﻳﺎ ﺣﻖ ﻫﺬا اﺬﻟي ﻲﻓ أﻳﺪﻳ�ﻤﺎ« »آﯾﺎ دوﺳﺖ‬
‫دارﯾﺪﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﻟﻨﮕﻮھﺎﺋﯽ از آﺗﺶ ﺑﻪ دﺳﺘﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬ﭘﺲ زﮐﺎت آن اﻟﻨﮕﻮھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺪھﯿﺪ«‪.‬‬
‫از اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ ﯾﺰﯾﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ھﻤﺮاه ﺧﺎﻟﻪام ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ اﻟﻨﮕﻮھﺎی ﻃﻼ داﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬او ﺑﻪ ﻣﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎ زﮐﺎت آن اﻟﻨﮕﻮھﺎ را‬
‫ﻣﯽدھﯿﺪ؟ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻣﺎ ﺨﺗﺎﻓﺎن أن �ﺴﻮر ﻛﻤﺎ اﷲ أﺳﻮرة ﻣﻦ ﻧﺎر؟ أدﻳﺎ‬
‫ز�ﺗﻪ« »ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﯿﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﻟﻨﮕﻮھﺎﺋﯽ آﺗﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪھﺪ؟ زﮐﺎت آنھﺎ را‬
‫ﺑﺪھﯿﺪ«‪ .‬ھﯿﺜﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖﮐﺮده و اﺳﻨﺎد آن »ﺣﺴﻦ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪ و اﻧﮕﺸﺘﺮھﺎی ﻧﻘﺮهای‪،‬‬
‫در دﺳﺖ ﻣﻦ دﯾﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ ای ﻋﺎﯾﺸﻪ؟ ﻣﻦﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آنھﺎ را ﺳﺎﺧﺘﻪام‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﻮد‬
‫را‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻮ آراﯾﺶ دھﻢ ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺧﺪا‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬آﯾﺎ زﮐﺎت آنھﺎ را ﻣﯽدھﯽ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﯾﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺎﺷﺎء اﻟﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻮ ﺣﺴﺒﻚ ﻣﻦ اﻨﻟﺎر« »اﮔﺮ زﮐﺎت آنھﺎ را ﻧﺪھﯽ ﮐﺎﻓﯿﺴﺖﮐﻪ‬
‫ﺗﺮا ﺑﻪ ﻋﺬاب آﺗﺶ دوزخ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺳﺎزﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و دارﻗﻄﻨﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ‪ -‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ‪-‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬از زﯾﻨﺖآﻻت‬
‫زﻧﺎن ﺑﮫﺮ ﻣﺒﻠﻎ و ﻣﻘﺪار ﺑﺎﺷﺪ زﮐﺎت داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬در ﺑﺎره زﮐﺎت زﺑﻨﺖآﻻت از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺳﻮال ﺷﺪ؟‬
‫او ﺟﻮاب داد ﮐﻪ درآن زﮐﺎت ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﯾﮏھﺰار دﯾﻨﺎر ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺟﺎﺑﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬اﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ دﺧﺘﺮان ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻃﻼی ﺑﻪ ارزش‬
‫ً‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﭘﻨﺠﺎه ھﺰار دﯾﻨﺎر آراﺳﺘﻪ ﺑﻮد و زﮐﺎت آن را ﻧﻤﯽداد‪.‬‬
‫در »ﻣﻮﻃﺎ»‪ ،‬از ﻗﻮل ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺴﺮ ﻗﺎﺳﻢ از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﺷﺪهﮐﻪ‪:‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ‪،‬‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ دﺧﺘﺮان ﯾﺘﯿﻢ ﺑﺮادرزادهاش ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ آنھﺎ زﺑﻨﺖآﻻت داﺷﺘﻨﺪ و ﻋﺎﯾﺸﻪ زﮐﺎت آن‬
 ‫‪٤٥٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫را ﻧﻤﯽداد‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ در »ﻣﻮﻃﺎ« آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪:‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺮ‪ ،‬دﺧﺘﺮان وﮐﻨﯿﺰان ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺎ ﻃﻼ آراﯾﺶ ﻣﯽداد و از ﺑﺎﺑﺖ زﯾﻨﺖآﻻت ﻃﻼی آنھﺎ زﮐﺎت ﻧﻤﯽداد‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫َ َّ َ َ ۡ ُ َ َّ َ َ ۡ َّ َ‬
‫ب َوٱلفِضة﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ .[٣٤ :‬ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖﮐﻪ‬ ‫»ﻇﺎھﺮ آﯾﻪ‪﴿ :‬وٱ�ِين ي� ِ�ون ٱ�ه‬
‫زﮐﺎت زﯾﻨﺖآﻻت را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و اﺧﺒﺎر و آﺛﺎر ﻧﯿﺰ آن را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ آن‬
‫را واﺟﺐ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﺑﻪ رای و ﻧﻈﺮﺧﻮد ﻋﻤﻞﮐﺮده وﮔﻮﺷﻪای از آﺛﺎر و رﻓﺘﺎر اﺻﺤﺎب ﻋﻤﻞ‬
‫آﻧﺎن را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﮫﺮﺣﺎل اﺣﺘﯿﺎط در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت زﯾﻨﺖآﻻت را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺧﺘﻼف درﺑﺎره زﯾﻨﺖآﻻت ﻣﺒﺎح ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ زﻧﺎن زﯾﻨﺖآﻻﺗﯽ ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺎل آﻧﺎن ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ زﻧﺎن از ﻃﻼ و وﺳﺎﯾﻞ زﯾﻨﺘﯽ‬
‫ﻣﺮداﻧﻪ ﺑﺴﺎزﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﯾﻨﺖ و زﯾﻮر ﺷﻤﺸﯿﺮ و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﯾﻦ‬
‫زﺑﻨﺖآﻻت ﺑﺮای آنھﺎ ﺣﺮام و زﮐﺎﺗﺶ ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬و از ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت‪ ،‬ﻇﺮوف ﻃﻼ و‬
‫ﻧﻘﺮه ھﻢ ھﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ ﺟﺎرﯾﺴﺖ‪.‬‬

‫زﮐﺎت ﻣﮫﺮﯾﻪ و ﮐﺎﺑﯿﻦ زن‪:‬‬

‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬از ﻣﮫﺮﯾﻪ زن زﮐﺎت واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻪ آن ﺑﺪل اﺳﺖ از‬
‫ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﻣﺎل ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﮫﺮﯾﻪ را وﺻﻮل ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت‬
‫زﮐﺎت آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭘﯿﺶ از وﺻﻮل و درﯾﺎﻓﺖ آن‪ ،‬از آن زﮐﺎﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﯾﻦ ﻋﻘﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻧﯿﺰ ﺗﺎ وﺻﻮل ﻧﮕﺮدد‪ ،‬از آن زﮐﺎﺗﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از درﯾﺎﻓﺖ ﻣﮫﺮﯾﻪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ از آن زﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ و ﯾﮑﺴﺎل‬
‫از آن ھﻢ ﺑﮕﺬرد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺒﻠﻎ ﻣﮫﺮﯾﻪ وﺻﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آن زن ﺑﻐﯿﺮ از ﻣﮫﺮﯾﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻟﯽ داردﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﻣﮫﺮﯾﻪ را ﺑﺪان اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮده و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل‬
‫از آن ﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬زن ﻣﻠﺰم اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ درآﺧﺮ ﺳﺎل‬
‫ازﺑﺎﺑﺖ ھﻤﻪ ﻣﮫﺮﯾﻪاش زﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺖﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ھﻨﻮز زن ﭘﯿﺶ ﺷﻮھﺮ ﻧﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎ او‬
‫ھﻤﺨﻮاﺑﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﮫﺮﯾﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح ﯾﺎ ارﺗﺪاد و ﯾﺎ ﻏﯿﺮ‬
‫آن در ﻣﻌﺮض ازﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻃﻼق ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﮫﺮﯾﻪ ﻧﺼﻒ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﮫﺮﯾﻪای ﮐﻪ در ذﻣﻪ ﺷﻮھﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﻃﻠﺐ و وام زن از ﺑﺎﺑﺖ‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﮑﻢ دﯾﻮن را دارد‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﻮھﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﻗﺎدر ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﮫﺮﯾﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﮐﺎت‬
‫آن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻨﮑﻪ آن را وﺻﻮل ﮐﺮد ﺑﺎﯾﺪ زﮐﺎت ﻣﺪت ﮔﺬﺷﺘﻪ آن را ﺑﭙﺮدازد‪ .‬اﮔﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٦٠‬‬

‫ﻣﮫﺮﯾﻪ ﺑﺮﻋﮫﺪه ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﮕﺪﺳﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» ،‬ﺧﺮﻗﯽ« از‬
‫ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎز ھﻢ زﮐﺎت آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ھﻤﺨﻮاﺑﻪ ﺷﺪن‬
‫ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ھﻤﺨﻮاﺑﻪ ﺷﺪن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺼﻒ ﻣﮫﺮﯾﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻃﻼق ﭘﯿﺶ از ھﻤﺨﻮاﺑﻪ ﺷﺪن‬
‫ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪ و زن ﻧﺼﻒ ﻣﮫﺮﯾﻪ را وﺻﻮل ﻧﻤﻮد؛ او ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻘﻂ از ﺑﺎﺑﺖ آن ﻧﺼﻔﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﮐﺎت ﺑﭙﺮدازد‪ .‬اﮔﺮ آن زن ﺗﻼش ﮐﺮد ﺑﺮای »ﻓﺴﺦ» ﻧﮑﺎح ﺧﻮد و ھﻤﻪ ﻣﮫﺮﯾﻪ از‬
‫اﯾﻨﺠﮫﺖ ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی زﮐﺎﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫زﮐﺎت از ﻣﺎل اﻻﺟﺎرهی ﺧﺎﻧﻪھﺎی اﺟﺎرهای‬

‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻤﺠﺮد ﻋﻘﺪ اﺟﺎره »ﻣﻮﺟﺮ= اﺟﺎره دھﻨﺪه» اﺳﺘﺤﻘﺎق‬
‫رﯾﺎﻓﺖ ﻣﺎل اﻻﺟﺎره )ﮐﺮاﯾﻪ ﺧﺎﻧﻪ( را ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺲ ازﮔﺬﺷﺖ ﻣﺪت اﺟﺎره‬
‫اﺳﺘﺤﻘﺎق آن را ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﺎﻧﻪای را اﺟﺎره داد وﻗﺘﯽ زﮐﺎتﮐﺮاﯾﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺎل اﻻﺟﺎره او واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮددﮐﻪ آن را درﺑﺎﻓﺖﮐﻨﺪ و ﯾﮑﺴﺎل ازآن ﺑﮕﺬرد و ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎی ﺣﻨﺒﻠﯽ ﻣﺬھﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از ھﻤﺎن زﻣﺎن ﺑﺴﺘﻦ ﻋﻘﺪ اﺟﺎره‪ ،‬ﻣﻮﺟﺮ ﻣﺎﻟﮏ ﮐﺮاﯾﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﺎﻧﻪاش را اﺟﺎره داد‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﻣﺎل اﻻﺟﺎره ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪ ﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪ و ﯾﮑﺴﺎل از آن ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬زﮐﺎت آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﻮﺟﺮ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﺮﻓﯽ را‪ ،‬درﻣﺎل اﻻﺟﺎره ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ اﺟﺎره ﻓﺴﺦ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻨﮑﺎرﻣﺎﻧﻊ وﺟﻮب زﮐﺎت ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل در ﻣﮫﺮﯾﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫ھﻤﺨﻮاﺑﻪ ﺷﺪن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ وﺟﻮب زﮐﺎت در آن ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ھﺮﮔﺎه ﻣﺎﻟﮏ و ﺻﺎﺣﺒﺨﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﮐﺮاﯾﻪ ﺧﺎﻧﻪ را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬زﮐﺎت آن را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺮاﯾﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺼﻮرت وام و ﺑﺪھﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ وام دارد‪ ،‬ﺧﻮاه وام ﺑﺎﻣﮫﻠﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺪون ﻣﮫﻠﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ھﺮوﻗﺖ آن را وﺻﻮل ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫زﮐﺎت آن را از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺟﺎره داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ﻧﻮوی در »ﻣﺠﻤﻮع» ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰی دﯾﮕﺮی را ﺑﻪ اﺟﺎره داد و‬
‫ﮐﺮاﯾﻪ آن ﺑﺼﻮرت ﻧﻘﺪی ﺑﻮد وآن را درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮد ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت آن را‬
‫ﺑﭙﺮدازد و ﮐﺴﯽ در اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﺪارد‪.‬‬

‫زﮐﺎت ﻣﺎل اﻟﺘﺠﺎره = ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‬

‫ﺣﮑﻢ آن‪:‬‬
 ‫‪٤٦١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎی اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﻓﻘﮫﺎ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ زﮐﺎت ﮐﺎﻻھﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﺗﺠﺎرﺗﯽ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن »اﺑﻮداود« و »ﺑﯿﮫﻘﯽ« از »ﺳﻤﺮه ﭘﺴﺮ ﺟﻨﺪب« رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ :‬ھﻤﻮاره ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد‪ :‬از ﮐﺎﻻھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای داد و‬
‫ﺳﺘﺪ آﻣﺎده ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬زﮐﺎت ﺑﭙﺮدازﯾﻢ«‪.‬‬
‫دارﻗﻄﻨﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ از اﺑﻮذر رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻲﻓ اﻻﺑﻞ ﺻﺪﻗﺘﻬﺎ‪،‬‬
‫و� اﻟﻐﻨﻢ ﺻﺪﻗﺘﻬﺎ و� اﺒﻟﻘﺮ ﺻﺪﻗﺘﻬﺎ‪ ،‬و� اﻟﺰﺒ ﺻﺪﻗﺘﻪ« »ﺑﺎﯾﺪ از ﺷﺘﺮان وﮔﻮﺳﻔﻨﺪان و‬
‫ﮔﺎوان وﮐﺎﻻی ﺧﺎﻧﻪ زﮐﺎت داده ﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ و دارﻗﻄﻨﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق از اﺑﻮﻋﻤﺮ و ﭘﺴﺮ‬
‫ﺣﻤﺎس و او از ﭘﺪرش رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﻮﺳﺖ و ﮐﺎﺳﻪھﺎ را ﻣﯽﻓﺮوﺧﺘﻢ‪،‬‬
‫روزی ﻋﻤﺮ ﭘﺴﺮ ﺧﻄﺎب از ﮐﻨﺎر ﻣﻦﮔﺬﺷﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﭙﺮداز‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ای اﻣﯿﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ :‬ﮐﺎﻻی ﻣﻦ ﭘﻮﺳﺖ اﺳﺖ‪،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﺮخ و ارزش ﭘﻮﻟﯽ آن را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻦ و‬
‫زﮐﺎت آن را ﺑﭙﺮداز«‪ .‬در »ﻣﻐﻨﯽ«ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ داﺳﺘﺎن و اﻣﺜﺎل آن ﻣﺸﮫﻮراﺳﺖ و ﺑﺎ آن‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﺟﻤﺎع ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﻘﮫﺎی »ﻇﺎھﺮﯾﻪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زﮐﺎت ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦ رﺷﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻋﻠﻤﺎی »ﻇﺎھﺮﯾﻪ« در ﻣﺴﺌﻠﻪ »وﺟﻮب زﮐﺎت ازراه ﻗﯿﺎس و »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫»ﺳﻤﺮه« و ﺣﺪﯾﺚ »اﺑﻮذر« ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﯿﺎﺳﯽﮐﻪ ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء ﺑﺮ آن‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺴﺖ‪ :‬ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽﮐﻪ ﺑﻤﻨﻈﻮر داد و ﺳﺘﺪ رد و ﺑﺪل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از آنھﺎ ﺑﮫﺮهدھﯽ و ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺳﻄﺢ درآﻣﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻮال زﮐﻮی از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﻣﺤﺼﻮﻻتﮐﺸﺎورزی‪ ،‬و ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬و ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫ﺣﮑﻢ آنھﺎ را دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ »اﻟﻤﻨﺎر« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎی اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زﮐﺎت ﮐﺎﻻھﺎی‬
‫ﺗﺠﺎرﺗﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره از »ﮐﺘﺎب» و »ﺳﻨﺖ« ﯾﮏ ﻧﺺ‬
‫ﻗﻄﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دراﯾﻦ ﺑﺎره رواﯾﺖھﺎﯾﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪهﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ و ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﻨﺪ اﻋﺘﺒﺎر اﯾﻦ رواﯾﺎت را ﻣﯽﺗﻮان از ﻧﺼﻮصﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻪﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽﮐﻪ ﺑﺮای اﻓﺰاﯾﺶ درآﻣﺪ رد و ﺑﺪل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﭘﻮل و ﻧﻘﺪ و درھﻢ‬
‫و دﯾﻨﺎری ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﮫﺎی آنھﺎ اﺳﺖ و ﺗﻨﮫﺎ ﻓﺮﻗﯽﮐﻪ دارﻧﺪ اﯾﻨﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب در‬
‫ﻃﯽ ﺳﺎل‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﯿﻦ اﺟﻨﺎس وﮐﺎﻻ و ﭘﻮل ﻧﻘﺪ ﺑﮫﺎی آنھﺎ‪ ،‬رد وﺑﺪل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٦٢‬‬

‫در ﻣﺎل اﻟﺘﺠﺎره وﮐﺎﻻھﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت واﺟﺐ ﻧﺒﺎﺷﺪ ھﻤﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﺷﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬درﻃﯽ ﺳﺎل ﺑﺎ ﭘﻮل ﻧﻘﺪ ﺧﻮد ﺗﺠﺎرتﮐﻨﻨﺪ وﻃﻼ وﻧﻘﺮه ﺧﻮﯾﺶ راﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﭘﯿﺶ از ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل‪ ،‬درراه ﺗﺠﺎرت ﺑﮑﺎرﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪﮐﺎﻻی‬
‫ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ از ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪،‬‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮیﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻮد را از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻣﻌﺎف دارﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ زﮐﺎت »ﻧﻘﺪﯾﻦ« ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺻﻞ اﻋﺘﺒﺎر اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻤﻨﻈﻮر ﻧﻮازش و دﺳﺘﮕﯿﺮی ﻓﻘﺮاء‬
‫و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و اﻣﺜﺎل آﻧﺎن و اﻧﺠﺎم ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﺣﺼﻮل رﻓﺎه ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‬
‫واﺟﺐﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ از اﻣﻮال ﺧﻮد زﮐﺎت ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و اﯾﻦﮐﺎر ﺑﺮای ھﺮدو دﺳﺘﻪ ﻓﺎﺋﺪه و‬
‫ﺳﻮد دارد‪ :‬زﯾﺮا ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان از راه ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت اﻣﻮال ﺧﻮد‪ ،‬روح و ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را‪ ،‬از‬
‫ﭘﺴﺘﯽ ﺑﺨﻞ و ﻃﻤﻊ ﻣﯽزداﯾﻨﺪ و ﺑﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖ رﺣﻤﺖ وﺷﻔﻘﺖ وﻣﮫﺮﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و‬
‫ﻓﻘﺮاء و دﯾﮕﺮ اﻧﻮاع ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ زﮐﺎت‪ ،‬روح و ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را آراﺳﺘﻪ و ﭘﺮورش ﻣﯽدھﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪ دوﻟﺖ و ﻣﻠﺖﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺼﺎﻟﺢ ورﻓﺎه ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺬﯾﺮد‪ .‬و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‬
‫ﻓﻘﯿﺮان و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﮑﻼت زﻧﺪﮔﯽ و ﺳﺨﺘﯽھﺎی روزﮔﺎر‪،‬‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖﮐﻨﻨﺪ و از ﻣﻔﺎﺳﺪ ﺗﻮرم اﻣﻮال و اﻧﺤﺼﺎر ﺛﺮوت در دﺳﺖ ﻋﺪه ﻣﻌﺪودی ﻧﯿﺰ‬
‫َ َ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﺑﻌﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎره ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪� ۡ�﴿ :‬‬
‫ُ‬ ‫َ ُ َ ُ َ ََۡ َۡۡ ٓ‬
‫� ٱ�غن َِياءِ مِن� ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪» .[٧ :‬ای ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻮال ﻓﯽء وﻏﻨﯿﻤﺖ را ﭘﺲ‬‫ي�ون دول� �‬
‫از اﺧﺬ ﺧﻤﺲ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﯾﺘﯿﻤﺎن و ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎن و ﻣﺴﺎﻓﺮان درﻣﺎﻧﺪه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻦ ﺗﺎ‬
‫ﺑﯿﻦ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان دﺳﺖ ﺑﺪﺳﺖ ﻧﮕﺮدد و ﺑﺪاﻧﺎن اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬آﯾﺎ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﮐﺜﺮ ﺛﺮوت ﻣﻠﺖ‪ ،‬در دﺳﺖ آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺑﻤﻨﻈﻮر‬
‫ھﺰﯾﻨﻪﮐﺎرھﺎی ﺷﺮﻋﯽ و ﺧﺪاﭘﺴﻨﺪاﻧﻪ ﻣﻌﺎفﮔﺮدﻧﺪ؟!!‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﮐﺎﻻھﺎ‪ ،‬ﻣﺎاﻟﺘﺠﺎره ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب »ﻣﻐﻨﯽ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺮط ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺑﻮدن ﮐﺎﻻھﺎ دو ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬آنﮐﺎﻻ از راه ﮐﺎر و ﺗﻼش ﺧﻮد ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ وی درآﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬داد‬
‫و ﺳﺘﺪ و ﻧﮑﺎح و ﺧﻠﻊ و ﻗﺒﻮل ﺑﺨﺸﺶ و وﺻﯿﺖ و ﻏﻨﯿﻤﺖ وﮐﺴﺐ اﻣﻮال ازراه‬
‫ﻣﺒﺎح‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ درآﻣﺪن وی‪ ،‬ﺣﮑﻢ زﮐﺎت ﺑﺮای آن‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻤﺠﺮد ﻧﯿﺖ ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﺣﮑﻢ زﮐﺎت ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﮔﺮدد ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻘﺎرن‬
 ‫‪٤٦٣‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﻧﯿﺖ ﺗﺠﺎرت و دﺧﻮل درﻣﻠﮑﯿﺖ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺨﻼف روزهﮐﻪ ﺗﻘﺎرن ﻧﯿﺖ درآن ﻻزم‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ درآﻣﺪنﮐﺎﻻ‪ ،‬ﺧﻮاه در ﺑﺮاﺑﺮﻋﻮض ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺪون ﻋﻮض‪ ،‬ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﭼﻮن‬
‫ﺑﺪون ﻋﻮض ھﻢ‪ ،‬ﺑﺴﺒﺐ ﻓﻌﻞ اوﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ وی درآﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﺎل ﻣﻮروﺛﯽ ﺷﺒﺎھﺖ‬
‫ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ درآﻣﺪﻧﺶ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﻤﻠﮏ آنﮐﺎﻻ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺠﺎرت وداد وﺳﺘﺪ‬
‫ﺗﻤﻠﮏﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﻤﻠﮏ آن‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت ﺑﺪان ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﺎﻻی‬
‫ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻌﺪ ازآن ﻧﯿﺰﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ ﺗﺠﺎرت ﺑﺪانﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺷﺨﺺ ﭼﯿﺰی را از راه ارث ﺗﻤﻠﮏ ﮐﻨﺪ و درآن ﻧﯿﺖ ﺗﺠﺎرت ﺑﺪان ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻻی‬
‫ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺑﺤﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﭼﻮن در اﺻﻞ آن را ﺑﻤﻨﻈﻮر ﻧﮕﮫﺪاری ﺗﻤﻠﮏﮐﺮده و‬
‫ﻧﯿﺖ ﺗﺠﺎرت ﺑﺪان ﻋﺎرﺿﯽ و ﺑﻌﺪا ﭘﯿﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ﻧﯿﺖﮐﺮدن‬
‫ﺗﺠﺎرت‪،‬ﮐﺎﻻی ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ‪ ،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ھﻨﻮز ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻧﺮﻓﺘﻪ وﻟﯽ‬
‫ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺳﻔﺮﺑﺮای او ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﻼ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰی وﮐﺎﻻﺋﯽ را ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﺗﺠﺎرت‬
‫ﺧﺮﯾﺪاری ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻗﺼﺪ ﻧﮕﮫﺪاری آن راﮐﺮد‪ ،‬آن ﮐﺎﻻ‪ ،‬ﮐﺎﻻی ﺧﺎﻧﮕﯽ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب و زﮐﺎت آن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت از ﻣﺎل اﻟﺘﺠﺎره‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽﮐﺎﻻﺋﯽ ﺗﺠﺎرﺗﯽ را ﺗﻤﻠﮏﮐﻨﺪ و آن ﮐﺎﻻ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﺑﺮﺳﺪ و ﯾﮑﺴﺎل از‬
‫آن ﻧﯿﺰ ﺑﮕﺬرد‪ .‬در آﺧﺮ ﺳﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﺮخ و ﺑﮫﺎی ﭘﻮﻟﯽ آن را ﺗﻌﯿﯿﻦ و زﮐﺎت آن را ﺑﭙﺮدازد‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏ ﭼﮫﺎرم از ﯾﮏ دھﻢ ﺑﮫﺎی آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ‪ %۲/۵‬و ھﺮ ﺳﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﺟﺮ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎل ﻣﺎﻟﯽ زﮐﺎتﮐﺎﻻی ﺗﺠﺎرﺗﯽ از زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﮐﺎﻻ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﺎﻻﺋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﻧﺪارد و ﻣﺪﺗﯽ از آن ﻣﯽﮔﺬرد‬
‫و ھﻨﻮز ﮐﺎﻻ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻨﮑﻪ در آن ﮐﺎﻻ‪ ،‬درآﻣﺪ و‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﮫﺎء‪ ،‬ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺴﺒﺐ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺮخ و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻧﺮخ ﮐﺎﻻ‪ ،‬آن ﮐﺎﻻ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﯾﺎ آن ﮐﺎﻻ را‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﮫﺎﺋﯽ ﻓﺮوﺧﺖ‪،‬ﮐﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﻃﯽ‬
‫ﺳﺎل ﮐﺎﻻﺋﯽ دﯾﮕﺮ ﯾﺎ ﭘﻮﻟﮫﺎﺋﯽ را ﻣﺎﻟﮏ ﺷﺪﮐﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب را‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در ھﻤﻪ اﯾﻦ‬
‫اﺣﻮال اﺑﺘﺪای ﺳﺎل ﻣﺎﻟﯽ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت از ھﻤﺎن وﻗﺖ ﺣﺼﻮل ﺣﺪﻧﺼﺎب ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٦٤‬‬

‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪﮐﺎﻻ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪) .‬وﻟﯽ اﻣﺎم‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺎﻻﺋﯽ‪ ،‬در اول ﺳﺎل ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در آﺧﺮ ﺳﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ ﺑﺎﯾﺪ زﮐﺎت ﯾﮑﺴﺎﻟﻪ آن ﺗﻤﺎﻣﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد(‪.‬‬
‫ﺛﻮری و ﺣﻨﻔﯽھﺎ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺳﺤﺎق و اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ و اﺑﻮﺛﻮر و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫رای دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ اﮔﺮ در اﺑﺘﺪا و اﻧﺘﮫﺎی ﺳﺎل ﻣﺎل اﻟﺘﺠﺎره ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ در ﻃﯽ ﺳﺎل از ﺣﺪ ﻧﺼﺎبﮐﺎھﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد و ﺳﺎل ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد‬
‫ﭼﻪ اﯾﻨﮑﺎر ﻣﺴﺘﻠﺰم آﻧﺴﺖﮐﻪ ﺷﺨﺺ ھﻤﯿﺸﻪ ﻧﺮخ و ﺑﮫﺎی ﮐﺎﻻی ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﺪ و ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲﮐﺎھﺶ از ﺣﺪ‬
‫ﻧﺼﺎب در ﻃﯽ ﺳﺎل اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬وﻟﯽ ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ در ﻃﯽ ﺳﺎل ﺣﺪ ﻧﺼﺎب‬
‫ﮐﺎھﺶ ﯾﺎﻓﺖ ﺳﭙﺲ دوﺑﺎره در ﻃﯽ ﺳﺎل اﻓﺰاﯾﺶ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺎل‬
‫ﻣﺎﻟﯽ زﮐﺎت آن ﮐﺎﻻ از ھﻤﺎن زﻣﺎن اﻓﺰاﯾﺶ و دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪن آن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺎﮐﺎھﺶ از ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺳﺎل ﻣﺎﻟﯽ آن ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫زﮐﺎت ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهﺟﺎت‬

‫دﻟﯿﻞ وﺟﻮب آن‪:‬‬
‫َ‬
‫�� ُّ� َها‬‫ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎره وﺟﻮب زﮐﺎت ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهﺟﺎت ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ َ ﴿ :‬‬
‫َۡ‬ ‫َ ّ َ ٰ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ َ ُ‬
‫�م ّم َِن ٱ� ِ‬
‫َّ َ َ ُ ْ َ ُ ْ‬
‫�ض�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪:‬‬ ‫ت ما كسبتم ومِما أخرجنا ل‬ ‫ِين َءامن ٓوا أنفِقوا مِن طيِ� ِ‬
‫ٱ�‬
‫‪» .[٢٦٧‬ایﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ از ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ و ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﮐﺴﺐ‬
‫ﮐﺮدهاﯾﺪ و ازآﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻤﺎ از زﻣﯿﻦ ﺑﯿﺮون آوردهاﯾﻢ زﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺖﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ‬
‫ِي أ�شأ‬ ‫۞و ُه َو ٱ َّ� ٓ‬
‫ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ زﮐﺎت ﻧﻔﻘﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬‬
‫َ َّ ٰ َّ ۡ ُ َ ٰ َ َ ۡ َ َ ۡ ُ َ ٰ َ َّ ۡ َ َ َّ ۡ َ ُ ۡ َ ً ُ ُ ُ ُ َ َّ ۡ ُ َ َ ُّ َّ َ‬
‫ت وٱ�خل وٱلزرع �تل ِفا أ�لهۥ وٱلز�تون وٱلرمان‬ ‫ت و�� معرو� ٖ‬ ‫ت معرو� ٖ‬ ‫ج� ٖ‬
‫ْ‬
‫ُ َ َّ ُ َ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ‬
‫� ُمتَ َ ٰ‬
‫�ب ِ �هٖ �وا مِن � َم ِره ِۦٓ إِذا �� َم َر َو َءاتوا حقهۥ ي ۡوم حصادِه ِۖۦ﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[١٤١ :‬‬
‫�ب ٗها َو� ۡ َ‬
‫مت ٰ ِ‬
‫»ﺧﺪاﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﺎﻏﺎت اﻧﮕﻮر ﺑﻮﺟﻮد آورده اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ روی ﭼﻮب وﺳﺘﻮن‬
‫وﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ درﺧﺘﺎن اﻧﮕﻮر و ﺣﺒﻮﺑﺎت و‬
‫ﻣﺤﺼﻮلﮐﺸﺎوزی ﺑﻮﺟﻮد آوردهﮐﻪ ﻣﯿﻮه آنھﺎ در ﻃﻌﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای‬
‫ﺷﻤﺎ زﯾﺘﻮن و اﻧﺎر ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ ﺑﺎ ﺑﻌﺾ دﯾﮕﺮ در رﻧﮓ و ﻃﻌﻢ‬
 ‫‪٤٦٥‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﺷﺒﺎھﺘﯽ دارد و ﺑﻌﻀﯽ ﺷﺒﺎھﺖ ﻧﺪارد‪ .‬از ﻣﯿﻮه و ﻣﺤﺼﻮل درﺧﺘﺎن ﻣﺬﮐﻮر ﭼﻮن ﻣﯿﻮه‬
‫آرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ ﺣﻼل اﺳﺖ و زﮐﺎت آنھﺎ را ﺑﻮﻗﺖ ﭼﯿﺪن و دروﮐﺮدن ﺑﺪھﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮاد ازﺣﻖ آن‪ ،‬زﮐﺎت واﺟﺐ و ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﯾﮏ دھﻢ ﯾﺎ‬
‫ﻧﺼﻒ ﯾﮏ دھﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی ﮐﻪ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از آنھﺎ زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪:‬‬
‫در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﮐﺎت از ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺟﻮ‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎ و ﮐﺸﻤﺶ و ﻣﻮﯾﺰ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﺮده از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ و ﻣﻌﺎذ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻧﺎن را ﺑﻪ ﯾﻤﻦ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺗﺎ اﻣﻮر دﯾﻨﯽ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ و ﺑﺪاﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﻂ از اﯾﻦ ﭼﮫﺎر ﻧﻮع‪:‬‬
‫ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺟﻮ‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎ و ﻣﻮﯾﺰ وﮐﺸﻤﺶ زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ و ﺣﮑﻢ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ راوﯾﺎن آن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ و ﺳﻨﺪ آن ﻣﺘﺼﻞ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر و اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺟﻮ‪،‬‬
‫ﺧﺮﻣﺎ و ﮐﺸﻤﺶ و ﻣﻮﯾﺰ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﻨﮫﺎ زﮐﺎت ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ و ﺧﺮﻣﺎ و ﻣﻮﯾﺰ وﮐﺸﻤﺶ و ذرت را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬در اﺳﻨﺎد اﯾﻦ رواﯾﺖ »ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ ﻋﺰرﻣﯽ» ھﺴﺖﮐﻪ او »ﻣﺘﺮوک« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی ﮐﻪ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج زﮐﺎتآنھﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪:‬‬
‫از ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت و ﻣﯿﻮهﺟﺎت ﺑﺠﺰ اﻧﮕﻮر و ﺧﺮﻣﺎی رﻃﺐ‪ ،‬زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬از ﻋﻄﺎء‬
‫ﭘﺴﺮ ﺳﺎﯾﺐ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺴﺮ ﻣﻐﯿﺮه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﭘﺴﺮﻃﻠﺤﻪ‪ ،‬زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ ﭘﺴﺮﻃﻠﺤﻪ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﻘﯽ ﻧﺪاری‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ازآن زﮐﺎت واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ»‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ و ﺣﮑﻢ و اﺛﺮم در ﺳﻨﻦ‬
‫ﺧﻮد آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از اﺣﺎدﯾﺚ »ﻣﺮﺳﻞ» ﻗﻮی اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ ﭘﺴﺮ ﻃﻠﺤﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬درﺑﺎره زﮐﺎت ﭘﻨﺞ ﭼﯿﺰ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻮ‪،‬ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺳﻠﺖ‬
‫= ﻧﻮع ﺟﻮ ﻣﺨﺼﻮص‪ ،‬ﻣﻮﯾﺰ ﯾﮑﺸﻤﺶ و ﺧﺮﻣﺎ‪ .‬از ﻏﯿﺮ آنھﺎ از ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ از زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽروﯾﺪ ﻋﺸﺮ )ﯾﮑﺪھﻢ( آن ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ از‬
‫ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت زﮐﺎت ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٦٦‬‬

‫ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚھﺎ ھﻤﻪ از ﺟﻤﻠﻪ اﺣﺎدﯾﺚ »ﻣﺮﺳﻞ« ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ از‬
‫راهھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ رواﯾﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آن رواﯾﺎت ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ را ﺗﺎﯾﯿﺪ و ﺗﻘﻮﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﺨﻦ ﺑﻌﻀﯽ ازاﺻﺤﺎب ازﺟﻤﻠﻪ ﻋﻢ رو ﻋﻠﯽ و ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻧﯿﺰ آنھﺎ را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺛﺮم رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﮔﺰاران و ﻋﺎﻣﻼن ﺻﺪﻗﺎت ﺑﺮای ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬درﺑﺎره ﺗﮑﺴﺘﺎنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﮕﻮر در آنھﺎ ھﻠﻮ و اﻧﺎر ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﻣﯽاﯾﺪ ﻧﻈﺮت ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ وی ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬از آنھﺎ ﯾﮑﺪھﻢ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آنھﺎ درﺧﺘﺎن ﺧﺎردار ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮآﻧﻨﺪﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت زﮐﺎت ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻗﺮﻃﺒﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬زﮐﺎت ﺑﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮدﮐﻪ ﻗﻮت ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت زﮐﺎت ﺗﻌﻠﻖ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در ﻃﺎﯾﻒ اﻧﺎر و ھﻠﻮ و ﺑﺎﻟﻨﮓ وﺟﻮد داﺷﺖ وﻟﯽ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﺧﻠﻔﺎی او از آنھﺎ زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬درﺑﺎره زﮐﺎت اﺳﺐ و ﺑﺮده و ﻗﺎﻃﺮ و اﻻغ و ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت و اﻧﻮاع‬
‫ﺧﺮﺑﺰه و اﻧﻮاع ﺧﯿﺎر و ﻣﯿﻮهھﺎﯾﯽﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ در آن ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽرود و ذﺧﯿﺮه ﻧﻤﯽﮔﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ رھﻨﻤﻮدی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﻣﮕﺮ درﺑﺎره اﻧﮕﻮر و ﺧﺮﻣﺎ ﮐﻪ از آنھﺎ‬
‫زﮐﺎت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺑﺼﻮرت ﺧﺸﮏ ﺷﺪه آنھﺎ ﯾﺎ ﺑﺼﻮرت ﺗﺮو ﺗﺎزﮔﯽ آنھﺎ‪.‬‬
‫رای ﻓﻘﮫﺎء دراﯾﻦ ﺑﺎره‪:‬‬
‫ھﯿﭽﮑﺲ از ﻋﻠﻤﺎ در وﺟﻮب زﮐﺎت از ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهﺟﺎت ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼﻓﯽ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺧﺘﻼف در اﻧﻮاع ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از آنھﺎ زﮐﺎت‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ اﯾﻦ آراء را ﺑﺸﺮح زﯾﺮﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و ﺛﻮری و ﺷﻌﺒﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﻨﮫﺎ زﮐﺎت از اﻧﻮاﻋﯽ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﻧﺼﻮصﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻣﺎ ﻧﻨﺪ‪ :‬ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺟﻮ‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬ذرت و ﮐﺸﻤﺶ‬
‫ﯾﺎ ﻣﻮﯾﺰ‪ .‬و درﺑﺎره ﻏﯿﺮ اﯾﻦھﺎ‪ ،‬ﻧﺼﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ را ﺣﻖ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﺑﺮوﯾﺪ زﮐﺎت واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﻦ‬
‫ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت و دﯾﮕﺮ اﻧﻮاع ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی وﻣﯿﻮهﺟﺎت ﻓﺮﻗﯽ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﮐﺸﺖ آن زﻣﯿﻦ ﺑﮫﺮه ﺑﺮداری و ﺳﻮد دھﯽ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ھﯿﺰم و ﻧﯿﺸﮑﺮ و ﺣﺸﯿﺶ و درﺧﺘﺎن ﺑﯽﺛﻤﺮ‪ ،‬ازآن ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ رای ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻔﮫﻮم ﻋﺎم ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬ﻓﻴﻤﺎ ﺳﻘﺖ الﺴﻤﺎء اﻟﻌﺮﺸ«‬
 ‫‪٤٦٧‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫»ھﺮ آﻧﭽﻪ از آب ﺑﺎران آﺑﯿﺎری ﺷﻮد‪ ،‬زﮐﺎت آن ﯾﮑﺪھﻢ اﺳﺖ«‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده‬
‫وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻔﮫﻮم اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﺑﯿﺮون ﻣﯽاﯾﺪ‪ ،‬درﺑﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﭼﻮن ھﺪف از ﮐﺸﺖ آن ﺑﮫﺮهدھﯽ و اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺤﺼﻮل آﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﺣﮑﻢ ﺣﺒﻮﺑﺎت را دارد‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ و ﻣﺤﻤﺪ )از ﯾﺎران اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ( ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬از ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﺑﺮوﯾﺪ‬
‫زﮐﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﺑﺘﻮان آن را ﯾﮏ ﺳﺎل ﻧﮕﮫﺪاریﮐﺮد و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ‬
‫ﺗﻼش وﮐﻮﺷﺶ ﻓﺮاوان ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮاه آن را ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺣﺒﻮﺑﺎت ﯾﺎ‬
‫آن را وزن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﭘﻨﺒﻪ و ﺷﮑﺮ‪ .‬اﮔﺮآن ﻣﺤﺼﻮل ﻗﺎﺑﻞ ﻧﮕﮫﺪاری ﺑﺮای‬
‫ﯾﮑﺴﺎل ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻧﻮاع ﺧﯿﺎر و اﻧﻮاع ﺧﺮﺑﺰه و اﻧﻮاع ﮔﺮﻣﮏ و اﻣﺜﺎل آن از‬
‫ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت و ﻣﯿﻮهھﺎ‪ ،‬زﮐﺎت آنھﺎ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﻣﯽروﯾﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ زﮐﺎت داده ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﮕﮫﺪاری و ﺧﺸﮏ ﮐﺮدن ﺑﺎﺷﺪ و اﻧﺴﺎن آن را ﺑﮑﺎرد‪ ،‬ﺧﻮاه ﻗﻮت ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻗﻮت ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬داﻧﻪ ﺧﺎرﺧﺴﮏ وﮐﻨﺠﺪ و‪ . . .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ وی در ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت و ﻣﯿﻮهﺟﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺠﯿﺮ و اﻧﺎر و ﺳﯿﺐ زﮐﺎت واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﻣﯽروﯾﺪ وﻗﺘﯽ زﮐﺎت داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ ﻗﻮت ﺑﻮده و ﻗﺎﺑﻞ ذﺧﯿﺮهﮐﺮدن ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﻧﺴﺎن آنھﺎ رﮐﺸﺖﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ‪ .‬ﻣﺎ از ﻣﯿﺎن درﺧﺘﺎن ﺗﻨﮫﺎ از ﺧﺮﻣﺎ و‬
‫اﻧﮕﻮر زﮐﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ و از ﻣﯿﺎن ﺣﺒﻮﺑﺎت ﺗﻨﮫﺎ از ﺣﺒﻮﺑﺎﺗﯽ زﮐﺎتﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ ﻗﻮت و ﻗﺎﺑﻞ ذﺧﯿﺮه ﮐﺮدن ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت زﮐﺎت ﺗﻌﻠﻖ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -۶‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﻣﯽروﯾﺪ زﮐﺎت واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﺒﻮﺑﺎت و ﻣﯿﻮهھﺎﯾﯽﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺧﺸﮏﮐﺮدن و ﻧﮕﮫﺪاری وﮐﯿﻞﮐﺮدن و ﭘﯿﻤﻮن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺮدم آنھﺎ را درزﻣﯿﻦھﺎی ﺧﻮد ﻣﯽﮐﺎرﻧﺪ ‪ .‬ﺧﻮاه ﻗﻮت ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮔﻨﺪم و‪ . . .‬و ﯾﺎ از ﺟﻤﻠﻪ داﻧﻪھﺎی ﻗﺎﺑﻞ ذﺧﯿﺮهﮐﺮدن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋﺪس‪،‬‬
‫ﻧﺨﻮد‪ ،‬ﻟﻮﺑﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻗﻼ‪ ،‬ﺧﻠﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻗﻼی ﻣﺼﺮی و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬وﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ازﻗﺒﯿﻞ زﯾﺮه وزر‬
‫ﺷﮏ وﺗﺨﻢ ﭘﻨﺒﻪ و ﺗﺨﻢ اﻧﻮاع ﺧﯿﺎر و ﺗﺨﻢ اﻧﻮاع ﺧﺮﺑﺰه و داﻧﻪھﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺎرﺧﺴﮏ وﮐﻨﺠﺪ‪ .‬و ﺑﻪ رای اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﯿﻮه ﺧﺸﮑﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اوﺻﺎف را‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٦٨‬‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰزﮐﺎت آن واﺟﺐ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬ﮐﺸﻤﺶ‪ ،‬ﻣﻮﯾﺰ‪ ،‬زردآﻟﻮ‪،‬‬
‫اﻧﺠﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺎدام‪ ،‬ﻓﻨﺪق و ﭘﺴﺘﻪ‪ .‬و در ﻣﯿﻮهھﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ھﻠﻮ‪،‬ﮔﻼﺑﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺐ‪ ،‬زردآﻟﻮی‬
‫ﺗﺮ‪ ،‬اﻧﺠﯿﺮﺗﺮ‪ ،‬و از ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻧﻮاع ﺧﯿﺎر و اﻧﻮاع ﺧﺮﺑﺰه‪ ،‬ﺑﺎدﻣﺠﺎن‪ ،‬ھﻮﯾﺞ و‬
‫ﺷﻠﻐﻢ‪ .‬ﺑﻪ رای اﻣﺎم اﺣﻤﺪ زﮐﺎت ﺑﺪانھﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫زﮐﺎت زﯾﺘﻮن‬
‫ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺬھﺐ ﻣﺎ زﮐﺎت زﯾﺘﻮن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و رای‬
‫ﺣﺴﻦ و اﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ واﺑﻦ اﺑﯽ ﻟﯿﻠﯽ و اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬زھﺮی و اوزاﻋﯽ وﻟﯿﺚ و‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و ﺛﻮری و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﺑﻮﺛﻮر ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زﮐﺎت آن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زھﺮی وﻟﯿﺚ و اوزاﻋﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ اول آن را ﺗﺨﻤﯿﻦ زد‪ ،‬ﺳﭙﺲ از روﻏﻨﺶ زﮐﺎت‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ھﺮوﻗﺖ روﻏﻦ آن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ وﺑﻪ‬
‫ﭘﻨﺞ »وﺳﻖ= ‪٦٥٣‬ﮐﯿﻠﻮﮔﺮم» رﺳﯿﺪ ﯾﮏ دھﻢ آن ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ا ھـ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺧﺘﻼف درﺑﺎره زﮐﺎت ﻣﺤﺼﻮﻻتﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهھﺎ ازﮐﺠﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟‪:‬‬
‫اﺑﻦ رﺷﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ زﮐﺎت را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ آن اﻧﻮاع اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﯿﻦﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻏﯿﺮ از آنھﺎ از ھﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ذﺧﯿﺮه‬
‫ﮔﺮدد و ﻗﻮت ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺰ زﮐﺎت واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺎ زﮐﺎت ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد و ﻋﯿﻦ اﯾﻦ ﭼﮫﺎر ﻧﻮع )ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺟﻮ‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻮﯾﺰ وﮐﺸﻤﺶ( ﺗﻌﻠﻖ دارد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻌﻠﻖ‬
‫زﮐﺎت ﺑﺪانھﺎ از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮت ھﺴﺘﻨﺪ؟‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زﮐﺎت ﺑﻪ ﺧﻮد آنھﺎ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬ازﻣﯿﺎن ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی و‬
‫ﻣﯿﻮهھﺎ‪ ،‬ﻓﻘﻂ زﮐﺎت اﯾﻦ ﭼﮫﺎر ﻧﻮع را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬وﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ زﮐﺎت اﯾﻦ‬
‫ﭼﮫﺎر ﻧﻮع ھﻢ ﺑﺪﻟﯿﻞ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻗﻮت ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ازھﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﻗﻮت ﺑﺎﺷﺪ زﮐﺎت را واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺮوﯾﺪ‪ ،‬زﮐﺎت واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮآن ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺸﯿﺶ‪ ،‬ھﯿﺰم‪ ،‬ﻧﯿﺸﮑﺮ‪ .‬اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ھﻢ از ﺗﻌﺎرض ﻧﺼﻮص ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﺑﻤﻘﺘﻀﺎی ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺎم و ﮐﻠﯽ اﻟﻔﺎظ‪:‬‬
‫اﻣﺎ ﻟﻔﻈﯽﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﻋﻤﻮم اﺳﺖ و ﻣﻔﮫﻮم ﻓﺮاﮔﯿﺮ دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪:‬‬
‫»ﻓﻴﻤﺎ ﺳﻘﺖ الﺴﻤﺎء اﻟﻌﺮﺸ‪ ،‬وﻓﻴﻤﺎ ﺳﻲﻘ ﺑﺎﻨﻟﻀﺢ ﻧﺼﻒ اﻟﻌﺮﺸ« »از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ آب ﺑﺎران‬
‫آﺑﯿﺎری ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﮑﺪھﻢ و آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺎ دوﻻب و اﻣﺜﺎل آن آﺑﯿﺎری ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﯾﮑﺪھﻢ زﮐﺎت‬
 ‫‪٤٦٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﮐﻠﻤﻪ »ﻣﺎ« در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺎم وﻓﺮاﮔﯿﺮ دارد و از واژهھﺎﯾﯽ اﺳﺖ‬
‫َ ُ َ َّ ٓ َ َ َ َ َّ‬
‫ِي أ�شأ ج�ٰت﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[١٤١ :‬‬ ‫ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻠﯽ دارﻧﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﻪ‪۞﴿ :‬وهو ٱ�‬
‫ﻣﻔﮫﻮم ﻋﺎم و ﮐﻠﯽ دارد‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ھﺪف از وﺟﻮب‬
‫ً‬
‫زﮐﺎت ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﻓﻘﺮ اﺳﺖ و اﯾﻦ ھﺪف ﻏﺎﻟﺒﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬ﮐﻪ ﻗﻮت‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺎم ﺣﺪﯾﺚ واﯾﻪ را ﺑﻤﻮﺟﺐ ﻗﯿﺎس ﺑﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ اﺧﺘﺼﺎص داده‬
‫اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﻗﻮت ﺑﺎﺷﻨﺪ زﮐﺎت را ﺳﺎﻗﻂ ﮐﺮده اﺳﺖ ازﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ ﻗﻮت ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ وﮐﺴﯽﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﻮم اﻟﻔﺎظ را ﺗﻐﻠﯿﺐ داده و ﺑﺪان ﻋﻤﻞﮐﺮده اﺳﺖ زﮐﺎت ﭼﯿﺰھﺎی ﻏﯿﺮ ﻗﻮت را ﻧﯿﺰ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ از ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ اﺟﻤﺎع آن را اﺳﺘﺜﻨﺎءﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‬
‫ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ زﮐﺎت از ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ ﻗﻮت ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﻌﻀﯽ ﭼﯿﺰھﺎ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﯾﺎ ﻗﻮت اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ و اﯾﺎ ﺑﺮ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻗﻮت اﺳﺖ ﻗﯿﺎس ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﺧﺘﻼف ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ درﺑﺎره زﯾﺘﻮن ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ زﮐﺎت آن را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺪ و‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻘﻮل اﺧﯿﺮش در ﻣﺼﺮ زﮐﺎت آن را واﺟﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬و اﺧﺘﻼﻓﺸﺎن ازآﻧﺠﺎ ﻧﺎﺷﯽ‬
‫ﺷﺪهﮐﻪ اﯾﺎ زﯾﺘﻮن ﻗﻮت اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‪.‬‬
‫ﺣﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﻓﺮاوردهھﺎی ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮه ﺟﺎت‪:‬‬
‫ﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ آﻧﻨﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ زﮐﺎت ﻓﺮاوردهھﺎی ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهﺟﺎت واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﻔﯿﻪ و ﭘﺎک ﮐﺮدن ازﮐﺎه و ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ »وﺳﻖ =)‪ ٦٥٣‬ﮐﯿﻠﻮﮔﺮم( ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬و‬
‫اﮔﺮ ﺗﺼﻔﯿﻪ و ﭘﮏ ﻧﺸﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ده »وﺳﻖ« = )‪ ١ ٠٣٦‬ﮐﯿﻠﻮﮔﺮم( ﺑﺮﺳﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻠﺘﻮک‬
‫ﺑﺮﻧﺞ ﮐﻪ از ﭘﻮﺳﺘﻪ ﭘﮏ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ(‪:‬‬
‫‪ -۱‬ازاﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟيﺲ ﻓﻴﻤﺎ دون ﻤﺧﺴﺔ أوﺳﻖ‬
‫ﺻﺪﻗﺔ« »از ﻣﻘﺪار ﮐﻤﺘﺮ از ﭘﻨﺞ «وﺳﻖ« زﮐﺎت ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺟﯿﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟيﺲ ﻓﻴﻤﺎ دون ﻤﺧﺴﺔ‬
‫أوﺳﻖ ﻣﻦ ﺗﻤﺮ وﻻ ﺣﺐ ﺻﺪﻗﺔ« »از ﮐﻤﺘﺮ از ﭘﻨﺞ »وﺳﻖ« از ﺧﺮﻣﺎ و ﺣﺒﻮﺑﺎت زﮐﺎت‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ھﺮ وﺳﻖ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺷﺼﺖ ﺻﺎع ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع‬
‫اﺳﺖ و در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻘﻄﻌﯽ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺠﺎھﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ از زﯾﺎد ﯾﮑﻢ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﻣﯽروﯾﺪ زﮐﺎت داد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٧٠‬‬

‫ﺣﺪﯾﺚ »ﻓﻴﻤﺎ ﺳﻘﺖ الﺴﻤﺎء اﻟﻌﺮﺸ« ﻋﺎم و ﮐﻠﯽ اﺳﺖ و ﭼﻮنﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل ﺑﺮآن‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﺪﻧﺼﺎب آن ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﻻزم ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ درﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ اﯾﻦ رایﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ و ﺻﺮﯾﺢ و روﺷﻦ‬
‫ﺣﺪﻧﺼﺎب »ده ﯾﮏھﺎ« را ﭘﻨﺞ »وﺳﻖ» ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﺮده و ﻣﻔﮫﻮم ﮐﻠﯽ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬ﻓﻴﻤﺎ‬
‫ﺳﻘﺖ الﺴﻤﺎء اﻟﻌﺮﺸ وﻣﺎ ﺳﻲﻘ ﺑﻨﻀﺢ أو ﻏﺮب ﻓﻨﺼﻒ اﻟﻌﺮﺸ« ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ واﻗﻊﮔﺮدﯾﺪه و‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚﮐﻢ و زﺑﺎد را ﯾﮑﺴﺎن درﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ ﺧﺎص دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﻣﻮارد را ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﯿﻦﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻔﮫﻮم ﮐﻠﯽ و ﻗﻄﻌﯽ اﻟﺪﻻﻟﺔ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶ‬
‫ﺗﻌﺎرض دارد و ھﺮﮔﺎه ﺑﯿﻦ دو‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺧﺎص و ﻋﺎم‪ ،‬ﺗﻌﺎرض ﭘﯿﺶ اﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﺣﺘﯿﺎط‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دراﯾﻨﺠﺎ وﺟﻮب زﮐﺎت در ھﻤﻪ ﻓﺮاوردهھﺎی‬
‫ﮐﺸﺎورزی ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺎم آن ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ھﺮدو‬
‫ﺣﺪﯾﺚ )ﺣﺪﯾﺜﯽﮐﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب را ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﺮده و ﺣﺪﯾﺚ ﻓﯿﻤﺎ ﺳﻘﺖ‪ ...‬ﮐﻪ ﻟﻔﻆ ﻋﺎم دارد(‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﺮد و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮی ﺗﻌﺎرض و ﻣﻨﺎﻓﺎت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﮑﯽ از آنھﺎ‬
‫را ﺑﮑﻠﯽ ﻟﻐﻮ ﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﯿﺮوی از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ھﺮدو ﺻﻮرت ﻓﺮض اﺳﺖ‬
‫و آﻧﻄﻮرﯾﮑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪه ﺑﺤﻤﺪاﻟﻠﻪ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو »ﻧﺺ« ﺗﻌﺎرﺿﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬ﻓﻴﻤﺎ ﺳﻘﺖ الﺴﻤﺎء اﻟﻌﺮﺸ‪ «...‬ﻣﻘﺼﻮد ﺑﯿﻦ دو ﻧﻮع اﺳﺖﮐﻪ در ﯾﮑﯽ ﻣﻘﺪار زﮐﺎت‬
‫واﺟﺐ ﯾﮑﺪھﻢ و در دﯾﮕﺮی ﻧﺼﻒ ﯾﮑﺪھﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺗﻔﺎوت ﻣﻘﺪار زﮐﺎت واﺟﺐ ﯾﮑﺪھﻢ و‬
‫در دﯾﮕﺮی ﻧﺼﻒ ﯾﮑﺪھﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺗﻔﺎوت ﻣﻘﺪار زﮐﺎت واﺟﺐ در آنھﺎ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﻣﻘﺪار ﻧﺼﺎب ﺳﺨﻦ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ در ﻧﺺ ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮ ﻧﺼﺎب‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ آن ﺻﺮﯾﺢ و روﺷﻦ و آﺷﮑﺎر اﺳﺖ و‬
‫ﺟﺰﻣﻌﻨﯽ ﺧﻮد اﺣﺘﻤﺎل دﯾﮕﺮی را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ آن را ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺠﻤﻞ‬
‫وﻣﺘﺸﺎﺑﮫﯽ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدھﯿﻢﮐﻪ درآن ﻟﻔﻆ ﻋﺎﻣﯽ وﺟﻮد داردﮐﻪ ﺑﯿﺎن آن وﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﯾﮏ ﻟﻔﻆ ﻣﺤﮑﻢ و روﺷﻦ و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﻔﺎھﯿﻢ ﻋﺎم‬
‫وﺳﯿﻠﻪ ﻣﻔﺎھﯿﻢ ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟«‪» .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬ﻟيﺲ ﻓﻴﻤﺎ دون ﻤﺧﺴﺔ أوﺳﻖ ﺻﺪﻗﺔ«‪ ،‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺧﺎص اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺟﻠﻮ اﻧﺪاﺧﺖ و اﺣﺎدﯾﺚ ﻋﺎﻣﯽﮐﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ وﺳﯿﻠﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﭘﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎم‪» :‬ﻲﻓ ﻞﻛ ﺳﺎﺋﻤﺔ‬
‫ﻣﻦ اﻻﺑﻞ الﺰ�ة« را ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬ﻟيﺲ ﻓﻴﻤﺎ دون ﻤﺧﺲ ذود ﺻﺪﻗﺔ« »ﮐﻤﺘﺮ از ﭘﻨﺞ ﺷﺘﺮ زﮐﺎت‬
 ‫‪٤٧١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﻧﺪارد[‪ ،‬ﺗﺨﺼﯿﺺ دادهاﻧﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺘﺮان ﺳﺎﺋﻤﻪای ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ از ﭘﻨﺞ ﻋﺪد ﻧﺒﺎﺷﺪ(‪ .‬و ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻋﺎم‪» :‬ﻲﻓ الﺮﻗﺔ ر�ﻊ اﻟﻌﺮﺸ« »زﮐﺎت ﻧﻘﺮه ﯾﮏﭼﮫﻠﻢ اﺳﺖ«‪ ،‬را ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬ﻟيﺲ ﻓﻴﻤﺎ دون‬
‫ﻤﺧﺲ أواق ﺻﺪﻗﺔ« »ﮐﻤﺘﺮاز ﭘﻨﺞ اوﻗﯿﻪ )= دوﯾﺴﺖ درھﻢ( زﮐﺎت ﻧﺪارد«‪ .‬ﺗﺨﺼﯿﺺ‬
‫دادهاﻧﺪ )وﻗﺘﯽﮐﻪ ﭘﻮل ﻧﻘﺮهای ﺑﻪ دوﯾﺴﺖ درھﻢ رﺳﯿﺪ ﯾﮏ ﭼﮫﻠﻢ آن زﮐﺎت اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﮫﺮﺣﺎل ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهﺟﺎت ﻣﺎل ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ اﻣﻮال‬
‫زﮐﻮی اﮔﺮاﻧﺪک ﺑﺎﺷﺪ زﮐﺎت ﻧﺪارد‪ .‬دراﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﺎل ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ‬
‫ﺑﮫﻨﮕﺎم درووﭼﯿﺪن رﺷﺪ و ﺑﮫﺮهﺑﺮدای ازآن ﺑﻪﮐﻤﺎل ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﺪ و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﯾﮑﺴﺎل ﻧﺪارد‪ .‬و در اﻣﻮال دﯾﮕﺮ ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل ﺑﺪانﺟﮫﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﺷﺪ و‬
‫ﺑﮫﺮهﺑﺮداری از آنھﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺷﺮط اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﺨﺺ ﺑﺘﻮاﻧﺪ وﺳﯿﻠﻪ‬
‫آن‪ ،‬از ﻓﻘﯿﺮان دﺳﺘﮕﯿﺮی ﮐﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن زﮐﺎت ﺑﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‬
‫وﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪون ﺣﺼﻮل ﺣﺪﻧﺼﺎب‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎزی ﺑﺮای او‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در دﯾﮕﺮ اﻣﻮال زﮐﻮی ﻧﯿﺰ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﺮﺻﺎع )‪٢ ١ ٧٦‬ﮔﺮم( ﯾﮏ ﻗﺪح وﯾﮏ ﺳﻮم آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻣﺼﺮی ﺣﺪﻧﺼﺎب‬
‫ﭘﻨﺠﺎه ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد )‪٦٥٣‬ﮐﯿﻠﻮﮔﺮم(‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺎ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﭘﯿﻤﻮده‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﻈﺮ وزن ﯾﮑﮫﺰار و ﺷﺸﺼﺪ » رﻃﻞ« ﻋﺮاﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﺮ رﻃﻞ ﻋﺮاﻗﯽ‬
‫ً‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ‪ ١٣٠ /‬درھﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺪﻧﺼﺎب زﻋﻔﺮان و ﭘﻨﺒﻪ و اﻣﺜﺎل آن از ﻧﻈﺮ وزن‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﻣﯽروﯾﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﮐﺮدن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﭘﺎﺋﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع اﺟﻨﺎس ﭘﯿﻤﻮدﻧﯽ و ﮐﯿﻞ ﮐﺮدﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ‬
‫زﮐﺎت آن واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﻗﺘﯽ زﮐﺎت ﭘﻨﺒﻪ )و اﻣﺜﺎل آن( واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻗﯿﻤﺖ آن ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﭘﻨﺞ وﺳﻖ = ‪ ٦٥٣‬ﮐﯿﻠﻮﮔﺮم ﺟﻮ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺧﻮد آن را‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ آن را وﺳﯿﻠﻪ ﭼﯿﺰھﺎی دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮐﺎﻻھﺎی‬
‫ﺗﺠﺎرﺗﯽ را ﺑﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﻗﯿﻤﺖ و ﻧﺮخ ﯾﮑﯽ از دو ﻧﺼﺎب را‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ )ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﻘﺪار آن ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺑﺮاﺑﺮ از ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ‬
‫ﻧﻮع آن را ﺑﺪان ﻣﯽﺳﻨﺠﻨﺪ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﭘﻨﺒﻪ ﺑﻪ ﺣﺪود ﭘﺎﻧﺼﺪ رﻃﻞ ﺑﺮﺳﺪ زﮐﺎت‬
‫آن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯿﺰان و ﺳﻨﺠﺶ آن ﺑﺎ »وﺳﻖ» )‪۱۳۰/۶‬ﮐﯿﻠﻮ(‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و »وﺳﻖ« ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺷﯿﺎء را ﺑﺪان ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار زﮐﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮاوردهھﺎی ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهﺟﺎت ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٧٢‬‬

‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﻮع آﺑﯿﺎری‪ ،‬ﻣﻘﺪار زﮐﺎت ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﺣﺘﯽ آﺑﯿﺎری ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﮐﺎت آن ﯾﮑﺪھﻢ )‪ (۱/۱۰‬و اﮔﺮ وﺳﯿﻠﻪ اﺑﺰار و آﻻت‪ ،‬آﺑﯿﺎری‬
‫ﮔﺮدد و ﯾﺎ آب آن را‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﻨﺪ زﮐﺎت آن ﻧﺼﻒ ﻋﺸﺮ )‪ (۰/۵/۱۰‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱‬از ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﻴﻤﺎ ﺳﻘﺖ الﺴﻤﺎء واﺒﻟﻌﻞ‪،‬‬
‫والﺴﻴﻞ اﻟﻌﺮﺸ‪ ،‬وﻓﻴﻤﺎ ﺳﻲﻘ ﺑﺎﻨﻟﻀﺢ ﻧﺼﻒ اﻟﻌﺮﺸ« »از ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ از ﺑﺎران آب‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ ﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪ رﯾﺸﻪ آب را ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ ازآب ﺳﯿﻞ ﺳﯿﺮاب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﯾﮏدھﻢ زﮐﺎتﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد آﻧﭽﻪﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪ دوﻻب و اﻣﺜﺎل آن آﺑﯿﺎری ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻧﺼﻒ ﯾﮑﺪھﻢ زﮐﺎتﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺣﮑﻢﮐﻪ آن را‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﻴﻤﺎ ﺳﻘﺖ الﺴﻤﺎء واﻟﻌﻴﻮن‪ ،‬أو‬
‫ﺎﻛن ﻋﺮﺸ�ﺎ اﻟﻌﺮﺸ‪ ،‬وﻓﻴﻤﺎ ﺳﻲﻘ ﺑﺎﻨﻟﻀﺢ ﻧﺼﻒ اﻟﻌﺮﺸ« »آﻧﭽﻪﮐﻪ ازآب ﺑﺎران و‬
‫ﭼﺸﻤﻪھﺎ ﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪ رﯾﺸﻪ آﺑﯿﺎری ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﮐﺎت آن ﯾﮏدھﻢ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪ‬
‫اﺑﺰار و آﻻت آﺑﯿﺎری ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﮐﺎت آن ﻧﺼﻒ ﯾﮏدھﻢ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﺑﺰار و‬
‫آﻻت آﺑﯿﺎری ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﮐﺎت آن ﻧﺼﻒ ﯾﮑﺪھﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و‬
‫دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮔﺎھﯽ ﺑﺎ اﺑﺰار و آﻻت وﮔﺎھﯽ ﺑﺪون آنھﺎ آﺑﯿﺎری ﻣﯽﺷﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻄﻮریﮐﺴﺎن‬
‫ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬زﮐﺎت آن ﺳﻪ ﭼﮫﺎرم از ﯾﮏدھﻢ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﺧﻼﻓﯽ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬واﮔﺮ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ اﻗﻠﯿﺖ ﺗﺎﺑﻊ ﮐﺜﺮﯾﺖ اﺳﺖ و ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎی ﺣﮑﻢ ﮐﺜﺮﯾﺖ رﻓﺘﺎر ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬واﯾﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ رای اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﺣﻤﺪ و ﺛﻮری و ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻗﻮلھﺎی ﺷﺎﻓﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬ھﺰﯾﻨﻪھﺎیﮐﺸﺖ و درو و ﺧﺮﻣﻦﮐﻮﺑﯽ و ﺗﺼﻔﯿﻪ و ﻧﮕﮫﺪاری و‬
‫ﻏﯿﺮ آن از ﻣﺎل ﺧﺎﻟﺺ ﻣﺎﻟﮏ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ از آنھﺎ از ﻣﺎل زﮐﺎت ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻧﻤﯽاﯾﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﮐﺸﺖ وﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل و‬
‫ﻣﯿﻮه ﻗﺮض ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از ﻣﺎل زﮐﺎت ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽاﯾﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺲ از ﮐﺴﺮ آن زﮐﺎت‬
‫را ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺟﺎﺑﺮﺑﻦ زﯾﺪ ازاﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺑﺮای ھﺰﯾﻨﻪ ﻣﯿﻮه و ﻣﺤﺼﻮل و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﭼﯿﺰی را ﻗﺮضﮐﻨﺪ‪ ،‬اول ﺑﺎﯾﺪ وام‬
‫ﺑﺪھﯽ ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖﮐﻨﺪ و از ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه آن زﮐﺎت ﺑﭙﺮدازد‪ .‬و اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﺪھﯽﮐﻪ ﺑﺮای ھﺰﯾﻨﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل ﺧﺮج ﮐﺮده اﺳﺖ ﻣﯽﭘﺮدازد و ﺳﭙﺲ زﮐﺎت‬
 ‫‪٤٧٣‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫را ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺪھﯽ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽاﯾﺪ‪ .‬ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ آدم در ﻣﺒﺤﺚ ﺧﺮاج‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺰم از ﻋﻄﺎء ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اول ﺑﺎﯾﺪ ھﺰﯾﻨﻪھﺎ رﮐﺴﺮ ﻧﻤﻮد و ﺑﻌﺪ اﮔﺮ ﺣﺪ‬
‫ﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ از آن زﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺖ واﻻ زﮐﺎﺗﯽ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫زﮐﺎت ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ازآﻧﮫﺎ ﺧﺮاج ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫از ﻧﻈﺮ وﺻﻮل زﮐﺎت زﻣﯿﻦ ﺑﻪ اﻗﺴﺎم زﯾﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬زﻣﯿﻦ ﻋﺸﺮﯾـﻪ= ده ﯾﮑﯽ‪ :‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎﯾﯽﮐﻪ ﻣﺮد ﻣﺎﻧﺶ ﺑﺮﺿﺎ و‬
‫رﻏﺒﺖ اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﺳﺮرﻣﯿﻨﯽﮐﻪ ﺑﺰور ﻓﺘﺢ ﺷﺪه و ﺑﯿﻦ ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﺎن‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن را »اﺣﯿﺎء»ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﺟﯽ‪ :‬ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺰور ﻓﺘﺢ ﺷﺪه و آن را در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘـﺮداﺧﺖ ﻣﺒﻠﻎ‬
‫ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﻣﻘﺪار ﻣﺸﺨﺺ از ﻣﺤﺼﻮل ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ﻋﺸﺮی زﮐﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﺟﯽ ﻧﯿﺰ اﮔﺮ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن آن را ﺑﺨﺮد‪ ،‬زﮐﺎت آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬در آن ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺎﯾﺪ ھﻢ ﯾﮏ دھﻢ را ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت و ھﻢ ﺧﺮاج را ﺑﭙﺮدازد و وﺟﻮب ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ‬
‫وﺟﻮب دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﭼﻨﯿﻦ رای را دارﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‬
‫و رﺑﯿﻌﻪ و زھﺮی و ﯾﺤﯿﯽ اﻻﻧﺼﺎری و ﻣﺎﻟﮏ و اوزاﻋﯽ و ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ و اﺑﻦ اﺑﯽ ﻟﯿﻠﯽ و‬
‫ﻟﯿﺚ و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق و اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ و داود‪ .‬و ﺑﺮای رای ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻗﺮآن و‬
‫ﺳﻨﺖ و ﻗﯿﺎس اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ٓ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ ُ ْ ُ ْ‬
‫َ‬
‫ت َما ك َس ۡب ُت ۡم َوم َِّما أخ َر ۡج َنا‬ ‫َ‬
‫ِين َءامن ٓوا أنفِقوا مِن َط ّيِ�ٰ ِ‬
‫���ها ٱ�‬‫‪ -۱‬ﺑﻤﻮﺟﺐ آﯾﮥ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َ ُ ّ َۡ‬
‫�ض﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[٢٦٧ :‬اﻧﻔﺎق و زﮐﺎت از ﻣﺤﺼﻮل ھﺮﮔﻮﻧﻪ زﻣﯿﻨﯽ واﺟﺐ‬ ‫ل�م م َِن ٱ� ِ �‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه زﻣﯿﻦ ﻋﺸﺮی ﯾﺎ ﺧﺮاﺟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی‪» :‬ﻓﻴﻤﺎ ﺳﻘﺖ الﺴﻤﺎء اﻟﻌﺮﺸ‪ ،«...‬ﻣﻔﮫﻮم ﻋﺎم وﮐﻠﯽ دارد و ھﺮدو زﻣﯿﻦ‬
‫را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻗﯿﺎس و ﻋﻘﻞ‪ :‬زﮐﺎت و اﺧﺮاج دو ﺣﻖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و دارای دو ﺳﺒﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﻣﺎﻧﻊ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ در »اﺣﺮام«‬
‫اﺳﺖ اﮔﺮ ﺷﮑﺎری را ﮐﻪ ﻣﻠﮏ دﯾﮕﺮی اﺳﺖ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ھﻢ ﻓﺪﯾﻪ دھﺪ و ھﻢ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٧٤‬‬

‫ﺧﺴﺎرت را ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه دﻟﯿﻞ وﺟﻮب زﮐﺎت‪ ،‬ﻧﺺﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و‬
‫دﻟﯿﻞ وﺟﻮب ﺧﺮاج اﺟﺘﮫﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ زﮐﺎت ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﺟﯽ زﮐﺎت ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﮫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮاج‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد ﻧﻪ زﮐﺎت وﺷﺮط وﺟﻮب زﮐﺎت ده ﯾﮏ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﺟﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دﻻﯾﻞ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ و ﺑﺮرﺳﯽ آنھﺎ‪:‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ زﯾﺮ اﺳﺘﺪﻻلﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ �ﺘﻤﻊ ﻋﺮﺸ وﺧﺮاج ﻲﻓ‬
‫أرض مﺴﻠﻢ« »ده ﯾﮏ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت وﺧﺮاج درزﻣﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ھـﻢ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎﺟﻤﺎع ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺗﻨﮫﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻋﻨﺒﺴﻪ آن را‬
‫از اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و او از ﻋﻤﺎد و او از اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ و او از ﻋﻠﻘﻤﻪ و او از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و‬
‫او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ در ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺮﻓﻪ الﺴن واﻻﺛﺎر« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از ﺣﻤﺎد و‬
‫او از اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺤﯿﯽ آن را ﺑﺼﻮرت ﻣﺮﻓﻮع رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﻣﻌﻠﻮم اﻟﺤﺎل اﺳﺖﮐﻪ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻮﺿﻮع را از زﺑﺎن اﺷﺨﺎص‬
‫ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻣﺎﻟﯿﻨﯽ ازاﺣﻤﺪ اﺑﻦ ﻋﺪی ﺣﺎﻓﻆ و ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺷﻨﺎس‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖ‪» .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﯿﮫﻘﯽ«‪.‬‬
‫و ﮐﻤﺎل ﺑﻦ ھﻤﺎم از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﺣﻨﻔﯽ ﻧﯿﺰ او را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﻨﻌﺖ اﻟﻌﺮاق ﻗﻔ�ﻫﺎ ودرﻫﻤﻬﺎ‪ ،‬وﻣﻨﻌﺖ الﺸﺎم ﻣﺪﻳﻬﺎ ودﻳﻨﺎرﻫﺎ‪ ،‬وﻣﻨﻌﺖ مﺮﺼ‬
‫إردﺑﻬﺎ ودﻳﻨﺎرﻫﺎ‪ ،‬وﻋﺪﺗﻢ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﺑﺪأﺗﻢ« »ﻋﺮاق ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻗﻔﯿﺰو درھﻢ ﺧﻮد و ﺷﺎم‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻣﺪ و دﯾﻨﺎر ﺧﻮد را وﻣﺼﺮﭘﯿﻤﺎﻧﻪ اردب ودﯾﻨﺎرﺧﻮد را‪ ،‬ازﺷﻤﺎ ﻣﻨﻊ ﮐﺮد وﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﺜﻞ اول ﺷﺪﯾﺪ = ﯾﻌﻨﯽ دﯾﮕﺮاﯾﻦﮐﺸﻮرھﺎ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺧﻮد را ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪھﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽدھﻨﺪ و ﺣﻘﻮﻗﺎت واﺟﺐ ﺧﻮﯾﺶ راﮐﻪ ﺧﺮاج ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﯽﭘﺮدازﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻣـﯽﮔﻮﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻪ ﺑﺎرآن را ﺗﮑﺮارﮐﺮد و اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮدش‬
‫ﺑﺮآنﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﻟﯿﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﺟﯽ از زﮐﺎت ﻣﻌﺎف ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺎوﯾﻞﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮاد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
 ‫‪٤٧٥‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﻣﺮدﻣﺎن اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺟﺰﯾﻪ از آنھﺎ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد و ﯾﺎ اﺷﺎره‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪھﺎﯾﯽﮐﻪ در آﺧﺮ زﻣﺎن ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺳﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮددﮐﻪ ﻣﺮدم از ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﺎت واﺟﺐ از ﺟﻤﻠﻪ زﮐﺎت و ﺟﺰﯾﻪ و اﻣﺜﺎل آن ﺧﻮدداری ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮوی ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺎوﯾﻞ را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﺎوﯾﻞ ﺣﺪﯾﺚ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮدﮐﻪ آﻧﺎن ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ‬
‫زﮐﺎت درھﻢ و دﯾﻨﺎر و ﻣﺎل اﻟﺘﺠﺎره ھﻢ واﺟﺐ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ھﯿﭽﮑﺲ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭼﯿﺰی را ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﭼﻮن ﺻﺎﺣﺐ »ﺑﮫﺮاﻟﻤﻠﮏ« ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫زﻣﯿﻦ را ﺑﻪ وی ﺑﺴﭙﺎرﯾﺪ و از او ﺧﺮاج ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﻧﮕﻔﺖ ازاو ده ﯾﮏ ھﻢ ﺑﻌﻨﻮان‬
‫زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻣﺎﻟﮏ زﻣﯿﻦ ﺧﺮاج ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﺷﻮد و‬
‫اﯾﻨﮑﺎر ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺳﻘﻮط ده ﯾﮏ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺑﻪ ﺧﺮاج از اﯾﻦﺟﮫﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﯽرود ﺑﺎ اﺳﻼم آوردن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻂ ﺷﻮد و ده ﯾﮏ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت از آنﺟﮫﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ھﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن آزادهای واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ذﮐﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ از زﮐﺎت‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت و زﮐﺎت ﻧﻘﺪﯾﻦ و ﻏﯿﺮآن در زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﺟﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن‬
‫دھﻘﺎن‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ده ﯾﮏ آن واﺟﺐ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬واﻟﯿﺎن و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن‪ ،‬ده ﯾﮏ و ﺧﺮاج را ﺑﺎ ھﻢ ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ھﺮدو را ﺑﺎ ھﻢ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و اﯾﻦ ﻧﺎﻗﺾ دﻟﯿﻞ ﭼﮫﺎرم اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺧﺮاج ﺑﺎ ﻋﺸﺮ و ده ﯾﮏ ﻣﺒﺎﯾﻨﺖ دارد‪ :‬زﯾﺮا ﺧﺮاج ﺑﻌﻨﻮان ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﻋﺸﺮ ﺑﻌﻨﻮان‬
‫ﻋﺒﺎدت واﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ھﺮدوی آنھﺎ در ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﺟﻤﻊ و ﺑﺮ‬
‫وی واﺟﺐ ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ در ﺣﺎﻟﺖ آﻏﺎزﯾﻦ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد دو ﭼﯿﺰ ﺑﺎ ھﻢ واﺟﺐ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻘﺎء‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ ﭼﻮن ﻣﯽﺷﻮد دو ﭼﯿﺰ ﺑﺼﻮرت واﺟﺐ ﺑﺮ ذﻣﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه اﺳﺎس ھﻤﻪ ﺻﻮرتھﺎ واﺷﮑﺎل ﺧﺮاج‪ ،‬زور و ﻗﮫﺮ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﮔﺎھﯽ ﺧﺮاج ﺑﺎ ﻋﺪم زورﺗﻮام اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬زﻣﯿﻨﯽﮐﻪ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺧﺮاج ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫زﻣﯿﻨﯽﮐﻪ ﺷﺨﺺ آن را »اﺣﯿﺎء« ﻧﻤﻮده و ﺑﺎ آب رودﺧﺎﻧﻪھﺎیﮐﻮﭼﮏ آن را آﺑﯿﺎری‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﺒﺐ ھﺮﯾﮏ از ﺧﺮاج و ﻋﺸﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ آن زﻣﯿﻦ ﺑﮫﺮه ﻣﯽدھﺪ و ﯾﺎ‬
‫ً‬
‫ﺣﮑﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ آن زﻣﯿﻦ ﺷﻮرهزار ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻮدی از آن ﻋﺎﯾﺪ ﻧﮕﺮدد‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٧٦‬‬

‫ھﯿﭽﯿﮏ از ﺧﺮاج و ﻋﺸﺮ آن‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮﺳﺒﺐ ھﺮدو ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ در‬
‫ﯾﮏ زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﭼﻪ ﯾﮏ ﺳﺒﺐ واﺣﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ دو ﺣﻖ‬
‫ارﯾﮏ ﻧﻮع ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب‪ ،‬ﺣﯿﻮان ﺳﺎﺋﻤﻪ ‪ -‬ﺧﻮدﭼﺮ ‪ -‬ﺑﻌﻨﻮان‬
‫ﻣﺎل اﻟﺘﺠﺎره داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از آن دو ﺑﺎر زﮐﺎت ﻧﻤﯽدھﺪ‪.‬‬
‫در ﺟﻮاب آن ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺳﺒﺐ ﻋﺸﺮو ده ﯾﮏ زراﻋﺘﯽ اﺳﺖﮐﻪ از‬
‫زﻣﯿﻦ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﺮاج ﺑﺮ ﺧﻮد زﻣﯿﻦ ﻧﮫﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه آن زﻣﯿﻦ را ﺑﮑﺎرد ﯾﺎ‬
‫آن را ﻧﮑﺎرد‪ ،‬ﺑﻔﺮض اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺒﺐ ھﺮدو را ﯾﮑﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ھﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ دو‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﺒﺐ واﺣﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﻠﻖ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮐﻤﺎل اﺑﻦ‬
‫اﻟﮫﻤﺎم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫زﮐﺎت ﻣﺤﺼﻮل زﻣﯿﻦ اﺟﺎره ای‪:‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ زﻣﯿﻨﯽ را اﺟﺎره ﮐﺮد و آن را ﮐﺎﺷﺖ‪ ،‬زﮐﺎت ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺎﻟﮏ زﻣﯿﻦ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﮐﺎت ﺑﺮﻣﺎﻟﮏ زﻣﯿﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ رﺷﺪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺧﺘﻼﻓﺸﺎن از آﻧﺠﺎ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬آﯾﺎ ده ﯾﮏ ﺣﻘﯽ اﺳﺖﮐﻪ‬
‫از زﻣﯿﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﻘﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪﮐﺸﺖ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ھﺮدوی آنھﺎ ﺗﻌﻠﻖ دارد؟ و ﭼﻮن آن را ﺑﻪ ھﺮ دوی آنھﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣـﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف‬
‫دارﻧﺪ‪،‬ﮐﻪﮐﺪام ﯾﮏ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ؟‪ .‬آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ھﻤﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻨﻤﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﺸﺖ و‬
‫زﻣﯿﻦ ھﺮدو از آن ﯾﮏ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ ﯾﺎ آﻧﮑﻪ ﺟﻤﮫﻮر ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬زﮐﺎت ﺑﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻌﻠﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد؟ و ﯾﺎ آﻧﮑﻪ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در اﺻﻞ وﺟﻮب ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد؟‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻗﺪاﻣﻪ رای ﺟﻤﮫﻮر را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬زﮐﺎت ﺑﺮ ﻣﺎﻟﮏ ﮐﺸﺖ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ ﻣﺎﻟﮏ ﮐﺸﺖ‪ ،‬آن را ﺑﻤﻨﻈﻮر ﺗﺠﺎرت ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻧﺮخ و ﺑﮫﺎی آن ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ زﮐﺎت ﻣﯽﭘﺮدازد واﻻ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻠﮏ ﺧﻮدش از آن ﯾﮏ دھﻢ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻗﺪاﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت از ﻣﺨﺎرج و ھﺰﯾﻨﻪھﺎی زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ زﮐﺎت )ﻋﺸﺮ( آن زﻣﯿﻦ ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ آن‬
‫را ﻧﮑﺎﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﺮاج ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و از آن وﺻﻮل ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و‬
‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ زﮐﺎت را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮاج از ﮐﺎﻓﺮ ذﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و آن را ﺑﺮﻣﺒﻨﺎی زﻣﯿﻦ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﺮﻣﺒﻨﺎی ﻣﯿﺰان ﻣﺤﺼﻮل‪ .‬و ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﻣﺼﺎرف آن ﻣﺼﺎرف »ﻓﯽء» ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ‬
‫ﻣﺼﺎرف زﮐﺎت‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ا ھـ )ﻣﻐﻨﯽ‪ /‬ج ‪.(۷۲۸/۲‬‬
 ‫‪٤٧٧‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺧﺮﻣﺎ و اﻧﮕﻮر از روی ﺗﺨﻤﯿﻦ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ‬

‫ھﺮﮔﺎه ﺧﺮﻣﺎ و اﻧﮕﻮر رﻧﮕﺶ ﺗﻐﯿﯿﺮﮐﺮد و در آﺳﺘﺎﻧﻪ رﺳﯿﺪن و ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ وﺳﯿﻠﻪ ﺷﺨﺺ ﺧﺒﺮه و درﺳﺘﮑﺎر و اﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺰان ﻣﺤﺼﻮل ﺳﺮدرﺧﺘﯽ‬
‫رﻃﺐ و اﻧﮕﻮر‪ ،‬ازروی ﺗﺨﻤﯿﻦ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدد ﻧﻪ از روی ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯿﺰان ﺧﺮﻣﺎ و‬
‫ﮐﺸﻤﺶ و ﻣﻮﯾﺰیﮐﻪ از آن ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺨﻤﯿﻨﯽ ﺳﺮدرﺧﺘﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺨﻤﯿﻦ زده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﯿﺰان زﮐﺎت آن ﻣﻌﻠﻮمﮔﺮدد و ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ ﻣﯿﻮه ﺧﺸﮏ و ﺑﺮداﺷﺖ ﮔﺮدﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺪار زﮐﺎﺗﯽﮐﻪ از روی ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ ﺳﺎﻋﺪی‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺟﻨﮓ »ﺗﺒﻮک» رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ »وادی‬
‫اﻟﻘﺮی» رﺳﯿﺪ ﺑﺎ زﻧﯽ روﺑﺮو ﮔﺮدﯾﺪﮐﻪ درﻣﯿﺎن ﺑﺎغ ﺧﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺧﺮﺻﻮا‪،‬‬
‫وﺧﺮص رﺳﻮل اﷲص ﻋﺮﺸة أوﺳﻖ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻬﻟﺎ‪ :‬أﺣﻲﺼ ﻣﺎ �ﺮج ﻣﻨﻬﺎ« »ﻣﺤﺼﻮل آن را‬
‫ازروی ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮد آن را ﺑﻪ ده »وﺳﻖ« )= ‪١٣٠٦‬‬
‫ﮐﯿﻠﻮﮔﺮم( ﺗﺨﻤﯿﻦ زد و ﺑﺪان زنﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﯿﺰان ﻣﯿﻮه ﺧﺸﮑﯽﮐﻪ ازآن ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽ آﯾﺪ‬
‫ﺣﺴﺎبﮐﻦ و زﮐﺎﺗﺶ را ﺑﺪه«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﺳﻨﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا و ﻋﻤﻞ ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﻌﺪ ازوی‪ .‬رای اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪) .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﺗﺨﻤﯿﻦ زدن را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ آن را‬
‫ﺳﻨﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ(‪ .‬وﻟﯽ ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﺨﻤﯿﻦ زدن ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺣﺼﻮل ﻇﻦ و ﮔﻤﺎن اﺳﺖ و ﺑﺪان ﺣﮑﻤﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ رھﻨﻤﻮد اﺳﺖ و ﺗﺨﻤﯿﻦ زدن‪ ،‬ﻇﻦ وﮔﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﺟﺘﮫﺎدی اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﯿﺰان و ﻣﻘﺪار ﻣﯿﻮه ﺑﻌﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ درﺑﺎره‬
‫ﺧﺴﺎرت ﭼﯿﺰھﺎی ﺗﻠﻒ ﺷﺪه ﻧﯿﺰاﯾﻦ اﺟﺘﮫﺎد ﺑﻌﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﯿﻮه ﺳﺮدرﺧﺘﯽ را ﺗﺨﻤﯿﻦ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺴﺖﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻣﯿﻮهھﺎ را ﭘﯿﺶ‬
‫از ﺧﺸﮏ ﺷﺪن ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺿﺮورت داردﮐﻪ ﻣﯿﻮه را ﭘﯿﺶ ازآﻧﮑﻪ ﺧﻮرده و ﭼﯿﺪه‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺴﺎبﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﻮﻗﺖ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻪ ھﺮ ﮐﯿﻔﯿﺖﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺤﺼﻮل ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺗﺼﺮفﮐﻨﺪ و ﻣﯿﺰان و ﻣﻘﺪار زﮐﺎت را‪ ،‬ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه ﯾﮏ ﺳﻮم ﯾﺎ ﯾﮏ‬
‫ﭼﮫﺎرمﮐﻞ ﻣﯿﻮه ﺳﺮدرﺧﺘﯽ را ﺑﺮای ﻣﺎﻟﮏ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺤﺴﺎب ﻧﻤﯽآورد ﺗﺎ ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫اﻣﻮال ﺑﻪ ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻧﯿﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﻮد و ﻣﮫﻤﺎﻧﺎن و ھﻤﺴﺎﯾﮕﺎنﺷﺎن‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺧﻮردن از آن‬
‫ﻣﯿﻮه ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه ﮔﺎھﯽ ﺣﻮادﺛﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﮔﺮدﺑﺎد و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن و رھﮕﺬران و اﻣﺜﺎل آن‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٧٨‬‬

‫ﺑﺮای ﺑﺎغ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﻮه ﺑﺎغ آﺳﯿﺐ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ھﻤﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﺣﺴﺎب‬
‫ﺷﻮد و ﯾﮏ ﺳﻮم ﯾﺎ ﯾﮏ ﭼﮫﺎرم ﺑـﺮای ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺎغ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻧﺸﻮد‪ ،‬او ﻣﺘﻀﺮر ﺧﻮاھﺪﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫از ﺳﮫﻞ ﭘﺴﺮ اﺑﯽﺣﺜﻤﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺧﺮﺻﺘﻢ ﻓﺨﺬوا ودﻋﻮا‬
‫اﺜﻟﻠﺚ‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ ﺗﺪﻋﻮا اﺜﻟﻠﺚ ﻓﺪﻋﻮا الﺮ�ﻊ« »ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﻮه ﺑﺎغ ﮐﺴـﯽ را‪،‬‬
‫ﺗﺨﻤﯿﻦ ﺑﺰﻧﯿﺪ‪ ،‬آن را اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ وﻟﯽ ﯾﮏ ﺳﻮم آن را ﺑﺮای ﺻﺎﺣﺐ ﻣﯿﻮه ﺑﮕﺬارﯾﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺧﺎﻧﻮاده وی ﯾﮏ ﺳﻮم را ﻓﺮاوان داﻧﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﭼﮫﺎرم را ﺑﺮای وی‬
‫ﺑﮕﺬارﺑﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ ﺟﺰ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و‬
‫ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﮫﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺸﯿﺮ ﭘﺴﺮ ﯾﺴﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﭘﺴﺮ ﺧﻄﺎب‪» ،‬اﺑﻮﺣﺜﻤﻪ اﻧﺼﺎری« را ﺑﺮای ﺗﺨﻤﯿﻦ زدن‬
‫اﻣﻮال ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ‪» :‬ھﺮﮔﺎه دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﭘﺎﺋﯿﺰ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻧﺨﻠﺴﺘﺎن ﺧﻮد اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬آن ﻣﻘﺪار را ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺑﺮای ﺧﻮردن ﺑﺪان ﻧﯿﺎز‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮایﺷﺎن ﺑﺤﺴﺎب ﻧﯿﺎور و ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﺰن«‪ .‬از ﻣﮑﺤﻮل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺗﺨﻤﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻔﻔﻮا ﻰﻠﻋ اﻨﻟﺎس‪ ،‬ﻓﺈن ﻲﻓ اﻤﻟﺎل اﻟﻌﺮ�ﺔ‬
‫والﻮاﻃﺌﺔ واﻻﻠﻛﺔ« »ﺑﺮ ﻣﺮدم آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﭼﻪ ﻣﺎلﮔﺎھﯽ دﭼﺎر ﺑﺎد ﺳﺨﺖ و ﻃﻮﻓﺎن و‬
‫رھﮕﺬران و ﺧﻮرﻧﺪﮔﺎن از ﻃﺮف ﻓﺎﻣﯿﻠﮫﺎی ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺎغ ﻣﯽﺷﻮد وﮔﺎھﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺎغ ﻣﯿﻮه‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از درﺧﺘﺎن را ﺑﻪ ﻣﺤﺘﺎﺟﺎن ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪ .‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ آن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»واﻃﺌﻪ«‪ ،‬ﺑﻤﻌﻨﯽ رھﮕﺬراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎر ﺑﺎغ ﻣﯿﻮه ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و از آن ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و‬
‫ﻣﺮاد از »آ ﮐﻠﻪ«‪ ،‬ﺧﻮد ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻣﯿﻮهھﺎ و ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺘﻌﻠﻘﯿﻦ آنھﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫آﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺸﺖ و زرع ﻗﺒﻞ از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از آن ﺑﺨﻮرد؟‬

‫ﺻﺎﺣﺐﮐﺸﺖ و زرع‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﯿﺶ از دروﮐﺮدن و ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل‪ ،‬از آن ﺑﺨﻮرد‪،‬‬
‫ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ وی ﺣﺴﺎب ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺼﻮرت ﻋﺎدی و ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫آﻧﭽﻪﮐﻪ در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﺼﺮف ﻣﯽﺷﻮد اﻧـﺪک اﺳﺖ و درﺳﺖ ﺣﮑﻢ ﻣﯿﻮهھﺎﯾﯽ را دارد‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻣﯿﻮه ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪﮐﺸﺖ رﺳﯿﺪه ﺷﺪ و دروﮔﺮدﯾﺪ و آن را از ﮐﺎه‬
‫ﺟﺪا ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﮐﺎت آﻧﭽﻪ راﮐﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﮐﺸﺘﺰارھﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﻣﺤﺼﻮل ﮐﺎل و ﻧﯿﻤﺮس‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺶ از درو و ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺨﻮرﻧﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد ﺑﻤﻘﺪار ﻧﯿﺎز از آن ﺑﺨﻮرﻧﺪ و‬
 ‫‪٤٧٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫رای ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻟﯿﺚ و اﺑﻦ ﺣﺰم ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺑﺮداﺷﺖ و درو‪ ،‬از آن ﺧﻮردهاﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺰء ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﯾﺪ(‪.‬‬

‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای ﺗﮑﻤﻞ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب‪ ،‬ﻓﺮاوردهھﺎی ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهھﺎ را ﺑﮫﻢ اﻓﺰود‪:‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎء اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﯿﻮهھﺎ و ﻣﻮﯾﺰھﺎ و داﻧﻪھﺎ و ﺣﺒﻮﺑﺎت‪ ،‬ھﺮﯾﮏ را ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮع ﺧﻮد اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﺮﻏﻮﺑﯿﺖ وﻋﺪم ﻣﺮﻏﻮﺑﯿﺖ و رﻧﮓ ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ وﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ زﮐﺎت را ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻧﻮاع ﻣﻮﯾﺰ و اﻧﻮاع‬
‫ﮔﻨﺪم و‪ ...‬را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﮫﻢ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﻧﺮخ و ﺑﮫﺎی ﻧﻘﺪی را ﺑﻪ ھﻢ اﻓﺰود و روﯾﮫﻢ ﺣﺴﺎبﮐﺮد و زﮐﺎت‬
‫ﻣﺠﻤﻮع آنھﺎ را ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ را ﺗﻨﮫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﺲ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺪان ﺧﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ اﻓﺰود و روی ھﻢ ﺣﺴﺎب ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺣﺪﻧﺼﺎب‬
‫آنھﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪان ﺟﻨﺲ ﻣﻌﺘﺒﺮاﺳﺖ‪ .‬و ﻋﻠﻤﺎء اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺣﺪ‬
‫ﻧﺼﺎب در ﻏﯿﺮ ﺣﺒﻮﺑﺎت و ﻣﯿﻮهھﺎ‪ ،‬ﺟﻨﺲ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﻨﺲ دﯾﮕﺮی اﻓﺰود‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺮای ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺟﻨﺴﯽ را ﺑﻪ ﺟﻨﺴﯽ دﯾﮕﺮ اﻓﺰود‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺷﺘﺮ را ﺑﻪﮔﺎو اﻓﺰود و ﻧﺼﺎب را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﺮد و در ﻣﯿﻮهھﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺧﺮﻣﺎ را‬
‫ﺑﺮ ﻣﻮﯾﺰ اﻓﺰود ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦھﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ازﺟﻨﺲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ زﮐﺎت آنھﺎ واﺟﺐ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫درﺑﺎره ﺣﺒﻮﺑﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ در اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻌﻀﯽ را ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ اﻓﺰود‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮔﺮدد؟ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ رای آﻧﺴﺖﮐﻪ‪ :‬ﻧﻤﯽﺗﻮان آنھﺎ را ﺑﺮای ﺣﺪﻧﺼﺎب‬
‫ﺑﮫﻤﺪﯾﮕﺮ اﻓﺰود‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺒﻮﺑﺎت ھﻢ اﺟﻨﺎس ﻣﺨﺘﻠﻒ و دارای اﺳﻢھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و‬
‫ھﺮ ﺟﻨﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮدش ﺑـﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ ﺗـﺎ از آن زﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺖﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮔﻨﺪم‬
‫ﺑﻪ ﺟﻮ و ﺑﺮﻋﮑـﺲ وﺧﺮﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﯾﺰو ﺑﺮﻋﮑﺲ و ﻧﺨﻮد ﺑﻪ ﻋﺪس و ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬اﻓﺰوده‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ھﺮﯾﮏ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺧﻮدش ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﯾﻦ رای ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و در ﯾﮑﯽ از رواﯾﺎت ﺑﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﻋﺪه ﺑﺴﯿﺎری از ﻋﻠﻤﺎی ﺳﻠﻒ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺟﻤﺎع اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﮔﺎو و ﺑﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬وﮔﺎو ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﯾﺰاﻓﺰوده و ﻣﻨﻀﻢ ﻧﻤﯽﮔﺮدﻧﺪ و در ﻏﯿﺮ آنھﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺿﻢ اﺟﻨﺎس ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ھﺴﺘﻨﺪ دﻟﯿﻞ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ زﮐﺎت از ﻓﺮآوردهھﺎی ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهھﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد؟‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٨٠‬‬

‫وﻗﺘﯽﮐﻪ داﻧﻪھﺎی ﮐﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻗﻮی و ﻣﻐﺰدار ﮔﺮدﯾﺪ و درﻣﯿﻮهھﺎ وﻗﺘﯿﮑﻪ رﺳﯿﺪه و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﺳﺘﻔﺎده از آن‪ ،‬ﻇﺎھﺮﺷﺪ‪ ،‬زﮐﺎت آنھﺎ واﺟﺐ ﻣـﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻋﻼﻣﺖ رﺳﯿﺪه ﺷﺪن‬
‫ﺧﺮﻣﺎ ﺳﺮخ ﺷﺪن و در اﻧﮕﻮر ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺷﺪن آﻧﺴﺖ‪) .‬اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ اﺳﺖ وﻟﯽ‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ از ھﻤﺎن وﻗﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﺖ ﻣﯽروﯾﺪ و ﻣﯿﻮه ﻇﺎھﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺒﺐ وﺟﻮب‬
‫اﻧﻌﻘﺎد ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬زﮐﺎت ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﭘﺲ از ﭘﺎکﮐﺮدن ﺣﺒﻮﺑﺎت از ﮐﺎه و ﺧﺸﮏ ﺷﺪن ﻣﯿﻮه‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد‪ .‬ھﺮﮔﺎه‪ ،‬زارع ﭘﺲ از ﻗﻮی ﺷﺪن و ﻣﻐﺰدار ﺷﺪن ﺣﺒﻮﺑﺎت‪ ،‬ﮐﺸﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻔﺮوﺷﺪ ﯾﺎ ﭘﺲ از ﻇﺎھﺮ ﺷﺪن ﺻﻼح و رﺳﯿﺪن ﻣﯿﻮه‪ ،‬ﺑﺎغ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺮ‬
‫ﻋﮫﺪه ﻓﺮوﺷﻨﺪه اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮ ﻋﮫﺪه ﺧﺮﯾﺪار ﭼﻮن ﺳﺒﺐ وﺟﻮب زﮐﺎت ﻣﻐﺰدار ﺷﺪن و ﺳﺨﺖ‬
‫ﺷﺪن داﻧﻪ و ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪن ﻣﯿﻮه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ در زﻣﺎن ﻣﻠﮑﯿﺖ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت اﻣﻮال ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻨﺲ و ﻧﻮع ﺧﻮب و ﭘﺎﮐﯿﺰه آن را داد‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت دھﻨﺪه ﻧﻮع ﺧﻮب ﻣﺎﻟﺶ را ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﺪھﺪ و‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ ْ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا أنفِقوا‬‫ﻧﮫﯽﮐﺮده اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻮع ﺑﺪ و ﻏﯿﺮ ﻣﺮﻏﻮب آن را ﺑﺪھﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َ َ َ َ َّ ُ ْ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ‬ ‫َۡ‬
‫�م ّم َِن ٱ� ِ‬ ‫َ ّ َ ٰ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ َ ُ‬
‫�بِيث مِن ُه تنفِقون‬ ‫�ض� و� �يمموا ٱ‬ ‫ت ما كسبتم ومِما أخرجنا ل‬ ‫مِن طيِ� ِ‬
‫� َغ ٌّ َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫خذِيهِ إ َّ�ٓ أن ُ� ۡغ ِم ُضوا ْ �ِيهِ َوٱ ۡعلَ ُم ٓوا ْ أ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ‬
‫� �ِيد‪] ﴾٢٦٧‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[٢٦٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫َول ۡس ُتم � ِ‬
‫»ایﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ از ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ و ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﮐﺴﺐ ﮐﺮدهاﯾﺪ اﻧﻔﺎق‬
‫و اﺣﺴﺎن ﮐﻨﯿﺪ ‪ -‬زﮐﺎت ﺑﺪھﯿﺪ ‪ -‬و از آن ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ از زﻣﯿﻦ روﯾﺎﻧﺪهاﯾﻢ‪ ،‬از‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ آنھﺎ زﮐﺎت ﺑﺪھﯿﺪ‪ ،‬و ھﺮﮔﺰ ﻗﺼﺪ ﻧﮑﻨﯿﺪﮐﻪ ﻣﺎل آﻟﻮده و ﻧﺎﻣﺮﻏﻮب را ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت‬
‫ﺑﺪھﯿﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ اﮔﺮ ﺧﻮدﺗﺎن از ﮐﺴﯽ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎل ﻣﻌﯿﻮب و ﻧﺎﻣﺮﻏﻮب را ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯽﻧﯿﺎز و‬
‫ﺳﺘﻮدﻧﯽ اﺳﺖ و ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻧﻔﺎق و زﮐﺎت ﺑﻪ ﺧﻮد ﺷﻤﺎ ﻋﺎﯾﺪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و دﯾﮕﺮان از ﺳﮫﻞ ﺑﻦ ﺣﻨﯿﻒ و او از ﭘﺪرش رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮد از اﯾﻨﮑﻪ »ﺟﻌﺮور« و »ﺣﺒﯿﻖ» راﮐﻪ دو ﻧﻮع ﺧﺮﻣﺎی‬
‫ﻧﺎﻣﺮﻏﻮب ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺖﮔﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺮدم ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﯿﻮهھﺎ را‬
‫َ َ َ َ َّ ُ ْ ۡ َ َ ۡ‬
‫�بِيث مِن ُه‬ ‫ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت و ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدادﻧﺪﮐﻪ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﺷﺪﻧﺪ و آﯾﻪ‪﴿ :‬و� �يمموا ٱ‬
‫ُ ُ َ‬
‫تنفِقون﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[٢٦٧ :‬درﺑﺎره ﻣﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ اﻧﺼﺎر ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ دارای ﻧﺨﻠﺴﺘﺎن‬
 ‫‪٤٨١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﺑﻮدﯾﻢ و ﺧﻮﺷﻪھﺎﯾﯽ از ﺧﺮﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآوردﯾﻢ وآوﯾﺰان ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و اھﻞ ﺻﻔﻪ‬

‫ﮐﻪ ﻓﻘﺮای ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﻮراﮐﯽ و ﻃﻌﺎﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻋﺼﺎی ﺧﻮد ﺑﺪان ﺧﻮﺷﻪھﺎ‬
‫ﻣﯽزدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺮﻣﺎیﮐﺎل و ﻧﺎرس و رﺳﯿﺪه آن ﻓﺮو ﻣﯽاﻓﺘﺎد و ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬و در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮرﻏﺒﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻟﺬا ﺧﻮﺷﻪھﺎﯾﯽ ﻣﯽآوردﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺮﻣﺎی آن‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺴﺖ و ﮐﺎل و ﻧﺎرس و ﺑـﺪ و ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﻮد وآنھﺎ را در ﻣﺴﺠﺪ آوﯾﺰان ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫َ َ َ َ َّ ُ ْ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫�بِيث مِن ُه تنفِقون﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[٢٦٧ :‬را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬و‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ‪﴿ :‬و� �يمموا ٱ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺧﺮﻣﺎﺋﯽﮐﻪ آورده اﺳﺖ ﺑﻪ وی داده ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﺎرهای ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺷﺮم و آزرم ﻣﺎﻧﻊ ردﮐﺮدن آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاء ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﯾﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ ھﺮﮐﺲ از ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ داﺷﺖ ﻣﯽآورد«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖﮐﺮده وﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ رواﯾﺖ »ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﻏﺮﯾﺐ» اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺎﻟﮏ روا ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺠﺎی ﺟﻨﺲ‬
‫ﺧﻮﺑﯽﮐﻪ زﮐﺎت در آن واﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺟﻨﺲ ﻏﯿﺮ ﻣﺮﻏﻮب آن را ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﺪھﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ درﺑﺎره ﺧﺮﻣﺎ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه و ﭼﯿﺰھﺎی دﯾﮕﺮیﮐﻪ زﮐﺎت در آنھﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮآن ﻗﯿﺎس ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﻋﺎﻣﻞ زﮐﺎت وﮔﯿﺮﻧﺪه آن ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ آن را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫زﮐﺎت ﻋﺴﻞ‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زﮐﺎت ﻋﺴﻞ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺴﻞ زﮐﻮی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎری‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬درﺑﺎره زﮐﺎت ﻋﺴﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدھﻢﮐﻪ از ﻋﺴﻞ زﮐﺎتﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﻨﻦ و آﺛﺎر‬
‫درﺑﺎره ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ از آنھﺎ زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و از ﻋﺴﻞ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﺴﻞ از زﮐﺎت ﻣﻌﺎف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬درﺑﺎره‬
‫وﺟﻮب زﮐﺎت از ﻋﺴﻞ ازﻃﺮﯾﻖ ﺣﺪﯾﺚ و اﺟﻤﺎع ﭼﯿﺰی ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ زﮐﺎت‬
‫آن داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ رای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯽھﺎ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زﮐﺎت ﻋﺴﻞ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮﭼﻪ درﺑﺎره وﺟﻮب‬
‫آن ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ دراﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﻘﻞھﺎﯾﯽ ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫ھﻤﺪﯾﮕﺮ را ﺗﺎﮐﯿﺪ و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﮔﻞ درﺧﺘﺎن و ﺑﺮگھﺎیﮔﻞ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﭘﯿﻤﻮدن و ذﺧﯿﺮهﮐﺮدن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪھﺎ و ﺧﺮﻣﺎ اﺳﺖ و زﮐﺎت آن واﺟﺐ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٨٢‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه زﺣﻤﺖ و ھﺰﯾﻨﻪ آنﮐﻤﺘﺮ از زﺣﻤﺖ و ھﺰﯾﻨﻪھﺎی ﻣﺤﺼﻮﻻتﮐﺸﺎورری و‬

‫ﻣﯿﻮهھﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺮط وﺟﻮب زﮐﺎت از ﻋﺴﻞ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ﻋﺸﺮی ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ‬
‫در زﻣﯿﻦ ﺧﺮاﺟﯽ و ﺑﺮای آن ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ازﮐﻢ و زﯾﺎد آن ﯾﮑﺪھـﻢ‬
‫ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺣﺪﻧﺼﺎب را ﺑﺮای آن ﺷﺮط ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺣﺪﻧﺼﺎب آن ده‬
‫»ﻓﺮق»‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﺮ »ﻓﺮق» ﺷﺎﻧﺰده رﻃﻞ ﻋﺮاﻗﯽ اﺳﺖ = ‪ ١٦٠‬رﻃﻞ ﻋﺮاﻗﯽﮐﻪ ھﺮرﻃﻞ‬
‫‪ ١٣٠‬درھﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ - .‬وﺑﯿﻦ زﻣﯿﻦ ﻋﺸﺮی وزﻣﯿﻦ ﺧﺮاﺟﯽ ﻓﺮﻗﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺖ ودرﺳﺖ‬
‫ﻋﮑﺲ رای اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺪﻧﺼﺎب آن ده رﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﺤﻤﺪ )ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ( ازﯾﺎران اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻋﺴﻞ‪ ،‬ﭘﻨﺞ‬
‫»ﻓﺮق« و ھﺮ »ﻓﺮق« ﺳﯽ و ﺷﺶ رﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫زﮐﺎت ﺣﯿﻮاﻧﺎت‬
‫در اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮی ﺑﻪ وﺟﻮب زﮐﺎت از ﺷﺘﺮ و ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه و ﺑﻪ‬
‫اﺟﻤﺎع اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ از آنھﺎ زﮐﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب زﮐﺎت ﺣﯿﻮاﻧﺎت ودام ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (۱‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از ﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (۲‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﯾﮑﺴﺎل از ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺑﮕﺬرد‪.‬‬
‫‪ (۳‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ در ﺑﯿﺸﺘﺮ اوﻗﺎت ﺳﺎل‪ ،‬در ﭼﺮاﮔﺎه ﻣﺒﺎح و ھﻤﮕﺎﻧﯽ و آزاد ﺑﭽﺮﻧﺪ‪» :‬ﺳﺎﺋﻤﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪) .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ رای اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ اﺳﺖ وﻟﯽ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ در ﻇﺮف ﺳﺎل ﺑﯿﺶ از دو روز آن را ﺗﻌﻠﯿﻒ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ از »ﺳﺎﺋﻤﻪ ﺑﻮدن« ﺧﺎرج‬
‫ﻣﯽﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء و ﻓﻘﮫﺎء ﺷﺮط »ﺳﺎﺋﻤﻪ ﺑﻮدن» را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ وﻟﯽ اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و ﻟﯿﺚ‬
‫آن را ﻣﻌﺘﺒﺮﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﻄﻮرﮐﻠﯽ زﮐﺎت ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﺧﻮاه »ﺳﺎﺋﻤﻪ»‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ »ﻣﻌﻠﻮﻓﻪ»‪ .‬وﺳﯿﻠﻪ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ وﯾﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ ﻟﯿﮑﻦ در اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﻗﯿﺪ‬
‫»ﺳﺎﺋﻤﻪ» ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه و از ﻣﻔﮫﻮم ﻣﺨﺎﻟﻒ آن ﺑﺮﻣﯽ آﯾﺪ ﮐﻪ زﮐﺎت از ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن »ﻣﻌﻠﻮﻗﻪ»‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻗﯿﺪ »ﺳﺎﺋﻤﻪ» در اﺣﺎدﯾﺚ زاﺋﺪ و ﺑﯿﻤﻌﻨﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد و‬
 ‫‪٤٨٣‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﺗﺮ از آﻧﺴﺖﮐﻪ درﺑﺎره آن ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮری ﺑﺮود‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻤﺎء و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﮫﺮھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﺴﯽ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﻟﮏ و‬
‫ﻟﯿﺚ در اﯾﻦ ﺑﺎره رای داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫زﮐﺎت ﺷﺘﺮ و ﺣﺪ ﻧﺼﺎب آن‪:‬‬
‫ﺷﺘﺮھﺎ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮﻧﺮﺳﻨﺪ زﮐﺎت از آنھﺎ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺗﻌﺪاد آنھﺎ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ‬
‫رﺳﯿﺪ و ﺳﺎﺋﻤﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﯾﮑﺴﺎل ﺑﺮ آنھﺎ ﮔﺬﺷﺖ از ﺑﺎﺑﺖ آنھﺎ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺟﻮان ﯾﮑﺴﺎﻟﻪ‬
‫ﯾﺎ ﯾﮏ ﺑﺰ ﺟﻮانﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬داده ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻮن ﺑﻪ ده ﻋﺪد رﺳﯿﺪﻧﺪ‬
‫دو ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﭘﺎﻧﺰده ﻋﺪد رﺳﯿﺪﻧﺪ ﺳﻪﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﺑﯿﺴﺖ ﻋﺪد رﺳﯿﺪﻧﺪ‬
‫ﭼﮫﺎر ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﭼﻮن ﺗﻌﺪاد ﺷﺘﺮان ﺑﻪ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ رﺳﯿﺪ از ﺑﺎﺑﺖ آنھﺎ‬
‫ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﺗﺎزه ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﺴﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده و ﭘﺎ ﺑﻪ دوﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﮫﺎده ﺑﺎﺷﺪ داده ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪-‬ﺑﻨﺖ ﻣﺨﺎض ‪ -‬ﯾﺎ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﺟﻮان ﻧﺮی ﮐﻪ دو ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﮫﺎده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ‪-‬اﺑﻦ ﻟﺒﻮن ‪ -‬داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻌﺪاد ﺷﺘﺮان ﺑﻪ ﺳﯽ و ﺷﺶ رﺳﯿﺪ از ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت‬
‫آنھﺎ ﯾﮏ ﻣﺎده ﺷﺘﺮیﮐﻪ دو ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده و ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﮫﺎده ﺑﺎﺷﺪ ‪-‬ﺑﻨﺖ‬
‫ﻟﺒﻮن ‪-‬داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺗﻌﺪاد آنھﺎ ﺑﻪ ﭼﮫﻞ و ﺷﺶ رﺳﯿﺪ زﮐﺎت آنھﺎ ﻣﺎده ﺷﺘﺮی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده و ﭘﺎ ﺑﻪ ﭼﮫﺎر ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﮫﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪- :‬ﺣﻘﻪ‪.-‬‬
‫ﭼﻮن ﺗﻌﺪاد آنھﺎ ﺑﻪ ﺷﺼﺖ و ﯾﮏ ﺑﺮﺳﺪ زﮐﺎت آنھﺎ ﯾﮏ ﺷﺘﺮﻣﺎدهای اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮫﺎر‬
‫ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده و ﭘﺎ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﮫﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪- :‬ﺟﺬﻋﻪ ‪.-‬‬
‫و ﭼﻮن ﺗﻌﺪاد آنھﺎ ﺑﻪ ھﻔﺘﺎد و ﺷﺶ ﺑﺮﺳﺪ زﮐﺎت آنھﺎ دو ﺷﺘﺮﻣﺎدهای اﺳﺖ ﮐﻪ دو‬
‫ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده و ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﮫﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪- :‬دو ﺑﻨﺖ ﻟﺒﻮن‪.-‬‬
‫از ﻧﻮد و ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﺗﺎ ﯾﮑﺼﺪ و ﺑﯿﺴﺖ ﺷﺘﺮزﮐﺎت آنھﺎ دو ﺷﺘﺮﻣﺎدهای اﺳﺖﮐﻪ ﺳﻪ ﺳﺎل‬
‫را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده و ﭘﺎ ﺑﻪ ﭼﮫﺎر ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﮫﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪- :‬دو ﺣﻘﻪ‪.-‬‬
‫ﭼﻮن ﺗﻌﺪاد ﺷﺘﺮان ازﯾﮑﺼﺪ و ﺑﯿﺴﺖ وﯾﮏﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬زﮐﺎت آنھﺎ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ھﺮﭼﮫﻞ ﺷﺘﺮ‬
‫ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﻣﺎدهای ﮐﻪ دو ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده و ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺳﺎل ﻧﮫﺎده و ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ھﺮ ﭘﻨﺠﺎه‬
‫ﺷﺘﺮ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﻣﺎدهایﮐﻪ ﺳﻪ ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده و ﭘﺎ ﺑﻪ ﭼﮫﺎر ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﮫﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﻮدار زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﺋﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺪول زﮐﺎت ﺷﺘﺮ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺪار زﮐﺎت‬ ‫ﺣﺪ ﻧﺼﺎب‬
‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٨٤‬‬

‫ﯾﮏﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﮑﺴﺎﻟﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺑﺰ دو ﺳﺎﻟﻪ‪.‬‬ ‫‪٥- ٩‬‬

‫دوﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﮑﺴﺎﻟﻪ ﯾﺎ دو ﺑﺰ دو ﺳﺎﻟﻪ‬ ‫‪١٠- ١٤‬‬
‫ﺳﻪﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﮑﺴﺎﻟﻪ ﯾﺎ ﺳﻪ ﺑﺰ دو ﺳﺎﻟﻪ‬ ‫‪١٥- ١٩‬‬
‫ﭼﮫﺎرﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﮑﺴﺎﻟﻪ ﯾﺎ ﭼﮫﺎر ﺑﺰ دو ﺳﺎﻟﻪ‬ ‫‪٢٠- ٢٤‬‬
‫ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﻣﺎدهایﮐﻪ ﯾﮑﺴﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ = ﺑﻨﺖ ﻣﺨﺎض‬ ‫‪٢٥- ٣٥‬‬
‫ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﻣﺎدهایﮐﻪ دو ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ = ﺑﻨﺖ ﻟﺒﻮن‬ ‫‪٣٦- ٤٥‬‬
‫ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﻣﺎدهایﮐﻪ ﺳﻪ ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ = ﺣﻘﻪ‬ ‫‪٤٦ – ٦٠‬‬
‫ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﻣﺎدهایﮐﻪ ﭼﮫﺎر ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ = ﺟﺬﻋﻪ‬ ‫‪٦١ -٧٥‬‬
‫دو ﺷﺘﺮ ﻣﺎدهایﮐﻪ دو ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ = ﺑﻨﺖ ﻟﺒﻮن‬ ‫‪٧٦- ٩٠‬‬
‫‪ ٩١ - ١٢٠‬دو ﺷﺘﺮﻣﺎدهایﮐﻪ ﺳﻪ ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ = ﺣﻘﺘﺎن‬
‫‪ -‬ﺳﻪ )ﺑﻨﺖ ﻟﺒﻮ ن(‬ ‫‪١٢٩‬‬
‫‪١٢١‬‬
‫‪ -‬ﯾﮏ ﺣﻘﻪ ‪ +‬دوﺑﻨﺖ ﻟﺒﻮن‬ ‫‪١٣٩‬‬
‫‪١٣٠‬‬
‫‪ -‬دو ﺣﻘﻪ ‪ +‬ﯾﮏ ﺑﻨﺖ ﻟﺒﻮن‬ ‫‪١٤٩‬‬
‫‪١٤٠‬‬
‫‪ -‬ﺳﻪ ﺣﻘﻪ‬ ‫‪١٥٩‬‬
‫‪١٥٠‬‬
‫‪ -‬ﭼﮫﺎر ﺑﻨﺖ ﻟﺒﻮن‬ ‫‪١٦٩‬‬
‫‪١٦٠‬‬
‫‪ -‬ﺳﻪ ﺑﻨﺖ ﻟﺒﻮن ‪ +‬ﯾﮏ ﺣﻘﻪ‬ ‫‪١٧٩‬‬
‫‪١٧٠‬‬
‫‪ -‬دو ﺑﻨﺖ ﻟﺒﻮن ‪ +‬دو ﺣﻘﻪ‬ ‫‪١٨٩‬‬
‫‪١٨٠‬‬
‫‪ -‬ﺳﻪ ﺣﻘﻪ ‪ +‬ﯾﮏ ﺑﻨﺖ ﻟﺒﻮن‬ ‫‪۱٩٩‬‬
‫‪١٩٠‬‬
‫‪ -‬ﭼﮫﺎرﺣﻘﻪ ﯾﺎ ﭘﻨﺞ ﺑﻨﺖ ﻟﺒﻮن‬ ‫‪٢٠٩‬‬
 ‫‪٤٨٥‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫‪٢٠٠‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺳﻦ ﺷﺘﺮھﺎﯾﯽ ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب داده ﺷﻮد ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺸﺮح زﺑﺮ ﻋﻤﻞ ﮐﺮد‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺪﻧﺼﺎب »ﺟﺬﻋﻪ» ‪ -‬ﺷﺘﺮﻣﺎده ﭼﮫﺎرﺳﺎﻟﻪ ‪-‬را ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت‬
‫ﺑﺪھﺪ وﻟﯽ آن را ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻠﮑﻪ »ﺣﻘﻪ» ‪-‬ﺷﺘﺮ ﻣﺎده ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ‪ -‬داﺷﺖ‪» .‬ﺣﻘﻪ« ھﻤﺮاه دو‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﺴﺖ درھﻢ ازاو ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد )ﺣﻘﻪ ‪٢ +‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﺣﻘﻪ ‪ +‬ﺑﯿﺴﺖ‬
‫درھﻢ(‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺪﻧﺼﺎب »ﺣﻘﻪ» ﺑﺪھﺪ وﻟﯽ ﺟﺰ »ﺟﺪﻋﻪ» ﻧﺪاﺷﺖ "ﺟﺬﻋﻪ» از‬
‫او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻟﯿﮑﻦ زﮐﺎتﮔﯿﺮﻧﺪه ﺑﺎﯾﺪ دوﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﺴﺖ درھﻢ را ﺑﺮای زﮐﺎت‬
‫دھﻨﺪه اﺳﺘﺮداد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ »ﺣﻘﻪ» ﺑﺪھﺪ وﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻠﮑﻪ »ﺑﻨﺖ ﻟﺒﻮن»‬
‫داﺷﺖ‪» ،‬ﺑﻨﺖ ﻟﺒﻮن» ھﻤﺮاه ﺑﺎ دو ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﺴﺖ درھﻢ از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫واﮔﺮﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪﯾﻨﻤﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ »ﺑﻨﺖ ﻟﯿﻮن« ﺑﺪھﺪ وﻟﯽ آن را ﻧﺪاﺷﺖ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ »ﺣﻘﻪ» داﺷﺖ‪» ،‬ﺣﻘﻪ» از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در ﻋﻮض زﮐﺎت ﮔﯿﺮﻧﺪه‬
‫دوﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﺴﺖ درھﻢ )ﻣﺎﺑﻪ اﻟﺘﻔﺎوت( را ﺑﻪ وی ﻣﺴﺘﺮد دارد‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺪﻧﺼﺎب »ﺑﻨﺖ ﻟﯿﻮن« ﺑﺪھﺪ وﻟﯽ آن را ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫»ﺑﻨﺖ ﻣﺨﺎض» داﺷﺖ‪» ،‬ﺑﻨﺖ ﻣﺨﺎض» ھﻤﺮاه ﺑﺎ دو ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﺴﺖ درھﻢ از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫و اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ »ﺑﻨﺖ ﻣﺨﺎض» ﺑﺪھﺪ وﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻠﮑﻪ »اﺑﻦ ﻟﺒﻮن = ﺷﺘﺮ ﻧﺮی‬
‫ﮐﻪ دو ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ» داﺷﺖ‪» ،‬اﺑﻦ ﻟﺒﻮن« ﺑﺠﺎی آن از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰی اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺪھﺪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰی ﺑﻌﻨﻮان ﻣﺎﺑﻪ اﻟﺘﻔﺎوت ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﭼﮫﺎر ﺷﺘﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺧﻮدش داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﭼﯿﺰی ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﻓﺮﯾﻀﻪ زﮐﺎﺗﯽﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ درﺑﺎره ﺷﺘﺮان ﺑﺪان ﻋﻤﻞﮐﺮد و‬
‫ھﯿﭽﯿﮏ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ وی ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻨﻤﻮد‪.‬‬
‫زھﺮی از ﺳﺎﻟﻢ و او از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯿﺰان و ﻣﻘﺪار زﮐﺎت‬
‫واﺟﺐ را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد وﻟﯽ آن را ﺑﺮای ﻋﺎﻣﻼن ﺟﻤﻊآوری زﮐﺎت ھﻨﻮز ﻧﻔﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫وﻓﺎت ﻧﻤﻮد و اﺑﻮﺑﮑﺮ آن را ﺑﯿﺮون آورده و ﺗﺎ ﻣﺘﻮﻓﯽﮔﺸﺖ ﺑﺪان ﻋﻤﻞﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از او‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٨٦‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و وﺻﯿﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از وی‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫زﮐﺎت ﮔﺎو و ﮔﺎوﻣﯿﺶ‬
‫ﮔﺎو ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﯽ راس »ﺳﺎﺋﻤﻪ« ﻧﺮﺳﺪ زﮐﺎت درآن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﻮن ﺗﻌﺪاد آن ﺑﻪ ﺳﯽ‬
‫)‪ (٣٠‬راس رﺳﯿﺪ و ﯾﮑﺴﺎل ﺑﺮ آنھﺎ ﮔﺬﺷﺖ ازﺑﺎﺑﺖ آن ﯾﮏ »ﭘﺎرﯾﻨﻪ« =ﮔﻮﺳﺎﻟﻪ ﻧﺮ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺎدهای ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺪان »ﺗﺒﯿﻊ‪،‬‬
‫ﺗﺒﯿﻌﻪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﭼﻮن ﺗﻌﺪاد ﮔﺎوھﺎ ﺑﻪ ﭼﮫﻞ راس رﺳﯿﺪ ﯾﮏ »ﻣﺴﻨﻪ» ‪-‬ﮔﺎو دو ﺳﺎﻟﻪ ﻣﺎده‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت داده ﺷﻮد )اﮔﺮ ھﻤﻪ آنھﺎ ﻧﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ دو ﺳﺎﻟﻪ ﻧﺮ ﻧﯿﺰ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻧﺮ و ﻣﺎده ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺗﻌﺪاد آنھﺎ ﺑﻪ ﺷﺼﺖ ) ‪ (٦٠‬راس رﺳﯿﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ دوراس »ﺗﺒﯿﻊ – ﭘﺎرﯾﻨﻪ« داده‬
‫ﺷﻮد وﭼﻮن ﺗﻌﺪاد آنھﺎ ﺑﻪ ھﻔﺘﺎد راس رﺳﯿﺪ ﯾﮏ راس دوﺳﺎﻟﻪ وﯾﮏ راس ﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫و در ھﺸﺘﺎد راس دو ﺗﺎ دو ﺳﺎﻟﻪ و در ﻧﻮد راس ﺳﻪ ﺗﺎ ﯾﮑﺴﺎﻟﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و در‬
‫ﯾﮑﺼﺪ راس ﯾﮏ دو ﺳﺎﻟﻪ و دو ﺗﺎ ﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﯾﮏﺻﺪ و ده راس دو ﺗﺎ دو ﺳﺎﻟﻪ و ﯾﮏ راس ﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و در‬
‫ﯾﮏﺻﺪ و ﺑﯿﺴﺖ راس ﺳﻪ ﺗﺎ دو ﺳﺎﻟﻪ ﯾﺎ ﭼﮫﺎر ﺗﺎ ﯾﮏﺳﺎﻟﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﮫﻤﯿﻦ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ھﺮ اﻧﺪازه ﺗﻌﺪاد ﺑﺎﻻ رود در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﺳﯽ راس ﯾﮏ ﭘﺎرﯾﻨﻪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﭼﮫﻞ راس ﯾﮏ‬
‫دو ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺟﺪول زﮐﺎت ﮔﺎو وﮔﺎوﻣﯿﺶ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺪار واﺟﺐ‬ ‫ﺣﺪ ﻧﺼﺎب‬
‫ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ زﮐﺎﺗﯽ ﻧﺪارد‬ ‫‪١ – ٢٩‬‬
‫ﯾﮏ راس ﭘﺎرﺑﻨﻪ ﻧﺮﯾﺎ ﻣﺎده= ﺗﺒﯿﻊ ‪ ،‬ﺗﺒﯿﻌﻪ‬ ‫‪٣٠ – ٣٩‬‬
‫ﯾﮏ راسﮔﺎو دو ﺳﺎﻟﻪ ﻧﺮ ﯾﺎ ﻣﺎده ‪ -‬ﻣﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٠ – ٥٩‬‬
‫دو راس ﭘﺎرﯾﻨﻪ ﻧﺮ ﯾﺎ ﻣﺎده ‪ -‬دو ﺗﺎ ﺗﺒﯿﻊ‪ ،‬ﺗﺒﯿﻌﻪ‬ ‫‪٦٠- ٦٩‬‬
‫ﯾﮏ راسﮔﺎو دو ﺳﺎﻟﻪ و ﯾﮏ راس ﭘﺎرﯾﻨﻪ = ﻣﺴﻨﻪ و ﺗﺒﯿﻊ‬ ‫‪٧٠ – ٧٩‬‬
‫دو راسﮔﺎو دو ﺳﺎﻟﻪ ‪ -‬دو ﺗﺎ ﻣﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٠ – ٨٩‬‬
‫ﺳﻪ راس ﭘﺎرﯾﻨﻪ ‪ -‬ﺳﻪ ﺗﺎ ﺗﺒﯿﻊ‬ ‫‪٩٠- ٩٩‬‬
 ‫‪٤٨٧‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﯾﮏ راس دوﺳﺎﻟﻪ ودوراس ﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ =ﯾﮏ ﻣﺴﻨﻪ ودوﺗﺎ ﺗﺒﯿﻊ‬ ‫‪١٠٠- ١٠٩‬‬
‫دوراس دو ﺳﺎﻟﻪ و ﯾﮏ راس ﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ =دوﺗﺎ ﻣﺴﻨﻪ و ﯾﮏ ﺗﺒﯿﻊ‬ ‫‪١١٠- ١١٩‬‬
‫ﺳﻪ راس دوﺳﺎﻟﻪ ﯾﺎ ﭼﮫﺎرراس ﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ = ‪٣‬ﻣﺴﻨﻪ ﯾﺎ ‪ ٤‬ﺗﺒﯿﻊ‬ ‫‪- ١٢٠‬‬
‫زﮐﺎت ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﺑﺰ‬
‫ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان و ﺑﺰھﺎ ﺑﻪ ﭼﮫﻞ راس ﻧﺮﺳﺪ از آنھﺎ زﮐﺎﺗﯽ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﻮن‬
‫ﺗﻌﺪاد آنھﺎ ﺑﻪ ﭼﮫﻞ راس »ﺳﺎﺋﻤﻪ» ﺗﺎ ﯾﮑﺼﺪ و ﺑﯿﺴﺖ راس رﺳﯿﺪ و ﯾﮏﺳﺎل ﺑﺮ آنھﺎ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮏ راس ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﮏﺳﺎﻟﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ راس ﺑﺰ دو ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت واﺟﺐ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺗﻌﺪاد آنھﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﺼﺪ وﺑﯿﺴﺖ وﯾﮏ راس ﺗﺎ دوﯾﺴﺖ راس رﺳﯿﺪ‪ ،‬دو ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و‬
‫از دوﯾﺴﺖ و ﯾﮏ راس ﺗﺎ ﺳﯿﺼﺪ راس ﺳﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﺳﯿﺼﺪ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﯾﮑﺼﺪ راس ﯾﮏ راسﮔﻮﺳﻔﻨﺪ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی ﮐﻪ از ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت داده ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﺳﺎل و ﺑﺰیﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎﯾﺪ دو ﺳﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﺗﻔﺎق اﮔﺮ ھﻤﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان و ﺑﺰھﺎی ﺣﺪﻧﺼﺎب ﻧﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺰ ﻧﺮ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت داد‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ھﻤﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﻣﺎده ﯾﺎ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻃﯽ از ﻧﺮ و ﻣﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺑﺎز ھﻢ ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﺑﺰ ﻧﺮ‬
‫ً‬
‫ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت داد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﺑﺰ ﻣﺎده‬
‫داد‪.‬‬

‫َ‬
‫ﺣﮑﻢ "ا ْوﻗﺎص" ‪ -‬ﻣﯿﺎن ﻧﺼﺎبھﺎ در زﮐﺎت‪:‬‬
‫اوﻗﺎص ﺟﻤﻊ »وﻗﺺ« و ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻋﺪدھﺎی ﺑﯿﻦ ﻧﺼﺎبھﺎی ﻓﺮض و ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺪه در زﮐﺎت‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎء از زﮐﺎت ﻣﻌﺎف اﺳﺖ )ﻣﺜﻼ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﭼﮫﻞ راس اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ازﺑﺎﺑﺖ آن ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ازﻋﺪد ﭼﮫﻞ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﺗﺎ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﻪ ﯾﮑﺼﺪ و‬
‫ﺑﯿﺴﺖﮐﻪ »وﻗﺺ» ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﭼﯿﺰی اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ھﻤﺎن ﯾﮏ راس ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺷﺘﺮ وﮔﺎو ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺪوﻟﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ(‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎره زﮐﺎت ﺷﺘﺮ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻓﺈذا ﺑﻠﻐﺖ ﻤﺧﺴﺎ وﻋﺮﺸ�ﻦ‪ ،‬ﻓﻔﻴﻬﺎ ﺑﻨﺖ‬
‫�ﺎض أﻧﻰﺜ‪ ،‬ﻓﺈذا ﺑﻠﻐﺖ ﺳﺘﺎ وﺛﻼﺛ�‪ ،‬إﻰﻟ ﻤﺧﺲ وأر�ﻌ�‪ ،‬ﻓﻔﻴﻬﺎ ﺑﻨﺖ ﺒﻟﻮن أﻧﻰﺜ« »ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺷﺘﺮان ﺑﻪ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﻣﺎده ﯾﮑﺴﺎﻟﻪ واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ازﺑﺎﺑﺖ‬
‫زﮐﺎت آنھﺎ داده ﺷﻮد وھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﯽ وﺷﺶ ﺗﺎ ﭼﮫﻞ وﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮرﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬دوﺗﺎ ﺷﺘﺮﻣﺎده‬
‫دوﺳﺎﻟﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٨٨‬‬

‫درﺑﺎره زﮐﺎت ﮔﺎو ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻓﺈذا ﺑﻠﻐﺖ ﺛﻼﺛ� ﻓﻔﻴﻬﺎ ﻋﺠﻞ ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺟﺬع أو ﺟﺬﻋﺔ‪،‬‬
‫ﺣﻰﺘ ﺗﺒﻠﻎ أر�ﻌ�‪ ،‬ﻓﺈذا ﺑﻠﻐﺖ أر�ﻌ�‪ ،‬ﻓﻔﻴﻬﺎ ﺑﻘﺮة مﺴﻨﺔ« »ھﺮﮔﺎه ﺗﻌﺪاد ﮔﺎوھﺎ ﺑﻪ ﺳﯽ راس‬
‫رﺳﯿﺪ ﯾﮏ ﭘﺎرﯾﻨﻪ ﻧﺮﯾﺎ ﻣﺎده واﺟﺐ اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﭼﮫﻞ ﻣﯽرﺳﺪ‪،‬ﮐﻪ آﻧﻮﻗﺖ ﯾﮏ دو ﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﻣﺎده واﺟﺐ اﺳﺖ«‪ .‬و درﺑﺎره زﮐﺎت ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬و� ﺳﺎﺋﻤﺔ اﻟﻐﻨﻢ‪ ،‬إذا ﺎﻛﻧﺖ‬
‫أر�ﻌ�‪ ،‬ﻓﻔﻴﻬﺎ ﺷﺎة‪ ،‬إﻰﻟ ﻋﺮﺸ�ﻦ وﻣﺎﺋﺔ« »ھﺮﮔﺎه ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺳﺎﺋﻤﻪ ﺑﻪ ﭼﮫﻞ راس ﺗﺎ ﯾﮏﺻﺪ‬
‫و ﺑﯿﺴﺖ راس رﺳﯿﺪ ﯾﮏﮔﻮﺳﻔﻨﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦﺑﯿﻦ ﻋﺪد ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ و ﻋﺪد ﺳﯽ و ﺷﺶ در ﺷﺘﺮھﺎ »وﻗﺺ» ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و از ﺑﺎﺑﺖ آن زﮐﺎﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ وھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﯿﻦ ﻋﺪد ﺳﯽ و ﻋﺪد ﭼﮫﻞ در ﮔﺎو و ﺑﯿﻦ ﻋﺪد‬
‫ﭼﮫﻞ و ﻋﺪد ﯾﮑﺼﺪ و ﺑﯿﺴﺖ درﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﻮال ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫ﺑﮫﻨﮕﺎم اﺧﺬ زﮐﺎت ﻣﺮاﻋﺎت ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﻮال واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از اﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ وﮔﺮاﻧﺒﮫﺎﺗﺮﯾﻦ آن راﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد ﺑﺪﯾﻨﮑﺎر رﺿﺎﯾﺖ دھﻨﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻖ ﻓﻘﺮا ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ راﮐﻪ اھﻞ ﺧﺒﺮه و آﺷﻨﺎ ﺑﻪ وﺿﻊ‬
‫ﺣﯿﻮان‪ ،‬آن را ﻣﻌﯿﻮب و ﻧﺎﻗﺺ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان ﺣﻖ زﮐﺎت ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺣﺪﻧﺼﺎب ﻣﻌﯿﻮب ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﻖ زﮐﺎت را ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﺘﻮﺳﻂ اﻣﻮال ‪-‬ﻧﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻧﻪ‬
‫ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ‪-‬ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱‬در ﻧﺎﻣﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬از ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﯿﻮان ﭘﯿﺮ دﻧﺪان اﻓﺘﺎده وﮐﻮر و ﻗﻮچ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺛﻘﻔﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻋﺎﻣﻼن ﺟﻤﻊآوری‬
‫زﮐﺎت را‪ ،‬ﻣﻨﻊﮐﺮده ﺑﻮد از اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻧﺎزا و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺷﯿﺮی وﮔﻮﺳﻔﻨﺪ آﺑﺴﺘﻦ‬
‫ً‬
‫و ﻗﻮچ را ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ«‪) .‬ﻃﺒﻌﺎ در ﺷﺘﺮ وﮔﺎو و ﺑﺰ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻏﺎﺿﺮی رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛﻼث ﻣﻦ‬
‫ﻓﻌﻠﻬﻦ ﻓﻘﺪ ﻃﻌﻢ ﻃﻌﻢ اﻻﻳﻤﺎن‪ :‬ﻣﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ وﺣﺪه‪ ،‬وأن ﻻ � إﻻ ﻫﻮ‪ ،‬وأﻋﻄﻰ ز�ة‬
‫ﻣﺎﻪﻟ‪ ،‬ﻃﻴﺒﺔ ﺑﻬﺎ ﻧﻔﺴﻪ‪ .‬راﻓﺪة ﻋﻠﻴﻪ ﻞﻛ ﺎﻋم‪ ،‬وﻻ ﻳﻌﻄﻰ اﻬﻟﺮﻣﺔ‪ ،‬وﻻ اﺪﻟرﻧﺔ وﻻ‬
‫اﻤﻟﺮ�ﻀﺔ‪ ،‬وﻻ الﺮﺸط وﻻ الﻠﺌﻴﻤﺔ ‪ ،‬وﻟ�ﻦ ﻣﻦ وﺳﻂ أمﻮاﻟ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺈن اﷲ لﻢ‬
‫�ﺴﺄﻟ�ﻢ ﺧ�ه‪ ،‬ولﻢ ﻳﺄمﺮ�ﻢ �ﺮﺸه« »ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖﮐﻪ ھﺮﮐﺲ آنھﺎ را اﻧﺠﺎم دھﺪ‬
‫ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﻣﺰه اﯾﻤﺎن را ﭼﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ »اﻟﻠﻪ» را ﺑﭙﺮﺳﺘﺪ وﮔﻮاھﯽ‬
 ‫‪٤٨٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫دھﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ »اﻟﻠﻪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬وﮐﺴﯽﮐﻪ ھﺮﺳﺎل ﺑﺎ ﻃﯿﺐ‬
‫ﺧﺎﻃﺮوﻣﺸﺘﺎﻗﺎﻧﻪ زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽدھﺪ وﮐﺴﯽﮐﻪ ﺣﯿﻮان ﭘﯿﺮ و »ﮔﺮ» و‬
‫ﺑﯿﻤﺎر و ﮐﻮﭼﮏ ﺑﯽ ﻣﻘﺪار ﺷﺮور و ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ از ﺷﯿﺮ دادن اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﻧﻤﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ زﮐﺎت را ﺑﺎﯾﺪ از اﻣﻮال ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺧﻮد ‪-‬ﻧﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻧﻪ‬
‫ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ‪-‬ﺑﺪھﯿﺪ‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻣﺎل را ازﺷﻤﺎ ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ و ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ آن‬
‫ﻧﯿﺰ اﻣﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺟﯿﺪ« آن را‬
‫رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﮐﺎت ﻏﯿﺮ از اﻧﻌﺎم ‪:‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺗﻨﮫﺎ از »اﻧﻌﺎم» زﮐﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زﮐﺎت اﺳﺐ و ﻗﺎﻃﺮ و‬
‫ﺧﺮ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﺰوﮐﺎﻻی ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺪ ﻋﻔﻮت ﻟ�ﻢ ﻋﻦ اﺨﻟﻴﻞ‬
‫والﺮﻗﻴﻖ‪ ،‬وﻻ ﺻﺪﻗﺔ ﻓﻴﻬﻤﺎ« »ﺷﻤﺎ را از زﮐﺎت اﺳﺐ و ﺑﺮده ﻣﻌﺎف داﺷﺘﻢ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‬
‫و ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺟﯿﺪی«‪.‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎره زﮐﺎت ﺧﺮ و اﻻغ ﺳﻮال ﺷﺪ؟ او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﺟﺎء ﻓﻴﻬﺎ ﺷﺊ إﻻ ﻫﺬه اﻻﻳﺔ اﻟﻔﺬة‪َ �َ ﴿ :‬من َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر� َخ ۡ ٗ‬
‫�� يَ َرهُۥ‪َ ٧‬و َمن‬ ‫ٍ‬
‫�� يَ َرهُۥ‪] ﴾٨‬اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪» .[٨-٧ :‬درﺑﺎره زﮐﺎت اﻻغھﺎ ﭼﯿﺰی وارد ﻧﺸﺪه‬ ‫َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر� ٖ َ ّٗ‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮزﮐﺎت آن را داد‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل ﻣﻔﮫﻮم ﮐﻠﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ‪- :‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺎﻧﺪازه ذرهای ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ ﭘﺎداش آن را ﺧﻮاھﺪ دﯾﺪ و ھﺮﮐﺲ ﺑﺎﻧﺪازه ذرهای ﺑﺪیﮐﻨﺪ ﺳﺰای آن را ﺧﻮاھﺪ دﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ از آن ﺳﺨﻦ رﻓﺖ‪.‬‬
‫از ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻦ ﻣﻀﺮب رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ او ھﻤﺮاه ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ودر آن‬
‫ھﻨﮕﺎم ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﺎم ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﯾﺸﺎن آﻣﺪﻧﺪ وﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﻣﯿﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺮدﮔﺎن و‬
‫ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ‪)-‬ﻏﯿﺮ از اﻧﻌﺎم( ‪ -‬را ﺑﺪﺳﺖ آوردهاﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲ زﮐﺎت آنھﺎ را از ﻣﺎ ﺑﮕﯿﺮ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﻣﺎ را از ﺑﯿﻤﺎریھﺎی روﺣﯽ ‪-‬ﺑﺨﻞ و ﻃﻤﻊ و ﺣﺴﺪ ‪-‬ﭘﺎکﮔﺮداﻧﯽ و زﮐﺎت‬
‫اﻣﻮال ﻣﺎ را ﻧﯿﺰﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ و اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ ازﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﻮال ﮐﻨﻢ‪ .‬ھﯿﺜﻤﯽ اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ را آورده وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ در »اﻟﮑﺒﯿﺮ آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ و راوﯾﺎن‬
‫آن »ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ« ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٩٠‬‬

‫زھﺮی از ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ ﯾﺴﺎر رواﯾﺖﮐﺮدهﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدم ﺷﺎم ﺑﻪ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﻦ ﺟﺮاح ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬از‬
‫اﺳﺒﺎن و ﺑﺮدﮔﺎن ﻣﺎ زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ازاﯾﻨﮑﺎر اﻣﺘﻨﺎع ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ را‬
‫ً‬
‫ﺑﺮای ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺖﮐﻪ او ﻧﯿﺰ اﻣﺘﻨﺎعﮐﺮد‪ .‬ﻣﺮدم ﻣﺠﺪدا ﺑﺎ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه آن را ﺑﺮای ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺷﺖﮐﻪ در ﺟﻮاب ویﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ‬
‫دوﺳﺖ دارﻧﺪ زﮐﺎت آنھﺎ را از اﯾﺸﺎن ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﻓﻘﺮای ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺪه و روزی ﺑﺮدﮔﺎن‬
‫ﺷﺎن را ﺗﺎﻣﯿﻦﮐﻦ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺎﻟﮏ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪.‬‬
‫زﮐﺎت ﺑﭽﻪھﺎی ﺷﺘﺮ و ﮔﻮﺳﺎﻟﻪ و ﺑﺮه و ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺷﺘﺮ و ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺎﻧﺪازه ﺣﺪ ﻧﺼﺎب داﺷﺖ و در ﻃﯽ ﺳﺎل زاده ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﯾﮑﺴﺎل ﺗﻤﺎم ﺑﺮ آن ﺣﺪﻧﺼﺎب ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از ﺑﺎﺑﺖ‬
‫ھﻤﻪ آنھﺎ ﺑﺰرگ وﮐﻮﭼﮏ زﮐﺎت ﺑﺪھﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ ازﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺛﻘﻔﯽ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )ﺑﻪ وی( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮه و ﺑﺰﻏﺎﻟﻪای ﮐﻪ ﭼﻮﭘﺎن آن را‬
‫ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﺎزه زاده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آور وﻟﯽ ﺧﻮد آن را ﺑﺠﺎی زﮐﺎت‬
‫ﻣﮕﯿﺮ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﯿﻮان ﻧﺎزا و ﺷﯿﺮده وآﺑﺴﺘﻦ وﻗﻮچ را ﻧﯿﺰﻗﺒﻮل ﻧﮑﻦ ﺑﻠﮑﻪﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‬
‫ﯾﮑﺴﺎﻟﻪ ﻣﺎده و ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ دو ﺳﺎﻟﻪ ﻣﺎده را ﻣﯽﮔﯿﺮی واﯾﻦ ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﺎل اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻮﺛﻮر ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮه و ﮔﻮﺳﺎﻟﻪ و ﺑﭽﻪ ﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ و‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان وﮔﺎوان و ﺷﺘﺮان ﺑﺰرگ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮهھﺎ وﮔﻮﺳﺎﻟﻪھﺎ و ﺑﭽﻪ ﺷﺘﺮھﺎ ﺑﺮ ﺣﺪﻧﺼﺎب اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﺧﻮاه از ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬زاده ﺷﺪه ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آنھﺎ را ﺧﺮﯾﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫ھﺮ وﻗﺖ ﯾﮑﺴﺎل ﺗﻤﺎم ﺑﺮ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﮔﺬﺷﺖ زﮐﺎت ﻣﺠﻤﻮع آنھﺎ ﺑﺎﯾﺪ داده ﺷﻮد‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﺮهھﺎ وﮔﻮﺳﺎﻟﻪھﺎ و ﺑﭽﻪ ﺷﺘﺮھﺎ ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫زاده ھﻤﺎن ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻠﮑﯿﺖ وی ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪه و ﭘﯿﺶ از ﺗﻤﺎم ﺷﺪن‬
‫ﺳﺎل از آنھﺎ زاده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮﮐﺴﯽ از ﺑﺮه ﯾﺎ ﮔﻮﺳﺎﻟﻪ ﯾﺎ ﺑﭽﻪ ﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺤﻤﺪ و داود و ﺷﻌﺒﯽ و در رواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫ﺑﺮوی زﮐﺎﺗﯽ از ﺑﺎﺑﺖ آنھﺎ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و دارﻗﻄﻨﯽ و‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺳﻮﯾﺪ ﺑﻦ ﻏﻔﻠﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺎﻣﻞ ﺟﻤﻊآوری زﮐﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﺎ آﻣﺪ و از او ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬در دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ دارم‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺷﯿﺮﺧﻮار‪ ،‬زﮐﺎت ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ...‬اﻟﺤﺪﯾﺚ«‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ راوﯾﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ھﻼل ﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪه زﯾﺎدی او را ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻌﻀﯽ دﺑﺎره وی ﺧﺮده ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٤٩١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫وﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ ﻣﺎﻟﮏ و ﺑﺮواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ از ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ ﯾﮑﺴﺎن زﮐﺎت‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آن ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﮐﻮﭼﮏ را اﮔﺮ ﺑﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآورﻧﺪ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﻨﮫﺎ ھﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورﻧﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮاﺳﺖ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﻨﮫﺎ ھﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﯾﻨﺪ و از آنھﺎ زﮐﺎت داده ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ )از ﯾﺎران اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ از ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﮐﻮﭼﮏ )ﺑﺮه‪،‬‬
‫ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ‪ ،‬ﮔﻮﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﭽﻪ ﺷﺘﺮ( واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ راسﮐﻮﭼﮏ از آنھﺎ داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﯾﻖ ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ﺳﮫﺎم ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ ﺑﻤﻨﻈﻮر ﻓﺮار از زﮐﺎت ﯾﺎ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ زﮐﺎت‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ﺳﻮﯾﺪ ﺑﻦ ﻏﻔﻠﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﻋﺎﻣﻞ ﺟﻤﻊآوری زﮐﺎت از ﻃﺮف ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺎ آﻣﺪ و از وی ﺷﻨﯿﺪمﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ از ﺷﯿﺮ ﺧﻮاران‪ ،‬زﮐﺎت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و‬
‫ﺑﻤﻨﻈﻮر اﻓﺰاﯾﺶ در ﻣﯿﺰان زﮐﺎت ﺟﻤﻌﯽ را ازھﻢ ﺟﺪا وﮔﺮوه ﻣﺘﻔﺮق را ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻣﺮدی ﺷﺘﺮ ﭼﺎق وﮐﻮھﺎن ﺑﺰرﮔﯽ را ﺑﺮاﯾﺶ آورد‪ ،‬او از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ آن‬
‫ﺧﻮدداریﮐﺮد ﭼﻪ از ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻣﺎل او ﺑﻮد»‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﻧﺲﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ وی ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬اﯾﻨﺴﺖ ﻓﺮﯾﻀﻪ زﮐﺎﺗﯽﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و در آن آﻣﺪه ﺑﻮد‪» :‬وﻻ �ﻤﻊ ﺑ�‬
‫ﻣﺘﻔﺮق‪ ،‬وﻻ ﻳﻔﺮق ﺑ� �ﺘﻤﻊ ﺧﺸﻴﺔ الﺼﺪﻗﺔ‪ ،‬وﻣﺎ ﺎﻛن ﻣﻦ ﺧﻠﻴﻄ�‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﻤﺎ‬
‫ﻳﺮﺘاﺟﻌﺎن ﺑيﻨﻬﻤﺎ ﺑﺎلﺴﻮ�ﺔ« ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪)] .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» ( :‬ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻓﺮار و ﺗﺮس از‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻗﺴﻤﺖھﺎی ﻣﺘﻔﺮق را ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ وﻗﺴﻤﺖھﺎی ﺟﻤﻊ و روی ھﻢ را‬
‫از ھﻢ ﺟﺪاﮐﺮد و اﮔﺮ دو ﻧﻔﺮﺑﺎ ھـﻢ ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺳﮫﻢ زﮐﺎت را ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ھﻢ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ‪) -‬ﺧﻄﺎﺑﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺜﺎل آورده اﺳﺖ‪ :‬دو ﻧﻔﺮ ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺎ ھﻢ ﭼﮫﻞ‬
‫راس ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ھﺮﯾﮏ ﺑﯿﺴﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺧﻮد را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻋﺎﻣﻞ زﮐﺎت ﯾﮏﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬آنﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎل ھﺮﮐﺪام ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺼﻒ‬
‫ﺑﮫﺎی آن را از ﺷﺮﯾﮑﺶ ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد(«‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ در »ﻣﻮط» در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮقﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺜﺎل ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻣﺘﻔﺮق‪،‬‬
‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﯾﮏ ﭼﮫﻞ راسﮔﻮﺳﻔﻨﺪ دارﻧﺪ و اﺻﻮﻻ ﺑﺮ ھﺮ ﯾﮏ از آنھﺎ ﯾﮏ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪانھﺎ اﺟﺎزه داده ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﻓﺮار از زﮐﺎت‪ ،‬ھﺮﺳﻪ ﺳﮫﻢ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ ھﻢ ﻣﺨﻠﻮط ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ روی ھﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﮑﺼﺪ و ﺑﯿﺴﺖ راس و از ﺑﺎﺑﺖ آن ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺪھﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٩٢‬‬

‫ﻣﺜﺎل ﺗﻔﺮﯾﻖ ﺑﯿﻦ ﻣﺠﺘﻤﻊ‪ :‬دو ﻧﻔﺮ ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺎ ھﻢ دوﯾﺴﺖ و ﯾﮏ راسﮔﻮﺳﻔﻨﺪ دارﻧﺪ‪،‬‬
‫اﺻﻮﻻ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻪ راس ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﺪھﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪاﻧﺎن اﺟﺎزه داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫ﻓﺮار از زﮐﺎت از ھـﻢ ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ زﮐﺎت واﺟﺐ ﺑﺮ ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ ﯾﮏﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﮔﺮدد«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ھﻢ ﺧﻄﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﻮال و ھــﻢ ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﺟﻤﻊآوری زﮐﺎت و ھﯿﭽﯿﮏ از آنھﺎ ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻓﺮار از زﮐﺎت و ﯾﺎ اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﻣﯿﺰان زﮐﺎت ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﯾﻖ را ﺑﻌﻤﻞ آورﻧﺪ‪ :‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ در ﻣﯿﺰان‬
‫زﮐﺎت ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﯾﺎ ﺗﻔﺮﯾﻖ اﻧﺠﺎم دھﺪ و ﻋﺎﻣﻞ زﮐﺎت ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ در ﻣﯿﺰان‬
‫زﮐﺎت ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﯾﺎ ﺗﻔﺮﯾﻖ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪) .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل‪ :‬دو ﻧﻔﺮ ﺷﺮﯾﮏ روﯾﮫﻢ ھﺸﺘﺎد‬
‫راسﮔﻮﺳﻔﻨﺪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ زﮐﺎت ﺣﻖ ﻧﺪارد آنھﺎ را از ھﻢ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ از آنھﺎ دوﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬درﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﯾﮏﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮑﻨﻔﺮ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﯿﺴﺖ‬
‫راسﮔﻮﺳﻔﻨﺪ دارد و ﯾﮏ ﻧﻔﺮدﯾﮕﺮھﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ راسﮔﻮﺳﻔﻨﺪ دارد ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻖ ﻧﺪارد آنھﺎ را‬
‫ﺑﺎ ھـﻢ ﺟﻤﻊﮐﻨﺪ و ﯾﮏﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﺑﺮ ھﯿﭽﯿﮏ از آنھﺎ زﮐﺎت‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬ﻣﻌﻨﯽ »ﺧﺸﯿﻪ اﻟﺼﺪﻗﻪ« آﻧﺴﺖﮐﻪ از ﺗﺮس اﻓﺰاﯾﺶ در ﻣﯿﺰان زﮐﺎت ﯾﺎ‬
‫ازﺗﺮسﮐﺎھﺶ در ﻣﯿﺰان زﮐﺎت‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﯾﻖ اﻧﺠﺎمﮔﯿﺮد و ھﺮدو ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ دادﯾﻢ ﮐﻪ ھﺮدو ﺻﻮرت را درﺑﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ و ھﺮدو ﺻﻮرت را‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫دادﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﮫﯽ از ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﯾﻖ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻋﺎﻣﻼن ﺟﻤﻊآوری زﮐﺎت ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻨﻤﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻠﮏ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺗﻘﺴﯿﻢ و ﺗﻔﺮﯾﻖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﮐﺎت واﺟﺐ وی اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﮐﻪ ﯾﮑﺼﺪ و ﺑﯿﺴﺖ راس ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ دارد و ﻋﺎﻣﻼن زﮐﺎت ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان وی را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻪ ﭼﮫﻞ ﺗﺎﯾﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﻪ راس ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﺪھﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺗﻔﺮﯾﻖ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﮑﺼﺪ و ﯾﮏ‬
‫راس ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ دارد و ﯾﮏ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ ﯾﮑﺼﺪ راس دارد ﻋﺎﻣﻼن زﮐﺎت ﻣﺎل ھﺮدو را‬
‫ﺟﻤﻊﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﮐﺎت آنھﺎ ﺳﻪ راسﮔﺮدد ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ‬
‫دو ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﻮدن ﻣﺎل ﺑﯿﻦ ﺷﺮﮐﺎء در وﺟﻮب زﮐﺎت ﺗﺎﺛﯿﺮ دارد؟‬
‫ﺣﻨﻔﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺸﺘﺮک ﺑﻮدن ﻣﺎل ﺑﯿﻦ ﺷﺮﮐﺎء دروﺟﻮب زﮐﺎت ﺗﺎﺛﯿﺮﻧﺪارد ﺧﻮاه‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﺑﺼﻮرت ﻣﺸﺎع وھﻤﮕﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪﯾﻦﻣﻌﻨﯽﮐﻪ ﺳﮫﻢ ﺷﺮﮐﺎء ﻣﺸﺎع و ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﺑﺼﻮرت ﻣﺠﺎورهای ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪﯾﻨﻤﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺣﯿﻮانھﺎی ﺳﮫﻢ ھﺮﯾﮏ ﻣﺸﺨﺺ‬
 ‫‪٤٩٣‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫و ﻣﺘﻤﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺮای ﭼﺮا وذھﺎب و اﯾﺎب ﺑﺎ ھـﻢ ﻣﺨﻠﻮط ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در‬
‫اﻣﻮال ﻣﺸﺘﺮک زﮐﺎت وﻗﺘﯽ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺳﮫﻢ ھﺮﯾﮏ از ﺷﺮﮐﺎء ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ‬
‫ﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﺻﻞ ﮐﻠﯽ ﮐﻪ‪ :‬وﺟﻮب زﮐﺎت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻠﮏ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ واﺣﺪ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع ھﻤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ھـﻢ در ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺷﺮﯾﮏ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺣﮑﻢ زﮐﺎت‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﯾﮏ ﻣﺎﻟﮏ واﺣﺪ را دارﻧﺪ‪ .‬ﺷﺮﮐﺖ و ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻮدن ﻣﺎل‪ ،‬وﻗﺘﯽ از ﺑﺎﺑﺖ ﺣﮑﻢ زﮐﺎت‪،‬‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮ دارد و ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﯾﮏ از ﺷﺮﮐﺎء‪ ،‬ﺧﻮد ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﻧﺼﺎب ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺸﺮوط‬
‫ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﭼﻮﭘﺎن و ﻓﺤﻞ = ﺣﯿﻮان ﻧﺮ ﺗﺨﻤﯽ‪ ،‬و ﺧﻮاﺑﮕﺎه ھـﻤﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ ،‬ﻣﺸﺘﺮک و ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫وﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻪ و ﻣﺎل ھﺮ ﯾﮏ از ﺷﺮﮐﺎء از ھﻢ ﺟﺪا و ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﺑﺎﺷﺪ و ھﺮ ﯾﮏ از‬
‫ﺷﺮﮐﺎء اھﻠﯿﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﺮﮐﺎء‬
‫ﺣﮑـﻢ ﯾﮏ ﻣﺎﻟﮏ واﺣﺪ را ﻧﺪارﻧﺪ و ﺷﺮﯾﮏ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺮﮐﺖ و‬
‫اﺧﺘﻼط اﻣﻮال از ﻧﻈﺮ ﺣﮑـﻢ زﮐﺎت‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ در ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺗﺎﺛﯿﺮ دارد‪ .‬در ﺻﻮرت اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﺷﺮﮐﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺑﺖ ﺣﻖ زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﮫﻢ ھﺮ ﯾﮏ از آنھﺎ ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﯾﮑﯽ ازﺷﺮﮐﺎء ﻣﺎل ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮫﻢ ﻧﯿﺰ از‬
‫ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت ﺟﺰو ﺷﺮﮐﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد )ﺑﯿﺎن ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺮای ﺷﺮﮐﺖ ﺟﻮار اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻣﺸﺎع(‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ھﺮدو ﻧﻮع ﺷﺮﮐﺖ‪) = :‬ﺷﺮﮐﺖ ﻣﺸﺎع و ﺷﺮﮐﺖ ﺟﻮار( از ﻧﻈﺮ ﺣﮑـﻢ‬
‫زﮐﺎت ﺗﺎﺛﯿﺮ دارﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺎل دو ﺷﺨﺺ ﺷﺮﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺷﺨﺺ ﺷﺮﯾﮏ از ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت‬
‫ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎل ﯾﮏ ﺷﺨﺺ واﺣﺪ اﺳﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ آن ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﻣﻮﺟﺐ وﺟﻮب‬
‫زﮐﺎت و ﮔﺎھﯽ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﮐﺎھﺶ ﻣﻘﺪار واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺜﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮﺟﺐ وﺟﻮب‬
‫زﮐﺎت ﮔﺮدد‪ :‬دو ﻧﻔﺮ ھـﺮﯾﮏ ﺑﯿﺴﺖ راسﮔﻮﺳﻔﻨﺪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﺮﯾﮏ ھﻤﺪﯾﮕﺮ ﮔﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫زﮐﺎت ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺪھﻨﺪ‪ ،‬درﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ اﮔﺮﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ زﮐﺎت ﺑﺮھﯿﭻ ﯾﮏ از آنھﺎ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﮫﻢ ھﯿﭽﯿﮏ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﻘﺪار زﮐﺎت ﮔﺮدد‪ :‬دو ﻧﻔﺮ ﺷﺮﯾﮏ ﯾﮑﯽ ﯾﮑﺼﺪ و‬
‫ﯾﮏ راس و دﯾﮕﺮی ﯾﮑﺼﺪ راس دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺳﻪ راس ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﺪھﻨﺪ‬
‫در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ اﮔﺮ ﺷﺮﯾﮏ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ ھﺮﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﮏ راسﮔﻮﺳﻔﻨﺪ زﮐﺎت ﻣﯽداد‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٩٤‬‬

‫ﻣﺜﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮﺟﺐﮐﺎھﺶ زﮐﺎت ﮔﺮدد‪ :‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮﮐﻪ ھﺮﯾﮏ ﭼﮫﻞ راسﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‬
‫دارد ﭼﻮن ﺷﺮﯾﮏ ھﻤﺪﯾﮕﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار زﮐﺎت ﺑﺮای ھﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ اﮔﺮ ﺷﺮﯾﮏ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ھﺮﯾﮏ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﯾﮏﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺪھﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب زﮐﺎت ﻣﺎل ﻣﺸﺘﺮک ﺑﻪ رای ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺷﺮﮐﺎء ھﻤﮕﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﺎل ﺷﺮﮐﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﯾﮑﺴﺎل ﺗﻤﺎم ﺑﺮ آن ﻣﺎل ﺑﮕﺬرد‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ ﺧﻮاﺑﮕﺎه و ﻣﺎوا و ﭼﺮاﮔﺎه و آﺑﺸﺨﻮر و ﭼﻮﭘﺎن و ﻣﺤﻞ دوﺷﯿﺪن ﺣﯿﻮاﻧﺎت‬
‫از ھﻢ ﺟﺪا و ﻣﺘﻤﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬اﮔﺮﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺷﺮﮐﺘﯽ از ﯾﮏ ﻧﻮع ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ »ﻓﺤﻞ« و ﺣﯿﻮان ﻧﺮﺗﺨﻤﯽ آنھﺎ‬
‫ھﻢ ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰ رای ھﻤﭽﻮن رای ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ دارد‪ .‬ﺟﺰآﻧﮑﻪ او ﺗﻨﮫﺎ در ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن از ﻧﻈﺮ‬
‫زﮐﺎت ﺷﺮﮐﺖ را ﻣﻮﺛﺮ ﻣﯽداﻧﺪ ﻧﻪ در دﯾﮕﺮ اﻣﻮال‪.‬‬

‫زﮐﺎت رﮐﺎز )‪ :‬ﮔﻨﺞ و دﻓﯿﻨﻪ(‪ ،‬و ﮐﺎنھﺎ )‪ :‬ﻣﻌﺎدن(‬

‫ﮐﻠﻤﻪ رﮐﺎز از ﮐﻠﻤﻪ »رﮐﺰ« ﺑﻤﻌﻨﯽ »ﺧﻔﯽ = ﭘﻨﮫﺎن ﺷﺪ« ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ودر آﯾﻪ زﯾﺮ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺻﺪای ﺧﻔﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪﴿ :‬أ ۡو � ۡس َم ُع ل ُه ۡم رِ� َزۢ�‪] ﴾٩٨‬ﻣﺮﯾﻢ‪ .[٩٨ :‬ﻣﺮاد از »رﮐﺎز«‬
‫در ﻓﺼﻞ زﮐﺎت ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ اﺳﺖﮐﻪ از دوره ﺟﺎھﻠﯿﺖ و ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﻣﺪﻓﻮن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺎ در آن اﺧﺘﻼف ﻧﺪارﯾﻢ و از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﺷﻨﯿﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬رﮐﺎز« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در دوره ﺟﺎھﻠﯽ ﻣﺪﻓﻮن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺸﺮوط‬
‫ﺑﺮآﻧﮑﻪ در ﺟﺴﺘﺠﻮی آن ھﺰﯾﻨﻪ و ﻧﻔﻘﻪ وﮐﺎرو ﺗﻼش و زﺣﻤﺖ ﻓﺮاوان ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻧﺸﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ در ﺟﺴﺘﺠﻮ وﮐﻨﺪ وﮐﺎو ﺑﺮای آن‪ ،‬ھﺰﯾﻨﻪ و ﻋﻤﻞ ﺗﻮام ﺑﺎ ﻣﺸﻘﺖ ﻓﺮاوان‪،‬‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮﺳﻨﺪ وﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﺮﺳﻨﺪ »رﮐﺎز« ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ‪-‬‬
‫ﻧﻤﯽ آﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﮐﺎز» ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ازآﻧﭽﻪﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺼﻮرت ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﯾﺎ‬
‫ﻣﺮدم آن را در زﻣﯿﻦ ﻣﺪﻓﻮن و ﭘﻨﮫﺎنﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ »ﻣﻌﺪن« و ﺷﺮط زﮐﺎت آن ﻧﺰد ﻓﻘﮫﺎء‪:‬‬
 ‫‪٤٩٥‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﮐﻠﻤﻪ »ﻣﻌﺪن» از »ﻋﺪن» ﺑﻤﻌﻨﯽ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻗﺮآن ﺑﺮای‬
‫»ﺑﮫﺸﺖ«‪» ،‬ﺟﻨﺎت ﻋﺪن» ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺧﺎﻧﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﺟﺎوﯾﺪاﻧﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎء‬
‫درﺑﺎره ﻣﻌﺪﻧﯽ ﮐﻪ وﺟﻮب زﮐﺎت ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺪن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﺼﻮرت‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه و اﺳﺘﺨﺮاجﮔﺮدﯾﺪه و دارای ارزش و ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻃﻼ‪ ،‬ﻧﻘﺮه‪،‬‬
‫آھﻦ‪ ،‬ﻣﺲ‪ ،‬ﺳﺮب‪ ،‬ﯾﺎﻗﻮت‪ ،‬زﺑﺮﺟﺪ‪ ،‬زﻣﺮد‪ ،‬ﻓﯿﺮوزه‪ ،‬ﺑﻠﻮر‪ ،‬ﻋﻘﯿﻖ‪ ،‬ﺳﺮﻣﻪ‪ ،‬زرﻧﯿﻖ‪ ،‬ﻗﯿﺮ‪ ،‬ﻧﻔﺖ‪،‬‬
‫ﮔﻮﮔﺮد و زاج واﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ آﻧﭽﻪﮐﻪ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﮔﺮدد ﺧﻮدش ﯾﺎ ﺑﮫﺎی آن‬
‫ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺑﯿﻦ ﻣﻌﺪﻧﯿﺎت وﺟﻮب زﮐﺎت ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﺗﻌﻠﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻧﻘﺶ ﭘﺬﯾﺮ و ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺳﺎﺧﺘﻦ وﮔﺪاﺧﺘﻦ ﺑﺎ آﺗﺶ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻃﻼ‪،‬‬
‫ﻧﻘﺮه‪ ،‬آھﻦ و ﻣﺲ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﯿﺰھﺎ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻊ ﯾﺎ ﺟﺎﻣﺪی ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﮔﺪاﺧﺘﻦ ﯾﺎ آﺗﺶ را‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎﻗﻮت و‪ ...‬وﺟﻮب زﮐﺎت ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و اوﺑﺮای زﮐﺎت از ﻣﻌﺎدن‬
‫ﺣﺪﻧﺼﺎب را ﺷﺮط ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و ازﻣﻘﺪار اﻧﺪک و ﺑﺴﯿﺎرآن ﺧﻤﺲ )ﯾﮏ ﭘﻨﺠﻢ( را واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺗﻨﮫﺎ از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮهایﮐﻪ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﺷﻮد زﮐﺎت را واﺟﺐ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﻃﻼی اﺳﺘﺨﺮاج‬
‫ﺷﺪه ﺑﯿﺴﺖ ﻣﺜﻘﺎل و ﻧﻘﺮه اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻧﺪازه دوﯾﺴﺖ درھﻢ ﺑﻮد‪ ،‬زﮐﺎت آن واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮدارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل ﺑﺮآن ﻣﻌﺘﺒﺮﻧﯿﺴﺖ و ھﻤﺎﻧﻮﻗﺖﮐﻪ آن‬
‫را ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ زﮐﺎﺗﺶ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ در ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی ﺑﮫﻨﮕﺎم درو و‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬زﮐﺎت آن واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﮐﺎت ﻣﻌﺎدن ﺑﻪ رای ھﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﯾﮏ ﭼﮫﺎرم از‬
‫ﯾﮑﺪھـﻢ آن ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ زﮐﺎت داده ﻣـﯽﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ آن را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ ﻏﻨﺎﯾـﻢ و »ﻓﯽء« داد‪.‬‬
‫دﻟـﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ وﺟﻮب زﮐﺎت در »رﮐﺎز« و »ﻣﻌﺪن«‬
‫ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ درﺑﺎره وﺟﻮب زﮐﺎت »رﮐﺎز« و »ﻣﻌﺪن« از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﮐـﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟﻌﺠﻤﺎء ﺟﺮﺣﻬﺎ ﺟﺒﺎر واﺒﻟﺮﺌ ﺟﺒﺎر ‪ ،‬واﻤﻟﻌﺪن ﺟﺒﺎر‪ .‬و� الﺮ�ز‬
‫اﺨﻟﻤﺲ« »اﮔﺮﺣﯿﻮان ﮐﺴﯽ ﻓﺮارﮐﺮد‪ ،‬و ﭼﯿﺰی را ﺗﻠﻒ ﻧﻤﻮد و ﺑﺎﮐﺴﯽ ﭼﺎھﯽﮐﻨﺪه ﺑﻮد و‬
‫دﯾﮕﺮی درآن اﻓﺘﺎد و آﺳﯿﺒﯽ دﯾﺪ و ﺑﺎﮐﺴﯽ در ﻣﻌﺪن ھﻼک ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺣﯿﻮان و ﭼﺎه و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٩٦‬‬

‫ﻣﻌﺪن‪ ،‬ﺿﺎﻣﻦ آن ﻧﯿﺴﺖ و آن ﭼﯿﺰ ﯾﺎ آﻧﮑﺲ ﺿﺎﯾﻊ و ھﺪر اﺳﺖ و در »رﮐﺎز» ﺧﻤﺲ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﺣﺴﻦ »ﺑﺼﺮی«ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﺮق اﺳﺖ ﺑﯿﻦ آﻧﭽﯿﺰیﮐﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺟﻨﮕﯽ و ﻏﯿﺮ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﭽﯿﺰی ﮐﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬ﮐﻪ در اوﻟﯽ ﺧﻤﺲ و‬
‫در دوﻣﯽ زﮐﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬دﺑﺎره »اﻟﻤﻌﺪن ﺟﺒﺎر« دو رای ھﺴﺖ‪ :‬اول آﻧﮑﻪ اﮔﺮﮐﺴﯽ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ ﻣﺰدوری و ﮐﺎر ﮔﺮیﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻌﺪﻧﯽ ﺑﮑﻨﺪ و دﯾﻮاره آن ﺑﺮ وی‬
‫ﺳﻘﻮط ﮐﺮد‪ ،‬و او را ﮐﺸﺖ ﺧﻮﻧﺶ ھﺪراﺳﺖ و ﻣﺎﻟﮏ ﻣﻌﺪن ﺿﺎﻣﻦ ﺧﻮن وی ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﻣﻘﺎرن ﺑﻮدن آن‪ ،‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﺑﺎ »اﻟﺒﺌﺮ ﺟﺒﺎر واﻟﻌﺠﻤﺎء ﺟﺒﺎر« ﻣﻮﯾﺪ اﯾﻦ رای ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫رای دوم آﻧﺴﺖﮐﻪ در ﻣﻌﺪن زﮐﺎت واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻘﺎرﻧﻪ ھﻤﺮدﯾﻔﯽ آن ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪ »و ﻰﻓ‬
‫الﺮ�زاﺨﻟﻤﺲ« ﻣﻮﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮاﺳﺖ ﭼﻪ ﺑﯿﻦ »رﮐﺎز« و »ﻣﻌﺪن« ﻓﺮق ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬در رﮐﺎز ﺧﻤﺲ واﺟﺐ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن ﻣﺎﻟﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺪون ﻣﺸﻘﺖ و رﻧﺞ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه‬
‫و ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ و ﭼﻮن »ﻣﻌﺪن« ﺑﺮای اﺳﺘﺨﺮاﺟﺶ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ رﺣﻤﺖ و رﻧﺞ و ھﺰﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫زﮐﺎت را ازآن ﺳﺎﻗﻂ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ وﺻﻒ رﮐﺎز و ﮔﻨﺞ و دﻓﯿﻨﻪ ای ﮐﻪ وﺟﻮب زﮐﺎت ﺑﺪان ﺗﻌﻠـﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫»رﮐﺎزی« ﮐﻪ ﺧﻤﺲ آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ھﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﻣﺎل و داراﺋﯽ‬
‫ﺑﺤﺴﺎب آﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻃﻼ‪ ،‬ﻧﻘﺮه‪ ،‬آھﻦ‪ ،‬ﺳﺮب‪ ،‬ﺑﺮﻧﺞ‪ ،‬ﻣﺲ‪ ،‬ﻗﻠﻊ و ﻇﺮوف ﻓﻠﺰی و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﻣﺬھﺐ ﭘﯿﺮوان اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﭘﯿﺮوان اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ و اﺳﺤﺎق و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر و‬
‫رواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و ﯾﮑﯽ از اﻗﻮال اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﯾﮏ ﻗﻮل دﯾﮕﺮشﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺧﻤﺲ ﺗﻨﮫﺎ در ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﭘﻮل و ﺑﮫﺎی ﺗﺒﺎدلﮐﺎﻻ )= ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه(‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ و دﻓﯿﻨﻪ و رﮐﺎز را ﮐﺠﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺷﺎﻣﻠـﺶ ﮔﺮدد؟‬
‫‪ -۱‬آن را در زﻣﯿﻦ »ﻣﻮات« ﯾﺎ در زﻣﯿﻦ ﻣﺠﮫﻮل اﻟﻤﺎﻟﮏ ﺑﯿﺎﺑﺪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ )ﻧﻪ دردل آن( ﯾﺎ آن را در راه ﻣﺘﺮوﮐﻪ‪ ،‬ﯾﺎ دھﯽ ﻣﺨﺮوﺑﻪ و وﯾﺮان ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرتھﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺧﻤﺲ آن را ﺑﭙﺮدازد وﭼﮫﺎر ﭘﻨﺠﻢ دﯾﮕﺮﻣﺎل ﺧﻮد‬
‫ﯾﺎﺑﻨﺪه اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺧﻼﻓﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻪ ﻧﺴﺎﺋﯽ از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ‬
‫و او ازﭘﺪرش و از ﺟﺪش رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪ ،‬درﺑﺎره »ﻟﻘﻄﻪ» )= اﺷﯿﺎء ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
 ‫‪٤٩٧‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﺷﺪه(» از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﺟﻮاب دادﻧﺪ‪» :‬آﻧﭽﻪ راﮐﻪ در راه رﻓﺖ و‬
‫آﻣﺪ ھﻤﮕﺎﻧﯽ ﯾﺎ روﺳﺘﺎی آﺑﺎد‪ ،‬ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺪت ﯾﮏ ﺳﺎل آن را‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺎﺣﺐ آن ﭘﯿﺪا ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮﺻﺎﺣﺐ آن ﭘﯿﺪا ﻧﺸﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﻣﺎل‬
‫ﯾﺎﺑﻨﺪه اﺳﺖ )اﮔﺮ ﯾﺎﺑﻨﺪه ﻓﻘﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ آن را ﺑﺮای ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و اﮔﺮ ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ﺑﺎﺷﺪ آن را ﺑﻪ ﻓﻘﺮاء ﻣﯽدھﺪ( و اﮔﺮآﻧﭽﻪ راﮐﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ درراه ﻣﺘﺮوﮐﻪ ﯾﺎ روﺳﺘﺎی‬
‫ﻣﺨﺮوﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ ازآن وازﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ودﻓﯿﻨﻪ و رﮐﺎز‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﭘﻨﺠﻢ )ﺧﻤﺲ( داد«‪.‬‬
‫)ﻧﻘﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -۲‬آن ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ را در زﻣﯿﻨﯽ ﺑﯿﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ وی اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬درآﻧﺼﻮرت‬
‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ﻣﺎل او اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻠﮑﯿﺖ آن ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻠﮑﯿﺖ زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ آن‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐﮐﺸﻒ و ﯾﺎﻓﺘﻦ آن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﮑﻢ ﭼﯿﺰھﺎی ﻣﺒﺎح را دارد‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮔﯿﺎھﺎن و درﺧﺘﺎن و ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺷﮑﺎری‪ ،‬ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از آن ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻠﮑﯿﺖ آن ﺑﺮای ﯾﺎﺑﻨﺪه ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﻗﺒﻠﯽ زﻣﯿﻦ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ادﻋﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ﻣﺎل او‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺼﻮرت ﺳﺨﻦ او ﻣﺴﻤﻮع و ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ ﭼﻮن ﻗﺒﻼ زﻣﯿﻦ ﻣﻠﮏ و‬
‫ﻣﺤﻞ اوﺑﻮده اﺳﺖ و او ﺑﺮآن ﺗﺴﻠﻂ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ او ادﻋﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ‬
‫ﻣﺎل ﯾﺎﺑﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﺴﺖ رای اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ از ﭘﯿﺮوان اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و رای ﺻﺤﯿﺤﺘﺮ‬
‫ﭘﯿﺮوان اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﻗﺒﻠﯽ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺪان اﻋﺘﺮافﮐﺮد و اﻻ ﻣﺎل ﻣﺎﻟﮏ ﭘﯿﺶ ازاواﺳﺖ و ھﻤﯿﻦ ﻃﻮر‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ اول‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ارث اﻧﺘﻘﺎل ﭘﯿﺪاﮐﻨﺪ‪،‬ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ داﺧﻞ آن‪ ،‬ﺣﮑـﻢ ﻣﯿﺮاث دارد‪ .‬و اﮔﺮ‬
‫وارﺛﺎن ﺑﻪ اﺗﻔﺎقﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦﮔﻨﺠﯿﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻮﻓﺎی اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ‬
‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ﻣﺎل ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺧﺎﻧﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬آن‬
‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ﺣﮑـﻢ ﻣﺎل ﺿﺎﯾﻌﯽ را داردﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﯽ ﺑﺮای آن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺤﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦﮔﻨﺠﯿﻨﻪای ﻣﺎل ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﯾﺎ ورﺛﻪ او‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺎﻟﮏ و ورﺛﻪ وی ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ آن ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ را در ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل‬
‫ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٤٩٨‬‬

‫‪ -۳‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﮔﻨﺠﯿﻨﻪای را در ﻣﻠﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ذﻣﯽ ﺑﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫رای اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺤﻤﺪ و در رواﯾﺘﯽ از ﻗﻮل اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬آنﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ﻣﺎل ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﻣﻠﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﺎل ﯾﺎﺑﻨﺪه اﺳﺖ و ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ و اﺑﻮﺛﻮر و‬
‫اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رای دادهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ رﮐﺎز وﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎﻟﮏ ادﻋﺎی آن را ﺑﮑﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﺳﺨﻦ وی‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺎﻟﮏ زﻣﯿﻦ ﺑﻮده و ﺑﺮ آن دﺳﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ادﻋﺎی آن را‬
‫ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﻣﺎل ﯾﺎﺑﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺎل ﻣﺎﻟﮏ ﻗﺒﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻠﮑﯿﺖ آن اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد‪ ،‬واﻻ ﻣﺎل ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺎﻟﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪاریﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ از ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ و رﮐﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﮔـﺮدد‪:‬‬
‫ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ رﮐﺎز ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﯿﺰیﮐﻪ در دوره ﺟﺎھﻠﯽ و ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم‬
‫ﻣﺪﻓﻮن ﺷﺪه و ﻣﻘﺪاری ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ از آن ﭘﺮداﺧﺖﮔﺮدد ﯾﮏ ﭘﻨﺠﻢ )ﺧﻤﺲ( اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﭼﮫﺎر ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه ﻣﺎل ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﯾﺎ ورﺛﻪ او اﺳﺖ اﮔﺮﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ واﻻ ﺑﻪ‬
‫»ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل» ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻨـﺴﺖ ﻣﺬھﺐ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻣﺎﻟﮏ و ﻣﺤﻤﺪ از‬
‫ﭘﯿﺮوان اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺎﻟﮏ زﻣﯿﻦ ادﻋﺎﺋﯽ درﺑﺎره آن‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎل ﯾﺎ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ اﮔﺮﻣﺎﻟﮏ زﻣﯿﻦ ادﻋﺎی ﻣﻠﮑﯿﺖ آن را ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﺗﻔﺎق‬
‫ھﻤﻪ ﺳﺨﻦ او ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫در رﮐﺎز و ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ از ﺑﺴﯿﺎر و اﻧﺪک آن ﺧﻤﺲ ‪-‬‬
‫ﯾﮏ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻨﺴﺖ ﻣﺬھﺐ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﺣﻤﺪ و ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ رواﯾﺖ از‬
‫ﻣﺎﻟﮏ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ رای ﺟﺪﯾﺪ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺣﺪﻧﺼﺎب در آن‪ ،‬ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل ﺑﺮ‬
‫آن ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ وﮐﺴﯽ درآن اﺧﺘﻼف ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭼﻪﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻤﺲ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؟‬
‫ﺑﻪ رای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء‪ ،‬ھﺮﮐﺲﮔﻨﺠﯿﻨﻪای ﯾﺎﻓﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻤﺲ آن را ﺑﭙﺮدازد‪:‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ذﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﻋﺎﻗﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ دﯾﻮاﻧﻪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ‬
‫ﯾﺎﺑﻨﺪه ﮐﻮﭼﮏ )ﺻﻐﯿﺮ( ﯾﺎ دﯾﻮاﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ او ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺧﻤﺲ آن را ﺑﺠﺎی او‬
‫از آن ﮔﻨﺞ ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
 ‫‪٤٩٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎﮐﻪ ﻣﺎ ﺳﺮاغ دارﯾﻢ‪ ،‬ھﻤﻪ اھﻞ ﻋﻠﻢ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ »ذﻣﯽ« ﮔﻨﺠﯿﻨﻪای ﯾﺎﻓﺖ ﺑﺮ او ﺧﻤﺲ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رای ﻣﺎﻟﮏ و اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫و ﺛﻮری و اوزاﻋﯽ و اھﻞ ﻋﺮاق و »اﺻﺤﺎب رای« و دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺧﻤﺲ ﺗﻨﮫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﮐﺴﯽ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﺮ وی واﺟﺐ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﻤﺲ ﺣﮑﻢ زﮐﺎت را دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮذﻣﯽ ﺧﻤﺲ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮارد ﻣﺼﺮف ﺧﻤﺲ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺧﻤﺲ را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﮐﺴﺎﻧﯽ دادﮐﻪ اﺳﺘﺤﻘﺎق درﯾﺎﻓﺖ زﮐﺎت را‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ از ﺑﺸﺮ ﺧﺜﻌﻤﯽ و او از ﻣﺮدی از ﻗﻮم ﺧﻮد رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﺸﺮ ﻣﺎﻟﯿﺎت را ﺟﻤﻊآوری ﻣﯽﮐﺮد از ﯾﮑﯽ از دﯾﺮھﺎی ﮐﮫﻨﻪ‬
‫ﮐﻮﻓﻪ‪ ،‬ﺳﺒﻮﯾﯽ ﺑﺮروی ﻣﻦ اﻓﺘﺎدﮐﻪ درآن ﭼﮫﺎر ھﺰار درھﻢ ﺑﻮد وآن را ﭘﯿﺶ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‬
‫ﺑﺮدم‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ آن را ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢﮐﻦ وﻣﻦ ﻧﯿﺰآن را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدم ﮐﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﯾﮏ ﭘﻨﺠﻢ آن را ازﻣﻦﮔﺮﻓﺖ وﭼﮫﺎرﭘﻨﺠﻢ آن را ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﺲ داد و ﭼﻮن‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ ﻣﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬در ھﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﺷﻤﺎ ﻓﻘﯿﺮان وﻣﺴﺎﮐﯿﻨﯽ ھﺴﺘﻨﺪ؟ ﮔﻔﺘـﻢ‪ :‬آری‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﯾﮏ ﭘﻨﺠﻢ را ﻧﯿﺰ ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﯿﻦ آن ﻓﻘﺮاء و ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻦ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﻮارد ﻣﺼﺮف ﺧﻤﺲ ھﻤﺎن ﻣﻮارد ﻣﺼﺮف‬
‫ﻏﻨﺎﯾﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺷﻌﺒﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی ﯾﮏھﺰار دﯾﻨﺎر ﻣﺪﻓﻮن در ﺧﺎک را‬
‫در ﺧﺎرج از ﺷﮫﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و آن را ﭘﯿﺶ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﺮد ﮐﻪ دوﯾﺴﺖ دﯾﻨﺎر را‬
‫ﺑﻌﻨﻮان ﺧﻤﺲ از اوﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻘﯿﻪ را ﺑﻪ وی ﭘﺲ داد و ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮآن دوﯾﺴﺖ دﯾﻨﺎر را‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد و اﻧﺪﮐﯽ از آن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺻﺎﺣﺐ آن دﯾﻨﺎرھﺎ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ آن ﺷﺨﺺ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ دﯾﻨﺎرھﺎ را ﺑﮕﯿﺮ و آﻧﮫﻢ ﻣﺎل ﺧﻮدت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﮐﺘﺎب »اﻟﻤﻐﻨﯽ» در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺼﺮف آن‪ ،‬ﻣﺼﺮف زﮐﺎت ﺑﻮد‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ زﮐﺎت ﻣﯽداد وآن را‬
‫ﺑﻪ ﯾﺎﺑﻨﺪه ھﻢ ﻧﻤﯽداد‪ .‬ﺑﻌﻼوه ﺧﻤﺲ ﺑﺮ ذﻣﯽ ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟـﮑﻪ زﮐﺎت ﺑﺮ ذﻣﯽ‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫زﮐﺎت ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ از درﯾﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از ﺗﻤﺎم ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ از درﯾﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬زﮐﺎت واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﻟﻮﻟﻮ‪ ،‬ﻣﺮﺟﺎن‪ ،‬زﺑﺮﺟﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺒﺮ و ﻣﺎھﯽ و ﻏﯿﺮ از آنھﺎ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٠٠‬‬

‫وﻟﯽ در رواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ اﮔﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از درﯾﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ازآن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ ﻧﯿﺰدرﺑﺎره ﻟﻮﻟﻮ و ﻋﻨﺒﺮ ﺑﺎ وی‬
‫ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻨﺒﺮ ﭼﯿﺰﯾﺴﺖﮐﻪ درﯾﺎ آن را ﺑﯿﺮون ﻣﯽاﻧﺪازد و زﮐﺎت آن واﺟﺐ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺟﺎﺑﺮ ﻧﯿﺰﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬زﮐﺎت ﻋﻨﺒﺮ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن آن ﻏﻨﯿﻤﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫آﻧﮑﺲ ﮐﻪ آن را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورد‪.‬‬

‫زﮐﺎت اﻣﻮال ﺣﺎﺻﻠﻪ‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺎﻟﯽ را ﺑﺪﺳﺖ آورد و آن ﻣﺎل ازﺟﻨﺲ اﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻮد‪،‬ﮐﻪ ﺑﺮای زﮐﺎت دادن‪ ،‬از‬
‫آنﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻐﯿﺮ از آن‪ ،‬ﻣﺎل دﯾﮕﺮی ﻧﺪاﺷﺖ و آن ﻣﺎل ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب‬
‫زﮐﺎت ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺎل دﯾﮕﺮی ھﻢ از ﺟﻨﺲ آن ﻣﺎل داﺷﺖ وﻟﯽ ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺎل ﮐﺴﺐ ﺷﺪه را ﺑﺪان ﺑﯿﻔﺰاﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬از ھﻤﺎن زﻣﺎن ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺎل ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪای ﺳﺎل ﻣﺎﻟﯽ زﮐﺎت ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻮن ﯾﮑﺴﺎل‬
‫ﺗﻤﺎم ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ازﻣﺠﻤﻮع آن زﮐﺎت را ﺑﺪھﺪ‪ .‬اﮔﺮ آن ﺷﺨﺺ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻟﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎلﮐﺴﺐ ﺷﺪهای ﮐﻪ‬
‫ﺟﺪﯾﺪا ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورد‪ ،‬از ﺳﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﺎل ﺟﺪﯾﺪ ﺑﮫﺮه و ﺳﻮد ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻗﺒﻼ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺑﮫﺮه و ﺳﻮدﮐﺎﻻی‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﻧﻮزادھﺎی دامھﺎﯾﺶ‪ ،‬در اﯾﻨﺼﻮرت ﻣﺎل ﮐﺴﺐ ﺷﺪه ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل ﺑﺮ آن و از ﻟﺤﺎظ دادن زﮐﺎت‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺎل اﺻﻠﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﻗﺒﻼ‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮﮐﺴﯽ از ﮐﺎﻻھﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﯾﺎ دامھﺎﯾﺶ آن ﻣﻘﺪار داﺷﺖﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬و در ﻃﯽ ﺳﺎل ازآنﮐﺎﻻ ﺑﮫﺮهای ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ و ﯾﺎ آن دامھﺎ زاﺋﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آن‬
‫ﺷﺨﺺ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت ھﻤﻪ اﺻﻞ و ﻓﺮع آن اﻣﻮال را ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬و دراﯾﻦ ﺧﻼﻓﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۲‬ﻣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺟﺪﯾﺪا ﺑﺪﺳﺖ آورده‪ ،‬از ﺟﻨﺲ ﻣﺎل ﻗﺒﻠﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﮫﺮه ﯾﺎ زاده آن‪- ،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ از راه داد و ﺳﺘﺪ ﯾﺎ »ھﺒﻪ»‪ ،‬ﯾﺎ »ارث» ﺑﺪﺳﺖ آورده ﺑﺎﺷﺪ‪:-‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎلﮐﺴﺐ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎل ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد و از ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل ﺗﻤﺎم و زﮐﺎت‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ آﻧﺴﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ زﮐﺎت اﺻﻞ و ﻓﺮع ﯾﮑﺠﺎ داده ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪٥٠١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎلﮐﺴﺐ ﺷﺪه ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ازﻧﻈﺮ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﺎل اﺻﻠﯽ اﺳﺖ و از ﻧﻈﺮﮔﺬﺷﺖ ﺳﺎل ﺗﺎﺑﻊ آن ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ از زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ آن ﻣﺎل ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪای ﺳﺎل ﺑﺮای آن ﻣﺎل ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﺎل اﺻﻠﯽ و ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺎل‬
‫ﻧﻘﺪی ‪-‬ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و‪ -...‬ﯾﺎ ﺣﯿﻮان ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪﮐﺴﯽ دوﯾﺴﺖ درھﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫در ﻃﯽ ﺳﺎل در ھﻢھﺎی دﯾﮕﺮی ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ از ھﺮدوی آنھﺎ زﮐﺎت ﺑﺪھﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺮای ھﺮﯾﮏ ﮔﺬﺷﺘﻦ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬رای اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ درﺑﺎره‬
‫ﺣﯿﻮان ﭼﻮن رای اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و درﺑﺎره »ﻧﻘﺪﯾﻦ« ‪ -‬ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ‪ -‬ﭼﻮن رای اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺟﺪﯾﺪا ﮐﺴﺐ ﻣﯽﺷﻮد از ﻏﯿﺮﺟﻨﺲ ﻣﺎل ﻗﺒﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻪ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺬﺷﺖ ﺳﺎل و ﻧﻪ از ﻧﻈﺮ ﺣﺪﻧﺼﺎب‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺎل ﻗﺒﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺣﺪ‬
‫ﻧﺼﺎب ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺎل ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻮن ﯾﮏ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم‬
‫ﺑﺮ آن ﮔﺬﺷﺖ زﮐﺎت آن را ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬زﮐﺎت آن‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﯾﻨﺴﺖ اﻗﻮال ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء‪.‬‬
‫وﺟﻮب در زﮐﺎت ﺑﻪ ذﻣﻪ ﺷﺨﺺ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺎل‬
‫ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﻔﯽھﺎ و اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و در رواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ زﮐﺎت ﺑﻪ‬
‫ﻋﯿﻦ وﺧﻮد ﻣﺎل ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ از ﺧﻮد آن ﻣﺎل ﭘﺮداﺧﺖﮔﺮدد‪ .‬و ﺑﻪ ﻗﻮل‬
‫ذﻣﻪ و ﻋﮫﺪه ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﺗﻌﻠﻖ‬ ‫دوم اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ وﺟﻮب در زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ّ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺎل )ﭘﺲ از ﻏﯿﺮ آن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﭘﺮداﺧﺖ(‪.‬‬
‫اﺛﺮ اﺧﺘﻼف در اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺜﺎل ﺷﺨﺼﯽ دوﯾﺴﺖ‬
‫درھﻢ داﺷﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ دو ﺳﺎل از آنﮔﺬﺷﺘﻪ و زﮐﺎت آن را ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رایﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ زﮐﺎت از ﺧﻮد ﻣﺎل واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﯾﮑﺴﺎل زﮐﺎت آن راﮐﻪ ﭘﻨﺞ درھـﻢ اﺳﺖ ﻣﯽﭘﺮدازد و‬
‫ﺑﺮای ﺳﺎل دوم زﮐﺎت آن را ﻧﻤﯽدھﺪ ﭼﻪ ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻘﺪار واﺟﺐ ﺑﺮای زﮐﺎت ﺳﺎل اول از‬
‫ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﮑﺼﺪ و ﻧﻮد و ﭘﻨﺞ درھﻢ ﺑﺮای ﺳﺎل دوم ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رایﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زﮐﺎت ﺑﺮ ﻋﮫﺪه ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل‬
‫ذﻣﻪ وی ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺑﺖ ھﺮدو ﺳﺎل‬ ‫اﺳﺖ و وﺟﻮب ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﻪ ّ‬
‫زﮐﺎت ﺑﺪھﺪ ﭼﻮن زﮐﺎت ﺑﺮ ذﻣﻪ وی واﺟﺐﮔﺮدﯾﺪه و در ﮔﺎھﺶ ﺣﺪن ﺻﺎب ﺗﺎﺛﯿﺮی ﻧﺪارد‬
‫)ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ده درھﻢ ﺑﺎﺑﺖ دو ﺳﺎل ﺑﭙﺮدازد(‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٠٢‬‬

‫اﺑﻦ ﺣﺰم ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖﮐﻪ وﺟﻮب درزﮐﺎت ﺑﻪ ﻋﮫﺪه و ذﻣﻪ ﺷﺨﺺ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل‪،‬‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺎل‪ .‬وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﺎ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﺴﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺮﮐﺴﯽ زﮐﺎتﮔﻨﺪم‪ ،‬ﯾﺎ ﺟﻮ‪ ،‬ﯾﺎ ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﯾﺎ ﻃﻼ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﮔﺎو‪ ،‬ﯾﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ واﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬و او ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻘﺪار زﮐﺎت واﺟﺐ را از ﻏﯿﺮ آن‬
‫زراﻋﺖ ﯾﺎ ﻏﯿﺮآن ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬ﯾﺎ ﻏﯿﺮآن ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﯾﺎ ﻏﯿﺮآن ﻃﻼ‪ ،‬ﯾﺎ ﻏﯿﺮآن ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﻏﯿﺮ آن ﮔﺎو‪ ،‬ﯾﺎ ﻏﯿﺮ‬
‫آن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ازآنﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد وآن را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ھﯿﭻ ﺗﻔﺎوت ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫از ﺧﻮد آن ﻣﺎل ﺑﺪھﺪ ﯾﺎ از ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮیﮐﻪ دارد ﯾﺎ ﻣﺎﻟﯽﮐﻪ آن را ﻣﯽﺧﺮد ﯾﺎ ﺑﻪ وی‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﻨﺪ ﯾﺎ ﻗﺮض ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﺟﻮب زﮐﺎت ﺑﻪ ذﻣﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺎل ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت از ﻏﯿﺮ آن ﻣﺎل روا ﻧﻤﯽﺑﻮد‪ ،‬و‬
‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ازآن ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ در آن اﻣﻮال ﺑﺎﮐﺴﯽ ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻏﯿﺮ آن اﻣﻮال ﺑﻪ ﺷﺮﯾﮑﺶ ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از ھﻤﺎن ﻣﺎﻟﯽ ﺳﮫﻢ ﺷﺮﯾﮑﺶ را‬
‫ﺑﺪھﺪ ﮐﻪ درآن ﺑﺎ ھﻢ ﺳﮫﯿﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ رﺿﺎﯾﺖ ﻃﺮﻓﯿﻦ و ﺑﺮﺳﺒﯿﻞ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه اﮔﺮ‬
‫وﺟﻮب زﮐﺎت ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺎل ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ از دو ﺻﻮرت ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺴﺖ وراه ﺳﻮﻣﯽ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ :‬ﯾﺎ زﮐﺎت در ﺗﻤﺎم اﺟﺰاء آن ﻣﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻐﯿﺮ از‬
‫ﻋﯿﻦ و ذات آن‪.‬‬
‫اﮔﺮ زﮐﺎت در ھﻤﻪ اﺟﺰاء آن ﻣﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮوی ﺣﺮام اﺳﺖﮐﻪ ﯾﮏ راس ﯾﺎ ﯾﮏ ﺣﺒﻪ آن‬
‫ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮرا ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ اھﻞ ﺻﺪﻗﺎت و ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ زﮐﺎت‪ ،‬درآن ﺟﺰء ﺷﺮﯾﮏ ھﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮوی ﺣﺮام ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﮫﻤﺎن دﻟﯿﻞﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﯽاﺳﺎس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از آن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺠﺎی ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ زﮐﺎت‬
‫ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻗﯿﻤﺖ آن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﯿﻪﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺷﺮﮐﺖھﺎ‬
‫ﺑﺪﯾﻦﻣﻨﻮال ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﻻزم اﺳﺖﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ زﮐﺎت ﺑﻪ ﺟﺰﺋﯽ از ﻣﺎل ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﻦ و ﺧﻮد ﻣﺎل‪ ،‬اﯾﻨﮫﻢ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﺑﯽاﺳﺎس‪ .‬و ھﻤﺎن ﻋﻮارض ﺻﻮرت اول را ﻧﯿﺰ دارد ﭼﻮن ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬آن ﻗﺴﻤﺖ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ھﻤﺎن ﻗﺴﻤﺖ و ﺟﺰء زﮐﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺎل ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ذﻣﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﺗﻌﻠﻖ‬ ‫ﺧﯿﺮ؟ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺎ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬وﺟﻮب زﮐﺎت ﺑﻪ ّ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻠﻒ ﺷﺪن ﻣﺎل ﺑﻌﺪ از وﺟﻮب زﮐﺎت و ﭘﯿﺶ از ﭘﺮداﺧﺖ آن‪:‬‬
 ‫‪٥٠٣‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ھﺮﮔﺎه زﮐﺎت در ﻣﺎﻟﯽ واﺟﺐ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻨﻤﻌﻨﯽﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم ﺑﺮ آن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫وﻗﺖ درو ﺷﺪن ﯾﺎ ﭼﯿﺪن آن رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺶ از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت‪ ،‬آن ﻣﺎل ﺗﻠﻒ ﺷﻮد ﯾﺎ‬
‫ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن ﺗﻠﻒ ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت زﮐﺎت ﺗﻤﺎم ﻣﺎل ﺑﺮذﻣﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل در ﺗﻠﻒ ﺷﺪن آن ﮐﻮﺗﺎھﯽﮐﺮده ﯾﺎﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﺣﺰم را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﺟﻮب زﮐﺎت ﺑﻪ ذﻣﻪ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﻣﺎل ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﺬھﺐ ﻣﺸﮫﻮر اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ھﻤﻪ ﻣﺎل ﺗﻠﻒ ﺷﺪ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل در آن دﺧﺎﻟﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‬
‫زﮐﺎت ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و اﮔﺮ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن ﺗﻠﻒ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار زﮐﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬واﯾﻦ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ رای وی زﮐﺎت ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺎل ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽ‬
‫ﮔﯿﺮد‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﺎل ﺑﻪ ﺳﺒﺐ دﺧﺎﻟﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﺗﻠﻒ ﺷﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ و اﺳﺤﺎق و اﺑﻮﺛﻮر و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﻣﺎل‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶ از اﻣﮑﺎن ﭘﺮداﺧﺖ آن ﺗﻠﻒ ﺷﺪ زﮐﺎت ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ اﯾﻦ رای را ﺗﺮﺟﯿﺢ‬
‫داده اﺳﺖ وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ رای ﻣﻦ ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺴﺖﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺎل ﺗﻠﻒ ﺷﺪ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل در‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎتﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬زﮐﺎت ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا زﮐﺎت ﺑﺮ ﺳﺒﯿﻞ ﻣﻮاﺳﺎت و‬
‫ھﻤﯿﺎری ﺑﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ واﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﻗﺘﯽﮐﻪ ﻣﺎﻟﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه و ﺻﺎﺣﺐ آن‬
‫ﻓﻘﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ از ﺑﺎﺑﺖ آن زﮐﺎت ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد ازﮐﻮﺗﺎھﯽ آﻧﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫اﻣﮑﺎن ﭘﺮداﺧﺖ آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ آن را ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن را ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ او ﻣﻘﺼﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه اﯾﻦ ﻋﺪم اﻣﮑﺎن ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺴﺒﺐ ﻧﺒﻮدن ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت ﯾﺎ‬
‫دوری ﻣﺎل از او ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎﻟﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای زﮐﺎت ﻣﺎل ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫ﺧﺮﯾﺪن آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﯿﺰی را ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺨﺮد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﺟﺴﺘﺠﻮی ﺧﺮﯾﺪن آن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎل زﮐﻮی ﭘﻨﺞ ﯾﺎ ﭘﺎﻧﺰده ﺷﺘﺮﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺑﺮای ھﺮﭘﻨﺞ ﺷﺘﺮ‬
‫ﯾﮏﮔﻮﺳﻔﻨﺪ اﺳﺖ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل در ﺻﺪد ﺧﺮﯾﺪاریﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺷﺘﺮاﻧﺶ‬
‫ﺗﻠﻒﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ رای وﺟﻮب زﮐﺎت ﺑﻌﺪ از ﺗﻠﻒ ﺷﺪن ﻣﺎل را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﻣﺎﻟﮏ اﮔﺮ اﻣﮑﺎن‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬آن را ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و در ﻏﯿﺮ اﯾﻨﺼﻮرت ﺑﻪ وی ﻣﮫﻠﺖ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻣﺎﻟﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و اﻣﮑﺎن آن را ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﺮای وی زﯾﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮاﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﻌﺴﺮ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای دﯾﻦ و وام ﯾﮏ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٠٤‬‬

‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻄﻮر ﻟﺰوم ﺑﻪ وی ﻣﮫﻠﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮای زﮐﺎتﮐﻪ ﺣﻖ ﺧﺪاﺋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﮫﻠﺖ دادن ﺑﻪ وی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ و ﺿﺮوریﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺿﺎﯾﻊ ﺷﺪن وﺗـﻠﻒ ﺷﺪن ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﻨﻈﻮر ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه وﻟﯽ ھﻨﻮز ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﺴﺘﺤﻘﺎن ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺎﻟﯽ را‪ ،‬ﺑﻤﻨﻈﻮر ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮد وآن را از ﻣﺎل اﺻﻠﯽ ﺧﻮد‬
‫ﺟﺪا ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آن را ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﻘﺎن ﺑﺪھﺪ و ھﻤﻪ آن ﯾﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ ازآن ﺗﻠﻒ وﺿﺎﯾﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل آن را‪ ،‬ﺟﺒﺮانﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن زﮐﺎت ﺑﺮذﻣﻪ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن را ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻘﺎﻧﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺪان‪ ،‬اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ از ﻃﺮﯾﻖ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ از ﺣﻔﺺ ﺑﻦ ﻏﯿﺎث و ﺟﺮﯾﺮ و ﻣﻌﺘﻤﺮ‬
‫ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺗﯿﻤﯽ و زﯾﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺒﺎب و ﻋﺒﺪاﻟﻮھﺎب ﺑﻦ ﻋﻄﺎء رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺣﻔﺺ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬از ھﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﺴﺎن از ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی وﺑﻘﻮل ﺟﺮﯾﺮاز ﻣﻐﯿﺮه و ازﯾﺎراﻧﺶ و ﺑﻘﻮل‬
‫ﻣﻌﺘﻤﺮ از ﻣﻌﻤﺮ‪ ،‬از ﺣﻤﺎد و ﺑﻘﻮل زﯾﺪ از ﺷﻌﺒﻪ‪ ،‬از ﺣﮑـﻢ و ﺑﻘﻮل ﻋﺒﺪاﻟﻮھﺎب از اﺑﻦ اﺑﯽ‬
‫ﻋﺮوﺑﻪ‪ ،‬از ﺣﻤﺎد‪ ،‬از اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ھﻤﻪ آنھﺎ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻣﺎﻟﯽ را‪ ،‬ﺑﺮای زﮐﺎت ﻣﺸﺨﺺ و ﺟﺪاﮐﺮد‪ ،‬وﺿﺎﯾﻊ و ﺗﻠﻒ ﺷﺪ‪ ،‬زﮐﺎت از ذﻣﻪ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﻣﺎل ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬و ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﺎر دوم آن ﻣﻘﺪاری ﮐﻪ ﺗﻠﻒ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت ﺑﺪھﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﻋﻄﺎء رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﯾﻢﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫زﮐﺎت از ذﻣﻪ او ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺮای او ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺎ ﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ زﮐﺎت ﻣﻮﺟﺐ اﺳﻘﺎط آن ﻧﻤﯽﮔـﺮدد‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﺮ وی ﺑﮕﺬرد و زﮐﺎﺗﯽ راﮐﻪ ﺑﺮ وی واﺟﺐﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ از ﺑﺎﺑﺖ ھﻤﻪ آن ﺳﺎلھﺎ زﮐﺎت را ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺧﻮاه ﺑﻪ وﺟﻮب زﮐﺎت‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮده ﯾﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮاه در «داراﻻﺳﻼم =ﮐﺸﻮراﺳﻼﻣﯽ« ﯾﺎ در »دار اﻟﺤﺮب‬
‫=ﮐﺸﻮر دﺷﻤﻦ» ﻣﻘﯿﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬرﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ اھﻞ ﺑﻐﯽ و ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺷﮫﺮ ﯾﺎ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ اﺳﺘﯿﻼ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺮدم آﻧﺠﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﯽ زﮐﺎت را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ )دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ( ﺑﺮآﻧﺠﺎ ﭘﯿﺮوزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺎم‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻮﺛﻮر‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺗﻤﺎم زﮐﺎت ﺳﺎﻟﮫﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ را از ﻣﺮدم آﻧﺠﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺠﺎی اﺻﻞ ﻣﺎل زﮐﻮی ﻗﯿﻤﺖ و ﺑﮫﺎی آن را ﭘﺮداﺧﺖ؟‪:‬‬
‫درﺑﺎره ﻋﯿﻦ اﻣﻮال زﮐﻮﯾﯽ ﮐﻪ در ﻧﺼﻮص و ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻋﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﮫﻨﮕﺎم‬
‫زﮐﺎت ﺑﺠﺎی ﺧﻮد آن ﻣﺎل ﻗﯿﻤﺖ وﺑﮫﺎی آن را ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آن اﻣﻮال و ﺟﻨﺲ‬
 ‫‪٥٠٥‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫آنھﺎ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮاﮐﻪ زﮐﺎت ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ و ﻋﺒﺎدات ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ھﻤﺎن‬
‫ﻃﺮﯾﻘﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮﻧﺪﮐﻪ ﺷﺮع ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﻓﻘﺮاء در اﺻﻞ اﻣﻮال و‬
‫ﺧﻮد آن‪ ،‬ﺑﺎ اﻏﻨﯿﺎء ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎذ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص او را ﺑﻪ‬
‫ﯾﻤﻦ ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺬ اﺤﻟﺐ ﻣﻦ اﺤﻟﺐ‪ ،‬والﺸﺎة ﻣﻦ اﻟﻐﻨﻢ‪ ،‬واﺒﻟﻌ� ﻣﻦ اﻻﺑﻞ‪،‬‬
‫واﺒﻟﻘﺮة ﻣﻦ اﺒﻟﻘﺮ« »از داﻧﻪ‪ ،‬داﻧﻪ ﺑﮕﯿﺮ و از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و از ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﺷﺘﺮ و از ﮔﺎو‪،‬‬
‫ﻣﺎدهﮔﺎو«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺣﺎﮐﻢ‪ .‬در ﺳﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫»اﻧﻘﻄﺎﻋﯽ« ھﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﻄﺎء از ﻣﻌﺎذ ﻧﺸﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺴﺖﮐﻪ زﮐﺎت از ﺧﻮد ﻣﺎل داده ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن از ﺧﻮد آن‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺠﺎی آن ﻗﯿﻤﺖ و ﺑﮫﺎی آن ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬری‬
‫در ﻣﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻗﯿﻤﺖ را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاه ﻗﺎدر ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ اﺻﻞ آن‬
‫ﻣﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ .‬ﭼﻮن زﮐﺎت ﺣﻖ ﻓﻘﯿﺮاﺳﺖ و ﺑﺮای اوﺑﯿﻦ ﺧﻮد آن ﭼﯿﺰ و ﻗﯿﻤﺖ آن‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﯿـﺴﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎری رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻪ ﻣﺮدم »ﯾﻤﻦ« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺠﺎی ﺟﻮ و‬
‫ذرت زﮐﺎت‪ ،‬ﭘﺎرﭼﻪ ﺧﺰ و ﻟﺒﺎس ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﯿﺎورﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﯾﺎران‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺧﺘﯿﺎر داده ﺷﺪه ﺑﻮدﮐﻪ اﺻﻞ ﻣﺎل زﮐﺎت ﯾﺎ ﺑﮫﺎی آن را ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬

‫زﮐﺎت از ﻣﺎل ﻣﺸﺘﺮک‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻔﺮ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ زﮐﺎت از‬
‫آن واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﮫﻢ ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺷﺘﺮاک در ﺣﯿﻮان واﺧﺘﻼف درﺑﺎره زﮐﺎت آن‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺒﻼ‬
‫از آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت دارد و ﻏﯿﺮ از آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺮار از زﮐﺎت‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اوزاﻋﯽ و اﺳﺤﺎق و اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از ھﺮﯾﮏ‬
‫از اﻧﻮاع اﻣﻮال زﮐﻮی‪ ،‬دارای ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻤﻨﻈﻮر ﻓﺮار از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت آن‪ ،‬ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﺳﺎل آن را ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺒﺨﺸﺪ و ﯾﺎ ﺟﺰﺋﯽ ازآن را ﺗﻠﻒ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ از ﺣﺪ‬
‫ﻧﺼﺎب ﮐﺎھﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت زﮐﺎت از او ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در آﺧﺮ ﺳﺎل زﮐﺎت از‬
‫وی ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ وﻗﺘﯽ اﺳﺖﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﭘﯿﺶ از وﺟﻮب زﮐﺎت اﯾﻨﮑﺎر را اﻧﺠﺎم‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٠٦‬‬

‫دھﺪ وﻟﯽ اﮔﺮ در اول ﺳﺎل اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪ‪ ،‬زﮐﺎت آن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن در آن‬
‫ﺻﻮرت ﮔﻤﺎن ﻓﺮار از زﮐﺎت ﻧﻤﯽرود‪ .‬وﻟﯽ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﺳﺎل‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری را ﮐﺮد‪ ،‬زﮐﺎت از وی ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد وﻟﯽ ﭼﻮن‬
‫ﻗﺼﺪ ﻓﺮار از زﮐﺎت داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬
‫ۡ‬ ‫ب ٱ َۡ‬
‫� َّنةِ إِذ‬ ‫ﮔﺮوه اول‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻلﮐﺮدهاﻧﺪ‪﴿ :‬إنَّا بَلَ ۡو َ�ٰ ُه ۡم َك َما بَلَ ۡونَا ٓ أ ۡص َ‬
‫�ٰ َ‬
‫ِ‬
‫ك َو ُهمۡ‬ ‫َ ۡ َ َ ‪َ ّ َّ ّ ٞ‬‬‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َۡ َُۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َۡ َ ُ ْ َ‬
‫ح�‪ ١٧‬و� �ستثنون‪� ١٨‬طاف عليها طا�ِف مِن ر� ِ‬ ‫�منها مصب ِ ِ‬ ‫أقسموا � ِ‬
‫ل�� ِم‪] ﴾٢٠‬اﻟﻘﻠﻢ‪» .[٢٠-١٧ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﺎ ﻣﺮدم ﻣﮑﻪ را آزﻣﻮدﯾﻢ‪،‬‬ ‫ت كٱ َّ‬‫َ‬ ‫ون‪ ١٩‬فَأَ ۡص َب َ‬
‫ح ۡ‬ ‫َٓ ُ َ‬
‫نا�ِم‬
‫ِ‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺻﺎﺣﺐ آن ﺑﺎغ را آزﻣﻮدﯾﻢ‪ ،‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺻﺒﺢ زود‬
‫ﻣﯿﻮه ﺑﺎغ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﭽﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ان ﺷﺎء اﻟﻠﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺼﺪ ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﺣﻖ ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ وﺟﺪا ﮐﺮدن آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺒﺎھﻨﮕﺎم ﮐﻪ آﻧﺎن در ﺧﻮاب ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻼی‬
‫ﺷﺪﯾﺪی از ﺳﻮی ﭘﺮوردﮔﺎرت‪ ،‬ﺑﺮ آن ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﺑﺎغ و ﻣﯿﻮه آن آﻧﭽﻨﺎن ﺳﻮﺧﺖ و‬
‫ﺳﯿﺎه ﮔﺸﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﺗﯿﺮه اﺳﺖ‪ .«...‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﻗﻮم ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ از ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﻓﺮار ﮐﻨﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن را ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﻣﺠﺎزات و ﻋﻘﻮﺑﺖ ﮐﺮد‪ .‬و ﺑﺪﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﮫـﻢ و ﻧﺼﯿﺐﮐﺴﯽ را ﺳﺎﻗﻂ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺒﺐ اﺳﺘﺤﻘﺎق آن‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮔﺮدﯾﺪه و ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫ﻣﺤﺮوم ﮐﺮدن ازارث زﻧﺶ را در ﺑﯿﻤﺎری ﻣﺮگ ﻃﻼق دھﺪ‪ ،‬آن زن از ارث ﻣﺤﺮوم‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬و ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ ﻓﺎﺳﺪی ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀﺎی ﺣﮑﻤﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻧﯿﺖ ﺧﻮد ﻣﺠﺎزات ﮔﺮدد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻮرث ﺧﻮد را ﺑﺪان ﻧﯿﺖ ﮐﻪ‬
‫زودﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﺗﺮک و ﺗﺮﮐﻪ وی دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬او را ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ او را ﺑﺎ ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ از ارث‬
‫ﻣﺠﺎزات ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺼﺎرف و ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ زﮐﺎت‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺼﺎرف زﮐﺎت و اﺻﻨﺎفﮔﯿﺮﻧﺪه زﮐﺎت را در آﯾﻪ زﯾﺮ در ھﺸﺖ ﺻﻨﻒ ﻣﻨﺤﺼﺮ‬
‫ِ� َعلَ ۡي َها َوٱل ۡ ُم َؤ َّل َفةِ قُلُ ُ‬
‫و� ُه ۡم‬ ‫�كِ� َوٱ ۡل َ�ٰمل َ‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫َّ َ َّ َ َ ٰ ُ ۡ ُ َ َ ٓ ِ َ ۡ َ َ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪۞﴿ :‬إِ�ما ٱلصد�ت ل ِلفقراء وٱلم‬
‫ِ‬
‫� َعل ٌ‬ ‫�ض ٗة ّم َِن ٱ َّ�ِۗ َوٱ َّ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِيم‬ ‫يل� فرِ‬ ‫يل ٱ�ِ وٱب ِن ٱلسب ِ ِ‬ ‫اب وٱل� ٰ ِرمِ� و ِ� سب ِ ِ‬
‫لرق ِ‬
‫و ِ� ٱ ِ‬
‫ِيم‪] ﴾٦٠‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[٦٠ :‬زﮐﺎت ﻓﺮﯾﻀﻪای اﺳﺖ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻦ اﺻﻨﺎف‬ ‫َحك ‪ٞ‬‬
‫داده ﺷﻮد‪ :‬ﻓﻘﯿﺮان )= ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻘﺪر ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺪارﻧﺪ(‪ .‬ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ )‪ :‬ﺑﯿﻤﺎراﻧﯽﮐﻪ‬
 ‫‪٥٠٧‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮐﺎر ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﺪارﻧﺪ(‪ .‬ﻋﺎﻣﻠﯿﻦ ﺟﻤﻊ آوری زﮐﺎت‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪ اﻟﻘﻠﻮب‬
‫)=ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ از آﻧﺎن دﻟﺠﻮﺋﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺷﺮ آنھﺎ را‬
‫وﺳﯿﻠﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎل از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ دﻓﻊ ﮐﻨﺪ ﯾﺎﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم را ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﺒﺐ‬
‫اﻧﺘﺸﺎر آن ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ(‪ .‬ﻓﯽ اﻟﺮﻗﺎب )=ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ ﺧﻮد را از ﺑﻨﺪ ﺑﺮدﮔﯽ و‬
‫ﺧﻮاری اﺳﺎرت ﻧﺠﺎت دھﻨﺪ(‪ .‬ﻏﺎرﻣﯿﻦ )= ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در راهﮐﺴﺐ ﻣﺒﺎح و ﺣﻼل ﺑﺪھﮑﺎر‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ دﯾﻮن ﺧﻮد را ﻧﺪارﻧﺪ(‪ .‬ﻓﯽ ﺳﺒﯿﻞ اﻟﻠﻪ )=ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ و ﺗﻤﺎم ﮐﺎرھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﮔﺮدد(‪ .‬اﺑﻦ اﻟﺴﺒﯿﻞ )=‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮﯾﻨﯽﮐﻪ از دﯾﺎر ﺧﻮد دور ﻣﺎﻧﺪه و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ دﯾﺎر ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺮﺳﻨﺪ(‪ .‬اﯾﻦ زﮐﺎت ﻓﺮﯾﻀﻪای اﺳﺖ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای اﺻﻨﺎف ﻓﻮق‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺎ ﺑﻪ‬
‫ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ و درﺳﺘﮑﺎر اﺳﺖ و ھﯿﭻ ﮐﺎر وی ﺧﺎﻟﯽ از ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫از زﯾﺎد ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺻﺪاﺋﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺶ رﺳﻮل ﺧﺪاص رﻓﺘﻢ وﺑﺎ وی‬
‫ﺑﯿﻌﺖﮐﺮدم‪ ،‬ﻣﺮدی آﻣﺪ وﮔﻔﺖ ﺳﮫﻤﯽ از زﮐﺎت و ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎﮐﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎره ﺻﺪﻗﺎت ﺑﻪ ﺣﮑـﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و دﯾﮕﺮان راﺿﯽ ﻧﮕﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺧﻮد درﺑﺎره آنھﺎ ﺣﮑﻢ ﺻﺎدر ﻓﺮﻣﻮده و آنھﺎ را ﺑﻪ ھﺸﺖ ﺻﻨﻒ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از آن اﺻﻨﺎف ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺳﮫﻤﯽ ﺧﻮاھﻢ داد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﮐﻪ‬
‫در ﺳﻨﺪ آن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ آﻓﺮﯾﻘﺎﺋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ او ﺟﺎی ﺑﺤﺚ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﯾﻨﮏ اﺻﻨﺎف ھﺸﺘﮕﺎﻧﻪای ﮐﻪ در آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ ١‬و ‪ ٢‬ﻓﻘﺮاء وﻣﺴﺎﮐﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻘﺪر ﮐﻔﺎف زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن اﻏﻨﯿﺎء ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺪان ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دارﻧﺪ‪ .‬و ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ ھﺮﮐﺲ ﺑﺎﻧﺪازه ﺣﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪیھﺎی اﺻﻠﯽ ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪان و ﻋﯿﺎﻟﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﻨﯽ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪیھﺎی اﺻﻠﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺧﻮردﻧﯽ و آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎک‪ ،‬ﻣﺴﮑﻦ‪،‬‬
‫وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺎب و ذھﺎب‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ ﮐﺎر و ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان از آن ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻧﺪازه ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ او ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ و ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻮن در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎذ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺆﺧﺬ ﻣﻦ أﻏﻨﻴﺎﺋﻬﻢ وﺗﺮد ﻰﻠﻋ ﻓﻘﺮاﺋﻬﻢ« ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺎل را‬
‫ازﻣﺎﻟﮏ ﺣﺪ ﻧﺼﺎبﮐﻪ ﻏﻨﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻓﻘﺮاء ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﺎﮐﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻗﺪ‬
‫ﺣﺪﻧﺼﺎب ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻘﯿﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٠٨‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪی و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ و اﺳﺘﺤﻘﺎق داﺷﺘﻦﮔﺮﻓﺘﻦ زﮐﺎت ﺑﯿﻦ ﻓﻘﯿﺮ و ﻣﺴﮑﯿﻦ‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﯾﻨﮑﻪ در آﯾﻪ ھﺮدو ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﺎ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد زﯾﺮا‬
‫ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ ﺧﻮد ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻓﻘﺮاء ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ دارای اوﺻﺎف وﯾﮋهای ھﺴﺘﻨﺪ و ھﻤﯿﻦ‬
‫داﺷﺘﻦ اوﺻﺎف وﯾﮋه‪ ،‬ﺑﺮای اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻐﺎﯾﺮت ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ ھﻤﺎن ﻓﻘﺮاﺋﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ از ﮔﺪاﺋﯽ و ﺗﮑﺪی ﭘﺮھﯿﺰ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺮدم ھـﻢ ﺣﺎل‬
‫ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ آﻧﺎن را ﻧﻤﯽﻓﮫﻤﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن آﻧﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮﯾﺶ را اﻇﮫﺎر‬
‫ﻧﻤﯽدارﻧﺪ‪ ،‬واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪﮐﻪ ﺣﺎلﺷﺎن ﺧﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟيﺲ اﻤﻟﺴﻜ� اﺬﻟي ﺗﺮده اﺘﻟﻤﺮة‬
‫واﺘﻟﻤﺮﺗﺎن‪ ،‬وﻻ الﻠﻘﻤﺔ والﻠﻘﻤﺘﺎن‪ ،‬إﻧﻤﺎ اﻤﻟﺴﻜ� اﺬﻟي ﻳﺘﻌﻔﻒ‪ ،‬اﻗﺮءوا إن ﺷئﺘﻢ‪ :‬ﻻ �ﺴﺄلﻮن‬
‫اﻨﻟﺎس إﺤﻟﺎﻓﺎ« »ﻣﺴﮑﯿﻦﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﻧﯿﺎزوی ﺑﺎ ﯾﮏ داﻧﻪ ﯾﺎ دوداﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ و ﯾﮏ ﻟﻘﻤﻪ ﯾﺎ‬
‫دو ﻟﻘﻤﻪ ﻏﺬا ﺑﺮآورده ﺷﻮد )ﮔﺪا ﻧﯿﺴﺖ( ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﮑﯿﻦﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﮑﺪی ﭘﺮھﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و در وﺻﻒ ﻣﺴﮑﯿﻦ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪- :‬ﺑﻪ اﺻﺮارﭼﯿﺰی را ازﻣﺮدم‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاھﻨﺪ ‪ .«-‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺴﮑﯿﻦﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﯾﮏ ﻟﻘﻤﻪ‬
‫و دوﻟﻘﻤﻪ و ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ و دو داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﺮدم ﺑﺮود ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﮑﯿﻦ و‬
‫ﻣﺴﺘﻤﻨﺪﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪی ﺧﻮد را اﻇﮫﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺣﺎل او ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ وی ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ او ﺧﻮد ﭼﯿﺰی از‬
‫ﻣﺮدم درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﻣﻘﺪار از زﮐﺎت ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮ داد؟‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ھﺪف از زﮐﺎت‪ ،‬آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮ ﮐﻔﺎف زﻧﺪﮔﯽ داﺷﺘﻪ و ﻧﯿﺎز وی‬
‫ﺑﺮآورده ﺷﻮد‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ آﻧﻘﺪر ﺑﻪ وی داد‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﯿﺎزش ﺑﺮآورده ﺷﻮد و ھﻤﻮاره ﮐﻔﺎف‬
‫زﻧﺪﮔﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺣﻮال و اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﮔﻔﺖ‪» :‬ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ زﮐﺎت را ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ ﺑﺪھﯿﺪ آﻧﻘﺪر ﺑﻪ‬
‫وی ﺑﺪھﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﮔﺮدد‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻮھﺎب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺮای آن ﻣﻘﺪار‬
‫ﺣﺪ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻗﺎﯾﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﯽﺗﻮان زﮐﺎت را ﺑﻪﮐﺴﯽ داد ﮐﻪ دارای‬
‫ﻣﺴﮑﻦ و ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار و وﺳﯿﻠﻪ ﺿﺮوری اﯾﺎب و ذھﺎب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و از ﻣﺤﺘﻮای اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﯽﺗﻮان‪،‬‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﻓﻘﯿﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪان اﻧﺪازه ﮐﻪ ﮐﻔﺎف زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﺗﺎﻣﯿﻦﮐﻨﺪ‬
‫و در ﻣﺪت زﻧﺪﮔﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎزﮔﺮدد‪ ،‬از ﻣﺮدم ﯾﺎری ﻃﻠﺒﺪ‪ .‬از ﻗﺒﯿﺼﻪ ﺑﻦ ﻣﺨﺎرق ھﻼﻟﯽ رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﺻﻠﺤﯽ ﺑﯿﻦ دو ﻃﺮف ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﺤﻤﻞ واﻣﯽ و دﯾﻨﯽ‬
 ‫‪٥٠٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﮔﺸﺘﻢ و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻢ و دراﯾﻦ ﺑﺎره ازاو ﯾﺎری ﻃﻠﺒﯿﺪم‪ ،‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﺑﻤﺎن ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮاﯾﻤﺎن اﻣﻮال زﮐﺎت ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﺳﮫﻤﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﻮاھﯿﻢ داد«‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ای ﻗﺒﯿﺺ ﺗﻨﮫﺎ در ﺳﻪ ﻣﻮرد ﻃﻠﺐ ﮐﻤﮏ و ﺗﮑﺪی ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدی در راه‬
‫اﺻﻼح وﮐﺎرھﺎی ﺧﯿﺮ‪ ،‬دﯾﻨﯽ و واﻣﯽ ﺑﮕﺮدﻧﺶ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ روا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻃﻠﺐ‬
‫ﮐﻤﮏ و درﯾﻮزﮔﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ وام ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺸﮑﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدی دﭼﺎر‬
‫ﺣﺎدﺛﻪای ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ھﻤﻪ ﻣﺎل و داراﺋﯽ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدھﺪ ﺑﺮای او رواﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﮐﻔﺎف زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورد و ﺧﻮد را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬درﯾﻮزﮔﯽ و ﺗﮑﺪیﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدی دﭼﺎر ﻓﻘﺮ و ﻓﺎﻗﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﻗﻮﻣﺶ ﻓﻘﺮ و ﻓﺎﻗﻪ او‬
‫را ﺗﺼﺪﯾﻖ وﮔﻮاھﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای او ﻧﯿﺰ رواﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﻔﺎف زﻧﺪﮔﯽ و ﺑﯽﻧﯿﺎزی ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآورد در ﯾﻮزﮔﯽ و ﻃﻠﺐ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦھﺎ ﮐﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدم ای ﻗﺒﯿﺼﻪ‬
‫درﯾﻮزﮔﯽ ﺣﺮام اﺳﺖ وآﻧﭽﻪ ﮐﻪ از اﯾﻨﺮاه ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ ﺣﺮام و ﺧﻮردﻧﺶ ﻧﺎروا اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎ ﺋﯽ‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و دارای ﻗﺪرت ﮐﺴﺐ اﺳﺖ زﮐﺎت داد؟‪:‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و دارای ﻗﺪرتﮐﺎر اﺳﺖ ﺣﮑـﻢ ﻏﻨﯽ را دارد ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ وی زﮐﺎت داد‪.‬‬
‫‪ -۱‬از ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺪی اﻟﺨﯿﺎر رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ وﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫درﺣﺠﻪ اﻟﻮداع‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻘﺴﯿﻢ زﮐﺎت ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ از او ﺳﮫﻤﯽ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ ،‬او ﻣﺎ را ﺳﺮﺗﺎ ﭘﺎ ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ وﻣﺎ را ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﭼﺎﺑﮏ دﯾﺪ‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﺷئﺘﻤﺎ أﻋﻄﻴﺘﻜﻤﺎ‪ ،‬وﻻ ﺣﻆ ﻓﻴﻬﺎ ﻟﻐ�‪ ،‬وﻻ ﻟﻘﻮي مﻜتﺴﺐ« »اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽدھﻢ‪ ،‬وﻟﯽ در زﮐﺎت ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﻗﺎدر ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﺐ ﺟﮫﺖ ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﻌﺎش ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﮫﻤﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﻣﺎﻟﯽ ﺳﺮاغ ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ او را‬
‫ﻓﻘﯿﺮو ﺑﯽﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآورﯾـﻢ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻨﮫﺎ ﻇﺎھﺮ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﭼﺎﺑﮏ اﺷﺨﺎص‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ زﮐﺎت ﺑﺪاﻧﺎن داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻪ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و دارای ﻗﺪرت ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺧﻮب ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﻨﺪ وﮐﺎری از دﺳﺘﺸﺎن ﺑﺮ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ازﮔﺮﻓﺘﻦ زﮐﺎت ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻟﯿﻞ ھﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از رﯾﺤﺎن ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ‬
‫ﺤﺗﻞ الﺼﺪﻗﺔ ﻟﻐ� وﻻ ﺬﻟي مﺮة ﺳﻮي« »زﮐﺎت ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﺪ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥١٠‬‬

‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دارای ﺻﺤﺖ ﺑﺪن و ﺗﻮان ﮐﺎر اﺳﺖ و ﺗﺎب ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ‬
‫دارد ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ او آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق و اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻮد و دوﯾﺴﺖ درھﻢ و ﺑﯿﺸﺘﺮ از آن‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ وی زﮐﺎت داد‪.‬‬
‫ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﻏﺰاﻟﯽ ﺳﻮال ﺷﺪ؟ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان از ﺳﮫﻢ ﻓﻘﺮاء ﺑﻪ ﺷﺨﺺ‬
‫ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪی از ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺤﺘﺮﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﺎدت ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺪﻧﯽ ﻧﺪارد زﮐﺎت داد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ .‬و‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﭼﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺣﺮﻓﻪ وﮐﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺷﺎن و ﺣﺎل او ﺑﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت دارد وﻟﯽ داراﺋﯽ او ﺑﺮای زﻧﺪﮔﯿﺶ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از ﯾﮑﯽ از اﻧﻮاع ﻣﺎل ﺧﻮد دارای ﺣﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﻠﺖ ﮐﺜﺮت‬
‫ﻋﯿﺎل ﯾﺎ ﺗﻮرم وﺑﺎﻻ ﺑﻮدن ﻧﺮخ اﺟﻨﺎس ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﮐﻔﺎف زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺎﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ از ﺑﺎﺑﺖ اﯾﻨﮑﻪ دارای ﺣﺪﻧﺼﺎب زﮐﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﻨﯽ ﻣﺤﺴﻮب و از ﺑﺎﺑﺖ اﯾﻨﮑﻪ داراﺋﯽ‬
‫وی ﮐﻔﺎﯾﺖ زﻧﺪﮔﯽ او را ﻧﻤﯽدھﺪ‪ ،‬او ﻓﻘﯿﺮ و ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آب و ﻣﻠﮑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ درآﻣﺪ آن ﮐﻤﺘﺮ از ﮐﻔﺎف زﻧﺪﮔﯽ او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او ﻓﻘﯿﺮ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﯾﺪ از زﮐﺎت آﻧﻘﺪر ﺑﻪ وی داد‪ ،‬ﺗﺎ زﻧﺪﮔﯿﺶ اداره ﺷﻮد‪ .‬و ﻧﺒﺎﯾﺪ وی را‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮوش آب و ﻣﻠﮑﺶ ﻣﮑﻠﻒ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺎب »اﻟﻤﻐﻨﯽ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﯿﻤﻮﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﺳﺨﻦ‬
‫داﺷﺘﻢ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮدی ﺷﺘﺮان وﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﯽ دارد‪ ،‬ﮐﻪ زﮐﺎت آنھﺎ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻﻒ او ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ وﮔﺎھﯽ اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ او ﭼﮫﻞ راس ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و‬
‫ﻣﺴﺘﻐﻼﺗﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ وی راﮐﻔﺎف ﻧﻤﯽدھﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫زﮐﺎت داد؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ .‬زﯾﺮا او آﻧﻘﺪر ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺎدر ﺑﻪ ﮐﺴﺒﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬ﮐﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ وی را ﮐﻔﺎف دھﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان از زﮐﺎت ﺳﮫﻤﯽ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫اﻣﻮاﻟﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﮫﻤﯽ از زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻋﺎﻣﻼن ﺟﻤﻊ آوری زﮐﺎت‬
‫ﻋﺎﻣﻼن ﺟﻤﻊ آوری زﮐﺎت ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﯾﺎ ﻧﺎﺋﺐ وی آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺟﻤﻊ آوری زﮐﺎت ﻣﯽﮔﻤﺎرد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﺎن اﻣﻮال زﮐﺎت و ﭼﻮﭘﺎﻧﺎن و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‬
‫اﻣﻮر دﻓﺘﺮی اﻣﻮال زﮐﺎت ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ ﻋﺎﻣﻼن را دارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٥١١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﻋﺎﻣﻼن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﺮای آﻧﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ و ﺑﻨﯽﻣﻄﻠﺐ از آل رﺳﻮلص‪ .‬از ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬او و ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ وی‬
‫ﻋﺮضﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎ آﻣﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آوری زﮐﺎت و ﺻﺪﻗﺎت ﺑﮕﻤﺎری ﺗﺎ از اﯾﻨﺮاه‬
‫ﺳﻮدی ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺳﺪ و ﻣﺎ ھﻢ ھﻤﺎن ﮐﺎری را ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮاﯾﺖ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دھﯿـﻢ‪ .‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن الﺼﺪﻗﺔ ﻻ ﺗنﺒﻲﻐ ﻤﻟﺤﻤﺪ‪ ،‬وﻻ ﻻل �ﻤﺪ‪ ،‬إﻧﻤﺎ‬
‫� أوﺳﺎخ اﻨﻟﺎس« »ﺑﯽﮔﻤﺎن زﮐﺎت ﺑﺮای ﻣﺤﻤﺪ وآل او ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻪ آن ﭼﺮک ﻣﺮدم‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺤﺗﻞ ﻤﻟﺤﻤﺪ‪ ،‬وﻻ ﻻل‬
‫�ﻤﺪ« ﻋﺎﻣﻼن ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﺟﻤﻠﻪ اﻏﻨﯿﺎء و ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﻨﺪ و زﮐﺎت را ﻧﯿﺰ درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺤﺗﻞ الﺼﺪﻗﺔ ﻟﻐ�‪ ،‬إﻻ ﺨﻟﻤﺴﺔ‪:‬‬
‫ﻟﻌﺎمﻞ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬أو رﺟﻞ اﺷﺮﺘاﻫﺎ ﺑﻤﺎﻪﻟ‪ ،‬أو ﺎﻏرم‪ ،‬أو ﺎﻏز ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ‪ ،‬أو مﺴﻜ�‪ ،‬ﺗﺼﺪق‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻨﻬﺎ ﻓﺄﻫﺪى ﻣﻨﻬﺎ ﻟﻐ�« »زﮐﺎت ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎزﺑﺎﺷﺪ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﺮای‬
‫ﭘﻨﺞ دﺳﺘﻪ از اﻏﻨﯿﺎء‪ :‬ﻋﺎﻣﻞ ﺟﻤﻊ آوری زﮐﺎت‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺮدیﮐﻪ اﻣﻮال زﮐﺎت را ﺑﺎ ﻣﺎل ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺧﺮد‪ ،‬ﯾﺎﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﻘﺮوض اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎﮐﺴﯽﮐﻪ در راه ﺧﺪا ﺟﮫﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎﮐﺴﯽﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﮑﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﻪ وی زﮐﺎت دادهاﻧﺪﮐﻪ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ازآن ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ھﺪﯾﻪ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﺮوط‬
‫ﺷﯿﺨﯿﻦ »ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬زﮐﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻼن ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ اﺟﺮت اﻋﻤﺎل آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽ‬
‫آﯾﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺳﻌﺪی رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬او از ﺷﺎم ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب وارد ﺷﺪ و‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ راﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﺎری اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﯽ و ﻣﺰدی‬
‫ﺑﺎﺑﺖ اﻧﺠﺎم آن ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮی؟ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬ﻣﻦ اﺳﺐھﺎ و ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ دارم و ﺣﺎﻟﻢ‬
‫ﺧﻮب اﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪ ،‬ﮐﺎرم ﺑﺨﺸﺸﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ‬
‫ھﻤﺎن ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺗﻮ ﺧﻮاﺳﺘﻪای‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺎل ﻣﯽداد و‬
‫ﻣﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آن را ﺑﻪﮐﺴﯽ ﺑﺪه ﮐﻪ از ﻣﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬او ﯾﮑﺒﺎر ﻣﺎﻟﯽ را ﺑﻪ ﻣﻦ داد و‬
‫ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آن را ﺑﻪﮐﺴﯽ ﺑﺪه ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻣﻦ ﺑﺪان ﻧﯿﺎزدارد‪ .‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ آﺗﺎك اﷲ‬
‫‪‬‬
‫ﻣﻦ ﻫﺬا اﻤﻟﺎل‪ ،‬ﻣﻦ ﻏ� مﺴﺄﻟﺔ‪ ،‬وﻻ إﺮﺷاف ﻓﺨﺬه ﻓﺘﻤﻮﻪﻟ أو ﺗﺼﺪق ﺑﻪ‪ ،‬و ﻣﺎﻻ‪ ،‬ﻓﻼ ﺗتﺒﻌﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥١٢‬‬

‫ﻧﻔﺴﻚ« »آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از اﯾﻦ ﻣﺎل ‪-‬زﮐﺎت ‪-‬ﺑﻪ ﺗﻮﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد آن را‬
‫ﻃﻠﺐ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﺑﺪان ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬آن را ﺑﮕﯿﺮ ﺧﻮد در آن ﺗﺼﺮف ﮐﻦ ﯾﺎ آن را‬
‫ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺒﺨﺶ و ﻣﺎﻟﯽ را ﮐﻪ ﻧﻔﺴﺖ ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﻧﯿﺴﺖ ﺑﮕﯿﺮ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫اﺟﺮت ﻋﺎﻣﻞ زﮐﺎت ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻘﺪر ﮐﻔﺎﯾﺖ وی ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ازﻣﺴﺘﻮرد ﺑﻦ ﺷﺪاد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ و� ﻨﻟﺎس ﻋﻤﻼ وﻟيﺲ ﻪﻟ ﻣ�ل ﻓﻠﻴﺘﺨﺬ ﻣ�ﻻ‪ ،‬أو ﻟيﺴﺖ ﻪﻟ زوﺟﺔ‬
‫ﻓﻠﻴﺰﺘوج‪ ،‬أو ﻟيﺲ ﻪﻟ ﺧﺎدم ﻓﻠﻴﺘﺨﺬ ﺧﺎدﻣﺎ‪ ،‬أو ﻟيﺴﺖ ﻪﻟ داﺑﺔ ﻓﻠﻴﺘﺨﺬ داﺑﺔ‪ ،‬وﻣﻦ أﺻﺎب‬
‫ﺷيﺌﺎ ﺳﻮى ذلﻚ ﻓﻬﻮ ﺎﻏل« »اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﺎری را ﺑﺮای ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﮫﺪه ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺧﺎﻧﻪای ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪای ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﺗﮫﯿﻪﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﮔﺮ زن ﻧﺪاﺷﺖ زن ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ ﺧﺎدم‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ ﺧﺎدﻣﯽ ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﻪ دارد‪ ،‬ﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺎب و ذھﺎب ﻧﺪاﺷﺖ وﺳﯿﻠﻪای ﺑﺮای‬
‫ﺧﻮد ﺗﮫﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦھﺎ ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﯿﺮد ﺳﺘﻤﮑﺎر و ﻣﺘﺠﺎوز اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺳﻨﺪ رواﯾﺖ آن »ﺻﺎﻟﺢ« ا ﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺎوﯾﻞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول‪ ،‬اﯾﻨﮑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧﺎدم و ﺗﮫﯿﻪ ﻣﺴﮑﻦ ﮐﻪ ﺑﺮای او ﻣﺒﺎح اﺳﺖ از ﺟﻤﻠﻪ اﺟﺮت اﻟﻤﺜﻞ‬
‫او ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ و او ﺣﻖ ﻧﺪارد ﻏﯿﺮ از آن از ﭼﯿﺰی دﯾﮕﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ ،‬اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﮐﺎرﮔﺰار ﻣﺴﮑﻦ و ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺴﮑﻦ و ﺧﺎدم ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺧﺎدﻣﯽ ﺑﺮای وی اﺳﺘﺨﺪام ﺷﻮد و اﺟﺮت اﻟﻤﺜﻞ وی را ﺑﻪ وی ﺑﺪھﻨﺪ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺶﮐﺮاﯾﻪ ﺷﻮدﮐﻪ ﺗﺎ ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮﮐﺎر اﺳﺖ در آن ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٤‬ﻣﻮﻟﻔﺔ اﻟﻘﻠﻮب‬
‫اﯾﻨﺎن ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ و ﮔﺮوھﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ از آﻧﺎن دﻟﺠﻮﺋﯽ ﺑﻌﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪ و‬
‫ﺗﻤﺎﯾﻞ آﻧﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم ﯾﺎ ﺗﺜﺒﯿﺖ دل آﻧﺎن ﺑﺮاﺳﻼم اراده ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻼم در‬
‫دﻟﺸﺎن ﺳﺴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﺷﺮﺷﺎن‪ ،‬از ﺳﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻓﻊ ﻣﯽﮔﺮدد و ﯾﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﺑﺮای دﻓﺎع از اﺳﻼم ﺟﻠﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻘﮫﺎء ﻣﻮﻟﻔﺔ اﻟﻘﻠﻮب را ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﮐﺎﻓﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻮﻟﻔﺔ اﻟﻘﻠﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭼﮫـﺎر ﻗﺴﻤﻨﺪ‪:‬‬
 ‫‪٥١٣‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫‪ -۱‬ﮔﺮوھﯽ ﮐﻪ از ﺑﺰرﮔﺎن و رھﺒﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ‬

‫ﺑﻪ ﻋﺪی ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ و زﺑﺮﻗﺎن ﺑﻦ ﺑﺪر ﺳﮫﻤﯽ از زﮐﺎت داد‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﯿﺎن ﻗﻮم‬
‫ﺧﻮد از اﺣﺘﺮام و ارج وﯾﮋهای ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬رھﺒﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﺳﺴﺖ اﯾﻤﺎن ھﺴﺘﻨﺪ و ﻗﻮمﺷﺎن از آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﺷﻨﻮی‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﺳﮫﻤﯽ از زﮐﺎت ﺑﺪاﻧﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ دلﺷﺎن ﺑﺮ اﯾﻤﺎن ﺗﺜﺒﯿﺖ ﮔﺮدد و‬
‫اﯾﻤﺎنﺷﺎن ﻧﯿﺮوﮔﯿﺮد و ﺧﻮد و ﻗﻮﻣﺸﺎن در ﺟﮫﺎد و دﯾﮕﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖھﺎی اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ھﻤﺎن اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻏﻨﺎﯾﻢ »ھﻮازن» ﻋﻄﺎﯾﺎی‬
‫ﻓﺮاوان ﺑﻤﻨﻈﻮر دﻟﺠﻮﺋﯽ ﺑﺪاﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ از آزاد ﺷﺪﮔﺎن ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﮑﻪ‬
‫ً‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻣﯿﺎنﺷﺎن ﻣﻨﺎﻓﻖ و ﺳﺴﺖ اﯾﻤﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺑﻌﺪا اﺳﻼم در دل‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﺷﺎن ﺟﺎی ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺨﻮﺑﯽ اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﺮزداری ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻣﺮز ﺳﺮزﻣﯿﻦ دﺷﻤﻦ‬
‫ﺑﺴﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﮫﻤﯽ از زﮐﺎت داده ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺨﻮﺑﯽ از ﻋﮫﺪه دﻓﺎع‬
‫ﺑﺮآﯾﻨﺪ و ﺟﻠﻮ ﺗﮫﺎﺟﻢ دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﻨﺎر«‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »ﻣﺮاﺑﻄﻪ» و ﻣﺮزداریﮐﻪ ﻓﻘﮫﺎء آن را داﺧﻞ‬
‫در ﺳﮫﻢ »ﻓﯽ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ« ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ در راه ﻣﺮزداری ﺟﺰو »ﰲ‬
‫ﺳﺒﻴﻞ اﷲ« اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوز ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان از آﻧﺎن دﻟﺠﻮﺋﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﯿﺶ ﺧﻮﯾﺶ درآورﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ از ﺳﮫﻢ‬
‫»ﰲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ« ﯾﺎ »ﻣﻮﻟﻔﻪ اﻟﻘﻠﻮب« ﺑﺪاﻧﺎن داده ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﻐﻠﻮب ﮐﺎﻓﺮان ﻧﺸﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻋﯿﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ دوﻟﺖھﺎی اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ‬
‫ﺧﻮد ﮐﺸﯿﺪه و ﯾﺎ آﻧﺎن را از دﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺮای اﯾﻨﮑﺎر ﺳﮫﻤﯽ از اﻣﻮال دوﻟﺘﯽ را‬
‫ﺑﻪ دﻟﺠﻮﺋﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻌﻀﯽ را ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮش دﯾﻦ ﻧﺼﺎری و اداﺷﺘﻪ‬
‫و ﺑﻌﻀﯽ را ﺑﺰﯾﺮ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮد ﺑﮑﺸﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ دوﻟﺖھﺎی اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻪ ﻣﺸﻘﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و‬
‫وﺣﺪت اﺳﻼﻣﯽ را ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﺑﮫﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮد اﯾﻨﮑﺎر را ﺑﮑﻨﻨﺪ؟‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﮔﺮوھﯽﮐﻪ ﻋﺎﻣﻼن ﺟﻤﻊآوری زﮐﺎت ﺑﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ آﻧﺎن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از ﻧﻔﻮذ ﮐﻼم و ﺗﺎﺛﯿﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﻣﺎﻧﻌﯿﻦ زﮐﺎت‪ ،‬زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥١٤‬‬

‫آﻧﺎن ﺟﻨﮕﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮﺳﮫﻤﯽ از زﮐﺎت ﺑﺪاﻧﺎن داده ﺷﻮد‪ ،‬ﺿﺮرش ﺑﺮای ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻤﺘﺮ و ﻣﺼﻠﺤﺘﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻮﻟﻒ اﻟﻘﻠﻮﺑﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ھﺴﺘﻨﺪ دو دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ از آﻧﺎن دﻟﺠﻮﺋﯽ ﺑﻌﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻣﯿﻪ اﻣﺎن داد و اوراﮐﻪ ﻏﺎﺋﺐ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﭼﮫﺎر ﻣﺎه ﻣﮫﻠﺖ داد ﺗﺎ درﺑﺎره ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ و راھﯽ ﺑﺮای ﺧﻮد اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ او ﺣﺎﺿﺮﮔﺮدﯾﺪ و ﭘﯿﺶ ازاﯾﻨﮑﻪ اﺳﻼم ﺑﯿﺎورد ھﻤﺮاه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در‬
‫ﺟﻨﮓ »ﺣﻨﯿﻦ« ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﺟﻨﮓ »ﺣﻨﯿﻦ« ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‬
‫»اﺳﻠﺤﻪ»‪ ،‬او را ﺑﻌﺎرﯾﺖﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺘﺮان ﻓﺮاواﻧﯽ راﮐﻪ ﺑﺎر داﺷﺘﻨﺪ و در‬
‫درهای ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ وی ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ اﯾﻦ ﺑﺨﺸﺶ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻋﻄﺎﯾﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽداد در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ او ﻣﺒﻐﻮضﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﭘﯿﺶ ﻣﻦ ﺑﻮد و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎﯾﺎﺋﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪ ﮐﻪ در اﺛﺮ آن‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﮐﺴﯽﮐﻪ از وی ﮔﻤﺎن ﺷﺮو ﺑﺪی‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻣﯽرود ﺑﺎﻣﯿﺪ اﯾﻨﮑﻪ‪ ،‬ﺷﺮوی را‬
‫دﻓﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪاری از زﮐﺎت را ﺑﻪ وی ﻣﯽدھﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪاﻧﺎن‬
‫ﭼﯿﺰی ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪ و ﻋﻄﺎﯾﺎﺋﯽ ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﯽداد‪ ،‬از اﺳﻼم ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫اﺳﻼم دﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬و ھﺮﮔﺎه آﻧﺎن را از ﻋﻄﺎﯾﺎ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬از اﺳﻼم ﺑﺪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و‬
‫ﻋﯿﺒﺠﻮﺋﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ اﺷﺨﺎص اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺣﺮب و اﻗﺮع ﺑﻦ ﺣﺎﺑﺲ و‬
‫ﻋﯿﻨﯿﻪ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ھﺮﯾﮏ از آﻧﺎن ﯾﮑﺼﺪ ﺷﺘﺮ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﺣﻨﻔﯽھﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺣﺎﻻﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دﯾﻦ ﺧﻮد را ﻋﺰﯾﺰ و ﭘﯿﺮوز ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﮫﻢ »ﻣﻮﻟﻔﻪ‬
‫اﻟﻘﻠﻮب« ﺳﺎﻗﻂ ﮔﺮدﯾﺪه و دﯾﮕﺮ ﺑﺪاﻧﺎن ﺳﮫﻤﯽ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻋﯿﯿﻨﻪ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ و اﻗﺮع‬
‫ﺑﻦ ﺣﺎﺑﺲ و ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻣﺮداس ﺑﻪ ﻧﺰد ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ رﻓﺘﻨﺪ و ازوی ﺳﮫﻢ ﺧﻮﯾﺶ را از‬
‫زﮐﺎت ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬او ﺑﺮایﺷﺎن ﻧﻮﺷﺖ و آﻧﺎن ﺑﻌﺪا ﺑﻪ ﻧﺰد ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ رﻓﺘﻨﺪ و‬
‫دﺳﺖﺧﻂ اﺑﻮﺑﮑﺮ را ﺑﻪ وی دادﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ او از اﻋﻄﺎی آن ﺧﻮدداری ورزﯾﺪ و آن دﺳﺘﺨﻂ را‬
‫ﭘﺎره ﮐﺮد وﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﻦ ﺳﮫﻢ را ﺑﻌﻨﻮان دلﺟﻮﺋﯽ و ﺟﺬب ﺷﻤﺎ ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽ داد و ﺣـﺎﻻ اﺳﻼم ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺎﻧﺪﯾﺪ ﭼﻪ ﺑﮫﺘﺮ‪ ،‬در‬
 ‫‪٥١٥‬‬ ‫زﮐﺎت‬
‫ُ َ‬ ‫ﻏﯿﺮ اﯾﻨﺼﻮرت ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﯿﻦ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪َ ﴿ ...‬وقُل ٱ ۡ َ‬
‫� ُّق مِن َّر ّ�ِ� ۡمۖ � َمن‬ ‫ِ‬
‫َ ٓ َۡ ۡ ُ‬ ‫َ ٓ َۡ ۡ‬
‫شا َء فل ُيؤمِن َو َمن شا َء فل َي�ف ۡر ۚ﴾ ]اﻟﮑﻬﻒ‪» .[٢٩ :‬ﺑﮕﻮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺣﻖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ھﺮ ﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد و ھﺮ ﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﮐﻔﺮ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﺪ«‪ .‬آن اﺷﺨﺎص ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ وﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮﺧﻠﯿﻔﻪ ھﺴﺘﯽ ﯾﺎ ﻋﻤﺮ؟ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﺨﻂ دادی و ﻋﻤﺮ آن‬
‫را ﭘﺎرهﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺧﻠﯿﻔﻪ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد و ھﯿﭻﮐﺲ از‬
‫ً‬
‫اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻌﺪا‬
‫ﺳﮫﻤﯽ از زﮐﺎت ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪ اﻟﻘﻠﻮب ﻧﺪادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان در ﺟﻮاب ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﺟﺘﮫﺎدی اﺳﺖ از ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ و او ﺑﻪ‬
‫رای ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺸﺨﯿﺺ داده اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻼم ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﯿﺮو ﮔﺮﻓﺘﻪ‪،‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺷﺨﺎص ﺳﮫﻤﯽ داده ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن دﯾﮕﺮ از ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪن‬
‫ً‬
‫آﻧﺎن ﺿﺮری ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺳﻼم ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬واﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪا ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‬
‫ﺳﮫﻤﯽ ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪ اﻟﻘﻠﻮب ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺳﻘﻮط ﺳﮫﻢ آنھﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫در آﻧﻮﻗﺖ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ دلﺟﻮﺋﯽ از ھﯿﭽﮑﺲ از ﮐﻔﺎر ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ ﺛﺒﻮت آن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬در ھﺮ زﻣﺎن‪ ،‬ﻧﯿﺎزی ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن ﻋﻤﺪه دﻟﯿﻞ در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان از آنھﺎ‬
‫ﻋﺪول ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬در ﻗﺒﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن‪ ،‬ھﺮ ﭼﯿﺰی را از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻃﻠﺐ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﻣﺮدی ﭘﯿﺶ او آﻣﺪ و از او ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر داد‪ :‬ﮔﻠﻪای از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان زﮐﺎت ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ دوﮐﻮه‬
‫ﻣﯽﭼﺮﯾﺪﻧﺪ ﺑﻪ وی ﺑﺪھﻨﺪ‪ .‬آن ﻣﺮد ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻗﻮم ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮوﯾﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻣﺤﻤﺪص آﻧﭽﻨﺎن ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻮﺋﯽ ھﺮﮔﺰ از ﻓﻘﺮو ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ‬
‫ھﺮاس ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اھﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﺟﺒﺎﺋﯽ وﺑﻠﺨﯽ و اﺑﻦ ﻣﺒﺸﺮ)و ﻣﺎﻟﮏ و‬
‫اﺣﻤﺪ و رواﯾﺘﯽ از ﺷﺎﻓﻌﯽ( زﮐﺎت دادن ﺑﻌﻨﻮان دلﺟﻮﺋﯽ را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﮐﺎﻓﺮ دلﺟﻮﺋﯽﮐﺮد وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻓﺎﺳﻖ از ﺳﮫﻢ‬
‫ﻣﻮﻟﻔﻪ اﻟﻘﻠﻮب داد‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﯾﺎراﻧﺶ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم و ﭘﯿﺮوزی آن‪ ،‬ﺳﮫـﻢ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥١٦‬‬

‫ﻣﻮﻟﻔﻪ اﻟﻘﻠﻮب ﺳﺎﻗﻂ ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﻋﻤﻞ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن و ﻋﯿﻨﯿﻪ و اﻗﺮع و ﻋﺒﺎس‬
‫ﺑﻦ ﻣﺮداس اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ )ﮐﻪ ﻗﺒﻼ از آن ﺳﺨﻦ رﻓﺖ(‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻧﯿﺎز ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﺳﮫﻢ را داد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ اﻣﺎم ﺗﺸﺨﯿﺺ دھﺪ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻄﻤﻊ ﻣﺎل دﻧﯿﺎ ﯾﺎ از راه ﻗﮫﺮ و ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺟﻨﮓ‪ ،‬در‪ . .‬اﯾﻦﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﮫﻤﯽ ﺑﻪ آنھﺎ ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم در ﺧﺼﻮص اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﺗﺎﺛﯿﺮی ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ »اﻟﻤﻨﺎر« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ ﺳﺨﻦ درﺳﺖ و ﺣﻖ اﯾﻨﺴﺖ از ﻧﻈﺮ اﺳﺘﺤﻘﺎق‬
‫و ﻣﻮارد ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ آن و ﻣﻘﺪار ﻣﺎﻟﯽﮐﻪ از زﮐﺎت ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ و در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ رای‬
‫اھﻞ ﺷﻮری ﻣﻼک ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻠﻔﺎء‪ ،‬در ﮐﺎرھﺎی اﺟﺘﮫﺎدی ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮدن اﻣﺎم از ﻣﻄﯿﻊ ﺳﺎﺧﺘﻦ آنھﺎ را‪ ،‬ﺷﺮط ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎی ﺳﺨﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﮐﻠﯿﺖ ﻧﺪارد و ﻣﻼک آن ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻼک ﺗﺮﺟﯿﺢ‪ ،‬آن ﻃﺮف‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﺮرش ﮐﻤﺘﺮ و ﻣﺼﻠﺤﺘﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﻓﯽ اﻟﺮﻗﺎب )در راهﮐﺴﺐ آزادی و رھﺎﺋﯽ از ﺑﺮدﮔﯽ(‬
‫اﯾﻦ ﺻﻨﻒ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن و ﺑﺮدﮔﺎﻧﯽ راﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻋﻘﺪ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ از اﻣﻮال زﮐﺎت‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪاﻧﺎن ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را‪ ،‬از ﻗﯿﺪ‬
‫ﺑﺮدﮔﯽ رھﺎ ﺳﺎزﻧﺪ و آزادی ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺪﺳﺖ آورﻧﺪ وﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ اﻣﻮال زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺮدﮔﺎن را‬
‫ﺧﺮﯾﺪ و آزاد ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫از »ﺑﺮاء« رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﻣﺮدی ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎری‬
‫راھﻨﻤﺎﺋﯽ ﮐﻦ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻧﺰدﯾﮏ و ازآﺗﺶ دوزخ دور ﺳﺎزد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»أﻋﺘﻖ اﻟنﺴﻤﺔ وﻓﻚ الﺮﻗﺒﺔ« »ﺟﺎﻧﯽ را آزادﮐﻦ و ﺑﻪ رھﺎﺋﯽ ﺑﻨﺪهای از ﻗﯿﺪ ﺑﺮدﮔﯽ ﻣﺴﺎﻋﺪت‬
‫ﮐﻦ«‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺮص ﻣﮕﺮ »ﻋﺘﻖ ﻧﺴﻤﻪ« و »ﻓﮏ رﻗﺒﻪ» ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ‪ ،‬ﻋﺘﻖ الﺮﻗﺒﺔ‪ ،‬أن ﺗﻨﻔﺮد ﺑﻌﺘﻘﻬﺎ‪ ،‬وﻓﻚ الﺮﻗﺒﺔ أن ﺗﻌ� ﺑﺜﻤﻨﻬﺎ« »ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﻋﺘﻖ‬
‫ﻧﺴﻤﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ آن را آزاد ﮐﻨﯽ‪ .‬ﻓﮏ رﻗﺒﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬در ﺑﮫﺎی آزادی و رھﺎﺋﯽ او از‬
‫ﺑﺮدﮔﯽ ﺑﻪ وی ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯽ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و دارﻗﻄﻨﯽ‪ .‬راوﯾﺎن آن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ ﻠﻛﻬﻢ ﺣﻖ ﻰﻠﻋ اﷲ ﻋﻮﻧﻪ‪ :‬اﻟﻐﺎزي‬
‫ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ‪ ،‬واﻤﻟﺎﻜﺗﺐ اﺬﻟي ﻳﺮ�ﺪ اﻻداء‪ ،‬واﻨﻟﺎﻛﺢ واﻤﻟﺘﻌﻔﻒ« »ﺧﺪاوﻧﺪ وﻋﺪه داده‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﺳﻪﮔﺮوه را ﯾﺎری ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽﮐﻪ در راه ﺧﺪا ﺟﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻨﺪهایﮐﻪ ﺑﺎ وی‬
‫ﻋﻘﺪ ﮐﺘﺎﺑﺖ آزادی ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺧﻮد را آزادﮐﻨﺪ وﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ از راه‬
 ‫‪٥١٧‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ازدواج‪ ،‬ﻋﻔﺖ ﺧﻮد را ﻧﮕﻪ دارد«‪ .‬اﺣﻤﺪ وﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ آن را رواﯾﺖﮐﺮده و ﺗﺮﻣﺬی آن را‬
‫»ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎء درﺑﺎره ﻣﺮاد از »ﰲ اﻟﺮﻗﺎب« اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ و ﻟﯿﺚ ﺛﻮری و اھﻞ ﺑﯿﺖ و ﺣﻨﻔﯽھﺎ و ﺷﺎﻓﻌﯽھﺎ و‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد از آن ﺑﻨﺪﮔﺎن »ﻣﮑﺎﺗﺐ« ‪-‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ﻋﻘﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪه‪ -‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از زﮐﺎت ﺑﺪاﻧﺎن ﯾﺎری ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻮردﮐﺘﺎﺑﺖ و‬
‫ﻗﺮارداد را ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و آزاد ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ و اﺑﻮﺛﻮر و اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ‪ -‬ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ ﺑﺪان ﻣﺘﻤﺎﯾﻞﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬و از اﺑﻦ ﻣﻨﺬر رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد آﻧﺴﺖ‬
‫ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﺎ اﻣﻮال زﮐﺎت ﺧﺮﯾﺪاری و آزاد ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﮑﺎﺗﺐ‬
‫داﺧﻞ در ﺣﮑﻢ »ﻏﺎرﻣﯿﻦ« اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا او ﺑﺪھﮑﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻼوه ﺧﺮﯾﺪن ﺑﺮدهای ﺑﺮای اﯾﻦ‬
‫آزاد ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از ﮐﻤﮏ و ﯾﺎری ﺑﺮدهای ﮐﻪ ﺑﺎ وی ﻋﻘﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ وی ﮐﻤﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ آزادی وی ﻣﻨﺠﺮﻧﻤﯽ ﮔﺮدد‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ درھﻤﯽ ﺑﺮای وی ﺑﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ھﻤﭽﻨﺎن او ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﮔﺬﺷﺘﻪ از آن‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪن‬
‫ﺑﺮده و آزاد ﮐﺮدن آن ھﻤﯿﺸﻪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮﺳﯽ اﺳﺖ و اﻣﮑﺎن دارد‪ ،‬وﻟﯽ »ﻣﮑﺎﺗﺐ« ﭼﻨﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﮐﻤﯿﺎب اﺳﺖ‪ .‬زھﺮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﰲ اﻟﺮﻗﺎب« ﺷﺎﻣﻞ ھﺮدو ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و از ﻇﺎھﺮ‬
‫آﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺪا اﺳﺖ‪ ،‬و ﺻﺎﺣﺐ »ﻣﻨﺘﻘﯽ اﻻﺧﺒﺎر« ﻧﯿﺰ ﺑﺪان اﺷﺎره دارد‪ .‬و از ﺣﺪﯾﺚ‬
‫»ﺑﺮاء« ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ »ﻓﻚ رﻗﺎب» ﻏﯿﺮ از »ﻋﺘﻖ رﻗﺎب« اﺳﺖ و »ﻋﺘﻖ‬
‫رﻗﺒﻪ« وﮐﻤﮏ ﺑﻪ »ﻣﮑﺎﺗﺐ« از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﻤﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻧﺰدﯾﮏ و از‬
‫دوزخ دور ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪ -٦‬اﻟﻐﺎرﻣﻮن‬
‫ﻏﺎرﻣﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺑﺪھﮑﺎراﻧﯽ ﮐﻪ دﯾﻮﻧﯽ را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪه و ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ آنھﺎ‬
‫ﺑﺮایﺷﺎن ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﭼﻨﺪﮔﺮوھﻨﺪ‪:‬‬
‫دﺳﺘﻪای ﮐﻪ در راه اﺻﻼح ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم دﯾﻮﻧﯽ ﺑﻪﮔﺮدنﺷﺎن ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ دﯾﻨﯽ و‬
‫واﻣﯽ را‪ ،‬ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﺮدنﺷﺎن ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ازﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ آن را ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﻠﺖ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ وام‪ ،‬دﯾﻮﻧﯽ را وام ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺪھﮑﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در راه ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥١٨‬‬

‫ﮐﻪ از آن ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪھﮑﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ھﻤﻪ اﯾﻦ ﮔﺮوهھﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﻣﻮال زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‬
‫و دﯾﻮن ﺧﻮد را ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ از اﻧﺲ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺤﺗﻞ اﻤﻟﺴﺄﻟﺔ إﻻ ﺜﻟﻼث‪ ،‬ﺬﻟي ﻓﻘﺮ ﻣﺪﻗﻊ أو‬
‫ﺬﻟى ﻏﺮم ﻣﻔﻈﻊ ‪ ،‬أو ﺬﻟي دم مﻮﺟﻊ« »درﯾﻮزﮔﯽ ﺟﺰ ﺑﺮای ﺳﻪ ﮐﺲ روا‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ دارای ﻓﻘﺮ ﺷﺪﯾﺪ و ﮐﺸﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه اﺻﻼح ﺑﯿﻦ‬
‫ﻣﺮدم و ﺿﻤﺎﻧﺖ و ﮐﻔﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪھﮑﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮐﺴﯽﮐﻪ در راه ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫دﯾﻪ و ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﺑﺠﺎی ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪش ﺑﺪھﮑﺎرﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﺑﺪھﯽ را ﺗﺤﻤﻞ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪش ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﯿﻮهھﺎﯾﯽ را ﺧﺮﯾﺪه و از اﯾﻦ راه دﯾﻮن ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ وی زﮐﺎت ﺑﺪھﯿﺪ«‪ .‬و ﻣﺮدم ﺑﻪ وی زﮐﺎت دادﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺎﻧﺪازهی ﻧﺸﺪﮐﻪ‬
‫دﯾﻮﻧﺶ را ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻃﻠﺒﮑﺎران وی ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺬوا ﻣﺎ‬
‫وﺟﺪﺗﻢ‪ ،‬وﻟيﺲ ﻟ�ﻢ إﻻ ذلﻚ« »ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ آﻧﭽﻪﮐﻪ دارد و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داده اﺳﺖ وﺑﻪ‬
‫ﻏﯿﺮ از آن ﭼﯿﺰی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺴﺖ ﺷﻤﺎ را و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ او را ﺑﺠﺎی ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه دﯾﻮن‬
‫ﺣﺒﺲﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ از ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺒﯿﺼﻪ ﺑﻦ ﻣﺨﺎرق ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در راه اﺻﻼح ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺪھﮑﺎر ﺷﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻢ و از وی ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﺒﺮ ﮐﻦ ﺗﺎ اﻣﻮال زﮐﺎت ﭘﯿﺶ ﻣﺎ آﯾﺪ و از آن ﺑﻪ ﺗﻮﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﻢ‪ .«...‬ﻋﻠﻤﺎء‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺣﻤﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻤﻌﻨﯽ دﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در راه اﺻﻼح ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮔﺮدن‬
‫ﺷﺨﺺ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب‪ ،‬رﺳﻢ ﭼﻨﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﻓﺘﻨﻪای و آﺷﻮﺑﯽ‪،‬‬
‫روی ﻣﯽداد ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﻏﺮاﻣﺖ از ﺑﺎﺑﺖ دﯾﻪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آن‬
‫ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و آن دﯾﻪ و ﻏﺮاﻣﺖ آن را ﺑﻌﮫﺪه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻓﺘﻨﻪ از ﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰد و آﺷﻮب ﺑﺨﻮاﺑﺪ و ﺑﺪون ﺷﮏ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﯾﮑﯽ از اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮی آن زﻣﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از اﯾﻨﺮاه دﯾﻮﻧﯽ ﺑﻪﮔﺮدﻧﺶ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ وی‬
‫ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و آﻧﻘﺪر ﺑﻪ وی ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ از ﻋﮫﺪه ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ دﯾﻮﻧﺶ ﺑﺮآﯾﺪ‪ .‬و‬
 ‫‪٥١٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫اﮔﺮ در اﯾﻨﺮاه از ﻣﺮدم درﯾﻮزﮔﯽ ھﻢ ﻣﯽﮐﺮد آن را ﻋﯿﺐ وی ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬

‫آن را ﻣﺎﯾﻪ ﻣﺒﺎھﺎت وی ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫و ﺑﺮای اﺧﺬ زﮐﺎت ﺟﮫﺖ ﭘﺮداﺧﺖ دﯾﻮﻧﺶ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎ از ﭘﺮداﺧﺖ آن ﻋﺎﺟﺰ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﮐﺎت را ﺑﮕﯿﺮد اﮔﺮﭼﻪ داراﯾﯽ او ﮐﻔﺎﯾﺖ ﭘﺮداﺧﺖ آن دﯾﻮن را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﻓﯽ ﺳﺒﯿﻞ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﮫﯽ ﺑﻪ رﺿﺎی ﺧﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻓﯽ ﺳﺒﯿﻞ اﻟﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء‬
‫ﺑﺮ آن ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮاد از آن ﺟﮫﺎد در راه ﺧﺪا اﺳﺖ و ﺳﮫـﻢ »ﻓﯽ ﺳﺒﯿﻞ اﻟﻠﻪ« را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺠﺎھﺪان داوﻃﻠﺐ ﮐﻪ از دوﻟﺖ ﺣﻘﻮق ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻄﺎ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺠﺎھﺪان ﺳﮫﻤﯽ از‬
‫زﮐﺎت ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﺧﻮاه ﻓﻘﯿﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬ﻻ ﺤﺗﻞ الﺼﺪﻗﺔ ﻟﻐ�‬
‫إﻻ ﺨﻟﻤﺴﺔ‪ .‬اﻟﻐﺎزي ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ‪ «...‬را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺣﺞ را ﻧﻤﯽﺷﻮد از ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت »ﰲ‬
‫ﺳﺒﻴﻞ اﷲ« ﺑﺸﻤﺎر آورد‪ .‬ﭼﻮن ﺣﺞ ﺑﺮﮐﺴﯽ ﻓﺮض ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﻣﺎﻟﯽ و ﺑﺪﻧﯽ را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺑﺮﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﻨﺎر« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از‬
‫ﺳﮫﻢ »ﰲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ« ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای ﺗﺎﻣﯿﻦ راهھﺎی ﺣﺞ و ﺗﺎﻣﯿﻦ و ﺗﻮﻓﯿﺮآب و ﻏﺬا و و ﺳﺎﯾﻞ‬
‫ﺑﮫﺪاﺷﺘﯽ ﺣﺠﺎج‪ ،‬ﻣﺼﺮف ﮐﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻮدﺟﻪای دﯾﮕﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ در آﻧﺠﺎ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﰲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ« ھﻤﻪ ﮐﺎرھﺎی ﻋﻤﻮﻣﯽ و ھﻤﮕﺎﻧﯽ ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ و ﻣﺸﺮوع و ﻣﺒﺎح راﮐﻪ‬
‫ﻣﻼک ﮐﺎر دﯾﻦ و دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﺮای ﺟﻨﮓ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ از راه‬
‫ﺧﺮﯾﺪن اﺳﻠﺤﻪ و ﺗﺠﮫﯿﺰ ﻣﺠﺎھﺪان از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺼﺎدﯾﻖ »ﰲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ«‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ﺟﻨﮓ اﯾﻦ وﺳﺎﯾﻞ و اﺑﺰاری ﮐﻪ ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﺎن ﺑﺪان ﻣﺠﮫﺰ ﺷﺪهاﻧﺪ‬
‫و از ﺳﮫﻢ »ﰲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ« ﺗﺎﻣﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ اﮔﺮ از ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ »ﺑﻴﺖاﳌﺎل« ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻠﺤﻪ و وﺳﺎﯾﻞ اﯾﺎب و ذھﺎب و ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ و ﻏﯿﺮه‪ .‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺷﺨﺺ ﺟﻨﮕﺠﻮ در ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای آﻧﺴﺖﮐﻪ در راه ﺧﺪا از آنھﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻨﮓ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ وﻣﺠﺎھﺪ ازﺟﻨﮓ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺖ »ﰲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ« از وی‬
‫زاﺋﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬وﻟﯽ ﻓﻘﯿﺮ و ﻋﺎﻣﻞ و ﻏﺎرم و ﻣﻮﻟﻔﻪ اﻟﻘﻠﻮب ﺑﻮدن و اﺑﻦ اﻟﺴﺒﯿﻞ ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺻﻔﺖ را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﮫﻤﯽﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻤﯽدھﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﯽ ﮔﺴﺘﺮده »ﰲ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٢٠‬‬

‫ﺳﺒـﻴﻞ اﷲ« ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎنھﺎی ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺑﯿﻤﺎر ﺳﺘﺎنھﺎی ﺧﯿﺮﯾﻪ ھﻤﮕﺎﻧﯽ و ﺟﺎده‬
‫ﮐﺸﯽ و راھﺴﺎزی و ﺳﺎﺧﺘﻦ راه آھﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﻪ راه آھﻦ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻧﺎوﮔﺎن‬
‫ﺟﻨﮕﯽ و ﺑﺎﻟﻮنھﺎ ھﻮاﭘﯿﻤﺎھﺎی ﻧﻈﺎﻣﯽ و دژھﺎ و ﺧﻨﺪقھﺎ را ﻧﯿﺰ درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺼﺪاق ھﺰﯾﻨﻪ ﺳﮫﻢ »ﰲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ« در دﻧﯿﺎی اﻣﺮوز ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫ﻣﺒﻠﻐﯿﻦ و واﻋﻈﺎن اﺳﻼﻣﯽ وﮔﺴﯿﻞ داﺷﺘﻦ و اﻋﺰام آنھﺎ ﺑﻪ ﮐﺸﻮرھﺎ و ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎی‬
‫ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬از ﻃﺮف ﺟﻤﻌﯿﺖھﺎ و ﺳﺎزﻣﺎنھﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻋﺪتھﺎی ﻣﺎﻟﯽ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺮای اﻧﺘﺸﺎر دﯾﻦ ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و ھﺰﯾﻨﻪ ﻣﺪارس ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ و ھﺰﯾﻨﻪ ﻃﻼب و ﻣﺪرﺳﺎن ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽﮐﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ و ﻟﺬا ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر دﯾﮕﺮی ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﻧﯿﺰ در ﻣﻔﮫﻮم ﮔﺴﺘﺮده‬
‫»ﰲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ» ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺳﮫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ و داﻧﺸﻤﻨﺪی داد ﮐﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ داﻧﺶ وی ﺑﺮای ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﻣﻔﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪» .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ اﻟﻤﻨﺎر«‪.‬‬
‫‪ -٨‬اﺑﻦ اﻟﺴﺒﯿﻞ = ﻣﺴﺎﻓﺮ درﻣﺎﻧﺪه‬
‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎء اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮی از دﯾﺎر ﺧﻮد ﺟﺪا ﻣﺎﻧﺪه و آﻧﻘﺪر ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ دﯾﺎرﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ ﻓﻘﺮ ﻣﻮﻗﺘﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﺎل‬
‫زﮐﺎت آﻧﻘﺪر ﺑﻪ وی داد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﺳﻔﺮش ﻣﺒﺎح‬
‫ﺑﻮده ﯾﺎ ﺳﻔﺮ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫درﺑﺎره ﺳﻔﺮ ﻣﺒﺎح اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه آراء ﻋﻠﻤﺎی ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ‪ ،‬آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ وی زﮐﺎت داد اﮔﺮﭼﻪ ﺳﻔﺮش ﺑﺮای‬
‫ﮔﺮدش و ﺳﯿﺎﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﺑﻦ اﻟﺴﺒﯿﻞ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺳﻔﺮ ﺧﻮﯾﺶ را از زاد و ﺑﻮم ﺧﻮد آﻏﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ اﮔﺮﭼﻪ در ﺧﺎک ﻣﯿﮫﻦ‬
‫ﺧﻮد ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪای ﮐﻪ ازﮐﺸﻮر ﻣﯽﮔﺬرد‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو دﺳﺘﻪ ھﺮدو ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﻣﻮال زﮐﺎت‪ ،‬ﺳﮫﻤﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻗﺎدر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻪ از ﮐﺴﯽ ھﺰﯾﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﺧﻮﯾﺶ را وامﮔﯿﺮﻧﺪ و در دﯾﺎرﺧﻮد آﻧﻘﺪر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ آن را‬
‫ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ھـﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﻣﻮال زﮐﺎت ﺳﮫﻤﯽ درﯾﺎﻓﺖ دارﻧﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻓﻘﻂ دوﻣﯽ ﺣﻖ دارد از ﺳﮫﻢ زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮد ﻧﻪ اوﻟﯽ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﻏﺮﯾﺒﯽ زﮐﺎت داد ﮐﻪ ازآن دﯾﺎر ﻣﯽﮔﺬرد وﮐﺴﯽ را ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ وی وام دھﺪ و ﺣﺎل‬
 ‫‪٥٢١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫آﻧﮑﻪ او در دﯾﺎر ﺧﻮد ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ آن وام ھﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎﮐﺴﯽ ھﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وی وام‬
‫دھﺪ وﻟﯽ او در دﯾﺎر ﺧﻮد ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫آﯾﺎ زﮐﺎت ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ھﻢ اﺻﻨﺎف ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت داده ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آنھـﺎ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫اﺻﻨﺎف ھﺸﺘﮕﺎﻧﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ اﺧﺬ زﮐﺎت‪،‬ﮐﻪ در آﯾﻪ ﭘﯿﺶ‪ ،‬از آنھﺎ ﺳﺨﻦ رﻓﺖ و ﻋﺒﺎرت‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﻓﻘﺮاء‪ ،‬ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻼن‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪ اﻟﻘﻠﻮب‪ .‬ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﻤﻨﻈﻮر ﮐﺴﺐ آزادی‪ .‬ﻏﺎرﻣﯿﻦ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮان ﺑﯽﭘﻮل‪ .‬ﻣﺠﺎھﺪان ﻓﯽ ﺳﺒﯿﻞ اﻟﻠﻪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎء درﺑﺎره ﺗﻘﺴﯿﻢ و ﺗﻮزﯾﻊ زﮐﺎت ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﭘﯿﺮوان وی ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪه زﮐﺎت ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﯾﺎ وﮐﯿﻞ‬
‫وی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﮫﻢ ﻋﺎﻣﻞ زﮐﺎت ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد و واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ ھﻔﺖ ﺻﻨﻒ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه‬
‫داده ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﻪ اﺻﻨﺎﻓﯽ داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﺟﻮد‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺻﻨﻔﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﺳﺎﺧﺘﻦ آن از زﮐﺎت ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫آن ﺻﻨﻒ ﻣﻮﺟﻮد را ﻣﺤﺮوم ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺳﮫﻢ آن ﺻﻨﻒ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺮدن اوﺳﺖ‪ .‬اﺑﺮاھﯿـﻢ‬
‫ﻧﺨﻌﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺎل زﮐﺎت ﻓﺮاوان و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﺮ اﺻﻨﺎف ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬و اﮔﺮ اﻧﺪک ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻨﻒ واﺣﺪ داد‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﺎل زﮐﺎت را ﺑﺮاﺻﻨﺎف ﺗﻘﺴﯿﻢ و اﮔﺮ آن را ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻨﻒ داد‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ از‬
‫وی ﺳﺎﻗﻂ و او را ﮐﻔﺎﯾﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻼش ﺷﻮد‪،‬ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮔﺮدد و ھﺮﺻﻨﻒ‪ ،‬ﻧﯿﺎز‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ وی ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺻﻨﻒ دﯾﮕﺮی داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ھﺮ دﺳﺘﻪ‬
‫ﻧﯿﺎزش ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺸﺨﯿﺺ داده ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺳﺎل ﻓﻘﯿﺮان ﻧﯿﺎزی‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻣﻘﺪم ھﺴﺘﻨﺪ و اﮔﺮ ﺳﺎل دﯾﮕﺮ ﺗﺸﺨﯿﺺ داده ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮان‬
‫ﺑﯽﭘﻮل ﻧﯿﺎز ﺑﯿﺸﺘﺮی دارﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻣﻘﺪم ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻼک ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯽھﺎ و ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﻣﺨﺘﺎراﺳﺖ ﺑﻪ ھﺮ ﺻﻨﻒ ﮐﻪ دﻟﺶ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬زﮐﺎﺗﺶ را ﺑﺪھﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻗﻮل از ﺣﺬﯾﻔﻪ و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و در ﻗﻮﻟﯽ از ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و‬
‫ﻋﻄﺎء ﺑﻦ اﺑﯽرﯾﺎح ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫زﮐﺎﺗﺶ را ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯽ از ﯾﮑﯽ از اﺻﻨﺎف ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت ﺑﺪھﺪ‪.‬‬
‫ﭼﺮا ﻋﻠﻤﺎء در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ و اﯾﻦ اﺧﺘﻼف از ﮐﺠﺎ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٢٢‬‬

‫اﺑﻦ رﺷﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻋﻠﺖ اﺧﺘﻼف ﺗﻌﺎرض ﺑﯿﻦ ﻟﻔﻆ وﻣﻌﻨﯽ آن اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻟﻔﻆ‬
‫ﻣﻘﺘﺼﯽ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﯿﻦ ھﻤﻪ اﺻﻨﺎف ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮد و از ﻣﻌﻨﯽ آن اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﮐﺴﯽ و ﻃﺒﻘﻪای ﮐﻪ ﻧﯿﺎزش ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺗﺮﺟﯿﺢ دارد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻘﺼﻮد و‬
‫ھﺪف از دادن زﮐﺎت‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﻧﯿﺎز و ﻓﻘﺮ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻨﮑﻪ در آﯾﻪ ھﺸﺖ ﮔﺮوه ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻨﻤﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦھﺎ اھﻞ زﮐﺎت ھﺴﺘﻨﺪ و زﮐﺎت ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻦ اﺟﻨﺎس داده ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﻪ در آن ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻟﻔﻆ ﺗﺸﺮﯾﮏ ھﻤﻪ در زﮐﺎت آﺷﮑﺎرﺗﺮ و از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽ دوم آﺷﮑﺎرﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﻪ ﭼﯿﺰی اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود از ﺻﺪاﺋﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ‪ ،‬ﻣﺮدی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ از اﻣﻮال زﮐﺎت ﺳﮫﻤﯽ ﺑﻪ وی ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﷲ لﻢ ﻳﺮض ﺤﺑ�ﻢ ﻧﻲﺒ‪ ،‬وﻻ ﻏ�ه ﻲﻓ الﺼﺪﻗﺎت ﺣﻰﺘ ﺣ�ﻢ ﻓﻴﻬﺎ ﻫﻮ‪ ،‬ﻓﺠﺰأﻫﺎ‬
‫ﺛﻤﺎﻧﻴﺔ أﺟﺰاء‪ .‬ﻓﺈن ﻛﻨﺖ ﻣﻦ ﺗﻠﻚ اﻻﺟﺰاء أﻋﻄﻴﺘﻚ ﺣﻘﻚ« »ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ راﺿﯽ‬
‫ﻧﮕﺸﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی و ﯾﺎ دﯾﮕﺮی درﺑﺎره زﮐﺎت ﺣﮑـﻢﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد درﺑﺎره آن ﺣﮑﻢ ﮐﺮد‬
‫وآن را ﺑﻪ ھﺸﺖ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد اﮔﺮ ﺷﻤﺎ از آن اﺻﻨﺎف ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺣﻘﺖ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺧﻮاھﻢ داد«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ رای ﺟﻤﮫﻮر ﺑﺮ رای اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪:‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ »اﻟﺮوﺿﻪ اﻟﻨﺪﯾﻪ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﻪ زﮐﺎت را ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻨﻒ داد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺟﺎی ﺳﺨﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﮐﻼم‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ زﮐﺎت را ﻣﺨﺘﺺ ﺑﺪﯾﻦ ﮔﺮوهھﺎی ھﺸﺘﮕﺎﻧﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺮای‬
‫ﻏﯿﺮ آﻧﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﻻزم ھـﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ھﻤﻪ آﻧﺎن ﺑﺎﻟﺴﻮﯾﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﻧﺪک و ﺑﺴﯿﺎر آن‪ ،‬ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮاد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺲ زﮐﺎت ﺑﻄﻮر‬
‫ﮐﻠﯽ ﺑﺮای ﺟﻨﺲ اﯾﻦ ﮔﺮوهھﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ زﮐﺎت واﺟﺐ ﺷﺪ‪ ،‬و آن را ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﺲ اﯾﻦ ﮔﺮوھﮫﺎ داد‪ ،‬او ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﺪا ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و واﺟﺐ را ﺑﺠﺎی آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺮﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰی از زﮐﺎت واﺟﺐ ﺷﺪ و ﺑﻔﺮض اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﻪ اﺻﻨﺎف‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ آن را ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﻗﺴﻂ ﺑﻨﺪی ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻨﮑﺎر ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺸﻘﺖ و ﺑﻪ ﺗﻨﮕﻨﺎ اﻓﺘﺎدن ﻣﺮدم ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﮐﺎر ﺳﻠﻒ و‬
‫ﺧﻠﻒ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارد‪ .‬ﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﻣﺎل زﮐﺎت اﻧﺪک اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮ ھﻤﻪ‬
‫اﺻﻨﺎف ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮد‪ ،‬از ﺣﯿﺰ اﻧﺘﻔﺎع ﺑﺮای ھﺮ ﺻﻨﻒ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد ﯾﮏ‬
‫ﺻﻨﻒ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻔﺎع ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﻦ ﭼﻨﺪ ﺻﻨﻒ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪٥٢٣‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎره ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ ﺻﺨﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫وی ﮐﻔﺎرهای واﺟﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد و او ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺪھﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر داد‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫از ﻋﺎﻣﻞ زﮐﺎت »ﺑﻨﯽرزﯾﻖ« ﺑﮕﯿﺮد و ﮐﻔﺎره ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﭙﺮدازد‪ .‬و ﭼﯿﺰی ھﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺘﻀﯽ وﺟﻮب ﺗﻘﺴﯿﻢ ھﺮ ﻧﻮع زﮐﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ھﻤﻪ اﺻﻨﺎف ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ زﮐﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﮐﺎت را از اﻏﻨﯿﺎء اھﻞ »ﯾﻤﻦ« ﺑﮕﯿﺮد و آن را‬
‫ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮان آﻧﺠﺎ ﺑﺪھﺪ«‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮد ﭼﻪ آنھﻢ زﮐﺎت ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد و درﻣﯿﺎن‬
‫ﺟﻨﺲ اﺻﻨﺎف ﺗﻮزﯾﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺎد ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺻﺪاﺋﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ و‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﭼﻮن در اﺳﻨﺎد آن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ‬
‫زﯾﺎد اﻓﺮﯾﻘﯽ وﺟﻮد دارد و ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻧﻔﺮ وی را ﻧﻘﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻔﺮض اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺪان را ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮاد از ﺗﻔﮑﯿﮏ‬
‫و ﺗﺠﺰﯾﻪ زﮐﺎت‪ ،‬ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻣﺼﺎرف آن اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﻇﺎھﺮ آﯾﻪ ﻣﻮرد اﺷﺎره‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮاد از آن ﺗﻘﺴﯿﻢ و ﺟﺰء‪ ،‬ﺟﺰء ﮐﺮدن ﺧﻮد زﮐﺎت ﺑﻮد‪ ،‬و ھﺮ‬
‫ﺟﺰﺋﯽ از آن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮﺻﻨﻒ ﺧﻮد آن داده ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺳﮫﻢ ﺻﻨﻔﯽ ﮐﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد‪ ،‬و اﯾﻦ ﺧﻼف اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ زﮐﺎت را ﺑﻪ ھﻤﻪ اﺻﻨﺎف داد‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد زﮐﺎﺗﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﻧﺰد اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﻤﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ زﮐﺎت ھﺮﻓﺮدی از اﻓﺮاد زﮐﺎت دھﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫وﺟﻮب ﻗﺴﻂ ﮐﺮدن و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدن زﮐﺎت ﺑﺮ ھﻤﻪ ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ دﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﺪﯾﻨﺼﻮرت درﻣﯽآﯾﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ازﻣﺎل زﮐﺎت را داد و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﺳﮫﻢ ﺑﻌﻀﯽ را‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ داد‪.‬‬
‫ﺑﻠﯽ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه اﻣﺎم ھﻤﻪ ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت ﻣﺮدم ﯾﮏ ﻧﺎﺣﯿﻪ از ﻧﻮاﺣﯽ را‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮد و ھﻤﻪ‬
‫اﺻﻨﺎف ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت ﻧﺰد وی ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﺻﻨﻔﯽ ﺣﻖ دارد‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﮫﻢ ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺮاﻣﺎم واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت را ﺑﺎﻟﺴﻮﯾﻪ و ﺑﻄﻮرﺑﺮاﺑﺮوﻣﺴﺎوی ﺑﯿﻦ ھﻤﻪ آﻧﺎن‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻤﻪ آﻧﺎن ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﻣﺎم ﺗﺸﺨﯿﺺ داد ﮐﻪ ﺑﺴﻮد اﺳﻼم و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از اﺻﻨﺎف ﻣﻮﺟﻮد ﻋﻄﺎﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫اﻣﻮال زﮐﺎت ﻧﺰد اﻣﺎم ﺟﻤﻊآوری ﺷﺪ و ﺟﮫﺎد در ﮐﺎر ﺑﻮد و دﻓﺎع از ﺣﺮﯾﻢ اﺳﻼم در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﮐﻔﺎر ﯾﺎ ﺑﺎﻏﯿﺎن و ﻋﺼﯿﺎﻧﮕﺮان واﺟﺐ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ھﻤﻪ آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺎﺑﺖ زﮐﺎت‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٢٤‬‬

‫ﺟﻤﻊآوری ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺠﺎھﺪان ﺑﺪھﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻗﺘﻀﺎء ﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن را‬
‫ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦﮐﺎری را ﻧﯿﺰ ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺎن زﮐﺎت داد و زﮐﺎت دادن ﺑﺮای آﻧﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺼﺎرف زﮐﺎت و اﺻﻨﺎف ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ آن را ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ و ﺣﺎﻻ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﻢ‬
‫اﺻﻨﺎﻓﯽ را ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﺮای آﻧﺎن ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ و اﺳﺘﺤﻘﺎق در ﯾﺎﻓﺖ آن را ﻧﺪارﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -١‬ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﻠﺤﺪان‪:‬‬
‫ﻓﻘﯿﮫﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺘﻔﻖ اﻟﻘﻮل ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺆﺧﺬ ﻣﻦ‬
‫أﻏﻨﻴﺎﺋﻬﻢ وﺗﺮد ﻰﻠﻋ ﻓﻘﺮاﺋﻬﻢ« »ﯾﻌﻨﯽ آن را از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﻘﺮای‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽدھﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﻤﻪﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺳﺮاغ دارم‪ ،‬اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ از اﻣﻮال زﮐﺎت ﺑﻪ »ذﻣﯽ« داد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻣﻮﻟﻔﻪ اﻟﻘﻠﻮب‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و از ﺻﺪﻗﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﻏﯿﺮﻓﺮﺿﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اھﻞ ذﻣﻪ ﻋﻄﺎ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ِ�ا‪﴾٨‬‬‫يما َوأَس ً‬
‫ِينا َو َ�ت ِ ٗ‬ ‫َ ُ ۡ ُ َ َّ َ َ َ َ‬
‫� ُح ّبهۦ م ِۡسك ٗ‬
‫ام ٰ ِ ِ‬ ‫ﭼﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و�ط ِعمون ٱلطع‬
‫]اﻹﻧﺴﺎن‪» .[٨ :‬آﻧﺎن ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻃﻌﺎم را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و ﺑﺪان ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮو ﯾﺘﯿﻢ و‬
‫اﺳﯿﺮﻣﯽدھﻨﺪ«‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻄﺎب ﺑﻪ زﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻ� أمﻚ« »درﺑﺎره‬
‫ﻣﺎدرت ﺻﻠﻪ رﺣﻢ ﺑﺠﺎی آور«‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﻣﺎدرش ﻣﺸﺮک ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آل ﻋﻠﯽ‪ ،‬و آل ﻋﻘﯿﻞ‪ ،‬و آل ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬و آل ﻋﺒﺎس و آل ﺣﺎرث‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از‬
‫زﮐﺎت اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺧﻼﻓﯽ ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬در اﯾﻨﮑﻪ زﮐﺎت ﻓﺮض‬
‫ﺑﺮای ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن الﺼﺪﻗﺔ ﻻ ﺗنﺒﻲﻐ ﻻل �ﻤﺪ‪ ،‬إﻧﻤﺎ‬
‫� أوﺳﺎخ اﻨﻟﺎس« »زﮐﺎت ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ آل ﻣﺤﻤﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن آن ﭼﺮک ﻣﺮدم اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ از‬
‫ﺧﺮﻣﺎی زﮐﺎت ﺑﺮداﺷﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻛﺦ ﻛﺦ‪ ،‬ﻟﻄﺮﺣﻬﺎ‪ ،‬أﻣﺎ ﺷﻌﺮت أﻧﺎ ﻻ‬
 ‫‪٥٢٥‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﻧﺄ�ﻞ الﺼﺪﻗﺔ« »اخ‪ ،‬اخ ‪-‬آن را دور ﺑﯿﻨﺪاز ‪-‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﻣﺎ ﻣﺎل زﮐﺎت را ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎء درﺑﺎره »ﺑﻨﯽاﻟﻤﻄﻠﺐ« اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ :‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری‬
‫از ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻦ ﻣﻄﻌﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬در ھﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﮫﻢ »ذوی‬
‫اﻟﻘﺮﺑﯽ« را ﺑﻪ ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ و ﺑﻨﯽاﻟﻤﻄﻠﺐ داد و از آن ﭼﯿﺰی ﺑﻪ ﺑﻨﯽﻧﻮﻓﻞ و ﺑﻨﯽﻋﺒﺪﺷﻤﺲ‬
‫ﻧﺪاد‪ .‬ﻣﻦ و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﯿﻢ وﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻣﺎ ﻣﻨﮑﺮ ﻓﻀﻞ و ﺑﺮﺗﺮی‬
‫ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ و ﻣﻘﺎم ﺗﺮا در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﻣﯽ داﻧﯿﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺎ و ﺑﻨﯽاﻟﻤﻄﻠﺐ در ﯾﮏ‬
‫ردﯾﻒ ھﺴﺘﯿﻢ و ﻗﺮاﺑﺖﻣﺎن ﺑﻪ ﯾﮏ درﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﺑﺪاﻧﺎن از ﺳﮫﻢ ذوی اﻟﻘﺮﺑﯽ‬
‫دادی وﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺪادی؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﺎ و�� اﻤﻟﻄﺐ ﻻ ﻧﻔﺮﺘق ﻲﻓ ﺟﺎﻫﻠﻴﺔ وﻻ‬
‫إﺳﻼم‪ ،‬و�ﻧﻤﺎ �ﻦ وﻫﻢ ﺷﺊ واﺣﺪ‪ ،‬وﺷﺒﻚ ﺑ� أﺻﺎﺑﻌﻪ« »ﻣﺎ وﺑﻨﯽاﻟﻤﻄﻠﺐ در دوره ﺟﺎھﻠﯽ‬
‫و اﺳﻼم‪ ،‬از ھﻢ ﺟﺪا ﻧﺒﻮدهاﯾﻢ و ﻣﺎ ھﻤﭽﻮن اﻧﮕﺸﺘﺎن درھﻢ رﻓﺘﻪ دﺳﺖھﺎ‪ ،‬ﯾﮏ ﭼﯿﺰ و‬
‫ﻣﺘﺤﺪﯾﻢ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ و ﺑﻨﯽاﻟﻤﻄﻠﺐ ﯾﮏ ﺣﮑﻢ دارﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻧﺺ ﺻﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﮏ واﺣﺪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺟﺰ و آل ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﺮای آل ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﯽاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از زﮐﺎت ﺳﮫﻤﯽ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰ‬
‫ھﺮدو رای رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﮐﺎت را ﺑﺮ ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﺣﺮام ﮐﺮده‪،‬‬
‫آن را ﺑﺮﻣﻮاﻟﯽ وﺑﺮدﮔﺎن آزاد ﺷﺪه آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮراﻓﻊ ﻣﻮﻻی ‪ -‬ﺑﻨﺪه‬
‫آزاد ﺷﺪه ‪ -‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮدی از ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم را ﺑﺮای‬
‫ﺟﻤﻊآوری زﮐﺎت ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ‪ ،‬آن ﻣﺮد ﺑﻪ ﻣﻦﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﯿﺎ ﺗﺎ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺳﮫﻤﯽ از‬
‫آن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال‬
‫ﮐﻨﻢ‪ ،‬و او رﻓﺖ از ﺣﻀﻮر وی ﭘﺮﺳﺶ ﻧﻤﻮد وﮔﻔﺖ‪» :‬إن الﺼﺪﻗﺔ ﻻ ﺤﺗﻞ ﻨﻟﺎ‪ ،‬و�ن مﻮاﻲﻟ‬
‫اﻟﻘﻮم ﻣﻦ أﻧﻔﺴﻬﻢ« »زﮐﺎت ﺑﺮای ﻣﺎ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﻮاﻟﯽ ﻗﻮم ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ آﻧﺎن را‬
‫دارﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎره‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﻏﯿﺮ ﻓﺮض و اﺣﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﺑﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎء اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮایﺷﺎن‬
‫ﺣﻼل اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺮام؟‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٢٦‬‬

‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ اﻗﻮال ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﻇﺎھﺮ ﺣـﺪﯾﺚ‪» :‬ﻻ ﺤﺗﻞ ﻨﻟﺎ‬
‫الﺼﺪﻗﺔ«‪ ...‬ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ ﻓﺮض و ﻏﯿﺮﻓﺮض ‪ -‬زﮐﺎت و اﺣﺴﺎن ‪ -‬ھﺮدو ﺑﺮایﺷﺎن‬
‫ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﮔﺮوھﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻄﺎﺑﯽ ﻧﻘﻞﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ اﺟﻤﺎع ﺑﺮ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ ﻏﯿﺮ‬
‫ﻓﺮض ‪-‬اﺣﺴﺎن‪ -‬ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺣﺮام ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯿﺶ از ﯾﮏﻧﻔﺮ ﻗﻮل ﺑﻪ ﺟﻮاز دادن ﺻﺪﻗﻪ ﺗﻄﻮع و ﻏﯿﺮ ﻓﺮض‬
‫ﺑﺪانھﺎ را از اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و در رواﯾﺘﯽ ھﻢ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از او ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ واﺿﺢ اﻟﺪﻻﻟﻪ ﻧﯿﺴﺖ و اﻣﺎ درﺑﺎره‬
‫آل ﻧﺒﯽص رای اﮐﺜﺮ ﺣﻨﻔﯽھﺎ و رای ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻨﻘﻮل از ﻋﻠﻤﺎی ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ و‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از زﯾﺪﯾﻪ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺻﺪﻗﻪ ﻏﯿﺮﻓﺮض و اﺣﺴﺎن را ﺑﺪاﻧﮫﺎ داد‪ .‬وﻟﯽ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﻓﺮض را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺪانھﺎ داد‪ .‬زﯾﺮا آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺮ آنھﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬زﮐﺎت وﺻﺪﻗﻪ ﻓﺮﺿﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮک ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ اﺣﺴﺎن و ﺻﺪﻗﻪ ﻏﯿﺮ ﻓﺮض‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب‬
‫»اﻟﺒﺤﺮ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺻﺪﻗﻪ ﺗﻄﻮع را ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﺑﺮھﺒﻪ و ھﺪﯾﻪ و وﻗﻒ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ و اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺻﺪﻗﻪ ﺗﻄﻮع ﻧﯿﺰ ھﻤﭽﻮن ﺻﺪﻗﻪ ﻓﺮض ‪-‬زﮐﺎت‪ -‬ﺑﺮآﻧﺎن‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن دﻟﯿﻞ آن ﻣﺠﻤﻞ و ﻏﯿﺮ ﻣﻔﺼﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-٤-٣‬ﭘﺪران و ﻓﺮزﻧﺪان ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل زﮐﻮی‪:‬‬
‫ﻓﻘﮫﺎء اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان زﮐﺎت را ﺑﻪ ﭘﺪران و ﻧﯿﺎﮐﺎن و ﻣﺎدران و ﻣﺎدر‬
‫ﺑﺰرگ و ﭘﺴﺮان و دﺧﺘﺮان و ﻧﻮهھﺎی ﭘﺴﺮی و دﺧﺘﺮی ﺧﻮد داد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺤﺘﺎج و ﻓﻘﯿﺮ‬
‫ھـﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪ آﻧﺎن را ﺑﺪھﺪ و ﺑﯽﻧﯿﺎزی او ﺑﯽﻧﯿﺎزی آﻧﺎن‬
‫ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ زﮐﺎت را ﺑﺪانھﺎ ﺑﺪھﺪ ﮐﺎری را اﻧﺠﺎم دادهﮐﻪ ﺑﺴﻮد ﺧﻮدش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و از وﺟﻮب ﻧﻔﻘﻪ آﻧﺎن ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﺟﺪ و ﺟﺪه و ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﭘﺴﺮان را اﺳﺘﺜﻨﺎء ﮐﺮده وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﮔﺮ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪانھﺎ ﺑﺪھﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻧﻔﻘﻪﺷﺎن ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﮔﺮ اﯾﻦ اﻗﺴﺎم ﮐﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدﯾﻢ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ در راه ﺧﺪا‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻨﮓ و ﺟﮫﺎد ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ازﺳﮫﻢ »ﰲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ« ﺑﺪانھﺎ ﺑﺪھﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺳﮫـﻢ »ﻏﺎرﻣﯿﻦ« ﻧﯿﺰ ﺑﺪاﻧﺎن ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﺮداﺧﺖ دﯾﻮﻧﺸﺎن ﺑﺮ وی واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺟﻤﻊآوری زﮐﺎت ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺳﮫﻢ »ﻋﺎﻣﻠﯿﻦ« ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﺑﺪھﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ھﻤﺴﺮ‪:‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ زﮐﺎت را ﺑﻪ ھﻤﺴﺮ ﺧﻮد‬
‫داد‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻔﻘﻪاش ﺑﺮ ﺷﻮھﺮ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻮھﺮش ﺑﯽﻧﯿﺎزﺑﺎﺷﺪ او ﻧﯿﺰ ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ و‬
 ‫‪٥٢٧‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ زﮐﺎت ﻧﺪارد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ واﻟﺪﯾﻦ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﮫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ زﮐﺎت‬
‫ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﺴﺮش ﺑﺪھﮑﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ درآﻧﺼﻮرت از ﺳﮫـﻢ »ﻏﺎرﻣﯿﻦ« ﺑﻪ وی‬
‫ﻣﯽدھﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ دﯾﻦ ﺧﻮد را ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت در ﮐﺎرھﺎی ﺧﯿﺮﯾﻪ‪:‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺑﺮای ﮐﺎرھﺎی ﺧﯿﺮﯾﻪای ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺮﺑﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻏﯿﺮ از‬
‫اﺻﻨﺎف ھﺸﺘﮕﺎﻧﻪ ﻣﺬﮐﻮر در آﯾﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زﮐﺎت ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﭘﻞھﺎ و ﺗﻌﻤﯿﺮ راهھﺎ و رﻓﺎه ﻣﮫﻤﺎﻧﺎن و ﺗﮑﻔﯿﻦ ﻣﺮدﮔﺎن و اﻣﺜﺎل آن ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮداود ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان از ﻣﺎل زﮐﺎت‬
‫ﻣﺮدﮔﺎن را ﺗﮑﻔﯿﻦﮐﺮد؟ او ﺟﻮاب داد‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬و ﻧﻤﯽﺗﻮان وام ﺑﺪھﯽ ﻣﺮده را ﻧﯿﺰ از زﮐﺎت‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮد وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪھﯽ ﺷﺨﺼﯽ زﻧﺪه را از زﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬و ﺑﺪھﯽ ﻣﺮده‬
‫را ﺑﺪان ﺟﮫﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮان از زﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺖﮐﻪ ﻣﺮده داﺧﻞ در »ﻏﺎرم» ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ :‬زﮐﺎت را ﺑﻪ اھﻞ ﻣﯿﺖ ﻣﯽدھﻨﺪ؟ اوﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺪھﯽ ﺑﺮ ﻋﮫﺪه اھﻞ وی ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫زﮐﺎت ﺑﺪانھﺎ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺪ زﮐﺎت را ﺗﻮزﯾﻊ ﮐﻨﺪ؟‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻃﺮاف و ﻧﻮاﺣﯽ ﮔﺴﯿﻞ ﻣﯽداﺷﺖ ﺗﺎ اﻣﻮال زﮐﺎت را‬
‫ﺟﻤﻊ و ﺑﺮ ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ ﺗﻮزﺑﻊ و ﺗﻘﺴﯿﻢﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﮐﺎر را اداﻣﻪ‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮاه در اﻣﻮال ﻇﺎھﺮی زﮐﺎت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهھﺎ و ﺣﯿﻮاﻧﺎت‬
‫و ﻣﻌﺎدن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ در اﻣﻮال ﺑﺎﻃﻨﯽ زﮐﺎت‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﻻھﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و‬
‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﮐﺎر‪ ،‬در ﺗﻮزﯾﻊ و ﺗﻘﺴﯿﻢ زﮐﺎت ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ‬
‫ً‬
‫از دوران ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن ھﻤﭽﻨﺎن ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪا او ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮔﺸﺖ اﻣﻮال‬
‫ﺑﺎﻃﻨﯽ زﮐﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﻓﺮاوان ﮔﺸﺘﻪ و ﭘﯽﮔﯿﺮی آن ﻣﻠﺖ را دﭼﺎر ﺗﻨﮕﻨﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ آن‬
‫ﻣﻮﺟﺐ زﯾﺎن ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﻮال ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻟﺬا اداء زﮐﺎت و ﺗﻮزﯾﻊ آن را‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﻮال‬
‫واﮔﺬار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻓﻘﮫﺎء ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪﮐﻪ‪ :‬ﺗﻮزﯾﻊ اﻣﻮال زﮐﺎت ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﮫﺪه ﺧﻮد‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﻮال اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن ﺷﻨﯿﺪمﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺑﺎﻻی ﻣﻨﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ای ﻣﺮدم اﯾﻦ ﻣﺎه‪ ،‬ﻣﺎه ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٢٨‬‬

‫ﺑﺪھﯽ دارد آن را ﭘﺮداﺧﺖﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﻣﻮال ﺷﻤﺎ ﭘﺎکﮔﺮدد‪ ،‬و از آن زﮐﺎت را ﺑﭙﺮدازﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎدی ﺻﺤﯿﺢ آن را رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮویﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬دراﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺧﻼﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﯾﺎران ﻣﺎ اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ را دراﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﻧﻘﻞﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻻﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﻮال ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ زﮐﺎت اﻣﻮال ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺧﻮد را ﺗﻮزﯾﻊ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖﮐﻪ ﺧﻮد ﺗﻮزﯾﻊ را اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن را ﺑﻪ اﻣﺎم و ﭘﯿﺸﻮای‬
‫ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺪھﻨﺪﮐﻪ ﺗﻮزﯾﻊﮐﻨﺪ؟‪:‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎی ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﻣﺎم ﻋﺎدل ﺑﺎﺷﺪ زﮐﺎت را ﺑﻪ وی ﺑﺪھﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮزﯾﻊ ﮐﻨﺪ‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﻮال‪ ،‬ﺧﻮد زﮐﺎت آن را ﺗﻮزﯾﻊ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ھﻢ ﺑﺪھﻨﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای ﻣﺎﻟﮏ و ﺣﻨﻔﯽھﺎ‪ ،‬اﮔﺮ اﻣﻮال زﮐﺎت ﻇﺎھﺮی ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺟﻤﻊآوری و ﺗﻮزﯾﻊ زﮐﺎت‬
‫ﺑﻌﮫﺪه اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن وی اﺳﺖ‪.‬‬
‫رای ﻋﻠﻤﺎی ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ درﺑﺎره اﻣﻮال ﻇﺎھﺮی ﻣﺎﻧﻨﺪ رایﺷﺎن درﺑﺎره اﻣﻮال‬
‫ﺑﺎﻃﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﻮال زﮐﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺪﻫﺪ ﺑﺮاﺋﺖ ذﻣﻪ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه‬
‫اﻣﺎم ﻋﺎدل ﯾﺎ ﺳﺘﻤﮑﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﯿﺸﻮا و اﻣﺎﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ زﮐﺎت ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﻪ وی‬
‫ذﻣﻪ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ‬ ‫ﺑﺪھﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻋﺎدل ﯾﺎ ﺳﺘﻤﮑﺎرﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﺑﺮاﺋﺖ ّ‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ دھﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم زﮐﺎت را‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ ﻧﻤﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫آن را ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﻘﺎن ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﻣﺎم ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه او زﮐﺎت را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ زﮐﺎت را ﺑﻪ وی ﺗﺤﻮﯾﻞ دھﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﻣﺮدی از »ﺑﻨﯽﺗﻤﯿﻢ« ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻦ اﮔﺮ زﮐﺎت را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه و ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻮ ﺗﺤﻮﯾﻞ دھﻢ‪ ،‬در ﭘﯿﺸﮕﺎه‬
‫ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﺮاﺋﺖ ذﻣﻪ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬إذا أدﻳﺘﻬﺎ إﻰﻟ‬
‫رﺳﻮ� ﻓﻘﺪ ﺑﺮﺋﺖ ﻣﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻚ أﺟﺮﻫﺎ‪ ،‬و�ﺛﻤﻬﺎ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﺑﺪﻬﻟﺎ« »آری‪ ،‬ھﺮﮔﺎه آن را ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﻦ دادی‪ ،‬از آن ﺗﺒﺮﺋﻪ ﺷﺪهای و ﭘﺎداش آن را ﺧﻮاھﯽ ﯾﺎﻓﺖ واﮔﺮﮐﺴﯽ‬
‫درآن ﺗﺒﺪﯾﻞ و ﺗﻐﯿﯿﺮی داد‪ ،‬و ﺗﺼﺮف ﻧﺎﺑﺠﺎ ﮐﺮد ﮔﻨﺎه آن ﺑﺮ او اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪.‬‬
 ‫‪٥٢٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫‪ -۲‬از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﻬﺎ ﺳﺘﻜﻮن ﺑﻌﺪي أﺛﺮة ‪،‬‬
‫وأمﻮر ﺗﻨﻜﺮوﻧﻬﺎ‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻓﻤﺎ ﺗﺄمﺮﻧﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪ " :‬ﺗﺆدون اﺤﻟﻖ اﺬﻟي ﻋﻠﻴ�ﻢ‪،‬‬
‫و�ﺴﺄلﻮن اﷲ اﺬﻟي ﻟ�ﻢ« »ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺑﻌﺪ ازﻣﻦ درزﮐﺎت ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻧﺎﺑﺠﺎ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‬
‫وآن را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽدھﻨﺪ وﮐﺎرھﺎﺋﯽ روی ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﻧﺎﺧﻮش‬
‫آﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﻨﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺣﻘﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ذﻣﻪ داﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﺠﺎی آورﯾﺪ و ﭘﺎداش آن را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاھﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﺮدی را دﯾﺪمﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﻨﯿﻢ ﺑﺎ اﻣﯿﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻖ ﻣﺎ را ﻧﻤﯽدھﻨﺪ و ﺣﻖ ﺧﻮد‬
‫را از ﻣﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺳﻤﻌﻮا وأﻃﻴﻌﻮا‪ ،‬ﻓﺈﻧﻤﺎ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻣﺎ ﻤﺣﻠﻮا‪،‬‬
‫وﻋﻠﻴ�ﻢ ﻣﺎ ﻤﺣﻠﺘﻢ« »ﺑﺸﻨﻮﯾﺪ و اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ زﯾﺮا ھﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﭘﺎداش ﻋﻤﻞ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﮫﻮر‬
‫ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺪانھﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮان زﮐﺎت را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﺳﺘﻤﮑﺎر داد و‬
‫ﺑﺮای ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮد ﺑﻪ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ در ﮐﺸﻮر اﺳﻼﻣﯽ‪ .‬و اﻣﺎ درﺑﺎره اﻋﻄﺎء زﮐﺎت ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖھﺎی اﻣﺮوزی ﺟﮫﺎن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪﻣﺤﻤﺪ رﺷﯿﺪ رﺿﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻟﯿﮑﻦ اﻣﺮوز‪ ،‬در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺸﻮرھﺎی اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖھﺎی اﺳﻼﻣﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ اﺣﮑﺎم اﺳﻼم را اﺟﺮا و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮی اﺳﻼم و دﻓﺎع ازآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﺟﮫﺎدی ﮐﻪ ﻓﺮض ﻋﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﻓﺮض ﮐﻔﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دھﺪ وﺣﺪود اﺳﻼم را ﻣﺮاﻋﺎت و‬
‫ﺑﺮﭘﺎی دارد و زﮐﺎت واﺟﺐ را‪ ،‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﻣﺼﺎرف‬
‫ﺷﺮﻋﯿﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖھﺎ‪ ،‬ﺑﺰﯾﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻓﺮﻧﮕﯽھﺎ و اروﭘﺎﺋﯽھﺎ درآﻣﺪهاﻧﺪ‬
‫و ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖھﺎ از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﯾﺎ ﻣﻠﺤﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖھﺎﺋﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻓﺮﻧﮕﯽھﺎ ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻐﺮاﻓﻌﺎﯾﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﮐﺎرھﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻤﺎرﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻓﺮﻧﮕﯽھﺎ ﺑﻨﺎم اﺳﻼم ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ آﻧﺎن را آﻟﺖ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ و وﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﻓﺮﯾﺐ و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار دھﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ درﮐﺎرھﺎﺋﯽﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺗﺨﺮﯾﺐ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ‬
‫ازآﻧﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻧﮕﯿﮫﺎ از ﻧﻔﻮذ و اﻣﻮال و داراﺋﯽ آﻧﺎن و از اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ‬
‫دﯾﻨﯽ ھﻢ دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻣﻮال زﮐﺎت و اوﻗﺎف و ﻏﯿﺮه‪ ،‬ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٣٠‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖھﺎ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت داده ﺷﻮد‪ .‬ﻟﻘﺐ روﺳﺎ و دﯾﻦ رﺳﻤﯽ آﻧﺎن ھﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫دراﺻﻞ ﻗﻀﯿﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮی ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآورد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖھﺎی اﺳﻼﻣﯽﮐﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن و روﺳﺎی آن ﺑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ و‬
‫ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن درآن ﺣﮑﻮﻣﺖھﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺗﺴﻠﻄﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت‪.‬‬
‫اﻣﻮال ﻇﺎھﺮی ﺑﺪانھﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد و زﮐﺎت اﻣﻮال ﺑﺎﻃﻨﯽ را ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪاﻧﺎن داد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از اﺣﮑﺎمﺷﺎن ﺳﺘﻤﮑﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻘﮫﺎء ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ«‪ .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ رﺷﯿﺪ رﺿﺎ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ زﮐﺎت را ﺑﻪ ﺻﺎﻟﺤﯿﻦ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﺎن داد‬

‫زﮐﺎت را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ داد‪ ،‬ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﮫﻢ و ﻣﺴﺘﺤﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺻﺎﻟﺢ ﯾﺎ ﻓﺎﺳﻖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن را وﺳﯿﻠﻪ ارﺗﮑﺎبﮐﺎرھﺎی ﺣﺮام و ﻧﺎروا ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻤﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﻓﺴﺎد و ارﺗﮑﺎب ﮐﺎر ﺣﺮام ﺑﻪ وی داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ از ﺣﺎل وی ﭼﯿﺰی داﻧﺴﺘﻪ ﻧﺒﻮد ﯾﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد ﮐﻪ از آن ﺳﻮد وﺑﮫﺮه ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬زﮐﺎت‬
‫ﺑﻪ وی داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ زﮐﺎت دھﻨﺪه زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﻪ اھﻞ ﺻﻼح و‬
‫اھﻞ ﻋﻠﻢ و آﺑﺮوﻣﻨﺪان و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران اﺧﺘﺼﺎص دھﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺜﻞ اﻤﻟﺆﻣﻦ‪ ،‬وﻣﺜﻞ اﻻﻳﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻛﻤﺜﻞ اﻟﻔﺮس ﻲﻓ آﺧﻴﺘﻪ )‪� (۲‬ﻮل‪ ،‬ﺛﻢ ﻳﺮﺟﻊ إﻰﻟ آﺧﻴﺘﻪ‪ .‬و�ن اﻤﻟﺆﻣﻦ �ﺴﻬﻮ ﺛﻢ ﻳﺮﺟﻊ إﻰﻟ‬
‫اﻻﻳﻤﺎن‪ .‬ﻓﺄﻃﻌﻤﻮا اﻃﻌﺎﻣ�ﻢ اﻻﺗﻘﻴﺎء‪ ،‬وأولﻮا ﻣﻌﺮوﻓ�ﻢ اﻤﻟﺆﻣﻨ�« »ﻣﺜﻞ ﻣﻮﻣﻦ و اﯾﻤﺎن او‬
‫ھﻤﭽﻮن ﻣﺜﻞ اﺳﺐ و ﻣﯿﺨﯽ اﺳﺖﮐﻪ آن را ﺑﺪان ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ از ﻣﯿﺦ دور ﻣﯽﺷﻮد ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮی آن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﻮﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﮔﻨﺎھﯽﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد از ﺧﺪای‬
‫ﺧﻮﯾﺶ دور ﻣﯽﮔﺮدد وﻟﯽ اﺻﻞ اﯾﻤﺎﻧﺶ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮی آن ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻃﻌﺎم ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺮھﯿﺰﮐﺎران و ﻧﯿﮑﯽ و اﺣﺴﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دھﯿﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺟﯿﺪ« رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺷﯿﺦ ﺳﯿﻮﻃﯽ آن را‬
‫»ﺣﺴﻦ«‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪی ﻧﻤﺎز ﮔﺰار ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ‬
‫و ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻪ ادای ﻧﻤﺎز ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ وی زﮐﺎت داده ﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ ﺳﺨﻦ وی ﺑﺮﺣﻖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ و درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه ﮐﻤﮏ‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ دﯾﻦ را‪ ،‬ﺑﺎزﯾﭽﻪ ﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﮑﺮان آﻟﻮده و‬
 ‫‪٥٣١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫دﻟﺒﻨﺪﻧﺪ و از ﮔﻤﺮاھﯽ ﺑﺮ ﻧﻤﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ دلﺷﺎن ﻧﺎﭘﺎک و آﻟﻮده و ﻓﻄﺮت‬

‫ﭘﺎکﺷﺎن از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و ﺣﺲ ﺧﯿﺮﺧﻮاھﯽ‪ ،‬در آﻧﺎن ﺗﻌﻄﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻢ »ﺗﺎرک‬
‫اﻟﺼﻼه« را دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦھﺎ وﻗﺘﯽ ﺳﮫﻤﯽ از زﮐﺎت داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽرود آﻧﺎن را‬
‫ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﺑﺎز ﻣﯽآورد و در اﺻﻼح ﻧﻔﺲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻧﮕﯿﺰه ﺧﯿﺮو ﻧﯿﮑﯽ و‬
‫دﯾﻨﺪاری را در ﻧﮫﺎد آﻧﺎن ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﻧﺒﺎﯾﺪ زﮐﺎت دﻫﻨﺪه زﮐﺎت ﺧﻮد را ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﮐﺎت دھﻨﺪه را‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻨﮑﻪ زﮐﺎت ﺧﻮد را ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺎ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ درراه ﺧﺪا ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﮕﯿﺮد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ را‪،‬‬
‫ﻣﻨﻊ ﮐﺮد از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ھﺠﺮت ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮔﺰﯾﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ اﺳﺒﯽ را در راه ﺧﺪا ﺑﻪ ﮐﺴﯽ داده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬روزی دﯾﺪﮐﻪ آن اﺳﺐ را ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ‪ ،‬او ﺧﻮاﺳﺖ آن را ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﮐﺮد و او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗبﺘﻌﻪ‪ ،‬وﻻ ﺗﻌﺪ ﻲﻓ ﺻﺪﻗﺘﻚ« »آن را ﻧﺨﺮ و از ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﺸﻮ و ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ در راه ﺧﺪا ﺑﺨﺸﯿﺪهای دﯾﮕﺮ آن را ﺑﺮﻧﮕﺮدان«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﺷﯿﺨﯿﻦ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﮫﯽ ﺑﺮای ﺗﻨﺰﯾﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰی راﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮی ﺑﺨﺸﯿﺪهای‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﯾﺎ ﮐﻔﺎره‬
‫ﻧﺬر ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن در راه ﺧﺪا ﺑﻪ ﮐﺴﯽ دادهای‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪﮐﺴﯽ ھﺪﯾﻪ ﮐﺮدهای‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻤﻠﮏ ﮐﺴﯽ‬
‫در آوردهای‪ ،‬آن را دوﺑﺎره ﺑﺨﺮی‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ آن ﭼﯿﺰ را از ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ارث ﺑﺒﺮی ﻣﮑﺮوه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺑﻄﺎل ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻘﻮل ازﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﺧﺮﯾﺪاری ﻣﺎﻟﯽ را ﮐﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮی ﻣﯽدھﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و ﻋﮑﺮﻣﻪ و رﺑﯿﻌﻪ و اوزاﻋﯽ آن را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و اﺑﻦ ﺣﺰم‬
‫ﻧﯿﺰ اﯾﻦ رای را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده و ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻘﻮل از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺤﺗﻞ الﺼﺪﻗﺔ ﻟﻐ�‪ ،‬إﻻ ﺨﻟﻤﺴﺔ‪ :‬ﻟﻐﺎز ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ‪،‬‬
‫أو ﻟﻌﺎمﻞ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬أو ﻟﻐﺎرم‪ ،‬أو لﺮﺟﻞ اﺷﺮﺘاﻫﺎ ﺑﻤﺎﻪﻟ‪ ،‬أو لﺮﺟﻞ ﺎﻛن ﻪﻟ ﺟﺎر مﺴﻜ�‪ ،‬ﻓﺘﺼﺪق‬
‫ﻰﻠﻋ اﻤﻟﺴﻜ�‪ ،‬ﻓﺄﻫﺪاﻫﺎ اﻤﻟﺴﻜ� لﻠﻐ�«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٣٢‬‬

‫»ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ در ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد‪ :‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ در راه ﺧﺪا ﺟﮫﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺟﻤﻊآوری زﮐﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺪھﮑﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ آن را ﺑﺎ ﻣﺎل ﺧﻮد ﺧﺮﯾﺪاری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﮑﯿﻨﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ھﻤﺴﺎﯾﻪ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪش‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻌﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﻪ وی رﺳﯿﺪه و او آن را ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﯽﻧﯿﺎزی ھﺪﯾﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ زن زﮐﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﻣﺤﺘﺎﺟﺶ ﺑﺪﻫﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬

‫اﺳﺖ زﮐﺎت را ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ داد‪:‬‬
‫اﮔﺮ زﻧﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ زﮐﺎت آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ زﮐﺎت آن را ﺑﻪ‬
‫ﺷﻮھﺮ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺧﻮد ﺑﺪھﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻮھﺮش از اﺻﻨﺎف ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻔﻘﻪ ﺷﻮھﺮ‬
‫ﺑﺮ ھﻤﺴﺮ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش آن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن‬
‫را ﺑﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪای ﺑﺪھﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬زﯾﻨﺐ ھﻤﺴﺮ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ای‬
‫ﻧﺒﯽ اﻟﻠﻪ ﺗﻮ اﻣﺮوز دﺳﺘﻮر دادن ﺻﺪﻗﻪ را ﺻﺎدر ﻓﺮﻣﻮدهای‪ ،‬و ﻣﻦ زﯾﻨﺖ آﻻﺗﯽ دارم‪،‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھـﻢ آن را ﺑﺒﺨﺸﻢ‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ او و ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﺪﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪ و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ از ھﺮﮐﺲ دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺘﺤﻖﺗﺮ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﺪق اﺑﻦ مﺴﻌﻮد‪،‬‬
‫زوﺟﻚ‪ ،‬ووﺪﻟك أﺣﻖ ﻣﻦ ﺗﺼﺪﻗﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻴﻬﻢ« »اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻮھﺮ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪت از ھﺮ ﮐﺲ دﯾﮕﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﺑﺨﺸﺶ ﻣﺴﺘﺤﻘﻖﺗﺮﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﻣﺬھﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر و اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ و ﻣﺤﻤﺪ و ﻇﺎھﺮﯾﻪ و رواﯾﺖ از اﺣﻤﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و دﯾﮕﺮان ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زن ﻧﻤﯽﺗﻮان زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻮھﺮش ﺑﺪھﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ زﯾﻨﺐ درﺑﺎره ﺻﺪﻗﻪ ﻏﯿﺮﻓﺮض و اﺣﺴﺎن اﺳﺖ ﻧﻪ درﺑﺎره زﮐﺎت‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻮھﺮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪای را‪،‬ﮐﻪ از زﻧﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﺮای ﻧﻔﻘﻪ وی از آن ﮐﻤﮏ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ آن را ﺑﺮای ﻏﯿﺮ ﻧﻔﻘﻪ زﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺼﺮفﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دﯾﮕﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻞ ﺑﺮادران‪ ،‬ﺧﻮاھﺮان‪ ،‬ﻋﻤﻮھﺎ و ﻋﻤﻪھﺎ‪ ،‬داﺋﯽھﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻟﻪھﺎ‬
‫و‪ ،...‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﺗﻮان از زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﺎن داد‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﺼﺪﻗﺔ ﻰﻠﻋ اﻤﻟﺴﻜ� ﺻﺪﻗﺔ ‪ ،‬وﻰﻠﻋ ذي‬
‫اﻟﻘﺮاﺑﺔ اﺛنﺘﺎن‪ :‬ﺻﻠﺔ‪ ،‬وﺻﺪﻗﺔ« »ﺑﺨﺸﺶ و ﺻﺪﻗﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﯾﮏ ﻣﺰد و ﭘﺎداش‬
 ‫‪٥٣٣‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫دارد‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﺎداش ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺻﺪﻗﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬دو ﭘﺎداش‬
‫دارد‪ :‬ﭘﺎداش ﺻﻠﻪ و رﺣﻢ و ﭘﺎداش ﺻﺪﻗﻪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را‬
‫»ﺣﺴﻦ» داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫زﮐﺎت را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻢ داد ﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن زاﻫﺪ ﻣﺴﻠﮏ‪:‬‬

‫ﻧﻮویﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻧﺠﺎمﮐﺴﺐ وﮐﺎری ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ درﺧﻮر او اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽ ودﯾﻨﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻣﺸﻐﻮل ﮔﺮدد‪،‬‬
‫از ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ وی زﮐﺎت داد و زﮐﺎت ﺑﺮای او ﺣﻼل‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﻓﺮض ﮐﻔﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ از وی ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﺎدر ﺑﻪ ﮐﺴﺐ اﺳﺖ‪ ،‬زﮐﺎت ﺑﺮای او‬
‫ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻘﯿﻢ ﻣﺪرﺳﻪ ﻧﯿﺰﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻨﺴﺖ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺸﮫﻮر ﻣﺬھﺐ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدات ﻧﺎﻓﻠﻪ‪ ،‬و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﺒﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮد از‬
‫اﻧﺠﺎم آن ﻋﺒﺎدات ﺑﺎز ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎﮐﺴﯽﮐﻪ ﺗﻤﺎم وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺻﺮف ﻋﺒﺎدات ﻏﯿﺮ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎء زﮐﺎت ﺑﺮای او ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﻮد و ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای‬
‫ﺷﺨﺺ اوﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﻮد و ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻠﻤﯽﮐﻪ ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﻢ ﺑﺪان ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬

‫آﯾﺎ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽ ﺑﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺑﻪ ﺟﺎی زﮐﺎتﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ؟‬

‫ﻧﻮوی درﮐﺘﺎب »اﻟﻤﺠﻤﻮع« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻔﻠﺲ و ورﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺪھﯽ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬و ﻃﻠﺒﮑﺎر ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ اﯾﻦ ﺑﺪھﯽ ﺗﻮ را ﺑﺠﺎی زﮐﺎت ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدھﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫دو رای وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای اﺻﺢ ﮐﻪ ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺪھﯽ ﺑﺠﺎی زﮐﺎت ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ّ‬
‫ذﻣﻪ او وﻗﺘﯽ ﺑﺮاﺋﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪﮐﻪ ﻣﺎل زﮐﺎت را ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رای دوم ﮐﻪ ﻣﺬھﺐ ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و ﻋﻄﺎء اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪھﯽ را ﺑﺠﺎی زﮐﺎت ﺑﻪ‬
‫ﺑﺪھﮑﺎر ﺑﺨﺸﯿﺪن‪ ،‬ﺑﺠﺎی زﮐﺎت ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﺪھﮑﺎر‪ ،‬ﺑﺪھﯽ ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻠﺒﮑﺎر‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٣٤‬‬

‫ﭘﺲ دھﺪ‪ ،‬ﭘﺲ آن را از او ﺑﺠﺎی زﮐﺎت ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از اﻧﮑﻪ آن را‬
‫ﭘﺲ دھﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی زﮐﺎت ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﻮﻟﯽ را‪ ،‬ﭘﯿﺸﮑﺸﯽ و دﯾﻌﻪ‬
‫ﻧﮫﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن را ﺑﺠﺎی زﮐﺎت ﺑﻪ وی ﺑﺪھﺪ‪،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺧﻮاه آن را ﻧﻘﺪا درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮﮐﺴﯽ زﮐﺎت را‪ ،‬ﺑﻪﮐﺴﯽ داد و ﺷﺮط ﮐﺮد ﮐﻪ آن را‪ ،‬ﺑﺠﺎی ﺑﺪھﯽ ﺑﻪ وی ﭘﺲ‬
‫ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻓﻘﮫﺎ ذﻣﻪ او از زﮐﺎت ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬و ﭘﺮداﺧﺖ دﯾﻦ و‬
‫وام ﻧﯿﺰ از اﯾﻨﺮاه ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺷﺮﻃﯽ درﮐﺎر ﻧﺒﻮد و در ﻧﯿﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺎری را ﺑﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎء ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و زﮐﺎت از ﻋﮫﺪه وی ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد و او ﻧﯿﺰ اﮔﺮ‬
‫آن را ﺑﺠﺎی وام ﺑﻪ زﮐﺎت دھﻨﺪه ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮد‪ّ ،‬‬
‫ذﻣﻪاش از وام ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬

‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان زﮐﺎت را از دﯾﺎری ﺑﻪ دﯾﺎری دﯾﮕﺮ ﻧﻘﻞ داد؟‬

‫اﮔﺮ در دﯾﺎر زﮐﺎت دھﻨﺪه ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻓﻘﮫﺎء‪ ،‬در‬
‫اﯾﻨﺼﻮرت ﻣﯽﺗﻮان زﮐﺎت را ﺟﮫﺖ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﻪ ﺟﺎی دﯾﮕﺮ ﻧﻘﻞ داد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ اھﻞ ﻣﺤﻞ زﮐﺎت‬
‫دھﻨﺪه ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬در اﺣﺎدﯾﺚ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ زﮐﺎت ھﺮ ﻣﺤﻞ و دﯾﺎری‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻓﻘﺮای آﻧﺠﺎ‪ ،‬داده ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻘﻞ آن ﺑﻪ ﺟﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻘﺼﻮد از زﮐﺎت‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﻘﺮای ھﺮ ﺷﮫﺮ و دﯾﺎر اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﻘﺮای ﻣﺤﻞ‪ ،‬زﮐﺎت‬
‫را ﺑﻪ ﺷﮫﺮ و دﯾﺎر دﯾﮕﺮ اﻧﺘﻘﺎل داد‪ ،‬ﻓﻘﺮای آن ﻣﺤﻞ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺧﻮاھﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﻼ‬
‫ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪» :‬أﺧﺮﺒﻫﻢ"‪ :‬أن ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺻﺪﻗﺪ ﺗﺆﺧﺬ ﻣﻦ‬
‫أﻏﻨﻴﺎﺋﻬﻢ وﺗﺮد ﻲﻓ ﻓﻘﺮاﺋﻬﻢ« از اﺑﻮﺟﺤﯿﻔﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﻋﺎﻣﻞ زﮐﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻣﺎ‬
‫آﻣﺪ و زﮐﺎت را‪ ،‬از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﻣﺎﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮان ﻣﺎ داد‪ ،‬ﻣﻦ در آﻧﻮﻗﺖ ﺟﻮان ﯾﺘﯿﻤﯽ‬
‫ﺑﻮدم و ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﺟﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻦ داد‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ و »ﺣﺴﻦ» داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬او را ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آوری زﮐﺎت ﮔﻤﺎرده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﭘﺲ اﻣﻮال زﮐﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪای ﮐﺠﺎ اﺳﺖ؟ او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﮕﺮ ﻣﺮا ﺑﺮای آوردن اﻣﻮال ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮدﯾﺪ؟ ﻣﺎ آن اﻣﻮال را ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در زﻣﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﻧﯿﺰ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬و ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ آن زﻣﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪،‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﻧﯿﺰ ھﻤﺎﻧﺠﺎ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدهاﯾﻢ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
 ‫‪٥٣٥‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫از ﻃﺎووس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬در ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻌﺎذ آﻣﺪه ﺑﻮد‪» :‬اﮔﺮﮐﺴﯽ از ﺷﮫﺮ ودﯾﺎری ﺑﻪ ﺷﮫﺮ‬
‫و دﯾﺎر دﯾﮕﺮی رﻓﺖ‪ ،‬زﮐﺎت و ﻋﺸﺮ ﻣﺎل او در دﯾﺎر ﻋﺸﯿﺮه او اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺛﺮم در‬
‫ﺳﻨﻦ ﺧﻮد‪.‬‬
‫ً‬
‫از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺮﻋﺎ‪ ،‬زﮐﺎت ھﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪ و ﺷﮫﺮی‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﻓﻘﺮای آﻧﺠﺎ‬
‫داده ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻠﻤﺎ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ در ﺷﮫﺮی ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ زﮐﺎت وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان زﮐﺎت را ﺑﺠﺎی دﯾﮕﺮی اﻧﺘﻘﺎل داد‪ .‬وﻟﯽ در اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ ﺑﻄﻮرﮐﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫زﮐﺎت را‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮫﺮی دﯾﮕﺮ اﻧﺘﻘﺎل داد‪ ،‬اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻧﺘﻘﺎل زﮐﺎت ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آن را ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪش‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی دﯾﮕﺮی اﻧﺘﻘﺎل دھﺪ ﯾﺎ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اھﻞ ﺷﮫﺮ و دﯾﺎر‬
‫وی‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﻧﺘﻘﺎل آن ﺑﻪ ﺟﺎی دﯾﮕﺮی‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺻﻼح ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﻧﺘﻘﺎل از دﯾﺎر دﺷﻤﻦ ﺑﻪ دﯾﺎر اﺳﻼم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﻧﺘﻘﺎل آن ﺑﺮای ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﭘﯿﺶ از ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﺳﺎل‪ ،‬آن را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻨﺼﻮرت اﻧﺘﻘﺎل‬
‫زﮐﺎت ﺑﻪ ﺟﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎی ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻧﺘﻘﺎل زﮐﺎت ﺑﮫﯿﭽﻮﺟﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﺤﻞ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻘﯿﻦ زﮐﺎت‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ را ﺑﻪ ﯾﻤﻦﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ‪ ،‬ھﻨﻮز ﻣﻌﺎذ در ﻣﯿﺎن ﺳﭙﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻌﺎذ ﭘﯿﺶ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻋﻤﺮ او را دوﺑﺎره ﺑﻪ‬
‫ھﻤﺎن ﮐﺎرﮔﻤﺎرد‪ .‬ﻣﻌﺎذ ﯾﮏ ﺳﻮم زﮐﺎت ﻣﺮدم را ﭘﯿﺶ وی ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ وی را‪،‬‬
‫ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺗﺮا ﺑﺮای ﺟﻤﻊ آوری ﻣﺎل وﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺰﯾﻪ و ﺧﺮاج ﻧﻔﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮدم‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺮا ﻓﺮﺳﺘﺎدهام ﺗﺎ اﻣﻮال را از اﻏﻨﯿﺎء ﺑﮕﯿﺮی و ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان ﺑﺪھﯽ‪ .‬ﻣﻌﺎذ ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ‬
‫آن اﻣﻮال را‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدم ﮐﻪ در آﻧﺠﺎﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ آن اﻣﻮال را از ﻣﻦ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺎل دوم ﻧﺼﻒ زﮐﺎت را ﭘﯿﺶ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺑﺎزھـﻢ اﯾﻦﮔﻔﺘﮕﻮ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن رد و‬
‫ﺑﺪل ﺷﺪ‪ .‬و ﺳﺎل ﺳﻮم ﺗﻤﺎم اﻣﻮال زﮐﺎت را ﭘﯿﺶ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻤﺮ او را ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻌﺎذ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ھﯿﭻ ﮐﺲ را ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﺧﻮاھﺎن اﺧﺬ زﮐﺎت‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻧﺘﻘﺎل زﮐﺎت ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ درﮐﺸﻮری ﯾﺎ ﺷﮫﺮی ﻧﯿﺎز‬
‫ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ و اﺟﺘﮫﺎد ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬زﮐﺎت را ﺑﺪاﻧﺠﺎ اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٣٦‬‬

‫ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻧﺘﻘﺎل زﮐﺎت از ﻣﺤﻞ را‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ اﻧﺘﻘﺎل داد‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻗﺼﺮ و ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ زﮐﺎت درﻣﺤﻞ ﺧﻮد ﯾﺎ ﺟﺎی‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ آن ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ از ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻗﺼﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮداود ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ درﺑﺎره اﻧﺘﻘﺎل زﮐﺎت از ﺷﮫﺮ ﺑﻪ ﺷﮫﺮی‬
‫ﺳﻮال ﺷﺪ؟ او ﺟﻮاب داد‪ ،‬ﮐﻪ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬اﮔﺮدر آﻧﺠﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﻘﯿﺮان ﻣﺤﻞ زﮐﺎت‪ ،‬ازآن ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫در آﻧﺼﻮرت اﻧﺘﻘﺎل آن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮد و زﮐﺎت را ﺑﻪ ﺷﮫﺮی دﯾﮕﺮ اﻧﺘﻘﺎل داد‪،‬‬
‫زﮐﺎت از ﻋﮫﺪهاش‪ ،‬ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد وﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ رای ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﻮد در ﺷﮫﺮی‪ ،‬و ﻣﺎﻟﺶ در ﺷﮫﺮی دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ زﮐﺎت را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺷﮫﺮ‬
‫ﻣﺤﻞ آن ﻣﺎل ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﭼﻮن درآن ﺷﮫﺮ زﮐﺎت واﺟﺐ ﺷﺪه و ﻣﺴﺘﺤﻘﺎن آن ﺷﮫﺮ‪ ،‬ﺑﺪان ﭼﺸﻢ‬
‫دوﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻌﻀﯽ از اﻣﻮال ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬در ﺷﮫﺮی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮدش ﺳﮑﻮﻧﺖ دارد و‬
‫ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﺷﮫﺮی دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ھﺮ ﻗﺴﻤﺖ را در ﺟﺎی ﺧﻮد آن ﻣﺎل ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﺠﺎ درﺑﺎره زﮐﺎت اﻣﻮال ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ را ﺑﺎﯾﺪ درھﻤﺎن ﺷﮫﺮی ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺧﻮاه ﻣﺎل‪ ،‬از آن ﺷﮫﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﭼﻮن زﮐﺎت ﺑﻪ ﺧﻮد ﺷﺨﺺ ﺗﻌﻠﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺎل‪.‬‬

‫اﮔﺮ اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ در ﻣﺼﺮف زﮐﺎت ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪﮐﺮد؟‬

‫ﻗﺒﻼ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣﻼل اﺳﺖ وﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣﻼل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬ﺣﺎﻻ اﮔﺮ زﮐﺎت دھﻨﺪه اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮد و زﮐﺎت را ﺑﻪﮐﺴﯽ داد‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫زﮐﺎت ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ وﮐﺴﯽ را ﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﻼل اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫اﯾﻨﮑﻪ از آن آ ﮔﺎه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮاﯾﺶ روﺷﻦ ﺷﺪﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺮای او‬
‫ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ و زﮐﺎت از ذﻣﻪاش‪ ،‬ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ زﮐﺎت ﺑﺮ ذﻣﻪ او دﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﻣﺼﺮف واﻗﻌﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؟ ﻓﻘﮫﺎء در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺤﻤﺪ و ﺣﺴﻦ و اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زﮐﺎت از ﻋﮫﺪه او ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ زﮐﺎت دﯾﮕﺮی از وی ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪٥٣٧‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫از ﻣﻌﻦ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﺪرم دﯾﻨﺎرھﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮای ﺻﺪﻗﻪ ﻧﺰد ﻣﺮدی در ﻣﺴﺠﺪ‪،‬‬
‫ﻧﮫﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻦ رﻓﺘﻢ و آنھﺎ را آوردم‪ ،‬ﭘﺪرم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺘﻢ آن را‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪھـﻢ‪ .‬او را ﺑﻪ داوریﮐﺸﯿﺪم و ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮدم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ای‬
‫ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻮ آﻧﭽﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﮐﺮدی و ای ﻣﻌﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ آﻧﭽﯿﺰی رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪای«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﺣﺘﻤﺎل داردﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫درﺑﺎره ﺻﺪﻗﻪ ﻏﯿﺮﻓﺮﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﻟﻔﻆ »ﻣﺎ« در »ﻟﮏ ﻣﺎ ﻧﻮﺑﺖ« ﻣﻔﯿﺪ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﯿﺰ اﺣﺘﺠﺎج ﮐﻨﻨﺪ وآن را ﺣﺠﺖ ﺑﺮای‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دھﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدی از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﻣﺸﺐ ﺻﺪﻗﻪای ﺧﻮاھﻢ داد‪ ،‬ﺷﺐ ﺻﺪﻗﻪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﯿﺮون ﺑﺮد و ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬آن را‬
‫در دﺳﺖ دزدی ﻧﮫﺎد‪ .‬ﻓﺮدای آن ﺷﺐ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ اﻣﺸﺐ ﺻﺪﻗﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫دزدی داده اﺳﺖ‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دﯾﮕﺮی ﺧﻮاھـﻢ داد‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﺻﺪﻗﻪ ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﺑﺮد وآن را در دﺳﺖ زﻧﺎﮐﺎری ﻧﮫﺎد‪ .‬ﻓﺮدا ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ زﻧﺎﮐﺎری داده اﺳﺖ‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﺗﺮا ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﻢ از اﯾﻨﮑﻪ آن‬
‫را ﺑﻪ وی دادهام‪ .‬ﺻﺪﻗﻪ دﯾﮕﺮی ﺧﻮاھﻢ داد‪ ،‬ﻓﺮدا ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﺻﺪﻗﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪی داده اﺳﺖ‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﺮا ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﻢ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ دزد و زﻧﺎﮐﺎر‬
‫و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺻﺪﻗﻪ دادهام‪ .‬آن ﻣﺮد ﺧﻮاب دﯾﺪ و ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺻﺪﻗﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪان دزد ﺷﺎﯾﺪ‬
‫وﺳﯿﻠﻪای ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ دزدی را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺻﺪﻗﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺎﮐﺎر‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدد ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ از زﻧﺎ ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬و ﺻﺪﻗﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﻏﻨﯽ ﺷﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻋﺒﺮت وی ﮔﺮدد و او ﻧﯿﺰ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی داده اﺳﺖ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺮدی ﮐﻪ ﻧﺰد وی آﻣﺪ و از او ﺗﻘﺎﺿﺎی ﺳﮫﻤﯽ از زﮐﺎت ﮐﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»إن ﻛﻨﺖ ﻣﻦ ﺗﻠﻚ اﻻﺟﺰاء أﻋﻄﻴﺘﻚ ﺣﻘﻚ« و ﺑﻪ دو ﻣﺮد ﭼﺎﺑﮏﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﮐﺎر داﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﺳﮫﻤﯽ از زﮐﺎت داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﺷئﺘﻤﺎ أﻋﻄﻴﺘﻜﻤﺎ ﻣﻨﻬﺎ‪ ،‬وﻻﺣﻆ ﻓﻴﻬﺎ ﻟﻐ�‪ ،‬وﻻ ﻟﻘﻮي‬
‫مﻜتﺴﺐ« »اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ از آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاھﻢ داد و از آن ﺳﮫﻤﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮای ﺑﯽﻧﯿﺎز و‬
‫ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪی ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﮐﺴﺐ اﺳﺖ و ﮐﺴﺐ دارد«‪ .‬در »ﻣﻐﻨﯽ» ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﻏﻨﯽ را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ آﻧﺎن اﮐﺘﻔﺎء ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٣٨‬‬
‫ً‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ و ﺛﻮری و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﺷﺘﺒﺎھﺎ زﮐﺎت را‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﺤﻖ داد و ﺳﭙﺲ روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬زﮐﺎت از ﻋﮫﺪه او ﺳﺎﻗﻂ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎر دﯾﮕﺮآن را ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﭼﻮن او زﮐﺎت را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ داده ﮐﻪ‬
‫اﺳﺘﺤﻘﺎق درﯾﺎﻓﺖ آن را ﻧﺪاﺷﺘﻪ و از ﻋﮫﺪه او ﺳﺎﻗﻂ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ وام‬
‫اﻧﺴﺎنھﺎ را‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬از ﻋﮫﺪهاش ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪﮔﻤﺎن ﺧﻮد زﮐﺎت را ﺑﻪﮐﺴﯽ داد ﮐﻪ او را ﻓﻘﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬دو رواﯾﺖ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ داﯾﺮ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﯾﺎﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﯿﺮﻧﺪه زﮐﺎت ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﯾﺎﮐﺎﻓﺮ ﯾﺎ ھﺎﺷﻤﯽ‬
‫ﯾﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ زﮐﺎت دھﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﮐﺎت اوﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻓﻘﯿﺮ از ﻏﯿﺮ ﻓﻘﯿﺮ‬
‫َۡ‬
‫دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺸﺨﯿﺺ اﯾﻦ اﺻﻨﺎف دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ھﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ �﴿ :‬س ُب ُه ُم‬
‫ُّ‬ ‫َۡ ُ َ ۡ ٓ‬
‫�اهِل أغن َِيا َء م َِن ٱ َّ� َعف ِف﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٧٣ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺣﺎل آﻧﺎن آ ﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬آﻧﺎن را‬ ‫ٱ‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن ﻓﻘﺮ ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬اﺑﺮاز ﻧﻤﯽدارﻧﺪ«‪.‬‬

‫آﯾﺎ ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت را آﺷﮑﺎرا ﺑﺎﯾﺪ داد؟‬

‫زﮐﺎت دھﻨﺪه اﮔﺮ ﺗﻈﺎھﺮ و رﯾﺎ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺪﻗﻪ ﻓﺮض و ﻏﯿﺮ ﻓﺮض ﺧﻮد را‪ ،‬آﺷﮑﺎرا‬
‫ُُۡ ْ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدم ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﻨﮫﺎن داﺷﺘﻦ آن‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِن �بدوا‬
‫َ َّ ُ‬ ‫ُُۡ َ ُۡ ُ َ ُۡ َ ٓ َ‬ ‫ت فَنِعِ َّما ِ َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫� ۖ �ن �فوها َوتؤتوها ٱلفق َرا َء � ُه َو خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡمۚ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٧١ :‬اﮔﺮ‬ ‫ٱلصد� ٰ ِ‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﺻﺪﻗﺎت ﺧﻮد را‪ ،‬آﺷﮑﺎر اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪﮐﺎر ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ آن را ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ و ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ آن ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﯿﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺒﻌﺔ ﻳﻈﻠﻬﻢ اﷲ‬
‫ﻲﻓ ﻇﻠﻪ وم ﻻﻇﻞ إﻻ ﻇﻠﻪ‪ :‬اﻻﻣﺎم اﻟﻌﺎدل‪ ،‬وﺷﺎب �ﺸﺄ ﻲﻓ ﻋﺒﺎدة اﷲ‪ ،‬ورﺟﻞ ﻗﻠﺒﻪ ﻣﻌﻠﻖ‬
‫‪ ،‬اﺟﺘﻤﻌﺎ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬وﺗﻔﺮﻗﺎ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ورﺟﻞ ﺗﺼﺪق ﺑﺼﺪﻗﺔ‬
‫ﺑﺎﻤﻟﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ورﺟﻼن ﺤﺗﺎﺑﺎ ﻲﻓ اﷲ‬
‫ﻓﺄﺧﻔﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻻ ﺗﻌﻠﻢ ﺷﻤﺎﻪﻟ ﻣﺎ ﺗﻨﻔﻖ ﻳﻤﻴﻨﻪ‪ ،‬ورﺟﻞ ذﻛﺮ اﷲ ﺧﺎﻴﻟﺎ ﻓﻔﺎﺿﺖ ﻋﻴﻨﺎه‪ .‬ورﺟﻞ‬
‫‪» .«‬ھﻔﺖ دﺳﺘﻪ‬ ‫دﻋﺘﻪ امﺮأة ذات ﻣﻨﺼﺐ‪ ،‬وﻤﺟﺎل‪ ،‬إﻰﻟ ﻧﻔﺴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬إ� أﺧﺎف اﷲ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ روزیﮐﻪ ھﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪای ﺑﺠﺰ ﺳﺎﯾﻪ او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬آنھﺎ را ﺑﺰﯾﺮﺳﺎﯾﻪ‬
‫ﻣﺮﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ :‬ﭘﯿﺸﻮای ﻋﺎدل و دادﮔﺮ ﺟﻮاﻧﯽﮐﻪ در ﻋﺒﺎدت ﭘﺮوردﮔﺎر ﭘﺮورش‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺮدیﮐﻪ ﻗﻠﺒﺶ ﺷﯿﻔﺘﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ اﺳﺖ‪ ،‬دو ﻧﻔﺮی ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ رﺿﺎی ﺧﺪا‪،‬‬
 ‫‪٥٣٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ھﻤﺪﯾﮕﺮ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای رﺿﺎی ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺎ ھﻢ ھﺴﺘﻨﺪ و ﯾﺎ از ھـﻢ ﺟﺪا‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ ﻓﺮض و ﻏﯿﺮﻓﺮض ﺧﻮد را‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﮐـﻪ دﺳﺖ‬
‫ﭼﭙﺶ از ﺑﺨﺸﺶ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﺧﻠﻮت‪ ،‬ذﮐﺮ ﺧﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺳﺮازﯾﺮ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ زن ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم و زﯾﺒﺎﺋﯽ او را ﺑﻪ ﮐﺎﻣﺮاﻧﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او اﻣﺘﻨﺎع ورزد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ ﺷﺮم دارم و‬
‫ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ«‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬اداﻣﻪ ﺑﺤﺚ زﮐﺎت در ﺟﻠﺪ دوم‬

‫زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ‬
‫زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬زﮐﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻓﻄﺎر رﻣﻀﺎن و ﭘﺲ از ﻣﺎه رﻣﻀﺎن واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦ زﮐﺎت ﺑﺮ ھﺮ ﻓﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏ ﯾﺎ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺬﮐﺮ ﯾﺎ ﻣﻮﻧﺚ‪ ،‬آزاد ﯾﺎ ﺑﺮده واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص‬
‫زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را ﻓﺮضﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮای ھﺮ ﻓﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﮏ ﺻﺎع = ‪ ٢١٧٦‬ﮔﺮم‬
‫از ﺧﺮﻣﺎ ﯾﺎ ﺟﻮ )ﯾﺎ ﮔﻨﺪم( ﺑﺎﺑﺖ ﺑﺮده و آزاد و ﻣﺬﮐﺮ و ﻣﻮﻧﺚ و ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ داده ﺷﻮد«‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ‪:‬‬

‫در ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ واﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ روزهدار‪ ،‬ﮐﻔﺎره‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﯾﺎوه و زﺷﺘﯽ راﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ادا ﮐﺮده و ﮐﻤﮑﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮان و‬
‫ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و دارﻗﻄﻨﯽ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ را ﻓﺮض ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ روزهدار‪ ،‬از ﮔﻨﺎه ﺳﺨﻨﺎن ﯾﺎوه و زﺷﺖ ﭘﺎک ﮔﺮدد و ﺧﻮراﮐﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ ﭘﯿﺶ از ادای ﻧﻤﺎزﻋﯿﺪ آن را ﺑﭙﺮدازد او زﮐﺎت ﻣﻘﺒﻮﻟﯽ را‬
‫داده اﺳﺖ و ھﺮﮐﺲ ﺑﻌﺪ از ادای ﻧﻤﺎز‪ ،‬آن را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ او ﺻﺪﻗﻪای از ﺻﺪﻗﺎت را داده‬
‫اﺳﺖ»‪.‬‬

‫زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬

‫زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ ﺑﺮ ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن آزادهای ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﻣﻘﺪار ﯾﮑﺼﺎع = ‪ ۲۱۷۶‬ﮔﺮم ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻧﻔﻘﻪ ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ھﺮ ﮐﺲ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ ﺧﻮد وﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪ آنھﺎ ﺑﺮوی واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ھﻤﺴﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٤٠‬‬

‫و ﻓﺮزﻧﺪان و ﺧﺪﻣﺘﮑﺎراﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ اﻣﻮر آنھﺎ را‪ ،‬ﺑﻌﮫﺪه دارد و ﺧﺮج و ھﺰﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫آنھﺎ ﺑﻌﮫﺪه او ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪار زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ‪:‬‬

‫ﻣﻘﺪار واﺟﺐ از زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ ﺑﺮای ھﺮ ﻓﺮد ﯾﮑﺼﺎع = ‪ ٢١٧٦‬ﮔﺮم از ﮔﻨﺪم ﯾﺎ ﺟﻮ ﯾﺎ‬
‫ﺧﺮﻣﺎ ﯾﺎ ﻣﻮﯾﺰ ﯾﺎ ﭘﻨﯿﺮﺑﺎ ﺑﺮﻧﺞ ﯾﺎ ذرت ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن ازآﻧﭽﻪ ﻗﻮت ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻗﯿﻤﺖ و ﺑﮫﺎی آن را ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ از‬
‫ﮔﻨﺪم ﻧﯿﻢ ﺻﺎع ﺑﺪھﺪ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری ﮔﻔﺖ‪» :‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺎ ﺑﻮد ﻣﺎ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ را ﺑﺎﺑﺖ ھﺮ ﻓﺮدی ﮐﻮﭼﮏ ﯾﺎ ﺑﺰرگ‪ ،‬آزاده ﯾﺎ ﺑﺮده و ﻣﻤﻠﻮک‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﺻﺎع ﺧﻮراﮐﯽ ﯾﺎ ﯾﮑﺼﺎع از ﭘﻨﯿﺮ ﯾﺎ ﺟﻮ ﯾﺎ ﺧﺮﻣﺎ ﯾﺎ ﻣﻮﯾﺰ ﻣﯽدادﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎ ھﻤﯿﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدادﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﺮای ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه وارد ﺷﺪ ﺑﺮﻣﻨﺒﺮﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .‬و از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺨﻨﺎن وی اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ رای ﻣﻦ دوﻣﺪ )ﻧﯿﻢ ﺻﺎع( از ﮔﻨﺪم ﺷﺎم ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮏ‬
‫ﺻﺎع از ﺧﺮﻣﺎ اﺳﺖ و ﻣﺮدم آن را ﻋﻤﻞﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺠﺎی ﯾﮑﺼﺎع ﺧﺮﻣﺎ ﻧﯿﻢ ﺻﺎع ﮔﻨﺪم‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻟﯽ ﻣﻦ ﺗﺎ زﻧﺪهام ﯾﮑﺼﺎع ﻣﯽدھﻢ ﻧﻪ ﻧﯿﻢ ﺻﺎع«‪ .‬ﮔﺮوه‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ از اھﻞ ﻋﻠﻢ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺳﺤﺎق ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬از ھﺮ ﭼﯿﺰی‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏﺻﺎع داد وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از اھﻞ ﻋﻠﻢ و ﺳﻔﯿﺎن و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک و اھﻞ ﮐﻮﻓﻪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از ھﺮ ﭼﯿﺰی ﯾﮑﺼﺎع اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﮔﻨﺪم ﮐﻪ ﻧﯿﻢ ﺻﺎع آن ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬

‫ﻓﻘﮫﺎء اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ در آﺧﺮ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬وﻟﯽ در ﺗﻌﯿﯿﻦ وﻗﺖ‬
‫آن اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺛﻮری و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺟﺪﯾﺪ و در رواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬وﻗﺖ وﺟﻮب زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ آﺧﺮﯾﻦ روز رﻣﻀﺎن و ﺷﺐ ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن آﻧﻤﻮﻗﻊ ﻣﻮﻗﻊ ﻓﻄﺮ رﻣﻀﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻟﯿﺚ و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻗﺪﯾﻢ و رواﯾﺖ دوﻣﯽ از اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫وﻗﺖ وﺟﻮب زﮐﺎت ﻓﻄﺮ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ روز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺎﯾﺪه اﺧﺘﻼف در آﻧﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﭽﻪای ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ روز ﻋﯿﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ آﺧﺮﯾﻦ روز رﻣﻀﺎن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
 ‫‪٥٤١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫رای اول زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﺑﻌﺪ از وﻗﺖ وﺟﻮب آن زاده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫رای دوم زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ وی ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ ﭼﻮن ﭘﯿﺶ ازوﻗﺖ وﺟﻮب آن زاده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺠﯿﻞ در ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ و ﭘﺮداﺧﺖ آن ﭘﯿﺶ از وﻗﺖ وﺟﻮب‪:‬‬

‫ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء ﺑﺮآن ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﯾﮏ روز ﯾﺎ دو روز ﭘﯿﺶ از ﻋﯿﺪ ﻣﯽﺗﻮان زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ‬
‫را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر دادﮐﻪ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ را‪ ،‬ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﻧﺎﻓﻊ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ھﻤﻮاره ﯾﮏ روز ﯾﺎ دو روز ﭘﯿﺶ از ﻋﯿﺪ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ را‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮای ﭘﺮداﺧﺖ آن ﭘﯿﺶ از ﻋﯿﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از دو روز اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺎم‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﯽﺗﻮان آن را ﭘﯿﺶ از ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫از اول ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و ﻣﺸﮫﻮر ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﯾﺎ دو روز ﭘﯿﺶ ازﻋﯿﺪ ﻣﯽﺗﻮان آن را‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ واﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻦ آن ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺼﻮرت دﯾﻦ و وام در ذﻣﻪ ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﺑﺮ وی واﺟﺐ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ آن را ﭘﺮداﺧﺖﮐﻨﺪ وﻟﻮ اﯾﻨﮑﻪ درآﺧﺮ ﻋﻤﺮش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮآن از روز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ از اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ و ﻧﺨﻌﯽ‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﺎﺧﯿﺮ آن از روز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖﮐﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ رﺳﻼنﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎﺗﻔﺎق اﯾﻦ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﺎﺧﯿﺮ زﮐﺎتﮔﻨﺎه اﺳﺖ و ﻓﻄﺮﯾﻪ ﻧﯿﺰ زﮐﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫واﺟﺐ از وﻗﺖ آنﮔﻨﺎه و ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻓﻄﺮﯾﻪ از روز ﻋﯿﺪ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام وﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺒﻼ‬
‫ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ أداﻫﺎ ﻗﺒﻞ الﺼﻼة‪ ،‬ﻓ� ز�ة ﻣﻘﺒﻮﻟﺔ‪ ،‬وﻣﻦ أداﻫﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ الﺼﻼة‪ ،‬ﻓ� ﺻﺪﻗﺔ ﻣﻦ الﺼﺪﻗﺎت« »ھﺮﮐﺲ آن را ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬زﮐﺎت‬
‫او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ھﺮﮐﺲ آن را ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬او ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﻣﺼﺮف زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ‪:‬‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٤٢‬‬

‫زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ ﺑﻪ ھﻤﺎن اﺻﻨﺎﻓﯽ داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﺎن زﮐﺎت داده ﻣﯽﺷﻮد و در آﯾﻪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫ِ�﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ .[٦٠ :‬ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ت ل ِۡل ُف َق َرآءِ َوٱل َم َ ٰ‬
‫�ك ِ‬
‫لص َد َ� ٰ ُ‬
‫﴿۞إ َّ� َما ٱ َّ‬
‫ِ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ آن ﺑﻪ ﻓﻘﺮاء ﺑﮫﺘﺮ از دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ را واﺟﺐ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ روزه ﮔﯿﺮﻧﺪه از ﮔﻨﺎه ﺳﺨﻨﺎن ﯾﺎوه‬
‫و زﺷﺖ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮔﺮدد‪ ،‬و ﺧﻮراﮐﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﺼﯿﺐ درﻣﺎﻧﺪﮔﺎن و ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ ﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﺑﯿﮫﻘﯽ و دار ﻗﻄﻨﯽ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﮐﺎت‬
‫ﻓﻄﺮﯾﻪ را ﻓﺮض ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻏﻨﻮﻫﻢ ﻲﻓ ﻫﺬا اﻴﻟﻮم« »در اﯾﻦ روز ﻓﻘﯿﺮان را ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی از ﺑﯿﮫﻘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬أﻏﻨﻮﻫﻢ ﻋﻦ ﻃﻮاف ﻫﺬا اﻴﻟﻮم« »آﻧﺎن را از‬
‫ﻃﻮاف اﻣﺮوز ﺑﯽﻧﯿﺎزﮐﻨﯿﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﻧﮕﺬارﯾﺪ اﻣﺮوزﮔﺪاﺋﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮای ﺳﯿﺮﮐﺮدن ﺷﮑﻤﺸﺎن‬
‫اﯾﻦ در و آن در ﺑﺮوﻧﺪ(«‪.‬‬
‫ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﻮزﯾﻊ آن ﮐﺠﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ذﻣﯽ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ داد؟‬

‫ﺷﺒﺮﻣﻪ روا داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻄﺮﯾﻪ ﺑﻪ ذﻣﯽ داده‬ ‫زھﺮی و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺤﻤﺪ و اﺑﻦ‬
‫و� ۡم � ٱ ّ‬ ‫َّ‬
‫َ ۡ َ ٰ ُ ُ َّ ُ َ َّ َ َ ۡ ُ َ ٰ ُ ُ‬
‫ِين‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫�نهٮ�م ٱ� ع ِن ٱ�ِين لم ي�تِل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫� ُ� ُّ‬ ‫َ ٰ ُ ۡ َ َ َ ُّ ُ‬
‫َو ُ� ۡقس ُِط ٓوا ْ إ َ ۡ�ه ۡم إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُۡ‬
‫�‪﴾٨‬‬ ‫سط َ‬
‫ِب ٱل ُمق ِ ِ‬ ‫�وه ۡم‬
‫ِ ِ ۚ ِ‬ ‫َول ۡم � ِر ُجو�م ّمِن دِ� ِر�م أن �‬
‫]اﻟﻤﻤﺘﺤﻨﺔ‪» .[٨ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﻣﻨﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﻧﯿﮑﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻮرزﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در راه دﯾﻦ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﺠﻨﮕﯿﺪهاﻧﺪ و ﺷﻤﺎ را از دﯾﺎرﺗﺎن ﺑﯿﺮون ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ دوﺳﺖ دارد ﻋﺪاﻟﺖ ﭘﯿﺸﮕﺎن را«‪.‬‬

‫آﯾﺎ در اﻣﻮال ﺣﻖ دﯾﮕﺮی ﻏﯿﺮ از زﮐﺎت ﻫﺴﺖ؟‬

‫اﺳﻼم ﺑﺎ دﯾﺪ واﻗﻊ ﺑﯿﻨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺎل ﻣﯽﻧﮕﺮد و آن را ﺷﺎھﺮگ زﻧﺪﮔﯽ و ﭘﺎﯾﻪ و ﺗﮑﯿﻪﮔﺎه‬
‫َ َ ُ ۡ ُ ْ ُّ َ ٓ َ َ ُ‬
‫لسف َها َء أ ۡم َ�ٰل� ُم‬‫ﻧﻈﺎم زﻧﺪﮔﯽ اﻓﺮاد و ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� تؤتوا ٱ‬
‫َ َ َ َّ ُ َ ُ‬ ‫َّ‬
‫� ل� ۡم ق َِ�ٰ ٗما﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[٥ :‬اﻣﻮال ﺧﻮد راﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﻗﻮام زﻧﺪﮔﯽ‬ ‫ٱل ِ� جعل ٱ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﻔﯿﮫﺎن و ﺳﺒﮏ ﻣﻐﺰان ﻣﺴﭙﺎرﯾﺪ«‪ .‬از اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ اﻣﻮال ﺑﮕﻮﻧﻪای ﺗﻮزﯾﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﻔﺎف زﻧﺪﮔﯽ ھﺮ ﻓﺮد از ﻧﻈﺮ ﺧﻮراک و ﭘﻮﺷﺎک و‬
 ‫‪٥٤٣‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﻣﺴﮑﻦ و دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎزھﺎی اﺻﻠﯽﮐﻪ ﺑﺪون آن زﻧﺪﮔﯽ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮔﺮدد و ھﯿﭻ‬
‫ﻓﺮدی در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺒﺎه ﻧﺸﻮد و ﺑﺪون ﺗﮑﯿﻪﮔﺎه ﻣﺎﻟﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ راه‬
‫ﺑﺮای ﺗﻮزﯾﻊ و ﺗﻘﺴﻢ ﻣﺎل ﺑﺪﯾﻦﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬زﮐﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﮐﺎت اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‬
‫را ﺑﻪ ﺗﻨﮕﻨﺎ اﻧﺪازد‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﯽ ﻓﻘﯿﺮان را ﺑﻪ ﺣﺪ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و آﻧﺎن را از‬
‫ﺳﺨﺘﯽ ﻣﻌﯿﺸﺖ و درد ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ رھﺎﺋﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬زﮐﺎت ﺑﺨﺸﺶ و ﻋﻄﯿﻪای ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻏﻨﯽ آن را‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻘﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﻧﺰد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻪ ودﯾﻌﺖ ﻧﮫﺎده‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ آن را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺮﻣﺴﺘﺤﻘﺎﻧﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺰرگ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎل وﻗﻒ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و ﻓﻘﯿﺮان ھﺮدو ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎره‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ ُ َ ُ َ ََۡ َۡۡ ٓ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻏﻨﺎﯾﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪ � ۡ�﴿ :‬ي�ون دول� �� ٱ�غن َِياءِ مِن� ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪:‬‬
‫‪» .[٧‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺑﺪانﺟﮫﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺎل در ﺑﯿﻦ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻧﮕﺮدد ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﯿﻦ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و ﻓﻘﯿﺮان ﺗﻮزﯾﻊ و ﺗﻘﺴﯿﻢﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﭘﺲ زﮐﺎت ﺣﻘﯽ اﺳﺖ واﺟﺐ‪ ،‬درﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ھﺮﮔﺎه از اﯾﻨﺮاه ﻧﯿﺎز ﻓﻘﯿﺮان و ﻧﯿﺎز‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان وﮐﻔﺎف زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺗﺎﻣﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ وﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﻧﮕﺮاﻧﯽﺷﺎن‪ ،‬ﺑﺮﻃﺮف‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﮫﺘﺮ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ زﮐﺎت ﺑﺮای رﻓﻊ ﻧﯿﺎز ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﺎل‬
‫اﻏﻨﯿﺎء ﺣﻖ دﯾﮕﺮی ﻏﯿﺮ از زﮐﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺪود و ﻣﻘﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻧﯿﺎزھﺎی اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮآورده ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﺎل ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان آﻧﻘﺪر اﺧﺬ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ا� ٱل ۡ َم َال َ َ ٰ‬
‫�‬
‫ََ َ‬
‫ﮐﻔﺎف زﻧﺪﮔﯽ ﻓﻘﯿﺮان آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺎﻣﯿﻦ ﮔﺮدد‪ .‬ﻗﺮﻃﺒﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ‪﴿ :‬وء‬
‫ُح ّبِهِۦ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٧٧ :‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در ﻣﺎل و دارای اﺷﺨﺎص ﻏﯿﺮ از‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﻘﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﮐﻤﺎل اﺣﺴﺎن آﻧﻮﻗﺖ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮاد از اﯾﻦ آﯾﻪ زﮐﺎت ﻓﺮض اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻌﻨﯽ اول ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن دارﻗﻄﻨﯽ از ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﻗﯿﺲ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫َّ ۡ َ ۡ َّ َ ُ َ ُّ ْ ُ ُ َ ُ‬
‫جوه� ۡم‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﻲﻓ اﻤﻟﺎل ﺣﻘﺎ ﺳﻮى الﺰ�ة« ﺗﻢ ﺗﻼ ﻫﺬه اﻵﻳﺔ‪۞﴿ :‬ليس ٱل ِ� أن تولوا و‬
‫َ َۡ ۡ‬ ‫ََ َۡ ۡ‬
‫ب﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٧٧ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از زﮐﺎت در ﻣﺎل ﻣﺮدم ﺣﻘﯽ دﯾﮕﺮ‬‫� ِق وٱلمغرِ ِ‬
‫ق ِبل ٱلم ِ‬
‫ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ«‪ ،‬ﺳﭙﺲ آﻧﺤﻀﺮت اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ و اﺣﺴﺎن ﺗﻨﮫﺎ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ روی‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺳﻮی ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ‪ . . .‬ﺗﺎ آﺧﺮ آﯾﻪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ در‬
‫ﺳﻨﻦ ﺧﻮد و ﺗﺮﻣﺬی در ﺟﺎﻣﻊ ﺧﻮد آورده وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﺪان ﻣﮫﻢ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٤٤‬‬

‫ﻧﯿﺴﺖ و اﺑﻮﺣﻤﺰه ﻣﯿﻤﻮن اﻻﻋﻮر »ﺿﻌﯿﻒ« اﺳﺖ و ﺑﯿﺎن‪ ،‬و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫را از ﺷﻌﺒﯽ و از ﻗﻮل او رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ آن ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﮔﺮﭼﻪ درﺑﺎره آن ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺧﻮد ﺑﺮﺻﺤﺖ آن‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫لصل ٰوة َو َءا� ٱ َّلزك ٰوة﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٧٧ :‬ﮐﻪ زﮐﺎت را ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ذﮐﺮ ﮐﺮده‬ ‫دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪﴿ :‬وأقام ٱ‬
‫� ُح ّبِهِۦ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ ،.[١٧٧ :‬ﻏﯿﺮ از زﮐﺎت‬‫ا� ٱل ۡ َم َال َ َ ٰ‬
‫ََ َ‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮاد از ﴿وء‬
‫ﻓﺮض اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ اﮔﺮ ﻣﺮاد زﮐﺎت ﻓﺮض ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ در آﯾﻪ دو ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎء اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺎزی‬
‫ﭘﯿﺶ آﻣﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﺮای رﻓﻊ آن ﺻﺮف ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﻣﺮدم واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﮫﺎی آزادی اﺳﯿﺮان ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﺪھﻨﺪ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻘﯿﻤﺖ ﺗﻤﺎم اﻣﻮالﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ رای ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﺳﺨﻦ وی رای‬
‫ﻣﺎ را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ ﻗﺮﻃﺒﯽ«‪.‬‬
‫� ُح ّبِهِۦ﴾ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ا� ٱل ۡ َم َال َ َ ٰ‬
‫ََ َ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﻨﺎر در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ‪﴿ :‬وء‬
‫ﻣﺎل را ﺑﺨﺎﻃﺮ رﺿﺎی ﺧﺪا ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺎﻟﯽ راﮐﻪ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ«‪ .‬اﺳﺘﺎد‬
‫ارﺟﻤﻨﺪ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪهﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮاد از آن ﻏﯿﺮ از زﮐﺎت ﻓﺮض اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺑﺨﺸﺶ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﭘﺎﯾﻪھﺎی اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﯽ اﺳﺖ و ھﻤﺎﻧﻨﺪ زﮐﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ وﺟﻮب وﻗﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﺑﺪﯾﻦ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ وﻗﺖ ادای زﮐﺎت ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻨﻤﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻌﺪ ازادای زﮐﺎت ﯾﺎ ﭘﯿﺶ از ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﺳﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺎز‬
‫را اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪی را ﺑﯿﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ و اﺣﺴﺎن ﺣﺪﻧﺼﺎب‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﻣﺎﻟﯽ ﺷﺨﺺ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺗﻨﮫﺎﮔﺮده ﻧﺎﻧﯽ داﺷﺖ و ﺧﻮد ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﺗﺤﺖ ﺗﮑﻔﻞ وی ﺑﺪان ﻧﯿﺎزی‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺷﺨﺼﯽ ﭘﯿﺪا ﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺑﺪان ﻧﯿﺎز ﻣﺒﺮم‪ ،‬داﺷﺖ ﺑﺮاو واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮔﺮده ﻧﺎن را ﺑﻪ وی دھﺪ‪ .‬واﯾﻦ ﺣﻖ ﺗﻨﮫﺎ‪ ،‬ﺑﺮای ﺷﺨﺺ ﻣﻀﻄﺮو ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻏﯿﺮ اﻣﻮال زﮐﺎت‪ ،‬ﺳﮫﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺧﻮد ﺑﺪھﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن آﻧﺎن ازھﻤﻪﮐﺲ ﺳﺰاوارﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮرد اﺣﺴﺎن و ﺻﻠﻪ‬
‫رﺣﻢ و ﻧﻮازش ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن وﻗﺘﯽﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ و در ﻣﯿﺎن‬
 ‫‪٥٤٥‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ‪ ،‬اﺷﺨﺎص ﺑﯽﻧﯿﺎز وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از او اﻧﺘﻈﺎر ﺻﻠﻪ رﺣﻢ دارد و ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫او اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ از ﻓﻘﺮ و ﻧﺪاری ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ از دﯾﮕﺮان‬
‫ﻣﺘﺎﺛﺮ و ﻣﺘﺎﻟﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﯽداﻧﺪﮐﻪ ﺧﻮاری و اھﺎﻧﺖ آﻧﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ او ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ و از‬
‫ﻋﺰت و ﺳﺮﺑﻠﻨﺪی آﻧﺎن اﺣﺴﺎس ﺳﺮﺑﻠﻨﺪی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪ رﺣﻢﮐﻨﺪ و راﺿﯽ‬
‫و ﺧﻮﺷﻨﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد در ﻧﻌﻤﺖ و رﻓﺎه ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ در ﺗﻨﮓ‬
‫دﺳﺘﯽ و ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺧﺎﻃﺮی ﺑﺴﺮ ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ از ﻓﻄﺮت و ﺳﺮﺷﺖ ﺳﺎﻟﻢ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ و از دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺪور اﺳﺖ و از ﺧﯿﺮ و اﺣﺴﺎن ﺑﮫﺮهای ﻧﺪارد‪ ،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪﯾﺶ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﯿﺸﺘﺮی دارد و ﺻﻠﻪ رﺣﻢ ﺑﺎ وی ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﯾﺘﯿﻤﺎن» ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ زﻧﺪﮔﯽ و‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ آﻧﺎن ﺑﻌﮫﺪه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﺑﺪ ﻧﺸﻮد و ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫ﺷﺎن ﺗﺒﺎه ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﭼﻮن در آن ﺻﻮرت ﺳﺮﺑﺎر ﺧﻮد و ﺳﺮﺑﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫»ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ» ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ از اﻧﺠﺎم ﮐﺴﺐ وﮐﺎری ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺎﺟﺰ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺪاﻗﻞ زﻧﺪﮔﯽ راﺿﯽ ھﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ذﻟﺖ و ﺧﻮاری‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮی دﯾﮕﺮان دراز ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان وﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻣﺎﻟﯽ دارﻧﺪ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﻣﺴﺎﻋﺪت و ھﻤﮑﺎری ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫»اﺑﻦ اﻟﺴﺒﯿﻞ» ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺳﻔﺮ از ﺧﺎﻧﻪ و ﮐﺎﺷﺎﻧﻪ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺮﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ راه اﺳﺖ و از ھﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وی ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺑﻌﻤﻞ آﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﯿﺮ و ﺳﯿﺎﺣﺖ در روی زﻣﯿﻦ ﺗﺸﻮﯾﻖ و‬
‫ﺗﺮﻏﯿﺐ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﺳﺎﺋﻠﯿﻦ» ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺮایﺷﺎن ﭘﯿﺶ آﻣﺪه و ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺗﮑﺪی ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی ﻣﺮدم دراز ﮐﻨﻨﺪ و از ﻗﺪر و ارزش ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮑﺎھﻨﺪﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺪاﻧﺎن ﮐﻤﮏ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺠﮫﺖ دﺳﺘﮕﯿﺮی از‬
‫ً‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬دﺳﺖ ﺗﮑﺪی ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺮدم دراز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﮑﺪی وﮔﺪاﺋﯽ ﺷﺮﻋﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺿﺮورﺗﯽ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﺗﺠﺎوز از ﺣﺪ ﺿﺮورت ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﰲ اﻟﺮﻗﺎب« ﯾﻌﻨﯽ در راه رھﺎﺋﯽ از ﺑﺮدﮔﯽ وﮐﺴﺐ آزادیﮐﻪ ﺧﺮﯾﺪاری ﺑﺮدﮔﺎن و‬
‫آزادﮐﺮدن آنھﺎ وﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺎ آنھﺎ ﻋﻘﺪ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ اﻗﺴﺎط ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﻨﺪ وﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻪ اﺳﯿﺮان ﺗﺎ آزادی ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺪﺳﺖ آورﻧﺪ را‪ ،‬ﻧﯿﺰ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٤٦‬‬

‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﺎر‪ ،‬ﺣﻖ واﺟﺒﯽ درﻣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮارداده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد دﻟﯿﻞ ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﻣﺮدم را‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮدﮔﺎن را‬
‫آزاد ﺳﺎزﻧﺪ و اﻧﺴﺎن ﺑﺮای اﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آزاد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮده‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اوﺿﺎﻋﯽ ﭘﯿﺶ آﯾﺪﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻗﺘﻀﺎ ﮐﻨﺪ اﺳﯿﺮان ﺑﺼﻮرت ﺑﺮده در آﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺻﻨﻒ را ﺑﻌﺪ از اﺻﻨﺎف ﻗﺒﻠﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﮔﺮوهھﺎی ﻗﺒﻠﯽ ﮔﺎھﯽ ﺑﺮای‬
‫ﺣﻔﻆ ﺣﯿﺎت و اداﻣﻪ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﯿﺎزﺑﻪ آزادی ﻧﯿﺎزﺑﻪ ﮐﻤﺎل اﺳﺖ و ﺑﺮای اﺣﺮاز‬
‫ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻮدن ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ و ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ از ﻏﯿﺮ ﻣﺎل زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ اﺻﻨﺎف و ﮔﺮوهھﺎ‬
‫و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺧﺎص و داﺷﺘﻦ ﺣﺪﻧﺼﺎﺑﯽ ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﻘﺪار ﻣﻌﯿﻦ از ﻣﺎل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ از ﺟﻤﻠﻪ ﯾﮑﺪھﻢ ﯾﺎ ﯾﮏ ﭼﮫﺎرم از ﯾﮑﺪھﻢ‪ ،‬ﯾﺎ ﯾﮏدھﻢ از ﯾﮏدھﻢ و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﺣﺴﺎن وﻧﯿﮑﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﻤﻨﻮع اﺳﺖ و ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﮔﺬﺷﺖ و‬
‫ﺟﻮاﻧﻤﺮدی و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل و ﺣﺎﻟﺖ وﺿﻊ ﮔﯿﺮﻧﺪه آن دارد‪ .‬ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﻣﺤﺘﺮم‬
‫اﺳﺖ و رھﺎﻧﯿﺪن آن‪ ،‬از ھﻼک و ﺗﻠﻒ‪ ،‬ﺑﺮﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺪان ﻗﺎدر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ‬
‫آن اﻧﺪازه ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻣﺮوز ﻣﺮدم ﺑﯿﺸﺘﺮاﯾﻦ ﺣﻘﻮق ھﻤﺎﻧﯽ راﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺠﮫﺖ ﺣﻔﻆ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﺷﺘﺮاﮐﯽ ﻣﻌﺘﺪل و آﺑﺮوﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﺪان ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻓﺮاﻣﻮشﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﯿﺰی‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﺤﺘﺎﺟﺎن ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﻣﻘﺪار ﻧﺎﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺪاﯾﺎن ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻣﺮوز ﮔﺪاﯾﺎن ﮐﻤﺘﺮ از دﯾﮕﺮ ﮔﺮوهھﺎ اﺳﺘﺤﻘﺎق دارﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا آنھﺎ ﮔﺪاﺋﯽ را ﺣﺮﻓﻪ و ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﯿﺸﺘﺮﺷﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﻧﺪ«‪ .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ ﺻﺎﺣﺐ »اﻟﻤﻨﺎر»‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎز ھﺮ ﺷﮫﺮ و دﯾﺎری‪ ،‬ﻓﺮض اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل‬
‫ﻓﻘﯿﺮان دﯾﺎر ﺧﻮد ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻣﻮال زﮐﺎت و دﯾﮕﺮ ﺻﺪﻗﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮای رﻓﺎه ﺣﺎل‬
‫ﻓﻘﯿﺮان ﺷﮫﺮی و ﯾﺎ دﯾﺎری‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮدم آن ﺷﮫﺮو دﯾﺎر‬
‫را‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد ﮐﻪ ﺧﻮراک و ﭘﻮﺷﺎک ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻣﺴﮑﻨﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن را‪ ،‬از ﺑﺎران و ﺳﺮﻣﺎ و‬
‫ﮔﺮﻣﺎ و دﯾﺪ رھﮕﺬران‪ ،‬ﻣﺼﻮن دارد‪ ،‬ﺑﺮایﺷﺎن ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺪﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫� َح َّق ُهۥ َوٱلۡم ۡسك َ‬
‫ِ� َوٱ ۡ� َن ٱ َّ‬ ‫َ ُۡ ۡ َ‬
‫يل﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪ .[٢٦ :‬و ﻗﺎل ﺗﻌﺎﱃ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫لس‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫ات ذا ٱلقر‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َء ِ‬
‫�ار ذِي ٱ ۡل ُق ۡر َ ٰ َ ۡ َ‬
‫�ك َ ۡ َ‬ ‫ۡ ُ ۡ َٰ َ َۡ َٰ َ ٰ َ ۡ َ َ‬
‫� ٗنا َو�ِذِي ٱلقر� وٱ��‬ ‫﴿ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إ ِ ۡح َ ٰ‬
‫� وٱ�ارِ‬ ‫ِ� وٱ ِ‬ ‫� وٱلم ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ُ‬
‫ت �يۡ َ� ٰ ُن� ۡمۗ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[٣٦ :‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫لسبيل َو َما َملك ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫� ُن َ َّ‬ ‫ٱ ُۡ‬
‫�ب وٱب ِن ٱ ِ ِ‬ ‫ِب ب ِٱ� ِ‬ ‫ب وٱلصاح ِ‬ ‫ِ‬
 ‫‪٥٤٧‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﯾﺘﯿﻤﺎن و ﻣﺴﮑﯿﻨﺎن و ھﻤﺴﺎﯾﮕﺎن دور و ﻧﺰدﯾﮏ و ھﻤﺴﺮ و‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن وﮐﻨﯿﺰان اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺨﺸﺶﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﮐﻪ دراﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻖ ﻣﺴﮑﯿﻦ‬
‫و اﺑﻦ اﻟﺴﺒﯿﻞ و ﺑﻨﺪﮔﺎن وﮐﻨﯿﺰان ‪-‬ﻣﻠﮏ ﯾﻤﯿﻦ‪ -‬را ﺑﮕﻮﻧﻪ ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان واﺟﺐ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و اﺣﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ واﻟﺪﯾﻦ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﺑﯽﻧﻮاﯾﺎن و ھﻤﺴﺎﯾﮕﺎن و ﺑﺮدﮔﺎن را‪،‬‬
‫ﻓﺮض ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ آﯾﺎت ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﺎ را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪرﻓﺘﺎری ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫َ ُ ْ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫را ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ما َسلك� ۡم ِ� َسق َر‪ ٤٢‬قالوا ل ۡم نك م َِن‬
‫ِ�‪] ﴾٤٤‬اﻟﻤﺪﺛﺮ‪» .[٤٤-٤٢ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ دوزخ‬ ‫ك ُ� ۡطع ُم ٱلۡم ۡسك َ‬
‫ُۡ َ ّ َ ََۡ َ ُ‬
‫ٱلمصل ِ�‪ ٤٣‬ولم ن‬
‫ِ ِ‬
‫ﮐﺸﺎﻧﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰاردﯾﻢ و ﺧﻮراک و ﻃﻌﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﻧﻤﯽدادﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﻃﻌﺎم ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن را ﺑﺎ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﻣﻘﺎرن و ھﻤﺘﺎ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬و از ﻃﺮق ﻓﺮاوان‬
‫و ﺻﺤﯿﺢ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﻻ ﻳﺮﺣﻢ اﻨﻟﺎس ﻻ ﻳﺮﻤﺣﻪ اﷲ«‬
‫»ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم رﺣﻢ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وی رﺣﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﯿﺶ‬
‫از ﻧﯿﺎز ﺧﻮﯾﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺒﯿﻨﺪﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﮔﺮﺳﻨﻪ و ﺑﺮھﻨﻪ و درﺣﺎل ﺗﺒﺎه‬
‫ﺷﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﯾﺎد وی ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ ﺑﻪ وی رﺣﻢ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن‬
‫ﻧﮫﺪی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺴﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ﺑﺮاﯾﻢ ﻧﻘﻞ ﮐﺮد ﮐﻪ‪ :‬اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫ﻓﻘﯿﺮو ﺑﯿﻨﻮاﺋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ھﺮﮐﺲ ﻃﻌﺎم دو ﻧﻔﺮ دارد‪ ،‬ﺳﻮﻣﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺒﺮد و ھﺮﮐﺲ ﻃﻌﺎم ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ دارد‪ ،‬ﭘﻨﺠﻤﯽ ﯾﺎ ﺷﺸﻤﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺒﺮد»‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻤﻟﺴﻠﻢ أﺧﻮ اﻤﻟﺴﻠﻢ ﻻ ﻳﻈﻠﻤﻪ وﻻ �ﺴﻠﻤﻪ« »ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ و ﺑﺮادر ﺑﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮد ﺳﺘﻢ روا ﻧﻤﯽدارد و او را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬارد«‪ .‬ﮐﺴﯽﮐﻪ او را ﮔﺮﺳﻨﻪ و ﺑﺮھﻨﻪ رھﺎﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻃﻌﺎم و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن‬
‫ﻟﺒﺎس ﺑﻪ وی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﻋﻘﻮﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‬
‫ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻣﻌﻪ ﻓﻀﻞ ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻌﺪ ﺑﻪ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﻻ‬
‫ﻇﻬﺮ ﻪﻟ‪ ،‬وﻣﻦ ﺎﻛن ﻪﻟ ﻓﻀﻞ ﻣﻦ زاد‪ ،‬ﻓﻠﻴﻌﺪ ﺑﻪ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ زاد ﻪﻟ« »ھﺮﮐﺲ ﻣﺮﮐﻮب اﺿﺎﻓﯽ دارد‪،‬‬
‫آن را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ واﮔﺬار ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﻮب ﻧﺪارد‪ ،‬و ھﺮﮐﺲ ﺗﻮﺷﻪ اﺿﺎﻓﯽ دارد‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺪھﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺷﻪ ﻧﺪارد«‪ .‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻧﻮاع ﻣﺎل را ﻧﺎم ﺑﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺑﺪان ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰی اﺿﺎﻓﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬در آن ﺣﻘﯽ ﻧﺪارﯾﻢ«‪ .‬و اﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺟﻤﺎع اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٤٨‬‬

‫آن رای را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬أﻃﻌﻤﻮا اﺠﻟﺎﺋﻊ‪،‬‬
‫وﻋﻮدوا اﻤﻟﺮ�ﺾ‪ ،‬وﻓﻜﻮا اﻟﻌﺎ�« »ﮔﺮﺳﻨﻪ را ﺳﯿﺮ ﮐﻨﯿﺪ و از ﺑﯿﻤﺎر ﻋﯿﺎدت ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ و اﺳﯿﺮ را‬
‫آزاد ﺳﺎزﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﺼﻮص ﻗﺮآﻧﯽ و اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟﻮ اﺳﺘﻘﺒﻠﺖ ﻣﻦ أﻣﺮي ﻣﺎ اﺳﺘﺪﺑﺮت ﻻﺧﺬت ﻓﻀﻮل أﻣﻮال اﻻﻏﻨﻴﺎء‪،‬‬
‫ﻓﻘﺴﻤﺘﻬﺎ ﻋﲆ ﻓﻘﺮاء اﳌﻬﺎﺟﺮﻳﻦ« »اﮔﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﻣﯽداﻧﻢ‪ ،‬در آﻏﺎز ﮐﺎر ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ‪،‬‬
‫اﻣﻮال اﺿﺎﻓﯽ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎز را‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻢ و ﺑﺮ ﻓﻘﯿﺮان ﻣﮫﺎﺟﺮ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮدم«‪ .‬اﺳﻨﺎد‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺻﺤﯿﺢ و ﺑﺎارزش اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻘﺪر از ﻣﺎل ﺧﻮد ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮان ﺑﺪھﻨﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن را‬
‫ﮐﻔﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﮑﺸﻨﺪ و ﺑﺮھﻨﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﺸﻘﺖ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ در‬
‫اﺛﺮ ﺧﻮد داری ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان از ﺑﺨﺸﺶ اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪانﺟﮫﺖ دﭼﺎر ﻋﺬابﺷﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ»‪ .‬در آﻏﺎز ﮐﺘﺎب اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺴﺒﺖ دادهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬در ﻣﺎل ﺗﻮ ﺑﺠﺰ زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﻖ واﺟﺐ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ»‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ ام‬
‫اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ و ﺣﺴﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ از آﻧﺎن ﻃﻠﺐ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﺮای‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﻮنﺑﮫﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦ ﯾﺎ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ وام ﺳﻨﮕﯿﻦ ﯾﺎ رھﺎﺋﯽ از ﻓﻘﺮ زﻣﯿﻦﮔﯿﺮ‪ ،‬ﻃﻠﺐ‬
‫ﮐﻤﮏ وﻣﺴﺎﻋﺪت ﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺣﻖ ﺗﻮ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺑﻪ ﺗﻮ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫و ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺤﯽ از اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﻦ اﻟﺠﺮاح و ﺳﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬زاد و ﺗﻮﺷﻪ آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﻪ آﻧﺎن‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮﺷﻪ ھﻤﻪ آﻧﺎن را در دو ﺗﻮﺷﻪدان ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه از آن ﺑﺼﻮرت ﻣﺴﺎوات‪ ،‬ھﻤﻪ را‬
‫ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺟﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﻗﻄﻌﯽ‪ ،‬از اﺻﺤﺎب وﮐﺴﯽ ھﻢ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ازﺷﻌﺒﯽ و ﻣﺠﺎھﺪ و ﻃﺎووس و دﯾﮕﺮان رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬در ﻣﺎل ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺣﻖ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
 ‫‪٥٤٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻀﻄﺮ و درﻣﺎﻧﺪهای ﮐﻪ ﺧﻮراک و ﻃﻌﺎم اﺿﺎﻓﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﯾﺎ ذﻣﯿﯽ را ﺳﺮاغ‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﺪارد از ﺣﯿﻮان ﻣﺮدار ﯾﺎ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮک ﺗﻐﺬﯾﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن در اﯾﻨﺼﻮرت‬
‫ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻃﻌﺎم ﻓﺮض اﺳﺖﮐﻪ او را ﺳﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮدار‬
‫ﯾﺎ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮک را ﺑﺨﻮرد‪ .‬اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻃﻌﺎم از اﻃﻌﺎم وی ﺧﻮدداری ورزﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ او‬
‫ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ ،‬اﮔﺮ در اﯾﻦ ﻧﺰاع ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺎص وی از ﻗﺎﺗﻞ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻗﺎﺗﻞ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎم وی‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻃﻌﺎم در اﯾﻦ ﻧﺰاع ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬او ﺑﻪ ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺧﺪا‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺎﻧﻊ ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻖ ﮔﺮدﯾﺪه و ﺣﮑﻢ »ﺑﺎﻏﯽ» را دارد‪ .‬و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫َ َ‬ ‫ُ ْ َّ‬ ‫َ ََ ۡ ۡ َ ُ َ ََ ُۡ‬
‫� أ ۡم ِر‬
‫� َء إ ِ ٰٓ‬ ‫ى فَ َ�ٰتِلوا ٱل ِ� َ� ۡب ِ� َح َّ ٰ‬
‫� تَ ِ ٓ‬ ‫� ٱ� ۡخ َر ٰ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فإ ِ ۢن �غت إِحدٮٰهما‬
‫َّ‬
‫ٱ�ِۚ﴾ ]اﻟﺤﺠﺮات‪» .[٩ :‬اﮔﺮ ﮔﺮوھﯽ ﺑﺮ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﺑﻐﯽ و ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻮد ﺑﺎ ﺗﺠﺎوز ﮐﺎر ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺧﺪا راﺿﯽﮔﺮدد‪ .«...‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﯽ از ﺑﺮادر دﯾﻨﯽ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را‪ ،‬درﯾﻎ ورزد ﺑﺮوی ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦﻣﻄﻠﺐ ﺑﻮدﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺻﺪﯾﻖ ﺑﺎ ﻣﺎﻧﻌﯿﻦ زﮐﺎت ﺟﻨﮕﯿﺪ«‪» .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﺣﺰم«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﺼﻮص را ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺳﺨﻦ را ﺑﺪر از اﮐﺸﺎﻧﺪهاﯾﻢ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫اﺳﻼم دﯾﻦ ﻣﮫﺮ و ﺷﻔﻘﺖ و رﺣﻢ اﺳﺖ و از ﻣﮑﺘﺐھﺎی ﺟﺪﯾﺪ اﻣﺮوزی ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫و آنھﺎ در ﻗﯿﺎس ﺑﺎ اﺳﻼم ھﻤﭽﻮن ﺷﻤﻊ ﻟﺮزاﻧﯽ در ﮐﻨﺎر ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺟﮫﺎﻧﺘﺎب ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺻﺪﻗﻪ ﺗﻄﻮع )اﺣﺴﺎن و ﺑﺨﺸﺶ در راه ﺧﺪا(‬

‫اﺳﻼم ﺑﺎ اﺳﻠﻮب و ﺷﯿﻮهای ﮐﻪ دلھﺎ را ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ و در روح اﻧﺴﺎن ﺷﺎدی و‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺧﯿﺮو ﻧﯿﮑﯽ و اﺣﺴﺎن را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺑﺬل و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ ُ َّ َ ُ ُ َ ۡ َ َ ُ ۡ‬
‫يل ٱ� ِ ك َمث ِل َح َّب ٍة‬ ‫َ‬
‫‪ -۱‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬مثل ٱ�ِين ينفِقون أم�ٰلهم ِ� سب ِ ِ‬
‫� َ�ٰس ٌِع‬ ‫� يُ َ�ٰعِ ُف ل َِمن � َ َشا ٓ ُء َوٱ َّ ُ‬‫�بلَة ّمِاْئ َ ُة َح َّبة� َوٱ َّ ُ‬
‫ت َس ۡب َع َس َناب َل � ُ ّ ُ ُ‬ ‫أَ َ‬
‫�ب َت ۡ‬
‫ۚ‬ ‫ٖ‬ ‫�س ٖ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫ِيم‪] ﴾٢٦١‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٦١ :‬ﻣﺜﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﻮال ﺧﻮد را در راه ﺧﺪا‪ ،‬اﻧﻔﺎق‬ ‫َعل ٌ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ھﻤﭽﻮن ﻣﺜﻞ داﻧﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ھﻔﺖ ﺧﻮﺷﻪ ﺑﺮوﯾﺪ و ھﺮ ﺧﻮﺷﻪ‬
‫ﯾﮏﺻﺪ داﻧﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯿﺶ از‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٥٠‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽدھﺪ‪ .‬دﺳﺖ ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻓﺮاخ و ﺑﻪ ﻧﯿﺖ و ﺑﺎﻃﻦ‬
‫ھﻤﻪ آ ﮔﺎه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ َ‬
‫ون َو َما تُنفِ ُقوا ْ مِن َ ۡ‬ ‫َ َ َ ُ ْ ۡ َّ َ َّ ُ ُ ْ‬
‫�ءٖ‬ ‫� تنفِقوا م َِّما � ُِّب ۚ‬
‫‪ -۲‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬لن �نالوا ٱل ِ� ح ٰ‬
‫ِيم‪] ﴾٩٢‬آل ﻋﻤﺮان‪» .[٩٢ :‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻪ ﻣﻮرد‬ ‫فَإ َّن ٱ َّ َ‬
‫� بهِۦ َعل ‪ٞ‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ از آﻧﭽﯿﺰی ﮐﻪ دوﺳﺖ‬
‫دارﯾﺪ و در راهھﺎی ﻣﺘﻨﻮﻋﯽﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ رﺿﺎی ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬از آن ﺑﺬل و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ھﺮ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ در راه ﺧﺪا‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ از آن آ ﮔﺎه‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َّ َ َ َ ُ ْ‬ ‫�م ُّم ۡس َت ۡخلَف َ‬
‫َّ َ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫� �ِيهِ� فٱ�ِين ءامنوا‬ ‫ِ‬ ‫‪ -۳‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وأن ِفقوا مِما جعل‬
‫َ‬ ‫ُ َ َُ ْ َ َ‬
‫مِن� ۡم َوأنفقوا ل ُه ۡم أ ۡج ‪ٞ‬ر كبِ�‪] ﴾٧ٞ‬اﻟﺤﺪﯾﺪ‪» .[٧ :‬از آن ﻣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺼﺮف در‬
‫آن را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﭙﺮده و ﺷﻤﺎ را در ﺗﺼﺮف در آن‪ ،‬ﺑﺠﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻤﺎرده اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫راه ﺧﺪا اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ اﯾﻤﺎن آورده و از آن ﻣﺎل‪،‬‬
‫اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺪاﻧﺎن ارزاﻧﯽ ﻣﯽ دارد«‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن الﺼﺪﻗﺔ ﺗﻄﻔﺊ ﻏﻀﺐ الﺮب‪ ،‬وﺗﺪﻓﻊ ﻣﻴﺘﺔ الﺴﻮء«‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن اﺣﺴﺎن و ﺑﺨﺸﺶ آﺗﺶ ﺧﺸﻢ ﺧﺪا را ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻧﺴﺎن را از‬
‫ﻓﺮﺟﺎم ﺑﺪ در اﻣﺎن ﻣﯽدارد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را »ﺣﺴﻦ» داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن ﺻﺪﻗﺔ اﻤﻟﺴﻠﻢ ﺗﺰ�ﺪ ﻲﻓ اﻟﻌﻤﺮ وﺗﻤﻨﻊ ﻣﻴﺘﺔ الﺴﻮء )‪(۱‬‬
‫و�ﺬﻫﺐ اﷲ ﺑﻬﺎ الﻜﺮﺒ واﻟﻔﺨﺮ« »ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن را‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدھﺪ و ﻣﺎﻧﻊ ﻓﺮﺟﺎم ﺑﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﮑﺒﺮ و ﻣﺒﺎھﺎت را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد«‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ ﻳﻮم ﻳﺼﺒﺢ اﻟﻌﺒﺎد ﻓﻴﻪ‪ ،‬إﻻ ومﻠﺎﻜن ﻳ�ﻻن ﻓﻴﻘﻮل‬
‫أﺣﺪﻫﻤﺎ‪ :‬ا� أﻋﻂ ﻣﻨﻔﻘﺎ ﺧﻠﻔﺎ‪ ،‬و�ﻘﻮل اﻻﺧﺮ‪ :‬اﷲ أﻋﻂ مﺴﺎﻜ ﺗﻠﻔﺎ« »ھﺮ روز‬
‫ﺻﺒﺢ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ھﺮﮐﺲ‬
‫اﺣﺴﺎن و اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺒﺮان ﺳﺎز و ﺑﺠﺎی آن ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ وی‬
‫ارزاﻧﯽ دارو دﯾﮕﺮی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا ھﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﺨﻞ ﻣﯽورزد و از اﺣﺴﺎن و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮدداری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﺶ را‬
‫ﺗﻠﻒ ﮐﻦ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫‪٥٥١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫‪ -۷‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺻﻨﺎﺋﻊ اﻤﻟﻌﺮوف ﺗﻲﻘ مﺼﺎرع الﺴﻮء‪ ،‬والﺼﺪﻗﺔ ﺣﻔﻴﺎ‬
‫ﺗﻄﻔﺊ ﻏﻀﺐ الﺮب‪ ،‬وﺻﻠﺔ الﺮﺣﻢ ﺗﺰ�ﺪ ﻲﻓ اﻟﻌﻤﺮ‪ ،‬و� ﻣﻌﺮوف ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬وأﻫﻞ‬
‫اﻤﻟﻌﺮوف ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ ﻫﻢ أﻫﻞ اﻤﻟﻌﺮوف ﻲﻓ اﻻﺧﺮة‪ ،‬وأﻫﻞ اﻤﻟﻨﻜﺮ ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ ﻫﻢ أﻫﻞ‬
‫اﻤﻟﻨﻜﺮ ﻲﻓ اﻻﺧﺮة‪ ،‬وأول ﻣﻦ ﻳﺪﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ أﻫﻞ اﻤﻟﻌﺮوف« »ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺨﺸﺶ اﻧﺴﺎن‬
‫را از ﭘﺮﺗﮕﺎهھﺎی ﺑﺪ ﻣﺼﻮن ﻣﯽدارد‪ ،‬و ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن ﻧﮫﺎﻧﯽ آﺗﺶ ﺧﺸﻢ ﺧﺪا را‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ وﺻﻠﻪ رﺣﻢ و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﺑﺠﺎی آوردن‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻤﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ھﺮﻧﯿﮑﯽ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎری ﺑﺠﺎی ﺧﻮد ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫دﻧﯿﺎ اھﻞ ﻧﯿﮑﯽ و اﺣﺴﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ اھﻞ ﻧﯿﮑﯽ و اﺣﺴﺎﻧﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫دﻧﯿﺎ اھﻞ ﻣﻨﮑﺮ و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻨﻨﺪ‪ .‬و اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﮫﺸﺖ در آﯾﺪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺨﺸﺶ اﺳﺖ«‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ آن را‪ ،‬در »اوﺳﻂ»‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬری از آن ﺳﮑﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﺻﺪﻗﺎت‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ و رﻓﺘﺎر ﺧﻮب و ﻧﯿﮏ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎری ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ‬
‫ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻨﮏ ﺑﻌﻀﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ و اﺧﺒﺎر در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻰﻠﻋ ﻞﻛ مﺴﻠﻢ ﺻﺪﻗﺔ " ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ ﻧﻲﺒ اﷲ ﻓﻤﻦ لﻢ �ﺪ؟ ﻗﺎل‪:‬‬
‫»ﻳﻌﻤﻞ ﺑﻴﺪه ﻓﻴﻨﻔﻊ ﻧﻔﺴﻪ‪ ،‬و�ﺘﺼﺪق«‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻓﺈن لﻢ �ﺪ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻳﻌ� ذا اﺤﻟﺎﺟﺔ‬
‫اﻤﻟﻠﻬﻮف«‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻓﺈن لﻢ ﺟﻴﺪ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻠﻴﻌﻤﻞ ﺑﺎﻤﻟﻌﺮوف وﻴﻟﻤﺴﻚ ﻋﻦ الﺮﺸ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﺎ ﻪﻟ‬
‫ﺻﺪﻗﺔ« »ﺑﺮ ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﺣﺴﺎن و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﺣﺴﺎن ﮐﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﺎر‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﻮد رﺳﺎﻧﺪ و اﺣﺴﺎن ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪیﮐﻪ ﻃﻠﺐ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎری‬
‫رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را ﻧﯿﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از ﺑﺪی‬
‫ﺑﭙﺮھﯿﺰد‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﺑﺮای او ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻞﻛ ﻧﻔﺲ ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻴﻬﺎ الﺼﺪﻗﺔ ﻞﻛ ﻳﻮم ﻃﻠﻌﺖ ﻓﻴﻪ الﺸﻤﺲ‪،‬‬
‫ﻓﻤﻦ ذلﻚ أن ﻳﻌﺪل ﺑ� اﻻﺛن� ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬وأن ﻳﻌ� الﺮﺟﻞ ﻰﻠﻋ داﺑﺘﻪ ﻓﻴﺤﻤﻠﻪ ﻋﻠﻴﻬﺎ‬
‫ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و�ﺮﻓﻊ ﻣﺘﺎﻋﻪ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و�ﻤﻴﻂ اﺬﻟى ﻋﻦ اﻟﻄﺮ�ﻖ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬والﻠﻜﻤﺔ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٥٢‬‬

‫اﻟﻄﻴﺒﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺧﻄﻮة ﻳﻤﻲﺸ إﻰﻟ الﺼﻼة ﺻﺪﻗﺔ« »در ھﺮ روز ﺑﺮ ھﺮﮐﺲ‬
‫ﺻﺪﻗﻪای ﻓﺮض اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﮔﺮ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ ﺑﻌﺪل اﺻﻼح و داوری‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﻮار ﺑﺮ ﻣﺮﮐﻮب ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ در ﻧﮫﺎدن و ﺑﺎرﮐﺮدن ﮐﺎﻻﺋﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺎﻧﻌﯽ از ﺳﺮ راه ﻣﺮدم ﺑﺮدارد‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ و ھﺮ‬
‫ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﻤﺎز ﺑﺮﻣﯽ دارد‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪای اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻏﯿﺮ او‪.‬‬
‫‪ -۳‬از اﺑﻮذر ﻏﻔﺎری رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﻧﻔﺲ ﻲﻓ ﻞﻛ ﻳﻮم‬
‫ﻃﻠﻌﺖ ﻓﻴﻪ الﺸﻤﺲ ﺻﺪﻗﺔ ﻣﻨﻪ ﻰﻠﻋ ﻧﻔﺴﻪ"‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻣﻦ أﻳﻦ أﺗﺼﺪق‪،‬‬
‫وﻟيﺲ ﻨﻟﺎ أمﻮال؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻻن ﻣﻦ أﺑﻮاب الﺼﺪﻗﺔ‪ :‬اﺘﻟﻜﺒ�‪ ،‬وﺳﺒﺤﺎن اﷲ واﺤﻟﻤﺪ ﷲ‪،‬‬
‫وﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬وأﺳﺘﻐﻔﺮ اﷲ‪ ،‬وﺗﺄمﺮ ﺑﺎﻤﻟﻌﺮوف‪ ،‬وﺗﻨ� ﻋﻦ اﻤﻟﻨﻜﺮ‪ ،‬وﺗﻌﺰل الﺸﻮك‬
‫ﻋﻦ ﻃﺮ�ﻖ اﻨﻟﺎس‪ ،‬واﻟﻌﻈﻢ‪ ،‬واﺤﻟﺠﺮ‪ ،‬وﺗﻬﺪي اﻻﻋ� و�ﺴﻤﻊ اﻻﺻﻢ واﺒﻟ�ﻢ‪ ،‬ﺣﻰﺘ‬
‫ﻳﻔﻘﻪ‪ ،‬اﻤﻟﺴﺘﺪل ﻰﻠﻋ ﺣﺎﺟﺔ ﻪﻟ ﻗﺪ ﻋﻠﻤﺖ مﺎﻜﻧﻬﺎ‪ ،‬و�ﺴﻰﻌ �ﺸﺪة ﺳﺎﻗﻴﻚ إﻰﻟ الﻠﻬﻔﺎن‬
‫اﻤﻟﺴﺘﻐﻴﺚ‪ ،‬وﺗﺮﻓﻊ �ﺸﺪة ذراﻋﻴﻚ ﻣﻊ الﻀﻌﻴﻒ‪ ،‬ﻞﻛ ذلﻚ ﻣﻦ أﺑﻮاب الﺼﺪﻗﺔ‪ ،‬ﻣﻨﻚ‬
‫ﻰﻠﻋ ﻧﻔﺴﻚ‪ ،‬ولﻚ ﻲﻓ ﻤﺟﺎع زوﺟﺘﻚ أﺟﺮ‪» .«...‬ﺑﺮ ھﺮﮐﺲ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ روز ﺑﺮ‬
‫ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﺻﺪﻗﻪای و اﺣﺴﺎﻧﯽ ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮذر ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪ‬
‫اﻣﻮاﻟﯽ ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬از ﮐﺠﺎ ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن ﮐﻨﯿﻢ؟ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻧﻮاع ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن‬
‫ﻓﺮاواﻧﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ و ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ‪ . . .‬ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از‬
‫ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬و ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺧﺎر و اﺳﺘﺨﻮان و ﺳﻨﮓ‪ ،‬از ﺳﺮ راه ﻣﺮدم‪ ،‬و ھﺪاﯾﺖ و‬
‫راھﻨﻤﺎﺋﯽﮐﻮر و ﻓﮫﻤﺎﻧﺪن ﺑﻪﮐﺮو ﻻل و راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺪان ﻧﯿﺎز‬
‫دارﻧﺪ و ﻓﺮﯾﺎدرﺳﯽ ﻓﺮﯾﺎد ﺧﻮاھﺎن وﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﺎن‪ ،‬ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦھﺎ ﺻﺪﻗﻪ و‬
‫اﺣﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬وھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ ﺑﺎ ھﻤﺴﺮت ﻧﯿﺰ ﻣﺰد و ﭘﺎداش‬
‫دارد‪ ...‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﺣﺪﯾﺚ«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ از او‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﻧﺒﺎﻟﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻗﺎلﻮا ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ أﻳﺄﻲﺗ أﺣﺪﻧﺎ ﺷﻬﻮﺗﻪ‪ ،‬و��ﻮن ﻪﻟ‬
‫ﻓﻴﻬﺎ أﺟﺮ؟ ﻗﺎل‪ :‬أرأﻳﺘﻢ لﻮ وﺿﻌﻬﺎ ﻲﻓ ﺣﺮام أ�ﺎن ﻋﻠﻴﻪ ﻓﻴﻬﺎ وزر؟ ﻓﻜﺬلﻚ إذا وﺿﻌﻬﺎ‬
‫ﻲﻓ اﺤﻟﻼل ﺎﻛن ﻪﻟ أﺟﺮ« »ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﺎ ھﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ‬
 ‫‪٥٥٣‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽﮐﻨﯿﻢ ﻧﯿﺰ ﻣﺰد و ﭘﺎداش ﺧﻮاھﯿﻢ داﺷﺖ؟ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻋﻤﻞ ﺟﻨﺴﯽ ﺣﺮام ﺑﺎ ﻏﯿﺮھﻤﺴﺮ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم دھﺪﮔﻨﺎه دارد؟ ﭘﺲ اﮔﺮ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺟﻨﺴﯽ ﺣﻼل ﻧﯿﺰاﻧﺠﺎم دھﺪ ﭘﺎداش ﺧﻮاھﺪ داﺷﺖ‪.«...‬‬
‫‪ -۴‬از اﺑﻮذر رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟيﺲ ﻣﻦ ﻧﻔﺲ اﺑﻦ آدم ﻋﻠﻴﻬﺎ‬
‫ﺻﺪﻗﺔ‪ .‬ﻲﻓ ﻞﻛ ﻳﻮم ﻃﻠﻌﺖ ﻓﻴﻪ الﺸﻤﺲ "‪ .‬ﻗﻴﻞ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ .‬ﻣﻦ أﻳﻦ ﻨﻟﺎ ﺻﺪﻗﺔ‬
‫ﻧﺘﺼﺪق ﺑﻬﺎ ﻞﻛ ﻳﻮم؟ ﻓﻘﺎل‪ " :‬إن أﺑﻮاب اﺨﻟ� لﻜﺜ�ة‪ .‬اﻟتﺴبﻴﺢ واﺘﻟﺤﻤﻴﺪ‪ ،‬واﺘﻟﻜﺒ�‪،‬‬
‫واﺘﻟﻬﻠﻴﻞ‪ ،‬واﻻمﺮ ﺑﺎﻤﻟﻌﺮوف‪ ،‬واﻨﻟ� ﻋﻦ اﻤﻟﻨﻜﺮ‪ ،‬وﺗﻤﻴﻂ اﻻذى ﻋﻦ اﻟﻄﺮ�ﻖ‪،‬‬
‫و�ﺴﻤﻊ اﻻﺻﻢ‪ ،‬وﺗﻬﺪي اﻻﻋ�‪ ،‬وﺗﺪل اﻤﻟﺴﺘﺪل ﻰﻠﻋ ﺣﺎﺟﺎﺗﻪ‪ ،‬و�ﺴﻰﻌ �ﺸﺪة ﺳﺎﻗﻴﻚ‬
‫ﻣﻊ الﻠﻬﻔﺎن اﻤﻟﺴﺘﻐﻴﺚ‪ ،‬وﺤﺗﻤﻞ �ﺸﺪة ذراﻋﻴﻚ ﻣﻊ الﻀﻌﻴﻒ‪ .‬ﻓﻬﺬا ﻠﻛﻪ ﺻﺪﻗﺔ ﻣﻨﻚ‬
‫ﻰﻠﻋ ﻧﻔﺴﻚ« اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد و ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺎ اﺧﺘﺼﺎر آن را آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی دارد‪ :‬و ﺗﺒﺸﻤﮏ ﻓﺎ وهﺟﻪ آﺧﻴﮏ ﺻﺪﻗﻪ و اﻣﺎﻃﺘﮏ اﻓﺠﺮ و‬
‫اﻟﺸﻮﻛﻪ واﻟﻌﻈﻢ ﻋﻦ ﻃﺮﻳﻖ اﻟﻨﺎس ﺻﺪﻗﻪ و »ﺑﺮ ھﺮﮐﺴﯽ در ھﺮ روزی ﺻﺪﻗﻪای‬
‫ھﺴﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا! ﻣﺎ ھﺮ روز ﺻﺪﻗﻪای را از ﮐﺠﺎ ﺑﯿﺎورﯾﻢ ﮐﻪ آن را‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دھﯿﻢ؟! او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻧﻮاع ﺧﯿﺮ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ واﻟﺤﻤﺪ‬
‫ﻟﻠﻪ و اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ و ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﻟﻠﻪ ﮔﻔﺘﻦ و اﻣﺮ ﺑﻤﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ و ﭘﺎک ﺳﺎزی‬
‫راه ﻣﺮدم و ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﮐﺮ ﮐﻪ ﺑﺸﻨﻮد و راھﻨﻤﺎﺋﯽ ﮐﻮران و راھﻨﻤﺎی ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫راھﻨﻤﺎﺋﯽ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ و ﺑﻔﺮﯾﺎد ﻓﺮﯾﺎد ﺧﻮاھﺎن رﺳﯿﺪن و ﺑﻪ ﺿﻌﯿﻔﺎن ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن‬
‫ھﻤﻪ اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و ﺑﺮوی ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﺧﻨﺪﯾﺪن و ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺳﻨﮓ و ﺧﺎرو ﺧﺲ و اﺳﺘﺨﻮان از ﺳﺮ راه‬
‫ﻣﺮدم و راھﻨﻤﺎﺋﯽ ﮔﻤﺮاھﺎن ﻧﯿﺰ ھﻤﮕﯽ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ اﺳﺘﻄﺎع ﻣﻨ�ﻢ أن ﻳﺘﻲﻘ اﻨﻟﺎر ﻓﻠﻴﺘﺼﺪق ولﻮ �ﺸﻖ ﺗﻤﺮة‬
‫ﻓﻤﻦ لﻢ �ﺪ ﻓﺒﻠﻜﻤﺔ ﻃﻴﺒﺔ« »ھﺮﮐﺲ ازﺷﻤﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را‪ ،‬ازآﺗﺶ دوزخ ﻣﺼﻮن‬
‫دارد‪ ،‬و ﻟﻮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺻﺪﻗﻪ ﮐﺮدن ﻧﺼﻒ ﯾﮑﺪاﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰی‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺪان اﺣﺴﺎن ﮐﻨﺪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬اﺣﺴﺎن ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‬
‫و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٥٤‬‬

‫‪ -۶‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ای ﻓﺮزﻧﺪ آدم‪،‬‬
‫ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪم ازﻣﻦ ﻋﯿﺎدت ﻧﮑﺮدی‪ ،‬او ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﺧﺪا ﻣﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﺗﻮ ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﻢ‬
‫در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ھﺴﺘﯽ؟ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهام‬
‫ﻓﻼﻧﮑﺲ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ و ﺗﻮ از وی ﻋﯿﺎدت ﻧﮑﺮدی؟ ھﺎن اﮔﺮ از او ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﺮدی‬
‫ﻣﺮا آﻧﺠﺎ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ‪ ،‬ای ﻓﺮزﻧﺪ آدم از ﺗﻮ ﻃﻌﺎم ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻢ و ﺗﻮ ﻃﻌﺎم ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻧﺪادی‪ ،‬او ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻃﻌﺎم دھﻢ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺟﮫﺎﻧﯽ؟ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﮑﺲ ﺑﻨﺪهام از ﺗﻮ ﻃﻠﺐ ﻃﻌﺎم ﮐﺮد و‬
‫ﺗﻮ ﺑﻪ وی ﻧﺪادی؟ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ وی ﻃﻌﺎم ﻣﯽدادی‪ ،‬ﭘﺎداش آن را ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﻦ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ ای ﻓﺮزﻧﺪ آدم‪ ،‬از ﺗﻮ آب ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ آب ﻧﺪادی‪ ،‬اوﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﺧﺪا‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ آب ﺑﺪھﻢ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯽ؟ ﺧﺪا ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهام ﻓﻼﻧﯽ‬
‫از ﺗﻮآب ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻮ ﺑﻪ وی آب ﻧﺪادی‪ .‬ھﺎن اﮔﺮ ﺑﻪ وی آب ﻣﯽدادی ﭘﺎداش آن‬
‫را ﭘﯿﺶ ﻣﻦ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﻐﺮس مﺴﻠﻢ ﻏﺮﺳﺎ وﻻ ﻳﺰرع زرﺎﻋ ﻓﻴﺄ�ﻞ ﻣﻨﻪ إ�ﺴﺎن وﻻ‬
‫داﺑﺔ وﻻ ﺷﺊ إﻻ ﺎﻛﻧﺖ ﻪﻟ ﺻﺪﻗﺔ« »ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻧﮫﺎﻟﯽ ﯾﺎﮐﺸﺘﯽ ﺑﮑﺎرد‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﯾﺎ‬
‫ﺣﯿﻮان ﯾﺎ ھﺮ ﭼﯿﺰی از آن ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﺮای آن ﻣﺴﻠﻢ ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻞﻛ ﻣﻌﺮوف ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬وﻣﻦ اﻤﻟﻌﺮوف أن ﺗﻠﻰﻘ أﺧﺎك ﺑﻮﺟﻪ ﻃﻠﻖ‪،‬‬
‫وان ﺗﻔﺮغ ﻣﻦ دلﻮك ﻲﻓ إﻧﺎﺋﻪ« »ھﺮﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دھﯽ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ و از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻧﯿﮑﯽھﺎ‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﮫﺮه ﮔﺸﺎده‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮادرت روﺑﺮ و ﺷﻮی و از ﺳﻄﻞ آب‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬در ﻇﺮف او آب ﺑﺮﯾﺰی«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺲ ﺑﺮای ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن‪:‬‬

‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺲ ﺑﺮای ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و اھﻞ و ﻋﯿﺎل و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‬
‫ﺷﺨﺺ اﺣﺴﺎن ﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺻﺪﻗﻪ دھﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻔﻘﻪ ﺧﻮد و اھﻞ‬
‫و ﻋﯿﺎﻟﺶ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪن آن ﺑﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻏﯿﺮ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ‪-‬ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ رواﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺮام اﺳﺖ‪.-‬‬
 ‫‪٥٥٥‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫‪ -۱‬ﺟﺎﺑﺮ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺎﻛن اﺣﺪ�ﻢ ﻓﻘ�ا ﻓﻠﻴﺒﺪأ‬
‫ﺑﻨﻔﺴﻪ‪ ،‬و�ن ﺎﻛن ﻓﻀﻞ ﻓﻌ� ﻋﻴﺎﻪﻟ‪ ،‬و�ن ﺎﻛن ﻓﻀﻞ ﻓﻌ� ذوي ﻗﺮاﺑﺘﻪ‪ ،‬أو ﻗﺎل‪ :‬ذوي‬
‫رﻤﺣﻪ‪ ،‬وان ﺎﻛن ﻓﻀﻞ ﻓﻬﺎﻫﻨﺎ وﻫﺎﻫﻨﺎ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاھﺪ‬
‫ﺻﺪﻗﻪای ﺑﺪھﺪ‪ ،‬اول از ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ اﺿﺎﻓﯽ آورد‪ ،‬آن را ﺑﻪ اھﻞ و‬
‫ﻋﯿﺎل ﺧﻮد ﺑﺪھﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ از آن ھﻢ اﺿﺎﻓﻪ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺪھﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ از‬
‫آﻧﺎن ﻧﯿﺰ اﺿﺎﻓﻪ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺪھﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن ﺑﺪھﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮدی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ دﯾﻨﺎری دارم‪ ،‬او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آن را ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ده‪ ،‬او ﺟﻮاب داد‪ ،‬دﯾﻨﺎر دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ دارم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آن را‬
‫ﺑﻪ ھﻤﺴﺮت ﺑﺪه‪ ،‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬دﯾﻨﺎر دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰدارم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آن را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪت ﺑﺪه‪ ،‬او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬دﯾﻨﺎر دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ دارم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آن را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖﮔﺰارت ﺑﺪه‪ ،‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬دﯾﻨﺎر‬
‫دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ دارم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﻮدت ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽداﻧﯽ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ‬
‫ﺑﺪه‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« ﻧﯿﺰ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻛﻰﻔ ﺑﺎﻤﻟﺮء إﺛﻤﺎ أن ﻳﻀﻴﻊ ﻣﻦ ﻳﻘﻮت« »ﺑﺮای ﮔﻨﺎھﮑﺎر ﺑﻮدن‬
‫ﻣﺮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖﮐﻪ روزی ﺧﻮرﻧﺪﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺒﺎه ﺳﺎزد و ﺑﺤﺎل آنھﺎ ﻧﺮﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻓﻀﻞ الﺼﺪﻗﺔ الﺼﺪﻗﺔ ﻰﻠﻋ ذي الﺮﺣﻢ الﺎﻜﺷﺢ« »ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫و اﺣﺴﺎن‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎندادن ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﻧﺎراﺿﯽ وﮐﯿﻨﻪﺗﻮز ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ آن را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﯿﺰ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮدن و ﺑﯽاﺛﺮ ﻧﻤﻮدن ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن‬

‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺻﺪﻗﻪ دھﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺮ ﺻﺪﻗﻪ ﮔﯿﺮﻧﺪه‪ ،‬ﻣﻨﺖ ﺑﮕﺬارد ﯾﺎ اورا ﺑﯿﺎزارد ﯾﺎ از روی ﺗﻈﺎھﺮ و‬
‫� َ� ُّ�هاَ‬
‫رﯾﺎ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن ﺑﺪھﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ َ ﴿ :‬‬
‫ُ ُ َ َُ َٓ‬ ‫ۡ َ ّ َ ۡ َ َ ٰ َ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ‬
‫اس﴾‬ ‫ا�ۥ رِئا َء ٱ�َّ ِ‬‫ى كٱ�ِي ينفِق م‬ ‫ام ُنوا � � ۡب ِطلوا َص َد�ٰتِ�م ب ِٱلم ِن وٱ�ذ‬ ‫ٱ�ِين ء‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٦٤ :‬ای ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ ﺻﺪﻗﺎت و اﺣﺴﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﮫﺎدن و‬
‫آزار رﺳﺎﻧﺪن ﺑﺮ ﮔﯿﺮﻧﺪه آن‪ ،‬ﺗﺒﺎه و ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺴﺎزﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﻈﺎھﺮ ﺑﻪ ﻣﺮدم و‬
‫رﯾﺎء و ﺧﻮدﻧﻤﺎﺋﯽ‪ ،‬ﻣﺎل ﺧﻮد را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٥٦‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ ﻻ ﻳ�ﻠﻤﻬﻢ اﷲ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪ ،‬وﻻ ﻳﻨﻈﺮ إﻴﻟﻬﻢ‪ ،‬وﻻ‬
‫ﻳﺰ�ﻴﻬﻢ‪ ،‬وﻬﻟﻢ ﻋﺬاب أﻴﻟﻢ« »ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺎ ﻧﮕﺎه رﺣﻤﺖ ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﻤﯽﻧﮕﺮد و آﻧﺎن را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻋﺬاﺑﯽ‬
‫دردﻧﺎک اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮذر ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﺎن ﭼﻪ ﻗﺪر ﻣﺤﺮوم و زﯾﺎﻧﻤﻨﺪﻧﺪ!! ﭼﻪﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ای‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪای؟ ﻓﺮﻣﺮد‪» :‬اﻤﻟﺴﺒﻞ واﻤﻟﻨﺎن‪ ،‬واﻤﻟﻨﻔﻖ ﺳﻠﻌﺘﻪ ﺑﺎﺤﻟﻠﻒ الﺎﻜذب« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ و ﻣﺘﮑﺒﺮاﻧﻪ راه ﻣﯽرود‪ .‬وﮐﺴﯽﮐﻪ اﺣﺴﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ رخ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﮐﺸﺪ و‬
‫ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﮑﺒﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪھﺎی دروﻏﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻻی ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻓﺮوش‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﺻﺪﻗﻪ دادن از ﻣﺎل ﺣﺮام‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﺪﻗﻪ دادن از ﻣﺎل ﺣﺮام را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس‪ ،‬إن اﷲ ﻃﻴﺐ ﻻ ﻳﻘﺒﻞ إﻻ ﻃﻴﺒﺎ‪ ،‬و�ن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ أمﺮ‬
‫� َ� ُّ� َها ٱ ُّلر ُس ُل ُ�ُوا ْ م َِن ٱ َّ َ‬
‫‪ٰٓ َ ﴿ :‬‬
‫ت‬ ‫لط ّيِ�ٰ ِ‬ ‫اﻤﻟﺆﻣﻨ� ﺑﻤﺎ أمﺮ ﺑﻪ اﻤﻟﺮﺳﻠ�‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬
‫َ‬
‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين‬ ‫ِيم‪] ﴾٥١‬اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪ .[٥١ :‬وﻗﺎل‪ٰٓ َ ﴿ :‬‬ ‫َ ۡ َُ ْ َٰ ً ّ َ َۡ َُ َ‬
‫ون َعل ‪ٞ‬‬‫وٱ�ملوا �ل ِحاۖ إ ِ ِ� بِما �عمل‬
‫َۡ ُ‬ ‫َُ ْ ُُ ْ‬
‫ت َما َر َزق�ٰ� ۡم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٧٢ :‬ﺛﻢ ذﻛﺮ اﻟﺮﺟﻞ ﻳﻄﻴﻞ اﻟﺴﻔﺮ‪،‬‬ ‫َ‬
‫َءامنوا �وا مِن َط ّيِ�ٰ ِ‬
‫أﺷﻌﺚ أﻏﱪ‪ ،‬ﻳﻤﺪ ﻳﺪﻳﻪ إﱃ اﻟﺴﲈء‪ :‬ﻳﺎ رب‪ ،‬ﻳﺎ رب‪ ،‬وﻣﻄﻌﻤﻪ ﺣﺮام‪ ،‬وﻣﴩﺑﻪ ﺣﺮام‪،‬‬
‫وﻣﻠﺒﺴﻪ ﺣﺮام‪ ،‬وﻏﺬي ﺑﺎﳊﺮام ﻓﺄﻧﻰ ﻳﺴﺘﺠﺎب ﻟﻪ« »ای ﻣﺮدم ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﭘﺎﮐﺴﺖ و ﺑﺠﺰ ﭘﺎک را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ھﻤﺎن ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن دﺳﺘﻮر‬
‫داده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان† ﺧﻮد دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪- :‬ای‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﻦ از روزی ﭘﺎک و ﺣﻼل ﺑﺨﻮرﯾﺪ وﮐﺮدار ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﻦ از ﮐﺮدار ﺷﻤﺎ‪ ،‬آ ﮔﺎھﻢ‪ ،-‬و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪- :‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫آوردهاﯾﺪ‪ ،‬از روزی ﭘﺎک و ﺣﻼﻟﯽ ﮐﻪ روزﯾﺘﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ ،-‬ﺳﭙﺲ از‬
‫ﮐﺴﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺳﻔﺮ را ﺑﺪرازا ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ژوﻟﯿﺪه ﻣﻮ وﮔﺮد آﻟﻮد‬
‫اﺳﺖ و دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺳﻮی آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﭘﺮوردﮔﺎرا‪،‬‬
‫ای ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺧﻮردﻧﯽ و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ و ﭘﻮﺷﺎک و ﻏﺬای او ﺣﺮام اﺳﺖ‪،‬‬
 ‫‪٥٥٧‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﺘﻈﺎر دارد ﮐﻪ دﻋﺎی وی ﻣﺴﺘﺠﺎب و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﮔﺮدد!! ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دﻋﺎی‬
‫ﮐﺴﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﻼل ﺧﻮار ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﺼﺪق ﺑﻌﺪل ﺗﻤﺮة‪ ،‬ﻣﻦ ﻛﺴﺐ ﻃﻴﺐ ‪ -‬وﻻ ﻳﻘﺒﻞ‬
‫اﷲ إﻻ اﻟﻄﻴﺐ ‪ -‬ﻓﺈن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻳﺘﻘﺒﻠﻬﺎ ﺑﻴﻤﻴﻨﻪ ﺛﻢ ﻳﺮ�ﻴﻬﺎ لﺼﺎﺣﺒﻬﺎ ﻛﻤﺎ ﻳﺮ�‬
‫أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠﻮه ﺣﻰﺘ ﺗ�ﻮن ﻣﺜﻞ اﺠﻟﺒﻞ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﺎﻧﺪازه ﺑﮫﺎی ﯾﮑﺪاﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ از‬
‫ﮐﺴﺐ ﺣﻼل ﺧﻮد اﺣﺴﺎن ﮐﻨﺪ ‪-‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻏﯿﺮ از ﺣﻼل را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ -‬ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬آن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن ﺻﺪﻗﻪ را ﺑﺮای ﺻﺎﺣﺒﺶ‬
‫ﭘﺮورش ﻣﯽدھﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﮐﺮه اﺳﺐ ﺧﻮد را ﻣﯽﭘﺮوراﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪ او‬
‫ھﻤﺴﻨﮓﮐﻮه ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬

‫آﯾﺎ زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از‪ ،‬ﻣﺎل ﺷﻮھﺮش اﺣﺴﺎن وﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪھﺪ؟‬

‫اﮔﺮ زن ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻮھﺮش راﺿﯽ و ﺧﺮﺳﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﺎل ﺷﻮھﺮش ﺻﺪﻗﻪ‬
‫و اﺣﺴﺎن ﺑﺪھﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ از رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺮﺳﻨﺪی ﺷﻮھﺮش آ ﮔﺎه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﺣﺮام اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ از ﻣﺎل ﺷﻮھﺮش ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪھﺪ‪ .‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»إذا أﻧﻔﻘﺖ اﻤﻟﺮأة ﻣﻦ ﻃﻌﺎم ﺑيﺘﻬﺎ ‪ -‬ﻏ� ﻣﻔﺴﺪة ‪ -‬ﺎﻛن ﻬﻟﺎ أﺟﺮﻫﺎ ﺑﻤﺎ أﻧﻔﻘﺖ‪ ،‬ولﺰوﺟﻬﺎ أﺟﺮه‬
‫ﺑﻤﺎ ﻛﺴﺐ‪ ،‬ولﻠﺨﺎزن ﻣﺜﻞ ذلﻚ‪ ،‬ﻻ ﻳﻨﻘﺺ ﺑﻌﻀﻬﻢ أﺟﺮ ﺑﻌﺾ ﺷيﺌﺎ« »ھﺮﮔﺎه زﻧﯽ از ﻃﻌﺎم‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺷﻮھﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن داد ‪-‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ اﺳﺮاف و اﻓﺴﺎد ﮐﻨﺪ‪ -‬او ﺛﻮاب و‬
‫ﭘﺎداش اﺣﺴﺎن ﺧﻮﯾﺶ را دارد و ﺷﻮھﺮش ﻧﯿﺰ ﻣﺰد و ﭘﺎداش ﮐﺴﺐ ﺧﻮد را ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و‬
‫ﺧﺎزن و ﻧﮕﮫﺒﺎن ﻣﺎل ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ھﯿﭽﮑﺪام از ﭘﺎداش ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﮐﺎھﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫و از اﺑﯽ اﻣﺎﻣﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ در ﺧﻄﺒﻪ ﺣﺠﻪ‬
‫اﻟﻮداع ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﻨﻔﻖ اﻤﻟﺮأة ﺷيﺌﺎ ﻣﻦ ﺑﻴﺖ زوﺟﻬﺎ إﻻ ﺑﺈذن زوﺟﻬﺎ ﻗﻴﻞ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪،‬‬
‫وﻻ اﻟﻄﻌﺎم؟ ﻗﺎل‪ :‬ذلﻚ أﻓﻀﻞ أمﻮاﻨﻟﺎ« »ﻧﺒﺎﯾﺪ زن از ﺧﺎﻧﻪ ﺷﻮھﺮش ﭼﯿﺰی ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ ﺷﻮھﺮش‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻃﻌﺎم را ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺒﺨﺸﺪ؟ او ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻃﻌﺎم ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻣﺎل ﻣﺎ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را »ﺣﺴﻦ» داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن اﻧﺪک و ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ از آن ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﺷﻮھﺮش‬
‫آن را ﺑﺪھﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٥٨‬‬

‫از اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ اﺑﯽﺑﮑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ھﻤﺴﺮم زﺑﯿﺮ ﻣﺮدی‬
‫اﺳﺖ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ و ﺧﺴﯿﺲ و ﻣﻦ ﮔﺎھﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﻧﻮاﯾﺎن ﺑﻪ در ﺧﺎﻧﻪﻣﺎن ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﺟﺎزه‬
‫وی از ﻣﺎل او ﭼﯿﺰی ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ‪ ،‬ﺣﺎل ﻣﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ارﺿﻲﺨ وﻻ ﺗﻮﻲﻋ ﻓﻴﻮﻲﻋ اﷲ ﻋﻠﻴﻚ« »ﺑﺨﺸﯿﺪن اﻣﻮال اﻧﺪک و ﻧﺎﭼﯿﺰ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد وﻟﯽ‬
‫ﭼﯿﺰی از ﻣﺎل وی ﺑﺮای ﺧﻮد ذﺧﯿﺮه ﻣﺴﺎز ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را از ﺗﻮ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬

‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ھﻤﻪ اﻣﻮال ﺧﻮد را ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن داد؟‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﮐﺎر‪ ،‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ھﻤﻪ داراﺋﯽ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را‪ ،‬ﺑﺒﺨﺸﺪ )ﺑﻪﮔﻔﺘﻪ ﻃﺒﺮی ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﯾﮑﺴﻮم داراﺋﯽ ﺧﻮد را ﺑﺒﺨﺸﺪ(‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن ﺑﺪھﯿﻢ‪ ،‬در آﻧﻮﻗﺖ ﻣﻦ ﻣﺎﻟﯽ‬
‫داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻦ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﭘﯿﺸﯽ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪام‪ ،‬اﻣﺮوز از او ﺳﺒﻘﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮم‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﺼﻒ ﻣﺎل ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮدم‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﭼﯿﺰی ﺑﺮای ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺎﻗﯽﮔﺬاﺷﺘﻪای؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺎﻧﺪازه آﻧﭽﻪ ﮐﻪ آوردهام‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ھﻤﻪ‬
‫داراﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ را آورد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﺮای ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪای؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮای آنھﺎ ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا را ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪام‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ھﺮﮔﺰ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ در ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﺒﻘﺖ ﮔﯿﺮم»‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را‬
‫»ﺗﺼﺤﯿﺢ» ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ داراﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن ﺑﺪھﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﻗﺎدر ﺑﻪ ﮐﺴﺐ و ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﻮده و ﺑﺪھﮑﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﺰد او ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻧﻔﻘﻪاش ﺑﺮوی واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮاﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪن ھﻤﻪ داراﺋﯽ ﻣﮑﺮوه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺎ در ﺧﺪﻣﺖ رﺳﻮل ﺧﺪاص ﺑﻮدﯾﻢﮐﻪ ﻣﺮدی ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ‬
‫ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ ﻃﻼ آورد‪ ،‬و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻦ آن را در ﻣﻌﺪﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪام‪ ،‬آن را ﺑﻌﻨﻮان‬
‫ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن از ﻣﻦ ﺑﮕﯿﺮ و ﻣﻦ ﻏﯿﺮ از آن ﭼﯿﺰی دﯾﮕﺮ ﻧﺪارم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از وی‬
‫روﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن ﻣﺮد ازﻃﺮف ﭼﭗ ﺑﺮوی ﺳﺮراه ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﺧﻮد را ﺗﮑﺮار‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ازوی روی ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن ﻣﺮد دﻧﺒﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽرﻓﺖ و‬
 ‫‪٥٥٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﺧﻮد را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را از ویﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺪور اﻧﺪاﺧﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺪان ﺷﺨﺺ اﺻﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﺮد او را ﻣﯽآزرد‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺠﺮوح ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎﻰﺗ‬
‫اﺣﺪ�ﻢ ﺑﻤﺎﻪﻟﻠﻛﻪ ﻳﺘﺼﺪقﺑﻪ ﺛﻢ �ﻠﺲ ﺑﻌﺪ ذﻟﮏ ﻳﺘﻜﻔﻒ اﻨﻟﺎس‪ .‬اﻧﻤﺎ الﺼﺪﻗﻪ ﻋﻦ ﻇﻬﺮ‬
‫ﻏ�« »ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ھﻤﻪ داراﺋﯽ ﺧﻮد را ﻣﯽآورد‪ ،‬و آن را ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و از ﻣﺮدم ﮔﺪاﺋﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ!! ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺻﺪﻗﻪ وﻗﺘﯽ ارزش واﻗﻌﯽ دارد‪ ،‬ﮐﻪ از‬
‫روی ﺑﯽﻧﯿﺎزی ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺸﺮط ﻣﺴﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‬
‫و در ﺳﻨﺪ آن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮ ذﻣﯽ و ﺣﺮﺑﯽ ﺻﺪﻗﻪ داد؟‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮ ذﻣﯽ و ﺣﺮﺑﯽ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪھﺪ و ﻣﺰد و ﭘﺎداش آن را ﺑﯿﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫�‬ ‫ام َ َ ٰ‬ ‫لط َع َ‬ ‫َُۡ ُ َ‬
‫ون ٱ َّ‬‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮوھﯽ را ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و�ط ِعم‬
‫ۡ ٗ ََ ٗ ََ‬
‫ُح ّبِهِۦ مِسكِينا و�تِيما وأسِ�ا‪] ﴾٨‬اﻹﻧﺴﺎن‪» .[٨ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻃﻌﺎم ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬در راه ﺧﺪا‪،‬‬
‫ً‬
‫َّ‬
‫ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن و ﯾﺘﯿﻤﺎن و اﺳﯿﺮان ﻣﯽدھﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ اﺳﯿﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﺣﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﴿�‬
‫َ ٰ ُ ۡ َ َ َ ُّ ُ‬ ‫ََۡ ُۡ ُ ُ‬ ‫َ ۡ َ ٰ ُ ُ َّ ُ َ َّ َ َ ۡ ُ َ ٰ ُ ُ‬
‫�وه ۡم‬ ‫جو�م ّمِن دِ� ِر�م أن �‬‫ِين ولم � ِر‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫و� ۡم � ٱ ّ‬
‫ِ‬ ‫�نهٮ�م ٱ� ع ِن ٱ�ِين لم ي�تِل‬
‫سط َ‬ ‫َ ُ ۡ ُ ٓ ْ َ ۡ ۡ َّ َّ َ ُ ُّ ۡ ۡ‬
‫�‪] ﴾٨‬اﻟﻤﻤﺘﺤﻨﺔ‪» .[٨ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را از اﺣﺴﺎن و‬ ‫ِب ٱل ُمق ِ ِ‬ ‫و�قسِطوا إِ� ِه ۚم إِن ٱ� �‬
‫ﻧﯿﮑﯽ و ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در راه دﯾﻦ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﺠﻨﮕﯿﺪهاﻧﺪ و ﺷﻤﺎ را از دﯾﺎرﺗﺎن‬
‫ﺑﯿﺮون ﻧﻨﻤﻮدهاﻧﺪ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺎدﻻن را دوﺳﺖ دارد«‪.‬‬
‫از اﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎدرم در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ھﻨﻮز ﻣﺸﺮک ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻦ‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺎدرم ﺑﺎ رﻏﺒﺖ ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺎ‬
‫وی ﺻﻠﻪ رﺣﻢ ﺑﺠﺎی آورم؟ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﺻ� أمﻚ« »آری ﺑﺎ ﻣﺎدرت ﺻﻠﻪ رﺣﻢ ﺑﺠﺎی‬
‫آور«‪.‬‬

‫ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن ﺑﺮ ﺣﯿﻮان‬

‫‪ -۱‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑيﻨﻤﺎ رﺟﻞ ﻳﻤﻰﺸ ﺑﻄﺮ�ﻖ‬
‫اﺷﺘﺪ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﻌﻄﺶ‪ ،‬ﻓﻮﺟﺪ ﺑﺮﺌا ﻓ�ل ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺮﺸب‪ ،‬ﺛﻢ ﺧﺮج‪ ،‬ﻓﺈذا ﻠﻛﺐ ﻳﻠﻬﺚ‬
‫اﻟﺮﺜى ﻣﻦ اﻟﻌﻄﺶ‪ ،‬ﻓﻘﺎل الﺮﺟﻞ‪ :‬ﻟﻘﺪ ﺑﻠﻎ ﻫﺬا الﻠﻜﺐ ﻣﻦ اﻟﻌﻄﺶ ﻣﺜﻞ اﺬﻟي ﺎﻛن‬
‫ﻗﺪ ﺑﻠﻎ ﻣ�‪ ،‬ﻓ�ل اﺒﻟﺮﺌ‪ ،‬ﻓﻤﻼ ﺧﻔﻪ ﻣﺎء‪ .‬ﺛﻢ أمﺴﻜﻪ ﺑﻔﻴﻪ ﺣﻰﺘ ر� ﻓﺴﻰﻘ الﻠﻜﺐ‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٦٠‬‬

‫ﻓﺸﻜﺮ اﷲ ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﻐﻔﺮ ﻪﻟ‪" .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬إن ﻨﻟﺎ ﻲﻓ اﺒﻟﻬﺎﺋﻢ أﺟﺮا؟ ﻓﻘﺎل‪" :‬ﻲﻓ ﻞﻛ‬
‫ﻛﺒﺪ رﻃﺒﺔ أﺟﺮ"«‪» .‬ﻣﺮد راھﮕﺬری ﮐﻪ ﺗﺸﻨﮕﯽ ﺑﺮ وی ﭼﯿﺮه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺎه آﺑﯽ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ از آن ﭘﺎﯾﯿﻦ رﻓﺖ و آب ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ ،‬در آﻧﻮﻗﺖ ﺳﮕﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﺷﺪت ﺗﺸﻨﮕﯽ زﺑﺎن ﺑﺮ ﺧﺎک ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪ‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺪان ﺳﮓ ھﻤﺎن اﻧﺪازه ﺗﺸﻨﮕﯽ‬
‫رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﭼﺎه رﻓﺖ و ﮐﻔﺶ ﺧﻮد‬
‫را از آب ﭘﺮ ﮔﺮد و آن را ﺑﻪ دھﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ازﭼﺎه ﺑﺎﻻ آﻣﺪ وﺳﮓ را ﺳﯿﺮاب ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﺎس آن ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﮔﻨﺎه وی را ﺑﯿﺎﻣﺮزﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ ﭼﮫﺎر ﭘﺎﯾﺎن ﻧﯿﺰ ﭘﺎداش دارد؟ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﯽ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ھﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪهای ﭘﺎداش دارد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺎز ھﻢ آن دو رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑيﻨﻤﺎ ﻠﻛﺐ ﻳﻄﻴﻒ ﺑﺮ�ﻴﺔ ﻗﺪ‬
‫ﺎﻛد ﻳﻘﺘﻠﻪ اﻟﻌﻄﺶ‪ ،‬إذ رأﺗﻪ ﺑﻲﻐ ﻣﻦ ﺑﻐﺎﻳﺎ ﺑ� اﺮﺳاﺋﻴﻞ ﻓ�ﻋﺖ مﻮﻗﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﻘﺖ ﻪﻟ‬
‫ﺑﻪ‪ ،‬ﻓﺴﻘﺘﻪ ﻓﻐﻔﺮ ﻬﻟﺎ ﺑﻪ« »در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺳﮕﯽ ازﺷﺪت ﺗﺸﻨﮕﯽ ﺑﻪ دور ﭼﺎه آﺑﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺸﺖ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺗﺸﻨﮕﯽ ھﻼک ﺷﻮد‪ ،‬زﻧﯽ ﺑﺪﮐﺎرهای از زﻧﺎن ﺑﺪﮐﺎره‬
‫ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ آن را دﯾﺪ‪ ،‬اوﮐﻔﺶ ﺧﻮد را ﺑﯿﺮون آورد وﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آن ﺳﮓ‬
‫را آب دھﺪ‪ ،‬او آن ﺳﮓ را آب داد‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﺎس آن او را آﻣﺮزﯾﺪ«‪.‬‬

‫ﺻﺪﻗﻪ ﺟﺎرﯾﻪ و اﺣﺴﺎن ھﻤﯿﺸﮕﯽ‬

‫اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻣﺎت اﻻ�ﺴﺎن اﻧﻘﻄﻊ ﻋﻤﻠﻪ‬
‫إﻻ ﻣﻦ ﺛﻼﺛﺔ‪ ،‬ﺻﺪﻗﺔ ﺟﺎر�ﺔ‪ ،‬أو ﻋﻠﻢ ﻳنﺘﻔﻊ ﺑﻪ‪ ،‬أو وﺪﻟ ﺻﺎﻟﺢ ﻳﺪﻋﻮ ﻪﻟ« »ھﺮﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﻣﺮد‪،‬‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ او ﺑﺎ ﻋﻤﻞ وﮐﺎرش ﮔﺴﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ از ﺳﻪ ﭼﯿﺰﯾﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪش ﺑﺎ آنھﺎ ﮔﺴﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ :‬ﺻﺪﻗﻪ ﺟﺎرﯾﻪ و اﺣﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﺟﺮﯾﺎن دارد ﻣﺜﻞ ﮐﺎرھﺎی ﺧﯿﺮﯾﻪ ﻋﺎم‬
‫اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ‪ ،‬ﯾﺎ داﻧﺸﯽﮐﻪ ﺑﺪان ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﻮد و ﺑﮫﺮه رﺳﺎﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺢ و‬
‫درﺳﺘﮑﺎری ﮐﻪ ﺑﺮای او دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﺳﭙﺎسﮔﺰاری در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و اﺣﺴﺎن دﯾﮕﺮان و ﺟﺒﺮان ﮐﺮدن آن‬

‫‪ -۱‬اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ اﺳﺘﻌﺎذ ﺑﺎﷲ ﻓﺄﻋﻴﺬوه‪ ،‬وﻣﻦ ﺳﺄﻟ�ﻢ ﺑﺎﷲ ﻓﺄﻋﻄﻮه وﻣﻦ‬
 ‫‪٥٦١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫اﺳﺘﺠﺎر ﺑﺎﷲ ﻓﺄﺟ�وه‪ ،‬وﻣﻦ أﻰﺗ إﻴﻟ�ﻢ ﻣﻌﺮوﻓﺎ ﻓﺎﻜﻓﺌﻮه‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ ﺠﺗﺪوا‪ ،‬ﻓﺎدﻋﻮا ﻪﻟ‬
‫ﺣﻰﺘ ﺗﻌﻠﻤﻮا أن ﻗﺪ ﺎﻛﻓﺄﺗﻤﻮه« »اﮔﺮﮐﺴﯽ در راه ﺧﺪا از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وی ﭘﻨﺎه‬
‫دھﯿﺪ‪ ،‬او را ﭘﻨﺎه دھﯿﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺮا ﺑﺨﺪا ﭼﯿﺰی ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪھﯿﺪ او را ﻣﺤﺮوم‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬وﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ ﺗﺮا ﺑﺨﺪا ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻨﺎه دھﯿﺪ‪ ،‬او را ﭘﻨﺎه دھﯿﺪ و ﮐﻤﮑﺶ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﺣﻖ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮد ﺑﺎ او ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﮑﯽ او را‬
‫ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﯿﺰی ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺟﺒﺮان ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮای او دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ او را ﺟﺒﺮان و ﺗﻼﻓﯽ ﻧﻤﻮدهاﯾﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺣﻤﺪ از اﺷﻌﺚ رواﯾﺖ ﮐﺮده و راوﯾﺎﻧﺶ ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ �ﺸﻜﺮ اﷲ ﻣﻦ ﻻ �ﺸﻜﺮ اﻨﻟﺎس« »ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺳﭙﺎس ﻣﺮدم را ﺑﺠﺎی‬
‫ﻧﯿﺎورد‪ ،‬ﺳﭙﺎس ﺧﺪا را ﻧﯿﺰ ﺑﺠﺎی ﻧﻤﯽآورد«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺗﺮﻣﺬی از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺻﻨﻊ ﻣﻌﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻟﻔﺎﻋﻠﻪ‪ :‬ﺟﺰاك اﷲ ﺧ�ا ﻓﻘﺪ‬
‫أﺑﻠﻎ ﻲﻓ اﺜﻟﻨﺎء« »اﮔﺮ ﺑﺎﮐﺴﯽ ﻧﯿﮑﯽ ﺷﺪ و او ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎداش‬
‫ﺧﯿﺮت دھﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او ﺛﻨﺎی ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺠﺎی آورده اﺳﺖ و در ﻣﺪح او ﺑﻄﻮر‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻗﺪام ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺒﺤﺚ زﮐﺎت از ﮐﺘﺎب ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬
‫ﺧﺪا را ﺑﺮ اﺗﻤﺎم آن ﺳﭙﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ و اﺗﻤﺎم ھﻤﻪ ﻓﺼﻮل را از درﮔﺎه او ﺧﻮاﺳﺘﺎرم اﯾﻨﮏ‬
‫ﺑﺮای اﺗﻤﺎم ﻓﺎﯾﺪه‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ زﮐﺎت ﻣﺴﺘﻐﻼت و ﻣﺸﺎﻏﻞ دوﻟﺘﯽ و ﻏﯿﺮ دوﻟﺘﯽ و ﻣﺒﺤﺚ زﮐﺎت‬
‫و ﻣﺎﻟﯿﺎت را ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر از ﮐﺘﺎب »ﻓﻘﻪ اﻟﺰﮐﺎة« ﺗﺎﻟﯿﻒ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ دﮐﺘﺮ ﯾﻮﺳﻒ ﻗﺮﺿﺎوی را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﻣﯽﻧﮕﺎرم‪ .‬و درﯾﻐﻢ آﻣﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن‬
‫را از آن ﺑﯽﺑﮫﺮه ﺳﺎزم‪ :‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫زﮐﺎت ﻣﺴﺘﻐﻼت‬
‫ﻣﺴﺘﻐﻼت اﻣﻮاﻟﯽ را ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ از اﺻﻞ آنھﺎ زﮐﺎت واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰو اﻣﻮال ﺗﺠﺎرﺗﯽ‬
‫ﻧﺒﻮده و ﺑﻌﻨﻮان ﺗﺠﺎرت ﻧﮕﮫﺪاری ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻤﻨﻈﻮر اﻓﺰاﯾﺶ درآﻣﺪ ﻧﮕﮫﺪاری و‬
‫ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪهاﻧﺪ و از راه اﺟﺎره و ﮐﺮاﯾﻪ دادن‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺮوش ﻣﺤﺼﻮﻻت و ﻓﺮاوردهھﺎی آنھﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﺳﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪای ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن آن اﻣﻮال ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنھﺎ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٦٢‬‬

‫آﭘﺎرﺗﻤﺎنھﺎی اﺟﺎرهای و ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن و ﻣﺎﺷﯿﻦ آﻻت ﺗﻮﻟﯿﺪی و ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ و ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ و‬

‫وﺳﺎﯾﻞ و اﺑﺰار و زﯾﻨﺖ آﻻت ﮐﺮاﯾﻪای‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﻣﺮوز ﻣﺴﺘﻐﻼت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮای ﺧﺎﻧﻪ و دﮐﺎن‬
‫وﮐﺎرواﻧﺴﺮا و اﻣﺜﺎل آن ﮐﻪ ﮐﺮاﯾﻪ داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺮاد ﻣﺎ ﻋﺎم‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮق ﺑﯿﻦ اﻣﻮال ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﻣﺴﺘﻐﻼت آﻧﺴﺖﮐﻪ ﺳﻮد و ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻣﻮال ﺗﺠﺎرﺗﯽ ازداد و‬
‫ﺳﺘﺪ و ﺗﺤﻮﯾﻞ و ﺗﺤﻮل اﺻﻞ آن اﻣﻮال وﮐﺎﻻھﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد وﮐﺎﻻھﺎ دﺳﺖ ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﺴﺘﻐﻼت اﺻﻞ اﻣﻮال ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ و ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﺳﻮد آﻧﮫﺎ‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان در آﻣﺪ‬
‫دﺳﺖ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺴﺘﻐﻼت ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﻢ و ﺷﺎﯾﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ اﻣﺮوز اﻣﻮاﻟﯽﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊ درآﻣﺪ‬
‫ﺳﺮﺷﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺴﺘﻐﻼت ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮاواﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫آﭘﺎرﺗﻤﺎنھﺎ و ﻋﻤﺎرات ﺑﺰرگ و آﺳﻤﺎن ﺧﺮاشھﺎ‪،‬ﮐﻪ ﺑﺮای اﺟﺎره و ﺑﮫﺮهدھﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ وﮐﺎرﺧﺎﻧﺠﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪی و ﻣﺎﺷﯿﻦ آﻻت ﮐﺮاﯾﻪای و ﻣﺎﺷﯿﻦھﺎ و ھﻮاﭘﯿﻤﺎھﺎ و‬
‫ﮐﺸﺘﯽھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﻣﺴﺎﻓﺮان وﮐﺎﻻھﺎ‪ ،‬ﺑﮑﺎر ﻣﯽروﻧﺪ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺛﺎﺑﺖ و ﺷﺒﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮای ﺻﺎﺣﺒﺎن آنھﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ درآﻣﺪ ﺳﺮﺷﺎر ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻓﻘﮫﺎی اﺳﻼﻣﯽ درﺑﺎره زﮐﺎت ﻣﺴﺘﻐﻼت ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ‪ .‬ﻓﻘﮫﺎء در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ‬
‫دو ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮔﺮوه اول‪ :‬اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻣﻮال زﮐﻮی وﺳﯿﻠﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﯿﻦ‬
‫ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺴﺘﻐﻼت و اﻣﻮال ﮐﺮاﯾﻪای‪ ،‬اﻣﻮال زﮐﻮی ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﻓﻘﮫﺎی‬
‫ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻃﯽ ادوار ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬رای ﺑﻪ وﺟﻮب زﮐﺎت در آنھﺎ را ﻧﺪادهاﻧﺪ و ﺑﺼﺮاﺣﺖ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ و اﺑﺰار ﺣﺮﻓﻪ و ﮐﺴﺐ و ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺳﻮاری و اﺳﺒﺎب و‬
‫اﺛﺎث ﻣﻨﺰل‪ ،‬زﮐﺎت واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ رای اﯾﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬از ﮐﺎرﺧﺎﻧﺠﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪی و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنھﺎی ﺑﺰرگ و آﭘﺎرﺗﻤﺎنھﺎ و آﺳﻤﺎن ﺧﺮاشھﺎ و ﻣﺎﺷﯿﻦھﺎی ﮐﺮاﯾﻪای و ھﻮاﭘﯿﻤﺎھﺎ‬
‫وﮐﺸﺘﯽھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﮐﺎﻻ و ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬زﮐﺎت واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ درآﻣﺪ‬
‫آنھﺎ ﻓﺮاوان و ﺳﺮﺷﺎر ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ!!‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ در آﻣﺪ آنھﺎ‪ ،‬وﺻﻮل و ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺮ آن ﺑﮕﺬرد‪ ،‬ﺣﮑﻢ زﮐﺎت ﻧﻘﺪﯾﻦ دارد و ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﻣﺪون آن ﺑﺮ آنھﺎ ﺟﺎری ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و اﮔﺮ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺎل ﺣﺪ ﻧﺼﺎب ﯾﺎ آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻧﺼﺎب را‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﭼﯿﺰی ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺒﺎن آنھﺎ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ!!‪ .‬اﯾﻦ رای از ﻗﺪﯾﻢ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده و ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﻠﻒ ﺑﺪان رای دادهاﻧﺪ‪ .‬و اﺑﻦ ﺣﺰم اﻧﺪﻟﺴﯽ و ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ و ﺻﺪﯾﻖ‬
 ‫‪٥٦٣‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﺣﺴﻦ ﺧﺎن آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ از ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﻣﯿﻮهﺟﺎت و‬

‫ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت زﮐﺎت واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ!!‪.‬‬
‫ﮔﺮوه دوم‪ :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ازھﻤﻪ ﻣﺴﺘﻐﻼت زﮐﺎت داده ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺎﻟﮑﯽھﺎ و‬
‫ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ و ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﯿﻌﻪ زﯾﺪﯾﻪ و ﺑﻌﻀﯽ از اﺳﺘﺎدان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮزھﺮه و ﻋﺒﺪاﻟﻮھﺎب‬
‫ﺧﻼف و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ رای را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ‪-‬دﮐﺘﺮ ﯾﻮﺳﻒ ﻗﺮﺿﺎوی‪-‬‬
‫ﺑﺪﻻﯾﻞ زﯾﺮاﯾﻦ رای را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮم‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ھﺮﻣﺎﻟﯽ ﺣﻘﯽ ﯾﺎ زﮐﺎت ﯾﺎ ﺻﺪﻗﻪای واﺟﺐ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬وٱ َّ� َ‬
‫ِين ِ�ٓ‬
‫ُ ۡ ۡ َ ۡ َٰ ۡ َ َ َ ٗ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ ّ ‪ُ ۡ َّ ٞ‬‬
‫أم�ٰل ِ ِهم حق معلوم‪] ﴾٢٤‬اﻟﻤﻌﺎرج‪﴿ .[٢٤ :‬خذ مِن أم�ل ِ ِهم صدقة﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ .[١٠٣ :‬و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ادوا ز�ة امﻮاﻟ�ﻢ«‪ ،‬در اﯾﻦ ﻧﺼﻮصﮐﻠﻤﻪ ﻣﺎل ﺑﻄﻮر‬
‫ﻣﻄﻠﻖ و ﺑﺪون ﻓﺮق ﻣﯿﺎن اﻣﻮال‪ ،‬ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﻠﻤﻪ اﻣﻮال‬
‫ﻋﺎم و ﻣﻔﮫﻮم ﻓﺮاﮔﯿﺮ دارد‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺨﻮاھﻨﺪ آن را ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺑﺪھﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دﻟﯿﻞ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﻠﺖ وﺟﻮب زﮐﺎت در اﻣﻮال‪ ،‬ﻧﻤﻮ و اﻓﺰاﯾﺶ و ﺑﮫﺮهدھﯽ آنھﺎ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻘﮫﺎء ﮔﻔﺘﻪ و در ﻗﯿﺎس ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﮐﺜﺮﯾﺖ ﻗﺮﯾﺐ ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻓﻘﮫﺎء‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺜﻨﺎی ﻋﺪه اﻧﺪﮐﯽ از ﻇﺎھﺮﯾﻪ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﺷﯿﻌﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺷﺨﺼﯽ و ﻟﺒﺎس ﺷﺨﺼﯽ و زﯾﻨﺖ آﻻت و ﺟﻮاھﺮات ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ و‬
‫وﺳﺎﯾﻞ ﮐﺎر و ﮐﺴﺐ و اﺳﺒﺎن ﺟﮫﺎد و اﺷﺘﺮان و ﮔﺎوان ﮐﻪ از آنھﺎ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪،‬‬
‫زﮐﺎت را از آنھﺎ واﺟﺐ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن آنھﺎ ﺑﺮای اﻓﺰاﯾﺶ درآﻣﺪ و ﺑﮫﺮهدھﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻋﻠﺖ وﺟﻮب زﮐﺎت ﺑﮫﺮهدھﯽ و ﻧﻤﻮ ﻣﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﺮﺟﺎ اﯾﻦ ﻋﻠﺖ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮب زﮐﺎت ﻧﯿﺰ وﺟﻮد ﺧﻮاھﺪ داﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﺮﻋﮑﺲ ﻧﯿﺰ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺣﮑﻤﺖ ﺗﺸﺮﯾﻊ زﮐﺎت ﮐﻪ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻔﺲ و ﺗﻄﮫﯿﺮ و ﭘﺎک ﺳﺎزی ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫ﻣﺎل از ﺑﯿﻤﺎریھﺎی روﺣﯽ ﺑﺨﻞ و ﺣﺴﺪ اﺳﺖ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﻤﮏ و ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان و ﺳﮫﯿﻢ ﺑﻮدن در ﺣﻤﺎﯾﺖ از دﯾﻦ و دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ و ﮐﻤﮏ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر‬
‫دﻋﻮت اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﻮال‪ ،‬اﺣﺘﯿﺎط ﮐﺮده و‬
‫روح و ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺰﮐﯿﻪ و ﺗﻄﮫﯿﺮ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﻓﻘﺮاء و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان و دﯾﻦ و‬
‫دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت را در ھﻤﻪ اﻣﻮال واﺟﺐ‬
‫ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﺮﺿﯿﺖ ﭘﺮداﺧﺖ ﯾﮏ دھﻢ از ﻣﺤﺼﻮﻻت زﻣﯿﻦ‪ ،‬از‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٦٤‬‬

‫ﻧﻈﺮ دﻻﻟﺖ ﻋﻘﻠﯽ ﺑﺪان ﻋﻠﺖ اﺳﺖﮐﻪ ازوﺟﻮد ﻧﻌﻤﺖ ﺧﺪا ﺳﭙﺎس ﺑﻌﻤﻞ آﯾﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﻗﺎدر ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ و اﻧﺠﺎم ﻓﺮاﯾﺾ و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺧﻮﯾﺶﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫اﻣﻮال‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﺑﯿﻤﺎریھﺎی ﺑﺨﻞ و ﺣﺴﺪ و ﻃﻤﻊ وﮔﻨﺎه ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦﮐﺎر‬
‫ﺷﺮﻋﺎ و ﻋﻘﻼ ﻻزم اﺳﺖ‪» .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ«‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖﮐﻪ ﺷﺮﻋﺎ و ﻋﻘﻼ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهھﺎ‪،‬‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت از ﺑﯿﻤﺎری ﺑﺨﻞ و ﻃﻤﻊ وﮔﻨﺎه ﭘﺎک ﺳﺎزﻧﺪ وﻟﯽ ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫ﮐﺎرﺧﺎﻧﺠﺎت ﺑﺰرگ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنھﺎ و آﭘﺎرﺗﻤﺎنھﺎ و آﺳﻤﺎنﺧﺮاشھﺎ و ﮐﺸﺘﯽھﺎ و ھﻮاﭘﯿﻤﺎھﺎ‬
‫و ﻣﺎﺷﯿﻦھﺎ و اﻣﺜﺎل آن ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻓﺮاوردهھﺎی داﻣﯽ و ﮐﺸﺎورزی و ﺑﺎﻏﺎت‬
‫ً‬
‫درآﻣﺪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮﻋﺎ و ﻋﻘﻼ ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ زﺣﻤﺎت ﮐﻤﺘﺮی‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ؟!!‪.‬‬

‫ﻧﻘﺪ دﻻﯾﻞ ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ زﮐﺎت ﻣﺴﺘﻐﻼت را واﺟﺐ ﻧﻤﯿﺪاﻧﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -۱‬آﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ از ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ زﮐﺎتﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از آنھﺎ‬
‫زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺟﻮاب ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ :‬ﻋﺪم ﺗﺼﺮﯾﺢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪﮔﺮﻓﺘﻦ زﮐﺎت‬
‫از ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﻋﺪم وﺟﻮب آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﻨﮫﺎ از اﻣﻮال ﻧﺎﻣﯿﻪای‬
‫ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺮﺑﯽ آن روز‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮ و ﮔﺎو و‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ و ﺧﺮﻣﺎ و ﻣﻮﯾﺰ و ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﻧﻘﺮهای‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﻗﯿﺎس ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﻮال‪ ،‬زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از آنھﺎ اﺳﻢ‬
‫ﻧﺒﺮده اﺳﺖ ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻔﮫﻮم ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﻧﺼﻮص ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﺮده و ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺟﻮب و ﻋﻠﺖ ﻓﺮﺿﯿﺖ زﮐﺎت را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ در »اﻟﺮﺳﺎﻟﻪ« درﺑﺎره زﮐﺎت ﻃﻼ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﮐﺎت‬
‫ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﻧﻘﺮهای را ﻓﺮض ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻌﺪ ازﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺷﻤﺶ ﻃﻼ ﻧﯿﺰ‬
‫زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪاﻧﺎن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ آن را ﻧﺪﯾﺪهاﯾﻢ و ﯾﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ از روی ﻗﯿﺎس اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺮدم ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم و ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ﻃﻼ را ﻧﯿﺰ ھﻤﭽﻮن ﻧﻘﺮه ﻣﯽاﻧﺪوﺧﺘﻨﺪ و در داد و ﺳﺘﺪ ﺑﻌﻨﻮان ﺑﮫﺎی ﮐﺎﻻ آن را ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪» .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ»‪.‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ در اﯾﻨﺒﺎره از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﺳﯿﺪه و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ آن را ﻧﺪﯾﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﻋﻤﻞﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٥٦٥‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫ﻗﺎﺿﯽ ﻓﻘﯿﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺑﻦ اﻟﻌﺮﺑﯽ در ﺷﺮح ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻼت و‬
‫داد و ﺳﺘﺪ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﻧﻘﺮهای ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﺮه و ﺣﺪﻧﺼﺎب زﮐﺎت و ﻣﻘﺪار‬
‫زﮐﺎت آن را ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و از ﻃﻼ و اﻣﺜﺎل آن ﻧﺎﻣﯽ ﻧﺒﺮده اﺳﺖ ﭼﻪ آنھﺎ را ﺑﻪ ﻗﯿﺎس‬
‫ﺑﺮ ﻧﻘﺮه ﻣﯽﺗﻮان ﻓﮫﻤﯿﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻧﺺ ﺻﺮﯾﺤﯽ درﺑﺎره وﺟﻮب زﮐﺎت از ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪،‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ از ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ زﮐﺎت واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺠﺰ‬
‫ﻋﻠﻤﺎی ﻇﺎھﺮﯾﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ وﺟﻮب زﮐﺎت از ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و ﻇﺎھﺮﯾﻪ‬
‫ھﻤﻮاره ﺑﺪﻧﺒﺎل ﺷﺒﮫﻪھﺎی ﺑﯽاﺳﺎس و ﺳﺴﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺟﺎی ﺧﻮد ﺑﺪانھﺎ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫دادهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﻗﯿﻤﺖ اﺳﺐھﺎ ﺳﺮ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻟﻎ ھﻨﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽزﻧﺪ‪،‬‬
‫دﺳﺘﻮر داد از آنھﺎ ﻧﯿﺰ زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻧﯿﺰ از رای ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﭘﯿﺮوی ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ »ﺳﺎﺋﻤﻪ» ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮای اﻓﺰاﯾﺶ در آﻣﺪ و ﺑﮫﺮهدھﯽ و زادو‬
‫وﻟﺪ ﻧﮕﮫﺪاری ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫د‪ -‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﺑﺮ ﻓﺮاوردهھﺎی ﮐﺸﺎورزی و ﻣﯿﻮهھﺎ‪ ،‬زﮐﺎت ﻋﺴﻞ را ﻧﯿﺰ‬
‫َ َّ ٓ‬
‫واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﺑﺮ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﮫﻮ ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮآﯾﮥ‪﴿ :‬ومِما‬
‫َ ۡ َۡ َ ُ ّ َۡ‬
‫أخ َرجنا ل�م م َِن ٱ� �‬
‫�ض﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[٢٦٧ :‬زﮐﺎت ھﻤﻪ ﻓﻠﺰات را ﻧﯿﺰ ﻓﺮض و واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪ‬‫ِ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھـ‪ -‬زھﺮی و ﺣﺴﻦ و اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ از ھﻤﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از درﯾﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﮔﺮدد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻟﻮﻟﻮ‬
‫و ﻋﻨﺒﺮ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﺑﺮ »رﮐﺎز» و »ﻣﻌﺎدن« ﺧﻤﺲ را واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫و‪ -‬ھﻤﻪ ﻣﺬاھﺐ ﻓﻘﮫﯽ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺘﻌﺪد زﮐﺎت ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﻋﻤﻞﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ‪ :‬ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ را از ﺧﺮﻣﺎ و ﻣﻮﯾﺰ و ﮔﻨﺪم و‬
‫ﺟﻮ‪ ...‬ﺑﺪھﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ از ﻗﻮت و ﺧﻮراک ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان زﮐﺎت ﻓﻄﺮﯾﻪ داد و‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﺑﺮ ﻗﻮتھﺎی ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪای ﮐﻪ درﺣﺪﯾﺚ زﮐﺎت ذﮐﺮ و ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫از ھﻤﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﻮت واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﺪھﻢ آن را زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬و اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ از ﻓﻘﮫﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺴﺘﻐﻼت زﮐﺎت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در ﺟﻮاب ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ ﻣﺴﺘﻐﻼت ﮐﻪ اﻣﺮوز وﺟﻮد دارد‬
‫در زﻣﺎنھﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﺎ ﻓﻘﮫﺎء را درﺑﺎره ﺣﮑﻢ آنھﺎ ﺑﻪ اﺟﺘﮫﺎد و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٦٦‬‬

‫اﺳﺘﻨﺒﺎط و ادارد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان از اﻗﻮال ﻓﻘﮫﺎء‪ ،‬اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮد ﮐﻪ زﮐﺎت‬
‫آنھﺎ ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه از ﺧﻮد آنھﺎ ﯾﺎ از درآﻣﺪ آنھﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻋﻠﻤﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺷﺨﺼﯽ و آﻻت و اﺑﺰارﮐﺎر وﮐﺴﺐ از زﮐﺎت‬
‫ﻣﻌﺎف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد وﻟﯽ‬
‫ﻣﺴﺘﻐﻼت ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ و ﻏﯿﺮ آن ﮐﻪ ﺑﻤﻨﻈﻮر اﻓﺰاﯾﺶ درآﻣﺪ و ﺑﮫﺮهﮔﯿﺮی ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنھﺎی ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﺰار و آﻻت ﮐﺴﺐ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﯿﺸﻪ و اره و اﻣﺜﺎل آن ﻏﯿﺮ از ﻣﺎﺷﯿﻦھﺎ و دﺳﺘﮕﺎهھﺎ و ﮐﺎرﺧﺎﻧﺠﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﺪرﯾﺞ درآﻣﺪ ﺳﺮﺷﺎری از آنھﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﻪ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ‬
‫ﺑﻮﺟﻮد آورده و ﭼﮫﺮه زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎی اﻣﺮوز را دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺳﻮاری ﻏﯿﺮ از ﻣﺎﺷﯿﻦھﺎی ﺳﻮاری و ﺑﺎری و ھﻮاﭘﯿﻤﺎھﺎ وﮐﺸﺘﯽھﺎی ﺑﺰرگﮐﻮه‬
‫ﭘﯿﮑﺮ اﺳﺖ و اﺛﺎث و اﺳﺒﺎب ﻣﻨﺰل ﻏﯿﺮ از ﻓﺮش و وﺳﺎﯾﻞ و اﺑﺰاری اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻤﻨﻈﻮر‬
‫اﺟﺎره دادن ﻧﮕﮫﺪاری ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﺨﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬از ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺷﺨﺼﯽ و اﺑﺰارﮐﺎر و وﺳﺎﯾﻞ اﯾﺎب و ذھﺎب ﺷﺨﺺ زﮐﺎت واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎل ﺑﮫﺮه ده و ﺳﻮدآور و دارای رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﺑﻮده و زاﯾﺪ ﺑﺮ‬
‫اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت اﺻﻠﯽ و ﺿﺮوری ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ از آن زﮐﺎت واﺟﺐ ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﺳﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﺑﺲ دﻗﯿﻖ و ﭘﺮﻣﺤﺘﻮی وﻟﯽ دﯾﮕﺮان از آن‪ ،‬اﺳﺘﻨﺒﺎط درﺳﺘﯽ‬
‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﺑﺮ ﭼﻪ ﻣﺒﻨﺎﺋﯽ زﮐﺎت آﭘﺎرﺗﻤﺎنھﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنھﺎی اﺟﺎرهای و ﮐﺎرﺧﺎﻧﺠﺎت و‬

‫اﻣﺜﺎل آن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﻮال زﮐﻮی دو ﻧﻮﻋﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﻣﻮاﻟﯽﮐﻪ ھﺮ ﺳﺎل از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و ﺳﻮد آنھﺎ زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت و‬
‫ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﮐﻪ ‪ %۵/۲‬زﮐﺎت از آنھﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﻣﻮاﻟﯽﮐﻪ ﻓﻘﻂ از ﺳﻮد و ﺑﮫﺮه آنھﺎ زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﯾﮏﺳﺎل‬
‫ﺑﺮ آنھﺎ ﺑﮕﺬرد‪ ،‬ﺧﻮاه ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬زﻣﯿﻦھﺎی زراﻋﺘﯽ ﯾﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‬
‫ﻏﯿﺮﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬زﻧﺒﻮر ﻋﺴﻞ‪ .‬از اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻣﻮاای ‪ % ١٠‬ﯾﺎ ‪ %٥‬زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬درﺑﺎره اﺧﺬ زﮐﺎت از ﻣﺴﺘﻐﻼت ﺑﺮﻣﺒﻨﺎی ﻧﻮع اول ﯾﺎ ﻧﻮع دوم اﻣﻮال‪ ،‬ﺑﯿﻦ‬
‫ﻋﻠﻤﺎء و ﻓﻘﮫﺎء اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪٥٦٧‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫‪ -۱‬ﮔﺮوه اول‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از ﻧﻈﺮ اﺧﺬ زﮐﺎت ﻣﺴﺘﻐﻼت ﺣﮑﻢ ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮ ﺳﺎل ﺑﺎﯾﺪﮐﻞ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻠﻪ از آن را ارزﯾﺎﺑﯽﮐﻨﻨﺪ و از آن‬
‫‪ %۲/۵‬زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﮔﺮوھﯽ از ﻓﻘﮫﺎی اھﻞ ﺳﻨﺖ و ﺗﺸﯿﻊ‪ ،‬اﯾﻦ رای را‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ ﺣﻨﺒﻠﯽ و اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ درﮐﺘﺎب »ﺑﺪاﯾﻊا اﻟﻔﻮاﺋﺪ» و‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب »اﻟﺒﺤﺮ اﻟﺰﺧﺎر» و »ﻣﺘﻦ اﻻزھﺎر« از ﻓﻘﮫﺎی ﺷﯿﻌﻪ زﯾﺪﯾﻪ‪ .‬و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ و ﺻﺪﯾﻖ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﺪﻻﯾﻠﯽ اﯾﻦ رای را رد ﮐﺮدهاﻧﺪ و دﮐﺘﺮ‬
‫ﻗﺮﺿﺎوی دﻻﯾﻞ ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ و ﺻﺪﯾﻖ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﺧﻮد ﻣﺴﺘﻐﻼت را از ﻧﻮ ع اول اﻣﻮال ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻧﻘﻞ ھﻤﻪ ﺳﺨﻨﺎن وی از ﺣﻮﺻﻠﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺧﺎرج اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﮔﺮوه دوم‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ھﺮﺳﺎل ﺑﺎﯾﺪ زﮐﺎت را از ﺑﮫﺮه و درآﻣﺪ ﻣﺴﺘﻐﻼت ﮔﺮﻓﺖ ﻧﻪ‬
‫از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ آنھﺎ‪ .‬اﯾﻦ رای از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺑﻌﻀﯽ از ﻓﻘﮫﺎی ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان از رای ﮔﺮوھﯽ از اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ را‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎط و اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﺮد از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﻣﻌﺎوﯾﻪ و »اﻟﻨﺎﺻﺮ»‬
‫و »اﻟﺒﺎﻗﺮ» و »داود» از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن زﯾﺪﯾﻪ و ﻋﻤﺮ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و‬
‫زھﺮی و ﻣﮑﺤﻮل و اوزاﻋﯽ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آراء آﻧﺎن ﺑﺎﯾﺪ از ﺑﮫﺮه و درآﻣﺪ ﻣﺴﺘﻐﻼت‬
‫‪ %۲/۵‬زﮐﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻮزھﺮه و ﻋﺒﺪاﻟﻮھﺎب ﺧﻼف و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺣﺴﻦ‪،‬‬
‫از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺼﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ از درآﻣﺪ و ﺑﮫﺮه ﻣﺴﺘﻐﻼت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫وﻟﯽ ﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی زﮐﺎت اﻣﻮال ﺗﺠﺎرﺗﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی زﮐﺎت ﻣﺰروﻋﺎت و ﻣﯿﻮهھﺎ‪،‬‬
‫از درآﻣﺪ ﻣﺴﺘﻐﻼت ‪ %۱۰‬ﯾﺎ ‪ %٥‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦﮐﺎر ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان‬
‫زﺣﻤﺎت و ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ھﺰﯾﻨﻪھﺎی آنھﺎ دارد‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻗﺮﺿﺎوی ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ رای را‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ازآن دﻓﺎع ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ‪ .‬ﻣﺴﺘﻐﻼت از ﺑﺎﺑﺖ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﺗﺎﺑﻊ‬
‫»ﻧﻘﺪﯾﻦ ‪ -‬ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه» اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ھﺮ وﻗﺖ درآﻣﺪ آنھﺎ ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب ﻃﻼ و‬
‫ﻧﻘﺮه رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از آن زﮐﺎت ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد و ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪت آن ھﻢ ﯾﮑﺴﺎل‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﯾﮑﻤﺎه‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع درآﻣﺪ ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ را روﯾﮫﻢ ﺣﺴﺎب ﮐﺮده و ﻣﺠﻤﻮع‬
‫ھﺰﯾﻨﻪھﺎ و وامھﺎ و ﻣﺎﻟﯿﺎت و ﻣﺰد ﮐﺎرﮔﺮان و اﻣﺜﺎل آن را از آن ﮐﺴﺮ ﻧﻤﻮده و از‬
‫ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه درآﻣﺪ ﺻﺎﻓﯽ آن‪ ،‬زﮐﺎت ﺑﺪھﺪ‪ .‬در ﺿﻤﻦ ﺣﺪاﻗﻞ ﮐﻔﺎﯾﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﻣﺴﺘﻐﻼت و ﺧﺎﻧﻮاده او ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ازﮐﻞ درآﻣﺪ ﮐﺴﺮ ﮔﺮدد و از زﮐﺎت ﻣﻌﺎف ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬

‫زﮐﺎت درآﻣﺪ ﻣﺸﺎﻏﻞ رﺳﻤﯽ و ﮐﺎرھﺎی آزاد‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٦٨‬‬

‫ﻣﺸﺎﻏﻞ و ﮐﺎرھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊ درآﻣﺪ اﺷﺨﺎص واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دو ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻧﻮع اول‪ ،‬ﮐﺎر ﻓﮑﺮی و ﺟﺴﻤﯽﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ آن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫اﯾﻨﮑﻪ در اﺳﺘﺨﺪام دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت درآﻣﺪ او از راه ﺣﺮﻓﻪ و‬
‫ﭘﯿﺸﻪاش‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﭘﺰﺷﮑﯽ‪ ،‬ﻣﮫﻨﺪﺳﯽ‪ ،‬وﮐﺎﻟﺖ‪ ،‬ھﻨﺮﻣﻨﺪی‪ ،‬ﺧﯿﺎﻃﯽ‪،‬‬
‫ﻧﺠﺎری و ﺷﻐﻞھﺎی آزاد دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻧﻮع دوم‪ ،‬ﮐﺎرھﺎی ﻓﮑﺮی و ﺟﺴﻤﺎﻧﯽﮐﻪ ﺷﺨﺺ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و در اﺳﺘﺨﺪام‬
‫دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﯾﺎ اﻓﺮاد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت درآﻣﺪ وی‬
‫ﺷﮑﻞ ﺣﻘﻮق و ﻣﺰد و ﭘﺎداش ﺑﺨﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫آﯾﺎ از ھﺮدو ﻧﻮع ﻣﺸﺎﻏﻞ ﺑﺎﻻ زﮐﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ؟ و ﺣﺪﻧﺼﺎب و ﻣﻘﺪار آن ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬
‫و ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﯿﺴﺖ؟‪.‬‬
‫اﯾﻦھﺎ ﺳﻮاﻻﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻄﺮح اﺳﺖ و اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ درآﻣﺪھﺎ ﮐﻪ‬
‫ﮔﺎھﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻼن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻓﻘﮫﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﺳﻌﯽ ﺧﻮاھﯿﻢﮐﺮد ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺨﻨﺎن دﮐﺘﺮ ﯾﻮﺳﻒ ﻗﺮﺿﺎوی ﺑﻪ‬
‫اﺟﻤﺎل ﺑﺪانھﺎ ﭘﺎﺳﺦ دھﯿﻢ‪:‬‬
‫اﺳﺘﺎدان ﮔﺮاﻧﻘﺪر‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺣﺴﻦ‪ ،‬و ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻮزھﺮه و ﻋﺒﺪاﻟﻮھﺎب ﺧﻼف ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫زﮐﺎت از ﺣﻘﻮق و ﻣﺰد و ﭘﺎداش و درآﻣﺪ ﮐﺴﺐ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ‬
‫ﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪه و ﯾﮑﺴﺎل از آن ﺑﮕﺬرد‪ .‬وﻟﯽ آﻧﭽﻪﮐﻪ از ﺳﺨﻨﺎن اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ و اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق و اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و ﻧﺎﺻﺮ و داود و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی‬
‫و زھﺮی و اوزاﻋﯽ‪ ،‬درﺑﺎره ﻣﺎل ﻣﺴﺘﻔﺎد‪ ،‬اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﮔﺮدد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل ﺑﺮ‬
‫آن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ وﻗﺖ ﺑﺪﺳﺖ ﺷﺨﺺ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از آن زﮐﺎت ﺑﺪھﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ‬
‫ﻗﺮﺿﺎوی ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ و ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ رای ھﺮﯾﮏ از اﺷﺨﺎص ﻓﻮق را ﺑﺮرﺳﯽﮐﺮده وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن اﯾﻦ ﻣﺸﺎﻏﻞ و ﮐﺎرھﺎ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﺻﺎﻓﯽ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺰد و ﺣﻘﻮق و ﭘﺎداشﺷﺎن در‬
‫ﻃﯽ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﮐﺴﺮ ھﺰﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮاده و اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت اﺻﻠﯽ ﺑﻪ ﺣﺪﻧﺼﺎب زﮐﺎت‬
‫ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ارزش ‪ ٨٥‬ﮔﺮم ﻃﻼ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ زﮐﺎت ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮑﺴﺎل‬
‫ھﻢ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻘﺪارآن ‪%۲/۵‬ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫زﮐﺎت ﺳﮫﺎم و اوراق ﻗﺮﺿﻪ = اﺳﻨﺎد‬
 ‫‪٥٦٩‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫در دﻧﯿﺎی اﻣﺮوز‪ ،‬ﺳﮫﺎم و اوراق ﻗﺮﺿﻪ‪ ،‬در ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪهای دارﻧﺪ و‬
‫ﺑﻨﺎم »ﺑﻮرسھﺎی اوراق ﻣﺎﻟﯽ» ﻣﺸﮫﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻨﺎم داراﺋﯽ ﻣﻨﻘﻮل ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﺮ درآﻣﺪ داراﺋﯽ ﻣﻨﻘﻮل‪ ،‬از آنھﺎ وﺻﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﺳﮫﺎم و اوراق ﻗﺮﺿﻪ ﻣﺎﻟﯽ و اﺳﻨﺎد ﻣﺎﻟﯽ‪:‬‬
‫ﺳﮫﺎم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺟﺰﺋﯽ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﻣﺎﻟﯽ ﺷﺮﮐﺖھﺎی ﺳﮫﺎﻣﯽ ﺑﺰرگ ﮐﻪ ھﺮ‬
‫ﺳﮫﻤﯽ ﺟﺰﺋﯽ از اﺟﺰاء ﻣﺘﺴﺎوی ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ آن ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اوراق ﻗﺮﺿﻪ و اﺳﻨﺎد ﻣﺎﻟﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺗﻌﮫﺪﻧﺎﻣﻪ و ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﺘﺒﯽﮐﻪ ﺑﺎﻧﮏ ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻣﻞ آن ﻣﯽﺳﭙﺎرد‪،‬ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻨﺪرج درآن را ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻮد وﯾﮋهای در ﻣﺪت‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﮫﺎم ﺟﺰء ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﯾﺎ ﺑﺎﻧﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ اوراق ﻗﺮﺿﻪ و اوراق ﺑﮫﺎدار‬
‫واﻣﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﮫﺪه ﺷﺮﮐﺖ ﯾﺎ ﺑﺎﻧﮏ ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ .‬ﺳﮫﺎم در ﺳﻮد و زﯾﺎن ﺷﺮﮐﺖ ﯾﺎ ﺑﺎﻧﮏ‬
‫ﺳﮫﯿﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ اوراق ﻗﺮﺿﻪ و ﺑﮫﺎدار‪ ،‬وام ﺛﺎﺑﺖ ھﺴﺘﻨﺪ و ﺗﺎﺑﻊ ﺳﻮد و زﯾﺎن‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﯾﺎ ﺑﺎﻧﮏ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اوراق ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺤﺪودی دارﻧﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ‬
‫ﺳﮫﺎم ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺮخ آنھﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎزار روز و ﺳﻮد و زﯾﺎن ﺷﺮﮐﺖ ﯾﺎ ﺑﺎﻧﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و داد و ﺳﺘﺪ ﺑﺎ ﺳﮫﺎم ﺣﻼل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ اوراق ﻗﺮﺿﻪ و‬
‫ﺳﻨﺪھﺎی ﻣﺎﻟﯽ درﺳﺖ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻣﻼت رﺑﻮی اﺳﺖ و ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﮫﺮﺣﺎل ﺑﺎﯾﺪ زﮐﺎت‬
‫ﺳﮫﺎم و اوراق‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ زﮐﺎت اﻣﻮال ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ‪.‬‬

‫زﮐﺎت و ﻣﺎﻟﯿﺎت‬
‫دﮐﺘﺮ ﯾﻮﺳﻒ ﻗﺮﺿﺎوی درﮐﺘﺎب ﭘﺮارج ﺧﻮﯾﺶ »ﻓﻘﻪ اﻟﺰﮐﺎه» ج ‪ ،٢‬ص ‪ ٩٩٥‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ درﺑﺎره ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﺎﻟﯿﺎت و زﮐﺎت و ﺣﻘﯿﻘﺖ آنھﺎ و ﻓﺮق ﺑﯿﻦ آنھﺎ و ﻣﻮارد اﺟﺘﻤﺎع‬
‫و اﻓﺘﺮاق آنھﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬درﯾﻐﻢ آﻣﺪ ﮐﻪ ﻧﮑﺎﺗﯽ از آن را در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮار ﻧﺪھﻢ‪.‬‬

‫ﺣﻘﯿﻘﺖ زﮐﺎت و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت‬

‫ﻣﺎﻟﯿﺎت‪ :‬ﻓﺮﯾﻀﻪای ﻣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻣﺎﻟﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﻠﺰم ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ آن ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮای ﮐﺎرھﺎی ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ و ﺗﺤﻘﻖ ھﺪفھﺎی‬
‫اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر ﺑﻤﺼﺮف ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٧٠‬‬

‫زﮐﺎت‪ :‬ﺣﻘﯽ ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در اﻣﻮال ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮض ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻌﻨﻮان ﺳﭙﺎس ﻧﻌﻤﺖ اﻟﮫﯽ وﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺗﺰﮐﯿﻪ و ﺗﻄﮫﯿﺮ روح و ﻧﻔﺲ از زﻧﮓ‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن و آﻟﻮدﮔﯽھﺎی روﺣﯽ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﻓﻘﺮاء و ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ و دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺘﺤﻘﺎن زﮐﺎت ﺗﻘﺴﯿﻢ و‬
‫ﺗﻮزﯾﻊ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ھﻢ زﮐﺎت و ھﻢ ﻣﺎﻟﯿﺎت‪ ،‬ھﺮدو اﺟﺒﺎری ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و دوﻟﺖ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻌﯿﻦ را‪،‬‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﻮال ﺑﻌﻨﻮان اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮدی از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺳﮫﻢ ﻣﺎﻟﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬و ھﺮدوی زﮐﺎت و‬
‫ﻣﺎﻟﯿﺎت دارای ھﺪفھﺎی اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻌﯿﻨﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﺑﺎ‬
‫ھﻢ ﻣﺸﺘﺮک ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮارد اﻓﺘﺮاق ﻧﯿﺰ دارﻧﺪ‪:‬‬
‫زﮐﺎت ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا واﺟﺐ و ﻓﺮضﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و ﭘﺎداش ﻣﻌﻨﻮی و‬
‫اﺧﺮوی دارد و ﻋﺪم ﭘﺮداﺧﺖ آن ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﻋﺬاب اﻟﮫﯽ و آﻟﻮدﮔﯽ ﻣﻌﻨﻮی اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ آن ﺗﻮام ﺑﺎ ﻧﯿﺖ اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدت و ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺎﻟﯿﺎت از ﻃﺮف دوﻟﺖ‬
‫ﺑﺮ ھﻤﻪ ﻣﺮدم ﺧﻮاه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﮫﺎده ﻣﯽﺷﻮد و ھﻤﮕﯽ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ آن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﺟﻨﺒﻪ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار زﮐﺎت از ﻃﺮف ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪه وﮐﺴﯽ در ﮐﻢ ﮐﺮدن ﯾﺎ زﯾﺎد ﮐﺮدن‬
‫آن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ دﺧﺎﻟﺖ ﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﻣﻘﺪارﮐﻤﯽ ﯾﺎ زﯾﺎدی ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﯽ‬
‫و دﺳﺘﮕﺎھﮫﺎی ﻣﺴﺌﻮل و ﻣﯿﺰان ﻧﯿﺎزھﺎی ﻣﺎﻟﯽ دوﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫زﮐﺎت ﻓﺮﯾﻀﻪای اﺳﺖ ﺛﺎﺑﺖ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در روی زﻣﯿﻦ‪ ،‬اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﺟﻮد‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺘﻢ ﺳﺘﻤﮑﺎران و ﻋﺪل ﻋﺎدﻻن‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽرود و ﻣﻠﻐﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻓﺮﯾﻀﻪای ﺛﺎﺑﺖ و داﺋﻤﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻮع و اﻧﺪازه و ﻣﻘﺪار آن ﺑﺴﺘﮕﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪی دوﻟﺖ دارد و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آن در ﻧﻮﺳﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮارد ﻣﺼﺮف زﮐﺎت از ﻃﺮف ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دارای ﭼﮫﺮه اﻧﺴﺎﻧﯽ و اﺳﻼﻣﯽ وﯾﮋهای ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮای ھﻤﻪ ﻣﺮدم آﺷﻨﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﻮارد ﻣﺼﺮف ﻣﺎﻟﯿﺎت دراﺧﺘﯿﺎر ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ آن را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻮدﺟﻪ زﮐﺎت ﺟﺪا‪ ،‬از ﺑﻮدﺟﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻣﺼﺮﻓﯽ‬
‫ﺑﺮﺳﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮض ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در زﮐﺎت ﭘﯿﻮﻧﺪی ﺑﯿﻦ ﺧﺪا و ﺑﻨﺪهاش ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﻣﺎﻟﯿﺎت ﭘﯿﻮﻧﺪی ﺑﯿﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٥٧١‬‬ ‫زﮐﺎت‬

‫زﮐﺎت دارای اھﺪاف روﺣﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اھﺪاف ﻣﺎﻟﯿﺎت‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﮐﺎت ﻋﺒﺎدت ﻣﺎﻟﯽ اﺳﺖ و ھﺮﮔﺰ ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻣﻨﮑﺮ آن ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎﻟﯿﺎت‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮫﺎ ﺑﻮد ﻣﻮارد اﻓﺘﺮاق زﮐﺎت و ﻣﺎﻟﯿﺎت‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ زﮐﺎت ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ را ﻧﯿﺰﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺎﻣﯿﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﺮدم ﺑﮕﯿﺮد و ﻣﺮدم را ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ آن ﮐﻨﺪ و از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ھﻢ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻮارد ﻣﺼﺮف زﮐﺎت ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و ﻣﻮارد ھﺰﯾﻨﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﯿﺶ از ﻣﻮارد ﻣﺼﺮف زﮐﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ وﻗﺘﯽ اﺧﺬ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﭘﯿﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ً‬
‫‪ -۱‬ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ دوﻟﺖ ﻧﯿﺎز ﻣﺎﻟﯽ ﻣﺒﺮﻣﯽ‪ ،‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪون آن ﻧﺘﻮاﻧﺪ اھﺪاف ﻣﺸﺮوع‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ و درآﻣﺪ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل ﺧﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﺮﺟﮫﺎی اﺿﺎﻓﯽ و ﺗﺸﺮﯾﻔﺎﺗﯽ را ﻧﯿﺰ ﺣﺬف ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درآﻣﺪ و ﺑﺼﻮرت ﻋﺎدﻻﻧﻪ‪ ،‬اﺧﺬ ﮔﺮدد و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ اﺟﺤﺎف ﻧﺮود‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﺮای ﻣﺼﺎﻟﺢ ھﻤﮕﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﺑﺮﺳﺪ ﻧﻪ ﺑﺮای ﮐﺎرھﺎی ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﺸﺮوع‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺧﺬ آن ﺑﻤﻮاﻓﻘﺖ اھﻞ ﺷﻮری و ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ‪،‬ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻘﻮط زﮐﺎت ﻣﯽ ﺷﻮد؟‬
‫در زﮐﺎت ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﻘﺪار آن ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﯿﺰاﻧﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺷﺎرع ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫‪ % ١٠‬و ‪ % ۵‬و ‪ %۵/۲‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬در زﮐﺎت ﺑﺎﯾﺪ ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺧﺪا و اﻣﺘﺜﺎل اﻣﺮاﻟﮫﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻣﻮارد ﻣﺼﺮف زﮐﺎت‪ ،‬از ﻃﺮف ﺷﺎرع ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ھﺸﺖ ﺻﻨﻔﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ھﯿﭽﯿﮏ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد ھﻨﮕﺎم ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯿﺎت‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺠﺎی زﮐﺎت ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻘﻮط زﮐﺎتﮔﺮدد ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
 ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ت‬‫ﺻﯿﺎم ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ داری و اﻣﺴﺎک اﺳﺖ‪ ،‬در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪﴿ :‬إ ّ� نَ َذ ۡر ُ‬
‫ِِ‬
‫ِلر� َص ۡو ٗما﴾ ]ﻣﺮﯾﻢ‪» .[٢٦ :‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﻦ در راه ﺧﺪا ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﺬرﮐﺮدهام ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم‬
‫ل َّ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﻢ«‪ .‬ﮐﻪ ﺻﻮم ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺧﻮﯾﺸﺘﻨﺪاری از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺻﻮم در‬
‫اﺻﻄﻼح ﻓﻘﮫﯽ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺧﻮﯾﺸﺘﻨﺪاری از ﮐﺎرھﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن روزه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﯿﺖ ﻋﺒﺎدت و ﺗﻘﺮب ﺑﺨﺪا‪ ،‬از ھﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺻﺎدق ﺗﺎ ﻏﺮوب‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه‬

‫‪ -۱‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻞﻛ ﻋﻤﻞ‬
‫اﺑﻦ آدم ﻪﻟ إﻻ الﺼﻴﺎم‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻲﻟ ‪ ،‬وأﻧﺎ أﺟﺰي ﺑﻪ ‪ ،‬والﺼﻴﺎم ﺟﻨﺔ ‪ ،‬ﻓﺈذا ﺎﻛن ﻳﻮم ﺻﻮم‬
‫أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻼ ﻳﺮﻓﺚ ‪ ،‬وﻻ ﻳﺼﺨﺐ ‪ ،‬وﻻ �ﻬﻞ ‪ ،‬ﻓﺈن ﺷﺎﺗﻤﻪ أﺣﺪ‪ ،‬أو ﻗﺎﺗﻠﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻘﻞ‪:‬‬
‫إ� ﺻﺎﺋﻢ‪ ،‬مﺮﺗ�‪ ،‬واﺬﻟي ﻧﻔﺲ �ﻤﺪ ﺑﻴﺪه ﺨﻟﻠﻮف ﻓﻢ الﺼﺎﺋﻢ‪ ،‬أﻃﻴﺐ ﻋﻨﺪ اﷲ ﻳﻮم‬
‫اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﻣﻦ ر�ﺢ اﻤﻟﺴﻚ‪ ،‬ولﻠﺼﺎﺋﻢ ﻓﺮﺣﺘﺎن ﻳﻔﺮﺣﻬﻤﺎ‪ :‬إذا أﻓﻄﺮ ﻓﺮح ﺑﻔﻄﺮه‪ ،‬و�ذا ﻟﻲﻘ‬
‫ر�ﻪ ﻓﺮح ﺑﺼﻮﻣﻪ« »ھﺮ ﻋﻤﻞ و رﻓﺘﺎریﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﻮدش‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ روزه‪ ،‬ﮐﻪ آن ﺑﺮای ﻣﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻦ ﺧﻮد ﺑﺪان ﭘﺎداش ﻣﯽدھﻢ‪.‬‬
‫روزه از ﻣﻌﺎﺻﯽ و ﮔﻨﺎھﺎن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ روزه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫از ﺑﺪﮔﻮﺋﯽ و ﺳﺨﻦ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و از ﻓﺮﯾﺎد ﮐﺸﯿﺪن و رﻓﺘﺎر ﺳﻔﯿﮫﺎﻧﻪ‪ ،‬اﺟﺘﻨﺎب ورزد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ وی ﻓﺤﺶ و ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺖ ﯾﺎ ﺑﺎ وی ﺑﻪ ﻧﺰاع ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻧﺪھﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ دوﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ روزه ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪاﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺟﺎن ﻣﺤﻤﺪ در‬
‫دﺳﺖ او اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻮی ﺑﺪ دھﺎن روزهدار‪ ،‬ﮐﻪ در اﺛﺮ روزه ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬در روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺒﻮﺗﺮ از راﯾﺤﻪ ﻣﺸﮏ اﺳﺖ‪ .‬روزهدار‪ ،‬دو ﺷﺎدی‬
‫دارد ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﺪارﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺑﮫﻨﮕﺎم اﻓﻄﺎر‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺎدﻣﺎن اﺳﺖ و دﯾﮕﺮی‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٧٤‬‬

‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺧﺪای ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ از ﻧﺘﯿﺠﻪ روزهاش ﺷﺎدﻣﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‬
‫‪ -۲‬در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و اﺑﯽداود ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬الﺼﻴﺎم ﺟﻨﺔ‪ ،‬ﻓﺈذا‬
‫ﺎﻛن أﺣﺪ�ﻢ ﺻﺎﺋﻤﺎ‪ ،‬ﻓﻼ ﻳﺮﻓﺚ‪ ،‬وﻻ �ﻬﻞ‪ ،‬ﻓﺈن امﺮؤ ﻗﺎﺗﻠﻪ‪ ،‬أو ﺷﺎﺗﻤﻪ ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ ،‬إ�‬
‫ﺻﺎﺋﻢ‪،‬مﺮﺗ�‪ ،‬واﺬﻟي ﻧﻔﺲ �ﻤﺪ ﺑﻴﺪه‪ ،‬ﺨﻟﻠﻮف ﻓﻢ الﺼﺎﺋﻢ أﻃﻴﺐ ﻋﻨﺪ اﷲ ﻣﻦ ر�ﺢ‬
‫اﻤﻟﺴﻚ‪ ،‬ﻳﺮﺘك ﻃﻌﺎﻣﻪ وﺮﺷاﺑﻪ وﺷﻬﻮﺗﻪ ﻣﻦ أﺟ�‪ .‬الﺼﻴﺎم ﻲﻟ‪ ،‬وأﻧﺎ أﺟﺰي ﺑﻪ‪ ،‬واﺤﻟﺴﻨﺔ‬
‫ﺑﻌﺮﺸة أﻣﺜﺎﻬﻟﺎ« »‪ ...‬او ﺧﻮردﻧﯽ و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ و آرزوی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺪﺳﺘﻮر ﻣﻦ ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ روزه ﺑﺮای ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﺧﻮد ﺑﺪان ﭘﺎداش‬
‫ﻣﯽدھﻢ و ﭘﺎداش ھﺮ ﻧﯿﮑﯽ را ده ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽدھﻢ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬الﺼﻴﺎم واﻟﻘﺮآن �ﺸﻔﻌﺎن‬
‫لﻠﻌﺒﺪ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪ ،‬ﻳﻘﻮل الﺼﻴﺎم أي رب ﻣﻨﻌﺘﻪ اﻟﻄﻌﺎم والﺸﻬﻮات‪ ،‬ﺑﺎﻨﻟﻬﺎر‪،‬‬
‫ﻓﺸﻔﻌ� ﺑﻪ‪ .‬و ﻳﻘﻮل اﻟﻘﺮآن‪ :‬ﻣﻨﻌﺘﻪ اﻨﻟﻮم ﺑﺎلﻠﻴﻞ‪ ،‬ﻓﺸﻔﻌ� ﻓﻴﻪ ﻓيﺸﻔﻌﺎن« »روزه و‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺮای ﺑﻨﺪه ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫روزه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﭘﺮوردﮔﺎرا ﻣﻦ در روز او را از ﺧﻮردﻧﯽ و آرزوھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎز‬
‫داﺷﺘﻪام ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﺮا درﺑﺎره او ﺑﭙﺬﯾﺮ و ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ در ﺷﺐ‬
‫او را از ﺧﻮاب ﺑﺎز داﺷﺘﻪام و او ﺷﺐ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﺮا درﺑﺎره‬
‫او ﺑﭙﺬﯾﺮ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻔﺎﻋﺖ آنھﺎ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺻﺤﯿﺢ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻢ وﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺮا ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎری راھﻨﻤﺎﺋﯽ ﮐﻦ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﻠﻴﻚ ﺑﺎلﺼﻮم ﻓﺈﻧﻪ ﻻ‬
‫ﻋﺪل ﻪﻟ "ﺛﻢ أﺗيﺘﻪ اﺜﻟﺎﻧﻴﺔ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ ":‬ﻋﻠﻴﻚ ﺑﺎلﺼﻴﺎم« »ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎد‪ ،‬ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮی‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ھﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﭙﺎی آن ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎری دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر او رﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮ‬
‫ﺗﻮ ﺑﺎدﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮی«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ او آن را »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﺼﻮم ﻋﺒﺪ ﻳﻮﻣﺎ ﻲﻓ‬
‫ﺳبﻴﻞ اﷲ اﻻ ﺑﺎﻋﺪ اﷲ ﺑﺬلﻚ اﻴﻟﻮم اﻨﻟﺎر ﻋﻦ وﺟﻬﻪ‪ ،‬ﺳﺒﻌ� ﺧﺮ�ﻔﺎ« »ھﺮﮐﺲ ﯾﮏ‬
 ‫‪٥٧٥‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫روز را در راه ﺧﺪاوﻧﺪ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﺎداش آن روز‪ ،‬ھﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﻋﺬاب‬
‫دوزخ را از او دور ﻣﯽﺳﺎزد«‪ .‬ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ اﺑﻮداود آن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫راز ﺳﮫﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن لﻠﺠﻨﺔ« ﺑﺎﺑﺎ‪ ،‬ﻳﻘﺎل ﻟﻪ‪:‬‬
‫اﻟﺮﻳﺎن‪ ،‬ﻳﻘﺎل ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪ :‬أﻳﻦ اﻟﺼﺎﺋﻤﻮن؟ ﻓﺈذا دﺧﻞ آﺧﺮﻫﻢ أﻏﻠﻖ ذﻟﮏ اﻟﺒﺎب »ﺑﮫﺸﺖ را‬
‫دری اﺳﺖﮐﻪ آن را »رﯾﺎن = ﺳﯿﺮاب» ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮوز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺠﺎﯾﻨﺪ روزهداران؟‬
‫ﭼﻮن آﺧﺮﯾﻦ ﻧﻔﺮ داﺧﻞ ﺷﺪ‪ ،‬آن در ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬

‫اﻗﺴﺎم روزه‬
‫روزه از ﻧﻈﺮ ﻓﻘﮫﯽ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ -۱ :‬روزه ﻓﺮض و واﺟﺐ ‪ -٢‬روزه ﺳﻨﺖ و‬
‫داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫روزه ﻓﺮض و واﺟﺐ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬روزه ﻣﺎه ﻣﺒﺎرک رﻣﻀﺎن‪.‬‬
‫ب‪ -‬روزه ﮐﻔﺎرات = ﺗﺎوان ﮔﻨﺎھﺎن‪.‬‬
‫ج‪ -‬روزه ﻧﺬری‪.‬‬
‫ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ از روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و روزه ﺳﻨﺖ و داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ و درﺑﺎره‬
‫روزه ﮐﻔﺎرات و روزه ﻧﺬری در ﺟﺎی ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺨﻮد ازآن ﺳﺨﻦ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و ﺣﮑﻢ آن‬

‫روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺪﻟﯿﻞ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و اﺟﻤﺎع واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬دﻟﯿﻞ وﺟﻮب آن‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ۡ ُ ُ ّ َ ُ َ َ ُ َ َ َ‬
‫� ٱ َّ� َ‬
‫ِين مِن‬ ‫لصيام كما كتِب‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا كتِب علي�م ٱ ِ‬ ‫از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫ُ َ َّ ُ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫� ۡبل ِ� ۡم ل َعل� ۡم � َّتقون‪] ﴾١٨٣‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٨٣ :‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ و ای اھﻞ‬
‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض و واﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ّاﻣﺘﺎن ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻓﺮضﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮھﯿﺰﮔﺎری و اﻃﺎﻋﺖ ﺷﻤﺎ از اﻣﺮ‬
‫َُۡۡ ُ‬
‫ان ُه ٗدى ّل َّ‬
‫ِلن ِ َ َ ّ َ‬ ‫َ ۡ ُ َ َ َ َ َّ ٓ ُ َ‬
‫ت‬‫اس و�يِ�ٰ ٖ‬ ‫نزل �ِيهِ ٱلقرء‬‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﮔﺮدد«‪ .‬و ﴿شهر رمضان ٱ�ِي أ ِ‬
‫َۡ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ َ ُۡ َ ٰ َ ُۡ ۡ َ َ‬
‫ان � َمن ش ِه َد مِن� ُم ٱلش ۡه َر فل َي ُص ۡم ُهۖ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٨٥ :‬ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‬
‫مِن ٱلهدى وٱلفرق ِ �‬
‫آﻧﭽﻨﺎن ﻣﺎھﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺰول ﻗﺮآن در آن آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻪ ھﺪاﯾﺖ و راھﻨﻤﺎ‬
‫ﺑﺮای ﻣﺮدم و ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪه راه ھﺪاﯾﺖ و ﺟﺪاﮐﻨﻨﺪه ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬از ھﻤﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٧٦‬‬

‫ھﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن در ﺷﮫﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮده و ﺑﯿﻤﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را‬
‫ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬

‫دﻟﯿﻞ وﺟﻮب روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن از ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‪:‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑ� اﻻﺳﻼم ﻰﻠﻋ ﻤﺧﺲ‪ :‬ﺷﻬﺎدة أن ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬وأن �ﻤﺪا رﺳﻮل‬
‫اﷲ‪ ،‬و�ﻗﺎم الﺼﻼة‪ ،‬و�ﻳﺘﺎء الﺰ�ة‪ ،‬وﺻﻴﺎم رمﻀﺎن وﺣﺞ اﺒﻟﻴﺖ« »اﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﭼﯿﺰ ﺑﻨﯿﺎد‬
‫ﻧﮫﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮔﻮاھﯽ ﺑﻮﺣﺪاﻧﯿﺖ اﻟﻠﻪ‪ ،‬وﮔﻮاھﯽ ﺑﺮﺳﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪص و‬
‫ﺑﺮﭘﺎی داﺷﺘﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪ ﻧﻤﺎز و ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت وﮔﺮﻓﺘﻦ روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و ﺑﺮﮔﺰاری ﻓﺮﯾﻀﻪ‬
‫ﺣﺞ ﺑﯿﺖاﻟﻠﻪ اﻟﺤﺮام«‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬ﮐﻪ ﻣﺮدی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺌﻮالﮐﺮد‪ :‬ای‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻘﺪر روزه ﺑﺮ ﻣﻦ ﻓﺮضﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ .‬آﻧﻤﺮد‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻏﯿﺮ از آن ﺑﺮﻣﻦ ﻓﺮض ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ‬
‫داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ روزه ﺳﻨﺖ ﺑﮕﯿﺮی‪.‬‬
‫و دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮ وﺟﻮب روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن اﺟﻤﺎع اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ روزه ﻣﺎه‬
‫رﻣﻀﺎن واﺟﺐ و ﯾﮑﯽ ازارﮐﺎن و ﭘﺎﯾﻪھﺎی اﺳﺎﺳﯽ دﯾﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ و ھﺮ ﮐﺲ ﻣﻨﮑﺮ وﺟﻮب‬
‫ان ﮔﺮدد ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن در روز دوﺷﻨﺒﻪ دوم ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی ﻓﺮض ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻋﻤﺎل ﺧﯿﺮ در آن ﻣﺎه‪:‬‬

‫‪ -۱‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺪ‬
‫ﺟﺎء�ﻢ ﺷﻬﺮ ﻣﺒﺎرك‪ ،‬اﻓﺮﺘض اﷲ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﺻﻴﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﻔﺘﺢ ﻓﻴﻪ أﺑﻮاب اﺠﻟﻨﺔ وﺗﻐﻠﻖ‬
‫ﻓﻴﻪ أﺑﻮاب اﺠﻟﺤﻴﻢ‪ ،‬وﺗﻐﻞ ﻓﻴﻪ الﺸﻴﺎﻃ�‪ ،‬ﻓﻴﻪ ﻴﻟﻠﺔ ﺧ� ﻣﻦ أﻟﻒ ﺷﻬﺮ ﻣﻦ ﺣﺮم‬
‫ﺧ�ﻫﺎ ﻓﻘﺪ ﺣﺮم« »ھﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎھﯽ ﻣﺒﺎرک ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪،‬ﮐﻪ روزه آن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻓﺮضﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬درھﺎی ﺑﮫﺸﺖ در آن ﮔﺸﻮده ﻣﯽﮔﺮدد )ﻣﺎه ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ و‬
‫اﺣﺴﺎن اﺳﺖ( و درھﺎی دوزخ در آن ﻣﺎه ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ در آن ﻣﺎه ﺑﻪ‬
‫زﻧﺠﯿﺮﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )ﭼﻮن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎی ﻧﯿﮏ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و از ﺑﺪﮔﻮﺋﯽ و‬
 ‫‪٥٧٧‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ﻣﺮدم آزاری ﻣﯽﭘﺮھﯿﺰﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎری ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ دوزخ ﺑﺎﺷﺪ در ﺑﯿﻦ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺻﻮرت‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و زﻣﯿﻨﻪای ﺑﺮای ﮐﺎر ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﻓﺮاھﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در آن ﻣﺎه ﺷﺒﯽ وﺟﻮد‬
‫دارد ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت در آن ﺷﺐ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از ﻋﺒﺎدت در ﯾﮏھﺰار ﻣﺎه‪ .‬ﺑﻐﯿﺮ ازآن‬
‫ﺷﺐ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﮐﺴﯽﮐﻪ از ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬در آن ﺷﺐ ﻣﺤﺮوم ﮔﺮدد‪ ،‬او‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﻣﺤﺮوم اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﻋﺮﻓﺠﻪ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺶ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ ﻓﺮﻗﺪ ﺑﻮدم ﮐﻪ درﺑﺎره رﻣﻀﺎن‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬در آﻧﻮﻗﺖ ﯾﮑﯽ از ﯾﺎران ﻣﺤﻤﺪص ﺑﺮ ﻣﺎ وارد ﺷﺪ و ﻋﺘﺒﻪ ﭼﻮن‬
‫او را دﯾﺪ ھﯿﺒﺖ او را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﮑﻮت اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد‪ .‬آن ﻣﺮد ﻧﯿﺰ از رﻣﻀﺎن‬
‫ﺳﺨﻦ آﻏﺎزﯾﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻐﻠﻖ‬
‫أﺑﻮاب اﻨﻟﺎر وﺗﻔﺘﺢ أﺑﻮاب اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬وﺗﺼﻔﺪ ﻓﻴﻪ الﺸﻴﺎﻃ�‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬و�ﻨﺎدي ﻓﻴﻪ مﻠﻚ‪ :‬ﻳﺎ‬
‫ﺑﺎﻲﻏ اﺨﻟ� أ�ﺮﺸ‪ ،‬و�ﺎ ﺑﺎﻲﻏ الﺮﺸ أﻗﺮﺼ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻳﻨﻘﻲﻀ رمﻀﺎن«‪» .‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‬
‫درھﺎی دوزخ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و درھﺎی ﺑﮫﺸﺖ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﮔﺮدد ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫زﻧﺠﯿﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻓﺮﺷﺘﻪای ﻓﺮﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ای‬
‫ﻃﺎﻟﺒﺎن ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﮋده ﺑﺎد و ای ﻃﺎﻟﺒﺎن ﺷﺮ و ﺑﺪی ﺑﺲ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ .‬ﺳﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺟﯿﺪ«‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬والﺼﻠﻮات اﺨﻟﻤﺲ‪ ،‬واﺠﻟﻤﻌﺔ إﻰﻟ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔ‪ ،‬ورمﻀﺎن إﻰﻟ رمﻀﺎن ﻣ�ﻔﺮات ﻤﻟﺎ ﺑيﻨﻬﻦ‪ ،‬إذا اﺟﺘنﺒﺖ الﻜﺒﺎﺋﺮ«‬
‫»ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﻓﺮض و ﻧﻤﺎز ھﻔﺘﮕﯽ ﺟﻤﻌﻪ و روزه ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‬
‫ھﻤﮕﯽ ﮐﻔﺎره ﮔﻨﺎھﺎن ﺻﻐﯿﺮه ھﺴﺘﻨﺪ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ ازﮔﻨﺎھﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺟﺘﻨﺎب‬
‫ﮔﺮدد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺻﺎم رمﻀﺎن وﻋﺮف‬
‫ﺣﺪوده‪ ،‬وﺤﺗﻔﻆ مﺎ ﺎﻛن ﻳنﺒﻲﻐ أن ﻳﺘﺤﻔﻆ ﻣﻨﻪ �ﻔﺮ ﻣﺎ ﻗﺒﻠﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‬
‫را روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﺣﺪود و ﻣﻘﺮرات و ﻓﺮاﯾﺾ آن را ﺑﺪاﻧﺪ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را در‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺮھﯿﺰ از آنھﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﻣﺼﻮن دارد اوﮐﻔﺎره ﮔﻨﺎھﺎن )ﺻﻐﯿﺮه(‬
‫ﭘﯿﺶ از رﻣﻀﺎن را داده اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﻧﯿﮑﻮ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٧٨‬‬

‫‪ -۵‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺻﺎم رمﻀﺎن إﻳﻤﺎﻧﺎ واﺣتﺴﺎﺑﺎ‬
‫ﻏﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺗﻘﺪم ﻣﻦ ذﻧﺒﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﺮای رﺿﺎی ﺧﺪا و ﺑﺎﻣﯿﺪ ﭘﺎداش او‪ ،‬ﻣﺎه‬
‫رﻣﻀﺎن را روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎن )ﺻﻐﯿﺮه( ﮔﺬﺷﺘﻪ او آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ‪.‬‬

‫اﺧﻄﺎر ﺑﻪ روزه ﺧﻮاران در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪:‬‬

‫‪ -۱‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﺮى اﻻﺳﻼم‪ ،‬و ﻗﻮاﻋﺪ اﺪﻟﻳﻦ‬
‫ﺛﻼﺛﺔ‪ ،‬ﻋﻠﻴﻬﻦ أﺳﺲ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﺮك واﺣﺪة ﻣﻨﻬﻦ‪ ،‬ﻓﻬﻮ ﺑﻬﺎ ﺎﻛﻓﺮ ﺣﻼل اﺪﻟم‪:‬‬
‫ﺷﻬﺎدة أن ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬والﺼﻼة اﻤﻟﻜﺘﻮ�ﺔ‪ ،‬وﺻﻮم رمﻀﺎن« »دﺳﺘﮕﯿﺮه ﻣﺤﮑﻢ و‬
‫ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻤﯿﻨﺎن اﺳﻼم و زﯾﺮﺑﻨﺎی دﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪھﺎی اﺳﻼم ﺑﺮ آنھﺎ‬
‫اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻔﺮ وی ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮﻧﺶ ﺣﻼل اﺳﺖ‪ :‬ﮔﻮاھﯽ ﺑﻮﺣﺪاﻧﯿﺖ اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮﯾﻀﻪ‪ ،‬و روزه ﻣﺎه‬
‫رﻣﻀﺎن«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ و دﯾﻠﻤﯽ و ذھﺒﯽ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ أﻓﻄﺮ ﻳﻮﻣﺎ ﻣﻦ رمﻀﺎن‪ ،‬ﻲﻓ ﻏ�‬
‫رﺧﺼﺔ رﺧﺼﻬﺎ اﷲ ﻪﻟ لﻢ ﻳﻘﺾ ﻋﻨﻪ ﺻﻴﺎم اﺪﻟﻫﺮ ﻠﻛﻪ‪ ،‬و�ن ﺻﺎﻣﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﯾﮏ‬
‫روز در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺪون ﻋﺬر و رﺧﺼﺖ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬روزه را ﺑﺨﻮرد‪ ،‬اﮔﺮ ھﻤﻪ روزﮔﺎر‬
‫روزه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺎداش آن را ﺟﺒﺮانﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری از اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﺑﻄﺮﯾﻖ ﻣﺮﻓﻮع ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ھﺮﮐﺲ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺪون ﻋﺬر‬
‫و ﺑﯿﻤﺎری روزهای را ﺑﺨﻮرد‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎم روزﮔﺎر روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎی آن را ﺑﮕﯿﺮد و‬
‫ﭘﺎداش آن را ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺪ»‪ .‬و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻧﯿﺰ آن را ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ذھﺒﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﺰد ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺪون ﺑﯿﻤﺎری روزه رﻣﻀﺎن را ﺑﺨﻮرد‪ ،‬او از زﻧﺎ ﮐﺎر‬
‫و داﺋﻢ اﻟﺨﻤﺮ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺮوھﯽ در ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن روزه ﺧﻮار‪ ،‬در ﺷﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫او را زﻧﺪﯾﻖ و ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ«‪.‬‬
 ‫‪٥٧٩‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫از ﭼﻪ راﻫﯽ ﻓﺮا رﺳﯿﺪن‪ ،‬ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻣﯽرﺳﺪ؟‬

‫ﻓﺮا رﺳﯿﺪن ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ازدو راه ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ :‬ﯾﮑﯽ روﯾﺖ ھﻼل ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و ﻟﻮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻋﺎدل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دوم ﺗﻤﺎمﮐﺮدن ﺳﯽ روزه ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن‪.‬‬
‫‪ -۱‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻣﺮدم در ﺻﺪد روﯾﺖ ھﻼل ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺒﺮدادم ﮐﻪ ھﻼل را دﯾﺪهام‪ ،‬او ﺧﻮد روزه ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻤﺮدم ﻧﯿﺰ‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ»‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎنﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ‬
‫آن را »ﺻﺤﯿﺢ» داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺻﻮمﻮا لﺮؤ�ﺘﻪ وأﻓﻄﺮوا لﺮؤ�ﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻓﺈن ﻏﻢ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﻓﺄ�ﻤﻠﻮا ﻋﺪة ﺷﻌﺒﺎن ﺛﻼﺛ� ﻳﻮﻣﺎ« »ھﺮ رﻗﺖ ھﻼل ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‬
‫را روﯾﺖ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ھﺮوﻗﺖ ھﻼل ﺷﻮال را روﯾﺖ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬روزه را‬
‫ﺑﺨﻮرﯾﺪ و روزه ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ھﻮا اﺑﺮی ﺑﻮد و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ ھﻼل رﻣﻀﺎن را روﯾﺖ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺳﯽ روزه ﺷﻌﺒﺎن را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺪﯾﻦﻃﺮﯾﻖ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺷﮫﺎدت وﮔﻮاھﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﺮدﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﻣﻦ ھﻼل را دﯾﺪهام‪ ،‬ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و رای اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﺻﺢ آﻧﺴﺖ‪ .‬و اﻣﺎ درﺑﺎره ﺛﺒﻮت روﯾﺖ ھﻼل ﺷﻮال‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮای ﻋﻤﻮم ﻓﻘﮫﺎ‪ ،‬روﯾﺖ ﯾﮏ‬
‫ﻣﺮد ﻋﺎدل و ﮔﻮاھﯽ وی ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﯽ روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮔﺮدد‬
‫ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ دو ﻧﻔﺮ ﮔﻮاه ﻋﺎدل ﺑﺮوﯾﺖ ھﻼل ﺷﻮال ﮔﻮاھﯽ دھﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻮﺛﻮر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺛﺒﻮت‬
‫روﯾﺖ ھﻼل ﺷﻮال و ھﻼل رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ھﻢ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارﻧﺪ وﺑﺮای ھﺮ دو‪ ،‬ﮔﻮاھﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫ﻋﺎدل ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ رﺷﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬رای اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﻧﯿﺰ ﭼﻮن رای اﺑﻮﺛﻮر اﺳﺖ وﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ رای »ﻇﺎھﺮﯾﻪ« ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﻤﺎع‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻘﻮل ﯾﮑﻨﻔﺮ اﻓﻄﺎر و اﻣﺴﺎک از ﺧﻮردن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮا‬
‫رﺳﯿﺪن و ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﮫﻤﯿﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﭼﻮن ھﺮدو ﻋﻼﻣﺖ و ﻧﺸﺎﻧﻪای‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ زﻣﺎن اﻓﻄﺎر و زﻣﺎن روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ را‪ ،‬از ھﻢ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ درﺑﺎره ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﻮدن دو ﻧﻔﺮ ﮔﻮاه ﻋﺎدل‪ ،‬ﺑﺮای ﺛﺒﻮت ھﻼل‬
‫ﺷﻮال دﻻﯾﻞ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﺑﻘﯿﺎس ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ روﯾﺖ ھﻼل رﻣﻀﺎن ﺑﺎ‬
‫ﺷﮫﺎدت ﯾﮑﻨﻔﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮای اﻓﻄﺎر و ﺛﺒﻮت روﯾﺖ ھﻼل ﺷﻮال ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﯾﮑﻨﻔﺮﮔﻮاه‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٨٠‬‬

‫ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺗﻌﺒﺪی ﺧﺒﺮواﺣﺪ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ آن را در ھﺮ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ دﻟﯿﻠﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻣﻮارد ﺧﺎﺻﯽ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺧﺒﺮ‬
‫واﺣﺪ ﺗﻌﺒﺪی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﮫﺎدت درﺑﺎره اﻣﻮال و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﮫﺮﺣﺎل ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ رای اﺑﻮﺛﻮر درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻼل را روﯾﺖ ﮐﺮد‪:‬‬

‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻓﻘﻪ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ھﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ھﻼل ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را دﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ او‬
‫روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﻄﺎء ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰﺑﺎ وی ھﻼل را روﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬و درﺑﺎره روﯾﺖ ھﻼل ﺷﻮال‬
‫اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ھﻼل ﺷﻮال را روﯾﺖ ﮐﺮد ﺑﺎﯾﺪ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ؟ ﺣﻖ آﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻮﺛﻮر ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﮫﻨﮕﺎم روﯾﺖ‬
‫ھﻼل روزه و اﻓﻄﺎر را واﺟﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ھﻼل را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻄﻮر ﯾﻘﯿﻨﯽ‬
‫روﯾﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه‪ ،‬و ﻣﺪارآن ﺑﺮ ﺣﺲ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻏﯿﺮ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﺧﺘﻼف ﻣﻄﺎﻟﻊ‪:‬‬
‫ﺑﺮای ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء اﺧﺘﻼف ﻣﻄﺎﻟﻊ ﺑﺮای روﯾﺖ ھﻼل )ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و ﻣﺎه ﺷﻮال( ﻣﻌﺘﺒﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮﮔﺎه اھﻞ ﺷﮫﺮی وﮐﺸﻮری ھﻼل را روﯾﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ھﻤﻪ ﮐﺸﻮرھﺎ و‬
‫ﺷﮫﺮھﺎی دﯾﮕﺮ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺻﻮمﻮا لﺮؤ�ﺘﻪ‪ ،‬واﻓﻄﺮوا لﺮؤ�ﺘﻪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻄﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﻋﺎم‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﺮای‬
‫ھﻤﻪ ّاﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪص‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد اﻣﺖ‪ ،‬در ھﺮ ﻣﮑﺎﻧﯽ ھﻼل )رﻣﻀﺎن( را‬
‫روﯾﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﮑﻢ اﯾﻦ روﯾﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ھﻤﻪ اﻓﺮاد ﻣﮑﻠﻒ ّاﻣﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫وﻟﯽ رای ﻋﮑﺮﻣﻪ و ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ وﺳﺎﻟﻢ و اﺳﺤﺎق و رای ﺻﺤﯿﺢ ﻋﻠﻤﺎی ﺣﻨﻔﯿﻪ و‬
‫رای ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻋﻠﻤﺎی ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ روﯾﺖ ھﻼل در ھﺮﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺷﮫﺮ و ﮐﺸﻮری‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﺮای اھﻞ آﻧﺠﺎ اﺳﺖ و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ روﯾﺖ ھﻼل در ﻏﯿﺮ ﺷﮫﺮ و ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﮐﺸﻮر‬
‫ﺧﻮد را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آراء‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻣﻄﺎﻟﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ از ﮐﺮﯾﺐ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﺎم رﻓﺘﻢ و در آﻧﺠﺎ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻓﺮا رﺳﯿﺪ و ﻣﻦ ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ھﻼل ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را دﯾﺪم‪ .‬ﺳﭙﺲ درآﺧﺮ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس درﺑﺎره‬
‫ھﻼل رﻣﻀﺎن از ﻣﻦ ﺳﺌﻮال ﮐﺮد وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎﮐﯽ ھﻼل را دﯾﺪﯾﺪ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺎ ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ‬
 ‫‪٥٨١‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ھﻼل را دﯾﺪﯾﻢ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺧﻮد آن را دﯾﺪی؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آری‪ ،‬و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ آن را دﯾﺪﻧﺪ و روزه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻧﯿﺰ روزه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻟﯽ ﻣﺎ آن را ﺷﺐ ﺷﻨﺒﻪ دﯾﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ روزه ﺧﻮاھﯿﻢ ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﯽ روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ھﻼل ﺷﻮال را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﻦﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ روﯾﺖ ھﻼل ﻣﻌﺎوﯾﻪ وروزه او را ﻗﺒﻮل ﻧﺪاری؟‬
‫اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺑﻤﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ )ﮐﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﻄﺎﻟﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ‬
‫اﺳﺖ(‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ و ﻏﺮﯾﺐ» اﺳﺖ و اھﻞ ﻋﻠﻢ درﺑﺎره‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﻄﺎﻟﻊ ﺑﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﻞﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ »ﻓﺘﺢ اﻟﻌﻼم ﺷﺮح ﺑﻠﻮغ اﻟﻤﺮام« ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺮﯾﺐ ﺑﺼﻮاب آﻧﺴﺖ ﮐﻪ روﯾﺖ ھﻼل در ﻣﻨﻄﻘﻪای ﺑﺮای ﻣﺮدم آﻧﺠﺎ و ﻣﺮدم‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺠﺎ ھﻢ ﻣﻄﻠﻊ اﺳﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ روزه رﻣﻀﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎی ﻓﻘﻪ روزه ﺑﺮ ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﺎﻗﻞ ﺑﺎﻟﻎ ﺗﻨﺪرﺳﺖ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮای زﻧﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻮق‪ ،‬ﺷﺮط اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮن »ﺣﯿﺾ» و »ﻧﻔﺎس« ﻧﯿﺰ‬
‫ﭘﺎک ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮﮐﺎﻓﺮ و دﯾﻮاﻧﻪ و ﺑﭽﻪ و ﺑﯿﻤﺎر و ﻣﺴﺎﻓﺮ و ﺣﺎﯾﺾ و ﻧﻔﺴﺎء و ﭘﯿﺮﻣﺮد‬
‫ﻧﺎﺗﻮان و ﭘﯿﺮزن ﻧﺎﺗﻮان و زن آﺑﺴﺘﻦ و زن ﺷﯿﺮده‪ ،‬روزه رﻣﻀﺎن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦھﺎ ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮ آنھﺎ روزه واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮐﺎﻓﺮ و دﯾﻮاﻧﻪ‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫آنھﺎ از ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﺮوزه ﮔﺮﻓﺘﻦ دﺳﺘﻮر دھﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺑﻌﻀﯽ‬
‫از آنھﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ روزه رﻣﻀﺎن را ﺑﺨﻮرﻧﺪ و آن را ﻗﻀﺎء ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺮای ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫آنھﺎ اﺟﺎزه روزه ﺧﻮردن‪ ،‬داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻧﺼﻮرت ﻓﺪﯾﻪ آن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻨﮏ‬
‫ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦھﺎ ﺑﻄﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫روزه ﮐﺎﻓﺮ و دﯾﻮاﻧﻪ‪:‬‬

‫ﭼﻮن روزه ﯾﮏ ﻋﺒﺎدت اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و دﯾﻮاﻧﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﮑﻠﯿﻒ واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﻋﻘﻞ ازوی ﺳﻠﺐ ﺷﺪه و ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻣﻼک و ﻣﺪار ﺗﮑﻠﯿﻒ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﻓﻊ اﻟﻘﻠﻢ ﻋﻦ‬
‫ﺛﻼﺛﺔ‪ :‬ﻋﻦ اﻤﻟﺠﻨﻮن ﺣﻰﺘ ﻳﻔﻴﻖ‪ ،‬وﻋﻦ اﻨﻟﺎﺋﻢ ﺣﻰﺘ �ﺴتﻴﻘﻆ‪ ،‬وﻋﻦ الﺼﻲﺒ ﺣﻰﺘ �ﺘﻠﻢ« »از ﺳﻪ‬
‫دﺳﺘﻪ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬از دﯾﻮاﻧﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﮫﺒﻮدی ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬و از ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺗﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٨٢‬‬

‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﯿﺪارﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬واز ﺑﭽﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﺤﺘﻠﻢ ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‬
‫و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬

‫روزه ﮐﻮدک‪:‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ روزه ﺑﺮﮐﻮدک واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻻزم اﺳﺖﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ووﻟﯽ او‪ ،‬وی را ﺑﻪ‬
‫روزهﮔﺮﻓﺘﻦ دﺳﺘﻮر دھﺪ‪ ،‬ﺗﺎ از دوران ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﺪان ﻋﺎدتﮔﯿﺮد و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻗﺪرت و‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ را دارد‪ ،‬آن را ﺗﺮک ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬از رﺑﯿﻊ دﺧﺘﺮ ﻣﻌﻮذ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬در ﺻﺒﺢ روز ﻋﺎﺷﻮرا ﺑﺮوﺳﺘﺎھﺎی اﻧﺼﺎر ﺧﺒﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ روزه اﺳﺖ‬
‫و ﺻﺒﺢ ﭼﯿﺰی ﻧﺨﻮرده اﺳﺖ‪ ،‬روزهاش را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ھﺮ ﮐﺲ ﺻﺒﺢ ﭼﯿﺰی ﺧﻮرده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه روز ﭼﯿﺰی ﻧﺨﻮرد و روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺑﺒﻌﺪ ھﻤﻮاره روز ﻋﺎﺷﻮرا را روزه‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﯿﻢ و ﮐﻮدﮐﺎن ﺧﺮدﺳﺎل ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ وادار ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و آنھﺎ را‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺑﺮدﯾﻢ و ﺑﺮایﺷﺎن اﺳﺒﺎب ﺑﺎزی ﭘﺸﻤﯽ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﯿﻢ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از‬
‫آنھﺎ ﺑﺮای ﺧﻮراک ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬آن اﺳﺒﺎب ﺑﺎزی را ﺑﻪ وی ﻣﯽدادﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺖ اﻓﻄﺎر‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬

‫ارﮐﺎن روزه‬
‫روزه دارای دو رﮐﻦ اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ آن را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدھﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ داری از ﻣﻔﻄﺮات )ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ روزه را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ( از زﻣﺎن ﻃﻠﻮع‬
‫َ ۡ َ َٰ ُ ُ‬
‫�وه َّن‬ ‫ﻓﺠﺮ ﺻﺎدق ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فٱل�ن � ِ‬
‫َۡ ُ‬ ‫� ُم ٱ ۡ َ‬
‫َ ۡ َ ُ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ ُ ۡ َ ُ ُ ْ َ ۡ َ ُ ْ َ َّ ٰ َ َ َ َّ َ َ ُ‬
‫� ۡي ُط ٱ� ۡ� َيض م َِن‬ ‫وٱ�تغوا ما كتب ٱ� ل� ۚم و�وا وٱ��وا ح� يتب� ل‬
‫َ ۡ َ ۡ ُ َّ َ ُّ ْ ّ َ َ َ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َۡ‬
‫ۡ‬
‫لصيام إِ� ٱ� ِل�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٨٧ :‬ﺣﺎﻻ ﮐﻪ‬ ‫ٱ� ۡي ِط ٱ�سودِ مِن ٱلفجرِ� �م أت ِموا ٱ ِ‬
‫َ‬
‫ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ ھﻤﺴﺮاﻧﺘﺎن ﺑﻌﺪ از اﻓﻄﺎر ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺣﻼل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻌﺎﺷﺮت‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﭼﯿﺰی ﺑﺎﺷﯿﺪ و آﻧﭽﯿﺰی را ﻃﻠﺐ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻤﻘﺘﻀﺎی‬
‫ﻓﻄﺮت ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻣﻘﺪور ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﻤﻘﺘﻀﺎی ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ از آن ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬و ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺰﻣﺎن ﮐﻪ ﺳﭙﯿﺪه ﺻﺒﺢ از ﺳﯿﺎھﯽ ﺷﺐ آﺷﮑﺎر و‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬روزه را ﺗﺎ ﺷﺐ ﺑﺎﺗﻤﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ«‪ .‬ﻣﺮاد دراﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ از ﺧﯿﻄﻪ اﺑﯿﺾ وﺧﯿﻂ اﺳﻮد‪ ،‬ﺳﭙﯿﺪه ﺻﺒﺢ وﺳﯿﺎھﯽ ﺷﺐ اﺳﺖ‪ .‬از ﺑﺨﺎری و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪی ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻧﺰول آﯾﻪ ﻓﻮق‪ ،‬ﯾﮏ‬
 ‫‪٥٨٣‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ﻋﻘﺎل ﺳﻔﯿﺪ و ﯾﮏ ﻋﻘﺎل ﺳﯿﺎه را زﯾﺮ ﺑﺎﻟﺶ و ﻣﺘﮑﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮫﺎدم و ﺷﺐ ﺑﺪاﻧﮫﺎ‬
‫ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻓﺮداﯾﺶ ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻢ وآن‬
‫را ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﻘﻞﮐﺮدمﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮاد ﺳﭙﯿﺪه ﺻﺒﺢ و ﺳﯿﺎھﯽ ﺷﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ٓ ُ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ ُ ۡ‬
‫ِص� � ٱ�ِين﴾ ]اﻟﺒﯿﻨﺔ‪:‬‬ ‫‪ -۲‬ﻧﯿﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما أمِروا إِ� ِ�عبدوا ٱ� �ل ِ‬
‫‪» .[٥‬ﺑﺪاﻧﺎن دﺳﺘﻮر داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ و ﺑﺎ اﺧﻼص‬
‫ﻧﯿﺖ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬إﻧﻤﺎ اﻻﻋﻤﺎل ﺑﺎﻨﻟﻴﺎت‪ ،‬و�ﻧﻤﺎ لﻞﻜ‬
‫امﺮئ ﻣﺎ ﻧﻮى« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ھﺮﮐﺎری ﺗﻮام ﺑﺎ ﻧﯿﺖ ارزش ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﮫﺮﮐﺲ‪،‬‬
‫آﻧﭽﯿﺰی ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ آن را ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬و ﻻزم و واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ‬
‫ﮐﺮدن روزه‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺑﺮای ھﺮﯾﮑﯽ از ﺷﺒﮫﺎی رﻣﻀﺎن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺣﻔﺼﻪ ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ لﻢ �ﻤﻊ الﺼﻴﺎم ﻗﺒﻞ اﻟﻔﺠﺮ‪،‬‬
‫ﻓﻼﺻﻴﺎم ﻪﻟ«‪» .‬ھﺮﮐﺲ ﭘﯿﺶ از ﺳﭙﯿﺪه ﺻﺒﺢ ‪ ،‬ﻧﯿﺖ و ﺗﺼﻤﯿﻢ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫روزهاش ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ‪ ،‬آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و‬
‫اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را »ﺻﺤﯿﺢ» داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ھﺮﺟﺰﺋﯽ از ﺷﺐ ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ روزه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ و ﺗﻠﻔﻆ ﺑﺪان ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﻧﯿﺖ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻗﻠﺒﯽ اﺳﺖ وزﺑﺎن در آن دﺧﺎﻟﺘﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﯿﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻨﻈﻮر اﻣﺘﺜﺎل و اﺟﺮای ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻃﻠﺐ‬
‫رﺿﺎی او‪ ،‬ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ اﻧﺠﺎم ﮐﺎری ﮐﺮده ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ ﺷﺐ ﺑﺮای ﺧﻮردن‬
‫ﺳﺤﺮی و ﺑﺎ ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺗﻘﺮب ﺑﺨﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺪارﺷﻮد و ﺑﻌﺪ ازآن اﻣﺴﺎکﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ او ﻧﯿﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺠﺎی آورده اﺳﺖ‪ ،‬و ھﺮﮐﺲ در ﻃﯽ روز از اﻧﺠﺎم ﮐﺎرھﺎی‬
‫ﻣﺒﻄﻞ روزه‪ ،‬ﺧﻮدداری ﮐﻨﺪ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺧﺪا اﯾﻨﮑﺎر را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬او ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ ﺷﺮﻋﯽ‬
‫را ﺑﺠﺎی آورده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺳﺤﺮی ﻧﯿﺰ ﻧﺨﻮرده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از ﻓﻘﮫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻧﯿﺖ‬
‫روزه ﺳﻨﺖ و داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﮔﺮ در روز ﻧﯿﺰ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﭼﯿﺰی‬
‫ﻧﺨﻮرده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬روزی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺤﺠﺮه ﻣﻦ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﻞ ﻋﻨﺪ�ﻢ ﺷﺊ؟« »آﯾﺎ ﭼﯿﺰی دارﯾﻢ ﺑﺨﻮرﯾﻢ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺈ� ﺻﺎﺋﻢ«‬
‫»ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻦ روزهام«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ وﻗﺘﯽ ﻧﯿﺖ روزه ﺳﻨﺖ در روز ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺶ اززوال‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﺧﻂ اﺳﺘﻮا ﺻﻮرتﮔﯿﺮد و ﻗﻮل ﻣﺸﮫﻮر اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬و از ﻇﺎھﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٨٤‬‬

‫ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ روزه ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از زوال و ﺑﻌﺪ از زوال‬
‫ھﺮدو ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺠﺎزﻧﺪ در رﻣﻀﺎن روزه ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ وﻟﯽ ﻗﻀﺎی آن ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬
‫ﺑﺮای ﺑﯿﻤﺎریﮐﻪ ﺑﮫﺒﻮدی وی اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود و اﻣﯿﺪ ﺑﮫﺒﻮدی دارد و ﺑﺮای ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻣﺒﺎح‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در رﻣﻀﺎن روزه ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ وﻟﯽ ﻗﻀﺎی آن‪ ،‬ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ً َ ۡ َ َٰ َ َ ‪ٞ‬‬
‫� َسف ٖر فعِ َّدة ّم ِۡن �يَّا ٍ� أخ َر ۗ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٨٥ :‬و ھﺮﮐﺲ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ومن �ن م ِر�ضا أو‬
‫از ﺷﻤﺎ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻤﺴﺎﻓﺮت رﻓﺖ ﺑﺮای او ﻣﺒﺎح اﺳﺖﮐﻪ روزه رﻣﻀﺎن‬
‫را ﻧﮕﯿﺮد و ﺑﻌﺪ ازﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺘﻌﺪاد روزهھﺎﺋﯽﮐﻪ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ روزه ﺑﺎﺷﺪ و آنھﺎ را ﻗﻀﺎ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ از ﻣﻌﺎذ رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫لص َي ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ُ‬
‫ام‬ ‫ب عل ۡي� ُم ٱ ِ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص روزه را ﻓﺮض ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪���﴿ :‬ها ٱ�ِين ءامنوا كت ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِ� ۡم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٨٣ :‬ﺗﺎ ﻣﯽ رﺳﺪ ﺑﻪ‪َ ﴿ :‬و َ� ٱ� َ‬
‫َۡ ُ‬ ‫� ٱ َّ� َ‬‫َ َ ُ َ ََ‬
‫ِين يُ ِطيقون ُهۥ‬ ‫ِين مِن �بل‬ ‫كما كتِب‬
‫ِ��﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٨٤ :‬آﻧﻮﻗﺖ ھﺮﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ھﺮﮐﺲ‬ ‫َۡ‪ۡ ُ َ َ ٞ‬‬
‫ف ِدية طعام مِسك ٖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ روزه را ﻣﯽ ﺧﻮرد و ﺑﺠﺎی ھﺮ روزه‪ ،‬ﻣﺴﮑﯿﻨﯽ را اﻃﻌﺎم ﻣﯽداد و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫َ ۡ ُ َ َ َ َ َّ ٓ ُ َ‬
‫نزل‬ ‫ﺑﺮاﯾﺶ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ آﯾﻪای دﯾﮕﺮ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬شهر رمضان ٱ�ِي أ ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َٰ ّ َ ُۡ َ ٰ َ ُۡ ۡ َ َ‬ ‫ان ُه ٗدى ّل َّ‬ ‫َُۡۡ ُ‬
‫ان � َمن ش ِه َد مِن� ُم ٱلش ۡه َر‬ ‫ت ِمن ٱلهدى وٱلفرق ِ �‬ ‫اس و�يِ� ٖ‬‫ِلن ِ‬ ‫�ِيهِ ٱلقرء‬
‫َۡ‬
‫فل َي ُص ۡم ُهۖ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٨٥ :‬از آﻧﻮﻗﺖ ﺑﺒﻌﺪ‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮایﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﺪرﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ واﺟﺐ و ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎر و ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬اﺟﺎزه داده ﺷﺪ ﮐﻪ روزه ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ‬
‫ً‬
‫)و آن را ﺑﻌﺪا ﻗﻀﺎ ﮐﻨﻨﺪ( و ﺑﻪ ﭘﯿﺮاﻧﯽﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ رﺧﺼﺖ را‬
‫دادﮐﻪ ﺑﺠﺎی ھﺮ روزهای‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﺴﮑﯿﻦ را اﻃﻌﺎم ﮐﻨﻨﺪ»‪ .‬ﺑﯿﻤﺎرﯾﯽﮐﻪ روزه ﺧﻮردن را‬
‫ﻣﺒﺎح ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺑﯿﻤﺎری ﺷﺪﯾﺪی‪ ،‬ﮐﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶ آن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽرود ﮐﻪ روزه ﺑﮫﺒﻮدی آن را ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻐﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻌﻀﯽ از ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ھﺮ ﻧﻮع ﺑﯿﻤﺎری ﻣﺠﻮز روزه‬
‫ﺧﻮاری اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ دﻧﺪان درد ﯾﺎ درد اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺮﯾﺾ ﻋﺎم اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺒﺎح اﺳﺖﮐﻪ روزه ﻧﮕﯿﺮد اﮔﺮﭼﻪ ﻧﯿﺎزی ﺑﺪان ﺳﻔﺮ ﻧﯿﺰ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﯿﻤﺎری ھﻢ ﻣﺠﻮز روزه ﺧﻮاری اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رای ﺑﻪ ﺑﺨﺎری و ﻋﻄﺎء و‬
‫ﻇﺎھﺮﯾﻪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺴﺖﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺤﻘﯿﻘﺖ ﻧﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
 ‫‪٥٨٥‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺑﯿﻤﺎر را دارد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ روزه ﻧﮕﯿﺮد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺸﻨﮕﯽ و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﺮوی ﭼﯿﺮه ﺷﺪه و ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ ھﻼک ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻻزم اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ روزه را ﺑﺨﻮرد و آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻨﺪرﺳﺖ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ُ‬
‫� ۡم َرح ٗ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ َ ُ َ ُ ۡ َّ َّ َ َ َ‬
‫ِيما‪] ﴾٢٩‬اﻟﻨﺴﺎء‪» .[٢٩ :‬ﺧﻮدﺗﺎن را‬ ‫� �ن ِب‬ ‫اﺳﺖ‪﴿ :‬و� �قتلوا أنفس�مۚ إِن ٱ‬
‫َ ََ ُ‬
‫ﻧﮑﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ«‪َ ﴿ .‬و َما َج َعل عل ۡي� ۡم ِ�‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫ج﴾ ]اﻟﺤﺞ‪» .[٧٨ :‬و ﺧﺪا در اﻣﻮر دﯾﻨﯽ ﺷﻤﺎ را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ِين م ِۡن ح َر ٖ �‬
‫ٱ� ِ‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﮐﺮد‪ ،‬روزه وی ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬روزه را ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺸﻘﺖ را ّ‬
‫ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻌﻠﺖ اﯾﻨﮑﻪ از رﺧﺼﺘﯽﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دوﺳﺖ دارد و ﺑﻪ وی اﻋﻄﺎءﮐﺮده اﺳﺖ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﻨﻤﻮده اﺳﺖ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ وی زﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﻀﯽ از ﯾﺎراﻧﺶ در آن ﺣﺎل روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻌﻀﯽ روزه را‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ھﺮ دوﮔﺮوه از ﻓﺘﻮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﻤﺰه اﺳﻠﻤﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﻦ در ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ را در ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ‪ ،‬آﯾﺎ ﮔﻨﺎه دارد ﮐﻪ روزه ﺑﺎﺷﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ �» :‬رﺧﺼﺔ ﻣﻦ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻓﻤﻦ‬
‫أﺧﺬ ﺑﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺤﺴﻦ‪ ،‬وﻣﻦ أﺣﺐ أن ﻳﺼﻮم ﻓﻼ ﺟﻨﺎح ﻋﻠﻴﻪ« »اﯾﻦ ﯾﮏ رﺧﺼﺖ اﺳﺖ از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺪان ﻋﻤﻞﮐﺮد ﻧﯿﮏ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ھﺮﮐﺲ ﺧﻮاﺳﺖﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد ﺑﺮ وی‬
‫ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬و از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ‪» :‬ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻤﮑﻪ ﺳﻔﺮ ﮐﺮده ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﺎ روزه ﺑﻮدﯾﻢ و در ﻣﻨﺰﻟﯽ ﻓﺮود آﻣﺪﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﻤﺎ از دﺷﻤﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪهاﯾﺪ و روزه را ﺑﺨﻮرﯾﺪ ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﻣﺎ رﺧﺼﺘﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻌﻀﯽ ازﻣﺎ روزه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺎ‬
‫روزه را ﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﻣﻨﺰل دﯾﮕﺮی ﻓﺮود آﻣﺪﯾﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ »ﺷﻤﺎ ﺑﺮ دﺷﻤﻦ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ وﺷﺐ را ﺑﺮ آن ﺑﺮوز ﻣﯽآورﯾﺪ و روزه ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ روزه ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺣﮑﻢ ﺑﻮد و دﯾﮕﺮ رﺧﺼﺖ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ھﻤﮕﯽ اﻓﻄﺎر ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از آن ﻣﯽدﯾﺪم ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻣﺎﯾﻪ ھﻤﺮاه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺳﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ»‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺎ روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ وﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺎ روزه ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ روزه‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٨٦‬‬

‫داران ﺑﺮروزه ﺧﻮاران ﺧﺮده ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻧﻪ روزه ﺧﻮاران ﺑﺮ روزه داران‪ .‬و رای آﻧﺎن ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ روزه ﺑﮕﯿﺮد روزه ﺑﺎﺷﺪ وﮐﺎرﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ و ھﺮﮐﺲ ﻧﺘﻮاﻧﺪ روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و در ﺧﻮد ﺳﺴﺘﯽ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ‪ ،‬روزه ﻧﮕﯿﺮد وﮐﺎر ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ»‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫و ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ در اﯾﻨﮑﻪ روزهﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺳﻔﺮ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ روزه ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ؟‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮای اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ و ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬روزه ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺪام ﺑﺮاﯾﺶ آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﺳﻔﺮ روزه ﺑﺮاﯾﺶ آﺳﺎن اﺳﺖ و ﻗﻀﺎی آن ﺑﻌﺪ از رﻣﻀﺎن ﺑﺮاﯾﺶ دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮای او روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽﮐﻪ روزه ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار‬
‫و زﯾﺎﻧﻤﻨﺪ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ از رﺧﺼﺖ رو ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ‬
‫و ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺳﻔﺮ روزه ﺑﮕﯿﺮد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دﭼﺎر ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪی و‬
‫ﺗﻈﺎھﺮ و رﺑﺎ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮای ھﻤﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺷﺨﺎص روزه ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ھﯿﭽﯿﮏ از‬
‫اﯾﻦھﺎ ﻣﻄﺮح ﻧﺒﺎﺷﺪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺷﺐ ﻧﯿﺖ وﻗﺼﺪ روزه ﮐﺮد‪،‬‬
‫ً‬
‫و ﺑﻪ ﺳﻔﺮ رﻓﺖ‪ ،‬در ﻃﯽ روز ھﺮ وﻗﺖ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺷﺮﻋﺎ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺳﺎل ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺑﻘﺼﺪ ﻣﮑﻪ از ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺑﯿﺮون ﺷﺪ وﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻤﻪ آب »ﻋﻤﯿﻢ» )درﯾﮏ ﻣﯿﻠﯽ ﻋﺴﻔﺎن( رﺳﯿﺪ‪ ،‬روزه ﺑﻮد و‬
‫ﻣﺮدم ﻧﯿﺰﺑﺎ وی روزه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ وی ﻋﺮضﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ روزه ﻣﺮدم را‪،‬ﺑﻪ ﻣﺸﻘﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺗﻮ ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻋﺼﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪای آب ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و از آن‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺑﻪ وی ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﺮوھﯽ ﻧﯿﺰ اﻓﻄﺎر ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﺮوھﯽ ھﻤﭽﻨﺎن‬
‫روزه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻋﺮضﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪﮔﺮوھﯽ ھﻤﭽﻨﺎن روزه ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﻧﺎن‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮده وﮔﻨﺎھﮑﺎرﻧﺪ»‪) .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺣﮑﻢ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ از اﯾﻦ رﺧﺼﺖ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ و آﻧﺎن ﺑﺎ آن رﺧﺼﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدﻧﺪ( ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ‬
‫او آن را »ﺻﺤﯿﺢ» داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ وﻗﺘﯽﮐﻪ در ﺣﯿﻦ اﻗﺎﻣﺖ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺖ روزه ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﺳﭙﺲ در ﻃﯽ روز ﺑﻪ ﺳﻔﺮ رود‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺷﺮﻋﺎ ﻣﺠﺎز ﻧﯿﺴﺖ روزهاش را‬
‫ﺑﺨﻮرد‪ .‬وﻟﯽ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق او را ﻣﺠﺎز ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺮﻣﺬی از‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮده وآن را »ﺣﺴﻦ» داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‬
 ‫‪٥٨٧‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ﺑﻪ ﻧﺰد اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ رﻓﺘﻢ ﮐﻪ اوﻋﺰم ﺳﻔﺮداﺷﺖ و ﺷﺘﺮش را ﺑﺮاﯾﺶ آﻣﺎده ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫او ﻟﺒﺎس ﺳﻔﺮ را ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬او ﻃﻌﺎم و ﻏﺬاﺋﯽ ﺧﻮاﺳﺖ وآن را ﺧﻮرد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺮوی از ﺳﻨﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا اﺳﺖ؟ او ﺟﻮاب داد‪ :‬آری‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺳﻮار ﺷﺪ«‪.‬‬
‫از ﻋﺒﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ھﻤﺮاه ﺑﺎ اﺑﻮﺑﺼﺮه ﻏﻔﺎری از‬
‫»ﻓﺴﻄﺎط» ﻣﺼﺮ ﺳﻮار ﺑﺮ ﮐﺸﺘﯽ ﺷﺪم و ﮐﺸﺘﯽ راه اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺳﭙﺲ او ﻏﺬای ﺧﻮﯾﺶ را ﺟﻠﻮ‬
‫ﺧﻮد ﻧﮫﺎد وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﺎ ﺟﻠﻮ‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﮕﺮ ھﻨﻮز در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؟ اﺑﻮﺑﺼﺮه ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﮕﺮ از ﺳﻨﺖ رﺳﻮل ﺧﺪاص روی ﻣﯽﮔﺮداﻧﯽ؟ ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪ .‬راوﯾﺎن آن‬
‫ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺷﺮﻋﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ دارد اﻓﻄﺎرﮐﻨﺪ‪ .‬و اﺑﻦ اﻟﻌﺮﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﺑﻤﻘﺘﻀﺎی آن ھﺮﮐﺲ ﺗﺪارک ﺳﻔﺮ دﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‬
‫اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺳﺨﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺳﻔﺮی ﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ آن اﻓﻄﺎر ﻣﺒﺎح اﺳﺖ ھﻤﺎن ﺳﻔﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻣﺪت اﻗﺎﻣﺘﯽﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در آن ﻣﺪت اﻓﻄﺎرﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﻣﺪﺗﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ در آن ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ در اﯾﻦ ﺑﺎره در ﻣﺒﺤﺚ‬
‫»ﻧﻤﺎز ﺷﮑﺴﺘﻪ» ﻗﺼﺮ اﻟﺼﻼه ﻗﺒﻼ از آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ و آراء ﻋﻠﻤﺎء و ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ را‬
‫در آن ﻣﻮﺿﻮع ذﮐﺮ ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﻃﺤﺎوی از ﻣﻨﺼﻮرﮐﻠﺒﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ دﺣﯿﻪ‬
‫ﺑﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن از ﯾﮑﯽ از دھﺎت دﻣﺸﻖ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﺑﺎﻧﺪازه ﻣﺴﺎﻓﺖ ﯾﮏ‬
‫ﻓﺮﺳﺦ رﻓﺖ ﺳﭙﺲ اﻓﻄﺎر ﮐﺮد و ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ وی اﻓﻄﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﮔﺮوھﯽ دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬او ﭼﻮن ﺑﺪه ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺸﺖ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ اﻣﺮوز ﭼﯿﺰی‬
‫دﯾﺪم ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﺮدم آن را ﺑﺒﯿﻨﻢ‪ .‬اﻣﺮوز ﮔﺮوھﯽ از رھﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎران او‬
‫اﻋﺮاض ﻧﻤﻮدﻧﺪ ‪ -‬ﻣﻘﺼﻮدش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺳﻔﺮ روزه ﺑﻮدﻧﺪ ‪ -‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪،‬‬
‫ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮد ﺑﺒﺮ ‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا ﺑﻤﯿﺮان ‪-‬ھﻤﻪ راوﯾﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺰ ﻣﻨﺼﻮر ﮐﻠﺒﯽﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻋﺠﻠﯽ او را ﻣﻮﺛﻮق داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٨٨‬‬

‫ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺷﺮﻋﺎ ﻣﺠﺎزﻧﺪ روزه را ﺑﺨﻮرﻧﺪ و واﺟﺐ اﺳﺖ ﻓﺪﯾﻪ آن را ﺑﺪﻫﻨﺪ؟‬
‫ﭘﯿﺮﻣﺮدان و ﭘﯿﺮزﻧﺎن و ﺑﯿﻤﺎراﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﮫﺒﻮدی آنھﺎ ﻧﻤﯽرود وﮐﺎرﮔﺮاﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎرھﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦ دارﻧﺪ و ﺑﻐﯿﺮ از اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦ راھﯽ ﺑﺮای ﮐﺴﺐ روزی و اداﻣﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ اﯾﻦھﺎ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ھﻤﻪ ﻓﺼﻮل ﺳﺎل روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮایﺷﺎن ﻣﺸﻘﺖ‬
‫ً‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ آﻧﺎن را ﺿﻌﯿﻒ ﮐﻨﺪ و ﺑﺴﺨﺘﯽ اﻧﺪازد‪ ،‬ﺷﺮﻋﺎ ﻣﺠﺎزﻧﺪ ﮐﻪ روزه‬
‫ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺠﺎی ھﺮروز‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﺴﮑﯿﻦ را اﻃﻌﺎم ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻃﻌﺎم ﺑﯿﮏ ﺻﺎع ﮔﻨﺪم ﯾﺎ ﻧﺼﻒ ﺻﺎع ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﮐﻪ در آن‬
‫ھﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺨﻤﯿﻦ زده ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺳﻨﺖ ﻣﻘﺪار دﻗﯿﻖ آن ﺑﯿﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪» .‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫اوزان اﻣﺮوزی ﯾﮏ ﺻﺎع ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ ﺑﺎ وزن ‪ ۷۶/۲‬ﮔﺮم« ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺮﻣﺮد )و ﭘﯿﺮزن( ﺷﺮﻋﺎ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ روزه ﻧﮕﯿﺮد و ﺑﺠﺎی ھﺮ‬
‫روز‪ ،‬ﻣﺴﮑﯿﻨﯽ را اﻃﻌﺎم ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎی روزه واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ»‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ وﺣﺎﮐﻢ آن‪.‬‬
‫را رواﯾﺖ ﮐﺮده و »ﺻﺤﯿﺢ» داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری از ﻋﻄﺎء رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ او از اﺑﻦ‬
‫ام م ۡ‬ ‫َ َ َ َّ َ ُ ُ‬
‫يقونَ ُهۥ ف ِۡديَة‪َ ٞ‬ط َع ُ‬
‫ِ��﴾‬
‫ٖ‬ ‫ك‬ ‫ِس‬ ‫ﻋﺒﺎس ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﻪ‪﴿ :‬و� ٱ�ِين ي ِط‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٨٤ :‬ﻣﻨﺴﻮخ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺮﻣﺮدان و ﭘﯿﺮ زﻧﺎن ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺠﺎی روزه ھﺮ روز‪ ،‬ﻣﺴﮑﯿﻨﯽ را اﻃﻌﺎم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ« ‪.‬‬
‫ﺑﯿﻤﺎری ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﮫﺒﻮدی و ﺷﻔﺎی او ﻧﻤﯽرود و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﮑﻢ ﭘﯿﺮﻣﺮد را دارد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺎرﮔﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرھﺎی ﺳﺨﺖ و ﺳﻨﮕﯿﻦ دارﻧﺪ دارای‬
‫ھﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮاد از »ﯾﻄﯿﻘﻮﻧﻪ« در آن آﯾﻪ ﭘﯿﺮان ﻧﺎﺗﻮان و ﺑﯿﻤﺎران‬
‫ﻣﺰﻣﻦ و اﻣﺜﺎل آنھﺎ از ﻗﺒﯿﻞﮐﺎرﮔﺮاﻧﯽﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ روزی داﺋﻤﯽ آﻧﺎن را در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرھﺎی‬
‫ﺳﺨﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺨﺮاج زﻏﺎل ﺳﻨﮓ و اﻣﺜﺎل آن ﻗﺮارداده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺠﺮﻣﺎن و‬
‫ﮔﻨﺎھﮑﺎران زﻧﺪاﻧﯽﮐﻪ ﺑﺤﺒﺲ اﺑﺪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺷﺎﻗﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﺷﺪهاﻧﺪ و در ﺣﯿﻦﮐﺎر‪ ،‬روزه‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺳﺨﺖ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻓﺪﯾﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارﻧﺪ‪.‬‬
‫زﻧﺎن ﺣﺎﻣﻠﻪ و زﻧﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﭽﻪ را ﺷﯿﺮ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه از روی ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﯾﺎ ﺑﺘﻮﺻﯿﻪ‬
‫ﭘﺰﺷﮏ ﻣﻌﺘﻤﺪ ﯾﺎ از روی ﮔﻤﺎن ﻏﺎﻟﺐ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺸﺨﯿﺺ دادﻧﺪ ﮐﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮای‬
‫ً‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن و ﺑﺮای ﻃﻔﻞ و ﺟﻨﯿﻦ زﯾﺎن دارد‪ ،‬ﺷﺮﻋﺎ ﻣﺠﺎزﻧﺪ ﮐﻪ روزه ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺠﺎی آن‬
‫ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﻨﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻘﻮل ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻗﻀﺎی آن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫� ٱ َّ� َ‬ ‫َ ََ‬
‫ِين‬ ‫اﺑﻮداود از ﻋﮑﺮﻣﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﴿و‬
 ‫‪٥٨٩‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ُ َ‬
‫يُ ِطيقون ُهۥ﴾]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٨٤ :‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ آﯾﻪ رﺧﺼﺖ اﺳﺖ ﺑﺮای ﭘﯿﺮﻣﺮدان و ﭘﯿﺮزﻧﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺪاﻧﺎن اﺟﺎزه ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ روزه ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ وﺑﺠﺎی ھﺮروز‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﻣﺴﮑﯿﻨﯽ را اﻃﻌﺎم ﮐﻨﻨﺪ و زن آﺑﺴﺘﻦ و زن ﺷﯿﺮده اﮔﺮ ﻧﮕﺮان ﺣﺎل ﺟﻨﯿﻦ و ﻃﻔﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارﻧﺪ»‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺰار‪ .‬و در آﺧﺮ اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻤﺎدر‬
‫ُ َ‬
‫ﺑﭽﻪاش »ام وﻟﺪ» ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﮐﺴﯽ ھﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﴿يُ ِطيقون ُهۥ﴾‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﯽ و ﻗﻀﺎی آن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ»‪.‬‬
‫دارﻗﻄﻨﯽ اﺳﻨﺎد آن را »ﺻﺤﯿﺢ» داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و از ﻧﺎﻓﻊ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ درﺑﺎره زن ﺣﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﮕﺮان ﺑﭽﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﮑﻢ دارد از‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺳﺌﻮال ﺷﺪﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ روزه ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬او رﺧﺼﺖ دارد ﮐﻪ روزه‬
‫ﻧﮕﯿﺮد و ﺑﺮای ھﺮ روز ﯾﮏ »ﻣﺪ» ﮔﻨﺪم ﺑﻪ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﺑﺪھﺪ »ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺎﻟﮏ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ .‬و در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إن اﷲ وﺿﻊ ﻋﻦ اﻤﻟﺴﺎﻓﺮ الﺼﻮم وﺷﻄﺮ الﺼﻼة‪ ،‬وﻋﻦ اﺤﻟﺒ� واﻤﻟﺮﺿﻊ‬
‫الﺼﻮم« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ روزه و ﻧﺼﻒ ﻧﻤﺎزھﺎی ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺘﯽ را از ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺳﺎﻗﻂ ﮐﺮده و‬
‫ﺑﻪ وی ﺗﺨﻔﯿﻒ داده اﺳﺖ‪ ،‬و روزه را از زن ﺣﺎﻣﻠﻪ و ﺷﯿﺮده‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻧﮫﺎده و ﺗﺨﻔﯿﻒ داده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮای ﻋﻠﻤﺎی ﺣﻨﻔﯿﻪ و اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ و اﺑﻮﺛﻮر‪ ،‬زن ﺣﺎﻣﻠﻪ و ﺷﯿﺮده‪ ،‬روزهای را ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮردهاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻗﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻓﺪﯾﻪ آن ﮐﻪ اﻃﻌﺎم ﻣﺴﮑﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮای‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬اﮔﺮ آنھﺎ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ازﺣﺎل ﺟﻨﯿﻦ وﻃﻔﻞ روزه ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻗﻀﺎی روزه و ﻓﺪﯾﻪ ھﺮدو ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺗﻨﮫﺎ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺣﺎل ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﺎ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺣﺎل ﺧﻮد وﺑﭽﻪ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﻗﻀﺎی روزه ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻓﺪﯾﻪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﻫﻢ روزه را ﺑﺨﻮرﻧﺪ و ﻫﻢ آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﻨﺪ؟‬

‫ﻓﻘﮫﺎء اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ زﻧﺎن در ﺣﺎل ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ و ﻧﻘﺴﺎء )دوران ﺑﻌﺪ از اﯾﻤﺎن‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺧﻮن رﯾﺰی دارﻧﺪ( ‪ -‬واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﻨﺪ و روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮای آنھﺎ‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ و اﮔﺮ در آن ﺣﺎل روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬روزه آنھﺎ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺮ آنھﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ روزهھﺎﺋﯽ را ﮐﻪ اﻓﻄﺎرﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻀﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‬
‫از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﻗﺎﻋﺪه‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٩٠‬‬

‫ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده ﻣﯽﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ روزه را ﻗﻀﺎﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده ﻧﻤﯽﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬

‫روزﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در آنﻫﺎ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﺼﺮﯾﺢ اﺣﺎدﯾﺚ از روزهﮔﺮﻓﺘﻦ در روزھﺎﺋﯽﮐﻪ ذﯾﻼ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬در روزھﺎی ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ وﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ روزهﮔﺮﻓﺘﻦ در روزھﺎی اﯾﻦ دو ﻋﯿﺪ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاه روزه ﻓﺮض ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﯾﺎ روزه ﻏﯿﺮ ﻓﺮض ‪-‬داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‪ -‬زﯾﺮا ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ازروزه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ در اﯾﻦ دو روز ﻧﮫﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ روزﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ روز اﻓﻄﺎر روزه رﻣﻀﺎن اﺳﺖ و‬
‫اﻣﺎ در روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن‪ ،‬از ﮔﻮﺷﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﺨﻮرﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﭼﮫﺎر ﻣﺤﺪث‬
‫ﺑﺰرگ‪.‬‬
‫‪ -۲‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ‪ :‬ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ از ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن‪:‬‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در اﯾﻦ ﺳﻪ روز ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫در »ﻣﻨﯽ» ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺧﻼﻗﻪ را‪ ،‬ﻣﺎﻣﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم اﻋﻼم ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در اﯾﻦ روزھﺎ ﮐﺴﯽ روزه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ روزھﺎ‪ ،‬روزھﺎی ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و ذﮐﺮ‬
‫و ﯾﺎد ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ»‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ آن را ﺑﺎ اﺳﻨﺎد »ﺟﯿﺪ» رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ در‬
‫»اﻻوﺳﻂ« از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﺴﯽ را ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬اﻋﻼم ﮐﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ در اﯾﻦ روزھﺎ روزه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﯾﻦ روزھﺎ روزھﺎی‬
‫ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ ھﻤﺴﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﯾﺎران اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫روزه‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ روزه ﻧﺬر و روزه ﮐﻔﺎره و روزه ﻗﻀﺎ‪ ،‬در روزھﺎی‬
‫اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ روزھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﺎص ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺧﻼف ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز اﮔﺮ ﺳﺒﺐ ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در اوﻗﺎت »ﻣﻨﮫﯽ‬
‫ﻋﻨﮫﺎ« ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬روزه ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۳‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻄﻮر اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ‪:‬‬

‫روز ﺟﻤﻌﻪ روز ﺟﺸﻦ ھﻔﺘﮕﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎرع از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در آن ﺑﻄﻮر‬
‫اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﻧﮫﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ‪) -‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن( ‪ -‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ روزه‬
 ‫‪٥٩١‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻦ در روز ﺟﻤﻌﻪ ﮐﺮاھﺖ دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ ﯾﮏ روز ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ روز ﺑﻌﺪ از ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺰروزه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻋﺎدت و اﺗﻔﺎق روزه‪،‬‬
‫اوﺑﺮوز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ روز ﻋﺮﻓﻪ ﯾﺎ روز ﻋﺎﺷﻮرا ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬روزه‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﮏ روز ﺟﻤﻌﻪای ﻧﺰد ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ﺑﻨﺖ‬
‫اﻟﺤﺎرث رﻓﺖ ﮐﻪ او روزه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أﺻﻤﺖ أمﺲ؟« »دﯾﺮوز روزه ﺑﻮدی؟«‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﻓﺮدا ﻧﯿﺰ روزه ﺑﺎﺷﯽ؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ اﻓﻄﺎر ﮐﻦ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺟﯿﺪ )ﻧﯿﮑﻮ( آن را روا‬
‫ﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﺎﻣﺮ اﺷﻌﺮی رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬إن ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ‬
‫ﻋﻴﺪ�ﻢ ﻓﻼ ﺗﺼﻮمﻮه‪ .‬إﻻ أن ﺗﺼﻮمﻮا ﻗﺒﻠﻪ أو ﺑﻌﺪه« »ﺑﯿﮕﻤﺎن روز ﺟﻤﻌﻪ ﻋﯿﺪ ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‬
‫ﭘﺲ آن را روزه ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ روز ﭘﯿﺶ از آن ﯾﺎ ﯾﮏ روز ﺑﻌﺪ از آن ﻧﯿﺰ روزه‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺰار آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺣﺴﻦ» رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ھﺮﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ وﺑﻄﻮر ﺳﻨﺖ روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روز ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ روزه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ روز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﭼﻮن ﺟﻤﻌﻪ روز ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و ذﮐﺮ ﺧﺪا اﺳﺖ»‪ .‬اﺑﻦ ﺷﯿﺒﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺣﺴﻦ»‬
‫آن را رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬و در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ»‪ ،‬از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻻﺗﺼﻮمﻮا ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ‪ ،‬إﻻ وﻗﺒﻠﻪ ﻳﻮم‪ ،‬أو ﺑﻌﺪه ﻳﻮم«‪ .‬ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬وﻻﺨﺗﺼﻮا ﻴﻟﻠﺔ اﺠﻟﻤﻌﺔ‪ ،‬ﺑﻘﻴﺎم ﻣﻦ ﺑ� الﻠﻴﺎﻲﻟ‪ ،‬وﻻ ﺨﺗﺼﻮا ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌﺔ‪ ،‬ﺑﺼﻴﺎم‬
‫ﻣﻦ ﺑ� اﻻﻳﺎم‪ ،‬إﻻ أن ﻳ�ﻮن ﻲﻓ ﺻﻮم‪ ،‬ﻳﺼﻮﻣﻪ أﺣﺪ�ﻢ« »در ﺑﯿﻦ ﺷﺐھﺎ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺷﺐ‬
‫ﺟﻤﻌﻪ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ و ﺷﺐ ﺑﯿﺪاری اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪھﯿﺪ‪ ،‬و در ﺑﯿﻦ روزھﺎ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ روز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫را ﺑﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪھﯿﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻄﻮر ﻋﺎدﺗﯽ روزه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺠﻤﻌﻪ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻧﮫﯽ از روزه ﺑﻮدن در روزھﺎی ﺷﻨﺒﻪ ﺑﻄﻮر اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ‪:‬‬
‫از ﺑﺸﺮ ﺳﻠﻤﯽ و از ﺧﻮاھﺮش ّ‬
‫ﺻﻤﺎء رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﺼﻮمﻮا ﻳﻮم‬
‫الﺴﺒﺖ إﻻ ﻓﻴﻤﺎ اﻓﺮﺘض ﻋﻠﻴ�ﻢ )‪ (۱‬و�ن لﻢ �ﺪ أﺣﺪ�ﻢ إﻻ ﺤﻟﺎ )‪ (۲‬ﻋﻨﺐ‪ ،‬أو ﻋﻮد‬
‫ﺷﺠﺮة ﻓﻠﻴﻤﻀﻐﻪ« »در روز ﺷﻨﺒﻪ روزه ﻣﺒﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ روزه ﻓﺮض ‪ -‬ﻧﺬر‪ ،‬ﮐﻔﺎره و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٩٢‬‬

‫ﻗﻀﺎ ‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روز ﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﺪ ﻣﮕﺮ ﭘﻮﺳﺘﻪ اﻧﮕﻮر ﯾﺎ ﺷﺎﺧﻪ درﺧﺖ‪ ،‬آن را ‪-‬‬
‫ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮫﯿﭽﻮﺟﻪ روزه ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺸﺮط ﻣﺴﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ» داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ ﭼﻮن ﯾﮫﻮدﯾﺎن روز ﺷﻨﺒﻪ را ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﺧﺘﺼﺎﺻﺎ روزھﺎی ﺷﻨﺒﻪ‬
‫روزه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ام ﺳﻠﻤﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺸﺘﺮ در روزھﺎی ﺷﻨﺒﻪ و ﯾﮑﺸﻨﺒﻪ روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬آن دو روز روز ﺟﺸﻦ ﻣﺸﺮﮐﺎن اﺳﺖ و ﻣﻦ دوﺳﺖ دارم ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﮐﻨﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ وﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ اﺧﯿﺮا آن را »ﺻﺤﯿﺢ»‬
‫ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻤﺬھﺐ ﺣﻨﻔﯽھﺎ و ﺷﺎﻓﻌﯽھﺎ و ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ اﺧﺘﺼﺎص دادن روز ﺷﻨﺒﻪ‬
‫ﺑﺮوزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻤﻮﺟﺐ دﻻﯾﻠﯽﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬و اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ آن را ﺑﺪون ﮐﺮاھﺖ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻼف ﺳﺨﻦ او از ﺣﺪﯾﺚ ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﻧﮫﯽ از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ »ﯾﻮم اﻟﺸﮏ«‪:‬‬
‫ﻋﻤﺎر ﯾﺎﺳﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ روز ﺷﮏ روزه ﺑﺎﺷﺪ او ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪص ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ‪ ،‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ»‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و رای ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری و ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻧﺲ و‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﻪ آﻧﺎن روزه »ﯾﻮم‬
‫اﻟﺸﮏ» را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ »اﮔﺮ ﮐﺴﯽ روز ﺷﮏ روزه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ رﻣﻀﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ آن روزه را ﻗﻀﺎﮐﻨﺪ» )ﺑﻤﺬھﺐ ﺣﻨﻔﯽ ﺑﺠﺎی روزه‬
‫رﻣﻀﺎن ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ( وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻌﺎدت ﺧﻮﯾﺶ روزه ﺑﺎﺷﺪ و روز ﺷﮏ ﺑﺎ روز‬
‫ﻋﺎدی او ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ‪ ،‬روزه او ﮐﺮاھﺖ ﻧﺪارد‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﻘﺪمﻮا ﺻﻮم رمﻀﺎن‪ ،‬ﺑﻴﻮم‪ ،‬وﻻ ﻳﻮﻣ�‪ ،‬إﻻ أن ﻳ�ﻮن ﺻﻮم ﻳﺼﻮﻣﻪ رﺟﻞ‪،‬‬
‫ﻓﻠﻴﺼﻢ ذلﻚ اﻴﻟﻮم« »ﯾﮏ روز ﯾﺎ دو روزﭘﯿﺶ از رﻣﻀﺎن روزه ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺣﺴﺐ ﻋﺎدت ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﺑﺮای او اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ روزه ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ و اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮا رﺳﯿﺪن رﻣﻀﺎن ﺑﺮای آن و ﺑﻪ ﻧﯿﺖ آن‪،‬‬
 ‫‪٥٩٣‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ﺷﺘﺎب ﮐﻨﺪ و روز ﺷﮏ را‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻋﺎدت ﺧﻮﯾﺶ روزه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﯿﺖ رﻣﻀﺎن‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﻧﮫﯽ از روزه ﺑﻮدن در ﺗﻤﺎم اﯾﺎم ﺳﺎل‪:‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﻤﺎم روزھﺎی ﺳﺎل را روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﭼﻮن در ﻣﯿﺎن روزھﺎی ﺳﺎل‬
‫روزھﺎﺋﯽ ھﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎرع از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در آنھﺎ ﻧﮫﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻻﺻﺎم‪ ،‬ﻣﻦ ﺻﺎم اﻻﺑﺪ« »روزه ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم روزھﺎی ﺳﺎل روزه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪-‬روزه او ﻣﻘﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ‪ .«-‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺗﻤﺎم روزھﺎی ﺳﺎل ﺑﺎﺳﺘﺜﻨﺎی دو روزه ﻋﯿﺪﯾﻦ و اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺟﺴﻤﯽ آن را دارﻧﺪ‪،‬ﮐﺮاھﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﮔﺮوھﯽ از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﻤﺎم روزھﺎی ﺳﺎل ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎی‬
‫روزھﺎی ﻋﯿﺪﯾﻦ و اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ روزه ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ آن روزھﺎ را اﺳﺘﺜﻨﺎ ﮐﻨﺪ و روزه ﻧﺒﺎﺷﺪ از‬
‫ﺣﺪ ﮐﺮاھﺖ ﺑﯿﺮون آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﻤﺎم روزھﺎی ﺳﺎل را روزه ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و ھﻤﯿﻦ رای‬
‫از ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺣﻤﺰه اﺳﻠﻤﯽ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ روزھﺎی ﺳﺎل را ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ روزه ﺑﮕﯿﺮی ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬و اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‬
‫روزه ﻧﺒﺎﺷﯽ‪ ،‬اﻓﻄﺎر ﮐﻦ»‪ .‬وﻟﯽ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖﮐﻪ ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن روزه ﺑﺎﺷﯽ‪ .‬ﭼﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮﺑﺘﺮﯾﻦ روزه اﺳﺖ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﻧﮫﯽ از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ روزه ﺳﻨﺖ زﻧﯽ ﺷﻮھﺮش در ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اﺟﺎزه وی‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن ﻧﮫﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ زﻧﯽﮐﻪ ﺷﻮھﺮش در ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ اﺟﺎزه او ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻻ ﺗﺼﻢ اﻤﻟﺮأة ﻳﻮﻣﺎ واﺣﺪا‪ ،‬وزوﺟﻬﺎ ﺷﺎﻫﺪ إﻻ ﺑﺈذﻧﻪ‪ ،‬إﻻ رمﻀﺎن« »زﻧﯽﮐﻪ ﺷﺮھﺮش در‬
‫ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ روزه ﻧﮕﯿﺮد و ﻟﻮ اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ روز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮﺑﺎ اﺟﺎزه او‪ .‬ﺟﺰروزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ اﺟﺎزه ﺷﻮھﺮ ﻧﺪارد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ ﻧﮫﯽ را ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺣﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮﮐﺮاھﺖ‪ ،‬وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ زن ﺑﺪون اﺟﺎزه‬
‫ﺷﻮھﺮ روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻮھﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ روزه وی را ﺗﺒﺎه ﺳﺎزد‪ .‬ﭼﻮن در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ زن ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﻮق او ﺗﺠﺎوزﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺮای ﻏﯿﺮ از روزه رﻣﻀﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ روزه‬
‫رﻣﻀﺎن ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ اﺟﺎزه ﺷﻮھﺮ ﻧﺪارد‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺷﻮھﺮ ﻏﺎﺋﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زن‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪونﮐﺴﺐ اﺟﺎزه وی روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮﺷﻮھﺮ در ھﻨﮕﺎم روزه ﺑﻮدن وی‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٩٤‬‬

‫ﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﻖ دارد ﻣﻮﺟﺒﺎت اﻓﻄﺎر او را ﻓﺮاھﻢ آورد‪ .‬ﺑﯿﻤﺎری ﺷﻮھﺮ و ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮدن او‬
‫از ھﻤﺨﻮاﺑﮕﯽ ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﻏﯿﺒﺖ او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون‬
‫اﺟﺎزه او روزه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﻧﮫﯽ از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ ﺑﺪون اﻓﻄﺎر و ﺳﺤﺮی ﺧﻮردن‪:‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻪ ﺑﺎر ﮔﻔﺖ‪» :‬إﻳﺎ�ﻢ والﻮﺻﺎل« »از روزه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ وﺑﮫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ روزهھﺎ‪ ،‬ﺑﺪون اﻓﻄﺎرو ﺳﺤﺮی ﺑﭙﺮھﯿﺰﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻪ وی‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﭼﺮا ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦﮐﺎری را ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧﮑﻢ ﻟﺴﺘﻢ ﻓﯽ ذﻟﮏ‬
‫ﻣﺜﻠﯽ‪ ،‬إﻧﯽ أﺑﯿﺖ ﯾﻄﻌﻤﻨﯽ رﺑﯽ وﯾﺴﻘﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻓﺎﮐﻠﻔﻮا ﻣﻦ اﻻﻋﻤﺎل ﻣﺎ ﺗﻄﯿﻘﻮن« »ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫دراﯾﻦ ﺑﺎره ﺷﻤﺎ ﻣﺜﻞ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ وﺷﺐھﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮا ﻧﯿﺮوﺋﯽ ﻣﯽدھﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻧﯿﺮویﮐﺴﯽﮐﻪ ﻃﻌﺎم و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﯿﺮو ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪﮐﺎرھﺎﺋﯽ ﻣﺒﺎدرتﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻧﮫﯽ را ﺑﺮﮐﺮاھﺖ ﺣﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﻢ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر اداﻣﻪ‬
‫روزه را ﺗﺎ وﻗﺖ ﺳﺤﺮ ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ روزهدار را ﺑﻪ ﻣﺸﻘﺖ ﻧﯿﺎﻧﺪازد‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺑﺨﺎری از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﻮاﺻﻠﻮا‪ ،‬ﻓﺄﻳ�ﻢ‬
‫أراد أن ﻳﻮاﺻﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻮاﺻﻞ ﺣﻰﺘ الﺴﺤﺮ« »روزه را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ اداﻣﻪ ﻧﺪھﯿﺪ و روزه را‬
‫ﺑﮫﻢ ﻧﭙﯿﻮﻧﺪﯾﺪ‪ .‬ھﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺪون اﻓﻄﺎر روزه ﺧﻮد را اداﻣﻪ دھﺪ‪ ،‬آن را ﺗﺎ‬
‫ھﻨﮕﺎم ﺳﺤﺮی اداﻣﻪ دھﺪ ﻧﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ«‪.‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ روزه اﺳﺖ و روزه ﺳﻨﺖ دارد ﺷﺮﻋﺎ ﻫﺮ وﻗﺖ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ام ھﺎﻧﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻣﻦ آﻣﺪ و ﯾﮏ‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﺑﺮای او آوردن ﮐﻪ از آن ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن را ﺑﻪ ﻣﻦ داد و ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫روزه ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﻤﻟﺘﻄﻮع أﻣ� ﻰﻠﻋ ﻧﻔﺴﻪ‪ ،‬ﻓﺈن ﺷﺌﺖ ﻓﺼﻮ�‪ ،‬و�ن ﺷﺌﺖ‬
‫ﻓﺄﻓﻄﺮي«‪.‬‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﺑﻄﻮر آزاد‪ ،‬روزه اﺳﺖ ﺑﺮﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﻣﯿﺮ و ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮ‬
‫ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ روزهات را اداﻣﻪ ﺑﺪه و اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ روزهات را اﻓﻄﺎرﮐﻦ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‬
‫و دارﻗﻄﻨﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺰ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬اﺳﻨﺎد آن »ﺻﺤﯿﺢ» اﺳﺖ‪ .‬او‬
 ‫‪٥٩٥‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬الﺼﺎﺋﻢ اﻤﻟﺘﻄﻮع أﻣ� ﻧﻔﺴﻪ إن ﺷﺎء ﺻﺎم‪ ،‬و�ن‬
‫ﺷﺎء أﻓﻄﺮ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻮﺟﺤﯿﻔﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﻦ ﺳﻠﻤﺎن و اﺑﻮاﻟﺪردا ﻋﻘﺪ اﺧﻮت‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن ﺑﺪﯾﺪن اﺑﻮاﻟﺪردا رﻓﺖ )اﺑﻮاﻟﺪرداء ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮد(‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ام اﻟﺪرداء ﻟﺒﺎس و ﺟﺎﻣﻪ ﮐﺎر ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻪای‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪهای؟ او ﺟﻮاب داد‪ :‬ﺑﺮادرت اﺑﻮاﻟﺪرداء ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻧﺪارد‪ ،‬روز‪ ،‬روزه‬
‫اﺳﺖ و ﺷﺐ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺎری ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ )ﭘﺲ ﻣﻦ ﻣﺠﺒﻮرم ﮐﺎرﮐﻨﻢ( ﺳﭙﺲ‬
‫اﺑﻮاﻟﺪرداء ﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻏﺬاﺋﯽ و ﻃﻌﺎﻣﯽ ﺑﺮای ﺳﻠﻤﺎن آﻣﺎده ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای‬
‫ﺳﻠﻤﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻮر و ﻣﻦ روزه ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺧﻮرم ﺗﺎ ﺷﻤﺎ ھﻢ‬
‫ﻧﺨﻮری‪ .‬آﻧﮕﺎه اﺑﻮاﻟﺪرداء ﻧﯿﺰ ﺧﻮرد‪ .‬ﭼﻮن ﺷﺐ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺪرداء رﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻌﺒﺎدت ﺷﺐ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﻮاب‪ .‬او ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ .‬ﭼﻮن آﺧﺮ ﺷﺐ ﻓﺮا‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﺑﻮاﻟﺪرداء ﺑﺮﺧﯿﺰ ھﺮدو ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻨﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻘﯽ دارد‪ ،‬و ﻧﻔﺲ ﺗﻮ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻮ ﺣﻘﯽ دارد و ﺧﺎﻧﻮاده و اھﻞ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻘﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﻖ ھﺮﺻﺎﺣﺐ ﺣﻘﯽ‬
‫را ﺑﻪ وی ﺑﺪه‪ .‬ﻓﺮداﯾﺶ اﺑﻮاﻟﺪرداء ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺖ و ﻣﺎﺟﺮای دﯾﺸﺐ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮای وی ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻠﻤﺎن راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ»‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫‪ -۳‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻏﺬاﺋﯽ را آﻣﺎده ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدم ﮐﻪ او و ﯾﺎراﻧﺶ ﺗﺸﺮﯾﻒ آوردﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻏﺬا ﺣﺎﺿﺮ ﮔﺸﺖ و ﻧﮫﺎده ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ روزه ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬دﺎﻋ�ﻢ أﺧﻮ�ﻢ وﺗ�ﻠﻒ ﻟ�ﻢ«‬
‫»ﺑﺮادرﺗﺎن ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻣﮫﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﺮاﯾﺘﺎن زﺣﻤﺖﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻓﻄﺮ‪ ،‬وﺻﻢ ﻳﻮﻣﺎ مﺎﻜﻧﻪ‪ ،‬إن ﺷﺌﺖ« »اﻓﻄﺎر ﮐﻦ و اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﯽ روزی دﯾﮕﺮ ﺑﺠﺎی آن روزه ﺑﺎش«‪.‬‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد »ﺣﺴﻦ» آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺠﺎی آن روزی دﯾﮕﺮ را روزه ﺑﺎﺷﺪ و آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚھﺎی ﺻﺤﯿﺢ و ﺻﺮﯾﺢ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٩٦‬‬

‫روزه ﺳﻨﺖ = روزه داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‪:‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮدم را ﺑﺮوزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در روزھﺎی زﯾﺮ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -١‬روزه ﺷﺶ روز از ﻣﺎه ﺷﻮال‪:‬‬
‫ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ ﺑﺨﺎری و ﻧﺴﺎﺋﯽ از اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎری رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺻﺎم رمﻀﺎن ﺛﻢ أﺗﺒﻌﻪ ﺳﺘﺎ ﻣﻦ ﺷﻮال ﻓﻜﺄﻧﻤﺎ ﺻﺎم اﺪﻟﻫﺮ« »ھﺮﮐﺲ ھﺮ ﺳﺎل‬
‫روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را ﺑﮕﯿﺮد ﺳﭙﺲ ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﺷﺶ روز از ﺷﻮال را ﻧﯿﺰروزه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﺎل روزه ﺑﻮده اﺳﺖ )ھﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ ﭘﺎداش ﯾﮏ ﺑﺪه دارد‪ .‬ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‬
‫ﺛﻮاب ده ﻣﺎه دارد و ﺷﺶ روزه ﺷﻮال ﺛﻮاب ‪ ٢‬ﻣﺎه دارد«‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺶ روزه ﺷﻮال ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻓﺮﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮای ﻋﻠﻤﺎی ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و ﺣﻨﻔﯿﻪ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺶ روزه را ﺑﺪون ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ روزه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬روزه ده روز اول ذﯾﺤﺠﻪ و ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ روزه روز ﻋﺮﻓﻪ ﺑﺮای ﻏﯿﺮ ﺣﺎﺟﯿﺎن‪:‬‬
‫‪ -۱‬از اﺑﻮﻗﺘﺎده رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺻﻮم ﻳﻮم ﻋﺮﻓﺔ‪ ،‬ﻳ�ﻔﺮ ﺳنﺘ�‪،‬‬
‫ﻣﺎﺿﻴﺔ‪ ،‬ومﺴﺘﻘﺒﻠﺔ‪ ،‬وﺻﻮم ﻳﻮم ﺎﻋﺷﻮراء ﻳ�ﻔﺮ ﺳﻨﺔ ﻣﺎﺿﻴﺔ« »روزه ﻋﺮﻓﻪ‬
‫ﺗﺎوان ﮔﻨﺎھﺎن )ﺻﻐﯿﺮه( ﯾﮏ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﯾﮏ ﺳﺎل آﯾﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و روزه‬
‫ﻋﺎﺷﻮرا ﺗﺎوان ﮔﻨﺎھﺎن ﯾﮏ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺟﺰ ﺑﺨﺎری و ﺗﺮﻣﺬی ﮔﺮوه‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺣﻔﺼﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‪ .‬ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮫﺎر ﭼﯿﺰ را‬
‫ھﺮﮔﺰ ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ :‬روزه ﻋﺎﺷﻮرا و روزه ده روز اول ذﯾﺤﺠﻪ و روزه ﺳﻪ روزاز‬
‫ھﺮ ﻣﺎھﯽ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬روز ﻋﺮﻓﻪ و روز ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و‬
‫روزھﺎی اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ‪ ،‬روزھﺎی ﺟﺸﻦ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬روزھﺎی ﺧﻮردن و‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ»‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺟﺰاﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی‬
‫ﮐﻪ آن را »ﺻﺤﯿﺢ»‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از روزه روز ﻋﺮﻓﻪ در ﻋﺮﻓﺎت ﻧﮫﯽﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﺣﺠﺎج ﺧﻮب ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻋﺮﻓﺎت روز ﻋﺮﻓﻪ را روزه ﺑﺎﺷﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ واﺑﻮداود وﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ روزه‬
 ‫‪٥٩٧‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫روز ﻋﺮﻓﻪ را ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﺮﻓﺎت ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫آنھﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ازام اﻟﻔﻀﻞ )زن ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس( رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺷﮏ داﺷﺘﻨﺪ در اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درروز ﻋﺮﻓﻪ روزه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﻟﺬا او ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﯿﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ در ﻋﺮﻓﻪ ﻣﺸﻐﻮل اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻮد آن ﺷﯿﺮ را ﻧﻮﺷﯿﺪ»‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬روزه ﻣﺤﺮم و ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ روزه در ﻋﺎﺷﻮرا و ﯾﮏ روز ﭘﯿﺶ از آن و ﯾﮏ روز ﺑﻌﺪ از‬
‫آن‪:‬‬
‫‪ -۱‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺌﻮال ﺷﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮﯾﻀﻪ ﭼﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزی ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﻤﺎز در دل ﺷﺐ‪ .‬ﺳﭙﺲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪ از روزه رﻣﻀﺎن‬
‫ﭼﻪ روزهای ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬روزه ﻣﺎه ﺧﺪاﮐﻪ آن را »ﻣﺤﺮم« ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪمﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»إن ﻫﺬا ﻳﻮم ﺎﻋﺷﻮراء‪ ،‬ولﻢ ﻳ�ﺘﺐ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﺻﻴﺎﻣﻪ‪ ،‬وأﻧﺎ ﺻﺎﺋﻢ‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﺷﺎء ﺻﺎم‪،‬‬
‫وﻣﻦ ﺷﺎء ﻓﻠﻴﻔﻄﺮ« »اﻣﺮوز ﻋﺎﺷﻮرا اﺳﺖ و روزه آن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻦ‬
‫ﺧﻮد روزه ھﺴﺘﻢ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ ﺧﻮاﺳﺖ روزه ﺑﺎﺷﺪ و ھﺮﮐﺲ ﻧﺨﻮاﺳﺖ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻗﺮﯾﺶ در دوره ﺟﺎھﻠﯽ روز ﻋﺎﺷﻮرا را‬
‫روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ آن را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻤﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ ﺧﻮد‬
‫آن را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و روزه آن را ﺑﻤﺮدم ﻧﯿﺰ دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد‪ .‬ﭼﻮن روزه رﻣﻀﺎن‬
‫ﻓﺮضﮔﺮدﯾﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ھﺮﮐﺲ دﻟﺶ ﺧﻮاﺳﺖ ﻋﺎﺷﻮرا را روزه ﺑﮕﯿﺮد و ھﺮﮐﺲ‬
‫ﻧﺨﻮاﺳﺖ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻤﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﯾﮫﻮدﯾﺎن‬
‫ﻋﺎﺷﻮرا را روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا اﯾﻦ روز را روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬روزی‬
‫اﺳﺖ ﻣﺒﺎرکﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ و ﻗﻮم ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ را در آن روز ازدﺳﺖ‬
‫دﺷﻤﻦ ﻧﺠﺎت داد‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ آن روز را‪ ،‬روزه ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٥٩٨‬‬

‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ از ﺷﻤﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﺮم و ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻮد آن روز‬
‫را روزه ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ روزه ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن روز ﻋﺎﺷﻮراء را ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و آن را ﺟﺸﻦ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ آن روز را‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۶‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻋﺎﺷﻮرا را روزه ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ دﺳﺘﻮر داد‪ .‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن و ﻧﺼﺮاﻧﯿﺎن آن روز‬
‫را ﺑﺰرگ ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ...‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻧﺸﺎءاﻟﻠﻪ در ﺳﺎل آﯾﻨﺪه روز ﻧﮫﻢ را ﻧﯿﺰ روزه‬
‫ﺧﻮاھﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺎل آﯾﻨﺪه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻓﺎت ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺎه ﻣﺤﺮم ﻧﺮﺳﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﻢ ﺳﺎل آﯾﻨﺪه روز ﺗﺎﺳﻮﻋﺎء را ﻧﯿﺰ ھﻤﺮاه ﻋﺎﺷﻮراء روزه ﺧﻮاھﯿﻢ ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎء درﺑﺎره روزه ﻋﺎﺷﻮراء ﺳﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮﺗﺒﻪ‬
‫اول‪ :‬روزه ﺗﺎﺳﻮﻋﺎء و ﻋﺎﺷﻮراء و ﯾﺎزدھﻢ ﻣﺤﺮم‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم‪ :‬ﺗﺎﺳﻮﻋﺎء و ﻋﺎﺷﻮراء و‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻮم‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ روزه ﻋﺎﺷﻮراء‪ .‬از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ وﺳﻊ ﻰﻠﻋ ﻧﻔﺴﻪ‪ ،‬وأﻫﻠﻪ ﻳﻮم ﺎﻋﺷﻮراء‪ ،‬وﺳﻊ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﺳﺎﺋﺮ ﺳنﺘﻪ«‬
‫»ھﺮﮐﺲ روز ﻋﺎﺷﻮراء ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ و ﺧﺎﻧﻮادهاش آﺳﺎن ﮔﯿﺮد و دﺳﺖ و دل ﺑﺎز‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﻧﯿﺰ ﺑﺮ وی ﻓﺮاخ ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﯿﮫﻘﯽ در »اﻟﺸﻌﺐ» و اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﻃﺮق دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ ھﻤﻪ ﻃﺮق آن‬
‫ﺿﻌﯿﻒ ھﺴﺘﻨﺪ و ﻟﯿﮑﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻘﻮل ﺳﺨﺎوی اﮔﺮ ﻃﺮق رواﯾﺖ آن را در ﮐﻨﺎر ھﻢ ﻗﺮار‬
‫دھﯿﻢ ﯾﮏ دﯾﮕﺮ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬روزه ﺑﯿﺸﺘﺮ روزھﺎی ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺸﺘﺮ روزھﺎی ﺷﻌﺒﺎن را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ ﻧﺪﯾﺪهام ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﮏ ﻣﺎه را ﺗﻤﺎم روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ .‬و در‬
‫ھﯿﭻ ﻣﺎھﯽ او را ﻧﺪﯾﺪهام ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﺗﺮا ﻧﺪﯾﺪهام ﮐﻪ در ھﯿﭻ‬
‫ﻣﺎھﯽ ﺑﺎﻧﺪازه ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن روزه ﺑﮕﯿﺮی؟ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﻌﺒﺎن ﻣﺎھﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
 ‫‪٥٩٩‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫آن ﻏﺎﻓﻞ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺎه ﺑﯿﻦ رﺟﺐ و رﻣﻀﺎن واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ و دراﯾﻦ ﻣﺎه اﻋﻤﺎل ﻣﺮدم‬
‫را ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽدارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ دوﺳﺖ دارم در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ اﻋﻤﺎل ﻣﺮا ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ روزه ﺑﺎﺷﻢ»‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ‪ .‬دﻟﯿﻠﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ آن روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در زﺑﺎﻧﺰدھﻢ ﺷﻌﺒﺎن از روزھﺎی دﯾﮕﺮآن ﺑﮫﺘﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ روزه آن روز ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺮوزھﺎی دﯾﮕﺮ آن ﻣﺎه‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﻧﺪارد و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٥‬روزه ﻣﺎهھﺎی »ﺣﺮام«‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام‪ :‬ذواﻟﻘﻌﺪه‪ ،‬ذواﻟﺤﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺮم و رﺟﺐ‪ ،‬ﺑﯿﺶ‬
‫از ﻣﺎهھﺎی دﯾﮕﺮ روزه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از ﻣﺮدی از ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﺑﺎھﻠﻪ» رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ او‬
‫ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﻦ ھﻤﺎن ﻣﺮدی ھﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺤﻀﻮر ﺷﻤﺎ آﻣﺪم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺷﻤﺎ را دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ‬
‫ﺧﻮش ﻗﯿﺎﻓﻪ ﺑﻮدی؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از ﺣﻀﻮر ﺷﻤﺎ رﻓﺘﻪام ﻓﻘﻂ ﺷﺐھﺎ ﻏﺬا‬
‫ﺧﻮردهام )و روزھﺎ روزه ﺑﻮدهام(‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻋﺬاب اﻧﺪاﺧﺘﻪای؟‬
‫ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎه ﺻﺒﺮو ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ‪-‬رﻣﻀﺎن‪ -‬را روزه ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬و از ھﺮ ﻣﺎه ﯾﮏ روز را روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاﯾﻢ اﻓﺰاﯾﺶ ده ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﮔﻔﺖ‪ :‬از ھﺮ ﻣﺎه دو‬
‫روز را روزه ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺻﻢ ﻣﻦ اﺤﻟﺮم‬
‫واﺗﺮك‪ .‬ﺻﻢ ﻣﻦ اﺤﻟﺮم واﺗﺮك‪ .‬ﺻﻢ ﻣﻦ اﺤﻟﺮم واﺗﺮك " وﻗﺎل ﺑﺄﺻﺎﺑﻌﻪ اﺜﻟﻼﺛﺔ‪ ،‬ﻓﻀﻤﻬﺎ‪ ،‬ﺛﻢ‬
‫أرﺳﻠﻬﺎ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬در ھﺮﯾﮏ از ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام ﺳﻪ روز روزه ﺑﮕﯿﺮو ﺳﻪ روز را‬
‫اﻓﻄﺎر ﮐﻦ ﺑﺎ اﺷﺎره اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ وی اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺖ را ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ آنھﺎ را رھﺎ ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮدش آن ﺑﻮدﮐﻪ ﺳﻪ روز ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ‬
‫روزه ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻪ روز ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ اﻓﻄﺎرﮐﻨﺪ« ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺟﯿﺪ»‪ .‬روزه ﻣﺎه رﺟﺐ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﺎھﮫﺎی دﯾﮕﺮ ﻧﺪارد و آنھﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام اﺳﺖ و در ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه آن را‬
‫ﺑﺨﺼﻮص ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮای اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻔﺎﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﯿﺦ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬درﺑﺎره ﻓﻀﯿﻠﺖ آن و روزه آن و روزه در وﻗﺖ‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ از آن و ﻧﻤﺎز در ﺷﺐ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ در آن‪ ،‬ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺎن‬
‫اﺣﺘﺠﺎج ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -٦‬روزه دوﺷﻨﺒﻪھﺎ و ﭘﻨﺞ ﺷﻨﺒﻪھﺎ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٠٠‬‬

‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺸﺘﺮ روزھﺎی دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬روزه‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎره از او ﺳﺌﻮال ﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﻻﻋﻤﺎل ﺗﻌﺮض ﻞﻛ اﺛن� وﻤﺧيﺲ‪،‬‬
‫ﻓﻴﻐﻔﺮ اﷲ لﻞﻜ مﺴﻠﻢ‪ ،‬أو لﻞﻜ مﺆﻣﻦ‪ ،‬إﻻ اﻤﻟﺘﻬﺎﺟﺮ�ﻦ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬أﺧﺮﻫﻤﺎ« »ھﻤﺎﻧﺎ اﻋﻤﺎل‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن روزھﺎی دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ھﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﻮﻣﻨﺎن‬
‫را ﻣﻮرد ﻣﻐﻔﺮت وآﻣﺮزش ﻗﺮارﻣﯽدھﺪ ﻣﮕﺮدو ﻧﻔﺮیﮐﻪ ھﻤﺪ ﯾﮕﺮ را ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪ و ﺳﺨﻨﺎن‬
‫زﺷﺖ ﺑﮫﻤﺪﯾﮕﺮ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﻧﺎن را ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازﯾﺪ«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪی‬
‫ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺌﻮال ﺷﺪ‬
‫درﺑﺎره روزه دوﺷﻨﺒﻪھﺎ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ذاك ﻳﻮم وﺪﻟت ﻓﻴﻪ‪ ،‬وأﻧﺰل ﻲﻠﻋ ﻓﻴﻪ« »در آن روز زاده‬
‫ﺷﺪم و در آن روز وﺣﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -٧‬روزه ﺳﻪ روز از ھﺮ ﻣﺎھﯽ‪:‬‬
‫اﺑﻮذر ﻏﻔﺎری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ از ھﺮ ﻣﺎھﯽ ﺳﻪ روزه‬
‫ﺳﯿﺰدھﻢ و ﭼﮫﺎردھﻢ و زﺑﺎﻧﺰدھﻢ ‪-‬اﯾﺎم اﻟﺒﯿﺾ = روزھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺐ ﻣﮫﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ‪ -‬را‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﮔﻔﺖ آﻧﻮﻗﺖ ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﺎل را روزه ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ = اﺣﺴﺎن ﯾﮏ ﺑﻪ ده‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﺟﺒﺎن‪ .‬ﺑﺎزھﻢ ازﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ او‬
‫روزھﺎی ﺷﻨﺒﻪ و ﯾﮑﺸﻨﺒﻪ و دوﺷﻨﺒﻪ را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و از ﻣﺎه ﺑﻌﺪی روزھﺎی ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ و‬
‫ﭼﮫﺎرﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ وھﻤﭽﻨﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از آﻏﺎز ھﺮ ﻣﺎه‪ ،‬ﺳﻪ‬
‫روز را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ اول ھﺮﻣﺎه و روز دوﺷﻨﺒﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫از آن و دوﺷﻨﺒﻪ ﺑﻌﺪی را ﻧﯿﺰ روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -٨‬روزه ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن‪:‬‬
‫از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮدادهاﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺗﻮ ﺷﺐ را ﺑﯿﺪارﻣﯽﻣﺎﻧﯽ و ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﯽ و روزرا روزه‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮی؟ ﮔﻔﺘﻢ آری ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ .‬او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﯾﮏ روز روزه ﺑﺎش و ﯾﮏ روز دﯾﮕﺮ‬
‫اﻓﻄﺎر ﮐﻦ ‪-‬ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن روزه ﺑﺎش‪ .‬و ﺷﺐھﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان و ﺑﺨﻮاب‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺗﻦ ﺗﻮ‬
‫ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻖ دارد‪ ،‬و ھﻤﺴﺮ ﺗﻮ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻖ دارد‪ ،‬و ﻣﮫﻤﺎن ﺗﻮ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻖ دارد و ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺑﺮای ﺗﻮ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖﮐﻪ از ھﺮ ﻣﺎھﯽ ﺳﻪ روز را روزه ﺑﺎﺷﯽ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﺎﻓﺸﺎری ﮐﺮدم و ﮔﻔﺘﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ و او ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺳﺨﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬و ﮔﻔﺖ‪ :‬از ھﺮ ھﻔﺘﻪای ﺳﻪ روز را روزه ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬ﺑﺎز ﻣﻦ ﭘﺎﻓﺸﺎری ﮐﺮدم و ﺳﺨﺖ‬
 ‫‪٦٠١‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬او ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬روزه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‬
‫داود÷ را ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﺮ آن ﭼﯿﺰی ﻣﯿﻔﺰا ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا روزه داود÷ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬او ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫ﺑﺎز ھﻢ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أﺣﺐ الﺼﻴﺎم إﻰﻟ اﷲ‬
‫ﺻﻴﺎم داود‪ ،‬وأﺣﺐ الﺼﻼة إﻰﻟ اﷲ ﺻﻼة داود‪ ،‬ﺎﻛن ﻳﻨﺎم ﻧﺼﻔﻪ‪ ،‬و�ﻘﻮم ﺛﻠﺜﻪ‪ ،‬و�ﻨﺎم ﺳﺪﺳﻪ‪،‬‬
‫و�ن ﻳﺼﻮم ﻳﻮﻣﺎ‪ ،‬و�ﻔﻄﺮ ﻳﻮﻣﺎ« »ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ روزه ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬روزه‬
‫ﺣﻀﺮت داود÷ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز داود÷ اﺳﺖ‪.‬‬
‫او ﻧﺼﻒ ﺷﺐ را ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﯾﮏ ﺳﻮم ﺷﺐ ﻋﺒﺎدت و ﺷﺐ زﻧﺪهداری ﻣﯽﮐﺮد و ﯾﮏ‬
‫ﺷﺸﻢ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه ﺷﺐ را ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﯾﮏ روز را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﯾﮏ روز را اﻓﻄﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ -‬ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬

‫آداب روزه‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ روزهدار آداب زﯾﺮ را ﻣﺮاﻋﺎتﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺧﻮردن ﻏﺬای ﺳﺤﺮی‬
‫اﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺟﻤﺎع دارد ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮردن ﻏﺬای ﺳﺤﺮی ﺑﺮای روزهدار ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را ﺗﺮک ﮐﺮد ﺑﺮ وی ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪�» :‬ﺴﺤﺮوا ﻓﺈن ﻲﻓ الﺴﺤﻮر ﺑﺮ�ﺔ« »ﻏﺬای ﺳﺤﺮی ﺑﺨﻮرﯾﺪ زﯾﺮا در آن‬
‫ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫و از ﻣﻘﺪوم ﺑﻦ ﻣﻌﺪ ﯾﮑﺮب رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻠﻴ�ﻢ ﺑﻬﺬا الﺴﺤﻮر‪،‬‬
‫ﻓﺈﻧﻪ ﻫﻮ اﻟﻐﺬاء اﻤﻟﺒﺎرك« »ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎد ﮐﻪ ﻏﺬای ﺳﺤﺮی ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪ آن ﻏﺬای ﭘﺮﺑﺮﮐﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی »ﺟﯿﺪ» آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﮐﺘﯽ ﺳﺤﺮی ﺧﻮردن در اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ روزهدار را ﻧﯿﺮو و ﻧﺸﺎط ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و روزه را ﺑﺮ‬
‫وی آﺳﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺳﺤﺮی ﺧﻮردن ﺑﺎ ﻃﻌﺎم ﺑﺴﯿﺎر و اﻧﺪک ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد وﻟﻮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺟﺮﻋﻪای آب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ‪» :‬ﺳﺤﺮی ﺧﻮردن ﭘﺮ ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪ ،‬آن‬
‫را ﺗﺮک ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬و ﻟﻮاﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺟﺮﻋﻪ آب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪا و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮرﻧﺪﮔﺎن ﺳﺤﺮی درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺖ ﺳﺤﺮی ﺧﻮردن‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٠٢‬‬

‫وﻗﺖ ﺳﺤﺮی ﺧﻮردن از ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ و ﺳﭙﯿﺪه ﺻﺒﺢ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ .‬از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ھﻤﺮاه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺤﺮی ﺧﻮردﯾﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯿﻢ و ﺑﺮای ﻧﻤﺎز رﻓﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ ﺳﺤﺮی ﺧﻮردن و ﻧﻤﺎز ﭼﻘﺪر ﺑﻮد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﻧﺪازه ﻣﺪت ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﻨﺠﺎه آﯾﻪ ﻗﺮآن«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﯿﻤﻮن رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎران ﻣﺤﻤﺪص ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ ﻣﺮدم در‬
‫اﻓﻄﺎر ﺷﺘﺎب ﻣﯽورزﻧﺪ و در ﺧﻮردن ﺳﺤﺮی ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺻﺤﯿﺢ‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺑﻮذر ﻏﻔﺎری ﺑﻄﺮﯾﻖ ﻣﺮﻓﻮع از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ّاﻣﺖ ﻣﻦ در اﻓﻄﺎر ﺷﺘﺎبﮐﻨﻨﺪ و در ﺳﺤﺮی ﺧﻮردن ﺗﺎﺧﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ زود اﻓﻄﺎر ﮐﻨﻨﺪ و دﯾﺮ‬
‫ﺳﺤﺮی ﺑﺨﻮرﻧﺪ ﺑﺮ ﺧﯿﺮو ﻧﯿﮑﯽ ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫در ﺳﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﻮﻋﺜﻤﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﮔﻤﻨﺎم و ﻣﺠﮫﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺷﮏ ﻧﻤﻮدن در ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ و ﺳﭙﯿﺪه ﺻﺒﺢ‪:‬‬
‫ھﺮﮐﺲ درﺑﺎره ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺷﮏ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺑﺨﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن اداﻣﻪ‬
‫دھﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﯾﻘﯿﻦ ﮐﺴﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮏ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎﯾﺎن ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن )اﻣﺴﺎک( را ﺑﺮ ﯾﻘﯿﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮ ﺷﮏ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و�ﻮا واﺮﺷ�ﻮا ﺣﻰﺘ ﻳتﺒ� ﻟ�ﻢ اﺨﻟﻴﻂ اﻻﺑﻴﺾ ﻣﻦ اﺨﻟﻴﻂ اﻻﺳﻮد ﻣﻦ‬
‫اﻟﻔﺠﺮ« »ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﯿﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺧﻂ ﺳﭙﯿﺪه ﺻﺒﺢ از ﺧﻂ ﺳﯿﺎھﯽ ﺷﺐ آﺷﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﻣﺮدی ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺳﺤﺮی ﻣﯽﺧﻮرم‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺷﮏ اﻓﺘﺎدم‬
‫اﻣﺴﺎک ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮ وﻗﺖ ﺷﮏ ﮐﺮدی ﺑﻪ ﺧﻮردﻧﺖ اداﻣﻪ ﺑﺪه ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺷﮑﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﻮد«‪ .‬اﺑﻮداود از ﻗﻮل اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ )اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ھﺮﮐﺲ در ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺷﮏ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﯾﻘﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮردن اداﻣﻪ دھﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﻣﺬھﺐ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﻋﻄﺎء و زارﻋﯽ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﺎران‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺷﮏ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﻮردن اداﻣﻪ دھﺪ‪.‬‬
 ‫‪٦٠٣‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫‪ -۳‬ﺷﺘﺎب در اﻓﻄﺎر‪:‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺘﺤﻘﻖ ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻓﻄﺎر ﺷﺘﺎب ﮐﺮد‪ .‬از‬
‫ﺳﮫﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺰال اﻨﻟﺎس ﺨﺑ�‪ ،‬ﻣﺎ ﻋﺠﻠﻮا اﻟﻔﻄﺮ«‬
‫»ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﺮدم در اﻓﻄﺎر ﺷﺘﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﯿﺮ ھﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻄﺎر ﺑﺎ ﭼﻨﺪ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎی رﻃﺐﮐﻪ ﺗﻌﺪاد آنھﺎ ﺗﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد و‬
‫اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آب اﻓﻄﺎر ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮد‪ .‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎد ﺑﺎ ﭼﻨﺪ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎی رﻃﺐ اﻓﻄﺎر ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬و اﮔﺮ رﻃﺐ ﻧﺒﻮد‬
‫ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎی ﺳﯿﺎه )ﺗﻤﺮ( و اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎ ﻧﺒﻮد ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺟﺮﻋﻪ آب اﻓﻄﺎر ﻣﯽﮐﺮد»‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود‬
‫و ﺣﺎﮐﻢﮐﻪ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا ﺎﻛن أﺣﺪ�ﻢ ﺻﺎﺋﻤﺎ‪،‬‬
‫ﻓﻠﻴﻔﻄﺮ ﻰﻠﻋ اﺘﻟﻤﺮ‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ �ﺪ اﺘﻟﻤﺮ ﻓﻌ� اﻤﻟﺎء‪ ،‬ﻓﺈن اﻤﻟﺎء ﻃﻬﻮر« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ روزه‬
‫ﺑﻮد ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎ ﻧﺒﻮد ﺑﺎ آب اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آب ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ وﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب اﻓﻄﺎر ﮐﺮده و ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را از ﻏﺬا ﺑﺮآورده ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻃﻌﺎم ﺣﺎﺿﺮ )و ﺳﻔﺮه ﭼﯿﺪه ﺷﺪه( ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻧﺨﺴﺖ ﻏﺬا ﺻﺮف ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻌﺪ ﻧﻤﺎزرا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﻧﺲﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻗﺪم اﻟﻌﺸﺎء ﻓﺎﺑﺪءوا ﺑﻪ ﻗﺒﻞ ﺻﻼة اﻤﻟﻐﺮب‪ ،‬وﻻ ﺗﻌﺠﻠﻮا ﻋﻦ‬
‫ﻋﺸﺎﺋ�ﻢ« »ھﺮﮔﺎه ﺷﺎم آﻣﺎده ﺑﻮد )ﺳﻔﺮه را ﭼﯿﺪﻧﺪ( ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺷﺎم را ﺑﺨﻮرﯾﺪ و‬
‫درﺧﻮردن آن ھﻢ ﺷﺘﺎب ﻣﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺷﯿﺨﯿﻦ‬
‫‪ -۴‬ﺧﻮاﻧﺪن دﻋﺎ ﺑﮫﻨﮕﺎم اﻓﻄﺎر و در ﻃﯽ روز ﺑﮫﻨﮕﺎم روزهداری‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن‬
‫لﻠﺼﺎﺋﻢ ﻋﻨﺪ ﻓﻄﺮه دﻋﻮة ﻣﺎ ﺗﺮد« »ﺑﯿﮕﻤﺎن دﻋﺎی روزهدار ﺑﮫﻨﮕﺎم اﻓﻄﺎر ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم اﻓﻄﺎر ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ إﲏ أﺳﺄﻟﻚ ‪ -‬ﺑﺮﲪﺘﻚ اﻟﺘﻲ وﺳﻌﺖ ﻛﻞ‬
‫ﺷﺊ ‪ -‬أن ﺗﻐﻔﺮ ﱄ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﺮا ﺑﺪان رﺣﻤﺘﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ را درﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ذﻫﺐ اﻟﻈﻤﺄ‪ ،‬واﺑﺘﻠﺖ اﻟﻌﺮوق‪،‬‬
‫وﺛﺒﺖ اﻻﺟﺮ إن ﺷﺎء اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ« »ﺗﺸﻨﮕﯽ رﻓﺖ‪ ،‬رگھﺎ ﺳﯿﺮاب ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٠٤‬‬

‫ﭘﺎداش آن ﻧﯿﺰ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺸﺖ«‪ .‬و ﺑﺼﻮرت ﻣﺮﺳﻞ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ا� لﻚ ﺻﻤﺖ‪ ،‬وﻰﻠﻋ رزﻗﻚ أﻓﻄﺮت« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺮای رﺿﺎی ﺗﻮ روزه ﺑﻮدم و ﺑﺮ روزی ﺗﻮ‬
‫اﻓﻄﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺎ ﺳﻨﺪی »ﺣﺴﻦ» آن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺛﻼﺛﺔ ﻻ ﺗﺮد دﻋﻮﺗﻬﻢ‪ :‬الﺼﺎﺋﻢ ﺣﻰﺘ ﻳﻔﻄﺮ واﻻﻣﺎم اﻟﻌﺎدل‪ ،‬واﻤﻟﻈﻠﻮم« »دﻋﺎی ﺳﻪﮐﺲ‬
‫ﻣﺮدود ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ واﻗﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪ :‬روزهدار ﺗﺎ وﻗﺘﯽﮐﻪ اﻓﻄﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺸﻮای ﻋﺎدل و دادﮔﺮ‪ ،‬و ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺣﻖ ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ واﻗﻊ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺧﻮدداری از ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ روزهداری ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪:‬‬
‫روزه ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﻤﻨﻈﻮر ﺗﺰﮐﯿﻪ و ﭘﺮورش ﻧﻔﺲ و روح اﻧﺴﺎن و‬
‫ﻋﺎدت دادن آن ﺑﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮض ﮐﺮده و از ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻋﺒﺎداﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻨﻈﻮر ﺗﻘﺮب‬
‫ﺑﺨﺪاوﻧﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ روزهدار ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را از‬
‫ﮐﺎرھﺎﺋﯽ ﮐﻪ روزهاش را ﺧﺪﺷﻪدار ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ از روزهاش ﺛﻮاب و ﭘﺎداش و‬
‫َ َ‬
‫�� ُّ� َها‬
‫ﺑﮫﺮه ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺒﺮد و ﺑﺪان ﺗﻘﻮاﺋﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از آن ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫ُ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ۡ ُ ُ ّ َ ُ َ َ ُ َ َ َ‬
‫� ٱ َّ� َ‬
‫ِين مِن � ۡبل ِ� ۡم ل َعل� ۡم‬ ‫لصيام كما كتِب‬
‫ٱ�ِين ءامنوا كتِب علي�م ٱ ِ‬
‫َ ُ َ‬
‫� َّتقون‪] ﴾١٨٣‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٨٣ :‬روزه ﺗﻨﮫﺎ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ داری از ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ھﻤﻪ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از آنھﺎ ﻧﮫﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﭘﺮھﯿﺰ ﮔﺮدد«‪.‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟيﺲ الﺼﻴﺎم ﻣﻦ اﻻﻞﻛ والﺮﺸب‪ ،‬إﻧﻤﺎ‬
‫الﺼﻴﺎم ﻣﻦ الﻠﻐﻮ‪ ،‬والﺮﻓﺚ‪ ،‬ﻓﺈن ﺳﺎﺑﻚ أﺣﺪ‪ ،‬أو ﺟﻬﻞ ﻋﻠﻴﻚ‪ ،‬ﻓﻘﻞ إ� ﺻﺎﺋﻢ‪ ،‬إ� ﺻﺎﺋﻢ«‬
‫»روزه ﺗﻨﮫﺎ ﻋﺒﺎرت ﻧﯿﺴﺖ از ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ داری از ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ درھﻨﮕﺎم روزه‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ھﺮزهﮔﻮﺋﯽ و ھﺮزهدراﺋﯽ و آﻣﯿﺰش ﺑﺎ زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺧﻮدداری ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻓﺤﺶ و ﻧﺎﺳﺰاﺋﯽ ﮔﻔﺖ ﯾﺎ ﻧﺎداﻧﯽ ﮐﺮد‪ ،‬در ﺟﻮاب او ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻣﻦ روزهام«‪ .‬اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﺎن و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻘﻮل ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺴﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮوه‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ لﻢ ﻳﺪع ﻗﻮل‬
‫الﺰور واﻟﻌﻤﻞ ﺑﻪ ﻓﻠيﺲ ﷲ ﺣﺎﺟﺔ ﻲﻓ أن ﻳﺪع ﻃﻌﺎﻣﻪ وﺮﺷاﺑﻪ« »ھﺮ ﮐﺲ ﺳﺨﻦ دروغ و‬
‫ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و ﻋﻤﻞ ﺑﺪان را ﺗﺮک ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺗﺸﻨﮕﯽ او ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺗﺮک ﺧﻮردﻧﯽ و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﺬﯾﺮش روزه ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ از او رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬رب ﺻﺎﺋﻢ ﻟيﺲ ﻪﻟ ﻣﻦ ﺻﻴﺎﻣﻪ إﻻ اﺠﻟﻮع‪ ،‬ورب ﻗﺎﺋﻢ ﻟيﺲ ﻪﻟ ﻣﻦ ﻗﻴﺎﻣﻪ‬
 ‫‪٦٠٥‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫إﻻ الﺴﻬﺮ« »ﺑﺴﯿﺎر روزه داراﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﮫﺮهﺷﺎن از روزه ﺗﻨﮫﺎ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ اﺳﺖ و ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺷﺐ زﻧﺪهداراﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﮫﺮهﺷﺎن از آن ﺷﺐ زﻧﺪهداری‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﯿﺪاری اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ او ﺑﻨﺎ ﺑﺮﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺨﺎری آن را ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺳﻮاک و ﻣﺴﻮاک ﮐﺮدن‪:‬‬
‫ﺑﺮای روزهدارﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻃﯽ روز ﺳﻮاک و ﻣﺴﻮاک ﮐﻨﺪ و ﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﻦ اول و‬
‫آﺧﺮ روز ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﻣﺴﻮاک ﯾﺎ ﺳﻮاک زدن اول ﯾﺎ آﺧﺮ‬
‫روز اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽدﯾﺪ»‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﯿﻦ روزه ﺑﻮدن ﻣﺴﻮاک ﻣﯽزد‪ ،‬ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ از آن‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺑﺨﺸﻨﺪ ﮔﯽ و ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن‪:‬‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺟﻮاﻧﻤﺮدی و ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن در ھﻤﻪ اوﻗﺎت ﻣﺴﺘﺤﺐ ھﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ در‬
‫رﻣﻀﺎن ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮی دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺨﺸﻨﺪهﺗﺮﯾﻦ و دﺳﺖ و دلﺑﺎزﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮد و در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن وﻗﺘﯽﮐﻪ‬
‫ﺟﺒﺮﯾﻞ÷ ﺑﺎ وی ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﺮد ازھﻤﻪ اوﻗﺎت دﯾﮕﺮ ﺑﺨﺸﻨﺪهﺗﺮ ﺑﻮد و در ھﺮ ﯾﮏ از‬
‫ﺷﺐھﺎی رﻣﻀﺎن ﺟﺒﺮﯾﻞ ﺑﺎ وی ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎ وی ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ازﺑﺎد ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﺨﺸﻨﺪهﺗﺮ ﺑﻮد و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ وی ﭼﻮن ﺑﺎد ﻓﺮاﮔﯿﺮ و ﺳﺮﯾﻊ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﺗﻼش ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻋﺒﺎدت در ده روزه اواﺧﺮ رﻣﻀﺎن‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ھﺮﮔﺎه‬
‫دھﻪ آﺧﺮ رﻣﻀﺎن ﻣﯽآﻣﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺐ را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻮاده را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺪار‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﺧﻮد را ﺑﺮای آن آﻣﺎده ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ و از زﻧﺎن ﮐﻨﺎره ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬او در دھﻪ اواﺧﺮ رﻣﻀﺎن ﺑﯿﺶ از ﻏﯿﺮآن‬
‫ﺑﻌﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺮواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺤﯽ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺎﻛن رﺳﻮل‬
‫اﷲص ﻳﻮﻗﻆ أﻫﻠﻪ ﻲﻓ اﻟﻌﺮﺸ اﻻواﺧﺮ‪ ،‬و�ﺮﻓﻊ اﻤﻟﺰﺌر« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در دھﻪ آﺧﺮ‬
‫رﻣﻀﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد را ﺷﺐھﺎ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ و ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﺑﺮای اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻣﮫﯿﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ازار را ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ«‪.‬‬

‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل روزه ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٠٦‬‬

‫ﻣﺒﺎﺣﺎت روزه‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻓﺮو رﻓﺘﻦ درآب و ﻧﺰول درآن‪ ،‬ﭼﻮن اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ از ﺑﻌﻀﯽ از ﯾﺎران‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ در ﺣﺎل روزه‪ ،‬آب ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ ﺧﻮد ﻣﯽرﯾﺨﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺸﻨﻪ ﺑﻮد ﯾﺎ از ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎ ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻮداود و ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺟﻨﺐ ﺑﻮد و روزه‬
‫ھﻢ داﺷﺖ‪ ،‬ﺻﺒﺢ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد«‪» .‬ﺎﻛن ﻳﺼﺒﺢ ﺟﻨﺒﺎ‪ ،‬وﻫﻮ ﺻﺎﺋﻢ‪ ،‬ﺛﻢ‬
‫ﻳﻐتﺴﻞ« »اﮔﺮ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ‪ ،‬آب ﺑﺪاﺧﻞ ﺷﮑﻢ روزهدار رﻓﺖ روزهاش ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺳﺮﻣﻪﮐﺸﯿﺪن و ﻗﻄﺮه ﭼﮑﺎﻧﺪن ﺑﭽﺸﻢ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﺰه آن را در‬
‫ﮔﻠﻮﯾﺶ اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭼﺸﻢ راھﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻢ ﻣﻨﺘﮫﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﻧﺲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬او در ﺣﺎل روزه‪ ،‬ﺳﺮﻣﻪ ﺑﭽﺸﻢ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎی ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬرآن را از ﻋﻄﺎء و ﺣﺴﻦ و ﻧﺨﻌﯽ و اوزاﻋﯽ‬
‫و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﺑﻮﺛﻮر ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و درﻣﯿﺎن اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از اﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﻧﺲ‬
‫و اﺑﻦ اﺑﯽ اوﻓﯽ ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و ﻣﺬھﺐ داود ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻘﻮل ﺗﺮﻣﺬی‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺧﺒﺮﺻﺤﯿﺤﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﻮﺳﻪ ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ دارﺑﻮده و ﺧﻮف ﻏﻠﺒﻪ ﺷﮫﻮت را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﻧﺎن ﺧﻮد را ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻌﺎﺷﺮت ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد وﺣﺎل آﻧﮑﻪ او روزه ﺑﻮد و او ﺑﯿﺶ ازھﻤﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺧﻮﯾﺸﺘﻦ وآرزوھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮد )ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ازﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﯾﻤﻦ و ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ‬
‫دﭼﺎر ﻋﻤﻞ ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ و آﻣﯿﺰش ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻮﺳﯿﺪن و ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ زﻧﺎن ﺑﺮای روزه‪،‬‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآورد»‪.‬‬
‫و از ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬روزی ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﺸﺎط آﻣﺪه و ھﻮسﮐﺮدم زﻧﻢ‬
‫را ﺑﻮﺳﯿﺪم و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ روزه ﺑﻮدم‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻢ وﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﻣﺮوز ﮐﺎرﺑﺪی را‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهام ﮐﻪ زن ﺧﻮد را ﺑﻮﺳﯿﺪم و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ روزه ﺑﻮدم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫روزه ﺑﺎﺷﯽ و ﺑﺎ آب ﻣﻀﻤﻀﻪﮐﻨﯽ ﭼﻄﻮر اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در اﯾﻦ ﮐﺎر اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﻣﯽﭘﺮﺳﯽ؟ )ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ دو ﻋﻤﻞ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﮫﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ(‪.‬‬
 ‫‪٦٠٧‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑﻮھﺮﯾﺮه و ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﻋﻄﺎء و‬
‫ﺷﻌﺒﯽ و ﺣﺴﻦ و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق درﺑﺎره ﺑﻮﺳﻪ درﺣﺎل روزه‪ ،‬رﺧﺼﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺬھﺐ ﻋﻠﻤﺎی ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻮﺳﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺷﮫﻮت ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﮐﺮاھﺖ دارد و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﺮاھﺖ ﻧﺪارد و ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از آن دوری ﻧﻤﻮد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﺑﺮای ﭘﯿﺮ و ﺟﻮان ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺪار ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺷﮫﻮت و ﺧﻮف اﻧﺰال اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺷﮫﻮت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺟﻮان و ﭘﯿﺮ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﮐﺮاھﺖ دارد و اﮔﺮ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﯿﺮ و ﺟﻮان ﺿﻌﯿﻒﮐﺮاھﺖ ﻧﺪارد وﻟﯽ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﮑﺎر را ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯿﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ﺑﻮﺳﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآورد‪ ،‬ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ در اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻮﺳﻪ ﺑﺮﮔﻮﻧﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮدھﺎن ﯾﺎ ﺑﺮﻏﯿﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎﺷﺮﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ زدن و ﻣﻌﺎﻧﻘﻪ و در آﻏﻮشﮐﺸﯿﺪن ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ ﺑﻮﺳﻪ دارد‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺗﺰرﯾﻖ آﻣﭙﻮل ﺧﻮاه ﺑﺮای ﺗﻐﺬﯾﻪ و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺮای ﻏﯿﺮ آن‪ ،‬ﺧﻮاه ﺗﺰرﯾﻖ آﻣﭙﻮل‬
‫در رگ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻋﻀﻼﻧﯽ ﯾﺎ زﺑﺮﺟﻠﺪی‪ ،‬ﺑﺮای روزه اﺷﮑﺎﻟﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺪاﺧﻞ ﺷﮑﻢ ﻧﯿﺰﻧﻔﻮذ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻔﻮذ ﭼﯿﺰی ﺑﺪاﺧﻞ ﻣﻌﺪه وﻗﺘﯽ روزه را‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از راه ﻣﻌﻤﻮل و ﻋﺎدﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺣﺠﺎﻣﺖ‪ :‬زﯾﺮا در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺣﺎل روزه ﺑﻮدن‪،‬‬
‫ﺣﺠﺎﻣﺖﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺠﺎﻣﺖ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺿﻌﻒ و‬
‫ﺳﺴﺘﯽ روزهدار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آﻧﺼﻮرت ﮐﺮاھﺖ دارد‪ .‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻨﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺣﺠﺎﻣﺖ را ﺑﺮای روزهدار ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ؟‬
‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺿﻌﻒ و ﺳﺴﺘﯽ روزهدار ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺎری و دﯾﮕﺮان‪ .‬ﻓﺼﺪ ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ ﺣﺠﺎﻣﺖ را دارد‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﻣﻀﻤﻀﻪ و اﺳﺘﻨﺸﺎق ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ درآﻧﮫﺎ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬از ﻟﻘﯿﻂ ﺑﻦ‬
‫ﺻﺒﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﺈذا اﺳﺘنﺸﻘﺖ ﻓﺄﺑﻠﻎ‪ ،‬إﻻ أن‬
‫ﺗ�ﻮن ﺻﺎﺋﻤﺎ« »ھﺮﮔﺎه اﺳﺘﻨﺸﺎقﮐﺮدی درآن ﻣﺒﺎﻟﻐﻪﮐﻦ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ روزه ﺑﺎﺷﯽ«‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ» داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اھﻞ ﻋﻠﻢ اﻧﻔﯿﻪ ﮐﺸﯿﺪن و ﻗﻄﺮه ﺑﯿﻨﯽ را ﺑﺮای روزهدار ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن روزه اﺳﺖ و اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن آﻧﺎن را ﺗﺎﯾﯿﺪ و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٠٨‬‬

‫اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻃﮫﺎرت وﺿﻮ ﯾﺎ ﻏﺴﻞ ﻣﻀﻤﻀﻪ واﺳﺘﻨﺸﺎق ﮐﺮد و‬
‫ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺼﺪی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪایﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آب از ﮔﻠﻮی او ﭘﺎﺋﯿﻦ‬
‫ﺑﺮود‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اوزاﻋﯽ و اﺳﺤﺎق و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﯿﮑﯽ از آراﯾﺶ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺎﻟﮏ واﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ دراﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ روزه وی ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا او ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ روزه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎری ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ آب‬
‫داﺧﻞ ﻣﻌﺪه و روده وی ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ روزهاش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ آب‬
‫ﺑﻨﻮﺷﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ در ﺗﺮﺟﯿﺢ رای اول ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺪون ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ و‬
‫ﻗﺼﺪ ازوی‪ ،‬آب ﺑﻪ ﮔﻠﻮی وی ﺑﺮﺳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﮕﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﮔﻠﻮی وی ﻣﯽﭘﺮد و روزه را‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎﮐﺎر ﻋﻤﺪی ﻓﺮق دارد‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺑﺮای روزهدار ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﭘﺮھﯿﺰ از آن ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آب‬
‫دھﺎن وﮔﺮد و ﻏﺒﺎر راه و اﻣﺜﺎل آن وﮔﺮد آرد ﺑﮫﻨﮕﺎم اﻟﮏﮐﺮدن و آب دﻣﺎغ و ﺑﯿﻨﯽ‬
‫و ﺳﯿﻨﻪ )ﻧﺨﺎﻣﻪ ‪ ،‬ﺑﻠﻐﻢ( ﻓﺮو ﺑﺮدن و اﻣﺜﺎل آنھﺎ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﺻﻮرت ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﭼﺸﯿﺪن ﻏﺬا و ﭼﯿﺰی ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺧﻮاھﺪ آن‬
‫را ﺑﺨﺮد اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﺴﻦ )ﺑﺼﺮی( ﻣﻐﺰﮔﺮدو را ﺑﺮای ﻧﻮهاش ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ او‬
‫روزه ﺑﻮد و اﺑﺮاھﯿﻢ )ﻧﺨﻌﯽ( ﻧﯿﺰ آن را رﺧﺼﺖ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ ﺟﻮﯾﺪن ﺳﻘﺰ و آداﻣﺲ‬
‫ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﺟﺰاء آن در دھﻦ ﺧﺮد ﺷﻮد و از ھﻢﮔﺴﺴﺘﻪ ﮔﺮدد )در اﯾﻨﺼﻮرت‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬ﺷﻌﺒﯽ و ﻧﺨﻌﯽ و ﺣﻨﻔﯽھﺎ و ﺷﺎﻓﻌﯽھﺎ و ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺮاھﺖ ﺟﻮﯾﺪن‬
‫ﺳﻘﺰ رای دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻮﯾﺪن آن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﭼﯿﺰی ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪرون ﺷﺨﺺ ﻧﻤﯽرود‪ ،‬ﻣﺜﻞ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﮓ رﯾﺰهای در دھﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺮاھﺖ وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺰاء ﺳﻘﺰ در دھﺎن ﺧﺮد ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﭼﻮن در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ اﺟﺰای‬
‫آن ﺑﻪ داﺧﻞ ﻣﻌﺪه و اﻧﺪرون ﺷﮑﻢ رود‪ ،‬روزه ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻮﺋﯿﺪن ﺑﻮیھﺎی ﺧﻮش ﺑﺮای روزهدار اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد و او ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺮﻣﻪ ﮐﺸﯿﺪن و ﺣﻘﻨﻪ و اﻣﺎﻟﻪ ﮐﺮدن و ﭼﮑﺎﻧﺪن ﻗﻄﺮه در ﻣﺠﺮای ادرار و ﻣﺪاوای‬
‫ﺳﺮﺷﮑﺴﺘﻪ و رﮔﮫﺎی ﭘﺎره‪ ،‬ﺑﯿﻦ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﺤﻞ ﺧﻼف اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ھﯿﭽﯿﮏ از‬
‫آنھﺎ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﻄﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺟﺰ ﺳﺮﻣﻪ ﮐﺸﯿﺪن ھﻤﻪ آنھﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﺷﺪن روزه اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺟﺰ ﻗﻄﺮه ﭼﮑﺎﻧﺪن ھﻤﻪ آنھﺎ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﻄﺎر‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺟﺰ ﻗﻄﺮه ﭼﮑﺎﻧﺪن و ﺳﺮﻣﻪ ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬ھﻤﻪ آنھﺎ ﻣﻮﺟﺐ‬
 ‫‪٦٠٩‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫اﻓﻄﺎر ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ رای اول را ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدھﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪا‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ھﯿﭽﮑﺪام از آنھﺎ روزه را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا روزه از ﺟﻤﻠﻪ ارﮐﺎن دﯾﻦ اﺳﻼم‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎص و ﻋﺎم ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ را ﺧﺪاوﻧﺪ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺎل روزه ﺣﺮام ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و روزه ﺑﺪانھﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺣﺮﻣﺖ آنھﺎ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﺎران‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن راﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺑﻼغ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ھﻤﻪ ﻣﻘﺮرات‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ را اﺑﻼغ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻤﺎن روﺷﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اھﻞ ﻋﻠﻢ در ﺑﺎره‬
‫ﺣﺮﻣﺖ اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﯾﺎ ﺿﻌﯿﻔﯽ ﯾﺎ ﻣﺴﻨﺪی ﯾﺎ ﻣﺮﺳﻠﯽ را ﻧﻘﻞ‬
‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻣﻮرد اﻧﮑﺎر واﻗﻊ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪانھﺎ ﻣﺒﺘﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻄﻮر‬
‫آﺷﮑﺎرا و ھﻤﮕﺎﻧﯽ آن را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ و ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺖ ﻧﯿﺰ آن را ﻧﻘﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﻪ ﮐﺸﯿﺪن ھﻤﺎﻧﻨﺪ روﻏﻦ ﺑﺮﺳﺮ زدن و ﻏﺴﻞ و ﺑﺨﻮر و ﻣﻮاد‬
‫ﺧﻮﺷﺒﻮ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﺘﺪاول و ﻣﻮرد اﺑﺘﻼء ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺑﻄﺎل روزه‬
‫ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﺒﻄﻼت روزه را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﺎﻻﮐﻪ از آن ﺳﺨﻨﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آن ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ و ﺑﺨﻮر و روﻏﻦ‬
‫زدن را دارد‪ .‬و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﻮر‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﺑﺪاﺧﻞ ﺑﯿﻨﯽ ﻧﻔﻮذ ﮐﺮده و ﺑﺪﻣﺎغ ﻣﯽرﺳﺪ و‬
‫ﺑﺼﻮرت اﺟﺴﺎم درﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬و روﻏﻦ ﺑﺎ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن آﻏﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪاﺧﻞ آن ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻘﻮﯾﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ھﻤﭽﻨﺎن از اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ‪ ،‬ﻧﺸﺎط ﺟﺴﻢ‬
‫اﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص روزهدار را از آنھﺎ ﻧﮫﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫آنھﺎ ﺟﺎﯾﺰ ھﺴﺘﻨﺪ و اﮐﺘﺤﺎل و ﺳﺮﻣﻪﮐﺸﯿﺪن ﺑﭽﺸﻢ ﻧﯿﺰﺣﮑﻢ آنھﺎ را دارد‪ .‬و در زﻣﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎد ﮐﻪ در ﺟﮫﺎد ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﺟﮫﺎد ﺳﺮﮐﺸﯽ ﺷﮑﺴﺘﻪ و ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﯾﺎ‬
‫ﺷﺎھﺮﮔﺶ ﭘﺎره ﺷﻮد و درﻣﺎنﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻨﮑﺎر ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن روزه ﻣﯽﮔﺸﺖ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪان اﺷﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد و ﭼﻮن روزهدار را ازآن ﻧﮫﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﭘﺲ آنھﺎ را‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اﻓﻄﺎر ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﻪ ﺧﻮراک ﻧﯿﺴﺖ‬
‫وﮐﺴﯽ آن را داﺧﻞ درون ﺷﮑﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ ازراه ﺑﯿﻨﯽ وﻧﻪ ازراه دھﺎن‪ .‬و ﺣﻘﻨﻪ ﺷﺮﺟﯿﻪ‬
‫)اﻣﺎﻟﻪﮐﺮدن( ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﮑﻢ و ﻣﻌﺪه و رودهھﺎ را ﻧﯿﺰ ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺎدهی ﻣﺴﮫﻠﯽ را ﺑﻮﯾﻨﺪ ﯾﺎ آنﭼﻨﺎن ﺗﺮﺳﯽ ﺑﺮ وی ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﻮرا‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦١٠‬‬

‫اﺳﮫﺎل ﮔﺮدد روزهاش ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﭼﯿﺰی ﺑﻤﻌﺪهاش ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫دوای ﺳﺮ ﺷﮑﺴﺘﻪ و زﺧﻢ وﺳﯿﻊ و رگھﺎی ﭘﺎره ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺪاﺧﻞ ﻣﻌﺪه ﻧﻔﻮذ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﺷﺒﺎھﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮراﮐﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َۡ ُ ُ ّ َ ُ َ َ ُ َ ََ‬
‫� ٱ َّ� َ‬
‫ِين مِن � ۡبل ِ� ۡم﴾‬ ‫لصيام كما كتِب‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪﴿ :‬كتِب علي�م ٱ ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٨٣ :‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬اﻟﺼﻮم ﺟﻨﺔ‪ ،‬وﻗﺎل‪» :‬روزه ﺳﭙﺮ ﮔﻨﺎه اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن را‬
‫از ارﺗﮑﺎب آن ﻣﺼﻮن ﻣﯽدارد« و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬إن الﺸﻴﻄﺎن �ﺮي ﻣﻦ اﺑﻦ آدم �ﺮى اﺪﻟم‬
‫ﻓﻀﻴﻘﻮا �ﺎر�ﻪ ﺑﺎﺠﻟﻮع والﺼﻮم« »ﺷﯿﻄﺎن در ﻣﺠﺮای ﺧﻮن اﻧﺴﺎن ﺟﺮﯾﺎن دارد‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﻣﺠﺮای وی را ﺑﺎ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و روزه ﺗﻨﮓﮐﻨﯿﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ھﺮاﻧﺪازه ﺧﻮراک و ﻏﺬا ﻗﻮی‬
‫واﻧﺮژیزا ﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮن ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ و ھﺮ اﻧﺪازه ﺧﻮن ﺑﺪن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﮫﻮاتھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ دام ﺷﯿﻄﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫روزهدار از ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻮرد و ﺧﻮراک‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻘﻮﯾﺖ‬
‫ﺟﺴﻢ و ﺑﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻮن ﮐﻪ ﻣﺠﺮای ﺷﯿﻄﺎن درﺑﺪن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ازﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن‬
‫ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ ﻧﻪ از »ﺣﻘﻨﻪ ﺷﺮﺟﯿﻪ» )اﻣﺎﻟﻪﮐﺮدن( و ﺳﺮﻣﻪ ﺑﭽﺸﻢ ﮐﺸﯿﺪن و ﻗﻄﺮه‬
‫ﭼﮑﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻣﺠﺮای ادرار و ﻣﺪاوای ﺳﺮ ﺷﮑﺴﺘﻪ و زﺧﻢ وﺳﯿﻊ و رگھﺎی ﭘﺎره ﺑﺪن» ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﺑﺮای روزهدار‪ ،‬اول ﺷﺐ ﺗﺎ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ‪ ،‬ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و ھﻤﺨﻮاﺑﮕﯽ ﺑﺎ ھﻤﺴﺮ‬
‫ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮﺷﺪ و در دھﺎن ﻟﻘﻤﻪ ﻏﺬا داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫وی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﻘﻤﻪ را از دھﺎن ﺑﯿﻨﺪازد‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﺸﻐﻮل ﻋﻤﻞ ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ‬
‫ً‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻮرا آن را ﺗﺮکﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻤﺤﺾ ﻣﺸﺎھﺪه ﻓﺠﺮو ﺗﺸﺨﯿﺺ آن‪ ،‬ﻟﻘﻤﻪ را‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ ﯾﺎ ﻋﻤﻞ ھﻤﺨﻮاﺑﮕﯽ را ﻗﻄﻊ ﮐﺮد‪ ،‬روزه او ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ از روی‬
‫اﺧﺘﯿﺎر و ﺑﺎ ﻣﯿﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﻟﻘﻤﻪ ﻏﺬا را دو رﻧﺮﯾﺨﺖ و ﯾﺎ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﺎع را ﻗﻄﻊ ﻧﮑﺮد‪،‬‬
‫روزه او ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬در ﻋﺼﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن دوﺑﺎر اذان ﺻﺒﺢ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎر اول ﺑﻼل اذان ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ ھﻨﻮز ﺷﺐ ﺑﻮد و ﺑﺎر دوم ام ﻣﮑﺘﻮم‬
‫اذان ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻘﺎرن ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺑﻮد(‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن ﺑﻼﻻ ﻳﺆذن ﺑﻠﻴﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻜﻮا‪ ،‬واﺮﺷ�ﻮا‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻳﺆذن‬
‫اﺑﻦ أم مﻜﺘﻮم« »ھﻤﺎﻧﺎ اذان ﺑﻼل در ﺷﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﮫﻨﮕﺎم اذان او‪ ،‬ﺑﺨﻮردن و‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪن اداﻣﻪ دھﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫‪٦١١‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫‪ -۹‬ﺑﺮای روزهدار ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﺻﺒﺢ ﮐﻨﺪ و ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﯾﺎ‬
‫ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﻏﺴﻞ واﺟﺒﯽ را ﺑﻌﺪ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻘﻮل‬
‫از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۱۰‬زﻧﺎن اﮔﺮ ﺷﺐ از ﺧﻮن ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ و ﺧﻮن اﯾﻤﺎن ﭘﺎک ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮﻋﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ روزه‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻏﺴﻞ را ﺑﻌﺪ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ و در روز اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺑﺮای ﻧﻤﺎز‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﻄﻼت روزه‬
‫ﻣﺒﻄﻼت روزه دو ﻧﻮعاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ روزه را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻗﻀﺎی آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ روزه را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻗﻀﺎی روزه وﮐﻔﺎره و ﺗﺎوان آن ھﺮدو ﻧﯿﺰ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫آﻧﭽﻪﮐﻪ روزه را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻗﻀﺎی روزه و ﮐﻔﺎره و ﺗﺎوان آن ھﺮدو ﻧﯿﺰ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ً‬
‫‪ -۲-۱‬ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺑﻪ ﻋﻤﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از روی ﻧﺴﯿﺎن و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﯾﺎ اﺷﺘﺒﺎھﺎ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺎﺟﺒﺎر و اﮐﺮاه ﭼﯿﺰی ﺧﻮرد‪ ،‬ﯾﺎ آﺷﺎﻣﯿﺪ ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎء وﮐﻔﺎرهای واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه‬
‫رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ �ﻲﺴ ‪ -‬وﻫﻮ ﺻﺎﺋﻢ ‪ -‬ﻓﺄ�ﻞ أو ﺮﺷب‪ ،‬ﻓﻠﻴﺘﻢ ﺻﻮﻣﻪ‪،‬‬
‫ﻓﺈﻧﻤﺎ أﻃﻌﻤﻪ اﷲ وﺳﻘﺎه« »اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎل روزه و از روی ﻧﺴﯿﺎن ﺧﻮرد و آﺷﺎﻣﯿﺪ‪،‬‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬او روزه ﺧﻮد را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وی ﺧﻮراک و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‬
‫ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری و ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ رای را دارﻧﺪ‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺣﺎﮐﻢ ‪-‬ﮐﻪ او آن را ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎی ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺴﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ أﻓﻄﺮ ﻲﻓ رمﻀﺎن ‪-‬ﻧﺎﺳﻴﺎ‪ -‬ﻓﻼ ﻗﻀﺎء ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬وﻻ ﻛﻔﺎرة« »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در رﻣﻀﺎن از‬
‫روی ﻧﺴﯿﺎن اﻓﻄﺎر ﮐﺮد ﻗﻀﺎء و ﮐﻔﺎرهای ﺑﺮ وی ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد آن‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦١٢‬‬

‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن اﷲ وﺿﻊ ﻋﻦ أﻣﻲﺘ اﺨﻟﻄﺄ‬
‫واﻟنﺴﻴﺎن‪ ،‬وﻣﺎ اﺳﺘﻜﺮﻫﻮا ﻋﻠﻴﻪ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻨﺎھﺎن ﺧﻄﺎء و ﻧﺴﯿﺎن و ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺮآن‬
‫ﻣﺠﺒﻮر و ﻣﮑﺮه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از اﻣﺖ ﻣﻦ ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺣﺎﮐﻢ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻗﯽء ﻋﻤﺪی‪ :‬اﮔﺮ ﻗﯽهء ﻋﻤﺪی ﺑﺮﮐﺴﯽ ﻏﻠﺒﻪﮐﺮد و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺟﻠﻮ آن را ﺑﮕﯿﺮد‬
‫روزهاش اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد و ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎء و ﮐﻔﺎرهای ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ذرﻋﻪ اﻟﻘﺊ ﻓﻠيﺲ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﻀﺎء‪ ،‬وﻣﻦ اﺳﺘﻘﺎء ﻋﻤﺪا ﻓﻠﻴﻘﺾ« »اﮔﺮ‬
‫ﻗﯽء ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﺪ ﺑﺮوی ﻗﻀﺎ ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻗﯽء ﮐﺮد ﺑﺎﯾﺪ روزهاش را‬
‫ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و دارﻗﻄﻨﯽ و ﺣﺎﮐﻢ ‪-‬او آن‬
‫را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﺑﯿﻦ اھﻞ ﻋﻠﻢ‬
‫ﺧﻼﻓﯽ ﺳﺮاغ ﻧﺪارم در اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﻗﯽء ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﺪ ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎی روزه واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻗﯽءﮐﻨﺪ ﺑﺮوی ﻗﻀﺎی روزه واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵-۴‬ﺣﯿﺾ و ﻧﻔﺎس‪ :‬ﻣﺒﻄﻞ روزه اﺳﺖ وﻟﻮ اﯾﻨﮑﻪ در آﺧﺮﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ روز ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻠﻤﺎی ﻓﻘﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬اﺳﺘﻤﻨﺎء‪ :‬ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﮫﺮ وﺳﯿﻠﻪای اﻧﺰال ﮐﻨﺪ ‪-‬ﺧﻮاه ﺑﺴﺒﺐ ﺑﻮﺳﯿﺪن‬
‫ھﻤﺴﺮ ﯾﺎ در آﻏﻮش ﮐﺸﯿﺪن او ﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪ دﺳﺖ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺒﻄﻞ روزه اﺳﺖ و ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻗﻀﺎی آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﺒﺐ و ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺰال ﺗﻨﮫﺎ ﻧﮕﺎهﮐﺮدن ﺑﻪ زن ﺑﺎﺷﺪ روزه ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﭼﯿﺰی ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ »ﻣﺬی» اﻧﺪک و زﯾﺎد آن در روزه‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮی ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﺧﻮردن و ﺑﻠﻌﯿﺪن ﻣﻮاد ﻏﯿﺮ ﺧﻮراﮐﯽ وﻧﻔﻮذ آنھﺎ ﺑﻪ اﻧﺪرون ﺷﮑﻢ ازراه ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ و‬
‫ﻣﻌﺘﺎد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮردن ﻧﻤﮏ زﺑﺎد‪ ،‬و اﯾﻦ ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﻄﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٨‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎل روزه ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ روزهاش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﭼﯿﺰی ﻧﺨﻮرده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﻄﺎر ﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا ﻧﯿﺖ رﮐﻨﯽ اﺳﺖ از ارﮐﺎن روزه‪ ،‬اﮔﺮ آن‬
‫را ﺑﮫﻢ ﺑﺰﻧﺪ و ﺑﻌﻤﺪ ﻗﺼﺪ وﻧﯿﺖ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ روزهاش ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٩‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰی ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﺪ ﯾﺎ ﺟﻤﺎع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻤﺎن اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﯾﺎ ھﻨﻮز ﻓﺠﺮ ﻃﻠﻮع ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و ﺳﭙﯿﺪه ﻧﺪﻣﯿﺪه اﺳﺖ ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﺧﻼف ﮔﻤﺎن‬
‫وی ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻓﺮا ﻧﺮﺳﯿﺪه و ﯾﺎ ﻓﺠﺮ ﻃﻠﻮع ﮐﺮده و ﺳﭙﯿﺪه دﻣﯿﺪه‬
 ‫‪٦١٣‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ و از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﺑﺮوی ﻗﻀﺎی روزه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﺳﺤﺎق و داود و اﺑﻦ ﺣﺰم و ﻋﻄﺎء و ﻋﺮوه و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و ﻣﺠﺎھﺪ‪،‬‬
‫َ‬
‫روزهاش ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وليۡ َس‬
‫َّ َ َ َّ َ ۡ ُ ُ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ ۡ ُ َ ‪ُۡ ۡ َ ٓ َ ٞ‬‬
‫و�� ۡ ۚم﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪» .[٥ :‬در‬ ‫�ن ما �عمدت قل‬ ‫ِيما أخ َط�تم بِهِۦ َو� ٰ ِ‬ ‫علي�م جناح �‬
‫ﭼﯿﺰی ﮐﻪ در آن اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺷﻤﺎ ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ و در ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻗﻠﺒﺘﺎن ﺑﺪان‬
‫ﻗﺼﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺖ آن ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﺪ ﻣﻮرد ﺣﺴﺎب و ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬و ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ‬
‫ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬إن اﷲ وﺿﻊ ﻋﻦ أﻣﻲﺘ اﺨﻟﻄﺄ واﻟنﺴﻴﺎن‪ .«...‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق‬
‫از ﻗﻮل ﻣﻌﻤﺮ از اﻋﻤﺶ از زﯾﺪ ﺑﻦ وھﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬روزی در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب ﻣﺮدم اﻓﻄﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻦ ﮐﺎﺳﻪھﺎی ﺑﺰرگ ﭘﺮ از آب را دﯾﺪم‪ ،‬ﮐﻪ از ﻣﻨﺰل ﺣﻔﺼﻪ‬
‫)ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ( ﺑﯿﺮون آوردﻧﺪ و از آنھﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻮرﺷﯿﺪ از زﯾﺮ اﺑﺮھﺎ ﺳﺮ ﺑﯿﺮون‬
‫آورد‪ ،‬ﮔﻮ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻨﮑﺎر ﺑﺮ ﻣﺮدم ﮔﺮان آﻣﺪ وﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ اﻣﺮوز را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا؟ ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﺎ ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ»‪ .‬ﺑﺨﺎری از اﺳﻤﺎء دﺧﺖ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬روزی در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در رﻣﻀﺎن ھﻮا اﺑﺮی ﺑﻮد‪،‬‬
‫و ﻣﺎ اﻓﻄﺎر ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﮐﺮد»‪ .‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﮔﺮ ھﻮا اﺑﺮی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻄﺎر را ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از‬
‫ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب ﯾﻘﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ .‬اﺻﺤﺎب ﭼﻨﯿﻦﮐﺎری را ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ ﺑﺪاﻧﺎن‬
‫ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺸﺘﺮ از دﯾﮕﺮان ﺑﻪ دﺳﺘﻮرات‬
‫ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آ ﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ از دﯾﮕﺮان ﻣﻄﯿﻊ اواﻣﺮ ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ روزهای ﻗﻀﺎ ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻧﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﻗﻀﺎ دﺳﺘﻮر داده ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻓﻄﺎرﺷﺎن ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﺑﻪ‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺸﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﺎی آن دﺳﺘﻮر‬
‫ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ روزه را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﮐﻔﺎره و ﻗﻀﺎی روزه ھﺮدو ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺟﻤﺎع و ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ ﺗﻮام ﺑﺎ دﺧﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ روزه را ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﮐﻔﺎره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدی ﺑﻪ ﺣﻀﻮر‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦١٤‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ھﻼ ک ﺷﺪم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺷﻤﺎ‬
‫را ھﻼکﮐﺮد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬در )روز( ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺎ زن ﺧﻮد ﺟﻤﺎع و ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽﮐﺮدهام‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﻘﺪر داری ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺮدهای را ﺧﺮﯾﺪه و آزاد ﮐﻨﯽ؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ دو ﻣﺎه ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ روزه ﺑﺎﺷﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﻘﺪر داری ﮐﻪ ﺷﺼﺖ ﻧﻔﺮ ﺑﯿﻨﻮا را اﻃﻌﺎمﮐﻨﯽ؟ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ ﺳﭙﺲ آن ﻣﺮد ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬
‫در آﻧﻮﻗﺖ ﻣﻘﺪاری ﺧﺮﻣﺎی ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آوردﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺧﺮﻣﺎ را‬
‫ﺑﺒﺮ وآن را ﺑﻌﻨﻮان ﮐﻔﺎره ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﺑﺒﺨﺶ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ از ﻣﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﺗﺮ ھﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫آن را ﺑﻪ وی ﺑﺪھﻢ؟ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮐﺴﯽ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻣﺎ ﺑﺪان ﺧﺮﻣﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻧﻘﺪرﺧﻨﺪﯾﺪﮐﻪ دﻧﺪانھﺎﯾﺶ ﭘﺪﯾﺪار ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮو آن را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺪه ﺑﺮواﯾﺖ ھﻤﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺰرگ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﮐﻔﺎره ﭼﻨﯿﻦ روزهای را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﻨﺪ زن و‬
‫ﻣﺮد ھﺮدو ﯾﮑﺴﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎدام اﯾﻨﮑﻪ ھﺮدو در ﺣﺎل اﺧﺘﯿﺎر در روز رﻣﻀﺎن ﮐﻪ ﻧﯿﺖ‬
‫روزه آورده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻗﺼﺪ ﺟﻤﺎع و ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺟﻤﺎع از روی ﻧﺴﯿﺎن‬
‫ﯾﺎ از روی ﻋﺪم اﺧﺘﯿﺎر و اﺟﺒﺎر از ﺳﻮی ھﺮدوی زن و ﺷﻮھﺮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﯿﺖ‬
‫روز ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﺑﺮ ھﯿﭽﮑﺪام از آﻧﺎن ﮐﻔﺎره واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ )ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫ﻗﻀﺎی آن واﺟﺐ اﺳﺖ(‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮدی زﻧﺶ را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺟﻤﺎع و ھﻤﺨﻮاﺑﮕﯽ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫زن ﺑﻨﺎ ﺑﻌﺬری اﺻﻼ روزه ﻧﺒﻮد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﻓﻘﻂ ﮐﻔﺎره ﺑﺮﻣﺮد واﺟﺐ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮ زن‪ .‬و‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻤﺬھﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ در ھﯿﭻ ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺮ زن ﮐﻔﺎره واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺷﻮھﺮ او را‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ او را ﻣﺠﺒﻮر ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮزن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ آن را ﻗﻀﺎء ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮوی‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ ﻗﻮل اﺻﺢ آﻧﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﻔﺎره ﺟﻤﺎع در روز رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮ ﻣﺮد‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮزﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﻮھﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﮐﻔﺎره از ﺑﺎﺑﺖ ﺧﻮدش ﻣﯽدھﺪ و ﺑﺮ زن‬
‫ﭼﯿﺰی ﺑﻌﻨﻮان ﮐﻔﺎره واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و وﺟﻮب ﮐﻔﺎره ﺑﻪ زن ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭼﻮن ﮐﻔﺎره‪،‬‬
‫ً‬
‫ﯾﮏ ﺣﻖ ﻣﺎﻟﯽ اﺳﺖ وﯾﮋه ﺟﻤﺎع‪ ،‬و اﺧﺘﺼﺎﺻﺎ ﺑﻪ ﻣﺮد ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻧﻪ ﺑﺰن‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﮫﺮﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮﻋﮫﺪه ﻣﺮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮداود ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺳﺌﻮال ﺷﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در روز رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﺎ زﻧﺶ ﺟﻤﺎع‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺮ زن ﻧﯿﺰ ﮐﻔﺎره واﺟﺐ اﺳﺖ؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﺸﻨﯿﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ زن ﮐﻔﺎره واﺟﺐ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮﻟﻒ »اﻟﻤﻐﻨﯽ» ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺪان ﻋﻠﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺮ زن ﮐﻔﺎره واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
 ‫‪٦١٥‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص »ﺑﻪ ﮐﺴﯽﮐﻪ در روز رﻣﻀﺎن ﺟﻤﺎع ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺮدهای را آزاد‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ زن وی ﭼﯿﺰی ﻧﻔﺮ ﻣﻮد ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ آن زن ھﻢ در ﺟﻤﺎع‬
‫ﺳﮫﯿﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ«‪ .‬ا ه‪.‬‬
‫ﮐﻔﺎره و ﺗﺎوان ﺟﻤﺎع‪ ،‬در روز رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻘﻮل ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺑﮫﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﯾﮏ ﺑﺮده را آزاد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﮔﺮ از‬
‫آن ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮد و ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻘﺪور ﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬دو ﻣﺎه ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ )ﻏﯿﺮ از رﻣﻀﺎن و اﯾﺎم ﻋﯿﺪﯾﻦ‬
‫و اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ( ﺑﺎﯾﺪ روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ از روزه دو ﻣﺎه ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮد و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺼﺖ ﻧﻔﺰ ﺑﯽﻧﻮا را‪ ،‬از ﻏﺬای ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮﯾﺶ اﻃﻌﺎم ﮐﻨﺪ ‪.‬‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اوﻟﯽ ﺑﺮای او ﻣﻘﺪور اﺳﺖ‪ ،‬دوﻣﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ وﻗﺘﯽ دوم‬
‫ﻣﻘﺪور ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻮم ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ و ﺑﺮواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ ﺑﯿﻦ‬
‫اﯾﻦ ‪ ٣‬ﭼﯿﺰ ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ ھﺮ ﮐﺪام را ﺧﻮاﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺎﻟﮏ و‬
‫اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺢ از ﺣﻤﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺮدی در ﻣﺎه‬
‫ً‬
‫رﻣﻀﺎن )ﻇﺎھﺮا ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ و ﺟﻤﺎع( اﻓﻄﺎر ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر‬
‫داد‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﻔﺎره ﺑﺪھﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهای را آزاد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ دو ﻣﺎه ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺷﺼﺖ‬
‫ﻣﺴﮑﯿﻦ را اﻃﻌﺎم ﮐﻨﺪ« ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﮐﻠﻤﻪ »او = ﯾﺎ« دارد ﮐﻪ آنھﻢ ﺑﺮای ﺗﺨﯿﯿﺮ و ﻣﺨﯿﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود‪ .‬و دﻟﯿﻞ‬
‫دﯾﮕﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻔﺎره ﺑﺴﺒﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻣﺮ ﺧﺪا اﺳﺖ ﭘﺲ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﮐﻔﺎره‬
‫ﯾﻤﯿﻦ )ﺷﮑﺴﺖ ﺳﻮﮔﻨﺪ( ﺷﺨﺺ ﻣﺨﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮐﺪام را ﺧﻮاﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻃﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از رواﯾﺎت ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﺨﯿﯿﺮ ھﺮدو ﻣﺴﺘﻔﺎد‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﺳﻪ ﮐﻔﺎره را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ھﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﻓﺰوﻧﯽ ﺑﺎ آنھﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮫﻠﺒﯽ و ﻗﺮﻃﺒﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬واﻗﻌﻪای ﮐﻪ اﯾﻦ رواﯾﺎت درﺑﺎره آنھﺎ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻣﺘﻌﺪد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮ دﺳﺘﻪ از رواﯾﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﯿﮏ واﻗﻌﻪ و روﯾﺪاد‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮدو ﻣﻮرد ﻋﻤﻞ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ دور از ذھﻦ‬
‫ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ داﺳﺘﺎن ﯾﮑﯽ و ﻣﺤﺘﻮی ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و اﺻﻞ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺪد روﯾﺪاد و‬
‫واﻗﻌﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮاﻋﺎت ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ و ﻋﺪم ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺮﻋﮑﺲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ در روز رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺟﻤﺎع ﮐﺮد و ﮐﻔﺎره آن را ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ در‬
‫آﺧﺮﯾﻦ روز رﻣﻀﺎن ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺟﻤﺎع ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﺑﺮواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦١٦‬‬

‫ﯾﮏ ﮐﻔﺎره ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻔﺎره ﺟﺰا و ﺗﺎوان ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ آن ﭘﯿﺶ از‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ آن ﺗﮑﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮدو ﺗﺎوان ﺑﺎ ھﻢ ﯾﮑﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در ﮐﻔﺎره ﺑﺎ ھﻢ‬
‫ﺗﺪاﺧﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و ﺑﺮواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ دو ﮐﻔﺎره ﺑﺮ وی واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا ھﺮ روز ﺧﻮد ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮ روز ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت آن‬
‫ﺗﺒﺎه ﮔﺮدد و ﮐﻔﺎره آن واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮐﻔﺎره دو رﻣﻀﺎن ﺑﺎ ھﻢ ﺗﺪاﺧﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪،‬ﮐﻔﺎره دو روز ھﻢ ﺑﺎ ھﻢ ﺗﺪاﺧﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ھﻤﮕﯽ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ در روز رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﻤﺎع ﺷﺪ و ﮐﻔﺎره آن را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ در‬
‫روزی دﯾﮕﺮ ﺑﺎز ھﻢ ﺟﻤﺎع ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻔﺎره دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺟﻤﺎع‬
‫دارﻧﺪ ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﯾﮏ روز دو ﺑﺎر ﺟﻤﺎع و ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽﮐﺮد و ﮐﻔﺎره ﺑﺎراول را‬
‫ﻧﺪاده ﺑﻮد ﯾﮏ ﮐﻔﺎره ﺑﺮای ھﺮدو ﺑﺎر ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ ﺟﻤﮫﻮر ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻓﻘﻪ‬
‫اﮔﺮ ﮐﻔﺎره ﺟﻤﺎع اول را ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻔﺎره ﺑﺎر دوم را ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬وﻟﯽ اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ در اﯾﻨﺼﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻔﺎره ﺑﺎر دوم را ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬

‫ﻗﻀﺎی روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‬

‫ﻗﻀﺎی روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن واﺟﺐ ﻓﻮری ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ ﻣﻮﻗﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﮑﻠﻒ ھﺮ‬
‫وﻗﺖ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬آن را ﻗﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮐﻔﺎره آن ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﻓﻮری ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ او روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را در ﻣﺎه‬
‫ً‬
‫ﺷﻌﺒﺎن ﻗﻀﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻓﻮرا و ﺑﻤﺤﺾ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻗﻀﺎی آن را ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬آن را ﻗﻀﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫روزه ﻗﻀﺎ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ روزه ادا‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮ ﮐﺲ ﭼﻨﺪ روزه را اﻓﻄﺎر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﺎن ﺗﻌﺪاد روزه را ﻗﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﺮآن ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوتﮐﻪ در‬
‫َ َ‬
‫روزه ﻗﻀﺎ ﺗﺎﺑﻊ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ آﻣﺪن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َمن �ن‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ ً َ ۡ َ َٰ َ َ ‪ٞ‬‬
‫� َسف ٖر فعِ َّدة ّم ِۡن �يَّا ٍ� أخ َر ۗ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٨٥ :‬ﯾﻌﻨﯽ ھﺮﮐﺲ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬ ‫م ِر�ضا أو‬
‫ﺳﻔﺮ رﻓﺖ و اﻓﻄﺎر ﮐﺮد ﺑﺠﺎی آن روزھﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﻠﺖ ﺑﯿﻤﺎری و ﯾﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮت اﻓﻄﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺘﻌﺪاد روزھﺎﺋﯽﮐﻪ اﻓﻄﺎرﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪ روز دﯾﮕﺮ را روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺧﻮاه آن روزھﺎ ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮھﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﻄﻮر ﻣﻘﯿﺪ«‪.‬‬
 ‫‪٦١٧‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫دارﻗﻄﻨﯽ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎره ﻗﻀﺎی روزه رﻣﻀﺎن‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬إن ﺷﺎء ﻓﺮق‪ ،‬و�ن ﺷﺎء ﺗﺎﺑﻊ« »اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ روزه ﻗﻀﺎ را ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد ﯾﺎ آنھﺎ‬
‫را ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ ﻗﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﮔﺮ ﻗﻀﺎی روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫رﻣﻀﺎن دﯾﮕﺮی ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺣﺎﺿﺮرا ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻗﻀﺎی‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﻌﺪ ازﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺠﺎی ﻣﯽآورد و ﺑﺮوی ﻓﺪﯾﻪای ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه اﯾﻦ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﯾﺎ‬
‫ﻋﺬر ﯾﺎ ﺑﯽﻋﺬر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ رای ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﻔﯿﻪ‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻗﻀﺎی روزه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ رﻣﻀﺎن دﯾﮕﺮی ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﺎ ﻋﺬر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺪﯾﻪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫ﺑﺪون ﻋﺬر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ رﻣﻀﺎن ﺣﺎﺿﺮ را ﺑﮕﯿﺮد ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از ﻣﺎه رﻣﻀﺎن روزهھﺎی‬
‫رﻣﻀﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮای ھﺮ روز ﯾﮏ »ﻣﺪ« ﻃﻌﺎم ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺑﺮ رای‬
‫ﺧﻮﯾﺶ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺣﺘﺠﺎج ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺣﻨﻔﯿﻪ‬
‫درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﺸﺮﯾﻊ و ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری دﯾﻨﯽ ﺗﺎ ﻧﺺ ﺻﺤﯿﺤﯽ و ﺻﺮﯾﺤﯽ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﺑﻤﯿﺮد و ﺑﺮ وی روزه ﻗﻀﺎ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻤﯿﺮد و ﻧﻤﺎزھﺎﺋﯽ از او ﻗﻀﺎ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ او و‬
‫ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮی ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺠﺎی او آن ﻧﻤﺎزھﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫در ھﻨﮕﺎم زﻧﺪﮔﯽ از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﺎﺟﺰ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ او زﻧﺪه اﺳﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﺠﺎی او‬
‫روزه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻤﯿﺮد و ﺑﺮوی روزه ﻗﻀﺎ ﺑﺎﺷﺪ و از ﭘﯿﺶ از ﻣﺮﮔﺶ اﻣﮑﺎن ﻗﻀﺎی آن را‬
‫داﺷﺘﻪ و ﻗﻀﺎ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﯿﮫﺎن درﺑﺎره ﺣﮑﻢ او اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ و ﻣﺸﮫﻮر ﻣﺬھﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﺮ آن ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ وﻟﯽ او ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺠﺎی او‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻔﺎره ھﺮ روزه را ﯾﮏ »ﻣﺪ« )ﯾﮏﭼﮫﺎرم از ‪ ٢١٧٦‬ﮐﯿﻠﻮﮔﺮم( ﻃﻌﺎم‬
‫ﺑﭙﺮدازد )ﺑﺮای ﺣﻨﻔﯿﻪ ﻧﯿﻢ ﺻﺎع ﮔﻨﺪم و ﯾﺎ ﯾﮏ ﺻﺎع از ﻏﯿﺮ آن(‪ .‬ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻣﺬھﺐ ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ‬
‫آﻧﺴﺖ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪﮐﻪ وﻟﯽ او ﺑﻪ ﺟﺎی او روزه ﺑﺎﺷﺪ وذﻣﻪ ﻣﺮده ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﮐﻔﺎرهای ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از »وﻟﯽ» ﻣﯿﺖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ او اﺳﺖ ﺧﻮاه وارث ﯾﺎ »ﻋﺼﺒﻪ =‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻪ از اﻧﺴﺎن دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ« ﯾﺎ ﻏﯿﺮ آﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪای‬
‫ﺑﺠﺎی »ﻣﯿﺖ« روزهﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺎ اﺟﺎزه »وﻟﯽ» ﺑﺎﺷﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزه‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦١٨‬‬

‫»وﻟﯽ« ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ رای ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺷﯿﺨﯿﻦ از‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪل اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻣﺎت وﻋﻠﻴﻪ ﺻﻴﺎم‬
‫ﺻﺎم ﻋﻨﻪ وﻴﻟﻪ« »اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺮد وﺑﺮوی روزه ﻗﻀﺎ ﺑﻮد وﻟﯽ اواﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺠﺎی او روزه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺰار ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺣﺴﻦ« ﺑﺪان اﻓﺰوده اﺳﺖ‪» :‬ان ﺷﺎء»‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺮدی ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪،‬‬
‫ﻣﺎدرم ﻣﺮده و روزه ﯾﮏ ﻣﺎه او ﻗﻀﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺠﺎی او اﯾﻦ ﻣﺎه را‬
‫ﻗﻀﺎﮐﻨﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬لﻮ ﺎﻛن ﻰﻠﻋ أمﻚ دﻳﻦ أ�ﻨﺖ ﻗﺎﺿﻴﻪ؟ " ﻗﺎل‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ .‬ﻗﺎل‪ " :‬ﻓﺪﻳﻦ‬
‫اﷲ أﺣﻖ أن ﻳﻘﻰﻀ« »اﮔﺮ ﻣﺎدرت ﺑﮑﺴﯽ ﺑﺪھﮑﺎر ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدی ﮐﻪ ﺑﺪھﯽ وی را‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﯽ؟ او ﮔﻔﺖ آری‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺪھﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد«‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻨﺴﺖ ﺳﺨﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهای ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺪان‬
‫ﻋﻘﯿﺪه دارﯾﻢ و ﯾﺎران ﻣﺤﻘﻖ ﻓﻘﯿﻪ و ﻣﺤﺪث ﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ و ﺻﺮﯾﺢ آن‬
‫را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺪت زﻣﺎن روزه در ﮐﺸﻮرﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ روزﻫﺎ ﺑﻠﻨﺪ و ﺷﺐﻫﺎ ﮐﻮﺗﺎه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻓﻘﯿﮫﺎن درﺑﺎره ﻣﺪت زﻣﺎن روزه در ﺳﺮ زﻣﯿﻦھﺎﺋﯽﮐﻪ روزھﺎ ﺑﻠﻨﺪ وﺷﺐھﺎ ﮐﻮﺗﺎه اﺳﺖ‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎﺋﯽ ﮐﻪ روزھﺎ ﮐﻮﺗﺎه و ﺷﺐھﺎ ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺪت زﻣﺎن ﺷﺐ و روز در ﺳﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﻌﺘﺪل ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺸﺮﯾﻊ اﺳﻼﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﮑﻪ و‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺮدﻣﺎن آن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺪت زﻣﺎن ﺷﺐ و‬
‫روز در ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎی ﻣﻌﺘﺪل ﻧﺰد ﯾﮏ ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﺎن آن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻟﯿﻠﻪ اﻟﻘﺪر= ﺷﺐ ﻗﺪر‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﺐ ﻗﺪر‪:‬‬
‫َّ ٓ َ َ ۡ‬
‫نزل َ�ٰ ُه ِ�‬ ‫ﺷﺐ ﻗﺪرﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﺐھﺎی ﺳﺎل اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬إِ�ا أ‬
‫َ ۡ‬ ‫َۡ َُ َۡ ۡ َ ۡ ‪َۡ ّ ٞ‬‬ ‫َ َُ َۡ‬ ‫َٓۡ َ‬ ‫َ َ َۡ‬
‫�لة ٱلقدرِ خ� م ِۡن �ل ِف شه ٖر‪] ﴾٣‬اﻟﻘﺪر‪-١ :‬‬ ‫ۡ�لةِ ٱلق ۡدرِ‪َ ١‬و َما أد َرٮٰك َما ۡ�لة ٱلق ۡدرِ‪٢‬‬
‫‪» .[٣‬ﻣﺎ ﻗﺮآن را در ﺷﺐ ﻗﺪر ﻧﺎزل ﮐﺮدﯾﻢ و ﺗﻮ ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺐ ﻗﺪر ﭼﻘﺪر ﺑﺰرگ و‬
‫ارﺟﻤﻨﺪ اﺳﺖ؟ ﺷﺐ ﻗﺪر از ﯾﮏھﺰار ﻣﺎه ﮐﻪ ﺷﺐ ﻗﺪر در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮ و ﺑﺎ ارزشﺗﺮ‬
 ‫‪٦١٩‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن و ذﮐﺮ و اﺣﺴﺎن و ﻏﯿﺮ در آن ﺷﺐ‬
‫از ﺛﻮاب ﭘﺎداش ﯾﮏھﺰار ﻣﺎه ﮐﻪ در آنھﺎ ﺷﺐ ﻗﺪر ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺐ ﻗﺪر را در رﻣﻀﺎن ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪:‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ در ﺷﺒﮫﺎی ﺗﺎک دھﻪ آﺧﺮ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺷﺐ ﻗﺪر را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در دھﻪ آﺧﺮ رﻣﻀﺎن ﻓﺮاوان ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه دھﻪ‬
‫آﺧﺮ رﻣﻀﺎن ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺐھﺎ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺪار‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و از زﻧﺎن ﮐﻨﺎره ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺸﺪت ﻣﺸﻐﻮل ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺐ ﻗﺪر ﮐﺪام اﺳﺖ؟‪:‬‬

‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎره ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺐ ﻗﺪر آراء ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ و‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ وﺳﻮم و ﺑﺮﺧﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ وﻧﮫﻢ و ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﯿﻦ ﺷﺒﮫﺎی ﺗﺎک دھﻪ آﺧﺮ رﻣﻀﺎن در ﻧﻮﺳﺎن اﺳﺖ و‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ و ھﻔﺘﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ از اﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻣﺘﺤﺮ�ﻬﺎ ﻓﻠﻴﺘﺤﺮﻫﺎ ﻴﻟﻠﺔ الﺴﺎﺑﻊ‬
‫واﻟﻌﺮﺸ�ﻦ« »ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﻃﻠﺐ ﺷﺐ ﻗﺪر اﺳﺖ آن را در ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ و ھﻔﺘﻢ ﺟﺴﺘﺠﻮ‬
‫ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ از اﺑﯽ ﺑﻦﮐﻌﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺪان ﺧﺪاﺋﯽﮐﻪ ﺑﺠﺰ او ﺧﺪاﺋﯽ ﺑﺤﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرم ﮐﻪ ﺷﺐ ﻗﺪر در ﻣﺎه‬
‫رﻣﻀﺎن اﺳﺖ ‪-‬ﺑﻄﻮر ﺟﺪی و ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻗﺴﻢ ﯾﺎد ﮐﺮد‪ -‬و ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺪام ﺷﺐ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎن ﺷﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺷﺐ ﺑﯿﺪاری دﺳﺘﻮرداد‪.‬‬
‫آﻧﺸﺐ ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ و ھﻔﺘﻢ ﺑﻮد و ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺷﺐ ﻗﺪر آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺒﺢ آن روز ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﮫﻨﮕﺎم‬
‫ﻃﻠﻮع ﺳﻔﯿﺪ و ﮐﻤﺮﻧﮓ و ﺑﺪون ﺷﻌﺎع اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﻗﯿﺎم ﺷﺐ ﻗﺪر و دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪن در آن‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎم‬
‫ﻴﻟﻠﺔ اﻟﻘﺪر إﻳﻤﺎﻧﺎ واﺣتﺴﺎﺑﺎ‪ ،‬ﻏﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺗﻘﺪم ﻣﻦ ذﻧﺒﻪ« »ھﺮﮐﺲ ازروی اﯾﻤﺎن و‬
‫ﺑﺎوری و ﺑﺎﻣﯿﺪ ﻣﺰد و ﭘﺎداش ازﺧﺪاوﻧﺪ و رﺿﺎی او‪ ،‬ﺷﺐ ﻗﺪر را ﺑﭙﺎی دارد و ﺑﯿﺪار‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٢٠‬‬

‫ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻋﺒﺎدت و ذﮐﺮ و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻨﺎھﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ او را‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮزد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی ‪-‬ﮐﻪ او آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬از ‪-‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﮔﻔﺘﻢ ﺷﺐ ﻗﺪر ﮐﺪام اﺳﺖ و در‬
‫آن ﺷﺐ ﭼﻪ دﻋﺎﺋﯽ ﺑﺨﻮاﻧﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﻮ‪» :‬ا� إﻧﻚ ﻋﻔﻮ ﺤﺗﺐ اﻟﻌﻔﻮ ﻓﺎﻋﻒ ﻋ�«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻮ ﺳﺮاﭘﺎ ﮔﺬﺷﺖ و دوﺳﺖ دار ﮔﺬﺷﺖ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬از ﻣﻦ درﮔﺬر و ﻣﺮا ﻋﻔﻮ‬
‫ﮐﻦ«‪.‬‬

‫اﻻﻋﺘﮑﺎف= در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻼزم ﺷﺪن و از ﮐﺎر دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن‪:‬‬

‫‪ -۱‬اﻋﺘﮑﺎف‪ :‬در ﻟﻐﺖ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻣﻼزم ﺷﺪن ﭼﯿﺰی و ﻧﻔﺲ را ﺑﺮ آن ﺣﺒﺲ ﮐﺮدن اﺳﺖ‪،‬‬
‫� أَ ُ‬
‫نت ۡم‬ ‫ِيل ٱلَّ ِ ٓ‬
‫َّ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺧﻮاه آن ﭼﯿﺰ ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ما �ٰ ِذه ِ ٱ�ما�‬
‫َ َ ُ َ‬
‫ل َها �ٰكِفون‪] ﴾٥٢‬اﻷﻧﺒﯿﺎء‪» .[٥٢ :‬ﭼﯿﺴﺘﻨﺪ اﯾﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ آنھﺎ‬
‫ﺑﺰاﻧﻮ ﻧﺸﺴﺘﻪ و اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮدهاﯾﺪ؟«‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺎﮐﻔﻮن در آﯾﻪ‪ :‬در ﺑﺮاﺑﺮ آنھﺎ اﯾﺴﺘﺎده و آنھﺎ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬در ﻓﻘﻪ‪،‬‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻣﻼزم ﺷﺪن ﻣﺴﺠﺪ و اﻗﺎﻣﺖ در آن ﺑﻤﻨﻈﻮر ﺗﻘﺮب ﺑﺨﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ اﻋﺘﮑﺎف‪ :‬اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺷﺮﻋﯽ و دﯾﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﺳﺎل درﻣﺎه رﻣﻀﺎن ده روز در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﭼﻮن ﺳﺎل ﻣﺮگ آن ﺣﻀﺮت ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬آن ﺳﺎل ﺑﯿﺴﺖ روز اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺨﺎری‬
‫و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻋﮑﺎف ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎران‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ھﻤﺴﺮاﻧﺶ ھﻤﺮاه او و ﺑﻌﺪ از او ﻧﯿﺰ اﻋﺘﮑﺎف را اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻋﺘﮑﺎف اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻘﺮب ﺑﺨﺪا اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻓﻀﯿﻠﺖ آن ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻧﯿﺎﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮداود ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ درﺑﺎره ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻋﺘﮑﺎف ﭼﯿﺰی‬
‫ﺷﻨﯿﺪهای؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﭼﯿﺰ ﺿﻌﯿﻔﯽ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﻗﺴﺎم اﻋﺘﮑﺎف‪ :‬اﻋﺘﮑﺎف ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺳﻨﺖ و واﺟﺐ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻋﺘﮑﺎف‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎﻓﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن آن را داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﺑﻤﻨﻈﻮر ﺗﻘﺮب ﺑﺨﺪاوﻧﺪ و‬
‫ﻃﻠﺐ ﭘﺎداش ﺧﯿﺮ آن و اﻗﺘﺪاء ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ .‬و ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫اﻋﺘﮑﺎف در دھﻪ آﺧﺮ رﻣﻀﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻋﺘﮑﺎف واﺟﺐ‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
 ‫‪٦٢١‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫آن را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ واﺟﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺬر ﻣﻌﻠﻖ ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﷲ ﻋﲇ أن‬
‫أﻋﺘﻜﻒ ﻛﺬا« »ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﺎد ﮐﻪ در راه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺪت روز اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻢ«‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺬر‬
‫ﻣﻌﻠﻖ ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﻤﺎرم را ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪ ﺑﺮﻣﻦ ﺑﺎدﯾﻪ ﻣﺪت روز را‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻢ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺬر أن‬
‫ﻳﻄﻴﻊ اﷲ ﻓﻠﻴﻄﻌﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﻧﺬر ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺬر ﺧﻮﯾﺶ‬
‫وﻓﺎ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ در آن ﮐﺘﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫ﻣﻦ ﻧﺬر ﮐﺮدهام ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺐ را در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»أوف ﺑﻨﺬرك« »ﺑﻪ ﻧﺬرت وﻓﺎ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬زﻣﺎن اﻋﺘﮑﺎف‪ :‬زﻣﺎن اﻋﺘﮑﺎف واﺟﺐ وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺬر ﮐﻨﻨﺪه ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺬرﮐﻨﻨﺪه ﯾﮏ روز ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺬرش وﻓﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﻣﺴﺘﺤﺐ وﻗﺖ ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﺤﺪودی ﻧﺪارد‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺎ ﻧﯿﺖ اﻋﺘﮑﺎف در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﺧﻮاه زﯾﺎد ﻃﻮل ﮐﺸﺪ ﯾﺎ ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ھﺮ اﻧﺪازه در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی آن از ﭘﺎداش آن ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ از ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎرج ﺷﻮد‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺼﺪ اﻋﺘﮑﺎف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬از ﯾﻌﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫اﻣﯿﻪ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮ اﻧﺪازه در ﻣﺴﺠﺪ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻧﯿﺖ اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﻋﻄﺎء‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮ اﻧﺪازه ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﺪ اﻋﺘﮑﺎف اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﻣﯿﺪ ﭘﺎداش‬
‫ﻧﯿﮏ در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﯿﻨﺪ او اﻋﺘﮑﺎفﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﻗﺼﺪ آن را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎف‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻋﺘﮑﺎف ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ ھﺮ وﻗﺖ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺶ از اﻧﻘﻀﺎء ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ آن را ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻞ اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﯾﮑﺒﺎر او ﺧﻮاﺳﺖ در دھﻪ آﺧﺮ رﻣﻀﺎن اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ‪ .‬دﺳﺘﻮر داد‬
‫ﮐﻪ ﺟﺎﺋﯽ ﺑﺮای او ﺑﺴﺎزﻧﺪ ‪.‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﺋﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﮫﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺧﯿﻤﻪای ﯾﺎ ﭼﯿﺰ ﺧﯿﻤﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪی ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺑﺰﻧﻨﺪ( و ﺑﻨﺎﺋﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻮن دﯾﺪم ﮐﻪ ﺧﯿﻤﻪای ﺑﺮای‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ ﺧﯿﻤﻪای ﺑﺮای ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﻢ ﺧﯿﻤﻪای ﺑﺮﭘﺎی ﮐﺮدﻧﺪ و ھﺮ‬
‫ﯾﮏ از زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺧﻮاﻧﺪ ﻧﮕﺎھﯽ ﺑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٢٢‬‬

‫ﺧﯿﻤﻪھﺎ اﻧﺪاﺧﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦھﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟ آﯾﺎ ﺑﺪﯾﻦﮐﺎرﺗﺎن ﻗﺼﺪ اﻃﺎﻋﺖ از ﺧﺪا را دارﯾﺪ؟‬
‫ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر دادﮐﻪ ﺧﯿﻤﻪی او را ﺑﺮﭼﯿﻨﻨﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ھﻤﺴﺮاﻧﺶ ﻧﯿﺰ‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺧﯿﻤﻪھﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺮﭼﯿﻨﻨﺪ و ﺧﯿﻤﻪھﺎﯾﺸﺎن را ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻋﺘﮑﺎف را ﺗﺎ دھﻪ اول ﺷﻮال ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ»‪.‬‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮرداد ﮐﻪ ھﻤﺴﺮاﻧﺶ ﺧﯿﻤﻪای ﺧﻮد را ﺟﻤﻊﮐﻨﻨﺪ و اﻋﺘﮑﺎف را‬
‫ﺗﺮک ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﯿﺖ اﻋﺘﮑﺎفﮐﺮده وﺑﺪان ﺷﺮوع ﻧﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪ ازﺷﺮوع ﺑﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﺟﺎﯾﺰاﺳﺖ آن را ﻗﻄﻊﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻮھﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ھﻤﺴﺮش را از اﻋﺘﮑﺎف ﺑﺎزدارد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺪون‬
‫اﺟﺎزه وی ﻣﺒﺎدرتﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻋﻤﻮم ﻋﻠﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ رای ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺎره اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺷﻮھﺮ ﺑﺰن ﺧﻮد اﺟﺎزه اﻋﺘﮑﺎف دھﺪ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ او را از آن ﺑﺎز دارد؟ ﺑﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ واﺣﻤﺪ و داود ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ زﻧﺶ ﺷﻮد و او را از اﻋﺘﮑﺎف‬
‫ﺳﻨﺖ ﺑﯿﺮون آورد‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺷﺮاﯾﻂ اﻋﺘﮑﺎف‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن و اھﻞ ﺗﻤﯿﺰ و از ﺟﻨﺎﺑﺖ‬
‫و ﺣﯿﺾ و ﻧﻔﺎس ‪ .‬ﻧﯿﺰ ﭘﺎک ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺎﻓﺮ و ﺑﭽﻪای ﮐﻪ اھﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻧﺒﺎﺷﺪ و‬
‫ﺟﻨﺐ و ﺣﺎﯾﺾ و ﻧﻔﺴﺎء ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ارﮐﺎن اﻋﺘﮑﺎف‪ :‬ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻋﺘﮑﺎف ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻮﻗﻒ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﺖ ﺗﻘﺮب ﺑﺨﺪاوﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎداﻣﯽﮐﻪ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری درﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎ ﻧﯿﺖ ﺗﻘﺮب ﺑﺨﺪا و ﻋﺒﺎدت‬
‫او ﺻﻮرت ﻧﭙﺬﯾﺮد‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎف ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ وﺟﻮب ﻧﯿﺖ ﺑﺮای آن اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫� َ ُ� ٱ ّ� َ‬ ‫َ َ ٓ ُ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ ُ ۡ‬
‫�ل ِص َ‬
‫ِين﴾ ]اﻟﺒﯿﻨﺔ‪» .[٥ :‬ﺑﺂﻧﺎن دﺳﺘﻮر‬ ‫ِ‬ ‫اﺳﺖ‪﴿ :‬وما أمِروا إِ� ِ�عبدوا ٱ�‬
‫داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ او اﺧﻼص ﮐﺎﻣﻞ‬
‫داﺷﺘﻪ و آ ﮔﺎھﺎﻧﻪ او را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻤﺎ اﻻﻋﻤﺎل‬
‫ﺑﺎﻨﻟﻴﺎت‪ ،‬و�ﻧﻤﺎ لﻞﻜ امﺮئ ﻣﺎ ﻧﻮى« »و ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ وﻗﺘﯽ ارزش دارد و ارزش ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻣﻌﺰﯾﺮ اﺳﺖﮐﻪ ﺗﻮام ﺑﺎ ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ھﺮﮐﺲ آن ﭼﯿﺰی ﻣﯽرﺳﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺼﺪ آن را ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻋﺘﮑﺎف در ﻣﺴﺠﺪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ٰ‬ ‫َۡ َ‬ ‫َ َ ُ َ ٰ ُ ُ َّ َ َ ُ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫ج ِد�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٨٧ :‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ در‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫ل‬‫ٱ‬ ‫�‬‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� ت� ِ�وهن وأنتم �كِف ِ‬
‫ون‬
‫ﻣﺴﺠﺪھﺎ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮدهاﯾﺪ ﺑﺎ زﻧﺎﻧﺘﺎن آﻣﯿﺰش ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬اﮔﺮ اﻋﺘﮑﺎف در ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺻﺤﯿﺢ‬
 ‫‪٦٢٣‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﺒﺎﺷﺮت و آﻣﯿﺰش ﺑﺎ زﻧﺎن ﺑﻮﯾﮋه در ﻣﺴﺠﺪ ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﻣﺒﺎﺷﺮت و آﻣﯿﺰش ﺑﺎ اﻋﺘﮑﺎف ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد ﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺟﺎی اﻋﺘﮑﺎف ﺧﺎﺻﻪ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ و در ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺠﺪ اﻋﺘﮑﺎف ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۷‬رای ﻓﻘﮫﺎ درﺑﺎره ﻣﺴﺠﺪی ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف در آن ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻓﻘﮫﺎ درﺑﺎره‬
‫ﻣﺴﺠﺪی ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف در آن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﺣﻤﺪ‬
‫و اﺳﺤﺎق و اﺑﻮﺛﻮر ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در ھﺮ ﻣﺴﺠﺪی ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ را در‬
‫آﻧﺠﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎف ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻞﻛ مﺴﺠﺪ ﻪﻟ مﺆذن و�ﻣﺎم ﻓﺎﻻﻋﺘﺎﻜف‬
‫ﻓﻴﻪ ﻳﺼﻠﺢ« »ھﺮ ﻣﺴﺠﺪی ﮐﻪ ﻣﻮذن و اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎف در‬
‫آن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ دارﻗﻄﻨﯽ ﭼﻮن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺪان اﺣﺘﺠﺎج ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و داود ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻋﺘﮑﺎف‬
‫در ھﺮ ﻣﺴﺠﺪی ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا درﺑﺎره ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﻋﺘﮑﺎف ﻧﻤﻮد و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ در ﺑﯿﻦ اوﻗﺎت اﻋﺘﮑﺎف‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را از دﺳﺖ‬
‫ﻧﺪھﺪ ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ در اﻋﺘﮑﺎف اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﮔﻠﺪﺳﺘﻪ ﻣﺴﺠﺪ اذان ﮔﻮﯾﺪ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ در‬
‫ﮔﻞدﺳﺘﻪ در داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﯾﺎ ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺑﺎﻻی ﺑﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﻧﯿﺰ ﺻﻌﻮ‬
‫دﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﮔﻠﺪﺳﺘﻪ و ﺑﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺰو ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ در ﮔﻠﺪﺳﺘﻪ در ﺧﺎرج‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ از روی ﻋﻤﺪ ﺑﻪ ﮔﻠﺪﺳﺘﻪ ﺑﺮود‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎف او ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﯿﺎط‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و رواﯾﺘﯽ از اﺣﻤﺪ ﺟﺰو ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮای اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‬
‫و رواﯾﺘﯽ از اﺣﻤﺪ ﺣﯿﺎط ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺰو ﻣﺴﺠﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻋﺘﮑﺎفﮐﻨﻨﺪه ﻧﺒﺎﯾﺪ در‬
‫ﻣﺪت اﻋﺘﮑﺎف ﺑﺤﯿﺎط ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ آﻧﻨﺪ ﮐﻪ زن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎﻧﮕﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺪون ﺧﻼف‬
‫ﻓﺮوش ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎﻧﮕﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﯽ اﻋﺘﮑﺎفﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٢٤‬‬

‫روزه ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻋﺘﮑﺎف اﺳﺖ‬

‫اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪه اﮔﺮ روزه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﺎر ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ روزه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫)اﻟﺒﺘﻪ در ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن(‪ .‬ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﻦ در دوره ﺟﺎھﻠﯽ ﻧﺬرﮐﺮده ﺑﻮدم ﮐﻪ ﺷﺒﯽ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫اﻟﺤﺮام اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أوف ﺑﻨﺬرك« »ﺑﻪ ﻧﺬر ﺧﻮد وﻓﺎ ﮐﻦ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﺬرت وﻓﺎ ﮐﻦ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺻﺤﺖ اﻋﺘﮑﺎف‪ ،‬روزه ﺑﻮدن ﺷﺮط‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا روزه در ﺷﺐ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اوﻧﺬرﮐﺮده ﺑﻮدﮐﻪ در ﺷﺐ در ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر از اﺑﻮﺳﮫﻞ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻦ‬
‫ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ‪ .‬از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ درﺑﺎره وی ﺳﺌﻮال ﮐﺮدم‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ روزه را ﻧﯿﺰ ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﻋﺘﮑﺎف در‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫زھﺮی ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻋﺘﮑﺎف ﺑﺪون روزه ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ )ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ( ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺘﯽ داری؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﺑﻮﺑﮑﺮ داری؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ ﮔﻔﺖ از ﻋﻤﺮ‬
‫داری؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻤﺎن ﮐﻨﻢ ﮐﻪ از ﻋﺜﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﯿﺮون آﻣﺪم و ﺑﻪ ﻋﻄﺎء و ﻃﺎووس ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮدم و از آﻧﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ .‬ﻃﺎووس ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻓﻼﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ روزه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آن را ﺑﺮﺧﻮﯾﺶ واﺟﺐ و ﻧﺬر ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ روزه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ روزه را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ واﺟﺐ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدم در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺪون روزه‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و اﮔﺮ ﻧﺨﻮاﺳﺖ روزه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اوزاﻋﯽ و ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻋﺘﮑﺎف ﺑﺪون روزه ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اھﻞ رای و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ و ﻋﺮوه ﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ‬
‫و زھﺮی ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫وﻗﺖ دﺧﻮل در اﻋﺘﮑﺎف و وﻗﺖ ﺧﺮوج از آن‬

‫ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﺳﻨﺖ و ﻣﻨﺪوب دارای وﻗﺖ ﻣﺤﺪودی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ وﻗﺖ‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪه داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻣﺎﻧﺪن و ﺗﻮﻗﻒ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺗﻘﺮب ﺑﺨﺪا و‬
 ‫‪٦٢٥‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ﻋﺒﺎدت ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرود‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ‬
‫اﻋﺘﮑﺎف در دھﻪ آﺧﺮ رﻣﻀﺎن ﮐﺮد‪ ،‬او ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ داﺧﻞ ﻣﺤﻞ اﻋﺘﮑﺎف‬
‫ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن اﻋﺘﻜﻒ‬
‫ﻣﻲﻌ ﻓﻠﻴﻌﺘﻜﻒ اﻟﻌﺮﺸ اﻻواﺧﺮ« »ھﺮﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺎ ﻣﻦ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ در دھﻪ آﺧﺮ‬
‫رﻣﻀﺎن اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﮐﻠﻤﻪ ﻋﺸﺮ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﻢ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺗﻌﺪاد دھﻪ ﺷﺐھﺎی‬
‫آﺧﺮ رﻣﻀﺎن و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آنھﺎ ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ ﯾﺎ ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺘﻢ رﻣﻀﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻨﮑﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺎﻛن إذا أراد أن ﻳﻌﺘﻜﻒ ﺻ� اﻟﻔﺠﺮ ﺛﻢ دﺧﻞ ﻣﻌﺘﻜﻔﻪ« »ﺑﺪﯾﻨﻤﻌﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ او داﺧﻞ ﻣﺤﻞ اﻋﺘﮑﺎف ﺧﻮد در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ آﻣﺎده ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ وﻗﺖ دﺧﻮل او در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮای اﻋﺘﮑﺎف اول ﺷﺐ ﺑﻮد ﻧﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ«‪ .‬ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﻤﺬھﺐ اﻣﺎم اﺑﻮ ﺣﻨﻔﯿﻪ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮐﺴﯽﮐﻪ دھﻪ آﺧﺮ رﻣﻀﺎن را اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ آﺧﺮﯾﻦ روز ﻣﺎه رﻣﻀﺎن از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرود‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬اﺛﺮم ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺧﻮد از‬
‫اﺑﻮاﯾﻮب از اﺑﻮﻗﻼﺑﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺷﺐ ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﺳﭙﺲ‬
‫ﻓﺮدای آﻧﺸﺐ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ و او ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم اﻋﺘﮑﺎف ﺣﺼﯿﺮی و ﺳﺠﺎدهای‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺴﺘﺮد ﺗﺎ روی آن ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ او ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدﻣﺎن دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ .‬او ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روز ﻋﯿﺪ‬
‫ﻓﻄﺮ ﭘﯿﺶ اﺑﻮﻗﻼﺑﻪ رﻓﺘﻢ‪ ،‬دﯾﺪم ﮐﻪ ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ﻣﺰﯾﻨﻪ در آﻏﻮش او اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻤﺎن ﮐﺮدم ﮐﻪ ﯾﮑﯽ‬
‫از دﺧﺘﺮان وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺟﺎرﯾﻪ و ﮐﻨﯿﺰ او ﺑﻮد ﮐﻪ آن را آزاد ﮐﺮد و ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻨﻤﺎز ﻋﯿﺪ رﻓﺖ‪ .‬اﺑﺮاھﯿﻢ )ﻧﺨﻌﯽ( ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻨﺎن ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ دھﻪ آﺧﺮ رﻣﻀﺎن‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮد‪ ،‬ﺷﺐ ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﯽ ﺑﯿﺮون‬
‫رود‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روزی ﻣﺸﺨﺺ ﯾﺎ روزھﺎی ﻣﺸﺨﺺ را ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ﻧﺬر‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬از‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه در رﻣﻀﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ در ﻏﯿﺮ آن‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺒﯽ ﯾﺎ ﺷﺐھﺎی ﻣﺸﺨﺼﯽ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‬
‫)ﺑﺼﻮرت ﺗﻄﻮع( ﺧﻮاﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ او ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺮض ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٢٦‬‬

‫ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﺪ اﻋﺘﮑﺎف ﺧﻮد را ﺷﺮوع ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ھﺮ وﻗﺖ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﯾﻘﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد از‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻮن آﻏﺎز ﺷﺐ ﺑﺪﻧﺒﺎل ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ و اﺗﻤﺎم آن ﺑﺎ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮاﺳﺖ و آﻏﺎز روز ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ و اﺗﻤﺎم آن ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ھﺮﮐﺲ آﻧﭽﯿﺰ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪان ﻣﻠﺘﺰم ﺷﺪه ﯾﺎ ﻗﺼﺪ وﻧﯿﺖ آن را ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺬرﮐﺮد‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺎه اﻋﺘﮑﺎف ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻄﻮر ارادی و داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺎری ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻏﺎز ﻣﺎه اوﻟﯿﻦ ﺷﺐ آﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از ﻏﺮوب ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎف‬
‫ﺧﻮد را ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ و ھﻤﯿﻦﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ آﺧﺮﯾﻦ روز ﻣﺎه ﻏﺮوب ﮐﺮد‪ ،‬از اﻋﺘﮑﺎف ﺑﯿﺮون‬
‫آﯾﺪ‪ .‬ﺧﻮاه رﻣﻀﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ آن‪.‬‬

‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽﮐﻪ ﺑﺮای اﻋﺘﮑﺎفﮐﻨﻨﺪه ﻣﺴﺘﺤﺐ ﯾﺎ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪه ﻋﺒﺎدتھﺎی ﺳﻨﺖ و داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ را ﻓﺮاوان‪ ،‬اﻧﺠﺎم‬
‫دھﺪ وﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﻤﺎزھﺎی ﺳﻨﺖ و ﺗﻼوت ﻗﺮآن و ﺗﺴﺒﯿﺢ وﺗﺤﻤﯿﺪ و ﺗﮫﻠﯿﻞ و ﺗﮑﺒﯿﺮ و‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر و درود و ﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻣﻨﺎﺟﺎت و اﻣﺜﺎل آن از ﮐﺎرھﺎﺋﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﺨﺪاوﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﯿﻮﻧﺪ او را ﺑﺎ آﻓﺮﯾﺪ ﮔﺎرش ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﺳﺮﮔﺮم‬
‫ﮐﻨﺪ و ﻣﺸﻐﻮل دارد و درس ﺧﻮاﻧﺪن ﻋﻠﻢ و دوره ﮐﺮدن ﮐﺘﺎبھﺎی ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺣﺪﯾﺚ و‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﺮﮔﺸﺖ اﻧﺒﯿﺎء و ﺻﺎﻟﺤﯿﻦ و ﺧﻮاﻧﺪن و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺘﺎبھﺎی دﯾﮕﺮ ﻓﻘﮫﯽ و دﯾﻨﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎی ﺧﯿﺮ ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎ اﻗﺘﺪاء‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬در ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﺧﯿﻤﻪای ﺑﺮﭘﺎ دارد‪.‬‬
‫ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎی ﺑﯿﮫﻮده و ﺳﺨﻨﺎن ﯾﺎوه ﻣﺸﻐﻮل دارد‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺮﻣﺬی و‬
‫اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ از اﺑﻮﺑﺼﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺣﺴﻦ إﺳﻼم اﻤﻟﺮء ﺗﺮ�ﻪ‬
‫ﻣﺎ ﻻ ﻳﻌﻨﻴﻪ« »از ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻧﯿﮑﻮی ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭼﯿﺰھﺎی ﺑﯿﮫﻮده و‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﻘﺼﻮد را ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎز ﻧﺪارد ﺗﺮک ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪه ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻤﺎن اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻨﮑﺎر او را ﺑﺨﺪاوﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺑﺨﺎری و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺸﻐﻮل اﯾﺮاد ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدی اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺮد ﮐﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او اﺑﻮاﺳﺮاﺋﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺬر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ و ﺑﻪ زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ ﻧﺮود و ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ و روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
 ‫‪٦٢٧‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫ﮔﻔﺖ‪» :‬مﺮه ﻓﻠﻴﺘﻠﻜﻢ وﻟيﺴﺘﻈﻞ وﻴﻟﻘﻌﺪ وﻴﻟﺘﻢ ﺻﻮﻣﻪ« »ﺑﻪ وی ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﯾﺮ‬
‫ﺳﺎﯾﻪ ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و روزه ﺧﻮﯾﺶ را اداﻣﻪ دھﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻮداود از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺘﻢ ﺑﻌﺪ‬
‫اﺣﺘﻼم‪ ،‬وﻻ ﺻﻤﺎت ﻳﻮم إﻰﻟ الﻠﻴﻞ« »ﮐﺴﯽﮐﻪ ﭘﺪرش ﻣﺮد و ﻣﺤﺘﻠﻢ ﺷﺪ دﯾﮕﺮ او ﯾﺘﯿﻢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﮑﻮت ﮐﺮدن ﯾﮏ روز ﺗﺎ ﺷﺐ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬

‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽﮐﻪ ﺑﺮای اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪه ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‬

‫‪ -۱‬او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮای ﺗﻮدﯾﻊ ﺧﺎﻧﻮادهاش از ﻣﺤﻞ اﻋﺘﮑﺎف ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪ .‬ﺻﻔﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در اﻋﺘﮑﺎف ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺒﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه او رﻓﺘﻢ ﺗﺎ ازوی دﯾﺪار ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫وی ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺮدم او ﻧﯿﺰﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮا‬
‫ﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ‪-‬و ﻣﻨﺰل ﺻﻔﯿﻪ ھﻤﺴﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ ﻧﺒﺪ ﺑﻮد ‪-‬دو‬
‫ﻧﻔﺮ از اﻧﺼﺎر از آﻧﺠﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪﻧﺪ ﺑﺮ ﺷﺘﺎب ﺧﻮﯾﺶ‬
‫اﻓﺰودﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻰﻠﻋ رﺳﻠﻜﻤﺎ‪ ،‬إﻧﻬﺎ ﺻﻔﻴﺔ ﺑﻨﺖ ﺣي‪ ،‬ﻗﺎﻻ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‬
‫ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻗﺎل‪" :‬إن الﺸﻴﻄﺎن �ﺮي ﻣﻦ اﻻ�ﺴﺎن مﺮﻰﺟ اﺪﻟم‪ ،‬ﻓﺨﺸﻴﺖ أن‬
‫ﻳﻘﺬف ﻲﻓ ﻗﻠﻮ��ﻤﺎ ﺷيﺌﺎ" أو ﻗﺎل ﺮﺷا« »آھﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ زن ﮐﻪ‬
‫ھﻤﺮاه ﻣﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺻﻔﯿﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﯿﯽ و ھﻤﺴﺮم اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ ای رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎ درﺑﺎره ﺗﻮﮔﻤﺎن ﺑﺪ ﺧﻮاھﯿﻢ ﺑﺮد!! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ھﻤﭽﻮن ﺧﻮن در ﺗﻦ اﻧﺴﺎن ﺟﺮﯾﺎن دارد )وﺳﻮﺳﻪ ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ اﻧﺴﺎن را ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد( ﺗﺮﺳﯿﺪم ﻣﺒﺎدا ﭼﯿﺰی ﯾﺎﮔﻤﺎن ﺑﺪی در دل ﺷﻤﺎ اﻧﺪازد )ﺷﻤﺎ را وﺳﻮﺳﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن ﮔﻤﺎن ﺑﺪی ﺑﺒﺮﯾﺪ ﮐﻪ در دل ﺷﺐ او ﺑﺎ اﯾﻦ زن ﭼﻪ‬
‫ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ(«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﻋﺘﮑﺎفﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮی ﺧﻮد را ﺷﺎﻧﻪ ﮐﻨﺪ و ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﺘﺮاﺷﺪ و ﻧﺎﺧﻦ را‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و ﺗﻦ ﺧﻮﯾﺶ را از ژوﻟﯿﺪﮔﯽ و ﭼﺮک وﮐﺜﺎﻓﺖ ﭘﺎک ﺳﺎزد و ﻧﻈﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻟﺒﺎس ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ ﺑﭙﻮﺷﺪ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺧﻮشﺑﻮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﮐﺮد و از ﭘﻨﺠﺮه اﻃﺎق ﻣﻦ ﺳﺮش را‬
‫ﺑﺪاﺧﻞ اﻃﺎق ﻣﯽآورد و ﻣﻦ آن را ﻣﯽﺷﺴﺘﻢ»‪ .‬و در رواﯾﺖ ﻣﺴﺪد آﻣﺪه‪» :‬ﮐﻪ ﻣﻦ‬
‫آن را ﺷﺎﻧﻪ ﻣﯽزدم در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﻮدم»‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٢٨‬‬

‫‪ -۳‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﺮای ﻧﯿﺎزی ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮ وﻗﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺮﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﻦ آن‬
‫را ﺷﺎﻧﻪ ﻣﯽﮐﺮدم و او داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﻤﯽآﻣﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺮای ﻧﯿﺎزھﺎی ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ»‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮای‬
‫ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ از ﻣﺤﻞ اﻋﺘﮑﺎف ﺑﯿﺮون آﯾﺪ ﭼﻮن اﯾﻨﮑﺎر ﺿﺮوری اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﻧﺠﺎم داد و ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﺮای ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺧﺮوج ﺑﺮای ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ را دارد‪ .‬و اﮔﺮ ﻗﯽ ﺑﺮ وی ﻏﻠﺒﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮای ﻗﯽ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون رود‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺮای ھﺮ ﮐﺎری ﮐﻪ ﺿﺮوری و‬
‫ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ و اﻧﺠﺎم آن در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻘﺪور ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮای اﻧﺠﺎم دادن آن ﺑﯿﺮون رود‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ‪ ،‬زﯾﺎد ﻃﻮل ﻧﮑﺸﺪ اﻋﺘﮑﺎف او ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬ا ه‪ .‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﺮای‬
‫ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﺑﺪن و ﺟﺎﻣﻪ‪ ،‬از ﭼﺮک ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارد‪.‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮد‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺣﺎﺿﺮ ﮔﺮدد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺑﯿﻤﺎر ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﺪ و‬
‫ﭘﯿﺶ ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﺮود و ﻧﯿﺎزھﺎی ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ آنھﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬او‬
‫ﺧﺪاﯾﺶ ﺑﯿﺎﻣﺮزد ﻣﺒﻠﻎ ھﻔﺘﺼﺪ در ھﻢ از ﺳﮫﻤﯿﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﻮاھﺮزادهاش داد ﺗﺎ ﺑﺎ آن‬
‫ﺧﺎدﻣﯽ را ﺑﺨﺮد‪ ،‬و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺧﻮد در اﻋﺘﮑﺎف ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد اﮔﺮ ﺧﻮد ﺑﯿﺮون روی و آن را ﺧﺮﯾﺪاریﮐﻨﯽ؟ از ﻗﺘﺎده رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او اﯾﻦ‬
‫رﺧﺼﺖ را ﺑﺮای اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪه ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﮐﻨﺪ و از ﺑﯿﻤﺎر ﻋﯿﺎدت ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫وﻟﯽ ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬و اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪه اﯾﻦ‬
‫ﺧﺼﻠﺖھﺎ را ﺷﺮط ﮐﻨﺪ ‪-‬اﮔﺮ آنھﺎ را ﺷﺮط ﻧﮑﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺣﻖ آنھﺎ را دارد‪ -‬از ﺑﯿﻤﺎر ﻋﯿﺎدت‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ زﯾﺮ ﺳﻘﻔﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﺮود‪ ،‬و ﺑﻨﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮود و در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫ﺑﺮای ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪیھﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺮون رود و ﺟﺰ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻧﺮود‪.‬‬
‫ﺧﻄﺎﺑﯽ از ﻗﻮل ﻃﺎﯾﻔﻪای ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪه ﺣﻖ دارد ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫و ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و رای ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮداود از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺎل اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻪ از‬
‫ﮐﻨﺎر ﺑﯿﻤﺎری ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ از او ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﺮد و ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎر او ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ از او‬
 ‫‪٦٢٩‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫اﺣﻮال ﭘﺮﺳﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از او رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف‬
‫ﮐﻨﻨﺪه از ﺑﯿﻤﺎر ﻋﯿﺎدت ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺮاد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻘﺼﺪ ﻋﯿﺎدت از ﻣﺤﻞ اﻋﺘﮑﺎف ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎﯾﺪ‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ از ﮐﻨﺎر او ﮔﺬﺷﺖ ﯾﺎ او از ﮐﻨﺎر وی ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد ﮐﻪ از او اﺣﻮال ﭘﺮﺳﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺶ وی ﻓﺮود ﻧﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻨﺪه ﺣﻖ دارد ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺨﻮرد و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﺪ و در آن ﺑﺨﻮاﺑﺪ‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ در ﻧﻈﺎﻓﺖ و ﺣﻔﺎﻇﺖ آن ﺗﻼش ﮐﻨﺪ و او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻋﻘﺪ‬
‫ﻧﮑﺎح و ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و اﻣﺜﺎل آن را ﻧﯿﺰ اﺟﺮا ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺑﻄﺎل اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ﮐﺎرھﺎی زﯾﺮ ﻣﻮﺟﺐ اﺑﻄﺎل اﻋﺘﮑﺎف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ و ﺑﺪون ﻧﯿﺎز اﮔﺮﭼﻪ اﻧﺪک ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن آن را ﮐﻪ ﻣﮑﺚ و ﺗﻮﻗﻒ در ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ارﺗﺪاد‪ ،‬ﭼﻮن ارﺗﺪاد ﺑﺎ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َۡ َۡ َ َ‬
‫﴿ل�ِن أ��ت �حبطن﴾ ]اﻟﺰﻣﺮ‪» .[٦٥ :‬اﮔﺮ ﺑﺨﺪا ﺷﺮک ورزی‪ ،‬ﻋﻤﻠﺖ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫‪ -۵-٤-٣‬از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﻋﻘﻞ ﺑﺎ دﯾﻮاﻧﮕﯽ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺣﯿﺾ و ﻧﻔﺎس )زﭼﮕﯽ( زﯾﺮا‬
‫ھﻮﺷﯿﺎری و ﺗﻤﯿﯿﺰ و ﭘﺎک ﺑﻮدن از آﻟﻮدﮔﯽ ﺣﯿﺾ و ﻧﻔﺎس ازﺷﺮوط اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ ُ َ ٰ ُ ُ َّ َ َ ُ َ ُ َ‬
‫نت ۡم �ٰكِفون‬ ‫‪ -۵‬ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ و ﺟﻤﺎع ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪﴿ :‬و� ت� ِ�وهن وأ‬
‫ُ َّ َ َ َ ۡ َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬
‫ج ِد� ت ِلك ُح ُدود ٱ�ِ ف� �ق َر ُ�وهاۗ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٨٧ :‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ در ﻣﺴﺎﺟﺪ‬ ‫� ِ‬ ‫ِ� ٱل َم َ ٰ‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺸﻮﯾﺪ )ھﻤﺨﻮاﺑﮕﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ( اﯾﻦھﺎ ﺣﺪود ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪانھﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺸﻮﯾﺪ از آنھﺎ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﯿﺪ(«‪ .‬دﺳﺖ زدن ﺑﻪ زن ﺑﺪون‬
‫ﺷﮫﻮت اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺎل‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﻣﻮی وی را ﺷﺎﻧﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎره ﺑﻮﺳﻪ و دﺳﺖ زدن ﺑﺎ ﺷﮫﻮت‪ ،‬اﻣﺎم‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺎر ﺑﺪی اﺳﺖ زﯾﺮا آنھﺎ ﺑﺮوی ﺣﺮام ھﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﻟﯿﮑﻦ اﻋﺘﮑﺎﻓﺶ ﻓﺎﺳﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﻧﺰال ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻮﺳﻪ و دﺳﺖ زدن ﺑﺎ ﺷﮫﻮت ھﻤﭽﻮن اﻧﺰال ﮐﺎری اﺳﺖ ﺣﺮام و اﻋﺘﮑﺎف را ﺗﺒﺎه‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ھﺮ دو رواﯾﺖ از ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ رﺷﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﺖ اﺧﺘﻼف‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎﺷﺮت ﺑﯿﻦ ﺟﻤﺎع ودﺳﺖ زدن ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ آﯾﺎ اﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﯿﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٣٠‬‬
‫وه َّن َوأَ ُ‬
‫نت ۡم‬
‫َ َ َُٰ ُ ُ‬
‫و ﻣﺠﺎز ﻋﺎم اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﮐﻠﻤﻪ »ﻣﺒﺎﺷﺮه» در آﯾﻪ‪﴿ :‬و� ت� ِ�‬
‫ۡ‬ ‫َٰ ُ َ‬
‫ج ِد﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٨٧ :‬ﻣﺸﺘﺮک ﺑﯿﻦ ﺟﻤﺎع و ﻏﯿﺮ ﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ‬ ‫ون ِ� ٱل َم َ ٰ‬
‫� ِ‬ ‫�كِف‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺒﺎﺷﺮت در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻋﺎم ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﺸﮫﻮر و ﻗﻮل اﮐﺜﺮﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦھﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ »ﻣﺒﺎﺷﺮه« ﯾﺎ ﺑﺮ ﺟﻤﺎع دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﺷﺮت ﻏﯿﺮﺟﻤﺎع‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ‬
‫ﺑﺎﺟﻤﺎع ﺑﺮﺟﻤﺎع دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﻏﯿﺮ ﺟﻤﺎع دﻻﻟﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽﮐﻪ اﻧﺰال را‬
‫ﺑﻤﻨﺰﻟﺖ ﺟﻤﺎع داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﯽ آﻧﺴﺖ‪ ،‬آن را ﻧﯿﺰ ﻣﺒﻄﻞ ﻣﯽداﻧﺪ و ﮐﺴﯽﮐﻪ آن‬
‫را ﻣﺒﻄﻞ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺷﺮت ﺑﻄﻮرﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ اﻧﺰال دﻻﻟﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺟﻤﺎع ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﻨﯽ اﻧﺰال اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻗﻀﺎی اﻋﺘﮑﺎف‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﻋﺘﮑﺎف ﺳﻨﺖ را آﻏﺎز ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن را ﻗﻄﻊ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن‬
‫را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻗﻀﺎی آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ‬
‫درﺑﺎره ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻧﯿﺖ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ آن را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻗﻄﻊ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼفﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﻋﺘﮑﺎف را ﻗﻄﻊ ﮐﺮد ﺑﺮوی واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از اﻋﺘﮑﺎف )دھﻪ آﺧﺮ‬
‫رﻣﻀﺎن( ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ده روز از ﺷﻮال ﺑﺠﺎی آنھﺎ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﻋﺘﮑﺎف ﻧﺬری ﯾﺎ اﻋﺘﮑﺎف واﺟﺒﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ و از آن‬
‫ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ ،‬ﻗﻀﺎی آن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ او از روی اﺧﺘﯿﺎر آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ھﺮ ﻋﻤﻠﯽﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯽ در آن داﺧﻞ ﻧﺸﻮی )ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ واﺟﺐ‬
‫ً‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ(‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺪان داﺧﻞ ﺷﺪی )آن را ﺷﺮوع ﮐﺮدی( و ﺑﻌﺪا آن را ﻧﺎﺗﻤﺎم ﮔﺬاﺷﺘﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﯽ ﻣﮕﺮ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﮐﻪ ﻗﻀﺎی آنھﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ»‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ ﯾﮏ روز ﯾﺎ ﭼﻨﺪ روزی اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ و ﺑﺪان ﺷﺮوع ﻧﻤﻮد و آن را ﺗﺒﺎه‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺗﻔﺎق ھﻤﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻓﻘﻪ ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ھﺮ وﻗﺖ ﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭘﯿﺶ از ﻗﻀﺎی آن ﻣﺮد‪ ،‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﺠﺎی وی آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻟﯽ او آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق از ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺑﻦ اﻣﯿﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎدرم ﻣﺮده‬
‫ﺑﻮد و ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎی اﻋﺘﮑﺎف ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﭘﺮﺳﯿﺪم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺠﺎی او‬
 ‫‪٦٣١‬‬ ‫ﺻﯿﺎم = روزه‬

‫اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻦ و روزه ﺑﮕﯿﺮ از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﺠﺎی‬
‫ﺑﺮادرش ﮐﻪ ﻣﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮد‪.‬‬

‫اﻋﺘﮑﺎفﮐﻨﻨﺪه ﻣﺤﻠﯽ را در ﻣﺴﺠﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده و در آﻧﺠﺎ ﺧﯿﻤﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ -۱‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دھﻪ آﺧﺮ رﻣﻀﺎن را ﺑﻪ‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻧﺎﻓﻊ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ھﻤﺎن ﻣﺤﻠﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در آﻧﺠﺎ اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻤﻦ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از او رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ وﻗﺖ اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﮐﺮد ﻓﺮﺷﯽ ﯾﺎ ﺗﺨﺘﯽ را‬
‫در ﭘﺸﺖ »اﺳﻄﻮاﻧﻪ» ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯽﻧﮫﺎدﻧﺪ‪) .‬اﺳﻄﻮاﻧﻪای ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﺪان ﺑﺴﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ وی را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ(‪.‬‬
‫‪ -۳‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در »ﻗﺒﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ» اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮده و‬
‫ﺣﺼﯿﺮی را ﺑﺮ در آن آوﯾﺰان ﮐﺮده ﺑﻮد ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ وی ﻧﻨﮕﺮد‪.‬‬

‫ﻧﺬر ﮐﺮدن اﻋﺘﮑﺎف در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻌﯿﻨﯽ‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﯽ ﯾﺎ ﻣﺴﺠﺪ اﻻﻗﺼﯽ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ ﺑﺮوی واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺬر ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﺸﺪ الﺮﺟﺎل إﻻ إﻰﻟ‬
‫ﺛﻼﺛﺔ مﺴﺎﺟﺪ‪ :‬اﻤﻟﺴﺠﺪ اﺤﻟﺮام واﻤﻟﺴﺠﺪ اﻻﻗﻰﺼ ومﺴﺠﺪي ﻫﺬا« »ﮐﻮچ ﮐﺮدن ﺟﺰﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی ﺳﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام در ﻣﮑﻪ و ﻣﺴﺠﺪ اﻻﻗﺼﯽ در ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس‬
‫و ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﯽ در ﻣﺪﯾﻨﻪ(«‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﻋﺘﮑﺎف‬
‫ﮐﻨﺪ وﻓﺎی ﺑﻨﺬر واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎﻓﺶ را در آن ﻣﺴﺠﺪ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ در ھﺮ ﻣﺴﺠﺪی ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ اﻋﺘﮑﺎﻓﺶ را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﺮای ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﻣﮑﺎﻧﯽ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و ﺑﻌﻼوه ﺟﺰ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ھﯿﭻ ﻣﺴﺠﺪی‬
‫را ﺑﺮ ﻣﺴﺠﺪ دﯾﮕﺮ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﯿﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺻﻼة ﻲﻓ مﺴﺠﺪي ﻫﺬا أﻓﻀﻞ ﻣﻦ أﻟﻒ ﺻﻼة ﻓﻴﻤﺎ ﺳﻮاه ﻣﻦ اﻤﻟﺴﺎﺟﺪ إﻻ اﻤﻟﺴﺠﺪ اﺤﻟﺮام‪،‬‬
‫وﺻﻼة ﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠﺪ اﺤﻟﺮام أﻓﻀﻞ ﻣﻦ ﺻﻼز ﻲﻓ مﺴﺠﺪي ﻫﺬا ﺑﻤﺎﺋﺔ ﺻﻼة« »ﺧﻮاﻧﺪن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٣٢‬‬

‫ﻧﻤﺎزی در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻦ )ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽ در ﻣﺪﯾﻨﻪ( ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ از ﯾﮏھﺰار ﻧﻤﺎز در‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﯾﮏ ﻧﻤﺎز در آن ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ از‬
‫ﯾﮏﺻﺪ ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽص«‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﯽ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺠﺎی آن‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام اﻋﺘﮑﺎف ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﻓﻀﯿﻠﺘﺶ ﺑﯿﺶ از ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺒﺤﺚ روزه از ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬
‫و اﻟﺼﻼه و اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯽ ﳏﻤﺪص وﻋﻠﯽ آﻟﻪ و اﺻﺤﺎﺑﻪ اﻟﯽ ﻳﻮم اﻟﺪﻳﻦ‪.‬‬
 ‫ﺣﺞ‬

‫ت‬ ‫�‪ِ� ٩٦‬يهِ َء َا� ٰ ُ ۢ‬‫ار ٗ� َو ُه ٗدى ّل ِۡل َ�ٰلَم َ‬

‫ك َة ُم َب َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َّ‬
‫اس ل�ِي بِب‬ ‫ض َع ل َِّلن ِ‬
‫ت ُو ِ‬ ‫َّ َ َّ َ َ ۡ‬
‫ِ‬ ‫﴿إِن أول �ي ٖ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ ّ َ ‪ُ َ َّ ٞ‬‬
‫ت َم ِن ٱ ۡس َت َطاع‬ ‫اس ح ُِّج ٱ�َ ۡي ِ‬ ‫ِيمۖ َو َمن دخل ُهۥ �ن َءام ِٗناۗ َو ِ� ِ � ٱ�َّ ِ‬ ‫ام إبۡ َ�ٰه َ‬
‫�يِ�ٰت مق ِ‬
‫� َعن ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬ ‫َۡ َ ٗ‬
‫�‪] ﴾٩٧‬آل ﻋﻤﺮان‪» .[٩٧-٩٦ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬ ‫ِ‬ ‫� َغ ٌّ‬ ‫� َف َر فَإ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫ن‬ ‫م‬‫ي� َو َ‬
‫ۚ‬ ‫إِ�هِ سب ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﮐﻪ ﻧﮫﺎده ﺷﺪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ از ﺑﮫﺮ ﻋﺒﺎدت ﻣﺮدﻣﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ در زﻣﯿﻦ ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ و ھﺪاﯾﺖ و راھﻨﻤﺎی ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ دﻻﯾﻞ و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی واﺿﺢ و‬
‫آﺷﮑﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﺪا ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﺤﻞ ﺗﮑﺮﯾﻢ وی اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻘﺎم‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ÷ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﮑﻪ ھﺮ ﮐﺲ وارد آن‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬در اﻣﻦ و اﻣﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﺎن واﺟﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ھﺮ ﮐﺲ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻣﺎﻟﯽ و ﺟﺴﻤﯽ دارد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ زﯾﺎرت ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺮود‪ ،‬و ھﺮ ﮐﺲ اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ‬
‫را ﻧﭙﺬﯾﺮد و ﮐﻔﺮ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ از ھﻤﻪ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ ،‬او ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺘﻢ‬
‫ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺧﻮد آﺳﯿﺐ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﺞ‬
‫ً‬
‫ﺣﺞ ﺷﺮﻋﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻗﺼﺪ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اداء ﻋﺒﺎدت ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ و ﺳﻌﯽ‬
‫ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه و وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﻪ و دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﺟﺎﺑﺖ اﻣﺮ ﺧﺪا و‬
‫ﻃﻠﺐ رﺿﺎی او‪.‬‬
‫ﺣﺞ ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ اﺳﻼم اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از ﻓﺮاﯾﻀﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺿﺮورﯾﺎت دﯾﻦ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮﮐﺲ وﺟﻮب آن را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺮﺗﺪ از اﺳﻼم‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻘﻮل ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ در ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی واﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﺑﺮا‬
‫َ‬
‫ۡ َ َّ‬ ‫آﯾﻪ‪َ ﴿ :‬وأت ُِّموا ْ ٱ ۡ َ‬
‫� َّج َوٱل ُع ۡم َرة ِ� ِ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٩٦ :‬ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه را ﺑﺮای رﺿﺎی ﺧﺪا ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و‬
‫ﮐﻤﺎل اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ«‪ .‬در آن ﺳﺎل ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ وﻗﺘﯽ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد از‬
‫»اﲤﹼﻮا = اﺗﻤﺎم ﺣﺞ« آﻏﺎز وﺟﻮب و ﻓﺮﺿﯿﺖ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺗﺎﯾﯿﺪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫»ﻋﻠﻘﻤﻪ« و »ﻣﺴﺮوق« و »اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ« ﺑﺠﺎی »اﲤﹼﻮا« »اﻗﻴﻤﻮا« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﺮاﻧﯽ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٣٤‬‬

‫آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺞ در ﺳﺎل‬
‫ﻧﮫﻢ ﯾﺎ دھﻢ واﺟﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺣﺞ‬
‫ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس ﻣﺮدم را ﺑﻪ اداء ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻨﮏ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنھﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺣﺞ آﻣﺪه و آن را ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻋﺒﺎد داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺌﻮال ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺪام ﻋﻤﻞ اﻧﺴﺎن اﻓﻀﻞ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﺳﺖ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬إﻳﻤﺎن ﺑﺎﷲ ورﺳﻮﻪﻟ« »اﯾﻤﺎن ﺑﺨﺪا و رﺳﻮل او«‪.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺟﻬﺎد ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ« »ﺳﭙﺲ ﺟﮫﺎد در راه ﺧﺪا«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛﻢ‬
‫ﺣﺞ ﻣﺮﺒور« »ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل«‪ .‬ﺣﺞ ﻣﺒﺮور ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺠﯽﮐﻪ ﮔﻨﺎه آﻣﯿﺰه آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺴﻦ‬
‫ﺑﺼﺮی در ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺞ ﻣﺒﺮور ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪﻧﯿﺎ‬
‫زاھﺪ و ﺑﯽرﻏﺒﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﺧﺮت راﻏﺐ و ﻣﺎﯾﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺣﺴﻦ در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﻓﻮع آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮو ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ ﺣﺞ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را‬
‫اﻃﻌﺎم ﮐﻨﯽ و ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻤﻼﯾﻤﺖ و ﻧﺮﻣﯽ ﺳﺨﻦﮔﻮﺋﯽ‪.‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺣﺞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﮫﺎد ﻓﯽ ﺳﺒﯿﻞ اﻟﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدی ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ﺗﺮﺳﺎن و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻠﻢ إﻰﻟ ﺟﻬﺎد ﻻ ﺷﻮ�ﺔ ﻓﻴﻪ‪ :‬اﺤﻟﺞ« »ﺑﺮو ﺑﻪ‬
‫ﺟﮫﺎدی ﮐﻪ در آن ﺳﺨﺘﯽ و دردﺳﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺞ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻃﺒﺮاﻧﯽ و‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﮐﻪ راوﯾﺎن آن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺟﻬﺎد الﻜﺒ�‪ ،‬والﻀﻌﻴﻒ‪ ،‬واﻤﻟﺮأة‪ ،‬اﺤﻟﺞ« »ﺟﮫﺎد‬
‫ﭘﯿﺮ و ﺿﻌﯿﻒ و زن ﺣﺞ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﺗﻮ ﺟﮫﺎد را ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻣﯽداﻧﯽ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﮫﺎد ﻧﺮوﯾﻢ؟ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟ�ﻦ أﻓﻀﻞ اﺠﻟﻬﺎد‪ :‬ﺣﺞ ﻣﺮﺒور« »ﺑﺮای ﺷﻤﺎ زﻧﺎن‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺟﮫﺎد ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫‪٦٣٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫‪ -۴‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﺎ ھﻢ ھﻤﺮاه ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﮫﺎد و ﻏﺰوه ﺑﯿﺎﻧﯿﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟ�ﻦ أﺣﺴﻦ اﺠﻟﻬﺎد وأﻤﺟﻠﻪ‪ :‬اﺤﻟﺞ‪ ،‬ﺣﺞ ﻣﺮﺒور«‬
‫»ﺑﺮای ﺷﻤﺎ زﻧﺎن ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ و زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﺟﮫﺎد ﺣﺞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل«‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺣﺞ را ﺗﺮک‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺣﺞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻨﺎھﺎن را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -۱‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺣﺞ ﻓﻠﻢ ﻳﺮﻓﺚ ولﻢ ﻳﻔﺴﻖ رﺟﻊ ﻛﻴﻮم وﺪﻟﺗﻪ‬
‫أﻣﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ را ﺑﻪ ﺟﺎی آورد و در ﺣﯿﻦ اﻧﺠﺎم آن از ﺻﺤﺒﺖ زﻧﺎن و‬
‫ﻓﺴﻖ و ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﺋﯽ دوری ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ روزیﮐﻪ از ﻣﺎدر زاده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻨﺎه‬
‫و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم را درﻗﻠﺒﻢ ﺟﺎی داد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻢ وﮔﻔﺘﻢ‪ :‬دﺳﺘﺖ را ﺑﮕﺸﺎی ‪-‬دﺳﺖ ﺑﺪه‪ -‬ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﯿﻌﺖ‬
‫ﮐﻨﻢ‪ .‬او دﺳﺖ را ﮔﺸﻮد‪ ،‬ﻣﻦ دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺴﺘﻢ ‪-‬دﺳﺖ ﺧﻮد را ﭘﺲﮐﺸﯿﺪم‪ ،‬او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺮا ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ای ﻋﻤﺮو؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺷﺮﻃﯽ دارم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺷﺮﻃﯽ؟‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﻧﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻣﺎ ﻋﻠﻤﺖ أن اﻻﺳﻼم ﻳﻬﺪم ﻣﺎ ﻗﺒﻠﻪ‪.‬‬
‫وأن اﻬﻟﺠﺮة ﺗﻬﺪم ﻣﺎ ﻗﺒﻠﻬﺎ‪ ،‬وأن اﺤﻟﺞ ﻳﻬﺪم ﻣﺎ ﻗﺒﻠﻪ« »ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﺳﺎزد و ھﺠﺮتﮔﻨﺎھﺎن ﭘﯿﺶ از ھﺠﺮت را ﻣﺤﻮﻣﯽ ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﯿﺶ از ﺣﺞ را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﺎﺑﻌﻮا ﺑ� اﺤﻟﺞ واﻟﻌﻤﺮة‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﻤﺎ ﻳﻨﻔﻴﺎن‬
‫اﻟﻔﻘﺮ واﺬﻟﻧﻮب‪.‬ﻛﻤﺎ ﻳﻨﻲﻔ الﻜ� ﺧﺒﺚ اﺤﻟﺪﻳﺪ‪ ،‬واﺬﻟﻫﺐ‪ ،‬واﻟﻔﻀﻠﺔ‪ ،‬وﻟيﺲ لﻠﺤﺠﺔ‬
‫اﻤﻟﺮﺒورة ﺛﻮاب إﻻ اﺠﻟﻨﺔ« »ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه را ﺑﺪﻧﺒﺎل ھﻢ و ﺟﺪا از ھﻢ اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن آنھﺎ ﻓﻘﺮو ﮔﻨﺎھﺎن را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮐﻮره آھﻨﮕﺮی زﻧﮓ‬
‫آھﻦ و ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﻣﯽزداﯾﺪ و ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل ﭘﺎداﺷﯽ ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ ﺑﮫﺸﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٣٦‬‬

‫ﺣﺠﺎج ﻣﮫﻤﺎن ﺧﺪاﯾﻨﺪ‬

‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟﺠﺎج‪ ،‬واﻟﻌﻤﺎر‪ ،‬وﻓﺪ اﷲ‪ ،‬إن دﻋﻮه أﺟﺎﺑﻬﻢ‪ ،‬و�ن‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺮوه ﻏﻔﺮ ﻬﻟﻢ« »ﺣﺎﺟﯿﺎن و ﻋﻤﺮه ﮔﺰاران ﻣﮫﻤﺎﻧﺎن ﺧﺪاﯾﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ او را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و دﻋﺎ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﻋﺎیﺷﺎن را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﮐﻪ ﻣﺘﻦ اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬وﻓﺪ اﷲ ﺛﻼﺛﺔ‪ ،‬اﺤﻟﺠﺎج واﻤﻟﻌﺘﻤﺮ‪ ،‬واﻟﻐﺎزي«‪.‬‬

‫ﭘﺎداش ﺣﺞ ﺑﮫﺸﺖ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -۱‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﻌﻤﺮة إﻰﻟ‬
‫اﻟﻌﻤﺮة ﻛﻔﺎرة ﻤﻟﺎ ﺑيﻨﻬﻤﺎ‪ ،‬واﺤﻟﺞ اﻤﻟﺮﺒور ﻟيﺲ ﻪﻟ ﺟﺰاء اﻻ اﺠﻟﻨﺔ« »زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه‬
‫ﮐﻔﺎره ﮔﻨﺎھﺎن اﺳﺖ ﺗﺎ ﻋﻤﺮه دﯾﮕﺮ و ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل ﺑﻪ ﺟﺰ ﺑﮫﺸﺖ ﭘﺎداﺷﯽ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺞ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﺬا اﺒﻟﻴﺖ‬
‫دﺎﻋﻣﺔ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﺧﺮج ﻳﺆم ﻫﺬا اﺒﻟﻴﺖ ﻣﻦ ﺣﺎج أو ﻣﻌﺘﻤﺮ‪ ،‬ﺎﻛن مﻀﻤﻮﻧﺎ ﻰﻠﻋ‬
‫اﷲ‪ ،‬إن ﻗﺒﻀﻪ أن ﻳﺪﺧﻠﻪ اﺠﻟﻨﺔ " و�ن رده‪ ،‬رده ﺑﺄﺟﺮ وﻏﻨﻴﻤﺔ« »اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ‪-‬ﮐﻌﺒﻪ‪-‬‬
‫ﭘﺎﯾﻪ و ﺗﮑﯿﻪﮔﺎه اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﺑﻘﺼﺪ زﯾﺎرت اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون آﯾﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺣﺎل ﺣﺞ ﮔﺰاردن ﯾﺎ ﻋﻤﺮه اﺳﺖ در ﺿﻤﺎﻧﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﺎﻧﺶ را‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺑﺮد و اﮔﺮ او را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻧﯿﮏ و‬
‫ﻏﻨﯿﻤﺖ را ﻧﺼﯿﺐ او ﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺣﺴﺎن و ﻫﺰﯾﻨﻪ در ﺳﻔﺮ ﺣﺞ‪:‬‬

‫ﺑﺮﯾﺪه ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻨﻟﻔﻘﺔ ﻲﻓ اﺤﻟﺞ ﺎﻛﻨﻟﻔﻘﺔ ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ‪ :‬اﺪﻟرﻫﻢ �ﺴﺒﻌﻤﺎﺋﺔ‬
‫ﺿﻌﻒ« »ھﺰﯾﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ھﺰﯾﻨﻪ در راه ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮏ درھﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻔﺘﺼﺪ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ‪.‬‬
‫ﺣﺞ در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت زﻧﺪﮔﯽ ﯾﮏ ﺑﺎر واﺟﺐ اﺳﺖ ﻋﻠﻤﺎ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺞ در‬
‫ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ھﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﯾﮑﺒﺎر واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺗﮑﺮار ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت وﻓﺎی ﺑﻪ ﻧﺬر ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٦٣٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﭘﺲ ﺣﺞ ﯾﮑﺒﺎر واﺟﺐ اﺳﺖ و ھﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از آن ﺻﻮرتﮔﯿﺮد ﺳﻨﺖ و داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺿﻤﻦ ﺧﻄﺒﻪای ﺑﺮ اﯾﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ أﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس‪ ،‬إن‬
‫اﷲ ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻴ�ﻢ اﺤﻟﺞ ﻓﺤﺠﻮا« »ای ﻣﺮدم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺞ را ﻓﺮضﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺮوﯾﺪ و ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ را ﺑﺠﺎی آورﯾﺪ«‪ .‬ﯾﮑﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ھﺮ ﺳﺎل واﺟﺐ اﺳﺖ ای رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺟﻮاب او را ﻧﺪاد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»لﻮ ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬لﻮﺟﺒﺖ‪ ،‬وﻤﻟﺎ اﺳﺘﻄﻌﺘﻢ " ﺛﻢ ﻗﺎل‪ " :‬ذرو� ﻣﺎ ﺗﺮ�ﺘ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻤﺎ أﻫﻠﻚ ﻣﻦ ﺎﻛن‬
‫ﻗﺒﻠ�ﻢ ﻛﺮﺜة ﺳﺆاﻬﻟﻢ‪ ،‬واﺧﺘﻼﻓﻬﻢ ﻰﻠﻋ أﻧبﻴﺎﺋﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺰذا أمﺮﺗ�ﻢ �ﺸﺊ ﻓﺄﺗﻮا ﻣﻨﻪ ﻣﺎ اﺳﺘﻄﻌﺘﻢ‪،‬‬
‫و�ذا ﻧﻬﻴﺘ�ﻢ ﻋﻦ ﺷﺊ ﻓﺪﻋﻮه« »اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آری ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ھﺮ ﺳﺎل‬
‫ﺣﺞ ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬درﺑﺎره ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﻧﮕﻔﺘﻪام‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﺤﺎل ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﭘﺮﺳﺸﮫﺎی ﻓﺮاوان و اﺧﺘﻼف ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻣﺘﮫﺎی ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ‬
‫ھﻼ ﮐﺖ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﭼﯿﺰی دﺳﺘﻮر دادم‪ ،‬آن را ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در‬
‫ﺗﻮان دارﯾﺪ اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ و ھﺮﮔﺎه ﺷﻤﺎ را از ﭼﯿﺰی ﻧﮫﯽﮐﺮدم‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺗﺮک ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺿﻤﻦ ﺧﻄﺒﻪای ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ أﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس ﻛﺘﺐ‬
‫ﻋﻠﻴ�ﻢ اﺤﻟﺞ« »ای ﻣﺮدم ﺣﺞ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ« اﻗﺮع ﺑﻦ ﺣﺎﺑﺲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮ ﺳﺎل واﺟﺐ اﺳﺖ ای رﺳﻮل ﺧﺪا؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻮ ﻗﻠﺘﻬﺎ لﻮﺟﺒﺖ‪ ،‬ولﻮ وﺟﺒﺖ لﻢ‬
‫ﺗﻌﻤﻠﻮا ﺑﻬﺎ‪ ،‬ولﻢ �ﺴﺘﻄﻴﻌﻮا‪ ،‬اﺤﻟﺞ مﺮة‪ ،‬ﻓﻤﻦ زاد ﻓﻬﻮ ﺗﻄﻮع« »اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آری‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و اﮔﺮ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺞ واﺟﺐ در ھﻤﻪ ﻋﻤﺮ‬
‫ﯾﮑﺒﺎر اﺳﺖ و ھﺮﮐﺲ ﺑﯿﺶ از ﯾﮑﺒﺎر ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‪ ،‬داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‬
‫و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ آن را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﺟﻮب ﺣﺞ ﻓﻮری اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺮاﺧﯽ در آن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪:‬‬

‫ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺛﻮری و اوزاﻋﯽ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ وﺟﻮب ﺣﺞ ﺑﺮ ﺳﺒﯿﻞ ﺗﺮاﺧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﯽﺗﻮان آن را اﻧﺠﺎم داد ﯾﻌﻨﯽ ھﻤﯿﻦﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‬
‫ً‬
‫ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻮرا اﻧﺠﺎم ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ھﺮ وﻗﺖ از دوره زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪان ﻣﺒﺎدرت‬
‫ورزﺑﺪ و ﺗﺎﺧﯿﺮ در آن ﻣﻮﺟﺐ ﮔﻨﺎه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫آن ﺷﻮد زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺣﺞ را ﺗﺎ ﺳﺎل دھﻢ ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در آن ﺳﺎل زﻧﺎن ﺧﻮد‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٣٨‬‬

‫را ھﻤﺮاه ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮد وﺑﺴﯿﺎری از ﯾﺎران ھﻢ او را ھﻤﺮاھﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺞ‬
‫در ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی واﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ وﺟﻮب ﺣﺞ ﺑﺮﺳﺒﯿﻞ ﻓﻮرﺑﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن‬
‫را ﺑﻪ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﻤﯽاﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‪ :‬ﺣﺞ‬
‫در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﯽ ﯾﮑﺒﺎر واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪای زﻣﺎن اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬زﻣﺎن ﺑﻠﻮغ و اﻧﺘﮫﺎی آن‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ واﺣﻤﺪ و ﺑﻌﻀﯽ از ﯾﺎران ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮب ﺣﺞ ﻓﻮری اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ھﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﺮﮐﺴﯽ واﺟﺐ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ھﺮﭼﻪ زودﺗﺮ‬
‫اﻗﺪام ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﮐﻨﺪ و ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ أراد اﺤﻟﺞ ﻓﻠﻴﻌﺠﻞ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻗﺪ ﻳﻤﺮض اﻤﻟﺮ�ﺾ‪ ،‬وﺗﻀﻞ الﺮاﺣﻠﺔ‪ ،‬وﺗ�ﻮن اﺤﻟﺎﺟﺔ«‬
‫»ھﺮﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﺷﺘﺎب ﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﯿﻤﺎری ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﯾﺎ راﺣﻠﻪ و‬
‫ﻣﺮﮐﺐﮔﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﻘﺮو ﻧﯿﺎزﭘﯿﺶ آﯾﺪ«‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮان اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚھﺎ را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻧﺪب وﺳﻨﺖ ﺑﻮدن ﺗﻌﺠﯿﻞ در اﻧﺠﺎم آن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮑﻠﻒ ھﺮ وﻗﺖ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ اﻧﺠﺎم آن را داﺷﺖ زودﺗﺮ ﺑﺪان ﻣﺒﺎدرت ورزد‪.‬‬

‫ﺷﺮوط وﺟﻮب ﺣﺞ‪:‬‬

‫ﺑﺮای وﺟﻮب ﺣﺞ ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻓﻘﮫﺎ ﺷﺮاﯾﻂ زﺑﺮ ﻻزم و ﺷﺮط ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﺳﻼم‪ -٢ ،‬ﺑﻠﻮغ‪ -٣ ،‬ﻋﻘﻞ‪ -٤ ،‬ﺣﺮﯾﺖ وآزادﮔﯽ‪ -٥ ،‬اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ درﮐﺴﯽ ﺟﻤﻊ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺞ ﺑﺮاو واﺟﺐ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬زﯾﺮا اﺳﻼم و ﺑﻠﻮغ و ﻋﻘﻞ ھﺮ ﺳﻪ‬
‫ﺷﺮط ﺗﮑﻠﯿﻒ در اﻧﺠﺎم ھﺮﯾﮏ از اﻧﻮاع ﻋﺒﺎدات ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻋﺒﺎدات ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﺎﻟﻎ ﻋﺎﻗﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬رﻓﻊ اﻟﻘﻠﻢ ﻋﻦ‬
‫ﺛﻼث‪ ،‬ﻋﻦ اﻨﻟﺎﺋﻢ ﺣﻰﺘ �ﺴتﻴﻘﻆ‪ ،‬وﻋﻦ الﺼﻲﺒ ﺣﻰﺘ �ﺸﺐ‪ ،‬وﻋﻦ اﻤﻟﻌﺘﻮه ﺣﻰﺘ ﻳﻌﻘﻞ« »از ﺳﻪ‬
‫ﮔﺮوه ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺳﺎﻗﻂ اﺳﺖ‪ :‬از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﺪار ﮔﺮدد‪ .‬از ﮐﻮدک ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﮔﺮدد‪ .‬از ﻧﺎﻗﺺ اﻟﻌﻘﻞ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻘﻞ ﺑﻪ وی ﺑﺮﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺣﺮﯾﺖ و آزاد ﺑﻮدن ‪-‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮده ﻧﺒﻮدن‪ -‬ﺷﺮط وﺟﻮب ﺣﺞ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﺣﺞ ﻋﺒﺎدﺗﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﺻﺮف وﻗﺖ و زﻣﺎن زﯾﺎدی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺟﺴﻤﯽ و‬
‫ﻣﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﺷﺮط آن اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻋﺒﺪ و ﺑﺮده‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺎت ارﺑﺎﺑﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﻣﺎﻟﯽ ﻧﺪارد و ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺷﺮط ﺑﻮدن اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪٦٣٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬
‫ٗ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َ‬
‫ت َم ِن ٱ ۡس َت َطاع إ ِ ۡ�هِ َسبِي� ۚ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪» .[٩٧ :‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫اس ح ُِّج ٱ�َ ۡي ِ‬
‫﴿ َو ِ�ِ � ٱ�َّ ِ‬
‫اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ دارد واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪﮐﻌﺒﻪ را زﯾﺎرت ﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﺗﺤﻘﻖ اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ؟‬

‫اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺷﺮط وﺟﻮب ﺣﺞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ در ذﯾﻞ ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﮑﻠﻒ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻦ ﺳﺎﻟﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻌﻠﺖ ﭘﯿﺮی ﯾﺎ زﻣﯿﻦ ﮔﯿﺮی ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﻤﺎرﯾﯽﮐﻪ اﻣﯿﺪی ﺑﻪ ﺑﮫﺒﻮدی آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬از اﻧﺠﺎم ﺣﺞ ﻋﺎﺟﺰ و ﻧﺎﺗﻮان ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺛﺮوﺗﯽ‬
‫ً‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﺟﺎی او ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‪،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪا از آن ﺳﺨﻦ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫‪ -۲‬راه ﺑﺎﯾﺪ اﻣﻦ و اﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺣﺞﮔﺰار‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ اﯾﻤﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﻮف ازدزدان و راھﺰﻧﺎن داﺷﺖ ﯾﺎ از ﺷﯿﻮع ﺑﯿﻤﺎری »وﺑﺎ« ﻧﮕﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮف اﯾﻦ داﺷﺖﮐﻪ ﻣﺎﻟﺶ را ﺑﺮﺑﺎﯾﻨﺪ او ﻣﺴﺘﻄﯿﻊ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ اﻧﺠﺎم ﺣﺞ را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫درﺑﺎره ﻋﻮارض و ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﺣﺠﺎج ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺬر‬
‫ﺳﺎﻗﻂ ﮐﻨﻨﺪه ﺣﺞ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﺬر ﺳﺎﻗﻂ ﮐﻨﻨﺪه وﺟﻮب ﺣﺞ ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و دﯾﮕﺮان آن را ﻋﺬری ﺳﺎﻗﻂ ﮐﻨﻨﺪه ﺣﺞ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻣﺎﻟﯿﺎت و‬
‫ﻋﻮارض و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬اﻧﺪک ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺬر ﺑﺤﺴﺎب آﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫در اﺧﺬ آن اﺟﺤﺎف ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺗﮑﺮار ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -٤-٣‬داﺷﺘﻦ ﺗﻮﺷﻪ و وﺳﯿﻠﻪ ﺳﻮاری و اﯾﺎب و ذھﺎب‪ :‬درﺑﺎره ﺗﻮﺷﻪ و آذوﻗﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ آﻧﻘﺪر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ ﺧﻮد و ﻧﻔﻘﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و اﻓﺮاد ﺗﺤﺖ ﺗﮑﻠﻒ وی‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﺣﻮاﺋﺞ اﺻﻠﯽ و ﺿﺮوری او ﺑﺎﺷﺪ از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﺴﮑﻦ و ﻟﺒﺎس و وﺳﯿﻠﻪ‬
‫اﯾﺎب و ذھﺎب و وﺳﯿﻠﻪ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫درﺑﺎره وﺳﯿﻠﻪ ﺳﻔﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎدر ﺑﺎﺷﺪ وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺎب و ذھﺎب از ﻃﺮﯾﻖ زﻣﯿﻦ ﯾﺎ‬
‫درﯾﺎ ﯾﺎ ھﻮا را ﺗﺎﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻘﺎط دور ﺑﻤﮑﻪ‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﻣﮑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﺗﮫﯿﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺎب و ذھﺎب ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﺑﺪون وﺳﯿﻠﻪ ھﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺞ را‬
‫ﺑﮕﺰارد‪) .‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻟﺒﺎس و ﮐﺎﻻھﺎی ﺿﺮوری و ﻻزم و ﺧﺎﻧﻪ و اﺑﺰارﮐﺎر را ﺑﺮای ﺣﺞ ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ھﺰﯾﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﻣﺎزاد ﺑﺮ اﯾﻦھﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٤٠‬‬

‫در ﺑﻌﻀﯽ از رواﯾﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﺳﺒﯿﻞ را ﺑﻪ ﺗﻮﺷﻪ و وﺳﺎﯾﻞ‬
‫اﯾﺎب و ذھﺎب ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺌﻮال ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺒﯿﻞ در‬
‫آﯾﻪ ﭼﻪ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬الﺰاد والﺮاﺣﻠﺔ« »ﺗﻮﺷﻪ و ھﺰﯾﻨﻪ ﺳﻔﺮ و اﯾﺎب و ذھﺎب«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ‬
‫آن را رواﯾﺖ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ راﺟﺢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺮﻣﺬی ھﻢ آن را از ﻗﻮل اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺳﻨﺎد آن‬
‫ﺿﻌﻔﯽ ھﺴﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻖ ھﻤﻪ ﻃﺮق رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻄﻮر ﻣﺴﻨﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺳﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ مﻠﻚ زادا وراﺣﻠﺔ ﺗﺒﻠﻐﻪ إﻰﻟ ﺑﻴﺖ اﷲ‬
‫ولﻢ �ﺞ‪ ،‬ﻓﻼ ﻋﻠﻴﻪ أن ﻳﻤﻮت إن ﺷﺎء ﻳﻬﻮدﻳﺎ‪ ،‬و�ن ﺷﺎء ﻧﺮﺼاﻧﻴﺎ« »ھﺮﮐﺲ ھﺰﯾﻨﻪ و ﺗﻮﺷﻪ و‬
‫وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺎب و ذھﺎب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺣﺞ ﻧﺮود‪ ،‬ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﭼﻮن ﯾﮫﻮدی‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َ‬
‫ت َم ِن ٱ ۡس َت َطاع‬
‫اس ح ُِّج ٱ�َ ۡي ِ‬
‫ﺑﻤﯿﺮد ﯾﺎ ﭼﻮن ﻧﺼﺮاﻧﯽ«‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و ِ�ِ � ٱ�َّ ِ‬
‫ٗ‬ ‫َ‬
‫إ ِ ۡ�هِ َسبِي� ۚ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪ .[٩٧ :‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ در اﺳﻨﺎد آن »ھﻼل« ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺠﮫﻮل اﺳﺖ و ﺣﺎرث اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻌﺒﯽ و دﯾﮕﺮان او را‪ ،‬دروﻏﮕﻮ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ اﮔﺮﭼﻪ ھﻤﻪ ﺿﻌﯿﻒ ھﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ اﮐﺜﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﮐﻪ داﺷﺘﻦ ﺗﻮﺷﻪ و ھﺰﯾﻨﻪ اﯾﺎب‬
‫و ذھﺎب‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯿﮑﻪ از ﻣﮑﻪ دور ھﺴﺘﻨﺪ ﺷﺮط وﺟﻮب ﺣﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫آنھﺎ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺞ ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ از ﻃﺮق‬
‫ﻧﯿﮑﻮ ﻣﺴﻨﺪ و ﻣﺮﺳﻞ و ﻣﻮﻗﻮف ھﺴﺘﻨﺪ و دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ وﺟﻮد ﺗﻮﺷﻪ و وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺎب‬
‫و ذھﺎب ﻣﺒﻨﺎی وﺟﻮب ﺣﺞ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺮدم‬
‫َ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﭘﯿﺎده ھﻢ ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎره ﺣﺞ ﮔﻔﺘﻪ‪َ ﴿ :‬م ِن ٱ ۡس َت َطاع‬
‫ٗ‬ ‫َ‬
‫إ ِ ۡ�هِ َسبِي� ۚ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪ .[٩٧ :‬ﯾﺎ ﻣﻘﺼﻮد ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻣﻌﺘﺒﺮ در ھﻤﻪ ﻋﺒﺎدات اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﭼﯿﺰی زاﯾﺪ ﺑﺮآن‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮاد اوﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﯿﺪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز و‬
‫روزه از اﯾﻦ ﻗﯿﺪ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻘﺼﻮد ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ زاﯾﺪ ﺑﺮآن ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ و اﻣﮑﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎدات ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ و ﻋﺒﺎرت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ از ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻣﺎﻟﯽ‪.‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از آن‪،‬‬
‫ﺣﺞ ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻃﯽ ﻣﺴﺎﻓﻪ دارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ داﺷﺘﻦ ﺗﻮﺷﻪ و وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺎب و‬
‫ذھﺎب ﺷﺮط آن اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺟﮫﺎد ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺷﺮط ھﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻘﯿﺎس ﺑﺮ ﺟﮫﺎد‬
 ‫‪٦٤١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ھﻢ اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﺷﺮط وﺟﻮب ﺣﺞ اﺳﺖ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺷﺮط ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺑﺮای وﺟﻮب ﺟﮫﺎد ﮐﻪ اﺻﻞ‬
‫اﯾﻦ ﻗﯿﺎس اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﻪ ﻗﺮآن اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫� ُدون َما يُنفِقون﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[٩١ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪ زﻧﺪﮔﯽ و زاد و‬ ‫﴿و� � ٱ�ِين � ِ‬
‫َ‬
‫َ َ َ َّ َ َ َ ٓ‬
‫راﺣﻠﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮآﻧﺎن ﺣﺮﺟﯽ و ﺑﺎﮐﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﻧﺮوﻧﺪ«‪ .‬و ﴿و� � ٱ�ِين إِذا ما‬
‫ٓ َۡ ُ ُ ََ‬ ‫ََۡ َ ۡ َُ ۡ ُۡ َ َٓ َ‬
‫ج ُد َما أ�ِل� ۡم عل ۡيهِ﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[٩٢ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﺗﻮآﻣﺪﻧﺪ‬ ‫َ‬
‫�توك �ِ ح ِملهم قلت � أ ِ‬
‫و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺎب و ذھﺎب ﺑﺮای ﺟﮫﺎد ﻧﺪارﯾﻢ و ﺗﻮ ﺑﺪاﻧﺎن ﮔﻔﺘﯽ ﻣﻦ وﺳﯿﻠﻪای ﻧﺪارم‬
‫ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻤﺎ ﺑﮕﺬارم‪ .‬ﺑﺮ آﻧﺎن ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﻧﺮوﻧﺪ«‪.‬‬
‫در ﻣﮫﺬب آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻣﺎﻟﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ زاد و راﺣﻠﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﺷﻪ و‬
‫وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺎب و ذھﺎب‪ ،‬ﺗﮫﯿﻪ ﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﺪان ﻣﺒﻠﻎ ﺑﺮای ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ دﯾﻦ و وام ﻧﯿﺎز داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺧﻮاه اﯾﻦ وام وﻗﺖ آن رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ وﻗﺘﺶ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺞ واﺟﺐ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا وام اﮔﺮ وﻗﺘﺶ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻮرﯾﺖ دارد وﻟﯽ در ﺣﺞ وﺟﻮب ﻓﻮری ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﭘﺮداﺧﺖ وام ﻣﻘﺪم اﺳﺖ و واﻣﯽﮐﻪ وﻗﺘﺶ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺣﺞ‬
‫ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﻮﻗﺖ رﺳﯿﺪن وﻋﺪه ﭘﺮداﺧﺖ وام‪ ،‬ﻗﺎدر ﺑﺪان ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا آنھﻢ ﺑﺮﺣﺞ ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎز ھﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ھﺰﯾﻨﻪ زاد و راﺣﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﮫﯿﻪ ﻣﺴﮑﻦ ﺿﺮوری ﯾﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺰد‬
‫ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر ﺿﺮوری‪ ،‬ﻧﯿﺎز داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ ﺣﺞ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ازدواج داﺷﺖ‬
‫و ﺧﻮف زﻧﺎ داﺷﺖ‪ ،‬ازدواج ﺑﺮﺣﺞ ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﯿﺎز ﺑﺪان ﻓﻮرﯾﺖ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ھﺰﯾﻨﻪ‬
‫زاد و راﺣﻠﻪ ﺑﺮای ﺗﺠﺎرت ﺟﮫﺖ ﺗﮫﯿﻪ ھﺰﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺎز داﺷﺖ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺑﻦ ﺻﺮﯾﺢ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ھﻢ ﺣﺞ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺪان اﺣﺘﯿﺎج دارد و آنھﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ‬
‫ﻣﺴﮑﻦ و ﺧﺎدم اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻌﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﭘﻮﻟﺪار و ﻏﻨﯽ وام داﺷﺖ ﮐﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫وام ﺧﻮدداری ﻧﻤﯽﮐﺮد وآن وام ﺑﺮای ھﺰﯾﻨﻪ ﺣﺞ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺣﺞ ﺑﺮ او واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺪھﮑﺎر ﭼﯿﺰی ﻧﺪاﺷﺘﻪ ‪ -‬ﻣﻌﺴﺮ‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ وﺻﻮل وام‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاو ﺣﺞ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﮫﯿﻪ وﺳﯿﻠﻪ‬
‫اﯾﺎب و ذھﺎب ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻋﻮض وﺳﯿﻠﻪ ﺑﻪ وی ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﻻزم‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻨﺖ ھﻢ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ آن ﻣﻨﺖ را‬
‫ﺑﺪﻧﺒﺎل دارد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺳﻔﺮ ﺣﺞ را در اﺧﺘﯿﺎر وی ﺑﮕﺬارد‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٤٢‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺣﺞ ﺑﺮوی ﻻزم و واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻨﺖ ﻣﻨﺘﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻤﮏ دﯾﮕﺮان ﻣﻄﻠﻘﺎ ﺣﺞ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد و‬
‫اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد ﺧﻮاه ﺑﺨﺸﻨﺪه اﻣﮑﺎﻧﺎت‪ ،‬ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه زاد‬
‫و راﺣﻠﻪ ﺑﻪ وی دھﻨﺪ‪.‬ﯾﺎ ھﺰﯾﻨﻪ آن را‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻮاﻧﻊ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻔﺮﺣﺞ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺪاﻧﯽﮐﺮدن ﯾﺎ ﺗﺮس و‬
‫ﺧﻮف از ﺣﺎﮐﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ ﮐﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺞ ﮐﻮدک و ﺑﺮده‪:‬‬

‫ﺑﺮ ﮐﻮدک و ﺑﺮده ‪ -‬ﻋﺒﺪ‪ ،‬رﻗﯿﻖ ‪ -‬ﺣﺞ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﺑﺮوﻧﺪ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺎی ﺣﺞ واﺟﺐ را ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد )ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻌﺪا ً◌ﮐﻮدک ﺑﺎﻟﻎ و ﻣﺴﺘﻄﯿﻊ ﺷﺪ و‬
‫ﺑﺮده آزاد و ﻣﺴﺘﻄﯿﻊ ﺷﺪ و ﺷﺮاﯾﻂ دﯾﮕﺮرا داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﺞ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﺞ‬
‫ﻗﺒﻠﯽ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻳﻤﺎ ﺻﻰﺒ ﺣﺞ ﺛﻢ ﺑﻠﻎ اﺤﻟﻨﺚ‬
‫ﻓﻌﻠﻴﻪ أن �ﺞ ﺣﺠﺔ أﺧﺮى‪.‬أﻳﻤﺎ ﻋﺒﺪ ﺣﺞ ﺛﻢ أﻋﺘﻖ‪ ،‬ﻓﻌﻠﻴﻪ أن �ﺞ ﺣﺠﺔ أﺧﺮى« »ھﺮ‬
‫ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﺤﺞ رﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از ﺑﻠﻮغ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب ﺣﺞ در وی ﺟﻤﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺮود‪ .‬و ھﺮ ﺑﻨﺪهای و ﺑﺮدهای‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺖ و ﺳﭙﺲ آزاد ﮔﺮدﯾﺪ و‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب ﺣﺞ در وی‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺮود«‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪرم در ﺣﺠﻪ اﻟﻮداع ھﻤﺮاه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺖ و ﻣﻦ در ﺳﻦ ھﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻮدم‪) .‬ﻇﺎھﺮا ﺑﺎﯾﺪ او ھﻢ ھﻤﺮاه ﺑﻮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ( ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﺗﺮﻣﺬی‪ ،‬و ﮔﻔﺖ‪ :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ‬
‫ﮐﻮدﮐﯽ ﭘﯿﺶ از ﺑﻠﻮغ ﺑﺤﺞ رﻓﺖ ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از ﺑﻠﻮغ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب ﺣﺞ را داﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺞ‬
‫ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺑﻨﺪه و ﺑﺮده ھﻢ اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از آزادی ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آزاد ﮔﺮدﯾﺪ و‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب ﺣﺞ را داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺮود‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ ﺑﭽﻪاش را ﺑﻪ ﺳﻮی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦھﻢ ﺛﻮاب‬
‫ﺣﺞ را دارد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬آری و ﺗﻮ ھﻢ ﮐﻪ زﺣﻤﺖ وی را ﻣﯽﮐﺸﯽ‪ ،‬ﻣﺰد و ﭘﺎداش‬
‫داری‪) .‬اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ آﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻮدک ﺛﻮاب و ﭘﺎداش ﮐﺎر ﻧﯿﮏ را دارد‪ ،‬و ﺑﺪیھﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب او ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و از ﻋﻤﺮ ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن ھﻤﺮاه ﻣﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺠﺎی ﮐﻮدﮐﺎن ﺗﻠﺒﯿﻪ‬
 ‫‪٦٤٣‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ ورﻣﯽ ﺟﻤﺮات ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﻮدک اھﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬و ﺧﻮﺑﯽ و ﺑﺪی را ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﯽداد‪ ،‬ﺧﻮد اﺣﺮام ﻣﯽﺑﻨﺪد و ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪ .‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت وﻟﯽ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺷﺮﻋﯽ او‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺠﺎی وی ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻮﯾﺪ و او را‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮاف و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه و وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت و رهﻣﯽ ﺟﻤﺮات ﺑﺒﺮد ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﻮدﮐﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺖ و ﭘﯿﺶ از وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت ﯾﺎ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت‪ ،‬ﺑﺎﻟﻎ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺞ‬
‫ﺑﺠﺎی ﺣﺞ واﺟﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺪ ھﻢ اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت ﯾﺎ در اﺛﻨﺎی‬
‫وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت آزاد ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺞ وی‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﺣﺞ واﺟﺐ ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺞ ﺑﺮای آنھﺎ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن آﻧﺎن ﺑﺼﻮرت ﺣﺞ ﻣﺴﺘﺤﺐ و‬
‫داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‪ ،‬اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺞﺷﺎن ﺑﻪ ﺣﺞ ﻓﺮﺿﯽ واﺟﺐ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺣﺞ زﻧﺎن‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب ﺣﺞ ﺑﺮای زن ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او ﺣﺞ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﺮدان از اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎﺑﺖ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺮای زﻧﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺮط دﯾﮕﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻮھﺮ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺤﺮم‪ ،‬ھﻤﺮاه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﻣﻘﺼﻮد از ﻣﺤﺮمﮐﺴﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﻧﮑﺎح زن از او‬
‫ﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ �ﻠﻮن رﺟﻞ ﺑﺎمﺮأة إﻻ وﻣﻌﻬﺎ‬
‫ذو �ﺮم‪ ،‬وﻻ �ﺴﺎﻓﺮ اﻤﻟﺮأة إﻻ ﻣﻊ ذي �ﺮم ﻓﻘﺎم رﺟﻞ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ إن امﺮأﻲﺗ‬
‫ﺧﺮﺟﺖ ﺣﺎﺟﺔ‪ ،‬و�� اﻛﺘتﺒﺖ ﻲﻓ ﻏﺰوة و�ﺬا و�ﺬا ﻓﻘﺎل‪ " :‬اﻧﻄﻠﻖ ﻓﺤﺞ ﻣﻊ امﺮأﺗﻚ« »ھﯿﭻ‬
‫ﻣﺮدی ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ زﻧﯽ ﺑﺪون ﻣﺤﺮم ﺧﻠﻮت ﮐﻨﺪ و ھﯿﭻ زﻧﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪون ھﻤﺮاه ﺑﻮدن ﻣﺤﺮم‪،‬‬
‫ﺳﻔﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدی ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا زن ﻣﻦ ﺑﻘﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ و‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮای ﻓﻼن ﺟﻨﮓ ﺛﺒﺖ ﻧﺎم ﮐﺮدهام‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮو ﺑﺎ زﻧﺖ ﺣﺞ ﮐﻦ و ھﻤﺮاه او‬
‫ﺑﻪ‪ ،‬ﺣﺞ رو«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ اﯾﻦ اﻣﺮرا در‬
‫ﺣﯿﺚ ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﺳﻨﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪- .‬ﭼﻮن ﺣﺞ ﻣﺸﻘﺖ و ھﺰﯾﻨﻪ دارد ﭘﺲ ﺑﺮ ﺷﻮھﺮ و ﻣﺤﺮم‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وی ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺑﺮود‪ .‬و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ‬
‫واﺟﺐ ﻏﯿﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ھﺰﯾﻨﻪﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ از اھﻞ ری ﺑﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ ھﻨﻮز ﺣﺞ واﺟﺐ‬
‫را ﺑﺠﺎی ﻧﯿﺎوردهام و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻢ و ﻣﺤﺮﻣﯽ ﻧﺪارم‪ .‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻪ وی ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﺗﻮ‬
‫اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﺳﺒﯿﻞ ﻧﺪاری‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٤٤‬‬

‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﯾﺎران او و ﻧﺨﻌﯽ و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و ﺛﻮری و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق اﯾﻦ ﺷﺮط را‬
‫ﺑﺮای زﻧﺎن ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و وﺟﻮد ﻣﺤﺮم را ﺟﺰ و اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﺳﺒﯿﻞ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ )اﺑﻦ ﺣﺠﺮ( ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺸﮫﻮر ﻧﺰد ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد ﺷﻮھﺮ ﯾﺎ ﻣﺤﺮم ﯾﺎ زﻧﺎن‬
‫ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن‪ ،‬ﺷﺮط اﺳﺖ و در ﻗﻮﻟﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد ﯾﮏ زن ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن و‬
‫ﻣﻮﺛﻮق ﺑﮫﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﮫﺬب ﺑﻨﻘﻞ از ﮐﺮاﺑﯿﺴﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ راه اﯾﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺑﺮود‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ درﺑﺎره ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه واﺟﺐ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬در‬
‫ﮐﺘﺎب »ﺳﺒﻞ ااﺳﻼم« آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮوھﯽ از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻓﻘﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺮزن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﺪون ﻣﺤﺮم ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺑﺮود‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در ﺻﻮرت وﺟﻮد رﻓﻘﺎ و ھﻢﺳﻔﺮان ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن ﯾﺎ‬
‫اﯾﻤﻦ ﺑﻮدن راه‪ ،‬ﺳﻔﺮ زن را ﺑﺪون ھﻤﺴﺮ ﯾﺎ ﻣﺤﺮم ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری از‬
‫ﻋﺪی ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮدم‪ ،‬ﻣﺮدی‬
‫ﺑﻪ ﺣﻀﻮر او آﻣﺪه و از ﻓﻘﺮ و ﻓﺎﻗﻪ ﺷﮑﻮه ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮدی دﯾﮕﺮ آﻣﺪ و از وﺟﻮد راھﺰﻧﺎن‬
‫ﺷﮑﻮه داﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﻋﺪی »ﺣﯿﺮه« را دﯾﺪهای؟‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آن را ﻧﺪﯾﺪهام وﻟﯽ از آن ﺷﻨﯿﺪهام‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻋﻤﺮت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻤﺮت‬
‫وﻓﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاھﯿﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ زن ﮐﺠﺎوه ﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬از »ﺣﯿﺮه« راه ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را‬
‫ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون آﻧﮑﻪ از ﭼﯿﺰی‪ ،‬ﺑﻐﯿﺮ از ﺧﺪا ﺧﻮف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ اﺳﺘﺪﻻل‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺞ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﺎ اﺟﺎزه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف را ھﻤﺮاه آﻧﺎن ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﻋﺜﻤﺎن ﻧﺪا ﻣﯽداد‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮑﺠﺎوه زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮد و ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﻨﮕﺮد‪ .‬اﮔﺮ زﻧﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮد و‬
‫ﺑﺪون ﺷﻮھﺮ ﯾﺎ ﻣﺤﺮم ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺞ او ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬در »ﺳﺒﻞ اﻟﺴﻼم« ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ زﻧﯽ ﺑﺪون ﻣﺤﺮم و ﺑﺪون اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺞ او ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﮐﻼم اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﻋﺪم اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺣﺞ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﺸﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎر‪،‬‬
‫ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع از ﺣﺞ ﺑﻌﻠﻠﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻠﺖ راھﺰﻧﺎن اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺮم‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ و اﻣﺜﺎل اﯾﻨﮫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺖ و زﺣﻤﺖ و ﻣﺸﻘﺖ ﺣﻀﻮر در ﻣﺸﺎھﺪ ﻣﺘﺒﺮﮐﻪ را ﻗﺒﻮل‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺣﺞ او ﻗﺒﻮل و ﻓﺮض از ﻋﮫﺪه او ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭘﺎداش دارﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎده ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﯽرود و ﺑﻌﻀﯽ‬
‫ﮐﺎر ﺑﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭘﺎداش ﺧﻮب ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﮔﺪاﺋﯽ ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﯽرود ﯾﺎ‬
‫زﻧﯽﮐﻪ ﺑﺪون ﻣﺤﺮم ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﯽرود‪ .‬وﻟﯽ ﺣﺠﺸﺎن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اھﻠﯿﺖ ﺗﮑﻠﯿﻒ را‬
‫ﺑﺼﻮرت ﮐﺎﻣﻞ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺼﯿﺖ و ارﺗﮑﺎب ﻣﻌﺼﯿﺖ در اﺻﻞ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در راه آن‬
 ‫‪٦٤٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻐﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻄﯿﻊ‪ ،‬ﺑﺪون زاد و راﺣﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺸﻘﺖ ﺣﺞ را ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ھﻤﻮار ﺳﺎﺧﺖ و ﺣﺞ ﮔﺰارد‪ ،‬ﺣﺞ او ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﻓﺮض از ﻋﮫﺪه او ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻦ زن از ﻫﻤﺴﺮش‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ زن ﺑﺮای ﺧﺮوج ﺟﮫﺖ اﻧﺠﺎم ﻓﺮض از ﺷﻮھﺮش اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﺷﻮھﺮ اﺟﺎزه داد ﭼﻪ ﺑﮫﺘﺮ و اﮔﺮ اﺟﺎزه ﻧﺪاد ﺑﺪون اﺟﺎزه او ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﺣﻖ ﻧﺪارد‪ ،‬ھﻤﺴﺮ ﺧﻮد را از اﻧﺠﺎم ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪه و اﻃﺎﻋﺖ ﻣﺨﻠﻮق در ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺧﺎﻟﻖ روا ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬او ﺣﻖ دارد ﮐﻪ‬
‫در ادای آن ﺷﺘﺎب ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاﺋﺖ ذﻣﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﻖ دارد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ھﻢ‬
‫اول وﻗﺖ ﺑﮕﺰارد و ﺷﻮھﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ او را ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺣﺞ ﻧﺬری ھﻢ ھﻤﯿﻦﻃﻮر اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻮن آنھﻢ ﺣﮑﻢ ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ را دارد‪ .‬وﻟﯽ ﺷﻮھﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﻧﺶ را از اﻧﺠﺎم ﺣﺞ‬
‫داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﺳﻨﺖ ﺑﺎزدارد‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎره زن‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪی ﮐﻪ ﺷﻮھﺮ دارد‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻊ ﺣﺞ او ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟيﺲ ﻬﻟﺎ أن ﺗﻨﻄﻠﻖ إﻻ ﺑﺈذن‬
‫زوﺟﻬﺎ« »او ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﺮود ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزه ﺷﻮھﺮش«‪)- ،‬ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮال درﺑﺎره‬
‫ﺣﺞ ﺳﻨﺖ و ﻏﯿﺮ ﻓﺮﺿﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ(‪.-‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﺑﻤﯿﺮد و ﺣﺞ ﻓﺮض را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺣﺞ را ﺑﺮﺧﻮد ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﻮد و ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫وﻟﯽ او واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻣﺎل و داراﺋﯽ او ﮐﺴﯽ را ﺟﮫﺖ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪ آﻣﺎده و‬
‫ﮔﺴﯿﻞ دارد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﻮن و وامھﺎی او را ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺟﮫﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎدرم ﻧﺬر‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد و ﺣﺞ ﻧﮕﺰارد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮد‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﻦ ﺑﺠﺎی او ﺣﺞ ﺑﮕﺰارم؟ او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﺣﻲﺠ ﻋﻨﻬﺎ‪ .‬أرأﻳﺖ لﻮ ﺎﻛن ﻰﻠﻋ أمﻚ دﻳﻦ أ�ﻨﺖ ﻗﺎﺿﻴﺘﻪ؟ اﻗﻀﻮا اﷲ‪ ،‬ﻓﺎﷲ‬
‫أﺣﻖ ﺑﺎلﻮﻓﺎء« »آری‪ ،‬ﺑﺠﺎی او ﺣﺞ ﺑﮕﺰار‪ .‬ﺑﮕﻮ ﺑﺒﯿﻨﻢ اﮔﺮ ﻣﺎدرت ﺑﺪھﮑﺎر‪ ،‬ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬آن را‬
‫ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﯽ؟ ﺑﺪھﯽ ﺧﺪا را ﺑﭙﺮدازﯾﺪ‪ ،‬وام ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﺰاردن ﺣﺞ ﺑﺠﺎی ﻣﯿﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺑﺪان وﺻﯿﺖ‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬وام در ھﺮ ﺻﻮرت واﺟﺐ اﺳﺖ و ﭘﺮداﺧﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٤٦‬‬

‫ﺣﻘﻮﻗﺎت ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ از ﻗﺒﯿﻞ ﮐﻔﺎره و زﮐﺎت و ﻧﺬر واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رای اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و‬
‫زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ و اﺑﻮھﺮﯾﺮه و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ھﺰﯾﻨﻪ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از اﺻﻞ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‪» :‬ﻓﺎﷲ أﺣﻖ ﺑﺎﻟﻮﻓﺎء« ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺞ ﮔﺰاردن‪ ،‬ﺑﺠﺎی ﻣﯿﺖ ﺑﺮ ﭘﺮداﺧﺖ دﯾﻮن ﻣﻘﺪم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ داراﺋﯽ ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺮای ھﺮدو‬
‫ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﺠﺎی او ﺣﺞﮔﺰارده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﺻﯿﺖ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن ﺣﺞ ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﺑﺪﻧﯽ آن‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﺎﻟﯽ آن رﺟﺤﺎن دارد‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﻧﯿﺎﺑﺖ در آن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﺘﻮﻓﯽ وﺻﯿﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد از ﯾﮏﺳﻮم داراﺋﯽ او‬
‫ھﺰﯾﻨﻪ ﺣﺞ ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺣﺞﮔﺰاردن ﺑﺠﺎی دﯾﮕﺮان‬

‫اﮔﺮ ﺷﺮاﯾﻂ وﺟﻮب ﺣﺞ در ﮐﺴﯽ ﺟﻤﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﻠﺖ ﺑﯿﻤﺎری ﯾﺎ ﭘﯿﺮی از ادای آن‬
‫ﻋﺎﺟﺰ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮی ﺑﺠﺎی او ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ او از ادای ﻓﺮﯾﻀﻪ‬
‫ﺣﺞ ﻣﺎﯾﻮس اﺳﺖ و ﺣﮑﻢ ﻣﺮده را دارد‪ .‬ﭼﻮن ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺧﺜﻌﻢ‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺮذﻣﻪ ﭘﺪرم ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ واﺟﺐ ﺷﺪه و‬
‫او ﭘﯿﺮﻣﺮدی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻣﺮﮐﻮب ﺧﻮد را ﻧﮕﻪ دارد ﻣﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﺟﺎی او‬
‫ﺣﺞ ﺑﮕﺰارم؟ ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آری‪ ،‬و اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل ﺣﺠﻪ اﻟﻮداع ﺑﻮد‪.‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻄﺮﯾﻖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ در اﯾﻦ ﺑﺎره رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﻤﻞ اھﻞ ﻋﻠﻢ از‬
‫اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻨﻮال اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺠﺎی ﻣﯿﺖ ﺣﺞﮔﺰارده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫رای ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺛﻮری و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺘﻮﻓﯽ وﺻﯿﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﺠﺎی او ﺣﺞﮔﺰارده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ رﺧﺼﺖ‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻌﻠﺖ ﭘﯿﺮی ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﺞ ﮔﺰاردن ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺠﺎی او ﺣﺞ‬
‫ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﻮل اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و ﺣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺠﺎی ﻣﺮد و زن ﺣﺞﮔﺰارد و ﻣﺮد ھﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺠﺎی ﻣﺮد و زن ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد و‬
‫ﻧﺺ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﯿﻤﺎر زﻣﯿﻦﮔﯿﺮ ﺑﻬﺒﻮدی ﯾﺎﻓﺖ‪:‬‬

 ‫‪٦٤٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫اﮔﺮ ﺑﺠﺎی ﺷﺨﺺ ﺑﯿﻤﺎری زﻣﯿﻦﮔﯿﺮ‪ ،‬ﺣﺞﮔﺰارده ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﺲ از آن او ﺑﮫﺒﻮدی ﯾﺎﻓﺖ‬

‫ﻓﺮض از ﻋﮫﺪه او ﺳﺎﻗﻂ اﺳﺖ و اﻋﺎده آن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﻣﻮﺟﺐ وﺟﻮب دو ﺣﺞ ﻧﮕﺮدد و‬
‫اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ اﺣﻤﺪ اﺳﺖ و ﺑﺮا ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎ‪ ،‬ﺣﺞ ﻗﺒﻠﯽ ﺑﺮای او ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﭼﻮن ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ او از اﻧﺠﺎم آن ﻣﺎﯾﻮس ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻓﺮﺟﺎمﮐﺎر ﻣﻮرد اﻋﺘﺒﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم رای اوﻟﯽ را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻪ ﺳﻮاره و ﻧﻪ ﭘﯿﺎده‪ ،‬ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﺑﺠﺎی او ﺣﺞ ﺑﮕﺰارﻧﺪ و ﺧﺒﺮ‬
‫داده اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺠﺎی او ادا ﻣﯽﺷﻮد و ﻓﺮﯾﻀﻪ از او ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺮای او‬
‫ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻤﻮﺟﺐ ﻧﺺ ﺟﺪﯾﺪی و در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﻧﺼﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ آن ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬زﯾﺮ اﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺮﻣﺮد ﻧﯿﺮو ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻮاری‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از آن ﺧﺒﺮ ﻧﺪاده اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺮﮔﺸﺘﯽ ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ اﻧﺠﺎم ﺣﺞ ﺑﺠﺎی دﯾﮕﺮان = ﭼﻪﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺠﺎی دﯾﮕﺮان ﺣﺞ ﺑﮕﺬارد؟‬

‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺠﺎی دﯾﮕﺮی ﺣﺞ ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺒﻼ ﺑﺮای ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﺞ اﻧﺠﺎم داده‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﯾﮑﯽ ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻟﺒﻴﻚ ﻋﻦ ﺷﱪﻣﺔ« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ‬
‫ﺑﺮای ﺧﻮدت‪ ،‬ﺣﺞ ﮐﺮدهای؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اول ﺑﺮای ﺧﻮد ﺣﺞ ﮐﻦ ﺑﻌﺪ ﺑﺮای‬
‫ﺷﺒﺮﻣﻪ ﺣﺞ ﮐﻦ»‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ ﺗﺮ از اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﺮواﯾﺖ ﻓﺮزﻧﺪش ﺻﺎﻟﺢ از او ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻣﺮﻓﻮع ﺑﻮدن اﯾﻦ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ وﮐﺴﯽ در آن ﺑﺎ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻗﻮل‬
‫اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﺎ ﺧﻮد ﺣﺞ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎی‬
‫دﯾﮕﺮی ﺣﺞ‪ -‬ﺑﮕﺰارد‪ .‬ﺧﻮاه ﻣﺴﺘﻄﯿﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺮک ﻃﻠﺐ ﺗﻔﺼﯿﻞ و ﻋﺪم ﺗﻔﺮﯾﻖ‬
‫در ﻧﻘﻞ اﺣﻮال‪ ،‬دال ﺑﺮ ﻋﻤﻮم اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را ﺑﺼﻮرت ﻣﻄﻠﻖ و ﺑﺪون ﻃﻠﺐ‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺞ ﻧﺬری را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ او ﻫﺴﺖ‪:‬‬

‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﻋﮑﺮﻣﻪ ﻓﺘﻮی دادهاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺸﻐﻮل اﻧﺠﺎم ﺣﺞ واﺟﺐ ﻧﺬری ﺑﻮد‬
‫و ھﻨﻮز ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده ﺑﻮد اﯾﻦ ﺣﺞ وی ﺑﺠﺎی ھﺮدو ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺮدو‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٤٨‬‬

‫ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻔﺘﻮای اﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻋﻄﺎء‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ‬
‫را اﻧﺠﺎم دھﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺬر ﺧﻮد وﻓﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺮک ﻧﮑﺎح و ﺗﺮک ﺣﺞ در اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‬

‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻﺮﺻورة ﻲﻓ اﻻﺳﻼم« »ﺗﺮک ازدواج و ﺗﺮک ﺣﺞ‬
‫در اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺿﺮورت دو ﺗﻔﺴﯿﺮ دارد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﮐﺴﯽﮐﻪ از ازدواج و ﻧﮑﺎح اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽورزد و ﮔﻮﺷﻪ ﻧﺸﯿﻨﯽ اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ راھﺒﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه را ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﺑﻐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﺒــــــــــــﺪ اﻻﻟــــــــــــﻪ ﴏورة ﻣﺘﻌﺒــــــــــــﺪ‬ ‫ﻟــــﻮ أﳖــــﺎ ﻋﺮﺿــــﺖ اﻻﺷــــﻤﻂ راﻫــــﺐ‬

‫وﳋﺎﳍـــــــــــﺎ رﺷـــــــــــﺪا وإن ﱂ ﻳﺮﺷـــــــــــﺪ‬ ‫أدﻧــــــﺎ ﻟﺒﻬﺠﺘﻬــــــﺎ وﺣﺴــــــﻦ ﺣــــــﺪﻳﺜﻬﺎ‬

‫»اﮔﺮ آن زن ﺧﻮد را ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ ﺑﺮ راھﺒﯽﮐﻪ ﻣﻮھﺎﯾﺶ ﺟﻮﮔﻨﺪﻣﯽ اﺳﺖ و ﺧﺪا را‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﺮک ازدواج و ﻧﮑﺎحﮐﺮده و ﺗﻌﺒﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﺋﯽ را اﺧﺘﯿﺎرﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻠﺖ‬
‫زﯾﺒﺎﺋﯽ وﺣﺲ ﺣﺪﯾﺚ وﺧﻮش ﺑﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد وآن را رﺷﺪ و ھﺪاﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪارد اﮔﺮﭼﻪﮔﻤﺮاھﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن رﺷﺪ از ﻟﻐﺎت ﻣﺘﻀﺎد اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ دوم آن‪ ،‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﺣﺞ ﻧﮕﺰارده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ »ﻻﴏوره ﻓﯽ‬
‫اﻻﺳﻼم« ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻨﺖ و راه دﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ اﻧﺠﺎم ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ را‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺣﺞ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ھﺮﮔﺰ‬
‫ﺣﺞ ﻧﮕﺰارده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺠﺎی دﯾﮕﺮان ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‪ .‬ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد وی ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺞ ﻧﮕﺰارده ﺑﺎﺷﺪ اﮔﺮ ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ ﺑﮕﺰاردن ﺣﺞ ﺑﺠﺎی دﯾﮕﺮی‪ ،‬ﺣﺞ ﺑﺮای‬
‫ﺧﻮد او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ ﺑﺮای ﺧﻮد او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦ راه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻔﯽ‬
‫درﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد و دﯾﮕﺮ ﺿﺮورﺗﯽ در ﺑﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﯾﻨﺴﺖ ﻣﺬھﺐ اوزاﻋﯽ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ و ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺞ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻧﯿﺖ ﺣﺞﮔﺰار‪ ،‬ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻨﯿﺖ ھﺮﮐﺲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای او اﺳﺖ و ﺻﺎﺣﺒﺎن رای و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و ﻧﺨﻌﯽ و‬
‫ﻋﻄﺎء ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮای ﺣﺞ‬

 ‫‪٦٤٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ اوﻓﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬درﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺞ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺌﻮال‬
‫ﮐﺮدم و ﮔﻔﺘﻢ آﯾﺎ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮای ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﻗﺮض ﺑﮕﯿﺮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﯿﮫﻘﯽ‪.‬‬

‫ادای ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ ﺑﺎ ﻣﺎل ﺣﺮام‬

‫ﺑﺮای اﮐﺜﺮ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ ﺑﺎ ﻣﺎل ﺣﺮام ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻘﻮط ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ اﺳﺖ و‬
‫ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ او ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻘﻮط ﻓﺮض ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﺻﺢ آﻧﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬إن اﷲ‬
‫ﻃﻴﺐ ﻻ ﻳﻘﺒﻞ إﻻ ﻃﻴﺒﺎ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎک اﺳﺖ و ﺟﺰ ﭘﺎک را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد«‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا ﺧﺮج اﺤﻟﺎج ﺣﺎﺟﺎ ﺑﻨﻔﻘﺔ ﻃﻴﺒﺔ ‪ ،‬ووﺿﻊ رﺟﻠﻪ ﻲﻓ اﻟﻐﺮز ﻓﻨﺎدى‪ :‬ﺒﻟﻴﻚ‬
‫ا� ﻧﺎداه ﻣﻨﺎد ﻣﻦ الﺴﻤﺎء‪ :‬ﺒﻟﻴﻚ وﺳﻌﺪﻳﻚ زادك ﺣﻼل‪ ،‬وراﺣﻠﺘﻚ ﺣﻼل وﺣﺠﻚ ﻣﺮﺒور‬
‫ﻏ� ﻣﺄزور و�ذاﺧﺮج ﺑﺎﻨﻟﻔﻘﺔ اﺨﻟﺒيﺜﺔ ﻓﻮﺿﻊ رﺟﻠﻪ ﻲﻓ اﻟﻐﺮز‪ ،‬ﻓﻨﺎدى‪ :‬ﺒﻟﻴﻚ‪ ،‬ﻧﺎداه ﻣﻨﺎد ﻣﻦ‬
‫الﺴﻤﺎء‪ :‬ﻻﺒﻟﻴﻚ وﻻﺳﻌﺪ ﻳﻚ‪ ،‬زادك ﺣﺮام‪ ،‬وﻧﻔﻘﺘﻚ ﺣﺮام‪ ،‬وﺣﺠﻚ ﻣﺄزور ﻏ� ﻣﺄﺟﻮر«‬
‫»ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻧﻔﻘﻪ و ھﺰﯾﻨﻪ ﺣﻼل ﺑﻘﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و ﭘﺎ ﺑﺮﮐﺎب ﻧﮫﺎد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺨﺪﻣﺖ ﺗﻮ ﻣﯽآﯾﻢ ‪-‬اﯾﻨﮏ ﺑﺨﺪﻣﺖ ﺗﻮ آﻣﺪم‪ -‬ﻧﺪاﺋﯽ از آﺳﻤﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ :‬ﺣﺞ ﺗﻮ‬
‫ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ و دﻋﺎﯾﺖ ﻣﺴﺘﺠﺎب‪ .‬ﺗﻮﺷﻪات ﺣﻼل و وﺳﯿﻠﻪ ﺳﻔﺮت ﺣﻼل وﺣﺠﺖ ﻣﻘﺒﻮل و‬
‫ﮔﻨﺎھﺎﻧﺖ ﻣﻐﻔﻮر اﺳﺖ و ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ھﺰﯾﻨﻪ ﺣﺮام ﺑﻘﺼﺪ ﺣﺞ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و ﭘﺎﯾﺶ ﺑﺮﮐﺎب‬
‫ﻧﮫﺎد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻨﮏ ﺧﺪاﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ آﻣﺪم‪ .‬ﻧﺪاﺋﯽ از آﺳﻤﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آﻣﺪن ﺗﻮ ﻣﻘﺒﻮل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻮ ﺧﻮشﺑﺨﺖ ﻧﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺷﻪات ﺣﺮام و ھﺰﯾﻨﻪات ﺣﺮام و ﺣﺞ ﺗﻮﮔﻨﺎھﺎن را‬
‫ﻧﻤﯽزداﯾﺪ و ﻣﺰدی واﺟﺮی ﺑﺮ آن ﻧﺪاری«‪ .‬ﻣﻨﺬری ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ آن را در اوﺳﻂ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده و اﺻﻔﮫﺎﻧﯽ آن را از ﻗﻮل اﺳﻠﻢ ﻣﻮﻻی ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﺑﺼﻮرت ﻣﺮﺳﻞ و ﻣﺨﺘﺼﺮ‬
‫آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺞ ﺳﻮاره ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﭘﯿﺎده؟‬

‫ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﻔﺘﺢ« از ﻗﻮل اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺧﺘﻼف در اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻮاره ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺣﺎﺟﯿﺎن ﯾﺎ ﭘﯿﺎده؟ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺳﻮاره ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮاره ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺑﮫﺘﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دﻋﺎ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﺑﺘﮫﺎل ﮔﻮﯾﺪ‬
‫و ﺳﻮدﻣﻨﺪ ھﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﺤﺎق ﺑﻦ را ھﻮﯾﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎده ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا رﻧﺞ و ﺧﺴﺘﮕﯽ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٥٠‬‬

‫ﺑﯿﺸﺘﺮی دارد‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﺳﻮاره و ﭘﯿﺎده رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ اﺣﻮال و اﺷﺨﺎص‪ ،‬اﺧﺘﻼف‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺮﻣﺮدی را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺗﮑﺎء ﺑﻪ دو ﻓﺮزﻧﺪش‪،‬‬
‫ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺬر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎده‬
‫ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺎزی ﻧﺪارد‪ ،‬ﮐﻪ او ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﺑﯿﺎزارد و رﻧﺠﻪ دارد‪.‬‬
‫دﺳﺘﻮر داد او ﺳﻮار ﺷﻮد و ﺳﻮاره ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد«‪.‬‬

‫ﮐﺴﺐ و داد و ﺳﺘﺪ و ﮐﺮاﯾﻪ ﮐﺸﯽ در ﺣﺞ‬

‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺞ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﺮه ﻣﯽرود‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﯾﺎ ﮐﺮاﯾﻪ ﮐﺸﯽ و ﮐﺮاﯾﻪ‬
‫دادن اﺳﺐ و اﺳﺘﺮو اﻻغ و ﻏﯿﺮه )ﮐﺴﺐ ﺣﻼل( ﺑﭙﺮدازد‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺮدم درآﻏﺎز‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺣﺞ ﺑﺪاد و ﺳﺘﺪ در ﻣﻨﯽ و ﻋﺮﻓﺎت و ﺑﺎزار »ذواﻟﻤﺠﺎز« ‪-‬در ﮐﻨﺎر ﻋﺮﻓﺎت ‪-‬‬
‫ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺧﻮف داﺷﺘﻨﺪ از اﯾﻨﮑﻪ داد و ﺳﺘﺪ در ﺣﺎل اﺣﺮام‪ ،‬اﺷﮑﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫ُ‬ ‫َۡ َ َ َۡ ُ ۡ ُ َ ٌ َ َ ُ ْ َ ۡ ٗ‬
‫اح أن ت ۡب َتغوا فض� ّمِن َّر ّ�ِ� ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٩٨ :‬ﺑﺮ‬‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬ليس علي�م جن‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺎﮐﯽ ﻧﯿﺴﺖ وﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ھﻤﺮاه ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ‪ ،‬ﺧﯿﺮ و‬
‫ﺑﺮﮐﺖ ﺧﺪا را در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺠﻮﺋﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ وﻧﺴﺎﺋﯽ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺑﻮداود از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻟيﺲ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﺟﻨﺎح أن ﺗبﺘﻐﻮا ﻓﻀﻼ ﻣﻦ ر��ﻢ( ﻗﺎل‪:‬‬
‫ﺎﻛﻧﻮا ﻻ ﻳﺘﺠﺮون ﺑﻤ� ﻓﺄمﺮوا أن ﻳﺘﺠﺮوا إذا أﻓﺎﺿﻮا ﻣﻦ " ﻋﺮﻓﺎت« »ﺑﺮ ﺷﻤﺎﮔﻨﺎھﯽ ‪...‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﻨﯽ ﺗﺠﺎرت ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪن‬
‫از ﻋﺮﻓﺎت ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﺑﭙﺮدازﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﯽ اﻣﺎﻣﻪ ﺗﯿﻤﯽ ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ در راه ﺣﺞ ﮐﺮاﯾﻪ ﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻣﺮدم را‬
‫ﺳﻮار ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﺛﻮاب ﺣﺞ ﻧﺪاری‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﺣﺮام ﻧﻤﯽﺑﻨﺪی و ﺗﻠﺒﯿﻪ ﻧﻤﯽﮔﻮﺋﯽ و ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ و ﺑﻌﺪ از وﻗﻮف در‬
‫ﻋﺮﻓﺎت رھﺴﭙﺎر ﻣﻨﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮی و رﻣﯽ ﺟﻤﺮات ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﺮا‪ ،‬ھﻤﻪ آنھﺎ را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدھﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﺗﻮ ﺣﺞﻣﺎ ﻣﯽﮔﺰاری و ﺛﻮاب آن را داری‪ ،‬ﻣﺮدی ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫آﻣﺪ و ھﻤﯿﻦ ﺳﺌﻮال را ﮐﻪ ﺗﻮ از ﻣﻦ ﻣﯽﮐﻨﯽ ازاو ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی ﺟﻮاب ﻧﺪاد ﺗﺎ‬
‫ّ ُ‬ ‫اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪﴿ :‬لَيۡ َ َ َ ۡ ُ ُ َ ٌ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ ٗ ّ‬
‫س علي� ۡم جناح أن تبتغوا فض� مِن َّر�ِ� ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪:‬‬
‫‪ .[١٩٨‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪﻧﺒﺎل وی ﻓﺮﺳﺘﺎد واﯾﻦ آﯾﻪ را ﺑﺮوی ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﻔﺖ ﺣﺞ ﺗﻮﺻﺤﯿﺢ‬
 ‫‪٦٥١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺳﻌﯿﺪ اﺑﺎ ﻣﻨﺼﻮر‪ .‬ﻣﻨﺬری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺎم اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ ﻣﻌﺮوف‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻗﻮم اﺟﺎره دادهام و ﻣﻨﺎﺳﮏ‬
‫ﺣﺞ را ھﻤﺮاه آﻧﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻢ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﻦ ھﻢ ﭘﺎداش و ﺛﻮاب دارم؟ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪.‬‬
‫»أوﻟﺌﻚ ﳍﻢ ﻧﺼﻴﺐ ﳑﺎ ﻛﺴﺒﻮا‪ ،‬واﷲ ﴎﻳﻊ اﳊﺴﺎب« »آﻧﺎن ازﮐﺴﺐ ﺧﻮد ﺑﮫﺮه ای ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و‬
‫ﺣﺴﺎب ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺮﺑﻊ اﺳﺖ و ﺣﺴﺎب آن ﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺠﮫﻮل ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﯿﮫﻘﯽ و‬
‫دارﻗﻄﻨﯽ‪.‬‬

‫ﺣﺞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ و اﺳﺤﺎق ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ و ﺣﺎﺗﻢ ﺑﻦ اﺳﻤﻌﯿﻞ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ از ﭘﺪرش ﺑﺮاﯾﻤﺎن رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ وارد ﺷﺪﯾﻢ از ﯾﮑﺎﯾﮏ ﺣﺎﺿﺮان اﺣﻮال ﭘﺮﺳﯽ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ ﻣﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺴﺮ ﻋﻠﯽ ﭘﺴﺮ ﺣﺴﯿﻦ ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﺑﺮ ﺳﺮم دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪ و دﮐﻤﻪھﺎی ﺑﺎﻻو ﭘﺎﺋﯿﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻪام را ﺑﺎزﮐﺮد و دﺳﺖ ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪام ﻧﮫﺎد‪ ،‬ﻣﻦ آن روز ﺟﻮان ﺑﻮدم‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮﺣﺒﺎ ای ﭘﺴﺮ‬
‫ﺑﺮادرم‪ .‬از ھﺮﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﺳﺌﻮال ﮐﻦ‪ .‬از او ﺳﺌﻮال ﮐﺮدم ‪-‬ﺟﺎﺑﺮ ﮐﻮر ﺑﻮد‪ -‬در آن وﻗﺖ‬
‫ھﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ .‬او ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎد‪ .‬ﻋﺒﺎی ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه آن را ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪاش ﻣﯽﻧﮫﺎد‪ ،‬داﻣﻨﻪھﺎی آن ﺑﻪ ﺳﻮی او ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻮد‪ .‬ردای ﺑﺰرگ او در ﮐﻨﺎرش روی ﺟﺎﻟﺒﺎﺳﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺣﺞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﺎزﮔﻮی‪) ،‬ﻣﺮاد ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع‬
‫اﺳﺖ(‪ .‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ﻋﺪد ‪ ٩‬را ﻧﺸﺎن داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ٩ ،‬ﺳﺎل در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﺣﺞ ﻧﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﺳﺎل دھﻢ ﺑﻤﺮدم اﻋﻼم ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻗﺼﺪ ادای ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ‬
‫دارد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺮدﻣﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻤﺪﯾﻨﻪ وارد ﺷﺪﻧﺪﮐﻪ ھﻤﮕﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ در اﻧﺠﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ‬
‫ﺣﺞ ﺑﻪ وی اﻗﺘﺪا ﮐﻨﻨﺪ و از او ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ھﺮﭼﻪ او اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺮاه او‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ذواﻟﺤﻠﯿﻔﻪ رﺳﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ ﻋﻤﯿﺲ ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ اﺑﻮﺑﮑﺮرا زاﺋﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﻐﺎم داد‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﻨﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﻏتﺴ� واﺳتﺜﻔﺮي ﺑﺜﻮب وأﺣﺮ�« »ﻏﺴﻞ ﮐﻦ و ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪای اﺳﺘﺜﻔﺎر ‪-‬ﮐﻤﺮﺧﻮد را‬
‫ﺑﺒﻨﺪﯾﺪ و ﭘﺎرﭼﻪای را در ﻣﺠﺮای ﺧﻮن رﯾﺰی ﻗﺮار ده و ﭘﺸﺖ وروی و وﺳﻂ آن ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺎ‬
‫ﭘﺎرﭼﻪای دﯾﮕﺮ ﺑﺒﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﺧﻮن رﯾﺰی ﺷﻮد‪ -‬ﮐﻦ و آﻧﮕﺎه اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٥٢‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﻣﺴﺠﺪ آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎزﺧﻮاﻧﺪ و آﻧﮕﺎه ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻪ »ﻗﺼﻮاء« ﻧﺎم‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻮار ﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻣﺸﺮف ﺷﺪ و ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﺸﻢ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در‬
‫ﺟﻠﻮ و ﻃﺮف راﺳﺖ و ﻃﺮف ﭼﭗ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او‪ ،‬ﺳﻮاره و ﭘﯿﺎده‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﺑﻮد و ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ و او ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﺎوﯾﻞ آن را‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ از او ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺑﺮای ھﻤﻪ ﺣﺠﺖ اﺳﺖ ‪ -‬او ھﺮ‬
‫ﮐﺎری اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬او ﺗﻠﺒﯿﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﺳﺮ داد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻟﺒﻴﻚ اﻟﻠﻬﻢ ﻟﺒﻴﻚ‪ ،‬ﻟﺒﻴﻚ ﻻ ﴍﻳﻚ ﻟﻚ ﻟﺒﻴﻚ‪ ،‬إن اﳊﻤﺪ واﻟﻨﻌﻤﺔ ﻟﻚ واﳌﻠﻚ‪ ،‬ﻻ ﴍﻳﻚ ﻟﻚ«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا اﯾﻨﮏ دﻋﻮت ﺗﻮ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ و ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ آﻣﺪم‪ .‬دﻋﻮﺗﺖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺗﻮ ھﯿﭻ‬
‫ﺷﺮﯾﮏ ﻧﺪاری‪ .‬دﻋﻮﺗﺖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ ھﻤﺎﻧﺎ ﻧﻌﻤﺖ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﺮاﺳﺖ و ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‬
‫ﺗﺮا اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮ ھﯿﭻ ﺷﺮﯾﮏ ﻧﺪاری«‪ .‬و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ھﻤﺎن ﮐﻠﻤﺎت ﺗﻠﺒﯿﻪ را ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوز‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﯿﺰی را در ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺎن ﻧﮕﻔﺖ و ھﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯽداد‪ ،‬ﺟﺎﺑﺮس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ھﻤﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻧﯿﺖ ﺣﺞ ﮐﺮدﯾﻢ و ﻋﻤﺮه را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﺮاه اوص ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ رﻓﺘﯿﻢ و ﻃﻮاف ﮐﺮد ‪-‬ﻃﻮاف ﻗﺪوم‪ -‬و ﺑﺮ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‬
‫دﺳﺖ ﻣﺎﻟﯿﺪ ﮐﻪ در ﺳﻪ دور ﻃﻮاف ﺑﺎ ھﺮوﻟﻪ )ﺷﺘﺎب( و در ﭼﮫﺎر دور ﻃﻮاف ﺑﺎ رﻓﺘﻦ ﻋﺎدی‬
‫ﻃﻮاف را اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺑﺮاھﯿﻢ÷ آﻣﺪ و اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ّٗ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫﴿ َوٱ�ِذوا مِن َّم َق ِ‬
‫ام إِبۡ َ� ٰ ِ�ۧ َم ُم َص� �﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٢٥ :‬در ﻣﻘﺎم اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ« ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﻘﺎم را در ﺑﯿﻦ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻗﺮار داد‪ .‬اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪرم ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او در آن دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬در ﻣﻘﺎم اﺑﺮاھﯿﻢ ﺳﻮره‬
‫اﺧﻼص و ﺳﻮره ﮐﺎﻓﺮون را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ رﮐﻦ ﺣﺠﺮ اﻻﺳﻮد ﺑﺮﮔﺸﺖ و آن را اﺳﺘﻼم‬
‫ﮐﺮد ‪-‬ﺑﺮ آن دﺳﺖ ﻣﺎﻟﯿﺪ‪ -‬ﺳﭙﺲ از در ﺑﻪ ﻃﺮف ﺻﻔﺎ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺻﻔﺎ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫َّ‬ ‫َ ٓ‬ ‫َّ َّ َ ۡ َ‬
‫لصفا َوٱل َم ۡر َوة مِن ش َعا�ِرِ ٱ�ِۖ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٥٨ :‬ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه از ﺟﻤﻠﻪ‬‫ﺷﺪ و آﯾﻪ‪۞﴿ :‬إِن ٱ‬
‫ﺷﻌﺎﯾﺮ ﺧﺪا اﺳﺖ« ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﭼﯿﺰی آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪان آﻏﺎزﯾﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺲ از ﺻﻔﺎ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺳﻌﯽ ‪..‬ﮐﺮد‪ ،‬از آن ﺑﺎﻻ رﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‬
‫روی ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﮐﺮد و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﺟﺎی آورده و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﴍﻳﻚ ﻟﻪ‪،‬‬
‫ﻟﻪ اﳌﻠﻚ وﻟﻪ اﳊﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻋﲆ ﻛﻞ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ وﺣﺪه‪ ،‬أﻧﺠﺰ وﻋﺪه‪ ،‬وﻧﴫ ﻋﺒﺪه‪،‬‬
‫وﻫﺰم اﻻﺣﺰاب وﺣﺪه« »ﺑﺠﺰ اﻟﻠﻪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﺪ ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ او ﺑﯽﺷﺮ ﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻠﮏ و‬
 ‫‪٦٥٣‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و ﺳﺘﺎﯾﺶ او راﺳﺖ‪ ،‬و او ﺑﺮ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ او اﺳﺖ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻖ‪ ،‬او‬
‫ﺑﻪ وﻋﺪه ﺧﻮد وﻓﺎ ﮐﺮد و ﺑﻨﺪهاش را ﯾﺎری و ﭘﯿﺮوزی رﺳﺎﻧﯿﺪ اﺣﺰاب‪ -‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ‬
‫ﺧﻨﺪق ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ‪-‬ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ‪ -‬را ﺗﻨﮫﺎ و ﺑﺪون ﺟﻨﮓ ﺷﮑﺴﺖ داد و‬
‫ﺧﻮارﺷﺎن ﺳﺎﺧﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم دﻋﺎ ﮐﺮد و ﺳﻪ ﺑﺎر اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺮوه ﻓﺮود آﻣﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺎھﺎی او درﺷﻦ ﺗﻪ دره ﻓﺮورﻓﺖ و ﺑﺎﻻ آﻣﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺮوه‬
‫رﺳﯿﺪ‪ .‬دﻋﺎھﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻی ﺻﻔﺎ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﮑﺮار ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﻃﻮاف ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را ﺑﺮﻣﺮوه ﭘﺎﯾﺎن داد ‪)-‬ﯾﻌﻨﯽ رﻓﺘﻦ از ﺻﻔﺎ ﺑﻪ ﻣﺮوه ﯾﮑﺒﺎر و ﺑﺮﮔﺸﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻔﺎ ﺑﺎر دوم و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺮوه ﺑﺎر ﺳﻮم ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﮫﻤﯿﻦ ﻃﻮر ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎر‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎر ھﻔﺘﻢ ﯾﺎ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺮوه ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد( ‪-‬ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟﻮ أﲏ اﺳﺘﻘﺒﻠﺖ ﻣﻦ أﻣﺮي‬
‫ﻣﺎ اﺳﺘﺪﺑﺮت ﱂ أﺳﻖ اﳍﺪي‪ ،‬وﺟﻌﻠﺘﻬﺎ ﻋﻤﺮة‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﻛﺎن ﻣﻨﻜﻢ ﻟﻴﺲ ﻣﻌﻪ ﻫﺪي ﻓﻠﻴﺤﻞ‪،‬‬
‫وﻟﻴﺠﻌﻠﻬﺎ ﻋﻤﺮة« »اﮔﺮ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﻣﯽداﻧﻢ ﻗﺒﻼ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪)-‬ھﺪی =‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﮔﺎو و ﺷﺘﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ(‪ -‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﻤﯽآوردم و آن را ﻋﻤﺮه ﻗﺮار ﻣﯽدادم‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ھﺮﮐﺲ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺪارد اﺣﺮام ﺑﺸﮑﻨﺪ و زﯾﺎرت ﺧﻮد را ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﺮه اﻧﺠﺎم دھﺪ«‪ .‬آﻧﮕﺎه‬
‫ﺳﺮاﻗﻪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﺟﻌﺜﻢ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﻣﺴﺎل اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫ﺑﮑﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ اﯾﻦ رﺧﺼﺖ را دارﯾﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ را در ھﻢ ﻓﺮو‬
‫ﺑﺮد ‪-‬ﺗﺸﺒﯿﮏ اﺻﺎﺑﻊ‪ -‬و ﮔﻔﺖ‪» :‬دﺧﻠﺖ اﻟﻌﻤﺮة ﻲﻓ اﺤﻟﺞ مﺮﺗ�‪ ،‬ﻻﺑﻞ ﻻﺑﺪ أﺑﺪ« »ﻋﻤﺮه‬
‫داﺧﻞ در ﺣﺞ ﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ ﻋﻤﺮه را اﻧﺠﺎم داد ﭼﻮن در زﻣﺎن ﻗﺒﻞ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﻣﺮاد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﻓﻌﺎل ﻋﻤﺮه در اﻓﻌﺎل ﺣﺞ داﺧﻞ و‬
‫ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ‪ -‬دو ﺑﺎر اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﮑﺮار ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ را ‪ -‬اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ«‪ .‬ﻋﻠﯽ اﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ از ﯾﻤﻦ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮای‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آورد‪ .‬او دﯾﺪﮐﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺣﺮام ﺧﻮد را ﺷﮑﺴﺘﻪ و ﻟﺒﺎس‬
‫رﻧﮕﯿﻦ ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﺳﺮﻣﻪ ﺑﭽﺸﻤﺎنﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬آن ﺣﺎل را ﺑﺮ وی اﻧﮑﺎرﮐﺮد‪ .‬ﻓﺎﻃﻤﻪ در‬
‫ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪرم ﻣﺮا ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ در ﻋﺮاق ﺑﺮ اﯾﻤﺎن ﻧﻘﻞ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﺷﮑﺎﯾﺖ از ﻓﺎﻃﻤﻪ ﭘﯿﺶ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رﻓﺘﻢ ﺗﺎ او را ﻣﻮرد ﻋﺘﺎب ﻗﺮار دھﺪ و درﺑﺎره آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد از او ﮐﺴﺐ‬
‫ﻓﺘﻮی ﮐﻨﻢ‪ .‬آن ﺣﺎل وی و اﻧﮑﺎر ﺧﻮد را ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دو ﺑﺎر‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬او راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﺞ را ﺑﺮ ﺧﻮد واﺟﺐ ﮐﺮدی ‪-‬ﯾﻌﻨﯽ اﺣﺮام‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٥٤‬‬

‫ﺑﺴﺘﯽ‪ -‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ؟ ‪ -‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﯿﺖ آوردی ‪ -‬ﻋﻠﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻔﺘﻪام‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ آﻧﮕﻮﻧﻪ‬
‫اﺣﺮام ﻣﯽﺑﻨﺪم ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮتص اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﺧﻮد را ﺑﮫﻨﮕﺎم اﺣﺮام‬
‫ﺑﺪان ﻧﯿﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪام ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻗﺼﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ ‪-‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ آوردهام‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻮ ھﻢ اﺣﺮام ﺧﻮد را ﻣﺸﮑﻦ و ﺑﮫﻢ ﻣﺰن‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺠﻤﻮع ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ؟ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻠﯽ از ﯾﻤﻦ ﺑﺎ ﺧﻮد آورده ﺑﻮد و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﺧﻮد آورده ﺑﻮد ﯾﮏﺻﺪ راس ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺪﻧﺒﺎل ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم اﺣﺮام ﺧﻮد را ﺑﮫﻢ زده و ﻣﻮی ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﮕﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن روز‬
‫ھﺸﺘﻢ ذیاﻟﺤﺠﻪ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ ﻣﺮدم ﺑﻪ »ﻣﻨﯽ« روی آوردﻧﺪ و اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺗﻠﺒﯿﻪ را ﺳﺮ دادﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮار ﺷﺪ و ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮو ﻋﺼﺮ و ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء‬
‫و ﺻﺒﺢ را در »ﻣﻨﯽ« ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺎ اﻧﺪﮐﯽ در »ﻣﻨﯽ«‪ ،‬ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﻧﻤﻮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺮای او در »ﻧﻤﺮه« ﺧﯿﻤﻪ ﻣﻮﯾﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺰﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻨﺎ ﺑﻌﺎدت ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬در زﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯿﺖ‪ ،‬در ﻣﺸﻌﺮ‬
‫اﻟﺤﺮام ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از آﻧﺠﺎ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ‪-‬ﻣﺸﻌﺮ اﻟﺤﺮام ﮐﻮھﯽ اﺳﺖ در ﻣﺰدﻟﻔﻪ‬
‫ﺑﻨﺎم »ﻗﺰح« ﯾﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺰدﻟﻔﻪ را‪ ،‬ﻣﺸﻌﺮاﻟﺤﺮام ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از آﻧﺠﺎ ھﻢ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫و ﺗﺠﺎوزﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ »ﻋﺮﻓﺎت« آﻣﺪ و درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ در »ﻧﻤﺮه« ﺑﺮاﯾﺶ ﺧﯿﻤﻪ زدهاﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫آﻧﺠﺎ ﻓﺮود آﻣﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﻏﺮوب ﮐﺮد از ﺧﻂ اﺳﺘﻮاء ﺗﺠﺎوز ﮐﺮد‪ .‬دﺳﺘﻮر‬
‫داد‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﺎﻗﻪ »ﻗﺼﻮاء« را ﺑﺮای او آﻣﺎده ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻪ دره ‪»-‬وادی( ﻋﺮﻧﻪ« ‪ -‬آﻣﺪ و ﺑﺮای‬
‫ﻣﺮدم ﺧﻄﺒﻪای اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد و ﮔﻔﺖ ‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﻮنھﺎی ﺷﻤﺎ و اﻣﻮال ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪) ،‬ﺧﻮن ﮐﺴﯽ و ﻣﺎل ﮐﺴﯽ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬و ﻣﺤﺘﺮم اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻮدن ﭼﻨﯿﻦ روزی در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺎھﯽ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﮫﺮی‪ ،.‬ھﺎن ای ﻣﺮدم ﺗﻤﺎم‬
‫ﮐﺎرھﺎی دوره ﺟﺎھﻠﯽ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و آنھﺎ را ﺑﺰﯾﺮ ﭘﺎ ﻣﯽﮔﺬارم« و ھﻤﻪ ﺧﻮنھﺎ و‬
‫ﺧﻮنﺧﻮاھﯽھﺎﺋﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﺰﯾﺮﭘﺎی ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺬارم وھﻤﻪ را ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﻮﻧﯽ و دﯾﻪای ﮐﻪ ﻣﻦ‬
‫آن را ﻟﻐﻮ ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺳﺎزم‪ ،‬ﺧﻮن و اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﻋﺎﻣﺮ ﭘﺴﺮ رﺑﯿﻌﻪ ﭘﺴﺮ ﺣﺎرث ﭘﺴﺮ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﯽﺳﻌﺪ ﻧﺰد داﯾﻪاش ﺑﻮد و ﻗﺒﯿﻠﻪ ھﺬﯾﻞ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬رﺑﺎی ﺟﺎھﻠﯿﺖ را ‪-‬و رﺑﺎ ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ‪ -‬ﻟﻐﻮ و ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫رﺑﺎﺋﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬رﺑﺎی ﻋﻤﻮﯾﻢ ﻋﺒﺎس ﭘﺴﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﻤﻪ‬
 ‫‪٦٥٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫آن ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎره زﻧﺎن ﺗﻘﻮای ﺧﺪا را ﭘﯿﺸﻪﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ آﻧﺎن را ﺑﻄﺮﯾﻖ اﻣﺎﻧﺖ از ﺧﺪا‬
‫درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪاﯾﺪ ‪ -‬ﭘﯿﺶ ﺷﻤﺎ اﻣﺎﻧﺖ ﺧﺪاﯾﻨﺪ‪ -‬و ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ و‬
‫دﺳﺘﻮر ﺧﺪا )ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح( ﺑﺮای ﺧﻮد ﺣﻼل ﮐﺮدهاﯾﺪ ﺣﻖ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯿﻞ ﻧﺪارﯾﺪ ﺟﺰ ﺑﺎ اﺟﺎزه ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺷﻤﺎ راه ﻧﺪھﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎریﮐﺮدﻧﺪ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﺰﻧﯿﺪ وﻟﯽ ﻧﻪ زدﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را ﻣﺘﺎﻟﻢ و دردﻧﺎک ﺳﺎزد‪ .‬و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﻘﯽ‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ روزی و ﺧﻮراک و ﭘﻮﺷﺎک اﯾﺸﺎن را ﺑﻨﯿﮑﯽ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﺮف ﺑﺪھﯿﺪ‪ .‬ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﻣﻦ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺰی ﺑﺠﺎی ﮔﺬاﺷﺘﻪام ﮐﻪ اﮔﺮ دﺳﺖ ﺑﺪاﻣﻦ آن زﻧﯿﺪ ﭘﺲ از آن ھﺮﮔﺰ‬
‫ﮔﻤﺮاه ﻧﺨﻮاھﯿﺪ ﺷﺪ و آن ﮐﺘﺎب ﺧﺪا )ﻗﺮآن( اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﻤﺎ درﺑﺎره ﻣﻦ ﻣﻮرد ﺳﺌﻮال ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‪ .‬درﺑﺎره ﻣﻦ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ؟‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدی و ﺑﮫﻤﻪ رﺳﺎﻧﺪی و رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد را‬
‫اﻧﺠﺎم دادی‪ ،‬و ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاھﯽﮐﺮدی‪ .‬آﻧﮕﺎه اﻧﮕﺸﺖ ﺳﺒﺎﺑﻪ ﺧﻮد را ﺑﻄﺮف آﺳﻤﺎن‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺪان ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺮدم اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﻪ ﺑﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ‪ ،‬ﺗﻮﮔﻮاه ﺑﺎش‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫اذان ﮔﻔﺖ و ﺑﺪﻧﺒﺎل آن اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ و آﻧﮕﺎه ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﻧﯿﺰﮔﺰارد و در ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮی ﻧﺨﻮاﻧﺪ ‪ .[۲« .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮار ﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ »ﻣﻮﻗﻒ« در ﭘﺎﯾﯿﻦﮐﻮه ﻋﺮﻓﺎت رﺳﯿﺪ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺑﮕﻮﻧﻪای اﯾﺴﺘﺎد ﮐﻪ ﺷﮑﻢ ﺷﺘﺮش ‪-‬ﻗﺼﻮاء‪ -‬رو ﺑﻪ ﺳﻨﮓھﺎی آﻧﺠﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﻞ ﺗﺠﻤﻊ‬
‫ﭘﯿﺎدﮔﺎن را در ﺟﻠﻮ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮارداد و رو‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ وﺗﺎ ﻣﻮﻗﻊ ﻏﺮوب ﺑﻪ دﻋﺎ‬
‫اﯾﺴﺘﺎد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ زردی ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ و ﻗﺮص ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﮫﺎن ﺷﺪ‪ .‬و اﺳﺎﻣﻪ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﺧﻮد ﺳﻮار ﮐﺮد و راه اﻓﺘﺎد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ اﻓﺴﺎر ﻗﺼﻮاء را آﻧﻘﺪر ﮐﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺮش ﺑﻪ ﺟﻠﻮ زﯾﻦ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ای ﻣﺮدم آھﺴﺘﻪ آھﺴﺘﻪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ‬
‫ﺗﭙﻪای از ﺗﭙﻪھﺎی آﻧﺠﺎ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ اﻓﺴﺎر ﻗﺼﻮاء را ﺷﻞ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از آن ﺑﺎﻻ‬
‫رود‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺰدﻟﻔﻪ آﻣﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ﯾﮏ اذان و دو اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و در ﺑﯿﻦ آن دو ﻧﻤﺎز ﺗﺴﺒﯿﺤﺎﺗﯽ ﻧﮕﻔﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﭘﮫﻠﻮ ﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺳﭙﯿﺪه ﺻﺒﺢ دﻣﯿﺪ و ﭼﻮن ﺑﺮاﯾﺶ آﺷﮑﺎر ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺻﺒﺢ اﺳﺖ ﺑﺎ اذان و اﻗﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
‫را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﻮار ﺑﺮ »ﻗﺼﻮاء« ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺸﻌﺮ اﻟﺤﺮام آﻣﺪ و روﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ دﻋﺎ ﮐﺮد و‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﺗﮫﻠﯿﻞ و ﺗﻮﺣﯿﺪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎن ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﻮا ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ ﺷﺪ وﭘﯿﺶ‬
‫از آﻧﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﮐﻨﺪ‪ ،‬راه اﻓﺘﺎد و ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس راﮐﻪ ﺟﻮان ﺧﻮش ﭼﮫﺮه و ﺳﭙﯿﺪ‬
‫اﻧﺪام ﺑﻮد ﺑﺮ ﺗﺮک ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن رﺳﻮل ﺧﺪا راه اﻓﺘﺎد زﻧﺎن ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﺘﺮ‪ ،‬از ﮐﻨﺎر او‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٥٦‬‬

‫ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﺪاﻧﺎن ﺧﯿﺮه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺖ ﺑﺮﭼﮫﺮه ﻓﻀﻞ‬
‫ﻧﮫﺎد ﺗﺎ آﻧﺎن را ﻧﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻀﻞ ﺑﮕﻮﺷﻪای دﯾﮕﺮ روی ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻢ دﺳﺖ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺮآن ﻃﺮف ﻣﯽﻧﮫﺎد ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ دﯾﺪ او ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﮫﺮهاش را ﺑﻄﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ »ﺑﻄﻦ ﻣﺤﺴﺮ« آﻣﺪ ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﺷﺘﺎب ﮔﺮﻓﺖ ﺳﭙﺲ راه‬
‫ﻣﯿﺎﻧﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ »ﺟﻤﺮه ﺑﺰرگ ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ »ﺟﻤﺮه»ای رﺳﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ درﺧﺖ ﺑﻮد و ﺑﺎ ھﻔﺖ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﺑﺪان رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﮐﺮد‪ ،‬ھﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه‬
‫ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ« ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎ ﺑﺎﻧﺪازه داﻧﻪای ﺑﺎﻗﻼء ﺑﺮدﻧﺪ و از ﺗﻪ دره ‪-‬‬
‫ﺑﻄﻦ رادی – ﺳﻨﮓھﺎ را‪ ،‬ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد‬
‫‪ ٦٣‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ را ذﺑﺢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ذﺑﺢ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه ﻗﺮﺑﺎﻧﯽھﺎ را‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ واﮔﺬار‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬و او را در ﻗﺮﺑﺎﻧﯽھﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺮﯾﮏ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮر داد از ھﺮﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺗﮑﻪای‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺒﺮﻧﺪ و آن را دردﯾﮕﯽ ﺑﭙﺰﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد و ﻋﻠﯽ از ﮔﻮﺷﺖ و آب آن ﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮارﺷﺪ و ﺑﺮای ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ روان ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ‬
‫را ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﮔﺰارد‪ .‬و ﺑﻪ ﻧﺰد ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ آﻣﺪ ﮐﻪ از ﭼﺎه زﻣﺰم آب ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و در راه‬
‫ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ای ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ آب ﺑﮑﺸﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﺮس اﯾﻦ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم آن را ﺟﺰ و ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورﻧﺪ وآن را از دﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ھﻢ در‬
‫ﮐﺸﯿﺪن آب ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﺮدم‪ .‬ﺳﻄﻠﯽ آب ﺑﻪ وی دادﻧﺪ و او از آن ﻧﻮﺷﯿﺪ ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺴﯽ ﺑﺎ ارزش اﺳﺖ و ﻓﻮاﯾﺪ و ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﮫﻤﯽ در آن ﻣﻨﺪرج‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﻋﯿﺎض ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدم از ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻓﻘﮫﯽ ﻣﻨﺪرج در آن‪ ،‬ﻓﺮاوان ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﺑﺮ آن ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﯾﮏﺻﺪ و ﭘﻨﺠﺎه و اﻧﺪی‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫ﻓﻘﮫﯽ از آن اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭘﯽﺟﻮﺋﯽ ﻣﯽﮐﺮدم‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺑﮫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮی ﺑﺮ آنھﺎ ﺑﯿﻔﺰاﯾﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻏﺴﻞ اﺣﺮام ﺑﺮای زﻧﺎﻧﯽﮐﻪ ﺗﺎزه‪ ،‬زاﺋﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ در ﺣﺎل ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮای دﯾﮕﺮان ﺑﻄﺮﯾﻖ اوﻟﯽ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ از آن ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ زﻧﺎن در ﺣﺎل‬
‫»ﻧﻔﺴﺎء = ﺑﻌﺪ از زاﯾﻤﺎن« و ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ‪ ،‬ﭘﺎرﭼﻪای ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺟﺮﯾﺎن ﺧﻮن ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻊ ﺧﻮن‬
‫رﯾﺰی ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و اﺣﺮامﺷﺎن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ھﻤﭽﻨﺎن اﺣﺮام ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و اﺣﺮام ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ »ﺗﻠﺒﯿﻪ« ﮔﻮﯾﺪ و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ »ﺗﻠﺒﯿﻪ«‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﮐﺘﻔﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﯿﺶ از آن ﮔﻔﺖ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب اﯾﻦ‬
 ‫‪٦٥٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺟﻤﻼت را ﺑﺪان اﻓﺰود‪» :‬ﺒﻟﻴﻚ ذا اﻨﻟﻌﻤﺎء واﻟﻔﻀﻞ اﺤﻟﺴﻦ‪ ،‬ﺒﻟﻴﻚ مﺮﻫﻮ�ﺎ ﻣﻨﻚ ومﺮﻏﻮ�ﺎ‬
‫إﻴﻟﻚ« »اﯾﻨﮏ دﻋﻮت ﺗﺮا ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ و ﺑﺨﺪﻣﺖ آﻣﺪمای ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻌﻤﺖھﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﯿﮑﻮ‪،‬‬
‫اﯾﻨﮏ دﻋﻮت ﺗﺮا ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ و ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ آﻣﺪم در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ از ﺗﻮ ﺗﺮﺳﯿﺪه و اﻣﯿﺪم ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺘﻮ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮود و ﻃﻮاف اﻟﻘﺪوم »ﻃﻮاف ورود«‬
‫را اﻧﺠﺎم دھﺪ و ﭘﯿﺶ از ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻃﻮاف‪ ،‬اﺳﺘﻼم ﺣﺠﺮ اﻻﺳﻮد ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﮔﺎمھﺎی ﺳﺮﯾﻊﮐﻪ‬
‫ﭘﺎھﺎ ﺑﺴﺮﻋﺖ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﮫﻢ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬درﺳﻪ ﻃﻮاف اول ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ و ﺑﺎﮔﺎم ھﺎی‬
‫ﻋﺎدی در ﭼﮫﺎر ﻃﻮاف ﺑﻌﺪی‪ ،‬ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ﻃﻮاف ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﺮود و‬
‫»واﲣﺬوا ﻣﻦ ﻣﻘﺎم إﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻣﺼﲆ« را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﮕﻮﻧﻪای ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎم اﺑﺮاھﯿﻢ ﻣﯿﺎن او و‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬در رﮐﻌﺖ اول ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺳﻮره‬
‫»ﮐﺎﻓﺮون« و در رﮐﻌﺖ دوم ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺳﻮره »اﺧﻼص« ﺑﺨﻮاﻧﺪ و از آن ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻼم ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم دﺧﻮل ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ اﺳﺘﻼم و دﺳﺖ ﻣﺎﻟﯿﺪن ﺑﺮ ﺣﺠﺮ اﻻﺳﻮد‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از طواف‪ ،‬ﺳﻌﯽ از ﺻﻔﺎ ﺷﺮوع ﻣﯽﮔﺮدد و از آن ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود و ﺑﺮﺑﺎﻻی‬
‫آن رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺳﻪ ﺑﺎر آن دﻋﺎ و اذﮐﺎر را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ ﮔﺎمھﺎی ﺳﺮﯾﻊ و ھﺮوﻟﻪ در ﺗﻪ دره ﮐﻪ‬
‫»ﺑﯿﻦ اﻟﻤﯿﻠﯿﻦ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪود‪ ،‬ﺑﮫﺮﺣﺎل ھﺮوﻟﻪ ﺑﺮای ھﺮ ھﻔﺖ ﺑﺎرﺳﻌﯽ ﻣﺸﺮوع‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ درﺳﻪ ﺑﺎر اول ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻮاف و ﺣﺎﺟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﺗﭙﻪ ﻣﺮوه ھﻢ ﺑﺮود و ھﻤﺎن‬
‫اذﮐﺎر و اوراد را آﻧﺠﺎ ھﻢ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و آﻧﻮﻗﺖ ﻋﻤﺮه او ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﺳﺮش را ﺗﺮاﺷﯿﺪ‬
‫ﯾﺎ ﻣﻮﯾﺶ راﮐﻮﺗﺎهﮐﺮد‪ ،‬از اﺣﺮام ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺣﺞ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻤﺮه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ »ﻗﺮان ‪-‬ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه را ﺑﺎ ھﻢ ﻧﯿﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ« ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻃﻮاف ﻗﺪوم‬
‫و ﺳﻌﯽ ﺻﻔﺎ وﻣﺮوه‪ ،‬ﺳﺮش را ﻧﻤﯽﺗﺮاﺷﺪ وﻣﻮﯾﺶ را ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ھﻤﭽﻨﺎن درﺣﺎل‬
‫اﺣﺮام ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﻋﻤﺎل ﺣﺞ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺣﺞ را ﺑﻪ ﻋﻤﺮه ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ً‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در روز ھﺸﺘﻢ ذیاﻟﺤﺠﻪ = ﯾﻮم اﻟﺘﺮوﯾﻪ‪ ،‬اﮔﺮ اراده ﺣﺞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺠﺪدا‬
‫اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ و آﻧﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در ﺣﺎل »ﻗﺮان« ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﯽ ﻣﯽروﻧﺪ و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ را در آﻧﺠﺎ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺷﺐ را در آﻧﺠﺎ ﺑﺮوز آورﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺐ ﻧﮫﻢ‬
‫ذیاﻟﺤﺠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻋﺮﻓﻪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬از ﻣﻨﯽ ﺑﯿﺮون آﯾﻨﺪ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٥٨‬‬

‫ﺑﻌﺪ از زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮو ﻋﺼﺮ ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎت درآﯾﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ »ﻧﻤﺮه« ﻓﺮود آﻣﺪ ﮐﻪ ﺟﺰو ﻋﺮﻓﺎت ﻧﯿﺴﺖ و او ﺑﻌﺪ از آن دو ﻧﻤﺎز درﻧﻤﺮه ﺑﻪ‬
‫»ﻣﻮﻗﻒ = اﯾﺴﺘﮕﺎه در ﻋﺮﻓﺎت« در آﻣﺪ‪ ،‬و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺮه و ﻣﻮﻗﻒ ﻧﻤﺎزی‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﻣﺎم ﺑﺮای ﻣﺮدم ﺧﻄﺒﻪای ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﯾﺮاد ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺧﻄﺒﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺧﻄﺒﻪھﺎی ﺳﻨﺖ‪ ،‬در ﺣﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻄﺒﻪ دوم ﺳﻨﺖ در ﺣﺞ ﺧﻄﺒﻪ روز ھﻔﺘﻢ‬
‫ذیاﻟﺤﺠﻪ در ﻧﺰد ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺧﻄﺒﻪ ﺳﻮم ﺧﻄﺒﻪ روز ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﺧﻄﺒﻪ ﭼﮫﺎرم روز »ﻧﻔﺮاول = دوﻣﯿﻦ روز اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ ﮐﻪ ﺣﺠﺎج از ﻣﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻨﺘﮫﺎ وآداﺑﯽ اﺳﺖ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ‪:‬‬
‫ﭘﺲ از ﻓﺮاﻏﺖ از دو ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ ﺑﻪ »ﻣﻮﻗﻒ ﻋﺮﻓﻪ« ﺑﺮود‪ .‬ﺳﻮاره اﯾﺴﺘﺎدن در‬
‫ﻋﺮﻓﺎت ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﺮﻓﺎت ﻧﺰد ﺻﺨﺮه ﺳﻨﮓھﺎ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪانھﺎ اﯾﺴﺘﺎد‪،‬ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻧﺠﺎ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬و درﺣﺎل ﺗﻮﻗﻒ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در ﻣﻮﻗﻒ ﻋﺮﻓﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ .‬و در ﺣﯿﻦ وﻗﻮف‪ ،‬ﺑﺪﻋﺎ اﯾﺴﺘﺪ و دﺳﺖھﺎ را ﺗﺎ ﻣﺤﺎذی ﺳﯿﻨﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎ آھﺴﺘﮕﯽ روان ﺷﻮد و اﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه و ﺣﮑﻤﺮوا اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ آھﺴﺘﮕﯽ رﻓﺘﻦ‪ ،‬دﺳﺘﻮردھﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﻓﺮود آﯾﺪ و ﻧﻤﺎزﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ﯾﮏ‬
‫اذان و دو اﻗﺎﻣﻪ ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ در ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎزﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء ﺑﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق اﺳﺖ وﻟﯽ درﺳﺒﺐ ﺟﻤﻊ‬
‫اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎز ﺟﺰ و ﺷﻌﺎﯾﺮ و ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻋﻠﺖ ﺟﻤﻊ ﺳﻔﺮ اﺳﺖ ﭼﻮن ھﻤﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻨﺖھﺎ ﺷﺐ ﺑﺮوز آوردن در ﻣﺰدﻟﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬آنھﻢ ﺟﺰو ﺷﻌﺎﯾﺮ و ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺧﺘﻼف در آن اﺳﺖ ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺳﻨﺖ‪ ،‬و ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ در ﻣﺰدﻟﻔﻪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ از آﻧﺠﺎ رھﺴﭙﺎر ﺷﺪن و ﺑﻪ ﻣﺸﻌﺮ اﻟﺤﺮام درآﻣﺪن و آﻧﺠﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮدن و دﻋﺎ ﮐﺮدن‬
‫ﻧﯿﺰ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻌﺎﯾﺮ و ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم روﺷﻦ ﺷﺪن ھﻮا‪،‬‬
‫از آﻧﺠﺎ رھﺴﭙﺎر »ﺑﻄﻦ ﻣﺤﺴﺮ« ﮔﺮدد و ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺑﺮود‪ ،‬ﭼﻮن آﻧﺠﺎ ﻣﺤﻞ ﻧﺰول ﻏﻀﺐ ﺧﺪا‬
‫ﺑﺮ »اﺻﺤﺎب ﻓﯿﻞ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آھﺴﺘﻪ رﻓﺘﻦ و ﻣﺎﻧﺪن‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﻧﯿﮑﻮﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﭼﻮن ﺑﻪ ﺟﻤﺮه‬
‫ﻋﻘﺒﻪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻪ دره ‪-‬ﺑﻄﻦ وادی‪ -‬ﻓﺮود آﯾﺪ و از آﻧﺠﺎ ھﻔﺖ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﮐﻪ ھﺮﯾﮏ‬
‫ﺑﺎﻧﺪازه داﻧﻪ ﺑﺎﻗﻼ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻄﺮف ﺟﻤﺮه ﭘﺮﺗﺎب ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ھﺮ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﮐﻪ ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻄﺮف ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ﺑﺮﮔﺮدد و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﺘﺮاﺷﺪ و آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮﮔﺮدد و »ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ« را‬
 ‫‪٦٥٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫اﻧﺠﺎم دھﺪ ﮐﻪ آن را »ﻃﻮاف اﻟﺰﯾﺎره« ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از آن ﺗﻤﺎم ﮐﺎرھﺎﺋﯽﮐﻪ در ﺣﺎل‬
‫اﺣﺮام ﺑﺮ وی ﺣﺮام ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻼل ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ ﺑﺎ ھﻤﺴﺮش‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ھﺮﮔﺎه رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ را اﻧﺠﺎم داد وﻟﯽ ھﻨﻮز ﻃﻮاف ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺮﻣﺎت اﺣﺮام‬
‫ﺑﺮای او ﺣﻼل اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ ﺑﺎ ھﻤﺴﺮش‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ھﺪاﯾﺖ و ارﺷﺎد و رھﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺞﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺣﺞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻗﺘﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻔﮫﻮم ﺧﺬوا ﻋﻨﻲ ﻣﻨﺎﺳﻜﻜﻢ را ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه و ﺣﺞ او درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺑﯿﺎن ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ اﻋﻤﺎل ﺣﺞ و ﺑﯿﺎن آراء ﻋﻠﻤﺎء و‬
‫ﻣﺬھﺐ ھﺮ ﯾﮏ از آﻧﺎن‪ ،‬درﺑﺎره ھﺮﯾﮏ از اﻋﻤﺎل ﺣﺞ‪.‬‬

‫ﻣﻮاﻗﯿﺖ‪ :‬ﻣﯿﻌﺎدﮔﺎهﻫﺎی زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺣﺞ‬

‫ﻣﻮاﻗﯿﺖ ﺟﻤﻊ ﻣﯿﻘﺎت و ﻣﻘﺼﻮد ﻣﯿﻌﺎدﮔﺎه زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺣﺞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮاﻗﯿﺖ زﻣﺎﻧﯽ ﺣﺞ‪ :‬اوﻗﺎت و زﻣﺎنھﺎﺋﯽ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﺣﺞ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﮫﺎ در آن اوﻗﺎت اﻧﺠﺎم و‬
‫آﻏﺎز ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎره آنھﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫� ِ ّجۗ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٨٩ :‬ای‬ ‫اس َوٱ ۡ َ‬
‫ِيت ل َِّلن ِ‬ ‫ك َعن ٱ ۡ�ه َِّلةِ� قُ ۡل ِ َ‬
‫� َم َ�ٰ� ُ‬ ‫َۡ َُ َ َ‬
‫�لون‬
‫﴿۞� ٔ‬
‫ِ‬
‫ﻣﺤﻤﺪص درﺑﺎره ﻣﺎهھﺎی ﻧﻮ ﮐﻪ در زﯾﺎدت و ﻧﻘﺼﺎن اﺳﺖ از ﺗﻮ ﺳﺌﻮال ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭼﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﮕﻮ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﺑﺪانﺟﮫﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرھﺎی‬
‫دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮی ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﺪت اﺟﻞ دﯾﻮن و ﻋﻘﻮد و ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ۡ َ ُّ َ ۡ ُ ‪َ ُ ۡ َّ ٞ‬‬
‫و� ٰ ‪ٞ‬‬
‫ت﴾‬‫ۚ‬ ‫ﻋﺪه زﻧﺎن و ﺑﯿﺎن اوﻗﺎت ﺣﺞ و زﮐﺎت و روزه و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬و ﴿ٱ�ج أشهر معل‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٩٧ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﻋﻤﺎل ﺣﺞ ﺗﻨﮫﺎ در ﻣﺎهھﺎی ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﺷﻮال و ذواﻟﻘﻌﺪه از ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و اﺧﺘﻼف اﺳﺖ در اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺎه ذیاﻟﺤﺠﻪ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺎھﮫﺎی ﺣﺞ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻓﻘﻂ ده روز اول آن؟‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ رأی اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﺣﻨﻔﯽھﺎ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ده‬
‫ً‬
‫روز اول ذیاﻟﺤﺠﻪ‪ ،‬ﺟﺰو ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ اﺳﺖ و ﺑﺮای ﻣﺎﻟﮏ ﺗﻤﺎم ذیاﻟﺤﺠﻪ ﺟﺰء ﻣﺎهھﺎی‬
‫� ُّج أ َ ۡش ُهر‪ٞ‬‬
‫ﺣﺞ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ اﺑﻦ ﺣﺰم آن را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪﴿ :‬ٱ ۡ َ‬
‫َّ ۡ ُ َ ‪ٞ‬‬
‫ت﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٩٧ :‬دو ﻣﺎه و ﻧﯿﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد »اﺷﮫﺮ« و ﺟﻤﻊ در ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮ ﮐﻢﺗﺮ از ﺳﻪ‬ ‫معلو� ٰ ۚ‬
‫اﻃﻠﻖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه رﻣﯽ ﺟﻤﺮات از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﻤﺎل ﺣﺞ اﺳﺖ و در روز ‪ ١٣‬ذیاﻟﺤﺠﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ درھﻤﻪ ﻣﺎه ذیاﻟﺤﺠﻪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬و ھﯿﭽﮏس در آن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٦٠‬‬

‫اﺧﺘﻼف ﻧﺪارد ﭘﺲ ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ ‪-‬ﻣﻮاﻗﯿﺖ زﻣﺎﻧﯽ ﺣﺞ‪ -‬ﺳﻪ ﻣﺎھﻪ ﺷﻮال و ذواﻟﻘﻌﺪه و‬
‫ذواﻟﺤﺠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺧﺘﻼف درﺑﺎره اﻋﻤﺎل ﺣﺞ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻇﺎھﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ دھﻪ اول ﻣﺎه ذیاﻟﺤﺠﻪ را ﺟﺰو ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﺞ را ﺑﻌﺪ ازدھﻢ ذیاﻟﺤﺠﻪ اﻧﺠﺎم دھﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای ﺗﺎﺧﯿﺮ‬
‫آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻓﺪﯾﻪ دھﺪ و ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ھﻤﻪ ﻣﺎه ذیاﻟﺤﺠﻪ را ﺟﺰو ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺪﯾﻪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫اﺣﺮام ﺑﺴﺘﺶ ﺑﻪ ﺣﺞ ﭘﯿﺶ از ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ‪:‬‬

‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و ﺟﺎﺑﺮ و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ ﺗﻨﮫﺎ در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ‬
‫درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺶ از ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﺣﺮام ﺑﺴﺖ آن اﺣﺮام ﺑﺮای ﻋﻤﺮه اﺳﺖ‬
‫و ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻘﻮط ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺨﺎریﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﺷﻮال و ذواﻟﻘﻌﺪه و دھﻪ اول ذیاﻟﺤﺠﻪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻨﺖ‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺶ از ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ اﺣﺮام ﻧﺒﻨﺪد‪ .‬اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻦ ﺗﻨﮫﺎ در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﻨﻔﯽھﺎ و ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ‬
‫اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﺞ را ﭘﯿﺶ ازﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ رای اول‬
‫را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای اﻋﻤﺎل ﺣﺞ ﻣﺎهھﺎﺋﯽ را ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ و اﺣﺮام ﺟﺰو اﻋﻤﺎل ﺣﺞ اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺮام ﭘﯿﺶ از آن‬
‫ﻣﺎھﮫﺎ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دﻟﯿﻞ اراﺋﻪ دھﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻮاﻗﯿﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺣﺞ‬

‫ﻣﻮاﻗﯿﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺣﺞ‪ :‬اﻣﺎﮐﻨﯽ اﺳﺖﮐﻪ از آﻧﺠﺎ اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه دارد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪون اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻦ از آنﺟﺎھﺎ ﺑﮕﺬرد ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آنھﺎ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﻘﺎت ﻣﮑﺎﻧﯽ اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮐﺴﯽﮐﻪ از آن راه ﺑﻪ‬
‫ﻣﮑﻪ ﻣﯽرود »ذواﻟﺤﻠﯿﻔﻪ« را ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ٤٥٠‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی ﺷﻤﺎل ﻣﮑﻪ‬
‫ﻗﺮار دارد‪ .‬و ﻣﯿﻘﺎت ﻣﮑﺎﻧﯽ اھﻞ ﺷﺎم و ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ از آن راه ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﯽروﻧﺪ »ﺟﺤﻔﻪ« را‬
‫ﻗﺮارداده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ١٨٧‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ ﻣﮑﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ »راﺑﻎ«‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ »راﺑﻎ« ﺑﺎ ﻣﮑﻪ ‪ ۲۰۴‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ و »راﺑﻎ« ﻣﯿﻘﺎت ﻣﮑﺎﻧﯽ اھﻞ‬
‫ﻣﺼﺮ و ﺷﺎم و ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ از آن ﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺤﻮ آﺛﺎر ﺟﺤﻔﻪ و ﻣﯿﻘﺎت‬
 ‫‪٦٦١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻣﮑﺎﻧﯽ اھﻞ ﻧﺠﺪ »ﻗﺮن اﻟﻤﻨﺎزل« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻮھﯽ اﺳﺖ در ﺷﺮق ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺮف ﺑﺮ‬
‫ﻋﺮﻓﺎت در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ٩٤‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯿﻘﺎت ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﺮدم ﯾﻤﻦ »ﯾﻠﻤﻠﻢ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻮھﯽ اﺳﺖ در ﺟﻨﻮب ﻣﮑﻪ در‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ٥٤‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی‪ .‬و ﻣﯿﻘﺎت ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﺮدم ﻋﺮاق وﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫»ذات ﻋﺮق« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﻣﮑﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ٩٤‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﻋﺮی آنھﺎ را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﻈﻢ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫وﺑــــــــﺬي اﳊﻠﻴﻔــــــــﺔ ﳛــــــــﺮم اﳌــــــــﺪﲏ‬ ‫ﻋــــــــﺮق اﻟﻌــــــــﺮاق ﻳﻠﻤﻠــــــــﻢ اﻟﻴـــــــــﻤﻦ‬

‫وﻻﻫــــــــﻞ ﻧﺠــــــــﺪ ﻗــــــــﺮن ﻓـــــــــﺎﺳﺘﺒﻦ‬ ‫واﻟﺸـــــــﺎم ﺟﺤﻔـــــــﺔ إن ﻣـــــــﺮرت ﲠـــــــﺎ‬

‫اﯾﻨﮫﺎ ﺑﻮد ﻣﻮاﻗﯿﺘﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ھﺮﮐﺲ از آن ﻣﺤﻞھﺎ ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ‪ ،‬از‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﺮدم آن دﯾﺎر ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺷﺎﻣﯽ ازراه ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯿﻘﺎت او ذواﻟﺤﻠﯿﻔﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫»راﺑﻎ« و ﺑﮫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﺮای دﯾﮕﺮ ﺟﮫﺎت‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻦ ﻬﻟﻦ‬
‫وﻤﻟﻦ أﻰﺗ ﻋﻠﻴﻬﻦ ﻣﻦ ﻏ�ﻫﻦ ﻤﻟﻦ أراد اﺤﻟﺞ أو اﻟﻌﻤﺮة« »اﯾﻦ ﻣﯿﻘﺎتھﺎ ﺑﺮای ﻣﺮدﻣﺎن آن‬
‫ﺟﮫﺎت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم ﺑﺮدم و ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ اھﻞ آﻧﺠﺎھﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ از آﻧﺠﺎ ﻋﺒﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮای ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ و اراده ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه را دارد«‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اھﻞ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻘﺼﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬
‫ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای اﺣﺮام ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﻣﺎﮐﻦ ﺑﺮود‪.‬‬
‫ﻣﯿﻘﺎت ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﮐﻪ اراده ﺣﺞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎزل ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ اراده‬
‫ﻋﻤﺮه ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از زﻣﯿﻦ ﺣﺮم ﺧﺎرج ﺷﺪه و در زﻣﯿﻦ »ﺣﻞ« اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎ »ﺗﻨﻌﯿﻢ« اﺳﺖ و ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺰلﺷﺎن در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﯿﻘﺎت ﻣﮑﺎﻧﯽ‬
‫و ﻣﮑﻪ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻣﯿﻘﺎت ھﻤﺎن ﻣﻨﺰلﺷﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ راھﺶ از‬
‫ھﯿﭽﯿﮏ از اﯾﻦ ﻣﻮاﻗﯿﺖ ﻧﻤﯽﮔﺬرد‪ ،‬از ھﺮﺟﺎ ﺑﺨﻮاھﺪ اﺣﺮام ﻣﯽﺑﻨﺪد‪ ،‬درﯾﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﺸﮑﯽ‬
‫ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻦ ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﯿﻘﺎت‪:‬‬

‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻘﺎت اﺣﺮام ﺑﺴﺖ ﺑﺎﺟﻤﺎع اھﻞ ﻋﻠﻢ اﺣﺮام او‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻨﮑﻪ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٦٢‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﻼن ﻣﺤﻞ را ﺑﺮای ﻓﻼن ﻣﯿﻘﺎت ﻗﺮار داده اﺳﺚ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀﯽ آﻧﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫آﻧﺠﺎ اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد و ﺗﻠﺒﯿﻪ ﺷﺮوع ﮔﺮدد و زﯾﺎدت و ﻧﻘﺺ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺎدت اﮔﺮ ﺣﺮام‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻻاﻗﻞ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺣﺮام و ﺗﻌﺮﯾﻒ آن‪:‬‬

‫اﺣﺮام ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه ﯾﺎ ھﺮدو ﺑﺎ ھﻢ‪ .‬اﺣﺮام رﮐﻦ ﺣﺞ اﺳﺖ‪،‬‬
‫� َ ُ� ٱ ّ� َ‬ ‫َ َ ٓ ُ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ ُ ۡ‬
‫�ل ِص َ‬
‫ِين﴾ ]اﻟﺒﯿﻨﺔ‪.[٥ :‬‬ ‫ِ‬ ‫زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما أمِروا إِ� ِ�عبدوا ٱ�‬
‫»ﺑﺪاﻧﺎن دﺳﺘﻮر داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ و دﯾﻦ را ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ از آن ﺧﺪا‬
‫ﺑﺪاﻧﻨﺪ و اﺧﻼص داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ داﺷﺘﻦ اﺧﻼص‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺮای ﺣﺞ اﯾﻦ اﺧﻼص از ﻃﺮﯾﻖ اﺣﺮام ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻤﺎ‬
‫اﻻﻋﻤﺎل ﺑﺎﻨﻟﻴﺎت‪ ،‬و�ﻧﻤﺎ لﻞﻜ امﺮئ ﻣﺎ ﻧﻮى« »ارزش ھﺮ ﻋﻤﻞ وﮐﺎری از ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ آن‬
‫ﻋﻤﻞ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﮫﺮﮐﺲ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش ﭼﯿﺰی ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ آن را‪،‬‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻗﺒﻼ در ﺑﺎب وﺿﻮء از ﺣﻘﯿﻘﺖ »ﻧﯿﺖ« ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ و ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ‬
‫ﻧﯿﺖ ﻗﻠﺐ و دل اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬ﮐﻤﺎل ﺑﻦ اﻟﮫﻤﺎم ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬راوﯾﺎن ﻧﺴﮏ و ﻣﻨﺎﺳﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از او ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻮ�ﺖ اﻟﻌﻤﺮة‪ ،‬أو ﻧﻮ�ﺖ‬
‫اﺤﻟﺞ«‪.‬‬

‫آداب اﺣﺮام‬
‫اﺣﺮام آداب وﯾﮋهای دارد ﮐﻪ ﻣﺮاﻋﺎت آنھﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻧﻈﺎﻓﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻣﻮی ﺳﺒﯿﻞ و ﮐﻨﺪن ﻣﻮی زﯾﺮ ﺑﻐﻞ و‬
‫ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی ﺷﺮﻣﮕﺎه وﮔﺮﻓﺘﻦ وﺿﻮ ﯾﺎ ﻏﺴﻞ ﮐﺮدن ﮐﻪ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ و ﺷﺎﻧﻪ ﮐﺮدن‬
‫ﻣﻮی رﯾﺶ و ﺳﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫اراده اﺣﺮام و اراده دﺧﻮل در ﻣﮑﻪ را ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﯿﺖ اﺣﺮام ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﺑﺰار و دارﻗﻄﻨﯽ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﻨﻟﻔﺴﺎء واﺤﻟﺎﺋﺾ ﺗﻐتﺴﻞ وﺤﺗﺮم‪ ،‬وﺗﻘﻲﻀ‬
‫اﻤﻟﻨﺎﺳﻚ ﻠﻛﻬﺎ‪ ،‬ﻏ� أﻧﻬﺎ ﻻ ﺗﻄﻮف ﺑﺎﺒﻟﻴﺖ ﺣﻰﺘ ﺗﻄﻬﺮ« »زﻧﺎن ﺑﻌﺪ از زاﯾﻤﺎن و در ﺣﺎل‬
 ‫‪٦٦٣‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ‪ ،‬اﮔﺮ اراده ﺣﺞﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﻨﺪ و اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ و ھﻤﻪ ﻣﻨﺎﺳﮏ را اﻧﺠﺎم‬
‫دھﻨﺪ ﺟﺰﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ آن را اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ازﺣﯿﺾ و ﻧﻔﺎس ﭘﺎک‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و داود و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺗﺠﺮد‪- :‬ﺑﺮای ﻣﺮدان‪ -‬ﺧﻮد را ﺑﺮھﻨﻪ ﮐﺮدن از ﻟﺒﺎسھﺎی دوﺧﺘﻪ و ﭘﻮﺷﯿﺪن‬
‫ﻟﺒﺎس اﺣﺮام ﮐﻪ دو ﺗﮑﻪ اﺳﺖ‪ :‬رداﺋﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﻒ ﻓﻮﻗﺎﻧﯽ ﺗﻦ را ﺑﺠﺰ ﺳﺮ ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺪان ﻣﯽﭘﯿﭽﺪ و ازاری ﮐﻪ ﻧﺼﻒ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺑﺪن را ﺑﺪان ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺪان ﻣﯽﭘﯿﭽﺪ‪ .‬و ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﭘﺎرﭼﻪ ﺳﻔﯿﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭼﻮن ﺟﺎﻣﻪ ﺳﻔﯿﺪ در‬
‫ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ از دﯾﮕﺮ ﺟﺎﻣﻪھﺎ ﻣﺤﺒﻮﺑﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ‬
‫از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮی ﺧﻮد را ﺷﺎﻧﻪ و روﻏﻦ زد وازار و ردای ﺧﻮد را ﭘﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﺎراﻧﺶ‬
‫روان ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺗﻄﯿﯿﺐ‪ :‬ﻟﺒﺎس و ﺗﻦ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻣﯽﺳﺎزد ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﺛﺮ آن‬
‫ﺑﻌﺪ از اﺣﺮام ھﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮔﻮﺋﯽﮐﻪ اﻻن درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ﻣﺎده‬
‫ﺧﻮﺷﺒﻮ را در ﻗﺴﻤﺖ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺳﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ او در اﺣﺮام‬
‫ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ھﻤﯿﻦ دو ﻧﻔﺮ از او رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺶ از اﺣﺮام ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‪،‬‬
‫ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻢ و ﭘﺲ از رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻧﯿﺰ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ اﺣﺮام ﺑﺸﮑﻨﺪ او را ﺧﻮﺷﺒﻮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم‪ .‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﮑﻪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ و ﺑﮫﻨﮕﺎم‬
‫اﺣﺮام ﻣﺸﮏ ﺑﺮ ﭼﮫﺮه ﺧﻮد ﻣﯽﺳﺎﺋﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ ازﻣﺎ ﻋﺮق ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺸﮏ ﺑﺮ‬
‫ﭼﮫﺮهاش ﺟﺎری ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را ﻣﯽدﯾﺪ و ﻣﺎ را ﻣﻨﻊ ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ -۴‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‪ :‬ﭘﺲ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ اول ﺳﻮره »ﮐﺎﻓﺮون« و ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ دوم‬
‫ﺳﻮره اﺧﻼص ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ذواﻟﺤﻠﯿﻔﻪ ‪-‬ﻣﯿﻘﺎت ﺣﺞ‬
‫اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ ‪-‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎزﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ دو رﮐﻌﺖ ﻓﺮض ھﻢ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺑﺠﺎی دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺳﻨﺖ ﺗﺤﯿﻪ‬
‫اﻟﻤﺴﺠﺪ ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺮان ﭼﯿﺴﺖ؟‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٦٤‬‬

‫ﻗﺮان ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﯿﻘﺎت ﺑﻨﯿﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ھﺮدو ﺑﺎ ھﻢ‪ ،‬اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪد‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺑﺎ ﯾﮏ اﺣﺮام ھﺮدو را ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻟﺒﻴﻚ ﺑﺤﺞ وﻋﻤﺮة«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻪ ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮ آﻣﺪهام«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺤﺮم ﺗﺎ ﻓﺮاﻏﺖ ﮐﺎﻣﻞ از اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه‪ ،‬در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﯿﻘﺎت اﺣﺮام ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﻋﻤﺮه ﻣﯽﺑﻨﺪد و ﭘﯿﺶ از ﻃﻮاف ﻧﯿﺖ ﺣﺞ را‬
‫ھﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﺞ را ﺑﺮ ﻋﻤﺮه وارد ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪-‬اﯾﻦ ﯾﮑﯽ را در اﺻﻄﻼح ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺗﻤﺘﻊ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.-‬‬

‫ﺗﻤﺘﻊ ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﺗﻤﺘﻊ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ ﺑﻪ ﻋﻤﺮه ﺑﺮود‪ ،‬ﺳﭙﺲ در ھﻤﺎنﺳﺎل ﺣﺞ را ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم‬
‫دھﺪ‪ .‬ﭼﻮن در ﯾﮏ ﺳﺎل در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ از اﻧﺠﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ ھﺮدو ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ دﯾﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬آن را ﺗﻤﺘﻊ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ زﯾﺮا او ﺑﻌﺪ از اﻧﺠﺎم ﻋﻤﺮه‪،‬‬
‫اﺣﺮام را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﻣﯽﺑﺮد و ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در اﺣﺮام ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس و ﻣﻮاد‬
‫ﺧﻮﺷﺒﻮ و اﻣﺜﺎل آن ﺗﻤﺘﻊ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﻣﺘﻤﺘﻊ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﯿﻘﺎت ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﻋﻤﺮه اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪد و‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻟﺒﻴﻚ ﺑﻌﻤﺮه« و در ﺣﺎل اﺣﺮام ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬او ﻃﻮاف اﻟﻘﺪوم‬
‫را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ و ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﯾﺎ ﻣﻮی ﺳﺮش را ﻣﯽﺗﺮاﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺣﺮاﻣﺶ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻟﺒﺎس اﺣﺮام را درﻣﯽآورد و ﻟﺒﺎس ﻋﺎدی‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ و ھﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﺣﺮام‪ ،‬ﺑﺮ او ﺣﺮام ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ روز »ﻳﻮم‬
‫اﻟﱰوﻳﺔ« )ھﺸﺘﻢ ذیاﻟﺤﺠﻪ( ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه از ﺧﻮد ﻣﮑﻪ اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﯽﺑﻨﺪد‪.‬‬
‫در »ﻓﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﻤﺘﻊ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه‬
‫را در ﯾﮏ ﺳﺎل در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ در ﯾﮏ ﺳﻔﺮ اﻧﺠﺎم دھﺪ و ﻋﻤﺮه را ﺑﺮﺣﺞ ﻣﻘﺪم دارد و‬
‫ﻣﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺷﺮوط ﺧﻠﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﻣﺘﻤﺘﻊ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫اﻓﺮاد ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫اﻓﺮاد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺣﺎﺟﯽ از ﻣﯿﻘﺎت‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺣﺞ را اراده ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﺞ اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪد‬
‫و در ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻮﯾﺪ »ﻟﺒﻴﻚ ﺑﺤﺞ« و در ﺣﺎل اﺣﺮام ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﻋﻤﺎل ﺣﺞ ﭘﺎﯾﺎن‬
 ‫‪٦٦٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ﺣﺞ ﻧﯿﺖ اﺣﺮام ﻋﻤﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋﻤﺮه را ھﻢ‬
‫ﺑﺠﺎی ﻣﯽآورد‪) .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮای اﺣﺮام ﺑﻪ ﻋﻤﺮه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﺎرج ﺣﺮم ﺑﺮود از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻨﻌﯿﻢ(‪.‬‬

‫ﮐﺪاﻣﯿﮏ از اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟‬

‫ﻓﻘﮫﺎ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ در اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺪاﻣﯿﮏ از اﯾﻦ اﻧﻮاع ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﻧﺴﮏ ﺣﺞ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﻓﺮاد« و »ﺗﻤﺘﻊ« از »ﻗﺮان« ﺑﮫﺘﺮﻧﺪ زﯾﺮا »ﻣﻔﺮد« و »ﻣﺘﻤﺘﻊ« ھﺮﯾﮏ از‬
‫اﯾﻦ دو را ﺑﺼﻮرت ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ »ﻣﻘﺎرن« ﺗﻨﮫﺎ اﻋﻤﺎل ﺣﺞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺗﻤﺘﻊ« از »اﻓﺮاد« ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﯽ ﺑﻌﮑﺲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻗﺮان« از »ﺗﻤﺘﻊ« و »اﻓﺮاد« ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ و »ﺗﻤﺘﻊ« از »اﻓﺮاد« ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻓﺮاد از ﺗﻤﺘﻊ و ﻗﺮان ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺗﻤﺘﻊ« از »ﻗﺮان« و اﻓﺮاد ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺑﺮای ﻣﺎ آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ آرزوﮐﺮدﻧﺪ و ﯾﺎران را ﺑﺪان دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺗﻨﮫﺎ اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺻﺒﺢ روز ﭼﮫﺎرم ذیاﻟﺤﺠﻪ آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻪ‬
‫اﺣﺮام ﺧﻮد را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺒﺮﯾﻢ‪ .‬ﻣﺮدم اﺣﺮام را ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ زﻧﺎنﺷﺎن ﻣﻌﺎﺷﺮت و آﻣﯿﺰش‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﮑﺴﺘﻦ اﺣﺮام را واﺟﺐ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﮑﺴﺘﻦ آن را ﺑﺮایﺷﺎن‬
‫ﺣﻼل وروا داﻧﺴﺘﻨﺪ ‪-‬و آﻧﺎن را ﻣﺨﯿﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ھﻨﻮز ﺑﯿﻦ ﻣﺎ و ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎت‬
‫ﭘﻨﺞ روز ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺶ زﻧﺎن ﺧﻮد ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ و ھﻢﺑﺴﺘﺮ ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺮﻓﺎت رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ھﻨﻮز آﺛﺎر ﺟﻤﺎع در ﻣﺎ ﭘﯿﺪا ﺑﻮد )ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ روز ھﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺮﻓﺎت اﺣﺮام ﺑﺮای ﺣﺞ ﻧﺒﺴﺘﯿﻢ و ﺗﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﭘﯿﺶ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎت از ھﻢﺑﺴﺘﺮی ﺑﺎ زﻧﺎن‬
‫ﺧﻮدداری ﻧﮑﺮدﯾﻢ و ﭘﯿﺶ ازﺣﺮﮐﺖ ﻏﺴﻞﮐﺮدﯾﻢ و اﺣﺮام ﺑﺴﺘﯿﻢ و راه اﻓﺘﺎدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﯾﺎران ﺷﻤﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪﮐﻪ ﻣﻦ از ھﻤﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺘﻘﯽﺗﺮ و راﺳﺘﮕﻮﺗﺮ و‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرﺗﺮم‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﯿﺎورده ﺑﻮدم‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ اﺣﺮام ﺧﻮد را ﻣﯽﺷﮑﺴﺘﻢ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺷﻤﺎ‪ .‬اﮔﺮ آﻧﭽﻪﮐﻪ اﻻن ﻣﯽداﻧﻢ اول ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد ھﺪی ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽآوردم‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﻤﺎ‬
‫اﺣﺮام ﺧﻮد را ﺑﺸﮑﻨﯿﺪ وﻣﺎ اﺣﺮام ﺧﻮد را ﺷﮑﺴﺘﯿﻢ ودﺳﺘﻮر او را ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و از او اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬

‫اﻧﻮاع اﺣﺮام‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٦٦‬‬

‫اﺣﺮام ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪» :‬ﻗﺮان« و »ﺗﻤﺘﻊ« و »اﻓﺮاد« ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ھﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در ﺳﺎل ﺣﺠﻪ اﻟﻮداع ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎ ھﻢ ‪-‬از ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ -‬ﺑﯿﺮون‬
‫آﻣﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ اﺣﺮام ﺑﻌﻤﺮه و ﺑﺮﺧﯽ اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ و ﺑﻌﻀﯽ اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ھﺮدو‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص؛ اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺴﺖ«‪ .‬ھﺮﮐﺲ اﺣﺮام ﺑﻪ ﻋﻤﺮه ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از‬
‫ﻃﻮاف اﻟﻘﺪوم اﺣﺮام را ﺷﮑﺴﺖ‪ .‬و ھﺮ ﮐﺲ اﺣﺮام‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺞ ﯾﺎ اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ روز ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺣﺮام را ﻧﺸﮑﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و ﻣﺎﻟﮏ‪.‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ اﺣﺮام ﺑﺴﺖ‬

‫ھﺮ ﮐﺲ ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ اﺣﺮام ﺑﺴﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻮﯾﺖ اﻻﺣﺮام ‪-‬و ﻗﺼﺪ اداء ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺧﺪا‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﻧﻮاع ﺛﻼﺛﻪ‪ -‬ﻗﺮان‪ ،‬ﺗﻤﺘﻊ‪ ،‬اﻓﺮاد ‪-‬را ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻠﺖ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ از ﺗﻔﺼﯿﻞ آن ﺧﺒﺮﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و اﺣﺮام او ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻘﺼﺪ ﻧﺴﮏ و ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺗﮫﻠﯿﻞ و ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻔﺖ و ﻧﺎم ھﯿﭽﯿﮏ از‬
‫آن اﻧﻮع ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ را ﻧﺒﺮد و ﺑﻪ دﻟﺶ ﻧﯿﺖ ﻗﺮان و ﯾﺎ ﺗﻤﺘﻊ و ﯾﺎ اﻓﺮاد ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺣﺞ وی‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮﯾﺶ ﯾﮑﯽ از آن ﺳﻪ ﻧﻮع را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬

‫ﻃﻮاف ﻗﺮان و ﺗﻤﺘﻊ و ﺳﻌﯽ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه در آن دو‪ ،‬ﺑﺮای اﻫﻞ ﺣﺮم ﻣﮑﯽ ﺟﺰ‬
‫اﻓﺮاد درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس درﺑﺎره ﻣﺘﻌﻪ اﻟﺤﺞ ﺳﻮال ﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر و زﻧﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺠﻪ اﻟﻮداع اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺖ اﺣﺮامﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﺑﻪ ﻣﮑﻪ وارد ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺣﺮام ﺧﻮد را‪،‬ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﺞ ﺑﺴﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮه‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﯿﺪ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽﮐﻪ ھﺪی ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ را ھﻤﺮاه ﺧﻮد آورده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻃﻮاف ﮐﻌﺒﻪ و ﺳﻌﯽ‬
‫ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را ﮐﺮدﯾﻢ و اﺣﺮام ﺧﻮد را ﺷﮑﺴﺘﯿﻢ و ﺑﺎ زﻧﺎن ﺧﻮد ھﻤﺨﻮا ﺑﻪ ﺷﺪﯾﻢ و‬
‫ﻟﺒﺎس و ﺟﺎﻣﻪ دوﺧﺘﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ھﺪی ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد آورده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای او ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﺣﺮام را ﺑﺸﮑﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﻮد رﺳﺎﻧﺪ ‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ روز ﻋﯿﺪ ﮐﻪ در »ﻣﻨﯽ« ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎﮐﻪ اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ‬
 ‫‪٦٦٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫را‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺮام ﺑﻪ ﻋﻤﺮه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮده ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬درﺷﺐ روز ھﺸﺘﻢ ذیاﻟﺤﺠﻪ ‪-‬ﯾﻮم اﻟﺘﺮوﯾﻪ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ در روز ھﺸﺘﻢ ذیاﻟﺤﺠﻪ اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺒﻨﺪﯾﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪﯾﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻨﺎﺳﮏ را اﻧﺠﺎم دادﯾﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ آﻣﺪﯾﻢ و‬
‫ﻃﻮاف ‪-‬ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ‪ -‬ﮐﺮدﯾﻢ و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را ھﻢ اﻧﺠﺎم دادﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺣﺞ ﻣﺎ ﺑﭙﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ و ﺑﺮﻣﺎ واﺟﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﯿﻢ و ﺣﯿﻮاﻧﯽ ذﺑﺢ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫َ َ َ َ َّ َ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ َ ّ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َّ ۡ َ ۡ َ َ ُ َ َ َ‬
‫ام ث�ٰثةِ‬ ‫�د ف ِصي‬ ‫ﮔﻮﯾﺪ‪�﴿ :‬من �متع ب ِٱلعمرة ِ إِ� ٱ� ِج �ما ٱستي� مِن ٱلهد ِ �‬
‫ي �من لم ِ‬
‫َ‬
‫َ‬ ‫�يَّا ٖ� ِ� ٱ ۡ َ‬
‫� ِ ّج َو َس ۡب َع ٍة إِذا َر َج ۡعتُ ۡمۗ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٩٦ :‬ھﺮﮐﺲ در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ ﻧﺨﺴﺖ ﻋﻤﺮه را‬
‫اﻧﺠﺎم دھﺪ ﺳﭙﺲ ﺣﺞ را ‪-‬ھﺮدو را در ﯾﮏ ﺳﻔﺮ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .-‬ﺑﺮ وی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺸﮑﺮاﻧﻪ‬
‫اﯾﻦ دو ﻋﺒﺎدت ﮐﻪ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ از ھﺪی ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺳﻪ روز در ﺣﺞ روزه ﺑﮕﯿﺮد وﭼﻮن ﺑﻪ وﻃﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ‬
‫ً‬
‫ھﻔﺖ روز را روزه ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺎ ده روز ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ذﺑﺢ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﺎن دوﻧﺴﮏ و ﻋﺒﺎدت را ‪-‬ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه‪ -‬در ﯾﮏ ﺳﺎل اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﻮﯾﺶ و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪان اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و آن را ﺑﺮای ﻏﯿﺮ اھﻞ ﻣﮑﻪ‬
‫� َر ِام�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٩٦ :‬اﯾﻦ‬‫ج ِد ٱ ۡ َ‬ ‫س‬‫� ۡن أَ ۡهلُ ُهۥ َحا�ي ٱل ۡ َم ۡ‬
‫َ َّ ۡ َ ُ‬
‫ﻣﺒﺎح داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪﴿ :‬ل ِمن لم ي‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪی از ‪-‬ﻣﺘﻌﻪ ﺣﺞ‪ -‬ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اھﻞ ﻣﮑﻪ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و ﺧﺎﻧﻮاده و‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﻪﺷﺎن در ﻣﮑﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﺷﻮال و ذواﻟﻘﻌﺪه و‬
‫ذواﻟﺤﺠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﺮﮐﺲ در اﯾﻦ ﻣﺎهھﺎ ﻣﺘﻌﻪ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دھﺪ ﯾﺎ روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫‪ -۱‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اھﻞ ﻣﮑﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺘﻌﻪ ﺣﺞ و ﻗﺮان ﺑﺠﺎی آورﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اھﻞ ﻣﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ آنھﺎ را ﺑﺪون ﮐﺮاھﺖ‬
‫اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ(‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺞ ﺗﻨﮫﺎ و ﻋﻤﺮه ﺗﻨﮫﺎ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ و اﯾﻦ رای اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬
‫ج ِد ٱ ۡ َ‬
‫� َر ِ‬ ‫َۡ ۡ‬ ‫َ َ َ َّ ۡ َ ُ ۡ ۡ ُ ُ َ‬
‫ام�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪:‬‬ ‫ا�ي ٱلمس ِ‬ ‫ﺑﻌﻠﺖ ھﻤﯿﻦ آﯾﻪ‪ٰ�﴿ :‬ل ِك ل ِمن لم ي�ن أهلهۥ ح ِ ِ‬
‫‪ .[١٩٦‬درﺑﺎره ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدم‬
‫ﺧﻮد ﻣﮑﻪ ﻣﺮاد اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﻋﺮج ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﻃﺤﺎوی آن را اﺧﺘﯿﺎر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﻃﺎووس و ﮔﺮوھﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اھﻞ ﺣﺮم ﻣﺮاد اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ از ﻇﺎھﺮ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺪا اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮاد ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪاﻗﻞ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٦٨‬‬

‫ﻣﺴﺎﻓﻪ ﻗﺼﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬در ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﮑﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖ دارﻧﺪ و اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ھﻢ آن را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮاد از اھﻞ ﺣﺮم‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﻘﺎت ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺣﺮامﺷﺎن ﺣﺮم‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ ﺳﮑﻮﻧﺖ و اﻗﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﺸﺎت‬
‫و ﭘﯿﺪاﯾﺶ ‪ -‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﯾﮏﻧﻔﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ھﻢ آﻧﺠﺎ ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اھﻞ ﺣﺮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺘﻤﺘﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﻃﻮاف ‪-‬ﻃﻮاف‬
‫اﻟﻘﺪوم‪ -‬و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را ﺑﺮای ﻋﻤﺮه اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻃﻮاف‬
‫اﻻﻓﺎﺿﻪ را ﺑﻌﺪ از وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﺑﺮای ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ‬
‫اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺮان اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺣﺞ ﺑﺮای او ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺮای ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﯾﮑﺒﺎر ﻃﻮاف ‪-‬ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ‪ -‬را‬
‫ﺑﻌﺪ از وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﮐﺴﯽﮐﻪ‬
‫ﻧﯿﺖ اﻓﺮاد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ در ﻗﺮان ﺑﺮای ھﺮدو اﺣﺮام ﻣﯽﺑﻨﺪد‪ ،‬وﻟﯽ در‬
‫اﻓﺮاد ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮑﯽ را ﻗﺼﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﯾﮏ ﻧﯿﺖ و اﺣﺮام‪ ،‬ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ھﺮدو را‪،‬‬
‫اراده و ﻗﺼﺪ ﮐﺮد و ﺑﺮای ھﺮدو ﯾﮏ ﻃﻮاف ‪ -‬و ﯾﮏ ﺳﻌﯽ‪ -‬اﻧﺠﺎم داد ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺼﻮرت ﻗﺮان ﺣﺞ ﮔﺰارد‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ أﻫﻞ ﺑﺎﺤﻟﺞ واﻟﻌﻤﺮة‪ ،‬أﺟﺰأه ﻃﻮاف واﺣﺪ‬
‫وﺳﻲﻌ واﺣﺪ« »ھﺮﮐﺲ اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ وﻋﻤﺮه ﺑﺴﺖ وﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺮای آنھﺎ‬
‫ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻔﺖ ﯾﮏ ﻃﻮاف و ﯾﮏ ﺳﻌﯽ ﺑﺮای او ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده و »ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ« و »ﻏﺮﯾﺐ« داﻧﺴﺘﻪ و دارﻗﻄﻨﯽ آن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﺑﺪان‬
‫اﻓﺰوده اﺳﺖ‪» :‬وﻻ �ﻞ ﻣﻨﻬﻤﺎ ﺣﻰﺘ �ﻞ ﻣﻨﻬﻤﺎ ﻤﺟﻴﻌﺎ« )ھﺮ دو ﺑﺎ ھﻢ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ(‬
‫‪ -۳‬ﻣﺴﻠﻢﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻃﻮاﻓﻚ ﺑﺎﺒﻟﻴﺖ‪ ،‬و�� الﺼﻔﺎ واﻤﻟﺮوة‬
‫ﻳ�ﻔﻴﻚ ﺤﻟﺠﻚ وﻋﻤﺮﺗﻚ« »ﻃﻮاف ﺗﻮ ﺑﺪور ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪،‬‬
‫ﺑﺮای ﺣﺞ و ﻋﻤﺮهات ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دو ﻃﻮاف و دو ﺳﻌﯽ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬رای اول ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﭼﻮن دﻻﯾﻞ آن‬
‫ﻗﻮیﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٦٦٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫‪ -۴‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ »ﻣﺘﻤﺘﻊ« و »ﻗﺎرن« ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺣﺪاﻗﻞ آن‬
‫ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻪ روز‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬در اﯾﺎم ﺣﺞ و‬
‫ھﻔﺖ روز دﯾﮕﺮ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻤﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮاده و ﮐﺸﻮر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪،‬‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺳﻪ روز را در دھﻪ اول ذیاﻟﺤﺠﻪ ﭘﯿﺶ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎت‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ از ﺟﻤﻠﻪ ﻃﺎووس و ﻣﺠﺎھﺪ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ آنھﺎ را‬
‫از اول ﺷﻮال روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻮﯾﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن ﺳﻪ روز را ﭘﯿﺶ از »ﯾﻮم‬
‫اﻟﺘﺮوﯾﻪ« روز ھﺸﺘﻢ و ﯾﻮم اﻟﺘﺮوﯾﻪ و روز ﻋﺮﻓﺎت را روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﮔﺮ آنھﺎ را روزه‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻌﻀﯽ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ آنھﺎ را‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺎﯾﺸﻪ و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬روزه اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ رﺧﺼﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ آن ﺳﻪ روزه را در اﯾﺎم ﺣﺞ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آنھﺎ را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ درﺑﺎره آن ھﻔﺖ روز‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻮﻗﺖ ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ وﻃﻦ ﺧﻮد آنھﺎ را‬
‫روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻮﻗﺖ ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮد آنھﺎ را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در اراه ھﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آنھﺎ را ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﺠﺎھﺪ و ﻋﻄﺎء ﺑﺮ اﯾﻦ رای ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺘﺎﺑﻊ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ ﺑﻮدن در اﯾﻦ ده روز واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﻧﯿﺖ ﮐﺮد‪ ،‬و اﺣﺮام‬
‫ً‬
‫ﺑﺴﺖ ﺷﺮﻋﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻠﺒﯿﻪ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪) ،‬از ﻇﺎھﺮ ﻋﺒﺎرت ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ روزه ﺑﮕﯿﺮد(‪.‬‬

‫ﺗﻠﺒﯿﻪ = ﻟﺒﯿﮏ اﻟﻠﻬﻢ ﻟﺒﯿﮏ ‪....‬ﮔﻔﺘﻦ‬

‫ﺣﮑﻢ ﺗﻠﺒﯿﻪ‪:‬‬
‫ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ام ﺳﻠﻤﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ آل �ﻤﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺣﺞ ﻣﻨ�ﻢ ﻓﻠﻴﻬﻞ ﻲﻓ ﺣﺠﻪ أو ﺣﺠﺘﻪ« »ای ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ھﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﯽرود درﺣﺞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺗﻠﺒﯿﻪ‪ :‬ﻟﺒﻴﮏ اﻟﻠﻬﻢ ﻟﺒﻴﮏ ‪ ...‬را‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺣﯿﺎن‪.‬‬
‫درﺑﺎره ﺣﮑﻢ ﺗﻠﺒﯿﻪ و وﻗﺖ آن و ﮐﺴﯽﮐﻪ آن را ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﺪ از اﺣﺮام‪ ،‬ﺑﺪان‬
‫ﺷﺮوع ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻧﯿﺖ ﻋﺒﺎدت ﺣﺞ را ﮐﺮد و ﺗﻠﺒﯿﻪ را ﻧﮕﻔﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت وی ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٧٠‬‬

‫ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺪﯾﻪای ﺑﺮای آن ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺮای آﻧﺎن اﺣﺮام‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ﻧﯿﺖ ﮐﺮدن ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﻠﺒﯿﻪ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺠﺎی آن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و در ﻣﻌﻨﯽ آن اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺢ و راﻧﺪن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺮوط اﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻧﯿﺖ اﺣﺮام ﮐﺮد و‬
‫ﺗﻠﺒﯿﻪ ﯾﺎ ﺗﺴﺒﯿﺢ را ﻧﮕﻔﺖ ﯾﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ھﻤﺮاه ﻧﯿﺎورد‪ ،‬اﺣﺮام او ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫و از اﯾﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن اﺣﺮام را ﻣﺮﮐﺐ از ﻣﺠﻤﻮع ﻧﯿﺖ و ﻋﻤﻠﯽ از اﻋﻤﺎل ﺣﺞ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﻧﯿﺖ اﺣﺮامﮐﺮد و ﻋﻤﻠﯽ از اﻋﻤﺎل ﻋﺒﺎدت‪ ،‬و ﺣﺞ را اﻧﺠﺎم داد‪،‬‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺢ ﯾﺎ ﺗﮫﻠﯿﻞ ﮔﻔﺖ ﯾﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ھﻤﺮاه آورد وﻟﯽ ﺗﻠﺒﯿﻪ را ﻧﮕﻔﺖ‪ ،‬اﺣﺮام او ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫وﻟﯽ ﭼﻮن ﺗﻠﺒﯿﻪ را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﺧﻮﻧﯽ ﺑﺮﯾﺰد‪ .‬ﻣﺸﮫﻮر ﻣﺬھﺐ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻠﺒﯿﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﯾﺎ آن را ھﻤﺮاه ﻧﯿﺖ اﺣﺮام ﻧﮕﻮﯾﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ اﯾﺠﺎدﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺠﺎی آن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﺪ‪.‬‬

‫ﻟﻔﻆ ﺗﻠﺒﯿﻪ و ﺻﯿﻐﻪ آن‪:‬‬

‫ﻣﺎﻟﮏ از ﻧﺎﻓﻊ و او از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺒﻟﻴﻚ ا� ﺒﻟﻴﻚ‪ ،‬ﺒﻟﻴﻚ ﻻ ﺮﺷ�ﻚ لﻚ ﺒﻟﻴﻚ‪ ،‬إن اﺤﻟﻤﺪ لﻚ واﻨﻟﻌﻤﺔ لﻚ‬
‫واﻤﻟﻠﻚ‪ ،‬ﻻ ﺮﺷ�ﻚ لﻚ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻓﺮﻣﺎن ﺗﺮا ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ و اﯾﻨﮏ ﺑﺨﺪﻣﺖ ﺗﻮ آﻣﺪم‪ ،‬ﺗﻮ‬
‫ﺑﯽﺷﺮﯾﮏ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﻧﻌﻤﺖ و ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﺗﺮا اﺳﺖ«‪ .‬ﻧﺎﻓﻊ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﺪان ﻣﯽاﻓﺰود‪» :‬ﺒﻟﻴﻚ‪ ،‬ﺒﻟﻴﻚ‪ ،‬ﺒﻟﻴﻚ وﺳﻌﺪﻳﻚ واﺨﻟ� ﺑﻴﺪﻳﻚ‪ ،‬ﺒﻟﻴﻚ والﺮﻏﺒﺎء إﻴﻟﻚ‪،‬‬
‫واﻟﻌﻤﻞ« »‪ ...‬ﺑﺎ اﻣﺮ ﺗﻮ ﻣﻮاﻓﻘﻢ و ھﻤﻪ ﻧﯿﮑﯽھﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﺗﻮ اﺳﺖ و ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﺴﺌﻠﺖ‬
‫ھﺴﺘﯽ و ﮐﺎرم ﺑﺮای ﺗﻮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻠﺒﯿﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ اﮐﺘﻔﺎ ﺷﻮد و درﺑﺎره زﯾﺎدت ﺑﺮ آن‬
‫اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر ﮔﻮﯾﻨﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و دﯾﮕﺮ ﯾﺎران ﺑﺪان‬
‫اﻓﺰودهاﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ و ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ .‬اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ‬
‫و ﻣﺎﻟﮏ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺗﻠﺒﯿﻪ‪:‬‬
 ‫‪٦٧١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫‪ -۱‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎﻣﻦ �ﺮم ﻳﻀﻲﺤ ﻳﻮﻣﻪ ﻳﻠﻲﺒ‬
‫ﺣﻰﺘ ﺗﻐﻴﺐ الﺸﻤﺲ‪ ،‬إﻻ ﺎﻏﺑﺖ ذﻧﻮ�ﻪ ﻓﻌﺎد ﻛﻤﺎ وﺪﻟﺗﻪ أﻣﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ در ﺣﺎل‬
‫اﺣﺮام اﺳﺖ اﮔﺮ در ﻃﻮل روز ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺮای ﺗﻘﺮب ﺑﺨﺪا‪،‬‬
‫ﺧﻮد را‪ ،‬در ﻣﻌﺮض آﻓﺘﺎب ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬از ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﺎک ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ روزی ﮐﻪ از‬
‫ﻣﺎدر زاده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ أﻫﻞ ﻣﻬﻞ ﻗﻂ‪ ،‬إﻻ �ﺮﺸ‪ ،‬وﻻﻛﺮﺒ مﻜﺮﺒ ﻗﻂ‬
‫إﻻ �ﺮﺸ« »ھﯿﭻ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻮﺋﯽ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﮋده ﺑﮫﺸﺖ ﺑﻪ وی داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ھﯿﭻ ﺗﮑﺒﯿﺮﮔﻮﺋﯽ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﮋده ﺑﮫﺸﺖ ﺑﻪ وی داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺳﮫﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺳﺎﻋﺪی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ مﺴﻠﻢ ﻳﻠﻲﺒ إﻻ ﻟﻲﺒ ﻣﻦ‬
‫ﻋﻦ ﻳﻤﻴﻨﻪ وﺷﻤﺎﻪﻟ‪ ،‬ﻣﻦ ﺣﺠﺮ‪ ،‬أو ﺷﺠﺮ‪ ،‬أو ﻣﺪر ﺣﻰﺘ ﺗﻨﻘﻄﻊ اﻻرض ﻣﻦ ﻫﺎﻫﻨﺎ‬
‫وﻫﺎﻫﻨﺎ« »ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺗﻠﺒﯿﻪﮔﻮﯾﺪ ھﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻪ در ﻃﺮف راﺳﺖ و ﭼﭗ او ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻠﺒﯿﻪ او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدھﺪ و ﺑﺎ او ھﻤﺮاھﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻞ ﺳﻨﮓ ﯾﺎ درﺧﺖ ﯾﺎ ﺳﻨﮓ‬
‫رﯾﺰه ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ زﻣﯿﻦ اﯾﻨﺠﺎ و آﻧﺠﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ آن را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺗﻠﺒﯿﻪ را ﺑﺎ ﺻﺪای آﺷﮑﺎر ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫‪ -۱‬زﯾﺪ ﭘﺴﺮ ﺧﺎﻟﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﺒﺮﯾﻞ÷ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬مﺮ‬
‫أﺻﺤﺎﺑﻚ ﻓﻠ�ﻓﻌﻮا أﺻﻮاﺗﻬﻢ ﺑﺎﺘﻟﻠﺒﻴﺔ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﺎ ﻣﻦ ﺷﻌﺎﺋﺮ اﺤﻟﺞ« »ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺖ ﺑﮕﻮ‬
‫ﺻﺪایﺷﺎن را ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﻨﺪ و آن را آﺷﮑﺎرا ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻠﺒﯿﻪ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺷﻌﺎﯾﺮ و ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ‬
‫آن را ﺻﺤﯿﺢ اﻻﺳﻨﺎد داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺌﻮال ﺷﺪ‪ :‬ﮐﺪام ﻋﻤﻞ ﺣﺞ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؟ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﻌﺞ واﺜﻟﺞ« »ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﺻﺪای ﺗﻠﺒﯿﻪ و رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺑﻮﺣﺎزم ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه اﺣﺮام ﻣﯽﺑﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ روﺣﺎء ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ از ﺑﺴﯿﺎری ﮔﻔﺘﻦ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﺻﺪای آﻧﺎن ﺧﺸﻦ و ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٧٢‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻔﺘﻦ را ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺗﻠﺒﯿﻪ را ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﮔﻔﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﻧﻪای‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد و ﺑﻐﻞ دﺳﺘﯽ او ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻨﯽ و ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﮐﻪ در آﻧﺠﺎھﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ زﻧﺎن ھﻤﻮاره ﺑﮕﻮﻧﻪای ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد و ﺑﻐﻞ‬
‫دﺳﺘﯽ آنھﺎ ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ و ﺑﯿﺶ از آن ﺑﺮایﺷﺎن ﮐﺮاھﺖ دارد‪ .‬ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدان ﺻﺪای‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و زﻧﺎن ﺑﮕﻮﻧﻪای آن را ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺻﺪا را ﺑﻠﻨﺪ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎﮐﻨﯽ و اوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻔﺘﻦ در آﻧﺠﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‬

‫ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺳﻮار ﺷﺪن و ﭘﯿﺎده ﺷﺪن و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از اﻣﺎﮐﻦ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﯾﺎ ﻓﺮود آﻣﺪن ﺑﻪ ﺟﺎھﺎی‬
‫ﭘﺴﺖ و ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﮐﺎروان و ﭘﺲ از ھﺮ ﻧﻤﺎزی و ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻣﺪادان‪ ،‬ﺗﻠﺒﯿﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ آن را درھﻤﻪ اﺣﻮال ﻧﯿﮑﻮ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪.‬‬

‫وﻗﺖ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﻠﺒﯿﻪ‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ از اﺑﺘﺪای اﺣﺮام ﺑﺪان ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در روز ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه در رﻣﯽ »ﺟﻤﺮه اﻟﻌﻘﺒﻪ« آن را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻤﭽﻨﺎن ﺗﻠﺒﯿﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﺮه اﻟﻌﻘﺒﻪ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﮔﺮوه‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ ،‬و ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﻔﯽھﺎ و ﺛﻮری و ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺳﺤﺎق ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﭘﺲ از رﻣﯽ ھﻤﻪ ﺟﻤﺮات آن را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ روز ﻋﺮﻓﺎت ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و آﻧﮕﺎه آن را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻋﻤﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎم اﺳﺘﻼم ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﺗﻠﺒﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و آﻧﮕﺎه آن را ﻗﻄﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻋﻤﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم اﺳﺘﻼم ﺣﺠﺮ اﻻﺳﻮد‪ ،‬ﺗﻠﺒﯿﻪ را ﻗﻄﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ‬
‫ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪) .‬او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﻣﻌﺘﻤﺮ )ﻋﻤﺮه ﮐﻨﻨﺪه( از ﻣﯿﻘﺎت اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم داﺧﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻠﺒﯿﻪ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ھﺮﮔﺎه از ﺟﻌﺮاﻧﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺗﻨﻌﯿﻢ اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم دﺧﻮل در ﻣﻨﺎزل ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺗﻠﺒﯿﻪ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮج ﺻﻠﻮات ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻌﺪ از آن دﻋﺎ ﮐﺮد‬

 ‫‪٦٧٣‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﺟﯽ ھﺮ وﻗﺖ از ﮔﻔﺘﻦ ﺗﻠﺒﯿﻪ‬
‫ﻓﺮاﻏﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن از ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﻓﺮاﻏﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻐﻔﺮت و رﺿﺎی ﺧﺪا را ﻣﯽﻃﻠﺒﯿﺪ و از ﻣﺮدم ﺑﺪو ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﻃﺒﺮاﻧﯽ و دﯾﮕﺮان‪.‬‬

‫ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺤﺮم ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‬

‫‪ -۱‬از ﺟﻤﻠﻪ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺤﺮم ﺟﺎﯾﺰ و ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ :‬ﻏﺴﻞ و ﺗﻐﯿﯿﺮ رداء ‪-‬‬
‫ﺑﺎﻻﭘﻮش و ازار ‪ -‬زﯾﺮﭘﻮش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﺎران ﻣﺎ ﭼﻮن ﺑﻪ ﭼﺎه‬
‫ﻣﯿﻤﻮن ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎس ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او در ﺣﺎل اﺣﺮام‪ ،‬ﺑﻪ ّ‬
‫ﺣﻤﺎم ﺟﺤﻔﻪ رﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮﮐﻪ در‬
‫اﺣﺮام ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ّ‬
‫ﺣﻤﺎم ﻣﯽروی؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﺮک و ﮐﺜﺎﻓﺎت ﻣﺎ را‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﺟﺎﺑﺮﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را و ﺟﺎﻣﻪاش را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﻨﯿﻦ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﻣﺴﻮرﺑﻦ ﻣﺨﺮﻣﻪ در »اﺑﻮاء« ﺑﺎ ھﻢ‬
‫اﺧﺘﻼف ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺤﺮم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺮش را ﺑﺸﻮﯾﺪ و ﻣﺴﻮر ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ .‬او ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺮا ﭘﯿﺶ اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎری ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﮐﻪ دﯾﺪم او در ﻣﯿﺎن دو‬
‫ﻟﺒﻪ ﭼﺎه آب آﻧﺠﺎ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺗﻦ دارد‪،‬ﮐﻪ ﺑﺮ او ﺳﻼم ﮐﺮدم‪ .‬او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻢ ﻣﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﻨﯿﻦ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺮا ﭘﯿﺶ ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ و ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺎل اﺣﺮام ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد؟ اﺑﻮاﯾﻮب دﺳﺖ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻧﮫﺎد و آن را ازروی ﺳﺮش ﺑﺮداﺷﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮش ﭘﯿﺪا ﺷﺪ ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺤﺮم آب‬
‫ﺑﺮﺧﻮد ﻣﯽرﯾﺰد‪ ،‬ﻣﻦ دارم ﻣﯽرﯾﺰم‪ ،‬آب را ﺑﺮﺳﺮﺧﻮد رﯾﺨﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ھﺮدو دﺳﺖ ﭘﯿﺶ و‬
‫ﭘﺲ ﺳﺮرا ﺷﺴﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد« ﺑﺮواﯾﺖ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‬
‫ﺟﺰ ﺗﺮﻣﺬی‪ .‬ﺑﺨﺎری ﺑﺪان اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺴﻮی آن دو ﻧﻔﺮ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ و ﺑﺪاﻧﺎن ﺧﺒﺮ دادم‪.‬‬
‫ﻣﺸﻮر ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬دﯾﮕﺮ ھﺮﮔﺰ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬از‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻏﺴﻞ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و دﺳﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﮫﺎدن در ﺣﺎل‬
‫ﻏﺴﻞ ھﻢ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٧٤‬‬

‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام اﺳﺖ‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﻏﯿﺮ ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ در »ﻣﻮﻃﺎ« از ﻧﺎﻓﻊ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﮫﻨﮕﺎم اﺣﺘﻼم در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺳﺮش را‬
‫ﻣﯽﺷﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام‪ ،‬ﮐﺴﯽ در آب ﺳﺮ‬
‫ﺧﻮد را ﻓﺮو ﺑﺮد‪ .‬در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ازاﻟﻪ ﭼﺮک و ﮐﺜﺎﻓﺖ ﺻﺎﺑﻮن و ﺳﺪر و‬
‫اﻣﺜﺎل آن را اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺻﺎﺑﻮن ﺧﻮﺷﺒﻮ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‬
‫و ﺑﺎز ﮐﺮدن ﻣﻮ و ﺷﺎﻧﻪ ﮐﺮدن آن را ھﻢ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ اﻣﺮ ﮐﺮد‬
‫»اﻧﻘﻲﻀ رأﺳﻚ واﻣتﺸﻄﻲ« »ﮔﯿﺴﻮاﻧﺖ را ﺑﺎز ﮐﻦ و ﺷﺎﻧﻪ ﺑﺰن«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺑﺎز ﮐﺮدن و ﺷﺎﻧﻪ ﮐﺮدن ﮔﯿﺴﻮان را‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﻣﻮی ﮐﻨﺪه ﻧﺸﻮد وﻟﯽ ﺷﺎﻧﻪ زدن ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﻋﺬری ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻤﻞ ﮐﺎﻻ ﺑﺮ ﺳﺮ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺷﻮرت ﻣﺎﯾﻮ‪ :‬ﺑﺨﺎری و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﮐﻪ او‬
‫ﺑﺘﻦ ﮐﺮدن ﺷﻮرت ﻣﺎﯾﻮ را ﺑﺮای ﻣﺤﺮم ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ« )اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ آﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻮرت و‬
‫ﻣﺎﯾﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﻣﺤﺮم ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ(‬
‫‪ -۳‬ﭘﻮﺷﯿﺪن ﭼﮫﺮه و ﺻﻮرت‪ :‬ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر از ﻗﺎﺳﻢ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن و زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺮوان ﺑﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬در ﺣﺎل اﺣﺮام ﭼﮫﺮه ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻃﺎووس ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺤﺮم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر و ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﭼﮫﺮه ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠﺎھﺪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﻣﺮدم ﺑﮫﻨﮕﺎم وزش ﺑﺎد ﭼﮫﺮه ﺧﻮد را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ‬
‫در اﺣﺮام ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﭘﻮﺷﯿﺪن و ﺑﭙﺎ ﮐﺮدن ﺧﻒ و ﻣﻮزه ﺑﺮای زﻧﺎن‪ :‬ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻮداود از ﻋﺎﯾﺸﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای زﻧﺎن رﺧﺼﺖ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻔﯿﻦ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از روی ﻧﺴﯿﺎن و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﺮ ﺧﻮد را ﭘﻮﺷﯿﺪ‪ :‬ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ از روی ﻧﺴﯿﺎن ﺳﺮش را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻪای ﭘﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ و اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪارد و ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﯿﺰی ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد و او ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﺪ‪ .‬درﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روی ﻧﺴﯿﺎن و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻣﻮاد‬
‫ﺧﻮﺷﺒﻮ ﺑﮑﺎر ﺑﺮد‪ ،‬ﯾﺎ از روی ﻧﺎداﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری ﮐﺮد و ﺣﮑﻢ آن را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼف‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٦٧٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ در ھﺮﮐﺎر ﻣﻤﻨﻮع و ﻣﺤﻈﻮر‪ ،‬ﺟﮫﻞ و ﻧﺴﯿﺎن را ﻋﺬر ﻣﺎﻧﻊ وﺟﻮب ﻓﺪﯾﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎدام ﮐﻪ ﺑﻪ اﺗﻼف ﻣﻨﺠﺮ ﻧﺸﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﮑﺎر و ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺻﺢ اﻗﻮال ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ازاﻟﻪ ﻣﻮ و ﻧﺎﺧﻦ را‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﺬر ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺪﯾﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺟﺎی ﺧﻮد از آن ﺳﺨﻦ ﺧﻮاھﯿﻢ‬
‫راﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺣﺠﺎﻣﺖ و ﭘﺎرهﮐﺮدن ﺗﺎول زﺧﻢ وﮐﺸﯿﺪن دﻧﺪان و ﺑﺮﯾﺪن رگ‪ :‬ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﯿﺪه‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺎل اﺣﺮام از وﺳﻂ ﺳﺮش ﺣﺠﺎﻣﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ )اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺴﺘﻠﺰم ازاﻟﻪ ﻣﻘﺪاری ﻣﻮی ﺳﺮ ﻣﯽﺷﻮد( ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫در اﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻮﻗﺖ ﻧﯿﺎز اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺗﺎول را ﭘﺎرهﮐﻨﺪ ﯾﺎ زﺧﻢ را ﺑﺎﻧﺪﭘﯿﭽﯽ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫رگ را ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺣﺎل اﺣﺮام ﻣﯽﺗﻮان دﻧﺪان ﮐﺸﯿﺪ و زﺧﻢ را ﺑﺎزﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻮوی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﮐﺴﯽ ﺑﺪون ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺣﺠﺎﻣﺖ ﮐﺮد اﮔﺮ ﻣﻨﺠﺮﺑﻪ از اﻟﻪ ﻣﻮﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺪان ﻣﻨﺠﺮ ﻧﺸﻮد ﺑﻘﻮل ﺟﻤﮫﻮر اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد و ﻣﺎﻟﮏ آن را ﻣﮑﺮوه‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺣﺠﺎﻣﺖ ﻓﺪﯾﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻨﺘﮫﯽ ﺑﻪ ازاﻟﻪ ﻣﻮ‬
‫ھﻢ ﻧﮕﺮدد و اﮔﺮ ﺣﺠﺎﻣﺖ ﺑﺮای ﺿﺮورت و ﻧﺎﭼﺎری ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻓﺪﯾﻪ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻇﺎھﺮﯾﻪ ﻓﺪﯾﻪ را ﻣﺨﺼﻮص ازاﻟﻪ ﻣﻮی ﺳﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺧﺎراﻧﺪن ﺳﺮ و ﺗﻦ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬درﺑﺎره ﺳﺮ ﺧﺎراﻧﺪن در ﺣﺎل اﺣﺮام از او ﺳﺌﻮال‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺮش را ﺑﺨﺎراﻧﺪ و ﻣﺤﮑﻢ آن را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺪان اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ھﺮدو دﺳﺘﻢ را ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﺎﯾﻢ آن را ﻣﯽﺧﺎراﻧﻢ‪ ،‬و‬
‫ﻧﻈﯿﺮ آن از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﺟﺎﺑﺮ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ و ﻋﻄﺎء و اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۹-۸‬ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ آﯾﻨﻪ و ﺑﻮﯾﯿﺪن ﮔﻞھﺎی ﺧﻮﺷﺒﻮ‪ :‬ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻮی ﮔﻞ ﺧﻮﺷﺒﻮ را اﺳﺘﺸﻤﺎم‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد را در آﯾﻨﻪ ﺑﻨﮕﺮد و ﺑﺎ روﻏﻦ زﯾﺘﻮن و روﻏﻦ ﺧﻮد را ﻣﺪاوا ﮐﻨﺪ‪.‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺑﻪ آﯾﻨﻪ ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺖ و ﻣﺴﻮاک ھﻢ ﻣﯽزد‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ روﻏﻦ زﯾﺘﻮن و ﭘﯿﻪ و روﻏﻦ ﺣﯿﻮاﻧﯽ را‬
‫ﺑﺨﻮرد و ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ او ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ را‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ اﯾﺴﺘﺎدن در‬
‫ﻣﮑﺎن ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻗﺼﺪ ﺑﻮﮐﺮدن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻗﺼﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺮام‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٧٦‬‬

‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺸﯿﮏ در اﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ در دﮐﺎن ﻋﻄﺎر در ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﺑﺨﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻨﻊ از آن ﻣﺸﻘﺖ دارد و ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﻗﺼﺪ آن را ھﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﻧﺰد ﻣﻨﺰل او ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺸﺴﺘﻦ‬
‫ﻧﺰد ﮐﻌﺒﻪ ﮐﻪ درﺣﻮاﻟﯽ آن ﺑﺨﻮر ﺷﻮد‪ .‬ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻧﺰد‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻗﺮﺑﺖ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺧﻮب ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﯾﮏ ﮐﺎر ﻣﺒﺎح‪ ،‬آن را ﺗﺮکﮐﺮد‪ .‬ﺷﺨﺺ‬
‫ﻣﺤﺮم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮرا در ﺧﺮﻗﻪ ﯾﺎ ﻇﺮﻓﯽ ﺣﻤﻞﮐﻨﺪ و ﺑﺮ وی ﻓﺪﯾﻪای ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۱-۱۰‬ﮐﺴﯽﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺒﺎن ﯾﺎﮐﯿﺴﻪ ﭼﺮﻣﯽ را ﺑﻤﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ‬
‫ﭘﻮﻟﮫﺎی ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺮﮐﻤﺮﺧﻮﯾﺶ ﺑﺒﻨﺪد و داﺷﺘﻦ اﻧﮕﺸﺘﺮی ھﻢ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬و اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۲‬ﺳﺮﻣﻪ ﮐﺸﯿﺪن‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺤﺮم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻌﻠﺖ ﭼﺸﻢ درد‪ ،‬ﻣﺎدام‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺪاوای ﭼﺸﻢ درد و ﻏﯿﺮ آن‪ ،‬ﺳﺮﻣﻪ ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﺑﺎﺟﻤﺎع‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﺳﺮﻣﻪ ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮای زﯾﻨﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﻤﻨﻈﻮر ﻣﺪاوا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -١٣‬ﮐﺴﯽﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ ﭼﺘﺮ ﯾﺎ ﺧﯿﻤﻪ ﯾﺎ ﺳﻘﻒ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻋﺎﻣﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﻤﺮاه ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻮدم‪ ،‬ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺳﻔﺮه ﭼﺮﻣﯽ را روی‬
‫درﺧﺖ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ و زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ آن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ آن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ام اﻟﺤﺼﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺳﻔﺮﺣﺠﻪاﻟﻮداع رﻓﺘﻢ و اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ و ﺑﻼل را دﯾﺪم‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ اﻓﺴﺎر ﺷﺘﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را در دﺳﺖ داﺷﺖ و دﯾﮕﺮی ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺳﺎﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ او را از ﮔﺮﻣﺎ ﻣﺼﻮن دارد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه اﻟﻌﻘﺒﻪ را اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﺑﻨﻘﻞ از‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺤﺮم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺎﯾﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺧﻮد را از ﺑﺎران و ﺑﺎد‪ ،‬ﭘﻨﮫﺎن دارد‪ .‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺳﻮد ﭘﺴﺮ ﯾﺰﯾﺪ ﺟﺎﻣﻪای ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺪان ﺧﻮد را از ﺑﺎران ﻣﺼﻮن داﺷﺖ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ در اﺣﺮام ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -١٤‬ﺧﻀﺎب ﺑﺎ ﺣﻨﺎ‪ :‬ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺮای ﻣﺤﺮم زن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺮد‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻐﯿﺮ از ﺳﺮش ھﺮ ﺟﺎی ﺑﺪﻧﺶ را ﺣﻨﺎ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺎل اﺣﺮام‪،‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﻧﺪامھﺎی ﺧﻮد را‪ ،‬ﺣﻨﺎ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻐﯿﺮ از دﺳﺖھﺎ و ﭘﺎھﺎﮐﻪ آنھﺎ را ھﻢ اﮔﺮ ﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺣﻨﺎﺋﯽﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﻏﻠﯿﻆ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای زن ﺧﻀﺎب ﺑﺎ ﺣﻨﺎ را‬
‫ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﻋﺪه ﺷﻮھﺮ ﻣﺘﻮﻓﺎی ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﺧﻀﺎب ﺑﺮای ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎر‪ ،‬ﺑﺮآن ﺣﺮام اﺳﺖ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در ﻋﺪه‬
‫ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٦٧٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ درﺣﺎل اﺣﺮام ﺑﺮای ﻣﺮد و زن‪ ،‬ﺧﻀﺎب ﺑﺎ ﺣﻨﺎ در ھﯿﭻ‬
‫اﻧﺪاﻣﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن آﻧﮫﻢ ﯾﮏ ﻧﻮع ﻃﯿﺐ و ﻣﺎده ﺧﻮﺷﺒﻮ اﺳﺖ و آﻧﮫﻢ ﺑﺮﻣﺤﺮم ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻮﻟﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﮑﯿﻢ ﮔﻮﯾﺪ ﻣﺎدرم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﻪ ام ﺳﻠﻤﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺗﻄﻴﻲﺒ‬
‫وأﻧﺖ �ﺮﻣﺔ‪ ،‬وﻻ ﺗﻤﻲﺴ اﺤﻟﻨﺎء ﻓﺈﻧﻪ ﻃﻴﺐ« »در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ‬
‫ﻣﯿﺎﻻﺋﯿﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺣﻨﺎ دﺳﺖ ﻧﺰﻧﯿﺪ ﭼﻮن آﻧﮫﻢ ﺧﻮﺷﺒﻮ اﺳﺖ«‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ در اﻟﮑﺒﯿﺮ و ﺑﯿﮫﻘﯽ در‬
‫اﻟﻤﻌﺮﻓﻪ و اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ در اﻟﺘﻤﮫﯿﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱۵‬زدن ﺧﺪﻣﺖﮔﺰار ﺑﺮای ﺗﻨﺒﯿﻪ و ﺗﺎدﯾﺐ‪ :‬اﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﺮاه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﺣﺞ ﺑﯿﺮون آﻣﺪﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ »ﻋﺮج« رﺳﯿﺪﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ و‬
‫ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻓﺮود آﻣﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ در ﮐﻨﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺸﺴﺖ و ﻣﻦ ﻧﺰد اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻧﺸﺴﺘﻢ‪ .‬وﺳﺎﯾﻞ و‬
‫ﺗﻮﺷﻪ ﺳﻔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﯾﮏ ﺟﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺰد ﯾﮑﯽ از ﻏﻼﻣﺎن اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ د‬
‫راﻧﺘﻈﺎر ﭘﯿﺪا ﺷﺪن ﻏﻼم ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻏﻼم آﻣﺪ و ﺷﺘﺮش را‪ ،‬ھﻤﺮاه ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺷﺘﺮت ﮐﺠﺎ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬دﯾﺸﺐ آن را ﮔﻢ ﮐﺮدهام‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ھﻤﺮاه داﺷﺘﯽ‬
‫و آن را ﮔﻢ ﮐﺮدی‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺷﺮوع ﮐﺮد ﺑﻪ زدن او و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ را ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﭼﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﯿﺶ از آن ﭼﯿﺰی ﻧﮕﻔﺖ‬
‫و ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫‪۶‬ا‪ -‬ﮐﺸﺘﻦ ﻣﮕﺲ و ﮐﻨﻪ و ﻣﻮرﭼﻪ‪ :‬ﯾﮑﯽ درﺑﺎره ﮐﻨﻪ و ﻣﻮرﭼﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﺤﺮم ﺑﺎﺷﺪ از ﻋﻄﺎء ﺳﺌﻮال ﮐﺮد‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﯿﺰیﮐﻪ از ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ از ﺧﻮد دور ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد در ﺣﺎل اﺣﺮام ﮐﻨﻪ ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ راﮐﺸﺖ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ در‬
‫ﺣﺎل اﺣﺮام ﻣﯽﺗﻮان ﮐﻨﻪ را از ﺷﺘﺮ دور ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﮑﺮﻣﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در اﺣﺮام ﺑﻮدم ﮐﻪ اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻨﻪ را از ﺷﺘﺮ دور ﮐﻦ ﻋﮑﺮﻣﻪ ﮔﻔﺖ ﻣﻦ آن را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ و از‬
‫آن ﺑﺪم ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺎﺷﻮ آن را ﻧﺤﺮ ﮐﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻦ آن را ﻧﺤﺮ ﮐﺮدم‪ .‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫وای ﺑﺮ ﺗﻮ در اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺤﺮ ﺷﺘﺮ ﭼﻘﺪر ﮐﻨﻪ ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮏ را ﮐﺸﺘﯽ؟ )ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺖ‬
‫ﺗﻮﮐﻪ از ﮐﺸﺘﻦ ﮐﻨﻪ ﮐﺮاھﺖ داﺷﺘﯽ و آن را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪی‪ ،‬ﺣﺎﻻﮐﻪ ﺷﺘﺮ راﮐﺸﺘﯽ آنھﺎ‬
‫ھﻢ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ ﭘﺲ ﮐﺸﺘﻦ آنھﺎ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد(‪.‬‬
‫‪ -١٧‬ﮐﺸﺘﻦ ﻓﺎﺳﻘﺎی ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ و ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﻮذی ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎ ﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻤﺧﺲ ﻣﻦ اﺪﻟواب ﻠﻛﻬﻦ ﻓﺎﺳﻖ ﻳﻘﺘﻠﻦ ﻲﻓ اﺤﻟﺮم ‪ :‬اﻟﻐﺮاب‪ ،‬واﺤﻟﺪأة‪ ،‬واﻟﻌﻘﺮب و‬
‫اﻟﻔﺄرة‪ ،‬و الﻠﻜﺐ اﻟﻌﻘﻮر« »ﭘﻨﺞ ﺟﺎﻧﻮر ﻓﺎﺳﻖ ھﺴﺖ و در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم و ﻏﯿﺮ آن ﮐﺸﺘﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٧٨‬‬

‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ :‬زاغ‪ ،‬ﻏﻠﯿﻮاج ‪-‬ﻣﺮغ ﮔﻮﺷﺖ رﺑﺎ ‪-‬ﮐﮋدم‪ -‬و ﻣﻮش و ﺳﮓ ﮔﺰﻧﺪه ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﮔﺎز‬
‫ﮔﯿﺮد‪ .‬در ﺑﺨﺎری ﻣﺎر را ھﻢ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ ﻏﺮاب ﮐﺸﺖزار ﯾﺎ زاﻏﭽﻪ‪ ،‬از ﻏﺮاب ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ داﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮرد و‬
‫ﻣﺮاد از ﮐﻠﺐ ﻋﻘﻮر ھﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺎﻧﻮر درﻧﺪهای ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﺪ و ﮔﺎزﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﯿﺮ و ﭘﻠﻨﮓ و ﺑﺒﺮ وﮔﺮگ و‪ ...‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َوار ِح ُم َ�ِّب َ‬‫ۡ‬
‫ت َو َما َع َّل ۡم ُتم ّم َِن ٱ َ‬
‫لط ّي َ�ٰ ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ َ َ َ ٓ ُ َّ َ ُ ۡ ُ ۡ ُ َّ َ ُ‬
‫� ُم ٱ َّ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿��ٔلونك ماذا أحِل لهمۖ قل أحِل ل‬
‫ُ َ ّ ُ َ ُ َّ َّ َ َّ َ ُ‬
‫� ُم ٱ َّ ُ‬
‫�ۖ﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[٤ :‬‬ ‫�عل ِمو�هن مِما علم‬
‫»از ﺗﻮ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﺮایﺷﺎن ﺣﻼل ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﺑﮕﻮ ھﻤﻪ ﭘﺎﮐﯿﺰهھﺎ ‪-‬‬
‫ﺑﺴﻤﻞ ﮐﺮدﮔﺎن‪ -‬و ﺷﮑﺎر ﺷﺪه آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺷﺪﮔﺎن از ﺳﮕﺎن و ﯾﻮزان و ﺑﺎزان و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﯽآﻣﻮزﯾﺪ از آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺸﻤﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﮐﻪ ﺑﺮای ھﻤﻪ درﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﭘﺮﻧﺪه‬
‫وﻏﯿﺮه اﺳﺖ از ﮐﻠﻤﻪ ﮐﻠﺐ »ﻣﮑﻠﺒﯿﻦ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ ﮔﺮگ ﺣﮑﻢ ﺳﮓ دارد‪ .‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫ﻋﺎدت ﻣﺮدم را ﺑﯿﺎزارد ﻣﺤﺮم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎر‪ ،‬ﮐﮋدم‪ ،‬و ﻣﻮش و ﻏﺮاب و‬
‫ﺳﮓﮔﺎز ﮔﯿﺮﻧﺪه و او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮذی اﻧﺴﺎن و ﺣﯿﻮان را ھﻢ از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﻪ وی ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪون ﺟﻨﮓ ﻧﺘﻮاﻧﺪ او را ﺑﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وی ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺘﻞ دون ﻣﺎﻪﻟ ﻓﻬﻮ ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺘﻞ دون دﻣﻪ ﻓﻬﻮ ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺘﻞ دون دﻳﻨﻪ‬
‫ﻓﻬﻮ ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺘﻞ دون ﺣﺮﻣﺘﻪ ﻓﻬﻮ ﺷﻬﻴﺪ« »ھﺮﮐﺲ در ﺑﺮاﺑﺮ دﻓﺎع از ﻣﺎل و ﺟﺎن و دﯾﻦ‬
‫و آﺑﺮو و ﻧﺎﻣﻮﺳﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﮫﯿﺪ اﺳﺖ«‪ .‬او ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﮐﮏ و ﺷﭙﺶ او را اذﯾﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آنھﺎ را از ﺧﻮد دور ﮐﻨﺪ و آنھﺎ را ﺑﮑﺸﺪ و ﺑﺮ او ﻓﺪﯾﻪ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ اﻧﺪاﺧﺘﻦ آنھﺎ از ﮐﺸﺘﻦ آنھﺎ آﺳﺎﻧﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﺎن اﮔﺮ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺑﺎ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت درﻧﺪه روﺑﺮو ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آنھﺎ را از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﺪ و اﮔﺮ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺷﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﻇﮫﺮ‬
‫اﻗﻮال ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺪﯾﻪای واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ در رﻧﺞ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺨﺎراﻧﺪ و ﺷﭙﺶ‬
‫و ﻏﯿﺮ را از ﺧﻮد دور ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ اﻧﺠﺎم داد ﺑﺎزھﻢ ﻓﺪﯾﻪای ﺑﺮاو ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻈﻮرات اﺣﺮام =ﮐﺎرﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‬

‫ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ را ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﺤﺮم ﺣﺮام و ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ‪:‬‬
 ‫‪٦٧٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫‪ -١‬ﺟﻤﺎع و ﮐﺎرھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﮔﺮدد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮﺳﻪ و دﺳﺖ زدن ﺑﺎ ﺷﮫﻮت و‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ زن درﺑﺎره ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -٢‬ارﺗﮑﺎب ﮐﺎرھﺎی ﺑﺪ و ﮔﻨﺎھﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﺑﯿﺮون از ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻧﺰاع و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﺎ رﻓﯿﻘﺎن و ﺧﺪﻣﺘﮑﺎران و ﻏﯿﺮ آنھﺎ‪ .‬دﻟﯿﻞ ﺣﺮام ﺑﻮدن اﯾﻦ‬
‫َّ ۡ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫� َّج ف� َرفث َو� ف ُسوق َو�‬ ‫ﭼﯿﺰھﺎ ﮐﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدﯾﻢ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺖ‪َ �﴿ :‬من ف َرض �ِي ِهن ٱ‬
‫� ِ ّجۗ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٩٧ :‬ھﺮﮐﺲ در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺣﺞ ﻓﺮض ﮐﺮد و ﺑﺪان‬ ‫ج َد َال ِ� ٱ ۡ َ‬
‫ِ‬
‫اﺣﺮام ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ ﺑﺎ زﻧﺎن و ﻓﺴﻖ و ﮐﺸﻤﮑﺶ و ﻧﺰاع را رھﺎ ﮐﻨﺪ ﭼﻮن اﯾﻨﮑﺎرھﺎ‬
‫در ﺣﺞ ﻧﯿﺴﺖ«‪) .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮاد ﻧﺰاع ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺟﺪال ﺑﺮای ﻃﻠﺐ ﺣﻖ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺣﺞ ولﻢ ﻳﺮﻓﺚ‪،‬‬
‫ولﻢ ﻳﻔﺴﻖ‪ ،‬رﺟﻊ ﻣﻦ ذﻧﻮ�ﻪ ﻛﻴﻮم وﺪﻟﺗﻪ أﻣﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺖ وﺑﺎ زﻧﺎن آﻣﯿﺰش ﻧﮑﺮد و‬
‫ﮐﺎرھﺎی ﻓﺎﺳﻘﺎﻧﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻧﺸﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن روز ﮐﻪ از ﻣﺎدر زاده ﻣﯽﺷﻮد ﺑﯽﮔﻨﺎه ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺑﻮد«‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس دوﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮای اﻧﺪامھﺎی ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺮاھﻦ و ﮐﻼه ﺷﺐ‬
‫و ﺑﺎراﻧﯽ و ﻗﺒﺎ و ﺟﺒﻪ و زﯾﺮﭘﯿﺮاھﻦ و ﻋﻤﺎﻣﻪ و ﮐﻼه ﻃﺮﺑﻮش و اﻣﺜﺎل آنھﺎ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎده ﺧﻮﺷﺒﻮ رﻧﮓ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺧﻒ و ﮐﻔﺶ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﻠبﺲ اﻤﻟﺤﺮم اﻟﻘﻤﻴﺺ‪ ،‬وﻻ‬
‫اﻟﻌﻤﺎﻣﺔ‪ ،‬وﻻ اﻟﺮﺒ�ﺲ وﻻ الﺮﺴاو�ﻞ‪ ،‬وﻻ ﺛﻮ�ﺎ مﺴﻪ ورس ‪ ،‬وﻻ زﻋﻔﺮان‪ ،‬وﻻ اﺨﻟﻔ�‪ ،‬إﻻ أﻻ‬
‫�ﺪ ﻧﻌﻠ� ﻓﻠﻴﻘﻄﻌﻬﻤﺎ ﺣﻰﺘ ﻳ�ﻮﻧﺎ أﺳﻔﻞ ﻣﻦ الﻜﻌﺒ�« »ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ‬
‫ﭘﯿﺮاھﻦ و ﻋﻤﺎﻣﻪ و ھﺮ ﺟﺎﻣﻪای ﮐﻪ ﮐﻼھﺶ از ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ و زﯾﺮ ﭘﯿﺮاھﻦ و ﺟﺎﻣﻪ و ﭘﺎرﭼﻪ‬
‫رﻧﮓ ﺷﺪه ﺑﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ از ﻗﺒﯿﻞ »ورس« و »زﻋﻔﺮان« و ﺧﻔﯿﻦ ﺑﭙﻮﺷﺪ و اﮔﺮ ﻧﻌﻠﯿﻦ ﭘﯿﺪا‬
‫ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺧﻔﯿﻦ را ﻃﻮری ﭘﺎرهﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزک ﭘﺎ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦھﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻣﺮدان دارد و ﺑﺮای ﻣﺮدان ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ زن‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ آنھﺎ را ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺟﺎﻣﻪ رﻧﮓ ﺷﺪه ﺑﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ و ﻧﻘﺎب‪ ،‬و از ﭘﻮﺷﯿﺪن‬
‫دﺳﺘﮑﺶ و ﻧﻘﺎب و ﻟﺒﺎس رﻧﮓ ﺷﺪه ﺑﺎ ورس و زﻋﻔﺮان ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻮن اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٨٠‬‬

‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﻧﺎن را ﻧﮫﯽﮐﺮد از اﯾﻦ ﮐﻪ در اﺣﺮام دﺳﺘﮑﺶ و ﻧﻘﺎب و ﻟﺒﺎس‬
‫رﻧﮕﯽ ورﺳﯽ و زﻋﻔﺮاﻧﯽ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ‪ .‬و ﻏﯿﺮ از آنھﺎ ھﺮ ﭼﻪ دلﺷﺎن ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪ ،‬ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ از‬
‫ﻟﺒﺎسھﺎی رﻧﮕﺎرﻧﮓ ﻣﻌﺼﻔﺮ و ﯾﺎ ﺧﺰو ﺣﺮﯾﺮ و ﯾﺎ وﺳﺎﯾﻞ زﯾﻨﺖآﻻت و ﯾﺎ ﻧﻪ ﺑﺮﺷﻠﻮارو ﯾﺎ‬
‫ﭘﯿﺮاھﻦ و ﯾﺎ ﺧﻒ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ رﺟﺎل آن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻟﺒﺎس ﻣﻌﺼﻔﺮ را ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ در اﺣﺮام ﺑﻮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫روﺑﻨﺪ و ﻧﻘﺎب ﻧﺰﻧﯿﺪ و ﺟﺎﻣﻪ رﻧﮓ ﺷﺪه ﺑﺎ ورس و زﻋﻔﺮان ﻧﭙﻮﺷﯿﺪ و ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻟﺒﺎس‬
‫ﻣﻌﺼﻔﺮ را داﺧﻞ در ﻣﻮاد رﻧﮕﯽ ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ در زﯾﻨﺖآﻻت و ﻟﺒﺎس ﺳﯿﺎه وﮔﻠﯽ رﻧﮓ و ﺧﻒ ﺑﺮای زﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری و اﺣﻤﺪ ﺑﻨﻘﻞ از او ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﺗنﺘﻘﺐ اﻤﻟﺮأة اﻤﻟﺤﺮﻣﺔ‪ ،‬وﻻ‬
‫ﺗﻠبﺲ اﻟﻘﻔﺎز�ﻦ« »زﻧﯽﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ ﻧﻘﺎب ﻧﺰﻧﺪ و دﺳﺘﮑﺶ ﻧﭙﻮﺷﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﺣﺮام زن درﺑﺎره ﺻﻮرت و ﮐﻒ دﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﮔﺮ ﭼﮫﺮهاش را‬
‫ﺑﺎ ﭼﯿﺰی ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد و زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﮫﺮه ﺧﻮد را از ﻣﺮد ﺑﺎ ﭼﺘﺮ و اﻣﺜﺎل آن‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﮕﺮان اﯾﺠﺎد ﻓﺘﻨﻪ و آﺷﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮫﺮه ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدﯾﻢ و در اﺣﺮام ﺑﻮدﯾﻢ و ھﺮﮔﺎه ﮐﺎرواﻧﯿﺎن از‬
‫ﮐﻨﺎر ﻣﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ ﭘﯿﺮاھﻦ ﯾﺎ ﻣﻼﻓﻪای را‪ ،‬ﺑﺮ روی ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و ﭼﻮن از‬
‫ﻣﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و دور ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ از ﭼﮫﺮه ﺧﻮد ﭘﺮده ﺑﺮ ﻣﯽداﺷﺘﯿﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ داود و اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ‪ .‬ﻋﻄﺎ و ﻣﺎﻟﮏ و ﺛﻮری و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق‪ ،‬ﻓﺮوھﺸﺘﻦ ﺟﺎﻣﻪ را ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ از ار ‪ -‬زﯾﺮﭘﻮش و ردا‪ -‬ﺑﺎﻻﭘﻮش و ﻧﻌﻠﯿﻦ ﻧﯿﺎﺑﺪ ﮐﺴﯽﮐﻪ اﯾﻦھﺎ را ﻧﯿﺎﯾﺪ ھﺮﭼﻪ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻋﺮﻓﺎت ﺧﻄﺒﻪای اﯾﺮاد ﮐﺮد و در ﺿﻤﻦ‬
‫آن ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا لﻢ �ﺪ اﻤﻟﺴﻠﻢ إزارا ﻓﻠﻴﻠبﺲ الﺮﺴاو�ﻞ‪ ،‬و�ذا لﻢ �ﺪ اﻨﻟﻌﻠ� ﻓﻠﻴﻠبﺲ‬
‫اﺨﻟﻔ�« »ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﮐﻪ از ارﻧﯿﺎﻓﺖ ﺑﯿﺠﺎﻣﻪ ﺑﭙﻮﺷﺪ و اﮔﺮ ﻧﻌﻠﯿﻦ ﻧﯿﺎﻓﺖ ﺧﻒ ﺑﭙﻮﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ از ﻋﻤﺮ و ﺑﻦ دﯾﻨﺎر‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮاﻟﺸﻌﺜﺎء از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺧﺒﺮ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ‬
‫او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ لﻢ �ﺪ إزارا ووﺟﺪ ﺮﺳاو�ﻞ‬
‫ﻓﻠﻴﻠبﺴﻬﺎ‪ ،‬وﻣﻦ لﻢ �ﺪ ﻧﻌﻠ� ووﺟﺪ ﺧﻔ� ﻓﻠﻴﻠبﺴﻬﻤﺎ« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻧﮕﻔﺖ آنھﺎ را ﭘﺎره ﮐﻨﯿﺪ؟‬
 ‫‪٦٨١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ و اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪان درﭘﻮﺷﯿﺪن ﺑﯿﺠﺎﻣﻪ = ﺳﺮاوﯾﻞ‪ ،‬و ﺧﻒ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ازار‬
‫و ﻧﻌﻠﯿﻦ ﻧﺪارد ﺑﮫﻤﺎن ﺷﮑﻠﯽ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮای ﻣﺤﺮم اﺷﮑﺎل ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﻓﺪﯾﻪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺷﺮط ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻒھﺎ را ﺗﺎ ﭘﺎﺋﯿﻦﺗﺮ از ﻗﻮزک ﭘﺎ ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ‬
‫ﻧﻌﻠﯿﻦ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻒ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻌﻠﯿﻦ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ھﻢ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻘﻮل از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ زﯾﺮ ﺟﺎﻣﻪ از‬
‫ھﻢ ﺟﺪا و ﭼﺎک ﮔﺮدد‪ ،‬اﮔﺮ آن را ﺑﺤﺎل ﺧﻮد ﺑﭙﻮﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﺑﻘﻮل ﻣﺎﻟﮏ و‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﭼﺎک ﮐﺮدن زﯾﺮ ﺟﺎﻣﻪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﺪﯾﻪ ھﻢ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ زﯾﺪ‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا لﻢ �ﺪ إزارا ﻓﻠﻴﻠبﺲ الﺮﺴاو�ﻞ‪،‬‬
‫و�ذا لﻢ �ﺪ اﻨﻟﻌﻠ�‪ ،‬ﻓﻠﻴﻠبﺲ اﺨﻟﻔ� وﻴﻟﻘﻄﻌﻬﻤﺎ أﺳﻔﻞ ﻣﻦ الﻜﻌﺒ�« »ھﺮﮔﺎه ﺳﺮاوﯾﻞ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪ و ﺑﻌﺪا زﯾﺮﭘﻮش و از ارﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻮرا ﺳﺮاوﯾﻞ و زﯾﺮ ﺟﺎﻣﻪ را از ﺗﻦ ﺑﯿﺮون‬
‫ﺑﯿﺎورد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎﻻﭘﻮش و ردا ﻧﯿﺎﻓﺖ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺠﺎی آن ﭘﯿﺮاھﻦ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آن را ﺑﺼﻮرت ردا در‬
‫ﻣﯽآورد ﭼﻮن آﻧﻮﻗﺖ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺮاوﯾﻞ را ﺑﺠﺎی زﯾﺮﭘﻮش ﺑﭙﻮﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺻﺤﯿﺢ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﻮﻻﯾﺖ ﯾﺎ ﺑﻮﮐﺎﻟﺖ ﻋﻘﺪ‬
‫ﻧﮑﺎح ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﻋﻘﺪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آﺛﺎر ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮآن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻢ و دﯾﮕﺮان از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﻨﻜﺢ‬
‫اﻤﻟﺤﺮم‪ ،‬وﻻ ﻳﻨﻜﺢ‪ ،‬وﻻ �ﻄﺐ« »ﮐﺴﯽﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ ﻧﻪ ﺧﻮدش ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻧﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻋﻘﺪ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ«‪.‬ﮐﻪ در رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی »و ﻻﯾﺨﻄﺐ« ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و آن ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻋﻤﻞ ﺑﻌﻀﯽ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ و ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﻧﯿﺰاﯾﻦ رای را ﻗﺒﻮل ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﮔﺮ ﻧﮑﺎح‬
‫ﮐﻨﺪ ﻧﮑﺎﺣﺶ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮑﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ را در ﺣﺎل‬
‫اﺣﺮام ﻋﻘﺪ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﻠﻢ آن را ﻧﻘﺾ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺲ از‬
‫ﭘﺎﯾﺎن اﺣﺮاﻣﺶ او را ﻧﮑﺎح ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ درﺑﺎره ازدواج ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ‪،‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا او را در راه ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﺧﻮﯾﺶ در آوردﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ در‬
‫ﺣﺎل اﺣﺮام ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻧﮑﺎح ﮐﺮدن وی اﺣﺮام ﺑﺴﺖ‪ ،‬و ﻣﺮدم وﻗﺘﯽ آن ﺧﺒﺮ را ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ اﺣﺮاﻣﺶ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ در ﻣﺤﻠﯽ‬
‫ﺑﻨﺎم »ﺳﺮف« در راه ﻣﮑﻪ ﺑﺎ او زﻓﺎف ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﺮای ﻣﺤﺮم ﺟﺎﯾﺰ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٨٢‬‬

‫اﺳﺖ زﯾﺮا اﺣﺮام ﻣﺎﻧﻊ ﺻﻼﺣﯿﺖ زن ﺑﺮای ﻋﻘﺪ ﺑﺴﺘﻦ وی‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‬
‫ﺟﻤﺎع اﺳﺖ ﻧﻪ ﺻﺤﺖ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح‪.‬‬
‫‪ -٧-۶‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ ﻧﺎﺧﻦ ﺑﮕﯿﺮد و ﻣﻮی را ﺑﺘﺮاﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ََ َۡ ُ ْ ُ ُ َ ُ‬
‫� ۡم َح َّ ٰ‬
‫�‬ ‫ﺧﻮاه ﻣﻮی ﺳﺮ ﯾﺎ ﻣﻮی دﯾﮕﺮ اﻧﺪامھﺎ‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬و� �ل ِقوا رءوس‬
‫َ َّ‬ ‫َُ ۡ‬
‫َ� ۡبلغ ٱل َه ۡد ُي �ِل ُهۥ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٩٦ :‬ﺳﺮﺗﺎن را ﻣﺘﺮاﺷﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎء ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦ ﺑﺪون ﻋﺬر ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻧﺎﺧﻦ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺑﺮدارد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺪﯾﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎﻧﺪن ﻣﻮی‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ اذﯾﺖ و آزار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮداﺷﺘﻦ آن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای آن ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﺪ ‪ -‬ﺧﻮن ﺑﺮﯾﺰد = ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪-‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮی ﭼﺸﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻦ آن ﺑﺎ ﻋﺬر ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺪﯾﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ آن را‬
‫ھﻢ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺪﯾﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ(‪.‬‬
‫َ َۡ‬ ‫َ ۡ ‪ّ ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫ٗ ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ ً‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪﮔﻮﯾﺪ‪َ �﴿ :‬من �ن مِن�م م ِر�ضا أ ۡو بِهِۦٓ أذى مِن َّرأ ِسهِۦ ففِديَة مِن ِ‬
‫صيا ٍ� أو‬
‫ك﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٩٦ :‬ھﺮﮐﺲ ﺑﯿﻤﺎرﺷﺪ ﯾﺎ ازﻣﻮی ﺳﺮش در رﻧﺞ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫َ َ َ َۡ ُُ‬
‫صدق ٍة أو �س ٖ �‬
‫ﺳﺮش را ﺑﺘﺮاﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﺪ و ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﺪ ﺧﻮاه روزه ﯾﺎ ﺻﺪﻗﻪ ﯾﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۸‬زن ﯾﺎ ﻣﺮد ﻧﺒﺎﯾﺪ درﺣﺎل اﺣﺮام ﻟﺒﺎس ﯾﺎ ﺗﻦ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ آﻏﺸﺘﻪ ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺑﻮی ﺧﻮﺷﯽ دارد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﮔﺮد وآن را ﺑﺸﻮی‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟﺎج‬
‫الﺸﻌﺚ اﺘﻟﻔﻞ« »ﺣﺎﺟﯽﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮی ﭘﺮﯾﺸﺎن دارد و ﺧﻮد را ﺧﻮش ﺑﻮ ﻧﮑﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺰار ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ آن را آورده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص )ﺑﻪ ﯾﮑﯽﮔﻔﺖ(‪ّ » :‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻮاد‬
‫ﺧﻮش ﺑﻮی را ﮐﻪ داری‪ ،‬آن را ﺑﺸﻮی« ﺳﻪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﮔﻔﺖ‪ .‬و ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽﮐﻪ در‬
‫اﺣﺮام اﺳﺖ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ را در ﻏﺴﻞ و ﮐﻔﻦ وی داﺧﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در اﯾﻦ ﺑﺎره ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﺨﺗﻤﺮوا رأﺳﻪ‪ ،‬وﻻ ﺗﻤﺴﻮه ﻃﻴﺒﺎ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻳﺒﻌﺚ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‬
‫مﻠﺒﻴﺎ« »ﺳﺮوی را ﻣﭙﻮﺷﺎﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﺗﻦ وی ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻣﺰﻧﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا او روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻟﺒﯿﮏ‬
‫ﮔﻮﯾﺎن زﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﮔﺮ اﺛﺮ ﻣﺎده ﺧﻮش ﺑﻮی‪ ،‬ﭘﯿﺶ از اﺣﺮام در ﺗﻦ ﯾﺎ ﻟﺒﺎس او ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻮادی ﮐﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺑﻮی ﺧﻮش ﮐﺎﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻮﺋﯿﺪن آنھﺎ‬
‫ﻣﺒﺎح اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﺐ و ﺑﻪ ﮐﻪ آنھﺎ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﺮای ﺑﻮی ﺧﻮش‬
‫ﮐﺎﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٦٨٣‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫اﻣﺎ درﺑﺎره اﺻﺎﺑﺖ ﻣﺎده ﺧﻮش ﺑﻮیﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﺷﺨﺺ ﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ از ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﮐﯿﺴﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ را دﯾﺪم ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ‬
‫از ﻣﺎده ﺧﻮش ﺑﻮی ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻪاش اﺻﺎﺑﺖ ﮐﺮد و آن را ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻋﻄﺎء ھﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺷﺴﺘﻦ آن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﺪﯾﻪ ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻌﻤﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ وی‬
‫اﺻﺎﺑﺖ ﮐﺮد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را ﺑﺸﻮﯾﺪ و ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺪی ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﺪ‪.‬‬
‫‪ -٩‬ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس رﻧﮓ ﺷﺪه ﯾﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ‪ :‬ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﻧﻪای ﺷﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪،‬ﮐﻪ اﺛﺮی از ﺑﻮی آن ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻓﻊ ﺑﻨﻘﻞ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﻠبﺴﻮا ﺛﻮ�ﺎ مﺴﻪ ورس‪ ،‬أو‬
‫زﻋﻔﺮان‪ ،‬إﻻ أن ﻳ�ﻮن ﻏﺴﻴﻼ« »ﻟﺒﺎس رﻧﮓ ﺷﺪه ﺑﺎ ورس و زﻋﻔﺮان ﻣﭙﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺷﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و ﻣﺮاد در ﺣﺎل اﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ و ﻃﺤﺎوی ﭘﻮﺷﯿﺪن‬
‫ﻟﺒﺎس رﻧﮕﯽ ﺷﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﺮدم از او ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﺪوه و اﺳﻮه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎدا ﻋﻮام از او ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﻨﺪ و ﻏﯿﺮ ﺷﺴﺘﻪ آن را ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻧﺎﻓﻊ ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺳﻠﻢ ﻣﻮﻻی ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ را دﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪای‬
‫رﻧﮓ ﺷﺪه ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ او در اﺣﺮام ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻪ‬
‫رﻧﮕﯿﻦ ﭼﯿﺴﺖ ای ﻃﻠﺤﻪ؟ ﻃﻠﺤﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﻣﯿﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﭼﯿﺰی رﻧﮓ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﻨﻮع ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺘﺪای ﻣﺮدم و ﻗﺪوه ھﺴﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﺮد ﺟﺎھﻠﯽ‬
‫اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺟﺎﻣﻪ رﻧﮕﯿﻦ ﭘﻮﺷﯿﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ای ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﻤﺎ از اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻟﺒﺎسھﺎی رﻧﮕﯿﻦ ﻣﭙﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﯾﮏ ﺧﻮردﻧﯽ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﺻﺮف ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در آن ﻣﻮاد‬
‫ﺧﻮﺷﺒﻮ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻃﻌﻢ و رﻧﮓ و ﺑﻮی آن رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد و‬
‫ﻓﺪﯾﻪ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ اﮔﺮ ﺑﻮی آن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮردﻧﺶ ﻓﺪﯾﻪ ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺪﯾﻪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﻗﺼﺪ رﻓﺎھﯿﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺎده ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮای ﺗﻔﺮﯾﺢ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر را ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺷﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در درﯾﺎ ﺷﮑﺎر ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮ آن ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ وی اﺷﺎره ﮐﻨﺪ و از آن ﺑﺨﻮرد‪ .‬و اﻣﺎ ﺑﺮاو ﺣﺮام اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﺎر ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺧﺸﮑﯽ ﺑﭙﺮدازد )ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽﮐﻪ ﺗﻮاﻟﺪ و ﺗﻨﺎﺳﻞ آنھﺎ در ﺧﺸﮑﯽ اﺳﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٨٤‬‬

‫اﮔﺮﭼﻪ در آب ھﻢ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ ﺑﺮی اﺳﺖ و ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺮی آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ در‬
‫ﺧﺸﮑﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ در ﺧﺸﮑﯽ و درﯾﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺤﺮی آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ در درﯾﺎ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ(‪ .‬ﺧﻮاه ﺑﺎﮐﺸﺘﻦ ﯾﺎ ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪن ﯾﺎ ﺑﺪان اﺷﺎره ﮐﺮدن‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ھﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﻪ اﯾﻦ ﮐﺎرھﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻣﺤﺮھﻢ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺨﻢ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺧﺸﮑﯽ‬
‫را ﻓﺎﺳﺪ و ﺗﺒﺎه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و دوﺷﯿﺪن ﺷﯿﺮ آنھﺎ ھﻢ ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ َّ َ ُ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ ُ ُ َ َ ٰ ٗ َّ ُ ۡ َ َّ َّ َ ِ َ ُ ّ َ َ َ ۡ ُ‬
‫�مۡ‬ ‫ﺑﺪﻟﯿﻞ آﯾﻪ‪﴿ :‬أحِل ل�م صيد ٱ�حرِ وطعامهۥ م�عا ل�م ول ِلسيارة� وح ِرم علي‬
‫ُ‬
‫� َما د ۡم ُت ۡم ُح ُر ٗماۗ﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[٩٦ :‬ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺷﮑﺎر ﺣﯿﻮاﻧﺎت درﯾﺎﺋﯽ و ﻃﻌﺎم آن ‪-‬‬ ‫َص ۡي ُد ٱلۡ َ ّ‬
‫ِ‬
‫ﭼﻪ ﺧﻮد ﺷﮑﺎر ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ آن را‪ -‬ﻣﺮده ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ ﺗﺎزه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﮫﻨﻪ وﺧﺸﮏ ﺷﺪه ‪-‬ﺣﻼل ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﺳﻮد و ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺷﻤﺎ ﺣﺎﺿﺮان و ﻣﺴﺎﻓﺮان در ﺣﺎل اﺣﺮام ﯾﺎ ﻏﯿﺮ اﺣﺮام و ﺷﮑﺎر‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺧﺸﮑﯽ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ در اﺣﺮام ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اﺣﺮام اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۱۱‬ﺧﻮردن از ﮔﻮﺷﺖ ﺷﮑﺎر ﺧﺸﮑﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در اﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮردن از ﮔﻮﺷﺖ‬
‫ﻧﺨﺠﯿﺮ و ﺻﯿﺪ ﺧﺸﮑﯽ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺑﺮای او ﺷﮑﺎر ﺷﺪه ﯾﺎ ﺑﺎﺷﺎره او ﯾﺎ ﺑﮑﻤﮏ او‬
‫ﺷﮑﺎر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮﻗﺘﺎده رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫ﺣﺞ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﻣﺮدم ھﻢ ﺑﺎ او ﺑﯿﺮون ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوه از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻮﻗﺘﺎده از او ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫راه ﺧﻮد را ﺗﻐﯿﯿﺮ دادﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از ﺳﺎﺣﻞ درﯾﺎ ﺑﺮوﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﮫﻢ ﻣﯽرﺳﯿﻢ‪ .‬آﻧﺎن از ﮐﻨﺎر‬
‫ﺳﺎﺣﻞ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ ھﻤﻪ اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﺑﻮﻗﺘﺎده ﮐﻪ اﺣﺮام ﻧﺒﺴﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﮔﺎه ﯾﮏ ﮔﻠﻪ ﺧﺮان وﺣﺸﯽ ‪-‬ﮔﻮرﺧﺮ‪ -‬را دﯾﺪ و اﺑﻮﻗﺘﺎده ﺑﺮ آنھﺎ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﮔﻮرﺧﺮﻣﺎدهای را ﺷﮑﺎر ﮐﺮد‪ ،‬و ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ و از ﮔﻮﺷﺖ آن ﺧﻮردﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﺎ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﮔﻮﺷﺖ ﺷﮑﺎر را ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ؟ ﺳﭙﺲ ﺑﻘﯿﻪ ﮔﻮﺷﺖ آن را ﺑﺮداﺷﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺎ اﺣﺮام ﺑﺴﺘﯿﻢ و اﺑﻮﻗﺘﺎده‬
‫اﺣﺮام ﻧﺒﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﮔﻠﻪای از ﮔﻮرﺧﺮان دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬اﺑﻮﻗﺘﺎده ﺑﺮ آنھﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﯾﮑﯽ از‬
‫آنھﺎ را ﺷﮑﺎر ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺎ ﻓﺮود آﻣﺪﯾﻢ و از ﮔﻮﺷﺖ آن ﺧﻮردﯾﻢ ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻣﺎﯾﻪ در‬
‫اﺣﺮام ھﺴﺘﯿﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺷﮑﺎر ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ؟ و ﺑﻘﯿﻪ ﮔﻮﺷﺖ آن را ﺑﺮداﺷﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ھﯿﭽﯿﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺪانھﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺎﺷﺎره او‬
‫را ﺑﺪان ﮐﺎر واداﺷﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﻠﻜﻮا ﻣﺎ ﺑﻲﻘ ﻣﻦ ﺤﻟﻤﻬﺎ« »ﭘﺲ از‬
‫ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه ﮔﻮﺷﺖ آن ﺑﺨﻮرﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫‪٦٨٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﮐﺴﯽﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﮔﻮﺷﺖ ﺷﮑﺎری ﺑﺨﻮرد ﮐﻪ ﺧﻮد آن را ﺷﮑﺎر‬

‫ﻧﮑﺮده اﺳﺖ وﯾﺎ ﺑﺮای او ﺷﮑﺎر ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﯾﺎ او ﺑﻪ ﺷﮑﺎران اﺷﺎره ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﯾﺎ در‬
‫ﺷﮑﺎر آن ﮐﻤﮑﯽ ﻧﻨﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻄﻠﺐ از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺻﻴﺪ اﻟﺮﺒ ﻟ�ﻢ ﺣﻼل وأﻧﺘﻢ ﺣﺮم ﻣﺎ لﻢ ﺗﺼﻴﺪوه أو ﻳﺼﺪ ﻟ�ﻢ« »ﺷﮑﺎر ﺧﺸﮑﯽ‬
‫ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺣﻼل اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ در اﺣﺮام ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﺧﻮد آن را ﺷﮑﺎر ﻧﮑﺮده‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺷﮑﺎر ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ اﺳﺖ و ﻧﺸﻨﯿﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﺐ از ﺟﺎﺑﺮ ﺷﻨﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﮑﺎر ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ و ﺧﻮد آن را ﺷﮑﺎر‬
‫ﻧﮑﺮده و ﺑﺮای او ﺷﮑﺎر ﻧﺸﺪه اﺳﺖ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ در اﯾﻦ ﺑﺎره و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﯿﺎسﺗﺮﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق و ﻣﺎﻟﮏ و ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎ ھﻢ آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻮد آن را ﺷﮑﺎر ﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﺷﮑﺎر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮔﻮﺷﺘﺶ ﺑﺮای او ﺣﺮام اﺳﺖ ﺑﺎﺟﺎزه او ﯾﺎ ﺑﺪون اﺟﺎزه او ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ ﯾﮏ ﺣﯿﻮان ﺧﺸﮑﯽ را ﺷﮑﺎر ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﻮدش ﻧﻪ‬
‫ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ او از ﮔﻮﺷﺖ آن ﺑﻪ ﻣﺤﺮم اھﺪاءﮐﺮد ﯾﺎ ﻓﺮوﺧﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮای او ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺗﯿﻤﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﺮاه ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﯿﺮون آﻣﺪه ﺑﻮدﯾﻢ و ھﻤﮕﯽ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺑﻮدﯾﻢ ﺑﻪ وی ﭘﺮﻧﺪهای اھﺪا ﺷﺪه ﺑﻮد و او‬
‫ﺧﻮاب ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺎ از آن ﺧﻮرد و ﺑﻌﻀﯽ‪ :‬از آن اﻣﺘﻨﺎغ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻃﻠﺤﻪ ﺑﯿﺪار‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای آﻧﺎن ﮐﻪ ﺧﻮرده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﻋﺎی ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از آن‬
‫ﺧﻮردﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫و آﻧﭽﻪﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه و از ﺧﻮردن آن ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﻌﺐ‬
‫ﺑﻦ ﺟﺜﺎﻣﻪ ﻟﯿﺜﯽ ﮐﻪ‪ :‬او ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در اﺑﻮاء ﯾﺎ ودان ﮔﻮرﺧﺮی اھﺪاء ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫آن را ﺑﻪ وی ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﺛﺎر ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی را در ﭼﮫﺮه ﺻﻌﺐ دﯾﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﺎ ﭼﻮن در اﺣﺮام ھﺴﺘﯿﻢ آن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﯾﻢ« ﺑﺪانﺟﮫﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﺻﻌﺐ آن را ﺷﺨﺼﺎ ﺑﻤﻨﻈﻮر اھﺪاء ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﮑﺎر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ دارد از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎب‬
‫را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻀﺎد و اﺧﺘﻼﻓﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ اﺣﺎدﯾﺚ را ﺑﺎ ھﻢ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٨٦‬‬

‫ﺗﻠﻔﯿﻖ و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﻮد و ﺗﺎ اﻣﮑﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﺗﻌﺎرض ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ‪ .‬و اﺑﻦ‬
‫اﻟﻘﯿﻢ اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺧﺒﺎر ﻣﺮوی از اﺻﺤﺎب رﺳﻮل ﺧﺪا اﯾﻦ‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﻈﻮرات و ﻣﻤﻨﻮﻋﺎت اﺣﺮام را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ؟‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻋﺬر و از روی ﻧﯿﺎز ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﻈﻮرات اﺣﺮام را ﺑﻐﯿﺮ از »ﺟﻤﺎع« ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی و ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس دوﺧﺘﻪ ﺑﻤﻨﻈﻮر ﭘﺮھﯿﺰ از ﮔﺮﻣﺎ و ﺳﺮﻣﺎ و اﻣﺜﺎل‬
‫آن ﺑﺮ وی ﻻزم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی را ﻓﺪﯾﻪ دھﺪ و ﯾﺎ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ﻣﺴﮑﯿﻦ را اﻃﻌﺎم ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫از ﻗﺮار ھﺮ ﻧﻔﺮ ﻧﯿﻢ ﺻﺎع‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻪ روز روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل او ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه ﺑﺎ ارﺗﮑﺎب ھﯿﭽﯿﮏ از ﻣﺤﻈﻮرات و ﻣﻤﻨﻮﻋﺎت اﺣﺮام‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﺟﻤﺎع ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﺎع ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬
‫ﺑﻦ اﺑﯽ ﻟﯿﻠﯽ از ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﺠﺮه رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ از ﮐﻨﺎر او‬
‫ﮔﺬﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻗﺪ آذاك ﻫﻮام رأﺳﻚ« »ﺟﺎﻧﻮران ﺳﺮت ﺗﻮ را آزار ﻣﯽدھﻨﺪ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫آری‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺣﻠﻖ‪ ،‬راﺳﮏ ﺛﻢ اذﺑﺢ ﺷﺎة �ﺴﺎﻜ‪ ،‬أو ﺻﻢ ﺛﻼﺛﺔ أﻳﺎم‪ ،‬أو أﻃﻌﻢ‬
‫ﺛﻼﺛﺔ آﺻﻊ ﻣﻦ ﺗﻤﺮ ﻰﻠﻋ ﺳﺘﺔ مﺴﺎﻛ�« »ﺳﺮت را ﺑﺘﺮاش ﺳﭙﺲ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی را ﺑﻌﻨﻮان ﻓﺪﯾﻪ‬
‫ذﺑﺢ ﮐﻦ ﯾﺎ ﺳﻪ روز روزه ﺑﮕﯿﺮ ﯾﺎ ﺳﻪ ﺻﺎع ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﺑﺪه«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ او در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺳﺮم ﺟﺎﻧﻮر ﭘﯿﺪا ﺷﺪه ﺑﻮد‬
‫و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻣﻦ در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدم‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ از ﺑﯿﻨﺎﺋﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﺮان‬
‫َ ‪ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫َٗ‬ ‫ً َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻮدم ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪َ �﴿ :‬من �ن مِن�م َّم ِر�ضا أ ۡو بِهِۦٓ أذى ّمِن َّرأ ِسهِۦ ففِ ۡديَة ّمِن‬
‫ك﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٩٦ :‬ھﺮﮐﺲ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﻮی ﺳﺮش او را آزار‬ ‫ص َيا� أَ ۡو َص َدقَة أَ ۡو � ُ ُ‬
‫س‬
‫ٖ�‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ٍ‬
‫ﻣﯽداد‪ ،‬ﺳﺮش را ﺑﺘﺮاﺷﺪ و ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﺪ‪ :‬روزه ﯾﺎ ﺻﺪﻗﻪ ﯾﺎ ذﺑﺢ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮا‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺣﻠﻖ رأﺳﻚ‪ ،‬وﺻﻢ ﺛﻼﺛﺔ أﻳﺎم‪ ،‬أو أﻃﻌﻢ ﺳﺘﺔ مﺴﺎﻛ� ﻓﺮﻗﺎ ﻣﻦ ز�ﻴﺐ‪.‬أو‬
‫ا�ﺴﻚ ﺷﺎة‪ ،‬ﻓﺤﻠﻘﺖ رأﻲﺳ ﺛﻢ �ﺴﻜﺖ« »ﺑﺮو ﺳﺮت را ﺑﺘﺮاش و ﺳﻪ روز روزه ﺑﮕﯿﺮ ﯾﺎ ‪١٦‬‬
‫رﻃﻞ ﻋﺮاﻗﯽ ﻣﻮﯾﺰ ﺑﻪ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﺑﺪه ﯾﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی ذﺑﺢﮐﻦ‪ .‬ﻣﻦ ﺳﺮم را ﺗﺮاﺷﯿﺪم‬
‫ﺳﭙﺲﮔﻮﺳﻔﻨﺪی ذﺑﺢ ﮐﺮدم«‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻓﺪﯾﻪ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﻌﺬور را ﺑﺮ ﻣﻌﺬور‬
‫ﻗﯿﺎس ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ذﺑﺢ را ﺑﺮ ﻏﯿﺮﻣﻌﺬور واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪ اﮔﺮ ﻗﺪرت آن را داﺷﺘﻪ‬
 ‫‪٦٨٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺑﺮﻣﻌﺬور‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ از آن ﺳﺨﻦ رﻓﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻌﺬور ﻓﺪﯾﻪ واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮﻫﺎ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮد ﯾﺎ ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻋﻄﺎء ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺤﺮم ﺳﻪ ﻣﻮ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ را ﮐﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬ﺷﺎﻓﻌﯽ از او رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺪﯾﻪ ﯾﮏ ﻣﻮ ﯾﮏ ﻣﺪ ﻃﻌﺎم و ﻓﺪﯾﻪ‬
‫دو ﻣﻮ ‪ ٢‬ﻣﺪ ﻃﻌﺎم و ﻓﺪﯾﻪ ﺳﻪ ﻣﻮ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ذﺑﺢ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ روﻏﻦ ﻣﺎﻟﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻮی و ﺗﻦ‬

‫ﻣﻮﻟﻒ ﻣﺴﻮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬روﻏﻦ ﻣﺎﻟﯿﺪن اﮔﺮ ﺑﺎ روﻏﻦ زﯾﺘﻮن ﺧﺎﻟﺺ ﯾﺎ ﺳﺮﮐﻪ ﺧﺎﻟﺺ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﺮﯾﮏ از اﻧﺪامھﺎی ﺑﺪن ﻣﺎﻟﯿﺪه ﺷﻮد ﻣﻮﺟﺐ ذﺑﺢ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻮی ﺳﺮ و رﯾﺶ را ﺑﺎ روﻏﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻮی ﺧﻮش‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﺮب ﮐﺮد ﻓﺪﯾﻪ ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﺮای دﯾﮕﺮ اﻧﺪامھﺎی ﺑﺪن ﻓﺪﯾﻪای ﻻزم‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎ ﯾﺎ از روی ﻧﺎداﻧﯽ‪ ،‬ﻟﺒﺎس دوﺧﺘﻪ ﺑﭙﻮﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎل اﺣﺮام‪ ،‬ﻟﺒﺎس دوﺧﺘﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﺮد ﺑﻌﻠﺖ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ از ﺣﺮﻣﺖ آن اﻃﻼع ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺣﺮام ﺧﻮﯾﺶ را ﻓﺮاﻣﻮشﮐﺮده ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺮ وی ﻻزم ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﯾﻌﻠﯽ ﺑﻦ اﻣﯿﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدی در »ﺟﻌﺮاﻧﻪ« ﺑﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪﮐﻪ ﺟﺒﻪای ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد و ﻣﻮی ﺳﺮ و رﯾﺶ ﺧﻮﯾﺶ را رﻧﮓ زده ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪام ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬اﺣﺮام ﺑﻪ ﻋﻤﺮه ﺑﺴﺘﻪام‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻏﺴﻞ ﻋﻨﻚ الﺼﻔﺮة‪ ،‬واﻧﺰع ﻋﻨﻚ اﺠﻟﺒﺔ‪ ،‬وﻣﺎ ﻛﻨﺖ ﺻﺎﻧﻌﺎ ﻲﻓ ﺣﺠﻚ ﻓﺎﺻﻨﻊ ﻲﻓ‬
‫ﻋﻤﺮﺗﻚ« »ﺑﺮورﻧﮓ زرد ﻣﻮی ﺧﻮد را ﺑﺸﻮی و ﺟﺒﻪات را از ﺗﻦ ﺑﯿﺮون آور و ھﺮﮐﺎری ﮐﻪ‬
‫در ﺣﺞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادی‪ ،‬ﺑﺮای ﻋﻤﺮه ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم ﺑﺪه«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫ﻋﻄﺎء ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ازروی ﻧﺴﯿﺎن ﯾﺎ ﻋﺪم اﻃﻼع ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ زد ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻪ‬
‫دوﺧﺘﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮوی ﮐﻔﺎرهای ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮاز‪ ،‬روی ﻧﺴﯿﺎن و ﻋﺪم‬
‫اﻃﻼع ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﺷﮑﺎر ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻔﺎره آن را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﭼﻮن ﺿﻤﺎﻧﺖ آن‪ ،‬ﺿﻤﺎﻧﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٨٨‬‬

‫ﻣﺎﻟﯽ اﺳﺖ و در ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﺎﻟﯽ آ ﮔﺎھﯽ ﯾﺎ ﻋﺪم اﮔﺎھﯽ و ﺳﮫﻮ و ﻋﻤﺪ‪ ،‬ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻧﻘﺸﯽ ﻧﺪارد‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﺎﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎنھﺎ‪.‬‬

‫ﺟﻤﺎع ﺣﺞ را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬

‫ﻋﻠﯽ و ﻋﻤﺮ و اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻓﺘﻮی دادهاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮدی در ﺣﺎل اﺣﺮام‪ ،‬ﺑﺎ ھﻤﺴﺮش‬
‫ھﻤﺒﺴﺘﺮ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺟﻤﺎع ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﺎﯾﺪ راه ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﯿﺶﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ‬
‫اداﻣﻪ دھﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﻋﻤﺎل ﺣﺞ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ و ﺑﭙﺎﯾﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺣﺞ را ﺑﮕﺰارﻧﺪ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﻃﺒﺮی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫در ﺣﺎل اﺣﺮام و ﭘﯿﺶ از ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪن ﻣﺮﺣﻠﻪ اول ﺣﺞ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ ازرﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ‬
‫در روز ﻋﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﻤﺎع ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺞ او ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺧﻮاه ﭘﯿﺶ از وﻗﻮف درﻋﺮﻓﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺞ ﻓﺎﺳﺪ ﺧﻮد را اداﻣﻪ دھﺪ و ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‬
‫و ﺷﺘﺮی ﯾﺎﮔﺎوی را ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ و در ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ زن ھﻢ در اﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﺪان ﮐﺎر رﺿﺎﯾﺖ داده و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او ھﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺞ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺒﺮد‬
‫وﺳﺎل ﺑﻌﺪ آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮای اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ذﺑﺢ ﺷﺘﺮو ﯾﺎ ﮔﺎو ﺑﺮ او ﻧﯿﺰ ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮای ھﺮدوی آﻧﺎن ﯾﮏ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ و ﺑﻐﻮی در‬
‫ﺷﺮح اﻟﺴﻨﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺸﮫﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻗﻮل ﺷﺎﻓﻌﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ و ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮ ﻣﺮد ﮐﻔﺎره واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﮐﻔﺎره ﺟﻤﺎع در روز در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎل‬
‫ﺑﻌﺪ ﮐﻪ زن و ﺷﻮھﺮ ﺑﺮای ﻗﻀﺎی ﺣﺞ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ھﻢ ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ھﻤﺎن‬
‫روﯾﺪاد ﺳﺎل ﭘﯿﺶ روی دھﺪ‪) .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺎﻟﮏ ﺟﺪاﺋﯽ آﻧﺎن را در اﯾﻦ ﺳﻔﺮ واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‬
‫و ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ آن را ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ(‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮد ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺷﺘﺮی ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎوی را ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﮔﺎوی‬
‫را ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ھﻔﺖ راسﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ آن را ھﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﯿﻤﺖ ﭘﻮل‬
‫ﯾﮏ ﺷﺘﺮ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ آن ﺧﻮراک و ﻃﻌﺎم ﺧﺮﯾﺪاری ﻧﻤﺎﯾﺪ و آن را ﺑﻪ ﻓﻘﺮاء و‬
‫ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ‪ ،‬از ﻗﺮار ھﺮ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﯾﮏ ﻣﺪ ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن ﺑﺪھﺪ و اﮔﺮ آن را ھﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺠﺎی ھﺮﻣﺪ ﻃﻌﺎم ﯾﮏ روز‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن رای ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﻤﺎع ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺞ او ﻓﺎﺳﺪ‬
‫ﻣﯽ ﮔﺮدد و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﺎ ﯾﮏ ھﻔﺘﻢ ﯾﮏ ﺷﺘﺮرا ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ‬
 ‫‪٦٨٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺑﻌﺪ از وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﻪ ﺟﻤﺎع ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﺣﺞ او ﻓﺎﺳﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ »ﻗﺮان« اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﮔﺮ ﺣﺞ ﺧﻮد را ﺗﺒﺎه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﭼﯿﺰی ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ »ﻣﻔﺮد« واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺼﻮرت »ﻗﺮان« آن را ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ »ﻗﺮان« ھﻢ از او ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬او ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﺟﻤﺎع اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮﺣﻠﻪ اول ﻗﺮان‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻠﯿﻞ اول ﺻﻮرتﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺣﺞ او ﻓﺎﺳﺪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﻀﺎء آن ھﻢ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ ﻗﻀﺎی آن را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﻮل اﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ و ﺣﺴﻦ و اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬و ﻓﺪﯾﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺪﯾﻪ ﯾﮏ ﺷﺘﺮﯾﺎ‬
‫ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ اﺳﺖ؟ اﺧﺘﻼف وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻘﻮل اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﻋﻄﺎء و ﻋﮑﺮﻣﻪ و ﯾﮑﯽ از‬
‫اﻗﻮال ﺷﺎﻓﻌﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ را ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ و ﯾﮏ ﻗﻮل دﯾﮕﺮ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ذﺑﺢ ﺑﺮﮔﻮﺳﻔﻨﺪ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺬھﺐ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺮاﯾﻦ رای اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎل‬
‫اﺣﺮام‪ ،‬اﺣﺘﻼم ﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاﺛﺮ ﻓﮑﺮ درﺑﺎره ﺟﻤﺎع ﯾﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻈﺮ‪ ،‬اﻧﺰال ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﯿﺰی ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺷﮫﻮت زن را ﻟﻤﺲ ﮐﺮد ﯾﺎ‬
‫ﺑﻮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه اﻧﺰال دﺳﺖ داده ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ دﺳﺖ ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮ ﻣﺮد ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎھﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ در اﺣﺮام ﺑﻮدم و ﻓﻼﻧﮑﺲ ﺑﺎ‬
‫آراﯾﺶ ﺗﻤﺎم ﭘﯿﺶ ﻣﻦ آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻧﮕﺎه دارم و ﺷﮫﻮت از ﻣﻦ ﭘﯿﺸﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس از ﺑﺴﯿﺎری ﺧﻨﺪه ﺑﺮ ﭘﺸﺖ اﻓﺘﺎد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺷﺒﻖ )ﺑﺴﯿﺎر زﻧﺒﺎره و‬
‫ﺷﮫﻮت ران( ھﺴﺘﯽ‪ .‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ...‬ﺑﺮو ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻦ و ذﺑﺤﯽ اﻧﺠﺎم ﺑﺪه و ﺣﺠﺖ را‬
‫ﺑﭙﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎن‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪.‬‬

‫ﺟﺰای ﮐﺸﺘﻦ ﺷﮑﺎر ﺧﺸﮑﯽ و ﺑﺮی‬

‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ام ُنوا ْ َ� َ� ۡق ُتلُوا ْ ٱ َّ‬
‫لص ۡي َد َوأنتُ ۡم ُح ُرم‪َ ۚ ٞ‬و َمن � َتل ُهۥ مِن�م‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َ ۡ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُّ َ َ ّ ٗ َ َ ٓ ۡ ُ‬
‫ج َزاء‪ّ ٞ‬مِثل َما � َتل م َِن ٱ�َّ َع ِم �� ُم بِهِۦ ذ َوا ع ۡد ٖل ّمِن� ۡم ه ۡديَۢ� َ�ٰل ِغ ٱلك ۡع َبةِ‬ ‫متع ِمدا ف‬
‫َ َ َّ ُ َ َّ َ ََ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ َ ٗ ّ ُ َ َ َ َ َۡ‬ ‫َ ۡ َ َّ ٰ َ ‪َ َ ُ َ َ ٞ‬‬
‫ف‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫ا‬‫م‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ا‬‫ف‬ ‫�‬ ‫ۦ‬‫ِ‬
‫ۗ‬ ‫ه‬‫ر‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫ال‬‫�‬ ‫و‬ ‫وق‬ ‫ذ‬ ‫صياما ِ َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ك‬ ‫ِ‬ ‫ل‬‫ٰ‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫و‬‫أ‬ ‫ِ�‬ ‫ك‬ ‫ٰ‬
‫�‬ ‫أو ك�رة طعام م‬
‫ۚ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ َ َ ُ َّ ُ ۡ ُ َ َّ ُ َ‬
‫� ع ِز�ز‪ ٞ‬ذو ٱنتِقا ٍ�‪] ﴾٩٥‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[٩٥ :‬ای ﻣﻮﻣﻨﺎن در ﺣﺎل‬ ‫ومن �د �ينتقِم ٱ� مِنهۚ وٱ‬
‫اﺣﺮام ﺷﮑﺎر ﻣﮑﻨﯿﺪ و ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺷﮑﺎری را ﻣﮑﺸﯿﺪ و ھﺮﮐﺲ ﺣﯿﻮاﻧﯽ را از روی ﻗﺼﺪ‬
‫ﮐﺸﺖ و ﺷﮑﺎر ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﯿﻤﺖ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ از ﺟﺎﻧﻮران‪ ،‬ﮐﻪ دو‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٩٠‬‬

‫ﺗﻦ از ﻋﺎدﻻن ﻗﯿﻤﺖ و ﺑﮫﺎی آن را ﺗﻌﯿﯿﻦ و ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪان ﻗﯿﻤﺖ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺑﺮای‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺨﺮد ﺗﺎ ھﺪﯾﻪای ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﮑﻌﺒﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮد و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺪان ﻗﯿﻤﺖ‬
‫ﻃﻌﺎﻣﯽ ﺧﺮﯾﺪه ﺷﻮد و ﺑﺪان دروﯾﺸﺎن اﻃﻌﺎم ﮔﺮدﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﺠﺎی ھﺮدو ﻣﻦ ﮔﻨﺪم ﻓﺪﯾﻪ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫روز روزه ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ و ﺑﺎلﮐﺎر و ﮐﺮدار ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﭽﺸﺪ‪ ،‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻋﻔﻮ ﮐﺮد و‬
‫ً‬
‫ﺑﺰه را ﺑﻪ ﮐﻔﺎره ﺑﺮداﺷﺖ و ھﺮﮐﺲ ﺑﺎز ﮔﺮدد و ﻣﺠﺪدا آن را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﺧﺪای از او اﻧﺘﻘﺎم‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و ھﻤﯿﻦ ﮐﻔﺎره را ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻗﯿﺎﻣﺖ او را ﺑﻪ ﻋﺬابﮔﺮﻓﺘﺎرش‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد و ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﮔﯿﺮﻧﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[«‪ .‬اﺑﻦﮐﺜﯿﺮﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻘﻮل ﺟﻤﮫﻮر ﭼﻪ‬
‫در ﻗﺘﻞ ﺷﮑﺎر‪ ،‬ﻋﻤﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ از روی ﻧﺴﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺎوان را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫زھﺮی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺮآن ﺑﮑﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده و ﺳﻨﺖ ھﻢ ﺑﮑﺴﯽ ﮐﻪ از‬
‫روی ﻧﺴﯿﺎن آن را اﻧﺠﺎم دھﺪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻗﺮآن ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ از روی ﻋﻤﺪه ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺎوان و ﮐﻔﺎره آن‪،‬‬
‫ۡ‬ ‫ّ ُ َ ََ َ َ‬
‫�ذوق و�ال أم ِره ِۗۦ﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[٩٥ :‬و ﺳﻨﺖ از روی‬ ‫ﮔﻨﺎھﮑﺎر ھﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻮن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ ِ ﴿ :‬‬
‫اﺣﮑﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎران او‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰا و ﺗﺎوان ﻗﺘﻞ ﺷﮑﺎر از روی ﺧﻄﺎء ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻼوه ﻗﺘﻞ وﮐﺸﺘﻦ ﺷﮑﺎر‪ ،‬اﺗﻼف اﺳﺖ و در اﺗﻼف ﺿﻤﺎﻧﺖ اﻟﺰاﻣﯽ اﺳﺖ ﺧﻮاه از‬
‫روی ﻋﻤﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از روی ﻧﺴﯿﺎن‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻋﻤﺪ داﺷﺖ ﮔﻨﺎھﮑﺎر ھﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺨﻼف ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻋﻤﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻌﻨﯽ »ﻓﺠﺰاء ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﻗﺘﻞ ﻣﻦ اﻟﻨﻌﻢ« اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬ ‫در ّ‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ دو ﻧﻔﺮ ﻋﺎدل ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی را در ﺟﺰای ﺷﮑﺎر ﺻﯿﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﭙﺮدازد ﮐﻪ در ﻗﯿﻤﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ازﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای اھﻞﮐﻌﺒﻪ ذﺑﺢ و ﺑﯿﻦ ﻓﻘﺮاء ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﺷﻮد ﯾﺎ در ﮐﻔﺎره آن ﺑﺎﻧﺪازه ﻗﯿﻤﺖ ﺣﯿﻮان ﺷﮑﺎر ﺷﺪه‪ ،‬اﻃﻌﺎم ﺧﺮﯾﺪاری و ﺑﯿﻦ ﻓﻘﺮای ﻣﮑﻪ‬
‫ً‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮد‪ .‬و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺟﺰاء ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﻮرﺗﺎ و ﺷﯿﻼ ﺑﺎ ﺗﺸﺨﯿﺺ دو ﻧﻔﺮ‬
‫ﻋﺎدل ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﯿﻮان ﺻﯿﺪ ﺷﺪه‪ ،‬از ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ ﮐﻔﺎره ﺑﺼﻮرت‬
‫اﻃﻌﺎم اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺮاﺑﺮآن روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ و داوری ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺑﺪان ﺣﮑﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻗﺮﯾﺮ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻧﺰد ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب آﻣﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ دوﺳﺘﻢ اﺳﺒﺎن ﺧﻮد را ﺗﺎ »ﺛﻐﺮه ﺛﻨﯿﻪ« را ﻧﺪﯾﻢ و در آﻧﺠﺎ ﻣﺎ‬
‫آھﻮﺋﯽ را ﺷﮑﺎر ﮐﺮدﯾﻢ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ھﺮدو در اﺣﺮام ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب‬
 ‫‪٦٩١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺑﻪ ﻣﺮدی ﮐﻪ ﺑﻐﻞ دﺳﺖ او ﺑﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﺎ ﺑﺎ ھﻢ درﺑﺎره آن ﺣﮑﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬آﻧﺎن ﺣﮑﻢ دادﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺠﺎی آن ﺑﺰی را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آن ﻣﺮد ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ‪ -‬ﻋﻤﺮ‪-‬‬
‫اﻣﯿﺮﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ درﺑﺎره آھﻮﺋﯽ ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ و داوری ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻣﺮدی را ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺎ وی ﺣﮑﻢ ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺳﺨﻦ او را ﺷﻨﯿﺪ و او را ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪ و از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫آﯾﺎ ﺳﻮره »ﻣﺎﺋﺪه« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﺮد را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺣﮑﻢ ﺻﺎدر‬
‫ﮐﺮد را‪ ،‬ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادم ﮐﻪ ﺗﺮا ﻧﯿﮏ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َۡ �﴿ :‬ح� ُم بِهِۦ ذ َوا‬
‫َ ۡ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫ع ۡد ٖل ّمِن� ۡم ه ۡديَۢ� َ�ٰل ِغ ٱلك ۡع َبةِ﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[٩٥ :‬و اﯾﻦ ﻣﺮد ھﻢ ﻋﺒﺪااﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎی ﺳﻠﻒ ﺑﺮای ﺷﮑﺎر ﺷﺘﺮﻣﺮغ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﺮدن ﯾﮏ ﺷﺘﺮ دادهاﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮای ﺷﮑﺎرﮔﻮرﺧﺮوﮔﺎو وﺣﺸﯽ و ﺑﺰﮐﻮھﯽ ﻧﺮ و ﺑﺰﮐﻮھﯽ ﻣﺎده‪ ،‬ﺑﺮای ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﺮدن ﯾﮏﮔﺎو‪ ،‬دﺳﺘﻮر دادهاﻧﺪ و ﺑﺮای ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن وﺣﺸﯽ‪ ،‬ﺑﺮای ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﺮدن ﯾﮏﮔﻮﺳﻔﻨﺪ دﺳﺘﻮر دادهاﻧﺪ و ﺑﺮای ﮐﻔﺘﺎر ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﺮدن ﻗﻮچ و ﺑﺮای آھﻮ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﺮدن ﺑﺰ و ﺑﺮای ﺧﺮﮔﻮش ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﺮدن ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ ﺑﯿﺶ از ﭼﮫﺎر ﻣﺎھﻪ و ﺑﺮای‬
‫روﺑﺎه ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﺮدن ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ ﭼﮫﺎر ﻣﺎھﻪ و ﺑﺮای ﻣﻮش ﺻﺤﺮاﺋﯽ ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﺮدن ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ‬
‫ﭼﮫﺎر ﻣﺎھﻪ دﺳﺘﻮر دادهاﻧﺪ‪.‬‬

‫وﻗﺘﯽ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﮑﺎر ﮐﺮد؟‬

‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎل اﺣﺮام‪،‬‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﺷﮑﺎر ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺰای آن را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﻨﺪ و ﮔﻮﺷﺖ آن را ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ﺗﻮزﯾﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫و اﮔﺮ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﯿﻤﺖ آن را ﺑﺮآورد ﮐﻨﺪ و ﺑﮫﺎی آن‪ ،‬ﻃﻌﺎم‬
‫ﺧﺮﯾﺪاری ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﯿﻦ ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻃﻌﺎم ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﺎﯾﺪ درﺑﺮاﺑﺮ ھﺮ ﻧﯿﻢ ﺻﺎع‬
‫ﻃﻌﺎم‪ ،‬ﯾﮏ روز‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﺤﺮم آھﻮﺋﯽ ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن را ﺷﮑﺎر ﮐﺮد و ﮐﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی در ﻣﮑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ آن را ﻧﯿﺎﻓﺖ ﺑﯿﺴﺖ ﻣﺴﮑﯿﻦ را اﻃﻌﺎم ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ آن‬
‫را ﻧﯿﺎﻓﺖ ﺑﯿﺴﺖ روز‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬واﮔﺮ ﺷﺘﺮﻣﺮﻏﯽ ﯾﺎ ﮔﻮر ﺧﺮی ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آنھﺎ را ﮐﺸﺖ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﺷﺘﺮی ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ آن را ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ٣٠ ،‬ﻧﻔﺮ ﻣﺴﮑﯿﻦ را اﻃﻌﺎم ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ آن را‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ٣٠ ،‬روز‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را اﺑﻦ اﺑﯽ ﺣﺎﺗﻢ واﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻃﻌﺎم ھﺮ ﻧﻔﺮ ﯾﮏ ﻣﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺳﯿﺮﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٩٢‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻃﻌﺎم ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ و روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‬

‫ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰیﮐﻪ درﺑﺎره ﮐﺸﺘﻦ و ﺷﮑﺎر ﺣﯿﻮان در ﺣﺎل اﺣﺮام‬
‫ﺷﻨﯿﺪهام‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﻮان ﺷﮑﺎری ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ارزﯾﺎﺑﯽ ﮔﺮدد و ﺑﮫﺎی آن را ﻃﻌﺎم‬
‫ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﮫﺮ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﯾﮏ ﻣﺪ ﺑﺪھﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺠﺎی ھﺮ ﻣﺪی ﯾﮏ روز‪ ،‬روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد اﻃﻌﺎم ھﺮ ﻣﺴﮑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﯾﮏ روز‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺠﺎی ده ﻣﺴﮑﯿﻦ ده‬
‫روزه و ﺑﺠﺎی ﺑﯿﺴﺖ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﺑﯿﺴﺖ روزه و ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺎ ھﺮ اﻧﺪازه ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ از‬
‫ﺷﺼﺖ ﻧﻔﺮ ھﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﻫﻢ درﮐﺸﺘﻦ ﺣﯿﻮان ﺷﮑﺎری ﺳﻬﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬

‫اﮔﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ھﻢ و از روی ﻋﻤﺪ‪ ،‬درﮐﺸﺘﻦ ﯾﮏ ﺣﯿﻮان ﺷﮑﺎری‪ ،‬در ﺣﺎل اﺣﺮام‪،‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ ﺟﺰاء ﺑﺮآﻧﺎن واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن در آﯾﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ٓ ُۡ‬
‫ج َزاء‪ّ ٞ‬مِثل َما � َتل م َِن ٱ�َّ َع ِم﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[٩٥ :‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺳﺌﻮال ﺷﺪ درﺑﺎره ﮔﺮوھﯽﮐﻪ‬ ‫﴿ف‬
‫در ﺣﺎل اﺣﺮام ﮐﻔﺘﺎری را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ھﺮ ﯾﮏ‬
‫ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺳﺮ ﺑﺒﺮﯾﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮای ھﻤﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﮏ ﻗﻮچ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮑﺎر در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم و ﺑﺮﯾﺪن درﺧﺘﺎن آﻧﺠﺎ‬

‫ﺑﺮای ھﻤﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﻪ در اﺣﺮام ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻪ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺷﮑﺎر‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺷﮑﺎری و راﻧﺪن آنھﺎ و ﺑﺮﯾﺪن درﺧﺘﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺴﺎنھﺎ‬
‫ﮐﺎﺷﺘﻪ و ﻏﺮس ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد رو ھﺴﺘﻨﺪ و ﮐﻨﺪن و ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن و اﺗﻼف ﮔﯿﺎھﺎن ﺗﺮ‪،‬‬
‫ﺣﺘﯽ ﺧﺎرھﺎ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﮔﯿﺎه ﺧﻮﺷﺒﻮی »اذﺧﺮ« و »ﺳﻨﺎی ﻣﮑﯽ» ﮐﻪ ﻗﻄﻊ آن دو ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﺨﺎری ازاﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»إن ﻫﺬا اﺒﻟ� ﺣﺮام‪ ،‬ﻻ ﻳﻌﻀﺪ ﺷﻮ�ﻪ‪ ،‬وﻻ �ﺘ� ﺧﻼه )‪ (۳‬وﻻ ﻳﻨﻔﺮ ﺻﻴﺪه‪ ،‬وﻻ ﺗﻠﺘﻘﻂ‬
‫ﻟﻘﻄﺘﻪ إﻻ ﻤﻟﻌﺮف« »اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﮑﻪ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام و ﻣﻘﺪس اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﻧﺘﮫﺎی ﺣﺮﻣﺖ آن‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬و ﺧﺎرھﺎ و ﮔﯿﺎھﺎن ﺗﺮ آن ﺟﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻗﻄﻊ ﺷﻮد ‪ -‬اﯾﻦ ﮐﺎرﺣﺮام اﺳﺖ ‪ -‬و ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺷﮑﺎری در آﻧﺠﺎ راﻧﺪه و رم داده ﺷﻮﻧﺪ ‪ -‬اﯾﻨﮑﺎر ﺣﺮام اﺳﺖ ‪ -‬ﺑﺮداﺷﺘﻦ‬
‫ﭼﯿﺰھﺎی ﮔﻤﺸﺪه و ﭘﯿﺪا ﺷﺪه در آﻧﺠﺎ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ و روا ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ آن‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺸﻨﺎﺳﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺻﺎﺣﺒﺎن آن ﭘﯿﺪا ﺷﻮد«‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ »اذﺧﺮ« ﮐﻪ ﺑﺮای‬
 ‫‪٦٩٣‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫آھﻨﮕﺮان و ﻣﻨﺎزل ﺿﺮور و ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﺑﻨﻘﻞ از ﻗﺮﻃﺒﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﻘﮫﺎ درﺧﺘﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﺑﺮﯾﺪن آن در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع و ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ در ﺧﺘﺎﻧﯽ اﺧﺘﺼﺎص‬
‫دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮدرو ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ در ﺧﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﻧﺴﺎنھﺎ ﮐﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ درﺑﺎره‬
‫آنھﺎ‪ ،‬اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮﯾﺪن آنھﺎ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﺮﯾﺪن‬
‫ﻣﻄﻠﻖ درﺧﺘﺎن را ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰای آن ﻣﯽداﻧﺪ و اﺑﻦ ﻗﻼﻣﻪ آن را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎره ﺟﺰای ﻗﻄﻊ درﺧﺘﺎن ﺧﻮدرو ھﻢ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺰاﺋﯽ ﻧﺪارد و‬
‫ﺑﺎ ارﺗﮑﺎب آن ﮔﻨﺎھﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻗﯿﻤﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮای ﻗﻄﻊ درﺧﺖ ﺑﺰرگ ﺑﺎﯾﺪﮔﺎوی را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺑﺮای ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از درﺧﺖ ﺑﺰرگ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﺑﮫﺮهﮔﺮﻓﺘﻦ از‬
‫ﺷﺎﺧﻪھﺎی ﺷﮑﺴﺘﻪ و در ﺧﺘﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ آدﻣﯽ ﻗﻄﻊ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ و ﺑﺮگھﺎی اﻓﺘﺎده در‬
‫ﺧﺘﺎن را‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎﺟﻤﺎع ﺑﺮ داﺷﺘﻦ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﺣﺮم‪ ،‬ﺧﻮدرو ﻧﺒﺎﺷﺪ و اﻧﺴﺎنھﺎ آن‬
‫را ﮐﺎﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻞ ﺣﯿﻮاﻧﺎت وﮐﺎﺷﺘﻨﯽھﺎ و ﺑﻮﺋﯿﺪﻧﯽھﺎ ﮐﻪ ﭼﺮاﻧﺪن‬
‫ﺣﯿﻮان در آنھﺎ و ﺑﺮﯾﺪن آنھﺎ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در روﺿﻪ اﻟﻨﺪﯾﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﻧﺒﺎﺷﺪ و در ﺣﺮم ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺻﯿﺪی‬
‫را ﺷﮑﺎر ﮐﺮد ﯾﺎ درﺧﺘﯽ را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮔﻨﺎھﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﯿﺰی ﺑﺮ او واﺟﺐ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﺷﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﺟﺰاﺋﯽ ﺑﺮ‬
‫وی واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای ﮐﺸﺘﻦ ﺻﯿﺪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮای ﻗﻄﻊ درﺧﺘﺎن‬
‫ﻣﮑﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در اﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ ﭼﯿﺰی ﻻزم ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻮن آﻧﭽﻨﺎن دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارﯾﻢﮐﻪ آن‬
‫را ﺣﺠﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺎزﯾﻢ‪ .‬وآﻧﭽﻪﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻲﻓ اﺪﻟوﺣﺔ‬
‫الﻜﺒ�ة إذا ﻗﻄﻌﺖ ﻣﻦ أﺻﻠﻬﺎ ﺑﻘﺮة« »اﮔﺮ ﮐﺴﯽ درﺧﺖ ﺑﺰرگ را از رﯾﺸﻪ ﺑﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺎوی‬
‫را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺪاﻧﭽﻪﮐﻪ از‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﺳﻠﻒ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻلﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ اداﻣﻪ ﻣﯽدھﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﯿﻦ ﻧﮫﯽ‬
‫از ﻗﺘﻞ وﮐﺸﺘﻦ ﺻﯿﺪ و ﻗﻄﻊ درﺧﺖ و وﺟﻮب ﺟﺰاء ﯾﺎ ﻗﯿﻤﺖ و ﺑﮫﺎی آن‪ ،‬ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﻼزﻣﺘﯽ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﮫﯽ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺣﺮﻣﺖ اﺳﺖ وﺟﺰاء ﯾﺎ ﻗﯿﻤﺖ آن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫َ َ ۡ ُ ُ ْ َّ ۡ َ َ ُ ُ ‪ٞ‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ دﻟﯿﻞ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدد‪ .‬و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺟﺰ ﴿� �قتلوا ٱلصيد َوأنت ۡم ح ُرم ۚ﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[٩٥ :‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٩٤‬‬

‫دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺗﻨﮫﺎ از ذﮐﺮ ﺟﺰاء ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻏﯿﺮ از‬
‫ﺟﺰاء واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺮم ﻣﮑﻪ و ﺣﺪود آن‬

‫ﺣﺮﯾﻢ ﻣﮑﯽ‪ ،‬دارای ﺣﺪودی اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﻨﺞ ﺟﮫﺖ ﻣﮑﻪ را اﺣﺎﻃﻪ ﻧﻤﻮده و ﺑﺮ آﻧﺠﺎھﺎ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﺋﯽ ﻧﺼﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎ ﺳﻨﮓھﺎی ﺑﻠﻨﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ﻣﺘﺮ‬
‫ارﺗﻔﺎع دارﻧﺪ و در دو ﻃﺮف راه ﻧﺼﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح‪ :‬از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎل »ﺗﻨﻌﯿﻢ« واﻗﻊ‬
‫در ﺷﺶ ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و از ﺟﺎﻧﺐ ﺟﻨﻮب »اﺿﺎه« واﻗﻊ در دوازده ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺮق »ﺟﻌﺮاﻧﻪ« واﻗﻊ در ﺷﺎﻧﺰده ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ »وادی ﻧﺨﻠﻪ« واﻗﻊ در ﭼﮫﺎرده ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ ﻏﺮب »ﺷﻤﯿﺴﯽ« ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ واﻗﻊ در زﺑﺎﻧﺰده ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی ﻣﮑﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺐاﻟﺪﯾﻦ ﻃﺒﺮی از زھﺮی و او از ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ÷ ﺑﺎﺷﺎره ﺟﺒﺮﯾﻞ اﯾﻦ ﻋﻼﻣﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﺣﺪود ﺣﺮﯾﻢ ﻣﮑﻪ را‬
‫ﻧﺼﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﺎی ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺼﯽ ﺑﻦ ﮐﻼب آنھﺎ را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺳﺎل ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺗﻤﯿﻢ ﺑﻦ اﺳﯿﺪ ﺧﺰاﻋﯽ را ﻣﺎﻣﻮر ﺗﺠﺪﯾﺪ آنھﺎ ﻧﻤﻮد و‬
‫آنھﺎ ھﻤﭽﻨﺎن ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ از ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﺎﺳﺎﻣﯽ‪:‬‬
‫ﻣﺤﺮﻣﻪ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ وﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﯾﺮﺑﻮع وﺣﻮﯾﻄﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰی و ازھﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻋﻮف را ﻣﺎﻣﻮر‬
‫ﻧﻤﻮد ﮐﻪ آنھﺎ را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ھﻢ آنھﺎ را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻤﻮد و ﺑﻌﺪ از او در‬
‫زﻣﺎن ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﺪﺳﺘﻮر وی ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺪود ﺣﺮﯾﻢ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬

‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﮑﺎر و ﻗﻄﻊ درﺧﺘﺎن و ﮔﯿﺎھﺎن در ﺣﺮﯾﻢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ در ﺣﺮﯾﻢ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن إﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺣﺮم مﻜﺔ‪،‬‬
‫و إ� ﺣﺮﻣﺖ اﻤﻟﺪﻳﻨﺔ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑ� ﻻﺑتﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻻ ﻳﻘﻄﻊ ﻋﻀﺎﻫﻬﺎ وﻻ ﻳﺼﺎد ﺻﻴﺪﻫﺎ« »اﺑﺮاھﻢ÷‬
‫اﯾﻦ ﺣﺮﻣﺖ و اﺣﺘﺮام و ﺗﻘﺪﯾﺲ را ﺑﺮای ﻣﮑﻪ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﺮای آن ﺣﺮﯾﻢ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﻮد ﻣﻦ ھﻢ آن را ﺑﺮای ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ ﮐﻪ ﺣﺮﯾﻢ آن ﺑﯿﻦ دو »ﺣﺮه«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺣﺘﺮام‬
 ‫‪٦٩٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫اﺻﻞ ﺷﮫﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﺲ درﺧﺘﺎن و ﮔﯿﺎھﺎن ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻗﻄﻊ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺷﮑﺎری در ﺣﺮﯾﻢ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺷﮑﺎر ﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎره ﺷﮫﺮ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ �ﺘ� ﺧﻼﻫﺎ وﻻ ﻳﻨﻔﺮ ﺻﻴﺪﻫﺎ‪ ،‬وﻻ ﺗﻠﺘﻘﻂ ﻟﻘﻄﺘﻬﺎ‪ ،‬إﻻ ﻤﻟﻦ أﺷﺎد ﺑﻬﺎ ‪ ،‬وﻻ‬
‫ﻳﺼﻠﺢ لﺮﺟﻞ أن �ﻤﻞ ﻓﻴﻬﺎ الﺴﻼح ﻟﻘﺘﺎل‪ ،‬وﻻ ﻳﺼﻠﺢ أن ﺗﻘﻄﻊ ﻓﻴﻬﺎ ﺷﺠﺮة‪ ،‬إﻻ أن ﻳﻌﻠﻒ‬
‫رﺟﻞ ﺑﻌ�ه« »ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮔﯿﺎھﺎن ﺗﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﻧﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺣﯿﻮان ﺷﮑﺎری آﻧﺠﺎ رم داده‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪھﺎ و ﭘﯿﺪا ﺷﺪهھﺎی ‪-‬ﻟﻘﻄﻪ‪ -‬آﻧﺠﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽﮐﻪ آنھﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺻﺎﺣﺒﺎن آنھﺎ ﭘﯿﺪا ﺷﻮﻧﺪ وﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ در آﻧﺠﺎ ﺑﺮای ﺟﻨﮓ اﺳﻠﺤﻪ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﮔﯿﺮد و ﻧﺒﺎﯾﺪ درﺧﺘﺎن آﻧﺠﺎ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﺘﺮ ﺧﻮد ﻋﻠﻒ‬
‫دھﺪ«‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪود ﺣﺮﯾﻢ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺎﺑﯿﻦ »ﻋﯿﺮ« و »ﺛﻮر«‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎﺑﯿﻦ دو زﻣﯿﻦ ﺳﻨﮕﻼﺧﯽ ﺳﯿﺎه ﺷﺮﻗﯽ و ﻏﺮﺑﯽ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﺣﺮم ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻗﺮار داده و دوازده ﻣﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﻗﺮقﮔﺎه ﻧﻤﻮد‪ .‬و ﺣﺮﯾﻢ‬
‫ﺣﺮم ﻣﺪﯾﻨﻪ دوازده ﻣﯿﻞ از ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮐﻮه »ﻋﯿﺮ« واﻗﻊ در ﻣﯿﻘﺎت ﺗﺎﮐﻮه »ﺛﻮر« در ﻧﺰد »اﺣﺪ«‬
‫در ﺟﮫﺖ ﺷﻤﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺧﺼﺖ دادهاﻧﺪ ﮐﻪ درﺧﺘﺎن را ﺑﺮای ﮐﺎرھﺎی ﺿﺮوری و‬
‫ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز‪ ،‬ازﻗﺒﯿﻞ ﺳﺎﺧﺘﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﮐﺸﺎورزی ﯾﺎ ﺳﻮاری و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ رﺧﺼﺖ دادهاﻧﺪﮐﻪ اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮔﯿﺎه ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻌﻠﯿﻒ ﭼﮫﺎر ﭘﺎﯾﺎن ﺧﻮد را‬
‫ﻧﯿﺰ ﺗﮫﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺣﺮام‬
‫ﻣﺎ ﺑ� ﺣﺮﺗﻴﻬﺎ‪ ،‬وﻤﺣﺎﻫﺎ ﻠﻛﻬﺎ‪ ،‬ﻻ ﻳﻘﻄﻊ ﺷﺠﺮة إﻻ أن ﻳﻌﻠﻒ ﻣﻨﻬﺎ« »ﻣﺎﺑﯿﻦ در ﺳﻨﮕﻼخ ﺳﯿﺎه‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ و ھﻤﻪ ﻗﺮﻗﮕﺎه آن ﺣﺮﯾﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ درﺧﺘﺎن آن ﺑﺮﯾﺪه ﺷﻮﻧﺪ ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻒ ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن«‪ .‬ﺑﺨﻼف ﺣﺮﯾﻢ ﻣﮑﻪ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی روا ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا در ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﯾﺤﺘﺎج ﺧﻮد را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﯾﺤﺘﺎج ﺧﻮد‬
‫را ﺗﮫﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﮐﺸﺘﻦ ﺷﮑﺎر و ﻗﻄﻊ درﺧﺘﺎن در ﺣﺮﯾﻢ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺟﺰاﺋﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻮﺟﺐ ﮔﻨﺎه و ﻋﺼﯿﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎری از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻤﻟﺪﻳﻨﺔ ﺣﺮم‪ ،‬ﻣﻦ ﻛﺬا إﻰﻟ ﻛﺬا‪ ،‬ﻻ ﻳﻘﻄﻊ ﺷﺠﺮﻫﺎ‪ ،‬وﻻ �ﺪث ﻓﻴﻬﺎ‬
‫ﺣﺪث‪ ،‬ﻣﻦ أﺣﺪث ﻓﻴﻬﺎ ﺣﺪﺛﺎ ﻓﻌﻠﻴﻪ ﻟﻌﻨﺔ اﷲ واﻤﻟﻼﺋ�ﺔ واﻨﻟﺎس أﻤﺟﻌ�« »ﺣﺮﯾﻢ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫از آﻧﺠﺎ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺠﺎ اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺧﺘﺎﻧﺶ ﻗﻄﻊ ﮔﺮدد و ﻧﺒﺎﯾﺪ در آﻧﺠﺎ روﯾﺪادھﺎﺋﯽ ﭘﯿﺶ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٩٦‬‬

‫آﯾﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ در آﻧﺠﺎ روﯾﺪادی و ﺣﺎدﺛﻪای ﺑﻮﺟﻮد آورد‪ ،‬ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ھﻤﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺮ او ﺑﺎد«‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﺷﺎخ و ﺑﺮگ و ﺗﻨﻪ ﺑﺮﯾﺪه درﺧﺖ آﻧﺠﺎ را‪ ،‬ﯾﺎﻓﺖ اﺳﺘﻔﺎده از آن‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﻼل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺳﻮاره ﺑﻪ ﻗﺼﺮ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫واﻗﻊ در »ﻋﻘﯿﻖ« ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬او ﺑﻨﺪهای را دﯾﺪﮐﻪ درﺧﺘﯽ را ﻣﯽﺑﺮﯾﺪ ﯾﺎ ﺷﺎخ و ﺑﺮگ آن را‬
‫ﻣﯽ ﺷﮑﺴﺖ‪ ،‬آن را از اوﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﻌﺪ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺎن آن ﺑﻨﺪه آﻣﺪﻧﺪ وﺑﻪ وی‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﻧﭽﻪﮐﻪ از ﻏﻼم ﻣﺎﮔﺮﻓﺘﻪای‪ ،‬ﺑﻪ وی ﭘﺲ ده‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻌﺎذ اﻟﻠﻪ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺪھﻢ و اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ از ﭘﺲ دادن آن‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺣﺎﮐﻢ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ رأﻳﺘﻤﻮه ﻳﺼﻴﺪ ﻓﻴﻪ ﺷيﺌﺎ ﻓﻠ�ﻢ ﺳﻠﺒﻪ« »ھﺮﮐﺲ را دﯾﺪﯾﺪﮐﻪ در‬
‫ﺣﺮﯾﻢ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ آن را از او ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬

‫آﯾﺎ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺣﺮﯾﻢ دﯾﮕﺮی ﻫﺴﺖ؟‬

‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در دﻧﯿﺎ ﺣﺮﯾﻢ دﯾﮕﺮی ﺑﺠﺰﺣﺮﯾﻢ ﻣﮑﻪ و ﺣﺮﯾﻢ ﻣﺪﯾﻨﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد و‬
‫ﻏﯿﺮ آن دو ﺟﺎ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺣﺮﯾﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺟﺎھﻼن‪ ،‬ﺟﺎھﺎی دﯾﮕﺮرا ﺣﺮﯾﻢ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣﺮم اﻟﻤﻘﺪس« و »ﺣﺮم اﻟﺨﻠﯿﻞ« و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬اﯾﻦھﺎ ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﺣﺮﯾﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﺣﺘﺮام ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺮﯾﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺮﯾﻢ ﻣﮑﻪ اﺳﺖ وﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮای ﻣﺪﯾﻨﻪ ھﻢ ﺣﺮﯾﻢ‬
‫ﻗﺎﺋﻞ ھﺴﺘﻨﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﺑﺎره وﺟﻮد ﺣﺮﯾﻢ ﺳﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﺰاﻋﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﮕﺮ درﺑﺎره »وﺟﺎء« ﮐﻪ در ﻃﺎﯾﻒ‬
‫واﻗﻊ اﺳﺖ و ﮔﺮوھﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ آﻧﺠﺎ را ھﻢ »ﺣﺮﯾﻢ« ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺟﻤﮫﻮر‬
‫آﻧﺠﺎ را ﺑﺼﻮرت »ﺣﺮﯾﻢ« ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺗﺮی ﻣﮑﻪ ﺑﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﻣﮑﻪ ﺑﺮﺗﺮ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮی دارد‪ .‬ﭼﻮن‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺼﻮرت ﺻﺤﯿﺢ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺪی ﺑﻦ اﻟﺤﻤﺮاء رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬واﷲ إﻧﻚ ﺨﻟ� أرض اﷲ وأﺣﺐ أرض‬
‫اﷲ إﻰﻟ اﷲ‪ ،‬ولﻮﻻ أ� أﺧﺮﺟﺖ ﻣﻨﻚ ﻣﺎ ﺧﺮﺟﺖ« »ﺑﻪ ﺧﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ زﻣﯿﻦ‬
 ‫‪٦٩٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺧﺪا ھﺴﺘﯽ و ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺪا ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮا ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ ھﺮﮔﺰ‬
‫ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽرﻓﺘﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺗﺮﻣﺬی از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ‬
‫ﻣﮑﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ أﻃﻴﺒﻚ ﻣﻦ ﺑ�‪ ،‬وأﺣﺒﻚ إﻲﻟ‪ ،‬ولﻮﻻ أن ﻗﻮ� أﺧﺮﺟﻮ� ﻣﻨﻚ ﻣﺎ ﺳﻜﻨﺖ‬
‫ﻏ�ك« »ﭼﻘﺪر ﺷﮫﺮ ﭘﺎک و ﺗﻤﯿﯿﺰ ھﺴﺘﯽ و ﭼﻘﺪر ﺗﺮا دوﺳﺖ دارم‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﻮﻣﻢ ﻣﺮا از اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ در ﺟﺎی دﯾﮕﺮ ﺟﺰ ﺗﻮ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﻧﻤﯽﮔﺰﯾﺪم«‪.‬‬

‫دﺧﻮل در ﻣﮑﻪ ﺑﺪون اﺣﺮام‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺼﺪ ﺣﺞ و ﯾﺎ ﻋﻤﺮه را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺑﺪون اﺣﺮام وارد ﻣﮑﻪ ﺷﻮد‬
‫ﺧﻮاه دﺧﻮل در آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ھﯿﺰم ﮐﺶ و ﮐﺴﯽﮐﻪ ﮔﯿﺎه‬
‫ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ و ﺳﻘﺎء و ﺷﮑﺎرﭼﯽ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ ﯾﺎ ﻧﯿﺎز او ﺗﮑﺮار ﻧﮕﺮدد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺗﺎﺟﺮ و زاﺋﺮ و‬
‫اﻣﺜﺎل آن و ﺧﻮاه اﯾﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺗﺮﺳﺎن‪ .‬و ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﻗﻮل ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﭼﯿﺰی ﮐﻪ اﺻﺤﺎب او‬
‫ﺑﺪان ﻓﺘﻮی دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص داﺧﻞ ﻣﮑﻪ‬
‫ﺷﺪ و ﻋﻤﺎﻣﻪ ﺳﯿﺎھﯽ ﺑﺮﺳﺮ داﺷﺖ و در اﺣﺮام ﻧﺒﻮد‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ او ﭘﺎرهای‬
‫راه رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺑﺪون اﺣﺮام ﺑﻪ ﻣﮑﻪ درآﻣﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺷﮫﺎب و اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬دﺧﻮل در ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺑﺪون اﺣﺮام اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯿﻘﺎت را ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﻧﺪارﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ دﺧﻮل در ﻣﮑﻪ‬
‫ﺑﺪون اﺣﺮام ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺷﺎرع‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﺪان ﻣﻠﺰم ﻧﻨﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺰاﻣﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای دﺧﻮل در ﻣﮑﻪ و ﺑﯿﺖاﻟﺤﺮام ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬

‫‪ -۱‬ﻏﺴﻞ ﮐﺮدن‪ :‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﺮای دﺧﻮل در ﻣﮑﻪ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﺎﺣﯿﻪ »زاھﺮ« ﺑﻪ ﻣﮑﻪ وارد ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺐ را در‬
‫»ذی ﻃﻮی« ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺐ در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﻓﻊ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٦٩٨‬‬

‫‪ -۳‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﮫﺖ »ﺛﻨﯿﻪ اﻟﻌﻠﯿﺎه ‪-‬ﺛﻨﯿﻪﮐﺪاء« ‪-‬ﻧﺎمﮔﺮدﻧﻪای اﺳﺖ‪ -‬وارد‬

‫ﻣﮑﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از آن ﻧﺎﺣﯿﻪ وارد ﺷﺪ‪ .‬در ﻏﯿﺮ آن ﺻﻮرت ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﻣﻘﺪور اﺳﺖ و از ھﺮ ﻃﺮف ﺑﺎﺷﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ وﺳﺎﯾﻞ ﺧﻮﯾﺶ را درﺟﺎی اﻣﻨﯽ ﻧﮫﺎد‪ ،‬ﺑﺰﯾﺎرت ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ و از‬
‫»ﺑﺎب ﺑﻨﯽ ﺷﯿﺒﻪ ‪-‬ﺑﺎب اﻟﺴﻼم« وارد ﺷﻮد‪ .‬و ﺑﺎ ﺧﺸﻮع و زاری ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ‬
‫اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬وﺑﻮﺟﻬﻪ اﻟﻜﺮﻳﻢ‪ ،‬وﺳﻠﻄﺎﻧﻪ اﻟﻘﺪﻳﻢ ﻣﻦ اﻟﺸﻴﻄﺎن اﻟﺮﺟﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺴﻢ اﷲ‪ ،‬اﻟﻠﻬﻢ‬
‫ﺻﻞ ﻋﲆ ﳏﻤﺪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ‪ ،‬اﻟﻠﻬﻢ اﻏﻔﺮ ﱄ ذﻧﻮﰊ واﻓﺘﺢ ﱄ أﺑﻮاب رﲪﺘﻚ« »ﭘﻨﺎه ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪای ﺑﺰرﮔﻮارو ﺑﺬات ارﺟﻤﻨﺪ و ﺑﺨﺸﻨﺪه او و ﻗﺪرت ﻗﺪﯾﻢ او از دﺳﺖ ﺷﯿﻄﺎن‬
‫راﻧﺪه ﺷﺪه‪ .‬ﺑﻨﺎم اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا درود و ﺳﻼم ﺗﻮ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ و آل او ﺑﺎد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫اﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮز و درھﺎی رﺣﻢ و ﻣﮫﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮوﯾﻢ ﺑﮕﺸﺎ«‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﭼﻮن ﻧﮕﺎھﺶ ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ اﻓﺘﺎد‪ ،‬دﺳﺘﮫﺎ را ﺑﺮداﺷﺘﻪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ زد ﻫﺬا‬
‫اﻟﺒﻴﺖ ﺗﴩﻳﻔﺎ‪ ،‬وﺗﻌﻈﻴﲈ‪ ،‬وﺗﻜﺮﻳﲈ‪ ،‬وﻣﻬﺎﺑﺔ‪ ،‬وزد ﻣﻦ ﴍﻓﻪ وﻛﺮﻣﻪ ﳑﻦ ﺣﺠﻪ‪ ،‬أو‬
‫اﻋﺘﻤﺮه‪ ،‬ﺗﴩﻳﻔﺎ وﺗﻜﺮﻳﲈ وﺗﻌﻈﻴﲈ‪ ،‬وﺑﺮا« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺮ ﺷﺮاﻓﺖ و ﻋﻈﻤﺖ وﮐﺮاﻣﺖ و‬
‫ھﯿﺒﺖ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﻔﺰای‪ ،‬و ﺑﺮﺗﻌﺪاد ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺸﺮﯾﻒ و ﺗﮑﺮﯾﻢ و ﺗﻌﻈﯿﻢ و‬
‫ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﺰرگ ﻣﯽدارﻧﺪ وارج ﻣﯽﻧﮫﻨﺪ و آن را ﺑﻘﺼﺪ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه‬
‫ﻧﺜﺎرت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﺮﻗﺪرو ارج آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﯿﻔﺰای«‪.‬‬
‫»اﻟﻠﻬﻢ أﻧﺖ اﻟﺴﻼم‪ ،‬وﻣﻨﻚ اﻟﺴﻼم‪ ،‬ﻓﺤﻴﻨﺎ رﺑﻨﺎ ﺑﺎﻟﺴﻼم«‬
‫‪ -۶‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮی »ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد« ﺑﺮود ﺑﻪ آراﻣﯽ آن را ﺑﻮﺳﻪ زﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ آن‬
‫را ﺑﻮﺳﻪ زﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﺮآن ﻣﺎﻟﺪ و دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻮﺳﻪ زﻧﺪ ‪-‬اﺳﺘﻼم‪ -‬اﮔﺮ آن را ھﻢ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺑﺪان اﺷﺎره ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺳﭙﺲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد اﯾﺴﺘﺎده و ﻃﻮاف را از آﻧﺠﺎ ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﻧﻤﺎز ﺗﺤﯿﻪ اﻟﻤﺴﺠﺪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﺗﺤﯿﺖ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام‪ ،‬ﻃﻮاف ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺮﭘﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﺎ اﻣﺎم ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا أﻗﻴﻤﺖ الﺼﻼة ﻓﻼ ﺻﻼة إﻻ اﻤﻟﻜﺘﻮ�ﺔ« »ھﺮﮔﺎه ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﭙﺎی داﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ و ﺑﺮای آن اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺠﺰﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬و اﮔﺮ ﻧﮕﺮان ﻓﻮت‬
 ‫‪٦٩٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫وﻗﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻃﻮاف ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻃﻮاف را‬
‫ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آن‬

‫‪ -۱‬ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪه ﻃﻮاف ﺧﻮد را از ﮐﻨﺎر ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ردای‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ‪-‬ﺑﺎﻻﭘﻮش ﻣﺨﺼﻮص اﺣﺮام‪ -‬را ﺑﺪوش ﭼﭗ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺳﺮآن را در زﯾﺮ‬
‫ﺑﻐﻞ راﺳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار دھﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬آن را ﺑﻮﺳﻪ زﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮآن دﺳﺖ ﻣﺎﻟﯿﺪه و دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻮﺳﻪ زﻧﺪ ‪-‬اﺳﺘﻼم‪ -‬ﯾﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺑﺪان‬
‫اﺷﺎره ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺮ ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ در ﺳﻤﺖ‬
‫ﭼﭗ او واﻗﻊ ﮔﺮدد ﺑﺎﮔﻔﺘﻦ‪» :‬ﺑﺴﻢ اﷲ‪ ،‬واﷲ أﻛﱪ‪ ،‬اﻟﻠﻬﻢ إﻳﲈﻧﺎ ﺑﻚ‪ ،‬وﺗﺼﺪﻳﻘﺎ‬
‫ﺑﻜﺘﺎﺑﻚ‪ ،‬ووﻓﺎء ﺑﻌﻬﺪك‪ ،‬واﺗﺒﺎﻋﺎ ﻟﺴﻨﺔ اﻟﻨﺒﻲص« »ﻃﻮاف را ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺑﻨﺎم‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ از ھﺮ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺘﻮ اﯾﻤﺎن دارم و ﮐﺘﺎﺑﺖ را ﺑﺎور‬
‫دارم و ﺑﻌﮫﺪ ﺗﻮ وﻓﺎ ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺞ ﺧﻮاﻧﺪی ﻣﺮا و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮت ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﭼﻮن ﻃﻮاف را ﺷﺮوع ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ در ﺳﻪ دور اول ﻃﻮاف‪ ،‬ﺑﺎ ھﺮوﻟﻪ و‬
‫ﺑﺸﺘﺎب و ﮔﺎمھﺎی ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﮫﻢ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﮑﻌﺒﻪ ﮔﺎم ﺑﺮدارد‪ .‬و در ﭼﮫﺎر دور‬
‫ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه ﻃﻮاف‪ ،‬ﺑﺎﮔﺎمھﺎی ﻋﺎدی ﮔﺎم ﺑﺮدارد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﮑﺜﺮت و از دﺣﺎم ﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫ھﺮوﻟﻪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن از ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﺮﺻﻮرت ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻃﻮاف را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ را اﺳﺘﻼم ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را در ھﺮ دور از ادوار ھﻔﺘﮕﺎﻧﻪ ﺑﺒﻮﺳﺪ ﯾﺎ اﺳﺘﻼم ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاوان ذﮐﺮ و دﻋﺎ ﮔﻮﯾﺪ و از ذﮐﺮ دﻋﺎ ﺑﺪﻋﺎھﺎﺋﯽ اﮐﺘﻔﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺸﺮاح و اﻧﺒﺴﺎط ﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﭽﯿﺰ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﻘﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﻠﺰم‬
‫ﺑﺘﮑﺮار ﮔﻔﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫و ذﮐﺮ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎرع ﻣﺎ را ﺑﺪان ﻣﻠﺰم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫اذﮐﺎر و دﻋﺎھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮای ھﺮ ﯾﮏ از ﻃﻮافھﺎی ھﻔﺘﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﺳﻨﺪ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮی ﻧﺪارد و ﭼﯿﺰ ﺧﺎﺻﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪه‪،‬‬
‫ﺑﺪﻟﺨﻮاه ﺧﻮد ﺑﺮای ﺧﻮد و ﻗﻮم و دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺧﯿﺮ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺴﺌﻠﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺑﻌﻀﯽ از دﻋﺎھﺎی وارده‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٠٠‬‬

‫‪ -۱‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ روﺑﺮوی ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد اﯾﺴﺘﺎد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ إﻳﲈﻧﺎ ﺑﻚ‪ ،‬وﺗﺼﺪﻳﻘﺎ‬

‫ﺑﻜﺘﺎﺑﻚ‪ ،‬ووﻓﺎء ﺑﻌﻬﺪك‪ ،‬واﺗﺒﺎﻋﺎ ﻟﺴﻨﺔ ﻧﺒﻴﻚ‪ ،‬ﺑﺴﻢ اﷲ واﷲ أﻛﱪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﭼﻮن ﻃﻮاف را ﺷﺮوع ﮐﺮد ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬واﺤﻟﻤﺪ ﷲ‪ ،‬وﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬واﷲ‬
‫أ�ﺮﺒ‪ ،‬وﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ« ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺑﺮاﺑﺮ رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ رﺳﯿﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ر�ﻨﺎ آﺗﻨﺎ ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ ﺣﺴﻨﺔ و� اﻻﺧﺮة‬
‫ﺣﺴﻨﺔ وﻗﻨﺎ ﻋﺬاب اﻨﻟﺎر« ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺷﺎﻓﻌﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ھﺮ وﻗﺖ ﺑﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد رﺳﯿﺪ ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬و در ﻣﻮﻗﻊ ھﺮوﻟﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ اﺟﻌﻠﻪ ﺣﺠﺎ ﻣﱪورا‪ ،‬وذﻧﺒﺎ ﻣﻐﻔﻮرا‪ ،‬وﺳﻌﻴﺎ‬
‫ﻣﺸﻜﻮرا« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺣﺠﻢ را ﻣﻘﺒﻮل و ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ را آﻣﺮزﯾﺪه و ﺳﻌﯽ ﻣﻦ ﻣﻮرد‬
‫ﭘﺎداش ﻗﺮار ﮔﯿﺮد«‪ .‬و در ھﺮ دوره ﻃﻮاف ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رب اﻏﻔﺮ وارﺣﻢ‪ ،‬واﻋﻒ ﻋﲈ‬
‫ﺗﻌﻠﻢ وأﻧﺖ اﻻﻋﺰ اﻻﻛﺮم‪ ،‬اﻟﻠﻬﻢ آﺗﻨﺎ ﰲ اﻟﺪﻧﻴﺎ ﺣﺴﻨﺔ‪ ،‬وﰲ اﻻﺧﺮة ﺣﺴﻨﺔ‪ ،‬وﻗﻨﺎ ﻋﺬاب‬
‫اﻟﻨﺎر« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﻪ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ و از ھﺮ ﮔﻨﺎھﯽ و ﻋﺼﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﯽ‪ ،‬از ﻣﻦ درﮔﺬر‪ ،‬ﺗﻮ ﻋﺰﯾﺰ و ﮐﺮﯾﻤﯽ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﯿﮑﯽ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ و ﻣﺮا از آﺗﺶ دوزخ ﻣﺼﻮن ﻓﺮﻣﺎ«‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﯿﻦ‬
‫دو رﮐﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ ﻗﻨﻌﻨﻲ ﺑﲈ رزﻗﺘﻨﻲ‪ ،‬وﺑﺎرك ﱄ ﻓﻴﻪ‪ ،‬واﺧﻠﻒ ﻋﲇ ﻛﻞ ﻏﺎﺋﺒﺔ‬
‫ﺑﺨﲑ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا ﺑﻪ روزی ﮐﻪ دادهای‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﮔﺮدان و آن را ﺑﺮاﯾﻢ ﻓﺰوﻧﯽ ﺑﺨﺶ‬
‫و از ھﺮﭼﻪ از دﺳﺖ دادهام‪ ،‬ﻋﻮض ﻧﯿﮑﻮﺗﺮی ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎﮐﻦ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﻨﺼﻮر و ﺣﺎﮐﻢ‪.‬‬

‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻃﻮاف اﺳﺖ‬

‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن در ھﻨﮕﺎم ﻃﻮاف اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن ﻃﻮاف ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ذﮐﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‬
‫و ﻗﺮآن ﺑﯿﺶ ازھﺮﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺧﺪا را ﺑﯿﺎد ﻣﯽآورد‪ .‬ازﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫‪«‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬إﻧﻤﺎ ﺟﻌﻞ اﻟﻄﻮاف ﺑﺎﺒﻟﻴﺖ‪ ،‬و�� الﺼﻔﺎ واﻤﻟﺮوة ور� اﺠﻟﻤﺎر‪ ،‬ﻻﻗﺎﻣﺔ ذﻛﺮ اﷲ‬
‫»ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪﮐﻌﺒﻪ و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه و رﻣﯽ ﺟﻤﺮات‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻦ ذﮐﺮ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را »ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٧٠١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻃﻮاف‪:‬‬

‫ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳ�ل‬
‫اﷲ ﻞﻛ ﻳﻮم ﻰﻠﻋ ﺣﺠﺎج ﺑيﺘﻪ اﺤﻟﺮام‪ ،‬ﻋﺮﺸ�ﻦ وﻣﺎﺋﺔ رﻤﺣﺔ‪ :‬ﺳت� لﻠﻄﺎﺋﻔ� وأر�ﻌ�‬
‫لﻠﻤﺼﻠ�‪ ،‬وﻋﺮﺸ�ﻦ لﻠﻨﺎﻇﺮ�ﻦ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ھﺮ روز ﯾﮏﺻﺪ و ﺑﯿﺴﺖ رﺣﻤﺖ ﺑﺮ ﺣﺠﺎج‬
‫ﺑﯿﺖاﻟﻠﻪ اﻟﺤﺮام ﻧﺎزل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺷﺼﺖ رﺣﻤﺖ ﺑﺮای ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﭼﮫﻞ رﺣﻤﺖ‬
‫ﺑﺮای ﻧﻤﺎزﮔﺰاران و ﺑﯿﺴﺖ رﺣﻤﺖ ﺑﺮای ﻧﮕﺎه ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن«‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﭼﻮن از ھﻔﺖ دوره ﻃﻮاف ﻓﺎرغ ﺷﺪ‪ ،‬دور ﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز در ﻣﻘﺎم اﺑﺮاھﯿﻢ ﻣﯽﮔﺰارد و‬
‫ّٗ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ�ِذوا مِن َّم َق ِ‬
‫ام إِبۡ َ� ٰ ِ�ۧ َم ُم َص� �﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٢٥ :‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻃﻮاف ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺼﻮرت »اﻓﺮاد« ﺣﺞ ﮐﻨﺪ اﯾﻦ‬
‫ﻃﻮاف »ﻃﻮاف اﻟﻘﺪوم« و »ﻃﻮاف ﺗﺤﯿﺖ« و »ﻃﻮاف دﺧﻮل« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻨﺼﻮرت ﻧﻪ رﮐﻦ ﺣﺞ اﺳﺖ و ﻧﻪ واﺟﺐ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﺑﺼﻮرت »ﻗﺮان« ﯾﺎ »ﻣﺘﻤﺘﻊ« ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻃﻮاف را »ﻃﻮاف اﻟﻌﻤﺮه« ﮔﻮﯾﻨﺪ و‬
‫ﺑﺠﺎی ﻃﻮاف اﻟﻘﺪوم و ﻃﻮاف اﻟﺘﺤﯿﻪ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ او اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮه ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﺑﮑﻤﺎل ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﻃﻮافﻫﺎ‬
‫‪ -۱‬ﻃﻮاف اﻟﻘﺪوم ‪ -٢‬ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ ‪ -٣‬ﻃﻮاف اﻟﻮداع ﮐﻪ در ﺟﺎی ﺧﻮد از آنھﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧﻮاھﯿﻢ راﻧﺪ ‪ -٤‬ﻃﻮاف اﻟﺘﻄﻮع‪ .‬ﻻزم اﺳﺖ ﺣﺎﺟﯽ ﺗﺎ وﻗﺘﯽﮐﻪ در ﻣﮑﻪ اﺳﺖ‬
‫ﻓﺮﺻﺖ را از دﺳﺖ ﻧﺪھﺪ و از ﻃﻮافھﺎی ﺗﻄﻮع و داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫اﻟﺤﺮام ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻮرزد و ھﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺪانھﺎ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬زﯾﺮا ﻓﻀﯿﻠﺖ ﯾﮏ ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫اﻟﺤﺮام از ﻓﻀﯿﻠﺖ ﯾﮏﺻﺪ ھﺰار ﻧﻤﺎز در ﺟﺎھﺎی دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﻃﻮافھﺎی ﺗﻄﻮع و‬
‫داوﻃﻼﻧﻪ ھﺮوﻟﻪ واﺿﻄﺒﺎع ‪-‬ردا را ﺑﺮ دوش ﭼﭗ اﻧﺪاﺧﺘﻦ و ﺳﺮآن را از زﯾﺮ ﺑﻐﻞ راﺳﺖ‬
‫رد ﮐﺮدن‪ -‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ھﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﻣﯽﺷﻮد آن را ﻃﻮاف‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﻼف دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﮔﺰاردن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﺣﺘﺮام آنھﺎ ﺑﺮآورده ﻣﯽﺷﻮد‬
‫)در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻃﻮاف ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﺑﺠﺎی دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺗﺤﯿﻪ اﻟﻤﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﻃﻮاف ﺷﺮوط و ﺳﻨﻦ و آداﺑﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫ﺷﺮوط ﻃﻮاف‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٠٢‬‬

‫‪ -۱‬ﭘﺎﮐﯽ ﺑﺪن از ﺟﻨﺎﺑﺖ و ﺣﯿﺾ و ﻧﻔﺎس و داﺷﺘﻦ وﺿﻮ و ﭘﺎﮐﯽ ﺟﺎﻣﻪ و ﻟﺒﺎس از‬
‫آﻟﻮدﮔﯽ و ﻧﺠﺎﺳﺖ ﭼﻮن اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﻟﻄﻮاف ﺻﻼة‪...‬إﻻ أن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ أﺣﻞ ﻓﻴﻪ الﺎﻠﻜم ﻓﻤﻦ ﺗ�ﻠﻢ ﻓﻼ ﻳﺘﻠﻜﻢ إﻻ ﺨﺑ�«‬
‫»ﻃﻮاف ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در آن را‪ ،‬ﺣﻼل‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ ﺟﺰ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ ﻧﮕﻮﯾﺪ ‪-‬ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫اﺛﻨﺎی ﻃﻮاف‪.«-‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی و دارﻗﻄﻨﯽ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ اﻟﺴﮑﻦ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻧﺰد اوآﻣﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ او داﺷﺖ ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﻗﺎﻋﺪه ﺷﺪهای؟ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن ﻫﺬا ﺷﺊ ﻛﺘﺒﻪ اﷲ ﻰﻠﻋ‬
‫ﺑﻨﺎت آدم‪ ،‬ﻓﺎﻗﻲﻀ ﻣﺎ ﻳﻘﻲﻀ اﺤﻟﺎج‪ ،‬ﻏ� أن ﻻ ﺗﻄﻮ� ﺑﺎﺒﻟﻴﺖ ﺣﻰﺘ ﺗﻐتﺴ�« »اﯾﻦ ﭼﯿﺰی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در دﺧﺘﺮان آدم آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﻤﺎم ﮐﺎرھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺟﯿﺎن اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم ﺑﺪه‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻃﻮاف‪ ،‬ﮐﻪ آن را ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ از ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﭘﺎک ﺷﺪی و‬
‫ﻏﺴﻞ ﻧﻤﻮدی‪ ،‬ﺑﺠﺎی آور«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺎری‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﮫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﮑﻪ اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮدﮐﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺪور‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻃﻮاف ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺷﯿﺨﯿﻦ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آ ﻟﻮده ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺳﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻦ آن ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻠﺲ اﻟﺒﻮل ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را ﻧﮕﻪ دارد‪ ،‬او ﻃﻮاف ﺧﻮد را ﺑﺠﺎی‬
‫ﻣﯽآورد و ﺑﺎﺗﻔﺎق ھﻤﻪ ﻓﻘﮫﺎء ﻓﺪﯾﻪای ﺑﺮاو واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺰد‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ آﻣﺪ و از او ﻃﻠﺐ ﻓﺘﻮی ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ آﻣﺪم ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪﮐﻌﺒﻪ را ﻃﻮاف‬
‫ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ در ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام رﺳﯿﺪم‪ ،‬ازﻣﻦ ﺧﻮن رﯾﺨﺘﻦ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺧﻮﻧﻢ ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﯾﺪ ﺳﭙﺲ آﻣﺪم ﮐﻪ ﻃﻮاف ﮐﻨﻢ ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﺑﺪر ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام رﺳﯿﺪم‪ ،‬ﺑﺎزھﻢ‬
‫ﺧﻮن رﯾﺨﺘﻦ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮﻧﻢ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ دوﺑﺎره آﻣﺪم ﮐﻪ ﻃﻮاف‬
‫ﮐﻨﻢ ﭼﻮن ﺑﺪر ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام رﺳﯿﺪم‪ ،‬ﺑﺎز ﺧﻮن رﯾﺨﺘﻦﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺷﻤﺎ را ازاﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎزدارد‪ ،‬ﭘﺲ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﯿﺪ و ﻣﺤﻞ رﯾﺰش‬
‫ﺧﻮن را ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪای ﺑﺒﻨﺪﯾﺪ و ﻃﻮاف ﺧﻮد را ﺑﺠﺎی آورﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت )و ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺷﺮﻣﮕﺎه و ﺑﺪن ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺮع اﺳﻼﻣﯽ( ‪-‬ﭼﻮن اﺑﻮھﺮﯾﺮه‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از ﺣﺠﻪاﻟﻮداع‪ ،‬ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ از ﻃﺮف ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻣﯿﺮ اﻟﺤﺎج‬
 ‫‪٧٠٣‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮا ھﻤﺮاه ﮔﺮوھﯽ ﻣﺎﻣﻮر ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﮐﻪ در روز ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻋﻼم ﮐﻨﯿﻢ »ﺑﻌﺪ‬
‫از اﻣﺴﺎل دﯾﮕﺮ ھﯿﭻ ﻣﺸﺮﮐﯽ ﺣﻖ ﺷﺮﮐﺖ در ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ را ﻧﺪارد و ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺣﻖ‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺮھﻨﻪ ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺷﯿﺨﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻃﻮاف ﺑﺎﯾﺪ در ھﻔﺖ دوره ‪-‬ﺷﻮط‪ -‬ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﯾﮏ ﮔﺎم را از ھﺮﯾﮏ‬
‫از دورهھﺎ‪ ،‬ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﻃﻮاف او درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﮏ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ اﻗﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﻔﺖ دوره ﺑﺼﻮرت ﮐﺎﻣﻞ و ﯾﻘﯿﻨﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻌﺪ‬
‫ازﻓﺮاﻏﺖ از ﻃﻮاف ﺷﮏ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺑﺮاو ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﺎﯾﺪ ﻃﻮاف را از ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد آﻏﺎز ﮐﻨﺪ و ﺑﺪان ﻣﻨﺘﮫﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪه ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻃﻮری ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ او ﺑﺎﺷﺪ ﻃﻮاف او ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺟﺎﺑﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﮑﻪ وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺰد ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد رﻓﺖ و آن را‬
‫اﺳﺘﻼم ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ از ﻃﺮف راﺳﺖ ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﻃﻮاف را ﺷﺮوع ﮐﺮد‪،‬ﮐﻪ ﺳﻪ ﺑﺎر اول‬
‫ﺑﺎ ھﺮوﻟﻪ ‪-‬ﺑﺸﺘﺎب رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﺗﮑﺎن دادن ﺷﺎﻧﻪھﺎ وﮔﺎمھﺎی ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﮫﻢ‪ -‬و ﭼﮫﺎرﺑﺎر‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه را ﺑﺎ راه رﻓﺘﻦ ﻋﺎدی‪ ،‬ﻃﻮاف ﻧﻤﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﻃﻮاف ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﯿﺮون ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در داﺧﻞ ﺣﺠﺮ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻃﻮاف او ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﺣﺠﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و ﺷﺎدروان‬
‫ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺟﺰو ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪور ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫يق‪] ﴾٢٩‬اﻟﺤﺞ‪» .[٢٩ :‬ﺑﺎﯾﺪ‬ ‫ت‬‫ع‬‫ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪ ﻧﻪ در داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ‪َ ﴿ :‬و ۡ�َ َّط َّوفُوا ْ بٱ ۡ�َ ۡيت ٱ ۡل َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻘﺪور اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﺎل ﻃﻮاف‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﮐﻌﺒﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻧﺰدﯾﮏ آن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺑﻘﻮل اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬دﻓﻌﺎت ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه و دورهھﺎی ﻃﻮاف‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ وﺑﺪون ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺪون ﻋﺬر و‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ زﯾﺎد ﺑﺎ ﻋﺬر ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻣﻮاﻻت و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ھﻢ آﻣﺪن آنھﺎ را ﺳﻨﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﯾﺎدی ﺑﯿﻦ اﺟﺰاء ﻃﻮاف ﺑﺪون‬
‫ﻋﺬر ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﻃﻮاف ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻃﻮاف را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬آن‬
‫را از ﺳﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر از ﺣﻤﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ را دﯾﺪم‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﻪ دور ﯾﺎ ﭼﮫﺎر دور ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻧﺸﺴﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬و ﻏﻼﻣﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ او را ﺑﺎد ﻣﯽزد و ﺧﻨﮏ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٠٤‬‬

‫ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻃﻮاف ﺧﻮد را از آﻧﺠﺎﮐﻪ ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬از ﺳﺮﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ در ﺣﯿﻦ ﻃﻮاف وﺿﻮی او ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره وﺿﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻘﯿﻪ دورھﺎی ﻃﻮاف را از ﺳﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دوﺑﺎره از اول‬
‫ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﺮاوان ھﻢ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ او ﻣﺸﻐﻮل ﻃﻮاف ﺑﻮد‪،‬ﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ او ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮدم ﻧﻤﺎزش را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻘﯿﻪ دورھﺎی ﻃﻮاف را اﻧﺠﺎم داد و دوﺑﺎره از اول آن را از‬
‫ﺳﺮ ﻧﮕﺮﻓﺖ از ﻋﻄﺎء ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﻃﻮاف ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺟﻨﺎزهای‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ‪ ،‬او از ﻃﻮاف ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﺑﻘﯿﻪ دورھﺎی ﻃﻮاف را ازآن ﺟﺎﮐﻪ ﻗﻄﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد از ﺳﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﺳﻨﺖﻫﺎی ﻃﻮاف‬
‫‪ -۱‬روﺑﺮو اﯾﺴﺘﺎدن ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‪ ،‬ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺷﺮوع ﻃﻮاف ﺑﺎ ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﺗﮫﻠﯿﻞ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫دﺳﺖھﺎ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در آﻏﺎز ﻧﻤﺎز آنھﺎ را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫دﺳﺖھﺎ را ﺑﺮ روی ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﺑﮕﺬارد و آنھﺎ را آرام ﺑﺒﻮﺳﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺻﺪای‬
‫ﺑﻮﺳﯿﺪن‪ ،‬ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﮔﻮﻧﻪ را ﺑﺮ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﺑﮕﺬارد‪ ،‬اﮔﺮ اﻣﮑﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮآن ﻧﮫﺎدن‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﺎ دﺳﺖ آن را ﻟﻤﺲ ﮐﻨﺪ و دﺳﺘﺶ را ﺑﺒﻮﺳﺪ‪ ،‬و‬
‫اﮔﺮ آن ھﻢ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ھﺮﭼﯿﺰی ﮐﻪ ھﻤﺮاه دارد‪ ،‬آن را ﻟﻤﺲ ﮐﻨﺪ و آن ﭼﯿﺰ‬
‫را ﺑﺒﻮﺳﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻋﺼﺎ و ﭼﯿﺰی ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬ﺑﺪان اﺷﺎره ﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص روﺑﺮوی ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد اﯾﺴﺘﺎد و آن را اﺳﺘﻼم ﻧﻤﻮد ﺳﭙﺲ‬
‫دھﻦ ﺑﺮآن ﻧﮫﺎد وآن را ﺑﻮﺳﯿﺪ و ﻓﺮاوان ﮔﺮﯾﺴﺖ و دﯾﺪم ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻧﯿﺰ ﻓﺮاوان‬
‫ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﻋﻤﺮ در اﯾﻨﺠﺎ‪ ،‬اﺷﮏھﺎ رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ اﻻﺳﻨﺎد داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﺮ روی‬
‫ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‪ ،‬ﺧﻢ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺳﻨﮕﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮدم‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮور ﻣﺤﺒﻮﺑﻢ ‪-‬ﻣﺤﻤﺪص ﺗﺮا ﺑﻮﺳﯿﺪ و اﺳﺘﻼم ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﺮا ﻧﻤﯽﺑﻮﺳﯿﺪم و اﺳﺘﻼم‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدم‪) .‬ﻟﯿﮑﻦ ﭼﻮن او ﺗﺮا ﺑﻮﺳﯿﺪ و اﺳﺘﻼم ﮐﺮد ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻢ(‪» :‬ﻟﻘﺪ ﻛﺎن‬
 ‫‪٧٠٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻟﻜﻢ ﰲ رﺳﻮل اﷲ أﺳﻮة ﺣﺴﻨﺔ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﺷﻤﺎ اﺳﻮه ﻧﯿﮑﻮ وﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻮرد ﭘﯿﺮوی اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و دﯾﮕﺮان ﺑﺎ ﻣﺘﻦھﺎی ﻣﺘﻔﺎوت و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﮫﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﻓﻊ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ را‪ ،‬دﯾﺪم ﮐﻪ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﺑﺎ دﺳﺖ اﺳﺘﻼم ﮐﺮد‪ ،‬و دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻮﺳﯿﺪ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬از زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻦ ھﺮﮔﺰ آن را ﺗﺮک‬
‫ﻧﮑﺮدهام»‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﺳﻮﯾﺪ ﺑﻦ ﻏﻔﻠﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﺑﻮﺳﯿﺪ و آن را ﺗﺮک ﻧﮑﺮد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬دﯾﺪم ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﺮاوان اھﻤﯿﺖ ﻣﯽداد و ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﮐﻌﺒﻪ ﻣﯽآﻣﺪ وﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را اﺳﺘﻼم ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪�» :‬ﺴﻢ اﷲ واﷲ أ�ﺮﺒ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮاﻟﻄﻔﯿﻞ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را‬
‫ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﺮد و ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﺑﺎ ﻋﺼﺎی ﺳﺮ ﮐﺠﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ اﺳﺘﻼم ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺑﺮ ﻋﺼﺎ‬
‫ﺑﻮﺳﻪ ﻣﯽزد‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود از ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ او ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‬
‫آﻣﺪ و آن را ﺑﻮﺳﻪ زد‪ .‬و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻨﮕﯽ ھﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﻮد و زﯾﺎن‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺮا ﺑﻮﺳﻪ زد‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﺮا ﺑﻮﺳﻪ ﻧﻤﯽزدم«‪.‬‬
‫ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوی از ﺳﻨﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫اﺳﺒﺎب ﻣﻌﻘﻮل و ﻋﻠﻞ ﻣﻌﻠﻮم آن ھﻢ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ واﻧﺴﺎن ﺑﺮ آنھﺎ وﻗﻮف ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺳﻨﺖھﺎ ﺑﻪ ھﺮﮐﺲ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺮای او ﺣﺠﺖ اﺳﺖ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ آنھﺎ را ھﻢ‬
‫ﻧﺪاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻄﻮر اﺟﻤﺎل ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﺪن ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‪ ،‬اﺣﺘﺮام و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ‬
‫آﻧﺴﺖ و ﺗﺒﺮک ﺑﺪان ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﻨﮕﮫﺎ را ﺑﺮ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از اﻣﺎﮐﻦ و ﺷﮫﺮھﺎ را ﺑﺮ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ و ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﺷﺐھﺎ واﯾﺎم و ﻣﺎهھﺎ را ﺑﺮدﯾﮕﺮ ﺷﺐھﺎ و روزھﺎ و ﻣﺎهھﺎ ﺑﺮﺗﺮی ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﻮارد ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﮔﺎھﯽ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻞ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻤﺘﻨﻊ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ از ﺟﻤﻠﻪ در ﺑﻌﻀﯽ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﺤﻟﺠﺮاﻻﺳﻮد‬
‫ﻳﻤ� اﷲ ﻲﻓ اﻻرض« ‪» .‬ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﺪا اﺳﺖ در روی زﻣﯿﻦ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺗﻤﺜﯿﻞ اﺳﺖ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﮐﺮد و آن ﺷﺨﺺ‬
‫دﺳﺖ او را ﻣﯽﺑﻮﺳﺪ‪ ،‬ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ھﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺎﺟﯿﺎن آن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٠٦‬‬

‫را ﻣﯽﺑﻮﺳﻨﺪ و اﺳﺘﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ھﺮﮐﺲ در روی زﻣﯿﻦ ﺑﺎ آن ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﺑﺎ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﭘﯿﻤﺎن را ﺑﺎ ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻗﺮار دھﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و ﭘﯿﻤﺎن را‬
‫ﺑﺎ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬و زﯾﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬ھﻢ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺑﻮﺳﯽ‪ ،‬اﻇﮫﺎر ارادت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻮﺳﯿﺪن ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‪ ،‬ھﻢ ﺗﻤﺜﯿﻞ و ﺗﺸﺒﯿﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺑﻮﺳﯿﺪن آن ﺑﺪرﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺮض ارادت ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﮫﻠﺐ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ اﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ و ﺗﻤﺜﯿﻞ را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﻌﺎذ اﻟﻠﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻮﺳﯿﺪن ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‪ ،‬اﻣﺘﺤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای‬
‫اﻇﮫﺎر اﻃﺎﻋﺖ ﻇﺎھﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن و ﺷﺒﺎھﺖ ﺑﻪ ﻗﺼﻪ ﺳﺠﺪه اﺑﻠﯿﺲ ﻣﻠﻌﻮن ﺑﺮای آدم÷ دارد‪.‬‬
‫و ﺑﺼﻮرت ﯾﻘﯿﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﮕﯽ از ﺳﻨﮓھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ در ﺑﻨﺎی ﮐﻌﺒﻪ‬
‫ﺑﮑﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻐﯿﺮ از ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﯾﻘﯿﻦ ھﻤﺎن ﺳﻨﮕﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺼﺐ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻓﺸﺎر آوردن و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺠﺮ اﻻﺳﻮد ﭼﺴﺒﺎﻧﺪن‬

‫ﻓﺸﺎر آوردن و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﭼﺴﺒﺎﻧﺪن‪ ،‬ﻣﺎدام ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ رﻧﺞ دﯾﮕﺮان‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﻓﺸﺎر ﻣﯽآورد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﻨﯽ ﺧﻮد را‬
‫ﺧﻮﻧﯿﻦ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ أﺑﺎ ﺣﻔﺺ إﻧﻚ رﺟﻞ ﻗﻮي‪،‬‬
‫ﻓﻼ ﺗﺰاﺣﻢ ﻰﻠﻋ الﺮ�ﻦ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻚ ﺗﺆذي الﻀﻌﻴﻒ‪ ،‬وﻟ�ﻦ إن وﺟﺪت ﺧﻠﻮة ﻓﺎﺳﺘﻠﻢ‪ ،‬و�ﻻ ﻓﻜﺮﺒ‬
‫وامﺾ« »ای ﻋﻤﺮ ﺗﻮﻣﺮد ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪی ھﺴﺘﯽ‪ ،‬زﯾﺎد ﺑﺮ رﮐﻦ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‪ ،‬ﻓﺸﺎرﻧﯿﺎور‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﻣﻮﺟﺐ رﻧﺞ ﺿﻌﯿﻔﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ھﺮ وﻗﺖ ﺧﻠﻮت ﺷﺪ اﺳﺘﻼم ﮐﻦ و اﻻ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻮی و‬
‫ﺑﮑﺎر ﺧﻮد اداﻣﻪ ﺑﺪه و روان ﺷﻮ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺿﻄﺒﺎع‪ :‬وﺳﻂ ﺑﺎﻻﭘﻮش اﺣﺮام و ردا را زﯾﺮ ﺑﻐﻞ ﻃﺮف راﺳﺖ ﻗﺮار دادن و دو‬
‫ﻃﺮف دﯾﮕﺮ آن را روی دوش ﭼﭗ ﮔﺬاﺷﺘﻦ‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎراﻧﺶ از »ﺟﻌﺮاﻧﻪ« ﻗﺼﺪ ﻋﻤﺮه ﮐﺮدﻧﺪ و ردای ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را زﯾﺮ ﺑﻐﻞ راﺳﺖ و روی دوش ﭼﭗ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ‪-‬اﺿﻄﺒﺎع‪ -‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪ .‬و‬
‫ﻣﺬھﺐ ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﻪ آن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﯾﻨﮑﺎر ﺑﻪ ھﺮوﻟﻪ رﻓﺘﻦ در‬
‫ﻃﻮاف ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﺿﻄﺒﺎع ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻣﻌﺮوف ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن را اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﺗﻔﺎق ھﻤﻪ اﺿﻄﺒﺎع در ﻧﻤﺎز ﻃﻮاف‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫‪٧٠٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫‪ -۳‬ھﺮوﻟﻪ‪ :‬ﺑﺸﺮﻋﺖ رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﺗﮑﺎن دادن ﺷﺎﻧﻪھﺎ و ﮔﺎمھﺎی ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﮫﻢ‪ .‬ھﺮوﻟﻪ در ﺳﻪ‬
‫دهور ﻃﻮاف اول و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎدی رﻓﺘﻦ در ﭼﮫﺎر دور ﻃﻮاف ﺑﻌﺪی ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻪ دور اول ﻃﻮاف را از‬
‫ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﺷﺮوع ﮐﺮد و ﺗﺎ ﺑﺪان ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﺑﺎ ھﺮوﻟﻪ ﻣﯽرﻓﺖ و ﭼﮫﺎر دور ﺑﻌﺪی‬
‫ﺑﻄﻮر ﻋﺎدی ﻣﯽرﻓﺖ‪) .‬از ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﺷﺮوع ﮐﺮدن و دوﺑﺎره ﺑﺪان رﺳﯿﺪن ﯾﮏ‬
‫دور و ﯾﮏ ﺷﻮط ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﻪ ﺷﻮط ﺑﺎ ھﺮوﻟﻪ و ﭼﮫﺎر ﺷﻮط ﺑﺎ رﻓﺘﻦ‬
‫ﻋﺎدی‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ھﺮوﻟﻪ را درﺳﻪ دور اول ﺗﺮک ﮐﺮد‪ ،‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ در ﭼﮫﺎر دور ﺑﻌﺪی آن را‬
‫ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪» .‬اﺿﻄﺒﺎع« و »ھﺮوﻟﻪ« در ﻃﻮاف ﻋﻤﺮه و ھﺮ ﻃﻮاﻓﯽ ﮐﻪ ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‬
‫ﺑﺪﻧﺒﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺮدان ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در »ﻃﻮاف اﻟﻘﺪوم« اﺿﻄﺒﺎع و ھﺮوﻟﻪ را اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد‬
‫اﻋﺎده و دوﺑﺎره اﻧﺠﺎم دادن اﺿﻄﺒﺎع و ھﺮوﻟﻪ‪ ،‬در »ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ« ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻃﻮاف اﻟﻘﺪوم‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ وﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد ﺳﻌﯽ را ﺑﺮای ﺑﻌﺪ از ﻃﻮاف اﻟﺰﯾﺎره‬
‫ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬اﺿﻄﺒﺎع و ھﺮوﻟﻪ را در‪ ،‬ﻃﻮاف اﻟﺰﯾﺎره اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ .‬زﻧﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ اﺿﻄﺒﺎع‬
‫و ھﺮوﻟﻪ را اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻧﺎن‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﻃﻮاف و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬ھﺮوﻟﻪ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﯿﮫﻘﯽ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ھﺮوﻟﻪ رﻓﺘﻦ‬

‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در اﯾﻦ ﺑﺎره ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺐ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺳﺴﺖ و ﻧﺎﺗﻮان ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻗﻮﻣﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ وارد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺐ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫آﻧﺎن را ﻧﺎﺗﻮان ﺳﺎﺧﺘﻪ و از آن دﭼﺎر ﺷﺮ و ﺗﺒﺎھﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﻄﻠﻊ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﯾﺎران ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮد در ﺳﻪ دور و ﺷﻮط اول ﻃﻮاف‪،‬‬
‫ھﺮوﻟﻪ ﺑﺮوﻧﺪ و در ﺑﯿﻦ دو رﮐﻦ ﺑﺼﻮرت ﻋﺎدی ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را دﯾﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ھﺮوﻟﻪ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﯾﻨﺎن ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺐ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪهاﻧﺪ‪،‬‬
‫از ﻣﺎ ﻗﻮﯾﺘﺮﻧﺪ«‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل اﺻﺤﺎب دﺳﺘﻮر ﻧﺪاد‪،‬‬
‫ﮐﻪ در ھﻤﻪ ھﻔﺖ دور ﻃﻮاف ھﺮوﻟﻪ ﺑﺮوﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﺴﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ و زﯾﺎن ﻧﺒﯿﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود ﮐﻪ ﻣﺘﻦ از او اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٠٨‬‬

‫ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻨﺘﻔﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﺑﺮ اوﺿﺎع ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ھﺮوﻟﻪ را ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺻﻮرت ﻃﻮاف ﺑﮫﻤﺎن ﺣﺎل‬
‫دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﻧﺴﻞھﺎی ﺑﻌﺪی ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﯾﺎدﮔﺎری ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﺐاﻟﺪﯾﻦ ﻃﺒﺮی‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﺎھﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺒﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰی در دﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن ﺳﺒﺐ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺣﮑﻢ آن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺪ ﺑﻦ اﺳﻠﻢ از ﭘﺪرش ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭼﺮا ﻣﺎ اﻣﺮوز ھﺮوﻟﻪ ﻣﯽروﯾﻢ و ﺷﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺮھﻨﻪ ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ؟ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫اﺳﻼم را ﭘﯿﺮوز ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ و ﮐﻔﺮ و ﮐﺎﻓﺮان را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‬
‫ﭼﯿﺰیﮐﻪ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﯾﻢ‪ ،‬آن را ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺳﺘﻼم رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ و دﺳﺖ ﻣﺎﻟﯿﺪن ﺑﺮ آن‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﻧﺪﯾﺪهام ﮐﻪ ھﯿﭻ رﮐﻨﯽ را دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ و ﻟﻤﺲﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ دو رﮐﻦ‬
‫ﯾﻤﺎﻧﯽ را ‪-‬ﯾﻌﻨﯽ رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ و رﮐﻦ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‪ -‬و ﻣﻦ از آن وﻗﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد اﺳﺘﻼم اﯾﻦ دو رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ را ‪-‬رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ و‬
‫رﮐﻦ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد‪ -‬ﺗﺮک ﻧﮑﺮدهام ﻧﻪ در ﺣﺎل ﺳﺨﺘﯽ و ﻧﻪ در ﺣﺎل ﻓﺮاغ‪ .‬ھﺮدو‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻠﺖ اﯾﻦ دو رﮐﻦ را اﺳﺘﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ آنھﺎ ﺑﯿﺶ از‬
‫دﯾﮕﺮ ارﮐﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل رﮐﻦ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد دو ﻣﺰﯾﺖ دارد‪ .‬ﯾﮑﯽ آﻧﮑﻪ ﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ و‬
‫ﺑﻨﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﮫﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﮫﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ و دﯾﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد در آن ﻗﺮار‬
‫دارد ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز و اﻧﺘﮫﺎی ﻃﻮاف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن اﺳﺖ ھﻢ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﭘﺎﯾﻪای ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﮫﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﮫﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮداود از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﻮل ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن اﺤﻟﺠﺮ ﺑﻌﻀﻪ ﻣﻦ اﺒﻟﻴﺖ« »ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﺠﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺟﺰو ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﮐﻌﺒﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را‪،‬‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺘﻼم دو رﮐﻦ‬
‫)ﺷﺎﻣﯽ( ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺣﺠﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ آنھﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﻮاﻋﺪ و ﭘﺎﯾﻪ‬
‫اوﻟﯽ ﺑﯿﺖاﻟﻠﻪ ﻧﮫﺎده ﻧﺸﺪهاﻧﺪ و ﻣﺮدم ھﻢ ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﺳﻮی ﺣﺠﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را‬
‫ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ‪ .‬ھﻤﻪ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺘﻔﻘﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﺘﻼم دو رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
 ‫‪٧٠٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬دو رﮐﻦ ﻏﯿﺮ ﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دو رﮐﻦ ﺷﺎﻣﯽ را‪ ،‬اﺳﺘﻼم ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺒﺎن در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟﺠﺮ والﺮ�ﻦ اﻴﻟﻤﺎ�‬
‫�ﻂ اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ ﺣﻄﺎ« »زﯾﺎرت و اﺳﺘﻼم ﺳﻨﮓ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد و رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ ﮔﻨﺎھﺎن را ﻣﺤﻮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬

‫دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪ از ﻃﻮاف‬

‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ھﺮﻃﻮاف‪ ،‬ﺧﻮاه ﻃﻮاف ﻓﺮض ﯾﺎ ﻃﻮاف‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز در ﮐﻨﺎر ﻣﻘﺎم اﺑﺮاھﯿﻢ ﯾﺎ در ھﺮ ﻧﻘﻄﻪای از ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻮﯾﺪ ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﮑﻪ وارد ﺷﺪ ھﻔﺖ دور ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻃﻮاف ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ‬
‫ُ َ ّٗ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫ﻣﻘﺎم اﺑﺮاھﯿﻢ آﻣﺪ و اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ�ِذوا مِن َّم َق ِ‬
‫ام إِبۡ َ� ٰ ِ ۧ‬
‫� َم مص� �﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[١٢٥ :‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﺸﺖ ﻣﻘﺎم اﺑﺮاھﯿﻢ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎزﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ ازآن ﺑﻪ ﻧﺰد ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد آﻣﺪ و آن را‬
‫اﺳﺘﻼم ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در آن دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬ﺳﻮرهھﺎی »ﮐﺎﻓﺮون« و »اﺧﻼص« ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و دﯾﮕﺮان اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان در ھﺮ ﺟﺎی از ﺣﺮم ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در اوﻗﺎﺗﯽﮐﻪ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در آنھﺎ ﻧﮫﯽ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻦ ﻣﻄﻌﻢﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ ﺑ� ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف ﻻ ﺗﻤﻨﻌﻮا أﺣﺪا‬
‫ﻃﺎف ﺑﻬﺬا اﺒﻟﻴﺖ‪ ،‬وﺻ� أﻳﺔ ﺳﺎﻋﺔ ﺷﺎء‪ ،‬ﻣﻦ ﻴﻟﻞ‪ ،‬أو ﻧﻬﺎر« »ای ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف‪ ،‬ﮐﺴﯽ را از‬
‫ﻃﻮاف ﺑﺪور اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در ھﺮ ﺳﺎﻋﺖ از ﺷﺐ و روز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻃﻮاف‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺧﺎرج ﻣﺴﺠﺪ ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺨﺎری از ام ﺳﻠﻤﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ او ﺳﻮاره ﻃﻮاف ﮐﺮد و ﻧﻤﺎز را ﻧﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ از ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ او آنھﺎ را در »ذی ﻃﻮی« ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺨﺎری ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﭘﺲ از ﻃﻮاف در ﺧﺎرج ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز را ﺧﻮاﻧﺪ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻌﺪ از ﻃﻮاف ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺠﺎی ﺳﻨﺖ ھﻢ او را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺴﻨﺖ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و در ﻧﺰد ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و ﻣﺸﮫﻮر ﻣﺬھﺐ اﺣﻤﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻨﺴﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧١٠‬‬

‫ﻣﺎﻟﮏ و ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺠﺎم ﺳﻨﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﯿﺰی ﺑﺠﺎی آنھﺎ ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﺪ )و ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد(‪.‬‬

‫ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور از ﺟﻠﻮ ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﺣﺮم ﻣﮑﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬

‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺧﻮاه زن ﯾﺎ ﻣﺮد از ﭘﯿﺶ‬
‫روی او ﺑﮕﺬرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺮاھﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ از ﺧﺼﺎﯾﺺ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺜﯿﺮ ﺑﻦﮐﺜﯿﺮ ﺑﻦ وداﻋﻪ ﺑﻨﻘﻞ از ﺑﻌﻀﯽ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهاش و ﺟﺪش ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﻪ او‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ درﮐﻨﺎر »ﺑﻨﯽﺳﮫﻢ« ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺮدم از ﺟﻠﻮ او ﻋﺒﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و »ﺳﺘﺮه« و ﭘﻮﺷﺸﯽ در ﺑﯿﻦ او و آﻧﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ واﻗﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻔﯿﺎن ﺑﯿﻦ‬
‫ﻋﯿﯿﻨﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﯿﻦ او و ﺑﯿﻦ ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺳﺘﺮهای وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬

‫ﻃﻮاف ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ‬

‫ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺞ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪﮐﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻄﺎء ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮ داد‪ ،‬ﮐﻪ اﺑﻦ ھﺸﺎم‬
‫زﻧﺎن را از ﻃﻮاف ﺑﺎ ﻣﺮدان ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻋﻄﺎء ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ زﻧﺎن را از ﻃﻮاف ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮدان ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﻣﺮدان ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؟‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آﯾﻪ ﺣﺠﺎب ﺑﻮد ﯾﺎ ﭘﯿﺶ از آن؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺠﺎن ﺧﻮد ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرم‬
‫ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ از آﯾﻪ ﺣﺠﺎب ﻣﺤﻀﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را درﯾﺎﻓﺘﻪام‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدان ﻣﺨﻠﻮط‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و اﺧﺘﻼط ﺑﻪ ﭼﻪ ﺷﮑﻞ ﺑﻮد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﻣﺮدھﺎ ﻧﻤﯽآﻣﯿﺨﺘﻨﺪ و ﻣﺨﻠﻮط ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪل دور از ﻣﺮدان و ﺗﻨﮫﺎ ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎ آنھﺎ ﻣﺨﻠﻮط ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬زﻧﯽ ﺑﻪ وی‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎ ﺑﺮوﯾﻢ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را اﺳﺘﻼم ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮو و ﺧﻮد‬
‫او اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺷﺐھﺎ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺮدان ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ‬
‫ھﺮ وﻗﺖ داﺧﻞ ﺑﯿﺖ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدھﺎ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و آﻧﮕﺎه‬
‫داﺧﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ‪.‬و زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺧﻠﻮت ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را اﺳﺘﻼم ﮐﻨﺪ و از ﻣﺮدان‬
‫ﮐﻨﺎره ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪل ﺑﻪ زﻧﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد زﯾﺎد ﻓﺸﺎر ﻧﯿﺎور و‬
‫داﺧﻞ در ازدﺣﺎم ﻧﺸﻮ‪ ،‬اﮔﺮ دﯾﺪی ﺧﻠﻮت اﺳﺖ آن را اﺳﺘﻼم ﮐﻦ و اﮔﺮ دﯾﺪی ﮐﻪ ﺷﻠﻮغ‬
 ‫‪٧١١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫اﺳﺖ و ازدﺣﺎم ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺑﺮاﺑﺮ آن رﺳﯿﺪی‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﺗﮫﻠﯿﻞ ﮔﻮی و ﮐﺴﯽ را‬
‫ﻣﯿﺎزار«‪.‬‬

‫ﻃﻮاف ﺳﻮاره‬
‫ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻮاره ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻗﺎدر ﺑﻪ راه رﻓﺘﻦ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﺑﺮای ﺳﻮاری ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺒﺐ و ﻋﻠﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺠﻪاﻟﻮداع ﺳﻮار ﺑﺮﺷﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻃﻮاف ﮐﺮد و رﮐﻦ را ﺑﺎ ﻋﺼﺎی ﺧﻮﯾﺶ‬
‫اﺳﺘﻼم ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺠﻪاﻟﻮداع ﺳﻮاره‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻃﻮاف ﻧﻤﻮد و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ‬
‫ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم داد ﺗﺎ ﻣﺮدم او را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و او ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﻣﺮدم ﻣﺸﺮف ﺑﺎﺷﺪ و از او‬
‫ﺳﺌﻮال ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺮدم ﺑﺮ او ازدﺣﺎم ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺬاﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺎﻟﻢ ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ‬

‫ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺮواﯾﺖ از اﺑﻮﻣﻠﯿﮑﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب÷ زﻧﯽ ﺟﺬاﻣﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﮐﻌﺒﻪ را ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﮐﻨﯿﺰ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺮدم را آزار ﻣﺮﺳﺎن‪ ،‬ایﮐﺎش در‬
‫ﺧﺎﻧﻪات ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﯽ‪ ،‬و او ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪھﺎ ﻣﺮدی از ﮐﻨﺎر او ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻪ‬
‫وی ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺗﺮا از ﻃﻮاف ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎ و ﻃﻮاف ﮐﻦ‪ .‬آن‬
‫زن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻢ در ﺣﺎل ﺣﯿﺎت از او ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﻢ وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ او از او‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻧﯿﺰ از او اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ از آب زﻣﺰم ﻧﻮﺷﯿﺪ‪:‬‬

‫ﭼﻮن ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪه از ﻃﻮاف ﻓﺎرغ ﺷﺪ و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز درﮐﻨﺎر ﻣﻘﺎم اﺑﺮاھﯿﻢ ﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از آب ﭼﺎه زﻣﺰم ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از‬
‫آب زﻣﺰم ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬إﻧﻬﺎ ﻣﺒﺎرك إﻧﻬﺎ ﻃﻌﺎم ﻃﻌﻢ وﺷﻔﺎء ﺳﻘﻢ« »اﯾﻦ آب اﻧﺴﺎنﮔﺮﺳﻨﻪ‬
‫را ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﻔﺎی ﺑﯿﻤﺎری اﺳﺖ«‪ .‬و ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج و اﺳﺮاء ﺟﺒﺮﯾﻞ÷ ﻗﻠﺐ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﺑﺪان آب ﺷﺴﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ در »اﻟﮑﺒﯿﺮ« و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧ� ﻣﺎء ﻰﻠﻋ وﺟﻪ اﻻرض ﻣﺎء زمﺰم‪ ،‬ﻓﻴﻪ ﻃﻌﺎم اﻟﻄﻌﻢ‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧١٢‬‬

‫وﺷﻔﺎء الﺴﻘﻢ« »ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ آب روی زﻣﯿﻦ آب زﻣﺰم اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ را ﺳﯿﺮ و ﺑﯿﻤﺎر را ﺷﻔﺎ‬
‫ﻣﯽدھﺪ«‪ .‬ﻣﻨﺬری ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬راوﯾﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫آب ﻧﻮﺷﯿﺪن از آن‬

‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از آب زﻣﺰم ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻨﯿﺖ ﺷﻔﺎ از ﺑﯿﻤﺎری و ﺧﯿﺮ دﻧﯿﺎ و‬
‫دﯾﻦ ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎء زمﺰم ﻤﻟﺎ ﺮﺷب ﻪﻟ« »آب زﻣﺰم ﺑﮫﺮ ﻧﯿﺘﯽ ﺧﻮرده‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮای ﺷﻔﺎ و درﻣﺎن اﺳﺖ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک را در ﻣﮑﻪ دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ آب زﻣﺰم آوردﻧﺪ و ﺧﻮاﺳﺖ ازآن‬
‫ﺟﺮﻋﻪای ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ روی ﺑﮑﻌﺒﻪ اﯾﺴﺘﺎد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪا اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻤﻮاﻟﯽ از ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ اﻟﻤﻨﮑﺪر و او از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﺮاﯾﻢ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎء زمﺰم ﻤﻟﺎ ﺮﺷب‬
‫ﻪﻟ«‪ .‬و ﻣﻦ آن را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رﻓﻊ ﻋﻄﺶ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﻧﻮﺷﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن را ﻧﻮﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ و ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎء زمﺰم ﻤﻟﺎ ﺮﺷب ﻪﻟ‪ ،‬إن ﺮﺷﺗﻪ �ﺴتﺸﻲﻔ ﺷﻔﺎك‬
‫اﷲ‪ ،‬و�ن ﺮﺷ�ﺘﻪ لﺸﺒﻌﻚ‪ ،‬اﷲ أﺷﺒﻌﻚ اﷲ‪ ،‬و�ن ﺮﺷ�ﺘﻪ ﻟﻘﻄﻊ ﻇﻤﺌﻚ ﻗﻄﻌﻪ اﷲ‪ ،‬و� ﻫﺰﻣﺔ‬
‫ﺟﺮﺒاﺋﻴﻞ وﺳﻘﻴﺎ اﷲ إﺳﻤﺎﻋﻴﻞ« »آب زﻣﺰم ﺑﻪ ھﺮ ﻣﻨﻈﻮری ﻧﻮﺷﯿﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮای آن ﺳﻮدﻣﻨﺪ‬
‫اﺳﺖ و آن را ﺑﺮآورده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ آن را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻃﻠﺐ ﺷﻔﺎ از ﺑﯿﻤﺎری ﺑﻨﻮﺷﯽ‪ ،‬ﺧﺪا ﺗﺮا‬
‫ﺷﻔﺎ ﻣﯽدھﺪ و اﮔﺮ آن را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﯿﺮ ﺷﺪن از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﻨﻮﺷﯽ‪ ،‬ﺧﺪا ﺗﺮا ﺳﯿﺮ ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﮐﺮد و اﮔﺮ آن را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رﻓﻊ ﺗﺸﻨﮕﯽ ﺑﻨﻮﺷﯽ‪ ،‬ﺧﺪا ﺗﺸﻨﮕﯽ ﺷﻤﺎ را رﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آن‬
‫ﺣﻔﺮهای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﯾﻞ ﺑﻮﺟﻮد آورد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪان اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را ﺳﯿﺮاب ﺳﺎﺧﺖ«‪.‬‬
‫دارﻗﻄﻨﯽ و ﺣﺎﮐﻢ آن را آوردهاﻧﺪ و ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺪان اﻓﺰوده اﺳﺖ‪» :‬و�ن ﺮﺷ�ﺘﻪ مﺴﺘﻌﻴﺬا‪،‬‬
‫أﺎﻋذك اﷲ« »اﮔﺮ آن را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻌﺎذه و ﭘﻨﺎه ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﻮﺷﯽ ﺧﺪا ﺗﺮا ﭘﻨﺎه‬
‫دھﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺎ ﺗﺎﻧﯽ و ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﻮﺑﺖ و ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬ﺑﻨﻮﺷﯽ و روﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫و ﮐﺎﻣﻼ ﺳﯿﺮاب ﺷﺪه ﺑﻨﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻘﺪر ﺑﻨﻮﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ ﺳﯿﺮاب و ﭘﺮ ﺷﻮد‪ .‬و ﺣﻤﺪ و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای ﮔﻮﯾﺪ و دﻋﺎی اﺑﻦ ﻋﺒﺎس را ﺑﺨﻮاﻧﺪ اﺑﻮﻣﻠﯿﮑﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس آﻣﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﮐﺠﺎ ﻣﯽآﯾﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬از آب زﻣﺰم ﻧﻮﺷﯿﺪم‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﻧﻮﺷﯿﺪی؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪای اﺑﻦ ﻋﺒﺎس؟ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه از آن‬
 ‫‪٧١٣‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻧﻮﺷﯿﺪی‪ ،‬روی ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﮐﻦ و ذﮐﺮ ﺧﺪایﮔﻮی‪ ،‬و ﺳﻪ ﺑﺎر ﻧﻔﺲ ﺑﮑﺶ و آﻧﮕﺎه از آن‪ ،‬آﻧﻘﺪر‬
‫ﺑﻨﻮش ﮐﻪ ﺷﮑﻤﺖ از آن ﭘﺮ ﺷﻮد و ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ ﺳﯿﺮاب ﺷﺪه ﺑﺎﺷﯽ ‪-‬ﺗﺎ ﭘﮫﻠﻮھﺎﯾﺖ ﺑﺎﻻ ﻣﯽآﯾﺪ‪-‬‬
‫ﭼﻮن ﻓﺎرغ ﺷﺪی ﺣﻤﺪ ﺧﺪایﮔﻮی‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬آﻳﺔ ﻣﺎ ﺑيﻨﻨﺎ و�� اﻤﻟﻨﺎﻓﻘ�‬
‫أﻧﻬﻢ ﻻ ﻳﺘﻀﻠﻌﻮن ﻣﻦ زمﺰم« »ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﻣﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن از آب زﻣﺰم آﻧﻘﺪر‬
‫ﻧﻤﯽﻧﻮﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﮫﻠﻮھﺎیﺷﺎن ﺑﺎﻻ ﺑﯿﺎﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و دارﻗﻄﻨﯽ و ﺣﺎﮐﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﭼﻮن از آب زﻣﺰم ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ إﲏ أﺳﺄﻟﻚ ﻋﻠﲈ ﻧﺎﻓﻌﺎ‪ ،‬ورزﻗﺎ‬
‫واﺳﻌﺎ‪ ،‬وﺷﻔﺎء ﻣﻦ ﻛﻞ داء«‪» .‬ﺧﺪاوﻧﺪا از ﺗﻮ داﻧﺶ ﺳﻮدﻣﻨﺪ و روزی ﻓﺮاخ و ﺷﻔﺎی ھﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﯿﻤﺎری را ﻣﯽﺧﻮاھﻢ«‪.‬‬

‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﭼﺎه زﻣﺰم‬

‫ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺎﺟﺮل وﻗﺘﯽ ﮐﻪ او و ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ دﭼﺎر ﺗﺸﻨﮕﯽ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ ﺑﺮ ﮐﻮه ﻣﺮوه رﻓﺖ و ﺻﺪاﺋﯽ ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮﯾﺸﺘﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺧﺎﻣﻮش‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺪﻗﺖ ﮔﻮش داد و دوﺑﺎره ھﻤﺎن ﺻﺪا را ﺷﻨﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺻﺪاﯾﺖ‬
‫را ﺷﻨﯿﺪم‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺮﯾﺎدرس ھﺴﺘﯽ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻓﺮﺷﺘﻪای را در ﻣﺤﻞ ﻓﻌﻠﯽ زﻣﺰم دﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎﺷﻨﻪ‬
‫ﯾﺎ ﺑﺎل ﺧﻮد‪ ،‬آﻧﺠﺎ را ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آب ﭘﯿﺪا ﺷﺪ‪ .‬ھﺎﺟﺮ ﺷﺮوع ﮐﺮد ﺑﮑﻨﺪن آن ﺗﺎ ﺑﺼﻮرت‬
‫ً‬
‫ﺣﻮض درآﯾﺪ و ﺑﺎ ﻣﺸﺖ از آن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ و ﻓﻮرا ﺟﺎی ﻣﺸﺖ او آب ﻓﻮران‬
‫ﻣﯽزد«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬رﺣﻢ اﷲ أم إﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ ،‬لﻮ ﺗﺮ�ﺖ زمﺰم ‪ -‬أو ﻗﺎل‪:‬‬
‫لﻮ لﻢ ﺗﻐﺮﺘف ﻣﻦ اﻤﻟﺎء ‪ -‬لﺎﻜﻧﺖ زمﺰم ﻋﻴﻨﺎ ﻣﻌﻴﻨﺎ« »ﺧﺪا ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫زﻣﺰم را ﺑﺤﺎل ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و از آن ﺑﺎ ﻣﺸﺖ ﺑﺮﻧﻤﯽداﺷﺖ و ﺟﻠﻮآن را ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫زﻣﺰم ﺑﺼﻮرت ﭼﺸﻤﻪ روان در ﻣﯽآﻣﺪ«‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﭙﺲ ھﺎﺟﺮ از آن آب ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﺑﭽﻪاش‬
‫را ﺷﯿﺮ داد‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺧﺸﮏ ﺷﺪن و ﺿﺎﯾﻊ ﺷﺪن آب اﯾﻦ ﭼﺸﻤﻪ ﻧﺘﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن اﯾﻦ ﺟﻮان ‪-‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ -‬و ﭘﺪرش ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ‪-‬ﺑﯿﺖاﻟﻠﻪ اﻟﺤﺮام‪ -‬را در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻨﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﻧﮫﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﺗﺒﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و آﻧﺎن را ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫ھﻤﭽﻮن ﺗﭙﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﯿﻞھﺎ ﮔﺎھﯽ از ﻃﺮف راﺳﺖ وﮔﺎھﯽ از ﭼﭗ آن را ﺧﺮاب ﻣﯽﮐﺮد‬
‫و ﺳﯿﻠﯽ ﺑﺮدﮔﯽ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺷﮑﺎف ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧١٤‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ در ﻧﺰد »ﻣﻠﺘﺰم« دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬

‫ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺎﺟﯽ ازآب زﻣﺰم ﻧﻮﺷﯿﺪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ در ﻧﺰد‪» ،‬ﻣﻠﺘﺰم« دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﯿﻦ »رﮐﻦ« و »ﺑﺎب – در ﮐﻌﺒﻪ«‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﻦ رﮐﻦ و در ﮐﻌﺒﻪ ﻣﻠﺘﺰم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﺮﮐﺲ آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﻼزم ﺷﻮد ھﺮﭼﻪ از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وی ﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از‬
‫ﭘﺪرش و از ﺟﺪش رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺻﻮرت و ﺳﯿﻨﻪ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ »ﻣﻠﺘﺰم« ﭼﺴﺒﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻣﻠﺘﺰم« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﻄﯿﻢ ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﻄﯿﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺠﺮه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬و ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺮاء را در ﺗﺎﯾﯿﺪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺪﻋﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ در ﺣﻄﯿﻢ ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮدﯾﻢ و در‬
‫ﺑﻌﻀﯽ رواﯾﺎت ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﺣﺠﺮه ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻄﯿﻢ ﺑﻤﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺤﻄﻮم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺘﯿﻞ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻣﻘﺘﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ و ﺣﺠﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺷﺪ‪:‬‬

‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﺪاﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪﮐﻌﺒﻪ رﻓﺖ و اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ‪ ،‬ھﻢ ھﻤﺮاه او ﺑﻮدﻧﺪ و دررا‬
‫ﺑﺮوی ﺧﻮد ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن درﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻼل ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮدادﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در داﺧﻞ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫در ﺑﯿﻦ دو ﺳﺘﻮن ﯾﻤﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﻣﺒﻨﺎی اﯾﻦ راوﯾﺖ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬داﺧﻞ ﺷﺪن در ﮐﻌﺒﻪ و‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در آﻧﺠﺎ را ﺳﻨﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﮔﺮﭼﻪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ وﻟﯽ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﻣﺮدم داﺧﻞ ﺷﺪن در ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺟﺰو‬
‫ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺻﺤﯿﺢ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺪاﺧﻞ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫ﺑﺮود‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪاﺧﻞ ﺣﺠﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺮود و آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻗﺴﻤﺘﯽ از‬
‫ﺣﺠﺮ ﺟﺰو ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺟﯿﺪ از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ و او از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ھﻤﻪ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺪاﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﻣﻦ‪ ،‬او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﮕﻮ ﺷﯿﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺪدار ﮐﻌﺒﻪ در را ﺑﺮای ﺗﻮ‬
‫ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻨﺰد او ﻓﺮﺳﺘﺎدم‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﯾﻢ در دوره ﺟﺎھﻠﯽ و دوره‬
‫اﺳﻼم در ﺷﺐ در ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﮕﺸﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺻ� ﻲﻓ اﺤﻟﺠﺮ ﻓﺈن ﻗﻮمﻚ‬
 ‫‪٧١٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫اﺳﺘﻘﺮﺼوا ﻋﻦ ﺑﻨﺎء اﺒﻟﻴﺖ‪ ،‬ﺣ� ﺑﻨﻮه« »ﺑﺮو ﻧﻤﺎزت را در ﺣﺠﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺨﻮان ‪-‬ﮐﻪ‬
‫آنھﻢ ﺟﺰء ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ‪ -‬زﯾﺮا ﻗﻮم ﺗﻮ در ﺑﻨﺎی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﮐﻮﺗﺎھﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺟﺰﺋﯽ از‬
‫آن را ﮐﻪ ﺣﺠﺮ ﺑﺎﺷﺪ ھﻤﺮاه آن و داﺧﻞ آن ﻧﺴﺎﺧﺘﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‬

‫دﻟﯿﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن‪ :‬ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ÷‬
‫ھﻤﺴﺮش ھﺎﺟﺮ و ﻓﺮزﻧﺪش اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺷﯿﺮﺧﻮاره را ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آورد وآﻧﺎن را ﮐﻨﺎر ﺑﯿﺖ اﻟﻠﻪ و‬
‫زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ درﺧﺘﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﻻی ﻣﺤﻞ ﻓﻌﻠﯽ زﻣﺰم ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺠﺎ ﮔﺬاﺷﺖ و آن روز‪ ،‬در ﻣﮑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ وآﺑﯽ ھﻢ ﻧﺒﻮد و ﮐﯿﺴﻪای ﮐﻪ درآن ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻮد و ﻣﺸﮑﯽﮐﻪ آب داﺷﺖ‪،‬‬
‫در ﻧﺰد آﻧﺎن ﻧﮫﺎد‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﺮﮔﺸﺖ و رﻓﺖ و ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ او را دﻧﺒﺎل ﮐﺮد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﺑﺮاھﯿﻢ ﮐﺠﺎ ﻣﯽروی و ﻣﺎ را در اﯾﻦ درهﮐﻪ ﮐﺴﯽ و ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺬاری؟ ‪-‬ﭼﻨﺪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﺣﺮف را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد و اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻪ وی ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد و ﺳﻮی‬
‫او ﻧﻤﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ .‬ھﺎﺟﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺮا ﺑﺪﯾﻦدﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ؟ اﺑﺮاھﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪.‬‬
‫ھﺎﺟﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش و ﺗﺒﺎه و ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺎﺟﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ را ﺑﺮای ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﺮک ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ اﺑﺮاھﯿﻢﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮای ﺧﺪاوﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﺎﺟﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺪان راﺿﯽ و ﺧﺮﺳﻨﺪم و ﺑﺮﮔﺸﺖ اﺑﺮاھﯿﻢ ھﻢ راه ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ »ﺗﺜﻨﯿﻪ ‪-‬ﮔﺮدﻧﻪ اﻧﺘﮫﺎی دره« ﮐﻪ او را ﻧﻤﯽدﯾﺪﻧﺪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻄﺮف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫ُ‬ ‫َّ َّ َ ٓ ّ ٓ َ ۡ َ‬
‫اﯾﺴﺘﺎد و دﺳﺖ ﺑﺪﻋﺎ ﺑﺮداﺷﺖ و اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت را ﺑﺮ زﺑﺎن آورد‪﴿ :‬ر�نا إ ِ ِ� أسكنت مِن‬
‫َ َ ۡ َ ۡ ُ َ َّ ِ َ َّ َ ُ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ٗ‬ ‫َ َۡ‬ ‫ُ ّ َّ‬
‫� َدة ّم َِن‬
‫� ذِي َز ۡر ٍع عِند بيتِك ٱلمحرم ر�نا ِ�قِيموا ٱلصلوة فٱجعل أ ِٔ‬ ‫ذرِ� ِ� بِوا ٍد � ِ‬
‫ۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ ٓ َ ۡ ۡ َ ۡ ُ ۡ ُ ّ َ َّ َ َ َ َّ‬
‫ت ل َعل ُه ۡم �َشك ُرون‪] ﴾٣٧‬إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪» .[٣٧ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‬ ‫اس �هوِي إِ� ِهم وٱرز�هم مِن ٱ�م� ٰ ِ‬ ‫ٱ�َّ ِ‬
‫ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪ وزن ﺧﻮد را در وادی ﺑﯽﮐﺸﺖ وذرع و ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺳﮑﻮﻧﺖ دادم‪ .‬ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺤﺘﺮم‬
‫ﺗﻮ و ﮐﻌﺒﻪ ﻣﻌﻈﻢ ﺗﻮ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻧﮫﺎدﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﺮﭘﺎی دارﻧﺪ ﻧﻤﺎزرا و ﺑﺘﻮ ﺑﺮدارﻧﺪ ﻧﯿﺎز را‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‬
‫دلھﺎی ﻣﺮدﻣﺎن را ﺑﻪ ﺑﺴﻮی آﻧﺎن ﻣﺘﻤﺎﯾﻞﮔﺮدان و ھﻤﻪ را ﺑﻪ ﺳﻮی اﯾﻦ ﺑﻘﻌﻪ دوان‬
‫ﮔﺮدان و روزﯾﺸﺎن ﮔﺮدان‪ ،‬ﻣﯿﻮهھﺎﺋﯽ را ﮐﻪ از ھﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﺪاﻧﺠﺎ آرﻧﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪ ﻣﯽدارم ﮐﻪ ﺷﮑﺮ‬
‫آن ﺑﮕﺰارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ھﺎﺟﺮ در زﯾﺮ درﺧﺖ ﻧﺸﺴﺖ و ﻓﺮزﻧﺪش را در ﮐﻨﺎر ﺧﻮد ﻧﮫﺎد و ﻣﺸﮏ را ﺑﺪرﺧﺖ‬
‫آوﯾﺰان ﮐﺮد و از آن ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﺑﭽﻪاش را ﺷﯿﺮ ﻣﯽداد ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ آن ﻣﺸﮏ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧١٦‬‬

‫ﺑﺪﻧﺒﺎل آن‪ ،‬ﺷﯿﺮ در ﭘﺴﺘﺎن وی ﻧﯿﺰ ﺧﺸﮏ ﮔﺮدﯾﺪ و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪش ﭼﯿﺮه ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ھﺎﺟﺮ ﺑﺎ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺗﻤﺎم‪ ،‬او را ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ و اﺿﻄﺮاب ﺑﭽﻪ را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد و ﺗﺎب دﯾﺪن او‬
‫را ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و رﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﻻی ﺗﭙﻪ ﺻﻔﺎﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﺑﻮد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی دره ﻧﮕﺎه ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﺪ آﯾﺎﮐﺴﯽ ھﺴﺖ؟ آﻧﺠﺎ ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا از ﺻﻔﺎ‬
‫ﭘﺎﺋﯿﻦ آﻣﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ دره رﺳﯿﺪ‪ ،‬داﻣﻦ ﺧﻮد را ﺟﻤﻊﮐﺮد و ﭼﻮن اﻧﺴﺎن ﺧﺴﺘﻪای ﺑﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺧﻮد اداﻣﻪ داد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ازوادیﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻪ ﺑﺎﻻی ﻣﺮوه رﺳﯿﺪ و از آﻧﺠﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﺪ‬
‫آﯾﺎ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؟ آﻧﺠﺎ ھﻢ ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﯾﺪ‪ .‬ھﻔﺖ دور اﯾﻦ رﻓﺘﻦ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را‬
‫ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮدم ھﻢ ﺳﻌﯽ‬
‫ﺑﯿﻦ آن دو ﺗﭙﻪ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‬

‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎره ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و ﺟﺎﺑﺮ و ﻋﺎﯾﺸﻪ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮواﯾﺘﯽ از او‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه رﮐﻨﯽ از ارﮐﺎن ﺣﺞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﺣﺎﺟﯽ آن را ﺗﺮکﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺞ وی ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺪﻻﯾﻞ زﯾﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺨﺎری ﺑﻨﻘﻞ از زھﺮی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮوه ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﻧﻈﺮت درﺑﺎره اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ََ‬ ‫َّ َ َ ۡ َ َّ ۡ َ ۡ َ َ ۡ‬ ‫َ ٓ‬ ‫َّ َّ َ ۡ َ‬
‫ت أوِ ٱ� َت َم َر ف�‬‫لصفا َوٱل َم ۡر َوة مِن ش َعا� ِ ِر ٱ�ِۖ �من حج ٱ�ي‬‫ﭼﯿﺴﺖ‪۞﴿ :‬إِن ٱ‬
‫َ‬ ‫َُ َ ََ َ‬
‫اح عل ۡيهِ أن َ� َّط َّوف ب ِ ِه َما ۚ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٥٨ :‬ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻌﺎﯾﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ‬‫جن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه رﻓﺖ ﺑﺮوی ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آنھﺎ را‬
‫ﻧﯿﺰﻃﻮاف ﮐﻨﺪ و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ آنھﺎ را اﻧﺠﺎم دھﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﮔﺮﮐﺴﯽ آنھﺎ را ھﻢ ﻃﻮاف ﻧﮑﺮد ﺑﺮوی ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ای ﭘﺴﺮﺧﻮاھﺮم‪ ،‬ﺑﺪ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﯽ اﮔﺮ ﺗﺎوﯾﻞ آﯾﻪ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪،‬‬
‫َ‬ ‫ََ َُ َ ََ َ‬
‫اح عل ۡيهِ أن َ� َّط َّوف ب ِ ِه َما ۚ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٥٨ :‬در‬‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ف� جن‬
‫ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ آﯾﻪ درﺑﺎره اﻧﺼﺎر ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای زﯾﺎرت »ﻣﻨﺎت« ﻃﺎﻏﻮت ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و آن را‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ و آن ﺑﺖ در »ﻣﺸﻠﻞ« ﻗﺪﯾﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ و ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺰﯾﺎرت اﯾﻦ ﺑﺖ‬
 ‫‪٧١٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺑﻪ »ﻣﺸﻠﻞ« ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽداد و ازآن ﭘﺮھﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﻣﻨﺎت ﺧﻮﺷﺶ ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺮ ﺻﻔﺎ ﺑﺖ »اﺳﺎف« و ﺑﺮﻣﺮوه ﺑﺖ‬
‫»ﻧﺎﺋﻠﻪ« وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﻧﺼﺎر اﺳﻼم آوردﻧﺪ دراﯾﻦ ﺑﺎره از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺳﺌﻮال ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﺎ ﮔﻨﺎه ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را‬
‫َّ‬ ‫َ َٓ‬ ‫َّ َّ َ ۡ َ‬
‫ﻃﻮاف ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪۞﴿ :‬إِن ٱلصفا َوٱل َم ۡر َوة مِن شعا� ِ ِر ٱ�ِۖ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪:‬‬
‫‪ .[١٥٨‬ﻋﺎﯾﺸﻪل ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را ﺑﺼﻮرت ﺳﻨﺖ‬
‫ھﻤﯿﺸﮕﯽ درآورده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﻃﻮاف آنھﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪل رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﻌﯽ‬
‫ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ و ﺑﺼﻮرت ﺳﻨﺖ ھﻤﯿﺸﮕﯽ در آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﺠﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرم ھﺮ ﮐﺲ ﺣﺞ ﮐﻨﺪ و ﺳﻌﯽ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را ﺑﺠﺎی ﻧﯿﺎورد‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺞ او را ﮐﺎﻣﻞ و ﺗﻤﺎم ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺣﺒﯿﺒﻪ دﺧﺖ اﺑﯽ ﺗﺠﺮاه ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻟﺪار ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ھﻤﺮاه ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫زﻧﺎن ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ آل اﺑﯽ ﺣﺴﯿﻦ درآﻣﺪﯾﻢ و ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﺳﻌﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد و ازار و زﯾﺮﭘﻮش اﯾﺸﺎن ﺑﺪور ﮐﻤﺮش‬
‫ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻮن درﺳﻌﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻨﺪ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﻪ زاﻧﻮان او را ﻣﯽدﯾﺪم و از او ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺳﻌﻮا‪ ،‬ﻓﺈن اﷲ‬
‫ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻴ�ﻢ الﺴﻲﻌ« »ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ وﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺎ ﻓﺮضﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺳﻌﯽ ﺧﻮد ﯾﮑﯽ ازﻋﺒﺎدتھﺎ و ﻧﺴﮏ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ رﮐﻦ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻮاف ﺑﯿﺖاﻟﻠﻪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺑﺮای اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﻧﺲ و اﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ و اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ و ﺑﺮواﯾﺘﯽ از اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ‬
‫ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را ﺗﺮک ﮐﺮد ﭼﯿﺰی ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد و‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ َ َ َ َۡ‬
‫‪ -۱‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪﴿ :‬ف� جناح عليهِ أن �ط َّوف ب ِ ِه َما ۚ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[١٥٨ :‬‬
‫»ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را اﻧﺠﺎم دھﺪ ﮔﻨﺎھﯽ ﺑﺮ وی ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫َّ‬ ‫َ ٓ‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺳﻨﺖ ﺑﻮدن ھﻢ از ﴿مِن ش َعا� ِ ِر ٱ�ِۖ﴾‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧١٨‬‬
‫َ‬ ‫ََ َُ َ ََ َ‬
‫اح عل ۡيهِ أن َ� َّط َّوف‬‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و در ﻣﺼﺤﻒ اﺑﯽ و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﴿ف� جن‬
‫ب ِ ِه َما ۚ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٥٨ :‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ اﮔﺮﭼﻪ ﻗﺮآن ﺑﻮدن آن را ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻣﻨﺰﻟﺖ ﯾﮏ ﺧﺒﺮ ﭘﺎﺋﯿﻦﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﯾﻦ ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﻋﺪد آن ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺑﯿﺖ اﻟﻠﻪ‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻣﯽ ﺟﻤﺮات آﻧﮫﻢ رﮐﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ج‪ -‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ رﮐﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را ﺗﺮک ﮐﺮد ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه او ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮاو واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ذﺑﺢ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ آن را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻐﻨﯽ‬
‫اﯾﻦ رای را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﯾﻦ رای ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا دﻟﯿﻞ وﺟﻮب ﺑﺮ ﻣﻄﻠﻖ واﺟﺐ ﺑﻮدن آن دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ وﺟﻮب آن ﺑﮕﻮﻧﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ و واﺟﺐ ﺑﺪون آن‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﭘﯿﺪا ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬و ﺳﺨﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ اﺻﺤﺎب دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺎرض اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ دﺧﺖ اﺑﯽ ﺗﺠﺮاه از ﻣﺮوﯾﺎت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫اﻟﻤﻮء ّﻣﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎره او ﺳﺨﻦھﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و از ﻣﻔﺎد آن ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ واﺟﺐ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﮑﺘﻮب ﺑﻤﻌﻨﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﭼﻮن در دوره ﺟﺎھﻠﯽ ﺑﺮآن ﺗﭙﻪھﺎ ﺑﺖھﺎﺋﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ در دوره اﺳﻼم ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﮔﻨﺎه اﺳﺖ و آﯾﻪ ﻗﺮآن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻃﻮاف آنھﺎ ﮔﻨﺎه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‬

‫‪ -۱‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻌﺪ از ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -٢‬ﺑﺎﯾﺪ ھﻔﺖ ﺷﻮط و ھﻔﺖ دوره ﺑﺎﺷﺪ ‪-٣‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﺻﻔﺎ ﺷﺮوع و ﺑﻪ ﻣﺮوه ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﺑﺪ ‪-٤‬ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻌﯽ در راه ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﮐﻪ‬
‫»ﻣﺴﻌﯽ« ﻧﺎم دارد ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﺧﺬوا ﻋ� ﻣﻨﺎﺳﻜ�ﻢ« »ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ‬
‫را از ﻣﻦ ﻓﺮا ﮔﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺶ از ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم‬
‫داد ﯾﺎ از ﻣﺮوه ﺷﺮوع و ﺑﻪ ﺻﻔﺎ ﺧﺎﺗﻤﻪ دھﺪ و ﯾﺎ ﺳﻌﯽ را در ﻣﺴﻌﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﺪھﺪ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ‬
‫ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه او ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٧١٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﺻﻔﺎ‬

‫ﺑﺮای ﺻﺤﺖ ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ وﻣﺮوه‪ ،‬ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ و ﻟﯿﮑﻦ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ آن دو ﺗﭙﻪ را ﻃﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﻘﺪاری از ﺧﺎک آن دو ﺗﭙﻪ را‬
‫در اﯾﺎب و ذھﺎب ﺑﺴﭙﺮد و ﻗﺪمھﺎﯾﺶ ﺑﺎ ﺧﺎک آنھﺎ ﺗﻤﺎس ﺣﺎﺻﻞﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺪﮐﯽ از‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ آنھﺎ را ﻧﺴﭙﺮد‪ ،‬ﺳﻌﯽ او ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آﻧﺠﺎ را ﮐﻪ ﺗﺮک ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻣﺠﺪد ﻧﺴﭙﺮد‪.‬‬

‫ﻣﻮاﻻت و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ آﻣﺪن دﻓﻌﺎت ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪:‬‬

‫در ﺳﻌﯽ ﻣﻮاﻻت ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ )ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﯾﺎد را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ( اﮔﺮ در ھﻨﮕﺎم‬
‫ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻌﯽ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ وﺑﯿﻦ دﻓﻌﺎت ﺳﻌﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮﺟﻮد آﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ در‬
‫ھﻨﮕﺎم ﺳﻌﯽ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ و ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺎد‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن‬
‫ﻣﺎﻧﻊ و ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﺧﻮد را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻗﻄﻊﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬آن را از‬
‫ﺳﺮﮔﯿﺮد‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ او ﻣﺸﻐﻮل ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﻟﺬا اﻧﺪﮐﯽ دور ﺷﺪ و آب ﺑﺮای ﺗﺠﺪﯾﺪ وﺿﻮ ﺧﻮاﺳﺖ و‬
‫ﭘﺲ از ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ و ﺗﺠﺪﯾﺪ وﺿﻮ‪ ،‬از ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻗﻄﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﺧﻮﯾﺶ را از‬
‫ﺳﺮﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪ .‬و ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺑﯿﻦ دﻓﻌﺎت ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‬
‫ﻣﻮاﻻت ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻮاﻻت و ﭘﯽ در ﭘﯽ ﺑﻮدن ﺑﯿﻦ ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪﮐﻌﺒﻪ و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ‬
‫وﻣﺮوه ھﻢ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻐﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺘﯽ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺎ ﺷﺐ آن‬
‫را ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪازد‪ .‬ﻋﻄﺎء و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ﻧﻈﺮﺷﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد و در ﺗﺎﺧﯿﺮآن‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﺐ اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﻤﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ .‬و ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ‪ ،‬ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻮاﻻت‬
‫درﺧﻮد ﺳﻌﯽ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻮاﻻت ﺑﯿﻦ ﻃﻮاف و ﺳﻌﯽ ﺑﻄﺮﯾﻖ اوﻟﯽ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻮده زن ﻋﺮوه ﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم داد و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٢٠‬‬

‫ﻃﻮاف ﺧﻮﯾﺶ را در ﺳﻪ روز اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬زﯾﺮا او ﺑﺴﯿﺎر ﭼﺎق و درﺷﺖ اﻧﺪم ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ آن را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪.‬‬

‫ﻃﻬﺎرت ﺑﺮای ﺳﻌﯽ‬

‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮای ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬ﻃﮫﺎرت از ﺟﻨﺐ و ﺣﯿﺾ را ﺷﺮط‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﮐﻪ در ﺣﯿﺾ ھﺴﺘﯽ و ﻗﺎﻋﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ‬
‫»ﻓﺎﻗﻲﻀ ﻣﺎ ﻳﻘﻲﻀ اﺤﻟﺎج‪ ،‬ﻏ� أن ﻻ ﺗﻄﻮ� ﺑﺎﺒﻟﻴﺖ ﺣﻰﺘ ﺗﻐتﺴ�« »ھﺮ ﮐﺎری را ﮐﻪ ﺣﺎﺟﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﮑﻦ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﮐﻪ آن را ﺑﻌﺪ از ﻏﺴﻞ اﻧﺠﺎم ﺑﺪه«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ و ام ﺳﻠﻤﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬اﮔﺮ زﻧﯽ ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را اﻧﺠﺎم داد و دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪ ازﻃﻮاف را ھﻢ ﮔﺰارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻗﺎﻋﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬را ھﻢ در ﺣﺎل‬
‫ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ اﻧﺠﺎم دھﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫اﻧﺴﺎن در اﻧﺠﺎم ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﻃﺎھﺮ و ﭘﺎک ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﮫﺎرت ﺷﺮﻋﺎ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬ﺳﻮاره ﯾﺎ ﭘﯿﺎده‬

‫ﻣﯽﺗﻮان ﺳﻌﯿﻪ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را‪ ،‬ﺳﻮاره ﯾﺎ ﭘﯿﺎده اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎده ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺎده ﺳﻌﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺮدم‬
‫ﻓﺮاوان‪ ،‬او را اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﺰد او ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮار ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮار ﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم‬
‫او را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و از او ﺳﺌﻮال ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮاﻟﻄﻔﯿﻞ ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻃﻮاف ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و‬
‫ﻣﺮوه ﺳﻮاره‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؟ ﮐﻪ ﻗﻮم ﺗﻮ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻢ‬
‫راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ھﻢ دروغ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ؟ اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺳﻌﯽ ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﻣﺮدم ﭘﯿﺮاﻣﻮن او ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ دﺧﺘﺮان ﺑﺎﻟﻎ از ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ھﻢ ﻣﺮدم را ﮐﻪ در ﭘﯿﺮاﻣﻮن او ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﮫﻢ ﻧﻤﯽزد و ﭼﻮن ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ازدﺣﺎم زﯾﺎد ﺷﺪ‪ ،‬او از روی ﻧﺎﭼﺎری ﺳﻮار ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و دﯾﮕﺮان ھﺮوﻟﻪ رﻓﺘﻦ در ﺑﺴﺘﺮ وادی ﺑﯿﻦ »دوﻣﯿﻞ« و ﺑﻘﯿﻪ را ﺑﺎ راه‬
‫رﻓﺘﻦ ﻋﺎدی‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮاری در ﺳﻌﯽ اﮔﺮﭼﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ وﻟﯽ ﮐﺮاھﺖ دارد‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ از اھﻞ ﻋﻠﻢ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﮐﻌﺒﻪ و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ وﻣﺮوه را ﺳﻮاره اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬری در ﻣﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٧٢١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺪون ﻋﺬری ﺳﻮاره‪ ،‬ﺳﻌﯽ را اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ازﻧﻮ آن را اﻧﺠﺎم‬
‫دھﺪ‪ ،‬اﮔﺮ وﻗﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ وﻗﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﻮن رﯾﺨﺘﻦ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی آن را‬
‫ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺮای ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ راه رﻓﺘﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎده ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و‬
‫ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم دادن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬و ﻋﻤﻞ ﺳﻮاری‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﺑﻌﻠﺖ ﮐﺜﺮت ازدﺣﺎم و ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬در ﺣﻀﻮر او ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و آن‬
‫را ﻋﺬری ﺑﺮای او ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﺳﻮاره اﻧﺠﺎم دادن آن ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ دو ﻣﯿﻞ را در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﻧﻤﻮد‬

‫در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ دو ﻣﯿﻞ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮوﻟﻪ راه رﻓﺖ وﺑﻘﯿﻪ را ﺑﺎ راه رﻓﺘﻦ ﻋﺎدی‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻗﺒﻼ در ﺣﺪﯾﺚ دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺗﺠﺮاه‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫آﻧﻘﺪر ﺑﺎ ھﺮوﻟﻪ و ﺷﺘﺎب ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ زﯾﺮﭘﻮش اﯾﺸﺎن ﺑﺪورﮐﻤﺮش ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ و زاﻧﻮان‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬درﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آﻣﺪه ﺑﻮد‪،‬ﮐﻪ ﻣﺸﯽ ﺑﺎ ھﺮوﻟﻪ و ﮔﺎم ﻋﺎدی‬
‫ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﺴﺘﺮ وادی ﺑﯿﻦ دوﻣﯿﻞ ﺑﺎ ھﺮوﻟﻪ و ﺑﻘﯿﻪ آن را ﺑﺎ رﻓﺘﻦ ﻋﺎدی‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ھﻤﻪ ھﻔﺖ دورﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را ﺑﺎﮔﺎﻣﮫﺎی ﻋﺎدی ﺑﺮود‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد و ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ را دﯾﺪم ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﺑﻄﻮر ﻋﺎدی راه‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺎ راه رﻓﺘﻦ ﻋﺎدی‪ ،‬ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺮای اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪهام ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ راه ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ھﺮوﻟﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺑﺮای‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﭼﻨﯿﻦ دﯾﺪهام‪ .‬و ﻣﻦ ﭘﯿﺮ ﺷﺪهام‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺑﺮای ﻣﺮدان اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺮای زن ھﺮوﻟﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ او ﺑﺎ راه رﻓﺘﻦ‬
‫ﻋﺎدی ﺳﻌﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ او زﻧﺎﻧﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﻌﯽ را ﺑﺎ ھﺮوﻟﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﺎ ‪-‬زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ -‬ﺑﺮای ﺷﻤﺎ اﺳﻮه و ﻣﻘﺘﺪی‬
‫ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؟ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﻌﯽ را ﺑﺎ راه رﻓﺘﻦ ﻋﺎدی اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﺮﮐﻮه ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه رﻓﺖ و رو ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ دﻋﺎ ﮐﺮد‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ وﻗﺘﯿﮑﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﺑﺮ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﺻﻌﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و‬
‫درﺑﺎره دﯾﻦ و دﻧﯿﺎی ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ھﺮﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖﮐﻪ‬
‫َّ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از در ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺻﻔﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ‪۞﴿ :‬إِن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٢٢‬‬
‫َ ٓ َّ‬ ‫َّ َ ۡ َ‬
‫لصفا َوٱل َم ۡر َوة مِن ش َعا� ِ ِر ٱ�ِۖ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٥٨ :‬ﻣﻦ از ﺻﻔﺎ ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪان‬‫ٱ‬
‫ﺷﺮوع ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬از ﮐﻮه ﺻﻔﺎ ﺑﺎﻻ رﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫اﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و ﺧﺪا را ﺣﻤﺪ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ �ي و�ﻤﻴﺖ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪه أ�ﺰ‬
‫وﻋﺪه‪ ،‬وﻧﺮﺼ ﻋﺒﺪه‪ ،‬وﻫﺰم اﻻﺣﺰاب وﺣﺪه« ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎﮔﺎمھﺎی ﻋﺎدی از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫ﻣﺮوه ﭘﺎﺋﯿﻦ آﻣﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﻣﺮوه ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻻ رﻓﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و ﺑﺮﺑﺎﻻی ﮐﻮه‬
‫ﻣﺮوه‪ ،‬ھﻤﺎن دﻋﺎھﺎﺋﯽ را ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﻮه ﺻﻔﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺎﻓﻊ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﺮﮐﻮه ﺻﻔﺎ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إﻧﻚ ﻗﻠﺖ‪) :‬ادﻋﻮ� أﺳﺘﺠﺐ ﻟ�ﻢ(‬
‫و�ﻧﻚ ﻻﺨﺗﻠﻒ اﻤﻟﻴﻌﺎد‪ ،‬و�� أﺳﺄلﻚ ‪ -‬ﻛﻤﺎ ﻫﺪﻳت� لﻼﺳﻼم ‪ -‬أن ﻻ ﺗ�ﻋﻪ ﻣ� ﺣﻰﺘ ﺗﺘﻮﻓﺎ�‬
‫وأﻧﺎ مﺴﻠﻢ«‪» .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻪای‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬دﻋﺎی ﺷﻤﺎ را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬و ﺑﺪون‬
‫ﺷﮏ ﺗﻮﺧﻼف وﻋﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ و ﻣﻦ از ﺗﻮ ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺪﯾﻦ اﺳﻼم و‬
‫ﭘﺬﯾﺮش آن ھﺪاﯾﺖ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮم آن را از ﻣﻦ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ و ﻣﻦ در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﺑﻤﯿﺮم ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﻢ«‪.‬‬

‫دﻋﺎی ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه دﻋﺎ و ذﮐﺮ ﻧﻤﻮد و ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺳﻌﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رب اﻏﻔﺮ وارﺣﻢ واﻫﺪ� الﺴبﻴﻞ‬
‫اﻻﻗﻮم« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﻪ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ و ﻣﺮا ﺑﻪ راه راﺳﺖ و اﺳﺘﻮار ھﺪاﯾﺖ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫و رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬رب اﻏﻔﺮ وارﺣﻢ‪ ،‬إﻧﻚ أﻧﺖ اﻻﻋﺰ اﻻﻛﺮم« »ﺑﺎ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻃﻮاف و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه اﻋﻤﺎل ﻋﻤﺮه ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد«‪.‬‬
‫و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺣﺮام دارد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺼﻮرت »ﺗﻤﺘﻊ« اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮاﺷﯿﺪن و ﯾﺎ‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻣﻮی ﺧﻮد‪ ،‬اﺣﺮام را ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽدھﺪ و آزاد اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﺼﻮرت »ﻣﻘﺎرن« ‪-‬و‬
‫ﯾﺎ ﻣﻔﺮد‪-‬اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﺣﺎل اﺣﺮام ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ روز ﻋﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬از‬
‫اﺣﺮام آزاد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در اﯾﻨﺼﻮرت ھﻤﯿﻦ ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوهﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻃﻮاف اﻟﻘﺪوم‬
‫اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻃﻮاف ﻓﺮض ‪-‬ﻃﻮاف‬
‫ً‬
‫اﻻﻓﺎﺿﻪ ‪ -‬دوﺑﺎره ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﺘﻤﺘﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻌﺪ از ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺠﺪدا‬
 ‫‪٧٢٣‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم دھﺪ و ﺗﺎ روز ﯾﻮم اﻟﺘﺮوﯾﻪ = ھﺸﺘﻢ ذی اﻟﺤﺠﻪ‪ ،‬در ﻣﮑﻪ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬و روز ھﺸﺘﻢ اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﯽﺑﻨﺪد و ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽ د ھﺪ‪.‬‬

‫رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﯽ‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ روز ھﺸﺘﻢ ذی اﻟﺤﺠﻪ = ﯾﻮم اﻟﺘﺮوﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﯽ رﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺼﻮرت اﻓﺮاد‬
‫و ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺼﻮرت ﻗﺮان ‪-‬ﻣﻘﺎرن‪ ،‬اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺑﻪ ﻣﻨﯽ ﺑﺮود‪ ،‬و‬
‫اﮔﺮ ﻣﺘﻤﺘﻊ ﺑﺎﺷﺪ روز ھﺸﺘﻢ از ﻣﮑﻪ اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﯽﺑﻨﺪد و ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻣﯿﻘﺎت‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ھﻤﺎن ﻣﻨﺰﻟﯽ ﮐﻪ در آن ﻓﺮود آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪد‪ .‬اﮔﺮ در ﻣﮑﻪ اﺳﺖ از آﻧﺠﺎ اﺣﺮام ﻣﯽﺑﻨﺪد و اﮔﺮدر ﺧﺎرج ﻣﮑﻪ اﺳﺖ از‬
‫آﻧﺠﺎ اﺣﺮام ﻣﯽﺑﻨﺪد‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻣ�ﻪﻟ دون مﻜﺔ ﻓﻤﻬﻠﻪ ﻣﻦ أﻫﻠﻪ‪،‬‬
‫ﺣﻰﺘ أﻫﻞ مﻜﺔ ﻳﻬﻠﻮن ﻣﻦ مﻜﺔ« »ھﺮﮐﺲ ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺧﺎرج ﻣﮑﻪ اﺳﺖ ازھﻤﺎن ‪-‬ﻣﻨﺰل‬
‫ﺧﻮدش اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪد و آﻧﺠﺎ ﻣﯿﻘﺎت او اﺳﺖ و اھﻞ ﻣﮑﻪ از ﺧﻮد ﻣﮑﻪ اﺣﺮام ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎر دﻋﺎ ﮐﻨﺪ و ﻓﺮاوان ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻮﯾﺪ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ و ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء و ﺻﺒﺢ را در آﻧﺠﺎ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺷﺐ آﻧﺠﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺣﺎﺟﯽ ﺗﺎ‬
‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ در روز ﻧﮫﻢ ذیاﻟﺤﺠﻪ از آﻧﺠﺎ ﺧﺎرج ﻧﺸﻮد ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ او ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و‬
‫ﭼﯿﺰی ﺑﺮای ﺟﺒﺮان آن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﺎﯾﺸﻪ در روز ھﺸﺘﻢ ذیاﻟﺤﺠﻪ ‪ -‬ﯾﻮم‬
‫اﻟﺘﺮوﯾﻪ‪ ،‬از ﻣﮑﻪ ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎﻣﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺐ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ و ﯾﮏ ﺳﻮم ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ‬
‫اﻟﻤﻨﺬر‪.‬‬

‫ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﯽ ﭘﯿﺶ ازﯾﻮم اﻟﺘﺮوﯾﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‬

‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮرازﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ او ﯾﮏ روزﯾﺎ دو روزﭘﯿﺶ ازﯾﻮم‬
‫اﻟﺘﺮوﯾﻪ از ﻣﮑﻪ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ آن را و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻗﺎﻣﺖ در ﻣﮑﻪ ﺗﺎ ﺷﺐ روز‬
‫ھﺸﺘﻢ را ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ روز ھﺸﺘﻢ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ وآﻧﮕﺎه از ﻣﮑﻪ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪.‬‬

‫رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎت‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ روز ﻧﮫﻢ ذیاﻟﺤﺠﻪ از راه »ﺿﺐ« ﺗﮑﺒﯿﺮ و‬
‫ﺗﮫﻠﯿﻞ و ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻮﯾﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی ﻋﺮﻓﺎت ﺑﺮود‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺛﻘﻔﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﻧﺲ ﺑﻦ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٢٤‬‬

‫ﻣﺎﻟﮏ درﺑﺎره ﺗﻠﺒﯿﻪ ﺳﺌﻮال ﮐﺮدم ‪-‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ وﻗﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﺒﺢ ﻋﺎزم ﻋﺮﻓﺎت ﺑﻮدﯾﻢ‪-‬‬
‫ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮑﺎر ﻣﯽﮐﺮدی؟ او ﺟﻮاب داد‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﺗﮫﻠﯿﻞ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻋﻤﻞ ھﯿﭽﮑﺪام را اﻧﮑﺎر‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و دﯾﮕﺮان‪ .‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ در ﻧﻤﺮه ﻓﺮود آﯾﺪ وآﻧﺠﺎ ﺑﺮای‬
‫وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت ﻏﺴﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت ﺑﻌﺪ از زوال‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ‪-‬ﻇﮫﺮ ﺷﺮﻋﯽ‪ -‬ﺑﺪاﻧﺠﺎ وارد ﺷﻮد ‪-‬ﭘﺲ از ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ‪.-‬‬

‫وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‬

‫ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎﻣﻦ أﻳﺎم ﻋﻨﺪ اﷲ أﻓﻀﻞ ﻣﻦ ﻋﺮﺸ ذي اﺤﻟﺠﺔ« »ﻧﺰد‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ھﯿﭻ اﯾﺎﻣﯽ ازده روز اول ذیاﻟﺤﺠﻪ ﺑﮫﺘﺮ و ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﻣﺮدی ﭘﺮﺳﯿﺪ اﯾﻦ ده‬
‫روزاز ده روز ﺟﮫﺎد در راه ﺧﺪا ھﻢ ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻦ أﻓﻀﻞ ﻣﻦ‬
‫ﻋﺪﺗﻬﻦ ﺟﻬﺎدا ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ«‪» .‬آری ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ آن ده روز از ده روز ﺟﮫﺎد در راه ﺧﺪا‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮی دارد«‪.‬‬
‫»وﻣﺎ ﻣﻦ ﻳﻮم أﻓﻀﻞ ﻋﻨﺪ اﷲ ﻣﻦ ﻳﻮم ﻋﺮﻓﺔ‪ ،‬ﻳ�ل اﷲ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﻰﻟ إﻰﻟ الﺴﻤﺎء اﺪﻟﻧﻴﺎ‪،‬‬
‫ﻓﻴﺒﺎ� ﺑﺄﻫﻞ اﻻرض أﻫﻞ الﺴﻤﺎء ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬اﻧﻈﺮوا إﻰﻟ ﻋﺒﺎدي‪ ،‬ﺟﺎءو� ﺷﻌﺜﺎ ﻏﺮﺒا ﺿﺎﺣ�‪.‬‬
‫ﺟﺎءوا ﻣﻦ ﻞﻛ ﻓﺞ ﻋﻤﻴﻖ‪ ،‬ﻳﺮﺟﻮن رﻤﺣﻲﺘ ولﻢ ﻳﺮوا ﻋﺬاﻲﺑ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﺮ ﻳﻮم أ�ﺮﺜ ﻋﺘﻴﻘﺎ ﻣﻦ اﻨﻟﺎر‬
‫ﻣﻦ ﻳﻮم ﻋﺮﻓﺔ« »ھﯿﭻ روزی ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ از روز ﻋﺮﻓﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن‬
‫دﻧﯿﺎ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ اھﻞ ز ﻣﯿﻦ ﺑﺮ اھﻞ آﺳﻤﺎن ﻣﺒﺎھﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮﺑﯽھﺎی آﻧﺎن را ﺑﺮخ‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺮﯾﺸﺎن ﻣﻮی و ﻏﺒﺎر آﻟﻮد درﮔﺮﻣﺎی‬
‫ﺳﺨﺖ از راهھﺎی دور‪ ،‬آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﯿﺪ رﺣﻤﺖ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﻦ و ﻋﺬاب ﻣﺮا ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ھﯿﭻ روزی دﯾﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﺎﻧﺪازه روز ﻋﺮﻓﻪ ﻣﺮدم از آﺗﺶ دوزخ رھﺎﺋﯽ ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در آن روز ﺑﯿﺶ از ھﺮ روز دﯾﮕﺮ ﮔﻨﺎھﺎن ﻣﺮدم آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و از آﺗﺶ‬
‫دوزخ رھﺎﺋﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬری ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ و ﺑﺰار و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺘﻦ از اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٧٢٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک ﺑﺮواﯾﺖ از ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری و زﺑﯿﺮ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ و اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻋﺮﻓﺎت ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮدﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮﮔﺮدد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﺑﻼل‬
‫ﻣﺮدم را ﺳﺎﮐﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻼل ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻮش ﻓﺮا دھﯿﺪ و‬
‫ﻣﺮدم ﮔﻮش دادﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺟﺒﺮﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪ و درود ﺧﺪاﯾﻢ را ﺑﻪ ﻣﻦ اﺑﻼغ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ اھﻞ ﻋﺮﻓﺎت و اھﻞ‬
‫ﻣﺸﻌﺮاﻟﺤﺮام را ﺑﯿﺎﻣﺮزﯾﺪ و از ﺑﺪیھﺎﺷﺎن درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻟﻄﻒ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﻣﺎ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﻟﻄﻒ ﺧﺪا ﺑﺮای ﺷﻤﺎ وﺑﺮای‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻌﺪ از ﺷﻤﺎ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻧﯿﮑﻮ و ﻓﺮاوان اﺳﺖ‬
‫ﺧﯿﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و دﯾﮕﺮان از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ ﻳﻮم أ�ﺮﺜ ﻣﻦ‬
‫أن ﻳﻌﺘﻖ اﷲ ﻓﻴﻪ ﻋﺒﺪا ﻣﻦ اﻨﻟﺎر ﻣﻦ ﻳﻮم ﻋﺮﻓﺔ‪ ،‬و�ﻧﻪ ﻴﻟﺪﻧﻮ ﻋﺰوﺟﻞ ﺛﻢ ﻳﺒﺎ� ﺑﻬﻢ اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ‬
‫ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻣﺎ أراد ﻫﺆﻻء؟« »ﺧﺪاوﻧﺪ در روز ﻋﺮﻓﻪ ﺑﯿﺶ از روزھﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را از‬
‫آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت ﻣﯽدھﺪ و از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ ھﯿﭻ روزی ﺑﭙﺎی روز ﻋﺮﻓﻪ ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد و در ﻧﺰد ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﻣﺒﺎھﺎت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﺮخ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦھﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ؟«‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺪرداء ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ رؤي الﺸﻴﻄﺎن ﻳﻮﻣﺎ ﻫﻮ ﻓﻴﻪ أﺻﻐﺮ‪ ،‬وﻻ أدﺣﺮ‬
‫وﻻ أﻏﻴﻆ ﻣﻨﻪ ﻲﻓ ﻳﻮم ﻋﺮﻓﺔ« »ﺷﯿﻄﺎن در روز ﻋﺮﻓﻪ ﺑﯿﺶ از ھﺮ وﻗﺖ دﯾﮕﺮ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﺮ و‬
‫اھﺎﻧﺖ و راﻧﺪﮔﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و از ﺗﻤﺎم روزھﺎی دﯾﮕﺮ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ھﻤﻪ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﻋﺮﻓﻪ ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫)و اﯾﻦ ﺧﺸﻢ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺪاﻧﺠﮫﺖ اﺳﺖﮐﻪ رﺣﻤﺖ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﺪا را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﮕﻨﺎھﺎن‬
‫ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ھﯿﭻوﻗﺖ اﯾﻦ ھﻤﻪ ﻣﮫﺮ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﺪا را ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﻣﮕﺮ در روز ﺟﻨﮓ‬
‫ﺑﺪر(‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن در روز ﺟﻨﮓ ﺑﺪرﭼﻪ ﭼﯿﺰی را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد؟‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﺟﺒﺮﯾﻞ÷ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را رھﺒﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻣﺮﺳﻞ و ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺼﻮرت ﻣﻮﺻﻮل آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٢٦‬‬

‫ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﺑﺰرگ ﺣﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺣﻤﺪ و‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﯾﻌﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎرﭼﯽ ﺟﺎر دھﺪ ﮐﻪ‪» :‬اﺤﻟﺞ ﻋﺮﻓﺔ ‪ ،‬ﻣﻦ ﺟﺎء ﻴﻟﻠﺔ ﻤﺟﻊ ﻗﺒﻞ ﻃﻠﻮع اﻟﻔﺠﺮ ﻓﻘﺪ أدرك«‪.‬‬
‫»ﺣﺞ ﺻﺤﯿﺢ را ﮐﺴﯽ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت را ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺷﺐ ﻋﯿﺪ را در ﻣﺰدﻟﻔﻪ درﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﻮف در‬
‫ھﺮ ﺟﺰﺋﯽ از ﻋﺮﻓﺎت ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻟﺤﻈﻪ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫وﻗﺖ وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ از ھﻨﮕﺎم زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ در روز ﻧﮫﻢ ذیاﻟﺤﺠﻪ وﻗﺖ وﻗﻮف در‬
‫ﻋﺮﻓﺎت آﻏﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و ھﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ روز دھﻢ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و در اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﭼﻪ در‬
‫ﺷﺐ ﯾﺎ در روز در ﻋﺮﻓﺎت وﻗﻮف ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ روز در ﻋﺮﻓﺎت‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب اداﻣﻪ دھﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮﺷﺐ در آﻧﺠﺎ‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ اداﻣﻪ ﺗﻮﻗﻒ در ﻋﺮﻓﺎت‬
‫ﺗﺎ ﺷﺐ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﻮﻗﻒ درﻋﺮﻓﺎت ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫ﻣﻘﺼﻮد ﺣﻀﻮر ﺑﮫﻢ رﺳﺎﻧﯿﺪن و وﺟﻮد داﺷﺘﻦ‪ ،‬در ھﺮﯾﮏ از اﺟﺰاء ﻋﺮﻓﺎت اﺳﺖ ﺧﻮاه‬
‫ﺑﺼﻮرت ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﯾﺎ ﺑﯿﺪار‪ ،‬و ﺳﻮاره ﯾﺎ ﭘﯿﺎده‪ ،‬و ﻧﺸﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮی ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺧﻮاه‬
‫ﭘﺎک و ﻃﺎھﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻗﺎﻋﺪه و ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻌﺪ از زاﯾﻤﺎن و ﯾﺎ ﺟﻨﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫درﺑﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﮫﻮش ﺷﺪه و ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﻋﺮﻓﺎت ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﮫﻮش ﻧﯿﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ،‬آن را ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و ﺣﺴﻦ‬
‫ﺑﺼﺮی و اﺑﻮﺛﻮر و اﺳﺤﺎق و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر‪ ،‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت ﯾﮑﯽ‬
‫از ارﮐﺎن ﺣﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ارﮐﺎن ﺣﺞ در ﺣﺎل اﻏﻤﺎء ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ھﻢ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺪﻧﺒﺎل ذﮐﺮ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﯾﻌﻤﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻔﯿﺎن‬
‫ﺛﻮری ﮔﻔﺖ‪ :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ روز دھﻢ در ﻋﺮﻓﺎت‪ ،‬ﺗﻮﻗﻒ ﻧﮑﻨﺪ او ﺣﺞ را در‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و رﻓﺘﻦ ﺑﻌﺪ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ آن را ﺟﺒﺮان ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺞ او ﺑﻪ ﻋﻤﺮه‬
 ‫‪٧٢٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎل آﯾﻨﺪه ﺣﺞ ﺑﮕﺰرد و رای ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و‬
‫دﯾﮕﺮان ھﻢ ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر "ﺻﺨﺮات" در ﻋﺮﻓﺎت ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد‬

‫ﺗﻮﻗﻒ در ھﺮ ﻗﺴﻤﺖ و ھﺮ ﻧﻘﻄﻪ از ﻋﺮﻓﺎتﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺑﺴﺘﺮ وادی »ﻋﺮﻧﻪ«‬
‫ﮐﻪ در ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻏﺮﺑﯽ ﻋﺮﻓﺎت واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻮﻗﻒ در آﻧﺠﺎ ﺑﺎﺟﻤﺎع ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﺠﺎﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻗﻒ درﮐﻨﺎر »ﺻﺨﺮات = ﺳﻨﮓھﺎی ﺑﺰرگ‬
‫داﻣﻨﻪ ﮐﻮه ﺟﺒﻞاﻟﺮﺣﻤﻪ« ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در آﻧﺠﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد وﮔﻔﺖ‪» :‬وﻗﻔﺖ ﻫﺎﻫﻨﺎ‪ ،‬وﻋﺮﻓﺔ ﻠﻛﻬﺎ مﻮﻗﻒ« »ﻣﻦ‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮدم ھﻤﻪ ﻗﺴﻤﺖھﺎی ﻋﺮﻓﺎت ﺟﺎی ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‬
‫و اﺑﻮداود از ﺟﺎﺑﺮ‪.‬‬

‫ﻏﺴﻞ ﮐﺮدن ﺑﺮای وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‬

‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﺮای ﺗﻮﻗﻒ در ﻋﺮﻓﺎت ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺎﻟﮏ و ﻋﻤﺮ در ﻋﺮﻓﺎت ﻏﺴﻞ‬
‫ﮐﺮد و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ در اﺣﺮام ﺑﻮد‪.‬‬

‫آداب ﺗﻮﻗﻒ در ﻋﺮﻓﺎت و دﻋﺎ ﮐﺮدن در آﻧﺠﺎ‬

‫ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺮﻓﺎت ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻃﮫﺎرت ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و رو ﺑﻘﺒﻠﻪ ﻓﺮاوان‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر و ذﮐﺮ و دﻋﺎ ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺎره دﯾﻦ ودﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﺧﺸﻮ ع و ﺗﺮس از‬
‫ﺧﺪای و ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻗﻠﺐ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﺪﻋﺎ ﺑﺮدارد‪ .‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻋﺮﻓﺎت ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮار ﺑﻮدم‪ ،‬او دﺳﺖھﺎﯾﺶ را ﺑﺪﻋﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد و دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ .‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ ﺑﺮواﯾﺖ از ﭘﺪرش و ﺟﺪش ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ دﻋﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در‬
‫ﻋﺮﻓﺎت اﯾﻦ ﺑﺮد‪» :‬ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺪه اﺨﻟ� وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬
‫ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ« ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ ﻣﺘﻦ او ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﺧ� اﺪﻟﺎﻋء‪ ،‬دﺎﻋء ﻳﻮم‬
‫ﻋﺮﻓﺔ‪ ،‬وﺧ� ﻣﺎ ﻗﻠﺖ أﻧﺎ واﻨﻟبﻴﻮن ﻣﻦ ﻗﺒ�‪ .‬ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ وﻪﻟ‬
‫اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ« »ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬دﻋﺎی روز ﻋﺮﻓﺎت اﺳﺖﮐﻪ ﻣﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ آن را ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ‪ :‬ﻻاﻟﻪ اﻻ اﻟﻠﻪ وﺣﺪه‪ .«...‬از ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﺮوزی رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﯿﯿﻨﻪ درﺑﺎره ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ دﻋﺎی روز ﻋﺮﻓﺎت ﺳﺌﻮال ﮐﺮدم‪ .‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٢٨‬‬

‫إﻟﻪ إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﴍﻳﻚ ﻟﻪ«‪ .‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﺛﻨﺎی ﺧﺪاﺳﺖ ﻧﻪ دﻋﺎ‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻟﺤﺎرث را ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ آن را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﻮ آن را ﺑﺮاﯾﻢ ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﻦ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﺼﻮر از ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻟﺤﺎرث ﺑﺮاﯾﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬إذا ﺷﻐﻞ‬
‫ﻋﺒﺪي ﺛﻨﺎؤه ﻋﲇ ﻋﻦ ﻣﺴﺄﻟﺘﻲ أﻋﻄﻴﺘﻪ أﻓﻀﻞ ﻣﺎ أﻋﻄﻲ اﻟﺴﺎﺋﻠﲔ« »ھﺮﮔﺎه ﺛﻨﺎی ﻣﻦ ﺑﻨﺪهام را‪،‬‬
‫از ﺗﻘﺎﺿﺎی ﭼﯿﺰی از ﻣﻦ ﻣﺸﻐﻮل دارد و او را از آن ﻣﻨﺼﺮف ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی‬
‫را ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ﺑﺪرﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻋﻄﺎ ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد«‪ .‬و اﯾﻨﺴﺖ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﺨﻦ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻔﯿﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﯿﻪ ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﺼﻠﺖ وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺪﻋﺎن رﻓﺖ و از او ﻃﻠﺐ ﺑﺨﺸﺶ ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﮔﻔﺖ؟ ﮔﻔﺘﻢ ﻧﺨﯿﺮ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﯿﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺣﻴــــــــــﺎؤك إن ﺷــــــــــﻴﻤﺘﻚ اﳊﻴــــــــــــﺎء‬ ‫أأذﻛـــــــﺮ ﺣـﺎﺟــــــــﺘﻲ أم ﻗـــــــﺪ ﻛﻔـــــــﺎﲏ‬
‫ﻟـــــــﻚ اﳊﺴـــــــﺐ اﳌﻬـــــــﺬب واﻟﺴـــــــﻨﺎء‬ ‫وﻋﻠﻤـــــــﻚ ﺑـــــــﺎﳊﻘﻮق وأﻧـــــــﺖ ﻓـــــــﺮع‬

‫ﻛﻔـــــــــﺎه ﻣـــــــــﻦ ﺗـﻌـﺮﺿـــــــــﻪ اﻟﺜﻨـــــــــﺎء‬ ‫إذا أﺛـــــــــﻨﻰ ﻋﻠﻴـــــــــﻚ اﳌــــــــﺮء ﻳـــــــــﻮﻣﺎ‬

‫»آﯾﺎ ﻧﯿﺎز ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﮕﻮﯾﻢ ﯾﺎ ﮔﻔﺘﻦ آن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﺮم و آزرم ﺗﻮ ﺑﺮاﯾﻢ ﮐﺎﻓﯽ و‬
‫ﻣﺴﺘﻐﻨﯽ از ذﮐﺮ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺣﯿﺎء و آزرم ﺟﺰ و اﺧﻼق و ﺳﺮﺷﺖ ﺗﻮ اﺳﺖ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫آ ﮔﺎھﯽ ﺗﻮ از ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺮا از ﮔﻔﺘﻦ آن ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﺷﺎﺧﻪای ھﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﺻﻞ‬
‫و ﻧﺴﺐ و ﺗﺒﺎر ﺗﻮ‪ ،‬ﭘﺎک و روﺷﻦ و ﺑﯽﻋﯿﺐ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﻮ را روزی‪ ،‬ﺛﻨﺎء و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮای او ﮐﺎﻓﯽ و ﺑﺲ اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ذﮐﺮ ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﻣﻮردی ﻧﺪارد«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای‬
‫ﺣﺴﯿﻦ اﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪهای اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺛﻨﺎ را‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز از ﻣﺴﺌﻠﺖ و ذﮐﺮ و درﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ ﭘﺲ‬
‫آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﺟﮫﺎن ﭼﻪ ﻃﻮر اﺳﺖ؟‪.‬‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ )ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺿﻌﯿﻒ( از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»إن أ�ﺮﺜ دﺎﻋء ﻣﻦ ﺎﻛن ﻗﺒ� ﻣﻦ اﻻﻧبﻴﺎء‪ ،‬ودﺎﻋﻲﺋ ﻳﻮم ﻋﺮﻓﺔ‪ ،‬أن أﻗﻮل‪ :‬ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬ا� اﺟﻌﻞ ﻲﻓ ﺑﺮﺼي ﻧﻮرا‪ ،‬و�‬
‫ﺳﻤﻲﻌ ﻧﻮرا‪ ،‬و� ﻗﻠﻲﺒ ﻧﻮرا‪ .‬ا� اﺮﺷح ﻲﻟ ﺻﺪري‪ ،‬و�ﺮﺴ ﻲﻟ أمﺮي‪ ،‬ا� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ‬
‫وﺳﻮاس الﺼﺪر‪ ،‬وﺷﺘﺎت اﻻمﺮ‪ ،‬وﺮﺷ ﻓﺘﻨﺔ اﻟﻘﺮﺒ‪ .‬وﺮﺷ ﻣﺎ ﻳﻠﺞ ﻲﻓ الﻠﻴﻞ وﺮﺷ ﻣﺎ ﻳﻠﺞ ﻲﻓ‬
‫اﻨﻟﻬﺎر‪ ،‬وﺮﺷ ﻣﺎ ﺗﻬﺐ ﺑﻪ الﺮ�ﺎح‪ ،‬وﺮﺷ ﺑﻮاﺋﻖ اﺪﻟﻫﺮ« »ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ دﻋﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﭘﯿﺶ از ﻣﻦ‬
 ‫‪٧٢٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫و دﻋﺎی ﻣﻦ در روز ﻋﺮﻓﺎت آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺰ ذات اﻟﻠﻪ ﮐﻪ ﯾﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺮﯾﮏ و اﻧﺒﺎز ﻧﺪارد و ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و ﺳﺘﺎﯾﺶ از آن او اﺳﺖ و ﺑﺮ ھﺮ ﭼﯿﺰی‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا در ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش و دﻟﻢ ﻧﻮر ﻣﻌﺮﻓﺖ و ھﺪاﯾﺖ ﻗﺮار ده‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺻﺒﺮ و ﺗﻮان و ﮔﺸﺎﯾﺶ در ﮐﺎر ﻋﻄﺎ ﮐﻦ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا از وﺳﻮﺳﻪھﺎی ﻧﻔﺲ و ﮐﺎرھﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪه‬
‫و ﭘﺮﯾﺸﺎن و ﺑﺪی و ﺷﺮ و آﺷﻮبﮔﻮر و ﺷﺮو ﺑﺪیھﺎی ﺷﺐ و روز و ﺷﺮ آﻧﭽﻪ ﺑﺎدھﺎ ﺑﺪان‬
‫ﻣﯽوزﻧﺪ و از ﺷﺮ ﺗﺒﺎھﯽھﺎی ھﻼ ک ﮐﻨﻨﺪه روزﮔﺎر‪ ،‬ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﻧﯿﺰ از او رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ دﻋﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در روز ﻋﺮﻓﺎت در‬
‫ﻣﻮﻗﻒ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪» :‬ا� لﻚ اﺤﻟﻤﺪ ﺎﻛﺬﻟي ﻧﻘﻮل‪ ،‬وﺧ�ا مﺎ ﻧﻘﻮل‪ ،‬ا� لﻚ ﺻﻼﻲﺗ و�ﺴﻲﻜ‬
‫و�ﻴﺎي ومﺎﻲﺗ‪ ،‬و�ﻴﻟﻚ ﻣﺂﻲﺑ‪ ،‬ولﻚ رب ﺗﺮاﻲﺛ‪ ،‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﻋﺬاب اﻟﻘﺮﺒ‪ ،‬ووﺳﻮﺳﺔ‬
‫الﺼﺪر‪ ،‬وﺷﺘﺎت اﻻمﺮ‪ ،‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ﺗﻬﺐ ﺑﻪ الﺮ�ﺢ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﻦ‬
‫و ﺑﮫﺘﺮ از آن‪ ،‬از آن ﺗﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻧﻤﺎزم و ﺣﺞ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﻢ و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ و ﻣﺮگ ﻣﻦ ﺑﺮای‬
‫ﺗﻮ و ﺑﺪﺳﺖ ﺗﻮ اﺳﺖ و ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻢ ﺑﺘﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﻣﯿﺮاث ﻣﻦ ازآن ﺗﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا از‬
‫ﻋﺬاب ﻗﺒﺮو وﺳﻮﺳﻪ ﻧﻔﺲ و ﮐﺎرھﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﭘﺮﯾﺸﺎن و ﺷﺮ و ﺑﺪی ﮐﻪ ﺑﺎدھﺎ ﺑﺪان‬
‫ﻣﯽوزﻧﺪ ‪-‬ﺑﺎدھﺎی ﻋﺬاب‪ -‬ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬

‫ﺗﻮﻗﻒ در ﻋﺮﻓﺎت ﺳﻨﺖ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ÷ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬

‫ﻣﺮﺑﻊ اﻧﺼﺎری ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛﻮﻧﻮا ﻰﻠﻋ مﺸﺎﻋﺮ�ﻢ ﻓﺈﻧ�ﻢ ﻰﻠﻋ إرث ﻣﻦ إرث‬
‫إﺑﺮاﻫﻴﻢ« »ﻣﻨﺎﺳﮏ و ﻋﺒﺎدات ﺣﺞ را اداﻣﻪ ﺑﺪھﯿﺪ و دراﯾﻦ ﻣﮑﺎن ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻨﺖ را از اﺑﺮاھﯿﻢ÷ ﺑﻪ ارث ﺑﺮدهاﯾﺪ وﺑﺮﺳﻨﺖ اوھﺴﺘﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫روزه روز ﻋﺮﻓﻪ‬

‫ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﯿﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در روز ﻋﺮﻓﻪ اﻓﻄﺎر ﮐﺮده و روزه ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و‬
‫ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬إن ﻳﻮم ﻋﺮﻓﺔ‪ ،‬و�ﻮم اﻨﻟﺤﺮ‪ ،‬وأﻳﺎم اﻟتﺮﺸ�ﻖ ﻋﻴﺪﻧﺎ ‪ -‬أﻫﻞ الﺴﻼم ‪ -‬و� أﻳﺎم أ�ﻞ‬
‫وﺮﺷب« »ﺑﯿﮕﻤﺎن روز ﻋﺮﻓﻪ و روزھﺎی ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن و ﺳﻪ روز اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ ‪-‬ﯾﺎزده و‬
‫دوازده و ﺳﯿﺰدھﻢ ذیاﻟﺤﺠﻪ‪ -‬روزھﺎی ﺟﺸﻦ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ روزﮔﺎر ﺧﻮردن‬
‫و آﺷﺎﻣﯿﺪن اﺳﺖ«‪ ،‬و ﺑﺜﺒﻮت رﺳﯿﺪه اﺳﺖﮐﻪ او ازروزه روز ﻋﺮﻓﻪ در ﻋﺮﻓﺎت ﻧﮫﯽﮐﺮده‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٣٠‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺪﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺎﺟﯿﺎن در روز ﻋﺮﻓﻪ روزه ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﺮای ذﮐﺮ و دﻋﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽﮐﻪ درﺑﺎره ﺗﺮﻏﯿﺐ و ﺗﺸﻮﯾﻖ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ روز ﻋﺮﻓﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻐﯿﺮ ﺣﺎﺟﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ‬

‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺎ ھﻢ در ﻋﺮﻓﺎت‬
‫ﺟﻤﻊ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺎﻧﮓ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻗﺎﻣﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫اﻗﺎﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺳﻮد و ﻋﻠﻘﻤﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ‬
‫ﺑﺎ اﻣﺎم ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻋﺮﻓﺎت از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﺎرھﺎی ﺣﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎﺟﻤﺎع اھﻞ ﻋﻠﻢ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﭘﯿﺸﻮای ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و‬
‫ﻋﺼﺮرا در ﻋﺮﻓﺎت ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ھﺮﮐﺲ ﺑﺎ اﻣﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎ اﻣﺎم ﻧﻤﺎز را ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ ﻧﺨﻮاﻧﺪ ﺗﻨﮫﺎ ﺧﻮد اﯾﻨﮑﺎر را ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫او در ﻣﮑﻪ ﻣﻘﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪ و ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﻨﯽ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ ﻧﻤﺎز را ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻋﻤﺮو‬
‫ﺑﻦ دﯾﻨﺎر ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ زﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﻤﺎز را در ﻋﺮﻓﺎت ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‪.‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫روان ﺷﺪن و ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪن از ﻋﺮﻓﺎت‬

‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺂراﻣﯽ از ﻋﺮﻓﺎت دور ﺷﺪ و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ آھﺴﺘﮕﯽ و آراﻣﯽ از ﻋﺮﻓﺎت دور ﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ اﻓﺴﺎر ﺷﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ را‪،‬‬
‫آﻧﻘﺪر ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮد ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺮآن ﺑﻪ ﺟﻠﻮزﯾﻦ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ای ﻣﺮدم ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ آراﻣﺶ را ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻮﺑﯽ و ﻧﯿﮑﯽ در ﺷﺘﺎﺑﺰدﮔﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری‪ .‬آﻧﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص »�ﺴ� اﻟﻌﻨﻖ ﻓﺈذا وﺟﺪ ﻓﺠﻮة ﻧﺺ«‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪن از ﻋﺮﻓﺎت ‪ -‬اﺳﺘﻮار و آرام و ﺑﻨﺮﻣﯽ ﮔﺎﻣﯽ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‬
‫و ﭼﻮن ﻓﺮﺻﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ازدﺣﺎم ﮐﻤﺘﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺟﮫﺖ ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﺮدم ﺑﺂراﻣﯽ راه ﻣﯽرﻓﺖ و ﺷﺘﺎﺑﺶ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻮد و ﭼﻮن ازدﺣﺎم ﮐﻤﺘﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و راه ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺘﺎب ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ آن را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ و ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ و ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻊ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه اﻟﻌﻘﺒﻪ ھﻤﭽﻨﺎن‬
 ‫‪٧٣١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺗﻠﺒﯿﻪﮔﻮﯾﺎن‪ ،‬راه ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬اﺷﻌﺚ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻢ ﺑﻨﻘﻞ از ﭘﺪرش ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ از ﻋﺮﻓﺎت ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﻣﯽآﻣﺪم ﮐﻪ ھﻤﭽﻨﺎن ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﺗﮫﻠﯿﻞ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺰدﻟﻔﻪ آﻣﺪﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء در ﻣﺰدﻟﻔﻪ‬

‫ﭼﻮن ﺣﺎﺟﯽ ﺑﻪ ﻣﺰدﻟﻔﻪ آﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ﯾﮏ اذان و دو اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ آنھﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺳﻨﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺰدﻟﻔﻪ آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ﯾﮏ اذان و دو اﻗﺎﻣﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ‬
‫ﮐﺮد و در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ آنھﺎ ھﯿﭻ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮی ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء در‬
‫ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ھﻤﻪ ﻧﻤﺎزھﺎ را در وﻗﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ در آن اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎ آن را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﺣﻤﻞ‬
‫ﺑﺮ اوﻟﻮﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ آنھﺎ را ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺛﻮری و ﺻﺎﺣﺒﺎن رای‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻪ ﻣﺰدﻟﻔﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی اﺳﺖﮐﻪ آن را اﻋﺎده‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺧﻮاﻧﺪن ھﺮ ﯾﮏ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ در وﻗﺖ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد را ﻣﮑﺮوه‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺐ در ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﻣﺎﻧﺪن و ﺗﻮﻗﻒ در آﻧﺠﺎ ﮐﺮدن‬

‫درﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺰدﻟﻔﻪ آﻣﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮ ﺧﻮاﺑﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﭙﯿﺪه ﺻﺒﺢ دﻣﯿﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺷﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ ‪-‬ﻗﺼﻮاء‪ -‬ﺳﻮار ﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﻌﺮ اﻟﺤﺮام آﻣﺪ و آﻧﺠﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﻮا ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ ﺷﺪ و ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ روان ﺷﺪ و راه اﻓﺘﺎد‪ .‬و‬
‫ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺷﺐ را ﺑﯿﺪار ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﻮد ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫درﺑﺎره ﺷﺐ ﺑﺮوز آوردن در ﻣﺰدﻟﻔﻪ و ﺗﻮﻗﻒ در آﻧﺠﺎ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﺒﯿﺖ ﻣﺰدﻟﻔﻪ ‪-‬ﺷﺐ در‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﺮوز آوردن‪ -‬را ﺑﺮای ﻏﯿﺮﭼﻮزﺑﺎﻧﺎن و آب دھﻨﺪﮔﺎن واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺮای آﻧﺎن‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻓﻘﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮﻗﻒ در ﻣﺰدﻟﻔﻪ را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺐ‬
‫ﺑﺮوز آوردن را‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﻮﻗﻒ در آﻧﺠﺎ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺑﮫﺮ ﺷﮑﻠﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺧﻮاه ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﯾﺎ ﺑﻨﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬راه ﺑﺮوی ﯾﺎ ﺑﺨﻮاﺑﯽ‪ .‬ﺣﻨﻔﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﻪ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﺣﺎﺟﯽ ﭘﯿﺶ ازﺳﭙﯿﺪه ﺻﺒﺢ روز ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﺣﻀﻮر ﺑﮫﻢ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٣٢‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﻨﺪ ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ آن را ﺑﺎ رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ و ﻓﺪﯾﻪ دھﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬری داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺻﻮرت داﺷﺘﻦ ﻋﺬر ﻧﻪ ﺣﻀﻮر در ﻣﺰدﻟﻔﻪ و ﻧﻪ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮای ﺟﺒﺮان آن‪ ،‬ھﯿﭽﮑﺪام واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ ﻧﺰول و ﻓﺮود آﻣﺪن در ﻣﺰدﻟﻔﻪ در ﺷﺐ ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ‬
‫ﺑﺎﻧﺪازهایﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎر و ﺑﻨﻪ را ﺑﺎز ﮐﻨﺪ و از ﻋﺮﻓﺎت ﺑﻪ ﻣﻨﯽ ﺑﺮود‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﻋﺬری ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻋﺬری داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ ﻧﺰول ھﻢ واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﻧﯿﻤﻪ دوم ﺷﺐ ﻋﯿﺪ ﭘﺲ از ﺗﻮﻗﻒ‬
‫در ﻋﺮﻓﺎت در ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﺪن در آﻧﺠﺎ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ و داﻧﺴﺘﻦ اﯾﻨﮑﻪ آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﺰدﻟﻔﻪ اﺳﺖ ھﻢ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻦ از آﻧﺠﺎ ﮐﺎﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮاه ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺰدﻟﻔﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﺪاﻧﺪ‪ .‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را در اول وﻗﺖ آن ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ در‬
‫ﻣﺸﻌﺮ اﻟﺤﺮام ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﻮا ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد و ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫َ‬
‫ت‬ ‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﻓﺮاوان ﺑﺬﮐﺮ و دﻋﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬فَإِذَا ٓ أفَ ۡض ُتم ّم ِۡن َع َر َ� ٰٖ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫� ۡم �ن ُك ُ‬ ‫َۡ َ ِ َ ۡ ُ ُ ُ َ َ َ َ ٰ ُ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫فَٱ ۡذ ُك ُروا ْ ٱ َّ َ‬
‫نتم ّمِن � ۡبلِهِۦ ل ِم َن‬ ‫ِند ٱل َمش َعرِ ٱ�رام� وٱذكروه كما هدٮ‬
‫�ع‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َّ ّ َ ُ َّ َ ُ ْ ۡ َ ۡ ُ َ َ َ َّ ُ َ ۡ َ ۡ ُ ْ َّ َ َّ َّ َ َ ُ‬
‫ٱلضآل ِ�‪� ١٩٨‬م أ�ِيضوا مِن حيث أفاض ٱ�اس وٱستغفِروا ٱ�ۚ إِن ٱ� �فور رحِيم‪﴾١٩٩‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٩٩-١٩٨ :‬ﭼﻮن از ﻋﺮﻓﺎت ﺑﺎزﮔﺸﺘﯿﺪ در ﻣﺸﻌﺮاﻟﺤﺮام در ﻣﺰدﻟﻔﻪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺎ‬
‫ذﮐﺮ و ﺗﮫﻠﯿﻞ و ﺗﺴﺒﯿﺢ ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ و او را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ھﺪاﯾﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻗﺒﻼ ﮔﻤﺮاه ﺑﻮدﯾﺪ و در ﺟﮫﺎﻟﺖ و ﺿﻼﻟﺖ ﺑﻮدﯾﺪ«‪.‬‬
‫ای ﻣﮑﯿﺎن‪ ،‬از ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدم ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ در ﻋﺮﻓﺎت ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﯿﺪ و ﺗﻮﻗﻒ در ﻋﺮﻓﺎت ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻓﺮض اﺳﺖ و از ﺧﺪای‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ آﻣﺮزش ﺧﻮاھﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ آﻣﺮزﻧﺪه و ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪه ﺑﺮ‬
‫ﺧﻠﻖ اﺳﺖ(‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﺑﺴﻮی ﻣﻨﯽ روان ﮔﺮدﯾﺪ ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫»ﻣﺤﺸﺮ« رﺳﯿﺪ ﺑﺎﻧﺪازه ﻓﺎﺻﻠﻪ ﯾﮏ ﺳﻨﮓ ﭘﺮﺗﺎب ﺑﺎ ﺷﺘﺎب راه ﻣﯽرود‪.‬‬

‫ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻒ در ﻣﺰدﻟﻔﻪ‬

‫ﺗﻤﺎم ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﺟﺎی ﺗﻮﻗﻒ اﺳﺖ ﺟﺰ »وادی ﻣﺤﺴﺮ« )ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﻣﻨﯽ و ﻣﺰدﻟﻔﻪ واﻗﻊ‬
‫اﺳﺖ( ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻦ ﻣﻄﻌﻢ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻞﻛ مﺰدﻟﻔﺔ مﻮﻗﻒ‪ ،‬وارﻓﻌﻮا ﻋﻦ �ﺮﺴ«‬
 ‫‪٧٣٣‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫»ھﻤﻪ ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﺟﺎی ﺗﻮﻗﻒ اﺳﺖ ﺑﻐﯿﺮ از »ﻣﺤﺴﺮ««‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ ﮐﻪ رﺟﺎل آن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﻮﻗﻒ در ﮐﻨﺎر‪» ،‬ﻗﺰح« ‪ .‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻠﯽ اﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﻣﺰدﻟﻔﻪ وارد ﺷﺪ‬
‫ﺑﻪ »ﻗﺰح« آﻣﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻨﺠﺎ »ﻗﺰح« اﺳﺖ و ﻗﺰح ﺗﻮﻗﻔﮕﺎه اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺰدﻟﻔﻪ ھﻤﻪاش ﺗﻮﻗﻔﮕﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را »ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﺎرﻫﺎی روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن‬

‫ﮐﺎرھﺎی روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ رﻣﯽ ﺟﻤﺮات ﺳﭙﺲ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ ﺑﺪور ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‪.‬‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﺳﮏ را ﺑﺮ دﯾﮕﺮی ﺟﻠﻮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮای اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﭼﯿﺰی ﺑﺮاو واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﺟﺒﺮان آن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع درﻣﻨﯽ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد و ﻣﺮدم از او‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدی آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﻦ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻢ و ﭘﯿﺶ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﻮی‬
‫ﺧﻮد را ﺗﺮاﺷﯿﺪم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اذﺑﺢ و ﻻﺣﺮج« »ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻦ ﮐﻪ ھﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪارد«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﻦ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از رﻣﯽ ﺟﻤﺮه‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ارم و ﻻﺣﺮج رﻣﯽ ﺟﻤﺮه را اﻧﺠﺎم ﺑﺪه و ھﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪارد«‪ .‬درﺑﺎره ھﯿﭻ ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺎﺧﯿﺮی ﺳﺌﻮال ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﮐﺎرت را ﺑﮑﻦ و اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد«‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ را ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﮑﻨﺪ و ﻣﻨﺎﺳﮑﯽ را‬
‫ﺑﺮ دﯾﮕﺮی ﻣﻘﺪم دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﺎ رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺟﺒﺮانﮐﻨﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫»ﻻﺣﺮج« را ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮای ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﮔﻨﺎه اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮای ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻓﺪﯾﻪ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﺪ و ﮔﻨﺎھﮑﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺤﻠﻞ اول و ﺗﺤﻠﻞ دوم‪ :‬ﺑﯿﺮون آﻣﺪن از اﺣﺮام‬

‫ﭘﺲ از رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ در روز ﻋﯿﺪ و ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻣﻮی ﺳﺮ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺣﺎﺟﯽ ﺣﺮام ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻼل ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻐﯿﺮ از‬
‫ھﻤﺒﺴﺘﺮی ﺑﺎ زﻧﺎن‪ .‬ﭘﺲ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ را اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﻨﺪ و ﻟﺒﺎس و ﺟﺎﻣﻪ دوﺧﺘﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٣٤‬‬
‫ً‬
‫ﺷﺪه را ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ .‬اﺻﻄﻼﺣﺎ در ﻓﻘﻪ اﯾﻦ را »ﺗﺤﻠﻞ اول« ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﻃﻮاف‬
‫اﻻﻓﺎﺿﻪ را ﮐﻪ رﮐﻦ ﺣﺞ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم داد ﺗﻤﺎم ﮐﺎرھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺴﺘﻦ اﺣﺮام ﺑﺮ وی ﺣﺮام‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺮ او‪ ،‬ﺣﻼل ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﺘﯽ ھﻤﺒﺴﺘﺮی ﺑﺎ زﻧﺶ‪ ،‬و اﯾﻦ را »ﺗﺤﻠﻞ دوم« ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫رﻣﯽ ﺟﻤﺮات واﺻﻞ و دﻟﯿﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن‬

‫ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺮواﯾﺖ از ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﺠﻌﺪ و او ﺑﺮواﯾﺖ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽﮐﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ÷ ﺑﺮای اﻧﺠﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺟﻤﺮات رﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن در ﮐﻨﺎر ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ وی ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ÷ ھﻔﺖ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه‬
‫ﺑﻪ وی اﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺰﻣﯿﻦ ﻓﺮو رﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ در ﮐﻨﺎر ﺟﻤﺮه دوم ﻧﯿﺰ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ او‬
‫ﻋﺎرض ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﺑﺮاھﯿﻢ÷ ﺑﺎز ھﻢ ھﻔﺖ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﺑﻪ وی اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺰﻣﯿﻦ ﻓﺮو‬
‫رﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ در ﮐﻨﺎر ﺟﻤﺮه ﺳﻮم ﺑﺮ او ﻋﺎرض ﺷﺪ ﮐﻪ او ﺑﺎزھﻢ ﺑﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ھﻔﺖ‬
‫ﺳﻨﮓ رﯾﺰه او را ازﺧﻮد راﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺰﻣﯿﻦ ﻓﺮورﻓﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺷﯿﻄﺎن‬
‫را رﺟﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و از ﺧﻮد ﻣﯽراﻧﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ از دﯾﻦ ﭘﺪرﺗﺎن اﺑﺮاھﯿﻢ ﭘﯿﺮوی‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻣﻨﺬری و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﺑﺸﺮط ﺷﯿﺨﯿﻦ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻤﺖ رﻣﯽ ﺟﻤﺮات‬

‫اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ در »اﺣﻴﺎء ﻋﻠﻮم اﺪﻟﻳﻦ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻘﺼﻮد ﮐﺴﯽﮐﻪ رﻣﯽ‬
‫ﺟﻤﺮات ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻧﻘﯿﺎد و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺎﻣﻞ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻣﺮ ﺧﺪا و اﻇﮫﺎر ﺑﻨﺪﮔﯽﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮای او و‬
‫ﻣﻐﺘﻨﻢ ﺷﻤﺮدن ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺮای اﻣﺘﺜﺎل اﻣﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ دراﯾﻦ ﺑﺎره ﺳﮫﻤﯽ‬
‫ﺑﺮای ﻧﻔﺲ و ﻋﻘﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﺎﺟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬از ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻗﺼﺪ‬
‫ﺗﺸﺒﻪ ﺑﻪ او را دارد‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﻠﻌﻮن و راﻧﺪه ﺷﺪه‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﮑﺎن در ﺳﺮ راه او ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ او را وﺳﻮﺳﻪ ﮐﻨﺪ و ﺷﺒﮫﻪای در ﺣﺞ او داﺧﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ او را ﺑﻔﺮﯾﺒﺪ و ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﻋﺼﯿﺎن و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮔﺮدد و در اﻣﺘﺜﺎل او اﻣﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺴﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮی دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﺗﺎ آن ﻣﻠﻌﻮن را ﺑﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎ‪ ،‬از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﺪ و وﺳﻮﺳﻪ و آرزوی او را‪،‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﺑﺮ آب ﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٧٣٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﺧﯿﺎل ﺑﺮدل ﺷﻤﺎ ﺑﮕﺬرد‪ :‬ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺷﯿﻄﺎن را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻇﺎھﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا آن را ﺑﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎ از ﺧﻮد راﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ ﻣﻦ ﻇﺎھﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ او را ﺑﺒﯿﻨﻢ و از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﻢ‪ ،‬ﺑﺪانﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﯿﺎل ھﻢ از وﺳﻮﺳﻪھﺎی ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ آن را در ﻗﻠﺐ ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺗﺎ ﻋﺰم و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺷﻤﺎ را در رﻣﯽ ﺟﻤﺮات ﺳﺴﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﮔﻤﺎن ﮐﻨﯽ ﮐﻪ رﻣﯽ ﺟﻤﺮات ﻓﺎﯾﺪهای ﻧﺪارد‪ .‬و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺒﺎزی ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ از‬
‫آن ﻏﻔﻠﺖ ﮐﻨﯽ و ﺑﺪان ﻧﭙﺮدازی‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺟﺪﯾﺖ ﺗﻤﺎم‪ ،‬داﻣﻦ ﺑﮑﻤﺮ زن و رﻣﯽ ﺟﻤﺮات را‪،‬‬
‫ﻧﯿﮑﻮ اﻧﺠﺎم ده و ﺷﯿﻄﺎن را از ﺧﻮد ﺑﺮان و ﭘﻮزهاش را ﺑﺨﺎک ﺑﻤﺎل‪ .‬ﺑﺪان ﮐﻪ ﺗﻮ در ﻇﺎھﺮ‬
‫ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ را ﺳﻨﮓ ﺑﺎران ﻣﯽﮐﻨﯽ وﻟﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﯿﻄﺎن را ﺳﻨﮓ ﺑﺎران ﻧﻤﻮدهای و‬
‫ﭘﺸﺘﺶ را ﺷﮑﺴﺘﻪای‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺤﻘﯿﻘﺖ وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن در ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ت و اﻣﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ را‬
‫اﻣﺘﺜﺎل ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ اﻣﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ و اﺟﺮای ﻓﺮﻣﺎن او ﺑﺪون ﭘﯿﺮوی از‬
‫ھﻮای ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦﮐﺎر ﻣﺒﺎدرت ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭘﻮزهاش ﺑﺨﺎک ﻣﺎﻟﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و از ﺗﻮ‬
‫ﻣﺄﯾﻮس ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ رﻣﯽ ﺟﻤﺮات‬

‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﻣﯽ ﺟﻤﺮات واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺰو ارﮐﺎن ﺣﺞ ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ آن را ﺗﺮک ﮐﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای ﺟﺒﺮان آن ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻢ و اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﯾﯽ از‬
‫ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را در روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن دﯾﺪم ﮐﻪ ﺳﻮار ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮﮐﺐ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺘﻟﺄﺧﺬوا ﻋ� ﻣﻨﺎﺳﻜ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺈ� ﻻأدرى‬
‫ﻟﻌ� ﻻ أﺣﺞ ﺑﻌﺪ ﺣﺠﻲﺘ ﻫﺬه« »ای ﻣﺮدم ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﺧﻮد را از ﻣﻦ ﻓﺮاﮔﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻦ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺣﺞ آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺞ ﻣﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از آن دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺞ ﻧﯿﺎﯾﻢ اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫رﺣﻠﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ«‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺗﯿﻤﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺣﺠﻪ اﻟﻮع ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫اﻣﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎﺋﯽ ﺑﺎﻧﺪازه داﻧﻪ ﺑﺎﻗﻼ رﻣﯽ ﺟﻤﺎر ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ در »اﻟﮑﺒﯿﺮ«‬
‫آن را ﺑﺎ رﺟﺎل ﺻﺤﯿﺢ و ﺳﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﺪازه ﺳﻨﮓ رﯾﺰهﻫﺎ و ﺟﻨﺲ آنﻫﺎ‬

‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﺑﺎﻧﺪازه داﻧﻪ ﺑﺎﻗﻼ و ﺑﻘﻮل اﺛﺮم ﺑﺰرﮔﺘﺮ ازداﻧﻪ‬
‫ﻧﺨﻮد و ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از ﻓﻨﺪق ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ اﯾﻦ اﻧﺪازه را ﻣﺴﺘﺤﺐ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،.‬ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﮓ ﺑﺰرگ رﻣﯽ ﺟﻤﺎر ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﺮاھﺖ دارد‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٣٦‬‬

‫ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪان‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮده و از اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺳﻨﮓ ﺑﺰرگ ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﺣﻮص ازدی از ﻣﺎدرش ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺑﺴﺘﺮ وادی از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ أﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس ﻻ ﻳﻘﺘﻞ ﺑﻌﻀ�ﻢ ﺑﻌﻀﺎ‪ ،‬إذا رﻣﻴﺘﻢ اﺠﻟﻤﺮة‬
‫ﻓﺎرمﻮا ﺑﻤﺜﻞ ﺣﻰﺼ اﺤﻟﺬف« »ای ﻣﺮدم ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم رﻣﯽ ﺟﻤﺮات ﮐﺴﯽ را‬
‫ﻧﮑﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﮓھﺎی ﺑﺎﻧﺪازه داﻧﻪ ﺑﺎﻗﻼ رﻣﯽ ﺟﻤﺎر ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﺎ ﺑﺮاﯾﻢ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﺟﻤﻊ ﮐﻦ‪ ،‬ﻣﻦ ﺳﻨﮓ‬
‫رﯾﺰهھﺎﺋﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه داﻧﻪ ﺑﺎﻗﻼ ﺑﻮد ﭼﻮن آنھﺎ را ﺑﺪﺳﺖ او دادم‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺄﻣﺜﺎل ﻫﺆﻻء و�ﻳﺎ�ﻢ واﻟﻐﻠﻮ ﻲﻓ اﺪﻟﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻤﺎ أﻫﻠﻚ اﺬﻟﻳﻦ ﻣﻦ ﻗﺒﻠ�ﻢ اﻟﻐﻠﻮ ﻲﻓ‬
‫اﺪﻟﻳﻦ« »ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻦ اﻧﺪازه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ را از ﻏﻠﻮ و اﻓﺮاط در دﯾﻦ ﺑﺮﺣﺬر‬
‫ﻣﯽدارم زﯾﺮا ﻏﻠﻮ و اﻓﺮاط در دﯾﻦ ﻣﺮدﻣﺎن ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ را دﭼﺎر ھﻼﮐﺖ ﮐﺮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺣﺴﻦ‪.‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اوﻟﻮﯾﺖ و اﺳﺘﺠﺎب ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‬
‫ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ رﻣﯽ ﺟﻤﺮات ﺟﺰ ﺑﺎ ﺳﻨﮓ ﺟﺎﺋﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ آھﻦ و ﺳﺮب و اﻣﺜﺎل آن ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﻨﻔﯿﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده و ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺎ ھﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻪ از ﺟﻨﺲ ﺧﺎک ﺑﺎﺷﺪ درﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎﮔﻞ ﯾﺎ ﺧﺸﺖ ﯾﺎ ﺧﺎک ﯾﺎ ﺳﻔﺎل‪ .‬ﭼﻮن اﺣﺎدﯾﺚ وارده درﺑﺎره رﻣﯽ‬
‫ﺟﻤﺮات ﻣﻄﻠﻖ ھﺴﺘﻨﺪ و ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و اﺻﺤﺎب او ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﻓﻀﻠﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺨﺼﯿﺺ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ رای اول ﺗﺮﺟﯿﺢ دارد ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه و ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎی‬
‫ﺑﺎﻧﺪازه ھﺴﺘﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﯾﺎ داﻧﻪ ﺑﺎﻗﻼ رﻣﯽ ﺟﻤﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻏﯿﺮ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه را ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﻧﻮاع ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﺳﻨﮓ رﯾﺰه را از ﮐﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد؟‬

‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎ را از ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﺟﻤﻊآوری ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ ﻧﯿﺰ از آﻧﺠﺎ‬
‫ﺟﻤﻊآوری ﻣﯽﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎ را از آﻧﺠﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ آن را‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ از ھﺮ ﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬و ﻗﻮل ﻋﻄﺎء و‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﺤﻞ ﺑﺮداﺷﺘﻦ‬
‫و ﺟﻤﻊ آوری ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﻣﻌﯿﻦ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه را در ﻣﺤﻞ رﻣﯽ‬
 ‫‪٧٣٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺑﺮدارد و ﺑﺪان رﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ وﻟﯽ ﮐﺮاھﺖ دارد و‬
‫ﺑﺮای اﺑﻦ ﺣﺰم ﮐﺮاھﺖ ﻧﺪارد و ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺳﻨﮓ رﯾﺰهای ﮐﻪ ﻗﺒﻼ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﺳﻮاره ﺳﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻪ ﻗﺮآن و ﻧﻪ ﺳﻨﺖ از اﻧﺪاﺧﺘﻦ‬
‫ﺳﻨﮓ رﯾﺰهایﮐﻪ ﻗﺒﻼ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﮫﯽ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أن ﺣﻰﺼ اﺠﻟﻤﺎر‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﻘﺒﻞ ﻣﻨﻪ رﻓﻊ‬
‫»ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺳﻨﮓھﺎی اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﻮد و ﺳﻨﮓھﺎ را‬
‫ﺑﺤﺎل ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺗﺎ ﺑﺤﺎل ﺟﻤﺮات ھﺮ ﯾﮏﮐﻮھﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ راه را‬
‫ﻣﯽﺑﺴﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ )ﭘﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را رواﯾﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴﺖ( ﮔﻮﺋﯿﻢ‪ :‬ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﺧﻮب‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ اﮔﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﺳﻨﮓھﺎ از ﻋﻤﺮو ﻗﺒﻮل ﻧﺸﻮد ﭘﺲ از زﯾﺪ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮔﺎھﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﺻﺪﻗﻪای ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ از او ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‬
‫ﺳﭙﺲ آن ﭼﯿﺰ ﺑﺪﺳﺖ دﯾﮕﺮی ﻣﯽرﺳﺪ و او آن را ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدھﺪ و از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ درﺑﺎره ﺳﻮاره رﻣﯽ ﺟﻤﺮات ﮐﺮدن‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم‬
‫ﮐﻪ روز ﻋﯿﺪ ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ ‪-‬ﺻﮫﺒﺎء‪ -‬ﺳﻮار ﺑﻮد و رﻣﯽ ﺟﻤﺮات ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ را ﺑﺰﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ دور ﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬

‫ﺗﻌﺪاد ﺳﻨﮓ رﯾﺰه‬

‫ﺗﻌﺪاد ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎ ھﻔﺘﺎد ﯾﺎ ﭼﮫﻞ وﻧﻪ ﻋﺪد اﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻋﯿﺪ ھﻔﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺟﻤﺮه‬
‫اﻟﻌﻘﺒﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و روز ﯾﺎزدھﻢ و دوازدھﻢ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ ﻋﺪد آنھﺎ ﺑﮫﺮ ﺳﻪ ﺟﻤﺮه‬
‫ھﺮ ﯾﮏ ھﻔﺖ ﺳﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ ﻋﺪد دﯾﮕﺮ ﺑﮫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در روز‬
‫ﺳﯿﺰدھﻢ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺟﻤﺮات اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻌﺪاد ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎ ھﻔﺘﺎد‬
‫ﺗﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮدر رﻣﯽ ﺟﻤﺮات‪ ،‬ﺑﻪ روز ﻋﯿﺪ و روزھﺎی ﯾﺎزدھﻢ و دوازدھﻢ اﮐﺘﻔﺎﮐﻨﺪ‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎ )‪ (٤٩‬ﭼﮫﻞ و ﻧﻪ ﻋﺪد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﻋﻄﺎء اﮔﺮ ﺣﺎﺟﯽ ﭘﻨﺞ ﺳﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﻪ او را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﺠﺎھﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﺶ ﺳﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺖ ﺑﺮوی ﻓﺪﯾﻪ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺣﺞ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺸﺘﯿﻢ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺷﺶ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻢ و ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ھﻔﺖ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه اﻧﺪاﺧﺘﻢ وﮐﺴﯽ‪ ،‬ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ را‪،‬‬
‫ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫روزﻫﺎی رﻣﯽ ﺟﻤﺮات‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٣٨‬‬

‫روزھﺎی رﻣﯽ ﺳﻪ روز ﯾﺎ ﭼﮫﺎر روز اﺳﺖ‪ :‬روز ﻋﯿﺪ و دو روز از اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﻪ روز‬
‫ََۡۡ ََ ٓ‬ ‫َّ َ ٓ َ َّ َّ ۡ ُ َ ٰ َ َ َ َ َّ َ‬
‫� ف�‬ ‫ِ‬ ‫م‬‫و‬‫ي‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ت �من �عج‬ ‫از اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ� ِ� �يا ٖ� معدو� ٖ �‬
‫َٓ‬ ‫َ‬
‫��﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٠٣ :‬ﺧﺪارﻧﺪ را در روزھﺎی‬ ‫إ ِ ۡ� َم َعلَ ۡيهِ َو َمن تَأ َّخ َر فَ� إ ِ ۡ� َم َعلَ ۡيهِ� ل َِم ِن ٱ َّ� َ ٰ‬
‫ﻣﻌﺪود ذﮐﺮ ﮔﻮﺋﯿﺪ‪ :‬ھﺮ ﮐﺲ ﺑﻌﺪ از ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺷﺘﺎب ﮐﺮد و دو روز در ﻣﻨﯽ ﻣﺎﻧﺪ و در روز‬
‫دوازدھﻢ از آﻧﺠﺎ ﺳﻮی ﻣﮑﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺮ او ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ھﺮﮐﺲ ﺗﻘﻮی ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮد و ﺳﻪ‬
‫روز در ﻣﻨﯽ ﻣﺎﻧﺪ و در روز ﺳﯿﺰدھﻢ ﺳﻮی ﻣﮑﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺮ او ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬

‫رﻣﯽ ﺟﻤﺮه در روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن‬

‫ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ وﻗﺖ ﺑﺮای رﻣﯽ ﺟﻤﺮه در روز ﻋﯿﺪ ھﻨﮕﺎم ﭼﺎﺷﺖ ﺑﻌﺪ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ھﻨﮕﺎم ﭼﺎﺷﺖ روز ﻋﯿﺪ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺎﺗﻮاﻧﺎن و ﺿﻌﻔﺎی اھﻞ ﺑﯿﺖ ﺧﻮد را ﺟﻠﻮ اﻧﺪاﺧﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﺮمﻮا‬
‫ﻤﺟﺮة اﻟﻌﻘﺒﺔ ﺣﻰﺘ ﺗﻄﻠﻊ الﺸﻤﺲ« »ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ را رﻣﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ وﺗﺼﺤﯿﺢ ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫اﮔﺮ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ را ﺗﺎ آﺧﺮ روز ﻋﯿﺪ ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﮔﻮﯾﺪ‬
‫اھﻞ ﻋﻠﻢ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ روز ﻋﯿﺪ ﭘﯿﺶ از ﻏﺮوب رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ ﮐﻨﺪ درﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن در ﻣﻨﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺌﻮال ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدی‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬رﻣﻴﺖ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ أمﺴﻴﺖ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻻ ﺣﺮج«‪» .‬ﻣﻦ ﻣﺴﺎء ‪-‬ﺑﻌﺪ از ﻇﮫﺮ ﺗﺎ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﻏﺮوب‪ ،‬رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﮐﺮدم‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬

‫آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان رﻣﯽ را ﺗﺎ ﺷﺐ ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ؟‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻋﺬری ﻧﺘﻮاﻧﺪ درروزرﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﮐﻨﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ آن را ﺗﺎ ﺷﺐ ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ‬
‫اﻧﺪازد‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺎﻟﮏ از ﻧﺎﻓﻊ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ دﺧﺘﺮ ﺻﻔﯿﻪ ھﻤﺴﺮ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ در ﻣﺰدﻟﻔﻪ‬
‫دﭼﺎر زاﯾﻤﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ او ھﻤﺮاه ﺻﻔﯿﻪ ﻣﺎدرش در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫روز ﻋﯿﺪ در»ﻣﻨﯽ« ﺑﻪ ﻣﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﺪاﻧﺎن اﻣﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﮐﻨﻨﺪ و در‬
‫آن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺎﺧﯿﺮ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﺑﺪون ﻋﺬر ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ و اﻧﺠﺎم آن در ﺷﺐ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮای ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و رواﯾﺘﯽ از ﻣﺎﻟﮏ و ﺑﻨﺎ ﺑﺤﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻣﻮﺟﺐ‬
 ‫‪٧٣٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻓﺪﯾﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه را ﺗﺎ اﻧﺘﮫﺎی روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن‬
‫ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺷﺐ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮدای آن روز ﺑﻌﺪاز ﻇﮫﺮ ﺑﺪان‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺿﻌﯿﻔﺎن و اﻓﺮاد ﻣﻌﺬور ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻌﺪ از ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ھﯿﭻﮐﺲ ﻣﺠﺎز ﻧﯿﺴﺖ ﭘﯿﺶ از ﻧﯿﻤﻪ آﺧﺮ ﺷﺐ ﻋﯿﺪ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن و ﺿﻌﯿﻔﺎن و اﻓﺮاد ﻣﻌﺬور و ﭼﻮزﺑﺎﻧﺎن ﺷﺘﺮ‪ ،‬اﯾﻦ رﺧﺼﺖ را دارﻧﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﻋﯿﺪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪرﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ را اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪ .‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ام ﺳﻠﻤﻪ را ﺷﺐ ﻋﯿﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻓﺠﺮ آن را‬
‫اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ رھﺴﭙﺎر ﻣﮑﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ .‬او‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻨﺎد آن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮزﺑﺎﻧﺎن و ﺷﺘﺮ ﭼﺮاﻧﺎن در ﺷﺐ ﻋﯿﺪ‬
‫رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺰار آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و در اﺳﻨﺎد آن ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ زﻧﺠﯽ‬
‫وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺮوه ﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی ام ﺳﻠﻤﻪ ﭼﺮ ﺧﯿﺪ وﺑﻪ وی‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ از ﻣﺰدﻟﻔﻪ راھﯽ ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮود و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را در آﻧﺠﺎ‬
‫ﺑﮕﺰارد‪ .‬و آن روز ﻧﻮﺑﻪ ام ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دوﺳﺖ داﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ھﻤﺮاه او ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ .‬ﻋﻄﺎء ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از »اﺳﻤﺎء« ﺑﺮاﯾﻢ ﻧﻘﻞ ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ او رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﮐﻪ ﻣﺎ در ﺷﺐ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ را رﻣﯽ ﮐﺮدﯾﻢ و‬
‫ﺑﺴﻮﯾﺶ ﺳﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﯿﻢ‪ .‬اﺳﻤﺎء ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﺎن رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ام ﺳﻠﻤﻪ و ﺣﺪﯾﺚ اﺳﻤﺎء اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺟﺎزه رﻣﯽ ﺟﻤﺮه‬
‫در ﺷﺐ ﻣﺨﺼﻮص زﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻣﺮدان‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺮدان اﯾﻦ اﺟﺎزه ﻧﯿﺴﺖ ﺧﻮاه‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻌﺬور ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺐ ﻋﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ اﻓﺘﺪ و رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﻨﺖ آﻧﺴﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﺻﻮرت ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻗﺒﻞ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫ﺳﻨﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا رﻓﺘﺎر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮ ﮐﺲ ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ‪ -‬ﻓﺠﺮ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٤٠‬‬

‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ وی‪ ،‬ﭼﯿﺰی واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ -‬ﺗﺎوان ﻧﺪارد ‪-‬ﭼﻮن ﮐﺴﯽ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ او را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ ﮐﺮدن ﺑﺮ ﻓﻮق آن‬

‫اﺳﻮد ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﻮق ﺟﻤﺮه اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و آن را رﻣﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ‪ -‬ﺑﺮ روی آن اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و ﺑﺪان ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ‪ -‬از ﻋﻄﺎء ھﻢ در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﺳﺌﻮال ﺷﺪ‪ -‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦ دو رواﯾﺖ را ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫رﻣﯽ ﺟﻤﺎر ‪-‬ﺳﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﻤﺮات ‪-‬در اﯾﺎم ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ‬
‫وﻗﺖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه ﺑﺮای رﻣﯽ ﺟﻤﺮات درﺳﻪ روزه اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ از زوال‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ازﺧﻂ اﺳﺘﻮا ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻣﯽ‬
‫ﺟﻤﺎر را اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺑﮫﻨﮕﺎم زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺮواﯾﺖ از ﻧﺎﻓﻊ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ در اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ ﺑﻪ رﻣﯽ‬
‫ﺟﻤﺮات ﻣﺒﺎدرت ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﺧﻂ اﺳﺘﻮا زوال ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ رﻣﯽ را ﺗﺎ ﺷﺐ ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ و ﺷﺐ ﺗﺎ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﻓﺮدای آن ﺷﺐ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪان ﮐﺎر ﻣﺒﺎدرت ﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬاھﺐ ﻓﻘﮫﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮐﻪ روز ﺳﻮم ﭘﯿﺶ از زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ آن را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬او‬
‫ﺑﺤﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻔﯽ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در اﯾﻦ ﺑﺎره رواﯾﺖﮐﺮده ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫»ھﺮﮔﺎه ﺧﻮرﺷﯿﺪ روزآﺧﺮ‪ -‬روز ﺳﻮم اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪن از »ﻣﻨﯽ«‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎﻻ آﻣﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ رﻣﯽ ﺟﻤﺎر ﮐﺮد و آﻧﮕﺎه از »ﻣﻨﯽ« ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﮑﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ«‪- .‬‬
‫ً‬
‫اﺧﯿﺮا ﻋﻠﻤﺎی ﻣﺼﺮ ﻓﺘﻮی دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮ روز ﭘﯿﺶ از زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﺧﻂ اﺳﺘﻮا رﻣﯽ‬
‫ﺟﻤﺮات ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.-‬‬

‫ﺗﻮﻗﻒ و دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻌﺪ از رﻣﯽ ﺟﻤﺮات در اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻌﺪ از رﻣﯽ ﺟﻤﺮات رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ اﯾﺴﺘﺎد و ﺑﺪﻋﺎ و ﺣﻤﺪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر‪،‬‬
‫ﺑﺮای ﺧﻮد و دﯾﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری ﺑﺮواﯾﺖ از ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ و‬
‫از ﭘﺪرش ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮواﯾﺖ از ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ و از ﭘﺪرش‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ وﻗﺖ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه اوﻟﯽﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪،‬‬
 ‫‪٧٤١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ھﻔﺖ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﺑﻪ ﺳﻮی آن ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ھﺮ ﺳﻨﮓ اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ و‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف ﭼﭗ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺑﺴﺘﺮوادی و روﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و دﺳﺖ ﺑﺪﻋﺎ‬
‫ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ و اﯾﻦ ﺗﻮﻗﻒ او ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ رﻣﯽ ﺟﻤﺮه دوم ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺎ‬
‫ھﻔﺖ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﮐﻪ ﺑﺎ ھﺮﯾﮑﯽ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻄﺮف ﭼﭗ ﺑﻄﺮف ﺑﺴﺘﺮوادی‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ و رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ دﺳﺖ ﺑﺪﻋﺎ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ وﺑﻪ ﺳﻮی آن ھﻔﺖ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ھﺮﯾﮑﯽ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ و ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﯽﻧﻤﻮد‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻌﺪ از دو ﺟﻤﺮه دﯾﮕﺮ ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮای آن ﮐﺎر‬
‫اﺻﻠﯽ ﻗﺮار داده وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ھﺮ رﻣﯽﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن در آن روز رﻣﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻗﻒ ﻧﺰد‬
‫آن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ و ھﺮ رﻣﯽﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن در آن روز رﻣﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻗﻒ ھﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ ﺑﺮواﯾﺖ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ ﻣﯽﮐﺮد ﻣﯽرﻓﺖ و‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺮاﻋﺎت ﺗﺮﺗﯿﺐ در رﻣﯽ ﺟﻤﺎر‬

‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﯿﺪه‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ او از ﺟﻤﺮه اوﻟﯽﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫»ﻣﻨﯽ« ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺪوﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﺮﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺧﺬوا ﻋ� ﻣﻨﺎﺳﻜ�ﻢ«‬
‫»ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﺧﻮد را از ﻣﻦ ﻓﺮاﮔﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮاز ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬاھﺐ ﻓﻘﮫﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﯿﻦ رﻣﯽ‬
‫ﺟﻤﺮات را ﺑﺸﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺷﺮط ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻧﺠﺎم داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ آﻧﭽﻪ ﺣﻨﻔﯿﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاﻋﺎت ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺬﮐﻮر ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻫﺮ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و دﻋﺎ ﮐﺮد و ﺳﻨﮓﻫﺎ را در ﻣﯿﺎن‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻗﺮار داد‪:‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﮫﻨﮕﺎم رﻣﯽ ﺟﻤﺮه‬
‫ﻋﻘﺒﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا آن ﺣﺞ را از ﻣﺎ ﺑﭙﺬﯾﺮ و ﮔﻨﺎھﺎﻧﻤﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮز »اﻟﻠﻬﻢ اﺟﻌﻠﻪ ﺣﺠﺎ‬
‫ﻣﱪورا وذﻧﺒﺎ ﻣﻐﻔﻮرا« اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﻌﺪ از رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از وی ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪ از رﻣﯽ ھﺮ ﺟﻤﺮه آن دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٤٢‬‬

‫آری‪ .‬ﻋﻄﺎء ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از رﻣﯽ واﻧﺪاﺧﺘﻦ ھﺮﺳﻨﮓ رﯾﺰه ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮی‪ .‬آن را ﺳﻌﯿﺪ‬
‫ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ ﻧﮕﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﻌﺪ از ﺳﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﻦ‬
‫ﺗﺎوان ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ اﺣﻮص ﺑﻨﻘﻞ از ﻣﺎدرش ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮐﻪ او ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را درﮐﻨﺎر‬
‫ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ دﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﻮاره ﺑﻮد و در ﻣﯿﺎن اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ ﺳﻨﮕﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ آن را ﺑﺴﻮی ﺟﻤﺮه‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬

‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﯿﺎﺑﺖ در ﺳﻨﮓ اﻧﺪاﺧﺘﻦ‬

‫ً‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻋﺬری از ﻗﺒﯿﻞ ﺑﯿﻤﺎری و ﻏﯿﺮآن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺷﺨﺼﺎ رﻣﯽ ﺟﻤﺎر‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﺠﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺘﯿﻢ و زﻧﺎن و اﻃﻔﺎل ھﻤﺮاه ﻣﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ ﺑﺠﺎی اﻃﻔﺎل ﺗﻠﺒﯿﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ و رﻣﯽ ﺟﻤﺎر ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬

‫ﺷﺐ ﺑﺮوز آوردن در ﻣﻨﯽ‬

‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬاھﺐ ارﺑﻌﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺐ ﺑﺮوز آوردن در ﻣﻨﯽ در ﺷﺐھﺎی اﯾﺎم‬
‫اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ ﯾﺎ ﺷﺐھﺎی ﯾﺎزدھﻢ و دوازدھﻢ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﻨﻔﯿﻪ آن را ﺳﻨﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه رﻣﯽ ﺟﻤﺎر ﮐﺮدی ھﺮﺟﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﺷﺐ را ﺑﺮوز‪ ،‬آور ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ‬
‫اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ‪ .‬ﻣﺠﺎھﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اول ﺷﺐ در ﻣﮑﻪ ﺑﺎﺷﺪ و آﺧﺮ آن در ﻣﻨﯽ ﯾﺎ ﺑﺮﻋﮑﺲ‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺷﺐھﺎی ﻣﻨﯽ در آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﺎر ﺑﺪی ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﺎواﻧﯽ ﻧﺪارد و ﭼﯿﺰی ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ھﻤﻪ ﻓﻘﮫﺎ ﺷﺐ در ﻣﻨﯽ ﻣﺎﻧﺪن‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻋﺬر دارﻧﺪ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺳﻘﺎﯾﺎن و ﺷﺘﺮ ﭼﺮاﻧﺎن و اﻣﺜﺎل آﻧﺎن و ﭼﯿﺰی ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺗﺎواﻧﯽ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎس ﻋﻤﻮی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺐھﺎی ﻣﻨﯽ در ﻣﮑﻪ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﮫﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺘﺼﺪی ﺳﻘﺎﯾﺖ ﺣﺠﺎج ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی اﺟﺎزه داد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺎری و دﯾﮕﺮان‪ .‬اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ و ﺗﺮﻣﺬی از ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﻋﺪی ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻪ ﭼﻮزﺑﺎﻧﺎن اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺐ در ﻣﻨﯽ ﻧﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ از ﻣﻨﯽ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ؟‬

 ‫‪٧٤٣‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬاھﺐ ﻓﻘﮫﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ از ﻣﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ دوازدھﻢ ذی اﻟﺤﺠﻪ ﺑﻌﺪ از رﻣﯽ ﺟﻤﺮات ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺶ‬
‫از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ روز ﺳﯿﺰدھﻢ ذیاﻟﺤﺠﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب آن‬
‫روز ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی اﺳﺖ و ﺗﺎواﻧﯽ ﺑﺮ وی‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎر ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ = ﻫﺪی‬

‫ھﺪی ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ ﺟﮫﺖ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺨﺪاوﻧﺪ‬
‫َّ َ ُ‬
‫� ۡم � َ‬ ‫َ ُۡ ۡ َ َ َ ۡ ََٰ َ ُ‬
‫�م ّمِن َش َ ٰٓ‬
‫ِيها‬ ‫�� ِ ِر ٱ�ِ ل‬ ‫اھﺪاء ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱ�دن جعل�ها ل‬
‫ْ َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ‪ۡ ْ ُ ُ َ ُ ُ ُ ۡ َ َ َ َ َ َّ ٓ َ َ َ ۡ َ َ َّ َ ۡ ْ ُ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫و� َها ف�وا مِن َها َوأ ۡطعِ ُموا ٱلقان َِع‬ ‫خ� ۖ فٱذكروا ٱسم ٱ�ِ عليها صواف ۖ فإِذا وجبت جن‬
‫َّ َ َ ُ َ َّ ُ َ ۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ َ‬
‫� ۚ ك�ٰل ِك َسخ ۡر�ٰ َها ل� ۡم ل َعل� ۡم �شك ُرون‪] ﴾٣٦‬اﻟﺤﺞ‪» .[٣٦ :‬و ﺷﺘﺮاﻧﯽﮐﻪ ﺑﺮای‬ ‫وٱلمع‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ اھﺪاء ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬آنھﺎ را ﺑﺮاﯾﺘﺎن از ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎ و ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻦ اﻟﻠﻪ ﻗﺮار‬
‫دادهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺸﻤﺎ در ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن آنھﺎ ﺧﯿﺮ ﻓﺮاوان ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ اﯾﻦ ﺷﺘﺮان‬
‫اﯾﺴﺘﺎدهاﻧﺪ و ﻋﯿﺒﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ آنھﺎ را ﻧﺤﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺎم ﺧﺪا را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ در‬
‫ﺣﺎل ﻧﺤﺮ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﭼﻮن آن ﺷﺘﺮان ﺑﺰﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎدﻧﺪ از ﮔﻮﺷﺖ آنھﺎ ﺑﺨﻮرﻧﺪ و ﺧﻮاھﻨﺪﮔﺎن و‬
‫ﻧﺎﺧﻮاھﻨﺪﮔﺎن و ﻓﻘﯿﺮان ﻗﺎﻧﻊ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻊ را از ﮔﻮﺷﺖ آنھﺎ ﺑﺨﻮراﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ھﻤﭽﻨﯿﻦ آنھﺎ را‬
‫ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻣﺴﺨﺮ ﮐﺮدهاﯾﻢ و در اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻤﺎ ﻗﺮار دادهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺳﭙﺎس ﺧﺪای را ﺑﺠﺎی آورﯾﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻮﺷﺖھﺎ و ﺧﻮنھﺎی آنھﺎ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﺗﻘﻮای ﺷﻤﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ و ﻣﻮﺟﺐ رﺿﺎی او ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اھﺪاء ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺣﯿﻮان اھﺪاء ﮐﺮدن‬
‫را دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﮏﺻﺪ ﺷﺘﺮ را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮد و اﯾﻦ اھﺪای ﯾﮏﺻﺪ ﺷﺘﺮ از‬
‫ﻃﺮف او داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺑﻮد ﻧﻪ واﺟﺐ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻄﻮر ﺳﻨﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم داد ﻧﻪ ﺑﻄﻮر‬
‫وﺟﻮب(‬

‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت اھﺪاء ﺷﺪه ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﺟﻤﻠﻪ »ﻧﻌﻢ« ﺷﺘﺮ وﮔﺎو و ﺑﺰ و‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻧﺮﯾﺎ ﻣﺎده ‪-‬ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﺗﻔﺎق ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ آنھﺎ ﻧﺨﺴﺖ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﺎو و ﺳﭙﺲ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺷﺘﺮ ﺑﻌﻠﺖ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮﺑﻪ ﺳﻮد ﻓﻘﯿﺮان اﺳﺖ و ﮔﺎو ھﻢ ﺑﮫﻤﯿﻦ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٤٤‬‬

‫ﺳﺒﺐ از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﮐﺪام ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ اﺧﺘﻼف‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ آﯾﺎ ﯾﮏ ھﻔﺘﻢ ﺷﺘﺮ ﯾﺎ ﯾﮏ ھﻔﺘﻢ ﮔﺎو ﯾﺎ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﺑﮫﺮﺣﺎل‬
‫ھﺮﮐﺪام ﺑﻨﻔﻊ ﻓﻘﺮا ﺑﺎﺷﺪ آن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺮای اﻫﺪاء ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬

‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ھﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﭼﮫﺎر ﭘﺎﯾﺎن را ﮐﻪ ﻧﺎم ﺑﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا اھﺪاء ﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪﻟﺨﻮاه ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﯾﮏﺻﺪ ﺷﺘﺮ را ﭘﯿﺸﮑﺶ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﮐﺮد و‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺮای ﯾﮑﻨﻔﺮ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﺎ ﯾﮏ ھﻔﺘﻢ‬
‫ﺷﺘﺮ ﯾﺎ ﯾﮏ ھﻔﺘﻢ ﮔﺎو ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺷﺘﺮ وﮔﺎو ھﺮﯾﮏ ﺑﺮای ھﻔﺖ ﻧﻔﺮ ﮐﺎﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮای ھﻔﺖ ﻧﻔﺮﯾﮏ ﺷﺘﺮﯾﺎ ﯾﮏ ﮔﺎو ﻧﺤﺮ‬
‫ﻧﻤﻮدﯾﻢ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ھﺮ ھﻔﺖ ﻧﻔﺮ ﯾﺎ ھﻤﻪ‬
‫ﺷﺮﮐﺎء‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺗﻘﺮب ﺑﺨﺪا را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ ﺑﻌﻀﯽ ﺑﻘﺼﺪ ﻗﺮﺑﺖ و ﺑﻌﻀﯽ ﺑﻘﺼﺪ‬
‫ﺑﮫﺮه ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﮔﻮﺷﺖ آن ﺑﺎ ھﻢ ﺷﺮﯾﮏ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺨﻼف ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺗﻘﺮب ﺑﺨﺪاوﻧﺪ از ﻃﺮف ھﻤﻪ ﺷﺮﮐﺎء ﺷﺮط ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﺷﺘﺮ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد؟‬

‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﺷﺘﺮ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﻃﻮاف اﻟﺰﯾﺎره را در‬
‫ﺣﺎل ﺟﻨﺎﺑﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺣﯿﺾ ﯾﺎ ﻧﻔﺎس‪ ،‬اﻧﺠﺎم دھﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﻗﻒ در ﻋﺮﻓﺎت و ﭘﯿﺶ از‬
‫ً‬
‫ﺣﻠﻖ و ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﻮی ﺑﻪ ﺟﻤﺎع و ھﻤﺒﺴﺘﺮی و ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ اﻗﺪام ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﺳﻤﺎ ﻧﺬر‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺘﺮی را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ آن ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرتھﺎ‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺮدن ﺷﺘﺮ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ﺷﺘﺮی را ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ھﻔﺖ راس ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺑﺠﺎی آن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدی‬
‫ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﺷﺘﺮی ﺑﺮﻣﻦ واﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻗﺪرت‬
‫ﺧﺮﯾﺪن آن را دارم وﻟﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻢ ﮐﻪ ﺑﺨﺮم و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ھﻔﺖ راس‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺨﺮد و آنھﺎ را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺻﺤﯿﺢ‪.‬‬
‫َ ْ‬
‫اﻗﺴﺎم ﻫﺪی = ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫َھ ْﺪی و اھﺪاء ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ دو ﻧﻮع ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺳﻨﺖ و واﺟﺐ‪ .‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و‬
‫ھﺪی ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺣﺎﺟﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺼﻮرت »اﻓﺮاد« ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٧٤٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ھﺪی واﺟﺐ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ -٢-۱‬ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺼﻮرت »ﻗﺮان« و ﯾﺎ »ﺗﻤﺘﻊ« اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﯾﮑﯽ از واﺟﺒﺎت ﺣﺞ را ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺗﺮک رﻣﯽ ﺟﻤﺎر‬
‫و ﺗﺮک اﺣﺮام از ﻣﯿﻘﺎت و ﺗﺮک ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﺷﺐ و روز ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﻮﻗﻒ در ﻋﺮﻓﺎت و ﺗﺮک‬
‫ﻣﺒﯿﺖ در ﻣﺰدﻟﻔﻪ ‪-‬ﺷﺐ را در آﻧﺠﺎ ﺑﺮوز ﻧﯿﺎورده ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﺗﺮک ﻣﺒﯿﺖ درﻣﻨﯽ ﯾﺎ ﺗﺮک‬
‫ﻃﻮاف اﻟﻮداع‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﻈﻮرات و ﻣﻤﻨﻮﻋﺎت در ﺣﺎل اﺣﺮام را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻐﯿﺮ از ﺟﻤﺎع‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ و ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی و‪. ...‬‬
‫‪ -۵‬ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در »ﺣﺮم« ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ارﺗﮑﺎب ﺷﮑﺎر ﯾﺎ ﻗﻄﻊ‬
‫درﺧﺘﺎن و ﻏﯿﺮه‪ .‬ھﻤﻪ اﯾﻦھﺎ ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻫﺪی = ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﮔﺮ ﻏﯿﺮ از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ »ﺛﻨﯽ« ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ اﮔﺮ ﺷﺶ ﻣﺎه ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭼﺎق ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺛﻨﯽ اﺑﻞ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم و‬
‫ﺛﻨﯽ ﮔﺎو آﻧﺴﺖ ﮐﻪ دو ﺳﺎل ﺗﻤﺎم و ﺛﻨﯽ ﺑﺰ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺛﻨﯽ و ﺑﯿﺸﺘﺮ از آن ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺎﯾﺪ ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺣﯿﻮان ﮐﻮر و ﻟﻨﮓ و ﻻﻏﺮ و ﻣﻌﯿﻮب ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺷﺘﺮی ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﺮد ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻮد وﻟﯽ ﭘﯿﺶ از روز ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دﭼﺎر ﮐﻮری ﯾﺎ ﻟﻨﮕﯽ ﯾﺎ ﻻﻏﺮی ﺷﺪ آن را‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‬

‫ﺣﯿﻮان ﻧﯿﮑﻮ ﮔﺰﯾﺪن ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‬

‫ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻨﻘﻞ از ھﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺮوه و او ﺑﻨﻘﻞ از ﭘﺪرش ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﻪ او ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ در راه ﺧﺪا اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ از اھﺪاء آن‬
‫ﺑﻪ ﻋﺰﯾﺰان ﺧﻮد ﺷﺮم ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرﮔﻮارﺗﺮﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن و ﻋﺰﯾﺰﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻋﺰﯾﺰان اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ وی ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٤٦‬‬

‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﻮار ﺑﺮ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﺑﺨﺘﯽ‬
‫ﻣﺎده ﺷﺪه ﺑﻮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪﺑﻪ ﭼﻪ ﺷﺘﺮی!! از آن ﻓﺮود آﻣﺪ و ﺑﺎ ﭘﺎره ﮐﺮدن ﮐﻮھﺎﻧﺶ آن را‬
‫ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و اھﺪاء ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﮔﺬاﺷﺖ و ﻧﺎﻣﺰد ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺮ ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﻗﻼده ﺑﮕﺮدن آن آوﯾﺨﺘﻦ‬

‫اﺷﻌﺎر= ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮔﺬاری و ﻋﻼﻣﺖ ﻧﮫﺎدن‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺷﮑﺎﻓﺘﻦ و ﺑﺮﯾﺪن ﮔﻮﺷﻪای از‬
‫ﮐﻮھﺎن ﺷﺘﺮ و ﮔﺎو اﮔﺮ ﮐﻮھﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮن از آن ﺟﺎری ﮔﺮدد و‬
‫ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﯿﻮان ﺟﮫﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا اھﺪاء ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﻣﺘﻌﺮض آن ﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﺗﻘﻠﯿﺪ= ﻗﻼده ﺑﮕﺮدن ﻧﮫﺎدن ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﺗﮑﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﯾﺎ ﭼﯿﺰی دﯾﮕﺮ ﺑﮕﺮدن ﺣﯿﻮان‬
‫آوﯾﺨﺘﻦ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ھﻤﻪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ آن ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اھﺪاء ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی را اھﺪاء ﻧﻤﻮد و ﭼﯿﺰی ﺑﮕﺮدن آن آوﯾﺨﺖ و آن را‬
‫ھﻤﺮاه اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ او در ﺳﺎل ﻧﮫﻢ ھﺠﺮی اﻣﯿﺮاﻟﺤﺎج ﺑﻮد‪ .‬و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﻮان ھﺪی را »اﺷﻌﺎر« و »ﺗﻘﻠﯿﺪ« ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم‬
‫ﺣﻀﻮر در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ اﺣﺮام ﺑﻪ ﻋﻤﺮه ﺑﺴﺖ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻋﻠﻤﺎ اﺷﻌﺎر را ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺷﻌﺎر و ﺗﻘﻠﯿﺪ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ آن ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﺷﻌﺎﯾﺮ و ﻋﺒﺎدات ﺧﺪاوﻧﺪ و آﺷﮑﺎر ﮐﺮدن آن و اﻋﻼم آن ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪاﯾﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮی آن ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮔﺮدﻧﺪ و وﺳﯿﻠﻪ ﺗﻘﺮب ﺑﺨﺪاوﻧﺪ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮاری ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺣﯿﻮان اﻫﺪاء ﺷﺪه ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬

‫ﺳﻮاری ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺷﺘﺮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺑﮫﺮه ﮔﺮﻓﺘﻦ از آنھﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫� أَ َجل ُّم َس ّٗ� ُ� َّم َ� ُِّل َها ٓ إ َ� ٱ ۡ�َ ۡيت ٱ ۡل َ‬
‫ٰٓ‬
‫َ ُ ۡ َ ََ ُ َ‬
‫يق‪] ﴾٣٣‬اﻟﺤﺞ‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ت‬‫ع‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ل�م �ِيها م�ٰفِع إ ِ‬
‫‪» .[٣٣‬ﺷﻤﺎ را اﺳﺖ در اﯾﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪-‬ﺷﺘﺮان‪ -‬اﻧﻮاع ﻣﻨﻔﻌﺖھﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫وﻗﺖ ﺣﺎﺟﺖ و ﺷﯿﺮ آنھﺎ ﺧﻮردن ﺑﻪ وﻗﺖ ﺿﺮورت ﺗﺎ وﻗﺖ ﻧﺎم ﺑﺮده ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﺷﺪن‬
‫ﻋﺒﺎدت و ﻓﺮا رﺳﯿﺪن ھﻨﮕﺎم ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺳﭙﺲ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه آنھﺎ ﺑﻪ ﻧﺰد اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺤﺘﺮم ﯾﻌﻨﯽ‬
 ‫‪٧٤٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ھﻤﻪ ﺣﺮم اﺳﺖ«‪ .‬ﺿﺤﺎک و ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺳﻮاری ﺑﻮﻗﺖ‬
‫ﻣﺴﻤﯽ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﻼده ﺑﮕﺮدن آنھﺎ‬ ‫ﺣﺎﺟﺖ و ﺑﮫﺮه ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﭘﺸﻢ و ﺷﯿﺮ آنھﺎ‪ .‬و اﺟﻞ ّ‬
‫آوﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ اھﺪاء ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮاد از‬
‫يق﴾ روز ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ در ﻣﻨﯽ‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮدی‬ ‫﴿ َ� ُِّل َها ٓ إ َ� ٱ ۡ�َ ۡي ۡ َ‬
‫ت ٱلعت ِ ِ‬‫ِ‬ ‫ِ‬
‫را دﯾﺪﮐﻪ ﺷﺘﺮی را‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد ﺳﻮار آن ﺷﻮد‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ ﺷﺘﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺗﺒﻪ‬
‫دوم ﯾﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻮم ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬وای ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﻮار آن ﺷﻮ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‬
‫و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق و ﻣﺸﮫﻮر ﻣﺬھﺐ ﻣﺎﻟﮏ اﺳﺖ و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻮﻗﺖ‬
‫ﺣﺎﺟﺖ ﺳﻮاری آن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫وﻗﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ذﺑﺢ ﮐﺮدن‬

‫درﺑﺎره وﻗﺖ ذﺑﺢ ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ روز ﻋﯿﺪ‬
‫ﻗﺮﺑﺎن و روزھﺎی اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬و� أﻳﺎم‬
‫اﻟتﺮﺸ�ﻖ ذﺑﺢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪ .‬اﮔﺮ آن وﻗﺖ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ واﺟﺐ را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺼﻮرت ﻗﻀﺎء‬
‫ذﺑﺢ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ذﺑﺢ ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻮاه واﺟﺐ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ واﺟﺐ‬
‫روزھﺎی ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﺣﻨﻔﯿﻪ ھﻢ ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ »ﻣﺘﻤﺘﻊ«‪ ،‬و »ﻣﻘﺎرن« اﯾﻦ رای را دارﻧﺪ‬
‫وﻟﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺬری و ﮐﻔﺎرات و داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﺳﻨﺖ در ھﺮ وﻗﺖ ذﺑﺢ آن ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ و ﻧﺨﻌﯽ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺖ ذﺑﺢ از روز‬
‫ﻋﯿﺪ ﺗﺎ آﺧﺮ ﻣﺎه ذیاﻟﺤﺠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﮑﺎن و ﺟﺎی ذﺑﺢ‬

‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ اھﺪاء ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه واﺟﺐ ﯾﺎ ﺳﻨﺖ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم ذﺑﺢ ﮔﺮدد و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ در ھﺮ ﻧﻘﻄﻪ از ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫ﺣﺮم ﺑﻪ ذﺑﺢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺒﺎدرت ورزد‪ .‬ﺟﺎﺑﺮﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻞﻛ ﻣ� ﻣﻨﺤﺮ‪،‬‬
‫و� اﻤﻟﺰدﻟﻔﺔ مﻮﻗﻒ‪ ،‬و� ﻓﺠﺎج مﻜﺔ ﻃﺮق‪ ،‬وﻣﻨﺤﺮ« »ھﻤﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﻨﯽ ﺟﺎی ذﺑﺢ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ھﻤﻪ ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﺟﺎی ﺗﻮﻗﻒ اﺳﺖ و ھﻤﻪ راهھﺎی ﻣﮑﻪ راه و ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﮕﺎه‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٤٨‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ .‬ﺑﺮای ﺣﺎﺟﯿﺎن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻨﯽ ذﺑﺢ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‬
‫و ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ در ﻣﺮو ه ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﺣﺮام ھﺮ دوی‬
‫ﺣﺞﮔﺰار و ﻋﻤﺮهﮔﺰار در آﻧﺠﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻧﻈﯿﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق ﺑﺎ ھﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ و اﻟﻔﺎظ از‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ھﻢ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻤﻦ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﻨﯽ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﮕﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﻪ ﻣﻨﯽ ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﮕﺎه اﺳﺖ و ﺑﺮای ﻋﻤﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻨﺠﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮوه‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﮕﺎه اﺳﺖ ھﻤﻪ راهھﺎی ﻣﮑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﮕﺎه و ﺟﺎی ذﺑﺢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ را ﻧﺤﺮ ﮐﺮد و دﯾﮕﺮ ﺣﯿﻮانﻫﺎ را ذﺑﺢ ﻧﻤﻮد‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ را اﯾﺴﺘﺎده ﻧﺤﺮ ﮐﻨﻨﺪ و دﺳﺖ ﭼﭗ آن را ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ زﯾﺮا در‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﺴﻠﻢ از زﯾﺎد ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ از ﮐﻨﺎر ﻣﺮدی ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺘﺮی را ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﺬار ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و آن را ﺑﺒﻨﺪﯾﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫ﻧﺤﺮ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎراﻧﺶ ﺷﺘﺮ را ﻧﺤﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ دﺳﺖ ﭼﭗ آن‬
‫را ﻣﯽﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اﺗﮑﺎ ﺑﺮ ﺑﻘﯿﻪ ﺑﺪﻧﺶ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬
‫ٓ َّ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ ۡ ُ ْ‬
‫‪ -۳‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﴿فٱذك ُروا ٱ ۡس َم ٱ� ِ عل ۡي َها َص َواف ۖ﴾ ]اﻟﺤﺞ‪» .[٣٦ :‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﺎی ﭼﭗ آن را ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺳﻪ ﭘﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و آﻧﮕﺎه آن را ﻧﺤﺮ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺣﺎﮐﻢ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺑﺮﭘﮫﻠﻮ ﺧﻮاﺑﺎﻧﯿﺪ و آﻧﮕﺎه ذﺑﺢ ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺘﺮ را‬
‫ذﺑﺢ ﮐﻨﻨﺪ و ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﻧﺤﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﮑﺮوه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪه ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ذﺑﺢ را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ‬
‫آﻧﮑﻪ ﺑﺨﻮﺑﯽ ذﺑﺢ را ﺑﺪاﻧﺪ و ﻧﯿﮑﻮ ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻨﺼﻮرت ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﮑﺴﯽﮐﻪ ﺣﯿﻮان اھﺪاء ﺷﺪه ﺑﻪ ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ را ذﺑﺢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی اﺟﺮت ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان از ﮔﻮﺷﺖ آن ﺑﻪ وی ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن‬
‫داد‪ .‬ﭼﻮن ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺘﺼﺪی ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﺘﺮان او ﺑﺎﺷﻢ و ﭘﻮﺳﺖ و ﻗﺴﻤﺖ اﮐﺜﺮ ﮔﻮﺷﺖ آنھﺎ را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﻢ و ﭼﯿﺰی از آنھﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺰار= ذﺑﺢ ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻧﺪھﻢ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ وی ﭼﯿﺰی ﻣﯽدھﯿﻢ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ھﻤﻪ‬
‫راوﯾﺎن ﻣﻌﺘﺒﺮ‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺴﯽ را ﺑﺠﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺬﺑﺢ ﺣﯿﻮان‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮔﻤﺎرد و ﮔﻮﺷﺖ و ﭘﻮﺳﺖ و زﯾﻦ و ﺑﺮگ و ﭘﺎﻻن آن را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭼﯿﺰی‬
 ‫‪٧٤٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫از آنھﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺟﺮت ﺑﻪ ذﺑﺢ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺪھﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان اﺟﺮت ﮐﺎرش را از ﻏﯿﺮ‬
‫ﮔﻮﺷﺖ و ﭘﻮﺳﺖ و زﯾﻦ و ﭘﺎﻻن ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻧﻌﻄﻴﻪ ﻣﻦ ﻋﻨﺪﻧﺎ« »ﻣﺎ از ﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﭼﯿﺰی ﺑﻪ وی ﻣﯽدھﯿﻢ«‪ .‬از ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﻮﺳﺖ آن را ﺑﻪ وی داد‪.‬‬

‫ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺣﯿﻮان اﻫﺪا ﺷﺪه ﺑﻪ ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ اھﺪاءﮐﻨﻨﺪه از ﮔﻮﺷﺖ ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اھﺪاء ﺷﺪه ﺑﻪ‬
‫�‪] ﴾٢٨‬اﻟﺤﺞ‪» .[٢٨ :‬ﺧﻮد از‬ ‫ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺑﺨﻮرد‪﴿ :‬فَ ُ�ُوا ْ م ِۡن َها َوأَ ۡطعِ ُموا ْ ٱ ۡ�َآ� َس ٱلۡ َفقِ َ‬
‫ِ‬
‫ﮔﻮﺷﺖ آن ﺑﺨﻮرﯾﺪ و آن را ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮان و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﺑﺨﻮراﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻇﺎھﺮ ﻣﻌﻨﯽ اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ واﺟﺐ و ﺳﻨﺖ را درﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و ﻓﻘﯿﮫﺎن در آن اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و‬
‫اﺣﻤﺪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﻮردن از ﮔﻮﺷﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ »ﻣﺘﻌﻪ ﺣﺞ« ‪-‬ﺗﻤﺘﻊ‪ -‬و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ »ﺣﺞ ﻗﺮان« و‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺳﻨﺖ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و از ﻏﯿﺮ آنھﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺨﺎﻃﺮ‬
‫ﺗﺎوان ﺗﺒﺎه ﺷﺪن و ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن ﺣﺞ ﯾﺎ ﻓﻮت ﺣﺞ ﯾﺎ ﺑﺮای ﺣﺞ ﻣﺘﻌﻪ و ﯾﺎ ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ اھﺪاء‬
‫ﺷﺪه ﺑﻪ ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮردن از ﮔﻮﺷﺖ آن ﺑﺮای ﺻﺎﺣﺒﺶ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺮای ﻓﺪﯾﻪ اذﯾﺖ و آزار ﺟﺎﻧﺪار ﯾﺎ ﺗﺎوان ﺷﮑﺎر ﯾﺎ ﻧﺬر ﻓﻘﺮاء و ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ ﯾﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺳﻨﺖ‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ھﻼ ک ﮔﺮدد‪ ،‬ﺧﻮردن از ﮔﻮﺷﺖ آن‬
‫ﺑﺮای ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻘﻮل ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺑﮫﯿﭻ وﺟﻪ ﺧﻮردن از ﮔﻮﺷﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ واﺟﺐ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻌﻠﺖ ﺗﺎوان واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﺨﺎﻃﺮ ارﺗﮑﺎب ﺷﮑﺎر ﻣﻤﻨﻮع و‬
‫ﺗﺒﺎه ﺷﺪن ﺣﺞ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﺘﻌﻪ و ﻗﺮان ﺣﺞ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺬر واﺟﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺳﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﮔﻮﺷﺖ آن ﺑﺨﻮرد و ﺑﺪﯾﮕﺮان ﺻﺪﻗﻪ و ھﺪﯾﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﯽﺗﻮان از ﮔﻮﺷﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺧﻮرد؟‬

‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ھﺪﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﺧﻮردن از ﮔﻮﺷﺖ آن‬
‫ﺑﺸﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺑﺮای او ﻣﺒﺎح ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪارآن ﻣﺤﺪود ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺼﻒ آن را‬
‫ﺑﺨﻮرد و ﻧﺼﻒ دﯾﮕﺮش را ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﯾﮏ ﺳﻮم آن را ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺨﻮرد و‬
‫ﯾﮏ ﺳﻮم را ھﺪﯾﻪ ﮐﻨﺪ و ﯾﮏ ﺳﻮم را ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪھﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻣﻮی‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٥٠‬‬

‫ﺗﺮاﺷﯿﺪن و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻣﻮی ‪-‬ﺣﻠﻖ و ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﮐﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ رﺳﻮل و‬
‫و� ٱ ُّلر ۡءيَا بٱ ۡ َ ّ‬
‫� َر ُس َ ُ‬
‫اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬لَّ َق ۡد َص َد َق ٱ َّ ُ‬
‫� ِق�‬ ‫ِ‬
‫َ ٓ َ َّ ُ َ َ ُ َ ّ َ ُ ُ َ ُ ۡ َ ُ َ ّ َ َ‬ ‫َ�َ ۡد ُخلُ َّن ٱل ۡ َم ۡس َ ۡ َ َ َ‬
‫�ن �‬ ‫جد ٱ�رام إِن شاء ٱ� ءا ِمن ِ� �لِقِ� رءوس�م ومق ِ ِ‬
‫�‬ ‫ِ‬
‫ََ ُ َ‬
‫�افونۖ﴾ ]اﻟﻔﺘﺢ‪» .[٢٧ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮاب و آرزوی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮشص ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ وی وﻋﺪه داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ اﮔﺮ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ در‬
‫ﮐﻤﺎل اﯾﻤﻨﯽ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺳﺮﺗﺎن را ﺗﺮاﺷﯿﺪه و آن را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدهاﯾﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ از ﮐﺴﯽ‬
‫ﺗﺮس و ﺑﺎﮐﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬رﺣﻢ اﷲ اﻤﻟﺤﻠﻘ� "‪.‬ﻗﺎلﻮا‪:‬‬
‫واﻤﻟﻘﺮﺼ�ﻦ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪» :‬رﺣﻢ اﷲ اﻤﻟﺤﻠﻘ� »ﻗﺎلﻮا‪ :‬واﻤﻟﻘﺮﺼ�ﻦ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪:‬‬
‫»رﺣﻢ اﷲ اﻤﻟﺤﻠﻘ� "‪.‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬واﻤﻟﻘﺮﺼ�ﻦ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪ :‬واﻤﻟﻘﺮﺼ�ﻦ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﺑﻌﺪ ازاﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﺑﻤﻮﻗﻊ ﻣﻮی ﺳﺮ ﺧﻮد را ﻣﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد رﺣﻢ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ راﮐﻪ ﻣﻮی ﺧﻮد را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﻨﺪ ﭼﻄﻮر؟ در ﺟﻮاب ھﻤﺎن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اول را ﺗﮑﺮار ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﻮی ﺧﻮد را‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﭼﻄﻮر؟ را ﺗﮑﺮارﮐﺮدﻧﺪ ﭘﺲ از ﺑﺎر ﺳﻮم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﻮی‬
‫ﺧﻮد را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد رﺣﻢ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دھﺪ«‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی‬
‫ﺳﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﮫﺘﺮ ﮔﻮﯾﺎی ﺻﺪق ﻧﯿﺖ و اﺧﻼص ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎﮐﻮﺗﺎهﮐﺮدن آن‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ‬
‫آن دوﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﻮی ﺳﺮ را ﺗﺮاﺷﯿﺪ و ﮔﺮوھﯽ از ﯾﺎراﻧﺶ ﻧﯿﺰﻣﻮی ﺳﺮ ﺧﻮد را‬
‫ﺗﺮاﺷﯿﺪﻧﺪ و ﮔﺮوھﯽ آن را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از »ﺣﻠﻖ« ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻣﻮی ﺳﺮﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺧﻮاه ﺑﺎ ﺗﯿﻎ آن را ﺑﺘﺮاﺷﺪ ﯾﺎ آن را ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻋﺪد ﻣﻮی اﮐﺘﻔﺎ ﮐﻨﺪ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از »ﺗﻘﺼﯿﺮ« آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از ﻣﻮی ﺳﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺖ ﺑﮕﯿﺮد‬
‫وﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﺪ‪ .‬درﺑﺎره ﺣﮑﻢ ﺣﻠﻖ و ﺗﻘﺼﯿﺮ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ آن را واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را ﺗﺮک ﮐﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﯾﮏ ﺣﯿﻮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﺣﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫آﻏﺎز وﻗﺖ ﺣﻠﻖ و ﺗﻘﺼﯿﺮ‬

‫وﻗﺖ آن ﺑﺮای ﺣﺎﺟﯿﺎن ﺑﻌﺪ از رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ در روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن و ﺑﻌﺪ از ذﺑﺢ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ھﻤﺮاه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
 ‫‪٧٥١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ را درﻣﻨﯽ ﻧﺤﺮ ﻧﻤﻮد ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺳﺮ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺘﺮاﺷﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ‪.‬‬
‫وﻗﺖ ﺣﻠﻖ و ﺗﻘﺼﯿﺮ در ﻋﻤﺮه ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ھﻤﺮاه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪ از ذﺑﺢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺪان ﻣﺒﺎدرت ﻣﯽﮐﻨﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻠﻖ و‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد و در اﯾﺎم ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و رواﯾﺘﯽ ازاﺣﻤﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻨﻈﺮ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ و ﻣﺸﮫﻮر‬
‫ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺗﻨﮫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ اﯾﺎم ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از اﯾﺎم ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ھﻢ آن را اﻧﺠﺎم دھﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﻣﻮرد ﺣﻠﻖ ﺳﺮ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ در ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی ﺳﺮ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮف راﺳﺖ ﺷﺮوع ﮐﺮد ﺳﭙﺲ ﻃﺮف ﭼﭗ را ﺗﺮاﺷﯿﺪ وروﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از آن ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻮﯾﺪ و ﺻﻠﻮات و درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫وﮐﯿﻊ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﭘﻨﺞ ﭼﯿﺰ از ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮدم ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺳﺮم را ﺑﺘﺮاﺷﻢ ﻧﺰد ﺣﺠﺎم رﻓﺘﻢ و ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ ﭼﻘﺪر ﻣﺰد ﻣﯽﮔﯿﺮی‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮم را ﺑﺘﺮاﺷﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻋﺮاﻗﯽ ھﺴﺘﯽ؟ ﮔﻔﺘﻢ آری ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻟﺘﺰام و ﺗﻌﮫﺪ ﺑﺮ ﻋﺒﺎدت و‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺟﺮت ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻢ وﻟﯽ روﯾﻢ‬
‫ﺑﻄﺮف ﻗﺒﻠﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬روﯾﺖ را ﺑﻄﺮف ﻗﺒﻠﻪ ﺑﮕﺮدان‪ .‬و ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺳﺮم را از ﻃﺮف‬
‫ﭼﭗ ﺷﺮوع ﺑﺘﺮاﺷﯿﺪن ﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﺘﺪا ﻃﺮف راﺳﺘﺖ را ﺳﻮی ﻣﻦ ﮐﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﻮی‬
‫راﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮی او ﺑﺮﮔﺮداﻧﻢ‪ .‬او ﺷﺮوع ﮐﺮد ﺑﻪ ﺗﺮاﺷﯿﺪن و ﻣﻦ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﻮدم‪ ،‬او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﮑﺒﯿﺮﮔﻮی‪ ،‬ﺷﺮوع ﮐﺮدم ﺑﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ ﺑﺮوم‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺠﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﺑﺮوی؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮدم ﻣﯽروم‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار آﻧﮕﺎه ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﺮو در دل ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ اﯾﻦ ﺣﺠﺎم و دﻻ ک ﻋﺠﺐ ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬از ﮐﺠﺎ آﻣﻮﺧﺘﯽ؟ او ﺟﻮاب داد‪ :‬ﻣﻦ ﻋﻄﺎء ﺑﻦ رﺑﺎح را دﯾﺪم‬
‫ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪ را ﻣﺤﺐاﻟﺪﯾﻦ ﻃﺒﺮی ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﻠﻪ ﺑﯽﻣﻮ دارد ﺗﯿﻎ ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﺸﺪ‪:‬‬

‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺮش ﻣﻮ ﻧﺪارد ‪-‬اﺻﻠﻊ‪ -‬ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﺗﯿﻎ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﻮد ﮐﺸﺪ ﺗﺎ ﺣﻠﻖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر اﺟﻤﺎع اھﻞ‬
‫ﻋﻠﻢ را ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ آن را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٥٢‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ﺣﻖ و ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻧﺎﺧﻦ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﺒﯿﻞ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮد‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺮش را ﻣﯽﺗﺮاﺷﺪ ﯾﺎﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﺎﺧﻦھﺎ را ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﺒﯿﻞ ﺧﻮد را‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ھﺮﮔﺎه در ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه ﺳﺮش را ﻣﯽﺗﺮاﺷﯿﺪ رﯾﺶ و ﺳﺒﯿﻞ را ھﻢ‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﺳﺮش را‬
‫ﺗﺮاﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺧﻦھﺎﯾﺶ را ھﻢ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺰﻧﺎن دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﻮی ﺧﻮد را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﻨﺪ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ آن را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ‬

‫اﺑﻮداود و دﯾﮕﺮان از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟيﺲ ﻰﻠﻋ‬
‫اﻟنﺴﺎء ﺣﻠﻖ و�ﻧﻤﺎ ﻰﻠﻋ اﻟنﺴﺎء اﺘﻟﻘﺼ�« »ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی ﺑﺮ زﻧﺎن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻣﻮی ﺧﻮد را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ آن اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﻠﻖ و ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی ﺳﺮ درﺑﺎره‬
‫زﻧﺎن ﻣﺜﻠﻪ ﮐﺮدن ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫زﻧﺎن ﭼﻘﺪر ﻣﻮی از ﺳﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؟‬

‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زن ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻮی ﺳﺮﺧﻮد را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮی ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎﻧﺪازه ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺖ از آن ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻄﺎء ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﻣﻮھﺎی اﻃﺮاف ﺳﺮش ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﻮیھﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎﮐﻮﺗﺎه‪.‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ھﺮدو رواﯾﺖ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻧﺪازهایﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ زﻧﺎن‬
‫از ﻣﻮی ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺪاﻗﻞ آن ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﻪ‬
‫ﻋﺪد ﻣﻮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﺔ‬
‫ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﺔ ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ رﮐﻨﯽ اﺳﺖ از ارﮐﺎن ﺣﺞ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را اﻧﺠﺎم‬
‫يق‪﴾٢٩‬‬ ‫ت‬‫ع‬‫ﻧﺪاد‪ ،‬ﺣﺞ او ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و ۡ�َ َّط َّوفُوا ْ بٱ ۡ�َ ۡيت ٱ ۡل َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﺤﺞ‪» .[٢٩ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺎﻧﻪ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺧﺪا را ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﯿﻦ‬
‫ﻃﻮاف ﻧﯿﺖ آن را ھﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺳﻪ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ از ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬاھﺐ ﻓﻘﮫﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﯿﺖ‬
‫ﺣﺞ ﺑﺮای آنھﻢ ﮐﺎﻓﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺖ ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ را ﺑﺨﺼﻮص ﻧﮑﺮد‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٧٥٣‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ ھﻔﺖ دور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻓﻘﻂ ﭼﮫﺎر دورآن‬
‫را رﮐﻦ ﺣﺞ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﺎﺟﯽ آنھﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺞ وی ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﺳﻪ‬
‫دور دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺰد او واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﻧﻪ رﮐﻦ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮﮐﺴﯽ آنھﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺣﺠﺶ ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﺎوان آن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ و ﺧﻮن ﺑﺪھﺪ‪.‬‬

‫وﻗﺖ ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ‬

‫وﻗﺖ آن ﺑﺮای ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ از ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﺷﺐ ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮای‬
‫اﻧﺘﮫﺎی آن ﺣﺪی ﺑﯿﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯿﮑﻪ ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ ﺻﻮرت ﻧﮕﯿﺮد آﻣﯿﺰش‬
‫»ﺑﺎ زﻧﺎن درﺳﺖ و ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ را ﺑﻌﺪ از اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ‬
‫اﻧﺠﺎم داد ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮ وی واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ آن را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ وﻗﺖ آن ھﻨﮕﺎم ﭼﺎﺷﺖ ‪-‬ﭘﯿﺶ ازﻇﮫﺮ‪ -‬روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺮای‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ وﻗﺖ آن ﺑﺎ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮروزﻋﯿﺪ ‪-‬روزﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪-‬آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ درﺑﺎره‬
‫آﺧﺮوﻗﺖ آن‪ ،‬آن دو ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻧﺠﺎم آن در ھﺮﯾﮏ از روزھﺎی‬
‫ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺑﺎﺷﺪ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ آن را از اﯾﺎم ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ ﺑﯿﺎﻧﺪازد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺪﯾﻪ آن را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺎﺧﯿﺮ آن ﺗﺎ آﺧﺮ اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺗﻌﺠﯿﻞ در آن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ و وﻗﺖ آن ﺗﺎ آﺧﺮ ﻣﺎه ذیاﻟﺤﺠﻪ ﻣﯽاﺷﺪ و اﮔﺮ ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻀﺎی‬
‫ﻣﺎه ذی اﻟﺤﺠﻪ ﺑﺘﺎﺧﯿﺮاﻓﺘﺎد ﺣﺞ او ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻓﺪﯾﻪ آن را ﺟﺒﺮان وﻓﺪﯾﻪ‬
‫ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮای او ﺗﻤﺎم ﻣﺎه ذیاﻟﺤﺠﻪ ﺟﺰو ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫زﻧﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﺔ را زودﺗﺮ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن روز ﻋﯿﺪ در اﻧﺠﺎم ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﺔ ﺷﺘﺎب ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ‬
‫ﻧﮕﺮان رﺳﯿﺪن اﯾﺎم ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪل در روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺑﺰﻧﺎن ﻣﯽﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ در اﻧﺠﺎم ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﺔ‪ ،‬ﺷﺘﺎب ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدا اﯾﺎم ﻗﺎﻋﺪﮔﯽﺷﺎن ﻓﺮا رﺳﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻋﻄﺎء ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه زن ﺧﻮف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ از اﯾﻦﮐﻪ اﯾﺎم ﻗﺎﻋﺪﮔﯿﺶ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ﻓﻮرا ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺖاﻟﻠﻪ ﺑﺮود و ﺑﻌﺪ از آن رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﮐﻨﺪ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫زن ﺑﺮای ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ و رﻓﻊ آن دارو ﻣﺼﺮف ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻃﻮاف ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ا زاو ﺳﺌﻮال ﺷﺪ‪ ،‬درﺑﺎره‬
‫زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ داروی ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﺑﺨﻮرد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﺔ را اﻧﺠﺎم‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٥٤‬‬

‫دھﺪ‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺷﮑﺎﻟﯽ در آن ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ و ﮔﻔﺖ‪ :‬آب درﺧﺖ »اراک« ﺧﻮﺑﺴﺖ ﺑﺮای آن‬
‫ﮐﺎر‪.‬‬
‫ﻣﺤﺐاﻟﺪﯾﻦ ﻃﺒﺮی ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ و ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن آن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ‬
‫ﺑﺮای ﻃﻮاف ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮای اﻧﻘﻀﺎی ﻋﺪه و اﻣﺜﺎل آن ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺘﻌﻤﺎل دارو ﺑﺮای ﭘﯿﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﻗﺎﻋﺪه ﺷﺪن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪان‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺮود آﻣﺪن در »ﻣﺤﺼﺐ« وادی ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺟﺒﻞ اﻟﻨﻮر و ﺣﺠﻮن اﺳﺖ‬

‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از آﻧﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﻨﯽ را ﺑﺴﻮی ﻣﮑﻪ ﺗﺮک ﮔﻔﺖ در »ﻣﺤﺼﺐ«‬
‫ﻓﺮود آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ و ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را در آﻧﺠﺎ ﮔﺰارد‪ ،‬و اﻧﺪﮐﯽ آﻧﺠﺎ ﺧﻮاﺑﯿﺪ و‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺎن رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬درﺑﺎره ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن آن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪان ﻣﻨﻈﻮر در »ﻣﺤﺼﺐ« ﻓﺮود آﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از‬
‫ﻣﻨﯽ ﺑﺮاﯾﺶ آﺳﺎن ﮔﺮدد‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﺧﻮاﺳﺖ در آﻧﺠﺎ ﻓﺮود آﯾﺪ‪ ،‬و‬
‫ھﺮﮐﺲ ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﻓﺮود ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺮود آﻣﺪن در »ﻣﺤﺼﺐ« ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﺘﺮوک ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻌﻀﯽ از اھﻞ ﻋﻠﻢ آن را ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون‬
‫اﯾﻨﮑﻪ واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮد ﺑﺨﻮاھﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﺮود آﻣﺪن در آﻧﺠﺎ‬
‫ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاری ﺑﺪرﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮﯾﺶ را در آﻧﺠﺎ ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﭼﯿﺮه‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ و ﺑﻨﯽاﻟﻤﻄﻠﺐ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ وآﻧﺎن را ﻣﺘﺎرﮐﻪ ﮐﺮده و‬
‫ﻣﺘﻌﮫﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و داد و ﺳﺘﺪ و ﻣﻨﺎﮐﺤﻪ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را رھﺎ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﺤﻮﯾﻞ دھﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮاد و ﻗﺼﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﻌﺎر اﺳﻼم را آﺷﮑﺎر ﮐﻨﺪ‬
‫در ﻣﺤﻠﯽﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺷﻌﺎر ﮐﻔﺮ و ﻋﺪاوت ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را آﺷﮑﺎر ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‬
‫ﻋﺎدت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮد ﮐﻪ ھﻤﻮاره ﺷﻌﺎر ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﺑﺠﺎی ﺷﻌﺎر ﮐﻔﺮ و ﺷﺮک ﻗﺮار ﻣﯽداد و‬
‫ﺟﺎیﮔﺰﯾﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻃﺎﯾﻒ را در ﻣﺤﻞ‬
‫اﺳﺘﻘﺮار ﺑﺖھﺎی »ﻻت« و »ﻋﺰی« ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﻋﻤﺮه‬
 ‫‪٧٥٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻋﻤﺮه ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ زﯾﺎرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از آن زﯾﺎرت ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ و ﻃﻮاف ﺑﺪور آن و‬
‫ﺳﻌﯽ و ﺷﺘﺎب ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه و ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻣﻮی ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻧﺠﺎم زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه در ﻣﺎه‬
‫رﻣﻀﺎن ﭘﺎداش ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﭘﺎداش ﯾﮏ ﺣﺞ ﻏﯿﺮ واﺟﺐ دارد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﻌﻤﺮة إﻰﻟ اﻟﻌﻤﺮة ﻛﻔﺎرة ﻤﻟﺎ ﺑيﻨﻬﻤﺎ‪ ،‬واﺤﻟﺞ اﻤﻟﺮﺒور ﻟيﺲ‬
‫ﻪﻟ ﺟﺰاء إﻻ اﺠﻟﻨﺔ« »زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه ﺗﺎ زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه دﯾﮕﺮ ﮐﻔﺎره ﮔﻨﺎھﺎن ﻣﺪت زﻣﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ آنھﺎ اﺳﺖ و ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل ﺟﺰ ﺑﮫﺸﺖ ﭘﺎداﺷﯽ ﻧﺪارد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ ﯾﺎدآور ﺷﺪﯾﻢ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺎﺑﻌﻮا ﺑ� اﺤﻟﺞ واﻟﻌﻤﺮة« »ﺑﺪﻧﺒﺎل‬
‫اﻧﺠﺎم ﺣﺞ زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه را ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﮑﺮار زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه )در ﯾﮏ ﺳﺎل(‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻧﺎﻓﻊ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎل در زﻣﺎن اﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ھﺮﺳﺎل دو ﺑﺎر ﻋﻤﺮه‬
‫را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻗﺎﺳﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪل ﺳﻪ ﺑﺎر در ﯾﮏ ﺳﺎل زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه را اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ آن ﻋﻤﻞ را ﺑﺮوی ﻋﯿﺐ ﮔﺮﻓﺖ؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ ﺑﺮ ام‬
‫اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﺧﺮده ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؟ و ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ھﻢ اﯾﻦ رای را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﺗﮑﺮار آن را در ﯾﮏ ﺳﺎل ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﺠﺎم زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه در ﻣﺎه ﻫﺎی ﺣﺞ ﭘﯿﺶ از ﺣﺞ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه ﻣﯽرود ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه را در ﻣﺎه ﺷﻮال اﻧﺠﺎم داد و ﺑﻤﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻤﺮه را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ آن را ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﻃﺎووسﮔﻔﺖ‪ :‬در‬
‫زﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯿﺖ اﻧﺠﺎم زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه را در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ھﺮﮔﺎه ﻣﺎه ﺻﻔﺮ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬و زﺧﻢ ﭘﺸﺖ ﻣﺮﮐﻮب ﯾﺎ زﺧﻢ ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﺧﻮب ﺷﺪ و‬
‫آﺛﺎر راه ﺣﺞ ﺑﺮﻃﺮفﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻊ ﻋﻤﺮه ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪» :‬إذا اﻧﻔﺴﺦ ﺻﻔﺮ‪ ،‬و ﺑﺮأ اﻟﺪﺑﺮ وﻋﻔﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٥٦‬‬

‫اﻻﺛﺮ ﺣﻠﺖ اﻟﻌﻤﺮة ﳌﻦ اﻋﺘﻤﺮ« ﭼﻮن اﺳﻼم آﻣﺪ ﺑﻪ ﻣﺮدم دﺳﺘﻮر داد‪ ،‬ﮐﻪ در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ‬
‫زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه را اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪ .‬از آن وﻗﺖ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﺮه در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ‬
‫ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﻋﻤﺮه‬
‫ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﻣﺎﻟﮏ ﻋﻤﺮه را ﺳﻨﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎره‬
‫وﺟﻮب زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه ﺳﺌﻮال ﺷﺪ‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ آن ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ ُّ ْ ۡ َ َّ َ ۡ ُ ۡ َ َ‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و اﺣﻤﺪ آن را ﻓﺮض ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬وأت ِموا ٱ�ج وٱلعمرة‬
‫َّ‬
‫ِ�ِ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٩٦ :‬ﭼﻮن ﻋﻤﺮه ﺑﻌﺪ از ﺣﺞ ذﮐﺮ ﺷﺪه و ﺣﺞ ﻓﺮض اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﻤﺮه ﻧﯿﺰ‬
‫ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ ارﺟﺤﯿﺖ دارد‪ .‬در ﻓﺘﺢ اﻟﻌﻼم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺣﺎدﯾﺚ دال ﺑﺮ‬
‫ﻓﺮﺿﯿﺖ آن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺣﺠﺖ ﻓﺮﺿﯿﺖ آن واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ازﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺑﻮدن ﻋﻤﺮه ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ ﭘﺲ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺪاد زﯾﺎرتﻫﺎی ﻋﻤﺮه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‬

‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮫﺎر ﺑﺎر زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮه‬
‫ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺮه اﻟﻘﻀﺎء‪ ،‬ﻋﻤﺮهای ﮐﻪ از ﺟﻌﺮاﻧﻪ آن را اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬و ﻋﻤﺮهای ﮐﻪ در ﺣﺠﻪ‬
‫اﻟﻮدع ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪیﮐﻪ رﺟﺎل آن ﻣﻮرد اﻋﺘﺒﺎرﻧﺪ‪،‬‬
‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﻗﺖ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﺮه‬

‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬وﻗﺖ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﺮه ﺗﻤﺎم اﯾﺎم ﺳﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ در ھﺮ روزی از‬
‫روزھﺎی ﺳﺎل اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻧﺠﺎم آن در ﭘﻨﺞ روز از اﯾﺎم ﺳﺎل‬
‫ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ :‬روزﻋﺮﻓﻪ‪ ،‬روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن و ﺳﻪ روز اﯾﺎم اﻟﺘﺸﺮﯾﻖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در روز ﻋﺮﻓﻪ و ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ از آن ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﺗﻔﺎق آن را در‬
‫ﻣﺎھﮫﺎی ﺣﺞ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٧٥٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫‪ -۱‬ﺑﺨﺎری از ﻋﮑﺮﻣﻪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ درﺑﺎره‬
‫زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه ﭘﯿﺶ از ﺣﺞ ﺳﺌﻮال ﮐﺮدم‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻧﺠﺎم زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه ﭘﯿﺶ از ﺣﺞ‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را ﭘﯿﺶ از ﺣﺞ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬او ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ را‬
‫اﻧﺠﺎم داد ﻣﮕﺮ ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا را‪ ،‬ﭼﻮن از ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﭘﺎک ﺷﺪ و ﻃﻮاف را اﻧﺠﺎم‬
‫داد ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه را ھﺮدو اﻧﺠﺎم ﺑﺪھﯽ و ﻣﻦ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﺣﺞ ﺑﮕﺰارم؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ وی ﺑﻪ »ﺗﻨﻌﯿﻢ« ﺑﺮو‪.‬‬
‫او ﺑﻪ ﺗﻨﻌﯿﻢ رﻓﺖ و اﺣﺮام ﺑﺴﺖ و ﻋﻤﺮه را در ﻣﺎه ذیاﻟﺤﺠﻪ اﻧﺠﺎم داد‪ .‬و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ‬
‫اوﻗﺎت آن ﻣﺎه رﻣﻀﺎن اﺳﺖ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻣﯿﻘﺎت ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻋﻤﺮه‬

‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺰﯾﺎرت ﻋﻤﺮه ﺑﺮود ﯾﺎ داﺧﻞ ﻣﻮاﻗﯿﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺣﺞ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﺎرج از‬
‫آن‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺎرج از ﻣﻮاﻗﯿﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺣﺞ اﺳﺖ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون اﺣﺮام از آنھﺎ‬
‫ﺑﮕﺬرد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺨﺎری ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﻓﺖ و از او ﺳﺌﻮال ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﻣﻦ از ﮐﺠﺎ زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه ﺧﻮﯾﺶ را ﺷﺮوع ﮐﻨﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯿﻘﺎت اھﻞ ﻧﺠﺪا را‬
‫»ﻗﺮن« و ﻣﯿﻘﺎت اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ را » ﹶذاﳊﹸ ﹶﻠ ﹾﻴ ﹶﻔﺔ«‪ ،‬و ﻣﯿﻘﺎت اھﻞ ﺷﺎم را »اﳉﹸ ﹾﺤ ﹶﻔﺔ« ﻓﺮض ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ داﺧﻞ ﻣﻮاﻗﯿﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ آن ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮای ﻋﻤﺮه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﺎرج ﺣﺮم‬
‫ﺑﺮوﻧﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ از ﺳﺎﮐﻦ ﺣﺮم ھﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺨﺎری آﻣﺪه ﺑﻮد و در‬
‫آن آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی »ﺗﻨﻌﯿﻢ« ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و اﺣﺮام ﺑﺴﺖ و آن ﻋﻤﻞ وی‬
‫ﺑﺪﺳﺘﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻃﻮاف اﻟﻮداع‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ آن را ﻃﻮاف اﻟﻮداع ﻧﺎم ﻧﮫﺎدهاﻧﺪﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﻮدﯾﻊ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫و آن را »ﻃﻮاف اﻟﺼﺪر« ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ از ﻣﮑﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﻃﻮاف ھﺮوﻟﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﺣﺎﺟﯿﺎن ﻏﯿﺮ ﻣﮑﯽ آﺧﺮﯾﻦ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ در ﻣﻮﻃﺎء از ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ ‪-‬ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﺑﺎ ﻃﻮاف ﺷﺮوع و ﺑﺎ ﻃﻮاف ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٥٨‬‬

‫ﭼﻮن ﻣﻘﺼﻮد از اﯾﻦ ﺳﻔﺮ زﯾﺎرت ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ ‪-‬ﺑﺮای ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻣﮑﻪ و ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در‬
‫ﺣﯿﺾ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻻزم و ﻣﺸﺮوع ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﺮک آن ﻓﺪﯾﻪ ﻧﺪارد‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ ﺑﺮای زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺣﺎل ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ھﺴﺘﻨﺪ اﯾﻦ رﺧﺼﺖ ھﺴﺖﮐﻪ ﺑﺪون ﻃﻮاف اﻟﻮداع ﻣﮑﻪ را ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ و ﺗﻤﺎس ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ زﻧﺎن در ﺣﺎل ﺣﯿﺾ از آن ﻣﻌﺎف ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫آن دو ﺑﺰرﮔﻮار از ﺻﻔﯿﻪ ھﻤﺴﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اوﻗﺎﻋﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد و آن‬
‫را ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﯿﺎن ﻧﮫﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أﺣﺎ�ﺴتﻨﺎ �؟ »ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬إﻧﻬﺎ ﻗﺪ‬
‫أﻓﺎﺿﺖ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﻼ إذا« »آﯾﺎ ﻣﺎ را ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻌﻄﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﺸﺎن رﻓﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪.‬ﭘﺲ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد«‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﻃﻮاف اﻟﻮداع‬

‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ ﻃﻮاف ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻌﺪ از اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﻣﺮدم داﺷﺘﻨﺪ از ھﺮ ﻃﺮف ﺑﺪﯾﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﻣﯽ‬
‫ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﻨﻔﺮ أﺣﺪ�ﻢ ﺣﻰﺘ ﻳ�ﻮن آﺧﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﺎﺒﻟﻴﺖ«‬
‫»ھﯿﭻﮐﺲ ﭘﯿﺶ از ﺧﺪا ﺣﺎﻓﻈﯽ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻧﺸﻮد و آﺧﺮﯾﻦ ﺗﻤﺎﺳﺘﺎن در ﻣﮑﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫درﺑﺎره آن اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ و داود و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‬
‫و ﺗﺮک آن ﻓﺪﯾﻪ ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ و ﻗﻮﻟﯽ از ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮐﺴﯽ آن‬
‫را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺪﯾﻪ ﺑﺪھﺪ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫وﻗﺖ ﻃﻮاف اﻟﻮداع‬

‫وﻗﺖ آن‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل و ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ را اﻧﺠﺎم داده و ﻗﺼﺪ‬
‫ﺳﻔﺮ از ﻣﮑﻪ را دارد ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﺗﻤﺎس و ﭘﯿﻮﻧﺪش ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﻃﻮاف اﻟﻮداع را اﻧﺠﺎم داد ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻮرا ﺳﻔﺮ ﺧﻮد را ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ ﺑﺪون‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ داد و ﺳﺘﺪ ﭘﺮدازد و ﻣﺪﺗﯽ را اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ً‬
‫ﻣﺠﺪدا ﻃﻮاف اﻟﻮداع را ﺑﺠﺎی آورد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﺳﺮ راھﺶ ﻧﯿﺎزی را ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ‬
 ‫‪٧٥٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﭼﯿﺰی را ﺑﺮای ﺗﻮﺷﻪ راه ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎزش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آن ﮐﺎر ﻣﺎﻧﻊ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺗﻤﺎس او ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎی ﻣﺎﺛﻮر را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ دﻋﺎی ﻣﺎﺛﻮر ﻃﻮاف اﻟﻮداع آﻧﺴﺖ‪» :‬ا� إ� ﻋﺒﺪك‪ ،‬واﺑﻦ ﻋﺒﺪك‪،‬‬
‫واﺑﻦ أﻣﺘﻚ ﻤﺣﻠﺘ� ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﺳﺨﺮت ﻲﻟ ﻣﻦ ﺧﻠﻘﻚ‪ ،‬وﺳﺮﺘﺗ� ﻲﻓ ﺑﻼدك ﺣﻰﺘ ﺑﻠﻐﺘ� ‪-‬‬
‫ﺑﻨﻌﻤﺘﻚ ‪ -‬إﻰﻟ ﺑيﺘﻚ‪ ،‬وأﻋﻨت� ﻰﻠﻋ أداء �ﺴﻲﻜ‪ ،‬ﻓﺈن ﻛﻨﺖ رﺿﻴﺖ ﻋ� ﻓﺎزدد ﻋ� رﺿﺎ‪ ،‬و�ﻻ‬
‫ﻓﻤﻦ اﻵن ﻓﺎرض ﻋ� ﻗﺒﻞ أن ﺗﻨﺄى ﻋﻦ ﺑيﺘﻚ داري‪ .‬ﻓﻬﺬا أو ان اﻧﺮﺼاﻲﻓ إن أذﻧﺖ ﻲﻟ ﻏ�‬
‫مﺴتﺒﺪل ﺑﻚ وﻻﺑبﻴﺘﻚ‪ ،‬وﻻ راﻏﺐ ﻋﻨﻚ‪ ،‬وﻻ ﻋﻦ ﺑيﺘﻚ‪ .‬ا� ﻓﺄﺻﺤﺒ� اﻟﻌﺎﻓﻴﺔ ﻲﻓ ﺑﺪ�‪،‬‬
‫والﺼﺤﺔ ﻲﻓ ﺟﺴ�‪ ،‬واﻟﻌﺼﻤﺔ ﻲﻓ دﻳ�‪ ،‬وأﺣﺴﻦ ﻣﻨﻘﻠﻲﺒ‪ ،‬وارزﻗ� ﻃﺎﻋﺘﻚ ﻣﺎ أﺑﻘﻴت�‪،‬‬
‫واﻤﺟﻊ ﻲﻟ ﺑ� ﺧ�ي اﺪﻟﻧﻴﺎ واﻵﺧﺮة‪ ،‬إﻧﻚ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ ﺑﻨﺪه ﺗﻮ و ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﺑﻨﺪه ﺗﻮو ﻓﺮزﻧﺪ ﮐﻨﯿﺰ ﺗﻮام‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﺮآن ﭼﯿﺰﺳﻮار ﮐﺮدیﮐﻪ از آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﺗﻮ اﺳﺖ و آن را ﺑﺮاﯾﻢ‬
‫رام ﻓﺮﻣﻮدی‪ ،‬و ﻣﺮا در ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎی ﺧﻮد ﺑﺎ ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮد ﭘﻮﺷﺎﻧﺪی ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﺎﻧﻪ ﺧﻮد‬
‫رﺳﺎﻧﺪی و ﻣﺮا در اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدات و ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﯾﺎری ﮐﺮدی‪ ،‬اﮔﺮ از ﻣﻦ راﺿﯽ و ﺧﺸﻨﻮد‬
‫ھﺴﺘﯽ ﺑﺮ رﺿﺎی ﺧﻮد ﺑﯿﻔﺰای‪ ،‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت از ﺣﺎﻻ از ﻣﻦ راﺿﯽ ﺷﻮ و رﺿﺎی‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎﮐﻦ ﭘﯿﺶ از اﻧﮑﻪ ﺧﺎﻧﻪام از ﺧﺎﻧﻪات دور ﺷﻮد‪ ،‬اﮐﻨﻮن وﻗﺖ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﻢ‬
‫اﺳﺖ اﮔﺮاﺟﺎزه دھﯽ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺮا وﺧﺎﻧﻪات را ﺑﺎ ﮐﺴﯽ و ﭼﯿﺰی ﻋﻮض ﮐﻨﻢ و ﺑﺪون‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ازﺗﻮ و ﺧﺎﻧﻪات اﻋﺮاض ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻪ ﺑﺪن و ﺟﺴﻢ ﻣﻦ ﻋﺎﻓﯿﺖ و ﺻﺤﺖ ﻋﻄﺎﮐﻦ‪،‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻨﻢ ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ و ﻋﺼﻤﺖ ارزاﻧﯽ دار و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﻢ را ﻧﯿﮑﻮ ﮔﺮدان و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﮔﺬاری ﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری ﺧﻮدت را‪ ،‬روزﯾﻢ ﮔﺮدان‪ ،‬و ﺧﯿﺮ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را‬
‫ﻧﺼﯿﺒﻢﮐﻦ و ﺗﻮ ﺑﺮ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺗﻮاﻧﺎ ھﺴﺘﯽ«‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﭘﺲ از ﻃﻮاف اﻟﻮداع در »ﻣﻠﺘﺰم« ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت از ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ رﮐﻦ ﺣﺠﺮ و در ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن ﺣﺪﯾﺚ را ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ادای ﺣﺞ‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﯿﻘﺎت ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺣﺮام‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮی ﺳﺒﯿﻞ و‬
‫ﻣﻮی ﺳﺮ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﺪ و ﻧﺎﺧﻦھﺎ را ﺑﮕﯿﺮد و ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و ﺧﻮد را ﺧﻮﺷﺒﻮ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﻟﺒﺎس ﻣﺨﺼﻮص اﺣﺮام را ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﯿﻘﺎت رﺳﯿﺪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٦٠‬‬

‫آﻧﮕﺎه اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪد ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ »اﻓﺮاد« دارد‪ ،‬ﻧﯿﺖ ﺣﺞ ﻣﻔﺮد ﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﺘﻤﺘﻊ‬
‫اﺳﺖ ﻧﯿﺖ زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﻗﺼﺪ »ﻗﺮان« دارد ﻧﯿﺖ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ھﺮدو را ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﺣﺮام رﮐﻦ ﺣﺞ اﺳﺖ وﻋﺒﺎدت ﺣﺞ ﺑﺪون آن ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻮع ﻋﺒﺎدت ﺣﺞ‬
‫ازﻗﺒﯿﻞ »اﻓﺮاد« و »ﺗﻤﺘﻊ« و »ﻗﺮان« ﻓﺮض ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺼﻮرت ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻮع‬
‫ﺣﺞ‪ ،‬ﻧﯿﺖ ﮐﻨﺪ و اﺣﺮام ﺑﺒﻨﺪد اﺣﺮام او ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪﻟﺨﻮاه‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﻪ‬
‫ﻧﻮع را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬ھﻤﯿﻨﮑﻪ اﺣﺮام ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ ﺗﻠﺒﯿﻪ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺮای او ﯾﮏ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ و دﯾﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻠﺒﯿﻪ را ھﺮﮔﺎه از ﺟﺎی ﻣﺮﺗﻔﻌﯽ ﺑﺎﻻ رﻓﺖ ﯾﺎ ﭘﺎﺋﯿﻦ آﻣﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮔﺮوھﯽ و‬
‫ﮐﺎرواﻧﯽ رﺳﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ ﺑﺮﺧﻮردﮐﺮد و در ﺑﺎﻣﺪادان و ﺑﻌﺪ از ھﺮ ﻧﻤﺎزی‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻋﻤﻞ ﺟﻤﺎع و ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰاﻧﻨﺪه آن و ﻧﺰاع و‬
‫ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن و دﯾﮕﺮان و ﺟﺪل درﺑﺎره ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻓﺎﯾﺪهای ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻨﺪ‬
‫وﻧﺒﺎﯾﺪ ازدواج ﮐﻨﺪ ﺑﺎﮐﺴﯽ را ﺑﺎزدواج دﯾﮕﺮی درآورد و از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس دوﺧﺘﻪ ﺷﺪه و‬
‫ﮐﻔﺶھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻗﻮزک ﭘﺎ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ دوری ﮐﻨﺪ و ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺮش را ﻧﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‬
‫ً‬
‫و ﺑﻪ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ دﺳﺖ ﻧﺰﻧﺪ و ﻣﻮی ﺧﻮد را ﻧﺘﺮاﺷﺪ و ﻧﺎﺧﻦ ﻧﮕﯿﺮد و ﻣﻄﻠﻘﺎ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺷﮑﺎر و ﮐﻨﺪن درﺧﺘﺎن و ﮔﯿﺎھﺎن ﺣﺮﯾﻢ ﺷﺮﯾﻒ ﻣﮑﻪ اﻣﺘﻨﺎع ورزد‪ .‬ﭼﻮن وارد ﻣﮑﻪ ﺷﺪ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ از ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻ وارد ﺷﻮد و اﮔﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ ازآب ﭼﺎه »ذی ﻃﻮی« واﻗﻊ‬
‫در »زاھﺮ« ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﮑﻌﺒﻪ روی آورد و از »ﺑﺎب اﻟﺴﻼم« وارد ﺷﻮد و دﻋﺎھﺎی‬
‫ﻣﺎﺛﻮر دﺧﻮل در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و آداب ورود ﺑﻤﮑﻪ را ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﺪ و ﮐﻤﺎل‬
‫ﺧﺸﻮع و ﺧﻀﻮع و ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﮔﻔﺘﻦ ﺗﻠﺒﯿﻪ را‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﮐﻌﺒﻪ ﺷﺮﯾﻒ ﭘﺪﯾﺪار‬
‫ﺷﺪ دﺳﺖ ﺑﺪﻋﺎ ﺑﺮدارد و ﻓﻀﻞ و ﮐﺮم و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﺪا را ﻣﺴﺌﻠﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و دﻋﺎی ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ً‬
‫را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد رود و آرام و ﺑﺪون ﺻﺪای ﻟﺐ‪ ،‬آن را ﺑﺒﻮﺳﺪ‬
‫ﯾﺎ آن را ﺑﺎ دﺳﺖ اﺳﺘﻼم ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺒﻮﺳﺪ‪ .‬اﮔﺮ آن را ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺪان اﺷﺎره ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﺑﺮاﺑﺮ آن‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ذﮐﺮ و دﻋﺎی ﺳﻨﺖ و ﻣﺎﺛﻮر‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻃﻮاف را ازآﻧﺠﺎ ﺷﺮوع ﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﯿﺎت »اﺿﻄﺒﺎع« ﻟﺒﺎس اﺣﺮام ﺑﭙﻮﺷﺪ و ﺑﺎ ھﺮوﻟﻪ راه ﺑﺮود ‪-‬در ﺳﻪ‬
‫دور اول ﻃﻮاف‪ -‬و در ﭼﮫﺎر دور ﺑﻌﺪی ﺑﺎ راه رﻓﺘﻦ ﻋﺎدی‪ ،‬ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ھﺮ دور ﻃﻮاف رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ را اﺳﺘﻼم ﮐﻨﺪ و ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﺑﺒﻮﺳﺪ‪ .‬ﭼﻮن از ﻃﻮاف ﻓﺎرغ‬
‫ُ َ ّٗ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﺮود و ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن آﯾﻪ‪َ ﴿ :‬وٱ�ِذوا مِن َّم َق ِ‬
‫ام إِبۡ َ� ٰ ِ‬
‫�ۧ َم مص� �﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪:‬‬
 ‫‪٧٦١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫‪ .[١٢٥‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻃﻮاف را ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﭼﺎه زﻣﺰم ﺑﺮود و ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬از‬
‫آن ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ »ﻣﻠﺘﺰم« ﺑﺮود و ﺑﺮای دﯾﻦ و دﻧﯿﺎی ﺧﻮﯾﺶ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را اﺳﺘﻼم ﮐﻨﺪ و از »ﺑﺎب اﻟﺼﻔﺎ« ﺑﻪ ﺳﻮی »ﺻﻔﺎ« ﺑﯿﺮون رود و اﯾﻦ‬
‫َ ٓ‬ ‫َّ َّ َ ۡ َ‬
‫لصفا َوٱل َم ۡر َوة مِن ش َعا� ِ ِر﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٥٨ :‬و از ﮐﻮه ﺻﻔﺎ ﺑﺎﻻ رود و‬‫آﯾﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪۞﴿ :‬إِن ٱ‬
‫آﻧﺠﺎ رو ﺑﮑﻌﺒﻪ دﻋﺎھﺎی ﻣﺎﺛﻮر را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ذﮐﺮ ﮔﻮﯾﺎن و دﻋﺎ ﮐﻨﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و‬
‫ﻣﺮوه ﺑﭙﺮدازد ﭼﻮن ﺑﻪ »ﻣﺎﺑﯿﻦ اﻟﻤﯿﻠﯿﻦ« رﺳﯿﺪ ھﺮوﻟﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﮔﺎمھﺎی ﻋﺎدی ﺑﻪ ﺳﻌﯽ ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ دھﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺮوه ﻣﯽرﺳﺪ و از ﭘﻠﻪ ﺑﺎﻻ رود و‬
‫روﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺬﮐﺮ و دﻋﺎ ﭘﺮدازد و ﺑﺪﯾﻦﺟﺎ ﯾﮏ دور ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ھﻔﺖ ﺑﺎر ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﻘﻮل ارﺟﺢ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﺮ ﮐﺲ ھﻤﻪ آن را ﯾﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻓﺪﯾﻪ دھﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﺼﻮرت »ﻣﺘﻤﺘﻊ« اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻌﺪ از آن ﻣﻮی ﺳﺮ ﺧﻮد را ﻣﯽﺗﺮاﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻋﻤﺮه او ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬و‬
‫ﻣﺤﻈﻮرات و ﻣﺤﺮﻣﺎت اﺣﺮام ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﻼل ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ ﺑﺎ زﻧﺶ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺼﻮرت »اﻓﺮاد« ﯾﺎ ﺑﺼﻮرت »ﻗﺮان« اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺮاﺳﻢ‬
‫ﺣﺞ ھﻤﭽﻨﺎن ﺑﺤﺎل اﺣﺮام ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و از ﻣﺤﻈﻮرات اﺣﺮام ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻨﻨﺪ‪» .‬ﻣﺘﻤﺘﻊ« در‬
‫روز ھﺸﺘﻢ ذیاﻟﺤﺠﻪ از ﻣﻨﺰل ﺧﻮد اﺣﺮام ﻣﯽﺑﻨﺪد و ھﻤﺮاه دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﻨﯽ ﻣﯽرود و‬
‫ﺷﺐ در ﻣﻨﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻃﻠﻮع ﮐﺮد از آﻧﺠﺎ رھﺴﭙﺎر »ﻋﺮﻓﺎت« ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﮐﻨﺎر ﻣﺴﺠﺪ »ﻧﻤﺮه« ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ و ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ‬
‫اﻟﺘﻘﺪﯾﻢ و ﺷﮑﺴﺘﻪ ھﻤﺮاه اﻣﺎم ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ در ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ھﻤﺮاه اﻣﺎم ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ھﻤﺮاه اﻣﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻣﮑﺎن و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺧﻮﯾﺶ آن دو ﻧﻤﺎز‬
‫را ﺑﺼﻮرت ﻗﺼﺮ و ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺗﻮﻗﻒ در ﻋﺮﻓﻪ را آﻏﺎز ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻌﺪ از زوال‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﺧﻂ اﺳﺘﻮا و در ﻋﺮﻓﺎت ﮐﻨﺎر ﺻﺨﺮهھﺎ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪان ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در آﻧﺠﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪ .‬وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﺑﺰرگ ﺣﺞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از »ﺟﺒﻞ اﻟﺮﺣﻤﻪ« ﺳﻨﺖ و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ھﻨﮕﺎم ﺗﻮﻗﻒ در ﻋﺮﻓﺎت رو ﺑﻪ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ اﯾﺴﺘﺎده ﺗﺎ ﻓﺮا رﺳﯿﺪن ﺷﺐ ﻣﺸﻐﻮل ذﮐﺮ و دﻋﺎ و اﺑﺘﮫﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﺐ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‬
‫ﺳﻮی »ﻣﺰدﻟﻔﻪ« رود و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎء را در آﻧﺠﺎ ﺑﺼﻮرت ﺟﻤﻊ اﻟﺘﺎﺧﯿﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و در‬
‫آﻧﺠﺎ ﺷﺐ را ﺑﺮوز آورد و ﭼﻮن ﺳﭙﯿﺪه ﺻﺒﺢ دﻣﯿﺪ در »ﻣﺸﻌﺮاﻟﺤﺮام« ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٦٢‬‬

‫ﻣﻮﻗﻌﯽﮐﻪ ھﻮا ﺑﺨﻮﺑﯽ روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد ﻧﺰدﯾﮏ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺸﻐﻮل ذﮐﺮﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫آﻧﮕﺎه ﺳﻨﮓ رﯾﺰهھﺎ را ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ و ﺳﻮی ﻣﻨﯽ ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬ﺗﻮﻗﻒ در »ﻣﺸﻌﺮاﻟﺤﺮام« واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺪﯾﻪ آن را ﺑﺪھﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎ ھﻔﺖ‬
‫ﻋﺪد ﺳﻨﮓ رﯾﺰه رﻣﯽ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺣﯿﻮان اھﺪﻟﯽ ﺧﻮﯾﺶ را در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن‬
‫ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﻣﻮی ﺧﻮد را ﻣﯽﺗﺮاﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﺣﻠﻖ و ﺗﻘﺼﯿﺮ را اﻧﺠﺎم‬
‫داد ﺗﻤﺎم ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ در اﺣﺮام ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﺮام ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻼل ﻣﯽﮔﺮدد ﻣﮕﺮ ھﻤﺨﻮاﺑﮕﯽ‬
‫ﺑﺎ زﻧﺎن ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از اﻧﺠﺎم ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ رﮐﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﺣﺞ اﺳﺖ و ﺑﮫﻤﺎن ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻃﻮاف اﻟﻘﺪوم‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﮐﻪ آن را ﻃﻮاف اﻟﺰﯾﺎره ھﻢ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﺎﺟﯽ ﻣﺘﻤﺘﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻌﺪ از ﻃﻮاف‬
‫اﻟﺰﯾﺎره ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ وﻣﺮوه را ھﻢ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺼﻮرت »اﻓﺮاد« و ﯾﺎ »ﻗﺮان« اﺣﺮام‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻃﻮاف اﻟﻘﺪوم ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻃﻮاف اﻟﺰﯾﺎره ھﻤﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام‪ ،‬ﺣﺮام ﺑﻮده اﺳﺖ ﺣﻼل‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد ﺣﺘﯽ ھﻢﺧﻮاﺑﮕﯽ و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ زﻧﺎن‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﻃﻮاف ﺑﻪ »ﻣﻨﯽ«‬
‫ﺑﺮﮔﺮدد و ﺷﺐ را در آﻧﺠﺎ ﺑﺮوزﺑﯿﺎورد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﺐ را در ﻣﻨﯽ ﺑﺮوز ﻧﯿﺎورد ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺪﯾﻪ‬
‫ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺒﯿﺖ در ﻣﻨﯽ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه روز ﯾﺎزده ذیاﻟﺤﺠﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﺧﻂ‬
‫اﺳﺘﻮاﮔﺬﺷﺖ و زوال ﺷﺪ رﻣﯽ ﺟﻤﺮات‪ ،‬ﺳﻨﮓ رﯾﺰه اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺑﺪانھﺎ را آﻏﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا از ﺟﻤﺮهای ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﯽ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺟﻤﺮه وﺳﻄﯽ را رﻣﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺬﮐﺮ و دﻋﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺟﻤﺮه ﻋﻘﺒﻪ را‬
‫رﻣﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آﻧﺠﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻻزم اﺳﺖ ﭘﯿﺶ از ﻏﺮوب ھﺮﺳﻪ ﺟﻤﺮه را ھﺮ ﯾﮏ‬
‫ﺑﺎ ھﻔﺖ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه رﻣﯽ ﮐﻨﺪ و روزدوازدھﻢ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺣﺎﺟﯽ ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻏﺮوب روز دوازدھﻢ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺷﺐ را در‬
‫ً‬
‫ﻣﻨﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ و روز ﺳﯿﺰدھﻢ ھﻢ ﻋﻤﻞ رﻣﯽ ﺟﻤﺎر را ﻣﺠﺪدا ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ‪ .‬رﻣﯽ ﺟﻤﺎر واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﭘﺲ ھﺮ ﮐﺲ آن را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺑﺎ ﻓﺪﯾﻪ ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺣﺎﺟﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﮑﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ و اراده ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ وﻃﻦ ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻃﻮاف اﻟﻮداع را اﻧﺠﺎم دھﺪ و‬
‫ﻃﻮاف اﻟﻮداع واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻃﻮاف اﻟﻮداع را ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺻﻮرت‬
‫اﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮﮔﺮدد و ﻃﻮاف اﻟﻮداع را ﺑﺠﺎی آورد ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ از ﻣﯿﻘﺎت ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ از ﻣﯿﻘﺎت ﮔﺬﺷﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی را ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ‪ .‬از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﺤﺎل ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ‬
‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺣﺮام ﺑﺴﺘﻦ از ﻣﯿﻘﺎت و ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ‬
 ‫‪٧٦٣‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﮐﻌﺒﻪ و ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه و ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮی ﺳﺮ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻨﮑﺎرھﺎ ﻋﻤﺮه ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و‬
‫ﺑﺮای ﺣﺞ ﺗﻮﻗﻒ در ﻋﺮﻓﻪ و رﻣﯽ ﺟﻤﺎر و ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ و ﺷﺐ را روز آوردن در ﻣﻨﯽ‬
‫وﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺣﻠﻖ و ﺗﻘﺼﯿﺮﺑﺪاﻧﮫﺎ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﺧﻼﺻﻪ و ﭼﮑﯿﺪه اﻋﻤﺎل ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ وﻃﻦ ﺗﻌﺠﯿﻞ ﮐﻨﺪ‬

‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬الﺴﻔﺮ ﻗﻄﻌﺔ ﻣﻦ اﻟﻌﺬاب‪ ،‬ﻳﻤﻨﻊ أﺣﺪ�ﻢ ﻃﻌﺎﻣﻪ‬
‫وﺮﺷاﺑﻪ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻗﻰﻀ أﺣﺪ�ﻢ ﻧﻬﻤﺘﻪ ﻓﻠﻴﻌﺠﻞ إﻰﻟ أﻫﻠﻪ« »ﺳﻔﺮ ﺑﺨﺸﯽ از ﻋﺬاب اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ را از ﺧﻮردﻧﯽ و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯿﺶ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﻧﯿﺎز ﺧﻮد را از ﺳﻔﺮ ﺑﺮآورده‬
‫ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮی اھﻞ وﻃﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺘﺎب ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا ﻗﻰﻀ أﺣﺪ�ﻢ ﺣﺠﻪ ﻓﻠﻴﺘﻌﺠﻞ إﻰﻟ‬
‫أﻫﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ أﻋﻈﻢ ﻻﺟﺮه« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺣﺞ ﺧﻮد راﮔﺰارد در ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺷﺘﺎب ورزد‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦﮐﺎر ﭘﺎداش او را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ دارﻗﻄﻨﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﻼء ﺑﻦ اﻟﺤﻀﺮﻣﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﻘﻴﻢ اﻤﻟﻬﺎﺟﺮ ﺑﻌﺪ‬
‫ﻗﻀﺎء �ﺴﻜﻪ ﺛﻼﺛﺎ« »ﻣﮫﺎﺟﺮ ‪-‬ﻣﺴﺎﻓﺮ‪ -‬ﺑﻌﺪ از اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدات ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻪ روز اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻨﺪ و‬
‫آﻧﮕﺎه راھﯽ دﯾﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬

‫اﺣﺼﺎر‬

‫اﺣﺼﺎر در ﻟﻐﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﻨﻊ ﮐﺮدن و ﺣﺒﺲ ﮐﺮدن‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻳﻘﻴﻢ‬
‫اﻤﻟﻬﺎﺟﺮ ﺑﻌﺪ ﻗﻀﺎء �ﺴﻜﻪ ﺛﻼﺛﺎ« »ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه اﺣﺮام ﺑﺴﺘﯿﺪ و ﺷﻤﺎ را از اﻧﺠﺎم‬
‫آن ﺑﺎز داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﺣﺮام ﺑﺪرآﺋﯿﺪ و ﺣﯿﻮاﻧﯽ راﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻣﯿﺴﺮ ﺑﺎﺷﺪ از ﻗﺒﯿﻞﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و‬
‫ﮔﺎو و ﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ھﺪﯾﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ آﯾﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎران او را در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ از زﯾﺎرت ﺑﯿﺖاﻟﻠﻪ اﻟﺤﺮام ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮاد ﻣﻨﻊ‬
‫ازﻃﻮاف در ﻋﻤﺮه و ﻣﻨﻊ از ﺗﻮﻗﻒ در ﻋﺮﻓﺎت ﯾﺎ ﻃﻮاف اﻻﻓﺎﺿﻪ در ﺣﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٦٤‬‬

‫درﺑﺎره ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺣﺼﺎر و ﺑﺎزداﺷﺘﻦ ﻣﯽﺷﻮد اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﻨﮫﺎ دﺷﻤﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺒﺐ و ﻋﺎﻣﻞ اﺣﺼﺎر واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ آﯾﻪ درﺑﺎره ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ﺷﺪن دﺷﻤﻦ از زﯾﺎرت و ﻋﻤﺮه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺼﺮ ﺗﻨﮫﺎ وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻨﻔﯿﻪ و اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﺬری ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺒﺐ‬
‫اﺣﺼﺎر و ﻣﺎﻧﻊ از اﻧﺠﺎم ﻧﺜﺎرت و ﻋﻤﺮه و ﺣﺞ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮاه دﺷﻤﻦ ﮐﺎﻓﺮ ﯾﺎ ﯾﺎﻏﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﻤﺎری ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎل و ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶ آن ﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﺮس و ﺧﻮف ﯾﺎ از دﺳﺖ دادن‬
‫ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﻔﻘﻪ و ﺧﺮج زﻧﺪﮔﯽ ﯾﺎ ﻣﺮگ ﻣﺤﺮم زن درراه و ﯾﺎ ﻋﺬرھﺎی دﯾﮕﺮی از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻓﺘﻮی داد ﺑﺮای ﻣﺮدیﮐﻪ ﻣﺎر او را ﮔﺰﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺣﺼﺮ را دارد‪ .‬و از ﻋﻤﻮم ﻣﻌﻨﯽ آﯾﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺎم ﺗﻨﮫﺎ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺧﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ رای ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ از دﯾﮕﺮ آراء و‬
‫ﻣﺬاھﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﯿﻮان‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫آﯾﻪ ﺻﺮاﺣﺖ دارد ﮐﻪ او ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را از اﻧﺠﺎم ﻋﻤﺮه ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬او ﺳﺮش را ﺗﺮاﺷﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ زﻧﺎﻧﺶ ھﻤﺒﺴﺘﺮ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ و ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﮐﻪ آورده ﺑﻮد ﻧﺤﺮ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻋﻤﺮه را ﮔﺬارد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺎری‪ .‬و ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺪان اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ در راه ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﺣﺞ‬
‫و ﻋﻤﺮه ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی ﯾﺎ ﮔﺎوی و ﯾﺎ ﺷﺘﺮی را ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در »ﻓﺘﺢ اﻟﻌﻼم« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺣﻖ ﺑﺎ اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن ھﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدﻧﺪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ھﻤﺮاه ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ را‬
‫ُ َ َ َّ‬ ‫ُ ً َ‬ ‫ۡ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد آورده ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺮاد ازآﯾﻪ‪َ ﴿ :‬وٱل َه ۡد َي َم ۡعكوفا أن َ� ۡبلغ �ِل ُهۥ﴾‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪» .[٢٥ :‬و ھﺪی = ﺣﯿﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬را از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺣﺮم ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬ھﻢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ھﺪی را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد آورده ﺑﻮدﻧﺪ و اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮ وﺟﻮب دﻻﻟﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﮐﺠﺎ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﺣﺼﺎر ذﺑﺢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ذﺑﺢ ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬

 ‫‪٧٦٥‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫در ﻓﺘﺢ اﻟﻌﻼم ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ﮐﻪ ذﺑﺢ ﺣﯿﻮان در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم واﻗﻊ‬
‫ﺷﺪ ﯾﺎ در ﻏﯿﺮ آن؟ از ﻇﺎھﺮ آﯾﻪ ﻓﻮق ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﯿﻮان را در ﻏﯿﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم ذﺑﺢ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬درﺑﺎره ﻣﺤﻞ ذﺑﺢ آن ﭼﻨﺪ ﻗﻮل ھﺴﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﺟﺎ ﻓﺮود آﯾﺪ‪ ،‬آن را ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم ﯾﺎ‬
‫ﻏﯿﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎﯾﺪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم ذﺑﺢ و ﻧﺤﺮ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﮔﺮوھﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺣﯿﻮان را ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺮم ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ و اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺪ آن را ﺑﺪان ﺟﺎ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ در ھﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ در آﻧﺠﺎ ذﺑﺢ ﯾﺎ ﻧﺤﺮ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از زﯾﺎرت ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻗﻀﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺞ ﻓﺮض‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﴿فَإ ۡن أ ُ ۡح ِ ۡ‬
‫� ُ� ۡم َ� َما ٱ ۡس َت ۡي َ َ‬
‫� م َِن ٱل َه ۡد ِي�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٩٦ :‬ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬ ‫ِ‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه اﺣﺮام ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ او را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی‬
‫اﺳﺖ ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ذﺑﺢ ﮐﻨﺪ‪،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﯿﻮان ﺑﺰرگﺗﺮ از آن اﮔﺮ آن‬
‫ﺣﺞﮐﻪ او را از آن ﻣﻨﻊﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺞ ﻓﺮض و واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را‬
‫ﻗﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺣﺞ ﻓﺮض ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺣﺞ ﻓﺮض ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻀﺎی آن ﻻزم‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎراﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺴﯿﮑﻪ اﺣﺮام ﻣﯽﺑﻨﺪد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺮط ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﯿﻤﺎری ﯾﺎ ﻋﺬری ﭘﯿﺶ آﯾﺪ اﺣﺮام‬
‫او ﺑﺎﻃﻞ ﮔﺮدد‪:‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺣﺮام ﻣﯽﺑﻨﺪد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻧﯿﺖ‬
‫اﺣﺮام‪ ،‬ﺷﺮط ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ اﺣﺮام او ﺑﮫﻢ ﺑﺨﻮرد و او از آن آزاد ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ از‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ »ﺿﺒﺎﻋﻪ« ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺣﻲﺠ‪ ،‬واﺷﺮﺘﻲﻃ أن‬
‫�� ﺣﻴﺚ ﺤﺗبﺴ�« »ﺿﺒﺎﻋﻪ ﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﺑﯿﻤﺎرم و ﻣﯽﺧﻮاھﻢ ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺮوم‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ وی‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺞ را ﺑﮕﺰار و ﺷﺮط ﮐﻦﮐﻪ ھﺮﮔﺎه در راه آن ﺑﯿﻤﺎری ﺑﺮاﯾﻢ ﻋﺎرض ﺷﺪ ﻣﻦ آزاد‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٦٦‬‬

‫ﺑﺎﺷﻢ و از اﺣﺮام ﺑﯿﺮون آﯾﻢ«‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻋﺬری ﭘﯿﺶ آﻣﺪ از ﻗﺒﯿﻞ ﺑﯿﻤﺎری ﯾﺎ ﻏﯿﺮ‬
‫آن‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻧﯿﺖ اﺣﺮام آن‪ ،‬ﺷﺮط ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از اﺣﺮام ﺑﯿﺮون آﯾﺪ و ﭼﯿﺰی‬
‫از ﻗﺒﯿﻞ ﻓﺪﯾﻪ ﯾﺎ روزه ﺑﺮوی واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﻮﺷﺶ و ﭘﺮده ﮐﻌﺒﻪ ﺷﺮﯾﻒ‬

‫ﻣﺮدم در دوره ﺟﺎھﻠﯿﺖ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و اﺳﻼم ﻧﯿﺰ آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬و‬
‫اﻗﺪی ﺑﺮواﯾﺖ از اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺣﺒﯿﺒﻪ از ﭘﺪرش ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در دوره ﺟﺎھﻠﯿﺖ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﺑﺎ ﭘﺮده ﻣﺨﺼﻮص از ﭼﺮم ﻗﺮﻣﺰ رﻧﮓ ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را‬
‫ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪ ﯾﻤﻨﯽ ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ و ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب و ﻋﺜﻤﺎن ﻋﻔﺎن آن را ﺑﺎ ﺣﺮﯾﺮ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺼﺮی‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ آن را ﺑﺎ دﯾﺒﺎی ﻣﺨﺼﻮص ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ و ﺑﺮآن ﭘﺮده ﻓﺮو ھﺸﺖ اﺳﻌﺪ‬
‫ﺣﻤﯿﺮی »ﺗﺒﻊ« ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺣﺮﯾﺮ ﻣﺼﺮی و ﭘﺎرﭼﻪھﺎی ﻣﺨﺼﻮص و زﯾﻨﺘﯽ را‬
‫ﺗﮫﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮد و آن را ﺑﺮای ﭘﺮده ﻣﺨﺼﻮص ﮐﻌﺒﻪ و ﭘﻮﺷﺶ آن ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ‪.‬‬
‫و اﻗﺪی از اﺳﺤﺎق ﺑﻦ اﺑﯽ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺟﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ اھﺪاء ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﭘﺎرﭼﻪھﺎی رﻧﮕﺎرﻧﮓ را ﺑﺮای ﭘﻮﺷﺶ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫ھﺪﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن زﻣﺎن ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬او ﭘﻮﺷﺶ آن را دﯾﺒﺎ ﻗﺮار داد و اﺑﻦ‬
‫اﻟﺰﺑﯿﺮ ﻧﯿﺰ از او ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽداد ﮐﻪ ھﺮ ﺳﺎﻟﻪ دﯾﺒﺎی‬
‫وﯾﮋه ﭘﻮﺷﺶ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و در روز ﻋﺎﺷﻮرا ﺑﺮآن ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب ھﺮ ﺳﺎل ﭘﺮده و ﭘﻮﺷﺶ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را‬
‫ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ و آن را ﺑﺮ ﺣﺎﺟﯿﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ آن را ﺑﺮدرﺧﺖ »ﺳﻤﺮ«‬
‫ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و از آن ﺳﺎﯾﺒﺎن درﺳﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺟﺎﻣﻪ ﻧﻮ ﺑﺮ ﮐﻌﺒﻪ ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ«‪.‬‬

‫ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﺮدن ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‬

‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﺑﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ ﭘﺎک و ﺗﻤﯿﺰ و ﺷﺴﺘﺸﻮ دھﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﺗﻄﮫﯿﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺎ ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﺮدن آن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ ﺗﻤﺎم اﻧﺪرون ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﮐﻌﺒﻪ را ﺑﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﯽﮐﺮد و ھﺮ روز ﯾﮏ رﻃﻞ »ﻋﻮد« ﺧﻮﺷﺒﻮ را در آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﯽﺳﻮزاﻧﯿﺪ و روزھﺎی ﺟﻤﻌﻪ دو رﻃﻞ‪.‬‬
 ‫‪٧٦٧‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﻧﻬﯽ از اﻟﺤﺎد و ﻋﺼﯿﺎن در ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ‬

‫ُ ۡ ُّ ۡ ُ ۡ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ ُ ۡ‬
‫اب أ ِ� ٖ�‪] ﴾٢٥‬اﻟﺤﺞ‪» .[٢٥ :‬و‬ ‫ذ‬‫ع‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ه‬‫ِق‬
‫ذ‬ ‫ن‬ ‫�‬‫ل‬‫ظ‬ ‫ب‬ ‫د‬‫ا‬‫�‬‫َ‬
‫ٍ‬ ‫ِ ٖ‬ ‫ِۢ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ومن ي ِرد �ِيهِ �ِإ ِ‬
‫ھﺮﮐﺲ ﺧﻮاھﺪ ﮐﻪ در آن ‪-‬ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ‪ -‬ﺷﺮک ورزد و ‪-‬ﻋﺼﯿﺎن ﮐﻨﺪ و ﺑﺮﻣﺮدم ﺳﺘﻤﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ وی ﺑﭽﺸﻤﺎﻧﯿﻢ ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎک و ﺳﺨﺖ«‪ .‬اﺑﻮداود از ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺑﺎذان‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺶ ﯾﻌﻠﯽ ﺑﻦ اﻣﯿﻪ رﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل ﺧﺪاص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﺣﺘﺎﻜر اﻟﻄﻌﺎم ﻲﻓ اﺤﻟﺮم إﺤﻟﺎد ﻓﻴﻪ« »اﺣﺘﮑﺎر ﺧﻮراﮐﯽھﺎ در ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ ﻋﺼﯿﺎن و ﮔﻨﺎه‬
‫اﺳﺖ در آن«‪ .‬و ﺑﺨﺎری در ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺒﯿﺮ از ﯾﻌﻠﯽ ﺑﻦ اﻣﯿﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺣﺘﮑﺎر ﻃﻌﺎم اﻟﺤﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ او ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ رﻓﺖ و درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ او در ﺣﺠﺮ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻮی ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ‪ :‬ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻦ از اﯾﻨﮑﻪ در ﺣﺮم ﺧﺪا‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ اﻟﺤﺎد و ﻋﺼﯿﺎن ﺷﻮی‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ﺧﻮد از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪�» :‬ﻠﻬﺎ رﺟﻞ ﻣﻦ ﻗﺮ�ﺶ« »ﺣﺮﻣﺖ آن را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد ﯾﮑﯽ از ﻣﺮدان ﻗﺮﯾﺶ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی ﺑﺠﺎی »ﯾﺤﻞھﺎ« »ﺳﯿﻠﺤﺪ« آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮔﻨﺎه او را ﺑﺎﮔﻨﺎھﺎن‬
‫اﻧﺲ و ﺟﻦ و زن ﮐﻨﻨﺪ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽﮔﻨﺎه او ﺑﯿﺸﺘﺮﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬دﻗﺖ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺗﻮ ای اﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ‬
‫آن ﻣﺮد ﻧﺒﺎﺷﯽ‪» .‬ﺳﻴﻠﺤﺪ ﻓﻴﻪ رﺟﻞ ﻣﻦ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﻟﻪ وزﻧﺖ ذﻧﻮﺑﻪ وذﻧﻮب اﻟﺜﻘﻠﲔ ﻟﻮزﻧﺘﻬﺎ ﻓﺎﻧﻈﺮ‬
‫أن ﻻ ﺗﻜﻮن ﻫﻮ«‪ .‬ﻣﺠﺎھﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎھﺎن در ﻣﮑﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽ در آﻧﺠﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽ در ﺟﺎھﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫ﺳﺌﻮال ﺷﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﺪی را ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺑﺪی ﺟﺰا ﺑﺎﺷﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻣﮑﻪ ﮐﻪ آن‬
‫ﺷﮫﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ارﺗﮑﺎب ﺑﺪی در آﻧﺠﺎ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺑﺪی ﺟﺰا و ﺳﺰا دارد‪.‬‬

‫ﻏﺰو ﮐﻌﺒﻪ و ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺪان‬

‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﻐﺰو ﺟيﺶ الﻜﻌﺒﺔ‪،‬‬
‫ﻓﺈذا ﺎﻛﻧﻮا ﺑبﻴﺪاء ﻣﻦ اﻻرض �ﺴﻒ ﺑﺄوﻬﻟﻢ وآﺧﺮﻫﻢ »ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻛﻴﻒ وﻓﻴﻬﻢ‬
‫أﺳﻮاﻗﻬﻢ وﻣﻦ ﻟيﺲ ﻣﻨﻬﻢ؟ ﻗﺎل‪� " :‬ﺴﻒ ﺑﺄوﻬﻟﻢ وآﺧﺮﻫﻢ ﺛﻢ ﻳﺒﻌﺜﻮن ﻰﻠﻋ ﻧﻴﺎﺗﻬﻢ« »در آﺧﺮ‬
‫زﻣﺎن ﺳﭙﺎھﯽ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ از زﻣﯿﻦ رﺳﯿﺪﻧﺪ ھﻤﻪ آنھﺎ در‬
‫زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ در ﺑﯿﻦ آﻧﺎن اﻓﺮاد در‬
‫ﺳﺘﮑﺎر و ﺑﺎزاری ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎزھﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و از آﻧﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٦٨‬‬

‫و ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﺪارﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اول و آﺧﺮ آنھﺎ ‪-‬ھﻤﻪ آنھﺎ‪ -‬را زﻣﯿﻦ ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ در‬
‫روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ھﺮﮐﺲ ﺑﺮﻃﺒﻖ ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪیﮐﻪ داﺷﺖ ﻣﻮرد ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻧﯿﺘﺶ از او ﺣﺴﺎب ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﻮی ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﮐﻮﭼﯿﺪ‬

‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﯿﺐ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ�ﺸﺪ الﺮﺣﺎل‪،‬‬
‫إﻻ إﻰﻟ ﺛﻼﺛﺔ مﺴﺎﺟﺪ‪ :‬اﻤﻟﺴﺠﺪ اﺤﻟﺮام‪ ،‬ومﺴﺠﺪي ﻫﺬا‪ ،‬واﻤﻟﺴﺠﺪ اﻻﻗﻰﺼ« »ﺟﺰ ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎر ﺳﻔﺮ ﻧﺒﻨﺪﯾﺪ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام‪ ،‬و ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻦ در ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﻣﺴﺠﺪ‬
‫اﻻﻗﺼﯽ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻧﻤﺎ �ﺴﺎﻓﺮ إﻰﻟ ﺛﻼﺛﺔ مﺴﺎﺟﺪ‪ :‬مﺴﺠﺪ‬
‫الﻜﻌﺒﺔ ومﺴﺠﺪي‪ ،‬ومﺴﺠﺪ إﻳﻠﻴﺎ«‪ .‬از اﺑﻮذر رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﮐﺪام‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺨﺴﺖ در روی زﻣﯿﻦ ﺑﻨﯿﺎن ﻧﮫﺎده ﺷﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ اﻻﻗﺼﯽ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮫﻞ ﺳﺎل‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ دو ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ھﺮ ﺟﺎ وﻗﺖ ﻧﻤﺎزت ﻓﺮا رﺳﯿﺪ ﻧﻤﺎزت را ﺑﮕﺰار و ﻓﻀﯿﻠﺖ در‬
‫ً‬
‫آن اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﺴﺠﺪ دارای ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺷﺮﻋﺎ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮی آنھﺎ ﺑﺎرﺑﺴﺖ و ﮐﻮﭼﯿﺪ و آﻧﺠﺎ رﻓﺖ‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺻﻼة ﻲﻓ مﺴﺠﺪي أﻓﻀﻞ ﻣﻦ أﻟﻒ ﺻﻼة ﻓﻴﻤﺎ ﺳﻮاه‪.‬إﻻ اﻤﻟﺴﺠﺪ اﺤﻟﺮام‪ .‬وﺻﻼة ﻲﻓ‬
‫اﻤﻟﺴﺠﺪ اﺤﻟﺮام أﻓﻀﻞ ﻣﻦ ﻣﺎﺋﺔ أﻟﻒ ﺻﻼة ﻓﻴﻤﺎ ﺳﻮاه« »ﯾﮏ ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻦ در ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺛﻮاب و ﭘﺎداش ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ھﺰار ﻧﻤﺎز در ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام را دارد و ﯾﮏ ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫اﻟﺤﺮام ﭘﺎداش ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮏﺻﺪ ھﺰار ﻧﻤﺎز در ﻏﯿﺮ آن را دارد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی‬
‫ﺻﺤﯿﺢ‪.‬‬
‫اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺻ� ﻲﻓ مﺴﺠﺪي أر�ﻌ� ﺻﻼة‪ ،‬ﻻ‬
‫ﺗﻔﻮﺗﻪ ﺻﻼة ﻛﺘﺒﺖ ﻪﻟ ﺑﺮاءة ﻣﻦ اﻨﻟﺎر‪ ،‬و�ﺮاءة ﻣﻦ اﻟﻌﺬاب‪ ،‬و�ﺮئ ﻣﻦ اﻨﻟﻔﺎق« »ھﺮﮐﺲ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻦ ﭼﮫﻞ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد و ﻧﻤﺎزی از وی ﻓﻮت ﻧﺸﻮد از آﺗﺶ دوزخ و ﻋﺬاب و ﻧﻔﺎق‬
‫ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺻﺤﯿﺢ‪ .‬و در اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز در ﺑﯿﺖاﻟﻤﻘﺪس ﭘﻨﺠﺼﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻐﯿﺮ از‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام و ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽ‪.‬‬
 ‫‪٧٦٩‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫آداب دﺧﻮل در ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽص و آداب زﯾﺎرت روﺿﻪ ﺷﺮﯾﻒ‬

‫‪ -۱‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آراﻣﺶ و ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﭘﺎک و ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﺧﻮﺷﺒﻮی وارد ﻣﺴﺠﺪ‬
‫رﺳﻮل ﺷﻮد و ﺟﺎﻣﻪ ﻧﯿﮑﻮ و ﺗﻤﯿﺰی ﮐﻪ دارد ﺑﭙﻮﺷﺪ و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم دﺧﻮل ﭘﺎی راﺳﺖ‬
‫را ﺟﻠﻮ اﻧﺪازد و ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬وﺑﻮﺟﻬﻪ اﻟﻜﺮﻳﻢ‪ ،‬و ﺳﻠﻄﺎﻧﻪ اﻟﻘﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻦ اﻟﺸﻴﻄﺎن اﻟﺮﺟﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺴﻢ اﷲ ‪ ،‬اﻟﻠﻬﻢ اﻏﻔﺮ ﱄ ذﻧﻮﰊ‪ ،‬واﻓﺘﺢ ﱄ أﺑﻮاب رﲪﺘﻚ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮوﺿﻪ ﺷﺮﯾﻒ رود و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺗﺤﯿﮥ اﻟﻤﺴﺠﺪ را‬
‫ﺑﺎﮐﻤﺎل ادب و ﺧﺸﻮع ﺑﮕﺰارد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﭘﺲ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﻧﻤﺎز ﺗﺤﯿﺔ اﻟﻤﺴﺠﺪ ﺑﻄﺮف ﻗﺒﺮ ﺷﺮﯾﻒ رﻓﺘﻪ و ﭘﺸﺖ ﺑﻄﺮف ﻗﺒﻠﻪ‬
‫و رو ﺑﻪ ﻗﺒﺮ ﺷﺮﯾﻒ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻼم ﮐﻨﺪ وﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‬
‫‪.‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎ ﻧﺒﻲ اﷲ‪ .‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎ ﺧﲑة ﺧﻠﻖ اﷲ ﻣﻦ ﺧﻠﻘﻪ‪.‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎ‬
‫ﺧﲑ ﺧﻠﻖ اﷲ‪ .‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎ ﺣﺒﻴﺐ اﷲ‪.‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎ ﺳﻴﺪ اﳌﺮﺳﻠﲔ‪.‬اﻟﺴﻼم‬
‫ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ رب اﻟﻌﺎﳌﲔ‪.‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎ ﻗﺎﺋﺪ اﻟﻐﺮ اﳌﺤﺠﻠﲔ‪ .‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ إﻟﻪ‬
‫إﻻ اﷲ‪ ،‬وأﺷﻬﺪ أﻧﻚ ﻋﺒﺪه ورﺳﻮﻟﻪ وأﻣﻴﻨﻪ وﺧﲑﺗﻪ ﻣﻦ ﺧﻠﻘﻪ‪ .‬وأﺷﻬﺪ أﻧﻚ ﻗﺪ ﺑﻠﻐﺖ‬
‫اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪ ،‬وأدﻳﺖ اﻻﻣﺎﻧﺔ‪ ،‬وﻧﺼﺤﺖ اﻻﻣﺔ‪ ،‬وﺟﺎﻫﺪت ﰲ اﷲ ﺣﻖ ﺟﻬﺎده« »درود ﺑﺮ‬
‫ﺗﻮ ای رﺳﻮل‪ ،‬ای ﻧﺒﯽ‪ ،‬ای ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﺧﺪای‪ ،‬ای ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﺧﺪا‪،‬‬
‫ای ﻣﺤﺒﻮب ﺧﺪا‪ ،‬ای ﭘﯿﺸﻮای رﺳﻮﻻن‪ ،‬ای رﺳﻮل رب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ‪ ،‬ای‬
‫ﭘﯿﺸﻮایﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در درﮔﺎه ﺧﺪا رو ﺳﻔﯿﺪﻧﺪ و اھﻞ ﻧﻤﺎز و وﺿﻮﯾﻨﺪ‪،‬ﮔﻮاھﯽ‬
‫ﻣﯽدھﻢﮐﻪ ﺑﺠﺰ اﻟﻠﻪ ھﯿﭻ ﻣﻮﺟﻮد ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﻮاھﯽ‬
‫ﻣﯽدھﻢﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﻨﺪه و رﺳﻮل و اﻣﯿﻦ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺧﻠﻖ او ھﺴﺘﯽ‪ ،‬و ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮ رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻧﻤﻮدهای و اﻣﺎﻧﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺠﺎ آوردهای و‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاه اﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﻮدهای و آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ در راه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﮫﺎد‬
‫ﮐﺮدهای«‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ذراع ﺑﻄﺮف راﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ذراع ﻋﻘﺐ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﺑﺮﻋﻤﺮﻓﺎروق ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٧٠‬‬

‫‪ -۵‬ﺳﭙﺲ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ و دوﺳﺘﺎﻧﺶ و ﺑﺮادراﻧﺶ و دﯾﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ھﺮﮐﻪ‬

‫ﺑﺨﻮاھﺪ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﻧﺒﺎﯾﺪ زاﺋﺮ ﺑﯿﺶ ا ز آﻧﮑﻪ ﺧﻮد ﺑﺸﻨﻮد ﺻﺪا را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻊ از‬
‫ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ دﯾﮕﺮان ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ رﻓﻖ و ﻣﻼﯾﻤﺖ آﻧﺎن را ﺑﺎزدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب دو ﻣﺮد را دﯾﺪ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ اھﻞ اﯾﻦ ﺷﮫﺮ ھﺴﺘﯿﺪ ﺑﮕﻮﻧﻪای ﺷﻤﺎ‬
‫را ﻣﯽزدم ﮐﻪ ﺑﺪرد آﺋﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﺎﻟﯿﺪن ﭼﮫﺮه وﺗﻦ ﺑﻪ روﺿﻪ ﺷﺮﯾﻒ و روﺿﻪ ﻣﺒﺎرک و ﺑﻮﺳﯿﺪن آن ﭘﺮھﯿﺰ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از آن ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮداود از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺠﺗﻌﻠﻮا ﺑﻴﻮﺗ�ﻢ ﻗﺒﻮرا‪ ،‬وﻻ ﺠﺗﻌﻠﻮا ﻗﺮﺒي ﻋﻴﺪا‪ .‬و‬
‫ﺻﻠﻮا ﻲﻠﻋ ﻓﺈن ﺻﻼﺗ�ﻢ ﺗﺒﻠﻐ�« »ﮔﻮرﻣﺮا ﻣﺤﻞ ﺟﺸﻦ ﮔﺮﻓﺘﻦ و زﯾﺎرﺗﮕﺎه‬
‫ھﻤﯿﺸﮕﯽ و ﺗﺮدد ورﻓﺖ و آﻣﺪ ﻗﺮار ﻣﺪھﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ درود و ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن درود وﺻﻠﻮات ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬در ھﺮﺟﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﭘﺲ ﺷﻤﺎ ای‬
‫ﻣﺮدیﮐﻪ ﺑﺮﺳﺮﮔﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺴﺘﯽ و ای ﮐﺴﯽﮐﻪ در اﻧﺪﻟﺲ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ھﺮدو‬
‫ﺑﯿﮏ اﻧﺪازه ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺰدﯾﮑﯿﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ درود و ﺻﻠﻮات ﺑﺮ وی‬
‫ارادت ﺧﻮد را ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﻀﻮر اﯾﺸﺎن داﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺜﺮت ﻋﺒﺎدت در روﺿﻪ ﻣﺒﺎرﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‬

‫ﺑﺨﺎری از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺑ� ﺑيﻲﺘ و ﻣﻨﺮﺒي‬
‫روﺿﺔ ﻣﻦ ر�ﺎض اﺠﻟﻨﺔ ‪ ،‬وﻣﻨﺮﺒي ﻰﻠﻋ ﺣﻮﻲﺿ« »ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﺧﺎﻧﻪام و ﻣﻨﺒﺮم ﺑﺎﻏﯽ از‬
‫ﺑﺎغھﺎی ﺑﮫﺸﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﻘﺪر در آﻧﺠﺎ ﻋﺒﺎدت و ﻃﻠﺐ ﻋﻠﻢ دﻧﺒﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﺷﺒﺎھﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻨﺒﺮ ﻣﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﻮض ﮐﻮﺛﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ = .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن‬
‫را ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﻞ ﻧﺰول رﺣﻤﺖ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻼزم آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻔﻮز‬
‫ﺣﻮضﮐﻮﺛﺮ ﻧﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺒﺎ رﻓﺖ و در آن ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‬

 ‫‪٧٧١‬‬ ‫ﺣﺞ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻤﻪ روزھﺎی ﺷﻨﺒﻪ ﺳﻮاره ﯾﺎ ﭘﯿﺎده ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻣﯽرﻓﺖ و درآﻧﺠﺎ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد و ﻣﺮدم را ﻧﯿﺰ ﺑﺪانﮐﺎر ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﻄﻬﺮ ﻲﻓ ﺑيﺘﻪ‪ ،‬ﺛﻢ أﻰﺗ‬
‫مﺴﺠﺪ ﻗﺒﺎء‪ ،‬ﻓﺼ� ﻓﻴﻪ ﺻﻼة‪ ،‬ﺎﻛن ﻪﻟ ﻛﺄﺟﺮ ﻋﻤﺮة« »ھﺮﮐﺲ ﺧﻮد را ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﺗﻤﯿﯿﺰ ﮐﺮد‬
‫در ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺒﺎ ﺑﺮود و در آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎزی ﺑﮕﺰارد ﭘﺎداش ﯾﮏ زﯾﺎرت ﻋﻤﺮه را‬
‫دارد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ اﻻﺳﻨﺎد داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬

‫ﺑﺨﺎری از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن اﻻﻳﻤﺎن ﻴﻟﺄرز إﻰﻟ‬
‫اﻤﻟﺪﻳﻨﺔ ﻛﻤﺎ ﺗﺄرز اﺤﻟﻴﺔ إﻰﻟ ﺟﺤﺮﻫﺎ« »اﯾﻤﺎن و اھﻞ اﯾﻤﺎن در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺎرھﺎ ﺑﺮای ﻣﻌﯿﺸﺖ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﭼﻮن اﺣﺴﺎس ﺗﺮس ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮراخ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﺎوای اھﻞ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫اﺳﻨﺎد ﻧﯿﮑﻮ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻤﻟﺪﻳﻨﺔ ﻗﺒﺔ اﻻﺳﻼم‪،‬‬
‫ودار اﻻﻳﻤﺎن‪ ،‬وأرض اﻬﻟﺠﺮة‪ ،‬وﻣﺜﻮى اﺤﻟﻼل واﺤﻟﺮام« »ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻼم و ھﻤﭽﻮن ﻗﺒﻪ‬
‫و ﮔﻨﺒﺪ اﺳﻼم را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﺎﻧﻪ اﯾﻤﺎن و ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﻣﮫﺎﺟﺮان و ﭘﻨﺎھﮕﺎه‬
‫ﺣﻼل و ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﺮخ اﺟﻨﺎس ﺑﺎﻻ رﻓﺖ و ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎ اﻓﺘﺎدﻧﺪ و دﭼﺎر ﺳﺨﺘﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺻﺮﺒوا‪ ،‬وأ�ﺮﺸوا ﻓﺈ� ﻗﺪ ﺑﺎر�ﺖ‬
‫ﻰﻠﻋ ﺻﺎﻋ�ﻢ وﻣﺪ�ﻢ‪ ،‬و�ﻮا وﻻ ﺗﻨﻔﺮﻗﻮا‪ ،‬ﻓﺈن ﻃﻌﺎم الﻮاﺣﺪ ﻳ�ﻲﻔ اﻻﺛن�‪ ،‬وﻃﻌﺎم‬
‫اﻻﺛن� ﻳ�ﻲﻔ ﻻر�ﻌﺔ‪ ،‬وﻃﻌﺎم اﻻر�ﻌﺔ ﻳ�ﻲﻔ اﺨﻟﻤﺴﺔ والﺴﺘﺔ‪ ،‬و�ن اﻟﺮﺒ�ﺔ ﻲﻓ اﺠﻟﻤﺎﻋﺔ‪ ،‬ﻣﻦ‬
‫ﺻﺮﺒ ﻰﻠﻋ ﻻواﺋﻬﺎ وﺷﺪﺗﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻨﺖ ﻪﻟ ﺷﻔﻴﻌﺎ وﺷﻬﻴﺪا ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪ ،‬وﻣﻦ ﺧﺮج ﻋﻨﻬﺎ‪ ،‬رﻏﺒﺔ ﻋﻤﺎ‬
‫ﻓﻴﻬﺎ أﺑﺪل اﷲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﻮ ﺧ� ﻣﻨﻪ ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬وﻣﻦ أرادﻫﺎ �ﺴﻮء أذاﺑﻪ اﷲ ﻛﻤﺎ ﻳﺬوب اﻤﻟﻠﺢ ﻲﻓ‬
‫اﻤﻟﺎء« »ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﮋده ﺑﺎدﮐﻪ ﻣﻦ از ﺧﺪای ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺘﻪام ﮐﻪ در‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﻪھﺎی ﺷﻤﺎ ﺑﺮﮐﺖ و اﻓﺰاﯾﺶ دھﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺨﻮبﺑﺪ و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﺸﻮﯾﺪ و اﺧﺘﻼف و ﺗﻔﺮﻗﻪ‬
‫را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻃﻌﺎم ﯾﮑﻨﻔﺮ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮای دو ﻧﻔﺮ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻃﻌﺎم دو ﻧﻔﺮ‬
‫ﺑﺮای ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ و ﻃﻌﺎم ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮﺗﺎن ﺑﺮای ﭘﻨﺞ و ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﮐﺖ و ﻓﺰوﻧﯽ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ و ھﺮﭼﻪ ﻣﺘﺤﺪﺗﺮو ﭘﯿﻮﺳﺘﻪﺗﺮ و ﻣﺠﺘﻤﻊﺗﺮ ﺑﺎﺷﯿﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٧٢‬‬

‫ﺑﺮﮐﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ دارﯾﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺮ ﺷﺪت و ﺳﺨﺘﯽ آن ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮای او‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺑﻨﻔﻊ او ﺷﮫﺎدت وﮔﻮاھﯽ ﺧﻮاھﻢ داد و ھﺮﮐﺲ از آن ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﻀﯿﻘﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻨﮓ آﯾﺪ و ﺟﺰع و ﻓﺰع ﮐﻨﺪ و از آن رویﮔﺮدان و ﮔﺮﯾﺰان ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﮫﺘﺮاز‬
‫او را ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و ھﺮ ﮐﺲ در ﺣﻖ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ ﺑﺪی و ﺧﺮاﺑﯽ ﮐﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫او را ﺑﮕﺪازد ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﻤﮏ در آب ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺰار ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﻧﯿﮑﻮ‪.‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺮگ در ﻣﺪﯾﻨﻪ‬

‫ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ از ﯾﮏ زن ﯾﺘﯿﻢ ﺛﻘﻔﯽ ﮐﻪ در ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ اﺳﺘﻄﺎع ﻣﻨ�ﻢ أن ﻳﻤﻮت ﺑﺎﻤﻟﺪﻳﻨﺔ ﻓﻠﻴﻤﺖ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻣﻦ ﻣﺎت‬
‫ﺑﻬﺎ ﻛﻨﺖ ﻪﻟ ﺷﻬﻴﺪا‪ ،‬أو ﺷﻔﻴﻌﺎ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ھﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ھﻤﺎن‬
‫ﺟﺎ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ در آﻧﺠﺎ ﺑﻤﯿﺮد ﻣﻦ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺮاﯾﺶ ﮔﻮاھﯽ دھﻢ و او را‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ھﺮﮐﺲ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .«...‬ﻟﺬا ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب از ﺧﺪای ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻤﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری از ﻧﺒﺪ ﺑﻦ اﺳﻠﻢ و او از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ‬
‫ارزﻗﻨﻲ ﺷﻬﺎدة ﰲ ﺳﻴﺒﻠﻚ واﺟﻌﻞ ﻣﻮﰐ ﰲ ﺣﺮم رﺳﻮﻟﻚص«‪» .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺷﮫﺎدت در راھﺖ‬
‫و ﻣﺮگ در ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ رﺳﻮﻟﺖ را ﻧﺼﯿﺒﻢﮔﺮدان«‪.‬‬
‫ﳏﻤﺪ وآﻟﻪ و اﺻﺤﺎﺑﻪ واﺗﺒﺎﻋﻪ اﻟﯽ ﻳﻮم اﻟﺪﻳﻦ‪.‬‬
‫واﳊﻤﺪ ﷲ رب اﻟﻌﺎﳌﲔ واﻟﺼﻼه واﻟﺴﻼم ﻋﻠﯽ ﹼ‬
 ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن(‬

‫رﻫﻨﻤﻮد ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی درﺑﺎره ﺑﯿﻤﺎری و ﻃﺒﺎﺑﺖ‬

‫ﺑﯿﻤﺎری‪ :‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﺗﺼﺮﯾﺢ دارﻧﺪ ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﻤﺎریﮐﻔﺎره و ﺗﻮان ﺑﺪیھﺎ وﮔﻨﺎھﺎن‬
‫اﺳﺖ وﮔﻨﺎھﺎن را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺑﻌﻀﯽ ازآن اﺣﺎدﯾﺚ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺨﺎری وﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻳﺮد اﷲ ﺑﻪ‬
‫ﺧ�ا ﻳﺼﺐ ﻣﻨﻪ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﯿﺮو ﻧﯿﮑﯽ ھﺮﮐﺴﯽ را ﺑﺨﻮاھﺪ وی را ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎری‬
‫ﻣﺒﺘﻼ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ او ﭘﺎداش ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺎز ھﻢ از او رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻳﺼﻴﺐ اﻤﻟﺴﻠﻢ ﻣﻦ ﻧﺼﺐ‬
‫وﻻ وﺻﺐ وﻻ ﻫﻢ وﻻ ﺣﺰن وﻻ أذى‪ ،‬ﺣﻰﺘ الﺸﻮ�ﺔ �ﺸﺎﻛﻬﺎ إﻻ �ﻔﺮ اﷲ ﺑﻬﺎ ﻣﻦ‬
‫ﺧﻄﺎﻳﺎه« »ھﺮ ﻧﻮع رﻧﺞ و درد و ﻏﻢ و اﻧﺪوه وآزاری ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫ﺧﺎری ﺑﻪ ﺑﺪﻧﺶ ﺑﺨﻠﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﮐﻔﺎره ﮔﻨﺎھﺎن او ﻣﯽﺳﺎزد و آن را‬
‫ﺗﺎوان ﮔﻨﺎھﺎن او ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫رﻓﺘﻢ و او را دﯾﺪمﮐﻪ ﺳﺨﺖ ﺗﺐﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﺗﻮﺳﺨﺖ‬
‫ﺗﺐ ﮐﺮدهای‪ ،‬او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آری ﻣﻦ ﺑﺎﻧﺪازه دو ﻧﻔﺮ از ﺷﻤﺎ ﺗﺐ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آن‬
‫ﺑﺪان ﻋﻠﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﺗﻮ دو ﭘﺎداش ﻣﯽﺑﺮی‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪:‬آری‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ‬
‫مﺴﻠﻢ ﻳﺼﻴﺒﻪ أذى ﺷﻮ�ﺔ ﻓﻤﺎ ﻓﻮﻗﻬﺎ إﻻ �ﻔﺮ اﷲ ﺑﻬﺎ ﺳيﺌﺎﺗﻪ ﻛﻤﺎ ﺤﺗﻂ الﺸﺠﺮة‬
‫ورﻗﻬﺎ« »ھﺮﻧﻮع آزاریﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ آزار ﺧﺎری در ﺑﺪن ﻓﺮو رﻓﺘﻦ‬
‫ﯾﺎﮐﻤﺘﺮ ازآن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آن را وﺳﯿﻠﻪ ﮐﻔﺎره ﺗﺎوانﮔﻨﺎھﺎن او ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ و‬
‫ﺳﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﮔﻨﺎھﺎن از اﻧﺴﺎن ﻣﺤﻮ ﺷﻮد و ﺑﺮﯾﺰد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺑﺮگ درﺧﺖ‬
‫ازآن ﻣﯽرﯾﺰد«‪.‬‬
‫‪ -۴‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺜﻞ اﻤﻟﺆﻣﻦ ﻛﻤﺜﻞ اﺨﻟﺎﻣﺔ ﻣﻦ‬
‫الﺰرع ﻣﻦ ﺣﻴﺚ أﺗﺘﻬﺎ الﺮ�ﺢ ﻛﻔﺄﺗﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈذا اﻋﺘﺪﻟﺖ ﺗ�ﻔﺎ ﺑﺎﺒﻟﻼء‪ ،‬واﻟﻔﺎﺟﺮ ﺎﻛﻻرزة‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٧٤‬‬

‫ﺻﻤﺎء ﻣﻌﺘﺪﻟﺔ ﺣﻰﺘ ﻳﻘﺼﻤﻬﺎ اﷲ إذا ﺷﺎء« »ﻣﺜﻞ ﻣﻮﻣﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎریھﺎ و‬
‫ﻣﺼﺎﺋﺐ‪ ،‬ھﻤﭽﻮنﮐﺸﺖ و زرع ﻧﻮرس اﺳﺖﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﺎد آﻣﺪ ﺗﺴﻠﯿﻢ اﺳﺖ و در‬
‫ﺟﮫﺖ ﺑﺎد ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺸﮑﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎد آرامﮔﺮﻓﺖ ﺑﻼ را‬
‫ازﺧﻮﯾﺶ دﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ وروی ﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ )ﻣﻮﻣﻦ ﻧﯿﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺑﯿﻤﺎریھﺎ و ﺑﻼھﺎ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺧﺪا اﺳﺖ و ﺑﺎﻣﯿﺪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ‬
‫ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻧﻤﯽﺑﺎزد( وﻟﯽ ﻓﺎﺟﺮ و ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن درﺧﺖ‬
‫ﺻﻨﻮﺑﺮ ﺳﻔﺖ و ﺳﺨﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎد ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ وﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ھﺮوﻗﺖ ﺑﺨﻮاھﺪ آن را درھﻢ ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ اورا ﺑﺎ ﺑﯿﻤﺎریھﺎ و ﺑﻼھﺎ‬
‫آزﻣﺎﯾﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪو از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﻣﺰدی و ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﻪ وی ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮑﺒﺎره‬
‫ھﻼ ک ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﯿﻤﺎری‬

‫ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎراﺣﺘﯽ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﺑﺮای‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ از ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﺴﻠﻢ از ﺻﮫﯿﺐ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﺠﺒﺎ ﻻمﺮ‬
‫اﻤﻟﺆﻣﻦ إن أمﺮه ﻠﻛﻪ ﺧ� ‪ -‬وﻟيﺲ ذلﻚ ﻻﺣﺪ إﻻ لﻠﻤﺆﻣﻦ ‪ -‬إن أﺻﺎﺑﺘﻪ ﺮﺳاء ﺷﻜﺮ‬
‫ﻓﺎﻜن ﺧ�ا ﻪﻟ و�ن أﺻﺎﺑﺘﻪ ﺮﺿاء ﺻﺮﺒ ﻓﺎﻜن ﺧ�ا ﻪﻟ« »ازﮐﺎر ﻣﻮﻣﻨﺎن در ﺷﮕﻔﺘﻢﮐﻪ‬
‫ھﻤﻪ ﺣﺎﻻتﺷﺎن ﺧﯿﺮ اﺳﺖ ‪-‬ﺗﻨﮫﺎ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﭼﻨﯿﻨﻨﺪ ‪-‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺨﻮﺷﯽ و ﺷﺎدی‬
‫ﺑﺮﺳﻨﺪ ﺧﺪا را ﺳﭙﺎسﮔﺰارﻧﺪ ﭘﺲ ﺑﺨﯿﺮو ﻧﯿﮑﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ‬
‫و ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﺑﺮﺳﻨﺪ ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ را ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭘﺎداش آن را ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫درآﻧﺼﻮرت ﻧﯿﺰ ﺑﺨﯿﺮو ﻧﯿﮑﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺨﺎری از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪمﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»إن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻗﺎل‪ :‬إذا اﺑﺘﻠﻴﺖ ﻋﺒﺪي ﺤﺑﺒيﺒتﻴﻪ ﻓﺼﺮﺒ ﻋﻮﺿﺘﻪ ﻣﻨﻬﻤﺎ اﺠﻟﻨﺔ« »ھﻤﺎﻧﺎ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪه ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺪرد ﭼﺸﻢ ﻣﺒﺘﻼﮐﺮدم و ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را‬
‫از دﺳﺖ داد ﺑﺠﺎی آنھﺎ ﺑﮫﺸﺖ را ﺑﻮی ﻣﯽدھﻢ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﻄﺎء ﺑﻦ رﯾﺎح از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ دﻟﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ زﻧﯽ از اھﻞ ﺑﮫﺸﺖ را ﺑﺸﻤﺎ ﻧﺸﺎن دھﻢ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آری‪.‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ زن‬
 ‫‪٧٧٥‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺳﯿﺎه اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎری ﺻﺮع ﻣﺒﺘﻼ‬
‫ھﺴﺘﻢ وﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﺮھﻨﻪ ﻣﯽﺳﺎزم و ﻟﺒﺎﺳﻢ را از ﺗﻦ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورم‪ ،‬در ﭘﯿﺸﮕﺎه‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاﯾﻢ دﻋﺎﮐﻦ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮھﻨﻪ ﻧﺴﺎزم‪،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎﮐﺮد‪.‬‬

‫آه وﻧﺎﻟﻪ و ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﺑﯿﻤﺎر‬

‫ﺑﺮای ﺑﯿﻤﺎر ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﭘﺰﺷﮏ و دوﺳﺘﺶ از رﻧﺞ و دردی ﮐﻪ ﻣﯽﮐﺸﺪ‬
‫ﺷﮑﻮه ﮐﻨﺪ ﻣﺎدام اﯾﻨﮑﻪ ﺷﮑﻮه او از روی ﺧﺸﻢ و ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ و ﺟﺰع و ﻓﺰع ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻗﺒﻼ‬
‫ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‪» :‬إ� أوﻋﻚ ﻛﻤﺎ ﻳﻮﻋﻚ رﺟﻼن ﻣﻨ�ﻢ« »ﻣﻦ ﺑﺎﻧﺪازه دو ﻧﻔﺮ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺳﺨﺘﯽ ﺗﺐ را ﻣﯽﮐﺸﻢ« ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻧﯿﺰ در ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ازﺳﺮ دردش ﺷﮑﻮه ﻧﻤﻮد وﮔﻔﺖ‪":‬وا راﺳﺎه"‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻞ اﻧﺎ وا راﺳﺎه« »وای ﺳﺮﻣﻦ ﻧﯿﺰدرد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ وای ﺳﺮﻣﻦ ﻧﯿﺰ‬
‫درد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ ﻧﯿﺰ ازاﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮐﻪ زﻧﺶ ﺑﻮد‪ ،‬اﺣﻮال ﭘﺮﺳﯽ‬
‫ﻧﻤﻮد و او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺨﺖ در رﻧﺞ و دردم‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﯿﻤﺎرﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ از ﺑﯿﻤﺎری و‬
‫رﻧﺞ و درد آن ﺷﮑﻮهﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺧﻮد را ﺣﻤﺪﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺷﮑﻮه‪ ،‬ﺷﮑﺮﮔﺰاریﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﮑﻮه ﮐﺮده اﺳﺖ و‬
‫ﺷﮑﻮه ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﺎﯾﺰ و ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﺣﻀﺮت ﯾﻌﻘﻮبﮔﻔﺖ‪» :‬إﻧﲈ أﺷﻜﻮ ﺑﺜﻲ وﺣﺰﲏ إﱃ اﷲ« »ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ازﺷﺪت ﺣﺰن و‬
‫اﻧﺪوه ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ در ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﮑﻮه ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إﻴﻟﻚ‬
‫أﺷﻜﻮ ﺿﻌﻒ ﻗﻮ�‪» «...‬ﺧﺪاوﻧﺪا ازﺿﻌﻒ وﻋﺠﺰو ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﻮ ﺷﮑﻮه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.«...‬‬

‫ﺑﯿﻤﺎر در اﯾﺎم ﺑﯿﻤﺎری ﺛﻮاب و ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل دوران ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ را دارد‪:‬‬

‫ﺑﺨﺎری از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا مﺮض اﻟﻌﺒﺪ‬
‫أو ﺳﺎﻓﺮ ﻛﺘﺐ ﻪﻟ ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﺎﻛن ﻳﻌﻤﻞ ﻣﻘﻴﻤﺎ ﺻﺤﻴﺤﺎ« »ھﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪه ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮت رﻓﺖ‪ ،‬ﺛﻮاب و ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﯽﮐﻪ در دوره ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ و اﻗﺎﻣﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٧٦‬‬

‫ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ آداب اﺳﻼﻣﯽ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺮود و از وی اﺣﻮاﻟﭙﺮﺳﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺧﺒﺮﮔﯿﺮی ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻨﻮﺳﯿﻠﻪ او را ﺧﻮﺷﺤﺎلﮐﻨﺪ و ﺑﻮﻇﯿﻔﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ و اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﻋﻤﻞﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﮕﺮدن ھﻢ ﺣﻖ دارﻧﺪ(‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ روز ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ ازآن ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻃﻌﻤﻮا اﺠﻟﺎﺋﻊ وﻋﻮدوا‬
‫اﻤﻟﺮ�ﺾ وﻓﻜﻮا اﻟﻌﺎ�« »ﮔﺮﺳﻨﻪ را ﺳﯿﺮﮐﻨﯿﺪ و از ﺑﯿﻤﺎر ﻋﯿﺎدت ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ و اﺳﯿﺮ را آزاد‬
‫ﺳﺎزﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﺣﻖ اﻤﻟﺴﻠﻢ ﻰﻠﻋ اﻤﻟﺴﻠﻢ ﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻴﻞ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﻦ ﻳﺎ رﺳﻮل‬
‫اﷲ؟ ﻗﺎل إذا ﻟﻘﻴﺘﻪ ﻓﺴﻠﻢ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬و�ذا دﺎﻋك ﻓﺄﺟﺒﻪ‪ ،‬و�ذا اﺳتﻨﺼﺤﻚ ﻓﺎﻧﺼﺢ ﻪﻟ‪ ،‬و�ذا ﻋﻄﺲ‬
‫ﻓﺤﻤﺪ اﷲ ﻓﺸﻤﺘﻪ‪ ،‬و�ذا مﺮض ﻓﻌﺪه‪ .‬و�ذا ﻣﺎت ﻓﺎﺗﺒﻌﻪ« »ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺶ‬
‫ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آنھﺎ ﭼﻪ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ای رﺳﻮل ﺧﺪا؟ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه وی را‬
‫ﻣﻼﻗﺎتﮐﺮدی‪ ،‬ﺑﺮ او ﺳﻼم ﮐﻦ‪ .‬و ھﺮوﻗﺖ ﺗﺮا دﻋﻮت ﮐﺮد )ﯾﺎ ﺑﮑﻤﮏ ﻃﻠﺒﯿﺪ( وی را ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻣﺜﺒﺖ ده‪ ،‬و ھﺮﮔﺎه از ﺗﻮ ﺧﯿﺮﺧﻮاھﯽﮐﺮد و ﻣﺸﻮرت ﺧﻮاﺳﺖ وی را ﻧﺼﯿﺤﺖﮐﻦ وﺧﯿﺮاو را‬
‫ﺑﺨﻮاه‪ ،‬و ھﺮوﻗﺖ ﻋﻄﺴﻪﮐﺮد و »اﳊﻤﺪﷲ« ﮔﻔﺖ ﺗﻮﻧﯿﺰﺑﻪ او ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻳﺮﲪﻚ اﷲ ‪ -‬ﺧﺪا ﺗﺮا ﻣﻮرد‬
‫ﻣﮫﺮﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮاردھﺪ‪ -‬و ھﺮﮔﺎه ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ از او ﻋﯿﺎدتﮐﻦ و ﭼﻮن ﻣﺮد در ﺗﺸﯿﯿﻊ‬
‫ﺟﻨﺎزهاش ﺷﺮﮐﺖﮐﻦ«‪.‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر‬

‫‪ -۱‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻋد مﺮ�ﻀﺎ‬
‫ﻧﺎدى ﻣﻨﺎد ﻣﻦ الﺴﻤﺎء ﻃﺒﺖ وﻃﺎب مﺸﺎك وﺗﺒﻮأت ﻣﻦ اﺠﻟﻨﺔ ﻣ�ﻻ« »ھﺮﮐﺲ از‬
‫ﺑﯿﻤﺎری ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎدﯾﯽ در آﺳﻤﺎن ﻧﺪا در دھﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﺧﻮب ﮐﺎری ﮐﺮدی ﺷﺎد‬
‫ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬و رﻓﺘﻨﺖ ﺧﻮﺑﺴﺖ و ﺷﺎدی اﻓﺰا و ﻣﻨﺰﻟﯽ را در ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﻣﮫﯿﺎ‬
‫ﮐﺮدی«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ ﻳﻘﻮل‬
‫ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪ :‬ﻳﺎ اﺑﻦ آدم مﺮﺿﺖ ﻓﻠﻢ ﺗﻌﺪ� ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رب ﻛﻴﻒ أﻋﻮدك وأﻧﺖ رب‬
 ‫‪٧٧٧‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫اﻟﻌﺎﻤﻟ�؟ ﻗﺎل أﻣﺎ ﻋﻠﻤﺖ ان ﻋﺒﺪي ﻓﻼﻧﺎ مﺮض ﻓﻠﻢ ﺗﻌﺪه‪ ،‬أﻣﺎ ﻋﻠﻤﺖ أﻧﻚ لﻮ‬
‫ﻋﺪﺗﻪ لﻮﺟﺪﺗ� ﻋﻨﺪه؟ ﻳﺎ اﺑﻦ آدم اﺳﺘﻄﻌﻤﺘﻚ ﻓﻠﻢ ﺗﻄﻌﻤ� ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رب ﻛﻴﻒ‬
‫أﻃﻌﻤﻚ وأﻧﺖ رب اﻟﻌﺎﻤﻟ�؟! ﻗﺎل‪ :‬أﻣﺎ ﻋﻠﻤﺖ أﻧﻪ اﺳﺘﻄﻌﻤﻚ ﻋﺒﺪي ﻓﻼن ﻓﻠﻢ‬
‫ﺗﻄﻌﻤﻪ‪ ،‬أﻣﺎ ﻋﻠﻤﺖ أﻧﻚ لﻮ أﻃﻌﻤﺘﻪ لﻮﺟﺪت ذلﻚ ﻋﻨﺪي؟ ﻳﺎ اﺑﻦ آدم اﺳتﺴﻘﻴﺘﻚ‬
‫ﻓﻠﻢ �ﺴﻘ�؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رب ﻛﻴﻒ أﺳﻘﻴﻚ وأﻧﺖ رب اﻟﻌﺎﻤﻟ�؟ ﻗﺎل‪ :‬اﺳتﺴﻘﺎك ﻋﺒﺪي‬
‫ﻓﻼن ﻓﻠﻢ �ﺴﻘﻪ‪ ،‬أﻣﺎ ﻋﻠﻤﺖ أﻧﻚ لﻮ ﺳﻘﻴﺘﻪ لﻮﺟﺪت ذلﻚ ﻋﻨﺪي« »ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﻓﺮزﻧﺪ آدم ﻣﻦ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪم و ﺗﻮ از ﻣﻦ ﻋﯿﺎدت‬
‫ﻧﮑﺮدی‪ .‬اوﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺮا ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﻢ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ھﺴﺘﯽ؟ ﺧﺪاوﻧﺪﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽﮐﻪ ﺑﻨﺪهام ﻓﻼﻧﯽ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪه ﺑﻮد و‬
‫ﺗﻮ از او ﻋﯿﺎدت ﻧﮑﺮدی‪ ،‬ﻣﮕﺮﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽﮐﻪ اﮔﺮاو را ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﺮدی ﻣﺮا آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ؟ ای ﻓﺮرﻧﺪ آدم‪ ،‬از ﺗﻮ ﻃﻌﺎم ﺧﻮاﺳﺘﻢ و ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻃﻌﺎم ﻧﺪادی‪ .‬اوﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ای ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺮا ﻏﺬا دھﻢ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ھﺴﺘﯽ؟‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﻨﺪهام از ﺗﻮ ﻃﻌﺎم ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻮ ﺑﻪ وی ﻧﺪادی‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ اﮔﺮ او را اﻃﻌﺎم ﻣﯽﮐﺮدی ﭘﺎداش آن را ازﻣﻦ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ؟ ای‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ آدم‪ ،‬از ﺗﻮآب ﺧﻮاﺳﺘﻢ و ﺗﻮآب ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺪادی‪ .‬اوﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﺮا آب دھﻢ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ھﺴﺘﯽ؟ ﺧﺪاوﻧﺪﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهام‬
‫ﻓﻼﻧﯽ از ﺗﻮ آب ﻃﻠﺒﯿﺪ و ﺗﻮ ﺑﻪ وی آب ﻧﺪادی‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ اﮔﺮ ﺗﻮ ﺑﻪ وی آب‬
‫ﻣﯽدادی ﭘﺎداش آن را از ﻣﻦ ﻣﯽ ﯾﺎﻓﺘﯽ؟«‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﺛﻮﺑﺎن رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن اﻤﻟﺴﻠﻢ إذا ﺎﻋد أﺧﺎه اﻤﻟﺴﻠﻢ لﻢ ﻳﺰل‬
‫ﻲﻓ ﺧﺮﻓﺔ اﺠﻟﻨﺔ ﺣﻰﺘ ﻳﺮﺟﻊ ﻗﻴﻞ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ :‬وﻣﺎ ﺧﺮﻓﺔ اﺠﻟﻨﺔ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﺟﻨﺎﻫﺎ«‬
‫»ﺑﯿﮕﻤﺎن ھﺮﮔﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺑﺮادر ﺑﯿﻤﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﻋﯿﺎدتﮐﺮد ﺗﺎ وﻗﺘﯽﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮔﻮﺋﯽﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﭼﯿﺪن ﻣﯿﻮه ﺑﮫﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺌﻮال‬
‫ﺷﺪﮐﻪ »ﺧﺮﻓﻪ اﻟﺠﻨﻪ« ﺑﻤﻌﻨﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﯿﻮه ﺑﮫﺸﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺎ ﻣﻦ مﺴﻠﻢ ﻳﻌﻮد مﺴﻠﻤﺎ ﻏﺪوة إﻻ ﺻ� ﻋﻠﻴﻪ ﺳﺒﻌﻮن أﻟﻒ مﻠﻚ ﺣﻰﺘ ﻳﻤﻲﺴ‪،‬‬
‫و�ن ﺎﻋده ﻋﺸﻴﺔ ﺻ� ﻋﻠﻴﻪ ﺳﺒﻌﻮن أﻟﻒ مﻠﻚ ﺣﻰﺘ ﻳﺼﺒﺢ‪ ،‬و�ن ﻪﻟ ﺧﺮ�ﻒ ﻲﻓ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٧٨‬‬

‫اﺠﻟﻨﺔ« »ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ در روز ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺮود ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺐ‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ھﻔﺘﺎد ھﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ وی درود‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ و اﮔﺮ در ﺷﺐ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت او ﺑﺮود ھﻔﺘﺎد ھﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ او را‬
‫دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮوی درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ ﺑﻌﻼوه او را در ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯿﻮه آﻣﺎده‬
‫و ﭼﯿﺪه ﺷﺪه ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫»ﺣﺴﻦ« اﺳﺖ‪.‬‬

‫آداب ﺷﺮﻋﯽ ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮای ﺑﯿﻤﺎر ﻃﻠﺐ ﺷﻔﺎی اﻟﮫﯽ و ﻋﺎﻓﯿﺖ و‬
‫ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽﮐﻨﺪ و اورا ﺑﻪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ و ﺑﺮدﺑﺎری دﻋﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﺨﻨﺎﻧﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر‬
‫را ﺧﻮش آﯾﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻘﻮﯾﺖ روﺣﯿﻪ اوﮔﺮدد‪ .‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬إذا دﺧﻠﺘﻢ ﻰﻠﻋ اﻤﻟﺮ�ﺾ ﻓﻨﻔﺴﻮا ﻪﻟ ﻲﻓ اﻻﺟﻞ‪ ،‬ﻓﺈن ذلﻚ ﻻ ﻳﺮد ﺷيﺌﺎ‪ ،‬وﻫﻮ ﻳﻄﻴﺐ‬
‫ﻧﻔﺲ اﻤﻟﺮ�ﺾ« »ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻤﺎر رﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻃﻮل ﻋﻤﺮ اﻣﯿﺪوار ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫ﺳﺨﻨﺎن اﻣﯿﺪوار ﮐﻨﻨﺪه ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰی را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽدھﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ روح ﺑﯿﻤﺎر را ﺷﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﮐﺴﯽ ﻣﯽرﻓﺖ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﺑﺄس ﻃﻬﻮر إن ﺷﺎء اﷲ«‬
‫»ﺧﺪا ﺑﺪ ﻧﺪھﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺎﮐﯽ ازآﻟﻮدﮔﯽ وﮐﻔﺎرهﮔﻨﺎھﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ان ﺷﺎء اﻟﻠﻪ«‪ .‬ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﺠﺎﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﯿﺎدتﮐﻮﺗﺎه و اﻧﺪک اﻧﺠﺎمﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎرﮔﺮان ﻧﯿﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﻤﺎر ﺧﻮاھﺎن ﺗﻮﻗﻒ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻋﯿﺎدت زﻧﺎن از ﻣﺮدان‬

‫ﺑﺨﺎری ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪» :‬ﺑﺎب‪ ،‬ﻋﻴﺎده اﻟنﺴﺎء الﺮﺟﺎل« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ام اﻟﺪرداء ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت‬
‫ﻣﺮدی از اﻧﺼﺎرﮐﻪ ﻣﻼزم ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد‪ ،‬رﻓﺖ‪ .‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ وارد ﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﺑﻼل ﺑﯿﻤﺎر ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ و ﻣﻦ ﭘﯿﺶ آﻧﺎن‬
‫رﻓﺘﻢ و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای ﭘﺪر ﭼﻄﻮر ھﺴﺘﯽ؟ ای ﺑﻼل ﺗﻮ ﭼﻄﻮر ھﺴﺘﯽ؟‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ھﺮ وﻗﺖ ﺗﺐ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
 ‫‪٧٧٩‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫»ﻛﻞ اﻣﺮئ ﻣﺼﺒﺢ ﰲ أﻫﻠﻪ ‪ -‬واﳌﻮت أدﻧﻰ ﻣﻦ ﴍاك ﻧﻌﻠﻪ« »ھﺮﮐﺲ درﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫ﺧﻮﯾﺶ در ﻣﻌﺮض ﻣﺮگ اﺳﺖ و ﻣﺮگ از ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و ھﺮﮔﺎه ﺗﺐ ﺑﻼل ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»أﻻ ﻟﻴﺖ ﺷﻌﺮي ﻫﻞ أﺑﻴﺘﻦ ﻟﻴﻠﺔ ﺑﻮاد وﺣﻮﱄ إذﺧﺮ وﺟﻠﻴﻞ«‬
‫»وﻫﻞ أردن ﻳﻮﻣﺎ ﻣﻴﺎه ﳎﻨﺔ وﻫﻞ ﻳﺒﺪون ﱄ ﺷﺎﻣﺔ وﻃﻔﻴﻞ«‪.‬‬
‫»ایﮐﺎش ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺒﯽ ﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ در ﺟﺎﺋﯽ ﺑﺎﺷﻢﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﻢ »اذﺧﺮ«‬
‫و »ﺟﻠﯿﻞ« ﺳﺮ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟‬
‫آﯾﺎ ﺷﻮدﮐﻪ روزی وارد ﭼﺸﻤﻪ »ﻣﺠﻨﻪ« ﺷﻮم‪ ،‬وآﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻮدﮐﻪ »ﺷﺎﻣﻪ« و »ﻃﻔﯿﻞ«‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎﻧﻢ ﺧﻮدﻧﻤﺎﺋﯽ ﮐﻨﺪ؟«‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ .‬رﻓﺘﻢ و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ا�‬
‫ﺣﺒﺐ إﻴﻟﻨﺎ اﻤﻟﺪﻳﻨﺔ ﻛﺤﺒﻨﺎ مﻜﺔ أو أﺷﺪ‪.‬ا� وﺻﺤﺤﻬﺎ و�ﺎرك ﻲﻓ ﻣﺪﻫﺎ وﺻﺎﻋﻬﺎ‪ ،‬واﻧﻘﻞ‬
‫ﻤﺣﺎﻫﺎ ﻓﺎﺟﻌﻠﻬﺎ ﺑﺎﺠﻟﺤﻔﺔ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﻧﯿﺰ ھﻤﭽﻮن ﻣﮑﻪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ از آن ﭘﯿﺶ ﻣﺎ‬
‫ﻣﺤﺒﻮب ﮔﺮدان‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا وﺿﻊ ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﺑﮫﺒﻮدی ﺑﺨﺶ و از ارزاق آﻧﺠﺎ ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﺑﺮﮐﺖ و‬
‫ﻓﺰوﻧﯽ ارزاﻧﯽ دار‪ ،‬و ﺗﺐ و ﻟﺮز را از ﻣﺪﯾﻨﻪ دورﮔﺮدان و آن را در »ﺟﺤﻔﻪ« ﻗﺮار ﺑﺪه«‪.‬‬

‫ﻋﯿﺎدت ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﮐﺎﻓﺮ‬

‫ﻋﯿﺎدت ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﮐﺎﻓﺮ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺨﺎری ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺑﺎب ﻋﻴﺎدة اﻤﻟﺮﺸک«‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﯾﮏﻧﻔﺮ ﻏﻼم ﯾﮫﻮدی در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮد‪ .‬او‬
‫ﺑﯿﻤﺎرﮔﺸﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از وی ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﮐﻪ او ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ از ﭘﺪرش رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭼﻮن اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در ﺑﺴﺘﺮ‬
‫ﺑﯿﻤﺎری ﻣﺮگ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت وی رﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻋﯿﺎدت از ﺑﯿﻤﺎر ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ درد‬

‫اﺑﻮداود از زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ درد ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮدم و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﻢ آﻣﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٨٠‬‬

‫ﻃﻠﺐ دﻋﺎ از ﺑﯿﻤﺎر‬

‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا دﺧﻠﺖ ﻰﻠﻋ‬
‫مﺮ�ﺾ ﻓﻤﺮه ﻓﻠﻴﺪع لﻚ‪.‬ﻓﺎن دﺎﻋءه ﻛﺪﺎﻋء اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ« »ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎر رﻓﺘﯽ از او‬
‫ﺑﺨﻮاهﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﯿﮕﻤﺎن دﻋﺎی او ھﻤﭽﻮن دﻋﺎی ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ »اﻟﺰواﺋﺪ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ و راوﯾﺎن آن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ وﻟﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻘﻄﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ و ﻣﺪاوا ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس در ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ و ﻣﺪاوا اﻣﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺗﺮﻣﺬی از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ ﺷﺮﯾﮏ آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎراﻧﺶ رﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮﻗﺮ و ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﺑﺎ‬
‫ﻣﺘﺎﻧﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﺮدم‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﺸﺴﺘﻢ‪ .‬دﯾﺪم ﮐﻪ اﻋﺮاب ﺑﯿﺎﺑﺎن از اﯾﻨﺠﺎ و آﻧﺠﺎ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا آﯾﺎ ﻣﺎ ﻣﺪاوا و ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﺑﮑﻨﯿﻢ؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺪاوا‬
‫و ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای ھﺮ دردی درﻣﺎﻧﯽ و دواﺋﯽ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﺑﺮای درد ﭘﯿﺮی ﮐﻪ درﻣﺎن ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺣﺎﮐﻢﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻧﺲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن اﷲ لﻢ ﻳ�ل داء إﻻ أﻧﺰل ﻪﻟ ﺷﻔﺎء‬
‫ﻓﺘﺪاووا« »ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ھﯿﭻ دردی را ﻧﺎزل ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻔﺎی آن‬
‫را ﻧﯿﺰ ﻧﺎزل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺪاوا ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ از ﺟﺎﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬لﻞﻜ داء دواء ﻓﺈذا أﺻﻴﺐ‬
‫دواء اﺪﻟاء ﺑﺮئ ﺑﺎذن اﷲ« »ھﺮ دردی را درﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه درﻣﺎن درد‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺎذن و اﺟﺎزه ﺧﺪارﻧﺪ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﻔﺎ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ«‪.‬‬

‫ﻣﺪاوا ﺑﺎ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ‬

‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ آﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺪاوا ﺑﺎ ﺷﺮاب و اﻣﺜﺎل آن از ﭼﯿﺰھﺎی دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺣﺮاﻣﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ زﯾﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
 ‫‪٧٨١‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫‪ -۱‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی از واﺋﻞ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﺣﻀﺮﻣﯽ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﻃﺎرق‬
‫ﺑﻦ ﺳﻮﯾﺪ درﺑﺎره ﺷﺮﺑﺖ ﻣﯽﮐﻪ ﺟﮫﺖ ﻣﺪاوا ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﺌﻮال ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إﻧﻬﺎ ﻟيﺴﺖ ﺑﺪواء‪ ،‬ولﻜﻨﻬﺎ داء« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﯽ درﻣﺎن ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ آن ﺧﻮد درد اﺳﺖ«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ ﻣﺪاوای ﺑﺎ آن ﺣﺮام اﺳﺖ و‬
‫ﺧﺒﺮ دادﮐﻪ آن ﺧﻮد درد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ازام ﺳﻠﻤﻪ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»إن اﷲ لﻢ �ﻌﻞ ﺷﻔﺎء�ﻢ ﻓﻴﻤﺎ ﺣﺮم ﻋﻠﻴ�ﻢ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻔﺎی ﺷﻤﺎ را‬
‫در ﭼﯿﺰی ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖﮐﻪ آن را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮامﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری آن را از‬
‫اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود از اﺑﻮاﻟﺪرداء آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﷲ أﻧﺰل اﺪﻟاء‬
‫واﺪﻟواء‪.‬وﺟﻌﻞ لﻞﻜ داء دواء‪ ،.‬ﻓﺘﺪاووا‪ ،‬وﻻ ﺗﺘﺪاووا ﺤﺑﺮام« »ﺧﺪاوﻧﺪ ھﻢ درد و ھﻢ‬
‫درﻣﺎن آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺪاواﮐﻨﯿﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ ﺣﺮام ﻣﺪاوا ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬در ﺳﻨﺪ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﯿﺎش وﺟﻮد داردﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺷﺎﻣﯿﺎن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ و در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺣﺠﺎزﯾﺎن ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از درﻣﺎن و دواﺋﯽ ﺧﺒﯿﺚ و آﻟﻮده ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻢ ﻧﮫﯽﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻗﻄﺮات اﻧﺪک ﻣﯽﮐﻪ ﻧﺎﭘﯿﺪا اﺳﺖ و ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ اﮔﺮ در ﺗﺮﮐﯿﺐ دارو وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ و ﺣﮑﻢ ﺣﺮﯾﺮ و اﺑﺮﯾﺸﻢ اﻧﺪک در ﺟﺎﻣﻪ را دارد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻤﻨﺎر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺰﺷﮏ ﮐﺎﻓﺮ‬

‫در ﮐﺘﺎب »اﻵداب اﻟﴩﻋﻴﻪ« اﺑﻦ ﻣﻔﻠﺢ از ﺷﯿﺦ ﺗﻘﯽاﻟﺪﯾﻦ )اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ( ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﭘﺰﺷﮏ ﯾﮫﻮدی ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﻣﺘﺨﺼﺺ در ﻃﺐ ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻃﺒﺎﺑﺖ آﻧﺎن ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺰد ﯾﮫﻮدﯾﺎن‬
‫وﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ ودﯾﻌﺖ ﺑﮕﺬارد ﯾﺎ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و داد و ﺳﺘﺪ‬
‫َّ َ َ‬
‫نطارٖ يُؤ ِده ِۦٓ إ ِ ۡ�ك‬ ‫۞وم ِۡن أَ ۡهل ٱلۡك َِ�ٰب َم ۡن إن تَأۡ َم ۡن ُه بقِ َ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِينار َّ� يُ َؤ ّدِه ِۦٓ إ َ ۡ َ َّ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ٓ ٗ‬
‫�ك إِ� ما دمت عليهِ قا�ِماۗ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪:‬‬
‫َوم ِۡن ُهم َّم ۡن إن تَأۡ َم ۡن ُه بد َ‬
‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٨٢‬‬

‫‪».[٧٥‬ﺑﻌﻀﯽ ازاھﻞﮐﺘﺎب ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺒﺎﻟﻎ ھﻨﮕﻔﺘﯽ را ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﭘﯿﺶ آﻧﺎن ﺑﮕﺬاری آن‬
‫را ﺑﺘﻮ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﺧﯿﺎﻧﺖ در اﻣﺎﻧﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ازاھﻞﮐﺘﺎب ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ دﯾﻨﺎری را ﭘﯿﺶ آﻧﺎن ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﺑﮕﺬاری آن را ﺑﺘﻮ ﺑﺎز ﭘﺲ ﻧﺨﻮاھﻨﺪ داد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ھﻤﻮاره ﻣﻮاﻇﺐ و ﻣﺮاﻗﺐ آنھﺎ ﺑﺎﺷﯽ«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ھﺠﺮتﮐﺮد‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺮد ﻣﺸﺮﮐﯽ را ﺑﻌﻨﻮان راھﻨﻤﺎی ﻣﺎھﺮی ﺑﻤﺰدوریﮔﺮﻓﺖ و او را ﺑﺮ ﺟﺎن‬
‫و ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ اﻣﯿﻦ داﻧﺴﺖ‪ .‬و ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﺧﺰاﻋﻪ« ﺑﺘﻤﺎﻣﯽ ھﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ھﻢﮐﺎﻓﺮﺷﺎن‬
‫ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن و ﺧﺒﺮﭼﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر داد‬
‫ﮐﻪ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﮐﻠﺪه ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺒﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺰد ﻃﺒﯿﺐ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮود‪ ،‬ﻧﺰد او ﺑﺮود‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ودﯾﻌﻪ و ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ از او ﻋﺪول ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ و اﻣﯿﻦ ﺷﻤﺮدن »ﮐﺘﺎﺑﯽ« ﯾﺎ‬
‫ﻃﺒﺎﺑﺖ وی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦﮐﺎری را ﺑﮑﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺸﻤﻮل ﻧﮫﯽ از وﻻﯾﺖ ﯾﮫﻮد و‬
‫َ َ ُ َٰ ُْٓ‬
‫ﻧﺼﺎریﮔﺮدد ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﺎر وﻻﯾﺖ آنھﺎ ﺑﺸﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬و ﺑﻤﻮﺟﺐ آﯾﻪ‪۞﴿ :‬و� ت�دِلوا‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫أ ۡه َل ٱ ۡلك َِ�ٰب إ ِ َّ� ب ِٱ َّل� ِ َ‬
‫� أ ۡح َس ُن﴾ ]اﻟﻌﻨﮑﺒﻮت‪» .[٤٦ :‬ﺑﺎ اھﻞﮐﺘﺎب ﺟﺰ ﺑﻨﯿﮑﻮﺋﯽ و ﺧﻮﺑﯽ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ رﻓﺘﺎرﻧﻤﻮد‪ .‬اﻫ‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺨﻄﺎب درﺑﺎره ﺻﻠﺢ »ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺨﺼﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﺧﺰاﻋﻪ« را‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺒﺮﭼﯿﻦ و ﺟﺎﺳﻮس‪ ،‬ﺑﻤﯿﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺧﺒﺮ و ﮔﺰارش او را‬
‫ﻧﯿﺰ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻄﺒﯿﺐ ﮐﺎﻓﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ و ﺳﺨﻦ او را‬
‫درﺑﺎره ﺑﯿﻤﺎری و ﻣﺪاوا و ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ ﻣﺘﮫﻢ ﺑﻪ دروغ و ﻣﻈﻨﻮن و‬
‫ﻣﺸﮑﻮک ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻃﺒﺎﺑﺖ زن‬

‫ﺑﺮای ﻃﺒﯿﺐ ﻣﺮد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖﮐﻪ زن را ﻣﺪاوا ﮐﻨﺪ و ﺑﺮای زن ھﻢ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ھﻨﮕﺎم ﺿﺮورت ﻣﺮد را ﻣﺪاوا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪» :‬ﻫﻞ ﻳﺪاوي الﺮﺟﻞ اﻤﻟﺮأة واﻤﻟﺮأة‬
‫الﺮﺟﻞ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از رﺑﯿﻊ دﺧﺖ ﻣﻌﻮذ ﺑﻦ ﻋﻔﺮاء رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ھﻤﺮاه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ و ﻣﺮدم را آب ﻣﯽدادﯾﻢ و ﺧﺪﻣﺖﺷﺎن ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و‬
‫ﮐﺸﺘﮕﺎن و ﻣﺠﺮوﺣﯿﻦ را ﺑﻤﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪﯾﻢ‪.‬‬
 ‫‪٧٨٣‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺣﺎﻓﻆ درﮐﺘﺎب اﻟﻔﺘﺢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺪاوای اﺟﺎﻧﺐ و ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺿﺮورت ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن و دﺳﺖ زدن و اﻋﻤﺎل دﯾﮕﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﻔﻠﺢ درﮐﺘﺎب »اﻻداب اﻟﺸﺮﻋﯿﻪ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ زن ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ و ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﺮد‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﭘﺰﺷﮏ اﻧﺪامھﺎی ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز زن را ﺑﺒﯿﻨﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ »ﻓﺮﺟﲔ = ﺷﺮﻣﮕﺎه‬
‫ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ او« ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺮد ﺑﺎ ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﻤﻼن ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﭘﺰﺷﮑﯽ ﺑﻐﯿﺮ از زن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺰﺷﮏ زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺪامھﺎی ﻣﻮرد‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﺮد را ﺑﺒﯿﻨﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ »ﻓﺮﺟﲔ = ﺷﺮﻣﮕﺎه ﭘﯿﺶ وﭘﺲ« او ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮای ﭘﺰﺷﮏ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺿﺮورت و ﻧﯿﺎز ﻋﻮرت‪ ،‬و ﺷﺮﻣﮕﺎه زن را ﺑﺒﯿﻨﺪ‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ زن وﻣﺮد ﻧﯿﺰﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻧﯿﺎز ﻋﻮرت وﺷﺮﻣﮕﺎه ﻣﺮد را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ«‪ .‬ا ﻫ‪.‬‬

‫ﻣﺪاوا و ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن دﻋﺎﻫﺎ‬

‫ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ و ﻣﺪاوا ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن دﻋﺎھﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻧﺎم و ذﮐﺮ »اﻟﻠﻪ« و ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ و‬
‫ً‬
‫ﮐﻠﻤﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻔﮫﻮم وﻣﻌﻨﯽدار ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺮﻋﺎ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﮐﻠﻤﺎت دارای ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻔﮫﻮم ﻧﺒﺎﺷﺪ اﺣﺘﻤﺎل داردﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺮوع و ﺷﺮکآﻣﯿﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﻋﻮف ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ در دوره ﺟﺎھﻠﯽ ﺑﺮای ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دﻋﺎھﺎﺋﯽ ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﯿﻢ و ﻣﺪاوا‬
‫را ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﻋﺮﺿﻮا ﻲﻠﻋ رﻗﺎ�ﻢ‪.‬ﻻ ﺑﺄس ﺑﺎلﺮ� ﻣﺎ لﻢ ﻳ�ﻦ ﻓﻴﻪ ﺮﺷك« »دﻋﺎھﺎ و ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮﻣﻦ ﻋﺮﺿﻪﮐﻨﯿﺪ‪ .‬دﻋﺎ وﻧﻮﺷﺘﻪ اﮔﺮدرآنﮐﻠﻤﺎت ﺷﺮک آﻣﯿﺰی ﻧﺒﺎﺷﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ و رﺑﯿﻊﮔﻮﯾﺪ‪ :‬درﺑﺎره دﻋﺎی ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﻔﺎ‬
‫از اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺳﺌﻮالﮐﺮدم‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ازﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎﮐﻠﻤﺎت و اﻟﻔﺎظ‬
‫ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ذﮐﺮ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ اھﻞﮐﺘﺎب ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫دﻋﺎی ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺪھﻨﺪ؟ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ذﮐﺮ ﺧﺪا ﯾﺎ‬
‫ﮐﻠﻤﺎتﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از دﻋﺎﻫﺎﺋﯽﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‬

‫‪ -۱‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش دﻋﺎﺋﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ ﺑﺮ وی دﺳﺖ ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٨٤‬‬

‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� رب اﻨﻟﺎس أذﻫﺐ اﺒﻟﺄس أﺷﻒ وأﻧﺖ الﺸﺎﻲﻓ‪ ،‬ﻻﺷﻔﺎء إﻻ ﺷﻔﺎؤك‬
‫ﺷﻔﺎء ﻻ ﻳﻐﺎدر ﺳﻘﻤﺎ«‪.‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺮدﻣﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺨﺘﯽ را ﺑﺮﻃﺮف ﮐﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا اﯾﻦ ﻧﺎراﺣﺘﯽ را‬
‫ﺷﻔﺎ ده‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ﺷﻔﺎ دھﻨﺪه ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺟﺰ ﺷﻔﺎی ﺗﻮ ﺷﻔﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪،‬‬
‫ﺷﻔﺎﺋﯽ ﺑﺮﺳﺎنﮐﻪ ھﯿﭻ دردی و ﺑﯿﻤﺎرﯾﯽ را ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬارد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻌﺎص آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ او از دردیﮐﻪ در ﺗﻦ ﺧﻮد‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮد ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﮑﻮه ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ‪» :‬ﺿﻊ ﻳﺪك‬
‫ﻰﻠﻋ اﺬﻟي ﻳﺄلﻢ ﻣﻦ ﺟﺴﺪك وﻗﻞ‪ :‬ﺑﺎﺳﻢ اﷲ‪ ،‬وﻗﻞ‪ :‬ﺳﺒﻊ مﺮات‪ :‬أﻋﻮذ ﺑﻌﺰة اﷲ‬
‫وﻗﺪرﺗﻪ ﻣﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ أﺟﺪ وأﺣﺎذر« »دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮآن اﻧﺪاﻣﺖ ﺑﮕﺬارﮐﻪ درد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮ‪» :‬ﺑﺎﺳﻢ اﻟﻠﻪ« و ھﻔﺖ ﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﮕﻮ‪ :‬اﻋﻮذ‪ ...‬از ﺷﺮ و دردیﮐﻪ در ﺗﻦ‬
‫ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺑﻪ ﻋﺰ و ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را در اﻣﺎﻣﻦ‬
‫او ﻣﯽدارم«‪ .‬ﻋﺜﻤﺎنﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎرھﺎ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺧﻮاﻧﺪهام و ﺧﺪاوﻧﺪ درد ﻣﺮا ﺷﻔﺎ داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از آن ﺑﺒﻌﺪ ھﻤﻮاره ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮﯾﺶ و دﯾﮕﺮان را ﺑﺪان دﺳﺘﻮر دادم‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﺑﻨﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﮔﻔﺖ »ای ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﻋﻀﻮی از اﻧﺪام ﺗﻮ درد ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ آن اﻧﺪام‬
‫ﺑﮕﺬار ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮ‪�» :‬ﺴﻢ اﷲ أﻋﻮذ ﺑﻌﺰة اﷲ ﻣﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ أﺟﺪ ﻣﻦ وﺟﻲﻌ ﻫﺬا« »ﺑﻨﺎم‬
‫ﺧﺪا ﺑﻪ ﻋﺰت ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم از اﯾﻦ دردم«‪ ،‬ﺳﭙﺲ دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮدار و‬
‫ً‬
‫آﻧﮕﺎه ﻣﺠﺪدا آن را ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﺼﻮرت وﺗﺮ و ﺗﺎک ﺗﮑﺮار ﮐﻦ«‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﺑﺮاﯾﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ازاﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻋد مﺮ�ﻀﺎ لﻢ �ﺮﻀ أﺟﻠﻪ‬
‫ﻓﻘﺎل ﻋﻨﺪه ﺳﺒﻊ مﺮات‪ :‬أﺳﺄل اﷲ اﻟﻌﻈﻴﻢ رب اﻟﻌﺮش اﻟﻌﻈﻴﻢ أن �ﺸﻔﻴﻚ‪.‬إﻻ ﺎﻋﻓﺎه‬
‫اﷲ ﻣﻦ ذلﻚ اﻤﻟﺮض« »ھﺮﮐﺲ ﺑﻌﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎری ﺑﺮودﮐﻪ اﺟﻠﺶ ﻓﺮا ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫وھﻔﺖ ﺑﺎرﺑﺮ ﺳﺮ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﺳﺎل‪ ...‬از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ و ﭘﺮوردﮔﺎر ﻋﺮش ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﻢﮐﻪ ﺗﺮا ﺷﻔﺎ دھﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ او را از آن ﺑﯿﻤﺎری ﺷﻔﺎ ﻣﯽدھﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺣﺎﮐﻢ آن را ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺸﺮاﯾﻂ ﺑﺨﺎری »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٧٨٥‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫‪ -۵‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﺣﺴﻦ و‬
‫ﺣﺴﯿﻦ دﻋﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬أﻋﻴﺬ ﻛﻤﺎ ﺑ�ﻠﻤﺎت اﷲ اﺘﻟﺎﻣﺔ ﻣﻦ ﻞﻛ ﺷﻴﻄﺎن‬
‫وﻫﺎﻣﺔ« »وﻣﻦ ﻞﻛ ﻋ� ﻻﻣﺔ« »ﺑﻪ ﮐﻠﻤﺎتﮐﺎﻣﻞ و ﺳﺨﻨﺎن ﻋﻈﯿﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮمﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﺷﺮ و ﺑﺪی ھﺮ ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ و ھﺮ ﺟﺎﻧﻮر ﻣﻮذی و ھﺮ ﭼﺸﻢ زﺧﻤﯽ‬
‫در اﻣﺎن دارد«‪ .‬و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺪرﺗﺎن اﺑﺮاھﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و اﺳﺤﺎق ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ ازﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ او ﺑﯿﻤﺎرﺑﻮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ‬
‫ﻋﯿﺎدت وی آﻣﺪ و ﺳﻪ ﺑﺎر ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� اﺷﻒ ﺳﻌﺪا« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺳﻌﺪ را ﺷﻔﺎ‬
‫ﺑﺨﺶ«‪.‬‬

‫ﻧﻬﯽ از ﺗﻤﯿﻤﻪﻫﺎ = ﭼﺸﻢآوﯾﺰﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎزوﺑﻨﺪﻫﺎ‬

‫از ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﻊ ﭼﺸﻢ زﺧﻢ از اﻃﻔﺎل و ﯾﺎ ﺟﻠﺐ ﻗﻠﻮب ﺑﻪ ﺑﺎزو و ﯾﺎ‬
‫ﮔﺮدن اﻃﻔﺎل ﯾﺎ دﯾﮕﺮان آوﯾﺰان ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤﯿﻤﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻣﮫﺮهھﺎﺋﯽ ﮐﻪ اﻋﺮاب ﺑﮕﺮدن ﯾﺎ ﺑﺎزوی اﻃﻔﺎل ﺧﻮد آوﯾﺰان‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﮕﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ آﻧﺎن را از ﭼﺸﻢ زﺧﻢ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﯽدارﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﺦھﺎﺋﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در آن ﺳﺤﺮ ﻣﯽدﻣﯿﺪﻧﺪ و ﯾﺎ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﺑﺮ روی ﮐﺎﻏﺬ ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﻣﺮدان ﻗﻠﺐ زﻧﺎن و ﯾﺎ زﻧﺎن ﻗﻠﺐ ﻣﺮدان را ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮد ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ اﺳﻼم اﯾﻦ‬
‫رﺳﻢ ﻧﮑﻮھﯿﺪه را ﺑﺎﻃﻞ ﺳﺎﺧﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ھﺮ ﻣﻨﻈﻮری ﺗﻤﯿﻤﻪای را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﯿﺎوﯾﺰد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاد و ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺮﺳﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ اﺣﺎدﯾﺚ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮآﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻋﻠﻖ ﺗﻤﻴﻤﺔ ﻓﻼ أﺗﻢ‬
‫اﷲ ﻪﻟ‪.‬وﻣﻦ ﻋﻠﻖ ودﻋﺔ ﻓﻼ أودع اﷲ ﻪﻟ« »ھﺮﮐﺲ ﺗﯿﻤﯿﻪای را ﺑﺨﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﯿﺎوﯾﺰد‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮاد او را ﺑﮑﻤﺎل ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻣﺮادش ازآن ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﻮد و ھﺮﮐﺲﮔﻮش‬
‫ﻣﺎھﯽ ﺑﺨﻮد ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﺼﻮن ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و‬
‫ﺣﺎﮐﻢﮐﻪ اوآن را ﺻﺤﯿﺢ اﻻﺳﻨﺎد داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ او ﭘﯿﺶ ھﻤﺴﺮش رﻓﺖ و درﯾﺎﻓﺖﮐﻪ ﭼﯿﺰی را‬
‫ﺑﮕﺮدن ﺧﻮد ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬او آن راﮐﺸﯿﺪه و ﭘﺎرهﮐﺮد وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٨٦‬‬

‫ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰی را ﺷﺮﯾﮏ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮار دھﺪ‪،‬ﮐﻪ ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺳﻠﻄﻪ و‬
‫ﻧﯿﺮوﺋﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﭙﺲﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهامﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪»:‬إن الﺮ� واﺘﻟﻤﺎﺋﻢ‬
‫واﺘﻟﻮﻟﺔ ﺮﺷك« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ادﻋﯿﻪ و ﺗﻤﺎﺋﻢ و ﺗﻮﻟﻪ ﺷﺮک ھﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫»رﻗﯽ« و »ﺗﻤﺎﺋﻢ« را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ و ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬وﻟﯽ »ﺗﻮﻪﻟ« را ﻧﺸﻨﯿﺪهاﯾﻢ‪» ،‬ﺗﻮﻪﻟ«‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮﻟﻪ ﭼﯿﺰی اﺳﺖﮐﻪ زﻧﺎن ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺰد ﺷﻮھﺮانﺷﺎن‬
‫ﻣﺤﺒﻮب ﮔﺮدﻧﺪ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ‬
‫ﺟﺒﺎن‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﺑﺎزوی ﻣﺮدی ﺣﻠﻘﻪای‬
‫ﻣﺴﯿﻦ دﯾﺪ وﮔﻔﺖ‪» :‬و�ﻚ ﻣﺎ ﻫﺬه؟« »وای ﺑﺮﺗﻮ اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟«‪ ،‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬آن را‬
‫ﺑﺮای آن ﺑﺴﺘﻪامﮐﻪ درد »واﻫﻨﻪ« را ازﻣﻦﮐﻢﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻣﺎ إﻧﻬﺎ ﻻ‬
‫ﺗﺰ�ﺪ إﻻ وﻫﻨﺎ‪ ،‬اﻧﺒﺬﻫﺎ ﻋﻨﻚ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻚ لﻮﻣﺖ و� ﻋﻠﻴﻚ ﻣﺎ أﻓﻠﺤﺖ اﺑﺪا« »ھﺎن آن‬
‫ﺣﻠﻘﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮﺳﺴﺘﯽ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺗﻮ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ .‬آن را از ﺧﻮد دور ﺳﺎزﯾﺪ‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن اﮔﺮ‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮیﮐﻪ آن ﺣﻠﻘﻪ ﺑﺮ ﺑﺎزوی ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ھﺮﮔﺰ رﺳﺘﮕﺎر ﻧﺨﻮاھﯽ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫»وﻫﻨﻪ« رﮔﯽ اﺳﺖﮐﻪ در ﺷﺎﻧﻪ و ﺑﺎزو و دﺳﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬رﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫درﺷﺎﻧﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬آن ﻣﺮد ﺣﻠﻘﻪ را ﺑﻪ ﺑﺎزوی ﺧﻮد ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮد اﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪ‬
‫او را از رﻧﺞ و درد »واﻫﻨﻪ« ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﯽدارد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص او را ازآنﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد وآن‬
‫ﺣﻠﻘﻪ را ﻧﯿﺰﺟﺰو ﺗﻤﺎﺋﻢ ﺑﺤﺴﺎب آورد‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود از ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﺣﻤﺰه آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ‬
‫رﻓﺘﻢ و دﯾﺪمﮐﻪ اﻧﺪاﻣﺶ ﻗﺮﻣﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ‪» :‬ﺗﻤﯿﻤﻪ« ﺑﺨﻮد‬
‫ﻧﻤﯽﺑﻨﺪی؟ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ ﺧﺪا ازآنﮐﺎر‪ ،‬ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻋﻠﻖ ﺷيﺌﺎ و�‬
‫إﻴﻟﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﭼﯿﺰی ﺑﺨﻮﯾﺸﺘﻦ آوﯾﺰانﮐﻨﺪ ﮐﺎر او ﺑﺪان ﭼﯿﺰ ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ‬
‫ﺗﮫﺪﯾﺪ اﺳﺖ ﭼﻮن ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ در دﺳﺖ ﺧﺪا اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫‪٧٨٧‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫آﯾﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ دﻋﺎﻫﺎﺋﯽ وارده از ﮐﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ رﺳﻮلص را ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‬
‫آوﯾﺨﺖ؟‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش و از ﺟﺪش از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮوﺑﻦ اﻟﻌﺎص آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا ﻓﺰع أﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ اﻨﻟﻮم ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬اﻋﻮذ ﺑ�ﻠﻤﺎت اﷲ اﺘﻟﺎﻣﺔ‬
‫ﻣﻦ ﻏﻀﺒﻪ وﻋﻘﺎﺑﻪ وﺮﺷ ﻋﺒﺎده‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻤﺰات الﺸﻴﺎﻃ� وأن �ﺮﻀون ﻓﺎﻧﻬﺎ ﻟﻦ ﺗﺮﻀه« »ھﺮﮔﺎه‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ درﺧﻮاب ﺗﺮﺳﯿﺪ و وﺣﺸﺖ او را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬از ﻏﻀﺐ و ﻋﻘﺎب ﺧﺪاوﻧﺪ و‬
‫از ﺷﺮ و ﺑﺪی ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ و از وﺳﻮﺳﻪھﺎی ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ و ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪن آنھﺎ ﻧﺰد ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻪﮐﻠﻤﺎت‬
‫و ﺳﺨﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮمﮐﻪ ﻣﺮا در اﻣﺎن دارﻧﺪ‪ .‬آن وﻗﺖ ھﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫وی زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ ﺧﻮد ﻣﯽآﻣﻮﺧﺖ و آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻎ‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮایﺷﺎن ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ و ﺑﮕﺮدنﺷﺎن آوﯾﺰان ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را »ﺣﺴﻦ ﻏﺮﯾﺐ« داﻧﺴﺘﻪ و رواﯾﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ اﻻﺳﻨﺎد داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫رای ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﻣﺎﻟﮏ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎی ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و رواﯾﺘﯽ از اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ رای اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﺣﺬﯾﻔﻪ و ﺣﻨﻔﯽھﺎ و ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﻠﻤﺎی ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ‬
‫و رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮی از اﺣﻤﺪ ﺑﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ را ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﺨﻮد‬
‫آوﯾﺰان ﮐﺮد ﭼﻮن در اﺣﺎدﯾﺜﯽﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ ﻧﮫﯽ ﺑﻄﻮر ﻋﺎم آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﻊ ﮐﺮدن ﺑﯿﻤﺎر از ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد ﺗﻨﺪرﺳﺖ‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎری ﻣﺴﺮی ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ او را از ﻧﺸﺴﺘﻦ و آﻣﯿﺰش‬
‫ﺑﺎ اﺷﺨﺎص ﺗﻨﺪرﺳﺖ و ﻣﺤﺎوره و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ‬
‫ﻳﻮردن مﺮض ﻰﻠﻋ مﺼﺢ« »ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻪ ﻧﺰد ﺗﻨﺪرﺳﺖ ﻧﺮود«‪ .‬و ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺘﺮان ﺑﯿﻤﺎر را ﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺘﺮان ﺑﯿﻤﺎر ﺧﻮد را ﭘﯿﺶ ﺷﺘﺮان ﺳﺎﻟﻢ دﯾﮕﺮان ﻧﺒﺮ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ از او ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻋﺪوى وﻻ ﻃ�ة« »ﭘﺮھﯿﺰ از ﺑﯿﻤﺎری و ﺗﻔﺎل ﺑﻪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن و اﻣﺜﺎل آن ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ»‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ »ﻣﺮدی ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﺟﺬام آﻣﺪه ﺑﻮدﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﻌﺖﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﺴﯽ را ﭘﯿﺶ او ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮ دھﺪﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﻌﺖ او را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ وی اﺟﺎزه ﻧﺪاد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ درآﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٨٨‬‬

‫ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻃﺎﻋﻮن زده ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫ﻃﺎﻋﻮن ﺷﺪه داﺧﻞ ﺷﺪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﮫﯽﮐﺮده اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ اﮔﺮ در ﺟﺎﺋﯽ ﺑﻮد و آﻧﺠﺎ ﺑﯿﻤﺎری و ﺑﺎ ﺷﯿﻮع‬
‫داﺷﺖ از آﻧﺠﺎ ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﺑﺮای دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺧﺎرج از آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ھﺴﺘﻨﺪ ﻧﮫﯽ ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﺠﺎ داﺧﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻨﮑﺎر دﯾﮕﺮان را در ﻣﻌﺮض ﺑﻼ و آﻓﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ و ﺑﺮای‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﻣﮑﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﯿﻤﺎری را در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺤﺪود ﺳﺎزﻧﺪ و از اﻧﺘﺸﺎر آن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ آن را »ﻗﺮﻧﻄﯿﻨﻪ ﺑﮫﺪاﺷﺘﯽ = اﻟﺤﺠﺮ اﻟﺼﺤﯽ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺗﺮﻣﺬی‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده وﮔﻔﺘﻪ »ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎره ﻃﺎﻋﻮنﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻘﻴﺔ رﺟﺰ أو ﻋﺬاب أرﺳﻞ ﻰﻠﻋ ﻃﺎﺋﻔﺔ ﻣﻦ ﺑ� إﺮﺳاﺋﻴﻞ‪،‬‬
‫ﻓﺈذا وﻗﻊ ﺑﺄرض وأﻧﺘﻢ ﺑﻬﺎ ﻓﻼ ﺨﺗﺮﺟﻮا ﻣﻨﻬﺎ‪ ،‬و�ذا وﻗﻊ ﺑﺄرض ولﺴﺘﻢ ﺑﻬﺎ ﻓﻼ ﺗﻬﺒﻄﻮا ﻋﻠﻴﻬﺎ«‬
‫»ﻃﺎﻋﻮن ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه ﻋﺬاﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻃﺎﺋﻔﻪای از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ھﺮﮔﺎه‬
‫درﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻃﺎﻋﻮن ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ و ﺷﻤﺎ درآﻧﺠﺎ ﺑﻮدﯾﺪ از آﻧﺠﺎ ﺧﺎرج ﻧﺸﻮﯾﺪ و ھﺮ ﮔﺎه در‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در آﻧﺠﺎ ﻧﺒﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻧﺮوﯾﺪ و آﻧﺠﺎ ﻓﺮود ﻧﯿﺎﺋﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری ازاﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻘﺼﺪ ﺷﺎم ازﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯿﺮون‬
‫رﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ »ﺳﺮع« رﺳﯿﺪ و درآﻧﺠﺎ اﻣﺮای ﻟﺸﮑﺮ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﻦ اﻟﺠﺮاح و ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﻪ‬
‫وی ﺳﯿﺪﻧﺪ و ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮدادﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺎم ﻃﺎﻋﻮن و وﺑﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ اوﻟﯽ را ﺑﺮاﯾﻢ ﺻﺪا ﮐﻦ‪ .‬آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸﻮرت دﻋﻮت ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺎم و ﺑﺎ و ﻃﺎﻋﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ رای ﺷﻤﺎ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن اﺧﺘﻼف ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻘﺼﺪ ﮐﺎری ﺑﯿﺮون آﻣﺪهاﯾﻢ‬
‫و ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﻢ ﮐﻪ ازآن ﺑﺮﮔﺮدﯾﻢ و ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫و ﺑﻘﯿﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺗﻮ ھﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﻢ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻤﯿﺎن وﺑﺎ و ﻃﺎﻋﻮن ﺑﺒﺮی‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮوﯾﺪ و از ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻧﺼﺎر را ﺑﺮاﯾﻢ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ .‬ﻣﻦ آﻧﺎن را ﺧﻮاﻧﺪم و ﮐﺴﯽ از آﻧﺎن ﺑﺎ وی ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮد و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬رای ﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺮﮔﺮداﻧﯽ و آﻧﺎن را ﺑﻤﯿﺎن وﺑﺎ و ﻃﺎﻋﻮنزدﮔﺎن ﻧﺒﺮی‪ .‬ﻋﻤﺮ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﻧﺪا در داد‪ :‬ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﺮدا ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدم‪ .‬و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ از وی ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﻦ‬
‫اﻟﺠﺮاح ﮔﻔﺖ‪ :‬از »ﻗﺪر« ﺧﺪا ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﯾﺪ؟ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ایﮐﺎش ﻏﯿﺮ از ﺗﻮ ای اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﯽ ﻣﺎ از »ﻗﺪر« ﺧﺪا ﺑﻪ »ﻗﺪر« ﺧﺪا ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﯾﻢ‪ .‬ﺑﻤﻦ ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﺗﻮ ﺷﺘﺮاﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ و در ﯾﮏ درهای ﻓﺮود آﺋﯽ ﮐﻪ ﯾﮏﻃﺮف آن دارای ﻋﻠﻒ و ﮔﯿﺎه‬
 ‫‪٧٨٩‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﺮف دﯾﮕﺮ آن ﺑﺪون ﻋﻠﻒ و ﮔﯿﺎه و ﺑﺪ ﭼﺮاﮔﺎھﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﯾﺎ اﮔﺮ ﺷﺘﺮان را‬
‫در ﻃﺮف ﺧﻮش آب و ﮔﯿﺎه ﺑﭽﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدهای؟ و اﮔﺮ در ﻃﺮف‬
‫ﺑﺪ آب و ھﻮا ﺑﭽﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﺧﺪا ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدهای؟ در آﻧﻮﻗﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻮف ﮐﻪ ﺑﺮای ﭘﺎرهای از ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﯾﮫﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﻏﺎﯾﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮا رﺳﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫دراﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﯿﺰی ﻣﯽداﻧﻢ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬إذا ﺳﻤﻌﺘﻢ ﺑﻪ ﻲﻓ أرض‬
‫ﻓﻼ ﺗﻘﺪمﻮا ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬و�ذا وﻗﻊ ﺑﺄرض وأﻧﺘﻢ ﺑﻬﺎ ﻓﻼ ﺨﺗﺮﺟﻮا ﻓﺮارا ﻣﻨﻪ« »ھﺮﮔﺎه ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻃﺎﻋﻮن و وﺑﺎ در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ وﺟﻮد دارد ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻧﺮوﯾﺪ و ھﺮﮔﺎه ﺷﻤﺎ در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺑﻮدﯾﺪﮐﻪ‬
‫وﺑﺎ و ﻃﺎﻋﻮن آﻣﺪ ازآﻧﺠﺎ ﺑﯿﺮون ﻧﺮوﯾﺪ و ازآن ﻓﺮارﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮ ﺧﺪا را ﺣﻤﺪ و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮔﻔﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺮگ ﯾﺎد ﮐﺮد و ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮای آن آﻣﺎده ﻧﻤﻮد‬
‫ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس ﻣﺮدم را ﺗﺮﻏﯿﺐﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﻓﺮاوان از ﻣﺮگ ﯾﺎدﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮑﻮ ﺧﻮد را ﺑﺮای ﻣﺮگ آﻣﺎده ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و آن را از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺎرھﺎی ﻧﯿﮏ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻤﺮد‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ھﻤﺮاه ده ﻧﻔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻢﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﻔﺮ دھﻢ ﺑﻮدم‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺧﺪا ھﻮﺷﯿﺎرﺗﺮﯾﻦ و دور اﻧﺪﯾﺶﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺴﯿﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از دﯾﮕﺮان ﺑﯿﺎد‬
‫ﻣﺮگ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ از دﯾﮕﺮن ﺧﻮد را ﺑﺮای ﻣﺮگ آﻣﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻨﺎن ھﻮﺷﯿﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدﻣﻨﺪ و‬
‫ﺷﺮف دﻧﯿﺎ و ارﺟﻤﻨﺪی و اﺣﺘﺮام آﺧﺮت را ﺑﺪﺳﺖ آوردهاﻧﺪ«‪ .‬و از او ﺑﺎز ھﻢ رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أ�ﺮﺜوا ﻣﻦ ذﻛﺮ ﻫﺎذم ال�ات« »ﻓﺮاوان از ﻣﺮگﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن دھﻨﺪه‬
‫ﻟﺬﺗﮫﺎی دﻧﯿﻮی اﺳﺖ ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ھﺮدو ﺣﺪﯾﺚ را ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺗﻔﺴﯿﺮآﯾﻪ‪» :‬ﻓﻤﻦ ﻳﺮد اﷲ أن ﻳﻬﺪﻳﻪ‬
‫�ﺮﺸح ﺻﺪره لﻼﺳﻼم »ﺧﺪا ھﺮﮐﺲ راﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ھﺪاﯾﺘﺶﮐﻨﺪ‪ ،‬دﻟﺶ را ﺑﺮای ﭘﺬﯾﺮش‬
‫اﺳﻼم آﻣﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا دﺧﻞ اﻨﻟﻮر اﻟﻘﻠﺐ اﻧﻔﺴﺢ وا�ﺮﺸح« »ھﺮﮔﺎه ﻧﻮر‬
‫)اﺳﻼم( داﺧﻞ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻠﺐ ﺑﺎز و ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺮای اﻧﺸﺮاح‬
‫ﺻﺪر ﻧﺸﺎﻧﻪای وﺟﻮد دارد ﺗﺎ از آن ﺑﻪ اﻧﺸﺮاح ﺻﺪر ﭘﯽ ﺑﺮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻻﻧﺎﺑﺔ إﻰﻟ دار‬
‫اﺨﻟﻠﻮد‪ ،‬واﺘﻟﻨﻲﺤ ﻋﻦ دار اﻟﻐﺮور‪ ،‬واﻻﺳﺘﻌﺪاد لﻠﻤﻮت ﻗﺒﻞ ﻟﻘﺎء اﻤﻟﻮت« »ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺟﺎوﯾﺪاﻧﯽ )ﺷﯿﻔﺘﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻮدن( و دور ﺷﺪن از ﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮﯾﺐ و ﻧﯿﺮﻧﮓ )ﺑﯽﺗﻮﺟﮫﯽ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٩٠‬‬

‫ﺑﺪﻧﯿﺎ( و ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻧﺠﺎمﮐﺮدار وﮔﻔﺘﺎر ﻧﯿﮑﻮ آﻣﺎده ﻧﻤﻮدن ﺑﺮای ﻣﺮگ ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮا‬
‫رﺳﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﮐﻪ ﻃﺮق »ﻣﺮﺳﻠﻪ« و »ﻣﺘﺼﻠﻪ« دارد و ھﻤﺪﯾﮕﺮ را ﺗﻘﻮﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻤﻨﺎی ﻣﺮگ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻧﯿﺴﺖ‬

‫ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﻤﻨﺎی ﻓﺮا رﺳﯿﺪن ﻣﺮگ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮای آن دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه اﯾﻦ‬
‫ﺗﻤﻨﯽ و دﻋﺎ ﺑﻌﻠﺖ ﻓﻘﺮو ﺗﻨﮓ دﺳﺘﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎری و ﻣﺤﻨﺖ و رﻧﺞ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﮫﺮﺣﺎل‬
‫ﺗﻤﻨﺎی ﻓﺮا رﺳﯿﺪن ﻣﺮگ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ازاﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺘﻤﻨ� أﺣﺪ�ﻢ اﻤﻟﻮت لﺮﻀ ﻧﺰل ﺑﻪ‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻛن ﻻﺑﺪ ﻣﺘﻤﻨﻴﺎ لﻠﻤﻮت ﻓﻠﻴﻘﻞ‪:‬‬
‫ا� أﺣﻴ� ﻣﺎ ﺎﻛﻧﺖ اﺤﻟﻴﺎة ﺧ�اﻲﻟ‪ ،‬وﺗﻮﻓ� إذا ﺎﻛﻧﺖ الﻮﻓﺎة ﺧ�ا ﻲﻟ« »ھﺮﮔﺰ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻌﻠﺖ ﻧﺎراﺣﺘﯽ وﮔﺮﻓﺘﺎریﮐﻪ دارد ﺗﻤﻨﺎی ﻣﺮگ و درﺧﻮاﺳﺖ ﻓﺮا رﺳﯿﺪن آن ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻤﻨﺎﺋﯽ را ﺑﮑﻨﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮاﯾﻢ ﺧﯿﺮ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮا زﻧﺪه ﻧﮕﺎه دار و ھﺮﮔﺎه ﻣﺮﮔﻢ ﺑﺮاﯾﻢ ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮا ﺑﻤﯿﺮان«‪.‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﮫﯽ از ﺗﻤﻨﺎی ﻣﺮگ آﻧﺴﺖﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ام اﻟﻔﻀﻞ )ھﻤﺴﺮ ﻋﺒﺎس ﻋﻤﻮی‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻋﺒﺎس ﺑﯿﻤﺎرﺑﻮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت اوآﻣﺪ ﻋﺒﺎس از ﺑﯿﻤﺎری‬
‫ﺷﮑﻮهﮐﺮد وآرزوی ﻣﺮگ را ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ ﻋﺒﺎس ﻳﺎ »ﻋﻢ رﺳﻮل اﷲ ﻻﺗﺘﻤﻦ‬
‫اﻤﻟﻮت إن ﻛﻨﺖ �ﺴﻨﺎ ﺗﺰداد إﺣﺴﺎﻧﺎ إﻰﻟ إﺣﺴﺎﻧﻚ ﺧ� لﻚ‪ ،‬و�ن ﻛﻨﺖ مﺴيﺌﺎ ﻓﺈن ﺗﺆﺧﺮ‬
‫�ﺴﺘﻌﺘﺐ ﺧ� لﻚ‪.‬ﻓﻼ ﺗﻤﻦ اﻤﻟﻮت« »ای ﻋﺒﺎس ای ﻋﻤﻮی رﺳﻮل ﺧﺪا ﺗﻤﻨﺎی ﻣﺮگ ﻧﮑﻦ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﺎﺷﯽ و ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽھﺎی ﺧﻮد ﺑﯿﻔﺰاﺋﯽ ﺑﺮاﯾﺖ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺪﮐﺎر ﺑﺎﺷﯽ و‬
‫ﻣﺮﮔﺖ ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ ﺑﯿﻔﺘﺪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻐﻔﺎر و اﻧﺎﺑﻪ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزشﮔﻨﺎھﺎﻧﺖ ﺑﮑﻨﯽ ﺑﺮاﯾﺖ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ آرزوی ﻣﺮگ ﻣﮑﻦ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﺸﺮاﯾﻂ ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻧﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎل زﻧﺪﮔﯿﺶ ﺑﺮای دﯾﻨﺶ زﯾﺎﻧﻤﻨﺪ اﺳﺖ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫آزوی ﻣﺮگﮐﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪﮐﺮاھﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ازﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ در‬
‫دﻋﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ ﻓﻌﻞ اﺨﻟ�ات‪.‬وﺗﺮك اﻤﻟﻨﻜﺮات وﺣﺐ اﻤﻟﺴﺎﻛ�‪،‬‬
‫وأن ﺗﻐﻔﺮ ﻲﻟ وﺗﺮﻤﺣ�‪ ،‬و�ذا أردت ﻓﺘﻨﺔ ﻲﻓ ﻗﻮ� ﻓﺘﻮﻓ� ﻏ� ﻣﻔﺘﻮن‪ ،‬وأﺳﺄلﻚ ﺣﺒﻚ وﺣﺐ‬
‫ﻣﻦ �ﺒﻚ وﺣﺐ ﻋﻤﻞ ﻳﻘﺮب إﻰﻟ ﺣﺒﻚ« »ﺧﺪاوﻧﺪا از ﺗﻮدرﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ‬
 ‫‪٧٩١‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫اﻧﺠﺎمﮐﺎرھﺎی ﺧﯿﺮ و ﺗﺮکﮐﺎرھﺎی ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﺗﻮﻓﯿﻖ دھﯽ‪،‬و ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮزی‬
‫وﻣﻮرد رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﻗﺮاردھﯽ‪ ،‬وھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﻗﻮﻣﻢ را ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪای و ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ دﭼﺎرﮐﻨﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺮا ﭘﯿﺶ ازاﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪ ﻣﺒﺘﻼ ﺳﺎزی ﺑﻤﯿﺮان‪ .‬واز ﺗﻮ ﻣﺤﺒﺖ ﺗﻮ و ﻣﺤﺒﺖ دوﺳﺘﺎن ﺗﺮا و‬
‫ﻣﺤﺒﺖ اﻋﻤﺎﻟﯽ راﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﮫﺮ ﺗﻮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺳﺎزد درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را »ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮﻃﺎ ﺑﺮواﯾﺖ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ او در دﻋﺎ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ ﻛﱪت ﺳﻨﻲ وﺿﻌﻔﺖ ﻗﻮﰐ‪ ،‬واﻧﺘﴩت رﻋﻴﺘﻲ‪،‬‬
‫ﻓﺎﻗﺒﻀﻨﻲ إﻟﻴﻚ ﻏﲑ ﻣﻀﻴﻊ وﻻ ﻣﻔﺮط« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﭘﯿﺮ ﺷﺪهام و ﻧﯿﺮوﯾﻢ ﺳﺴﺘﯽﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن زﯾﺮدﺳﺘﻢ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﮔﺮدﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﭘﯿﺶ از اﻧﮑﻪ ﺿﺎﯾﻊ و ﺗﺒﺎه ﺷﻮم و ﺑﻪ ﺗﻔﺮﯾﻂ‬
‫و ﺳﺴﺖﮐﺎری دﭼﺎر ﮔﺮدم‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺒﺮ ‪-‬ﺑﻤﯿﺮان ‪.« -‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﺑﺮای ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻧﯿﮑﻮ ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‬

‫‪ -۱‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﮑﺮه از ﭘﺪرش آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدی ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا ﮐﺪام ﮐﺲ از ھﻤﻪ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻃﺎل ﻋﻤﺮه و ﺣﺴﻦ‬
‫ﻋﻤﻠﻪ« »ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻋﻤﺮش ﻃﻮﻻﻧﯽ وﻋﻤﻠﺶ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺪام ﮐﺲ از ھﻤﻪ‬
‫ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻃﺎل ﻋﻤﺮه و ﺳﺎء ﻋﻤﻠﻪ« »ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻋﻤﺮش‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﺣﺴﻦ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻻ أﻧبﺌ�ﻢ ﺨﺑ��ﻢ؟ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻧﻌﻢ‬
‫ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل‪ :‬ﺧﻴﺎر�ﻢ أﻃﻮﻟ�ﻢ أﻋﻤﺎرا وأﺣﺴﻨ�ﻢ أﻋﻤﺎﻻ« »آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ را ﺑﺸﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﻤﺎﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ ﻋﻤﺮﺷﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ وﮐﺮدارﺷﺎن ﺑﮫﺘﺮ و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و دﯾﮕﺮان ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺟﯿﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺮدار ﻧﯿﮑﻮ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ دﻟﯿﻞ ﺣﺴﻦ ﻋﺎﻗﺒﺖ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﺨﯿﺮ ﺑﻮدن اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی و ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن از اﻧﺲ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»إذا أراد اﷲ ﺑﻌﺒﺪ ﺧ�ا اﺳﺘﻌﻤﻠﻪ ﻗﻴﻞ‪ :‬ﻛﻴﻒ �ﺴﺘﻌﻤﻠﻪ؟ ﻗﺎل ﻳﻮﻓﻘﻪ ﻟﻌﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ ﻗﺒﻞ اﻤﻟﻮت‬
‫ﺛﻢ ﻳﻘﺒﻀﻪ ﻋﻠﻴﻪ« »ھﺮﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﯿﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﺨﻮاھﺪ او را ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٩٢‬‬

‫ﮐﺎرھﺎی ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﻣﯽدارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ در ﺣﺎل اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺢ ﺟﺎن او را‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺣﺴﻦ ﻇﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺮﺣﻤﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﺧﺪا اﻣﯿﺪوار و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺣﺴﻦ ﻇﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻢ از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻪ ﺷﺐ‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﺣﻠﺖ ﮐﻨﺪ از او ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﻤﻮﺗﻦ أﺣﺪ�ﻢ إﻻ‬
‫وﻫﻮ �ﺴﻦ اﻟﻈﻦ ﺑﺎﷲ« »ﮐﺎری ﻧﮑﻨﯿﺪﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ ﺑﺨﺪاوﻧﺪ ﺣﺴﻦ ﻇﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‬
‫‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺨﺪاوﻧﺪ ﺣﺴﻦ ﻇﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ھﻤﻮاره ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﯿﺪوار ﺑﻮد و اﻣﯿﺪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ او‬
‫را داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﻧﺴﺎن در ﺣﺎل اﻣﯿﺪ ﺑﻪ ﻋﻔﻮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻤﯿﺮد‪ .‬و ﺧﺪاوﻧﺪﮐﻪ رﺣﻤﻦ و رﺣﯿﻢ و‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺑﺰرﮔﻮار و ﺻﺎﺣﺐﮐﺮم اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﻣﯿﺪواری و ﻃﻠﺐ ﻋﻔﻮ را دوﺳﺖ دارد‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪»:‬ﻳﺒﻌﺚ ﻞﻛ أﺣﺪ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﻣﺎت ﻋﻠﻴﻪ »ھﺮﮐﺲ ﺑﺮآن ﺣﺎﻟﺘﯽﮐﻪ‬
‫ﺟﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬زﻧﺪه ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺎ ﺳﻨﺪی »ﺟﯿﺪ«‪ ،‬از اﻧﺲ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺘﻀﺎر ﺑﻮد وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺣﺎل ﺷﻤﺎ‬
‫ﭼﻄﻮر اﺳﺖ؟ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺨﺪاوﻧﺪ اﻣﯿﺪوارم و از ﮔﻨﺎھﺎن ﺧﻮد ھﺮاس دارم«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺼﻠﺘﺎن ﻻ �ﺘﻤﻌﺎن ﻲﻓ ﻗﻠﺐ ﻋﺒﺪ ﻲﻓ ﻣﺜﻞ ﻫﺬا اﻤﻟﻮﻃﻦ إﻻ أﻋﻄﺎه اﷲ ﻣﺎ ﻳﺮﺟﻮه‬
‫وأﻣﻨﻪ مﺎ �ﺎف« »اﯾﻦ دو ﺧﺼﻠﺖ در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮاﻗﻊ در ﻗﻠﺐ ھﺮﺑﻨﺪهای وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﯿﺪ وی را ﺑﺮآورده ﻣﯽﮐﻨﺪ و او را از آﻧﭽﻪﮐﻪ از آن ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ اﯾﻤﻦ‬
‫ﻣﯽدارد«‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯿﺖ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺬﮐﺮ و دﻋﺎ ﺑﭙﺮدازد‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ درﺳﺘﮑﺎران و ﺻﺎﻟﺤﺎن ﻧﺰد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮف ﻣﺮگ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺬﮐﺮ ﺧﺪا و دﻋﺎ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ از ام ﺳﻠﻤﻪ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا ﺣﺮﻀﺗﻢ اﻤﻟﺮ�ﺾ أو اﻤﻟﻴﺖ ﻓﻘﻮلﻮا ﺧ�ا‪ ،‬ﻓﺈن اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ ﻳﺆﻣﻨﻮن ﻰﻠﻋ ﻣﺎ‬
‫ﺗﻘﻮلﻮن« »ھﺮﮔﺎه ﻧﺰد ﺑﯿﻤﺎر ﯾﺎﮐﺴﯽﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺘﻀﺎراﺳﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬دﻋﺎی‬
 ‫‪٧٩٣‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺧﯿﺮﮐﻨﯿﺪ ﭼﻪ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮای دﻋﺎی ﺷﻤﺎ »آﻣﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ«‪ .‬ام‬

‫ﺳﻠﻤﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﻣﺮد ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻢ وﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪:‬‬
‫اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﻣﺮد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﻮ�‪ :‬ا� اﻏﻔﺮ ﻲﻟ وﻪﻟ‪ ،‬وأﻋﻘﺒ� ﻣﻨﻪ ﻋﻘﻰﺒ ﺣﺴﻨﺔ« »ﺑﮕﻮ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮا واورا ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ ،‬و ﺑﺠﺎی اوﮐﺴﯽ ﺑﮫﺘﺮ ازاورا ﺑﻤﻦ ارزاﻧﯽ دار«‪ .‬و ﻣﻦ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦﮔﻔﺘﻢ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻮھﺮﺑﮫﺘﺮازاو را ﻧﺼﯿﺐ ﻣﻦ ﮐﺮدﮐﻪ »ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪص«‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬و درﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ازام ﺳﻠﻤﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاﺑﻮﺳﻠﻤﻪ )ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎزه ﺟﺎن داده ﺑﻮد( وارد ﺷﺪ و دﯾﺪﮐﻪ ﭼﺸﻤﺎن او ﺑﺎز اﺳﺖ‪ ،‬آنھﺎ را ﺑﺮ ھﻢ ﻧﮫﺎد و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن الﺮوح إذا ﻗﺒﺾ ﺗﺒﻌﻪ اﺒﻟﺮﺼ« »ھﺮﮔﺎه ﺟﺎن ازﮐﺎﻟﺒﺪ ﺑﯿﺮون ﺷﺪ ﭼﺸﻤﺎن‬
‫آن را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﮔﺮوھﯽ از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﮔﺮﯾﻪ و زاری ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﺪﻋﻮا ﻰﻠﻋ أﻧﻔﺴ�ﻢ إﻻ ﺨﺑ�‪ ،‬ﻓﺈن اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ ﻳﺆﻣﻨﻮن ﻰﻠﻋ ﻣﺎ‬
‫ﺗﻘﻮلﻮن« »ﺑﺠﺰ دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﭼﯿﺰی ﻧﮕﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺪﻧﺒﺎل‬
‫آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ »آﻣﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲﮔﻔﺖ‪» :‬ا� اﻏﻔﺮ ﻻﻲﺑ ﺳﻠﻤﺔ‬
‫وارﻓﻊ درﺟﺘﻪ ﻲﻓ اﻤﻟﻬﺪﻳ�‪ ،‬وأﺧﻠﻔﻪ ﻲﻓ ﻋﻘﺒﺔ اﻟﻐﺎﺑﺮ�ﻦ واﻏﻔﺮ ﻨﻟﺎ وﻪﻟ ﻳﺎ رب‬
‫اﻟﻌﺎﻤﻟ�‪.‬وأﻓﺴﺢ ﻪﻟ ﻲﻓ ﻗﺮﺒه‪ ،‬وﻧﻮر ﻪﻟ ﻓﻴﻪ« »ﺧﺪاوﻧﺪا اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ را ﺑﯿﺎﻣﺮز و درﺟﻪ و‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺖ او را در ﻣﯿﺎن ھﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﮕﺎن ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮ و ﺧﻮدت ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﺑﺎش در اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺶ را اﺻﻼحﮐﻨﯽ و در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﻣﺎ و او راﺑﯿﺎﻣﺮز ای‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن و درﮔﻮرشﮔﺸﺎﯾﺶ ﭘﺪﯾﺪ آور و آن را ﻣﻨﻮرﮔﺮدان«‪.‬‬

‫ﭼﯿﺰﻫﺎﺋﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺣﺘﻀﺎر ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‬

‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮﻗﺖ اﺣﺘﻀﺎر‪ ،‬ﺳﻨﺖھﺎی زﯾﺮ را ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﺑﮑﺴﯽﮐﻪ درآﺳﺘﺎﻧﻪ اﺣﺘﻀﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ »ﻻاﻟﻪ اﻻ اﷲ« را ﺗﻠﻘﯿﻦﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟﻘﻨﻮا مﻮﺗﺎ�ﻢ ﻻ � إﻻ اﷲ« »ﺑﮑﺴﺎﻧﯽﮐﻪ درآﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ ﻗﺮارﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻻاﻟﻪ‪ ...‬را ﺗﻠﻘﯿﻦﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺣﺎﮐﻢ از ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﯿﻞ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن آﺧﺮ ﺎﻠﻛﻣﻪ ﻻ� إﻻ اﷲ دﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ«‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٩٤‬‬

‫»ﮐﺴﯽﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺨﻨﺶ در دﻧﯿﺎ ﻻاﻟﻪ اﻻ اﷲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﺗﻠﻘﯿﻦ وﻗﺘﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﮫﺎدت‪ ،‬را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎری ﺳﺎزد وﻟﯽ‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﻤﺎر »ﺷﮫﺎدت« را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎری ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﺗﻠﻘﯿﻦ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و‬
‫ﺗﻠﻘﯿﻦ وﻗﺘﯽ ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر از ھﻮش ﻧﺮﻓﺘﻪ و ﻋﻘﻠﺶ ﺳﺮﺟﺎی ﺑﻮده و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ‬
‫ﺗﮑﻠﻢ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮاﮐﺴﯽﮐﻪ ﺧﺮد را از دﺳﺖ داده ﺑﺎﺷﺪ اﻣﮑﺎن ﺗﻠﻘﯿﻦ وی‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﮐﺴﯽﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﮑﻠﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺷﮫﺎدت را ﺑﺪل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎر اﺻﺮار و اﻟﺤﺎحﮐﺮد و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﻮ‪» :‬ﻻاﻟﻪ اﻻ اﷲ« ﻣﺒﺎدا‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﻮد و ﺳﺨﻨﺎن ﻧﺎ ﺷﺎﯾﺴﺖﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ‬
‫ﺑﺂراﻣﯽ و ﺑﮕﻮﻧﻪایﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺸﻨﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ »ﻻاﻟﻪ اﻻ اﷲ« ﺗﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﺧﻮد ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮔﺮدد‬
‫و آن را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺑﯿﻤﺎر ﻣﺨﺘﻀﺮ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺷﮫﺎدت را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎریﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻻزم ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﺗﻠﻘﯿﻦ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺎدامﮐﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮی را ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﻧﮕﻔﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﺨﻨﯽﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻻزم اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺼﻮرت ﺗﻌﺮﯾﺾ ﻧﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺗﻠﻘﯿﻦ را‬
‫ﺗﮑﺮار ﮐﺮد ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ وی ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ آن رای ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ‬
‫در ﺗﻠﻘﯿﻦ ﺑﯿﻤﺎر در ﺣﺎل ﻣﺮگ ﺗﻨﮫﺎﮔﻔﺘﻦ »ﻻاﻟﻪ اﻻ اﷲ« ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﭼﻪ ﻇﺎھﺮ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ »ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ« را ﺑﻪ‬
‫وی ﺗﻠﻘﯿﻦﮐﺮد ﭼﻮن ﻣﺮاد ﺗﺬﮐﺮ ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺳﺖ و آن ﺑﺼﻮرت ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎ »ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ«‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﺸﺮف ﺑﻤﺮگ را‪ ،‬رو ﺑﻘﺒﻠﻪ و ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮی راﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺗﺼﺤﯿﺢ و رواﯾﺖ ﺣﺎﮐﻢ از اﺑﻮﻗﺘﺎده آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻤﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ از ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻣﻌﺮور ﺳﺮاغﮔﺮﻓﺖ‪.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او وﻓﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ و‬
‫وﺻﯿﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖﮐﻪ ﺛﻠﺚ )ﯾﮏ ﺳﻮم( ﻣﺎل اورا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪھﻨﺪ و ﺑﻮﻗﺖ‬
‫اﺣﺘﻀﺎراورا رو ﺑﻘﺒﻠﻪ ﺑﺨﻮاﺑﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻄﺮت رﻓﺘﺎرﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﻣﻦ آن ﯾﮏ ﺳﻮم ﻣﺎل او را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺨﺸﯿﺪم‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺖ و ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� اﻏﻔﺮ ﻪﻟ وارﻤﺣﻪ وأدﺧﻠﻪ‬
‫ﺟﻨﺘﻚ وﻗﺪ ﻓﻌﻠﺖ« »ﺧﺪاوﻧﺪا او را ﺑﯿﺎﻣﺮز و او را ﻣﻮرد ﻣﮫﺮ ﺧﻮد ﻗﺮار ده و او را ﺑﻪ‬
‫ﺑﮫﺸﺘﺖ درآور‪ .‬و ﺗﻮ ای ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪای«‪.‬‬
 ‫‪٧٩٥‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺣﺎﮐﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ دراﯾﻦ ﺑﺎره ﻓﻘﻂ ھﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺳﺮاغ دارم‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﻮﻗﺖ ﻣﺮگ رو ﺑﻘﺒﻠﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﺑﺮ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺗﮑﯿﻪ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ ھﻤﺎن ﮐﯿﻔﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ و آن را ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ در ﻗﺒﺮ ﻗﺮار دھﻨﺪ‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ از ﺷﺎﻓﻌﯽ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺨﺺ ﻣﺤﺘﻀﺮ را ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﭘﺎھﺎﯾﺶ رو ﺑﻘﺒﻠﻪ و‬
‫ً‬
‫ﺳﺮش ﮐﻤﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ روﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﮔﺮدد‪ .‬ﻗﻮل اول ﺳﺨﻦ ﺟﻤﮫﻮر اﺳﺖ ﺑﮫﺘﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﺸﺮف ﺑﻤﺮگ ﺳﻮره »ﯾﺲ« ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن از ﻣﻌﻘﻞ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺣﺎﮐﻢ و‬
‫اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را ﺗﺼﺤﯿﺢﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪�» :‬ﺲ ﻗﻠﺐ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻻ‬
‫ﻳﻘﺮؤﻫﺎ رﺟﻞ ﻳﺮ�ﺪ اﷲ واﺪﻟار اﻵﺧﺮة إﻻ ﻏﻔﺮ ﻪﻟ‪.‬واﻗﺮؤوﻫﺎ ﻰﻠﻋ مﻮﺗﺎ�ﻢ« »ﺳﻮره‬
‫»ﯾﺲ« ﻗﻠﺐ ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮐﺴﯽ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ھﺪﻓﺶ رﺿﺎی ﺧﺪا و ﭘﺎداش روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻨﺎھﺎﻧﺶ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬وآن را ﺑﺮﺑﯿﻤﺎران ﻣﺸﺮف ﺑﻤﺮگ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬راوﯾﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺳﺴﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺒﺎنﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺮاد از »ﻣﻮﺗﺎﻛﻢ» ﺑﯿﻤﺎران ﻣﺸﺮف ﺑﻤﺮگ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺮدﮔﺎن‪ .‬و‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽﮐﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ درﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ آن را از ﺻﻔﻮان ﻧﻘﻞﮐﺮده و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﺗﺎﺋﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬ﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ھﺮﮔﺎه ﺳﻮره ﯾﺲ را ﺑﻮﻗﺖ ﻣﺮگ ﺑﺮﺳﺮﺑﯿﻤﺎر‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﺟﺎنﮐﻨﺪن را ﺑﺮ وی آﺳﺎن ﻣﯽﺳﺎزد«‪ .‬و ﺻﺎﺣﺐ »ﻣﺴﻨﺪ اﻟﻔﺮدوس« آن را ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮاﻟﺪرداء و اﺑﻮذر ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎﻣﻦ ﻣﻴﺖ ﻳﻤﻮت‬
‫ﻓﺘﻘﺮأ ﻋﻨﺪه �ﺲ إﻻ ﻫﻮن اﷲ ﻋﻠﻴﻪ« »ﺳﻮره ﯾﺲ را ﺑﺮ ﺳﺮ ھﺮ ﺑﯿﻤﺎری ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﺟﺎن دادن‬
‫ﺑﺮ وی آﺳﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﺎﯾﺪ ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺟﺎن داد‪ ،‬ﭼﺸﻤﺎن وی را ﺑﺮھﻢ ﻧﮫﺎد‪ .‬ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﮐﻪ وﻓﺎت ﮐﺮده ﺑﻮد وارد ﺷﺪ و دﯾﺪﮐﻪ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﺎز اﺳﺖ‪ ،‬آنھﺎ را ﺑﺮ ھﻢ ﻧﮫﺎد وﮔﻔﺖ‪» :‬إن اﻟﺮوح إذا ﻗﺒﺾ ﺗﺒﻌﻪ اﻟﺒﴫ« »ﭼﻮن ﺟﺎن‬
‫از ﺑﺪن ﺑﯿﺮون ﺷﺪ ﭼﺸﻢ ﺑﺪﻧﺒﺎل او اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٩٦‬‬

‫‪ -۵‬ﺑﺎﯾﺪ روی ﻣﺮده را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮدم آن را ﻧﺒﯿﻨﻨﺪ و ﭼﮫﺮه دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه وی در‬
‫ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ﻣﺮدم ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬روی او را ﺑﺎ دﯾﺒﺎی راه راه ﯾﻤﺎﻧﯽ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﺑﻮﺳﯿﺪن ﻣﺮده ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻈﻌﻮن راﮐﻪ‬
‫ﻣﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻮﺳﯿﺪ و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ﻧﯿﺰ وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯿﺎن دو ﭼﺸﻤﺎن وی را ﺑﻮﺳﯿﺪ وﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ ﻧبﻴﺎه‪ ،‬ﻳﺎ ﺻﻔﻴﺎه‪» «.‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮا و ای‬
‫ﭘﺎﮐﺎ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺧﺪ ا«‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۶‬ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﻣﺮگﮐﺴﯽ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻮرا ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ وی ﺟﮫﺖ ﺗﻐﺴﯿﻞ و‬
‫ﺗﮑﻔﯿﻦ و ﺗﺪﻓﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ او اﻗﺪامﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎداﮐﻪ ﺟﻨﺎزه ﻣﺘﻌﻔﻦﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﺑﻮداود از ﺣﺼﯿﻦ ﺑﻦ وﺣﻮح رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﻃﻠﺤﻪ ﭘﺴﺮ ﺑﺮاء ﺑﯿﻤﺎرﮔﺸﺖ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت او رﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إ� ﻻ أرى ﻃﻠﺤﺔ إﻻ ﻗﺪ ﺣﺪث ﻓﻴﻪ‬
‫اﻤﻟﻮت‪ ،‬ﻓﺄذﻧﻮ� ﺑﻪ وﻋﺠﻠﻮا‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻻ ﻳنﺒﻲﻐ ﺠﻟﻴﻔﺔ مﺴﻠﻢ أن ﺤﺗبﺲ ﺑ� ﻇﻬﺮي أﻫﻠﻪ«‬
‫»ﻣﻦ ﭼﻨﺎن ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﯽدھﻢﮐﻪ ﻃﻠﺤﻪ ﻣﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮدھﯿﺪ و‬
‫ﺷﺘﺎبﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﺟﻨﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻣﺤﺒﻮس‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﻨﺎزه ﻣﺮده را ﺑﺎﻧﺘﻈﺎر ﻓﺮا رﺳﯿﺪن ﮐﺴﯽ ﻧﮕﺎه داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ و‬
‫وﻟﯽ ﻣﯿﺖ ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت اﮔﺮ ﮔﻤﺎن ﺗﻌﻔﻦ و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﺎل ﺟﻨﺎزه ﻧﺮود اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻳﺎ ﻲﻠﻋ‪ :‬ﺛﻼث ﻻ ﺗﺆﺧﺮﻫﺎ الﺼﻼة‪ :‬إذا أﺗﺖ‪ ،‬واﺠﻟﻨﺎزة إذا ﺣﺮﻀت‪ ،‬واﻻﻳﻢ إذا وﺟﺪت ﻛﻔﺌﺎ«‬
‫»ای ﻋﻠﯽ ﺳﻪ ﭼﯿﺰرا ﺑﺘﺎﺧﯿﺮﻣﯿﺎﻧﺪاز‪ :‬ﻧﻤﺎزھﺮﮔﺎه وﻗﺘﺶ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺎزه ھﺮوﻗﺖ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‬
‫)ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻮرا ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺮده ﺷﻮد(‪ ،‬وزن وﻣﺮد ﺑﯿﻮه ھﺮﮔﺎه ھﻤﺴﺮﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﮑﻔﯿﻦ و ﺗﺪﻓﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ دﯾﻮن ﻣﺮده اﻗﺪام ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻧﻔﺲ اﻤﻟﺆﻣﻦ ﻣﻌﻠﻘﺔ ﺑﺪﻳﻨﻪ ﺣﻰﺘ ﻳﻘﻰﻀ ﻋﻨﻪ« »ﯾﻌﻨﯽﮐﺎرھﺮﮐﺲ ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ‬
‫ﺑﻮاﻣﯽﮐﻪ ﺑﺮ اواﺳﺖ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد و ھﺮﮐﺴﯽ درﮔﺮو وام ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺗﮑﻠﯿﻒ وام‬
‫او روﺷﻦ ﻧﮕﺮدد ﭼﺸﻤﺶ ﺑﺪﻧﺒﺎل آن اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﺠﺎت وھﻼ ک او ﺣﮑﻢ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‬
 ‫‪٧٩٧‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد«‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﯾﻨﺴﺖ ﺗﺎ وﻗﺘﯽﮐﻪ وام وی ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻧﮕﺮدد ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮود‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ درﺑﺎرهﮐﺴﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﺲ‬
‫ازﻣﺮﮔﺶ ﻣﺎﻟﯽ و داراﺋﯿﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ وام از آن ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻣﺎﻟﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺼﺪ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ وام ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﺑﻤﯿﺮد ﺧﺪاوﻧﺪ وام وی را ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺑﺪھﮑﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪوﻣﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺼﺪ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ وام ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬وﻟﯽ وارﺛﺎن او آن وام را ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ ﮔﻨﺎھﺶ ﺑﮕﺮدن ﺑﺪھﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ‬
‫)ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﺮدن وارﺛﺎن از ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ أﺧﺬ أمﻮال اﻨﻟﺎس ﻳﺮ�ﺪ أداءﻫﺎ أدى اﷲ ﻋﻨﻪ‪،‬‬
‫وﻣﻦ أﺧﺬﻫﺎ ﻳﺮ�ﺪ إﺗﻼﻓﻬﺎ أﺗﻠﻔﻪ اﷲ« »ھﺮﮐﺲ ﻣﺎﻟﯽ را ﻗﺮضﮐﻨﺪ وﻗﺼﺪ‬
‫ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ آن‪ ،‬ﺑﻤﯿﺮد ﺧﺪاوﻧﺪ آن وام‬
‫را ﺑﺠﺎی او ﺑﺎزﭘﺮدازد‪ ،‬و ھﺮﮐﺲ ﺑﻘﺼﺪ اﺗﻼف و ﺧﻮردن‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ را ﻗﺮضﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﮔﺮﭘﯿﺶ از ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ آن‪ ،‬ﺑﻤﯿﺮد ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﻨﺎﺑﻮدی ﮐﺸﺎﻧﺪ وﮔﻨﺎه وام‬
‫ﺑﮕﺮدﻧﺶ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ و ﺑﺰار و ﻃﺒﺮاﻧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺪﻰﻋ ﺑﺼﺎﺣﺐ اﺪﻟﻳﻦ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﺣﻰﺘ ﻳﻮﻗﻒ ﺑ� ﻳﺪي اﷲ‬
‫ﻋﺰوﺟﻞ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻳﺎ اﺑﻦ آدم ﻓﻴﻢ أﺧﺬت ﻫﺬا اﺪﻟﻳﻦ‪ ،‬وﻓﻴﻢ ﺿﻴﻌﺖ ﺣﻘﻮق اﻨﻟﺎس؟‬
‫ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻳﺎ رب إﻧﻚ ﺗﻌﻠﻢ أ� أﺧﺬﺗﻪ ﻓﻠﻢ آ�ﻞ ولﻢ أﺮﺷب ولﻢ أﺿﻴﻊ‪ ،‬وﻟ�ﻦ أﻰﺗ ﻲﻠﻋ‬
‫إﻣﺎ ﺣﺮق و�ﻣﺎ ﺮﺳق‪ ،‬و�ﻣﺎ وﺿﻴﻌﺔ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل اﷲ ﺻﺪق ﻋﺒﺪي‪ ،‬وأﻧﺎ أﺣﻖ ﻣﻦ ﻗﻰﻀ‬
‫ﻋﻨﻚ‪ ،‬ﻓﻴﺪﻋﻮ اﷲ �ﺸﺊ ﻓﻴﻀﻌﻪ ﻲﻓ ﻛﻔﺔ ﻣ�اﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺘﺟﺢ ﺣﺴﻨﺎﺗﻪ ﻰﻠﻋ ﺳيﺌﺎﺗﻪ‪،‬‬
‫ﻓﻴﺪﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ ﺑﻔﻀﻞ رﻤﺣﺘﻪ« »در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺪھﮑﺎر ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﻓﺮزﻧﺪ آدم اﯾﻦ ﺑﺪھﯽ‬
‫را در ﭼﻪ راھﯽ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪهای؟ و در ﭼﻪ راھﯽ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم را ﺿﺎﯾﻊﮐﺮدهای؟‬
‫ﺑﻨﺪه ﺟﻮاب ﻣﯽدھﺪ‪ :‬ای ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺗﻮ ﻣﯽداﻧﯽﮐﻪ ﻣﻦ آن وام را ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫آن را ﻧﺨﻮرده و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﯿﺪه و ﺗﺒﺎه ﻧﺴﺎﺧﺘﻪام‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دﭼﺎر ﺣﺮﯾﻖ ﯾﺎ دزدی ﯾﺎ‬
‫ﺧﺴﺎرت و ھﺰﯾﻨﻪھﺎی دﯾﮕﺮ ﺷﺪهام‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪه ﻣﻦ راﺳﺖﮔﻔﺖ‪ .‬و ﻣﻦ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ وام او را ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖﮐﻨﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺘﻮر‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٧٩٨‬‬

‫ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰی در ﮐﻔﻪ ﺗﺮازوی اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ وی ﺑﺮﮐﻔﻪ ﺗﺮازوی اﻋﻤﺎل ﺑﺪش‪،‬‬
‫رﺟﺤﺎن ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻔﻀﻞ رﺣﻤﺖ اﯾﺰدی ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺑﺎء داﺷﺖ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻣﺮده ﺑﺪھﮑﺎر‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮاوانﮔﺮدﯾﺪ و اﻣﻮال ﻏﻨﺎﯾﻢ ھﻢ ﻓﺮاوان ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻣﺮده‬
‫ﺑﺪھﮑﺎر ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺪھﯽ او را ﻧﯿﺰ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺨﺎری آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬أﻧﺎ أو� ﺑﺎﻤﻟﺆﻣﻨ� ﻣﻦ أﻧﻔﺴﻬﻢ‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﻣﺎت وﻋﻠﻴﻪ دﻳﻦ‪،‬‬
‫ولﻢ ﻳﺮﺘك وﻓﺎء‪ ،‬ﻓﻌﻠﻴﻨﺎ ﻗﻀﺎؤه‪.‬وﻣﻦ ﺗﺮك ﻣﺎ ﻻ ﻓﻠﻮرﺛﺘﻪ« »ﻣﻦ آﻧﻘﺪر ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺰدﯾﮑﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ از ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺨﻮدﺷﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﺑﻤﯿﺮد و ﺑﺪھﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺠﺎﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﻣﺎ اﺳﺖﮐﻪ وام او را ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﻤﯿﺮد و ﻣﺎﻟﯽ از ﺧﻮد ﺑﺠﺎی ﺑﮕﺬارد آن ﻣﺎل ﺑﺮای ورﺛﻪ او اﺳﺖ«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺑﺪھﮑﺎر ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬اﺳﺘﺤﻘﺎق داردﮐﻪ وام او از ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﺳﮫﻢ »ﻏﺎرﻣﯿﻦ« ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺼﺎرف زﮐﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖﮔﺮدد‪.‬‬
‫و ﺑﺎ ﻣﺮگ او اﯾﻦ وام ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ دﻋﺎ ﮐﺮد و اﺳﺘﺮﺟﺎع ﻧﻤﻮد‬

‫َ ُ ْ َّ َّ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از واﺑﺴﺘﮕﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد دﻋﺎ ﮐﺮد و آﯾﻪ‪﴿ :‬قال ٓوا إِنا ِ� ِ‬
‫َ‬
‫ج ُعون‪] ﴾١٥٦‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٥٦ :‬ﻣﺎ ھﻤﻪ ازآن ﺧﺪاﺋﯿﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮی او ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ«‪ ،‬را‬ ‫َّ ٓ َ ۡ َ‬
‫��ا إِ�هِ � ٰ ِ‬
‫ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ از ام ﺳﻠﻤﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪمﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ ﻋﺒﺪ ﺗﺼﻴﺒﻪ مﺼﻴﺒﺔ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬إﻧﺎ ﷲ و�ﻧﺎ إﻴﻟﻪ راﺟﻌﻮن‪.‬ا� أﺟﺮ�‬
‫ﻲﻓ مﺼﻴبﻲﺘ وأﺧﻠﻒ ﻲﻟ ﺧ�ا ﻣﻨﻬﺎ‪ ،‬إﻻ آﺟﺮه اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻲﻓ مﺼﻴبﺘﻪ‪ ،‬وأﺧﻠﻒ ﻪﻟ ﺧ�ا‬
‫ﻣﻨﻬﺎ« »ﮐﺴﯽﮐﻪ دﭼﺎر ﻣﺼﯿﺒﺘﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ از آن ﺧﺪاﺋﯿﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮی او‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا اﺟﺮاﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ را ﺑﻤﻦ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ و ﺑﺠﺎی آن ﭼﯿﺰی ﺑﮫﺘﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ارزاﻧﯽ دار‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎداش و اﺟﺮ اﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ را ﺑﻪ وی دھﺪ و‬
‫ﭼﯿﺰ ﺑﮫﺘﺮی ﻧﺼﯿﺐ او ﺧﻮاھﺪ ﻧﻤﻮد«‪ .‬ام ﺳﻠﻤﻪﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﻣﺮد‬
‫ھﻤﺎن دﻋﺎ و اﺳﺘﺮﺟﺎع را ﺧﻮاﻧﺪمﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬را ﻧﺼﯿﺐ ﻣﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺖﮐﻪ از او ﺑﮫﺘﺮ ﺑﻮد«‪.‬‬
 ‫‪٧٩٩‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫‪ -۲‬درﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣﺬی ازاﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی رواﯾﺖ ﺷﺪهﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا ﻣﺎت‬
‫وﺪﻟ اﻟﻌﺒﺪ ﻗﺎل اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻤﻟﻼﺋ�ﺘﻪ‪ :‬ﻗﺒﻀﺘﻢ وﺪﻟ ﻋﺒﺪي؟ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪:‬‬
‫ﻗﺒﻀﺘﻢ ﺛﻤﺮة ﻓﺆاده؟ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ﻧﻌﻢ‪.‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻓﻤﺎذا ﻗﺎل ﻋﺒﺪي؟ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ﻤﺣﺪك‬
‫واﺳﺮﺘﺟﻊ‪.‬ﻓﻴﻘﻮل اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪ :‬اﺑﻨﻮا ﻟﻌﺒﺪي ﺑيﺘﺎ ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔ وﺳﻤﻮه ﺑﻴﺖ اﺤﻟﻤﺪ« »ھﺮﮔﺎه‬
‫ﻓﺮزﻧﺪﮐﺴﯽ ﻣﺮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺧﻮدﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎن ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻨﺪهام راﮔﺮﻓﺘﯿﺪ؟‬
‫آﻧﺎنﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آری‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﯿﻮه دل او راﮔﺮﻓﺘﯿﺪ؟ آﻧﺎنﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آری‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهام ﭼﻪﮔﻔﺖ؟ آﻧﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﺮا ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺣﻤﺪﮔﻔﺖ و اﺳﺘﺮﺟﺎع‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﺑﺮای ﺑﻨﺪهام در ﺑﮫﺸﺖ ﺧﺎﻧﻪای ﺑﻨﺎﮐﻨﯿﺪ و ﻧﺎم آن را‬
‫»ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ« ﺑﮕﺬارﯾﺪ«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺘﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺣﺴﻦ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﻘﻮل اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪:‬‬
‫ﻣﺎ ﻟﻌﺒﺪي اﻤﻟﺆﻣﻦ ﻋﻨﺪي ﺟﺰاء إذا ﻗﺒﻀﺖ ﺻﻔﻴﻪ ﻣﻦ أﻫﻞ اﺪﻟﻧﻴﺎ ﺛﻢ اﺣتﺴﺒﻪ إﻻ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ« »ﺑﺮای ﺑﻨﺪه ﻣﻮﻣﻦ ﻣﻦ وﻗﺘﯽﮐﻪ در دﻧﯿﺎ دوﺳﺘﺶ را از او ﻣﯽﮔﯿﺮم و او‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎ اﺳﺖ و ﭘﺎداش ﺧﺪا ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﺠﺰ ﺑﮫﺸﺖ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫َّ َ َ ٓ َ َ ٰ َ ۡ ُ ُّ َ ‪َۡ ٓ َّ َّ َّ ْ ٓ ُ َ ٞ‬‬
‫‪ -۴‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس درﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ‪﴿ :‬ٱ�ِين إِذا أ�بتهم م ِصيبة قالوا إِنا ِ�ِ ��ا إِ�هِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ ُ ْ َ َ َ َ ۡ ۡ َ َ َ ‪ۡ ُ َ َ ْ ُ َ ٞ َ ۡ َ َ ۡ ّ َّ ّ ٞ‬‬
‫��ِك ه ُم ٱل ُم ۡه َت ُدون‪﴾١٥٧‬‬
‫جعون‪ ١٥٦‬أو ٰٓ��ِك علي ِهم صل�ٰت مِن ر� ِ ِهم ور�ة ۖوأو ٰٓ‬
‫�ٰ ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪ . [١٥٧-١٥٦ :‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺒﺮداده اﺳﺖﮐﻪ اﮔﺮﻣﻮﻣﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎر ﺧﺪا‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺸﯿﻤﺎنﮔﺮدد و ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ اﺳﺘﺮﺣﺎع ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺧﺼﻠﺖ ﻧﯿﮑﻮ‬
‫ﺑﺮای وی ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﺧﺪا و رﺣﻤﺖ ﺧﺪا و ﯾﺎﻓﺘﻦ راه ھﺪاﯾﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﯾﺎران ﻣﯿﺖ ﺧﺒﺮ داد‬

‫ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﺧﺎﻧﻮاده و دوﺳﺘﺎن ﻣﯿﺖ و ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫درﺳﺘﮑﺎر ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ ﻣﯿﺖ داده ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ از ﭘﺎداش ﺷﺮﮐﺖ در ﺗﺠﮫﯿﺰ و ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻧﮕﺮدﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ‬
‫ﻧﺠﺎﺷﯽ ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﺒﺸﻪ را‪ ،‬ھﻤﺎن روز ﻣﺮﮔﺶ ﺑﻪ ﻣﺮدم داد و ﻣﺮدم را ﺑﻪ »ﻣﺼﻠﯽ = ﻧﻤﺎزﮔﺎه«‬
‫ﺑﺮد و ﯾﺎران ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻒ ﮐﺮد و ﺑﺮ وی ﭼﮫﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ )ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﺧﻮاﻧﺪ(‪ .‬اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ و ﺟﻌﻔﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٠٠‬‬

‫ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رواﺣﻪ را ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ آﻧﺎن ﺑﻤﺮدم ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫اﻋﻼم ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ ﺷﺨﺺ را ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و‬
‫ﺑﺮادران و دوﺳﺘﺎﻧﺶ اﻋﻼم ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻧﺲ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ رﺳﯿﺪه‬
‫اﺳﺖﮐﻪ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬دوﺳﺖ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ در ﺟﻠﻮ درب ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮔﺮﯾﻪ و‬
‫زاری ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪھﺎی ﻣﺮدﻣﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ در ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫را اﻋﻼم ﮐﻨﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی ﺑﻄﺮﯾﻖ ﺣﺴﻦ از ﺣﺬﯾﻔﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ھﺮﮔﺎه ﻣﺮدم ﮐﺴﯽ را ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ ﻣﻦ ﻧﯿﺎزارﯾﺪ و ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ از‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ دﯾﮕﺮان ﻧﮫﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد«‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد ﺷﯿﻮه ﺧﺒﺮ دادن از ﻣﺮگ دﯾﮕﺮان ﺑﺸﯿﻮه اھﻞ‬
‫ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﻋﺮب اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﻣﺮد ﺷﺮﯾﻔﯽ و ﺑﺰرﮔﯽ از اﻋﺮاب ﻣﯽﻣﺮد‪ ،‬ﺳﻮاری را ﺑﻤﯿﺎن‬
‫ﻗﺒﺎﺋﻞ ﮔﺴﯿﻞ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اھﺎی ﻣﺮدم! ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻓﻼن ﮐﺲ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب ھﻼک‬
‫ﺷﺪ و ﮔﺮﯾﻪ و زاری و ﺷﯿﻮن را ﺳﺮ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺮﯾﻪ ﺑﺮ ﻣﯿﺖ‬
‫ﺑﺎﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ‪،‬ﮔﺮﯾﻪ ﺑﺮ ﻣﺮده اﮔﺮ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﯿﻮن و زاری و داد و ھﻮار ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن اﷲ ﻻ ﻳﻌﺬب ﺑﺪﻣﻊ اﻟﻌ�‬
‫وﻻ ﺤﺑﺰن اﻟﻘﻠﺐ‪ ،‬وﻟ�ﻦ ﻳﻌﺬب ﺑﻬﺬا أو ﻳﺮﺣﻢ وأﺷﺎر إﻰﻟ لﺴﺎﻧﻪ‪» «.‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﯽ‬
‫را ﺑﺨﺎﻃﺮ اﺷﮏ ﭼﺸﻢ و اﻧﺪوه ﻗﻠﺐ ﻧﻤﯽآزارد و ﻋﺬاب ﻧﻤﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺬاب ﯾﺎ رﺣﻤﺖ‬
‫ﺑﺰﺑﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﻌﻨﯽ زﺑﺎن اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻋﺬاب ﯾﺎ رﺣﻤﺖ اﻟﮫﯽ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮد ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﭘﺴﺮش اﺑﺮاھﯿﻢ ﮔﺮﯾﻪ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن اﻟﻌ� ﺗﺪﻣﻊ‪،‬‬
‫واﻟﻘﻠﺐ �ﺰن‪ .‬وﻻ ﻧﻘﻮل إﻻ ﻣﺎ ﻳﺮﻲﺿ ر�ﻨﺎ‪ ،‬و�ﻧﺎ ﺑﻔﺮاﻗﻚ ﻳﺎ إﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻤﻟﺤﺰوﻧﻮن« »ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫ﭼﺸﻢ اﺷﮏ ﻣﯽرﯾﺰد و دل اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد وﻣﺎ ﭼﯿﺰی را ﻧﻤﯽﮔﻮﺋﯿﻢ ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪای‬
‫ﻣﺎ را راﺿﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﺎ ای اﺑﺮاھﯿﻢ از ﻓﺮاق ﺗﻮ اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﯿﻢ«‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ اﻣﯿﻤﻪ دﺧﺘﺮﻓﺮزﻧﺪش زﯾﻨﺐ ﻧﯿﺰﮔﺮﯾﻪﮐﺮد‪ .‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ‪ :‬ای‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ﺗﻮ ﻧﯿﺰﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﻣﮕﺮ زﺑﻨﺐ را از ﮔﺮﯾﻪ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ؟ﮔﻔﺖ‪» :‬إﻧﻤﺎ � رﻤﺣﺔ‬
‫ﻓﺠﻌﻠﻬﺎ اﷲ ﻲﻓ ﻗﻠﻮب ﻋﺒﺎده‪ ،‬و�ﻧﻤﺎ ﻳﺮﺣﻢ اﷲ ﻣﻦ ﻋﺒﺎده الﺮﻤﺣﺎء« »اﯾﻦ ﮔﺮﯾﻪ رﺣﻤﺘﯽ اﺳﺖ‬
 ‫‪٨٠١‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﮐﻪ ﺧﺪا درﻗﻠﺐ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﻗﺮارداده اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺻﺎﺣﺐ رﺣﻢ و‬
‫ﻣﮫﺮﺑﺎن ﺧﻮد‪ ،‬رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﮫﺮ ﻣﯽورزد«‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖﮐﻪ اوﮔﺮﯾﻪ ﺑﺪون ﻧﻮﺣﻪ و زاری را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﺮﯾﻪ ﺗﻮام ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺎد و ﻧﻮﺣﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮﺟﺐ رﻧﺞ و درد و ﻋﺬاب ﻣﺮده ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺿﺮﺑﺖ ﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﯿﮫﻮشﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﻃﺮاﻓﯿﺎن‬
‫ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺮ ویﮔﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ھﻮش آﻣﺪﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮﻧﻤﯽداﻧﯿﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن اﻤﻟﻴﺖ ﻴﻟﻌﺬب ﺑﺒﺎﻜء اﻟﻲﺤ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﮔﺮﯾﻪ زﻧﺪﮔﺎن ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺬاب ﻣﺮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻣﻮرد اﺻﺎﺑﺖ واﻗﻊ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺻﮫﯿﺐﮔﻔﺖ‪» :‬وا اﺧﺎه« ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﺻﮫﯿﺐ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إن اﻤﻟﻴﺖ ﻴﻟﻌﺬب ﺑﺒﺎﻜء اﻟﻲﺤ«‪.‬‬
‫ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﻴﺢ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫ﻓﺈﻧﻪ ﻳﻌﺬب ﺑﻤﺎ ﻧﻴﺢ ﻋﻠﻴﻪ« »ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺮوی ﻧﻮﺣﻪ ﺳﺮداده ﺷﻮد‪ ،‬آن ﻧﻮﺣﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺬاب او‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ«‪ .‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ در ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚھﺎ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮده از ﮔﺮﯾﻪ و زاری و ﻓﺮﯾﺎد اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺪش ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا او‬
‫ﺻﺪایﮔﺮﯾﻪ آﻧﺎن را ﻣﯽﺷﻨﻮد و اﻋﻤﺎل زﻧﺪﮔﺎن ﺑﺰوی ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﺴﺒﺐﮔﺮﯾﻪ و زاری زﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺮده ﻣﻮرد ﻋﻘﺎب و ﻋﺬاب ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺺ‬
‫ﻗﺮآن ھﯿﭻﮐﺴﯽ ﺑﺎرﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮی را ﺑﺪوش ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯿﮕﻤﺎن اﻋﻤﺎل و ﮐﺮدار ﺷﻤﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻣﺮده ﺷﻤﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺮدار ﺷﻤﺎ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫اﮔﺮ ﮐﺮدار ﺷﻤﺎ ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬی از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن أﻋﻤﺎﻟ�ﻢ ﺗﻌﺮض ﻰﻠﻋ أﻗﺎر��ﻢ وﻋﺸﺎﺋﺮ�ﻢ ﻣﻦ اﻻمﻮات‪ ،‬ﻓﺈن ﺎﻛن‬
‫ﺧ�ا اﺳﺘبﺮﺸوا ﺑﻪ‪ ،‬و�ن ﺎﻛن ﻏ� ذلﻚ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ا� ﻻ ﺗﻤﺘﻬﻢ ﺣﻰﺘ ﺗﻬﺪﻳﻬﻢ ﻛﻤﺎ ﻫﺪﻳتﻨﺎ«‪.‬‬
‫»ﺑﯿﮕﻤﺎن اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و اﻓﺮاد ﻋﺸﯿﺮه ﻣﺮده ﺷﻤﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﮔﺮاﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎ ﻧﯿﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ واﮔﺮ اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎ ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا او را ﻧﻤﯿﺮان ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ او را ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ھﺪاﯾﺘﺶ ﻣﯽﮐﻨﯽ«‪ .‬ازﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮرواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رواﺣﻪ ﺑﯿﮫﻮش ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺧﻮاھﺮش »ﻋﻤﺮه« ﺑﺮ وی ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٠٢‬‬

‫ﺻﻔﺎﺗﯽ را ﺑﺮای اوﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺮد‪ .‬ھﻤﯿﻦﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻪ ھﻮش آﻣﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﺧﻮاھﺮ ھﺮ‬
‫ﺻﻔﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدادی‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ آﯾﺎ ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ ھﺴﺘﯽ؟‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻮﺣﻪﮔﺮی‪:‬‬
‫ﻧﻮﺣﻪﮔﺮی ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺷﯿﻮن و زاری ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺎد و ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ و ﺟﺰع و ﻓﺰع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﺑﺼﺮاﺣﺖ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی آن را ﺣﺮام ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬از اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ اﺷﻌﺮی رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أر�ﻊ ﻲﻓ أﻣﻲﺘ ﻣﻦ أمﺮ اﺠﻟﺎﻫﻠﻴﺔ ﻻ ﻳﺮﺘ�ﻮﻧﻬﻦ‪ :‬اﻟﻔﺨﺮ ﻲﻓ اﻻﺣﺴﺎب ‪،‬‬
‫واﻟﻄﻌﻦ ﻲﻓ اﻻ�ﺴﺎب‪ ،‬واﻻﺳتﺴﻘﺎء ﺑﺎﻨﻟﺠﻮم‪ ،‬واﻨﻟﻴﺎﺣﺔ " وﻗﺎل‪ " :‬اﻨﻟﺎﺤﺋﺔ إذا لﻢ ﺗﺘﺐ ﻗﺒﻞ‬
‫مﻮﺗﻬﺎ ﺗﻘﺎم ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ وﻋﻠﻴﻬﺎ ﺮﺳ�ﺎل ﻣﻦ ﻗﻄﺮان‪ ،‬ودرع ﻣﻦ ﺟﺮب« »در ﻣﯿﺎن اﻣﺖ ﻣﻦ‬
‫ﭼﮫﺎر ﺧﺼﻠﺖ ﺟﺎھﻠﯽ وﺟﻮد دارد‪،‬ﮐﻪ آنھﺎ را ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬اﻓﺘﺨﺎر ﺑﻪ اﺻﻞ و ﺗﺒﺎر‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ دادن دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﭘﺪراﻧﺸﺎن‪ ،‬و ﻃﻌﻨﻪ ﺑﺮ ﻧﺴﺐ دﯾﮕﺮان زدن‪ ،‬و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن در ﻧﺰول ﺑﺎران ﻣﻮﺛﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﯿﻮن و زاری و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮی‪ .‬وﮔﻔﺖ‪ :‬زﻧﯽﮐﻪ ﻧﻮﺣﻪﮔﺮی‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ﻣﺮﮔﺶ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﯿﺮاھﻦ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﻄﺮان ﺑﻪ وی‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ و ﺗﻤﺎم ﺑﺪﻧﺶ را زﺧﻢ ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺷﺪت آﺗﺶ دوزخ و ﻋﺬاب آن ﺑﺮ وی‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎری از ام ﻋﻄﯿﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻣﺎ ﭘﯿﻤﺎنﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﯿﻮن و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮی ﻧﮑﻨﯿﻢ«‪ .‬ﺑﺰار از راوﯾﺎن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻮﺗﺎن مﻠﻌﻮﻧﺎن ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ واﻵﺧﺮة‪ :‬مﺰﻣﺎر ﻋﻨﺪ ﻧﻌﻤﺔ‪ ،‬وزﻧﺔ ﻋﻨﺪ مﺼﻴﺒﺔ« »دو ﺻﺪا‬
‫و آواز‪ ،‬در دﻧﯿﺎ و ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﻮرد ﻧﻔﺮﯾﻦ ھﺴﺘﻨﺪ‪ :‬آواز ﻧﯽ و ﻣﺰﻣﺎر ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻧﻌﻤﺖ و آواز ﮔﺮﯾﻪ‬
‫ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ«‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﯿﺰارم از آن ﮐﺲﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫از او ﺑﯿﺰار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻧﻮﺣﻪﮔﺮان وﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ‬
‫ﺳﺮﺷﺎن را ﻣﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ و ﯾﻘﻪ ﺧﻮدﺷﺎن را ﭼﺎک ﻣﯽ زﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺰار اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﻌﺖﮔﺮﻓﺘﻦ از‬
‫زﻧﺎن ﭘﯿﻤﺎن ﻣﯽﮔﺮﻓﺖﮐﻪ ﻧﻮﺣﻪﮔﺮی ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎنﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا زﻧﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ‬
 ‫‪٨٠٣‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫در دوره ﺟﺎھﻠﯽ درﻧﻮﺣﻪﮔﺮی ﺑﻤﺎﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﺎ در دوره اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺪاﻧﺎن در‬
‫ﻧﻮﺣﻪﮔﺮی ﯾﺎری ﻧﮑﻨﯿﻢ؟ اوﮔﻔﺖ‪ :‬در اﺳﻼم ﻧﻮﺣﻪﮔﺮی ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻮﮔﻮاری و ﻋﺰاداری‬
‫ﺑﺮای زن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﻣﺮدهاش ﺗﺎ ﺳﻪ روز ﺳﻮﮔﻮاریﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎدام ﮐﻪ‬
‫ﺷﻮھﺮش ﻣﺎﻧﻊ از آن ﮐﺎر ﻧﺸﻮد و ﺑﺮ وی ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺳﻮﮔﻮاری ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮده ﺷﻮھﺮش ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ درآن ﺻﻮرت ﺑﺮوی واﺟﺐ اﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺪت‬
‫»ﻋﺪه« ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﻮﮔﻮاری ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﮫﺎر ﻣﺎه و ده روز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ‬
‫ﺗﺮﻣﺬی از ام ﻋﻄﯿﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻﺤﺗﺪ امﺮأة ﻰﻠﻋ ﻣﻴﺖ ﻓﻮق ﺛﻼث‬
‫إﻻ ﻰﻠﻋ زوج ﻓﺈﻧﻬﺎ ﺤﺗﺪ ﻋﻠﻴﻪ أر�ﻌﺔ أﺷﻬﺮ وﻋﺮﺸا‪.‬وﻻ ﺗﻠبﺲ ﺛﻮ�ﺎ مﺼﺒﻮﺎﻏ‪ ،‬إﻻ ﺛﻮب ﻋﺼﺐ ‪،‬‬
‫وﻻ ﺗ�ﺘﺤﻞ‪ ،‬وﻻ ﺗﻤﺲ ﻃﻴﺒﺎ‪ ،‬وﻻ ﺨﺗﺘﻀﺐ‪ ،‬وﻻ ﺗﻤتﺸﻂ إﻻ إذا ﻇﻬﺮت‪ ،‬ﺗﻤﺲ ﻧﺒﺬة ﻣﻦ‬
‫ﻗﺴﻂ‪ ،‬أو اﻇﻔﺎر« »ﻧﺒﺎﯾﺪ ھﯿﭻ زﻧﯽ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺑﺮ ﻣﺮده ﺳﻮﮔﻮاریﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﺮده ﺷﻮھﺮش ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺑﺮای او ﭼﮫﺎر ﻣﺎه و ده روز ﺳﻮﮔﻮار ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻟﺒﺎس رﻧﮕﯿﻦ‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺪ ﻣﮕﺮ دﯾﺒﺎی ﯾﻤﺎﻧﯽ‪ .‬و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﺮﻣﻪ ﺑﮑﺸﺪ وﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ ﺑﮑﺎر ﺑﻨﺪد و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺣﻨﺎ ﺑﻨﺪد‬
‫و ﻣﻮھﺎﯾﺶ را ﺷﺎﻧﻪ ﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﭘﺎک ﺷﻮد ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﺑﺮای رﻓﻊ‬
‫ﺑﻮی ﺑﺪ ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﻮﮔﻮاری ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺮک اﺳﺘﻌﻤﺎل ﭼﯿﺰھﺎی زﯾﻨﺘﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﺟﻮاھﺮات و‬
‫زﯾﻨﺖآﻻت و ﺳﺮﻣﻪﮐﺸﯿﺪن و ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮﯾﺮ و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ و ﺣﻨﺎ و ﺧﻀﺎب‪.‬‬
‫زن ﺑﻪ ﺟﮫﺖ وﻓﺎ ﺑﻪ ﺷﻮھﺮش و ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻖ او درﻣﺪت ﻋﺪه واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻮﮔﻮاری‬
‫را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪.‬‬

‫در اﯾﺎم ﺳﻮﮔﻮاری ﭘﺬﯾﺮاﺋﯽ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﯿﺖ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺻﻨﻌﻮا ﻵل ﺟﻌﻔﺮ ﻃﻌﺎﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻗﺪ‬
‫أﺗﺎﻫﻢ أمﺮ �ﺸﻐﻠﻬﻢ« »از ﺧﺎﻧﻮاده ﺟﻌﻔﺮ ﭘﺬﯾﺮاﺋﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا آﻧﺎن ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺮایﺷﺎن ﭘﯿﺶ‬
‫آﻣﺪه و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﯽ و ﺗﻘﺮب و دﻟﺠﻮﺋﯽ ﺑﻪ‬
‫ھﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻣﯿﺖ در اﯾﺎم‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٠٤‬‬

‫ﺳﻮﮔﻮاری از ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﯿﺖ ﭘﺬﯾﺮاﺋﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻨﺖ و ﻋﻤﻞ اھﻞ ﺧﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن اﺻﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرﻧﺪ ﻣﺒﺎدا از روی ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ و‬
‫اﻧﺪوھﮕﯿﻨﯽ از ﺧﻮردن ﻏﺬا ﺧﻮدداری ﮐﻨﻨﺪ و ﺿﻌﯿﻒ و ﻻﻏﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ از‬
‫زﻧﺎن ﻧﻮﺣﻪﮔﺮ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮاﺋﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﻋﺎﻧﻪ ﺑﻤﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻓﻘﻪ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﯿﺖ ﺑﺮای دﯾﮕﺮان ﻃﻌﺎم درﺳﺖﮐﻨﻨﺪ و ﭘﺬﯾﺮاﺋﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ﺧﺴﺎرت و زﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺼﯿﺒﺖ وﮔﺮﻓﺘﺎری آﻧﺎن ﻣﯽ اﻓﺰاﯾﺪ و رﻓﺘﺎری اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻓﺘﺎر‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯿﺖ‪ .‬ﺟﺮﯾﺮﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯿﺖ و ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﻌﺪ از‬
‫دﻓﻦ در ﺧﺎﻧﻪ وی را‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻮﺣﻪﮔﺮی ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﻠﻤﺎء اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﻧﯿﺎز و ﺿﺮورت ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﺟﺎﯾﺰاﺳﺖ‪،‬‬
‫زﯾﺮاﮔﺎھﯽﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﺗﺴﻠﯿﺖ و ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺎری از ﺷﮫﺮھﺎ و روﺳﺘﺎھﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫دوردﺳﺖ ﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﯿﺖ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺷﺐ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﭘﺬﯾﺮاﺋﯽ آﻧﺎن ﺧﻮدداری‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻔﻦ و ﮔﻮر ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬

‫اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻔﻦ ﺧﻮد را آﻣﺎدهﮐﺮده و‬
‫ﻣﻮرد اﻧﮑﺎر واﻗﻊ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ» از ﺳﮫﻞ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ زﻧﯽ ﯾﮏ ﻗﻄﻌﻪ ﭘﺎرﭼﻪ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫را‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آوردﮐﻪ ﯾﮏﻧﻮع ﻋﺒﺎ وﻟﺒﺎس ﭘﺸﻤﯿﻨﻪ ﺑﻮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬آن را ﺑﺎ دﺳﺘﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎﻓﺘﻪام و آوردهام ﺗﺎ ﺑﻪﮐﺴﯽ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻪ ﺑﺪان ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬آن را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮای ﺧﻮد از آن ﻟﺒﺎﺳﯽ دوﺧﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﯾﺎران آن را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪ و ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻘﺪرزﯾﺒﺎ اﺳﺖ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪه‪ .‬ﻣﺮدمﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮐﺎرﺧﻮﺑﯽ ﻧﮑﺮدی‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن‬
‫را ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﺑﺪان ﻧﯿﺎز داﺷﺖ و ﺗﻮ ﻣﯽداﻧﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﻮاب رد ﻧﻤﯽدھﺪ و‬
‫آن را از او در ﺧﻮاﺳﺖﮐﺮدی‪ .‬آن ﺷﺨﺺﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ آن را ﺑﺮای ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺗﻘﺎﺿﺎ‬
‫ﻧﮑﺮدم‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آن را ﺑﺮایﮐﻔﻦ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪ .‬ﺳﮫﻞﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم آن ﭘﺎرﭼﻪ ﮐﻔﻦ وی‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺨﺎری ﻗﯿﺪ‪» :‬ﻓﻠﻢ ﺑﻨﻜﺮ ﻋﻠﻴﻪ« را آورده اﺳﺖ ﺗﺎ اﺷﺎرهای ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮑﻪ اﻧﮑﺎریﮐﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه ازﻃﺮف اﺻﺤﺎب ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﻮده اﺳﺖﮐﻪ آن ﭘﺎرﭼﻪ را از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن را ﺑﺮای ﮐﻔﻦ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﺮ وی اﻧﮑﺎر ﻧﮑﺮد‪ .‬از آن ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻔﻦ و اﻣﺜﺎل آن را ﭘﯿﺶ از‬
 ‫‪٨٠٥‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﻣﺮگ ﺗﮫﯿﻪﮐﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺳﺌﻮال ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ آﯾﺎﮐﻨﺪن ﻗﺒﺮ ھﻢ ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻦ ﺑﻄﺎلﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﯽ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ھﺮ‬
‫ﭼﯿﺰ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اداﻣﻪ ﻣﯽدھﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ از‬
‫اﻓﺮاد ﺻﺎﻟﺢ ﭘﯿﺶ ازﻣﺮگﺷﺎن ﺑﺮای ﺧﻮد ﮔﻮرﮐﻨﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ زﯾﻦ ﺑﻦ ﺧﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ھﯿﭻﯾﮏ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﯿﺶ از ﻣﺮگ ﺑﺮای ﺧﻮد ﮔﻮر ﻧﮑﻨﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦﮐﺎر ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬آﻧﺎن ﭼﻨﯿﻦﮐﺎری را ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﯿﻨﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻨﮑﻪ ھﯿﭻﮐﺲ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻻزم ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ ھﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ھﺮﭼﯿﺰیﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن را ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺪاﻧﻨﺪ آن‬
‫ﭼﯿﺰ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه اﮔﺮ ﮔﺮوھﯽ از ﻋﻠﻤﺎی ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه‪ ،‬آن را اﻧﺠﺎم داده‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪاردﮐﻪ اﻧﺴﺎن زﻣﯿﻨﯽ را ﺑﺮای ﺟﺎیﮔﻮرش‬
‫ﺧﺮﯾﺪاریﮐﻨﺪ و ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪﮐﻪ اورا درآﻧﺠﺎ دﻓﻦﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن و ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦﮐﺎری را ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آرزو ﮐﻨﺪ درﺣﺮم ﻣﮑﻪی ﺣﺮم ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻤﯿﺮد ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ اﻧﺴﺎن آرزوی ﻣﺮگ در ﯾﮑﯽ از ﺣﺮﻣﯿﻦ ﺷﺮﯾﻔﯿﻦ را ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺨﺎری از ﺣﻀﺮت‬
‫ﺣﻔﺼﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا ﺷﮫﺎدت در راھﺖ را ﻧﺼﯿﺒﻢ ﮐﻦ‪ .‬و ﻣﺮﮔﻢ را در ﺷﮫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮتص ﻗﺮار ﺑﺪه‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻨﮑﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ آن را روزی ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮاﻧﯽ از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻣﺎت ﻲﻓ أﺣﺪ اﺤﻟﺮﻣ�‬
‫ﺑﻌﺚ آﻣﻨﺎ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ھﺮ ﮐﺲ در ﯾﮑﯽ از ﺣﺮﻣﯿﻦ ﺷﺮﯾﻔﯿﻦ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬از ﻋﺬاب روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫اﯾﻤﻦ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد«‪ .‬در اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‪ -‬اﺑﻦ ﺣﺒﺎن‬
‫او را از ﺟﻤﻠﻪ اﺷﺨﺎص ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫اﻟﻤﻮﻣﻞ ﻧﯿﺰ ھﺴﺖﮐﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ او را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن او را ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺮگ ﻣﻔﺎﺟﺎت = ﻣﺮگ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٠٦‬‬

‫اﺑﻮداود از ﻋﺒﯿﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺳﻠﻤﯽ ﯾﮑﯽ ازاﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ او‬
‫ﯾﮑﺒﺎر از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﮑﺒﺎر از ﻋﺒﯿﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬مﻮت اﻟﻔﺠﺄة أﺧﺬة آﺳﻒ« »ﻣﺮگ‬
‫ﻣﻔﺎﺟﺎت ﺟﺎن ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﺧﺸﻢ اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫و اﺑﻮھﺮﯾﺮه و ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻧﯿﺰرواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ درآن ﺟﺎی ﺳﺨﻦ اﺳﺖ‪ .‬ازدی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻃﺮق ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دارد و ھﯿﭻﮐﺪام ﺑﻤﺮﺗﺒﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺟﺎل اﺳﻨﺎد ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﯿﺪﮐﻪ اﺑﻮداود آنھﺎ را ﺑﯿﺮون آورده اﺳﺖ ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ »ﻣﻮﻗﻮف« اﺳﺖ وﻟﯽ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد زﯾﺮا رای اﺷﺨﺎﺻﯽ ﻣﺜﻞ او ﺟﺎی ﺳﺨﻦ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺑﻮﯾﮋه ﮐﻪ ﯾﮑﺒﺎر آن را ﺑﺼﻮرت »ﻣﺴﻨﺪ« آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺛﻮاب ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻤﯿﺮد‬

‫‪ -۱‬ﺑﺨﺎری از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎﻣﻦ اﻨﻟﺎس ﻣﻦ مﺴﻠﻢ‬
‫ﻳﺘﻮ� ﻪﻟ ﺛﻼﺛﺔ لﻢ ﻳﺒﻠﻐﻮا اﺤﻟﻨﺚ )‪ (۳‬إﻻ أدﺧﻠﻪ اﷲ اﺠﻟﻨﺔ ﺑﻔﻀﻞ رﻤﺣﺘﻪ إﻳﺎﻫﻢ« »ھﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﮐﻪ ﺳﻪ ﺗﺎ ﺑﭽﻪاشﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺧﻮدش‬
‫ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﺮﺣﻢ ﺑﺮآن ﺑﭽﻪھﺎ او را ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺑﺮد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬روزی زﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬روزی را ﺑﺮای ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﺎ ﻗﺮار ﺑﺪه‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﻮﻋﻈﻪاش‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻳﻤﺎ امﺮأة ﻣﺎت ﻬﻟﺎ ﺛﻼﺛﺔ ﻣﻦ الﻮﺪﻟ ﺎﻛﻧﻮا ﻬﻟﺎ ﺣﺠﺎﺑﺎ ﻣﻦ اﻨﻟﺎر« »ھﺮ زﻧﯽﮐﻪ‬
‫ﺳﻪ ﺗﺎ ﺑﭽﻪاش ﭘﯿﺶ از وی ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ اﯾﻦ ﺑﭽﻪھﺎ ﺑﺮای او در ﺑﺮاﺑﺮآﺗﺶ دوزخ ﭘﺮدهای‬
‫ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ و ﻣﺎﻧﻊ ورود وی ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬زﻧﯽﮔﻔﺖ‪ :‬دوﺗﺎ ﺑﭽﻪ ﭼﻄﻮر؟‬
‫اوﮔﻔﺖ‪ :‬دو ﺗﺎ ھﻢ‪.‬‬

‫ﻋﻤﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬

 ‫‪٨٠٧‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺗﺮﻣﺬی از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻋﻤﺎر أﻣﻲﺘ ﻣﺎ ﺑ�‬
‫الﺴت� إﻰﻟ الﺴﺒﻌ� وأﻗﻠﻬﻢ ﻣﻦ �ﻮز ذلﻚ« »ﻋﻤﺮاﻣﺖ ﻣﻦ )ﺑﻄﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ( ﺑﯿﻦ ﺷﺼﺖ ﺗﺎ‬
‫ھﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد وﮐﻤﺘﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺖﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬

‫ﻣﺮگ راﺣﺘﯽ و آﺳﻮدﮔﯽ اﺳﺖ‬

‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﻗﺘﺎده رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺎزهای را ازﮐﻨﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻋﺒﻮر‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬مﺴﺮﺘ�ﺢ ومﺴﺮﺘاح ﻣﻨﻪ« »از رﻧﺞ دﻧﯿﺎ راﺣﺖ ﺷﺪ و ﯾﺎ ﻣﺮدم از او‬
‫راﺣﺖ ﺷﺪﻧﺪ«‪.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ آن؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟﻌﺒﺪ اﻤﻟﺆﻣﻦ �ﺴﺮﺘ�ﺢ ﻣﻦ‬
‫ﻧﺼﺐ اﺪﻟﻧﻴﺎ‪ ،‬واﻟﻌﺒﺪ اﻟﻔﺎﺟﺮ �ﺴﺮﺘ�ﺢ ﻣﻨﻪ اﻟﻌﺒﺎد واﺒﻟﻼد والﺸﺠﺮ واﺪﻟواب« »ﺑﻨﺪه ﻣﻮﻣﻦ از‬
‫رﻧﺞ دﻧﯿﺎ آﺳﻮده ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا و ﻣﻤﻠﮑﺖ و درﺧﺘﺎن و ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن از ﺷﺮ ﺑﻨﺪه‬
‫ﻓﺎﺟﺮ و ﻧﺎﺑﮑﺎر آﺳﻮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬

‫آﻣﺎده ﮐﺮدن ﺟﻨﺎزه ﻣﯿﺖ‬

‫ﺗﺠﮫﯿﺰ ﻣﯿﺖ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ درﻣﻮرد ﻣﯿﺖ ﺗﻐﺴﯿﻞ و ﺗﮑﻔﯿﻦ و ﻧﻤﺎز ﺑﺮوی‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن و ﺗﺪﻓﯿﻦ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺸﺮح زﯾﺮ‪:‬‬

‫ﻏﺴﻞ ﻣﯿﺖ‬

‫‪ -۱‬ﺣﮑﻢ آن‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﻏﺴﻞ ﻣﯿﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻓﺮضﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ‬
‫اﯾﻦﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دھﺪ از ذﻣﻪ و ﻋﮫﺪه ھﻤﻪ ﻣﮑﻠﻔﺎن ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭼﻮن ھﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﺪان دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ و ھﻢ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ آن را اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﻏﺴﻞ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻏﺴﻞ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬

‫ﻏﺴﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪﺳﺖﮐﺎﻓﺮانﮐﺸﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -۳‬ﻏﺴﻞ ﭘﺎرهای از اﻧﺪام ﻣﺮده‪:‬‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٠٨‬‬

‫در ﺷﺴﺘﻦ و ﻏﺴﻞ ﭘﺎرهای از اﻧﺪام ﻣﺮده ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻓﻘﮫﺎء اﺧﺘﻼفﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮای‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺣﺰم ﭘﺎرهای از اﻧﺪام ﻣﯿﺖﮐﻪ ﺟﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻏﺴﻞ و ﮐﻔﻦ‬
‫ﺷﺪه و ﺑﺮ آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺮﻧﺪهای در ﻣﮑﻪ دﺳﺘﯽ را ﺑﺰﻣﯿﻦ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ واﻗﻌﻪ ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ ﺑﻮد و ازروی اﻧﮕﺸﺘﺮی آن را ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺘﺎب ﺑﻦ اﺳﯿﺪ ﺑﻮد‪ .‬آن را ﺷﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮآن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﮐﺎر‬
‫در ﻣﺤﻀﺮ ﮔﺮوھﯽ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮاﯾﻮب ﺑﺮ ﭘﺎی ﺑﺮﯾﺪهای ﮐﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﺮاﺳﺘﺨﻮانھﺎﺋﯽﮐﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰمﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﭘﺎرهای‬
‫از ﺗﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺮده‪ ،‬ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮآن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و آن را ﺷﺴﺘﻪ و ﮐﻔﻦ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﮫﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اوﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ درﺣﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﻧﺪام‪ ،‬ﺟﺴﻢ و روح او داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮاﻧﺪام ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮازﻧﺼﻒ ﺗﻦ او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺴﺘﻪ و ﺑﺮآن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در‬
‫ﻏﯿﺮآن ﺻﻮرت ﻏﺴﻞ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮآن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ -۴‬ﺷﮫﯿﺪ را ﻏﺴﻞ ﻧﻤﯽدھﻨﺪ‪:‬‬

‫ﺷﮫﯿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪﺳﺖ ﮐﺎﻓﺮان ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬او را ﻏﺴﻞ‬
‫ﻧﻤﯽدھﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺟﻨﺐ ﻧﯿﺰ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬او را در ﺟﺎﻣﻪاش ﮐﻪ ﺑﺮای ﮐﻔﻦ ﮐﺮدن‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻔﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺟﺎﻣﻪاش ﺑﺮای ﺗﮑﻔﯿﻦﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎرﭼﻪ دﯾﮕﺮی ﺑﺪان‬
‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ و اﮔﺮ ﺟﺎﻣﻪاش ﺑﯿﺸﺘﺮ ازﮐﻔﻦ ﺳﻨﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ اﺿﺎﻓﯽ آن را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اورا‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﺨﻮن اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺪﻓﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ او را ﺷﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪»:‬ﻻ ﺗﻐﺴﻠﻮﻫﻢ ﻓﺈن ﻞﻛ ﺟﺮح‪ ،‬أو ﻞﻛ دم ﻳﻔﻮح مﺴﺎﻜ‬
‫ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ﺷﮫﯿﺪان را ﻏﺴﻞ ﻣﺪھﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ھﺮزﺧﻤﯽ ﯾﺎ ھﺮ ﺧﻮﻧﯽ از آﻧﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﺑﻮی ﻣﺸﮏ ﻣﯽدھﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺷﮫﺪای »اﺣﺪ« را آﻏﺸﺘﻪ ﺑﺨﻮن دﻓﻦﮐﻨﻨﺪ وآﻧﺎن را ﻏﺴﻞ‬
‫ﻧﺪادﻧﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ ﻏﺴﻞ ﻧﺪادن و ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪن‬
‫ﺑﺮ ﺷﮫﺪاء‪ ،‬ﺑﺪانﺟﮫﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن آﻏﺸﺘﻪ ﺑﺨﻮن ﺧﻮد ﺧﺪا را ﻣﻼﻗﺎتﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻮی ﺧﻮن ﺷﮫﯿﺪان‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﺑﻮی ﻣﺸﮏ ﻧﺎب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ارج و ارزش ﻗﺎﯾﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬و در ﺿﻤﻦ ﮐﺎر‬
 ‫‪٨٠٩‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ آﺳﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻮن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ درﻣﯿﺎنﺷﺎن زﺧﻤﯿﺎن ﺑﻮده و ﻧﮕﺮان‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ دﺷﻤﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ و زﺧﻤﯿﺎن ھﻢ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﻨﺪﮐﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﭙﯿﻮﻧﺪﻧﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﺎﻧﻮادهﺷﺎن ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺘﻈﺎری داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﺮ ﺷﮫﯿﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮدﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺷﮫﯿﺪ زﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﻣﯿﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﺑﺮای او‪ ،‬و‬
‫ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺷﮫﯿﺪان ﺑﯽﻧﯿﺎز از ﺷﻔﺎﻋﺖ ھﺴﺘﻨﺪ و آﻧﺎن ﺧﻮد ﺑﺮای دﯾﮕﺮان ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -۵‬ﺷﮫﺪاﺋﯽ ﮐﻪ ﻏﺴﻞ داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫اﻣﺎ ﮐﺸﺘﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪﺳﺖ ﮐﻔﺎر ﮐﺸﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ و ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس اﯾﺸﺎن را‬
‫ﺷﮫﯿﺪ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻏﺴﻞ دادهﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫اﺷﺨﺎص در زﻣﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻏﺴﻞ داده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻌﺪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺴﺪ ﭘﺎک ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮوﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ را ﻏﺴﻞ دادﻧﺪ و ﺣﺎل‬
‫آﻧﮑﻪ ھﺮﺳﻪ ﺷﮫﯿﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﻣﺎ آن ﺷﮫﯿﺪان را ذﮐﺮ ﺧﻮاھﯿﻢﮐﺮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺘﯿﮏ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬الﺸﻬﺎدة ﺳﺒﻊ ﺳﻮى اﻟﻘﺘﻞ‬
‫ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ‪ :‬اﻤﻟﻄﻌﻮن ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬واﻟﻐﺮق ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬وﺻﺎﺣﺐ ذات اﺠﻟﻨﺐ ﺷﻬﻴﺪ‪،‬‬
‫واﻤﻟﺒﻄﻮن ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬وﺻﺎﺣﺐ اﺤﻟﺮق ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬واﺬﻟي ﻳﻤﻮت ﺤﺗﺖ اﻬﻟﺪم ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬واﻤﻟﺮأة‬
‫ﺗﻤﻮت ﺠﺑﻤﻊ« »ﺑﻐﯿﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در راه ﺧﺪاﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ھﻔﺖﮔﺮوه ﺷﮫﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪرد ﻃﺎﻋﻮن ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪،‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻏﺮق ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎری ﺳﯿﻨﻪ ﭘﮫﻠﻮ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪،‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻢ درد ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪،‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در‬
‫ﺣﺮﯾﻖ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪،‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در زﯾﺮآوار ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ و زﻧﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ زاﯾﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ ﺷﮫﯿﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦﺣﺪﯾﺚ رارواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺗﻌﺪون الﺸﻬﻴﺪ ﻓﻴ�ﻢ؟‬
‫ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻣﻦ ﻗﺘﻞ ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ ﻓﻬﻮ ﺷﻬﻴﺪ‪.‬ﻗﺎل‪ :‬إن ﺷﻬﺪاء أﻣﻲﺘ إذا ﻟﻘﻠﻴﻞ‪،‬‬
‫ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻓﻤﻦ ﻫﻢ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪ " :‬ﻣﻦ ﻗﺘﻞ ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ ﻓﻬﻮ ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻣﺎت ﻲﻓ‬
‫ﺳبﻴﻞ اﷲ ﻓﻬﻮ ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻣﺎت ﻲﻓ اﻟﻄﺎﻋﻮن ﻓﻬﻮ ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻣﺎت ﻲﻓ اﺒﻟﻄﻦ ﻓﻬﻮ‬
‫ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬واﻟﻐﺮ�ﻖ ﺷﻬﻴﺪ« »ﺷﻤﺎ ﭼﻪﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺷﮫﯿﺪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ؟ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨١٠‬‬

‫ﺧﺪا ﻣﺎﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺷﮫﯿﺪ ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآورﯾﻢﮐﻪ در راه ﺧﺪاﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﮫﺪای ّاﻣﺖ ﻣﻦ اﻧﺪک ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﺷﮫﺪاء‬
‫ﭼﻪﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ای رﺳﻮل ﺧﺪا؟ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه ﺧﺪا ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد و‬
‫ﮐﺴﯿﮑﻪ در راه اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا ﺑﻤﯿﺮد و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺑﯿﻤﺎری ﻃﺎﻋﻮن ﺑﻤﯿﺮد و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺷﮑﻢ درد ﺑﻤﯿﺮد و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﺮق ﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﻪ اﯾﻨﺎن ﺷﮫﯿﺪ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪»:‬ﻣﻦ ﻗﺘﻞ دون ﻣﺎﻪﻟ ﻓﻬﻮ ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺘﻞ‬
‫دون دﻣﻪ ﻓﻬﻮ ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺘﻞ دون دﻳﻨﻪ ﻓﻬﻮ ﺷﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺘﻞ دون أﻫﻠﻪ ﻓﻬﻮ‬
‫ﺷﻬﻴﺪ« »ھﺮﮐﺲ درراه دﻓﺎع ازﻣﺎل و ﺟﺎن و دﯾﻦ و ﺧﺎﻧﻮاده وﻧﺎﻣﻮس ﺧﻮد ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد او ﺷﮫﯿﺪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۶‬ﮐﺎﻓﺮ ﻏﺴﻞ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ را ﻏﺴﻞ دھﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ آن را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺮوان اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺷﺨﺺ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﻏﺴﻞ دھﺪ وﮐﻔﻦ ودﻓﻦﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﮕﺮان ﺗﺒﺎه ﺷﺪن آن ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ درآن‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ آن را در ﺧﺎک ﭘﻨﮫﺎنﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻢﮐﻪ ﻋﻤﻮی ﭘﯿﺮ‬
‫وﮔﻤﺮاه ﺗﻮ ‪-‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ -‬ﻣﺮد‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ ،:‬ﺑﺮو او را درﺧﺎک ﭘﻨﮫﺎنﮐﻦ وﮐﺎری را اﻧﺠﺎم ﻧﺪه ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﺮﮔﺮدی ﻣﻦ رﻓﺘﻢ او را در ﺧﺎک ﭘﻨﮫﺎنﮐﺮدم و ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ‪ .‬او ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر دادﮐﻪ ﻏﺴﻞﮐﻨﻢ و ﺑﺮاﯾﻢ دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ درﺑﺎره ﻏﺴﻞ ﻣﯿﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺘﯽﮐﻪ ازآن ﭘﯿﺮوی ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻏﺴﻞ ﻣﯿﺖ‬

‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﺒﺎر ﺗﻤﺎم ﺑﺪن ﻣﺮده ﺷﺴﺘﻪ ﺷﻮد و ﻏﺴﻞ داده ﺷﻮد و ﯾﮑﺒﺎر ﮐﺎﻓﯽ‬
‫اﺳﺖ اﮔﺮﭼﻪ ﺟﻨﺐ ﯾﺎ ﻗﺎﻋﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮده را ﺑﺮ ﺟﺎی ﻣﺮﺗﻔﻊﺗﺮ از ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﻧﮫﺎد‪ ،‬و ﺟﺎﻣﻪ رااز ﺗﻨﺶ‬
‫ﺑﯿﺮون آورد‪ ،‬و ﺑﺎ ﭼﯿﺰی روی ﻋﻮرت او را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﭽﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻏﺴﻞ‬
‫دادن ﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪﮐﺴﺎﻧﯽ ﺣﻀﻮرداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﻀﻮرآﻧﺎن ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٨١١‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﻏﺎﺳﻞ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺨﺺ ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن و درﺳﺘﮑﺎر و اﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﮔﺮ ﭼﯿﺰھﺎی ﺧﻮب و‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه را از ﻣﯿﺖ ﻣﺸﺎھﺪه ﻧﻤﻮد‪ ،‬آن را در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﯿﺰھﺎی ﺑﺪ و‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ را ﻣﺸﺎھﺪهﮐﺮد‪ ،‬آنھﺎ را ﭘﻨﮫﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪»:‬ﻴﻟﻐﺴﻞ مﻮﺗﺎ�ﻢ اﻤﻟﺄمﻮﻧﻮن »ﻏﺴﻞ‬
‫ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺷﺨﺎص اﻣﯿﻦ واﮔﺬارﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺮ ﻣﺮدهﺷﻮر واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﻧﯿﺖ ﻏﺴﻞ‬
‫ﻣﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا او ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻏﺴﻞ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮده ﺷﻮر‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﻼﯾﻤﺖ‬
‫ً‬
‫روی ﺷﮑﻢ ﻣﯿﺖ ﻓﺸﺎر وارد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﺣﯿﺎﻧﺎ ﻣﻮاد دﻓﻊ ﺷﺪﻧﯽ‪ ،‬دﻓﻊ ﺷﻮد وﮐﺜﺎﻓﺎت وآﻟﻮدﮔﯽ و‬
‫ﭼﺮک ﺑﺪﻧﺶ را ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ وﮐﮫﻨﻪای ﯾﺎﮐﯿﺴﻪای ﺑﺮ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﭙﯿﭽﺪ و ﻋﻮرت ﻣﯿﺖ‬
‫را ﻧﯿﺰ ﺷﺴﺘﺸﻮ دھﺪ‪ ،‬ﭼﻮن دﺳﺖ زدن ﺑﺮ ﻋﻮرت دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎﯾﺪ وﺿﻮی‬
‫ﻣﯿﺖ را ھﻤﭽﻮن وﺿﻮی ﻧﻤﺎز ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺑﺪأن ﺑﻤﻴﺎﻣﻨﻬﺎ ومﻮاﺿﻊ‬
‫الﻮﺿﻮء ﻣﻨﻬﺎ« »از اﻧﺪامھﺎی ﻃﺮف راﺳﺖ و اﻧﺪام وﺿﻮی ﻣﯿﺖ ﻏﺴﻞ را ﺷﺮوع ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺗﺎ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺳﻔﯿﺪی اﻧﺪامھﺎی وﺿﻮی ﻣﯿﺖ ﺗﺠﺪﯾﺪﮔﺮدد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺧﻮب اﺳﺖﮐﻪ ﻣﯿﺖ را ﺳﻪ‬
‫ﺑﺎرﺑﺎ آب وﺻﺎﺑﻮن ﯾﺎ آب ﺧﺎﻟﺺ ﻏﺴﻞ دھﺪ وازﻃﺮف راﺳﺖ ﺷﺮوعﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺸﺨﯿﺺ‬
‫داد‪،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺷﺴﺘﻦ ﭘﺎک ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﯾﺎ ھﻔﺖ ﺑﺎر اﻓﺰاﯾﺶ دھﺪ‪ .‬در‬
‫ﺧﺒﺮ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻏﺴﻠﻨﻬﺎ وﺗﺮا‪ :‬ﺛﻼﺛﺎ أو ﻤﺧﺴﺎ أو ﺳﺒﻌﺎ‪ ،‬أو‬
‫أ�ﺮﺜ ﻣﻦ ذلﻚ إن رأﻳﻦﺘ« »او را ﻃﺎق ﺑﺸﻮﺋﯿﺪ‪ :‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﯾﺎ ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﯾﺎ ھﻔﺖ ﺑﺎر ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﮔﺮ‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ دادﯾﺪﮐﻪ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﺻﻮرت ﻧﯿﺎز ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺎن اﺟﺎزه دادﮐﻪ دﻓﻌﺎت ﺷﺴﺘﺸﻮ را‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻃﺎق ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﯿﺖ زن ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺴﺘﺤﺐاﺳﺖﮐﻪ ﻣﺮده ﺷﻮر‬
‫ً‬
‫ﻣﻮیھﺎی او را ﺑﺎزﮐﻨﺪ و ﺑﺸﻮﯾﺪ ﺳﭙﺲ آنھﺎ را ﻣﺠﺪدا ﺑﺒﺎﻓﺪ و درﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﻗﺮاردھﺪ‪.‬‬
‫درﺣﺪﯾﺚ ام ﻋﻄﯿﻪ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ آﻧﺎن )زﻧﺎن ﻏﺴﻞ دھﻨﺪه( ﻣﻮی ﺳﺮ دﺧﺘﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺳﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺖﮐﺮده و ﺑﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ از او ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ ،‬آﯾﺎ آنھﺎ را ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺷﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻓﺘﻨﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ .‬درﻣﺘﻦ ﻣﺴﻠﻢ ازﻗﻮل ام ﻋﻄﯿﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﻣﻮیھﺎی او‬
‫را درﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻓﺘﯿﻢﮐﻪ دوﮔﯿﺴﻮی ﻃﺮﻓﯿﻦ و ﯾﮏﮔﯿﺴﻮی ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ او ﺑﻮد‪ .‬و درﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮردادﮐﻪ ﻣﻮیھﺎی اورا در ﺳﻪﮔﯿﺲ ﺑﺒﺎﻓﻨﺪ‪...‬‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ ﻏﺴﻞ ﻣﯿﺖ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪای ﺗﻤﯿﺰ ﺧﺸﮏ ﺷﻮد ﺗﺎﮐﻔﻦھﺎﯾﺶ‬
‫ﺗﺮوﺧﯿﺲ ﻧﮕﺮدد وﺧﻮب اﺳﺖﮐﻪ ﭼﯿﺰﺧﻮﺷﺒﻮﺋﯽ روی آن ﻧﮫﺎد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨١٢‬‬

‫أﻤﺟﺮﺗﻢ اﻤﻟﻴﺖ ﻓﺄوﺗﺮوا« »ھﺮﮔﺎه ﻣﯿﺖ را ﺑﺎ ﺑﻮی ﺧﻮش ﺑﺨﻮردادﯾﺪ آن را ﻃﺎق اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﯿﮫﻘﯽ و اﻟﺤﺎﮐﻢ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎنﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ اﺧﯿﺮ آن را »ﺻﺤﯿﺢ» داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮ واﺋﻞﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﻣﻘﺪاری ﻣﺸﮏ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد ﺟﺴﺪ‬
‫وی را ﺑﺎ آن ﺧﻮﺷﺒﻮﮐﻨﻨﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﻣﻘﺪار ﺑﺎﻗﻤﯿﺎﻧﺪه ﻣﺸﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺴﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﺎ آن ﺧﻮﺷﺒﻮ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻣﻮی ﺳﺒﯿﻞ ﯾﺎ زﯾﺮرﺑﻐﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﻮی‬
‫ﺷﺮﻣﮕﺎه ﻣﺮدهﮐﺮاھﺖ دارد‪ ،‬و اﺑﻦ ﺣﺰم آن را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﻏﺴﻞ و ﭘﯿﺶ از ﮐﻔﻦﮐﺮدن‪ ،‬ﭼﯿﺰ آﻟﻮدهای از‬
‫ﺷﮑﻢ ﻣﺮده ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺤﻞ اﺻﺎﺑﺖ ﻧﺠﺎﺳﺖ را ﺷﺴﺖ وﻟﯽ در اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻏﺴﻞ‬
‫ﻻزم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻃﮫﺎرت ﻣﺠﺪد ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻌﻀﯽ‬
‫ﺑﺮآﻧﻨﺪﮐﻪ وﺿﻮی ﻣﺠﺪد ﻻزم اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﻋﺎده ﻏﺴﻞ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﭼﯿﺰیﮐﻪ درﺑﺎره ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻏﺴﻞ ﻣﯿﺖ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را از ام ﻋﻄﯿﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽﮐﻪ دﺧﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻓﺎتﮐﺮده ﺑﻮد او ﺑﺮ ﻣﺎ وارد ﺷﺪ وﮔﻔﺖ‪» :‬اﻏﺴﻠﻨﻬﺎ ﺛﻼﺛﺎ‪ ،‬أو ﻤﺧﺴﺎ‪ ،‬أو أ�ﺮﺜ ﻣﻦ‬
‫ذلﻚ ‪ -‬إن رأﻳﻦﺘ ‪ -‬ﺑﻤﺎء وﺳﺪر واﺟﻌﻠﻦ ﻲﻓ اﻻﺧ�ة ﺎﻛﻓﻮرا‪ ،‬أو ﺷيﺌﺎ ﻣﻦ ﺎﻛﻓﻮر‪ ،‬ﻓﺈذا ﻓﺮﻏﻦﺘ‬
‫ﻓﺂذﻧ� ﻓﻠﻤﺎ ﻓﺮﻏﻦ آذﻧﺎه‪ ،‬ﻓﺄﻋﻄﺎﻧﺎ ﺣﻘﻮه ﻓﻘﺎل‪ :‬أﺷﻌﺮﻧﻬﺎ إﻳﺎه« »او را ﺳﻪ ﺑﺎر ﯾﺎ ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎ آب و ﺳﺪرﺑﺸﻮﺋﯿﺪ و آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎر او را ﺑﺎ آب وﮐﺎﻓﻮر ﺑﺸﻮﺋﯿﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه او را ﻏﺴﻞ‬
‫دادﯾﺪ ﻣﺮا ﺧﺒﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺎ ﻓﺎرغ ﺷﺪﯾﻢ او را ﺧﺒﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬او ﻟﻨﮓ ﺧﻮد را ﺑﻤﺎ داد وﮔﻔﺖ‬
‫آن را ﺑﻪ وی ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﺪ«‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪانﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺪانﺟﮫﺖﮐﺎﻓﻮر ﺑﺮ ﺗﻦ ﻣﺮده ﭘﺎﺷﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ ﺧﻮﺷﺒﻮ و ﺧﻨﮏ ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ و در ﺗﻦ ﻣﺮده ﺑﺴﺮﻋﺖ ﻧﻔﻮذ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ‬
‫اﺳﺘﺤﮑﺎم ﺑﺪن ﻣﯿﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺟﺎﻧﻮران ﻣﻮذی را از او ﻣﯽراﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻦ‬
‫ﻣﺮده ﺑﺰودی ﻣﺘﻼﺷﯽﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺎﻓﻮر ﻧﺒﺎﺷﺪ ھﺮ ﻣﺎدهای دﯾﮕﺮ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮاص را داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ آب ﻧﺒﺎﺷﺪ ّﻣﯿﺖ را ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽدھﻨﺪ‬

‫اﮔﺮ آب ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺠﺎی ﻏﺴﻞ‪ ،‬ﻣﯿﺖ را ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﺈن لﻢ ﺠﺗﺪوا ﻣﺎء ﻓﺘﻴﻤﻤﻮا« »اﮔﺮ آب ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﺪ ﺗﯿﻤﻢ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪٨١٣‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫»ﺟﻌﻠﺖ ﻲﻟ اﻻرض مﺴﺠﺪا وﻃﻬﻮرا« »ھﻤﻪ ﺧﺎک روی زﻣﯿﻦ ﺑﺮای ﻣﻦ ﺳﺠﺪهﮔﺎه و‬
‫ﭘﺎکﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ«‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻦ ﻣﺮده ﺑﮕﻮﻧﻪای ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺴﺘﻦ ﺑﺎ آب ﻣﺘﻼﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫آن را ﺗﯿﻤﻢ داد‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ زﻧﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻓﻮتﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺮدی‬
‫درﻣﯿﺎن زﻧﺎن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻓﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﯿﻤﻢ داده ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮداود در ﻣﯿﺎن‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﺧﻮد و ﺑﯿﮫﻘﯽ ھﻢ از ﻣﮑﺤﻮل رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»إذا ﻣﺎﺗﺖ اﻤﻟﺮأة ﻣﻊ الﺮﺟﺎل‪ ،‬ﻟيﺲ ﻣﻌﻬﻢ امﺮأة ﻏ�ﻫﺎ‪ ،‬والﺮﺟﻞ ﻣﻊ اﻟنﺴﺎء‪ ،‬ﻟيﺲ ﻣﻌﻬﻦ رﺟﻞ‬
‫ﻏ�ه‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﻤﺎ ﻳﻴﻤﻤﺎن و�ﺪﻓﻨﺎن‪ ،‬وﻫﻤﺎ ﺑﻤ�ﻟﺔ ﻣﻦ لﻢ �ﺪ اﻤﻟﺎء« »ھﺮﮔﺎه زﻧﯽ ھﻤﺮاه ﻣﺮدان ﺑﻮد‬
‫و ﻓﻮتﮐﺮد و زﻧﯽ دﯾﮕﺮ ھﻤﺮاه ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻣﺮدی ھﻤﺮان زﻧﺎن ﺑﻮد و ﻓﻮتﮐﺮد و ﻣﺮد‬
‫ﺗﯿﻤﻢ داده ﺷﻮﻧﺪ و دﻓﻦ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﮐﺴﯽ‬ ‫دﯾﮕﺮی ھﻤﺮاه ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﺮدو ﺑﺎﯾﺪ ّ‬
‫ﺗﯿﻤﻢ دھﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وی ﻣﺤﺮم و‬ ‫ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ آب را ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺎﯾﺪﮐﺴﯽ زن را ّ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺤﺮ ﻣﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺎرﭼﻪای ﺑﺮ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﭙﯿﭽﺪ و‬
‫آن را ّ‬
‫ﺗﯿﻤﻢ دھﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻮد رای اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮد ﻣﺤﺮﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ آن زن ﻣﺮده را ﻏﺴﻞ‬
‫دھﺪ ﻧﻪ ﺗﯿﻤﻢ ﭼﻮن آن زن ﻣﺮده از ﺑﺎﺑﺖ ﺧﻠﻮت و ﻋﻮرت‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﺮد را‬
‫دارد‪ .‬ازاﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮزﻧﯽ ﻣﺮد و درآﻧﺠﺎ زﻧﺎﻧﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ او را ﻏﺴﻞ دھﻨﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦﮐﺴﯽ از ﻣﺤﺎرم او ﯾﺎ ﺷﻮھﺮش ﻧﯿﺰ وﺟﻮد‬
‫ﺗﯿﻤﻢ دھﻨﺪ و ﺑﺮ ﺻﻮرت و دﺳﺘﺎن او ﺧﺎک ﺑﻤﺎﻟﻨﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ دﯾﮕﺮان‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ او را ّ‬
‫ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﺮدی ﻓﻮتﮐﺮد و ﺗﻨﮫﺎ زﻧﺎن ھﻤﺮاه او ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ زﻧﺎن او را ّ‬
‫ﺗﯿﻤﻢ‬ ‫ّ‬
‫دھﻨﺪ‪ .‬و اﺑﻦ ﺣﺰم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎﭼﺎر ﻣﺮدان زن ﻣﺮده را وزﻧﺎن ﻣﺮد ﻣﺮده را‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ و ﭘﺎرﭼﻪ ﺿﺨﯿﻤﯽ ﺑﺮدﺳﺖ ﺑﭙﯿﭽﻨﺪ وآب ﺑﺮﺑﺪن ﻣﺮده ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ دﺳﺖ ﺑﺮﺗﻦ وی ﺑﺰﻧﻨﺪ وﺗﯿﻤﻢ ﺟﺎی آب را ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫آﯾﺎ زن و ﺷﻮھﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ھﻤﺪﯾﮕﺮ را ﻏﺴﻞ دھﻨﺪ؟‬

‫ﻓﻘﮫﺎ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﺴﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻮھﺮش را ﻏﺴﻞ دھﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺼﻮرت ﺻﺤﯿﺢ از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬اﮔﺮ آﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ اﻻن‬
‫ﻣﯽداﻧﻢ ﻗﺒﻼ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ‪،‬ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺟﺰ زﻧﺎﻧﺶ ﺟﺴﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﭘﺲ از ﻓﻮت ﻏﺴﻞ‬
‫ﻧﻤﯽداد«‪ .‬درﺑﺎره ﻏﺴﻞ دادن ﺟﺴﺪ زن از ﻃﺮف ھﻤﺴﺮش اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻤﮫﻮر‬
‫ﻓﻘﮫﺎ آن را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨١٤‬‬

‫ھﻤﺴﺮش را ﻏﺴﻞ داد‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را ﻧﻘﻞﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺣﻀﺮت‬

‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬لﻮ ﻣﺖ ﻗﺒ� ﻟﻐﺴﻠﺘﻚ و�ﻔﻨﺘﻚ« »اﮔﺮ ﺗﻮ ﭘﯿﺶ ازﻣﻦ ﻣﯽﻣﺮدی ﻣﻦ ﺗﺮا ﻏﺴﻞ‬
‫ﻣﯽدادم و ﮐﻔﻦ ﻣﯽﮐﺮدم«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮد ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺴﺪ ﻣﺮده ھﻤﺴﺮش را ﻏﺴﻞ دھﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺰ‬
‫ﺷﻮھﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ او را ﻏﺴﻞ دھﺪ‪ ،‬ﺷﻮھﺮ ﺑﺎﯾﺪ او را ّ‬
‫ﺗﯿﻤﻢ دھﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻔﺎھﯿﻢ اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﺧﻼفﮔﻔﺘﻪ آﻧﺎن را اﺛﺒﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﻮدک را ﻏﺴﻞ دھﺪ‬

‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎﺋﯽ ﮐﻪ از آﻧﺎن اﺣﺎدﯾﺚ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺴﺪ ﮐﻮدک ﺧﺮدﺳﺎل ﻣﺮده را ﻏﺴﻞ دھﺪ‪.‬‬

‫ﺗﮑﻔﯿﻦ ﻣﯿﺖ‬

‫‪ -۱‬ﺣﮑﻢ آن‪:‬‬
‫ﺗﮑﻔﯿﻦ ﻣﯿﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺟﺎﻣﻪایﮐﻪ ھﻤﻪ ﺗﻦ او را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮﯾﮏ ﺟﺎﻣﻪ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻓﺮضﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎری از ﺧﺒﺎب رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ھﺠﺮتﮐﺮدﯾﻢ و در ﺟﺴﺘﺠﻮی رﺿﺎی ﺧﺪا ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ﭘﺎداش ﺧﻮﯾﺶ در ﭘﯿﺸﮕﺎه‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ رﺳﯿﺪﯾﻢ‪،‬ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺎ ﻣﺮدﻧﺪ و ﭘﺎداﺷﯽ در دﻧﯿﺎ ﻧﺼﯿﺐ آﻧﺎن ﻧﺸﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺼﻌﺐ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮﮐﻪ در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺑﺸﮫﺎدت رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﭼﯿﺰی ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﮐﻔﻦ ﺑﺴﺎزﯾﻢ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﻋﺒﺎی ﭘﺸﻤﯿﻨﻪای ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﺎ آن ﺳﺮش را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﺑﯿﺮون ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺑﺎ آن ﭘﺎھﺎﯾﺶ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﯾﻢ ﺳﺮش ﺑﯿﺮون ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻤﺎﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺮش‬
‫را ﺑﺎ ﻋﺒﺎ و ﭘﺎھﺎﯾﺶ را ﺑﺎﮔﯿﺎھﯽ ﺧﻮﺷﺒﻮیﮐﻪ »اذﺧﺮ« ﻧﺎم دارد ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﺳﻨﺖھﺎی ﺗﮑﻔﯿﻦ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﺗﻤﯿﺰو ﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪه ﺗﻦ ﻣﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را ﺣﺴﻦ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ از اﺑﻮﻗﺘﺎده رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا و� أﺣﺪ�ﻢ‬
‫أﺧﺎه ﻓﻠﻴﺤﺴﻦ ﻛﻔﻨﻪ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ ازﺷﻤﺎ ﻣﺘﺼﺪی ﺗﮑﻔﯿﻦ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاﯾﺶﮐﻔﻦ ﺑﺴﺎزد و ﺧﻮب آن را اﻧﺠﺎم دھﺪ«‪.‬‬
 ‫‪٨١٥‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫‪ -۲‬ﺧﻮب اﺳﺖﮐﻪﮐﻔﻦ ﺳﻔﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ‬

‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟبﺴﻮا ﻣﻦ‬
‫ﺛﻴﺎﺑ�ﻢ اﺒﻟﻴﺾ ﻓﺈﻧﻬﺎ ﻣﻦ ﺧ� ﺛﻴﺎﺑ�ﻢ‪ ،‬و�ﻔﻨﻮا ﻓﻴﻬﺎ مﻮﺗﺎ�ﻢ« »ﺟﺎﻣﻪھﺎی ﺳﻔﯿﺪ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﯿﺪ ﭼﻮن آنھﺎ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺟﺎﻣﻪھﺎی ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺮدﮔﺎﻧﺘﺎن را ﻧﯿﺰ در‬
‫ﺟﺎﻣﻪ ﺳﻔﯿﺪ ﮐﻔﻦ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖﮐﻪﮐﻔﻦ را ﺧﻮﺷﺒﻮ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﺣﻤﺪ و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا أﻤﺟﺮﺗﻢ اﻤﻟﻴﺖ‬
‫ﻓﺄﻤﺟﺮوه ﺛﻼﺛﺎ« »ھﺮﮔﺎه ﻣﯿﺖ را ﺑﺨﻮر دادﯾﺪ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﺨﻮرش دھﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ و‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺳﻔﺎرش ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ »ﻋﻮد« ﮐﻔﻦﺷﺎن ﺑﺨﻮر داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﻦ ﻣﺮد ﺳﻪ ﺗﮑﻪ وﮐﻔﻦ زن ﭘﻨﺞ ﺗﮑﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را در ﺳﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﺳﻔﯿﺪ ﻧﺎزک‬
‫ﺗﺎزهﮐﺘﺎﻧﯽ‪،‬ﮐﻔﻦﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاھﻦ و ﻋﻤﺎﻣﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ‬
‫ﻋﻠﻢ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و از دﯾﮕﺮان ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮریﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺮد را در ﺳﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﮐﻔﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺧﻮاه ﯾﮏ ﭘﯿﺮاھﻦ ودو ﻣﻼﻓﻪ ﯾﺎ ﺳﻪ ﺗﺎ‬
‫ﻣﻼﻓﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮﺳﻪ ﻣﻼﻓﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻪ ﯾﺎ دو ﺟﺎﻣﻪﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮﮐﺴﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺳﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖﮐﻪ رای ﺷﺎﻓﻌﯽ واﺣﻤﺪ واﺳﺤﺎق ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪.‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﻔﻦ زن ﺧﻮب اﺳﺖ ﭘﻨﺞ ﺟﺎﻣﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ام ﻋﻄﯿﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﮏ ﻟﻨﮓ و ﯾﮏ ﭘﯿﺮاھﻦ و ﯾﮏ ﻣﻘﻨﻌﻪ و دو ﻣﻼﻓﻪ ﺑﻪ وی داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢﺑﺮآﻧﻨﺪﮐﻪ زن در ﭘﻨﺞ ﺟﺎﻣﻪ ﮐﻔﻦ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -۳‬ﺗﮑﻔﯿﻦ ﻣﺮدهای در اﺣﺮم ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ در ﺣﺎل داﺷﺘﻦ اﺣﺮام ﺣﺞ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ھﻤﭽﻮن دﯾﮕﺮان ﻏﺴﻞ داده ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫او را در ﺟﺎﻣﻪ اﺣﺮامﮐﻔﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﺮش را ﻧﻤﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ و او را ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻮن ھﻨﻮز ﺣﮑﻢ اﺣﺮام او ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮنﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدی در ﻋﺮﻓﻪ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﮔﺎه‬
‫ازﻣﺮﮐﺒﺶ ﻓﺮو اﻓﺘﺎد وﮔﺮدﻧﺶ ﺷﮑﺴﺖ‪ .‬ﺧﺒﺮاو را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دادﻧﺪ‪ .‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻏﺴﻠﻮه‬
‫ﺑﻤﺎء وﺳﺪر‪ ،‬و�ﻔﻨﻮه ﻲﻓ ﺛﻮ�ﻴﻪ وﻻ ﺤﺗﻨﻄﻮه وﻻ ﺨﺗﻤﺮوا رأﺳﻪ ﻓﺈن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻳﺒﻌﺜﻪ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨١٦‬‬

‫مﻠﺒﻴﺎ« »او را ﺑﺎ آب و ﺳﺪر ﻏﺴﻞ دھﯿﺪ و او را در دو ﺟﺎﻣﻪاش ﮐﻔﻦﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬او را ﺧﻮﺷﺒﻮ‬

‫ﻧﮑﻨﯿﺪ وﺳﺮش را ﻧﭙﻮﺷﺎﻧﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ او را ﻟﺒﯿﮏﮔﻮﯾﺎن زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮﮐﺴﯽ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬اﺣﺮام او ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و‬
‫ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮان ﺗﮑﻔﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﻔﻦ او را ﻣﯽدوزﻧﺪ و ﺳﺮش را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ و او‬
‫را ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬داﺳﺘﺎن آن ﻣﺮدﮐﻪ در ﻏﺮﻓﻪ ﻣﺮد اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ وی دارد‬
‫وﻋﻤﻮﻣﯿﺖ ﻧﺪارد‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺪا اﺳﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻟﺒﯿﮏ ﮔﻮﯾﺎن زﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮای ھﺮﮐﺴﯽﮐﻪ در ﺣﺎل اﺣﺮام ﺑﻤﯿﺮد ﺗﻌﻤﯿﻢ دارد و‬
‫ﻣﺎداﻣﯽﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮای اﺧﺘﺼﺎص ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺑﺮای دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ھﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ -۴‬ﮐﻔﻦ ﮔﺮان ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺮاھﺖ دارد‪:‬‬

‫ﻻزم اﺳﺖﮐﻪﮐﻔﻦ ﺧﻮب و ﺗﻤﯿﺰﺑﺎﺷﺪ وﮔﺮان ﻗﯿﻤﺖ ﺑﻮدن آن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﭼﯿﺰی راﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺎدت او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺷﻌﺒﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﻋﻠﯽ‬
‫ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﻣﻦﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻔﻦ را از ﭘﺎرﭼﻪﮔﺮان ﻗﯿﻤﺖ ﻧﺴﺎزﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻﺗﻐﺎلﻮا ﻲﻓ الﻜﻔﻦ ﻓﺈﻧﻪ �ﺴﻠﺐ ﺳﻠﺒﺎ ﺮﺳ�ﻌﺎ« »ﮐﻔﻦ را از‬
‫ﭘﺎرﭼﻪﮔﺮان ﻗﯿﻤﺖ ﻧﺴﺎزﯾﺪ زﯾﺮا ﺑﺰودی ﭘﺎره ﻣﯽﺷﻮد و از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود ﮐﻪ‬
‫در زﻧﺠﯿﺮه راوﯾﺎن آن اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ وﺟﻮد دارد‪،‬ﮐﻪ درﺑﺎره او اﻧﺘﻘﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از‬
‫ﭘﺎرﭼﻪﮔﺮان ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺮای ﻣﻦﮐﻔﻦ ﻧﺴﺎزﯾﺪ‪ .‬دو ﺟﺎﻣﻪ ﭘﺎک و ﺗﻤﯿﺰ ﺑﺮای ﻣﻦ ﺑﺨﺮﯾﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺻﺪﯾﻖﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻪ ﻣﺮا ﺑﺸﻮﺋﯿﺪ و دو ﺟﺎﻣﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﺮآن ﺑﯿﻔﺰاﺋﯿﺪ و ﻣﺮا در آنھﺎ‬
‫ﮐﻔﻦﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻪ ﺷﻤﺎ ﮐﮫﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ درﺟﻮاب او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺎرﭼﻪ ﺗﺎزه ﺑﺮای زﻧﺪﮔﺎن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮای ﻣﺮدﮔﺎن‪ .‬ﭼﻪ ﮐﻔﻦ ﻣﺮده ﺑﻪ ﺗﺮﺷﺤﺎت و ﭼﺮک‬
‫او آﻟﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -۵‬ﮐﻔﻦﺣﺮﯾﺮ‪:‬‬
‫ﺑﺮای ﻣﺮدان ﮐﻔﻦ ﺣﺮﯾﺮ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﺑﺮای زﻧﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫درﺑﺎره ﻃﻼ و ﺣﺮﯾﺮﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻬﻤﺎ ﺣﺮام ﻰﻠﻋ ذﻛﻮر‪ ،‬أﻣﻲﺘ ﺣﻞ ﻻﻧﺎﺛﻬﺎ« »ﻃﻼ و ﺣﺮﯾﺮ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮدان اﻣﺘﻢ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮای زﻧﺎن اﻣﺘﻢ ﺣﻼل اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از اھﻞ ﻋﻠﻢ ﮐﻔﻦ ﺣﺮﯾﺮ را ﺑﺮای زﻧﺎن ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آن را اﺳﺮاف و‬
‫اﺿﺎﻋﻪ ﻣﺎل ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﻌﻼوه از اﯾﻨﮑﻪ ﮐﻔﻦ را از ﭘﺎرﭼﻪ ﮔﺮان ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺴﺎزﻧﺪ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه‬
 ‫‪٨١٧‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫اﺳﺖ وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﺣﺎل ﺣﯿﺎت زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺣﺮﯾﺮ ﺑﺮای زﯾﻨﺖ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﮐﻔﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ از آن روا ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻨﮑﻪ زن را در‬
‫ﭘﺎرﭼﻪ ﺣﺮﯾﺮیﮐﻔﻦﮐﻨﻨﺪ ﺧﻮﺷﻢ ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﺣﺴﻦ و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک و اﺳﺤﺎق آن را ﻣﮑﺮوه‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬرﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﻏﯿﺮ آﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن را ﺳﺮاغ ﻧﺪارم‪.‬‬

‫‪ -۶‬ﺗﮫﯿﻪ ﮐﻔﻦ ﻣﯿﺖ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ او ﮐﺎرﺳﺎزی ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬

‫اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻣﺮد وﻣﺎﻟﯽ از ﺧﻮد ﺑﺠﺎیﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ازآن ﺑﺮای اوﮐﻔﻦ ﺗﮫﯿﻪ ﻣﯽﮔﺮدد و ھﺰﯾﻨﻪ‬
‫آن از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ او ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ او ﺧﻮد ﭼﯿﺰی ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﺰﯾﻨﻪ ﺗﮑﻔﯿﻦ او‬
‫ﺑﻌﮫﺪه ﮐﺴﯽ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪ ﻣﯿﺖ ﺑﻪ وﻗﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻌﮫﺪه او ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻧﺪاﺷﺖﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪاش ﺑﻌﮫﺪه او ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﺰﯾﻨﻪ ﺗﮑﻔﯿﻦ از ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﺰﯾﻨﻪ ﺗﮑﻔﯿﻦ ﺑﻌﮫﺪه ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬زن‬
‫ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ ﻣﺮد را دارد‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺰﯾﻨﻪ ﺗﮑﻔﯿﻦ و ﺗﺪﻓﯿﻦ زن ﻣﺮده از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‬
‫او ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﺷﻮد وﺷﻮھﺮﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺟﺰﺑﻤﻔﺎد ﻧﺺ ﻗﺮآن ﯾﺎ ﺳﻨﺖ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮمص ﻧﻤﯽﺗﻮان در اﻣﻮال ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺗﺼﺮف ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»إن دﻣﺎء�ﻢ وأمﻮاﻟ�ﻢ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﺣﺮام« »ﺑﯿﮕﻤﺎن رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﺷﻤﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻏﯿﺮﻣﺸﺮوع از اﻣﻮاﻟﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از آن ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻔﻘﻪ وﻟﺒﺎس و ﻣﻨﺰل وﻣﺎوی دادن ﺑﻪ زن را ﺑﺮ ﺷﻮھﺮ واﺟﺐﮐﺮده اﺳﺖ و در‬
‫اﺻﻄﻼح ﺷﺮع‪،‬ﮐﻔﻦ ﺟﺰء ﭘﻮﺷﺎک وﮔﻮر ﺟﺰء ﻣﻨﺰل و ﻣﺎوای ﺳﮑﻮﻧﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺖ‬

‫‪ -۱‬ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ‪:‬‬

‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻓﻘﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪان دﺳﺘﻮرداده‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ھﻤﻮاره اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﻣﺮده ﺑﺪھﮑﺎری را ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺌﻮال‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪،‬ﮐﻪ آﯾﺎ ﭼﯿﺰی ﺑﺮای ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ وام و ﺑﺪھﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎی ﻧﮫﺎده اﺳﺖ؟ اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪﮐﻪ او ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺑﺪھﯿﺶ ﭼﯿﺰی از ﺧﻮد ﺑﺠﺎی ﻧﮫﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﮔﻔﺖ‪»:‬ﺻﻠﻮا ﻰﻠﻋ ﺻﺎﺣﺒ�ﻢ« »ﺑﺮ دوﺳﺘﺘﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﮕﺬارﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨١٨‬‬

‫‪ -۲‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﺒﻊ ﺟﻨﺎزة وﺻ�‬
‫ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻪ ﻗ�اط وﻣﻦ ﺗﺒﻌﻬﺎ ﺣﻰﺘ ﻳﻔﺮغ ﻣﻨﻬﺎ ﻓﻠﻪ ﻗ�اﻃﺎن‪ ،‬أﺻﻐﺮﻫﻤﺎ ﻣﺜﻞ أﺣﺪ "‬
‫أو " أﺣﺪﻫﻤﺎ ﻣﺜﻞ أﺣﺪ« »ھﺮﮐﺲ ﺟﻨﺎزهای را ﺗﺸﯿﯿﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ﻗﯿﺮاط )‪-‬درھﻢ( ﺑﻪ وی ﭘﺎداش ﻣﯽرﺳﺪ و ھﺮﮐﺲ ﺟﻨﺎزه را‬
‫ﺗﺸﯿﯿﻊﮐﻨﺪ واورا دﻧﺒﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﺎک ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺎداش او ﺑﺎﻧﺪازه‬
‫دو ﻗﯿﺮاط اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﻗﯿﺮاط از ﻧﻈﺮ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ وزن در ﺗﺮازوی ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل در‬
‫روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﻮه اﺣﺪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﺴﻠﻢ از ﺧﺒﺎب رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽﺷﻨﻮی ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؟ او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺧﺮج ﻣﻊ‬
‫ﺟﻨﺎزة ﻣﻦ ﺑيﺘﻬﺎ وﺻ� ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺛﻢ ﺗﺒﻌﻬﺎ ﺣﻰﺘ ﺗﺪﻓﻦ ﺎﻛن ﻪﻟ ﻗ�اﻃﺎن ﻣﻦ أﺟﺮ‪ ،‬ﻞﻛ‬
‫ﻗ�اط ﻣﺜﻞ أﺣﺪ‪ .‬وﻣﻦ ﺻ� ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺛﻢ رﺟﻊ ﺎﻛن ﻪﻟ ﻣﺜﻞ أﺣﺪ‪» «.‬ھﺮﮐﺲ ھﻤﺮاه‬
‫ﺟﻨﺎزهای ﺑﯿﺮون رﻓﺖ از ﺧﺎﻧﻪاش و ﺑﺮآن ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺗﺎ ﻣﺮاﺳﻢ‬
‫ﺗﺪﻓﯿﻦ ﺑﭙﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬او را دﻧﺒﺎل ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺎداش اﯾﻦ ﻋﻤﻞ او اﮔﺮ ﻣﺠﺴﻢ ﮔﺮدد دو‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻮه اﺣﺪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺮآن ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺎداش‬
‫ُ‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ او اﮔﺮﻣﺠﺴﻢﮔﺮدد ﺑﺎﻧﺪازهﮐﻮهاﺣﺪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺧﺒﺎب اﺑﻦ ﻋﻤﺮرا ﺑﻪ ﺣﻀﻮرﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ درﺑﺎره ﺳﺨﻦ اﺑﻮھﺮﯾﺮه از او‬
‫ﺳﺌﻮالﮐﻨﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ را ﺑﻪ وی ﺑﺎزﮔﻮﯾﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺳﺨﻦ اﺑﻮھﺮﯾﺮه را ﺗﺼﺪﯾﻖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻦ ﻋﻤﺮﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻗﯿﺮاطھﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ را از دﺳﺖ دادهاﯾﻢ‬
‫وﮐﻮﺗﺎھﯽ ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ و ﭘﺎداش ﻓﺮاواﻧﯽ از دﺳﺘﻤﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۳‬ﺷﺮاط ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ‪:‬‬

‫ﭼﻮن واژه »ﻧﻤﺎز« ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﻧﯿﺰ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ھﻤﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﻤﺎزھﺎی‬
‫ﻓﺮض درآن ﻣﺮاﻋﺎت ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ داﺷﺘﻦ وﺿﻮ و ﺟﻨﺐ ﻧﺒﻮدن و روﺑﻘﺒﻠﻪ ﺑﻮدن و داﺷﺘﻦ‬
‫ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت‪ ،‬ﺑﺮای آن ﻻزم و ﺿﺮوری اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ از ﻧﺎﻓﻊ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ‬
‫ﻃﮫﺎرت ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮق ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮض‪،‬‬
‫دراﯾﻦ اﺳﺖﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻣﯿﺖ وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻧﺪارد و ھﺮوﻗﺖ ﺟﻨﺎزه آﻣﺎده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ‬
 ‫‪٨١٩‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫آن ﻧﻤﺎزﮔﺰارد‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اوﻗﺎﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آنھﺎ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﯾﻦ رای ﺣﻨﻔﯽھﺎ و ﺷﺎﻓﻌﯽھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک و اﺳﺤﺎق‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺖ را ﺑﮫﻨﮕﺎم اﺳﺘﻮا و ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﻮی آن‪ ،‬ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ در آن ﺻﻮرت اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ -۴‬ارﮐﺎن ﻧﻤﺎزﻣﯿﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﻧﯿﺰ ارﮐﺎﻧﯽ دارد‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺗﺮک ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز از ﻧﻈﺮ ﺷﺮع ﺑﺎﻃﻞ و‬
‫ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫� َ ُ� ٱ ّ� َ‬
‫�ل ِص َ‬ ‫ُ‬
‫َ َ ٓ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ ُ ۡ‬
‫ِين﴾‬ ‫ِ‬ ‫‪ -۱‬ﻧﯿﺖ‪ :‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما أمِروا إِ� ِ�عبدوا ٱ�‬
‫]اﻟﺒﯿﻨﺔ‪» .[۵ :‬ﺑﺪان دﺳﺘﻮر داده ﻧﺸﺪهاﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﭘﺮﺳﺘﺶﮐﻨﻨﺪ و دﯾﻦ را‬
‫ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ازآن ﺧﺪا ﺑﺪاﻧﻨﺪ«‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﺮده اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻤﺎ اﻻﻋﻤﺎل ﺑﺎﻨﻟﻴﺎت‪ ،‬و�ﻧﻤﺎ‬
‫لﻞﻜ امﺮئ ﻣﺎ ﻧﻮى« »ارزش اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ھﺮﮐﺴﯽ آن ﭼﯿﺰی ﻣﯽرﺳﺪﮐﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ آن را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻗﺒﻼ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ازﻧﯿﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺖ آن ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﻤﺎل ﻗﻠﺒﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﺗﻠﻔﻆ ﺑﺪان ﻣﺸﺮوع ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻗﯿﺎم اﯾﺴﺘﺎده ﺧﻮاﻧﺪن آن ﺑﺮایﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ آن را اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ‬
‫آن را از ﺟﻤﻠﻪ ارﮐﺎن ﻧﻤﺎزﻣﯿﺖ ﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻮاره ﺑﺮﻣﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن و ﯾﺎ ﺑﺪون‬
‫ﻋﺬر ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ﺑﺮای ﺟﻤﮫﻮر ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻐﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖﮐﺴﯽ ﺳﻮاره ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻗﯿﺎم واﺟﺐ در آن‪ ،‬ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻮﺛﻮر ﺑﺮاﯾﻦ رای ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻦ درآن ﺧﻼﻓﯽ ﺳﺮاغ ﻧﺪارم‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ھﻨﮕﺎم ﻗﯿﺎم‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎزھﺎی‬
‫ﻓﺮض دﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ رای اول ﺑﮫﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۵‬ﺗﮑﺒﯿﺮھﺎی ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪ‪:‬‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ »ﻧﺠﺎﺷﯽ» ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‬
‫وﭼﮫﺎر ﺑﺎر »اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ« ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٢٠‬‬

‫دﯾﮕﺮان ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﮑﺒﯿﺮات ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ را ﭼﮫﺎر ﺑﺎر داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺳﻔﯿﺎن و ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک و ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رای دادهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن دﺳﺖھﺎ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻦ‬

‫ﺳﻨﺖ آﻧﺴﺖﮐﻪ درﻧﻤﺎزﻣﯿﺖ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮدﺳﺖھﺎ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﻏﯿﺮ‬
‫از اﯾﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﯿﺰی ﺑﺪﺳﺖﻣﺎن ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ ﺧﻼف دراﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره وﺑﺮرﺳﯽ دﻻﺋﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺮای ﻏﯿﺮ ﺗﮑﺒﯿﺮ اول آﻧﭽﻨﺎن ﭼﯿﺰی از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪﺳﺘﻤﺎن ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺪان را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻓﻌﺎل و‬
‫اﻗﻮال اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺣﺠﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﮫﺎ در وﻗﺖ ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام دﺳﺖھﺎ‬
‫را ﺑﻠﻨﺪﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺮای دﯾﮕﺮ ﺗﮑﺒﯿﺮات دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻮﻗﺖ اﻧﺘﻘﺎل از رﮐﻨﯽ‬
‫ﺑﻪ رﮐﻨﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ در دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ در ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯿﺖ اﻧﺘﻘﺎل از ﯾﮏ رﮐﻦ ﺑﻪ رﮐﻦ دﯾﮕﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ ۴‬و‪ -۵‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺑﻄﻮرآھﺴﺘﻪ وﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺻﻼه و ﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﯾﺮا اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد از اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ ﺑﻦ ﺳﮫﻞ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮدادﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎزﻣﯿﺖ آﻧﺴﺖﮐﻪ اﻣﺎم ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮه اﻻﺣﺮام آھﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﺮای ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﺑﮫﻤﺮاه ﺗﮑﺒﯿﺮات‪ ،‬ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﺮای‬
‫ﻣﯿﺖ دﻋﺎﮐﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮات‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ آﯾﺎت دﯾﮕﺮی از ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ آھﺴﺘﻪ ﺑﺮای ﺧﻮد ﺳﻼم ﺑﺪھﺪ‪) .‬رای ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎء آﻧﺴﺖﮐﻪ ﺑﺮای اﻣﺎم ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮای اﻃﻼع دﯾﮕﺮان ﺗﮑﺒﯿﺮات وﺳﻼم را ﺑﻠﻨﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ( ‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻔﺘﺢ اﺳﻨﺎد آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎری از ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ھﻤﺮاه ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهای ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬او ﺳﻮره‬
‫ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ ﺳﻮره ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ ازاھﻞ ﻋﻠﻢ درﻣﯿﺎن اﺻﺤﺎب ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و دﯾﮕﺮان ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮاول را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪.‬ﮐﻪ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﻧﯿﺰﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫رای ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ ﯾﺎ ﺳﻮرهای دﯾﮕﺮ در ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺛﻨﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ و درود ﺑﺮﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و دﻋﺎ ﺑﺮای ﻣﺮدهﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬ﮐﻪ ﻗﻮل‬
‫ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری و دﯾﮕﺮان ازاھﻞﮐﻮﻓﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ را در‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﻓﺮض ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ را ﺑﻨﺎم ﻧﻤﺎزﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
 ‫‪٨٢١‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﭼﻮنﮔﻔﺖ‪» :‬ﺻﻠﻮا ﻰﻠﻋ ﺻﺎﺣﺒ�ﻢ« »ﺑﺮاﯾﻦ ﯾﺎرﺧﻮد ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬و در ﺟﺎی دﯾﮕﺮﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻻﺻﻼة ﻤﻟﻦ ﻻﻳﻘﺮأ ﺑﺄم اﻟﻘﺮآن« »ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﺎزی‬
‫ﻧﮕﺰارده اﺳﺖ»‪) .‬ﭘﺲ ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮره ﻓﺎﺗﺤﻪ در ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ودرﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻤﺎزﻣﯿﺖ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درود ﻓﺮﺳﺘﺎد‪:‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدن درود و ﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﮫﺮ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ا� ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤﺪ« ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﯿﺮوی ازآﻧﭽﻪﮐﻪ ازاو رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺑﮫﺘﺮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ا� ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤﺪ وﻰﻠﻋ آل �ﻤﺪ ﻛﻤﺎ ﺻﻠﻴﺖ ﻰﻠﻋ إﺑﺮاﻫﻴﻢ وﻰﻠﻋ آل‬
‫إﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬و�ﺎرك ﻰﻠﻋ �ﻤﺪ وﻰﻠﻋ آل �ﻤﺪ ﻛﻤﺎل ﺑﺎر�ﺖ ﻰﻠﻋ إﺑﺮاﻫﻴﻢ وﻰﻠﻋ آل إﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻲﻓ‬
‫ً‬
‫اﻟﻌﺎﻤﻟ� إﻧﻚ ﻤﺣﻴﺪ �ﻴﺪ«‪ .‬و ﻇﺎھﺮا اﯾﻦ درود و ﺳﻼم ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮ دومﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫اﮔﺮﭼﻪ درﺑﺎره ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺤﻞﮔﻔﺘﻦ درود و ﺳﻼم ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-۶‬دﻋﺎ ﺑﺮای ﻣﯿﺖ‪ :‬ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﻓﻘﮫﺎء دﻋﺎ ﺑﺮای ﻣﯿﺖ ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا ﺻﻠﻴﺘﻢ ﻰﻠﻋ اﻤﻟﻴﺖ ﻓﺄﺧﻠﺼﻮا ﻪﻟ اﺪﻟﺎﻋء« »ھﺮﮔﺎه ﺑﺮ‬
‫ﻣﯿﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰاردﯾﺪ ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﺮای وی دﻋﺎﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻮداود و ﺑﯿﮫﻘﯽ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ھﺮ ﻧﻮع دﻋﺎﺋﯽﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫اﻧﺪک ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﺮای دﻋﺎی ﻣﯿﺖ ﯾﮑﯽ از دﻋﺎھﺎی ﻣﺎﺛﻮره زﯾﺮ را اﻧﺘﺨﺎبﮐﺮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﻧﻤﺎزﻣﯿﺖ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺧﻮاﻧﺪ‪»:‬ا� أﻧﺖ ر�ﻬﺎ‪،‬‬
‫وأﻧﺖ ﺧﻠﻘﺘﻬﺎ‪ ،‬وأﻧﺖ رزﻗﺘﻬﺎ‪ ،‬وأﻧﺖ ﻫﺪﻳﺘﻬﺎ لﻼﺳﻼم‪ ،‬وأﻧﺖ ﻗﺒﻀﺖ روﺣﻬﺎ‪ ،‬وأﻧﺖ‬
‫أﻋﻠﻢ �ﺮﺴﻫﺎ وﻋﻼﻧيﺘﻬﺎ‪ ،‬ﺟﺌﻨﺎ ﺷﻔﻌﺎء ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﺎﻏﻔﺮ ﻪﻟ ذﻧﺒﻪ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر او‬
‫ھﺴﺘﯽ و ﺗﻮ او را آﻓﺮﯾﺪهای‪ ،‬و ﺗﻮ او را روزی دادهای‪ ،‬و ﺗﻮ او را ﺑﻪ اﺳﻼم‬
‫ھﺪاﯾﺖﮐﺮدهای‪ ،‬و ﺗﻮ ﺑﻪ ﻧﮫﺎن و آﺷﮑﺎر او آ ﮔﺎهﺗﺮی‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺪرﮔﺎه ﺗﻮ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫آﻣﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲﮔﻨﺎھﺎن وی را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫‪ -۲‬واﺋﻠﻪ ﺑﻦ اﻻﺳﻘﻊﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰاردﯾﻢ‪ .‬ﻣﻦ از او ﺷﻨﯿﺪمﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إن ﻓﻼن ﺑﻦ ﻓﻼن ﻲﻓ ذﻣﺘﻚ‪،‬‬
‫وﺣﺒﻞ ﺟﻮارك‪.‬ﻓﻘﻪ ﻣﻦ ﻓﺘﻨﺔ اﻟﻘﺮﺒ وﻋﺬاب اﻨﻟﺎر‪ ،‬وأﻧﺖ أﻫﻞ الﻮﻓﺎء واﺤﻟﻖ‪.‬ا�‬
‫ﻓﺎﻏﻔﺮ ﻪﻟ وارﻤﺣﻪ ﻓﺈﻧﻚ أﻧﺖ اﻟﻐﻔﻮر الﺮﺣﻴﻢ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻓﻼﻧﮑﺲ ﭘﺴﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٢٢‬‬

‫ﻓﻼﻧﮑﺲ در ﭘﻨﺎه ﺣﻔﻆ و ﭘﯿﻤﺎن ھﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﺗﻮ اﺳﺖ ﭘﺲ او را ازآﺷﻮب و ﻓﺘﻨﻪﮔﻮرو‬

‫ﻋﺬاب دوزخ ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﺼﻮن دار و اﯾﻦ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ھﺴﺘﯽﮐﻪ ﺑﻮﻋﺪه ﺧﻮد وﻓﺎﮐﺮده و‬
‫ﺑﺮﺣﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا او را ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﻪ وی رﺣﻢﮐﻦ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺗﻮ ﺑﺴﯿﺎرآﻣﺮزﻧﺪه‬
‫و ﻣﮫﺮﺑﺎن ھﺴﺘﯽ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهامﮐﻪ در ﺣﺎل ﻧﻤﺎز ﺑﺮ‬
‫ﺟﻨﺎزهای ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� اﻏﻔﺮ ﻪﻟ وارﻤﺣﻪ واﻋﻒ ﻋﻨﻪ وﺎﻋﻓﻪ وأ�ﺮم ﻧﺰﻪﻟ‪ ،‬ووﺳﻊ‬
‫ﻣﺪﺧﻠﻪ‪ ،‬واﻏﺴﻠﻪ ﺑﻤﺎء وﺛﻠﺞ و�ﺮد‪ ،‬وﻧﻘﻪ ﻣﻦ اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ ﻛﻤﺎ ﻳﻨﻰﻘ اﺜﻟﻮب اﻻﺑﻴﺾ ﻣﻦ‬
‫اﺪﻟ�ﺲ‪ ،‬وأﺑﺪﻪﻟ دارا ﺧ�ا ﻣﻦ داره وأﻫﻼ ﺧ�ا ﻣﻦ أﻫﻠﻪ وزوﺟﺎ ﺧ�ا ﻣﻦ زوﺟﻪ‪ ،‬وﻗﻪ‬
‫ﻓﺘﻨﺔ اﻟﻘﺮﺒ وﻋﺬاب اﻨﻟﺎر« »ﺧﺪاوﻧﺪا او را ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﻪ وی رﺣﻢﮐﻦ‪ ،‬و او را ﻣﻮرد‬
‫ﻋﻔﻮ ﻗﺮار ده‪ .‬و او را ﺑﺴﻼﻣﺖ دار‪ ،‬و ازاو ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﭘﺬﯾﺮاﺋﯽﮐﻦ و ﺟﺎﯾﮕﺎھﺶ را‬
‫ﻓﺮاخﮔﺮدان و او را ازﮔﻨﺎھﺎن ﭘﺎک و ﭘﺎﮐﯿﺰهﮔﺮدان‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪ آﻟﻮده ﺑﺎ آب‬
‫و ﺑﺮف و ﺗﮕﺮگ ﭘﺎک ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و او را از آﻟﻮدﮔﯽﮔﻨﺎه ﭘﺎک ﺳﺎز ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪ‬
‫ﺳﻔﯿﺪ از ﭼﺮک و آﻟﻮدﮔﯽ ﭘﺎک ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺧﺎﻧﻪای ﺑﮫﺘﺮ از ﺧﺎﻧﻪاش و اھﻠﯽ ﺑﮫﺘﺮ از‬
‫اھﻠﺶ و ھﻤﺴﺮی ﺑﮫﺘﺮ از ھﻤﺴﺮش را ﺑﻪ وی ﻋﻄﺎﮐﻦ‪ .‬و او را ازآﺷﻮب و ﻓﺘﻨﻪﮔﻮر‬
‫و ﻋﺬاب آﺗﺶ ﺑﺪور ﻧﮕﻪ دار«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهای ﻧﻤﺎزﮔﺰارد وﮔﻔﺖ‪» :‬ا� اﻏﻔﺮ‬
‫ﺤﻟﻴﻨﺎ وﻣﻴتﻨﺎ‪ ،‬وﺻﻐ�ﻧﺎ و�ﺒ�ﻧﺎ وذﻛﺮﻧﺎ وأﻧﺜﺎﻧﺎ وﺷﺎﻫﺪﻧﺎ وﺎﻏﺋبﻨﺎ‪ ،‬ا� ﻣﻦ أﺣﻴيﺘﻪ ﻣﻨﺎ‬
‫ﻓﺄﺣﻴﻪ ﻰﻠﻋ اﻻﺳﻼم‪ ،‬وﻣﻦ ﺗﻮﻓﻴﺘﻪ ﻣﻨﺎ ﻓﺘﻮﻓﻪ ﻰﻠﻋ اﻻﻳﻤﺎن‪ ،‬ا� ﻻ ﺤﺗﺮﻣﻨﺎ أﺟﺮه‪ ،‬وﻻ‬
‫ﺗﻀﻠﻨﺎ ﺑﻌﺪه« »ﺑﺎراﻟﮫﺎ زﻧﺪﮔﺎن وﻣﺮدﮔﺎن وﮐﻮﭼﮏ وﺑﺰرگ وﻣﺮد وزن وﺣﺎﺿﺮوﻏﺎﺋﺐ‬
‫ﻣﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮز ﺧﺪاوﻧﺪا ھﺮﮐﺲ را از ﻣﺎ زﻧﺪه ﻣﯽداری او را ﺑﺮ اﺳﻼم زﻧﺪه دار‪ ،‬و‬
‫ھﺮﮐﺲ را از ﻣﺎ ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﯽ او را ﺑﺮ اﯾﻤﺎن درﺳﺖ ﺑﻤﯿﺮان‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺎ را از اﺟﺮ و‬
‫ﭘﺎداش او ﻣﺤﺮوم ﻣﻔﺮﻣﺎ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از او ﻣﺎ راﮔﻤﺮاه ﻣﮕﺮدان«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺮدهﮐﻮدک ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮ وی ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎ ﮐﺮد‪» :‬ا� اﺟﻌﻠﻪ ﻨﻟﺎ ﺳﻠﻔﺎ‬
‫وﻓﺮﻃﺎ وذﺧﺮا« »ﺧﺪاوﻧﺪا او را ﺑﺮای ﻣﺎ ﭘﯿﺶ ﻗﺮاول و آﻣﺎده ﮐﻨﻨﺪه ﻣﻨﺰل در ﺑﮫﺸﺖ و‬
‫ﭘﺲاﻧﺪاز ﻧﯿﮏ ﺑﮕﺮدان»‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی‬
 ‫‪٨٢٣‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮویﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﮔﺮ ﻣﯿﺖﮐﻮدک ﭘﺴﺮ ﯾﺎ دﺧﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ھﻤﯿﻦ دﻋﺎی‪» :‬ا�‬
‫اﻏﻔﺮ ﺤﻟﻴﻨﺎ وﻣﻴتﻨﺎ‪..‬اﻟﺦ‪ ،‬وﺿﻢ اﻴﻟﻪ‪ :‬ا� اﺟﻌﻠﻪ ﻓﺮﻃﺎ ﻻﺑﻮ�ﻪ وﺳﻠﻔﺎ وذﺧﺮا وﻋﻈﺔ واﻋﺘﺒﺎرا‬
‫وﺷﻔﻴﻌﺎ وﺛﻘﻞ ﺑﻪ مﻮاز�ﻨﻬﻤﺎ وأﻓﺮغ الﺼﺮﺒ ﻰﻠﻋ ﻗﻠﻮ�ﻬﻤﺎ وﻻ ﺗﻔﺘﻨﻬﻤﺎ ﺑﻌﺪه‪ ،‬وﻻﺤﺗﺮﻣﻬﻤﺎ أﺟﺮه«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا اﯾﻦﮐﻮدک‪ ،‬ﻣﮫﯿﺎﮐﻨﻨﺪه ﻣﻨﺰل در ﺑﮫﺸﺖ و ﭘﯿﺶ ﻗﺮاول و ﭘﺲاﻧﺪاز ﻧﯿﮏ و ﭘﻨﺪ و‬
‫ﻋﺒﺮت و ﺷﻔﺎﻋﺖﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺮای واﻟﺪﯾﻨﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮگ اﯾﻦﮐﻮدک ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻨﮕﯿﻨﺘﺮ‬
‫ﺷﺪنﮐﻔﻪ ﺗﺮازوی اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏواﻟﺪﯾﻨﺶ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪل آﻧﺎن ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ﻋﻄﺎﮐﻦ وآﻧﺎن را ﺑﻌﺪ‬
‫ازﻣﺮگ او دﭼﺎرﻓﺘﻨﻪ وآﺷﻮب ﻣﮕﺮدان وآﻧﺎن را ازﻣﺰد وﭘﺎداش زﺣﻤﺖ وی ﻣﺤﺮوم‪ ،‬ﻣﻔﺮﻣﺎ«‬
‫‪.‬‬

‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎﯾﺪ دﻋﺎی ﻣﯿﺖ را ﮔﻔﺖ؟‬

‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬درﺑﺎره ﺗﻌﯿﯿﻦ دﻗﯿﻖ ﻣﺤﻞ ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ دﻋﺎھﺎ در ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ‬
‫ﭼﯿﺰی ﺑﺪﺳﺘﻤﺎن ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺪل ﺧﻮاه ﺧﻮد ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ دﻋﺎھﺎ را اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ وﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮ اول ﯾﺎ دوم ﯾﺎ ﺳﻮم ﯾﮑﺒﺎره آنھﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﯾﺎ درﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮھﺎ آنھﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﻦ دو ﺗﮑﺒﯿﺮ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻤﻔﺎد ھﻤﻪ رواﯾﺎت‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻋﻤﻞﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮای ھﺮ ﻧﻮع ﻣﯿﺘﯽ ﺧﻮاه ﻣﺮد ﯾﺎ زن‬
‫ھﻤﺎن اﻟﻔﺎظ وارد در اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻣﺬﮐﺮ ﺑﻪ ﺿﻤﯿﺮ‬
‫ﻣﻮﻧﺚ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﻣﺮﺟﻊ ﺿﻤﺎﯾﺮواژه »ﻣﯿﺖ« اﺳﺖ وآن ﺑﺮای ﻣﺮد و‬
‫زن ﯾﮑﺴﺎن اﻃﻼق و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ -۷‬دﻋﺎی ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﭼﮫﺎرم‪:‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﭼﮫﺎرم ﺑﺮای ﻣﯿﺖ دﻋﺎﮐﺮد وﻟﻮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺳﻮمﻧﯿﺰ‬
‫دﻋﺎﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻣﺎم اﺣﻤﺪ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اوﻓﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ دﺧﺘﺮش ﻣﺮده‬
‫ﺑﻮد و او ﭼﮫﺎر ﺑﺎرﺑﺮوی ﺗﮑﺒﯿﺮﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﭼﮫﺎرم ﺑﺎﻧﺪازه ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ دو‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ اﯾﺴﺘﺎد و ﺑﺮای او دﻋﺎﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﭼﮫﺎرم ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا� ﻻ ﺤﺗﺮﻣﻨﺎ أﺟﺮه‪ ،‬وﻻﺗﻔﺘﻨﺎ ﺑﻌﺪه« و اﺑﻦ اﺑﯽ ھﺮﯾﺮهﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺑﻌﺪ از ﺗﮑﺒﯿﺮ ﭼﮫﺎرم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ا� ر�ﻨﺎ آﺗﻨﺎ ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ ﺣﺴﻨﺔ و�‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٢٤‬‬

‫اﻵﺧﺮة ﺣﺴﻨﺔ وﻗﻨﺎ ﻋﺬاب اﻨﻟﺎر«‪» .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﭘﺮوردﮔﺎرا در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﻋﻄﺎﮐﻦ و ﻣﺎ را ازآﺗﺶ دوزخ ﻣﺼﻮن دار«‪.‬‬

‫‪ -۸‬ﺳﻼم دادن‪:‬‬
‫ﻓﻘﮫﺎ ﺑﻐﯿﺮ از اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺳﻼم دادن ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ و ﭼﭗ را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻧﻪ‬
‫رﮐﻦ‪ ،‬و ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ و ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺳﻼم دادن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮدﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻼم دادن ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻼم دادن ﻧﻤﺎز اﺳﺖﮐﻪ‬
‫اﻧﺪکﺗﺮﯾﻦ ﺻﯿﻐﻪ ﺳﻼم دادن‪» :‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻜﻢ‪ ،‬أو ﺳﻼم ﻋﻠﻴﻜﻢ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ ﺑﺎرﺳﻼم دادن ﺑﻄﺮف راﺳﺖ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮروﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﻧﯿﺰ ﺳﻼم‬
‫ﺑﺪھﺪﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎران او ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺳﻼم ﻣﯽدادﻧﺪ و در ﻋﺼﺮ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎنﮐﺴﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ دو ﺑﺎرﺳﻼم دادن را‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻄﺮف راﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﻄﺮف ﭼﭗ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻼم دوم ھﻢ ذﮐﺮ و ھﻢ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ّﻣﯿﺖ‬

‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ را ﺣﺎﯾﺰ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه‬
‫ﯾﺎ ﺟﻨﺎزهھﺎی ﺣﺎﺿﺮ را ﺑﮑﻨﺪ و ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮهاﻻﺣﺮام دﺳﺖھﺎ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ دﺳﺖ‬
‫راﺳﺖ را روی دﺳﺖ ﭼﭗ ﺑﺮﺳﯿﻨﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﺬارد و ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺷﺮوع ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺪﻧﺒﺎل آن درود و ﺳﻼم ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪص ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺮای‬
‫ﻣﯿﺖ دﻋﺎﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺒﯿﺮﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺪﻧﺒﺎل آن دﻋﺎﮐﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺳﻼم ﺑﺪھﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎم در ﮐﺠﺎی ﺟﻨﺎزه ﻣﺮد ﯾﺎ زن ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ؟‬

‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﯿﺖ ﻣﺮد و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺗﻦ ﻣﯿﺖ زن ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﻧﺲ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻣﺮدی ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺮ او اﯾﺴﺘﺎد‪ .‬ﭼﻮن او را‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ ﺟﻨﺎزه زﻧﯽ را آوردﻧﺪ و ﺑﺮ او ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺗﻦ او اﯾﺴﺘﺎد‪ .‬از او‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻣﺮد و زن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺤﺎوی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ را ﻣﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﻢ‪ ،‬زﯾﺮا اﺧﺒﺎر و آﺛﺎری ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﯾﻢ آن را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٨٢٥‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺟﻨﺎزه‬

‫ھﺮﮔﺎه ﻣﺮدﮔﺎن ھﻤﻪ ﻣﺮد و ﯾﺎ زن وﯾﺎ ﺑﯿﺶ ازﯾﮏ ﻧﻔﺮﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ آنھﺎ را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫و اﻣﺎم ﺑﻪ ﺻﻒ ﻧﮫﺎد و ھﺮﮐﺪام ﺑﮫﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﺑﻪ اﻣﺎم ﻧﮫﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آﻧﻮﻗﺖ اﻣﺎم‬
‫ﺑﯿﮑﺒﺎره ﺑﺮھﻤﻪ آنھﺎ ﻧﻤﺎزﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ :‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺟﻨﺎزه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎم‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮﻣﺮدھﺎ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﺑﺮ زﻧﮫﺎ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﯾﺎ ﺑﺮھﻤﻪ آنھﺎ ﺑﺎ ھﻢ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺻﻮرت اﺧﯿﺮ ﺟﻨﺎزه زﻧﺎن ﺟﻠﻮﺗﺮﺑﻪ ﻃﺮف ﻗﺒﻠﻪ و ﺟﻨﺎزه ﻣﺮدان ﻋﻘﺐﺗﺮ ﺑﻄﺮف اﻣﺎم ﻧﮫﺎده‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ازﻧﺎﻓﻊ ﺑﻦ ﻋﻤﺮرواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ او ﺑﺮ ‪) ٩‬ﻧﻪ( ﺟﻨﺎزه ﻣﺮد و زن ﺑﺎ ھﻢ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﮐﻪ اول‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ زﻧﺎن را ﺑﻪ ﺻﻒ ﻧﮫﺎد و ﺳﭙﺲ ﻣﺮدان را ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﻪ ﺻﻒ ﻧﮫﺎد‪.‬‬
‫ﺟﻨﺎزه امﮐﻠﺜﻮم دﺧﺘﺮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐﮐﻪ زن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻮد و ﺟﻨﺎزه ﭘﺴﺮش زﯾﺪ‬
‫را ﭘﮫﻠﻮی ھﻢ ﻧﮫﺎدﮐﻪ ﺟﻨﺎزه زﯾﺪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻪ اﻣﺎم و ﺟﻨﺎزه امﮐﻠﺜﻮم ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻮد‬
‫واﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ آن روزﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻌﺎص ﺑﻮد ودرﻣﯿﺎن ﻣﺮدم اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑﻮھﺮﯾﺮه و‬
‫اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ و اﺑﻮﻗﺘﺎده ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدیﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺪم آﻣﺪ و ﺑﻪ اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس و اﺑﻮھﺮﯾﺮه و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ و اﺑﻮﻗﺘﺎده ﻧﮕﺎهﮐﺮدم و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ؟‬
‫آﻧﺎنﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺳﻨﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ وﺑﯿﮫﻘﯽ آن را رواﯾﺖﮐﺮده و ﺣﺎﻓﻆ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫اﺳﻨﺎد آن ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ اﮔﺮ ﺟﻨﺎزهﮐﻮدک و زن ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺎزهﮐﻮدک ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﻪ اﻣﺎم و ﺟﻨﺎزه زن ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻧﮫﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺟﻨﺎزه ﻣﺮدان و زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﺎ‬
‫ھﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪﮐﻮدﮐﺎن ﺑﯿﻦ زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﻧﮫﺎده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻣﻮﻣﯿﻦ در ﺳﻪ ﺻﻒ ﺑﺮاﺑﺮ و ﻣﺴﺎوی‬

‫ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ھﺮ ﺻﻒ ‪ ۲‬ﻧﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﭼﻮن ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ھﺒﯿﺮهﮔﻔﺘﻪ اﺳﺚ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ مﺆﻣﻦ ﻳﻤﻮت ﻓﻴﺼ�‬
‫ﻋﻠﻴﻪ أﻣﺔ ﻣﻦ اﻤﻟﺴﻠﻤ� ﻳﺒﻠﻐﻮن أن ﻳ�ﻮﻧﻮا ﺛﻼﺛﺔ ﺻﻔﻮف إﻻ ﻏﻔﺮ ﻪﻟ« »ھﺮﻣﻮﻣﻨﯽ ﺑﻤﯿﺮد‬
‫وﮔﺮوھﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻒ ﺑﺮﺳﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﮔﻨﺎھﺎن وی‬
‫درﻣﯽﮔﺬرد«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ھﺒﯿﺮه ﺗﻼش ﻣﯽﮐﺮدﮐﻪ اﮔﺮﻧﻤﺎز ﮔﺰاران اﻧﺪک ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻒﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ و‬
‫ﺣﺎﮐﻢﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٢٦‬‬

‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ دوﺳﺖ دارم اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺮﻣﯿﺖ اﻧﺪک ﺑﺎﺷﻨﺪ آنھﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻪﺻﻒﮐﻨﻢ‪ .‬ازوی ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﺷﻤﺎ ﭼﮫﺎرﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻪﮐﺎرﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آنھﺎ‬
‫را دردو ﺻﻒ ﻗﺮارﻣﯽدھﻢ‪ .‬و ﺧﻮﺷﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ اﮔﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﺎن را در ﺳﻪ‬
‫ﺻﻒ ﯾﮏﻧﻔﺮی ﻗﺮار دھﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰ اران ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻧﻤﺎزﻣﯿﺖ ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا از ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ ﻣﻴﺖ ﻳﺼ� ﻋﻠﻴﻪ أﻣﺔ ﻣﻦ اﻤﻟﺴﻠﻤ� ﻳﺒﻠﻐﻮن ﻣﺎﺋﺔ«‪،‬‬
‫»ھﺮﻣﯿﺘﯽﮐﻪﮔﺮوه ﯾﮏﺻﺪ ﻧﻔﺮی ﺑﺮوی ﻧﻤﺎزﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﺮای او ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫دﻋﺎی آﻧﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺷﻔﺎﻋﺖ آﻧﺎن ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ رﺟﻞ‬
‫مﺴﻠﻢ ﻳﻤﻮت ﻓﻴﻘﻮم ﻰﻠﻋ ﺟﻨﺎزﺗﻪ أر�ﻌﻮن رﺟﻼ‪ ،‬ﻻ �ﺮﺸ�ﻮن ﺑﺎﷲ ﺷيﺌﺎ إﻻ ﺷﻔﻌﻬﻢ اﷲ ﻓﻴﻪ«‬
‫»ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه او ﭼﮫﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻮﺣﺪ ﻏﯿﺮﻣﺸﺮک ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﻧﺪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن را ﺑﺮای ﻣﯿﺖ ﺷﻔﯿﻊ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ و ﺷﻔﺎﻋﺖﺷﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‬
‫و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪.‬‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻧﻌﻘﺎد و اﻧﺠﺎم ﭘﺎره ای از ﻣﺮاﺳﻢ ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‬

‫اﮔﺮﮐﺴﯽ دﯾﺮ رﺳﯿﺪ و در ﺑﻌﻀﯽ از ﺗﮑﺒﯿﺮھﺎ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮھﺎ‬
‫را ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ ﻗﻀﺎﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻨﺎن ﻧﮑﺮد ﻧﯿﺰاﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و اﯾﻮب‬
‫ﺳﺨﺘﯿﺎﻧﯽ و اوزاﻋﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﮑﺒﯿﺮھﺎی ﻓﻮت ﺷﺪه ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﻗﻀﺎ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮوﻗﺖ‬
‫اﻣﺎم ﺳﻼم داد ﺷﺨﺺ ﻣﺴﺒﻮق ﻧﯿﺰ ﺳﻼم ﻣﯽدھﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮﺷﺨﺺ‬
‫ﻣﺴﺒﻮق ﺗﮑﺒﯿﺮھﺎ را ﻗﻀﺎ ﻧﮑﺮد اھﻤﯿﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻮﻟﻒ ﻣﻐﻨﯽ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ رای را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻗﻮل اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رادارمﮐﻪ در ﻣﯿﺎن اﺻﺤﺎبﮐﺴﯽ ﺑﺎ وی ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻣﻦ‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهای ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ ﺑﻌﻀﯽ از ﺗﮑﺒﯿﺮھﺎ را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در‬
‫ﺟﻮاب او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺳﻤﻌﺖ ﻓﻜﺮﺒي‪ ،‬وﻣﺎ ﻓﺎﺗﻚ ﻓﻼ ﻗﻀﺎء ﻋﻠﻴﻚ« »ھﺮ وﻗﺖ ﺷﻨﯿﺪی ﺗﻮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮ و ھﺮ وﻗﺖ ﻧﺸﻨﯿﺪی و ﺗﮑﺒﯿﺮ را ﻧﮕﻔﺘﯽ‪ ،‬ﻗﻀﺎ ﻧﺪارد«‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺮاﺣﺖ‬
‫دارد دراﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺗﮑﺒﯿﺮی را ﻧﮕﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﻀﺎ ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﺗﮑﺒﯿﺮھﺎ‬
 ‫‪٨٢٧‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮھﻢ وﭘﯽ درﭘﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻪﮐﻪ از دﺳﺖ رﻓﺖ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ در‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮات ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد؟‬

‫ﺑﺎﺗﻔﺎق رای ﻓﻘﮫﺎ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ زن‪،‬‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺰرگ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬرﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﺟﻤﺎع اھﻞ ﻋﻠﻢ ھﺮ وﻗﺖ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ‬
‫در ﻃﻔﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮﺟﻨﺎزه وی ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬الﺮاﻛﺐ ﺧﻠﻒ اﺠﻟﻨﺎزة‪ ،‬واﻤﻟﺎﻲﺷ‬
‫أﻣﺎﻣﻬﺎ ﻗﺮ�ﺒﺎ ﻣﻨﻬﺎ ﻋﻦ ﻳﻤﻴﻨﻬﺎ أو ﻋﻦ �ﺴﺎرﻫﺎ‪ ،‬والﺴﻘﻂ ﻳﺼ� ﻋﻠﻴﻪ و�ﺪﻰﻋ لﻮاﺪﻟﻳﻪ ﺑﺎﻤﻟﻐﻔﺮة‬
‫والﺮﻤﺣﺔ« »در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهﮐﺴﯽﮐﻪ ﺳﻮار اﺳﺖ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺟﻨﺎزه وﮐﺴﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎده اﺳﺖ در‬
‫ﻃﺮف راﺳﺖ و ﯾﺎ ﻃﺮف ﭼﭗ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪان ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد وﮐﻮدﮐﯽﮐﻪ ﺳﻘﻂﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫وی ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮای واﻟﺪﯾﻨﺶ ﻃﻠﺐ ﻣﻐﻔﺮت و رﺣﻤﺖ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ و اﻟﻔﺎظ و اﻧﺪﮐﯽ ﭘﺲ‬
‫و ﭘﯿﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﺟﻨﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺳﻘﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‬

‫ﺟﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ﭼﮫﺎر ﻣﺎھﮕﯽ ﺳﻘﻂ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ و ﻧﻤﺎز ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آن را‪ ،‬در‬
‫ﭘﺎرﭼﻪای‪ .‬ﭘﯿﭽﯿﺪه و دﻓﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎ دراﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺳﻘﻂ ﺟﻨﯿﻦ ﺑﻌﺪ از ﭼﮫﺎرﻣﺎھﮕﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺻﺪاﺋﯽ ﯾﺎ ﻋﻄﺴﻪای ﯾﺎ ﺣﺮﮐﻪایﮐﻪ دال ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ازاو ﺳﺮﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺗﻔﺎق رای ﻓﻘﮫﺎ او را ﺷﺴﺘﻪ و ﺑﺮوی ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ آﺛﺎرزﻧﺪﮔﯽ‬
‫دروی دﯾﺪه ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮای ﺣﻨﻔﯽھﺎ و اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ واوزاﻋﯽ و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺮ وی ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ از ﺟﺎﺑﺮ‬
‫رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا اﺳﺘﻬﻞ الﺴﻘﻂ ﺻ� ﻋﻠﻴﻪ و ورث« »ھﺮﮔﺎه ﺟﻨﯿﻦ‬
‫ﺳﻘﻂ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﺣﯿﺎت و زﻧﺪﮔﯽ از ﺧﻮد ﺑﺮوز داد ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫اﺣﮑﺎم ارث ﻧﯿﺰ ﺑﺮ او ﺟﺎری اﺳﺖ«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬داﺷﺘﻦ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺮط اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ و اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ و اﺳﺤﺎق ﺑﻤﻔﺎد‬
‫ھﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ او را ﻏﺴﻞ داد و ﺑﺮوی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬درﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺟﻨﯿﻦ ﺳﻘﻂ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن در آن روح دﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٢٨‬‬

‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی زﻧﺪﮔﯽ را از ﺧﻮد ﺑﺮوز دھﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﭼﮫﺎر ﻣﺎھﮕﯽ در ﺟﻨﯿﻦ روح دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻀﻄﺮب و ﻣﺸﻮش اﺳﺖ و ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻗﻮﯾﺘﺮ از آن ﺑﺎ آن ﻣﻌﺎرض‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺪان اﺳﺘﺪﻻلﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺷﮫﯿﺪ‬

‫در اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮ ﺷﮫﯿﺪی ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪﺳﺖ ﮐﻔﺎر ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺨﺎری از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر داد ﺷﮫﺪای »اﺣﺪ« را‬
‫آﻏﺸﺘﻪ ﺑﺨﻮن دﻓﻦﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن را ﻏﺴﻞ ﻧﺪاد و ﺑﺮآﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﮫﺪای »اﺣﺪ« آﻏﺸﺘﻪ‬
‫ﺑﺨﻮن دﻓﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻏﺴﻞ داده ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﺸﺪ‪ .‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ دراﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ دﯾﮕﺮی آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﮫﯿﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺨﺎری از ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از ھﺸﺖ ﺳﺎل‬
‫روزی ﺑﻪ اﺣﺪ رﻓﺖ و ﺑﺮﺷﮫﺪای آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎزﻣﯿﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺮدﮔﺎن و زﻧﺪﮔﺎن را وداع ﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ ﻏﻔﺎری رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬ﻧﻪ ﻧﻔﺮ از ﺷﮫﺪای اﺣﺪ را ﻣﯽآوردﻧﺪ و‬
‫دھﻤﯿﻦ ﻧﻔﺮآﻧﺎن ﺣﻤﺰه ﺑﻮدﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮآﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻧﻪ ﻧﻔﺮ‬
‫را ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ را ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﭘﮫﻠﻮی ﺟﻨﺎزه ﺣﻤﺰه ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮآﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮھﻤﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺎزه ﺣﻤﺰه ﺳﯿﺪاﻟﺸﮫﺪاء در ﺟﺎی ﺧﻮد ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖﮐﺮده وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺳﻞ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎره‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﺤﺘﻮای اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آراء ﻓﻘﮫﺎ ﻧﯿﺰﺑﺎ‬
‫ھﻢ اﺧﺘﻼف دارد ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ھﻤﻪ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻌﻀﯽ از رواﯾﺎت را ﺑﺮ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﺗﺮﺟﯿﺢ دادﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ »اﺑﻦ ﺣﺰم» ھﻤﻪ آنھﺎ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ وﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺷﮫﯿﺪ و ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪن ﺑﺮ آن ھﺮدو ﻧﯿﮑﻮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در‬
‫راوﯾﺘﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٨٢٩‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ رای را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ھﺮﮐﺲ در ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺷﮫﺪا‬
‫ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن در ھﺮدو ﻣﻮرد اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦ رای در ﯾﮑﯽ ازرواﯾﺎت اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰآﻣﺪه و ﺑﻪ اﺻﻮل ﻣﺬھﺐ او ﻻﯾﻘﺘﺮ‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻇﺎھﺮا درﺑﺎره ﺷﮫﺪای اﺣﺪ ﮐﻪ ھﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪،‬‬
‫آﻧﺴﺖﮐﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم دﻓﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮآﻧﺎن ﻧﻤﺎزﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﮔﺮﺑﺮآﻧﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ از اﺻﺤﺎب و ﯾﺎران ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ درﺑﺎره ﺗﺮک ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﺷﮫﺪای اﺣﺪ ﺻﺤﯿﺢ و ﺻﺮﯾﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻮﯾﮋهﮐﻪ ﭘﺪرش ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﮫﺪای اﺣﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آ ﮔﺎھﯽ او در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﯿﺶ‬
‫از دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ وﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری وﺣﺒﺒﻦ ﺑﺼﺮی وﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ رواﯾﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺷﮫﺪا را ﺗﺮﺟﯿﺢ دادهاﻧﺪ‪ .‬و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺷﮫﺪا را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺳﺤﺎق و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در ﯾﮑﯽ از رواﯾﺎت ﻋﮑﺲ آن را ﺗﺮﺟﯿﺢ‬
‫دادهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﺣﺎدﯾﺚ و اﺧﺒﺎریﮐﻪﮔﻮﺋﯽ ﻋﯿﻨﯽ و ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ دارﻧﺪ ﺑﺪﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﺷﮫﺪای اﺣﺪ ﻧﻤﺎزﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ آن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﺷﮫﺪای اﺣﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه و ھﻔﺘﺎد ﺑﺎر ﺑﺮ ﺣﻤﺰه ﺳﯿﺪاﻟﺸﮫﺪاء ﺗﮑﺒﯿﺮﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺼﺤﺖ ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ را درﻣﻌﺎرﺿﻪ ﺑﺎ رواﯾﺎت ﺻﺤﯿﺢ ذﮐﺮﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ازﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎﮐﻨﺪ و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺧﻮد ﺗﺼﺮﯾﺢ دارد ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫ھﺸﺖ ﺳﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮآﻧﺎن ﻧﻤﺎزﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن‬
‫رﺣﻠﺖ ﺧﻮﯾﺶ را اﺣﺴﺎسﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن دﻋﺎﮐﻨﺪ وﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫وازآﻧﺎن وداعﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﮑﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ زﺧﻤﯽ ﺷﻮد و ﺑﻌﺪا زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﻌﺪا ﺑﻤﯿﺮد‬
‫ً‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺟﻨﮓ زﺧﻤﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺪﺗﯽ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﻌﺪا ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﻏﺴﻞ‬
‫داده ﺷﺪه و ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺷﮫﯿﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺳﻌﺪﺑﻦ ﻣﻌﺎذر را‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺑﺪھﻨﺪ و ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﻌﺪ درﺟﻨﮓ‬
‫ﻣﻮرد اﺻﺎﺑﺖ ﺗﯿﺮی ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ورگ دﺳﺘﺶ ﻗﻄﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬ﮐﻪ اورا ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮدﻧﺪ‬
‫وﭼﻨﺪ روزی درﻣﺴﺠﺪ ﻣﺎﻧﺪ ﺳﭙﺲ زﺧﻤﺶ ﺑﺎزﺷﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﺑﺸﮫﺎدت رﺳﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٣٠‬‬

‫ﺑﻌﺪ از زﺧﻤﯽ ﺷﺪن زﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺶ اﻧﺪک ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺪﯾﻨﻤﻌﻨﯽﮐﻪ ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰی ﻧﻮﺷﯿﺪه‬
‫وﺳﭙﺲ ﻣﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درآن ﺻﻮرت ﻏﺴﻞ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻐﻨﯽ درﺑﺎره ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺷﺎم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدیﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ آب ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻢ‪،‬ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻢ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﯾﻢ آب ﺑﺪھﻢ اﮔﺮ زﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎرث ﺑﻦ ھﺸﺎم را دﯾﺪم و ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺑﻪ وی آب‬
‫ﺑﺪھﻢ‪ .‬در آنوﻗﺖ دﯾﺪم ﻣﺮدی ﺑﻪ ﺣﺎرث ﻣﯽﻧﮕﺮد و ﺣﺎرث اﺷﺎرهﮐﺮدﮐﻪ ﺑﻪ وی آب ﺑﺪھﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻦ رﻓﺘﻢﮐﻪ ﺑﻪ وی آب ﺑﺪھﻢ‪ .‬در آن وﻗﺖ ﻣﺮدی دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وی ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ .‬آن ﻣﺮد‬
‫ﻧﯿﺰاﺷﺎرهﮐﺮدﮐﻪ آب را ﺑﻪ وی ﺑﺪھﻢ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ھﻤﻪ آﻧﺎن ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺪون‬
‫اﯾﻦﮐﻪ از آن آب ﺑﻨﻮﺷﻨﺪ و ھﯿﭽﮑﺲ ازآﻧﺎن ﻏﺴﻞ داده ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﮐﺴﯽ ﺑﻌﺪ از اﺟﺮای ﺣﺪود ﻣﯽﻣﯿﺮد‬

‫اﮔﺮﮐﺴﯽ در اﺛﺮ اﺟﺮای ﺣﺪودات ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﻏﺴﻞ داده ﺷﺪه و ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺨﺎری از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدی از ﻗﺒﯿﻠﻪ »اﺳﻠﻢ«‬
‫ﺑﺤﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ »زﻧﺎ« ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از وی‬
‫روی ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن ﻣﺮد ﭼﮫﺎر ﺑﺎر اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد و ﺑﺮﻋﻠﯿﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﮔﻮاھﯽ داد‪،‬‬
‫آﻧﻮﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﺗﻮ دﯾﻮاﻧﻪ ھﺴﺘﯽ؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ازدواج ﮐﺮدهای؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر داد او را در ﻣﺼﻼی ﻋﯿﺪ رﺟﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺳﻨﮓ ﺑﺮ وی ﺑﺎرﯾﺪن ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﻔﺮار ﻧﮫﺎد‪ ،‬او را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮوی ﺳﻨﮓ زدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺟﺎن داد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از او ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎدﮐﺮد و ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻏﻨﯿﻤﺖ اﻗﺪام ﺑﺪزدی ازآن ﮐﺮده ﯾﺎ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺗﻘﺴﯿﻢ از اﻣﻮال ﻏﻨﺎﯾﻢ دزدی ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ و دﯾﮕﺮ ﮔﻨﺎه ﮐﺎران‪:‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺮ آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻮوی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺎﺿﯽ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻨﺎ ﺑﻤﺬھﺐ ھﻤﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ و ﺑﺮ ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺮوی ﺣﺪودات‬
‫ﺟﺎری ﺷﺪه و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻨﮕﺴﺎر ﺷﺪه و ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮده و ﺑﺮ وﻟﺪ‬
‫اﻟﺰﻧﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
 ‫‪٨٣١‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﮐﺴﯽﮐﻪ ازاﻣﻮال ﻏﻨﺎﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺶ ازﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮﮐﺴﯽﮐﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻮده اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺮدم ازآنﮐﺎرھﺎ دوریﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺪھﮑﺎر ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬دﯾﮕﺮان ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﻣﺮدم درﺑﺎره ﺑﺪھﮑﺎری اﺣﺘﯿﺎط ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮ ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮاه ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﺑﺪ‪،‬ﮐﻪ در اﺛﺮ اﺟﺮای ﺣﺪ‬
‫ﺷﺮﻋﯽﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ در اﺛﺮ ﺿﺮﺑﻪ ﺟﻨﮓ اﺑﺰار ﯾﺎ در اﺛﺮ ﻃﻐﯿﺎن و ﺳﺘﻤﮕﺮی ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻣﺎم ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاریﮐﻪ ﺑﻪ درﺟﻪ ﮐﻔﺮ‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪه و ﺑﺮﮐﺴﯽﮐﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ دﯾﮕﺮان را ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎن روی زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ‬
‫وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪» :‬ﺻﻠﻮا ﻰﻠﻋ ﺻﺎﺣﺒ�ﻢ«‪ ،‬ﻋﺎم اﺳﺖ و ھﺮ‬
‫َّ ۡ ۡ ُ َ ۡ ‪ٞ‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را درﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﯿﺮد و ﺑﻤﻮﺟﺐ آﯾﻪ‪﴿ :‬إِ� َما ٱل ُمؤمِنون إِخ َوة‪] ﴾...‬اﻟﺤﺠﺮات‪.[١٠ :‬‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن ھﻤﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ«‪.‬ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﯾﺎر و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ در‬
‫َ ُۡ ۡ ُ َ َ ُۡ ۡ َ ُ َۡ ُ ُ ۡ َۡ ُٓ َۡ‬
‫ض‪﴾...‬‬‫ﺟﺎی دﯾﮕﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱلمؤمِنون وٱلمؤمِ�ٰت �عضهم أو ِ�َاء �ع ٖ �‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[٧١:‬ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﻮﻣﻦ دوﺳﺖ و ﯾﺎر و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ھﻤﺪﯾﮕﺮﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮﮐﺲ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ﻣﺴﻠﻢ را ﻣﻨﻊﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ دﭼﺎر ﺧﻄﺎی ﺑﺰرﮔﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﺮده‬
‫ﻓﺎﺳﻖ وﮔﻨﺎھﮑﺎر‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻣﺮده ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺪﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﺑﺮادران ﻣﻮﻣﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدی درﺧﯿﺒﺮﻣﺮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻠﻮا ﻰﻠﻋ‬
‫ﺻﺎﺣﺒ�ﻢ إﻧﻪ ﻗﺪ ﻏﻞ ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ« »ﻣﻦ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎزﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻢ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﯾﺎر ﺧﻮدﺗﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﭼﻮن او راه ﺧﺪا را درﺳﺖ ﻧﺮﻓﺘﻪ و از ﻏﻨﺎﯾﻢ ﭼﯿﺰی ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬ﮐﺎﻻی‬
‫او را ﺑﺮرﺳﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن آن ﻣﮫﺮهای ﯾﺎﻓﺘﯿﻢﮐﻪ دو درھﻢ ﻧﻤﯽارزﯾﺪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ از ﻋﻄﺎء آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ او ﺑﺮ ﻣﯿﺖ وﻟﺪ اﻟﺰﻧﺎ و ﺑﺮ ﻣﺎدرش و ﺑﺮ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﻼﻋﻨﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮﮐﺴﯽﮐﻪ از او ﻗﺼﺎصﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﺮﮐﺴﯽﮐﻪ‬
‫ﺳﻨﮕﺴﺎرﻣﯽﺷﺪ و ﺑﺮﮐﺴﯽﮐﻪ ازﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺖ وﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮھﻤﻪ آنھﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯿﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ«‪ ،‬را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ وی را ﺗﺮک‬
‫حي ِم‪﴾١١٣‬‬ ‫ب ٱ َۡ‬ ‫� ل َ ُه ۡم َ� َّ� ُه ۡم أَ ۡص َ‬
‫�ٰ ُ‬ ‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ِ ﴿ :‬م ۢن َ� ۡع ِد َما تَبَ َّ َ‬
‫� ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[١١٣ :‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺑﺮای آﻧﺎن ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﻣﺸﺨﺺﮔﺮددﮐﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٣٢‬‬

‫آﻧﺎن اھﻞ دوزﺧﻨﺪ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎرﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ«‪ .‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ اھﻞ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﻣﻨﻊ ﻧﺸﺪهاﯾﻢ وھﺮﮐﺲ ﺧﻮدﮐﺸﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮوی ﻧﻤﺎزﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺳﻨﺖ آن‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮﺳﻨﮕﺴﺎر ﺷﺪه ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ از ﻗﺘﺎده آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦﮐﺴﯽ از اھﻞ ﻋﻠﻢ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارمﮐﻪ از ﻧﻤﺎزﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮﮔﻮﯾﻨﺪه »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ«‪،‬‬
‫اﻣﺘﻨﺎع ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺮواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ازاﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬ﮐﺴﯽ را‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺘﻪام ﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ اھﻞ ﻗﺒﻠﻪ ﮔﻨﺎھﮑﺎر ﺷﻮد‪ .‬اﺑﻮﻏﺎﻟﺐ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ ﺑﺎھﻠﯽ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺮ ﻣﯽﺧﻮاره ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد؟ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ .‬ﭼﻮن اﻣﮑﺎن داردﮐﻪ ﯾﮑﺒﺎر ﺑﺮ‬
‫رﺧﺘﺨﻮاب درازﮐﺸﯿﺪه و »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ« ﮔﻔﺘﻪ و ﻣﻮرد آﻣﺮزش ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در رواﯾﺖ‬
‫ﺻﺤﯿﺤﯽ از ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ«‪ ،‬را ﮔﻔﺘﻪ و رو‬
‫ﺑﻘﺒﻠﻪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎز دﻋﺎ و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺮای او‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮ‬

‫َ‬
‫ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬و�‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ّ َ َ ٰٓ َ َ ّ ۡ ُ َّ َ َ َ ٗ َ َ َ ُ ۡ َ َ ٰ َ ۡ ٓ َّ ُ ۡ َ َ ُ ْ َّ‬
‫و� ِۦ﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪:‬‬ ‫تص ِل � أح ٖد مِنهم مات �بدا و� �قم � ��ِه ِۖۦ إِ�هم �فروا ب ِٱ�ِ ورس ِ‬
‫‪» .[٨٤‬ھﺮﮔﺰ ﺑﺮﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد ﻧﻤﺎز ﻣﺨﻮان و ﺑﺮﮔﻮر او ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺸﻮ‪ ،‬زﯾﺮا آﻧﺎن‬
‫َ َ َ َّ ّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َ ۡ َ ۡ ُ ْ‬
‫� وٱ�ِين ءامنوا أن �ستغفِروا‬ ‫ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪهاﻧﺪ«‪ .‬و ﴿ما �ن ل ِلن ِ ِ‬
‫ََ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َّ ُ ۡ ۡ َ ُ ۡ‬
‫َ‬ ‫َ َ َۡ َ ُ ْٓ ُْ ُۡ َ‬ ‫ُۡ ۡ‬
‫حي ِم‪ ١١٣‬وما �ن‬ ‫ٰ‬ ‫ۢ‬ ‫ٰ‬
‫�� ِ� ولو �نوا أو ِ� قر� مِن �ع ِد ما تب� لهم ��هم أص�ب ٱ� ِ‬ ‫ل ِلم ِ‬
‫َّ َ َّ ۡ َ َ َ َ َ ٓ َّ ُ َ َ َّ َ َ َّ َ َ ُ ٓ َ َّ ُ َ ُ ّ ‪َ َّ َ َ َّ ّ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ۡ َۡ ُ‬
‫ِيم ِ��ِيهِ إِ� عن موعِدة ٖ وعدها إِياه فلما تب� �ۥ �نهۥ عدو ِ�ِ ��أ‬ ‫ار إبۡ َ�ٰه َ‬
‫ٱستِغف ِ‬
‫ۡ‬
‫مِن ُ ۚه﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[١١٤-١١٣ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﺮای ﻣﺸﺮﮐﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ )اھﻞ دوزخ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزشﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮآن ﻣﺸﺮﮐﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪانﺷﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ ھﻢ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺑﺮای ﭘﺪرش ﻃﻠﺐ آﻣﺮزشﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ وی وﻋﺪه داده ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ آﺷﮑﺎر ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﺪرش دﺷﻤﻦ‬
‫ﺧﺪااﺳﺖ از او ﺑﯿﺰاری ﺟﺴﺖ«‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ اﻃﻔﺎل ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫زﯾﺮا آﻧﺎن ﺣﮑﻢ ﭘﺪران ﺧﻮد را دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم آوردنﺷﺎن ﺣﮑﻢﮐﺮده‬
 ‫‪٨٣٣‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﯾﮑﯽ از واﻟﺪﯾﻨﺶ اﺳﻼم آورده ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺪا از ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﯾﺎ ﺟﺪا از‬
‫ﯾﮑﯽ ازآﻧﺎن ﻣﺮده ﯾﺎ اﺳﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﮔﻮر‬

‫ﺑﻌﺪ از ﺗﺪﻓﯿﻦ ھﺮ وﻗﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺗﺪﻓﯿﻦ ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎزھﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪:‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺖ ھﺸﺖ‬
‫ﺳﺎل ﺑﺮﮔﻮر ﺷﮫﯿﺪان »اﺣﺪ« ﻧﻤﺎزﮔﺰارد‪ .‬اززﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ھﻤﺮاه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ »ﺑﻘﯿﻊ« وارد ﺷﺪﯾﻢ ﺑﺎ ﯾﮏﮔﻮر ﺗﺎزه رو ﺑﺮو‬
‫ﺷﺪﯾﻢﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از آن ﺳﺌﻮالﮐﺮد ﺑﻪ اﯾﺸﺎنﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮر ﺗﺎزه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻧﯽ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﺗﺎزه وﻓﺎتﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص او را ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﻣﺮا از ﻣﺮگ او‬
‫آ ﮔﺎه ﻧﺴﺎﺧﺘﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﺗﻮ در ﺧﻮاب ﻧﯿﻢروز ﺑﻮدی‪ .‬ﭼﻮن روزه ﺑﻮدی‬
‫ﻧﺨﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺗﺮا ﺑﯿﺪار ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﻣﻮﺟﺐ آزار و اذﯾﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬از‬
‫اﯾﻦﮐﺎرھﺎ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻓﻮتﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺮا ازﻣﺮگ او آ ﮔﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﻦ ﺑﺮ او ﺑﺮای او رﺣﻤﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﻗﺒﺮ رﻓﺖ و ﻣﺎ را ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﻒﮐﺮد و ﭼﮫﺎر ﺑﺎر ﺑﺮ وی ﺗﮑﺒﯿﺮ زد ‪ .‬اﺣﻤﺪ وﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﺎن آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و دو ﻧﻔﺮ اﺧﯿﺮ آن را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻤﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و دﯾﮕﺮان ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬واﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﮔﻮری ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﭘﯿﺶ از دﻓﻦ ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺻﺤﺎب او ھﯿﭻﮐﺴﯽ را ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ وی‪ ،‬دﻓﻦ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﻗﺒﺮی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﺳﻨﻦ ﻣﺤﮑﻢ و آﺷﮑﺎر را‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﯽ رد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» «:‬ﻻ ﺠﺗﻠﺴﻮا ﻰﻠﻋ اﻟﻘﺒﻮر‪ ،‬وﻻ ﺗﺼﻠﻮا إﻴﻟﻬﺎ«‬
‫»ﺑﺮﮔﻮرھﺎ ﻣﻨﺸﯿﻨﯿﺪ و ﺑﺴﻮی آنھﺎ ﻧﻤﺎزﻣﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪.‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ھﻢ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و آن را‬
‫ھﻢ ھﻤﺎنﮐﺴﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﺧﻮد ﻋﻤﻼ ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﺳﺨﻦ او و‬
‫ً‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﻋﻤﻞ او‪ .‬و ﻇﺎھﺮا ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎ ھﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎزیﮐﻪ ازآن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﺎزی اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﺒﺮ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و آن ﻏﯿﺮ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ھﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻣﮑﺎن ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﺪارد و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٣٤‬‬

‫ﺧﻮاﻧﺪن آن در ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ﻣﯿﺖ ھﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ‬
‫ﺟﻨﺎزه او اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﭼﻪ ﺟﻨﺎزه ﺑﺮروی زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ در ﺑﻄﻦ‬
‫ً‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻧﻤﺎزھﺎی دﯾﮕﺮرا ﺷﺮﻋﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ درﮔﻮرﺳﺘﺎن و ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮیﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦﮐﺎر ﮔﻮرﺳﺘﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﺳﺠﺪهﮔﺎه ﻣﺮدم‬
‫درﻣﯽآورد و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از آن ﻧﮫﯽ ﮐﺮده و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﻧﻔﺮﯾﻦﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و آﻧﺎن را ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬إن ﻣﻦ ﺮﺷار‬
‫اﻨﻟﺎس ﻣﻦ ﺗﺪر�ﻬﻢ الﺴﺎﻋﺔ وﻫﻢ أﺣﻴﺎء‪ ،‬واﺬﻟﻳﻦ ﻳﺘﺨﺬون اﻟﻘﺒﻮر مﺴﺎﺟﺪ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺮدمﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ھﻨﻮز زﻧﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ وھﻤﭽﻨﯿﻦﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮیﮔﻮرھﺎ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﮔﻮرﺳﺘﺎن را ﺑﺼﻮرت ﻣﺴﺎﺟﺪ درﻣﯽآورﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮیﮔﻮرﮐﻪ ﻣﻮرد ﻧﻔﺮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﺑﺮﮔﻮرﻣﺮدهﮐﻪ ﺑﺎرھﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ ﻓﺮق ﺑﺴﯿﺎر دارد‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﺮدهای ﮐﻪ ﻏﺎﯾﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬

‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺷﮫﺮ دﯾﮕﺮی ﻣﺮده اﺳﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه آن ﺷﮫﺮ دور‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ‪ .‬درآن ﺻﻮرت ﻧﻤﺎز ﮔﺰار ﺑﺎﯾﺪ روﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ و ﺑﺎ ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ‬
‫آن ﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ آن ﺷﮫﺮی ﮐﻪ ﻣﺮده در آﻧﺠﺎ اﺳﺖ در ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫ھﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار ھﻤﺎن اﻓﻌﺎل و ﺣﺮﮐﺎﺗﯽﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ﺣﺎﺿﺮ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدھﺪ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ﻏﺎﯾﺐ ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪ .‬زﯾﺮاﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ھﻤﺎن روزﮐﻪ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﺒﺸﻪ ﻓﻮت ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﺧﺒﺮ داد وآﻧﺎن را ﺑﻪ ﻣﺼﻠﯽ = ﻧﻤﺎزﮔﺎه ﺧﺎرج ﺷﮫﺮ ﺑﯿﺮون ﺑﺮد و ﯾﺎران ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻒﮐﺮد و‬
‫ﭼﮫﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ زد‪) .‬ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﺑﺮﻧﺠﺎﺷﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ(‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮ‬
‫ﻣﯿﺖ ﻏﺎﯾﺐ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ او در‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺒﺸﻪ ﻓﻮتﮐﺮده ﺑﻮد و ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ ھﻤﺮاه او ﺑﺮ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‬
‫و اﯾﻦﮐﺎر اﺟﻤﺎع اﺳﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎران اوﮐﻪ ﺗﺨﻄﯽ از آن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ﻏﺎﯾﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﮐﺮده و دﻟﯿﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮی‬
‫ﺑﺮای آن ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺖ در ﻣﺴﺠﺪ‬

 ‫‪٨٣٥‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫اﮔﺮ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﻨﺎزه ﻣﺴﺠﺪ را آﻟﻮده ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ وی در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻢ از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﺳﮫﯿﻞ ﺑﻦ ﺑﯿﻀﺎء ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬و ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪﮐﺴﯽ آن را اﻧﮑﺎر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ھﻢ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﺎزھﺎ‪ ،‬اﺳﺖ‪ّ .‬اﻣﺎ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺪﻟﯿﻞ ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬ﻣﻦ ﺻ� ﻰﻠﻋ ﺟﻨﺎزة ﻲﻓ‬
‫اﻤﻟﺴﺠﺪ ﻓﻼ ﺷﺊ ﻪﻟ« »ھﺮﮐﺲ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهای ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﻪ وی‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺪ«‪ .‬ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ را درﻣﺴﺠﺪ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ وﻓﻌﻞ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﻓﻌﻞ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ آن ﺗﻌﺎرض دارد‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻨﮫﺎ »ﺻﺎﻟﺢ« ﻣﻮﻻی‬
‫»ﺗﻮاﻣﻪ« آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ او ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﻠﻤﺎی ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در‬
‫ﻧﺴﺨﻪھﺎی ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺸﮫﻮر »ﺳﻨﻦ اﺑﻮداود«‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی »ﻓﻼ ﺷیء ﻪﻟ«‪» ،‬ﻓﻼ ﺷیء ﻋﻠﻴﻪ«‬
‫)ﺑﺮ ویﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و آن را »ﺻﺤﯿﺢ«‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬رھﻨﻤﻮد ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن ﻧﺒﻮده اﺳﺖﮐﻪ درﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ‬
‫ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺮون ازﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﺎزﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬری ﺑﻮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه اﺑﻦ اﻟﺒﯿﻀﺎء ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﮫﺮﺣﺎل ھﺮدو ﺻﻮرت ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ وﻟﯽ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ﺑﯿﺮون از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﮫﺘﺮاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه در ﮔﻮرﺳﺘﺎن‬

‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎء ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺖ را در ﻣﯿﺎن ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و آن را از‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮوواﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ وﻋﻄﺎء وﻧﺨﻌﯽ و ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫و اﺳﺤﺎق و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رای دادهاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻻرض ﻠﻛﻬﺎ‬
‫مﺴﺠﺪ‪ ،‬إﻻ اﻤﻟﻘﺮﺒة واﺤﻟﻤﺎم« »در ھﺮ ﺟﺎی زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ ﻣﮕﺮ در ﮔﻮرﺳﺘﺎن و‬
‫ﺣﻤﺎم«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ اﯾﻦﮐﺎر اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﺮ ﻗﺒﺮی در ﻣﯿﺎنﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه در وﺳﻂ ﮔﻮرﺳﺘﺎن »ﺑﻘﯿﻊ«‬
‫ﺑﺮﻗﺒﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻧﻤﺎزﺧﻮاﻧﺪﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮدر آﻧﺠﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٣٦‬‬

‫زﻧﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‬

‫زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ھﻤﭽﻮن ﻣﺮدان ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮاه ﺑﺼﻮرت اﻧﻔﺮادی ﯾﺎ‬
‫ھﻤﺮاه ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎدر ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ او ﺑﺮ ﻋﺘﺒﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ دﺳﺘﻮر دادﮐﻪ ﺟﻨﺎزه ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص را ﭘﯿﺶ او ﺑﯿﺎورﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﮕﺰارد‪ .‬ﻧﻮویﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﺑﺮای زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﻨﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ در ﻧﻤﺎزھﺎی ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮایﺷﺎن ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ وﺳﻔﯿﺎن‬
‫ﺛﻮری و اﺣﻤﺪ و ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻧﯿﺰﭼﻨﯿﻦﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ واﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯿﺖ را ﺑﺼﻮرت اﻧﻔﺮادی ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻪﮐﺴﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻣﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؟‬

‫درﺑﺎره ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻣﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ در ﻣﯿﺎن ﻓﻘﮫﺎ اﺧﺘﻼف‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺲ ﺑﺮای اﯾﻦﮐﺎر ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ اول »وﺻﯽ« ﺳﭙﺲ اﻣﯿﺮ‬
‫و ﺣﺎﮐﻢ و ﺑﻌﺪ از آن ﭘﺪر ﯾﺎ ﺟﺪ ﯾﺎ ﻧﯿﺎ و ﺑﻌﺪ از آن ﭘﺴﺮ ﯾﺎ ﻧﻮه و ﺑﻌﺪ از آن ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ و ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رای دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺲ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ :‬اول ﭘﺪر ﻣﯿﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺟﺪ او‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﺴﺮ او‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﻮه ﭘﺴﺮی اوﺳﭙﺲ ﺑﺮادرﻣﯿﺖ ﺳﭙﺲ ﭘﺴﺮ ﺑﺮادر‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻋﻤﻮی او‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﺴﺮﻋﻤﻮی او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ درﺟﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﻧﯿﺰ ﺑﮫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﺴﺖ ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ از ﭘﯿﺮوان اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺲ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ اول ﺣﺎﮐﻢ اﮔﺮ ﺣﺎﺿﺮﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻣﺎم و ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﮔﺮ ﻣﯿﺖ زن ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ او ﺳﭙﺲ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﻓﻮقﮐﻪ ذﮐﺮﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﭘﺴﺮ و ﭘﺪر ﻣﯿﺖ ھﺮدو ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺪر ﺑﺮ ﭘﺴﺮ ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻤﻞ ﺟﻨﺎزه و ﺑﺮدن آن ﺑﻪ ﻣﺤﻞ دﻓﻦ‬

‫درﺑﺎره ﺣﻤﻞ ﺟﻨﺎزه و ﺑﺮدن آن ﺑﻪ ﻣﺤﻞ دﻓﻦ ﻣﺮاﻋﺎتﮐﺎرھﺎی زﯾﺮ از ﻧﻈﺮﺷﺮع ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪٨٣٧‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫‪ -۱‬ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه و ﺣﻤﻞ آن ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﺷﺮﻋﯽ‪ .‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖﮐﻪ درﺣﻤﻞ ﺟﻨﺎزه ﺟﺎ‬
‫را ﻋﻮض ﻧﻤﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮھﻤﻪ ﺟﻮاﻧﺐ آن دورزد‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ وﺑﯿﮫﻘﯽ واﺑﻮداود و‬
‫ﻃﯿﺎﻟﯽ از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺟﻨﺎزهای را ﺗﺸﯿﯿﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻼش ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﻪھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎﺑﻮت ﺟﻨﺎزه را ﺣﻤﻞﮐﻨﺪ زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺣﻤﻞ آنﮐﻤﮏﮐﻨﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﻧﺨﻮاﺳﺖ آن را رھﺎ ﺳﺎزد‪ .‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﻮدوا اﻤﻟﺮ�ﺾ‪ ،‬وامﺸﻮا ﻣﻊ اﺠﻟﻨﺎزة ﺗﺬﻛﺮ�ﻢ اﻻﺧﺮة« »از ﺑﯿﻤﺎر ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﺟﻨﺎزه را ﺗﺸﯿﯿﻊﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺎد آﺧﺮت ﻣﯽاﻧﺪازد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ از راوﯾﺎن ﻣﻮﺛﻮق ﺑﻪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺷﺘﺎب ﻧﻤﻮد‪ .‬زﯾﺮاﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أﺮﺳﻋﻮا ﺑﺎﺠﻟﻨﺎزة ﻓﺈن ﺗﻚ ﺻﺎﺤﻟﺔ ﻓﺨ� ﺗﻘﺪمﻮﻧﻬﺎ‬
‫إﻴﻟﻪ‪ ،‬و�ن ﺗﻚ ﺳﻮى ذلﻚ ﻓﺮﺸ ﺗﻀﻌﻮﻧﻪ ﻋﻦ رﻗﺎﺑ�ﻢ« »در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‬
‫ﺷﺘﺎبﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺟﻨﺎزه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺨﺺ درﺳﺘﮑﺎری ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وی‬
‫ﻧﯿﮑﯽﮐﺮدهاﯾﺪ و اﮔﺮ ﺟﻨﺎزه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮ و ﺑﺪی را زودﺗﺮ‬
‫از دوش ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﻣﯽدارﯾﺪ«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و دﯾﮕﺮان آن را‬
‫رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻮﺑﮑﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدﯾﻢ و‬
‫ﺟﻨﺎزهای را ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬آﻧﻘﺪر ﺑﻪ ﺷﺘﺎب ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢﮐﻪ ﺷﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺎ ﺗﮑﺎن‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﺑﺨﺎری در ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺳﻌﺪ‬
‫ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن ﻗﺪر ﺑﻪ ﺷﺘﺎب ﻣﯽرﻓﺖﮐﻪ »ﻧﻌﻞھﺎی« ﻣﺮدم ﭘﺎره ﺷﺪ‪.‬‬
‫در »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﮫﺮﺣﺎل ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ در ﺗﺸﯿﯿﻊ و ﺣﻤﻞ ﺟﻨﺎزه ﺷﺘﺎب‬
‫ﻧﻤﻮد اﻣﺎ ﻧﻪ ﺑﮕﻮﻧﻪایﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺒﺎھﯽ ﺟﻨﺎزه ﯾﺎ ﻣﺸﻘﺖ ﺣﻤﻞﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﯾﺎ ﻣﺸﻘﺖ ﻣﺸﺎﯾﻌﯿﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن در ﻏﯿﺮ اﯾﻨﺼﻮرت ﻧﻈﺎﻓﺖ و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﺟﻨﺎزه از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﺴﺨﺘﯽ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮﻃﺒﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد از آن ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻨﺴﺖﮐﻪ در ﺗﺪﻓﯿﻦ‬
‫ﻣﯿﺖﮐﻮﺗﺎھﯽ و ﺳﺴﺘﯽ ﻧﺸﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺟﻨﺎزه ﺗﺒﺎه ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺧﻮب اﺳﺖﮐﻪ درﺟﻠﻮﯾﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮﯾﺎ درﻃﺮف راﺳﺖ ﯾﺎ ﭼﭗ ﺟﻨﺎزه وﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪان‬
‫راه رﻓﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ و اﮐﺜﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺟﻠﻮ ﺟﻨﺎزه راه ﺑﺮود‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮدر‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٣٨‬‬

‫ﺟﻠﻮآن راه ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﻨﻔﯽھﺎ‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺸﺎﯾﻌﯿﻦ درﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺟﻨﺎزه راه ﺑﺮوﻧﺪ ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ از ﺟﻨﺎزه اﻣﺮﮐﺮده اﺳﺖ وﺗﺒﻌﯿﺖ ﺟﻨﺎزه ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺸﺖ ﺳﺮآن راه رﻓﺘﻦ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رای اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ھﻤﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﻣﺴﺎوی ھﺴﺘﻨﺪ ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»الﺮاﻛﺐ �ﺴ� ﺧﻠﻒ اﺠﻟﻨﺎزة‪ ،‬واﻤﻟﺎﻲﺷ ﻳﻤﻲﺸ ﺧﻠﻔﻬﺎ وأﻣﺎﻣﻬﺎ وﻋﻦ ﻳﻤﻴﻨﻬﺎ وﻋﻦ‬
‫�ﺴﺎرﻫﺎ ﻗﺮ�ﺒﺎ ﻣﻨﻬﺎ« »ﺳﻮاره ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺟﻨﺎزه و ﭘﯿﺎده ﭘﺸﺖ ﺳﺮﺟﻨﺎزه ﯾﺎ ﺟﻠﻮآن ﯾﺎ‬
‫درﻃﺮف راﺳﺖ ﯾﺎ ﻃﺮف ﭼﭗ آن و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪان راه ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖﮐﻪ ھﻤﻪ اﯾﻦﮐﺎرھﺎ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ و ﺧﻼف در آن ﻣﻮرد ﺗﺴﺎھﻞ واﻗﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﺰی رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ در ﭘﯿﺶ ﺟﻨﺎزه‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺟﻨﺎزه ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﺳﺌﻮال ﺷﺪﮐﻪ ﺧﻠﻔﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ در ﭘﯿﺶ ﺟﻨﺎزه ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﺎن‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪﮐﻪ رﻓﺘﻦ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺟﻨﺎزه ﺑﮫﺘﺮاﺳﺖ ازرﻓﺘﻦ در ﭘﯿﺶ آن‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از ﻧﻤﺎز اﻧﻔﺮادی‪ .‬وﻟﯽ آﻧﺎن ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﻣﺮدم آﺳﺎن ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ‬
‫و اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺣﺎﻓﻆ ﺳﻨﺪ آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺳﻮاره ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﻧﻤﻮدن را‪ ،‬ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬری‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﻮاره ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﭘﺲ از ﺗﺪﻓﯿﻦ را ﺑﺪون ﮐﺮاھﺖ ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺛﻮﺑﺎن‬
‫رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻤﺮاه ﺟﻨﺎزهای ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮای او ﻣﺮﮐﻮﺑﯽ آوردﻧﺪ‪ ،‬او از ﺳﻮار‬
‫ً‬
‫ﺷﺪن اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ‪ .‬در راه ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻣﺠﺪدا ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺮﮐﻮﺑﯽ آوردﻧﺪ‪ ،‬او ﺳﻮار ﺷﺪ«‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ از او ﺳﺌﻮال ﺷﺪ‪ .‬او ﺟﻮاب داد‪» :‬إن اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ ﺎﻛﻧﺖ ﺗﻤﻲﺸ‪ ،‬ﻓﻠﻢ أ�ﻦ ﻻر�ﺐ وﻫﻢ‬
‫ﻳﻤﺸﻮن‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ذﻫﺒﻮا ر�ﺒﺖ« »ھﻤﺎﻧﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﯿﺎده راه ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﺨﻮاﺳﺘﻢ ﺳﻮار‬
‫ﺷﻮم در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ آﻧﺎن ﭘﯿﺎده راه ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭼﻮن آﻧﺎن رﻓﺘﻨﺪ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺳﻮار ﺷﺪم«‪.‬‬
‫اﺑﻮداود وﺑﯿﮫﻘﯽ و ﺣﺎﮐﻢ آن را رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺣﺎﮐﻢ آن را دارای ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺰد ﺷﯿﺨﯿﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪» .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻤﺮاه ﺟﻨﺎزه اﺑﻦ دﺣﺪاح ﭘﯿﺎده از ﺷﮫﺮ‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺖ وﺳﻮاره ﺑﺮاﺳﺐ ﺑﺮﮔﺸﺖ«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده و »ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ »الﺮاﻛﺐ ﻳﻤﻰﺸ ﺧﻠﻔﻬﺎ« ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻘﺼﻮد ﺑﯿﺎن‬
‫ﺟﻮازآن ﺗﻮام ﺑﺎﮐﺮاھﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺳﻮاره درﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮدن‪،‬‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎده ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬری ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٨٣٩‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺑﻤﻔﺎد ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺳﻨﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﺳﻮاره ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺟﻨﺎزه ﺣﺮﮐﺖﮐﻨﺪ و ﺧﻄﺎﺑﯽﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺧﺘﻼﻓﯽ ﺳﺮاغ ﻧﺪارم‪.‬‬

‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺟﻨﺎزه ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‬

‫اﻧﺠﺎم ﮐﺎرھﺎی زﯾﺮ در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ذﮐﺮ ﯾﺎ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﯾﺎ ﻏﯿﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬرﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫از ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد رواﯾﺖﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ازﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ‪،‬‬
‫درﺳﻪ ﻣﻮرد ﺑﺪﺷﺎن ﻣﯽآﻣﺪ‪ :‬ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‪ ،‬ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ذﮐﺮﺧﺪا و ﺑﻪ‬
‫ھﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و ﻧﺨﻌﯽ و‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﺳﺘﻐﻔﺮوا ﻟﻪ« ﺑﺮاﯾﺶ ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اوزاﻋﯽ آن را ﺑﺪﻋﺖ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻀﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮوﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ھﻤﺮاه ﺟﻨﺎزهای ﺑﻮد و ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﺳﺘﻐﻔﺮوا ﻟﻪ« ﺑﺮاﯾﺶ ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎرﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪا او را‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا ﺗﺮا ﻧﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺧﻮب اﺳﺖﮐﻪ ھﻤﺮاه‬
‫ﺟﻨﺎزه ھﻤﭽﻮن ﺳﻠﻒ و ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺑﺎ ﺣﺎل ﺳﮑﻮت راه رﻓﺖ و ﺑﺮای ذﮐﺮوﻗﺮاﺋﺖ‬
‫وﻏﯿﺮآن ﺻﺪا را ﺑﻠﻨﺪ ﻧﮑﺮد‪ .‬زﯾﺮا دراﯾﻦ ﺣﺎل ﺳﮑﻮت ﺑﺮای ﺧﺎﻃﺮﺟﻤﻌﯽ وآﺳﺎﯾﺶ‬
‫ﻓﮑﺮی ﺗﺸﯿﯿﻊﮐﻨﻨﺪه ﺑﮫﺘﺮاﺳﺖ وﻣﻘﺼﻮد از ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﻓﺮﯾﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻓﺮاوان اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺧﻮرد‪ .‬ﺳﺮ و ﺻﺪاﺋﯽﮐﻪ ﺟﺎھﻼن و ﻧﺎداﻧﺎن‬
‫ھﻤﺮاه ﺟﻨﺎزه راه ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ وﮐﺸﯿﺪن ﻣﺨﺎرج ﺣﺮوف‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﻣﺠﺎز‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺟﻤﺎع ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻓﺘﻮاﺋﯽ داردﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﺘﺢ«‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮایﮐﺴﯽﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازﺟﻨﺎزه ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖﮐﻪ ذﮐﺮرا ﺑﺎ ﺻﺪای‬
‫ﺑﻠﻨﺪ وآﺷﮑﺎرﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ آھﺴﺘﻪ و دردل ﺧﻮﯾﺶ ذﮐﺮ ﺧﺪا را ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺪﻋﺖ‬
‫اﺳﺖ و در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎران او زﻣﺎن ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻌﺪ ازآﻧﺎن‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺮدم را ازآن ﻣﻨﻊﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬روﺷﻦ ﻧﻤﻮدن ﺷﻤﻊ و ﻏﯿﺮ آن ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﺎزه‪ ،‬از اﻓﻌﺎل ﻣﺮدﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫اﻟﻤﻨﺬرﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﻤﻪ راوﯾﺎن اھﻞ ﻋﻠﻢ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﺑﯿﮫﻘﯽﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬دروﺻﯿﺖ ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﻋﺒﺎده ﺑﻦ اﻟﺼﺎﻣﺖ و اﺑﻮھﺮﯾﺮه و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٤٠‬‬

‫اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮآﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎ اﻓﺮوﺧﺘﻦ ﻣﺸﻌﻞ و ﺷﻤﻊ ﺟﻨﺎزه ﻣﺎ را ﺗﺸﯿﯿﻊ‬

‫ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی ﺑﮫﻨﮕﺎم وﻓﺎت ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ‬
‫روﺷﻦ ﮐﺮدن ﺑﺨﻮر ﻣﻨﻘﻞ و ﻣﺠﻤﺮ ﻣﺎ را ﺗﺸﯿﯿﻊ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﯿﺰی‬
‫ﺷﻨﯿﺪهای؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهام‪.‬‬
‫اﮔﺮﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺪﻓﯿﻦ در ﺷﺐ اﻧﺠﺎمﮔﯿﺮد و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ روﺷﻦﮐﺮدن ﺷﻤﻊ و ﻣﺸﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ازاﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺰاری رﻓﺖ و‬
‫ﺑﺮای او ﭼﺮاﻏﯽ روﺷﻦﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس »ﺣﺴﻦ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از ﻧﮫﺎدن ﺟﻨﺎزه ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺸﯿﯿﻊ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎریﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺟﻨﺎزهای را ﺗﺸﯿﯿﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻨﺎزه از روی دوش ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻧﮫﺎده ﺷﻮد ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻧﺸﺴﺖ ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ .‬ﺳﭙﺲ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا‬
‫رأﻳﺘﻢ اﺠﻟﻨﺎزة ﻓﻘﻮمﻮا‪.‬ﻓﻤﻦ ﺗﺒﻌﻬﺎ ﻓﻼ ﻳﻘﻌﺪ ﺣﻰﺘ ﺗﻮﺿﻊ« »ھﺮﮔﺎه ﺟﻨﺎزهای را دﯾﺪﯾﺪ‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ ﺟﻨﺎزهای را ﺗﺸﯿﯿﻊ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻨﺎزه را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‬
‫ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ«‪.‬‬
‫از ﺳﻌﯿﺪ ﻣﻘﺒﺮی و او از ﭘﺪرش رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺟﻨﺎزهای را ﺗﺸﯿﯿﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه دﺳﺖ ﻣﺮوان راﮔﺮﻓﺖ و ھﺮدو ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ ﭘﯿﺶ ازاﻧﮑﻪ ﺟﻨﺎزه ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﮫﺎده ﺷﻮد‪ .‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺳﺮرﺳﯿﺪ و دﺳﺖ ﻣﺮوان راﮔﺮﻓﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ )اﺑﻮھﺮﯾﺮه( ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎ را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮهﮔﻔﺖ‪ :‬او راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﺣﮑﻢ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ذﮐﺮﮐﺮده و ﺑﺪان اﻓﺰوده اﺳﺖﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭼﻮن اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﺮوان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ‪ ،‬او ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﻣﺮا ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدی؟ آﻧﻮﻗﺖ آن‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺮاﯾﺶ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﻣﺮوان ﺑﻪ اﺑﻮ ھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﻣﺮا از آن ﻣﻄﻠﻊ ﻧﻨﻤﻮدی؟‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮهﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ اﻣﺎم ﺑﻮدی و ﻧﺸﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی از ﺗﻮ ﻧﺸﺴﺘﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﻣﺬھﺐ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و ﺣﻨﻔﯽھﺎ و ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ و اوزاﻋﯽ و اﺳﺤﺎق‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺗﺸﯿﯿﻊﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﭘﯿﺶ از ﻧﮫﺎدن ﺟﻨﺎزه ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﻪ ﻓﻘﮫﺎ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮﮐﺴﯽ ﭘﯿﺶ ازﺟﻨﺎزه ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﺪﻓﯿﻦ ﺑﺮﺳﺪ‬
‫اﺷﮑﺎل ﻧﺪاردﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﻨﺎزه ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬از ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫اھﻞ ﻋﻠﻢ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و دﯾﮕﺮان رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ آﻧﺎن از ﺟﻨﺎزه ﭘﯿﺸﯽ‬
 ‫‪٨٤١‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﺟﻨﺎزه ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و رای اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﺟﻨﺎزه را آوردﻧﺪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺨﺎﻃﺮ آن ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ .‬از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ او را ﻣﻼﻣﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر ﺟﻨﺎزه‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ از واﻗﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ و ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ‬
‫رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهای درﻣﯿﺎن ﺑﻨﯽ ﺳﻠﻤﻪ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ و ﻧﺎﻓﻊ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﻦﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻨﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻦ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺮاﯾﺖ دﻟﯿﻞ و‬
‫ﺣﺠﺖ ذﮐﺮﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﺣﮑﻢ زرﻗﯽ ﺑﺮاﯾﻢﮔﻔﺖﮐﻪ او ازﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﺮﻣﯽﮐﺮدﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮرﺟﻨﺎزه‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از آن ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﻤﺎﮔﻔﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ‪ .‬در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪﯾﻢﮐﻪ ﺑﺮای ﺟﻨﺎزه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯿﻢ و او‬
‫ﻧﺸﺴﺖ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ »ﺣﺴﻦ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ و در اﺳﻨﺎد آن ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ھﺴﺖﮐﻪ آن را از ھﻤﺪﯾﮕﺮ‬
‫رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻋﻤﻞ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺻﺢﺗﺮﯾﻦ رواﯾﺘﯽ اﺳﺖ دراﯾﻦ ﺑﺎره‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ را‪» :‬إذا‬
‫رأﻳﺘﻢ اﺠﻟﻨﺎزة ﻓﻘﻮمﻮا« ﻧﺴﺦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮﺟﻨﺎزه ازﮐﻨﺎرﺷﺨﺺ‬
‫ﻋﺒﻮرﮐﻨﺪ آن ﺷﺨﺺ آزاد اﺳﺖ‪ :‬ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ودﻟﯿﻞ‬
‫اواﯾﻦ اﺳﺖﮐﻪ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫اﺳﺤﺎق ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ و اﺳﺤﺎق اﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ و اﺑﻦ اﻟﻤﺎﺟﺸﻮن ازﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﻧﯿﺰﺑﺎ آن ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮویﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮم ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر ﺟﻨﺎزه ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺘﻮﻟﯽ و‬
‫ﺻﺎﺣﺐ »اﻟﻤﺬھﺐ« ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺟﻨﺎزهای را ﺑﺒﯿﻨﺪ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮﺧﯿﺰد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻨﺎزه ﺑﺮزﻣﯿﻦ ﻧﮫﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻨﺎزه از او دور‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺟﻨﺎزهﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺖ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬دﻟﯿﻞ اﺳﺘﺤﺎب ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ رواﯾﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و او از ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا رأﻳﺘﻢ اﺠﻟﻨﺎزة ﻓﻘﻮمﻮا ﻬﻟﺎ ﺣﻰﺘ ﺨﺗﻠﻔ�ﻢ أو ﺗﻮﺿﻊ« »ھﺮﮔﺎه ﺟﻨﺎزهای را دﯾﺪﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫اﺣﺘﺮام آن ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ از ﺷﻤﺎ دور ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﮫﺎده ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬اﻣﺎم‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٤٢‬‬

‫اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ھﺮﮔﺎه ﺟﻨﺎزهای را ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻨﺎزه ازاو‬
‫دور ﻣﯽﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﺳﮫﻞ ﺑﻦ ﺣﻨﯿﻒ و ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ آﻧﺎن‬
‫در ﻗﺎدﺳﯿﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺎزهای را ازﮐﻨﺎر اﯾﺸﺎن ﻋﺒﻮر دادﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪاﻧﺎنﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﺎزه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اھﻞ ذﻣﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺟﻨﺎزهای را ازﮐﻨﺎر‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻋﺒﻮر ﻣﯽدادﻧﺪ و اﯾﺸﺎن ﺑﻪ اﺣﺘﺮام آن ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺟﻨﺎزه‬
‫ﺷﺨﺺ ﯾﮫﻮدی اﺳﺖ‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؟ ﺑﺨﺎری از اﺑﻮﻟﯿﻠﯽ رواﯾﺖﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬ﮐﻪ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﻗﯿﺲ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺟﻨﺎزه ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ در رواﯾﺘﯽ‬
‫از اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و ﺣﮑﻢ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﺑﻪ اﺣﺘﺮامﮐﺴﯽ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﺟﺎنھﺎ را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺒﺎنﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﺧﺪاﺋﯽ اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﮫﺎ را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام‬
‫ﺟﻨﺎزه را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ آن را ﻣﺴﺘﺤﺐ وﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﯾﺎ ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺘﻦ را‬
‫ﻣﺴﺎوی ﻣﯽداﻧﻨﺪ وھﺮدﺳﺘﻪ وﮔﺮوه ﺑﺮای ﺧﻮد دﻟﯿﻞ ﺧﺎﺻﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ھﺮﮐﺲ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫اﻗﻮال و آراء آزاد اﺳﺖﮐﻪ رای را ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪان اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ دارد‪ .‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺷﺮﮐﺖ زﻧﺎن در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ام ﻋﻄﯿﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﳖﻴﻨﺎ أن‬
‫ﻧﺘﺒﻊ اﳉﻨﺎﺋﺰ‪ ،‬وﱂ ﻳﻌﺰم ﻋﻠﻴﻨﺎ« »ﻣﺎ ازﺷﺮﮐﺖ درﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﻣﻨﻊ ﺷﺪﯾﻢ وﻟﯽ ﺷﺮﮐﺖ‬
‫درآن ﺑﺮﻣﺎ ﺣﺮام ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺪم ﺷﺮﮐﺖ درآن ﺑﺮﻣﺎ واﺟﺐ ﻧﮕﺸﺖ« ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ‬
‫ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص راه ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢﮐﻪ ﻧﺎﮔﺎه او زﻧﯽ را دﯾﺪ و ﻣﺎﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﻢﮐﻪ‬
‫او آن زن را‪ ،‬ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺎ راه اﻓﺘﺎدﯾﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن‬
‫زن‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪﮐﻪ آن زن ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ أﺧﺮﺟﻚ ﻣﻦ ﺑيﺘﻚ ﻳﺎ ﻓﺎﻃﻤﺔ؟« »ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺳﺒﺐ ﺷﺪﮐﻪ ﺗﻮ از‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪی ای ﻓﺎﻃﻤﻪ«‪ .‬ﻓﺎﻃﻤﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺰد آن ﺧﺎﻧﻮاده رﻓﺘﻢ ﺑﺮای‬
‫ﻣﺮدهﺷﺎن ﻃﻠﺐ آﻣﺮزشﮐﺮدم و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﺴﻠﯿﺖﮔﻔﺘﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟﻌﻠﻚ‬
‫ﺑﻠﻐﺖ ﻣﻌﻬﻢ الﻜﺪى« »ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن رﺳﯿﺪی؟« ﻓﺎﻃﻤﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ‬
‫ﺧﺪا‪ .‬از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺑﺮوم و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ از ﺷﻤﺎ ﺷﻨﯿﺪهامﮐﻪ رﻓﺘﻦ‬
‫زﻧﺎن را ﺑﻪﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪی و ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺘﻪای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬لﻮ‬
 ‫‪٨٤٣‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺑﻠﻐﺘﻬﺎ ﻣﺎ رأﻳﺖ اﺠﻟﻨﺔ ﺣﻰﺘ ﻳﺮاﻫﺎ ﺟﺪ أﺑﻴﻚ« »اﮔﺮ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻣﯽرﻓﺘﯽ‪،‬‬
‫ﺑﮫﺸﺖ را ﻧﻤﯽدﯾﺪی‪ ،‬ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﭘﺪرﺑﺰرگ ﭘﺪرت ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽرﻓﺖ )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻧﻤﯽرﻓﺘﯽ(«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺣﮑﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ اﯾﻦ رواﯾﺖ را‬
‫ذﮐﺮﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻨﺎس ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺧﺮدهﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا در »اﺳﻨﺎد« آن رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ ﺳﯿﻒ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ‬
‫ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از اوﮐﺎرھﺎی ﻧﺎروا ﺳﺮ زده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺣﻪ و ﺣﮑﻢ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﻨﻔﯿﻪ و او از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ از زﻧﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﺪ؟ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﺟﻨﺎزهای ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺟﻨﺎزه را ﻏﺴﻞ ﻣﯽدھﯿﺪ؟ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﺎ ﺟﻨﺎزه را ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﺎ ﻣﯿﺖ را ﺑﻪ داﺧﻞﮔﻮر ﻣﯽﻧﮫﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪»:‬ﻓﺎرﺟﻌﻦ‬
‫ﻣﺄزورات ﻏ� ﻣﺄﺟﻮرات« »ﺑﺮوﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺘﺎن ﺑﺮﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪﮔﻨﺎھﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه‬
‫و ﭘﺎداﺷﯽ ﻧﺒﺮدهاﯾﺪ«‪.‬‬
‫دراﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﯾﻨﺎر ﺑﻦ ﻋﻤﺮوﺟﻮد داردﮐﻪ ﺑﮕﻔﺘﻪ اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ ﻣﺸﮫﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و‬
‫ﺑﮕﻔﺘﻪ ارذی »ﻣﺘﺮوک« اﺳﺖ و ﺑﮕﻔﺘﻪ ﺧﻠﯿﻠﯽ در ارﺷﺎد اوﮐﺬاب و دروﻏﮕﻮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رای‬
‫اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و اﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ و ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﻣﺴﺮوق و ﺣﺴﻦ و ﻧﺨﻌﯽ و اوزاﻋﯽ و اﺳﺤﺎق‬
‫و ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻨﺴﺖﮐﻪ ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺑﺮای زﻧﺎن ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﺣﺰم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺟﻤﮫﻮر ﺑﺪان اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای‬
‫زﻧﺎن ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اوﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺎ ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه را ﺑﺮای زﻧﺎن ﻣﮑﺮوه‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ و آﻧﺎن را از اﯾﻦﮐﺎر ﺑﺎزﻧﻤﯽدارﯾﻢ‪ .‬رواﯾﺎﺗﯽﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره آﻣﺪه اﺳﺖ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﯾﺎ »ﻣﺮﺳﻞ« ﯾﺎ »ﻣﺠﮫﻮل« و ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺸﺎن اﺳﺘﺪﻻل و اﺣﺘﺠﺎج ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ او از ﺣﺪﯾﺚ ام ﻋﻄﯿﻪ ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ازﺣﯿﺚ ﺳﻨﺪ ھﻢ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد اﺣﺘﺠﺎج واﻗﻊ ﺷﻮد زﯾﺮا آن ﺣﺪﯾﺚ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﺑﺮﮐﺮاھﺖ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻣﺎ ﺑﻄﺮﯾﻖ ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻼف آن از ﺷﻌﺒﻪ رواﯾﺖﮐﺮدهاﯾﻢﮐﻪ او‬
‫ازوﮐﯿﻊ و او از ھﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺮوه و او از وھﺐ ﺑﻦﮐﯿﺴﺎن و او از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻄﺎء و‬
‫او از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻤﺮاه ﺟﻨﺎزهای ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب زﻧﯽ‬
‫را دﯾﺪ و ﺑﺮ وی ﻓﺮﯾﺎدﮐﺸﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬دﻋﻬﺎ ﻳﺎ ﻋﻤﺮ‪ .‬ﻓﺈن اﻟﻌ� داﻣﻌﺔ‪ ،‬واﻨﻟﻔﺲ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٤٤‬‬

‫مﺼﺎﺑﺔ‪ ،‬واﻟﻌﻬﺪ ﻗﺮ�ﺐ« »او را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﺑﮕﺬارای ﻋﻤﺮزﯾﺮا ﭼﺸﻢ اﺷﮏ رﯾﺰان وروح‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖ زده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﻨﻮز ﻣﺪت زﯾﺎدی از ﻣﺮگ ﻣﯿﺖ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬اوﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﺑﻄﺮﯾﻖ ﺻﺤﯿﺢ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ او ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه را ﺑﺮای زﻧﺎن ﻣﮑﺮوه‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺮک ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﺎرﻫﺎی ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و ﻧﺎروا‬

‫ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﻣﻐﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﺸﯿﯿﻊ ﮐﻨﻨﺪه ھﻤﺮاه ﺟﻨﺎزه ﭼﯿﺰ ﻧﺎرواﺋﯽ را ﺑﺒﯿﻨﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺎدر ﺑﻮد ﮐﻪ آن را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد‪ ،‬آن را اﻧﺠﺎم دھﺪ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت دو ﻧﻈﺮ‬
‫ھﺴﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬آن را ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه اداﻣﻪ ﻣﯽدھﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﺎر وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮدش‬
‫را اﻧﺠﺎم داده و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﮐﺎر ﺑﺎﻃﻠﯽ )آن اﻣﺮ ﻣﻨﮑﺮ( ﮐﺎر ﺣﻘﯽ )ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه( را‬
‫ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻨﮑﺎر ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﭼﯿﺰ ﺣﺮام و ﻣﻤﻨﻮﻋﯽ را‬
‫ﺑﺒﯿﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺸﻨﻮد و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از آن ﭘﺮھﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺪﻓﯿﻦ ﻣﯿﺖ‬

‫‪ -۱‬ﺣﮑﻢ ﺗﺪﻓﯿﻦ‪:‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ دﻓﻦ ﻣﯿﺖ و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺟﺴﺪ وی ﻓﺮضﮐﻔﺎﯾﻪ‬
‫َ ۡ ٓ ََۡٗ‬ ‫َ ً‬ ‫ََ َۡ َ ۡ َ َ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ل ۡم �ع ِل ٱ��ض كِفاتا‪ ٢٥‬أح َيا ٗء َوأم�ٰتا‪] ﴾٢٦‬اﻟﻤﺮﺳﻼت‪:‬‬
‫‪» .[٢٦-٢٥‬ﻣﮕﺮ ﻣﺎ زﻣﯿﻦ را درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه و ﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪه ﺷﻤﺎ در ﺣﺎل ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﯽ ﻗﺮار‬
‫ﻧﺪادﯾﻢ؟«‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﺗﺪﻓﯿﻦ ﻣﯿﺖ در ﺷﺐ‪:‬‬

‫ﺑﻪ رای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺗﺪﻓﯿﻦ ﻣﯿﺖ در ﺷﺐ و روز ﯾﮑﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﺮدی راﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ذﮐﺮﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻧﻪ دﻓﻦﮐﺮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﺷﺒﺎﻧﻪ دﻓﻦﮐﺮد‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮو ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﺎﯾﺸﻪ و اﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﺷﺒﺎﻧﻪ دﻓﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٨٤٥‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺒﯽ ﺑﺪاﺧﻞ ﻣﺰارﮐﺴﯽ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮای او‬
‫ﭼﺮاﻏﯽ و ﺷﻤﻌﯽ روﺷﻦ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ رﻓﺖ وﮔﻔﺖ‪» :‬رﻤﺣﻚ اﷲ‪.‬إن‬
‫ﻛﻨﺖ ﻻواﻫﺎ ﺗﻼء لﻠﻘﺮآن« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺗﻮ ﺑﺴﯿﺎر دﻋﺎﺧﻮان و ﮔﺮﯾﺎن و‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻗﺮآن ﺑﻮدی«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮫﺎر ﺑﺎر ﺑﺮ وی ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺖ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده وآن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺗﺪﻓﯿﻦ در ﺷﺐ را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺪﻓﯿﻦ در ﺷﺐ وﻗﺘﯽ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ھﯿﭻ ﺣﻘﯽ از ﺣﻘﻮق ﻣﯿﺖ ﻧﮕﺮدد‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺗﺪﻓﯿﻦ در‬
‫ﺷﺐ ﻣﻮﺟﺐﮔﺮددﮐﻪ ﺣﻘﯽ ازﻣﯿﺖ ﺿﺎﯾﻊ ﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﯾﺎ ﺗﺪﻓﯿﻦ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﺻﺤﯿﺢ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬درآن ﺻﻮرت‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺷﺮع ﺗﺪﻓﯿﻦ ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬روزی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺧﻄﺒﻪ‬
‫ازﯾﮑﯽ ازﯾﺎران ﺧﻮد ﯾﺎد ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺮده ﺑﻮد و ﺑﺼﻮرت ﺻﺤﯿﺢ وﮐﺎﻣﻞ ﺗﮑﻔﯿﻦ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و در‬
‫ﺷﺐ ﺗﺪﻓﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﻨﻊﮐﺮد از اﯾﻨﮑﻪﮐﺴﯽ را در ﺷﺐ ﺗﺪﻓﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺿﺮورت ﭼﻨﺎن اﻗﺘﻀﺎﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﺪﻓﻨﻮا مﻮﺗﺎ�ﻢ ﺑﺎلﻠﻴﻞ إﻻ أن ﺗﻀﻄﺮوا« »ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ را در ﺷﺐ دﻓﻦ‬
‫ﻣﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮده و ﭼﺎرهای ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬

‫‪ -۳‬ﺗﺪﻓﯿﻦ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب و اﺳﺘﻮای ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪:‬‬

‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ اﮔﺮاﻣﮑﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﻮی ﺟﻨﺎزه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻓﻦ آن در اوﻗﺎت ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎﻻ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮﺧﻮف ﺗﻐﯿﯿﺮﺑﻮی ﺟﻨﺎزه ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮای ﺟﻤﮫﻮر‪ ،‬دﻓﻦ آن ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻌﻤﺪا ﺗﺪﻓﯿﻦ در آن اوﻗﺎت ﺻﻮرتﮔﯿﺮدﮐﻪ در آن ﺻﻮرت ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ از ﻋﻘﺒﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎ‬
‫را ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﺮد ازاﯾﻨﮑﻪ درﺳﻪ ﻣﻮﻗﻊ روز ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﯾﺎ ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد را دﻓﻦﮐﻨﯿﻢ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ھﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬و ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺣﺎل اﺳﺘﻮا اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ زوال ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻏﺮوب اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻏﺮوب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﺑﺪﻟﯿﻞ ھﻤﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﻓﻦ ﻣﯿﺖ را در اﯾﻦ اوﻗﺎت ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﻣﮑﺮوه‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -۴‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮر را ﻋﻤﯿﻖ ﺑﮑﻨﻨﺪ‪:‬‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٤٦‬‬

‫ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﺪﻓﯿﻦ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻣﺮده را آﻧﭽﻨﺎن دﻓﻦﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﻧﻔﻮذ ﺑﻮی آن ﺑﻪ ﺑﯿﺮون‬
‫ﮔﺮدد و درﻧﺪﮔﺎن و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن را ازآن ﺑﺎزدارد‪ .‬ﺑﮫﺮ ﺷﮑﻠﯽ اﯾﻦ ھﺪف ﺗﺎﻣﯿﻦﮔﺮدد و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺗﺪﻓﯿﻦ اﻧﺠﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﻻزم اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه‬
‫ﻗﺎﻣﺖ اﻧﺴﺎنﮔﻮر را ﺑﮑﻨﻨﺪ و ﻋﻤﻖ آن ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻗﺎﻣﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬی‬
‫ازھﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬درروز‬
‫ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮرﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺑﺮدﯾﻢﮐﻪ ﺑﺮای ھﺮاﻧﺴﺎﻧﯽﮐﻨﺪن ﯾﮏ ﮔﻮر دﺷﻮار‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺣﻔﺮوا‪ ،‬وأﻋﻤﻘﻮا‪ ،‬وأﺣﺴﻨﻮا‪ ،‬وادﻓﻨﻮا اﻻﺛن� واﺜﻟﻼﺛﺔ ﻲﻓ ﻗﺮﺒ‬
‫واﺣﺪ ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻓﻤﻦ ﻧﻘﺪم ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺪمﻮا أ�ﺮﺜﻫﻢ ﻗﺮآﻧﺎ و�ن أﻲﺑ ﺛﺎﻟﺚ ﺛﻼﺛﺔ ﻲﻓ ﻗﺮﺒ‬
‫واﺣﺪ‪» «..‬ﮔﻮر را ﻋﻤﯿﻖ وﺧﻮب ﺑﮑﻨﯿﺪ و دوﻧﻔﺮ دوﻧﻔﺮ ﯾﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ را در ﯾﮏﮔﻮر دﻓﻦ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮐﺪام ﯾﮏ را اول دﻓﻦ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﮑﺲﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از دﯾﮕﺮان ﺑﺎ ﻗﺮآن‬
‫آﺷﻨﺎﺋﯽ دارد‪ .‬ھﺸﺎم ﮔﻔﺖ ﭘﺪرم ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻔﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﯾﮏ ﮔﻮر دﻓﻦ ﺷﺪ«‪ .‬اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ‬
‫و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر از ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ اوﮔﻔﺖ‪:‬ﮔﻮر را ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻗﺎﻣﺖ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن و اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﮑﻨﯿﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﮔﻮر ﺑﺎﻧﺪازه ﻧﺼﻒ ﻗﺎﻣﺖ اﻧﺴﺎنﮐﻨﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۵‬ﻟﺤﺪ )ﮔﻮر ﯾﮏ ﺷﮑﺎﻓﻪ( ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از ﺷﻖ )ﮔﻮر دو ﺷﮑﺎﻓﻪ(‪:‬‬

‫»ﻟﺤﺪ« آﻧﺴﺖﮐﻪﮔﻮر را رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺸﮑﺎﻓﻨﺪ و روی آن را ﺑﺎ آﺟﺮﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺸﮑﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴﻘﻒ درﻣﯽآﯾﺪ‪» .‬ﺷﻖ« ﺷﮑﺎﻓﯽ اﺳﺖﮐﻪ در وﺳﻂ ﮔﻮر ﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫اﻃﺮاف و ﺟﻮاﻧﺐ آن ﺑﺎ آﺟﺮ و اﻣﺜﺎل آن ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ھﺮ دوی آنھﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫»ﻟﺤﺪ« ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬دو ﻧﻔﺮ ﮔﻮرﮐﻦ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ »ﻟﺤﺪ« ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫دﯾﮕﺮی »ﴐﻳﺢ = ﺷﻖ« ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺧﺪای ﺧﻮد اﺳﺘﺨﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺪﻧﺒﺎل آﻧﺎن‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﻢ ھﺮ ﮐﺪام زودﺗﺮ آﻣﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺪن ﮔﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﺑﻪ وی ﻣﯽدھﯿﻢ‪ .‬ﺑﺪﻧﺒﺎل آﻧﺎن‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ »ﻟﺤﺪ« ﮐﻦ ﭘﯿﺶ از »ﺿﺮﯾﺢ« ﮐﻦ آﻣﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮔﻮر ﮐﻨﺪن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﺑﻪ وی‬
‫واﮔﺬار ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ھﺮدو ﻧﻮع ﮔﻮرﮐﻨﺪن ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ و‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ‬
 ‫‪٨٤٧‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬الﻠﺤﺪ ﻨﻟﺎ‪ ،‬والﺸﻖ ﻟﻐ�ﻧﺎ« »ﻟﺤﺪ ﺑﺮای ﻣﺎ اﺳﺖ وﺷﻖ و ﺿﺮﯾﺢ ﺑﺮای ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪ -۶‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻓﺮوھﺸﺘﻦ ﻣﺮده ﺑﺪرون ﮔﻮر‪:‬‬

‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖﮐﻪ اﮔﺮﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮده را از ﻗﺴﻤﺖ آﺧﺮ ﮔﻮر ﺑﺪرون آن ﻓﺮو ھﺸﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﺑﻮداود و اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ »او‬
‫ﻣﺮدهای را از ﻃﺮف ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﺑﺪرونﮔﻮر ﻧﮫﺎد وﮔﻔﺖ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ«‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ھﺮ ﻃﻮری ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰمﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺑﮫﺮﺷﮑﻠﯽﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮده را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪرونﮔﻮرﻓﺮوھﺸﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ازﻃﺮف ﻗﺒﻠﻪ‬
‫ﯾﺎ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ و ﯾﺎ ازﻃﺮف ﺳﺮﯾﺎ ازﻃﺮف ﭘﺎھﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا دراﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﺺ ﺧﺎﺻﯽ در دﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ -۷‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺮده را در داﺧﻞ ﮔﻮر رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ و ﺑﺮای او دﻋﺎی ﺧﯿﺮ‬
‫ﮐﺮد و ﺑﻨﺪھﺎی ﮐﻔﻦ را ﺑﺎز ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫اول ﻃﺮﯾﻘﻪایﮐﻪ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺪان ﻋﻤﻞﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻣﺮده در داﺧﻞﮔﻮر رو ﺑﻪ‬
‫ﻗﺒﻠﻪ و ﺑﺮﭘﮫﻠﻮی راﺳﺖ ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪه ﺷﻮد ﺑﮕﻮﻧﻪایﮐﻪ ﭼﮫﺮه وی ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ او را در درونﮔﻮرﺟﺎی ﻣﯽدھﺪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺴﻢ اﷲ وﻋﲆ ﻣﻠﺔ رﺳﻮل‬
‫اﷲ‪ ،‬أو‪ ،‬وﻋﲆ ﺳﻨﺔ رﺳﻮل اﷲ« »ﺑﻨﺎم ﺧﺪا و ﺑﺮ دﯾﻦ و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا«‪ .‬آﻧﮕﺎه‬
‫ﺑﻨﺪھﺎیﮐﻔﻦ را ﺑﺎز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬آﻧﮕﺎهﮐﻪ ﻣﺮده را ﺑﺪرونﮔﻮر ﻣﯽﻧﮫﺎدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪�» :‬ﺴﻢ اﷲ وﻰﻠﻋ مﻠﺔ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬أو‪ ،‬وﻰﻠﻋ ﺳﻨﺔ رﺳﻮل اﷲ« اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺼﻮرت ﻣﺴﻨﺪ و ﻣﻮﻗﻮف‬
‫آن را آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۸‬ﻧﮫﺎدن ﺟﺎﻣﻪ درﮔﻮر ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺟﮫﻤﻮرﻋﻠﻤﺎ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪای ﯾﺎ ﺑﺎﻟﺸﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰی ازﻗﺒﯿﻞ آن ﺑﺮای ﻣﺮده‬
‫درﮔﻮر ﻧﮫﺎده ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ رای اﺑﻦ ﺣﺰم ﭘﮫﻦﮐﺮدن ﺟﺎﻣﻪ زﯾﺮ ﺟﺴﺪ ﻣﯿﺖ درﮔﻮر اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ درﮔﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﯾﺮ ﺟﺴﺪ وی‬
‫ﻗﻄﯿﻔﻪ ﺳﺮﺧﯽ را‪ ،‬ﭘﮫﻦﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﺮدم را در دﻓﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻌﺼﻮﻣﺶ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٤٨‬‬

‫ﺑﺤﺎل ﺧﻮدﮔﺬاﺷﺖ و ازآن‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻧﮑﺮد و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدﻣﺎن روی زﻣﯿﻦ درآن وﻗﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫را اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ و اﺟﻤﺎع داﺷﺘﻨﺪ وﮐﺴﯽ آن را اﻧﮑﺎرﻧﮑﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ آﺟﺮی ﯾﺎ ﺳﻨﮕﯽ ﯾﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺧﺎک ﺑﺰﯾﺮﺳﺮﻣﯿﺖ ﺑﻨﮫﻨﺪ و‪ ،‬ﮐﻔﻦ را از‬
‫رویﮔﻮﻧﻪ راﺳﺘﺶ ﺑﺮدارﻧﺪ و ﮔﻮﻧﻪ راﺳﺘﺶ را‪ ،‬روی آن ﺑﻨﮫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﻣﺮا درون ﻟﺤﺪ ﻧﮫﺎدﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪام را روی ﺧﺎک ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺿﺤﺎک ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﺮهھﺎی ﮐﻔﻨﺶ را ﺑﺎزﮐﻨﻨﺪ وﮔﻮﻧﻪاش را ازﮐﻔﻦ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪﮐﻪ آﺟﺮی ﯾﺎ ﺧﺎﮐﯽ را درﭘﺸﺖ ﻣﺮده ﻗﺮار دھﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮﭘﺸﺖ ﻧﯿﻔﺘﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ‬
‫ﭘﮫﻠﻮ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪای را روی زن ﺑﮫﻨﮕﺎم‬
‫ﻧﮫﺎدن ﺑﺪاﺧﻞﮔﻮر ﺑﮑﺸﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﺮای ﻣﺮد ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﯾﮑﺴﺎن‬
‫ﺑﺮای ﻣﺮد و زن ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -۹‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺳﻪ ﻣﺸﺖ ﺧﺎک ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ﺑﭙﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮ دﻓﻦ ﺟﻨﺎزه ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﺸﺖ ﺧﺎک ﺑﻄﺮف ﺳﺮ‬
‫ﻣﯿﺖ ﺑﭙﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهای ﻧﻤﺎزﮔﺰارد‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮﮔﻮرآن ﻣﺮده رﻓﺖ‪ ،‬و ﺳﻪ ﻣﺸﺖ ﺧﺎک ﺑﻄﺮف ﺳﺮاو ﭘﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎﻣﺎن ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ )اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ( ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﺑﺎر اولﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺎک‬
‫را ﻣﯽﭘﺎﺷﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻨﻬﺎ ﺧﻠﻘﻨﺎﻛﻢ« »ﺷﻤﺎ را ازآن آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ«‪ .‬و ﺑﺎردوم ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬وﻓﻴﻬﺎ‬
‫ﻧﻌﻴﺪﻛﻢ« »و در دل آن دوﺑﺎره ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎک ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺧﻮاھﯿﻢﮐﺮد«‪ .‬و ﺑﺎر ﺳﻮم ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»وﻣﻨﻬﺎ ﻧﺨﺮﺟﻜﻢ ﺗﺎرة أﺧﺮ￯« »و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺷﻤﺎ را از آن ﺑﯿﺮون ﺧﻮاھﯿﻢ آورد«‪ .‬زﯾﺮا رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ امﮐﻠﺜﻮم دﺧﺘﺮ ﺧﻮد را درﮔﻮر ﻧﮫﺎد ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺮاﺋﺖ ﭼﯿﺰی ﺑﮫﻨﮕﺎم ﭘﺎﺷﯿﺪن ﺧﺎک ﻣﻄﻠﻮب ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -۱۰‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﺗﺪﻓﯿﻦ ﻣﯿﺖ ﺑﺮای او دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﺗﺪﻓﯿﻦ ﻣﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺮای او ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺑﺮاﯾﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬زﯾﺮا درآن ھﻨﮕﺎم ﻣﻮرد ﺳﺌﻮال و ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد از ﻋﺜﻤﺎن رواﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه از ﺗﺪﻓﯿﻦ ﻣﺮده ﻓﺎرغ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻮراو ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﺳﺘﻐﻔﺮ واﻻﺧﻴ�ﻢ وﺳﻠﻮاﻪﻟ اﺘﻟثﺒﻴﺖ ﻓﺎﻧﻪ اﻵن �ﺴﺄل« »ﺑﺮای ﺑﺮادرﺗﺎن ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎرو‬
 ‫‪٨٤٩‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺗﺜﺒﯿﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮐﻨﻮن ﻣﻮرد ﺳﺌﻮال واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﺑﻮداود و ﺣﺎﮐﻢ آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺣﺎﮐﻢ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺰار ﻧﯿﺰ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده وﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﺪﯾﻨﻮﺟﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫رزﯾﻦ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از دﻓﻦ ﻣﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪا اﯾﻦ ﺑﻨﺪه ﺗﻮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺗﻮ ﻓﺮود آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺗﻮ ﺧﺪاوﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻣﯿﺰﺑﺎن ھﺴﺘﯽ‪ .‬او را ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺟﺎﯾﺶ را ﻓﺮاﺧﯽ ده«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮدوﺳﺖ داﺷﺖ اول و ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻮره ﺑﻘﺮه را ﺑﻌﺪ ازدﻓﻦ ﺑﺮﻗﺒﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ آن‬
‫را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ »ﺣﺴﻦ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۱۱‬ﺗﻠﻘﯿﻦ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ﭘﺲ ازدﻓﻦ‪:‬‬

‫ﺑﻌﻀﯽ از اھﻞ ﻋﻠﻢ و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪﮐﻪ ﺑﻌﺪ ازدﻓﻦ‪ ،‬ﻣﺮده ﻣﮑﻠﻒ را‬
‫ﺗﻠﻘﯿﻦﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر از راﺷﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ وﺿﻤﺮه ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ وﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ‪،‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﮔﻮر را ﺗﺴﻮﯾﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺧﺎک روی آن رﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺑﺮﺳﺮﻗﺒﺮﻣﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ای ﻓﻼﻧﯽ ﺑﮕﻮ‪» :‬ﻻإﻟﻪ إﻻ اﷲ‪ ،‬أﺷﻬﺪ‬
‫ان ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ« )ﺳﻪ ﺑﺎر(‪ .‬ای ﻓﻼﻧﯽ ﺑﮕﻮ‪» :‬رﰊ اﷲ« »ﭘﺮوردﮔﺎرم اﻟﻠﻪ اﺳﺖ« »ودﻳﻨﻲ‬
‫اﻻﺳﻼم« »دﯾﻨﻢ اﺳﻼم اﺳﺖ«‪» ،‬وﻧﺒﻴﻲ ﳏﻤﺪ ﺻﲆ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪» «.‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ«‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را در ﺗﻠﺨﯿﺺ ذﮐﺮ ﮐﺮده و ازآن ﺳﮑﻮت ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ از اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ ﺷﻤﺎ ﻣﺮد‪ ،‬و ﺑﺮ وی ﺧﺎک‬
‫رﯾﺨﺘﯿﺪ و ﻗﺒﺮ وی ﺗﺴﻮﯾﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ او ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﻓﻼن ﮐﺲ‬
‫ﭘﺴﺮ ﻓﻼن ﮐﺲ )ﻧﺎم ﻣﺎدرش را ﺑﮕﻮﯾﺪ( او ﻣﯽﺷﻨﻮد وﻟﯽ ﺟﻮاب ﻧﻤﯽدھﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﺎر دوم‬
‫آن را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮده ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎرﺳﻮم آن را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮده‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ را راھﻨﻤﺎﺋﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﺧﺪا ﺗﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬وﻟﯽ ﺷﻤﺎ ﭘﺎﺳﺦ او را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﯾﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه آن‬
‫ﺷﺨﺺ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮده ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اذﻛﺮ ﻣﺎ ﺧﺮﺟﺖ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻦ اﻟﺪﻧﻴﺎ‪ :‬ﺷﻬﺎدة ان ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ وأن‬
‫ﳏﻤﺪا ﻋﺒﺪه ورﺳﻮﻟﻪ‪ ،‬وأﻧﻚ رﺿﻴﺖ ﺑﺎﷲ رﺑﺎ‪ ،‬وﺑﺎﻻﺳﻼم دﻳﻨﺎ‪ ،‬وﺑﻤﺤﻤﺪ ﻧﺒﻴﺎ‪ ،‬وﺑﺎﻟﻘﺮآن إﻣﺎﻣﺎ‪،‬‬
‫ﻓﺎن ﻣﻨﻜﺮا وﻧﻜﲑا ﻳﺄﺧﺬ ﻛﻞ واﺣﺪ ﺑﻴﺪ ﺻﺎﺣﺒﻪ‪ ،‬وﻳﻘﻮل‪ :‬اﻧﻄﻠﻖ ﺑﻨﺎ ﻣﺎ ﻳﻘﻌﺪﻧﺎ ﻋﻨﺪ ﻣﻦ‬
‫ﻟﻘﻦ« »ﺑﯿﺎد آور آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از دﻧﯿﺎ ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ‪ :‬ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ ﺑﺮ وﺣﺪاﻧﯿﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٥٠‬‬

‫اﻟﻠﻪ و ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی و ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪص و ﺑﯿﺎد آور ﮐﻪ ﺗﻮ اﻟﻠﻪ را ﭘﺮوردﮔﺎر و‬

‫اﺳﻼم را دﯾﻦ ﺧﻮد و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ را ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮد و ﻗﺮآن را ﭘﯿﺸﻮا و ﺳﺮﻣﺸﻖ‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺴﺘﯽ و ﺑﺪان راﺿﯽ ﺑﻮدی‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻣﻨﮑﺮ و ﻧﮑﯿﺮ )دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻣﺎﻣﻮر ﺳﺌﻮال درﮔﻮر‬
‫دﺳﺖ ھﻤﺪﯾﮕﺮ را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﭼﺮا ﭘﯿﺶ ﮐﺴﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﺠﺖ و دﻟﯿﻞ‬
‫ﺑﻪ وی ﺗﻠﻘﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮوﯾﻢ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ آن ﺷﺨﺺ ﻧﺎم‬
‫ﻣﺎدر ﻣﺮده را ﻧﺪاﻧﺴﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﺑﻨﺎم ﻣﺎدرش ﺣﻮاء ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ در ﺗﻠﺨﯿﺺ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻧﯿﮏ اﺳﺖ و ﺿﯿﺎء آن را‪،‬‬
‫درﮐﺘﺎب ﺧﻮد »اﺣﮑﺎم« ﻗﻮی داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ وﺟﻮد داردﮐﻪ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬ھﯿﺜﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ در اﺳﻨﺎد اﯾﻦ رواﯾﺖ ﮔﺮوھﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ آﻧﺎن را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻢ‪.‬‬
‫ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﻣﺮدم ﺑﺎ آن آﺷﻨﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و‬
‫ﻋﻠﻤﺎی ﻣﺤﺪث و دﯾﮕﺮان در اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﺗﺮﻏﯿﺐ و ﺗﺮھﯿﺐ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ را روا‬
‫دﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﺗﺎﯾﯿﺪ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ‪» :‬واﺳﺄلﻮا ﻪﻟ اﺘﻟثﺒﻴﺖ« »و وﺻﯿﺖ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص را‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ آنھﺎ ھﺮدو ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﺷﺎم از زﻣﺎن اﺻﺤﺎب ﺗﺎ ﮐﻨﻮن‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞﮐﺮدهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻘﻮل ﻣﺸﮫﻮر ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ و ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﺗﻠﻘﯿﻦ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺛﺮم ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻓﺮاﻏﺖ از دﻓﻦ ﻣﯿﺖ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ای ﻓﻼﻧﮑﺲ ﭘﺴﺮ ﻓﻼﻧﮑﺲ‪ ...‬ﭼﯿﺴﺖ؟ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪:‬ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﯾﺪمﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ اھﻞ ﺷﺎم ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻣﺮگ اﺑﻮاﻟﻤﻐﯿﺮه‬
‫ﭼﻨﯿﻦﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﺑﻮ ﻣﺮﯾﻢ و ﺑﺰرﮔﺎنﺷﺎن رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﯿﺎش ھﻢ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ را رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻮر را ﺳﺎﺧﺖ‬

‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ وﺟﺐ ﮔﻮر از ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﺑﺮﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮر اﺳﺖ و ارﺗﻔﺎع ﺑﯿﺶ از آن ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻢ و ﻏﯿﺮ او از ھﺮون رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﺛﻤﺎﻣﻪ ﺑﻦ ﺷﻔﯽ ﺑﺮاﯾﺶﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ در »ﺑﺮودس« در ﺳﺮزﻣﯿﻦ روم‬
‫ھﻤﺮاه ﻓﻀﺎﻟﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﯾﺎران ﻣﺎ ﻣﺮد‪ ،‬ﻓﻀﺎﻟﻪ دﺳﺘﻮر دادﮐﻪ ﻗﺒﺮ او را‬
 ‫‪٨٥١‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺗﺴﻮﯾﻪﮐﻨﯿﻢ )ﺑﺎ ﺧﺎک ﯾﮑﺴﺎنﮐﻨﯿﻢ( ﺳﭙﺲﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪمﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد‪:‬‬
‫ﮔﻮررا ﺗﺴﻄﯿﺢﮐﻨﯿﺪ‪ .‬از اﺑﻮھﯿﺎج اﺳﺪی رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺎن ﺗﺮا ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻢ ﺑﺪﻧﺒﺎل ﮐﺎری ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮا‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﺎﻣﻮرﮐﺮده ﺑﻮد‪ :‬ﺑﺮو‬
‫ھﺮ ﭘﯿﮑﺮ و ﻣﺠﺴﻤﻪای را دﯾﺪی ﻧﺎﺑﻮدش ﮐﻦ‪ ،‬و ھﺮﮔﻮری را دﯾﺪی ﮐﻪ از ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺴﻄﯿﺢ و ﺻﺎﻓﺶ ﮐﻦ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻋﻤﻞ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ارﺗﻔﺎع ﻗﺒﺮ از ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎﻧﺪازهای‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﮔﻮر را ﻣﺸﺨﺺﮐﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻣﺮدم آن را ﻟﮕﺪﮐﻮب وﭘﺎﯾﻤﺎل ﻧﮑﻨﻨﺪ و ﺑﺮروی آن ﻧﻨﺸﯿﻨﻨﺪ«‪ .‬واﻟﯿﺎن و ﺣﺎﮐﻤﺎن‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪،‬ﮔﻮرھﺎﺋﯽ راﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﻣﺸﺮوع ارﺗﻔﺎع داﺷﺖ‪ ،‬وﯾﺮان ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ وآن را ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ ﺧﺎکﮔﻮر از اﻃﺮاف آن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ دوﺳﺖ‬
‫دارم ﮐﻪ ﺧﺎکﮔﻮر ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ وﺟﺐ و ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن از ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻣﺸﺨﺺﮔﺮدد‪ .‬و دوﺳﺖ دارمﮐﻪ ﺑﺮ رویﮔﻮر‪ ،‬ﺑﻨﺎﺋﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ وﮔﭻﮐﺎری ﻧﺸﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﺑﻪ ﺗﺰﺋﯿﻦ و ﺗﮑﺒﺮ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺮگ ﺑﺮای ھﯿﭽﮑﺪام از اﯾﻦ دو ﺗﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﻣﻦ‬
‫ﻧﺪﯾﺪهام ﮐﻪ ﮔﻮر ﯾﮑﯽ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر ﺑﺎ ﮔﭻ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻣﻦ ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫واﻟﯿﺎن را دﯾﺪهام ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و ﺑﻨﺎی ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه را ﺑﺮ ﻗﺒﻮر وﯾﺮان ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و‬
‫ھﯿﭽﮑﺲ از ﻓﻘﯿﮫﺎن را ﻧﺪﯾﺪهام ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ واﻟﯿﺎن ﺧﺮده ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪا اﺳﺖﮐﻪ ارﺗﻔﺎع ﻗﺒﻮر ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﻣﺠﺎز ﺷﺮﻋﯽ ﺣﺮام‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﺎران اﻣﺎم اﺣﻤﺪ وﮔﺮوھﯽ از ﭘﯿﺮوان اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻈﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن و ﻣﺘﺎﺧﺮﯾﻦ‬
‫ھﺮدو واﻗﻊ ﺷﺪه وﮐﺴﯽ آن را اﻧﮑﺎر ﻧﻨﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ اﻣﺎم ﯾﺤﯿﯽ و ﻣﮫﺪی در‬
‫“اﻟﻐﯿﺚ”ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺻﺤﺖ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﺗﻨﮫﺎ ﭼﯿﺰیﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻓﮫﻤﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﻧﺴﺖﮐﻪ آﻧﺎن از اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺳﮑﻮتﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و ﺳﮑﻮت در اﻣﻮر ﻇﻨﯽ دﻟﯿﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬و ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدنﮔﻮرھﺎ ﯾﮏ اﻣﺮ ﻇﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻨﺒﺪھﺎ‬
‫وزﯾﺎرﺗﮕﺎھﮫﺎﺋﯽﮐﻪ ﺑﺮروی ﻗﺒﻮرﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ارﺗﻔﺎع ﻗﺒﻮر را دارﻧﺪ و ﺑﻤﻮﺟﺐ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﻗﺮار دادن ﮔﻮرھﺎ‪ ،‬ﺑﺼﻮرت ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﺴﯽ راﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦﮐﺎری ﺑﮑﻨﺪ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻘﺪر از‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎھﺎ وﮔﻨﺒﺪھﺎ ﺑﺮ ﻗﺒﻮر‪ ،‬ﻣﻔﺎﺳﺪی ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﺎﻃﺮ آنھﺎ ﺑﺮ‬
‫اﺳﻼمﮔﺮﯾﺴﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ آن ﻣﻔﺎﺳﺪ آن اﺳﺖﮐﻪ ﻋﻮام ﺑﺪان ﻗﺒﻮر آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎدی‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٥٢‬‬

‫ھﻤﺴﻨﮓ اﻋﺘﻘﺎد ﮐﻔﺎر ﺑﻪ ﺑﺘﮫﺎ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آنھﺎ را ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن آن ﻗﺒﻮر‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳﻮد و زﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا آن ﻣﺸﺎھﺪ ﻣﺘﺒﺮﮐﻪ را ﺑﺼﻮرت‬
‫زﯾﺎرﺗﮕﺎه درآورده و از آنھﺎ ﻃﻠﺐ ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎز و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از آنھﺎ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا آن ﭼﯿﺰھﺎ را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻃﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﻮام ﺑﻪ ﺳﻮی اﯾﻦ‬
‫زﯾﺎرﺗﮕﺎهھﺎ و ﻣﺸﺎھﺪ ﻣﺘﺒﺮﮐﻪ‪،‬ﮐﻮچ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آنھﺎ را ﻣﯽﺑﻮﺳﻨﺪ و ﺑﺮ آنھﺎ ﭼﮫﺮه ﻣﯽﻣﺎﻟﻨﺪ‬
‫و از آنھﺎ اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺧﻼﺻﻪ ﺳﺨﻦ اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ھﺮﭼﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯽ از ﺑﺖھﺎی ﺧﻮد‬
‫اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﯽﻃﻠﺒﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻮام ﻧﯿﺰ اﻣﺮوز ھﻤﯿﻦ ﭼﯿﺰھﺎ را از ﻣﺸﺎھﺪ ﻣﺘﺮﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر‬
‫دارﻧﺪ و ﻣﯽ ﻃﻠﺒﻨﺪ‪» .‬اﻧﺎ ﷲ وإﻧﺎ إﻟﻴﻪ راﺟﻌﻮن«‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦﮐﺎرھﺎی ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎرھﺎی ﮐﻔﺮ آﻣﯿﺰ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻓﺎع ازدﯾﻦ ﺧﻮد و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺧﺮاﻓﺎت‬
‫ﺑﺮﺳﺮ ﺧﺸﻢ آﯾﺪ و ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ .‬ﻧﻪ ﻋﺎﻟﻢ و ﻧﻪ ﻣﺘﻌﻠﻢ‪ .‬ﻧﻪ اﻣﯿﺮو ﻧﻪ وزﯾﺮو ﻧﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه‪،‬ﮐﺴﯽ ﺧﻮد را ﻣﻮﻇﻒ ﺑﺪﻓﺎع از ﺣﻘﺎﯾﻖ دﯾﻦ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ درﺑﺎره ﺑﺴﯿﺎری از اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ ﻗﺒﻮر ﺷﻨﯿﺪهاﯾﻢ‪،‬ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺼﻢ ﺣﺎﺿﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ دروغ ﺑﺨﻮرﻧﺪ وﻟﯽ‬
‫اﮔﺮﺑﺪاﻧﺎنﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ﺗﺮا ﺑﻪ ﺷﯿﺨﺖ و ﻓﻼن ﭘﯿﺮ و ﻣﺮﺷﺪت‪ ،‬ﻓﻮرا زﺑﺎﻧﺸﺎن ﺑﻨﺪ ﻣﯽآﯾﺪ و‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﺪاﻧﺎن ﻗﺴﻢ دروﻏﯿﻦ ﺑﺨﻮرﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﻖ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ازاﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﻔﺮ اﯾﻦھﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ از ﮐﻔﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺧﺪا دوﻣﯿﻦ دوﺗﺎ )ﺛﺎﻧﯽ‬
‫اﺛﻨﯿﻦ( ﯾﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺳﻪ ﺗﺎ )ﺛﺎﻟﺚ ﺛﻼﺛﻪ( )ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺴﯿﺤﯿﺎﻧﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﺜﻠﯿﺚ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ(‪.‬‬
‫ای داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻮﻣﻦ و ای ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫از ﻣﺼﯿﺒﺖﮐﻔﺮ و ﭼﻪ ﺑﻼﺋﯽ زﯾﺎنآورﺗﺮ اﺳﺖ از ﻋﺒﺎدت ﻏﯿﺮﺧﺪا‪ .‬ﭼﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺳﺨﺘﺘﺮ اﺳﺖ از اﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖﮐﻪ ﺑﺪان ﮔﺮﻓﺘﺎر آﻣﺪهاﻧﺪ؟ اﮔﺮ اﻧﮑﺎر اﯾﻦ ﺷﺮک آﺷﮑﺎر واﺟﺐ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﻧﮑﺎر ﭼﻪ ﭼﯿﺰی واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ﺷﺎﻋﺮی ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫ﻟﻘﺪ أﺳﻤﻌﺖ ﻟﻮ ﻧﺎدﻳﺖ ﺣﻴﺎ وﻟﻜﻦ ﻻ ﺣﻴﺎة ﳌﻦ ﺗﻨﺎدي‬
‫وﻟﻮ ﻧﺎرا ﻧﻔﺨﺖ ﲠﺎ أﺿﺎءت وﻟﻜﻦ أﻧﺖ ﺗﻨﻔﺦ ﰲ رﻣـﺎد‬
‫»اﮔﺮ زﻧﺪهای را ﺻﺪا ﻣﯽﮐﺮدی ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺸﻨﻮد وﻟﯽ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﮐﻪ زﻧﺪه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ در آﺗﺶ ﻣﯽدﻣﯿﺪی روﺷﻨﯽ ﻣﯽداد وﻟﯽ ﺗﻮ در ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﻣﯽدﻣﯽ«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎی اﺳﻼم ﻓﺘﻮی دادهاﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﮔﻨﺒﺪھﺎﺋﯽ ﮐﻪ روی ﻗﺒﻮر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ وﯾﺮان ﮔﺮدد‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ درﮐﺘﺎب »زواﺟﺮ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ‪» :‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﮫﺖ‬
 ‫‪٨٥٣‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﮔﻨﺒﺪھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روی ﻗﺒﻮر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺒﺎدرت ﺑﻌﻤﻞ آﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫آنھﺎ از »ﻣﺴﺠﺪ ﺿﺮار« زﯾﺎنآورﺗﺮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا آنھﺎ را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺳﻼم ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﺨﺼﺎ از آنھﺎ ﻧﮫﯽﮐﺮده و دﺳﺘﻮرداده‬
‫اﺳﺖﮐﻪ‪ ،‬ﻗﺒﺮھﺎﺋﯽ را ﮐﻪ از ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﻣﺮﺗﻔﻌﺘﺮﻧﺪ وﯾﺮان ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻨﺪﯾﻞھﺎ‬
‫و ﭼﻞﭼﺮاغھﺎی ﮔﻮرﺳﺘﺎن از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده ﺷﻮﻧﺪ و وﻗﻒ و ﻧﺬر آن ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺒﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﻠﻨﺪ و ﺷﯿﺐدار ﯾﺎ ﻣﺴﻄﺢ‬

‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻓﻘﮫﺎء ھﺮدو ﺻﻮرت ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮔﻮر ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارم ﮐﻪ ﮔﻮر را ﺧﺎرج از دو ﺻﻮرت‪ :‬ﺷﯿﺐدار ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ وﺟﺐ از ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻣﺴﻄﺢ ﺑﺴﺎزﻧﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ اﻣﺮوز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از‬
‫ﺗﺴﻄﯿﺢ ﻗﺒﻮر آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼ ھﻢﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻄﺢ آنﮐﻤﯽ از زﻣﯿﻦ ﺑﺮﺗﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ ﮐﻪﮐﺪام ﻧﻮع ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ ﻋﯿﺎض از اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﺐدار وﮐﻮھﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻔﯿﺎن ّﻧﻤﺎر ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﭼﻨﺎن دﯾﺪه اﺳﺖ و ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ آن را رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫رای اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ و ﻣﺰﻧﯽ و ﺑﺴﯿﺎری از ﻋﻠﻤﺎی ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺗﺴﻮﯾﻪ و ﺗﺴﻄﯿﺢ ﻗﺒﻮر دﺳﺘﻮر داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺸﺎﻧﻪ و ﻋﻼﻣﺘﯽ ﺑﺮای ﻗﺒﺮ ﻧﮫﺎدن‬

‫ﺑﻤﻨﻈﻮر ﺷﻨﺎﺳﺎﺋﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﻮر ﺳﻨﮕﯽ ﯾﺎ ﭼﻮﺑﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﻧﮫﺎدن ﺳﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻗﺒﺮ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻈﻌﻮن‬
‫را ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻮد«‪ .‬آن ﺳﻨﮓ را ﺑﺪان ﻣﻨﻈﻮر ﻧﮫﺎدﮐﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﮐﺘﺎب »اﻟﺰواﺋﺮ«‪،‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺣﺴﻦ« اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮداود آن را از ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻦ اﺑﯽ وداﻋﻪ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و در ﻣﺘﻦ آن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮد ﺳﻨﮓ را ﺑﺮداﺷﺖ و در‬
‫ﮐﻨﺎر ﺳﺮ ﻗﺒﺮ او ﻧﮫﺎد و ﮔﻔﺖ‪» :‬أﺗﻌﻠﻢ ﺑﻬﺎ ﻗﺮﺒ أﻲﺧ‪ ،‬وادﻓﻦ إﻴﻟﻪ ﻣﻦ ﻣﺎت ﻣﻦ أﻫ�«‬
‫»ﺑﺪانوﺳﯿﻠﻪ ﮔﻮر ﺑﺮادر ﺧﻮد را ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﮐﻨﻢ و ھﺮﮐﺲ از ﺧﺎﻧﻮدهام ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬در‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٥٤‬‬

‫ﮐﻨﺎر او دﻓﻨﺶ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‬
‫را در ﮐﻨﺎر ھﻢ ﺑﻪ ﺧﺎک ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺮای زﯾﺎرت آنھﺎ آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان ﯾﮏ ﺟﺎ‬
‫ﺑﺮایﺷﺎن ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﮐﻨﺪن ﮐﻔﺶ در ﮔﻮرﺳﺘﺎن‬

‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﺮآﻧﻨﺪ ﮐﻪ راه رﻓﺘﻦ ﺑﺎﮐﻔﺶ درﻣﯿﺎنﮔﻮرﺳﺘﺎن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺟﺮﯾﺮ‬
‫ﺑﻦ ﺣﺎزمﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ را دﯾﺪمﮐﻪ در ﻣﯿﺎنﮔﻮرﺳﺘﺎنﮔﺎم‬
‫ﻣﯽزدﻧﺪ وﮐﻔﺶ ﺑﭙﺎ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن اﻟﻌﺒﺪ إذا وﺿﻊ ﻲﻓ ﻗﺮﺒه وﺗﻮ� ﻋﻨﻪ اﺻﺤﺎﺑﻪ‪.‬إﻧﻪ ﻟيﺴﻤﻊ ﻗﺮع ﻧﻌﺎﻬﻟﻢ«‬
‫»ھﺮﮔﺎه ﻣﺮده را در ﮔﻮر ﻧﮫﺎدﻧﺪ و ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن او ﺻﺪای ﺑﮫﻢ ﺧﻮردن‬
‫ﮐﻔﺶھﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽ ﺷﻨﻮد«‪ .‬ﻋﻠﻤﺎی دﯾﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻلﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ راه رﻓﺘﻦ ﺑﺎ‬
‫ﮐﻔﺶ در ﻣﯿﺎنﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﺻﺪای ﺑﮫﻢ ﺧﻮردن ﮐﻔﺶ ﺷﻨﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ آن راه ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ راه رﻓﺘﻦ ﺑﺎﮐﻔﺶ ﭼﺮﻣﯽ را در ﻣﯿﺎن ﮔﻮرﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از ﺑﺸﯿﺮ ﻣﻮﻻی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮدی را دﯾﺪﮐﻪ ﺑﺎﮐﻔﺶ در ﻣﯿﺎن ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﮔﺎم ﻣﯽزﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫وی ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﺻﺎﺣﺐ الﺴبﺘيﺘ� و�ﻚ أﻟﻖ ﺳبﺘيﺘﻴﻚ« »ای ﮐﺴﯿﮑﻪ ﮐﻔﺶ ﭼﺮﻣﯽ دﺑﺎﻏﯽ‬
‫ﺷﺪه ﺑﭙﺎ داری‪ ،‬وای ﺑﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﮐﻔﺸﮫﺎﯾﺖ را ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎور«‪ .‬آن ﻣﺮد ﻧﮕﺎه ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐﻔﺶھﺎ را دور اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﭘﻮﺷﯿﺪن اﯾﻦ ﻧﻮعﮐﻔﺶ ﺗﮑﺒﺮ را‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻟﺬا ﭘﻮﺷﯿﺪن آن را در ﻣﯿﺎنﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻔﺶھﺎ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺮﻓﻪ و ﺧﻮشﮔﺬران ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دوﺳﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ورود ﺑﻪﮔﻮرﺳﺘﺎن در ﻟﺒﺎس ﺗﻮاﺿﻊ و ﻟﺒﺎس اھﻞ ﺧﺸﻮع ﺻﻮرتﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ ھﻢ وﻗﺘﯽ آن را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺬری ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻋﺬری ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎر ﯾﺎ‬
‫ﻧﺠﺎﺳﺖ و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ راه رﻓﺘﻦ ﺑﺎﮐﻔﺶ ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫از ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﮔﻮر ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬

 ‫‪٨٥٥‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﭘﻮﺷﺶ ﺿﺮﯾﺢ ﺣﺮام اﺳﺖ زﯾﺮا در آن اﺿﺎﻋﻪ ﻣﺎل و ھﺰﯾﻨﻪﮐﺮدن آن ﺑﺮای ﯾﮏ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺮوع وﺟﻮد دارد و ﻋﻮام و ﺗﻮده ﻣﺮدم را ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﮔﻮر‬
‫را ﺗﻘﺪﯾﺲ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﯾﮏ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻦ در ﻏﯿﺎب او ﭘﺎرﭼﻪای را ﺑﺮ روی در آوﯾﺰان ﮐﺮدم‪ ،‬ﭼﻮن او از ﺳﻔﺮ ﺑﺎز آﻣﺪ و آن‬
‫ﭘﺎرﭼﻪ را دﯾﺪ‪ ،‬آن را ﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲﮔﻔﺖ‪» :‬إن اﷲ لﻢ ﻳﺄمﺮﻧﺎ ان ﻧ�ﺴﻮ‬
‫اﺤﻟﺠﺎرة واﻟﻄ�« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﻧﺪاده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﮓ و ﮔﻞ را‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﻢ«‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎی ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮ ﻗﺒﻮر و ﺷﻤﻊ روﺷﻦ ﮐﺮدن در آﻧﺠﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ‬

‫ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ و ﺻﺮاﺣﺖ آنھﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺎی ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮ ﮔﻮرھﺎ و روﺷﻦ ﮐﺮدن‬
‫ﺷﻤﻊ و ﭼﺮاغ‪ ،‬ﺑﺮ آنھﺎ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻗﺎﺗﻞ اﷲ‬
‫اﻴﻟﻬﻮد اﺨﺗﺬوا ﻗﺒﻮر أﻧبﻴﺎﺋﻬﻢ مﺴﺎﺟﺪ« »ﻣﺮگ ﺑﺮ ﯾﮫﻮدﯾﺎن و از ﻣﮫﺮ ﺧﺪا ﺑﺪور ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﻮد را ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه و ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺣﻤﺪ و اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ ﺑﻐﯿﺮ از اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺮﻣﺬی آن‬
‫را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﻧﺎﻧﯽ راﮐﻪ ﺑﺰﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﻣﯽروﻧﺪ‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﺒﻮر ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﺷﻤﻊ و ﭼﺮاغ روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺒﺪ اﻟﻠﻪ ﺑﺠﻠﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﻨﺞ روز ﻗﺒﻞ از‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﺣﻠﺖ ﮐﻨﻨﺪ از او ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪» :‬إ� أﺑﺮأ إﻰﻟ اﷲ أن‬
‫ﻳ�ﻮن ﻲﻟ ﻣﻨ�ﻢ ﺧﻠﻴﻞ‪ ،‬ﻓﺎن اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ ﻗﺪ اﺨﺗﺬ� ﺧﻠﻴﻼ‪ ،‬ﻛﻤﺎ اﺨﺗﺬ إﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
‫ﺧﻠﻴﻼ ولﻮ ﻛﻨﺖ ﻣﺘﺨﺬا ﺧﻠﻴﻼ ﻻﺨﺗﺬت أﺑﺎ ﺑ�ﺮ ﺧﻠﻴﻼ‪ ،‬وان ﻣﻦ ﺎﻛن ﻗﺒﻠ�ﻢ‬
‫ﺎﻛﻧﻮا ﻳﺘﺨﺬون ﻗﺒﻮر اﻧبﻴﺎﺋﻬﻢ وﺻﺎﺤﻟﻴﻬﻢ مﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬أﻻ ﻓﻼ ﺗﺘﺨﺬوا اﻟﻘﺒﻮر مﺴﺎﺟﺪ‪،‬‬
‫إ� أﻧﻬﺎ�ﻢ ﻋﻦ ذلﻚ«‪» .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﻦ از اﯾﻨﮑﻪ در دﻧﯿﺎ ﺑﻪﮐﺴﯽ دل ﺑﺒﻨﺪم و او را‬
‫دوﺳﺖ ﯾﮕﺎﻧﻪ ﺑﮕﯿﺮم ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮا دوﺳﺖ و ﺧﻠﯿﻞ ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ÷ را دوﺳﺖ و ﺧﻠﯿﻞ ﺧﻮد ﻗﺮار داده‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٥٦‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻦ در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ دل ﻣﯽﺑﺴﺘﻢ و او را‪ ،‬ﺧﻠﯿﻞ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدادم‬
‫آﻧﮑﺲ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﯽﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدﻣﺎن ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﻗﺒﻮر اﻧﺒﯿﺎء و ﺻﻠﺤﺎ و درﺳﺘﮑﺎران‬
‫ﺧﻮد ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﺎ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺮ آنھﺎ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻗﺒﻮر را‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه در ﻣﯽآورﯾﺪ و ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را از آنﮐﺎر ﻧﮫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﺎز ھﻢ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻟﻌﻦ‬
‫اﷲ اﻴﻟﻬﻮد واﻨﻟﺼﺎرى اﺨﺗﺬوا ﻗﺒﻮر أﻧبﻴﺎﺋﻬﻢ مﺴﺎﺟﺪ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﺪ ﯾﮫﻮد و‬
‫ﻧﺼﺎری را ﮐﻪ ﻗﺒﻮر اﻧﺒﯿﺎء ﺧﻮد را ﺑﺼﻮرت ﻣﺴﺠﺪ درآوردﻧﺪ و آن را ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ام ﺣﺒﯿﺒﻪ و ام ﺳﻠﻤﻪ ﺑﺮای‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﮐﻠﯿﺴﺎﺋﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ آن را در ﺣﺒﺸﻪ دﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و در آن‬
‫ﺗﺼﺎوﯾﺮی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ﻋﯿﺴﯽ( ﻧﺼﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن أوﺌﻟﻚ‬
‫إذا ﺎﻛن ﻓﻴﻬﻢ الﺮﺟﻞ الﺼﺎﻟﺢ ﻓﻤﺎت ﺑﻨﻮا ﻰﻠﻋ ﻗﺮﺒه مﺴﺠﺪا وﺻﻮروا ﻓﻴﻪ ﺗﻠﻚ الﺼﻮر‪،‬‬
‫أوﺌﻟﻚ ﺮﺷاراﺨﻟﻠﻖ ﻋﻨﺪ اﷲ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن آﻧﺎن ھﺮﮔﺎه ﻣﺮد ﺻﺎﻟﺢ و‬
‫درﺳﺘﮑﺎری در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻣﯽﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻗﺒﺮ او ﻣﺴﺠﺪ و ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎھﯽ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺼﺎوﯾﺮ را در آﻧﺠﺎ ﻣﯽﻧﮫﺎدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺎن در ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺮدم ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﻣﻐﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻮر را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه و ﻣﺴﺠﺪ‬
‫درآورد زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻟﻌﻦ اﷲ زوارات اﻟﻘﺒﻮر واﻤﻟﺘﺨﺬات ﻋﻠﻴﻬﻦ اﻤﻟﺴﺎﺟﺪ‬
‫والﺮﺴج« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺎد زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺰﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﻣﯽروﻧﺪ و آﻧﺠﺎ را ﻋﺒﺎدتﮔﺎه‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺷﻤﻊ و ﭼﺮاغ روﺷﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﻧﺴﺎﺋﯽ‬
‫ﺑﺠﺎی »ﻟﻌﻦ اﷲ« »ﻟﻌﻦ رﺳﻮل اﷲ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻨﮑﺎر ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻧﮕﻮﻧﻪ‬
‫اﺷﺨﺎص را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌﻼوه در اﯾﻦﮐﺎر اﺿﺎﻋﻪ ﻣﺎل ﺑﺪون ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫در ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻗﺒﻮر اﻓﺮاط و زﯾﺎدهروی‪ ،‬ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ و ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ اﺳﺖ‬
‫وﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮﻗﺒﻮرھﻢ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ رواﯾﺖ ﺟﺎﯾﺰﻧﯿﺴﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻟﻌﻦ اﷲ اﻴﻟﻬﻮد اﺨﺗﺬوا ﻗﺒﻮر أﻧبﻴﺎﺋﻬﻢ مﺴﺎﺟﺪ« »ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارد از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫آﻧﺎن رﻓﺘﺎرﮐﻨﯿﻢ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﻦ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪٨٥٧‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻓﻀﺎی آزاد ﻗﺮار داده ﻧﺸﺪ ﺗﺎﮐﻪ ﻣﺮدم آن را ﺳﺠﺪهﮔﺎه‬
‫وﻣﺴﺠﺪ و ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه ﻧﺴﺎزﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻗﺒﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﮑﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﺑﺖھﺎ و‬
‫ﺗﻘﺮب ﺑﺪانھﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻣﺎ ﻗﺒﻼ رواﯾﺖﮐﺮدﯾﻢﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺖھﺎ از ﺗﻌﻈﯿﻢ اﻣﻮات و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﺰرﮔﺎن درآﻧﺠﺎ و دﺳﺖ ﺑﺮآن ﻣﺎﻟﯿﺪن و ﻧﻤﺎز آﻧﺠﺎ ﮔﺰاردن‪ ،‬آﻏﺎزﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪن ﺣﯿﻮان در ﮐﻨﺎر ﮔﻮر ﻣﮑﺮوه ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس از ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪن ﺣﯿﻮان درﮐﻨﺎر ﮔﻮر اﺷﺨﺎص ﻧﮫﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻣﺮدﻣﺎن دوره ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺨﺮ و ﻣﺒﺎھﺎت ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﺑﻮداود ازاﻧﺲ رواﯾﺖﮐﺮدهﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻﻋﻘﺮ ﻲﻓ اﻻﺳﻼم« »ذﺑﺢ ﺣﯿﻮان ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮﮔﻮر و درﮐﻨﺎرﮔﻮر ﺧﻼف اﺳﻼم اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺮدﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯽ ﮔﺎو و ﯾﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را در ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ذﺑﺢ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ ﻣﺮد ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ ﺷﺘﺮ ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﺪﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او را ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎداش ﻣﯽدھﯿﻢ‪ ،‬ﭼﻮن او در ﺣﺎل ﺣﯿﺎت ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺎری را ﻣﯽﮐﺮد وازآن ﺑﺮای ﻣﮫﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮراک ﺗﮫﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻣﺎ ھﻢ ﺷﺘﺮرا ﺑﺮﮔﻮروی ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﺗﺎ درﻧﺪﮔﺎن و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن آن را ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ او ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ در ﺣﺎل زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮراک‬
‫دھﻨﺪه و ﺳﺨﯽ ﻃﺒﻊ ﺑﻮد‪ ،‬درﺣﺎل ﻣﺮگ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻘﺮت ﻋﲆ ﻗﱪ اﻟﻨﺠﺎﳾ ﻧﺎﻗﺘﻲ ﺑﺄﺑﻴﺾ ﻋﻀﺐ أﺧﻠﺼﺘﻪ ﺻـﻴﺎﻗﻠﻪ‬
‫ﻋﲆ ﻗﱪ ﻣﻦ ﻟﻮ أﻧﻨﻲ ﻣﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﳍﺎﻧﺖ ﻋﻠﻴﻪ ﻋﻨﺪ ﻗﱪي رواﺣﻠـﻪ‬
‫»ﻣﻦ ﺷﺘﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮﺳﺮﻗﺒﺮﻧﺠﺎﺷﯽ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺮان و ﺻﯿﻘﻠﯽ ﺷﺪه ﺳﺮﺑﺮﯾﺪم‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﯽداﻧﻢ اوﮐﺴﯽ اﺳﺖﮐﻪ اﮔﺮﻣﻦ ﭘﯿﺶ ازاو ﻣﯽﻣﺮدم ﺑﺮاﯾﺶ آﺳﺎن ﺑﻮدﮐﻪ ﺷﺘﺮان ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮﺳﺮﻗﺒﺮﻣﻦ ذﺑﺢﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻌﻀﯽﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪﮐﻪ اﮔﺮﺑﺮﺳﺮﻗﺒﺮﮐﺴﯽ ﺷﺘﺮش را ﺳﺮ ﺑﺒﺮﻧﺪ در‬
‫روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺳﻮاره ﺑﻪ »ﻣﺤﺸﺮ« ﻣﯽرود و اﮔﺮﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﻨﻨﺪ ﭘﯿﺎده ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آنھﺎﺋﯽ ﺑﻮدﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ ازﻣﺮگ ﺑﺎورداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ازﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﮔﻮر و ﺗﮑﯿﻪ دادن ﺑﺪان و ﭘﺎ ﻧﮫﺎدن ﺑﺮآن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٥٨‬‬

‫اﯾﻦ اﻋﻤﺎل روا ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ ازﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺰم رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮا دﯾﺪﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﻮری ﺗﮑﯿﻪ داده ﺑﻮدم‪ .‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﺆذ ﺻﺎﺣﺐ ﻫﺬا اﻟﻘﺮﺒ« »ﺻﺎﺣﺐ اﯾﻦ ﮔﻮر را آزار‬
‫ﻣﺮﺳﺎن«‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد »ﺣﺴﻦ« آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻن �ﻠﺲ أﺣﺪ�ﻢ ﻰﻠﻋ ﻤﺟﺮة ﻓﺘﺤﺮق‬
‫ﺛﻴﺎﺑﻪ ﻓﺘﺨﻠﺺ إﻰﻟ ﺟ�ه ﺧ� ﻪﻟ ﻣﻦ أن �ﻠﺲ ﻰﻠﻋ ﻗﺮﺒ«‪» .‬اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ اﺧﮕﺮی ازآﺗﺶ‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﺟﺎﻣﻪاش را ﺑﺴﻮزاﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺘﺶ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﮫﺘﺮ ازآﻧﺴﺖﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮﮔﻮری ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬اﺑﻦ ﺣﺰمﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺮ اﯾﻦﮐﺎر وﻋﯿﺪ و ﺗﮫﺪﯾﺪ ﺷﺪﯾﺪ وﺟﻮد دارد‪.‬ﮔﺮوھﯽ از ﺳﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻮھﺮﯾﺮه‬
‫ﻧﯿﺰﺑﺮاﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻤﺬھﺐ ﺟﻤﮫﻮر ﻓﻘﮫﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻮویﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ازﻋﺒﺎرت ﺷﺎﻓﻌﯽ در ام و از ﺳﺨﻦ ھﻤﻪ ﯾﺎران ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻦ‬
‫ﺑﺮﮔﻮرﮐﺮاھﺖ ﺗﻨﺰﯾﮫﯽ دارد و ﺑﺴﯿﺎری از ﻓﻘﮫﺎء ﻧﯿﺰ ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺨﻌﯽ و ﻟﯿﺜﯽ و اﺣﻤﺪ و داود ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺗﮑﯿﻪ دادن ﺑﺪان ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ‬
‫را دارد‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ از اﺻﺤﺎب و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮﻗﺒﺮﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫»ﻣﻮﻃﺎ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻗﺒﺮﮐﻪ ﻣﻮرد ﻧﮫﯽ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮاد ازآن ﻧﺸﺴﺘﻦ‬
‫ﺟﮫﺖ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺎﺷﺪ و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻔﯽ ھﻢ ذﮐﺮﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ اﯾﻦ ﺗﺎوﯾﻞ را ﺳﺴﺖ داﻧﺴﺘﻪ وﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﻮویﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺗﺎوﯾﻞ‬
‫ﺳﺴﺖ ﯾﺎ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و اﺑﻦ ﺣﺰم ھﻢ ازﭼﻨﺪ ﺟﮫﺖ آن را ﺑﺎﻃﻞ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‬
‫اﺧﺘﻼف در ﻣﻮرد ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻗﻀﺎی ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺎﺗﻔﺎق ھﻤﻪ ﻓﻘﮫﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺑﺎﺗﻔﺎق ھﻤﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺿﺮورتﮔﺎم‬
‫ﻧﮫﺎدن ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪونﮔﺎم ﻧﮫﺎدن ﺑﺮﻗﺒﺮی‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺒﺮ ﻣﺮده ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫از ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺒﺮ ﺑﺎ ﮔﭻ و اﻣﺜﺎل آن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﺮ ﮔﻮر ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬

‫از ﺟﺎﺑﺮ ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺒﺮ ﺑﺎﮔﭻ )و اﻣﺜﺎل آن( و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮآن‬
‫و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎﺋﯽ ﺑﺮآن ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻮداود و‬
‫ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺘﻦ رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻧ� أن‬
 ‫‪٨٥٩‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺠﺗﺼﺺ اﻟﻘﺒﻮر‪ ،‬وأن ﻳ�ﺘﺐ ﻋﻠﻴﻬﺎ وأن ﻳب� ﻋﻠﻴﻬﺎ وأن ﺗﻮﻃﺄ« و دررواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ‪» :‬أن‬
‫ﻳب� ﻰﻠﻋ اﻟﻘﺮﺒ أو ﻳﺰاد ﻋﻠﻴﻪ أو �ﺼﺺ أو ﻳ�ﺘﺐ ﻋﻠﻴﻪ«‪.‬‬
‫ﺗﺠﺼﯿﺺ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺎﮔﭻ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﻧﮫﯽ را در اﯾﻦ رواﯾﺎت‬
‫ﺣﻤﻞ ﺑﺮﮐﺮاھﺖﮐﺮدهاﻧﺪ و اﺑﻦ ﺣﺰم ازآن ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺮام اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬ﮔﻮﯾﻨﺪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﮫﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻗﺒﺮﺑﺮای ﻓﻨﺎ و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎﻗﯽ و‬
‫ﺟﺎودان ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آراﺳﺘﻦ آن ﺑﺎﮔﭻﮐﺎری از ﺟﻤﻠﻪ آراﯾﺶھﺎی دﻧﯿﺎوی اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺮده ﺑﺪان‬
‫ﻧﯿﺎزی ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪﮔﭻ ﺑﺎ آﺗﺶ ﺳﻮزاﻧﺪه ﺷﺪه و‬
‫ﭘﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ را دﯾﺪﮐﻪ ﺑﻨﺎﺋﯽ ﺑﺮﮔﻮر ﭘﺴﺮش ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‬
‫وآن را ﺑﺎﮔﭻ آراﯾﺶ ﻣﯽداد‪ .‬ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮ وی ﺟﻔﺎﮐﺮدی وﮐﺎر ﺑﯿﮫﻮده اﻧﺠﺎم دادی‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺎ آﺗﺶ ﭘﺨﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ او را ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮔﻞ ﮐﺎری روی ﻗﺒﺮ‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ ازاھﻞ ﻋﻠﻢ رﺧﺼﺖ دادهاﻧﺪ در اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﻗﺒﺮ راﮔﻞﮐﺎریﮐﺮد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮔﻞ ﮐﺎری ﻗﺒﺮ‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫از ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ اﻧﺪازه ﯾﮏ وﺟﺐ‬
‫ازﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ارﺗﻔﺎع داﺷﺖ وآن را ﺑﺎ ﺧﺎک ﻗﺮﻣﺰﮔﻞﮐﺎریﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮآن ﺳﻨﮕﺮﯾﺰه‬
‫ﻧﮫﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻧﺠﺎد آن را ﻧﻘﻞﮐﺮده و ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ اﻟﺤﺠﺮ در ﺗﻠﺨﯿﺺ از آن‬
‫ﺳﮑﻮتﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﭻﮐﺎری ﻗﺒﺮ را ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻦ آن را ﺑﺎ‬
‫آﺟﺮو ﭼﻮب ﯾﺎ دﻓﻦ ﻣﯿﺖ درﺗﺎﺑﻮت را ﻧﯿﺰﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ زﻣﯿﻦ ﻧﺮم و ﻣﺮﻃﻮب‬
‫ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ درآن ﺻﻮرت ﮐﺮاھﺖ ﻧﺪارد‪ .‬از ﻣﻐﯿﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ او از اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﻘﻞﮐﺮده‬
‫اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬آﻧﺎن ﺧﺸﺖ ﺧﺎم را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ و آﺟﺮ را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ وﻧﯽ را دوﺳﺖ‬
‫ً‬
‫داﺷﺘﻨﺪ وﭼﻮب را ﻣﮑﺮوه‪ .‬درﺣﺪﯾﺚ ازﮐﺘﺎﺑﺖ روی ﻗﺒﻮر ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻇﺎھﺮا ﻧﻮﺷﺘﻦ‬
‫اﺳﻢ ﻣﺮده و ﻏﯿﺮآن ﯾﮑﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻌﺪ از ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﺳﻨﺎد آن‬
‫ﺻﺤﯿﺢ وﻟﯽ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ درﺷﺮق و ﻏﺮب ﺟﮫﺎن اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺑﺮرویﮔﻮرھﺎیﺷﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮐﻪ ﺧﻠﻒ آن را از ﺳﻠﻒﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ذھﺒﯽ در ﺗﻌﻘﯿﺐ‬
‫آنﮔﻔﺘﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﺎزﮔﯽ دارد و ﻧﮫﯽ ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻧﻮﺷﺘﻦ‬
‫رویﮔﻮر ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﺧﻮاه ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺎم ﻣﺮده وﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻧﯿﺰﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻮاﻓﻖ ھﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺟﺰآﻧﮑﻪﮔﻮﯾﻨﺪ اﮔﺮﻗﺒﺮﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺻﺎﻟﺢ ﯾﺎ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻮﺷﺘﻦ اﺳﻢ وی و ﯾﺎ‬
‫ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻨﺎﺧﺖ او ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ رای ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﺮرویﮔﻮر‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٦٠‬‬

‫اﮔﺮآﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺮام و اﮔﺮﭼﯿﺰی ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﺎم ﯾﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻮت او ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮑﺮوه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺑﺮ ﻗﺒﺮﮐﺮاھﺖ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ دارد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﮕﺮان از ﺑﯿﻦ‬
‫رﻓﺘﻦ اﺛﺮآن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺰمﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﮔﺮ ﻧﺎم ﻣﺮده را ﺑﺮ ﺳﻨﮕﯽ ﻧﻘﺶﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫آن را ﻣﮑﺮوه ﻧﻤﯽ داﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﺧﺎﮐﯽﮐﻪ ازﮔﻮرﮐﻨﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮآن ﺧﺎک رﯾﺨﺖ‬
‫ﭼﻪ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ ﻓﺼﻠﯽ را ﺗﺤﺖ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان‪» :‬ﺑﺎب ﻻ ﻳﺰاد ﻋﲆ‬
‫اﻟﻘﱪ أﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﺗﺮاﺑﻪ ﻟﺌﻼ ﻳﺮﺗﻔﻊ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻘﺼﻮدش اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﺧﺎک‬
‫ﺧﻮدﮔﻮر اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻘﺼﻮد ﺑﯿﮫﻘﯽ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺮدهای را ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ﻣﺮده‬
‫دﯾﮕﺮ دﻓﻦ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪ رای ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﻌﻨﯽ اول ﺗﺮﺟﯿﺢ داده ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﯿﺶ ازﺧﺎﮐﯽﮐﻪ ازﮔﻮرﮐﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﺮآن رﯾﺨﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺗﺎ ﻗﺒﺮ زﯾﺎد از‬
‫ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ارﺗﻔﺎع ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫دﻓﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮاز ﯾﮏﻧﻔﺮ در ﯾﮏ ﮔﻮر‬

‫راھﻨﻤﻮد ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺳﻠﻒ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﮐﺲ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در ﮔﻮری دﻓﻦ ﺷﻮد و دﻓﻦ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﯾﮑﻨﻔﺮ در ﯾﮏﮔﻮر ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻣﺮدﮔﺎن ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺣﺎﺿﺮان اﻧﺪک ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ از ﻋﮫﺪه ﮐﻨﺪن ﮔﻮر ﺑﻪ ﻗﺪرﮐﺎﻓﯽ ﻋﺎﺟﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا اﺣﻤﺪ رواﯾﺖﮐﺮده و ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﻧﺼﺎردر‬
‫روز ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪﻧﺪ وﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ زﺧﻤﯽ ﺷﺪه و ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺴﺘﻪ‬
‫ھﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﭼﻪﮐﺎرﮐﻨﯿﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﮔﻮر ﮔﺸﺎد و ﻋﻤﯿﻖ ﺑﮑﻨﯿﺪ و دو ﻧﻔﺮ و ﺳﻪ ﻧﻔﺮ را‬
‫در ﯾﮏﮔﻮر ﺟﺎی دھﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﺪام ﯾﮏ را اول دﻓﻦ ﮐﻨﯿﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪:‬ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻗﺮآن ﺣﻔﻆ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺑﺎ ﺳﻨﺪی »ﺣﺴﻦ« از واﺋﻠﻪ ﺑﻦ اﻻﺳﻘﻊ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﯾﮏ ﻣﺮد و‬
‫ﯾﮏ زن را درﯾﮏ ﻗﺒﺮدﻓﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﻣﺮد را دﻓﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ وﺳﭙﺲ زن را ﭘﺸﺖ او‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﮐﺴﯿﮑﻪ در درﯾﺎ ﺑﻤﯿﺮد‬

‫در ﻣﻐﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در درﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﮐﺸﺘﯽ ﻣﺮد‪ ،‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺟﺎﺋﯽ ﺑﺮای دﻓﻦ او ﺳﺮاغ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﮏ روز ﯾﺎ دو روز ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ‬
 ‫‪٨٦١‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﺑﺮﺳﻨﺪ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪﮐﻪ ﺟﻨﺎزه ﻓﺎﺳﺪ و ﺗﺒﺎه ﻧﻤﯽﺷﻮد در ﻏﯿﺮ آن‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬آن را ﻣﯽﺷﻮﯾﻨﺪ وﮐﻔﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪان داروی ﺿﺪﻋﻔﻮﻧﯽ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﺑﺮآن ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﯾﮏ وزﻧﻪای ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺪان ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ وآن را درآب ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﻋﻄﺎء‬
‫و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ھﻢ ﭼﻨﯿﻦ رای دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮیﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬آن را در زﻧﺒﯿﻠﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﮫﻨﺪ و ﺑﺪرﯾﺎ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬آن را ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫دوﺗﺨﺘﻪ ﭼﻮب ﺗﺎ آب درﯾﺎ آن را ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺪﺳﺖ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﯿﻔﺘﺪ ﮐﻪ آن را در‬
‫ﺧﺎک دﻓﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ آن را ﺑﺪرﯾﺎ ھﻢ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎھﯽ را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اوﻟﯽ‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻘﺼﻮد از دﻓﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ اﮔﺮ آن را در ﺗﺎﺑﻮت ﺟﺎی دھﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎھﯽ و ھﺘﮏ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺮده ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﺮھﻨﻪ وھﺘﮏ ﺣﺮﻣﺖ‬
‫ﺷﺪه درﺳﺎﺣﻞ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﭘﺲ آن را ﺑﺪو ﺗﺨﺘﻪ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﮫﺎدن و ﮐﺎﺷﺘﻦ ﻧﮫﺎل ﺑﺮ ﮔﻮر‬

‫ﻧﺸﺎﻧﺪن ﻧﮫﺎل و دﺳﺘﻪ ﮔﻞ ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ﻣﺸﺮوع ﻧﯿﺴﺖ و دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﮐﻨﺎر دو ﻗﺒﺮ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‬
‫و ﮔﻔﺖ‪» :‬إﻧﻬﻤﺎ ﻳﻌﺬﺑﺎن‪ ،‬وﻣﺎ ﻳﻌﺬﺑﺎن ﻲﻓ ﻛﺒ�‪ ،‬أﻣﺎ ﻫﺬا ﻓﺎﻜن ﻻ �ﺴت�ه ﻣﻦ اﺒﻟﻮل‪ ،‬وأﻣﺎ ﻫﺬا‬
‫ﻓﺎﻜن ﻳﻤﻲﺸ ﺑﺎﻨﻟﻤﻴﻤﺔ‪ ،‬ﺛﻢ دﺎﻋ ﺑﻌﺴﻴﺐ رﻃﺐ ﻓﺸﻘﻪ ﺑﺎﺛن�‪ ،‬ﺛﻢ ﻏﺮس ﻰﻠﻋ ﻫﺬا واﺣﺪا‪ ،‬وﻰﻠﻋ‬
‫ﻫﺬا واﺣﺪا‪ ،‬وﻗﺎل‪ " :‬ﻟﻌﻠﻪ �ﻔﻒ ﻋﻨﻬﻤﺎ ﻣﺎ لﻢ ﻳﻴبﺴﺎ« »ﺻﺎﺣﺒﺎن آن دوﮔﻮر در ﻋﺬاﺑﻨﺪ و‬
‫ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺧﻮد را از ادرار ﺗﻤﯿﺰ و ﭘﺎک‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد و آن دﮔﺮی ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ دﺳﺘﻮر داد ﯾﮏ ﺷﺎﺧﻪ ﺗﺮ ﺧﺮﻣﺎ را ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫آوردﻧﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﺪو ﻗﺴﻤﺖ ﮐﺮد و ﺑﺮ ھﺮ ﯾﮑﯽ ازآن ﻧﮫﺎﻟﯽ ﮐﺎﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺸﮏ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺨﻔﯿﻒ ﻋﺬاب آﻧﺎن ﮔﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽ در ﺟﻮاب آن ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر در اﺛﺮ ﺑﺮﮐﺖ دﻋﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮده و اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ وی دارد و ﮔﻮﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺪت ﺗﺎﺛﯿﺮ دﻋﺎی ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺎ زﻣﺎن ﺧﺸﮏ ﺷﺪن آن ﺷﺎﺧﻪھﺎ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﭘﺬﯾﺮش دﻋﺎ و ﺗﺨﻔﯿﻒ ﻋﺬاب در ﺷﺎﺧﻪ ﺗﺮ‬
‫ھﺴﺖ وﻟﯽ در ﺷﺎﺧﻪ ﺧﺸﮏ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﻋﺎﻣﯽ در اﮐﺜﺮ ﺷﮫﺮھﺎ ﺷﺎﺧﻪھﺎی ﺧﺮﻣﺎ را ﺑﺮ ﮔﻮر ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﮕﻤﺎﻧﻢ از اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺘﺎﺛﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ و ھﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٦٢‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺻﺤﯿﺢ و درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰاز‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ ھﻤﯿﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻓﮫﻤﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا از ھﯿﭽﯿﮏ از ﯾﺎران‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﺧﻪای‪ ،‬ﻧﮫﺎﻟﯽ ﯾﺎ دﺳﺘﻪ ﮔﻠﯽ ﺑﺮ ﻗﺒﺮی ﻧﮫﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮﯾﺪه اﻻﺳﻠﻤﯽ ﮐﻪ او‬
‫وﺻﯿﺖﮐﺮده ﺑﻮد‪ :‬ﺑﺮﮔﻮرش دو ﺷﺎﺧﻪ ﺗﺮ ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪ .‬ﺑﻌﯿﺪ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪،‬‬
‫ﻧﮫﺎدن دو ﺷﺎﺧﻪ ﺗﺮ ﺑﺮﮔﻮر وﮐﺎﺷﺘﻦ آن ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ھﻤﻪ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫از آن ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺠﺰ ﺑﺮﯾﺪه اﺳﻠﻤﯽ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در »اﻟﻔﺘﺢ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮﯾﺪه‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ را ﻋﺎم داﻧﺴﺘﻪ و ﺧﺎص آن دو ﻣﺮد ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ رﺷﯿﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ازﮔﻔﺘﻪ ﺑﺨﺎری ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺪان دو ﻣﺮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺑﺪﻧﺒﺎل آنﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺧﯿﻤﻪای را ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ دﯾﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﻏﻼم‬
‫اﯾﻦ ﺧﯿﻤﻪ را ﺑﯿﻨﺪاز‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻨﮫﺎ ﻋﻤﻠﺶ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ وی ﺳﺎﯾﻪ اﻧﺪازد‪ .‬و از ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ :‬ﭼﯿﺰیﮐﻪ روی ﮔﻮر ﻣﯽﻧﮫﻨﺪ ﺳﻮدی ﺑﻪ ﺣﺎل ﺻﺎﺣﺐﮔﻮر ﻧﺪارد و ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﻋﻤﻞ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎﺛﯿﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﮔﺮ زﻧﯽ ﺑﻤﯿﺮد و در ﺷﮑﻤﺶ ﺟﻨﯿﻦ زﻧﺪهای ﺑﺎﺷﺪ‬

‫اﮔﺮ زﻧﯽ ﺑﻤﯿﺮد و در ﺷﮑﻢ او ﺟﻨﯿﻦ زﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪن آن ﺑﺮود‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﻢ او را ﺑﺸﮑﺎﻓﻨﺪ و ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﮑﺎﻓﯽ ﺑﻌﻤﻞ آﯾﺪ و ﺑﭽﻪ را ﺑﯿﺮون آورﻧﺪ‪.‬‬
‫رای ﭘﺰﺷﮏ ﺧﺒﺮه در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﯾﮏ زن ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻤﯿﺮد و ﺟﻨﯿﻨﯽ در ﺷﮑﻤﺶ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ او را ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﮫﺎ دﻓﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﯿﮫﻘﯽ از واﺛﻠﻪ ﺑﻦ اﻻﺳﻘﻊ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ زن‬
‫ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﺷﮑﻤﺶ ﺑﭽﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﻣﺮد و او را در ﺟﺎﺋﯽ دﻓﻦ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد و ﻧﻪ ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻧﺼﺎری‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ آن را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ و‬
‫ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﭼﻮن آن زن ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ اﮔﺮ در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻓﻦ ﺷﻮد از ﻋﺬاب او رﻧﺞ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و اﮔﺮ در ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﮐﺎﻓﺮان دﻓﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﭽﻪاش از ﻋﺬاب ﮐﺎﻓﺮان در رﻧﺞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﺮده در ﮔﻮرﺳﺘﺎن دﻓﻦ ﺷﻮد‬

‫اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ رای اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ دﻓﻦ درﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از‬
‫دﻓﻦ در ﺧﺎﻧﻪھﺎ‪ .‬زﯾﺮا ﺿﺮر و زﯾﺎن آن ﺑﺮای ورﺛﻪ زﻧﺪهاشﮐﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﺮای‬
‫آﺧﺮت ﺷﺒﺎھﺖ دارد و ﺑﯿﺸﺘﺮدرﻣﻌﺮض دﻋﺎ و ﺗﺮﺣﻢ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻗﺮاردارد‪ .‬ھﻤﻮاره اﺻﺤﺎب و‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و دﯾﮕﺮان در ﺻﺤﺮا دﻓﻦ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ ﻧﻪ در ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن‪ .‬اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺳﺌﻮالﮐﻨﺪﮐﻪ‬
 ‫‪٨٦٣‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﭼﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﻨﺰﻟﺶ ﻣﺪﻓﻮنﮔﺸﺖ و دو ﻧﻔﺮاز ﯾﺎراﻧﺶ در ﺧﺪﻣﺖ وی ﻣﺪﻓﻮﻧﻨﺪ؟‬

‫درﺟﻮاب ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺪان ﺟﮫﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﻨﺰﻟﺶ‬
‫ﻣﺪﻓﻮنﮔﺸﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬آن را ﺑﺼﻮرت ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه و ﻣﺴﺠﺪ درﻧﯿﺎورﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪ .‬و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ ﯾﺎران ﺧﻮد را در »ﺑﻘﯿﻊ« دﻓﻦ ﻣﯽﮐﺮد و ﭘﯿﺮوی از رﻓﺘﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﮫﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از ﭘﯿﺮوی از دﯾﮕﺮان‪ .‬ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﻓﻦ در ﺧﺎﻧﻪ را ﺧﺎص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و رواﯾﺖ ھﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻳﺪﻓﻦ اﻻﻧبﻴﺎء ﺣﻴﺚ ﻳﻤﻮﺗﻮن« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان در‬
‫ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ دﻓﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻌﻼوه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را‬
‫ازﮐﺜﺮت رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﺼﻮن و از دﯾﮕﺮ ﻗﺒﺮھﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺳﺌﻮال ﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮﮐﺴﯽ وﺻﯿﺖ ﮐﺮدﮐﻪ او را در ﻣﻨﺰﻟﺶ دﻓﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﮑﻠﯿﻒ ﭼﯿﺴﺖ؟ او ﺟﻮاب داد ﮐﻪ او را ﺑﺎﯾﺪ درﮔﻮرﺳﺘﺎن ھﻤﺮاه دﯾﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻓﻦ ﮐﺮد‪.‬‬

‫از ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻮﺋﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬

‫ﻓﺤﺶ و ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﺋﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺑﺮﺷﻤﺮدن ﻋﯿﻮب و ﺑﺪیھﺎی آﻧﺎن‪ ،‬ﺣﻼل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺨﺎری از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ�ﺴﺒﻮا اﻻمﻮات‬
‫ﻓﺈﻧﻬﻢ ﻗﺪ أﻓﻀﻮا إﻰﻟ ﻣﺎ ﻗﺪمﻮا« »ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﻧﺎﺳﺰا و ﻓﺤﺶ ﻣﮕﻮﺋﯿﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎی اﻋﻤﺎلﺷﺎن ﺑﺎ آﻧﺎن داوری ﻣﯽﺷﻮد و آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل ﺧﻮدﺷﺎن رﺳﯿﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺿﻌﯿﻒ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اذﻛﺮوا �ﺎﺳﻦ مﻮﺗﺎ�ﻢ و�ﻔﻮا ﻋﻦ مﺴﺎو�ﻬﻢ« »ﻣﺤﺎﺳﻦ ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮد را ﯾﺎدﮐﻨﯿﺪ و از ﯾﺎد‬
‫ﻣﺴﺎوی و ﺑﺪیھﺎی آﻧﺎن ﺧﻮدداری ورزﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪﮐﻪ ﻣﺘﺠﺎھﺮ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﯾﺎ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ وﻋﻤﻞ ﻓﺎﺳﺪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﯾﺠﺎبﮐﻨﺪ ﺑﺪﮔﻮﺋﯽ ازآﻧﺎن ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ‬
‫ﻣﺮدم از ﺣﺎل آﻧﺎن ﭘﺮھﯿﺰﮐﻨﻨﺪ و از اﯾﻨﮕﻮﻧﻪﮐﺮدارھﺎ وﮔﻔﺘﺎرھﺎ‪ ،‬ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫اﻗﺘﺪا ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ اﯾﺠﺎب ﻧﮑﻨﺪ ﺑﺪﮔﻮﺋﯽ آﻧﺎن ھﻢ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﻧﺲ رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬ﮐﻪ ازﮐﻨﺎر ﺟﻨﺎزهای ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و از او ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ و او را ﺳﺘﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬وﺟﺒﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ازﮐﻨﺎر ﺟﻨﺎزهای‬
‫دﯾﮕﺮﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و از وی ﺑﺪﮔﻮﺋﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اوﮔﻔﺖ‪» :‬وﺟﺒﺖ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٦٤‬‬

‫ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎبﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی واﺟﺐ ﺷﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ازآن ﻣﺮده ﺳﺘﺎﯾﺶ و‬
‫ﺗﺤﺴﯿﻦﮐﺮدﯾﺪ و ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮاﯾﺶ واﺟﺐ ﺷﺪ و از آن ﯾﮑﯽ ﺑﺪﮔﻮﺋﯽ ﻧﻤﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ دوزخ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ واﺟﺐ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﺮدم راﺳﺘﮕﻮ‪ ،‬ﮔﻮاھﺎن ﺧﺪا در زﻣﯿﻦ ھﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬
‫ﺑﺪﮔﻮﺋﯽ از ﻣﺮدﮔﺎنﮐﺎﻓﺮ و ﻧﻔﺮﯾﻦ آنھﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬لعِ َن ٱ� َ‬
‫ِين‬
‫ب‪] ﴾١‬اﻟﻤﺴﺪ‪ .[١ :‬و ﻟﻌﻦ‬ ‫ت يَ َدا ٓ أَ� ل َ َهب َوتَ َّ‬ ‫َ َ ُ ْ ۢ َ ٓ ۡ َ ٰٓ َ‬
‫ِيل﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪َّ �َ ﴿ .[٧٨ :‬ب ۡ‬ ‫�فروا ِمن ب ِ� إِس�ء‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ ُ َّ َ‬
‫ﻓﺮﻋﻮن و اﻣﺜﺎل او در ﮐﺘﺎب ﺧﺪا آﻣﺪه و ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ‪﴿ :‬لعنة ٱ�ِ � ٱل�ٰل ِ ِم�﴾ ]ﻫﻮد‪:‬‬
‫‪.[١٨‬‬

‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن در ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮ‬

‫ﻓﻘﮫﺎء درﺑﺎره ﺛﻮاب ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن در ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮ‪ ،‬اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ از ﭘﯿﺮوان اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ،‬آن را ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺮﮐﺖ ﻣﺠﺎورت ﺑﺮای‬
‫ﻣﺮده ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﻗﺎﺿﯽ ﻋﯿﺎض و ﻗﺮاﻓﯽ از ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آن ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﻮن دراﯾﻦ ﺑﺎره ﺳﻨﺘﯽ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﺟﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﺮده ﻣﺴﻠﻤﺎن درآن دﻓﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭼﯿﺰی از ﮔﻮﺷﺖ و اﺳﺘﺨﻮان او ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻣﺤﻞ ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ او ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ و‬
‫ﻧﺒﺶ آن ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﭘﻮﺳﯿﺪه ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎک ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬دﻓﻦ دﯾﮕﺮی در آن و‬
‫ﺑﮫﺮهﮔﯿﺮی از آن‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺸﺖ و زرع و ﻧﮫﺎل ﮐﺎﺷﺘﻦ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و اﻣﺜﺎل آن ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺒﺮی را ﺣﻔﺮ ﻧﻤﻮد و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﺨﻮانھﺎی آن ﻣﺮده ھﻨﻮز‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻔﺮ را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺳﺎزد ﺣﺘﯽ اﮔﺮازآن ﻓﺎرغ ھﻢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫اﻧﺪﮐﯽ از اﺳﺘﺨﻮان او ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ آن را درﮐﻨﺎر ﻣﺮده ﺟﺪﯾﺪ دﻓﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را دﻓﻦﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ھﻨﻮز ﺑﺮوی ﺧﺎک ﻧﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ وﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ آن را از ﮔﻮر ﺑﯿﺮون آورﻧﺪ و ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﺠﺪدا‬
‫دﻓﻦ ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪٨٦٥‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ ﺑﺮوی ﺧﺎک رﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ و ﺑﯿﺮون آوردن آن‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮای‬
‫ﺣﻨﻔﯿﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و ﺑﺮواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮ ﮔﻮر وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﺑﺮواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ﺑﻨﺎ ﺑﺮای ﺷﺎﻓﻌﯽ و‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ ﺑﺮای ﯾﮏ ھﺪف ﺻﺤﯿﺢ وﻣﺸﺮوع درﺳﺖ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎﻟﯽ‬
‫و ﭼﯿﺰی درﮔﻮر ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮده رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮده ﻏﺴﻞ داده‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﻮب ﺗﮑﻔﯿﻦ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دراﯾﻦ ﻣﻮارد ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺷﺪن ﺟﺴﺪ درﻣﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ درآن ﺻﻮرت ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ ﺑﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ ﺣﻨﻔﯿﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و آن را ﻣﺜﻠﻪﮐﺮدن ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻪ از آن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﻣﺜﻠﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﺟﺴﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ ﺷﻮد وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺑﺪون ﺗﮑﻔﯿﻦ دﻓﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫دو رای ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻮن ھﺪف از ﺗﮑﻔﯿﻦ ﭘﻮﺷﯿﺪن و ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت ﻣﺮده‬
‫اﺳﺖ واﯾﻦ ھﺪف ﺑﺎ ﺗﺪﻓﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﮑﻔﯿﻦ ھﻤﭽﻮن ﻏﺴﻞ دادن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺒﺶ‬
‫ﻗﺒﺮ ﺷﻮد و ﺗﮑﻔﯿﻦ ﻧﯿﺰﺑﻌﻤﻞ آﯾﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﮔﺮ ﮔﻮرﮐﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﮐﻨﺪن ﮔﻮر را‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮔﻮر را ﻧﺒﺶ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻠﻨﮓ و ﺗﯿﺸﻪ و ﯾﺎ ﭘﻮل‬
‫درآﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﯿﻤﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬از او ﺳﺌﻮال ﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﺑﺴﺘﮕﺎن ﻣﯿﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﮫﺎی آنھﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭼﻄﻮر؟ او ﮔﻔﺖ در اﯾﻨﺼﻮرت ﭼﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ؟ )ﯾﻌﻨﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﺒﺶ ﻣﻮردی ﻧﺪارد( اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در رواﯾﺘﯽ از ﺑﺨﺎری ﺑﻨﻘﻞ از‬
‫ﺟﺎﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺘﯽﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ )رﺋﯿﺲ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ( ﻣﺮد‪ ،‬رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺟﻨﺎزه او ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد و درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ او را دﻓﻦ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا )ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﭘﺴﺮش ﮐﻪ از‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﺑﻮد( دﺳﺘﻮر داد‪ ،‬او را از ﮔﻮر ﺑﯿﺮون آورﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺮون آورده ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص او را ﺑﺮ زاﻧﻮاﻧﺶ ﻧﮫﺎد و آب دھﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮوی زد و ﺑﺮ وی ﭘﯿﺮاھﻨﯽ‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎز ھﻢ از ﺟﺎﺑﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدی را ﺑﺎ ﭘﺪرم دﻓﻦ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮﺷﻢ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ )ﺑﻌﺪ ازﺷﺶ ﻣﺎه( ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ ﮐﺮدم و ﭘﺪرم را ﺑﯿﺮون آوردم و او را‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ دﻓﻦ ﮐﺮدم‪ .‬ﺑﺨﺎری ﺑﺮای اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﯾﮏ ﺑﺎب ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪای ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎب‪:‬‬
‫»ﻫﻞ ﳜﺮج اﳌﻴﺖ ﻣﻦ اﻟﻘﱪ واﻟﻠﺤﺪ ﻟﻌﻠﺔ ؟«‪ ،‬اﺑﻮداود از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٦٦‬‬

‫ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﺴﻮی ﻃﺎﯾﻒ ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ و ازﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮی ﻋﺒﻮر ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻗﺒﺮ اﺑﻮرﻏﺎل اﺳﺖﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺮم ﺑﻮد و ازآن دﻓﺎع ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻮن ازآﻧﺠﺎ ﺑﯿﺮون‬
‫آﻣﺪ دﭼﺎر ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﻮﻣﺶ در اﯾﻦ ﻣﮑﺎن ﺑﺪان ﮔﺮﻓﺘﺎر آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻟﺬا در آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﺪﻓﻮن ﮔﺸﺖ‪ .‬و ﻧﺸﺎﻧﻪ آن ﺷﺎﺧﻪای ﻃﻼﺋﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎ وی دﻓﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮازوی‬
‫ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮﮐﻨﯿﺪ آن را ﺑﺎ وی ﺧﻮاھﯿﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻮی آن ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ وآن ﺷﺎﺧﻪ را‬
‫ﺑﯿﺮون آوردﻧﺪ«‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ازاﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ ﻧﺒﺶ ﻗﺒﻮر ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ اﮔﺮ‬
‫درآن ﺳﻮدی ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺒﺮ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺣﺮﻣﺖ ﻗﺒﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯿﺖ از ﺟﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ دﯾﮕﺮ‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮای ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﯿﺖ از ﺷﮫﺮی ﺑﻪ ﺷﮫﺮی دﯾﮕﺮ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﮑﻪ ﯾﺎ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﯾﺎ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ درآن ﺻﻮرت اﻧﺘﻘﺎل آن ﺑﺪﯾﻦ اﻣﺎﮐﻦ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ اﯾﻦ اﻣﺎﮐﻦ ﺷﺮﻋﺎ دارای ﺷﺮف و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﮐﺴﯽ وﺻﯿﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺟﺴﺪ او را ﺑﻐﯿﺮ از اﯾﻦ اﻣﺎﮐﻦ ﻣﺘﺒﺮﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎل دھﻨﺪ‪ ،‬وﺻﯿﺖ او ﺗﻨﻔﯿﺬ و اﺟﺮا ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪،‬‬
‫زﯾﺮا اﺣﺘﻤﺎل داردﮐﻪ ﺟﺴﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮﮐﻨﺪ و دﻓﻦ ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻓﺘﺪ‪ .‬و ﺑﯿﺮون آوردن ﺟﺴﺪ ازﻗﺒﺮ ھﻢ‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﻮﺟﻪ و ﻏﺮض ﺻﺤﯿﺤﯽ درﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪون‬
‫ﻏﺴﻞ دادن دﻓﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ آن را رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ دﻓﻦ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺒﺮ در ﻣﺴﯿﺮ‬
‫ﺳﯿﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺮﻃﻮب ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ .‬درﻣﻨﮫﺎجﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺒﺶ ﻗﺒﺮ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺗﺪﻓﯿﻦ ﺑﺮای اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﮫﺮ ﻣﻨﻈﻮری ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺿﺮورﺗﯽ اﯾﺠﺎبﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪون ﻏﺴﻞ ﯾﺎ درزﻣﯿﻦ و ﺟﺎﻣﻪ ﻏﺼﺒﯽ ﯾﺎ رو ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ‪،‬‬
‫دﻓﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﺎﻟﯽ درآن اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮای ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯿﺖ از ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺗﺪﻓﯿﻦ و ﺑﻌﺪ ازآن‪،‬‬
‫اﮔﺮﻣﺼﻠﺤﺘﯽ آن را اﯾﺠﺎبﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰاﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮف ﻏﺮق ﺷﺪن آن‪ ،‬درﺑﺤﺮ ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺮون آوردن آن وﺳﯿﻠﻪ درﻧﺪﮔﺎن در ﺑﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ واﺑﺴﺘﮕﺎن او ﺑﺨﻮاھﻨﺪﮐﻪ ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و او را زﯾﺎرتﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺨﻮاھﻨﺪ درﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ دﻓﻨﺶﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎﻣﯿﺪ ﺑﺮﮐﺖ وﻓﯿﺾ و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﺋﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎﻟﺶ دھﻨﺪ و اﻣﺜﺎل آنﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت اﻧﺘﻘﺎل ﺟﻨﺎزه ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ھﺘﮏ ﺣﺮﻣﺖ و ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺷﺪن‬
‫ﺟﻨﺎزه و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﻮی آن و ﺷﮑﺴﺘﻦ اﺳﺘﺨﻮانھﺎﯾﺶ ﮔﺮدد‪.‬‬
 ‫‪٨٦٧‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻧﻘﻞ ﻣﯿﺖ از ﺷﮫﺮی ﺑﻪ ﺷﮫﺮی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ھﺮﮐﺲ درﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻣﺤﻠﯽ دﻓﻦ ﺷﻮد‪،‬ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﻣﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻘﻞ آن ﭘﯿﺶ از‬
‫دﻓﻦ ﺗﺎ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﯾﮏ ﻣﯿﻞ ﯾﺎ دو ﻣﯿﻞﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫و ﺑﻌﺪ از دﻓﻦ ﻧﻘﻞ آن ﺣﺮام اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺬری در ﻣﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪ زﻧﯽ ﺑﻤﯿﺮد‬
‫و آن زن ﺑﺨﻮاھﺪ آن را ﺑﻪ ﺷﮫﺮ ﺧﻮﯾﺶ اﻧﺘﻘﺎل دھﺪ و ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪ وی ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺟﻨﺒﻠﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺷﮫﯿﺪ در ﻣﺤﻞ ﺷﮫﺎدﺗﺶ دﻓﻦﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ‪» :‬ادﻓﻨﻮا اﻟﻘﺘ� ﻲﻓ مﺼﺎرﻋﻬﻢ« »ﮐﺸﺘﮕﺎن‬
‫را در ھﻤﺎن ﻣﺤﻞﮐﻪﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ دﻓﻦ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ‪،‬ﮐﺸﺘﮕﺎن ﺟﻨﮓ اﺣﺪ را در ﻣﺤﻞ ﺷﮫﺎدتﺷﺎن دﻓﻦﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﻏﯿﺮﺷﮫﺪا را ﻧﺒﺎﯾﺪ ازﺷﮫﺮی ﺑﻪ ﺷﮫﺮی دﯾﮕﺮ ﻧﻘﻞﮐﺮد ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﻮﺟﮫﯽ درﺑﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺬھﺐ اوزاﻋﯽ و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻣﻠﯿﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ درﻣﯿﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪه ﺑﻮد و او را‬
‫ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺣﻤﻞﮐﺮدﻧﺪ وآﻧﺠﺎ دﻓﻦﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪ ﺑﻪ ﺳﺮﻗﺒﺮاو رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ اﮔﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺖ آﻧﺠﺎ ﻣﯽﺑﻮدم ھﻤﺎﻧﺠﺎ دﻓﻦ ﻣﯽﺷﺪی و اﮔﺮ آﻧﺠﺎ در‬
‫ﺳﺮ ﻗﺒﺮت ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺑﻮدم دﯾﮕﺮ ﺑﻪ زﯾﺎرﺗﺖ ﻧﻤﯽآﻣﺪم‪ ،‬زﯾﺮا دﻓﻦ ﻣﯿﺖ در ﻣﺤﻠﯽﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد‬
‫آﺳﺎﻧﺘﺮ اﺳﺖ و ﺗﻐﯿﯿﺮی در ﺟﻨﺎزه ھﻢ ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ دﻟﯿﺎب ﻣﻮﺟﻪ و ﻓﺎﯾﺪهای‬
‫درﺳﺖ در ﻧﻘﻞ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﻧﻘﻞ ﻣﯿﺖ از ﺷﮫﺮی ﺑﻪ ﺷﮫﺮی دﯾﮕﺮاﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره اززھﺮی ﺳﺌﻮال ﺷﺪ‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص وﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ را ازﻋﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺣﻤﻞﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺰﯾﺖ و ﺗﺴﻠﯿﺖ‬
‫ﺗﻌﺰﯾﺖ و ﺗﺴﻠﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ دﻟﺠﻮﺋﯽﮐﺮدن و ﻃﻠﺐ ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ ﺑﺮای ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻣﯿﺖ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺨﻔﯿﻒ اﻧﺪوه و ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ .‬ﺗﻌﺰﯾﺖ و ﺗﺴﻠﯿﺖ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺮده‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﺮده ﮐﺎﻓﺮ ذﻣﯽ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ‬
‫ﺣﺴﻦ از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺰم رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ مﺆﻣﻦ ﻳﻌﺰي‬
‫أﺧﺎه ﺑﻤﺼﻴﺒﺔ إﻻ ﻛﺴﺎه اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ ﻣﻦ ﺣﻠﻞ الﻜﺮاﻣﺔ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ھﺮ ﻣﺮﻣﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﺮادر‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٦٨‬‬

‫اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﺖ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ را ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ درروز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺟﺎﻣﻪ ﮐﺮاﻣﺖ را ﺑﻪ وی ﻣﯽ‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺴﻠﯿﺖ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ھﻤﻪ اھﻞ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻣﺮده ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮏ و ﻣﺮد و‬
‫زن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد )ﻣﮕﺮ دﺧﺘﺮ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺒﺎ و آﺷﻮﺑﮕﺮ ﮐﻪ ﺟﺰ ﻣﺤﺎرم ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ وی ﺗﺴﻠﯿﺖ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ(‬
‫ﺗﺴﻠﯿﺖ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﯿﺶ ازﺗﺪﻓﯿﻦ و ﺑﻌﺪ ازآن ﺗﺎ ﺳﻪ روز اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺴﻠﯿﺖﮔﻮﯾﻨﺪه ﯾﺎ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﯿﺖ ﻏﺎﺋﺐ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬درآن ﺻﻮرت ﺑﻌﺪ از ﺳﻪ روز ﻧﯿﺰ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﻟﻔﺎظ و ﮐﻠﻤﺎت ﺗﺴﻠﯿﺖ‬

‫ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺨﻔﯿﻒ ﻣﺼﯿﺒﺖ و واداﺷﺘﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ دﯾﺪه ﺑﺮ ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ و‬
‫ﺻﺒﺮ وی ﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ اﻟﻔﺎظ ﻣﺎﺛﻮر ﻣﻨﻘﻮل اﮐﺘﻔﺎﮐﻨﺪ ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ رواﯾﺖﮐﺮدهﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬دﺧﺘﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﻧﺰد وی‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدمﮐﻪ ﭘﺴﺮم ﻣﺮده اﺳﺖ و ﻧﺰد ﻣﺎ ﺑﯿﺎﯾﺪ او ﭘﯿﺎم داده ﺑﻮدﮐﻪ ﺿﻤﻦ ﺳﻼم ﺑﺪان‪» :‬إن ﷲ‬
‫ﻣﺎ أﺧﺬ‪ ،‬وﻪﻟ ﻣﺎ أﻋﻄﻰ‪ ،‬و� ﺷﺊ ﻋﻨﺪه ﺑﺄﺟﻞ مﺴ�‪ ،‬ﻓﻠﺘﺼﺮﺒ‪ ،‬وﺘﻟﺤتﺴﺐ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫ﭼﯿﺰی راﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻠﮏ ﺧﻮد او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺰد ﺷﻤﺎ اﻣﺎﻧﺖ و ﻋﺎرﯾﻪ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ وﭼﯿﺰی راﮐﻪ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ آنھﻢ ﻣﻠﮏ اواﺳﺖ وﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺸﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ در آن ﺗﺼﺮف‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺮ ﭼﯿﺰی ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ زﻣﺎن و ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﯽ دارد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺪﺗﺶ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ آن را‬
‫ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺗﻘﺪﯾﻢ وﺗﺎﺧﯿﺮدرآن راه ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ و راه ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ را‬
‫ﭘﯿﺶﮔﯿﺮﯾﺪ و اﺟﺮ و ﭘﺎداش آن را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاھﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺣﺎﮐﻢ و اﺑﻦ ﻣﺮدوﯾﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪیﮐﻪ ﯾﮑﻨﻔﺮ راوی ﺿﻌﯿﻒ درآن ھﺴﺖ‪ ،‬از ﻣﻌﺎذ‬
‫ﺑﻦ ﺟﺒﻞ رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﺴﺮ ﻣﻌﺎذ ﻣﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻃﯽ ﻧﺎﻣﻪای ﺑﻪ وی ﺗﺴﻠﯿﺖ‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪�» :‬ﺴﻢ اﷲ الﺮﻤﺣﻦ الﺮﺣﻴﻢ‪ .‬ﻣﻦ �ﻤﺪ رﺳﻮل اﷲ إﻰﻟ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪.‬‬
‫ﺳﻼم ﻋﻠﻴﻚ‪ ،‬ﻓﺈ� أﻤﺣﺪ إﻴﻟﻚ اﷲ اﺬﻟي ﻻ � إﻻ ﻫﻮ‪ ،‬أﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ :‬ﻓﺄﻋﻈﻢ اﷲ لﻚ اﻻﺟﺮ‬
‫وأﻬﻟﻤﻚ الﺼﺮﺒ‪ ،‬ورزﻗﻨﺎ و�ﻳﺎك الﺸﻜﺮ ﻓﺈن أﻧﻔﺴﻨﺎ وأمﻮاﻨﻟﺎ وأﻫﻠﻨﺎ ﻣﻦ مﻮاﻫﺐ اﷲ اﻬﻟﻨيﺌﺔ‬
‫وﻋﻮار�ﻪ اﻤﻟﺴﺘﻮدﻋﺔ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻚ اﷲ ﺑﻪ ﻲﻓ ﻏﺒﻄﺔ وﺮﺳور وﻗﺒﻀﻪ ﻣﻨﻚ ﺑﺄﺟﺮ ﻛﺜ�‪ ،‬الﺼﻼة‬
‫والﺮﻤﺣﺔ واﻬﻟﺪى‪ ،‬إن اﺣتﺴبﺘﻪ ﻓﺎﺻﺮﺒ‪ ،‬وﻻ �ﺒﻂ ﺟﺰﻋﻚ أﺟﺮك ﻓﺘﻨﺪم‪ ،‬واﻋﻠﻢ أن اﺠﻟﺰع ﻻ‬
‫ﻳﺮد ﻣﻴﺘﺎ‪ ،‬وﻻ ﻳﺪﻓﻊ ﺣﺰﻧﺎ‪ ،‬وﻣﺎ ﻫﻮ ﻧﺎزل ﻓﻜﺄن ﻗﺪ والﺴﻼم« »ﺑﻨﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﺪه و‬
 ‫‪٨٦٩‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﻣﮫﺮﺑﺎن‪ .‬ازﻣﺤﻤﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ ﺟﺒﻞ‪ ،‬درود ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﺮا ﺑﻪ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ او ﺧﺪاﺋﯽ و ﻣﻌﺒﻮدی ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺧﺪا اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺗﺮا ﻓﺮاوان‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮ ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ دھﺪ‪ ،‬و ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس را روزی ﻣﺎ و ﺷﻤﺎﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪانﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺟﺎن ﻣﺎ و داراﺋﯽ ﻣﺎ و ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺎ‪ ،‬ھﻤﻪ آنھﺎ از ﺑﺨﺸﺶھﺎی ﮔﻮارای ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺎرﯾﺖ ﭘﯿﺶ ﻣﺎ ﻧﮫﺎده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻮض ﻣﻔﻘﻮد ﺑﻪ ﺗﻮ ﺷﺎدی و ﺧﻮﺷﯽ‬
‫ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ وآن را در ﺑﺮاﺑﺮﭘﺎداش ﻓﺮاوان ازﺷﻤﺎ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺘﻮ رﺣﻤﺖ ودرود و ھﺪاﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺸﺪ اﮔﺮ ﭘﺎداش آن را از ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﺷﮑﯿﺒﺎ و ﺻﺒﻮر ﺑﺎش‪ ،‬ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎشﮐﻪ ﺟﺰع و‬
‫زاری‪ ،‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺗﺮا‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﻧﮑﻨﺪﮐﻪ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽ ﺷﻮی و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﺳﻮدی ﻧﺪارد و‬
‫ﺑﯿﻘﯿﻦ ﺑﺪان‪،‬ﮐﻪ زاری و ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﻣﺮدهای را ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﻧﺪوھﯽ را ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﯽﺳﺎزد‬
‫و آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬واﻟﺴﻼم«‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد از ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ و او از ﭘﺪرش و از ﺟﺪش رواﯾﺖﮐﺮده‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ و ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﻌﺰﯾﻪ ﺑﺮﻗﺮارﮔﺮدﯾﺪ ازﮐﺴﯽ‬
‫ﺷﻨﯿﺪﻧﺪﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬إن ﻲﻓ اﷲ ﻋﺰاء ﻣﻦ ﻞﻛ مﺼﻴﺒﺔ وﺧﻠﻔﺎ ﻣﻦ ﻞﻛ ﻫﺎلﻚ‪ ،‬ودر� ﻣﻦ ﻞﻛ‬
‫ﻓﺎﺋﺖ‪ ،‬ﻓﺒﺎ� ﻓﺜﻘﻮا و�ﻳﺎه ﻓﺎرﺟﻮا‪ ،‬ﻓﺈن اﻤﻟﺼﺎب ﻣﻦ ﺣﺮم اﺜﻟﻮاب« »ﺑﯿﮕﻤﺎن وﺟﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ھﺮﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﻣﻮﺟﺐ آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ھﺮﻣﺮده و ﺟﺒﺮانﮐﻨﻨﺪه ھﺮ از‬
‫دﺳﺖ رﻓﺘﻪای اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ او اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖ زده ﮐﺴﯽ اﺳﺖﮐﻪ از ﭘﺎداش ﻣﺤﺮوم ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬زﻧﺠﯿﺮه ﺳﻨﺪ رواﯾﺖ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ درﺑﺎره ﻣﺮده ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﻪ وی‬
‫ﺗﺴﻠﯿﺖﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻤﻼت را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬أﻋﻈﻢ اﷲ أﺟﺮك وأﺣﺴﻦ ﻋﺰاءك‪ ،‬وﻏﻔﺮ ﳌﻴﺘﻚ«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎداش ﺗﺮا ﻓﺮاوان و ﺗﺴﻠﯿﺖ و آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺮا ﻧﯿﮑﻮﮔﺮداﻧﺪ و ﻣﺮدهات را‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮزاد«‪ .‬و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن درﺑﺎره ﻣﺮده ﮐﺎﻓﺮش ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬أﻋﻈﻢ اﷲ أﺟﺮك‪،‬‬
‫وأﺣﺴﻦ ﻋﺰاءك«‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮی درﺑﺎره ﻣﺮده ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺗﺴﻠﯿﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬أﺧﻠﻒ اﷲ ﻋﻠﻴﻚ«‪» .‬ﺧﺪا ﺑﺮاﯾﺖ ﺟﺒﺮانﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺼﯿﺒﺖ درﺟﻮاب ﭘﺲ‬
‫ازﮔﻔﺘﻦ آﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬آﺟﺮك اﷲ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎداﺷﺖ را ﺑﺪھﺪ«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ وی ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﻣﺼﺎﻓﺤﻪ ﻧﮑﻨﺪ و ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ را دﯾﺪﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﮫﺖ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺟﺎﻣﻪاش ﻣﯽدرد‪ ،‬او را دلﺟﻮﺋﯽ و ﻧﺼﯿﺤﺖﮐﻨﺪ و ﺗﺴﻠﯿﺖﮔﻮﯾﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٧٠‬‬

‫ﺣﻘﯽ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮﺑﺎﻃﻠﯽ رھﺎ ﺳﺎزد )ﺗﺴﻠﯿﺖﮔﻔﺘﻦ ﺣﻖ اﺳﺖ و ﺟﺎﻣﻪ درﯾﺪن ﺑﺎﻃﻞ(‪ .‬و اﮔﺮ‬
‫او را ازآنﮐﺎر ﻧﮫﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮب اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮای ﺗﺴﻠﯿﺖ و ﺗﻌﺰﯾﻪ‬

‫ﺳﻨﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻣﯿﺖ ﺗﺴﻠﯿﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﺪون اﯾﻦ ﺑﺮای‬
‫آن ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺗﺴﻠﯿﺖ ﮔﻮﯾﻨﺪه و ﺧﻮاه ﺗﺴﻠﯿﺖ ﺷﻨﻮﻧﺪه‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮای آن ﺟﺰو ﺳﻨﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و راھﻨﻤﻮد ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﮐﺘﺎب ام ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻦ ﮔﺮوھﯽ را‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺎﺗﻢ و ﺳﻮگ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮔﺮﯾﻪ ھﻢ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺠﺪﯾﺪ اﻧﺪوه وھﺰﯾﻨﻪ وﺗﮑﻠﻒ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻧﻮویﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و‬
‫ﯾﺎراﻧﺶ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮای ﺗﻌﺰﯾﺖ و ﺗﺴﻠﯿﺖ را ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻘﺼﻮدﺷﺎن آن ﺑﻮده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ اھﻞ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻣﯿﺖ‪ ،‬در ﺟﺎی ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ و ﻣﺮدم ﺑﺮای ﺗﺴﻠﯿﺖﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﻧﺰد آﻧﺎن ﺑﺮوﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ دﻧﺒﺎلﮐﺎرھﺎ و ﺣﻮاﯾﺞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﭼﻪ زﻧﺎن‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ و ﭼﻪ ﻣﺮدان ھﺮدو ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﻣﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺼﺮﯾﺢﮐﺮده و آن را ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ از اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮای ﺗﺴﻠﯿﺖ و ﺗﻌﺰﯾﺖﮐﺮاھﺖ ﺗﻨﺰﯾﮫﯽ دارد‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺪوث و ﺑﺮوز‬
‫ﺑﺪﻋﺖھﺎی دﯾﮕﺮیﮔﺮدد‪ ،‬ﺟﺰو ﻣﺤﺮﻣﺎت و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪ‪ ٥‬اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬أن ﻞﻛ �ﺪﺛﺔ ﺑﺪﻋﺔ‪ ،‬و� ﺑﺪﻋﺔ ﺿﻼﻟﺔ« »ھﺮ اﻣﺮ دﯾﻨﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻧﮕﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﻧﮑﺮده ﯾﺎ ﺗﻘﺮﯾﺮو ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد و ھﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺪﻋﺖﮔﺰاری در دﯾﻦ‪،‬ﮔﻤﺮاھﯽ اﺳﺖ«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺑﺴﯿﺎری از ﺣﻨﻔﯽھﺎ اﯾﻦ رای را‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬و ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮای ﺗﻌﺰﯾﻪ ﺳﻪ روز ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻏﯿﺮﻣﺴﺠﺪ‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﺤﻈﻮرات و ﻣﻨﮫﯿﺎت ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪﮐﻪ اﻣﺮوز ﻣﺮدم اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ از ﻗﺒﯿﻞ اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺮای ﺗﻌﺰﯾﺖ و ﺗﺴﻠﯿﺖ و ﺑﺮﭘﺎی‬
‫داﺷﺘﻦ ﺳﺮاﭘﺮده و ﺧﯿﻤﻪ زدن و ﻓﺮش ﮐﺮدن ﻣﻨﺎزل و ﺻﺮف اﻣﻮال ﻓﺮاوان و‬
‫ھﺰﯾﻨﻪھﺎیﮔﺰاف ﺑﺮای ﻓﺨﺮ و ﻣﺒﺎھﺎت از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺪﻋﺖھﺎﺋﯽ اﺳﺖﮐﻪ زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ازآن ﭘﺮھﯿﺰﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ارﺗﮑﺎب آنھﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ﮐﻪ‬
‫در آنﮔﻮﻧﻪ ﻣﺮاﺳﻢ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮدﮐﻪ ﺑﺎ راھﻨﻤﻮد ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﺳﺎزﮔﺎر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و از ﻗﺒﯿﻞ اﻋﻤﺎل ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﺑﻪ آواز ﺑﺪون ﻣﺮاﻋﺎت‬
‫آداب ﺗﻼوت‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﭘﺮاﮐﻨﯽ و‬
 ‫‪٨٧١‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺳﯿﮕﺎر دودﮐﺮدن و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬در ﻧﺰد ﺑﺴﯿﺎری از ﺻﺎﺣﺒﺎن ھﻮی و ھﻮس‪،‬ﮐﺎر ﺑﺪﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺑﻪ روزھﺎی اول اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﻔﺘﻪ و ﭼﻠﻪ و ﺳﺎل روزو‬
‫دوﻣﯿﻦ ﺳﺎل و ﭼﻨﺪﻣﯿﻦ ﺳﺎل ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮﮔﺰارﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﺑﺪﻋﺖھﺎ را ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ‬
‫ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﮐﺎرھﺎی دﯾﮕﺮی راﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و ﻧﻘﻞ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ‪.‬‬

‫زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر‬
‫زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﺑﺮای ﻣﺮدان ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ‬
‫ازﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﺮﯾﺪه رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ او از ﭘﺪرش ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛﻨﺖ‬
‫ﻧﻬﻴﺘ�ﻢ ﻋﻦ ز�ﺎرة اﻟﻘﺒﻮر‪ ،‬ﻓﺰوروﻫﺎ‪.‬ﻓﺈﻧﻬﺎ ﺗﺬﻛﺮ�ﻢ اﻻﺧﺮة« »ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را اززﯾﺎرت ﻗﺒﻮر‬
‫ﻧﮫﯽﮐﺮده ﺑﻮدم‪ .‬ازاﯾﻦ ﺑﺒﻌﺪ ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﺑﺮوﯾﺪ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﻤﻞ آﺧﺮت و ﻗﯿﺎﻣﺖ را ﺑﯿﺎد‬
‫ﺷﻤﺎ ﻣﯽآورد«‪ .‬اﺑﺘﺪا ﭼﻮن ﺑﺎ دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﻗﺮﯾﺐ اﻟﻌﮫﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و ازآنﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در آن ﻣﻮﻗﻊ ازﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻨﺎن زﺷﺖ وﻧﺎروا ﭘﺮھﯿﺰ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪا ﮐﻪ‬
‫اﺳﻼم در دل آنھﺎ ﺟﺎیﮔﺮﻓﺖ و اﺣﮑﺎم آن را ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس ﺑﺪاﻧﺎن اﺟﺎزه‬
‫دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻮر را زﯾﺎرت ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻗﺒﺮ‬
‫ﻣﺎدرش رﻓﺖ و ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮد و اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪﮔﺮﯾﻪ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬وﮔﻔﺖ‪» :‬اﺳﺘﺄذﻧﺖ ر� أن‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺮ ﻬﻟﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﺆذن ﻲﻟ‪ ،‬واﺳﺘﺄذﻧﺘﻪ أن أزور ﻗﺮﺒﻫﺎ ﻓﺄذن ﻲﻟ ﻓﺰوروﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﺎ ﺗﺬﻛﺮ اﻤﻟﻮت« »از‬
‫ﺧﺪای ﺧﻮد ﮐﺴﺐ اﺟﺎزهﮐﺮدم ﺗﺎ ﺑﺮای ﻣﺎدرم ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه داده ﻧﺸﺪ‪،‬‬
‫و از ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﺐ اﺟﺎزهﮐﺮدم ﺗﺎ ﺑﺰﯾﺎرت او ﺑﺮوم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه داده ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ زﯾﺎرت‬
‫ﻗﺒﻮر ﺑﺮوﯾﺪ زﯾﺮا ﮐﻪ ﯾﺎدآور ﻣﺮگ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ ﻣﮕﺮ‬
‫ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻘﺼﻮد وھﺪف از زﯾﺎرت ﻗﺒﻮرﯾﺎدآوری وﻋﺒﺮتﮔﯿﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺎرت‬
‫ﻗﺒﻮر ﮐﺎﻓﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦﻣﻨﻈﻮر ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ آن ﻗﺒﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺘﻤﮑﺎران و ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آنھﺎ را ﺑﻪ ﺳﺰای اﻋﻤﺎلﺷﺎن رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم‬
‫زﯾﺎرت آنھﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺎل ﺧﻮﯾﺸﺘﻦﮔﺮﯾﺴﺖ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪی ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺮﺿﻪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ »ﺣﺠﺮه«‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ »ﺛﻤﻮد« رﺳﯿﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﯾﺎران ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﺪﺧﻠﻮا ﻰﻠﻋ ﻫﺆﻻء اﻤﻟﻌﺬﺑ� إﻻ أن‬
‫ﺗ�ﻮﻧﻮا ﺑﺎﻛ�‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ ﺗ�ﻮﻧﻮا ﺑﺎﻛ� ﻓﻼ ﺗﺪﺧﻠﻮا ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻻ ﻳﺼﻴﺒ�ﻢ ﻣﺎ أﺻﺎﺑﻬﻢ« »ﺑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٧٢‬‬

‫ﻣﯿﺎنﮔﻮر اﯾﻦ ﻣﺮدﻣﺎن در ﻋﺬاب ﻧﺮوﯾﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎنﮔﺮﯾﺎن‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﺸﻤﺎﻧﺘﺎنﮔﺮﯾﺎن ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻣﺮوﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﺪاﻧﺎن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰﻧﺮﺳﺪ‪) ،‬ﺗﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ آﻧﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺸﻮﯾﺪ(«‪.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر‬

‫ھﺮﮔﺎهﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺳﺮﻗﺒﺮرﻓﺖ ودرﻣﻘﺎﺑﻞ روی ﻣﯿﺖ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ ﺑﺮوی ﺳﻼم دھﺪ و او را‬
‫دﻋﺎﮐﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺑﺎره آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ﺑﺮﯾﺪه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﯾﺎران ﺧﻮد ﯾﺎد ﻣﯽداد‪،‬ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ زﯾﺎرت‬
‫ﻗﺒﻮر رﻓﺘﻨﺪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ أﻫﻞ اﺪﻟﻳﺎر ﻣﻦ اﻤﻟﺆﻣﻨ� واﻤﻟﺴﻠﻤ� و�ﻧﺎ إن‬
‫ﺷﺎء اﷲ ﺑ�ﻢ ﻻﺣﻘﻮن‪ ،‬أﻧﺘﻢ ﻓﺮﻃﻨﺎ و�ﻦ ﻟ�ﻢ ﺗﺒﻊ‪ ،‬و�ﺴﺄل اﷲ ﻨﻟﻤﺎ وﻟ�ﻢ‬
‫اﻟﻌﺎﻓﻴﺔ« »درود ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ای ﻣﻮﻣﻨﺎن و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎﮐﻦ اﯾﻦ دﯾﺎر‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﺎ ﻧﯿﺰ‪،‬‬
‫اﮔﺮﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺶ ﻗﺮاوﻻن و ﭘﯿﺸﺮوان ﻣﺎ ھﺴﺘﯿﺪ و‬
‫ﻣﺎ ھﻢ دﻧﺒﺎﻟﻪ روان ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﻮد و ﺷﻤﺎ از ﺧﺪاوﻧﺪ در اﻣﺎن ﺑﻮدن از‬
‫ﻋﺬاب را ﻣﺴﺌﻠﺖ دارﯾﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ازﮐﻨﺎرﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ و‬
‫ﺑﺪاﻧﺎن روی آورد وﮔﻔﺖ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ ﻳﺎ أﻫﻞ اﻟﻘﺒﻮر‪.‬ﻳﻐﻔﺮ اﷲ ﻨﻟﺎ وﻟ�ﻢ‪،‬‬
‫أﻧﺘﻢ ﺳﻠﻔﻨﺎ و�ﻦ ﺑﺎﻻﺛﺮ« »درود ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ای ﻣﺮدمﮔﻮرﺳﺘﺎن‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن و ﻣﺎ ﺑﺪﻧﺒﺎل ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﯿﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ھﺮوﻗﺖ ﻧﻮﺑﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﺧﺮﺷﺐ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺑﻘﯿﻊ ﻣﯽرﻓﺖ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻢ دار ﻗﻮم مﺆﻣﻨ�‪ ،‬وأﺗﺎ�ﻢ‬
‫ﻣﺎ ﺗﻮﻋﺪون ﻏﺪا مﺆﺟﻠﻮن‪ ،‬و�ﻧﺎ إن ﺷﺎء اﷲ ﺑ�ﻢ ﻻﺣﻘﻮن‪.‬ا� اﻏﻔﺮ ﻻﻫﻞ ﺑﻘﻴﻊ‬
‫اﻟﻐﺮﻗﺪ« »درود ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ای ﺧﺎﻧﻪ ﻗﻮم ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ وﻋﺪه داده ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮدا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﺎ ھﻢ اﮔﺮﺧﺪا‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮدم ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺑﻘﯿﻊ را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫‪٨٧٣‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫‪ -۴‬ﺑﺎز ھﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﭼﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻗﻮ�‪ :‬الﺴﻼم ﻰﻠﻋ أﻫﻞ اﺪﻟﻳﺎر ﻣﻦ اﻤﻟﺆﻣﻨ� واﻤﻟﺴﻠﻤ�‪ ،‬و�ﺮﺣﻢ اﷲ‬
‫اﻤﻟﺴﺘﻘﺪﻣ� ﻣﻨﺎ واﻤﻟﺴﺘﺄﺧﺮ�ﻦ‪ ،‬و�ﻧﺎ إن ﺷﺎء اﷲ ﺑ�ﻢ ﻻﺣﻘﻮن« »درود ﺧﺪا ﺑﺮ‬
‫ﻣﻮﻣﻨﺎن و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻘﺪﻣﯿﻦ و ﻣﺘﺎﺧﺮﯾﻦ ﻣﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد و‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﺎ ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﯾﻢ«‪.‬‬
‫و اﻣﺎﮐﺎرھﺎﺋﯽﮐﻪ ﻋﻮام اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪﮐﻪ ﺑﻪ ﺿﺮﯾﺢ ﻗﺒﻮر ﭼﮫﺮه ﻣﯽﺳﺎﯾﻨﺪ و آنھﺎ را‬
‫ﻣﯽﺑﻮﺳﻨﺪ و ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺪﻋﺖھﺎی زﺷﺖ و ﻧﺎرواﺋﯽ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﭘﺮھﯿﺰ از آنھﺎ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻣﺨﺼﻮصﮐﻌﺒﻪ ﺷﺮﯾﻒ اﺳﺖﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﻗﺒﺮھﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی و وﻟﯽ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﺑﺮآن ﻗﯿﺎس ﺷﻮد و ﺧﯿﺮوﻧﯿﮑﯽ در ﭘﯿﺮوی از ﺳﻨﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ھﺮ ﭼﻪ ﺷﺮ و ﺑﺪی اﺳﺖ از ﺑﺪﻋﺖھﺎ ﻣﯽﺧﯿﺰد‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﺮای دﻋﺎی ﺧﯿﺮ وآﻣﺮزش و ﻃﻠﺐ‬
‫ﺗﺮﺣﻢ وﻣﻐﻔﺮت آنھﺎ ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﺰﯾﺎرت ﻗﺒﻮرﻣﯽروﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد اﻣﻮات را‪،‬‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺪان اﻣﻮات ﻗﺴﻢ ﻣﯽدھﻨﺪ و ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آنھﺎ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎزھﺎ‬
‫و اﻋﺎﻧﺖ و ﺗﻮﺟﻪ او را ﻣﯽﻃﻠﺒﻨﺪﮐﻪ اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ ﺧﻼف رھﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫رھﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ و ﻣﻐﻔﺮت ﺑﺮای ﻣﺮدﮔﺎن اﺳﺖ وﻟﯽ‬
‫رھﻨﻤﻮد اﯾﻦھﺎ ﺷﺮک وﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ وﺑﺪی ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن و ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦھﺎ‬
‫ﺳﻪﮔﺮوھﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﺑﺮای ﻣﺮده دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻣﺮده ﺑﺮای ﺧﻮدﺷﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫دﻋﺎﮐﺮدن در آﻧﺠﺎ را ﺑﮫﺘﺮ از دﻋﺎﮐﺮدن در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺪﻗﺖ رھﻨﻤﻮد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﯾﺎراﻧﺶ را ﺑﺮرﺳﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮق ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺶ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫زﯾﺎرت ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺑﺮای زﻧﺎن‬

‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﻨﻔﯿﻪ و رواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻠﻤﺎ زﯾﺎرت ﮔﻮرﺳﺘﺎن را‬
‫ﺑﺮای زﻧﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺒﻼ از ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم‬
‫زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﮕﻮﯾﻢ‪ .‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﻠﯿﮑﻪ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ روزی از‬
‫ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻣﯽآﻣﺪ‪،‬ﮔﻔﺘﻢ ای ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ازﮐﺠﺎ ﻣﯽآﺋﯽ؟ ﮔﻔﺖ ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻗﺒﺮ ﺑﺮادرم‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪ .‬ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر )ﺑﺮای زﻧﺎن( ﻧﮫﯽ‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮده ﺑﻮد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬او از زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﻧﮫﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺪان دﺳﺘﻮر داد‪ .‬ﺑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٧٤‬‬

‫رواﯾﺖ ﺣﺎﮐﻢ و ﺑﯿﮫﻘﯽﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺴﻄﺎم ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺼﺮی آن را رواﯾﺖﮐﺮده‬

‫اﺳﺖ‪ .‬و ذھﺒﯽ آن را »ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ از اﻧﺲ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا از ﮐﻨﺎر زﻧﯽﮐﻪ ﺑﺮﮔﻮر ﺑﭽﻪاش ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺗﻲﻘ اﷲ‪ ،‬واﺻﺮﺒي«‬
‫»از ﺧﺪا ﺑﺘﺮس و ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺎش«‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖ ﻣﻦ ﺑﺮای ﺗﻮ ﭼﻪ اھﻤﯿﺘﯽ دارد‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬او ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﻮد‪ .‬آن زن ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ و ﺑﺪر‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ در او درﺑﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﻦ ﺗﺮا‬
‫ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إﻧﻤﺎ الﺼﺮﺒ ﻋﻨﺪ الﺼﺪﻣﺔ اﻻو�« »ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در‬
‫آﻏﺎز ﻣﺼﯿﺒﺖ و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدن او را درﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻣﻨﮑﺮ ﻧﺸﺪ و زﯾﺎرت ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺑﺮای ﯾﺎدآوری آﺧﺮت‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦﮐﺎر ﺑﺮای ﻣﺮد و زن ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارد و ﻣﺮدان ﺑﯿﺸﺘﺮ از زﻧﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﯾﺎدآوری‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﮔﺮوھﯽ زﯾﺎرت ﮔﻮرﺳﺘﺎن را ﺑﺮای زﻧﺎن ﻣﮑﺮوه ﻣﯽداﻧﻨﺪ زﯾﺮا‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎﺋﯽ آنھﺎ اﻧﺪک و ﺟﺰع و زارﯾﺸﺎن ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ‪ .‬و در ﺣﺪﯾﺜﯽ ھﻢ ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺗﺮﻣﺬی آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻟﻌﻦ اﷲ زوارات اﻟﻘﺒﻮر« »ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﺮ زﻧﺎن‬
‫زﯾﺎرتﮐﻨﻨﺪه ﻗﺒﻮر«‪ .‬ﻗﺮﻃﺒﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﯾﻦ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻮﺟﻪ زﻧﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﻓﺮاوان ﺑﻪ زﯾﺎرت ﻗﺒﻮر ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪﮐﻠﻤﻪ »زوارات«‪ ،‬ﺻﯿﻐﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻀﯿﯿﻊ ﺣﻖ ﺷﻮھﺮ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﺋﯽ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺴﯿﺎر ﻓﺮﯾﺎد و‬
‫زاری ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ‪.‬‬
‫ﮔﺎھﯽﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ اﮔﺮاﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺒﺎﺷﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺮای ﻣﺮدان و‬
‫زﻧﺎن ﯾﺎد ﻣﺮگ ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻗﺮﻃﺒﯽ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻇﺎھﺮ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪.‬‬

‫ﮐﺎرﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺮده ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﻧﺎﻓﻊ اﺳﺖ‬

‫آﯾﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اھﺪا ﺷﻮد؟ ﺑﺎﺗﻔﺎق اﮔﺮﮐﺴﯽ ﮐﺎرھﺎی‬
‫ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ او ھﻢ ھﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و در ﺣﺎل زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺧﻮد ﺳﺒﺐ آنھﺎ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺛﻮاب و ﭘﺎداش آنھﺎ ﭘﺲ ازﻣﺮگ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وی ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا ﻣﺎت اﺑﻦ آدم‬
‫اﻧﻘﻄﻊ ﻋﻤﻠﻪ إﻻ ﻣﻦ ﺛﻼث‪ :‬ﺻﺪﻗﺔ ﺟﺎر�ﺔ‪ ،‬أو ﻋﻠﻢ ﻳنﺘﻔﻊ ﺑﻪ‪ ،‬أو وﺪﻟ ﺻﺎﻟﺢ ﻳﺪﻋﻮ ﻪﻟ«‬
 ‫‪٨٧٥‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫»ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﻣﺮد اﻋﻤﺎل او ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﭼﯿﺰی وی را ﺳﻮد ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﺟﺎرﯾﻪ‪،‬ﮐﺎرﻧﯿﮑﯽﮐﻪ ﺑﻌﺪ ازاو ھﻢ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ واداﻣﻪ دارد ﯾﺎ داﻧﺸﯽﮐﻪ ﺑﻌﺪ از او ھﻢ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎریﮐﻪ ھﻤﻮاره وی را دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬إن مﺎ ﻳﻠﺤﻖ اﻤﻟﺆﻣﻦ ﻣﻦ ﻋﻤﻠﻪ‬
‫وﺣﺴﻨﺎﺗﻪ ﺑﻌﺪ مﻮﺗﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ ﻋﻠﻤﻪ و�ﺮﺸه‪ ،‬أو وﺪﻟا ﺻﺎﺤﻟﺎ ﺗﺮ�ﻪ أو مﺼﺤﻔﺎ ورﺛﻪ‪ .‬أو مﺴﺠﺪا‬
‫ﺑﻨﺎه‪ ،‬أو ﺑيﺘﺎ ﺑﻨﺎه ﻻﺑﻦ الﺴبﻴﻞ أو ﻧﻬﺮا أ�ﺮاه أو ﺻﺪﻗﺔ أﺧﺮﺟﻬﺎ ﻣﻦ ﻣﺎﻪﻟ ﻲﻓ ﺻﺤﺘﻪ وﺣﻴﺎﺗﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻠﺨﻪ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ مﻮﺗﻪ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن اﻋﻤﺎل و ﺣﺴﻨﺎﺗﯽﮐﻪ ﺑﻌﺪ ازﻣﺮگ ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽرﺳﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ‬
‫از‪ :‬داﻧﺸﯽﮐﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﯽدھﺪ و ﺑﻨﺸﺮآنﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺤﯽﮐﻪ از ﺧﻮد ﺑﺠﺎی‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد ﯾﺎ ﻣﺼﺤﻔﯽﮐﻪ ﺑﻪ ارث از او ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺴﺠﺪیﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﻧﮫﺎده اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻪای ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای راھﮕﺬران و ﻣﺴﺎﻓﺮان ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ رودﺧﺎﻧﻪایﮐﻪ آن را ﮐﺮاﯾﻪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮای اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﻮم‪ ،‬ﯾﺎ ﺻﺪﻗﻪایﮐﻪ درﺣﺎل ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ وزﻧﺪﮔﯿﺶ از ﻣﺎل ﺧﻮدش‬
‫ﺑﯿﺮونﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺛﻮاب و ﭘﺎداش اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﺑﻪ وی ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ از ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻦ ﻲﻓ اﻻﺳﻼم‬
‫ﺳﻨﺔ ﺣﺴﻨﺔ ﻓﻠﻪ أﺟﺮﻫﺎ وأﺟﺮ ﻣﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻬﺎ ﻣﻦ ﺑﻌﺪه ﻣﻦ ﻏ� أن ﻳﻨﻘﺺ ﻣﻦ أﺟﻮرﻫﻢ‪ ،‬وﻣﻦ‬
‫ﺳﻦ ﻲﻓ اﻻﺳﻼم ﺳﻨﺔ ﺳيﺌﺔ ﺎﻛن ﻋﻠﻴﻪ وزرﻫﺎ‪ ،‬ووزر ﻣﻦ ﻳﻌﻤﻞ ﺑﻬﺎ ﻣﻦ ﺑﻌﺪه ﻣﻦ ﻏ� أن‬
‫ﻳﻨﻘﺺ ﻣﻦ أوزارﻫﻢ ﺷﺊ« »ھﺮﮐﺲ ﺳﻨﺖ و راه و رﺳﻢ ﻧﯿﮑﻮﺋﯽ در اﺳﻼم ﻧﮫﺎد او ﭘﺎداش آن‬
‫ﻋﻤﻞ را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎﻧﺪازه ﭘﺎداشﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻌﺪ از او ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺛﻮاب درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽدارد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ از ﭘﺎداش ﻋﺎﻣﻼن ﺑﺪان‪ ،‬ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد و ھﺮﮐﺲ در‬
‫اﺳﻼم ﺑﺪﻋﺖ و راه و رﺳﻢ ﺑﺪی ﻧﮫﺎد‪ ،‬ﺳﺰا و ﻣﮑﺎﻓﺎت آن ﻋﻤﻞ ﺑﻪ وی ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﺎﻧﺪازه‬
‫ﺳﺰا و ﻣﮑﺎﻓﺎت ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻌﺪ از وی ﺑﺪان ﺑﺪﻋﺖ وﯾﺎر ﺑﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺳﺰا درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﯽدارد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ از ﺳﺰا و ﻋﻘﺎب آنھﺎ ﮐﻢ ﺷﻮد«‪ .‬اﻣﺎ اﻋﻤﺎل دﯾﮕﺮانﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ‪،‬‬
‫ﺑﺮای ﻣﺮده ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﮑﺎن دارد ﻣﺮده از ﺛﻮاب آنھﺎ ﺑﺮﺧﻮردارﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬دﻋﺎی ﺧﯿﺮو ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺑﺮای ﻣﺮدهﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﯾﻪ زﯾﺮ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﺑﻪ ﺣﺎل‬
‫ُ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ٓ‬
‫ِين َجا ُءو ِم ۢن َ� ۡع ِده ِۡم َ�قولون‬ ‫وی ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱ�‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٧٦‬‬

‫� َع ۡل � قُلُو� َنا غ ِّٗ� لّ َِّ� َ‬

‫ِين‬
‫َ َّ َ ۡ ۡ َ َ َ ِ ۡ َ ٰ َ َّ َ َ َ ُ َ ۡ َ ٰ َ َ َ ۡ‬
‫ر�نا ٱغفِر �ا و ِ�خ�ن ِنا ٱ�ِين سبقونا ب ِٱ ِ�ي� ِن و�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ُ ْ َ َّ َ ٓ َّ َ َ ُ ‪ٞ‬‬
‫وف َّرح ٌ‬
‫ِيم‪] ﴾١٠‬اﻟﺤﺸﺮ‪» .[١٠ :‬و آن ﮐﺴﺎنﮐﻪ ﺑﻌﺪ ازآﻧﺎن‬ ‫ءامنوا ر�نا إِنك رء‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﻣﺎ را و ﺑﺮادراﻧﻤﺎن راﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﺎ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ ،‬و در دلھﺎی ﻣﺎ ﮐﯿﻨﻪ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ ﻗﺮار ﻣﺪه‬
‫)دلھﺎﯾﻤﺎن را ازﮐﯿﻨﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﺼﻮن دار( ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺗﻮ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻣﮫﺮﺑﺎن و ﺑﺨﺸﺎﯾﺶﮔﺮ ھﺴﺘﯽ«‪ .‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬إذا ﺻﻠﻴﺘﻢ ﻰﻠﻋ‬
‫اﻤﻟﻴﺖ ﻓﺄﺧﻠﺼﻮا ﻪﻟ اﺪﻟﺎﻋء« »ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﻣﺮده دﻋﺎﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫دﻋﺎﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬و از دﻋﺎھﺎی ﻣﺎﺛﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ا� اﻏﻔﺮ ﺤﻟﻴﻨﺎ‬
‫وﻣﻴتﻨﺎ« »ﺧﺪاوﻧﺪا زﻧﺪﮔﺎن و ﻣﺮدﮔﺎن ﻣﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪ .‬ھﻤﻮاره ﺳﻠﻒ و ﺧﻠﻒ ّاﻣﺖ‬
‫ﺑﺮای ﻣﺮدﮔﺎن دﻋﺎی ﺧﯿﺮﮐﺮده و از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺧﻮاﺳﺘﺎر رﺣﻤﺖ و ﻣﻐﻔﺮت‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﻣﻨﮑﺮﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﻟﺼﺪﻗﻪ‪ :‬ﻧﻮوی ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش ﺻﺪﻗﻪ‬
‫و اﺣﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﺮده ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه از ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻪ وی اھﺪاء ﺷﻮد ﯾﺎ از دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫ﭼﻪ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و دﯾﮕﺮان از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﻣﺮدی ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺪرم ﻣﺮده و ﻣﺎﻟﯽ را از ﺧﻮد ﺑﺠﺎیﮔﺬاﺷﺘﻪ و وﺻﯿﺖ ﻧﻨﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﺎی وی‬
‫ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن ﺑﺪھﻢﮐﻔﺎرهﮔﻨﺎھﺎن وی ﻣﯽﺷﻮد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آری‪ .‬از ﺣﺴﻦ و او‬
‫از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺎدرش ﻣﺮده ﺑﻮد وﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺎدرم‬
‫ﻣﺮده اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وی ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن ﺑﺪھﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪.‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ و ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ؟ﮔﻔﺖ‪ :‬آب دادن ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮیﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﯾﻨﺴﺖﮐﻪ آل ﺳﻌﺪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ »ﺧﯿﺮآب« ﻧﮫﺎدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن دادن درﮐﻨﺎرﮔﻮرﺳﺘﺎن و ﯾﺎ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻣﺸﺮوع‬
‫وﺷﺮﻋﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﻟﺼﻮم = روزه‪ :‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدی ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮرﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﺎدرم ﻣﺮده وﯾﮏ ﻣﺎه روزه را‬
‫ﺗﺮکﮐﺮده اﺳﺖ آﯾﺎ ﻣﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﺟﺎی او روزه ﯾﮏ ﻣﺎه را ﻗﻀﺎ ﻧﻤﺎﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»لﻮ ﺎﻛن ﻰﻠﻋ أمﻚ دﻳﻦ أ�ﻨﺖ ﻗﺎﺿﻴﻪ ﻋﻨﻬﺎ؟« »اﮔﺮﻣﺎدرت ﺑﺪﯾﮕﺮان ﺑﺪھﮑﺎرﻣﯽﺑﻮد‬
 ‫‪٨٧٧‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدی آن را ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﯽ؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ .‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﺪﻳﻦ اﷲ أﺣﻖ أن‬
‫ﻳﻘﻰﻀ« »ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪھﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﻟﺤﺞ‪ :‬ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ زﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺟﮫﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎدرم ﻧﺬرﮐﺮده ﺑﻮدﮐﻪ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‬
‫و ﻣﺮد‪ .‬آﯾﺎ ﻣﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﺟﺎی وی ﺣﺞ ﺑﮕﺰارم؟ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺣﻲﺠ ﻋﻨﻬﺎ‪ ،‬أرأﻳﺖ لﻮ‬
‫ﺎﻛن ﻰﻠﻋ أمﻚ دﻳﻦ‪ ،‬أ�ﻨﺖ ﻗﺎﺿﻴﺘﻪ؟ اﻗﻀﻮا ﻓﺎﷲ أﺣﻖ ﺑﺎﻟﻘﻀﺎء« »ﺑﻪ ﺟﺎی او ﺣﺞ‬
‫ﺑﮕﺰار‪ .‬آﯾﺎ اﮔﺮ ﻣﺎدرت ﺑﺪھﮑﺎر ﺑﻮد‪ ،‬وام او را ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮐﺮدی؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ‬
‫دﯾﻦ ﺧﺪا را ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و دﯾﻦ ﺧﺪا ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﺮداﺧﺖﮔﺮدد«‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﻧﻤﺎز‪ :‬دارﻗﻄﻨﯽ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدیﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻣﻦ ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدری دارمﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ در ﺣﺎل زﻧﺪﮔﯿﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنھﺎ ﻧﯿﮑﯽﮐﻨﻢ و ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮﮔﺸﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﯿﮑﯽﮐﻨﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن ﻣﻦ اﻟﺮﺒ ﺑﻌﺪ‬
‫اﻤﻟﻮت أن ﺗﺼ� ﻬﻟﻤﺎ ﻣﻊ ﺻﻼﺗﻚ‪ ،‬وأن ﺗﺼﻮم ﻬﻟﻤﺎ ﻣﻊ ﺻﻴﺎمﻚ« »ﯾﮑﯽ ازﮐﺎرھﺎی‬
‫ﻧﯿﮏ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ آﻧﮫﺎ‪ ،‬آﻧﺴﺖﮐﻪ ھﻤﺮاه ﻧﻤﺎز ﺧﻮدت ﺑﺮای آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯽ و‬
‫ھﻤﺮاه روزه ﺧﻮدت ﺑﺮای آﻧﺎن ﻧﯿﺰ روزه ﺑﮕﯿﺮی«‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎی اھﻞ ﺳﻨﺖ ﺛﻮاب ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﺮده‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻧﻮویﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺸﮫﻮر ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺛﻮاب ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮده ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ازﮔﺮوھﯽ از ﯾﺎران اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺛﻮاﺑﺶ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖﮐﻪ ﻗﺎری اﻟﻘﺮآن ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺛﻮاب‬
‫آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪهام ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺮﺳﺎن‪ .‬در ﻣﻐﻨﯽ از اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﺣﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮی ﺑﻪ ﻣﺮده ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﭼﻮن دراﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﻧﺼﻮﺻﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ وﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ھﺮ ﺷﮫﺮی ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ وﻗﺮآن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‬
‫وآن را ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن اھﺪاء ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪﮐﺴﯽ اﻧﮑﺎرﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫اﺟﻤﺎع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺛﻮاب ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﻪ ﻣﺮده ﻣﯽرﺳﺪ‬
‫ﺷﺮط ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺎری ﺑﺮای ﻗﺮاﺋﺖ ﺧﻮد ﻣﺰدی ﻧﮕﯿﺮد‪ .‬اﮔﺮﻗﺎری ﺑﺮای ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻣﺰدﮔﺮﻓﺖ ﺣﺮام اﺳﺖ وﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وی ﻣﺰد ﻣﯽدھﺪ اوھﻢ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺣﺮام‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ وھﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺛﻮاﺑﯽ ازﻗﺮاﺋﺖ ﺑﻪ ﻗﺎری ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺷﺒﻞ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻗﺮءوا‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٧٨‬‬

‫اﻟﻘﺮآن‪ ،‬واﻋﻤﻠﻮا‪...‬وﻻ ﺠﺗﻔﻮا ﻋﻨﻪ وﻻ ﺗﻐﻔﻠﻮا ﻓﻴﻪ‪ ،‬وﻻ ﺗﺄ�ﻠﻮا ﺑﻪ وﻻ �ﺴﺘﻜﺮﺜوا ﺑﻪ«‬
‫»ﻗﺮآن را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ واﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ و ازﻗﺮآن دورﻧﺸﻮﯾﺪ و در آن ﻏﻠﻮ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ وآن را وﺳﯿﻠﻪ ﻣﻌﺎش وارﺗﺰاق ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺴﺎزﯾﺪ وآن را وﺳﯿﻠﻪ ﺛﺮوت اﻧﺪوزی‬
‫ﻗﺮار ﻣﺪھﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻋﺒﺎدات دو ﻗﺴﻤﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎﻟﯽ و ﺑﺪﻧﯽ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﺷﺎرعﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ ﺛﻮاب ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺛﻮاب دﯾﮕﺮ‬
‫ﻋﺒﺎدات ﻣﺎﻟﯽ ھﻢ ﻣﯽرﺳﺪ و ﭼﻮن ﺷﺎرعﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﺛﻮاب روزه ﺑﻪ ﻣﺮده‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺛﻮاب دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎدات ﺑﺪﻧﯽ ھﻢ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫و ﺷﺎرع از وﺻﻮل ﺛﻮاب ﺣﺞﮐﻪ ﻣﺮﮐﺐ از ﻋﺒﺎدت ﻣﺎﻟﯽ و ﺑﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‬
‫و ھﺮﺳﻪ ﺗﺎی آنھﺎ ﺑﺎ ﻧﺺ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه و ﻣﻌﺘﺒﺮ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﯿﺖ در اھﺪای ﺛﻮاب و اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ ﺑﺮای ﻣﺮده ﺷﺮط اﺳﺖ‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﯿﺖ ﻋﻤﻠﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻧﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺎری را ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻘﯿﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻃﺎﻋﺘﯽ و ﻋﺒﺎدﺗﯽ را ﺑﺠﺎی ﻣﺮدهای‬
‫اﻧﺠﺎم دھﺪ ازﻗﺒﯿﻞ ﻧﻤﺎز و روزه وﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن و ﺛﻮاب آن را ﺑﻪ وی ھﺪﯾﻪﮐﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺖ‬
‫آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﺛﻮاب ﺑﻪ ﻣﯿﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﻮدﻣﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ ﻧﯿﺖ ﻣﻘﺪم ﯾﺎ ﺗﻮام وﻣﻘﺎرن ﺑﺎ آن ﻋﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ و اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ‬
‫رای را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮده اھﺪاء ﻣﯽﺷﻮد‬

‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ھﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺮده ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫از آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده ﺑﺠﺎی او و ﺳﭙﺲ ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن و ﭘﺲ ازآن روزه ﺑﻪ ﺟﺎی او‪ ،‬ﻗﺮار‬
‫دارﻧﺪ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن آﻧﺴﺖﮐﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﯿﺎز ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﻣﻮرد اﺣﺴﺎن ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺘﻪ و ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬أﻓﻀﻞ الﺼﺪﻗﺔ ﺳﻲﻘ اﻤﻟﺎء« »ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ و اﺣﺴﺎن آب دادن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ اﯾﻦ در ﺟﺎﺋﯽ اﺳﺖﮐﻪ آب‬
‫اﻧﺪک اﺳﺖ و ﻧﯿﺎز ﺑﻨﻮﺷﯿﺪن آب‪ ،‬ﻓﺮاوان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻻ آب دادن ﺑﺮﮐﻨﺎر ﺟﻮی آب و‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ و ﻗﻨﺎت ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ از اﻃﻌﺎم ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻌﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﺘﻐﻔﺎر و‬
‫دﻋﺎی ﺧﯿﺮ از روی اﺧﻼص و ﺻﺪق ﻧﯿﺖ ﺑﺮای ﻣﺮده‪ ،‬در ﺟﺎی ﺧﻮدش‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺑﻪ ﺟﺎی او‪.‬‬
 ‫‪٨٧٩‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه و وﻗﻮف ﺑﺮ ﻗﺒﺮ ﻣﺮده‪ ،‬ﺟﮫﺖ ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺑﺮای او‪،‬‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎری‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮده اھﺪاء ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫آزادی ﺑﺮده‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺻﺪﻗﻪ دادن و اھﺪای ﺛﻮاب آن ﺑﻪ وی‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﺳﺘﻐﻔﺎر و دﻋﺎی‬
‫ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﺮای او‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺣﺞ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اھﺪای ﺛﻮاب اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه رﺳﻮل ﺧﺪا ص‬

‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻓﻘﮫﺎی ﻣﺘﺎﺧﺮ اھﺪای ﺛﻮاب اﻋﻤﺎل را ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ آن را ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آوردهاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﺻﺤﺎب ﭼﻨﯿﻦﮐﺎری را ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ھﺮﮐﺲ ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﯿﺮی را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻧﺪازه ﭘﺎداش و ﺛﻮاب آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ از ﻣﺰد‬
‫ﻋﺎﻣﻞ و اﻧﺠﺎم دھﻨﺪه آنﮐﺎرﮐﻢ ﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﺳﺖ ﮐﻪ ّاﻣﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺎﻧﺠﺎم ﮐﺎرھﺎی ﺧﯿﺮ ارﺷﺎد و راھﻨﻤﺎﺋﯽ و دﻋﻮتﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮﮐﺲ دﯾﮕﺮان را‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ رھﻨﻤﻮد ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﻧﺪازه ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ رھﻨﻤﻮد او را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺰد‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺰد آن اﺷﺨﺎصﮐﺎھﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ اﻣﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ او ھﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ داﻧﺶ رھﻨﻤﻮن ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻪ ﺛﻮاب‬
‫و ﭘﺎداش ﻋﻤﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه او اھﺪاءﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻪ اھﺪاء ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬او ﺛﻮاب و ﭘﺎداش‬
‫ﺧﻮد را دارد‪.‬‬

‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺸﺮﮐﺎن‬

‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺑﻠﻮغ و اﺣﺘﻼم ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﺑﺨﺎری از ﻋﺪی ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ او از ﺑﺮاء ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ او ﮔﻔﺖ‪» :‬إن ﻪﻟ مﺮﺿﻌﺎ ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔ« »اوی داﯾﻪای در‬
‫ﺑﮫﺸﺖ دارد«‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ در اﻟﻔﺘﺢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ از ﺳﺨﻦ ﺑﺨﺎری ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ او ﻋﻘﯿﺪه داردﮐﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ اﻨﻟﺎس مﺴﻠﻢ ﻳﻤﻮت ﻪﻟ ﺛﻼﺛﺔ ﻣﻦ الﻮﺪﻟ لﻢ ﻳﺒﻠﻐﻮا اﺤﻟﻨﺚ إﻻ أدﺧﻠﻪ اﷲ اﺠﻟﻨﺔ‬
‫ﺑﻔﻀﻞ رﻤﺣﺘﻪ إﻳﺎﻫﻢ« »ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ ﺗﮑﻠﯿﻒ و‬
‫ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻔﻀﻞ و رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان اﻃﻔﺎل‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٨٠‬‬

‫ﻣﯽﺑﺮد«‪ .‬ﻃﺮﯾﻘﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﭽﻪھﺎ وﺳﯿﻠﻪ رﻓﺘﻦ ﭘﺪر و ﻣﺎدرﺷﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮد از ﺑﮫﺸﺖ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؟ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﻣﺬھﺐ ﺻﺤﯿﺢ و رای ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ آن را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﯾﻢ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪا ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َ ُ َّ ُ َ ّ َ َ َّ ٰ َ َ‬
‫� � ۡب َعث َر ُسو�‪] ﴾١٥‬اﻹﺳﺮاء‪» .[١٥ :‬ﻣﺎ ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی را ﻧﻔﺮﺳﺘﯿﻢ و‬‫﴿وما كنا مع ِذ�ِ� ح‬
‫دﺳﺘﻮرات ﺧﻮد را ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ او اﺑﻼغ ﻧﻨﻤﺎﺋﯿﻢ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﻣﻮرد ﻋﺬاب و ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮار‬
‫ﻧﻤﯽدھﯿﻢ«‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﻋﺎﻗﻼن و ﺑﺎﻟﻐﺎن ﭘﯿﺶ از دﻋﻮت اﻧﺒﯿﺎء از ﻋﺬاب ﺑﺪور ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬ﺑﺪﯾﮫﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ و ﻏﯿﺮﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﺑﻄﺮﯾﻖ اوﻟﯽ از ﻋﺬاب در اﻣﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ از‬
‫ﺧﻨﺴﺎء دﺧﺘﺮ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺻﺮﯾﻢ و او از ﻋﻤﻪاش رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ ای‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص ﭼﻪﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽرود؟ اوﮔﻔﺖ‪» :‬اﻨﻟﻲﺒ ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬والﺸﻬﻴﺪ ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔ‪،‬‬
‫واﻤﻟﻮلﻮد ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺷﮫﯿﺪ و اﻃﻔﺎل در ﺑﮫﺸﺘﺘﺪ«‪ .‬ﺑﻘﻮل ﺣﺎﻓﻆ اﺳﻨﺎد آن ﺣﺴﻦ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺌﻮال ﻗﺒﺮ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺗﻔﺎق آراء ﻋﻠﻤﺎی اھﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ھﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮﮔﺶ ﻣﻮرد ﺳﺌﻮال‬
‫واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺧﻮاه درﮔﻮر ﻣﺪﻓﻮن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ اﮔﺮﮐﺴﯽ را درﻧﺪﮔﺎن ﺧﻮرده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺴﻢ وی درھﻮا ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺷﺪه ﯾﺎ دردرﯾﺎ ﻏﺮق ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ اﻋﻤﺎل ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و در ﺟﺰای اﻋﻤﺎل ﺧﯿﺮ و ﭘﺎداش ﻧﯿﮏ و در ﺟﺰای اﻋﻤﺎل‬
‫ﺑﺪ ﭘﺎداش ﺑﺪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬و اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﺎداش ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ ﺑﺮای روح و ﺑﺪن ھﺮدو‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻤﺬھﺐ ﺳﻠﻒ اﻣﺖ و ﺑﺮای ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻦ‪ ،‬ھﺮﮔﺎهﮐﺴﯽ‬
‫ﻣﺮد ﯾﺎ در ﻋﺬاب اﺳﺖ ﯾﺎ در ﻧﻌﻤﺖ و ﺷﺎدی و اﯾﻦ ﻋﺬاب ﯾﺎ ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺮای روح و ﺑﺪن ھﺮدو‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و روح ﺑﻌﺪ از ﺟﺪا ﺷﺪن از ﺑﺪن‪ ،‬ﯾﺎ در ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ در ﻋﺬاب‪ .‬و روحﮔﺎهﮔﺎھﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺑﺪن ﺗﻤﺎس ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﯾﻦ راه ﺑﺮای او ﻧﻌﻤﺖ ﯾﺎ ﻋﺬاب ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲﮐﻪ‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺰرگ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ارواح ﺑﻪ ﺑﺪنھﺎ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ازﮔﻮر ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﻨﺪ و در‬
‫ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺑﺎرﮔﺎه ﻋﺪل اﻟﮫﯽ ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ و ﯾﮫﻮد و ﻧﺼﺎری‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮوزی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻪ ﻋﺬاب ﻗﺒﺮﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ آن را‬
‫اﻧﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪﮔﻤﺮاه وﮔﻤﺮاهﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﮔﻮﯾﺪ ﺑﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
 ‫‪٨٨١‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫درﺑﺎره ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ ﭼﻪﮔﻮﺋﯽ؟ او ﺟﻮاب داد‪ :‬ﻣﺎ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﺎح دراﺧﺘﯿﺎر دارﯾﻢﮐﻪ ﺑﺪاﻧﮫﺎ‬
‫اﯾﻤﺎن دارﯾﻢ وآﻧﮫﺎ را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬و ھﺮ رواﯾﺘﯽﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺟﯿﺪ و ﻣﻌﺘﺒﺮ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﺳﺪ ﺑﺪان اﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ُ َ ُ ُ‬ ‫ٓ َ ُ‬
‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﻟﻠﻪ را ﴿ َو َما َءاتٮٰ� ُم ٱ َّلر ُسول فخذوهُ﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪» .[٧ :‬ھﺮ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻣﯽآورد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ«‪ .‬رد ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ وی‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ ﺣﻖ اﺳﺖ؟ اوﮔﻔﺖ‪ :‬آری اھﻞ ﻋﺬاب درﮔﻮر ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬او‬
‫ﮔﻔﺖ از اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ‪-‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪-‬ﺷﻨﯿﺪمﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ و ﺑﻪ ﺳﺌﻮال‬
‫»ﻣﻨﮑﺮ« و »ﻧﮑﯿﺮ« و ﺳﺌﻮال در ﻗﺒﺮاﯾﻤﺎن دارﯾﻢ‪ .‬و »ﻳﺜﺒﺖ اﷲ اﻟﺬﻳﻦ آﻣﻨﻮا ﺑﺎﻟﻘﻮل اﻟﺜﺎﺑﺖ ﰲ‬
‫اﳊﻴﺎة اﻟﺪﻧﻴﺎ وﰲ اﻵﺧﺮة« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻮﻣﻨﺎن را دردﻧﯿﺎ وآﺧﺮت ﺑﺎ ﺳﺨﻦ اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﻣﺤﮑﻢ و‬
‫اﺳﺘﻮار ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد«‪ .‬ﻣﺮاد از ﻓﯽ اﻻﺧﺮه درآﯾﻪ در ﻗﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻘﺎﺳﻢﮔﻔﺖ‪ :‬ازاﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﭘﺮﺳﯿﺪم آﯾﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﻨﮑﺮوﻧﮑﯿﺮوآﻧﭽﻪﮐﻪ درﺑﺎره‬
‫ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ اﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ ‪ ...‬آری ﺑﺪان اﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫ً‬
‫وآن را ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻋﯿﻨﺎ ﻟﻔﻆ ﻣﻨﮑﺮ و ﻧﮑﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ؟ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ً‬
‫دﻗﯿﻘﺎ ﻣﻨﮑﺮ و ﻧﮑﯿﺮ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻟﻔﻆ ﻣﻨﮑﺮ و ﻧﮑﯿﺮدر ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﯽ ﻣﺮاد از اﯾﻦ دو‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻣﻨﮑﺮ و ﻧﮑﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ در اﻟﻔﺘﺢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺰم و اﺑﻦ ھﺒﯿﺮه ﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﺗﻨﮫﺎ روح ﻣﻮرد ﺳﺌﻮال واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺟﺴﺪ ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬وﻟﯽ ﺟﻤﮫﻮرﺑﺎ اﯾﻦ رای‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ وﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ روح ﺑﻪ ﺟﺴﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ ازآن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ‬
‫درﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ روح ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ ذﮐﺮﺑﺪن ﺑﯿﻤﻮرد ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺷﺪن‬
‫ﺟﺴﻢ ﻣﺎﻧﻊ ازاﯾﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮدﮐﻪ روح ﺑﻪ ﺟﺴﻢ ﺑﺮﮔﺮدد ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺎدراﺳﺖﮐﻪ ﺟﺰﺋﯽ از‬
‫ﺑﺪن را زﻧﺪهﮐﻨﺪ و ﻣﻮرد ﺳﺌﻮال واﻗﻊ ﺷﻮد ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﺗﻤﺎم اﺟﺰاء ﺑﺪن را ھﻢ‬
‫زﻧﺪهﮐﻨﺪ‪.‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﻨﮫﺎ روح ﻣﻮرد ﺳﺌﻮال واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫ﭼﻨﯿﻦﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻣﯿﺖ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺳﺌﻮال اﺛﺮی ﭘﺪﯾﺪارﻧﯿﺴﺖﮐﻪ‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ ﯾﺎﮔﻮرش ﺗﻨﮓ ﯾﺎ وﺳﯿﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺛﺮی ھﻢ در ﺑﺪار آوﯾﺨﺘﮕﺎن و دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺎھﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺟﻮاب‬
‫اﯾﻦھﺎ ﺑﺎﯾﺪﮔﻔﺖ‪:‬ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﺎرھﺎ از ﻗﺪرت ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و در ﺣﺎل ﻋﺎدی ﻧﯿﺰ ﻧﻈﯿﺮ اﯾﻦھﺎ‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪه و ﺧﻮاب ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬت و اﻟﻢ را اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﻨﺸﯿﻦ وی آن را درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﯿﺪارﮔﺎھﯽ در اﺛﺮ ﺷﻨﯿﺪن ﯾﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٨٢‬‬

‫ﺗﻔﮑﺮاﺣﺴﺎس ﻟﺬت و اﻟﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﻤﻨﺸﯿﻦ او ازآن ﺑﯽﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﯿﺰی ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫اﺷﺨﺎص را دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﯿﺎس ﻏﺎﺋﺐ ﺑﺮﺷﺎھﺪ وﻗﯿﺎس اﺣﻮال ﺑﻌﺪ ازﻣﺮگ‬
‫ﺑﺮاﺣﻮال ﭘﯿﺶ ازﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪا اﺳﺖﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦﮐﺎر را از ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش ﻣﺮدم‬
‫ﭘﻨﮫﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭘﻨﮫﺎن ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﻓﺮار ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬و‬
‫اﻧﺪاﻣﮫﺎی دﻧﯿﻮی اﻧﺴﺎن ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ادراک اﻣﻮر ﻣﻠﮑﻮت و ﻣﻌﻨﻮی را ﻧﺪارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ‪ .‬واﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﺟﻤﮫﻮر‪ ،‬ﺑﻤﻮﺟﺐ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﺑﺜﺒﻮت رﺳﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻪ ﻟيﺴﻤﻊ ﺧﻔﻖ ﻧﻌﺎﻬﻟﻢ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﺮده ﺻﺪای ﺑﮫﻢ‬
‫ﺧﻮردنﮐﻔﺶ ﻣﺸﺎﯾﻌﯿﻦ را ﻣﯽﺷﻨﻮد«‪ .‬و »ﺨﺗﺘﻠﻒ أﺿﻼﻋﻪ لﻀﻤﺔ اﻟﻘﺮﺒ« »دﻧﺪهھﺎﯾﺶ از‬
‫ﻓﺸﺎرﮔﻮردرھﻢ ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ«‪ .‬و »�ﺴﻤﻊ ﺻﻮﺗﻪ إذا ﺮﺿ�ﻪ ﺑﺎﻤﻟﻄﺮاق« »ﭼﻮن او را ﺑﺎ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﻨﺪ‬
‫ﺻﺪای او ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬و »ﻳﺮﻀب ﺑ� أذﻧﻴﻪ« »ﺑﯿﻦ دوﮔﻮش وی زده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫»ﻓﻴﻘﻌﺪاﻧﻪ« »او را ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﻨﺪ«‪ .‬و اﻣﺜﺎل اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ و‪ ،‬ھﻤﮕﯽ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﻔﺎت ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﺴﻠﻢ اززﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻮﻗﻌﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺑﺎﻏﯽ‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺑﻨﯽ اﻟﻨﺠﺎرﺑﺮﭘﺸﺖ اﺳﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻮارﺑﻮد و ﻣﺎ ھﻤﺮاه وی ﺑﻮدﯾﻢ‪ .‬ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﻮدﮐﻪ اﺳﺘﺮش اورا ﺑﺮزﻣﯿﻦ زﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﮔﺎه ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﯾﻢﮐﻪ آﻧﺠﺎﮔﻮرﺷﺶ ﯾﺎ ﭘﻨﺞ ﯾﺎ‬
‫ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪﮐﺴﯽ ﺻﺎﺣﺒﺎن اﯾﻦﮔﻮرھﺎ را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ؟ ﻣﺮدی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ آنھﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻢ اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ اﯾﻨﺎن‬
‫ﻣﺮدهاﻧﺪ؟ او ﺟﻮاب داد‪ :‬آﻧﺎن ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺷﺮک ﻣﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺸﺮک ﺑﻮدهاﻧﺪ ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ان ﻫﺬه اﻻﻣﺔ ﺗبﺘ� ﻲﻓ ﻗﺒﻮرﻫﺎ‪.‬ﻓﻠﻮﻻ أن ﻻ ﺗﺪاﻓﻨﻮا ﺪﻟﻋﻮت اﷲ أن‬
‫�ﺴﻤﻌ�ﻢ ﻣﻦ ﻋﺬاب اﻟﻘﺮﺒ اﺬﻟي أﺳﻤﻊ ﻣﻨﻪ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن اﯾﻦ ّاﻣﺖ درﮔﻮر ﻣﻮرد‬
‫آزﻣﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻮف اﯾﻦ ﻧﺒﻮدﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﻤﯽدارﯾﺪ از ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻢ آﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﻣﻦ ﻋﺬاب ﻗﺒﺮرا ﻣﯽﺷﻨﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰآن را ﺑﺸﻨﻮﯾﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ روی ﻧﻤﻮد وﮔﻔﺖ‪ :‬ازﻋﺬاب دوزخ ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﺪ‪ .‬ھﻤﻪﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﷲ‬
‫ﻣﻦ ﻋﺬاب اﻟﻨﺎر« و ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻓﺘﻨﻪھﺎ و آﺷﻮبھﺎی آﺷﮑﺎر و ﭘﻨﮫﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه‬
‫ﺑﺒﺮﯾﺪ‪ .‬ھﻤﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻧﻌﻮذ وا ﺑﺎﷲ ﻣﻦ اﻟﻔﻦﺘ ﻣﺎ ﻇﻬﺮ ﻣﻨﻬﺎ وﻣﺎ ﺑﻄﻦ« ﮔﻔﺖ از ﻓﺘﻨﻪ‬
 ‫‪٨٨٣‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫دﺟﺎل و آﺷﻮﺑﮕﺮ ﺗﺒﺎهﮐﺎر ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﺪ‪ .‬ھﻤﻪﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ ﻓﺘﻨﺔ‬
‫اﺪﻟﺟﺎل«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﻗﺘﺎده و او از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن‬
‫اﻟﻌﺒﺪ إذا وﺿﻊ ﻲﻓ ﻗﺮﺒه وﺗﻮ� ﻋﻨﻪ أﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬و�ﻧﻪ ﻟيﺴﻤﻊ ﻗﺮع ﻧﻌﺎﻬﻟﻢ‪ ،‬أﺗﺎد مﻠﺎﻜن‬
‫ﻓﻴﻘﻌﺪاﻧﻪ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮﻻن ﻪﻟ‪ :‬ﻣﺎ ﻛﻨﺖ ﺗﻘﻮل ﻲﻓ ﻫﺬا الﺮﺟﻞ؟ ‪ -‬ﻤﻟﺤﻤﺪ ‪ -‬ﻓﺄﻣﺎ اﻤﻟﺆﻣﻦ‬
‫ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬أﺷﻬﺪ أﻧﻪ ﻋﺒﺪ اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻴﻘﻮﻻن‪ :‬أﻧﻈﺮ إﻰﻟ ﻣﻘﻌﺪك ﻣﻦ اﻨﻟﺎر ﻗﺪ‬
‫أﺑﺪلﻚ اﷲ ﺑﻪ ﻣﻘﻌﺪا ﻣﻦ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬ﻓ�اﻫﻤﺎ ﻤﺟﻴﻌﺎ‪ .‬وأﻣﺎ الﺎﻜﻓﺮ‪ ،‬واﻤﻟﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬ﻓﻴﻘﺎل ﻪﻟ ﻣﺎ‬
‫ﻛﻨﺖ ﺗﻘﻮل ﻲﻓ ﻫﺬا الﺮﺟﻞ؟ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻻ أدري‪ ،‬ﻛﻨﺖ أﻗﻮل ﻣﺎ ﻳﻘﻮل اﻨﻟﺎس‪ .‬ﻓﻴﻘﻮﻻن‪.‬‬
‫ﻻدر�ﺖ وﻻﺗﻠﻴﺖ‪ ،‬و�ﺮﻀب ﺑﻤﻄﺎرق ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺪ ﺮﺿ�ﺔ ﻓﻴﺼﻴﺢ ﺻﻴﺤﺔ ﻓيﺴﻤﻌﻬﺎ‬
‫ﻓيﺴﻤﻌﻬﺎ ﻣﻦ ﻳﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻏ� اﺜﻟﻘﻠ�«‪» .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ھﺮ ﺑﻨﺪهای وﻗﺘﯽﮐﻪ درﮔﻮر ﻧﮫﺎده ﺷﺪ‬
‫و ﯾﺎراﻧﺶ او را ﺑﺤﺎل ﺧﻮدﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬او ﺻﺪای ﭘﺎی آنھﺎ و ﺑﮫﻢ ﺧﻮردن‬
‫ﮐﻔﺶھﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد او ﻣﯽآﯾﻨﺪ و او را ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫وی ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬درﺑﺎره اﯾﻦ ﻣﺮد ‪-‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ‪-‬ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ؟ اﮔﺮآن ﻣﺮده‬
‫ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢﮐﻪ او ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎده اﻟﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫وی ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻨﮕﺮﺟﺎی ﺧﻮد را دردوزخﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﺎ ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮاﯾﺖ ﻋﻮض‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ھﺮدورا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮﮐﺎﻓﺮ ﯾﺎ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫درﺑﺎره اﯾﻦ ﻣﺮد ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬ھﻤﺎن ﭼﯿﺰی را ﻣﯽﮔﻔﺘﻢﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﻮد ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ و ازﮐﺴﯽ ھﻢ‬
‫ﻧﭙﺮﺳﯿﺪﯾﺪ و ﻧﺨﻮاﻧﺪﯾﺪ؟ آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ آھﻨﯿﻦ ﺿﺮﺑﺎﺗﯽ ﺑﻪ وی زده ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ از‬
‫درد و رﻧﺞ ﺑﺨﻮد ﻣﯽﭘﯿﭽﺪ و ﻓﺮﯾﺎدی ﺳﺮ ﻣﯽدھﺪﮐﻪ ﺑﻐﯿﺮ از اﻧﺲ و ﺟﻦ ھﻤﻪ‬
‫ﺻﺪای او را ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ از ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮔﻔﺖ‪“ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ھﺮﮔﺎه درﮔﻮر ﻣﻮرد ﺳﺌﻮال واﻗﻊ ﺷﺪ وﮔﻮاھﯽ دادﮐﻪ ﻻاﻟﻪ اﻻ اﷲ و‬
‫� ٱ َّ� َ‬
‫ِين‬ ‫ﳏﻤﺪ رﺳﻮل اﷲ آن وﻗﺖ ﻣﺸﻤﻮل ﻣﻔﮫﻮم اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪﴿ :‬يُثَ ّب ُ‬
‫ت ٱ َّ ُ‬
‫ِ‬ ‫ﹼ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َُ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا َو ِ� ٱ�خ َِرةِ�﴾ ]إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ .[٢٧ :‬و در رواﯾﺖ‬ ‫َءامنوا ب ِٱلق ۡو ِل ٱ�اب ِ ِ‬
‫ت ِ� ٱ َ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٨٤‬‬

‫دﯾﮕﺮی آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺧﺪای ﺗﻮﮐﯿﺴﺖ؟ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﷲ‬

‫رﰊ‪ ،‬وﳏﻤﺪ ﻧﺒﻴﻲ« و اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻓﻮق ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل او ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۴‬در ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﯽ ﺣﺎﺗﻢ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪“ :‬ھﺮﮔﺎه‬
‫ﻣﯿﺖ درﮔﻮر ﻧﮫﺎده ﺷﺪ‪ ،‬او ﺻﺪای ﭘﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽﺷﻨﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﯿﺖ ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﺎز او ﻧﺰدﯾﮏ ﺳﺮش و روزه در ﻃﺮف راﺳﺘﺶ و زﮐﺎت در‬
‫ﻃﺮف ﭼﭙﺶ و اﻓﻌﺎل ﺧﯿﺮازﻗﺒﯿﻞ ﺻﺪﻗﻪ واﺣﺴﺎن و ﺻﻠﻪ رﺣﻢ و ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺨﺸﺶ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ از ﻃﺮف ﺳﺮ او را ﻣﻮرد ﺳﺌﻮال ﻗﺮار‬
‫دھﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ازاﯾﻨﺠﺎ راه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ازﻃﺮف راﺳﺖ روزه و ازﻃﺮف ﭼﭗ‬
‫زﮐﺎت و از ﻃﺮف ﭘﺎھﺎ ﺧﯿﺮات و ﻣﺒﺮات ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ازاﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی او راه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺑﻨﺸﯿﻦ و او ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ او ﻣﺠﺴﻢ‬
‫ﺷﺪه و در ﺷﺮف ﻏﺮوب اﺳﺖ‪ .‬آن وﻗﺖ ازوی ﺳﺌﻮال ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬درﺑﺎره اﯾﻦ ﻣﺮدﮐﻪ‬
‫درﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﻮد ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ وی ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﯽ؟ او ﺟﻮاب‬
‫ً‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪ :‬ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ و ﺑﺮ وی درود ﺑﻔﺮﺳﺘﻢ‪ .‬ﺑﻪ وی ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﻌﺪا‬
‫اﯾﻨﮑﺎر را ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻓﻌﻼ ﺑﻪ ﺳﺌﻮال ﻣﺎ ﺟﻮاب ﺑﺪه‪ ،‬ﺑﮕﻮ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ درﺑﺎره آن ﻣﺮد ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﯽ؟ او ﺟﻮاب ﻣﯽدھﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ را‬
‫ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﺪ‪،‬ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢﮐﻪ او رﺳﻮل ﺧﺪا اﺳﺖ وازﺟﺎﻧﺐ ﺣﻖ آﻣﺪه و ﺣﻖ را‬
‫آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺑﺮاﯾﻨﻘﻮل زﻧﺪه ﺑﻮدی و ﺑﺮآن ﻣﺮدی و ﺑﺎ ﺗﺼﺪﯾﻖ‬
‫ﺑﺪان ان ﺷﺎء اﻟﻠﻪ زﻧﺪه ﺧﻮاھﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮای او دری از ﺑﮫﺸﺖﮔﺸﻮده‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﺟﺎی ﺗﻮ وآﻧﭽﻪﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ درآﻧﺠﺎ ﺑﺮای‬
‫ﺗﻮ ﺗﮫﯿﻪ دﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬او از ﻣﺸﺎھﺪه آن ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲﮔﻮراو‬
‫ﺑﺎﻧﺪازه ھﻔﺘﺎد ذراعﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و روﺷﻦ و ﻣﻨﻮر ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و ﺟﺴﺪ او ﺑﺪان‬
‫ﭼﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و روح او ﺑﺪرون ﭘﺮﻧﺪهای ﺑﻨﺎم ‪-‬‬
‫اﻟﻨﺴﯿﻢ اﻟﻄﯿﺐ ‪ -‬ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﻻی درﺧﺖ ﺑﮫﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻨﺴﺖﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ۡ‬ ‫ت ِ� ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا َو ِ�‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ ّ ُ َّ ُ َّ َ َ ُ ْ ۡ َ‬
‫ِين َءامنوا ب ِٱلق ۡو ِل ٱ�اب ِ ِ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬يثبِت ٱ� ٱ�‬
‫ٱ�خ َِرةِ�﴾ ]إﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ .[٢٧ :‬و درﺑﺎره ﮐﺎﻓﺮ ﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ذﮐﺮﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﭙﺲﮔﻮر ﺑﺮوی ﺗﻨﮓ ﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ دﻧﺪهھﺎﯾﺶ را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و‬
‫َ ٗ َ ٗ‬ ‫َ َّ َ‬
‫اﯾﻨﺴﺖ آن زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻨﮕﯽﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ازآن ﺧﺒﺮداده اﺳﺖ‪﴿ :‬فإِن ُ�ۥ َمعِيشة ضن�‬
 ‫‪٨٨٥‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َۡ‬
‫�هُۥ يَ ۡو َم ٱل ِق َ�ٰ َمةِ أ ۡ� َ ٰ‬
‫�‪] ﴾١٢٤‬ﻃﻪ‪» .[١٢٤ :‬ﯾﮕﻤﺎن او را ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد زﻧﺪﮔﯽ‬ ‫� ُ ُ‬ ‫و‬
‫ﺳﺨﺖ و ﺗﻨﮕﯽ و او را روزرﺳﺘﺎﺧﯿﺰﮐﻮر زﻧﺪه ﺧﻮاھﯿﻢﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺤﺸﺮ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ«‪.‬‬
‫‪ -۵‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری از ﺳﻤﺮه ﺑﻦ ﺟﻨﺪب آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه‬
‫ﻧﻤﺎزی ﻣﯽﮔﺰارد ﺑﻪ ﻣﺎ روی ﻣﯽآورد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ دﯾﺸﺐ‬
‫ﺧﻮاﺑﯽ دﯾﺪه اﺳﺖ؟ اﮔﺮﮐﺴﯽ روﯾﺎﺋﯽ ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺧﺪا‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬روزی از ﻣﺎ ﺳﺌﻮال ﮐﺮد وﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاب دﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﻦ دﯾﺸﺐ دو ﻧﻔﺮرا درﺧﻮاب دﯾﺪمﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد‬
‫ﻣﻦ آﻣﺪﻧﺪ و دﺳﺘﻢ راﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﻘﺪس ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ دﯾﺪم ﻣﺮدی‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﺮدی ھﻢ اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖﮐﻪ ﯾﮏ ﭼﻨﮓ آھﻨﯿﻦ دردﺳﺖ دارد وآن‬
‫را درﻓﮏ و ﮔﻮﺷﻪﻟﭗ ﺧﻮد ﻓﺮوﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﻣﯽرﺳﯿﺪ وآﻧﮕﺎه‬
‫درﻓﮏﮔﻮﺷﻪ ﻟﭗ دﯾﮕﺮش ﻓﺮو ﻣﯽﮐﻨﺪﮐﻪ ﻓﮏ اوﻟﺶ ﺧﻮب ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﮫﻢ‬
‫ﻣﯽﭘﯿﻮﺳﺖ و دوﺑﺎره ھﻤﯿﻦ ﻋﻤﻞ را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد‪.‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﯿﺴﺖ اﯾﻦ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮو‪ ،‬رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ازﮐﻨﺎر ﺷﺨﺼﯽﮔﺬﺷﺘﯿﻢﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖﮔﺮدن ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮد و‬
‫ﻣﺮدی ﺑﺮ ﺳﺮش اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و ﺳﻨﮕﯽ در دﺳﺖ داﺷﺖ و ﺳﺮ او را ﺑﺪان‬
‫ﻣﯽﺷﮑﺴﺖ‪ .‬ھﺮﮔﺎه آن را ﻣﯽزد ﺳﻨﮓ در دﺳﺘﺶ ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ و ﺳﺮ ﻣﯽﺧﻮرد‪،‬‬
‫ﭼﻮن آن ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ دوﺑﺎره ﺳﻨﮓ را ﺑﺮدارد‪ ،‬ﺳﻨﮓ ﺑﻪ ﺳﻮی او‬
‫ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺸﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮش اﻟﺘﯿﺎم ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و ﻣﺜﻞ اول ﻣﯽﺷﺪ و آﻧﮕﺎه دوﺑﺎره اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮو‪ ،‬رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﻓﯽ‬
‫ﭼﻮن ﺗﻨﻮررﺳﯿﺪﯾﻢﮐﻪ دھﻨﻪ و ﺑﺎﻻی آن و ﭘﺎﯾﯿﻦ آن ﮔﺸﺎد ﺑﻮد و درآن آﺗﺶ‬
‫ﻣﺸﺘﻌﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﯾﻢﮐﻪ درآﻧﺠﺎ زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﺑﺮھﻨﻪای ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ در‬
‫زﯾﺮﺷﺎن آﺗﺶ ﻣﯽﺳﻮزد و زﺑﺎﻧﻪ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﺮاره آﺗﺶ ﺑﺂﻧﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫آﻧﺎن ﺗﺎ ﻧﺰدﯾﮏ دھﻨﻪ آﺗﺸﺪان‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﭼﻮن ﺷﺮاره ﻓﺮوﮐﺶ ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﺟﺎی اول ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮو‪.‬‬
‫رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪای ﺧﻮﻧﯿﻦ رﺳﯿﺪﯾﻢﮐﻪ در آن ﻣﺮدی اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و در‬
‫وﺳﻂ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﺮدی ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻮﻣﻪای از ﺳﻨﮓ در ﺟﻠﻮ داﺷﺖ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه آن ﻣﺮد‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از رودﺧﺎﻧﻪ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬آن ﻣﺮد دﯾﮕﺮ ﺳﻨﮕﯽ ﺑﺪھﻦ وی ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ و‬
‫او را ﺑﺠﺎی اوﻟﺶ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ھﺮﮔﺎه او ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را‬
‫ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮو‪ .‬رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺑﺎغ و ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﯽ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٨٦‬‬

‫ﺳﺮﺳﺒﺰو ﺧﺮم رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ درﺧﺘﯽ ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ وﺟﻮد داﺷﺖﮐﻪ در زﯾﺮآن‬

‫درﺧﺖ ﭘﯿﺮﻣﺮدی و اﻃﻔﺎﻟﯽ ﭼﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪمﮐﻪ درﻧﺰدﯾﮑﯽ آن درﺧﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺮدی اﺳﺖﮐﻪ آﺗﺶ روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آن دو ﻣﺮد ﻣﺮا ﺑﺎﻻی آن درﺧﺖ ﺑﺮدﻧﺪ و ﻣﺮا‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﻪ داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪای ﺑﺮدﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ زﯾﺒﺎﺗﺮ و ﺑﮫﺘﺮ از آن ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮدم‪،‬ﮐﻪ در آن‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﭘﯿﺮﻣﺮدان و ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮا ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪایﮐﻪ زﯾﺒﺎﺗﺮ‬
‫و ﺑﮫﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﻣﺸﺐ ﻣﺮا ﺑﻪﮔﺮدش ﺑﺮدﯾﺪ و ﮔﺮداﻧﺪﯾﺪ وآﻧﭽﻪ را دﯾﺪهام ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری آن را ﺑﺘﻮ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ .‬آن ﺷﺨﺺ ﮐﻪ ﻓﮏ و ﻟﭗ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽﺷﮑﺎﻓﺖ او دروﻏﮕﻮ اﺳﺖﮐﻪ دروغ از او ﻧﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﻪ آﻓﺎق ﺟﮫﺎن‬
‫را ﺑﺮﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﺎ روزﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻦ ﻋﺬاب را ﻣﯽﮐﺸﺪ‪.‬‬
‫وآنﮐﺲ راﮐﻪ دﯾﺪی وﺳﺮش را ﺑﺎ ﺳﻨﮓ ﻣﯽﺷﮑﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اوﻣﺮدی اﺳﺖﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮآن‬
‫را ﺑﻪ ویآﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ اوﺷﺐ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ وروزﺑﺪان ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻦ ﻋﺬاب او اداﻣﻪ دارد‪.‬‬
‫و آﻧﺎن راﮐﻪ در ﺷﮑﺎف آﺗﺸﯿﻦ ﯾﺎﻓﺘﯽ‪ ،‬آﻧﺎن زﻧﺎ ﮐﺎراﻧﻨﺪ‪ .‬و آنﮐﺲ راﮐﻪ در رودﺧﺎﻧﻪ‬
‫دﯾﺪی او رﺑﺎ ﺧﻮار اﺳﺖ‪ .‬و آن ﭘﯿﺮﻣﺮدﮐﻪ زﯾﺮ درﺧﺖ ﺑﻮد اﺑﺮاھﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻮد و اﻃﻔﺎل دور‬
‫وﺑﺮش ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ وآﻧﮑﺲﮐﻪ آﺗﺶ ﻣﯽاﻓﺮوﺧﺖ ﺧﺎزن دوزخ ﺑﻮد‪ .‬وآن ﺧﺎﻧﻪ‬
‫اوﻟﯽ ﺧﺎﻧﻪ ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﻮد و اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ دومﮐﻪ درآن ھﺴﺘﯿﻢ ﺧﺎﻧﻪ ﺷﮫﯿﺪان‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻦ ﺟﺒﺮﯾﻞ و اﯾﻦ ﯾﮑﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ اﺳﺖ ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺳﺮت را‬
‫ﺑﺮدار و ﺑﺎﻻ را ﻧﮕﺎهﮐﻦ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎﻻ را ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻗﺼﺮی وﮐﺎﺧﯽ دﯾﺪم ھﻤﭽﻮن اﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻠﮏﮐﺸﯿﺪه‪،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦھﻢ ﻣﻨﺰل و ﺳﺮای ﺗﻮ اﺳﺖ‪.‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﺑﮕﺬارﯾﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽرومﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ھﻨﻮز ﻋﻤﺮ ﺗﻮ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ وآن را ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻧﺮﺳﺎﻧﺪهای‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را ﺑﮑﻤﺎل رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮدی‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﻣﯽرﻓﺘﯽ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﻧﺺ ﺻﺮﯾﺢ اﺳﺖ در ﻋﺬاب ﺑﺮزخ وﭘﯿﺶ ازرﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﻮاب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان از وﺣﯽ‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺣﻘﯿﻘﺖ و واﻗﻌﯿﺖ دارد‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﻃﺤﺎوی از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أمﺮ ﺑﻌﺒﺪ ﻣﻦ ﻋﺒﺎد‬
‫اﷲ أن ﻳﺮﻀب ﻲﻓ ﻗﺮﺒه ﻣﺎﺋﺔ ﺟ�ة‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﺰل �ﺴﺄل اﷲ و�ﺪﻋﻮه ﺣﻰﺘ ﺻﺎرت واﺣﺪة‪،‬‬
‫ﻓﺎﻣﺘﻼ ﻗﺮﺒه ﻋﻠﻴﻪ ﻧﺎرا ﻓﻠﻤﺎ ارﺗﻔﻊ ﻋﻨﻪ أﻓﺎق‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻋﻼم ﺟ�ﺗﻤﻮ�؟ ﻗﺎلﻮا إﻧﻚ‬
‫ﺻﻠﻴﺖ ﺻﻼة ﺑﻐ� ﻃﻬﻮر‪ ،‬ومﺮرت ﻰﻠﻋ ﻣﻈﻠﻮم ﻓﻠﻢ ﺗﻨﺮﺼه« »دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﮑﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا در ﻗﺒﺮش ﯾﮏﺻﺪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﻪ او ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬او ھﻤﭽﻨﺎن ازﺧﺪاوﻧﺪ‬
 ‫‪٨٨٧‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ﻻﺑﻪ ﻣﯽﻧﻤﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻌﺪاد آنھﺎ ﺑﯿﮏ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪﮐﺎھﺶ ﯾﺎﻓﺖ و‬
‫ﮔﻮرش ﭘﺮاز آﺗﺶ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن او ﺑﻪ ھﻮش آﻣﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﻣﺮا ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ زدﯾﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻮ ﯾﮏ ﻧﻤﺎز ﺑﺪون وﺿﻮ ﺧﻮاﻧﺪه و ازﮐﻨﺎر ﺳﺘﻤﺪﯾﺪهای ﮔﺬﺷﺘﯽ و او را ﯾﺎری‬
‫ﻧﮑﺮدی«‪.‬‬
‫‪ -۷‬ازاﻧﺲ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺻﺪاﺋﯽ را از ﻗﺒﺮی ﺷﻨﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻰﺘ‬
‫ﻣﺎت ﻫﺬا؟« »اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﮐﯽ ﻣﺮده اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او در دوره ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﻣﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬او از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪ وﮔﻔﺖ‪»:‬لﻮﻻ أن ﻻﺗﺪاﻓﻨﻮا ﺪﻟﻋﻮت اﷲ أن‬
‫�ﺴﻤﻌ�ﻢ ﻋﺬاب اﻟﻘﺮﺒ« »اﮔﺮ ﺧﻮف آن ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آن را ﭘﻨﮫﺎن ﻧﮑﻨﯿﺪ ﯾﺎ اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮف آن ﻧﺒﻮد ﮐﻪ از دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن ﺧﻮدداری ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ را ﺑﺸﻨﻮﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫‪ -۸‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﺬا اﺬﻟي ﺤﺗﺮك ﻪﻟ اﻟﻌﺮش‬
‫وﻓﺘﺤﺖ ﻪﻟ أﺑﻮاب الﺴﻤﺎء‪ ،‬وﺷﻬﺪه ﺳﺒﻌﻮن أﻟﻔﺎ ﻣﻦ اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ‪ ،‬ﻟﻘﺪ ﺿﻢ ﺿﻤﺔ ‪ ،‬ﺛﻢ‬
‫ﻓﺮج ﻋﻨﻪ« »اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﻋﺮش ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﮑﺎن ﺧﻮرد و درھﺎی آﺳﻤﺎن‬
‫ﺑﺮوﯾﺶﮔﺸﺎدهﮔﺮدﯾﺪ و ھﻔﺘﺎد ھﺰار ﻣﻼﺋﮑﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺟﻨﺎزه او ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮر او را ﺳﺨﺖ‬
‫ﺑﮫﻢ ﻓﺸﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ او را رھﺎ ﮐﺮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ ‪.‬‬

‫ﻗﺮارﮔﺎه ارواح‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ در ﻓﺼﻞ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪای ﺳﺨﻨﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺨﺘﻠﻒ را درﺑﺎره ﺟﺎﯾﮕﺎه ارواح‬
‫ﺑﻌﺪ ازﻣﺮگ را ذﮐﺮﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﻗﻮل راﺟﺢ ﺑﻨﺰد اوآﻧﺴﺖﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ارواح در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ ﺑﺎ‬
‫ھﻢ ﺗﻔﺎوت ﻓﺮاوان دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ارواح در »اﻋﻠﯽ ﻋﻠﻴﲔ« در »ﻣﻼ اﻋﻠﯽ« ﺟﺎی دارﻧﺪﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ارواح اﻧﺒﯿﺎء† و آﻧﺎن ھﻢ ﻣﻨﺎزلﺷﺎن ﺑﺎ ھﻢ ﺗﻔﺎوت دارد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻧﺎن را در ﺷﺐ اﺳﺮاء و ﻣﻌﺮاج ﻣﺸﺎھﺪهﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ارواح )ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ( ﺑﻪ ﮔﺮدن ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺳﺒﺰ آوﯾﺰان ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻪ آرزوی‬
‫ﺧﻮﯾﺶ در ﺑﮫﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﯿﺮ و ﺳﯿﺎﺣﺖ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ارواح ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﺷﮫﺪاء ﻧﻪ ھﻤﻪ ﺷﮫﺪاء‪ .‬زﯾﺮا روح ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﮫﯿﺪان‪ ،‬ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم از‬
‫ﻗﺒﯿﻞ ﺑﺪھﯽ و ﻏﯿﺮ آن‪ ،‬از دﺧﻮل در ﺑﮫﺸﺖ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻣﺴﻨﺪ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺠﺶ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدی ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٨٨‬‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا اﮔﺮ در راه ﺧﺪا ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮم ﭘﺎداش ﻣﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﮫﺸﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻮن آن ﻣﺮد رﻓﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ ھﻤﯿﻦ اﻻن ﺟﺒﺮﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ واﻣﯽ و‬
‫ﻗﺮﺿﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮی آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬روح ﯾﺎر ﺷﻤﺎ را دﯾﺪم ﮐﻪ ﮐﻨﺎر دروازه‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﺣﺒﺲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﺎی ﺑﻌﻀﯽ از ارواح ھﻢ ﮐﻨﺎر در ﺑﮫﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬و روح‬
‫ﺑﻌﻀﯽ در ﮔﻮر ﻣﺤﺒﻮس ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺎﻣﻪای از ﻏﻨﺎﯾﻢ ﭘﯿﺶ از ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫دزدﯾﺪه ﺑﻮد ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ و ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل او ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬واﺬﻟي ﻧﻔﻲﺴ ﺑﻴﺪه إن الﺸﻤﻠﺔ اﻟﻲﺘ ﻏﻠﻬﺎ ﻟتﺸﺘﻌﻞ ﻋﻠﻴﻪ ﻧﺎرا ﻲﻓ‬
‫ﻗﺮﺒه« »ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪاﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ او اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎن ﻋﻤﺎﻣﻪای ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ درﮔﻮر ﺑﺮ او آﺗﺶ اﻓﺮوﺧﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺟﺎی ﺑﻌﻀﯽ از ارواح در دروازه‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ارواح ﺷﮫﺪاء درﮐﻨﺎر‬
‫رودﺧﺎﻧﻪای در دروازه ﺑﮫﺸﺖ در ﻗﺒﻪ و ﮔﻨﺒﺪ ﺳﺒﺰی ﻗﺮار دارﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮ روز ﺑﺎﻣﺪادان و‬
‫ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن روزیﺷﺎن از ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺟﺰ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ھﺮدو دﺳﺖ وی را ﺑﻪ دو ﺑﺎل ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آنھﺎ در‬
‫ﺑﮫﺸﺖ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﮫﺮﺟﺎ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ از ارواح در روی زﻣﯿﻦ ﻣﺤﺒﻮس ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻪ »ﻣﻼء اﻋﻠﯽ« ﻧﻤﯽروﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ارواح ﭘﺴﺖ و ﺳﻔﻠﯽ زﻣﯿﻨﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ارواح زﻣﯿﻨﯽ ﺑﺎ ارواح آﺳﻤﺎﻧﯽ درﯾﮏ ﺟﺎ ﮔﺮد‬
‫ھﻢ ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ دردﻧﯿﺎ ھﻢ ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬روﺣﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ و ﻣﺤﺒﺖ و ﯾﺎد ﺧﺎﻟﻖ ﺧﻮد را ﮐﺴﺐ ﻧﮑﺮده و ﺑﺪان‬
‫اﻧﺲ و ﺗﻘﺮب ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻨﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬آن روح ﭘﺴﺖ و زﻣﯿﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻣﻔﺎرﻗﺖ از‬
‫ﺑﺪن‪ ،‬ھﻢ ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ روح ﻋﻠﻮی در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ و ﯾﺎد اﻟﻠﻪ و ﺗﻘﺮب و‬
‫اﻧﺲ ﺑﻪ وی در زﻣﯿﻦ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ﻣﻔﺎرﻗﺖ از ﺑﺪن ﺑﺎ ارواح ﻋﻠﻮی ھﻤﺘﺎی‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺸﻮر ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ھﺮﮐﺲ در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ و در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او را دوﺳﺖ‬
‫دارد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ و در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﺎد ارواح را ﺑﺎ ھﻤﺘﺎ و ھﻤﺠﻨﺲ ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﻘﺎرن‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬و ارواح ﻣﻮﻣﻨﺎن را ﺑﺎ ارواح ﻃﯿﺐ ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺴﺮ‬
‫ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﺮد و ﻣﺤﺸﻮر ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ از ارواح در ﺗﻨﻮر زﻧﺎ ﮐﺎران و ﺑﻌﻀﯽ در‬
‫ﺟﻮی ﺧﻮن ﺷﻨﺎورﻧﺪ و ﺳﻨﮓ ﻣﯽﺑﻠﻌﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه ارواح ﻧﯿﮑﺎن و ﺑﺪان ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
 ‫‪٨٨٩‬‬ ‫ﺟﻨﺎﺋﺰ )ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻔﻦ و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬

‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻌﻀﯽ در اﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﯿﻦ و ﺑﻌﻀﯽ در اﺳﻔﻞ اﻟﺴﺎﻓﻠﯿﻦ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در اﺧﺒﺎر‬
‫و اﺣﺎدﯾﺚ و آﺛﺎر ﻣﺎﺛﻮره ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ و آنھﺎ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻟﯿﻞ آن ﭘﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺑﺮد و در‬
‫ﺑﯿﻦ اﺧﺒﺎر و رواﯾﺎت ﺻﺤﯿﺢ ﺗﻌﺎرﺿﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ را ﺗﺼﺪﯾﻖ و‬
‫ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻔﺎوت در ﻓﮫﻢ اﯾﻦ رواﯾﺎت و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﯽ و اﺣﮑﺎم آن وﺟﻮد‬
‫دارد و اﺣﻮال ارواح ﺑﺎ اﺣﻮال ﺑﺪان ﻓﺮق ﻓﺎﺣﺶ دارد‪ .‬آنھﺎ اﮔﺮﭼﻪ در ﺑﮫﺸﺘﻨﺪ درآﺳﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎ ﻗﺒﺮ و ﺗﻦ‪ ،‬درآن ﺗﻤﺎس و ﭘﯿﻮﻧﺪ دارﻧﺪ و ﺣﺮﮐﺎت و اﻧﺘﻘﺎﻻت و ﺻﻌﻮد و ھﺒﻮط‬
‫آنھﺎ‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﺳﺮﯾﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ ارواح آزاد‬
‫وﻣﺤﺒﻮس وﻋﻠﻮی وﺳﻔﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ ازﻣﻔﺎرﻗﺖ ازﺑﺪن ازﺻﺤﺖ وﻣﺮض و ﻟﺬت و ﻧﻌﯿﻢ و‬
‫ﻋﺬاب دردﻧﺎک‪ .‬ﺑﯿﺶ از ﻋﺬاب دﻧﯿﺎ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻟﺖ ارواح ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ در ﺑﺪن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﺟﻨﯿﻦ ھﺴﺘﻨﺪ در ﺷﮑﻢ ﻣﺎدر و ارواح ﺑﻌﺪ از ﻣﻔﺎرﻗﺖ از ﺑﺪن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﭽﻪای ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﺷﮑﻢ ﻣﺎدرﺑﯿﺮون آﻣﺪه اﺳﺖ وآزاد اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ارواح ﭼﮫﺎر ﺣﺎﻟﺖ‬
‫دارﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ھﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺣﺎﻟﺖ ﻗﺒﻠﯽ اﺳﺖ و ھﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪای اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪ اوﻟﯽ‪ :‬ﺧﺎﻧﻪ اول درﺷﮑﻢ ﻣﺎدر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮕﯽ و ﺿﯿﻘﺖ و ﻏﻢ و ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪ دوﻣﯽ‪ :‬دﻧﯿﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ درآن ﭘﺮورش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺪان اﻧﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﮐﺴﺐ‬
‫ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ و اﺳﺒﺎب ﺳﻌﺎدت و ﺷﻘﺎوت ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫و ﺧﺎﻧﻪ ﺳﻮم‪ :‬ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ اﺳﺖ ﮐﻪ ازﺧﺎﻧﻪ دﻧﯿﺎ وﺳﯿﻊﺗﺮ و ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ دوم از ﺧﺎﻧﻪ اول ﺑﺰرگﺗﺮ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﭼﮫﺎرم‪ :‬ﺧﺎﻧﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖ ھﻤﯿﺸﮕﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﯾﺎ دوزخ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮ ﺑﻌﺪ از‬
‫اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺴﺖ وھﺮﮐﺲ ﺑﺪان ﭼﯿﺰ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای آن آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه و‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﻨﺎﺳﺐ آن را اﻧﺠﺎم داده و ﺑﺪان رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﺧﺎﻧﻪای ﺣﮑﻢ‬
‫ﺧﺎص ﺧﻮﯾﺶ را دارد‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺪای ﺗﺒﺎرک و ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖﮐﻪ ارواح را آﻓﺮﯾﺪه و ﭘﺪﯾﺪ آورده و‬
‫ﺑﻪ آنھﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه و ﻣﺮگ داده و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻋﻤﺎل آﻧﺎن در دﻧﯿﺎ ﺑﻌﻀﯽ را ﺳﻌﯿﺪ و‬
‫ﺑﻌﻀﯽ را ﺷﻘﯽ ﻧﻤﻮده و درﺟﺎت ﺳﻌﺎدت و ﺷﻘﺎوت آنھﺎ را ازھﻢ ﻣﺘﻔﺎوتﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﻣﺮاﺗﺐ داﻧﺶ و ﻋﻠﻮم و اﻋﻤﺎل و اﺧﻼق و ﻧﯿﺮوھﺎیﺷﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ھﻢ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﺮﮐﺲ ارواح را آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﮔﻮاھﯽ ﺧﻮاھﺪ دادﮐﻪ‪ :‬ﺑﺠﺰ اﻟﻠﻪ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬او اﺳﺖ ﺗﻨﮫﺎ و ﺑﯽﺷﺮﯾﮏ‪ .‬ﺗﻨﮫﺎ او اﺳﺖ ﻣﺎﻟﮏ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬و ھﻤﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶھﺎ‬
‫ﺧﺎص اواﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﻧﯿﮑﯽھﺎ ﺑﺪﺳﺖ اواﺳﺖ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰو ھﻤﻪﮐﺲ ﺑﻪ ﺳﻮی او‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٩٠‬‬

‫اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﻗﻮت و ﻗﺪرتھﺎ ازآن او اﺳﺖ و ﻋﺰت و ﺣﮑﻤﺖ ھﻤﻪاش وﯾﮋه اوﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫وﮐﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ از ھﺮﺟﮫﺖ ازآن او اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮﮐﺲﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮدﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻن ﺧﺪا راﺳﺘﮕﻮﯾﺎﻧﻨﺪ وآﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺘﺒﻠﯿﻎ آن ﻣﺎﻣﻮر ﺷﺪهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺧﺮد و ﻓﻄﺮت ﺳﻠﯿﻢ آن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد وھﺮﭼﯿﺰیﮐﻪ‬
‫ﺧﻼفﮔﻔﺘﻪ وﮐﺮده آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯿﮫﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ذﮐﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ازﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﻨﺰﯾﻪ و ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ و وﺻﻒ ﺧﺪا ﺑﺼﻔﺎت ﮐﻤﺎل و‬
‫ﺟﻼل و ﺟﻤﺎل او ﺑﺎ زﺑﺎن و ﻗﻠﺐ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺰﺑﺎن وﻗﻠﺐ ﺟﺎری ﺷﻮد و اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ‬
‫را ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺧﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ َُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫�� ُّ� َها ٱ�ِين ءامنوا‬‫‪ -۱‬ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖﮐﻪ از او ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﮐﻨﯿﻢ‪ٰٓ َ ﴿ :‬‬
‫َ َ ّ ُ ُ ُ ۡ َٗ ََ ً‬ ‫� ذ ِۡك ٗر� َكث ِ ٗ‬
‫ٱ ۡذ ُك ُروا ْ ٱ َّ َ‬
‫صي�‪] ﴾٤٢‬اﻷﺣﺰاب‪.[٤٢-٤١ :‬‬ ‫��‪ ٤١‬وسبِحوه ب�رة وأ ِ‬
‫»ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮاوان از اﻟﻠﻪ ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ و ھﺮ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم او را‬
‫ﺗﻨﺰﯾﻪ و ﺗﺴﺒﯿﺢ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ھﺮ ﮐﺲ ﻣﺮا ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ از او ﯾﺎد ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد‪﴿ :‬فَٱ ۡذ ُك ُر ٓ‬
‫و�‬‫ِ‬
‫َۡ ُ ُ‬
‫أذك ۡر�م﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٥٢ :‬و در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ْ َ َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ َ َ‬
‫� ﻳَﺬﻛ َﺮ ِ�‪ ،‬ﻓﺈِن ذﻛ َﺮ ِ� ﻲﻓ‬ ‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬أﻧﺎ ِﻋﻨﺪ ﻇ ِ ّﻦ �ﺒْ ِﺪي ِﻲﺑ َوأﻧﺎ َﻣ َﻌﻪ ِﺣ‬
‫ب‬
‫َْ ُْ ْ َ ْ ْ‬
‫ا� َ َ‬
‫ﺮﺘ َ‬ ‫� ِﻣﻨﻬﻢ‪ ،‬و ِ�ن‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻺ‬ ‫َ� ْﻔﺴﻪ َذ َﻛ ْﺮﺗُ ُﻪ ﻲﻓ َ� ْﻔﻲﺴ ‪َ ،‬و� ْن َذ َﻛ َﺮ� ﻲﻓ َمﻺ َذ َﻛ ْﺮﺗُ ُﻪ ﻲﻓ َ‬
‫م‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ً ْ َ َ ْ ٍ ُ ٍ َ ْ َ ً ْ ََ‬ ‫ٍ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬
‫ً‬
‫ِ‬
‫ْ‬
‫ﺖ ِﻣﻨ ُﻪ ذراﺎﻋ‪َ ،‬و�ن ا� َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬
‫إﻲﻟ ﺷ ْﺮﺒا ا� َ‬
‫ﻲﻟ ِذراﺎﻋ ا�ﺮﺘ�ﺖ إﻴﻟ ِﻪ ﺑﺎﺎﻋ‪ ،‬و�ن أﺗ ِﺎ�‬ ‫ﺮﺘ َب إ َّ‬ ‫ِ‬
‫ﺮﺘ�ْ ُ‬
‫َّ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫ًَ‬ ‫ََْ‬ ‫َ‬
‫� ْﻤ ِﻲﺸ أﺗيﺘُ ُﻪ َﻫ ْﺮ َوﻟﺔ« »ھﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻨﺪهام ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﺑﺒﺮد ﻣﻦ ﺑﺎ وی ﭼﻨﺎن رﻓﺘﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﮔﻤﺎنﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دﻋﺎﯾﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و دﻋﺎ ﮐﺮد ﺧﺪاوﻧﺪ دﻋﺎی‬
‫او را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و اﮔﺮ ﮔﻤﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﻣﯽآﻣﺮزد و ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻧﻤﻮد‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﻣﯽآﻣﺮزد‪ .‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﻦ ﻣﺮا ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ﻣﻦ ﺑﺎ وی ھﺴﺘﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮا‬
‫در دل ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ او را ھﻤﺎنﻃﻮر ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﺎداش آن را ﺑﻪ وی ﻣﯽدھﻢ( و اﮔﺮ ﻣﺮا در ﻣﻼء ﻋﺎم ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ﻣﻦ او را در ﻣﻼء‬
‫ﻋﺎﻣﺘﺮ ﯾﺎد ﮐﻨﻢ )ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎداش ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ و از ﻧﻮع آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ( و اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازه ﯾﮏ وﺟﺐ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ از ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد ﻣﻦ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ذراع ﺑﻪ او‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮم‪ .‬ﺑﺪان ﭘﺎداش ﻣﯽدھﻢ و ﭘﺎداش ﺑﯿﺶ از ﻋﻤﻞ او اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ‬
‫ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ذراع ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ﺑﺎع ﺑﻪ وی ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮم‬
‫و اﮔﺮ او ﺑﺎ ﮔﺎﻣﮫﺎی آھﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻮ ﻣﻦ آﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ دوان ﺑﻪ ﺳﻮی اوﻣﯽروم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٩٢‬‬

‫ھﺮاﻧﺪازه اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﺪا روی آورد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ وی ﻟﻄﻒ و‬
‫ﻣﺮﺣﻤﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺧﺪاوﻧﺪ اھﻞ ذﮐﺮ را ﺑﻪ »ﺗﻔﺮد« ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫در راه ﻣﮑﻪ از ﮐﻨﺎر ﮐﻮه ﺟﻤﺪان ﮔﺬﺷﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﻖ اﻤﻟﻔﺮدون« »ھﺎن‬
‫ﺷﺘﺎبﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ »ﻣﻔﺮدون« از ﻣﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﻧﺎن ﮐﯿﺎﻧﻨﺪ؟ ای‬
‫ت﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪» .[٣٥ :‬ﻣﺮدان و‬
‫َّ‬ ‫� َكث ِ ٗ‬
‫�� َوٱل�ٰك َِ� ٰ ِ‬ ‫�ن ٱ َّ َ‬ ‫َ َّ‬
‫ل�ٰكِر َ‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬وٱ‬
‫ِ‬
‫زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻧﺪه ﺣﻘﯿﻘﯽ ذﮐﺮﮔﻮﯾﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺜﻞ اﺬﻟي ﻳﺬﻛﺮ ر�ﻪ واﺬﻟي ﻻ ﻳﺬﻛﺮ ﻣﺜﻞ اﻟﻲﺤ واﻤﻟﻴﺖ« »ﻣﺜﻞ‬
‫آﻧﮑﺴﯽﮐﻪ ﯾﺎد ﺧﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ وآﻧﮑﺲﮐﻪ ﯾﺎد ﺧﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ زﻧﺪه وﻣﺮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮔﻮﯾﺎن زﻧﺪه ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫‪ -۵‬ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪاﮔﻞ ﺳﺮﺳﺒﺪ اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ذﮐﺮوﯾﺎد ﺧﺪا‬
‫ﺷﻮد ﻣﻨﺸﻮروﻻﯾﺖ ﺧﺪا را ﺑﺪﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﻤﻮاره درﯾﺎد ﺧﺪا‬
‫ﺑﻮد وﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه اوآﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﺷﺮاﯾﻊ اﺳﻼم ﺑﺮﻣﻦ ﻓﺮاوان‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﮐﻪ ﺑﺪان ﺗﻤﺴﮏﮐﻨﻢ وآن را‪ ،‬ﺑﮑﺎر ﺑﻨﺪم‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺰال ﻓﻮك رﻃﺒﺎ ﻣﻦ ذﻛﺮ اﷲ« »ھﻤﻮاره دھﺎﻧﺖ ازﯾﺎد ﺧﺪا‬
‫ﺳﯿﺮاب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ھﻤﺮاره ﯾﺎد ﺧﺪا ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و ﺑﻪ ﯾﺎران ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»أﻻ اﻧبﺌ�ﻢ ﺨﺑ� أﻋﻤﺎﻟ�ﻢ وأز�ﻫﺎ ﻋﻨﺪ مﻠﻴﻜ�ﻢ وأرﻓﻌﻬﺎ ﻲﻓ درﺟﺎﺗ�ﻢ وﺧ�‬
‫ﻟ�ﻢ ﻣﻦ إﻧﻔﺎق اﺬﻟﻫﺐ والﻮرق وﺧ� ﻟ�ﻢ ﻣﻦ أن ﺗﻠﻘﻮا ﻋﺪو�ﻢ ﻓﺘﺮﻀ�ﻮا‬
‫أﻋﻨﺎﻗﻬﻢ‪ ،‬و�ﺮﻀ�ﻮا أﻋﻨﺎﻗ�ﻢ؟« »آﯾﺎ دوﺳﺖ دارﯾﺪ از ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل و‬
‫ﭘﺎﮐﺘﺮﯾﻦﮐﺎرھﺎﯾﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻨﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﺧﺒﺮ دھﻢ‪،‬ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ درﺟﻪ و‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺷﻤﺎ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ازﺑﺨﺸﯿﺪن ﻃﻼو ﻧﻘﺮه و‬
‫ﺑﮫﺘﺮاﺳﺖ ازاﻧﮑﻪ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ روﺑﺮو ﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎﮔﺮدن آنھﺎ را ﺑﺰﻧﯿﺪ وآﻧﮫﺎﮔﺮدن‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺑﺰﻧﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺟﮫﺎد(« ھﻤﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری ای رﺳﻮل ﺧﺪا دوﺳﺖ دارﯾﻢﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫را از آن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ذﻛﺮ اﷲ« )ﯾﺎد ﺧﺪا(‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی و اﺣﻤﺪ و‬
‫ﺣﺎﮐﻢﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ اﻻﺳﻨﺎد داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٨٩٣‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫‪ -۶‬ذﮐﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ راه ﻧﺠﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻣﻌﺎذ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ‬
‫ﻋﻤﻞ آد� ﻗﻂ أﻧﻰﺠ ﻪﻟ ﻣﻦ ﻋﺬاب اﷲ‪ ،‬ﻣﻦ ذﻛﺮ اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ« »اﻧﺴﺎن ھﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫را اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﺎد و ذﮐﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ در رھﺎﺋﯽ او از ﻋﺬاب ﺧﺪا ﻣﻮﺛﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﻧﺰد اﺣﻤﺪ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن ﻣﺎ ﺗﺬﻛﺮون ﻣﻦ ﺟﻼل اﷲ‬
‫ﻋﺰوﺟﻞ ﻣﻦ اﺘﻟﻬﻠﻴﻞ واﺘﻟﻜﺒ� واﺘﻟﺤﻤﻴﺪ ﻳﺘﻌﺎﻃﻔﻦ ﺣﻮل اﻟﻌﺮش‪ ،‬ﻬﻟﻦ دوي ﻛﺪوي‬
‫اﻨﻟﺤﻞ ﻳﺬﻛﺮن ﺑﺼﺎﺣﺒﻬﻦ‪ ،‬أﻓﻼ �ﺐ أﺣﺪ�ﻢ أن ﻳ�ﻮن ﻪﻟ ﻣﺎ ﻳﺬﻛﺮ ﺑﻪ؟« »آﻧﭽﻪ‬
‫راﮐﻪ ﺷﻤﺎ از ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ از ﻗﺒﯿﻞ »ﺗﮫﻠﯿﻞ« و »ﺗﮑﺒﯿﺮ« و‬
‫»ﺗﺤﻤﯿﺪ« ‪ -‬ﻻال اﻻ اﷲ و اﷲاﻛﺮﺒ واﺤﻟﻤﺪ ﷲ‪ -‬در ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻋﺮش ﺧﺪا ﻓﺮاھﻢ‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺪورآن‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﺪاﺋﯽ ھﻤﭽﻮن ﺻﺪای زﻧﺒﻮر‬
‫ﻋﺴﻞ دارﻧﺪ و از ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻮد ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﯾﺎﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ دوﺳﺖﻧﺪاردﮐﻪ‬
‫درآﻧﺠﺎ ازاو ﯾﺎد ﺷﻮد و ﭼﯿﺰی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﯾﺎدآوری او ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﻣﯿﺰان ذﮐﺮ ﮐﺜﯿﺮ ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاوان از او ﯾﺎد ﺷﻮد و او ﺧﺮدﻣﻨﺪان و ھﻮﺷﻤﻨﺪاﻧﯽ را‬
‫َّ َ ۡ ُ َ‬
‫ِين يَذك ُرون‬ ‫ﮐﻪ از ﺗﺎﻣﻞ و دﻗﺖ در آﯾﺎت او ﺑﮫﺮه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪﴿ :‬ٱ�‬
‫� ُج ُنو� ِ ِه ۡم﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪» .[١٩١ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را در ھﻤﻪ اﺣﻮال‪،‬‬ ‫ودا َو َ َ ٰ‬‫َّ َ َ ٰ ٗ َ ُ ُ ٗ‬
‫ٱ� ق ِ�ما و�ع‬
‫��‬‫� َكث ِ ٗ‬
‫�ن ٱ َّ َ‬ ‫َ َّ‬
‫ل�ٰكِر َ‬ ‫اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮ ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﯾﺎد و ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬و ﴿وٱ‬
‫ِ‬
‫يما‪] ﴾٣٥‬اﻷﺣﺰاب‪» .[٣٥ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای ﻣﺮدان و‬ ‫� ل َ ُهم َّم ۡغفِ َر ٗة َوأ َ ۡج ًرا َع ِظ ٗ‬‫ت أَ َع َّد ٱ َّ ُ‬ ‫َّ‬
‫َوٱل�ٰك َِ� ٰ ِ‬
‫زﻧﺎﻧﯽﮐﻪ ﻓﺮاران ذﮐﺮ ﺧﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻣﺮزش و ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﺰرگ آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎھﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﯿﺰان و ﺣﺪ ذﮐﺮ ﮐﺜﯿﺮ آﻧﺴﺖﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺣﺎل اﯾﺴﺘﺎدن و‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻦ و ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮ ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﺑﺬﮐﺮ ﺧﺪا ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﺑﻦ اﻟﺼﻼح ﺳﺌﻮال ﺷﺪﮐﻪ ﭼﻪ‬
‫ﻗﺪر ﺑﺎﯾﺪ ذﮐﺮ ﺧﺪاﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺸﻤﻮل آﯾﻪ ﻓﻮق ﺷﺪ؟‪.‬‬
‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻧﺴﺎن وﻗﺘﯽ ﻣﺸﻤﻮل آن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ اذﮐﺎر ﻣﺎﺛﻮر و ﺛﺎﺑﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در‬
‫ﺑﺎﻣﺪادان و ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن و در ھﻤﻪ اﺣﻮال در ﺷﺐ و روز ﻣﻮاﻇﺒﺖ و اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﻠﺤﻪ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ،‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ھﯿﭻ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٩٤‬‬

‫ﻋﺒﺎدﺗﯽ را ﺑﺮﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮض ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای آن ﺣﺪ وﻣﯿﺰاﻧﯽ‬

‫ﻣﻌﻠﻮمﮐﺮده و ﭘﻮزش اﺷﺨﺎص ﻣﻌﺬوررا ھﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺟﺰ ذﮐﺮ و ﯾﺎد اوﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای آن ﺣﺪ و ﻣﯿﺰاﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﻧﮑﺮده وﮐﺴﯽ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان ﻣﻌﺬور ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫از او ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ذﮐﺮ ﺧﺪاﮐﻨﯿﺪ در ﺣﺎل اﯾﺴﺘﺎدن و ﻧﺸﺴﺘﻦ و ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮ ﺧﻮاﺑﯿﺪن‬
‫در ﺷﺐ و روز‪ ،‬در ﺧﺸﮑﯽ و درﯾﺎ‪ ،‬درﺳﻔﺮ و ﺣﻀﺮ‪ ،‬در ﺣﺎل ﻓﻘﺮ و ﻏﻨﺎ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺑﯿﻤﺎری و‬
‫ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ در ﻧﮫﺎﻧﯽ و آﺷﮑﺎری و در ھﻤﻪ اﺣﻮال‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ﺧﺪا ﻫﻤﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮداریﻫﺎ را درﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ‪-‬ﻫﻤﻪ ﻃﺎﻋﺎت ذﮐﺮﻧﺪ ‪-‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺑﮫﺮ ﻧﺤﻮی ﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا را اﻧﺠﺎم داده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ذﮐﺮ او را ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن اﯾﻦ ﻋﺎم را ﺧﺎص ﺗﻠﻘﯽﮐﺮده وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻣﺮاد ﺑﻌﻀﯽ از اﻧﻮاع ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻄﺎء ﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺠﺎﻟﺲ ذﮐﺮ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺠﺎﻟﺴﯽﮐﻪ آﻧﺠﺎ ﺳﺨﻦ ازﺣﻼل و ﺣﺮام ﻣﯽرود‪ .‬و ازﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﯿﻊ و ﺷﺮی و داد و ﺳﺘﺪ‬
‫وﻧﻤﺎزوروزه وﻧﮑﺎح وﻃﻼق و ﺣﺞ واﻣﺜﺎل آن ﺑﺤﺚ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺮﻃﺒﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮاد ازﻣﺠﻠﺲ ذﮐﺮ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻠﻢ وﺳﺨﻦ ازﮐﻼم ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا و اﺧﺒﺎر ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ وﮐﻼم ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎنﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دوراز رﯾﺎ و ﺑﺪﻋﺖ‬
‫و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﭘﺴﺖ و آز و ﻃﻤﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫آداب ذﮐﺮ‬
‫ھﺪف از ذﮐﺮ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻔﺲ و ﺻﻔﺎی ﻗﻠﺐ و ﺑﯿﺪاری و ﺑﯿﻨﺶ دروﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آﯾﻪ‬
‫َّ َ ٰ َ َّ َّ َ ٰ َ َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ ٓ‬ ‫ََ‬
‫ﮐﺮﯾﻤﻪ زﯾﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦﻣﻄﻠﺐ اﺷﺎره دارد‪﴿ :‬وأق ِ ِم ٱلصلوة ۖ إِن ٱلصلوة �ن� ع ِن ٱلفحشاءِ‬
‫َ ۡ ُ َ َ َ ۡ ُ َّ َ ۡ‬
‫�َُ‬
‫� ۗ‪] ﴾٤٥‬اﻟﻌﻨﮑﺒﻮت‪» .[٤٥ :‬و ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﭘﺎی دار‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻧﻤﺎز‬ ‫وٱلمنك ِر� و ِ‬
‫��ر ٱ�ِ أ‬
‫اﻧﺴﺎن را ازﮔﻨﺎه و ﻋﺼﯿﺎن و زﺷﺘﯽھﺎ و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽھﺎ ﺑﺎز ﻣﯽدارد و ﺑﯿﮕﻤﺎن ﯾﺎدﮐﺮدن‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬از ھﻤﻪﮐﺎرھﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ و ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮی در ﭘﺮورش ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن دارد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ذﮐﺮ ﺧﺪا ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن را از ﻓﺤﺸﺎء و ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽﮐﻪ‬
‫ذﮐﺮﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻗﻠﺒﺶ را ﺑﺮای ﯾﺎد ﺧﺪا ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬وآن را ﺑﺰﺑﺎن ﺟﺎری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﻧﻮر‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬او را ﯾﺎریﮐﺮده و اﯾﻤﺎن و ﯾﻘﯿﻦ وی‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻗﻠﺒﺶ ﺑﺮ ﺣﻖ‬
‫ام ُنوا ْ َو َ� ۡط َم� ُّن قُلُ ُ‬
‫و� ُهم‬ ‫اﺳﺘﻘﺮار ﯾﺎﻓﺘﻪ و آراﻣﺶ دروﻧﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪﴿ :‬ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬
‫ِ‬
‫وب‪] ﴾٢٨‬اﻟﺮﻋﺪ‪» .[٢٨ :‬آﻧﺎنﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﺑﻪ‬ ‫بذ ِۡ�ر ٱ َّ�ِۗ َ� َ� بذ ِۡ�ر ٱ َّ�ِ َ� ۡط َم� ُّن ٱ ۡل ُقلُ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
 ‫‪٨٩٥‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮوﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﯽآراﻣﺪ دلھﺎﯾﺸﺎنﺑﻪ ذﮐﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺑﺸﻨﻮ و ﺑﯿﺪار ﺷﻮ و‬
‫ﺑﺪانﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎد ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ آراﻣﺶ دلھﺎی ﻣﻮﻣﻨﺎن«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ھﺮﮔﺎه دل ﺑﻪ ﺣﻖ آراﻣﺶ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮی ھﺪفھﺎی ﻋﺎﻟﯽ و ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ‬
‫اﻟﮕﻮی ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﮔﺮدد وﺑﺴﻮی آن روان اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺸﺶھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و‬
‫ﺷﮫﻮاﻧﯽ‪ ،‬او را ﺑﺎز دارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ذﮐﺮ ﺧﺪا در زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن اھﻤﯿﺖ ﺣﯿﺎﺗﯽ و ﻧﻘﺶ ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫دارد‪ .‬و ﻣﻌﻘﻮل ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ذﮐﺮزﺑﺎﻧﯽ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻠﺐ و‬
‫زﺑﺎن ﺑﺎ ھﻢ ھﻤﺎھﻨﮓ وھﻤﻨﻮا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮد آداب ذﮐﺮرا ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫�صا ِل َو�‬ ‫ِ‬ ‫ون ٱ ۡ َ‬
‫� ۡهر م َِن ٱلۡ َق ۡول بٱ ۡل ُغ ُد ّو َوٱ َ‬ ‫َ ۡ َ َ َ ُّ ٗ َ َ ٗ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫﴿ َوٱذكر َّر َّ�ك ِ� �فسِك ت�� وخِيفة ود‬
‫ۡ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ�‪] ﴾٢٠٥‬اﻷﻋﺮاف‪» .[٢٠٥ :‬و ﯾﺎدﮐﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬در ﻧﮫﺎن ﺑﻪ زاری‬ ‫�ن ّم َِن ٱ ۡل َ�ٰفل َ‬ ‫َ ُ‬
‫ت‬
‫ِ‬
‫زﺑﺎن و ﺗﺮس دل و ﺟﺎن‪ ،‬و ﻓﺮود از ﺑﻠﻨﺪیﮐﻪ ﺑﻮد ﺑﯿﺮون از ﺣﺪ ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻣﺪادان و‬
‫ﺷﺒﺎﻧﮕﺎھﺎن و ﻣﺒﺎش از ﻏﺎﻓﻼن«‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ اﺷﺎره دارد ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖﮐﻪ ذﮐﺮ ﺑﻄﻮر ﺳﺮی و ﺑﺪون‬
‫ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎمﮔﯿﺮد‪ .‬در ﯾﮑﯽ از ﺳﻔﺮھﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﺮوھﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ‬
‫دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ أﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس أر�ﻌﻮا ﻰﻠﻋ أﻧﻔﺴ�ﻢ‪ ،‬ﻓﺈﻧ�ﻢ ﻻ ﺗﺪﻋﻮن أﺻﻢ وﻻ‬
‫ﺎﻏﺋﺒﺎ‪ ،‬إن اﺬﻟي ﺗﺪﻋﻮﻧﻪ ﺳﻤﻴﻊ ﻗﺮ�ﺐ‪ ،‬أﻗﺮب إﻰﻟ أﺣﺪ�ﻢ ﻣﻦ ﻋﻨﻖ راﺣﻠﺘﻪ« »ای ﻣﺮدم ﺑﺲ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و آھﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ وﺑﻪ ﺧﻮد رﺣﻢﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺷﻤﺎ ﺧﺪا را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ واو ﻧﻪ ﮐﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻪ ﻏﺎﺋﺐ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻨﻮا و ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮑﺲ راﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ ﺷﻨﻮا و ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ازﮔﺮدن ﻣﺮﮐﻮﺑﺘﺎن«‪ .‬و آﯾﻪ ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺷﺎره دارد ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ در ﺣﺎل دﻋﺎ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺷﻮق ورﻏﺒﺖ وﺗﺮس وﺑﯿﻢ ھﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﺷﻮق ﺑﻪ اﺳﺘﺠﺎﺑﺖ و ﺗﺮس از ﻋﺪم‬
‫اﺳﺘﺠﺎﺑﺖ(‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﻨﻨﺪه ﭘﺎک ﺟﺎﻣﻪ و ﭘﺎﮐﯿﺰه اﻧﺪام و ﺧﻮﺷﺒﻮ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻧﺸﺎطﺗﺮ اﺳﺖ و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ روﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ذﮐﺮ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‬

‫ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﺣﻠﻘﻪھﺎی ذﮐﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٩٦‬‬
‫ْ َ َّ َ ْ َ‬ ‫َ َ ُْْ َ‬
‫ﺎر� ُﻌﻮا«‬ ‫‪ -۱‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إِذا م َﺮر�ﻢ ِﺑ ِﺮ� ِ‬
‫ﺎض اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻓ‬
‫»و ھﺮﮔﺎه ازﮐﻨﺎر ﻣﺮﻏﺰارھﺎی ﺑﮫﺸﺖ‪ ،‬ﻋﺒﻮرﮐﺮدﯾﺪ در آنھﺎ ﺑﭽﺮﯾﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺬﮐﺮ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺮاد از رﯾﺎض ﺟﻨﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻠﻖ اﺬﻟﻛﺮ‪ ،‬ﻓﺈن‬
‫ﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﺳﻴﺎرات ﻣﻦ اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ ﻳﻄﻠﺒﻮن ﺣﻠﻖ اﺬﻟﻛﺮ‪.‬ﻓﺈذا أﺗﻮا ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺣﻔﻮا ﺑﻬﻢ«‬
‫»ﻣﺮاد ازآن ﺣﻠﻘﻪھﺎﮐﻪ ذﮐﺮ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮوھﯽ از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺳﯿﺎر را‬
‫داردﮐﻪ ﺑﺪﻧﺒﺎل ﺣﻠﻘﻪھﺎی ذﮐﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮی آﻧﺎن آﯾﻨﺪ‬
‫ﺑﺪورﺷﺎن ﺣﻠﻘﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﺴﻠﻢ از ﻣﻌﺎوﯾﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﺣﻠﻘﻪای از ﯾﺎران ﺧﻮد‬
‫ﮔﺬﺷﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ذﮐﺮ و ﺣﻤﺪ ﺧﺪا را ﺑﮑﻨﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮش دﯾﻦ اﺳﻼم راھﻨﻤﺎﺋﯽ ﮐﺮده و ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﮫﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﷲ‪ .‬ﻣﺎ أﺟﻠﺴ�ﻢ إﻻ ذاك‪ ،‬أﻣﺎ إ� لﻢ اﺳﺘﺤﻠﻔ�ﻢ ﺗﻬﻤﺔ‬
‫ﻟ�ﻢ‪ ،‬ولﻜﻨﻪ أﺗﺎ� ﻓﺄﺧﺮﺒ� أن اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻳﺒﺎ� ﺑ�ﻢ اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ« »ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺪﯾﻦﻣﻨﻈﻮر ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﺪ؟ آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را ﻧﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ دادمﮐﻪ از ﮐﺎر ﺷﻤﺎ در ﮔﻤﺎن ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺒﺮﯾﻞ ﭘﯿﺶ ﻣﻦ آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺒﺎھﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ و درﺣﻀﻮر ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽ‬
‫ﻧﺎزد و ﺣﺴﻦ ﻋﻤﻞ ﺷﻤﺎ را ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ و ﻋﻤﻞ ﺷﻤﺎ را ﻣﯽ ﭘﺴﻨﺪد«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری و اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ آﻧﺎن ﺷﮫﺎدت دادﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﻘﻌﺪ ﻗﻮم ﻳﺬﻛﺮون اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ إﻻ ﺣﻔﺘﻬﻢ اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ‬
‫وﻏﺸيﺘﻬﻢ الﺮﻤﺣﺔ‪ ،‬وﻧﺰﻟﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢ الﺴﻜﻴﻨﺔ‪ ،‬وذﻛﺮﻫﻢ اﷲ ﻓﻴﻤﻦ ﻋﻨﺪه« »ﻗﻮﻣﯽ ﺑﺮای‬
‫ذﮐﺮﺧﺪا ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺪورﺷﺎن ﺣﻠﻘﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و رﺣﻤﺖ ﺧﺪا‬
‫آﻧﺎن را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد و آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻧﺰد ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در‬
‫ﭘﯿﺸﮕﺎه او ھﺴﺘﻨﺪ از آﻧﺎن ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ »ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ« از روی اﺧﻼص‬

‫‪ -۱‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﺎل ﻋﺒﺪ ﻻ � إﻻ اﷲ ﻗﻂ �ﻠﺼﺎ‬
‫إﻻ ﻓﺘﺤﺖ ﻪﻟ أﺑﻮاب الﺴﻤﺎء ﺣﻰﺘ ﻳﻔﻲﻀ إﻰﻟ اﻟﻌﺮش ﻣﺎ اﺟﺘنﺒﺖ الﻜﺒﺎﺋﺮ« »ھﺮﮐﺲ‬
 ‫‪٨٩٧‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ﺑﺎ اﺧﻼص »ﻻ اﻪﻟ اﻻ اﷲ« را ﺑﮕﻮﯾﺪ درھﺎی ﺑﮫﺸﺖ درآﺳﻤﺎن ﺑﺮوی آن ﻋﻤﻞ‬
‫اوﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن ﻋﻤﻞ وی ﺑﻪ ﻋﺮش ﺧﺪا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺎدامﮐﻪﮔﻮﯾﻨﺪه‬
‫از ارﺗﮑﺎبﮔﻨﺎھﺎنﮐﺒﯿﺮه دورهﮐﻨﺪ ‪-‬اﻴﻟﻪ ﻳﺼﻌﺪ الﻠﻜﻢ اﻟﻄﻴﺐ ‪ «-‬ﺗﺮﻣﺬی آن را‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده وآن را »ﺣﺴﻦ ﻏﺮﯾﺐ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺟﺪدوا إﻳﻤﺎﻧ�ﻢ« »اﯾﻤﺎن ﺧﻮد را‬
‫ﺗﺠﺪﯾﺪﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ ﻓﺮ ﻣﻮد‪» :‬أ�ﺮﺜوا ﻣﻦ ﻗﻮل‪ :‬ﻻ � إﻻ اﷲ« »ﻓﺮاران‬
‫ذﮐﺮ ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ«‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ آن را ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﻧﯿﮑﻮ و »ﺣﺴﻦ«‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از ﺟﺎﺑﺮ ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻓﻀﻞ اﺬﻟﻛﺮ ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬وأﻓﻀﻞ اﺪﻟﺎﻋء‪:‬‬
‫اﺤﻟﻤﺪ ﷲ« »ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ذﮐﺮ »ﻻ اﻪﻟ اﻻاﷲ« و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ دﻋﺎ »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ« اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺣﺎﮐﻢﮐﻪ آن را “ﺻﺤﯿﺢ"‪ ،‬اﻻﺳﻨﺎد داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ »ﺗﺴﺒﯿﺢ« و »ﺗﺤﻤﯿﺪ«‪ ،‬و »ﺗﻬﻠﯿﻞ« و »ﺗﮑﺒﯿﺮ« و ﻏﯿﺮ آن‬

‫‪ -۱‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻠﻛﻤﺘﺎن ﺧﻔﻴﻔﺘﺎن ﻰﻠﻋ الﻠﺴﺎن ﺛﻘﻴﻠﺘﺎن‬
‫ﻲﻓ اﻤﻟ�ان ﺣﺒيﺒﺘﺎن إﻰﻟ الﺮﻤﺣﻦ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ وﺤﺑﻤﺪه‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ اﻟﻌﻈﻴﻢ« »دو‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ھﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮزﺑﺎن آﺳﺎن و ﺛﻮاﺑﺶ درﺗﺮازوی اﻋﻤﺎل ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﻣﺤﺒﻮب‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ رﺣﻤﺎن اﺳﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﺮا ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﻮ ﻣﺸﻐﻮﻟﻢ‪ .‬وﭘﺎک‬
‫و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺰرگ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺷﯿﺨﯿﻦ و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫‪ -۲‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎ ﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻن أﻗﻮل ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬واﺤﻟﻤﺪ ﷲ‪،‬‬
‫وﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬واﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬أﺣﺐ إﻲﻟ مﺎ ﻃﻠﻌﺖ ﻋﻠﻴﻪ الﺸﻤﺲ« »ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦﮐﻠﻤﺎت‬
‫ﺑﻨﺰد ﻣﻦ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ از ھﺮآﻧﭽﻪﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮآن ﺗﺎﺑﯿﺪه اﺳﺖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎن«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫‪ -۳‬از اﺑﻮذر ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻻ أﺧﺮﺒك ﺑﺄﺣﺐ الﺎﻠﻜم إﻰﻟ اﷲ؟ "‬
‫ﻗﻠﺖ‪ :‬أﺧﺮﺒ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ .‬ﻗﺎل‪:‬أﺣﺐ الﺎﻠﻜم إﻰﻟ اﷲ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ وﺤﺑﻤﺪه« »آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﺗﺮا از ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻨﺰد ﺧﺪا ﺧﺒﺮدھﻢ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آری ای رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪاﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻨﺰد ﺧﺪا »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ وﺤﺑﻤﺪه» ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٨٩٨‬‬

‫ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی‪ .‬ﻣﺘﻦ رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ان أﺣﺐ الﺎﻠﻜم إﻰﻟ اﷲ‬
‫ﻋﺰوﺟﻞ ﻣﺎ اﺻﻄﻰﻔ اﷲ ﻤﻟﻼﺋ�ﺘﻪ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ر� وﺤﺑﻤﺪه‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن ر� وﺤﺑﻤﺪه«‬
‫»ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ در ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ذﮐﺮی اﺳﺖﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﺮای‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ‪.«...‬‬
‫‪ -۴‬از ﺟﺎﺑﺮ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ﺳﺒﺤﺎن اﷲ اﻟﻌﻈﻴﻢ وﺤﺑﻤﺪه‬
‫ﻏﺮﺳﺖ ﻪﻟ �ﻠﺔ ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔ« »ھﺮﮐﺴﯽ ذﮐﺮﺳﺒﺤﺎن ‪ ...‬را ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺑﺮاﯾﺶ درﺧﺖ‬
‫ﺧﺮﻣﺎﺋﯽ در ﺑﮫﺸﺖﮐﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺳﺘﻜﺮﺜوا ﻣﻦ اﺒﻟﺎﻗﻴﺎت الﺼﺎﺤﻟﺎت«‬
‫»ﺑﺎﻗﯿﺎت ﺻﺎﻟﺤﺎت= ﮔﻔﺘﺎر وﮐﺮدار ﺟﺎوداﻧﻪ را ﻓﺮاوان ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ و اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﯿﺴﺘﻨﺪ آنھﺎ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﺗﮫﻠﯿﻞ و ﺗﺴﺒﯿﺢ و »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ و ﻻ ﺣﻮل و‬
‫ﻻ ﻗﻮه اﻻ ﺑﺎﷲ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺣﺎﮐﻢﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ اﻻﺳﻨﺎد داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫»اﷲ اﻛﺮﺒ‪،‬ﻻ اﻪﻟ اﻻ اﷲ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬و اﺤﻟﻤﺪ ﷲ«‪.‬‬
‫‪ -۶‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﺐ اﺳﺮاء ﺑﺎ اﺑﺮاھﯿﻢ÷ ﻣﻼﻗﺎت‬
‫ﮐﺮدم‪ ،‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻼم ﻣﺮا ﺑﻪ اﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺎن و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺧﺒﺮ دهﮐﻪ‬
‫ﺧﺎک ﺑﮫﺸﺖ ﭘﺎک اﺳﺖ و آب آنﮔﻮارا و زﻣﯿﻦ آنﮔﺴﺘﺮده و دﺷﺖ اﺳﺖ و‬
‫درﺧﺘﺎﻧﺶ »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬واﺤﻟﻤﺪ ﷲ‪ ،‬وﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬واﷲ أ�ﺮﺒ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﺗﺮﻣﺬی‪ .‬و ﻃﺒﺮاﻧﯽ »وﻻ ﺣﻮل وﻻﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ«‪ ،‬را ﺑﺪان اﻓﺰوده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﻣﺴﻠﻢﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﮫﺎر ﭼﯿﺰ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ ھﺮﮐﺪام آﻏﺎز ﮐﻨﯽ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬واﺤﻟﻤﺪ ﷲ‪ ،‬وﻻ � إﻻ‬
‫اﷲ‪ ،‬واﷲ أ�ﺮﺒ«‪.‬‬
‫‪ -۸‬از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ھﺮﮐﺲ دو آﯾﻪ آﺧﺮ ﺳﻮره ﺑﻘﺮه را‬
‫درﺷﺐ ﺑﺨﻮاﻧﺪ او راﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ وﺑﺨﺎری‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آن دو آﯾﻪ‬
‫ﺑﺠﺎی ﻗﯿﺎم ﺷﺐ و ﻧﻤﺎز ﺷﺐ او اﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ او را در آﻧﺸﺐ از‬
 ‫‪٨٩٩‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫آﻓﺎت ﻣﺼﻮن ﻣﯽدارﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ آن دوآﯾﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﻗﺮاﺋﺘﯽ اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻗﯿﺎم ﺷﺐ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ر�ﻨﺎ ﻻ ﺗﻮاﺧﺬﻧﺎ‪...‬‬
‫‪ -۹‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ھﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻋﺎﺟﺰ اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫در ﯾﮏ ﺷﺐ ﯾﮏ ﺳﻮم ﻗﺮآن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ؟ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﺮﺣﺎﺿﺮانﮔﺮان آﻣﺪ وﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺪاﻣﯿﮏ از ﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ اﯾﻦﮐﺎر را دارد ای رﺳﻮل ﺧﺪا؟ اوﮔﻔﺖ‪» :‬اﷲ الﻮاﺣﺪ‬
‫الﺼﻤﺪ ﺛﻠﺚ اﻟﻘﺮآن« »ﺳﻮره اﺧﻼص ﯾﮏ ﺳﻮم ﻗﺮآن اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪاﮔﻔﺖ‪“ :‬ھﺮﮐﺲ روزی ﯾﮑﺼﺪ ﺑﺎرﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻻ �‬
‫إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ« او ﺛﻮاب و‬
‫ﭘﺎداش ﺑﺮاﺑﺮآزادی ده ﻧﻔﺮ را ﻣﯽﺑﺮد و ﯾﮑﺼﺪ اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب او ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﯾﮏﺻﺪ ﺑﺪی از ﺣﺴﺎب او ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮔﺮدد و آن روز ﺗﺎ ﺷﺐ اﯾﻦﮐﻠﻤﺎت‬
‫او را ازﺷﯿﻄﺎن و وﺳﻮﺳﻪ او ﻣﺼﻮن ﻣﯽدارﻧﺪ وﮐﺴﯽ ﺑﮫﺘﺮ ازﻋﻤﻞ او را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﯽدھﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪﮐﺴﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از او اﯾﻦﮐﻠﻤﺎت را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺪان اﻓﺰودهاﻧﺪﮐﻪ »وﻣﻦ‬
‫ﻗﺎل ﺳﺒﺤﺎن اﷲ وﺤﺑﻤﺪه‪ ،‬ﻲﻓ ﻳﻮم ﻣﺎﺋﺔ مﺮة‪ ،‬ﺣﻄﺖ ﺧﻄﺎﻳﺎه ولﻮ ﺎﻛﻧﺖ ﻣﺜﻞ ز�ﺪ‬
‫اﺒﻟﺤﺮ« »ھﺮﮐﺲ ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ و ﺑﺤﻤﺪه را در روز ﯾﮑﺼﺪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪﮔﻨﺎھﺎن او ﻣﺤﻮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺎﻧﺪازهﮐﻒ درﯾﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺘﻐﻔﺎر‬

‫از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ اﺑﻦ آدم‪ ،‬إﻧﻚ ﻣﺎ دﻋﻮﺗ�‬
‫ورﺟﻮﺗ� إﻻ ﻏﻔﺮت لﻚ ‪ -‬ﻰﻠﻋ ﻣﺎﺎﻛن ﻣﻨﻚ ‪ -‬وﻻ أﺑﺎﻲﻟ‪ ،‬ﻳﺎ اﺑﻦ آدم لﻮ ﺑﻠﻐﺖ ذﻧﻮ�ﻚ ﻋﻨﺎن‬
‫الﺴﻤﺎء ﺛﻢ اﺳﺘﻐﻔﺮﺗ� ﻏﻔﺮت لﻚ وﻻ أﺑﺎﻲﻟ‪ ،‬ﻳﺎ اﺑﻦ آدم إﻧﻚ لﻮ أﺗيﺘ� ﺑﻘﺮاب اﻻرض ﺧﻄﺎﻳﺎ‬
‫ﺛﻢ ﻟﻘﻴت� ﻻ �ﺮﺸك ﻲﺑ ﺷيﺌﺎ ﻻﺗيﺘﻚ ﺑﻘﺮاﺑﻬﺎ ﻣﻐﻔﺮة« »ای ﻓﺮزﻧﺪ آدم ﺗﻮ ھﺮﮔﺎه ﻣﺮا ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﯽ و ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﯿﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﺗﺮا آﻣﺮزﯾﺪهام ‪ -‬ھﺮﭼﻪﮐﺮده ﺑﺎﺷﯽ ‪ -‬ﺑﺪان اھﻤﯿﺖ‬
‫ﻧﻤﯽدھﻢ‪ .‬ای ﻓﺮزﻧﺪ آدم اﮔﺮﮔﻨﺎھﺎن ﺗﻮ ﺑﻪ اﺑﺮھﺎی آﺳﻤﺎن ﺑﺮﺳﺪ ﺳﭙﺲ از ﻣﻦ اﺳﺘﻐﻔﺎر‬
‫ﻃﻠﺒﯽ ﺗﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮزم واھﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدھﻢ ‪-‬ﺑﺮای ﻣﻦ ﻣﮫﻢ ﻧﯿﺴﺖ ‪-‬ای ﻓﺮزﻧﺪ آدم اﮔﺮ ﮔﻨﺎھﺎن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٠٠‬‬

‫ﺗﻮھﻤﻪ زﻣﯿﻦ را ﻓﺮاﮔﯿﺮد وﺑﻪ ﻣﻦ ﺷﺮک ﻧﻮرزی ھﻤﻪ آنھﺎ را ازﺗﻮ ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را ﺣﺪﯾﺚ “ﺣﺴﻦ ﻏﺮﯾﺐ” داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎرﮐﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺪوھﮫﺎی او را ﺑﺮدارد و او را از ﺳﺨﺘﯿﮫﺎ‬
‫رھﺎﺋﯽ دھﺪ وآﻧﭽﻨﺎن ﺑﻪ وی روزی رﺳﺎﻧﺪﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﮑﺮش ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ‬
‫و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺣﺎﮐﻢﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ اﻻﺳﻨﺎد داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮ و ﺟﻮاﻣﻊ ﮐﻠﻢ در ذﮐﺮ‬

‫‪ -۱‬از ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ام اﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻧﺰد او ﺑﯿﺮون رﻓﺖ ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﮫﻨﮕﺎم ﭼﺎﺷﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد وی ﺑﺮﮔﺸﺖ وﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ زﻟﺖ ﻰﻠﻋ اﺤﻟﺎل اﻟﻲﺘ ﻓﺎرﻗﺘﻚ‬
‫ﻋﻠﻴﻬﺎ؟« »ﺗﻮ ھﻨﻮز ﺑﺮ آن ﺣﺎﻟﺘﯽ ھﺴﺘﯽﮐﻪ ﺻﺒﺢ ﻣﻦ از ﺗﻮ ﺟﺪا ﺷﺪم«‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫آری‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟﻘﺪ ﻗﻠﺖ ﺑﻌﺪك أر�ﻊ ﻠﻛﻤﺎت ﺛﻼث مﺮات‪ ،‬لﻮوزﻧﺖ ﺑﻤﺎ‬
‫ﻗﻠﺖ ﻣﻨﺬ اﻴﻟﻮم لﻮزﻧﺘﻬﻦ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ وﺤﺑﻤﺪه‪ ،‬ﻋﺪد ﺧﻠﻘﻪ ورﺿﺎء ﻧﻔﺴﻪ وزﻧﺔ‬
‫ﻋﺮﺷﻪ وﻣﺪاد ﻠﻛﻤﺎﺗﻪ« »ﻣﻦ ﺑﻌﺪ از ﺷﻤﺎ ﭼﮫﺎرﮐﻠﻤﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎرﮔﻔﺘﻢﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ ھﻤﻪ‬
‫آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺷﻤﺎ از ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﺑﺤﺎلﮔﻔﺘﻪای‪ ،‬وزن ﺷﻮد و ﺳﻨﺠﯿﺪهﮔﺮدد‪ ،‬ﭘﺎداش آن ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازه ذﮐﺮ ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ‪ ...‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺗﻨﺰﯾﻪ ﺧﺪا‬
‫ھﺴﺘﻢ او را ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﺑﺎﻧﺪازه ﺷﻤﺎرآﻓﺮﯾﺪﮔﺎن و ﺑﺎﻧﺪازه رﺿﺎی او و ﺑﺎﻧﺪازه‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻋﺮش و ﺑﺎﻧﺪازه ﮐﻠﻤﺎت ﺑﯽﺷﻤﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﻧﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ھﺴﺘﻪھﺎی ﺧﺮﻣﺎ ﯾﺎ ﺳﻨﮓ رﯾﺰه‬
‫دارد و ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت ﺧﻮد را ﺑﺪان ﻣﯽﺷﻤﺎرد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭼﯿﺰی‬
‫ﻣﯽآﻣﻮزم و ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدھﻢ‪،‬ﮐﻪ آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از‬
‫اﯾﻦﮐﺎریﮐﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻋﺪد ﻣﺎ ﺧﻠﻖ ﻲﻓ الﺴﻤﺎء‪ ،‬وﺳﺒﺤﺎن‬
‫اﷲ ﻋﺪد ﻣﺎ ﺧﻠﻖ ﻲﻓ اﻻرض‪ ،‬وﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻋﺪد ﻣﺎ ﺧﻠﻖ ﺑ� ذلﻚ‪ ،‬وﺳﺒﺤﺎن اﷲ‬
‫ﻋﺪد ﻣﺎ ﻫﻮ ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬واﷲ أ�ﺮﺒ ﻣﺜﻞ ذلﻚ‪ ،‬واﺤﻟﻤﺪ ﷲ ﻣﺜﻞ ذلﻚ‪ ،‬وﻻ � إﻻ اﷲ ﻣﺜﻞ‬
‫ذلﻚ وﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ ﻣﺜﻞ ذلﻚ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﺮا ﺑﺎﻧﺪازه ﺷﻤﺎره ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ و زﻣﯿﻨﯽ و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﯿﻦ زﻣﯿﻦ وآﺳﻤﺎن و ﺑﺎﻧﺪازه ﺧﺎﻟﻘﯿﺖ ﺗﻮ و ھﻤﻪ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﺖ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ و ﺗﺮا ﺗﻨﺰﯾﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ‪ .‬و ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﺗﺤﻤﯿﺪ و ﺗﮫﻠﯿﻞ و‬
 ‫‪٩٠١‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ﻻﺣﻮل را ﺑﮫﻤﺎن ﻣﻨﻮال ﺑﮕﻮ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺻﺤﺎب ﺳﻨﻦ و ﺣﺎﮐﻢﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺷﺮط‬

‫ﻣﺴﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهای از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ رب لﻚ اﺤﻟﻤﺪ ﻛﻤﺎ ﻳنﺒﻲﻐ ﺠﻟﻼل وﺟﻬﻚ‪ ،‬وﻟﻌﻈﻴﻢ ﺳﻠﻄﺎﻧﻚ ﻓﻌﻀﻠﺖ‬
‫ﺑﺎﻤﻟﻠﻜ�‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﺪر�ﺎ ﻛﻴﻒ ﻳ�ﺘﺒﺎﻧﻬﺎ "‪ ،‬ﻓﺼﻌﺪا إﻰﻟ الﺴﻤﺎء ﻓﻘﺎﻻ‪ :‬ﻳﺎ ر�ﻨﺎ إن ﻋﺒﺪك‬
‫ﻗﺪ ﻗﺎل ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻻ ﻧﺪري ﻛﻴﻒ ﻧ�ﺒﺘﻬﺎ؟ ﻗﺎل اﷲ ‪ -‬وﻫﻮ أﻋﻠﻢ ﺑﻤﺎ ﻗﺎل ﻋﺒﺪه ‪ -‬ﻣﺎذا‬
‫ﻗﺎل ﻋﺒﺪي؟ ﻗﺎﻻ‪ :‬ﻳﺎ رب‪ ،‬إﻧﻪ ﻗﺪ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رب لﻚ اﺤﻟﻤﺪ ﻛﻤﺎ ﻳنﺒﻲﻐ ﺠﻟﻼل وﺟﻬﻚ‬
‫وﻟﻌﻈﻴﻢ ﺳﻠﻄﺎﻧﻚ‪.‬ﻓﻘﺎل اﷲ ﻬﻟﻤﺎ‪ :‬اﻛﺘﺒﺎﻫﺎ ﻛﻤﺎ ﻗﺎل ﻋﺒﺪي ﺣﻰﺘ ﻳﻠﻘﺎ� ﻓﺄﺟﺰ�ﻪ ﺑﻬﺎ«‬
‫»ای ﭘﺮوردﮔﺎرا آﻧﮕﻮﻧﻪ ﺗﺮا ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻢﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ذات ﺷﮑﻮھﻤﻨﺪ و ﻗﺪرت ﻋﻈﯿﻢ ﺗﻮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ذﮐﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮐﺎﺗﺐ اﻋﻤﺎل را ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ دﭼﺎرﺳﺎﺧﺖﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ آن را ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺻﻌﻮدﮐﺮدﻧﺪ وﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای ﭘﺮوردﮔﺎرا آن‬
‫ﺑﻨﺪه ﺗﻮ ﺳﺨﻦ وﮐﻠﻤﻪایﮔﻔﺖﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ آن را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﻢ؟ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاش ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰﮔﻔﺖ‬
‫ﺑﻨﺪهام؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای ﭘﺮوردﮔﺎرا اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ رب ﻟﮏ اﻟﺤﻤﺪ‪ ...‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﺎنﮔﻔﺖ‬
‫آن را ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ او ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ آﻧﮕﺎه‬
‫ﺧﻮد ﭘﺎداش وی را ﻣﯽدھﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬

‫ﺷﻤﺎرش ذﮐﺮ ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ از ﺗﺴﺒﯿﺢ اﺳﺖ‬

‫‪ -۱‬از ُﺑ َﺴ ْﯿ َﺮه ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻠﻴ�ﻦ ﺑﺎﻟتﺴبﻴﺢ واﺘﻟﻬﻠﻴﻞ‬

‫واﺘﻟﻘﺪ�ﺲ‪ ،‬وﻻ ﺗﻐﻔﻠﻦ ﻓﺘنﺴ� الﺮﻤﺣﺔ‪ ،‬واﻋﻘﺪن ﺑﺎﻻﻧﺎمﻞ ﻓﺈﻧﻬﻦ مﺴﺌﻮﻻت‪،‬‬
‫ومﺴتﻨﻄﻘﺎت« »ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎد ﮐﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﮫﻠﯿﻞ و ﺗﻘﺪﯾﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻨﯿﺪ و ﻏﺎﻓﻞ‬
‫ﻣﺒﺎﺷﯿﺪ ﻣﺒﺎدا ﮐﻪ رﺣﻤﺖ ﺧﺪا را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﯿﺪ ذﮐﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ‬
‫ﺑﺸﻤﺎرﯾﺪ زﯾﺮا آنھﺎ ﻣﺴﺌﻮل ھﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻮرد ﺑﺎزﺟﻮﺋﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ و ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم ﺗﺴﺒﯿﺤﺎت ﺧﻮد را ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻤﺮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٠٢‬‬

‫ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﺠﺎﻟﺴﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺧﺪا و درود ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬

‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﻌﺪ ﻗﻮم ﻣﻘﻌﺪا لﻢ ﻳﺬﻛﺮوا اﷲ ﻓﻴﻪ ولﻢ‬
‫ﻳﺼﻠﻮا ﻰﻠﻋ اﻨﻟﻲﺒص إﻻ ﺎﻛن ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺣﺮﺴة ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ھﺮ ﻗﻮﻣﯽ اﮔﺮ در ﻣﺠﻠﺴﯽ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺧﺪا و درود ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درآﻧﺠﺎ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺣﺴﺮت‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺑﻪ زﯾﺎنﺷﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و اﺣﻤﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫آورده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺟﻠﺲ ﻗﻮم �ﻠﺴﺎ لﻢ ﻳﺬﻛﺮوا اﷲ ﻓﻴﻪ إﻻ ﺎﻛن ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺗﺮة وﻣﺎ ﻣﻦ رﺟﻞ‬
‫ﻳﻤﻲﺸ ﻃﺮ�ﻘﺎ ﻓﻠﻢ ﻳﺬﻛﺮ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ إﻻ ﺎﻛن ﻋﻠﻴﻪ ﺗﺮة‪ ،‬وﻣﺎ ﻣﻦ رﺟﻞ آوى إﻰﻟ ﻓﺮاﺷﻪ ﻓﻠﻢ ﻳﺬﻛﺮ‬
‫اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ إﻻ ﺎﻛن ﻋﻠﻴﻪ ﺗﺮة«‪» .‬ھﺮﻗﻮﻣﯽ در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪﮐﻪ درآن ﯾﺎد ﺧﺪا‬
‫ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻣﺠﻠﺲ درروزﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺎﯾﻪ ﺣﺴﺮت ورﻧﺞ آﻧﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ھﺮﮐﺴﯽ راھﯽ‬
‫را ﺑﺮود و ﺧﺪا را ﺑﯿﺎد ﻧﯿﺎورد و ذﮐﺮاو را ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺴﺮت و وﺑﺎل او ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬و ھﺮﮐﺴﯽ راھﯽ را ﺑﺮود و ذﮐﺮ ﺧﺪا را ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺴﺮت و اﻓﺴﻮس او‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ھﻢ ﺑﺮود ﺑﺮای ﺛﻮاب وﭘﺎداش آن ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﻨﺪ وﺣﺴﺮت‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ«‪ .‬در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺎﻛن ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺣﺮﺴة‪ ،‬و�ن دﺧﻠﻮا اﺠﻟﻨﺔ لﻠﺜﻮاب«‪.‬‬
‫درﻓﺘﺢ اﻟﻌﻼم آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﺑﺮوﺟﻮب ذﮐﺮودرود وﺳﻼم ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺑﻮﯾﮋهﮐﻪﮐﻠﻤﻪ »ﺗﺮه» درﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ »ﻧﺎر = آﺗﺶ دوزخ« و ﯾﺎ ﻋﺬاب‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖﮐﻪ ﻋﺬاب ﺑﺮای ﺗﺮک واﺟﺐ ﯾﺎ اﻧﺠﺎم ﻓﻌﻞ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺪا اﺳﺖﮐﻪ ذﮐﺮ و ﺻﻼه ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮدو واﺟﺐ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮐﻔﺎره ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﻬﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪ و ﻟﻐﻮ در آن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫از اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺟﻠﺲ �ﻠﺴﺎ ﻓﻜﺮﺜ ﻓﻴﻪ ﻟﻐﻄﻪ ﻓﻘﺎل‬
‫ﻗﺒﻞ أن ﻳﻘﻮم ﻣﻦ �ﻠﺴﻪ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ا� وﺤﺑﻤﺪك‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ أﻧﺖ‪ ،‬أﺳﺘﻐﻔﺮك‬
‫وأﺗﻮب اﻴﻟﻚ‪ ،‬إﻻ �ﻔﺮ اﷲ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺎﻛن ﻲﻓ �ﻠﺴﻪ ذلﻚ« »ھﺮﮐﺲ در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﻧﺸﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﯾﺎوه و ﺑﯿﮫﻮده از او زﯾﺎد ﺳﺮ زد‪ ،‬و ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ از آن ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮﺧﯿﺰد و آن را‬
‫ﺗﺮک ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﮏ ‪ ...‬ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﮐﻔﺎره آن ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽآورد«‪.‬‬
 ‫‪٩٠٣‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ﮐﻔﺎره ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮادر دﯾﻨﯽ ﺧﻮد را ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬

‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬إن ﻛﻔﺎرة اﻟﻐﻴﺒﺔ أن �ﺴﺘﻐﻔﺮ ﻤﻟﻦ اﻏﺘبﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻘﻮل ا�‬
‫اﻏﻔﺮ ﻨﻟﺎ وﻪﻟ« »ھﺮﮐﺲ دﯾﮕﺮی را ﻏﯿﺒﺖﮐﺮد اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟﻠﮫﻢ ‪...‬ﮐﻔﺎره ﻏﯿﺒﺖ او ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺬھﺐ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﻣﺨﺘﺎر آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎره ﻏﯿﺒﺖ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ از وی ﻏﯿﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺑﺮای او و ذﮐﺮ ﻣﺤﺎﺳﻦ و ﺻﻔﺎت ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه او اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ اﻋﻼم ﺑﻪ وی‬
‫و ﻃﻠﺐﮔﺬﺷﺖ از او ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫دﻋﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶ‬

‫‪ -۱‬دﺳﺘﻮر ﺑﻪ دﻋﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶ‪:‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺮدم او را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮش زاری و ﺗﻮاﺿﻊ و‬
‫ﻓﺮوﺗﻨﯽﮐﻨﻨﺪ و او ﺧﻮد وﻋﺪه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻮاب دﻋﺎی ﻣﺮدم را ﺑﺪھﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪﺷﺎن ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱‬اﺣﻤﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ از ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»إن اﺪﻟﺎﻋء ﻫﻮ اﻟﻌﺒﺎدة‪ ،‬ﺛﻢ ﻗﺮأ‪) :‬ادﻋﻮ� أﺳﺘﺠﺐ ﻟ�ﻢ‪ ،‬إن اﺬﻟﻳﻦ �ﺴﺘﻜﺮﺒون ﻋﻦ‬
‫ﻋﺒﺎدﻲﺗ ﺳﻴﺪﺧﻠﻮن ﺟﻬﻨﻢ داﺧﺮ�ﻦ(«‪» .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن دﻋﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶ ﻋﺒﺎدت و ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و دﻋﺎﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ دﻋﺎﯾﺘﺎن را‬
‫اﺟﺎﺑﺖﮐﻨﻢ« ﭼﻪ آﻧﮫﺎﮐﻪ از ﻋﺒﺎدت ﻣﻦﮔﺮدنﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﺮﺑﺎز ﻣﯽزﻧﻨﺪ‬
‫ھﺮآﯾﻨﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﻮاری ﺑﻪ دوزخ‪ ،‬درآﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق از ﺣﺴﻦ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از او ﺳﺌﻮال ﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪای ﻣﺎﮐﺠﺎ اﺳﺖ؟ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و�ذا ﺳﺄلﻚ ﻋﺒﺎدي ﻋ� ﻓﺈ� ﻗﺮ�ﺐ أﺟﻴﺐ‬
‫دﻋﻮة اﺪﻟاع إذا دﺎﻋن ﻓﻠیﺴﺘﺠﻴﺒﻮا اﻰﻟ وﻴﻟﻮﻣﻨﻮا ﻰﺑ ﻟﻌﻠﻬﻢ ﻳﺮﺷﺪون« »ای ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﭼﻮن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪت ازﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮑﻢ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و رﺣﻤﺖ‪.‬‬
‫اﺟﺎﺑﺖﮐﻨﻢ دﻋﺎی داﻋﯿﺎن را ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و ﻣﻨﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﺸﺎن اﺟﺎﺑﺖﮐﻨﻨﺪ اواﻣﺮﻣﺮا و‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖﮐﻨﻨﺪ ﻣﺮا در آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻢ ﺗﺎ ﺛﺒﺎت ﯾﺎﺑﻨﺪ ﺑﺮآن راه راﺳﺖﮐﻪ ﺑﺪاﻧﺎن ﻧﻤﻮدم«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٠٤‬‬

‫ﭘﺲ ﺷﺮط اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ آن اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺎ دﻋﺎی ﺧﺪا را اﺟﺎﺑﺖﮐﻨﯿﻢ و اوﮐﻪ ﻣﺎ را‬
‫ﺑﻄﺎﻋﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ او ﻧﯿﺰ ﻣﺎ را اﺟﺎﺑﺖﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟيﺲ ﺷﺊ أ�ﺮم‬
‫ﻰﻠﻋ اﷲ ﻣﻦ اﺪﻟﺎﻋء« »ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮ و ﮔﺮاﻧﻤﺎﯾﻪﺗﺮ از دﻋﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺗﺮﻣﺬی رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺮﺳه أن �ﺴﺘﺠﻴﺐ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‬
‫ﻪﻟ ﻋﻨﺪ الﺸﺪاﺋﺪ والﻜﺮب ﻓﻠﻴﻜﺮﺜ اﺪﻟﺎﻋء ﻲﻓ الﺮﺧﺎء« »ھﺮﮐﺲ دوﺳﺖ دارد و‬
‫ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﻮد از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺳﺨﺘﯽھﺎ و ﻣﺼﺎﺋﺐ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ دﻋﺎی او را‬
‫اﺟﺎﺑﺖﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎمﮔﺸﺎﯾﺶ و رﻓﺎه ﺑﺴﯿﺎر دﻋﺎﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۵‬اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺧﺪای ﺑﺰرگ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬أر�ﻊ ﺧﺼﺎل‪ :‬واﺣﺪة ﻣﻨﻬﻦ ﻲﻟ‪ ،‬وواﺣﺪة لﻚ‪ ،‬وواﺣﺪة ﻓﻴﻤﺎ ﺑي� و�يﻨﻚ‪،‬‬
‫وواﺣﺪة ﻓﻴﻤﺎ ﺑيﻨﻚ و�� ﻋﺒﺎدي‪.‬ﻓﺄﻣﺎ اﻟﻲﺘ ﻲﻟ‪ ،‬ﻻ �ﺮﺸك ﻲﺑ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬وأﻣﺎ اﻟﻲﺘ لﻚ‪ ،‬ﻓﻤﺎ‬
‫ﻋﻤﻠﺖ ﻣﻦ ﺧ� ﺟﺰ�ﺘﻚ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬وأﻣﺎ اﻟﻲﺘ ﺑي� و�يﻨﻚ‪ ،‬ﻓﻤﻨﻚ اﺪﻟﺎﻋء وﻲﻠﻋ‬
‫اﻻﺟﺎﺑﺔ‪.‬وأﻣﺎ اﻟﻲﺘ ﺑيﻨﻚ و�� ﻋﺒﺎدي‪ ،‬ﻓﺎرض ﻬﻟﻢ ﻣﺎ ﺗﺮﻰﺿ ﻨﻟﻔﺴﻚ« »ﭼﮫﺎر ﺧﺼﻠﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﻣﺎل ﻣﻦ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺷﺮک ﻧﻮرزی وآﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺘﻮ اﺧﺘﺼﺎص‬
‫دارد‪ ،‬آﻧﺴﺖﮐﻪ ھﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ ﺗﺮا ﭘﺎداش دھﻢ و اﻣﺎ آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﻦ و ﺗﻮاﺳﺖ‬
‫آﻧﺴﺖﮐﻪ ﺗﻮ دﻋﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶﮐﻨﯽ وﻣﻦ اﺟﺎﺑﺖﮐﻨﻢ و اﻣﺎ آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺗﻮ و ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺴﺖﮐﻪ ھﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاھﯽ‪ ،‬ﺑﺮای آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺨﻮاھﯽ و‬
‫ھﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮد ﭘﺴﻨﺪی ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺴﻨﺪی«‪.‬‬
‫‪ -۶‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﯿﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ لﻢ �ﺴﺄل اﷲ ﻳﻐﻀﺐ ﻋﻠﻴﻪ«‬
‫»ھﺮﮐﺲ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﯿﺰی ﻧﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ وی ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﻋﺎﯾﺸﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﻐ� ﺣﺬر ﻣﻦ ﻗﺪر‪ ،‬واﺪﻟﺎﻋء ﻳﻨﻔﻊ مﺎ ﻧﺰل ومﺎ‬
‫لﻢ ﻳ�ل‪ ،‬و�ن اﺒﻟﻼء ﻴﻟ�ل ﻓﻴﻠﻘﺎه اﺪﻟﺎﻋء ﻓﻴﻌﺘﻠﺠﺎن إﻰﻟ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ﭘﺮھﯿﺰ و ﺣﺬر‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪرﻧﻤﯽﺷﻮد و دﻋﺎ درﺑﺎره آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪه و آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﻣﻔﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻼ و ﻣﺼﯿﺒﺖ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد و دﻋﺎ ﺑﺎ آن ﺑﺮﺧﻮرد‬
 ‫‪٩٠٥‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﻨﺰاع و ﺳﺘﯿﺰ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺰار و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺣﺎﮐﻢ‬

‫آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺣﺎﮐﻢﮔﻔﺘﻪ ﺻﺤﯿﺢ اﻻﺳﻨﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۸‬از ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻﻳﺮد اﻟﻘﻀﺎء إﻻ اﺪﻟﺎﻋء‪.‬وﻻ‬
‫ﻳﺰ�ﺪ ﻲﻓ اﻟﻌﻤﺮ إﻻ اﻟﺮﺒ« »ﻗﻀﺎ وﻗﺪررا ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ رد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮدﻋﺎ وﻧﯿﺎﯾﺶ وھﯿﭻ‬
‫ﭼﯿﺰ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶ ﻋﻤﺮ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﻏﺮﯾﺐ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۹‬اﺑﻮﻋﻮاﻧﻪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﻧﻘﻞﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا دﺎﻋ أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠﻴﻌﻈﻢ‬
‫الﺮﻏﺒﺔ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻻ ﻳﺘﻌﺎﻇﻢ ﻋﻦ اﷲ ﺷﺊ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺰی را از ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰﺑﺰرﮔﯽ را ازاو ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ھﯿﭻ ﭼﯿﺰﺑﻨﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ واو ﺑﺮ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪ -۲‬آداب و روش دﻋﺎ‬

‫ﺑﺮای دﻋﺎ آداب و رﺳﻮم وﯾﮋهای وﺟﻮد داردﮐﻪ ﻣﺮاﻋﺎت آنھﺎ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم دﻋﺎ ﻻزم اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬درﺧﻮاﺳﺖ ﭼﯿﺰھﺎی ﺣﻼل از ﺧﺪاوﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻦ ﻣﺮدوﯾﻪ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫َٗ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ ُ ُ ُ ْ‬
‫�ض َح�ٰ� َط ّي ِ ٗبا﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[١٦٨ :‬ای‬
‫اس �وا م َِّما ِ� ٱ� ِ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫���ها ٱ�‬
‫ﻣﺮدم از ﭼﯿﺰھﺎی ﭘﺎک و ﺣﻼل زﻣﯿﻦ ﺑﺨﻮرﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺮاﯾﻢ دﻋﺎﮐﻦﮐﻪ دﻋﺎﯾﻢ ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ‬
‫ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ﺳﻌﺪ‪ ،‬أﻃﺐ ﻣﻄﻌﻤﻚ ﺗ�ﻦ مﺴﺘﺠﺎب اﺪﻟﻋﻮة‪ ،‬واﺬﻟي ﻧﻔﺲ �ﻤﺪ‬
‫ﺑﻴﺪه إن الﺮﺟﻞ ﻴﻟﻘﺬف الﻠﻘﻤﺔ اﺤﻟﺮام ﻲﻓ ﺟﻮﻓﻪ ﻣﺎ ﻳﺘﻘﺒﻞ ﻣﻨﻪ أر�ﻌ� ﻳﻮﻣﺎ‪ ،‬وأﻳﻤﺎ ﻋﺒﺪ ﻧﺒﺖ‬
‫ﺤﻟﻤﻪ ﻣﻦ الﺴﺤﺖ والﺮ�ﺎ ﻓﺎﻨﻟﺎر أو� ﺑﻪ« »ای ﺳﻌﺪ روزی ﺣﻼل ﺑﺨﻮرو از روزی ﭘﺎک و‬
‫ﺣﻼل اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻦ‪ ،‬ﺗﺎ دﻋﺎﯾﺖ ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪاﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﺟﺎن ﻣﺤﻤﺪ‬
‫درﻗﺒﻀﻪ ﻗﺪرت او اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮐﺲ ﻟﻘﻤﻪ ﺣﺮام ﺑﺨﻮرد ﺗﺎ ﭼﮫﻞ روز دﻋﺎﺋﯽ از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و ھﺮﮐﺲ از روزی ﺣﺮام و رﺑﺎ ﺗﻐﺬﯾﻪﮐﻨﺪ‪ ،‬آﺗﺶ دوزخ او را ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﺟﺎﯾﺶ دوزخ اﺳﺖ«‪ .‬در ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ أﻳﻬﺎ الﺮﺳﻞ ﻠﻛﻮا ﻣﻦ اﻟﻄﻴﺒﺎت واﻋﻤﻠﻮا ﺻﺎﺤﻟﺎ‪.‬إ� ﺑﻤﺎ ﺗﻌﻤﻠﻮن ﻋﻠﻴﻢ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٠٦‬‬
‫َۡ ُ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ‬
‫ت َما َر َزق�ٰ� ۡم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٧٢ :‬ﺛﻢ ذﻛﺮ الﺮﺟﻞ‬ ‫َ‬
‫ِين َءامنوا �وا مِن َط ّيِ�ٰ ِ‬ ‫‪.‬وﻗﺎل‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫���ها ٱ�‬
‫ﻳﻄﻴﻞ الﺴﻔﺮ أﺷﻌﺚ أﻏﺮﺒ‪ ،‬وﻣﻄﻌﻤﻪ ﺣﺮام‪ ،‬ومﻠبﺴﻪ ﺣﺮام‪ ،‬وﻏﺬي ﺑﺎﺤﻟﺮام‪ ،‬ﻳﻤﺪ ﻳﺪﻳﻪ إﻰﻟ‬
‫الﺴﻤﺎء‪ :‬ﻳﺎ رب‪ ،‬ﻳﺎ رب‪ ،‬ﻓﺄ� �ﺴﺘﺠﺎب ﺬﻟلﻚ« »ای ﻣﺮدم ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎک اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺟﺰ ﭘﺎک‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻮﻣﻨﺎن را ﺑﺪان ﭼﯿﺰ اﻣﺮﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را ﺑﺪان اﻣﺮﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ »ای رﺳﻮﻻن از روزی ﭘﺎک و ﺣﻼل ﺑﺨﻮرﯾﺪ وﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫دھﯿﺪ‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻣﻦ ازﮐﺮدار ﺷﻤﺎ آ ﮔﺎھﻢ و ﺑﺪان داﻧﺎ ھﺴﺘﻢ« و »ای ﻣﻮﻣﻨﺎن از روزی ﭘﺎک‬
‫و ﺣﻼﻟﯽﮐﻪ روزﯾﺘﺎنﮐﺮدهاﯾﻢ ﺑﺨﻮرﯾﺪ« ﺳﭙﺲ ازﮐﺴﯽ ﯾﺎدﮐﺮدﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮتھﺎی ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﻣﯽرود و ﭘﺮﯾﺸﺎن ﻣﻮی و ﻏﺒﺎرآﻟﻮد اﺳﺖ و ﺧﻮراک وﭘﻮﺷﺎک و ﻏﺬاﯾﺶ ﺣﺮام اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫آﺳﻤﺎن دﺳﺖ دﻋﺎ ﺑﺮﻣﯽدارد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ...‬ﭼﮕﻮﻧﻪ دﻋﺎی او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ھﺮﮔﺰ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﮔﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ دﻋﺎﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮای ﻃﻠﺐ ﻧﺰول ﺑﺎران‪،‬‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪،‬ﮐﻪ ﺑﻪ دﻋﺎ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻃﻠﺐ ﻧﺰول ﺑﺎرانﮐﺮد ورو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۳‬روزھﺎ و اوﻗﺎت و ﺣﺎﻻت ﺷﺮﯾﻒ و ﻧﯿﮑﻮ و ﺑﮫﺘﺮ را ﺑﺮای دﻋﺎ ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ روزھﺎی‬
‫ﻋﺮﻓﺎت و ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و روزﺟﻤﻌﻪ و ﯾﮏ ﺳﻮم ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ آﺧﺮﺷﺐ‪ ،‬و وﻗﺖ‬
‫ﺳﺤﺮﮔﺎھﺎن و ھﻨﮕﺎم ﺳﺠﺪه و ھﻨﮕﺎم ﻧﺰول ﺑﺎران و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ اذان و اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز و‬
‫ھﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﻮرد ﺳﭙﺎه ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﺮس وﺧﻮف و رﻗﺖ ﻗﻠﺐ‬
‫ودل ﻧﺮﻣﯽ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬از اﺑﯽ اﻣﺎﻣﻪ ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﮐﺪام دﻋﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ‬
‫واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻮف الﻠﻴﻞ اﻵﺧﺮ« »در دل اواﺧﺮ ﺷﺐ« و »دﺑﺮ الﺼﻠﻮات‬
‫اﻤﻟﻜﺘﻮ�ﺎت« »و ﭘﺲ از ادای ﻧﻤﺎزھﺎی ﻓﺮاﯾﺾ ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی و ﺑﺎ ﺳﻨﺪی‬
‫ﺻﺤﯿﺢ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ازاﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻗﺮب ﻣﺎ ﻳ�ﻮن اﻟﻌﺒﺪ ﻣﻦ ر�ﻪ وﻫﻮ‬
‫ﺳﺎﺟﺪ‪ ،‬ﻓﺄ�ﺮﺜوا اﺪﻟﺎﻋء ﻓﻘﻤﻦ أن �ﺴﺘﺠﺎب ﻟ�ﻢ« »ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ وﻗﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪،‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرود‪ ،‬ﭘﺲ در ﺳﺠﺪه ﺑﺴﯿﺎر دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ و ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاوان در ﻻﺑﻼیﮐﺘﺐ‪،‬‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٩٠٧‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫‪ -۴‬ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم دﻋﺎ دﺳﺖھﺎﯾﺶ را ﺗﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪھﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﻨﺪ ﭼﻪ اﺑﻮداود از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ھﻨﮕﺎم ﺗﻘﺎﺿﺎ و درﺧﻮاﺳﺖ از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖھﺎ را‬
‫ﺗﺎ ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎﻧﻪ ﯾﺎ درھﻤﺎن ﻣﺤﺪود ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮ و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺑﺎ ﯾﮏ اﻧﮕﺸﺖ دﺳﺖ‬
‫اﺷﺎره ﮐﻦ و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﻀﺮع و زاری ھﺮدو دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﮕﺴﺘﺮان‪ .‬از ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ‬
‫دﯾﻨﺎر رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا ﺳﺄﺘﻟﻢ اﷲ ﻓﺎﺳﺄلﻮه ﺑﺒﻄﻮن أ�ﻔ�ﻢ‪،‬‬
‫وﻻ �ﺴﺄلﻮه ﺑﻈﻬﻮرﻫﺎ« »ھﺮﮔﺎه در ﺿﻤﻦ دﻋﺎ ﭼﯿﺰی از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺴﺎﻟﺖﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﮐﻒ دﺳﺘﺎن ﺧﻮد )رو ﺑﻪ آﺳﻤﺎن( اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﺖ را اﻧﺠﺎم دھﯿﺪ ﻧﻪ ﺑﺎ ﭘﺸﺖ‬
‫دﺳﺘﺎﻧﺘﺎن«‪ .‬و از ﺳﻠﻤﺎن رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن ر��ﻢ ﺗﺒﺎرك‬
‫وﺗﻌﺎﻰﻟ ﺣي ﻛﺮ�ﻢ‪� ،‬ﺴﺘﻲﺤ ﻣﻦ ﻋﺒﺪه إذا رﻓﻊ ﻳﺪﻳﻪ إﻴﻟﻪ أن ﻳﺮدﻫﻤﺎ ﺻﻔﺮا« »ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺰرﮔﻮار ﺷﻤﺎ ﺑﺎ آزرم و ﺑﺨﺸﻨﺪه وﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ و ھﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪه او ﺑﺎ اﺧﻼص‬
‫دﺳﺖ دﻋﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه او ﺑﺮدارد ازاو ﺷﺮم دارد از اﯾﻨﮑﻪ او را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﺎﻟﯽ‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺟﻮاﻧﻤﺮد و ﺳﺨﯽ ﻃﺒﻊ ﺷﺮم دارد از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺮم ﻣﺤﺾ اﺳﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦﮐﺎری را ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺑﺎﯾﺪ دﻋﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶ را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺛﻨﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ و درود ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻏﺎز‬
‫ﻧﻤﻮد )ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ »اﺤﻟﻤﺪ ﷲ رب اﻟﻌﺎﻤﻟ� رالﺼﻼه والﺴﻼم ﻰﻠﻋ ﺧ� ﺧﻠﻘﻪ �ﻤﺪ‬
‫وآﻪﻟ اﻤﺟﻌ� و ﺑﻌﺪ‪ («..‬زﯾﺮا اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را ﺗﺼﺤﯿﺢﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از ﻓﻀﺎﻟﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻣﺮدی ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻧﻤﺎز دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺛﻨﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪا را ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درود و‬
‫ﺳﻼم ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺮد ﺷﺘﺎب ﺑﺨﺮج داد‪ .‬ﺳﭙﺲ او را ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ او ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮانﮔﻔﺖ‪» :‬إذا ﺻ� أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠﻴﺒﺪأ ﺑﺘﻤﺠﻴﺪ ر�ﻪ ﺟﻞ وﻋﺰ‪ ،‬واﺜﻟﻨﺎء ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺛﻢ‬
‫ﻳﺼ� ﻰﻠﻋ اﻨﻟﻲﺒ ﺻ� اﷲ« ﻋﻠﯿﻪ وﺳﻠﻢ‪ ،‬ﺛﻢ ﯾﺪﻋﻮ ﺑﻌﺪ ﺑﻤﺎ ﯾﺸﺎء »ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺪﻋﺎ ﭘﺮدازد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻤﺠﯿﺪ و ﺛﻨﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ و درود ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮشص را‬
‫ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺪﻟﺨﻮاه ﺧﻮﯾﺶ دﻋﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺑﺎ ﺣﻀﻮرﻗﻠﺐ وآ ﮔﺎھﯽ و اﻇﮫﺎر ﻓﻘﺮ و ﻧﯿﺎز ﺑﺪرﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻋﺠﺰو ﻻﺑﻪ و زاری و‬
‫َ َۡ‬
‫ﺻﺪای آرام ﺑﯿﻦ آﺷﮑﺎری و ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺎ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و� � َه ۡر‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٠٨‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َ َ ََ َُ ۡ َ َ َۡ َۡ َ َ َ‬
‫� �ٰل ِك َسبِي�‪] ﴾١١٠‬اﻹﺳﺮاء‪» .[١١٠ :‬ﺑﻠﻨﺪ ﻣﮕﻮ‬ ‫بِص�ت ِك و� �اف ِت بِها وٱ�تغِ �‬
‫دﻋﺎی ﺧﻮﯾﺶ را و ﭘﺴﺖ ﻣﮑﻦ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺑﺎرﮔﯽ‪ ،‬آوای ﺧﻮﯾﺶ را و ﻣﯿﺎن آن دو دار ﻋﺎ‬
‫ُ ۡ ً َّ َ‬ ‫ۡ ُ ْ َ َّ ُ‬
‫� ۡم تَ َ ُّ‬
‫� ٗ� َوخف َية ۚ إِن ُهۥ �‬ ‫و ﺛﻨﺎی ﺧﻮﯾﺶ را«‪ .‬و ﺑﺎز ھﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪﴿ :‬ٱدعوا ر�‬
‫ِين‪] ﴾٥٥‬اﻷﻋﺮاف‪» .[٥٥ :‬ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ زاری و ﻧﮫﺎﻧﯽ‬ ‫ِب ٱل ۡ ُم ۡع َتد َ‬
‫ُ� ُّ‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن او دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ازﺣﺪ واﻗﻌﯽ درﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و دﻋﺎی ﻧﺎﺻﻮاب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺻﺪای ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺗﻀﺮع‪ ،‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺧﻮاری و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ او اﺳﺖ«‪ .‬و‬
‫»ﺧﻔﯿﻪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺸﻮع ﻗﻠﺒﯽ و ﯾﻘﯿﻦ درﺳﺖ ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿﺖ و رﺑﻮﺑﯿﺖ ﺧﺪا‪ ،‬در ﻗﻠﺐ ﺧﻮد‬
‫ﻧﻪ ﺑﻄﻮرآﺷﮑﺎر و از روی رﯾﺎ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ ‪ -‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ ‪-‬از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺮدم ﺻﺪای ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺪﻋﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس‬
‫ار�ﻌﻮا ﻰﻠﻋ أﻧﻔﺴ�ﻢ ﻓﺈﻧ�ﻢ ﻻ ﺗﺪﻋﻮن أﺻﻢ وﻻ ﺎﻏﺋﺒﺎ‪ ،‬إﻧﻤﺎ ﺗﺪﻋﻮن ﺳﻤﻴﻌﺎ ﺑﺼ�ا‪ ،‬إن‬
‫اﺬﻟي ﺗﺪﻋﻮن أﻗﺮب إﻰﻟ أﺣﺪ�ﻢ ﻣﻦ ﻋﻨﻖ راﺣﻠﺘﻪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻗيﺲ أﻻ أﻋﻠﻤﻚ ﻠﻛﻤﺔ‬
‫ﻣﻦ ﻛﻨﻮز اﺠﻟﻨﺔ؟ ﻻﺣﻮل وﻻﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ« »ای ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﻮد رﺣﻢﮐﻨﯿﺪ و آھﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺷﻤﺎﮐﺴﯽ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﯿﺪﮐﻪﮐﺮ و ﻏﺎﯾﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ او ﺷﻨﻮا و ﺑﯿﻨﺎ و ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﮑﺲﮐﻪ ﺷﻤﺎ او را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ازﮔﺮدن ﺷﺘﺮ و ﻣﺮﮐﻮﺑﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ای‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺴﺮ ﻗﯿﺲ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﺳﺨﻨﯽ را ازﮔﻨﺠﯿﻨﻪھﺎی ﺑﮫﺸﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮزم؟ و آن‪:‬‬
‫ﻻﺣﻮل وﻻﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﻘﻠﻮب أوﻋﻴﺔ‪ ،‬و�ﻌﻀﻬﺎ أوﻰﻋ ﻣﻦ ﺑﻌﺾ‪ ،‬ﻓﺈذا ﺳﺄﺘﻟﻢ اﷲ ‪ -‬أﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس‬
‫‪ -‬ﻓﺎﺳﺄلﻮه وأﻧﺘﻢ مﻮﻗﻨﻮن ﺑﺎﻻﺟﺎﺑﺔ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻻ �ﺴﺘﺠﻴﺐ ﻟﻌﺒﺪ دﺎﻋه ﻋﻦ ﻇﻬﺮ ﻗﻠﺐ ﺎﻏﻓﻞ«‬
‫»دلھﺎ ﻇﺮوف ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻌﻀﯽﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮی دارﻧﺪ‪ .‬ای ﻣﺮدم ھﺮﮔﺎه ﭼﯿﺰی را‪ ،‬از‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺴﺌﻠﺖﮐﺮدﯾﺪ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻣﺴﺌﻠﺖﮐﻨﯿﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ آن ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪﻋﺎیﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﻠﺐ ﻏﺎﻓﻞ و ﺑﺪون آ ﮔﺎھﯽ‪ ،‬او را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻮاب ﻧﻤﯽدھﺪ و او‬
‫را اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﻧﺒﺎﯾﺪ دﻋﺎ درﺑﺎرهﮔﻨﺎه ﯾﺎ ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪ رﺣﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺣﻤﺪ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ مﺴﻠﻢ ﻳﺪﻋﻮ اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ ﺑﺪﻋﻮة ﻟيﺲ ﻓﻴﻬﺎ إﺛﻢ‬
‫وﻻ ﻗﻄﻴﻌﺔ رﺣﻢ إﻻ أﻋﻄﺎه اﷲ ﺑﻬﺎ إﺣﺪى ﺛﻼث ﺧﺼﺎل‪ :‬إﻣﺎ أن ﻳﻌﺠﻞ ﻪﻟ دﻋﻮﺗﻪ‪،‬‬
 ‫‪٩٠٩‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫و�ﻣﺎ أن ﻳﺪﺧﺮﻫﺎ ﻪﻟ ﻲﻓ اﻵﺧﺮة‪ ،‬و�ﻣﺎ أن ﻳﺮﺼف ﻋﻨﻪ ﻣﻦ الﺴﻮء ﻣﺜﻠﻬﺎ‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬إذا‬
‫ﻧ�ﺮﺜ؟ ﻗﺎل‪ :‬اﷲ اﻛﺮﺜ« »ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﮐﻪ ﺧﺪا را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و دﻋﺎﺋﯽ را ﺑﮑﻨﺪﮐﻪ‬
‫درآنﮔﻨﺎھﯽ و ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪ رﺣﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ ﺧﺼﺎل را ﺑﻪ وی‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ﯾﺎ دﻋﺎﯾﺶ را در دﻧﯿﺎ ﺟﻮاب ﻣﯽدھﺪ و اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺮای او‬
‫ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ و درآﺧﺮت ﭘﺎداﺷﺶ را ﺑﻪ وی ﻣﯽدھﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎﻧﺪازه آن ﺑﺪی‬
‫را از او ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﻣﺎ ﻓﺮاوان دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬و‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺛﻮاب ﻣﯽدھﺪ و ازآن ﻋﺎﺟﺰ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در اﺟﺎﺑﺖ ﺗﻌﺠﯿﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺎﻟﮏ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪�» :‬ﺴﺘﺠﺎب ﻻﺣﺪ�ﻢ ﻣﺎ لﻢ ﻳﻌﺠﻞ ﻳﻘﻮل‪ :‬دﻋﻮت ﻓﻠﻢ �ﺴﺘﺠﺐ‬
‫ﻲﻟ« »دﻋﺎی ﺷﻤﺎ ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎدامﮐﻪ ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﻧﮕﻮﺋﯿﺪ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫دﻋﺎ ﮐﺮدم وﻟﯽ ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۹‬دﻋﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮام ﺑﺎ ﺑﺎور و ﺣﺰم ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮش آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻮداود ازاﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﻘﻮﻟﻦ أﺣﺪ�ﻢ‪ :‬ا� اﻏﻔﺮ ﻲﻟ إن ﺷﺌﺖ‪،‬‬
‫ا� ارﻤﺣ� إن ﺷﺌﺖ‪ ،‬ﻴﻟﻌﺰم اﻤﻟﺴﺄﻟﺔ ﻓﺈﻧﻪ ﻻ مﻜﺮه ﻪﻟ« »ھﯿﭻﮐﺲ ازﺷﻤﺎ ﺑﮫﻨﮕﺎم‬
‫دﻋﺎ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا رﺣﻢ ﮐﻦ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪.‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎ و ﻣﺴﺌﻠﺖ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻄﻮر ﺟﺪی و ﺟﺰﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ اﮐﺮاه ﺑﻪ ﭼﯿﺰی وادارد«‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬در دﻋﺎ ازﮐﻠﻤﺎت و ﺳﺨﻨﺎن ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ راھﻨﻤﺎﺋﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬ر َّ� َنا ٓ َءات َِنا � ٱ ُّ� ۡ� َيا َح َس َن ٗة َو� ٱ�خ َِرة ِ َ‬
‫ح َس َن ٗة َوق َِنا َع َذ َ‬
‫اب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ٱ�َّارِ‪] ﴾٢٠١‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٠١ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا دردﻧﯿﺎ وآﺧﺮت ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﮑﯽ وﺣﺴﻨﻪ ﻋﻄﺎﮐﻦ وﻣﺎ‬
‫را از آﺗﺶ دوزخ ﻣﺼﻮن ﻓﺮﻣﺎ«‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﻠﻤﺎت ﺟﺎﻣﻊ را در دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ و ﻏﯿﺮ آنھﺎ را رھﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدی‬
‫ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﮐﺪام دﻋﺎ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ‬
‫وی ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺧﺪاﯾﺖ ﻋﻔﻮ و ﻋﺎﻓﯿﺖ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را ﻣﺴﺌﻠﺖﮐﻦ‪ ،‬ﺳﭙﺲ روز‬
‫دوم و ﺳﻮم ﻧﯿﺰﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬آﻣﺪ وھﻤﯿﻦ ﺳﺌﻮال را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ھﻤﺎن ﺟﻮاب را داد‪ ،‬ﭘﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﺈذا أﻋﻄﻴﺖ اﻟﻌﻔﻮ واﻟﻌﺎﻓﻴﺔ ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩١٠‬‬

‫واﻵﺧﺮة ﻓﻘﺪ أﻓﻠﺤﺖ« »ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﻔﻮ و ﻋﺎﻓﯿﺖ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت داده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن‬
‫ﺗﻮ رﺳﺘﮕﺎر ھﺴﺘﯽ«‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ درآﻧﺠﺎ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ دﻋﻮة‬
‫ﻳﺪﻋﻮ ﺑﻬﺎ اﻟﻌﺒﺪ أﻓﻀﻞ ﻣﻦ‪ :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ اﻤﻟﻌﺎﻓﺎة ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ اﻵﺧﺮة« »ھﯿﭻ دﻋﺎﺋﯽ‬
‫ﺑﮫﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ از اﯾﻦ دﻋﺎ‪ :‬اﻟﻠﮫﻢ‪ ...‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ ﻣﻌﺎﻓﺎت و ﻋﺎﻓﯿﺖ و ﺳﻼﻣﺘﯽ دﻧﯿﺎ و‬
‫آﺧﺮت را از ﺗﻮ ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم«‪.‬‬
‫‪ -۱۱‬ﭘﺮھﯿﺰ از ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﺮ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮاده و داراﺋﯽ ﺧﻮد‪ :‬از ﺟﺎﺑﺮ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﺪﻋﻮ ا ﻰﻠﻋ أﻧﻔﺴ�ﻢ‪ ،‬وﻻ ﺗﺪﻋﻮا ﻰﻠﻋ أوﻻد�ﻢ‪ ،‬وﻻ ﺗﺪﻋﻮا‬
‫ﻰﻠﻋ ﺧﺪﻣ�ﻢ‪ ،‬وﻻ ﺗﺪﻋﻮا ﻰﻠﻋ أمﻮاﻟ�ﻢ‪.‬ﻻ ﺗﻮاﻓﻘﻮا ﻣﻦ اﷲ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﻰﻟ ﺳﺎﻋﺔ‬
‫ﻧﻴﻞ ﻋﻄﺎء ﻓيﺴﺘﺠﺎب ﻟ�ﻢ« »ﺧﻮد را و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را و ﺧﺪم و اﻣﻮال ﺧﻮد را‬
‫ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬ﮐﺎری ﻧﮑﻨﯿﺪﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎی ﻧﻔﺮﯾﻦ در ﺳﺎﻋﺎﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دﻋﺎ را‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و ﺷﻤﺎ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۱۲‬ﺗﮑﺮار دﻋﺎ ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر‪ :‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮش‬
‫داﺷﺖ دﻋﺎ را و اﺳﺘﻐﻔﺎر را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮارﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ -۱۳‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺮای ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻨﺪ اول ﺑﺮای ﺧﻮدش دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‬
‫ُ َ‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮای او‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ر َّ� َنا ٱ ۡغفِ ۡر َ�َا َو ِ� ۡخ َ�ٰن َِنا ٱ َّ� َ‬
‫ِين َسبَقونا‬ ‫ِ‬
‫ي� ٰ ِن﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪» .[١٠ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺎ را و ﺑﺮادران ﻣﻮﻣﻦ ﭘﯿﺶ ازﻣﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪ .‬از‬ ‫بٱ ۡ� َ‬
‫ِ ِ‬
‫اﺑﯽ ﺑﻦﮐﻌﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه از ﯾﮑﯽ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد ﺑﺮای او دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و از ﺧﻮد ﻣﯽآﻏﺎزﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺎ اﺳﻨﺎدی ﺻﺤﯿﺢ‪.‬‬
‫‪ -۱۴‬ﭘﺲ ازدﻋﺎ دﺳﺖھﺎ را ﺑﺮ ﭼﮫﺮه ﻣﺎﻟﯿﺪه و ﺣﻤﺪ و ﺗﻤﺠﯿﺪ وﺛﻨﺎی ﺧﺪا ﻧﻤﻮدن و‬
‫درود ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﺳﺘﺎدن‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﺮ ﭼﮫﺮه ﻣﺎﻟﯿﺪن از ﭼﻨﺪ ﻃﺮق رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪهﮐﻪ ھﻤﮕﯽ ﺿﻌﯿﻒ ھﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آن‬
‫رواﯾﺖھﺎ ﻣﻦ ﺣﯿﺚ اﻟﻤﺠﻤﻮع ﺑﺪرﺟﻪ ﺣﺴﻦ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪.‬‬

‫دﻋﺎی ﭘﺪر و روزهدار و ﻣﺴﺎﻓﺮ و ﻣﻈﻠﻮم‬

‫اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺣﺴﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺛﻼث‬
‫دﻋﻮات مﺴﺘﺠﺎﺑﺎت ﻻ ﺷﻚ ﻓﻴﻬﻦ‪ :‬دﻋﻮة الﻮاﺪﻟ‪ ،‬ودﻋﻮة اﻤﻟﺴﺎﻓﺮ‪ ،‬ودﻋﻮة اﻤﻟﻈﻠﻮم« »ﺑﺪون‬
 ‫‪٩١١‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ﺷﮏ ﺳﻪ دﻋﺎ ﻣﻮرد ﭘﺬﯾﺮش واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ :‬دﻋﺎی ﭘﺪر و ﻣﺎدر و دﻋﺎی ﻣﺴﺎﻓﺮ و دﻋﺎی‬
‫ﻣﻈﻠﻮم«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺣﺴﻦ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ ﻻ ﺗﺮد‬
‫دﻋﻮﺗﻬﻢ‪ :‬الﺼﺎﺋﻢ ﺣ� ﻳﻔﻄﺮ‪ ،‬واﻻﻣﺎم اﻟﻌﺎدل‪ ،‬ودﻋﻮة اﻤﻟﻈﻠﻮم ﻳﺮﻓﻌﻬﺎ اﷲ ﻓﻮق اﻟﻐﻤﺎم و�ﻔﺘﺢ‬
‫ﻬﻟﺎ أﺑﻮاب الﺴﻤﺎء‪ ،‬و�ﻘﻮل الﺮب‪ :‬وﻋﺰ� ﻻﻧﺮﺼﻧﻚ ولﻮ ﺑﻌﺪ ﺣ�« »دﻋﺎی ﺳﻪﮐﺲ ردﺧﻮر‬
‫ﻧﺪارد و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬روزهدار ھﻨﮕﺎم اﻓﻄﺎر‪ ،‬ﭘﯿﺸﻮا و ﺣﺎﮐﻢ ﻋﺎدل و دﻋﺎی ﻣﻈﻠﻮم و‬
‫ﺳﺘﻤﺪﯾﺪه‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دﻋﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺮ ﺑﺎﻻ اﺑﺮھﺎ ﺑﺮد و درھﺎی آﺳﻤﺎن ﺑﺮ وی آنھﺎ ﮔﺸﻮده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﺪاﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﺰت ﺧﻮد ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺗﺮا ﯾﺎری ﺧﻮاھﻢ داد وﻟﻮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﯽ ھﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫دﻋﺎی ﻏﺎﺋﺒﺎﻧﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮای ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‬

‫‪ -۱‬ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود از ﺻﻔﻮان ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻧﻘﻞﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺷﺎم وارد ﺷﺪم و‬
‫ﻧﺰد اﺑﻮاﻟﺪرداء‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰل وی رﻓﺘﻢ و او را ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ ﺑﻠﮑﻪ ام اﻟﺪرداء را ﯾﺎﻓﺘﻢ اوﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫آﯾﺎ اﻣﺴﺎل ﻗﺼﺪ زﯾﺎرت ﺣﺞ را داری؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آری‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاﯾﻤﺎن در ﭘﯿﺸﮕﺎه‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ دﻋﺎ و ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮﮐﻦ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬دﻋﺎی ﻏﺎﺋﺒﺎﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﺮای ﺑﺮادر دﯾﻨﯿﺶ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻏﺎﺋﺒﺎﻧﻪ ﺑﺮای دﯾﮕﺮی‬
‫دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ او ﻓﺮﺷﺘﻪای ﻣﺎﻣﻮراﺳﺖ‪ ،‬ھﺮوﻗﺖ او دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬آن ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ آﻣﯿﻦ و ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮای ﺗﻮ دﻋﺎی‬
‫ﺧﯿﺮﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺻﻔﻮانﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺑﺎزار رﻓﺘﻢ و آﻧﺠﺎ ﺑﺎ اﺑﻮاﻟﺪرداء ﻣﻼﻗﺎت ﻧﻤﻮدم و او‬
‫ﻧﯿﺰ ﻧﻈﯿﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺮاﯾﻢ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﻧﻘﻞﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ دﻋﺎ ﺑﻪ‬
‫اﺟﺎﺑﺖ‪،‬دﻋﺎی ﻏﺎﺋﺒﺎﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖﮐﻪ زودﺗﺮ ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ واﻗﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ھﻤﯿﻦ دو ﻧﻔﺮ از ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه ﮐﺮدم‬
‫ﮐﻪ ﺑﺰﯾﺎرت ﻋﻤﺮه ﺑﺮوم و او ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه داد وﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ﺗنﺴﻨﺎ ﻳﺎ أﻲﺧ ﻣﻦ دﺎﻋﺋﻚ‪.‬‬
‫ﻓﻘﺎل ﻋﻤﺮ‪ :‬ﻠﻛﻤﺔ ﻣﺎ �ﺮﺴ� أن ﻲﻟ ﺑﻬﺎ اﺪﻟﻧﻴﺎ« »ای ﺑﺮادرﻣﺎ را از دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﺧﻮدت‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﮑﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺮﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ آﻧﻘﺪر ﻣﺮا ﺧﻮﺷﺤﺎلﮐﺮدﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻢ آن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩١٢‬‬

‫را ﺑﺎ دﻧﯿﺎ ﻣﻌﺎوﺿﻪ ﮐﻨﻢ ﯾﺎ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺮا ﺧﻮﺷﺤﺎلﮐﺮد و ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﺮاﯾﻢ ارزش داﺷﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ دﻋﺎ را ﺑﺎ آن آﻏﺎز ﻧﻤﻮد ﺗﺎ اﻣﯿﺪ اﺟﺎﺑﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬از ﺑﺮﯾﺪه ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ازﻣﺮدی ﺷﻨﯿﺪﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ‬
‫ﺑﺄ� أﺷﻬﺪ أﻧﻚ أﻧﺖ اﷲ ﻻ� إﻻ أﻧﺖ اﻻﺣﺪ الﺼﻤﺪ اﺬﻟي لﻢ ﻳ� ولﻢ ﻳﻮﺪﻟ ولﻢ‬
‫ﻳ�ﻦ ﻪﻟ ﻛﻔﻮا أﺣﺪ« »ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺗﺮا ﺑﺂﻧﮑﻪ‪ :‬ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ﺑﺤﻖ ھﺴﺘﯽ و ﺑﻐﯿﺮاز ﺗﻮ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺗﻮ ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺑﯽﻧﯿﺎز و ﺑﺮﻃﺮف‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﻧﯿﺎزھﺎی ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ھﺴﺘﯽ و ﺗﻮﮐﺴﯽ ھﺴﺘﯽﮐﻪ ﻧﺰادیﮐﺴﯽ را وزاده‬
‫ﻧﺸﺪی ‪-‬ﻧﻪﮐﺴﯽ ازوی زاده ﺷﺪه و ﻧﻪ او از ﮐﺴﯽ زاده ﺷﺪه ‪ -‬و او را ھﯿﭻﮐﺲ‬
‫ھﺮﮔﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬از ﺗﻮ ﻣﺴﺌﻠﺖ دارمﮐﻪ‪ .« ...‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟﻘﺪ ﺳﺄﻟﺖ اﷲ‬
‫ﺑﺎﻻﺳﻢ اﻻﻋﻈﻢ اﺬﻟي إذا ﺳﺌﻞ ﺑﻪ أﻋﻄﻰ و�ذا دﻲﻋ ﺑﻪ أﺟﺎب« »ﺗﻮ در ﻣﺴﺌﻠﺖ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ اﺳﻢ اﻋﻈﻤﯽ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪیﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﺪان اﺳﻢ‪ ،‬ﭼﯿﺰی ازاو‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺬریﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﯿﺦ ﻣﺎ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻣﻘﺪﺳﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد آن ﻣﻮرد ﻃﻌﻦ و اﻧﺘﻘﺎد‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺣﺪﯾﺚ ﺑﮫﺘﺮ از آن از ﻧﻈﺮ اﺳﻨﺎد ﺳﺮاغ ﻧﺪارم‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻣﺮدی ﺷﻨﯿﺪﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻳﺎ ذا‬
‫اﺠﻟﻼل واﻻﻛﺮام‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ " :‬ﻗﺪ اﺳﺘﺠﻴﺐ لﻚ ﻓﺴﻞ« »ای ﺑﺎﺷﮑﻮه و ﺑﺨﺸﻨﺪه‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﺖ‪ :‬دﻋﺎﯾﺖ ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ واﻗﻊ ﺷﺪ ﭘﺲ دﻋﺎﮐﻦ و ﻣﺴﺌﻠﺖ ﻧﻤﺎ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬از اﻧﺲ ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ازﮐﻨﺎر اﺑﻮﻋﯿﺎش )زﯾﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ رزﻗﯽ‬
‫ﮔﺬﺷﺖﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل دﻋﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ ﺑﺄن لﻚ اﺤﻟﻤﺪ‪،‬‬
‫ﻻ � إﻻ أﻧﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﻨﺎن ﻳﺎ ﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺪﻳﻊ الﺴﻤﻮات واﻻرض‪ ،‬ﻳﺎ ذا اﺠﻟﻼل‬
‫واﻻﻛﺮام‪ ،‬ﻳﺎ ﻲﺣ ﻳﺎ ﻗﻴﻮم‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮال اﷲص‪ :‬ﻟﻘﺪ ﺳﺄﻟﺖ اﷲ ﺑﺎﺳﻤﻪ اﻻﻋﻈﻢ‬
‫اﺬﻟي إذا دﻲﻋ ﺑﻪ أﺟﺎب و�ذا ﺳﺌﻞ ﺑﻪ أﻋﻄﻰ« »ﭘﺮوردﮔﺎرا ﻣﻦ ﺑﺪانﺟﮫﺖ از ﺗﻮ‬
 ‫‪٩١٣‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ھﻤﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶھﺎ وﯾﮋه ﺗﻮ اﺳﺖ ﺑﺠﺰ ﺗﻮ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﺮﺑﺎن و ﻧﻌﻤﺖ دھﻨﺪه و آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ‬
‫ای ﺑﺎﺷﮑﻮهﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ای ھﻤﯿﺸﻪ زﻧﺪه و ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎ” ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺧﺪا را ﺑﺎ اﺳﻢ‬
‫اﻋﻈﻤﺶ ﺧﻮاﻧﺪی‪ ،‬اﺳﻤﯽﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﺪان ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﺪان اﺳﻢ از او ﻣﺴﺌﻠﺖ ﺷﻮد ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و دﯾﮕﺮان‬
‫و ﺣﺎﮐﻤﺎن را ﺑﺎ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ دﺎﻋ ﺑﻬﺆﻻء‬
‫الﻠﻜﻤﺎت اﺨﻟﻤﺲ‪ ،‬لﻢ �ﺴﺄل اﷲ ﺷيﺌﺎ إﻻ أﻋﻄﺎه‪ :‬ﻻ � اﻻ اﷲ واﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬ﻻ � إﻻ‬
‫اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬ﻻ � إﻻ اﷲ‬
‫وﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ‪ «.‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد »ﺣﺴﻦ«‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﻼت ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﺧﺪا را ﺑﺨﻮاﻧﺪ او را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اذﮐﺎر و دﻋﺎھﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶھﺎی ﺑﺎﻣﺪادان و ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن‬

‫وﻗﺖ اذﮐﺎر ﺑﺎﻣﺪادان از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺗﺎ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و وﻗﺖ اذﮐﺎر‬
‫ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ و ﻏﺮوب اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﺴﻠﻢ ازاﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ﺣ� ﻳﺼﺒﺢ‪،‬‬
‫وﺣ� ﻳﻤﻲﺴ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ وﺤﺑﻤﺪه ﻣﺎﺋﺔ مﺮة‪ ،‬لﻢ ﻳﺄت أﺣﺪ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﺑﺄﻓﻀﻞ مﺎ‬
‫ﺟﺎء ﺑﻪ إﻻ أﺣﺪ ﻗﺎل ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﻗﺎل أو زاد ﻋﻠﻴﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﺎﻣﺪادان و ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن‬
‫ﯾﮏﺻﺪ ﺑﺎر “ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ و ﺑﺤﻤﺪه“ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ھﯿﭽﮑﺲ ﻋﻤﻞ ﺑﮫﺘﺮ‬
‫از ﻋﻤﻞ او را ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺪازه او ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ از او«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺎز ھﻢ از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬أمﻰﺴ اﻤﻟﻠﻚ ﷲ‪ ،‬واﺤﻟﻤﺪ ﷲ‪ ،‬ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ‬
‫ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬رب أﺳﺄلﻚ ﺧ� ﻣﺎ ﻲﻓ ﻫﺬه الﻠﻴﻠﺔ‬
‫وﺧ� ﻣﺎ ﺑﻌﺪﻫﺎ وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ﻲﻓ ﻫﺬه الﻠﻴﻠﺔ وﺮﺷ ﻣﺎ ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬رب أﻋﻮذ ﺑﻚ‬
‫ﻣﻦ الﻜﺴﻞ وﺳﻮء الﻜﺮﺒ‪ ،‬رب أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﻋﺬاب ﻲﻓ اﻨﻟﺎر وﻋﺬاب ﻲﻓ اﻟﻘﺮﺒ«‬
‫»ﻣﻠﮏ از آن اﻟﻠﻪ وھﻤﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶھﺎ ازآن اﻟﻠﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻐﯿﺮ‬
‫از اﻟﻠﻪﮐﻪ او ﺗﻨﮫﺎ و ﺑﯽﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻠﮏ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ازآن او اﺳﺖ و او ﺑﺮھﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩١٤‬‬

‫ﭼﯿﺰﺗﻮاﻧﺎ و ﻗﺎدر اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽﮐﻪ در اﻣﺸﺐ و ﺑﻌﺪ ازآن‪،‬‬

‫ھﺴﺖ آن را از ﺗﻮ ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ‪ ،‬و از ھﻤﻪ ﺑﺪیھﺎی اﻣﺸﺐ و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ازﮐﺴﻞ و ﺑﺪﻓﺮﺟﺎﻣﯽ ﭘﯿﺮی و ﻋﺬاب دوزخ و ﻋﺬابﮔﻮر‪ ،‬ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬و ﭼﻮن ﺻﺒﺢ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﺑﺎز ھﻢ ھﻤﯿﻦﮐﻠﻤﺎت را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﺑﺠﺎی امﻰﺴ اﺻﺒﺢ ﻣﯽﻧﮫﺎد »أﺻﺒﺤﻨﺎ وأﺻﺒﺢ اﻤﻟﻠﻚ ﷲ‪.«...‬‬
‫‪ -۳‬اﺑﻮداود از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﻮ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﻢ؟ﮔﻔﺖ‪»:‬ﻗﻞ ﻫﻮ اﷲ أﺣﺪ‪ ،‬واﻤﻟﻌﻮذﺗ� ﺣ� ﺗﻤﻲﺴ‬
‫وﺣ� ﺗﺼﺒﺢ ﺛﻼث مﺮات ﺗ�ﻔﻴﻚ ﻣﻦ ﻞﻛ ﺷﺊ« »در ھﺮ ﺑﺎﻣﺪادان و ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن‬
‫ُۡ َ ُ ُ‬
‫وذ ب َر ّ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ َ ّ َۡ َ‬
‫ب‬
‫ِ ِ‬ ‫ع‬ ‫أ‬ ‫ل‬ ‫ق‬‫﴿‬ ‫ق‬
‫ب ٱلفل ِ‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر ﺳﻮرهھﺎی اﺧﻼص و ﻣﻌﻮذﺗﯿﻦ‪﴿ :‬قل أعوذ بِر ِ‬
‫اس‪ ﴾١‬را ﺑﺨﻮان ﺑﺮاﯾﺖ از ھﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‬ ‫ٱ�َّ ِ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﺎز ھﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﯾﺎران ﺧﻮد ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﯽ داد‪:‬‬
‫»إذا أﺻﺒﺢ أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬ا� ﺑﻚ أﺻﺒﺤﻨﺎ و�ﻚ أمﺴيﻨﺎ‪ ،‬و�ﻚ �ﻴﺎ و�ﻚ‬
‫ﻧﻤﻮت‪ ،‬و�ﻴﻟﻚ اﻟنﺸﻮر‪ .‬و�ذا أمﻰﺴ ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬ا� ﺑﻚ أمﺴيﻨﺎ ور�ﻚ أﺻﺒﺤﻨﺎ‪ ،‬و�ﻚ‬
‫�ﻴﺎ و�ﻚ ﻧﻤﻮت و�ﻴﻟﻚ اﻤﻟﺼ�« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ درآﻣﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻨﺎم ﺗﻮ و وﺳﯿﻠﻪ ﺗﻮ‪ ،‬وارد ﺻﺒﺢ ﺷﺪﯾﻢ و ﺑﻨﺎم ﺗﻮ و وﺳﯿﻠﻪ ﺗﻮ وارد‬
‫ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ وزﻧﺪﮔﯽ وﻣﺮگ ﻣﺎ ازﺗﻮو وﺳﯿﻠﻪ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺎ ھﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی ﺗﻮ اﺳﺖ و ﭼﻮن وارد ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن ﺷﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪ .« ...‬ﺗﺮﻣﺬی آن‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری از ﺷﺪاد ﺑﻦ اوس و او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺳﻴﺪ اﻻﺳﺘﻐﻔﺎر‪ :‬ا� أﻧﺖ ر� ﻻ � إﻻ أﻧﺖ‪ ،‬ﺧﻠﻘﺘ� وأﻧﺎ ﻋﺒﺪك‪ ،‬وأﻧﺎ ﻰﻠﻋ‬
‫ﻋﻬﺪك ووﻋﺪك ﻣﺎ اﺳﺘﻄﻌﺖ‪ ،‬أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬أﺑﻮء لﻚ ﺑﻨﻌﻤﺘﻚ ﻲﻠﻋ‪،‬‬
‫وأﺑﻮء ﺑﺬﻧﻲﺒ ﻓﺎﻏﻔﺮ ﻲﻟ‪ .‬ﻓﺈﻧﻪ ﻻ ﻳﻐﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب إﻻ أﻧﺖ‪.‬ﻣﻦ ﻗﺎﻬﻟﺎ ﺣ� ﻳﻤﻲﺴ ﻓﻤﺎت‬
‫ﻣﻦ ﻴﻟﻠﺘﻪ دﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺎﻬﻟﺎ ﺣ� ﻳﺼﺒﺢ ﻓﻤﺎت ﻣﻦ ﻳﻮﻣﻪ دﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ«‬
‫»ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ اﺳﺘﻐﻔﺎر اﯾﻦ دﻋﺎ اﺳﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻨﯽ و ﺑﺠﺰ ﺗﻮ ھﯿﭻ‬
‫ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪،‬ﺗﻮ ﻣﺮا آﻓﺮﯾﺪی و ﻣﻦ ﺑﻨﺪه ﺗﻮام و ﻣﻦ ﺗﺎ آﻧﺠﺎﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ‬
 ‫‪٩١٥‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﺑﺮ ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن و وﻋﺪه ﺗﻮام‪ .‬و از ھﺮ ﺑﺪیﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪهای و از ﺷﺮ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺗﻮ ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورم‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺗﻮ درﺣﻖ ﺧﻮد اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﻢ و‬
‫ﺑﮕﻨﺎھﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺰ اﻗﺮار ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز زﯾﺮا ﺑﻪ ﺟﺰ ﺗﻮ‪،‬ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬ھﺮﮐﺲ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن ﺑﺨﻮاﻧﺪ و آنﺷﺐ‬
‫ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬داﺧﻞ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ھﺮﮐﺲ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﺎﻣﺪادان ﺑﺨﻮاﻧﺪ و‬
‫آن روز ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬داﺧﻞ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬و در ﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣﺬی از اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﭼﯿﺰی اﻣﺮﮐﻦ ﮐﻪ ﺑﺎﻣﺪادان و‬
‫ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﻮ »ا� ﺎﻋلﻢ اﻟﻐﻴﺐ والﺸﻬﺎدة ﻓﺎﻃﺮ‬
‫الﺴﻤﻮات واﻻرض‪ ،‬رب ﻞﻛ ﺷﺊ ومﻠﻴﻜﻪ‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إﻻ أﻧﺖ‪ ،‬أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ‬
‫ﺮﺷ ﻧﻔﻲﺴ وﺮﺷ الﺸﻴﻄﺎن وﺮﺷ�ﻪ‪ ،‬وأن ﻧﻘﺮﺘف ﺳﻮءا ﻰﻠﻋ أﻧﻔﺴﻨﺎ أو �ﺮه إﻰﻟ مﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫ﻗﻠﻪ إذا أﺻﺒﺤﺖ و�ذا أمﺴﻴﺖ‪ ،‬و�ذا أﺧﺬت مﻀﺠﻌﻚ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ای آ ﮔﺎه ﺑﺮﻧﮫﺎن‬
‫و آﺷﮑﺎر‪ ،‬ای آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ای ﭘﺮوردﮔﺎر ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ و ﻣﺎﻟﮏ ھﻤﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﺗﻮ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻦ ازﺷﺮوﺑﺪی ﻧﻔﺲ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ و از ﺷﺮ و ﺑﺪی ﺷﯿﻄﺎن و دام او و از اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺨﻮد ﯾﺎ دﯾﮕﺮان‬
‫ﺑﺪیﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورم و ﺧﻮد را در ﭘﻨﺎه ﺗﻮﻗﺮارﻣﯽدھﻢ‪ .‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮ ﺗﺎ‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ وارد ﺑﺎﻣﺪادان و ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن ﻣﯽﺷﻮی و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖﺧﻮاب‬
‫ﻣﯽروی«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺑﺎز ھﻢ ﺗﺮﻣﺬی از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ‪،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ‬
‫ﻋﺒﺪ ﻳﻘﻮل ﻲﻓ ﺻﺒﺎح ﻞﻛ ﻳﻮم ومﺴﺎء ﻞﻛ ﻴﻟﻠﺔ‪� :‬ﺴﻢ اﷲ اﺬﻟي ﻻ ﻳﺮﻀ ﻣﻊ اﺳﻤﻪ ﺷﺊ‬
‫ﻲﻓ اﻻرض وﻻ ﻲﻓ الﺴﻤﺎء وﻫﻮ الﺴﻤﻴﻊ اﻟﻌﻠﻴﻢ ﺛﻼث مﺮات ﻓﻴﺮﻀه ﺷﺊ« »ھﺮ‬
‫ﺑﻨﺪهای ﺑﺎﻣﺪادان و ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺴﻢ اﻟﻠﻪ‪ ...‬ﺑﻨﺎم اﻟﻠﻪﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﺎم‬
‫او ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ درزﻣﯿﻦ وآﺳﻤﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ زﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و او ﺷﻨﻮا و داﻧﺎ اﺳﺖ‪ ،‬درآن‬
‫ﺷﺐ و روز ھﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ وی ﻧﻤﯽرﺳﺪ«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺑﺎز ھﻢ ﺗﺮﻣﺬی از ﺛﻮﺑﺎن و ﻏﯿﺮ او ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل‬
‫ﺣ� ﻳﻤﻲﺴ و�ذا أﺻﺒﺢ‪ :‬رﺿﻴﺖ ﺑﺎﷲ ر�ﺎ‪ ،‬و�ﺎﻻﺳﻼم دﻳﻨﺎ‪ ،‬و�ﻤﺤﻤﺪص ﻧبﻴﺎ‪ ،‬ﺎﻛن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩١٦‬‬

‫ﺣﻘﺎ ﻰﻠﻋ اﷲ أن ﻳﺮﺿﻴﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن و ﺑﺎﻣﺪادان ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬رﺿﯿﺖ‪ ...‬ﺧﺮﺳﻨﺪ‬

‫و راﺿﯿﻢﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرم اﻟﻠﻪ و دﯾﻨﻢ اﺳﻼم و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﺪا اﺳﺖﮐﻪ او را راﺿﯽ و ﺧﺸﻨﻮدﮐﻨﺪ«‪ .‬وآن را ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﺑﺎز ھﻢ ﺗﺮﻣﺬی از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ﺣ�‬
‫ﻳﺼﺒﺢ أو ﻳﻤﻲﺴ‪ :‬ا� ا� أﺻﺒﺤﺖ أﺷﻬﺪك وأﺷﻬﺪ ﻤﺣﻠﺔ ﻋﺮﺷﻚ ومﻼﺋ�ﺘﻚ‬
‫وﻤﺟﻴﻊ ﺧﻠﻘﻚ أﻧﻚ أﻧﺖ اﷲ ﻻ � إﻻ أﻧﺖ وﺣﺪك ﻻ ﺮﺷ�ﻚ لﻚ‪ ،‬وأن �ﻤﺪا ﻋﺒﺪك‬
‫ورﺳﻮلﻚ‪ ،‬أﻋﺘﻖ اﷲ ر�ﻌﻪ ﻣﻦ اﻨﻟﺎر‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﻗﺎﻬﻟﺎ مﺮﺗ� أﻋﺘﻖ اﷲ ﻧﺼﻔﻪ ﻣﻦ اﻨﻟﺎر‪،‬‬
‫وﻣﻦ ﻗﺎﻬﻟﺎ ﺛﻼﺛﺎ أﻋﺘﻖ اﷲ ﺛﻼﺛﺔ أر�ﺎﻋﻪ ﻣﻦ اﻨﻟﺎر‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺎﻬﻟﺎ أر�ﻌﺎ أﻋﺘﻘﻪ اﷲ ﻣﻦ‬
‫اﻨﻟﺎر« »ھﺮﮐﺲ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟﻠﮫﻢ‪ ...‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﺎﻣﺪاد‬
‫درآﻣﺪهام ﺗﺮا و ھﻤﻪ ﻋﺮﺷﺖ را و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺖ را و ھﻤﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎﻧﺖ راﮔﻮاه‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮمﮐﻪ ﻣﻦ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﻢ وﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪:‬ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻖ ھﺴﺘﯽ و ﯾﮕﺎﻧﻪ‬
‫و ﺗﻨﮫﺎﺋﯽ و ﺷﺮﯾﮑﯽ ﻧﺪاری و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﯾﮏ ﭼﮫﺎرم اﻧﺪام او را از ﻋﺬاب دوزخ رھﺎ ﻣﯽﺳﺎزد و ﭼﻮن دوﺑﺎر ﮔﻮﯾﺪ ﻧﺼﻒ‬
‫ﺑﺪﻧﺶ وﭼﻮن ﺳﻪ ﺑﺎرﮔﻮﯾﺪ ﺳﻪ ﭼﮫﺎرم ﺑﺪﻧﺶ وﭼﻮن ﭼﮫﺎرﺑﺎر ﮔﻮﯾﺪ ﺗﻤﺎم ﺑﺪﻧﺶ را‬
‫ازآﺗﺶ دوزخ ﺑﺮھﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۹‬در ﺳﻨﻦ اﺑﯽداود از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻏﻨﺎم آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل‬
‫ﺣ� ﻳﺼﺒﺢ‪ :‬ا� ﻣﺎ أﺻﺒﺢ ﻲﺑ ﻣﻦ ﻧﻌﻤﺔ أو ﺑﺄﺣﺪ ﻣﻦ ﺧﻠﻘﻚ ﻓﻤﻨﻚ وﺣﺪك ﻻ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ لﻚ‪ ،‬لﻚ اﺤﻟﻤﺪ ولﻚ الﺸﻜﺮ‪ ،‬ﻓﻘﺪ أدى ﺷﻜﺮ ﻳﻮﻣﻪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺎل ﻣﺜﻞ ذلﻚ ﺣ�‬
‫ﻳﻤﻲﺴ‪ ،‬ﻓﻘﺪ أدى ﺷﻜﺮ ﻴﻟﻠﺘﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺻﺒﺢ و ﺷﺎمﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻟﻠﮫﻢ‪...‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا ھﺮ ﻧﻌﻤﺘﯽﮐﻪ ﻣﻦ و دﯾﮕﺮان دارﯾﻢ ﺗﻨﮫﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﺗﻮ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﯽﺷﺮﯾﮏ‬
‫ھﺴﺘﯽ ﭘﺲ ھﺮ ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎﺳﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ .‬او ﺳﭙﺎس ﺷﺐ و روز ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺠﺎی آورده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬در ﺳﻨﻦ و ﺻﺤﯿﺢ ﺣﺎﮐﻢ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮآﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻠﻤﺎت را ھﻨﮕﺎم ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﺗﺮک ﻧﻤﯽﮐﺮد‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ اﻟﻌﺎﻓﻴﺔ ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ‬
‫واﻻﺧﺮة‪ ،‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ اﻟﻌﻔﻮ واﻟﻌﺎﻓﻴﺔ ﻲﻓ دﻳ� ودﻧﻴﺎي وأﻫ� وﻣﺎﻲﻟ‪ ،‬ا� اﺳﺮﺘ‬
 ‫‪٩١٧‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ﻋﻮراﻲﺗ وآﻣﻦ روﺎﻋﻲﺗ‪ ،‬ا� اﺣﻔﻈ� ﻣﻦ ﺑ� ﻳﺪي وﻣﻦ ﺧﻠﻲﻔ وﻋﻦ ﻳﻤﻴ� وﻋﻦ‬
‫ﺷﻤﺎﻲﻟ وﻣﻦ ﻓﻮ�‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻌﻈﻤﺘﻚ أن أﻏﺘﺎل ﻣﻦ ﺤﺗﻲﺘ« »ﺧﺪاوﻧﺪا از ﺗﻮ ﺳﻼﻣﺘﯽ‬
‫دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻋﻔﻮ و ﺳﻼﻣﺘﯽ دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ و ﺧﺎﻧﻮاده و‬
‫ﻣﺎﻟﻢ را از ﺗﻮ ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم ﺧﺪاوﻧﺪا ﻋﯿﺐھﺎﯾﻢ را ﺑﭙﻮﺷﺎن و ﺗﺮس و ﻓﺰﻋﻢ را‬
‫ﺑﺮﻃﺮفﮐﻦ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا از ھﻤﻪ ﺟﮫﺎت‪ ،‬از ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ و راﺳﺖ و ﭼﭗ و ﺑﺎﻻ و‬
‫ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﺼﻮن دارو ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم از اﯾﻨﮑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﺮا ﺑﺨﻮد ﻓﺮو ﺑﺮد«‪.‬‬
‫‪ -۱۱‬از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﮑﺮه آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ او ﺑﻪ ﭘﺪرش ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﭘﺪرم ﺗﺮا‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮم ﮐﻪ ھﺮ ﺑﺎﻣﺪاد دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ ﻋﺎﻓﻨﻲ ﰲ ﺑﺪﲏ‪ ،‬اﻟﻠﻬﻢ‬
‫ﻋﺎﻓﻨﻲ ﰲ ﺳﻤﻌﻲ‪ ،‬اﻟﻠﻬﻢ ﻋﺎﻓﻨﻲ ﰲ ﺑﴫي‪.‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ أﻧﺖ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺪﻧﻢ وﮔﻮﺷﻢ و‬
‫ﭼﺸﻤﻢ را ﺳﻼﻣﺘﯽ ﻋﻄﺎﮐﻦ‪ .‬ﺑﺠﺰ ﺗﻮ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﮐﻪ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺻﺒﺢ وﺳﻪ‬
‫ﺑﺎرﺷﺎم آن را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺷﻨﯿﺪهامﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در دﻋﺎی‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﻣﻦ دوﺳﺖ دارمﮐﻪ ﺳﻨﺖ او را ﭘﯿﺶﮔﯿﺮم‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود‪ .‬اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل إذا أﺻﺒﺢ‪ :‬ا� إ� أﺻﺒﺤﺖ ﻣﻨﻚ ﻲﻓ ﻧﻌﻤﺔ وﺎﻋﻓﻴﺔ‬
‫وﺳﺮﺘ‪ ،‬ﻓﺄﺗﻢ ﻧﻌﻤﺘﻚ ﻲﻠﻋ وﺎﻋﻓﻴﺘﻚ وﺳﺮﺘك ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ واﻻﺧﺮة‪ ،‬ﺛﻼث مﺮات إذا أﺻﺒﺢ‬
‫و�ذا أمﻰﺴ‪ ،‬ﺎﻛن ﺣﻘﺎ ﻰﻠﻋ اﷲ أن ﻳﺘﻢ ﻋﻠﻴﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﺎﻣﺪادان ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ‬
‫از ﻧﻌﻤﺖ وﺳﻼﻣﺘﯽ وﭘﺮده ﭘﻮﺷﯽ ﺗﻮ ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪهام از ﺗﻮ ﻣﺴﺌﻠﺖ دارمﮐﻪ آنھﺎ را‬
‫ﺑﺮ ﻣﻦ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺗﮑﻤﯿﻞﮔﺮداﻧﯽ و ﺑﺎﺗﻤﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﯽ«‪ .‬ﺳﻪ ﺑﺎر در ﺑﺎﻣﺪادان و‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن‪ ،‬ﺳﺰاوار اﺳﺖﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آنھﺎ را ﺑﺮ وی ﺑﺎﺗﻤﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻳﻌﺠﺰ أﺣﺪ�ﻢ أن ﻳ�ﻮن ﻛﺄﻲﺑ ﺿﻤﻀﻢ؟‬
‫ﻗﺎلﻮا‪ :‬وﻣﻦ أﺑﻮ ﺿﻤﻀﻢ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪:‬ﺎﻛن إذا أﺻﺒﺢ ﻗﺎل‪ :‬ا� وﻫﺒﺖ ﻧﻔﻲﺴ وﻋﺮﻲﺿ‬
‫لﻚ‪.‬ﻓﻼ �ﺸﺘﻢ ﻣﻦ ﺷﺘﻤﻪ وﻻ ﻳﻈﻠﻢ ﻣﻦ ﻇﻠﻤﻪ وﻻ ﻳﺮﻀب ﻣﻦ ﺮﺿ�ﻪ« »آﯾﺎ ھﺮﯾﮏ ازﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮﺿﻤﻀﻢ ﺑﺎﺷﺪ؟ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا اﺑﻮﺿﻤﻀﻢ ﭼﻪﮐﺴﯽ ﺑﻮد؟‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬اوﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻣﺪادان ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ و آﺑﺮوی‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺨﺸﯿﺪم ودرراه ﺗﻮ از آنھﺎ ﮔﺬﺷﺘﻢ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ وی ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻔﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩١٨‬‬

‫ﺟﻮاﺑﺶ ﻧﻤﯽداد واﮔﺮﮐﺴﯽ ﺑﻪ وی ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﻼﻓﯽ ﻧﻤﯽﻧﻤﻮد واﮔﺮﮐﺴﯽ او را ﻣﯽزد‬

‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫از اﺑﻮاﻟﺪرداء رواﯾﺖ ﺷﺪهﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ﻲﻓ ﻞﻛ ﻳﻮم ﺣ� ﻳﺼﺒﺢ وﺣ�‬
‫ﻳﻤﻲﺴ‪ :‬ﺣﺴﻲﺒ اﷲ ﻻ � إﻻ ﻫﻮ ﻋﻠﻴﻪ ﺗﻮ�ﺖ‪ ،‬وﻫﻮ رب اﻟﻌﺮش اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬ﺳﺒﻊ مﺮات‪ ،‬ﻛﻔﺎه‬
‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻣﺎ أﻫﻤﻪ ﻣﻦ أمﺮ اﺪﻟﻧﻴﺎ واﻻﺧﺮة« »ھﺮﮐﺲ ھﺮ روز ﺑﺎﻣﺪادان و ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن ھﻔﺖ ﺑﺎر‬
‫اﯾﻦ دﻋﺎی‪ :‬ﺣﺴﺒﯽ اﻟﻠﻪ‪ ...‬ﺗﻨﮫﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﺲ اﺳﺖ و ﺑﺠﺰاو ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺪو ﺗﻮﮐﻞ دارم و او ﭘﺮوردﮔﺎرﻋﺮش ﻋﻈﯿﻢ اﺳﺖ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را درھﺮ‬
‫ﮐﺎریﮐﻪ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮاﯾﺶ اھﻤﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬از ﻃﻠﻖ ﺑﻦ‬
‫ﺣﺒﯿﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪“ :‬ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻮاﻟﺪرداء آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﺑﻮدرداء ﺧﺎﻧﻪات‬
‫ﺳﻮﺧﺖ‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺴﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦﮐﺎری را ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻦﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﺑﺮ‬
‫زﺑﺎن آوردهامﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪهامﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ آنھﺎ را درآﻏﺎز روزﺑﺮزﺑﺎن راﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫وﻗﺖ ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺑﻪ وی ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ھﺮﮐﺲ درآﺧﺮ روز آن ﮐﻠﻤﺎت را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺎﻣﺪادان ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺑﻪ وی ﻧﻤﯽرﺳﺪ وآنﮐﻠﻤﺎت اﯾﻨﺴﺖ‪» :‬ا� أﻧﺖ ر�‪ ،‬ﻻ � إﻻ أﻧﺖ‪،‬‬
‫ﻋﻠﻴﻚ ﺗﻮ�ﺖ وأﻧﺖ رب اﻟﻌﺮش اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ﺷﺎء اﷲ ﺎﻛن‪ ،‬وﻣﺎ لﻢ �ﺸﺄ لﻢ ﻳ�ﻦ‪ ،‬ﻻ ﺣﻮل‬
‫وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ اﻟﻌ� اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬أﻋﻠﻢ أن اﷲ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬وأن اﷲ ﻗﺪ أﺣﺎط ﺑ�ﻞ‬
‫ﺷﺊ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺷ ﻧﻔﻲﺴ‪ ،‬وﻣﻦ ﺮﺷ ﻞﻛ داﺑﺔ أﻧﺖ آﺧﺬ ﺑﻨﺎﺻﻴﺘﻬﺎ‪ ،‬إن ر�‬
‫ﻰﻠﻋ ﺮﺻاط مﺴﺘﻘﻴﻢ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻨﯽﮐﻪ ﺑﺠﺰ ﺗﻮ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫وﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮﺗﻮ ﺗﻮﮐﻞ دارمﮐﻪ ﺗﻮ ﭘﺮوردﮔﺎرﻋﺮش ﻋﻈﯿﻢ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ھﺮﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد وھﺮﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺧﺪا ﻧﺨﻮاھﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ھﺮ ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺸﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار و ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﯽداﻧﻢﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ و ﻋﻠﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ھﺮ‬
‫ﭼﯿﺰی ﻣﺤﯿﻂ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا از ﺷﺮ و ﺑﺪی ﻧﻔﺲ ﺧﻮد و ازﺷﺮ و ﺑﺪی ھﺮ ﺟﻨﺒﻨﺪهایﮐﻪ‬
‫زﻣﺎﻣﺶ ﺑﺪﺳﺖ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن راه ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﻦ راه راﺳﺖ و ﺻﺮاط‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﺑﻌﻀﯽ رواﯾﺎت آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ اﺑﻮدرداءﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻔﺮﻣﺎﺋﯿﺪ ﺑﺮوﯾﻢ‪ ،‬او ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و دﯾﮕﺮان‬
‫ھﻢ ﺑﺎ وی ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻃﺮف ﺧﺎﻧﻪ او رﻓﺘﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آن ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد وﻟﯽ آﺳﯿﺒﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ او ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪٩١٩‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫اذﮐﺎر و ﻧﯿﺎﯾﺶھﺎی ھﻨﮕﺎم ﺧﻮاﺑﯿﺪن‬

‫‪ -۱‬ﺑﺨﺎری از ﺣﺬﯾﻔﻪ و اﺑﻮذر رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪“ :‬ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﺮﺧﺖﺧﻮاب ﻣﯽرﻓﺖ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺎﺳﻤﻚ ا� أﺣﻴﺎء وأمﻮت« »ﺑﻨﺎم ﺗﻮ ﺧﺪاوﻧﺪا‬
‫زﻧﺪه ھﺴﺘﻢ و ﻣﯽﻣﯿﺮم‪ ،‬ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﯿﻢ ﺑﻨﺎم ﺗﻮ و در اﺧﺘﯿﺎر ﺗﻮ اﺳﺖ«‪ .‬و ھﺮﮔﺎه از‬
‫ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ� اﺬﻟي أﺣﻴﺎﻧﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ أﻣﺎﺗﻨﺎ و�ﻴﻟﻪ اﻟنﺸﻮر«‬
‫»ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪا را ﺳﺰاﺳﺖﮐﻪ ﻣﺎ را دوﺑﺎره زﻧﺪه ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ را ﻣﯿﺮاﻧﺪه‬
‫ﺑﻮد و ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ دوﺑﺎره ﭘﺲ از ﻣﺮگ زﻧﺪه ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺘﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﻮی او‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬و رھﻨﻤﻮد او ﭼﻨﺎن ﺑﻮدﮐﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺰﯾﺮﮔﻮﻧﻪاش ﻣﯽﻧﮫﺎد‬
‫وﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� ﻗ� ﻋﺬاﺑﻚ ﻳﻮم ﺗﺒﻌﺚ ﻋﺒﺎدك ﺛﻼﺛﺎ‪ ،‬و�ﻘﻮل‪ :‬ا� رب الﺴﻤﻮات‬
‫ورب اﻻرض ورب اﻟﻌﺮش اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬ر�ﻨﺎ ورب ﻞﻛ ﺷﺊ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻖ اﺤﻟﺐ واﻨﻟﻮى‪ ،‬ﻣ�ل‬
‫اﺘﻟﻮراة واﻻ�ﻴﻞ واﻟﻘﺮآن‪ ،‬أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺷ ﻞﻛ ذي ﺮﺷ أﻧﺖ آﺧﺬ ﺑﻨﺎﺻﻴﺘﻪ‪ ،‬أﻧﺖ‬
‫اﻻول ﻓﻠيﺲ ﻗﺒﻠﻚ ﺷﺊ‪ ،‬وأﻧﺖ اﻻﺧﺮ ﻓﻠيﺲ ﺑﻌﺪك ﺷﺊ‪ ،‬وأﻧﺖ اﻟﻈﺎﻫﺮ ﻓﻠيﺲ‬
‫ﻓﻮﻗﻚ ﺷﺊ‪ ،‬وأﻧﺖ اﺒﻟﺎﻃﻦ ﻓﻠيﺲ دوﻧﻚ ﺷﺊ‪ ،‬اﻗﺾ ﻋﻨﺎ اﺪﻟﻳﻦ وأﻏﻨﻨﺎ ﻣﻦ اﻟﻔﻘﺮ«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺪان ھﻨﮕﺎمﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ را زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺮا ازﻋﺬاب ﺧﻮد ﻣﺼﻮن دار‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎرآن را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ای ﭘﺮوردﮔﺎرآﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ‬
‫و ﻋﺮش ﻋﻈﯿﻢ‪ ،‬ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ و ھﻤﻪ ﭼﯿﺰھﺎ‪ ،‬ای ﺷﮑﺎﻓﻨﺪه داﻧﻪ و ھﺴﺘﻪ و‬
‫روﯾﺎﻧﻨﺪه ﮔﯿﺎھﺎن و ای ﻧﺎزلﮐﻨﻨﺪه ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ و ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم ازﺑﺪی‬
‫ھﺮ ﭼﯿﺰی‪،‬ﮐﻪ ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ زﻣﺎم آن ﺑﺪﺳﺖ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮ اول ھﺴﺘﯽ ﭘﺲ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و ﺗﻮ آﺧﺮ ھﺴﺘﯽ ﭘﺲ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰﺑﻌﺪ از ﺗﻮ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد و ﺗﻮ‬
‫آﺷﮑﺎری ﭘﺲ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی آﺷﮑﺎرﺗﺮاز ﺗﻮﻧﯿﺴﺖ و اﻧﺖ اﻟﺒﺎﻃﻦ و ﺗﻮ آﻧﭽﻨﺎن ﻧﮫﺎﻧﯽ‬
‫ھﺴﺘﯽﮐﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰاز آن ﻧﮫﺎنﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺎ را ﺑﺒﺎز ﭘﺮداﺧﺖ وام ﺧﻮد ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ﺑﮕﺮدان و ﻣﺎ را ﺑﯽﻧﯿﺎزﮐﻦ از ﻓﻘﺮ«‪ .‬و ﺑﺎزھﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪»:‬اﺤﻟﻤﺪ� اﺬﻟي‬
‫أﻃﻌﻤﻨﺎ وﺳﻘﺎﻧﺎ و�ﻔﺎﻧﺎ‪ ،‬وآواﻧﺎ‪ ،‬ﻓ�ﻢ مﻦ ﻻ ﺎﻛﻲﻓ وﻻ مﺆوي« »ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای را‪،‬ﮐﻪ‬
‫ﺑﻤﺎ ﺧﻮراک و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ داد و ﻣﺎ راﮐﻔﺎﯾﺖ ﮐﺮد و ﭘﻨﺎه داد و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‬
‫ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪﮐﺴﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ آﻧﺎن راﮐﻔﺎﯾﺖﮐﻨﺪ و ﭘﻨﺎھﺸﺎن ﺑﺪھﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٢٠‬‬

‫و ھﺮﮔﺎه ﺷﺐھﺎ ﺑﺮﺧﺖﺧﻮاب ﻣﯽرﻓﺖﮐﻒ دﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮد و در آنھﺎ‬

‫ﻣﯽدﻣﯿﺪ و ﺳﻮره »اﺧﻼص« و »ﻓﻠﻖ« و »ﻧﺎس« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن‬
‫داﺷﺖ دﺳﺖ ﺑﺮ اﻧﺪامھﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪ ﮐﻪ از ﺳﺮ و ﺻﻮرت و اﻧﺪامھﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ آﻏﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬و دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﺑﺮﺧﺖﺧﻮاب‬
‫ﻣﯽرود و ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎﺳﻤﻚ ر� وﺿﻌﺖ ﺟﻨﻲﺒ‪ ،‬و�ﻚ أرﻓﻌﻪ‪ ،‬إن أمﺴﻜﺖ‬
‫ﻧﻔﻲﺴ ﻓﺎرﻤﺣﻬﺎ‪ ،‬و�ن أرﺳﻠﺘﻬﺎ ﻓﺎﺣﻔﻈﻬﺎ ﺑﻤﺎ ﺤﺗﻔﻆ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدك الﺼﺎﺤﻟ�« »ﺑﻨﺎم ﺗﻮ ای‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا ﭘﮫﻠﻮ ﺑﺮ ﺧﺎک ﻧﮫﺎدم و ﺑﺮﻣﯽدارم‪ ،‬اﮔﺮ در ﺧﻮاب ﺟﺎﻧﻢ راﮔﺮﻓﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ رﺣﻢﮐﻦ‬
‫و اﮔﺮآن را ھﻤﭽﻨﺎن آزادﮔﺬاﺷﺘﯽ‪ ،‬آن را ﺑﮫﻤﺎن ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن درﺳﺘﮑﺎرت را‪ ،‬ﺣﻔﻆ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻔﻆﮐﻦ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ ﮔﻔﺖ‪۳۳ :‬ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ و‪ ۳۳‬ﺑﺎر ﺗﺤﻤﯿﺪ‬
‫و ‪ ٣٤‬ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮ و ﺑﺨﻮاﻧﺪن‪» :‬ا� ﻓﺎﻃﺮ الﺴﻤﻮات واﻻرض‪...‬أﻟﺦ« ﺗﺎ آﺧﺮ و ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫آﯾﻪ اﻟﮑﺮﺳﯽ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬و ﺧﺒﺮ داد ﺑﺪﯾﻨﮑﻪ ھﺮﮐﺲ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ ھﻤﻮاره در ﭘﻨﺎه‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﻪ ﺑﺮاءﮔﻔﺖ‪“ :‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺮﺧﺘﺨﻮاب رﻓﺘﯽ‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻧﻤﺎز وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮی‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﮫﻠﻮی راﺳﺖ ﺑﺨﻮاب و ﺑﮕﻮ‪» :‬ا� أﺳﻠﻤﺖ ﻧﻔﻲﺴ‬
‫إﻴﻟﻚ ووﺟﻬﺖ وﺟ� إﻴﻟﻚ‪ ،‬وﻓﻮﺿﺖ أمﺮي إﻴﻟﻚ‪ ،‬وأﺠﻟﺄت ﻇﻬﺮي إﻴﻟﻚ رﻏﺒﺔ ورﻫﺒﺔ إﻴﻟﻚ‪.‬‬
‫ﻻ مﻠﺠﺄ وﻻ ﻣﻨﺠﺎ ﻣﻨﻚ إﻻ إﻴﻟﻚ‪ ،‬آﻣﻨﺖ ﺑ�ﺘﺎﺑﻚ اﺬﻟي أﻧﺰﻟﺖ وﻧبﻴﻚ اﺬﻟي أرﺳﻠﺖ ﺛﻢ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺈن ﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺖ ﻰﻠﻋ اﻟﻔﻄﺮة‪ ،‬واﺟﻌﻠﻬﻦ آﺧﺮ ﻣﺎ ﺗﻘﻮل« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ ﻧﻔﺲ و ﺟﺎن ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺘﻮ ﺗﺴﻠﯿﻢﮐﺮدم وﺑﺘﻮ روی آوردم وﮐﺎرﺧﻮد را ﺑﺘﻮ واﮔﺬاﺷﺘﻢ ودر ﺷﻮق ورﻏﺒﺖ و ﺗﺮس‬
‫و وﺣﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺘﻮ ﭘﺸﺖ ﻣﯽﺑﻨﺪم‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮ ھﯿﭻ ﭘﻨﺎھﮕﺎه و ﻣﺤﻞ ﻧﺠﺎﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی ﺗﻮ‪ .‬ﺑﮑﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺗﻮ اﯾﻤﺎن آوردمﮐﻪ آن را ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮت‪ ،‬ﻧﺎزلﮐﺮدی و ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮت‬
‫ﻧﯿﺰ اﯾﻤﺎن آوردم‪ .‬اﮔﺮ در آن ﺷﺐ ﺑﻤﯿﺮی ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﭘﺎک ﺧﻮاھﯽ ﻣﺮد و اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫آﺧﺮﯾﻦﮐﻼﻣﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫دﻋﺎی ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﺪاری از ﺧﻮاب‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﻣﺮ ﮐﺮد ﺑﮑﺴﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ اﺬﻟي رد‬
‫ﻲﻠﻋ روﻲﺣ‪ .‬وﺎﻋﻓﺎ� ﻲﻓ ﺟﺴﺪي‪ ،‬وأذن ﻲﻟ ﺑﺬﻛﺮه« »ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای را ﮐﻪ روﺣﻢ را ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﺗﻨﻢ ﺳﻼﻣﺘﯽ داد و ازاو اﺟﺎزه ﯾﺎﻓﺘﻢﮐﻪ از او ﯾﺎد ﮐﻨﻢ«‪ .‬و ﭼﻮن از ﺧﻮاب‬
‫ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻻ � إﻻ أﻧﺖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ‪ ،‬ا� أﺳﺘﻐﻔﺮك ﺬﻟﻧﻲﺒ‪ ،‬وأﺳﺄلﻚ رﻤﺣﺘﻚ‪،‬‬
 ‫‪٩٢١‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ا� زد� ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬وﻻ ﺗﺰغ ﻗﻠﻲﺒ ﺑﻌﺪ إذ ﻫﺪﻳت�‪ ،‬وﻫﺐ ﻲﻟ ﻣﻦ ﺪﻟﻧﻚ رﻤﺣﺔ إﻧﻚ أﻧﺖ الﻮﻫﺎب«‬
‫»ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺠﺰﺗﻮ‪ ،‬ﺗﺮا ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ وﺻﻒ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬از ﺗﻮ ﺑﺮای‬
‫ﮔﻨﺎھﺎﻧﻢ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ و رﺣﻤﺘﺖ را ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا داﻧﺸﻢ را ﺑﯿﻔﺰای و ﺑﻌﺪ از‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮا ھﺪاﯾﺖﮐﺮدی‪ ،‬دﻟﻢ را ﻣﻨﺤﺮف ﻣﮕﺮدان‪ ،‬و رﺣﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻦ ارزاﻧﯽ دار‪،‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺗﻮ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪهای«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﺷﺐ ﺑﯿﺪار ﺷﻮد و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻻ‬
‫� إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ‪ ،‬وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ‪،‬‬
‫وﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬وﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬واﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬وﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ«‪ ،‬ﺳپﺲ ﺑﮕﻮ�ﺪ‪» :‬ا�‬
‫اﻏﻔﺮ ﻲﻟ« ﯾﺎ دﻋﺎﮐﺮد‪ ،‬دﻋﺎﯾﺶ ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﮔﺮ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﻧﯿﺎﯾﺶﮐﺮد دﻋﺎ و ﻧﻤﺎزش ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﺮس و ﺑﯽﺧﻮاﺑﯽ و وﺣﺸﺖ‬

‫از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش از ﺟﺪش ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا ﻓﺰع‬
‫أﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ اﻨﻟﻮم ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬أﻋﻮذ ﺑ�ﻠﻤﺎت اﷲ اﺘﻟﺎﻣﺎت ﻣﻦ ﻏﻀﺒﻪ وﻋﻘﺎﺑﻪ وﺮﺷ ﻋﺒﺎده‪،‬‬
‫وﻣﻦ ﻫﻤﺰات الﺸﻴﺎﻃ�‪ ،‬وأن �ﺮﻀون‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﺎ ﻟﻦ ﺗﺮﻀه« »ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ در ﺧﻮاب ﺗﺮس ﺑﺮ‬
‫وی ﻋﺎرض ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﻋﻮذ‪ ...‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم ﺑﻪ ﮐﻠﻤﺎت ﺗﻤﺎم وﮐﻤﺎل ﺧﺪا‪ ،‬از اﯾﻨﮑﻪ از ﺧﺸﻢ‬
‫و ﻏﻀﺐ و ﻣﮑﺎﻓﺎت او و ﺷﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ و از وﺳﻮﺳﻪھﺎی ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ و ددان در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻢ و‬
‫از اﯾﻨﮑﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬آن وﻗﺖ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﻪ وی‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ«‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮآن را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺎﻟﻎ و ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ ﺧﻮد ﻣﯽآﻣﻮﺧﺖ‪،‬آن‬
‫را در ﺻﺤﯿﻔﻪای ﭼﮏ ﻣﺎﻧﻨﺪی ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﮕﺮدن ﺧﻮد آوﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﺳﻨﺎد آن ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺐ ﺑﻪ ﺑﯽﺧﻮاﺑﯽﮔﺮﻓﺘﺎر آﻣﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫دﻟﺖ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﺑﺘﻮ ﯾﺎد دھﻢ ﮐﻪ ﭼﻮن آنھﺎ را ﺧﻮاﻧﺪی ﺧﻮاﺑﺖ ﺑﺒﺮد؟ ﺑﮕﻮ‪» :‬ا�‬
‫رب الﺴﻤﻮات الﺴﺒﻊ وﻣﺎ أﻇﻠﺖ ورب اﻻرﺿ� وﻣﺎ أﻗﻠﺖ‪ .‬ورب الﺸﻴﺎﻃ� وﻣﺎ أﺿﻠﺖ‪،‬‬
‫�ﻦ ﻲﻟ ﺟﺎرا ﻣﻦ ﺮﺷ ﺧﻠﻘﻚ ﻠﻛﻬﻢ ﻤﺟﻴﻌﺎ‪.‬أن ﻳﻔﺮط ﻲﻠﻋ أﺣﺪ ﻣﻨﻬﻢ أو أن ﻳﺒﻲﻐ ﻲﻠﻋ ﻋﺰ‬
‫ﺟﺎرك‪ ،‬وﺟﻞ ﺛﻨﺎؤك‪ ،‬وﻻ � ﻏ�ك‪ .‬أو ﻻ � إﻻ أﻧﺖ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ای ﭘﺮوردﮔﺎر آﺳﻤﺎنھﺎی‬
‫ھﻔﺘﮕﺎﻧﻪ وآﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺮآن ﺳﺎﯾﻪ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﻃﺒﻘﺎت زﻣﯿﻦ و آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ‬
‫آنھﺎ اﺳﺖ و ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ و ددان و آﻧﭽﻪﮐﻪ ﮔﻤﺮاھﺶ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮا از ﺷﺮو‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٢٢‬‬

‫ﺑﺪی ھﻤﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎﻧﺖ‪ ،‬درﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ دار‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮﻣﻦ‬
‫ﺷﺘﺎبﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻘﻮﺑﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺮﻣﻦ ﻃﻐﯿﺎن و ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺗﻮ ﻋﺰﯾﺰ اﺳﺖ و ﺛﻨﺎی ﺗﻮ ﺑﺎﺷﮑﻮه‬
‫و ﺑﻐﯿﺮ از ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮاﻧﯽ آن را در »اﻟﮑﺒﯿﺮ« و »اﻻوﺳﻂ« ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺟﯿﺪ آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﮑﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﺎﺑﻂ از ﺧﺎﻟﺪ ﻧﺸﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺣﺎﻓﻆ ﻣﻨﺬری ﺗﺬﮐﺮ داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ و اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ ازﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب ﻧﻘﻞﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از‬
‫وﺣﺸﺖ و ﺗﺮس‪ ،‬ﺷﮑﻮه ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﻮ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ اﻤﻟﻠﻚ اﻟﻘﺪوس‬
‫رب اﻤﻟﻼﺋ�ﺔ والﺮوح‪ ،‬ﺟﻠﻠﺖ الﺴﻤﻮات واﻻرض ﺑﺎﻟﻌﺰة و اﺠﻟﺮﺒوت« آن ﻣﺮد آن دﻋﺎ را‬
‫ﮔﻔﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ را از او زاﯾﻞﮐﺮد‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺧﻮاب ﭼﯿﺰی را دﯾﺪ ﮐﻪ از آن ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﮕﻮﯾﺪ و‬
‫ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﻨﺪ؟‬
‫‪ -۱‬ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻮﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا رأى أﺣﺪ�ﻢ الﺮؤ�ﺎ ﻳ�ﺮﻫﻬﺎ ﻓﻠﻴﺒﺼﻖ ﻋﻦ‬
‫�ﺴﺎره ﺛﻼﺛﺎ‪ ،‬وﻟيﺴﺘﻌﺬ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن الﺮﺟﻴﻢ‪ ،‬وﻴﻟﺘﺤﻮل ﻋﻦ ﺟﻨﺒﻪ اﺬﻟي ﺎﻛن‬
‫ﻋﻠﻴﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﺧﻮاب ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ دﯾﺪ و ازآن ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫ﭼﭗ ﺗﻒ ﺑﯿﻨﺪازد و اﺳﺘﻌﺎذه ﮐﻨﺪ‪ -‬اﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن الﺮﺟﻴﻢ ‪ -‬و ﭘﮫﻠﻮﺋﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺧﻮاﺑﯿﺪه اﺳﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮدھﺪ ‪-‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﺮﭘﮫﻠﻮی راﺳﺖ ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮد‬
‫ﺑﻪ ﭘﮫﻠﻮی ﭼﭗ ﯾﺎ ﺑﺮﻋﮑﺲ ﺑﺮﮔﺮدد ‪ .« -‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریﮔﻮﯾﺪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪمﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬إذا رأى أﺣﺪ�ﻢ الﺮؤ�ﺎ‬
‫�ﺒﻬﺎ ﻓﺈﻧﻤﺎ � ﻣﻦ اﷲ‪ ،‬ﻓﻠﻴﺤﻤﺪ اﷲ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬وﻴﻟﺤﺪث ﺑﻤﺎ رأى‪ ،‬و�ذا رأى ﻏ�‬
‫ذلﻚ مﺎ ﻳ�ﺮه ﻓﺈﻧﻤﺎ � ﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن‪ ،‬ﻓﻠيﺴﺘﻌﺬ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ ﺮﺷﻫﺎ وﻻ ﻳﺬﻛﺮﻫﺎ ﻻﺣﺪ‬
‫ﻓﺈﻧﻬﺎ ﻻ ﺗﺮﻀه« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺑﯽ دﯾﺪ‪،‬ﮐﻪ ازآن ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪﮐﻪ آن از ﻃﺮف ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﺪا را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬و آن را ﺑﺮای ھﺮ‬
‫ﮐﺲ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاب ﻧﺎﺧﻮﺷﯽ دﯾﺪ‪ ،‬از ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫ازﺷﺮ او ﺑﺨﺪا ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد‪ ،‬وآن را ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﯿﻄﺎن وی را زﯾﺎن‬
 ‫‪٩٢٣‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ﻧﺪارد و زﯾﺎن ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را »ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس‬

‫‪ -۱‬اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺟﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﭘﯿﺮاھﻦ ﯾﺎ ﻋﺒﺎ‬
‫ﯾﺎ ﻋﻤﺎﻣﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ ﻣﻦ ﺧ�ه وﺧ� ﻣﺎ ﻫﻮ ﻪﻟ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺷه‬
‫وﺮﺷ ﻣﺎ ﻫﻮ ﻪﻟ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ ﺧﯿﺮ آن‪ ،‬را و ﺧﯿﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻪ دارد‪ ،‬از ﺗﻮ ﻣﺴﺌﻠﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﺷﺮ آن و ﺷﺮی ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫‪ -۲‬از ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻟبﺲ ﺛﻮ�ﺎ ﺟﺪﻳﺪا ﻓﻘﺎل‪:‬‬
‫اﺤﻟﻤﺪ ﷲ اﺬﻟي ﻛﺴﺎ� ﻫﺬا‪ ،‬ورزﻗﻨﻴﻪ ﻣﻦ ﻏ� ﺣﻮل ﻣ� وﻻ ﻗﻮة‪ ،‬ﻏﻔﺮ اﷲ ﻪﻟ ﻣﺎ‬
‫ﺗﻘﺪم ﻣﻦ ذﻧﺒﻪ« »ھﺮﮐﺲ ﻟﺒﺎس ﺗﺎزه ﭘﻮﺷﯿﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪاﺋﯽ راﮐﻪ آن را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ و روزی ﻣﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻼﺷﯽ و ﻧﯿﺮوﺋﯽ از ﻣﻦ ﺳﺮ زده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﮔﻨﺎھﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ او آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬و ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﲪﻦ اﻟﺮﺣﻢ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ زﯾﺮا ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺪون ﻧﺎم ﺧﺪا آﻏﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺟﺪﯾﺪ‬

‫‪ -۱‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪریﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﻟﺒﺎس ﻧﻮی ‪-‬ﻋﻤﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﭘﯿﺮاھﻦ ﯾﺎ ﻋﺒﺎء ‪-‬‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� لﻚ اﺤﻟﻤﺪ أﻧﺖ ﻛﺴﻮﺗنﻴﻪ‪ ،‬أﺳﺄلﻚ ﺧ�ه وﺧ� ﻣﺎ ﺻﻨﻊ‬
‫ﻪﻟ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺷه وﺮﺷ ﻣﺎ ﺻﻨﻊ ﻪﻟ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﺮا اﺳﺖﮐﻪ اﯾﻦ ﻟﺒﺎس‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪهای‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ آن را و ﺧﯿﺮیﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫از ﺗﻮ ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم و از ﺷﺮ و ﺑﺪی آن و ﺑﺪیﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺘﻮ‬
‫ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺗﺮﻣﺬی از ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪم‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ ﻟبﺲ ﺛﻮ�ﺎ ﺟﺪﻳﺪا ﻓﻘﺎل‪ :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ اﺬﻟي ﻛﺴﺎ� ﻣﺎ أواري )‪ (۱‬ﺑﻪ ﻋﻮر�‪،‬‬
‫وأﺠﺗﻤﻞ ﺑﻪ ﻲﻓ ﺣﻴﺎﻲﺗ‪ .‬ﺛﻢ ﻋﻤﺪ إﻰﻟ اﺜﻟﻮب اﺬﻟي أﺧﻠﻖ ﻓﺘﺼﺪق ﺑﻪ ﺎﻛن ﻲﻓ ﺣﻔﻆ اﷲ‬
‫و� ﻛﻨﻒ اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ‪ ،‬و� ﺳبﻴﻞ اﷲ ﺣﻴﺎ و ﻣﻴﺘﺎ« »ھﺮﮐﺲ ﺟﺎﻣﻪ ﺟﺪﯾﺪی ﭘﻮﺷﯿﺪ‬
‫وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای راﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪای ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺑﺪان ﺳﺘﺮ ﻋﻮرت ﻣﯽﮐﻨﻢ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٢٤‬‬

‫و زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﺑﺪان ﻣﯽآراﯾﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻟﺒﺎس ﮐﮫﻨﻪ را در راه ﺧﺪا ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬او در ﺣﺎل ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﯽ درﺣﻔﻆ و ﭘﻨﺎه و در راه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻟﺒﺎس ﺟﺪﯾﺪ ﭘﻮﺷﯿﺪ ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ ﺑﻪ وی ﭼﻨﯿﻦﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ام ﺧﺎﻟﺪ ﺟﺎﻣﻪ‬
‫ﻧﻘﺶداری ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬أﺑ� وأﺧﻠﻲﻔ« ]آن را ﮐﮫﻨﻪ ﮐﻨﯿﺪ[ ‪ .‬و اﺻﺤﺎب‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آن را ﮐﮫﻨﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻟﺒﺎس ﺗﺎزه ﺑﺠﺎی آن ﺑﺘﻮ ﺑﺪھﺪ‪ - .‬ﺗﺒ�‬
‫و�ﻠﻒ اﷲ ‪.-‬‬
‫‪ -۲‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻋﻤﺮ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻪ ﺗﺎزه ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟبﺲ ﺟﺪﻳﺪا وﻋﺶ‬
‫ﻤﺣﻴﺪا‪ ،‬وﻣﺖ ﺷﻬﻴﺪا ﺳﻌﻴﺪا« »ﻟﺒﺎس ﺗﺎزه ﺑﭙﻮﺷﯽ و ﺳﺘﻮده زﻧﺪﮔﯽﮐﻨﯽ و ﺷﮫﯿﺪ و‬
‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﺑﻤﯿﺮی«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم در آوردن ﺟﺎﻣﻪ‬

‫اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺮﺘ ﻣﺎ ﺑ� أﻋ� اﺠﻟﻦ‬
‫وﻋﻮرات ﺑ� آدم‪ ،‬أن ﻳﻘﻮل الﺮﺟﻞ اﻤﻟﺴﻠﻢ إذا أراد أن ﻳﻄﺮح ﺛﻴﺎﺑﻪ‪� :‬ﺴﻢ اﷲ اﺬﻟي ﻻ � إﻻ‬
‫ﻫﻮ« »ﭘﻮﺷﺶ ﭼﺸﻤﺎن ﺟﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻮرت اﻧﺴﺎن آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ھﻨﮕﺎمﮐﻨﺪن و‬
‫درآوردن ﺟﺎﻣﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺎم ﺧﺪاﺋﯽﮐﻪ ﺑﺠﺰ او ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬

‫اذﮐﺎر ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از ﻣﻨﺰل‬

‫‪ -۱‬اﺑﻮداود از اﻧﺲ ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ‪ -‬ﻳﻌ� إذا ﺧﺮج ﻣﻦ‬
‫ﺑيﺘﻪ ‪� :-‬ﺴﻢ اﷲ ﺗﻮ�ﺖ ﻰﻠﻋ اﷲ‪ ،‬وﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ ﻳﻘﺎل ﻪﻟ ﻛﻔﻴﺖ ووﻗﻴﺖ‬
‫وﻫﺪﻳﺖ‪ ،‬وﺗﻨﻰﺤ ﻋﻨﻪ الﺸﻴﻄﺎن ﻓﻴﻘﻮل لﺸﻴﻄﺎن آﺧﺮ‪ :‬ﻛﻴﻒ لﻚ ﺑﺮﺟﻞ ﻗﺪ ﻫﺪي‬
‫و�ﻲﻔ وو�«‪» .‬ھﺮﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﺧﺎﻧﻪﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺎم ﺧﺪا و ﺗﻮﮐﻞ ﺑﺮ‬
‫ﺧﺪا ھﯿﭻ ﺗﻼش وﮐﻮﺷﺶ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺗﺮا ﺑﺴﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻔﻆ ﺷﺪی و ھﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﯽ و ﺷﯿﻄﺎن از او دور‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﭼﮑﺎر داری ﺑﺎ ﻣﺮدی‪،‬ﮐﻪﮐﻔﺎﯾﺖ و وﻗﺎﯾﺖ و‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫‪٩٢٥‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫‪ -۲‬در ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ از اﻧﺲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪�» :‬ﺴﻢ اﷲ آﻣﻨﺖ ﺑﺎﷲ‪ ،‬اﻋﺘﺼﻤﺖ ﺑﺎﷲ‪ ،‬ﺗﻮ�ﺖ‬
‫ﻰﻠﻋ اﷲ‪ ،‬ﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ« »ﺑﻨﺎم اﻟﻠﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ وی اﯾﻤﺎن دارم و ﺗﻤﺴﮏ و‬
‫ﺗﻮﮐﻠﻢ ﺑﺪوﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺗﻼش وﮐﻮﺷﺶ ﺑﺪون ﺗﻮﻓﯿﻖ او ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻤﯽرﺳﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ »ﺣﺴﻦ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ ازام ﺳﻠﻤﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻣﻨﺰل ﻣﺎ‬
‫ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬روی ﺑﻄﺮف آﺳﻤﺎن ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ أن‬
‫أﺿﻞ أو أﺿﻞ‪ ،‬أو أزل أو أزل‪ ،‬أو أﻇﻠﻢ أو أﻇﻠﻢ‪ ،‬أو أﺟﻬﻞ‪ ،‬أو �ﻬﻞ ﻲﻠﻋ« »ﺧﺪارﻧﺪا‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮ ﺗﺮ ازاﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ راﮔﻤﺮاهﮐﻨﻢ ﯾﺎ ﺧﻮدﮔﻤﺮاه ﺷﻮم و ﺑﺎﮐﺴﯽ را ﺑﻠﻐﺰاﻧﻢ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮد دﭼﺎرﻟﻐﺰش ﺷﻮم‪ ،‬ﺑﺮﮐﺴﯽ ﺳﺘﻢﮐﻨﻢ ﯾﺎ ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ واﻗﻊ ﺷﻮم‪،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﻨﺎداﻧﯽ‬
‫ﺑﮑﺸﻢ ﯾﺎ ﺑﻨﺎداﻧﯽﮐﺸﺎﻧﺪه ﺷﻮم«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺘﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪.‬‬

‫اذﮐﺎر دﺧﻮل ﺑﻪ ﻣﻨﺰل‬

‫‪ -۱‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ از ﺟﺎﺑﺮ ﻧﻘﻞ اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪمﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»إذا دﺧﻞ الﺮﺟﻞ ﺑيﺘﻪ ﻓﺬﻛﺮ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻋﻨﺪ دﺧﻮﻪﻟ‪ ،‬وﻋﻨﺪ ﻃﻌﺎﻣﻪ ﻗﺎل الﺸﻴﻄﺎن‪ :‬ﻻ‬
‫ﻣﺒﻴﺖ ﻟ�ﻢ وﻻ ﻋﺸﺎء‪ .‬و�ذا دﺧﻞ ﻓﻠﻢ ﻳﺬﻛﺮ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻋﻨﺪ دﺧﻮﻪﻟ‪ ،‬ﻗﺎل الﺸﻴﻄﺎن‪:‬‬
‫أدر�ﺘﻢ اﻤﻟﺒﻴﺖ‪ ،‬ﻓﺈذا لﻢ ﻳﺬﻛﺮ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻋﻨﺪ ﻃﻌﺎﻣﻪ ﻗﺎل‪ :‬أدر�ﺘﻢ اﻤﻟﺒﻴﺖ واﻟﻌﺸﺎء«‪.‬‬
‫»ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ وارد ﺧﺎﻧﻪاش ﺷﺪ و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ورود و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺻﺮف ﻏﺬا ﻧﺎم ﺧﺪا‬
‫ﺑﺮد و ذﮐﺮاﻟﻠﻪﮐﺮد ﺷﯿﻄﺎن ﺧﻄﺎب ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻣﺸﺐ در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﺟﺎی ﻣﺎﻧﺪن و ﺷﺎم ﻧﺪارﯾﺪ‪ .‬و ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ در وﻗﺖ ورود ذﮐﺮ ﺧﺪا ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻣﺸﺐ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺻﺮف ﻏﺬا ذﮐﺮ ﺧﺪا ﻧﮑﺮد‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎی ﻣﺎﻧﺪن ﺷﺐ و ﺷﺎم ھﻢ دارﯾﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬در ﺳﻨﻦ اﺑﻮداود از ﻣﺎﻟﮏ اﺷﻌﺮی آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا وﻟﺞ الﺮﺟﻞ‬
‫ﺑيﺘﻪ ﻓﻠﻴﻘﻞ ا� إ� أﺳﺄلﻚ ﺧ� اﻤﻟﻮﻟﺞ وﺧ� اﻤﻟﺨﺮج‪� ،‬ﺴﻢ اﷲ وﺠﻟﻨﺎ و�ﺴﻢ اﷲ‬
‫ﺧﺮﺟﻨﺎ‪ ،‬وﻰﻠﻋ اﷲ ر�ﻨﺎ ﺗﻮ�ﻨﺎ‪ ،‬ﺛﻢ ﻟيﺴﻠﻢ ﻰﻠﻋ أﻫﻠﻪ« »ھﺮﮔﺎهﮐﺴﯽ وارد ﺧﺎﻧﻪاش ﺷﺪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻣﻮﻋﺪ ورود و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻣﻮﻋﺪ ﺧﺮوج را از ﺗﻮ ﻣﺴﺌﻠﺖ دارم‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎم ﺧﺪا داﺧﻞ ﺷﺪﯾﻢ و ﺑﻨﺎم ﺧﺪا ﺑﯿﺮون آﻣﺪﯾﻢ و ﺑﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮﮐﻞ‬
‫ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ اھﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﺳﻼم ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٢٦‬‬

‫‪ -۳‬در ﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣﺬی از اﻧﺲ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ ﺑ� إذا‬
‫دﺧﻠﺖ ﻰﻠﻋ أﻫﻠﻚ ﻓﺴﻠﻢ ﺗ�ﻦ ﺑﺮ�ﺔ ﻋﻠﻴﻚ وﻰﻠﻋ أﻫﻞ ﺑيﺘﻚ« »ای ﭘﺴﺮﮐﻢ ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﺮاھﻞ ﺧﻮﯾﺶ وارد ﺷﺪی‪ ،‬ﺳﻼمﮐﻦ‪.‬ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ و ﺑﺮای ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺮﮐﺖ و ﻓﺰوﻧﯽ‬
‫ﻣﯽآرد«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﯿﺢ« اﺳﺖ‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﭼﯿﺰی از داراﺋﯽ ﺧﻮدش ﺧﻮﺷﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‬

‫ھﺮﮔﺎه اﻧﺴﺎن از ﺧﺎﻧﻮاده و اﻣﻮال ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰی را دﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ او ﺷﻮد‬
‫ﻻزم اﺳﺖﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎﺷﺎء اﷲ‪ ،‬ﻻﻗﻮهاﻻﺑﺎﷲ« آﻧﻮﻗﺖ ازآن ﺑﺪی ﻧﺨﻮاھﺪ دﯾﺪ‪ .‬و اﮔﺮ از‬
‫آنھﺎ ﭼﯿﺰی دﯾﺪ ﮐﻪ او را ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﳊﻤﺪ ﷲ ﻋﲆ ﻛﻞ ﺣﺎل«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ َ ۡ َ ٓ ۡ َ َ ۡ َ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َ َ ٓ َ َّ ُ َ ُ َ َّ‬
‫� � ق َّوة إِ� ب ِٱ� ِ﴾‬‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ولو� إِذ دخلت جنتك قلت ما شاء ٱ‬
‫]اﻟﮑﻬﻒ‪] .[٣٩ :‬ﭼﺮا ﺑﮫﻨﮕﺎم ورود در ﺑﺎﻏﺖ‪ ،‬ﻧﮕﻔﺘﯽ‪ :‬ﻣﺎﺷﺎء اﻟﻠﻪ‪ ."[..‬اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ از اﻧﺲ ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ أﻧﻌﻢ اﷲ ﻰﻠﻋ ﻋﺒﺪ ﻧﻌﻤﺔ ﻲﻓ أﻫﻞ وﻣﺎل ووﺪﻟ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻣﺎ‬
‫ﺷﺎء اﷲ ﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲ ﻓ�ى ﻓﻴﻬﺎ آﻓﺔ دون اﻤﻟﻮت« »ھﺮﮐﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻌﻤﺘﯽ ازاھﻞ وﻣﺎل‬
‫وﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻮی داده ﺑﺎﺷﺪ و در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ آن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎﺷﺎء اﻟﻠﻪ‪ ..‬ﺑﺠﺰ ﻣﺮگ درآن آﻓﺘﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺎز ھﻢ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ھﺮﮔﺎه او ﭼﯿﺰی را ﻣﯽدﯾﺪ و از آن‬
‫ﺧﻮﺷﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ اﺬﻟي ﺑﻨﻌﻤﺘﻪ ﺗﺘﻢ الﺼﺎﺤﻟﺎت« »ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪاﺋﯽ راﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻌﻤﺖ او ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯿﮫﺎ اﺗﻤﺎم ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ«‪ .‬و اﮔﺮ ﭼﯿﺰی ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ از آن ﺧﻮﺷﺶ ﻧﻤﯽآﻣﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺣﺎل«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﻻﺳﻨﺎد اﺳﺖ‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ھﻨﮕﺎم ﻧﮕﺎه در آﯾﯿﻨﻪ‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ از ﻋﻠﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ آﯾﯿﻨﻪ ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� ﻛﻤﺎ ﺣﺴﻨﺖ ﺧﻠﻲﻘ ﻓﺤﺴﻦ ﺧﻠﻲﻘ«‪» .‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای راﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺨﺸﯿﺪهای‪ ،‬ﺳﯿﺮت ﻧﯿﮑﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﺒﺨﺶ ‪-‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺻﻮرﺗﻢ را ﻧﯿﮑﻮ آﻓﺮﯾﺪهای‪ ،‬ﺳﯿﺮﺗﻢ و اﺧﻼﻗﻢ را ﻧﯿﺰ ﻧﯿﮑﻮﮔﺮدان«‪ .‬اﻧﺲ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﭼﮫﺮه ﺧﻮﯾﺶ را در آﯾﯿﻨﻪ ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ‬
‫اﺬﻟي ﺳﻮى ﺧﻠﻲﻘ ﻓﻌﺪﻪﻟ‪ ،‬و�ﺮم ﺻﻮرة وﺟ� ﻓﺤﺴﻨﻬﺎ‪ ،‬وﺟﻌﻠ� ﻣﻦ اﻤﻟﺴﻠﻤ�«‬
 ‫‪٩٢٧‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫»ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای راﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪ ﺻﻮرت ﻇﺎھﺮﯾﻢ را و آن را ﻧﯿﮑﻮ ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﭼﮫﺮهام‬
‫اﺣﺘﺮام ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﻧﯿﮑﻮﯾﺶﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﻣﺮا از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪﮔﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮدش‬
‫ﻗﺮار داد«‪.‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم دﯾﺪن ﻣﺒﺘﻼﯾﺎن و ﺑﻼزدﮔﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ﺗﺮﻣﺬی ﺑﻄﺮﯾﻖ ﺣﺴﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ رأى‬
‫ﻣﺒﺘ� ﻓﻘﺎل اﺤﻟﻤﺪ ﷲ اﺬﻟي ﺎﻋﻓﺎ� مﺎ اﺑﺘﻼك ﺑﻪ‪ ،‬وﻓﻀﻠ� ﻰﻠﻋ ﻛﺜ� مﻦ ﺧﻠﻖ ﺗﻔﻀﻴﻼ‪ ،‬لﻢ‬
‫ﻳﺼﺒﻪ ذلﻚ اﺒﻟﻼء« »ھﺮﮐﺲ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ آﻓﺘﯽ را‪ ،‬دﯾﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪاﺋﯽ راﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻋﺎﻓﯿﺖ و ﺳﻼﻣﺘﯽ داد و ازآﻧﭽﻪﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺪان ﻣﺒﺘﻼ ھﺴﺘﯽ ﻣﺮا ﺳﺎﻟﻢ ﻧﮕﺎه داﺷﺖ و ﻣﺮا ﺑﺮ‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﺮﺗﺮی ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬آن آﻓﺖ و ﺑﻼ ﺑﻪ وی ﻧﻤﯽرﺳﺪ«‪ .‬ﻧﻮویﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ذﮐﺮ را ﺑﺎﯾﺪ آھﺴﺘﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪایﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺒﺘﻼ ﻧﺸﻨﻮد‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﺷﺨﺺ ﻣﺒﺘﻼ‬
‫رﻧﺠﯿﺪهﮔﺮدد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آﻓﺖ ﺷﺨﺺ ﻣﺒﺘﻼ‪ ،‬ﻋﺼﯿﺎن وﮔﻨﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت‬
‫ﺷﻨﯿﺪن وی اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪﮔﻤﺎن ﻣﻔﺴﺪهای درﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن ﺑﺎﻧﮓ ﺧﺮوس‬

‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إذا ﺳﻤﻌﺘﻢ ﻧﻬﻴﻖ‬
‫اﺤﻟﻤ� ﻓﺘﻌﻮذوا ﺑﺎﷲ ﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﺎ رأت ﺷﻴﻄﺎﻧﺎ‪ ،‬و�ذا ﺳﻤﻌﺘﻢ ﺻﻴﺎح اﺪﻟﻳ�ﺔ ﻓﺴﻠﻮا‬
‫اﷲ ﻣﻦ ﻓﻀﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﺎ رأت مﻠﺎﻜ« »ھﺮﮔﺎه ﻋﺮﻋﺮﺧﺮ را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ اﺳﺘﻌﺎذه ﮐﻨﯿﺪ ‪-‬اﻋﻮذ ﺑﺎﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﻦ اﻟﺸﯿﻄﺎن اﻟﺮﺟﯿﻢ‪-‬زﯾﺮا ﺧﺮ ﺷﯿﻄﺎن را دﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ھﺮﮔﺎه ﺑﺎﻧﮓ ﺧﺮوس ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻃﻠﺐ ﻓﻀﻞﮐﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا او ﻓﺮﺷﺘﻪ را دﯾﺪه اﺳﺖ«‪ .‬در ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ از اﺑﻮداود آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬إذا ﺳﻤﻌﺘﻢ ﻧﺒﺎح الﺎﻠﻜب وﻧﻬﻴﻖ اﺤﻟﻤ� ﺑﺎلﻠﻴﻞ ﻓﺘﻌﻮذوا ﺑﺎﷲ ﻣﻨﻬﻦ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﻦ ﻳﺮ�ﻦ ﻣﺎﻻ‬
‫ﺗﺮون« »ھﺮﮔﺎه درﺷﺐ ﺻﺪای ﻋﻮﻋﻮ ﺳﮓ و ﻋﺮﻋﺮ ﺧﺮ را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬از آنھﺎ اﺳﺘﻌﺎذه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا آنھﺎ ﭼﯿﺰی را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آن را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم وزش ﺑﺎد‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٢٨‬‬

‫اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺷﻨﯿﺪمﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬الﺮ�ﺢ ﻣﻦ روح اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﺗﺄﻲﺗ ﺑﺎلﺮﻤﺣﺔ وﺗﺄﻲﺗ ﺑﺎﻟﻌﺬب‪ ،‬ﻓﺈذا رأﻳﺘﻤﻮﻫﺎ‬
‫ﻓﻼ �ﺴﺒﻮﻫﺎ‪ ،‬وﺳﻠﻮا اﷲ ﺧ�ﻫﺎ‪ ،‬واﺳﺘﻌﻴﺬوا ﺑﺎﷲ ﻣﻦ ﺮﺷﻫﺎ« »ﺑﺎد از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا اﺳﺖﮔﺎھﯽ‬
‫رﺣﻤﺖ ﻣﯽآورد وﮔﺎھﯽ ﻋﺬاب‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺎد وزﯾﺪنﮔﺮﻓﺖ ﺑﺪان ﻧﺎﺳﺰا و دﺷﻨﺎم دھﯿﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺧﯿﺮآن را از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﯿﺪ و از ﺷﺮآن ﺑﺨﺪاوﻧﺪ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﺪ«‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺎد ﻣﯽوزﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ ﺧ�ﻫﺎ‬
‫وﺧ� ﻣﺎ ﻓﻴﻬﺎ وﺧ� ﻣﺎ أرﺳﻠﺖ ﺑﻪ وأﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺷﻫﺎ وﺮﺷ ﻣﺎ أرﺳﻠﺖ ﺑﻪ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ‬
‫ﺧﯿﺮآن وﺧﯿﺮیﮐﻪ در آن ھﺴﺖ و ﺧﯿﺮﻣﺎﻣﻮرﯾﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ وی ﺳﭙﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ را از ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪ .‬و از ﺷﺮ آن و ﺷﺮﻣﺎﻣﻮرﯾﺘﯽﮐﻪ ﺑﻪ وی ﺳﭙﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺷﻨﯿﺪن رﻋﺪ و ﺑﺮق‬

‫ﺗﺮﻣﺬی از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺻﺪای رﻋﺪ و ﺻﺎﻋﻘﻪ را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� ﻻ ﺗﻘﺘﻠﻨﺎ ﺑﻐﻀﺒﻚ‪ ،‬وﻻ ﺗﻬﻠﻜﻨﺎ ﺑﻌﺬاﺑﻚ‪ ،‬وﺎﻋﻓﻨﺎ ﻗﺒﻞ ذلﻚ«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺎ را ﺑﺎ ﺧﺸﻢ وﻏﻀﺐ ﺧﻮد ﻣﮑﺶ وﻣﺎ را ﺑﺎ ﻋﺬاب ﺧﻮدت ھﻼک ﻣﮕﺮدان و ﭘﯿﺶ‬
‫ازآن ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ دار«‪ .‬ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺿﻌﯿﻒ‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم روﯾﺖ ھﻼل‬

‫‪ -۱‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮ وﻗﺖ ھﻼل را‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬ا� أﻫﻠﻪ ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺑﺎﻻﻣﻦ واﻻﻳﻤﺎن‪،‬‬
‫والﺴﻼﻣﺔ واﻻﺳﻼم‪ ،‬واﺘﻟﻮﻓﻴﻖ ﻤﻟﺎ ﺤﺗﺐ وﺗﺮﻰﺿ‪ ،‬ر�ﻨﺎ ور�ﻚ اﷲ« »اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا اﯾﻦ ھﻼل ﻣﺎه را ﺑﺎ اﻣﻦ و اﻣﺎن و ﺳﻼﻣﺘﯽ و اﺳﻼم و ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺑﺮای‬
‫ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﻣﯽﭘﺴﻨﺪی و ﺑﺪان راﺿﯽ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ ﺗﺎزهﮔﺮدان‪ .‬ای ھﻼل‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﻣﺎ و ﺗﻮ اﻟﻠﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺑﻮداود ﺑﻄﻮر ﻣﺮﺳﻞ از ﻗﺘﺎده آورده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ھﻼل را ﻣﯽدﯾﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻼل ﺧ� ورﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻼل ﺧ� ورﺷﺪ‪ ،‬آﻣﻨﺖ ﺑﺎﷲ اﺬﻟي ﺧﻠﻘﻚ ﺛﻼث‬
‫مﺮات‪ ،‬ﺛﻢ ﻳﻘﻮل‪ :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ اﺬﻟي ذﻫﺐ �ﺸﻬﺮ ﻛﺬا وﺟﺎء �ﺸﻬﺮ ﻛﺬا« »ﺧﺪاوﻧﺪا اﯾﻦ‬
‫ھﻼل‪ ،‬ھﻼل ﺧﯿﺮ و ھﺪاﯾﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﯽﮐﻪ ﺗﺮا ‪ -‬ای ھﻼل ‪-‬آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‬
 ‫‪٩٢٩‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫اﯾﻤﺎن‪ .‬دارم‪ .‬ﺳﻪ ﺑﺎر آن را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای راﮐﻪ ﻓﻼن ﻣﺎه‬
‫را ﺑﺮد و ﻓﻼن ﻣﺎهرا آورد«‪.‬‬

‫اذﮐﺎر اﻟﮑﺮب و اﻟﺤﺰن‬

‫‪ -۱‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ و‬
‫اﻧﺪوه ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ � إﻻ اﷲ اﻟﻌﻈﻴﻢ اﺤﻟﻠﻴﻢ‪ ،‬ﻻ � إﻻ اﷲ رب اﻟﻌﺮش اﻟﻌﻈﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻻ � إﻻ اﷲ رب الﺴﻤﻮات ورب اﻻرض‪ ،‬ورب اﻟﻌﺮش الﻜﺮ�ﻢ« »ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ﺑﺤﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮذات اﻟﻠﻪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و ﭘﺮوردﮔﺎر ﻋﺮش‬
‫ﻋﻈﯿﻢ و ﻋﺮش ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬در ﺗﺮﻣﺬی از اﻧﺲ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺸﺎﻣﺪی ﺑﺮاﯾﺶ روی ﻣﯽداد‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ ﻲﺣ ﻳﺎ ﻗﻴﻮم ﺑﺮﻤﺣﺘﻚ أﺳﺘﻐﻴﺚ« »ایﮐﺴﯽﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ زﻧﺪهای‪ ،‬ای‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺋﯽ‪،‬ﮐﻪ ﻗﻮام ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺘﻮاﺳﺖ‪ ،‬رﺣﻤﺖ ﺗﺮا ﺑﻔﺮﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺎز ھﻢ ﺗﺮﻣﺬی ازاﺑﻮھﺮﯾﺮه آورده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﭼﯿﺰ ّ‬
‫ﻣﮫﻤﯽ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬رو ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ اﻟﻌﻈﻴﻢ« و ھﺮ وﻗﺖ ﻓﺮاوان‬
‫ﺗﻼش ﻣﯽﮐﺮد در دﻋﺎ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ ﻲﺣ ﻳﺎ ﻗﻴﻮم«‪.‬‬
‫‪ -۴‬در ﺳﻨﻦ اﺑﻮداود از اﺑﻮﺑﮑﺮه آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬دﻋﻮات اﻤﻟﻜﺮوب‪:‬‬
‫ا� رﻤﺣﺘﻚ أرﺟﻮ‪ ،‬ﻓﻼ ﺗ�ﻠ� إﻰﻟ ﻧﻔﻲﺴ ﻃﺮﻓﺔ ﻋ�‪ ،‬وأﺻﻠﺢ ﻲﻟ ﺷﺄ� ﻠﻛﻪ‪ ،‬ﻻ �‬
‫إﻻ أﻧﺖ« »ﻧﯿﺎﯾﺶ ﻣﺼﯿﺒﺖ زده ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻠﮫﻢ‪ ...‬ﺧﺪاوﻧﺪا رﺣﻤﺖ ﺗﺮا اﻣﯿﺪ‬
‫دارم‪ ،‬ﻣﺮا ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ واﻣﮕﺬار‪ ،‬ھﻤﻪ اﺣﻮال ﻣﺮا اﺻﻼحﮐﻦ‪ ،‬ﺑﺠﺰ ﺗﻮ‬
‫ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ« ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺑﺎز او از اﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ ﻋﻤﯿﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»أﻻ أﻋﻠﻤﻚ ﻠﻛﻤﺎت ﺗﻘﻮﻴﻟﻨﻬﻦ ﻋﻨﺪ الﻜﺮب أو ﻲﻓ الﻜﺮب‪ :‬اﷲ اﷲ ر� ﻻ أﺮﺷك ﺑﻪ‬
‫ﺷيﺌﺎ« »دﻟﺖ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﺑﺘﻮ ﺑﯿﺎﻣﻮزم ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ آن را‬
‫ﺑﮕﻮﺋﯽ؟اﻟﻠﻪ اﻟﻠﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ وھﯿﭻ ﭼﯿﺰرا ﺑﻪ وی ﺷﺮﯾﮏ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮم«‪.‬‬
‫دررواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ اﯾﻦﮐﻠﻤﺎت ھﻔﺖ ﺑﺎر ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٣٠‬‬

‫‪ -۶‬ﺗﺮﻣﺬی از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص رواﯾﺖ ﮐﺮدهﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻋﻮة‬
‫ذي اﻨﻟﻮن إذ دﺎﻋ وﻫﻮ ﻲﻓ ﺑﻄﻦ اﺤﻟﻮت ﻻ � إﻻ أﻧﺖ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ إ� ﻛﻨﺖ ﻣﻦ‬
‫اﻟﻈﺎﻤﻟ�« )دﻋﺎی ﺣﻀﺮت ﯾﻮﻧﺲ در ﺷﮑﻢ ﻣﺎھﯽ اﯾﻦ ﺑﻮد‪» :‬ﻻ � إﻻ أﻧﺖ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ‬
‫إ� ﻛﻨﺖ ﻣﻦ اﻟﻈﺎﻤﻟ�« ھﺮﮐﺲ ﺑﺪان دﻋﺎ ﻧﯿﺎﯾﺶﮐﻨﺪ ﻧﯿﺎﯾﺶ او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد(‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی از او آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬إ� ﻻﻋﻠﻢ ﻠﻛﻤﺔ ﻻ ﻳﻘﻮﻬﻟﺎ مﻜﺮوب إﻻ‬
‫ﻓﺮج اﷲ ﻋﻨﻪ‪ ،‬ﻠﻛﻤﺔ أﻲﺧ ﻳﻮ�ﺲ ﻋﻠﻴﻪ الﺴﻼم« »ﻣﻦ ﺳﺨﻨﯽ را ﻣﯽداﻧﻢﮐﻪ ھﺮ‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖ زدهای اﮔﺮآن را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ او راﮔﺸﺎﯾﺶ دھﺪ وآن ﺳﺨﻦ ﺑﺮادرم‬
‫ﯾﻮﻧﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻻ اﻟﻪ‪.«...‬‬
‫‪ -۷‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ أﺻﺎب‬
‫ﻋﺒﺪا ﻫﻢ وﻻ ﺣﺰن ﻓﻘﺎل‪ :‬ا� إ� ﻋﺒﺪك اﺑﻦ ﻋﺒﺪك اﺑﻦ اﻣﺘﻚ‪ ،‬ﻧﺎﺻﻴﻲﺘ ﺑﻴﺪك‪،‬‬
‫ﻣﺎض ﻲﻓ ﺣﻜﻤﻚ‪ ،‬ﻋﺪل ﻲﻓ ﻗﻀﺎؤك‪ ،‬أﺳﺄلﻚ ﺑ�ﻞ اﺳﻢ ﻫﻮ لﻚ ﺳﻤﻴﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﺴﻚ‪،‬‬
‫أو أﻧﺰﺘﻟﻪ ﻲﻓ ﻛﺘﺎﺑﻚ‪ ،‬أو ﻋﻠﻤﺘﻪ أﺣﺪا ﻣﻦ ﺧﻠﻘﻚ‪ ،‬أو اﺳﺘﺄﺛﺮت ﺑﻪ ﻲﻓ ﻋﻠﻢ اﻟﻐﻴﺐ‬
‫ﻋﻨﺪك‪ ،‬أن ﺠﺗﻌﻞ اﻟﻘﺮآن ر�ﻴﻊ ﻗﻠﻲﺒ‪ ،‬وﻧﻮر ﺻﺪري‪ ،‬وﺟﻼء ﺣﺰ�‪ ،‬وذﻫﺎب ﻫ�‪ ،‬إﻻ‬
‫أذﻫﺐ اﷲ ﻫﻤﻪ وﺣﺰﻧﻪ‪ ،‬وأﺑﺪﻪﻟ مﺎﻜﻧﻪ ﻓﺮﺣﺎ« »ھﺮﮐﺲ دﭼﺎر ﻏﻢ و اﻧﺪوھﯽ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻦ ﺑﻨﺪه ﺗﻮ و ﻓﺮزﻧﺪﮐﻨﯿﺰ ﺗﻮ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﻢ در دﺳﺖ ﺗﻮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺗﻮ درﺑﺎره ﻣﻦ ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ و ﻗﻀﺎی ﺗﻮ درﺑﺎرهام ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮا ﺑﮫﺮ ﻧﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫داری و ﺧﻮد را ﺑﺪان ﻧﺎﻣﯿﺪهای ﯾﺎ آن ﻧﺎم را در ﻗﺮآن ذﮐﺮﮐﺮده ﯾﺎ ﺑﮑﺴﯽ‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻪای‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﺰد ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺪان ﻧﺎﻣﯿﺪهای‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺑﮫﺎر دﻟﻢ و ﻧﻮر ﺳﯿﻨﻪام و‬
‫ﻣﺎﯾﻪ زدودن ﻏﻢ و اﻧﺪوھﻢﮔﺮدان‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺒﺮﮐﺖ اﯾﻦ ﻧﯿﺎﯾﺶ ﻏﻢ و اﻧﺪوه او را‬
‫ﺑﺸﺎدی ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ دﺷﻤﻦ و ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺗﺮس از ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا‬

 ‫‪٩٣١‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﻧﻘﻞﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه از ﻗﻮﻣﯽ ﺧﻮف داﺷﺖ‪،‬‬

‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إﻧﺎ �ﻌﻠﻚ ﻲﻓ �ﻮرﻫﻢ‪ ،‬وﻧﻌﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺷورﻫﻢ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺧﻮف ﺗﺮا در‬
‫ﺳﯿﻨﻪﺷﺎن ﻣﯽاﻧﺪازﯾﻢ و از ﺷﺮﺷﺎن ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورﯾﻢ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﯾﮑﯽ از ﺟﻨﮓھﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ ﻣﺎلﻚ ﻳﻮم‬
‫اﺪﻟﻳﻦ إﻳﺎك أﻋﺒﺪ و�ﻳﺎك أﺳﺘﻌ�« »ای ﻣﺎﻟﮏ روز ﺟﺰا‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺗﺮا ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻢ و ﺗﻨﮫﺎ از ﺗﻮ‬
‫اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ و ﯾﺎری ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ«‪ .‬اﻧﺲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﻣﻦ دﯾﺪمﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن از ﭘﺲ و از ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﺮدان دﺷﻤﻦ‪ -‬را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»إذا ﺧﻔﺖ ﺳﻠﻄﺎﻧﺎ أو ﻏ�ه ﻓﻘﻞ ﻻ � إﻻ اﷲ اﺤﻟﻜﻴﻢ الﻜﺮ�ﻢ ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ر�‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‬
‫رب الﺴﻤﻮات الﺴﺒﻊ ورب اﻟﻌﺮش اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬ﻻ � إﻻ أﻧﺖ ﻋﺰ ﺟﺎرك‪ ،‬وﺟﻞ ﺛﻨﺎؤك« »ھﺮﮔﺎه‬
‫از ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﯾﺎ دﯾﮕﺮی ﺧﻮف داﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺑﺠﺰ ﺧﺪای ﺣﻠﯿﻢ وﮐﺮﯾﻢ ھﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ وﻣﻨﺰھﯽ وﺻﻒ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬وﭘﺮوردﮔﺎر آﺳﻤﺎنھﺎی ھﻔﺘﮕﺎﻧﻪ‬
‫را و ﭘﺮوردﮔﺎر ﻋﺮش ﻋﻈﯿﻢ را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ وﻣﻨﺰھﯽ وﺻﻒ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺧﺪاﯾﺎ ﺑﺠﺰ ﺗﻮ ﺧﺪاﺋﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﺑﯿﺎورد ﻋﺰﯾﺰاﺳﺖ و ﺑﺎﺷﮑﻮه اﺳﺖ ﺛﻨﺎی ﺗﻮ«‪ .‬ﺑﺨﺎری از اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺣﺴبﻨﺎ اﷲ وﻧﻌﻢ الﻮ�ﻴﻞ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ راﮐﺎﻓﯽ‬
‫وﺑﺲ اﺳﺖ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺿﺎﻣﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﺪانوﻗﺖﮐﻪ در آﺗﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ آن ﮐﻠﻤﺎت را ﺑﺮ زﺑﺎن آورد و ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ھﻢ وﻗﺘﯽﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺮدم‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮ ﺟﻤﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻦﮐﻠﻤﺎت راﮔﻔﺖ‪ .‬از ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وام و دﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ را ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ وام ﺑﺮای وی ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺖ وﮔﻔﺖ‪» :‬ﺣﺴبﻨﺎ اﷲ وﻧﻌﻢ الﻮ�ﻴﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬إن اﷲ ﻳﻠﻮم ﻰﻠﻋ اﻟﻌﺠﺰ‪،‬‬
‫وﻟ�ﻦ ﻋﻠﻴﻚ ﺑﺎلﻜيﺲ ﻓﺈذا ﻏﻠﺒﻚ أمﺮ ﻓﻘﻞ‪ :‬ﺣﺴﻲﺒ اﷲ وﻧﻌﻢ الﻮ�ﻴﻞ« »ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و ﺑﯿﮑﺎری را ﻧﮑﻮھﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮو ﮐﺎرﮐﻦ ﻧﮕﻮ ﭼﯿﺴﺖﮐﺎر‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﭼﯿﺰی ﺑﺮ ﺗﻮ‬
‫ﻏﻠﺒﻪﮐﺮد و از ﻋﮫﺪهاش ﺑﺮﻧﯿﺎﻣﺪی‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺣﺴﺒﯽ اﻟﻠﻪ«‪.‬‬

‫ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﮐﺎر دﺷﻮار ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٣٢‬‬

‫اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ از اﻧﺲ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� ﻻ ﺳﻬﻞ إﻻ ﻣﺎ ﺟﻌﻠﺘﻪ‬
‫ﺳﻬﻼ‪.‬واﻧﺖ ﺠﺗﻌﻞ اﺤﻟﺰن ﺳﻬﻼ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ھﯿﭻﮐﺎرآﺳﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮ آن را آﺳﺎن‬
‫ﮐﺮدهای و ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ھﺴﺘﯽﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪیھﺎ و ﺑﺪیھﺎ و ﻧﺎھﻤﻮاریھﺎ را ﭘﺴﺖ ﻣﯽﮐﻨﯽ«‪.‬‬

‫ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺗﻨﮕﯽ و ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﻌﯿﺸﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻳﻤﻨﻊ أﺣﺪ�ﻢ إذا‬
‫ﻋﺮﺴ ﻋﻠﻴﻪ أمﺮ ﻣﻌيﺸﺘﻪ أن ﻳﻘﻮل إذا ﺧﺮج ﻣﻦ ﺑيﺘﻪ‪� :‬ﺴﻢ اﷲ ﻰﻠﻋ ﻧﻔﻲﺴ وﻣﺎﻲﻟ ودﻳ�‪،‬‬
‫ا� رﺿ� ﺑﻘﻀﺎﺋﻚ‪ ،‬و�ﺎرك ﻲﻟ ﻓﻴﻤﺎ ﻗﺪر ﺣﻰﺘ ﻻ أﺣﺐ ﺗﻌﺠﻴﻞ ﻣﺎ أﺧﺮت‪ ،‬وﻻ ﺗﺄﺧ� ﻣﺎ‬
‫ﻋﺠﻠﺖ« »ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﺷﻤﺎ را‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﯽ ﻣﻌﯿﺸﺖ ﺑﻮﻗﺖ‬
‫ﺧﺮوج از ﻣﻨﺰل ﺑﮕﻮﺋﯽ‪ :‬ﺑﻨﺎم اﻟﻠﻪ ﺑﺮ روح و ﻣﺎل ودﯾﻨﻢ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا ﺑﻘﻀﺎی ﺧﻮد‬
‫راﺿﯽﮐﻦ و درآﻧﭽﻪ ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻘﺪر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖ واﻓﺰوﻧﯽ ده‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮای ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺮاﯾﻢ‬
‫ﺑﺘﺎﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪای ﺷﺘﺎب ﻧﮑﻨﻢ و ﺑﺮای ﭼﯿﺰیﮐﻪ اﮐﻨﻮن دادهای ﺗﺎﺧﯿﺮ و ﺳﺴﺘﯽ ﻧﮑﻨﻢ«‪.‬‬

‫ذﮐﺮ ھﻨﮕﺎم ﺑﺪھﮑﺎری‬

‫‪ -۱‬ﺗﺮﻣﺬی ﺑﻄﺮﯾﻖ ﺣﺴﻦ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻨﺪه »ﻣﮑﺎﺗﺒﯽ =‬
‫ﺑﺮدهایﮐﻪ ﺑﺎ وی ﻋﻘﺪ ﺑﻪﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد« ﭘﯿﺶ اوآﻣﺪ وﮔﻔﺖ ای ﻋﻠﯽ ﻣﻦ از‬
‫ﻋﮫﺪه ﻋﻘﺪ ﺑﻪﮐﺘﺎﺑﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﻢ ﻣﺮا ﮐﻤﮏ و ﯾﺎریﮐﻦ‪ .‬ﻋﻠﯽ ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫دﻟﺖ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﺑﺘﻮ ﺑﯿﺎﻣﻮزم ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آنھﺎ را ﺑﻪ ﻣﻦ آﻣﻮﺧﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ آنھﺎ را ﺑﮕﻮﺋﯽ و ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﻮه “ﺻﺒﺮ” ﺑﺪھﮑﺎر ﺑﺎﺷﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺮا ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ آن‪ ،‬ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻣﯽدھﺪ؟ ﺑﮕﻮ‪» :‬ا� اﻛﻔ� ﺤﺑﻼلﻚ ﻋﻦ ﺣﺮامﻚ‪ ،‬وأﻏﻨ�‬
‫ﺑﻔﻀﻠﻚ ﻋﻤﻦ ﺳﻮاك« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا ﺑﺎ روزی ﺣﻼل از ﺣﺮام ﺑﯽﻧﯿﺎزﮔﺮدان و ﺑﺠﺎی‬
‫ﺣﺮام ﺑﻪ ﻣﻦ ﺣﻼل ﻋﻄﺎﮐﻦ‪ .‬و ﺑﻔﻀﻞ و ﺑﺰرﮔﯽ ﺧﻮدت ﻣﺮا از ﻏﯿﺮ ﺧﻮدت ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ﮐﻦ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روزی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از اﻧﺼﺎر‬
‫ﺑﻨﺎم اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ روﺑﺮو ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ أﺑﺎ أﻣﺎﻣﺔ ﻣﺎﻲﻟ أراك ﺟﺎلﺴﺎ ﻲﻓ اﻤﻟﺴﺠﺪ ﻲﻓ ﻏ�‬
‫وﻗﺖ ﺻﻼة؟« »ﭼﺮا ﺗﺮا ﻣﯽﺑﯿﻨﻢﮐﻪ درﻏﯿﺮوﻗﺖ ﻧﻤﺎزدرﻣﺴﺠﺪ ھﺴﺘﯽ؟«‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ای رﺳﻮل ﺧﺪا اﻧﺪوهھﺎ و ﺑﺪھﯽھﺎﺋﯽﮐﻪ دارم ﻣﺮا رھﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻓﻼ‬
 ‫‪٩٣٣‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫أﻋﻠﻤﻚ ﺎﻠﻛﻣﺎ إذا ﻗﻠﺘﻪ أذﻫﺐ اﷲ ﻫﻤﻚ وﻗﻰﻀ ﻋﻨﻚ دﻳﻨﻚ؟ ﻗﻠﺖ ‪:‬ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل‬
‫اﷲ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻞ إذا أﺻﺒﺤﺖ وأذا أمﺴﻴﺖ‪ :‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ اﻬﻟﻢ واﺤﻟﺰن‪ ،‬واﻋﻮذ‬
‫ﺑﻚ ﻣﻦ اﻟﻌﺠﺰ والﻜﺴﻞ‪ ،‬واﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ اﺠﻟﻦﺒ واﺒﻟﺨﻞ‪ ،‬واﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﻏﻠﺒﺔ اﺪﻟﻳﻦ‬
‫وﻗﻬﺮ الﺮﺟﺎل« »دﻟﺖ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﺘﻮ ﺑﯿﺎﻣﻮزم ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه آن را ﮔﻔﺘﯽ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺗﺮا ﺑﺮﻃﺮفﮐﻨﺪ و ﺗﺮا ﺑﻪ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ وام ﻣﻮﻓﻖ دارد؟ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫آری ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﻣﺪادان و ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا از ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺑﺘﻮ‬
‫ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬و از ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺑﯽﻣﯿﻠﯽ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬و ازﺗﺮس و‬
‫ﺑﺨﻞ و ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺪھﮑﺎری و ﻗﮫﺮ ﻣﺮدان ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬اﺑﻮ اﻣﺎﻣﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺮدم و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﻣﺮا ﺑﺮﻃﺮفﮐﺮد و ﻣﺮا ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ وام ﻣﻮﻓﻖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﭼﯿﺰﯾﮑﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﭘﯿﺶآﻣﺪ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪی ﯾﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﭼﯿﺰیﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ ﮔﻮﯾﺪ اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟيﺴﺮﺘﺟﻊ اﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ ﻞﻛ ﺷﺊ‬
‫ﺣﻰﺘ ﻲﻓ ﺷﺴﻊ ﻧﻌﻠﻪ ﻓﺎﻧﻬﺎ ﻣﻦ اﻤﻟﺼﺎﺋﺐ« »ھﺮﯾﮏ ازﺷﻤﺎ ﺑﺮای ھﺮ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪ ﺑﺪی‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ از‬
‫دﺳﺖ دادن ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺮﺟﺎع ‪-‬اﻧﺎﷲ واﻧﺎ اﻟﻴﻪ راﺟﻌﻮن ‪-‬ﮐﻨﺪ«‪ .‬اﺳﺘﺮﺟﺎع ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﯽﮔﻔﺘﻦ »اﻧﺎ ﷲ‪ «...‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وآن ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺮای ھﺮﻧﻮع ﭘﯿﺶآﻣﺪ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪی‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫اﺳﺘﺮﺟﺎع ﮐﻨﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺸﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻤﻟﺆﻣﻦ اﻟﻘﻮي ﺧ� وأﺣﺐ إﻰﻟ اﷲ ﻣﻦ اﻤﻟﺆﻣﻦ الﻀﻌﻴﻒ‪ ،‬و� ﻞﻛ ﺧ�‪،‬‬
‫اﺣﺮص ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﻳﻨﻔﻌﻚ‪ ،‬واﺳﺘﻌﻦ ﺑﺎﷲ وﻻ ﺗﻌﺠﺰ‪ ،‬و�ذا أﺻﺎﺑﻚ ﺷﺊ‪ ،‬ﻓﻼ ﺗﻘﻞ‪ :‬لﻮ أ� ﻓﻌﻠﺖ‬
‫ﻛﺬا ﺎﻛن ﻛﺬا و�ﺬا‪ ،‬وﻟ�ﻦ ﻗﻞ‪ :‬ﻗﺪر اﷲ‪ ،‬وﻣﺎ ﺷﺎء ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﻓﺈن لﻮ ﺗﻔﺘﺢ ﻋﻤﻞ الﺸﻴﻄﺎن«‬
‫»ﻣﻮﻣﻦ ﻗﻮی و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ‪-‬ﺑﺎ اراده و ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ‪-‬ﺑﮫﺘﺮ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺰد ﺧﺪا از ﻣﻮﻣﻦ‬
‫ﺿﻌﯿﻒ و ﺳﺴﺖ اراده‪ .‬ﺑﺮھﺮﮐﺎر ﺧﯿﺮیﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﻮ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮﯾﺺ ﺑﺎش و اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ‬
‫را ﺗﻨﮫﺎ از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاه و ﺳﺴﺖ رای و ﻧﺎﺗﻮان ﻣﺸﻮ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺸﺎﻣﺪ ﻧﺎﮔﻮاری ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮐﺮدم ﭼﻨﯿﻦ وﭼﻨﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺧﺪا ﺑﻮد و ھﺮﭼﻪ ﺧﺪا‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ آن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﯿﮕﻤﺎنﮔﻔﺘﻦ ﻟﻮ ‪ -‬اﮔﺮ ‪-‬راه را ﺑﺮای وﺳﻮﺳﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﺷﮏ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﮕﻮﯾﺪ؟‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٣٤‬‬

‫‪ -۱‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺄﻲﺗ الﺸﻴﻄﺎن‬

‫أﺣﺪ�ﻢ ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻣﻦ ﺧﻠﻖ ﻛﺬا‪ ،‬ﻣﻦ ﺧﻠﻖ ﻛﺬا‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻳﻘﻮل‪ :‬ﻣﻦ ﺧﻠﻖ ر�ﻚ‪ ،‬ﻓﺈذا‬
‫ﺑﻠﻎ ذلﻚ ﻓﻠيﺴﺘﻌﺬ ﺑﺎﷲ وﻴﻟنﺘﻪ« »ﮔﺎھﯽ ﺷﯿﻄﺎن ﻧﺰد ﯾﮑﯽ ازﺷﻤﺎ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬و او را‬
‫وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼن ﭼﯿﺰرا ﭼﻪﮐﺴﯽ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﻼن ﭼﯿﺰ را‬
‫ﭼﻪﮐﺴﯽ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ؟ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪاﻧﺤﺪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪای ﺗﺮا‬
‫ﭼﻪﮐﺴﯽ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ؟ وﻗﺘﯽ ﺑﺪاﻧﺤﺪ او را وﺳﻮﺳﻪﮐﺮد‪ ،‬او اﺳﺘﻌﺎذه ﮐﻨﺪ ‪-‬اﻋﻮذ‬
‫ﺑﺎﷲ ﻣﻦ اﻟﺸﻴﻄﺎن اﻟﺮﺟﻴﻢ‪-‬ﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺲ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬و در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﻮاره‪ ،‬ﻣﺮدم در ﺑﯿﻦ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺳﺌﻮال ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‬
‫ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﭼﻪﮐﺴﯽ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ؟ ھﺮﮐﺲ ﺑﺪﯾﻦﻣﺮﺣﻠﻪ رﺳﯿﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺨﺪا و‬
‫رﺳﻮﻟﺶ اﯾﻤﺎن دارم‪.‬‬
‫ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺮد‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم‪،‬ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﮫﻢ ﻓﺤﺶ و ﻧﺎﺳﺰا و‬
‫دﺷﻨﺎم دادﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ازآن دو‪ ،‬ﭼﮫﺮهاش ﺳﺮخ و ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إ�‬
‫ﻻﻋﻠﻢ ﻠﻛﻤﺔ لﻮ ﻗﺎﻬﻟﺎ ذﻫﺐ ﻋﻨﻪ ﻣﺎ �ﺪ‪ ،‬لﻮ ﻗﺎل‪ :‬أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن الﺮﺟﻴﻢ‪ ،‬ذﻫﺐ‬
‫ﻋﻨﻪ«‪» ،‬ﻣﻦﮐﻠﻤﺎﺗﯽ را ﻣﯽداﻧﻢﮐﻪ اﮔﺮ آنھﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺧﺸﻢ او ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﻋﻮذ‪ ...‬ﺧﺸﻢ او ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺮد رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدم‪،‬ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﮫﻢ ﻓﺤﺶ و ﻧﺎﺳﺰا و دﺷﻨﺎم دادﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ازآن دو‪ ،‬ﭼﮫﺮهاش‬
‫ﺳﺮخ و ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﮔﻔﺖ‪» :‬إ� ﻻﻋﻠﻢ ﻠﻛﻤﺔ لﻮ ﻗﺎﻬﻟﺎ ذﻫﺐ ﻋﻨﻪ ﻣﺎ �ﺪ‪ ،‬لﻮ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن الﺮﺟﻴﻢ‪ ،‬ذﻫﺐ ﻋﻨﻪ« »ﻣﻦﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻣﯽداﻧﻢﮐﻪ اﮔﺮ آنھﺎ را‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺧﺸﻢ او ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﻋﻮذ‪ ...‬ﺧﺸﻢ او ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﯿﺎﯾﺶ‬

 ‫‪٩٣٥‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫‪ -۱‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در دﻋﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶ از ﺳﺨﻨﺎن ﺟﺎﻣﻊ و ﮐﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر‬

‫ﺧﻮﺷﺶ ﻣﯽآﻣﺪ و ﻏﯿﺮ آن را ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﻣﺎ دﻋﺎھﺎی ﻻزم را ازاو ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ :‬از اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ دﻋﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﻦ دﻋﺎ ﺑﻮد‪» :‬ا�‪،‬‬
‫ر�ﻨﺎ آﺗﻨﺎ ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ ﺣﺴﻨﺔ و� اﻻﺧﺮة ﺣﺴﻨﺔ وﻗﻨﺎ ﻋﺬا ب اﻨﻟﺎر« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﭘﺮوردﮔﺎرا‬
‫در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﻤﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﻋﻄﺎﮐﻦ و ﻣﺎ را از ﻋﺬاب آﺗﺶ دوزخ ﻣﺼﻮن دار«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻋﯿﺎدت ﻣﯽﮐﺮدﮐﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻞ ﻛﻨﺖ ﺗﺪﻋﻮ �ﺸﺊ أو‬
‫�ﺴﺄﻪﻟ إﻳﺎه؟ " ﻗﺎل ﻧﻌﻢ‪.‬ﻛﻨﺖ أﻗﻮل‪ :‬ا� ﻣﺎ ﻛﻨﺖ ﻣﻌﺎﻗﻲﺒ ﺑﻪ ﻲﻓ اﻻﺧﺮة ﻓﻌﺠﻠﻪ ﻲﻟ ﻲﻓ‬
‫اﺪﻟﻧﻴﺎ‪.‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲص‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‪ ،‬ﻻ ﺗﻄﻴﻘﻪ أو ﻻ �ﺴﺘﻄﻴﻌﻪ‪ ،‬أﻓﻼ ﻗﻠﺖ‪ :‬ا�‬
‫آﺗﻨﺎ ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ ﺣﺴﻨﺔ و� اﻻﺧﺮة ﺣﺴﻨﺔ وﻗﻨﺎ ﻋﺬاب اﻨﻟﺎر« »آﯾﺎ دﻋﺎﺋﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدی؟ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ .‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻋﻘﺎﺑﯽ و ﻋﺬاﺑﯽ راﮐﻪ درآﺧﺮت ﺑﻪ ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﻣﯽدھﯽ‪ ،‬اﮐﻨﻮن دردﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ده‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ ﺗﻮ ﻃﺎﻗﺖ آن را‬
‫ﻧﺪاری‪ ،‬ﭼﺮا ﻧﮕﻔﺘﯽ‪ :‬آﻟﻠﻬﻢ رﺑﻨﺎ آﺗﻨﺎ‪.«...‬‬
‫‪ -۳‬اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻌﺪ از ﯾﮑﯽ از ﭘﺴﺮاﻧﺶ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا از ﺗﻮ ﺑﮫﺸﺖ و ﻏﺮﻓﻪھﺎی آن و ﻓﻼن ﭼﯿﺰ و ﻓﻼن ﭼﯿﺰ را ﻣﯽﺧﻮاھﻢ و از‬
‫آﺗﺶ دوزخ و اﻏﻼل و ﺳﻼﺳﻞ آن‪ ،‬ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﯿﺮ‬
‫ﮐﺜﯿﺮی ﻃﻠﺐﮐﺮدی و از ﺷﺮ ﮐﺜﯿﺮی ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﺑﺮدی و ﻣﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ در دﻋﺎ زﯾﺎدهروی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮای ﺗﻮﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﮕﻮﺋﯽ‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ ﻣﻦ اﺨﻟ� ﻠﻛﻪ ﻣﺎ ﻋﻠﻤﺖ ﻣﻨﻪ وﻣﺎ لﻢ‬
‫اﻋﻠﻢ‪ ،‬واﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ الﺮﺸ ﻠﻛﻪ ﻣﺎ ﻋﻠﻤﺖ ﻣﻨﻪ وﻣﺎ لﻢ أﻋﻠﻢ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﻦ ھﻤﻪ‬
‫ﺧﯿﺮوﻧﯿﮑﯽھﺎ را آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻢ و آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ و از ﺗﻤﺎم‬
‫ﺑﺪیھﺎ و ﺷﺮھﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻢ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫آﻧﺎن از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪» :‬رب‬
‫اﻋ� وﻻ ﺗﻌﻦ ﻲﻠﻋ‪ ،‬واﻧﺮﺼ� وﻻ ﺗﻨﺮﺼ ﻲﻠﻋ‪ ،‬وامﻜﺮ ﻲﻟ وﻻ ﺗﻤﻜﺮ ﻲﻠﻋ‪ ،‬واﻫﺪ� و�ﺮﺴ اﻬﻟﺪى‬
‫ﻲﻟ واﻧﺮﺼي ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﺑﻰﻐ ﻲﻠﻋ‪ ،‬رب اﺟﻌﻠ� لﻚ ﺷﺎﻜرا‪ ،‬لﻚ ذﺎﻛرا‪ ،‬لﻚ رﻫﺎﺑﺎ لﻚ ﻣﻄﻮاﺎﻋ‪ ،‬لﻚ ‪،‬‬
‫�ﺒﺘﺎ أواﻫﺎ إﻴﻟﻚ ﻣﻨيﺒﺎ‪ ،‬رب ﺗﻘﺒﻞ ﺗﻮ�ﻲﺘ‪ ،‬واﻏﺴﻞ ﺣﻮ�ﻲﺘ‪ ، ،‬وأﺟﺐ دﻋﻮ�‪ ،‬وﺛﺒﺖ ﺣﺠﻲﺘ‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٣٦‬‬

‫وﺳﺪد لﺴﺎ� واﻫﺪ ﻗﻠﻲﺒ‪ ،‬واﺳﻠﻞ ﺳﺨﻴﻤﺔ ﺻﺪري« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا اﻋﺎﻧﺖ و ﯾﺎریﮐﻦ وﮐﺴﯽ‬
‫را ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻦ اﻋﺎﻧﺖ ﻣﮑﻦ‪ ،‬و ﻣﺮا ﭘﯿﺮوزﮔﺮدان وﮐﺴﯽ را ﺑﺮﻣﻦ ﭘﯿﺮوز ﻣﮕﺮدان‪ ،‬ﻣﮑﺮ و‬
‫ﭼﺎرهﺟﻮﺋﯽ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﺑﺮﺳﺎن و ﻣﮑﺮ و ﭼﺎرهﺟﻮﺋﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻣﺮﺳﺎن‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا‬
‫ﻣﺮا ﺑﺮای ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﺳﭙﺎسﮔﺰار و ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪه و ﺗﺮﺳﺎن و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدار و ﻧﺎﻻن ﺑﺪرﮔﺎھﺖ و‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺑﺴﻮﯾﺖﮔﺮدان‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﺗﻮﺑﻪام را ﭘﺬﯾﺮا ﺑﺎش وﮔﻨﺎھﻢ را ﺑﺒﺨﺶ و دﻋﺎﯾﻢ را‬
‫اﺟﺎﺑﺖﮐﻦ و ﺣﺠﺖ و دﻟﯿﻠﻢ را ﺛﺎﺑﺖ و اﺳﺘﻮار دار‪ ،‬و زﺑﺎﻧﻢ را راﺳﺖ وﮔﻮﯾﺎ و ﻗﻠﺒﻢ را ھﺪاﯾﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪﮔﺮدان و ﮐﯿﻨﻪ و ﺣﻘﺪ را از دﻟﻢ ﺑﯿﺮونﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ اززﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺸﻤﺎ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ ﻣﮕﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ اﻟﻌﺠﺰ والﻜﺴﻞ‪ ،‬واﺠﻟﻦﺒ واﺒﻟﺨﻞ‬
‫واﻬﻟﺮم‪ ،‬وﻋﺬاب اﻟﻘﺮﺒ‪ ،‬ا� آت ﻧﻔﻲﺴ ﺗﻘﻮاﻫﺎ‪ ،‬ز�ﻬﺎ اﻧﺖ ﺧ� ﻣﻦ ز�ﻫﺎ‪ ،‬إﻧﻚ وﻴﻟﻬﺎ‬
‫ومﻮﻻﻫﺎ‪ ،‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﻋﻠﻢ ﻻ ﻳﻨﻔﻊ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﻠﺐ ﻻ �ﺸﻊ‪ ،‬وﻣﻦ ﻧﻔﺲ ﻻ �ﺸﺒﻊ‬
‫وﻣﻦ دﻋﻮة ﻻ �ﺴﺘﺠﺎب ﻬﻟﺎ« »ﺧﺪاوﻧﺪا از ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺗﺮس و ﺑﺨﻞ و ﭘﯿﺮی و ﻋﺬاب‬
‫ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﻪ ﻧﻔﺴﻢ ﺗﻘﻮی ﻋﻄﺎﮐﻦ و آن را ﭘﺎکﮔﺮدان‪،‬ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺗﺰﮐﯿﻪ دھﻨﺪه ﻧﻔﺲ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ و ﻣﻮﻻی آن ھﺴﺘﯽ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا از داﻧﺶ ﺑﯽﺳﻮد و از ﻗﻠﺐ‬
‫ﺑﺪون ﺧﺸﻮع و ﻧﻔﺲ ﺳﯿﺮی ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و دﻋﺎی ﻧﺎﻣﺴﺘﺠﺎب ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺣﺎﮐﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أﺤﺗﺒﻮن أﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس أن ﺠﺗﺘﻬﺪوا ﻲﻓ‬
‫اﺪﻟﺎﻋء؟ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻧﻌﻢ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻮلﻮا‪ :‬ا� اﻋﻨﺎ ﻰﻠﻋ ذﻛﺮك وﺷﻜﺮك وﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎدﺗﻚ«‬
‫»ای ﻣﺮدم آﯾﺎ دوﺳﺖ داﯾﺪ ﮐﻪ در دﻋﺎ ﻓﺮاوان ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‬
‫ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺎ را ﺑﺮ ذﮐﺮ و ﺷﮑﺮ و ﺣﺴﻦ ﭘﺮﺳﺘﺶ و ﻋﺒﺎدت ﺧﻮد ﯾﺎری ﮐﻦ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬أﻟﻈﻮا ﺑﻴﺎ ذا اﺠﻟﻼل واﻻﻛﺮام«‪» ،‬ﺑﺮﮔﻔﺘﻦ ﯾﺎ ذا‪...‬‬
‫ﻣﺪاوﻣﺖ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎز او ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻘﻠﺐ اﻟﻘﻠﻮب ﺛﺒﺖ ﻗﻠﻲﺒ ﻰﻠﻋ دﻳﻨﻚ واﻤﻟ�ان ﺑﻴﺪ‬
‫الﺮﻤﺣﻦ ﻋﺰوﺟﻞ‪ ،‬ﻳﺮﻓﻊ أﻗﻮاﻣﺎ و�ﻀﻊ آﺧﺮ�ﻦ« »ای ﺧﺪاﺋﯽﮐﻪ دلھﺎ ھﻤﻪ در دﺳﺖ ﺗﻮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻗﻠﺒﻢ را ﺑﺮ دﯾﻦ ﺧﻮد ﺛﺎﺑﺖ ﻧﮕﻪ دار‪ .‬ﺗﺮازو در دﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮوھﯽ را‬
‫ﺑﺎﻻﻣﯽﺑﺮد واﺣﺘﺮام وﻋﺰت ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﮔﺮوھﯽ را ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻣﯽآورد و ﺧﻮاری و ذﻟﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪.‬‬
 ‫‪٩٣٧‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ زوال‬
‫ﻧﻌﻤﺘﻚ‪ ،‬وﺤﺗﻮل ﺎﻋﻓﻴﺘﻚ‪ ،‬وﻓﺠﺄة ﻧﻘﻤﺘﻚ وﻤﺟﻴﻊ ﺳﺨﻄﻚ« »ﺧﺪاوﻧﺪا از زوال ﻧﻌﻤﺖ ﺗﻮ و‬
‫ﺗﺤﻮل ﻋﺎﻓﯿﺖ ﺗﻮ و ﻋﺬاب ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ ﺗﻮ و ﻓﺮاھﻢ ﺷﺪن ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺘﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� اﻧﻔﻌ� ﺑﻤﺎ ﻋﻠﻤﺘ�‪ ،‬وﻋﻠﻤ� ﻣﺎ ﻳﻨﻔﻌ�‪ ،‬وزد�‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬واﺤﻟﻤﺪ ﷲ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺣﺎل‪ ،‬واﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ ﺣﺎل أﻫﻞ اﻨﻟﺎر« »ﺧﺪاوﻧﺪا وﺳﯿﻠﻪ‬
‫داﻧﺸﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ آﻣﻮﺧﺘﻪای‪ ،‬ﻣﺮا ﺳﻮد و ﻧﻔﻊ ﺑﺮﺳﺎن و ﭼﯿﺰی راﮐﻪ ﺑﺮاﯾﻢ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﯿﺎﻣﻮز‪ ،‬و داﻧﺸﻢ را ﺑﯿﻔﺰای‪ ،‬در ھﺮ ﺣﺎل و اﺣﻮاﻟﯽ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای را اﺳﺖ و ﭘﻨﺎه ﺑﺮ‬
‫ﺧﺪا از ﺣﺎل اھﻞ دوزخ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و از او ﺧﺎدﻣﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﻮ‪» :‬ا� رب الﺴﻤﻮات الﺴﺒﻊ ورب اﻟﻌﺮش اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬ر�ﻨﺎ ورب‬
‫ﻞﻛ ﻲﺷ‪ ،‬ﻣ�ل اﺘﻟﻮراة واﻻ�ﻴﻞ واﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻓﺎﻟﻖ اﺤﻟﺐ واﻨﻟﻮى‪ ،‬أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺷ ﻞﻛ ﺷﺊ‬
‫أﻧﺖ آﺧﺬ ﺑﻨﺎﺻﻴﺘﻪ‪ ،‬أﻧﺖ اﻻول ﻓﻠيﺲ ﻗﺒﻠﻚ ﺷﺊ وأﻧﺖ اﻻﺧﺮ ﻓﻠيﺲ ﺑﻌﺪك ﺷﺊ‪ ،‬وأﻧﺖ‬
‫اﻟﻈﺎﻫﺮ ﻓﻠيﺲ ﻓﻮﻗﻚ ﺷﺊ‪ ،‬وأﻧﺖ اﺒﻟﺎﻃﻦ ﻓﻠيﺲ دوﻧﻚ ﺷﺊ اﻗﺾ ﻋ� اﺪﻟﻳﻦ وأﻏﻨ� ﻣﻦ‬
‫اﻟﻔﻘﺮ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ای ﭘﺮوردﮔﺎر آﺳﻤﺎنھﺎی ھﻔﺘﮕﺎﻧﻪ و ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﻋﺮش ﻋﻈﯿﻢ وای‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎ وھﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ای ﻧﺎزلﮐﻨﻨﺪه ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ و ﻗﺮآن‪ ،‬ای ﺷﮑﺎﻓﻨﺪه و روﯾﺎﻧﻨﺪه‬
‫ھﺴﺘﻪ و داﻧﻪ و از ﺷﺮ و ﺑﺪی ھﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻪ زﻣﺎم آن ﺑﺪﺳﺖ ﺗﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺘﻮﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬ﺗﻮ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮدی ھﺴﺘﯽﮐﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺑﯿﺶ از ﺗﻮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻮ آﺧﺮﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮدی‬
‫ھﺴﺘﯽﮐﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﭘﺲ ازﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﻮ آﻧﭽﻨﺎن ﻇﺎھﺮو ﭘﯿﺪاﺋﯽﮐﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰاز ﺗﻮ‬
‫ﭘﺪﯾﺪارﺗﺮﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻮ آﻧﭽﻨﺎن ﻧﺎﭘﯿﺪاﺋﯽﮐﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰاز ﺗﻮ ﻧﺎﭘﯿﺪاﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺮا ﺑﺒﺎزﭘﺮداﺧﺖ‬
‫دﯾﻨﻢ ﻣﻮﻓﻖﮐﻦ و ﻣﺮا از ﻓﻘﺮ ﺑﯽﻧﯿﺎزﮔﺮدان«‪.‬‬
‫ﺑﺎز ھﻢ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ اﻬﻟﺪى واﺘﻟﻰﻘ‬
‫واﻟﻌﻔﺎف واﻟﻐ�« »ﺧﺪاوﻧﺪا از ﺗﻮ ھﺪاﯾﺖ و ﺗﻘﻮی و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ و ﺑﯽﻧﯿﺎزی ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺎ رواﯾﺖ ﺣﺴﻦ و ﺣﺎﮐﻢ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬ﮐﻤﺘﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎ‪ ،‬از ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﺮﺧﯿﺰد و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻠﻤﺎت ﺑﺮای ﯾﺎراﻧﺶ دﻋﺎ ﻧﮑﻨﺪ‪» :‬ا� اﻗﺴﻢ‬
‫ﻨﻟﺎ ﻣﻦ ﺧﺸيﺘﻚ ﻣﺎ ﺤﺗﻮل ﺑﻪ ﺑيﻨﻨﺎ و�� ﻣﻌﺼﻴﺘﻚ‪ ،‬وﻣﻦ ﻃﺎﻋﺘﻚ ﻣﺎ ﺗﺒﻠﻐﻨﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﺘﻚ‪ ،‬وﻣﻦ‬
‫اﻴﻟﻘ� ﻣﺎ ﺗﻬﻮن ﺑﻪ ﻋﻠﻴﻨﺎ مﺼﺎﺋﺐ اﺪﻟﻧﻴﺎ‪ ،‬وﻣﺘﻌﻨﺎ ﺑﺄﺳﻤﺎﻋﻨﺎ وأﺑﺼﺎرﻧﺎ‪ ،‬وﻗﻮﺗﻨﺎ ﻣﺎ أﺣﻴيﺘﻨﺎ‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٣٨‬‬

‫واﺟﻌﻠﻪ الﻮارث ﻣﻨﺎ‪ ،‬واﺟﻌﻞ ﺗﺄرﻧﺎ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﻇﻠﻤﻨﺎ‪ ،‬واﻧﺮﺼﻧﺎ ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﺎﻋداﻧﺎ‪ ،‬وﻻ ﺠﺗﻌﻞ‬
‫مﺼﻴبﺘﻨﺎ ﻲﻓ دﻳنﻨﺎ‪ ،‬وﻻ ﺠﺗﻌﻞ اﺪﻟﻧﻴﺎ أ�ﺮﺒ ﻫﻤﻨﺎ‪ ،‬وﻻ ﻣﺒﻠﻎ ﻋﻠﻤﻨﺎ‪ ،‬وﻻ �ﺴﻠﻂ ﻋﻠﻴﻨﺎ ﻣﻦ ﻻ‬
‫ﻳﺮﻤﺣﻨﺎ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺧﺸﯿﺖ و ﺗﺮس از ﺧﻮد را‪ ،‬آن اﻧﺪازه ﺑﻤﺎ ﻋﻄﺎﮐﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﻋﺼﯿﺎن ﻣﺎ‬
‫ﺷﻮد و ازﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری ﺧﻮدت‪ ،‬آن ﻣﻘﺪار‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻄﺎ ﮐﻦﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﺗﻮ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ وآن اﻧﺪازه ﯾﻘﯿﻦ و ﺑﺎوری‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ده ﮐﻪ ﻣﺼﺎﺋﺐ دﻧﯿﺎ را ﺑﺮﻣﺎ آﺳﺎنﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺗﺎ آﻧﮕﺎهﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ را زﻧﺪه ﻣﯽداری‪ ،‬ﻣﺎ را از ﻧﯿﺮوی ﺷﻨﻮاﺋﯽ و ﺑﯿﻨﺎﺋﯽ و ﺗﻮان ﺟﺴﻤﯽ ﺑﺮﺧﻮردار و ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ‬
‫ﺳﺎز‪ ،‬و آن را ﺑﻪ وارث ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ و اﻧﺘﻘﺎم ﻣﺎ را از دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ و ﻣﻘﺪور‪،‬ﮔﺮدان و ﻣﺎ‬
‫را ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﯾﺎری رﺳﺎن و ﻣﺎ را در دﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﮑﻦ‪،‬ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫آرزوﯾﻤﺎن و ھﺪف از داﻧﺸﻤﺎن‪ ،‬دﻧﯿﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﻣﺎﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻣﺴﻠﻂ ﻣﮕﺮدان‪،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺣﻢ‬
‫و ﺷﻔﻘﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﺻﻼة و ﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬

‫َّ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ُّ َ َ َ َّ ّ َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُّ ْ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا صلوا‬ ‫��ِكتهۥ يصلون � ٱ�� ۚ ٰٓ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِن ٱ� وم ٰٓ‬
‫ِِ‬
‫ِيما‪] ﴾٥٦‬اﻷﺣﺰاب‪» .[٥٦ :‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﻋﺎ وﺛﻨﺎ‬ ‫َعلَ ۡيهِ َو َس ّل ُِموا ْ � َ ۡسل ً‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ھﺮ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺧﺪا ﻧﯿﺰ او را دﻋﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ایﻣﻮﻣﻨﺎن ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ وی ﺻﻠﻮات و‬
‫ﺳﻼم ﮔﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ او درود ﻓﺮﺳﺘﯿﺪ«‪.‬‬

‫ﻣﻌﻨﯽ ﺻﻼة ﺑﺮ رﺳﻮل ﺧﺪاص‬

‫ﺑﺨﺎری از ﻗﻮل اﺑﻮاﻟﻌﺎﻟﯿﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﻼة ﺧﺪا ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺛﻨﺎ ﮔﻔﺘﻦ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﺧﺪا اﺳﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﻧﺰد ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﺻﻼة ﻣﻼﺋﮑﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻤﻌﻨﯽ دﻋﺎ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮای او‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺮواﯾﺖ ازﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری وﮔﺮوھﯽ از اھﻞ ﻋﻠﻢﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺻﻼة ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫رﺣﻤﺖ وﺻﻼة ﻣﻼﺋﮑﻪ ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻃﻠﺐ اﺳﺘﻐﻔﺎراﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦﮐﺜﯿﺮﮔﻮﯾﺪ ﻣﻘﺼﻮد ازاﯾﻦ آﯾﻪ آﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد‪ ،‬از ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﻨﺪه و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد‪ ،‬در ﻧﺰد ﺧﻮدش‬
‫درﻣﻼء اﻋﻠﯽ ﺧﺒﺮﻣﯽدھﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬ﮐﻪ او درﻧﺰد ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻘﺮب‪ ،‬او را ﺛﻨﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﺰاورا دﻋﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻋﺎﻟﻢ ﺳﻔﻠﯽ ﻧﯿﺰ‬
 ‫‪٩٣٩‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫دﺳﺘﻮرﻣﯽدھﺪﮐﻪ اورا ﺻﻼة وﺳﻼم ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺻﻼة وﺳﻼم ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻠﻮی ﺑﺎ ﺻﻼة و‬
‫ﺳﻼم ﻋﺎﻟﻢ ﺳﻔﻠﯽ‪ ،‬ھﻤﺎھﻨﮓ و ﺟﻤﻊ ﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ازآﻧﮫﺎ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺻ� ﻲﻠﻋ ﺻﻼة ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻬﺎ ﻋﺮﺸا« »ھﺮﮐﺲ ﯾﮑﺒﺎر ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫ﺻﻼة ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ده ﺑﺎر ﺑﺮ وی ﺻﻼة ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺗﺮﻣﺬی از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮدهﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أو� اﻨﻟﺎس ﻲﺑ ﻳﻮم‬
‫اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ أ�ﺮﺜﻫﻢ ﻲﻠﻋ ﺻﻼة« »ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻦ‪ ،‬در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ درود و ﺻﻼة را‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را‬
‫»ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺲ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻦ و ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﮐﺲ از ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﻣﻦ درود و ﺻﻼة ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ‬
‫ﺠﺗﻌﻠﻮا ﻗﺮﺒي ﻋﻴﺪا‪ ،‬وﺻﻠﻮا ﻲﻠﻋ ﻓﺎن ﺻﻼﺗ�ﻢ ﺗﺒﻠﻐ� ﺣﻴﺚ ﻛﻨﺘﻢ« »ﮔﻮر ﻣﺮا‬
‫ﻣﯿﻌﺎدﮔﺎه ﻧﺴﺎزﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻣﻦ ﺻﻼة و ﺳﻼم ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮕﻤﺎن درود و ﺻﻼة و دﻋﺎی‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ھﺮﺟﺎﮐﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺖﮐﻪ ﺻﻼة و ﺳﻼم‬
‫ﺑﺮﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ زﯾﺎرت اواﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در ھﺮﺟﺎ ﺻﻼة و ﺳﻼم ﺑﺮویﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪،‬‬
‫آن را ﻣﯽﺷﻨﻮد و ﺑﺮای ﺷﻨﯿﺪن درود ﺑﺮ وی ﺣﻀﻮر ﺑﺮ ﻣﺰار ﺷﺮﯾﻒ او‪ ،‬ﭼﻨﺪان‬
‫ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺑﻮداود از اوس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن أﻓﻀﻞ أﻳﺎﻣ�ﻢ ﻳﻮم‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔ‪ ،‬ﻓﺄ�ﺮﺜوا ﻲﻠﻋ ﻣﻦ الﺼﻼة ﻓﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺎن ﺻﻼﺗ�ﻢ ﻣﻌﺮوﺿﺔ ﻲﻠﻋ‪ .‬ﻓﻘﺎلﻮا ﻳﺎرﺳﻮل‬
‫اﷲ و�ﻴﻒ ﺗﻌﺮض ﺻﻼﺗﻨﺎ ﻋﻠﻴﻚ‪ ،‬وﻗﺪ أرﻣﺖ‪ :‬أي‪ :‬ﺑﻠﻴﺖ؟‪.‬ﻗﺎل‪ :‬إن اﷲ ﺣﺮم ﻰﻠﻋ‬
‫اﻻرض أن ﺗﺄ�ﻞ أﺟﺴﺎد اﻻﻧبﻴﺎء« »ھﻤﺎﻧﺎ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ روز ﺷﻤﺎ‪ ،‬روز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫درآن روز ﺑﺮﻣﻦ ﻓﺮاوان‪ ،‬درود و ﺻﻼة ﮔﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺻﻼة و درود ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺻﻼة و درود ﻣﺎ ﺑﺮﺗﻮ ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد وﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺗﻮدرﺧﺎک ﻓﺮﺳﻮده و ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺷﺪهای؟ اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٤٠‬‬

‫زﻣﯿﻦ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺟﺴﺎد اﻧﺒﯿﺎء در ﺧﺎک‬
‫ﻓﺮﺳﻮده و ﭘﻮﺳﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫‪ -۵‬در ﺳﻨﻦ اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﺎﻣﻦ أﺣﺪ �ﺴﻠﻢ ﻲﻠﻋ إﻻ رد اﷲ ﻲﻠﻋ روﻲﺣ ﺣﻰﺘ أرد ﻋﻠﻴﻪ الﺴﻼم« »ھﺮﮐﺲ ﺑﺮﻣﻦ‬
‫ﺳﻼم و درودﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ روح را ﺑﻪ ﺗﻦ ﻣﻦ ﺑﺎز آرد‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﻮاب ﺳﻼم او را ﮔﻮﯾﻢ«‪.‬‬
‫‪ -۶‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ از اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ اﻧﺼﺎری رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬روزی ﺻﺒﺢ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪم‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮﺷﺤﺎل و ﺷﺎد ﺑﻮد و ﺷﺎدی ﺑﺮ ﭼﮫﺮه او ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﻮد ﺑﻪ‬
‫وی ﻋﺮض ﺷﺪﮐﻪ اﻣﺮوز ﺗﺮا ﺧﻮﺷﺤﺎل و ﺷﺎدان ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ او در ﺟﻮابﮔﻔﺖ‪» :‬أﺟﻞ‪:‬‬
‫أﺗﺎ� آت ﻣﻦ ر� ﻋﺰوﺟﻞ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻣﻦ ﺻ� ﻋﻠﻴﻚ ﻣﻦ أﻣﺘﻚ ﺻﻼة ﻛﺘﺐ اﷲ ﻪﻟ ﺑﻬﺎ‬
‫ﻋﺮﺸ ﺣﺴﻨﺎت‪ ،‬و�ﺎ ﻋﻨﻪ ﻋﺮﺸ ﺳيﺌﺎت‪ ،‬ورﻓﻊ ﻪﻟ ﻋﺮﺸ درﺟﺎت‪ ،‬ورد ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺜﻠﻬﺎ«‬
‫»آری‪ ،‬ﭘﯿﮑﯽ ازﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ازاﻣﺖ ﺗﻮﺗﺮا ﺻﻼة‬
‫وﺳﻼم و دﻋﺎﺋﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ده ﺣﺴﻨﻪ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب او ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ و ده‬
‫ﺳﯿﺌﻪ و ﺑﺪی را از ﺣﺴﺎب او ﭘﺎک ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ وی ده ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﺑﺮ وی‬
‫ھﻤﺎن ﺻﻼة ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و او را ﻗﺮﯾﻦ رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬اﺑﻦﮐﺜﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺳﻨﺎد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۷‬از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺮﺳه أن ﻳ�ﺎل ﻪﻟ ﺑﺎﻤﻟﻜﻴﺎل‬
‫اﻻو� ‪ -‬إذا ﺻ� ﻋﻠﻴﻨﺎ أﻫﻞ اﺒﻟﻴﺖ ‪ -‬ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬ا� ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤﺪ اﻨﻟﻲﺒ وأزواﺟﻪ‬
‫أﻣﻬﺎت اﻤﻟﺆﻣﻨ� وذر�ﺘﻪ وأﻫﻞ ﺑيﺘﻪ ﻛﻤﺎ ﺻﻠﻴﺖ ﻰﻠﻋ آل إﺑﺮاﻫﻴﻢ إﻧﻚ ﻤﺣﻴﺪ �ﻴﺪ«‬
‫»ھﺮﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﮐﻪ در ﺻﻠﻮات ﺑﺮ ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺳﻨﮓ ﺗﻤﺎم ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ و زﻧﺎﻧﺶﮐﻪ ﻣﺎدران ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ و اھﻞ‬
‫ﺑﯿﺘﺶ درود و ﺻﻠﻮه ﺑﻔﺮﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮآل اﺑﺮاھﯿﻢ ﺻﻼة و رﺣﻤﺖ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدی ﺧﺪاﯾﺎ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺗﻮ ﺳﺘﻮده و ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫‪ -۸‬از اﺑﯽ ﺑﻦﮐﻌﺐ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه دو ﺳﻮم ﺷﺐ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ اﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس اذﻛﺮوا اﷲ‪.‬اذﻛﺮوا اﷲ‪.‬ﺟﺎءت الﺮاﺟﻔﺔ‬
‫ﺗتﺒﻌﻬﺎ الﺮادﻓﺔ ﺟﺎء اﻤﻟﻮت ﺑﻤﺎ ﻓﻴﻪ‪ ،‬ﺟﺎء اﻤﻟﻮت ﺑﻤﺎ ﻓﻴﻪ« »ای ﻣﺮدم ﯾﺎد ﺧﺪا ﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
 ‫‪٩٤١‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ﯾﺎد ﺧﺪا ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺨﻪ اوﻟﯽ آﻣﺪ و ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﻧﻔﺨﻪ دوم‪ ،‬ﻣﺮگ آﻣﺪ ﺑﺎ ھﻤﻪ آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺮگ آﻣﺪ ﺑﺎ ھﻤﻪ آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد دارد«‪.‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﻦ‬
‫ﻓﺮاوان ﺻﻼة و ﺳﻼم ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻢ‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﺻﻼة و درود ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺗﻮ ﻗﺮار‬
‫دھﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺮ اﻧﺪازه ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﯾﮏ ﭼﮫﺎرم؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮ اﻧﺪازهﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﺗﻮ ﺑﮫﺘﺮاﺳﺖ‪.‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻧﺼﻒ؟ ﻓﺮﻣﻮد ھﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاھﯽ‪ ،‬اﮔﺮﺑﯿﺸﺘﺮﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاﯾﺖ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬دو ﺳﻮم؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاھﯽ‬
‫اﮔﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ھﻤﻪ اوﻗﺎت ﺧﻮﯾﺶ را در ﻣﺠﺎﻟﺲ‬
‫ﺑﻪﮔﻔﺘﻦ ﺻﻼة و ﺳﻼم ﺑﺮ ﺗﻮ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽدھﻢ ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذن ﺗ�ﻲﻔ ﻫﻤﻚ و�ﻐﻔﺮ لﻚ ذﻧﺒﻚ« »ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﺗﻮﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﮔﻨﺎھﺎﻧﺖ آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬

‫آﯾﺎ ھﺮ وﻗﺖ ﻧﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮده ﺷﺪ ﮔﻔﺘﻦ ﺻﻼة و ﺳﻼم ﺑﺮ وی واﺟﺐ اﺳﺖ؟‬
‫ﮔﺮوھﯽ ازﻋﻠﻤﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ ھﺮ وﻗﺖ ﻧﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮔﻔﺘﻦ ﺻﻼة و ﺳﻼم ﺑﺮوی‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﺎن ﻃﺤﺎوی و ﺣﻠﯿﻤﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﺮﻣﺬی‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ اﺳﺘﺪﻻلﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬رﻏﻢ‬
‫أﻧﻒ رﺟﻞ ذﻛﺮت ﻋﻨﺪه ﻓﻠﻢ ﻳﺼﻞ ﻲﻠﻋ‪ ،‬ورﻏﻢ أﻧﻒ رﺟﻞ دﺧﻞ ﻋﻠﻴﻪ ﺷﻬﺮ رمﻀﺎن ﺛﻢ ا�ﺴﻠﺦ‬
‫ﻗﺒﻞ ان ﻳﻐﻔﺮ ﻪﻟ‪ ،‬ورﻏﻢ أﻧﻒ رﺟﻞ ادرك ﻋﻨﺪه أﺑﻮاه الﻜﺮﺒ ﻓﻠﻢ ﻳﺪﺧﻼه اﺠﻟﻨﺔ«‬
‫»ﺧﻮارﺑﺎدﮐﺴﯽﮐﻪ درﻧﺰد او ﻧﺎم ﻣﻦ ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد و اوﺑﺮﻣﻦ ﺻﻼة وﺳﻼم ﻧﻤﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮارﺑﺎدﮐﺴﯽﮐﻪ درﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻄﺎﻋﺖ ﺧﺪا ﻧﭙﺮدازد ﺗﺎﮔﻨﺎھﺎﻧﺶ آﻣﺮزﯾﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮار ﺑﺎدﮐﺴﯽﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻧﺰد او ﺑﻪ ﭘﯿﺮی رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‬
‫وﻟﯽ او ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻧﻤﯽرود ﯾﻌﻨﯽ از اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﺎن‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﺳﺒﺐ ﺑﮫﺸﺖ رﻓﺘﻦ او ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮذر‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن أﺨﺑﻞ اﻨﻟﺎس ﻣﻦ ذﻛﺮت ﻋﻨﺪه ﻓﻠﻢ‬
‫ﻳﺼﻞ ﻲﻠﻋ« »ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺑﺨﯿﻞﺗﺮﯾﻦﮐﺲ‪ ،‬آﻧﺴﺖﮐﻪ ﭘﯿﺶ او ﻧﺎم ﻣﻦ ﺑﺮده ﺷﻮد‪ ،‬و او ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫ﺻﻼة ﻧﻔﺮﺳﺘﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﺮوھﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻣﺠﻠﺲ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺑﺎر واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﺮده ﺷﺪ ﺑﺮوی ﺻﻼة وﺳﻼم ﻓﺮﺳﺘﺎد و دﻓﻌﺎت دﯾﮕﺮدرھﻤﺎن ﻣﺠﻠﺲ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٤٢‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻮھﺮﯾﺮهﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮذ‪» :‬ﻣﺎ ﺟﻠﺲ ﻗﻮم �ﻠﺴﺎ‬
‫لﻢ ﻳﺬﻛﺮوا اﷲ ﻓﻴﻪ ولﻢ ﻳﺼﻠﻮا ﻰﻠﻋ ﻧبﻴﻬﻢ إﻻ ﺎﻛن ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺗﺮة ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪ ،‬ﻓﺎن ﺷﺎء ﻋﺬﺑﻬﻢ‪،‬‬
‫وان ﺷﺎء ﻏﻔﺮ ﻬﻟﻢ« »ھﺮ ﻗﻮﻣﯽ اﮔﺮ در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ و در آن ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﯾﺎد ﺧﺪا ﻧﮑﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن ﺻﻼة ﻧﻔﺮﺳﺘﻨﺪ و درود ﻧﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮایﺷﺎن ﻧﻘﺼﯽ اﺳﺖ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و اﮔﺮﻧﺨﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫اﯾﻦ ﺑﯽﺗﻮﺟﮫﯽ آﻧﺎن را ﺑﺒﺨﺸﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖﮐﻪ ﻧﺒﺨﺸﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را ﺣﺴﻦ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖﮐﻪ در ﺣﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻦ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﻧﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺻﻼة و ﺳﻼم را ﺑﺮ او ﻧﻮﺷﺖ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪﮐﻪ ھﺮوﻗﺖ ﻧﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻼة وﺳﻼم ﺑﺮ او ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﺪان اﺳﺘﺪﻻلﮐﺮد‪ ،‬ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادیﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺨﻂ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ دﯾﺪهام‪ ،‬ﮐﻪ در ﺑﺴﯿﺎری ازﻧﻮﺷﺘﻪھﺎ‪،‬‬
‫ﭘﮫﻠﻮی ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪص ﺻﻼة و ﺳﻼم را ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪﮐﻪ ھﺮوﻗﺖ درﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﻨﺎم‬
‫ً‬
‫ﻣﺤﻤﺪص ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﺷﻔﺎھﺎ ﺻﻼة و ﺳﻼم را ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ آن را ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪.‬‬

‫ﺻﻼة و ﺳﻼم‬
‫ﻧﻮوی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻼة ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﺻﻼة و ﺳﻼم‬
‫ﺟﻤﻊﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ اﻗﺘﺼﺎر ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ و ﻧﮕﻮﯾﺪ‪»:‬ﺻﲆ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ« ﻳﺎ »ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم« ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬ص ‪.‬‬

‫ﺻﻠﻮات ﺑﺮ اﻧﺒﯿﺎء‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺻﻠﻮات ﺑﺮ اﻧﺒﯿﺎء و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﺴﺘﻘﻼ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻏﯿﺮ اﻧﺒﯿﺎء‬
‫ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ اﻧﺒﯿﺎء ﮔﻔﺘﻦ ﺻﻼة و ﺳﻼم ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﺎﺑﻖ ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ‪» :‬ا� ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤﺪ اﻨﻟﻲﺒ وازواﺟﻪ ‪ «...‬ﮔﻔﺘﻦ ﺻﻼة و ﺳﻼم ﺑﺮ ﻏﯿﺮ اﻧﺒﯿﺎء ﻣﺴﺘﻘﻼ‬
‫ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﻣﺜﻼ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﺑﮕﻮﺋﯽ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﯾﺎ‪...‬ص‬

‫واژﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﻼة و ﺳﻼم ﺑﺪان ادا ﻣﯽ ﺷﻮد‬

 ‫‪٩٤٣‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ﻣﺴﻠﻢ از اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎری رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺸﯿﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺻﻼة و درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺮا درود‬
‫ﻓﺮﺳﺘﯿﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺪﺗﯽ ﺳﮑﻮتﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬ایﮐﺎش ﺳﺌﻮال‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻗﻮلﻮا‪ :‬ا� ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤﺪ وﻰﻠﻋ آل �ﻤﺪ ﻛﻤﺎ ﺻﻠﻴﺖ‬
‫ﻰﻠﻋ آل إﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬و�ﺎرك ﻰﻠﻋ �ﻤﺪ وﻰﻠﻋ آل �ﻤﺪ ﻛﻤﺎ ﺑﺎر�ﺖ ﻰﻠﻋ آل إﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻲﻓ اﻟﻌﺎﻤﻟ� إﻧﻚ‬
‫ﻤﺣﻴﺪ �ﻴﺪ‪.‬والﺴﻼم ﻛﻤﺎ ﻗﺪ ﻋﻠﻤﺘﻢ« )ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ اﻟﻠﮫﻢ‪ ...‬و ﺳﻼم را ھﻤﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ(‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪“ :‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻼة ﮔﻔﺘﯿﺪ‪،‬‬
‫آن را ﻧﮑﻮ ﮔﻮﺋﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﺷﺎﯾﺪ آن را ﺑﺮوی ﻋﺮﺿﻪﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آن‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮزﯾﺪ‪.‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪» :‬ا� اﺟﻌﻞ ﺻﻠﻮاﺗﻚ ورﻤﺣﺘﻚ و�ﺮ�ﺗﻚ ﻰﻠﻋ ﺳﻴﺪ‬
‫اﻤﻟﺮﺳﻠ�‪ ،‬و�ﻣﺎم اﻤﻟﺘﻘﺪﻣ�‪ ،‬وﺧﺎﺗﻢ اﻨﻟبﻴ� �ﻤﺪ ﻋﺒﺪك ورﺳﻮلﻚ إﻣﺎم اﺨﻟ�‪ ،‬وﻗﺎﺋﺪ اﺨﻟ�‪،‬‬
‫ورﺳﻮل الﺮﻤﺣﺔ‪.‬ا� اﺑﻌﺜﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎ ﻳﻐﺒﻄﻪ ﺑﻪ اﻻولﻮن‪ .‬ا� ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤﺪ وﻰﻠﻋ آل �ﻤﺪ‬
‫ﻛﻤﺎ ﺻﻠﻴﺖ ﻰﻠﻋ إﺑﺮاﻫﻴﻢ وآل إﺑﺮاﻫﻴﻢ إﻧﻚ ﻤﺣﻴﺪ �ﻴﺪ‪ ،‬ا� ﺑﺎرك ﻰﻠﻋ �ﻤﺪ وﻰﻠﻋ آل �ﻤﺪ‬
‫ﻛﻤﺎ ﺑﺎر�ﺖ ﻰﻠﻋ إﺑﺮاﻫﻴﻢ وآل إﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬إﻧﻚ ﻤﺣﻴﺪ �ﻴﺪ«‪» .‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬درودھﺎ و رﺣﻤﺖھﺎ و‬
‫ﺑﺮﮐﺖھﺎی ﺧﻮدت را ﺑﺮﭘﯿﺸﻮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان وﭘﯿﺸﻮای ﻣﺘﻘﯿﺎن و ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻨﺪه‬
‫ورﺳﻮﻟﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻮای ﺧﯿﺮوﻧﯿﮑﯽ و رھﺒﺮﺧﯿﺮوﻧﯿﮑﯽ ورﺳﻮل ﻣﮫﺮو رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻔﺮﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا‬
‫او را ﺑﻪ آﻧﭽﻨﺎن ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ ﺑﺮﺳﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺑﻪ وی ﻏﺒﻄﻪ ﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬اﻟﻠﮫﻢ ﺻﻞ‪.«...‬‬

‫ادﻋﯿﻪ ﺳﻔﺮ‬

‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺳﻔﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‬

‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺎﻓﺮوا ﺗﺼﺤﻮا‪ ،‬واﻏﺰوا �ﺴﺘﻐﻨﻮا« »ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت‬
‫ﭘﺮدازﯾﺪ ﺗﺎ از ﻧﻌﻤﺖ ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﺑﺮوﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻃﺤﺎوی‪.‬‬

‫ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ دوﺳﺖ دارد‬

‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ ﺧﺎرج �ﺮج ﻣﻦ ﺑيﺘﻪ إﻻ ﺑﺒﺎﺑﻪ راﻳﺘﺎن‪ :‬راﻳﺔ‬
‫ﺑﻴﺪ مﻠﻚ‪ ،‬وراﻳﺔ ﺑﻴﺪ ﺷﻴﻄﺎن‪ ،‬ﻓﺈن ﺧﺮج ﻤﻟﺎ �ﺐ اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ اﺗﺒﻌﻪ اﻤﻟﻠﻚ ﺑﺮاﻳﺘﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﺰل‬
‫ﺤﺗﺖ راﻳﺔ اﻤﻟﻠﻚ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻳﺮﺟﻊ إﻰﻟ ﺑيﺘﻪ‪ ،‬و�ن ﺧﺮج ﻤﻟﺎ �ﺴﺨﻂ اﷲ‪ ،‬اﺗﺒﻌﻪ الﺸﻴﻄﺎن ﺑﺮاﻳﺘﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻢ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٤٤‬‬

‫ﻳﺰل ﺤﺗﺖ راﻳﺔ الﺸﻴﻄﺎن‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻳﺮﺟﻊ إﻰﻟ ﺑيﺘﻪ« »ھﺮﮐﺲ از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دروازه او‬
‫دو ﭘﺮﭼﻢ ھﺴﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻓﺮﺷﺘﻪ و ﯾﮑﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﺷﯿﻄﺎن‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻘﺼﺪ ﮐﺎری ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮرد رﺿﺎی ﺧﺪا اﺳﺖ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﭘﺮﭼﻤﺶ اورا دﻧﺒﺎلﮐﻨﺪ و او ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش‬
‫ﺑﺮﮔﺮدد درزﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ ﭘﺮﭼﻢ و ﭼﺘﺮ ﻓﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻘﺼﺪ ﮐﺎری ﺑﯿﺮون آﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا را‬
‫ﺧﻮش ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ ﭘﺮﭼﻢ ﺧﻮﯾﺶ او را دﻧﺒﺎلﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬در‬
‫ﭘﺮ ﺳﺎﯾﻪ و ﭼﺘﺮ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽﮐﻪ ﺳﻨﺪ او ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺸﻮرت و اﺳﺘﺨﺎره ﭘﯿﺶ از ﺑﯿﺮون آﻣﺪن ﺑﺮای ﺳﻔﺮ‬

‫ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﭘﯿﺶ از ﺧﺮو ج ازﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ اھﻞ ﺧﯿﺮو ﺻﻼح ﻣﺸﻮرت ﮐﻨﺪ زﯾﺮا‬
‫َۡ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺧﺪا ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬وشاوِ ۡره ۡم ِ� ٱ� ۡم ِر�﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪» .[١٥٩ :‬ﺑﺎ ﯾﺎران ﺧﻮد درﮐﺎرھﺎ‬
‫ﻣﺸﻮرتﮐﻦ«‪ .‬و در وﺻﻒ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وأَ ۡم ُر ُه ۡم ُش َ‬
‫ور ٰ َ ۡ َ‬
‫ى بين ُهم﴾ ]اﻟﺸﻮری‪.[٣٨ :‬‬
‫»ﻣﻮﻣﻨﺎنﮐﺎرﺷﺎن در ﺑﯿﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻮری ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﻗﺘﺎده ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ھﺮ‬
‫ﻗﻮﻣﯽﮐﻪ در راه رﺿﺎی ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ھﺪفﺷﺎن رﺿﺎی ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪون ﺷﮏ ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦﮐﺎرﺷﺎن ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺸﻮرت ﺑﺎھﻞ ﺧﯿﺮوﺻﻼح ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰاﺳﺘﺨﺎره ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ازﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص رواﯾﺖ ﮐﺮدهﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻌﺎدة اﺑﻦ آدم‬
‫اﺳﺘﺨﺎرة اﷲ‪ ،‬وﻣﻦ ﺳﻌﺎدة اﺑﻦ آدم رﺿﺎه ﺑﻤﺎ ﻗﻰﻀ اﷲ‪ ،‬وﻣﻦ ﺷﻘﻮة اﺑﻦ آدم ﺗﺮ�ﻪ اﺳﺘﺨﺎرة‬
‫اﷲ‪ ،‬وﻣﻦ ﺷﻘﻮة اﺑﻦ آدم ﺳﺨﻄﻪ ﺑﻤﺎ ﻗﻰﻀ اﷲ« »از ﺳﻌﺎدت اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ‪ -‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫اﺳﺘﺨﺎره ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﻀﺎی او راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ و از ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺨﺎره ﺑﺎ ﺧﺪا را‬
‫ﺗﺮکﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﻀﺎی او راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ«‪ .‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر‬
‫اﺳﺘﺨﺎرهﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻤﺸﻮرت ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺳﺘﺨﺎره ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ اﺳﺘﺨﺎرهﮐﻨﺪ‪ ،‬درھﺮ وﻗﺖ از ﺷﺐ ﯾﺎ روزﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻏﯿﺮ‬
‫از ﻓﺮض ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺳﻨﻦ راﺗﺒﻪ ﯾﺎ ﺗﺤﯿﻪ اﻟﻤﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ ھﺮﭼﻪ دﻟﺶ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ازآﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ازآن دورﮐﻌﺖ ﺣﻤﺪ ﺧﺪا وﺻﻼة وﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫را ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﻌﺪ ازآن دﻋﺎﺋﯽ راﮐﻪ ﺑﺨﺎری رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ :‬ﮐﻪ ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درھﻤﻪﮐﺎرھﺎی ‪-‬ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ ‪-‬اﺳﺘﺨﺎره را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺖ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ‬
 ‫‪٩٤٥‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ﺳﻮره ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﻣﺎ ﯾﺎد ﻣﯽداد‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﻫﻢ أﺣﺪ�ﻢ ﺑﺎﻻمﺮ‪ ،‬ﻓﻠ��ﻊ ر�ﻌﺘ� ﻣﻦ‬
‫ﻏ� اﻟﻔﺮ�ﻀﺔ ﺛﻢ ﻴﻟﻘﻞ‪ :‬ا� إ� اﺳﺘﺨ�ك ﺑﻌﻠﻤﻚ‪ ،‬وأﺳﺘﻘﺪرك ﺑﻘﺪرﺗﻚ وأﺳﺄلﻚ ﻣﻦ‬
‫ﻓﻀﻠﻚ اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻚ ﺗﻘﺪر وﻻ أﻗﺪر‪ ،‬وﺗﻌﻠﻢ وﻻ أﻋﻠﻢ‪ ،‬وأﻧﺖ ﻋﻼم اﻟﻐﻴﻮب‪ ،‬ا� إن‬
‫ﻛﻨﺖ ﺗﻌﻠﻢ أن ﻫﺬا اﻻمﺮ ﺧ� ﻲﻟ ﻲﻓ دﻳ� وﻣﻌﺎﻲﺷ وﺎﻋﻗﺒﺔ أمﺮي‪ ،‬أو ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻋﺟﻞ أمﺮي‬
‫وآﺟﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪره ﻲﻟ‪ ،‬و�ﺮﺴه ﻲﻟ‪ ،‬ﺛﻢ ﺑﺎرك ﻲﻟ ﻓﻴﻪ‪ ،‬و�ن ﻛﻨﺖ ﺗﻌﻠﻢ أن ﻫﺬا اﻻمﺮ ﺮﺷ ﻲﻟ‪ ،‬ﻲﻓ دﻳ�‬
‫وﻣﻌﺎﻲﺷ وﺎﻋﻗﺒﺔ أمﺮي‪ ،‬أو ﻗﺎل ‪ -‬ﺎﻋﺟﻞ أمﺮي وآﺟﻠﻪ ‪ -‬ﻓﺎﺮﺻﻓﻪ ﻋ� واﺮﺻﻓ� ﻋﻨﻪ‪ ،‬واﻗﺪر‬
‫ﻲﻟ اﺨﻟ� ﺣﻴﺚ ﺎﻛن‪ ،‬ﺛﻢ أرﺿ� ﺑﻪ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎری اﻗﺪامﮐﻨﺪ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻏﯿﺮﻓﺮض ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا از داﻧﺶ ﺗﻮ ﮐﺴﺐ ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ و‬
‫ﺧﯿﺮ را ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ‪ .‬و از ﻗﺪرت ﺗﻮ ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ و از ﻓﻀﻞ ﺑﺰرگ ﺗﻮ ﻃﻠﺐ ﻓﻀﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬زﯾﺮا ﺗﻮﻗﺎدرو ﺗﻮاﻧﺎ ھﺴﺘﯽ وﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﻢ و ﺗﻮ ﻋﺎﻟﻢ وآ ﮔﺎه ھﺴﺘﯽ و ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﻢ و ﺗﻮ‬
‫داﻧﺎ ﺑﻪ ھﻤﻪ ﻧﮫﺎﻧﯽھﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪا اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﯽﮐﻪ اﯾﻦﮐﺎر ‪-‬ﻧﯿﺎزﺧﻮد را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ‪-‬‬
‫ﺑﺮای دﯾﻦ ودﻧﯿﺎﯾﻢ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ آن را ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻘﺪوروآﺳﺎن و ﻣﯿﺴﻮرﮔﺮدان‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮﮐﺖ‬
‫ﺧﻮد را درآن ﻗﺮار ﺑﺪه‪ .‬و اﮔﺮ آنﮐﺎر ﺑﺮای دﯾﻦ و دﻧﯿﺎﯾﻢ ﺷﺮ اﺳﺖ و زﯾﺎﻧﻤﻨﺪ‪ ،‬آن را از ﻣﻦ‬
‫ﺑﮕﺮدان و ﻣﺮا ﻧﯿﺰ ازآن ﺑﮕﺮدان و ﭘﺸﯿﻤﺎنﮐﻦ و ﺧﯿﺮ و ﺻﻼﺣﻢ را در ھﺮ ﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ‬
‫ﻣﻘﺪورﮐﻦ و ﻣﺮا ﺑﺪان راﺿﯽ و ﺧﺮﺳﻨﺪﮔﺮدان«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ وﻗﺖ ﺧﻮاﻧﺪن »أﻟﻠﻬﻢ ان ﻛﺎن‬
‫ﻫﺬا اﻻﻣﺮ ‪ «...‬ﻧﯿﺎز ﺧﻮد را ﻧﺎم ﺑﺒﺮد‪ .‬ﺑﺮای ﻗﺮاﺋﺖ در ﻧﻤﺎز اﺳﺘﺨﺎره و ﺗﮑﺮارآن ﭼﯿﺰ‬
‫ﺑﺨﺼﻮص در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮویﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﺨﺎره ﺑﺎﯾﺪﮐﺎری‬
‫راﮐﻪ دﻟﺶ ﺑﺪان رﺿﺎﯾﺖ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬و ﺑﺪان ﺗﻤﺎﯾﻞ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دھﺪ و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻗﻠﺒﯽ‬
‫ﭘﯿﺶ از اﺳﺘﺨﺎره را ﻣﻼک ﻋﻤﻞ ﻗﺮار ﻧﺪھﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮﯾﺶ را رھﺎﮐﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫از اﺳﺘﺨﺎره ﺑﺎ ﺧﺪا‪ ،‬ﻗﻠﺒﺶ ﺑﺪان ﺗﻤﺎﯾﻞ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ واﻻ اﺳﺘﺨﺎره ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺪارد‬
‫و او در دﻋﺎﯾﺶ ﺻﺎدق ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻔﺮ را از روز ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ آﻏﺎز ﮐﺮد‬

‫ﺑﺨﺎری رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ھﺮ وﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص اراده ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮد ھﻤﯿﺸﻪ‬
‫ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪھﺎ را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻨﺪرت‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﭘﯿﺶ از ﺧﺮوج از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮدو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٤٦‬‬

‫ﻣﻄﻌﻢ ﺑﻦ ﻣﻘﺪامﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺧﻠﻒ أﺣﺪ ﻋﻨﺪ أﻫﻠﻪ أﻓﻀﻞ ﻣﻦ‬
‫ر�ﻌﺘ� ﻳﺮ�ﻌﻬﻤﺎ ﻋﻨﺪﻫﻢ ﺣ� ﻳﺮ�ﺪ ﺳﻔﺮا« »ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ دارد ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی را ﺑﮫﺘﺮ‬
‫از دو رﮐﻌﺘﯽﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﺮای ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺠﺎی ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﯾﻌﻨﯽ آن دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺧﺮوج ازﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖﮐﻪ از ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﯽﮔﺬارد«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻃﺒﺮاﻧﯽ و اﺑﻦ ﻋﺴﺎﮐﺮﮐﻪ ﺳﻨﺪ آن ﻣﻔﺼﻞ ﯾﺎ ﻣﺮﺳﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﺮاھﺎن ﺳﻔﺮ و رﻓﻘﺎ را ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺰﯾﻨﻨﺪ‬

‫‪ -۱‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ازاﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺳﻔﺮرﻓﺘﻦ ﻧﮫﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺮواﯾﺖ ازﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش و از ﺟﺪش آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮏ ﺳﻮارهﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ رود ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ و دو ﺳﻮار دو ﺷﯿﻄﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﻪ ﺳﻮار‬
‫ﻗﺎ ﻓﻠﻪاﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ از ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﮐﻨﺪ و از آﻧﺎن‬

‫ﻃﻠﺐ دﻋﺎی ﺧﯿﺮﮐﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ھﺮﮐﺲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺑﺮود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ازﺧﻮد ﺑﺠﺎی ﻣﯽﮔﺬارد‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺳﭙﺎرم ﮐﻪ ودﯾﻌﻪھﺎ را ﺿﺎﯾﻊ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺮواﯾﺖ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ازﻋﻤﺮآﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ھﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ودﯾﻌﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﭙﺮده ﺷﻮد‪ ،‬آن را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺮواﯾﺖ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻗﺼﺪ‬
‫ﺳﻔﺮﮐﺮد از ﺑﺮادراﻧﺶ ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﮕﻤﺎن در دﻋﺎی آﻧﺎن ﺧﯿﺮ‬
‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺳﻨﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و دوﺳﺘﺎن و ﯾﺎران و ﺗﻮدﯾﻊ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ اﯾﻦ دﻋﺎی ﻣﺎﺛﻮر‪،‬‬
‫ﺑﺮای ﻣﺴﺎﻓﺮ دﻋﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ھﺮﮐﺲﮐﻪ اراده ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮ‪ ،‬ﺗﺎ ﺗﺮا ﺗﻮدﯾﻊ ﮐﻨﻢ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﻣﺎ‬
‫ﺗﻮدﯾﻊ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺳﺘﻮدع اﷲ دﻳﻨﻚ‪ ،‬وأﻣﺎﻧﺘﻚ وﺧﻮاﺗﻴﻢ ﻋﻤﻠﻚ«‬
‫»ﺣﻔﻆ دﯾﻦ ﺗﺮا در ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﺪای ﻣﯽﺳﭙﺎرم و اﻣﺎﻧﺖ ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺎﻟﺖ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
 ‫‪٩٤٧‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺳﭙﺎرم و ھﻤﭽﻨﺎن ﻓﺮﺟﺎم اﻋﻤﺎﻟﺖ را ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺳﭙﺎرمﮐﻪ دﭼﺎر‬

‫ﻣﺸﻘﺖ و اھﻤﺎل ﻧﺸﻮی«‪ .‬و در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﮐﺴﯽ را ﺗﻮدﯾﻊ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ وﺗﺎ اودﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را رھﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص دﺳﺖ اورا رھﺎ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﻌﺪ ازآن ھﻤﺎن دﻋﺎی ﻓﻮق را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺑﺮواﯾﺖ از اﻧﺲ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺮدی ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮدارم‪ ،‬ﻣﺮا ﺗﻮﺷﻪای ارزاﻧﯽ دار‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﺷﻪ‬
‫ﺗﻘﻮی را ﺑﻪ ﺗﻮ ارزاﻧﯽ دارد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻨﺎھﺖ را‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﺮای ﺗﻮ آﺳﺎنﮐﻨﺪ‬
‫ھﺮ ﺟﺎﮐﻪ ﺑﺎﺷﯽ!!‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﺮواﯾﺖ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه‪ ،‬ﻣﺮدیﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ دارم‪ ،‬ﻣﺮا ﺗﻮﺻﯿﻪ ﮐﻦ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎدﯾﻪ ﺗﻘﻮای ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﯿﺸﻪﮐﻨﯽ و ﺑﻪ ھﺮﻣﺤﻞ ﺑﻠﻨﺪی رﺳﯿﺪی اﻟﻠﻪ‬
‫اﮐﺒﺮ ﺑﮕﻮی‪ ،‬و ﭼﻮن آن ﻣﺮد ﺑﺮﮔﺸﺖﮐﻪ ﺑﺮود‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺴﺎﻓﺖھﺎی دور‬
‫را ﺑﺮ وی ﻧﺰدﯾﮏﮔﺮدان و ﺳﻔﺮ را ﺑﺮوی آﺳﺎنﮐﻦ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی آن را »ﺣﺴﻦ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺨﻮاھﻨﺪ ﮐﻪ در اﻣﺎﮐﻦ ﻧﯿﮑﻮ و ﻣﺘﺒﺮﮐﻪ ﺑﺮایﺷﺎن دﻋﺎی ﺧﯿﺮ‬
‫ﮐﻨﺪ‬
‫ﻋﻤﺮﺧﻄﺎبﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻃﻠﺐ اﺟﺎزهﮐﺮدمﮐﻪ ﺑﻪ »ﻋﻤﺮه« ﺑﺮوم‪ ،‬او ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ اﺟﺎزه داد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ای ﺑﺮادر ﻣﺎ را از دﻋﺎی ﺧﯿﺮت‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﮑﻦ»‪ .‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ از اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آن ﻗﺪر ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪمﮐﻪ ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ دﻧﯿﺎ‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را “ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ“ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﻋﺎھﺎی ﺳﻔﺮ‬
‫ﺑﺮای ﻣﺴﺎﻓﺮﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ از ﻣﻨﺰل ﺑﯿﺮون آﻣﺪ »ﺑﺴﻢ اﷲ‪،‬‬
‫ﺗﻮﻛﻠﺖ ﻋﲆ اﷲ‪ ،‬وﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮز إﻻ ﺑﺎﷲ‪ ،‬اﻟﻠﻬﻢ إﲏ أﻋﻮذ ﺑﻚ أن أﺿﻞ أو أﺿﻞ‪ ،‬أو أزل أو‬
‫أزل‪ ،‬أو أﻇﻠﻢ أو أﻇﻠﻢ‪ ،‬أو أﺟﻬﻞ أو ﳚﻬﻞ ﻋﲇ« »ﺑﻨﺎم ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﻮﮐﻞ ﺑﺮ ﺧﺪا‪،‬ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺣﻮل و‬
‫ﻗﻮﺗﯽ ﺟﺰ دردﺳﺖ ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم از اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻤﺮاه‬
‫ﮔﺮداﻧﻢﮐﺴﯽ را ﯾﺎﮔﻤﺮاھﻢﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎﮐﺴﯽ را دﭼﺎر ﻟﻐﺰشﮐﻨﻢ و ﯾﺎ ﻣﺮا ﺑﻠﻐﺰاﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٤٨‬‬

‫ﺑﺮﮐﺴﯽ ﺳﺘﻢﮐﻨﻢ وﯾﺎ ﺑﺮﻣﻦ ﺳﺘﻢ ﺷﻮد وﯾﺎﮐﺴﯽ را دﭼﺎرﺟﮫﻞ وﻧﺎداﻧﯽ ﺳﺎزم وﯾﺎ ﻣﺮا دﭼﺎر‬
‫ﺟﮫﻞ و ﻧﺎداﻧﯽ ﺳﺎزﻧﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ھﺮ دﻋﺎی ﻣﺎﺛﻮر و ﻣﻨﻘﻮﻟﯽ راﮐﻪ دﻟﺶ ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ و‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ دﻋﺎھﺎی ﻣﺎﺛﻮر‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺮواﯾﺖ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻔﺮی ﺑﺮود‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﺗﻮ ھﻤﺴﻔﺮ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ در ﺧﺎﻧﻮادهام ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬از‬
‫ھﻤﺴﻔﺮان ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺖ و ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ آﻧﺎن‪ ،‬و از رﻧﺞ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورم‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا راه را ﺑﺮ ﻣﺎﮐﻮﺗﺎه ﮐﻦ‪ ،‬و ﺳﻔﺮ را ﺑﺮای ﻣﺎ آﺳﺎنﮔﺮدان«‪ .‬و ھﺮﮔﺎه‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮدد ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬آﻳﺒﻮن ﺗﺎﺋﺒﻮن ﺎﻋﺑﺪون‪ ،‬لﺮ�ﻨﺎ ﺣﺎﻣﺪون«‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﺎن و ﻋﺒﺎدتﮐﻨﺎن و ﺳﺘﺎﯾﺶﮔﻮﯾﺎن ﺑﺮای ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ«‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮاده وارد ﻣﯽﺷﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮی ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ و ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﮔﻨﺎھﯽ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﮕﺬارد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺑﺰار ﺑﺎ ﺳﻨﺪ رﺟﺎل ﺻﺤﯿﺢ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺮواﯾﺖ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﺮﺟﺲ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪا از رﻧﺞ ﺳﻔﺮ و اﻧﺪوه ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻓﺴﺎدﺑﻌﺪ از اﺻﻼح و دﻋﺎی‬
‫ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﺧﻮد و ﻓﺮﺟﺎم ﺑﺪ و ﺳﻮء ﻣﻨﻈﺮ در ﻣﺎل و ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽآورم«‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬ھﻤﺎن دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوتﮐﻪ ﺳﻮء‬
‫ﻣﻨﻈﺮدرﺧﺎﻧﻮاده را ﺑﺮ ﻣﺎل ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬

‫دﻋﺎی ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻮﻗﺖ ﺳﻮار ﺷﺪن‬

‫از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ رواﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ را دﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺮﮐﻮﺑﯽ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ آوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮآن ﺳﻮار ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﺎی در رﮐﺎب ﻧﮫﺎد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺴﻢ اﻟﻠﻪ و ﭼﻮن ﺑﺮ‬
‫ﭘﺸﺖ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬اﳊﻤﺪ ﷲ ﺳﺒﺤﺎن اﻟﺬي ﺳﺨﺮ ﻟﻨﺎ ﻫﺬا وﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻟﻪ ﻣﻘﺮﺑﲔ« »ﭘﺎک‬
‫و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ آن ﺧﺪایﮐﻪ آن را ﺑﺮاﯾﻤﺎن رامﮐﺮده اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﺎ ﻗﺪرت ﺑﺮ آن‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬و ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﭘﺮوردﮔﺎرﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻪ ﺑﺎراﻟﺤﻤﺪ ﻟﻠﻪ و ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ﻻ إﻟﻪ إﻻ أﻧﺖ‪ ،‬ﻗﺪ ﻇﻠﻤﺖ ﻧﻔﴘ ﻓﺎﻏﻔﺮ ﱄ‪ ،‬إﻧﻪ ﻻ‬
‫ﻳﻐﻔﺮ اﻟﺬﻧﻮب إﻻ أﻧﺖ«‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻨﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ای اﻣﯿﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن از ﭼﻪ ﭼﯿﺰی‬
‫ﺧﻨﺪهات ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را دﯾﺪهام ﮐﻪ ھﻤﯿﻦ ﮐﺎرھﺎ را اﻧﺠﺎم داد و ﺳﭙﺲ‬
 ‫‪٩٤٩‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫ﺧﻨﺪﯾﺪ‪ ،‬و ﻣﻦ ﻧﯿﺰ از او ﭘﺮﺳﯿﺪمﮐﻪ ﭼﺮا ﻣﯽﺧﻨﺪی ای رﺳﻮل ﺧﺪا؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رب اﻏﻔﺮﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ازوی ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪه ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻏﯿﺮازﻣﻦﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮔﻨﺎھﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و ﺣﺎﮐﻢﮐﻪ ﺑﺮآن‬
‫را ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺮواﯾﺖ از أزدی آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ وی آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪص‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺷﺘﺮش ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎراﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ دﻋﺎ‬
‫را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﺬﻟي ﺳﺨﺮ ﻨﻟﺎ ﻫﺬا وﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻪﻟ ﻣﻘﺮﻧ� و�ﻧﺎ إﻰﻟ ر�ﻨﺎ ﻤﻟﻨﻘﻠﺒﻮن‪ :‬ا�‬
‫إﻧﺎ �ﺴﺄلﻚ ﻲﻓ ﺳﻔﺮﻧﺎ ﻫﺬا اﻟﺮﺒ واﺘﻟﻘﻮى‪ ،‬وﻣﻦ اﻟﻌﻤﻞ ﻣﺎ ﺗﺮﻰﺿ‪ :‬ا� ﻫﻮن ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺳﻔﺮﻧﺎ ﻫﺬا‬
‫واﻃﻮﻨﻟﺎ ﺑﻌﺪه‪ :‬ا� أﻧﺖ الﺼﺎﺣﺐ ﻲﻓ الﺴﻔﺮ‪ ،‬واﺨﻟﻠﻴﻔﺔ ﻲﻓ اﻻﻫﻞ‪ :‬ا� إ� أﻋﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ‬
‫وﻋﺜﺎء الﺴﻔﺮ )‪ (۲‬و�ﺂﺑﺔ اﻤﻟﻨﻘﻠﺐ )‪ ،(۳‬وﺳﻮء اﻤﻟﻨﻈﺮ ﻲﻓ اﻻﻫﻞ واﻤﻟﺎل«‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ‬
‫ھﻤﺎن دﻋﺎ را ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ »آﻳﺒﻮن ﺗﺎﺋﺒﻮن ﺎﻋﺑﺪون لﺮ�ﻨﺎ ﺣﺎﻣﺪون« ]ﺗﺮﺟﻤﻪ آن‬
‫در ﺿﻤﻦ دﻋﺎھﺎی ﭘﯿﺶﮔﺬﺷﺖ[‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺗﺨﺮﯾﺞﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ در ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬

‫ﺑﻪ رواﯾﺖ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﻮن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻣﯽرﻓﺖ و‬
‫ﺷﺐ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ أرض ر� ور�ﻚ اﷲ‪ ،‬أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ ﺮﺷك وﺮﺷ ﻣﺎ ﻓﻴﻚ‬
‫وﺮﺷ ﻣﺎ ﺧﻠﻖ ﻓﻴﻚ وﺮﺷ ﻣﺎ دب ﻋﻠﻴﻚ‪ ،‬أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ ﺮﺷ ﻞﻛ أﺳﺪ وأﺳﻮد ‪ ،‬وﺣﻴﺔ وﻋﻘﺮب‪،‬‬
‫وﻣﻦ ﺮﺷ ﺳﺎ�ﻦ اﺒﻟ�‪ ،‬وﻣﻦ ﺮﺷ واﺪﻟ وﻣﺎ وﺪﻟ« »ای زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ و ﺗﻮ اﻟﻠﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﻟﻠﻪ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم از ﺷﺮ ﺗﻮ و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﺗﻮ اﺳﺖ و ازﺷﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﺗﻮ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه و از‬
‫ﺷﺮآﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮﭘﺸﺖ ﺗﻮ ﻣﯽﺟﻨﺒﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم از ﺷﺮ ھﺮ درﻧﺪه و ﮔﺰﻧﺪه و ﺧﺰﻧﺪه‬
‫و ﻣﺎر و ﮐﮋدم و از ﺷﺮ ھﺮﭼﻪﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺳﺎﮐﻦ اﺳﺖ و از ﺷﺮ ھﺮ واﻟﺪ و ﭘﺪر و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪی«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود‪.‬‬

‫دﻋﺎی ﻣﺴﺎﻓﺮی ﮐﻪ در ﻣﻨﺰﻟﯽ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ‬

‫ﺑﻪ رواﯾﺖ از ﺧﻮﻟﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﮑﯿﻢ ﺳﻠﻤﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ درﻣﻨﺰﻟﯽ ﻓﺮود آﯾﺪ‬
‫و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬أﻋﻮذ ﺑ�ﻠﻤﺎت اﷲ اﺘﻟﺎﻣﺎت ﻠﻛﻬﺎ ﻣﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ﺧﻠﻖ« »ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٥٠‬‬

‫ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﺮآن‪ ،‬از ﺷﺮآﻧﭽﻪ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺗﺎ وﻗﺘﯽﮐﻪ ازآن ﻣﻨﺰل رﺧﺖ ﺳﻔﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﻨﺪد‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺑﻪ وی زﯾﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺰ ﺑﺨﺎری و اﺑﻮداود‪.‬‬

‫دﻋﺎی ﻣﺴﺎﻓﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﺮ ﺷﮫﺮ و ﯾﺎ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺷﺪ و ﺧﻮاﺳﺖ درآن ﻓﺮود آﯾﺪ‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ از ﻋﻄﺎء ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﺮوان از ﭘﺪرش آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪﮐﻌﺐ ﺑﻪ ﺧﺪاﺋﯽﮐﻪ درﯾﺎ را ﺑﺮای‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺷﮑﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرد‪،‬ﮐﻪ ﺻﮫﯿﺐ ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ﺷﮫﺮی‬
‫و روﺳﺘﺎﺋﯽ را ﻣﯽدﯾﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪوآن ﻓﺮود آﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� رب الﺴﻤﻮات الﺴﺒﻊ‬
‫وﻣﺎ أﻇﻠﻠﻦ‪ ،‬ورب اﻻرﺿ� الﺴﺒﻊ وﻣﺎ أﻗﻠﻠﻦ‪ ،‬ورب الﺸﻴﺎﻃ� وﻣﺎ أﺿﻠﻠﻦ‪ ،‬ورب الﺮ�ﺎح‬
‫وﻣﺎ ذر�ﻦ‪ ،‬أﺳﺄلﻚ ﺧ� ﻫﺬه اﻟﻘﺮ�ﺔ وﺧ� أﻫﻠﻬﺎ وﺧ� ﻣﺎ ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬وﻧﻌﻮذ ﺑﻚ ﻣﻦ ﺮﺷﻫﺎ وﺮﺷ‬
‫أﻫﻠﻬﺎ وﺮﺷ ﻣﺎ ﻓﻴﻬﺎ« »ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ای ﭘﺮوردﮔﺎر آﺳﻤﺎنھﺎی ھﻔﺘﮕﺎﻧﻪ و آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺮآن ﺳﺎﯾﻪ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪ ،‬و ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﻃﺒﻘﺎت ھﻔﺘﮕﺎﻧﻪ زﻣﯿﻦ و آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آنھﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و ای‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ و آﻧﭽﻪﮐﻪﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬و ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﯾﺎدھﺎ وآﻧﭽﻪﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰﻧﺪ‪ ،‬از ﺗﻮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ اﯾﻦ ﺷﮫﺮ وآﺑﺎدی و ﺧﯿﺮو ﻧﯿﮑﯽ اھﻞ آﻧﺠﺎ و ﺧﯿﺮآﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ و ﻣﺴﺌﻠﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ و ازﺷﺮآن و ازﺷﺮاھﻞ آن و ازﺷﺮآﻧﭽﻪ درآن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورم«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﺣﺒﺎن و ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﻪ رواﯾﺖ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺷﮫﺮ و آﺑﺎدی را ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ورود ﺑﺪان را داﺷﺖ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�‬
‫ﺑﺎرك ﻨﻟﺎ ﻓﻴﻬﺎ )ﺛﻼث مﺮات(‪ :‬ا� ارزﻗﻨﺎ ﺟﻨﺎﻫﺎ‪ ،‬وﺣﺒبﻨﺎ إﻰﻟ أﻫﻠﻬﺎ وﺣﺒﺐ ﺻﺎﻟﻲﺤ أﻫﻠﻬﺎ‬
‫إﻴﻟﻨﺎ« »ﺳﻪ ﺑﺎر ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺎ را درآﻧﺠﺎ ﺑﺮﮐﺖ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪا از ﺛﻤﺮات و‬
‫ﻣﯿﻮهھﺎی آن ﻣﺎ را روزیﮔﺮدان‪ ،‬و ﻣﺎ را ﻧﺰد اھﻞ آﻧﺠﺎ ﻣﺤﺒﻮبﮔﺮدان و ﻣﺮدﻣﺎن درﺳﺘﮑﺎر‬
‫آﻧﺠﺎ را ﻧﯿﺰ ﻧﺰد ﻣﺎ ﻣﺤﺒﻮبﮔﺮدان«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻃﺒﺮاﻧﯽ در »اﻻوﺳﻂ« ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺟﯿﺪ‪ .‬و‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﺋﺸﻪ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮ وﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺸﺮف ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺪان وارد ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا� إ� أﺳﺄلﻚ ﻣﻦ ﺧ� ﻫﺬه وﺧ� ﻣﺎ‬
‫ﻤﺟﻌﺖ ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬ا� ارزﻗﻨﺎ ﺟﻨﺎﻫﺎ وأﻋﺬﻧﺎ ﻣﻦ و�ﺎﻫﺎ‪ ،‬وﺣﺒبﻨﺎ إﻰﻟ أﻫﻠﻬﺎ‪ ،‬وﺣﺒﺐ ﺻﺎﻟﻲﺤ أﻫﻠﻬﺎ‬
‫إﻴﻟﻨﺎ« ]ﻣﻌﻨﯽ آن در ﺿﻤﻦ دﻋﺎھﺎی ﭘﯿﺶ ﮔﺬﺷﺖ[ ‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ‪.‬‬
 ‫‪٩٥١‬‬ ‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﺧﺪا‬

‫دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ در وﻗﺖ ﺳﺤﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬

‫ﺑﻪ رواﯾﺖ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺳﻔﺮ در وﻗﺖ ﺳﺤﺮ در آﺧﺮ ﺷﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬وﺳﻤﻊ ﺳﺎﻣﻊ ﺤﺑﻤﺪ اﷲ وﺣﺴﻦ ﺑﻼﺋﻪ ﻋﻠﻴﻨﺎ‪ ،‬ر�ﻨﺎ ﺻﺎﺣﺒﻨﺎ وأﻓﻀﻞ ﻋﻠﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺎﻋﺋﺬا‬
‫ﺑﺎﷲ ﻣﻦ اﻨﻟﺎر« »ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﺎ ﺑﺮای اﻟﻠﻪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﺎ از ﻧﻌﻤﺖھﺎی او‪ ،‬و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﯿﮑﻮی او‬
‫ﺑﺮ ﻣﺎ را و ﻧﻌﻤﺖ ﻧﯿﮑﻮی وی را ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﻮاھﯽ داد‪ ،‬ﮔﻮاھﯽ ﭘﺮوردﮔﺎرا ﻣﺎ را ھﻤﺮاھﯽﮐﻦ و ﻣﺎ‬
‫را ازآﺗﺶ دوزخ و اﺳﺒﺎب آن‪ ،‬ﻣﺼﻮن دار«‪.‬‬

‫دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﺑﻠﻨﺪی و ﯾﺎ ﻓﺮود آﻣﺪن ﺑﻪ درهای و ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ‪ ،‬ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری از ﺟﺎﺑﺮ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه از ﺑﻠﻨﺪﯾﯽ ﺑﺎﻻ ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ اﻟﻠﻪ‬
‫اﮐﺒﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ و ھﺮﮔﺎه ﻓﺮود ﻣﯽآﻣﺪﯾﻢ ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری ازاﺑﻦ ﻋﻤﺮآﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ھﺮﮔﺎه ازﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه و ﯾﺎ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮدﻧﻪای ﯾﺎ راه ﺳﺨﺘﯽ و دﺷﻮاری ﻣﺸﺮف‬
‫ﻣﯽﮔﺸﺖ ﺳﻪ ﺑﺎر اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ � إﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ ﻪﻟ اﻤﻟﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺷﺊ ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬آﻳﺒﻮن ﺗﺎﺋﺒﻮن‪ ،‬ﺎﻋﺑﺪون‬
‫ﺳﺎﺟﺪون‪ ،‬لﺮ�ﻨﺎ ﺣﺎﻣﺪون‪ ،‬ﺻﺪق اﷲ وﻋﺪه‪ ،‬وﻧﺮﺼ ﻋﺒﺪه‪ ،‬و ﻫﺰم اﻻﺣﺰاب وﺣﺪه«‪.‬‬

‫دﻋﺎی ﻣﺴﺎﻓﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﻮار ﺑﺮﮐﺸﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫‪ -۱‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ از ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽس آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺣﻔﻆ و اﻣﻨﯿﺖ ّاﻣﺖ ﻣﻦ از ﻏﺮق ﺷﺪن‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﺎت را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪» :‬ﺑﺴﻢ اﷲ ﳎﺮﳞﺎ و ﻣﺮﺳﺎﻫﺎ إن رﰊ ﻟﻐﻔﻮر رﺣﻴﻢ‪.‬‬
‫ِيعا َ� ۡب َض ُت ُهۥ يَ ۡو َم ٱلۡقِ َ�ٰ َمةِ َوٱ َّ‬
‫لس َ� ٰ َ� ٰ ُ‬ ‫�ض َ� ٗ‬ ‫َ َۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َو َما قَ َد ُروا ْ ٱ َّ َ‬
‫ت‬ ‫� َح َّق ق ۡدرِه ِۦ وٱ�‬
‫ُ ۡ َ ٰ َ ُ َ َ َ ٰ َ ٰ َ َّ ُ ۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ َّ ُ ۢ َ‬
‫��ون‪] ﴾٦٧‬اﻟﺰﻣﺮ‪.[٦٧ :‬‬ ‫مطوِ�ٰت �ِي ِمينِهِۚۦ سب�نهۥ وت�� �ما � ِ‬

‫دﻋﺎی ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮﮐﺸﺘﯽ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم اﺿﻄﺮاب و ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ درﯾﺎ‬

‫ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮﮐﺸﺘﯽ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ درﯾﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﺑﻮﻋﻤﺮان ﺟﻮﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاﯾﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﺎﻣﯽ ﺑﺨﻮاﺑﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎن ﭘﻨﺎه ﻧﺪارد‪ ،‬و از روی ﺑﺎم ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ّ‬
‫ذﻣﻪ از او ﺑﺮی اﺳﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٥٢‬‬

‫‪-‬ﭼﻮن ﺑﺮﺧﻼف ﺗﻮﮐﻞ و اﺳﺘﻔﺎده از وﺳﺎﯾﻞ‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﻧﻈﺎم ﺧﺎﻧﻮاده‪:‬‬
‫َُۡ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫ُ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َٓ َ‬
‫لر ُسول فخذوهُ َوما �هٮٰ� ۡم �نه فٱنت ُه ۚوا﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪.[٧ :‬‬
‫﴿ َوما َءاتٮٰ� ُم ٱ َّ‬
‫ازدواج و ﭘﯿﻮﻧﺪ دو ﺟﻨﺲ ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﺟﺰو راهھﺎ و روشھﺎ و ﺳﻨﺖھﺎی ﺧﺪاوﻧﺪی‪ ،‬در‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ و اﯾﺠﺎد ﻧﺴﻞھﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ دﻧﯿﺎی اﻧﺴﺎنھﺎ و ﺣﯿﻮانھﺎ وﮔﯿﺎھﺎن را در ﺑﺮ‬
‫ُّ َ ۡ َ َۡ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َ‬
‫�‬
‫� � ٍء خلقنا زوج ِ‬ ‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺮ ھﻤﻪ آنھﺎ ﺟﺎری اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ومِن ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ َّ َ‬
‫ل َعل� ۡم تذك ُرون‪] ﴾٤٩‬اﻟﺬارﯾﺎت‪» .[٤٩ :‬از ھﺮ ﭼﯿﺰی‪ ،‬ﻧﺮو ﻣﺎده‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﻤﺎ ﭘﻨﺪ ﮔﯿﺮﯾﺪ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ ُ َّ َ َّ ُ ُ ۡ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ﺑﺪان«‪ .‬و ﴿ ُس ۡب َ‬
‫س ِه ۡم َوم َِّما �‬
‫ت ٱ��ض َوم ِۡن أنف ِ‬ ‫�ٰ َن ٱ�ِي خلق ٱ�ز�ج �ها مِما ت� ِب‬
‫َ َ‬
‫َ� ۡعل ُمون‪] ﴾٣٦‬ﯾﺲ‪» .[٣٦ :‬ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ آن ﺧﺪاﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﺪ ھﻤﻪ ﺟﻔﺖھﺎ و‬
‫زوجھﺎی ﻧﺮو ﻣﺎده‪ ،‬و ھﻤﻪ اﻧﻮاع را از آﻧﭽﻪ زﻣﯿﻦھﺎ ﺑﺮوﯾﺎﻧﺪ و از ﺗﻨﮫﺎی اﯾﺸﺎن و از دﯾﮕﺮ‬
‫آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن‪،‬ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﺪاﻧﻨﺪ«‪ .‬ﻃﺮﯾﻖ ﺟﻔﺖﮔﯿﺮی و ازدواج‪ ،‬اﺳﻠﻮب و ﺷﯿﻮهای اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺰرگ آن را ﺑﺮای ﺗﻮاﻟﺪ و ﺗﮑﺎﺛﺮ و اداﻣﻪ ﻧﺴﻞ و اﺳﺘﻤﺮار زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ و‬
‫ھﺮدو ﺟﻔﺖ ﻧﺮ و ﻣﺎده ھﺮﻣﻮﺟﻮدی را‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ راه و ﺷﯿﻮه ﺗﻮاﻟﺪ و ﺗﮑﺎﺛﺮ‪،‬‬
‫ﺑﮕﻮﻧﻪای آﻣﺎده و ﻣﮫﯿﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ھﺮﮐﺪام ﺑﻨﻮﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻖ اﯾﻦ ھﺪف و ﻏﺎﯾﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣﺜﺒﺖ و ﻓﻌﺎل ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬ﺑﺎﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ آن را دارد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َّ َ َ ۡ َ ٰ ُ ّ َ َ َ ُ َ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪���﴿ :‬ها ٱ�اس إِنا خلق��م مِن ذكرٖ وأن�﴾ ]اﻟﺤﺠﺮات‪» .[١٣ :‬ای ﻣﺮدم‬
‫َ ََ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ ُ َّ ُ ْ‬
‫اس ٱ�قوا َر َّ�� ُم ٱ�ِي خلق�م‬ ‫���ها ٱ�‬ ‫ھﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را از ﻧﺮ و ﻣﺎدهای آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ«‪ٰٓ ﴿ .‬‬
‫ٓ‬
‫�� َو� َِسا ٗء ۚ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[١ :‬ای‬‫ث م ِۡن ُه َما ر َج ٗا� َكث ِ ٗ‬
‫َ ٰ َ َ َ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ َّ‬ ‫َّ ۡ‬
‫ّمِن �ف ٖس �حِدة ٖ وخلق مِنها زوجها و�‬
‫ِ‬
‫ﻣﺮدم ﺗﻘﻮی ﭘﯿﺸﻪﮐﻨﯿﺪ و ﭘﺮواﮐﻨﯿﺪ از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺧﺪاﺋﯽﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ازﯾﮏ ﻧﻔﺲ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﺪ و از‬
‫ﻧﻮع آن ھﻤﺴﺮ و ﺟﻔﺘﺶ را ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﺪ و از آن دو ﺗﺎ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻓﺮاوان ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﺪ«‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر اﻧﺴﺎن ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭼﻮن دﯾﮕﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﺎﺷﺪ و از ﻏﺮاﯾﺰ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺪون‬
‫آ ﮔﺎھﯽ و ھﻮﺷﯿﺎریﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﺪ و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺮ و ﻣﺎده آن‪ ،‬ﺑﺪون ﺿﺎﺑﻄﻪ و ﻗﺎﻧﻮن و‬
‫ﻣﻘﺮرات وﯾﮋهای ﺑﺎﺷﺪ و درآن ھﺮج وﻣﺮج ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ درﺧﻮر ﺳﯿﺎدت و ﺑﺰرﮔﻮاری‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٥٤‬‬

‫اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮای آن ﺑﮕﻮﻧﻪای ﻧﻈﺎم و ﻣﻘﺮرات وﺿﻊﮐﺮدﮐﻪ ﺷﺮاﻓﺖ وﮐﺮاﻣﺖ آن را ﻣﺼﻮن‬

‫دارد‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﺮد ﺑﺎ زن را ﺑﺮاﺳﺎس اﺣﺘﺮام ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و رﺿﺎﯾﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﻃﺮﻓﯿﻦ وﮔﻔﺘﻦ و‬
‫اداﮐﺮدنﮐﻠﻤﺎت وﯾﮋهای‪،‬ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮐﻨﻨﺪه اﯾﻦ رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺎﻃﺮ ھﺮدو ﻃﺮف ‪-‬اﯾﺠﺎب و ﻗﺒﻮل ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﮔﻮاھﺎن ﻗﺮارداده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮای ﻣﮫﺎر‬
‫ﻏﺮﯾﺰه ﺟﻨﺴﯽ و ارﺿﺎی آن‪ ،‬راه درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ و ﺑﯽﺧﻄﺮ را ﭘﯿﺶ ﭘﺎی اﻧﺴﺎن ﻧﮫﺎده‬
‫اﺳﺖ و ﻧﺴﻞ اﻧﺴﺎن را از ﺗﺒﺎھﯽ ﻧﺠﺎت داده و ازآن ﺣﻤﺎﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﻘﺎم زن را ﺑﺮﺗﺮ‬
‫از آن داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﭼﺮاﮔﺎه ھﺮ ﭼﺮﻧﺪهای ﺑﺎﺷﺪ و ھﺮﮐﺲ ﻟﺠﺎم ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ‪ ،‬از آن‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدد‪ .‬و اﺳﺎس ﺧﺎﻧﻮاده را ﺑﺮ ﭼﮫﺎرﭼﻮﺑﯽ و زﯾﺮﺑﻨﺎﺋﯽ ﻧﮫﺎده اﺳﺖﮐﻪ ﻏﺮﯾﺰه‬
‫ﻣﺎدری و ﻋﺎﻃﻔﻪ ﭘﺪری‪ ،‬آن را درﺑﺮر ﻣﯽﮔﯿﺮد وآن را ھﺪف ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﺤﺼﻮل ﻧﯿﮑﻮ و ﻣﯿﻮهھﺎی ﺗﺎزه و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﺒﺎرﻣﯽآورد‪ .‬اﯾﻨﺴﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮی در ﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺪان ﺧﺸﻨﻮد اﺳﺖ و اﺳﻼم آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﻏﯿﺮآن را‬
‫ﻧﺎﻣﻘﺒﻮل و ﻣﺮدود ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫ازدواجﻫﺎﯾﯽﮐﻪ اﺳﻼم آنﻫﺎ را ﻣﺮدود ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‬

‫َ‬
‫‪ -۱‬ﻧﮑﺎح ﺧ َﺪن‪ :‬ازدواج ﻧﮫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ اﮔﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪ زن و ﻣﺮد ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد و اﮔﺮ اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ آﺷﮑﺎرﮔﺮدد‪ ،‬ﭘﺴﺘﯽ و دﻧﺎﺋﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ‬
‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »و ﻻﻣﺘﺨﺬات اﺧﺪان«‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﮑﻮھﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺮدود ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻧﮑﺎح اﻟﺒﺪل‪ :‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮزﻧﺖ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪه وﻣﻦ ھﻢ زﻧﻢ را‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدھﻢ و ﭼﯿﺰی اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮآن ﻧﯿﺰ ﺑﺘﻮ ﺧﻮاھﻢ داد‪.‬‬
‫دارﻗﻄﻨﯽ آن را ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺑﺴﯿﺎر ﺿﻌﯿﻒ رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻏﯿﺮاز اﯾﻦ‪،‬‬
‫دو ﻧﻮع را ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮑﺎح در دوره ﺟﺎھﻠﯽ ﭼﮫﺎرﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻧﮑﺎح و ازدواج ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﺮدم ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬دﺧﺘﺮش ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از‬
‫واﺑﺴﺘﮕﺎﻧﺶ را‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﮫﺮﯾﻪ وﮐﺎﺑﯿﻦ ﺑﻪ وی ﻣﯽدھﺪ و ﺑﺎ او‬
‫ازدواج ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ازدواج دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﯾﮑﯽ ﺑﻪ زﻧﺶ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه از ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﭘﺎک ﺷﺪی‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ را ﻧﺰد ﻓﻼن ﮐﺲ ﺑﻔﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ از او ﺑﮫﺮه ﺟﻨﺴﯽ ﺑﮕﯿﺮی و‬
‫ﺷﻮھﺮش از او ﮐﻨﺎره ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺎﻣﻠﮕﯽ ھﻤﺴﺮش ﺑﺎ آن ﻣﺮد ﻣﻌﻠﻮم‬
 ‫‪٩٥٥‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه اﮔﺮ دﻟﺶ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺠﺪدا ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ را ﺑﺎ او ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و اﯾﻨﮑﺎر را ﺑﺮای ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺠﯿﺐ و اﺻﯿﻞ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ازدواج ﻟﺬت ﺟﻮﺋﯽ ﯾﺎ ﻧﻜﺎح اﻻﺳﺘﺒﻀﺎع ﻟﻘﺐ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﮔﺮوھﯽ ﻣﺮد‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ از ده ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﯾﮏ زن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻨﻮﺑﺖ ﺑﺎ او ھﻢﺧﻮاﺑﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و از او ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آن زن آﺑﺴﺘﻦ ﻣﯽﺷﺪ و وﺿﻊ ﺣﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ازﮔﺬﺷﺖ ﭼﻨﺪ روز از زاﯾﻤﺎن ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﻣﺮدان ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد و ھﯿﭻ‬
‫ﯾﮏ از آﻧﺎن از ﺣﻀﻮر ﻧﺰد وی اﻣﺘﻨﺎع ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آن وﻗﺖ زن ﺧﻄﺎب ﺑﺪاﻧﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﻪ ﺷﻤﺎ از ﮐﺎری ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺒﺮ دارﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻨﮏ ﻣﻦ ﺑﭽﻪای‬
‫ﺑﺪﻧﯿﺎ آوردهام‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺪﻟﺨﻮاه ﯾﮑﯽ را ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﭽﻪ ﺑﺪو ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﺣﻖ ﻧﺪاﺷﺖ از ﻗﺒﻮل آن اﻣﺘﻨﺎع ورزد‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﮔﺮوھﯽ از زﻧﺎن ﺑﺪﮐﺎره و زﻧﺎ ﭘﯿﺸﻪ‪ ،‬در ﻣﺤﻞ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻋﻼﻣﺖ‬
‫وﯾﮋهای‪ ،‬ﺑﺮ در ﺧﻮد ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮدم آﻧﺎن را ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ و ﮔﺮوھﯽ از‬
‫ﻣﺮدان ﺑﺎ ھﻢ اﺗﻔﺎق ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﯾﮑﯽ از آن زﻧﺎن‪ ،‬داﺧﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و از او ﺑﮫﺮه‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه زﻧﯽ ازآن زﻧﺎن ﺑﺪﮐﺎره‪ ،‬آﺑﺴﺘﻦ ﻣﯽﺷﺪ و وﺿﻊ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫آن ﻣﺮدان در ﻧﺰد او ﻓﺮاھﻢ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﻗﯿﺎﻓﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺑﭽﻪ را در‬
‫ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وی‪ ،‬ﺷﺒﺎھﺖ داﺷﺖ و ﻓﺮزﻧﺪ او ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و او از آن ﮐﺎر اﻣﺘﻨﺎع ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪ و ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ ازدواجھﺎ و ﻧﮑﺎحھﺎی‬
‫دوره ﺟﺎھﻠﯿﺖ را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺖ و ﻣﺮدود داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺎح و ازدواج ﻣﺘﻌﺎرف‬
‫اﻣﺮوز‪ ،‬ﮐﻪ اﺳﻼم آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ وآن ھﻢ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ارﮐﺎن اﺻﻠﯽ آن‪،‬‬
‫»اﯾﺠﺎب« و »ﻗﺒﻮل« و ﺷﺮط ﺣﻀﻮر ﮔﻮاھﺎن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻋﻘﺪ ازدواﺟﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺣﻼل ﺑﻮدن ﺑﮫﺮهﮔﯿﺮی ﺟﻨﺴﯽ ﻃﺮﻓﯿﻦ از ھﻤﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮑﻤﺎل ﻣﯽرﺳﺪ و ﺻﻮرت ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﺑﺨﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬وﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ دﯾﻨﯽ ھﺮدو ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﺑﺮای ازدواج‬

‫اﺳﻼم ﺑﺼﻮرﺗﮫﺎی ﻣﺘﻌﺪد وﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﺎزدواج و ھﻤﺴﺮﮔﺰﯾﻨﯽ ﺗﺸﻮﯾﻖﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬ﮔﺎھﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪﮐﻪ ازدواج ازﺟﻤﻠﻪ ﺳﻨﻦ و راه و روش اﻧﺒﯿﺎء ورھﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ اﻗﺘﺪا ﺑﺪاﻧﺎن و ﺑﮫﺮهﮔﯿﺮی از‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٥٦‬‬
‫َ َ‬ ‫ٗ‬ ‫ََ َ ۡ‬
‫رھﻨﻤﻮدھﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ولق ۡد أ ۡر َسل َنا ُر ُس� ّمِن � ۡبل ِك‬
‫ُ‬ ‫ۡ َ َ‬
‫َو َج َعل َنا ل ُه ۡم أ ۡز َ� ٰ ٗجا َوذ ّرِ َّ�ة﴾ ]اﻟﺮﻋﺪ‪» .[٣٨ :‬ای ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺎ ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﯾﻢ‬
‫و ﺑﺮاﯾﺸﺎن زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان ﻗﺮار دادهاﯾﻢ و ﺑﺪاﻧﺎن زن و ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺨﺸﯿﺪهاﯾﻢ«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺮواﯾﺖ از اﺑﻮاﯾﻮب آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أر�ﻊ ﻣﻦ ﺳن‬
‫اﻤﻟﺮﺳﻠ�‪ :‬اﺤﻟﻨﺎء ‪ ،‬واﺘﻟﻌﻄﺮ‪ ،‬والﺴﻮاك‪ ،‬واﻨﻟﺎﻜح« »ﭼﮫﺎر ﭼﯿﺰ اﺳﺖﮐﻪ ازﺟﻤﻠﻪ ﺳﻨﻦ و آداب‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻨﺎ ﺑﺴﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺧﻮﺷﺒﻮﮐﺮدن‪ ،‬ﻣﺴﻮاک وﺳﻮاک زدن‪ ،‬و ازدواج و‬
‫ھﻤﺴﺮﮔﺰﯾﻨﯽ«‪ .‬وﮔﺎھﯽ اﺳﻼم ازدواجﮐﺮدن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺖ ﻧﮫﺎدن ﺑﺮ ﻣﺮدم ذﮐﺮﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ‬ ‫ُ ۡ َ ۡ َٰ ٗ َ َ َ َ َ ُ ّ ۡ َ ۡ َٰ ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ َ ُ ّ ۡ َ ُ‬
‫� َو َحف َدة‬
‫�م بَن َ‬
‫ِ‬ ‫ج‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ز‬ ‫أ‬ ‫م‬
‫ِن‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ل‬‫ع‬‫ج‬ ‫و‬ ‫ا‬‫ج‬ ‫�‬ ‫ز‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫ِ�‬
‫س‬ ‫نف‬ ‫﴿وٱ� جعل ل�م مِن أ‬
‫َ َ ََ ُ‬
‫�م ّم َِن ٱ َّ َ‬
‫ت﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪» .[٧٢ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن از ﺟﻨﺲ ﺧﻮدﺗﺎن ھﻤﺴﺮان و‬ ‫لط ّي ِ�ٰ ِ‬ ‫ورزق‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان و ﻧﻮهھﺎ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و روزی ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﺣﻼل روزﯾﺘﺎنﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬وﮔﺎھﯽ از‬
‫َۡ‬ ‫َ‬
‫ازدواج ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮑﯽ از آﯾﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وم ِۡن َءا�ٰتِهِۦٓ أن‬
‫ُ ۡ َ ۡ َ ٰ ٗ ّ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ َ ۡ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ َّ َ َّ ٗ َ َ ۡ َ ً َّ‬ ‫َ ََ َ ُ ّ ۡ َ ُ‬
‫خلق ل�م مِن أنفسِ�م أز�جا ل ِتسكنوا إِ�ها وجعل بين�م مودة ور�ة ۚ إِن ِ�‬
‫َ َّ َ‬ ‫َٰ َ َ ٰ ّ َ‬
‫ت ل ِق ۡو ٖ� َ�تَفك ُرون‪] ﴾٢١‬اﻟﺮوم‪» .[٢١ :‬از ﺟﻤﻠﻪ آﯾﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن و‬ ‫�ل ِك �� ٖ‬
‫ھﻤﺴﺮان را از ﺟﻨﺲ ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺮاﯾﺘﺎن آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺎن آرام ﮔﯿﺮﯾﺪ و در ﺑﯿﻦ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﮫﺮ و ﻣﺤﺒﺖ و رﺣﻢ و ﺷﻔﻘﺖ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ھﻤﺎﻧﺎ در اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎ و ﻣﺤﺒﺖھﺎ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻔﮑﺮ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ«‪ .‬ﮔﺎھﯽ اﻧﺴﺎن در ﭘﺬﯾﺮش ھﻤﺴﺮ و ازدواج دﭼﺎر‬
‫ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮای ﻓﺮار از ﺑﺪوشﮐﺸﯿﺪن ﺑﺎر ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ازدواج‪ ،‬و ﺗﺤﻤﻞ‬
‫ﺳﺨﺘﯽھﺎی آن‪ ،‬از آن ﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﮔﺮدد و از ﺑﺎرﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫وی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ازدواج را وﺳﯿﻠﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎزی و ﻏﻨﺎ ﻗﺮا داده اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎرﺳﻨﮕﯿﻦ را از روی دوش او ﺑﺮﻣﯽدارد واو را ﻗﺎدرو ﺗﻮاﻧﺎ ﺧﻮاھﺪ ﺳﺎﺧﺖ وﺑﻪ وی آن‬
‫ﭼﻨﺎن ﻧﯿﺮوﺋﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺒﺎب و وﺳﺎﯾﻞ ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺮه ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫َ ۡ َ ُ ۡ َٓ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ْ َۡ‬ ‫َ‬
‫�ما�ِ� ۡ ۚم إِن‬ ‫ح� مِن عِبادِ�م‬
‫ُ‬
‫� مِن� ۡم َوٱل�ٰل ِ ِ‬ ‫حوا ٱ� َ� ٰ َ ٰ‬ ‫�‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وأن ِ‬
‫� َ�ٰس ٌِع َعل ‪ٞ‬‬
‫ِيم‪] ﴾٣٢‬اﻟﻨﻮر‪» .[٣٢ :‬و ﺑﺸﻮی دھﯿﺪ‪،‬‬ ‫� مِن فَ ۡضلِهِۦ َوٱ َّ ُ‬ ‫�ونُوا ْ ُ� َق َرا ٓ َء ُ� ۡغنِه ُم ٱ َّ ُ‬
‫َ ُ‬
‫ي‬
‫ۗ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﯿﻮﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای زﻧﺎن ﺑﯿﻮه و ﻣﺮدان ﺑﯿﻮه ﺧﻮﯾﺶ ھﻤﺴﺮ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﺑﻨﺪﮔﺎن وﮐﻨﯿﺰان ﭘﺎرﺳﺎ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺟﻔﺖ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮﻓﻘﯿﺮ و‬
‫دروﯾﺶ و ﺑﯽﭼﯿﺰﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ از روی ﻓﻀﻞ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮﯾﺶ آﻧﺎن را ﻏﻨﯽ و‬
 ‫‪٩٥٧‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺸﺶ و ﻓﻀﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮاوان اﺳﺖ و او از ﺣﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد آ ﮔﺎه‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺮﻣﺬی ﺑﺮواﯾﺖ از اﺑﻮھﺮﯾﺮه آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ ﺣﻖ ﻰﻠﻋ‬
‫اﷲ ﻋﻮﻧﻬﻢ‪ ،‬اﻤﻟﺠﺎﻫﺪ ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ‪ ،‬واﻤﻟﺎﻜﺗﺐ اﺬﻟي ﻳﺮ�ﺪ اﻻداء‪ ،‬واﻨﻟﺎﻛﺢ اﺬﻟي ﻳﺮ�ﺪ‬
‫اﻟﻌﻔﺎف« »ﺳﻪ ﮐﺲ ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ ﺧﺪا را ﺳﺰد ﮐﻪ ﯾﺎرﯾﺸﺎن ﮐﻨﺪ‪ :‬ﻣﺠﺎھﺪ ﻓﯽ ﺳﺒﯿﻞ اﻟﻠﻪ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وی ﻋﻘﺪ ﺑﻪﮐﺘﺎﺑﺖ ﺷﺪه و ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺗﻌﮫﺪ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دھﺪ وﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﻘﺼﺪ‬
‫ﻋﻔﺎف و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ ازدواجﮐﻨﺪ و ھﻤﺴﺮﮔﯿﺮد«‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ زن ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﮔﻨﺠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺲاﻧﺪاز و ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻣﺮد اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﺑﺮواﯾﺖ از ﺛﻮﺑﺎنﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﻮن‬
‫َّ‬
‫يل ٱ� ِ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ۡ ُ َ َّ َ َ َ ۡ َّ َ َ َ ُ ُ َ َ‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪﴿ :‬وٱ�ِين ي� ِ�ون ٱ�هب وٱلفِضة و� ينفِقو�ها ِ� سب ِ ِ‬
‫ََ ّ ۡ ُ َ َ َ‬
‫اب أ ِ� ٖ�‪] ﴾٣٤‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[٣٤ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻣﯽاﻧﺪوزﻧﺪ و آن را در راه‬
‫فب ِ�هم بِعذ ٍ‬
‫ﺧﺪا اﻧﻔﺎق و ھﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﮋده ﻋﺬاب دردﻧﺎک ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺪھﯿﺪ«‪.‬‬
‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ در ﯾﮑﯽ از ﺳﻔﺮھﺎ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﻮیﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ درﺑﺎره ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ایﮐﺎش ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﺎﻟﯽ ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ ﺗﺎ آن‬
‫را ﭘﺲ اﻧﺪاز ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺪان ﺑﭙﺮدازﯾﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬لﺴﺎن ذاﻛﺮ‪ ،‬وﻗﻠﺐ ﺷﺎﻛﺮ‪ ،‬وزوﺟﺔ‬
‫مﺆﻣﻨﺔ ﺗﻌﻴﻨﻪ ﻰﻠﻋ إﻳﻤﺎﻧﻪ« »زﺑﺎن ذﮐﺮ ﮔﻮی و ﻗﻠﺐ ﺷﮑﺮﮔﺰار و زن و ھﻤﺴﺮﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺷﻮی‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﯾﺎریﮐﻨﺪ و ﻓﺮاﻏﺖ ﺧﺎﻃﺮرا ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮاھﻢ آورد«‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮی ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﻧﯿﮑﻮ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬أر�ﻊ ﻣﻦ‬
‫أﺻﺎﺑﻬﻦ ﻓﻘﺪ أﻋﻄﻲ ﺧ� اﺪﻟﻧﻴﺎ واﻻﺧﺮة‪ :‬ﻗﻠﺒﺎ ﺷﺎﻛﺮا‪ ،‬ولﺴﺎﻧﺎ ذاﻛﺮا‪ ،‬و�ﺪﻧﺎ ﻰﻠﻋ اﺒﻟﻼء‬
‫ﺻﺎﺑﺮا‪ ،‬وزوﺟﺔ ﻻ ﺗﺒﻐﻴﻪ ﺣﻮ�ﺎ ﻲﻓ ﻧﻔﺴﻬﺎ وﻣﺎﻪﻟ« »ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﭼﮫﺎر ﭼﯿﺰدﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ ﺑﯽﺷﮏ‬
‫ﺧﯿﺮ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﻮی داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬دل ﺷﮑﺮﮔﺰار و زﺑﺎن ذﮐﺮﮔﻮی و ﺑﺪن و ﺗﻦ ﺻﺎﺑﺮ و‬
‫ﺑﺮدﺑﺎر ﺑﺮ ﺑﻼﯾﺎ و ﻣﺤﻨﺖھﺎ‪ ،‬و زن ﻣﻮﻣﻨﯽﮐﻪ در ﻧﺎﻣﻮس و ﻣﺎل ﺷﻮی ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺮواﯾﺖ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﮔﻮﯾﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺪﻟﻧﻴﺎ‬
‫ﻣﺘﺎع‪ ،‬وﺧ� ﻣﺘﺎﻋﻬﺎ اﻤﻟﺮأة الﺼﺎﺤﻟﺔ« »دﻧﯿﺎ ﯾﮏﮐﺎﻻی زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎﻻی اﯾﻦ‬
‫دﻧﯿﺎ زن درﺳﺘﮑﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﺎھﯽ و ﻟﺤﻈﻪای از ﻟﺤﻈﺎت ﺑﯿﺪاری روﺣﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﺑﺮای اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻋﺰﻟﺖ و اﻧﺰوا‪ ،‬ﭘﯿﺸﻪﮐﻨﺪ و از ﺗﻤﺎمﮐﺎرھﺎی دﻧﯿﺎﺋﯽ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﮑﺸﺪ و ﺑﻌﺒﺎدت ﭘﺮدازد و ﺷﺐ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٥٨‬‬

‫ﺑﯿﺪاریﮐﻨﺪ و روزھﺎ را روزهﮔﯿﺮد و از زﻧﺎنﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮی اﺧﺘﯿﺎرﮐﻨﺪ و ﺷﯿﻮه و ﻃﺮﯾﻘﻪ‬

‫رھﺒﺎﻧﯿﺖ را ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪ .‬اﺳﻼم ﺑﺪو ﻣﯽآﻣﻮزد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه‬
‫وﻃﺮﯾﻘﻪ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺖ وﻓﻄﺮت ﭘﺎک اﻧﺴﺎﻧﯽ وﺑﺎ دﯾﻦ اﺳﻼم ﻣﻨﺎﻓﺎت و ﻣﻐﺎﯾﺮت دارد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼﻣﯿﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪای اﺳﺖ و ﻣﺘﻘﯽﺗﺮﯾﻦ و ﭘﺮھﯿﺰﮔﺎرﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﺧﺪاﺗﺮسﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و اﻓﻄﺎر ھﻢ ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ھﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ از ﺧﻮاب ﻧﯿﺰ ﺑﮫﺮه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ازدواج ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﺧﺎرج از رھﻨﻤﻮدھﺎی او‪ ،‬ﻋﻤﻞﮐﻨﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺮف و اﻓﺘﺨﺎر اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ‬
‫وی را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از اﻧﺲ رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺟﺎء‬
‫ﺛﻼﺛﺔ رﻫﻂ إﻰﻟ ﺑﻴﻮت أزواج اﻨﻟﻲﺒ ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ �ﺴﺄلﻮن ﻋﻦ ﻋﺒﺎدة اﻨﻟﻲﺒ ﺻ� اﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ أﺧﺮﺒوا ‪ -‬ﻛﺄﻧﻬﻢ ﺗﻘﺎلﻮﻫﺎ ‪ -‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬وأﻳﻦ �ﻦ ﻣﻦ اﻨﻟﻲﺒ ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫وﺳﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺪ ﻏﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺗﻘﺪم ﻣﻦ ذﻧﺒﻪ وﻣﺎ ﺗﺄﺧﺮ‪.‬ﻗﺎل أﺣﺪﻫﻢ‪ :‬أﻣﺎ أﻧﺎ ﻓﺈ� أﺻ� الﻠﻴﻞ أﺑﺪا‪،‬‬
‫وﻗﺎل آﺧﺮ‪ :‬أﻧﺎ أﺻﻮم اﺪﻟﻫﺮ وﻻ أﻓﻄﺮ‪ ،‬وﻗﺎل آﺧﺮ‪ :‬أﻧﺎ أﻋﺰﺘل اﻟنﺴﺎء ﻓﻼ أﺗﺰوج أﺑﺪا‪.‬ﻓﺠﺎء‬
‫رﺳﻮل اﷲ ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻓﻘﺎل‪) :‬أﻧﺘﻢ اﺬﻟﻳﻦ ﻗﻠﺘﻢ ﻛﺬا و�ﺬا؟ أﻣﺎ واﷲ إ�‬
‫ﻻﺧﺸﺎ�ﻢ ﷲ‪ ،‬وأﺗﻘﺎ�ﻢ ﻪﻟ‪ ،‬لﻜ� أﺻﻮم وأﻓﻄﺮ‪ ،‬وأﺻ� وأرﻗﺪ‪ ،‬وأﺗﺰوج اﻟنﺴﺎء‪ ،‬ﻓﻤﻦ‬
‫رﻏﺐ ﻋﻦ ﺳنﻲﺘ ﻓﻠيﺲ ﻣ�« »ﮔﺮوھﯽ ﺳﻪ ﻧﻔﺮی ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ھﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﮐﺮده و درﺑﺎره ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ وﮐﻤﯿﺖ ﻋﺒﺎدت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭘﺮﺳﺶ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺪاﻧﺎن‬
‫ﭘﺎﺳﺦﮐﺎﻓﯽ داده ﺷﺪ‪،‬ﮔﻮﺋﯽﮐﻪ آن ﻣﻘﺪار ﻋﺒﺎدت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ﺑﺮای ﺧﻮد اﻧﺪک‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬاﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎﮐﺠﺎ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﺠﺎ؟ ﺧﺪاوﻧﺪﮔﻨﺎھﺎنﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪه او را‬
‫آﻣﺮزﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﺮای ﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪک اﺳﺖ ﭼﻮنﮔﻨﺎھﺎن ﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از آﻧﺎنﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺗﻤﺎم ﺷﺐ را ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ و ھﻤﯿﺸﻪ آن را اداﻣﻪ ﻣﯽدھﻢ‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ھﻤﯿﺸﻪ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم و اﻓﻄﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم روزھﺎی ﺳﺎل را‬
‫ﺑﺪون ﻓﺎﺻﻠﻪ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم‪ .‬ﺳﻮﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ درﻃﻮل ﻋﻤﺮﺧﻮﯾﺶ از زﻧﺎنﮐﻨﺎره ﻣﯽﮔﯿﺮم‬
‫و ھﺮﮔﺰ ازدواج ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و‬
‫ﭼﻨﺎنﮔﻔﺘﻪاﯾﺪ؟ ھﺎن آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﯿﺶ ازﺷﻤﺎ از ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫و ﺧﺸﻢ وی ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ و از ﺷﻤﺎ ﺧﺪا ﺗﺮسﺗﺮ و ﭘﺮھﯿﺰﮔﺎرﺗﺮم وﻟﯽ ﻣﻦ ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن‬
‫روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم و اﻓﻄﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﻣﯽﺧﻮاﺑﻢ و ﺑﺎ زﻧﺎن ﻧﯿﺰ‬
 ‫‪٩٥٩‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ازدواج ﻣﯽﮐﻨﻢ ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ازﺳﻨﺖ و راه وروش ﻣﻦ‪ ،‬روی ﮔﺮداﻧﺪ او ﺑﺮ دﯾﻦ ﻣﻦ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ زن درﺳﺘﮑﺎر و ﻣﻮﻣﻦ ﻓﯿﻀﯽ اﺳﺖ از ﺳﻌﺎدت و ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﺟﻮﺷﺎﻧﯽ اﺳﺖ از‬
‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﺎﻧﻮاده را ﻟﺒﺮﯾﺰ از ﺷﺎدی و ﺧﻮﺷﯽ و ﻧﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺷﺎدی‬
‫ھﻤﻪ را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ اﺳﺘﻔﺎد اﻤﻟﺆﻣﻦ‬
‫‪ -‬ﺑﻌﺪ ﺗﻘﻮى اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ ‪ -‬ﺧ�ا ﻪﻟ ﻣﻦ زوﺟﺔ ﺻﺎﺤﻟﺔ‪ :‬إن أمﺮﻫﺎ أﻃﺎﻋﺘﻪ‪ ،‬و�ن ﻧﻈﺮ إﻴﻟﻬﺎ‬
‫ﺮﺳﺗﻪ‪ ،‬و�ن أﻗﺴﻢ ﻋﻠﻴﻬﺎ أﺑﺮﺗﻪ‪ ،‬و�ن ﺎﻏب ﻋﻨﻬﺎ ﻧﺼﺤﺘﻪ ﻲﻓ ﻧﻔﺴﻬﺎ وﻣﺎﻪﻟ« »ﺑﻌﺪ از ﭘﺮھﯿﺰﮔﺎری‬
‫و ﺗﻘﻮای ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺮد ﻣﻮﻣﻦ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی را ﺑﮫﺘﺮ از زن ﺻﺎﻟﺢ و درﺳﺘﮑﺎر‪ ،‬ﺑﺪﺳﺖ ﻧﯿﺎورده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻣﺮد ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻌﺪ از ﺗﻘﻮای ﺧﺪا ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺑﮫﺘﺮ از زن ﺻﺎﻟﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زن‬
‫ﺻﺎﻟﺢ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﻧﯽﮐﻪ‪ :‬ﭼﻮن ﺷﻮھﺮ ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر دھﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداریﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن‬
‫ﺑﻪ وی ﺑﻨﮕﺮد او را ﺧﻮﺷﺤﺎلﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺷﻮھﺮ ﺑﺮ ﭼﯿﺰی ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ آن ﭼﯿﺰ را‬
‫اﻧﺠﺎم دھﺪ ﺗﺎ ﺷﻮھﺮش ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﺳﻮﮔﻨﺪش ﻋﻤﻞﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ھﺮﮔﺎه ﺷﻮھﺮش ﻏﺎﯾﺐ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه او ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮس و ﻣﺎل او و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﮕﺮدد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪ اﺑﻦ وﻗﺎصﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻌﺎدة اﺑﻦ آدم ﺛﻼﺛﺔ‪ ،‬وﻣﻦ ﺷﻘﺎوة اﺑﻦ آدم‬
‫ﺛﻼﺛﺔ‪ :‬ﻣﻦ ﺳﻌﺎدة اﺑﻦ آدم‪ :‬اﻤﻟﺮأة الﺼﺎﺤﻟﺔ‪ ،‬واﻤﻟﺴ�ﻦ الﺼﺎﻟﺢ‪ ،‬واﻤﻟﺮ�ﺐ الﺼﺎﻟﺢ‪ ،‬وﻣﻦ ﺷﻘﺎوة‬
‫اﺑﻦ آدم‪ :‬اﻤﻟﺮأة الﺴﻮء‪ ،‬واﻤﻟﺴ�ﻦ الﺴﻮء‪ ،‬واﻤﻟﺮ�ﺐ الﺴﻮء« »ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﺎﯾﻪ ﺳﻌﺎدت اﻧﺴﺎن‬
‫اﺳﺖ و ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﺎﯾﻪ ﺷﻘﺎوت و ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬زن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻣﻨﺰل و ﻣﺎوی‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻣﺮﮐﺐ و وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺎب و ذھﺎب ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﻮﺟﺐ و ﻣﺎﯾﻪ ﺳﻌﺎدت اﻧﺴﺎﻧﻨﺪ و زن‬
‫ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و ﻣﻨﺰل و ﻣﺎوی ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و ﻣﺮﮐﺐ و وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺎب و ذھﺎب ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪ و‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻘﺎوت اﻧﺴﺎﻧﻨﺪ«‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺻﺤﯿﺢ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺑﺰار‬
‫و ﺣﺎﮐﻢ در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮی را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ ﻣﻦ الﺴﻌﺎدة‪ :‬اﻤﻟﺮأة الﺼﺎﺤﻟﺔ‪ ،‬ﺗﺮاﻫﺎ ﺗﻌﺠﺒﻚ‪ ،‬وﺗﻐﻴﺐ ﻓﺘﺄﻣﻨﻬﺎ ﻰﻠﻋ ﻧﻔﺴﻬﺎ‬
‫وﻣﺎلﻚ‪ ،‬واﺪﻟاﺑﺔ ﺗ�ﻮن وﻃﻴﺌﺔ ﺗﻠﺤﻘﻚ ﺑﺄﺻﺤﺎﺑﻚ‪ ،‬واﺪﻟار ﺗ�ﻮن واﺳﻌﺔ ﻛﺜ�ة اﻤﻟﺮاﻓﻖ‪،‬‬
‫وﺛﻼث ﻣﻦ الﺸﻘﺎء‪ :‬اﻤﻟﺮأة ﺗﺮاﻫﺎ ﻓتﺴﻮءك‪ ،‬وﺤﺗﻤﻞ لﺴﺎﻧﻬﺎ ﻋﻠﻴﻚ‪ ،‬و�ن ﻏﺒﺖ ﻋﻨﻬﺎ لﻢ ﺗﺄﻣﻨﻬﺎ‬
‫ﻰﻠﻋ ﻧﻔﺴﻬﺎ وﻣﺎلﻚ‪ ،‬واﺪﻟاﺑﺔ ﺗ�ﻮن ﻗﻄﻮﻓﺎ ﻓﺎن ﺮﺿ�ﺘﻬﺎ أﺗﻌﺒﺘﻚ‪ ،‬و�ن ﺗﺮ�ﺘﻬﺎ لﻢ ﺗﻠﺤﻘﻚ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٦٠‬‬

‫ﺑﺄﺻﺤﺎﺑﻚ‪ ،‬واﺪﻟار ﺗ�ﻮن ﺿﻴﻘﺔ ﻗﻠﻴﻠﺔ اﻤﻟﺮاﻓﻖ« »ﺳﻪ ﭼﯿﺰﻣﻮﺟﺐ ﺳﻌﺎدت اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ :‬زن‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﮐﻪ ﭼﻮن او را ﺑﺒﯿﻨﯽ ﺗﺮا ﻣﺴﺮورﺳﺎزد و ﭼﻮن از وی ﻏﺎﯾﺐ ﺷﻮی ﺑﻮی اﻃﻤﯿﻨﺎن‬
‫ﺧﺎﻃﺮ داریﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮس و ﻣﺎل ﺗﻮ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮﮐﺐ و وﺳﯿﻠﻪ رﻓﺖ وآﻣﺪیﮐﻪ رام‬
‫وﺳﺮﯾﻊ اﻟﺴﯿﺮاﺳﺖ وﺗﺮا ﺑﻪ ﯾﺎران و رﻓﻘﺎﯾﺖ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻪایﮐﻪ وﺳﯿﻊ وﮔﺴﺘﺮده و‬
‫دارای وﺳﺎﯾﻞ رﻓﺎه زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺳﻪ ﭼﯿﺰﻣﻮﺟﺐ ﺷﻘﺎوت اﺳﺖ زﻧﯽﮐﻪ ﭼﻮن آن را‬
‫ﺑﺒﯿﻨﯽ ﺗﺮا ﻧﺎﺧﻮش آﯾﺪ وزﺑﺎﻧﺶ را ﺑﺮوی ﺗﻮ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ و ﺗﺮا ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﺪ و ﭼﻮن ازوی ﻏﺎﺋﺐ‬
‫ﺷﻮی ازوی اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺪاریﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮس و ﻣﺎل ﺗﻮ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﮑﻨﺪ و ﻣﺮﮐﺐ ﭼﻤﻮش‬
‫و ﮐﻨﺪرویﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮ وی ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ زﻧﯽ ﺗﺮا ﺧﺴﺘﻪﮐﻨﺪ و اﮔﺮآن را ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻧﺰﻧﯽ ﺗﺮا ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺖ‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺟﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﯽ و ﺧﺎﻧﻪای ﺗﻨﮓﮐﻪ وﺳﺎﯾﻞ رﻓﺎه زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ازدواج ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﺳﺖﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺼﻒ دﯾﻦ ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎل وﭘﺎکﺗﺮﯾﻦ وﺿﻊ ﺧﺪای ﺧﻮد را ﻣﻼﻗﺎتﮐﻨﺪ‪ .‬اﻧﺲ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ رزﻗﻪ اﷲ امﺮأة ﺻﺎﺤﻟﺔ ﻓﻘﺪ أﺎﻋﻧﻪ ﻰﻠﻋ ﺷﻄﺮ دﻳﻨﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻴﺘﻖ اﷲ‬
‫ﻲﻓ الﺸﻄﺮ اﺒﻟﺎﻲﻗ« »ھﺮﮐﺲ را ﺧﺪاوﻧﺪ زن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ روزیﮐﻨﺪ‪ ،‬او را ﺑﺮﻧﯿﻤﻪ دﯾﻨﺶ اﻋﺎﻧﺖ و‬
‫ﯾﺎریﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ او ﺧﻮد ﺑﮑﻮﺷﺪ وﺗﻘﻮای ﺧﺪا ﭘﯿﺸﻪﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪ دﯾﮕﺮش را ﻧﮕﻪ‬
‫دارد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺣﺎﮐﻢﮐﻪ آن را ﺻﺤﯿﺢ اﻻﺳﻨﺎد داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎزھﻢ اوﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ أراد أن ﻳﻠﻰﻘ اﷲ ﻃﺎﻫﺮا ﻣﻄﻬﺮا ﻓﻠﻴﺰﺘوج اﺤﻟﺮاﺋﺮ« »ھﺮﮐﺲ اراده‬
‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎک و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺧﺪای ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﻼﻗﺎتﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎ زﻧﺎن آزاده‬
‫ازدواجﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪﮐﻪ آن را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ده روز از ﻋﻤﺮم ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺪاﻧﻢ ﮐﻪ در آﺧﺮ آن‬
‫ده روز‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮم‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻗﺪرت ازدواج داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬از ﺗﺮس ﻓﺘﻨﻪ و آﺷﻮب ﺗﺠﺮد‪،‬‬
‫ازدواج ﻣﯽﮐﻨﻢ!!‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ازدواج‬
‫اﺳﻼم ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ ازدواج را ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪﮐﻪ ﺑﺮآن آﺛﺎری ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺴﻮد ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻧﻮع اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻏﺮﯾﺰه ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﻏﺮﯾﺰه اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ھﻤﻮاره اﻧﺴﺎن‬
‫را ﺑﺮآن ﻣﯽدارد‪،‬ﮐﻪ ﺑﺮای ارﺿﺎی آن‪ ،‬راھﯽ و ﻓﺮﺻﺘﯽ و ﺟﻮﻻﻧﮕﺎھﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ راه درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺤﯽ‪ ،‬ﺑﺮای اﺷﺒﺎع و ارﺿﺎی آن ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﻧﺴﺎن را‬
 ‫‪٩٦١‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫دﭼﺎر ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽھﺎ و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽھﺎ و ﻟﻐﺰشھﺎ و ﭘﺮﺗﮕﺎهھﺎ و اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﺑﺲ دﺷﻮار‬

‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ازدواج و اﻧﺘﺨﺎب ھﻤﺴﺮ وﯾﮋه ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ راه ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺳﺮﺷﺘﯽ و ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه ﺳﻮد ﻣﻨﺪ و ﺣﯿﺎت ﺑﺨﺶ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﺮای ﺳﯿﺮاب ﻧﻤﻮدن و اﺷﺒﺎع ﻏﺮﯾﺰه‬
‫ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻦ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آراﻣﺶ ﻣﯽ ﯾﺎﺑﺪ و ﮐﺸﻤﮑﺶ و ﻧﺰاع دروﻧﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽ ﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫َۡ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬
‫و آرام ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺮآن ﺑﺪان اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وم ِۡن َءا�ٰتِهِۦٓ أن خل َق ل�م ّم ِۡن‬
‫��ٰت ّل َِقو�ۡ‬
‫َٰ َ َ‬ ‫ُ ۡ َ ۡ َ ٰ ٗ ّ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ َ ۡ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ َّ َ َّ ٗ َ َ ۡ َ ً َّ‬ ‫َ ُ‬
‫ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫ۚ‬
‫أنفسِ�م أز�جا ل ِتسكنوا إِ�ها وجعل بين�م مودة ور�ة إِن ِ� �ل ِك‬
‫َ َّ َ‬
‫َ� َتفك ُرون‪] ﴾٢١‬اﻟﺮوم‪» .[٢١ :‬و از ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪی اﺳﺖ ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن از ﺟﻨﺲ‬
‫ﺧﻮدﺗﺎن‪ ،‬ھﻤﺴﺮان آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺪان اﻧﺲ و اﻟﻔﺖ ﮔﯿﺮﯾﺪ و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آنھﺎ آراﻣﺶ روﺣﯽ و‬
‫دﻻﯾﻞ و ﻧﺸﺎﻧﻪ ھﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﺎﻣﻞ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻮ ھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن اﻤﻟﺮأة ﺗﻘﺒﻞ ﻲﻓ ﺻﻮرة ﺷﻴﻄﺎن‪ ،‬وﺗﺪﺑﺮ ﻲﻓ ﺻﻮرة‬
‫ﺷﻴﻄﺎن‪ ،‬ﻓﺈذا رأى أﺣﺪ�ﻢ ﻣﻦ امﺮأة ﻣﺎ ﻳﻌﺠﺒﻪ ﻓﻠﻴﺄت أﻫﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺈن ذلﻚ ﻳﺮد ﻣﺎ ﻲﻓ ﻧﻔﺴﻪ«‬
‫»ﺑﯿﮕﻤﺎن زﻧﺎن ﺑﺮای ﻣﺮدان وﺳﻮﺳﻪ ﮔﺮﻧﺪ و ﻣﺮدان را ﺑﻮﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽ اﻧﺪازﻧﺪ ﭼﻪ روی ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﭼﻪ ﭘﺸﺖﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﻣﺮدان ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ و ﺷﯿﻄﺎن از اﯾﻨﺮاه ﻣﺮدان را‬
‫ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ ازﺷﻤﺎ‪ ،‬درزن ﭼﯿﺰی دﯾﺪ‪،‬ﮐﻪ او را وﺳﻮﺳﻪﮐﻨﺪ و ﺧﻮﺷﺶ آﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮای دﻓﻊ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﺴﺮﺧﻮد ﻣﺮاﺟﻌﻪﮐﻨﺪ و ﺑﺎ وی ھﻤﺒﺴﺘﺮﺷﻮد ﺗﺎ از اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪ‬
‫رھﺎﺋﯽ ﯾﺎﺑﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
‫‪ -۲‬ازدواج ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺪن وﮐﺜﺮت زاد و وﻟﺪ و‬
‫اﺳﺘﻤﺮار زﻧﺪﮔﯽ و ﺣﻔﻆ ﻧﺴﺐﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺪان ﺑﺴﯿﺎر اھﻤﯿﺖ ﻣﯽدھﺪ و ﺣﻔﻆ آن‬
‫را ﺧﻮاھﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰﮔﻔﺘﯿﻢﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺰوﺟﻮا الﻮدود الﻮلﻮد‪ ،‬ﻓﺈ�‬
‫مﺎﻜﺛﺮ ﺑ�ﻢ اﻻﻧبﻴﺎء ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ﺑﺎ زﻧﺎﻧﯽ ازدواجﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﮫﺮﺑﺎن و زاﯾﻨﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﻦ ﺑﺎﮐﺜﺮت و ﻓﺮاواﻧﯽ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﮫﯽ ﻣﺒﺎھﺎت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ و اﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ«‪.‬‬
‫ﮐﺜﺮت ﻧﺴﻞ‪ ،‬دارای ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﻠﺖھﺎ را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد‪،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫ﺗﻮده ﻣﺮدم ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺴﯿﺎراھﻤﯿﺖ ﺑﺪھﻨﺪ و ﺑﺮآن ﺣﺮﯾﺺ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫اﻓﺮادیﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰهھﺎی ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ درﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و در ﻣﺜﻞ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٦٢‬‬

‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻟﻌﺰة ﻟﻠﻜﺎﺛﺮ« »ﻋﺰت ازآنﮐﺴﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮﻓﺮزﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫دارد«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ھﻤﭽﻨﺎن ﺑﻘﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ و ﺑﺮآن ﻧﻘﺺ وﮐﺎھﺸﯽ ﻋﺎرض ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻨﻒ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ ﻧﺰد ﻣﻌﺎوﯾﻪ رﻓﺖ و دﯾﺪﮐﻪ او »ﯾﺰﯾﺪ« ﭘﺴﺮش را‪ ،‬ﭘﯿﺶ روی ﺧﻮد ﻧﮫﺎده‬
‫و ﺑﺎ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ ﺑﻪ وی ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﺣﻨﻒ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﺑﺎﺑﺤﺮ‪ ،‬درﺑﺎره ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻈﺮ ﺗﻮ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ او ﻣﺮاد ﻣﻌﺎوﯾﻪ را ﻓﮫﻤﯿﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﻣﯿﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن ﻣﺎ‪ ،‬و ﺳﺘﻮن‬
‫ﻓﻘﺮات و ﻣﯿﻮه و ﺛﻤﺮه دلھﺎﯾﻤﺎن و ﻧﻮر دﯾﺪﮔﺎن ﻣﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آﻧﺎن ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺗﺎزﯾﻢ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺮای آﯾﻨﺪﮔﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮاﯾﺸﺎن زﻣﯿﻦ ھﻤﻮار و رام و آﺳﻤﺎن ﺳﺎﯾﻪ‬
‫اﻧﺪاز و ﺳﺎﯾﻪﮔﺴﺘﺮ ﺑﺎش‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﯿﺰی از ﺗﻮ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺪاﻧﺎن ﺑﺪه‪ ،‬اﮔﺮ ﻃﻠﺐ رﺿﺎی ﺗﻮﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫رﺿﺎﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺪاﻧﺎن ارزاﻧﯽ دار‪ ،‬آﻧﺎن را از ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮد ﻣﺤﺮوم ﻧﮕﺮدان‪،‬ﮐﻪ درﻏﯿﺮآن‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬از ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺗﻮ‪ ،‬ﺳﯿﺮﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻗﺮب ﺗﺮا ﻣﻼﻟﺖ آورﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اداﻣﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﺪﺷﺎن ﻣﯽآﯾﺪ وﺑﺮای ﻣﺮدﻧﺖ دﻗﯿﻘﻪ ﺷﻤﺎری ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺷﺘﺎب آن را‪ ،‬آرزو‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا ﺧﯿﺮت دھﺎت ای اﺑﺎﺑﺤﺮ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ آﻧﺎن ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻮ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮدی‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻏﺮﯾﺰه ﭘﺪری و ﻣﺎدری‪ ،‬در ﺳﺎﯾﻪ وﺟﻮد ﻃﻔﻞ وﮐﻮدک‪ ،‬رﺷﺪ و ﺗﮑﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻣﮫﺮ و ﺷﻔﻘﺖ و ﻋﺎﻃﻔﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪،‬ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺪون‬
‫اﯾﻦ ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺑﮑﻤﺎل ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬از اﯾﻨﺮاه‪ ،‬رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺮورش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در ازدواج و ﺗﺤﻤﻞ ﺑﺎرآن و ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﺎل ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬اﻧﺴﺎن را‬
‫ﺑﮑﺎر وﮐﻮﺷﺶ واﻣﯽدازد و او را ﻧﺎﭼﺎر ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﮐﻪ اﺳﺘﻌﺪادات ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﮑﺎر‬
‫اﻧﺪازد و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽھﺎی ﺧﻮد را ﻧﯿﺮو ﺑﺨﺸﺪ و ﺑﺮای اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ و‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖھﺎی ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻗﯿﺎمﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻼش و ﺟﺪ و ﺟﮫﺪ ﭘﺮدازد‪،‬ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫آن‪ ،‬درآﻣﺪ ﺳﺮاﻧﻪ و ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺛﺮوت اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎ ﺑﮑﺎرﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺮدم وادار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﯿﺮات و ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﺑﮫﺮهھﺎﺋﯽ ﮐﻪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ در‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﻮدﯾﻌﺖ ﻧﮫﺎده اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺮاجﮐﻨﻨﺪ و از آن ﺑﮫﺮه ﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ازدواج ﺳﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﮐﺎرھﺎی ﺧﺎﻧﻪ و ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪای ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮد‪،‬ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎرھﺎی دروﻧﯽ وﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم و ﺳﺎﻣﺎنﮔﯿﺮد و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺮد و زن‪،‬‬
‫درﮐﺎرھﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﮫﺮﮐﺪام‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﯿﻦﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ زن ﺑﮑﺎرھﺎی ﺧﺎﻧﻪ و‬
‫ﺧﺎﻧﻪداری و ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﭘﺮورش ﻓﺮزﻧﺪان و اﯾﺠﺎد ﺟﻮ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮای‬
 ‫‪٩٦٣‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫اﺳﺘﺮاﺣﺖ و ﻓﺮاﻏﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪایﮐﻪ ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻣﺸﺎﻏﻞ ﺧﻮﯾﺶ را‬

‫ﻓﺮاﻣﻮشﮐﻨﺪ و آراﻣﺶ و ﺷﺎدی ﯾﺎﺑﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬وﻣﺮد ھﻢ ﺑﻨﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮑﺎرﻣﯽﭘﺮدازد و ﻣﺎﯾﺤﺘﺎج زﻧﺪﮔﯽ وﺧﺎﻧﻪ و ﺧﺎﻧﻮاده و‬
‫ھﺰﯾﻨﻪھﺎی روزﻣﺮه را ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻋﺎدﻻﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ھﺮﮐﺪام‬
‫ﺑﻨﻮﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ‪ .‬ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺳﺮﺷﺘﯽ ﺧﻮد را ﺑﮕﻮﻧﻪای‪ ،‬ﺑﺎﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪﮐﻪ ﺧﺪا را‬
‫ﺧﻮش آﯾﺪ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻣﯿﻮه و ﺛﻤﺮه را ﺑﺒﺎرآورد‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﺎﻧﻮادهھﺎ وﺗﻘﻮﯾﺖ رﺷﺘﻪ ﻣﮫﺮ وﻣﺤﺒﺖ ﺑﯿﻦ ﺧﺎﻧﻮادهھﺎ و اﺳﺘﺤﮑﺎم راﺑﻄﻪ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽﮐﻪ از ﺛﻤﺮات ازدواج اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺎﯾﯿﺪ و ﺗﺤﺴﯿﻦ و ﺣﻤﺎﯾﺖ اﺳﻼم‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺟﺎﻣﻌﻪای ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد آن‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪای‬
‫ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ و ﺳﻌﺎدﺗﯿﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۷‬روزﻧﺎﻣﻪ »اﻟﺸﻌﺐ« )ﻣﺼﺮی( ﻣﻮرﺧﻪ ‪ ۶/۶/۱۹۵۹‬ﮔﺰارش ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ را‬
‫اﻧﺘﺸﺎرداده ﺑﻮد و درﺿﻤﻦ آن آﻣﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ازدواج ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ازدواج ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ازدواج ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﺧﻮاه ﺑﯿﻮه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ از ﻃﻼق اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﯾﺎ اﺻﻼ ﻋﺰب ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﺮد ﯾﺎ‬
‫زن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ازدواج ﮐﺮده و ھﻤﺴﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در‬
‫آن ﮔﺰارش آﻣﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﮐﻪ ﻣﺮدم در ھﻤﻪ ﻧﻘﺎط ﺟﮫﺎن ﺑﺎزدواج در ﺳﻦ ﭘﺎﺋﯿﻦ روی‬
‫آوردهاﻧﺪ و ﻋﻤﺮ ازدواج ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦﮔﺰارش ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﺑﺮرﺳﯽھﺎ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت وآﻣﺎرھﺎﺋﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ درﺧﻼل ﺳﺎل ‪۱۹۵۸‬‬
‫درﺳﺮاﺳﺮﺟﮫﺎن ﺑﻌﻤﻞ آﻣﺪه ﺑﻮد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦ آﻣﺎرھﺎ‪ ،‬درﮔﺰارش آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻣﻌﺪل و ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻣﺮگ و ﻣﯿﺮ‪ ،‬در ﺑﯿﻦ ازدواج ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن زن و ﻣﺮدﮐﻤﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‬
‫از ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻣﺮگ و ﻣﯿﺮ‪ ،‬در ﺑﯿﻦ زﻧﺎن و ﻣﺮداﻧﯽﮐﻪ ازدواج ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫در ﺳﻨﯿﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻤﺮ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻮد‪ .‬وﮔﺰارش ﭼﻨﯿﻦ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺑﮫﺪاﺷﺘﯽ و ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ‪ ،‬ازدواج ﺑﺮای زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﺧﻄﺮات ﺑﺎرداری و زاﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ و دﯾﮕﺮ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻠﺖھﺎ را ﺗﮫﺪﯾﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺸﮑﻠﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﮔﺰارش‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ‪ :‬ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺳﻦ ازدواج در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﮫﺎن‪ ،‬اﻣﺮوز ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﮫﺎر ﺳﺎل‬
‫ﺑﺮای زﻧﺎن و ﺑﯿﺴﺖ و ھﻔﺖ ﺳﺎل ﺑﺮای ﻣﺮدان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻨﺪ ﺳﺎل اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺳﻦ ازدواج‪ ،‬ﺑﺮای زﻧﺎن و ﻣﺮدان‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ رﻓﺘﻪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٦٤‬‬

‫ﺣﮑﻢ ازدواج از ﻧﻈﺮ ﺷﺮع اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ازدواج واﺟﺐ‪:‬‬

‫ﺑﺮایﮐﺴﯽﮐﻪ ﻗﺪرت ازدواج و ﺗﻤﺎﯾﻞ روﺣﯽ ﺑﺪان دارد و ﻧﮕﺮان آﻧﺴﺖﮐﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدا‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﻮد و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ارﺗﮑﺎبﮔﻨﺎه و ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر و اﻣﻮر ﺷﺎﻗﻪ را دارد‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫ﭼﻨﯿﻦﮐﺴﯽ ازدواج واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻨﯿﻦﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ازدواجﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺣﻔﻆ و ﺻﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﻧﻔﺲ و ﭘﺮھﯿﺰ از ﺣﺮام و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﭘﺮھﯿﺰ ﺗﻨﮫﺎ از راه ازدواج ﻣﯿﺴﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﻃﺒﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻗﺪرت و اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ازدواج دارد و ﺑﺮای روح و دﯾﻦ ﺧﻮد‬
‫ﻧﮕﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ‪ ،‬از وی رﻓﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ازدواجﮐﻨﺪ و ازدواج ﺑﺮای‬
‫او در اﯾﻦ ﺻﻮرت واﺟﺐ اﺳﺖ وﮐﺴﯽ در آن اﺧﺘﻼف ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آرزوﻣﻨﺪ ازدواج‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ازﭘﺮداﺧﺖ ھﺰﯾﻨﻪ ازدواج و ﻣﺨﺎرج ھﻤﺴﺮ ﮔﺰﯾﻨﯽ ﺧﻮد ﻧﺎﺗﻮان و ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫َ ً َ َّ ٰ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫ََۡ ۡ َۡ‬
‫� ُ�غن َِي ُه ُم‬ ‫� ُدون ن ِ�احا ح‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺧﺪا ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل او ﻣﯽﺷﻮد‪﴿ :‬وليستع ِف ِف ٱ�ِين � ِ‬
‫َ ۡ‬ ‫ٱ َّ ُ‬
‫� مِن فضلِهِۦ﴾ ]اﻟﻨﻮر‪» .[٣٣ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ازدواج ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از‬
‫ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮد‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻔﺖ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ‬
‫ﭘﯿﺶ ﮔﯿﺮﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺷﺨﺎص ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺴﯿﺎر روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮنﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺮﺸ الﺸﺒﺎب‪ ،‬ﻣﻦ اﺳﺘﻄﺎع ﻣﻨ�ﻢ اﺒﻟﺎءة‬
‫ﻓﻠﻴﺰﺘوج‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ أﻏﺾ لﻠﺒﺮﺼ‪ .‬وأﺣﺼﻦ لﻠﻔﺮج‪ ،‬وﻣﻦ لﻢ �ﺴﺘﻄﻊ ﻓﻌﻠﻴﻪ ﺑﺎلﺼﻮم‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﻪﻟ وﺟﺎء«‬
‫»ای ﻃﺒﻘﻪ ﺟﻮاﻧﺎن‪ ،‬ھﺮﮐﺲ ازﺷﻤﺎ ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ دارد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ازدواجﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫او ﺑﺎﯾﺪ ازدواجﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ازدواج او را از ﭼﺸﻢ ﭼﺮاﻧﯽ ﺣﺮام و ارﺗﮑﺎب ﻓﺤﺸﺎء و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ ،‬و ھﺮﮐﺲ ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ازدواجﮐﻨﺪ وازﻋﮫﺪه ﻣﺨﺎرج آن ﺑﺮﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮوی اﺳﺖﮐﻪ روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ روزهﮔﯿﺮی‪ ،‬ﻗﺪرت ﺷﮫﻮاﻧﯽ و ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﻓﺮوﻧﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬وروزه ﺑﺮای‬
‫اوﺑﮫﺘﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ اﺳﺖ و ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ اﺧﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫ب‪ -‬ازدواج ﻣﺴﺘﺤﺐ‬

‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آرزوﻣﻨﺪ ازدواج ﺑﻮد و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ و اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ آن را ﻧﯿﺰ داﺷﺖ وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﯽ را ﻧﺪاردﮐﻪ اﮔﺮ ازدواج ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐﮔﻨﺎه وﮐﺎرھﺎی ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺷﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ازدواج ﺑﺮای او ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﻧﻪ واﺟﺐ و ازدواج ﺑﺮای اوی ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ از اﯾﻨﮑﻪ‬
 ‫‪٩٦٥‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫اﻧﺰواﮔﺰﯾﻨﺪ و ﺑﻌﺒﺎدت ﭘﺮدازد‪ ،‬ﭼﻮن رھﺒﺎﻧﯿﺖ و ﺗﺮک دﻧﯿﺎ و اﻋﺮاض از ﻟﺬاﯾﺬ ﻣﺸﺮوع آن‬
‫ﺑﮫﯿﭻ وﺟﻪ دراﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارد‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮاﻧﯽ از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬إن اﷲ أﺑﺪﻨﻟﺎ‬
‫ﺑﺎلﺮﻫﺒﺎﻧﻴﺔ اﺤﻟﻨﻴﻔﻴﺔ الﺴﻤﺤﺔ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺠﺎی ﺗﺮک دﻧﯿﺎ و اﻋﺮاض از ﻟﺬاﯾﺬ آن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬دﯾﻦ آﺳﺎن و ﺳﮫﻞ و ﺳﺎده و ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن را‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺑﺮواﯾﺖ از اﺑﯽ اﻣﺎﻣﻪﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺰوﺟﻮا ﻓﺈ� مﺎﻜﺛﺮ ﺑ�ﻢ اﻻمﻢ‪،‬‬
‫وﻻ ﺗ�ﻮﻧﻮا ﻛﺮﻫﺒﺎﻧﻴﺔ اﻨﻟﺼﺎرى« »ازدواجﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻦ ﺑﺎﮐﺜﺮت ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و‬
‫ﻣﻠﺖھﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ و ﻣﺒﺎھﺎت ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺼﺮاﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻃﺮﯾﻘﻪ رھﺒﺎﻧﯿﺖ و‬
‫ﺗﺮک دﻧﯿﺎ و اﻋﺮاض از ﻟﺬاﯾﺬ آن را‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ اﺑﻮاﻟﺰواﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ دو‬
‫ﭼﯿﺰﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ ازدواج ﺗﻮﮔﺮدد‪» :‬ﻋﺠﺰو ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﯾﺎ ﻓﺴﻖ وﻓﺠﻮر«‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»وﻗﺘﯽ ﻋﺒﺎدت ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ازدواج ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫ج‪ -‬ازدواج ﺣﺮام‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻣﺮ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ و ھﻤﺒﺴﺘﺮی و ﺗﺤﻤﻞ ھﺰﯾﻨﻪ ازدواج وﻧﻔﻘﻪ ھﻤﺴﺮ‪ ،‬دﭼﺎر‬
‫اﺧﺘﻼل ﮔﺮدد و ﺑﺮآن ﻗﺪرت و اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻼﻗﻪ و ﻣﯿﻞ ﺷﮫﻮاﻧﯽ در وی‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ازدواج ﺑﺮای او ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮﻃﺒﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ او از ﻧﻔﻘﻪ و ھﺰﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ ھﻤﺴﺮش ﯾﺎ از ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻣﮫﺮﯾﻪ وﮐﺎﺑﯿﻦ‪ ،‬ﯾﺎ اﻧﺠﺎم ﯾﮑﯽ ازﺣﻘﻮﻗﺎت واﺟﺐ آن‪ ،‬ﻋﺎﺟﺰ و ﻧﺎﺗﻮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای او ﺣﻼل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺎ زﻧﯽ ازدواجﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد را ﺑﺮای او ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ و ﺗﻮﺿﯿﺢ دھﺪ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ در ﺧﻮد اﯾﻦ ﻗﺪرت را ﺑﺒﯿﻨﺪﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻘﻮﻗﺎت واﺟﺐ او را ﺑﺠﺎی آورد‪ ،‬و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺷﻮھﺮ دارای ﻧﻘﺼﯽ ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ او را از ﻟﺬت و ﺗﻤﺘﻊ ﺟﻨﺴﯽ ﺑﺎز ﻣﯽدارد ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻘﺺ را ﺑﺎ زن در ﻣﯿﺎن ﺑﮕﺬارد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻧﮑﺎح ﻣﺒﺎدرت ورزد ﺗﺎ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻓﺮﯾﺐ زن ﻧﮕﺮدد‪ ،‬وزن ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ .‬و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮد زن را ﺑﺎ ذﮐﺮﻧﺴﺐ ادﻋﺎﺋﯽ و‬
‫ﺛﺮوت وﻣﺎل و ﺻﻨﻌﺖ و ﺣﺮﻓﻪ دروﻏﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺐ دھﺪ وﺑﺎ اﯾﻦ دروغھﺎ‪ ،‬اورا ﺑﺎزدواج ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺸﻮﯾﻖﮐﻨﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮزن ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﻋﯿﻮب و ﻧﻮاﻗﺺ ﺧﻮد را‪ ،‬ﭘﯿﺶ از‬
‫ازدواج‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺮد ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ و ﺗﻮﺿﯿﺢ دھﺪ‪،‬ﮐﻪ او ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻘﻮق واﺟﺐ ﺑﺮ ﺧﻮد را‪،‬‬
‫اﻧﺠﺎم دھﺪ ﯾﺎ او دارای ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﺗﻤﺘﻊ و ﻟﺬت ﺟﻨﺴﯽ ﺷﻮھﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٦٦‬‬

‫از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﺟﻨﻮن‪ ،‬ﺟﺬام‪ ،‬ﭘﯿﺴﯽ و ﺑﺮص ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎری ﺧﺎص زﻧﺎﻧﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻞ‬
‫واﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﺮای زن ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﻣﺮد را ﺑﻔﺮﯾﺒﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪهﮐﺎﻻ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﻋﯿﻮب ﮐﺎﻻی ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪار ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از زوﺟﯿﻦ‪ ،‬در ھﻤﺴﺮ‬
‫ﺧﻮد ﻋﯿﺒﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ازدواج را‪ ،‬ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ و ﺑﮫﻢ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻋﯿﺐ در زن ﺑﺎﺷﺪ ﺷﻮھﺮ‬
‫ازدواج را ﺑﮫﻢ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬و ﻣﮫﺮﯾﻪ ﭘﺮداﺧﺘﯽ را ﺑﺎز ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﭼﻮن رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ زﻧﯽ از »ﺑﻨﯽ ﺑﯿﺎﺿﻪ« ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ در ﭘﮫﻠﻮی وی‬
‫ﺑﯿﻤﺎری ﭘﯿﺴﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻟﺬا او را ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ و ازدواج را ﺑﮫﻢ زد و ﮔﻔﺖ‪» :‬دلﺴﺘﻢ ﻲﻠﻋ«‬
‫»ﺷﻤﺎ ﺗﺪﻟﯿﺲ و ﻓﺮﯾﺒﮑﺎری و ﻋﯿﺐ ﭘﻮﺷﯽ ﮐﺮدﯾﺪ«‪.‬‬
‫درﺑﺎره زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮد ﻋﻨﯿﻦ ‪-‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﺎع ﻧﯿﺴﺖ ‪-‬ازدواج ﮐﺮد و‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ وی ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺨﺎﻃﺮ ھﻤﯿﻦ ﻋﯿﺐ از ھﻢ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ از اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‬
‫دورواﯾﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮد ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﻪ ﻣﮫﺮﯾﻪ و‬
‫ﮐﺎﺑﯿﻦ را ﺑﻪ وی ﺑﺪھﺪ و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺼﻒ ﻣﮫﺮﯾﻪ و ﮐﺎﺑﯿﻦ را ﺑﻪ‬
‫وی ﺑﺪھﺪ‪ .‬و ﻣﺒﻨﺎی اﯾﻦ اﺧﺘﻼف اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﮫﺮﯾﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؟ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﺮد‪ ،‬ﯾﺎ دﺧﻮل آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻞ و اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ ﺟﻤﺎع؟ در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫دو ﻗﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ازآن ﺳﺨﻦ ﺧﻮاھﺪ رﻓﺖ‪.‬‬

‫د‪ -‬ازدواج ﻣﮑﺮوه‬

‫در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﻣﺮد‪ ،‬در اﻣﺮ زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ و ھﻤﺒﺴﺘﺮی و ﭘﺮداﺧﺖ ھﺰﯾﻨﻪ و ﻧﻔﻘﻪ زن ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫از ﻋﮫﺪه آن ﺑﺮآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪایﮐﻪ ﺿﺮر و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺰن وارد ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﯾﻨﮑﻪ زن ﺑﯽﻧﯿﺎز و‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻨﺪان رﻏﺒﺘﯽ و ﻣﯿﻞ ﻗﻮی‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﺒﺴﺘﺮی ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دراﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ازدواج ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮاﯾﻦ ازدواج ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺮک اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا و ﯾﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺮک‬
‫اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ داﻧﺶﮔﺮدد‪،‬ﮐﺮاھﺖ آن ﺷﺪت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ه‪ -‬ازدواج ﻣﺒﺎح‬

‫ھﺮﮔﺎه دواﻋﯽ ازدواج‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدﯾﻢ و ﻣﻮاﻧﻊ آن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮﻃﺮف ﮔﺮدﻧﺪ و در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ازدواج ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻧﺠﺎم و ﻋﺪم اﻧﺠﺎم آن ﻣﺴﺎوی اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٩٦٧‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺪرت ازدواج دارد روا ﻧﯿﺴﺖ از آن ﮐﻨﺎره ﺑﮕﯿﺮد و ﻋﺰﻟﺖ ﮔﺰﯾﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﭘﺮدازد‬
‫‪ -۱‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدی از رﻧﺞ ﺗﺠﺮد و ﻋﺰب ﺑﻮدن ﺑﻪ ﭘﯿﺎ ﻣﺒﺮص ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺑﺮد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﺧﻮد را اﺧﺘﻪ ﻧﮑﻨﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟيﺲ ﻨﻟﺎ ﻣﻦ ﺧﻰﺼ أو اﺧﺘﻰﺼ«‬
‫»ھﺮﮐﺲ ﺧﻮد را اﺧﺘﻪ ﮐﻨﺪ از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻃﺒﺮاﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻈﻌﻮن ﺗﺒﺘﻞ و ﺗﺮک ازدواج و‬
‫ﻋﺰﻟﺖﮔﺰﯾﻨﯽ ﺑﺮای ﻋﺒﺎدت را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی اﺟﺎزه ﻣﯽداد‪ ،‬ﻣﺎ‬
‫ﺧﻮد را اﺧﺘﻪ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﺗﺮک‬
‫ازدواج و ﻋﺰﻟﺖ ﺑﺮای ﻋﺒﺎدت را ﻣﯽداد‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﺠﺎﺋﯽ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ھﻤﮕﯽ ﺧﻮد‬
‫را اﺧﺘﻪ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺰﻟﺖﮔﺰﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻈﻌﻮن ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺗﺮک‬
‫ازدواج ﺑﺎ زﻧﺎن و ﺗﺮک ﻣﻮاد ﺧﻮﺷﺒﻮ و ﺗﺮک ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻟﺬت ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ت َما ٓ أَ َح َّل ٱ َّ ُ‬ ‫� َ� ُّ� َها ٱ َّ� َ َ ُ ْ َ ُ َ ْ َ‬ ‫در ﺣﻖ او اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪ٰٓ َ ﴿ :‬‬
‫�‬ ‫ِين َءامنوا � � ّ ِر ُموا َط ّيِ�ٰ ِ‬
‫ِين‪] ﴾٨٧‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[٨٧ :‬ای ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺣﺮام ﻣﮑﻨﯿﺪ‬ ‫� َ� ُ� ُّ‬
‫ِب ٱل ۡ ُم ۡع َتد َ‬ ‫� ۡم َو َ� َ� ۡع َت ُد ۚٓوا ْ إ َّن ٱ َّ َ‬
‫َ ُ‬
‫ل‬
‫ِ‬
‫ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮﺷﯽھﺎی آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﻼل ﮐﺮده اﺳﺖ و از ﺣﺪ ﺷﺮع‬
‫ﺗﻌﺪی و ﺗﺠﺎوز ﻣﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﻣﺘﻌﺪﯾﺎن و ﺗﺠﺎوزﮐﺎران را«‪.‬‬

‫ازدواج ﺑﺮ ﺣﺞ ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ازدواج داﺷﺖ و از آن ﻧﮕﺮان ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺮک ازدواج ﻣﺒﺎدا دﭼﺎر‬
‫زﻧﺎ و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﮔﺮدد‪ ،‬آن را ﺑﺮ ﺣﺞ واﺟﺐ و ﻣﻘﺪم ﻣﯽدارد و اﮔﺮ ﻧﮕﺮاﻧﯽ آن را ﻧﺪاﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺞ را ﻣﻘﺪم ﻣﯽدارد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ھﻤﻪ ﻓﺮضھﺎی ﮐﻔﺎﺋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺤﺼﯿﻞ داﻧﺶ و ﺟﮫﺎد‪،‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﺣﺎل ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﺮک ازدواج ﻧﮕﺮاﻧﯽ ارﺗﮑﺎب زﻧﺎ ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ازدواج را‬
‫ﻣﻘﺪم ﻣﯽدارد‪ ،‬در ﻏﯿﺮ آن ﺻﻮرت‪ ،‬ﻓﺮضھﺎی ﮐﻔﺎﺋﯽ ﻣﻘﺪم ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻋﺮاض و اﻧﺼﺮاف از ازدواج و ﺳﺒﺐ آن‬

‫از آﻧﭽﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ازدواج ﺑﺴﯿﺎر اھﻤﯿﺖ دارد و ﮐﺴﯽ از آن‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﮫﺎ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ ازدواج ﮔﺮدد ﺑﻘﻮل ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮﺧﻄﺎب‬
‫ﻋﺠﺰ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ رھﺒﺎﻧﯿﺖ و ﺗﺮک ازدواج و‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٦٨‬‬

‫ﻋﺰﻟﺖ وﮔﻮﺷﻪﮔﯿﺮی‪ ،‬در اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ اﻋﺮاض و رویﮔﺮداﻧﯿﺪن از‬
‫ازدواج‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺰاﯾﺎﺋﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬و اﯾﻦﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮآن دارد‪،‬ﮐﻪ ﺗﻼشﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﺳﺒﺎب و وﺳﺎﯾﻞ آن را ﻣﮫﯿﺎ ﺳﺎزﻧﺪ و آن‬
‫را ﺑﺮای ﻣﺮدم ﻣﯿﺴﺮ و ﺳﮫﻞ و ﺳﺎدهﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﻤﻮازات ھﻢ‪ ،‬از آن‬
‫ﺑﺮﺧﻮردارﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺟﮫﺖ ﻋﮑﺲ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهھﺎی ﺑﺴﯿﺎری‬
‫ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ از اﯾﻦﮔﺬﺷﺖھﺎی اﺳﻼﻣﯽ و ﻣﻨﺶ ﭘﺎک آن‪ ،‬ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪاﻧﺪ و در راه آن‬
‫دﺷﻮاریھﺎ و ﺳﺨﺘﯽھﺎ و ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪھﺎ و ﻣﻮاﻧﻊ وﮔﺮدﻧﻪھﺎی ﻓﺮاوان ﺑﻮﺟﻮد آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺴﯿﺎری‪ ،‬در ﻣﻌﺮض رﻧﺞ و درد وآﺗﺶ ﺳﻮزان ﻣﺠﺮد‬
‫ﺑﻮدن‪ ،‬ﻗﺮارﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬و از آن در ﻋﺬاب ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ اﻧﺤﺮاﻓﺎت و رواﺑﻂ ﭘﺴﺖ و‬
‫ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﮐﺸﺎﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺪﯾﺪه اﺷﮑﺎل ﺗﺮاﺷﯽ و ﻋﻮاﻗﺐ ﺑﺪی ﮐﻪ ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﺸﮑﻼت‬
‫ازدواج‪ ،‬اﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﻮاﻣﻊ روﺳﺘﺎﺋﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﮫﺮی ﺑﭽﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﭼﻮن زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ روﺳﺘﺎﺋﯽ ھﻨﻮز از اﺳﺮاف و ﺗﺒﺬﯾﺮ و ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﺷﮫﺮی ﺑﺪور اﺳﺖ ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺜﻨﺎی ﺑﻌﻀﯽ از ﺧﺎﻧﻮادهھﺎی ﺑﺴﯿﺎرﻣﺮﻓﻪ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ‪ -‬درﺣﺎﻟﯿﮑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﺷﮫﺮﻧﺸﯿﻦ روز ﺑﻪ روز ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ وﺳﺨﺖﺗﺮو دﺷﻮارﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬ﮐﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ اﮐﺜﺮ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻼت و دﺷﻮایھﺎ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﮫﺮﯾﻪ و ﮐﺎﺑﯿﻦھﺎی ﺳﺮﺳﺎمآور و ﺳﻨﮕﯿﻦ‬
‫و ھﺰﯾﻨﻪھﺎی ﮐﻤﺮﺷﮑﻦ و ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎی ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺮوﺳﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺮد ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از زﯾﺮ ﺑﺎر‬
‫آن ﮐﻤﺮ راﺳﺖﮐﻨﺪ‪ .‬و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺷﯿﻮه ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪن زﻧﺎن و در اﻧﻈﺎر ﻋﻤﻮم ﻇﺎھﺮ‬
‫ﺷﺪن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﮫﻮتاﻧﮕﯿﺰ و ﺳﺒﮏ‪ ،‬درﻣﺮدان ﺟﻮان‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫از ﻧﻈﺮآﻧﺎن‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ و ﻟﯿﺎﻗﺖ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮای زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺸﺘﺮک‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺳﺌﻮال ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و در اﻧﺘﺨﺎب ھﻤﺴﺮ اﺣﺘﯿﺎط ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺮدم از‬
‫ازدواج ﺑﮑﻠﯽ ﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻨﻈﺮ ﺧﻮدﺷﺎن زﻧﺎﻧﯽﮐﻪ اھﻠﯿﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺗﺤﻤﻞ‬
‫ﺑﺎر ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ و ھﻤﺴﺮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮای ﺗﺜﺒﯿﺖ و‬
‫ﭘﺮورش زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪایﮐﻪ ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ و آﺑﺮوﻣﻨﺪ و ﻣﺤﺘﺮم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و درﺑﺎره ﻣﮫﺮﯾﻪ وﮐﺎﺑﯿﻦ و‬
‫ھﺰﯾﻨﻪھﺎی ازدواج‪ ،‬راه اﻓﺮاط و اﺳﺮاف ﭘﯿﺶ ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ و‬
‫آﻣﻮزشھﺎی ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدﯾﻢ و ﺑﺪانھﺎ ﻋﻤﻞﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪٩٦٩‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫اﻧﺘﺨﺎب ﻫﻤﺴﺮ‬
‫ھﻤﺴﺮ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﻮھﺮ وﮐﺸﺘﺰار ﺳﻮدﻣﻨﺪ زﻧﺪﮔﯽ و ﺷﺮﯾﮏ ﺣﯿﺎت‬
‫وﮐﺪﺑﺎﻧﻮی ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺎدر ﻓﺮزﻧﺪان و ﭘﻨﺎھﮕﺎه ﻗﻠﺐ ﻣﺮد و ﻣﺤﺮم اﺳﺮارو رازو ﻧﯿﺎز او و‬
‫ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪ و رﮐﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن او اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان را ﺑﺪﻧﯿﺎ ﻣﯽآورد و‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﺰاﯾﺎ و ﺻﻔﺎت را‪ ،‬ازاوﺑﻪ ارث ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و درآﻏﻮش او ﻋﻮاﻃﻒ و اﺣﺴﺎﺳﺎت‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ و زﺑﺎن وآداب ورﺳﻮم و دﯾﻦ و رﻓﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺧﻮد را‪ ،‬از او ﻣﯽآﻣﻮزﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﺳﻼم اﻧﺘﺨﺎب ھﻤﺴﺮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ را‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﯾﺖ و ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ و آن را ﺑﮫﺘﺮﯾﻦﮐﺎﻻی زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺴﺎن درﺑﺎره آن دﻗﺖ ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﺮ آن ﺣﺮﯾﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ زن از ﻧﻈﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از دﯾﻨﺪاری و داﺷﺘﻦ‬
‫ﻓﻀﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﯽ و ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻘﻮق ﺷﻮھﺮداری و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬اﯾﻦھﺎ اﺳﺖ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯿﮑﻪ‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت آنھﺎ ﺿﺮوری اﺳﺖ و ﻏﯿﺮ از اﯾﻦھﺎ از اﻣﻮر دﻧﯿﻮی‪ ،‬ﻣﺎدامﮐﻪ از ﺧﯿﺮ و ﻓﻀﯿﻠﺖ و‬
‫ﺻﻼح ﺑﺪور ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﮫﯽ و اﺣﺘﺮاز واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺛﺮوت ﺑﺴﯿﺎرﯾﺎ زﯾﺒﺎﺋﯽ ﻓﺘﻨﻪﮔﺮو ھﻮس اﻧﮕﯿﺰ ﯾﺎ ﻣﻘﺎم و‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺖ ﯾﺎ ﻧﺴﺐ وﺷﺮف ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﻣﯽدوزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪﮐﻤﺎل اﺧﻼق و ﭘﺮورش‬
‫روﺣﯽ و ﺣﺴﻦ ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺛﻤﺮه ﭼﻨﯿﻦ ازدواﺟﯽ ﺗﻠﺦ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ و‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ زﯾﺎﻧﺒﺎری ﺑﮑﺎر ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ازدواجھﺎ و ازدواج ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارد و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬إﻳﺎ�ﻢ وﺧﺮﻀاء اﺪﻟﻣﻦ‪ ،‬ﻗﻴﻞ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ وﻣﺎ‬
‫ﺧﺮﻀاء اﺪﻟﻣﻦ؟ ﻗﺎل‪ :‬اﻤﻟﺮأة اﺤﻟﺴﻨﺎء ﻲﻓ اﻤﻟﻨﺒﺖ الﺴﻮء« »از ﮔﻞھﺎی ﻣﺰﺑﻠﻪ ﭘﺮھﯿﺰ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪.‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬ﮔﻞھﺎی ﻣﺰﺑﻠﻪ ﭼﻪ ھﺴﺘﻨﺪ ای رﺳﻮل ﺧﺪا؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬زﻧﺎن زﯾﺒﺎ ﮐﻪ در‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهھﺎی ﺑﺪ و ﻧﺎﭘﺎک ﺗﺮﺑﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺒﺎﺋﯽ ﺻﻮرت دارﻧﺪ ﻧﻪ زﯾﺒﺎﺋﯽ ﺳﯿﺮت‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫زﯾﺒﺎ ھﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﭘﺮورش ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ«‪ .‬و ﺟﺎی دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺗﺰوﺟﻮا اﻟنﺴﺎء‬
‫ﺤﻟﺴﻨﻬﻦ‪ ،‬ﻓﻌﻰﺴ ﺣﺴﻨﻬﻦ أن ﻳﺮدﻳﻬﻦ‪ ،‬وﻻ ﺗﺰوﺟﻮﻫﻦ ﻻمﻮاﻬﻟﻦ‪ ،‬ﻓﻌﻰﺴ أمﻮاﻬﻟﻦ أن ﺗﻄﻐﻴﻬﻦ‪،‬‬
‫وﻟ�ﻦ ﺗﺰوﺟﻮﻫﻦ ﻰﻠﻋ اﺪﻟﻳﻦ وﻻﻣﺔ ﺧﺮﻣﺎء ذات دﻳﻦ أﻓﻀﻞ« »ﺑﺎ زﻧﺎن ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ‬
‫زﯾﺒﺎﺋﯽﺷﺎن‪ ،‬ازدواج ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺒﺎﺋﯽﺷﺎن ﻣﻮﺟﺐ ھﻼ ک و اﻧﺤﺮاف‬
‫آنھﺎ ﮔﺮدد و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺛﺮوت و ﻣﺎﻟﺸﺎن‪ ،‬ازدواج ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺛﺮوﺗﺸﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻃﻐﯿﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﻋﺼﯿﺎن آﻧﺎنﮔﺮدد‪ ،‬وﻟﯿﮑﻦ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺨﺎﻃﺮ داﺷﺘﻦ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٧٠‬‬

‫دﯾﻦ ازدواجﮐﻨﯿﺪ‪،‬ﮐﻨﯿﺰیﮐﻪ در ﺑﯿﻨﯽ وﮔﻮش او ﺷﮑﺎف ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻧﺎزﯾﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬وﻟﯽ دارای‬
‫دﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ از زن زﯾﺒﺎی آزاده ﺑﯽدﯾﻦ ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮدش از ازدواج‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﺎرھﺎی ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﺪان ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ او از اﯾﻦ ازدواج ﺧﻼف ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﺮاد او ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ‬
‫ﺗﺰوج امﺮأة ﻤﻟﺎﻬﻟﺎ لﻢ ﻳﺰده اﷲ إﻻ ﻓﻘﺮا‪ ،‬وﻣﻦ ﺗﺰوج امﺮأة ﺤﻟﺴﺒﻬﺎ لﻢ ﻳﺰده إﻻ دﻧﺎءة‪ ،‬وﻣﻦ‬
‫ﺗﺰوج امﺮأة ﻴﻟﻐﺾ ﺑﻬﺎ ﺑﺮﺼه‪ ،‬و�ﺼﻦ ﻓﺮﺟﻪ‪ ،‬أو ﻳﺼﻞ رﻤﺣﻪ‪ ،‬ﺑﺎرك اﷲ ﻪﻟ ﻓﻴﻬﺎ و�ﺎرك ﻬﻟﺎ ﻓﻴﻪ«‬
‫»اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺛﺮوت ﺑﺎ زﻧﯽ ازدواج ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ او‬
‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ زن زﯾﺒﺎﺋﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺷﺮف و ﺣﯿﺜﯿﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ازدواج ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺴﺘﯽ و دﻧﺎﺋﺖ را ﻧﺼﯿﺐ او ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ زﻧﯽ ازدواج ﮐﻨﺪ و ھﺪﻓﺶ‬
‫از اﯾﻦ ازدواج‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯽ از دﯾﮕﺮان و ﭘﺮھﯿﺰ از زﻧﺎ و ﻓﺤﺸﺎء ﯾﺎ ﺑﺮﻗﺮاری ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺻﻠﻪ رﺣﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ھﺮ دوی زن و ﺷﻮی را‪ ،‬در آن ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻌﺎدت‬
‫ھﺮدو ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺒﺎن آن را از ﺟﻤﻠﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ ذﮐﺮﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺖﮐﻪ ھﺪف‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و ﻣﻘﺼﺪ اول از ازدواج‪ ،‬اﯾﻦ ھﺪفھﺎی ﭘﻮچ دﻧﯿﺎﺋﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦھﺎ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺑﺮﺗﺮی اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬واﻻ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪانھﺎ در ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن دﯾﻦ ھﺎدی‬
‫و راھﻨﻤﺎی ﻋﻘﻞ و ﻗﻠﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ در درﺟﻪ دوم ﺻﻔﺎت دﯾﮕﺮیﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و ﻣﯿﻞ‬
‫ﻗﻠﺒﯽ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻣﺮاﻋﺎت ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺗﻨﻜﺢ اﻤﻟﺮأة ﻻر�ﻊ‪ :‬ﻤﻟﺎﻬﻟﺎ‪ ،‬وﺤﻟﺴﺒﻬﺎ‪ ،‬وﺠﻟﻤﺎﻬﻟﺎ‪ ،‬وﺪﻟﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻇﻔﺮ‬
‫ﺑﺬات اﺪﻟﻳﻦ ﺗﺮ�ﺖ ﻳﺪاك« »در ازدواج ﺑﺎ زن‪ ،‬ﭼﮫﺎر ﺻﻔﺖ و ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ و ھﺪف ﻗﺮارﮔﯿﺮد‪ :‬ﺛﺮوت و داراﺋﯽ زن‪ ،‬ﺣﯿﺜﯿﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ وﺷﮫﺮت‪ ،‬و زﯾﺒﺎﺋﯽ و‬
‫ﺟﻤﺎل ﻇﺎھﺮی‪ ،‬و دﯾﺎﻧﺖ و ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ او‪ ،‬ایﮐﺴﯿﮑﻪ زن ﻣﯽﮔﯿﺮی ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ھﺪﻓﺖ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب زن ﻣﺘﺪﯾﻦ و ﺧﺪاﭘﺮﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ داﺷﺘﻦ دﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ھﺪﻓﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﺪﻧﺒﺎل‬
‫آن ﻧﺮوی‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺮا ﻓﻘﯿﺮ و ﺗﻨﮓ دﺳﺖﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺑﺨﺎر وﻣﺴﻠﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺻﻔﺎت‬
‫زن ﺻﺎﻟﺢ وﺷﺎﯾﺴﺘﻪ را زﯾﺒﺎﺋﯽ واﻃﺎﻋﺖ ازﺧﺪا وﻧﯿﮑﻮﺋﯽ و اﻣﺎﻧﺖ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺧ� اﻟنﺴﺎء ﻣﻦ إذا ﻧﻈﺮت إﻴﻟﻬﺎ ﺮﺳﺗﻚ‪ ،‬و�ذا أمﺮﺗﻬﺎ أﻃﺎﻋﺘﻚ‪ ،‬و�ذا أﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﻋﻠﻴﻬﺎ أﺑﺮﺗﻚ‪ ،‬و�ذا ﻏﺒﺖ ﻋﻨﻬﺎ ﺣﻔﻈﺘﻚ ﻲﻓ ﻧﻔﺴﻬﺎ وﻣﺎلﻚ« »ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ زن آﻧﺴﺖﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫وی ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﯽ ﺗﺮا ﺧﻮﺷﺤﺎل ﮐﻨﺪ ‪-‬زﯾﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﭼﻮن ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﺎن دھﯽ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮد‪ ،‬و‬
 ‫‪٩٧١‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﭼﻮن ﺑﺮ وی ﻗﺴﻢ ﺧﻮری‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﻗﺴﻢ ﺧﻮردهای اﻧﺠﺎم دھﺪ و ﻧﮕﺬارد ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﺑﺸﮑﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن از او ﻏﺎﺋﺐ ﮔﺮدی ‪-‬در ﻏﯿﺒﺖ ﺗﻮ ‪-‬ﺑﺮ ﻧﺎﻣﻮس و ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬اﯾﻤﻦ ﺑﺎﺷﯽ‬
‫‪-‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﺎﻣﻮﺳﯽ و ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺘﻮ ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬ﻧﺴﺎﺋﯽ و دﯾﮕﺮان ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﺻﺤﯿﺢ آن را آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺰاﯾﺎی دﯾﮕﺮیﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در زن ﻣﻮرد ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ از ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺤﺘﺮم و ﻣﻌﺮوف ﺑﻤﯿﺎﻧﻪروی و ﻣﻌﺘﺪل اﻟﻤﺰاج و دارای آراﻣﺶ اﻋﺼﺎب‬
‫و ﺑﺪور از اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﺟﻨﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ اﯾﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ را ﺧﻮاھﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻔﺮزﻧﺪ ﻣﮫﺮﺑﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﻘﻮق ﺷﻮھﺮ را ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از »ام ھﺎﻧﯽ« ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎریﮐﺮد واو ﭘﻮزش ﺧﻮاﺳﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ‬
‫دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آنھﺎ ﻧﮕﺎھﺪاری ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧ� �ﺴﺎء ر�ﻦﺒ اﻻﺑﻞ ﺻﺎﻟﺢ‬
‫�ﺴﺎء ﻗﺮ�ﺶ‪ ،‬أﺣﻨﺎه ﻰﻠﻋ وﺪﻟ ﻲﻓ ﺻﻐﺮه‪.‬وأرﺎﻋه ﻰﻠﻋ زوج ﻲﻓ ذات ﻳﺪه« »ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ زﻧﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺷﺘﺮ ﺳﻮار ﺷﺪهاﻧﺪ ‪-‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ زن ﻋﺮب ‪-‬زن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و درﺳﺘﮑﺎر ﻗﺮﯾﺶ اﺳﺖﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻔﺮزﻧﺪﮐﻮﭼﮏ ﺧﻮد ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ او ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺸﻮھﺮﮐﺮدن ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎل ﺷﻮھﺮش اﻣﯿﻦ و ﻧﮕﮫﺒﺎن ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ و در آن اﺳﺮاف و ﺗﺒﺬﯾﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ از ﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻧﺠﯿﺐ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﻤﺎدرش‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﻨﻟﺎس ﻣﻌﺪن ﻛﻤﻌﺎدن اﺬﻟﻫﺐ واﻟﻔﻀﺔ‪ ،‬ﺧﻴﺎرﻫﻢ ﻲﻓ اﺠﻟﺎﻫﻠﻴﺔ‬
‫ﺧﻴﺎرﻫﻢ ﻲﻓ اﻻﺳﻼم إذا ﻓﻘﻬﻮا« »ﻣﺮدم ﻣﻌﺪنھﺎ وﮐﺎنھﺎﺋﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ھﻤﭽﻮنﮐﺎنھﺎی ﻃﻼ و‬
‫ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽﮐﻪ در دوره ﺟﺎھﻠﯽ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در دوره اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ھﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﻓﻘﻪ دﯾﻦ را ﻓﺮاﮔﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫»وﻫﻞ ﻳنﺘﺞ اﺤﻟﻄﻲ إﻻ وﺷﻴﺠﺔ و�ﻐﺮس إﻻ ﻲﻓ ﻣﻨﺎﺑﺘﻪ اﻨﻟﺨﻞ«‬
‫»آﯾﺎ از درﺧﺖ »وﺷﯿﺞ« ﺟﺰ ﻧﯿﺰه »ﺧﻄﯽ«‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ آﯾﺎ درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺟﺰ از‬
‫رﯾﺸﻪ ﺧﻮد ﻣﯽروﯾﺪ؟ ﯾﻌﻨﯽ از ﺧﻄﺎ ﮐﺎر ﺧﻄﺎ ﮐﺎر ﺑﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﺮﻋﮑﺲ ﻧﯿﺰ«‪.‬‬
‫ﻣﺮدی از زﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎریﮐﺮد ﮐﻪ در ﺷﺮف و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﻪ ﭘﺎی او ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬زن اﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﺖ را ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﻜﻰ اﳊﺴﺐ اﻟﺰاﻛﻲ ﺑﻌﲔ ﻏﺰﻳﺮة ﻣﻦ اﳊﺴﺐ اﳌﻨﻘﻮص أن ﳚﻤﻌﺎ ﻣﻌﺎ«‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٧٢‬‬

‫»ﺷﺮف و ﻣﻔﺎﺧﺮ اﺟﺪادی وﮔﻮھﺮ ﻧﯿﮏ‪ ،‬اﺷﮏ ﻣﯽرﯾﺰد از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎﮔﻮھﺮ ﭘﺴﺖ وﮐﻢ ارج‬
‫وﺻﻠﺖ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺪن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ھﺪفھﺎی ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و اوﻟﯿﻪ ازدواج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻻزم‬
‫اﺳﺖﮐﺴﯽ را اﻧﺘﺨﺎبﮐﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﯿﺎورد و ﻋﻘﯿﻢ و ﻧﺎزا ﻧﺒﺎﺷﺪ و راه ﺗﺸﺨﯿﺺ آن‬
‫ﺳﻼﻣﺖ ﻣﺰاج و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ وی ﺑﺎ ﺧﻮاھﺮان و ﻋﻤﻪھﺎ و ﺧﺎﻟﻪھﺎی او اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدی از زن ﻧﺎزا و‬
‫ﻋﻘﯿﻤﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮده ﺑﻮد وآن را ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﻣﯿﺎن ﻧﮫﺎد وﮔﻔﺖ‪ :‬زن زﯾﺒﺎ و‬
‫ﻧﯿﮏﮔﻮھﺮی را ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎریﮐﺮدهام‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﻘﯿﻢ اﺳﺖ و ﺑﭽﻪ ﻧﻤﯽزاﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص او را از‬
‫آنﮐﺎر ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮد وﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﺰوﺟﻮا الﻮدود الﻮلﻮد‪ ،‬ﻓﺈ� مﺎﻜﺛﺮ ﺑ�ﻢ اﻻمﻢ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ﺑﺎ‬
‫زﻧﺎﻧﯽ ازدواجﮐﻨﯿﺪﮐﻪ ﺑﭽﻪ زا و ﻣﮫﺮﺑﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻦ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎﮐﺜﺮت ﺷﻤﺎ ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽﻃﻠﺒﻢ و ﻣﺒﺎھﺎت ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬زن ﻣﮫﺮﺑﺎن و »ودود« زﻧﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺷﻮھﺮ‬
‫را دوﺳﺖ دارد و ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ دردل او ﺟﺎیﮔﯿﺮد و ﺗﻤﺎمﮐﻮﺷﺶ‪ .‬و ﺗﻮان ﺧﻮد را‬
‫ً‬
‫درراهﮐﺴﺐ رﺿﺎی او ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻓﻄﺮﺗﺎ و ازروی ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬زﯾﺒﺎﺋﯽ‬
‫را دوﺳﺖ دارد و زﯾﺒﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ھﻤﺴﺮش زﯾﺒﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﻮاره از ﺗﻪ دل‬
‫ً‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪﮐﻪ ﭼﯿﺰی را از دﺳﺖ داده اﺳﺖ و ﭼﯿﺰی را ذاﺗﺎﮐﻢ دارد‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺮ‬
‫زﯾﺒﺎﺋﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ و ھﻤﺴﺮ زﯾﺒﺎ داﺷﺖ‪ ،‬اﺣﺴﺎس آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻧﻈﺮ ﻋﺎﻃﻔﯽ‪،‬‬
‫ﺧﻮد را راﺿﯽ و ﺧﺮﺳﻨﺪ و ﺳﻌﺎدﺗﯿﺎر ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا اﺳﻼم در اﻧﺘﺨﺎب ھﻤﺴﺮ‪ ،‬ﺻﻔﺖ زﯾﺒﺎﺋﯽ‬
‫و ﺟﻤﺎل را‪ ،‬از ﻗﻠﻢ ﻧﯿﺎﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺑﺪان ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖﮐﻪ‪» :‬إن اﷲ ﻤﺟﻴﻞ �ﺐ اﺠﻟﻤﺎل« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ﺟﻤﺎل و زﯾﺒﺎﺋﯽ را‬
‫ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد«‪ .‬ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ اززﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎریﮐﺮد و آن را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﺒﺮ داد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ویﮔﻔﺖ‪» :‬إذﻫﺐ ﻓﺎﻧﻈﺮوا إﻴﻟﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻪ أﺣﺮى أن ﻳﺆدم ﺑيﻨﻜﻤﺎ« »ﺑﺮو‪ ،‬او را‬
‫ﺑﺒﯿﻦ‪ ،‬ﭼﻮن اﮔﺮاو را ﺑﺒﯿﻨﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻮﺟﺐ دوام ﻣﺤﺒﺖ و ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﯿﻦ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ ‪-‬‬
‫ً‬
‫ﻣﺒﺎدا ﺑﻌﺪا ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮد و رواﺑﻂ ﺳﺮدی در ﺑﯿﻨﺸﺎن ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ«‪ .‬ﻣﺮدی زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر را‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وی را ﻧﺼﯿﺤﺖﮐﺮد وﮔﻔﺖ‪» :‬اﻧﻈﺮ إﻴﻟﻬﺎ ﻓﺎن ﻲﻓ أﻋ�‬
‫اﻻﻧﺼﺎر ﺷيﺌﺎ« »در وی ﺑﻨﮕﺮ و دﻗﺖﮐﻦ‪ ،‬زﯾﺮا زﻧﺎن اﻧﺼﺎر را در ﭼﺸﻤﺎن‪ ،‬ﭼﯿﺰی اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭼﺸﻤﺎن وی ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪا ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮی«‪.‬‬
 ‫‪٩٧٣‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﺟﺎﺑﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ زﻧﯽ ازدواج ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا در ﮐﻤﯿﻦ وی ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ ﺗﺎ او را‬
‫ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ و ﺑﺴﻨﺠﺪ و ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ از او روﯾﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻮﺻﻠﺖ او اﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از زﻧﺎن را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻋﯿﻮب ﻧﮫﺎﻧﯽ زﻧﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش را ﮐﺸﻒ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ وی‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷ� ﻓﻤﻬﺎ‪ ،‬ﺷ� إﺑﻄﻴﻬﺎ‪ ،‬اﻧﻈﺮي إﻰﻟ ﻋﺮﻗﻮ�ﻴﻬﺎ« »دھﺎﻧﺶ و زﺑﺮ ﺑﻐﻞھﺎﯾﺶ را ﺑﻮ‬
‫ﮐﻦ ﻣﺒﺎدا ﺑﻮی ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯽھﺎی ﭘﺸﺖ ﭘﺎﯾﺶ را ‪ -‬ﭘﺎﺷﻨﻪ ‪-‬ﻧﯿﺰ ﺑﺒﯿﻦ«‪.‬‬
‫ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﺷﯿﺰه را ﺑﺮای ھﻤﺴﺮی ﺧﻮﯾﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻮن دوﺷﯿﺰه ﺳﺎده‬
‫اﺳﺖ و آﺷﻨﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدان دﯾﮕﺮ ﻧﺪارد و ازدواج ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ و ﺑﻨﯿﺎن ازدواج اﺳﺘﺤﮑﺎم‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻣﺤﺒﺖ ﺷﻮھﺮ ﺑﮫﺘﺮ در دل او ﺟﺎی ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻓﻤﺎ اﺤﻟﺐ‬
‫إﻻ لﻠﺤﺒﻴﺐ اﻻول« »ﻣﺤﺒﺖ از آن ﻣﻌﺸﻮق ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﭼﻮن ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﺎ زن‬
‫ﺑﯿﻮهای ازدواجﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻼ ﺑ�ﺮا ﺗﻼﻋﺒﻬﺎ وﺗﻼﻋﺒﻚ«؟ »ﭼﺮا ﺑﺎ‬
‫دوﺷﯿﺰهای ازدواج ﻧﮑﺮدی ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺑﻤﺪاﻋﺒﺖ و ﻣﻼﻋﺒﺖ ﭘﺮدازی و او ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﻮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪرم ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺮدﺳﺎل‪ ،‬از ﺧﻮد ﺑﺠﺎی ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﺤﺎل وﮐﺎرھﺎﯾﺸﺎن دارﻧﺪ و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ زن ﺑﯿﻮه‬
‫دراﯾﻦ ﺑﺎره ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺗﻮاﻧﺎﺋﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮی دارد و ﺑﺎ اﻣﻮر ﻣﻨﺰل و ﺧﺎﻧﻪداری آﺷﻨﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ زن و ﺷﻮھﺮازﺣﯿﺚ ﺳﻦ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﻄﺢ‬
‫ﻓﺮھﻨﮕﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ و ﺗﻘﺎرب وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ و ﺗﻘﺎرب‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ ﺟﮫﺎت ﻣﻮﺟﺐ دوام ﻣﻌﺎﺷﺮت و آﻣﯿﺰش و ﺑﻘﺎی اﻟﻔﺖ و اﻧﺲ آنھﺎ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ و‬
‫ﻋﻤﺮ ﻓﺎﻃﻤﻪ را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺟﻮاﺑﺸﺎن ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ً‬
‫اوﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻋﻠﯽ از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮد‪ ،‬ﻓﻮرا ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ داد و او را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح او درآورد‪ ،‬اﯾﻦھﺎ ﺑﻮد ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ داوﻃﻠﺒﺎن‬
‫ازدواج ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاﺳﺎس آنﮔﺎم ﺑﺮدارﻧﺪ وآن را رھﻨﻤﻮد و راھﻨﻤﺎی ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ اﮔﺮ در اﻧﺘﺨﺎب ھﻤﺴﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻼﺣﻈﺎت‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﮫﺸﺘﯽ ﺑﺴﺎزﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان در آن در ﻧﻌﯿﻤﻨﺪ و ﺷﻮھﺮان ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و درﺳﺘﮑﺎر ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮاھﯿﻢ داد ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻮﺟﻮد ﺧﻮد ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ‬
‫وﮐﺎﻣﯿﺎب ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٧٤‬‬

‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮﻫﺮ‬
‫ﺑﺮ وﻟﯽ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ زن وﻇﯿﻔﻪ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﺑﺮای او ﺷﻮھﺮدﯾﻨﺪار و ﻧﯿﮑﻮ ﺳﯿﺮت و ﻧﯿﮏ‬
‫ﺧﻮی و ﻣﺤﺘﺮم و آرام ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ آن ﻣﻌﺎﺷﺮتﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎﺷﺮت ﻧﯿﮑﻮﮐﻨﺪ و‬
‫اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ازآن ﺟﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮداﻧﻪ و ﻧﯿﮑﻮ از او ﺟﺪا ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ در اﺣﯿﺎء اﻟﻌﻠﻮم ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﺟﺎﻧﺐ اﺣﺘﯿﺎط‪ ،‬در ﺣﻖ زن ﻣﮫﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح‪ ،‬او را در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﮐﻨﯿﺰان ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬و ﺑﺮای او ﺧﻼص و رھﺎﺋﯽ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﻮھﺮ ﺑﮫﺮﺣﺎل‬
‫ﻗﺎدراﺳﺖ زن را ﻃﻼق دھﺪ و راه ﻓﺮار ﺑﺮای او ﺑﺎزﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ دﺧﺘﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻇﺎﻟﻢ ﯾﺎ ﻓﺎﺳﻖ ﯾﺎ ﺑﺪﺧﻮی ﯾﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاره‪ ،‬درآورد‪ ،‬اودردﯾﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﻨﺎﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه و درﻣﻌﺮض ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺧﺪا ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺻﻠﻪ رﺣﻢ راﮔﺴﺴﺘﻪ واﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﺑﺪی ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدی ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ دﺧﺘﺮی دارم‪ ،‬ﺑﻨﻈﺮ ﺗﻮ اورا‬
‫ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﭼﻪﮐﺴﯽ درآورم؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﺑﮑﺴﯽ ده‪،‬ﮐﻪ ﺗﻘﻮای ﺧﺪا داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن او اﮔﺮ‬
‫دوﺳﺘﺶ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﻧﮕﺎھﺶ ﻣﯽدارد و اﮔﺮاز او ﺧﻮﺷﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی ﻇﻠﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ وﻧﯿﮑﻮ ازاوﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻧﯿﺰﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻧﮑﺎح ﺑﺮای زن ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽآرد‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﺷﻤﺎ دﻗﺖﮐﻨﯿﺪﮐﻪ زن ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﭼﻪﮐﺴﯽ ﻣﯽدھﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ زوج ﻛﺮ�ﻤﺘﻪ ﻣﻦ ﻓﺎﺳﻖ ﻓﻘﺪ ﻗﻄﻊ رﻤﺣﻬﺎ« »ھﺮﮐﺲ ﻣﻮﻟﯿﻪ وزن‬
‫زﯾﺮ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻓﺎﺳﻖ وﺗﺒﻪﮐﺎر‪ ،‬درآورد‪ ،‬ﺻﻠﻪ رﺣﻢ اوراﮔﺴﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﺑﺮواﯾﺖ از اﻧﺲ آن را از ﺟﻤﻠﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ و از ﻗﻮل ﺷﻌﺒﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد‬
‫ﺻﺤﯿﺢ از ﺟﻤﻠﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺮﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮراﺻﺮار و اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ زن را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح وی درآورد‪.‬‬

‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری‬
‫ﺧﻄﺒﻪ = ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻣﺼﺪرﻧﻮﻋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮوزن ﻗﻌﺪه وﺟﻠﺴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻃﻠﺐ ازدواج از ﮐﺴﯽ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪای ﮐﻪ ﻣﺘﻌﺎرف ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬رﺟﻞ ﺧﻄﺎب‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدی ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری از ﻣﻘﺪﻣﺎت ازدواج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺑﺪان ﺟﮫﺖ ﻣﻄﻠﻮب و ﻣﺸﺮوع ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از ازدواج‪ ،‬زوﺟﯿﻦ‬
‫ھﻤﺪﯾﮕﺮرا ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ و درﺑﺎره ھﻤﺪﯾﮕﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ازدواج ازروی آ ﮔﺎھﯽ و ﺷﻨﺎﺧﺖ و‬
‫رھﻨﻤﻮد درﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻮرتﮔﯿﺮد‪.‬‬
 ‫‪٩٧٥‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫از ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﺑﻌﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری از ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‬

‫وﻗﺘﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری از زﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺎح اﺳﺖﮐﻪ دو ﺷﺮط در وی ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬از ﻣﻮاﻧﻊ ﺷﺮﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد آنھﺎ ازدواج و ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ب‪ -‬ﺷﺮﻋﺎ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺶ از او‪ ،‬ازآن زن ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻮاﻧﻊ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬از‬
‫ازدواج‪ ،‬در او ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺮﻣﺖ اﺑﺪی ﯾﺎ ﻣﻮﻗﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺶ از او‪ ،‬ازآن زن‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ھﻨﻮز ﺟﻮاب رد ﻧﺸﻨﯿﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری از ﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ ﻣﺒﺎح ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری از زﻧﯽ در ﺣﺎل ﮔﺬراﻧﺪن ﻋﺪه‬

‫اﮔﺮ زﻧﯽ در دوران ﻋﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺷﻮھﺮش ﻣﺮده ﯾﺎ ﻃﻼق داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻼق‬
‫رﺟﻌﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﻃﻼق ﺑﺎﺋﻨﻪ‪ ،‬در ھﺮ ﺻﻮرت ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری از ﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫زن ﻣﻄﻠﻖ رﺟﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻨﻮز ﭘﯿﻮﻧﺪ ازدواج اوﮔﺴﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪه و ﺷﻮھﺮش ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﺪه‪ ،‬ھﺮ‬
‫وﻗﺖ ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪان ﻣﺮاﺟﻌﻪﮐﻨﺪ و ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ را ﺑﺮﻗﺮارﺳﺎزد‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﻄﻖ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻼق ﺑﺎﺋﻨﻪ و ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻄﻮر ﺻﺮﯾﺢ و آﺷﮑﺎرﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ازآن ﺣﺮام اﺳﺖ ﭼﻮن ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫او ﺑﺎ ﺷﻮھﺮش ﺑﮑﻠﯽ ﺑﺮﯾﺪه ﻧﺸﺪه و او ﺣﻖ دارد ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﻋﺪه ﺑﺎ ﻧﮑﺎح ﺟﺪﯾﺪی او را‬
‫ً‬
‫ﻣﺠﺪدا ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﺧﻮﯾﺶ درآورد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ازآنﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺣﻖ ﺷﻮھﺮش‬
‫ﺗﺠﺎوزﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎره ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ازآن ﺑﻄﺮﯾﻖ ﺗﻌﺮﯾﺾ وﮐﻨﺎﯾﻪ ﺑﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‬
‫و ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ زن در ﻋﺪه وﻓﺎت ﺷﻮھﺮش ﺑﺎﺷﺪ در ھﻨﮕﺎم ﻋﺪه‪،‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﺑﺎﮐﻨﺎﯾﻪ و ﺗﻌﺮﯾﺾ ازاو ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﻮﻧﺪ او ﺑﺎ ﺷﻮھﺮش ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺮگ‬
‫او ﻗﻄﻊ ﺷﺪه و دﯾﮕﺮ ﺷﻮھﺮ ﺣﻘﯽ و ﭘﯿﻮﻧﺪی ﺑﺎ او ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦﺟﮫﺖ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ و آﺷﮑﺎرا‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری از او ﺟﺎﯾﺰﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ازﯾﮏ ﻃﺮف اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ودرﺳﻮک او اﺳﺖ و از ﻃﺮف‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺮاﻋﺎت اﺣﺴﺎس و ﻋﻮاﻃﻒ ﺧﺎﻧﻮاده و اھﻞ ﻣﯿﺖ و ورﺛﻪ او ﻧﯿﺰ ﻻزم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ّ ٓ َ‬ ‫ََ ُ َ َ َ َۡ ُ ۡ َ َ ۡ‬
‫ِيما ع َّرض ُتم بِهِۦ م ِۡن خ ِۡط َبةِ ٱلن ِ َساءِ أ ۡو‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� جناح علي�م �‬
‫َّ ٓ َ‬ ‫َّ ُ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ُ َ‬ ‫ُ ۡ َ َ َّ ُ َ َّ ُ‬ ‫َ َۡ ُۡ ٓ َ ُ‬
‫�ا إِ� أن‬ ‫وه َّن ِ ًّ‬ ‫�ن � تواعِد‬ ‫� �ن� ۡم َستذك ُرو� ُه َّن َو� ٰ ِ‬ ‫� أنفسِ� ۚم عل ِم ٱ‬ ‫أ�ننتم ِ‬
‫َ َّ َ ۡ ُ َ ۡ َ ُ َ َ َ ُ َ ۡ َ ُ ْ ََّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ُ ْ َ ۡ ٗ َّ ۡ ُ ٗ َ‬
‫� �بلغ ٱلكِ�ٰب أجله ۚۥ وٱعلم ٓوا أن‬ ‫وفا ۚ َو� َ� ۡع ِز ُموا ُ� ۡق َدةَ ٱ�ّ َِ� ِح ح ٰ‬ ‫�قولوا قو� معر‬
‫� َ� ُف ٌ‬
‫ور َحل ‪ٞ‬‬ ‫َ‬
‫ِ� ۡم فَٱ ۡح َذ ُروهُ َوٱ ۡعلَ ُم ٓوا ْ أ َّن ٱ َّ َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ ۡ َ ُ َ ٓ ُ‬
‫ِيم‪] ﴾٢٣٥‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[٢٣٥ :‬‬ ‫ۚ‬ ‫� أنفس‬ ‫ٱ� �علم ما ِ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٧٦‬‬

‫»وﮔﻨﺎھﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ )ﻣﺮدان( ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻨﺎﯾﻪ از زﻧﺎﻧﯽ )ﮐﻪ ﺷﻮھﺮانﺷﺎن‬

‫ﻓﻮتﮐﺮدهاﻧﺪ و درﻋﺪه ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ( ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎریﮐﻨﯿﺪ و ﯾﺎ در دل ﺧﻮد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﺎر را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ )ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ آن را اﻇﮫﺎر ﻧﻤﺎﺋﯿﺪ(‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﺷﻤﺎ آﻧﺎن را ﯾﺎد‬
‫ﺧﻮاھﯿﺪ ﮐﺮد )و اﯾﻦﮔﺮاﯾﺶ ﻓﻄﺮی ﻣﺮدان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺎن اﺳﺖ ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺸﮑﻞ ﻣﻌﻘﻮل ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﯿﺴﺖ( وﻟﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ وﻋﺪه ازدواج ﻧﺪھﯿﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮز ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهای )و ﺑﻄﻮرﮐﻨﺎﯾﻪ( اﻇﮫﺎر ﮐﻨﯿﺪ )اﻣﺎ ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل( اﻗﺪام ﺑﻪ ازدواج ﻧﻨﻤﺎﺋﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻋﺪه آﻧﺎن ﺑﺴﺮآﯾﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﭽﻪ راﮐﻪ دردل دارﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از )ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن او( ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﺮﺣﺬر داﻧﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺲ آﻣﺮزﻧﺪه و ﺷﮑﯿﺒﺎ‬
‫اﺳﺖ )و در ﻣﺠﺎزات ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺷﺘﺎب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ(«‪ .‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﺑﺎ ﮐﻨﺎﯾﻪ و ﺗﻌﺮﯾﺾ ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ ازدواجﮐﻨﻢ« ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ »ﺧﯿﻠﯽ دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ زن‬
‫ﺻﺎﻟﺢ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪای را ﻧﺼﯿﺒﻢﮐﻨﺪ«‪ .‬ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﯿﺮی را ﺑﺮای ﺗﻮ ﻣﯿﺴﺮ ﺧﻮاھﺪﮐﺮد‬
‫و ﺧﯿﺮی در ﭘﯿﺶ داری«‪ .‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ھﺪاﯾﺎ ﺑﻪ زﻧﯽﮐﻪ در ﻋﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﺗﻌﺮﯾﺾ‬
‫وﮐﻨﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖﮐﻪ ﺷﺨﺺ در ﻧﺰد زﻧﯽﮐﻪ در ﻋﺪه‬
‫وﻓﺎت ﺷﻮھﺮ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﺪ و اوﺻﺎف ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﮕﻮﻧﻪای ﺑﺮﺷﻤﺎرد‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﺾ وﮐﻨﺎﯾﻪ ﺑﻪ ازدواج ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﭼﻨﯿﻦﮐﺎری‬
‫راﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﮑﯿﻨﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﻨﻈﻠﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﭘﺴﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺴﺮ ﻋﻠﯽ اﺟﺎزه دﺧﻮل‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ھﻨﻮز ﻋﺪه وﻓﺎت ﺷﻮھﺮم ﻣﻨﻘﻀﯽ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و او ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﻓﻼﻧﯽ ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽداﻧﯽﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و ﻋﻠﯽ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻋﺮبھﺎ ﭼﻪ ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ دارم‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺧﺪا ﺗﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮزد ای اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﺗﻮ ﻣﺮدی‬
‫ھﺴﺘﯽﮐﻪ ﺑﺮای دﯾﮕﺮان ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﯽ و ﻣﺮدم از ﺗﻮ ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﻋﺪه‬
‫ازﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﻗﺮاﺑﺖ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺰد ام ﺳﻠﻤﻪ رﻓﺖ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ او در ﺳﻮگ و ﻋﺪه‬
‫وﻓﺎت ﺷﻮھﺮش اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻣﯽداﻧﯽﮐﻪ ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اوﯾﻢ‬
‫و درﻣﯿﺎن ﻗﻮم ﺧﻮد ﭼﻪ ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ دارم«‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﻨﺎﺋﯽ از او‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ دارﻗﻄﻨﯽ آن را ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﺳﺨﻦ آﻧﮑﻪ زن ﺑﻪ ھﺮ ﺷﮑﻠﯽ در ﻋﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﺑﻄﻮر ﺻﺮﯾﺢ و‬
‫آﺷﮑﺎرو ﺑﺪون ﭘﺮده‪ ،‬ازاوﺣﺮام اﺳﺖ و ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﺑﺪونﮐﻨﺎﯾﻪ و ﺗﻌﺮﯾﺾ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﯽﮐﻪ‬
 ‫‪٩٧٧‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﺷﻮھﺮش ﻣﺮده و ﻋﺪهاش ﭘﺎﯾﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ وﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰﻧﯽﮐﻪ ﺑﻄﻮرﻗﻄﻌﯽ ﻃﻼق داده ﺷﺪه و‬
‫ھﻨﻮز ﻋﺪهاش ﭘﺎﯾﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰﻧﯽﮐﻪ ﺑﻄﻮرﻃﻼق رﺟﻌﯽ ﻃﻼق داده‬
‫ﺷﺪه ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری از او ﺑﻪ ھﺮ ﺷﮑﻠﯽ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎدام ﮐﻪ ﻋﺪه او ﭘﺎﯾﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰﻧﯽﮐﻪ درﻋﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻄﻮرﺻﺮﯾﺢ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻧﻤﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از‬
‫اﻧﻘﻀﺎی ﻋﺪه او را ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح درآورد‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎره آن اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ازاو ﺟﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮاه ﺑﺎ وی وﺻﻠﺖ و ھﻤﺒﺴﺘﺮی ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ھﻤﺒﺴﺘﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﭼﯿﺰی را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﺻﺮاﺣﺘﺎ ازآن ﻧﮫﯽ ﺷﺪه وﻟﯽ ﺟﮫﺖ آنھﺎ ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف دارد‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ اﮔﺮ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ھﻢ در دوران ﻋﺪه واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ھﻤﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮﺑﺎ وی ھﻤﺒﺴﺘﺮ ھﻢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺑﺎره اﯾﻨﮑﻪ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻌﺪا ﺑﺎ وی ازدواج ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و ﻟﯿﺚ و اوزاﻋﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪا ﺑﺮای او‪ ،‬ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ‬
‫ازدواج ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺲ از اﻧﻘﻀﺎی ﻋﺪه ھﺮ وﻗﺖ ﺑﺨﻮاھﺪ‬
‫ﺑﺎآن ازدواجﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری از زﻧﯽ ﮐﻪ از وی دﯾﮕﺮی ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮده اﺳﺖ‬

‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از زﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎریﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮای دﯾﮕﺮی ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری وی‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ دﺳﺖ او ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻨﮑﺎر ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول و ﺑﺪی‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻮﺟﺐ اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ ﺧﺎﻧﻮادهھﺎ و ﺑﮫﻢ زدن اﻣﻨﯿﺖ‬
‫و آﺳﺎﯾﺶ دﯾﮕﺮان ﮔﺮدد‪ .‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻤﻟﺆﻣﻦ أﺧﻮ اﻤﻟﺆﻣﻦ‪ ،‬ﻓﻼ‬
‫�ﻞ ﻪﻟ أن ﻳبﺘﺎع ﻰﻠﻋ ﺑﻴﻊ أﺧﻴﻪ‪ ،‬وﻻ �ﻄﺐ ﻰﻠﻋ ﺧﻄﺒﺔ أﺧﻴﻪ ﺣﻰﺘ ﻳﺬر« »ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺎ ﻣﻮﻣﻦ‬
‫ﺑﺮادر اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮای او ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ روی دﺳﺖ او ﺑﺰﻧﺪ و ﻣﺸﺘﺮی را‪،‬‬
‫ﺳﻮی ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ازﮐﺴﯽ ﮐﻪ او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻮاب رد را ﺷﻨﯿﺪه ﯾﺎ از آن دﺳﺖﮐﺸﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺮﻣﺖ وﻗﺘﯽ اﺳﺖﮐﻪ زن ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﺷﺪه ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ داده و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ زن‬
‫ﮐﻪ اﺟﺎزهاش ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖﮐﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّاﻣﺎ اﮔﺮﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺟﻮاب رد ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎراوﻟﯽ داده ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﺾ وﮐﻨﺎﯾﻪ ﺑﻪ وی ﺟﻮاب‬
‫ﻣﺜﺒﺖ داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ویﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ :‬ﻧﺘﻮان از ﺗﻮﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر‬
‫دوم از ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول ﺧﺒﺮ و اﻃﻼع ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری اوﻟﯽ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٧٨‬‬

‫و ﻗﺒﻮل زن واﻗﻊ ﻧﺸﺪه و از آن اﻣﺘﻨﺎعﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر‬
‫دوم اﺟﺎزه داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ھﻤﻪ اﯾﻦ اﺣﻮال‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ازﻗﻮل ﺷﺎﻓﻌﯽ درﻣﻌﻨﯽ آن ﺣﺪﯾﺚﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ از زﻧﯽ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮد و زن راﺿﯽ ﺷﺪ و ﺑﻪ ازدواج ﺑﺎ وی ﺗﻤﺎﯾﻞ داﺷﺖ‪ ،‬ھﯿﭽﮑﺲ ﺣﻖ ﻧﺪارد‬
‫از اﯾﻦ زن ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﮐﺴﯽ از رﺿﺎﯾﺖ و ﺗﻤﺎﯾﻞ آن زن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول‬
‫اﻃﻼع ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری او اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬و اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر دوم ﭘﺲ از ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎریﮐﺮد و ﺑﺎ آن زن ازدواج ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽﮔﻨﺎھﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن از ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری‪ ،‬ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﺷﺮط‬
‫ﺻﺤﺖ ازدواج و ﻧﮑﺎح ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮑﺎح ﻓﺴﺦ ﮔﺮدد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫داود ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر دوم ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﻧﮑﺎﺣﺶ ﻓﺴﺦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎ آن‬
‫ھﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮕﺎه و ﻧﻈﺮ ﺑﺰﻧﯽ ﮐﻪ از آن ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻣﯽﺷﻮد‬

‫دﯾﺪن زن ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﯿﺮﯾﻦﺗﺮ ﺷﺪن زﻧﺪﮔﯽ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ و ﺳﻌﺎدت و‬
‫آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﺎ زﯾﺒﺎﺋﯽ او ﻣﻮﺟﺐ و اﻧﮕﯿﺰه وﺻﻠﺖﮔﺮدد و ﯾﺎ زﺷﺘﯽ و زﯾﺒﺎﺋﯽ او‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺼﺮاف ازآن وﺻﻠﺖ ﮔﺮدد و دﯾﮕﺮی را ﺑﺠﻮﯾﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽﮐﻪ دوراﻧﺪﯾﺶ و دورﺑﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ورود ﺑﻪ ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ آن را‪ ،‬ﻣﯽﺳﻨﺠﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻋﻤﺶ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮ ازدواج و وﺻﻠﺘﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از دﯾﺪار زوﺟﯿﻦ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﻢ واﻧﺪوه‬
‫ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬دﯾﺪار زوﺟﯿﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ازازدواج‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ واﻗﻊ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إذا ﺧﻄﺐ أﺣﺪ�ﻢ اﻤﻟﺮأة‪ ،‬ﻓﺎن‬
‫اﺳﺘﻄﺎع أن ﻳﻨﻈﺮ ﻣﻨﻬﺎ إﻰﻟ ﻣﺎ ﻳﺪﻋﻮه إﻰﻟ ﻧ�ﺎﺣﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻔﻌﻞ« »ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ از‬
‫زﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎریﮐﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﭽﯿﺰھﺎﺋﯽ از او ﺑﻨﮕﺮد‪،‬ﮐﻪ ﺑﺎزدواج ﺑﺎ او ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬از آنﮐﺎر ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﻮد و آن را ﺑﮑﻨﺪ«‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬زﻧﯽ از ﺑﻨﯽ ﺳﻠﻤﻪ را‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮدم‪ ،‬درﮐﻤﯿﻦ آن ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ از او دﯾﺪم و‬
‫ﻣﺸﺎھﺪهﮐﺮدم‪،‬ﮐﻪ ﺑﺎزدواج ﺑﺎ وی ﻣﻨﺘﮫﯽ ﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از زﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮدم‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﺑﻪ ﻣﻦﮔﻔﺖ‪» :‬أﻧﻈﺮ ت‬
‫إﻴﻟﻬﺎ‪،‬؟« ]او را دﯾﺪه ای ؟["ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪.‬ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻧﻈﺮ إﻴﻟﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻪ أﺣﺮى أن ﻳﺆدم‬
 ‫‪٩٧٩‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﺑيﻨﻜﻤﺎ« »او را ﺑﺒﯿﻦ و ﺑﻪ وی ﺑﻨﮕﺮ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦﮐﺎرﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﯿﻦ‬

‫ﺷﻤﺎ دوام ﺑﯿﺸﺘﺮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﻧﻔﺎق و ﺳﺎزﮔﺎری ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺧﻮاھﯿﺪ داﺷﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﻧﺴﺎﺋﯽ و ﺗﺮﻣﺬیﮐﻪ آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدی زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر را ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وی‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬أﻧﻈﺮ ت إﻴﻟﻬﺎ‪،‬؟« »آﯾﺎ او را دﯾﺪی؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮو او را ﺑﻨﮕﺮ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫در ﭼﺸﻢ زﻧﺎن اﻧﺼﺎر ﮔﺎھﯽ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺷﻮد ‪-‬ﮔﺎھﯽ ﻣﻌﯿﻮب اﺳﺖ‪.-‬‬

‫ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺰد ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ؟‬

‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ﺗﻨﮫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﭼﮫﺮه و ﮐﻒ دﺳﺘﺎن زن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ازﻧﮕﺎه ﺑﺮ ﭼﮫﺮه زﯾﺒﺎﺋﯽ و زﺷﺘﯽ او ﭘﺪﯾﺪارﻣﯽﺷﻮد و از ﻧﮕﺎه ﺑﺮ ﮐﻒ دﺳﺘﺎن‬
‫ﻧﺮﻣﯽ و ﺧﺸﻮﻧﺖ اﻧﺪام او ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫داود ﻇﺎھﺮیﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬او ﻣﺠﺎز اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺘﻤﺎم اﻧﺪام او ﻧﮕﺎهﮐﻨﺪ‪ .‬اوزاﻋﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪامھﺎیﮔﻮﺷﺘﯿﻦ او ﺑﻨﮕﺮد‪ .‬در اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮑﺪام‬
‫اﻧﺪامھﺎ ﺑﻨﮕﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ از آن ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺷﺨﺺ ﺑﮕﻮﻧﻪای ﺑﻪ وی ﺑﻨﮕﺮد‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮﯾﺶ را ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺑﺪﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق و ﺳﻌﯿﺪ‬
‫ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب امﮐﻠﺜﻮم را از ﻋﻠﯽ اﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻧﻤﻮد و‬
‫ﻋﻠﯽ ﮔﻔﺖ او ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ او را ﭘﯿﺶ ﺗﻮ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻢ اﮔﺮ ﺑﺪان راﺿﯽ ﺷﺪی‪ ،‬او زن ﺗﻮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ امﮐﻠﺜﻮم را ﭘﯿﺶ او ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺳﺎق ﭘﺎی او ﻧﮕﺎه ﮐﺮد‪ ،‬و داﻣﻦ او را‬
‫ﺑﺎﻻ زد‪ ،‬امﮐﻠﺜﻮم ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﻣﯿﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻧﺒﻮدی آﻧﭽﻨﺎن ﺑﺮ ﭼﮫﺮهات ﺳﯿﻠﯽ ﻣﯽﻧﻮاﺧﺘﻢ ﮐﻪ‬
‫ﭼﺸﻤﺎﻧﺖ ﮐﻮر ﺷﻮد‪.‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ﺑﺰﻧﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و او را ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﻮد و ﺳﮑﻮت ﭘﯿﺸﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰی ﻧﮕﻮﯾﺪ ﺗﺎ زن را ﻧﯿﺎزارد و او را ﻧﺮﻧﺠﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ زن ﮐﻪ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ او‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮان او را ﺑﭙﺴﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺮد‬

‫زن ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻨﮕﺮد و ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ او را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد ﯾﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪ .‬ﭼﻮن ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب ﮔﻔﺖ‪ :‬دﺧﺘﺮان ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻣﺮدان زﺷﺖ ﭼﮫﺮه‬
‫در ﻧﯿﺎورﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا زﻧﺎن ﻧﯿﺰ از ﻣﺮدان ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﻧﺪ و ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٨٠‬‬

‫ﺑﯿﺎن اوﺻﺎف‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﺮای ﺟﻤﺎل ﻇﺎھﺮی و ﻋﺪم ﺟﻤﺎل ﻇﺎھﺮی اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺻﻔﺎت اﺧﻼﻗﯽ و‬
‫ﺳﯿﺮت ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ دراﯾﻦ ﺑﺎره اﺧﻼق و‬
‫ﺻﻔﺎت و رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدار و ﺧﻮی و ﺧﻠﻖ زوﺟﯿﻦ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺶ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻗﺮار‬
‫ﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ھﻤﺴﺎﯾﮕﯽ و ﻣﻌﺎﺷﺮت دارﻧﺪ ﯾﺎ از اﻓﺮاد ﻓﺎﻣﯿﻞ ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎدر‬
‫و ﺧﻮاھﺮ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻌﻤﻞ آﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ام ﺳﻠﯿﻢ را ﭘﯿﺶ زﻧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد وﮔﻔﺖ‪» :‬اﻧﻈﺮي إﻰﻟ ﻋﺮﻗﻮ�ﻬﺎ و ﺷ�‬
‫ﻣﻌﺎﻃﻔﻬﺎ« »ﺑﻪ ﺳﺎق ﭘﺎ و ﭘﺎﺷﻨﻪھﺎی او ﻧﮕﺎه ﮐﻦ و دھﺎن و ﮔﺮدن و زﯾﺮ ﺑﻐﻞ او را‬
‫ﺑﻮی ﮐﻦ«‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺣﺎﮐﻢ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﺑﯿﮫﻘﯽ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻏﺰاﻟﯽ در اﺣﯿﺎء ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ درﺑﺎره اوﺻﺎف زن ﯾﺎ ﻣﺮد‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ از اﻓﺮاد آ ﮔﺎه و‬
‫راﺳﺘﮕﻮ و ﻣﻄﻠﻊ ﺑﺮ ﻇﺎھﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ﺳﻮال ﺷﻮد‪،‬ﮐﻪ از روی ﺣﺐ و ﺑﻐﺾ و ﺣﺴﺎدت‪،‬‬
‫زﯾﺎدهروی و اھﻤﺎل و ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﺮﺷﺖ اﺷﺨﺎص آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در وﺻﻒ زوﺟﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ ﻣﯽﮔﺮاﯾﻨﺪ و ﮐﻤﺘﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ دراﯾﻦ ﺑﺎره راﺳﺖﮔﻮﯾﻨﺪ وﻣﯿﺎﻧﻪ رو‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ راه ﻓﺮﯾﺐ وﻧﯿﺮﻧﮓ و ﺗﺮﻏﯿﺐ را ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﺣﺘﯿﺎط در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﻢ اﺳﺖ ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ھﻤﺴﺮ دﻟﺨﻮاه ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﺪ و ﭼﺸﻤﺶ ﺑﺪﻧﺒﺎل دﯾﮕﺮان‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻠﻮت ﺑﺎ ﻧﺎﻣﺰد ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‬

‫ﺧﻠﻮت ﺑﺎ ﻧﺎﻣﺰد‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در ﺷﺮع ﺗﻨﮫﺎ ﻧﮕﺎهﮐﺮدن ﻣﺠﺎز اﺳﺖ واﻻ ھﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮ او ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ و در ﺧﻠﻮت اﻣﮑﺎن دارد‪،‬ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐﮐﺎر ﺣﺮام ﺷﻮﻧﺪ و ﻓﺮﯾﺐ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﺤﺮﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر او ﺧﻠﻮت اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن اﻣﮑﺎن ارﺗﮑﺎب ﻣﻌﺼﯿﺖ وﮐﺎر‬
‫ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﻧﻤﯽرود‪.‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣﻦ ﺑﺎﷲ واﻴﻟﻮم اﻻﺧﺮ ﻓﻼ �ﻠﻮن ﺑﺎمﺮأة‬
‫ﻟيﺲ ﻣﻌﻬﺎ ذو �ﺮم ﻣﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎن ﺛﺎﺜﻟﻬﻤﺎ الﺸﻴﻄﺎن ‪» «...‬ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬
‫اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ زﻧﯽ ﺑﺪون ﺣﻀﻮر ﻣﺤﺮم‪ ،‬ﺧﻠﻮتﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﮔﺮ زن و ﻣﺮد‬
‫ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﺎ ھﻢ ﺧﻠﻮتﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻮﻣﯿﻦ آﻧﺎن ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ و آﻧﺎن را وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋﺎﻣﺮ‬
 ‫‪٩٨١‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ �ﻠﻮن رﺟﻞ ﺑﺎمﺮأة ﻻ ﺤﺗﻞ ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﺎن ﺛﺎﺜﻟﻬﻤﺎ الﺸﻴﻄﺎن‬
‫إﻻ �ﺮم« »ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺮد ﺑﺎ زن ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺧﻠﻮتﮐﻨﺪ ﭼﻮن ﺳﻮم آﻧﺎن ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﺤﺮﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻄﺮ و زﯾﺎن اﻫﻤﺎﻟﮑﺎری در ﺧﻠﻮت ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺎ زن‪:‬‬

‫ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺮدم‪ ،‬درﺑﺎره ﺧﻠﻮت ﺑﺎ زن‪ ،‬اھﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ دﺧﺘﺮ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬اﺟﺎزه ﻣﯽدھﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﻣﺰد و ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر‪ ،‬ﺧﻠﻮت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﺣﻀﻮر‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻧﺎﻣﺰد ﺑﮫﺮ ﺟﺎﮔﻪ ﺑﺨﻮاھﻨﺪ ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﮐﺎرﺳﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮددﮐﻪ ﺷﺮف و‬
‫ﻋﻔﺖ وﮐﺮاﻣﺖ زن در ﻣﻌﺮض ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎھﯽ واﻗﻊ ﺷﻮد‪،‬ﮔﺎھﯽ ازدواج ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬و‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮف وﮐﺮاﻣﺖ زن و آﺑﺮوی او ﻟﮑﻪدار و ﺧﺪﺷﻪدار ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ازدواج را‬
‫ھﻢ از دﺳﺖ ﻣﯽدھﺪ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺳﮫﻞاﻧﮕﺎر و ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎر‪،‬ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮ وﺟﻮد‬
‫دارﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ راه اﻓﺮاط و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮی و ﺟﻤﻮد ﻣﻄﻠﻖ درﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدھﻨﺪﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر دﺧﺘﺮانﺷﺎن را ﺑﺒﯿﻨﺪ و اﺻﺮاردارﻧﺪﮐﻪ ﻧﺪﯾﺪه ﺑﺪان راﺿﯽ ﺷﻮد او را ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح‬
‫درآورد و ﺗﻨﮫﺎ ﺷﺐ زﻓﺎف او را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ اﯾﻦ دﯾﺪارﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻏﯿﺮﻣﺘﺮﻗﺒﻪ و ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻈﺎراﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺟﺪاﺋﯽ وﮔﺴﺴﺘﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ازدواج ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﻧﺸﺎن دادن ﻋﮑﺲ و‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮ زن ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر‪ ،‬اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ اﯾﻦﮐﺎر‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮔﻮﯾﺎی‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻨﺎﺧﺖﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره آﻧﭽﯿﺰی اﺳﺖﮐﻪ‬
‫اﺳﻼم ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺑﺨﻮﺑﯽ رﻋﺎﯾﺖ ﺣﺎل زوﺟﯿﻦ ﺷﺪه و ﺣﻘﻮق ھﺮدو ﻣﺮاﻋﺎت‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖﮐﻪ ھﺮدو ھﻤﺪﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و از ﺧﻠﻮت ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺎ ھﻢ ﭘﺮھﯿﺰﺷﺪه وﺷﺮف‬
‫وآﺑﺮوی زن وﻣﺮد‪ ،‬ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر و ﺗﺎﺛﯿﺮ و ﻋﻮاﻗﺐ آن‬

‫ً‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﭘﯿﺶ درآﻣﺪ ﻋﻘﺪ ازدواج اﺳﺖ و اﮐﺜﺮا ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﮫﺮﯾﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ازآن و ﭘﯿﺶﮐﺶﮐﺮدن ھﺪاﯾﺎ و ﺑﺨﺸﺶھﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮﻣﯽﮔﺮدد و از اﯾﻦراه در ﺟﮫﺖ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی و اﺳﺘﻮاری و اﺳﺘﺤﮑﺎم ﺑﺨﺸﯿﺪن آن‪ ،‬اﻗﺪام ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﮔﺎھﯽ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ زن و ﻓﺎﻣﯿﻞ او رﺿﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽدھﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ھﺮدوﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭘﺲ از‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٨٢‬‬

‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و آﯾﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ زن ﻣﻮرد ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری‪ ،‬ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﺗﻨﮫﺎ وﻋﺪه ازدواج اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻘﺪی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻃﺮﻓﯿﻦ اﻟﺰام آور ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻧﺼﺮاف ازآن و اﻧﺠﺎم ﻧﺪادن ازدواج‪ ،‬ﺣﻖ ﻃﺮﻓﯿﻦ اﺳﺖ و ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﻠﻒ وﻋﺪه‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻣﺎدی ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی آن‪،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻠﻒ وﻋﺪه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻣﺠﺎزات ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺧﻠﻒ وﻋﺪه را‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺧﻼق ﻧﮑﻮھﯿﺪه ﺷﻤﺮده اﺳﺖ وآن را‬
‫از ﺻﻔﺎت ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺿﺮورﺗﯽ ﭘﯿﺶ آﯾﺪﮐﻪ ﺑﻨﺎﭼﺎری ﺧﻠﻒ وﻋﺪه را‬
‫اﻟﺰامآورﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬آﻳﺔ اﻤﻟﻨﺎﻓﻖ ﺛﻼث‪ :‬إذا‬
‫ﺣﺪث ﻛﺬب‪ ،‬و�ذا وﻋﺪ أﺧﻠﻒ‪ ،‬و�ذا اؤﺗﻤﻦ ﺧﺎن« »ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺳﺨﻦﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬دروغ ﮔﻮﯾﺪ‪ .‬و ھﺮﮔﺎه وﻋﺪه دھﺪ‪ ،‬ﺧﻠﻒ وﻋﺪهﮐﻨﺪ و ھﺮﮔﺎه ﺑﺮﭼﯿﺰی اﻣﯿﻦ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد و اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ وی ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬درآن ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﻨﺪ«‪ .‬ﭼﻮن ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬در‬
‫آﺳﺘﺎﻧﻪ اﺣﺘﻀﺎر ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﻼﻧﮑﺲ از ﻗﺮﯾﺶ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻣﻦ درﺑﺎره دﺧﺘﺮم ﺑﻪ‬
‫وی ﭼﯿﺰیﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدم‪،‬ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻮﻋﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻧﻤﯽﺧﻮاھﻢ وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﻠﻘﺎء اﻟﻠﻪ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪم‪،‬‬
‫ﯾﮏ ﺳﻮم ﻧﻔﺎق ‪-‬ﺧﻠﻒ وﻋﺪه ‪-‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ دﺧﺘﺮم را ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح‬
‫او درآوردم‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ﻣﮫﺮﯾﻪای ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻖ دارد‪ ،‬ﮐﻪ آن را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﮫﺮﯾﻪ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮازدواج و ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻋﻮض و ﺗﻌﮫﺪ ﻣﺎﻟﯽ آﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎدامﮐﻪ‬
‫ازدواج ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زن اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻣﮫﺮﯾﻪ را ﻧﺪارد و واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﭘﺲ‬
‫ﺑﺪھﺪ و ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺣﻖ ﺧﺎﻟﺺ او اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ھﺪاﯾﺎ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ھﺒﻪ رادارد و ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺴﺖ‪ ،‬وﻗﺘﯽﮐﻪ ھﺒﻪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺒﺮع ﻣﺤﺾ‬
‫و در راه ﺧﺪا و ﺑﺪون ﻋﻮض ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪن ازآن ﺟﺎﯾﺰ و روا ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ھﻤﯿﻦﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﭼﯿﺰی راﮐﻪ ﺑﻪ وی ھﺒﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺨﺸﯿﺪهاﻧﺪ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻤﻠﮑﯿﺖ وی درﻣﯽآﯾﺪ وﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ درآن ﺗﺼﺮفﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪن ﺑﺨﺸﻨﺪه و ھﺒﻪﮐﻨﻨﺪه‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺑﮫﻢ زدن ﻣﻠﮑﯿﺖ او ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ رﺿﺎﯾﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺮﻋﺎ و ﻋﻘﻼ‬
‫اﯾﻦﮐﺎر ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ھﺒﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ﭼﯿﺰی‪ ،‬اﮔﺮدرﺑﺮاﺑﺮﻋﻮض و ﭘﺎداش ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﺮف ﺣﺎﺿﺮﻧﺸﺪ‪ ،‬ﻋﻮض‬
‫و ﭘﺎداش آن را ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬اوﻧﯿﺰﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮد و ھﺪﯾﻪ ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﺴﺘﺮد دارد‪ ،‬ﭘﺲ‬
 ‫‪٩٨٣‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ زوج ھﺪﯾﻪ را در ﺑﺮاﺑﺮ ازدواج داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮد و‬
‫ھﺪاﯾﺎی ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺪﻻﯾﻞ زﯾﺮ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺳﻨﻦ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ �ﻞ لﺮﺟﻞ‬
‫أن ﻳﻌﻄﻲ ﻋﻄﻴﺔ‪ ،‬أو ﻳﻬﺐ ﻫﺒﺔ ﻓ�ﺟﻊ ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬إﻻ الﻮاﺪﻟ ﻓﻴﻤﺎ ﻳﻌﻄﻲ وﺪﻟه« »ﺑﺮایﮐﺴﯽ‬
‫ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ از ھﺪﯾﻪ و ﻋﻄﯿﻪ و ھﺒﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺸﯿﻤﺎنﮔﺮدد ﻣﮕﺮ ﭘﺪرﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫از ﻋﻄﯿﻪ و ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﻔﺮزﻧﺪش ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ ﭘﺸﯿﻤﺎنﮔﺮدد«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺎز ھﻢ از او رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﻌﺎﺋﺪ ﻲﻓ ﻫﺒﺘﻪ ﺎﻛﻟﻌﺎﺋﺪ ﻲﻓ‬
‫ﻗﻴﺌﻪ« »ﮐﺴﯽﮐﻪ ھﺒﻪ و ھﺪﯾﻪ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺧﻮد را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪﮐﺴﯽ اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﻗﯽﮐﺮده ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬ﺑﺨﻮرد«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺳﺎﻟﻢ از ﭘﺪرش و او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ »ﻣﻦ وﻫﺐ ﻫﺒﺔ ﻓﻬﻮ أﺣﻖ‬
‫ﺑﻬﺎ ﻣﺎ لﻢ ﻳﺜﺐ ﻣﻨﻬﺎ« »ھﺮﮐﺲ ﭼﯿﺰی را ﺑﮑﺴﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎدامﮐﻪ ﭼﯿﺰی را‬
‫درﺑﺮاﺑﺮ آن ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و او ﺧﻮد ﺑﺪان ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﮫﻮم اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آن ﺑﻮدﮐﻪ ﻓﻮﻗﺎ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪ واز‬
‫ﮐﺘﺎب "اﻋﻼم اﻟﻤﻮﻗﻌﯿﻦ"‪ ،‬ﻧﻘﻞﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺪون ﭼﺸﻢ داﺷﺖ‬
‫ﭘﺎداش و ﻋﻮض‪ ،‬ﭼﯿﺰی را ﺑﮑﺴﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪن را ﻧﺪارد و ھﺮﮐﺲ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎداش و ﭼﺸﻢ داﺷﺖ ﻋﻮض‪ ،‬ﭼﯿﺰی ﺑﮑﺴﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﮫﺪ ﺧﻮد ﻧﺸﺪ و از دادن ﭘﺎداش و ﻋﻮض ﺧﻮدداریﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﻮد‬
‫و ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺧﻮﯾﺶ را‪ ،‬ﺑﺎزﭘﺲﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﺑﯿﻦ ﻣﻔﺎھﯿﻢ اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﻮق ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﻀﺎدی ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫رای ﻓﻘﮫﺎ دراﯾﻦ ﺑﺎره‬

‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻣﺮوز در ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ﺣﻖ دارد ھﺪاﯾﺎی ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﺴﺘﺮد دارد‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ آن ھﺪاﯾﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺤﺎﻟﺖ اوﻟﯿﻪ ﺧﻮد ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺗﻐﯿﯿﺮی در آنھﺎ روی ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻟﻨﮕﻮ‪،‬‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺮی‪،‬ﮔﺮدﻧﺒﻨﺪ و ﺳﺎﻋﺖ و اﻣﺜﺎل آن ﻣﺴﺘﺮد ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺤﺎﻟﺖ اوﻟﯿﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪﮔﻢ ﺷﺪه ﯾﺎ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﺎ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٨٤‬‬

‫ﭼﯿﺰی ﺑﺪانھﺎ اﻓﺰوده ﺷﺪه ﯾﺎ ﻃﻌﺎﻣﯽ ﺑﻮده و ﺧﻮرده ﺷﺪه‪ ،‬ﯾﺎ ﭘﺎرﭼﻪای ﺑﻮده و دوﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ﺣﻖ اﺳﺘﺮداد ﯾﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﮫﺎی آنھﺎ را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫دادﮔﺎه ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﺷﺮﻋﯽ ﻃﻨﻄﺎ درﻣﺼﺮدرﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﺑﺪوی درﺳﺎل ‪ ۱۹۳۳‬ﯾﮏ ﺣﮑﻢ‬
‫ﻗﻄﻌﯽ را در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺻﺎدرﮐﺮده ﺑﻮد و ﻗﻮاﻋﺪ زﯾﺮ را ﻣﻘﺮر داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ھﺮ ﭼﯿﺰی را ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺰد ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﻣﺎدامﮐﻪ داﺧﻞ درﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻧﺒﺎﺷﺪ و‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻘﺪ ﺑﺤﺴﺎب ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ھﺪﯾﻪ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ھﺪﯾﻪ در ﺣﮑﻢ و ﻣﻌﻨﯽ ھﺒﻪ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ھﺒﻪ ﻋﻘﺪی اﺳﺖ ﺗﻤﻠﯿﮑﯽ‪،‬ﮐﻪ ﺑﻤﺠﺮد ﻗﺒﺾ و درﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد وﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫آن را درﯾﺎﻓﺖﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ درآن ﺗﺼﺮفﮐﻨﺪ وﺧﺮﯾﺪ وﻓﺮوش ﻧﻤﺎﯾﺪ وﺗﺼﺮف او‬
‫ﻧﺎﻓﺬ و رواﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ اﺻﻞ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺴﺘﮫﻠﮏ ﺷﺪن آن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﭘﺸﯿﻤﺎن‬
‫ﺷﺪن و اﺳﺘﺮداد آن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺧﺸﻨﺪه ﺣﻖ ﻧﺪاردﮐﻪ ﻏﯿﺮاز ﻋﯿﻦ ﻣﺎل ﺧﻮد ﭼﯿﺰی را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻋﯿﻦ‬
‫ﻣﺎل ﺧﻮدش ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ آن را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ دراﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﯿﻦ اﻧﺼﺮاف زن ﯾﺎ ﻣﺮد ﻓﺮق ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ وﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﮔﺮاﻧﺼﺮاف از‬
‫ازدواج از ﻃﺮف ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻖ اﺳﺘﺮداد ھﺪاﯾﺎ را ﻧﺪارد‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺼﺮاف از ازدواج از ﻃﺮف‬
‫زن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮد ﺣﻖ داردﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽﮐﻪ ﺑﻪ وی ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺮد دارد‪ ،‬ﺧﻮاه‬
‫ﺑﺤﺎل اوﻟﯿﻪ ﻣﺎﻧﺪه ﯾﺎ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺪل آن را ﻣﺴﺘﺮد‬
‫ً‬
‫ﻣﯽدارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺮﻓﺎ اﯾﻦﮐﺎر ﻧﺸﻮد ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮط ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی‬
‫ﺷﺮط ﯾﺎ ﻋﺮف واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ھﺪﯾﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﺮداد ﮔﺮدد‪ ،‬ﺧﻮدش ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از ﺑﯿﻦ‬
‫رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮذات واﺻﻞ آن ﭼﯿﺰﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد آن را ﻣﺴﺘﺮد ﻣﯽدارد‪ ،‬در ﻏﯿﺮآن‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﯿﻤﺖ آن را ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬راﺿﯽ ھﺴﺘﯿﻢ ﭼﻮن‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺮای ﻣﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح و ازدواج‬

‫رﺿﺎﯾﺖ ﻃﺮﻓﯿﻦ و ﺗﻮاﻓﻖ اراده ﻃﺮﻓﯿﻦ‪ ،‬رﮐﻦ ﺣﻘﯿﻘﯽ ازدواج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ رﺿﺎﯾﺖ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ و ﺗﻮاﻓﻖ اراده‪ ،‬ﭼﻮن از ﺗﻤﺎﯾﻼت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و دروﻧﯽ اﺳﺖ وﮐﺴﯽ ﺑﺮ آن اﻃﻼع ﻧﺪارد‪،‬‬
 ‫‪٩٨٥‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪﮐﻠﻤﺎت و ﻋﺒﺎراﺗﯽ دال ﺑﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻃﺮﻓﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺠﺎد ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ در ﺑﯿﻦ آﻧﺎن‬
‫درﻣﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ رﺿﺎﯾﺖ و ﺗﻤﺎﯾﻞ دروﻧﯽ را ﺑﯿﺎنﮐﻨﺪ وﻋﺒﺎرات و ﺟﻤﻼﺗﯽ ﺑﯿﻦ دوﻃﺮف‬
‫ازدواج رد و ﺑﺪلﮔﺮدد‪ .‬آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﯾﮑﯽ ازﻣﺘﻌﺎﻗﺪﯾﻦ و ﻃﺮﻓﯿﻦ ازدواج ادا‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﺠﺎد ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ اﺳﺖ »اﯾﺠﺎب« ﻧﺎم داردﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﻧﻪ اوﺟﺐ« »او اﯾﺠﺎبﮐﺮد«‪ .‬و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻃﺮف دوم‬
‫ازدواج ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد وﺻﺪور ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ رﺿﺎ و ﻣﻮاﻓﻘﺖ و ﭘﺬﯾﺮش اوﺳﺖ »ﻗﺒﻮل«‬
‫ﻧﺎم دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻘﯿﮫﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ارﮐﺎن ﺗﺸﮑﯿﻞ دھﻨﺪه ازدواج »اﯾﺠﺎب« و »ﻗﺒﻮل«‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ اﯾﺠﺎب و ﻗﺒﻮل و اﻧﻌﻘﺎد ازدواج‬

‫وﻗﺘﯽ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد وآﺛﺎر ﻣﻄﻠﻮب و ﻧﺘﺎج ﺷﺮﻋﯽ ازدواج‪ ،‬ﺑﺮآن ﻣﺘﺮﺗﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪،‬ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ زﯾﺮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻃﺮﻓﯿﻦ ازدواج‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اھﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ دﯾﻮاﻧﻪ ﯾﺎ ﺻﻐﯿﺮی ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ اھﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد ودرﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪» -۲‬اﯾﺠﺎب« و »ﻗﺒﻮل« ﺑﺎﯾﺪ در ﯾﮏ ﻣﺠﻠﺲ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﻧﻪای ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧﺎرج ازﻣﻮﺿﻮع در ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪای ﺑﯿﻦ آنھﺎ واﻗﻊ ﺷﻮد‪،‬ﮐﻪ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﻋﺎدﺗﺎ و ﻋﺮﻓﺎ اﻋﺮاض و اﻧﺼﺮاف از ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﺤﺴﺎب آﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ‬
‫ﻗﺒﻮل ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﺠﺎب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺠﻠﺲ ﻃﻮلﮐﺸﯿﺪ و ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﯿﻦ‬
‫ﻗﺒﻮل و اﯾﺠﺎب و در اﯾﻦ اﺛﻨﺎ ﭼﯿﺰی ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪﮐﻪ اﻋﺮاض و اﻧﺼﺮاف از ازدواج‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد و ﯾﮏ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬رای ﺣﻨﻔﯽھﺎ و‬
‫ﺣﻨﺒﻠﯽھﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﻣﻐﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺎد ﺑﯿﻦ ﻗﺒﻮل واﯾﺠﺎب‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﻣﺎدام ﮐﻪ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﮫﻢ ﻧﺨﻮرده ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﺮﻓﯿﻦ در ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و از آن اﻧﺼﺮاف ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺠﻠﺲ ﺣﮑﻢ ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻘﺪ را دارد‪ .‬ﺑﺪﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ در ﻋﻘﻮد ﻣﻌﺎوﺿﺎت و ﻣﻌﺎﻣﻼت‪،‬‬
‫ﺟﺎی ﻏﺒﻦ و ﺧﯿﺎر‪ ،‬ھﻤﺎن ﻣﺠﻠﺲ وﻗﻮع ﻋﻘﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ادای ﻋﺒﺎرات دال ﺑﺮ‬
‫ﻗﺒﻮل‪ ،‬ﻃﺮﻓﯿﻦ از ھﻢ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪» ،‬اﯾﺠﺎب« ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد دﯾﮕﺮ ﭘﺲ از آن ﻣﺠﻠﺲ ﻗﺒﻮل‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮی ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن از ھﻢ ﺟﺪا ﺷﺪن آنھﺎ‪ ،‬اﻧﺼﺮاف ﻃﺮف »ﻗﺒﻮل« ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬و‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ در ﻣﺠﻠﺲ اﯾﺠﺎب و ﻗﺒﻮل‪ ،‬ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٨٦‬‬

‫ﻣﺠﻠﺲ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻋﺮاض از ﻗﺒﻮل ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻗﺒﻮل ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻧﺪارد‪ .‬از اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﻮال ﺷﺪ‪:‬ﮔﺮوھﯽ ﻧﺰد ﻣﺮدی رﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ را ﺑﻨﮑﺎح ﻓﻼﻧﯽ درﺑﯿﺎور‪،‬‬
‫اوﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻓﻼﻧﯽ درآوردم ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﮫﺮﯾﻪاش ﯾﮏھﺰار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺮوه ﺑﻪ ﻧﺰد آن‬
‫ﻣﺮد ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﻮیﮔﻔﺘﻨﺪﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ آن زن را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﺗﻮ‪ ،‬درآورد ﺑﺮ ﻣﮫﺮﯾﻪ ﯾﮏھﺰار‪- ،‬‬
‫دﯾﻨﺎرﯾﺎ درھﻢ اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺒﻮلﮐﺮدم آﯾﺎ اﯾﻦ ﻋﻘﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؟ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ ﺑﯿﻦ اﯾﺠﺎب و ﻗﺒﻮل ﻓﺎﺻﻠﻪای اﯾﺠﺎد ﺷﻮد‪ .‬آﻧﺎنﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﯿﻦ اﯾﺠﺎب و ﻗﺒﻮل ﺧﻄﺒﻪایﮐﻮﺗﺎه ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺎد ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪﮐﻪ وﻟﯽ زن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬او را ﺑﻌﻘﺪ‬
‫ﺗﻮ درآوردم ‪-‬زوﺟﺘﮏ و زوجﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺴﻢ اﷲ واﳊﻤﺪ ﷲ و اﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم ﻋﻠﯽ رﺳﻮل اﷲ‪،‬‬
‫ﻧﮑﺎح وﻋﻘﺪ ازدواج اورا ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ ‪ -‬ﻗﺒﻠﺖ ﻧﮑﺎحھﺎ ‪-‬اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ﺷﯿﺦ اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ اﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻘﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺮای ﻋﻘﺪ ﺷﺮﻋﺎ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ و ﺑﺪان دﺳﺘﻮر داده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻊ ﺻﺤﺖ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺗﯿﻤﻢ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ دو‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻊ‪ ،‬اﯾﺠﺎد اﺷﮑﺎل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻋﻘﺪ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﺑﯿﻦ اﯾﺠﺎب و ﻗﺒﻮل ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ ﻏﯿﺮﺧﻄﺒﻪ ھﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﻗﯿﺎس اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﺑﺮﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﯿﻤﻢ درﺑﯿﻦ دو ﻧﻤﺎزﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن درﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ دوﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﯿﻤﻢ اﻣﺮﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻄﺒﻪ ﭘﯿﺶ از ﻋﻘﺪ اﺳﺖ و ﭘﯿﺶ از ﻋﻘﺪ ﺑﺪان دﺳﺘﻮرداده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫درﻣﯿﺎن اﯾﺠﺎب و ﻗﺒﻮل‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪک ﺑﯿﻦ اﯾﺠﺎب و ﻗﺒﻮل اﺷﮑﺎل‬
‫ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف از اﯾﻦ ﺟﺎ ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل و ﭘﺬﯾﺮش ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ‪ ،‬در ﯾﮏ زﻣﺎن ﺷﺮط‬
‫اﻧﻌﻘﺎد و ﺻﺤﺖ ﻋﻘﺪ اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ؟‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻗﺒﻮل ﺑﺎ اﯾﺠﺎب ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻗﺒﻮل ﺑﺎ اﯾﺠﺎب ﺑﺴﻮد ادا‬
‫ﮐﻨﻨﺪه اﯾﺠﺎب ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﯿﺸﺘﺮ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮔﻮﯾﻨﺪه‬
‫اﯾﺠﺎبﮔﻔﺖ‪ :‬دﺧﺘﺮﺧﻮد ﻓﻼﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ازدواج ﺗﻮ درآوردم‪ ،‬ﺑﺮﻣﺒﻠﻎ ﻣﮫﺮﯾﻪ‬
‫ﯾﮏﺻﺪ ﻟﯿﺮه ‪» -‬زوﺟﺘﻚ اﺑﻨﺘﻲ ﻓﻼﻧﺔ‪ ،‬ﻋﲆ ﻣﻬﺮ ﻗﺪره ﻣﺎﺋﺔ ﺟﻨﻴﻪ« ‪ -‬و ﻗﺒﻮل‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻘﺪ ازدواج و ﻧﮑﺎح وی را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ ﺑﺮ ﻣﺒﻠﻎ ﻣﮫﺮﯾﻪ دوﯾﺴﺖ ﻟﯿﺮه‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻘﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﭼﻮن در ﻗﺒﻮل ﭼﯿﺰی آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮﺑﺼﻼح ﻃﺮف‬
‫اﯾﺠﺎب ﯾﻌﻨﯽ زن اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٩٨٧‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫‪ -۴‬ھﺮ دو ﻃﺮف ﻋﻘﺪ ‪ -‬ﻣﺘﻌﺎﻗﺪﯾﻦ ‪ -‬ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ را ازﯾﮏ دﯾﮕﺮ ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد‬
‫‪ -‬از آن اﯾﺠﺎد ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت و ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﺑﺪﯾﻦﻣﻨﻈﻮر ادا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮﻣﻌﻨﯽ ﻣﻔﺮدات و ﺗﮏ ﺗﮏﮐﻠﻤﺎت واﻟﻔﺎظ را‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ھﻢ درﻧﯿﺎﺑﻨﺪ و ﻧﻔﮫﻤﻨﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن ھﺮدو ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد و‬
‫ﻧﯿﺖ از ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦﮐﻠﻤﺎت و اﻟﻔﺎظ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی دﯾﻦ اﺳﺖ و‬
‫آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ اﯾﺠﺎب و ﻗﺒﻮل ﺑﺪانﻫﺎ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫ﻋﻘﺪ ازدواج وﻗﺘﯽ اﻧﻌﻘﺎد وﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ وﺻﻮرت ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮدﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﻪ اﻟﻔﺎظ وﮐﻠﻤﺎﺗﯽ و ﺑﺰﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ادا و ﺑﯿﺎن ﺷﻮد‪،‬ﮐﻪ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ ﺑﺪون اﺑﮫﺎم و ﭘﻮﺷﯿﺪﮔﯽ‬
‫و ﺑﺼﺮاﺣﺖ‪ ،‬از آنھﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ و اﯾﺠﺎد ازدواج را‪ ،‬ﺑﻔﮫﻤﻨﺪ و درﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪﮔﻮﯾﺪ ‪ :‬ھﺮ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﻣﺮدم آن را وﺳﯿﻠﻪ اﯾﺠﺎد ﻧﮑﺎح وازدواج‬
‫ﺗﻠﻘﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﺮ زﺑﺎﻧﯽ وھﺮ ﻟﻔﻈﯽ و ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ و ﻗﻮل وﻓﻌﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮑﺎح و ازدواج ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ھﻤﻪ ﻋﻘﻮد دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﮫﺎء ﻧﯿﺰدراﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﺑﺎ ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم ﻣﻮاﻓﻖ ھﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺗﻨﮫﺎ درﺑﺎره »ﻗﺒﻮل« آن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ وﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﺑﮑﺎرﺑﺮدن ﻟﻔﻆ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮای »ﻗﺒﻮل« ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪﮔﻔﺘﻦ ھﺮ ﻟﻔﻈﯽﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ و‬
‫رﺿﺎﯾﺖ را ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻖ »ﻗﺒﻮل« ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻗﺒﻠﺖ = ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬و واﻓﻘﺖ =‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺖﮐﺮدم‪ ،‬و اﻣﻀﯿﺖ = آن را روا دﯾﺪم و اﻣﻀﺎ ﻧﻤﻮدم‪ ،‬و ﺗﻔﺬت = آن را ﺗﻨﻔﯿﺬ و ﺟﺎری‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻢ و‪ ...‬و‪ ...‬اﻣﺎ درﺑﺎره »اﯾﺠﺎب« ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎﺗﻔﺎق ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ ﻧﮑﺎح و ﺗﺰوﯾﺞ و‬
‫ﻣﺸﺘﻘﺎت ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬زوﺟﺘﮏ‪ ...‬ﯾﺎ اﻧﮑﺤﺘﮏ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و »اﯾﺠﺎب« ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ دو ﻟﻔﻆ و ﻣﺸﺘﻘﺎت آنھﺎ ﺑﺼﺮاﺣﺖ و آﺷﮑﺎرا‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد را ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ درﺑﺎرهﮔﻔﺘﻦ اﻟﻔﺎظ دﯾﮕﺮ از ﻗﺒﯿﻞ‪» :‬ھﺒﻪ« ﯾﺎ »ﺑﯿﻊ« ﯾﺎ »ﺗﻤﻠﯿﮏ« ﯾﺎ »ﺻﺪﻗﻪ« اﺧﺘﻼف‬
‫اﺳﺖﮐﻪ ﺣﻨﻔﯽھﺎ [‪ [۲‬و »ﺛﻮری« و »اﺑﻮﺛﻮر« و »اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ« و »اﺑﻮداود« آن را ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﺠﺎب ﻋﻘﺪ اﺳﺖ و در ﻋﻘﻮد »ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ« ﻣﻌﺘﺒﺮاﺳﺖ و ﺑﺮای‬
‫ﺻﺤﺖ آنھﺎ اﻋﺘﺒﺎراﻟﻔﺎظ ﻣﺨﺼﻮص و وﯾﮋه ﺷﺮط‬
‫ﺻﺤﺖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ ﻟﻔﻈﯽﮐﻪ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻗﺮارﮔﯿﺮد و ﻣﻔﯿﺪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻄﻠﻮب ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻟﻔﻆ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق‪ ،‬و ﻣﻌﻨﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪،‬‬
‫اﺷﺘﺮاﮐﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻘﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص زﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٨٨‬‬

‫ﻣﺮدی درآورد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻗﺪ مﻠﻜﺘﻜﻬﺎ ﺑﻤﺎ ﻣﻌﻚ ﻣﻦ اﻟﻘﺮآن« »آن را ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺗﻮ درآوردم‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﮫﺮﯾﻪاش آﻧﭽﻪﮐﻪ از ﻗﺮآن ھﻤﺮاه داری‪ ،‬ﺑﻪ وی ﺑﯿﺎﻣﻮزی‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ رواﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫ازدواج ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »ھﺒﻪ« ﺻﻮرت ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺮای ازدواج اﻣﺘﺶ‬
‫ك ٱ َّ� ٰ ِ ٓ‬
‫� َء َا� ۡي َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ٰ َ َ‬
‫ت‬ ‫ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺖ‪���﴿ :‬ها ٱ� ِ� إِ�ا أحللنا لك أز�ج‬
‫ُ ُ َُ‬
‫وره َّن﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪» .[٥٠ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎ زﻧﺎﻧﯽ راﮐﻪ ﻣﮫﺮﯾﻪ وﮐﺎﺑﯿﻦﺷﺎن را ﻣﯽﭘﺮدازی ﺑﺮ ﺗﻮ‬ ‫أج‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َّ ّ ۡ َ َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ َ ٗ ُّ ۡ َ ً‬
‫� أن‬ ‫اد ٱ�َّ ُّ‬ ‫ر‬ ‫أ‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫�‬ ‫ِلن‬ ‫ل‬ ‫ا‬‫ه‬‫س‬ ‫ف‬‫�‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ة‬ ‫ﺣﻼل ﮐﺮدﯾﻢ«‪ .‬ﺗﺎ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﻪ‪﴿ :‬وٱمرأة مؤمِن‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫ِ� ۗ﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪» .[٥٠ :‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ای ﻣﺤﻤﺪ اﮔﺮ‬ ‫ك مِن ُدون ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫َ ۡ َ َ َ َ َ ٗ َّ َ‬
‫�ستنكِحها خال ِصة ل‬
‫ِ‬
‫زن ﻣﻮﻣﻦ آزادهای‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﺘﻮ ھﺒﻪ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻮ ﺑﺨﻮاھﯽ ﺑﺎ‬
‫وی ازدواجﮐﻨﯽ‪ ،‬او را ﻧﯿﺰﺑﺮﺗﻮ ﺣﻼلﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ازدواجﮐﻪ ازآن ﺳﺨﻦ رﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﺧﺎص ﺗﻮاﺳﺖ و ﺑﺮای ﻣﻮﻣﻨﺎن اﻣﺖ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮای آﻧﺎن در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺣﮑﺎم ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪای‬
‫ً‬
‫ھﺴﺖ‪ .«...‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﻣﯽﺗﻮان از »ھﺒﻪ« ﻣﺠﺎزا ﻣﻌﻨﯽ ازدواج اراده ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﭼﺎر‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﻪ »ھﺒﻪ« ﻧﯿﺰازدواج ﺻﺤﯿﺢ و درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﻃﻼق ﻧﯿﺰﺑﺎ‬
‫اﻟﻔﺎظﮐﻨﺎﺋﯽ‪ ،‬واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ وﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ و ﻋﻄﺎء ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺻﯿﻐﻪ اﯾﺠﺎب ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ‬
‫»ﺗﺰوﯾﺞ« و »اﻧﮑﺎح« و ﻣﺸﺘﻘﺎت آنھﺎ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﻟﻔﺎظ دﯾﮕﺮ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ دوﺗﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺗﻤﻠﯿﮏ« و »ھﺒﻪ« در ﻣﻌﻨﯽ ازدواج ﺑﮑﺎر ﻧﻤﯽروﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن در ﻧﺰد آﻧﺎن‪ ،‬ﺷﮫﺎدت و‬
‫ﺣﻀﻮرﮔﻮاھﺎن‪ ،‬ﺷﺮط ﺻﺤﺖ ازدواج و اﻧﻌﻘﺎد آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﻏﯿﺮ از ﺗﻤﻠﯿﮏ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »اﺟﺎره«‪ ،‬و »اﻋﺎره« ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﺑﺮ ﺗﻤﻠﯿﮏ ﻣﻨﻔﻌﺖ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻤﻠﯿﮏ اﺻﻞ آنﭼﯿﺰ و ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »وﺻﯿﺖ« ﻧﯿﺰ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﺑﺮای اﻓﺎده ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻣﺮگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻔﺎظ ﺗﺰوﯾﺞ و اﻧﮑﺎح‪ ،‬ﺑﮑﺎر رودﮔﻮاھﺎن آن را در ﻣﻌﻨﯽ ازدواج ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ذھﻨﺸﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻨﺎﺋﯽ را در ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫اﺟﺮای ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﻐﯿﺮ از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬

‫ﻓﻘﮫﺎء اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮدارﻧﺪ ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ اﮔﺮ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ ازدواج ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ را‬
‫ﻧﻔﮫﻤﺪ‪ ،‬ادای ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﺑﺰﺑﺎن ﻏﯿﺮاززﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰﺟﺎﯾﺰاﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ھﺮدو ﻃﺮف زﺑﺎن‬
 ‫‪٩٨٩‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﻔﮫﻤﻨﺪ وﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ را ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اداﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺰﺑﺎن ﻏﯿﺮ‬
‫از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﺟﺮای ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ در ﻣﻐﻨﯽﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺻﯿﻐﻪ ﻧﮑﺎح را ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽﮔﻮﯾﺪ اﺟﺮای‬
‫ﺻﯿﻐﻪ ﻧﮑﺎح‪ ،‬ﺑﻐﯿﺮ از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮای اوﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻧﯿﺰدر ﯾﮑﯽ از دو ﻗﻮل‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ وﯾﮋه ﻧﮑﺎح ‪-‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻧﮑﺎح را درآن زﺑﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ‪ -‬و ﺑﻐﯿﺮاززﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺻﯿﻐﻪ را اﺟﺮاﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﺎ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﭼﻮن ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﺑﻠﻔﻆ ﻧﮑﺎح و ﺗﺰوﯾﺞ ادا ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ اﺟﺮا‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ اﮔﺮ ﻟﻔﻆ »اﺣﻼل« را ﺑﮑﺎر ﺑﺒﺮد ﻧﯿﺰﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻗﺪرت‬
‫ﺑﺮﮔﻔﺘﻦ ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻔﻆ اﻧﮑﺎح و ﺗﺰوﯾﺞ‪ ،‬ﻋﺪول از آنھﺎ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺮایﮐﺴﯽﮐﻪ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ را ﻧﯿﮑﻮ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺮای ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﺰﺑﺎن ﺧﻮدش ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن او از‬
‫ﻏﯿﺮ زﺑﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﺎﺟﺰ اﺳﺖ و ﺣﮑﻢ »اﺧﺮس« و ﻻل را دارد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻌﻨﯽ دﻗﯿﻖ دوﻟﻔﻆ ﻋﺮﺑﯽاﻧﮑﺎح و ﺗﺰوﯾﺞ را‪ ،‬درزﺑﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪای و ﺑﺎ‬
‫ﮐﻠﻤﺎت و اﻟﻔﺎﻇﯽ اداﮐﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ آنھﺎ را ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻋﺮﺑﯽ را ﻧﯿﮑﻮ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﺑﺮ وی‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ اﻟﻔﺎظ ﻧﮑﺎح را ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﯾﺎدﮔﯿﺮد‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﯿﺰیﮐﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫درآن ﺷﺮط ﺻﺤﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻗﺪرت ﯾﺎدﮔﯿﺮی‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﯾﺎدﮔﯿﺮی آن واﺟﺐ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ .‬دﻟﯿﻞ ﻧﻈﺮﯾﻪ اول آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻧﮑﺎح ﺧﻮد واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ ﺗﻌﻠﻢ‬
‫وﯾﺎدﮔﯿﺮی ارﮐﺎن آﻧﮫﻢ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ واﺟﺐ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ وﺑﯿﻊ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮﺧﻮد واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﯾﺎدﮔﯿﺮی آﻧﮫﻢ ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ‬
‫ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح‪ ،‬ﻋﺮﺑﯽ را ﻧﯿﮑﻮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ و دﯾﮕﺮی ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ آﻧﮑﻪ ﻋﺮﺑﯽ را ﻣﯽداﻧﺪ ﺻﯿﻐﻪ‬
‫ﻋﻘﺪ را ﺑﺰﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ودﯾﮕﺮی ﺑﺰﺑﺎن ﺧﻮدﮔﻮﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ زﺑﺎن دﯾﮕﺮی را‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪﮐﺴﯽﮐﻪ زﺑﺎن ھﺮدو را ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﻮرد اﻃﻤﻨﺎن ﻧﯿﺰﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻮی‬
‫ﺧﺒﺮﺑﺪھﺪ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﻃﺮف ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ دﻗﯿﻘﺎ ﻣﻌﻨﯽ ﻟﻔﻆ ﻧﮑﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﭽﻪ‬
‫ﺑﻨﻈﺮﻣﺎ ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻨﺴﺖ‪،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﺘﮕﯿﺮیھﺎ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ودﯾﻦ ﺧﺪا آﺳﺎن و ﺳﮫﻞ و‬
‫ﺳﺎده اﺳﺖ و ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﯿﻢﮐﻪ رﮐﻦ ﺣﻘﯿﻘﯽ ازدواج رﺿﺎﯾﺖ ﻃﺮﻓﯿﻦ اﺳﺖ و اﯾﺠﺎب و‬
‫ﻗﺒﻮل ﺑﯿﺎﻧﮕﺮاﯾﻦ رﺿﺎﯾﺖ و دﻟﯿﻞ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﮫﺮزﺑﺎﻧﯽ اﯾﻦ رﺿﺎﯾﺖ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدد ﮐﺎﻓﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٩٠‬‬

‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﮑﺎح اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻘﺮب ﺑﺨﺪا و ﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ “ﻋﺘﻖ = آزاد‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻨﺪه و ﺑﺮده وﺻﺪﻗﻪ واﺣﺴﺎن‪ ،‬ﺑﮫﺮ زﺑﺎﻧﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ وﻟﻔﻆ ﺧﺎص‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺮای آن ﻣﻌﯿﻦ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻼوه اﮔﺮ ﯾﮑﻨﻔﺮ ﻏﯿﺮﻋﺮﺑﯽ ﻓﻌﻼ ﻋﺮﺑﯽ را‬
‫ﯾﺎدﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﻔﮫﻮم ازدواج را آﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ در زﺑﺎن ﺧﻮد ﺑﺪان ﻋﺎدتﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫درزﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻔﮫﻤﺪ‪ .‬ﺑﻠﯽ اﮔﺮﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ﺑﺪون ﻧﯿﺎز و ﺿﺮورت‪ ،‬اﺟﺮای ﻋﻘﻮد و ﺧﻄﺎﺑﺎت‬
‫ﺑﻐﯿﺮ از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﺑﯿﻤﻮرد ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ از ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ و‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﮔﺮ ﻧﯿﺎز و ﺿﺮورت ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺎدت ﺑﻪﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻐﯿﺮ از‬
‫زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ازدواج ﺑﺮای ﮐﺴﯿﮑﻪ ﻻل اﺳﺖ‬

‫ازدواج ﺑﺮایﮐﺴﯽﮐﻪ ﻻل اﺳﺖ ﺑﺎ اﺷﺎره ﻣﻔﮫﻮم وﮔﻮﯾﺎ و دال ﺑﺮ ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺑﯿﻊ و داد و ﺳﺘﺪش ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﺷﺎره‪ ،‬ﻣﻔﮫﻢ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‬
‫اﮔﺮاﺷﺎره‪ ،‬ﻣﻔﮫﻮم ﻧﺒﺎﺷﺪ وﻣﻌﻨﯽ ﻣﻄﻠﻮب را ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﻘﺪ ازدواج ﺑﯿﻦ‬
‫دو ﺷﺨﺺ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ھﺮدو آن را ﺑﻔﮫﻤﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﻻلﮐﺘﺎﺑﺖ و ﻧﻮﺷﺘﻦ را ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬اﻗﺮار‬
‫ﺑﻪ اﺷﺎرهﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻘﺪ ازدواج ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ‬

‫اﮔﺮ ﯾﮑﯽ ازﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻏﺎﯾﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اوﮐﺴﯽ را ﺑﻔﺮﺳﺘﺪﮐﻪ وﮐﯿﻞ او ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻧﺎﻣﻪای را ﺑﻮی ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاھﺎن ازدواج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻃﺮف دﯾﮕﺮ اﮔﺮ ﺧﻮاھﺎن ﻗﺒﻮل و‬
‫ﭘﺬﯾﺮش آن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽﮔﻮاھﺎن را ﺣﺎﺿﺮ ﮐﻨﺪ و ﻋﺒﺎرت ﻧﺎﻣﻪ و را ﺑﺮایﺷﺎن ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﭘﯿﮏ‬
‫و وﮐﯿﻞ او را ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﻌﺮﻓﯽﮐﻨﺪ و در ھﻤﺎن ﻣﺠﻠﺲ آنﮔﻮاھﺎن را ﺑﺮﻗﺒﻮل اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐﮔﻮاه‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و آﻧﮕﺎه ﻗﺒﻮل ازدواج‪ ،‬درآن ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻌﺰﯾﺮاﺳﺖ و ﻣﻘﯿﺪ ﺑﺪان ﻣﺠﻠﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح‬

‫ﻓﻘﯿﮫﺎن ﺷﺮط ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﻔﻆ »اﯾﺠﺎب« و »ﻗﺒﻮل« ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ھﺮدو »زﻣﺎن ﻣﺎﺿﯽ«‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ »ﻣﻀﺎرع» و دﯾﮕﺮی ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎل اول‪ :‬ﻋﺎﻗﺪ )ﻃﺮف اﯾﺠﺎب(ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫زوﺟﺘﮏ اﺑﻨﺘﯽ ]دﺧﺘﺮم را ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺗﻮ درآوردم[ ﻗﺎﺑﻞ )ﻃﺮف ﻗﺒﻮل(ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺒﻠﺖ ]آن را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ[‪.‬‬
 ‫‪٩٩١‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﻣﺜﺎل دوم‪ :‬ﻃﺮف اﯾﺠﺎبﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ازوﺟﮏ اﺑﻨﺘﯽ ]دﺧﺘﺮم را ﺑﻌﻘﺪ ازدواج ﺗﻮ درﻣﯽآورم[‬
‫ﻃﺮف ﻗﺒﻮلﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺒﻠﺖ ]ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ[‪ .‬ﺑﺪﯾﻨﺠﮫﺖ ﻓﻘﮫﺎء ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮطﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ ﻃﺮﻓﯿﻦ و ﺗﻮاﻓﻖ اراده آنھﺎ رﮐﻦ وﭘﺎﯾﻪ اﺳﺎﺳﯽ وﺣﻘﯿﻘﯽ ازدواج اﺳﺖ و اﯾﺠﺎب و‬
‫ﻗﺒﻮل ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ رﺿﺎﯾﺖ و ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ در وﻗﺖ ﻋﻘﺪ دﻻﻟﺖ اﻟﻔﺎظ اﯾﺠﺎب‬
‫و ﻗﺒﻮل‪ ،‬ﺑﺮﺣﺼﻮل رﺿﺎﯾﺖ و ﺗﻮاﻓﻖ‪ ،‬ﻗﻄﻌﯽ و ﯾﻘﯿﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس ﺑﺮای اﯾﺠﺎد و‬
‫ﺗﺤﻘﻖ »ﻋﻘﻮد« ﺻﯿﻐﻪ ﻣﺎﺿﯽ را ﺑﮑﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن دﻻﻟﺖ آن ﺑﺮ ﺣﺼﻮل رﺿﺎﯾﺖ‬
‫ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻗﻄﻌﯽ اﺳﺖ و اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻌﻨﯽ دﯾﮕﺮی ﻧﻤﯽدھﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺻﯿﻐﻪھﺎیﺣﺎل ﯾﺎ اﺳﺘﻘﺒﺎل‬
‫دروﻗﺖ ﺗﮑﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺼﻮل رﺿﺎﯾﺖ ﻃﺮﻓﯿﻦ‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﻗﻄﻌﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﯾﮑﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ازوﺟﮏ‬
‫اﺑﻨﺘﯽ‪ ،‬و دﯾﮕﺮیﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻗﺒﻞ )ﻣﯽﭘﺬﯾﺮم( ازدواج ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﭼﻮن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖﻣﺮاد از‬
‫اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ وﻋﺪه ازدواج ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و وﻋﺪه ازدواج در آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽ ﻋﻘﺪ آﻧﯽ و ﻓﻮری آن‪ ،‬در‬
‫زﻣﺎن ﺣﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬زوﺟﻨﯽ اﺑﻨﺘﮏ ]دﺧﺘﺮت را ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎﺣﻢ درآور[ و ﻃﺮف ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫زوﺟﺖھﺎ ﻟﮏ ]او را ﺑﻌﻘﺪ ازدواﺟﺖ درآوردم[ ازدواج ﻣﻨﻌﻘﺪ و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﭼﻮن ﻗﻮل‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎرﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬زوﺟﻨﯽ« ﺑﺮ ﻣﻌﻨﯽ وﮐﺎﻟﺖ دﻻﻟﺖ دارد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻮی وﮐﺎﻟﺖ ﻣﯽدھﺪ‬
‫اﯾﻦﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ و درﻋﻘﺪ ﺟﺎﯾﺰاﺳﺖﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﺠﺎی ھﺮدو ﻋﻘﺪ را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎرﮔﻔﺖ‪» :‬زوﺟﻨﯽ« و دﯾﮕﺮی ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻗﺒﻠﺖ« ﺑﺪﯾﻨﻤﻌﻨﯽ اﺳﺖﮐﻪ اوﻟﯽ‬
‫دوﻣﯽ را وﮐﯿﻞ ﺧﻮدﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و دوﻣﯽ ﺑﺠﺎی ھﺮدو اﻧﺸﺎء ﻋﻘﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺻﯿﻐﻪ را اﺟﺮا‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻄﻌﯽ و ﻣﻨﺠﺰ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﻄﻌﯿﺖ ﺷﺮط اﺳﺖ‬
‫ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻄﻌﯽ و ﻣﻨﺠﺮو ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻗﯿﺪی درآن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫اﮔﺮﻃﺮف اﯾﺠﺎبﮔﻔﺖ‪ :‬زوﺟﺘﮏ اﺑﻨﺘﯽ‪ ،‬وﻃﺮف ﻗﺒﻮلﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺒﻠﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻘﺪ ﻣﻨﺠﺰ و ﻗﻄﻌﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺎدامﮐﻪ ھﻤﻪ ﺷﺮاﯾﻂ را دارد‪ .‬آﺛﺎرﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﺮآن ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ‪،‬ﮔﺎھﯽ ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ‬
‫ﺷﺮﻃﯽ دارد ﯾﺎ ﭼﯿﺰی ﺑﺮای آﯾﻨﺪه ﺑﺪان اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺪان ﻣﻘﺮون و ھﻤﺮاه ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ﯾﺎ وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ و ﯾﺎ ﺷﺮﻃﯽ‪ ،‬ھﻤﺮاه دارد‪ ،‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ درھﻤﻪ اﯾﻦ اﺣﻮال‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ اﺣﻮال را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻖ ﺑﺮﺷﺮﻃﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻀﻤﻮن آن ﻣﻌﻠﻖ و ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﭼﯿﺰدﯾﮕﺮی ﺑﺎﺷﺪ و اداﺗﯽ ازادوات ﺗﻌﻠﯿﻖ را درﺿﻤﻦﮔﻔﺘﻦ ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ذﮐﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٩٢‬‬

‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪم ﺑﺎ دﺧﺘﺮت ازدواج‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ »ان اﻟﺘﺤﻘﺖ ﺑﺎﻟﻮﻇﻴﻔﺔ ﺗﺰوﺟﺖ اﺑﻨﺘﻚ« و ﭘﺪر دﺧﺘﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺒﻠﺖ‬
‫)ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ( ازدواج ﺑﺪﯾﻦﺷﮑﻞ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و ﻋﻘﺪ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﭼﻮن اﯾﺠﺎد‬
‫ﻋﻘﺪ ازدواج‪ ،‬ﺑﭽﯿﺰی ﻣﻘﯿﺪ و ﻣﻌﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل دارد درآﯾﻨﺪه ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬و ﯾﺎ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﭙﺬﯾﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﻋﻘﺪ ازدواج ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻤﻠﮏ‬
‫ﺗﻤﺘﻊ ﻓﻮری اﺳﺖ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﺪ از اﺟﺮای ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﺣﻖ اﺳﺘﻔﺎده و ﺑﺮﺧﻮرداری‪ ،‬از‬
‫وﺟﻮد ﻣﻨﮑﻮﺣﻪ ﻻزﻣﻪ ﻋﻘﺪ اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺣﮑﻢ آن‪ ،‬از آن ﻣﺘﺎﺧﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺷﺮط ‪ -‬اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪن ‪-‬در ﺣﺎل ﺗﮑﻠﻢ ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و‬
‫ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻌﺪوم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺪوم اﺳﺖ ﭘﺲ ازدواﺟﯽ ﺑﺪان‬
‫ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺗﻌﻠﯿﻖ ازدواج ﺑﺮ ﭼﯿﺰی ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ در ﺣﺎل اﺟﺮای ﺻﯿﻐﻪ‬
‫ﻋﻘﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ازدواج ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ دﺧﺘﺮت ﺳﻨﺶ ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ وی ازدواجﮐﺮدم ‪ -‬إن ﻛﺎﻧﺖ اﺑﻨﺘﻚ‬
‫ﺳﻨﻬﺎ ﻋﴩون ﺳﻨﺔ ﺗﺰوﺟﺘﻬﺎ ‪ -‬ﭘﺪر دﺧﺘﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺒﻠﺖ )ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ( و در واﻗﻊ ﺳﻦ‬
‫دﺧﺘﺮ ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ دﺧﺘﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﭘﺪرم راﺿﯽ ﺷﺪ ﺧﻮد را‬
‫ً‬
‫ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ازدواج ﺗﻮ درآوردم و ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ و ﻓﻮرا در ھﻤﺎنﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﭘﺪرشﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ راﺿﯽ ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﺑﺎزﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن دراﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮارد‬
‫ﺑﻈﺎھﺮﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﻌﻠﯿﻘﯽ دارد وﻟﯽ درواﻗﻊ ﻣﻨﺠﺰ و ﻗﻄﻌﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﺑﮕﻮﻧﻪای ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﻣﻮﮐﻮل ﺑﺰﻣﺎن آﯾﻨﺪه و ﻣﺴﺘﻘﺒﻞﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪ از ﯾﮏ ﻣﺎه ﯾﺎ ﻓﺮدا دﺧﺘﺮت را ﺑﻌﻘﺪ ﺧﻮﯾﺶ درآوردم و ﭘﺪر‬
‫دﺧﺘﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺒﻠﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ وﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻧﻪ‬
‫در زﻣﺎن ﺣﺎل و ﻧﻪ در زﻣﺎن آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺑﮫﺮﺣﺎل درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮﻧﻤﻮﮐﻮل ﻧﻤﻮدن‬
‫ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح‪ ،‬ﺑﺰﻣﺎن آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻤﻠﮏ و ﺣﻖ ﺑﺮﺧﻮردای ﻓﻮری از‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ازدواج‪ ،‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺻﻮرت ﻧﺎدرﺳﺖ آﻧﺴﺖ‪،‬ﮐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽﮔﺮدد ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻤﺪت ﯾﮏ ﻣﺎه ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﺎﮐﻤﺘﺮاورا ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺷﻤﺎ درآوردم‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ازدواج ﺻﺤﯿﺢ و ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻘﺼﻮد ازازدواج‪ ،‬اداﻣﻪ ﻣﻌﺎﺷﺮت‬
‫وآﻣﯿﺰش داﺋﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺗﻮاﻟﺪ و ﺗﻨﺎﺳﻞ و ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﭘﺮورش ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﻟﺬا ﻓﻘﮫﺎ و‬
 ‫‪٩٩٣‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﻋﻠﻤﺎ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ‪-‬ﻣﺘﻌﻪ ‪-‬وازدواج ﺗﺤﻠﯿﻞ ‪-‬ﯾﻌﻨﯽ ازدواج ﺑﺎ زﻧﯽﮐﻪ ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ‬
‫ﺷﺪه وﺑﻤﻨﻈﻮرﺣﻼل ﺷﺪن ﺑﺮای ﺷﻮھﺮش ﺑﺎ ﻧﮑﺎح ﻣﺠﺪد ‪-‬را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻮن ھﺪف و ﻣﻘﺼﻮد از “ﻣﺘﻌﻪ” و ﻧﮑﺎح ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرداری از زن ﺑﺼﻮرت ﻣﻮﻗﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ داﺋﻤﯽ و ھﺪف از ازدواج ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺗﻨﮫﺎ آﻧﺴﺖﮐﻪ زن ﺑﺮای ﺷﻮھﺮ ﻗﺒﻠﯿﺶ‬
‫ﺣﻼلﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺑﺘﻔﺼﯿﻞ از ھﺮدوی آنھﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪:‬‬

‫ﻣﺘﻌﻪ = ازدواج ﻣﻮﻗﺖ ﯾﺎ ﺻﯿﻐﻪ‬

‫ﻣﺘﻌﻪ ﯾﻌﻨﯽ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ و ازدواج ﻏﯿﺮداﺋﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ زﻧﯽ‬
‫ازدواج ﮐﻨﺪ ﺑﻤﺪت ﯾﮏ روز ﯾﺎ ﯾﮏ ھﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬آن را ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﻣﺘﻌﻪ‬
‫ﻧﺎم ﻧﮫﺎدهاﻧﺪ ﭼﻮن ﻣﺮد ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آن‪ ،‬ﺑﺮای ﻟﺬت و ﺗﻤﺘﻊ ﻣﻮﻗﺖ و ﻣﺪت ﻣﺤﺪودی‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ازدواج اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﺪف از آن ﻓﻘﻂ ﻟﺬت و ﺗﻤﺘﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬاھﺐ ﻓﻘﮫﯽ اھﻞ ﺗﺴﻨﻦ‪ ،‬ازدواج ﻣﻮﻗﺖ و ﻣﺘﻌﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﺪﯾﻨﺼﻮرت‪ ،‬ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ را ﺟﺎری ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﮑﺎح او ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ اﺑﻄﺎل آن اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮای ازدواج ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬در ازدواج‬
‫ﻣﻮﻗﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻼق‪ ،‬و ﻋﺪه‪ ،‬وارث‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﻧﮑﺎحھﺎی ﺑﺎﻃﻞ اﯾﻨﮫﻢ‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫‪ -۲‬در اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺖ آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳ ُﺒ َﺮۀ ﺟﮫﻨﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ در‬
‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدﯾﻢ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺎ اﺟﺎزه داد ﺗﺎ از ﻣﺘﻌﻪ زﻧﺎن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻣﮑﻪ ﺑﯿﺮون ﻧﺮﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ آن را ﻣﺠﺪدا‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮐﺮد‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺘﻌﻪ را ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻓﺮﻣﻮد‬
‫وﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ أﻳﻬﺎ اﻨﻟﺎس إ� ﻛﻨﺖ أذﻧﺖ ﻟ�ﻢ ﻲﻓ اﻻﺳﺘﻤﺘﺎع‪ ،‬أﻻ وان اﷲ ﻗﺪ ﺣﺮﻣﻬﺎ‬
‫إﻰﻟ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ« »ای ﻣﺮدم ﻣﻦ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ و ﻣﺘﻌﻪ را ﺑﺮای ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه داده‬
‫ﺑﻮدم‪ ،‬ھﺎن آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺘﺤﻘﯿﻖ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻓﺮﻣﻮد«‪ .‬از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در‬
‫روز ﺟﻨﮓ ﺧﯿﺒﺮ از ﻧﮑﺎح ﻣﺘﻌﻪ و ﮔﻮﺷﺖ ﺧﺮان اھﻠﯽ ﻧﮫﯽ ﮐﺮد ‪.‬‬
‫‪» -‬در ﺗﮑﻤﻠﻪ اﻟﻤﺠﻤﻮع ﺷﺮح ﻣﮫﺬب اﻣﺎم اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﺷﯿﺮازی در ﻓﻘﻪ ﺷﺎﻓﻌﯽ ج‬
‫‪ ۲۵۰/۱۶‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﻨﻔﯿﻪ از ﭘﺪرش ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٩٤‬‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص »ﻧ� ﻋﻦ ﻧ�ﺎح اﻤﻟﺘﻌﻪ وﻋﻦ ﺤﻟﻮم اﺤﻟﻤﺮ اﻻﻫﻠﻴﻪ زﻣﻦ ﺧﻴﺮﺒ« ﺑﺮواﯾﺖ‬
‫اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ھﻤﺮاه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺟﻨﮓ رﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﯾﻢ و زﻧﺎن ﻣﺎ ھﻤﺮاه ﻣﺎ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﺧﻮد را اﺧﺘﻪ ﮐﻨﯿﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎ را از آن‬
‫ﺑﺎزداﺷﺖ و ﺑﺮای ﻣﺎ رﺧﺼﺖ داد ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺪت ﻣﺤﺪودی زﻧﺎن را ﺑﺎ دادن ﺟﺎﻣﻪای‬
‫ﺑﻌﻨﻮان ﻣﮫﺮﯾﻪ ازدواج ﮐﻨﯿﻢ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‪ .‬ﻗﺮﻃﺒﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺰرگ‬
‫ﺧﻮد ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ در اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﻧﮑﺎح ﻣﺘﻌﻪ ﻣﺒﺎح و ﺣﺮام ﺷﺪه اﺳﺖ از‬
‫ﺳﺨﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﺴﻌﻮد ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﺧﻮد را اﺧﺘﻪ ﮐﻨﯿﻢ؟‬
‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻪ ﺣﺮام ﺑﻮده اﺳﺖ اﮔﺮ ﺣﺮام ﻧﻤﯽﺑﻮد اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻮردی ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺣﯿﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﺪان رﺧﺼﺖ دادﻧﺪ ﺳﭙﺲ روز ﺧﯿﺒﺮ از آن ﻧﮫﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ً‬
‫ﺑﻌﺪا در ﺟﻨﮓ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬دوﺑﺎره اﺟﺎزه دادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ آن را ﺣﺮام ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮﻃﺒﯽج ‪ . ۱۳۱ - ١٣٠/٣‬ﻣﺘﺮﺟﻢ( ‪ -‬ﻣﻮﻟﻒ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ در ﭘﺎورﻗﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻪ درﺳﺎل ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﺣﺮام ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا در‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ در ﺳﺎل ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺑﺎﺟﺎزه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﯾﺎران او از ﻣﺘﻌﻪ ﺑﮫﺮه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ اﮔﺮ در ﺧﯿﺒﺮ ﺣﺮام ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ دو ﺑﺎرﻧﺴﺦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ در ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم دو ﺑﺎر ﻧﺴﺦ روی ﻧﺪاده اﺳﺖ ﻟﺬا اھﻞ ﻋﻠﻢ دراﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺧﺘﻼفﮐﺮده وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ درآن ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺎﺧﯿﺮ‪ ،‬روی داده اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺧﺮان اھﻠﯽ در روز ﺧﯿﺒﺮ ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ازﻣﺘﻌﻪ‬
‫اﻟﻨﺴﺎء ﻧﯿﺰ ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و ﺑﺮای ﻧﮫﯽ از ﻣﺘﻌﻪ اﻟﻨﺴﺎء وﻗﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ را ذﮐﺮﻧﮑﺮده اﺳﺖ‬
‫و در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻧﮫﯽ از ﻣﺘﻌﻪ اﻟﻨﺴﺎء در ﺳﺎل ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ اﻣﺮ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻇﺎھﺮ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی‬
‫را ﺳﺮاغ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺣﻼل ﮐﺮده و ﺑﻌﺪ آن را ﺣﺮام ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﺳﭙﺲ دوﺑﺎره‬
‫آن را ﺣﻼل ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ ﺣﺮام ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ ﻧﮑﺎح ﻣﺘﻌﻪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ‪- .‬‬
‫‪ -۳‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب دراﯾﺎم ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺮﻣﻨﺒﺮ ازﺣﺮﻣﺖ ﻣﺘﻌﻪ ﺳﺨﻦﮔﻔﺖ و‬
‫اﺻﺤﺎب ﺑﺎ وی ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﺮ ﺧﻄﺎ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬اﺻﺤﺎب‬
‫از او ﻧﻤﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪٩٩٥‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫‪ -۴‬ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﺘﻌﻪ ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﻠﻤﺎی‬
‫ﺷﯿﻌﻪ ﮐﻪ آن را روا ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬و رای اﯾﻦﮔﺮوه ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪه آﻧﺎن در ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫ﺧﻼﻓﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺂراء ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ و اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻮن دررواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻪ ﻧﺴﺦ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫‪ .‬و ﺑﯿﮫﻘﯽ ﻧﯿﺰ از اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﮑﺎح ﻣﺘﻌﻪ‬
‫ً‬
‫ﻋﯿﻨﺎ زﻧﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﻣﻘﺼﻮد از ﻣﺘﻌﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻗﻀﺎی ﺷﮫﻮت و ﺗﻤﺘﻊ ﺟﻨﺴﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ھﺪفھﺎی ازدواج ﺗﻨﺎﺳﻞ و ﮐﺜﺮت ﻧﺴﻞ و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﺮ اوﻻد و ﺣﻔﻆ‬
‫ﻧﺴﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺘﻌﻪ از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮای رﻓﻊ ﻧﯿﺎز ﺟﻨﺴﯽ و ﺗﻤﺘﻊ‬
‫ﺟﻨﺴﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺒﯿﻪ ﺑﺰﻧﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﻣﺘﻌﻪ ﺑﺮای زن‪ ،‬زﯾﺎنآور اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫او را ﺑﺼﻮرت ﮐﺎﻻﺋﯽ درﻣﯽآورد ﮐﻪ دﺳﺖ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺮای ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﻧﯿﺰ‬
‫زﯾﺎنآور اﺳﺖ ﭼﻮن آﻧﺎن ﺧﺎﻧﻪای ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ در آن آراﻣﺶ داﺷﺘﻪ و از ﭘﺮورش‬
‫و ﺗﺮﺑﯿﺖ درﺳﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺑﺮﺧﯽ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و از ﺑﻌﻀﯽ از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮑﺎح ﻣﺘﻌﻪ‬
‫ﺣﻼل اﺳﺖ و رواﯾﺖ آن از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ ‪:‬‬
‫در ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻟﺴﻨﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺘﻌﻪ را ﺑﮫﻨﮕﺎم ﺿﺮورت و ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪ ﻣﺒﺎح‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ و آن را ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺒﺎح ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﻓﺮاوان ﺑﺪان روی آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ازآن ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪ‪ .‬و ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان‬
‫ﻧﯿﺎزی ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﯽداﻧﯽ ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﺮدهای و ﭼﻪ ﻓﺘﻮاﺋﯽ دادهای؟ ﻗﺎﻓﻠﻪھﺎ ﺳﺨﻦ ﺗﺮا ﺑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺎھﺎ‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ و ﺷﺎﻋﺮان درﺑﺎره آن ﺳﺨﻦھﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻗﺪ ﻗﻠﺖ ﻟﻠﺸﻴﺦ ﳌﺎ ﻃﺎل ﳏﺒﺴﻪ ﻳﺎ ﺻﺎح ﻫﻞ ﻟﻚ ﰲ ﻓﺘﻴﺎ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس؟‬

‫ﻫﻞ ﻟﻚ ﰲ رﺧﺼﺔ اﻻﻃﺮاف آﻧﺴﺔ ﺗﻜﻮن ﻣﺜﻮاك ﺣﺘﻰ رﺟﻌﺔ اﻟﻨـﺎس؟‬

‫»ﺑﺪان ﭘﯿﺮﻣﺮد ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ دوری او از ﺧﺎﻧﻮاده و اﻣﺘﻨﺎع او از ﺑﮫﺮه و ﺗﻤﺘﻊ ﺟﻨﺴﯽ‬
‫ﺑﺪرازا ﮐﺸﯿﺪ‪ :‬ای دوﺳﺖ ﭼﺮا از ﻓﺘﻮای اﺑﻦ ﻋﺒﺎس اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ؟ آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاھﯽ‬
‫دﺧﺘﺮﺧﻮش ﺑﯿﺎن و ﻧﺎزک اﻧﺪام‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ و از آن ﺑﮫﺮهﮔﯿﺮی و ھﻤﺪم ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺪﯾﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺎﻧﻪات ﺑﺮﮔﺮدی؟«‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٩٦‬‬

‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻔﺖ‪» :‬إﻧﺎ ﷲ و�ﻧﺎ إﻴﻟﻪ راﺟﻌﻮن«‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺪان ﻓﺘﻮی ﻧﺪاده و‬
‫آن را اراده ﻧﮑﺮدهام و آن را ﺣﻼل ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪام‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﺜﻞ ﺣﻼل داﻧﺴﺘﻦ ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮدار و‬
‫ً‬
‫ﺧﻮن و ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮک و ﺗﻨﮫﺎ آن را ﺑﺮای ﻣﻀﻄﺮ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﺪﯾﺪا ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻼل‬
‫داﻧﺴﺘﻪام و ﺣﮑﻢ »ﻣﯿﺘﻪ« و ﺧﻮن و »ﻟﺤﻢ ﺧﻨﺰﯾﺮ« را دارد‪.‬‬
‫ﺷﯿﻌﻪ اﻣﺎﻣﯿﻪ آن را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ارﮐﺎن ﻣﺘﻌﻪ ﺑﻨﺰد آﻧﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ‪» :‬زوﺟﺘﮏ« و »اﻧﮑﺤﺘﮏ« ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬زن ﻣﺘﻌﻪایﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ اھﻞﮐﺘﺎب ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ زن ﻣﻮﻣﻦ و‬
‫ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﻮد و ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻣﺘﻌﻪ ﺑﺎ زن زﻧﺎﮐﺎر ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻣﮫﺮﯾﻪ و ﮐﺎﺑﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺮدن از ﻣﮫﺮﯾﻪ ﺷﺮط ﺻﺤﺖ آن اﺳﺖ و ﻣﺸﺎھﺪه آن ﮐﺎﻓﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺰان ﻣﮫﺮﯾﻪ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ رﺿﺎﯾﺖ و ﺗﻮاﻓﻖ ﻃﺮﻓﯿﻦ دارد‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﯾﮏ ﻣﺸﺖ‬
‫ﮔﻨﺪم ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻣﮫﻠﺖ و ﻣﺪت ازدواج ﮐﻪ ﺷﺮط ﻋﻘﺪ ﻣﺘﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺘﻮاﻓﻖ و ﺗﺮاﺿﯽ ﻃﺮﻓﯿﻦ‬
‫ﻣﺤﺪود وﻣﻌﯿﻦ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ روز ﯾﺎ ﯾﮏ ھﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه و اﻣﺜﺎل‬
‫آن‪.‬‬

‫اﺣﮑﺎم ازدواج ﻣﻮﻗﺖ وﻣﺘﻌﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷﯿﻌﻪ اﻣﺎﻣﯿﻪ‬

‫‪ -۱‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ از ﻣﮫﺮﯾﻪ ﻧﺎﻣﯽ ﻧﺒﺮد و ﻣﺪت را ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﮫﺮﯾﻪ را‬
‫در ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻣﺪت ﻧﺎم ﻧﺒﺮد ﺑﺼﻮرت ﻋﻘﺪ داﺋﻢ درﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺮد ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻃﻼق و ﻟﻌﺎن ﺑﻪ ﻧﮑﺎح ﻣﺘﻌﻪ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -۴‬زن و ﺷﻮھﺮ از ھﻤﺪﯾﮕﺮ ارث ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﻓﺮزﻧﺪ از ھﺮدو ارث ﻣﯽﺑﺮد و ھﺮدو ﻧﯿﺰ از او ارث ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ھﻤﯿﻨﮑﻪ ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺪه ﻣﻨﻘﻀﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪه زن ﺑﺎ دو ﺣﯿﺾ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ اﮔﺮ زن‬
‫در ﺳﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﯿﺾ او ﻗﻄﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ھﻨﻮز درﺳﻦ ﺣﯿﺾ ﺑﻮد وﻟﯽ‬
‫ﻗﺎﻋﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ ﻋﺪه او ﭼﮫﻞ و ﭘﻨﺞ روز اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ در ﺑﺎره ﻣﺘﻌﻪ‬

 ‫‪٩٩٧‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬
‫ً‬
‫او ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﮫﺮﺣﺎل ﻣﺎ ﺗﻌﺒﺪا اﻣﺮ ﺷﺎرع را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ و رواﯾﺖ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی ﻣﺘﻌﻪ ﺑﺼﻮرت‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻤﺎ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮔﺮوھﯽ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﺣﺮﻣﺖ آن ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺪﻟﯿﻞ و ﺣﺠﯿﺖ آن ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ واﮔﺮ ﺑﺪان ﻋﻤﻞﮐﻨﯿﻢ وآن را ﺟﺎﯾﺰ ﺑﺪاﻧﯿﻢ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎرع ﻣﻘﺪس ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻋﺬری و ﭘﻮزﺷﯽ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﻮزش داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺣﺎل‬
‫آﻧﮑﻪ ﺟﻤﮫﻮراﺻﺤﺎب‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و آن را ﺑﺮاﯾﻤﺎن رواﯾﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻪ ﺑﺎر »ﻣﺘﻌﻪ«‬
‫را اﺟﺎزه دادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن را ﺗﺤﺮﯾﻢﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺪای ﺳﻮﮔﻨﺪ ھﺮﮐﺴﯽ را ﺳﺮاغ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻢﮐﻪ ﻣﺘﻌﻪﮐﻨﺪ‪ ،‬و »ﻣﺤﺼﻦ« ﺑﺎﺷﺪ او را رﺟﻢ ﺧﻮاھﻢﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﺑﺮواﯾﺖ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﺪم اﻤﻟﺘﻌﺔ اﻟﻄﻼق واﻟﻌﺪة واﻤﻟ�اث« »ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﺘﻌﻪ را ﺑﺎﻃﻞ ﺳﺎﺧﺖ‪:‬‬
‫ﻃﻼق و ﻋﺪه وﻓﺎت و ﻣﯿﺮاثﮐﻪ ھﯿﭽﯿﮏ از آنھﺎ درآن وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ«‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ آن را‬
‫ﺗﺨﺮﯾﺞ ﻧﻤﻮده و ﺣﺎﻓﻆ آن را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد ﻣﻮﻣﻞ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ دراﺳﻨﺎد آن‪،‬‬
‫آن را از »ﺣﺴﻦ« ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽآورد‪ ،‬ﭼﻮن ﻗﺮاﺋﻨﯽ ﺑﺪان ﻣﻠﺤﻖ و ﻣﻨﻀﻢ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ آن را‬
‫ﺑﺼﻮرت ﺣﺴﻦ درآورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﻀﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺣﻼل ﺑﻮدن ﻣﺘﻌﻪ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع ھﻤﻪ و ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﻄﻌﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﺣﺮﻣﺖ آن و ﺣﺮام ﺷﺪﻧﺶ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف اﺳﺖ و ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻇﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﻇﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﯿﺰ ﻗﻄﻌﯽ را ﻧﺴﺦﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﻮاب آنﮔﻮﺋﯿﻢ‪:‬‬
‫اوﻻ اﯾﻦ ادﻋﺎ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﯾﻢﮐﻪ ﻇﻨﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﻄﻌﯽ را ﻧﺴﺦ ﮐﻨﺪ و ﭼﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ آن‬
‫دارﻧﺪ؟ ﻣﺠﺮد اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻗﻮل ﺟﻤﮫﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮایﮐﺴﯽﮐﻪ در ﻣﻘﺎم اﻧﮑﺎر و ﻣﻨﻊ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺎﻧﻊﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ و او دﻟﯿﻞ ﻋﻘﻠﯽ و ﺳﻤﻌﯽ ﻣﺒﻨﺎی اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ را‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺴﺦ ﻣﺘﻮﺟﻪ اداﻣﻪ اﺳﺘﻤﺮار ﺣﻼل ﺑﻮدن ﻣﺘﻌﻪ اﺳﺖ و اﺳﺘﻤﺮار و اداﻣﻪ‬
‫ﺣﻼل ﺑﻮدن آنھﻢ‪ ،‬ﻇﻨﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻗﻄﻌﯽ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺴﺦ ﻇﻨﯽ ﺑﻪ ﻇﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد واﺑﻦ ﺑﯽﮐﻌﺐ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ آﯾﻪ ‪ ٢٤‬ﺳﻮره ﻧﺴﺎء‬
‫را ﺑﺪﯾﻦﺻﻮرت ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻓﻤﺎ اﺳﺘﻤﺘﻌﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﻬﻦ إﻰﻟ أﺟﻞ مﺴ�‪ «...‬ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﺛﺒﻮت ﻗﺮآن ﺗﻮاﺗﺮ را ﺷﺮط ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻗﯿﺪ اﺿﺎﻓﯽ آنھﺎ اﻟﯽ اﺟﻞ ّ‬
‫ﻣﺴﻤﯽ ﻗﺮآن ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و ﺳﻨﺖ ھﻢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آن را ﺑﺼﻮرت ﻗﺮآن رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﯿﺪ اﺿﺎﻓﯽ آنھﺎ‬
‫ﻣﺴﻤﯽ( ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺠﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﺑﺮایﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺮای‬ ‫)اﻟﯽ اﺟﻞ ّ‬
‫ﺛﺒﻮت ﻗﺮآن ﺗﻮاﺗﺮرا ﺷﺮط ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ھﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﺴﺦ ﭼﯿﺰیﮐﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪٩٩٨‬‬

‫ﺑﺼﻮرت ﻇﻨﯽ ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺼﻮرت ﻇﻨﯽ ﺳﻨﺖ و ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺪارد و ﻧﺴﺦ ﻇﻨﯽ ﺑﻪ ﻇﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ در اﺻﻮل ﻓﻘﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ‪.‬‬
‫َ‬
‫زﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح در آو َرد ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﯾﻨﮑﻪ او را ﻃﻼق دﻫﺪ‬
‫ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ زﻧﯽ را ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺧﻮد درآورد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺘﯽ را ﺷﺮط‬
‫ﮐﺮده و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻧﯿﺖ او ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن زن را ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﯽ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از رﻓﻊ‬
‫ﻧﯿﺎز‪ ،‬در آن ﺷﮫﺮی ﮐﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﻼق دھﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ازدواج ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ اوزاﻋﯽ آن را ﻣﺘﻌﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮده و آن را ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪرﺷﯿﺪ رﺿﺎ‬
‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﻨﺎر ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦﻣﻄﻠﺐ و ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺑﺮ آن‪ ،‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺨﺖﮔﯿﺮی ﻋﻠﻤﺎی ﺳﻠﻒ و‬
‫ﺧﻠﻒ درﻣﻨﻊ ﻧﮑﺎح ﻣﺘﻌﻪ‪ ،‬و ﺣﺮﻣﺖ آن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﻘﺼﺪ ﻃﻼق دادن‬
‫را ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻓﻘﮫﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻮھﺮ در ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ ﺧﻮد ﻧﮑﺎح ﻣﻮﻗﺖ را‬
‫اراده ﮐﻨﺪ و در ﺿﻤﻦ اﺟﺮای ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح آن را ﺷﺮط ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح او ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﮐﺘﻤﺎن اﯾﻦ ﻗﺼﺪ وﻧﯿﺖ ﺧﺪاع وﻧﯿﺮﻧﮓ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﺷﺪن آن ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ از ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮدن ﻣﺘﻌﻪایﮐﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ وﻗﺖ درآن ﺷﺮط ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﮫﺮﺣﺎل آن ﺑﺘﻮاﻓﻖ وﺗﺮاﺿﯽ ﺑﯿﻦ زن وﻣﺮد ووﻟﯽ زن‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬وﺗﻨﮫﺎ ﻓﺴﺎد‬
‫وﺗﺒﺎھﯽﮐﻪ درآن ھﺴﺖ اﯾﻨﺴﺖﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ وراﺑﻄﻪ ﻋﻈﯿﻢ وﺳﺘﺮک ﺑﯿﻦ زن و ﻣﺮد‬
‫ﺑﺒﺎزیﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد وﮐﺎر ﺑﺠﺎﺋﯽ ﻣﯽﮐﺸﺪﮐﻪ زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﺑﺪﻧﺒﺎل آرزوی ﺧﻮﯾﺶ در‬
‫ﭼﺮاﮔﺎه ﺷﮫﻮات ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺗﺮددﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و زﺷﺘﯽھﺎﺋﯽﮐﻪ ﺑﺮآن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮھﻤﻪ‬
‫آﺷﮑﺎراﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮاﯾﻦ ﻧﯿﺖ را ﭘﻨﮫﺎنﮐﻨﻨﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮاﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﺎﺳﺪ و زﺷﺘﯽھﺎ را دارد‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﻧﯿﺮﻧﮓ و دﺷﻤﻨﯽ وﮐﯿﻨﻪ و ﻋﺪم اﻃﻤﻨﺎن و ﺳﻠﺐ اﻃﻤﻨﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﺟﺎﺋﯿﮑﻪ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ازدواج ﻗﺼﺪ ﭘﺮھﯿﺰﮔﺎری و ﺑﻤﮫﺎرﮐﺸﯿﺪن ﺷﮫﻮت از راه‬
‫ﺷﺮﻋﯽ وﮐﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬دارﻧﺪ و در ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ ﺧﻮد ﻣﺨﻠﺺ ھﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪﮐﺎﻧﻮنﮔﺮم ﺧﺎﻧﻮاده را ﺗﺸﮑﯿﻞ دھﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎور ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و از آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﻠﺐ‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬

‫ازدواج ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‬
 ‫‪٩٩٩‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫اﯾﻦ ﻧﻮع ازدواج آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ زن ﻣﻄﻠﻘﻪ ﺑﻄﻼق ﺛﻼﺛﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﻧﻘﻀﺎی ﻋﺪه‬
‫ازدواج ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ او ھﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ او را ﻃﻼق دھﺪ ﺗﺎ او را ﺑﺮای ﺷﻮھﺮ اوﻟﯿﺶ‬
‫ﺣﻼل ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ اﯾﻦ ازدواج‬

‫اﯾﻦ ﻧﻮع ازدواج از ﺟﻤﻠﻪﮔﻨﺎھﺎنﮐﺒﯿﺮه و ﻓﺤﺸﺎء ﺑﺸﻤﺎر اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺗﺤﺮﯾﻢ‬
‫ﻧﻤﻮده وﮐﺴﯽ راﮐﻪ ﺑﺪان اﻗﺪامﮐﻨﺪ ﻣﻮرد ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱‬اﺑﻮھﺮﯾﺮهﮔﻮﯾﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﻌﻦ اﷲ اﻤﻟﺤﻠﻞ واﻤﻟﺤﻠﻞ ﻪﻟ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺤﻠﻞ و‬
‫ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺮای او ﻣﺤﻠﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻮھﺮ اوﻟﯽ‪ ،‬ھﺮدو را ﻧﻔﺮﯾﻦﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی ﮐﻪ آن را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻄﺮق‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻣﺘﻨﮫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻋﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺻﻮرتھﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ دارد اھﻞ ﻋﻠﻢ‬
‫از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ و دﯾﮕﺮان ﺑﺪان ﻋﻤﻞﮐﺮده و ﻓﻘﮫﺎی ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﻧﯿﺰ از آﻧﺎن ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أﻻ أﺧﺮﺒ�ﻢ ﺑﺎﺘﻟيﺲ اﻤﻟﺴﺘﻌﺎر ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﺑ�‬
‫ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪.‬ﻗﺎل‪ :‬ﻫﻮ اﻤﻟﺤﻠﻞ‪،‬ﻟﻌﻦ اﷲ اﻤﻟﺤﻠﻞ واﻤﻟﺤﻠﻞ ﻪﻟ« »آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﺑﺰ ﻧﺮ‬
‫ﻋﺎرﯾﻪای را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ﻣﺤﻠﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻟﻌﻨﺖﮐﻨﺪ ﻣﺤﻠﻞ و ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺤﻠﻞﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و‬
‫ﺣﺎﮐﻢ‪ .‬اﺑﻮزرﻋﻪ و اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ آن را ﻣﺮﺳﻞ داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺨﺎری آن را ﻣﻨﮑﺮ و در اﺳﻨﺎد‬
‫آن ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ھﺴﺖﮐﻪ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬درﺑﺎره ﻣﺤﻠﻞ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ‪.‬إﻻ ﻧ�ﺎح‬
‫رﻏﺒﺔ‪ ،‬ﻻ دلﺴﺔ‪ ،‬وﻻ اﺳﺘﻬﺰاء ﺑ�ﺘﺎب اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﺗﺬوق ﻋﺴﻴﻠﺘﻪ« »ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﮑﺎح وﻗﺘﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖﮐﻪ ازروی رﻏﺒﺖ و ﻣﯿﻞ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﻧﮑﺎح ﺗﺪﻟﯿﺲ و ﭘﺮده ﭘﻮﺷﯽ وﻓﺮﯾﺐ واﺳﺘﮫﺰاء ﺑﯽﺗﺎب ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮑﺎح‬
‫وﻗﺘﯽ درﺳﺖ اﺳﺖﮐﻪ ازروی رﻏﺒﺖ وﻣﯿﻞ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﻣﺮد ﻣﺰه زن را ﺑﭽﺸﺪ‬
‫وﺑﺎ وی ھﻤﺒﺴﺘﺮ ﮔﺮدد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ازدواج ﺗﺤﻠﯿﻠﯽﮐﻪ اﻣﺮوزھﺎ ﻧﮫﺎﻧﯽ و ﺑﺎ ﻗﺮار ﻗﺒﻠﯽ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٠٠‬‬

‫ﻃﻼق‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و اﺳﺘﮫﺰاء ﺑﮑﺘﺎب ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ أوﺗﻰ ﺑﻤﺤﻠﻞ وﻻ ﳏﻠﻞ ﻟﻪ إﻻ ﲨﺘﻬﲈ« »ھﺮ ﻣﺤﻠﻞ و ﻓﺮدیﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای او ﻣﺤﻠﻞﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ را ﭘﯿﺶ ﻣﻦ ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬ھﺮدو را رﺟﻢ ﺧﻮاھﻢﮐﺮد«‪.‬‬
‫از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺳﻮال ﺷﺪ‪،‬ﮔﻔﺖ ھﺮدو زﻧﺎﮐﺎر ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ‬
‫اﻟﻤﻨﺬر و اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﻣﺮدی از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺳﻮالﮐﺮد وﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﺋﯽ درﺑﺎره زﻧﯽﮐﻪ ﺑﺎ آن‬
‫ازدواج ﮐﺮدهام ﺗﺎ او را ﺑﺮای ﺷﻮھﺮش ﺣﻼلﮐﻨﻢ و او ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر ﻧﺪاده و‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ؟‪ .‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﯿﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ازدواج درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ازدواج وﻗﺘﯽ درﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از روی رﻏﺒﺖ و ﻣﯿﻞ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ از آن ﺧﻮﺷﺖ آﻣﺪ‪ ،‬او را ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﯽداری و اﮔﺮ از آن ﺑﺪت آﻣﺪ‪ .‬از او ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮی و ﻣﺎ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ازدواج را زﻧﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ‪ .‬و ﮔﻔﺖ ھﺮﮔﺎه ازدواج ﺑﻪ ﻗﺼﺪ آن ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮای ﺷﻮھﺮ ﻗﺒﻠﯽ ﺣﻼل ﮔﺮدد اﯾﻦ زن و ﻣﺮد ھﻤﻮاره درﺣﺎل اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ زﻧﺎ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ و ھﺮدو زﻧﺎﮐﺎرﻧﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ھﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺼﻮﺻﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ازدواج ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و‬
‫ﺣﮑﻢ ﻋﻘﻮد ﻓﺎﺳﺪ دارد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺤﻠﻞ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﮑﺎح ﻣﺤﺼﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن زﻧﺎ اﺳﺖ وزن‬
‫ﭘﺲ ازﻃﻼق وی ﺑﺮای ﺷﻮھﺮ ﻗﺒﻠﯽ ﻣﺒﺎح ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻟﻌﻦ وﻧﻔﺮﯾﻦ در ﻣﻮرد اﻧﺠﺎم‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪،‬ﮐﻪ آن ﻋﻤﻞ ازﻧﻈﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺟﺎﯾﺰﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎ اﯾﻦ ازدواج‪ ،‬زن‬
‫ﺑﺮای ﺷﻮھﺮ اوﻟﯽ ﺣﻼل ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮدرھﻨﮕﺎم اﺟﺮای ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ از‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ وآن را ﺷﺮط ﻧﮑﻨﻨﺪ ﺑﺎزھﻢ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺎدامﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺼﺪی در ﺑﯿﻦ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اھﻞ ﺣﺪﯾﺚ و اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ وﻓﻘﮫﺎی ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺧﻮاه ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﻣﺤﻠﻞ ﺑﻮدن را‬
‫درﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﺷﺮطﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺮآن ﻣﻮاﻓﻘﺖﮐﻨﻨﺪ وآن را درﻧﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺪان‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﭼﻮن درﻋﻘﻮد آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻣﻌﺰﯾﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺼﺪ و ﻧﯿﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫وﺷﺮﻃﯽﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ ﺑﺮآن ﺗﻮاﻓﻖﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪان وارد ﻋﻘﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬درﺳﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﺴﺖﮐﻪ در ھﻨﮕﺎم ﻋﻘﺪ آن ﺷﺮط راﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و آﻧﭽﻪﮐﻪ از اﻟﻔﺎظ اراده ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ آنھﺎ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺧﻮد آنھﺎ و در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌﺎﻧﯽ آن اﻟﻔﺎظ ﺣﺎﺻﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﻟﻔﺎظ‬
 ‫‪١٠٠١‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ وﺳﺎﯾﻞ واﺑﺰار‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ھﺪف و ﻏﺎﯾﺎت از آنھﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﺑﺮ‬
‫آن ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ازدواج ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ زن ﺑﺮای‬
‫ﺷﻮھﺮ اوﻟﯽ آن ﺣﻼل ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ازدواج ﺑﺮای ﻣﺤﻠﻞ ﻗﺼﺪ ﻣﻮﻗﺖ ﺑﻮدن درﺑﯿﻦ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻗﺼﺪ اداﻣﻪ ﻣﻌﺎﺷﺮت وآﻣﯿﺰش و ﻗﺼﺪ ﺣﻔﻆ ﻧﺴﻞ و ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﭘﺮورش ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫و اھﺪاف دﯾﮕﺮازدواج ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬در ﺑﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ؟‪ .‬اﯾﻦ ازدواج ﺻﻮری و ﻇﺎھﺮی ﺑﯽﻣﺤﺘﻮی و‬
‫دروغ اﺳﺖ و ﺧﯿﺎﻧﺘﯽ اﺳﺖﮐﻪ ھﺮﮔﺰﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪان راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺖ ودرھﯿﭻ دﯾﻨﯽ آن را ﺑﺮای‬
‫ھﯿﭻﮐﺲ ﻣﺒﺎح ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ و ﻣﻔﺎﺳﺪ و ﻣﻀﺎرآن ﺑﺮ ھﯿﭽﮑﺲ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ :‬دﯾﻦ ﺧﺪا ﭘﺎکﺗﺮو ﺑﺮﺗﺮازآن اﺳﺖﮐﻪ زﻧﯽ را ﺑﺮﻣﺮدی ﺣﺮامﮐﻨﺪ‪ ،‬وآﻧﮕﺎه ﻣﺮدم‬
‫ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﻣﺮد دﯾﮕﺮی را ھﻤﭽﻮن ﻓﺤﻠﯽ ﺑﻪ ﻋﺎرﯾﻪﮔﯿﺮﻧﺪ و زن را دراﺧﺘﯿﺎر او ﻗﺮار دھﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺮدیﮐﻪ آﻧﺎن‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻤﯽﺧﻮاھﻨﺪ‪ ،‬زن را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ازدواج او درآورﻧﺪ و وی را ﺑﻪ‬
‫داﻣﺎدی ﺧﻮد ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ واوﺑﺎ آن زن زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻮھﺮﺗﺎ آﺧﺮﻋﻤﺮﺑﺎ وی ﺑﺴﺮﺑﺮد‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺸﺎن ازاﯾﻦﮐﺎر اﯾﻦ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮدی ﺑﺮآن زن ﺑﺠﮫﺪ و ﺑﺎ‬
‫اوھﻤﺒﺴﺘﺮﺷﻮد‪ ،‬وﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ آن زن ﺑﺮای ﺷﻮھﺮﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺣﻼلﮔﺮدد!! اﯾﻦ را ﺟﺰ زﻧﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﺎم ﻧﮫﺎد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ آن را ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎم ﻧﮫﺎدهاﻧﺪ‪ .‬راﺳﺘﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام ﻣﻮﺟﺐ ﺣﻼل ﺷﺪن ﭼﯿﺰدﯾﮕﺮی ﻣﯽﺷﻮد؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺧﻮد آﻟﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺎﮐﯽ ﭼﯿﺰدﯾﮕﺮی‪ ،‬ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﺠﺲ و ﻧﺎﭘﺎک اﺳﺖ ﭼﯿﺰ‬
‫دﯾﮕﺮی را ﭘﺎک ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫ذات ﻧﺎﯾﺎﻓﺘﻪ از ھﺴﺘﯽ ﺑﺨﺶ ﮐﯽ ﺗﻮاﻧﺪﮐﻪ ﺷﻮد ھﺴﺘﯽ ﺑﺨﺶ؟‪.‬‬
‫ﺑﺮﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﺳﻼم و ﻧﻮر اﯾﻤﺎن را‪ ،‬در ﻗﻠﺒﺶ ﺟﺎی داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪه‬
‫ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﺤﻠﯿﻞ‪ ،‬اززﺷﺖﺗﺮﯾﻦ زﺷﺘﯽھﺎﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻋﺎﻗﻠﯽ آن را ﺑﺨﻮد روا‬
‫ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﺸﺮﯾﻌﺖ اﻧﺒﯿﺎء ﺑﻮﯾﮋه ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﻧﺒﯿﺎء ﮐﻪ‬
‫ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺣﻖ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ و ﻣﺬھﺐ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ و ﺛﻮری واھﻞ ﻇﺎھﺮ و ﺣﺴﻦ و ﻧﺨﻌﯽ و ﻗﺘﺎده و ﻟﯿﺚ و اﺑﻦ اﻟﻤﺒﺎرک ھﻢ‬
‫ھﻤﯿﻨﻄﻮر اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﮔﺮ در ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﺷﺮط ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن درﻗﻀﺎ‬
‫ﺣﮑﻢ ﺑﻈﻮاھﺮاﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ و ﻧﯿﺎت و اﯾﻦھﺎ در ﻋﻘﻮد ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺤﻠﻠﯽﮐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎﺣﺶ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻠﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زن را ﻧﮑﺎح ﮐﻨﺪ ﺗﺎ او‬
‫را ﺑﺮای ﺷﻮھﺮاوﻟﺶ ﺣﻼلﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻃﻼﻗﺶ دھﺪ و اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺷﺮط ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻧﮑﺎح او ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٠٢‬‬

‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و زﻓﺮ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ در ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ آن را ﺷﺮط ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن زن را ﺑﺮای ﺷﻮھﺮاوﻟﺶ‪ ،‬ﺣﻼل ﮐﻨﺪ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﺮای ﺷﻮھﺮاول‬
‫ﺣﻼل ﻣﯽﮔﺮدد وﻟﯽﮐﺮاھﺖ دارد‪ .‬ﭼﻮن ﻋﻘﺪ ازدواج ﺑﺎ ﺷﺮوط ﻓﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﮔﺮدد ﭘﺲ‬
‫ً‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻃﻼق ﻣﺤﻠﻞ ﯾﺎ ﻣﺮگ وی و ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻀﺎی ﻋﺪه‪ ،‬ﺷﻮھﺮ اول ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﺪدا ﺑﺎ وی‬
‫ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﺒﻨﺪد‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻮﯾﻮﺳﻒﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻘﺪ ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ و ﻋﻘﺪ ﻣﻮﻗﺖ ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ )ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻘﺪ زن ﺑﺮای ﻣﺤﻠﻞ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺳﺒﺐ ﻧﻤﯽﮔﺮددﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﺷﻮھﺮ اول ﺣﻼل ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ازدواﺟﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮدد زن ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻄﻼق ﺛﻼﺛﻪ ‪-‬زن ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ‪ -‬ﺑﺮای ﺷﻮﻫﺮ اول‬
‫ﺣﻼل ﮔﺮدد‬
‫ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ زﻧﺶ را ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ﮐﺮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﺪان و ﻧﮑﺎح ﻣﺠﺪد آن ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ آن زن ﺑﺎ ﻣﺮد دﯾﮕﺮی‪ ،‬ﺑﺼﻮرت ﺻﺤﯿﺢ و ﺑﺪون ﻗﺼﺪ ﺗﺤﻠﯿﻞ‪،‬‬
‫ازدواج ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﻣﺮد دوم از روی رﻏﺒﺖ ﺑﺎ وی ازدواج ﮐﺮد و ﺑﺼﻮرت ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎ‬
‫وی ھﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﺪ و ھﺮدو ﻟﺬت ﺟﻨﺴﯽ ھﻤﺪﯾﮕﺮ را ﭼﺸﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻃﻼق ﯾﺎ ﻣﺮگ از او‬
‫ً‬
‫ﺟﺪا ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﻧﻘﻀﺎی ﻋﺪه اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﺠﺪدا ﺑﺎ ﺷﻮھﺮ اوﻟﺶ ازدواج ﮐﻨﺪ آن وﻗﺖ‬
‫ﺑﺮای ﺷﻮھﺮ اول ازدواج ﺑﺎ آن ﺣﻼل ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺣﻤﺪ و ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬زن رﻓﺎﻋﻪ‬
‫ﻗﺮﻇﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﺰد رﻓﺎﻋﻪ و ھﻤﺴﺮ او ﺑﻮدم‪ ،‬او ﻣﺮا ﺑﺼﻮرت ﻗﻄﻌﯽ‬
‫و ﻃﻼق ﺑﺘﯽ ﻃﻼق داد ﭘﺲ ازاﻧﻘﻀﺎی ﻋﺪه ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ ازدواجﮐﺮدم‪ ،‬وﻟﯿﮑﻦ‬
‫او ﭼﯿﺰی داﺷﺖﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎر ﺟﺎﻣﻪ ﺑﻮد ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ او ﺧﯿﻠﯽ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺑﻮد ‪-‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻟﺒﺨﻨﺪ زد وﮔﻔﺖ‪» :‬أﺗﺮ�ﺪﻳﻦ أن ﺗﺮﺟﻲﻌ إﻰﻟ رﻓﺎﻋﺔ؟ ﻻ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﺗﺬو� ﻋﺴﻴﻠﺘﻪ‬
‫و�ﺬوق ﻋﺴﻴﻠﺘﻚ« »آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﺑﻪ ﻧﺰد رﻓﺎﻋﻪ ﺑﺮﮔﺮدی؟ ﻧﺨﯿﺮ اﯾﻦ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮ ﻣﺰه ﺟﻨﺴﯽ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ را ﺑﭽﺸﯽ و او ﻧﯿﺰ ﻣﺰه ﺟﻨﺴﯽ ﺗﺮا‪ ،‬ﺑﭽﺸﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺟﻤﺎع واﻗﻌﯽ در ﺑﯿﻦ ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺗﺮا ﻃﻼق داد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻀﺎی ﻋﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ‬
‫ً‬
‫ﻣﺠﺪدا ﺑﺎ او ازدواجﮐﻨﯽ«‪.‬‬
‫ﭼﺸﯿﺪن »ﻋﺴﯿﻠﻪ« ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺮاد از آن ھﻤﺎن اﻧﺪازه اﺳﺖ ﮐﻪ آﻟﺖ‬
‫ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ھﺮدو ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮﺧﻮرد ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺪ و ﻏﺴﻞ ﮔﺮدد و آﯾﻪ ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ‬
‫� تَنك َِح َز ۡو ًجا َ� ۡ َ‬
‫�هُ ۗۥ‬ ‫ﺑﺪﯾﻦﻣﻄﻠﺐ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪﴿ :‬فَإن َط َّل َق َها فَ َ� َ� ُِّل َ ُ�ۥ ِم ۢن َ� ۡع ُد َ‬
‫ح َّ ٰ‬ ‫ِ‬
 ‫‪١٠٠٣‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫َ َّ ٓ َ ُ َ ُ ُ َ َّ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ َ َ َ ٓ‬
‫يما حدود ٱ�ِۗ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[٢٣٠ :‬‬‫اج َعا إِن ظنا أن ي ِق‬‫فإِن طلقها ف� جناح علي ِهما أن ��‬
‫»اﮔﺮ او را ﻃﻼق ﺳﻮم دھﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ﺷﻮھﺮ اول ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﻮھﺮ دﯾﮕﺮﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ً‬
‫ﺷﻮھﺮ دوم او را ﻃﻼق داد‪ ،‬ﭘﺲ از اﻧﻘﻀﺎی ﻋﺪه او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﺪدا ﺑﺎ ﺷﻮھﺮ اول ازدواج‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ آﻧﺎن ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺣﺪود و ﻣﻘﺮرات ﺷﺮﻋﯽ را‬
‫ﻣﺮاﻋﺎتﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ وﻗﺘﯽﮐﻪ زﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﺷﻮھﺮاول ﺣﻼل اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ او‬
‫را ﻣﺠﺪدا ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺧﻮد درآورد‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺮوط زﯾﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺬﯾﺮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺎﯾﺪ ازدواج دوم از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﯽ ازدواج ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﯾﻦ ازدواج دوم ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ رﻏﺒﺖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﭘﺲ ازﻋﻘﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﺎع ﺑﺼﻮرت ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﮐﺎﻣﻞ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﻌﺪ ﺷﻮھﺮ دوم ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﻘﮫﯽ آن را ﻃﻼق دھﺪ و ﻋﺪه ﻃﻼق را ﻧﯿﺰ ﺑﮕﺬراﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﯾﻦ ازدواج‬

‫ﻣﻔﺴﺮﯾﻦ و ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﯾﻦ ازدواج‪ ،‬آﻧﺴﺖﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮد ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ﺷﺪن زﻧﺶ دﯾﮕﺮ ﺑﺮای او ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدی دﯾﮕﺮازدواج ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫از ﻃﻼق ﺧﻮدداری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻏﯿﺮت و ﺷﮫﺎﻣﺖ ﻣﺮدان اﯾﻦﮐﺎر را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻮﯾﮋه اﮔﺮ ﺷﻮھﺮ دوم دﺷﻤﻦ ﯾﺎ رﻗﯿﺐ ﺷﻮھﺮاول ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮاﻟﻤﻨﺎر ﺑﺮ اﯾﻦ اﻓﺰوده‬
‫وﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدی ﮐﻪ زﻧﺶ را ﻃﻼق ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از او‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎزﻧﯿﺴﺖ و ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪو ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ ازآن از ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ‬
‫وی ﻋﺎﺟﺰو ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد و دوﺑﺎره او را ﻃﻼق ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎز ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﺑﺎر دوم ﻧﯿﺰﺑﻮی ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﯿﻮﻧﺪ را ﺑﺮﻗﺮارﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬دﯾﮕﺮ آزﻣﺎﯾﺶ و اﻣﺘﺤﺎن‬
‫اوﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖﮐﻪ ﻃﻼق اول ﺑﺪون ﺗﺎﻣﻞ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐﺎﻣﻞ و ﻋﺪم‬
‫آ ﮔﺎھﯽ از ﻧﯿﺎز او ﺑﻮی‪ ،‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻃﻼق دوم ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن آن ﺑﻌﺪ‬
‫ازﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪن از ﻃﻼق اول و درک اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮدن آن‪ ،‬ﺻﻮرتﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬاﮔﻔﺘﯿﻢﮐﻪ‬
‫آزﻣﺎﯾﺶﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬ﺑﻮی ﻣﺮاﺟﻌﻪﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻨﻤﻌﻨﯽ اﺳﺖﮐﻪ‬
‫ﻧﮕﺎھﺪاﺷﺘﻦ او را ﺑﺮرھﺎ ﺳﺎﺧﺘﻨﺶ‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدھﺪ‪ .‬دﯾﮕﺮﺑﻌﯿﺪ ﺑﻨﻈﺮﻣﯽرﺳﺪﮐﻪ ﭘﺲ‬
‫ازﻃﻼق ﺳﻮم ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ھﻢ زﻧﺪﮔﯽﮐﻨﻨﺪ وﻃﻼق ﺳﻮم ﺑﺪﯾﻨﻤﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﺎر‬
‫دوم و ﺗﺮﺟﯿﺢ دادن ﻧﮕﺎھﺪاﺷﻦ او ﺑﺮ رھﺎ ﺳﺎﺧﺘﻨﺶ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ و رھﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﮫﺘﺮ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٠٤‬‬

‫و ﻣﺮﺟﺢ اﺳﺖ و او از ﻋﻘﻞ و ادب ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮده اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺪانﮐﺎر ﻣﺒﺎدرتﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ زن ھﻤﭽﻮن ﺗﻮپ ﻓﻮﺗﺒﺎل دراﺧﺘﯿﺎراو ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﮫﺮﺟﺎﮐﻪ‬
‫دﻟﺶ ﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺮﺗﺶﮐﻨﺪ و ھﺮ وﻗﺖ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﺮاﺟﻌﻪﮐﻨﺪ و ﺑﺴﻮی ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪﮐﺎر درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺴﺖ‪،‬ﮐﻪ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ از او ﺟﺪا ﺷﻮد و دﯾﮕﺮ اﺧﺘﯿﺎر‬
‫آن زن از دﺳﺖ او ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﺳﺎزﮔﺎری ﻧﺪارﻧﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪﺣﺪود و ﻣﻘﺮرات ﺷﺮﻋﯽ و اﻟﮫﯽ را ﻣﺮاﻋﺎتﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﺲ ازآن ﭼﻨﺎن اﺗﻔﺎق‬
‫اﻓﺘﺎدﮐﻪ اﯾﻦ زن از روی رﻏﺒﺖ ﺑﺎ ﻣﺮدی دﯾﮕﺮ ازدواجﮐﺮد‪ ،‬و اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎدﮐﻪ از او ﻧﯿﺰ‬
‫ﻃﻼقﮔﺮﻓﺖ ﯾﺎ او ﻣﺮد و ﺷﻮھﺮ اوﻟﯽ‪ ،‬دوﺑﺎره ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺷﺪ و دوﺳﺖ داﺷﺖﮐﻪ ﺑﺎ آن زن‬
‫ازدواجﮐﻨﺪ و ﻣﯽداﻧﺪﮐﻪ در ﺑﺴﺘﺮ دﯾﮕﺮی ﺧﻮاﺑﯿﺪه اﺳﺖ و زن ﻧﯿﺰﺑﺒﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد او‬
‫رﺿﺎﯾﺖ داد و اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽدادﮐﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﺳﺎزﮔﺎری ﭘﯿﺪاﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺪود و ﻣﻘﺮرات ﺧﺪا را‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭘﺲ از اﻧﻘﻀﺎی ﻋﺪه ازدواج ﻣﺠﺪد‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺮﻃﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‬

‫اﮔﺮﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﺑﺎ ﺷﺮﻃﯽ ھﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ ودرﺿﻤﻦ آن ﺷﺮﻃﯽﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺮط‬
‫ﺑﺼﻮرتھﺎی زﯾﺮﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ :‬ﯾﺎ ازﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﻋﻘﺪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻋﻘﺪ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد ﯾﺎ ﺷﺮط‬
‫ﺑﮕﻮﻧﻪای اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﺑﺴﻮد زن اﺳﺖ ﯾﺎ ﺷﺮﻃﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ازآن ﻧﮫﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦھﺎ‬
‫ھﺮﯾﮏ ﺣﺎﻻت و اﺣﮑﺎم ﺧﺎﺻﯽ دارﻧﺪﮐﻪ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺷﺮوﻃﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪانھﺎ وﻓﺎ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ﺷﺮوﻃﯽﮐﻪ از ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﻋﻘﺪ و ﻣﻘﺎﺻﺪ و اھﺪاف آﻧﺴﺖ‪ ،‬وﻓﺎ ﺑﺪانھﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ و‬
‫آنھﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮی درﺣﮑﻢ ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﺪا اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮط ﺷﻮدﮐﻪ‬
‫ﺑﻨﯿﮑﻮﺋﯽ ﺑﺎ زن رﻓﺘﺎرﻧﻤﺎﯾﺪ و ھﺰﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ او را ﺑﭙﺮدازد وﻣﺴﮑﻦ و ﭘﻮﺷﺎک او را ﺗﺎﻣﯿﻦ‬
‫ﮐﻨﺪ و درادای ﺣﻘﻮﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ وﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻮﺑﻪاش‪ ،‬اھﻤﺎل ﻧﮑﻨﺪ وآن زن ﺑﺪون اذن و اﺟﺎزه‬
‫اواز ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﯿﺮون ﻧﺮود و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﺪون اﺟﺎزه اوروزه ﺳﻨﺖ را ﻧﮕﯿﺮد و ﺑﺪون‬
‫اﺟﺎزه اوﮐﺴﯽ را ﺑﺨﺎﻧﻪ او راه ﻧﺪھﺪ و ﺑﺪون رﺿﺎی او درﮐﺎﻻھﺎﯾﺶ ﺗﺼﺮف ﻧﮑﻨﺪ و اﻣﺜﺎل‬
‫اﯾﻨﮫﺎ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺷﺮوﻃﯽﮐﻪ وﻓﺎ ﺑﺪان واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
 ‫‪١٠٠٥‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﺷﺮوﻃﯽ را ﺷﺮط ﮐﻨﺪ ﮐﻪ وﻓﺎ ﺑﺪانھﺎ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻋﻘﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﺮوط ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﻋﻘﺪ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارﻧﺪ ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮط ﮐﻨﺪﮐﻪ‬
‫ﻧﻔﻘﻪ و ھﺰﯾﻨﻪ زن را ﻧﭙﺮدازد و ﯾﺎ ﺑﺎ او ھﻤﺒﺴﺘﺮ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮط ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﮫﺮﯾﻪ و‬
‫ﮐﺎﺑﯿﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ازاﻧﺰال ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮط ﮐﻨﺪ ﮐﻪ زن ﻧﻔﻘﻪ و‬
‫ھﺰﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮد را ﺑﭙﺮدازد ﯾﺎ ﭼﯿﺰی را ﺑﺎو ﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮط ﮐﻨﺪ در ھﻔﺘﻪ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﯾﮏ ﺷﺐ ﻧﺰد او ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮط ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ روز ﭘﯿﺶ او ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺷﺐ‪.‬‬
‫ھﻤﻪ اﯾﻦ ﺷﺮوط و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎﻃﻞ و ﻓﺎﺳﺪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎ اﺻﻞ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻣﻨﺎﻓﺎت‬
‫دارﻧﺪ و ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﺪ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬او اﯾﻦ ﺣﻘﻮق را ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﺷﺮوط ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺶ از »ﺑﯿﻊ ﺷﻔﻌﻪ« )ﺑﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﺷﻔﻌﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد( را ﺳﺎﻗﻂ ﮐﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺧﻮد ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻓﯽ ﺣﺪ ذاﺗﻪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﺷﺮوط ﺑﺮ ﻣﻌﺎﻧﯿﯽ‬
‫دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ زاﯾﺪ ﺑﺮﻋﻘﺪ ھﺴﺘﻨﺪ و ذﮐﺮآنھﺎ ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ وﺟﮫﻞ ﺑﺪانھﺎ ھﻢ‬
‫ﺿﺮری ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﻘﺪ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ اﮔﺮ در ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮫﺮﯾﻪ ﺣﺮام و ﻧﺎرواﺋﯽ را‪ ،‬ﺷﺮطﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻋﻘﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ازدواج ﺑﺎ ﻋﺪم ﻋﻠﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻮض آن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﻘﺪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﺴﺎد ﺷﺮط و ﺷﺮط ﻓﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﻔﻊ زن اﺳﺖ‪:‬‬
‫ً‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ازﺷﺮوط ﺑﺴﻮد و ﻧﻔﻊ زن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻼ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺮطﮐﻨﺪﮐﻪ زن را ازﺧﺎﻧﻪاش ﯾﺎ‬
‫ﺷﮫﺮش ﺑﯿﺮون ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﯾﺎ اورا ﺑﻤﺴﺎﻓﺮت ﻧﺒﺮد ﯾﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد او‪ ،‬زن دﯾﮕﺮی اﺧﺘﯿﺎرﻧﮑﻨﺪ و اﻣﺜﺎل‬
‫آن‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﻠﻤﺎﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ازدواج ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﺷﺮوط ﻟﻐﻮ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻻزم ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﻣﺮد ﺑﺪانھﺎ وﻓﺎﮐﻨﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬وﻓﺎ ﺑﺪان ﺷﺮوط واﺟﺐ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺮد ﺑﺪانھﺎ وﻓﺎ ﻧﮑﺮد‪ ،‬زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﮑﺎح ﺧﻮد را ﻓﺴﺦﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از اھﻞ ﻋﻠﻢ رای اول را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻤﻟﺴﻠﻤﻮن ﻰﻠﻋ ﺮﺷوﻃﻬﻢ‪ ،‬إﻻ ﺮﺷﻃﺎ أﺣﻞ ﺣﺮاﻣﺎ أو ﺣﺮم ﺣﻼﻻ«‬
‫»ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺮوط ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎﮐﻨﻨﺪ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺷﺮوط اﻟﺰاﻣﯽ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ‬
‫ﺷﺮﻃﯽﮐﻪ ﺣﺮاﻣﯽ را ﺣﻼل ﯾﺎ ﺣﻼﻟﯽ را ﺣﺮامﮐﻨﺪﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﺪان اﻟﺰاﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺮوطﮐﻪ درﻓﻮق از آنھﺎ ﺳﺨﻦ رﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺣﻼل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و وﻓﺎی ﺑﺪانھﺎ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٠٦‬‬

‫‪ -۲‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻞﻛ ﺮﺷط ﻟيﺲ ﻲﻓ ﻛﺘﺎب اﷲ ﻓﻬﻮ ﺑﺎﻃﻞ وان ﺎﻛن ﻣﺎﺋﺔ ﺮﺷط«‬
‫»ھﺮ ﺷﺮﻃﯽﮐﻪ درﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ اﮔﺮﭼﻪ ﯾﮑﺼﺪ ﺷﺮط ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺮوط درﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﻋﻤﻞ ﺑﺪانھﺎ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺮوط ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻘﺪ اﺳﺖ و ﻧﻪ ازﻣﻘﺘﻀﺎی ﻋﻘﺪ رای دوم‬
‫ﻣﺬھﺐ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب وﺳﻌﺪ اﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص و ﻣﻌﺎوﯾﻪ و ﻋﻤﺮوﺑﻦ اﻟﻌﺎص و‬
‫ﻋﻤﺮﺑﻦ اﻟﻌﺰﯾﺰ و ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ زﯾﺪ و ﻃﺎووس و اوزاﻋﯽ و اﺳﺤﺎق و ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﻧﺪ ﮐﻪ ‪:‬‬
‫َ َ َ ْ ُ ْ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ام ُن ٓوا أ ۡوفوا ب ِٱل ُعقودِ﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[١ :‬ای‬ ‫�� ُّ� َها ٱ�ِين ء‬‫‪ -۱‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ َ ﴿ :‬‬
‫ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻋﻘﺪی ﮐﻪ ﺑﺴﺘﯿﺪ ﺑﺪان وﻓﺎﮐﻨﯿﺪ و ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن را ﺑﺠﺎ آورﯾﺪ«‪.‬‬
‫‪» -۲‬اﻤﻟﺴﻠﻤﻮن ﻰﻠﻋ ﺮﺷوﻃﻬﻢ«‪.‬ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ از آن ﺳﺨﻦ رﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ و دﯾﮕﺮان از ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»أﺣﻖ الﺮﺸوط أن ﻳﻮ� ﺑﻪ ﻣﺎ اﺳﺘﺤﻠﻠﺘﻢ ﺑﻪ اﻟﻔﺮوج« »ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﺷﺮوﻃﯽﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪانھﺎ وﻓﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺮوﻃﯽ اﺳﺖﮐﻪ درﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬
‫وﺷﺮوﻃﯽﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن زن را ﺑﺮﺧﻮد ﺣﻼل ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺛﺮم ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺧﻮد‪ ،‬رواﯾﺖﮐﻨﺪﮐﻪ ﻣﺮدی ﺑﺎ زﻧﯽ ازدواجﮐﺮد وﺷﺮط ﻧﻤﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻮاﺳﺖ او را از آﻧﺠﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬ﮐﺎر ﺑﻨﺰاعﮐﺸﯿﺪ و‬
‫داوری را ﭘﯿﺶ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬زن ﺣﻖ دارد‪ ،‬وﻓﺎی ﺑﻪ ﺷﺮط را‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﺪ »ﻣﻘﺎﻃﻊ اﳊﻘﻮق ﻋﻨﺪ اﻟﴩوط« »ﺣﻘﻮق وﻗﺘﯽ ﻗﻄﻌﯿﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫وﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ آنھﺎ ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﺑﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﭼﻮن اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺷﺮوط ﺑﻨﻔﻊ وﺳﻮد زن وﻣﻘﺼﻮد اوﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ وﻣﺎﻧﻊ ﺗﺤﻘﻖ ھﺪف‬
‫ازدواج ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ وﻓﺎی ﺑﺪانھﺎ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ اﮔﺮاﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﻣﮫﺮﯾﻪ را ﺷﺮطﮐﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪان وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺴﻮد زن اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫رای را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده و رای اول را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻗﻮال اﺻﺤﺎﺑﯽﮐﻪ ازآﻧﺎن‬
‫ﻧﺎم ﺑﺮدﯾﻢ‪ ،‬از ﻃﺮف ھﯿﭻﮐﺲ در زﻣﺎن ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ واﻗﻊ ﻧﺸﺪه و‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آن را در ﻋﺼﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﺳﺮاغ ﻧﺪاﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺼﻮرت اﺟﻤﺎع اﺻﺤﺎب‬
‫درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻞﻛ ﺮﺷط ﻟيﺲ ﻲﻓ ﻛﺘﺎب اﷲ‬
 ‫‪١٠٠٧‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫‪...‬اﻟﺦ«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖﮐﻪ در ﺣﮑﻢ ﺧﺪا و ﺷﺮع او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ‬

‫ﺷﺮوطﮐﻪﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺷﺮﻋﯽ ھﺴﺘﻨﺪ و دﻻﯾﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آنھﺎ را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻼوه اﯾﻨﺠﺎ اﺧﺘﻼف در ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮدن آن ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﻣﻄﺮح اﺳﺖ وﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺎ آنھﺎ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دﻟﯿﻞ ﺑﯿﺎورد‪ .‬و ﺛﺎﺑﺖﮐﻨﺪﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺣﻼل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎ در ﺟﻮابﮔﻮﺋﯿﻢ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﯿﺎر ﻓﺴﺦ ﺑﺮای زن ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮد ﺑﺪان وﻓﺎ ﻧﮑﺮد زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬واﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ از ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻘﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ آﻧﺎن را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ‬
‫ﺷﺮط ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ وﻣﻨﺎﻓﻊ زن اﺳﺖ و ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﻤﺼﻠﺤﺖ ﻃﺮف ﻋﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻤﺼﻠﺤﺖ ﻋﻘﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ رﺷﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ اﺧﺘﻼف از ﻣﻌﺎرﺿﻪ ﻋﻤﻮم ﺑﺎ ﺧﺼﻮص ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺎم در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص در ﺿﻤﻦ ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻞﻛ ﺮﺷط ﻟيﺲ ﻲﻓ ﻛﺘﺎب اﷲ ﻓﻬﻮ ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ولﻮ ﺎﻛن ﻣﺎﺋﺔ ﺮﺷط«‪ ،‬و اﻣﺎ ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آن‬
‫ﻣﻌﺎرض اﺳﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮاﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺣﻖ الﺮﺸوط أن‬
‫ﻳﻮ� ﺑﻪ ﻣﺎ اﺳﺘﺤﻠﻠﺘﻢ ﺑﻪ اﻟﻔﺮوج« و ھﺮدو ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ آن‬
‫را ﺗﺨﺮﯾﺞﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺸﮫﻮر ﺑﯿﻦ اﺻﻮﻟﯿﯿﻦ آن اﺳﺖﮐﻪ در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﺧﺼﻮص‬
‫ﺑﺮﻋﻤﻮم ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖﮐﻪ دراﯾﻨﺠﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ازﻟﺰوم ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺷﺮوط‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻮﯾﺪ ‪ :‬ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻋﻘﻼء ﭼﻮن درﻋﻘﻮد داﺧﻞ ﺷﻮد و ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﺼﺎﻟﺤﯽ ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮑﻠﯽ ازﺑﯿﻦ ﻧﻤﯽرود ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﮫﻠﺖ و ﻣﺪت در ﻋﻮضھﺎ و ﭘﻮل راﯾﺞ ﺑﻌﻀﯽ‬
‫ازﮐﺸﻮرھﺎ ﮐﻪ در ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺻﻔﺎﺗﯽﮐﻪ ﺑﺮای ﮐﺎﻻی ﻓﺮوﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﺮﻓﻪای ﮐﻪ ﺑﺮای ﯾﮑﯽ از زوﺟﯿﻦ ﺷﺮط ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎھﯽ از‬
‫ﺷﺮوط ﭼﯿﺰی اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮔﺮدد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺷﺮوﻃﯽﮐﻪ ﺷﺎرع از آنھﺎ ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ ﺷﺎرع از آنھﺎ ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ وﻓﺎ ﺑﺪانھﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻨﮑﻪ زن‬
‫درﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﺷﺮطﮐﻨﺪﮐﻪ ﻣﺮد »ھﻮوی« او را ﻃﻼق دھﺪ‪ .‬اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫»ﻧ� أن �ﻄﺐ الﺮﺟﻞ ﻰﻠﻋ ﺧﻄﺒﺔ أﺧﻴﻪ أو ﻳبﻴﻊ ﻰﻠﻋ ﺑﻴﻌﻪ‪ ،‬وﻻ �ﺴﺄل اﻤﻟﺮأة ﻃﻼق أﺧﺘﻬﺎ‬
‫ﺘﻟﻜﻔﺊ ﻣﺎ ﻲﻓ ﺻﺤﻔﺘﻬﺎ أو إﻧﺎﺋﻬﺎ ﻓﺈﻧﻤﺎ رزﻗﻬﺎ ﻰﻠﻋ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ« »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﮫﯽ ﮐﺮد از اﯾﻨﮑﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٠٨‬‬

‫ﮐﺴﯽ در ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری و ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و داد و ﺳﺘﺪ ﺑﺮدﺳﺖ ﺑﺮادر ﺧﻮد ﺑﺰﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮﮐﺴﯽ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﺟﻮاب را ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮﻧﺮود ﺑﺮای ﺧﻮدش ازﻧﺎﻣﺰد او‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎریﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﭼﯿﺰی را ﺑﻔﺮوﺷﺪ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮﺟﻨﺲ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮﺟﻨﺲ او ﻋﺮﺿﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬وزﻧﯽ ﻃﻼق »ھﻮوی« ﺧﻮد را ﺧﻮاﺳﺘﺎرﻧﺸﻮد ﺗﺎﮐﺎﺳﻪ او را‬
‫ﺧﺎﻟﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ زﻧﯽ ازﻣﺮدی ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ زﻧﺶ را ﻃﻼق دھﺪ و ﺑﺎ او ازدواجﮐﻨﺪ واو ﺑﺠﺎی‬
‫آن ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و از روزی و ﻧﻔﻘﻪ او ﺑﮫﺮه ﮔﯿﺮد ﺑﯿﮕﻤﺎن روزی او ﺑﺮ ﺧﺪا اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ ﺑﺠﺎی »ﺗﺴﺌﻞ« »ﺗﺸﺘﺮط« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ �ﻞ أن ﺗﻨﻜﺢ امﺮأة ﺑﻄﻼق أﺧﺮى« »ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ زﻧﯽ‬
‫ﺑﺸﺮط ﻃﻼق دادن دﯾﮕﺮی ازدواج ﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﻧﮫﯽ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﻓﺴﺎد و ﺑﻄﺎﻟﺖ ﻣﻨﮫﯽ ﻋﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﻧﯽﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮﻃﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺴﺦ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح زن ﻗﺒﻠﯽ واﺑﻄﺎل ﺣﻖ ﺷﻮھﺮ و ﺣﻖ زن اورا ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺑﺮ او ﺷﺮطﮐﻨﺪﮐﻪ ﺑﯿﻊ او ﻓﺴﺦﮔﺮدد ﺑﺎز ھﻢ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮﺳﻮال ﺷﻮد‪ :‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﻓﺮق اﺳﺖ ﻣﯿﺎن اﯾﻨﮑﻪ زن درﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﺷﺮطﮐﻨﺪﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫او زن دﯾﮕﺮی اﺧﺘﯿﺎر ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻨﮑﻪ در ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﺷﺮطﮐﻨﺪﮐﻪ ھﻮوی او را ﻃﻼق دھﺪﮐﻪ‬
‫اوﻟﯽ را ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﯿﺪ و دوﻣﯽ را ﺑﺎﻃﻞ؟‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻃﻼق زن را ﺷﺮطﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻮی ﺿﺮرو زﯾﺎن‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و دﻟﺶ را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و ﺧﺎﻧﻪاش را ﺧﺮاب ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﺷﻤﻨﺎن را ﺑﻮی ﺷﺎد‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺻﻮرت اول ﻧﮑﺎﺣﯽ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و ﭘﯿﻮﻧﺪی اﯾﺠﺎد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺷﺮط آن را‪ ،‬ﺑﮫﻢ ﺑﺰﻧﺪ ودر ﻧﺺ دﯾﻨﯽ ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﻓﺮق ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ ﻗﯿﺎس آنھﺎ ﺑﺎ ھﻢ‬
‫ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ واﺷﺘﺒﺎه و ﻧﺎدرﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬از ﺟﻤﻠﻪ ازدواجھﺎی ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮﺷﺮط ﻏﯿﺮﺻﺤﯿﺢ و ﻧﺎدرﺳﺖ ازدواج ﺷﻐﺎر اﺳﺖ‪:‬‬
‫ازدواج ﺷﻐﺎرآﻧﺴﺖﮐﻪﮐﺴﯽ زن ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺧﻮد را ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎحﮐﺴﯽ درآورد‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﮑﻪ او ﻧﯿﺰ زن ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺧﻮد را ﺑﻌﻘﺪ او درآورد و درﻣﯿﺎن آﻧﺎن‬
‫ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻣﮫﺮﯾﻪ وﮐﺎﺑﯿﻦ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ازدواج ﻧﮫﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺷﻐﺎر ﻲﻓ اﻻﺳﻼم« »در اﺳﻼم ازدواج زن در ﺑﺮاﺑﺮ ازدواج زن‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺪون ﻣﮫﺮﯾﻪ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و از رﺳﻮم و ﻋﺎدات دوره ﺟﺎھﻠﯿﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫‪١٠٠٩‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ واﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ .‬در”زواﺋﺪ”ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻨﺎد اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ و راوﯾﺎن آن ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ھﺴﺘﻨﺪ و ﺷﻮاھﺪ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮآن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫و ﺗﺮﻣﺬی ھﻢ از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ اﻟﺤﺼﯿﻦ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده وﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻧﮑﺎح ﺷﻐﺎر ﻧﮫﯽﮐﺮده اﺳﺖ و ﺷﻐﺎر آﻧﺴﺖﮐﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﮕﺮیﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﺧﺘﺮت ﯾﺎ ﺧﻮاھﺮت را ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻣﻦ در ﺑﯿﺎور ﺑﺸﺮط آﻧﮑﻪ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ دﺧﺘﺮ ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮاھﺮم را ﺑﻌﻘﺪ ﺗﻮ درآورم و در ﻣﯿﺎنﺷﺎن ﻣﮫﺮﯾﻪای ﻧﺒﺎﺷﺪ”‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در واﻗﻊ ﻣﮫﺮﯾﻪ ھﺮﯾﮑﯽ‬
‫ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح آن دﯾﮕﺮی ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬

‫رأی ﻋﻠﻤﺎء درﺑﺎره ﻧﮑﺎح ﺷﻐﺎر‬

‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺪﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ و رواﯾﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻧﮑﺎح ﺷﻐﺎر اﺻﻼ‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﮑﺎح ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﺑﺮای ھﺮﯾﮏ از‬
‫دﺧﺘﺮھﺎ و زنھﺎ »ﻣﮫﺮ اﻟﻤﺜﻞ« ﺑﺮ ﺷﻮھﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭼﻮن ھﺮدو ﻣﺮد ﭼﯿﺰی را‬
‫ﺑﻨﺎم ﻣﮫﺮﯾﻪ ﻧﺎم ﺑﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﮫﺮﯾﻪ واﻗﻊ ﺷﺪن را ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن ﻗﺮار دادن زﻧﯽ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮزن دﯾﮕﺮﻣﺎل ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﻣﮫﺮﯾﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎھﯽ دراﯾﻦ ﻋﻘﺪ ﺑﻪ ﻣﮫﺮﯾﻪ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﻓﺴﺎد آن ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺎد ﻋﻘﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ زﻧﯽ را ﺑﺮ ﺷﺮاب ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮک و ﮔﺮاز ﻋﻘﺪ ﮐﻨﺪ و ﺷﺮاب ﯾﺎ ﮔﺮاز را ﻣﮫﺮﯾﻪ او ﻗﺮار دھﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﻘﺪ ﻓﺴﺦ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد و “ﻣﮫﺮ اﻟﻤﺜﻞ” ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭼﺮا از ﻧﮑﺎح ﺷﻐﺎر ﻧﻬﯽ ﺷﺪه و دﻟﯿﻞ آن ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫ﻋﻠﻤﺎ در ﻋﻠﺖ ﻧﮫﯽ ازآن اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻠﺖ آن ﺗﻌﻠﯿﻖ و ﺗﻮﻗﯿﻒ ﻋﻘﺪ‬
‫اﺳﺖ وﻣﻌﻠﻖ ﺑﻮدن درﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﻘﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻄﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در اﯾﻦ ﺟﺎ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ازدواج دﺧﺘﺮم ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ازدواج دﺧﺘﺮت‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﺸﻮد«‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻠﺖ ﻓﺴﺎد آن‪ ،‬ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﺟﻤﺎع و ﺑﮫﺮهﮔﯿﺮی ﺟﻨﺴﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮﺧﻮرداری از ھﺮﯾﮏ از آن ھﺎ‪ ،‬ﻣﮫﺮﯾﻪ دﯾﮕﺮی ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ و آن ﻣﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ‬
‫زن ازآن ﻧﻔﻊ ﺑﺒﺮد وازاﯾﻨﺮاه ﻧﻔﻌﯽ ﻋﺎﯾﺪ زن ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻔﻊ و ﺳﻮد آن ﺑﻪ وﻟﯽ او‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪،‬ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﺣﻖ ﺗﻤﺘﻊ و ﺑﺮﺧﻮرداری از زن ﺧﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﻖ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرداری از دﺧﺘﺮ ﯾﺎ ﺧﻮاھﺮ ﺧﻮد را ﺑﺪﯾﮕﺮی داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ در اﯾﻦ ﻋﻘﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠١٠‬‬

‫ﺑﮫﺮدو زن ﻇﻠﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ھﯿﭽﮑﺪام ﻣﮫﺮﯾﻪای ﻧﺨﻮاھﻨﺪ داﺷﺖﮐﻪ ازآن ﺳﻮد ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫اﻟﻘﯿﻢﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﺎن ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮوط ﺻﺤﺖ ازدواج‬

‫ﺷﺮوط ﺻﺤﺖ و درﺳﺘﯽ ازدواج‪ ،‬ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ آنھﺎ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫ً‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻧﯿﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺮﻋﺎ ازدواج ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و اﺣﮑﺎم و ﺣﻘﻮﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آﺛﺎر ازدواج ﺑﺮآن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ً‬
‫‪ -۱‬زﻧﯽﮐﻪ ﻣﺮد ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺎ آن ازدواج ﮐﻨﺪ ﺷﺮﻋﺎ ازدواج ﺑﺎ او ﺣﻼل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫زن ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﺮرات ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم ﺑﺼﻮرت ﻣﻮﻗﺖ ﯾﺎ اﺑﺪی ﺑﺮاوﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ در‬
‫ﺟﺎی ﺧﻮد ‪-‬زﻧﺎﻧﯽﮐﻪ ازدواج ﺑﺎ آنھﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ ‪-‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ازآن ﺳﺨﻦ‬
‫ﺧﻮاھﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺣﻀﻮر ﮔﻮاھﺎن ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻋﻘﺪ ازدواج ﮐﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺪان‪ ،‬در ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺑﯿﺎن ﺣﮑﻢ ﺣﻀﻮر ﮔﻮاھﺎن‬
‫ب‪ -‬ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﮔﻮاھﺎن ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﮔﻮاه ﮔﺮﻓﺘﻦ زﻧﺎن‪.‬‬

‫ﺣﮑﻢ ﺣﻀﻮر ﮔﻮاﻫﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح‬

‫ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﺪ ازدواج وﻗﺘﯽ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮھﺎن و‬
‫دﻟﯿﻞ آﺷﮑﺎری در ﺑﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ وﻗﺘﯽ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ در ﺣﺎل اﺟﺮای ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح‪،‬‬
‫ﮔﻮاھﺎن ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺪون ﺣﻀﻮرآﻧﺎن ﻋﻘﺪ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ‬
‫دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ اﻋﻼم ﺷﻮد ﺑﺎز ھﻢ ﺑﺪون ﺣﻀﻮر ﮔﻮاھﺎن ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ھﺮﮔﺎهﮔﻮاھﺎن ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺳﻔﺎرش ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ‪ ،‬آن راﮐﺘﻤﺎن‬
‫ﮐﻨﻨﺪ وﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ازآن ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ‪ .‬و ﺑﻪ دﻻﯾﻞ‬
‫زﯾﺮ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺒﻟﻐﺎﻳﺎ الﻼﻲﺗ ﻳﻨﻜﺤﻦ أﻧﻔﺴﻬﻦ ﺑﻐ� ﺑيﻨﺔ«‬
‫»زﻧﺎن ﻓﺎﺣﺸﻪ و ﺑﺪﮐﺎره آنھﺎ ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ ﺑﺪون ﺣﻀﻮر ﺷﺎھﺪ وﮔﻮاه و ﺑﯿﻨﻪ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح درﻣﯽآورﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬی‪.‬‬
 ‫‪١٠١١‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫‪ -۲‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻧ�ﺎح إﻻ ﺑﻮ� وﺷﺎﻫﺪي ﻋﺪل« »ھﯿﭻ‬
‫ﻧﮑﺎﺣﯽ ﺑﺪون ﺣﻀﻮر وﻟﯽ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ زن و ﺣﻀﻮر ﮔﻮاھﺎن ﻋﺎدل ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ دارﻗﻄﻨﯽ‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﻧﻔﯽ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺻﺤﺖ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺪونﮔﻮاھﺎن ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﭘﺲ ﺣﻀﻮرﮔﻮاھﺎن ﺷﺮط ﺻﺤﺖ‬
‫اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون ﮔﻮاھﺎن ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺪونﮔﻮاھﺎن ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﭘﺲ‬
‫ﺣﻀﻮرﮔﻮاھﺎن ﺷﺮط ﺻﺤﺖ اﺳﺖ ﭼﻮن ﻋﺪم ﺣﻀﻮرﮔﻮاھﺎن ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺪم ﺻﺤﺖ‬
‫ﻧﮑﺎح اﺳﺖ وھﺮﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺮط اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺑﻮ زﺑﯿﺮ ﻣﮑﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻧﺰد ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب از ﻧﮑﺎﺣﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﻤﯿﺎن آﻣﺪ ﮐﻪ ﮔﻮاھﺎن‬
‫آن ﯾﮏ ﻣﺮد و ﯾﮏ زن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﮑﺎح ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﻣﻦ آن را ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻢ و اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﺪان اﻗﺪام ﻣﯽﮐﺮدم رﺟﻢ ﻣﯽﺷﺪم‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ در ﻣﻮﻃﺎء‪ :‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ اﮔﺮﭼﻪ ﺿﻌﯿﻒ ھﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ ھﻤﺪﯾﮕﺮرا‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬیﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﻞ اھﻞ ﻋﻠﻢ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص و از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و‬
‫دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻨﺴﺖ وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﮑﺎح ﺑﺪون ﺣﻀﻮرﮔﻮاھﺎن درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺧﺘﻼﻓﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ ازﻣﺘﺎﺧﺮﯾﻦ ازاھﻞ ﻋﻠﻢ درآن اﺧﺘﻼف‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﭼﻮن ﺣﻖ ﻏﯿﺮﻣﺘﻌﺎﻗﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﺣﻀﻮرﮔﻮاھﺎن ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮدﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺮای‬
‫ﺣﻔﻆ ﻧﺴﺐ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﻮرﮔﻮاھﺎن ﺷﺮط اﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﺪر ﻣﻨﮑﺮ ﻧﺴﺐ وی ﻧﺸﻮد و ﻧﺴﺐ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺿﺎﯾﻊ ﻧﮕﺮدد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ازاھﻞ ﻋﻠﻢﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺣﻀﻮرﮔﻮاھﺎن ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﺎن ﺷﯿﻌﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﮫﺪی و ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ھﺎرون و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر و داود‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ و اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و اﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺴﻦ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﺑﺪون ﺣﻀﻮر ﮔﻮاھﺎن ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻋﻼم ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻧﮑﺎح‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻔﺖ‪ :‬درﺑﺎره ﺣﻀﻮر دو ﺷﺎھﺪ وﮔﻮاه‪ ،‬در ﻧﮑﺎح ﺧﺒﺮی و ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ھﺎرونﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﮔﻮاھﺎن درﻣﻌﺎﻣﻼت و ﺑﯿﻊ اﻣﺮﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ در ﻧﮑﺎح‪ .‬ﺻﺎﺣﺒﺎن رای ﺑﺮای ﻧﮑﺎح ﺣﻀﻮرﮔﻮاھﺎن را ﺷﺮط داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﺮای ﺑﯿﻊ‬
‫و ﻣﻌﺎﻣﻼت‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﺼﻮرتﮐﺎﻣﻞ ﺻﻮرتﮔﺮﻓﺖ و ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ آن را ﭘﻨﮫﺎنﮐﺮدﻧﺪ‬
‫وﺑﮑﺘﻤﺎن آن ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ وﻟﯽ ﭼﻮن اﻣﺮ ﺑﻪ اﻋﻼن آن ﺷﺪه اﺳﺖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠١٢‬‬

‫اﯾﻦﮐﺘﻤﺎنﮐﺮاھﺖ دارد‪ .‬ﻣﺬھﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن را ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ و ﻋﺮوه و ﺷﻌﺒﯽ و ﻧﺎﻓﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻮﯾﺪ اﮔﺮ آن را ﭘﻨﮫﺎنﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﮑﺎح ﻓﺴﺦ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺑﻦ وھﺐ از ﻣﺎﻟﮏ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدی ﺑﺎ زﻧﯽ ازدواجﮐﺮد ﺑﺎ ﺣﻀﻮر دو ﻣﺮد ﺳﭙﺲ ازآﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺖﮐﻪ آن‬
‫راﮐﺘﻤﺎنﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ھﻢ ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺮد زن را ﻃﻼق دھﺪ و ﻧﮑﺎح درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮﻣﺮد ﺑﺎ زن ھﻤﺒﺴﺘﺮﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﮫﺮﯾﻪاش را ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺮدازد وﮔﻮاھﺎن ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻗﺮار ﻧﻤﯽ ﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﮔﻮاﻫﺎن‬
‫ﺷﺎھﺪان ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻋﺎﻗﻞ و ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺳﺨﻦ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ و ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ از آن ﺳﺨﻨﺎن‪ ،‬ﻋﻘﺪ ازدواج اﺳﺖ )اﮔﺮ ﮔﻮاھﺎن ﮐﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ‬
‫ﺑﯿﻘﯿﻦ ﺻﺪای ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ را از ھﻢ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺑﺪھﻨﺪ و ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ(‪ .‬اﮔﺮ ﮔﻮاھﺎن ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ ﯾﺎ‬
‫دﯾﻮاﻧﻪ ﯾﺎ ﮐﺮ ﯾﺎ ﻣﺴﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن وﺟﻮد اﯾﻦھﺎ از ﻧﻈﺮ ﺷﺮع ﺑﺎ‬
‫ﻋﺪم وﺟﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﻮاﻫﺎن‬

‫ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﻮاھﺎن ﺷﺮط ﺻﺤﺖ ﻋﻘﺪ ازدواج ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﮔﻮاھﺎن‬
‫ﻓﺎﺳﻖ ﻧﯿﺰ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ وﻻﯾﺖ ازدواج ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﮔﻮاھﯽ‬
‫و ﺷﮫﺎدت ﺑﺮ ازدواج را ﻧﯿﺰ دارد‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻘﺼﻮد از ﺣﻀﻮرﮔﻮاھﺎن اﻋﻼن ازدواج اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ »ﻻ ﻧ�ﺎح إﻻ ﺑﻮ� وﺷﺎﻫﺪي ﻋﺪل«‪ .‬ﺣﻀﻮرﮔﻮاھﺎن ﻋﺎدل را‬
‫ﺷﺮط ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻋﻘﺪ ازدواج ﺑﺎ ﺣﻀﻮرﮔﻮاھﺎن ﻣﺠﮫﻮل اﻟﺤﺎل ﺻﻮرتﮔﯿﺮد دو رای‬
‫وﺟﻮد دارد و ﻣﺨﺘﺎر ﻣﺬھﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ازدواج درروﺳﺘﺎھﺎ و ﺑﯿﺎﺑﺎن و ﻣﯿﺎن ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮدﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ آﻧﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﻋﺪاﻟﺖ اﯾﺠﺎد ﻣﺸﻘﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻈﺎھﺮ ﺣﺎل اﮐﺘﻔﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد وﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺣﺎلﮔﻮاھﺎن ﻣﺠﮫﻮل ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺴﻖ آنھﺎ ﻇﺎھﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺑﻌﺪ از ﻋﻘﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ‪،‬ﮐﻪﮔﻮاه ﻓﺎﺳﻖ ﺑﻮده اﺳﺖ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﭼﻮن ﺷﺮط‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻓﺴﻖ او ﻇﺎھﺮ و آﺷﮑﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ و ھﻨﮕﺎم ﻋﻘﺪ ﻓﺴﻖ او ﻣﺴﺘﻮر و ﭘﻮﺷﯿﺪه‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ ﭘﺲ ﻋﺪاﻟﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٠١٣‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﮔﻮاﻫﯽ دادن زﻧﺎن‬

‫ﺷﺎﻓﻌﯿﻪ و ﺣﻨﺎﺑﻠﻪ در ﮔﻮاھﺎن ﻧﮑﺎح ﻣﺮد ﺑﻮدن و ذﮐﻮرت را ﺷﺮط ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ‬
‫ﻋﻘﺪ ازدواج ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﯾﮏ ﻣﺮد و دو زن ﺻﻮرتﮔﯿﺮد ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه از‬
‫زھﺮی ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮآن ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮاھﯽ زﻧﺎن‬
‫درﺑﺎره »ﺣﺪود« و »ﻧﮑﺎح« و »ﻃﻼق« ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻋﻘﺪ ازدواج‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻣﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ازآن ﻣﺎل ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدان درآن وﻗﺖ ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ ﭘﺲ ﺑﺎ‬
‫ﺷﮫﺎدت دو زن ﺑﺜﺒﻮت ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺣﺪودات« ﺷﺮﻋﯽ‪ .‬وﻟﯽ ﺣﻨﻔﯿﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط را‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ وﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺷﮫﺎدت وﮔﻮاھﯽ دوﻣﺮد ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺮد و دوزنﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ُ َ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫ﺑﻤﻔﮫﻮم ﻋﺎم اﯾﻦ آﯾﻪ ﺗﻮﺟﻪ دارﻧﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ ۡستَ ۡشه ُدوا ْ َشه َ‬
‫يديۡ ِن مِن ّرِ َجال ِ� ۡمۖ فإِن ل ۡم يَ�ونا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ ۡ َ ۡ َ َ ُّ َ َ ٓ‬ ‫َ ُ َۡ ََ ُ ‪َََ ۡ َ ٞ‬‬
‫ان مِمن ترضون مِن ٱلشهدا﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٨٢ :‬دو ﻧﻔﺮ از ﻣﺮداﻧﺘﺎن‬ ‫� فرجل وٱمر�ت ِ‬ ‫رجل ِ‬
‫راﮔﻮاه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ دو ﻣﺮد ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﭘﺲ ﯾﮏ ﻣﺮد و دو زن را از ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﮕﻮاھﯽ‬
‫آﻧﺎن راﺿﯽ ھﺴﺘﯿﺪﮔﻮاه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬وﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻋﻘﺪ ازدواج ھﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻣﻌﺎوﺿﻪای‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﺷﮫﺎدت زﻧﺎن ھﻤﺮاه ﻣﺮدان ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮط ﺣﺮﯾﺖ و آزادﮔﯽ ﮔﻮاﻫﺎن‬

‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺣﺮﯾﺖ و آزاده ﺑﻮدن ﮔﻮاھﺎن را ﺷﺮط ﻣﯽداﻧﻨﺪ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ آن را‬
‫ﺷﺮط ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ﻋﻘﺪ ازدواج ﺑﺎ ﺣﻀﻮر دو ﮔﻮاه ﻋﺒﺪ را ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در‬
‫دﯾﮕﺮﺣﻘﻮﻗﺎت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ازﮐﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ﻧﺼﯽ دردﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪،‬ﮐﻪﮔﻮاھﯽ ﻋﺒﺪ را ﻧﭙﺬﯾﺮد وآن را ردﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎدامﮐﻪ درﺳﺖﮐﺎر و اﻣﯿﻦ و راﺳﺘﮕﻮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮔﻮاھﯽ ﻋﺒﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن ﮔﻮاﻫﺎن‬

‫اﮔﺮ ازدواج ﺑﯿﻦ ﻣﺮد و زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ھﺮدو ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻓﻘﮫﺎ ﺑﺪون اﺧﺘﻼف‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدنﮔﻮاھﺎن را ﺷﺮط ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ زن ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ازدواجﮐﻨﺪ‪ ،‬درﮔﻮاھﯽﮔﺮﻓﺘﻦ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫اﻟﺤﺴﻦﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮرﮔﻮاه ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﻘﺪ ازدواج ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ازدواج ﺑﺮای‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ وﮔﻮاھﯽ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮآن ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ اﮔﺮ زن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠١٤‬‬

‫اھﻞﮐﺘﺎب ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮔﻮاھﯽ دو ﻧﻔﺮاھﻞﮐﺘﺎب را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺣﻮال‬
‫ﺷﺨﺼﯿﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻘﺪ ازدواج‪ ،‬ﯾﮏ ﻋﻘﺪ ﺷﮑﻠﯽ اﺳﺖ‬

‫ھﺮﮔﺎه ارﮐﺎن و ﺷﺮاﯾﻂ اﻧﻌﻘﺎد ﻋﻘﺪ ازدواج ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ازدواج ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‬
‫وﻟﯿﮑﻦ از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﺗﺎ ﮔﻮاھﺎن ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﺣﮑﺎم و آﺛﺎر ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺣﻀﻮر ﮔﻮاھﺎن ﻏﯿﺮ از رﺿﺎﯾﺖ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ اﺳﺖ و از ﻣﺎھﯿﺖ آن ﺑﯿﺮون‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦﺟﮫﺖ آن را ﻋﻘﺪ ﺷﮑﻠﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺑﺎ ﻋﻘﺪ رﺿﺎﺋﯽﮐﻪ دراﻧﻌﻘﺎد و ﺗﺤﻘﻖ آن‪،‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻗﺒﻮل اﯾﺠﺎب ﺑﺎ ھﻢﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارد و ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن درآن ﺗﻨﮫﺎ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ اﯾﺠﺎدﮐﻨﻨﺪه ﻋﻘﺪ و ﭘﺪﯾﺪ آورﻧﺪه آﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻘﺪ اﺟﺎره واﻣﺜﺎل‬
‫آنﮐﻪ ﺑﻤﺠﺮد رﺿﺎﯾﺖ ﻃﺮﻓﯿﻦ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮآن ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ و ﻗﺎﻧﻮن ﻧﯿﺰازآن ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﭽﯿﺰی ﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﻄﻌﯽ و ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻋﻘﺪ و روا ﺑﻮدن آن‬

‫ھﺮﮔﺎه ﻋﻘﺪ ﺑﺼﻮرت ﮐﺎﻣﻞ و ﺻﺤﯿﺢ واﻗﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺎﻓﺬ و ﻗﻄﻌﯽ و روا ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ اذن و اﺟﺎزه ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﺤﻘﻖ ﺷﺮاﯾﻂ زﯾﺮ ﺿﺮوری اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺎﯾﺪ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ ﮐﻪ آن را اﺟﺮاﮐﺮده و ﭘﺪﯾﺪ آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ھﺮدو دارای اھﻠﯿﺖ و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽﮐﺎﻣﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺎﻗﻞ ﺑﺎﻟﻎ ﺣﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺪﯾﻦﻣﻌﻨﯽﮐﻪ ﻧﺎﻗﺺ اﻟﻌﻘﻞ ﯾﺎ ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ اھﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰ‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﺒﺪ ﺑﺎﺷﺪ دراﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫اﮔﺮﮐﺴﯽ اﺟﺮای ﻋﻘﺪﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺷﺨﺼﺎ ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻘﺪ ﻣﯽﺑﻨﺪد‪،‬‬
‫اﺟﺮای ﻋﻘﺪش وﻗﺘﯽ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖﮐﻪ وﻟﯽ ﯾﺎ ارﺑﺎب او اﺟﺎزهاش ﺑﺪھﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫اﮔﺮوﻟﯽ ﯾﺎ ارﺑﺎب‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﺟﺎری ﺷﺪه را‪ ،‬ﻗﺒﻮل داﺷﺖ واﺟﺎزه داد‪ ،‬آﺛﺎرواﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﺑﺮآن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﻄﻌﯽ وروا اﺳﺖ و اﮔﺮ اﺟﺎزه ﻧﺪاد‪ ،‬آن ﻋﻘﺪ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫وآﺛﺎرﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮآن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﻗﻄﻌﯿﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺎﯾﺪ ھﺮدو ﻃﺮف ﻋﻘﺪ‪ ،‬دارای ﺻﻔﺘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ ﺣﻖ اﻧﺠﺎم ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻋﻘﺪ را ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ اﺟﺮاﮐﻨﻨﺪه ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﻓﻀﻮﻟﯽ وﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ‬
‫وﮐﺎﻟﺖ ﯾﺎ وﻻﯾﺖ‪ ،‬ﻋﻘﺪ را اﺟﺮاﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ وﮐﯿﻞ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﺨﻼف آﻧﭽﻪﮐﻪ درآن ﺑﻮی‬
‫وﮐﺎﻟﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﺟﺮاﮐﻨﻨﺪه ﻋﻘﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯿﮑﻦ وﻟﯽ‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ازاو و ﻣﻘﺪم ﺑﺮ او‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ھﻤﻪ اﯾﻦ اﺣﻮال‪ ،‬اﮔﺮ ﻋﻘﺪ‪،‬‬
 ‫‪١٠١٥‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ اﻧﻌﻘﺎد و ﺻﺤﺖ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺸﺮط اﺟﺎزه ﻃﺮف‬
‫ذیﻧﻔﻊ و ﻣﺴﺌﻮل‪ ،‬آﺛﺎر و اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮآن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد آنﻫﺎ ﻋﻘﺪ ازدواج اﻟﺰاﻣﯽ و ﻗﻄﻌﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‬

‫ھﺮﮔﺎه ﻋﻘﺪ ازدواج ﺑﻄﻮرﮐﺎﻣﻞ ارﮐﺎن و ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻨﻔﯿﺬ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻟﺰام ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ وھﯿﭽﯿﮏ اززوﺟﯿﻦ ودﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﻘﺾ و ﻓﺴﺦ آن را ﻧﺪارﻧﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ ﻃﻼق ﯾﺎ ﻣﺮگ ﯾﮑﯽ ازآﻧﺎنﮔﺴﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و در ﻋﻘﺪ ازدواج اﺻﻞ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻨﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻘﺎﺻﺪ و اھﺪاف ﺷﺮﻋﯽ ازدواج‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻞ اداﻣﻪ ﻣﻌﺎﺷﺮت و آﻣﯿﺰش زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ‬
‫و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻓﺮزﻧﺪان و ﭘﺮورش و اداره آﻧﮫﺎ‪ ،‬ﺟﺰ از راه اﻟﺰاﻣﯽ ﺑﻮدن و ﺛﺒﻮت اﺳﺘﻤﺮار اﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد و ﺑﺪون آن ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷﺮاﯾﻂ ﻟﺰوم ﻋﻘﺪ‬
‫ازدواج‪ ،‬درﯾﮏ ﺷﺮط ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪﮐﻪ ﺑﻌﺪازاﻧﻌﻘﺎد و ﺻﺤﺖ و ﺗﻨﻔﯿﺬ آن ھﯿﭽﯿﮏ‬
‫ازﻃﺮﻓﯿﻦ ازدواج ﺣﻖ ﻓﺴﺦ آن را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﮔﺮﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﺣﻖ ﻓﺴﺦ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﺪ ﻟﺰوﻣﯿﺖ ﻧﺨﻮاھﺪ داﺷﺖ و ﻋﻘﺪ ﻻزم ﺑﺤﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ و در ﭼﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻋﻘﺪ ﻏﯿﺮ ﻻزم ﻣﯽﮔﺮدد‬

‫اﮔﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﺮد زن را ﻓﺮﯾﺐ داده ﯾﺎ زن ﻣﺮد را ﻓﺮﯾﺐ داده اﺳﺖ ﻋﻘﺪ ﺟﻨﺒﻪ‬
‫اﻟﺰاﻣﯽ ﻧﺪارد و ﻃﺮﻓﯽﮐﻪ زﯾﺎن دﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﻓﺴﺦﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮﻣﺮدی ﺑﺎ زﻧﯽ‬
‫ازدواجﮐﺮد و ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻣﺮد ﻋﻘﯿﻢ اﺳﺖ و زن ازآن اﻃﻼع ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ھﺮﮔﺎه زن ازآن اﻃﻼع ﺣﺎﺻﻞﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻖ داردﮐﻪ ﻋﻘﺪ را ﻧﻘﺾ و ﻓﺴﺦﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ او را‬
‫ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﻌﺎﺷﺮت وآﻣﯿﺰش او راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت اﯾﻦ ﺣﻖ از او ﺳﻠﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺮدی ﮐﻪ ﻋﻘﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ زﻧﯽ ازدواج ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺪان زن‬
‫ﺧﺒﺮ ده ﮐﻪ ﺗﻮ ﻋﻘﯿﻢ ھﺴﺘﯽ و او را آزاد ﺑﮕﺬار ﺑﯿﻦ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح را ﻓﺴﺦ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺻﻮرتھﺎی ﻓﺮﯾﺐ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻣﺮد ﺑﺎ زن ازدواج ﮐﻨﺪ ﺑﺮ‬
‫ً‬
‫ﻣﺒﻨﺎی اﯾﻨﮑﻪ او ﻣﺮد درﺳﺘﮑﺎر و راﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪا ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪﮐﻪ او ﻓﺎﺳﻖ و‬
‫ﺗﺒﺎھﮑﺎراﺳﺖ‪ ،‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺰ زن ﺣﻖ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح را دارد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮدی ﺑﺎ زﻧﯽ ازدواجﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﻮر اﯾﻨﮑﻪ او دوﺷﯿﺰه اﺳﺖ‬
‫وﻟﯽ ﺑﻌﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪﮐﻪ دوﺷﯿﺰه و ﺑﮑﺮ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﮑﺎرت او ﺿﺎﯾﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻧﮑﺎح را ﻓﺴﺦﮐﻨﺪ و ﻣﺎﺑﻪاﻟﺘﻔﺎوت ﻣﮫﺮﯾﻪ دﺧﺘﺮﺑﮑﺮ و زن ﺑﯿﻮه را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠١٦‬‬

‫ھﻤﺒﺴﺘﺮی ﺷﺪن‪ ،‬ﺑﺮآن ﻋﯿﺐ واﻗﻒ ﺷﺪ‪ ،‬وﻧﮑﺎح را ﻓﺴﺦ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﮫﺮﯾﻪ ﺑﮑﻠﯽ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻣﺮد در زن ﻋﯿﺒﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪،‬ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊﮐﻤﺎل ﻟﺬت و ﺗﻤﺘﻊ ﺟﻨﺴﯽ و ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻧﻔﺮت ﻃﺒﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎزھﻢ ﻋﻘﺪ اﻟﺰاﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﻣﺮد درﯾﺎﻓﺖﮐﻪ زن ﻣﺴﺘﺤﺎﺿﻪ و‬
‫داﺋﻢ اﻟﺤﯿﺾ اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﮑﺎح را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﺮای آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ زن‪،‬‬
‫ﺑﺴﺘﻪ و ﻣﺎﻧﻊ ﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ ﺣﻖ ﻓﺴﺦ دارد‪ .‬و ازﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﻤﺎریھﺎﺋﯽﮐﻪ ﺑﺮای ﻃﺮﻓﯿﻦ‬
‫ﺣﻖ ﻓﺴﺦ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﮏ و ﭘﯿﺴﯽ و دﯾﻮاﻧﮕﯽ و ﺟﺬام اﺳﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮآن اﮔﺮ آﻟﺖ‬
‫ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﻣﺮد ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪه و ﯾﺎ از ﻋﻤﻞ ﺟﻤﺎع ﻋﺎﺟﺰ ‪-‬ﻋﻨﯿﻦ ‪-‬ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زن‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﮑﺎح ﺧﻮد را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻋﯿﻮﺑﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح اﺳﺖ‬

‫ﻓﻘﮫﺎء درﺑﺎره ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻋﯿﻮب ﺑﺎ ھﻢ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﮔﺮوھﯽ از ﺟﻤﻠﻪ داود و اﺑﻦ ﺣﺰم ﺑﺮآن ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ ھﯿﭻ ﻋﯿﺒﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﺮ اﻧﺪازه اﯾﻦ ﻋﯿﻮب ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ »اﻟﺮوﺿﻪ اﻟﻨﺪﯾﻪ« ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻀﺮورت و دﻻﯾﻞ ﻗﻄﻌﯽ دﯾﻨﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻋﻘﺪ‬
‫ﻧﮑﺎح ﯾﮏ ﻋﻘﺪ اﻟﺰاﻣﯽ اﺳﺖ و اﺣﮑﺎم زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ ازﻗﺒﯿﻞ ھﻤﺒﺴﺘﺮی و ﺟﻤﺎع و وﺟﻮب‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻔﻘﻪ وھﺰﯾﻨﻪ و اﻣﺜﺎل آن و ﺛﺒﻮت ﻣﯿﺮاث و دﯾﮕﺮ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮآن ﻣﺘﺮﺗﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻀﺮورت ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺧﺮوج ازﭘﯿﻮﻧﺪ ازدواج ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ﻃﻼق ﯾﺎ‬
‫ﻣﺮگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ اﺳﺒﺎب دﯾﮕﺮی‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﮑﺎح راﮔﺴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫وی اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎ دﻟﯿﻞ ﺻﺤﯿﺢ و ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﺑﻀﺮورت دﯾﻨﯽ‪ ،‬آن را ﺑﺎﺛﺒﺎت ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻋﯿﻮﺑﯽﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﻧﺪ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻓﺴﺦ ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺠﺖ و دﻟﯿﻞ روﺷﻨﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﭼﯿﺰی از‬
‫آنھﺎ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ واﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آن زن ازﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﯽ‬
‫ﺑﯿﺎﺿﻪﮔﻔﺖ‪» :‬اﳊﻘﻲ ﺑﺄﻫﻠﻚ« ﺻﯿﻐﻪ‪ ،‬ﺻﯿﻐﻪ ﻃﻼق اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻔﺮض اﯾﻨﮑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻏﯿﺮﻃﻼق‬
‫را ﻧﯿﺰداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ازآن اراده ﻣﻌﻨﯽ ﯾﻘﯿﻨﯽ راﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻏﯿﺮ آن‪ .‬و ﻓﺴﺦ‬
‫ﻧﮑﺎح ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺟﻨﺴﯽ وﻋﺪم رﺟﻮﻟﯿﺖ ‪-‬ﻋﻨﯿﻦ ‪-‬دﻟﯿﻞ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ اﺻﺎﺑﺎ‬
‫ﺑﻘﺎی ﻧﮑﺎح اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﺜﺒﻮت ﻣﯽرﺳﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻧﮑﺎح را ﺑﺎﻃﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺷﮕﻔﺖ‬
‫اﻧﮕﯿﺰاﺳﺖﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﻋﯿﻮب را ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﻌﻀﯽ را ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٠١٧‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫‪ -۲‬ﺑﻌﻀﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ازدواج ﺑﺎ وﺟﻮد ﺑﻌﻀﯽ ازﻋﯿﻮب‪ ،‬ﻓﺴﺦ ﻣﯽﮔﺮدد وﺑﺎ ﺑﻌﻀﯽ‬
‫دﯾﮕﺮﻓﺴﺦ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬و اﯾﻨﺎن ﺟﻤﮫﻮراھﻞ ﻋﻠﻢ ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮای ﻣﺬھﺐ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪ ﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺑﺪاﻧﭽﻪﮐﻪ زﯾﺪﺑﻦﮐﻌﺐ ﯾﺎﮐﻌﺐ ﺑﻦ زﯾﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ زﻧﯽ‬
‫ازﺑﻨﯽ ﻏﻔﺎرازدواجﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﺰد او رﻓﺖ و ﺟﺎﻣﻪ ازﺗﻦ ﺑﺪرآورد و ﺑﺮ ﺑﺴﺘﺮ ﻧﺸﺴﺖ‪،‬‬
‫درﯾﺎﻓﺖﮐﻪ در ﭘﮫﻠﻮی او ﭘﯿﺴﯽ و ﻟﮏ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻟﺬا از ﺑﺴﺘﺮ او دوری ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪] :‬ﻟﺒﺎﺳﺖ را ﺑﭙﻮش‪ ،‬از ﻣﮫﺮﯾﻪایﮐﻪ ﺑﻮی داده ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰی از او ﭘﺲ ﻧﮕﺮﻓﺖ["‪.‬‬
‫ﺑﺮواﯾﺖ اﺣﻤﺪ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪.‬‬
‫ب‪ -‬ازﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب رواﯾﺖ ﺷﺪهﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدی ﮐﻪ ﻓﺮﯾﺐ زﻧﯽ را ﺧﻮرده ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪﮐﻪ دﯾﻮاﻧﻪ ﯾﺎ ﺟﺬاﻣﯽ‪ ،‬ﯾﺎ دارای ﺑﯿﻤﺎری ﭘﯿﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮد از او‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﻣﮫﺮﯾﻪاش را دارد و ﻣﺮد ﺣﻖ دارد ﻣﮫﺮﯾﻪ ﺧﻮد را‬
‫از ﮐﺴﯽ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﮐﻪ او را ﻓﺮﯾﺐ داده اﺳﺖ‪ ...‬ﺑﺮواﯾﺖ ﻣﺎﻟﮏ و دارﻗﻄﻨﯽ‪ .‬اﯾﻦﮔﺮوه ھﻢ‬
‫درﺑﺎره ﻋﯿﻮﺑﯽﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح ﻣﯽﺷﻮد اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻗﻄﻊ آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ وﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺟﻨﺴﯽ وﻋﻨﯿﻦ ﺑﻮدن را ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺎﻟﮏ و ﺷﺎﻓﻌﯽ دﯾﻮاﻧﮕﯽ و ﭘﯿﺴﯽ و ﺟﺬام و اﻧﺴﺪاد ﻣﺠﺮای آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ زن را‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺪان اﻓﺰودهاﻧﺪ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻣﺎﻣﺎن ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﯿﺐ دﯾﮕﺮی‬
‫را ﺑﻨﺎم »ﻓﺘﻘﺎء« )زﻧﯽﮐﻪ ﻣﺠﺮای ﭘﺲ و ﭘﯿﺶ او ﯾﮑﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ( اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﮋوھﺶ و ﺗﺤﻘﯿﻖ دراﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ‬

‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ھﺮﯾﮏ از آراﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺤﻮی ﻣﻌﯿﻮب اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺎن اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن زﻧﺪﮔﯽ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ و ﻣﮫﺮ و ﺷﻔﻘﺖ ﻧﮫﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ازدواج‪ ،‬ﻋﯿﻮب وﮐﺎﺳﺘﯽھﺎ و ﺑﯿﻤﺎریھﺎﺋﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻔﺮت و دوری ﻃﺒﻊ ﻃﺮف دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﯽ ازدواج‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس ﻃﺮﻓﯿﻦ ازدواج را ‪-‬زوﺟﯿﻦ‪ -‬ﺑﯿﻦ ﭘﺬﯾﺮش و ﻋﺪم ﭘﺬﯾﺮش‪،‬‬
‫ﻣﺨﯿﺮﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﭘﮋوھﺶ ﺷﺎﯾﺎن ﺗﻮﺟﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻌﻤﻞ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻮری‪ ،‬و ﻻﻟﯽ‪ ،‬وﮐﺮی و ﺑﺮﯾﺪه ﺷﺪن ھﺮدو دﺳﺖ ﺑﺎ ھﺮدو ﭘﺎ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺑﺮای زن‬
‫وﻣﺮد ھﺮدو ﯾﮑﯽ از ﻋﯿﻮﺑﯽ ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ ﻧﻔﺮت اﻧﮕﯿﺰاﺳﺖ و ﺳﮑﻮت از آنھﺎ درﻣﻮﻗﻊ اﺟﺮای‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠١٨‬‬

‫ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ وزﺷﺖﺗﺮﯾﻦ ﻋﯿﺐ ﭘﻮﺷﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﻓﺮﯾﺐ اﺳﺖ و ﺑﺎ دﯾﺎﻧﺖ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮدیﮐﻪ ﻋﻘﯿﻢ ﺑﻮدﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮو ﺑﻪ وی ﺧﺒﺮدهﮐﻪ ﺗﻮ ﻋﻘﯿﻢ ھﺴﺘﯽ و او را ﺑﯿﻦ‬
‫ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح و ﻣﺎﻧﺪن ﻧﺰد ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺨﯿﺮﮔﺮدان ﭘﺲ او درﺑﺎره ﻋﯿﻮب دﯾﮕﺮیﮐﻪ ﻋﻘﯿﻢ ﺑﻮدن ﺑﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ آنھﺎ‪،‬ﮐﻤﺎل ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟!! ﺳﭙﺲ اﺑﻦ‬
‫اﻟﻘﯿﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﯿﺎس آﻧﺴﺖﮐﻪ ھﺮﻋﯿﺒﯽﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻔﺮت ﯾﮑﯽ ازآن دوﮔﺮدد و ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫آن ھﺪف و ﻣﻘﺼﻮد ﻧﮑﺎحﮐﻪ ﻣﮫﺮو ﺷﻔﻘﺖ زوﺟﯿﻦ ﺑﻪ ھﻤﺪﯾﮕﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺧﯿﺎرو داﺷﺘﻦ ﺣﻖ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎ ح اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽﮐﻪ در داد و ﺳﺘﺪﮐﺎﻻ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻧﮑﺎح‬
‫ﺑﻄﺮﯾﻖ اوﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺷﺮوط ﻧﮑﺎح ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺪانھﺎ وﻓﺎ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﺮوط ﺑﯿﻊ و ھﺮﮔﺰ ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪن و ﻣﻐﺒﻮن ﺑﻮدن ﮐﺴﯽﮐﻪ از راه‬
‫ﻓﺮﯾﺐ او را دﭼﺎر زﯾﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺰم ﻧﺴﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻓﺮﯾﺐ و زﯾﺎن را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ .‬ھﺮﮐﺲ در‬
‫ﻣﻘﺎﺻﺪ و اھﺪاف ﺷﺮﻋﯽ و ﻣﺼﺎدرو ﻣﻮارد و ﻋﺪل و ﺣﮑﻤﺖ آن ﺗﺎﻣﻞ و دﻗﺖﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺼﺎﻟﺢ‬
‫و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺮﻋﯽ را‪ ،‬درﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺗﺮﺟﯿﺢ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬و ھﻤﮕﺎﻣﯽ وﺳﺎزﮔﺎری آن ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ازدﯾﺪ او ﭘﻨﮫﺎن و ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ اﻻﻧﺼﺎری از اﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺮزﻧﯽﮐﻪ دﯾﻮاﻧﻪ ﯾﺎ ﺟﺬاﻣﯽ ﯾﺎ دارای‬
‫ﭘﯿﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻣﺮدی درآﯾﺪ وآن ﻣﺮد ﺑﺎ او ھﻤﺒﺴﺘﺮﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و درﺑﺎﻓﺖﮐﻪ‬
‫دارای ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻋﯿﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﮑﺎح را ﻓﺴﺦﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﭼﻮن ﺑﺎ او ھﻤﺒﺴﺘﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﮫﺮﯾﻪ او را ﺑﭙﺮدازد وﻟﯿﮑﻦ ﺑﺮ وﻟﯽ او اﺳﺖﮐﻪ ﻣﮫﺮﯾﻪ را ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﭘﺲ‬
‫ﺑﺪھﺪ‪ ،‬و ﺧﺴﺎرت او را ﺟﺒﺮانﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن وﻟﯽ او ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻓﺮﯾﺐ و ﺗﺪﻟﯿﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺒﯽ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ھﺮ زﻧﯽﮐﻪ دارای ﺑﯿﻤﺎری ﺟﻨﻮن ﯾﺎ ﺑﺮص‬
‫ﭘﯿﺴﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﺟﺬام ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﻧﺴﺪاد ﻣﺠﺮای ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎحﮐﺴﯽ درآﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﺮد ﺑﺎ او ھﻤﺒﺴﺘﺮﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮازآن ﻋﯿﻮب اﻃﻼع ﺣﺎﺻﻞﮐﺮد‪ .‬ﺣﻖ ﺧﯿﺎر‬
‫دارد‪،‬ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ او را ﻧﮕﺎه دارد ﯾﺎ اورا ﻃﻼق دھﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎ او ھﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫وﮐﺎمﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻤﺎم ﻣﮫﺮﯾﻪ او را ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫وﮐﯿﻊ ﺑﺮواﯾﺖ ازﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری واوازﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ واو ازﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ از ﻋﻤﺮ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﻣﺮدی ﺑﺎ زﻧﯽ ازدواجﮐﺮد و ﺑﺎ او ھﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﺪ و از‬
‫اوﮐﺎمﮔﺮﻓﺖ و درﯾﺎﻓﺖﮐﻪ اوﮐﻮر ﯾﺎ ﭘﯿﺲ اﺳﺖ زن ﺗﻤﺎم ﻣﮫﺮﯾﻪ را ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﺮد ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﻌﺎدل آن را ازﮐﺴﯽ ﺑﮕﯿﺮدﮐﻪ او را ﻓﺮﯾﺐ داده اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻘﺼﻮد ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب ﺗﻨﮫﺎ اﯾﻦ‬
‫ً‬
‫ﻋﯿﻮب ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ اﻧﺤﺼﺎرا ﺑﺪانھﺎ اﺷﺎرهﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﯿﻮب دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ‬
 ‫‪١٠١٩‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ازاﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارﻧﺪ‪ .‬و ﻗﺎﺿﯽ ﺷﺮﯾﺢ ﻧﯿﺰﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ داﻧﺶ‬
‫و دﯾﻦ و ﻗﻀﺎوت ﺑﻮد‪ .‬ﺑﮫﻤﯿﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺑﺮواﯾﺖ از ﻣﻌﻤﺮ و او از اﯾﻮب و او از اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدی ﺑﺎ ﻣﺮدی دﯾﮕﺮ‬
‫داوری را ﺑﻨﺰد ﻗﺎﺿﯽ ﺷﺮﯾﺢ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آﻧﺎنﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﻦﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ زن را ﺑﻪ ازدواج ﺗﻮ درﻣﯽآورم و ﺣﺎﻻ ﯾﮏ زنﮐﻮر را ﺑﺮاﯾﻢ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ‬
‫ﺷﺮﯾﺢﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻋﯿﺐ را ﺑﺮ ﺗﻮ ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﻧﮫﺎنﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬دﻗﺖ‬
‫ﮐﻦ ﮐﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮ ﻋﯿﺒﯽﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺪﻟﯿﺲ و ﻓﺮﯾﺐ ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﮑﺎح را ﺑﮫﻢ‬
‫ﺑﺰﻧﺪ و ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫زھﺮی ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺮ درد ﺑﯽدرﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺲ در‬
‫ﻓﺘﺎوای اﺻﺤﺎب و ﻋﻠﻤﺎی ﺳﻠﻒ‪ ،‬ﺗﺎﻣﻞ و دﻗﺖﮐﻨﺪ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح را‬
‫ﺑﺒﻌﻀﯽ از ﻋﯿﻮب اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪادهاﻧﺪ و ﺗﻨﮫﺎ رواﯾﺘﯽ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن‬
‫را در ﭼﮫﺎر ﻋﯿﺐ ﻣﺤﺪود و ﻣﻨﺤﺼﺮداﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻨﮫﺎ ﭼﮫﺎر ﻋﯿﺐ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح زﻧﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬دﯾﻮاﻧﮕﯽ‪ ،‬ﺟﺬام‪ ،‬ﭘﯿﺴﯽ و ﺑﯿﻤﺎری ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺮج‪ .‬و ﺑﺮای اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺳﻨﺎدی‬
‫ﺑﯿﺶ از »اﺻﺒﻎ« و »اﺑﻦ وھﺐ« از ﻋﻤﺮ و ﻋﻠﯽ ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﺎ‬
‫اﺳﻨﺎد ﻣﺘﺼﻞ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ آﻧﭽﻪﮐﻪﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ وﻗﺘﯽ اﺳﺖﮐﻪ زوج ﺑﻄﻮرﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﺻﯿﻐﻪ ﻋﻘﺪ را ﺟﺎری و ﺷﺮﻃﯽ را ذﮐﺮﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮدرﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ ﺟﻤﺎل‬
‫وزﯾﺒﺎﯾﯽ را ﺷﺮطﮐﺮده ﺑﻮد وﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ زﺷﺖ وﻧﺎزﯾﺒﺎ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺷﺮطﮐﺮدﮐﻪ زن ﻧﻮﺟﻮان‬
‫ﺑﺎﺷﺪ وﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪﮐﻪ او ﭘﯿﺮزﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ازﻣﻮیھﺎﯾﺶ ﺳﻔﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺷﺮطﮐﺮده ﺑﻮدﮐﻪ دوﺷﯿﺰه ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ درﯾﺎﻓﺖﮐﻪ دوﺷﯿﺰه ﻧﯿﺴﺖ درھﻤﻪ اﯾﻦ اﺣﻮال او ﺣﻖ‬
‫ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح را دارد‪ .‬اﮔﺮﭘﯿﺶ از ھﻤﺒﺴﺘﺮی و دﺧﻮل ﺑﺎﺷﺪ زن ﻣﮫﺮﯾﻪای ﻧﺪارد و اﮔﺮﺑﻌﺪ‬
‫ازدﺧﻮل و ھﻤﺒﺴﺘﺮی ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮫﺮﯾﻪﮐﺎﻣﻞ ﺑﺪو ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮوﻟﯽ زن‪ ،‬زوج را ﻓﺮﯾﺐ‬
‫داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﮫﺮﯾﻪ را ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ زن ﻋﺎﻣﻞ ﻓﺮﯾﺐ ﻣﺮد ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮫﺮﯾﻪاش ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ آن را درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ وی ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در ﯾﮑﯽ ازدو رواﯾﺖ ازوی‪ ،‬ﺑﺪان‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮد ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮﻃﯽ راﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی اﺻﻮل و ﻗﯿﺎس ﻣﺬھﺐ‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯿﮑﻦ ﯾﺎران اﻣﺎم اﺣﻤﺪﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ھﺮﮔﺎه زن ﺻﻔﺘﯽ را‬
‫درﻣﺮد ﺷﺮطﮐﻨﺪ وﺧﻼف آن ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد زن ﺣﻖ ﺧﯿﺎرﻧﺪارد ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ ﺻﻔﺖ ﺣﺮﯾﺖ را‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٢٠‬‬

‫ﺷﺮط ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪﮐﻪ اوﺣﺮﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺒﺪ وﺑﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ ﺣﻖ ﺧﯿﺎررا‬
‫دارد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﮑﺎح را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫درﺻﻮرﺗﯿﮑﻪ ﻧﺴﺐ ﺷﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺷﺮط ﺷﻮد و ﺧﻼف آن ﺑﻪ ﺛﺒﻮت رﺳﯿﺪ‪ ،‬دو ﻧﻈﺮﯾﻪ ھﺴﺖ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪﮐﻪ از ﻣﺬھﺐ و ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ آﻧﺴﺖ ﺑﯿﻦ ﺷﺮط ﮐﺮدن ازﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﻣﺮد وازﺟﺎﻧﺐ زن‪ ،‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ درﺻﻮرت ﻓﻘﺪان ﺷﺮط‪ ،‬ﺣﻖ ﺧﯿﺎر و ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح‪،‬‬
‫ﺑﺮای زن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ و اوﻟﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن زن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻃﻼق ﺟﺪاﺋﯽ را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻣﺮد ﭼﻨﯿﻦ ﺣﻘﯽ را دارد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﺮد ﺑﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻦ ﺣﻖ ﻃﻼق و اﻣﮑﺎن‬
‫ﺟﺪاﺋﯽ‪ ،‬ﺣﻖ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زنﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﻘﯽ و ﭼﻨﯿﻦ اﻣﮑﺎﻧﯽ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫ﻓﺴﺦ و ﺧﯿﺎر‪ ،‬ﺑﺮای او ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪک ه ﺷﻮھﺮدارای ﺻﻨﻌﺖ و ﺣﺮﻓﻪای اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﭘﺴﺖ و دﻧﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ وﻟﯽ ازﻧﻈﺮدﯾﻦ وآﺑﺮو‪ ،‬ھﯿﭻ ﻋﯿﺒﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺎﻧﻊﮐﻤﺎل ﻟﺬت واﺳﺘﻤﺘﺎع زن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪،‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺮای زن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖﮐﻪ ﻧﮑﺎح ﺧﻮدرا ﻓﺴﺦﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﮔﺮ زن‬
‫ﺷﺮطﮐﻨﺪﮐﻪ ﻣﺮد ﺟﻮان وآراﺳﺘﻪ وﺗﻨﺪرﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺮ و زﺷﺖ و ﮐﻮر و‬
‫ﮐﺮ و ﻻل و ﺳﯿﺎه ﭼﺮده اﺳﺖ‪ ،‬زن را ﺑﭙﺬﯾﺮش ﭼﻨﯿﻦ ازدواﺟﯽ ﻣﻠﺰم ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و او را از‬
‫ﺣﻖ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟ ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ و از ﻋﻘﻞ و ﻗﯿﺎس و ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫ﺷﺮع‪ ،‬ﺑﺪور اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﯿﮑﯽ اززوﺟﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﮑﺎن داده ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ داﻧﻪ ﻋﺪس در دﯾﮕﺮی ﭘﯿﺴﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺣﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﮑﺎح ﺧﻮد را‬
‫ﻓﺴﺦﮐﻨﺪ وی اﮔﺮ درﯾﺎﻓﺖﮐﻪ او دﭼﺎر ﺑﯿﻤﺎریﮔﺮی اﺳﺖﮐﻪ از ﭘﯿﺴﯽ ﻣﺴﺮیﺗﺮ اﺳﺖ اﯾﻦ‬
‫ﺣﻖ از او ﺳﻠﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﯿﻤﺎریھﺎی ﺻﻌﺐاﻟﻌﻼج و ﺑﯽدرﻣﺎن دﯾﮕﺮ؟!! ھﺮﮔﺎه‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮐﺘﻤﺎن ﻋﯿﺐﮐﺎﻻ را ﺑﺮ ﺑﺎﯾﻊ ﺣﺮامﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ازآن ﻋﯿﺐ‬
‫اﻃﻼع داﺷﺘﻪ ﺑﺮوی ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖﮐﻪ ﻋﯿﺐ را از ﺧﺮﯾﺪارﻧﮫﺎنﮐﻨﺪ و ﮐﺘﻤﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪﮐﺘﻤﺎن ﻋﯿﻮب در ﻧﮑﺎح را ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؟!!‪.‬‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﻗﯿﺲ درﺑﺎره ازدواج ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﯾﻪ واﺑﻮﺟﮫﻢ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﺸﻮرت ﻧﻤﻮد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻣﺎ ﻣﻌﺎو�ﺔ ﻓﺼﻌﻠﻮك ﻻ ﻣﺎل ﻪﻟ‪ ،‬وأﻣﺎ أﺑﻮ ﺟﻬﻢ ﻓﻼ ﻳﻀﻊ ﻋﺼﺎه ﻋﻦ‬
‫ﺎﻋﺗﻘﻪ« »اﻣﺎ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻣﺮدی اﺳﺖ ﻓﻘﯿﺮ و ﺗﻨﮓ دﺳﺖ‪ ،‬و اﻣﺎ اﺑﻮﺟﮫﻢ ﻋﺼﺎی ﺳﻔﺮ را از دوش‬
‫ﻧﻤﯽﻧﮫﺪ«‪ .‬ﭘﺲ ﺑﯿﺎن ﻋﯿﻮب در ﻧﮑﺎح ﺑﮫﺘﺮو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ و واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪١٠٢١‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪﮐﺘﻤﺎن ﻋﯿﺐ و ﺗﺪﻟﯿﺲ و ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﻪ ﺣﺮام ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻣﻮﺟﺐ اﻟﺰام‬
‫آن ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺻﺎﺣﺐ ﻋﯿﺐ راﮐﻪ ﻣﻮرد ﻧﻔﺮت اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن زﻧﺠﯿﺮ ﺑﮕﺮدن ﻃﺮف‬
‫دﯾﮕﺮﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺳﻼﻣﺖ و ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ ﺷﺮط ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻼف آن ﺷﺮط‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺑﺎﺷﺪ؟! ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺷﺮﻋﯽ و ﻗﻮاﻋﺪ و اﺣﮑﺎم آن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی را‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬واﻟﻠﻪ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ ﺣﺰمﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮﻣﺮد ﺳﻼﻣﺘﯽ از ﻋﯿﻮب را‪ ،‬ﺷﺮطﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﯿﺒﯽ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻧﮑﺎح ﺑﮑﻠﯽ و ازاﺳﺎس ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﭘﺲ ﺣﻖ ﺧﯿﺎرو اﺟﺎزه ﻧﻔﻘﻪ و‬
‫ﻣﯿﺮاﺛﯽ‪ ،‬در ﺑﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن زﻧﯽﮐﻪ او ﺑﺮآن داﺧﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﺑﺎ او ﻋﻘﺪ‬
‫ازدواج ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن او ﺑﺎ زﻧﯽ ازدواجﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻢ و ﺑﺪون ﻋﯿﺐ اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫زن ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺣﻘﻮﻗﺎت را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﻗﯿﻢ ‪.‬‬

‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻣﺮوز در ﻣﺤﺎﮐﻢ و دادﮔﺎهھﺎیﮐﺸﻮر ﻣﺼﺮ ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ‬

‫ﺑﻤﻮﺟﺐ ﻣﺎده ﻧﮫﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮدرﺳﺎل ‪ ١٩٢٠‬ﻣﯿﻼدی ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ھﺮﮔﺎه در ﻣﺮد آﻧﭽﻨﺎن ﻋﯿﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻋﻼج ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﯾﺎ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ آن ﺑﺰﻣﺎن ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫زن ﺟﺰﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ ﺿﺮر و زﯾﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ وی ﻣﻌﺎﺷﺮتﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﯿﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫دﯾﻮاﻧﮕﯽ و ﺟﺬام وﻟﮏ و ﭘﯿﺴﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺧﻮاه اﯾﻦ ﻋﯿﻮب ﯾﺎ ﻋﯿﺐ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ازدواج وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ وزن ازآن ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻋﯿﺐ ﺑﻌﺪ از ازدواج ﺣﺎدث و ﻋﺎرض ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫وزن ﺑﺪان راﺿﯽ ﻧﺸﻮد‪ ،‬در ھﻤﻪ اﯾﻦ اﺣﻮال زن ﺣﻖ ﻓﺴﺦ ﻧﮑﺎح را دارد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺟﺪاﺋﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ زن ﭘﯿﺶ از ازدواج از ﻋﯿﺐ اﻃﻼع داﺷﺖ ﯾﺎ ﻋﯿﺐ ﺑﻌﺪ از ﻋﻘﺪ‬
‫ﺣﺎدث ﺷﺪ‪ ،‬و زن ﺑﻌﺪ از ﻋﻠﻢ ﺑﺪان‪ ،‬ﺑﺼﺮاﺣﺖ ازآن اﻇﮫﺎر رﺿﺎﯾﺖﮐﺮد ﯾﺎ ﻋﻤﻞ او دال ﺑﺮآن‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﻠﺐ ﺟﺪاﺋﯽ از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬در ھﺮ ﺣﺎل در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ از ھﻢ ﺟﺪا‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻃﻼق ﻗﻄﻌﯽ و ﺑﺎﺋﻨﻪ ﺑﺤﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬درﺑﺎره اﻧﺪازه ﻋﯿﺐ و ﺷﻨﺎﺧﺖ آن و زﯾﺎن و‬
‫ﺿﺮرش‪ ،‬از اھﻞ ﺧﺒﺮه ﺑﺎﯾﺪﮐﺴﺐ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺰد ﺣﻨﻔﯽھﺎ اﮔﺮزن ﺑﺎﻟﻐﻪ ﺧﻮد را از ﻣﺮد‬
‫ھﻤﺘﺎ و ﻧﻈﯿﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ازدواجﮐﺮد و ﻣﮫﺮﯾﻪاش ﮐﻤﺘﺮ از ﻣﮫﺮﯾﻪ ھﻤﻄﺮازان و اﻣﺜﺎل ﺧﻮد ﺑﻮد‪ ،‬و‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪش‪ ،‬ﺑﺪان راﺿﯽ ﻧﺒﻮد او ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮاھﺎن‬
‫ﺟﺪاﺋﯽﮔﺮدد‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ وﻟﯽ ﻏﯿﺮ از ﭘﺪر و ﺟﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺮای دﺧﺘﺮﮐﻮﭼﮏ ﯾﺎ‬
‫ﭘﺴﺮﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد وھﺮدو ﺑﺎ ھﻢ ھﻤﺘﺎ وﮐﻒء ﺑﻮدﻧﺪ وﻣﮫﺮﯾﻪ ھﻢ ﺑﺎﻣﮫﺮﯾﻪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٢٢‬‬

‫اﻣﺜﺎل او ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎزھﻢ ازدواج اﻟﺰاﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺣﻖ ﻃﻠﺐ ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﺟﺪاﺋﯽ ﺑﺮای ھﺮدو‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ وﻻﯾﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ازآن ﺳﺨﻦ ﺧﻮاھﺪ رﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﭘﺬﯾﺮش ادﻋﺎی ازدواج‬

‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺰار ﺑﺸﺮی ﺑﺮای ﻗﺒﻮل ادﻋﺎی ازدواج ﺷﺮاﯾﻄﯽ را وﺿﻊ ﮐﺮده و ﺑﺮای اﻧﺠﺎم ﻋﻘﺪ‬
‫ازدواج‪ ،‬ﺑﺼﻮرت رﺳﻤﯽ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺷﺮاﯾﻂ دﯾﮕﺮی ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫اﺗﻤﺎم ﻓﺎﯾﺪه ﺑﺎﺟﻤﺎل آنھﺎ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫ﻣﺠﻮز ﮐﺘﺒﯽ و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺮای ﭘﺬﯾﺮش ادﻋﺎی ازدواج = ﺛﺒﺖ در دﻓﺎﺗﺮ رﺳﻤﯽ‬
‫در ﻓﻘﺮات ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪ از ﻣﺎده ‪ ٩٩‬از دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻤﺎره ‪ ٧٨‬ﺳﺎل ‪ ١٩٣١‬ﮐﻪ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﻻﯾﺤﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ دادﮔﺎهھﺎ و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺷﺮﻋﯽ و دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﺪان‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ادﻋﺎی ازدواج ﯾﺎ ﻃﻼق ﯾﺎ اﻗﺮار ﺑﺪانھﺎ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻓﻮت ﯾﮑﯽ از زوﺟﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻮادث‬
‫ﺳﺎلھﺎی ﭘﯿﺶ از ‪ ١٩٩١‬ﻣﯿﻼدی ﺑﮫﻨﮕﺎم اﻧﮑﺎر ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮاه اﯾﻦ ادﻋﺎ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از زوﺟﯿﻦ ﯾﺎ از ﻃﺮف ﻏﯿﺮآﻧﺎن ﻋﻨﻮان ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ادﻋﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ‬
‫اﺳﻨﺎد و اوراق ﺧﺎﻟﯽ ازﺷﺒﮫﻪ و ﺗﺰوﯾﺮ‪ ،‬ﺻﺤﺖ آن ﻣﻮرد ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻗﺮارﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ادﻋﺎی‬
‫ازدواج ﯾﺎ اﻗﺮار ﺑﺪان‪،‬ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﯾﮑﯽ از زوﺟﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﻮادث ﭘﯿﺶ از ﺳﺎل ‪ ١٨٩٧‬ﺑﺎ ﺷﮫﺎدتﮔﻮاھﺎن و ﺑﺸﺮط ﺷﮫﺮت ﻋﻤﻮﻣﯽ آن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان آن‬
‫را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻗﺒﻮلﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﺗﻤﺎم ادﻋﺎھﺎی ﻓﻮق را ﭼﻪ ازﻃﺮف ﯾﮑﯽ اززوﺟﯿﻦ ﯾﺎ ازﻃﺮف‬
‫ﻏﯿﺮآﻧﺎن‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﺷﻮد و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺤﻮادث ﺳﺎل ‪ ١٩١١‬و ﺑﻌﺪ ازآن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫ﻗﺒﻮلﮐﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اوراق رﺳﻤﯽ و دﻓﺘﺮﺧﺎﻧﻪھﺎی رﺳﻤﯽ و ﯾﺎ ﺑﺨﻂ و اﻣﻀﺎی‬
‫ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﺜﺒﻮت رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ادﻋﺎی اﻧﮑﺎر ازدواج ﯾﺎ اﻗﺮار ﺑﺪان را‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺳﻨﺪ رﺳﻤﯽ ازدواج در ﺣﻮادث و روﯾﺪادھﺎی ﺳﺎل ‪ ١٩٣١‬ﺑﺜﺒﻮت‬
‫رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫در آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪ اﺟﺮاﺋﯽ و ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ ﻣﻮاد ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻗﻮاﻋﺪ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻨﺴﺖ‪،‬ﮐﻪ ﻗﻀﺎوت و داوری‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺰﻣﺎن و‬
‫ﻣﮑﺎن و روﯾﺪادھﺎ و اﺷﺨﺎص دارد و »وﻟﯽ اﻣﺮ« ﺣﻖ دارد‪ ،‬ﻗﺎﺿﯿﺎن ﺧﻮد را از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ازدﻋﺎوی‪ ،‬ﻣﻨﻊﮐﻨﺪ و ﺑﺮای ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ دﻋﺎوی‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﺣﻮال زﻣﺎن و ﻧﯿﺎز اﺷﺨﺎص‬
 ‫‪١٠٢٣‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫و ﺻﯿﺎﻧﺖ و ﺣﻔﻆ ﺣﻘﻮق‪ ،‬از ﺑﺎزﯾﭽﻪ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺗﺒﺎھﯽ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ و ﻗﯿﻮدی را وﺿﻊﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ازﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎر دور‪ ،‬ﻓﻘﮫﺎء ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮدهاﻧﺪ و در ﺑﺴﯿﺎری از اﺣﮑﺎم ﺧﻮﯾﺶ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ و‬
‫اﺳﺎس را ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﻻﯾﺤﻪھﺎی ﺳﺎﻟﮫﺎی ‪ ١٨٩٧‬و‪ ١٩١٠‬ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری‬
‫از اﯾﻦ ﻣﻮاد ﺗﺨﺼﯿﺼﯽ را‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﻮﯾﮋه در اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺪﻋﺎوی ازدواج و ﻃﻼق و‬
‫اﻗﺮار ﺑﺪانھﺎ‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺪﯾﻦ ﻗﯿﻮد وﺷﺮاﯾﻂاﻧﺲ و اﻟﻔﺖ‪،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺪانھﺎ راﺿﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺘﺎﺛﯿﺮ‬
‫ﻋﻈﯿﻢ آنھﺎ‪ ،‬در ﺣﻔﻆ و ﺻﯿﺎﻧﺖ ﺣﻘﻮق ﺧﺎﻧﻮادهھﺎ‪ ،‬ﭘﯽ ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ از ﺣﻮادث و‬
‫روﯾﺪادھﺎ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ درﺑﺎره ﻋﻘﺪ ازدواج‪ ،‬ﮐﻪ اﺳﺎس ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻨﻮز ﻧﯿﺎز‬
‫ﺑﺼﯿﺎﻧﺖ و اﺣﺘﯿﺎط ﺑﯿﺸﺘﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ زن و ﻣﺮد ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ھﻢ ازدواج ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫اﯾﻨﮑﻪ درﻣﺤﺎﺿﺮرﺳﻤﯽ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺛﺒﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪ ازدواج را‬
‫اﻧﮑﺎرﻣﯽﮐﻨﺪ و دﯾﮕﺮی در دادﮔﺎه از اﺛﺒﺎت آن ﻋﺎﺟﺰ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از اﺷﺨﺎص‪،‬ﮐﻪ دارای ﻧﯿﺖ ﺳﻮء ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اھﺪاف‬
‫ﺧﺎﺻﯽﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪروغ و ﺑﮫﺘﺎن و ﯾﺎ ﺑﺮای رﺳﻮاﺋﯽ و ﺑﺪﻧﺎﻣﯽ و ﯾﺎ ھﺪف دﯾﮕﺮی‪ ،‬ادﻋﺎی‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻣﯿﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺂﺳﺎﻧﯽ آن را ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ اﺛﺒﺎت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه‬
‫ﮐﻪ در ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﺑﺂﺳﺎﻧﯽﮔﻮاھﯽ ازدواج ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎھﯽ ﺑﺎ ورﻗﻪای و ﺳﻨﺪی ادﻋﺎی‬
‫ازدواج ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮑﺒﺎر ھﻢ آن را ﺑﺜﺒﻮت ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای دﻓﻌﺎت ﺑﻌﺪ ﻣﻮﺟﺐ اﺛﺒﺎت‬
‫دﻋﻮی ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﺮا ﻧﺒﺎﯾﺪ ھﻤﻮاره ﻋﻘﺪ ازدواج ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﻨﺪ رﺳﻤﯽ ﻣﺤﮑﻢ ﺑﻮﻗﻮع ﭘﯿﻮﻧﺪد‪،‬‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ در رھﻦ و ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ اھﻤﯿﺖ ازدواج از آنھﺎ ﺧﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺪﯾﻦﮐﺎر ﻣﺠﺒﻮرﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﺮای اﻇﮫﺎر ﺷﺮاﻓﺖ و ﻗﺪاﺳﺖ ﻋﻘﺪ ازدواج و‬
‫ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و اﻧﮑﺎر و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻓﺮاوان‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره و ﺑﺮای اﺣﺘﺮام‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ و ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‪ ،‬ﺗﺘﻤﻪ ﭼﮫﺎرم ﺑﺸﺮح زﯾﺮ ﺑﻪ ﻣﺎده ‪ ٩٩‬اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ادﻋﺎی اﻧﮑﺎر ازدواج ﯾﺎ اﻗﺮار ﺑﺪان‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺳﻨﺪ رﺳﻤﯽ‬
‫ازدواج در روﯾﺪادھﺎی واﻗﻊ ازﺳﺎل ‪ ١٩٣١‬ﺑﺒﻌﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺤﺪﯾﺪ ﺳﻦ زوﺟﯿﻦ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ رﺳﻤﺎ ازدواج آنھﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‬

 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٢٤‬‬

‫در ﺑﻨﺪ ﭘﻨﺠﻢ از ﻣﺎده ‪ ٩٩‬از ﻻﯾﺤﻪ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ادﻋﺎی ازدواج وﻗﺘﯿﮑﻪ ﺳﻦ زنﮐﻤﺘﺮازﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎل ھﺠﺮی ﻗﻤﺮی‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﻦ ﻣﺮدﮐﻤﺘﺮاز‬
‫ھﯿﺠﺪه ﺳﺎل ھﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ ﺑﺪﺳﺘﻮر ﻣﺎ«‪.‬‬
‫در آﯾﯿﻦ ﻧﺎﻣﻪ اﺟﺮاﯾﯽ اﯾﻦ ﺑﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ھﺮﮔﺎه درھﻨﮕﺎم ﻋﻘﺪ ازدواج ﺳﻦ زنﮐﻤﺘﺮازﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎل ھﺠﺮی و ﺳﻦ ﻣﺮدﮐﻤﺘﺮ از‬
‫ھﯿﺠﺪه ﺳﺎل ھﺠﺮی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ادﻋﺎی ازدواج ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮاه ﺳﻦ آنھﺎ در ھﻨﮕﺎم‬
‫ﻃﺮح دﻋﻮی ھﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ازآن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﺻﻼح داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪﮐﻪ ﺑﻤﻨﻈﻮر‬
‫ﺗﺴﮫﯿﻞﮐﺎر ﻣﺮدم و ﺣﻔﻆ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻋﻼﺋﻢ ازدواج و زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ در‬
‫ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖ ادﻋﺎی ازدواج زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و آﻧﮫﻢ وﻗﺘﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺳﻦ ھﺮدوی‬
‫آنھﺎ ﯾﺎ ﺳﻦ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ در ھﻨﮕﺎم ادﻋﺎی ازدواجﮐﻤﺘﺮ از ﺳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﺗﺤﺪﯾﺪ ﺳﻦ ازدواج وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺑﺼﻮرت رﺳﻤﯽ و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ زوﺟﯿﻦ اﺟﺮا ﮔﺮدد‬
‫ﺑﻨﺪ دوم از ﻣﺎده ‪ ٣٦٦‬ﻻﺋﺤﻪ اﺟﺮای اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺒﺎﺷﺮه ﻋﻘﺪ ازدواج‬
‫وﮔﻮاھﯽ و ﺗﺼﺪﯾﻖ ازدواج واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻋﻤﻞ ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﮫﻨﮕﺎم ﻋﻘﺪ ﺳﻦ زن ﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎل و ﺳﻦ ﻣﺮد ھﯿﺠﺪه ﺳﺎل ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪ ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ اﯾﻦ ﺑﻨﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯿﮕﻤﺎن ﻋﻘﺪ ازدواج در وﺿﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫و ﺳﻌﺎدت زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﯾﺎ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ آن‪ ،‬و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺤﻔﻆ ﻧﺴﻞ‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪان‪،‬‬
‫دارای اھﻤﯿﺖ ﺑﺲ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اوﺿﺎع ﺑﮕﻮﻧﻪای اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﻣﺴﺘﻠﺰم‬
‫داﺷﺘﻦ اﺳﺘﻌﺪاد وآﻣﺎدﮔﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻨﯿﮑﻮﺋﯽ وﺧﻮﺑﯽ وﻇﺎﯾﻒ آن را‬
‫ً‬
‫اﻧﺠﺎم دھﺪ وﻏﺎﻟﺒﺎ زن وﺷﻮھﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ازﺑﻠﻮغ ﺑﻪ ﺳﻦ رﺷﺪ ﻣﺎﻟﯽ ‪ ٢١‬ﺳﺎﻟﮕﯽ از اﻧﺠﺎم آن‬
‫ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ آن را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﺑﻨﯿﻪ و رﺷﺪ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ دﺧﺘﺮ ﭘﯿﺶ از ﭘﺴﺮ‬
‫اﺳﺘﺤﮑﺎم و ﻧﯿﺮو ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬و آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺮای ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ زﻧﺪﮔﯽ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ دﺧﺘﺮﻻزم اﺳﺖ‪،‬‬
‫زودﺗﺮ ﺗﮫﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺸﺨﯿﺺ داده ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﺳﻦ ازدواج‬
‫ﺑﺮای ﭘﺴﺮھﯿﺠﺪه ﺳﺎل و ﺑﺮای دﺧﺘﺮﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻼﺣﻈﺎت‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺰار ﻣﺼﺮی ﺑﺮای ﻣﺒﺎﺷﺮت ﻋﻘﺪ ازدواج ﺑﺼﻮرت رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺳﻨﯽ را‬
‫ﻣﻌﯿﻦﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﭘﺬﯾﺮش دﻋﺎوی‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ازدواج را ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﻌﯿﻦﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺤﺪﯾﺪ ﻧﺴﻞ ﭘﯿﺸﮕﯿﺮی از ازدﯾﺎد ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺟﮫﺖ‬
 ‫‪١٠٢٥‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﻣﺒﺎﺷﺮت ﻋﻘﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻤﺎره ‪ ٤٤‬ازﺳﺎل ‪ ۱۹۳۳‬ﺻﺎدرﺷﺪه اﺳﺖ وﻣﺎده دوم آن ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪ -٢‬ھﺮﮐﺲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮاﺟﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺻﺎﻟﺤﻪ و دادﮔﺎھﮫﺎی ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪ ،‬ﺑﻤﻨﻈﻮر اﺛﺒﺎت‬
‫ﺳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﯾﮑﯽ اززوﺟﯿﻦ وﺻﺤﺖ ﻋﻘﺪ ازدواج‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن دروغ وﻏﯿﺮﺻﺤﯿﺢ اﯾﺮاد ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫وﮔﻮاھﯽ ﻧﺎﺑﺤﻖ ﺑﺪھﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ ﯾﺎ اوراﻗﯽ را اراﺋﻪ دھﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻼف واﻗﻊ‬
‫و ﻏﯿﺮﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻘﺪ ازدواج ﺑﺮ اﺳﺎس و ﻣﺒﻨﺎی اﯾﻦ اﻗﻮال و اوراق و اﺳﻨﺎد‬
‫ﺻﻮرتﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺷﺨﺎص ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﻣﺪﺗﯽﮐﻪ از دو ﺳﺎل ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻏﺮاﻣﺖ ﻣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﯾﮑﺼﺪ ﺟﻨﯿﻪ ﻣﺼﺮی ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و‬
‫ً‬
‫ھﺮﮐﺲﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺮی اﺣﮑﺎم ازدواج ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺎﻧﻮﻧﺎ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﺻﺎﻟﻪ ﺑﺮای‬
‫ﺛﺒﺖ ﻋﻘﺪ ازدواج ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ازدواج اﻗﺪام ﮐﺮده و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دو ﻃﺮف ازدواج ﺑﻪ‬
‫ﺳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺒﺲ زﻧﺪان ﯾﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻏﺮاﻣﺖ ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از دوﯾﺴﺖ‬
‫ﺟﻨﯿﻪ ﻣﺼﺮی ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ازدواج ﺑﺎ آﻧﺎن ﺣﺮام ﻫﺴﺖ = زﻧﺎن ﻣﺤﺎرم‬

‫ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖﮐﻪ ھﺮ زﻧﯽ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ زﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ زﻧﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮﺷﺨﺺ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺣﺮﻣﺖ اﺑﺪی ﯾﺎ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﻮﻗﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ زﻧﯽﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺎ وی ازدواجﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ازﺟﻤﻠﻪ زﻧﺎن ﻣﺤﺎرم او ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺮام ﺑﻮدن اﺑﺪی ﯾﮏ زن‪ ،‬ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺮام ﺷﺪن ازدواج ﺑﺎ وی اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﻮﻗﺘﯽ ﺗﻨﮫﺎ در ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﻋﻠﺖ و دﻟﯿﻞ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﻮﻗﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ھﻤﯿﻨﮑﻪ آن ﺣﺎﻟﺖ وﻋﻠﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ازدواج ﺑﺎ وی ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺘﻔﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و ازدواج ﺑﺎ وی ﺑﻌﺪ اززوال اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﻼل اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ ﺣﺮام ﺑﻮدن اﺑﺪی ﺑﺸﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪ -۱ :‬ﻧﺴﺐ‪ -٢ ،‬ﻣﺼﺎھﺮه و ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ‪ -۳‬ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ‪،‬‬
‫َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َُّ ۡ ََ ُ‬
‫ت عل ۡي� ۡم أ َّم َ� ٰ ُت� ۡم َو َ� َنات� ۡم َوأخ َ�ٰت� ۡم‬ ‫ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪﴿ :‬ح ِرم‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫َ ُ ۡ ۡ‬ ‫َ ُ َۡ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫� أ�ض ۡع َن� ۡم‬ ‫� ُم ٱ َّ� ٰ ِ ٓ‬
‫َ َّ َ ٰ ُ ُ‬
‫ت وأم�ت‬
‫َ َُ ُ‬
‫َوع�ٰت� ۡم َو�ٰ�ٰت� ۡم َو َ�نات ٱ� ِخ َو َ�نات ٱ�خ ِ‬
‫َ َّ ُ ُ‬
‫ّ ٓ ُ‬ ‫ُ ُ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ ٰ ُ ُ ّ َ َّ َ ٰ َ َ ُ َّ َ ٰ ُ َ ٓ ُ‬
‫� ۡم َو َر َ ٰٓ‬
‫جورِ�م ّمِن � َِسا�ِ� ُم‬ ‫�� ِ ُب� ُم ٱ� ٰ ِ� ِ� ح‬ ‫وأخ�ت�م مِن ٱلر�عةِ وأم�ت � ِسا� ِ‬
‫ٓ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ُ َ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ٰٓ ُ‬ ‫َ َّ َ ُ ُ ْ َ َ ۡ‬ ‫َّ َ َ ۡ‬
‫��ِل � ۡ� َنا�ِ� ُم‬ ‫ٱ� ٰ ِ� دخل ُتم ب ِ ِه َّن فإِن ل ۡم ت�ونوا دخل ُتم ب ِ ِهن ف� جناح علي�م وح‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٢٦‬‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َّ‬
‫� إِ� َما ق ۡد َسلف﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[٢٣ :‬ﻋﻘﺪ‬
‫ٱ�ِين مِن أص�ٰبِ�م وأن �معوا �� ٱ�خت ِ‬
‫ﻧﮑﺎح ﺑﺎ ﻣﺎدراﻧﺘﺎن و دﺧﺘﺮانﺗﺎن و ﺧﻮاھﺮانﺗﺎن و ﺧﻮاھﺮ ﭘﺪرانﺗﺎن و ﺧﻮاھﺮان ﻣﺎدرانﺗﺎن‬
‫و دﺧﺘﺮان ﺑﺮادرانﺗﺎن و دﺧﺘﺮان ﺧﻮاھﺮانﺗﺎن و زﻧﺎنﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺷﯿﺮداده ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫زﻧﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ از ﯾﮏ ﭘﺴﺘﺎن ﺷﯿﺮﺧﻮرده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺎدران زﻧﺎن ﺷﻤﺎ و دﺧﺘﺮان زﻧﺎن‬
‫ﺷﻤﺎﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﺷﻤﺎ و در ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﺗﯿﻤﺎرﺷﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬از زﻧﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن دﺧﻮلﮐﺮدهاﯾﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ دﺧﻮل ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎﮔﻨﺎه ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﺳﭙﺲ ﺟﺪاﯾﯽ اﯾﺸﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ زﻧﯽ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬وزﻧﺎن ﭘﺴﺮان ﺷﻤﺎﮐﻪ از ﭘﺸﺖ و ﺻﻠﺐ ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻨﺪ و ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﺧﻮاھﺮ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮآﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ و ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم‪ ،‬روی داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ھﻤﻪ اﯾﻦھﺎ ﺑﺮﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ‬
‫ً‬
‫و اﯾﻦھﺎﯾﻨﺪ ﺣﺮام اﺑﺪی«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﺮام ﻣﻮﻗﺖ ﻧﯿﺰ اﻧﻮاع ﭼﻨﺪ دارد ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ از ﺣﺮام اﺑﺪی ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ :‬آنھﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺐ ھﺴﺘﻨﺪ ‪ -۱‬ﻣﺎدران‬
‫‪ -۲‬دﺧﺘﺮان ‪ -٣‬ﺧﻮاھﺮان ‪ -۴‬ﺧﻮاھﺮان ﭘﺪران ‪ -۵‬ﺧﻮاھﺮان ﻣﺎدران ‪-۶‬‬
‫دﺧﺘﺮان ﺑﺮادران ‪-۷‬دﺧﺘﺮان ﺧﻮاھﺮان‪ ،‬اﯾﻦ ھﻔﺖ ﻗﺴﻢ آنھﺎ ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ ﻧﺴﺒﯽ‬
‫ﺣﺮام اﺑﺪی ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﺮ زﻧﯽﮐﻪ ﺣﻖ وﻻدت را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎدر ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺎدر‬
‫ﺧﻮد ﺷﺨﺺ و ﻣﺎدر ﻣﺎدرش و ﺟﺪهاش و ﻣﺎدر ﭘﺪرش و ﺟﺪهاش و ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ داﺧﻞ در‬
‫ﻣﻔﮫﻮم »ام« ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫دﺧﺘﺮﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ھﺮزﻧﯽﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺮ وی‪ ،‬ﺣﻖ وﻻدت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﯾﺎ ھﺮزﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺐ او ﺑﻪ وﻻدت ﺗﻮ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﯿﮏ درﺟﻪ ﯾﺎ ﺑﭽﻨﺪ درﺟﻪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دﺧﺘﺮﺻﻠﺒﯽ و‬
‫دﺧﺘﺮاﻧﺶ در ﻣﻔﮫﻮم »ﺑﻨﺖ«‪ ،‬ﻣﻨﺪرج ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺧﺖ = ﺧﻮاھﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ھﺮ زﻧﯽﮐﻪ در ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﯾﺎ درﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﻪ ھﺮ زﻧﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺪرت ﯾﺎ ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﺖ‪ ،‬در ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﯾﺎ در ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﮔﺎھﯽ ﻋﻤﻪ از ﺟﮫﺖ ﻣﺎدر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮاھﺮ ﭘﺪر ﻣﺎدرت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺎﻟﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ھﺮ زﻧﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎدرت در ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﯾﺎ در ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺎھﯽ ﺧﺎﻟﻪ از ﺟﮫﺖ ﭘﺪر اﺳﺖ ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮاھﺮ ﻣﺎدر ﭘﺪرت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺖ اﻻخ = دﺧﺘﺮ ﺑﺮادر ھﺮ زﻧﯽﮐﻪ ﺑﺮادرت ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﯾﺎ ﺑﯽواﺳﻄﻪ ﺑﺮ وی ﺣﻖ وﻻدت‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٠٢٧‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﺑﻨﺖ اﻻﺧﺖ = دﺧﺘﺮﺧﻮاھﺮو ھﺮزﻧﯽﮐﻪ ﺧﻮاھﺮت ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﯾﺎ ﺑﯿﻮاﺳﻄﻪ ﺑﺮ وی ﺣﻖ‬

‫وﻻدت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫آنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺴﺒﺐ ﻣﺼﺎﻫﺮت و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ازدواﺟﯽ ﺣﺮام اﺑﺪی ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬

‫‪ -۱‬ﻣﺎدرھﻤﺴﺮ و ﻣﺎدر ﻣﺎدرش و ﻣﺎدر ﭘﺪرش و ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ‪ ،‬داﺧﻞ در »ام زوﺟﻪ«‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪» :‬و ﹸا ﹼﻣﻬﺎت ﻧﺴﺎﺋﻜﻢ«‪ .‬ﺗﻨﮫﺎ ﻋﻘﺪ ﺑﺴﺘﻦ دﺧﺘﺮ ﺑﺮای ﺣﺮام ﺷﺪن ﻣﺎدرش ﺑﺮ‬
‫زوج ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ و دﺧﻮل ﺑﺪو ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ ‪.‬‬
‫‪ -۲‬دﺧﺘﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻮی دﺧﻮلﮐﺮده و ﺑﺎ او ھﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ دﺧﺘﺮان دﺧﺘﺮاﻧﺶ‬
‫و دﺧﺘﺮان ﭘﺴﺮاﻧﺶ و ﭘﺎﯾﻨﺘﺮ و ﭘﺎﯾﻨﺘﺮ‪ ،‬ھﻤﻪ در آن داﺧﻞ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻤﻮﺟﺐ آﯾﻪ‪:‬‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ ۡ‬ ‫ّ ٓ ُ َّ‬ ‫ُ ُ ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫جورِ�م ّمِن � َِسا�ِ� ُم ٱ� ٰ ِ� دخل ُتم ب ِ ِه َّن فإِن ل ۡم‬‫�� ِ ُب� ُم ٱ� ٰ ِ� ِ� ح‬ ‫﴿ َو َر َ ٰٓ‬
‫َّ َ َ ُ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ ُ ُ ْ َ َ ۡ‬
‫اح عل ۡي�م﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪ .[٢٣ :‬رﺑﺎﺋﺐ ﺟﻤﻊ رﺑﯿﺒﻪ ﻋﺒﺎرت‬ ‫ت�ونوا دخل ُتم ب ِ ِهن ف� جن‬
‫اﺳﺖ از دﺧﺘﺮ زﻧﺶ از ﻏﯿﺮ او‪ .‬او را ﺑﺪانﺟﮫﺖ رﺑﯿﺒﻪﮔﻮﯾﻨﺪﮐﻪ ھﻤﭽﻮن ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ُ ُ ُ‬ ‫َّ‬
‫جورِ�م﴾‬ ‫ﺧﻮدش او را ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬ٱ� ٰ ِ� ِ� ح‬
‫ﭼﻮن اﻏﻠﺐ دﺧﺘﺮزن‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺷﻮھﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﯿﺎن اﻏﻠﺒﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻗﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ اﮔﺮ ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﺮد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ازدواج ﺑﺎ وی ﺣﻼل‬
‫ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻇﺎھﺮﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻗﯿﺪ اﺳﺖ ﭘﺲ اﮔﺮدﺧﺘﺮ زن در ﺣﻤﺎﯾﺖ او‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ او ازدواج ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ از ﺑﻌﻀﯽ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اوسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ زﻧﯽ داﺷﺘﻢ‪،‬ﮐﻪ ﻣﺮد و از او ﻓﺮزﻧﺪ داﺷﺘﻢ و‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺮاﯾﺶ اﻧﺪوھﻨﺎک ﺑﻮدم‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدم‪ ،‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺮا‬
‫ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬زﻧﻢ ﻣﺮده اﺳﺖ‪ .‬اوﮔﻔﺘﺎ‪ :‬آﯾﺎ دﺧﺘﺮی دارد؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آری‪ ،‬در‬
‫ﻃﺎﯾﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﺎ‪ :‬درﺣﻤﺎﯾﺖ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺗﻮ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻢ ﻧﺨﯿﺮ‪ .‬ﮔﻔﺘﺎ‪ :‬ﺑﺎ وی‬
‫ُ ُ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ٰٓ ُ‬
‫جورِ�م﴾ را ﭼﻪ ﮐﺎر‬ ‫�� ِ ُب� ُم ٱ� ٰ ِ� ِ� ح‬‫ازدواج ﮐﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭘﺲ‪﴿ ..‬ور‬
‫ﮐﻨﻢ؟ ﮔﻔﺘﺎ‪ :‬اوﮐﻪ در ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺗﻮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ وﻗﺘﯽ ﺣﺮام اﺳﺖﮐﻪ در‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ وﮐﻨﺎر ﺗﻮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ رای را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻪ وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ و رواﯾﺖ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ آن را‬
‫از ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اوس و او از ﻋﻠﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﯾﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ او را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٢٨‬‬

‫‪ -۳‬ھﻤﺴﺮﻓﺮزﻧﺪ وھﻤﺴﺮﻓﺮزﻧﺪ ﻓﺮزﻧﺪ وھﻤﺴﺮﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮش و ﭘﺎﯾﻨﺘﺮ و ﭘﺎﯾﻨﺘﺮ‪ .‬ﭼﻮن‬

‫َ ۡ َ ُ‬ ‫َ َ َ ٰٓ ُ َ ۡ َ ٓ ُ‬
‫� ُم ٱ َّ� َ‬
‫ِين م ِۡن أص�ٰبِ� ۡم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[٢٣ :‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وح��ِل ��نا� ِ‬
‫ﺣﻼﺋﻞ ﺟﻤﻊ ﺣﻠﯿﻠﻪ و ﺑﻤﻌﻨﯽ زوﺟﻪ و ھﻤﺴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬زوﺟﻪ اﻻب وزن ﭘﺪر‪ :‬ھﻤﯿﻦﮐﻪ ﭘﺪرﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺎ زﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﺑﺴﺖ‪ ،‬و ﻟﻮاﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ او‬
‫ھﻤﺒﺴﺘﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن زن ﺑﺮ ﭘﺴﺮ آن ﻣﺮد ﺣﺮام اﺑﺪی ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ازدواجھﺎ در دوره ﺟﺎھﻠﯿﺖ راﯾﺞ و ﺷﺎﯾﻊ ﺑﻮده اﺳﺖﮐﻪ آن را »ﻣﻘﯿﺖ – ﻣﺒﻐﻮض«‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ از آن ﻧﮫﯽ ﮐﺮده و ﻣﻮرد ﻧﻔﺮﯾﻦ و ﻧﮑﻮھﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ واﻗﻊ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻓﺨﺮ رازی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮاﺗﺐ ﻗﺒﺢ و زﺷﺘﯽ ﺳﻪﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺒﺢ ﻋﻘﻠﯽ‪،‬‬
‫ﻗﺒﺢ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬و ﻗﺒﺢ ﻋﺎدی‪ .‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ھﺮﺳﻪ ﻗﺒﺢ را ﺑﺮای اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﮑﺎحھﺎ‬
‫ََ َ ُ ْ‬
‫ِحوا َما‬ ‫ﺑﺮﺷﻤﺮده وآن را ﺑﮫﺮﺳﻪ ﺗﺎی آنھﺎ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬و� تنك‬
‫ٓ‬ ‫َ َ َ َ َ ٓ ُ ُ ّ َ ّ َ ٓ َّ َ َ ۡ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ٰ َ ٗ ۡ‬
‫حشة َو َمق ٗتا َو َسا َء‬ ‫ن�ح ءاباؤ�م مِن ٱلنِساءِ إِ� ما قد سل ۚ‬
‫ف إِنهۥ �ن � ِ‬
‫ً‬
‫َسبِي�‪] ﴾٢٢‬اﻟﻨﺴﺎء‪» .[٢٢ :‬ﻧﮑﺎح ﻣﮑﻨﯿﺪ زﻧﺎﻧﯽ راﮐﻪ ﭘﺪرانﺗﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را ﻧﮑﺎحﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮآﻧﭽﻪﮐﻪ ﻗﺒﻼ و ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم‪ ،‬روی داده وﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﯾﻦﮐﺎر‬
‫ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ راه اﺳﺖ«‪ .‬ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫»ﻓﺎﺣﺸﻪ« اﺷﺎره ﺑﻪ »ﻗﺒﺢ ﻋﻘﻠﯽ«‪ ،‬و »ﻣﻘﺘﺎ«‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ »ﻗﺒﺢ ﺷﺮﻋﯽ« و »ﺳﺎء‬
‫ﺳﺒﯿﻼ« اﺷﺎره ﺑﻪ »ﻗﺒﺢ ﻋﺎدی« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ازﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦﮐﻌﺐ‪ ،‬در ﺳﺒﺐ ﻧﺰول اﯾﻦ آﯾﻪﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در دوره ﺟﺎھﻠﯽ‬
‫اﮔﺮﮐﺴﯽ ﻣﯽﻣﺮد و زﻧﯽ از ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺠﺎی ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﭘﺴﺮش اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ وی ازدواج‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﺗﻘﺪم داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﻣﺎدرش ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ او را ﺑﻪ ھﺮﮐﺲ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺪھﺪ و ﺑﻌﻘﺪ او درآورد‪ .‬ﭼﻮن اﺑﻮﻗﯿﺲ ﺑﻦ اﻻﺳﻠﺖ ﻣﺮد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش “ﻣﺤﺼﻦ"‬
‫ﻧﮑﺎح زن ﭘﺪررا ﺑﺎرث ﺑﺮد‪ ،‬و ﭼﯿﺰی را ﺑﻌﻨﻮان ھﺰﯾﻨﻪ و ﻧﻔﻘﻪ و ﻣﯿﺮاث ﭘﺪرش ﺑﻮی ﻧﺪاد‪ ،‬آن‬
‫زن ﺑﺤﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺖ و ﻣﺎﺟﺮا را‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﻘﻞﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ارﺟﻲﻌ ﻟﻌﻞ‬
‫اﷲ ﻳ�ل ﻓﻴﻚ ﺷيﺌﺎ« »ﺑﺮو ﺑﺮﮔﺮد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎره ﺗﻮ ﭼﯿﺰی ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ«‪ .‬ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ ٓ ُ ُ ّ َ ّ َ ٓ َّ َ َ ۡ َ َ َ َّ َ َ‬
‫ف إِن ُهۥ �ن‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪ‪﴿ :‬و� تنكِحوا ما ن�ح ءاباؤ�م مِن ٱلنِساءِ إِ� ما قد سل ۚ‬
‫َٰ َ ٗ َ ۡ ٗ َ ٓ َ ً‬
‫حشة َومقتا َوسا َء سبِي�‪] ﴾٢٢‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[٢٢ :‬‬
‫� ِ‬
 ‫‪١٠٢٩‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﺣﻨﻔﯿﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺎ زﻧﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ او را ﻟﻤﺲﮐﺮد ﯾﺎ او را ﺑﻮﺳﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮫﻮت ﺑﻪ ﻓﺮج وﺷﺮﻣﮕﺎه وی ﻧﮕﺎه ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ آن ﻣﺮد ﻣﺤﺎرم اﺻﻞ و ﻓﺮع آن زن ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد وآن زن ﻧﯿﺰﺑﺮاﺻﻞ وﻓﺮع آن ﻣﺮد ﺣﺮام اﺑﺪی ﻣﯽﺷﻮد!! ﭼﻮن ﺑﺮای ﺣﻨﻔﯿﻪ وﺳﯿﻠﻪ‬
‫زﻧﺎ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﺼﺎھﺮت و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﻋﻮاﻣﻞ و اﻧﮕﯿﺰهھﺎ و ﻣﻘﺪﻣﺎت‬
‫زﻧﺎ ﻧﯿﺰﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻣﺎدر زﻧﺶ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ دﺧﺘﺮ زﻧﺶ زﻧﺎ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬زﻧﺶ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺮ او ﺣﺮام ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ زﻧﺎ‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﺼﺎھﺮت و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد و زﻧﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ وﺳﯿﻠﻪ ﺣﺮام ﺑﻮدن اﺑﺪی‪،‬‬
‫واﻗﻊ ﺷﻮد وﻣﺤﺮﻣﯿﺖ را ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻻﯾﻞ زﯾﺮ‪:‬‬
‫َ ُ َّ َ ُ َّ َ َ ٓ َ َ ٰ ُ‬
‫‪ -۱‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وأحِل ل�م ما وراء �ل ِ�م﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[٢٤ :‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﻼل‬
‫اﺳﺖ ﻏﯿﺮ از آﻧﭽﻪ ﮐﻪ درآﯾﻪ ‪ ٢٣‬ﺳﻮره ﻧﺴﺎء و اول اﯾﻦ آﯾﻪ ذﮐﺮﺷﺪ«‪ .‬ﭼﻮن اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ اززﻧﺎن ﻣﺤﺎرم‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻧﺎن ﻏﯿﺮﻣﺤﺎرم راﮐﻪ ﻧﮑﺎح ﺑﺎ آنھﺎ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ زﻧﺎ از اﺳﺒﺎب و وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی ﯾﺎ ﻣﻮﻗﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎرهﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ زﻧﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻮال‬
‫ﺷﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ آن زن ﯾﺎ دﺧﺘﺮش ازدواج ﮐﻨﺪ؟‪.‬‬
‫او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ �ﺮم اﺤﻟﺮام اﺤﻟﻼل‪ ،‬إﻧﻤﺎ �ﺮم ﻣﺎ ﺎﻛن ﺑﻨﺎﻜح« »ﺣﺮام ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺣﻼل واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺟﻤﺎﻋﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ آن را از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﯾﻦ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ‪ -‬ﺣﻨﻔﯿﻪ ‪ -‬ﺑﺮ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪ ﻣﺮدم اﺳﺖ وﮔﺎھﯽ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺪان ﻣﺒﺘﻼ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس‪ ،‬ازآن‬
‫ﺳﮑﻮتﮐﻨﺪ و ﻗﺮآن درﺑﺎره آن ﻧﺎزل ﻧﺸﻮد‪ ،‬و ﺳﻨﺖ ازآن ﺳﺨﻨﯽ ﻧﮕﻮﯾﺪ و ﺧﺒﺮی‬
‫واﺛﺮی درﺑﺎره آن از اﺻﺤﺎب ﺑﺜﺒﻮت ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪوره ﺟﺎھﻠﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ارﺗﮑﺎب زﻧﺎ در دوره ﺟﺎھﻠﯽ ﺷﯿﻮع و ﺑﺮوز داﺷﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ ازآﻧﺎن در‬
‫ﺷﺮع‪ ،‬ﻣﺪرﮐﯽ ﺑﺮای آن ﺳﺮاغ ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﯾﺎ دﻟﯿﻠﯽ و ﻋﻠﺘﯽ و ﺣﮑﻤﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮآن دﻻﻟﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭘﺮﺳﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و دواﻋﯽ و ﻋﻮاﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻘﻞ و رواﯾﺖ‬
‫ﭼﯿﺰیﮐﻪ ﺑﺪان ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻓﺮاوان ﺑﻮده اﺳﺖ‪) .‬و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﺜﺒﻮت‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ( ‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٣٠‬‬

‫‪ -۴‬زﻧﺎ از آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻣﻌﺎﻧﯿﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ زن ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آن ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺮد ﮔﺮدد و ﺗﺤﺮﯾﻢ‬

‫ﻣﺼﺎھﺮت و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی‪ ،‬ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ ﮔﯿﺮد و ﺣﮑﻢ ﻣﺒﺎﺷﺮت و آﻣﯿﺰش ﺑﺪون‬
‫ً‬
‫ﺷﮫﻮت را دارد و ﺷﺮﻋﺎ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ رﺿﺎع و ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺣﺮام اﺑﺪی ﻫﺴﺘﻨﺪ‬

‫ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻧﺴﺐ ﺣﺮام اﺑﺪی ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪ رﺿﺎع وﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻣﺎدر )ام( و دﺧﺘﺮ )ﺑﻨﺖ( و ﺧﻮاھﺮ )اﺧﺖ( و ﻋﻤﻪ‪ ،‬و‬
‫ﺧﺎﻟﻪ‪ ،‬و دﺧﺘﺮان ﺑﺮادران )ﺑﻨﺎت اﻻخ(‪ ،‬و دﺧﺘﺮان ﺧﻮاھﺮان )ﺑﻨﺎت اﻻﺧﺖ(‪ .‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ُ ّ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َّ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ ۡ َ َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َ َّ ٰ ُ ُ ۡ َ َ ٰ َ ٰ ُ ُ‬
‫� ۡم َو َ� َن ُ‬
‫ات‬ ‫﴿ح ِرمت علي�م أم�ت�م و�نات�م وأخ�ت�م وع�ت�م و��ت‬
‫ۡ َ ِ َ َ َ ُ ۡ ُ ۡ َ ُ َّ َ ٰ ُ ُ ُ َّ ٰ ٓ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ َ ٰ ُ ُ‬
‫�م ّم َِن ٱ َّ َ َ‬
‫لر�ٰعةِ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[٢٣ :‬‬ ‫ت وأم�ت�م ٱ� ِ� أ�ضعن�م وأخ�ت‬ ‫ٱ�خ و�نات ٱ�خ ِ‬
‫»ﺑﺮﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ ﻧﮑﺎح ﺑﺎ ﻣﺎدراﻧﺘﺎن و دﺧﺘﺮانﺗﺎن و ﺧﻮاھﺮانﺗﺎن و ﻋﻤﻪھﺎﺗﺎن و‬
‫ﺧﺎﻟﻪھﺎﺗﺎن و دﺧﺘﺮان ﺑﺮادرانﺗﺎن و دﺧﺘﺮان ﺧﻮاھﺮانﺗﺎن و ﻋﻤﻪھﺎﺗﺎن و ﺧﺎﻟﻪھﺎﺗﺎن و‬
‫دﺧﺘﺮان ﺑﺮادرانﺗﺎن و دﺧﺘﺮان ﺧﻮاھﺮاﻧﺘﺎن و ﻣﺎدراﻧﺘﺎن ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺷﯿﺮ داده واز‬
‫ﭘﺴﺘﺎنﺷﺎن ﺷﯿﺮ ﺧﻮردهاﯾﺪ و ﺧﻮاھﺮانﺗﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ از ﯾﮏ ﭘﺴﺘﺎن ﺷﯿﺮ ﺧﻮردهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺎدر رﺿﺎﻋﯽ ﺣﮑﻢ ﻣﺎدر ﻧﺴﺒﯽ و اﺻﻠﯽ را دارد‪،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ از ﭘﺴﺘﺎن زﻧﯽ ﺷﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد ﺗﻤﺎمﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺎدرﺧﻮدش ﺑﺮ او ﺣﺮام اﺑﺪی ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﻣﺎدررﺿﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاو ﺣﺮام ﻣﯽﺷﻮﻧﺪﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -۱‬زﻧﯽﮐﻪ ﻧﺼﺎب ﻣﻘﺮرﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ وی ﺷﯿﺮ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﯿﺮﺧﻮردن از‬
‫ﭘﺴﺘﺎن او ﻣﺎدرش ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻣﺎدر زﻧﯽﮐﻪ از ﭘﺴﺘﺎﻧﺶ ﺷﯿﺮ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺟﺪه او ﺑﺸﻤﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻣﺎدر ﺷﻮھﺮزﻧﯽﮐﻪ از ﭘﺴﺘﺎﻧﺶ ﺷﯿﺮ ﺧﻮرده اﺳﺖ ﭼﻮن آن ﺷﻮھﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﯿﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﺟﺪ او اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺧﻮاھﺮ زﻧﯽﮐﻪ از ﭘﺴﺘﺎﻧﺶ ﺷﯿﺮ ﺧﻮرده اﺳﺖ ﭼﻮن ﺧﺎﻟﻪ او اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺧﻮاھﺮﺷﻮھﺮ زﻧﯽﮐﻪ از ﭘﺴﺘﺎﻧﺶ ﺷﯿﺮ ﺧﻮرده اﺳﺖ ﭼﻮن ﻋﻤﻪ او اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۶‬دﺧﺘﺮان ﭘﺴﺮان و دﺧﺘﺮان زﻧﯽﮐﻪ از ﭘﺴﺘﺎﻧﺶ ﺷﯿﺮ ﺧﻮرده ﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن دﺧﺘﺮان‬
‫ﺑﺮادران و ﺧﻮاھﺮان اوﯾﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٠٣١‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫‪ -۷‬ﺧﻮاھﺮ ﺧﻮاه ﺧﻮاھﺮ رﺿﺎﻋﯽ ﭘﺪری و ﻣﺎدری ﯾﺎ ﺧﻮاھﺮ رﺿﺎﻋﯽ ﻣﺎدری ﯾﺎ ﭘﺪری‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫ﺧﻮاھﺮ رﺿﺎﻋﯽ ﻣﺎدری‪ :‬دﺧﺘﺮیﮐﻪ ﻣﺎدر رﺿﺎﻋﯽ ﺑﻮی ﺷﯿﺮ داده اﺳﺖ وﻟﯽ از ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺷﯿﺮ و ﺷﻮھﺮ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺪر رﺿﺎﻋﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﻒ‬

‫ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ﻇﺎھﺮ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﻠﻖ ارﺿﺎع و ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ اﯾﻦ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﯾﮏ وﻋﺪه ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺑﭽﻪ ﭘﺴﺘﺎن را ﺑﺪھﺎن ﺑﮕﯿﺮد و‬
‫از آن ﺷﯿﺮ ﺑﻤﮑﺪ و ﺑﺪﻟﺨﻮاه ﺧﻮد ازآن دھﺎن ﺑﺎزﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺎرﺿﻪای ﻣﻮﺟﺐ آن‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮﯾﮏ ﺑﺎرﯾﺎ دو ﺑﺎر‪ ،‬آن را ﻣﮑﯿﺪ ﭼﻮنﮐﻤﺘﺮاز ﯾﮏ وﻋﺪه ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ اﺳﺖ‬
‫و در ﺗﻐﺬﯾﻪ او ﺗﺎﺛﯿﺮی ﻧﺪارد ﺳﺒﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺠﺰ ﺑﺨﺎری ﺑﺮواﯾﺖ از ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺤﺗﺮم‬
‫اﻤﻟﺼﺔ وﻻ اﻤﻟﺼﺘﺎن« »ﯾﮑﺒﺎر ﻣﮑﯿﺪن ﯾﺎ دو ﺑﺎر ﻣﮑﯿﺪن ﮐﻪ ﺷﯿﺮ اﻧﺪﮐﯽ ﻣﮑﯿﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ آن ﻧﻤﯽﮔﺮدد«‪ .‬وﻣﺎ آن را ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدھﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ و داﻧﺸﻤﻨﺪان درﺑﺎره آن آراء ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارﻧﺪﮐﻪ ﺑﺸﺮح زﯾﺮ آنھﺎ را ﺧﻼﺻﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﭼﻮن »ارﺿﺎع« در ﻗﺮآن ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮردنﮐﻢ ﯾﺎ زﯾﺎد‬
‫ﺷﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻄﻠﻖ ﺷﯿﺮﺧﻮردن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺨﺎری و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ھﻢ ازﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ اﻟﺤﺎرث رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ام ﯾﺤﯿﯽ‬
‫دﺧﺖ اﺑﯽ اھﺎب ازدواجﮐﺮده ﺑﻮدم وﮐﻨﯿﺰ ﺳﯿﺎھﯽ آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﮫﺮ دوی ﺷﻤﺎ‬
‫ﺷﯿﺮ دادهام‪ .‬ﻣﻦ ﭘﯿﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻢ و آن را ﺑﺮاﯾﺶﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهای؟‪ ...‬او را‬
‫ﺗﺮک ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﺗﻌﺪاد دﻓﻌﺎت ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن‪ ،‬ﺳﻮال ﻧﮑﺮد و ﺑﻪ وی‬
‫دﺳﺘﻮردادﮐﻪ او را ﺗﺮکﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺷﯿﺮﺧﻮردن ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫دﻓﻌﺎت آن‪ ،‬ﭘﺲ ھﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از ﭘﺴﺘﺎن زﻧﯽ ﺷﯿﺮ ﺧﻮرد‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺗﺤﺮﯾﻢ‬
‫اﺑﺪی ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻼوه »رﺿﺎع« ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺳﺒﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﭘﺲﮐﻢ و زﯾﺎد آن ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ در »وﻃﺎ = ﺟﻤﺎع« ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٣٢‬‬

‫اﺳﺖ‪،‬ﮐﻢ و زﯾﺎد آن ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬و ﭘﺮورش و رﺷﺪ و ﻧﻤﺎی اﺳﺘﺨﻮان و ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺎ ﺷﯿﺮﮐﻢ‬
‫و ﺷﯿﺮزﯾﺎد‪ ،‬ھﺮدو ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺬھﺐ ﻋﻠﯽ واﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ و‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی وزھﺮی وﻗﺘﺎده و ﺣﻤﺎد واوزاﻋﯽ و ﺛﻮری و اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ و رواﯾﺘﯽ از‬
‫اﺣﻤﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﮐﻤﺘﺮ از ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ و ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻮداود و ﻧﺴﺎﺋﯽ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﻗﺮآن آﻣﺪه ﺑﻮد‪:‬‬
‫»ﻋﺮﺸ رﺿﻌﺎت ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت �ﺮﻣﻦ« »ده ﺑﺎرﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﺷﯿﺮ ﺧﻮارﮔﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﺗﻘﻠﯿﻞ ﯾﺎﻓﺖ و ده ﺑﺎرﻧﺴﺦ ﺷﺪ و ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ »ﻤﺧﺲ رﺿﻌﺎت ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت« از ﺟﻤﻠﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﻘﯿﺪ ﮐﺮدن ﻣﻄﻠﻖ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ وﻣﻘﯿﺪ ﮐﺮدن‬
‫ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن اﺳﺖ ﻧﻪ ﻧﺴﺦ و ﻧﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮﺑﺮاﯾﻦ رای اﻋﺘﺮاض ﻧﺸﻮد ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺮآن ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺼﻮرت ﺗﻮاﺗﺮﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ و اﮔﺮ آﻧﭽﻪﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ درﺳﺖ ﻣﯽﺑﻮد ﺑﺮ رای ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ﺑﺮﻋﻠﯽ واﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺎزھﻢ ﻣﯽﮔﻮﺋﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ رای ﻣﻮرد اﯾﻦ اﻋﺘﺮاضھﺎ واﺷﮑﺎﻻت‬
‫ﻗﺮارﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ و ﻗﻮیﺗﺮﯾﻦ آراء ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦ اﻋﺘﺮاﺿﺎتﮐﻪ اﻣﺎم‬
‫ﺑﺨﺎری از آن ﻋﺪولﮐﺮده و آن را رواﯾﺖ ﻧﻨﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رای ﻣﺬھﺐ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﯾﮑﯽ ازرواﯾﺎت از ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﭘﯿﺮ و ﻋﻄﺎء و ﻃﺎووس و‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ واﺣﻤﺪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻇﺎھﺮﻣﺬھﺒﺶ و اﺑﻦ ﺣﺰم و ﺑﯿﺸﺘﺮاھﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺑﺎ ﺛﺒﻮت ﺳﻪ ﺑﺎر ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﺤﺗﺮم اﻤﻟﺼﺔ وﻻ اﻤﻟﺼﺘﺎن«‪ .‬و اﯾﻦ ﺗﺼﺮﯾﺢ دارد ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎﮐﻤﺘﺮ از ﺳﻪ ﺑﺎر ﺷﯿﺮ‬
‫ً‬
‫ﺧﻮردن‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﻨﺤﺼﺮا ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺑﯿﺶ ازدو ﺑﺎرﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬رای اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ و اﺑﻮﺛﻮر و داود ﻇﺎھﺮی و اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر و رواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن ﺑﮫﺮ ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺳﺖ‬

‫ﺗﻐﺬﯾﻪ ﺑﺎ ﺷﯿﺮزﻧﯽ‪ ،‬ﺑﮫﺮﺷﮑﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺳﺖ ﺧﻮاه آن را ﺑﻨﻮﺷﺪ ﯾﺎ در ﮔﻠﻮی‬
‫او ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ ﯾﺎ ازراه ﺑﯿﻨﯽ ﺑﻤﻌﺪه او ﺑﺮﺳﺪ و از آن ﺗﻐﺬﯾﻪ ﮐﻨﺪ و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ را ﺑﺮ ﻃﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
 ‫‪١٠٣٣‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﺑﺎﻧﺪازه ﯾﮏ ﺑﺎر ﺷﯿﺮ ﺧﻮارﮔﯽ ﺑﻤﻌﺪهاش ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﭼﻮن در ھﺮ ﺣﺎل ﻣﻮﺟﺐ ﭘﯿﺪاﯾﺶ و‬
‫روﯾﺶﮔﻮﺷﺖ و اﺳﺘﺨﻮان ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺲ وﺳﯿﻠﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﺷﯿﺮ زﻧﯽ ﺑﺎ ﺷﯿﺮ دﯾﮕﺮی ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺎﺷﺪ‬

‫اﮔﺮﺷﯿﺮ زﻧﯽ ﺑﺎ ﺧﻮراک ﯾﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﯾﺎ درﻣﺎن ﯾﺎ ﺷﯿﺮ ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﻣﺨﻠﻮطﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﭽﻪای‬
‫آن را ﺧﻮرد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ﺷﯿﺮ زن ﺑﺮ آن ﻏﻠﺒﻪ داﺷﺘﻪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ از آن ﻣﺨﻠﻮط ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد واﮔﺮﺷﯿﺮﮐﻤﺘﺮازآن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد واﯾﻦ اﺳﺖ ﻣﺬھﺐ‬
‫ﺣﻨﻔﯽھﺎ و ﻣﺰﻧﯽ و اﺑﻮﺛﻮر‪ .‬اﺑﻨﺎﻟﻘﺎﺳﻢ از ﻣﺎﻟﮑﯿﻪ‪،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﺷﯿﺮ زن درآب ﯾﺎ ﻏﯿﺮآن‬
‫ﻣﺴﺘﮫﻠﮏ ﮔﺮدد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﭽﻪ داده ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ و اﺑﻦ ﺣﺒﯿﺐ و ﻣﻄﺮف و اﺑﻦ اﻟﻤﺎﺟﺸﻮن از ﯾﺎران اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮﺷﯿﺮ ﺗﻨﮫﺎ ﯾﺎ ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﯿﻦ و ذات آن ازﺑﯿﻦ ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﺑﻦ رﺷﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺒﺐ اﺧﺘﻼف اﯾﻨﺴﺖﮐﻪ آﯾﺎ اﮔﺮﺷﯿﺮ ﺑﺎ ﭼﯿﺰدﯾﮕﺮی ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﺗﺤﺮﯾﻢ آن ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺷﻮد؟ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺑﺎ ﭼﯿﺰ ﻃﺎھﺮ و ﭘﺎک و ﺣﻼل ﻣﺨﻠﻮطﮔﺮدد‪ ،‬اﯾﻦ اﺧﺘﻼف وﺟﻮد دارد‪ .‬اﺻﻞ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮدراﯾﻨﺠﺎ اﯾﻨﺴﺖﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﺎم ﺷﯿﺮﺑﺮآن ﻣﺨﻠﻮط اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ھﻤﭽﻨﺎن ﻧﺎم ﺷﯿﺮ ﺑﺮ آن اﻃﻼق ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﮔﺮدد و اﮔﺮﻧﺎم ﺷﯿﺮﺑﺮآن اﻃﻼق‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ درﺑﺎره آب ﻣﻄﻠﻖ اﮔﺮﺑﺎ ﭼﯿﺰﭘﺎک آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪،‬‬
‫اﮔﺮﻧﺎم آب ﺧﺎﻟﺺ ازآن ﺳﻠﺐ ﺷﻮد ﭘﺎکﮐﻨﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﻧﺎم آب ﻣﻄﻠﻖ وآب ﺧﺎﻟﺺ‬
‫ﺑﺮآن اﻃﻼق ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺎک ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫زن ﺷﯿﺮده ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫زﻧﯽﮐﻪ ﺷﯿﺮ آن ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از دو ﭘﺴﺘﺎن ﺧﻮد ﺷﯿﺮ دھﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮاه ﺑﺎﻟﻎ ﯾﺎ ﻧﺎ ﺑﺎﻟﻎ وﺧﻮاه ﯾﺎﺋﺴﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﯾﺎﺋﺴﻪ و ﺧﻮاه دارای ﺷﻮھﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ و‬
‫آﺑﺴﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ در ھﻤﻪ اﯾﻦ اﺣﻮال ﺷﯿﺮزن ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫درﭼﻪ ﺳﻨﯽ ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺑﺮای ﺑﭽﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد؟‬

‫ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯿﯽﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﺳﻦ ﮐﻤﺘﺮ از دو ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ‬
‫َ ۡ َ َ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ ُ َّ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪۞﴿ :‬وٱل�ٰل ِ�ٰت ي ۡر ِ َ‬
‫�� ل ِمن أراد أن‬ ‫ضعن أو�ٰدهن حول ِ‬
‫� �مِل ِ‬
‫َ ََ‬
‫يُت ِ َّم ٱ َّلرضاعة﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٣٣ :‬ﻣﺎدراﻧﯽﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ دوره ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ را ﺑﮑﻤﺎل ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٣٤‬‬

‫دو ﺳﺎلﮐﺎﻣﻞ ﺑﭽﻪھﺎی ﺧﻮد را ﺷﯿﺮ ﺑﺪھﻨﺪ«‪ .‬ﭼﻮن ﺑﭽﻪ در اﯾﻦ ﻣﺪت‪،‬ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ و ﺷﯿﺮ‬
‫ﺑﺮای اوﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶﮔﻮﺷﺖ او ﻣﯽﮔﺮدد و ﺟﺰﺋﯽ از ﻣﺎدر ﺷﯿﺮده ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺲ ازﻧﻈﺮ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺷﺮﯾﮏ و ﺳﮫﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬دارﻗﻄﻨﯽ و اﺑﻦ ﻋﺪی‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪» :‬ﻻرﺿﺎع إﻻ ﻲﻓ اﺤﻟﻮﻟ�« »ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺗﻨﮫﺎ ازدو‬
‫ﺳﺎل ﺑﭙﺎﯾﯿﻦ اﺳﺖ«‪ .‬و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ رﺿﺎع إﻻ ﻣﺎ أ�ﺰﺸ‬
‫اﻟﻌﻈﻢ‪ ،‬وأﻧﺒﺖ الﻠﺤﻢ« »ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﻮﺛﺮ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶ و روﯾﺶ‬
‫اﺳﺘﺨﻮان وﮔﻮﺷﺖ ﮔﺮدد«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬
‫و اﯾﻦ وﻗﺘﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﭽﻪ درﺳﻦ دو ﺳﺎﻟﮕﯽ و ﭘﺎﯾﻨﺘﺮازآن ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ از ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن‬
‫اﺳﺘﺨﻮان وﮔﻮﺷﺘﺶ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ام ﺳﻠﻤﻪﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ �ﺮم ﻣﻦ‬
‫الﺮﺿﺎع إﻻ ﻣﺎ ﻓﺘﻖ اﻻﻣﻌﺎء‪ ،‬و�ن ﻗﺒﻞ اﻟﻔﻄﺎم« »وﻗﺘﯽ ﺷﯿﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ‬
‫ﺑﻤﻌﺪه ﺑﺮﺳﺪ و ﻣﻌﺪه ازآن ﺗﻐﺬﯾﻪﮐﻨﺪ و ﺑﺪان از ﻏﺬای دﯾﮕﺮﺑﯽﻧﯿﺎز ﺷﻮد و ﭘﯿﺶ از‪ ،‬از‬
‫ﺷﯿﺮﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺮواﯾﺖ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺗﺮﻣﺬی و اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢﮐﻪ آن را “ﻣﻨﻘﻄﻊ” داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﭽﻪ ﭘﯿﺶ از دو ﺳﺎﻟﮕﯽ از ﺷﯿﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﺎ ﺧﻮردن ﻏﺬا از ﺷﯿﺮ‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎزﺑﻮد‪ ،‬و زﻧﯽ ازﭘﺴﺘﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ وی ﺷﯿﺮداد‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻘﻮل اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﺷﺎﻓﻌﯽ اﯾﻦ ﺷﯿﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی ازدواج ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم رﺿﺎﻋﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»إﻧﻤﺎ الﺮﺿﺎﻋﺔ ﻣﻦ اﻤﻟﺠﺎﻋﺔ« »ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽﮐﻪﮔﺮﺳﻨﮕﯽ را رﻓﻊﮐﻨﺪ ﻣﻮﺛﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺑﻌﺪ از دو ﺳﺎلﮐﻢ و زﯾﺎدش ﻣﻮﺛﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ آب‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن اﺳﺖ وﮔﻔﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮﺑﭽﻪ را ﭘﯿﺶ ازدو ﺳﺎل ازﺷﯿﺮﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ازﺷﯿﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ از‬
‫ﺷﯿﺮ ﺧﻮردن ﺑﯽﻧﯿﺎزﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺑﺮای او ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮای ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ اﮔﺮﮐﺴﯽ در ﺳﻦ ﺑﯿﺶ از دو ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺷﯿﺮ زﻧﯽ را ﺑﺨﻮرد‬
‫اﯾﻦ ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻧﻈﺮ ﺟﻤﮫﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﮫﻤﺎن دﻻﯾﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫و ﮔﺮوھﯽ از ﺳﻠﻒ و ﺧﻠﻒﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ درھﺮ ﺳﻨﯽ ﺣﺘﯽ در ﺳﻦ ﭘﯿﺮی اﮔﺮﮐﺴﯽ ﺷﯿﺮ زﻧﯽ‬
‫را ﺑﺨﻮرد‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد وﺑﺎ ﺑﭽﻪﮐﻮﭼﮏ ھﯿﭻ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارد و اﯾﻦ رای‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ھﻤﺴﺮﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ از ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ وﻋﺮوه ﺑﻦ‬
‫اﻟﺰﺑﯿﺮ وﻋﻄﺎء ﺑﻦ اﺑﯽ رﺑﺎح ﻧﯿﺰرواﯾﺖ ﺷﺪه وﻗﻮل ﻟﯿﺚ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ و اﺑﻦ ﺣﺰم ھﻢ ھﻤﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ از اﺑﻦ ﺷﮫﺎب رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎره‬
 ‫‪١٠٣٥‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺑﺰرﮔﺴﺎل‪ ،‬از او ﺳﻮال ﺷﺪ‪ ،‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺮوه ﺑﻦ اﻟﺰﺑﯿﺮ ﺑﻤﻦ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺳﮫﻠﻪ دﺧﺘﺮ ﺳﮫﯿﻞ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﻟﻢ از ﭘﺴﺘﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺷﯿﺮدھﺪ و او‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وی ﺷﯿﺮ داد و او را ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﻋﺮوهﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫و ھﺮﮐﺲ را دوﺳﺖ ﻣﯽداﺷﺖﮐﻪ ﭘﯿﺶ او ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاھﺮش امﮐﻠﺜﻮم و ﯾﺎ ﺑﺪﺧﺘﺮان‬
‫ﺑﺮادرش‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺑﺪان ﻣﺮد از ﭘﺴﺘﺎن ﺧﻮد ﺷﯿﺮ ﺑﺪھﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ وی ﻣﺤﺮم ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و اﺣﻤﺪ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ را ﺑﻔﺮزﻧﺪی ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺮده آزاد ﺷﺪه ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن اﻧﺼﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﯿﺰ زﯾﺪ را آزاد ﮐﺮد‬
‫و ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪی ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در دوره ﺟﺎھﻠﯽ ﻋﺎدت ﺑﺮآن ﺑﻮد‪،‬ﮐﻪ ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧﺪه از‬
‫ٓ‬ ‫ۡ ُ‬
‫ﭘﺪرش ارث ﻣﯽﺑﺮد و ﻓﺮزﻧﺪ او ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬ٱد ُعوه ۡم �بَا� ِ ِه ۡم‬
‫ُ‬
‫ِين َوم� ٰ ِ��م﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪:‬‬
‫ََ‬ ‫�‬
‫َ َّ َ َّ ۡ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ َ ٓ َ ُ ۡ َ ۡ َ ٰ ُ ُ‬
‫� ۡم � ٱ ّ‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫خ‬ ‫إ‬‫ف‬ ‫م‬ ‫ه‬‫ء‬ ‫ا‬‫اب‬ ‫ء‬ ‫ا‬‫و‬‫م‬ ‫ل‬‫ع‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫إ‬‫ف‬ ‫ِ‬ ‫�‬‫ٱ‬ ‫ِند‬
‫ع‬ ‫ط‬‫ُه َو أَ ۡق َس ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۚ‬
‫‪» .[٥‬آﻧﺎن را ﺑﻨﺎم ﭘﺪران ﺣﻘﯿﻘﯽﺷﺎن ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ وآنﮐﺎر ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮو‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﺎم ﭘﺪرانﺷﺎن را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ آﻧﺎن ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ و ﻣﻮاﻟﯽ ﺷﻤﺎﯾﻨﺪ«‪ .‬از‬
‫آﻧﻮﻗﺖ ﺑﺒﻌﺪ ﺑﻨﺎم ﭘﺪرﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و اﮔﺮﻧﺎم ﭘﺪرﮐﺴﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﻮﻟﯽ و ﺑﺮادر‬
‫دﯾﻨﯽ ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺳﮫﻠﻪ ھﻤﺴﺮ اﺑﻮﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﺎ ﺳﺎﻟﻢ را ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬او ﭘﯿﺶ ﻣﻦ و اﺑﻮﺣﺬﯾﻔﻪ ﻣﯽآﻣﺪ و ﻣﺮا در‬
‫ﺟﺎﻣﻪ ﮐﺎر و ﻟﺒﺎس ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬و ﺣﺎﻻ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎره‬
‫ﭘﺴﺮﺧﻮاﻧﺪهھﺎ ﭼﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أرﺿﻌﻴﻪ ﻤﺧﺲ‬
‫رﺿﻌﺎت« »او را ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﺷﯿﺮ از ﭘﺴﺘﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎو ﺑﺪھﯿﺪ«‪ .‬از آن ﭘﺲ ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﯿﺮی‬
‫اوﺑﻮد‪ .‬زﺑﻨﺐ دﺧﺖ ام ﺳﻠﻤﻪ ازام ﺳﻠﻤﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ او ﺑﻌﺎﯾﺸﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻣﻦ دوﺳﺖ ﻧﺪارم ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻮیﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ُ‬
‫ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را اﺳﻮه ﺣﺴﻨﻪ و ﻣﻘﺘﺪای ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻤﺎﻧﺎ زن اﺑﻮﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ ﻣﯽآﯾﺪ واوﻣﺮدی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻢ از اوﺑﺪﮔﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪» :‬أرﺿﻌﻴﻪ ﺣﻰﺘ ﻳﺪﺧﻞ ﻋﻠﻴﻚ« »ﺑﻪ وی ﺷﯿﺮ دھﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺮﺗﻮ ﻣﺤﺮمﮔﺮدد و‬
‫ﺑﻪ ﻧﺰد ﺗﻮآﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﯾﻦ دو ﻧﻈﺮﯾﻪ آﻧﺴﺖﮐﻪ اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ ﺑﺪان رﺳﯿﺪه اﺳﺖ اوﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺣﺪﯾﺚ »ﺳﮫﻠﻪ« ﻧﻪ ﻣﻨﺴﻮخ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺨﺼﻮص و ﻧﻪ ﻋﺎم ﺑﺮای ھﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫رﺧﺼﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﺿﺮورت و ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺑﺮایﮐﺴﯽﮐﻪ ﻧﺎﭼﺎراﺳﺖ ازاﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد زﻧﯽ ﺑﺮود و‬
‫ﺑﺮای آن زن ﺳﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﺧﻮد را از او ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺳﺎﻟﻢ و ﺳﮫﻠﻪ زن‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٣٦‬‬

‫اﺑﻮﺣﺬﯾﻔﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬دراﯾﻦ ﺣﺎل اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﺰرﮔﺴﺎل ﺷﯿﺮﺧﻮرد ﻣﻮﺛﺮ اﺳﺖ و ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد و اﻣﺎ در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﮐﻮﭼﮑﯽ و ﺑﭽﮕﯽ‪ ،‬ﺷﯿﺮ‬
‫ﺧﻮرده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﻠﮏ و ﻣﺬھﺐ ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺑﺰرﮔﺴﺎل‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﻄﻠﻖ ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺤﺪﯾﺚ ﺳﮫﻠﻪ ﻣﻘﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﯾﺎ ﻋﺎم‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮای ھﻤﻪ اﺣﻮال و ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﮫﺘﺮاﺳﺖ ازاﯾﻨﮑﻪ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ ﻧﺴﺦ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﯾﺎ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺳﮫﻠﻪ اﺧﺘﺼﺎص دارد و ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ھﻤﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮد و‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ھﻢ اﯾﻨﺮا ﻗﺒﻮل دارد و ﺑﺪانﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ‪.‬‬

‫ﮔﻮاھﯽ ﺑﺮ ﺷﯿﺮﺧﻮاری‬
‫ﮔﻮاھﯽ ﯾﮏ زن در ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ُ‬
‫ﭼﻮن ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ اﻟﺤﺎرث ﮔﻔﺖﮐﻪ او ﺑﺎام ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻨﺖ اﺑﯽ اھﺎب‪ ،‬ازدواجﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻨﯿﺰ‬
‫ﺳﯿﺎھﯽ آﻣﺪ وﮔﻔﺖﮐﻪ ﺑﮫﺮدوی آﻧﺎن ﺷﯿﺮ داده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﻘﺒﻪﮔﻔﺖ‪ :‬آن را ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ذﮐﺮﮐﺮدم و ازآن زن دوریﮐﺮدم وﺑﻪ اوﮔﻔﺘﻢ‪ .‬اوﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ وی ھﺴﺘﯽ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ‬
‫آن زنﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﮫﺮدوی ﺷﻤﺎ ﺷﯿﺮداده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص او را ازآن ﮐﺎر ﺑﺎزداﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺎووس و زھﺮی و اﺑﻦ اﺑﯽ ذﺋﺐ و اوزاﻋﯽ و رواﯾﺘﯽ از اﺣﻤﺪ ﺑﺎﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪﮐﻪ ﺷﮫﺎدت وﮔﻮاھﯽ ﯾﮏ زن درﺑﺎره ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻤﮫﻮر‬
‫ﻋﻠﻤﺎﮔﻮﯾﻨﺪﮐﻪﮔﻮاھﯽ زن ﺷﯿﺮده ﺗﻨﮫﺎﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن او ﺑﺮﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻋﺒﯿﺪهﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮو ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ و ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در اﯾﻦ ﺣﺎل از‬
‫ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺑﯿﻦ زن و ﺷﻮھﺮ اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮﮔﻮاھﯽ و ﺑﯿﻨﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﻦ زن و ﺷﻮھﺮیﮐﻪ ادﻋﺎی ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫رﺿﺎع ﺑﯿﻦ آنھﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﺟﺪاﺋﯽ ﻣﯽﺷﻮد واﻻآﻧﺎن را ﺑﺤﺎل ﺧﻮد‬
‫ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﻣﮕﺮآﻧﮑﻪ آﻧﺎن ﺧﻮد راه ﭘﺮھﯿﺰﮔﺎری و اﺣﺘﯿﺎط را اﻧﺘﺨﺎبﮐﻨﻨﺪ و از ھﻢ ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﺑﺎبﮔﺸﻮده ﺷﺪ‪ ،‬ھﺮزﻧﯽ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﻦ زن و ﺷﻮھﺮ ﺟﺪاﺋﯽ ﺑﯿﻔﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻨﻔﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪﮔﻮاھﺎن ﺑﺮﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺑﺎﯾﺪ دو ﻣﺮد ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺮد و دو زن ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫يديۡ ِن‬‫ﺷﮫﺎدت زﻧﺎن ﺗﻨﮫﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ ۡستَ ۡشه ُدوا ْ َشه َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ ۡ َ ۡ َ َ ُّ َ َ ٓ‬ ‫ّ َ ُ ۡ َ َّ ۡ َ ُ َ َ ُ َ ۡ َ َ ُ ‪َ َ َ ۡ َ ٞ‬‬
‫ِ‬
‫ان مِمن ترضون مِن ٱلشهداء﴾‬ ‫� فرجل وٱمر�ت ِ‬ ‫مِن رِجال ِ�مۖ فإِن لم ي�ونا رجل ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[٢٨٢ :‬ﮔﻮاه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬دوﮔﻮاه ﻣﺮد ازﻣﺮداﻧﺘﺎن و اﮔﺮدو ﻣﺮد ﺣﻀﻮرﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﯾﮏ ﻣﺮد‬
‫و دو زن راﮔﻮاه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ازﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﮕﻮاھﯿﺸﺎن رﺿﺎﯾﺖ ﻣﯽدھﯿﺪ«‪.‬‬
 ‫‪١٠٣٧‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﺑﯿﮫﻘﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ را ﭘﯿﺶ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب آوردﻧﺪﮐﻪﮔﻮاھﯽ داد ﺑﺮزن و ﺷﻮھﺮی ﮐﻪ‬
‫ﺑﮫﺮدوی آﻧﺎن از ﭘﺴﺘﺎن ﺧﻮد ﺷﯿﺮداده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ دو ﻣﺮد ﯾﺎ‬
‫ﯾﮏ ﻣﺮد و دو زن ﮔﻮاھﯽ دھﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮔﻮاھﯽ ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ‬
‫ً‬
‫ﭼﮫﺎرﻧﻔﺮزن ﮔﻮاھﯽ دھﻨﺪ ﭼﻮن دوزن ﺣﮑﻢ ﯾﮏ ﻣﺮد را دارﻧﺪ و ﭼﻮن ﻏﺎﻟﺒﺎ زﻧﺎن در‬
‫اﻣﻮرﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ووﻻدت اﻃﻼع دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزھﻢ ﺣﮑﻢ رﺿﺎع وﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺑﺜﺒﻮت‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏﮔﻮﯾﺪ‪ :‬درﺑﺎره ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ‪،‬ﮔﻮاھﯽ دو زن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ‬
‫آﻧﮑﻪ ﭘﯿﺶ از ﮔﻮاھﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻦ آﻧﺎن داﯾﺮ ﺑﺮ اﺛﺒﺎت ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺑﯿﻦ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺷﯿﻮع داﺷﺘﻪ و‬
‫اﻓﺸﺎء ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ رﺷﺪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻘﺒﻪ را ﺣﻤﻞ ﺑﺮﻣﻨﺪوبﮐﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ اﺻﻮل اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺎ آن‬
‫ﺗﻀﺎدی ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺎﻟﮏ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻮھﺮ زن ﺷﯿﺮده در ﺣﮑﻢ ﭘﺪرﺑﭽﻪ ﺷﯿﺮﺧﻮاره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬

‫ھﺮﮔﺎه زﻧﯽ ﺑﭽﻪای را‪ ،‬از ﭘﺴﺘﺎن ﺧﻮد ﺷﯿﺮ دھﺪ‪ ،‬ﺷﻮھﺮش ﺣﮑﻢ ﭘﺪرآن ﺑﭽﻪ را ﭘﯿﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮادر ﺷﻮھﺮش ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻋﻤﻮی او ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﺪﻟﯿﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺬﯾﻔﻪﮐﻪ ﻗﺒﻼ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬و ﺑﺪﻟﯿﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪﮐﻪﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺋﺬ� ﻻﻓﻠﺢ أﻲﺧ أﻲﺑ‬
‫اﻟﻘﻌيﺲ ﻓﺎﻧﻪ ﻋﻤﻚ« »ای ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻪ اﻓﻠﺢ ﺑﺮادراﺑﻮاﻟﻘﻌﯿﺲ اﺟﺎزه ﺑﺪهﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ رﻓﺖ‬
‫وآﻣﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اوﻋﻢ رﺿﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎ اﺳﺖ«‪ .‬ﭼﻮن زن اﺑﻮاﻟﻘﻌﯿﺲ ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺷﯿﺮداده ﺑﻮد‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬ﻣﺮدی دوﮐﻨﯿﺰدارد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از از آنھﺎ ﺑﻪﮐﻨﯿﺰی ﺷﯿﺮ داده و‬
‫دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻏﻼﻣﯽ ﺷﯿﺮ داده اﺳﺖ آﯾﺎ آن ﻏﻼم ‪-‬ﭘﺴﺮ ﺟﻮان‪ -‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ آن ﮐﻨﯿﺰﮐﻪ از‬
‫ﮐﻨﯿﺰ دوم ﺷﯿﺮ ﺧﻮرده اﺳﺖ ازدواج ﮐﻨﺪ‪ .‬او ﮔﻔﺖ ﻧﺨﯿﺮ‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﻠﻘﯿﺢ ﮐﻨﻨﺪه ھﺮدو ﯾﮑﯽ‬
‫اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻮھﺮ ھﺮدو زن ﯾﮑﻨﻔﺮ اﺳﺖ و اﯾﻦ رای ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻓﻘﻪ و اوزاﻋﯽ و‬
‫ﺛﻮری ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻋﻠﯽ و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﯿﺰ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪان رای دادهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﮫﻞ اﻧﮕﺎری در اﻣﺮ ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ‬

‫ﺑﺴﯿﺎری ازﻣﺮدم دراﻣﺮ ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﺳﮫﻞ اﻧﮕﺎری ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﭘﺴﺘﺎن زﻧﯽ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ زن‬
‫ﺑﻪ ﺑﭽﻪ ﺧﻮد ﺷﯿﺮ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪﮐﻨﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان زن ﯾﺎ زﻧﺎن ﺷﯿﺮده و‬
‫ﺧﻮاھﺮاﻧﺸﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﻮھﺮاﻧﺸﺎن از ﻣﺮدان دﯾﮕﺮ و ﺧﻮاھﺮان ﺷﻮھﺮ زن ﺷﯿﺮده‬
‫ﭼﻪﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ آنھﺎ ﺗﻼﺷﯽ ﺑﮑﻨﻨﺪ و ﺑﺮاﺣﮑﺎم ﻣﺘﻌﻠﻖ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٣٨‬‬

‫ﺑﺪان وﻗﻮف ﯾﺎﺑﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﮑﺎح و ﺣﻘﻮق ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی رﺿﺎﻋﯽﮐﻪ درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﻧﺴﺒﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﺧﻮاھﺮﯾﺎ ﻋﻤﻪ ﯾﺎ ﺧﺎﻟﻪ رﺿﺎﻋﯽ ﺧﻮد ازدواج ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و از آن ﺧﺒﺮ ﻧﺪارد ‪ .‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺣﺘﯿﺎط ﮐﻨﺪ ﺗﺎ در ﻣﺤﻈﻮر و اﻣﺮ‬
‫ﻣﻤﻨﻮع واﻗﻊ ﻧﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی ﻧﺴﺒﯽ در ازدواج‬

‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﻨﺎر ﮔﻮﯾﺪ ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﻮﻧﺪھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ را ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم ازاﯾﻨﺮاه ﺑﺎ ھﻢ ﻣﮫﺮﺑﻮرزﻧﺪ و دردﻓﻊ ﻣﻀﺎروﺟﻠﺐ ﻣﻨﺎﻓﻊ‪ ،‬ﺑﮫﻢدﯾﮕﺮ ﯾﺎری و‬
‫ﯾﺎوریﮐﻨﻨﺪ وﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪھﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی وﭘﯿﻮﻧﺪ ﺣﺎﺻﻞ از ازدواج اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﭘﯿﻮﻧﺪ ھﺮﯾﮏ دارای درﺟﺎت ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن ﭘﯿﻮﻧﺪھﺎی‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮازھﻤﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻗﺮاﺑﺘﯽ ﺑﯿﻦ اوﻻد ﯾﺎ واﻟﺪﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺎرازﻣﮫﺮو ﻋﺎﻃﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮدرﮐﻨﻪ و ژرﻓﺎی ﻋﺎﻃﻔﻪ ﭘﺪرﻧﺴﺒﺖ ﺑﻔﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﻤﻖ و‬
‫ﺗﺎﻣﻞﮐﻨﺪ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﺪﮐﻪ او ﯾﮏ اﻧﮕﯿﺰه ﻓﻄﺮی و ﺳﺮﺷﺘﯽ دارد‪،‬ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﭘﺮورش‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش واﻣﯽدارد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ او ھﻢ ﻣﺮدی ﭼﻮن ﺧﻮد او ﺷﻮد و او را ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از‬
‫اﻧﺪاﻣﮫﺎی ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ و درآﯾﻨﺪه ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ وی اﻋﺘﻤﺎد دارد و او را اﻣﯿﺪ آﯾﻨﺪه ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ و در ﻧﻔﺲ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬اﯾﻦ اﺣﺴﺎس ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬ﮐﻪ ﭘﺪرش را ﻣﻨﺸﺎ زﻧﺪﮔﯽ و‬
‫ﻣﻤﺪ ﺣﯿﺎت وزﯾﺮﺑﻨﺎی ﭘﺮورش و ﻋﻨﻮان و ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﺷﺮف و اﻓﺘﺨﺎر ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ‬
‫اﺣﺴﺎس او را ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ و اﺣﺘﺮام ﭘﺪرش واﻣﯽدارد و از راه ھﻤﯿﻦ ﻋﺎﻃﻔﻪ و اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﮫﺮو ﺷﻔﻘﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﭘﺪر ﺑﻔﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﮫﺮﻣﯽورزد و او را ﻣﺴﺎﻋﺪت و ﯾﺎری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد آﻧﭽﻪﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﭘﯿﺸﻮا ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪهﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺪون ﺷﮏ ﻋﺎﻃﻔﻪ وﻣﮫﺮ و ﻣﻮدت ﻣﺎدر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻋﺎﻃﻔﻪ و ﻣﮫﺮ و‬
‫ﻣﻮدت ﭘﺪر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮﮐﺲ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪،‬ﮐﻪ ﻣﮫﺮ ﻣﺎدر ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ‬
‫و رﯾﺸﻪدارﺗﺮ و ﻟﻄﯿﻒﺗﺮ و ﻧﺎزکﺗﺮ و ﺑﺎرﯾﮏﺗﺮ و ﺳﻮزﻧﺎکﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻓﺮزﻧﺪ ﺟﻨﯿﻨﯽ‬
‫ﺑﻮدهﮐﻪ ازﺧﻮن او ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﻮن ﻣﺎﯾﻪ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬‬
‫از ﺷﯿﺮﻣﺎدر ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ھﺮ ﻣﮑﯿﺪﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺴﺘﺎن وی ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮫﺮ وﻋﺎﻃﻔﻪ ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﺗﺎزهای ازﻗﻠﺐ اوﺑﯿﺮون ﻣﯽﺟﮫﺪ وﻟﺬا ﻃﻔﻞ دردﻧﯿﺎ ھﯿﭽﮑﺲ را ﺑﯿﺶ از ﻣﺎدرش دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﺎ ﻣﮫﺮ او دﯾﺪه ﺑﺠﮫﺎن ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﺑﻪ ﭘﺪرش ﻣﮫﺮ‬
 ‫‪١٠٣٩‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﻣﯽورزد اﮔﺮﭼﻪ ﻣﮫﺮ ﭘﺪر ﺑﭙﺎﯾﻪ ﻣﮫﺮ ﻣﺎدر ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺪر از اﺣﺘﺮام ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎ ﺟﻨﺎﺑﺖ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﺮﻓﻄﺮت ﭘﺎک اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﻣﮫﺮوﻣﺤﺒﺖ و ﻟﺬت ﺷﮫﻮاﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺰاﺣﻢ اﯾﻦ ﻣﮫﺮﺑﺰرگ ﺑﯿﻦ واﻟﺪﯾﻦ و اوﻻدﮔﺮدد وآن را ﺗﺒﺎه ﺳﺎزد و اﯾﻦ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ دﺳﺘﻤﺎﯾﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ را از دﺳﺖ دھﺪ؟!!‪.‬‬
‫آری‪ ،‬از اﯾﻦﺟﮫﺖ اﺳﺖﮐﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی ﻧﮑﺎح ّاﻣﮫﺎت = ﻣﺎدران درآﯾﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ‬
‫ھﻤﻪ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ازھﻤﻪ اﺳﺖ و ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﮑﺎح دﺧﺘﺮان ﺧﻮد ﺷﺨﺺ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ اﮔﺮ ﺟﻨﺎﯾﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﻓﻄﺮت ﭘﺎک اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺑﺎزﯾﭽﻪ ﻗﺮار دادن و ﺗﺒﺎه ﺳﺎﺧﺘﻦ آن‪،‬‬
‫ﻣﻌﮫﻮد و ﻣﺸﮫﻮد ﻧﺒﻮد و ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻓﺮاوان ﻧﻤﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﻓﻄﺮت ﺳﻠﯿﻢ و ﭘﺎک‪ ،‬ﺣﻖ داﺷﺖﮐﻪ از‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی ﻣﺎدران و دﺧﺘﺮان در ﺷﮕﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻓﻄﺮﺗﺶ ﺑﻪ وی ﺣﮑﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪﮐﻪﮐﺸﺶ و ﻣﯿﻞ ﺑﺪاﻧﺎن ازﻗﺒﯿﻞ ﻣﺤﺎﻻت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻟﯿﮑﻦ ﭼﻮن اﯾﻦ ﺟﻨﺎﯾﺖ ﻣﻌﮫﻮد‬
‫اﺳﺖ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی آن ﺟﺎی ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﯿﻦ ﺑﺮادران و ﺧﻮاھﺮان‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺑﯿﻦ واﻟﺪﯾﻦ و اوﻻدﺷﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ھﻤﻪ آنھﺎ ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ اﻋﻀﺎء ﯾﮏ ﺟﺴﻢ واﺣﺪ ھﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﺮادرو ﺧﻮاھﺮیﮐﻪ از ﯾﮏ اﺻﻞ واﺣﺪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان اﺻﻞ ﺑﺎ ھﻢ ﺗﻔﺎوﺗﯽ‬
‫ً‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬و ﻏﺎﻟﺒﺎ در ﯾﮏ آﻏﻮش و ﺑﯿﮏ ﺷﯿﻮه ﭘﺮورش ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و ﻋﺎﻃﻔﻪ اﺧﻮت ﺑﯿﻦ آﻧﺎن‬
‫ﯾﮑﺴﺎن و ﺑﯿﮏ اﻧﺪازه اﺳﺖ و در ھﯿﭽﮑﺪام ﻗﻮﯾﺘﺮ از دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﻋﺎﻃﻔﻪ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻣﺎدری و ﭘﺪری‪ ،‬ﻗﻮیﺗﺮ از ﻋﺎﻃﻔﻪ ﺑﻨﻮت و ﻓﺮزﻧﺪی اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻧﺲ واﻟﻔﺖ ﺑﺮادران و‬
‫ﺧﻮاھﺮان ﺑﺎ ھﻤﺪﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎوی اﺳﺖ و ھﯿﭻ ﻣﻮاﻧﺴﺖ دﯾﮕﺮی ﺑﭙﺎی آن ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﭼﻮن در‬
‫ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ‪ ،‬ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪی ﻧﯿﺴﺖ‪،‬ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺴﺎوات را ﺣﺎﺻﻞ و ﻋﻮاﻃﻒ ﻣﮫﺮ و‬
‫اﻃﻤﻨﺎن و اﻋﺘﻤﺎد ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ در ﺑﯿﻦﺷﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﮑﺎﯾﺖ اﺳﺖﮐﻪ زﻧﯽ ﻧﺰد‬
‫ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﺮای ﺷﻮھﺮوﻓﺮزﻧﺪ و ﺑﺮادرش ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮیﮐﺮدﮐﻪ ﺣﺠﺎج‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ آﻧﺎن را ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﻤﺎ را ﻓﻘﻂ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﯿﮑﯽ ازآﻧﺎن‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮم‪ ،‬ﭘﺲ ﯾﮑﯽ را اﻧﺘﺨﺎبﮐﻦ‪ .‬او ﺑﺮادرش را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺠﺎج ﭘﺮﺳﯿﺪ ﭼﺮا او را‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪی؟ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن واﻟﺪﯾﻦ ﻣﻦ ﻣﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮادر ﻋﻮض ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮ ﺑﺮادری‬
‫ﻧﺨﻮاھﻢ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺠﺎی ﺷﻮھﺮو ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن را دوﺑﺎره ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫ﺣﺠﺎج را ازآن ﺧﻮش آﻣﺪ و ھﺮﺳﻪ را ﺑﻪ وی ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬وﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮﺷﻮھﺮرا اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﺑﺮادرش را‪ ،‬ھﺮﺳﻪ را ﻣﯽﮐﺸﺘﻢ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ ﺳﺨﻦ‪ :‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺮادری ﭘﯿﻮﻧﺪی اﺳﺖ ﻓﻄﺮی‬
‫ً‬
‫وﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻ و ﻋﺎدﺗﺎ ﺑﺮادر و ﺧﻮاھﺮ ﺑﺎ ھﻢ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺟﻨﺴﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻋﺎﻃﻔﻪ‬
‫اﺧﻮت‪ ،‬آن ﭼﻨﺎن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ روﺣﯽ ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ‪،‬ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﺟﺎﺋﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٤٠‬‬

‫ﭘﺲ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﺎک ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﮑﺎح ﺧﻮاھﺮ ﺣﮑﻢﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮای ﺑﯿﻤﺎران ﻓﻄﺮی‬
‫وﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ از ﻓﻄﺮت ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻨﺤﺮف ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﯽ ﺑﺮای ﺟﺎیﮔﺰﯾﻨﯽ اﻧﮕﯿﺰه ﺷﮫﻮت‬
‫ﺑﺠﺎی ﻋﺎﻃﻔﻪ اﺧﻮت ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﻋﻤﻪ و ﺧﺎﻟﻪ از ھﻤﺎن ﻃﯿﻨﺖ و ﺳﺮﺷﺖ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻋﻢ الﺮﺟﻞ ﺻﻨﻮ أﺑﻴﻪ« »ﻋﻤﻮی ھﺮﮐﺲ ھﻤﺘﺎی ﭘﺪرش‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﺷﺎﺧﻪ ﺧﺮﻣﺎﯾﻨﺪﮐﻪ از ﯾﮏ رﯾﺸﻪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻋﻤﻮ از ﺟﻨﺲ ﭘﺪر و ﺧﺎﻟﻪ از ﺟﻨﺲ ﻣﺎدر اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺟﺪهھﺎ ﻣﻨﺪرج‬
‫در ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﺎدران و داﺧﻞ در آن اﺳﺖ‪ .‬دﯾﻨﯽﮐﻪ از ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ را ﻣﻼﺣﻈﻪﮐﻨﺪ وآن را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﺪ وﺑﺪان اﯾﺠﺎد ﺗﺮاﺣﻢ و‬
‫ﻋﻤﻪھﺎ و ﺧﺎﻟﻪھﺎ را ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪیﮐﻨﺪ‪.‬‬‫ﺗﻌﺎونﮐﻨﺪ و ﻣﻐﻠﻮب ﺷﮫﻮت ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﮑﺎح ّ‬
‫دﺧﺘﺮان ﺑﺮادران و ﺧﻮاھﺮان ﺣﮑﻢ دﺧﺘﺮان ﺧﻮد ﺷﺨﺺ را دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ھﺮﮐﺲ ﺑﺮادر‬
‫وﺧﻮاھﺮش را ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ وﮐﺴﯽﮐﻪ دارای ﻓﻄﺮت ﺳﻠﯿﻢ و ﭘﺎک ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪﮐﺴﯽ ﺑﺪاﻋﯿﻪ ﻓﻄﺮت ﺑﯿﻤﺎرش‪ ،‬ﻋﺎﻃﻔﻪاش ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎری اﻧﺤﺮاف‬
‫دﭼﺎرﮔﺮدد‪ ،‬و از آن ﻋﺪولﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﻋﺎﻃﻔﻪ ھﺮﮐﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪﺧﺘﺮش‪،‬‬
‫ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﺎرهای از او اﺳﺖ و درﮐﻨﻒ ﺣﻔﻆ و ﻋﻨﺎﯾﺖ او ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﻋﻤﻪھﺎ و‬‫واﻧﺲ ُواﻟﻔﺘﺶ ﺑﻪ ﺑﺮادرو ﺧﻮاھﺮش ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺪﺧﺘﺮانﺷﺎن‪ .‬ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ّ‬
‫ﺧﺎﻟﻪھﺎ و دﺧﺘﺮان ﺑﺮادران و ﺧﻮاھﺮان‪ ،‬آﻧﺴﺖﮐﻪ ﻣﮫﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ّ‬
‫ﻋﻤﻪ و ﺧﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﻋﺎﻃﻔﻪ و ﻧﺪای دروﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﮫﺮ و ﻣﺤﺒﺖ آن دﯾﮕﺮھﺎ ﻧﺎﺷﯽ از اﺣﺘﺮام و ﺗﮑﺮﯾﻢ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﮫﺮ ﺣﺎل از ﻧﻈﺮ ﺷﮫﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯿﮏ درﺟﻪ ﻓﻄﺮت ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬از ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﺪاﻧﮫﺎ دور اﺳﺖ‪ .‬در آﯾﻪ‬
‫ﻋﻤﺎت و ﺧﺎﻻت ﭘﯿﺶ از ﺑﻨﺎت اﻻخ و ﺑﻨﺎت اﻻﺧﺖ آﻣﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ آنھﺎ از‬ ‫ﺑﺪانﺟﮫﺖ ّ‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر اﺳﺖ و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺷﺮﯾﻔﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻮد اﻧﻮاع‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪ ﺗﺮاﺣﻢ و ﺗﻌﺎﻃﻒ و ﻣﻮدت و ھﻤﮑﺎری ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم اﺳﺖ‬
‫و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﮫﺮ و ﻋﺎﻃﻔﻪ واﺣﺘﺮام آن را در روح و روان ﻣﺮدم آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﮑﺎح‬
‫ﺑﯿﻦ آﻧﺎن را ﺣﺮامﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ و ﻣﮫﺮآن‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪﮐﺴﺎﻧﯽﮔﺮددﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﺎ ﻧﺴﺒﯽ ﺳﺴﺖ و ﺿﻌﯿﻔﯽ ﺑﺎ ﺷﺨﺺ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺟﺎﻧﺐ و ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن وﻃﺒﻘﺎت‬
‫ﻋﻤﻪھﺎ و ﻓﺮزﻧﺪان داﺋﯽھﺎ و ﺧﺎﻟﻪھﺎ‪ ،‬آﻧﻮﻗﺖ‬‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان دور‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﻤﻮھﺎ و ّ‬
‫ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی‪ ،‬از راه ازدواج ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺴﺒﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﮫﺮ و ﻣﻮدت‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد وداﯾﺮه ﺗﻔﺎھﻢ و ﻣﮫﺮ ورزی ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم‪،‬ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٠٤١‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﻓﻠﺴﻔﻪ روﺣﯽ و رواﻧﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ درﺑﺎره ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی ﻣﺤﺎرم ﻧﺴﺒﯽ و‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﯾﮏ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﯿﺰﯾﻮﻟﻮژی زﻧﺪهای و ﺑﺰرﮔﯽ در‬
‫ﺗﻦ آدم وﺟﻮد دارد و آن اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ازدواج ﺑﯿﻦ اﻗﺎرب و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﯾﮏ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻧﺴﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﮕﻮﻧﻪایﮐﻪ اﮔﺮﺗﺴﻠﺴﻞوار اداﻣﻪ ﯾﺎﺑﺪ ﺑﺪرﺟﻪای‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﻞ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮔﺮدد و ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺮای آن دو ﺳﺒﺐ ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻓﻘﮫﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻧﯿﺮو و ﺗﻮان ﻧﺴﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻧﯿﺮو و ﺗﻮان ﻗﻮه اﻧﮕﯿﺰه ﺷﮫﻮت ﺟﻨﺴﯽ‬
‫ﺑﯿﻦ زوﺟﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﺮ اﻧﺪازه ﻧﯿﺮوی ﺷﮫﻮاﻧﯽ و ﺟﻨﺴﯽ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﻠﯽ ﻗﻮﯾﺘﺮی از آن ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ وﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬ﮐﻪ ﻧﯿﺮوی ﺷﮫﻮاﻧﯽ ﺑﯿﻦ اﻗﺎرب‪،‬‬
‫ﺳﺴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ازدواج ﺑﺎ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻮ و دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻪ و ‪ ...‬را ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫درﺑﺎره ﻋﻠﺖ آن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷﮫﻮت ﺟﻨﺴﯽ اﺣﺴﺎس و ﺷﻌﻮری ﻣﻨﺒﻌﺚ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از‬
‫روح و ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻌﻮر و اﺣﺴﺎس و ﻋﻮاﻃﻒ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی‪ ،‬ﻣﺰاﺣﻢ و ﺿﺪ آن‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ آن را ازﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد ﯾﺎ ﻣﺘﺰﻟﺰل وﺳﺴﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺳﺒﺐ دوم آﻧﺴﺖﮐﻪ ﭘﺰﺷﮑﺎن ازآن آ ﮔﺎه ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮای ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻣﻔﮫﻮم آن ازذھﻦ‬
‫ﻣﺮدم ﻋﺎدی ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬ﮐﺸﺎورزان ﻣﯽداﻧﻨﺪﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮏ داﻧﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر‬
‫در ﯾﮏ زﻣﯿﻦﮐﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺘﺪرﯾﺞ ھﺮ ﺑﺎزﮐﺸﺖ آن ﺿﻌﯿﻒ و ﺿﻌﯿﻒﺗﺮﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود ﭼﻮن ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ آن رو ﺑﮑﺎھﺶ ﻣﯽﻧﮫﺪ و‬
‫ﻣﻮاد دﯾﮕﺮیﮐﻪ از آنھﺎ ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬رو ﺑﺎﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﻣﺰاﺣﻢ ﻣﻮاد‬
‫ﻏﺬاﯾﯽ آن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ھﻤﯿﻦ ﻧﻮع ﺣﺒﻮﺑﺎت را در زﻣﯿﻦ دﯾﮕﺮ و ﺣﺒﻮﺑﺎت دﯾﮕﺮی‬
‫را در ھﻤﯿﻦ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺎرﻧﺪ‪ ،‬ھﺮدو ﺑﺨﻮﺑﯽ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮاﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫ﺣﺒﻮﺑﺎت درﺟﺎی دﯾﮕﺮیﮐﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﻮع دﯾﮕﺮ از ھﻤﯿﻦ داﻧﻪھﺎ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻦﮐﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﻣﻔﯿﺪ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ در زﻣﯿﻨﯽﮔﻨﺪم ﺑﮑﺎرﻧﺪ و از‬
‫ﻣﺤﺼﻮل آن ﺑﺬرﮔﯿﺮیﮐﻨﻨﺪ و در ھﻤﯿﻦ زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺎرﻧﺪ رﺷﺪ وﻧﻤﻮآن اﻧﺪک‬
‫وﺑﺎزدھﯽﮐﻤﺘﺮی ﺧﻮاھﺪ داﺷﺖ وﻟﯽ اﮔﺮﺑﺬر را ازﮔﻨﺪم دﯾﮕﺮی ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و درآن‬
‫زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺎرﻧﺪ ﺑﮫﺘﺮرﺷﺪ و ﻧﻤﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎزدھﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺧﻮاھﺪ داﺷﺖ‪ .‬زﻧﺎن‬
‫ﻧﯿﺰﮐﺸﺘﺰاری ھﺴﺘﻨﺪﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان درآنﮐﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ وﮔﺮوھﮫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺬر ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد ھﺮ ﻋﺸﯿﺮه و ﺗﯿﺮهای‬
‫ﺑﺎ اﻓﺮاد ﺗﯿﺮه و ﻋﺸﯿﺮهی دﯾﮕﺮی ازدواجﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﺧﻮب رﺷﺪﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﻧﯿﮑﻮﭘﺮورش ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﭽﻪ ازﻣﺰاج وﻣﻮاد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ واﻟﺪﯾﻦ و ازاﺧﻼق وﺻﻔﺎت‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٤٢‬‬

‫روﺣﯽ آﻧﺎن ﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ را ﺑﻪ ارث ﻣﯽﺑﺮد ودرﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ ﺑﺎ آنھﺎ ﺗﺒﺎﯾﻦ و اﺧﺘﻼف‬

‫دارﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻮارث و ﺗﺒﺎﯾﻦ‪ ،‬دو ﺳﻨﺖ از ﺳﻨﺖھﺎی آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﺪاوﻧﺪی ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ھﺮدو ﻧﺼﯿﺐ و ﺣﻆ ﺧﻮد را درﯾﺎﻓﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﺴﻞھﺎی ﺑﺸﺮی ﺑﻪ ﻣﻮازات ھﻢ‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ وﺗﺮﻗﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ھﻤﺪﯾﮕﺮ ھﻢ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ وﻧﯿﺮو وﻗﻮت واﺳﺘﻌﺪاد را از‬
‫ھﻤﺪﯾﮕﺮﮐﺴﺐ ﮐﻨﻨﺪﮐﻪ در ازدواج ﺑﺎ اﻗﺎرب اﯾﻦ ﻣﺰاﯾﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﻨﺖ‬
‫ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ازدواج ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﺟﺴﻤﺎ و روﺣﺎ زﯾﺎنآور و ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت و ﻣﺨﻞ ﺑﻪ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﺮﻗﯽ ﻧﺴﻞ ﺑﺸﺮی اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ در “اﺣﯿﺎء اﻟﻌﻠﻮم“ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﻔﺎت و ﺧﺼﻠﺖھﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﺮاﻋﺎت آن در زن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﮔﺮ زن و ھﻤﺴﺮ از‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮھﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن ﻻﻏﺮ اﻧﺪام ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد و در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ را ذﮐﺮﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺣﺮﺑﯽ در ﻏﺮﯾﺐ‬
‫اﻟﺤﺪﯾﺚ ﺧﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ »آل ﺳﺎﺋﺐ« ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ زن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن ﻻﻏﺮ و ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﺤﯿﻒ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﻏﺰاﻟﯽ در‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮ آنﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺷﮫﻮت و ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺟﻨﺴﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ازﻧﻈﺮو ﺗﻤﺎس‬
‫ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ دو ﻣﻌﻨﯽ و اﺣﺴﺎس‪،‬در ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻗﻮﯾﺘﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪“،‬ﮐﺴﯽﮐﻪ ھﺮ روز و ھﻤﻮاره در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﺑﻪ وی‬
‫اﺣﺴﺎس ﺷﮫﻮاﻧﯽ را در او ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد و ﮐﻤﺘﺮ وی را درک ﻣﯽﮐﻨﺪ« اﯾﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ ﻏﺰاﻟﯽ در ھﻤﻪ ﻣﻮارد ﺻﺪق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ وﻋﻤﺪه ھﻤﺎن ﭼﯿﺰی اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﯿﻢ ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺑﺪی رﺿﺎﻋﯽ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ رﺿﺎﻋﯽ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ داﯾﺮه ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی و ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﻗﺮاﺑﺘﯽ ﻣﺎ راﮔﺴﺘﺮش دھﺪ ﻟﺬا ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ را ﺑﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺴﺒﯽ ﻣﻠﺤﻖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‬
‫ﭼﻮن ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﻧﺪام ﺑﭽﻪ ﺷﯿﺮﺧﻮار‪ ،‬از ﺷﯿﺮ ﺷﯿﺮ دھﻨﺪه ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ ﭘﺲ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ را از‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ و اﺧﻼق او ﺑﻪ ارث ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺑﭽﻪ ﺧﻮدش ﻧﯿﺰﭼﯿﺰھﺎﺋﯽ را از ﻣﺎدر ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ارث ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ از راه ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﺑﺴﺒﺐ ازدواج = ﻣﺼﺎﻫﺮه‬

 ‫‪١٠٤٣‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺑﺴﺒﺐ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی از راه ازدواج‪ ،‬آﻧﺴﺖﮐﻪ دﺧﺘﺮھﻤﺴﺮ و ﻣﺎدرش‬

‫ﺳﺰاوارﺗﺮاﺳﺖ ﺑﺎﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮﺷﻮھﺮ ﺣﺮام ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ھﻤﺴﺮ ھﺮﮐﺲ ﺑﺎ وی ﭘﯿﻮﻧﺪ روﺣﯽ دارد‬
‫و زﯾﺮﺑﻨﺎی ﻣﺎھﯿﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ او اﺳﺖ و وﺟﻮدش ﺑﺪون وﺟﻮد ھﻤﺴﺮ ﻧﺎﻗﺺ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺎدرش ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﻣﺎدر ﺧﻮد او ﺑﺎﺷﺪ و از ھﻤﺎن اﺣﺘﺮام ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدد‪ .‬و‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﯽ زﺷﺖ و ﻗﺒﯿﺢ اﺳﺖﮐﻪ ﻣﺎدر زن ھﻮوی او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺗﺎر و ﭘﻮد ﻣﺼﺎھﺮت‬
‫و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی از راه ازدواج و داﻣﺎدی‪ ،‬درﺳﺖ ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎر و ﭘﻮد ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﻧﺴﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﮔﺎهﮐﺴﯽ ﺑﺎ زﻧﯽ از ﺗﯿﺮهای ازدواجﮐﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد آن ﺗﯿﺮه ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‬
‫ودرروح او ﯾﮏ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﮫﺮو ﻣﺤﺒﺖ ﺗﺎزهای ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان ﺗﯿﺮه ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﺳﺒﺐ ﺑﮫﻢ زدن اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﮔﺮدد و ﺑﯿﻦ ﻣﺎدرو دﺧﺘﺮ ھﻮوﯾﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزد؟!! ھﺮﮔﺰ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺒﺎد‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺮاﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ داﻣﺎدی و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی داﻣﺎدی‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد و ﻧﻈﺎم‬
‫ﻋﺸﯿﺮه و ﺗﯿﺮه را ﺑﮫﻢ ﻣﯽزﻧﺪ و ﺗﺒﺎه ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬آﻧﭽﻪﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت وﻣﺼﻠﺤﺖ ذاﺗﯽ ﺷﺨﺺ‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ و ھﻤﮕﺎﻣﯽ دارد‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎدر و دﺧﺘﺮ ھﻤﺴﺮ‪ ،‬ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ ﻣﺎدر و دﺧﺘﺮ ﺧﻮد ﺷﻮھﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ھﻤﺴﺮﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺨﺺ ﻧﯿﺰ ﻻزم اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ دﺧﺘﺮ او ﺑﺎﺷﺪ و ھﻤﺎن ﻋﺎﻃﻔﻪای‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎو داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪﺧﺘﺮش دارد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ زن ﭘﺪرش را ﺑﻤﻨﺰﻟﻪ‬
‫ﻣﺎدرش ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮﺣﻤﺖ و ﺣﮑﻤﺖ ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﺧﻮاھﺮو اﻣﺜﺎل آن‬
‫را ﺣﺮامﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﺎر و ﭘﻮد ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی داﻣﺎدی ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪای از وﺳﺎﯾﻞ ھﻮوﯾﯽ‬
‫و ﺗﻨﻔﺮ ﺑﯿﻦ آنھﺎ آﻟﻮده ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻌﻘﻮل ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮدﮐﻪ ﻧﮑﺎح‬
‫ﻣﺎدرودﺧﺘﺮھﻤﺴﺮوھﻤﺴﺮ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﺪر و ھﻤﺴﺮ ﭘﺪرﺑﺮای ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺮام ﻧﺒﺎﺷﺪ؟!! )ھﺮﮔﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی ﻣﻌﻘﻮل و ﺧﺮدﭘﺴﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖﮐﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ازدواج آراﻣﺶ و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﻃﺮﻓﯿﻦ ازدواج و‬
‫اﯾﺠﺎد ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﮫﺮ و ﻣﻮدت ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﺑﻮﺟﻮد آوردن ﺗﺎر و ﭘﻮد ﭘﯿﻮﻧﺪی ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺴﺒﯽ‬
‫َ‬ ‫َّ ُ ْ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َۡ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬
‫اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬وم ِۡن َءا�ٰتِهِۦٓ أن خل َق ل�م ّم ِۡن أنفسِ� ۡم أ ۡز َ� ٰ ٗجا ل ِت ۡسك ُن ٓوا إ ِ ۡ� َها َو َج َعل‬
‫َ ۡ َ ُ َّ َ َّ ٗ َ َ ۡ َ ً‬
‫�ة ۚ﴾ ]اﻟﺮوم‪» .[٢١ :‬ازﺟﻤﻠﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎ وآﯾﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺴﺖﮐﻪ ازﺟﻨﺲ ﺷﻤﺎ‬ ‫بين�م مودة ور‬
‫ُ‬
‫ﺑﺮاﯾﺘﺎن ھﻤﺴﺮ آﻓﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺎن اﻧﺲﮔﯿﺮﯾﺪ و آراﻣﺶ ﯾﺎﺑﯿﺪ و در ﺑﯿﻦ ﺷﻤﺎ ﻣﮫﺮ و ﻣﻮدت ﻗﺮار‬
‫داده اﺳﺖ«‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ آراﻣﺶ روﺣﯽ را ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ زﻧﺎﺷﻮﺋﯽ ﻧﻤﻮده و ﺧﺎص زوﺟﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ اﯾﺠﺎد ﻋﺎﻃﻔﻪ ﻣﮫﺮ و ﻣﻮدت ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻠﻖ آﻣﺪه‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﯿﻦ زوﺟﯿﻦ وﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ ﺑﻨﺤﻮی ازﻃﺮﯾﻖ ﺗﺎروﭘﻮد ﻧﺴﺒﯽ ﺑﻪ زوﺟﯿﻦ ارﺗﺒﺎط ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺑﺪﻧﯿﺎ‬
‫آﻣﺪن ﻓﺮزﻧﺪ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻨﺎر‪.‬‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٤٤‬‬
‫ً‬
‫زﻧﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﻮﻗﺘﺎ ﻧﮑﺎح ﺑﺎ آﻧﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ‬

‫‪ -۱‬ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻣﺤﺮم‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﺧﻮاھﺮ و ﺑﯿﻦ زن و ﻋﻤﻪاش و ﯾﺎ ﺑﯿﻦ او و ﺧﺎﻟﻪاش ﺑﺎ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﯾﺎ ﻣﻠﮏ‬
‫ﯾﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ھﺮدو زﻧﯽﮐﻪ ﺑﺎ ھﻢ ﻗﺮاﺑﺖ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی‬
‫داﺷﺘﻪ واﮔﺮﯾﮑﯽ ﻣﺮد ﻓﺮض ﺷﻮد و دﯾﮕﺮی زن‪ ،‬ازدواﺟﺸﺎن ﺑﺎ ھﻢ ﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻟﯿﻞ‪:‬‬
‫ۡ َ ۡ َّ َ َ ۡ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ َۡ َ ُ ْ َۡ َ‬
‫� إِ� ما قد سلف﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[٢٣ :‬‬ ‫‪ -۱‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬وأن �معوا �� ٱ�خت ِ‬
‫»ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﺧﻮاھﺮ ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﯾﺎ ﻣﻠﮏ ﯾﻤﯿﻦ ﺣﺮام اﺳﺖ ﻣﮕﺮاﯾﻨﮑﻪ دردوره‬
‫ﺟﺎھﻠﯿﺖ ازﺷﻤﺎ ﺳﺮ زده ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﻋﻔﻮﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ ازاﺑﻮھﺮﯾﺮه رواﯾﺖﮐﺮدهاﻧﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ازﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﯾﮏ زن و‬
‫ﻋﻤﻪاش ﯾﺎ ﺧﺎﻟﻪاش )ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﯾﺎ ﻣﻠﮏ ﯾﻤﯿﻦ( ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺣﻤﺪ و اﺑﻮداود و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی ﺑﻄﺮﯾﻖ ﺣﺴﻦ از ﻓﯿﺮوز دﯾﻠﻤﯽ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪم دو ﺗﺎ ﺧﻮاھﺮ در ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻣﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮐﺪام راﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﻃﻼق ده‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎسﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮد از اﯾﻨﮑﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ زﻧﯽ و ﻋﻤﻪاش ﯾﺎ‬
‫ﺧﺎﻟﻪاش ﺑﺎ ھﻢ ازدواج ﮐﻨﺪ وﮔﻔﺖ‪» :‬إﻧ�ﻢ إذا ﻓﻌﻠﺘﻢ ذلﻚ ﻗﻄﻌﺘﻢ أرﺣﺎﻣ�ﻢ«‬
‫»اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦﮐﺎری ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ رﺣﻢ ﺧﻮد را ﻗﻄﻊﮐﺮدهاﯾﺪ«‪ .‬ﻗﺮﻃﺒﯽﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖﮐﻪ اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ اﺻﯿﻠﯽ در ﻓﻮاﺋﺪ ﺧﻮﯾﺶ و اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ و دﯾﮕﺮان آن را‬
‫ذﮐﺮﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬اﺑﻮداود در ﻣﺮاﺳﯿﻞ ﺧﻮد از ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ ﻧﻘﻞﮐﺮده اﺳﺖﮐﻪﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻧﮫﯽﮐﺮد ازاﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﻦ ﺧﻮاھﺮان ھﻤﺴﺮ در ازدواج ﺟﻤﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺒﺎداﮐﻪ ﺑﻘﻄﻊ ﺻﻠﻪ‬
‫رﺣﻢ اﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﺮﯾﻢ‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭘﺮھﯿﺰ ازﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪ رﺣﻢ ﺑﯿﻦ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺴﺎدت وﮐﯿﻨﻪ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫وﮐﻤﺘﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪﮐﻪ دو ھﻮو ﺑﺎ ھﻢﮐﯿﻨﻪ و ﺣﺴﺎدت ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺤﺮﯾﻢ‬
‫ﺟﻤﻊ درﻧﮑﺎح در ﻋﺪه ﻧﯿﺰ ھﻢ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮﮐﺴﯽ زﻧﺶ را ﻃﻼق داد و‬
‫ﻃﻼﻗﺶ »رﺟﻌﯽ« ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮای او ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاھﺮ زﻧﺶ ازدواجﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ‬
 ‫‪١٠٤٥‬‬ ‫اﻟﺰواج )ازدواج ﮐﺮدن(‬

‫ﭼﮫﺎر زن دﯾﮕﺮ ﺑﻐﯿﺮ از او ازدواجﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺪهاش ﻣﻨﻘﻀﯽﮔﺮدد ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ‬
‫ﻋﺪهاش ﻣﻨﻘﻀﯽ ﻧﮕﺮدد ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﻌﺪاد ھﻤﺴﺮاﻧﺶ ﺑﻪ ﭼﮫﺎر ﺑﺮﺳﺪ ﭼﻮن ھﻨﻮزازدواج‬
‫ﺑﺤﺎل ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ و ھﻨﻮز ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ وی ﻣﺮاﺟﻌﻪﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺶ ازاﻧﻘﻀﺎی ﻋﺪه‬
‫اورا ھﺮوﻗﺖ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮاو را ﻃﻮری ﻃﻼق دھﺪﮐﻪ ﻃﻼﻗﺶ ﺑﺎﺋﻨﻪ و‬
‫ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﻖ »رﺟﻌﺖ« ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﯽ و زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ و‬
‫ﻣﺠﺎھﺪ و ﻧﺨﻌﯽ و ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری و ﺣﻨﻔﯽھﺎ و اﺣﻤﺪﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﭘﺲ از اﻧﻘﻀﺎی ﻋﺪه‬
‫او‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﺎ ﺧﻮاھﺮش ﯾﺎ زن ﭼﮫﺎرم ﻏﯿﺮاز اوازدواجﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن دراﺛﻨﺎی ﻋﺪه‬
‫ﺣﮑﻢ ﻋﻘﺪ ھﻨﻮز ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺪه ﻣﻨﻘﻀﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ درﺣﺎل ﻋﺪه‬
‫ﺷﻮھﺮﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﻧﻔﻘﻪ اورا ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر ﮔﻮﯾﺪ‪:‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢﮐﻪ ﻗﻮل ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎ ﻧﯿﺰآن را ﻗﺒﻮل دارﯾﻢﮐﻪ او‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺧﻮاھﺮزﻧﺶ ﯾﺎ زن ﭼﮫﺎرم دﯾﮕﺮ ازدواج ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺴﯿﺐ و ﺣﺴﻦ و‬
‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﺑﺎﺋﻨﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ازدواج ﭘﺎﯾﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو‬
‫ﺧﻮاھﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ وزن ﭼﮫﺎرم ﻧﯿﺰدرﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺤﺎرم ﺟﻤﻊﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل دو ﺧﻮاھﺮرا ﺑﺎ ھﻢ ازدواج ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ھﺮدو‬
‫را ﺑﺎ ﯾﮏ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎحﮐﻨﺪ ﯾﺎ دردوﻋﻘﺪ‪ ،‬اﮔﺮھﺮدورا ﺑﺎ ﯾﮏ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎحﮐﺮد و در ھﯿﭽﯿﮏ ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ھﺮدو ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ و اﺣﮑﺎم ازدواج ﻓﺎﺳﺪ ﺑﺮآن ﺟﺎری ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ واﺟﺐ اﺳﺖﮐﻪ ﻃﺮﻓﯿﻦ زواج از ھﻢﮐﻨﺎره ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ً‬
‫دادﮔﺎه ﺑﺎﯾﺪ آﻧﺎن را ﺟﺒﺮا از ھﻢ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ھﻨﻮز دﺧﻮﻟﯽ و ﺟﻤﺎﻋﯽ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ھﯿﭽﯿﮏ ﻣﮫﺮﯾﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﻋﻘﺪ ﺑﺨﻮدی ﺧﻮد ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ اﺛﺮی ﺑﺮآن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ‬
‫ﺟﺪاﺋﯽ ﺑﻌﺪ ازﺟﻤﺎع ودﺧﻮل ﺻﻮرتﮔﯿﺮد‪ ،‬ھﺮﮐﺲﮐﻪ ﻣﻮرد ﺟﻤﺎع واﻗﻊ ﺷﺪه و دﺧﻮل درآن‬
‫روی داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﮫﺮاﻟﻤﺜﻞ ﯾﺎﮐﻤﺘﺮاز آن‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ و ﻧﺎﻣﺒﺮده در ﺿﻤﻦ‬
‫ﻋﻘﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻤﺎم آﺛﺎر ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ ازدواج ﻓﺎﺳﺪ ﺑﺮآن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ اﮔﺮ ھﺮدو در‬
‫ﯾﮏ ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺮﻋﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪﮐﻪ ھﻤﺴﺮﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ در ﻋﺪه ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ و در دﯾﮕﺮی ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﮑﺎح ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺂﻧﮑﻪ ﺧﺎﻟﯽ از ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪﯾﮕﺮی ﻓﺎﺳﺪ و اﺣﮑﺎم ﻋﻘﺪ ﻓﺎﺳﺪ ﺑﺮآن ﺟﺎری ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ھﺮدو را ﺑﺎ دو ﻋﻘﺪ ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ ازدواجﮐﻨﺪ و ھﺮدو ﻋﻘﺪ دارای ﺷﺮاﯾﻂ و ارﮐﺎن درﺳﺖ‬
‫ﻋﻘﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪﮐﺪام ﯾﮏ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺘﺮ ﻋﻘﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﻘﺪ اوﻟﯽ‬
 ‫ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫‪١٠٤٦‬‬

‫ﺻﺤﯿﺢ و ﻋﻘﺪ دوﻣﯽ ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ واﮔﺮ ﺗﻨﮫﺎ ﻋﻘﺪ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ دارای ﺷﺮاﯾﻂ و ارﮐﺎن‬
‫درﺳﺖ ﻋﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﻋﻘﺪ او ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﺧﻮاه اوﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ دوﻣﯽ‪ .‬اﮔﺮ اوﻟﯽ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺪو ﻧﻔﺮ وﮐﺎﻟﺖ ﺑﺪھﺪ وآﻧﺎن دوزن را ﺑﻌﻘﺪ ﻧﮑﺎح‬
‫او درآورﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮدﮐﻪ ھﺮدوﺧﻮاھﺮﻧﺪ و اوﻟﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ