‫تجّلی حکمت‬

‫در‬
‫هی پزشکی احکام‬
‫فسلف ‌‬

‫تألیف ‪:‬‬
‫محمد عزیز حسامی‬

‫ننامه کارشناسی ارشد‬

‫پایا ‌‬
‫رشته فقه و مبانی حقوق اسلمی )فقه شافعی(‬
‫مقایسه علمی میان اعلمیه حقوق بشر و حقوق انسان ‪2‬‬
‫در اسلم‬

‫تقریظ استاد حاج مل مسعود قادر مرزی‬

‫باسمه تعالی‬
‫ضمن تقاضای دوست ارجمند دانشمند صالح جناب آقای محمممد‬
‫عزیز حسامی این کتاب را ملحظه و مطالعه نمودم واقعا ً اسم و‬
‫ههممای بهداشممتی احکممام‬
‫می مطممابق اسممت‪ .‬قسمممتی از جنب ‌‬ ‫مسمم ّ‬
‫بهمای دیگمر کممتر یمافت‬ ‫اسلمی را بیان فرموده است که در کتا ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫ینمممایم و‬
‫از خداوند بزرگ توفیممق و هممدایت ایشممان را طلممب م ‌‬
‫تمّنای دعای خیر دارم‪.‬‬

‫سلم على من اّتبع الحقّ والهدی‬

‫وال ّ‬
‫مسعود قادر مرزی‬
‫‪21/12/80‬‬
 ‫تشکر و تقدیر‬
‫یشک توفیق تحصیل اندک دانش دینی خود را مدیون تشویق‪،‬‬ ‫ب ‌‬
‫یدریممغ پممدر و مممادر عزیممز و همسممر فممداکارم‬ ‫تلش و کوشممش ب ‌‬
‫یدانم‪.‬‬
‫م ‌‬
‫یهمای ارزشمممند اسمماتید‬ ‫لزم است زحممات صمادقانه و راهنمای ‌‬
‫خالسلمی‪ ،‬دکممتر محمممد‬ ‫بزرگوار جناب آقایان دکتر سید اسعد شی ‌‬
‫مهدی اصفهانی‪ ،‬دکتر جلیل امیدی‪ ،‬دکتر عطا‌ءالله فیروزی‪ ،‬دکممتر‬
‫نظیف محمدی‪ ،‬محممد نرگسمی‪ ،‬عمادل محممودی‪ ،‬حماتم احممدی‪،‬‬
‫یلممی‬ ‫لآبادی‪ ،‬ایرج قوامی‪ ،‬سرکار خانم دکتر ل ‌‬ ‫محمد یوسف رسو ‌‬
‫عطایی‪ ،‬دکتر افسانه مولئیان و سایر کسانی که به هر عنمموان در‬
‫هانمممد‪ ،‬را ارج َنهمممم و مراتمممب‬
‫نوشمممتن ایمممن تحقیمممق یممماریم داد ‌‬
‫نهمما را‬‫هی آ ‌‬
‫سپاسگذاری و تشکر خود را ابزار نمممایم‪ .‬خداونممد هم ‌‬
‫پاداش نیک عطا فرماید‪.‬‬
 ‫فهرست مطالب‬
‫صفحه‬ ‫موضوع‬
‫فهرست مطالب‪4...........................................................‬‬
‫م الله الرحمن الرحیم‪8................................................‬‬ ‫بس ‌‬
‫پیشگفتار‪10..................................................................‬‬
‫اهمیت بهداشت در اسلم‪12.............................................‬‬
‫»بهداشت اسلمی«‪17....................................................‬‬
‫عبادت و بهداشت روانی‪20...............................................‬‬
‫احکام و مقررات اجتماعی در اسلم‪23................................‬‬
‫بهداشت و تندرستی‪26....................................................‬‬
‫‪» -1‬احکام طهارت«‪29....................................................‬‬
‫مس‪30.....................................................‬‬ ‫‪ -1-1‬آب مش ّ‬
‫‪ -1-2‬آب قّلتین‪32.........................................................‬‬
‫‪ -1-3‬شک در پاکی آب‪34...............................................‬‬
‫‪ -1-4‬ظروف طل و نقره‪34.............................................‬‬
‫‪ -1-5‬تحریم استعمال طل برای مرد‪35...............................‬‬
‫‪ -1-6‬استنجاء‪36..........................................................‬‬
‫‪ -1-6-1‬آداب استنجاء و دستشویی رفتن‪38.......................‬‬
‫‪ -1-7‬وضو ‪43...............................................................‬‬
‫تهای وضو‪45.............................................‬‬ ‫‪ -1-7-1‬سن ‌‬
‫‪ -1-7-2‬کراهت خشک کردن اعضای وضو‪51......................‬‬
‫‪ -1-7-3‬وضوهای مستحب‪52.........................................‬‬
‫‪ -1-7-4‬مبطلت وضو‪53...............................................‬‬
‫‪ -1-7-5‬دفع شک و عمل به یقین‪53.................................‬‬
‫‪ -1-8‬غسل ‪54..............................................................‬‬
‫‪ -1-8-1‬کیفیت انجام غسل‪57........................................‬‬
‫‪ -1-9‬نجاست‪58...........................................................‬‬
‫‪ -1-9-14‬پاک شدن نجاست‪70.......................................‬‬
‫‪ -1-9-15‬پاکی از انواع نجاست ‪71...................................‬‬
‫‪ -1-9-16‬نجس شدن مایعات‪73.....................................‬‬
‫مم‪74.............................................................‬‬ ‫‪ -1-10‬تی ّ‬
‫‪ -1-10-1‬شرایط انجام تیمم‪76......................................‬‬
‫جبیره )آتل(‪76....................................‬‬ ‫‪ -1-10-2‬مسح بر َ‬
‫‪ -1-11‬حیض )عادت ماهیانه(‪77.......................................‬‬
‫‪ -1-11-1‬احکام حیض‪78..............................................‬‬
‫نریزی غیرطبیعی رحم(‪79...................‬‬ ‫‪ -1-12‬استحاضه )خو ‌‬
‫نریزی پس از زایمان(‪81.........................‬‬ ‫‪ -1-13‬نفاس )خو ‌‬
‫‪ -2‬نماز‪82....................................................................‬‬
‫‪ -2-1‬ارکان نماز‪83.......................................................‬‬
‫‪ -2-2‬نمازهای مکروه‪85.................................................‬‬
‫‪ -2-3‬نماز جماعت ‪87.....................................................‬‬
‫‪ -2-3-1‬جماعت نماز ظهر در مناطق گرمسیری‪88..............‬‬
‫‪ -2-3-2‬خواب مکروه‪89...............................................‬‬
‫‪ -2-3-3‬عذرهای ترک نماز جماعت‪89..............................‬‬
‫‪ -2-3-4‬امامت‪91.......................................................‬‬
‫‪ -2-4‬مستحبات روز جمعه‪91...........................................‬‬
‫‪ -2-5‬تحریم استعمال حریر برای مرد‪94.............................‬‬
‫‪ -3‬احکام میت‪95...........................................................‬‬
‫‪ -3-1‬احکام پس از مرگ ‪96.............................................‬‬
‫‪ -3-2‬آماده کردن جسد برای غسل‪97................................‬‬
‫‪ -3-3‬غسل میت‪97.......................................................‬‬
‫‪ -3-3-1‬غسل میت با آب سرد ‪98....................................‬‬
‫‪ -3-3-2‬کیفیت غسل میت‪99.........................................‬‬
‫یهای جسد‪100.....................‬‬ ‫‪ -3-3-3‬برطرف کردن آلودگ ‌‬
‫‪ -3-4‬کفن کردن‪100.....................................................‬‬
‫‪ -3-5‬احکام شهدا‪101...................................................‬‬
‫‪ -3-6‬نماز میت ‪102.......................................................‬‬
‫‪ -3-7‬دفن میت‪103......................................................‬‬
‫هی قراردادن جسد در قبر‪104........................‬‬ ‫‪ -3-7-1‬نحو ‌‬
‫یهای جسد‪104................................‬‬ ‫‪ -3-8‬اجتناب از آلودگ ‌‬
‫‪ -4‬روزه‪105.................................................................‬‬
‫تهای روزه‪108.............................................‬‬ ‫‪ -4-1‬رخص ‌‬
‫‪ -4-2‬صحت روزه‪109...................................................‬‬
‫‪ -4-3‬مکروهات روزه‪110...............................................‬‬
‫‪ -4-4‬مستحبات روزه‪111...............................................‬‬
‫‪ -5‬حج‪111...................................................................‬‬
‫لهای مستحب در حج‪113..................................‬‬ ‫‪ -5-1‬غس ‌‬
‫‪ -5-2‬احرام و طواف‪113...............................................‬‬
‫هکردن موی سر‪114..........................‬‬ ‫‪ -5-3‬تراشیدن یا کوتا ‌‬
‫وضعیت کنونی بهداشت و رفاه در حرمین شریفین‪115............‬‬
‫‪ -1‬خرید و فروش‪119.....................................................‬‬
‫‪ -2‬پاکیزگی کالی مورد معامله‪119.....................................‬‬
‫جر‪120..................................................................‬‬ ‫ح ْ‬‫‪َ -3‬‬
‫‪ -1‬ارث‪123..................................................................‬‬
‫‪ -2‬إیصاء‪124................................................................‬‬
‫‪ -3‬ازدواج‪124...............................................................‬‬
‫‪ -3-1‬مستحبات ازدواج‪126.............................................‬‬
‫‪ -3-2‬نقش امتیازات اجتماعی در ازدواج‪128.......................‬‬
‫‪ -3-3‬ازدواج با محارم‪129..............................................‬‬
‫‪ -3-4‬فسخ نکاح به علت بیماری‪130..................................‬‬
‫ن«‪131...................................‬‬ ‫ق« و »قَْر ْ‬ ‫‪ 3-4-1‬و ‪َ» 2‬رت ْ ْ‬
‫‪» -3-4-3‬عّنه«‪131....................................................:‬‬
‫‪» -3-4-4‬جنون«‪132...................................................‬‬
‫‪» -3-4-5‬ب ََرص«‪134...................................................‬‬
‫‪» -3-4-6‬جذام«‪134...................................................‬‬
‫‪» -3-5‬پاکدامنی و پرهیزگاری«‪135...................................‬‬
‫دد زوجات‪136...........................................‬‬ ‫‪ -3-6‬احکام تع ّ‬
‫سم ‪137....................................................‬‬ ‫‪ -3-7‬احکام قَ ْ‬
‫خلع )جدایی از جانب زن(‪138.......................................‬‬ ‫‪ُ -4‬‬
‫‪ -5‬طلق‪139.................................................................‬‬
‫مْتعه‪142............................................................‬‬ ‫‪ُ -5-1‬‬
‫مبستری(‪143...............................‬‬ ‫‪ -6‬ایلء )سوگند به ترک ه ‌‬
‫ده‪144..................................................................‬‬ ‫ع ّ‬ ‫‪ِ -7‬‬
‫‪ -7-1‬تعیین نسب‪147....................................................‬‬
‫‪ِ -8‬رضاع )خویشاوندی شیری(‪148......................................‬‬
‫هی همسر‪151......................................................‬‬ ‫‪ -9‬نفق ‌‬
‫هی زنان مطّلقه‪152..................................‬‬ ‫‪ -9-1‬تأمین نفق ‌‬
‫حضانت )سرپرستی اطفال(‪153..................................‬‬ ‫‪ِ -10‬‬
‫‪ -1‬قصاص‪156..............................................................‬‬
‫‪ -1-1‬شیوه اجرای قصاص‪157.........................................‬‬
‫‪ -1-2‬قصاص اعضای فلج‪158..........................................‬‬
‫‪ -1-3‬قصاص زن حامله‪158............................................‬‬
‫‪ -2‬سقط جنین‪159.........................................................‬‬
‫‪ -3‬زنا‪161....................................................................‬‬
‫‪ -3-1‬لواط‪164............................................................‬‬
‫‪ -3-2‬لواط با همسر‪165................................................‬‬
‫یها‪165..........................................................‬‬‫‪ -4‬نوشیدن ‌‬
‫‪ -5‬دفع تجاوز و ضمانت‪169..............................................‬‬
‫نگیری‪170......................................................‬‬ ‫‪ -5-1‬خو ‌‬
‫‪ -5-2‬خْتنه‪171.............................................................‬‬
‫‪ -6‬صید و ذبح‪174..........................................................‬‬
‫‪ -6-1‬آلت ذبح‪176........................................................‬‬
‫‪ -7‬قربانی‪176...............................................................‬‬
‫مگذاری کودک(‪178................................‬‬ ‫قه )جشن نا ‌‬ ‫‪ -8‬عقی َ‬
‫‪ -8-1‬خوراندن خرما به نوزاد‪178......................................‬‬
‫ت فردی‪179.................................................‬‬ ‫‪ -8-2‬نظاف ‌‬
‫یها‪181...........................................................‬‬ ‫‪ -9‬خوراک ‌‬
‫یهای حرام‪185............................................‬‬ ‫‪ -9-1‬خوردن ‌‬
‫یهای پاک‪186..............................................‬‬ ‫‪ -9-2‬خوردن ‌‬
‫‪ -9-3‬حیوانات نجاست خوار‪188.......................................‬‬
‫‪ -9-4‬ضرورت بقای حیات آدمی‪188..................................‬‬
‫‪ -10‬مسابقه و رقابت‪190................................................‬‬
‫هی فقهی«‪193..................................................‬‬ ‫هنام ‌‬ ‫»واژ ‌‬
‫منابع و مآخذ‪197............................................................‬‬
‫‪207..............................................English References‬‬
‫‪8‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫م الله الرحمن الرحیم‬

‫بس ‌‬
‫یحد و عد خداوندی را سزد که انوار حکمت‬ ‫سپاس و ستایش ب ‌‬
‫او در دل ذرات هستی تجلی است و با خلعت عقل وجود آدمی را‬
‫کرامت بخشید‪ .‬درود و رحمت فممراوان بممر روان پمماک و انممور شممه‬
‫هی ثقلیممن‪ ،‬شممفیع المممذنبین و امممام‬ ‫کممونین‪ ،‬خمماتم رسممل و خممواج ‌‬
‫المرسلین محمد مصطفای امین و اصحاب و یاران وی باد‪.‬‬
‫یهمما و‬
‫نچه کممه اسمملم چهممارده قممرن پیممش در اجتنمماب از آلودگ ‌‬ ‫آ ‌‬
‫یهمما مممورد تأکیممد قممرار داده اسممت‪ ،‬بممرای بشممر‬
‫شگیممری از بیمار ‌‬ ‫پی ‌‬
‫تویکم کممه در اوج شممکوفایی دانممش و تکنولمموژی‬ ‫دن قرن بیس م ‌‬ ‫متم ّ‬
‫است‪ ،‬جای تأمل اسممت و در بررسممی احکممام اسمملمی بممرای یممافتن‬
‫نهمما شمماهباز عقممل آدمممی از پروبممال‬
‫هی پزشکی و بهداشتی آ ‌‬ ‫فلسف ‌‬
‫یافتد و با اعتراف به عجز و قصمور دانمش خمود بما تممامی وجمود‬ ‫م ‌‬
‫یفهمد که؛‬ ‫م ‌‬
‫﴿ ‪      ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪.﴾   ‬‬
‫]فصلت ‪[42 /‬‬
‫چگممونه بمماطلی‪ ،‬از هیممچ جهممت و نظممری‪ ،‬متمموجه قممرآن‬
‫»هی ‌‬
‫های یزدان است که با حکمت و ستوده‬ ‫یگردد‪ ،‬فرو فرستاد ‌‬ ‫نم ‌‬
‫است«‪.‬‬
‫یشممود ایممن‬‫نچه که از بررسی احکام اسلمی حاصممل م ‌‬ ‫درواقع آ ‌‬
‫است که به طور یقین در بطن هر حکمی مصلحتی جسمی‪ ،‬روانی‪،‬‬
‫ن خداونممدی کممه سممرانجام آن‬ ‫ل فرممما ِ‬
‫ی امتثمما ِ‬‫اجتممماعی و اخممرو ِ‬
‫رستگاری ابدی و سعادت دو جهانی است‪ ،‬وجود دارد و اگممر دانممش‬
‫هی احکممامی توجیهممات علمممی ارائه دهممد و‬ ‫بشری نتواند برای فلسف ‌‬
‫خهای مناسممبی‬ ‫برای اذهممان پویممای دانشمممندان و طالبممان علممم پاسم ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫داشته باشد‪ ،‬هیچ تزلزلی در احکام شرعی ایجاد نم ‌‬
‫ن‬
‫تهای ناعممادلنه و تبلیغممات سمموء مستشممرقی ِ‬ ‫متأسممفانه قضمماو ‌‬
‫مغرضی چون ادوارد براون که طب اسمملمی را التقمماطی از چنممد‬ ‫ُ‬
‫نتری هندی و ایرانممی‬ ‫هی طب باستانی یونانی و در سطح پایی ‌‬ ‫شیو ‌‬
‫تهممای نمماروایی بممه دانشمممندان اسمملمی زده‬ ‫قلمممداد کممرده و تهم ‌‬
‫هی بهزیسممتی اسمملم‬ ‫هی شیو ‌‬ ‫است‪ ،‬نه تنها ذهنیت غربیان را دربار ‌‬
‫ینگر و جمماهلظ‬ ‫گمراه نممموده بلکممه بسممیاری از مسمملمانان سممطح ‌‬
‫دچار شک و تردید کرده است‪.‬‬
‫هی پزشکی‬ ‫این تحقیق تلشی است در جهت یافتن حکمت و فلسف ‌‬
‫و بهداشممتی احکممام اسمملمی مطممابق بمما فقممه مممذهب امممام شممافعی‬
‫جالطالبین امام نمووی‬ ‫هالله که به ترتیب ابواب فقهی از کتاب منها ‌‬ ‫رحم ‌‬
‫هالله برگرفته شده است و بیشتر آن احکممام مشممترک بیممن تمممام‬ ‫رحم ‌‬
‫مذهب اسلمی است‪ .‬فواصل بین احکام و تفاسیر علمممی بمما علمممت‬
‫سه ستاره مشخص شده است‪.‬‬
‫ددی به علت کمبودهای موجممود مممورد بررسممی‬ ‫گرچه موارد متع ّ‬
‫قرار نگرفته است؛ بنابراین لزم است متخصصممان و کارشناسممان‬
‫در خصمموص هممر کممدام از مممواردی کممه بممه صممورت تئوری در ایممن‬
‫تحقیق مورد بحث واقع شده و نیز مسایل فراوانممی کممه در سممنت‬
‫نبمموی تحممت عنمماوین »الطممب النبمموی«‪» ،‬آداب الکممل والشممرب«‪،‬‬
‫هاند تحقیقممات علمممی دقیقممی‬ ‫»آداب النمموم« و غیممره مطممرح شممد ‌‬
‫انجام دهند‪.‬‬
‫هی کارشناسممی‬ ‫ننممام ‌‬
‫لزم به یادآوری است کممه ایممن تحقیممق پایا ‌‬
‫هی فقه و مبانی حقوق اسلمی )فقه شممافعی(‬ ‫ارشد بنده در رشت ‌‬
‫هی تخصصی آن را جناب آقممای دکممتر محمممد مهممدی‬ ‫بوده و مشاور ‌‬
‫اصفهانی استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران به عهده داشممته و از‬
‫هاند؛ قلممم قاصممر حقیممر از‬ ‫هر گونه تلش و مساعدتی دریغ نورزید ‌‬
‫ادای شکر آن همه زحمت و تلش عاجز است و خداوند ایشان را‬
‫عافیت دو جهانی عطا فرماید‪.‬‬
‫﴿‪       ‬‬
‫‪) ﴾     ‬هود ‪/‬‬
‫‪(88‬‬
‫محمد عزیز حسامی‬
‫دی ماه ‪ 1380‬تهران‬
‫‪10‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫پیشگفتار‬
‫عقممل وجممه تمممایز آدمممی از سممایر مخلوقممات و خلقممت ممتمماز‬
‫هی آن توانسته است بممر بسممیاری‬ ‫خداوندی است که بشر به وسیل ‌‬
‫از نمودهای طبیعت مسلط گردد‪.‬‬
‫های دارد و خداوند صمماحبان‬ ‫در معارف اسلمی عقل جایگاه ویژ ‌‬
‫ما ابزارهایی که عقل در شناخت هسممتی بکممار‬ ‫یستاید‪ .‬ا ّ‬ ‫عقل را م ‌‬
‫یگیممرد معدودنممد و در نفممس خممود‬ ‫نها م ‌‬ ‫یبرد و اطلعات را از آ ‌‬ ‫م ‌‬
‫بسیار محدود؛ به همین دلیل است که آدمممی از ابزارهمما و وسممایل‬
‫یکنممد؛ بنممابراین‪،‬‬
‫مختلفممی بممرای پیشممبرد اهممداف خممود اسممتفاده م ‌‬
‫هی فعالیت و کاربرد عقل محدود است و نقص نسبی دانممش‬ ‫حیط ‌‬
‫بشری و تکامل تدریجی علوم‪ ،‬ریشه در این محدودیت دارد؛ عقل‬
‫بشری در برابر ماورای جهان محسوس و مادی کامل ً ناتوان است‬
‫چون ابزارهای لزم برای شناخت آن را ندارد و به این دلیل است‬
‫که خالق هستی برای ارتباط با بشر به لطف خود کسانی را مورد‬
‫هی آنان مطالبی از جهممان ممماورای‬ ‫یدهد و به وسیل ‌‬ ‫خطاب قرار م ‌‬
‫یکند‪.‬‬ ‫حس را به آدمی ابلغ م ‌‬
‫یسممازد‬‫سل به عقل و علم را محدود نم ‌‬ ‫اسلم نه تنها تکیه و تو ّ‬
‫یکنممد‬
‫بلکه توجه عمیق به آن دو منبع شناخت را به تأکید توصیه م ‌‬
‫چکمدام از ایمن ابزارهمای شمناخت بمدون‬ ‫یآمموزد کمه هی ‌‬ ‫و به مما م ‌‬
‫هدایت پیامبری کاری از پیش نبرده و عقل و علم جز با نور وحممی‬
‫به شکوفایی نخواهند رسید‪.‬‬
‫با توجه به این نکته کممه محممور تمممامی احکممام شممریعت رعممایت‬
‫هی »جلب منفعت و دفع مضضضرت« اسممت‪،‬‬ ‫مصالح تحت قاعد ‌‬
‫بسممیاری از علمممای دیممن درک قسمممت اعظممم مصممالح دنیمموی و‬
‫یدانند ]ابن عبدالسلم‪ ،‬امممام‬ ‫هی عقل ممکن م ‌‬ ‫اخروی را به وسیل ‌‬
‫عزالدین؛ ‪1999‬؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[8-9‬‬
‫در اصممول عقایممد اهممل سممنت عقممل بممه عنمموان یکممی از اسممباب‬
‫هی کسب علم معرفی شده است؛ اما بممه دلیممل محممدودیت‬ ‫هگان ‌‬‫س ‌‬
‫تهای مختلف بممرای‬ ‫میدان فعالیت حواس که وسایل کسب معرف ‌‬
‫هی کاربرد عقل نیز به جهان مادی و محسمموس‬ ‫عقل هستند‪ ،‬حیط ‌‬
‫یشود؛ بنابراین بدون راهنمایی و روشنایی کسممب شممده‬ ‫محدود م ‌‬
‫از نممور وحممی‪ ،‬عقممل در درک مفمماهیم عممالم غیممب نمماتوان اسممت‬
‫]سعدی‪ ،‬عبدالملک؛ ‪1379‬؛ ص ‪.[33‬‬
‫ههای احکممام را بیممان‬ ‫تهمما و فلسممف ‌‬
‫های از حکم ‌‬ ‫قرآن کریممم پممار ‌‬
‫کرده است و در مسایل زیادی نیز از ذکر دلیمل احکممام خمودداری‬
‫کرده است؛ به عنوان مثال حکمت حج را تعظیم و تکریممم شممعایر‬
‫یکند ]الممدهلوی؛‬ ‫خداوندی و حکمت جهاد را اعلی دین خدا ذکر م ‌‬
‫‪1418‬؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[16‬‬
‫هی احکممام‬ ‫راکرم ‪ ‬بممه ذکممر فلسممف ‌‬ ‫در احادیث متعددی نیز پیامب ‌‬
‫هی عاشممورا را‬ ‫هی روز ‌‬ ‫هاند؛ به عنوان مثال حکمت و فلسممف ‌‬ ‫پرداخت ‌‬
‫نجات حضرت موسی ‪ ‬و قومش از استبداد فرعممونی‪ ،‬و حکمممت‬
‫خوابیممدن بممر پهلمموی راسممت را آرامممش و اسممتراحت اعضمما ذکممر‬
‫فرموده است‪ .‬در میان صحابه کسانی چون ابن عباس‪ ،‬ابن عمممر‬
‫نالله علیهممم اجمعیممن در خصمموص حکمممت‬ ‫و زید بممن ثممابت رضمموا ‌‬
‫هانممد ]الممدهلوی؛ ‪1418‬؛ ج ‪1‬؛‬ ‫احکام مطالب قابل توجهی ذکر کرد ‌‬
‫ص ‪.[17-19‬‬
‫تلش و کوششی که توسط حکما و دانشمندانی هم چون امممام‬
‫نهما قبمل در‬ ‫محممد غزالمی و عزبمن عبدالسملم رحمهمما اللمه قر ‌‬
‫هی احکام انجممام شممده و امممروزه نیممز تممداوم‬ ‫خصوص یافتن فلسف ‌‬
‫دارد‪ ،‬در این جهت نیست که اسلم و احکام آن‪ ،‬مورد تأیید علمموم‬
‫مختلف قرار گیرد‪ ،‬بلکه هدف این است که نشان داده شممود ایممن‬
‫علوم بسیاری از رازها و اسرار معارف دینی و احکام اسمملمی را‬
‫هانممد و بممه تدریممج بمما تکامممل علمموم‪،‬‬‫در آن مقطممع زمممانی دریافت ‌‬
‫تهای دیگر در مورد سایر مسایل آشکار خواهد شد‪.‬‬ ‫حکم ‌‬
‫‪12‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫اهمیت بهداشت در اسلم‬

‫اسلم دین فطرت پاک بشری است و هر کممس کممه از فطرتممی‬
‫فممر‬‫همنممد و از پلیممدی متن ّ‬ ‫سممالم برخمموردار باشممد بممه پمماکیزگی علق ‌‬
‫است‪ .‬بر این اساس اسلم توجه کاملی به پاکیزگی نممموده اسممت‬
‫تهای آسمممانی و‬ ‫یتمموان گفممت؛ هیممچ کممدام از شممریع ‌‬ ‫تا آنجا کممه م ‌‬
‫هاند‬ ‫هی اسلم به پاکی و نظافت توجه نکرد ‌‬ ‫مکاتب بشری به انداز ‌‬
‫]صممبور اردوبممادی‪ ،‬احمممد؛ ‪1364‬؛ ص ‪ [15‬و بشممر قممرن بیسممت و‬
‫های مممدّون‬ ‫یهایش برنام ‌‬ ‫تها و تکنولوژ ‌‬ ‫هی پیشرف ‌‬ ‫یکم با وجود هم ‌‬
‫برای بهداشت و تندرستی ارائه نهاده است و به علت عدم وجممود‬
‫ضمانت اجرایممی بممرای انجمام دسممتورات بهداشمتی هممر روز بلیمی‬
‫گآور کممه‬ ‫یهممای مممر ‌‬ ‫نسمموز و دردی لعلج بممه لیسممت بیما‌ر ‌‬ ‫خانما ‌‬
‫ههممای‬ ‫یشممود‪ .‬هزین ‌‬ ‫هی مممدرنیته و صممنعت اسممت اضممافه م ‌‬ ‫نممتیج ‌‬
‫یها و نیروهای انسانی مشممغول در‬ ‫مآور مبارزه با این بیمار ‌‬ ‫سرسا ‌‬
‫ایممن راه از عوامممل مممؤثر در عممدم پیشممرفت و تمموجه کشممورهای‬
‫نالمللمی بمه مشمکلت و کمبودهمای‬ ‫نهای بی ‌‬‫توسعه یافته و سازما ‌‬
‫هی‬ ‫ملل عقب مانده است؛ به عنمموان مثممال در سممال ‪ 1962‬کممابین ‌‬
‫های معممادل‬ ‫دولت فرانسه فقط برای مبممارزه بمما سممیفیلیس بممودج ‌‬
‫شش میلیون فرانک اختصمماص داد‪ .‬اخیممرا ً کمموفی عنممان دبیممر کممل‬
‫سازمان ملممل متحممد اعلم کممرد بممرای مبممارزه بمما ایممدز سممالنه ده‬
‫هی ‪.[259‬‬ ‫مجم؛ شمار ‌‬ ‫هی جا ‌‬ ‫میلیارد دلر هزینه لزم است ]روزنام ‌‬
‫یهدف نیسممت‬ ‫نبینی اسلم‪ ،‬خلقت آدمی نه تنها پوچ و ب ‌‬ ‫در جها ‌‬
‫بلکه انسان اشرف مخلوقات و شاهکار خلقت معرفی شده است‬
‫و حیات بشر در مسیر هدف خلقت بسیار ارزشمند و حفممظ آن از‬
‫هی‬‫واجبات شرعی است؛ آن چنان که از آی ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫﴿‪  ‬‬
‫‪﴾ ‬‬
‫)بقره ‪(195 /‬‬
‫»خود را با دست خویش به هلک نیفکنید«‪.‬‬
‫یتوان به روشنی ضرورت حفممظ جممان و خممودداری از إهمممال‬ ‫م ‌‬
‫در این مهم را دریافت‪.‬‬
‫اهمیت و اولویت این واجب در مقایسه با سایر احکام‪ ،‬آن قممدر‬
‫هگیممری‬
‫مورد توجه شارع است که اگر بقای آدمی منحصممر بممه بهر ‌‬
‫از یک حرام م در شرایط اضطراری م باشد نه تنهمما اسممتفاده از آن‬
‫‪13‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یباشممد؛ ایممن مطلممب در آیممات‬ ‫حرام مباح است بلکه واجب هممم م ‌‬
‫هی‬ ‫هی حج‪ ،‬آیات ‪ 185‬و ‪ 286‬بقممره‪ 119 ،‬أنعممام و قاعممد ‌‬ ‫‪ 78‬سور ‌‬
‫فقهی »المشقة تجلب التیسیر« »سختی‪ ،‬راحممتی و آسممانی‬
‫یشود‪ .‬از سمموی دیگممر‬ ‫یطلبد« و فروع آن به روشنی درک م ‌‬ ‫را م ‌‬
‫یشود‪] ،‬المغربی‪،‬‬ ‫چون انجام مقدمات واجب نیز واجب شمرده م ‌‬
‫سمملم‪،‬‬ ‫عبدالرحمن بن جاد الله؛ ‪1418‬؛ ج ‪1‬؛ ص ‪ 210‬و ابن عبدال ّ‬
‫امممام عّزالممدین؛ ‪1999‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪ [133‬بنممابراین‪ ،‬رعممایت اصممول‬
‫یهمما‬‫مچنین درمان بیمار ‌‬ ‫یها و ه ‌‬‫شگیری از بیمار ‌‬
‫بهداشتی برای پی ‌‬
‫هی حفظ جان هستند‪ ،‬واجب است‪.‬‬ ‫که مقدم ‌‬
‫قرآن کریم که اولین مصدر تشممریع احکممام اسممت در آیممات زیممر‬
‫توجه کامل را به پاکیزگی معطوف داشته است‪:‬‬
‫‪   ‬‬ ‫‪﴿ -‬‬
‫‪﴾ ‬‬
‫)بقره ‪(222 /‬‬
‫یدارد«‪.‬‬
‫هکاران و پاکان را دوست م ‌‬
‫یگمان خداوند توب ‌‬
‫»ب ‌‬
‫﴿ ‪﴾  ‬‬ ‫‪-‬‬
‫)مدثر ‪(4 /‬‬
‫»و جام‌هی خویش را پاکیزه دار«‪.‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪﴿» -‬‬
‫‪﴾  ‬‬
‫)مائده ‪(6 /‬‬
‫جُنب بودید خود را بشویید«‪.‬‬
‫»و اگر ُ‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ﴿ -‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪﴾‬‬
‫تها‬
‫»ای مؤمنان! هنگامی که برای نماز بپا خواسممتید‪ ،‬صممور ‌‬
‫تهای خود را بشویید‪ ،‬و سرهای خود را مسح کنیممد‪ ،‬و‬ ‫و دس ‌‬
‫نهمما بشممویید« )مممائده ‪/‬‬‫کهای آ ‌‬
‫پاهای خود را همراه با قوز ‌‬
‫‪.(6‬‬
‫‪14‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫پیامبر اکرم ‪ ‬در احادیث متعددی بر پاکیزگی و طهممارت تأکیممد‬

‫یتوان به احادیث زیر اشاره کرد‪:‬‬ ‫نموده است‪ ،‬که برای نمونه م ‌‬
‫‪» -‬لله علی کل مسلم أن یغتسل في کل سضضبعة‬
‫أیام یوما ً یغسضضل فیضضه رأسضضه وجسضضده« »بممر هممر‬
‫مسلمانی است که هر هفت روز یک بار سر و تمام بممدنش‬
‫را شستشو دهد«‪.‬‬
‫های از ایمممان‬ ‫طهور شطرالیمان« »پمماکیزگی نیم ‌‬ ‫‪» -‬ال ّ‬
‫است«‪.‬‬
‫سضضواك‬ ‫ق علضضى أمضضتي لمرتهضضم بال ّ‬ ‫‪» -‬لول أن أشض ّ‬
‫ل صضضلة« »اگممر بممه خمماطر مشممقت امتممم نبممود‪،‬‬ ‫عند ک ّ‬
‫یدادم همراه تمامی نمازها مسواک بزنند«‪.‬‬ ‫دستور م ‌‬
‫س من الفطرة‪ :‬الختان والستحداد ونتضضف‬ ‫‪» -‬خم ٌ‬
‫شضضارب« »پنممج‬ ‫ص ال ّ‬
‫البضضط وتقلیضضم الظضضافر وقض ّ‬
‫یباشد‪ :‬ختنه کردن‪ ،‬تراشممیدن‬ ‫هی فطرت م ‌‬ ‫خصلت در زمر ‌‬
‫نهمما و‬
‫موهای زهار‪ ،‬کندن موهای زیربغل‪ ،‬کوتاه کممردن ناخ ‌‬
‫سبیل«ز‬
‫وجمموب احکممامی ماننممد‪ :‬وضممو‪ ،‬غسممل‪ ،‬پمماکی لبمماس‪ ،‬و مکممان‬
‫حت عبادت بر انجام این امور‬ ‫نمازگزار‪ ،‬ختنه و مشروط نمودن ص ّ‬
‫و استحباب مسواک کردن‪ ،‬عطممرزدن‪ ،‬کوتمماه کممردن موهمما‪ ،‬نمماخن‬
‫هی توجه‬ ‫گرفتن و موارد بسیار زیادی در انجام عادات روزانه نشان ‌‬
‫بیش از حد اسلم به رعایت مسایل بهداشتی در زنممدگی فممردی و‬
‫اجتماعی است‪.‬‬
‫یترین مسایل که محققین و پزشکان عصرحاضر همم از‬ ‫در جزی ‌‬
‫لهایی صریح و دقیممق دارد‬ ‫هاند‪ ،‬اسلم دستورالعم ‌‬ ‫نها غافل ماند ‌‬ ‫آ ‌‬
‫که عقل بشری هنوز هم نتوانسته اسمت تموجیه منطقمی و علممی‬
‫نها داشته باشد‪.‬‬ ‫هی بسیاری از آ ‌‬ ‫دربار ‌‬
‫نچه که باید در برخورد با این مسایل همواره در نظممر داشممت‬ ‫آ ‌‬
‫این است که این دستورات را پیامبر اکممرم ‪ ‬از منبممع وحممی و از‬
‫جانب خداوند علیمممی کممه علممم کامممل او بممر ذرات هسممتی احمماطه‬
‫دارد‪ ،‬دریممافت کممرده اسممت‪ ،‬و در بیممان صممحت گفتممارش خداونممد‬
‫یفرماید‪:‬‬ ‫م ‌‬
 ‫‪15‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫﴿‪     ‬‬

‫‪‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪) ﴾  ‬نجم ‪ 3 /‬و ‪(4‬‬
‫یگویممد‪ ،‬آن جممز وحممی و‬‫»و از روی همموا و همموس سممخن نم ‌‬
‫یشود«‪.‬‬ ‫پیامی نیست که بر وی نازل م ‌‬
‫بنابراین‪ ،‬بهداشت اسلمی برخلف بهداشت کلسیک که ریشممه‬
‫در عقممل و دانممش نسممبی بشممری دارد‪ ،‬از وحممی الهممی و الهممام‬
‫ینهممایت وجممود‬
‫های ب ‌‬‫یگیرد و مابین این دو علم فاصل ‌‬
‫سرچشمه م ‌‬
‫دارد‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪﴾  ‬‬
‫)إسراء ‪.(85 /‬‬
‫»و جز دانش اندکی به شما داده نشده است«‪.‬‬
‫یهمما را بممر درمممان مقممدم دانسممته و‬ ‫اسمملم پیشممگیری از بیمار ‌‬
‫شگیممری را خممود متقبممل شممده اسممت؛ ولممی‬ ‫آموزش بهداشت و پی ‌‬
‫یهمما را بممه علممم و دانممش بشممری‬ ‫ههای درمممان بیمار ‌‬ ‫کشممف شممیو ‌‬
‫واگذار نموده است!‬
‫قرآن کریم که خداوند آن را کتاب شفا معرفی فرممموده اسممت؛‬
‫دستورات متعددی در خصوص بهداشممت فممردی و اجتممماعی و نیممز‬
‫هها و غذاها را در خود دارد‪.‬‬ ‫هی میو ‌‬‫یهای صریحی دربار ‌‬ ‫راهنمای ‌‬
‫پیامبر اکرم ‪ ‬شرافت علم طب را در کنار علوم دینممی گمموش‬
‫تهممای فراممموش شممده‬ ‫زد فرموده و سلمتی را از بزرگممترین نعم ‌‬
‫یکنمد کمه‬ ‫یفرمایمد؛ ابمو هریمره ‪ ‬از پیمامبر ‪ ‬نقمل م ‌‬ ‫معرفمی م ‌‬
‫فرمود‌هانممد‪» :‬یا عباس! سضضل اللضضه العافیضضة فضضي الضضدنیا‬
‫والخرة« »ای عبمماس! از خداونممد سمملمتی ایممن جهممان و جهممان‬
‫آخرت را بخواه«‪.‬‬
‫علمای مسلمان نیز علوه بر تبلیغ و امممر بممه اجممرای دسممتورات‬
‫بهداشتی اسمملم‪ ،‬همممواره در کنممار علمموم دینممی بممه تعلیممم و تعل ّممم‬
‫بهایی‬ ‫بهای حدیث و حتی کتا ‌‬ ‫»طب النبی« در ابواب مجزای کتا ‌‬
‫هاند‪.‬‬
‫تحت همین عنوان کوشید ‌‬
‫نهمما را ایممن‬‫نظامی گنجوی کرامت علم فقه و طب و نزدیکی آ ‌‬
‫یکند‪:‬‬ ‫گونه بیان م ‌‬
‫یکممموش بمممه خویشمممتن‬ ‫م ‌‬ ‫در جممممدول ایممممن خممممط‬
 ‫‪16‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫شناسمممممممممممممممممممممممممی‬ ‫قیاسمممممممممممممممممممممممممی‬

‫کممماین معرفمممتی اسمممت‬ ‫تشریح نهاد خود در آموز‬

‫خمممممممممماطر افممممممممممروز‬
‫م‬
‫م الدیممممان وعلمممم ُ‬ ‫علمممم ُ‬ ‫م‬
‫پیغمممبر گفممت‪» :‬العلمم ُ‬
‫»البمممممممممممدان‬ ‫)‪(1‬‬
‫علممممممممممممممممممممممممممان‬
‫و آن هر دو فقیه یا طبیب‬ ‫در نممماف دو علمممم بممموی‬
‫اسممممممممممممممممممممممممممممت‬ ‫طیممممممممممب اسممممممممممت‬

‫]کلیممات نظممامی؛ ‪1377‬؛‬

‫ص ‪.[456‬‬

‫‪ -‬اين حديث نيست بلكه موضوع و جعلي است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

 ‫»بهداشت اسلمی«‬
‫ههممای فممردی‪،‬‬ ‫دسممتورات بهزیسممتی اسمملم شممامل تمممام جنب ‌‬
‫یشود و بممرای‬ ‫اجتماعی‪ ،‬مادی‪ ،‬معنوی‪ ،‬ظاهری و باطنی انسان م ‌‬
‫تمام مسایل زندگی دستوراتی متین و متقن و الگویی کامممل ارائه‬
‫لهایی روزانممه و‬ ‫یدهد‪ .‬بهداشت اسمملمی کممه دارای دسممتورالعم ‌‬ ‫م ‌‬
‫یهممای منحصممر بممه‬ ‫پرهیممز از محرممماتی معیممن اسممت‪ ،‬دارای ویژگ ‌‬
‫نها را به طور خلصه چنین بیان کرد‪:‬‬ ‫فردی است که می توان آ ‌‬
‫جممامعیت رهنمودهممای بهداشممتی اسمملم‪ ،‬ناشممی از‬ ‫‪-1‬‬
‫نگذار‪.‬‬
‫وحدت آفریننده و قانو ‌‬
‫آموزش سریع‪ ،‬همگانی و بدون هزینه‪.‬‬ ‫‪-2‬‬
‫وجود ضمانت اجرایی بسیار مؤِثر ایمان‪.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫حرکت در جهت موازین فطرت بشری‪.‬‬ ‫‪-4‬‬
‫شگیری قبل از درمان‪.‬‬ ‫تأکید بر پی ‌‬ ‫‪-5‬‬
‫هروی در تمام امور‪.‬‬ ‫تأکید بر اصل اعتدال و میان ‌‬ ‫‪-6‬‬
‫هی یک الگوی کامل بشری‪.‬‬ ‫ارائ ‌‬ ‫‪-7‬‬
‫ههای انسانی‪.‬‬ ‫هجویی در سرمای ‌‬ ‫حداکثر صرف ‌‬ ‫‪-8‬‬
‫وجود هدف و جهت معینی به عنوان تقرب به خداوند‬ ‫‪-9‬‬
‫و حصول ثواب اخروی در اجرای دستورات بهداشتی‪.‬‬
‫اعتبار و اصالت بخشیدن به عقل سالم بشری‪.‬‬ ‫‪-10‬‬
‫شمممول کلممی بممر بهداشممت روانممی بممه علممت وجممود‬ ‫‪-11‬‬
‫دستورات اخلقی‪.‬‬
‫آموزش مداوم از طریممق امممر بممه معممروف و نهممی از‬ ‫‪-12‬‬
‫منکر‪.‬‬
‫ههای گزاف بهداشت مصرفی‪.‬‬ ‫دوری از هر گونه هزین ‌‬ ‫‪-13‬‬
‫پیوستگی و مداومت در انجام دستورات روزانه‪.‬‬ ‫‪-14‬‬
‫‪18‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫داشممتن آداب و دسممتوراتی معیممن و مشممخص بممرای‬ ‫‪-15‬‬

‫تهممای روزمممره از قبیممل‪ :‬خمموردن‪ ،‬خوابیممدن‪،‬‬ ‫تمممامی فعالی ‌‬
‫نوشیدن‪ ،‬لباس پوشیدن و غیره‪.‬‬
‫استفاده از پویایی فقه اسلمی در چهممارچوب قواعممد‬ ‫‪-16‬‬
‫فقهی برای طرح مسایل جدیممد بهداشممتی و وضممع مقممررات‬
‫بهداشتی‪.‬‬
‫اگر چه تمموجه بیممش از حممد و غیممر منطقممی گروهممی از جهممال و‬
‫تها و کشممفیات علمموم پزشممکی در‬ ‫ظاهربینان مسلمان به پیشممرف ‌‬
‫غرب باعث شده است که بسیاری افراد از دستورات بهداشممتی و‬
‫هی‬ ‫حیات بخش اسلم غافل بمانند؛ ولمی ارزش واقعممی ایمن شمیو ‌‬
‫بهزیسممتی بممرای دانشمممندان و اندیشمممندان روز بممه روز آشممکارتر‬
‫نچنممان کممه یکممی از دانشمممندان غربممی بنممام »ممموریس‬ ‫یشود؛ آ ‌‬ ‫م ‌‬
‫شهممای دینممی اسممت و قممرآن‬ ‫یگوید‪» :‬جوهر قرآن آموز ‌‬ ‫بوکای« م ‌‬
‫کتاب راهنمایی و هدایت بشر اسممت‪ .‬اممما از علمموم مختلممف در آن‬
‫کلیاتی بیان شده است و امروزه نیاز است که همچون یممک دایممرة‬
‫ههای مختلف دانشمندان جمع شممده و در تفسممیر‬ ‫المعارف از رشت ‌‬
‫هی ایمن کتماب آسمممانی را‬ ‫آن بکوشند‪ ،‬تمما معنممای دقیممق و شایسممت ‌‬
‫بیابند« ]البغدادی‪ ،‬عبداللطیف؛ ‪1986‬؛ ص ‪.[10‬‬
‫تا زمانی که مسلمانان به دستورات دینی خممود بممه طممور کامممل‬
‫نهمما را نفریفتممه بممود از‬‫یبند بودند و ظواهر تمدن غرب عقول آ ‌‬ ‫پا ‌‬
‫نگیممر ملممل غیممر اسمملمی و بممه‬ ‫لها دام ‌‬ ‫یهممایی کممه سمما ‌‬ ‫ش مرِ بیمار ‌‬
‫خصوص غرب بوده در امان بودند‪.‬‬
‫هاند کممه‬ ‫اکنون بسیاری از اندیشمندان غربی به این بمماور رسممید ‌‬
‫یتوانممد مشممکلت‬ ‫انجام فرامیممن جهممان شمممول و کامممل اسمملم م ‌‬
‫های را که تمدن غممرب بممه وجممود آورده اسمت‪ ،‬حمل کنممد‪ .‬بممه‬ ‫عدید ‌‬
‫هی اجتناب از سممگ م م بممه حکممم‬ ‫عنوان مثال‪ ،‬با اجرای دستور ساد ‌‬
‫ههمما بیممماری کممه از سممگ بممه انسممان‬ ‫یتمموان از د ‌‬‫نجس بودنش م م ‌‬
‫شهممای‬ ‫شگیری کرد و این در حالی است که تل ‌‬ ‫یشود پی ‌‬ ‫منتقل م ‌‬
‫هروزی دانشمممندی چممون پاسممتور بممه‬ ‫شهای شممبان ‌‬ ‫یوقفه و کوشم ‌‬ ‫ب ‌‬
‫گها به‬ ‫کشف یکی از ‪ 30‬نوع میکروب و انگلی منجر شد که از س ‌‬
‫یشوند‪.‬‬ ‫انسان منتقل م ‌‬
‫‪19‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫در آن زمممان کممه شممیطان رانممدن از مغممز بیممماران بمما شممکافتن‬

‫نها در اروپا متداول بود و‬ ‫هی آ ‌‬
‫پوست سر و ریختن نمک بر جمجم ‌‬
‫هها از نیازهای بممدنی یممک‬ ‫شها و راهب ‌‬‫هی کشی ‌‬ ‫دعا خواندن به وسیل ‌‬
‫فها در سممال ‪ 1215‬میلدی‬ ‫یشممد‪ ،‬مجمممع اسممق ‌‬ ‫بیمار محسوب م ‌‬
‫یکرد که بیممماری از گنمماه بممه وجممود‬ ‫پس از جلسات متعدد اعلم م ‌‬
‫یآید و بیمار قبل از اعتراف نباید تحممت مممداوا قممرار گیممرد‪ ،‬و بمما‬ ‫م ‌‬
‫یها بمما خواباندنشممان در قبرهمما و ریختممن‬ ‫بیماران به خصوص جذام ‌‬
‫نهایی‬ ‫یشد‪ ،‬در ممالک اسمملمی بیمارسممتا ‌‬ ‫نها برخورد م ‌‬ ‫خاک بر آ ‌‬
‫تهای مختلممف وجممود‬ ‫سهممای آموزشممی‪ ،‬کتابخممانه و قسممم ‌‬ ‫بمما کل ‌‬
‫داشممت؛ فقممط در شممهر کاردوبممای انممدلس ‪ 50‬بیمارسممتان وجممود‬
‫نها نه تنهمما تمممام بیممماران مجممانی مممداوا‬ ‫داشت که در بعضی از آ ‌‬
‫یشدند بلکه‪ ،‬لباس و پول کافی برای استراحت یک ماه پممس از‬ ‫م ‌‬
‫یشممد‪ .‬در قممرن دهممم میلدی بمه فرممان‬ ‫مرخصی بیمار پرداخت م ‌‬
‫هی عباسی ابمن تلمیمذ پمس از سمینان بمن ثمابت‬ ‫المقتدربالله خلیف ‌‬
‫نها را بممه عهممده‬ ‫هی امتحان از پزشکان و صدور مجوز کار آ ‌‬ ‫وظیف ‌‬
‫داشت‪ .‬چهار صد سال قبل از تولممد همماروی‪ ،‬ابممن النفیممس رییممس‬
‫بیمارسممتان نصممیری‪ ،‬سیسممتم گممردش خممون را کشممف کممرد؛ اممما‬
‫یدانممد! و ایممن دلیلممی‬ ‫امروزه تاریخ پزشکی هاروی را کاشف آن م ‌‬
‫هاند و تاریممخ علمموم‬ ‫ندارد جز این که تاریخ را همواره فاتحان نوشت ‌‬
‫کنژاد‪ ،‬سممید رضمما؛ ‪1349‬؛ ج‬ ‫غهاست ]پا ‌‬ ‫شاهد بسیاری از این درو ‌‬
‫‪4‬؛ ص ‪.[284‬‬
 ‫عبادت و بهداشت روانی‬
‫هی‬‫در زندگی صنعتی و یکنواخت امروزی که انسان در محاصممر ‌‬
‫سزا قممرار دارد؛ نقممش‬ ‫یهای محیطی و عوامممل اسممتر ‌‬ ‫انواع آلودگ ‌‬
‫هی عبادت و ارتباط با خالق قادر و متعالی که تمام هسممتی‬ ‫سازند ‌‬
‫هی قدرت اوست و در جای جممای هسممتی‪ ،‬حکمممت و علممم‬ ‫در قبض ‌‬
‫یشود‪ ،‬غیرقابل انکار است‪.‬‬ ‫یپایانش مشاهده م ‌‬ ‫ب ‌‬
‫امروز بشر متمممدن قممرن بیسممت و یکممم بممه آرامممش و سملمت‬
‫روانی بیشتر از هر چیزی محتاج است‪ .‬آمارهای سازمان بهداشت‬
‫جهانی حاکی از وجود ‪ 400‬میلیون بیمار روانی ناشی از مشکلت‬
‫فردی‪ ،‬اجتماعی و استعمال الکل و مممواد مخممدر اسممت ]سممازمان‬
‫جهان بهداشت؛ ‪1380‬؛ ص ‪.[4‬‬
‫هی قممدرت و توکممل و‬ ‫احسمماس ارتبمماط و پیونممد بمما منبممع جمماودان ‌‬
‫ینظیممر خداونممدی‪ ،‬آدمممی را از تنهممایی‪ ،‬احسمماس‬ ‫اعتماد بممر ذات ب ‌‬
‫یرهاند و آرامش روانی حقیقی و پایدار‬ ‫یپناهی و سر در گمی م ‌‬ ‫ب ‌‬
‫هی منظممم و مممداوم عبممادت‪ ،‬پرهیممز از‬ ‫یکند‪ .‬برنام ‌‬ ‫را به او عطا م ‌‬
‫تهای اجتماعی‪ ،‬دستورات مداوم‬ ‫یها و محرمات‪ ،‬انجام حرک ‌‬ ‫پلید ‌‬
‫به اخوت و برادری و امیممد بممه رضممایت و خشممنودی خممالق جهممان‪،‬‬
‫یکنممد‬
‫آرامممش و اطمینممان قلممبی فممرد مسمملمان را چنممد برابممر م ‌‬
‫]شاملو‪ ،‬سعید؛ ‪1366‬؛ ص ‪.[359‬‬
‫هی‬ ‫قرآن کریم با توجه به آی ‌‬
‫﴿ ‪       ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)إسراء ‪(82 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫هی بهبممودی و رحمممت‬
‫یفرستیم کممه مممای ‌‬
‫»ما آیاتی از قرآن را فرو م ‌‬
‫مؤمنان است«‪.‬‬
‫‪21‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یبخشممد؛ بلکممه در‬ ‫یهای روحی و روانممی را شممفا م ‌‬ ‫نه تنها بیمار ‌‬
‫تسکین دردهای جسمی هم مفید و مؤثر اسممت؛ تحقیقممات علمممی‬
‫این مطلب را تأیید کرده است‪.‬‬
‫نپزشممکان در کلینممک »آلممبر« ایممالت‬ ‫مطالعممات گروهممی از روا ‌‬
‫مهای‬ ‫هترین سیسممت ‌‬ ‫فلوریممدای آمریکمما کممه بمما اسممتفاده از پیشممرفت ‌‬
‫یهای مهم در جهت‬ ‫کامپیوتری انجام شده است‪ ،‬حاکی از دگرگون ‌‬
‫اصمملح تغییممرات امممواج الکتروکمماردیوگرافی‪ ،1‬الکممترومیوگرافی ‪،‬‬
‫‪2‬‬

‫الکتروآنسفالوگرافی‪ 3‬شدت جریان خممون و ضممربان نبممض بممر اثممر‬

‫شمممنیدن آیمممات قرآنمممی در بیمممماران ناآشمممنا بمممه زبمممان عربمممی و‬
‫یباشممد ]اصممفهانی‪،‬‬ ‫هانممد‪ ،‬م ‌‬
‫غیرمسلمان که گرفتار افسممردگی بود ‌‬
‫محمدمهدی؛ ‪ 1374‬نماز نیایش عشق و شفا بخش تن؛ ص ‪.[14‬‬
‫هی گذشته شواهد بسیاری گردآوری شده است که نشان‬ ‫در ده ‌‬
‫هی تممأثیر عوامممل محیطممی‪ ،‬روانممی و اجتممماعی بممر اعمممال‬ ‫دهنممد ‌‬
‫سیستم ایمنممی بممدن از طریممق اعصمماب مرکممزی اسممت و عوامممل‬
‫عمماطفی مثبممت مثممل ایمممان قمموی‪ ،‬حمممایت اجتممماعی و سممایر‬
‫لهای‬ ‫یهای کمماهش فشممار عصممبی مممی توانممد رشممد سمملو ‌‬ ‫استراتژ ‌‬
‫بدخیم را کم یا متوقف کنمد و ایمن اممر در ممموارد توقممف خمود بمه‬
‫لهای سرطانی مشهود است‪.‬‬ ‫ت سلو ‌‬ ‫خودی فعالی ‌‬
‫اگر چه تأثیر باورهای دینی در تأمین سلمت روانی کمممتر مممورد‬
‫توجه عممامه و حممتی متخصصممین قممرار گرفتممه اسممت‪ ،‬مطالعممات و‬
‫یهای انجام شده حاکی از تأثیر عمیق این باورها در تمممامی‬ ‫بررس ‌‬
‫ههای زندگی فردی و اجتماعی افراد است‪.‬‬ ‫جنب ‌‬
‫اعتقممادات دینممی عامممل مهمممی در کمماهش فشممارهای روانممی و‬
‫افسردگی در میممان افممراد جممامعه اسممت و افممراد متممدین کمممتر از‬
‫هکمماری‪ ،‬خودکشممی‪ ،‬طلق‪ ،‬اعتیمماد‪ ،‬مصممرف الکممل و‬ ‫سایرین به بز ‌‬
‫یآورنمد‬ ‫انمواع مختلمف تجماوز و تعمدی بمه حقموق دیگمران‪ ،‬روی م ‌‬
‫]جیمممز‪ ،‬ویلیممام؛ ‪1372‬؛ ص ‪ 50-53‬و شمماملو‪ ،‬سممعید؛ ‪1366‬؛ ص‬
‫‪.[354-357‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- electrocardiography‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- electromyography‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- electroencephalography‬‬
‫‪22‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫»دیل کارنگی« در کتاب معروف »آیین زندگی« دیممن و عبممادت‬

‫را بهترین وسمیله بمرای حصمول آراممش و تمرکمز ذکمر کمرده و از‬
‫یکند که گفته است‪» :‬انسان متدین‬ ‫نکاوی بنام »بریل« نقل م ‌‬ ‫روا ‌‬
‫یآزار شیرازی‪،‬‬ ‫چگاه دچار بیماری روانی نخواهد شد« ]ب ‌‬ ‫واقعی هی ‌‬
‫عبدالکریم؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[165‬‬
‫نهاسممت‪ ،‬بمما ریشممه‬‫هی آ ‌‬ ‫لکنند ‌‬
‫تها و تکمی ‌‬ ‫اسلم که خاتم شریع ‌‬
‫هی الگممموی کممماملی چمممون پیمممامبر ‪‬‬ ‫در وحمممی الهمممی و عرضممم ‌‬
‫هی زنممدگی و آییممن‬ ‫قتریممن شممیو ‌‬ ‫لترین و دقی ‌‬ ‫هی کممام ‌‬‫هدهنممد ‌‬ ‫ارائ ‌‬
‫بهزیستی است‪ .‬اقتضای این جممامعیت و همممه سممونگری )‪(Holistic‬‬
‫به کل هستی آدمی و ارتباط با خالق جهان این است که؛ این دین‬
‫هی تمممام نیازهممای مممادی و معنمموی بشممر‬ ‫نکننممد ‌‬
‫در برگیرنده و تأمی ‌‬
‫یستاید‪:‬‬‫نچنان که خداوند آن را م ‌‬ ‫باشد‪ ،‬آ ‌‬
‫﴿ ‪   ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪﴾   ‬‬
‫)مائده ‪.(3 /‬‬
‫»امروز دین شما را برایتان کامل کردم و نعمت خود را بممر‬
‫شما تکمیل نمودم و اسلم را به عنوان آیین خداپسند بممرای‬
‫شما برگزیدم«‪.‬‬
 ‫احکام و مقررات اجتماعی در اسلم‬
‫نچممه کممه دشمممنان مغممرض و دوسممتان جاهممل فکممر‬ ‫بممرخلف آ ‌‬
‫ً‬
‫یکننممد‪ ،‬اسمملم صممرفا دینممی فممردی و شخصممی نیسممت؛ بلکممه در‬ ‫م ‌‬
‫لترین قوانین را دارد‪ .‬آنگاه که رفاه‬ ‫هی زندگی اجتماعی کام ‌‬ ‫حیط ‌‬
‫و آسایش روانی و جسمی فرد با اجرای فرامیممن الهممی و اجتنمماب‬
‫یشود که در زندگی اجتممماعی‬ ‫از معاصی حاصل شد‪ ،‬فرد ملزم م ‌‬
‫خود و روابممط بمما دیگممران‪ ،‬مقرراتممی را رعممایت کنممد و نسممبت بممه‬
‫یتمموجه نباشممد؛ بنممابراین خداونممد احکممامی را وضممع‬ ‫هی خود ب ‌‬ ‫جامع ‌‬
‫کرده است‪ ،‬تا آسایش و رفاه فرد و جامعه تأمین شممده و صمملح و‬
‫تهممای اجتممماعی را کممه در‬ ‫آرامش در اجتماع برقرار باشممد‪ .‬فعالی ‌‬
‫یتموان‬ ‫تأمین سلمت روانی فرد و جامعه نقمش بسمزایی دارنمد م ‌‬
‫هی فقه اسلمی به شرح زیر بیان کرد‪:‬‬ ‫شهای چهارگان ‌‬ ‫در بخ ‌‬
‫عبادات‪:‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪ -1.1‬وجوب نماز جمعمه و اسمتحباب جمماعت در نمازهمای‬
‫یومیه‪ ،‬عیدین‪ ،‬إستسقاء‪ ،‬خسوف و کسوف‪.‬‬
‫‪ -1.2‬تشریع اغتسممال واجممب و سممنت در اجتماعمماتی چممون‬
‫نمازهای جمعه‪ ،‬خسمموف‪ ،‬کسمموف و مراسممم مختلممف در‬
‫حج و عمره‪.‬‬
‫‪ -1.3‬فرض کفایی در احکام غسل‪ ،‬تممدفین‪ ،‬تکفیممن و نممماز‬
‫میت‪.‬‬
‫‪ -1.4‬وجممموب زکمممات در نقمممدین‪ ،‬محصمممولت مختلمممف‬
‫هی‬ ‫تگان ‌‬‫هها و معادن و بیان اصممناف هش م ‌‬ ‫کشاورزی‪ ،‬دفین ‌‬
‫مستحقین دریافت زکات‪.‬‬
‫وجوب روزه که شرکت آحاد مسمملمانان در آن‬ ‫‪-1.5‬‬
‫هی‬ ‫باعث درک عملی گرسنگی‪ ،‬تشنگی و مشکلت عدید ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫فقرا م ‌‬
‫‪24‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫کرنگی و‬
‫یترین تجلی اخوت‪ ،‬ی ‌‬
‫حج به عنوان عال ‌‬ ‫‪-1.6‬‬
‫های برای تبادل افکار و درک مشکلت‬ ‫نها زمین ‌‬
‫تساوی انسا ‌‬
‫هی انسانی است‪.‬‬ ‫جهانی مسلمانان و کل جامع ‌‬

‫‪ -2‬معاملت‬
‫‪ -2.1‬بیممان انممواع و شممرایط بیممع و معمماملت حممرام و تحریممم‬
‫احتکار‪.‬‬
‫خیار )خیار المجلس‪ ،‬خیممار الشممرط و‬ ‫‪ -2.2‬تشریع احکام انواع ِ‬
‫خیار النقیصمة( بمرای جلموگیری از ایجماد هرگمونه اختلف در‬
‫شگیممری بممه موقممع از ضممرر و زیممان و میممدان‬
‫بین مردم و پی ‌‬
‫ندادن به سودجویان‪.‬‬
‫‪ -2.3‬تشممریع احکممام سمملم‪ ،‬إقممراض‪ ،‬رهممن‪ ،‬حممواله‪ ،‬ضمممانت‪،‬‬
‫کفالت‪ ،‬شرکت‪ ،‬وکالت و عاریه‪ ،‬شفعه و قممراض‪ ،‬مسمماقاة‪،‬‬
‫اجاره‪ ،‬وقف‪ ،‬هبه‪ ،‬لقطه و جعاله جهت رفع هرگممونه حممرج و‬
‫تنگنا در روابط تجاری و اقتصادی افراد جامعه‪.‬‬
‫جر و ممانعت از تصممرفات مممالی سممفیه‪،‬‬ ‫‪ -2.4‬تشریع احکام ح ّ‬
‫بهای مالی به‬ ‫کودک‪ ،‬دیوانه و مفلس برای جلوگیری از آسی ‌‬
‫افراد مذکور و سایر افراد جامعه‪.‬‬

‫‪ -3‬مناکحات‬
‫هی آن‪ :‬قرابممت‪،‬‬ ‫‪ -3-1‬تشریع احکام ارث و بیان اسباب چهارگان ‌‬
‫نکاح‪ ،‬ولء و اسلم و نیز سهم مقدر هر کدام از وارثین‪.‬‬
‫‪ -3-2‬مشروعیت وصیت و اجرای آن از ثلث اموال میت‪.‬‬
‫‪ -3-3‬استحباب ِوصالت که عبارت است از‪ :‬تعیین کسممی بممرای‬
‫تها پس از مرگ‪.‬‬ ‫نظارت و سرپرستی اطفال و انجام وصی ‌‬
‫‪ -3-4‬تشممریع احکممام نکمماح‪ ،‬طلق‪ ،‬قسممم‪ ،‬خلممع‪ ،‬رجعممت‪ ،‬ایلء‪،‬‬
‫ظهار‪ ،‬لعان‪ ،‬رضاع‪ ،‬نفقه و حضانت در روابط بین زوجیممن و‬
‫نیز تعین مبلغی به عنوان صممداق و الممزام مممرد بممه پرداخممت‬
‫هی همسر‪.‬‬ ‫متعه و نفقه پس از جدایی تا پایان مدت عد ّ ‌‬
‫‪ -4‬جنایات‬
‫‪ -4-1‬احکممام قصمماص نفممس و اعضمما همممراه بمما بیممان شممرایط‬
‫هی‬‫قصاص و انواع جراحات )عمممد‪ ،‬شممبه عمممد و خطممأ( و دی ‌‬
‫نفس و اعضا در افممراد مختلممف )زن‪ ،‬مممرد‪ ،‬مسمملمان‪ ،‬اهممل‬
‫‪25‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫کتاب‪ ،‬مجوسی و جنین( که تحت عنوان »کتاب الجراح« بممه‬

‫تفصیل مورد بررسی واقع شده است‪.‬‬
‫‪ -4-2‬وضمممع حمممدود مختلمممف بمممرای مرتمممد‪ ،‬زناکمممار‪ ،‬سمممارق‪،‬‬
‫بخوار‪ ،‬راهزن‪ ،‬متعرض به مال و ناموس و متمردین و‬ ‫شرا ‌‬
‫شهای مربمموطه‬ ‫طاغیان در برابر حکومت اسلمی که در بخ ‌‬
‫هاند‪.‬‬
‫مورد بحث قرار گرفت ‌‬
‫‪ -4-3‬بیان احکام و شرایط مربمموط بممه انتخمماب امممام‪ ،‬قاضممی‪،‬‬
‫محتسمب و غیمره و همچنیمن شمرایط قبمول جزیمه و احکمام‬
‫شهممای مج مّزا تحممت عنمماوین »کتمماب‬ ‫جنگ و صلح کممه در بخ ‌‬
‫هاند‪.‬‬
‫سیر« مورد بررسی واقع شد ‌‬ ‫القضاء« و »کتاب ال ّ‬
‫‪ -4-4‬وضممع مقممررات مفصمملی در »کتمماب القضمماء« و »کتمماب‬
‫الشهادات« که شامل آداب قضاوت‪ ،‬انواع شهادت‪ ،‬شممرایط‬
‫ههاست‪.‬‬ ‫شهود و تعارض بین ‌‬
‫هها و کنیزها و حقوق‬ ‫‪ -4-5‬بیان ضوابط و مقررات رفتار با برد ‌‬
‫چگمماه در‬
‫نها کممه در جوامممع ایممران و روم هی ‌‬ ‫مسلم انسانی آ ‌‬
‫یشد؛ این احکام شامل عنق‪ ،‬کتابت‪ ،‬تممدبیر و‬ ‫نظر گرفته نم ‌‬
‫یباشد‪.‬‬ ‫مالولد م ‌‬ ‫احکام مربوط به ا ‌‬
 ‫بهداشت و تندرستی‬
‫تا ‪ 3900‬سال قبل از میلد بیماری یک بلی آسمممانی بممه شمممار‬
‫یکممرد‪ .‬در ایممن‬‫یرفت و کسی در جهت بهبود بیماران اقدامی نم ‌‬ ‫م ‌‬
‫زممان ممردی بنمام اسمقلبیوس یما اسمکولب کمه در یونمان زنمدگی‬
‫یکرد به فکر مداوای بیماران افتاد؛ او از گیاهان دارویممی بممه ایممن‬ ‫م ‌‬
‫مهیژی )‪ (Hygie‬اولیممن‬ ‫منظور اسممتفاده کممرد‪ .‬دخممتر اسممقلبیوس بنمما ‌‬
‫شگیری افتاد و به پدرش پیشنهاد کرد کممه‬ ‫کسانی بود که به فکر پی ‌‬
‫شگیممری و تممدابیر جلمموگیری از شممیوع‬ ‫تهممای خممود را بممر پی ‌‬ ‫فعالی ‌‬
‫امممراض متمرکممز سممازد ]آذر گشممب‪ ،‬اذن اللممه؛ ‪1375‬؛ ص ‪ 9‬و‬
‫نورانی‪ ،‬مصطفی؛ ‪1369‬؛ ص ‪.[4‬‬
‫اسقلبیوس این علم را به افتخار دخترش »هیممژی نیمموس« نممام‬
‫یشود‪.‬‬ ‫نهاد که امروزه به زبان انگلیسی )‪ (Hygiene‬خوانده م ‌‬
‫تها و تلش دانشمندان دیگر در سممال ‪1946‬‬ ‫هی این فعالی ‌‬ ‫نتیج ‌‬
‫هی سمممازمان بهداشمممت جهمممانی )‪World Health‬‬ ‫کمممه اساسمممنام ‌‬
‫‪ Organization) WHO‬به تصویب رسید‪ ،‬ثمممر داد و دو سممال بعممد‪ ،‬آن‬
‫اساسنامه به اجرا درآمد‪.‬‬
‫طبق تعریف آن سازمان سلمتی عبارت است از‪» :‬رفاه کامل‬
‫جسمی‪ ،‬روانی و اجتماعی و نه صممرفا ً نبممودن بیمماری و نمماتوانی«‬
‫لپیشممه؛ ‪1371‬؛ ص ‪[20‬؛ بنممابراین‪ ،‬امممروزه‬ ‫]حلممم سرشممت و د ‌‬
‫تهای بهداشتی که در آغمماز بیشممتر در جهممت کنممترل‬ ‫هی فعالی ‌‬ ‫دامن ‌‬
‫مسازی محیط‪ ،‬آمار حیاتی‪ ،‬خدمات آزمایشگاهی و‬ ‫یها‪ ،‬سال ‌‬ ‫بیمار ‌‬
‫آممموزش بهداشممت بمموده اسممت‪ ،‬توسممعه یممافته و خممدماتی نظیممر‬
‫یهممای مزمممن‪ ،‬کنممترل سمموانح و‬ ‫بهداشممت روانممی‪ ،‬کنممترل بیمار ‌‬
‫حوادث‪ ،‬بهداشت مادر و کودک‪ ،‬بهداشت دهان و دندان و غیره را‬
‫یشود‪.‬‬ ‫شامل م ‌‬
‫خممدمات بهداشممتی بممه دو بخممش بهداشممت فممردی و بهداشممت‬
‫یشود؛ در بهداشت فممردی آن دسممته از آداب و‬ ‫اجتماعی تقسیم م ‌‬
‫‪27‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫دستورات بهداشتی که در تأمین سلمتی فرد مؤثر بوده و شرایط‬

‫یسازند‪ ،‬مورد تمموجه‬ ‫تهای روزانه مهیا م ‌‬ ‫لزم را برای انجام فعالی ‌‬
‫یشممود‬ ‫یگیرد‪ .‬در بهداشت اجتماعی نیز به نکمماتی تمموجه م ‌‬ ‫قرار م ‌‬
‫یهممای‬ ‫ی محیممط زنممدگی و انتشممار بیمار ‌‬
‫نهمما از آلممودگ ‌‬‫که رعایت آ ‌‬
‫واگیردار و به طور کلی شرایطی که سلمت جامعه را در معرض‬
‫ینماید ]اصفهانی و مهرابمی توانمما؛‬ ‫یدهد‪ ،‬جلوگیری م ‌‬ ‫خطر قرار م ‌‬
‫‪1377‬؛ ص ‪.[30‬‬
‫البته عواملی نظیر وضعیت اقتصممادی‪ ،‬جغرافیممایی‪ ،‬کشمماورزی‪،‬‬
‫فرهنمگ‪ ،‬آمموزش و پمرورش و وسمایل ارتبماط جمعمی در ارتقمای‬
‫سطح بهداشت فممردی و اجتممماعی مممؤثر هسممتند ]آذرگشممب‪ ،‬اذ ‌‬
‫ن‬
‫اللممه؛ ‪1375‬؛ ص ‪[16‬؛ بممه همیممن سممبب رعممایت آداب دینممی و بممه‬
‫کارگیری دین در آموزش و ارتقای سممطح بهداشممتی جوامممع مممورد‬
‫تأکید کارشناسان بهداشت است ]خوش طینت‪ ،‬آمنممه؛ ‪1369‬؛ ص‬
‫‪.[24‬‬
‫فصل اول‬

‫عبادات‬
‫‪29‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪» -1‬احکام طهارت«‬

‫یهمما و‬‫طهارت در لغت به معنی نظافت و پاکیزه بودن از آلودگ ‌‬
‫یهممای معنمموی ماننممد‬ ‫مچممون نجاسممات و ناپاک ‌‬
‫یهممای حسممی ه ‌‬ ‫ناپاک ‌‬
‫عیوب نفسانی است‪.‬‬
‫طهممارت در اصممطلح فقممه بممه معنممی از بیممن بممردن ممنمموعیت‬
‫مترتب بر حدث اصغر و اکبر و نیز نجاسات است‪ .‬به عبارت دیگر‬
‫نچممه کممه در حکممم نممماز اسممت م م را مبمماح‬
‫آن چه که نماز م یا هر آ ‌‬
‫هی‪:‬‬‫یشود‪ .‬با توجه به آی ‌‬ ‫یگرداند‪ ،‬طهارت نامیده م ‌‬ ‫م ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫﴿ ‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫)نساء ‪(43 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫»و آبی نیافتید با خاک پاک تیمم کنید«‪.‬‬
‫آب در پاکی و طهممارت اصممل اسممت و خمماک بممدل آب اسممت‪ ،‬و‬
‫یفرماید‪:‬‬‫تبخش م ‌‬‫هی این مایع حیا ‌‬‫خداوند دربار ‌‬
‫﴿‪     ‬‬
‫)فرقان ‪/‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫‪(48‬‬
‫یگردانیم«‪.‬‬
‫ککننده را نازل م ‌‬
‫»و از آسمان آب پاک و پا ‌‬
‫ککننممده؛ پممس آب‬ ‫مطّهممر یمما پا ‌‬‫در ایممن آیممه »طهضضور« یعنممی ُ‬
‫یهاست‪.‬‬ ‫هی پاک کردن و تمیز کردن نجاسات و آلودگ ‌‬ ‫وسیل ‌‬
‫آب مورد تأییمد شمرع بمرای انجممام طهمارت‪ ،‬آب مطلممق اسممت؛‬
‫هی زایممدی در آن نباشممد‪ .‬آبممی کممه بممه طممور‬ ‫یعنی آبی که هیچ ممماد ‌‬
‫های که در محل جریان آن قرار‬ ‫طبیعی با خاک‪ ،‬گوگرد و یا هر ماد ‌‬
‫یباشد‪.‬‬‫دارد مخلوط است‪ ،‬قابل استفاده در طهارت م ‌‬
‫طهارت یا پاکی موردنظر شرع دو نوع است‪:‬‬
‫الف( طهارت از نجاست‪.‬‬
‫ب( طهارت از حدث اصغر و اکبر‪.‬‬
‫***‬
‫نترین ترکیب شیمیایی موجود در طبیعت است که سممه‬ ‫آب فراوا ‌‬
‫چهارم سطح زمین را پوشانیده است و به سه شکل جامممد‪ ،‬مممایع و‬
‫یهممای فیزیکممی و شممیمیایی‬ ‫یشممود‪ .‬ویژگ ‌‬ ‫گمماز در طممبیعت یممافت م ‌‬
‫منحصر به فممرد آب و نیممز مممواد و املح موجممود در آن بمماعث شممده‬
‫‪30‬‬ ‫عبادات‬

‫متریمن نیماز انسمان بمرای زنمدگی باشمد‪.‬‬ ‫است که آب بعد از هوا مه ‌‬

‫یدهد که بدون آب‪ ،‬حیات بممه هیممچ شممکلی‬ ‫ههای علمی نشان م ‌‬ ‫یافت ‌‬
‫وجود ندارد ]اسماعیل‪ ،‬عبدالعزیز؛ ‪1938‬؛ ص ‪.[13‬‬
‫هبینممی موجممود در آب‬ ‫اعمممال حیمماتی و شممیمیایی موجممودات ذر ‌‬
‫یشوند که منبع آلی دارند‪.‬‬ ‫یهایی م ‌‬ ‫باعث از بین رفتن انواع آلودگ ‌‬
‫ککننممدگی‬ ‫از این رو آب طبیعتا ً پاک خلممق شممده و دارای قممدرت پا ‌‬
‫است‪.‬‬
‫یشود کممه ایممن مولکممول از لحمماظ‬ ‫آرایش مولکولی آب سبب م ‌‬
‫الکتریکی ناقرینه شده و دارای برآیند دو قطبی شود‪ .‬همین برآیند‬
‫یشممود کممه آب در مقابممل ترکیبممات یممونی و‬ ‫نسبتا ً بزرگ ممموجب م ‌‬
‫ترکیباتی که بتوانند به صورت یون تجزیه شوند )مانند نمک طعام(‬
‫کنیا؛ ‪1371‬؛ جلممد اول؛ ص‬ ‫حلل بسیار خوبی باشد ]شهبازی و مل ‌‬
‫‪.[68‬‬
‫هبینممی بممه‬
‫وجممود ممموادآلی در آب بمماعث اشممتغال موجممودات ذر ‌‬
‫های‬ ‫نها شده و اگر غلظت این مواد زیادتر از توان تجزی ‌‬ ‫هی آ ‌‬‫تجزی ‌‬
‫هبینی باشد‪ ،‬قدرت دفاعی آن موجممودات عمل ً سمملب‬ ‫موجودات ذر ‌‬
‫یرود؛ اممما اگممر عناصممر‬ ‫ککننممدگی آب از بیممن م ‌‬ ‫شده و خاصممیت پا ‌‬
‫ککننمدگی آب را از بیمن نبرنمد و بممه طممور‬ ‫موجود در آب قممدرت پا ‌‬
‫نهمما از آب‬ ‫طممبیعی بممه آب اضممافه شممده باشممند و جممدا کممردن آ ‌‬
‫بهای معممدنی‬ ‫نچه آ ‌‬
‫نپذیر نباشد‪ ،‬آن آب پاک کننده است چنا ‌‬ ‫امکا ‌‬
‫یباشند‪.‬‬‫بهای گوگرددار از این نوع م ‌‬ ‫وآ ‌‬

‫مس‬ ‫‪ -1-1‬آب مش ّ‬
‫مس بممرای نوشممیدن و طهممارت بممدن مکممروه‬ ‫استعمال آب مش م ّ‬
‫مس آبی است که در ظرفی فلممزی در مقابممل نممور‬ ‫است‪ ،‬آب مش ّ‬
‫های‬ ‫خورشید در مناطق گرمسممیری قممرار گرفتمه اسممت و غالبما ً لی ‌‬
‫یشود‪ .‬اصل در کراهت اسممتعمال آب‬ ‫چربی مانند روی آن دیده م ‌‬
‫هالله از حضرت عمممر ‪ ‬اسممت‬ ‫مشمس روایت امام شافعی رحم ‌‬
‫که فرموده است‪ :‬استعمال چنین آبی در بدن باعث ابتل به بممرص‬
‫یشود‪.‬‬
‫م ‌‬
‫***‬
‫در بهداشت اسلمی به نقممش و اثممرات نممور خورشممید در فعممال‬
‫کردن عناصر و اختلف آثممار بازتمماب تشعشممعات و یمما اختلف آثممار‬
‫‪31‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫تشعشعات عبممور کممرده از اجسممام زلل بمما نممور طممبیعی خورشممید‬

‫تمموجه کممرده اسممت؛ در حممالی کممه در بهداشممت کلسممیک بمما وجممود‬
‫هی علوم این مسایل مکتوم مانده است‪.‬‬ ‫تهای همه جانب ‌‬‫پیشرف ‌‬
‫اختلفات مهم و اساسی بین امواج نور طبیعی خورشید با نمموع‬
‫دیگرش که قسمتی از بازتاب اجسام کدر و قسمتی پس از عبممور‬
‫از اجسام کدر )مانند امواج حرارتی( و قسمتی نیممز پممس از عبممور‬
‫از اجسممام زلل وجممود دارد‪ .‬ایممن سممه دسممته نممور حاصممل پممس از‬
‫هی آفتاب با اجسام از نظر کمیت و کیفیت و خممواص‬ ‫برخورد اشع ‌‬
‫ً‬
‫و آثارشان در محیط زنده‪ ،‬با هم کامل متفاوتند؛ بدین معنی که در‬
‫تابش مسممتقیم نممور خورشممید بممه آب تقریبما ً تمممام انممواع امممواج و‬
‫تشعشعات خورشممید بممه آب وارد شممد و آثممار مختلفممی در املح و‬
‫یگممذارد کممه فعممال کممردن‬ ‫ترکیبات شیمیایی آب از خود بر جممای م ‌‬
‫لهممای آب نیممز یکممی از ایممن آثممار و‬ ‫عناصر شیمیایی و خممود مولکو ‌‬
‫خواص بوده و به همین جهت است که از نظر درمانی شستشو و‬
‫بتنی در آب دریاها عمل ً در علم طب برای خممود جایگمماهی دارد‪.‬‬ ‫آ ‌‬
‫یتمموان در طممراوت و شممادابی بیشممتر‬ ‫مثال عملی این مطلب را م ‌‬
‫هاند در مقایسه با‬ ‫گیاهانی که با آب باران یا آب چشمه آبیاری شد ‌‬
‫هکشممی مشمماهده نمممود ]صممبور‬ ‫گیاهممان آبیمماری شممده بمما آب لول ‌‬
‫اردوبادی‪ ،‬احمد؛ ‪1357‬؛ ص ‪.[67‬‬
‫بنممابراین‪ ،‬واضممح اسممت کممه قسمممت اعظممم نممور خورشممید کممه‬
‫یتواند از جدار ظرف عبور کند برحسممب نمموع و جنممس ظممرف‪،‬‬ ‫نم ‌‬
‫مقداری به جدار ظرف جذب شده و قسمتی از طریممق انعکمماس‪،‬‬
‫هی نممور‬ ‫یشممود‪ .‬علوه بممر تجممزی ‌‬ ‫از جممدار ظممرف بممه خممارج دفممع م ‌‬
‫هی‬ ‫هی اشممع ‌‬ ‫خورشمید در اثممر برخممورد بما اجسمام فلمزی و بازمانممد ‌‬
‫جممذب شممده بممه صممورت بازتمماب و اهمیممت حیمماتی نممور طممبیعی‪،‬‬
‫هی سملولی‪،‬‬ ‫ناهماهنگی اممواج بممه اشمکال دیگمری در محیممط زنمد ‌‬
‫یشود و اگر ادامه یابد احتمال تممأثیرات منفممی در‬ ‫منشأ اثر واقع م ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫اعتدال بیولوژیکی محیط زنده و سلمتی بدن بیشتر م ‌‬
‫هی دیگر این است که گرما تعممادل اکسممیژنی آب را بممر هممم‬ ‫نکت ‌‬
‫یزنممد و بمما گممرم شممدن تممدریجی آب در مقابممل نممور خورشممید‪،‬‬ ‫م ‌‬
‫هی خممروج مقممدار‬ ‫یرود و در نممتیج ‌‬ ‫اکسیژن موجود در آب تحلیل م ‌‬
‫‪32‬‬ ‫عبادات‬

‫ککنندگی آب در عمل تصفیه و تطهیممر کممم‬

‫زیاد اکسیژن‪ ،‬قدرت پا ‌‬
‫یشود‪.‬‬
‫م ‌‬

‫‪ -1-2‬آب قّلتین‬
‫اگر مقدار آب از حد قلتین م ‪ 857/192‬کیلوگرم م کمممتر باشممد‪،‬‬
‫یشود‪ ،‬اگر چه مقدار نجاست کم‬ ‫با افتادن نجاست در آن نجس م ‌‬
‫باشد و تغییری در آب ایجاد نکند‪ .‬اما آب قلتین با افتادن مقممداری‬
‫هی آب )رنممگ‪ ،‬بممو و‬ ‫هگان ‌‬
‫نجاست در آن که باعث تغییممر صممفات سم ‌‬
‫یشممود؛ ایممن مطلممب از روایممت شممیخین‬ ‫طعممم( نشممود‪ ،‬نجممس نم ‌‬
‫رحمهم‌االله از پیامبراکرم‪ ‬که فرموده است‪» :‬إذا بلضضغ المضضاء‬
‫قلتین لم یحمل الخبث« »هرگمماه مقممدار آب بممه حممد قلممتین‬
‫یشممود« اسممتنباط شممده اسممت؛ ولممی اگممر مقممدار‬ ‫برسد نجممس نم ‌‬
‫هی آب‬ ‫هگان ‌‬ ‫نجاست زیمماد بمموده و بمماعث تغییممر یکممی از صممفات س م ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫قلتین شود‪ ،‬آب مذکور نجس محسوب م ‌‬
‫اضافه کردن آب به آب کمی که نجس شممده اسممت اگمر مقمدار‬
‫هی آب‬ ‫هگان ‌‬
‫آن را به حد قلتین برساند م در صورتی کممه صممفات س م ‌‬
‫یشممود‪ ،‬اممما اگممر‬ ‫تغییر نکرده باشد م باعث پاک شدن آب نجممس م ‌‬
‫مقدار هر دو آب مجموعا ً به حد قلتین نرسد‪ ،‬آب نجس است‪.‬‬
‫آب جاری در تمامی احکام مانند آب راکد است‪.‬‬
‫***‬
‫آب سالم و قابل آشممامیدن آبممی اسممت پمماک‪ ،‬زلل و گمموارا؛ بممه‬
‫یزا و مواد سمی و شممیمیایی بمما آن‬ ‫بهای بیمار ‌‬‫علوه نباید میکرو ‌‬
‫مخلوط شده باشممد‪ .‬بممرای اطمینممان از سممالم و تمییممز بممودن آب‪،‬‬
‫لزم است که در طول سال تجزیه شیمیایی و بمماکتریولوژیکی آب‬
‫انجام شود‪ .‬از نظر باکتریولوژیکی دو نمموع معیممار بممرای بهداشممت‬
‫یشود‪:‬‬ ‫آب در نظر گرفته م ‌‬
‫یهممای آب را بمما‬ ‫یهمما‪ :‬تعممداد باکتر ‌‬‫‪ -1‬شمممارش مجممموع باکتر ‌‬
‫یکننممد؛ اگممر تعممداد مجممموع‬ ‫شهممای اسممتاندارد شمممارش م ‌‬ ‫رو ‌‬
‫یلیتر آب تجاوز کنممد‪ ،‬احتمممال‬ ‫یها از ‪ 100‬عدد در یک میل ‌‬ ‫باکتر ‌‬
‫یزا بودن آب وجود دارد‪.‬‬ ‫آلودگی میکروبی و بیمار ‌‬
‫‪33‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یهممای‬‫کلیفرم‪ :1‬وجود تعممداد زیمماد کیفممرم یمما باکتر ‌‬ ‫‪ -2‬شمارش ُ‬

‫هی آلممودگی آب بمما فضممولت انسممانی یمما‬ ‫های‪ 2‬در آب نشممان ‌‬
‫رود ‌‬
‫هکشممی بممه چهممار‬ ‫حیوانی است‪ .‬براساس تعداد کلیفممرم آب لول ‌‬
‫یشود‪:‬‬ ‫درجه تقسیم م ‌‬
‫تعداد کلیفرم در‬
‫هی آب میزان اطمینان‬ ‫درج ‌‬
‫یمتر‬ ‫‪ 100‬میل ‌‬
‫صفر‬ ‫کامل ً سالم‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 2-1‬عدد‬ ‫سالم‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 10-3‬عدد‬ ‫مشکوک‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 10‬و بیشتر‬ ‫غیرقابل شرب‬ ‫‪4‬‬

‫نتر باشممد ]آذرگشممب‪ ،‬اذن‬ ‫هی ‪ 1‬و ‪ 2‬پممایی ‌‬ ‫آب شممرب نبایممد از درج ‌‬
‫الله؛ ‪1375‬؛ ص ‪.[13‬‬
‫یتوان گفممت کممه آب سممالم از نظممر فیزیکممی‪ ،‬آبممی‬ ‫به طور کلی م ‌‬
‫یبمو باشمد و از نظمر شمیمیایی دارای‬ ‫یطعمم و ب ‌‬ ‫یرنگ‪ .‬ب ‌‬ ‫است که؛ ب ‌‬
‫املح استاندارد و یا در حد مجاز بمموده‪ ،‬از نظممر بیولمموژیکی عمماری از‬
‫یزا باشد ]اصفهانی و مهرابی توانا؛ ‪1377‬؛ ص‬ ‫هرگونه عوامل بیمار ‌‬
‫‪.[41‬‬
‫هی آب از تعممداد موجممودات‬ ‫هکننممد ‌‬
‫اگممر مقممدار مممواد آلممی و آلود ‌‬
‫‪3‬‬
‫یهممای سمماپروفیت( کمممتر باشممد‪ ،‬موجمموددات‬ ‫هبینممی )باکتر ‌‬‫ذر ‌‬
‫یها را پاک کننممد‪ ،‬اممما در صممورتی کممه بممه‬ ‫یتوانند آلودگ ‌‬ ‫هبینی م ‌‬‫ذر ‌‬
‫هکردن‬ ‫هبینی با اضاف ‌‬
‫علت کثرت مواد آلی یا تضعیف موجودات ذر ‌‬
‫ککنندگی آن از بین برود‪ ،‬فعممل و انفعممالت‬ ‫موادی به آب قدرت پا ‌‬
‫شیمیایی به تغییر صفات آب منجر خواهد شد‪.‬‬
‫هی آب نیمممز نشمممان از اشمممباع آب از‬ ‫هگان ‌‬‫تغییمممر صمممفات سممم ‌‬
‫هی آن‬ ‫هگان ‌‬
‫یهاست؛ بنابراین اگر آب قلتین یکی از صفات س ‌‬ ‫آلودگ ‌‬
‫ککنندگی خود را از دست داده و قابل استفاده‬ ‫تغییر کند قدرت پا ‌‬
‫در طهارت نیست‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Coliform‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- enteric bacterias‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-Saprophyte bacterias‬‬
‫‪34‬‬ ‫عبادات‬

‫‪ -1-3‬شک در پاکی آب‬

‫اگر در پاکی دو ظرف محتوی آب شممک شممود‪ ،‬طهممارت بمما آبممی‬
‫یشممود کممه احتمممال پمماکی آن وجممود دارد‪ .‬اممما اگممر در دو‬ ‫انجممام م ‌‬
‫ظممرف کممه یکممی محتمموی نجاسممتی چممون ادرار و دیگممری آب پمماک‬
‫است‪ ،‬اشتباهی پیش آید‪ ،‬شخص حق اجتهاد و انتخاب را ندارد‪.‬‬
‫***‬
‫حکم فوق که براسمماس قاعممد‌هی فقهممی »الیقین ل یضضزول‬
‫شگیری از وسواس و مشکلت‬ ‫بالشک« صادر شده است‪ .‬در پی ‌‬
‫روانی ناشممی از آن اهمیممت زیممادی دارد‪ .‬ایممن حکممم زمممانی صممادر‬
‫فها‬‫یشود که در پاکی دو ظرف شک شود‪ .‬اما اگر یکی از ظر ‌‬ ‫م ‌‬
‫محتوی نجاست باشد‪ ،‬با توجه به قطعیت و یقیمن در نجمس بمودن‬
‫شگیری از آلودگی‪ ،‬شخص حممق اجتهمماد‬ ‫یکی از دو ظرف‪ ،‬برای پی ‌‬
‫و اعمال نظر ندارد‪.‬‬
‫‪ -1-4‬ظروف طل و نقره‬
‫نها به هر عنمموان بممه‬ ‫استعمال ظروف طل و نقره و نگهداری آ ‌‬
‫دلیل حدیث »ل تشربوا فضضی آنیضضة الضضذهب والفضضضة و ل‬
‫تأکلوا في صحافها« »در ظروف طل و نقره چیزی ننوشید و‬
‫مچنین به‬ ‫نها چیزی نخورید« و ه ‌‬ ‫بهایی ساخته شده از آ ‌‬ ‫در بشقا ‌‬
‫کار بردن ظروفی کممه نجممس هسممتند‪ ،‬ماننممد مشممک تهیممه شممده از‬
‫پوست مردار‪ ،‬حرام است‪.‬‬
‫***‬
‫گرچممه علممل تحریممم اسممتفاده از ظممروف طل و نقممره بممه طممور‬
‫هی طل و نقممره و‬ ‫اصولی مبتنی بر نهی قرآن از نگهممداری و ذخیممر ‌‬
‫مچنیممن‬‫نیز جلوگیری از ایجاد شکاف طبقمماتی در جممامعه اسممت؛ ه ‌‬
‫کداری جدیممد و پشممتوانه‬ ‫ههای بممان ‌‬‫یتواند دلیل اقتصادی در شیو ‌‬ ‫م ‌‬
‫مها داشته باشد‪ ،‬اما اثممرات سمموء بممه کممار‬ ‫بودن طل در این سیست ‌‬
‫بردن این ظروف در سلمت بدن نیز مطرح است‪.‬‬
‫بازتاب تشعشعات نور از طل حتی در مدت کوتمماه نوشممیدن آب‬
‫یگممذارد‪ ،‬کممه نسممبت‬ ‫از ظرف طل‪ ،‬اثرات سوئی از خود بر جای م ‌‬
‫به سلمتی بدن مضممر اسممت و طعممم آب را بممه طممور محسوسممی‬
‫یدهد‪.‬‬ ‫تغییر م ‌‬
‫نقممره نیممز از جملممه فلزاتممی اسممت کممه هممم از نظممر بازتمماب‬
‫تشعشممعات نممورانی و هممم از نظممر سممرعت و شممدت فعممالیت‬
‫الکترونی بر سایر فلزات برتممری داشممته‪ ،‬از ایممن رو میممل ترکیممبی‬
‫‪35‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫شدیدی با بسیاری از مواد غممذایی و شممیمیایی دارد و امممروزه نیممز‬

‫ترکیبات شیمیایی نقره به علت حساسممیت شدیدشممان نسممبت بممه‬
‫یشوند‪.‬‬ ‫ههای رنگی یا کامل ً تاریک نگهداری م ‌‬ ‫نور همواره در شیش ‌‬
‫بدیهی است که اگر موادغذایی مستقیما ً بمما ظممروف نقممره تممماس‬
‫پیدا کنند به سرعت نقره با آن ها ترکیب شمده و وارد موادغمذایی‬
‫یگردد‪.‬‬‫م ‌‬
‫های را وارد‬ ‫هی سمی است و اگر یممک قاشممق نقممر ‌‬ ‫نقره یک ماد ‌‬
‫ممرغ کنیم‪ ،‬نقره به سرعت‪ ،‬گوگرد ترکیبی آن را جذب‬ ‫هی تخ ‌‬‫زرد ‌‬
‫یگممردد ]صممبور اردوبممادی؛ احمممد؛ ‪1357‬؛ ص ‪-82‬‬ ‫کرده و سیاه م ‌‬
‫‪.[77‬‬
‫هاند‪ ،‬یممک حکممم‬ ‫تحریم استعمال ظروفی که از نجاست تهیه شد ‌‬
‫یهممای ناشممی از‬ ‫صممریح بهداشممتی اسممت کممه از ابتل بممه بیمار ‌‬
‫یکند‪.‬‬‫شگیری م ‌‬ ‫یهای آن ظروف پی ‌‬ ‫آلودگ ‌‬
‫‪ -1-5‬تحریم استعمال طل برای مرد‬
‫استفاده از طل برای مردان غیر از موارد اضطراری مورد تأیید‬
‫هاللممه از ابوموسممی اشممعری ‪‬‬ ‫شارع‪ ،‬حممرام اسممت‪ .‬ترمممذی رحم ‌‬
‫روایت کرده که پیامبر ‪ ‬فرموده است‪» :‬حّرم لباس الحریر‬
‫ذهب علضی ذکضضور أمضتي وأحضل لنضاثهم« »پوشممیدن‬ ‫وال ّ‬
‫لباس حریر و استعمال طل بر مردان امتم تحریم شده ولی بممرای‬
‫زنان این امت حلل شده است«‪.‬‬
‫***‬
‫هگیری‬ ‫تحقیقات انجام شممده در سممال ‪ 1970‬در خصمموص انممداز ‌‬
‫مچنیممن تراکممم طل‬ ‫طل در سرم خون‪ ،‬مایع منی و شیر انسان و ه ‌‬
‫یدهممد کممه بیشممترین مقممدار آن در‬ ‫تهممای مختلممف نشممان م ‌‬‫در باف ‌‬
‫هها‬
‫نها و رحم و در مردان در بیض م ‌‬ ‫دستگاه تناسلی از جمله تخمدا ‌‬
‫ییابد و در مردان جوان عمدتا ً از طریممق مممایع‬ ‫و اپیدیدیم‪ 1‬تجمع م ‌‬
‫یگردد‪.‬‬‫منی و در افراد مسن از طریق ادرار دفع م ‌‬
‫یلیممتر مممایع منممی‪،‬‬‫هی ‪ 75-105‬نممانوگرم طل در یممک میل ‌‬ ‫محدود ‌‬
‫یکند ولی با بیشتر از این حد‬ ‫مها ایجاد نم ‌‬‫مانعی برای تحرک اسپر ‌‬
‫کزاده‬ ‫ییابممد ]مل ‌‬
‫میزان تحرک اسپرم به طور محسوسی کاهش م ‌‬
‫شفارودی؛ ‪.[1374‬‬
‫آندرو )‪ (Anderw‬و همکارانش در سال ‪ 1990‬نشان دادند که بممال‬
‫بودن مقدار طلی موجود در بدن افراد زرگر باعث ایجمماد اختللت‬

‫‪1‬‬
‫‪- epididymis‬‬
‫‪36‬‬ ‫عبادات‬

‫نهای پرولکتین‪ 1‬و ‪ 2F.S.H‬بیش از همممه‬ ‫یشود و هورمو ‌‬ ‫هورمونی م ‌‬

‫یگیرند ]بابایی؛ ‪1370‬؛ ص ‪.[20-62‬‬ ‫تحت تأثیر قرار م ‌‬
‫نجمما کممه بیشممترین تجمممع طل در دسممتگاه تناسمملی مممذکر‪،‬‬ ‫از آ ‌‬
‫یمانند تا قممدرت تحممرک‬ ‫نجا م ‌‬ ‫مها مدتی در آ ‌‬‫ایپدیدم است و اسپر ‌‬
‫یداری‬ ‫هی معن ‌‬ ‫و باروری پیدا کنند؛ تحقیقممات بممه عمممل آمممده رابط ‌‬
‫بین قدرت تحرک و میزان طلی موجود در مایع منممی نشممان داده‬
‫کزاده شفارودی؛ ‪ 1374‬و بابایی؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[20-62‬‬ ‫است ]مل ‌‬
‫هی تحریممم اسممتعمال طل‬ ‫د ‌‬
‫یتمموان یکممی از علممل عمم ‌‬
‫در نتیجه م ‌‬
‫لهای جسی نممر‬ ‫برای مرد را‪ ،‬نقش این فلز در کاهش تحرک سلو ‌‬
‫هی زنممانه‬‫)اسممپرم( و اختللت هورمممونی در ظهممور صممفات ثممانوی ‌‬
‫دانست‪.‬‬

‫‪ -1-6‬استنجاء‬
‫استنجاء یا پاک نمودن اثرات مدفوع و ادرار با آب یا سنگ و یمما‬
‫هر شی‪ ،‬جامد غیرمحترم و پماکی کمه بتوانمد نجاسمت را برطمرف‬
‫کند‪ ،‬واجب است‪ .‬استفاده از آب و سنگ یمما جامممدات مممورد تأییممد‬
‫نهمما بهممتر‬
‫نها در طهارت از به کممار بممردن یکممی از آ ‌‬ ‫شرع و جمع آ ‌‬
‫هی جاممد جمرم نجاسمت را‬ ‫است؛ به دلیمل ایمن کمه سمنگ یما مماد ‌‬
‫یزدایممد‪ .‬اممما بممه‬
‫یمانممده را م ‌‬‫یکند و آب هم اثممرات باق ‌‬ ‫برطرف م ‌‬
‫دلیل اصالت آب در طهارت و قدرت شویندگی آن‪ ،‬در صورتی که‬
‫هها را به کممار بممبرد‪ ،‬بهممتر اسممت از‬ ‫ککنند ‌‬
‫شخص بخواهد یکی از پا ‌‬
‫آب استفاده کند‪.‬‬
‫شرط استنجا با سنگ و سایر جامدات پاکی که قدرت برطممرف‬
‫کردن نجاست را دارنممد‪ ،‬ایممن اسممت کممه نجاسممت در محممل خممروج‬
‫تهای بممدن منتشممر نشممده‬ ‫نجا به سممایر قسممم ‌‬ ‫خشک نشده و از آ ‌‬
‫باشد؛ در غیر این صورت استنجا فقط باید با آب انجام شود‪.‬‬
‫در صورت استنجا با آب ابتدا باید آلت تناسلی و سپس مقعد را‬
‫پاک نمود‪ .‬ولی هنگام استنجا با سنگ یمما جامممدات برعکممس عمممل‬
‫یشود‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫چگاه جایز نیست‪ ،‬چممون امممام مسمملم‬ ‫استنجا با دست راست هی ‌‬
‫یکنمممد‪» :‬نهانضضضا‬ ‫هاللمممه از سممملمان فمممارس ‪ ‬روایمممت م ‌‬ ‫رحم ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- prolactin‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Follicle Stimulating Hormine‬‬
‫‪37‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫رسولالله ‪ ‬أن نستنجی بالیمین« »پیامبر اکرم‪ ‬مما را‬ ‫‌‬

‫از انجام عمل استنجا با دست راست نهی فرمودند«‪.‬‬
‫***‬
‫با استناد به مطالبی که در باب نجاست مدفوع و ادرار بیان شده‬
‫یتمموان تمموجیهی‬ ‫بهمما م ‌‬‫نهمما بممه انممواع میکرو ‌‬
‫است و آلمموده بممودن آ ‌‬
‫مسلم و علمی در خصوص احکام استنجا بیان کرد‪.‬‬
‫تهممای‬ ‫اسممتفاده از سممنگ و جامممدات دیگممر و یمما دسممتمال توال ‌‬
‫امروزی قبل از شست و شوی آلممت تناسمملی و مخممرج بمما آب‪ ،‬در‬
‫یهممای منتقلممه بممه‬ ‫شگیممری از شممیوع بیمار ‌‬ ‫بهداشممت فممردی و پی ‌‬
‫هی مممدفوع‪ ،‬بسممیار مممؤثر اسممت؛ زیممرا در ایممن شممیوه جممرم‬ ‫وسممیل ‌‬
‫هی سنگ و دستمال تمموالت برطممرف شممده و آب‬ ‫نجاست به وسیل ‌‬
‫یزداید‪.‬‬‫نیز اثرات مدفوع و ادرار را م ‌‬
‫اما در صورتی کممه مممدفوع و ادرار از محممل خممروج خممود تجمماوز‬
‫کرده یا خشک شده باشند؛‪ ،‬پاک کردن اثر نجاست جز با استفاده‬
‫ککننممدگی و حللیممت آن در ابتممدای مبحممث‬ ‫از آب کممه قممدرت پا ‌‬
‫طهارت مورد بحث قرار گرفت‪ ،‬جایز نیست‪.‬‬
‫هی کامل‬ ‫هی نشستن در مستراح در انجام عمل دفع و تخلی ‌‬ ‫نحو ‌‬
‫های باشممد‪ .‬ایممن روش بممه دلیممل‬ ‫ههمما بایممد بممه صممورت چمبمماتم ‌‬ ‫رود ‌‬
‫متر و‬ ‫تهممای فرنگممی مم بممه شممکل صممندلی مم سممال ‌‬ ‫متعممددی از توال ‌‬
‫یتر است ]صبور اردوبادی‪ ،‬احمد؛ ‪1366‬؛ ص ‪.[96-97‬‬ ‫بهداشت ‌‬
‫‪1‬‬
‫ابتل به بیماری سینیوس پیلونیدال در میممان افممرادی کممه بمما آب‬
‫یشممویند و صممرفا ً از دسممتمال تمموالت اسممتفاده‬ ‫مخممرج خممود را م ‌‬
‫یکنند بسیار نادر است؛ استفاده از دستمال توالت بدون به کار‬ ‫نم ‌‬
‫کنژاد‪ ،‬سیدرضمما؛‬ ‫بردن آب یکی از علممل خممارش مقعممد اسممت ]پمما ‌‬
‫‪1349‬؛ ج ‪15‬؛ ص ‪.[240‬‬
‫هی‬ ‫شستن آلت تناسلی قبل از شستشوی مقعد به خصوص دربار ‌‬
‫تهای آلوده به‬ ‫زنان حکمی بهداشتی و در خود توجه است؛ زیرا دس ‌‬
‫مدفوع به خصوص در دوران قاعدگی اگر در شست و شمموی مهبممل‬
‫به کممار گرفتممه شمموند‪ ،‬مجممرای ادراری و دسممتگاه تناسمملی زن را در‬
‫یدهنمد ]صمانعی‪ ،‬صمفدر؛ ‪1349‬؛ ص‬ ‫یها قرار م ‌‬ ‫معرض انواع آلودگ ‌‬
‫‪.[100‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- pilonidal sinus‬‬
‫‪38‬‬ ‫عبادات‬

‫اختصاص دست چپ به انجام عمل طهارت و دست راسممت بممه‬

‫یهای بهداشت اسمملمی اسممت‪.‬‬ ‫مترین ویژگ ‌‬‫غذا خوردن یکی از مه ‌‬
‫عدم وجود مو و چیمن و چمروک در کمف دسمت بمه طمور خلقمی و‬
‫یها را به کمترین حممد‬
‫استحباب ناخن گرفتن احتمال ابتل به آلودگ ‌‬
‫یرساند‪.‬‬
‫ممکن م ‌‬

‫‪ -1-6-1‬آداب استنجاء و دستشویی رفتن‬

‫ادب اول‪ :‬مستحب است که هنگام ورود بممه دستشممویی ابتممدا‬
‫پای چپ و سپس پای راست را درون دستشویی گذاشت و هنگام‬
‫هاللممه از‬
‫خروج برعکس عمل کممرد؛ بممه دلیممل روایممت ترمممذی رحم ‌‬
‫ن مضضن بضضدأ‬ ‫ابمموهریره ‪ ‬از پیممامبراکرم ‪ ‬کممه فرمود‌هانممد‪» :‬أ ّ‬
‫برجلضضه الیمنضضی قبضضل یسضضاره إذا دخضضل الخلء ابتلضضی‬
‫بالفقر« »هر کسی که پای راسمتش را قبمل از پمای چمپ درون‬
‫مستراح بگذارد به فقر مبتل خواهد شد«‪.‬‬
‫***‬
‫یتمموان دو دلیممل علمممی ذکممر کممرد‪ :‬اول ً‬‫بممرای حکممم مممذکور م ‌‬
‫نتر بودن سمت راست بدن نسبت به سمممت چممپ بممدن بممه‬ ‫سنگی ‌‬
‫دلیل قرار گرفتن کبد در سمت راست به وزن یک و نیم کیلمموگرم‬
‫و ثانیا ً وجود قلب در سمت چپ بدن که در صورت ایجاد هر گممونه‬
‫هی قلبی(‪ ،‬سمممت راسممت بممدن بممه‬ ‫اختلل در کار قلب )مانند سکت ‌‬
‫یشود؛ بنابراین اگر به هنگممام ورود‬ ‫ویژه پای راست زودتر متأثر م ‌‬
‫به مستراح پممای چممپ جلممو قممرار گیممرد در صممورت وقمموع هرگممونه‬
‫یهوشی و افتادن‬ ‫اختلل ناگهانی در کار قلب یا مغز که منجر به ب ‌‬
‫یافتممد‪ .‬در‬‫فرد شود‪ ،‬فرد به بیرون از مستراح به سمت راسممت م ‌‬
‫هنگام خروج نیز برعکس حالت فوق شخص به بیرون از مسممتراح‬
‫خواهد افتاد‪.‬‬
‫هی مدفوع بممر سمممت‬ ‫ادب دوم‪ :‬مستحب است که هنگام تخلی ‌‬
‫چپ بدن فشار آورد بدین صورت که زانوی راست را بممال کشممیده‬
‫هالله دلیل این امممر‬ ‫و بر انگشتان پای راست تکیه زد‪ .‬ازرعی رحم ‌‬
‫یداند‪.‬‬‫را آسانی خروج مدفوع به این طریق م ‌‬
‫***‬
‫یشود‪ ،‬در طممرف چممپ‬ ‫قولن نازله که به رکتوم‪ 1‬و مقعد ختم م ‌‬
‫شکم قرار دارد‪ ،‬بنابراین تکیه دادن بر روی سمت چپ بدن باعث‬
‫‪1‬‬
‫‪- rectum‬‬
‫‪39‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫وارد شدن فشار بر سیگمویید‪ 1‬و حرکت مدفوع به سمممت رکتمموم‬

‫مچنین باعث بازتر شدن اسفنکتر‪) 2‬دریچه( بین سیگمویید‬ ‫شده‪ ،‬ه ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫نتر مدفوع م ‌‬ ‫ً‬
‫و رکتوم و نهایتا خروج آسا ‌‬
‫در صممورتی کممه شممخص بممه سمممت راسممت تکیممه زنممد احتمممال‬
‫بازگشت مدفوع به سمت سیگمویید و قولن نازله و ایجاد پیوست‬
‫مزمن وجود دارد‪.‬‬
‫یدهد که شیوع بواسیرهای داخلممی و خممارجی‬ ‫تحقیقات نشان م ‌‬
‫نهای غیرصممحیح بممرای عمممل‬ ‫در کشورهای غربی ناشی از زور زد ‌‬
‫هی ناقص مدفوع است ]صبور اردوبادی‪ ،‬احمد؛ ‪1366‬؛‬ ‫دفع و تخلی ‌‬
‫ص ‪.[62‬‬
‫ههمما‪ ،‬زیممر‬ ‫ادب سوم‪ :‬انجممام عمممل دفممع ادرار و مممدفوع در را ‌‬
‫خهای زمیممن و‬ ‫درختممان دارای سممایه یمما ثمممر‪ ،‬آب راکممد‪ ،‬سممورا ‌‬
‫لهای مصاحبت و استراحت مردم‪ ،‬حرام اسممت؛ امممام مسمملم‬ ‫مح ‌‬
‫یکنممد کممه پیممامبر ‪ ‬فرممموده‬ ‫هالله از ابمموهریره ‪ ‬روایممت م ‌‬ ‫رحم ‌‬
‫عانان؟ قضضال ‪:‬‬ ‫عانین« قالوا‪ :‬و ما الل ّ‬ ‫است‪» :‬اّتقوا الل ّ‬
‫»الذي یتخّلی في طریق الناس أو في ظلهم« »از دو‬
‫مانممد؟ آن‬ ‫لعن و نفرین خود را بازداریممد‪ .‬گفتنممد‪ :‬آن دو نفریممن کدا ‌‬
‫هبان‬ ‫حضرت ‪ ‬فرمودنمد‪» :‬کسمی کمه سمر راه ممردم یما در سمای ‌‬
‫یکنممد«‪ .‬از جممابر ‪ ‬نیممز روایممت‬ ‫نها( نجسممی م ‌‬‫)محل استراحت آ ‌‬
‫ن یبضضال فضضي المضضاء الراکضضد«‬ ‫شده است‪» :‬أنه ‪ ‬نهضضی أ ْ‬
‫»پیامبر ‪ ‬از ادرار کردن در آب راکد نهی فرموده است«‪.‬‬
‫خهای زمین را‬ ‫های از علما علت تحریم ادرار کردن در سورا ‌‬ ‫عد ‌‬
‫وجممود حیوانممات ضممعیفی کممه احتمممال دارد از ادرار آزار ببیننممد‪ ،‬یمما‬
‫هانممد‬‫خطر خروج حیواناتی ممموذی ماننممد‪ :‬مممار و عقممرب ذکممر نمود ‌‬
‫]الشممربینی؛ ج ‪1‬؛ ص ‪[41‬؛ دلیممل ایممن حکممم نیممز روایممت ابمموداود‬
‫هالله از عبدالله بن سرجس ‪ ‬است؛ »نهضضی رسضضول‌الله‬ ‫رحم ‌‬
‫ن یبضضال فضضی الجحضضر« »پیمممامبر‪ ‬از ادرار کمممردن در‬ ‫‪‬أ ْ‬
‫خهای زمین نهی فرموده است«‪.‬‬ ‫سورا ‌‬
‫***‬
‫بهما و‬ ‫با توجه به آلودگی شدید مدفوع و ادرار بممه انممواع میکرو ‌‬
‫یتوان بممه اهمیممت ایممن احکممام‬ ‫تماس مداوم افراد با موارد فوق م ‌‬
‫بهای راکد اهمیت بسیار‬ ‫پی برد؛ اما حکم به تحریم آلوده کردن آ ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪- sigmoid‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- sphenctor‬‬
‫‪40‬‬ ‫عبادات‬

‫نجا که زندگی تمام موجودات به آب بستگی دارد‬ ‫زیادی دارد؛ از آ ‌‬

‫یهممای زیممادی باشممد؛ کنممترل‬ ‫یتوانممد عامممل انتقممال بیمار ‌‬ ‫و آب م ‌‬
‫بهداشت آب یک گام اساسی و اولویتی مهممم در تممأمین تندرسممتی‬
‫است‪.‬‬
‫بهمما بممه دو دسممته‬ ‫بهای بیولمموژیکی ناشممی از آلممودگی آ ‌‬ ‫آسممی ‌‬
‫یشوند‪:‬‬ ‫تقسیم م ‌‬
‫یهای منتقل شده از آب به علت وجود عوامممل عفممونی‬ ‫‪-1‬بیمار ‌‬
‫یهمما‪،‬‬
‫سهمما‪ ،‬باکتر ‌‬‫هی ویرو ‌‬ ‫یهای منتقله به واسممط ‌‬ ‫شامل‪ :‬بیمار ‌‬
‫‪1‬‬
‫مها و لپتوسپیروز ‪.‬‬ ‫هها‪ ،‬کر ‌‬ ‫کیاخت ‌‬‫ت ‌‬
‫یکننممد و شممامل‬ ‫نها در آب زندگی م ‌‬ ‫یهایی که ناقلین آ ‌‬ ‫‪-2‬بیمار ‌‬
‫‪2‬‬
‫یباشند ]اصفهانی و مهرابی توانمما؛‬ ‫نها م ‌‬‫سها و حلزو ‌‬ ‫سیکلوپ ‌‬
‫‪1377‬؛ ص ‪:[42‬‬
‫هی خزندگان و حشرات به شممکلی اسممت کممه چنممدین‬ ‫ساختار لن ‌‬
‫خهای موجممود در زمیممن‪،‬‬ ‫راه ورود و خممروج دارد و بیشممتر سممورا ‌‬
‫ههممای ایممن حیوانممات هسممتند؛ بنممابراین ادرار‬ ‫ورودی و خروجممی لن ‌‬
‫خها مموجب آزار رسماندن بمه حیوانمات مممذکور‬ ‫کردن در این سورا ‌‬
‫هی خزنممده تمما‬ ‫یشود و گاهی ممکممن اسممت بمماعث خممروج و حمل ‌‬ ‫م ‌‬
‫نها صدمه ببیند‪.‬‬ ‫حشره شده و شخص توسط آ ‌‬

‫ادب چهارم‪ :‬انجام عمل استنجا با آب در محل قضای حمماجت‬

‫جایز نیست‪.‬‬
‫***‬
‫ریختن آب بر ادرار و مدفوع در هنگممام شسممت و شمموی بممدن و‬
‫بناپممذیر اسممت‪ .‬بنممابراین شممخص‬ ‫ترشح نجاسات به اطممراف اجتنا ‌‬
‫باید محل دفع و محل شسممت و شمموی خممود را بممه طممور جممداگانه‬
‫انتخاب کند‪ ،‬یا برای انجام این اعمال‪ ،‬محل مرتفعی را برگزیند تما‬
‫ترشحات به لباس و بدنش برخورد نکند‪.‬‬
‫حهای جدید صادر نشممده اسممت‪.‬‬ ‫هی مسترا ‌‬ ‫گرچه این حکم دربار ‌‬
‫حها نیز قابل تعمیممم اسممت و لزم اسممت شممخص‬ ‫اما به این مسترا ‌‬
‫قبل از شست و شوی بممدن بممه دفممع نجاسممت قبممل از طهممارت بمما‬
‫ریختن مقداری آب‪ ،‬مبادرت نماید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪- leptospirosis‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- cyclops‬‬
‫‪41‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫ادب پنجم‪ :‬صحبت کردن در محل قضای حاجت غیر از ممموارد‬

‫هاللممه از ابوسممعید‬
‫ضممروری جمایز نیسممت؛ زیممرا اممام ابمموداود رحم ‌‬
‫یکند که پیامبر ‪ ‬فرموده اسمممت‪» :‬ل یخرج‬ ‫خدری ‪ ‬روایت م ‌‬
‫الضضرجلن یضضضربان الغضضائط کاشضضفین عضضن عورتیهمضضا‬
‫ن الله تعالی یمقت علی ذلضضك« »دو نفممر از‬
‫یتحدثان فإ ّ‬
‫تهایشممان را‬ ‫شما اگر به منظور قضای حاجت خممارج شممده و عور ‌‬
‫ظاهر نمودند‪ ،‬نباید با یکدیگر صحبت کننممد زیممرا خداونممد متعممال از‬
‫این بیزار است«‪.‬‬
‫مچنیممن توقممف زیمماد در محممل قضممای حمماجت مکممروه اسممت‬ ‫ه ‌‬
‫]الشربینی؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[42‬‬
‫***‬
‫تکلم در واقع کاری ارادی است کممه حممواس را بممه طممرف خممود‬
‫یکاهمد؛ در‬ ‫جلمب کمرده‪ ،‬از تمرکمز غیمر ارادی و اعتمدال فکمری م ‌‬
‫نممتیجه قممدرت و حساسممیت اعمممال غیممرارادی و انعکاسممی کممم‬
‫هها و مثانه جزو اعمالی هستند که بممه طممور‬ ‫هی رود ‌‬‫یشود‪ .‬تخلی ‌‬ ‫م ‌‬
‫یگیرنممد و چممون‬ ‫مشممترک بمما اعمممال ارادی و غیممرارادی صممورت م ‌‬
‫نهاسممت‪ ،‬در اثمر‬ ‫هی غیمرارادی آ ‌‬ ‫هی جنب ‌‬
‫نهما مقممدم ‌‬
‫هی ارادی آ ‌‬ ‫جنب ‌‬
‫ههمما و مثممانه ماننممد‬ ‫هی رود ‌‬ ‫کاهش فعممالیت انعکاسممی‪ ،‬اعمممال تخلی ‌‬
‫هی خود نخواهند رسممید‬ ‫حالت طبیعی هرگز به مراحل کمال ممکن ‌‬
‫مها‪،‬‬‫هی نمماقص ایممن انممدا ‌‬ ‫و پیامممدهای منفممی ناشممی از عممدم تخلی ‌‬
‫یسممازد ]صممبور‬ ‫یهممای مختلممف را فراهممم م ‌‬ ‫هی ابتل بممه بیمار ‌‬ ‫زمین ‌‬
‫اردوبادی‪ ،‬احمد؛ ‪1366‬؛ ص ‪.[161‬‬
‫مچنین صحبت کممردن و بممه طریممق اولممی‪ ،‬خمموردن و نوشممیدن‬ ‫ه ‌‬
‫علوه بر انحراف مقداری از خون مورد اسممتفاده در انجممام عمممل‬
‫یشمود کمه شمخص در‬ ‫دفمع و کماهش بمازدهی کاممل آن‪ ،‬بماعث م ‌‬
‫یهای فضای مستراح از قبیل گازهای سمممی و‬ ‫معرض انواع آلودگ ‌‬
‫یها قرار گیرد‪.‬‬ ‫هاگ باکتر ‌‬
‫توقمف زیماد در مسمتراح و فشمار شمکمی شمدید بماعث پمارگی‬
‫یشممود ]صممبور‬ ‫وریممدهای مقعممد و ایجمماد بواسممیر )‪ (piles‬و فتممق م ‌‬
‫اردوبادی‪ ،‬احمد؛ ‪1366‬؛ ص ‪.[62‬‬
‫‪42‬‬ ‫عبادات‬

‫ادب ششم‪ :‬ایستاده ادرار کردن مکممروه اسممت‪ ،‬زیممرا ترمممذی‬

‫یکنممد کممه‬ ‫هعنها روایممت م ‌‬ ‫یالل ‌‬
‫هاللممه از حضممرت عایشممه رض م ‌‬ ‫رحم ‌‬
‫ن النبي ‪ ‬کضضان یبضضول قائمضا ً‬ ‫دثکم أ ّ‬ ‫فرمود‌هاند‪» :‬من ح ّ‬
‫دقوه« »هرکسی به شما گفت‪ :‬پیامبر اکرم ‪ ‬ایستاده‬ ‫فل تص ّ‬
‫ادرار کرده است‪ ،‬سخنش را تصدیق نکنید«‪.‬‬
‫***‬
‫یشمود کمه‪،‬‬ ‫عمل ادرار کردن معمول ً بمه ایمن صمورت شمروع م ‌‬
‫یکند‬‫ابتدا شخص عضلت شکمی خود را به طور ارادی منقبض م ‌‬
‫ییابممد و ادرار بممه‬‫هی آن فشار ادرار در مثانه افزایممش م ‌‬ ‫و در نتیج ‌‬
‫ههای‬ ‫یشممود‪ ،‬ایمن عمممل بماعث تحریممک گیرنممد ‌‬ ‫گردن مثممانه وارد م ‌‬
‫یشممود کممه رفلکممس ادرار کممردن را تحریممک کممرده و‬ ‫کششممی م ‌‬
‫هی حلقمموی خممارجی مجممرای ادراری را مهممار‬ ‫مزمان با آن ماهیچ ‌‬ ‫ه ‌‬
‫هی حلقوی خارجی مجرای ادراری که به‬ ‫یکند‪ .‬با انبساط ماهیچ ‌‬ ‫م ‌‬
‫یکنمممد‪ ،‬ادرار خمممارج‬ ‫هی ادرار جلممموگیری م ‌‬ ‫صمممورت ارادی از تخلی ‌‬
‫یشممود و بممه نممدرت‬ ‫یشود‪ .‬به طور معمول تمممام ادرار تخلیممه م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یماند ]گممایتون‪ ،‬آرتممور؛‬ ‫یلیتر در مثانه باقی م ‌‬ ‫بیش از ‪ 5‬تا ‪ 10‬میل ‌‬
‫‪1375‬؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[605‬‬
‫ههممای‬ ‫در حممالت ایسممتاده ادرار کممردن‪ ،‬میممزان انقبمماض ماهیچ ‌‬
‫هی مثانه خیلی کمتر از حالت چمباتمه زدن اسممت‪،‬‬ ‫شکمی و دیوار ‌‬
‫نها بممر روی شممکم‪ ،‬فشممار‬ ‫زیرا در حالت چمباتمه با جمع شدن را ‌‬
‫داخلی شکم بال رفتممه و بممر فشممار حاصممل از انقبمماض غیممر ارادی‬
‫هی مثممانه در حممالت‬ ‫یشود؛ در نممتیجه تخلی ‌‬ ‫هی مثانه افزوده م ‌‬ ‫جدار ‌‬
‫یشممود؛ اممما در حممالت چمبمماتمه‬ ‫ایستاده به صورت کامل انجام نم ‌‬
‫یپذیرد ]صبور اردوبادی‪،‬‬ ‫یتوان گفت که به طور کامل صورت م ‌‬ ‫م ‌‬
‫احمد؛ ‪1366‬؛ ص ‪.[125‬‬
‫هی کاممممل مثمممانه و مجمممرا از ادرار از بمممروز بسمممیاری از‬ ‫تخلی ‌‬
‫گسممازی‬ ‫ههای سن ‌‬ ‫تهای ادراری‪ ،‬پروس ‌‬ ‫یهای آمیزشی‪ ،‬عفون ‌‬ ‫بیمار ‌‬
‫یکند ]توکلی بزاز‪ ،‬جواد؛ ‪1377‬؛ ص ‪.[58‬‬ ‫و یبوست جلوگیری م ‌‬

‫ادب هفتم‪ :‬انجام عمل استبرا پممس از ادرار کممردن مسممتحب‬

‫یدرپممی(‪ ،‬فشممار‬
‫ههای عمیممق و پ ‌‬‫است‪ .‬این عمل بمما تنحنممح )سممرف ‌‬
‫هها و فشار و کشش ملیم آلت‬ ‫تهای بین مقعد و بیض ‌‬ ‫دادن قسم ‌‬
‫یشود‪ .‬انجام هر کمدام از ایمن اممور‬ ‫تناسلی با دست چپ انجام م ‌‬
‫‪43‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یشممود‪.‬‬ ‫هی ادرار در مجممرای ادراری م ‌‬ ‫باعث خروج قطممرات مانممد ‌‬

‫علت استحباب استبرا‪ ،‬حممدیث روایممت شممده توسممط امممام مسمملم‬
‫هاللممه اسممت کممه پیممامبر ‪ ‬فرممموده اسممت‪» :‬تنّزهوا مضضن‬ ‫رحم ‌‬
‫ن عامة عذاب القضضبر منضضه« »خممود را )بممه طممور‬ ‫البول فإ ّ‬
‫کامل( از ادرار پاک کنید زیرا بیشترین عذاب قبر از عدم توجه بممه‬
‫این امر است«‪.‬‬
‫***‬
‫هی مثممانه بممه صممورت‬ ‫بهداشممت دقیممق اسمملمی‪ ،‬بمما منممع تخلی ‌‬
‫یهممای ناشممی از‬ ‫سممرپایی‪ ،‬بممرای نجممات بشممر از عمموارض و بیمار ‌‬
‫هی مثممانه بممه صممورت‬ ‫هی نمماقص مثممانه‪ ،‬نممه تنهمما امممر بممه تخلی ‌‬ ‫تخلی ‌‬
‫نشسته نموده‪ ،‬بلکه دستور تکمیلی انجممام اسممتبرا را صممادر کممرد ‌‬
‫ه‬
‫ههای عمیممق‪ ،‬سسممتی نسمموج و عضمملت مثممانه را‬ ‫اسممت؛ سممرف ‌‬
‫هی کامل کمممک‬ ‫لهای عضو در تخلی ‌‬ ‫سالعم ‌‬ ‫برطرف نموده و بر عک ‌‬
‫یکند ]صبور اردوبادی‪ ،‬احمد؛ ‪1366‬؛ ص ‪.[126‬‬ ‫م ‌‬
‫در مجرای ادراری مرد به علت ساختمان تشریحی مخصمموص و‬
‫یهممای متعممدد مقممادیری ادرار همممواره‬ ‫داشتن حفممرات و فرورفتگ ‌‬
‫یهممای‬‫یمانممد و چممون ادرار در نممواحی انتهممایی مجممرا بمما باکتر ‌‬ ‫م ‌‬
‫‪1‬‬
‫هی‬‫بهممای دیگممر همممراه اسممت‪ ،‬زمین ‌‬ ‫کلیفممرم یمما بعضممی از میکرو ‌‬
‫بهممای مختلممف در آن نممواحی فراهممم خواهممد‬ ‫تکثیر و رشممد میکرو ‌‬
‫شممد؛ بنممابراین عمممل اسممتبرا نمموعی تضمممین بممرای جلمموگیری از‬
‫تها و پاکیزه ماندن لباس و بدن است‪ ،‬بدین معنی که عممدم‬ ‫عفون ‌‬
‫استبرا ممکن است‪ ،‬هنگام فعالیت یا برداشتن اشیای سنگین پس‬
‫هی آن از مجممرای ادراری‬ ‫از دفع ادرار به خروج قطرات باقی ماند ‌‬
‫منجر شده‪ ،‬و لباس و بدن شخص را نجس نماید‪.‬‬
‫‪ -1-7‬وضو‬
‫هی‪:‬‬ ‫دلیل وجوب وضو آی ‌‬
‫‪  ‬‬ ‫﴿‪  ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪- coliform bacterias‬‬
‫‪44‬‬ ‫عبادات‬

‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪» ﴾‬ای مؤمنممان! هنگممامی کممه‬
‫تهای خممود را‬ ‫تها و دسم ‌‬ ‫بممرای نمماز بپمما خاسمتید صمور ‌‬
‫بشویید و سمرهای خمود را مسمح کنیمد و پاهمای خمود را‬
‫نها بشویید«‬ ‫کهای آ ‌‬ ‫همراه با قوز ‌‬
‫)مائده ‪.(6 /‬‬
‫ضهای وضو شمش مممورد اسمت‪ -1 :‬نیممت ‪ -2‬شسممتن کاممل‬ ‫فر ‌‬
‫صورت از رستنگاه موی سممر تما انتهمای چمانه و بمه طمور عرضمی‬
‫جهمما ‪-4‬‬ ‫تها همممراه بمما آرن ‌‬ ‫هی بین دو گمموش ‪ -3‬شسممتن دس م ‌‬ ‫فاصل ‌‬
‫کها ‪ -6‬ترتیب‪.‬‬ ‫مسح سر ‪ -5‬شستن هر دو پا همراه قوز ‌‬
‫***‬
‫یهای مختلفی است‬ ‫شگیری از بیمار ‌‬ ‫مترین نقش وضو در پی ‌‬ ‫مه ‌‬
‫نهمما‬
‫متریممن آ ‌‬ ‫هانممد و مه ‌‬
‫نهمما را ‪ 17‬بیممماری ذکممر کرد ‌‬ ‫کممه تعممداد آ ‌‬
‫تهای‬ ‫ه سممرفه‪ ،‬تراخممم و مسمممومی ‌‬ ‫عبارتند از‪ :‬وبمما‪ ،‬تیفوییممد‪ ،‬سممیا ‌‬
‫غذایی ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1995‬؛ ص ‪.[54‬‬
‫در صورت اعضای مهمی چون چشم‪ ،‬دهمان و بینمی وجمود دارد‬
‫که بسیار حساس بوده و به طور مستقیم در مقابل نمور خورشمید‬
‫مچنیممن صممورت یکممی از‬ ‫یهممای محیممط قممرار دارنممد؛ ه ‌‬ ‫و آلودگ ‌‬
‫نهای مهم تعرق بدن است‪.‬‬ ‫کانو ‌‬
‫هی آب از عممرق و مممواد‬ ‫بنابراین‪ ،‬در وضو منافذ پوست به وسیل ‌‬
‫یشوند و علوه بر باز شدن منافممذ غممدد عممرق و‬ ‫زاید دفعی پاک م ‌‬
‫یهممای‬ ‫چربممی و شممادابی پوسممت‪ ،‬پمماکی اعضممای مممذکور از آلودگ ‌‬
‫محیطی م حداقل پنممج بممار در روز م م حاصممل خواهممد شممد ]دیمماب و‬
‫قرقوز؛ ‪1375‬؛ ص ‪.[128‬‬
‫یهممای محیطممی بمموده و‬ ‫تها و پاها همواره در معرض آلودگ ‌‬ ‫دس ‌‬
‫بر اثر فعالیت مداوم و وجممود غممدد عرقمی فممراوان در آن نممواحی‪،‬‬
‫نها در‬ ‫یشود؛ بنابراین شست و شوی مکرر آ ‌‬ ‫عرق زیادی تولید م ‌‬
‫طول روز امری بهداشتی است ]اصفهانی و مهرابی توانا؛ ‪1377‬؛‬
‫ص ‪.[36‬‬
‫ترتیب در وضو از نظر بهداشتی بسیار قابل تمموجه اسممت؛ زیممرا‬
‫تها و صورت است و در‬ ‫شخص ابتدا ملزم به شست و شوی دس ‌‬
‫یشمموید؛ بنممابراین از اعضممایی کممه آلممودگی‬ ‫آخرین مرحله پاها را م ‌‬
‫‪45‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یشممود کممه بیشممتر از‬‫کمتری دارند شروع شده‪ ،‬به عضوی ختممم م ‌‬
‫یها و تعرق قرار دارد‪.‬‬ ‫سایر اعضا در معرض آلودگ ‌‬
‫در وضممو علوه بممر پمماکی ظمماهری اعضمما‪ ،‬مراتممبی از تحریکممات‬
‫خفیممف اعضمما و انعکاسممات عصممبی وجممود دارد کممه از رخمموت و‬
‫یهای ناشممی از ایممن سسممتی و ضممعف‬ ‫هفلج ‌‬
‫سسممتی اعضمما و شممب ‌‬
‫یتاریخ؛ ص ‪.[45‬‬ ‫یکند ]صبور اردوبادی؛ ب ‌‬ ‫جلوگیری م ‌‬

‫تهای وضو‬
‫‪ -1-7-1‬سن ‌‬
‫تها قبل از شروع به وضممو حممتی در صممورت‬ ‫‪ -1‬شستن دس ‌‬
‫نهمما مسممتحب اسممت و کسممی کممه از خممواب بیممدار‬
‫یقین به پاکی آ ‌‬
‫نهمما را‬
‫تهایش آ ‌‬‫یشود‪ ،‬مکروه اسممت کممه قبممل از شسممتن دسم ‌‬ ‫م ‌‬
‫درون ظرف آب فرو ببرد به دلیل حممدیث‪» :‬إذا اسممتیقظ أحممدکم‬
‫مس یده في النمماء حممتی یغسمملها ثلثما ً فممإنه ل‬
‫من نومه فل یغ ّ‬
‫یدري أین باتت یده«‪» .‬هرگاه یکی از شممما از خممواب بیممدار شممد‬
‫نهمما را در ظممرف )آب( وارد‬ ‫تهایش‪ ،‬آ ‌‬ ‫قبل از سه بار شستن دس ‌‬
‫مچنیممن‬‫تهایش چه گذشته است«‪ .‬ه ‌‬ ‫یداند که بر دس ‌‬‫نکند زیرا نم ‌‬
‫با توجه به روایت مسمملم و بخمماری رحمهم م‌االله از جهممت متممابعت‬
‫پیامبر اکرم ‪ ‬مستحب است که از آفتابه وضو گرفت‪.‬‬
‫هی هوا و نیز تماس مممداوم‬ ‫یها به وسیل ‌‬ ‫با توجه به انتشار آلودگ ‌‬
‫تها با اشیای مختلف و به ویژه عدم آگاهی انسممان از محیممط‬ ‫دس ‌‬
‫تها قبممل از مضمضممه و‬ ‫اطممراف در هنگممام خممواب‪ ،‬شسممتن دس م ‌‬
‫تهای صورت حکمممی بهداشممتی‬ ‫نها با دهان و سایر قسم ‌‬ ‫تماس آ ‌‬
‫و قابل توجه است‪.‬‬
‫استفاده از آفتابه یا ظروفی مشابه آن و به طریممق أولممی لمموله‬
‫نهممای مکممرر در ظممروف تشممت‬ ‫یهای امممروزی از دسممت کرد ‌‬ ‫کش ‌‬
‫لتر است و مانع از هر گممونه آلممودگی احتمممالی‬ ‫مانند‪ ،‬بسیار معقو ‌‬
‫یشود‪.‬‬‫آب م ‌‬

‫‪ -2-3-4‬مضمضه‪ ،‬إستنشاق و إسضتنثار و سممه بممار کممردن‬

‫هاللممه از پیممامبر‪‬‬
‫نهمما از مسممتحبات وضممو هسممتند‪ .‬ترمممذی رحم ‌‬
‫آ ‌‬
‫یکنممد کممه فرمود‌هانممد‪» :‬أسبغ الوضوء وخل ّضضل بیضضن‬ ‫روایت م ‌‬
‫ن تکضضون صضضائما ً«‬ ‫الصابع وبالغ فضضی الستنشضضاق إل ّ أ ْ‬
‫‪46‬‬ ‫عبادات‬

‫تهایت را تخلیممل کممن و در‬ ‫»وضو را کامممل انجممام ده و بیممن انگشم ‌‬

‫نگاه که روزه هستی«‪.‬‬ ‫استنشاق مبالغه کن مگر آ ‌‬
‫***‬
‫تها‪،‬‬ ‫تهای قبل از شروع وضو که عبارتنممد از‪ :‬شسممتن دس م ‌‬ ‫سن ‌‬
‫مضمضه‪ ،‬استنشاق و اسممتنثار‪ ،‬نممه تنهمما در شممناختن اوصمماف سممه‬
‫هی آب مؤثر هستند‪ ،‬بلکمه فوایمد بهداشمتی فراوانمی بمه دنبمال‬ ‫گان ‌‬
‫دارند‪ .‬مضمضه نهایت توجه اسلم به پاکی آب مممورد اسممتفاده در‬
‫وضو است و در پاک کردن محیط دهان از ذرات غذاهای مانده در‬
‫نها بسیار مؤثر است‪ .‬در صورتی کممه شسممت و شمموی‬ ‫لبلی دندا ‌‬
‫ههای میکروبی قممرار‬ ‫نها لی ‌‬‫دهان و مسواک انجام نشود روی دندا ‌‬
‫یگیممرد و عمممل تخمیممر مممواد غممذایی بممه سممرعت انجممام شممده و‬ ‫م ‌‬
‫یآید که مموجب فسماد مینمای دنمدان و‬ ‫محیطی اسیدی به وجود م ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫ایجاد پوسیدگی م ‌‬
‫یتواند به طور کامل مواد غممذایی را از لبلی‬ ‫گرچه مضمضه نم ‌‬
‫های‬ ‫نها خارج کند؛ اما با کاهش غلظت ممواد قنمدی و نشاسمت ‌‬ ‫دندا ‌‬
‫یشود که اثرات تخریبی این مواد در تشکیل پلک دنممدانی‬ ‫باعث م ‌‬
‫و ایجاد پوسیدگی تا حدود ‪ %60‬کاهش یابد ]سالم‪،‬مختار؛ ‪1988‬؛‬
‫ص ‪.[427‬‬
‫محیط بینی با ورود مداوم اشک از مجرای اشک کممه از بممه هممم‬
‫مچنین بخارآب موجود در بمماز دم‪،‬‬ ‫یشود و ه ‌‬ ‫کها تولید م ‌‬ ‫خوردن پل ‌‬
‫یشممود کممه موهممای بینممی ماننممد‬‫همواره مرطوب است و بمماعث م ‌‬
‫یهممای همموای وارد شممده را بگیرنممد؛‬ ‫هکننده‪ ،‬آلودگ ‌‬ ‫فیلممتری تصممفی ‌‬
‫بنابراین سه بار شستن بینی در هر بممار وضممو بمماعث خممروج مممواد‬
‫یدارد‪.‬‬ ‫چسبیده به موها شده و محیط عمومی بینی را تمیز نگه م ‌‬
‫یرغم داشتن ترکیباتی مانند لیزوزیم‪ 1‬و اسیدهای چرب‬ ‫بینی عل ‌‬
‫آزاد با اثرات ضد باکتریمایی‪ 2‬مشمخص هممواره محمل تجممع ممواد‬
‫یهای مختلف است ]اصممفهانی‪ ،‬محمممد‬ ‫معلق در هوا و انواع باکتر ‌‬
‫مهدی؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[19‬‬
‫تحقیقمممات انجمممام شمممده در »بخمممش گممموش‪ ،‬حلمممق و بینمممی«‬
‫هی پزشکی دانشگاه اسکندریه نشان داده اسممت کممه سممه‬ ‫دانشکد ‌‬
‫بممار استنشمماق کممردن منجممر بممه پمماکی بینممی از ‪ 11‬نمموع میکممروب‬
‫یهای التهاب ریوی‪ ،‬تب روماتیسمی و غیممره‬ ‫خطرناک عامل بیمار ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪- lysosyme‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- antibicterriatic‬‬
‫‪47‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫بها به یک دوم‬ ‫یشود‪ .‬در استنشاق و استنثار اول میزان میکرو ‌‬ ‫م ‌‬

‫ییابممد و در پایممان سممومین‬ ‫و در بممار دوم بممه یممک سمموم کمماهش م ‌‬
‫یشوند و حداقل زمممان‬ ‫بها از بینی خارج م ‌‬ ‫استنشاق تمام میکرو ‌‬
‫نها پس از این مرحله پنج ساعت است‪،‬‬ ‫لزم برای رشد و تکثیر آ ‌‬
‫هی بعممدی و انجممام وضمموی مجممدد اسممت‬ ‫کممه شممروع زمممان فریضم ‌‬
‫]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1995‬؛ ص ‪.[56‬‬
‫ههای تهیممه شممده از چمموب اراک‪ ،‬از‬ ‫‪ -5‬مسواک زدن بمما شمماخ ‌‬
‫تهای مؤکد وضو است‪.‬‬ ‫سن ‌‬
‫هانممد‪:‬‬‫یکند کممه پیممامبر ‪ ‬فرمود ‌‬ ‫هالله روایت م ‌‬ ‫امام بخاری رحم ‌‬
‫ل‬ ‫سواك عند کضض ّ‬ ‫ق علی أمتي لمرتهم بال ّ‬ ‫ن أش ّ‬ ‫»لول أ ْ‬
‫یکردم که با هر‬ ‫وضوء« »اگر به خاطر مشقت امتم نبود‪ ،‬امر م ‌‬
‫هاللممه از ابممن مسممعود ‪‬‬ ‫وضممو مسممواک نماینممد«‪ .‬ابمن حبممان رحم ‌‬
‫روایت کرده است‪» :‬کنت أجتني لرسول الله ‪ ‬سضضواکا ً‬
‫من أراک« »من از درخت اراک مسواکی بممرای پیممامبر خممدا ‪‬‬
‫هاللممه نیممز از آن حضممرت ‪ ‬روایممت‬ ‫تهیه مي کردم«‪ .‬حمیدی رحم ‌‬
‫ة بل‬ ‫یکند‪» :‬رکعتان بسواك أفضل مضن سضضبعین رکعض ً‬ ‫م ‌‬
‫نهمما مسممواک زده‬ ‫سواك« »دو رکعت نماز که شممخص قبممل از آ ‌‬
‫باشد از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک‪ ،‬برتر است«‪.‬‬
‫در صورت عدم دسترسی بمه چموب اراک بما تمموجه بممه احمادیث‬
‫یتوان از چوب درخت خرممما‪ ،‬زیتممون و یمما هممر شممیء زبممر‬ ‫وارده م ‌‬
‫نها خممارج کنممد‪،‬‬ ‫دیگری که بتواند ذرات ریممز غممذا را از لبلی دنممدا ‌‬
‫استفاده کرد‪.‬‬
‫نهاسممت )یعنممی از بمال بمه‬ ‫هی مسواک زدن در عممرض دندا ‌‬ ‫شیو ‌‬
‫طرف پمایین و بممر عکممس( بممه دلیممل حممدیث روایممت شممده توسممط‬
‫هاللممه کممه پیممامبر ‪ ‬فرمود‌هانممد‪» :‬إذا إسضضتکتم‬ ‫ابمموداود رحم ‌‬
‫فاستاکوا عرضا ً« »هرگاه مسواک زدیممد‪ ،‬بممه صممورت عرضممی‬
‫مسواک بزنید«‪.‬‬
‫شستن مسواک قبل از به کار بردن آن و نیز هرگمماه کممه آلمموده‬
‫شود مستحب است‪.‬‬
‫فرو بردن مسواک به درون ظممرف محتمموی آب وضممو آن چنممان‬
‫هالله فرموده‪ ،‬مکروه است ]الشممربینی؛ ج ‪1‬؛ ص‬ ‫که صمیری رحم ‌‬
‫‪.[55‬‬
‫‪48‬‬ ‫عبادات‬

‫مسممواک زدن زبممان بممه صممورت طممولی مسممتحب اسممت ]منبممع‬

‫پیشین[‪.‬‬
‫استفاده از مسواک در هر وقتی مستحب است اما هنگام بیدار‬
‫شدن از خواب و هنگامی که بوی دهان به هممر علممتی تغییممر کممرده‬
‫باشد‪ ،‬مورد تأکید شارع است‪.‬‬
‫نها را‬‫مچنین مسممتحب اسممت کممه قبممل از مسممواک زدن دنممدا ‌‬ ‫ه ‌‬
‫خلل نمود ]الشربینی؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[54‬‬
‫***‬
‫مها‬‫پاکیزگی و سلمت دهان با سلمت گوش و بینی و سممایر انممدا ‌‬
‫یهممای دهممان و دنممدان ماننممد‬
‫ارتباط مستقیم دارد؛ بسممیاری از بیمار ‌‬
‫یکنند‪.‬‬
‫پیوره به سایر اعضا سرایت م ‌‬
‫نها به طور مستقیم در زیبایی‪ ،‬صحبت کردن‪ ،‬اعمال حیمماتی‬ ‫دندا ‌‬
‫و سلمت شخص دخالت دارند‪ .‬ماندن ذرات غمذا و ممواد گلوسمیدی‬
‫نها و فضای دهان فرصت مناسبی برای رشد‬ ‫)قندها( در لبلی دندا ‌‬
‫بها و تشکیل پلک دندانی )‪ (Dental Plague‬است‪.‬‬ ‫میکرو ‌‬
‫یهممای‬ ‫های نممرم و ژلتینممی از رسمموبات و باکتر ‌‬ ‫پلک دندانی تممود ‌‬
‫درون آن است که بممر روی مینممای دنممدان و مخمماط دهممان تشممکیل‬
‫شده و با شست و شوی کامل با مواد شممیمیایی ماننممد فلورایممد و‬
‫شهمممای مکمممانیکی )خلل‪ ،‬مسمممواک و نمممخ دنمممدان( برطمممرف‬ ‫رو ‌‬
‫یگردد‪ .‬حذف پلک دندانی و مقاوم کردن مینای دندان در مقابل‬ ‫م ‌‬
‫شگیری از پوسیدگی‬ ‫هی فلوراید دو روش مهم در پی ‌‬ ‫اسید به وسیل ‌‬
‫نالله؛ ‪1375‬؛ ص ‪.[186‬‬ ‫یروند ]آذرگشب‪ ،‬اذ ‌‬ ‫نها به شمار م ‌‬ ‫دندا ‌‬
‫مسمواک زدن ماسماژ ملیممی بمرای مخماط نمرم دهمان بموده و‬
‫یشممود‪ .‬سممه دقیقممه پممس از‬ ‫بمماعث تسممریع جریممان خممون در آن م ‌‬
‫هی غذا‬ ‫بها تجزیه و تخمیر ذرات ماند ‌‬ ‫مصرف مواد غذایی‪ ،‬میکرو ‌‬
‫را شممروع کممرده‪ ،‬و پممس از ‪ 20‬تمما ‪ 30‬دقیقممه تمممام مممواد غممذایی‬
‫یکنند و پس از دو ساعت بمموی‬ ‫موجود در محیط دهان را تخمیر م ‌‬
‫یشود ]سالم‪ ،‬مختممار؛ ‪1988‬؛ ص‬ ‫شها متصاعد م ‌‬ ‫متعفن این واکن ‌‬
‫‪.[427‬‬
‫چوب اراک که در روایات اسلمی برای مسواک زدن مورد تأکید‬
‫قرار گرفته است‪ ،‬دارای خواص منحصر به فردی است که از نظر‬
‫علوم شیمی و دندان پزشکی مورد آزمایش واقع شده و به عنوان‬
‫یترین مسواک برای حذف پلک دندانی و مقاوم نمممودن مینممای‬ ‫عال ‌‬
‫‪49‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫دنممدان معرفممی شممده اسممت؛ در تحقیقمماتی کممه از سمموی وزارت‬

‫بهداشت کویت منتشر شده‪ ،‬این مطلممب مممورد تأییممد قممرار گرفتممه‬
‫است ]کنعان‪ ،‬احمد محمد؛ ‪2000‬؛ ص ‪.[578‬‬
‫چوب درخت اراک که اسم علمی آن )‪ (Salvadora Perssica‬است‪،‬‬
‫یباشد و پس از ‪ 3‬تا ‪ 5‬دقیقه استفاده بممه‬ ‫دارای الیاف سلولزی م ‌‬
‫صورت تارهای نازکی باز شده و قابلیت پاک کردن تمممام فواصممل‬
‫نها را دارد ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1988‬؛ ص ‪.[429‬‬ ‫بین دندا ‌‬
‫تجارب حکما و دانشمندان طب سنتی نیز حاکی از آن است که‬
‫چمموب درخممت اراک بهممترین چمموب بممرای مسممواک کممردن اسممت‬
‫]بیرونی‪ ،‬ابوریحان؛ ‪1352‬؛ ص ‪.[75‬‬
‫ترکیبممات شممیمیایی موجممود در چمموب درخممت اراک عبارتنممد از‪:‬‬
‫تانن‪ ،1‬کلرید سدیم‪ ،2‬بیکربنات سدیم‪ ،3‬کلریممد پتاسممیم‪ ،4‬فلورایممد‪،5‬‬
‫لآمین‪ ،6‬گوگرد‪ ،‬موسیلژ‪) 7‬لعاب نبمماتی(‬ ‫یمتی ‌‬
‫نهای معطر‪ ،‬تر ‌‬ ‫روغ ‌‬
‫و مواد ضد میکروبی ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1995‬؛ ص ‪.[225‬‬
‫وجمممود ممممواد آنمممتی باکتریممماتیک‪ 8‬در چممموب اراک ممممانع رشمممد‬
‫نهممما‬
‫یشمممود و از اثمممرات تخریمممبی آ ‌‬ ‫کها در دهمممان م ‌‬‫اسمممترپتوکو ‌‬
‫یکنممد ]نممورانی‪ ،‬مصممطفی؛ ‪1369‬؛ ص ‪ .[82‬فلورایممد‬ ‫جلمموگیری م ‌‬
‫موجود در چوب اراک نقش بسیار مهمی در استحکام دنممدان دارد‬
‫به این ترتیب که در ساختمان هیدروکسی آپاتیت‪Ca 10 (Po 4) 6 (OH) 9‬‬
‫هی غیرقابممل انحلل دی‬ ‫یگیممرد و ممماد ‌‬
‫‪ 2‬به جای ‪ OH‬فلوراید قرار م ‌‬
‫هی مذکور در‬ ‫یشود؛ ماد ‌‬ ‫فلوروآپاتیت‪ Ca 10 (Po 4) 6 F 2 10‬تشکیل م ‌‬
‫یهمما مقمماومت کممرده‪ ،‬دنممدان را از‬ ‫مقابل اسممید مترشممحه از باکتر ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- tannin‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- sodium chloride‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- sodium bicarbonate‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- potassium chlorate‬‬
‫‪5‬‬
‫‪- fluoride‬‬
‫‪6‬‬
‫‪- three metal amin‬‬
‫‪7‬‬
‫‪- mucilage‬‬
‫‪8‬‬
‫‪- antibacteriatic‬‬
‫‪9‬‬
‫‪- hydroxyl apatite‬‬
‫‪10‬‬
‫‪- difuoru apatite‬‬
‫‪50‬‬ ‫عبادات‬

‫یکنممد ]اصممفهانی‪ ،‬محمممد مهممدی‪ 1375 ،‬و‬ ‫آسممیب اسممید حفممظ م ‌‬

‫سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1995‬؛ ص ‪.[230‬‬
‫تانن موجود در چوب اراک باعث محکم شدن لثمه و تحریمک خمون‬
‫یشممود؛‬ ‫یشود که به استحکام و شادابی رنممگ لثممه منتهممی م ‌‬ ‫در آن م ‌‬
‫بها و ضدعفونی کردن محیط دهان و‬ ‫مچنین تانن در زدودن میکرو ‌‬ ‫ه ‌‬
‫نها نقش مؤثری دارد ]عمر‪ ،‬فاضل عبید؛ ‪1989‬؛ ص ‪.[329‬‬ ‫دندا ‌‬
‫بنابر مطالب ذکر شده مسواک چوبی مورد تأکید شارع نه تنهمما‬
‫در پاک کردن محیط دهان تأثیرات مکانیکی مناسبی دارد بلکممه از‬
‫نها مفیممد بمموده و‬ ‫نظممر ترکیممب مممواد شممیمیایی در حفمماظت دنممدا ‌‬
‫یکند‪.‬‬
‫ینیاز م ‌‬ ‫استفاده کننده را از به کار بردن خمیر دندان ب ‌‬
‫حرکت مسواک بنابر تجارب علمی جدید باید از ریشه به طرف‬
‫چگاه نباید به طور افقی مسممواک زد؛ چممون‬ ‫نها باشد و هی ‌‬ ‫تاج دندا ‌‬
‫یشممود‬ ‫ههایی برای ماندن غممذا م ‌‬ ‫باعث زخم شدن لثه و ایجاد حفر ‌‬
‫بها و ایجاد عفونت است‪.‬‬ ‫هساز رشد میکرو ‌‬ ‫که زمین ‌‬
‫کهای چوبی قبل از استفاده نه تنهمما در پمماکیزگی‬ ‫شستن مسوا ‌‬
‫آن مؤثر است بلکه در نرم ساختن الیمماف آن و ممممانعت از ایجمماد‬
‫خراش در لثه تأثیر زیادی دارد‪.‬‬
‫مسواک زدن زبان باعث پاک شدن پرزهای چشممایی شممده و در‬
‫برطرف نمودن بوی بد دهان تأثیر بسزایی خواهد داشت‪.‬‬
‫علت استحباب مسواک بعد از بیداری از خممواب ایممن اسممت کممه‬
‫بها در زمممان اسممتراحت‬ ‫نچه از تخمیر و رشد میکرو ‌‬ ‫لزم است آ ‌‬
‫نها حاصممل شممده اسممت‪ ،‬پمماک گممردد؛ زیممرا‬ ‫در دهممان و روی دنممدا ‌‬
‫بهمما فعممل و‬ ‫تها محیممط دهممان در آرامممش بمموده و میکرو ‌‬ ‫سمماع ‌‬
‫هانممد‪ .‬یکممی از‬ ‫انفعالت شیمیایی خود را در آن سمماعات انجممام داد ‌‬
‫شگیممری از عمممل‬ ‫دلیممل اسممتحباب وضمموی قبممل از خممواب نیممز پی ‌‬
‫بهاست زیمرا بما مسمواک و مضمضممه‪ ،‬موادغممذایی‬ ‫تخریبی میکرو ‌‬
‫یهمما و در‬ ‫نها خممارج شممده و از فعممالیت باکتر ‌‬ ‫موجود در بیممن دنممدا ‌‬
‫یشود‪.‬‬‫نتیجه ایجاد پلک دندانی جلوگیری م ‌‬
‫مچنین هنگامی که بر اثر بیماری با نخوردن غذا بوی دهان بممر‬ ‫ه ‌‬
‫شها تغییممر کممرده اسممت‪ ،‬بمما مسممواک زدن و حممذف‬ ‫اثر همان واکن ‌‬
‫یهمما نیممز از بیممن‬ ‫پلک دنممدانی‪ ،‬بمموی بممد ناشممی از فعممالیت باکتر ‌‬
‫یرود‪.‬‬‫م ‌‬
‫شها بممه طممور کامممل از‬ ‫‪ -6‬مسح کردن درون و برون گو ‌‬
‫تهایی‬ ‫مستحبات وضممو اسممت و لزم اسممت کممه ایممن کممار بمما دس م ‌‬
‫‪51‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫پاکیزه و آبممی تممازه بممه صممورت مجممزا از مسممح سممر انجممام شممود‪.‬‬
‫ن النبي ‪‬‬ ‫یکند‪» :‬أ ّ‬
‫هالله از ابن عباس ك روایت م ‌‬ ‫ترمذی رحم ‌‬
‫مسح برأسه و أذنيه ظاهرهمضضاو باطنهمضضا« »پیممامبر ‪‬‬
‫شهایش را مسح نموده است«‪.‬‬ ‫ن گو ‌‬ ‫سر و برون و درو ِ‬
‫***‬
‫هی دریممافت امممواج صمموتی و‬ ‫گوش اندام شنوایی است و وظیف ‌‬
‫هی گوش نیز سه عمل مهممم‬ ‫حفظ تعادل بدن را به عهده دارد‪ .‬لل ‌‬
‫عآوری امممواج صمموتی‪ ،‬هممدایت امممواج بممه مجممرای شممنوایی و‬ ‫جم ‌‬
‫یدهمد؛ بنممابراین رعمایت پماکیزگی‬ ‫تشخیص جهات صدا را انجمام م ‌‬
‫هی گمموش‬ ‫لکمرد بهمتر لل ‌‬‫تهای بیرونی گوش نمه تنهما در عم ‌‬ ‫قسم ‌‬
‫مهای درونممی آن مفیممد و مممؤثر خواهممد‬ ‫بلکه در انجام وظایف انممدا ‌‬
‫بود‪.‬‬
‫‪ -7‬پاکیزه نمودن بین انگشتان‪ :‬شست و شوی کامل بیممن‬
‫هی ترمممذی‬ ‫تشممد ‌‬
‫انگشتان دست و پا )تخلیل( به دلیل حدیث روای ‌‬
‫تهای وضممو اسممت )الخممن‪،‬‬ ‫هالله از لقیط بن صبره ‪ ‬از سممن ‌‬ ‫رحم ‌‬
‫مصطفی و زملؤه؛ ‪1376‬؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[58‬‬
‫***‬
‫شکل ظاهری انگشتان دسممت و پمما و نیممز عممدم جریممان همموا در‬
‫هی عرقممی‬ ‫مچنین وجود تعداد زیادی غممد ‌‬ ‫فضای بین انگشتان پا و ه ‌‬
‫بهممای‬‫در آن نواحی‪ ،‬محیط مناسبی را برای ماندن و رشد میکرو ‌‬
‫مختلف فراهم آورده است؛ بنابراین لزم است روزانه بممه شسممت‬
‫و شوی این نقاط مبادرت ورزید تمما از ایجمماد بوهممای بممد جلمموگیری‬
‫لپیشه؛ ‪1371‬؛ ص ‪.[48‬‬ ‫شود ]حلم سرشت و د ‌‬
‫‪ -1-7-2‬کراهت خشک کردن اعضای وضو‬
‫استفاده از حوله بمرای خشمک کممردن اعضمای شسممته شمده در‬
‫وضو به دلیل روایت امام مسلم و بخمماری رحمهممماالله‪» :‬أنه ‪‬‬
‫های آوردنممد‪،‬‬‫سه« »برای پیممامبر ‪ ‬حممول ‌‬ ‫أتی بمندیل فلم یم ّ‬
‫ایشان از آن استفاده نکرد«‪ ،‬مکروه است‪.‬‬
‫***‬
‫بهممای مختلممف‪،‬‬ ‫فنظر از امکممان آلممودگی حمموله بممه میکرو ‌‬
‫صر ‌‬
‫یتوانممد تممأثیرات مثبممتی بممر روی پوسممت‬
‫اکسیژن محلول در آب م ‌‬
‫یهای موجود در سطح پوست اقممدام نمایممد؛‬ ‫داشته و بر ضد باکتر ‌‬
‫بنابراین بهتر است که از خشک نمودن اعضای وضو اجتناب نمود‪.‬‬
‫‪52‬‬ ‫عبادات‬

‫‪ -1-7-3‬وضوهای مستحب‬
‫مچنین طهارت و وضممو گرفتممن بعممد‬ ‫وضو گرفتن قبل از غذا و ه ‌‬
‫از عمل نزدیکی به دلیل حدیث روایت شده توسط امام مسمملم و‬
‫بخاری رحمهماالله مسممتحب اسممت‪» :‬کان ‪ ‬إذا أراد أن ینضضام‬
‫وهو جنب غسل فرجه وتوضأ وضوءه للصضضلة‪ ،‬وکضضان ‪‬‬
‫إذا کضضان جنبضضا ً فضضأراد أن یأکضضل أو ینضضام توضضضأ وضضضوءه‬
‫مهای‬ ‫للصضضلة« »پیممامبر ‪ ‬هنگممام جنممابت‪ ،‬قبممل از خممواب انممدا ‌‬
‫تناسلی خود را شسته و سممپس مم آن چنممان کممه بممرای نممماز وضممو‬
‫یخوابیدنممد؛ آن حضممرت ‪ ‬اگممر در‬ ‫یگرفتند م م وضممو گرفتممه و م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یخواستند چیزی بخورند یا بخوابند‪ ،‬وضوی کمماملی‬ ‫هنگام جنابت م ‌‬
‫یگرفتند«؛ با قیاس بر این حکم‪ ،‬برای زنان حایض یما نفسما نیمز‬ ‫م ‌‬
‫قبممل از خوابیممدن و غممذا خمموردن‪ ،‬وضممو گرفتممن مسممتحب اسممت‬
‫]الشربینی؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[63‬‬
‫***‬
‫یهممای‬ ‫وضو شستن اعضایی است که همواره در معممرض آلودگ ‌‬
‫بهمما و‬‫نهمما نیممز محممل زنممدگی میکرو ‌‬ ‫محیطی قرار دارند‪ ،‬زیر ناخ ‌‬
‫لهایی اسمت کمه در فرآینمد طهمارت از نجاسمات و سمایر‬ ‫تخم انگ ‌‬
‫هاند‪ .‬بنممابراین شسممت و شمموی‬ ‫نجا جمع شممد ‌‬ ‫تهای روزانه آ ‌‬‫فعالی ‌‬
‫تها قبل از خوردن غذا که مورد تأکیممد کارشناسممان بهداشممت‬ ‫دس ‌‬
‫مچنیممن‬ ‫یشود‪ .‬ه ‌‬
‫هم هست‪ ،‬با انجام وضو به شکل کاملی انجام م ‌‬
‫انجام وضو پس از غممذا خمموردن کممه در احممادیث متعممددی در آداب‬
‫یهمما و مممواد غممذایی‬
‫غذا خوردن ذکممر شممده اسممت‪ ،‬در زدودن چرب ‌‬
‫تها و اطممراف دهممان و نیممز شسممت و شمموی دهممان و‬ ‫روی دسمم ‌‬
‫نها‪ ،‬بسیار مؤثر است‪.‬‬ ‫برطرف نمودن ذرات غذا از لبلی دندا ‌‬
‫انجام اعمال طهارت و وضو پس از عمل نزدیکی نیممز در زایممل‬
‫تهایی که ممکن است از آلممت تناسمملی‬ ‫بها و عفون ‌‬ ‫نمودن میکرو ‌‬
‫شریک جنسی شخص را آلوده کرده باشند‪ ،‬مفید واقع خواهد شد‪.‬‬
‫طهممارت و وضممو گرفتممن بممرای زنممان حممایض و نفسمما قبممل از‬
‫خوابیدن و غذا خوردن حکمی بهداشتی و در خور توجه اسممت کممه‬
‫یکند‪.‬‬ ‫یهای مختلف جلوگیری م ‌‬ ‫از ابتلی این اشخاص به بیمار ‌‬
‫‪53‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪ -1-7-4‬مبطلت وضو‬
‫مبطلت وضو عبارتند از‪ -1 :‬خروج هممر چیممزی از مقعممد و آلممت‬
‫تناسلی ‪ -2‬لمس کممردن آلممت تناسمملی و مقعممد بمما کممف دسممت ‪-3‬‬
‫یشممود‬ ‫یهوشممی م ‌‬ ‫خواب‪ ،‬مستی و یا هر عامل دیگری که باعث ب ‌‬
‫‪ -4‬تماس بین پوست مرد و زن )غیر از محارم(‪.‬‬
‫***‬
‫اگرچه پاکی بدن و لبمماس شممروط مقممدماتی عبممادات محسمموب‬
‫های برای‬ ‫هی وضو‪ ،‬بهان ‌‬ ‫لکنند ‌‬‫یشوند ولی هر کدام از موارد باط ‌‬ ‫م ‌‬
‫پاکی و طهارت مجممدد اسممت‪ .‬اممما احتمممال انممواعی از آلممودگی در‬
‫موارد فمموق همممواره وجممود دارد‪ .‬خممروج مممدفوع‪ ،‬ادرار و گازهممای‬
‫هی رشد و تکثیر بسممیاری‬ ‫بها و زمین ‌‬ ‫های که منبع انواع میکرو ‌‬ ‫رود ‌‬
‫از موجودات مضر هستند‪ ،‬ناقض وضو بممه حسمماب آمممده‪ ،‬شممخص‬
‫یشود‪.‬‬‫ملزم به طهارت مجدد م ‌‬
‫لهای خروج مواد مذکور هستند‬ ‫آلت تناسلی و مقعد نیز که مح ‌‬
‫بها قرار دارند و همواره احتمممال آلممودگی‌‬ ‫در معرض انواع میکرو ‌‬
‫مها بمما کممف دسممت کممه‬ ‫نها وجود دارد؛ بنممابراین لمممس ایممن انممدا ‌‬ ‫آ ‌‬
‫همواره در برخورد و تماس با موادغذایی است‪ ،‬ناقض وضو بمموده‬
‫تها از ضممروریات‬ ‫و نیاز به پاکی مجدد بعد از تماس با ایممن قسممم ‌‬
‫بناپذیر است‪.‬‬ ‫اجتنا ‌‬
‫یتوان گفممت کممه چممون‬ ‫یهوشی‪ ،‬م ‌‬ ‫هی خواب و مستی و ب ‌‬ ‫دربار ‌‬
‫تهای‬ ‫ههممای قسممم ‌‬ ‫تهمما شممخص کنممترل ارادی ماهیچ ‌‬ ‫در ایممن حال ‌‬
‫یدهد‪ ،‬لممذا احتمممال خممروج قطممرات‬ ‫مختلفی از بدن را از دست م ‌‬
‫ادرار‪ ،‬گازهای روده و مواد دفعی وجود دارد؛ بنممابراین لزم اسممت‬
‫که شخص مجددا ً اقدام به طهارت و وضو نماید‪.‬‬

‫‪ -1-7-5‬دفع شک و عمل به یقین‬

‫در هنگام شک و تردید از صحت یا باطممل بممودن وضممو‪ ،‬بایممد بممه‬
‫یقین عمل کرد و نباید به شک عارضی توجه داشت؛ زیرا عمل بممه‬
‫هی »الیقین ل یزول بالشک« »یقین با شک‬ ‫یقین طبق قاعد ‌‬
‫کتر است و شک مبنای صممحیحی‬ ‫یرود« به واقعیت نزدی ‌‬‫از بین نم ‌‬
‫ندارد‪.‬‬
‫***‬
‫‪54‬‬ ‫عبادات‬

‫نپزشممکی معاصممر بممرای‬ ‫اصممطلح وسممواس )‪ (obsession‬در روا ‌‬

‫هی افکمار و اعممال بمه کمار‬ ‫توصمیف تکمرار افراطمی و بمدون اراد ‌‬
‫یرود و انواع مختلفی دارد‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫هی افممراد بشممر وجممود دارد و‬ ‫های در هم ‌‬ ‫وسواس فکری تا انداز ‌‬
‫مظمماهر آن در شممک و تردیممد‪ ،‬عممدم قممدرت در تمرکممز فکممری‪،‬‬
‫یشممود ]شمماملو‪ ،‬سممعید؛‬ ‫مخمموابی دیممده م ‌‬ ‫فراموشممی و گمماهی ک ‌‬
‫‪1366‬؛ ص ‪.[257‬‬
‫ههای‬ ‫هی شممیو ‌‬‫بیشتر از ‪ %80‬بیماران مبتل به وسواس به وسیل ‌‬
‫یشوند‪.‬‬‫رفتار درمانی معالجه م ‌‬
‫ههای رفتمار درممانی زیمر اسمتفاده‬ ‫در حکم فوق ترکیبی از شیو ‌‬
‫شده است‪:‬‬
‫مواجه )‪ (Exposure‬یا روبرو شدن بیمار با فکر یا شیئ‬ ‫‪-1‬‬
‫مورد حساسیت‪.‬‬
‫خوگیری )‪ (Habituation‬که در اثممر برخممورد طممولنی بمما‬ ‫‪-2‬‬
‫یشود‪.‬‬ ‫عمل مورد وسواس حاصل م ‌‬
‫جلمموگیری از پاسممخ )‪ (Response prevention‬کممه عبممارت‬ ‫‪-3‬‬
‫است از عدم توجه فرد به افکار وسواسی‪.‬‬
‫تزدایی منظم )‪ :(Systematic Disensitization‬کم‬ ‫حساسی ‌‬ ‫‪-4‬‬
‫کممردن شممدت وسممواس طممی مراحممل بمما ایجمماد آرامممش بممه‬
‫هی تلقین و سپس به تدریج در معرض مممورد وسممواس‬ ‫وسیل ‌‬
‫قرار دادن ]احمدی‪ ،‬جمشید؛ ‪1368‬؛ ص ‪.[35-39‬‬

‫‪ -1-8‬غسل‬
‫موجبات غسل که مشترک بیممن زن و مممرد هسممتند‪ ،‬عبارتنممد از‪:‬‬
‫‪ -1‬مرگ ‪ -2‬خروج منی ‪ -3‬دخول حشفه‪.‬‬
‫موجبات غسل مختص زنان عبارتنممد از‪ -1 :‬حیمض ‪ -2‬نفماس ‪-3‬‬
‫زایمان‪.‬‬
‫دلیل وجوب غسل میت‪ ،‬اخبار صحیح و اجماع علما در این باره‬
‫یشود‪.‬‬ ‫هی مسلمان غیر شهید اجرا م ‌‬ ‫است‪ ،‬و این حکم دربار ‌‬
‫هی‬‫دلیل وجوب غسل بر حایض آی ‌‬
‫﴿ ‪        ‬‬
‫)بقره‪/‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫‪(222‬‬
‫‪55‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫هگیری‬
‫مبستری با( زنممان کنممار ‌‬
‫»پس در حالت قاعدگی از )ه ‌‬
‫نمایید«‪.‬‬
‫هاللممه اسممت کممه‬
‫و حدیث روایت شده توسط امممام بخمماری رحم ‌‬
‫هعنها فرمودنممد‪» :‬إذا‬ ‫یالل ‌‬
‫پیامبر ‪ ‬به فاطمه بنت أبی حبیش رض م ‌‬
‫أقبلت الحیضة فدعي الصلة وإذا أدبضضرت فاغتسضضلي‬
‫دم وصلي« »هرگاه عادت ماهیان ‌‬
‫هات شروع شد‪ ،‬نممماز‬ ‫عنك ال ّ‬
‫را ترک کن و اگممر تمممام شممد‪ ،‬از آن خممون خممود را بشمموی و نممماز‬
‫بخوان«‪.‬‬
‫هی حیض است موجب‬ ‫نفاس هم به این دلیل که خون جمع شد ‌‬
‫یشود و ولدت نیز در واقع خروج منی منعقد شده است‪.‬‬ ‫غسل م ‌‬
‫هی‪:‬‬‫با استناد به آی ‌‬
‫‪   ‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿ ‪  ‬‬
‫‪﴾       ‬‬
‫)مائده ‪.(6 /‬‬
‫»و اگر جنب بودید‪ ،‬خود را بشویید«‪.‬‬
‫جنابت موجب غسل است و عمممل نزدیکممی بمما ورود حشممفه بممه‬
‫فرج زن م اگر چه بممدون خممروج منممی هممم باشممد م م ممموجب غسممل‬
‫هالله از پیمامبر ‪ ‬روایمت کمرده اسمت‪:‬‬ ‫یشود؛ امام مسلم رحم ‌‬ ‫م ‌‬
‫ن لضضم‬ ‫»إذا التقضضی الختانتضضان فقضضد وجضضب الغسضضل وإ ْ‬
‫هها بممه هممم برخممورد کردنممد‪ ،‬غسممل واجممب‬‫هگا ‌‬‫ل« »هرگاه ختن ‌‬ ‫ینز ْ‬
‫یشود‪ ،‬اگر چه منی هم خارج نشود«‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫هاللممه کممه‬
‫به دلیل حدیث روایت شده توسممط امممام مسمملم رحم ‌‬
‫هانممد‪» :‬المضضاءُ مضضن المضضاء« »غسممل هنگممامی‬ ‫پیممامبر ‪ ‬فرمود ‌‬
‫یشممود کممه منممی »از بممدن« خممارج شممود«؛ خممروج منممی‬ ‫واجممب م ‌‬
‫‪1‬‬
‫یشود ‪.‬‬ ‫موجب غسل م ‌‬
‫***‬
‫قبل از ذکر هممر مطلممبی لزم اسممت اشمماره شممود کممه مقممررات‬
‫تهممای‬‫شگیممری از افمراط در فعالی ‌‬ ‫جنابت ممؤثرترین وسممیله در پی ‌‬
‫مترین خاصیت غسل تأمین سلمت پوست است‬ ‫جنسی است‪ .‬مه ‌‬
‫لهای مممرده‪ ،‬چربممی زایممد‪ ،‬املح و گممرد و غبممار‬ ‫که با زدودن سمملو ‌‬
‫یگیرد ]دیاب و قرقوز؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[129‬‬ ‫صورت م ‌‬
‫پوست پوششی به وسعت دو متر مربع است کممه تمممام سممطح‬
‫یدهممد‪ .‬پوسممت یممک‬ ‫بدن را پوشانیده و ‪ %2‬تنفس بدن را انجام م ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬بیان غسل میت و فواید آن در مبحث احکام تجهیز میت ذکر خواهد شد‪.‬‬
‫‪56‬‬ ‫عبادات‬

‫هی‬ ‫ندهند ‌‬ ‫سوم خممون جمماری بممدن را در خممود دارد و رنممگ آن نشمما ‌‬
‫سلمت بدن است زیممرا رژیممم غممذایی نامناسممب‪ ،‬بممدی گمموارش و‬
‫وجود مممواد سمممی در بممدن در رنممگ پوسممت مممؤثر اسممت‪ .‬پوسممت‬
‫وظایف زیر را به عهده دارد‪:‬‬
‫کنترل و ثابت نگاه داشتن دمای بدن‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫دفع مواد زاید و سمی از قبیل اوره و املح‪.‬‬ ‫‪-2‬‬
‫جلوگیری از تبخیر آب و خروج خون و لنف‪.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫یاکسیدکربن‪.‬‬ ‫جذب مقداری اکسیژن و دفع د ‌‬ ‫‪-4‬‬
‫بهما بمه عنمموان اولیمن سمد‬ ‫جلمموگیری از ورود میکرو ‌‬ ‫‪-5‬‬
‫دفاعی بدن‪.‬‬
‫هی ماورای بنفش برای سنتز ویتامین ‪.D‬‬ ‫جذب اشع ‌‬ ‫‪-6‬‬
‫ههای حسی لمممس‪ ،‬حممرارت‪ ،‬بممرودت‪ ،‬فشممار و‬ ‫گیرند ‌‬ ‫‪-7‬‬
‫درد در پوست وجود دارند‪.‬‬
‫هی دفممع‬ ‫غدد عرقی که در تمام سطح پوست وجود دارنممد وظیف ‌‬
‫مواد سمممی و حفمظ تعمادل گرممای بممدن را بممه عهممده دارنممد و در‬
‫یکند؛ به طور طبیعی حجم عرق حدود‬ ‫هنگام فعالیت‪ ،‬عرق تولید م ‌‬
‫یلیتر در روز است ]گایتون‪ ،‬آرتور؛ ‪1375‬؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[433‬‬ ‫‪ 100‬میل ‌‬
‫یبممو اسممت ولممی‬ ‫یرسممد‪ ،‬ب ‌‬‫وقتی که عممرق بممه سممطح پوسممت م ‌‬
‫یهای موجود در سطح پوست باعث شکسممته شممدن‬ ‫فعالیت باکتر ‌‬
‫های بمدبو‬ ‫لهای چربمی موجمود در آن شمده و آن را بمه مماد ‌‬ ‫مولکو ‌‬
‫یکند؛ بنابراین استحمام مؤثرترین شیوه برای پمماکیزگی و‬ ‫تبدیل م ‌‬
‫حفظ سلمت پوست است ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1988‬؛ ص ‪.[331‬‬
‫فرایند خممروج منممی از بممدن بمما تعممرق شممدید همممراه بمموده و بممه‬
‫یشممود‪ .‬بممه طممور کلممی‬ ‫مها منتهممی م ‌‬
‫رخمموت و سسممتی تمممام انممدا ‌‬
‫تهای‬ ‫لها و نسمموج بممه صممورت مسمممومی ‌‬ ‫اختللت مقدماتی سمملو ‌‬
‫ههای‬ ‫بیولوژیکی و میکروبممی و اختللت مقممدماتی اعضمما و دسممتگا ‌‬
‫بدن به صورت ضعف و سستی و شبه فلجی‪ ،‬بالخره منجر به یک‬
‫نهما از‬ ‫شگیمری از آ ‌‬ ‫یگمردد کمه پی ‌‬ ‫یهما م ‌‬ ‫سلسله عموارض و بیمار ‌‬
‫هی طب جدید هم خارج است‪.‬‬ ‫عهد ‌‬
‫کهای خفیفممی اسممت کممه از طریممق تحریممک‬ ‫غسل از جمله شممو ‌‬
‫سلسممله اعصمماب خودکممار بممدن )سمممپاتیک‪ 1‬و بممه طممور انعکاسممی‬

‫‪1‬‬
‫‪- Symphathicus‬‬
‫‪57‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫پاراسمپاتیک‪ (2‬منجممر بممه تحریممک و تقممویت فعممالیت عمممومی و در‬

‫یگردد‪.‬‬‫نتیجه ازدیاد قدرت حیاتی بدن م ‌‬
‫ضعف شدید و رخوت عمومی بدن پمس از خمروج منمی از جملمه‬
‫یشممود ]صممبور‬ ‫مواردی است که فقط با شست و شوی بدن رفع م ‌‬
‫یتاریخ؛ ص ‪.[140-145‬‬ ‫اردوبادی‪ ،‬احمد؛ ب ‌‬
‫اهمیت غسل پس از عادت ماهیانه و نفمماس هنگممامی مشممخص‬
‫هی بیوشممیمی در خصمموص محیممط‬ ‫شممد کممه دانشمممندان در رشممت ‌‬
‫هی‬ ‫تهای مختلف بدن و تفاوت اسیدی یا قلیایی و درج ‌‬ ‫سلولی باف ‌‬
‫تهمای بمدن بمرای‬ ‫طهما مسمایلی را کشمف کردنمد؛ باف ‌‬ ‫‪ PH‬آن محی ‌‬
‫بهمما و مبممارزه بمما‬
‫فعالیت طبیعی خود و جلوگیری از رشممد میکرو ‌‬
‫سموم مختلف نیازمند محیط اسیدی یا بممازی مناسممب و مشممخص‬
‫هی‬ ‫هستند؛ به عنوان مثال بممافت کلیمموی نیازمنممد محیطممی بمما درج ‌‬
‫اسممیدی مشخصممی اسممت و تغییممر ‪ PH‬بممافت کلیمموی‪ ،‬بممه محیطممی‬
‫یشود‪.‬‬ ‫بها م ‌‬
‫قلیایی باعث رسوب املح و رشد میکرو ‌‬
‫بها‬ ‫ترشحات واژن با ‪ PH 5/3‬تا ‪ 4‬اسیدی بوده و از رشد میکرو ‌‬
‫یکنممد ]گممایتون‪ ،‬آرتممور؛ ‪1375‬؛ ج ‪2‬؛ ص‬ ‫در آن محیط جلوگیری م ‌‬
‫‪.[1494‬‬
‫نریزی عادت ماهیانه و زایمان محیط مهبل قلیممایی‬ ‫در مدت خو ‌‬
‫بهمما‬ ‫شده و ایممن تغییممر ‪ PH‬محیممط مناسممبی را بممرای رشممد میکرو ‌‬
‫فراهم آورده است؛ بنابراین غسل و شست و شوی مهبممل عامممل‬
‫نآلود و قلیایی مهبل بمموده و‬ ‫بسیار مهمی در پاک کردن محیط خو ‌‬
‫یهممای مفیممد در آن‬ ‫زمینه را برای ترشممحات اسممیدی و رشممد باکتر ‌‬
‫یآورد ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1995‬؛ ص ‪.[132‬‬ ‫محیط فراهم م ‌‬

‫‪ -1-8-1‬کیفیت انجام غسل‬

‫در غسل واجب است تمممام بممدن )مممو و پوسممت( کممامل ً شسممته‬
‫شود؛ اگر چه موها پر پشت باشند‪.‬‬
‫یهمما و‬
‫لترین نوع غسل‪ ،‬غسلی است که شخص ابتدا آلودگ ‌‬ ‫کام ‌‬
‫نجاسات را پاک کرده سپس طهارت گرفت و وضو بگیرد؛ سممپس‬
‫شها‪ ،‬زیر بغل‪ ،‬ناف و غیممره را‬ ‫تمام چین و چروک بدن اعم از گو ‌‬
‫شست و شو داده و بیخ موهمما را بممه طممور کامممل بشمموید؛ سممپس‬
‫طرف راست و بعد طرف چپ بدن را بشوید‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪- Parasymphathicus‬‬
‫‪58‬‬ ‫عبادات‬

‫سنت است که شخص بر روی بدن خود دسممت کشممیده و آن را‬

‫هاند‪.‬‬
‫های این عمل را واجممب دانسممت ‌‬ ‫ماساژ دهد به دلیل این که عد ‌‬
‫مچنین مستحب اسممت کممه عمممل شسممت و شممو سممه بممار تکممرار‬ ‫ه ‌‬
‫شود‪.‬‬
‫مستحب است که بعد از غسل حیممض و نفمماس‪ ،‬زنممان مقممداری‬
‫بهممای فممرج خممود‬ ‫های قرار داده و در میممان ل ‌‬ ‫مشک را بر روی پنب ‌‬ ‫ُ‬
‫قرار دهند‪.‬‬
‫***‬
‫یهای مختلفی که در بمماب نجاسممت‬ ‫توجه اسلم به زدودن آلودگ ‌‬
‫ذکر خواهند شد‪ ،‬از نظر بهداشتی بسیار در خور بررسممی و تمموجه‬
‫اسممت؛ بنممابراین کسمی کممه بممر روی بممدنش نجاسممتی قممرار دارد و‬
‫غسل هم بر او‪ ،‬واجممب اسمت بایممد ابتمدا نجاسممت را پماک نممموده‪،‬‬
‫سپس غسل کند‪.‬‬
‫تهایی از بدن که پوشیده از مو اسممت‪ ،‬محیممط مسمماعدی‬ ‫قسم ‌‬
‫شهای‬ ‫ههای مختلف شپش )شممپ ‌‬ ‫بها و گون ‌‬
‫برای رشد انواع میکرو ‌‬
‫تهای‬ ‫عانه‪ ،‬بدن و مو( است؛ بنابراین شست و شوی تمام قسممم ‌‬
‫بدن اعم از پوست و مو و به ویژه نقاط دارای چیممن و چممروک در‬
‫بهداشت فردی تأثیر زیادی دارد‪.‬‬
‫مالش دادن بدن با دست یا وسایل دیگری مانند لیف در زدودن‬
‫یها اهمیت زیادی دارد و به تنفممس پوسممتی‬ ‫سطوح چربی و آلودگ ‌‬
‫کمک خواهد کرد‪.‬‬
‫مشممک کممه پیممامبر‬ ‫استفاده از مواد خوش بوی طبیعی از جملممه ُ‬
‫کترین عطرها نامیده اسممت‪ ،‬در پمماک کممردن‬ ‫‪ ‬در حدیثی آن را پا ‌‬
‫محیط بیرونی فرج و نیز برطرف نمودن بوی بد خون تأثیر زیممادی‬
‫دارد‪.‬‬

‫‪ -1-9‬نجاست‬
‫نجاست به معنی پلیدی‪ ،‬آلودگی و چیزهایی است که انسممان از‬
‫تهای شممرعی مممانع صممحت نممماز و‬
‫آن متنفر است و غیر از رخص ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫طواف م ‌‬
‫اقسام نجاست‪:‬‬
‫‪ 1-9-1‬انممواع مسممکرات مممایع نجممس هسممتند؛ گرچممه در فقممه‬
‫یبرنمد‬‫اسلمی تممام مخمدراتی کمه انسمان را بمه حمالت خلسمه م ‌‬
‫‪59‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫حرام هستند ولی به دلیل جامد بودن نجس نیستند ]الشممربینی؛ ج‬

‫هی زیر است‪:‬‬
‫‪1‬؛ ص ‪[77‬؛ دلیل این حکم آی ‌‬
‫‪  ‬‬ ‫﴿‪  ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬‫‪ ‬‬
‫‪﴾  ‬‬
‫)مائده ‪.(90/‬‬
‫یخوارگی‪ ،‬قماربازی‪ ،‬بتان و تیرهمما )و سممایر‬
‫»ای مؤمنان! م ‌‬
‫یروند( پلیدند«‪.‬‬‫تآزمایی به کار م ‌‬
‫وسایلی که برای بخ ‌‬
‫***‬
‫با توجه به مضرات مسّلم و قطعی کممه امممروزه علمموم مختلممف‬
‫تغممذیه و پزشممکی در خصمموص مصممرف مشممروبات الکلممی بیممان‬
‫هاند و در »کتاب الشربه« مممورد بحممث قممرار خواهممد گرفممت؛‬‫کرد ‌‬
‫حکم به نجاست و پلید خوانممدن مشممروبات الکلممی بممه علممت نهممی‬
‫کترین‬‫شدید شارع از مصرف این مواد است‪ ،‬تا جای کممه بمما کمموچ ‌‬
‫تماس و برخورد بدن‪ ،‬لباس و محممل عبممادت مسمملمان را آلمموده و‬
‫نها اقدام شود‪.‬‬ ‫یکنند و لزم است به شست و شوی آ ‌‬ ‫نجس م ‌‬

‫‪ -1-9-2‬سگ نجس است؛ به دلیل حدیث روایممت شممده توسممط‬

‫هالله از پیممامبر ‪» :‬طهور إنضضاء أحضضدکم إذا‬
‫امام مسلم رحم ‌‬
‫ت أولهضضن‬ ‫ع مضضرا ٍ‬‫ن یغسضضله سضضب َ‬
‫ولضضغ فیضضه الکلضضب أ ْ‬
‫ب« »هرگاه سگ ظرف یکی از شما را لیسید‪ ،‬بممرای پمماک‬ ‫بالّترا ِ‬
‫کردنش‪ ،‬آن را هفت بار بشوید‪ ،‬اولین بار با خاک شسته شود«‪.‬‬
‫***‬
‫اسلم استفاده از سگ را در شکار و نگهبانی منممازل‪ ،‬مممزارع و‬
‫ههما جمایز دانسمته اسمت امما بمه دلیمل آلمودگی و نجاسمت ایمن‬ ‫گل ‌‬
‫نباره اعمال داشته است‪.‬‬ ‫تها و مقرراتی در ای ‌‬ ‫حیوان‪ ،‬ممنوعی ‌‬
‫یهای مختلفممی را‬ ‫یزا‪ ،‬بیمار ‌‬
‫سگ به عنوان میزبان عوامل بیمار ‌‬
‫یهممای‬
‫نهمما را تحممت عنمموان بیمار ‌‬ ‫یسممازد کممه آ ‌‬‫به انسان منتقل م ‌‬
‫‪1‬‬
‫یشناسممند؛ یکممی از‬‫مشترک میان انسممان و حیمموان )زیونوزهمما( م ‌‬
‫هی سممگ بممه انسممان منتقممل‬ ‫یهایی که به وسیل ‌‬ ‫کترین بیمار ‌‬
‫خطرنا ‌‬
‫‪2‬‬
‫یشود‪ ،‬بیماری اکینوکوکوزیس یا هیداتید است؛ این بیممماری در‬ ‫م ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪- Zoonosis‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- echinococcosis - hydatid‬‬
‫‪60‬‬ ‫عبادات‬

‫مناطق مختلف جهان شممایع اسممت و میزبانممان واسممطه در انتقممال‬

‫گها میزبممان‬ ‫نها چهارپایان اهلی هستند؛ سگ سانان به ویممژه سم ‌‬ ‫آ ‌‬
‫‪1‬‬
‫هی ایممن‬ ‫نهممایی هسممتند و کممرم نممواری شممکل اکینوکمموک در رود ‌‬
‫مهممای ایممن کممرم از راه مممدفوع‬ ‫یکنممد؛ تخ ‌‬ ‫تخواران زندگی م ‌‬ ‫گوش ‌‬
‫خارج شده و با آلوده کردن محیط ممکن اسممت توسممط حیوانممات‬
‫دیگری مانند گوسفند‪ ،‬گمماو‪ ،‬خمموک و گمماهی انسممان خممورده شممود؛‬
‫هی‬ ‫هی رود ‌‬ ‫یآینممد از دیمموار ‌‬ ‫مهمما بممه وجممود م ‌‬ ‫لروهایی که از این تخ ‌‬
‫یشوند؛ در انسممان بممه‬ ‫میزبان عبور کرده و در تمام بدن منتشر م ‌‬
‫مهای دیگممر هممم ممکممن‬ ‫یشممود‪ ،‬اممما انممدا ‌‬ ‫طور عمده کبد گرفتار م ‌‬
‫ً‬
‫است مممورد حملممه قممرار گیرنممد؛ مثل بمما عفممونت دسممتگاه ادراری‪،‬‬
‫یشوند ]تاناگو‪ ،‬امیل و همکاران؛ ‪1371‬؛‬ ‫هها نیز دچار آسیب م ‌‬ ‫کلی ‌‬
‫ص ‪.[506-507‬‬
‫مهممای کممرم نممواری مولممد بیممماری هیداتیممد بممه موهممای سممگ‬ ‫تخ ‌‬
‫هها بمما سممگ‪ ،‬بیشممتر‬ ‫یچسپد و برحسب تصادف بر اثر تماس بچ ‌‬ ‫م ‌‬
‫یشود و عقیده بر این است کممه بیشممتر‬ ‫نها بلعیده م ‌‬ ‫هی آ ‌‬
‫به وسیل ‌‬
‫یهای انسانی در این بیماری ریشه در دوران طفممولیت دارد‬ ‫آلودگ ‌‬
‫]صبور اردوبادی‪ ،‬احمد؛ ‪1364‬؛ ص ‪.[64‬‬
‫یکنممد‬‫عامل بیماری هیداتید در نقاط مختلف بدن سگ زندگی م ‌‬
‫و از طریق ترشحات بینی یا بزاق و تماس دهان سممگ بمما ظممروف‬
‫یشود ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1995‬؛ ص ‪.[73‬‬ ‫به انسان منتقل م ‌‬
‫یهای مشترک بین انسان و حیمموان‬ ‫هاری نیز یکی دیگر از بیمار ‌‬
‫تخوار ماننممد‬ ‫هی گزش جانوران خون گرم گوشم ‌‬ ‫است که به وسیل ‌‬
‫یشممود؛ ایممن بیممماری‬ ‫سممگ‪ ،‬گممرگ و شممغال بممه انسممان منتقممل م ‌‬
‫ی حاد و به شدت کشنده دستگاه اعصاب مرکزی را مممورد‬ ‫ویروس ِ‬
‫یوک؛ ‪1376‬؛ ج ‪4‬؛ ص ‪.[268‬‬ ‫یدهد ]پارک‪ ،‬ج ‌‬ ‫حمله قرار م ‌‬
‫هی‪:‬‬ ‫‪ -1-9-3‬خوک و گراز نجس هستند‪ .‬به دلیل آی ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿ ‪‬‬
‫‪﴾  ‬‬
‫)انعام ‪.(145 /‬‬
‫»و گوشت خوک ناپاک است«‪.‬‬
‫***‬
‫ترانی‬ ‫خوک آن چنان حیوان پلیدی است که در ُپرخوری و شهو ‌‬
‫بالمثل ملل مختلممف شممده اسممت‪ .‬ایممن حیمموان از نجاسممات و‬ ‫ضر ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪- echinococcus‬‬
‫‪61‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یکند و گوشت و چربی آن به انممواع مختلفممی‬ ‫مدفوع خود تغذیه م ‌‬

‫لها آلوده است‪.‬‬ ‫بها و انگ ‌‬ ‫از میکرو ‌‬
‫این حیوان در هنگام تولممد دو کیلمموگرم وزن دارد اممما بممه جهممت‬
‫نهممای‬ ‫ترشممح زیمماد هورمممون رشممد )‪ (Growth Hormone‬و هورمو ‌‬
‫یرسممد‬ ‫جنسممی‪ 1‬در مممدت ‪ 200‬روز وزنممش بممه ‪ 100‬کیلمموگرم م ‌‬
‫]کنعان‪ ،‬احمد محمد؛ ‪2000‬؛ ص ‪.[442‬‬
‫کهممای نممر و ممماده بممه دلیممل مقممدار زیمماد‬
‫فعالیت جنسممی در خو ‌‬
‫نها در چربممی خمموک‬ ‫نهای جنسی‪ ،‬زیاد است و این هورمو ‌‬ ‫هورمو ‌‬
‫یشوند و در گوشت این حیوان نیممز بممه وفممور وجممود دارنممد؛‬ ‫حل م ‌‬
‫بنممابراین مصممرف گوشممت و چربممی خمموک بمماعث تشممدید فعممالیت‬
‫یبندوباری جنسی را به دنبممال‬ ‫فکنندگان شده و ب ‌‬ ‫جنسی در مصر ‌‬
‫دارد‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫مقدار زیاد کلسترول در چربی خوک و اسیداوریک فمراوان در‬
‫یهای تصلب شرایین‪ ،‬دردهای مفصلی‬ ‫گوشت آن در ابتل به بیمار ‌‬
‫یدهممد کممه‬ ‫یهای قلبی تممأثیر زیممادی دارد؛ آمارهمما نشممان م ‌‬ ‫و ناراحت ‌‬
‫تعداد مبتلیان به تصمملب شممرایین و دردهممای سممینه در کشممورهای‬
‫یهمما در کشممورهای‬ ‫اروپایی پنج برابر تعداد مبتلیممان بممه ایممن بیمار ‌‬
‫اسلمی است ]عمر‪ ،‬فاضل عبید؛ ‪1989‬؛ ص ‪.[135-133‬‬
‫مچمممون آسکاریسممم‪ ،4‬بالنتیمممدیوم ‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫لهمممای خطرنممماکی ه ‌‬ ‫انگ ‌‬
‫تنیاسولیوم‪ ،6‬تریشین‪ ،7‬آمیبیاز‪ 8‬و شبه باد سممرخ‪ 9‬از طریممق خمموک‬
‫یشوند ]دیاب و قرقوز؛ ‪1374‬؛ ص ‪ 146‬و ‪.[147‬‬ ‫منتقل م ‌‬
‫یشمموند‪:‬‬ ‫یهممایی کممه از طریممق خمموک بممه انسممان منتقممل م ‌‬ ‫بیمار ‌‬
‫آنفلممونزا نمموع ‪ ،(A (Ifluenza A‬التهمماب دهممان )‪ ،(Stomatitis‬آفممت )‬
‫هی قلمممب )‪ ،(Myocarditis‬تمممب ممممالت )‬ ‫‪ ،(Aphtha‬التهممماب عضمممل ‌‬
‫هزخم )‪ ،(Anthrax‬سمممممالمونلوز )‪(Salmonellosis‬؛‬ ‫‪ ،(Brucellosis‬سمممممیا ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- gonadotrophins‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- cholesterol‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- uric acid‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- ascaris‬‬
‫‪5‬‬
‫‪- balantidium‬‬
‫‪6‬‬
‫‪- taenia solium‬‬
‫‪7‬‬
‫‪- trichina‬‬
‫‪8‬‬
‫‪- amebiasis‬‬
‫‪9‬‬
‫‪- Eryoeloid‬‬
‫‪62‬‬ ‫عبادات‬

‫لپتوسممپیروز )‪ ،(Ieptospirosis‬و کممرم کممدوی خمموکی )‪(Taenea Solium‬‬

‫]کنعان‪ ،‬احمد محمد؛ ‪2000‬؛ ص ‪.[442‬‬

‫نچه که از آمیزش سگ و خوک و یا آمیزش هر کممدام‬ ‫‪ -1-9-4‬آ ‌‬

‫نها با حیوان پاکی متولد شود نجس است‪.‬‬ ‫از آ ‌‬
‫***‬
‫با استناد به مطالبی که در خصوص نجاست سگ و خمموک بیممان‬
‫نهمما بما‬
‫نچه که از آمیمزش آن دو یما آمیمزش همر کممدام از آ ‌‬ ‫شد‪ ،‬آ ‌‬
‫یهای موجممود در‬ ‫حیوان پاکی متولد شود‪ ،‬نجس است؛ زیرا آلودگ ‌‬
‫نهمما منتقممل شممده و‬ ‫ههممای آ ‌‬
‫اعضممای مختلممف ایممن حیوانممات بممه بچ ‌‬
‫لهای مختلف را در بدن دارند‪.‬‬ ‫انگ ‌‬

‫هی ﴿‬
‫‪ -1-9-5‬انواع مردار غیر از آدمی‪ ،‬ماهی و ملخ بممه دلیممل آی ‌‬
‫‪  ‬‬
‫‪» ﴾‬بر شما حرام است )خمموردن گوشممت(‬
‫مردار« )مائده ‪ (3 /‬نجس هستند‪ ،‬اما مسممتثنی کممردن انسممان بممه‬
‫هی ﴿‪    ‬‬ ‫دلیمممممممممممل آی ‌‬
‫‪» ﴾ ‬ما آدمیزادگان را گرامی داشتیم« )إسراء ‪(70 /‬‬ ‫‪‬‬
‫هی ﴿‪     ‬‬ ‫اسمممممممممممت و در آی ‌‬
‫یگمان مشرکان پلیدند« )تمموبه ‪ (28 /‬نجاسممت‬ ‫‪» ﴾‬ب ‌‬
‫ههای فاسممد آنممان‬‫عقیممدتی آنممان و دورگیممری مسمملمانان از عقیممد ‌‬
‫یتاریممخ؛ ج ‪6‬؛ ص‬ ‫موردنظر است ]القرطممبی‪ ،‬محمممد بممن احمممد؛ ب ‌‬
‫‪.[299‬‬
‫علت استثنا کردن ماهی و ملخ نیز اجماع علممما و احممادیث زیممر‬
‫مضضا المیتتضضان‬ ‫اسممت‪ُ» :‬احّلضضت لنضضا میتتضضان ودمضضان‪ ،‬فأ ّ‬
‫دمان فالکبضضد والطحضضال« »دو‬ ‫فالحوت والجراد وأما ال ّ‬
‫نوع ممردار و دو گممونه خممون بممرای مما حلل اسمت‪ ،‬آن دو مممردار‪،‬‬
‫ماهی و ملخ و آن دو نمموع خممون جگممر و طحممال هسممتند« و »هو‬
‫ل میتته« »آب آن )دریمما( پمماک اسممت و‬ ‫الطهور ماؤه‪ ،‬والح ّ‬
‫مردارش هم حلل است«‪.‬‬
‫***‬
‫حیوان مردار به علت مسمومیت‪ ،‬پیری‪ ،‬بیماری‪ ،‬خفگی و یا هر‬
‫تهمای مختلمف بمدنش‬ ‫علت دیگری تلف شده باشمد‪ ،‬خمون در باف ‌‬
‫‪63‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫بهممای مختلممف در آن بممه سممرعت تکممثیر‬ ‫لختممه بسممته و میکرو ‌‬

‫هی‬‫های وارد حفممر ‌‬ ‫بهممای رود ‌‬ ‫یشمموند؛ از طممرف دیگممر میکرو ‌‬ ‫م ‌‬
‫یبخشممند ]ویلسممون‪،‬‬ ‫شممکمی شممده و فسمماد گوشممت را تسممریع م ‌‬
‫آندرو؛ ‪1370‬؛ ص ‪.[117‬‬
‫نها مبتل شده و بمماعث‬ ‫یهایی که حیوانات به آ ‌‬ ‫بسیاری از بیمار ‌‬
‫یهممای مشممترک بیممن انسممان و‬ ‫یشمموند جممزو بیمار ‌‬‫نهمما م ‌‬
‫مممرگ آ ‌‬
‫حیوانات )زیونوزها( هستند و استفاده از گوشت حیوانات مبتل بممه‬
‫یهممای‬ ‫یشممود؛ بیمار ‌‬ ‫نها م ‌‬ ‫یهای باعث ابتلی انسان به آ ‌‬ ‫این بیمار ‌‬
‫هزخم )‪ ،(Anthrox‬سممالمونل )‪،(Salmenoella‬‬ ‫سممل )‪ ،(Tuderculosis‬سممیا ‌‬
‫یهممای‬‫ههممایی از ایممن بیمار ‌‬ ‫التهاب ریوی و مسمومیت غممذایی نمون ‌‬
‫مشترک هستند‪ .‬خوردن گوشت مردار علوه بممر مشممکلت هضممم‪،‬‬
‫اسهال‪ ،‬استفراغ و مسمومیت غذایی شدید به دنبال دارد و بیشتر‬
‫از ‪ 100‬نوع بیممماری از طریممق گوشممت مممردار بممه انسممان منتقممل‬
‫یشود ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1988‬؛ ص ‪.[314-308‬‬ ‫م ‌‬

‫هی ﴿ ‪‬‬ ‫‪ -1-9-6‬خممممممون بممممممه دلیممممممل آی ‌‬

‫‪ ‬‬
‫‪» ﴾ ‬بممر شممما حممرام اسممت )خمموردن( مممردار و خممون‬
‫دم وصّلی« »آن خون‬ ‫ک ال ّ‬ ‫)مائده ‪ (3 /‬و حدیث »اغسلي عن ِ‬
‫را )از بدن و لباست( بشموی و نمماز بخموان« کمه در بحمث غسمل‬
‫ذکر شد‪ ،‬نجس است‪.‬‬
‫نچه که در نجاست خون‪ ،‬موردنظر شارع است‪ ،‬خممون جمماری‬ ‫آ ‌‬
‫هی انعممام؛‬
‫هی ‪ 145‬سممور ‌‬ ‫اسممت بممه دلیممل‪ ،‬قیممد »مسممفوح« در آی ‌‬
‫بنممابراین طحممال و جگممر پمماک بمموده و قابممل اسممتفاده هسممتند و در‬
‫هاللممه بممه صممراحت ایممن‬‫حدیث روایت شده توسط ابن ممماجه رحم ‌‬
‫مطلب ذکر شد‌ه است‪» :‬أحّلت لنضا میتتضان ودمضان‪ ،‬فأمضا‬
‫المیتتضضان فضضالحوت والجضضراد‪ ،‬وأمضضا الضضدمان فالکبضضد‬
‫والطحال« »دو نوع مردار و دو گونه خون برای ما حلل است‪،‬‬
‫آن دو مممردار ممماهی و ملممخ و آن دو نمموع خممون جگممر و طحممال‬
‫هستند«‪.‬‬
‫***‬
‫لهای خونی )‬ ‫خون ترکیبی از مایعی بنام پلسما )‪ (%55‬و سلو ‌‬
‫لهممای قرمممز‬
‫لهای خممونی گلبو ‌‬
‫‪ (%45‬است‪ .‬قسمت اعظم سمملو ‌‬
‫‪64‬‬ ‫عبادات‬

‫یباشد و درصممد بسممیار‬ ‫لهای سفید م ‌‬ ‫است و مقدار کمی نیز گلبو ‌‬
‫لهای دیگر به نام پلکت در خون وجود دارد‪ .‬وظایف‬ ‫کمی از سلو ‌‬
‫اصمملی خممون انتقمال گازهمای تنفسمی‪ ،‬موادغممذایی و مممواد زایممد و‬
‫یباشممد ]جممواهری‪ ،‬حسممن؛‬ ‫سمممی حاصممل از متابولیسممم بممدن م ‌‬
‫یتاریخ؛ ص ‪.[13‬‬ ‫ب ‌‬
‫بنابراین‪ ،‬خون با داشتن موادغذایی‪ ،‬محیط مناسبی برای رشممد‬
‫ههای‬ ‫یباشممد و در آزمایشممگا ‌‬ ‫بهمما م ‌‬‫و تکممثیر بسممیاری از میکرو ‌‬
‫هی‬ ‫یها جهممت مطممالع ‌‬ ‫باکتریولوژی از خون برای کشت انواع باکتر ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫نها استفاده م ‌‬ ‫آ ‌‬
‫حکم به نجاست خون و اجماع علما در تحریممم خریممد و فممروش‬
‫ن الله تعالی إذا حضّرم شضضیئا ً‬ ‫ن با توجه به حدیث صحیح »إ ّ‬ ‫آ ‌‬
‫رم ثمنه« »خداوند هرگاه )خوردن( چیزی را حرام کند‪ ،‬بهممای‬ ‫ح ّ‬
‫ههای مختلمف علموم‬ ‫مچنین نیماز رشمت ‌‬ ‫یکند« و ه ‌‬ ‫آن را نیز حرام م ‌‬
‫یهمایی‬ ‫هی حیاتی و کماربرد آن در درممان بیمار ‌‬ ‫پزشکی به این ماد ‌‬
‫مچنین در اعمال جراحی‪ ،‬بسممیار در‬ ‫چون تالسمی و هموفیلی و ه ‌‬
‫خور توجه و تحسین است‪.‬‬
‫تهمما و‬ ‫هی مهم رساندن موادغممذایی بممه باف ‌‬ ‫خون علوه بر وظیف ‌‬
‫هی انتقممال مممواد زایممد و سمممی حاصممل از‬ ‫لهای بممدن‪ ،‬وظیف ‌‬ ‫سمملو ‌‬
‫شها‬ ‫ههمما و شمم ‌‬ ‫لها )متابولیسممم( را بممه کلی ‌‬ ‫سمموخت و سمماز سمملو ‌‬
‫برعهممده دارد‪ .‬بنممابراین ممموادی سمممی ماننممد اوره‪ ،1‬اسممیداوریک‪،2‬‬
‫کممراتینین‪ 3‬و گمماز دی اکسممیدکربن‪ 4‬در خممون وجممود دارد ]سممالم‪،‬‬
‫مختار؛ ‪1988‬؛ ص ‪.[309‬‬
‫وجود هموگلوبین‪ 5‬در خون و فیبرین در خون لخته شده که بممه‬
‫‪6‬‬

‫مچنین آهن آلی که به نسبت آهممن غیممر‬ ‫یشوند و ه ‌‬ ‫سختی هضم م ‌‬

‫یشممود‪ ،‬دلیمل محکممی‬ ‫ههما جمذب م ‌‬ ‫آلی بممه کنممدی از طریممق رود ‌‬
‫یکنند‪ ،‬خممون بممرای انسممان ارزش غممذایی نممدارد‬ ‫هستند که ثابت م ‌‬
‫]دیاب و قرقوز؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[144‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- urea‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- uric acid‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Keratinin‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- Carboin dioxide‬‬
‫‪5‬‬
‫‪- hemoglobin‬‬
‫‪6‬‬
‫‪- fibrin‬‬
‫‪65‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫نهمما‪،‬‬
‫جگر و طحال که غنممی از موادغممذایی مهمممی چممون پروتیی ‌‬
‫نها‪ ،‬گلیکوژن‪ 1‬و آهن هستند‪ ،‬برخلف خممون قابممل اسممتفاده‬ ‫ویتامی ‌‬
‫هستند ]عمر‪ ،‬فاضل عبید؛ ‪1989‬؛ ص ‪.[131‬‬
‫‪ -1-9-7‬خونابه و چرک نجس هستند‪.‬‬
‫***‬
‫‪2‬‬
‫لهمما و‬ ‫لهممای سممفید بممه نممام نوتروفی ‌‬‫هنگامی که نمموعی از گلبو ‌‬
‫‪4‬‬
‫تهمممای نکمممروتیک‬‫یهممما و باف ‌‬ ‫ماکروفاژهممما‪ 3‬مقمممادیر زیممماد باکتر ‌‬
‫لهما و تعمداد‬ ‫یکننمد‪ ،‬تممام نوتروفی ‌‬ ‫بشمده( را فاگوسمیته‪ 5‬م ‌‬ ‫)تخری ‌‬
‫یروند؛ بعد از چند روز‬ ‫زیادی از ماکروفاژها در این جدال از بین م ‌‬
‫تهای مختلممف از بممافت نکروتیممک‪،‬‬ ‫تهای ملتهب نسممب ‌‬ ‫غالبا ً در باف ‌‬
‫لهماي ممرده‪ ،‬ماکروفاژهم‌ای ممرده و ممایع بیمن بمافتی بمه‬ ‫نوتروفی ‌‬
‫یشممود‬ ‫یآیممد‪ ،‬کممه چنیممن مخلمموطی چممرک )‪ (pus‬نامیممده م ‌‬ ‫وجممود م ‌‬
‫]گایتون‪ ،‬آرتور؛ ‪1375‬؛ ج ‪1‬؛ ص ‪[675‬؛ بنابراین وجممود ایممن مممواد‬
‫یهمما( خممود دلیممل‬
‫)بممافت نکروتیممک و مممواد سمممی حاصممل از باکتر ‌‬
‫یباشد‪.‬‬ ‫های بر نجاست چرک و خونابه م ‌‬ ‫عکنند ‌‬ ‫قان ‌‬
‫‪ -1-9-8‬استفراغ نجس است ولی اگر غذا بممدون تغییممر قبممل از‬
‫رسیدن به معده به دهان بازگردد پاک است‪.‬‬
‫آب دهن خارج شده از دهان هنگام خواب پمماک اسممت‪ ،‬مگممر در‬
‫حالتی که زرد رنگ و بدبو باشد که در این صورت نجس است‪.‬‬
‫***‬
‫استفراغ شامل موادغذایی خورده شممده و ترشممحات حاصممل از‬
‫هی گوارشممی از قبیممل اسممیدها ماننممد اسممید‬ ‫غممدد موجممود در لممول ‌‬
‫کلریدریک‪ 6‬معده و قلیاهمما ماننممد بیکربنممات مترشممحه از دوازده و‬
‫‪7‬‬

‫مچنیممن در مجممرای‬ ‫یباشممد‪ .‬ه ‌‬ ‫مهممای مختلممف م ‌‬ ‫بسممیاری از آنزی ‌‬

‫‪8‬‬
‫مها وجممود‬ ‫یهای فلورنرمال مانند کلیفر ‌‬ ‫گوارشی بسیاری از باکتر ‌‬
‫یها با موادغذایی باعث‬ ‫دارند؛ بنابراین ترکیب مواد مذکور و باکتر ‌‬
‫به هم ریختن و تغییر شیمیایی مواد موجود در غذا شده‪ ،‬چممه بسمما‬
‫‪1‬‬
‫‪- glycogen‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Neutrophils‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- macrophage‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- Necrotic‬‬
‫‪5‬‬
‫‪- Phagocyte‬‬
‫‪6‬‬
‫‪- Chloridric acid‬‬
‫‪7‬‬
‫‪- Bicarbonate‬‬
‫‪8‬‬
‫‪- Normal Fluor‬‬
‫‪66‬‬ ‫عبادات‬

‫عکننده‬‫موادی بسازند که برای بدن مضر باشند؛ این خود دلیلی قان ‌‬
‫برای حکم به نجاست استفراغ است‪ .‬اما اگر موادغذایی پیممش از‬
‫ورود به معده بدون تغییرات شیمیایی به دهان باز گردد فاقد مواد‬
‫هی موجمود در غمذا بمه‬ ‫مذکور اسمت‪ ،‬و فقمط ‪ %3‬تما ‪ %5‬نشاسمت ‌‬
‫هی بزاق هیدرولیز شده است ]گممایتون‪ ،‬آرتممور؛ ‪1375‬؛ ج ‪2‬؛‬ ‫وسیل ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫ص ‪[1230‬؛ بنابراین به پاکی آن حکم م ‌‬
‫یشود که شممامل مممایع‬ ‫ههای دهانی تولید م ‌‬ ‫آب دهان توسط غد ‌‬
‫ههای زیممر‬ ‫لزجی )موکوس(‪ 1‬است‪ ،‬اما اگر با بزاق مترشحه از غد ‌‬
‫‪2‬‬
‫مهممای آمیلز‬ ‫زبممانی‪ ،‬تحممت فکممی و بناگوشممی کممه محتمموی آنزی ‌‬
‫نهای پتاسممیم و بیکربنممات‬ ‫هی نشاسته( و لیزوزیم‪ 3‬و یو ‌‬‫مکنند ‌‬‫)هض ‌‬
‫یهممای اطممراف‬ ‫است‪ ،‬ترکیممب شممود‪ ،‬در هضممم ذرات غممذایی باکتر ‌‬
‫یشممود ]گممایتون‪ ،‬آرتممور؛‬ ‫دنممدان مممؤثر شممده و بممدبو و زردرنممگ م ‌‬
‫‪1375‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪.[1206‬‬

‫‪ -1-9-9‬مدفوع تمامی حیوانات نجممس اسممت‪ ،‬بممه دلیممل حممدیث‬

‫هالله از عبممدالله بممن مسممعود‬
‫روایت شده توسط امام بخاری رحم ‌‬
‫ن آتیضه بثلثضة‬ ‫‪» :‬أتضی الّنضبی ‪ ‬الغضائط‪ ،‬فضأمرنی أ ْ‬
‫أحجار‪ ،‬فوجدت حجرین والتمست الثالث فلم أجضضده‪،‬‬
‫فأخضضذت روثضضة فضضأتیه بهضضا‪ ،‬فأخضضذ الحجریضضن و ألقضضی‬
‫الروثة وقضضال ‪» :‬هضضذا رک ض ٌ‬
‫س« »پیممامبر ‪ ‬خواسممت کممه‬
‫قضای حاجت نماید‪ ،‬به من امر فرمود که سه سنگ برایش بیممابم‪،‬‬
‫ینممتیجه مانممد‪،‬‬
‫مممن دو سممنگ یممافتم و جسممتجوی سممومین سممنگ ب ‌‬
‫های برداشتم و آن را نممزد ایشممان بممردم‪ ،‬پیممامبر‬ ‫کشد ‌‬‫سرگین خش ‌‬
‫گها را گرفت و سرگین را پرت کرد و فرمممود‪ :‬ایممن نجممس‬ ‫‪ ‬سن ‌‬
‫است«‪.‬‬
‫***‬
‫مدفوع در حالت عممادی از حممدود سممه چهممارم آب و یممک چهممارم‬
‫یهای مرده‪ 10 ،‬تا ‪ %20‬چربی‪10 ،‬‬ ‫مواد جامد شامل ‪ %30‬باکتر ‌‬
‫تا ‪ %20‬مممواد معممدنی‪ 2 ،‬تمما ‪ %3‬پروتییممن و ‪ %30‬مممواد غیرقابممل‬
‫ههای گوارشممی تشممکیل شممده اسممت‬ ‫جممذب غممذا و اجممزای شممیر ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪- Mucus‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Amylase‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Lysosyme‬‬
‫‪67‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫]گممممایتون‪ ،‬آرتممممور؛ ‪1375‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪[1244‬؛ بنممممابراین محیممممط‬

‫بهاست‪.‬‬ ‫مساعدی برای رشد و تکثیر انواع میکرو ‌‬
‫هی بزرگ انسممان میلیاردهمما میکممروب از‬ ‫به طور طبیعی در رود ‌‬
‫یزا و بعضممی مفیممد‬ ‫‪ 300‬تمما ‪ 400‬نمموع مختلممف کممه برخممی بیمممار ‌‬
‫نهمما همممراه‬ ‫یکننممد و هممر بممار تعممداد زیممادی از آ ‌‬ ‫هسممتند‪ ،‬زنممدگی م ‌‬
‫یشوند ]صبور اردوبادی‪ ،‬احمد؛ ‪1366‬؛ ص‬ ‫مدفوع از بدن خارج م ‌‬
‫‪.[6‬‬
‫یها نقش بسیار مهممی دارد تما‬ ‫بنابراین‪ ،‬مدفوع در انتقال بیمار ‌‬
‫هی‬ ‫هی اصمملی در زنجیممر ‌‬ ‫یتمموان گفممت کممه مممدفوع حلق ‌‬ ‫نجا کممه م ‌‬ ‫آ ‌‬
‫یهای منتقله از طریق مدفوع )‪(Faecal-borne Inflections‬‬ ‫انتقال بیمار ‌‬
‫عاند‪:‬‬‫یها دو نو ‌‬ ‫یدهد؛ این بیمار ‌‬ ‫را تشکیل م ‌‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫یهممای باکتریممایی ماننممد تیفوییممد ‪ ،‬پاراتیفوییممد ‪ ،‬اسممهال‬ ‫‪-1‬بیمار ‌‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫خونی‪ ،‬گاستروانتریت ‪ ،‬وبا‪ ،‬دیسانتری باسیلی و غیره‪.‬‬
‫یهای ویروسی مانند هپاتیت‪ 5‬و فلممج اطفممال ]آذرگشممب‪،‬‬ ‫‪-2‬بیمار ‌‬
‫نالله؛ ‪1375‬؛ص ‪.[53‬‬ ‫اذ ‌‬
‫‪ -1-9-10‬ادرار نجس است‪ .‬بممه دلیممل روایممت مسمملم و بخمماری‬
‫رحمهم‌االله در دسمتور پیمامبر ‪ ‬بمه ریختمن آب بمر ادرار اعرابمی‬
‫مچنین حدیث روایت شممده توسممط امممام‬ ‫هنشین در مسجد و ه ‌‬ ‫بادی ‌‬
‫یدیدند و‬ ‫ههای دو قبری که عذاب م ‌‬ ‫هی مرد ‌‬ ‫هالله دربار ‌‬‫مسلم رحم ‌‬
‫نهمما فرمممود‪» :‬أما أحدهما فکضضان‬ ‫پیممامبر‪ ‬دربمماره یکممی از آ ‌‬
‫نها خود را از ادرار بممه طممور‬ ‫ل« »یکی از آ ‌‬ ‫لیستنزه من البو ِ‬
‫یکرد«‪.‬‬‫کامل پاکیزه نم ‌‬
‫***‬
‫‪6‬‬
‫ههممای زایممد متابولیسممم بممدن بممه‬ ‫هها راه اصلی دفممع فراورد ‌‬ ‫کلی ‌‬
‫هی حاصممل از متابولیسممم‬ ‫هها شامل اور ‌‬ ‫یرود؛ این فراورد ‌‬ ‫شمار م ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪Typhoid‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪paratyphoid‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪Gastroenteritis‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪Bacillary desntery‬‬
‫‪5‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪Hepatitis‬‬
‫‪6‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪metabolism‬‬
‫‪68‬‬ ‫عبادات‬

‫‪3‬‬
‫اسیدهای آمینه‪ ،1‬کراتینین‪ 2‬حاصل از کراتین عضممله‪ ،‬اسممید اوریک‬
‫ههای نهایی حاصل از تجزیممة‬ ‫حاصل از اسیدهای نوکلییک‪ ،4‬فراورد ‌‬
‫نهممای‬‫تهممای هورمو ‌‬ ‫هموگلمموبین‪ 5‬از قبیممل بیلممی روبین‪ 6‬و متابولی ‌‬
‫یباشد‪.‬‬ ‫مختلف م ‌‬
‫یشمموند‬ ‫ههای زاید باید به همان سرعتی که تولیممد م ‌‬ ‫این فراورد ‌‬
‫مچنین سموم و مواد شممیمیایی را کممه‬ ‫هها ه ‌‬‫از بدن دفع گردند‪ .‬کلی ‌‬
‫یشمموند )از قبیممل سممموم دفمع‬ ‫توسط بدن تولید شده یا خممورده م ‌‬
‫یکنند ]گممایتون‪ ،‬آرتممور؛‬
‫آفات‪ ،‬داروها‪ ،‬مواد افزودنی غذاها( دفع م ‌‬
‫‪1375‬؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[641‬‬
‫بر اثر تماس مداوم ادرار با مخاط پوست مقداری از آن جممذب‬
‫یگممردد و در‬‫تهممای آن نمماحیه تضممعیف م ‌‬ ‫شده و قدرت دفاعی باف ‌‬
‫یآیمد‬
‫تهای میکروبی بمه وجمود م ‌‬ ‫هی ابتل به انواع عفون ‌‬ ‫نتیجه زمین ‌‬
‫]صبور اردوبادی‪ ،‬احمد؛ ‪1366‬؛ ص ‪.[123‬‬
‫بهممای مختلممف موجممود در‬ ‫با توجه به مطممالب مممذکور و میکرو ‌‬
‫های به شدت‬ ‫یشود‪ ،‬ادرار ماد ‌‬ ‫مجرای ادرار به همراه ادرار دفع م ‌‬
‫بهای مختلف است‪.‬‬ ‫سمی و حاوی میکرو ‌‬

‫‪ -1-9-11‬مذی مایعی سفید و رقیق کممه هنگممام شممدت شممهوت‬

‫هالله‬
‫یشود‪ ،‬نجس است؛ به دلیل روایت امام بخاری رحم ‌‬ ‫خارج م ‌‬
‫ن‬
‫ْ‬ ‫أ‬ ‫ضتحییت‬‫فاسض‬ ‫ء‪،‬‬
‫ً‬ ‫ضذا‬
‫مض‬ ‫ً‬ ‫ل‬ ‫رج‬ ‫ضت‬‫کنض‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫علممی‬ ‫حضممرت‬ ‫از‬
‫أسضضأل رسضضول‌الله ‪ ‬فضضأمرت المقضضداد بضضن السضضود‬
‫فسأله‪ ،‬فقال ‪ :‬فیه الوضضضوء« »مممن مممذی زیممادی دفممع‬
‫یکممردم و شممرم داشممتم کممه از پیممامبر ‪ ‬در ایممن بمماره بپرسممم؛‬
‫م ‌‬
‫بنابراین به مقداد بن أسود گفتم که از ایشان در این بمماره سممؤال‬
‫کند؛ پیامبر ‪ ‬فرمود‪) :‬مذی( ناقض وضو است«‪.‬‬

‫‪ -1-9-12‬ودی مایعی سممفید و رقیممق کمه پممس از حمممل اشممیای‬

‫یشممود‪ ،‬بنممابر‬
‫سنگین یا ادرار کردن از آلت تناسمملی مممرد خممارج م ‌‬
‫مچنین با قیاس بر مذی نجس است‪.‬‬ ‫اجماع علما و ه ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪amino acid‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪keratinin‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪uric acid‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪nucleci acids‬‬
‫‪5‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪hemoglobin‬‬
‫‪6‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪bilirubin‬‬
‫‪69‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫***‬
‫سهای پاراسمپاتیک‪ 1‬در جریمان تحریمک جنسمی علوه بممر‬ ‫ایمپال ‌‬
‫‪2‬‬
‫پیشممبرد نعمموظ‪ ،‬ممموجب ترشممح موکمموس از غممدد اورتممرال و‬
‫یشود‪ .‬این موکوس در جریممان مقمماربت از طریممق‬ ‫بولبواورترال م ‌‬
‫ن )‪ (Iubrication‬جممماع‬
‫اورتر به خارج جریان یافته و به لغزنده ساخت ِ‬
‫هسممازی در جممماع بممه‬ ‫یکنممد‪ ،‬گرچممه قسمممت اعظممم لغزند ‌‬ ‫کمممک م ‌‬
‫یشمممود‪ .‬بمممدون‬ ‫مهای جنسمممی زنمممانه تمممأمین م ‌‬ ‫هی انمممدا ‌‬ ‫وسمممیل ‌‬
‫تآمیز اسممت‪ ،‬زیمرا‬ ‫هسازی‪ ،‬عممل جنسمی بممه نممدرت ممموفقی ‌‬ ‫لغزند ‌‬
‫مقمماربت بممدون لغزنممدگی ممموجب احسمماس درد شممده و احسمماس‬
‫یکند ]گمایتون‪ ،‬آرتمور؛ ‪1375‬؛ ج‬ ‫جنسی را به جای تحریک‪ ،‬مهار م ‌‬
‫‪2‬؛ص ‪ 1499‬و ‪.[Shier, David; et al, 1999: 843‬‬
‫یشوند‪ ،‬از‬ ‫هی مذی و ودی که از غدد مذکور ترشح م ‌‬ ‫هر دو ماد ‌‬
‫‪3‬‬
‫نظر ماهیت هر دو موکوپروتیین هستند و علوه بر لغزنده کممردن‬
‫و حفاظت مخاط پوست در خنممثی کممردن محیممط اسممیدی مجمماری‬
‫تناسمملی نقممش مممؤثری دارنممد‪ ،‬زیممرا اسممیدی بممودن محیممط بمماعث‬
‫کنژاد‪ ،‬سممید رضمما؛ ‪1349‬؛ ج ‪1‬؛‬ ‫یشود ]پمما ‌‬ ‫مها م ‌‬ ‫هشدن اسپر ‌‬ ‫کشت ‌‬
‫ص ‪.[243‬‬
‫تفاوت این دو ماده فقط در آن است که مذی هنگام تحریکممات‬
‫تهای سممنگین یمما زور‬ ‫یشود‪ ،‬اما ودی بعد از فعالی ‌‬ ‫جنسی خارج م ‌‬
‫زدن برای خروج ادرار و مدفوع به هنگام یبوست مزاج از مجرای‬
‫ههممای‬ ‫یشممود و در حقیقممت انقبمماض ماهیچ ‌‬ ‫ادراری مممرد خممارج م ‌‬
‫دستگاه تناسلی عامل خروج ودی است‪.‬‬
‫هی فوق که از گلوسید و‬ ‫با توجه به ساختمان ترکیب هر دو ماد ‌‬
‫نهمما را‬‫یتوان دلیل حکم بممه نجاسممت آ ‌‬ ‫هاند‪ ،‬م ‌‬ ‫پروتیین تشکیل شد ‌‬
‫هی‬ ‫بها و فاسد شدن سریع این مواد به وسیل ‌‬ ‫هی رشد میکرو ‌‬ ‫زمین ‌‬
‫بهای مجرای ادرار دانست‪.‬‬ ‫میکرو ‌‬

‫‪ -1-9-13‬منی سگ و گممراز )خمموک( نجممس اسممت‪ ،‬اممما مطممابق‬

‫مالمممؤمنین‬‫قول َاظهر منی آدمی به دلیل حدیث روایممت شممده از ا ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- parasymphathetic impulses‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- urethral‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- mucu protein‬‬
‫‪70‬‬ ‫عبادات‬

‫هعنها‪ ،‬پاک اسممت‪» :‬أنها کضضانت تحضک المنضضي‬‫یالل ‌‬

‫عایشه رض ‌‬
‫من ثوب رسضضول‌الله ‪ ‬ثضضم یصضضلي فیضضه« »او از لبمماس‬
‫پیامبر ‪ ‬اثر منی را مي خراشید‪ ،‬سپس )پیامبر‪ (‬با آن )لباس(‬
‫نماز مي خواند«‪.‬‬
‫اما شستن لباسی که منی بممر آن ریختممه اسممت بممه دلیممل اخبممار‬
‫هاللممه در‬
‫صممحیح و خممروج از خلف آن چنممان کممه امممام نممووی رحم ‌‬
‫یفرماید‪ ،‬مستحب است‪.‬‬ ‫»المجموع« م ‌‬
‫***‬
‫منمممی حممماوی موادغمممذایی لزم بمممرای حیمممات سممملول تخمممم‬
‫)اسممپرماتوزویید(‪ 1‬اسممت؛ بنممابراین محیطممی بممرای رشممد انممواع‬
‫بهاسممت‪ .‬بممه علممت عبممور منممی از مجممرای ادرار احتمممال‬ ‫میکرو ‌‬
‫بها یا مواد مضری چون اوره وجود دارد؛ اما‬ ‫آلودگی آن به میکرو ‌‬
‫ً‬
‫خروج منی در انسان غالبا به دنبال خروج ترشحات قلیایی از غدد‬
‫هانممد و‬
‫اورترال و بولبواورترال است که مجرای ادرار را پاک نمود ‌‬
‫به این دلیل احتمممال آلممودگی آن بممه مممواد مضممر ادرار بسممیار کممم‬
‫است‪.‬‬

‫‪ -1-9-14‬پاک شدن نجاست‬

‫نچممه کممه در ذات خممود نجممس اسممت و نجممس العیممن نامیممده‬ ‫آ ‌‬
‫یشود‪ ،‬غیرقابل پاک شدن است مگر در موارد زیر که حکممم بممه‬ ‫م ‌‬
‫یشود‪:‬‬ ‫نها م ‌‬
‫پاکی آ ‌‬
‫‪-1‬شراب تهیه شممده از انگممور در صممورتی کممه خممود بممه خممود و‬
‫ه تبدیل شممود‪ ،‬پمماک بمموده و‬ ‫های به سرک ‌‬ ‫بدون اضافه کردن ماد ‌‬
‫قابل مصرف است‪.‬‬
‫‪-2‬پوست حیوانات مردار به استثنای سگ و گراز با دبمماغی پمماک‬
‫شده و قابل استفاده هستند؛ این عمل با اضافه کردن ممموادی‬
‫ماننممد پوسممت انممار‪ ،‬مممازو و سممایر مممواد تنممد و سمموزنده انجممام‬
‫یشود و انجام آن با خاک و نمک قابل قبول نیست‪ ،‬زیرا پس‬ ‫م ‌‬
‫ً‬
‫تهایی مجددا بوی بد ناشی از فساد‬ ‫از تماس آب با چنین پوس ‌‬
‫یرسد‪.‬‬ ‫پوست به مشام م ‌‬
‫***‬
‫‪1‬‬
‫‪- spermatozoid‬‬
‫‪71‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫های اصلی موجود در مشروبات الکی کممه بماعث مسممتی فممرد‬ ‫ماد ‌‬
‫یشود الکل اتیلیک به فرمول شیمیایی ‪ C2H5OH‬است که از تخمیر‬ ‫م ‌‬
‫ههما‪ ،‬حاصمل‬ ‫یسماکارید موجمود در میو ‌‬ ‫مواد قندی منوسماکارید یما پل ‌‬
‫یشود؛ الکل اتیلیک در شرایط مناسب به اسمید اسمتیک یما جموهر‬ ‫م ‌‬
‫یشمود؛ اسیداسمتیک کمه‬ ‫سرکه به فرمول شیمیایی ‪ C2H4O2‬تبمدیل م ‌‬
‫هی معمولی است بمما اضممافه کممردن آب و رقیممق‬ ‫هی اصلی سرک ‌‬ ‫ماد ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫هی قابل مصرف تبدیل م ‌‬ ‫شدن به سرک ‌‬
‫‪1‬‬
‫نهمای‬ ‫نها بما پروتیی ‌‬ ‫دباغی )‪ (Tannage‬عبارت است از ترکیب تان ‌‬
‫نهمما در‬ ‫نهمما و مقمماوم سمماختن ‌آ ‌‬‫پوست حیوانممات و رسمموب پروتیی ‌‬
‫‪2‬‬
‫نهمما )پروتیولیتیممک( ]صممبور‬ ‫هی پروتیی ‌‬ ‫هکننممد ‌‬
‫مهممای تجزی ‌‬
‫برابممر آنزی ‌‬
‫هی دباغی‪ ،‬پوست نرم‬ ‫اردوبادی‪ ،‬احمد؛ ‪1366‬؛ ص ‪ .[231‬در نتیج ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫حیوانات سفت شده و به چرم تبدیل م ‌‬
‫نها ترکیبات شیمیایی نباتی هستند که در موادی ماننممد مممازو‬ ‫تان ‌‬
‫های در‬ ‫مگممذاری حشممر ‌‬ ‫هی ترشح درخت بلمموط در اثممر تخ ‌‬ ‫م که نتیج ‌‬
‫ههای آن م و پوست انار بممه وفممور وجممود دارد ]اصممفهانی‪،‬‬ ‫سرشاخ ‌‬
‫محمد مهدی؛ ‪.[1375‬‬
‫‪3‬‬
‫تانن خممواص مختلفممی ماننممد رسمموب دادن آلیممومین ‪ ،‬بممه وجممود‬
‫تها و جلوگیری از عفممونی شممدن‬ ‫آوردن پوشش محافظ برای باف ‌‬
‫را داراست؛ در پوست درخممت بلمموط ‪ %14‬تممانن وجممود دارد و در‬
‫یرسد ]زرگری‪ ،‬علممی‪1371 :‬؛ ج ‪4‬؛ ص‬ ‫هها به ‪ %18‬م ‌‬ ‫بعضی گون ‌‬
‫‪.[480‬‬

‫‪ -1-9-15‬پاکی از انواع نجاست‬

‫ففه‬ ‫انواع نجاست عبارتند از‪ -1 :‬نجاست مغّلظه ‪ -2‬نجاست مخ ّ‬
‫‪ -3‬نجاست متوسطه‬
‫‪ -1‬نجاست مغلظه‪ :‬چیزی که در تماس بمما مایعممات بممدن سممگ‪،‬‬
‫گراز و خوک نجس شود‪ ،‬برای پاک شدنش لزم اسممت کممه هفممت‬
‫هها باید آب بمما‬
‫بار با آب شست و شو داده شود و یکی از این دفع ‌‬
‫خاک پاک مخلوط باشد‪ ،‬قول اظهر بر آن است که شسممت و شممو‬

‫‪1‬‬
‫‪- tannins‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- proteolytic‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- albumin‬‬
‫‪72‬‬ ‫عبادات‬

‫با مواد دیگری چون صابون مورد قبممول نیسممت ]الشممربینی؛ ج ‪1‬؛‬
‫ص ‪.[83‬‬
‫یکنممد‪» :‬إذا‬
‫هاللممه از پیممامبراکرم‪ ‬روایممت م ‌‬
‫امممام مسمملم رحم ‌‬
‫ن‬
‫ت أولهض ّ‬ ‫ولغ الکلب فی النضضاء فاغسضضلوه سضبع مضّرا ٍ‬
‫بالّتراب« »هرگاه سگ ظرفی را لیسید‪ ،‬آن را هفت بار بشممویید‬
‫و در اولین شست و شو همراه آب از خاک استفاده کنید«‪.‬‬
‫***‬
‫بهممترین منبممع مممواد ضممد میکروبممی در آفرینممش خمماک اسممت و‬
‫یهمما را از‬
‫ککننممدگی خممود‪ ،‬آلودگ ‌‬‫هبینی آن با قدرت پا ‌‬ ‫موجودات ذر ‌‬
‫لها و‬‫یدهد تخم انگ ‌‬ ‫یبرند‪ ،‬مشاهدات آزمایشگاهی نشان م ‌‬ ‫بین م ‌‬
‫بهای مختلفی که بر اثر تماس ترشحات بینی و دهان سگ‬ ‫میکرو ‌‬
‫هی شسممت و شممو بمما خمماک‬ ‫یگیرند‪ ،‬به وسیل ‌‬‫بر روی اشیاء قرار م ‌‬
‫یشوند ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1995‬؛ ص ‪.[74‬‬ ‫برطرف م ‌‬
‫هی کممتر از دو‬ ‫نچه کمه بمه ادرار پسمر بچ ‌‬‫ففه‪ :‬آ ‌‬ ‫‪ -2‬نجاست مخ ّ‬
‫یکند‪ ،‬آلوده شممود‪ ،‬بممرای پمماک‬ ‫سال که فقط از شیر مادر تغذیه م ‌‬
‫کردنش‪ ،‬فقط باید بر آن شییء آب پاشیده شود‪ .‬به دلیممل حممدیث‬
‫مقیممس‬ ‫روایت شده توسط امام بخاری و مسمملم رحمهممماالله از ا ‌‬
‫یالله عنهمما( اسممت‪» :‬أنها أتت بضضابن لهضضا‬ ‫بنممت محصممن )رض م ‌‬
‫صغیر لم یأکل الطعام إلی رسول الله ‪ ‬فبال على‬
‫سضضله« »ام قیممس بنممت‬
‫ثوبه فدعا بمضضاء فنضضضحه ولضضم یغ ّ‬
‫یخممورد )و فقممط از‬ ‫های کوچممک را کممه غممذا نم ‌‬‫محصممن پسممر بچ ‌‬
‫یکرد(‪ ،‬نزد پیامبر ‪ ‬آورد‪ ،‬کممودک بممر لبمماس آن‬ ‫شیرمادر تغذیه م ‌‬
‫حضرت ‪ ‬ادرار کرد‪ ،‬و پیامبر ‪ ‬درخواست مقممداری آب فممرود؛‬
‫سپس آب را بر لباسش پاشید و آن را شست و شو نداد«‪.‬‬
‫***‬
‫به دلیل اختلفات خلقی در مجمماری خممروج ادرار دخممتر و پسممر‪،‬‬
‫یها قممرار دارد زیممرا مهبممل و‬ ‫ادرار دختران بیشتر در معرض آلودگ ‌‬
‫هی‬‫نها نزدیک هم قرار دارد و مقعممد نیممز بممه فاصممل ‌‬ ‫مجرای ادرار آ ‌‬
‫کمی از مجرای ادراری واقع شده است‪ ،‬بنابراین ادرار دختران نه‬
‫تهممای احتممالی آن قممرار‬ ‫تنها در معممرض ترشمحات مهبمل و عفون ‌‬
‫یهممای‬ ‫دارد بلکه غالبا ً بممه طممرف مقعممد سممرازیر شممده و بممه باکتر ‌‬
‫مدفوع که ممکممن اسممت در اطممراف مقعممد وجممود داشممته باشممند‪،‬‬
‫یشود‪.‬‬ ‫آلوده م ‌‬
‫‪73‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫نچه که با ادرار‪ ،‬خممون‪ ،‬مممدفوع و غیممره‬ ‫سطه‪ :‬آ ‌‬ ‫‪ -3‬نجاست متو ّ‬

‫نجس شود‪ .‬برای پاکی آن لزم است کممه آب بممر آن جمماری شممود‪.‬‬
‫اگر نجاست متوسطه حکمّیه باشد به ایممن معنممی کممه دارای جممرم‬
‫نباشد‪ ،‬فقط جریان آب بر آن کافی است‪.‬‬
‫اما اگممر نجاسممت عینی ّممه باشممد یعنممی دارای جمرم باشممد‪ ،‬واجممب‬
‫است که جرم و طعم آن نیز‪ ،‬از بین برود؛ ولی باقی مانممدن رنممگ‬
‫یا بویی که زدودنممش ممکممن نباشممد‪ ،‬اشممکالی نممدارد؛ اممما مطممابق‬
‫یفرماید‪» :‬اگر رنگ و بممو هممر دو‬ ‫هالله که م ‌‬ ‫فتوای امام نووی رحم ‌‬
‫یشممود«‪ ،‬لزم اسممت کممه‬ ‫بمانند‪ ،‬حکم بممه طهممارت شممییء داده نم ‌‬
‫شسممت و شممو ادامممه یابممد تمما یکممی از آن دو صمفت از بیممن بممرود؛‬
‫مچنین مستحب است که برای بار دوم و سوم محل نجاسممت را‬ ‫ه ‌‬
‫مجددا ً شست و شو داد ]الشربینی؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[86‬‬
‫***‬
‫نچه در خصوص خممواص شممیمیایی و فیزیکممی آب و‬ ‫با توجه به آ ‌‬
‫هی حیاتی ذکر شد‪ ،‬در شست و شوی‬ ‫قابلیت پاک کنندگی این ماد ‌‬
‫های آب‬ ‫نچممه کممه بممه نجاسممت آلمموده شممده اسممت بایممد بممه انممداز ‌‬ ‫آ ‌‬
‫استفاده شود که آب بتوانممد جممرم نجاسممت و اثممرات آن را از بیممن‬
‫ببرد‪.‬‬
‫هی مانممدن‬ ‫وجود رنگ و بممو پممس از شسممت و شممو نشممان ‌دهنممد ‌‬
‫ذرات نجاست بر شییء است؛ بنابراین لزم است تا زدوده شممدن‬
‫یکی از آن دو صفت شست و شو را ادامه داد‪ .‬شسممت و شممو در‬
‫مراحل دوم و سوم تمام اثرات نجاست را از بین برده و یقین بممه‬
‫یکند‪.‬‬
‫طهارت و پاکی را در شخص ایجاد م ‌‬

‫‪ -1-9-16‬نجس شدن مایعات‬

‫نهمما شممده و‬
‫افتادن نجاست در مواد مایع بمماعث نجممس شممدن آ ‌‬
‫نها غیر ممکن است‪.‬‬ ‫طهارت آ ‌‬
‫امما روغمن جاممدی کمه نجاسمت در آن افتماده باشمد بما ریختمن‬
‫یشممود؛ ولممی وقمموع‬‫هی نجس پاک م ‌‬ ‫مقداری از آن در اطراف ماد ‌‬
‫هشمدن آب شمده و قابمل پماک‬ ‫نجاست در روغمن ممایع بماعث آلود ‌‬
‫هاللممه »أّنه ‪ ‬سضضئل‬ ‫شدن نیست‪ ،‬به دلیل روایت ابمموداود رحم ‌‬
‫عن الفارة تموت فی السمن‪ ،‬فقال‪ :‬إن کان جامضضدا ً‬
‫قضضألقوه وماحولهضضا وإن کضضان مایع ضا ً فل تقربضضوه« »از‬
‫پیممامبر‪ ‬دربممار ‌‬
‫هی وجممود ممموش مممرده در روغممن سممؤال کردنممد‪،‬‬
‫‪74‬‬ ‫عبادات‬

‫فرمود‪ :‬اگر روغن جامد بود‪ ،‬موش و مقداری از روغن اطراف آن‬
‫را دور بریزید و اگر روغن مممایع بممود‪ ،‬دیگممر از آن روغممن اسممتفاده‬
‫نکنید«‪.‬‬
‫***‬
‫خصوصممیات شممیمیایی و فیزیکممی مممایع‪ ،‬محیطممی ایجمماد نممموده‬
‫یتواننممد در آن منتشممر شمموند‪،‬‬‫است که مواد مختلف به سرعت م ‌‬
‫بنابراین افتادن نجاست در آن محیط باعث پخش نجاست در تمام‬
‫یسازد‪.‬‬‫تها شده و آن را آلوده م ‌‬ ‫قسم ‌‬
‫محیط روغن جامد برخلف محیط مایع آن باعث انتشممار سممریع‬
‫یتمموان بمما ریختممن‬
‫یشود و به این جهممت اسممت کممه م ‌‬ ‫یها نم ‌‬‫آلودگ ‌‬
‫هی نجس حکم به طهارت و پاکی‬ ‫مقداری از روغن در اطراف ماد ‌‬
‫آن داد‪.‬‬

‫مم‬‫‪ -1-10‬تی ّ‬
‫تیمممم در لغممت بممه معنممی قصممد اسممت ولممی در اصممطلح شممرع‬
‫ک پمماک بممر صممورت و‬
‫عبممارت اسممت از رسمماندن گممرد و غبممارِ خمما ِ‬
‫تها به جای وضو و غسل‪.‬‬ ‫دس ‌‬
‫هی‪:‬‬‫اصل در مشروعیت تیمم آی ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫﴿ ‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫)مائده ‪.(43 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫»اگر آب پیدا نکردید با خاک پاک تیمم کنید«‪.‬‬
‫و حدیث روایت شممده از امممام مسمملم رحمممه اللممه از پیممامبر ‪‬‬
‫اسممت کممه فرمود‌هانممد‪» :‬جلعت لنضضا الرض کلهضضا مسضضجدا ً‬
‫هی زمین محل عبممادت و خمماک‪،‬‬ ‫وتربتها طهورا ً« »برای ما هم ‌‬
‫ککننده مقرر شده است«‪.‬‬ ‫پا ‌‬
‫با توجه به نص صریح شارع در تعیین خاک پمماک و تفسممیر امممام‬
‫هی فوق‪ ،‬استعمال موادمعممدنی دارای گممرد‬ ‫هالله از آی ‌‬
‫شافعی رحم ‌‬
‫هی بممدون غبممار‪ ،‬آجممر‪ ،‬گممل پختممه و خمماک‬‫و غبار‪ ،‬ماسه و سممنگریز ‌‬
‫متنجس مانند خاک آلوده به مدفوع و بقایای اجساد پوسیده جهت‬
‫تیمم جایز نیست ]الشربینی؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[96‬‬
‫***‬
‫حکم تیمم کممه رخصممتی از جممانب شممارع بممرای افممراد مریممض و‬
‫هی آشکاری از رحممم و شممفقت‬ ‫ناتوان از استعمال آب است‪ ،‬نمون ‌‬
‫‪75‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫خداوند به بندگان و اجتنابی از مشقت و سممختی در فقممه اسمملمی‬

‫است‪.‬‬
‫یخاصیت و آلوده‬ ‫یکنند که خاک ب ‌‬ ‫نچه گروهی فکر م ‌‬ ‫برخلف آ ‌‬
‫بهاست‪ ،‬بسیاری از مواد ضروری بممدن و مممواد دارویممی‬ ‫به میکر‌و ‌‬
‫ههممای گیمماهی و‬ ‫یهای مختلممف در خمماک وجممود دارد و فراورد ‌‬ ‫بیمار ‌‬
‫هی آدمی هستند‪ ،‬مواد حیاتی خود را از خاک‬ ‫حیوانی که منابع تغذی ‌‬
‫یگیرند؛ موادی چون‪ :‬کلسیم‪ ،‬پتاسیم‪ ،‬فسممفر‪ ،‬نیممتروژن‪ ،‬آهممن و‬ ‫م ‌‬
‫هی گیمماهی از‬ ‫غیره را به طممور مسممتقیم و غیرمسممتقیم بممه واسممط ‌‬
‫یگیریم‪.‬‬ ‫خاک م ‌‬
‫ککننممدگی خممود‬ ‫هبینی موجود در خاک بمما قممدرت پا ‌‬ ‫موجودات ذر ‌‬
‫یکنند‪ .‬در خمماک‬ ‫یزا را نابود م ‌‬
‫بهای بیمار ‌‬ ‫انواع مختلفی از میکرو ‌‬
‫کهایی‪ 1‬مانند ترامایسین وجممود دارد ]وحیممد دسممتجردی‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫یبیوتی ‌‬‫آنت ‌‬
‫فالله؛ ‪1336‬؛ ص ‪.[22‬‬ ‫سی ‌‬
‫‪3‬‬
‫یژن‬ ‫تیمم روشی جهت پاک کممردن سممطح بممدن از عوامممل آنممت ‌‬
‫اسممت کممه قادرنممد بممه همممراه چربممی سممطح پوسممت بممه صممورت‬
‫آدجوانت‪ 4‬بر روی سیسمتم ایمنمی تممأثیر بگذارنمد؛ خماک خشممک بمما‬
‫جذب شبه آدجوانت پدید آمده در سطح پوست به ویژه در نواحی‬
‫یمتر مربع بیممن‬ ‫سر و صورت )که تعداد غدد چربی آن در هر سانت ‌‬
‫چهار تا نه برابر تعداد این غممدد در نقمماط دیگممر بممدن اسممت( مممانع‬
‫نهمما بممر روی‬ ‫نفمموذ عممواملی آنممتی ژن از سممطح پوسممت و تممأثیر آ ‌‬
‫سیسممتم ایمنممی محیطممی‪ ،‬و در نممتیجه بممر کممل سیسممتم ایمنممی‪،‬‬
‫یگردد ]محمدی شیرمحله‪ ،‬ناصر؛ ‪1376‬؛ ص ‪.[25‬‬ ‫م ‌‬
‫ککنندگی و‬ ‫نها جایز نیست‪ ،‬قدرت پا ‌‬ ‫مواد مختلفی که تیمم با آ ‌‬
‫بکشی خاک پمماک را ندارنممد؛ بممه خصمموص آجممر کممه بممر اثممر‬ ‫میکرو ‌‬
‫حرارت تغییممرات مسمملمی در ترکیبممات خمماکش بممه وجممود آمممده و‬
‫نهمما‬‫هاند و تقریبا ً قدرت دفاعی آ ‌‬ ‫یاش کشته شد ‌‬ ‫هبین ‌‬
‫موجودات ذر ‌‬
‫از بین رفته است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪antibiotics‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪tramycin‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪antigen‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪adjunant‬‬
‫‪76‬‬ ‫عبادات‬

‫‪ -1-10-1‬شرایط انجام تیمم‬

‫یگیرد‪ -1 :‬عممدم وجممود آب‬ ‫تیمم کردن در شرایط زیر صورت م ‌‬
‫‪ -2‬احتیاج به آب برای نوشیدن در حال یا آینده ‪ -3‬بیماری که اگممر‬
‫از آب استفاده کند احتمال از بین رفتن یکی از اعضمما یمما طممولنی‬
‫شممدن مممدت بیممماری و مانممدن اثممر زخممم بممر بممدنش وجممود دارد؛‬
‫یتوان تیمم کرد‪.‬‬ ‫مچنین در حالتی که هوا بسیار سرد باشد م ‌‬ ‫ه ‌‬
‫قة تجلب‬ ‫رخصت فوق با تمموجه بممه قاعممد‌هی فقهممی »المش ّ‬
‫یطلبممد« و نیممز عممام‬ ‫التّیسیر« »سختی و مشممقت‪ ،‬آسممانی را م ‌‬
‫هالله در تفسیر‬ ‫هی تیمم صادر شده است‪ .‬ابن عباس رحم ‌‬ ‫بودن آی ‌‬
‫هی افرادی که مریممض هسممتند‬ ‫یفرماید‪ :‬این آیه دربار ‌‬‫هی تیمم م ‌‬ ‫آی ‌‬
‫نهما‬
‫و استعمال آب برایشان دشوار است یا کسانی کممه اعضممای آ ‌‬
‫زخم است و به طور کلی هر کسی که استعمال آب ممکن اسممت‬
‫او را مریض نماید نازل شده است‪.‬‬
‫***‬
‫هی حیات و رفع حکم‬ ‫توجه شارع به ضرورت وجود آب برای ادام ‌‬
‫وضو برای تداوم یا بازگشت سلمت فممرد در حکممم تیمممم بممه خمموبی‬
‫تها در بیمارانی‬ ‫شگیری از بروز عفون ‌‬ ‫آشکار است‪ .‬حکم تیمم در پی ‌‬
‫شگیمری از ایجماد‬ ‫مچنیمن پی ‌‬ ‫که تماس با آن برایشان مضر است و ه ‌‬
‫یهممایی ماننممد سممرم‌اخوردگی و سممینوزیت در سممرمای شممدید‪،‬‬ ‫بیمار ‌‬
‫های دارد‪.‬‬
‫اهمیت ویژ ‌‬

‫جبیره )آتل(‬
‫‪ -1-10-2‬مسح بر َ‬
‫اگر بر عضو زخمی یا شکسته پارچه و یا هر مانع دیگری وجممود‬
‫یتوان برای آن قسمت‬ ‫داشته باشد و برداشتن آن سخت باشد‪ ،‬م ‌‬
‫تیمم نموده و بر پارچه یا آتل روی عضممو بمما دسممت خیممس‪ ،‬مسممح‬
‫تهای سالم عضو مجمروح و سمایر‬ ‫کشید ولی لزم است که قسم ‌‬
‫اعضا را شست و شو داد‪.‬‬
‫***‬
‫یها‬‫مهمما و شکسممتگ ‌‬ ‫بر داشتن آتممل یمما بانممد و پانسمممان روی زخ ‌‬
‫یشممود‪ ،‬بهبممود و‬ ‫علوه بر درد و رنج زیممادی کممه متمموجه شممخص م ‌‬
‫یاندازد‪.‬‬
‫هی زمان را به تأخیر م ‌‬ ‫دور ‌‬
‫هی آتممل و یمما بانممد‬‫در صورتی که فقط قسمتی از عضو به وسیل ‌‬
‫هی عضو را بایممد شسممت و شممو داد و ایممن‬ ‫پوشیده شده باشد‪ ،‬بقی ‌‬
‫‪77‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫تهای اطممراف زخمم یمما شکسممتگی و‬

‫امممر در تغییممر نمممودن قسممم ‌‬
‫شگیری از آلودگی و ایجاد عفونت در زخم نقش مهمی دارد‪.‬‬ ‫پی ‌‬

‫‪ -1-11‬حیض )عادت ماهیانه(‬

‫حیض در لغت به معنی جاری شدن اسممت و در اصممطلح شممرع‬
‫نهمای معینمی در حمالت‬ ‫عبارت است از خونی طمبیعی کمه در زما ‌‬
‫تندرسممتی از رحممم دخممتران پممس از بلمموغ خممارج شممده و تمما سممن‬
‫ییابد‪.‬‬
‫یایسگی ادامه م ‌‬
‫هی‬‫اصل در احکام حیض آی ‌‬
‫‪‬‬ ‫﴿ ‪‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪        ‬‬
‫)بقره ‪.(222 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫هی )آمیممزش بمما زنممان بممه هنگممام( حیممض‬ ‫»و از تو دربار ‌‬
‫یپرسممند‪ ،‬بگممو‪ :‬زیممان و ضممرر اسممت؛ پممس در حممالت‬ ‫م ‌‬
‫هگیری نمایید«‪.‬‬ ‫قاعدگی از )هم بستری با زنان( کنار ‌‬
‫هی شممیخین رحمهممم‌االله از أم المممؤمنین‬ ‫تشممد ‌‬
‫و حممدیث روای ‌‬
‫هعنها است که فرمودند‪» :‬قال رسضضول‌الله ‪‬‬ ‫یالل ‌‬
‫عایشه رض ‌‬
‫فی الحیض‪ :‬هضضذا شضضيء کتبضضه اللضضه علضضى بنضضات آدم«‬
‫یفرمودند‪ :‬آن را خداوند بممر دخممتران‬ ‫هی حیض م ‌‬ ‫»پیامبر ‪ ‬دربار ‌‬
‫آدم قرار داده است«‪.‬‬
‫حداقل سن شروع حیض کامل کردن ‪ 9‬سال قمری است؛ اممما‬
‫بر اثر عوامل مختلفی چون خصوصممیات خممانوادگی‪ ،‬نممژادی‪ ،‬آب و‬
‫یکند‪.‬‬
‫های این سن تغییر م ‌‬ ‫هوایی و تغذی ‌‬
‫هروز و حممداکثر آن ‪ 15‬روز اسممت؛‬ ‫حداقل مدت حیض یک شممبان ‌‬
‫بنابراین حداقل پاکی بین دو حیض ‪ 15‬روز و حداکثر آن با اسممتناد‬
‫به اجماع علما و قراین موجود در میان زنان مشخص نیست‪.‬‬
‫***‬
‫حیض )‪ (Menses‬خونی است که ماهیانه به طور طممبیعی پممس از‬
‫لهای تولیممد‬‫یشود‪ .‬سمما ‌‬ ‫بلوغ تا سن یایسگی از رحم زنان خارج م ‌‬
‫هی تغییمرات ریتمیمک ماهمانه در میمزان‬ ‫مثل طمبیعی زن بمه وسمیل ‌‬
‫نها و‬‫نهممای زنممانه و تغییممرات معممادلی در تخمممدا ‌‬ ‫ترشممح هورمو ‌‬
‫یگردد‪ .‬این طرح ریتیمک موسمموم بممه‬ ‫مهای جنسی مشخص م ‌‬ ‫اندا ‌‬
‫هی سیکل جنسی زن )‪ (Femal Sexual Cycle‬یا سیکل قاعدگی )‬ ‫دور ‌‬
‫‪78‬‬ ‫عبادات‬

‫یکشممد؛ امما‬ ‫‪ (Menstrual‬است و به طمور متوسممط ‪ 28‬روز طمول م ‌‬

‫یتواند حتی در زنان کامل ً طبیعی به کوتاهی ‪ 20‬روز یا به بلندی‬ ‫م ‌‬
‫‪ 45‬روز باشد‪.‬‬
‫نهممای‬ ‫تنظیم سیکل قاعدگی هر ‪ 28‬روز یک بار توسممط هورمو ‌‬
‫هی هیپمموفیز ُقممدامی کممه منجممر بممه رشممد‬ ‫گونممادوتروپیک‪ 1‬از غممد ‌‬
‫یگممردد‬ ‫یشممود‪ ،‬شممروع م ‌‬ ‫نها م ‌‬‫لهممای جدیممد در تخمممدا ‌‬ ‫فولیکو ‌‬
‫]سادلر‪ ،‬توماس؛ ‪1376‬؛ ص ‪.[22‬‬
‫هی‬‫هی آنمممدومتری هممممراه بممما تولیمممد دو‌ر ‌‬ ‫یمممک سمممیکل ماهمممان ‌‬
‫‪3‬‬
‫نها بممه وجممود‬ ‫هی تخمممدا ‌‬ ‫نها بممه وسممیل ‌‬‫نها‪ 2‬و پروژسممترو ‌‬ ‫استروژ ‌‬
‫لهای آنممدومتر‬ ‫یآید‪ ،‬که شامل مراحل زیر است‪ :‬اول تکثیر سلو ‌‬ ‫م ‌‬
‫هشممدن‬ ‫رحم‪ ،‬دوم پیدایش تغییرات ترشحی در آندومتر و سوم کند ‌‬
‫یشود ]گایتون‪ ،‬آرتور؛‬ ‫هگی )‪ (Menstuation‬نامیده م ‌‬ ‫آندومتر که قاعد ‌‬
‫‪1375‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪[1514-1524‬؛ بنابراین افت میزان پروژسترون‬
‫یشممود ]آنممدرولی و‬ ‫بمماعث ریممزش انممدومتر و شممروع قاعممدگی م ‌‬
‫همکاران؛ ‪1379‬؛ ص ‪.[(5) 12‬‬
‫لهای قاعدگی در طول زنممدگی جنسممی زنممان حممدود‬ ‫تعداد سیک ‌‬
‫یسی خون از بدن‬ ‫‪ 400‬دوره است که در هر سیکل ‪ 30‬تا ‪ 80‬س ‌‬
‫هشدن‪،‬‬ ‫یهای این خون عدم لخت ‌‬ ‫مترین ویژگ ‌‬ ‫یشود و از مه ‌‬ ‫خارج م ‌‬
‫کزدگی و رنگ قرمز آن است‪] .‬کاویانی‪ ،‬احمد و همکاران؛‬ ‫بوی کپ ‌‬
‫‪1373‬؛ ص ‪.[18‬‬

‫‪ -1-11-1‬احکام حیض‬
‫نچه که بر حایض حرام است و به موضمموع بهداشممت‬ ‫در میان آ ‌‬
‫یتوان موارد زیر را ذکر کرد‪ -1 :‬نممماز ‪ -2‬روزه ‪-3‬‬ ‫مرتبط است م ‌‬
‫هی‬‫عبور از مسجد در صورت احتمممال آلمموده کممردن آن بممه واسممط ‌‬
‫مچنین اسممتمتاع و لممذت بممردن از‬ ‫نریزی ‪ -4‬نزدیکی و ه ‌‬ ‫شدت خو ‌‬
‫نواحی بین ناف تا زانو‪.‬‬
‫نهمما در تممماس‬‫اما استفاده کردن از وسایلی که زن حایض بمما آ ‌‬
‫بوده است و نیز پختن غذا و نان توسط زن حممایض جممایز اسممت و‬
‫یتواند روزه بگیرد و‬ ‫نریزی‪ ،‬قبل از غسل فقط م ‌‬ ‫پس از قطع خو ‌‬
‫هی اعمال بر او حرام است‪.‬‬ ‫بقی ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- gonadotropic hormone‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- estrogens‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- progestrones‬‬
‫‪79‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫هالله نزدیکی با حایض قبل از غسممل را عامممل‬ ‫امام غزالی رحم ‌‬

‫یداند ]الشربینی؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[111‬‬ ‫ابتلی فرزندان به جذام م ‌‬
‫***‬
‫هی زنممان‬ ‫اسلم برخلف ادیان دیگممر ممموارد مشخصممی را دربممار ‌‬
‫حایض تحریم کرده است که به سلمتی و تندرستی فرد و جممامعه‬
‫نهمما تممأثیری نممدارد‬ ‫مرتبط است و انجام اموری را کممه حیممض در آ ‌‬
‫جایز دانسته است تا از بممروز مشممکلت اجتممماعی و روانممی بممرای‬
‫زنان حایض جلوگیری نماید‪.‬‬
‫هی بنممدگی و خضمموع در پیشممگاه آفریممدگار‬ ‫یترین رابط ‌‬ ‫نماز عال ‌‬
‫هستی است که باید شممخص بمما رعممایت طهممارت و پمماکی ظمماهری‬
‫اعضا و پوشش خود‪ ،‬با شور و شوق برای انجام آن حاضر شود‪.‬‬
‫سها و اسممتعمال عطممر کممه از مسممتحبات‬ ‫استفاده از بهترین لبا ‌‬
‫هی‬ ‫قبل از شممروع نممماز هسممتند‪ ،‬در ایجمماد اشممتیاق و تقممویت روحی ‌‬
‫نمازگزار تأثیر زیادی دارند‪.‬‬
‫هنگام عادت ماهیانه نه تنها طهارت ظاهری بدن و لبمماس عمل ً‬
‫هی انجممام عبممادت و اشممتیاق درونممی بممه‬ ‫وجممود نممدارد بلکممه روحی ‌‬
‫هی عاطفی و روانی بسیار کم است‪.‬‬ ‫برقراری این رابط ‌‬
‫هی زنان حایض علل جسمی و روحی متعممددی دارد؛‬ ‫تحریم روز ‌‬
‫هآلی‬ ‫در این دوره بممدن از نظممر تغممذیه در وضممعیت مطلمموب و ایممد ‌‬
‫نیست و با در نظر گرفتن رشد جسمی‪ ،‬پیممدایش قاعممدگی و دفممع‬
‫آهممن و خممون و ضممرورت جممبران آن‪ ،‬کمبممود مممواد غممذایی ماننممد‬
‫پروتئیممن‪ ،‬ویتممامین ‪ ،A‬یممد و آهممن تمموجه خمماص بممه تغممذیه در دوران‬
‫عادت‪ ،‬اهمیت زیادی دارد ]توکلی بزاز‪ ،‬جواد؛ ‪1377‬؛ ص ‪.[284‬‬
‫هی حیمض و نیممز‬ ‫با در نظر گرفتن مقدار خمون دفمع شممده در دور ‌‬
‫یهای ناشی از آن شایسته اسممت کممه‬ ‫حکم به نجاست خون و آلودگ ‌‬
‫زنان حایض در مساجد کمه محممل عبمادت اسممت‪ ،‬توقممف نکننممد و در‬
‫نریزی شدید باشد از ورود به مسجد اجتناب نمایند‪.‬‬ ‫صورتی که خو ‌‬

‫نریزی غیرطبیعی رحم(‬ ‫‪ -1-12‬استحاضه )خو ‌‬

‫استحاضه عبارت است از خونی کممه بممه علممت مریضممی غیممر از‬
‫یشود‪.‬‬ ‫روزهای حیض و نفاس از بدن زنان و دختران خارج م ‌‬
‫این عارضه حدث دایمی محسوب شده ولممی مممانع ادای نممماز و‬
‫یشممود؛ بنممابراین لزم اسممت کممه چنیممن افممرادی دسممتگاه‬ ‫روزه نم ‌‬
‫های‬‫تناسلی خود را کامل ً شست و شممو داده‪ ،‬بمما اسممتفاده از پممارچ ‌‬
‫‪80‬‬ ‫عبادات‬

‫فَْرج خود را مسدود نمایند؛ سممپس بممه سممرعت بممه انجممام وضممو و‬
‫خواندن نمازهایشان مبادرت ورزند‪.‬‬
‫نریزی دخممتر بچممه‪ ،‬قبممل از بلمموغ و‬ ‫أصممح آن اسممت کممه خممو ‌‬
‫یآید و مممانع‬‫نریزی زنان پس از یایسگی استحاضه به شمار م ‌‬ ‫خو ‌‬
‫یشود‪.‬‬‫از انجام عبادات نم ‌‬
‫***‬
‫‪1‬‬
‫نریزی غیرطممبیعی مشممتمل بممر اولیگومنموره )قاعممدگی بما‬ ‫خممو ‌‬
‫یمنوره‪) 2‬قاعدگی بمما فواصممل کمممتر‬ ‫فواصل بیش از ‪ 40‬روز( و پل ‌‬
‫از ‪ 21‬روز( است ]آندرولی و همکاران؛ ‪1379‬؛ ص ‪.[(11) 12‬‬
‫نریزی غیرطبیعی رحم در اثر عوامل متعددی ممکممن اسممت‬ ‫خو ‌‬
‫ایجاد شود‪:‬‬
‫ً‬
‫‪ -1‬بممارداری )مثل سممقط خممود بممه خممودی و حمماملگی نابجمما( ‪-2‬‬
‫تهمما ‪ -4‬اختللت هورمممونی )ماننممد عممدم‬ ‫تومورهای رحم ‪ -3‬عفون ‌‬
‫کگممذاری( ‪ -5‬اجسممام خممارجی داخممل رحمممی ماننممد‪-IUD 6 :‬‬ ‫تخم ‌‬
‫اختللت انعقادی ]رایان و همکاران؛ ‪1376‬؛ ص ‪.[46‬‬
‫مبسممتری بمما زنممان در عممادت ماهیممانه‪ ،‬تغییممر در‬ ‫دلیممل تحریممم ه ‌‬
‫خاصیت اسیدی ترشممحات مهبلممی اسممت کممه بمماعث بممروز التهمماب‬
‫هی ترشحاتی که‬ ‫یگردد‪ .‬در شرایط طبیعی‪ ،‬مهبل به وسیل ‌‬ ‫مهبل م ‌‬
‫بها و آلممودگی توسممط‬ ‫خاصیت اسیدی دارند نممرم شممده و از آسممی ‌‬
‫مترین عمماملی کممه بمماعث تغییممر در‬ ‫یماند‪ .‬مه ‌‬ ‫بها مصون م ‌‬ ‫میکرو ‌‬
‫یشممود‪ ،‬خممون اسممت کممه در زمممان‬ ‫ماهیت اسیدی این ترشحات م ‌‬
‫حیممض بممه وفممور وجممود دارد‪ .‬نزدیکممی بممه هنگممام قاعممدگی بمماعث‬
‫یآورد و بدین‬ ‫شهایی در مهبل پدید م ‌‬ ‫افزایش آلودگی شده و خرا ‌‬
‫یآیممد‬
‫تها و التهابات مهبممل بممه وجممود م ‌‬ ‫هی انواع عفون ‌‬ ‫ترتیب زمین ‌‬
‫]کنعان‪ ،‬احمد محمد؛ ‪2000‬؛ ص ‪.[413‬‬
‫بهما بمه رحمم و عفمونت رحمم‬ ‫هی ورود میکرو ‌‬ ‫عفونت مهبل زمین ‌‬
‫است ]دیاب و قرقوز؛ ‪1374‬؛ ص ‪[50‬؛ از طرف دیگممر آمیممزش در‬
‫یشممود؛‬‫نریزی تشممدید م ‌‬ ‫حیممض ممموجب احتقممان خممون شممده و خممو ‌‬
‫مهایی در‬ ‫شها و زخ ‌‬ ‫مچنین عمل نزدیکی با حایض باعث ایجاد خرا ‌‬ ‫ه ‌‬
‫یشود ]الشقر‪ ،‬عمر سمملیمان و زملؤه؛ ‪2001‬؛ ج ‪1‬؛‬ ‫جدار مهبل م ‌‬
‫ص ‪.[178‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Oligomenorrhea‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Polymenorrhea‬‬
‫‪81‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫مرد نیز ممکن است به التهاب مجاری ادراری )اورتریت حمماد‪(1‬‬

‫تهای دسممتگاه‬ ‫مبتل شده و التهاب از مجرای ادرار به سایر قسممم ‌‬
‫تناسلی سرایت کند‪ ،‬که در ایممن صممورت شممخص گرفتممار دردهممای‬
‫بسیار شدیدی خواهد شد ]صانعی‪ ،‬صفدر؛ ‪1349‬؛ ص ‪.[102‬‬
‫یدهممد کممه سممرطان رحممم در میممان مسمملمانان‪،‬‬
‫آمارها نشممان م ‌‬
‫یهودیان و هندوها از سایر نژادها به علت تحریم آمیزش در زمممان‬
‫کنژاد‪ ،‬سیدرضا؛ ‪1349‬؛ ج ‪12‬؛ ص ‪.[22‬‬ ‫قاعدگی‪ ،‬کمتر است ]پا ‌‬
‫مبممودن میممل جنسممی زن در ایممن دوران و‬‫مچنیممن بممه علممت ک ‌‬
‫ه ‌‬
‫نریزی در زن و مرد‪ ،‬احتمال بروز عمموارض‬ ‫اشمئزاز حاصل از خو ‌‬
‫روانممی از جملممه سممرد مزاجممی در طرفیممن وجممود دارد ]دیمماب و‬
‫قرقوز؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[51‬‬

‫نریزی پس از زایمان(‬ ‫‪ -1-13‬نفاس )خو ‌‬

‫نفاس عبارت است از خونی که همممراه بچممه در لحظممات تولیممد‬
‫نریزی یممک لحظممه و‬ ‫هی خممو ‌‬ ‫یشممود؛ و حممداقل مممدت دور ‌‬ ‫خممارج م ‌‬
‫یکشممد‪ ،‬بممه‬ ‫ً‬
‫حداکثر آن ‪ 60‬روز است‪ ،‬اما معمول ‪ 40‬روز طممول م ‌‬
‫هاللممه از أم سمملمه‬ ‫دلیل حدیث روایممت شممده توسممط ابمموداود رحم ‌‬
‫یالله عنهمما‪» :‬کضضانت النفسضضاء تجلضضس علضضی عهضضد‬ ‫رضمم ‌‬
‫ً‬
‫رسولالله ‪ ‬أربعین یوما « »در عهد پیممامبر ‪ ‬زنممان پممس‬ ‫‌‬
‫هگیری‬ ‫مبسممممتری( کنممممار ‌‬ ‫از زایمممممان‪ ،‬چهممممل روز )از نممممماز و ه ‌‬
‫یکردند«‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫***‬
‫های پممس از زایمممان یمما‬ ‫هی شممش هفت ‌‬ ‫نفمماس )‪ (Puerperium‬دور ‌‬
‫سممقط جنیممن اسممت کممه بممه سممبب جداشممدن جفممت )‪ (Placenta‬از‬
‫نریزی ناشممی از آن کممه در زایمممان ‪500‬‬ ‫هی رحممم و خممو ‌‬ ‫دیمموار ‌‬
‫یلیتر است و نیز بازگشت رحم‬ ‫یلیتر و در سزارین ‪ 1000‬میل ‌‬ ‫میل ‌‬
‫و دسممتگاه تناسمملی بممه حممالت طممبیعی‪ ،‬لزم اسممت بیمممار تحممت‬
‫مراقبت باشد ]کنعان‪ ،‬احمد محمد؛ ‪2000‬؛ ص ‪.[899‬‬
‫مخطر است ولی حالت اضطراری‬ ‫گرچه این دوران یک دورة ک ‌‬
‫هی حیات یا عوارض جدید ممکن است بممروز نمایممد؛ کممه‬ ‫تهدیدکنند ‌‬
‫باید به دقت شناخته شممده و تحممت درمممان قممرار گیممرد‪ .‬ترشممحات‬
‫نفاس که در چند روز اول به طور عمده خممون پررنممگ اسممت‪ ،‬بممه‬
‫مرور زمان کم رنگ شده و بعممد از چنممد هفتممه فقممط ترشممح مممایع‬
‫‪1‬‬
‫‪- acute urethritis‬‬
‫‪82‬‬ ‫عبادات‬

‫سفید است‪ ،‬باید از نظر مقدار و بموی غیرمعممول کمه عفمونت را‬
‫یدهد‪ ،‬مورد بررسی قرار گیرد ]واندر‪ ،‬نیممس؛ ‪1374‬؛ ص‬ ‫نشان م ‌‬
‫‪.[628‬‬
‫‪ -2‬نماز‬
‫نهمما را ذکممر‬
‫یتمموان آ ‌‬
‫از شروط صحت نماز که در ایممن بحممث م ‌‬
‫کرد‪ ،‬پاکی بدن از حدثین و پاکی بدن‪ ،‬لباس و محل نممماز خوانممدن‬
‫تهاست‪.‬‬‫از نجاس ‌‬
‫یکنممد‪» :‬رآنی‬ ‫هاللممه از ابمموهریره ‪ ‬روایممت م ‌‬
‫ابن ممماجه رحم ‌‬
‫رسولالله ‪ ‬وأنا نضضائم أتلضضوی مضضن وجضضع بطنضضي ثضضم‬
‫‌‬
‫قال ‪ :‬اشکمت درد؟ قلت‪ :‬نعم یا رسول‌الله؛ قال‪:‬‬
‫ن فی الصلة شفاءٌ«)‪» .(1‬پیامبر ‪ ‬مرا دید‬ ‫»قم فص ّ‬
‫ل فإ ّ‬
‫یپیچم‪ ،‬از من پرسید‪ :‬شکم درد‬ ‫که از شکم درد )شدید( به خود م ‌‬
‫هی خمممدا؛ آن حضمممرت ‪‬‬ ‫داری؟ جممواب دادم‪ :‬بلمممه‪ ،‬ای فرسمممتاد ‌‬
‫فرمود‪ :‬بلند شو و نماز بخوان‪ ،‬همانا نماز شفاست«‪.‬‬
‫***‬
‫یسممازد‪ ،‬توزیممع‬‫شهمما متمممایز م ‌‬‫نچه کممه نممماز را از سممایر ورز ‌‬ ‫آ ‌‬
‫هروز اسممت و براسمماس‬ ‫مناسب حرکممات سممبک آن در طممول شممبان ‌‬
‫یهممای بهممترین ورزش ذکممر‬ ‫هی ویژگ ‌‬ ‫نچممه کممه دانشمممندان دربممار ‌‬ ‫آ ‌‬
‫هاند که باید در اوقات مختلف روز توزیع و تکممرار گممردد و نیممز‬ ‫کرد ‌‬
‫نپممذیر‬
‫های سبک باشد که انجممام آن بممرای هممر کسممی امکا ‌‬ ‫به انداز ‌‬
‫یها و بهممترین ورزش‬ ‫یتوان گفت که نماز جامع این ویژگ ‌‬ ‫باشد‪ ،‬م ‌‬
‫است ]دیاب و قرقوز؛ ‪1375‬؛ ص ‪.[132‬‬
‫یتوان بممه شممرح‬ ‫به طور کلی فواید ورزشی حاصل از نماز را م ‌‬
‫زیر بیان کرد‪:‬‬
‫هی عضلت و مفاصل در هر رکعت‪.‬‬ ‫‪-1‬تحریک کلی ‌‬
‫‪-2‬نشاط بخشیدن به کار قلب و دستگاه گردش خون‪.‬‬
‫تهممای مغممزی بممه دلیممل حرکممات سممجود کممه بممه‬ ‫‪ -3‬بهبود فعالی ‌‬
‫یکنند‪.‬‬‫تهای مغزی کمک م ‌‬ ‫هی بهتر باف ‌‬ ‫تغذی ‌‬
‫نهای مغزی و حفمظ حمالت ارتجمماعی‬ ‫هی شریا ‌‬ ‫‪ -4‬تقویت جدار ‌‬
‫نریزی مقاوم‬ ‫هی آن در مقابل پاره شدن و خو ‌‬ ‫نها که در نتیج ‌‬ ‫آ ‌‬
‫خواهند شد‪.‬‬
‫‪-5‬کمک به هضم غذا‪.‬‬

‫‪ -‬اين حديث طوريكه شيخ آلباني می گوید‪ :‬ضعیف است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪83‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪-6‬ایجاد آرامش روحی و اعتماد به نفس‪.‬‬

‫‪ -2-1‬ارکان نماز‬
‫هی نماز که با مبحث بهداشممت مرتبممط‬ ‫هگان ‌‬ ‫در میان ارکان سیزد ‌‬
‫یتوان به موارد زیر اشاره کرد‪:‬‬ ‫هستند‪ ،‬م ‌‬
‫‪ -2-1-1‬قیمام بمه شمرط راسمت بمودن سمتون فقمرات در نمماز‬
‫فرض برای کسانی که توانایی آن را دارند‪ ،‬از ارکان نماز است‪.‬‬
‫اگر شخصی قادر به راست نمودن ستون فقرات نباشد بممه هممر‬
‫یتوانمد‬‫شکلی که بتواند باید بایسمتد و در صمورت عمدم توانمایی م ‌‬
‫بنشیند و در این هنگام وضممعیت افتراش م‪ 1‬از چهممار زانممو نشسممتن‬
‫بهتر است ولی اقعاء‪ 2‬بممه دلیممل نهممی پیممامبر ‪ ‬در حممدیث روایممت‬
‫هالله مکروه است‪ .‬در صورتی کمه شمخص‬ ‫شده توسط حاکم رحم ‌‬
‫یتواند به پهلوی راست بخوابممد و در حممالتی کممه از‬ ‫نتواند بنشیند م ‌‬
‫یتواند به پشت بخوابممد و حمممد و سمموره‬ ‫این کار هم عاجز باشد م ‌‬
‫را بخواند و برای رکوع و سجده با سر و چشم اشاره کند‪.‬‬
‫***‬
‫ههای آن اسممت‬ ‫قیام تمرینی برای استقرار ستون فقرات و مهر ‌‬
‫یکند؛ در حممالت‬ ‫یداری را در بدن ایجاد م ‌‬ ‫و تغییرات هورمونی معن ‌‬
‫‪3‬‬
‫قیممام سیسممتم عصممبی سمممپاتیک بممرای افزایممش فشممارخون‪،‬‬
‫یکند و میزان رنین‪ 5‬در خممون افزایممش‬ ‫نها‪ 4‬را ترشح م ‌‬ ‫لآمی ‌‬‫کاتکو ‌‬
‫مهای تحتانی و کاهش بازگشت وریدی‬ ‫ییابد‪ .‬تجمع خون در اندا ‌‬ ‫م ‌‬
‫های آن تما ‪ %40‬از تمأثیرات قیمام بمدون حرکمت‬ ‫قلب و حجم ضرب ‌‬
‫است ]محمدی شیرمحله‪ ،‬ناصر؛ ‪1376‬؛ ص ‪.[9‬‬
‫تها بممر روی‬ ‫‪ -2-1-2‬رکوع که حداقل آن قرار گرفتن کف دسمم ‌‬
‫زانوهاست‪ .‬از ارکان نماز است‪.‬‬
‫تها بممر‬‫هی کامل رکوع عبارت است از قرار دادن کف دس ‌‬ ‫شیو ‌‬
‫زانوها و افقی قرار گرفتن گردن و پشت به طوری که پیشانی در‬
‫هگاه قرار گیرد‪.‬‬ ‫مقابل سجد ‌‬
‫***‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬نشستن بر قوزک پای چپ و راست نمودن پای راست با تکیه بر انگشتان‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫نها و راست نمودن زانوها‪.‬‬
‫‪ -‬نشستن بر باس ‌‬
‫‪3‬‬
‫‪- symphaticus‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- catecholamins‬‬
‫‪5‬‬
‫‪- rennin‬‬
‫‪84‬‬ ‫عبادات‬

‫رکوع فعالیتی است که در جریان آن عضلت پشممت و عضمملت‬

‫هی پشممتی گممردن‪،‬‬ ‫پسین و پیشممین منقبممض شممده و عضمملت نمماحی ‌‬
‫ییابند ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1988‬؛ ص ‪.[243‬‬ ‫انبساط و آرامش م ‌‬
‫هی شکم بسممیار مفیممد بمموده و در‬ ‫رکوع در تقویت عضلت دیوار ‌‬
‫جمممع نمممودن معممده و کمممک بممه هضممم غممذا مممؤثر اسممت؛ در ایممن‬
‫هرگی افزایممش یممافته و تغییممرات هورمممونی‬ ‫وضممعیت فشممار سممیا ‌‬
‫یدهد که مشابه وقایع هورمونی سممجده‬ ‫مسلم و محسوسی رخ م ‌‬
‫است ]محمدی شیرمحله‪ ،‬ناصر؛ ‪1376‬؛ ص ‪.[15‬‬

‫هها باید طوری انجممام شموند کمه نمه تنهما پیشممانی‬ ‫‪ -2-1-3‬سجد ‌‬
‫هگاه قممرار‬ ‫هگاه برسد بلکه سنگینی سر بر سجد ‌‬ ‫نمازگزار به سجد ‌‬
‫گیرد و نیز قممول اصممح بممر آن اسممت کممه قسمممتهای پممایینی کمممر و‬
‫نها باید در سطح بالتری نسبت به سر قرار گیرند‪.‬‬ ‫باس ‌‬
‫هها روی زمیممن قممرار گیرنممد کممه‬ ‫هفت عضو بممدن بایممد در سممجد ‌‬
‫تها‪ ،‬زانوها‪ ،‬سر انگشتان پا و پیشانی‪.‬‬ ‫عبارتند از‪ :‬کف دس ‌‬
‫***‬
‫هروز‪،‬‬ ‫بدون شک انجام حداقل ‪ 34‬حرکت سجده در طول شممبان ‌‬
‫فعالیتی بسیار مفید در بهبود دردهای کمر‪ ،‬ستون فقرات‪ ،‬تصمملب‬
‫یباشد؛ تممأثیرات‬ ‫فها م ‌‬ ‫هها و لغزش غضرو ‌‬ ‫مفاصل‪ ،‬ساییدگی مهر ‌‬
‫هها بممر قلممب‪ ،‬گممردش خممون‪ ،‬دسممتگاه تنفممس‪ ،‬دسممتگاه‬ ‫مفید سجد ‌‬
‫ههای مختلف پزشکی است ]سممالم‪،‬‬ ‫گوارش و کبد مورد تأیید رشت ‌‬
‫مختار؛ ‪1988‬؛ ص ‪.[244-246‬‬
‫مهای مختلمف بمه‬ ‫هها و مفاصمل متعمددی را در انمدا ‌‬ ‫سجده ماهیچ ‌‬
‫ههمای بمازو‪ ،‬ممچ‪ ،‬انگشمتان پما‪،‬‬ ‫یکنمد از جملمه ماهیچ ‌‬ ‫تحمرک وادار م ‌‬
‫ههمای خلفمی گمردن‪ .‬در حمالت سمجده اثمرات‬ ‫کتف‪ ،‬پشمت و ماهیچ ‌‬
‫نیروی ثقل بر گردش خون خنثی شده و فشار سممیاه رگممی مرکممزی‬
‫ییابممد؛ در نممتیجه فعممالیت اعصمماب سمممپاتیک و ترشممح‬ ‫افزایممش م ‌‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫نهای رنین آنژیوتنسین ‪ II‬و اپی نفرین کمماهش یممافته و بممر‬ ‫هورمو ‌‬
‫لهای کششی دهلیزی‬ ‫ترشح ‪ (ANP (Aterrnial Natriuretic Peptide‬سلو ‌‬
‫نهای فمموق را از بیممن‬ ‫یشود؛ ‪ ANP‬اثرات عروقی هورمو ‌‬ ‫افزوده م ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪- rennin‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- angiotensin‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- epinephrine‬‬
‫‪85‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یشممود ]محمممدی‬ ‫برده و باعث اتساع عروق و کاهش فشار خون م ‌‬

‫شیرمحله‪ ،‬ناصر؛ ‪1376‬؛ ص ‪.[13‬‬
‫‪ -2-1-4‬نشستن برای تشهدها به هر صممورتی کمه باشممد صممحیح‬
‫است‪ ،‬اما مستحب است که در تشهد اول به صممورت »افممتراش«‬
‫و در تشهد دوم به صورت »تورک«‪ 1‬نشست‪.‬‬
‫***‬
‫هها و مفاصل باسن‪ ،‬ران‪ ،‬ساق پا‪ ،‬زانممو‪ ،‬پمما‬‫تحریک کامل ماهیچ ‌‬
‫کهای پا از فواید انجام رکن تشهد است؛ در هنگام نشستن‬ ‫و قوز ‌‬
‫به حالت تورک علوه بر موارد ذکر شده‪ ،‬عضلت و مفاصممل کمممر‬
‫یشوند‪.‬‬‫نیز به فعالیت وادار م ‌‬
‫نشسممتن در حممالت جلمموس یکممی از بهممترین تمرینممات بممرای‬
‫شگیری از واریس است ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1988‬؛ ص ‪.[246‬‬ ‫پی ‌‬

‫‪ -2-2‬نمازهای مکروه‬
‫‪ -2-2-1‬نماز خواندن در هنگممام گرسممنگی بمما وجممود غممذایی کممه‬
‫شخص به آن میل شدید دارد و نیز در مواقعی که فشار مدفوع و‬
‫یدهد به دلیل حممدیث روایممت شممده توسممط‬ ‫ادرار شخص را آزار م ‌‬
‫هالله از پیامبر اکرم‪ ‬که فرمود‌هاند‪» :‬ل صلة‬ ‫امام مسلم رحم ‌‬
‫بحضرة الطعام ول هو یدافعه الخبثضضان« »در دو مممورد‬
‫خواندن نماز منممع شممده اسممت‪ :‬هنگممامی کممه غممذا حاضممر اسممت و‬
‫هنگام نیاز به دستشویی«‪.‬‬
‫***‬
‫نماز خواندن در هنگام گرسنگی و وجود غذا به ویژه زمانی کممه‬
‫شممخص بممه آن میممل دارد‪ ،‬سمملمت دسممتگاه گمموارش را بممه خطممر‬
‫هی مغزی ترشممح معممده کممه قبممل از ورود‬ ‫یاندازد؛ زیرا در مرحل ‌‬
‫م ‌‬
‫هی غذا‪ ،‬بو و حتی فکرکممردن‬ ‫یشود و ناشی از منظر ‌‬ ‫غذا شروع م ‌‬
‫یشممود کممه ‪%20‬‬ ‫هی آن است‪ ،‬مقداری اسید معده ترشمح م ‌‬ ‫دربار ‌‬
‫از کل ترشح معده برای هضم غذاست ]گایتون‪ ،‬آرتممور؛ ‪1375‬؛ ج‬
‫‪2‬؛ ص ‪.[1213‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تورک مانند افزایش است با این تفاوت که شخص پای چپ را از زیر ساق پممای‬
‫یزند‪.‬‬
‫راست خارج کرده و بر باسن چپ تکیه م ‌‬
‫‪86‬‬ ‫عبادات‬

‫نچنان که در مبحث نجاست ادرار و مدفوع بیممان شممد‪ ،‬مانممدن‬ ‫آ ‌‬

‫هی آلوده به مدت زیاد در بدن خطممرات و مشممکلتی را‬ ‫این دو ماد ‌‬
‫در دراز مممدت بممرای فممرد بممه وجممود خواهممد آورد؛ عممدم اجممابت‬
‫نهمما شممده و بممه‬ ‫سهای دفع‪ ،‬به مروز زمان باعث کم شدن آ ‌‬ ‫رفلک ‌‬
‫یشود ]همان منبع؛ ص ‪.[1251‬‬ ‫یبوست مزمن منجر م ‌‬
‫یمتر‬ ‫میزان سمیت ادرار بممه حممدی اسممت کممه تزریممق ‪ 40‬سممانت ‌‬
‫یکشد و بر اثر تماس مداوم آن با مخمماط‬ ‫مکعب آن‪ ،‬انسانی را م ‌‬
‫یکنممد یمما‬‫پوست به تدریج جممذب شممده و بممافت مزبممور را فاسممد م ‌‬
‫یشممود؛ گرچممه مخمماط‬ ‫هی دفاعی آن منتهی م ‌‬ ‫لأقل به تضعیف قو ‌‬
‫مثانه مقاومت خاصی در مقابل ادرار دارد اما به مروز زمان نفوذ‬
‫بهمما‬ ‫مقادیر ناچیز آن باعث کاهش قدرت دفاعی در برابممر میکرو ‌‬
‫تهممای میکروبممی آممماده‬ ‫شممده زمینممه را بممرای ابتل بممه انممواع عفون ‌‬
‫یسازد ]صبور اردوبادی‪ ،‬احمد؛ ‪1366‬؛ ص ‪.[123‬‬ ‫م ‌‬
‫یها‪،‬‬ ‫لدان ‌‬ ‫ههای عمومی‪ ،‬آشغا ‌‬ ‫‪ -2-2-2‬نماز خواندن در حمام‪ ،‬را ‌‬
‫نهایی کممه حممتی‬ ‫محل نگهداری و ذبح حیوانات و مقابر یا گورسممتا ‌‬
‫نها هم آلوده نیسممت‪ ،‬مکممروه اسممت؛ بممه‬ ‫نبش قبر نشده و خاک آ ‌‬
‫هاللممه‪» :‬نهی رسول‌الله ‪ ‬عضضن‬ ‫دلیممل روایممت ترمممذی رحم ‌‬
‫الصلة في سضضبعة مضضواطن‪ :‬فضضي المزبلضضة والمجضضزرة‬
‫والمقضضبرة وقارعضضة الطریضضق وفضضي الحمضضام وفضضي‬
‫معاطن البل وفوق بیت الله العتیق« »پیامبر ‪ ‬از نماز‬
‫خواندن در هفت مکان نهی فرموده است‪ :‬محممل ریختممن آشممغال‪،‬‬
‫تگاه شممترها )و‬ ‫کشتارگاه حیوانات‪ ،‬قبرستان‪ ،‬محل گذر‪ ،‬اسممتراح ‌‬
‫سایر حیوانات( و بالی کعبه«‪.‬‬
‫***‬
‫ً‬
‫نماز خواندن مستلزم وقوف نسممبتا طممولنی و تممماس دسممت و‬
‫صورت با محل نماز خواندن است پس لزم اسممت کممه ایممن عمممل‬
‫در اماکن پاکیزه انجام شود تا سمملمت بمدن بممه خطمر نیفتمد زیممرا‬
‫ههمما و‬
‫مترین و بازترین منافذ بدن که به اجزای مهمممی چممون ری ‌‬ ‫مه ‌‬
‫یشمموند در صممورت قممرار دارد؛ چشممم نیممز از‬ ‫معممده منتهممی م ‌‬
‫مهای بدن اسمت کمه در نزدیکمی محمل‬ ‫مترین اندا ‌‬‫فترین ومه ‌‬
‫ظری ‌‬
‫تماس سر با سطح زمیممن در سممجده واقممع شممده اسممت؛ بنممابراین‬
‫لهای تجمع‪ ،‬رشممد و تکممثیر‬ ‫نهای فوق که مح ‌‬ ‫نماز خواندن در مکا ‌‬
‫‪87‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫مهای مختلممف را در‬ ‫بها هستند سلمت عمومی بدن و اندا ‌‬ ‫میکرو ‌‬
‫طهمما قممرار‬
‫یهممای ایمن محی ‌‬
‫بهای جدی ناشی از آلودگ ‌‬
‫معرض آسی ‌‬
‫یدهد‪.‬‬
‫م ‌‬

‫‪ -2-3‬نماز جماعت‬
‫جگانه بنابر قول أصح و با توجه به‬ ‫حضور در جماعت نمازهای پن ‌‬
‫هی‪:‬‬‫اصول تشریع حکم آن فرض کفایی است در آی ‌‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿ ‪‬‬
‫‪﴾     ‬‬
‫)نساء ‪(102 /‬‬
‫»زمممانی کممه در میانشممان بممودی و نممماز )خمموف( را‬
‫برایشان بپاداشتی«‪.‬‬
‫امر به ادای نماز به جماعت در حالت خوف و جهاد اسممت و بممه‬
‫طریق أولی بر حالت امن دللت دارد و علما بر مشممروعیت نممماز‬
‫های هم‬ ‫هاند؛ اما عد ‌‬
‫جماعت اجماع دارند و آنرا سنت مؤکده نامید ‌‬
‫مچنین از میان احادیث زیممادی کممه در‬ ‫هاند‪ .‬ه ‌‬
‫به وجوب آن فتوا داد ‌‬
‫یتمموان بممه حممدیث روایممت‬ ‫فضیلت نماز جماعت وارد شده است م ‌‬
‫شده در صحیحین »صلة الجماعة أفضل من صلة الفضضذ‬
‫یسبع وعشرین درجة« »نماز جماعت بر نماز فرادا بیست و‬
‫هفت درجه برتری دارد« اشاره کرد‪.‬‬
‫جممماعت نممماز جمعممه فممرض عیممن اسممت و علوه بممر جمعممه و‬
‫جگمانه‪ ،‬بممه جمماعت خوانممدن نمازهمای سمنت خسمموف‪،‬‬ ‫نمازهای پن ‌‬
‫کسوف‪ ،‬تراویح و استسقا مستحب است‪.‬‬
‫***‬
‫یدانممد‬
‫اسلم فرد را به عنوان یک جزو مهم در ساختار جامعه م ‌‬
‫تهمای‬ ‫منوعمان و شمرکت در فعالی ‌‬ ‫و همواره فرد را به بمودن بما ه ‌‬
‫یکند‪.‬‬‫اجتماعی تشویق م ‌‬
‫تهای اجتممماعی فممرد را از انممزوا و افسممردگی‬ ‫شرکت در فعالی ‌‬
‫یبخشد‪ .‬تأکید اسلم‬ ‫رهانیده و شخصیت اجتماعی وی را تکامل م ‌‬
‫بر ضرورت شرکت در نماز جممماعت و حکممم بممه وجمموب جممماعت‬
‫تهممای اجتممماعی تشممویق ترغیممب‬ ‫نماز جمعه‪ ،‬شممخص را بممه فعالی ‌‬
‫‪88‬‬ ‫عبادات‬

‫ینماید و این خود عامل بسیار مهمی در تممأمین سمملمت روانممی‬‫م ‌‬

‫یکند‪.‬‬
‫شگیری م ‌‬
‫یهای روانی پی ‌‬‫فرد بوده و از برخی بیمار ‌‬

‫‪ -2-3-1‬جماعت نماز ظهر در مناطق گرمسیری‬

‫تأخیر در نماز ظهر برای ادای آن به جماعت در مساجد مناطق‬
‫گرمسیری تا هنگام سایه انممداختن دیوارهمما مسممتحب اسممت‪ ،‬زیممرا‬
‫شیخین رحمهماالله روایت کرد‌هاند که پیامبر فرموده است‪» :‬إذا‬
‫ر فأبردوا بالصلة« »هرگاه هوا به شدت گرم شد‬ ‫اشتد الح ّ‬
‫نماز )ظهر( را هنگام خنک شدن هوا ادا کنید«‪.‬‬
‫***‬
‫نور خورشید به میممزان مشخصممی در سممنتز ویتممامین ‪ D‬در بممدن‬
‫‪1‬‬
‫ضممروری اسممت و کمبممود آن منجممر بممه ایجمماد بیممماری راشیتیسممم‬
‫هی خممارجی پوسممت‬ ‫یشود؛ اما نور شدید علوه بر سمموزاندن لی ‌‬ ‫م ‌‬
‫یهای مختلفی مؤثر است‪.‬‬ ‫در تشدید و ایجاد بیمار ‌‬
‫‪2‬‬
‫یهای حساس به نور )فتودرماتوزها ( به دو گروه تقسممیم‬ ‫بیمار ‌‬
‫یشوند‪:‬‬ ‫م ‌‬
‫‪3‬‬
‫یهایی که تماس با نممور‬ ‫الف( فتودرماتوزهای ایدیوپاتیک ‪ :‬بیمار ‌‬
‫نها نقممش اساسممی دارد ماننممد‪ :‬بثممورات‬ ‫آفتاب در به وجود آمدن آ ‌‬
‫یمرفیک‪ 4‬و درماتیت آکتینیک مزمن ‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫نوری پل ‌‬
‫یهایی هستند کممه‬ ‫ب( فتودرماتوزهای تحریک شده با نور‪ :‬بیمار ‌‬
‫هاند‪ ،‬اما تماس بمما نممور خورشممید‬ ‫توسط عوامل مختلفی ایجاد شد ‌‬
‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬
‫نهمما شممود ماننممد‪ :‬پسوریازیس م و آکنه‬ ‫یتوانممد بمماعث تشممدید آ ‌‬ ‫م ‌‬
‫هی جامع پوست ایران؛ ‪1380‬؛ ص ‪.[238‬‬ ‫]درسنام ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪rachitism‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪photodermatitis‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪idiopathic‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪polymorphic‬‬
‫‪5‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪dermatitis actinic‬‬
‫‪6‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪psoriasis‬‬
‫‪7‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪acne‬‬
‫‪89‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪ -2-3-2‬خواب مکروه‬
‫خوابیممدن قبممل از نممماز عشمما و بیممدار مانممدن پممس از ادای آن‬
‫فرضیه مکروه است‪ ،‬و در احادیث وارده علت ایممن حکممم احتمممال‬
‫بیدار نشدن برای نماز صبح بیان شده است‪.‬‬
‫***‬
‫یدهممد کممه حممداکثر مقممدار ترشممح‬‫اطلعات علمی روز نشممان م ‌‬
‫هورمون رشد )سوماتوتروپ‪ (1‬در اوایممل شممب یعنمی بعمد از نممماز‬
‫عشا است؛ هورمون رشد بمماعث افزایممش آنابولیسممم‪) 2‬سمماخت و‬
‫یشود؛ بنابراین خواب اول شب در ترمیممم نسمموج‬ ‫ترمیم نسوج( م ‌‬
‫تهای بدن مؤثر است ]اصفهانی‪ ،‬محمد مهدی؛ ‪.[1375‬‬ ‫و باف ‌‬
‫هی دیگممر از خممواب اول شممب اسممت؛ خممواب سممیکل ‪90‬‬ ‫نکت ‌‬
‫یتوانممد‬‫های اول شممب م ‌‬ ‫ً‬
‫های دارد تقریبا سممه سممیکل ‪ 90‬دقیق ‌‬ ‫دقیق ‌‬
‫های آخر شب یا روز را بگیرد؛ بممه‬ ‫جای چهار تا پنج سیکل ‪ 90‬دقیق ‌‬
‫همین دلیل در قوانین بسیاری از کشورها از جمله فرانسه‪ ،‬طممول‬
‫متممر‬‫مدت لزم برای بازنشستگی نزد شب کاران حدود دو سال ک ‌‬
‫از دیگران است و این در حالی است که سمماعات کممار ایممن افممراد‬
‫بیشتر از ساعات کممار سممایرین نیسممت ]اصممفهانی‪ ،‬محمممد مهممدی؛‬
‫‪.[1375‬‬

‫‪ -2-3-3‬عذرهای ترک نماز جماعت‬

‫هی‬ ‫تهای شرعی در ترک نماز جماعت که با مسئل ‌‬ ‫در بین رخص ‌‬
‫بهداشت و سلمتی اشخاص ارتبمماط مسممتقیم دارنممد‪ ،‬در عممذرهای‬
‫یتوان به موارد زیر اشاره کرد‪ -1 :‬بیماری سممخت ‪-2‬‬ ‫خصوصی م ‌‬
‫سممرمای شممدید ‪ -3‬گرسممنگی و تشممنگی شممدید ‪ -4‬شممدت ادرار و‬
‫مدفوع ‪ -5‬احتمال برخوردهای ناشایست از طرف طلبکار نسممبت‬
‫تهممایی هممم چمون حدقمذف و‬ ‫به بدهکار ‪ -6‬تممرس از اجمرای عقوب ‌‬
‫نها وجود دارد ‪ -7‬خوردن هممر‬ ‫حقوق دیگر افراد‪ ،‬که احتمال عفو آ ‌‬
‫چیز بدبو ‪ -8‬وجود مریضی که پرستار ندارد‪.‬‬
‫حوادث و عوامل طبیعی از قبیل‪ :‬باران‪ ،‬باد شدید‪ ،‬بممرف و گممل‬
‫و لی زیاد عذرهای عمومی برای عممدم شممرکت در نممماز جممماعت‬
‫هستند‪.‬‬
‫***‬
‫‪1‬‬
‫)‪- Somatotropin (GH‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- anabolism‬‬
‫‪90‬‬ ‫عبادات‬

‫تمامی عذرهای خصوصی و عمومی در ترک جماعت‪ ،‬هر کممدام‬

‫دارای دلیل پزشکی‪ ،‬روانی و اجتماعی مسلم و مشخصی هستند‬
‫نهممای‬‫کممه نیمماز بممه توضممیح و تممبیین ندارنممد؛ فقممط در خصمموص زیا ‌‬
‫خودداری از دفع ادرار و مدفوع لزم است به نکاتی اشاره شممود؛‬
‫با توجه به مطالبی که در خصوص مواد سممی و مضمر موجمود در‬
‫یتوان نتیجه گرفت‬ ‫نها ذکر شد م ‌‬ ‫ادرار و مدفوع و علل نجاست آ ‌‬
‫نها برای مدت طولنی در بدن باعث خطرات متعددی‬ ‫که ماندن آ ‌‬
‫نها به همان سممرعت تولیممد‬ ‫یشوند و تسریع در دفع آ ‌‬ ‫برای بدن م ‌‬
‫شده ضروری است ]گایتون‪ ،‬آرتور؛ ‪1375‬؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[461‬‬
‫سهای دفع ادرار با‬ ‫یشود‪ ،‬رفلک ‌‬ ‫به تدریج که مثانه از ادرار پر م ‌‬
‫یآیند و اگر باز هم ادرار کردن‬ ‫فرکانس و قدرت بیشتر به وجود م ‌‬
‫سها که مربوط به‬ ‫صورت نگیرد و مثانه بیشتر پر شود‪ ،‬این رفلک ‌‬
‫یشمموند و چممون عممدم دفممع‬ ‫یتر م ‌‬ ‫هی مثانه هستند قو ‌‬ ‫تحریک دیوار ‌‬
‫هی‬ ‫هی ماهیچ ‌‬ ‫ادرار ارادی بوده و مربوط به مراکز مغزی مهارکنند ‌‬
‫یباشممد‪ ،‬ممکممن اسممت در دراز مممدت منجممر بممه‬ ‫آلممت تناسمملی م ‌‬
‫‪1‬‬
‫هی ناشممی از‬ ‫اختللت دفممع ادرار از جملممه نممورژنیک مهممار نشممد ‌‬
‫لهای مهاری از مغز بشود )گایتون‪ ،‬آرتور؛ ‪1375‬؛ ج‬ ‫فقدان سیگنا ‌‬
‫‪2‬؛ ص ‪.[607‬‬
‫عدم دفع مدفوع یکی از عوامل ایجاد یبوست است؛ یممک علممت‬
‫شممایع یبوسممت اجممابت مممزاج نممامنظم اسممت کممه بممر اثممر مهممار‬
‫یآید ]همان منبممع‪ :‬ص‬ ‫سهای اجابت مزاج طبیعی به وجود م ‌‬ ‫رفلک ‌‬
‫‪.[1251‬‬
‫یشود که اجممابت مممزاج حممدود هممر‬ ‫یبوست گاهی چنان شدید م ‌‬
‫یآید و ایممن وضممع منجممر بممه تجمممع مقممادیر‬ ‫هفته یک بار به وجود م ‌‬
‫یگممردد کممه کولممون‬ ‫یشود و باعث م ‌‬ ‫زیادی از مدفوع در کولون‪ 2‬م ‌‬
‫یمتر متسمع شممود؛ ایمن حمالت بممه‬ ‫گاهی تا قطر ‪ 5/7‬تمما ‪ 10‬سممانت ‌‬
‫بیماری مگاکولون‪ 3‬موسوم است ]همان منبع؛ ص ‪.[1252‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- neurogenic‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- colon‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Megacolon‬‬
‫‪91‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪ -2-3-4‬امامت‬
‫اگر اشخاص از نظر دانش فقهی‪ ،‬صحت قرائت‪ ،‬سممن و نسممب‬
‫در سطحی مساوی باشند‪ ،‬امامت نماز را بایممد کسممی انجممام دهممد‬
‫که از لحاظ پاکیزگی بدن‪ ،‬لباس و حرفه بر سایرین برتری دارد‪.‬‬
‫اسلم دین پاکیزگی و طهارت است و تممأثیر احکممام طهممارت در‬
‫هی ﴿‬ ‫تمام جوانب زندگی به خوبی روشن است؛ قمرآن کریمم در آی ‌‬
‫هی خممویش‬ ‫‪» ﴾  ‬و جام ‌‬
‫هدار« )مدثر ‪ (4 /‬به پاکی لباس امر فرممموده و ایممن حکممم‬ ‫را پاکیز ‌‬
‫یشود‪.‬‬‫در نماز حمل بر وجوب م ‌‬
‫ههای عرقمی‪،‬‬ ‫وجود منافذ در پوسمت بمدن و تولیمد عمرق از غمد ‌‬
‫هی بسمممیاری از‬ ‫ههمممای ورود و تکمممثیر عواممممل ایجممماد کننمممد ‌‬‫زمین ‌‬
‫یهممای پوسممتی هسممتند؛ بنممابراین لزم اسممت کممه شممخص بممه‬ ‫بیمار ‌‬
‫سهممای زیممر تمموجه زیممادی‬ ‫سهای خود بممه خصمموص لبا ‌‬ ‫پاکیزگی لبا ‌‬
‫داشته باشد‪ .‬افرادی کممه دارای مشمماغلی ماننممد‪ :‬قصممابی‪ ،‬دبمماغی‪،‬‬
‫نهمما بممه‬
‫سهممای آ ‌‬‫یهممای لبا ‌‬ ‫حجامت و غیره هستند‪ ،‬احتمممال آلودگ ‌‬
‫نجاست بسیار زیاد است و به این دلیل لزم است که امامت نماز‬
‫را انجام ندهند‪.‬‬

‫‪ -2-4‬مستحبات روز جمعه‬

‫تهای روز جمعه که بر پاکیزگی فممردی و اجتممماعی‬ ‫در میان سن ‌‬
‫یتمموان بممه غسممل جمعممه‪ ،‬اسممتعمال عطممر و مممواد‬‫تأکیممد دارنممد‪ ،‬م ‌‬
‫سهای‬ ‫خوشبو‪ ،‬کوتاه کردن ناخن و مو‪ ،‬مسواک زدن‪ ،‬پوشیدن لبا ‌‬
‫ههای نامطبوع از بدن‪ ،‬اشاره کرد‪.‬‬ ‫پاکیزه و برطرف کردن رایح ‌‬
‫اگرچه انجام این امور برای تمام کسانی که با مردم در ارتبمماط‬
‫هستند‪ ،‬مورد تأکید شارع قرار گرفته اسممت ]الشممربینی؛ ج ‪1‬؛ ص‬
‫نها در روز جمعه سممنت‬ ‫‪ ،[77‬اما با استناد به احادیث زیر‪ ،‬انجام آ ‌‬
‫هانممد کممه‬
‫مؤکده است‪ .‬حاکم و ابن حبممان رحمهمم‌االله روایممت کرد ‌‬
‫پیامبر ‪ ‬فرموده است‪» :‬من اغتسل یوم الجمعة ولبضضس‬
‫س من طیب إذا کضضان عنضضده ثضضم أتضضى‬ ‫أحسن ثیابه وم ّ‬
‫الجمعة ولم یتخط أعناق النضضاس ثضضم ص ضّلی مضضا کتضضب‬
‫الله له‪ ،‬ثضضم أنصضضت إذا خضضرج إمضضامه حضضتی یفضضرغ مضضن‬
‫صضلته کضان کفضارة لمضا بینهمضا وبیضن الجمعضة الضتي‬
‫قبلها« »هممر کممس روز جمعممه غسممل کممرده‪ ،‬بهممترین لباسممش را‬
‫‪92‬‬ ‫عبادات‬

‫بپوشید و اگر عطر داشت آن را اسممتعمال کنممد و سممپس در نممماز‬

‫جمعه شرکت نماید و )برای حضور در صفوف پیشین( برگردن )و‬
‫نچه را که خدا بر او فممرض‬ ‫مهای( مردم پا ننهد‪ ،‬سپس آ ‌‬ ‫سایر اندا ‌‬
‫کرده است‪ ،‬به جا آورد و در هنگممام خوانممدن خطبممه توسممط امممام‬
‫جمعه تا پایان نماز )جمعه( سکوت نماید‪ ،‬این اعمال کفاره هستند‬
‫هی قبممل تمما ایممن جمعممه‬
‫نچه )از گناه و معصیت( که از جمع ‌‬ ‫برای آ ‌‬
‫هالله از پیامبر روایممت کممرده اسممت‬ ‫انجام داده است«‪ .‬بیهقی رحم ‌‬
‫که فرمود‌هاند‪» :‬من أتی الجمعة من الّرجال والّنساء فلیغسممل‬
‫ومن لم یأتها فلیس علیه غسل« »هر مممرد و زنممی کممه در نممماز‬
‫یکند‪ ،‬غسل )جمعه( را انجام دهد و همر کمس کمه‬ ‫جمعه شرکت م ‌‬
‫یکنممد‪ ،‬پممس بممر او غسمملی نیسممت«؛ اممما بمما‬ ‫در آن نماز شرکت نم ‌‬
‫استناد به احادیث زیر بسیاری از علما انجام غسل جمعممه را حممتی‬
‫یکننممد‪ ،‬مسممتحب‬ ‫برای کسانی که در نممماز جمعممه هممم شممرکت نم ‌‬
‫هاللممه روایممت کممرده اسممت کممه پیممامبر ‪‬‬ ‫هاند؛ ترمممذی رحم ‌‬ ‫دانسممت ‌‬
‫فرمود‌هاند‪» :‬من توضأ یوم الجمعة فبهضا ونعمضت ومضن‬
‫اغتسل فالغسل أفضل« »هر کس روز جمعه وضممو بگیممرد‪،‬‬
‫کار نیکویی انجام داده است و هر کس که غسل کنممد پممس غسممل‬
‫یکند کممه‬ ‫هالله از آن حضرت ‪ ‬روایت م ‌‬ ‫بهتر است«؛ نسايي رحم ‌‬
‫ن یغتسضضل فضضي کض ّ‬
‫ل‬ ‫ل مسضضلم ٍ أ ْ‬‫ق علی ک ّ‬ ‫فرمود‌هاند‪» :‬ح ّ‬
‫سبعة أیام یوما ً هضضو یضضوم الجمعضضة« »لزم اسممت کممه هممر‬
‫مسلمانی هر هفته روز جمعه غسل کند«‪.‬‬
‫شروع زمان انجام غسل جمعه از طلوع فجر است‪ ،‬لیکن با در‬
‫نظر گرفتن بهترین وقت انجام آن که قبمل از خمروج بمرای جمعمه‬
‫یتوان حکمت آن را کممه پمماکیزگی و دور بممودن از هرگممونه‬ ‫است م ‌‬
‫چرک و آلودگی و بوهای نامطبوع است‪ ،‬به روشنی دریافت‪.‬‬
‫لهای‬ ‫لهای واجب و نیز غسل سممنت جمعممه‪ ،‬غس م ‌‬ ‫علوه بر غس ‌‬
‫یشمموند‬ ‫مستحب متعددی برای کسانی که در اجتماعممات حاضممر م ‌‬
‫وجممود دارد کممه نهممایت تمموجه اسمملم بممه روابممط اجتممماعی و تممأثیر‬
‫یدهد‪.‬‬ ‫بهداشت فردی در استحکام آن روابط را به خوبی نشان م ‌‬
‫لهای مسضضتحب‪ -1 :‬عیممدفطر ‪ -2‬عیممد قربممان ‪ -3‬نممماز‬ ‫غس ‌‬
‫کسوف ‪ -4‬نماز خسوف ‪ -5‬نماز استسقاء ‪ -6‬غسل بممرای کسممی‬
‫‪93‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫که مرده را غسل داده است ‪ -7‬غسممل پممس از بممه همموش آمممدن‬
‫هاند‪.‬‬
‫یهوشی افتاد ‌‬ ‫برای افرادی که به حالت ب ‌‬
‫لهای مسممتحب‬ ‫مچنین در تمممام اجتماعممات مراسممم حممج غس م ‌‬ ‫ه ‌‬
‫وجود دارد که به تفصیل در مبحث »حج« بیان خواهد شد‪.‬‬
‫نها‪ ،‬غسل جمعمه و غسمل‬ ‫لهای سنت مؤکدترین آ ‌‬ ‫در میان غس ‌‬
‫کسی است که مرده را غسل داده است؛ حتی گروهی از علما بمما‬
‫ل« »هممر‬ ‫استناد به حدیث صحیح »من اغتسل میتا ً فلیغتسض ْ‬
‫های را غسل داد‪ ،‬پممس خممودش نیممز غسممل کنممد«‪ ،‬انجممام‬ ‫کس مرد ‌‬
‫هاند ]الشممروانی؛‬ ‫هی میت‪ ،‬واجممب دانسممت ‌‬ ‫لدهند ‌‬
‫غسل را برای غس ‌‬
‫‪1997‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪.[507‬‬
‫***‬
‫ههمای بمارزی از اهمیمت نظمافت‬ ‫مسمتحبات و آداب جمعمه نمون ‌‬
‫فممردی و اجتممماعی در اسمملم اسممت‪ .‬رعممایت بهداشممت فممردی و‬
‫هی فممرد را همممواره شمماداب‬ ‫داشتن ظاهری آراسممته نممه تنهمما روحی ‌‬
‫یدهد‪ ،‬بلکممه سمملمت‬ ‫نموده و او را در چشم دیگران عزیز جلوه م ‌‬
‫روانی فرد و جامعه را نیز به دنبال دارد‪.‬‬
‫شبو در اسلم تا حدی توصیه شممده‬ ‫استفاده از عطر و مواد خو ‌‬
‫هی اسممراف اسممتثنا شممده اسممت‪.‬‬ ‫کممه اسممتعمال زیمماد آن از قاعممد ‌‬
‫تجممارب علمممی قابممل اعتممماد از نقممش عطممر در ایجمماد نشمماط و‬
‫یگویممد ]اصممفهانی‪،‬‬ ‫یهمما سممخن م ‌‬ ‫شممادمانی و درمممان انممواع بیمار ‌‬
‫محمد مهدی؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[27‬‬
‫یهما تمأثیر‬‫شگیمری از بیمار ‌‬ ‫ناخن گرفتن در بهداشت فردی و پی ‌‬
‫نها محیط مساعدی برای رشد‬ ‫زیادی دارد به این دلیل که زیر ناخ ‌‬
‫نهای بلند و کممثیف در برقممراری روابممط‬ ‫بهاست‪ .‬ناخ ‌‬ ‫انواع میکرو ‌‬
‫اجتممماعی تممأثیرات منفممی داشممته‪ ،‬شخصممیت فممرد را ژولیممده و‬
‫یدهد‪.‬‬‫غیراجتماعی نشان م ‌‬
‫تأکید شارع در پاکیزه نگه داشتن مو در احکام غسممل‪ ،‬طهممارت‬
‫از نجاسات‪ ،‬کوتاه کردن موی سر و زدودن موهای زاید به خمموبی‬
‫هی موها همممواره محممل مناسممبی بممرای زنممدگی‬ ‫آشکار است‪ .‬ریش ‌‬
‫کترین زخممم یمما خممراش پوسممتی‬ ‫بهاست؛ بنابراین بمما کمموچ ‌‬ ‫میکرو ‌‬
‫کنژاد‪ ،‬سیدرضمما؛‬ ‫ییابنممد ]پمما ‌‬‫هی ورود به بممدن را م ‌‬ ‫بها زمین ‌‬ ‫میکرو ‌‬
‫‪1349‬؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[63‬‬
‫‪94‬‬ ‫عبادات‬

‫رعایت بهداشت دهان و دندان سلمت فردی را به دنبال خواهد‬

‫داشت و عدم استفاده از مسواک و رعایت نکردن بهداشت دهان‬
‫یهممای لثممه‪،‬‬
‫ههممای پوسممیدگی و بیمار ‌‬ ‫و دندان علوه بممر ایجمماد زمین ‌‬
‫شخصیت اجتماعی فرد را تحت تأثیر قرار خواهد داد‪.‬‬
‫یشود یا کسانی کممه‬ ‫افرادی که بوی بد از دهانشان استشمام م ‌‬
‫نهای پوسیده و زردرنگ دارنمد‪ ،‬در روابمط اجتمماعی حمتی بما‬ ‫دندا ‌‬
‫یکنند‪.‬‬‫هی خود موفقیت زیادی کسب نم ‌‬ ‫اعضای خانواد ‌‬
‫هی فردی و اجتممماعی را تقممویت‬ ‫سهای پاکیزه روحی ‌‬ ‫پوشیدن لبا ‌‬
‫یهممای پوسممتی‬ ‫شگیممری از بیمار ‌‬
‫یکنممد و در تممأمین سمملمت و پی ‌‬ ‫م ‌‬
‫های دارد‪.‬‬ ‫نقش ویژ ‌‬
‫غسل و شست و شوی هفتگی بدن در برطممرف کممردن بوهممای‬
‫بد و نظافت پوست اهمیممت بسممیار زیمماد دارد و بممه علممت ازدحممام‬
‫یشممود‪ .‬در نممماز‬ ‫جمعیت در نماز جمعممه ایممن اهمیممت دو چنممدان م ‌‬
‫عیدفطر و قربان‪ ،‬نمماز کسموف و خسموف نیمز تراکمم جمعیمت و‬
‫طول مدت انجام مراسم مقتضی پاکیزگی و نظافت فردی است‪.‬‬
‫تشریع حکم وجوب غسل برای کسی که مرده را شست و شو‬
‫یدهد‪ ،‬حکمی بهداشتی و قابل توجه است زیرا علوه بر احتمال‬ ‫م ‌‬
‫یهای مختلف‪ ،‬احتمال فساد آن بمما فعممالیت‬ ‫آلودگی جسد به بیمار ‌‬
‫یهای مختلف نیز‪ ،‬وجود دارد‪.‬‬ ‫باکتر ‌‬

‫‪ -2-5‬تحریم استعمال حریر برای مرد‬

‫های که باشد برای مردان حرام است‪،‬‬ ‫استعمال حریر به هرگون ‌‬
‫اما در صورتی که ضرورتی مانند سممرما و گرمممای شممدید‪ ،‬جنممگ و‬
‫نبودن لباس پیش آید و یا به هر دلیل طبی لزم باشد کممه شممخص‬
‫یتوان تا برطرف شدن ضممرورت از‬ ‫فقط از حریر استفاده کند‪ ،‬م ‌‬
‫آن استفاده کرد؛ چون پیامبر ‪ ‬به ابمن عموف و ابمن زبیممر رضمي‬
‫هی پوشممیدن‬ ‫الله عنهما به دلیل حساسیت و خارش پوسممتی اجمماز ‌‬
‫حریر داده است‪.‬‬
‫***‬
‫طبیعت و سرشت زن برعکس مرد که فعال و پر تحرک است‪،‬‬
‫یاش بممه سمموی‬ ‫یتحممرک اسممت و اسممتعداد فطممر ‌‬ ‫آرام و نسممبتا ً ب ‌‬
‫آرامش و سکون است؛ پوشیدن حریر و استعمال طل که محممرک‬
‫هستند‪ ،‬زن را از رخوت و سستی به تحرک‪ ،‬فعممالیت و سممازندگی‬
‫‪95‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یکشمماند‪ .‬اممما ایممن مممواد در مممرد بمماعث برهممم‬‫در امممور حیمماتی م ‌‬

‫یاش شمده و تحریمک بسمیار‬ ‫خوردن تعادل طبیعی جسممی و روان ‌‬
‫یآورد که ایممن عممدم تعممادل بممه صممورت خشممم‪،‬‬ ‫شدیدی به وجود م ‌‬
‫یکنممد‬‫غضب‪ ،‬کممبر و افزایممش حممس خودخممواهی غریممزی ظهممور م ‌‬
‫]صبور اردوبادی‪ ،‬احمد؛ ‪1357‬؛ ص ‪[77‬؛ اما در جنممگ لزم اسممت‬
‫که از تمام وسمایل و امکانمات در تحریمک و تشمجیع ممردان بممرای‬
‫نها به میدان و مجاهدت بیشتر آنان‪ ،‬اسممتفاده شممود تمما از‬ ‫اعزام آ ‌‬
‫ایجاد ترس و وحشت بممر آنممان جلمموگیری شممود؛ بنممابراین جنممگ از‬
‫هی پوشممیدن حریممر و‬ ‫جمله موارد ضروری محسوب شممده و اجمماز ‌‬
‫نیز زینت دادن تجهیزات جنگی با طل صادر شده است‪.‬‬
‫‪ -3‬احکام میت‬
‫تهای‬ ‫تعجیل در تدفین مممرده بممه دلیممل اجتنمماب از فسمماد قسممم ‌‬
‫مختلف بدن مورد تأکید شارع است‪ .‬تا جایی که انجام این کار بممر‬
‫خواندن نمازهای یومیه و جمعه م در صورت داشتن وقت کممافی م م‬
‫تقدم دارد‪.‬‬
‫أصح آن است کممه کفممن و دفممن کممافر ذمممی واجممب اسممت و در‬
‫ههای این کار را تقبل‬ ‫صورت نداشتن مالی یا خویشاوندی که هزین ‌‬
‫تالمال صورت پذیرد‪.‬‬ ‫ههای بی ‌‬
‫کند‪ ،‬لزم است این امور با هزین ‌‬
‫انتقممال جسممد از شممهری بممه شممهر دیگممر حممتی در صممورتی کممه‬
‫تغییراتی هم در آن به وجود نیامده باشد حرام است‪.‬‬
‫با توجه به این مسئله که تمام اعمال تجهیز میت واجب کفممایی‬
‫است‪ ،‬انجام این امور توسط کافر هم صممحیح اسممت‪ ،‬در صممورتی‬
‫که جسد مسلمانی در میان اجساد کفار قممرار گرفتممه و شناسممایی‬
‫نشود واجب است تمام اجساد را غسل داد‪.‬‬
‫نبش قبر به غیر از موارد ضروری حرام است‪.‬‬
‫***‬
‫هی تأکیممد و تمموجه شممارع بممه جلمموگیری از‬ ‫ندهند ‌‬
‫احکام فوق نشا ‌‬
‫یهای ناشی از فسمماد جسممد اسممت‪ .‬بعممد از مممرگ یممک‬ ‫شیوع آلودگ ‌‬
‫یشود که حاصل‬ ‫رشته فعل و انفعالت شیمیایی در جسد شروع م ‌‬
‫تغییرات فیزیولوژیکی‪ ،‬فیزیکی‪ ،‬شیمیایی و میکروبی اسممت کممه در‬
‫یآیممد؛‬‫نهمما‪ ،‬تغییممرات جممدی زودرس و دیررسممی پدیممد م ‌‬ ‫هی آ ‌‬‫نممتیج ‌‬
‫تغییمرات زودرس پمس از ممرگ عبارتنمد از سمردی جسمد‪ ،‬سمختی‬
‫جسد‪ ،‬کبودی نعشی‪ ،‬همولیز پس از مممرگ و لغممری در اثممر تبخیممر‬
‫‪96‬‬ ‫عبادات‬

‫هی خممود بممه خممود‬‫آب بدن و خشکی پوست و اتولیز سلولی‪) 1‬تجزی ‌‬
‫لها(؛ تغییرات دیررس نیممز شممامل‪ :‬گندیممدگی جسممد‪ ،‬مومیممای‬ ‫سلو ‌‬
‫ههای غرق شده در آب‪ ،‬پس از مدتی شممروع‬ ‫شدن و تغییرات جناز ‌‬
‫یشوند ]گودرزی‪ ،‬فرامرز؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[103‬‬ ‫م ‌‬
‫های‬ ‫بهای رود ‌‬ ‫بدن انسان در حال سلمتی در برابر تمام میکرو ‌‬
‫بهمما و‬‫مقاومت طبیعی دارد و معمول ً بین قدرت و فعالیت میکرو ‌‬
‫قدرت حیاتی بدن تعادل برقرار است؛ اممما انممدکی پممس از مممرگ‪،‬‬
‫های با سرعت زیادی تکثیر یممافته و عمممل تخمیممر‬ ‫بهای رود ‌‬ ‫میکرو ‌‬
‫یشود که بممالخره منجممر بممه فسمماد مخمماط و جممدار روده‬ ‫تشدید م ‌‬
‫هی سمموراخ شممدن روده‪ ،‬تمممام بممدن در معممرض‬ ‫شممده و در نممتیج ‌‬
‫یگیرد ]صبور اردوبادی‪ ،‬احمممد؛ ‪1366‬؛‬ ‫بها قرار م ‌‬ ‫فعالیت میکرو ‌‬
‫ص ‪.[12‬‬
‫جسد انسان که از ‪ %61‬آب‪ %5/34 ،‬مواد آلممی و ‪ %5/4‬مممواد‬
‫هی مناسممبی بممرای رشممد انممواع‬ ‫معممدنی تشممکیل شممده اسممت زمین ‌‬
‫نها روی مممواد آلمی‪،‬‬ ‫هی فعل و انفعالت آ ‌‬ ‫بهاست و در نتیج ‌‬ ‫میکرو ‌‬
‫پوسیدگی جسد و ایجاد گازهای متعفن‪ 48 ،‬سمماعت پممس از مممرگ‬
‫یدهد‪.‬‬‫روی م ‌‬
‫‪ -3-1‬احکام پس از مرگ‬
‫پممس از خممروج روح و قطعممی شممدن مممرگ لزم اسممت کممه‬
‫های زیممر چممانه و گممره‬ ‫مهای مرده را بست و با قراردادن پارچ ‌‬ ‫چش ‌‬
‫زدن آن در بالی سر مرده‪ ،‬دهان او را بست‪.‬‬
‫مفاصل جسد اعم از آرنج‪ ،‬زانممو و مفاصممل کوچممک انگشممتان را‬
‫باید به آرامی طوری حرکت داد که صمماف و راسممت قممرار گیرنممد‪.‬‬
‫لزم است روی شکم مرده شیء سممنگینی مم بممه وزن یممک آجممر مم‬
‫قرار داد‪ ،‬تا موجب خروج هوای جمع شده در آن شود‪.‬‬
‫بستن چشم و چانه مرده و نممرم نمممودن مفاصمملش مربمموط بممه‬
‫هی سختی جسد )‪ (rigidity‬است کممه بممر اثممر فعممل و انفعممالت‬ ‫پدید ‌‬
‫شیمیایی در نسوج عضلتي و از بین رفتن ادنوزین تری فسفات )‬
‫یدهممد؛‬ ‫‪ 2(A.T.P‬و تبدیل آن به ادنموزین دی فسمفات )‪ 3(A.D.P‬رخ م ‌‬
‫زمان لزم برای شروع تغییرات بافتی دو تا چهار سمماعت اسممت و‬
‫یشممود و سممپس در مممدت ‪12‬‬ ‫ابتممدا از عضمملت صممورت شممروع م ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪- cellular autolsis‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- adenosine tri phosphate‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- adenosine d1 phosphate‬‬
‫‪97‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یرسد ]گممودرزی‪ ،‬فرامممرز؛ ‪1374‬؛‬ ‫ساعت به تدریج به کف پاها م ‌‬

‫ص ‪.[108‬‬
‫سختی نعشمی تمموأم بمما شممل شممدن عضملت اسممفنکترها گماهی‬
‫موجب خروج جنین از رحم مادران باردار و یا ترشح منی و سممایر‬
‫یگممردد ]همممان منبممع؛ ص ‪[109‬؛ بنممابراین‪،‬‬
‫مواد دفعی به خممارج م ‌‬
‫قراردادن شییء سنگین از طرفی باعث خروج مواد زایممد قبممل از‬
‫غسل شده و از طرف دیگر از ورود هوا به درون جسممد تمما حممدود‬
‫یکند‪.‬‬
‫زیادی جلوگیری م ‌‬

‫‪ -3-2‬آماده کردن جسد برای غسل‬

‫برای غسل بایمد جسمد را روی تخمت یمما سممکویی قمرار داد و از‬
‫گذاشتنش روی فرش خودداری شمود تما گرممای ناشمی از تمماس‬
‫سهایش را از‬ ‫جسد با فرش فساد جسد را تسریع نکند؛ سپس لبا ‌‬
‫های پوشاند‪.‬‬‫های پنب ‌‬
‫تنش خارج نموده و بدنش را با پارچ ‌‬
‫***‬
‫لباس بر تن داشممتن یمما مانممدن جسممد در رختخممواب از عممواملی‬
‫است که موجب تأخیر در پایین آمدن حرارت بدن خواهممد شمد‪ .‬در‬
‫شرایط متعارف در شخص لباس پوشیده در هر سمماعت از شممش‬
‫هی‬‫هی حممرارت حممدود ‪ 5/2‬درج ‌‬ ‫سمماعت اول پممس از مممرگ‪ ،‬درج ‌‬
‫یگراد و در هر ساعت از ‪ 12‬ساعت اول پس از مرگ‪ ،‬حدود‬ ‫سانت ‌‬
‫یآید؛ در افراد لخت سممرعت‬ ‫یگراد پایین م ‌‬ ‫ی سانت ‌‬ ‫ه ‌‬
‫یک و نیم درج ‌‬
‫سممرد شممدن جسممد یممک و نیممم برابممر افممراد لبمماس پوشممیده اسممت‬
‫]گودرزی‪ ،‬فرامرز؛ ‪1374‬؛ ص ‪[105-106‬؛ بنابراین احکممام فمموق‬
‫در به تأخیر انداختن تغییرات زودرس و دیررس جسد نقش زیادی‬
‫بها کمتر است‪.‬‬ ‫دارند چون در دمای پایین فعالیت میکرو ‌‬

‫‪ -3-3‬غسل میت‬
‫تهای موجممود بممر روی‬‫حداقل غسل میت برطرف کردن نجاس ‌‬
‫بدنش و سپس شست و شوی تمام اعضممای ظمماهری اسممت؛ ایممن‬
‫عمل توسط غاسل انجمام شمده و از ورود افممراد بمه محمل غسممل‬
‫یشود‪.‬‬ ‫جلوگیری م ‌‬
‫نهمما بممه دلیممل شممدت سمموختگی‪،‬‬
‫های کممه غسممل آ ‌‬
‫اجساد سمموخت ‌‬
‫ممکن نباشد را باید تیمم داد ]السید البکری؛ ج ‪2‬؛ ص ‪.[110‬‬
‫***‬
‫‪98‬‬ ‫عبادات‬

‫مرگ علل مختلفی ممکن است داشته باشد و اگر مرگ بر اثممر‬
‫یزا در اعضای مختلف منتشممر شممده و‬ ‫بیماری باشد‪ ،‬عوامل بیمار ‌‬
‫به زودی تغییرات شیمیایی ایجاد شده جسممد را متعفممن کممرده‪ ،‬بممه‬
‫یشود‪.‬‬ ‫یک منبع آلودگی تبدیل م ‌‬
‫مهای بممدن باشممد‪،‬‬ ‫اگر مرگ بر اثر پیری و ضعف عمل کرد انممدا ‌‬
‫هی مسمماعدی بممرای خممروج و‬ ‫تهای بممدن زمین ‌‬ ‫سستی و ضعف باف ‌‬
‫های است و اگر مرگ بر اثر ضربه‪ ،‬تصممادف‬ ‫یهای رود ‌‬ ‫تکثیر باکتر ‌‬
‫بهممایی‬‫های‪ ،‬میکرو ‌‬ ‫یهای رود ‌‬ ‫نریزی باشد‪ ،‬علوه بر باکتر ‌‬ ‫و یا خو ‌‬
‫از محیط خممارج بممه سممرعت وارد بممدن شممده و بمما تغممذیه از خممون‬
‫ینماینممد؛ بنممابراین لزم‬ ‫مها رشد و تکثیر م ‌‬ ‫مها و زخ ‌‬ ‫موجود بر اندا ‌‬
‫مهای خممارجی و زدودن‬ ‫است که به سرعت در پاکیزه نمودن انممدا ‌‬
‫بهمما‬
‫نجاسمماتی کممه در واقممع محیممط مسمماعدی بممرای رشممد میکرو ‌‬
‫هستند‪ ،‬اقدام نمود‪.‬‬
‫ورود غیر ضروری افراد به محممل انجممام غسممل احتمممال انتشممار‬
‫یکند‪.‬‬ ‫یها را بیشتر م ‌‬ ‫آلودگ ‌‬
‫تهای بالتر از‬ ‫هی سوم که ناشی از حرار ‌‬ ‫یهای درج ‌‬ ‫در سوختگ ‌‬
‫یگراد است‪ ،‬نسوج زیرین پوست از بیممن رفتممه‬ ‫هی سانت ‌‬ ‫‪ 100‬درج ‌‬
‫مهای هولناکی بممه وجممود‬ ‫ب شدید نسوج نرم بدن‪ ،‬زخ ‌‬ ‫و بر اثر آسی ‌‬
‫هی چهممارم نیممز بممر اثممر تممماس‬ ‫یهای درج ‌‬ ‫آمده اسممت‪ .‬در سمموختگ ‌‬
‫مداوم بدن با آتش یا اجسام داغ‪ ،‬نسوج نرم بدن بممه کلممی از بیممن‬
‫هاند ]گممودرزی‪ ،‬فرامممرز؛ ‪1374‬؛‬ ‫نها نیز صدمه دید ‌‬ ‫رفته و استخوا ‌‬
‫ص ‪[324‬؛ بنابراین امکان شست و شوی اجسمماد در ایممن دو نمموع‬
‫نها را تیمم داد‪.‬‬ ‫سوختگی وجود ندارد و به ناچار باید آ ‌‬

‫‪ -3-3-1‬غسل میت با آب سرد‬

‫استفاده از آب سرد و شور در غسل میت بنابر فتوای ممماوردی‬
‫و صممیمری رحمهممم‌االله‪ ،‬مسممتحب اسممت ]الشممربینی؛ ج ‪1‬؛ ص‬
‫‪[333‬؛ اما در مواردی کممه آلممودگی و چممرک بممر روی جسممد وجممود‬
‫یتوان برای زدودن آن از آب گرم استفاده کرد‪.‬‬ ‫داشته باشد م ‌‬
‫***‬
‫اسممتفاده از آب سممرد در غسممل میممت بمماعث خواهممد شممد کممه‬
‫تهای بدن مرده سفت و محکم مانده و تغییرات شممیمیایی بممه‬ ‫باف ‌‬
‫تأخیر افتد‪.‬‬
‫‪99‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫بکشممی کممه دارد‬ ‫وجود نمک در آب نیز به علت خاصممیت میکرو ‌‬

‫یهمما مممؤثر بمموده‪ ،‬در بممه تممأخیر انممداختن تغییممرات‬
‫در زدودن آلودگ ‌‬
‫زودرس جسد نقش بسزایی دارد‪.‬‬
‫در صممورتی کممه پوسممت بممدن مممرده بممه علممت وجممود چربممی و‬
‫یتمموان بمما‬
‫یهای دیگر با آب سرد قابممل پماک شممدن نباشممد م ‌‬ ‫آلودگ ‌‬
‫استفاده از آب ولرم و صابون این کار را انجام داد‪.‬‬

‫‪ -3-3-2‬کیفیت غسل میت‬

‫یشود‬ ‫در غسل میت تمام بدن مرده کامل ً شست و شو داده م ‌‬
‫هی‬ ‫که ترتیب افعال و آداب آن در کتب فقهی مذکور است اما نکت ‌‬
‫قابل توجه این است که مستحب است میممت را سممه غسممل داد و‬
‫قبل از سه غسل جسد را بمما سممدر یمما خطمممی بممه منظممور زدودن‬
‫یها‪ ،‬شست و شو داد‪ .‬همچنیممن مسممتحب اسممت در‬ ‫چرک و آلودگ ‌‬
‫هر سه غسل به آب مورد استفاده مقداری کافور اضافه کرد‪.‬‬
‫***‬
‫بهای مختلف بر روی جسد باعث تسریع تغییممرات‬ ‫وجود میکرو ‌‬
‫یشود‪ ،‬بنابراین غسل میت نه تنها در به‬ ‫جسد به ویژه فساد آن م ‌‬
‫یهممای‬ ‫تأخیر انداختن فساد جسد مؤثر است بلکه در زدودن آلودگ ‌‬
‫مچنیمممن‬ ‫مختلمممف ناشمممی از سممموخت و سممماز بمممدن و تعمممرق و ه ‌‬
‫یها نقش بسیار مهمی دارد‪.‬‬ ‫یهای احتمالی ناشی از بیمار ‌‬ ‫آلودگ ‌‬
‫تأکید شارع بر تکرار غسل و سه تا پنج بار شسممت و شممو دادن‬
‫جسد‪ ،‬حکمی بهداشتی و درخور توجه است‪.‬‬
‫های است کممه از درخممت همیشممه سممبز آن در نممواحی‬ ‫کافور ماد ‌‬
‫شهممای مختلممف‬ ‫یرویممد‪ ،‬بممه رو ‌‬ ‫شممرق و جنمموب شممرقی آسممیا م ‌‬
‫یشود‪ .‬استعمال کافور اثرات فیزیولمموژیکی و خممواص‬ ‫استخراج م ‌‬
‫ههمما از جملممه مخمماط و‬ ‫هی را ‌‬‫درمممانی متعممددی دارد؛ کممافور از کلی ‌‬
‫پوست بدن جممذب شممده‪ ،‬ممموجب فممراخ شممدن عممروق سممطحی و‬
‫یشممود‪ .‬کممافور دارای اثممرات ضممدعفونی‬ ‫قرمممز شممدن پوسممت م ‌‬
‫یدهممد‬ ‫هی حممرارت بممدن را کمماهش م ‌‬ ‫کنندگی است و همچنین درج ‌‬
‫]زرگری‪ ،‬علی؛ ‪1371‬؛ جلد ‪4‬؛ ص ‪.[342‬‬
‫‪100‬‬ ‫عبادات‬

‫یهای جسد‬
‫‪ -3-3-3‬برطرف کردن آلودگ ‌‬
‫اگر پس از غسل میممت‪ ،‬نجاسممتی از جسممد خممارج شممود واجممب‬
‫است که آن را برطرف نموده‪ ،‬محل خروج و برخورد نجاسممت یمما‬
‫بدن را مجددا ً شست و شو داد‪.‬‬
‫تهای‬ ‫هی جسممد و یمما قسممم ‌‬ ‫مستحب است که موهای کنده شد ‌‬
‫جدا شده از جسد را در کفن قرار داد‪.‬‬
‫***‬
‫هی اسفنکترهای بممدن‬ ‫لکنند ‌‬
‫ههای کنتر ‌‬ ‫به علت شل شدن ماهیچ ‌‬
‫پس از مرگ‪ ،‬احتمال خروج ادرار و مممدفوع وجممود دارد؛ ایممن امممر‬
‫های‪،1‬‬ ‫یهممای رود ‌‬ ‫یهممای مممدفوع و باکتر ‌‬ ‫علوه بممر انتشممار آلودگ ‌‬
‫یهمما در‬‫تهممای بممدن را بممه علممت وجممود باکتر ‌‬ ‫سممرعت فسمماد باف ‌‬
‫یدهد‪.‬‬‫مدفوع‪ ،‬افزایش م ‌‬
‫مچنیممن تغییممرات‬ ‫فشممارهای ناشممی از حمممل و غسممل جسممد و ه ‌‬
‫تهای بممدن را بممه مممرور سسممت و ناپایممدار کممرده‬ ‫شیمیایی که باف ‌‬
‫یشود؛ گاهی اوقات ممکن‬ ‫است‪ ،‬باعث کنده شدن مو از جسد م ‌‬
‫اسممت سمموختگی شممدید یمما پمارگی نسمموج بممدن بماعث جممدا شممدن‬
‫تهای بدن شممود؛ بمما قممرار دادن موهممای کنممده‬ ‫تهایی از باف ‌‬‫قسم ‌‬
‫تهممای جممدا شممده و در کفممن‪ ،‬از انتشممار احتمممالی‬ ‫شممده و باف ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫یهای جلوگیری م ‌‬ ‫آلودگ ‌‬

‫‪ -3-4‬کفن کردن‬
‫هی‬ ‫مستحب است که مرد را در سه پارچه و زن را در پنج پارچ ‌‬
‫هالله از پیممامبر ‪ ‬کممه‬ ‫سفید کفن کرد؛ به دلیل روایت ترمذی رحم ‌‬
‫فرمود‌هانممد‪» :‬ألبسضضوا مضضن ثیضضابکم البیضضاض فإّنهضضا خیضضر‬
‫سهایتممان سممفید‬‫ثیابکم وکفنوا فیها موتاکم« »در میان لبا ‌‬
‫هی سممفید دفممن کنیممد زیممرا بهممترین‬
‫بپوشید و مردگانتان را در پارچ ‌‬
‫)رنگ( لباس سفید است«‪.‬‬
‫هی کفن پاکیزه باشد‬ ‫مستحب است در تکفین دقت شود و پارچ ‌‬
‫هالله از پیامبر ‪ ‬روایت کممرده کممه فرممموده‬ ‫زیرا امام مسلم رحم ‌‬
‫فن أحدکم أخاه فلیحسن کفنه« »هرگاه‬ ‫است‪» :‬إذا ک ّ‬

‫‪1‬‬
‫‪- enteric bacterias‬‬
‫‪101‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یکی از شما برادر خود را کفن کرد‪ ،‬در انجام این کار دقت نموده‬
‫و این کار را به درستی انجام دهد«‪.‬‬
‫های باشد که پوشممیدنش بممرای میممت در‬ ‫جنس کفن باید از پارچ ‌‬
‫زمان حیات حلل بوده است؛ بنابراین استفاده از حریر برای کفن‬
‫مرد جایز نیست‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫تهای مختلف کفممن مسممتحب‬ ‫پاشیدن کافور و حانوط بر قسم ‌‬
‫است‪.‬‬
‫نهممایش را‬ ‫لزم است که بر منافذ بدن مرده پنبه قممرار داد و را ‌‬
‫طوری بست که هیچ چیز از مقعد خارج نشود‪.‬‬
‫***‬
‫کفن از خروج میکروب و انتشار آلودگی در خاک قبر جلمموگیری‬
‫یکند؛ بنابراین لزم است این کار بمما دقممت زیممادی انجممام شممود‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫شهای کفممن احتمممال انتشممار آلممودگی را تمما حممد زیممادی‬ ‫تعدد پوشم ‌‬
‫بهمما بممه‬
‫یدهممد و رنممگ سممفید آن مممانع از خممروج میکرو ‌‬ ‫کمماهش م ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫محیط اطراف م ‌‬
‫بکشمی خممود احتممال خمروج‬ ‫کافور و حانوط با خاصمیت میکرو ‌‬
‫یرسانند‪ .‬با قممرار دادن پنبممه بممر‬ ‫بها از کفن را به حداقل م ‌‬ ‫میکرو ‌‬
‫نها از خروج مدفوع و ترشممحات بممه محیممط‬ ‫منافذ بدن و بستن را ‌‬
‫یشممود و ایممن حکمممی بسممیار مهمممی و‬ ‫کفممن و قممبر جلمموگیری م ‌‬
‫بهداشتی است‪ ،‬زیرا خروج ترشحات آلوده قبل از متلشی شممدن‬
‫یشممود؛ اممما بممه‬‫جسد باعث آلودگی خمماک و محیممط داخلممی قممبر م ‌‬
‫نهایی که مواد‬ ‫بهای ساپروفیت‪ 2‬و ب ‌‬
‫یآزار و آ ‌‬ ‫دلیل این که میکرو ‌‬
‫یسممازند‪ ،‬در هنگممام متلشممی شممدن جسممد بممر‬ ‫آلی بدن را تبدیل م ‌‬
‫یکنند خروج این ترشحات دیگر اشکالی‬ ‫بهای مضر غلبه م ‌‬ ‫میکرو ‌‬
‫یگردد‪.‬‬‫ندارد و باعث آلودگی خاک نم ‌‬

‫‪ -3-5‬احکام شهدا‬
‫هی‬‫غسل دادن و کفن کردن شهید حرام است؛ این حکم دربممار ‌‬
‫کسانی جاری است که در میدان جنممگ بمه سمبب جراحمات کشممته‬
‫هاند ولی کسممانی کممه در جنممگ زخمممی شممده و پممس از مممدتی‬
‫شد ‌‬
‫‪1‬‬
‫شبو است که در ترکیب آن از کممافور‪ ،‬صممندل‬
‫های خو ‌‬
‫‪ -‬حانوط یا حناط نوعی ماد ‌‬
‫یرود‪.‬‬‫شبو کردن اجساد به کار م ‌‬
‫یشود‪ .‬و به منظور خو ‌‬
‫و ‪ ...‬استفاده م ‌‬
‫‪2‬‬
‫‪- saprophyte‬‬
‫‪102‬‬ ‫عبادات‬

‫یمیرند و یا در میدان جنگ به علتی غیممر از‬ ‫خارج از میدان جنگ م ‌‬

‫یمیرند مشمول حکم فوق نیستند‪.‬‬ ‫جراحات جنگی م ‌‬
‫یشود؛ اما‬ ‫جُنب است بنابر قول أصح غسل داده نم ‌‬ ‫شهیدی که ُ‬
‫غیر از خون نجاسات دیگری را کممه بممر روی بممدن یمما لبمماس شممهید‬
‫سهممای خممونینش دفممن‬ ‫وجود دارد‪ ،‬باید برطرف نمود و او را با لبا ‌‬
‫کرد‪.‬‬
‫دلیل احکام فوق علوه بر نص قرآن مبنی بر زنده بودن شهدا‪،‬‬
‫هاللممه از جممابر ‪‬‬ ‫حممدیث روایممت شممده توسممط امممام بخمماری رحم ‌‬
‫ن النضضبي ‪ ‬أمضضر فضضي قتلضضی أحضضد بضضدفنهم‬ ‫اسممت‪» :‬أ ّ‬
‫ل علیهضضم« »پیممامبر ‪ ‬در‬ ‫بدمائهم ولم یغسلوا ولم یص ّ‬
‫سهای خونینشان دفممن‬ ‫نها را با لبا ‌‬‫مورد شهدای احد دستور داد آ ‌‬
‫نها انجام نشود«‪.‬‬ ‫کرده و غسل و نماز هم در مورد آ ‌‬
‫***‬
‫یتوان ذکر کرد ایممن اسممت‬ ‫هی احکام فوق م ‌‬ ‫استدللی که دربار ‌‬
‫یشوند‪ ،‬مرگ آنان بر اثر‬ ‫که مجاهدانی که در میدان جنگ شهید م ‌‬
‫بیماری عفونی و میکروبی نبوده و از طرفی خسممتگی و کمموفتگی‬
‫ناشی از جنگ در بدنشان مقداری اسممید لکممتیک‪ 1‬بممه وجممود آورده‬
‫بکشی این ممماده دیگممر نیممازی بممه‬ ‫است و به علت خاصیت میکرو ‌‬
‫غسل و کفن نیست و به همین علت است کممه برطممرف نمممودن و‬
‫شستن خون آنان حرام است‪.‬‬
‫اما کسی که در میدان جنگ زخمی شده؛ پس از گذشت زمانی‬
‫یمیممرد بممه دلیممل اسممتراحت انجممام شممده‬ ‫خممارج از میممدان جنممگ م ‌‬
‫اسیدلکتیک در بدنش به گاز کربنیک و آب مبدل شده اسممت )‪C3H6‬‬
‫بها در خونش‬ ‫‪(O3 + 9/2O2 → 3CO2 + 3H2O‬؛ پس ممکن است میکرو ‌‬
‫تولید آلودگی نمایند و بممه همیممن دلیممل غسممل و کفممن بممرای چنیممن‬
‫افرادی لزم است‪.‬‬

‫‪ -3-6‬نماز میت‬
‫‌نماز میت رکمموع و سممجود نممدارد و یکممی از شممروط صممحت آن‪،‬‬
‫تقدیم غسل بر نماز است‪.‬‬
‫***‬
‫‪1‬‬
‫‪- lactic acid‬‬
‫‪103‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یهممای منحصممر بممه‬ ‫عدم تشریع رکوع و سجده که یکممی از ویژگ ‌‬

‫های بسیار بهداشتی و معقممول اسممت کممه‬ ‫فرد نماز میت است‪ ،‬نکت ‌‬
‫یهممای‬ ‫از تممماس نمممازگزار بمما خمماک قبرسممتان و جسممد و آلودگ ‌‬
‫یکند‪.‬‬‫احتمالی جلوگیری م ‌‬
‫هی دیگری است که در کممم کممردن‬ ‫‌تقدیم غسل بر نماز میت نکت ‌‬
‫یهما بسممیار مممؤثر‬
‫شگیممری از شممیوع بیمار ‌‬‫یهمای جسممد و پی ‌‬‫آلودگ ‌‬
‫مچنین شست و شوی جسد با آب سرد مخلوط شممده بمما‬ ‫است‪ .‬ه ‌‬
‫بها و تقویت نسوج بدن میممت‬ ‫سدر و کافور‪ ،‬باعث زدودن میکرو ‌‬
‫یاندازد‪.‬‬
‫شده و تغییرات شیمیایی آن را به تأخیر م ‌‬

‫‪ -3-7‬دفن میت‬
‫های باشد که مانع از انتشممار بمموی‬ ‫حداقل عمق قبر باید به انداز ‌‬
‫هی درنمدگان شمود و‬ ‫ناشی از فسماد جسمد و نبمش قمبر بمه وسمیل ‌‬
‫هی مممردی معتممدل کممه‬ ‫مسممتحب اسممت کممه عمممق قممبر بممه انممداز ‌‬
‫تهایش را بال گرفته اسممت )حممدودا ً دو مممتر( باشممد؛ بنممابراین‬ ‫دس ‌‬
‫پوشمماندن جسممد در سممطح زمیممن بمما سممنگ و اشممیای دیگممر دفممن‬
‫یشود‪.‬‬‫محسوب نم ‌‬
‫نهمما‬
‫در هر ساعتی از شب و نیز اوقاتی کممه نممماز خوانممدن در آ ‌‬
‫یتوان مرده را دفن کرد اما دفن مرده در تممابوت‬ ‫مکروه است‪ ،‬م ‌‬
‫مکروه است‪.‬‬
‫بهترین نوع تدفین‪ ،‬دفن در »لحممد« اسممت؛ در ایممن نمموع تممدفین‬
‫هی رو به‬ ‫ابتدا به صورت معمولی قبر حفر شده و سپس در دیوار ‌‬
‫های کنده شممده‬ ‫هی جسد‪ ،‬حفر ‌‬ ‫هی قبر به صورت افقی به انداز ‌‬ ‫قبل ‌‬
‫یدهند‪.‬‬‫و مرده را در آن قرار م ‌‬
‫لزم است کممه روی جسممد را بمما خشممت‪ ،‬چمموب‪ ،‬سممنگ و غیممره‬
‫مسدود نموده‪ ،‬سپس بر آن خاک ریخت‪.‬‬
‫مستحب است پس از دفن‪ ،‬بر روی قبر مقداری آب پاشید‪.‬‬
‫***‬
‫یهممای مسممری باشممد‪ ،‬جسممد بممه‬ ‫مرگ انسان اگر به علت بیمار ‌‬
‫یشود و اگر مممرگ‬ ‫یها تبدیل م ‌‬ ‫منبعی برای انتشار سریع آن بیمار ‌‬
‫بر اثر ضربه‪ ،‬خفگی‪ ،‬پیری و یمما هممر علممت دیگممری باشممد‪ ،‬پممس از‬
‫گذشت ‪ 48‬ساعت‪ ،‬جسد فاسد شده و عفونت ناشممی از فعممالیت‬
‫یکنممد؛‬‫یهممای مختلممف تبممدیل م ‌‬ ‫یهمما آن را بممه کممانون آلودگ ‌‬
‫باکتر ‌‬
‫‪104‬‬ ‫عبادات‬

‫بنابراین دفن بایممد سممریع و در شممرایطی انجممام شممود کممه مممانع از‬
‫یهای مذکور گردد‪.‬‬ ‫انتشار آلودگ ‌‬
‫عمق قبر باید به حدی باشد که مانع از دسترسممی حیوانممات بممه‬
‫بهمما بایممد طمموری مسممدود‬ ‫گها یا چو ‌‬‫جسد شود و منافذ و بین سن ‌‬
‫شمموند کممه از ورود و خممروج حشممرات بممه درون قممبر و انتقممال‬
‫یها به محیط خارج جلوگیری نماید‪.‬‬ ‫آلودگ ‌‬
‫نهای متداول )سوزاندن‪ ،‬بممه‬ ‫شریعت اسلمی در میان انواع دف ‌‬
‫دریا انداختن‪ ،‬دفن در خاک‪ ،‬دفن در تابوت و ‪ (...‬دفممن در خمماک را‬
‫انتخاب نموده است و این نوع تدفین در مقایسه بمما سممایر روشممها‬
‫هکنندگی خود‪ ،‬جسممد را بممه‬ ‫مزایای زیادی دارد؛ خاک با قدرت تجزی ‌‬
‫بهممای مضممر آن را‬ ‫مرور زممان از بیممن بممرده و بسممیاری از میکرو ‌‬
‫یسازد‪.‬‬‫نابود م ‌‬
‫پاشیدن آب بر روی قبر علوه بر ایممن کممه بمماعث سممفت شممدن‬
‫یشممود‪ ،‬از ایجمماد‬‫خاک شده و مانع از نفوذ حیوانممات و حشممرات م ‌‬
‫یکند‪.‬‬‫گرد و غبار و انتشار آلودگی از طریق هوا جلوگیری م ‌‬
‫هی قراردادن جسد در قبر‬
‫‪ -3-7-1‬نحو ‌‬
‫باید جسد را بر پهلوی راست و رو به قبله در قبر قممرار داد‪ ،‬بممه‬
‫ههای قبر متصل باشد‪.‬‬ ‫صورتی که پشت و صورتش به دیوار ‌‬
‫***‬
‫یشممود تمما قممولن‬‫قممرار دادن جسممد بممر پهلمموی راسممت بمماعث م ‌‬
‫هی راست روده تحت فشار قممرار نگیممرد و فضممولت از مقعممد‬ ‫نا‌زل ‌‬
‫خارج نشود؛ با این وجود که بر مقعد پنبه قرار داده شده است‪.‬‬
‫تترین اعضای بدن هستند کممه در‬ ‫ستون فقرات و پشت از سخ ‌‬
‫تهممای‬‫مچنیممن سممر و باف ‌‬‫مدت کوتمماهی متلشممی نخواهنممد شممد‪ .‬ه ‌‬
‫درونی مغز به دلیل وجود استخوان جمجمه و تعداد کم منافذ لزم‬
‫است که در مقابل زمینی سفت و محکم قرار گیرند تمما بممه مممرور‬
‫زمان متلشی شوند‪.‬‬

‫یهای جسد‬ ‫‪ -3-8‬اجتناب از آلودگ ‌‬

‫انتقال جسد از شممهری بممه شممهر دیگممر و نبممش قممبر بممه غیممر از‬
‫موارد ضروری‪ ،‬حرام است‪.‬‬
‫‪105‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫نشسممتن‪ ،‬نممماز خوانممدن و اقممامت شممبانه در کنممار قممبر مکممروه‬

‫چکاری‪ ،‬نوشمتن‪ ،‬حکماکی بمر سمنگ قمبر و انجمام‬ ‫مچنین گ ‌‬‫است‪ .‬ه ‌‬
‫هرگونه ساخت و ساز روی قبر مکروه است‪.‬‬
‫***‬
‫یهای ناشی از جسد و‬ ‫احکام فوق هرگونه احتمال انتشار آلودگ ‌‬
‫یبرد‪ .‬دفن پیامبراکرم‪ ‬در محممل‬ ‫تغییرات دیررس آن را از بین م ‌‬
‫فوت و عدم انتقال جسممد مبممارک ایشممان بممه زادگاهشممان الگممویی‬
‫واقعی برای پیروان ایشان است‪.‬‬
‫ههای تماس افراد با خاک قبر را که‬ ‫هر کدام از موارد فوق زمین ‌‬
‫یبرد‪.‬‬‫احتمال آلودگی آن بسیار زیاد است از بین م ‌‬

‫‪ -4‬روزه‬
‫هی‪:‬‬
‫با استناد به امر خداوند در آی ‌‬
‫﴿ ‪        ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)بقره ‪(183/‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫»بر شما روزه واجب شده است«‪.‬‬
‫مچنیممن اجممماع‬ ‫و اخبار صحیح روایت شده از پیامبر اکرم‪ ‬و ه ‌‬
‫هی ماه مبارک رمضان واجب است‪.‬‬ ‫علمای اسلم روز ‌‬
‫در میان شرایط وجوب روزه که در مبحث بهداشممت و سمملمت‬
‫یتوان بممه شممروط بلمموغ و توانممایی بممدنی‬‫بشر قابل توجه است‪ ،‬م ‌‬
‫اشاره کرد‪.‬‬
‫***‬
‫تهای الهمی اسمت کمه‬ ‫روزه عبادتی مشترک میان تممام شمریع ‌‬
‫یدهممد؛ درک‬ ‫ابعاد روحممی و جسمممی آدمممی را تحممت تممأثیر قممرار م ‌‬
‫متریممن تممأثیر روحممی‬
‫عملی گرسنگی و به یاد محرومان افتادن‪ ،‬مه ‌‬
‫روزه در شخصیت اجتماعی فرد است‪.‬‬
‫تها از جملممه‬ ‫تقممویت اراده و توانممایی فممرد در کنممترل شممهو ‌‬
‫یهای روحی این عبادت است که بمه عنمموان یممک روش روان‬ ‫ویژگ ‌‬
‫یتواند به کار گرفته شود؛ شممواهد‬ ‫درمانی از نوع رفتار درمانی‪ ،‬م ‌‬
‫یدهد که روزه در بهبود بیممماران مبتل بممه‬ ‫و قراین موجود نشان م ‌‬
‫‪106‬‬ ‫عبادات‬

‫نهمما را تسممریع بخشممیده‬ ‫افسردگی ممماژور مممؤثر بمموده و درمممان آ ‌‬

‫اسممت ]مالممک‪ ،‬ایمموب؛ از مقممالت همممایش مسممایل پزشممکی در‬
‫هداری؛ ‪1377‬؛ ص ‪.[42‬‬ ‫روز ‌‬
‫تها بممه‬ ‫تهای بدن بممرای تممأمین انممرژی از کربوهیممدرا ‌‬ ‫گرچه باف ‌‬
‫یکننممد؛‬‫نهمما‪ ،‬اسممتفاده م ‌‬ ‫یهمما و پروتیی ‌‬ ‫طممور ارجممح نسممبت بممه چرب ‌‬
‫مقدار کربوهیدرات به طور طبیعی در سراسر بدن فقط چند صممد‬
‫یتوانممد انممرژی موردنیمماز اعمممال بممدن را‬ ‫گرم است و این مقدار م ‌‬
‫برای شاید یک نصممف روز تممأمین کنممد؛ بنممابراین بممه اسممتثنای چنممد‬
‫یغذایی عبارتند از‪ :‬کمماهش‬ ‫هی ب ‌‬ ‫یغذایی‪ ،‬اثرات عمد ‌‬ ‫ساعت اول ب ‌‬
‫یهممای بممافتی ]گممایتون‪ ،‬آرتممور؛‬ ‫نهمما و چرب ‌‬ ‫هی پروتیی ‌‬ ‫پیممش رونممد ‌‬
‫‪1375‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪.[1323‬‬
‫یهممای زایممد‬‫هداری از طرفی با هضم تممدریجی قنممدها و چرب ‌‬ ‫روز ‌‬
‫که مانع فعالیت طبیعی بدن هستند‪ ،‬بار اعضا را کاسممته و بممر اثممر‬
‫مصرف ذخایر بدن در طول ماه رمضان اعضا و نسمموج بمما مقممابله‬
‫لهای حیاتی وادار شممده و بمه یمک‬ ‫سالعم ‌‬
‫با فقر موادغذایی به عک ‌‬
‫یزنند‪.‬‬
‫هخودی دست م ‌‬ ‫سلسله تحریکات انعکاسی خودب ‌‬
‫از طرف دیگر بر اثر نرسیدن آب به بدن بممه تدریممج آب ذخیممره‬
‫تهای عصبی دفع شده و این خود به رفع تشممنجات و‬ ‫شده در باف ‌‬
‫لها و نسوج عصممبی‬ ‫اختللت عصبی کمک کرده و حساسیت سلو ‌‬
‫یدهد و بممر اثممر بازیممافتن‬ ‫را نسبت به تحریکات خارجی افزایش م ‌‬
‫حساسیت طممبیعی نسمموج عصممبی‪ ،‬اعصمماب از ضممعف و رخمموت و‬
‫ییابند‪.‬‬‫یها نجات م ‌‬ ‫شبه فلج ‌‬
‫یهمما سممموم فلممزی در‬ ‫مچنین بمما هضممم تممدریجی قنممدها و چرب ‌‬ ‫ه ‌‬
‫یگردد‪.‬‬ ‫تهای بدن از طرق مختلف دفع م ‌‬ ‫باف ‌‬
‫لهای‬ ‫در لحظات افطار که به طور ناگهانی قدرت حیمماتی سمملو ‌‬
‫ییابد‪ ،‬ازدیاد ضربان قلممب‪ ،‬شممدت تنفسممی و درج ‌‬
‫ه‬ ‫بدن افزایش م ‌‬
‫لهای سمپاتیکی این‬ ‫سالعم ‌‬ ‫حرارت بدن کامل ً مشهود است و عک ‌‬
‫یشود‪ .‬چنین فعل‬ ‫مها را در سراسر بدن به وضوح دیده م ‌‬ ‫مکانیس ‌‬
‫و انفعالت منظم و منطبق بر مقتضیات طبیعی و بیولوژیکی بممدن‬
‫یآید چون مختص به یک عضممو‬ ‫کهای مصنوعی برنم ‌‬ ‫از عهدة محر ‌‬
‫یگیرد ]صممبور اردوبممادی‪،‬‬ ‫مهای بدن را در برم ‌‬ ‫نبوده بلکه تمام اندا ‌‬
‫یتاریخ؛ ص ‪.[222‬‬ ‫احمد؛ ب ‌‬
‫‪107‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫هداری که هیچ ماده‬ ‫یهای اضافی بدن در دوران روز ‌‬ ‫نابودی چرب ‌‬
‫نها نیست از شاهکارهای روزه اسممت‪ ،‬کممه‬ ‫شیمیایی قادر به حل آ ‌‬
‫مورد توجه علم پزشکی واقع شده است زیرا چاقی و اضافه وزن‬
‫از مشکلت زندگی در جوامع صنعتی است‪ .‬در آمریکا سالنه بیممن‬
‫هی‬ ‫ههمممای کممماهش وزن و تهی ‌‬ ‫‪ 30‬تممما ‪ 50‬بیلیمممون دلر خمممرج برنام ‌‬
‫یشممود ]آنممدرولی و همکمماران؛ ‪1379‬؛ ص‬ ‫ههممای رژیمممی م ‌‬ ‫فراورد ‌‬
‫‪.[(6)10‬‬
‫ههای‬ ‫یهممای مختلممف امممروزه در رشممت ‌‬ ‫تأثیر مثبت روزه بر بیمار ‌‬
‫گونمماگون علمموم پزشممکی بممه اثبممات رسممیده اسممت؛ از آن جملممه‬
‫یهای زیر اشاره کرد‪:‬‬ ‫یتوان به بیمار ‌‬ ‫م ‌‬
‫امراض دستگاه گوارشی مانند التهاب حاد معده‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫چاقی‪.‬‬ ‫‪-2‬‬
‫آسم‪.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫التهاب مزمن کلیه‪.‬‬ ‫‪-4‬‬
‫تصلب شرایین‪.‬‬ ‫‪-5‬‬
‫فشار خون ]دیاب و قرقوز؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[214‬‬ ‫‪-6‬‬
‫هداری در طممول ممماه رمضممان‬ ‫گرسنگی و تشنگی حاصل از روز ‌‬
‫های بممر سیسممتم ایمنممی بممدن دارد‪ ،‬کممه از آن جملممه‬ ‫اثممرات ویممژ ‌‬
‫یتوان به موارد زیر اشاره کرد‪:‬‬ ‫م ‌‬
‫ً‬
‫هداری‪ ،‬فممرد عمل کممالری کمممتری نسممبت بممه‬ ‫در طی مممدت روز ‌‬
‫یکنممد؛ ایممن رژیممم کممم کممالری بمماعث‬ ‫روزهای معمممولی دریممافت م ‌‬
‫کهای بیگانه و به تممأخیر‬ ‫افزایش فعالیت ‪T-CELL‬ها نسبت به محر ‌‬
‫یگممردد؛ نتایممج حاصممل از‬ ‫انممداختن پیممری دسممتگاه ایمنممی بممدن م ‌‬
‫شهمممای افزایمممش یممما کممماهش کمممالری مصمممرفی در بمممروز‬ ‫آزمای ‌‬
‫یهمای‬ ‫یدهممد کمه درصمد بممروز بیمار ‌‬ ‫یهمای مختلممف نشمان م ‌‬ ‫بیمار ‌‬
‫عفونی‪ ،‬خود ایمنی‪ ،‬رماتیسمممی‪ ،‬سممرطانی و در نممتیجه مممرگ‪ ،‬در‬
‫یک رژیم پر کالری بیشمتر از یمک رژیمم کمم کمالری اسمت و نتایمج‬
‫شگیری از امراض و بممه تممأخیر‬ ‫ثمربخش یک رژیم کم کالری در پی ‌‬
‫انداختن پیری‪ ،‬توأم با سلمت عمومی‪ ،‬در برخممی از تحقیقممات بممه‬
‫اثبات رسیده است ]محمدی شیرمحله‪ ،‬ناصر؛ ‪1376‬؛ ص ‪.[73‬‬
‫‪108‬‬ ‫عبادات‬

‫یغممذایی‪ 2‬افزایممش‬ ‫سممرعت ترشممح هورمممون رشممد‪ 1‬در رونممد ب ‌‬

‫ییابد؛ این هورمممون کممه از بخممش قممدامی غممدة هیپمموفیز ترشممح‬ ‫م ‌‬
‫یشود با افزایش رسوب پروتیین و افزایش رشممد‪ ،‬تقریب ما ً تمممام‬ ‫م ‌‬
‫یکنممد کممه آشممکارترین آن در رشممد‬ ‫تهممای بممدن را تحریممک م ‌‬
‫باف ‌‬
‫نهاست ]گایتون‪ ،‬آرتور؛ ‪1375‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪.[1391‬‬ ‫استخوا ‌‬

‫تهای روزه‬ ‫‪ -4-1‬رخص ‌‬

‫افراد مسافر‪ ،‬مریض و زنان باردار یا شیرده کممه توانممایی روزه‬
‫یتوانند روزه نگرفته و در فرصت مناسممبی آن‬ ‫گرفتن را ندارند‪ ،‬م ‌‬
‫را قضا نمایند‪.‬‬
‫برای کسانی که توانایی جسمی کافی ندارند و یا حقوق همسر‬
‫مالدهر )تمممام سممال را‬ ‫هی صممیا ‌‬‫و اولد بر آنممان واجممب اسممت‪ ،‬روز ‌‬
‫روزه گرفتن( مکروه است‪.‬‬
‫***‬
‫تهای شممرعی در روزه نگرفتممن افممراد مممذکور دلیممل‬ ‫رخصمم ‌‬
‫متعددی ممکن است داشته باشد؛ احتمال بروز مشکلت جسمممی‬
‫تها همواره وجود دارد و تغییممر شممرایط آب و‬ ‫و روحی در مسافر ‌‬
‫یهایی بممه همممراه دارد‪ .‬افممراد مریممض علوه بممر‬ ‫هوایی غالبا ً بیمار ‌‬
‫ضرورت تغذیة مناسب و تقویت بدنشان در برابممر بیممماری‪ ،‬گمماهی‬
‫یشوند و همین امر سبب رخصت آنممان در روزه‬ ‫به دارو نیازمند م ‌‬
‫است‪.‬‬
‫تغییممرات جسمممی مممادر‪ ،‬در هنگممام حمماملگی شممامل افزایممش‬
‫هی رحم‪ ،‬جفت‪ ،‬مایع آمنیوتیک‪ 3‬و حجم خون است کممه بممرای‬ ‫انداز ‌‬
‫هی‬ ‫نها بممرای تهی ‌‬
‫یگیرد؛ پسممتا ‌‬‫رشد جنین در حال تکامل صورت م ‌‬
‫هی چربممی و پروتییممن بممرای زمممان‬ ‫شیر بزرگ شده و پیش انممدوخت ‌‬
‫های در این‬ ‫یشود؛ هرگونه کمبود تغذی ‌‬ ‫زایمان و شیردهی فراهم م ‌‬
‫مهای جنین یا ایجاد‬ ‫دوران بحرانی ممکن است به عدم تکامل اندا ‌‬
‫نهمما منجممر شممود ]رابینسممون و همکمماران؛‬ ‫بهای پایممدار در آ ‌‬ ‫آسممی ‌‬
‫‪1378‬؛ ص ‪.[197‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Growth Hormone‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Starvation‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- amniotic‬‬
‫‪109‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫افزایش وزن در زنان باردار ‪ 8‬تا ‪ 12‬کیلوگرم است و در اواخر‬

‫ییابمد؛‬‫ههای بارداری مقدار متابولیسم پایه تمما ‪ %20‬افزایمش م ‌‬ ‫ما ‌‬
‫بنابراین لزم اسممت در ایممن دوران مقممداری انممرژی اضممافی بممرای‬
‫رشد جنین‪ ،‬جفت و نسوج ضمیمه فراهم شود ]محمممدیها‪ ،‬حسممن؛‬
‫‪1368‬؛ ص ‪.[23‬‬
‫مقدار کل انرژی لزم در دوران حاملگی برابر نیمماز طممبیعی بممه‬
‫هی مقداری است که افزایش متابولیسم پایه و رشممد جنیممن‪،‬‬ ‫اضاف ‌‬
‫ههای‬ ‫جفت و غدد پستانی را بپوشاند؛ به طور کلی براساس توصی ‌‬
‫انجام شده‪ ،‬انرژی مصرفی در دوران بممارداری نبایممد کمممتر از ‪36‬‬
‫ه؛ ‪1376‬؛‬ ‫کیلوکالری به ازای هر کیلوگرم وزن بدن باشد ]گممتری‪‌ ،‬‬
‫ص ‪.[142‬‬
‫با توجه بممه مطممالب مممذکور و بمما اشمماره بممه عمموارض گوارشممی‬
‫ههای اول که به شکل استفراغ و سمموزش‬ ‫ناشی از حاملگی در ما ‌‬
‫مچنیممن دو برابممر شممدن وزن جنیممن در دو‬ ‫یشممود و ه ‌‬ ‫معده دیده م ‌‬
‫ماه آخر حاملگی که ممموجب کمماهش ظرفیممت معممده و کنممد شممدن‬
‫یتمموان دلیلممی علمممی بممرای رخصممت‬ ‫یشممود‪ ،‬م ‌‬ ‫ههمما م ‌‬ ‫فعالیت رود ‌‬
‫هی زنان باردار ارائه نمود‪.‬‬ ‫شرعی ترک روز ‌‬
‫برای ترشح شیر در چهار ماه اول شیردهی به ‪ 600‬کیلوکممالری‬
‫انرژی نیاز است و برای تولید شیر‪ 250 ،‬کیلوکممالری اضممافی لزم‬
‫ه؛ ‪1376‬؛ ص ‪[143‬؛ این میزان انرژی بممرای تولیممد‬ ‫است ]گتری‪‌ ،‬‬
‫یتوانممد تمممام احتیاجممات بممدنی‬
‫یلیممتر شممیر کممه م ‌‬‫روزانممه ‪ 870‬میل ‌‬
‫کودک پنج کیلوگرمی را فراهم کند‪ ،‬از موادغممذایی مصممرفی مممادر‬
‫یشود ]محمدیها‪ ،‬حسن؛ ‪1368‬؛ ص ‪.[174‬‬ ‫تهیه م ‌‬

‫‪ -4-2‬صحت روزه‬
‫خممروج منممی از بممدن بممه طممور عمممدی و نزدیکممی جنسممی از‬
‫مفطرات روزه هستند‪.‬‬
‫***‬
‫خممروج خممون در حیممض و نفمماس بممدن زن را در معممرض کمبممود‬
‫هی‬‫یدهممد و لزم اسممت کممه تغممذی ‌‬‫موادغممذایی و اکسممیژن قممرار م ‌‬
‫کاملی در این دوران وجود داشته باشد؛ بممه ویممژه پممس از زایمممان‬
‫تهای مختلف جنین و فرآیند زایمان در فقر‬ ‫که بدن در تشکیل باف ‌‬
‫‪110‬‬ ‫عبادات‬

‫شدید موادغذایی و ضعف قممرار گرفتممه اسممت‪ ،‬لممزوم جممبران ایممن‬

‫یسازد‪.‬‬ ‫کمبودها‪ ،‬روزه را برای این افراد غیرقابل تحمل م ‌‬
‫فعالیت شدید بدنی برای انجام عمممل جنسممی و خممروج منممی از‬
‫بممدن بمماعث ضممعف شممدید قمموای بممدنی شممده‪ ،‬بممدن را بمما کمبممود‬
‫یسازد‪.‬‬‫موادغذایی مواجه م ‌‬

‫‪ -4-3‬مکروهات روزه‬
‫تآلود بممرای‬ ‫سهممای شممهو ‌‬ ‫مچنیممن تما ‌‬ ‫حجامت و چشیدن غممذا و ه ‌‬
‫هدار مکروه است‪.‬‬‫روز ‌‬
‫***‬
‫انجام حجممامت‪ 1‬کممه بمماعث خممروج مقممدار زیممادی خممون از بممدن‬
‫یکنممد و لزم اسممت کممه‬ ‫است‪ ،‬بدن را با فقر مواد غذایی روبممرو م ‌‬
‫شخص به خمموردن موادغممذایی پممس از انجممام ایممن عمممل مبممادرت‬
‫ورزد‪.‬‬
‫در مرحله مغزی ترشممح معممدی قبممل از ورود غممذا بممه معممده یمما‬
‫شروع به جویدن‪ %20 ،‬از مقدار ترشح معده که به طور طممبیعی‬
‫یآید در اثر نگاه کممردن بممه‬ ‫بر اثر خوردن یک وعده غذا به وجود م ‌‬
‫یشممود ]گمایتون‪ ،‬آرتممور؛‬ ‫غذا‪ ،‬بممو کممردن و مممزه کممردن آن تولیممد م ‌‬
‫هدار با چشیدن غممذا‬ ‫‪1375‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪[1213‬؛ بنابراین شخص روز ‌‬
‫و در نممتیجه ترشممح اسممید معممده خممود را در معممرض ابتل بممه انممواع‬
‫یدهد‪.‬‬ ‫مهای دستگاه گوارش قرار م ‌‬ ‫زخ ‌‬
‫ً‬
‫تآلود کممه غالب ما بممه‬‫سهممای شممهو ‌‬ ‫تحریکات جنسی ناشی از تما ‌‬
‫یشممود‪ ،‬نممه تنهما یمک فعمالیت‬ ‫مجامعت و نزدیکی جنسی منتهمی م ‌‬
‫بدنی خسته کننده را به دنبال دارد بلکه با خروج ترشحات و منی‪،‬‬
‫یشود؛ زیرا هر مقدار منممی کممه از‬ ‫بدن با فقر موادغذایی روبرو م ‌‬
‫هها و استفاده‬ ‫بدن دفع می گردد‪ ،‬تحریکی برای تولید منی در بیض ‌‬
‫هی آن کمبممود‬ ‫از موادغممذایی موجممود در خممون اسممت کممه نممتیج ‌‬
‫موادغذایی در خون خواهد بود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Cupping‬‬
‫‪111‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪ -4-4‬مستحبات روزه‬
‫تأخیر در خوردن سحری‪ ،‬تعجیل در افطار و افطممار بمما خرممما از‬
‫مستحبات روزه است‪.‬‬
‫***‬
‫تأخیر در خوردن سحری علوه بر این که شخص را از خوابیممدن‬
‫یدارد‪ ،‬بلفاصله نماز صبح کمه یمک فعمالیت بمدنی‬ ‫با شکم پر باز م ‌‬
‫سبک و بسیار مفید است را به دنبال دارد؛ بنممابراین ایممن عمممل در‬
‫تأمین شادابی و هضم غذا مؤثر است‪.‬‬
‫هنگام افطار پختن غذا و انتشار بوی آن عامل مهمی در ترشممح‬
‫مقداری اسید معدی اسممت و لزم اسممت کممه شممخص بممه سممرعت‬
‫مبادرت به افطار نماید‪.‬‬
‫ههمما بسممیار زیمماد‬
‫ارزش غممذایی خرممما در مقایسممه بمما سممایر میو ‌‬
‫است؛ خرما از نظممر اقتصممادی ارزان و در تمممام فصممول سممال در‬
‫بها قمادر بمه فاسمد‬ ‫هها میکرو ‌‬ ‫دسترس است و برخلف سایر میو ‌‬
‫نهای ‪B2, B1, E, A,‬‬ ‫نمودن آن نیستند‪ .‬خرما علوه بر داشتن ویتامی ‌‬
‫‪ D‬دارای املحی مانند کلسممیم‪ ،‬گمموگرد‪ ،‬سممدیم‪ ،‬پتاسممیم و منیزیممم‬
‫یدهممد‬‫است و ‪ 70‬تا ‪ %78‬از ترکیبات آن را مواد قندی تشممکیل م ‌‬
‫کنژاد‪ ،‬سیدرضا؛ ‪1349‬؛ ج ‪4‬؛ ص ‪.[192‬‬ ‫]پا ‌‬
‫نسمممبت پروتییمممن و چربمممی موجمممود در خرمممما بیشمممتر از سمممایر‬
‫ههاست به طوری که ‪ %2‬وزن آن را مواد پروتیینی و ‪ 2‬تمما ‪%3‬‬ ‫میو ‌‬
‫یدهد ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1988‬؛ ص ‪.[395‬‬ ‫آن را چربی تشکیل م ‌‬
‫‪ -5‬حج‬
‫حج در لغت به معنی قصد و در اصطلح شرع عبممارت اسممت از‬
‫قصد رفتن به کعبه برای انجام مناسک و اعمال مخصوص‪.‬‬
‫هی شرعی وجوب حج آیات متعددی مانند‪:‬‬ ‫ادل ‌‬
‫‪  ‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫)بقره ‪(196 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫»و حج عمره را به تمممام و کمممال‪ ،‬خالصممانه بممرای خممدا‬
‫انجام دهید«‪.‬‬
‫و‬
‫‪112‬‬ ‫عبادات‬

‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪   ‬‬

‫‪‬‬ ‫﴿ ‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪﴾  ‬‬
‫)آل عمران ‪.(97 /‬‬
‫»و حج ایممن خانممة الهممی بممر مردمممی کممه توانممایی دارنممد‬
‫واجب است«‬
‫و نیز احادیث زیممادی از پیممامبراکرم ‪ ‬و اجممماع علمممای اسمملم‬
‫است‪.‬‬
‫ههمای ممالی و بمدنی‬ ‫با توجه به اهمیت حج و شممول آن بمر جنب ‌‬
‫هاند ]الشممربینی؛‬ ‫هی کثیری از علما آن را برترین عبادت دانسممت ‌‬ ‫عد ‌‬
‫ج ‪1‬؛ ص ‪.[460‬‬
‫در میممان شممرایط وجمموب حممج‪ ،‬اسممتطاعت بممدنی بمما تمموجه بممه‬
‫های است؛ حممج زمممانی بممر انسممان‬ ‫موضوع بحث دارای اهمیت ویژ ‌‬
‫یشود که بدنش سالم بوده و توانایی سفر داشته باشممد‪.‬‬ ‫واجب م ‌‬
‫هها از شرایط وجمموب‬ ‫مچنین وجود زاد و راحله و آب و امنیت را ‌‬ ‫ه ‌‬
‫حج است‪.‬‬
‫***‬
‫گترین تجمع مسلمانان است که منافع مممادی و معنمموی‬ ‫حج بزر ‌‬
‫ههممای اقتصممادی‪ ،‬اجتممماعی و‬ ‫فنظر از جنب ‌‬ ‫یشممماری دارد‪ .‬صممر ‌‬ ‫ب ‌‬
‫یتمموان بممه مسممایل روانممی حممج و‬ ‫سیاسممی حممج‪ ،‬در ایممن مبحممث م ‌‬
‫تأثیرات آن در سلمت فکری و روحی شخص اشاره کرد‪.‬‬
‫منوع و هم فکر آدمممی را از‬ ‫نها انسان ه ‌‬ ‫احساس بودن با میلیو ‌‬
‫هی اجتممماعی‬ ‫یسممازد و روحی ‌‬ ‫وحشت تنهایی و افسممردگی خممارج م ‌‬
‫یکند‪.‬‬‫بودن شخص را تقویت م ‌‬
‫اعتماد به نفس و احترام به شخصیت خود و دیگممران‪ ،‬شممناختن‬
‫تهای خممود و دیگممران و شناسممایی‬ ‫یها و محدودی ‌‬ ‫قدرت‪ ،‬شایستگ ‌‬
‫کهمما کممه سممبب ایجمماد رفتممار در انسممان‬ ‫احتیاجممات‪ ،‬غرایممز و محر ‌‬
‫یگردند‪ ،‬از جمله اصول کلی در تحقق رسیدن به سلمت روانی‬ ‫م ‌‬
‫یفر‪ ،‬بهروز؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[76‬‬ ‫فرد و جامعه است ]میلن ‌‬
‫یرود و‬ ‫کهممای مممادی بممه کنممار م ‌‬ ‫شهای دنیممایی و مل ‌‬ ‫در حج ارز ‌‬
‫نهاسمت‪ .‬در مقابممل خممدا بممودن‬ ‫یمانمد شخصممیت انسا ‌‬ ‫نچه که م ‌‬ ‫آ ‌‬
‫‪113‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یفهمممد کممه‬‫نجمما آدمممی م ‌‬

‫یگیممرد‪ .‬آ ‌‬
‫سراسر وجود آدمممی را فممرا م ‌‬
‫های ناچیز از اقیانوس عظیم موجودات خداوندی است‪.‬‬ ‫قطر ‌‬
‫هی‬ ‫وجود توانایی مالی و بدنی بممرای انجممام سممفر‪ ،‬امنیممت و تهی ‌‬
‫امکانممات زنممدگی بممرای افممراد خممانواده در مممدت سممفر‪ ،‬در تممأمین‬
‫سلمت جسمی و روانی شخص نقش مهمی دارد‪.‬‬

‫لهای مستحب در حج‬ ‫‪ -5-1‬غس ‌‬

‫در موارد زیر مستحب است که زائر غسل کند‪:‬‬
‫یشممود و‬ ‫‪ -1‬غسل احرام کممه قبممل از پوشممیدن احممرام انجممام م ‌‬
‫هی حج را انجام دهند‪ ،‬حتی‬ ‫یخواهند فریض ‌‬‫برای تمام کسانی که م ‌‬
‫زنان حایض و نفسا انجام دادنش مستحب است‪.‬‬
‫‪ -2‬دخول مکه‬
‫***‬
‫تهای شدید بدنی در انجممام‬ ‫خستگی ناشی از مسافرت و فعالی ‌‬
‫مناسک و وضعیت آب و هوایی حرمین بممه ویممژه مکممه کممه گممرم و‬
‫یشممود‪.‬‬‫مرطوب است‪ ،‬باعث افزایش شدید میزان تعممرق بممدن م ‌‬
‫انجام عمل غسل و شسممت و شمموی بممدن در هممر کممدام از ممموارد‬
‫شگیممری از‬ ‫فوق علوه بر پاکی پوست بدن و نظافت فردی‪ ،‬در پی ‌‬
‫هی اسممتفاده از‬ ‫یهای واگیر‪ ،‬اهمیت زیمادی دارد‪ .‬اجماز ‌‬ ‫شیوع بیمار ‌‬
‫ککننده و سرشوی برای اشخاصممی کممه در احممرام هسممتند‪،‬‬ ‫مواد پا ‌‬
‫حکمی بهداشممتی اسممت کممه اهمیممت پمماکیزگی را در اسمملم نشممان‬
‫یدهد‪.‬‬‫م ‌‬

‫‪ -5-2‬احرام و طواف‬
‫هی‬ ‫احرام باید متشکل از دو جامه باشد؛ که یکی »إزار« که نیم ‌‬
‫یپوشاند و دیگری بممال پمموش یمما »ردا« و مسممتحب‬ ‫پایین بدن را م ‌‬
‫مپممایی جممزو‬‫مچنیممن پوشممیدن د ‌‬
‫است که سفید و پمماکیزه باشممند؛ ه ‌‬
‫م أحضضدکم فضضی‬ ‫مستحبات احرام است به دلیل حممدیث‪» :‬لیحر ْ‬
‫إزار ورداء ونعلیضضن« »هممر کممدام از شممما احممرام ببنممدد بمما‬
‫مپایی«‪.‬‬‫)پوشیدن( یک إزار و یک ردا و د ‌‬
‫طواف بر سه نوع است‪:‬‬
‫الف م طواف القدوم‪.‬‬
‫ب م طواف الفاضه‪.‬‬
‫‪114‬‬ ‫عبادات‬

‫ج م طواف الوداع‪.‬‬
‫یباشممد و دارای واجبمماتی اسممت‬ ‫طواف الفاضه از ارکان حممج م ‌‬
‫یتوان به طهارت بدن از حدث اصمغر و اکممبر و‬ ‫نها م ‌‬ ‫که از میان آ ‌‬
‫نیز پاکی لباس از هرگونه نجاست اشاره کرد‪.‬‬
‫***‬
‫تفرسمما و رطمموبت شممدید همموا در‬ ‫آفتاب سمموزان‪ ،‬گرمممای طاق ‌‬
‫سهممای‬‫لهای انجام مناسممک مقتضممی پوشممیدن لبا ‌‬ ‫شهر مکه و مح ‌‬
‫نها جریان داشته باشممد؛‬ ‫مپایی است که هوا به راحتی در آ ‌‬ ‫باز و د ‌‬
‫رنگ سممفید احممرام بمما انعکمماس مقممدار زیممادی از نممور خورشممید از‬
‫یکاهد‪.‬‬‫حرارت بدن تا حد زیادی م ‌‬
‫تهای بدنی سختی اسممت کممه ممموجب‬ ‫طواف نیز از جمله فعالی ‌‬
‫یشود و با تمموجه بممه وضممعیت دممما و رطمموبت همموا‪،‬‬ ‫تعرق شدید م ‌‬
‫ییابممد؛ زیممرا شممرایط‬
‫رعایت بهداشت فممردی ضممرورت بیشممتری م ‌‬
‫یهای واگیر در ایام حج‪ ،‬کامل ً مساعد است‪.‬‬ ‫برای شیوع بیمار ‌‬

‫هکردن موی سر‬ ‫‪ -5-3‬تراشیدن یا کوتا ‌‬

‫تراشیدن یا کوتاه کردن موی سر از ارکممان حممج اسممت؛ اممما بممه‬
‫هی‪:‬‬‫هی »حلق« بر »قصر« در آی ‌‬ ‫دلیل تقدیم کلم ‌‬
‫﴿ ‪   ‬‬
‫)فتح ‪(29 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫»)به مسجد الحرام وارد خواهید شد( بمما موهممای )سممر(‬
‫تراشیده و کوتاه شده«‪.‬‬
‫هکردن‬ ‫و اجماع علما‪ ،‬تراشیدن سر بهمتر اسمت؛ گرچمه بما کوتما ‌‬
‫یشود‪ .‬در حممدیث صممحیحی کممه‬ ‫موی سر هم‪ ،‬رکن مذکور انجام م ‌‬
‫هاند که‬ ‫مسلم و بخاری رحمهم‌االله از حضرت عمر ‪ ‬روایت کرد ‌‬
‫ه ‪ ‬قال‪:‬‬ ‫پیممامبر ‪ ‬بممه ایممن امممر اشمماره فرممموده اسممت‪» :‬أن ّ ُ‬
‫اللهضضم ارحضضم المحّلقیضضن‪ ،‬فقضضال‪ :‬یضضا رسضضول اللضضه! و‬
‫صرین‪ ،‬فقضضال‪ :‬اللهضضم ارحضضم المحّلقیضضن‪ ،‬وقضضال‬ ‫المق ّ‬
‫صضضرین«‪» .‬پیممامبر ‪ ‬فرمممود‪ :‬خداونممدا‪،‬‬
‫في الرابعة‪ :‬والمق ّ‬
‫رحم کن به آنان که )برای ادای مناسممک حممج و عمممره( ممموی سممر‬
‫نها که موی سممر خممود را‬ ‫یتراشند‪ .‬کسانی گفتند‪ :‬و به آ ‌‬‫خود را م ‌‬
‫یکنند؛ پیامبر ‪ ‬فرمود‪ :‬خداونممدا‪ ،‬رحممم کممن بممه آنممان کممه‬‫کوتاه م ‌‬
‫‪115‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یتراشند و بار چهارم )تکرار دعمما( فرمودنممد‪ :‬و‬ ‫موی سر خود را م ‌‬

‫یکنند«‪.‬‬‫)رحم کن( به آنان که موی سر خود را کوتاه م ‌‬
‫***‬
‫رعایت بهداشت مو از جمله مممواردی اسممت کممه همممواره مممورد‬
‫تأکید اسلم بوده است و پیامبراکرم ‪ ‬به اصممحاب خممود همممواره‬
‫یفرمود که در پاکیزگی موی سممر خممود بکوشممند؛ حممال‬ ‫سفارش م ‌‬
‫اگر شخص قادر به رعایت بهداشممت ممموی خممود نباشممد تراشممیدن‬
‫نهاست؛ زیرا محیط مممو‬ ‫هداشتن آ ‌‬
‫نها بهترین شیوه در پاکیزه نگ ‌‬ ‫آ ‌‬
‫به ویژه اطراف ریشة آن که همواره بر اثر تعرق مرطمموب اسممت‬
‫لهاست‪.‬‬ ‫بها و انگ ‌‬‫مکان مساعدی برای رشد انواع میکرو ‌‬
‫تأکید پیامبراکرم ‪ ‬بر تراشیدن موی سر در انجام رکن حلق یا‬
‫هی توجه ایشان به بهداشت مو و پوسممت اسممت‬ ‫ندهند ‌‬‫تقصیر نشا ‌‬
‫و انجام این عمل در ایام حج که رعایت بهداشت بسممیار ضممروری‬
‫ههای بارز دستورات بهداشتی اسلم است‪.‬‬ ‫است‪ ،‬یکی از نمون ‌‬

‫وضعیت کنونی بهداشت و رفاه در حرمین شریفین‬

‫هی خممدا‬ ‫با توجه به جمعیت مسلمانان جهان و آرزوی زیارت خان ‌‬
‫لخدا ‪ ‬که دل هر مسلمانی در عشممق آن م ‌‬
‫یتپممد؛‬ ‫و مسجد رسو ‌‬
‫هر سال در ایام حج‪ ،‬اماکن مقدس سرزمین وحی پذیرای بیش از‬
‫یک میلیون زائر مشتاق است‪.1‬‬
‫در راستای پذیرای از این جمعیت زیاد هر سال دولت عربستان‬
‫یآورد‪.‬‬
‫تغییرات چشمگیری در اماکن مقدس بوجود م ‌‬
‫هی‬ ‫ههای عمرانممی و رفمماهی اعممم از ایجمماد و توسممعة شممبک ‌‬ ‫پروژ ‌‬
‫لها‪ ،‬مسمماجد و ‪ ...‬هممر‬ ‫هها‪ ،‬مراکز درمانی‪ ،‬هت ‌‬ ‫هها‪ ،‬بنادر‪ ،‬فرودگا ‌‬‫را ‌‬
‫هی رفمماه و آسممایش‬ ‫ههممای کلنممی انجممام شممده و زمین ‌‬‫سال با هزین ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫بیشتر شهروندان و زائران در ایام حج مهیا م ‌‬
‫در این خصوص مسممجد نبمموی و مسممجدالحرام شمماهد تغییممرات‬
‫هی اخیر ملک فهممد‬ ‫تآوری بوده است؛ مسجد نبوی در توسع ‌‬ ‫شگف ‌‬
‫در سمال ‪ 1406‬هجمری قممری از ‪ 16500‬ممتر مربمع بمه وسمعت‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬آمار رسمممی حجمماج خممارجی )بممدون احتسمماب حجمماج سممعودی( در سممال ‪1420‬‬
‫عرسممانی عربسممتان‬
‫هجممری قمممری ‪ 1267555‬نفممر بمموده اسممت ]وزارت اطل ‌‬
‫سعودی؛ ‪1421‬؛ ص ‪.[18‬‬
‫‪116‬‬ ‫عبادات‬

‫‪ 400500‬مممترمربع رسممیده اسممت کممه ظرفیممت هفممت میلیممون‬

‫نمازگزار را دارد‪.‬‬
‫هی‬ ‫برای اجتناب از ازدحمام جمعیمت در مسمجد نبموی ‪ 81‬درواز ‌‬
‫ههای کوچک چهار‬ ‫بزرگ و کوچک تعبیه شده است که عرض درواز ‌‬
‫و نیم متر است‪.‬‬
‫ههمما‬‫هی آب و زهکشممی آب بمماران‪ ،‬نیروگمماه بممرق ویممژه‪ ،‬د ‌‬ ‫شممبک ‌‬
‫سرویس بهداشتی با صدها دستشویی و وضوخانه در چهار طممرف‬
‫مسممجد و سیسممتم تهمویه کمه دسمتگاه مرکمزی آن هفمت کیلومممتر‬
‫یهای منحصر به فممردی اسممت‬ ‫دورتر از مسجد قرار دارد‪ ،‬از ویژگ ‌‬
‫یترین حد ممکممن‬ ‫که سطح رفاه و بهداشت مسجد نبوی را به عال ‌‬
‫ه سقف کاذب هر کدام به وسممعت ‪ 120‬مممتر‬ ‫رسانده است‪ .‬دوازد ‌‬
‫هی متحرک کممه هممر کممدام ‪ 420‬مممتر مسمماحت‬ ‫و بیست و هفت قب ‌‬
‫هی هوای مسجد نبوی نقش بسزایی دارند‪.‬‬ ‫دارند در تهوی ‌‬
‫در ایمام حمج کمه ازدحمام جمعیمت میلیمونی در عرفمات‪ ،‬منمی و‬
‫مشعرالحرام همواره مشکلت شدیدی را برای زائرین از هر نظر‬
‫یآورد‪ ،‬اکنون امکانات رفاهی زیادی وجود دارد‪.‬‬ ‫به وجود م ‌‬
‫مهای تهمویه و‬ ‫ممره‪ ،‬مزدلفمه وخیمف بما سیسمت ‌‬ ‫مسماجد بمزرگ ن َ ِ‬
‫سهای بهداشمممتی راحمممتی و آسمممایش زائران را فراهمممم‬ ‫سمممروی ‌‬
‫هاند‪.‬‬
‫آورد ‌‬
‫تهممای‬ ‫ههای نممایلونی از فعالی ‌‬ ‫توزیممع آب سممرد زمممزم در کیسمم ‌‬
‫شرب زمزم در ایام حج است‪.‬‬ ‫هی ُ‬ ‫ادار ‌‬
‫چادرها در عرفمات و منمی بما رنمگ سمفید و مقماومت در برابمر‬
‫شنشممانی‬ ‫ککننممده و آت ‌‬ ‫مهای خن ‌‬ ‫نها به سیست ‌‬ ‫حرارت و نیز تجهیز آ ‌‬
‫هاند‪.‬‬
‫احتمال هرگونه حادثه را به حداقل رساند ‌‬
‫امکانممات بهداشممتی و مراکممز درمممانی و بیمارسممتانی در اممماکن‬
‫یهمما را بممه سممرعت تحممت‬ ‫بزدگی و سممایر انممواع بیمار ‌‬ ‫فمموق آفتمما ‌‬
‫یهممای واگیممردار‬ ‫یدهنممد و مممانع از شممیوع بیمار ‌‬ ‫درمممان قممرار م ‌‬
‫یشوند‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫در مسجدالحرام و مساجد نبوی توزیع بهداشتی آب زمزم خنک‬
‫هی هممر چنممد مممتر‪ ،‬انتقممال و‬ ‫نهای یک بار مصممرف در فاصممل ‌‬ ‫با لیوا ‌‬
‫شها برای شست و شو‪ ،‬گردگیممری و شسممت و شمموی‬ ‫تعویض فر ‌‬
‫نهای‬ ‫مممداوم و خشممک کممردن مرمرهممای حیمماط حرمیممن بمما ماشممی ‌‬
‫‪117‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫هی شممئون‬ ‫مخصوص از جمله وظایفی است که تحت نظممارت ادار ‌‬

‫حرمین شریفین قرار دارد‪.‬‬
‫مطالعات و آزمایشات ثابت کرده است که آب زمزم کامل ً پاک‬
‫نالمللی قابل شرب اسممت؛‬ ‫بوده و براساس تمام استانداردهای بی ‌‬
‫مهای مجهممز‬ ‫عمل تلمبه کردن و سرد نمودن آب زمممزم بمما سیسممت ‌‬
‫هی‬ ‫کامپیوتری کنترل شده و مطابق استانداردهای علمی به وسممیل ‌‬
‫یشممممود ]وزارت‬ ‫بزدایممممی م ‌‬‫هی ممممماورای بنفممممش میکرو ‌‬
‫اشممممع ‌‬
‫عرسانی عربستان سعودی؛ ‪1421‬؛ ص ‪.[89‬‬ ‫اطل ‌‬
‫فصل دوم‬

‫معاملت‬
‫‪119‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪ -1‬خرید و فروش‬
‫هی زیممر‬‫اصل در مشروعیت احکام مربوط به خرید و فممروش آی ‌‬
‫هاند؛‬
‫و احادیث متعددی است که محدثین روایت کرد ‌‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫)بقره ‪(275 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫»خداوند خرید و فروش را حلل و ربمما را حممرام نممموده‬
‫است«‪.‬‬
‫***‬
‫مقررات و قوانین بیع که شامل شروط مممبیع و طرفیممن عقممد و‬
‫ههممای حممرام و تحریممم‬ ‫مچنیممن بیممان معامل ‌‬‫یباشممد و ه ‌‬
‫نیز صممیغه م ‌‬
‫هی توجه کامل شارع به از بین‬ ‫ندهند ‌‬
‫معاملت ربوی و احتکار نشا ‌‬
‫ههمای اختلف و برقممراری صملح و آرامممش و اجتنمماب از‬ ‫بردن زمین ‌‬
‫هرگونه گران فروشی و ظلم است‪.‬‬
‫یتریممن مسممایل‬ ‫کترین و جزی ‌‬ ‫رعایت کامل آن مقررات که کمموچ ‌‬
‫را در خود جای داده است‪ ،‬در ایجاد آسممایش و برقممراری آرامممش‬
‫یتمموان‬
‫روانی افراد جامعه نقش بسیار مهمی دارد به طوری که م ‌‬
‫چگاه‬‫گفت اگر اشخاص خود را ملزم به اجرای آن احکام نمایند هی ‌‬
‫هها به وجود نخواهد آمد‪.‬‬ ‫نزاع و اختلفی در معامل ‌‬

‫‪ -2‬پاکیزگی کالی مورد معامله‬

‫یکممی از شممروط مممبیع )کممالی مممورد معممامله( پمماکی آن اسممت؛‬
‫ه ‪ ‬نهی ثمن‬ ‫یکنند‪» :‬أن ّ ُ‬
‫مسلم و بخاری رحمهم‌االله روایت م ‌‬
‫ن اللضضه حضضرم بیضضع الخمضضر والمیتضضة‬ ‫الکلب‪ ،‬وقال ‪ :‬إ ّ‬
‫والخنزیضضر« »پیممامبر‪ ‬خریممد و فممروش سممگ را نهممی کممرده و‬
‫فرمودند‪ :‬خداوند خرید و فروش مسکرات‪ ،‬مردار و خوک )گممراز(‬
‫را حرام کرده است«‪.‬‬
‫***‬
‫نهمما را بممر سمملمتی نشممان‬‫این حکم اهمیت معمماملت و تممأثیر آ ‌‬
‫هی نجاسممت هممر کممدام از‬ ‫یدهد‪ .‬با عنایت به مطممالبی کممه دربممار ‌‬
‫م ‌‬
‫‪120‬‬ ‫معاملت‬

‫یتوان نتیجه گرفت کممه پرهیممز از تممماس بمما‬

‫موارد فوق ذکر شد م ‌‬
‫هی توجه اسلم به سلمتی فرد است‪.‬‬ ‫ندهند ‌‬
‫این مواد آلوده نشا ‌‬

‫جر‬
‫ح ْ‬
‫‪َ -3‬‬
‫حجر در لغت به معنی منممع اسممت و در اصممطلح شممرع عبممارت‬
‫است از منع افرادی از تصرفات مالی‪.‬‬
‫اصل در مشروعیت این مبحث آیات‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫﴿‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫)نساء ‪(5 /‬‬ ‫‪﴾   ‬‬
‫»اموال کم خردان را )که در اصل اموال شماسممت( بممه‬
‫خود آنان تحویل ندهید چرا که خداوند اممموال را برایتممان‬
‫قوام زندگی گردانده است«‪.‬‬
‫‪  ‬‬ ‫﴿‪ ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬
‫)نساء ‪(6 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫نگمماه کممه بممه سممن ازدواج‬ ‫»یتیمممان را بیازماییممد تمما آ ‌‬
‫یرسند؛ اگر از آنان صمملحیت و حسممن تصممرف دیدیممد‬ ‫م ‌‬
‫اموالشان را به ایشان برگردانید«‪.‬‬
‫کودکممان نابممالغ از افممرادی هسممتند کممه از انجممام معمماملت منممع‬
‫یشود‪ .‬با بلوغ و رشد فکری‬ ‫جر قرار داده م ‌‬ ‫ح ْ‬‫نها َ‬
‫یشوند و بر آ ‌‬
‫م ‌‬
‫جممر‬ ‫ح ْ‬
‫هی رعایت مصالح دنیایی و دینی‪َ ،‬‬ ‫کودکان در صورت مشاهد ‌‬
‫نهمما مسممتقل ً‬‫نها برطرف شممده و آ ‌‬ ‫و منع قانونی تصرفات مالی آ ‌‬
‫یتوانند به داد و ستد مشغول شوند‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫پسران با خممروج منممی در سممن احتمممالی کممه پممس از اتمممام نممه‬
‫یشوند و صرفا ً رویش موی زهممار در جوانممان‬ ‫سالگی است بالغ م ‌‬
‫مسلمان علمت بلوغ نیست‪.‬‬
‫بلمموغ در دخممتران بمما شممروع اولیممن عممادت ماهیممانه یمما حمماملگی‬
‫یشود‪.‬‬ ‫مشخص م ‌‬
‫***‬
‫‪121‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫بلوغ فرایندی آنی و فوری نیست؛ بلکه فعالیت غممدد درون ریممز‬
‫هها به تدریج این پدیممده را کامممل‬ ‫از هیپوتالموس و هیپوفیز تا بیض ‌‬
‫‪1‬‬
‫یکنممد‪ .‬در دوران بلمموغ ابتممدا صممفات جنسممی ثممانویه و سممپس‬ ‫م ‌‬
‫‪2‬‬
‫یشممود ]عزیممزی‪ ،‬فریممدون؛‬ ‫توانممایی تولیممدمثل در فممرد ظمماهر م ‌‬
‫نهای غممدد فمموق‬ ‫‪1370‬؛ ص ‪ .[19‬گرچممه افزایممش ترشممح آنممدروژ ‌‬
‫کلیوی در رشد موهای زهار و زیر بغممل‪ ،‬عاممل اصمملی بممه حسماب‬
‫نها در دخممتران‬ ‫هها در پسرها و تخمدا ‌‬ ‫یآید ولی فعال شدن بیض ‌‬ ‫م ‌‬
‫‪3‬‬
‫هی گونممممادوتروپین از‬ ‫ناشممممی از ترشممممح هورمممممون آزادکننممممد ‌‬
‫هیپوتالموسمم‪ 4‬و در پممی آن افزایممش ترشممح گونادوتروپی ‌‬
‫نهمما از‬
‫هیپوفیز‪ 5‬است‪.‬‬
‫سن شروع بلوغ در کشورهای مختلممف هممم زمممان نیسممت و بممه‬
‫عوامممل از قبیممل‪ :‬عوامممل اجتممماعی و اقتصممادی بممه ویممژه تغممذیه‪،‬‬
‫هی حرارت و غیره بسممتگی‬ ‫تحریکات روانی م جنسی‪ ،‬توارث‪ ،‬درج ‌‬
‫دارد ]عزیزی‪ ،‬فریدون؛ ‪1370‬؛ ص ‪.[21‬‬
‫هی پسممتان و‬ ‫ههای بلموغ بما رشممد جموان ‌‬ ‫در دخمتران اولیمن نشمان ‌‬
‫هی زهممار پممس از چنممد ممماه‪ ،‬آشممکار مممی‬ ‫سپس رشد موهای نمماحی ‌‬
‫شود؛ گرچممه یممک تمما دو سممال پممس از ظهممور ایممن علیممم قاعممدگی‬
‫هی تکامل بلوغ جنسی است‪.‬‬ ‫نشان ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪secondary sexual charactristics‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪reproduction‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪gonadotropin‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪hypothalamus‬‬
‫‪5‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪hypophysis‬‬
 ‫فصل سوم‬

‫مناکحات‬
‫‪123‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪ -1‬ارث‬
‫در آیممات متعممددی از قممرآن کریممم و نیممز احممادیث زیممادی از‬
‫پیامبراکرم ‪ ‬احکام ارث بیان شده است‪.‬‬
‫نچممه کممه در مبحممث فرایممض بممه موضمموع ایممن تحقیممق مرتبممط‬ ‫آ ‌‬
‫یشود حکم ارث افراد دارای دو جنس )خنثی( است‪ .‬در تقسیم‬ ‫م ‌‬
‫ارث اگر سهم افراد خنثی ارتباطی به جنس نداشممته باشممد ماننممد‬
‫نهمما یممک ششممم‬ ‫هی آ ‌‬ ‫برادر یا خواهر مادری کممه سممهم معیممن شممد ‌‬
‫نها با جنس‬ ‫یشود؛ و اگر سهم آ ‌‬ ‫است‪ ،‬سهم این افراد پرداخته م ‌‬
‫نهمما احتیمماط شممود و‬ ‫نهمما تغییممر کنممد‪ ،‬لزم اسممت کممه در حممق آ ‌‬ ‫آ ‌‬
‫بیشترین احتمال در نظر گرفته شود؛ اما دادن این سهم احتمممالی‬
‫یشود‪.‬‬ ‫تا معین شدن جنس فرد خنثی متوقف م ‌‬
‫***‬
‫نجما کمه تکاممل جنسمی افمراد ممذکر و ممؤنث بمه طریقمی‬ ‫از آ ‌‬
‫یهایی در تمممایز و‬ ‫یشود‪ ،‬احتمال دارد که ناهنجار ‌‬ ‫مشابه شروع م ‌‬
‫تعیین جنس فرد به وجود آید‪.‬‬
‫یشود که به‬ ‫یها در افرادی دیده م ‌‬ ‫در برخی موارد‪ ،‬این ناهنجار ‌‬
‫طممور مشممخص از خصوصممیات هممر دو جنممس برخوردارنممد کممه‬
‫یشوند‪.‬‬ ‫هرمافرودیت‪ 1‬نامیده م ‌‬
‫های و‬ ‫هرمافرودیت حقیقممی دارای هممر دو بممافت سمماختمانی بیض م ‌‬
‫تخمدانی است و دستگاه تناسلی خارجی مهمم و یما بمه طمور ارجمح‬
‫یشمموند اممما در‬ ‫مممؤنث را دارد و بیشممتر ایممن افممراد زن تلقممی م ‌‬
‫هرمافردیت کاذب ژنوتیپ‪ 2‬فرد توسط ظمماهر فنمموتیپی ‪ ،‬کممه خیلممی‬
‫‪3‬‬

‫یماند‪ .‬وقممتی کممه شممخص مبتل‬ ‫شبیه به جنس مخالف است پنهان م ‌‬
‫به هرمافرودیت کاذب دارای بیضه باشد‪ ،‬بیمار هرمممافرودیت کمماذب‬
‫یشود؛ وقتی که شخصی دارای تخمممدان باشممد‪ ،‬بیمممار‬ ‫مرد نامیده م ‌‬
‫یشممود ]سممادلر‪ ،‬توممماس؛ ‪1376‬؛‬ ‫هرمافرودیت کاذب زن نامیممده م ‌‬
‫ص ‪.[326-327‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- hermaphrodite‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- genotspe‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- phonotype‬‬
‫‪124‬‬ ‫مناکحات‬

‫‪ -2‬إیصاء‬
‫ایصاء که عبارت است از وصیت کردن به کسی برای پرداخممت‬
‫تها و سرپرسممتی و نظممارت در امممور‬ ‫یها‪ ،‬اجممرای وصممی ‌‬ ‫بممدهکار ‌‬
‫هی ترویج فرزندان‬ ‫کودکان‪ ،‬عملی مستحب است‪ .‬اما إیصاء دربار ‌‬
‫جایز نیست‪.‬‬
‫یشممود »وصممی«‬ ‫کسی که به انجام امور ذکر شممده منصمموب م ‌‬
‫یشمود و بایمد شخصمی بمالغ‪ ،‬عاقمل‪ ،‬مسملمان و عمادل‬ ‫خوانمده م ‌‬
‫باشد؛ اما مرد بودن ضرورت ندارد؛ بنممابراین مممادر کودکممان بممرای‬
‫یتر است‪.‬‬ ‫بتر و اول ‌‬
‫این کار مناس ‌‬
‫یشود‪.‬‬‫در صورت ظهور فسق‪ ،‬وصی عزل م ‌‬
‫***‬
‫عدم رعایت حقوق دیگران از جمله اممموری اسممت کممه سمملمت‬
‫یها‬ ‫یانممدازد؛ بنممابراین پرداخممت بممدهکار ‌‬ ‫روانی افراد را به خطر م ‌‬
‫علوه بممر رفممع مسممئولیت أخممروی در رفممع اختلف بیممن وراث و‬
‫بستانکار و آرامش روانی هر دو تأثیر زیادی خواهد داشت‪.‬‬
‫تعییممن سرپرسممت بممرای اطفممال در آممموزش و تربیممت صممحیح‬
‫یسرپرسممت‬ ‫نها بسممیار مهممم اسممت؛ کودکممان ب ‌‬ ‫جسمی و روانی آ ‌‬
‫یهممای جسمممی و روانممی هسممتند؛‬ ‫همواره در معرض ابتل بممه بیمار ‌‬
‫اعتیاد‪ ،‬انحرافات اخلقی‪ ،‬خشونت و تجاوزات جنسممی همممواره در‬
‫میان این کودکان بیشتر از سایرین است‪.‬‬
‫یهای منحصر به فرد مممادر در تعلیممم و تربیممت‬ ‫یها و ویژگ ‌‬ ‫توانای ‌‬
‫هی‬ ‫کودک ضامن تأمین سلمت روان و جسم کودک است‪ .‬در سای ‌‬
‫ییابممد و‬‫احساسات و عواطف مادرانه‪ ،‬شخصیت کممودک تکامممل م ‌‬
‫یرود‪.‬‬
‫ههای انحرافات اخلقی و تباهی او‪ ،‬از بین م ‌‬ ‫زمین ‌‬
‫هی‬ ‫ندهند ‌‬ ‫حکم به عممدم صممحت إیصمماء در ترویممج فرزنممدان نشمما ‌‬
‫نهمما در انتخمماب همسممر اسممت‪ .‬تجربممه‬ ‫احترام به استقلل و حق آ ‌‬
‫نشان داده است که اجبار در ازدواج هرگز صممحیح نیسممت و بممروز‬
‫جهایی بسیار زیاد است‪.‬‬ ‫اختلف و جدایی در چنین ازدوا ‌‬

‫‪ -3‬ازدواج‬
‫اصل در حلل بودن نکمماح قممرآن‪ ،‬سممنت و اجممماع اسممت‪ .‬قممرآن‬
‫یفرماید‪:‬‬‫نباره م ‌‬
‫کریم در ای ‌‬
‫‪125‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪   ‬‬ ‫﴿ ‪    ‬‬

‫)نساء ‪(3 /‬‬ ‫‪﴾     ‬‬
‫»و با زنان دیگری که برای شما حلل هسممتند و دوسممت‬
‫دارید ازدواج کنید«‪.‬‬
‫یفرماید‪:‬‬‫و در جایی دیگر م ‌‬
‫‪  ‬‬ ‫﴿‪ ‬‬
‫)نور‪(23/‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫»زنممان و مممردان مجممرد خممود را بممه ازدواج یکممدیگر در‬
‫آوردید«‪.‬‬
‫یتمموان بممه حممدیث »من‬ ‫در میان احادیث مربمموط بممه ازدواج م ‌‬
‫رزقه الله امرأة صالحة فقد أعانه علی شطر دینضضه«‬
‫»هر کس که خداونممد زنممی پارسمما بممه او عطمما فرمایممد‪ ،‬در تکمیممل‬
‫کردن نصف دینش او را یاری داده است« اشاره کرد‪.‬‬
‫یتواند با روزه گرفتممن شممهوت‬ ‫کسی که توانایی ازدواج ندارد م ‌‬
‫خود را کم کند و این مطلب به صراحت در حدیث زیر بیممان شممده‬
‫شباب‪ ،‬مضضن اسضضتطاع منکضضم البضضاءة‬ ‫است‪» :‬یا معشر ال ّ‬
‫ض للبصر وأحصضن للفضرج ومضن لضم‬ ‫وج فإّنه أغ ّ‬ ‫فلیتز ّ‬
‫صوم فإّنه له وجضضاء« »ای جوانممان‪ ،‬هممر‬‫یستطع فعلیه بال ّ‬
‫کدام از شما که توانایی و امکانممات ازدواج دارد پممس ازدواج کنممد؛‬
‫ههممای حممرام( و عممورت )از‬ ‫زیرا ازدواج در نگهداری چشممم )از نگا ‌‬
‫کارهای حرام( مؤثر است و هر کس که توانایی و امکانممات نممدارد‬
‫یکاهد«‪.‬‬‫پس روزه بگیرد‪ ،‬زیرا روزه شهوت را م ‌‬
‫کم کردن شهوت با کافور یا مواد دیگر مکممروه اسممت و بعضممی‬
‫هاند ]الشربینی؛ ج ‪3‬؛ ص ‪.[126‬‬ ‫از علما نیز آن را حرام دانست ‌‬
‫***‬
‫یهمما‪،‬‬
‫شگیممری از بیمار ‌‬
‫شهای مربوط به ارتقای سلمت و پی ‌‬ ‫تل ‌‬
‫های بممه سمممت تمموجه بممه خممانواده بممرای تقممویت‬‫بممه نحممو فزاینممد ‌‬
‫رفتارهای مربوط به سلمت‪ ،‬سوق یافته است؛ خانواده سازمانی‬
‫قدرتمند برای ارتقای رفاه و آسایش جسمی و روانی است ]دفتر‬
‫اروپایی سازمان جهانی بهداشت؛ ‪1380‬؛ ص ‪.[89‬‬
‫ازدواج یکی از مسایلی است که از نظر بهداشت روانی نهممایت‬
‫اهمیت را دارد‪ ،‬تحقیقات انجام شده ثابت کممرده اسممت کممه افممراد‬
‫‪126‬‬ ‫مناکحات‬

‫هاند کمتر دچار بیماری روانی‬ ‫متأهلی که در ازدواج خود موفق بود ‌‬
‫یشوند و در مقابل‪ ،‬عدم توجه به ازدواج‪ ،‬به خصموص در سمنین‬ ‫م ‌‬
‫بال که ممکن است معلول نارسایی شخصممیت و تممرس از تعهممد و‬
‫مسئولیت باشد‪ ،‬یک نقطه ضممعف در رشممد روانممی فممرد محسمموب‬
‫ن کممه از ثمممرات یممک زنممدگی‬ ‫نگونه افممراد بممه علممت ای ‌‬ ‫یگردد؛ ای ‌‬ ‫م ‌‬
‫مکننده برخمموردار نیسممتند همیشممه‬ ‫تبخش‪ ،‬ایمممن و سممرگر ‌‬ ‫رضممای ‌‬
‫ً‬
‫بلتکلیمممف و سمممرگردان زنمممدگی کمممرده و اکمممثرا بممما توسمممل بمممه‬
‫ههمممای‬ ‫هگا ‌‬‫یهمممای بمممدلی بمممه دنبمممال تکی ‌‬ ‫مجوی ‌‬ ‫یها و کا ‌‬ ‫تطلب ‌‬ ‫لمممذ ‌‬
‫نجمما نیممز از فشممارهای روانممی آسمموده‬ ‫یگردند و در آ ‌‬ ‫غیرحقیقی م ‌‬
‫یفر‪ ،‬بهروز؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[124‬‬ ‫نیستند ]میلن ‌‬
‫در افراد مسن به خصوص زنان‪ ،‬انممزوای اجتممماعی‪ ،‬یممک عامممل‬
‫ههای‬ ‫لکرد صممحیح دسممتگا ‌‬ ‫مساعدکننده برای ضعف سلمتی و عم ‌‬
‫مختلف بدن است ]آندرولی و همکاران؛ ‪1379‬؛ ص ‪.[(4) 12‬‬
‫یدهممد اممما پیممری‬ ‫کممافور اگممر چممه قممدرت جنسممی را کمماهش م ‌‬
‫گهای کلیه‬ ‫زودرس و سفیدی موها را به دنبال دارد و در ایجاد سن ‌‬
‫خالرییس؛ ج ‪2‬؛ ص‬ ‫یسممینا‪ ،‬شممی ‌‬ ‫و مثممانه نقممش زیممادی دارد ]ابوعل ‌‬
‫‪.[182‬‬
‫هی نیروی جنسممی در‬ ‫شدهند ‌‬‫گرچه مصرف کافور به عنوان کاه ‌‬
‫یگردد‪ ،‬اما ایممن اثممر مممورد تأییممد‬ ‫ظهای دردناک توصیه م ‌‬ ‫موارد نعو ‌‬
‫قرار نگرفته و مشکوک یا لأقل ناپایدار تلقی شده است‪ .‬مصرف‬
‫هی آن مثل ً دو گممرم در یممک دفعممه خطرنمماک اسممت و‬ ‫یروی ‌‬ ‫زیاد و ب ‌‬
‫یشود ]زرگری‪ ،‬علی؛ ‪1371‬؛ ج ‪4‬؛ ص ‪.[342-343‬‬ ‫باعث مرگ م ‌‬

‫‪ -3-1‬مستحبات ازدواج‬
‫انتخمماب همسممر بمماکره بممه دلیممل احممادیث مممذکور در صممحیحین‬
‫مچنین مستحب است که همسر از اقوام نزدیک‬ ‫مستحب است‪ .‬ه ‌‬
‫یزاده( نباشد زیممرا پیممامبراکرم‬
‫هزاده‪ ،‬دای ‌‬‫هزاده‪ ،‬خال ‌‬
‫)عموزاده‪ ،‬عم ‌‬
‫‪ ‬در این باره فرموده است‪» :‬ل تنکحوا القرابضضة القربیضضة‬
‫ن الولد یخلق ضاویا ً«)‪» (1‬بمما خویشمماوندان بسممیار نزدیممک‬ ‫فإ ّ‬
‫‪ -‬ابن الصلح می گوید‪ :‬این حدیث اصلی ندارد‪ ،‬و شوکانی و‬ ‫‪1‬‬

‫آلبانی و دیگر علماء می گویند که این حدیث از رسول الله ‪‬‬

‫ثابت نشده بلکه سخنی بهمین معنی از عمر‪ ‬باثبات رسیده‬
‫‪127‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یشود ضعیف‬ ‫ازدواج نکنید زیرا فرزندی که از این ازدواج متولد م ‌‬

‫خواهد بود«‪ .‬علما دلیل این امر را ضعف شهوت ناشی از کرامت‬
‫نفممس انسممانی و نهایتمما ً تولممد فرزنممدان نحیممف بیممان کرد ‌‬
‫هانممد‬
‫]الشروانی‪ :‬ج ‪7‬؛ ص ‪ 189‬و السید البکری؛ ج ‪3‬؛ ص ‪.[271‬‬
‫***‬
‫‪1‬‬
‫هی بکارت در مدخل واژن که‬ ‫بکارت عبارت است از وجود پرد ‌‬
‫یک چین غشایی نامنظم با ضخامت متغیر است؛ این پرده ممکممن‬
‫است از نوع کامل )سوراخ نشده(‪ ،‬ناکامل یا غربالی شممکل بمموده‬
‫هی بکممارت ممکممن اسممت در اثممر‬ ‫و یا اصل ً وجود نداشته باشد‪ .‬پرد ‌‬
‫معاینه‪ ،‬تروما‪ ،2‬جراحی و نزدیکی جنسی دچار پارگی شود ]رایممان‬
‫و همکاران؛ ‪1375‬؛ ص ‪.[60‬‬
‫حکم استحباب ازدواج با زنان باکره دلیل مختلفی ممکن است‬
‫نهما اشماره کمرد‪ :‬اصمول ً‬ ‫یتوان بمه تعمدادی از آ ‌‬ ‫داشته باشد که م ‌‬
‫یهمما و‬ ‫هی بکارت احتمال آلودگ ‌‬ ‫تهای قبلی و وجود پرد ‌‬ ‫عدم مقارب ‌‬
‫یهای آمیزشی را کاهش داده و به دلیل انسداد نسممبی واژن‬ ‫بیمار ‌‬
‫ییابد‪.‬‬
‫تهای محیطی نیز کاهش م ‌‬ ‫احتمال عفون ‌‬
‫از نظممر روانممی در زنممان بیمموه اغلممب مسممایلی ماننممد بممدبینی‪،‬‬
‫یشممود کممه ممکممن اسممت زنممدگی‬ ‫افسممردگی و اضممطراب دیممده م ‌‬
‫هی بکارت بممرای‬ ‫زناشویی جدید را تحت تأثیر قرار دهد‪ .‬وجود پرد ‌‬
‫اغلب مردان از نظر روانممی و افزایممش لممذت جنسممی نیممز اهمیممت‬
‫های دارد‪.‬‬‫ویژ ‌‬
‫ممممانعت از ازدواج خویشمماوندان نزدیممک‪ ،‬تشممخیص و تعییممن‬
‫یزا و جلمموگیری از ازدواج افممرادی کممه نسممل‬ ‫عوامممل ارثممی بیمممار ‌‬
‫مهممای مممؤثری در بهبممود سمملمت‬ ‫یآورنممد گا ‌‬
‫معیمموب بممه وجممود م ‌‬
‫جسمی و روانی افراد جامعه است‪.‬‬
‫یهای جسمی و‬ ‫یهای ارثی یا ناهنجار ‌‬ ‫وجود فرزند مبتل به بیمار ‌‬
‫روانی نه تنها در سلمت روانی والدین تأثیرات منفی شممدید دارد‪،‬‬
‫لسمماز‬ ‫ههممای متعممددی مشک ‌‬ ‫بلکه برای جممامعه و دولممت نیممز از جنب ‌‬
‫یفر‪ ،‬بهروز؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[109‬‬ ‫است ]میلن ‌‬

‫است‪ .‬مصحح‬
‫‪1‬‬
‫‪- hymen‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- truma‬‬
‫‪128‬‬ ‫مناکحات‬

‫نها دارای چهار تمما هشممت »ژن مضممر« هسممتند اممما‬ ‫هی انسا ‌‬ ‫هم ‌‬
‫نهممایی بممه نممدرت اثممری بممر سمملمتی شممخص یمما‬ ‫غالبمما ً چنیممن ژ ‌‬
‫یشود از هممر سممه نفممر یکممی دارای‬ ‫فرزندانش دارند؛ حدس زده م ‌‬
‫مرضمما؛ ‪1379‬؛‬ ‫یهای روانی باشممد ]نمموزاد‪ ،‬غل ‌‬ ‫ژن مربوط به بیمار ‌‬
‫ص ‪.[110‬‬
‫یهمای‬ ‫جهای فامیلی نمه تنهما احتممال مبتل شمدن بمه بیمار ‌‬ ‫ازدوا ‌‬
‫یدهد بلکه بمماعث ازدیممار بیممماران مبتل بممه ایممن‬ ‫ارثی را افزایش م ‌‬
‫یشممود‬ ‫لهای بعممدی م ‌‬ ‫نهمما بممه نس م ‌‬‫نهممای آ ‌‬
‫یهمما و انتقممال ژ ‌‬‫بیمار ‌‬
‫یاصغر؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[125‬‬ ‫]سروری‪ ،‬عل ‌‬
‫هزاده‪ ،‬عممموزاده و‬ ‫ازدواج بمما خویشمماوندان درجممه سمموم )عم ‌‬
‫نهای مضر و تولممد فرزنممدان بیمممار و‬ ‫هها( احتمال تلقی ژ ‌‬ ‫یزاد ‌‬‫دای ‌‬
‫جهمما ‪%6‬‬ ‫یدهد؛ میزان این خطر در ایممن ازدوا ‌‬ ‫ناقص را افزایش م ‌‬
‫تا ‪ %8‬است و این رقم دو برابممر رقممم ‪ %3‬تما ‪ %4‬وفممور نممواقص‬
‫جها‬‫مادرزادی و اختللت ذهنی در کل جمعیت است ولی همین زو ‌‬
‫دارای شانس بیشتر از ‪ %80‬هستند که فرزندان سممالم و طممبیعی‬
‫مرضا؛ ‪1379‬؛ ص ‪.[112‬‬ ‫داشته باشند ]نوزاد‪ ،‬غل ‌‬

‫‪ -3-2‬نقش امتیازات اجتماعی در ازدواج‬

‫اگر پمدر یما پمدربزرگ پمدری‪ ،‬دخمتر بمالغ یما نابمالغ را بمه ازدواج‬
‫تهممای اجتممماعی اعممم از‬ ‫شخصممی درآورد‪ ،‬کممه از نظممر موقعی ‌‬
‫شهای خممانوادگی‬ ‫امتیازات شغلی‪ ،‬سلمت جسمی و روانی و ارز ‌‬
‫نتری از دختر قمرار داشمت‪ ،‬دخمتر بمالغ اختیمار‬ ‫و نسبی در حد پایی ‌‬
‫دارد که فورا ً نکاح را فسخ کند و دختر نابالغ هم هنگام رسیدن بممه‬
‫یتواند این عمممل را انجممام دهممد ]الشممربینی؛ ج ‪3‬؛ ص‬ ‫سن بلوغ م ‌‬
‫‪.[164-165‬‬
‫***‬
‫در ازدواج سازش دایمی و از خود گذشتگی فراوان لزم اسممت‬
‫ولی اگر زن و مرد قبل از ازدواج با یکدیگر توافق بیشتری داشته‬
‫مترین عوامممل‬ ‫باشند‪ ،‬امکان سازش بعدی بیشتری خواهد بود‪ .‬مه ‌‬
‫مؤثر در توافق زوجین عبارتند از‪:‬‬
‫رشد عاطفی و فکری‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫تشابه علیق و طرز فکر‪.‬‬ ‫‪-2‬‬
‫تشابه مذهبی‪.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪129‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫تشابه تحصیلی و طبقاتی‪.‬‬ ‫‪-4‬‬

‫تشابه طرز تفکر نسبت به مسایل جنسی‪.‬‬ ‫‪-5‬‬
‫رابطه خانوادگی ]شاملو‪ ،‬سعید؛ ‪1366‬؛ ص ‪[92‬‬ ‫‪-6‬‬
‫مترین عوامل فوق تشابه تحصیلی و طبقمماتی اسممت و در‬ ‫از مه ‌‬
‫نجا کممه ممکمن اسمت‬ ‫یک ازدواج مطلوب باشد تشابه طبقاتی تا آ ‌‬
‫وجود داشته باشد‪.‬‬
‫هر چه زن و شوهر بیشتر از نظر طبقاتی شباهت داشته باشند‬
‫شبختی بیشتر است‪ .‬تجربه ثابت کرده است‬ ‫امکان سعادت و خو ‌‬
‫که زنان به امتیازات مردهای دیگر نظیر ثروت‪ ،‬مقممام اجتممماعی و‬
‫یبرند‪.‬‬‫تحصیلت عالی رشک م ‌‬
‫ممکن است زن و شموهری بما اختلفمات طبقماتی زیماد زنمدگی‬
‫نجمما کممه زن و شمموهر‬‫زناشممویی راحممتی داشممته باشممند؛ ولممی از آ ‌‬
‫یشمموند‪ ،‬ممکممن اسممت ایممن‬ ‫تهای بین خممود آگمماه م ‌‬‫تدریجا ً از تفاو ‌‬
‫تها باعث اختلف و آزردگی و عممدم بقممای زنممدگی زناشممویی‬ ‫تفاو ‌‬
‫یفر‪ ،‬بهروز؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[127‬‬ ‫شود ]میلن ‌‬

‫‪ -3-3‬ازدواج با محارم‬
‫یهای زیمر حمرام اسمت )تحریمم‬‫ازدواج با محارم در خویشماوند ‌‬
‫مؤبد(‪:1‬‬
‫‪ -1‬قرابت‪:‬‬
‫هها‬
‫الف( مادر و جد ‌‬
‫ب( دختر و دخترِ دختر‬
‫ج(خواهر‬
‫د( دخترِ خواهر‬
‫ه) دخترِ برادر‬‫‌‬
‫و( عمه‬
‫ز( خاله‬
‫‪ -2‬رضاع‪ :‬موارد ذکر شده قرابت در صورتی که شرایط رضمماع‬
‫موجود باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬مصاهره یا خویشاوندی با ازدواج‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬تحریم غیر مؤبد )موقت( در حالتی است که شخص دو خواهر رضاعی یا نسبی‬
‫مزمان به ازدواج درآورد‪.‬‬
‫هاش را‪ ،‬ه ‌‬
‫زن و عمه یا خال ‌‬
‫‪130‬‬ ‫مناکحات‬

‫الف( همسر پسر یا همسر پسرِ پسر از نسب یا رضاع‬

‫ب( مادرِ همسر‬
‫مبستری با مادرش‪.‬‬ ‫ج( دخترِ همسر در صورت ه ‌‬
‫***‬
‫ازدواج با محارم یا خویشاوندان درجه یک )والممد بمما فرزنممدان م م‬
‫خواهران و برادران( کممه خوشممبختانه در بسممیاری از جوامممع جممرم‬
‫یشود‪ ،‬احتمال تولد فرزندان دارای نقص ژنتیکی را تا حممد‬ ‫تلقی م ‌‬
‫جهمما احتمممال ظهممور‬ ‫یدهممد؛ در ایممن ازدوا ‌‬
‫هآمیزی افزایممش م ‌‬‫فمماجع ‌‬
‫مرضمما؛‬‫ییابممد ]نمموزاد‪ ،‬غل ‌‬‫نواقص در فرزندان پنج برابر افزایممش م ‌‬
‫‪1379‬؛ ص ‪.[112‬‬
‫نهای مشترک هستند و‬ ‫هی یک دارای ‪ %50‬ژ ‌‬ ‫خویشاوندان درج ‌‬
‫نها نیممز ‪ %25‬اسممت دوقلوهممای یممک تخمممی و‬ ‫احتمال هم خونی آ ‌‬
‫منوزایگات‪ 1‬از نظر ژنتیکی کامل ً یکسان هستند و درواقع یک فممرد‬
‫یاصممغر؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[111-120‬‬ ‫یشوند ]سروری‪ ،‬عل ‌‬ ‫محسوب م ‌‬
‫مبودن یا نبودن تحریکات روانی در ازدواج با محممارم و در نممتیجه‬ ‫ک ‌‬
‫کاهش نیروی جنسی از جمله موانع عملی بممودن ایممن امممر اسممت‬
‫یتواننممد قممدرت شممخص را‬ ‫سهای روانی‪ 2‬مناسب م ‌‬ ‫زیرا استیمیول ‌‬
‫برای انجام عمل جنسی بممه مقممدار زیممادی تشممدید کننممد ]گممایتون‪،‬‬
‫آرتور؛ ‪1375‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪.[1498‬‬

‫‪ -3-4‬فسخ نکاح به علت بیماری‬

‫ق« و‬ ‫عیمموب مختممص زنممان بممرای فسممخ از جممانب شمموهر »َرت ْم ْ‬
‫ن« است که هر دو انسداد مجرای تناسلی زن هسممتند کممه در‬ ‫»قَْر ْ‬
‫یشود‪.‬‬‫اولی گوشت و در دومی استخوان مانع دخول م ‌‬
‫»عُّنه« که عبارت است از ناتوانی در انجام عمل زناشممویی بممه‬
‫مچنین قطع بعضی از آلت تناسلی یا تمام آن‬ ‫دلیل عدم نعوظ و ه ‌‬
‫یشود از عیوب موجود در مردهمما هسممتند کممه‬ ‫ب« نامیده م ‌‬
‫ج ْ‬
‫که » َ‬
‫یدهند‪.‬‬
‫به زنان اختیار فسخ نکاح را م ‌‬
‫عیوب مشترک بین زن و مرد برای فسممخ نکمماح نیممز عبارتنممد از‬
‫هالله نقممل شممده اسممت‬ ‫جنون‪ ،‬برص و جذام؛ از امام شافعی رحم ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- monozygote‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- mental stimuluses‬‬
‫‪131‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یهای مشممترک بیممن زن و مممرد ممکممن اسممت بممه طممرف‬

‫که بیمار ‌‬
‫لهای بعدی منتقل شممود ]الشممربینی؛ ج‬‫مقابل یا فرزندان و یا نس ‌‬
‫‪3‬؛ ص ‪.[203‬‬
‫***‬
‫ن«‬ ‫ق« و » َ‬
‫قْر ْ‬ ‫‪ 3-4-1‬و ‪َ» 2‬رت ْ ْ‬
‫واژن‪ 1‬که در حکم فصل مشترک بین محیط و دسممتگاه تناسمملی‬
‫لکرد آن شامل مهیا ساختن یک مجرای خروجممی بممرای‬ ‫بوده و عم ‌‬
‫ترشحات قاعدگی و برای پذیرش آلت تناسمملی مردانممه در جریممان‬
‫یترین قسمممت مجممرای زایمممانی‬ ‫مقاربت و به وجممود آوردن تحتممان ‌‬
‫اسممت‪ ،‬ممکممن اسممت بممه نممدرت اختللتممی در آن دیممده شممود کممه‬
‫مبندی کرد‪:‬‬‫نها را به شرح زیر تقسی ‌‬ ‫یتوان آ ‌‬
‫م ‌‬
‫عدم وجود واژن‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪2‬‬
‫عدم اتصال مجاری پارامزونفریک به هم و پیدایش‬ ‫‪-2‬‬
‫مهای طولی‪.‬‬ ‫سپتو ‌‬
‫‪3‬‬
‫مهای‬ ‫هی واژن و پیدایش سپتو ‌‬ ‫‪ -3‬عدم کانالیزاسیون صفح ‌‬
‫عرضی‪.‬‬
‫هر کدام از ناهنجارهای فوق را که انجام عمل جنسی بممه طممور‬
‫شهممای جراحممی و‬ ‫یتمموان بمما رو ‌‬
‫نها غیرممکن است‪ ،‬م ‌‬ ‫کامل در آ ‌‬
‫غیرجراحی درمان کرد ]رایان و همکاران‪1376،‬؛ ص ‪.[93-100‬‬

‫‪» -3-4-3‬عّنه«‪:4‬‬
‫عن ّمممه عبمممارت اسمممت از عمممدم توانمممایی زوج در انجمممام عممممل‬
‫مبستری‪ ،‬یکی از عیوب مختمص ممردان در فسمخ نکماح اسمت و‬ ‫ه ‌‬
‫ممکن علل روانی و جسمی مختلفی داشته باشممد‪ .‬علممت جسمممی‬
‫یشممود ]تانمماگو‪ ،‬امیممل و‬
‫لکرد نعمموظ مربمموط م ‌‬ ‫عنه به ضعیف عم ‌‬
‫همکاران؛ ‪1379‬؛ ص ‪.[341‬‬
‫نعوظ طممبیعی مسممتلزم وجممود ممموارد زیممر اسممت‪ :‬سممالم بممودن‬
‫کپارچگی تحریکممات روانممی و‬ ‫سیستم اعصاب مرکزی که امکان ی ‌‬
‫نها به سیستم اعصاب سمپاتیک )که جریان خون‬ ‫حسی و انتقال آ ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪vagina‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪paramesonephric‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪canilization‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪asynodia‬‬
‫‪132‬‬ ‫مناکحات‬

‫یکند‪ ،‬عروق باز شریانی کممه‬ ‫یکند( را فراهم م ‌‬ ‫در آلت را کنترل م ‌‬
‫قادر به متسع شدن و فراهم کردن خون کافی بممرای آلممت باشممد‪،‬‬
‫سیستم طبیعی سینوس جسم کمماورنو‪ 1‬کممه بتوانممد بما تجممع خممون‬
‫افزایش حجم پیدا کند‪ ،‬آلممت طممبیعی کممه از نظممر آناتومیممک سممالم‬
‫هی وریدی برای جلمموگیری از نشسممت‬ ‫باشد و کفایت سیستم تخلی ‌‬
‫خون در هنگام نعوظ؛ محور هیپوتالموس م هیپوفیز بیضه نیز بایممد‬
‫طبیعی باشد چون تستسترون‪ 2‬بممرای حفممظ میممل جنسممی طممبیعی‬
‫لزم اسممت و اثممر مثبممتی هممم بممر نعمموظ دارد؛ بنممابراین اختللت‬
‫لکمرد‬ ‫یتوانممد بمه اختلل عم ‌‬‫عصبی‪ ،‬عروقی و ادراری م تناسمملی م ‌‬
‫نعوظ منجر شود و این اختلل ممکممن اسممت از نمماتوانی کامممل در‬
‫تیابی به نعوظ و حفظ آن به مدت کافی برای تکمیل فعالیت‬ ‫دس ‌‬
‫جنسی‪ ،‬متغییر باشد ]آندرولی و همکاران؛ ‪1379‬؛ ص ‪.[(39) 11‬‬
‫پیامدهای روانی ناشی از عنه بممه دلیممل تصممور عمموام از ارتبمماط‬
‫هی حقممارت و‬ ‫تنگاتنگ مردانگی و نیروی جنسممی بممه صممورت عقممد ‌‬
‫مبینی غیر قابل اجتناب است‪.‬‬ ‫خود ک ‌‬
‫یدهد که روابط جنسی از لحاظ‬ ‫نشناسی نشان م ‌‬ ‫تحقیقات روا ‌‬
‫اهمیت در ردیف اول یک زندگی زناشممویی قممرار دارد و سممازگاری‬
‫شبخممتی زنممدگی زناشممویی‬ ‫مترین علممل خو ‌‬ ‫در روابط جنسی از مه ‌‬
‫است به طوری که اگر این روابط ارضا کننده و کامل نباشد منجر‬
‫مپاشممیدگی خممانواده‬ ‫بممه نمماراحتی شممدید‪ ،‬اختلفممات و حممتی از ه ‌‬
‫یفر‪ ،‬بهروز؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[127‬‬ ‫یشود ]میلن ‌‬‫م ‌‬

‫‪» -3-4-4‬جنون«‬
‫هی آن از‬‫جنون از عوارض سماوی اهلیت اسممت کممه بممه واسممط ‌‬
‫یشممود؛ بنممابر تعریممف علمممای اصممول فقممه‪،‬‬
‫شخص رفممع تکلیممف م ‌‬
‫عبارت است از اختلل در نیممروی تعقممل بممه صممورتی کممه افعممال و‬
‫های عاقلنه صورت نگیرد‪ .‬جنون بممر دو نمموع اسممت‪:‬‬ ‫اقوال به شیو ‌‬
‫جنون ممتد و جنون غیرممتد؛ جنون غیرممتممد نیممز دو نمموع اسممت‪:‬‬
‫عارضی و اصلی ]الخضری‪ ،‬الشیخ محمد؛ ‪1419‬؛ ص ‪.[96‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- corpora cavernosum‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- testosterone‬‬
‫‪133‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫نهمما شممخص دارای‬ ‫یهممای روانممی کممه در آ ‌‬‫بنابراین‪ ،‬انممواع بیمار ‌‬

‫رفتارها و گفتارهای عاقلنه نیست‪ ،‬در اصطلح فقه جنون نامیممده‬
‫یهممای اعصمماب و روان از جملممه‬ ‫یشود و انواع مختلفی از بیمار ‌‬ ‫م ‌‬
‫هی ذهنممی‪ ،‬اسممکیزوفرنیا‪ ،‬جنممون ادواری و‬ ‫بمانممد ‌‬
‫ههممای عق ‌‬ ‫گرو ‌‬
‫یشممود جنممون کممه بممه اصممطلح علمممی‬ ‫اختللت روانی را شامل م ‌‬
‫یشممود‪ :‬یکممی‬‫یشممود بممه دو بخممش تقسممیم م ‌‬ ‫پسممیکوز‪ 1‬نامیممده م ‌‬
‫پسممیکوزهای عضمموی‪ 2‬و دیگممری پسممیکوزهای کنشممی‪ 3‬از نظممر‬
‫نپزشکی‪ ،‬پسیکوز مشخصات زیر را دارد‪:‬‬ ‫روا ‌‬
‫‪-1‬عدم تماس با واقعیت و یا تغییر عادی در آن‪.‬‬
‫‪-2‬اختلل شدید و مداوم عاطفی‪.‬‬
‫‪-3‬بازگشت به رفتارهای قبلی‪ ،‬به خصوص دوران کودکی‪.‬‬
‫نرفتن تعممادل شخصممیت بممه طمموری کممه تمممایلت اولیممه‪،‬‬ ‫‪-4‬از بی ‌‬
‫بدون کنترل ظهور نماید‪.‬‬
‫‪-5‬اختللت حاد یا مزمن در طرز تفکر و ادارک ]شاملو‪ ،‬سعید؛‬
‫‪1366‬؛ ص ‪[265-266‬‬
‫یتوان به دو دسته تقسیم کرد‪:‬‬ ‫یهای روانی را م ‌‬ ‫علل بیمار ‌‬
‫‪-1‬علممل جسمممانی )شممامل عوامممل ارثممی‪ ،‬مممادرزادی‪ ،‬شممرایط‬
‫فیزیکی و فیزیوبیولوژیک بدن( یا محیط داخلی‪.‬‬
‫‪-2‬علل محیطی )شامل عوامل جغرافیایی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬فرهنگی‪،‬‬
‫اقتصادی‪ ،‬عفونت‪ ،‬مسمومیت‪ ،‬ضربه‪ ،‬فشممارهای روانممی و ‪(...‬‬
‫یفر‪ ،‬بهروز؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[56‬‬ ‫]میلن ‌‬
‫یدهممد کممه امکممان بممروز ایممن اختللت در‬ ‫مطالعممات نشممان م ‌‬
‫فرزندان والممدین اسممکیزوفرنیک در مقایسممه بمما جمعیممت عمممومی‬
‫ههممای یممک والممد‬
‫بیشممتر اسممت‪ .‬احتمممال بممروز اسممکیزوفرنی در بچ ‌‬
‫اسکیزوفرنیک ‪ %16‬در مقابل ‪ %85‬مربوط به جمعیممت عمممومی‬
‫است‪.‬‬
‫ههایی که پدر و مادر هر دو اسکیزوفرنیک هستند ایممن‬ ‫در خانواد ‌‬
‫احتمممال ‪ %40‬اسممت ]راو‪ ،‬کلرنممس؛ ‪1366‬؛ ص ‪ 364‬و نممورزاد‪،‬‬
‫مرضا؛ ‪1379‬؛ ص ‪.[205‬‬ ‫غل ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- psychosis‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- organic psychosis‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-functional psychosis‬‬
‫‪134‬‬ ‫مناکحات‬

‫هی‬
‫یهای روانی وجود زمین ‌‬ ‫علت اصلی و شرط لزم برای بیمار ‌‬
‫هی ارثممی شممرط کممافی نیسممت؛ چممون بممدون‬ ‫ارثی است ولی زمین ‌‬
‫عکننده بممروز بیممماری امکممان‬ ‫دخالت عوامل مساعدکننده یمما تسممری ‌‬
‫ندارد؛ پس اثر متقابل مختلف کامل ً محسوس است و ایممن اثممرات‬
‫در دوقلوهممای یکسممان کممه از بممدو تولممد بممه عللممی جممدا از یکممدیگر‬
‫هانممد مممورد مطممالعه قممرار گرفتممه و تأییممد شممده اسممت‬ ‫زندگی کرد ‌‬
‫یفر‪ ،‬بهروز؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[57‬‬ ‫]میلن ‌‬

‫‪» -3-4-5‬ب ََرص«‬

‫‪1‬‬
‫برص )‪ (vitiligo‬نوعی بیماری اختلل پیگمانتاسممیون بممه صممورت‬
‫اکتسابی است که در آن به سبب کاهش عمل و در نهایت تخریب‬
‫یشممود‪ .‬شممیوع‬ ‫تها‪ 2‬به صورت موضعی یا منتشر دیممده م ‌‬ ‫ملنوسی ‌‬
‫یرسممد؛ سممن ابتل در‬ ‫آن حدود ‪ %1‬و در برخممی جوامممع بممه ‪ %8‬م ‌‬
‫اغلب افراد بین ‪ 20‬تا ‪ 30‬سالگی است و در ‪ %25‬موارد کودکان‬
‫هی‬‫کمتر از ده سال به این بیماری گرفتارند‪ .‬در ‪ %30‬موارد سابق ‌‬
‫فامیلی وجود دارد و فاکتور ژنتیکی در ایجاد بیماری دخیممل اسممت‪.‬‬
‫یهای مختلفی برای ایجاد بیماری ارائه شممده اسممت و درمممان‬ ‫تئور ‌‬
‫قطعی آن وجود ندارد؛ اما در ‪ 10‬تمما ‪ %20‬بهبممود خممود بممه خممودی‬
‫مشاهده شده است‪.‬‬
‫بیممماری بممرص بممدون علمممت اسممت و فقممط از نظممر زیبممایی‪،‬‬
‫یکنممد کممه ممکممن اسممت‬ ‫مهای ظمماهری را دچممار مشممکل م ‌‬ ‫انممدا ‌‬
‫یهای روانی و افسردگی باشد‪.‬‬ ‫هساز ایجاد ناراحت ‌‬ ‫زمین ‌‬

‫‪» -3-4-6‬جذام«‬
‫هی چنممد هممزار‬
‫جذام )‪ (Ieprosy‬یک بیماری عفونی مزمن با سلیق ‌‬
‫ملپرا‪ 3‬بمه وجمود م ‌‬
‫یآیمد و‬ ‫سماله اسمت کمه توسمط ممایکو بماکتریو ‌‬
‫یسممازد ]همممان منبممع؛ ص‬ ‫اعصاب محیطی و پوسممت را گرفتممار م ‌‬
‫مگیر در علمموم بمماکتریولوژی‪،‬‬‫تهای چش م ‌‬ ‫یرغممم پیشممرف ‌‬
‫‪ .[103‬عل ‌‬
‫یدرمانی‪ ،‬ننممگ شمممردن و عقایممد خرافممی در‬ ‫اپیدمیولوژی و شممیم ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- pigmentation‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- melanicytes‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- mycobacterium‬‬
‫‪135‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫مخفی کردن جذام توسط بیماران عامل بازدارنده در کنممترل ایممن‬

‫یشود‪.‬‬ ‫بیماری محسوب م ‌‬
‫‪1‬‬
‫گرچه ارتباط نزدیک و صمیمی با فممرد دچممار جممذام لیپروممماتو ‪،‬‬
‫یدهد‪ ،‬اممما تنهمما‬
‫احتمال انتقال بیماری را تا هشت برابر افزایش م ‌‬
‫‪ %5‬افرادی که همسر مبتل به جممذام دارنممد بممه ایممن بیممماری مبتل‬
‫یشوند؛ در حالی که هرگاه یکی از والدین مبتل به جذام عفونی‬ ‫م ‌‬
‫نهمما ‪ %60‬اسممت‬ ‫درمممان نشممده باشممد‪ ،‬خطممر ابتل در کودکممان آ ‌‬
‫شپژوه و محبوبی؛ ‪1377‬؛ ص ‪.[103‬‬ ‫‌]دان ‌‬
‫مطالعات در دوقلوها احتمال استعداد ژنتیکی را در جذام نشان‬
‫هی جامع پوست ایران؛ ‪1380‬؛ ص ‪.[104‬‬ ‫یدهد ]درسنام ‌‬ ‫م ‌‬
‫ههممای مهممم انتقممال بیمماری‬ ‫تخممواب مشممترک از را ‌‬ ‫لبماس و رخ ‌‬
‫هی‬ ‫یآینممد و احتمممال انتقممال بیممماری بممه وسممیل ‌‬
‫جممذام بممه شمممار م ‌‬
‫شپممژوه‪ ،‬محبمموبی؛ ‪1377‬؛ ص‬ ‫شیرمادر مبتل هممم وجممود دارد ]دان ‌‬
‫‪.[103‬‬

‫‪» -3-5‬پاکدامنی و پرهیزگاری«‬

‫گهای‬ ‫باید فرزندان در صورت تمکن مادی بممرای پممدر و پممدربزر ‌‬
‫هی‬‫خود م در صورت تمایل و نیاز آنان به ازدواج م زن بگیرند و نفق ‌‬
‫نها راپرداخت نمایند‪.‬‬‫آ ‌‬
‫***‬
‫دوران پیری از نظر بهداشت روانی بسیار حایز اهمیت اسممت و‬
‫یهای‬ ‫یترین بیمار ‌‬ ‫شگیری باید در نظر داشت که معمول ‌‬ ‫از نظر پی ‌‬
‫روانی در افراد پیر عبارتند از پسممیکوزهای پیممری‪ ،‬اختللت روانممی‬
‫ناشمممی از اختللت عروقمممی‪ ،‬کمبمممود اکسمممیژن و از بیمممن رفتمممن‬
‫تهای عادی مغز که با کم شدن روابط اجتممماعی‪ ،‬از دسممت‬ ‫فعالی ‌‬
‫دادن مسممئولیت‪ ،‬بازنشسممته شممدن و از دسممت دادن نزدیکممان و‬
‫یفر‪ ،‬بهروز؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[135‬‬ ‫یگردد ]میلن ‌‬‫اطرافیان توأم م ‌‬
‫جهای نزدیک و طبیعی از لحاظ‬ ‫یدهد که ازدوا ‌‬ ‫تحقیقات نشان م ‌‬
‫عاطفی‪ ،‬احساس تسلط و خودسودمندی‪ ،‬فممرد را از تممأثیر روانممی‬
‫هی حمایتی برای بهبممود را فراهممم‬ ‫هی قلبی حفظ کرده و زمین ‌‬ ‫حمل ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- lepromatous leprosy‬‬
‫‪136‬‬ ‫مناکحات‬

‫یسممازد ]دفممتر اروپممایی سممازمان جهممانی بهداشممت؛ ‪1380‬؛ ص‬ ‫م ‌‬

‫‪.[262‬‬
‫نهای روانی‪ ،‬اشخاصممی‬ ‫یک سوم بیماران روانی را در بیمارستا ‌‬
‫یدهند که بیشتر از ‪ 45‬سال سن دارند؛ تعممداد زیممادی از‬ ‫تشکیل م ‌‬
‫هور شممدن در تخیلت‬ ‫ایممن بیممماران پیرمردانممی هسممتند کممه غمموط ‌‬
‫نها را افسرده و منممزوی نممموده‬ ‫تهای مفید آ ‌‬‫گذشته و عدم فعالی ‌‬
‫تهممای‬ ‫هدار به دلیل انجام فعالی ‌‬ ‫است‪ .‬زنان و به خصوص زنان خان ‌‬
‫یهما قممرار‬‫خانه و مواظبت از کودکان‪ ،‬کمتر در معمرض ایمن بیمار ‌‬
‫دارند ]شاملو‪ ،‬سعید؛ ‪1366‬؛ ص ‪.[102-103‬‬
‫در مورد مردان باید توجه داشت کممه در سممنین متوسممط عمممر‪،‬‬
‫مسایل جنسی ممکن است مشکلت جدیدی را بممرای آنممان ایجمماد‬
‫کند؛ از طرفی گذشت عمر و از دست دادن کار فعال و از طممرف‬
‫مزیسممتی بمما همسممری کممه دوران یایسممگی را‬ ‫دیگممر برخممورد و ه ‌‬
‫یسممازد و‬ ‫یگذراند‪ ،‬زندگی را بر مرد تیره کرده و او را عاصی م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یدهممد‬‫جهممای دوم در ایممن سممنین رخ م ‌‬ ‫بممه ایممن دلیممل اکممثر ازدوا ‌‬
‫یفر‪ ،‬بهروز؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[135‬‬ ‫]میلن ‌‬

‫دد زوجات‬
‫‪ -3-6‬احکام تع ّ‬
‫هی‪:‬‬‫با استناد به آی ‌‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪﴾ ‬‬ ‫‪‬‬
‫)نساء ‪(3 /‬‬
‫یترسممید کممه نتوانیممد میممان زنممان دادگممری را‬
‫»اگرهممم م ‌‬
‫مراعات کنید به یک زن اکتفا نمایید«‪.‬‬
‫بر کسی که بیشتر از یک زن دارد‪ ،‬واجب اسممت کممه نمموبت هممم‬
‫سم( هر کدام را رعایت کند‪.‬‬ ‫خوابگی )قَ ْ‬
‫سم به زنانی که در حیض و نفاس هستند و نیز زنان بیمار هم‬ ‫قَ ْ‬
‫یگیرد‪.‬‬‫تعلق م ‌‬
‫***‬
‫یهممای ایممن‬
‫تشریع حکممم تعممدد زوجممات در اسمملم یکممی از ویژگ ‌‬
‫شریعت معتدل و متوسط است‪ .‬این حکممم مختممص بممه شممرایط و‬
‫افراد خاصی بوده و برخاسته از فطرت انسانی و اقتضای طبیعت‬
‫بعضی از افراد جامعه اسممت‪ .‬بمما در نظممر گرفتممن درصممد جمعیممت‬
‫‪137‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫نها در جوامع مختلف و مصایب و حوادثی که مردها بمما‬ ‫مردها و ز ‌‬

‫یهای تناسلی‬ ‫یشوند و نیز بیمار ‌‬ ‫آن روبرو بوده‪ ،‬به مرگ منتهی م ‌‬
‫نها مبتل شده‪ ،‬ممکن اسممت بممه نممازایی منجممر‬ ‫نها به آ ‌‬
‫زیادی که ز ‌‬
‫هحل بسیاری از مشمکلت بموده و از‬ ‫یتواند را ‌‬
‫گردند‪ ،‬تعدد زوجات م ‌‬
‫انحرافممات جنسممی جلمموگیری کنممد‪ .‬اگرچممه ایممن قممانون در اسمملم‬
‫چگمماه‬‫مشروعیت دارد اما چون اختصاص بممه شممرایط ویممژه دارد‪ ،‬هی ‌‬
‫نسبت مردان چند همسری به تک همسری در جوامع اسمملمی از ‪3‬‬
‫کنژاد‪ ،‬سیدرضمما؛ ‪1349‬؛ ج ‪35‬؛ ص ‪.[55‬‬ ‫‪ %‬تجاوز نکرده است ]پا ‌‬
‫تها وجود داشممته‬ ‫تعدد زوجات حکمی است که در تمام شرایع و مل ‌‬
‫است و تا قممرن هفممدهم میلدی در میممان مسممیحیان نیممز مشممروع و‬
‫مباح بوده است ]ابوخلیل‪ ،‬شوقی؛ ‪1999‬؛ ص ‪.[229‬‬
‫متریممن‬ ‫نها مه ‌‬
‫رعایت حقوق همسران و اجرای عدالت در بین آ ‌‬
‫ههایی است کممه مممرد دارای‬ ‫مسئله در تأمین سلمت روانی خانواد ‌‬
‫یباشد‪.‬‬ ‫بیش از یک همسر م ‌‬
‫وجود شوهر در کنار زن باعث آرامش روانی و احساس امنیممت‬
‫یشود‪ ،‬این امر در هنگام بروز مشکلت جسمی بممه ویممژه در‬ ‫او م ‌‬
‫ایام بیماری‪ ،‬عادت ماهیانه و پس از زایمان اهمیت بیشتری دارد‪.‬‬

‫سم‬ ‫‪ -3-7‬احکام َ‬
‫ق ْ‬
‫سم یممک شممب و حممداکثر آن سممه شممب اسممت و‬ ‫حداقل نوبت قَ ْ‬
‫مچنین جمع نمودن بین دو هوو در یممک‬ ‫بیشتر از آن جایز نیست‪ .‬ه ‌‬
‫نها حرام است‪.‬‬ ‫مسکن مشترک بدون رضایت آ ‌‬
‫نوبت قسم برای عروس باکره بدون جبران برای سایر هووهمما‪،‬‬
‫هفت شب و برای بیوه‪ ،‬سه شب است‪.‬‬
‫***‬
‫رعایت حقوق زوجات و تقسیم اوقات زوج‪ ،‬به خصوص شب تا‬
‫آنجا مورد تأکید شارع است که بخشی از فقه اسلمی را بممه خممود‬
‫اختصاص داده است‪ .‬قرار دادن شب به عنوان اصل و رکن قسم‬
‫یکننمد و شمب را اسمتراحت‬ ‫در افمراد عمادی کمه در روزهما کمار م ‌‬
‫ینمایند؛ یکی از نکات مهم در تممأمین سمملمت روانممی همسممران‬ ‫م ‌‬
‫اسممت؛ زیممرا وحشممت و هممراس تنهممایی در شممب بیشممتر اسممت و‬
‫خداونممد شممب را زمممان اسممتراحت و آرامممش قممرار داده اسممت‪.‬‬
‫حممداکثر اختیممار مشممخص بممرای تقسممیم زمممان بممودن بمما یکممی از‬
‫‪138‬‬ ‫مناکحات‬

‫همسران سه شب است و بیشتر از آن جایز نیست؛ زیممرا ممکممن‬

‫است برای همسران دیگر مشکلتی روحی یمما جسمممی رخ دهممد و‬
‫یاطلع باشد‪.‬‬ ‫مرد از آن ب ‌‬
‫زندگی دو هوو در یک مسکن مشترک بدون شممک مشممکلتی را‬
‫ههای متعدد در میان تمامی ملل‪،‬‬ ‫به دنبال خواهد داشت زیرا تجرب ‌‬
‫بروز اختلفممات در میممان هووهممایی را کممه در یممک مسممکن زنممدگی‬
‫یدهد؛ اما در صورت رضایت آنان و وجود روابط‬ ‫یکنند‪ ،‬نشان م ‌‬ ‫م ‌‬
‫صمیمی بین آنان این احتمال منتفی است‪.‬‬
‫سهممای بمماکره‬‫اختصاص هفت شممب بممدون جممبران بممرای نوعرو ‌‬
‫برای آشنایی بممه اخلق و رفتممار شمموهر و ایجمماد آرامممش روانممی و‬
‫لذت جنسی در آنان است؛ زیرا اولیممن تممماس جنسممی بمما دخممتران‬
‫هی بکممارت همممراه اسممت و بممه تدریممج در‬ ‫باکره همواره با درد ازال ‌‬
‫یشممود‪ ،‬اممما‬
‫شهای بعدی‪ ،‬لذت جنسی به طور کامل ارضمما م ‌‬ ‫آمیز ‌‬
‫هی کافی در مسایل جنسی دارنممد و مشممکل‬ ‫در بیوه زنان که تجرب ‌‬
‫جسمی نیز ندارند‪ ،‬این مدت سه شب تعیین شده اسممت تمما بممرای‬
‫همسران دیگر مشکلت زیادی به وجود نیاید‪.‬‬

‫خلع )جدایی از جانب زن(‬

‫‪ُ -4‬‬
‫خلممع در لغممت بممه معنممی درآوردن و کنممدن لبمماس اسممت؛ چممون‬
‫ُ‬
‫خداوند زن و شوهر را به عنوان لباس هم دیگمر معرفمی فرمموده‬
‫است‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫﴿ ‪‬‬
‫‪﴾   ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)بقره ‪(187 /‬‬
‫»آنان لباس شمایند و شما لباس آنانید«‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬جدایی بین آنان به درآوردن لباس تشبیه شده است‪.‬‬
‫در اصطلح فقه خلع عبارت است از جدایی بین زن و شوهر بما‬
‫رضمایت و درخواسمت زن و نیمز پرداخممت مبلغمی از طممرف او بممه‬
‫عنوان عوض خلع به شوهر ]الخن‪ ،‬مصممطفی و زملؤه؛ ‪1418‬؛ ج‬
‫‪2‬؛ ص ‪.[121‬‬
‫هی‪:‬‬ ‫هی مشروعیت خلع آی ‌‬ ‫ادل ‌‬
‫﴿ ‪      ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪139‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬

‫‪﴾‬‬
‫)بقره ‪(229 /‬‬
‫»پس اگر بیم داشممته باشممید کممه حممدود الهمی را رعممایت نکننممد‪،‬‬
‫گناهی برایشان نیست که زن فدیه و عوضی بپردازد«‪.‬‬
‫هاللممه در مممورد‬
‫و حدیث روایت شمده توسمط اممام بخماری رحم ‌‬
‫مچنین اجماع علما در این باره است‪.‬‬ ‫همسر ثابت بن قیس و ه ‌‬
‫***‬
‫عدم سازش و توافق بین زوجین و نزاع و کشمکش مممداوم نممه‬
‫یکنممد‪ ،‬بلکممه‬
‫تنها سلمت روانی و جسمی زن و شوهر را تهدیممد م ‌‬
‫اثرات بسیار مخربی روی کودکممان دارد‪ .‬کممودک بممر اثممر اختلفممات‬
‫احسمماس حقممارت و نمماامنی شممدیدی خواهممد نمممود و اگممر ایممن‬
‫یشممود‬ ‫یهممای روانممی منجممر م ‌‬
‫احساسممات افزایممش یابممد بممه بیمار ‌‬
‫]شاملو‪ ،‬سعید؛ ‪1366‬؛ ص ‪.[149‬‬

‫‪ -5‬طلق‬
‫طلق در لغت به معنی بمماز کممردن و رهمما کممردن و در شممرع بممه‬
‫معنی بر هم زدن عقد نکاح با الفاظ مخصوصممی اسممت؛ بممه دلیممل‬
‫هی‪:‬‬
‫آی ‌‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫)بقره ‪/‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫‪(229‬‬
‫»طلق دو بار است )طلقی که مرد حممق رجعممت دارد پممس‬
‫های شایسته یا رها کردن«‪.‬‬
‫از آن( نگاهداری به گون ‌‬
‫و آیممات دیگممری در قممرآن طلق در اسمملم مشممروع اسممت؛ اممما‬
‫پیممامبر‪ ‬در مممذمت آن فرممموده اسممت‪» :‬لیضضس شضضیءٌ مضضن‬
‫ق« »نممزد خداونممد هیممچ‬ ‫الحلل أبغض إلى الله مضضن الطل ِ‬
‫حللی منفورتر از طلق نیست«‪.‬‬
‫طلق دادن زن هنگامی که در حیض یا نفاس است یمما در پمماکی‬
‫یشممود‬ ‫مبستر شده است‪» ،‬طلق بدعی« نامیده م ‌‬ ‫که مرد با او ه ‌‬
‫و حرام است‪.‬‬
‫نهمما‬
‫طلق دارای الفمماظ صممریح و کنممایه اسممت کممه در فقممه از آ ‌‬
‫بحث شده است و از شرایط لزم برای وقوع طلق مکلف بممودن‬
‫‪140‬‬ ‫مناکحات‬

‫هی نابممالغ‪ ،‬مکممَره و‬ ‫زوج اسممت؛ بنممابراین طلق دیمموانه‪ ،‬پسممر بچ ‌‬

‫یشود‪.‬‬ ‫یهوش یا خوابیده‪ ،‬واقع نم ‌‬ ‫اشخاص ب ‌‬
‫***‬
‫مترین عامممل در تکمموین شخصممیت‬ ‫محیط خانواده اولین و بممادوا ‌‬
‫هساز رشد جسمممانی‪ ،‬اخلقممی‪ ،‬عقلنممی و عمماطفی‬ ‫کودکان و زمین ‌‬
‫مترین محممور زنممدگی اجتممماعی بشممر‬ ‫آنان است‪ .‬نهاده خانواده مه ‌‬
‫اسمممت و سممملمت افمممراد جمممامعه در گمممرو سممملمت کمممانون‬
‫ههاست‪.‬‬ ‫خانواد ‌‬
‫اسمملم بمما تشممویق فممرد بممه ازدواج و تشممکیل خممانواده و نفممی‬
‫هی ایجاد محیطی سممالم بممرای‬ ‫هرگونه تبعیض و ظلم به زنان زمین ‌‬
‫آرامش جسمی و روانی شخص را فراهم نموده است؛ اما اگر به‬
‫دلیمل هرگمونه اختلف سملمت روانمی اعضمای خمانواده بمه خطمر‬
‫هی نصممیحت‪ ،‬تممرک هممم‬ ‫افتمماد‪ ،‬پممس از گذرانممدن مراحممل چهارگممان ‌‬
‫هی جممدایی در‬ ‫کم‪ ،‬اجاز ‌‬ ‫ح َ‬‫خوابگی‪ ،‬تنبیه آرام و بدون درد و انتخاب َ‬
‫طی سممه مرحلممه را صممادر نممموده اسممت ]الصممابونی‪ ،‬محمممدعلی؛‬
‫‪1414‬؛ ج ‪1‬؛ ص ‪ [471‬و در صورتی که زوجین در مراحممل اول و‬
‫یشممود؛‬ ‫دوم پشیمان شدند‪ ،‬فرصت زندگی مجدد بممه آنممان داده م ‌‬
‫هی سمموم کممه اختلفممات شممدید و پممی در پممی‪ ،‬احممترام‬ ‫اما در مرحل ‌‬
‫نهمما‬
‫هی زندگی مجدد بممه آ ‌‬ ‫متقابل را از بین برده است‪ ،‬دیگر اجاز ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫داده نم ‌‬
‫یهممای منحصممر بممه‬ ‫تشریع احکام طلق با شرایط فمموق از ویژگ ‌‬
‫تهای دیگممر یممافت‬ ‫فممرد شممریعت محمممدی اسممت کممه در شممریع ‌‬
‫یشود و عدم تشریع حکم طلق در آن مکاتب مشکلت روانممی‬ ‫نم ‌‬
‫و اخلقی متعددی را برای اعضممای خممانواده بممه ویممژه کودکممان بممه‬
‫وجود آورده است؛ زوجین برای ارضای نیازهای جنسی و عمماطفی‬
‫خود به انواع انحرافات اخلقی روی آورده و گاهی اوقممات شممدت‬
‫یهممای روانمی ناشممی از آن منجممر بممه خودکشمی‪،‬‬ ‫اختلفات و بیمار ‌‬
‫یشود‪.‬‬‫قتل همسر و یا قتل تمام اعضای خانواده منجر م ‌‬
‫ضرورت تشریع حکم طلق را جوامع غربی به خوبی دریافتند و‬
‫قممانون طلق بممه صممورت رسمممی را تصممویب کردنممد؛ آخریممن ایممن‬
‫کشورها ایتالیا بود کمه در سمال ‪ 1971‬آن قمانون را تصمویب کمرد‬
‫]ابوخلیل‪ ،‬شوقی؛ ‪1999‬؛ ص ‪.[232‬‬
‫‪141‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫هی مممذکور اختلفممات بیممن زن و‬ ‫اگممر در طممی مراحممل چهارگممان ‌‬

‫هی مشمماجرات و زد و خوردهممای فیزیکممی‬ ‫شوهر رفممع نشممود‪ ،‬ادام ‌‬
‫یسممازد و در ایممن‬ ‫کممانون خممانواده را بممه محیطممی نمماامن تبممدیل م ‌‬
‫هحممل خواهممد بممود؛ زیممرا اثممر‬ ‫صممورت جممدایی و طلق بهممترین را ‌‬
‫مشاجرات و منازعات والممدین در حضممور کودکممان و نوجوانممان بممه‬
‫مراتب شدیدتر از جدایی و طلق است؛ بنابراین نممه تنهمما سمملمت‬
‫ههممایی بممه خطممر‬ ‫روانی و جسمی فرزندان در محیط چنیممن خانواد ‌‬
‫بهای جممدی‬ ‫یافتد‪ ،‬بلکه تعادل روانی زن و شوهر نیز دچار آسی ‌‬ ‫م ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫مترین مسایلی است که کودک را دچار‬ ‫مناقشات پدر و مادر مه ‌‬
‫حممالت دو گممانگی عمماطفی نممموده و او را بممر سممر دو راهممی قممرار‬
‫لهممای‬ ‫سالعم ‌‬‫یدهد و کودک را به طور ناخودآگاه مجبممور بممه عک ‌‬ ‫م ‌‬
‫یفممر‪ ،‬بهممروز؛ ‪1373‬؛ ص ‪-111‬‬ ‫ینمایممد ]میلن ‌‬‫ظاهرا غیرطبیعی م ‌‬‫ً‬
‫‪.[110‬‬
‫وجمود خصمومت آشمکار میمان اولیما‪ ،‬کمودک را دچمار تعمارض و‬
‫یداند از کدام طممرف‬ ‫ینماید‪ ،‬بدین معنی که نم ‌‬ ‫کشمکش روانی م ‌‬
‫بداری کند‪ .‬در این گونه موارد کودک ممکممن اسممت گمماهی بممه‬ ‫جان ‌‬
‫سوی مادر و موقعی نیز به طمرف پمدر روی آورد و خشمم طمرف‬
‫مقابل را هر بار نسبت به خود برانگیزد و اگر نسبت به هممر دو در‬
‫مواقع مختلف‪ ،‬نظر موافق نشان دهممد‪ ،‬بمماعث ایجمماد اضممطراب و‬
‫تشویش در او خواهد شد ]شاملو‪ ،‬سعید؛ ‪1366‬؛ ص ‪.[83-84‬‬
‫یهای جسمی‬ ‫علت تحریم طلق بدعی‪ ،‬وجود مشکلت و ناراحت ‌‬
‫و روانممی ناشممی از کمبممود خممون و موادغممذایی و نیممز تغییممرات‬
‫نهای بدن در دوران حیض و نفاس است که ممکممن اسممت‬ ‫هورمو ‌‬
‫زن را پرخاشگر و عصبانی سازد‪ .‬گاهی اوقات نیممز ممکممن اسممت‬
‫یشممود‬ ‫ظهممور حمماملگی بمماعث رفممع اختلف و مممانع از طلق م ‌‬
‫یتر شممدن‬ ‫مچنین طولن ‌‬ ‫]کنعان‪ ،‬احمد محمد؛ ‪2000‬؛ ص ‪[678‬؛ ه ‌‬
‫دة« یکی دیگر از دلیل تشریع این حکم است‪.‬‬ ‫ع ّ‬‫مدت » ِ‬
‫‪142‬‬ ‫مناکحات‬

‫‪1‬‬
‫مْتعه‬
‫‪ُ -5-1‬‬
‫اگممر زنممی قبممل از نزدیکممی طلق داده شممده و بممه هممر دلیلممی‬
‫ههممای‬
‫مچنیممن تمممام گرو ‌‬‫هی خود را دریافت نکممرده باشممد و ه ‌‬ ‫مهری ‌‬
‫زنان موطوء اعممم از مسمملمان و غیرمسمملمان و آزاده و غیممرآزاده‬
‫استحقاق دریافت متعه را دارند‪.‬‬
‫مبلغ متعه بمما تمموجه بممه وضمعیت اقتصممادی و اجتممماعی طرفیممن‬
‫یشممود و مسممتحب اسممت کممه از ‪ 30‬درهممم‬ ‫توسط قاضی تعیین م ‌‬
‫نقره کمتر نباشد‪.‬‬
‫علت وجوب متعه این آیه ‌است‪:‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿‪  ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪    ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)بقره ‪(236 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫»اگر زنان را قبل از آمیزش جنسممی و تعییممن مهممر طلق‬
‫همند سازید«‪.‬‬ ‫دهید‪ ،‬گناهی بر شما نیست که آنان را بهر ‌‬
‫و حکمممت آن را فقهما کمم کمردن اضمطراب و وحشمت ناشمی از‬
‫هاند ]الشربینی؛ ج ‪3‬؛ ص ‪.[341‬‬ ‫طلق ذکر نمود ‌‬
‫سکونت دادن زنان مطّلقه م غیر از زنان ناشزه م در مدت عمده‬
‫نیز واجب است‪.‬‬
‫***‬
‫تشریع احکام صداق‪ ،‬نفقه‪ ،‬متعه و سممکونت دادن زنممان معتممده‬
‫هی اسمملمی‬ ‫از جمله احکممامی هسممتند کممه حقمموق زن را در جممامع ‌‬
‫یسازند‪.‬‬
‫تبیین م ‌‬
‫عواطف و احساسات طبیعی زن مقتضی این است که در تمام‬
‫هها‪ ،‬توجه بیشممتری بممه او معطمموف شممود زیممرا آنممان وظممایف‬ ‫زمین ‌‬
‫هداری را بممه عهممده‬ ‫مهمی چون تربیت کودکان‪ ،‬شمموهرداری و خمان ‌‬

‫‪ -‬متعه در فقه اهل سنت و جماعت جایز نمی باشد و به اتفاق‬ ‫‪1‬‬

‫مسلمانان حرام می باشد و فقممط شممیعیان هسممتند کممه متعممه را‬

‫جایز می دانند و متأسفانه مؤلف نیز بر اساس فقه شممیعی ایممن‬
‫مسأله را بیان کرده اند‪.‬‬
‫‪143‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫دارنممد‪ .‬پممس از طلق حمممایت اقتصممادی از زن تمما حممدود زیمادی از‬

‫یکاهد‪.‬‬
‫ههای مختلف م ‌‬ ‫مشکلت ناشی از جدایی در جنب ‌‬
‫نپزشممکی‬ ‫در اکثر کشورها زنان به نسبت مردان از خدمات روا ‌‬
‫بیشتری استفاده کرده و زنان بیشممتری جویممای کمممک بممه مسممایل‬
‫یشممود‬‫مبخش برایشممان تجممویز م ‌‬ ‫روانی بوده و بیشتر داروهای آرا ‌‬
‫]دفتر اروپایی سازمان بهداشت جهانی؛ ‪1380‬؛ ص ‪.[170‬‬
‫نهای مهم دوران زندگی است که عوارض و‬ ‫طلق یکی از بحرا ‌‬
‫نگیر شخص‬ ‫تها دام ‌‬‫پیامدهای روانی‪ ،‬اجتماعی و اقتصادی آن مد ‌‬
‫یشود‪.‬‬
‫م ‌‬
‫ً‬
‫طلق اکممثرا بمما سممر درگمممی‪ ،‬افسممردگی‪ ،‬بلتکلیفممی و اختللت‬
‫رفتاری توأم است و این مسایل در زنانی که دارای فرزند بمموده و‬
‫هاند بسیار حادتر است ]آرزو مانیانس‪ ،‬سممونیا؛ ‪1378‬؛‬ ‫طلق گرفت ‌‬
‫ص ‪.[358‬‬
‫هاند با بدبینی و تردید و در‬ ‫جامعه به زنانی که از شوهر جدا شد ‌‬
‫ینگرد؛ اضطراب و نگرانی ناشممی‬ ‫بعضی موارد با نفرت و بغض م ‌‬
‫یشممود‬ ‫از جدایی اکثرا ً باعث ترس از ازدواج مجدد در این افراد م ‌‬
‫تها تشممکیل زنممدگی‬ ‫و بدبینی ناشی از سرنوشت زندگی قبلی مد ‌‬
‫تازه را به تأخیر انداخته و در صورت تشکیل‪ ،‬آن را به شدت تحت‬
‫یفر‪ ،‬بهروز؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[130-132‬‬ ‫یدهد ]میلن ‌‬ ‫تأثیر قرار م ‌‬

‫مبستری(‬
‫‪ -6‬ایلء )سوگند به ترک ه ‌‬
‫ایلء در لغت به معنی سوگند خوردن و در شرع سوگند خوردن‬
‫زوج مبنی بر نزدیکی نکممردن بمما همسممر خممود بممه طممور مطلممق یمما‬
‫بیشتر از چهار ماه است‪.‬‬
‫هی‪    ﴿ :‬‬ ‫دلیممممممل تشممممممریع احکممممممام ایلء آی ‌‬
‫‪   ‬‬
‫‪» ﴾    ‬کسانی‬
‫ینماینممد حممق دارنممد چهممار ممماه انتظممار‬
‫که زنممان خممویش را ایلء م ‌‬
‫بکشند« )بقره‪ (226/‬است‪.‬‬
‫پس از گذشممت چهممار مماه از سمموگند ایلء و عممدم انجممام عمممل‬
‫مبستری‪ ،‬قاضممی شمموهر را بممه همبسممتری و پرداخممت کفمماره یمما‬ ‫ه ‌‬
‫ینماید‪.‬‬ ‫طلق دادن همسر وادار م ‌‬
‫***‬
‫‪144‬‬ ‫مناکحات‬

‫اگرچه زندگی زناشویی سعادتمند تمما حممدود معینممی مربمموط بممه‬

‫متریممن‬‫تبخش جنسی است ولی این روابممط یکممی از مه ‌‬ ‫روابط لذ ‌‬
‫علل خوشبختی یا عدم خوشممبختی زنممدگی زناشممویی اسممت؛ زیممرا‬
‫عکننده نباشد‪ ،‬به احساس محرومیت‪ ،‬ناکممامی و‬ ‫اگر این روابط قان ‌‬
‫یگردد؛ تحقیقاتی که در مورد ازدواج‬ ‫عدم احساس امنیت منجر م ‌‬
‫هی جنسممی از لحمماظ‬ ‫یدهممد کممه مسممئل ‌‬ ‫انجام شده اسممت نشممان م ‌‬
‫یفر‪ ،‬بهروز؛‬ ‫هی اول قرار دارد ]میلن ‌‬ ‫اهمیت در ردیف مسایل درج ‌‬
‫‪1373‬؛ ص ‪.[126‬‬
‫در روابط زناشویی زن و مرد نه تنهمما نیازهممای جسمممی خممود را‬
‫یکننممد بلکممه کمبودهمما و نیازهممای روانممی خممود را جممبران‬ ‫ارضمما م ‌‬
‫یکنند و ارضای تمایلت عمماطفی‪ ،‬اسمماس بهداشممت جسمممانی و‬ ‫م ‌‬
‫روانی است زیرا محرومیت و احساس ناامنی طولنی یمما دایمممی‪،‬‬
‫یدارد و بممه تدریممج منجممر‬ ‫شخص را در حالت هیجان مداوم نگاه م ‌‬
‫یگردد ]شمماملو‪ ،‬سممعید؛ ‪1366‬؛‬ ‫یهای عضوی و روانی م ‌‬ ‫به ناراحت ‌‬
‫ص ‪.[74‬‬

‫ده‬
‫ع ّ‬
‫‪ِ -7‬‬
‫عده در اصطلح فقه عبارت است از مدت معینی که زن بممرای‬
‫یکند‪ .‬آیممات و احممادیث‬
‫معرفت برائت رحم‪ ،‬از ازدواج خودداری م ‌‬
‫متعدد و نیز اجماع علما بر مشروعیت عده دللت دارند‪.‬‬
‫انواع »عده«‪:‬‬
‫هی وفات‪:‬‬ ‫‪ -1‬عد ‌‬
‫هی وفات برای زن حامله به وضع حمل اسممت و دلیممل‬ ‫الف( عد ‌‬
‫هی‪    ﴿ :‬‬ ‫ایممممممن امممممممر آی ‌‬
‫‪  ‬‬
‫هی زنان باردار‪ ،‬وضع حمل است«‬
‫‪» ﴾‬و عد ‌‬
‫یباشد‪.‬‬
‫)طلق ‪ (4 /‬م ‌‬
‫هی ﴿‪‬‬
‫هی وفات برای زن غیر حممامله مطممابق آی ‌‬‫ب( عد ‌‬
‫‪   ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪» ﴾    ‬و‬
‫یمیرنممد و همسممرانی از پممس خممود بممه جممای‬
‫کسانی که از شممما م ‌‬
‫‪145‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یگذارند‪ ،‬همسرانشممان بایممد چهممار ممماه و ده شممبانه روز انتظممار‬ ‫م ‌‬

‫بکشند« )بقره ‪ (234 /‬چهار ماه و ده شبانه روز است‪.‬‬
‫هی فراق‪:‬‬ ‫‪ -2‬عد ‌‬
‫هی ﴿‪ ‬‬ ‫المممف( مطلمممق قبمممل از دخمممول بممما تممموجه بمممه آی ‌‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪» ﴾  ‬هنگامی که با زنان مؤمنه ازدواج‬
‫مبستری بمما ایشممان‪ ،‬آنممان را طلق دادی‪ ،‬بممرای‬ ‫کردید و پیش از ه ‌‬
‫های بر آنان نیست تا حساب آن را نگاه دارید« )احممزاب ‪/‬‬ ‫شما عد ‌‬
‫‪ (49‬عده ندارد‪.‬‬
‫نچنممان کممه در‬
‫هی مطلقة حامله به وضممع حمممل اسممت آ ‌‬ ‫ب( عد ‌‬
‫هی طلق ذکر شده است‪.‬‬ ‫هی ‪ 4‬سور ‌‬ ‫آی ‌‬
‫هی غیر حامله که دارای حیض هسممتند‪ ،‬بمما‬ ‫هی زنان مطلق ‌‬ ‫ج( عد ‌‬
‫هی ﴿ ‪  ‬‬ ‫اسممممممممممممتناد بممممممممممممه آی ‌‬
‫‪   ‬‬
‫‪» ﴾  ‬و زنممان مطلقممه بایممد بممه‬
‫مدت سه بار عادت ماهیانه انتظممار بکشممند« )بقممره ‪ ،(228 /‬سممه‬
‫ُقرء است و مطابق قول اظهر در مذهب امام شممافعی رحم ‌‬
‫هاللممه‬
‫نریزی )عمادت‬ ‫قرء عبارت است از پاکی که قبل و بعممد از آن خممو ‌‬
‫ماهیانه( وجود داشته است‪.‬‬
‫ههایی که هنوز عممادت ماهیممانه در‬ ‫هی زنان یایسه و صغیر ‌‬
‫د( عد ‌‬
‫هی ﴿ ‪‬‬ ‫نها شروع نشده است‪ ،‬سه ماه است به دلیممل آی ‌‬ ‫آ ‌‬
‫‪    ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪) ﴾‬طلق ‪» (4 /‬زنمممانی کمممه ناامیمممد از عمممادت‬
‫هانممد‪ ،‬اگممر‬
‫مچنین زنانی که هنوز عادت ماهیممانه ندید ‌‬
‫هاند و ه ‌‬‫ماهیان ‌‬
‫هی آنممان سممه‬ ‫هی حکم عده ی ایشان( بدانید که عممد ‌‬ ‫متردید )دربار ‌‬
‫ماه است«‪.‬‬
‫***‬
‫‪146‬‬ ‫مناکحات‬

‫هی مرد و استقرار آن در جممدار مخمماط و‬ ‫لقاح تخمک زن با نطف ‌‬

‫تشکیل جفت و جنین که معمول ً بمما قطممع قاعممدگی و بممروز علیممم‬
‫مهمما و عمموارض‬ ‫نها و تغییر خلممق و خمموی خان ‌‬ ‫خاصی در نوک پستا ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫دیگری مانند تهوع توأم است‪ ،‬حاملگی یا آبستنی خوانده م ‌‬
‫بایممد دانسممت کممه علیممم فمموق قطعممی نیسممتند؛ بممرای مثممال قطممع‬
‫مترین علمت آبستنی است گاهی وجود نممدارد؛ از‬ ‫قاعدگی‪ ،‬که مه ‌‬
‫ً‬
‫نظر علم پزشکی تشکیل جفت دلیممل حمماملگی اسممت‪ .‬معمممول دو‬
‫یتوان حمماملگی را‬ ‫هفته پس از شروع حاملگی با آزمایش ادرار م ‌‬
‫تشخیص داد‪ .‬آثار حمماملگی بمما تمموجه بممه نکممات فمموق بممه دو دسممته‬
‫یشوند‪:‬‬‫تقسیم م ‌‬
‫م احتمممالی‪ :‬ماننممد قطمع قاعمدگی‪ ،‬بمزرگ شمدن شممکم‪،‬‬ ‫‪ -1‬علی ‌‬
‫نهما و‬ ‫نها‪ ،‬تمرک خموردن پوسمتی در شمکم‪ ،‬را ‌‬ ‫حجیم شمدن پسمتا ‌‬
‫هی‬ ‫هی آن؛ علیم فوق در نیم ‌‬ ‫سرین‪ ،‬بزرگی رحم و نرم شدن دهان ‌‬
‫یشوند‪.‬‬ ‫اول حاملگی یعنی چهار ماه و نیم اول ظاهر م ‌‬
‫‪ -2‬علیم قطعی‪ :‬ولوج روح در جنین که به صورت حرکت جنین‬
‫هی دوم حمماملگی یعنممی‬ ‫و شنیدن صممدای قلبممش بممه وضمموح در نیم ‌‬
‫کهممای‬ ‫چهار ماه و نیم بممه بعممد تمما وضممع حمممل وجممود دارد‪ .‬از تکنی ‌‬
‫یتوان در این دوران بممرای تشممخیص‬ ‫سونوگرافی و رادیوگرافی م ‌‬
‫حاملگی استفاده کرد ]گودرزی‪ ،‬فرامرز؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[591-592‬‬
‫هی زنانی که شوهرشان فوت نموده اسممت چهممار ممماه و ده‬ ‫عد ‌‬
‫روز است و در پایان این دوره که جنین در سممن ‪ 18‬هفتگممی خممود‬
‫یکند‪ ،‬بنممابراین اگممر‬ ‫است‪ ،‬زن حامله حرکت جنین را کامل ً حس م ‌‬
‫در طی این مدت حاملگی تشخیص داده شد‪ ،‬لزم اسممت کممه ایممن‬
‫هی زنان حامله یعنی وضع حمل را نگمماه دارنممد و در غیممر‬ ‫افراد عد ‌‬
‫یشممود ]الحبممال و‬ ‫هی ازدواج داده م ‌‬ ‫ایممن صممورت بممه آنممان اجمماز ‌‬
‫العمری؛ ‪1997‬؛ ص ‪.[79‬‬
‫تشممریع حکممم سممه قممرء بممرای زنممانی کممه دارای عممادت ماهیممانه‬
‫هستند به دلیل احتمال حاملگی است‪ ،‬زیرا رؤیت خون بممرای یممک‬
‫یکنممد زیممرا در ‪ %3‬از‬ ‫یمما دو بممار اثبممات حیممض و نفممی حمماملگی نم ‌‬
‫یهای واژینال وجود دارد ]کاویانی‬ ‫نریز ‌‬‫یها به طور کلی خو ‌‬ ‫حاملگ ‌‬
‫و همکاران؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[196‬‬
‫‪147‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫نریزی ممکن اسممت بممه علممل زیممر وجممود‬ ‫در دوران حاملگی خو ‌‬
‫داشته باشد‪:‬‬
‫الف( لنه گزینی تخمممک در جممدار رحممم )‪ (implantation‬در اواخممر‬
‫هی اول حاملگی‪.‬‬ ‫هفت ‌‬
‫هی هشتم بر اثر‬ ‫ب( کاهش مقدار هورمون پروژسترون در هفت ‌‬
‫توقف فعالیت جسم زرد )‪.(corpus luteum‬‬
‫ج( سقط در ماه اول دوران حاملگی‪.‬‬
‫د( حمماملگی غیممر طممبیعی خممارج از رحممم ]الحبممال و العمممری؛‬
‫‪1997‬؛ ص ‪.[78‬‬
‫هی زنمان یایسمه و دخترهمای نابمالغ مطلقمه لزم‬ ‫در خصموص عمد ‌‬
‫است که به مکانیسم شروع عادت ماهیانه در زمان بلوغ و قطع آن‬
‫ههمای‬‫در سن یایسگی اشاره شود؛ هنگام بلوغ در جنس مؤنث چرخ ‌‬
‫منظممم جنسممی )‪ (sexual cycle‬تحممت تنظیممم هیپوتممالموس شممروع‬
‫یشود‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫هی گونادوتروپین )‪ (Gn Rh‬که در هیپوتالموس‬ ‫هورمون آزادکنند ‌‬
‫لهای هیپمموفیز قممدامی اثممر کممرده و‬ ‫یشممود‪ ،‬بممر روی سمملو ‌‬ ‫تولید م ‌‬
‫هی فولیکممول )‪ (F.S.H‬و هورمممون )‬ ‫باعث ترشح هورمممون آزادکننممد ‌‬
‫نها تحریک و مهار‬ ‫های را در تخمدا ‌‬ ‫یشود که تغییرات چرخ ‌‬ ‫‪ (L.H‬م ‌‬
‫یکنند ]سادلر‪ ،‬توماس؛ ‪1377‬؛ ص ‪.[32‬‬ ‫م ‌‬
‫کگممذاری‬‫لهای ماهیممانه در یکممی دو سممال اول بممدون تخم ‌‬ ‫سممیک ‌‬
‫هستند‪ ،‬اما از حدود ‪ 13‬سالگی تا سن ‪ 30‬سالگی دوران بارداری‬
‫لها تقریبا ً با فواصل ‪ 22‬تا ‪ 31‬روز منظم هستند‪ .‬در‬ ‫است و سیک ‌‬
‫لهمما و نیممز کمماهش‬ ‫‪ 35‬سممالگی بممه علممت کمماهش تعممداد فولیکو ‌‬
‫یها کمماهش‬ ‫مگممذار ‌‬‫نهمما‪ ،‬تعممداد تخ ‌‬
‫نهمما بممه گونادوتروپی ‌‬ ‫حساسیت آ ‌‬
‫یکنممد و در حمموالی ‪-50‬‬ ‫یافته و مقدار ترشحات هورمونی تغییممر م ‌‬
‫‪ 39‬سممالگی ایممن کمماهش‪ ،‬بممرای تحریممک آنممدومتر کممافی نبمموده و‬
‫یشمموند ]کاویممانی و همکمماران؛‬ ‫لهای عممادت ماهیممانه قطممع م ‌‬ ‫سیک ‌‬
‫‪1373‬؛ ص ‪.[132‬‬

‫‪ -7-1‬تعیین نسب‬
‫های حامله شممود و امکممان نسممبت‬ ‫اگر در نکاحی فاسد زن معتد ّ ‌‬
‫دادن بچه به هیچ کدام از شوهرها وجود نداشممته باشممد‪ ،‬کممودک بمما‬
‫‪148‬‬ ‫مناکحات‬

‫تعیین قائفی که مسلمان‪ ،‬عادل و مجرب است بممه یکممی از آن دو‬

‫یشود‪.‬‬ ‫یشود و نسبش به او ثابت م ‌‬ ‫داده م ‌‬
‫***‬
‫شهای ابوت یا تعیین پدر کودک امروزه بمه حمدی دقیمق و‬ ‫آزمای ‌‬
‫یتمموان در ‪998‬‬ ‫علمی هستند که با قاطعیت از هر ‪ 1000‬مممورد م ‌‬
‫هی حقیقی را اعلم کرد‪.‬‬ ‫مورد نتیج ‌‬
‫هی )‪ (A, B, AB, O‬امروزه بممه‬ ‫ههای خونی چهارگان ‌‬ ‫آزمایش گرو ‌‬
‫یشممماری منتهممی شممده اسممت؛ افممرادی کممه خاصممیت‬ ‫ههممای ب ‌‬ ‫گرو ‌‬
‫هی ترشحاتشممان وجممود دارد بممه گممروه “‪”S‬‬ ‫ههای خونی در هم ‌‬ ‫گرو ‌‬
‫بزرگ تعلممق دارنممد و افممرادی کممه دارای ایممن خاصممیت نیسممتند‪ ،‬در‬
‫ههای ‪ MN, N, M‬و بالخره ‪RH‬‬ ‫یگیرند‪ .‬گرو ‌‬ ‫گروه “‪ ”s‬کوچک قرار م ‌‬
‫در بیمممش از ‪ 20‬گمممروه مجمممزا کمممه حاصمممل تلش متخصصمممان‬
‫ههای مختلف اصلی و فرعممی بیممش از‬ ‫نشناسی است‪ ،‬در گرو ‌‬ ‫خو ‌‬
‫‪ 19000‬نوع گممروه خممونی متنمموع تشممکیل شممده اسممت‪ .‬علوه بممر‬
‫مهمممای‬ ‫ههمممای خمممونی از مشخصمممات پروتیینمممی خمممون و آنزی ‌‬ ‫گرو ‌‬
‫مهای بزاقممی نیممز‬ ‫ههممای سممرمی و سیسممت ‌‬ ‫لهای خممونی و گرو ‌‬ ‫گلبو ‌‬
‫ههای شایان توجهی نمود؛ بممه‬ ‫یتوان در اثبات یا رد ابوت استفاد ‌‬ ‫م ‌‬
‫لهای سفید انسانی یمما )‬ ‫یژن گلبو ‌‬ ‫خصوص استفاده از سیستم آنت ‌‬
‫ههای فراوانممی اسممت‪ ،‬در تعییممن مشخصممات‬ ‫‪ 1(H.L.A‬که دارای گون ‌‬
‫های دارد‪.‬‬ ‫اشخاص‪ ،‬ظرفیت گسترد ‌‬
‫ههای اصلی و فرعی خون و‬ ‫امروزه با در نظر گرفتن انواع گرو ‌‬
‫مهای مختلف ‪ H.L.A‬چندین میلیارد فرمول مختلف به دست‬ ‫سیست ‌‬
‫ههممای‬ ‫یآید و به این ترتیب دو نفر پیممدا نخواهممد شممد کممه در گرو ‌‬ ‫م ‌‬
‫شهممای ‪ H.L.A‬یکسممان باشممند ]گممودرزی‪،‬‬ ‫اصمملی و فرعممی و رو ‌‬
‫فرامرز؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[605-606‬‬

‫رضاع )خویشاوندی شیری(‬

‫‪ِ -8‬‬
‫ِرضاع در لغت به معنی گرفتن پستان و مکیدن شیر است و در‬
‫ههممای‬
‫اصطلح شرع عبارت اسممت از رسممیدن شممیر زن یمما فرآورد ‌‬
‫هی طفل بر وجه شرعی )پنج بار خوردن شیر یا‬ ‫یاش به معد ‌‬ ‫شیر ‌‬
‫ههای آن در سن کمتر از دو سالگی(‪.‬‬ ‫فرآورد ‌‬
‫هی‪  ﴿ :‬‬ ‫اصل در تحریم رضمماع آی ‌‬
‫‪ ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪- Human Lymphocyt Antigen‬‬
‫‪149‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪  ‬‬
‫‪)» ﴾‬خداوند بممر شممما حممرام کممرده اسممت(‬
‫هاند و خواهران رضمماعیتان« )نسمماء ‪/‬‬ ‫مادرانی که به شما شیر داد ‌‬
‫هالله و اجممماع‬ ‫‪ (23‬و احادیث روایت شده توسط امام مسلم رحم ‌‬
‫رضضضاع مضضا یحضضرم مضضن النسضضب«‬ ‫علماست؛ »یحرم من ال ّ‬
‫نچه که از نسب حممرام اسممت‪ ،‬از شممیر خمموردن کممودک نیممز‬ ‫»هر آ ‌‬
‫ن الّرضضضاعة تح ضّرم مضضا یح ضّرم مضضن‬ ‫یشممود« و »إ ّ‬‫حممرام م ‌‬
‫نچه که از تولد بچمه از ممادر بمر او حمرام اسمت‪ ،‬از‬ ‫الولدة« »آ ‌‬
‫یشمود«‪ .‬علممما دلیممل ایمن تحریمم را‬ ‫شممیر خمموردنش هممم حممرام م ‌‬
‫هاند‬ ‫تشکیل اجممزای بممدن شممیرخوار از شممیر مممادر رضمماعی دانسممت ‌‬
‫]الشربینی؛ جلد سوم؛ ص ‪.[414‬‬
‫هیچ کدام از والدین حق قطع شیر را پیممش از تکمیممل دو سممال‬
‫هی‬ ‫ندارند‪ .‬اما قطع شیر در پایان دو سممال مسممتحب اسممت و ادام ‌‬
‫آن بدون دلیل مکروه است‪.‬‬
‫***‬
‫امروزه دانشمندان ترکیبات کلی شیر مادر‪ ،‬تغییرات مممداوم آن‬
‫به موازات تغییرات نیاز طفل‪ ،‬مکانیسم ترشح‪ ،‬اهمیت شیر مممادر‬
‫در تأمین سلمت کودک و تأثیرات آن بر سمملمت مممادر شممیرده را‬
‫هاند‪ ،‬کممه‬ ‫مورد بررسی قرار داده و نکات قابل توجهی را بیان کرد ‌‬
‫هی خداوند و علم جامع آفریممدگار بممه‬ ‫در جای جای آن حکمت کامل ‌‬
‫یتوان دریافت‪.‬‬ ‫نیازهای بشر را م ‌‬
‫هی انحصاری کودک با شممیر مممادر آب مممورد نیمماز بممدنش را‬ ‫تغذی ‌‬
‫تأمین و بممه همیممن دلیممل از هممر گممونه آلممودگی احتممالی جلموگیری‬
‫یشود‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫در همین راستا سازمان یونیسف تخمین زده است که اگر تمام‬
‫مادران اقدام به شیردهی نوزادان خود نمایند‪ ،‬همه ساله از حدود‬
‫شگیری خواهد شد؛ آن سازمان‬ ‫یک میلیون مرگ و میر کودکان پی ‌‬
‫یکند که شیر مادر در شش ممماه اول زنممدگی‪ ،‬کممودک را مم‬ ‫تأکید م ‌‬
‫یکنممد‬ ‫ینیمماز م ‌‬‫حممتی در منمماطق گرمسممیری ممم از دریممافت آب ب ‌‬
‫]اصفهانی‪ ،‬محمد مهدی؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[40-46‬‬
‫یهممای‬ ‫شیر مادر حاوی عامل بیفیدوس م‪ 1‬اسممت کممه رشممد باکت ‌‬
‫ر ‌‬
‫هی غممذایی کامممل‪ ،‬از‬ ‫یدهممد؛ ایممن ممماد ‌‬ ‫مفیممد روده را افزایممش م ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪- bifidus factor‬‬
‫‪150‬‬ ‫مناکحات‬

‫یزا عمماری اسممت ]هاگممدن‪،‬‬ ‫مهای بیمممار ‌‬ ‫آلودگی بممه میکروارگانیس م ‌‬

‫رابینسون؛ ‪1378‬؛ ص ‪.[210‬‬
‫نبندی و‬ ‫وجممود کلسممیم فممراوان در شممیر مممادر کممه در اسممتخوا ‌‬
‫نها نقش بسمیار فعمالی دارد‪ ،‬از دیگممر مزایممای ایمن‬ ‫استحکام دندا ‌‬
‫نعمت خداوندی است ]نجم آبادی‪ ،‬محمود‪1340 ،‬؛ ص ‪.[64‬‬
‫شیر مادر علوه بر داشتن دمای ثممابت و مناسممب بممرای طفممل‪،‬‬
‫یهای موجود در تغممذیه بما شیرخشممک را نممدارد و در‬ ‫هی آلودگ ‌‬ ‫زمین ‌‬
‫یمانممد‪ ،‬در حممالی کممه‬ ‫هی طفممل یممک سمماعت و نیممم بیشممتر نم ‌‬ ‫معد ‌‬
‫یماننممد‬ ‫شیرخشک یا شیرهای دیگر سه تا چهار ساعت در معده م ‌‬
‫]دیاب و قرقوز‪1375 ،‬؛ ص ‪.[106‬‬
‫وجود عوامممل سمملولی و پروتیینممی ایمنممی بخممش در شممیر مممادر‬
‫یهممای اسممهالی‪،‬‬ ‫ممموجب کمماهش ممموارد ابتلی کممودک بممه بیمار ‌‬
‫یگردد‪.‬‬ ‫گوارشی‪ ،‬تنفسی و ادراری م ‌‬
‫بممه همیممن دلیممل اسممت کممه احتمممال مممرگ کودکممان محممروم از‬
‫مچنیممن بممه علممت عممدم وجممود‬ ‫ییابد ه ‌‬ ‫شیرمادر ‪ 18‬برابر افزایش م ‌‬
‫فراکسممیون بتمما‪ 2‬در شممیرمادر کممه عامممل ایجمماد حساسممیت اسممت‪،‬‬
‫یهممای‬‫یشوند به نممدرت بممه بیمار ‌‬ ‫کودکانی که از شیر مادر تغذیه م ‌‬
‫یشمموند ]‬ ‫ناشی از حساسیت )آسم‪ ،‬اگزما و انممواع آلممرژی( مبتل م ‌‬
‫‪.[Shier, David: et al; 1999:878‬‬
‫ههممای طممولنی کممه بممرای رشممد‬ ‫یهای اشباع نشده با زنجیر ‌‬ ‫چرب ‌‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫مچنیممن‬ ‫هی سیستین و تورین و ه ‌‬ ‫مغز لزم است و اسیدهای آمین ‌‬
‫یهای‬ ‫تهای بدن از ویژگ ‌‬ ‫مواد قندی و معدنی کافی برای رشد باف ‌‬
‫منحصر به فرد شیر مادر این نعمت پر برکت خداوندی است‪.‬‬
‫هی غممذایی‬ ‫براساس برخی اطلعات علمی قابل استناد تنها ماد ‌‬
‫یتمموان تمما ‪8‬‬ ‫یا دارویی شناخته شده که ضممریب هوشممی )‪ (IQ‬را م ‌‬
‫واحد افزایش دهد فقط شیر مادر است‪.‬‬
‫شیر مادر علوه بر موادغذایی و خواص منحصممر بممه فممردی کممه‬
‫هی عمماطفی قمموی بیممن‬ ‫ذکر شد عامل بسیار مؤثری در ایجاد رابط ‌‬
‫مچنیممن بمما در‬ ‫مادر و کودک و احساس امنیممت در کممودک اسممت‪ .‬ه ‌‬

‫‪2‬‬
‫‪- B fraction‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- systin amino acid‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- turin amino acid‬‬
‫‪151‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یتوان گفت که اسممتفاده از شممیر‬ ‫ههای اقتصادی م ‌‬ ‫نظر گرفتن جنب ‌‬

‫ههممای خممانواده و دولممت و قطممع وابسممتگی‬ ‫مممادر در کمماهش هزین ‌‬
‫یهمای عفمونی و ممرگ و میمر کودکمان‬ ‫اقتصادی و نیز کاهش بیمار ‌‬
‫بسیار مؤثر است ]دیاب و قرقوز؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[107‬‬
‫یهاسممت و‬ ‫شگیری از باردار ‌‬ ‫های طبیعی برای پی ‌‬ ‫شیردهی وسیل ‌‬
‫هی میممان‬ ‫اگر دوران شیردهی دو سال کامممل طممول بکشممد‪ ،‬فاصممل ‌‬
‫یها با رعایت شرایط مربوطه تقریبا ً سممه سممال اسممت و بمما‬ ‫باردار ‌‬
‫هی ممادر همسممو هماهنممگ‬ ‫بازسمازی و تمأمین ذخمایر از دسممت رفت ‌‬
‫شطینت‪ ،‬آمنه؛ ‪1369‬؛ ص ‪.[48‬‬ ‫است ]خو ‌‬
‫یبرد؛ از‬ ‫ههایی هم م ‌‬ ‫یبیند بلکه بهر ‌‬ ‫مادر شیرده نه تنها ضرر نم ‌‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫هی‬ ‫یتوسممین و پرولکممتین از غممد ‌‬ ‫آن جملممه ترشممح هورمممون اکس ‌‬
‫هیپوفیز است‪ ،‬که پس از مکیده ‌شدن پستان مادر و انتقممال ممموج‬
‫عصبی از نمموک پسممتان بممه هیپوتالموس م‪ 3‬دو پیممام محممرک ترشممح‬
‫هی هیپوفیز‪ 4‬کممه‬ ‫یگردد؛ یکی به بخش پیشین غد ‌‬ ‫هورمون صادر م ‌‬
‫ترشح هورمون پرولکتین را به دنبممال دارد و ایممن هورمممون نقممش‬
‫هشدن و ترشح شیر دارد و دیگممری بممه بخممش‬ ‫اساسی را در ساخت ‌‬
‫هی‬ ‫ضدهنمممد ‌‬ ‫هی ممممذکور کمممه ترشمممح هورممممون انقبا ‌‬ ‫پسمممین غمممد ‌‬
‫یتوسین را به دنبال دارد؛ این هورمون نیز بازگشممت رحممم را‬ ‫اکس ‌‬
‫یکنممد‪ .‬در طممول دوران‬ ‫به جایگاه قبلی پیش از زایمممان‪ ،‬تسممریع م ‌‬
‫ههای چربی بدن مادر که در زمممان حمماملگی‬ ‫شیردهی تدریجا ً ذخیر ‌‬
‫جمع شده است مورد استفاده قرار گرفته و از چمماق شممدن مممادر‬
‫یشود‪.‬‬ ‫جلوگیری م ‌‬

‫هی همسر‬
‫‪ -9‬نفق ‌‬
‫در بحث نفقه علوه بر خمموراک‪ ،‬پوشمماک و مسممکن بممه تناسممب‬
‫هی زنممدگی مممردم‬ ‫فصول سال‪ ،‬شخصیت اجتماعی زوجین و شممیو ‌‬
‫نها‪ ،‬بر مرد واجب است کممه وسممایل موردنیمماز را بممرای‬
‫هی آ ‌‬‫جامع ‌‬
‫نظافت و پاکیزگی همسر خود تهیه نماید‪:‬‬
‫یها مانند لیف‪.‬‬ ‫هی پاک نمودن بدن از چرک و آلودگ ‌‬ ‫‪-1‬وسیل ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪oxytocion hormone‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪prolaction hormone‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪hypothalamus‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪posterior pituitary gland‬‬
‫‪152‬‬ ‫مناکحات‬

‫نهممای‬ ‫هداشممتن موهمما ماننممد شممانه و روغ ‌‬ ‫‪-2‬وسممایل تمیممز نگ ‌‬

‫تکننده‪.‬‬ ‫تقوی ‌‬
‫‪1‬‬
‫ه برای شست و شوی لباس مانند »أشنان« و‬ ‫ککنند ‌‬
‫‪-3‬مواد پا ‌‬
‫صابون‪.‬‬
‫ککننممده بممرای شسممت و شمموی سممر ماننممد‪ :‬سممدر و‬ ‫‪-4‬مممواد پا ‌‬
‫خطمی به تناسب عادات موجود در جامعه و نیاز همسر‪.‬‬
‫های برای از بیممن بممردن بمموی بممدن و زیممر بغممل‬ ‫مرَتک‪ 2‬که ماد ‌‬ ‫‪َ -5‬‬
‫هی حمام نیز بر مرد واجب است‪.‬‬ ‫است؛ بنابر قول اصح هزین ‌‬
‫هی خلل دنممدان در صممورت نیمماز‬ ‫هالله بممه وجمموب تهی ‌‬ ‫قفال رحم ‌‬
‫همسممر بممه آن نیممز تصممریح نممموده اسممت ]الشممربینی؛ جلممد ‪3‬؛ ص‬
‫‪.[431‬‬
‫هی زن را بپممردازد قاضممی پممس از‬ ‫در صورتی که مرد نتواند نفق ‌‬
‫یتوان نکاح بین زوجین را به دلیممل اعسممار زوج‬ ‫سه روز مهلت‪ ،‬م ‌‬
‫فسخ کند‪.‬‬
‫***‬
‫نچنان که در احکممام »ایلء« بیممان شممد اسمملم بممرخلف سممایر‬ ‫آ ‌‬
‫مکاتب مرد را ملزم بممه تممأمین نیازهممای جسمممی و روانممی همسممر‬
‫کرده است‪.‬‬
‫در این مبحث علوه بر نیازهای ضروری زندگی شامل‪ :‬خوراک‪،‬‬
‫پوشاک و مسکن بمه تناسمب فصمول سممال و شخصمیت اجتممماعی‬
‫زوجین و نیز عادات غذایی مردم‪ ،‬وسممایل و مممواد موردنیمماز بممرای‬
‫تأمین سلمتی و بهداشت جسمی همسر بیان شممده اسممت‪ .‬حکممم‬
‫هی مواد و وسایل مذکور که در بهداشت پوست‪ ،‬مو‪ ،‬لباس‪،‬‬ ‫به تهی ‌‬
‫ههممایی از تمموجه اسمملم بممه‬‫یرونممد‪ ،‬نمون ‌‬‫دهممان و دنممدان بممه کممار م ‌‬
‫بهداشت فردی است‪.‬‬
‫***‬
‫هی زنان مطّلقه‬ ‫‪ -9-1‬تأمین نفق ‌‬
‫مچنین زن حامله در طلق‬ ‫هی رجعی و ه ‌‬ ‫هی زن معتد ‌‬ ‫تأمین نفق ‌‬
‫مچنین در صورت تمکن مممالی‪ ،‬شممخص ملممزم‬ ‫بائن واجب است‪ .‬ه ‌‬
‫‪1‬‬
‫تها بعممد از‬
‫‪ -‬گیاهی است که به عربی آن را غاسول گوینممد و بممرای شسممتن دسم ‌‬
‫یشود‪.‬‬‫غذا و نیز شستن لباس استفاده م ‌‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬مرتک با مردار سنگ اکسید دو ظرفیتی سرب متبلور یا پروتواکسید ازت اسممت‬
‫یرفت‪.‬‬ ‫که در قدیم برای رفع بوی بد بدن به کار م ‌‬
‫‪153‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫ههمما و‬
‫گهمما‪ ،‬بچ ‌‬‫گها‪ ،‬مادربزر ‌‬ ‫هی پممدر‪ ،‬مممادر‪ ،‬پممدربزر ‌‬‫است کمه نفق ‌‬
‫ههای خود را اگمر چمه مسملمان هممم نباشممند‪ ،‬تمأمین نمایمد و در‬ ‫نو ‌‬
‫هها قاضی اممموال او‬ ‫صورت خودداری شخص از پرداخت این هزین ‌‬
‫ینماید‪.‬‬ ‫ههای مذکور را تأمین م ‌‬ ‫را فروخته و نفق ‌‬
‫***‬
‫سزا‬
‫نهای بحممران و عوامممل اسممتر ‌‬ ‫مترین کانو ‌‬ ‫طلق یکی از مه ‌‬
‫هی شمموم در‬ ‫است؛ مشکلت روحممی و روانممی ناشممی از ایممن پدیممد ‌‬
‫نهما‪ ،‬بسممیار بیشممتر از مممردان‬ ‫زنان به علممت خصوصممیات روانممی آ ‌‬
‫است و در صورت حاملگی زن‪ ،‬مشکلت جسمی نیممز بممر مسممایل‬
‫یهممای‬ ‫هی مسمماعدی بممرای بممروز بیمار ‌‬ ‫روانممی افممزوده شممده‪ ،‬زمین ‌‬
‫یآید‪.‬‬
‫جسمی و روانی به وجود م ‌‬
‫احکممام مربمموط بممه نفقممه و ملممزم نمممودن شممخص بممه پرداخممت‬
‫نهما از جملممه احکممام‬ ‫هی افراد تحت تکفممل و تممأمین نیازهممای آ ‌‬ ‫نفق ‌‬
‫یهای ناشممی از‬ ‫مهمی هستند که در رفع مشکلت جسمی و بیمار ‌‬
‫فقمممر موادغمممذایی و تمممأمین سممملمت روانمممی کودکمممان‪ ،‬زنمممان و‬
‫های دارند‪.‬‬ ‫سالمندان‪ ،‬اهمیت ویژ ‌‬

‫حضانت )سرپرستی اطفال(‬

‫‪ِ -10‬‬
‫هداری و تربیممت افممرادی کممه‬ ‫حضانت عبارت است از حفممظ‪ ،‬نگ ‌‬
‫نها مراقبت نمایند‪.‬‬ ‫مستقل نیستند و نیاز به کسانی دارند که از آ ‌‬
‫ههای‬ ‫در امر حضانت زنان بممه تربیممت‪ ،‬ابتممدا مممادر و سممپس جممد ‌‬
‫ت بمما‬
‫نها‪ ،‬اولوی ‌‬ ‫هتر هستند و در صورت عدم وجود آ ‌‬ ‫مادری شایست ‌‬
‫ههای پدری با توجه به‬ ‫پدر است‪ .‬بعد از پدر‪ ،‬مادرِ پدر و سپس جد ‌‬
‫نها به کودک در این امر تقدم دارند‪.‬‬ ‫نزدیکی آ ‌‬
‫هی کودکی اسممت کممه بممه سممن تمیممز نرسممیده‬ ‫احکام فوق دربار ‌‬
‫ً‬
‫است؛ اگر بچه به سن تمیز )حدودا هفممت سممالگی( رسممیده باشممد‬
‫هی ممیممز‬ ‫یتواند هر کدام از والدین را انتخاب کند‪ .‬اگر پسممر بچ ‌‬ ‫م ‌‬
‫یتواند مادر را از دیممد فرزنممد منممع کنممد؛‬
‫پدر را انتخاب کرد‪ ،‬پدر نم ‌‬
‫یتواند مانع رفتن دختر بچه نزد مادرش بشود ولممی حممق‬ ‫اما پدر م ‌‬
‫منع دیدار مادر با فرزندش را ندارد؛ بنابراین هر چنممد روز یممک بممار‬
‫هی خود را ملقات نماید‪.‬‬ ‫یتواند دختر بچ ‌‬‫مادر م ‌‬
‫***‬
‫‪154‬‬ ‫مناکحات‬

‫یتمموان از شممیر مممادر و‬ ‫هی احکممام فمموق را م ‌‬ ‫نکات علمی دربار ‌‬

‫هی آن در تأمین سلمت جسممی و روانمی کمودک و‬ ‫قالعاد ‌‬
‫تأثیر فو ‌‬
‫نیز آغوش پر مهر و محبت مادر مورد بحممث قممرار داد؛ کممودک کممه‬
‫بهمما‪،‬‬
‫یزای محیطممی )میکرو ‌‬ ‫در آغاز تولد در مسایل عوامل بیمممار ‌‬
‫سها‪ ،‬کمبممود موادغممذایی‪ ،‬عوامممل فیزیکممی‪ ،‬عوامممل‬ ‫چها‪ ،‬ویرو ‌‬ ‫قار ‌‬
‫یدفاع است؛ بعدها بممه تدریممج بمما خمموردن‬ ‫ً‬
‫شیمیایی و غیره( عمل ب ‌‬
‫تهممای حاصمل از شمیردهی و در آغموش‬ ‫آغوز و شمیر ممادر و محب ‌‬
‫یشممود ]الحبممال و العمممری‪،‬‬ ‫گرفتممن‪ ،‬جسممم و روانممش تقممویت م ‌‬
‫‪1997‬؛ ص ‪ 83-96‬و محمدیها‪ ،‬حسن؛ ‪1368‬؛ ص ‪.[166‬‬
‫هی‬ ‫باید دانست که مادر اولین کسی است که نمموزاد بمما او رابط ‌‬
‫هی ایجاد این رابطه اختللی‬ ‫ینماید و اگر در نحو ‌‬ ‫عاطفی برقرار م ‌‬
‫حاصممل شممود‪ ،‬اثممرات آن در دوران زنممدگی کممودک یمما نوجمموان و‬
‫برقراری مناسبات صحیح با افراد دیگر آشکار خواهد شممد؛ بممدیهی‬
‫هریزی‬ ‫اسممت اسمماس و بنممای روانممی فممرد در دوران کممودکی پممای ‌‬
‫یفر‪ ،‬بهروز؛ ‪1373‬؛ ص ‪.[110‬‬ ‫یشود ]میلن ‌‬ ‫م ‌‬
‫فصل چهارم‬

‫جنایات‬
‫‪156‬‬ ‫جنایات‬

‫‪ -1‬قصاص‬
‫هی ﴿ ‪  ‬‬ ‫اصمممل در مشمممروعیت قصممماص آی ‌‬
‫‪     ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬
‫هی‬ ‫‪» ﴾ ‬ای کسممانی کممه ایمممان آورد ‌‬
‫هایممد! دربممار ‌‬
‫کشتگان‪ ،‬قصاص بممر شممما فممرض شممده اسممت« )بقممره ‪ (178 /‬و‬
‫هی ﴿ ‪‬‬ ‫اخبار صحیح و نیز اجماع علما است‪ .‬خداوند در آی ‌‬
‫‪   ‬‬‫‪‬‬ ‫‪   ‬‬
‫‪» ﴾   ‬ای صممماحبان خمممرد!‬
‫بممرای شممما در قصمماص‪ ،‬حیممات و زنممدگی اسممت« )بقممره ‪(179 /‬‬
‫نریزی ذکممر فرممموده‬ ‫حکمت آن را تداوم حیات و دفع تجاوز و خو ‌‬
‫است‪.‬‬
‫در قصاص کسی که با وارد کردن زخم موضحه به سر شممخص‬
‫باعث نابینا شدنش شده است‪ ،‬شخص نابینا یمما بسممتگان او فقممط‬
‫یتوانند یک زخم به همان اندازه بر سر جارح وارد نماینممد و اگممر‬ ‫م ‌‬
‫هی دیگممری بممه او‬ ‫زخم مذکور باعث نابیناشدن جارح نشممود‪ ،‬ضممرب ‌‬
‫نترین راه ممکممن ماننممد نزدیممک‬ ‫یشود‪ ،‬بلکممه بایممد بمما آسمما ‌‬ ‫وارد نم ‌‬
‫یاش را‬ ‫هی گداخته یا ریختن کافور در چشمممان او‪ ،‬بینممای ‌‬ ‫کردن میل ‌‬
‫از بین برد‪.‬‬
‫***‬
‫یهممای منحصممر بممه فممرد در فقممه اسمملمی‬ ‫قصاص یکممی از ویژگ ‌‬
‫است که نقش بسیار زیادی در حفظ نظممم جممامعه و جلمموگیری از‬
‫مچنیمن یکمی از عواممل ممؤثر در‬ ‫تها دارد؛ قصماص ه ‌‬ ‫ایجاد خشون ‌‬
‫هی آرامش روانی بازماندگان مقتممول و‬ ‫نکنند ‌‬‫اجرای عدالت و تأمی ‌‬
‫یهمما اسممت‪.‬‬ ‫افراد مجروح یا معلممول شممده در مشمماجرات و درگیر ‌‬
‫هی اسمملمی درس عممبرتی بممرای‬ ‫اجممرای احکممام قصمماص در جممامع ‌‬
‫یپروراننممد؛‬‫جنایتکممارانی اسممت کممه سممودای جنممایت را در سممر م ‌‬
‫بررسی آمارهای جنایت در کشمورهایی کمه احکممام اسملمی را بممه‬
‫یکنند در مقایسه با جوامع غربی این امر را به‬ ‫طور نسبی اجرا م ‌‬
‫یدهد؛ در سال ‪ 1972‬در شهر نیویممورک هممر هفتممه‬ ‫وضوح نشان م ‌‬
‫لهمما بممه ‪13‬‬ ‫‪ 58‬قتل انجام شده بود و در بعضی از روزها آمممار قت ‌‬
‫‪157‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یرسید؛ در سال ‪ 1983‬روزانه در برزیل به طور متوسممط‬ ‫مورد م ‌‬

‫‪ 370‬قتممل انجممام شممده اسممت ]کنعممان‪ ،‬احمممد محمممد؛ ‪2000‬؛ ص‬
‫‪.[778‬‬
‫های بممر سممر فممردی و‬ ‫در خصوص قصاص کسی که با زدن ضرب ‌‬
‫ایجاد زخم موضحه او را نابینا کرده است‪ ،‬اگر اجممرای قصمماص بمما‬
‫یاش نشممود‬ ‫وارد ساختن یک زخم موضحه بر سر او موجب نابین‌ای ‌‬
‫نها‬ ‫های گداخته به چشمان یا ریختن کافور در آ ‌‬ ‫ک کردن میل ‌‬ ‫با نزدی ‌‬
‫باید قصاص نابینایی انجام شود؛ اما رعایت اعتدال در اجرای حکم‬
‫هها از جمله مخاط و پوست‬ ‫هی را ‌‬
‫ضروری است زیرا کافور از کلی ‌‬
‫یگممذارد و‬ ‫بدن جذب شده و بممر سلسممله اعصمماب و قلممب تممأثیر م ‌‬
‫هی آن مثل ً ‪ 2‬گممرم در یممک دفعممه ممموجب مممرگ‬ ‫یروی ‌‬
‫اسممتعمال ب ‌‬
‫یگردد ]زرگری‪ ،‬علی؛ ‪1371‬؛ ج ‪4‬؛ ص ‪.[343‬‬ ‫م ‌‬

‫‪ -1-1‬شیوه اجرای قصاص‬

‫قصاص کننده که از جانب حاکم اسلمی بممه ایممن کممار منسمموب‬
‫هی‬ ‫شده است بایممد قصمماص را از مفصممل انجممام دهممد و بممرای بقی ‌‬
‫هی کممل عضممو‪ ،‬مبلغممی توسممط قاضممی‬ ‫عضو مجروح بممه نسممبت دی ‌‬
‫یشود؛ این مبلغ »حکومت« نامیممده‬ ‫تعیین شده و به او پرداخت م ‌‬
‫یشود‪.‬‬
‫م ‌‬
‫***‬
‫شارع با رعایت حقوق افراد همواره اجرای عممدالت را در نظممر‬
‫هگیری‬ ‫دارد و در جممایی کممه جممرح و قطممع منضممبط و قابممل انممداز ‌‬
‫کترین مفصل به جرح انجام شده و نسممبت‬ ‫نباشد‪ ،‬قصاص از نزدی ‌‬
‫هی عضو قطع شده حکم صادر‬ ‫به پرداخت حکومت یا ارش در بقی ‌‬
‫یشود‪.‬‬‫م ‌‬
‫های بممه‬ ‫با جدا کردن عضو از مفصل‪ ،‬قصاص انجام شده و ضرب ‌‬
‫نها مشممکلت‬ ‫یشممود‪ ،‬زیممرا شکسممتن اسممتخوا ‌‬ ‫نها وارد نم ‌‬
‫استخوا ‌‬
‫لهممای قرمممز‬ ‫هی گلبو ‌‬ ‫زیادی را برای یافت درونی آن که تولیدکننممد ‌‬
‫مچنیممن احتمممال خممونریزی‬ ‫خون است‪ ،‬به دنبال خواهممد داشممت؛ ه ‌‬
‫تهممای‬ ‫نهای شکسممته بمما باف ‌‬ ‫داخلی بر اثر برخورد سرتیز اسممتخوا ‌‬
‫گها وجود دارد‪.‬‬ ‫گها و مویر ‌‬ ‫مختلف و پارگی ر ‌‬
‫‪158‬‬ ‫جنایات‬

‫‪ -1-2‬قصاص اعضای فلج‬

‫یشود اگمر چمه‬ ‫عضو سالم در مقابل عضو فلج شده قصاص نم ‌‬
‫جنایتکار هم راضمی باشمد؛ امما عضمو فلمج شمده در مقابمل عضمو‬
‫یشود‪ ،‬مگر در صورتی‪ ،‬کممه أطبمما تشممخیص دهنممد‬ ‫سالم قصاص م ‌‬
‫نریزی شممدید بممه مممرگ‬ ‫که در صورت قطع عضممو فلممج شممده خممو ‌‬
‫جنایتکار منجر خواهد شد‪.‬‬
‫***‬
‫مراعات حقوق افراد‪ ،‬رعایت اعتدال و اجرای حق در جامعه از‬
‫یرغم امممر بممه اجممرای‬ ‫جمله اصولی است که حکومت اسلمی عل ‌‬
‫قالنفممس کممه یکممی از‬ ‫یبممرد‪ .‬ح ‌‬
‫نها‪ ،‬در جای جای احکام به کار م ‌‬ ‫آ ‌‬
‫هی اسلمی اسممت همممواره مممورد تأکیممد و‬ ‫هگانه در جامع ‌‬
‫حقوق س ‌‬
‫هی خودکشی‪ ،‬قطع عضممو‬ ‫توجه شارع قرار گرفته است؛ فرد اجاز ‌‬
‫و ضرر رسانیدن به بدن خمود را نمدارد؛ بنمابراین حمتی در صمورت‬
‫رضایت جنایتکار‪ ،‬عضو سالم جانی در مقابل عضو از کممار افتمماده‪،‬‬
‫یشود‪.‬‬ ‫قطع نم ‌‬

‫‪ -1-3‬قصاص زن حامله‬
‫های که مرتکب جنایت شده و حکممم قصمماص نفممس یمما‬ ‫زن حامل ‌‬
‫یمانممد و پممس از‬ ‫اعضمما بممرای او صممادر شممده اسممت‪ ،‬در حبممس م ‌‬
‫هاش اجممرا‬ ‫هی نمموزاد از آغمموز‪ ،‬حکممم قصمماص دربمار ‌‬ ‫زایمان و تغممذی ‌‬
‫های نباشد که شیردهی‬ ‫مچنین در صورتی که زن شیرد ‌‬ ‫یشود‪ .‬ه ‌‬ ‫م ‌‬
‫هی دو‬ ‫هداری طفل را بممر عهممده بگیمرد‪ ،‬قصماص تما پایممان دور ‌‬ ‫و نگ ‌‬
‫یافتمد؛ بمه دلیمل ایمن کمه علمما دادن‬ ‫هی شیردهی به تمأخیر م ‌‬ ‫سال ‌‬
‫آغوز به بچه و نیز شیر دادن تا پایان سن دو سالگی را در صورت‬
‫یدانند ]الشممربینی؛ جلممد‬ ‫نبودن زن شیردهی غیر از مادر‪ ،‬واجب م ‌‬
‫‪3‬؛ ص ‪.[449‬‬
‫***‬
‫شیر نخستین روزهای پممس از زایمممان کممه در فارسممی آغمموز یمما‬
‫یشممود‪ ،‬غلیممظ و‬ ‫شممیر ممماک و در انگلیسممی )‪ (clostrum‬نامیممده م ‌‬
‫نهممای‪ (G, M, A, E, D) 1‬اسممت و وجممود‬ ‫سرشممار از ایمونوگلوبی ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- Immunoglobulins‬‬
‫‪159‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫هی تمممممامی‬ ‫یپپسممممین‪ 1‬در آن مممممانع تجممممزی ‌‬ ‫یتر ‌‬‫فاکتورهممممای آنت ‌‬

‫یگردد و با ایجاد پوششی روی پرزهای روده بممه‬ ‫نها م ‌‬ ‫ایمونوگلوبی ‌‬
‫یکننممد‪ .‬در‬‫سهمما عمممل م ‌‬ ‫یهمما و ویرو ‌‬ ‫عنوان سممدی در برابممر باکتر ‌‬
‫روزه‌ای نخستین ولدت که کودک فضای کنترل شده و ایمن رحم‬
‫مادر را ترک کرده‪ ،‬زندگی در محیط خارج از بدن مادر را با خطر‬
‫یکنممد‪ ،‬آغمموز نقممش‬ ‫یزا تجربممه م ‌‬ ‫روبرویی بمما انممواع عوامممل بیمممار ‌‬
‫یکنممد ]محمممدیها‪،‬‬ ‫قالعاده مهمی در تأمین سلمت کودک ایفا م ‌‬ ‫فو ‌‬
‫حسن؛ ‪1368‬؛ ص ‪.[169-171‬‬
‫در مورد کودکان نممارس کممه بخممش از زمممان لزم بممرای تکامممل‬
‫هانممد‪ ،‬آغمموز و شممیر مممادر‬ ‫جسمممی را در رحممم مممادر از دسممت دا‌د ‌‬
‫بترین غذاست؛ جالب توجه این است که چون این کودکممان‬ ‫مناس ‌‬
‫‪2‬‬
‫بیش از سممایر کودکممان نیازمنممد مراقبممت و حمممایت ایمونولمموژیک‬
‫مچنممان‬‫یباشند‪ ،‬ترشح آغوز نزد مادرانشان سممه تمما پنممج هفتممه ه ‌‬ ‫م ‌‬
‫ییابد؛ در حالی که نزد سایر مادران کممه فرزنممدان خممود را‬ ‫ادامه م ‌‬
‫هاند‪ ،‬این زمان به کمممتر‬ ‫در پایان زمان طبیعی بارداری به دنیا آورد ‌‬
‫ییابممد ]اصممفهانی‪ ،‬محمممد مهممدی؛ ‪1374‬؛ ص‬ ‫از یک هفته تقلیممل م ‌‬
‫‪.[25-30‬‬
‫لهای سفید زنممده‬ ‫براساس مطالعات انجام شده تعداد کل گلبو ‌‬
‫عممدد در یممک‬ ‫‪3‬‬‫‪.‬‬‫‪3‬‬ ‫×‬ ‫در آغوز در چهار روز اول شیردهی معادل ‪106‬‬
‫هی ضمد میکروبمی‪،‬‬ ‫لهای زنمد ‌‬ ‫صد گرم است و با ایمن تعمداد سملو ‌‬
‫یتمموان تمما ‪ 24‬سمماعت و شممیر مممادر را تمما ‪ 6‬سمماعت در‬ ‫آغوز را م ‌‬
‫هداری از شممیر مممادر در فریممزر تمما ‪6‬‬ ‫هداری کرد‪ .‬نگ ‌‬ ‫دمای اطاق نگ ‌‬
‫نپذیر است ]همان منبع؛ ص ‪.[40‬‬ ‫ماه امکا ‌‬

‫‪ -2‬سقط جنین‬
‫هی آن م هر کسی که باشد‬ ‫مدهند ‌‬
‫سقط جنین حرام است و انجا ‌‬
‫یباشممد‪ .‬خمموردن‬
‫هی آن که پنج شتر است‪ ،‬م ‌‬ ‫م ملزم به پرداخت دی ‌‬
‫دارو و حتی روزه گرفتن توسط مادر موجب دیه اسممت و مطممابق‬
‫هاللممه و سممایر علممما مممادر از آن دیممه سممهمی‬
‫فتوای ممماوردی رحم ‌‬
‫ندارد ]مدرس‪ ،‬عبدالکریم؛ ‪1968‬؛ ج ‪4‬؛ ص ‪.[93‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- anti thri pepsin factors‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Immunologic‬‬
‫‪160‬‬ ‫جنایات‬

‫مطابق فتوای امام غزالی و ابن حجر هیثمی رحمهماالله سقط‬

‫های مطلقا ً حرام است ]السید البکممری؛ جلممد ‪4‬؛‬ ‫جنین در هر مرحل ‌‬
‫هاللممه سممقط‬ ‫ص ‪[131‬؛ اما مطابق فتوای ابواسحاق مممروزی رحم ‌‬
‫جنیممن در مراحممل علقممه و مضممغه جممایز اسممت‪] .‬الشممروانی؛ ج ‪9‬؛‬
‫‪1997‬؛ ص ‪.[49‬‬
‫***‬
‫سقط جنین )‪ (abortion‬در اصطلح علم پزشکی عبارت است از‬
‫قطع حاملگی قبممل از آن کممه جنیممن قممابلیت حیممات را در خممارج از‬
‫رحم داشته باشممد و معیممار زممانی ایممن توانمایی حممداقل ‪ 22‬هفتممه‬
‫است ]عزیزی‪ ،‬فریدون؛ ‪1370‬؛ ص ‪.[62‬‬
‫در ممالک مختلف سقط جنین به دلیل احتمال ممرگ مممادر و یما‬
‫خطرات جدی برای سمملمتی او و نیممز احتمممال تولممد نمموزاد نمماقص‬
‫مچنین بارداری ناشی از تجاوز یا‬ ‫بماندگی روانی و ه ‌‬ ‫الخلقه یا عق ‌‬
‫زنا‪ ،‬قانونی است‪.‬‬
‫نهای سقط شده روز به روز‬ ‫یدهد که تعداد جنی ‌‬‫آمارها نشان م ‌‬
‫طها در سممال ‪ 1972‬در‬ ‫یشود؛ به طمموری کممه تعممداد سممق ‌‬ ‫بیشتر م ‌‬
‫هی آمریکا ‪ 760586‬مورد بوده و در سممال ‪ 1996‬بممه‬ ‫ایالت متحد ‌‬
‫‪ 5852211‬مورد رسیده است و از هممر ‪ 1000‬جنیممن در آن سممال‬
‫تعداد ‪ 314‬جنین سقط شده است ]کنعان‪ ،‬احمممد محمممد؛ ‪2000‬؛‬
‫ص ‪.[48‬‬
‫در دین مبین اسلم سقط جنین قبل از رسیدن ‪ 120‬روز حرام‬
‫یشود و این مطلممب مممورد‬ ‫و پس از آن هم قتل نفس محسوب م ‌‬
‫تأیید تمام مذاهب اسلمی است‪ .‬فقط در مواردی که وجود جنیممن‬
‫زندگی مادر را به خطر انمدازد و دو پزشمک عمادل ایمن مطلممب را‬
‫یشود‪.‬‬ ‫تأیید نمایند‪ ،‬مجوز سقط جنین صادر م ‌‬
‫هی ناشی از سقط جنین‪ ،‬مرگ مادر به یکممی از‬ ‫مترین عارض ‌‬ ‫مه ‌‬
‫سه طریق زیر است‪:‬‬
‫بهای هوا یا گاز در خممون‪،‬‬ ‫‪ (1‬مرگ فوری به سبب پیدایش حبا ‌‬
‫نریزی شدید و شوک عصبی ناشی از گشادشممدن ناگهممانی‬ ‫خو ‌‬
‫هی رحم در مواردی که مادر بیهوش نشده باشد‪.‬‬ ‫دهان ‌‬
‫‪161‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪ (2‬مرگ تالی کممه از ‪ 24‬تمما ‪ 72‬سمماعت پممس از سممقط ممکممن‬

‫نریزی شممدید ناشممی از‬ ‫اسممت بممه دلیممل عفممونت حمماد و خممو ‌‬
‫هشدن رحم به وجود آید‪.‬‬ ‫پار ‌‬
‫تهممای دسممتگاه‬‫‪ (3‬مممرگ متممأخر بممه دلیممل‪ :‬الممف( التهمماب باف ‌‬
‫نریزی‬ ‫تناسمملی یمما عفممونت خممون ب( پممارگی احشمما ج( خممو ‌‬
‫مسممتمر و التهمماب د(مسمممومیت بممر اثممر اسممتفاده از دارو‬
‫ه) بمماقی مانممدن بقایممای جنیممن در رحممم و ایجمماد عفممونت و(‬ ‫‌‬
‫هی رحم ]دیاب و قرقوز؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[71‬‬ ‫کوفتگی دهان ‌‬

‫‪ -3‬زنا‬
‫زنا در اصطلح شرع عبارت است از دخول حشممفه بممه فممرج یمما‬
‫د ُُبر زنی که خداوند آن را تحریممم کمرده اسمت یما د ُُبمر ممذکری بمه‬
‫صورت عمدی و به دور از هر نوع شبه‪.‬‬
‫تهای خداونممدی حمرام بموده و هممواره بمه‬ ‫زنما در تممام شممریع ‌‬
‫گترین گنمماه و پلیممدترین عممل در جوامممع دینممی مطممرح‬‫عنوان بزر ‌‬
‫یفرماید‪:‬‬ ‫هی این عمل شنیع م ‌‬‫بوده است‪ .‬قرآن کریم دربار ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪   ‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)إسراء ‪(32 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫‪‬‬
‫»و به زنا نزدیک نشمموید کممه آن گنمماهی بسممیار زشممت و‬
‫بدترین راه و شیوه است«‪.‬‬
‫عقوبت و حد افراد غیر محصن )مکلف ازدواج نکممرده( مرتکممب‬
‫هی ﴿ ‪    ‬‬ ‫عممممممل زنممممما در آی ‌‬
‫‪        ‬‬
‫‪) ﴾    ‬نممور ‪» (2 /‬هممر یممک از زن و مممرد‬
‫زناکار را صد تازیانه بزنید« بیان شده است‪.‬‬
‫هی منسمموخ‬ ‫حد افمراد محصممن )مکلممف ازدواج کمرده( نیممز در آی ‌‬
‫همضضا« »هرگمماه‬ ‫جمو ُ‬ ‫ة إذا َزنی َضضا فارْ ُ‬
‫خ والشیخ ُ‬ ‫شی ُ‬
‫التلوة »ال َ‬
‫نها را سنگ زنید تمما هلک شمموند« بیممان‬ ‫مردان و زنان زنا کردند آ ‌‬
‫شممده و ایممن حکمم بما روایمات صممحیح قممولی و فعلممی پیممامبر ‪ ‬و‬
‫هعنهم ثممابت شممده اسممت‬ ‫یالل ‌‬
‫مچنین فعل خلفممای راشممدین رض م ‌‬ ‫ه ‌‬
‫]الصابونی‪ ،‬محمد علی؛ ‪1414‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪.[21‬‬
‫***‬
‫‪162‬‬ ‫جنایات‬

‫ههمما را از هممم‬‫حترین اعمالی است که کانون گرم خانواد ‌‬ ‫زنا از قبی ‌‬

‫یبرد‪ .‬این عمل شمموم علوه بممر‬ ‫بهای پاک را از بین م ‌‬ ‫پاشیده و نس ‌‬
‫هتک حرمت و کرامت خدادادی انسان‪ ،‬ممکممن اسممت پیامممدهایی از‬
‫قبیل‪ :‬نزاع‪ ،‬قتل‪ ،‬سقط جنین‪ ،‬طلق‪ ،‬تیره شدن روابط زوجین‪ ،‬بممی‬
‫ههمما بیممماری خطرنمماک جنسممی داشممته‬ ‫سرپرست ماندن کودکان و د ‌‬
‫باشد‪ .‬سازمان بهداشت جهانی تعممداد مبتلیممان بممه ‪ 30‬نمموع بیممماری‬
‫جنسی )‪ (Sexual Transmitted Diseases‬را در سال ‪ 333 ،1992‬میلیون‬
‫نفر اعلم کرده است ]کنعان‪ ،‬احمد محمد؛ ‪2000‬؛ ص ‪.[268‬‬
‫یهای مقاربتی ممموارد زیممر‬ ‫شگیری از بیمار ‌‬ ‫کارشناسان برای پی ‌‬
‫هی‬ ‫یکنند‪ :‬فراهم نمودن امکانممات ازدواج جوانممان تهی ‌‬ ‫را پیشنهاد م ‌‬
‫یها و تفریحات سالم برای نوجوانممان و جوانممان‪ ،‬ممممانعت‬ ‫سرگرم ‌‬
‫هی مراکز درمممانی بممرای مبممارزه بمما‬ ‫از ایجاد مراکز فحشا و توسع ‌‬
‫لپیشه؛ ‪1371‬؛ ص ‪.[171‬‬ ‫یها ]حلم سرشت و د ‌‬ ‫این بیمار ‌‬
‫ایدز‪ ،1‬سیفیلیس ‪ ،‬سوزاک ‪ ،‬شانکر یا آتشممک‪ ،‬گممال‪ ،‬گرانولمموم‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫یهممای‬ ‫هی بیمار ‌‬ ‫ه شممد ‌‬‫ههممای شممناخت ‌‬‫آمیزشی و التهمماب مهبممل نمون ‌‬
‫جنسی هستند؛ به تازگی مشمماهدات پزشممکان در شممیوع سممرطان‬
‫هها و عدم وجممود ایممن بیممماری در میممان‬ ‫رحم در میان اغلب فاحش ‌‬
‫زنان راهبه نشان داد که تعدد شرکای جنسی مممذکر یکممی از علممل‬
‫سممرطان رحممم اسممت ]دفممتر اروپممایی سممازمان جهممانی بهداشممت؛‬
‫‪1380‬؛ ص ‪.[165‬‬
‫یهممای مقمماربتی ایمدز و‬ ‫هی خطرنماک و کشممنده از بیمار ‌‬ ‫دو نمون ‌‬
‫یشود‪:‬‬‫نها مطالبی ذکر م ‌‬ ‫سیفیلیس است که در خصوص آ ‌‬
‫ایدز )‪ (AIDS‬که مخفف )‪ (Acquired Immune Deficincy Syndrome‬و‬
‫یباشممد‪ ،‬یممک بیممماری‬ ‫بممه معنممی سممندرم نقممص ایمنممی اکتسممابی م ‌‬
‫غیرقابل درمان است؛ این بیماری که طاعون قرن بیسممتم نامیممده‬
‫سبممازان‬ ‫شده اسممت‪ ،‬بیممماری منحرفممان جنسممی بممه ویممژه هممم جن ‌‬
‫یدهد که بیش از ‪ %70‬مبتلیان بممه ایممدز را‬ ‫است‪ .‬آمارها نشان م ‌‬
‫یدهند ]کنعممان‪ ،‬احمممد محمممد؛ ‪2000‬؛ ص‬ ‫سبازان تشکیل م ‌‬ ‫مجن ‌‬ ‫ه ‌‬
‫‪.[456‬‬
‫‪1‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪AIDS‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪syphilis‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪gonorrhea‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪chancre‬‬
‫‪163‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫اولین مورد بیمماری در سمال ‪ 1981‬مشماهده شمد ولمی پخمش‬

‫ههمما نفممر در آن سممال بممه ‪14‬‬ ‫سریع ویروس تعداد مبتلیممان را از د ‌‬
‫میلیون در اواخر ‪ 1993‬رساند؛ که یک میلیون نفممر از مبتلیممان را‬
‫یدادند‪ .‬کارشناسان سازمان بهداشت جهانی در‬ ‫کودکان تشکیل م ‌‬
‫شبینمی کردنممد کمه‬ ‫اجلس خود در »برلن« بما ذکمر ایمن ارقمام‪ ،‬پی ‌‬
‫تعداد مبتلیان در سال ‪ 2000‬از مرز ‪ 40‬میلیممون نفممر تجمماوز کنممد‬
‫]الشقر‪ ،‬عمر سلیمان و زملؤه؛ ‪2001‬؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[29‬‬
‫عامل مولد بیماری ایدز که ویروس )‪ (HIV‬نام دارد با حملممه بممه‬
‫سیستم دفاعی بدن‪ ،‬مقمماومت طممبیعی بممدن را در مقابممل عوامممل‬
‫یدهممد و در نممتیجه ابتلی شممخص بممه‬ ‫یزا به شممدت کمماهش م ‌‬ ‫بیمار ‌‬
‫یشممود؛ ایممن ویممروس‬ ‫هترین بیممماری منجممر بممه مممرگ بیمممار م ‌‬ ‫ساد ‌‬
‫ممکممن اسممت بممه جنیممن منتقممل شممده و سممبب کمماهش رشممد و‬
‫یهایی در جنین شود ]سادلر‪ ،‬توممماس؛ ‪1376‬؛ ص ‪.[132‬‬ ‫ناهنجار ‌‬
‫طهمای جنسمی‪ ،‬انتقمال‬ ‫ههای انتقال ویمروس ‪ HIV‬ارتبا ‌‬ ‫مترین را ‌‬ ‫مه ‌‬
‫ههای خونی و انتقال از طریق مممادر مبتل بممه جنیممن‬ ‫خون و فراورد ‌‬
‫است ]تاناگو‪ ،‬امیل و همکاران؛ ‪1371‬؛ ص ‪.[537‬‬
‫این بیماری در واقع مصداق حدیثی است که حاکم و ابن ممماجه‬
‫رحمهممم‌االله آن را از پیممامبر ‪ ‬روایممت کرد‌هانممد‪» :‬لضضم تظهضضر‬
‫الفاحشة فضضي قضضوم قضط‪ ،‬حضتى یعلنضوا بهضضا إل ّ فشضا‬
‫فیهم الطاعون و الوجاع التی لضضم یکضضن مضضضت فضضي‬
‫أسلفهم الذین مضوا« »هیچ قومی فحشا را در میممان خممود‬
‫یهایی شدند‬ ‫آشکارا انجام نداده مگر این که دچار طاعون و بیمار ‌‬
‫نها دچار نشدند«‪.‬‬ ‫که گذشتگان به آ ‌‬
‫یهای خطرناک آمیزشی است‪،‬‬ ‫سیفیلیس که یکی دیگر از بیمار ‌‬
‫یآید و عامممل‬‫یک بیماری عفونی سیستمیک‪ 1‬و مزمن به حساب م ‌‬
‫آن ترپونم پالیدوم‪ 2‬است‪.‬‬
‫تقریبا ً تمام موارد انتقال میکروب این بیماری از طریممق تممماس‬
‫ههای انتقال نادرتر شممامل تممماس‬ ‫یگیرد‪ .‬ولی را ‌‬ ‫جنسی صورت م ‌‬
‫غیرجنسی‪ ،‬انتقممال از طریممق رحممم و انتقممال از طریممق خممون نیممز‬
‫گزارش شده است ]دانش پژوه و محبوبی؛ ‪1377‬؛ ص ‪.[91‬‬
‫هی نهفتگی )کمون( این بیماری حدود سممه‬ ‫به طور متوسط دور ‌‬
‫یشممود‪.‬‬ ‫هی آن ظمماهر م ‌‬
‫یکشد و سپس ضایعات اولی ‌‬ ‫هفته طول م ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪- systemic‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- treponema pallidum‬‬
‫‪164‬‬ ‫جنایات‬

‫سیفیلیس طی مراحل مختلممف تشممدید شممده‪ ،‬علوه بممر انممدامهای‬

‫یگیمرد‪ .‬بیمماری سمیفیلیس سمبب‬ ‫جنسی‪ ،‬سایر اعضما را در بممر م ‌‬
‫یهمما شممده‪ ،‬ممکممن اسممت بمماعث کممری‬‫افزایممش و ازدیممار ناهنجار ‌‬
‫بمانممدگی عقلممی در فرزنممدان شممود ]سممادلر‪،‬‬ ‫مممادرزادی و عق ‌‬
‫توماس؛ ‪1376‬؛ ص ‪.[133‬‬

‫‪ -3-1‬لواط‬
‫نچنان که در تعریف فقهی زنا بیممان شممد‪ ،‬لممواط شممکلی از آن‬ ‫آ ‌‬
‫هاللممه از‬‫یشممود‪ .‬بیهقممی رحم ‌‬ ‫اسممت و گنمماهی کممبیره محسمموب م ‌‬
‫ابوموسممی اشممعری ‪ ‬روایممت کممرده اسممت کممه پیممامبراکرم ‪‬‬
‫ل فهمضضا زانیضضان«‬ ‫ل الّرجضض َ‬ ‫فرمود‌هانممد‪» :‬أذا أتضضی الّرجضض ُ‬
‫»هرگاه مردی با مرد دیگممری عمممل لممواط انجممام دهممد‪ ،‬آن دو زنمما‬
‫کارند«‪ ،‬بنابراین‪ ،‬احکام زنا بر فاعل و مفعممول عمممل لممواط اجممرا‬
‫یگردد‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫***‬
‫لممواط )‪ (sodomy‬عمممل قبیممح و مممذمومی اسممت کممه در انتقممال‬
‫یهممای آمیزشممی بسممیار مممؤثر اسممت‪ .‬رواج ایممن عمممل در‬ ‫بیمار ‌‬
‫هی گذشممته و بممه ویممژه‬ ‫کشورهای اروپایی و آمریکممایی در سممه ده ‌‬
‫سبازان در آن کشورها از عوامل اصمملی‬ ‫مجن ‌‬ ‫جهای رسمی ه ‌‬ ‫ازدوا ‌‬
‫گسترش بیماری ایدز بوده است‪.‬‬
‫یهممای آمیزشممی‪ ،‬لممواط سممبب سسممت شممدن‬ ‫علوه بممر بیمار ‌‬
‫یشممود‪.‬‬ ‫ههای مقعد و از دست رفتن کنترل قضای حمماجت م ‌‬ ‫ماهیچ ‌‬
‫پیامدهای روانی این عمل در انجممم ‌دهنممدگان آن بممه صممورت عممدم‬
‫تمایممل بممه روابممط زناشممویی طممبیعی و احسمماس حقممارت ظمماهر‬
‫یشود‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫سبازان از ارتبمماط طممبیعی‬ ‫مجن ‌‬ ‫یدهد ‪ %90‬از ه ‌‬ ‫آمارها نشان م ‌‬
‫یکنند ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1995‬؛‬ ‫زناشویی با همسرانشان خودداری م ‌‬
‫هی »عن ّممه«‬ ‫سبممازی یکممی از علممل عمممد ‌‬ ‫مجن ‌‬‫ص ‪[141‬؛ بنابراین‪ ،‬ه ‌‬
‫مجنس‪ ،‬موجب تنفممر شممخص از‬ ‫است که در آن کشش به سوی ه ‌‬
‫یشممود ]گممودرزی‪،‬‬ ‫جنس مخالف شده و بمماعث نمماتوانی جنسممی م ‌‬
‫فرامرز؛ ‪1374‬؛ ص ‪.[608‬‬
‫‪165‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪ -3-2‬لواط با همسر‬
‫نزدیکی از راه مقعد بمما همسممر از گناهممان کممبیره بمموده و لممواط‬
‫هی بقره‬ ‫هی ‪ 223‬سور ‌‬ ‫یشود؛ این مسئله در مفهوم آی ‌‬ ‫محسوب م ‌‬
‫قابل درک است‪ ،‬و در احادیث زیر به صراحت به آن اشاره شممده‬
‫یکنممد کممه پیممامبر ‪‬‬ ‫است؛ ابن ممماجه از ابممن عبمماس ك روایممت م ‌‬
‫ن من أتى امرأةً في دبرها« »هر کممس‬ ‫فرمود‌هاند‪» :‬ملعو ٌ‬
‫ینصممیب‬ ‫از راه مقعد با همسرش نزدیکممی کنممد‪ ،‬از رحمممت خممدا ب ‌‬
‫ل جضضامع امرأتضضه فضضی‬ ‫خواهد بود«‪» ،‬ل ینظر الله إلى رج ٍ‬
‫دبرها« »هممر کممس کممه از راه مقعممد بمما همسممرش نزدیکممی کنممد‬
‫خداوند )در روز قیامت( به او نگاه نخواهد کرد«‪.‬‬
‫***‬
‫عمل شنیع لواط با همسر چون منافی دستور خداوند و طبیعت‬
‫تهای پیشممین جممایز‬ ‫سالم انسممانی اسممت در هیممچ کممدام از شممریع ‌‬
‫نبوده است ]الجوزیه‪ ،‬ابن قیم؛ ‪1990‬؛ ص ‪.[224‬‬
‫ایممن عمممل علوه بممر ایجمماد آزارهممای جسمممی و روحممی ظلمممی‬
‫فاحش در حق زن است زیرا او را از لممذت طممبیعی عممل جنسممی‬
‫ههای مقعد‪ ،‬ایجاد بواسممیر و‬ ‫یسازد‪ .‬سست شدن ماهیچ ‌‬ ‫محروم م ‌‬
‫ههای عفونی مزممن از پیاممدهای جسممی ایمن عممل اسمت‬ ‫پروس ‌‬
‫]توکلی‪ ،‬بزاز‪ ،‬جواد؛ ‪1377‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪.[58‬‬
‫هی خممود را بممه‬ ‫بر اثر انجام و تکرار این عمل‪ ،‬مرد به تدریج علق ‌‬
‫همنمد‬ ‫سبمازی علق ‌‬ ‫مجن ‌‬ ‫ارضای طبیعی از دسمت داده و بمه انجمام ه ‌‬
‫یشود ]الحبال و العمری؛ ‪1997‬؛ ص ‪.[62‬‬ ‫م ‌‬

‫یها‬
‫‪ -4‬نوشیدن ‌‬
‫هی‪:‬‬
‫یهای مسکر آی ‌‬
‫دلیل تحریم نوشیدن ‌‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫﴿‪ ‬‬
‫‪  ‬‬‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫)مائده ‪(90 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫‪166‬‬ ‫جنایات‬

‫»ای مؤمنان! می خوارگی‪ ،‬قماربممازی‪ ،‬بتممان‪ ،‬تیرهمما )و‬

‫گها و اوراقی که برای بخت آزمممایی و غیبگممویی بممه‬ ‫سن ‌‬
‫یرود‪ ،‬همه و همه از لحاظ معنوی( پلیدند و عمممل‬ ‫کار م ‌‬
‫یباشند‪ ،‬از آن اجتناب كنيد«‪.‬‬ ‫شیطان م ‌‬
‫و آیات دیگری در قرآن است‪.‬‬
‫در احادیث متعددی هم تحریم مسکرات مورد تأکید واقممع شممده‬
‫ههممای زیممر را بیممان کممرد‪ :‬امممام بخمماری‬ ‫یتمموان نمون ‌‬ ‫اسممت کممه م ‌‬
‫ل شضضراب‬ ‫یکند پیامبر ‪ ‬فرموده است‪» :‬کض ّ‬ ‫هالله روایت م ‌‬ ‫رحم ‌‬
‫أسکر فهو حرام« »هر نوشیدنی که مست کننده باشد حممرام‬
‫هالله نیز از آن حضممرت ‪ ‬روایممت کممرده‬ ‫است«؛ امام مسلم رحم ‌‬
‫م« »تمممام مسممت‬ ‫ر حضضرا ّ‬
‫ل خم ٍ‬ ‫ر خمٌر وک ّ‬ ‫ل مسک ٍ‬ ‫است‪» :‬ک ّ‬
‫هی خمرها حرام هستند«‪.‬‬ ‫هها خمر هستند و هم ‌‬ ‫کنند ‌‬
‫مصممرف مسممکرات در تمممام شممرایع الهممی حممرام بمموده اسممت‬
‫]الدهلوی؛ ‪1418‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪[331‬؛ مسکرات هر اسمی که داشته‬
‫باشد و از هر طریقی که وارد بدن شوند حرام هستند و استعمال‬
‫نها به عنوان دارو هم جایز نیست زیرا پیامبر ‪ ‬فرموده اسمت‪:‬‬ ‫آ ‌‬
‫رم علیهضضا«‬ ‫ل شفاء أمتي فضضي مضضا حض ّ‬ ‫ن الله لم یجع ْ‬ ‫»إ ّ‬
‫نچه که بر ایشان حممرام کممرده‪ ،‬قممرار‬ ‫»خداوند شفای امتم را در آ ‌‬
‫یهای پاک و نازل شممده از آسمممان‬ ‫نداده است«؛ اما تمام نوشیدن ‌‬
‫هها که دلیل تحریمی نداشته باشممند بممه‬ ‫لها و میو ‌‬ ‫یا تهیه شده از گ ‌‬
‫هی‪:‬‬
‫استناد آی ‌‬
‫﴿ ‪      ‬‬
‫‪) ﴾   ‬بقمممره ‪/‬‬
‫‪(29‬‬
‫ههای‬ ‫هی موجممودات و پدیممد ‌‬ ‫»خدا آن کسی است که هم ‌‬
‫روی زمین را برای شما آفرید«‪.‬‬
‫حلل هستند‪.‬‬
‫***‬
‫متریمن بلیمای اجتمماعی در طمول تاریمخ‬ ‫مشروبات الکلی از مه ‌‬
‫یهمما اسممت‪ .‬آمارهممای مربمموط بممه‬ ‫بمموده و منشمماء بسممیاری از تباه ‌‬
‫یدهد که‬ ‫هی آمریکا در سال ‪ 1981‬نشان م ‌‬ ‫جرایم در ایالت متحد ‌‬
‫لهمای عممد‪ %60 ،‬تجاوزهما بمه‬ ‫‪ %75‬حموادث راننممدگی‪ %64 ،‬قت ‌‬
‫‪167‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یها ناشممی از‬ ‫کودکممان ‪ %34‬تجمماوزات جنسممی و ‪ %30‬خودکشمم ‌‬

‫استعمال مشروبات الکلی بوده اسممت‪ .‬ضممررهای مممالی ناشممی از‬
‫مصرف مشممروبات الکلممی در آن سممال ‪ 32‬میلیممارد بممرآورد شممده‬
‫است ]کنعان‪ ،‬احمد محمد؛ ‪2000‬؛ ص ‪[434‬؛ این در حالی اسممت‬
‫که این رقم در سممال ‪ 1992‬بممه ‪ 148‬میلیممارد دلر رسممیده اسممت‪.‬‬
‫هی مسایل مرتبممط‬ ‫یدهد هزین ‌‬‫مطالعات در سایر کشورها نشان م ‌‬
‫بمما الکممل بیممن ‪ %5/0‬و ‪ %7/2‬از تولیممد ناخممالص داخلممی اسممت‬
‫]سازمان بهداشت جهانی؛ ‪1380‬؛ ص ‪[9‬؛ آن سازمان وجود ‪400‬‬
‫یتوانممد بمماعث‬ ‫یکنممد کممه م ‌‬
‫میلیون الکلی را در سراسر دنیا تأیید م ‌‬
‫یهممای‬‫شروع مسممایل بهداشممتی از قبیممل حمموادث‪ ،‬صممدمات‪ ،‬بیمار ‌‬
‫قلبی‪ ،‬سرطان‪ ،‬بیماری کبدی و پسیکوز الکلی‪ 1‬شود ]همان منبممع؛‬
‫ص ‪.[20‬‬
‫‪2‬‬
‫هی اصمملی موجممود در مسممکرات الکممل اتیلیک بمما فرمممول‬ ‫ممماد ‌‬
‫شیمیایی ‪ CH 3 −CH 2 −OH‬است‪ ،‬که بر اثر تخمیر مواد قندی بممه‬
‫یآید‪.‬‬
‫وجود م ‌‬
‫هی علمی نداشممته اسممت‪ ،‬زیممرا انممرژی‬ ‫چگاه پای ‌‬
‫مصرف الکل هی ‌‬
‫ناشی از سوختن یک گرم الکل که ‪ 7‬کممالری اسممت و بممه سممرعت‬
‫یشممود‪ .‬الکممل‬ ‫هی غممذایی نامیممده نم ‌‬ ‫یشود؛ به این دلیل ممماد ‌‬ ‫رها م ‌‬
‫‪3‬‬
‫تها را ندارد و انممرژی حاصممل از اکسیداسممیون‬ ‫قابلیت ترمیم باف ‌‬
‫آن موجب ذخیره شممدن مممواد قنممدی و چربممی در بممدن شممده و در‬
‫یگممردد ]حلممم سرشممت و‬ ‫نهایت منجر به اختللت قلب و عروق م ‌‬
‫لپیشه؛ ‪1371‬؛ ص ‪.[289‬‬ ‫د ‌‬
‫هجوم ناگهانی خون به مغز بممر اثممر حممرارت تولیممد شممده بمماعث‬
‫تهای مغزی تحت فشممار قممرار گرفتممه و در نممتیجه‬ ‫یشود که باف ‌‬ ‫م ‌‬
‫حرکات و گفتممار نامتعممادل گممردد؛ هممر انممدازه کممه مقممدار الکممل در‬
‫تهای عصبی افزایش یابد‪ ،‬مسمومیت ناشممی از الکممل بیشممتر‬ ‫باف ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫جگانه تأثیر گذاشته و باعث کاهش دقممت‬ ‫الکل بر روی حواس پن ‌‬
‫بگویی تحریکات‪ ،‬خطا در شناسایی نوع تحریک و تعویق در‬ ‫و جوا ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- alcoholic psychosis‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- ethylic alcohol‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- oxidation‬‬
‫‪168‬‬ ‫جنایات‬

‫سالعمل نسبت بممه علیممم خطممری کممه از راه گمموش‪ ،‬چشممم و‬ ‫عک ‌‬
‫یشود و این مسئله در رانندگی کممه سممرعت و‬ ‫یرسد‪ ،‬م ‌‬ ‫پوست م ‌‬
‫دقت واکنش عصممبی شممرط اصمملی حفممظ جممان راننممده و عممابران‬
‫است‪ ،‬بسیار قابل توجه است‪ .‬آمارهما حکمایت از آن دارد کمه یمک‬
‫سمموم حمموادث راننممدگی متعلممق بممه کسممانی اسممت کممه در هنگممام‬
‫هاند ]همان منبع[‪.‬‬ ‫رانندگی مشروبات الکلی نوشید ‌‬
‫ً‬
‫یشممود یممک پنجممم آن مسممتقیما از‬ ‫هنگامی که الکل وارد بممدن م ‌‬
‫ً‬
‫یشممود و معمممول یممک سمماعت‬ ‫هی معده وارد جریممان خممون م ‌‬ ‫دیوار ‌‬
‫یرسممد و‬ ‫پس از نوشیدن الکل غلظممت آن در خممون بممه حممداکثر م ‌‬
‫تهمما‬ ‫چون در الکل آب وجود دارد با سرعت بیشتری به تمامی باف ‌‬
‫یرسمماند‪ .‬تحقیقممات نشممان‬ ‫لها م ‌‬‫و ‌‬ ‫وارد شده و خود را به تمام سل ‌‬
‫های از‬ ‫یهممای مزمممن ضممایعات بیض م ‌‬ ‫داده اسممت کممه در ‪ %80‬الکل ‌‬
‫‪1‬‬
‫لهای ژرمینال وجود دارد ]مولوی‪ ،‬محمد علی؛‬ ‫جمله خرابی سلو ‌‬
‫‪1336‬؛ ص ‪.[45‬‬
‫‪2‬‬
‫هتر از افراد‬ ‫یشوند پژمرد ‌‬ ‫ههایی که از مادر الکلیک متولد م ‌‬ ‫بچ ‌‬
‫یآیند ]صمانعی‪ ،‬صمفدر؛‬ ‫نها نارس به دنیا م ‌‬ ‫عادی هستند و ‪ %55‬آ ‌‬
‫‪1349‬؛ ص ‪.[414‬‬
‫هی ارتباط بین نوشیدن الکل توسممط مممادر‬ ‫مدرک قاطعی دربار ‌‬
‫یهممای‬ ‫یلیتر در روز در دوران حاملگی و ناهنجار ‌‬ ‫به میزان ‪ 90‬میل ‌‬
‫یهممای جمجمممه و‬ ‫مادرزادی وجود دارد‪ .‬این نقایص شممامل ناهنجار ‌‬
‫یباشممد‪.‬‬ ‫مها و نقممایص قلممبی مم عروقممی م ‌‬ ‫صورت‪ ،‬تغییر شکل اندا ‌‬
‫بمانممدگی عقلممی و نارسممایی رشممد‪،‬‬ ‫یها همراه بمما عق ‌‬ ‫این ناهنجار ‌‬
‫یسازند ]سادلر‪،‬‬ ‫سندرم الکلی جنین )‪ (Fetal Alcohol Syndrome‬را م ‌‬
‫ه؛ ‪1376‬؛ ص ‪.[46‬‬ ‫توماس؛ ‪1376‬؛ ص ‪ 137‬و گتری‪‌ ،‬‬
‫یهممای گوارشممی بمما تمموجه بممه ارتبمماط‬ ‫نقش فعال الکل در بیمار ‌‬
‫یتوان بممه تعممدادی‬ ‫مستقیم الکل با این اعضا بسیار زیاد است و م ‌‬
‫نها به طور کلی اشاره کرد‪ :‬خراش غشاهای مخاطی دهان و‬ ‫از آ ‌‬
‫حلق‪ ،‬آسیب رساندن به پرزهمای چشمایی‪ ،‬التهماب ممری و معمده‪،‬‬
‫بهممای حمماد و مزمممن لوزالمعممده‪،‬‬ ‫نهای مری و معده‪ ،‬التها ‌‬ ‫سرطا ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- germinal‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- alcoholic‬‬
‫‪169‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫هی ناشممی‬ ‫هی پاتولوژیک‪ 1‬عمد ‌‬ ‫تشمع کبدی و زخم معده؛ سه ضایع ‌‬
‫‪2‬‬
‫از سوءمصممرف الکممل عبارتنممد از‪ :‬کبممد چممرب‪ ،‬هپمماتیت کبممدی و‬
‫سیروز‪) 3‬آندرولی و همکاران؛ ‪1379‬؛ ص )‪.[16 (7‬‬
‫تحقیقممات انجممام شممده حمماکی از آن اسممت کممه علممت اصمملی‬
‫بمانممدگی روانممی در کشممورهای غربممی‪ ،‬الکممل اسممت )سممادلر‪،‬‬ ‫عق ‌‬
‫عترین علمممت‬ ‫تومممماس؛ ‪1376‬؛ ص ‪ [451‬و مصمممرف الکمممل شمممای ‌‬
‫بیما‌رهای کبدی در آن کشورهاست ]آندرولی و همکمماران؛ ‪1379‬؛‬
‫ص )‪ .[16 (7‬تصلب شرایین یمما از دسممت رفتممن حمالت ارتجمماعی‬
‫نها یکممی دیگممر از مضممرات مصممرف الکممل‬ ‫گها و سخت شدن آ ‌‬ ‫ر ‌‬
‫مآبادی‪ ،‬محمود؛ ‪1340‬؛ ص ‪.[144‬‬ ‫است ]نج ‌‬

‫‪ -5‬دفع تجاوز و ضمانت‬

‫دفممع هرگممونه تجمماوزی بممه نفممس‪ ،‬اعضمما‪ ،‬نمماموس و مممال بمما‬
‫هی‪:‬‬
‫هی ممکن مشروع است؛ به دلیل آی ‌‬ ‫فترین شیو ‌‬‫خفی ‌‬
‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪﴾ ‬‬
‫)بقره ‪(194 /‬‬
‫»هر که راه تعدی و تجاوز به شما را در پیش گرفممت‪ ،‬بممر او‬
‫هم مانند آن‪ ،‬تعدی و تجاوز کنید«‪.‬‬
‫عکننده ضامن نخواهممد‬ ‫اگر دفاع منجر به مرگ متجاوز شود‪ ،‬دفا ‌‬
‫بود‪.‬‬
‫تنبیه توسط معلم‪ ،‬شوهر‪ ،‬قاضی و سایر کسانی که مسممئولیت‬
‫تربیت افرادی را به عهده دارند‪ ،‬اگممر منجممر بممه مممرگ زیممر دسممت‬
‫شود‪ ،‬موجب ضمانت است‪.‬‬
‫***‬
‫حفظ کرامت آدمممی یکممی از اصممولی اسممت کممه همممواره مممورد‬
‫توجه شارع بوده و در احکام مختلفی صراحتا ً به این نکتممه اشمماره‬
‫هی آن‬ ‫شده است؛ اهمیت حیات آدمی به حدی است که اگممر ادام ‌‬
‫‪1‬‬
‫‪- pathologic‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- hepatits‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- cirrmhosis‬‬
‫‪170‬‬ ‫جنایات‬

‫هگیری از یک حرام باشد‪ ،‬استفاده از آن حرام نه تنها‬ ‫منوط به بهر ‌‬

‫جایز‪ ،‬بلکه واجب است‪.‬‬
‫شخص مجاز به دفاع از نفس‪ ،‬نمماموس و مممال خممود اسممت اممما‬
‫تهای مختلف متفاوت است و رعممایت‬ ‫سطوح این دفاع در موقعی ‌‬
‫اعتدال و اجرای عدالت در تمام امور مورد تأکید و تحسین شممارع‬
‫است‪.‬‬
‫هها‪ ،‬قاضممی‪ ،‬شمموهر و معلممم افممرادی‬ ‫سرپرست کودکان و دیوان ‌‬
‫هی تربیمت زیردسممتان خمود را بممه عهمده دارنمد و‬ ‫هستند کمه وظیف ‌‬
‫نها داده شده است؛ اگرچممه در‬ ‫هی استفاده از تنبیه آرام به آ ‌‬ ‫اجاز ‌‬
‫نهمای شممما‬ ‫ب خیارکم« »بهتری ‌‬ ‫ن یضر َ‬ ‫حدیث شریف نبوی‪» :‬ل ْ‬
‫یزنند« تصریح به عدم تنبیه شده است و علممما‬ ‫دیگران را کتک نم ‌‬
‫هاند ]الصممابونی‪،‬‬‫ترک آن را بهتر‪ ،‬و بیشتر از اوقات مؤثرتر دانسممت ‌‬
‫محمممدعلی؛ ج ‪1‬؛ ص ‪[470‬؛ بنممابراین‪ ،‬سرپرسممتان حممق ندارنممد‪،‬‬
‫نها شود‪.‬‬‫زیردستان خود را طوری تنبیه کنند که منجر به مرگ آ ‌‬

‫نگیری‬ ‫‪ -5-1‬خو ‌‬
‫هی شخص اگر‬ ‫انجام »حجامت« و »فصد« بدون خطا و با اجاز ‌‬
‫منجر به مرگ شود موجب ضمانت نیست‪.‬‬
‫***‬
‫ههای قممدیمی در‬ ‫حجامت )‪ (Cupping‬و فصد )‪ (Phlebotomy‬از شیو ‌‬
‫علج امممراض مختلممف خممون و مفاصممل هسممتند کممه مممورد تأکیممد‬
‫هاللممه از انممس بممن‬ ‫پیامبراکرم ‪ ‬واقع شد ‌‬
‫هاند؛ امممام بخمماری رحم ‌‬
‫ن‬
‫یکنممد کممه آن حضممرت ‪ ‬فرمود‌هانممد‪» :‬إ ّ‬ ‫مالممک ‪ ‬روایممت م ‌‬
‫أفضل ما تضضداویتم بضضه الحجامضضة« »بهممترین چیممزی کممه در‬
‫یجویید حجامت است«‪.‬‬ ‫درمان از آن بهره م ‌‬
‫***‬
‫در حجامت به تیغ زدن و خراش پوست و در فصممد بمما تیممغ زدن‬
‫یشممود‪ ،‬ایممن اعمممال در‬ ‫رگ‪ ،‬مقدار مشخصی خون از بدن خارج م ‌‬
‫یهممای نقممرص‪ ،‬فشممارخون‪ ،‬سممردردهای مختلممف‪،‬‬ ‫هی بیمار ‌‬‫معممالج ‌‬
‫یهای کبد‪ ،‬طحممال و پوسممت مفیممد و مممؤثر هسممتند‬ ‫بواسیر و بیمار ‌‬
‫]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1995‬؛ ص ‪.[207‬‬
‫‪171‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪ -5-2‬خْتنه‬
‫هی دخممتر و‬ ‫در پایان مبحث ضمانت فقها احکام مربمموط بممه ختن ‌‬
‫هاند‬
‫پسر را بیان کرد ‌‬
‫هی دختران با بریدن قسمممتی از سممر تاجممک )بظممر(‬ ‫‪ -5-2-1‬ختن ‌‬
‫یشود‪ .‬با استناد به حدیث روایممت شممده توسممط ابمموداوود‬ ‫انجام م ‌‬
‫های فرمممود‪:‬‬ ‫هاللممه از پیممامبر ‪ ‬کممه خطمماب بممه زن ختن ‌‬
‫هکننممد ‌‬ ‫رحم ‌‬
‫ن ذلك أحظى للمرأة« »)از بظر(‬ ‫»أشمي ول تنهكي فإ ّ‬
‫تبخش‬ ‫کم ببر و آن را از بیممن نممبر زیممرا )وجممود آن( بممرای زن لممذ ‌‬
‫است«‪ ،‬کم بریدن بظر در ختنه مورد تأکید شارع اسممت تمما جممایی‬
‫هی »بریممدن« بممر عممل انجممام شممده را کمافی‬ ‫که علممما اطلق واژ ‌‬
‫هاند ]السممید البکممری؛ ج ‪4‬؛ ص ‪175‬؛ الشممربینی؛ ج ‪4‬؛ ص‬ ‫دانسممت ‌‬
‫‪.[202‬‬
‫***‬
‫بظر )‪ (Clitoris‬منشاء جنینی یکسان و بافتی مشابه آلت تناسلی‬
‫مردانه دارد؛ این برآمدگی کوچک در انتهای جلممویی فممرج زن بیممن‬
‫یمتر و قطممر‬ ‫بهای کوچک قرار دارد‪ .‬طول بظر معمول ً دو سانت ‌‬ ‫ل ‌‬
‫یمتر است و شممامل یممک بممافت احمماطه شممده توسممط‬ ‫مسانت ‌‬ ‫آن نی ‌‬
‫بممافت محممافظ و دو ردیممف بممافت نعمموظی )‪ (erectile‬اسممت کممه در‬
‫رأس خود تعداد زیادی انتهاهای اعصاب حسممی دارد ]‪Shier, David:‬‬
‫‪.[et al: 1999: 859‬‬
‫بظر مانند آلت تناسلی مممرد دارای غلفممی اسممت کممه بمما فشممار‬
‫یشود و قسمت سر آن که اعصمماب حسممی‬ ‫کمی به عقب رانده م ‌‬
‫یشود؛ بنابراین برداشتن این غلف باعث‬ ‫را در خود دارد‪ ،‬پدیدارم ‌‬
‫یشود که اعصاب مذکور هنگام عمل جنسی بممه شممدت تحریممک‬ ‫م ‌‬
‫شده و انزال زن )‪ (Orgasm‬تسریع شود؛ اممما بریممدن هممر مقممدار از‬
‫بممافت اصمملی کلیتمموریس کممه اعصمماب حسممی را در خممود دارد‪ ،‬بممه‬
‫همان اندازه محرومیت از لذت جنسی را به دنبال خواهد داشت‪.‬‬
‫برداشتن غلف بظر بروز سرطان کلیتمموریس را تمما حممد زیممادی‬
‫یدهد ]رحجان؛ محمد صادق؛ ‪1376‬؛ ص ‪.[771‬‬ ‫کاهش م ‌‬
‫تهای شممرق‪،‬‬ ‫هی دختران )‪ (female circumcision‬کممه در قسممم ‌‬ ‫ختن ‌‬
‫تهای جنمموبی‬ ‫شمممال شممرقی و غممرب آفریقمما ونیممز در قسممم ‌‬
‫‪172‬‬ ‫جنایات‬

‫یشممود‬ ‫هجزیره عربسممتان مرسمموم اسممت و ‪ 1F.G.M‬نامیممده م ‌‬ ‫شممب ‌‬

‫تهای خممارجی دسممتگاه تناسمملی‬ ‫شهممایی از قسممم ‌‬ ‫شامل قطع بخ ‌‬
‫یباشد؛ کیفیت انجام این کار در منمماطق مممذکور مطممابق عممرف‬ ‫م ‌‬
‫مرسوم در میان مردم این نواحی است؛ زیرا نممه تنهمما مسمملمانان‬
‫یورزنممد ]‬‫بلکممه یهودیمان و مسمیحیان نیممز بمه ایمن کمار مبمادرت م ‌‬
‫‪.[Almorth, l; Medical Student International; 1998 (N:6); 20-22‬‬
‫بهای کوچک )‪ (labia minora‬و گاهی‬ ‫در این عمل بظر )‪ ،(clitoris‬ل ‌‬
‫یشمموند کممه منجممر بممه‬ ‫بهممای بممزرگ )‪ (labia majora‬نیممز قطممع م ‌‬ ‫ل ‌‬
‫تهممای مزمممن‪ ،‬کممزاز‪ ،‬مشممکلت ادراری‪ ،‬دردهممای شممدید در‬ ‫عفون ‌‬
‫یشمود؛ گماهی‬ ‫نریزی م ‌‬ ‫هنگام آمیزش‪ ،‬کاهش لذت جنسمی و خمو ‌‬
‫نریزی به حدی شدید است کمه بمه مممرگ بیممار منتهمی‬ ‫اوقات خو ‌‬
‫یشود‪ .‬قدمت انجام این عمل شنیع به بیشتر از هزار سال قبممل‬ ‫م ‌‬
‫یگممردد؛ درواقممع بایممد ایممن عمممل را‬‫از میلد و عصر فراعنممه بمماز م ‌‬
‫هی فرعونی نامید ]کنعان‪ ،‬احمد محمد؛ ‪2000‬؛ ص ‪.[423‬‬ ‫ختن ‌‬
‫هی مذکور علوه بر پیامدهای‬ ‫هی دختران به شیو ‌‬ ‫انجام عمل ختن ‌‬
‫جسمی ذکر شده مشکلت روحی و روانی زیادی را در دراز مدت‬
‫م به سبب عدم ارضای جنسی )‪ (orgasm‬و در نتیجه سرد مزاجممی )‬
‫‪ (frigidity‬م به دنبال خواهد داشت ]همان منبع؛ ص ‪[423‬؛ با استناد‬
‫هی فرعونی و شیوع آن در میان پیروان سممایر‬ ‫به قدمت انجام ختن ‌‬
‫هی کامممل زن‬ ‫ادیان و فتوای فقهای مممذاهب مختلممف در وجمموب دی ‌‬
‫یتمموان‬‫بهممای فرجممش ]الشممربینی؛ جلممد ‪4‬؛ ص ‪ [68‬نم ‌‬ ‫در قطع ل ‌‬
‫نچممه دربمماره‬
‫این عمل خلف شرع را به اسمملم منصمموب کممرد و آ ‌‬
‫هی دختران در فقه مذاهب اسملمی بیمان شممده اسمت بما ایمن‬ ‫ختن ‌‬
‫عمل تفاوت بسیار زیادی دارد‪.‬‬

‫هی پسران بممه بریممدن پوسممتی اسممت کممه سممر آلممت‬ ‫‪ -5-2-2‬ختن ‌‬
‫تناسلی را پوشانده است و انجام دادنش پس از بلمموغ بممر شممخص‬
‫یشود؛ اممما سممنت اسممت کممه در روز هفتممم پممس از تولممد‬ ‫واجب م ‌‬
‫نریزی ناشممی‬ ‫انجام شود‪ .‬در صورتی که کودکی تحمممل درد و خممو ‌‬
‫از ختنه را نداشته باشد واجب است که ختنه را تأخیر انداخت‪.‬‬
‫***‬

‫‪1‬‬
‫‪- Female Genital Mutilation‬‬
‫‪173‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫لهای عصبی برای شروع فعممالیت جنسممی‬ ‫مترین منبع سیگنا ‌‬ ‫مه ‌‬
‫مردانمممممممممممممممممممممممممممممممممممه حشمممممممممممممممممممممممممممممممممممفه‪،‬‬
‫مهای انتهممای‬ ‫)‪ (glans penis‬است‪ ،‬زیرا حشفه محتوی سیستم انممدا ‌‬
‫های از احساس را بممه سیسممتم عصممبی‬ ‫حسی است که کیفیت ویژ ‌‬
‫یفرستد؛ به طور طبیعی غالبمما ً روی حشممفه را غلف )‬ ‫مرکزی م ‌‬
‫‪ (prepuce‬پوشانده است ]گایتون‪ ،‬آرتور؛ ‪1375‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪.[1498‬‬
‫هاند اعممال مقماربتی و ادرار کمردن را بمه‬ ‫مردانی که ختنه نشد ‌‬
‫نهمما بممه مراتممب‬ ‫یدهنممد و بیممماری سمموزاک در آ ‌‬ ‫سممختی انجممام م ‌‬
‫هاند ]وحیممد‬‫کتر از کسممانی اسممت کممه ختنممه شممد ‌‬ ‫شممدیدتر و دردنمما ‌‬
‫فالله؛ ‪1337‬؛ ص ‪.[56‬‬ ‫دستجردی‪ ،‬سی ‌‬
‫هی حشفه وجممود دارد کممه نسممبت بممه‬ ‫غدد چربی خاصی در ناحی ‌‬
‫‪1‬‬
‫غممدد چربممی مجمماوز تغییممر شممکل داده و غممدد تایسممون نامیممده‬
‫‪2‬‬
‫هی پنیری شکل و بوداری بنام اسمممگما‬ ‫یشوند‪ .‬از این غدد ماد ‌‬ ‫م ‌‬
‫نزایی دارد و در کشممورهایی کممه‬ ‫یشممود کممه اثممر سممرطا ‌‬ ‫تراوش م ‌‬
‫عمل ختنممه متممداول نیسممت‪ ،‬سممرطان سممر آلممت بممه نسممبت قابممل‬
‫یشود ]رجحان‪ ،‬محمد صادق؛ ‪1376‬؛ ص ‪.[720‬‬ ‫توجهی دیده م ‌‬
‫شیوع تومور آلت تناسلی در مردان ختنه شده ارتباط بین تجمع‬
‫یسممازد ]تانمماگو‪،‬‬ ‫اسمگما و التهاب و بروز کارسینوم‪ 3‬را مطممرح م ‌‬
‫امیل و همکاران؛ ‪1379‬؛ ص ‪ 211‬و ‪Walsh, et al; 1992, vol 2; 1221-‬‬
‫‪.[1222‬‬
‫انجام عمل ختنه در مردان نه تنها در تمأمین سملمت جسمممی و‬
‫روانی آنان مؤثر است بلکه در سلمت شریک جنسی آنممان نقممش‬
‫مهمی دارد؛ آمارهای منتشر شده از سوی پزشممکان انگلیسممی در‬
‫یدهد کممه تعممداد‬ ‫هی پزشکی “‪ ”British Medical Journal‬نشان م ‌‬ ‫مجل ‌‬
‫مبتلیان به سرطان بظر و سرطان گردن رحممم در میممان جمعیممت‬
‫هاند بیشممتر از زنممانی اسممت کممه‬ ‫زنانی که شوهرانشان ختنممه نشممد ‌‬
‫هاند ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1988‬؛ ص ‪.[444‬‬ ‫شوهرانشان ختنه شد ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- Tyson‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- smegma‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- carcinom‬‬
‫‪174‬‬ ‫جنایات‬

‫یهای فیموزیس م‪ 1‬و‬ ‫تهای مزمن در غلف حشفه به بیمار ‌‬ ‫عفون ‌‬

‫‪2‬‬
‫یشود که در میان افراد ختنه نشممده شممایع‬ ‫پارافیموزیس منجر م ‌‬
‫یهمما ضممروری اسممت‬‫است؛ انجام عمل ختنه در درمممان ایممن بیمار ‌‬
‫]تاناگو‪ ،‬امیل و همکاران؛ ‪1379‬؛ ص ‪.[293‬‬

‫‪ -6‬صید و ذبح‬
‫تشریع احکام صید و ذبح بر مبنای آیات قرآنی‪:‬‬
‫‪  ‬‬ ‫﴿ ‪‬‬
‫)مائده ‪(2 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫»هر وقت که از احرام به در آمدید )و از سرزمین حرم‬
‫خارج شدید( شکار کنید«‪.‬‬
‫﴿‪﴾ ﴾   ‬‬
‫)مائده ‪(4 /‬‬
‫»بر شما چیزهای پاکیزه حلل شده است«‪.‬‬
‫)مائده ‪(4 /‬‬ ‫و ﴿ ‪﴾    ‬‬
‫نها را سر بریده باشید«‪.‬‬ ‫»مگر این که آ ‌‬
‫نچممه کممه ذبممح‬ ‫مچنیممن اجممماع علماسممت‪ .‬آ ‌‬ ‫و احادیث متعممدد و ه ‌‬
‫هی‪:‬‬
‫شرعی نشده است خوردن گوشتش حرام است؛ به دلیل آی ‌‬
‫‪  ‬‬ ‫﴿ ‪‬‬
‫)مائده ‪(3 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫»بر شما حرام است )خوردن گوشت( مردار«‪.‬‬
‫ذبح عبارت است از بریممدن حلقمموم و مممری در قسمممت بممال یمما‬
‫نهمما را در هنگممام ذبممح تحممت‬ ‫یتمموان آ ‌‬
‫پایین گردن حیوانمماتی کممه م ‌‬
‫نهمما بممه هممر‬
‫کنترل داشت؛ اما در مورد حیواناتی که سممر بریممدن آ ‌‬
‫قممر« خوانممده‬ ‫علممتی ممکممن نباشممد‪ ،‬ایجمماد زخمممی کشممنده کممه »عَ ْ‬
‫یشود‪ ،‬کافی است؛ زیممرا امممام مسملم و بخمماری رحمهمماالله از‬ ‫م ‌‬
‫ن بعیرا ندّ فرماهُ رج ٌ‬
‫ل‬ ‫ً‬ ‫رافع بن خدیج ‪ ‬روایت کرد‌هاند‪» :‬أ ّ‬
‫ه البهائم ِ‬
‫ن لهذا ِ‬ ‫بسهم ٍ فحبسه )أی قتله( فقال ‪ :‬إ ّ‬
‫ش‪ ،‬فما غلبکضضم منهضضا فاصضضنعوا بضضه‬ ‫أوابدُ کأوابد الوح ِ‬
‫هکذا« )شممتری رم کممرد و مممردی بمما تیممری او را از پممای درآورد‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫‪- phimosis‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- paraphimosis‬‬
‫‪175‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یگریزنممد‪ ،‬بممر‬ ‫پیامبر‪ ‬فرمود‪ :‬چهار پایان مانند حیوانات وحشی م ‌‬

‫نگونه انجام دهید«‪.‬‬ ‫نها دست یافتید ذبحشان را ای ‌‬ ‫هر کدام از آ ‌‬
‫انواع ماهی بدون ذبح قابل خوردن اسممت ]الشممربینی؛ ج ‪4‬؛ ص‬
‫‪.[267‬‬
‫***‬
‫هی غذایی مهم بممرای تغممذیه انسممان اسممت و بممه‬ ‫گوشت یک ماد ‌‬
‫عنوان منبع پروتیین حیوانی سرشار از موادغذایی ضممروری بممرای‬
‫بدن است؛ اما سرعت فساد آن بیشتر از سایر موادغذایی است؛‬
‫هداری و پخممت‬ ‫هی مراحل تهیممه‪ ،‬نگ ‌‬ ‫بنابراین رعایت بهداشت در کلی ‌‬
‫آن ضروری است‪.‬‬
‫هی اکسیژن‪ ،‬موادغذایی و مواد زایممد‬ ‫لدهند ‌‬ ‫خون به عنوان انتقا ‌‬
‫حاصل از متابولیسم سلولی در سراسر بدن جریان دارد؛ بنابراین‬
‫یاکسممیدکربن و سممایر مممواد سمممی زایممد‬ ‫هرگی حمماوی د ‌‬ ‫خون سممیا ‌‬
‫مزدایی شود؛ این عمل در کبد انجام شممده‬ ‫است که لزم است س ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫هها دفع م ‌‬ ‫و مواد زاید از طریق صفراوی و کلی ‌‬
‫گهای بممدن پممس از مممرگ‬ ‫خر ‌‬‫گها و سممر ‌‬ ‫هر ‌‬‫جریان خون در سممیا ‌‬
‫هرگی کممه حمماوی‬ ‫حیوان و توقف قلب‪ ،‬متوقف شممده و خممون سممیا ‌‬
‫یشممود؛ خممون‬ ‫تهممای بممدن م ‌‬ ‫مواد سمی است به تدریج جممذب باف ‌‬
‫هی انمممواع‬ ‫سمممرخرگی نیمممز منبمممع مناسمممبی بمممرای رشمممد و تغمممذی ‌‬
‫بهاست‪.‬‬ ‫میکرو ‌‬
‫هگیری کرد که خمموردن‬ ‫یتوان نتیج ‌‬ ‫نچه که ذکر شد م ‌‬ ‫براساس آ ‌‬
‫گوشت مردار بسیار مضر و خطرناک است و ذبح حیوان و خممروج‬
‫کامل خون از بدن حکمی بهداشتی و ضروری است‪.‬‬
‫گتریممن رگ‬ ‫عمل ذبح با بریدن وریممد »وداج« در گممردن کممه بزر ‌‬
‫هی کامممل خممون بممه‬ ‫یگیرد؛ به این ترتیب تخلی ‌‬ ‫بدن است صورت م ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫سرعت انجام م ‌‬
‫نهمما را ذبممح کممرد‪،‬‬ ‫یتوان آ ‌‬ ‫در مورد حیواناتی که به هر دلیلی نم ‌‬
‫هی کامممل خممون شممود کممافی‬ ‫ایجاد زخمی کشنده کممه ممموجب تخلی ‌‬
‫است‪ ،‬زیرا فعالیت شدید حیوان باعث تسریع جریان خون شده و‬
‫یشود‪.‬‬ ‫به خروج کامل خون منتهی م ‌‬
‫‪176‬‬ ‫جنایات‬

‫‪ -6-1‬آلت ذبح‬
‫های اعممم از آهمن‪ ،‬ممس‪ ،‬طل‪ ،‬چموب‪ ،‬سمنگ‪،‬‬ ‫هی برنممد ‌‬ ‫هر وسمیل ‌‬
‫هی ذبح به کممار بممرد؛ اممما بریممدن‬‫یتوان به عنوان وسیل ‌‬ ‫شیشه را م ‌‬
‫سر حیوان با دندان و ناخن یا کندن سرشان با دست جایز نیست؛‬
‫به دلیل روایت شمیخین رحمهمماالله از پیمامبر ‪ ‬کممه فرمود ‌‬
‫هانممد‪:‬‬
‫دم وذکضضر اسضضم اللضضه علیضضه فکلضضوهُ لیضضس‬ ‫»ما أنهضضر الض ّ‬
‫های )تیز(‬ ‫ظفر« »گوشت حیوانی که خونش به وسیل ‌‬ ‫سن وال ّ‬ ‫ال ّ‬
‫غیر از دندان و ناخن ریخته شد و )هنگام ذبح( نام خدا ذکر شد را‬
‫بخورید«‪.‬‬
‫***‬
‫هی خمون از بمدن لزم اسمت کمه از‬ ‫در انجمام عممل ذبمح و تخلی ‌‬
‫نگیری به طور کامل انجام شممود‬ ‫اشیای برنده استفاده شود تا خو ‌‬
‫هشممدن یمما تغییممر شممکل‬ ‫و به کار بردن ابزارهای دیگری که باعث ل ‌‬
‫گهمما شممود بممه نحمموی کممه ایممن تغییممر شممکل مممانع از‬ ‫گها و مویر ‌‬ ‫ر ‌‬
‫هی سریع و کامل خون باشد‪ ،‬ممنوع است؛ زیرا احتمال باقی‬ ‫تخلی ‌‬
‫ماندن خون در بدن و فساد گوشت بسیار زیاد است‪.‬‬
‫گهممای گممردن‬ ‫یها( نیز بر بریدن ر ‌‬ ‫یها و یهود ‌‬‫اهل کتاب )مسیح ‌‬
‫یتوان از گوشممت ذبممح شممده‬ ‫حیوانات اتفاق دارند و به این دلیل م ‌‬
‫نها‪ ،‬استفاده کرد‪.‬‬ ‫توسط آ ‌‬

‫‪ -7‬قربانی‬
‫ذبح حیواناتی از قبیل‪ :‬شتر‪ ،‬گمماو‪ ،‬گوسممفند و بممز از ابتممدای روز‬
‫عید قربممان تمما پایممان روز سمموم بعممد از آن )أیممام التشممریق( بممرای‬
‫یشود‪ .‬با اسممتناد بممه‬‫تقرب به خداوند‪ ،‬قربانی )أضحیة( نامیده م ‌‬
‫آیات‪:‬‬
‫﴿ ‪     ‬‬
‫‪) ﴾     ‬حج ‪/‬‬
‫‪(36‬‬
‫»ما )ذبح( شتران )چاق و فربممه و دیگممر چهارپایممان« را‬
‫)در حج( بممرای شممما از جملممه مراسممم و مناسممک الهممی‬
‫هایم«‪.‬‬
‫قرار داد ‌‬
‫‪177‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪‬‬ ‫﴿ ‪ ‬‬

‫)كوثر ‪(2 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫»تنها برای پروردگار خود نماز بخوان و قربانی کن«‪.‬‬
‫مچنیممن اجمماع علممما‪ ،‬انجممام عمممل قربممانی‬ ‫و احادیث متعدد و ه ‌‬
‫مستحب است‪.‬‬
‫از شروط حیوان قربانی ایممن اسممت کممه آن حیمموان از هممر نمموع‬
‫یشممود یمما از هممر گممونه بیممماری‬ ‫عیبی که باعث فسمماد گوشممتش م ‌‬
‫آشکار مانند‪ :‬گری‪ ،‬به دور باشد‪.‬‬
‫***‬
‫هی عیدهای مذهبی فطر و قربان در سمملمت‬ ‫انجام مراسم ویژ ‌‬
‫جسمی و روحی افراد تأثیر بسیار زیادی دارد‪ .‬پرداخت فطریه بممه‬
‫نها در‬‫مستمندان و ذبح حیواناتی سالم و پاکیزه و توزیع گوشت آ ‌‬
‫میان اقشار ضممعیف جممامعه و عممدم وجممود هرگممونه ممنوعیممتی در‬
‫توزیع‪ ،‬میان سطوح جامعه اعم از مسمملمان و غیرمسمملمان‪ ،‬زن و‬
‫مرد‪ ،‬ثروتمند و فقیر در تأمین سلمت جسمی افممراد و رفممع فقممر‬
‫موادغذایی به ویژه پروتیین بسیار مؤثر است‪.‬‬
‫علوه بر احکام فطریه و قربممانی‪ ،‬تأکیممد شممارع در دادن صممدقه‬
‫هی مناسممبی‬ ‫در این روزهای مبارک و سه روزِ ایممام التشممریق زمین ‌‬
‫نهاست‪.‬‬ ‫برای کمک به مستمندان و جبران فقر موادغذایی آ ‌‬
‫تأثیرات روانی ناشی از پرداخت فطریه و صدقه‪ ،‬انجام قربانی‬
‫و توزیع گوشت‪ ،‬شرکت در نماز عیدین‪ ،‬دید و بازدیممد‪ ،‬مصممافحه و‬
‫تعانق و حلل طلبی‪ ،‬روابط بین افراد جممامعه را بهبممود بخشممیده و‬
‫یتمموان‬ ‫یشود؛ به این ترتیممب م ‌‬ ‫هها م ‌‬
‫تها و کین ‌‬‫باعث زدودن کدور ‌‬
‫نقش این رسوم را تأمین سلمت روانی افراد جامعه یادآور شد‪.‬‬
‫های از‬ ‫احکام مربوط به شروط سلمتی حیوان در قربانی‪ ،‬نمون ‌‬
‫هی گوشت از حیوانات سالم‬ ‫کنترل بهداشت موادغذایی است‪ .‬تهی ‌‬
‫و پاکیزه اهمیت زیادی دارد؛ زیرا سرعت فسمماد گوشممت از سممایر‬
‫موادغذایی بیشتر است و محل بسیار مساعدی برای رشممد انممواع‬
‫بهاست‪.‬‬‫میکرو ‌‬
‫‪178‬‬ ‫جنایات‬

‫مگذاری کودک(‬ ‫‪ -8‬عقی َ‬

‫قه )جشن نا ‌‬
‫عقیقه در لغت به معنی موی سر کودک در حیممن تولممد اسممت و‬
‫در اصطلح شممرع بممه حیمموانی کممه در هنگممام تراشممیدن ممموی سممر‬
‫یگردد‪.‬‬ ‫یشود‪ ،‬اطلق م ‌‬ ‫کودک ذبح م ‌‬
‫مگذاری پسر‪ ،‬مستحب اسممت دو گوسممفند و هنگممام‬ ‫در هنگام نا ‌‬
‫مگذاری دختر یک گوسممفند کمه شمرایط مممذکور در »أضممحیه« را‬ ‫نا ‌‬
‫داشممته باشممند ذبممح کممرده‪ ،‬بممه وزن موهممای سممر کممودک طل و در‬
‫صورت عدم تمکین مالی‪ ،‬نقره در میان مسممتمندان توزیممع گممردد‪.‬‬
‫هعنها روایممت‬ ‫یالل ‌‬
‫مالمممؤمنین عایشممه رضمم ‌‬ ‫هاللممه از أ ‌‬ ‫ترمممذی رحم ‌‬
‫ن نعتضضق عضضن الغلم‬ ‫رسضضولالله ‪ ‬أ ْ‬‫‌‬ ‫یکنمممد‪» :‬أمرنضضا‬ ‫م ‌‬
‫ة« »پیممامبر ‪ ‬دسممتور داد کممه‬ ‫بشاتین وعن الجاریضضة بشضضا ٍ‬
‫برای پسر جشن نام گذاری را با سممر بریممدن دو گوسممفند و بممرای‬
‫دختر با یک گوسفند برگزار کنیم«‪.‬‬
‫***‬
‫تهای مختلممف‬ ‫اسمملم دیممن بممرادری و اتحمماد اسممت و در مناسممب ‌‬
‫تها‬‫یکشاند؛ در ایممن فرص م ‌‬ ‫ههای اجتماعی م ‌‬ ‫مسلمانان را به صحن ‌‬
‫ههمما از دل‬‫تها و کین ‌‬ ‫کممه نقممش غیرقابممل انکمماری در زدودن کممدور ‌‬
‫تکنندگان و تممأمین سمملمتی روانممی افممراد جممامعه دارنممد‪،‬‬ ‫شممرک ‌‬
‫موادغذایی متنوع از جمله گوشت که منبع پروتیین حیوانی اسممت‪،‬‬
‫نها در جممبران نسممبی کمبممود مممواد‬ ‫نگونه جش ‌‬ ‫یشود‪ .‬ای ‌‬ ‫مصرف م ‌‬
‫یبضماعت و سملمت جسممی آنمان‪ ،‬ممؤثر‬ ‫پروتیینی افراد فقیر و ب ‌‬
‫است‪.‬‬

‫‪ -8-1‬خوراندن خرما به نوزاد‬

‫مگذاری خرما و در صممورت عممدم‬ ‫مستحب است که در هنگام نا ‌‬
‫دسترسی به خرما‪ ،‬مقداری شیرینی به کام کممودک مالیممده شممود؛‬
‫هالله از‬
‫دلیل این عمل حدیث روایت شده توسط امام مسلم رحم ‌‬
‫م‬‫ابوموسممی اشممعری ‪ ‬اسممت کممه فرمود‌هانممد‪» :‬ولد لضضي غل ٌ‬
‫ر«‬ ‫ت بضضه الن ّضضبی ‪ ‬فسضضماهُ إبراهیض َ‬
‫م وحّنکضضه بتمض ٍ‬ ‫فضضأتی ُ‬
‫»پسرم به دنیا آمد‪ ،‬او را نزد پیامبر ‪ ‬بردم‪ ،‬آن حضممرت ‪ ‬او را‬
‫ابراهیم نام نهاد و به کام او خرما مالید«‪.‬‬
‫***‬
‫‪179‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫نهمما از مممادر و‬ ‫هی آ ‌‬ ‫نوزادان تازه متولد شده به دلیل قطع تغممذی ‌‬
‫فعالیت فیزیکی شدید در جریان زایمان بمما کمبممود میممزان طممبیعی‬
‫یلیممتر‬
‫یگممرم در هممر ‪ 100‬میل ‌‬ ‫قند خون )‪ (Hypoglycemia‬که ‪ 70‬میل ‌‬
‫یشوند و خوراندن مقداری خرممما‪ ،‬عسممل و یمما هممر‬ ‫است مواجه م ‌‬
‫یکنممد ]کنعممان‪،‬‬ ‫نها این کمبود را جبران م ‌‬ ‫هی شیرین دیگر به آ ‌‬ ‫ماد ‌‬
‫احمد محمد؛ ‪2000‬؛ ص ‪.[888‬‬
‫یدهممد؛‬‫لالهضممم تشممکیل م ‌‬ ‫حدود ‪ %80‬خرما را مواد قنممدی سه ‌‬
‫دارای‬ ‫‪A‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪D‬‬‫‪,‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪B‬‬ ‫مای ‪2‬‬ ‫نهم‬ ‫هغذایی علوه بر داشتن ویتامی ‌‬ ‫این ماد ‌‬
‫املح معدنی مختلفی چون فسفر کلسیم‪ ،‬منیزیممم‪ ،‬آهممن‪ ،‬سممدیم‪،‬‬
‫یگممرم در‬ ‫پتاسیم‪ ،‬گوگرد و کلر است؛ فسفر که به مقممدار ‪ 70‬میل ‌‬
‫نها و‬‫یشممود‪ ،‬در اسممتحکام اسممتخوا ‌‬ ‫هر ‪ 100‬گممرم خرممما یممافت م ‌‬
‫تهای مغزی بسیار مممؤثر اسممت ]سممالم‪ ،‬مختممار؛ ‪1988‬؛‬ ‫رشد باف ‌‬
‫ص ‪.[395‬‬

‫ت فردی‬ ‫‪ -8-2‬نظاف ‌‬
‫در پایان بحث عقیقه مسایل دیگری در باب نظافت فردی آمده‬
‫یکنیم؛ اسممتعمال حنمما‬ ‫نها را بازگو م ‌‬
‫است که به صورت مختصر آ ‌‬
‫بممرای مممرد و زن در رنممگ کممردن موهممای سممر مسممتحب اسممت؛‬
‫مچنین سرمه کشیدن در چشم‪ ،‬کنممدن موهممای زیممر بغممل‪ ،‬نمماخن‬ ‫ه ‌‬
‫گرفتممن و تراشممیدن موهممای زایممد عممورت )اطممراف مقعممد و آلممت‬
‫تناسلی( هر چند وقت یک بار مستحب است‪.‬‬
‫ه« »هر کسی‬ ‫ْ‬
‫ن کان له شعٌر فلیکرم ُ‬ ‫م ْ‬‫با استناد به حدیث » َ‬
‫هداشتن( قدرش را بدانممد« کممه‬ ‫که موی سر دارد پس )با پاکیزه نگ ‌‬
‫هاللممه آن را روایممت کممرده اسممت؛ شممانه کممردن و‬ ‫ابمموداوود رحم ‌‬
‫ههای مناسب و شست و شوی موهممای سممر‬ ‫بکنند ‌‬
‫استفاده از چر ‌‬
‫به طور مداوم از مستحبات است ]الشربینی؛ ج ‪4‬؛ ص ‪.[297‬‬
‫هاللممه از‬
‫خواص حنا در حدیث روایت شده توسط سیوطی رحم ‌‬
‫ت عند النبي ‪ ‬إذا مسضضح‬ ‫ابی رافع‪ ‬ذکر شده است‪» :‬کن ُ‬
‫یدهُ على رأسه ثم قال‪ :‬علیکم بسّید الخضاب الحنضضاء‬
‫یطیب الِبشرةَ ویزیدُ فی الجماع«)‪» (1‬نزد پیامبر‪ ‬بممودم‪،‬‬
‫آن حضرت‪ ‬بر سرش دست کشید و فرمود‪ :‬بر شماست از حنا‬

‫‪ -‬شيخ آلباني مي گوید‪ :‬این حدیث موضوع و ساختگی است‪ .‬مصحح‬ ‫‪1‬‬
‫‪180‬‬ ‫جنایات‬

‫که بهترین رنگهاست استفاده کنید‪ ،‬چون رنگ صورت را پمماکیزه و‬

‫یافزایممد ]البغممدادی‪ ،‬عبممد اللطیممف؛ ‪1986‬؛ ص‬ ‫نیروی جنسی را م ‌‬
‫‪.[97‬‬
‫***‬
‫بممرگ درخممت حنمما دارای ‪ %8‬تممانن‪ %6 ،‬مممواد چممرب‪%1/0 ،‬‬
‫هی رنگی قابممل‬ ‫اسانس‪ %3 ،‬موارد رزینی و دو در هزار از یک ماد ‌‬
‫هی رنگی حنا به فرمول ) ‪» 10 H 6 O 3‬لوسون«‬
‫(‬ ‫‪C‬‬ ‫تبلور است‪ .‬ماد ‌‬
‫چهای مولد‬ ‫ً‬
‫نام دارد‪ ،‬دارای اثرات ضد قارچی قوی خصوصا در قار ‌‬
‫گهممای طممبیعی‬ ‫کچلی و دارای اثر ضممد باکتریممای اسممت‪ .‬حنمما از رن ‌‬
‫هی خورشممید‬ ‫های مانع از تأثیر اشع ‌‬ ‫یزیان است که به صورت پرد ‌‬ ‫ب ‌‬
‫یشمود ]زرگمری‪ ،‬علمی؛ ج ‪2‬؛م ‪1371‬؛ ص ‪-358‬‬ ‫بر پوست بمدن م ‌‬
‫‪.[353‬‬
‫اولین کسممی کمه حنما را بممه عنمموان دارو در علج دردهممای سمر‪،‬‬
‫یسممینا طممبیب‬ ‫مها و شکستگی استخوان ها به کممار بممرد‪ ،‬ابوعل ‌‬ ‫زخ ‌‬
‫حمماذق ایرانممی بممود؛ داوود انطمماکی نیممز در علج بیممماری یرقممان و‬
‫یهای طحال‪ ،‬جذام‪ ،‬مفاصممل‪ ،‬پوسممت و مممو‪ ،‬حنمما را بممه کممار‬ ‫بیمار ‌‬
‫برده است ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1988‬؛ ص ‪.[418‬‬
‫یشممود در واقممع‬ ‫حل که در عربمی »أثمممد« خوانممده م ‌‬ ‫سرمه یا ک ُ ْ‬
‫سولفورآنتیموان است که از طریق مجاری اشممکی‪ ،‬مجمماری بینممی‬
‫یآورد‪ .‬ایمن مماده در‬ ‫را آغشته کمرده و ‪ PH‬ایمن محیمط را پمایین م ‌‬
‫یتواند مممؤثر باشممد‬ ‫یهای تنفسی و سینوزیت م ‌‬ ‫شگیری از بیمار ‌‬ ‫پی ‌‬
‫]اصفهانی‪ ،‬محمد مهدی؛ ‪.[1375‬‬
‫هی چشممم در‬ ‫تکننممد ‌‬ ‫ههمما و تقوی ‌‬
‫هی مژ ‌‬ ‫سرمه به عنمموان رویاننممد ‌‬
‫طب سممنتی جایگمماه خاصممی دارد ]بیرونممی‪ ،‬ابوریحممان؛ ‪1352‬؛ ص‬
‫‪ 25‬و البغدادی‪ ،‬عبداللطیف؛ ‪1986‬؛ ص ‪.[61‬‬
‫زیربغل تعداد زیادی غدد ترشح چربی وجود دارد کممه آن محیممط‬
‫یسازند‪ .‬بنابراین وجود رطوبت‪ ،‬گرما و تمماریکی کممه‬ ‫را مرطوب م ‌‬
‫بهمما هسممتند و نیممز‬ ‫دمثل میکرو ‌‬ ‫هی رشد و تولی ‌‬ ‫عوامل مساعدکنند ‌‬
‫یهمما‬
‫تهای زیر بغل بمماعث فعممالیت باکتر ‌‬ ‫عدم جریان هوا در قسم ‌‬
‫یورزند‪ ،‬و در نممتیجه بمموی بممد‬ ‫یها مبادرت م ‌‬ ‫هی چرب ‌‬ ‫شده‪ ،‬به تجزی ‌‬
‫یشود؛ بنابراین لزم است هر چنممد وقممت یممک بممار موهممای‬ ‫تولید م ‌‬
‫این قسمت را از بین برد‪.‬‬
‫‪181‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫هی موهممما کمممه محیمممط مناسمممبی بمممرای رشمممد‬ ‫اطمممراف ریشممم ‌‬

‫یکننممد؛ بنممابراین‬
‫بهای مختلفممی زنممدگی م ‌‬ ‫بهاست‪ ،‬میکرو ‌‬ ‫میکرو ‌‬
‫کوتاه کردن یا تراشیدن موهای سر و تابش مستقیم نور خورشممید‬
‫مچنین شست و شوی مداوم سر در بهداشت‬ ‫تها و ه ‌‬ ‫به آن قسم ‌‬
‫پوست و مو بسیار مفید است‪.‬‬
‫هکردن موهای سبیل با توجه به وجممود بخممارآب در بممازدم و‬ ‫کوتا ‌‬
‫بهاسممت‪،‬‬ ‫هی رشد میکرو ‌‬ ‫تماس مداوم این موها با چربی که زمین ‌‬
‫در پاکیزگی و بهداشت فردی بسیار مؤثر است‪.‬‬
‫شگیممری از‬ ‫زدودن موهممای زهممار در زنممان یکممی از عوامممل پی ‌‬
‫تهای دستگاه تناسلی است؛ در زمممان قاعممدگی‬ ‫یها و عفون ‌‬ ‫بیمار ‌‬
‫ترشحات مهبل موها را کثیف کرده و همواره احتمال آلوده شممدن‬
‫موهای این قسمت با مدفوع وجود دارد‪.‬‬
‫هی پوسممت و برطممرف‬ ‫مالیدن چربی بر پوست بدن سبب تغممذی ‌‬
‫یشود؛ چربی حاصل از مالیدن روغن به‬ ‫شدن چین و چروک آن م ‌‬
‫یکنممد و مممانع نفمموذ‬
‫های محافظ بر روی پوست عمممل م ‌‬ ‫صورت لی ‌‬
‫کنژاد‪ ،‬سید رضا؛ ‪1349‬؛ ج ‪1‬؛ ص ‪.[65‬‬ ‫یشود ]پا ‌‬ ‫بها م ‌‬ ‫میکرو ‌‬

‫یها‬
‫‪ -9‬خوراک ‌‬
‫یهای حلل بممه ایممن دلیممل‬ ‫یهمما و آشممامیدن ‌‬
‫معرفممت احکممام خوردن ‌‬
‫یفرماید‪:‬‬
‫یکند که خداوند در این باره م ‌‬ ‫اهمیت پیدا م ‌‬
‫‪   ‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫)مائده ‪(4 /‬‬ ‫‪﴾ ‬‬
‫یهممما و‬ ‫یپرسمممند کمممه چمممه چیمممزی )از خوردن ‌‬ ‫»از تمممو م ‌‬
‫یها( بمر آنمان حلل شمده اسمت؟ بگمو‪ :‬بمر شمما‬ ‫آشامیدن ‌‬
‫چیزهای پاکیزه حلل شده است«‪.‬‬
‫ن حضضرام ٍ‬ ‫ت مض ْ‬
‫ی لحم ٍ ن َب َض َ‬‫یفرمایممد‪» :‬أ ّ‬
‫پیامبراکرم ‪ ‬نیز م ‌‬
‫فالّنار أولی به« »هر گوشممتی کممه در بممدن )انسممان( از حممرام‬
‫روییده باشد‪ ،‬به آتش جهنم سزاوارتر است«‪.‬‬
‫لانممد؛‬‫یها هرگممونه کممه بمیرنممد حل ‌‬ ‫از حیوانات دریایی انواع ماه ‌‬
‫یتوانممد زنممدگی کنممد ماننممد‪:‬‬ ‫نچممه کممه در دریمما و خشممکی م ‌‬
‫ولممی آ ‌‬
‫کپشمت‪ ،‬خرچنمگ و غیمره حمرام اسمت‪ .‬در میمان‬ ‫قورباغه‪ ،‬مار‪ ،‬ل ‌‬
‫‪182‬‬ ‫جنایات‬

‫حیوانات خشکی شتر‪ ،‬بز‪ ،‬گاو‪ ،‬گوسفند خانگی و کمموهی‪ ،‬گممورخر‪،‬‬

‫گرو‪ ،‬آهممو‪ ،‬سمممور‪ ،‬خرگمموش‪ ،‬راسممو‪ ،‬روبمماه‪ ،‬سممنجاب و‬ ‫کفتار‪ ،‬کان ُ‬
‫خارپشت حلل هستند؛ اما گرگ‪ ،‬شغال‪ ،‬ممموش‪ ،‬میمممون‪ ،‬خممرس‪،‬‬
‫هی وحشی و اهلی‪ ،‬سگ‪ ،‬گراز‪ ،‬خوک‪ ،‬مار‪ ،‬شیر‪ ،‬فیل و‬ ‫پلنگ‪ ،‬گرب ‌‬
‫مچنیممن درنممدگانی کممه‬ ‫تمممام حیوانمماتی کممه دارای زهممر هسممتند و ه ‌‬
‫گاند‪ ،‬حرام هستند‪.‬‬ ‫نهای نیش بزر ‌‬ ‫دارای دندا ‌‬
‫در میان پرنمدگان خمروس‪ ،‬مممرغ‪ ،‬بوقلمممون‪ ،‬غمماز‪ ،‬اردک‪ ،‬کبمک‪،‬‬
‫یخوار‪ ،‬بلبممل‪ ،‬تیهممو‪،‬‬ ‫قمری‪ ،‬انواع گنجشک‪ ،‬کبوتر‪ ،‬سار یا مرغ ماه ‌‬
‫قازلق )ُقبره(‪ ،‬شبان فریب )مکاء(‪ ،‬بلدرچین‪ ،‬درنا‪ ،‬قرقماول‪ ،‬زاغ‪،‬‬
‫فاخته‪ ،‬مرغابی‪ ،‬شترمرغ‪ ،‬مرغ رشتی )غرغره( حلل هسممتند؛ اممما‬
‫قر(‪ ،‬عقمماب‪،‬‬ ‫صمم ْ‬‫شمماهین‪ ،‬جغممد‪ ،‬باشممه‪ ،‬پرسممتو‪ ،‬طمموطی‪ ،‬چممرغ ) َ‬
‫کلک‪ ،‬دارکوب‪ ،‬لشممخور‪ ،‬زاغچممه‪،‬‬ ‫سر(‪ ،‬کرکس‪ ،‬ل ‌‬ ‫نخوار )ن َ ْ‬ ‫استخوا ‌‬
‫کلغ‪ ،‬زغن‪ ،‬هدهد‪ ،‬طاووس‪ ،‬خفاش و به طور کلممی پرنممدگانی کممه‬
‫دارای چنگال تیز و منحنی به طرف پایین هسممتند و توانممایی ایجمماد‬
‫زخم را با چنگال دارنممد‪ ،‬حممرام هسممتند ]السممید البکممری؛ ج ‪4‬؛ ص‬
‫‪.[398‬‬
‫تمممامی حشممرات بممه اسممتثنای ملممخ و تمممامی خزنممدگان غیممر از‬
‫هی فقهممی تمممام احکممام‬ ‫»ضب« )نوعی بزمچه( حرام هسممتند‪ .‬ادل ‌‬
‫فوق در کتب فقهی مذکور است‪.‬‬
‫هی حیوانات در صورتی حلل هستند که مضر و پلیممد نباشممند‬ ‫بقی ‌‬
‫نهمما باشممد‪ .‬بممه‬‫و طبع سالم انسان مایل به اسممتفاده از گوشممت آ ‌‬
‫هی اعممراف و‬ ‫هی مبممارک ‌‬ ‫طور کلی با توجه به آیات ‪ 31‬و ‪ 32‬سممور ‌‬
‫هی‬ ‫هی ‪ 3‬مممائده و نیممز ‪ 145‬سممور ‌‬ ‫آیممات ‪ 172‬و ‪ 173‬بقممره‪ ،‬و آی ‌‬
‫انعام‪ ،‬ضمموابط و قمموانین اساسممی اسمملم بممرای تندرسممتی بشممر و‬
‫استفاده از موادغذایی به شرح زیر است‪:‬‬
‫اباحه و تشویق با استفاده از غذاهای پاکیزه )طیبات(‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫نبخش )خبائث(‪.‬‬ ‫تحریم و تحذیر از غذاهای ناپاک و زیا ‌‬ ‫‪-2‬‬
‫ضرورت دقت در نوع‪ ،‬کیفیت‪ ،‬مقدار و منشاء غذا‪.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫هروی و دوری از اسراف و پرخوری‪.‬‬ ‫اعتدال و میان ‌‬ ‫‪-4‬‬
‫هانممد کممه پیممامبر‬‫امامان نسایی و ترمذی رحمهماالله روایت کرد ‌‬
‫ه‬
‫شضضّر مضضن بطنضض ِ‬ ‫م وعاءٌ َ‬ ‫ن آد َ‬‫‪ ‬فرموده است‪» :‬ما مل إب ُ‬
‫ة‬
‫ن ل محالضض َ‬
‫ن کا َ‬
‫ن صلبه فإ ْ‬
‫ت یقم َ‬
‫ن آدم أکل ٌ‬
‫حسب اب َ‬
‫‪183‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫ه« »بممدترین‬ ‫ث لنفسض ِ‬ ‫ه و ثلض ٌ‬

‫فثلث لطعامه وثلث لشراب ِ‬
‫یکنممد‪ ،‬ظممرف شممکمش )معممده( اسممت‪ ،‬در‬ ‫ظرفی که انسان پر م ‌‬
‫صورت نیاز انسان را‪ ،‬آن مقدار خوردن کافی است که او را نگممه‬
‫دارد‪) ،‬یعنی( یک سوم برای غذا و یک سوم برای آب و یممک سمموم‬
‫برای تنفس«‪.‬‬
‫حکما اعتدال در خوردن را یکی از ارکممان سمملمتی ذکممر کممرده‪،‬‬
‫حوا« »گرسنگی بکشید تا سلمت یابید«‪.‬‬ ‫هاند‪» :‬جوعوا تص ّ‬ ‫گفت ‌‬
‫علی بن حسین بن واقممد گفتممه اسممت‪ :‬خداونممد علممم طممب را در‬
‫یفرماید‪﴿ :‬‬‫نجا که م ‌‬‫هی از قرآن کریم جمع نموده است‪ ،‬آ ‌‬ ‫نصف آی ‌‬
‫‪     ‬‬
‫‪» ﴾ ‬بخوریممد و بیاشممامید ولممی اسممراف و‬
‫هروی نکنیمد« )اعمراف ‪] (31 /‬البغمدادی‪ ،‬عبمداللطیف؛ ‪1986‬؛‬ ‫زیاد ‌‬
‫ص ‪.[14‬‬
‫***‬
‫غذا از بدو تولد تا مرگ عامل مهمی در تندرستی انسان است‪.‬‬
‫های هسممتند کممه ‪50‬‬ ‫موادغممذایی ترکیبممات شممیمیایی بسممیار پیچیممد ‌‬
‫هی مغذی یمما بیشممتر را کممه مممورد نیمماز بممدن ممما اسممت‪ ،‬تممأمین‬ ‫ماد ‌‬
‫یکند‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫ههای مصریان باسممتان‪ ،‬از بممه کممار بممردن غممذا بممرای‬ ‫سنگ نوشت ‌‬
‫یها دللت دارد‪ .‬سقراط‪ ،‬پزشک معممروف‬ ‫درمان بسیاری از بیمار ‌‬
‫یهما مطمالبی‬ ‫یونمانی‪ ،‬در ممورد غمذاهای مناسمب در درممان بیمار ‌‬
‫نگاشته است‪.‬‬
‫در اواخر قرن هجدهم و پس از پیدا شدن اساس علوم شممیمی‬
‫و فیزیولوژی‪ ،‬علم تغذیه پیشممرفت خممود را آغمماز کممرد و در اوایممل‬
‫مهممای‬ ‫قرن بیسممتم دانشمممندان متمموجه شممدند کممه بمما مصممرف رژی ‌‬
‫های‬‫یهای ناشی از کمبودهممای تغممذی ‌‬ ‫یتوان از بیمار ‌‬‫غذایی کافی م ‌‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫های‬ ‫یهممای تغممذی ‌‬
‫مخون ‌‬ ‫ماننممد اسممکوربوت ‪ ،‬بربممری ‪ ،‬پلگممر و ک ‌‬
‫شگیری کرد ]رابینسون و همکاران؛ ‪1378‬؛ ص ‪.[16-15‬‬ ‫پی ‌‬

‫‪1‬‬
‫‪- Scorbutus‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Beriberi‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Pllagra‬‬
‫‪184‬‬ ‫جنایات‬

‫از جمله مسایل بسیار مهم در امر تغذیه تنوع‪ ،‬شمممول غممذا بممر‬
‫نها‪،‬‬ ‫یها‪ ،‬قندها‪ ،‬ویتامی ‌‬ ‫نها‪ ،‬چرب ‌‬‫موادغذایی لزم برای بدن )پروتیی ‌‬
‫املح‪ ،‬و مواد معدنی( و بهداشت موادغذایی است‪.‬‬
‫تأثیرات روانی غممذاها بممر روح و روان آدمممی از جملممه مسممایلی‬
‫است که به تازگی مورد توجه علم تغذیه قرار گرفته است‪ .‬نقش‬
‫مهای بدن بسیار‬ ‫یهای مختلف در اندا ‌‬ ‫تغذیه در ایجاد و بهبود بیمار ‌‬
‫قابل توجه است؛ واتسون مؤسس مکتب رفتارگرایی عقیممده دارد‬
‫هی پرخاشممگری‪ ،‬عشمق و تممرس بممه دنیمما‬ ‫که انسممان بما سمه غریمز ‌‬
‫تخوار‪ ،‬پرخاشممگرند و در حیوانممات‬ ‫یآید؛ اصممول ً حیوانممات گوش م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یفمر‪ ،‬بهمروز؛‬ ‫یشمود ]میلن ‌‬ ‫شگری دیمده م ‌‬ ‫فخموار کممتر پرخما ‌‬ ‫عل ‌‬
‫‪1373‬؛ ص ‪.[106‬‬
‫یکننممد‪ ،‬از غممدد‬ ‫نهایی که رفتارهممای حیمموان را کنممترل م ‌‬ ‫هورمو ‌‬
‫نها نفوذ‬ ‫مختلف به سیستم گردش خون وارد شده و در گوشت آ ‌‬
‫یکننممد؛ مشماهدات دانشمممندان در قبایممل آفریقممایی کممه گوشممت‬ ‫م ‌‬
‫یکنند‪ ،‬نشان داده است که میزان قتل‬ ‫حیوانات شکاری مصرف م ‌‬
‫نها بسیار زیادتر از قبایلی اسممت کممه از آن نمموع‬ ‫و کشتار در بین آ ‌‬
‫یکنند ]طباره‪ ،‬عفیف عبدالفتاح؛ ‪1375‬؛ ص‬ ‫تها استفاده نم ‌‬ ‫گوش ‌‬
‫‪.[156‬‬
‫یها منبع مهمی از پروتیین حیمموانی بممرای انسممان هسممتند و‬ ‫ماه ‌‬
‫نهمما دارای ارزش بیولمموژیکی بممال‪ ،‬مشممابه پروتییممن‬ ‫پروتییممن آ ‌‬
‫مچربممی و چممرب‬ ‫هی ک ‌‬ ‫یها بممه دو دسممت ‌‬‫حیوانات خشکی است‪ .‬ماه ‌‬
‫یهای کم چربممی دارای حممدود ‪ %1‬چربممی و‬ ‫یشوند؛ ماه ‌‬ ‫تقسیم م ‌‬
‫‪ %10‬پروتییممن هسممتند و انممرژی حاصممل از مصممرف ‪ 100‬گممرم از‬
‫یهمای چمرب دارای ‪%8‬‬ ‫نها بین ‪ 50‬تا ‪ 80‬کیلوکالری است‪ .‬ماه ‌‬ ‫آ ‌‬
‫نهمما ‪ 80‬تمما ‪160‬‬ ‫تا ‪ %15‬چربی بوده و از خمموردن ‪ 100‬گممرم از آ ‌‬
‫یها دارای‬ ‫یآید‪ .‬به طور متوسط ماه ‌‬ ‫کیلوکالری انرژی به دست م ‌‬
‫‪ 7/0‬تا ‪ 2‬گرم درصد موادمعممدنی نظیممر پتاسممیم‪ ،‬فسممفر‪ ،‬گمموگرد‪،‬‬
‫منیزیم‪ ،‬کلسیم‪ ،‬آهن و یممد هسممتند ]محمممدیها‪ ،‬حسممن‪1368 ،‬؛ ص‬
‫‪.[134‬‬
‫هی انسممان اسممت و در‬ ‫یترین منبع پروتیین برای تغذی ‌‬ ‫گوشت غن ‌‬
‫یشممود‪.‬‬ ‫عیممن حممال از فسمماد پممذیرترین موادغممذایی محسمموب م ‌‬
‫بهداشت گوشت از جمله مسایل بسیار مهمی در سمملمت انسممان‬
‫‪185‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫هزخم‪،‬‬ ‫یهایی مانند‪ :‬سمل‪ ،‬سمیا ‌‬‫است‪ .‬در اثر مصرف گوشت بیمار ‌‬
‫بروسلوز‪ ،‬کرم کدوی گاوی‪ ،‬کرم کدوی خوک و تریشممینوز‪ ،‬ممکمن‬
‫لپیشه؛ ‪1374‬؛ ص‬ ‫است به انسان سرایت کند ]حلم سرشت و د ‌‬
‫‪.[206‬‬
‫مچنین گوشت همان‬ ‫گوشت اعضای مختلف بدن یک حیوان و ه ‌‬
‫اعضا در حیوانات دیگر دارای ترکیباتی متغیر و تا حممدودی مشممابه‬
‫است‪.‬‬
‫بممه طممور کلممی از مصممرف ‪ 100‬گممرم گوشممت ‪ 100‬تمما ‪400‬‬
‫یشود‪ .‬گوشت حیوانات شممکاری دارای‬ ‫کیلوکالری انرژی حاصل م ‌‬
‫مقادیر زیادی پروتیین و مقدار کمی چربی است مثل‪ :‬گوشت آهو‬
‫‪ %21‬و گوشت خرگمموش ‪ %23‬پروتییممن دارد ]محمممدیها‪ ،‬حسممن؛‬
‫‪1368‬؛ ص ‪.[129-131‬‬

‫یهای حرام‬ ‫‪ -9-1‬خوردن ‌‬

‫هاند و قابممل‬
‫خوردن هر نوع نجاست و موادغذایی که نجس شممد ‌‬
‫تطهیر نیستند ماننممد سممرکه‪ ،‬شممیر‪ ،‬روغممن و شممیره حممرام اسممت؛‬
‫مچنین خوردن موادی که برای بممدن مضممر اسممت‪ ،‬ماننممد‪ :‬خمماک‪،‬‬ ‫ه ‌‬
‫سنگ‪ ،‬شیشه‪ ،‬سم و انممواع مخممدرات )تریمماک‪ ،‬کوکممایین‪ ،‬هروییممن‪،‬‬
‫یفرماید‪:‬‬‫نها( حرام است‪ ،‬زیرا خداوند م ‌‬ ‫بنگ‪ ،‬حشیش و امثال ای ‌‬
‫‪‬‬ ‫﴿ ‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)نساء ‪(29 /‬‬ ‫‪﴾    ‬‬
‫یگمممان‬
‫»و خودکشی نکنید و خون هم دیگر را نریزید‪ .‬ب ‌‬
‫خداوند نسبت به شما مهربان بوده )و خواهد بود(«‪.‬‬
‫یفرماید‪:‬‬ ‫وم ‌‬
‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫﴿‪   ‬‬
‫)بقره ‪(195 /‬‬ ‫‪﴾  ‬‬
‫»و خود را با دست خویش به هلک نیفکنید«‪.‬‬
‫خالسلم‪ ،‬سید محمد؛ ‪1367‬؛ ج ‪2‬؛ ص ‪.[305‬‬ ‫]شی ‌‬
‫***‬
‫نها به طممور‬
‫علل تحریم خوردن نجاسات در دلیل نجس بودن آ ‌‬
‫مفصل مورد بحث قرار گرفممت‪ .‬خصوصممیات فیزیکممی و شممیمیایی‬
‫یهمای ناشمی از وجممود نجاسممات‬‫طهممای ممایع در پخممش آلودگ ‌‬‫محی ‌‬
‫‪186‬‬ ‫جنایات‬

‫یشود‪ ،‬به طمموری کممه پمماک‬ ‫باعث پخش آن مواد در تمام محیط م ‌‬
‫یسازد‪.‬‬‫کردن مایع را غیرممکن م ‌‬
‫یترین ادوار تاریخی مصرف تریمماک و مشممتقات آن کممه‬ ‫از قدیم ‌‬
‫هی دارویی‬ ‫یشد‪ ،‬به عنوان یک ماد ‌‬ ‫هی گیاه کوکنار گرفته م ‌‬ ‫از شیر ‌‬
‫یرویممه و‬ ‫هی ب ‌‬ ‫برای درمان دردها معمول بوده اسممت؛ اممما اسممتفاد ‌‬
‫گسترش استعمال این مممواد بممه عنمموان تفنممن و سممرگرمی بمماعث‬
‫ایجاد اعتیاد و تجارت هنگفت این مواد شد‪.‬‬
‫تممأثیرات منفممی مخممدرات بممر مغممز و کمماهش اراده و قممدرت‬
‫نها برای علممم پزشممکی‬ ‫دهای روانی ناشی از آ ‌‬ ‫مگیری و پیام ‌‬ ‫تصمی ‌‬
‫کامل ً واضح است‪.‬‬
‫مترین علیممم مصممرف تریمماک و مشممتقات آن عبارتنممد از‪-1 :‬‬ ‫مه ‌‬
‫خواب آلودگی با حضور ذهن ‪ -2‬تسممکین درد ‪ -3‬انبسمماط خمماطر و‬
‫آرامش ‪ -4‬احساس گنمگ و مبهمم نسمبت بمه زممان ‪ -5‬بمه خمواب‬
‫رفتممن بمما آرامممش و تخیلت مطبمموع ‪ -6‬سسممتی اراده و ضممعف‬
‫حرکممات ‪ -7‬کمماهش میممل جنسممی ]گممودرزی‪ ،‬فرامممرز؛ ‪1374‬؛ ص‬
‫‪.[694‬‬
‫مصرف موادمخدر وابستگی داروی یا اعتیاد را به دنبممال دارد و‬
‫این عارضه در مواد مختلف متفاوت است؛ بعضی از این مممواد بمما‬
‫یکنند و بعضی دیگر در مممدت‬ ‫یک بار مصرف کردن ایجاد اعتیاد م ‌‬
‫یکنند‪.‬‬ ‫بیشتر و با مصرف زیاد ایجاد اعتیاد م ‌‬
‫لهای‬ ‫هی مخممدر در سمملو ‌‬ ‫وابستگی جسمانی به علت نفمموذ ممماد ‌‬
‫لهای بممدن شممده و‬ ‫بدن و اثر شممیمیایی آن بمماعث وابسممتگی سمملو ‌‬
‫هی این است که یکی از مواد حیمماتی بممه سمملول‬ ‫قطع دارو به منزل ‌‬
‫یشود‬ ‫نرسد؛ وابستگی روانی به موادمخدر نیز به حالتی اطلق م ‌‬
‫یکند‬ ‫های وابستگی پیدا م ‌‬ ‫که شخص از نظر عاطفی به دارو یا ماد ‌‬
‫و با اطلع از پیامدهای منفی و نتایج سوءمصرف آن‪ ،‬با ایممن حممال‬
‫یفر‪ ،‬بهروز؛ ‪1373‬؛‬ ‫احتیاج دارد که مصرف آن را ادامه دهد ]ملن ‌‬
‫ص ‪.[256-257‬‬

‫یهای پاک‬ ‫‪ -9-2‬خوردن ‌‬

‫هی غذایی که پاک باشد و برای جسم مضر نباشممد و‬ ‫هر نوع ماد ‌‬
‫هها‪،‬‬
‫طبع سلیم انسانی به خوردن آن متمایل باشد مانند انواع میو ‌‬
‫چها حلل است‪.‬‬‫لها و قار ‌‬‫هها‪ ،‬گ ‌‬
‫دان ‌‬
‫‪187‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫نهمما حلل اسممت‪ ،‬شیرشممان نیممز حلل‬ ‫حیوانمماتی کممه گوشممت آ ‌‬

‫نها حممرام اسممت فقممط‬ ‫است؛ ولی در میان حیواناتی که گوشت آ ‌‬
‫شیر انسان پاک و قابل استفاده است‪.‬‬
‫***‬
‫ارزش غذایی هر کدام از انواع مواد غذایی فوق متفاوت است‪،‬‬
‫هها با داشتن ‪ %75‬تمما ‪ %90‬آب‪ %5 ،‬تمما ‪ %20‬کربوهیممدرات‪،‬‬ ‫میو ‌‬
‫مقدارهای متفماوتی پروتییمن و چربمی و بمه طمور متوسمط ‪%5/0‬‬
‫نهای ضروری بدن هستند که در تأمین‬ ‫املح‪ ،‬از جمله منابع ویتامی ‌‬
‫یکننممد ]محمممدیها‪ ،‬حسممن؛‬ ‫سمملمتی بشممر نقممش مهمممی را ایفمما م ‌‬
‫‪1368‬؛ ص ‪.[125-126‬‬
‫نهمما و‬
‫حبوبات و غلت نیز از جمله موادغذایی سرشار از پروتیی ‌‬
‫تها هستند که در بسیاری از مناطق‪ ،‬انواع مختلفممی از‬ ‫کربوهیدرا ‌‬
‫هی غممذایی اصمملی )قُمموت( مورداسممتفاده قممرار‬ ‫نها به عنوان ماد ‌‬ ‫آ ‌‬
‫یکنند‪.‬‬‫یگیرند و ‪ %70‬انرژی کلی غذایی روزانه را تأمین م ‌‬ ‫م ‌‬
‫نهمما ‪ 40‬کیلوکممالری‬ ‫چهای غیرسمی کممه از هممر ‪ 100‬گممرم آ ‌‬ ‫قار ‌‬
‫یشممود دارای ‪ %3‬پروتییممن‪ %5/5 ،‬کربوهیممدرات و‬ ‫انرژی تولیممد م ‌‬
‫متممر از ‪ 15‬املح و چربممی هسممتند ]محمممدیها‪ ،‬سممن؛ ‪1368‬؛ ص‬ ‫ک ‌‬
‫‪.[125‬‬
‫بهاسمت و ایمن‬ ‫شیر محیط مناسبی برای رشمد و تکمثیر میکرو ‌‬
‫بها ممکن است از حیوان شیرده و یا از طریق انسان و یا‬ ‫میکرو ‌‬
‫از راه محیط وارد شیر شوند‪.‬‬
‫هی‬ ‫شیر حیوانات مختلف اگر بهداشتی بوده‪ ،‬دارای عطر و رایح ‌‬
‫نهممای شمممارش میکممروب‪،‬‬ ‫مچنیممن بمما آزمو ‌‬‫نممامطبوع نباشممند و ه ‌‬
‫یضممرر اعلم شممود‪ ،‬قابممل اسممتفاده هسممتند‪.‬‬ ‫نهمما ب ‌‬‫اسممتفاده از آ ‌‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫هزخم ‪ ،‬دیفممتری ‪،‬‬ ‫یهای تب مالت ‪ ،‬سل گاوی ‪ ،‬حصبه ‪ ،‬سیا ‌‬ ‫بیما‌ر ‌‬
‫‪6‬‬
‫یهای ویروسممی مختلممف از طریممق شممیر قابممل‬ ‫هحصبه و بیمار ‌‬ ‫شب ‌‬
‫انتقال هستند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪Brucellosis‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪bovine tuberculosis‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪typhoid‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪anthrax‬‬
‫‪5‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪diphtheria‬‬
‫‪6‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪paratyphoid‬‬
‫‪188‬‬ ‫جنایات‬

‫ترکیبات شیر در حیوانات مختلف مشابه است امما مقمادیر ایمن‬

‫جزاده آلن‪ ،‬داوود؛ ‪1379‬؛ ص ‪-176‬‬ ‫ترکیبممات متغیممر اسممت ]فممر ‌‬
‫‪.[175‬‬

‫‪ -9-3‬حیوانات نجاست خوار‬

‫گوشممت حیوانمماتی کممه بممه خمموردن نجاسممت عممادت دارنممد و در‬
‫یشوند‪ ،‬در صورتی که مممدتی از‬ ‫اصطلح فقهی »جلله« نامیده م ‌‬
‫علوفه و موادغذایی پمماک اسممتفاده کننممد و از گوشتشممان بمموی بممد‬
‫استشمام نشود‪ ،‬قابل خوردن است و در غیر این صورت مصرف‬
‫نها مکروه است‪.‬‬ ‫گوشت آ ‌‬
‫***‬
‫یدهممد‬‫از جمله عواملی که ترکیب و صفات گوشممت را تغییممر م ‌‬
‫هی حیمموان اسممت؛ موادغممذایی مختلممف‪ ،‬در میممزان پروتییممن و‬ ‫تغذی ‌‬
‫چربی گوشت مؤثر اسممت و مممزه و طعممم گوشممت را تحممت تممأثیر‬
‫یدهد ]محمدیها‪ ،‬حسن؛ ‪1376‬؛ ص ‪.[128‬‬ ‫قرار م ‌‬
‫هی بممدن کممه در اصممطلح علمممی )‪turn‬‬ ‫تغییر و تحول مواد سازند ‌‬
‫یشممود یکممی از مبمماحث جدیممد و مممورد تأییممد علمموم‬
‫‪ (over‬نامیده م ‌‬
‫نها پیش مورد توجه بهداشت اسلمی قممرار‬ ‫های است که قر ‌‬ ‫تغذی ‌‬
‫گرفته است ]اصفهانی‪ ،‬محمد مهدی؛ ‪.[1375‬‬

‫‪ -9-4‬ضرورت بقای حیات آدمی‬

‫کسی که در حالت اضممطرار قممرار گرفتممه و در معممرض ابتل بممه‬
‫امراض کشنده و مرگ است‪ ،‬در صورتی که خوردنی و آشامیدنی‬
‫حلل در اختیار نداشته باشد‪ ،‬لزم است کممه از موادغممذایی حممرام‬
‫های بخورد که‬ ‫)گوشت خوک ‪ ،‬مردار‪ ،‬غذای دیگران و ‪ (...‬به انداز ‌‬
‫یفرماید‪:‬‬‫زنده بماند؛ زیرا خداوند م ‌‬
‫‪     ‬‬ ‫﴿ ‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪   ‬‬
‫‪﴾ ‬‬
‫)نحل ‪(115 /‬‬
‫»و اگممر کسممی مجبممور شممود )بممه خمماطر حفممظ جممان از‬
‫همند )به خمموردن و‬ ‫محرمات بخورد( در صورتی که علق ‌‬
‫لذت بردن از این چیزها( نبوده و متجمماوز )از سممد جمموع‬
‫‪189‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫هم( نباشد‪) ،‬بر آنممان ایممرادی نیسممت؛ چممرا کممه( خداونممد‬

‫بس آمرزنده و مهربان است«‪.‬‬
‫***‬
‫تهممای طممبیعی خممود حممتی در‬ ‫بدن هر انسانی برای انجممام فعالی ‌‬
‫حال اسممتراحت کامممل نیمماز بممه مقممدار مشخصممی انممرژی دارد کممه‬
‫یشود‪ .‬این مقدار انرژی که برای انقباض‬ ‫متابولیسم پایه نامیده م ‌‬
‫تهمممای مغمممز و اعصممماب و کمممار‬ ‫عضممملت قلمممب و عمممروق‪ ،‬فعالی ‌‬
‫یشممود از غممذاهای مممورد‬ ‫ههای تنفس و گمموارش مصممرف م ‌‬ ‫دستگا ‌‬
‫یشود‪.‬‬ ‫هی شخص تهیه م ‌‬ ‫استفاد ‌‬
‫تهممای روزمممره و هممر کمماری‪ ،‬بممدن بممه انممرژی‬ ‫برای انجام فعالی ‌‬
‫یشممود‪.‬‬ ‫نیازمنممد اسممت و ایممن نیمماز از طریممق گرسممنگی اعلم م ‌‬
‫های اسمت کمه از تغییمرات فیزیولمموژیکی‬ ‫گرسنگی احساس پیچیمد ‌‬
‫یگردد و بما پممر شمدن کانمال‬ ‫های انرژی بدن شروع م ‌‬ ‫مخازن ذخیر ‌‬
‫یشمود و ایمن اممر بمه‬ ‫گوارش از غمذا یما پمر شمدن شمکم مهمار م ‌‬
‫هی مرکممز‬ ‫یگردد کممه بممه وسممیل ‌‬ ‫هی اشتها و سیری مشخص م ‌‬ ‫وسیل ‌‬
‫گرسممنگی در هیپوتممالموس‪ ،‬تحریکممات عصممبی معممده‪ ،‬تحریکممات‬
‫یشود ]محمممدیها‪ ،‬حسممن؛‬ ‫شیمیایی و تأثیرات دما تحریک و مهار م ‌‬
‫‪1368‬؛ ص ‪.[33‬‬
‫تهممای بممدن بممرای تممأمین انممرژی از‬ ‫بمما وجممود ایممن کممه باف ‌‬
‫نهمما‬
‫یهمما و پروتیی ‌‬ ‫تها بممه طممور ارجممح نسممبت بممه چرب ‌‬ ‫کربوهیممدرا ‌‬
‫یکننممد‪ ،‬مقممدار کربوهیممدرات کممه بممه طممور طممبیعی در‬ ‫اسممتفاده م ‌‬
‫سراسر بدن )به طور عمده گلیکمموژن در کبممد و عضمملت( ذخیممره‬
‫یتوانممد انممرژی‬ ‫یشممود‪ ،‬فقممط چنممد گممرم اسممت و ایممن مقممدار م ‌‬ ‫م ‌‬
‫تهممای بممدن را بممرای شمماید نصمف روز تمأمین کنمد؛‬ ‫موردنیاز فعالی ‌‬
‫های کممه‬ ‫یغذایی‪ ،‬اثرات عمد ‌‬ ‫بنابراین به استثنای چند ساعت اول ب ‌‬
‫یآینممد‪ ،‬عبممارت اسممت از‪ :‬کمماهش پیممش‬ ‫یغممذایی بممه وجممود م ‌‬ ‫در ب ‌‬
‫ی منبممع اصمملی‬ ‫یهممای بممافتی‪ .‬چممون چممرب ‌‬ ‫نها و چرب ‌‬ ‫هی پروتیی ‌‬ ‫روند ‌‬
‫یدهد‪ ،‬لذا سرعت تهممی شممدن چربممی در رونممد‬ ‫انرژی را تشکیل م ‌‬
‫یغذایی بدون کاهش ادامه یافته‪ ،‬تا این که قسمت اعظم ذخایر‬ ‫ب ‌‬
‫نهمما‬‫یرود‪ ،‬سممپس سممرعت کمماهش پروتیی ‌‬ ‫چربممی بممدن از بیممن م ‌‬
‫ییابممد ]گممایتون‪ ،‬آرتممور؛ ‪1375‬؛ ج ‪2‬؛ ص‬ ‫مگیری م ‌‬ ‫افزایممش چشمم ‌‬
‫‪.[1323‬‬
‫‪190‬‬ ‫جنایات‬

‫زمانی که ذخایر غذایی بممدن بممه اتمممام رسممید‪ ،‬اختلل در نقممش‬

‫نهای حساس پدیدارشممده‪ ،‬ضممایعات در اعضمما و نسمموج پدیممد‬ ‫ارگا ‌‬
‫یشممود؛ در ایممن‬
‫یآید‪ ،‬که به خسارت غیرقابل بازگشممت منجممر م ‌‬ ‫م ‌‬
‫یدهنممد و‬
‫زمینممه ابتممدا علیممم کلینیکممی بممالینی‪ ،‬بیممماری را نشمان م ‌‬
‫یگردند ]محمدیها‪،‬‬ ‫گاهی این علیم شدید‪ ،‬به مرگ شخص منجر م ‌‬
‫حسن؛ ‪1368‬؛ ص ‪.[204‬‬

‫‪ -10‬مسابقه و رقابت‬
‫مسابقه در سوارکاری با اسب‪ ،‬استر‪ ،‬شتر و تیراندازی با انواع‬
‫نچمه کمه در جنمگ کماربرد داشمته باشمد‪ ،‬بما‬
‫نیزه‪ ،‬منجنیمق و همر آ ‌‬
‫هی‪:‬‬‫رعایت شروط مربوطه مشروع و مستحب است؛ آی ‌‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿ ‪ ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪   ‬‬
‫)انفال ‪(60 /‬‬ ‫‪﴾‬‬
‫یتوانیممد نیممروی‬
‫هی با( آنان تا آن جا کممه م ‌‬
‫»برای )مبارز ‌‬
‫بهای ورزیممده آممماده‬ ‫)مادی و معنوی( و )از جمله( اس م ‌‬
‫سازید‪ ،‬تا بدان )آمادگی و ساز و برگ جنگلی( دشمممنان‬
‫خدا و دشمنان خویش را بترسانید«‪.‬‬
‫هالله‪،‬‬
‫دلیل تشریع حکم فوق است و در روایت امام مسلم رحم ‌‬
‫وة« را به »تیراندازی« تفسیر نموده است‪.‬‬ ‫پیامبر ‪ُ » ‬‬
‫ق ّ‬
‫شهمای‬ ‫احادیث متعددی در خصموص تشمویق پیمامبر ‪ ‬بمه ورز ‌‬
‫هی‬‫مچنین شرکت ایشان در مسابق ‌‬ ‫تیراندازی‪ ،‬سوارکاری‪ ،‬شنا و ه ‌‬
‫سوارکاری‪ ،‬روایت شده است‪.‬‬
‫با توجه به این که یکی از امتیازات برتری طالوت قممدرت بممدنی‬
‫وی ذکر شده است‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫﴿‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪﴾ ‬‬
‫)بقره ‪(247 /‬‬
‫‪191‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫»گفت‪ :‬خداوند او را بر شما برگزیده اسممت و دانممش و‬

‫)قدرت( جسم او را وسعت بخشیده است«‪.‬‬
‫هاللممه از پیممامبراکرم ‪ ‬کمه‬ ‫مچنین روایت اممام مسملم رحم ‌‬ ‫وه ‌‬
‫ن‬
‫ب إلضضى اللضضه مض َ‬ ‫ي خیٌر وأحض ٌ‬ ‫ن القو ّ‬ ‫فرمود‌هاند‪» :‬المؤم ُ‬
‫ر« »مممؤمن نیرومنممد نممزد‬ ‫ل خیض ٌ‬ ‫ن الضعیف وفضضي کض ّ‬ ‫المؤم ِ‬
‫بتر است و در هر کممدام از‬ ‫خداوند‪ ،‬از مؤمن ضعیف برتر و محبو ‌‬
‫شهایی کممه‬ ‫یتوان حکم فوق را به ورز ‌‬ ‫نها خیری وجود دارد«‪ ،‬م ‌‬ ‫آ ‌‬
‫در تقویت جسم مفید هستند‪ ،‬تعمیم دارد‪.‬‬
‫***‬
‫هروی و اعتدال است و توجه بمه پمرورش جسمم‬ ‫اسلم دین میان ‌‬
‫یشممود؛ در واقممع‬‫در کنممار تقممویت روح در بیشممتر عبممادات دیممده م ‌‬
‫ههای بدنی هستند که نمموعی از تحریممک و‬ ‫بیشتر عبادات دارای جنب ‌‬
‫یشود؛ نماز‪ ،‬حممج و جهمماد عبمماداتی‬ ‫نها دیده م ‌‬ ‫مها در آ ‌‬ ‫تقویت اندا ‌‬
‫ههای جسمی آنان در خممور تمموجه اسممت در احممادیث‬ ‫هستند که جنب ‌‬
‫هبرداری و کشممتی‬ ‫هروی‪ ،‬دو‪ ،‬وزن ‌‬ ‫شهای دیگری چون پیاد ‌‬ ‫نبوی ورز ‌‬
‫مورد تأکید و توجه قرار گرفته است‪.‬‬
‫تهای بدنی بضضرای تضضأمین‬ ‫به طور کلی ورزش و فعالی ‌‬
‫سضضلمت جسضضم و روان مفیضضد و ضضضروری اسضضت‪ .‬اثضضرات‬
‫ههای مختلضضف‬ ‫مها و دسضضتگا ‌‬ ‫فیزیولوژیکی ورزش بر اندا ‌‬
‫بدن به صورت خلصه عبارتند از‪:‬‬
‫هها ‪ -2‬کمک به دفع سموم بممدن ‪ -3‬تممأمین‬ ‫‪ -1‬ازدیار حجم ری ‌‬
‫سلمت پوست ‪ -4‬تنظیم حرارت بدن ‪ -5‬بهبود گممردش خممون ‪-6‬‬
‫لهای قرمز و هموگلوبین خون ‪ -7‬تقویت فعالیت قلب‬ ‫ازدیار گلبو ‌‬
‫یهممای‬‫‪ -8‬کمک به هضم و جممذب غممذا ‪ -9‬تقلیممل خطممر بممروز بیمار ‌‬
‫قلب و عمروق ‪ -10‬تسمهیل خممواب و اسممتراحت ‪ -11‬جلموگیری از‬
‫پرخونی احشمما ‪ -12‬تقممویت دسممتگاه عضمملنی مم عصممبی و تنظیممم‬
‫لپیشممه؛‬ ‫تعممادل آن ‪ -13‬بهبممود سمملمت روان ]حلممم سرشممت و د ‌‬
‫‪1371‬؛ ص ‪.[284‬‬
‫شهایی است که در میان مسمملمانان و‬ ‫سوارکاری از جمله ورز ‌‬
‫نیز اعراب جاهلی مورد توجه بوده اسممت؛ پیممامبراکرم ‪ ‬در بیممن‬
‫هی سوارکاری برگزار نممموده و بممه شممش نفممر اول‬ ‫اصحاب مسابق ‌‬
‫جوایز نفیسی اهداء فرممموده اسممت؛ مممردان و زنممان مسمملمان بممه‬
‫‪192‬‬ ‫جنایات‬

‫یدادنممد؛ در میممان زنممان‬‫شهمما اهمیممت م ‌‬‫تمرین و یادگیری این ورز ‌‬

‫مسلمان‪ ،‬کسممانی چممون خمموله بنممت الزورالکنممدی بممه سمموارکاری‬
‫مشهور بوده است ]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1988‬؛ ص ‪.[209‬‬
‫حرکات مممداوم اسممب بممه بممدن سمموارکار منتقممل شممده و ماننممد‬
‫ماساژ مداومی تمام اعضای بیرونی و درونی شخص را به تحممرک‬
‫یهممای روده و‬ ‫هی بیمار ‌‬ ‫یکنممد‪ .‬بقممراط در معممالج ‌‬‫و فعالیت وادار م ‌‬
‫کبد به بیماران‪ ،‬سوارکاری را پیشنهاد کرده است‪.‬‬
‫نشاط بخشیدن به گردش خممون و دسممتگاه عصممبی بمما افزایممش‬
‫یهمای مهمم ایمن‬ ‫سرعت تنفس و ضمربان قلممب سموارکار از ویژگ ‌‬
‫ورزش است‪.‬‬
‫هی‬ ‫پزشکان طب طبیعی زمانی آلمانی از این ورزش در معممالج ‌‬
‫یکننممد‬
‫یهممای مزمممن کبممد‪ ،‬مفاصممل و رماتیسممم اسممتفاده م ‌‬ ‫بیمار ‌‬
‫]سالم‪ ،‬مختار؛ ‪1995‬؛ ص ‪.[101‬‬
‫شهایی اسممت کممه در تقممویت جسممم و‬ ‫هی ورز ‌‬ ‫تیراندازی از جمل ‌‬
‫فکر بسیار سودمند است‪ .‬قممدرت فممرد در بممه کممار بممردن حرکممات‬
‫ارادی به سوی همدفی معیمن کمه عنصمر دقمت )‪ (Accuracy‬خوانمده‬
‫یشود در ارزش تیراندازی به مرور زمان تقویت شده‪ ،‬به سطح‬ ‫م ‌‬
‫بممالیی خواهممد رسممید ]سممالم‪ ،‬مختممار؛ ‪1988‬؛ ص ‪ .[204‬در ایممن‬
‫روش عضلت بممازو‪ ،‬سممینه‪ ،‬کتممف و حممتی عضمملت چشممم تقممویت‬
‫یشوند‪.‬‬‫م ‌‬

‫﴿‪        ‬‬

‫﴿ ﴾‪   ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪ ﴾   ‬وصلى الله على‬
‫مد وعلی آله وصحبه أجمعین‪.‬‬
‫سّیدنا ونبّینا مح ّ‬
‫‪193‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫هی فقهی«‬
‫هنام ‌‬
‫»واژ ‌‬
‫إباحه‪ :‬حلل شمردن؛ مباح کاری است کممه انجممام دادن یمما تممرک‬
‫آن موجب ثواب یا عذاب نیست‪.‬‬
‫إستبراء‪ :‬در لغت بممه معنممی بممرائت جسممتن و در اصممطلح فقممه‬
‫عبممارت اسممت از پمماک نمممودن مجممرای ادراری از ادرار بمما فشممار‬
‫دادن و کشیدن آلت تناسلی‪.‬‬
‫إستحباب‪ :‬مترادف تطوع‪ ،‬ندب ونفل؛ آنچممه کممه انجممام دادنممش‬
‫ثواب دارد و ترک آن موجب گناه و عقاب نیست مستحب نامیده‬
‫یشود‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫إستسقاء‪ :‬طلب باران کردن بمما دعمما یمما نممماز؛ نممماز استسممقاء‪:‬‬
‫نماز طلب باران‪.‬‬
‫إستنثار‪ :‬پاک کردن بینی با خارج نمودن آب یمما هممر مممایعی کممه بممه‬
‫درون بینی کشیده شده است‪.‬‬
‫إستنجاء‪ :‬در لغت به معنی خلصی جستن و رهایی یافتن است‪،‬‬
‫و در اصممطلح فقممه عبممارت اسممت از پمماک نمممودن محممل خممروج‬
‫مدفوع و ادرار با آب‪ ،‬سنگ و یا سایر جامدات مورد تأیید شرع‪.‬‬
‫إستنشاق‪ :‬آب و یا هر مایع دیگر را به بینی کشیدن‪.‬‬
‫حتر و در اصمطلح فقمه بمرای بیمان‬ ‫ح‪ :‬در لغت به معنی صمحی ‌‬ ‫أص ّ‬
‫یرود که دلیل وجه مخالف آن قوی باشممد‪) .‬وجممه‬ ‫وجهی به کار م ‌‬
‫عبارت است از حکمی که مجتهدین مذهب مطممابق قواعممد امممام‬
‫هالله با تمموجه بممه حکممم ایشممان در نظیممر آن مسممأله‬ ‫شافعی رحم ‌‬
‫هاند(‪.‬‬
‫استخراج نمود ‌‬
‫أظهر‪ :‬در لغت به معنی آشکارتر و در اصطلح فقممه بیممان گفتممة‬
‫امام شافعی است که قول دیگر ایشان در مخالفت بمما آن گفتممه‪،‬‬
‫دارای دلیلی محکم است‪.‬‬
‫إقراض‪ :‬وام دادن‪ ،‬قرض دادن و در اصطلح فقه عبارت اسممت‬
‫از چیزی را به تملیک کسی درآوردن در مقابل این کممه بممدلش را‬
‫پس دهد‪.‬‬
‫أم ولد‪ :‬مادر فرزند و آن کنیزی است که از مولی خممود آبسممتن‬
‫شود‪.‬‬
‫إیلء‪ :‬ادای قسم بر ترک جماع همسر برای مدت بیشتر از چهار‬
‫فمماره‬ ‫ماه؛ پس از چهار ماه قاضی چنین شخصی را به پرداخت ک ّ‬
‫یکند‪.‬‬ ‫و انجام عمل نزدیکی با همسر و یا طلق دادن وی وادار م ‌‬
‫‪194‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫حریم‪ :‬حرام کردن؛ حرام کاری است کممه انجممام دادن آن گنمماه‬ ‫تَ ْ‬
‫عتاب خداوندی و ترک آن موجب حصول‬ ‫است و موجب عذاب و ِ‬
‫ثواب است‪.‬‬
‫دبیر‪ :‬در لغت به معنی اندیشه کردن در عمماقبت امممور اسممت و‬ ‫ت ْ‬
‫در اصطلح فقه تعلیق آزادی کنیز یا برده است به مرگ مالک‪.‬‬
‫فممار ِذمممی وضمع‬ ‫جْزیه‪ :‬مممالی اسممت کممه حکممومت اسملمی بممر ک ّ‬
‫یکند و سالنه ملزم به پرداخت آن هستند‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫جعاله‪ :‬التزام شخص است به پرداخت اجرت معلوم برای انجام‬ ‫ُ‬
‫یگوید‪ :‬هر کممس فلن‬ ‫عملی معین یا غیرمعین مثل ً شخصی که م ‌‬
‫یدهم؛ پممس هممر کسممی‬ ‫گمشدة مرا یافت به او این مقدار پول م ‌‬
‫یتواند ادعممای مبلممغ اعلم شممده را‬ ‫که رفت و گمشده را یافت م ‌‬
‫جعاله گویند‪.‬‬‫بنماید؛ چنین عقدی را ُ‬
‫جر‪ :‬منع و بازداشتن افراد مشخصی است از تصممرفات مممالی‪،‬‬ ‫ح ْ‬ ‫َ‬
‫مانند‪ :‬مفلس‪ ،‬سفیه‪ ،‬دیوانه و کودک‪.‬‬
‫حضانت‪ :‬ولیت و سرپرستی کسانی است که به طممور مسممتقل‬ ‫ِ‬
‫یتوانند زندگی کنند مانند‪ :‬کودک و دیوانه‪.‬‬ ‫نم ‌‬
‫خْلع‪ :‬جدایی میان زن و شوهر است بر مالی که شوهر خممواه از‬ ‫ُ‬
‫همسر خود یا از غیر وی بگیرد‪.‬‬
‫خیار‪ :‬حقی است برای طرفین عقد یمما یکممی از آنهمما کممه بتواننممد‬ ‫ِ‬
‫خیممار النقیصممه‪،‬‬ ‫عقد را بر هم زنند و دارای انواع مختلفی اسممت ) ِ‬
‫خیار الشرط‪ ،‬خیارالمجلس(‪.‬‬
‫َرجعت‪ :‬اعادة نکاح همسری اسممت کممه طلق رجعممی داده شممده‬
‫دة« وی منقضی نگشته است‪ .‬رجعت بمما لفممظ مممرد صممورت‬ ‫ع ّ‬ ‫» ِ‬
‫یگیرد و نیازی به رضایت زوجه یمما حضممور سرپرسممت زوجممه و‬ ‫م ‌‬
‫شاهد ندارد‪.‬‬
‫ههای شمیری زنمی نمامحرم بمه‬ ‫رضاع‪ :‬پنج بار رسیدن شیر یا فرآورد ‌‬ ‫ِ‬
‫معدة کودکی که کمتر از دو سال دارد؛ پس از رضاع پیوند محرمیممت‬
‫یآید‪.‬‬‫میان کودک و زن شیرده و نزدیکان وی به وجود م ‌‬
‫سّنت‪ :‬گفتار و کردار پیمامبر ‪ ‬و همچنیمن کماری کمه در حضمور‬
‫یشممود‪.‬‬ ‫هانممد سمّنت نامیممده م ‌‬ ‫ایشان انجام شده و مخممالفت نکرد ‌‬
‫پس از قرآن سنت دومین مصممدر احکممام شممرعی اسممت و انکممار‬
‫حجیت آن موجب کفر است‪.‬‬
‫فعه‪ :‬حق تملک اجباری است برای شریک در آنچه که منقممول‬ ‫ش ْ‬ ‫ُ‬
‫نیست‪.‬‬
‫‪195‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫یشممود کممه‬‫مْهر‪ ،‬کابین و ِنحْله به آن چممه طلق م ‌‬ ‫صداق‪ :‬صداق‪َ ،‬‬ ‫َ‬
‫یشود‪.‬‬ ‫زن در عوض نکاح‪ ،‬مالک آن م ‌‬
‫حرم؛ در ایممن‬ ‫م ْ‬
‫ظهار‪ :‬تشبیه کردن همسر است به یکی از زنان َ‬ ‫ِ‬
‫صورت شوهر ملزم به پرداخت کفاره قبل از نزدیکی بمما همسممر‬
‫یشود‪.‬‬ ‫م ‌‬
‫عیممن و‬
‫عمموض بمما بقممای َ‬‫عاریه‪ :‬تملیک منفعت چیزی است بدون ِ‬
‫استرداد آن‪.‬‬
‫عتق‪ :‬آزادکردن برده یا کنیز‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ده‪ :‬مممدتی کممه زن پممس از جممدایی بمما همسممر بایممد از ازدواج‬ ‫ِ ّ‬ ‫ض‬ ‫ع‬
‫خودداری کند تا عدم حاملگی وی مشخص گردد‪.‬‬
‫سخ‪ :‬برهم زدن عقد نکاح بدون قص عدد‪.‬‬ ‫ف ْ‬ ‫َ‬
‫مضاربه‪ :‬عقدی است که به موجب آن مالک مبلغممی‬ ‫قراض یا ُ‬ ‫ِ‬
‫یدهد تا با آن تجارت نمایمد و سمود حاصمل از تجمارت‬ ‫به عامل م ‌‬
‫مشترک بین آن دو باشد‪.‬‬
‫نها نزد همسران و رعممایت حقمموق هممر‬ ‫سم‪ :‬تقسیم شب ماند ‌‬ ‫ق ْ‬ ‫َ‬
‫نها‪.‬‬‫کدام از آ ‌‬
‫کتابت‪ :‬عقدی است میان مول و برده یا کنیز کممه بممه ممموجب آن‬ ‫ِ‬
‫آزادی آنان منوط بممه پرداخممت مبلممغ مشخصممی در طممی اقسمماط‬
‫یشود‪.‬‬ ‫معینی م ‌‬
‫کراهت‪ :‬ناپسند و مکروه؛ مکروه امری است که انجام دادن آن‬
‫عذاب ندارد و انجام ندادنش ثواب دارد‪.‬‬
‫ِلعان‪ :‬در لغت بممه معنممی دور شممدن اسممت و در اصممطلح شممرع‬
‫کلمات مخصوصی است که هممر کممدام از زوجیممن بممرای دفممع حممد‬
‫ذف )تهمت زنا( از خود باید اداء نمایند‪.‬‬ ‫قَ ْ‬
‫ُلقطه‪ :‬یافتن و برداشتن چیزی از زمیممن کممه احکممام مخصوصممی‬
‫برای رد یا تملیک آن وجود دارد‪.‬‬
‫مْتعه‪ :‬مقدار پولی است کممه در هنگممام طلق شمموهر بممه همسممر‬ ‫ُ‬
‫یپردازد و تعیین مقدار آن به عهدة قاضی است‪.‬‬ ‫خود م ‌‬
‫مساقاه‪ :‬عقدی که طی آن نگهداری و حفظ باغ به شخصممی در‬ ‫ُ‬
‫یشود‪.‬‬ ‫مقابل استفاده از مقداری از ثمر آن واگذار م ‌‬
‫مکّلف‪ :‬کسی که بالغ‪ ،‬عاقل و توانا به انجام عبادات است‪.‬‬ ‫ُ‬
‫واجب‪ :‬فرض یا واجب کاری است که انجام دادنممش ثممواب دارد‬
‫عقاب و عذاب خداوند است‪.‬‬ ‫و ترک آن گناه بوده و موجب ِ‬
‫‪196‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫وصایت‪ :‬تعیین کسی برای پرداخت دیممون و سرپرسممتی اطفممال‬ ‫ِ‬

‫پس از مرگ‪.‬‬
‫وصیت‪ :‬در لغت به معنی وصل کردن است‪ ،‬و در اصطلح شرع‬ ‫َ‬
‫عبارت است از سفارش به انجام اموری پس از مرگ‪.‬‬
‫وقف‪ :‬اختصاص انتفاع از چیزی و بقای عین آن به امری مباح‪.‬‬ ‫َ‬
‫یشود و‬ ‫های که از عتق یا از موالت حاصل م ‌‬ ‫ولء‪ :‬قرابت حکمی ‌‬ ‫َ‬
‫هاللمه‬
‫یشمود و شمافعی رحم ‌‬‫این نسبت فقط به معتمق مرتبمط م ‌‬
‫ق«‪.‬‬‫گفته است‪» :‬ل ولء إل ّ للمعت ِ ِ‬
‫عوض‪.‬‬ ‫هبه‪ :‬چیزی را به تمّلک کسی درآوردن بدون دریافت ِ‬ ‫ِ‬
‫‪197‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫منابع و مآخذ‬
‫‪-1‬آرزومانیمممانس‪ ،‬سمممونیا‪ ،‬رشمممد و تکاممممل انسمممان‪ ،‬تهمممران‪،‬‬
‫انتشارات نور دانش‪ 1378 ،‬ش‪.‬‬
‫یهممممای غممممدد درون ریممممز و‬
‫‪ -2‬آنممممدرولی و همکمممماران‪ ،‬بیمار ‌‬
‫هی دکممتر مهممدی علمممداری و دکممتر‬ ‫یهای متابولیک‪ ،‬ترجم ‌‬ ‫بیمار ‌‬
‫هی انتشاراتی گلبان‪ 1379 ،‬ش‪.‬‬ ‫بهزاد آقازاده‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسس ‌‬
‫یهممای دسممتگاه گمموارش‪ ،‬کبممد و‬ ‫‪-3‬آنممدرولی و همکمماران‪ ،‬بیمار ‌‬
‫هی دکممتر آیممدین تممبریزی و دکممتر‬ ‫سیسممتم صممفراوی‪ ،‬تممرجم ‌‬
‫هی انتشاراتی گلبان‪ 1379 ،‬ش‪.‬‬ ‫منوچهر بشیریان‪ ،‬مؤسس ‌‬
‫ناللممه‪ ،‬اصممول خمممدمات بهداشمممتی‪ ،‬تهمممران‪،‬‬ ‫‪-4‬آذرگشمممب‪ ،‬اذ ‌‬
‫انتشارات لدن‪ 1375 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-5‬ابن عبدالسلم‪ ،‬امام عزالدین‪ ،‬قواعممد الحکممام فممی مصممالح‬
‫النام‪ ،‬بیروت‪ ،‬دارالکتب العلمیه‪ 1999 ،‬م‪.‬‬
‫‪-6‬ابن ماجه‪ ،‬محمد بن یزید القزوینی‪ ،‬سنن ابن ماجه‪ ،‬بیروت‪،‬‬
‫المکتب السلمی‪ ،‬الطبعه الولی‪ 1986 ،‬م‪.‬‬
‫‪-7‬ابممن حجممر‪ ،‬فتممح البمماری بشممرح صممحیح البخمماری‪ ،‬بیممروت‪،‬‬
‫یتاریخ‪.‬‬‫دارالمعرفه‪ ،‬ب ‌‬
‫هی عبممد‬ ‫یسینا‪ ،‬شیخ الرییممس‪ ،‬قممانون در طممب‪ ،‬تممرجم ‌‬ ‫‪-8‬ابوعل ‌‬
‫هژار(‪ ،‬تهممران‪ ،‬انتشممارات سممروش‪،‬‬ ‫الرحمممان شممرفکندی )ه ‌‬
‫چاپ دوم‪ 1370 ،‬ش‪.‬‬
‫‪ -9‬ابوخلیممل‪ ،‬شمموقی‪ ،‬السمملم فممي قفممص التهممام‪ ،‬دمشممق‪،‬‬
‫دارالفکر‪ 1999 ،‬م‪.‬‬
‫‪-10‬احمدی‪ ،‬جمشید‪ ،‬وسواس و درمان آن‪ ،‬شممیراز‪ ،‬انتشممارات‬
‫نوید‪ 1368 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-11‬اسممماعیل‪ ،‬عبممدالعزیز‪ ،‬السمملم وطممب الحممدیث‪ ،‬بیممروت‪،‬‬
‫مطبعه العتماد‪ 1938 ،‬م‪.‬‬
‫‪-12‬الشقر‪ ،‬عمر سلیمان و زملؤه‪ ،‬دراسممات فقیممه فممی قضممایا‬
‫طبیه معاصره‪ ،‬أردن‪ ،‬دارالنفائس‪ 2001 ،‬م‪.‬‬
‫‪-13‬الصفهانی‪ ،‬الراغب‪ ،‬مفردات الفاظ القرآن‪ ،‬تحقیق صنوان‬
‫عدنان داوودی‪ ،‬دمشق‪ ،‬دارالقلم‪ 1992 ،‬م‪.‬‬
‫‪-14‬اصفهانی‪ ،‬محمد مهدی‪ ،‬بهداشممت مسماجد‪ ،‬تهممران چمماپ و‬
‫هی نمره ‪ 1372‬ش‪.‬‬ ‫نشر طرح اقام ‌‬
‫‪198‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫هی‬ ‫‪-15‬اصفهانی‪ ،‬محممد مهممدی‪ ،‬تغمذیه بما شممیر ممادر و مسمئل ‌‬

‫خویشمماوندی رضمماعی‪ ،‬دانشممگاه علمموم پزشممکی و خممدماتی‬
‫بهداشتی و درمانی ایران‪ 1374 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-16‬اصفهانی‪ ،‬محمد مهدی‪ ،‬نماز نیایش عشق و شفابخش تممن‬
‫و روان‪ ،‬تهران‪ ،‬وزارت بهداشت‪ ،‬درمان و آموزش پزشممکی‪،‬‬
‫‪ 1374‬ش‪.‬‬
‫هی مقالت اسلم و علمموم‬ ‫‪-17‬اصفهانی‪ ،‬محمد مهدی‪ ،‬مجموع ‌‬
‫تندرستی‪ ،‬منتشر نشده‪ 1375 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-18‬اصفهانی‪ ،‬محمد مهدی و علممی مهرابممی توانمما‪ ،‬بهداشممت و‬
‫فرماندهی‪ ،‬تهران‪ ،‬فرماندهی بهداری نیروی زمینممی‪1377 ،‬‬
‫ش‪.‬‬
‫تهممای بممدن‪،‬‬‫‪-19‬بابممایی‪ ،‬س‪ ،‬وجممود طل و ترکیبممات آن در باف ‌‬
‫هی انممترنی دانشممگاه علمموم پزشممکی تهممران‪1370 ،‬‬ ‫ننام ‌‬‫پایا ‌‬
‫ش‪.‬‬
‫بنیمما‪،‬‬‫هی مسممعود رج ‌‬ ‫‪-20‬بروان‪ ،‬ادوارد‪ ،‬طب اسمملمی‪ ،‬تممرجم ‌‬
‫تهران‪ ،‬بنگاه ترجمه و نشر کتاب‪ 1343 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-21‬البغدادی‪ ،‬موفق الدین عبممد اللطیممف‪ ،‬الطممب مممن الکتمماب‬
‫والسنه‪ ،‬بیروت‪ ،‬دارالمعرفه‪ 1986 ،‬م‪.‬‬
‫هی نوین فقهی پزشکی‪،‬‬ ‫یآزار شیرازی‪ ،‬عبدالکریم‪ ،‬رسال ‌‬ ‫‪-22‬ب ‌‬
‫تهران‪ ،‬دفتر نشر فرهنگ اسلمی‪ 1374 ،‬ش‪.‬‬
‫یآزار شیرازی‪ ،‬عبدالکریم‪ ،‬طممب روحممانی‪ ،‬تهممران‪ ،‬دفممتر‬ ‫‪-23‬ب ‌‬
‫نشر فرهنگ اسلمی‪ 1373 ،‬ش‪.‬‬
‫هی ابمموبکر بممن عثمممان‬ ‫‪-24‬بیرونممی‪ ،‬ابوریحممان‪ ،‬صممیدنه‪ ،‬تممرجم ‌‬
‫هی خرمی‪ 1352 ،‬ش‪.‬‬ ‫کاشانی‪ ،‬تهران‪ ،‬چاپخان ‌‬
‫هی‬ ‫‪-25‬پارک‪ ،‬جمی وک پمارک‪ ،‬کلیمات خمدمات بهداشمتی‪ ،‬تمرجم ‌‬
‫دکممتر حسممین شممجاعی تهرانممی‪ ،‬تهممران‪ ،‬انتشممارات سممماط‪،‬‬
‫‪ 1376‬ش‪.‬‬
‫کنژاد‪ ،‬سید رضا‪ ،‬گفتارهای طممبی و بهداشممتی پیشمموایان‬ ‫‪-26‬پا ‌‬
‫هی انممترنی دانشممگاه علمموم پزشممکی تهممران‪،‬‬ ‫ننام ‌‬
‫اسلم‪ ،‬پایا ‌‬
‫‪ 1336‬ش‪.‬‬
‫کنژاد‪ ،‬سید رضا‪ ،‬اولین دانشگاه و آخرین پیامبر‪ ،‬تهران‪،‬‬ ‫‪-27‬پا ‌‬
‫انتشارات کتاب فروشی اسلمیه‪ ،‬چاپ سوم‪ 1349 ،‬ش‪.‬‬
‫‪199‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪-28‬تانمماگو‪ ،‬امیممل و همکمماران‪ ،‬اورولمموژی عمممومی اسمممیت‪،‬‬

‫هی دکتر حمید جزایری و دکتر فرهمماد سممپه‪ ،‬انتشممارات‬ ‫ترجم ‌‬
‫هسازان‪ 1371 ،‬ش‪.‬‬ ‫آیند ‌‬
‫‪-29‬تانمماگو‪ ،‬امیممل و همکمماران‪ ،‬مممروری جممامع بممر اورولمموژی‬
‫هی دکممتر رامیممن خممدام و دکمتر سممید علیرضمما‬ ‫اسمیت‪ ،‬ترجم ‌‬
‫خلیلی‪ ،‬نشر دیباج‪ 1379 ،‬ش‪.‬‬
‫هی‬ ‫هی مقممالت اولیممن کنگممر ‌‬ ‫‪-30‬تمموکلی بممزاز‪ ،‬جممواد‪ ،‬مجممموع ‌‬
‫سراسری انطباق امممور پزشممکی بمما ممموازین شممرع‪ ،‬تهممران‪،‬‬
‫هی انتشاراتی تیمورزاده‪ 1377 ،‬ش‪.‬‬ ‫مؤسس ‌‬
‫نشناسممی‪ ،‬تهممران‪،‬‬ ‫کهممای خو ‌‬ ‫‪-31‬جواهری‪ ،‬حسن‪ ،‬اصممول تکنی ‌‬
‫یتاریخ‪.‬‬
‫مرکز کتاب گلگشت‪ ،‬ب ‌‬
‫‪-32‬الجوزیه‪ ،‬ابن قیم‪ ،‬الطب النبوی‪ ،‬بیروت‪ ،‬المکتبه العصریه‪،‬‬
‫‪ 1990‬م‪.‬‬
‫هی مهدی قممائنی‪ ،‬تهممران‪،‬‬ ‫‪-33‬جیمز‪ ،‬ویلیام‪ ،‬دین و روان‪ ،‬ترجم ‌‬
‫انتشارات و آموزش انقلب اسلمی‪ 1372 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-34‬الحّبال‪ ،‬محمد جمیل‪ ،‬و ومیض رمزی العمری‪ ،‬الطممب فممی‬
‫القرآن‪ ،‬بیروت‪ ،‬دارالنفائس‪ 1997 ،‬م‪.‬‬
‫لپیشممه‪ ،‬اصممول‬ ‫‪-35‬حلممم سرشممت‪ ،‬پریمموش و اسممماعیل د ‌‬
‫بهداشت فردی‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات سهامی چهر‪ 1371 ،‬ش‪.‬‬
‫لپیشه‪ ،‬اصول تغذیه و‬ ‫‪-36‬حلم سرشت‪ ،‬پریوش و اسماعیل د ‌‬
‫بهداشت موادغذایی‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات سهامی چهممر‪1376 ،‬‬
‫ش‪.‬‬
‫هی‬ ‫ننممام ‌‬
‫‪-37‬حیممدری‪ ،‬اکممرم‪ ،‬بهداشممت خممانواده در اسمملم‪ ،‬پایا ‌‬
‫تخصصی دانشگاه علوم پزشکی تهران‪ 1378 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-38‬الخالصممی‪ ،‬شممیخ محمممد‪ ،‬السمملم سممبیل السممعاده‪ ،‬تهممران‪،‬‬
‫مرکز وثائق للمام الخالصی‪ 2000 ،‬م‪.‬‬
‫‪-39‬الخالصممی‪ ،‬شممیخ محمممد‪ ،‬أسممرار أحکممام الشممریعه‪ ،‬تهممران‪،‬‬
‫مرکز وثائق للمام الخالصی‪ 1421 ،‬ق‪.‬‬
‫مدل‪ ،‬مصطفی‪ ،‬تفسیرنور‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر احسان‪1370 ،‬‬ ‫‪-40‬خر ‌‬
‫ش‪.‬‬
‫‪-41‬الخضری‪ ،‬الشیخ محمد‪ ،‬اصول الفقه‪ ،‬بیروت‪ ،‬دارالمعرفه‪،‬‬
‫‪ 1419‬ق‪.‬‬
‫‪200‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪-42‬الخممن‪ ،‬مصممطفی وزملؤه‪ ،‬الفقممه المنهجممی‪ ،‬نشممر احسممان‪،‬‬

‫‪ 1418‬ق‪.‬‬
‫شطینت‪ ،‬آمنممه‪ ،‬بررسممی میممزان آگمماهی دانشممجویان‬ ‫‪-43‬خممو ‌‬
‫هی کارشناسممی‬ ‫ننام ‌‬
‫پرستاری از تعالیم بهداشتی اسلم‪ ،‬پایا ‌‬
‫ارشد دانشگاه تربیت مدرس تهران‪ 1369 ،‬ش‪.‬‬
‫یهممای‬ ‫شپژوه‪ ،‬مریم و امیرحسن محبوبی‪ ،‬مبانی بیمار ‌‬ ‫‪-44‬دان ‌‬
‫هی انتشاراتی تیمورزاده‪ ،‬چمماپ دوم‪،‬‬ ‫پوست‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسس ‌‬
‫‪ 1377‬ش‪.‬‬
‫هی جامع پوسممت ایممران؛ هیئت متخصصممین پوسمت‬ ‫‪-45‬درسنام ‌‬
‫ایران‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات تیمورزاده‪ 1380 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-46‬دفتر اروپایی سازمان بهداشت جهممانی‪ ،‬تحقیممق در ارتقممای‬
‫دپور اسمملمی و همکمماران‪ ،‬تهممران‪،‬‬ ‫هی محم م ‌‬ ‫سمملمت‪ ،‬تممرجم ‌‬
‫دفتر ارتباطات و آموزش بهداشت وزارت بهداشت‪ ،‬درمممان‬
‫و آموزش پزشکی‪ 1380 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-47‬الدهلوی المحدث‪ ،‬امام احمممد بممن عبممد الرحیممم‪ ،‬حجممة اللممه‬
‫البالغة‪ ،‬بیروت‪ ،‬دارالمعرفه‪ ،‬طبعه الولی‪ 1418 ،‬ق‪.‬‬
‫هی‬ ‫‪-48‬الدهلوی المحممدث‪ ،‬امممام احمممد بممن عبممد الرحیممم‪ ،‬تممرجم ‌‬
‫فارسی قرآن کریممم‪ ،‬عربسممتان سممعودی‪ ،‬مجمممع ملممک فهممد‬
‫برای چاپ قرآن کریم‪ 1417 ،‬ق‪.‬‬
‫هی‬ ‫‪-49‬دیاب‪ ،‬عبدالحمید و احمد قرقوز‪ ،‬طب در قممرآن‪ ،‬تممرجم ‌‬
‫علی چراغی‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات حفظی‪ ،‬چمماپ سمموم‪1374 ،‬‬
‫ش‪.‬‬
‫هی‬ ‫نپزشممکی‪ ،‬تممرجم ‌‬ ‫‪-50‬راو‪ ،‬کلرنممس‪ ،‬مبمماحث عمممده در روا ‌‬
‫بزاده‪ ،‬تهران‪ ،‬سازمان انتشممارات و آممموزش‬ ‫دکتر جواد وها ‌‬
‫انقلب اسلمی‪ 1366 ،‬ش‪.‬‬
‫یهممای زنممان کیسممتنر‪،‬‬ ‫‪-51‬رایان‪ ،‬کنث و همکاران‪ ،‬اصول بیمار ‌‬
‫هی دکممتر بهممرام قاضممی جهممانی‪ ،‬تهممران‪ ،‬انتشممارات‬ ‫تممرجم ‌‬
‫سماط‪ 1376 ،‬ش‪.‬‬
‫تشناسممی پزشممکی‪ ،‬تهممران‪،‬‬ ‫‪-52‬رجحممان‪ ،‬محمممد صممادق‪ ،‬باف ‌‬
‫انتشارات چهر‪ ،‬چاپ پنجم‪ 1376 ،‬ش‪.‬‬
‫هالسملمی و أدلتممه‪ ،‬بیمروت‪ ،‬دارالفکمر‬ ‫‪-53‬الزحیلی‪ ،‬وهبممه‪ ،‬الفق ‌‬
‫المعاصر‪ 1418 ،‬ق‪.‬‬
‫‪201‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪-54‬الزحیلی‪ ،‬وهبه‪ ،‬أصول فقه السملمی‪ ،‬تهممران‪ ،‬نشممر احسممان‪،‬‬

‫الطبعه الولی‪ 1417 ،‬ق‪.‬‬
‫‪-55‬زرگری‪ ،‬علی‪ ،‬گیاهمان دارویممی‪ ،‬انتشممارات دانشممگاه تهممران‪،‬‬
‫چاپ پنجم‪ 1371 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-56‬سالم‪ ،‬مختار‪ ،‬الطب السلمی بین العقیدة والبداع‪ ،‬بیروت‪،‬‬
‫مؤسسه المعارف‪ 1988 ،‬م‪.‬‬
‫‪-57‬سالم‪ ،‬مختار‪ ،‬البداعات الطبية لرسممول النسممانية‪ ،‬بیممروت‪،‬‬
‫مؤسسه المعارف‪ 1995 ،‬م‪.‬‬
‫‪-58‬سازمان بهداشممت جهممانی‪ ،‬بهداشممت روان گرداگممرد جهممان‪،‬‬
‫هی کممل‬ ‫همحمدی‪ ،‬تهممران‪ ،‬ادار ‌‬ ‫هی دکممتر داوود‪ ،‬شمما ‌‬
‫تممرجم ‌‬
‫یهای وزارت بهداشت درمان و‬ ‫شگیری از بیمار ‌‬ ‫مبارزه و پی ‌‬
‫آموزش پزشکی‪ 1380 ،‬ش‪.‬‬
‫نشناسمممی پزشمممکی لنگممممن‪،‬‬ ‫‪-59‬سمممادلر‪ ،‬تومممماس‪ ،‬وی‪ ،‬رویا ‌‬
‫هی دکتر عباس شکور و دکتر مسمملم بهممادری‪ ،‬تهممران‪،‬‬ ‫ترجم ‌‬
‫انتشارات چهر‪ 1376 ،‬ش‪.‬‬
‫یهممای‬‫جهممای فممامیلی و بیمار ‌‬‫یاصممغر‪ ،‬ازدوا ‌‬ ‫‪-60‬سممروری‪ ،‬عل ‌‬
‫ژنتیکی کودکان‪ ،‬انتشارات دانشگاه علوم پزشکی اصممفهان‪،‬‬
‫‪ 1374‬ش‪.‬‬
‫هی‬ ‫‪-61‬سممعدی‪ ،‬عبممدالملک‪ ،‬شممرح عقایممد اهممل سممنت‪ ،‬تممرجم ‌‬
‫امیرصادق تبریزی‪ ،‬سنندج‪ ،‬انتشارات کردستان‪ 1379 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-62‬السید البکری‪ ،‬ابوبکر بممن محمممد الشممطا الممدمیاطی‪ ،‬إعانممة‬
‫الطالبین‪ ،‬بیروت‪ ،‬داراحیاء التراث العربی‪ ،‬بی تاریخ‪.‬‬
‫‪-63‬السممیوطی‪ ،‬امممام جلل الممدین‪ ،‬مختصممر الطممب النبمموی‪،‬‬
‫یتاریخ‪.‬‬ ‫بیروت‪ ،‬مکتبه القرآن‪ ،‬ب ‌‬
‫‪-64‬السیوطی‪ ،‬امام جلل الدین‪ ،‬الشباه والنظائر فی الفروع‪،‬‬
‫بیروت‪ ،‬دارالفکر‪ 1415 ،‬ق‪.‬‬
‫‪-65‬السیوطی‪ ،‬امام جلل الدین‪ ،‬الرحمة فممی الطممب والحکمممة‪،‬‬
‫بیروت‪ ،‬دارالکتب العلمیه‪ ،‬الطبعه الولی‪ 1411 ،‬ق‪.‬‬
‫‪-66‬شاملو‪ ،‬سممعید‪ ،‬بهداشممت روانممی‪ ،‬تهممران‪ ،‬انتشممارت رشممد‪،‬‬
‫چاپ هفتم‪ 1366 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-67‬الشممافعی‪ ،‬امممام محمممد بممن ادریممس‪ ،‬الرسممالة‪ ،‬بیممروت‪،‬‬
‫دارالکتاب العربی‪ 1421 ،‬ق‪.‬‬
‫‪202‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪-68‬شممبلی‪ ،‬محمممد مصممطفی‪ ،‬المممدخل فممی التعریممف بممالفقه‬

‫السلمی‪ ،‬دارالنهضه العربیه‪ 1983 ،‬م‪.‬‬
‫‪-69‬الشممربینی‪ ،‬الخطیممب‪ ،‬الشممیخ محمممد‪ ،‬مغنممی المحتمماج إلممى‬
‫معرفممة ألفمماظ المنهمماج‪ ،‬بیممروت‪ ،‬داراحیمماء الممتراث العربممی‪،‬‬
‫یتاریخ‪.‬‬‫ب ‌‬
‫‪-70‬الشروانی‪ ،‬عبد الحمید‪ ،‬حواشممی الشممروانی والعبممادی علممی‬
‫تحفة المحتاج بشرح المنهاج المام احمد بن الحجر الهیتمی‪،‬‬
‫بیروت‪ ،‬دارالفکر‪ 1997 ،‬م‪.‬‬
‫هی‬ ‫‪-71‬شلتوت‪ ،‬شمیخ محممد‪ ،‬سمیری در تعمالیم اسملم‪ ،‬تمرجم ‌‬
‫دکتر سید خلیل خلیلیان‪ ،‬نشر سهامی انتشار‪ 1359 ،‬ش‪.‬‬
‫کنیمما‪ ،‬بیوشممیمی عمممومی‪،‬‬ ‫‪-72‬شممهبازی‪ ،‬پرویممز و ناصممر مل ‌‬
‫دانشگاه تهران‪ 1371 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-73‬شیخ السلم کردستان‪ ،‬حاج سید محمد‪ ،‬راهنمممای مممذهب‬
‫امام شافعی‪ ،‬انتشارات دانشگاه تهران‪ 1367 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-74‬الصممابونی‪ ،‬محمممد علممی‪ ،‬تفسممیر آیممات الحکممام‪ ،‬سمموریه‬
‫)حلب(‪ ،‬دارالقلم العربی‪ 1414 ،‬ق‪.‬‬
‫هی متعادل‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات انجمممن‬ ‫‪-75‬صافی‪ ،‬احمد‪ ،‬خانواد ‌‬
‫اولیاء و مربیان‪ 1376 ،‬ش‪.‬‬
‫هی‬‫‪-76‬صانعی‪ ،‬صفدر‪ ،‬تعالیم بهداشتی اسلم‪ ،‬اصفهان‪ ،‬چاپخممان ‌‬
‫فردوسی‪ 1349 ،‬ش‪.‬‬
‫ههای مبارزه با سممموم میکروبممی‬ ‫‪-77‬صبور اردوبادی‪ ،‬احمد‪ ،‬را ‌‬
‫هها‪ ،‬انتشارات هدی‪ ،‬چاپ چهارم‪ 1366 ،‬ش‪.‬‬ ‫رود ‌‬
‫‪-78‬صبور اردوبمادی‪ ،‬احممد‪ ،‬مماده و حیمات‪ ،‬انتشممارات انجممن‬
‫علمی و مذهبی دانشگاه آذرآبادگان‪ 1357 ،‬ش‪.‬‬
‫ن بهزیستی در‬ ‫سهای آیی ‌‬‫‪-79‬صبور اردوبادی‪ ،‬احمد‪ ،‬سلسله در ‌‬
‫های بهداری آذربایجممان شممرقی‪،‬‬ ‫اسلم‪ ،‬تبریز‪ ،‬سازمان منطق ‌‬
‫‪ 1364‬ش‪.‬‬
‫‪-80‬صممبور اردوبممادی‪ ،‬احمممد‪ ،‬اهمیممت روزه از نظممر علممم روز‪،‬‬
‫یتاریخ‪.‬‬ ‫شرکت سهامی انتشار‪ ،‬ب ‌‬
‫هی‬ ‫حالممدین السمملمی‪ ،‬تممرجم ‌‬ ‫‪-81‬طبمماره‪ ،‬عفیممف عبممدالفتاح‪ ،‬رو ‌‬
‫نزاده‪ ،‬سقز‪ ،‬نشر محمدی‪ 1375 ،‬ش‪.‬‬ ‫أبوبکر حس ‌‬
‫‪203‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪-82‬عزیزی‪ ،‬فریدون‪ ،‬فقه و طب‪ ،‬تهممران‪ ،‬دفممتر نشممر فرهنممگ‬

‫اسلمی‪ 1370 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-83‬عطیممه‪ ،‬جممال و وهبممه الزحیلممی‪ ،‬تجدیممد الفقممه السملمی‪،‬‬
‫دمشق‪ ،‬دارالفکر‪ 1420 ،‬ق‪.‬‬
‫‪-84‬عظیم یکتا‪ ،‬ابوالقاسم‪ ،‬بهداشت دهممان و دنممدان از دیممدگاه‬
‫نپزشممکی دانشممگاه تممبریز‪،‬‬ ‫هی دکممترای دندا ‌‬‫ننممام ‌‬
‫اسلم‪ ،‬پایا ‌‬
‫‪ 1380‬ش‪.‬‬
‫‪-85‬عمممر‪ ،‬الفاضممل العبیممد‪ ،‬الطممب السمملمی عممبر القممرون‪،‬‬
‫المملکه العربیه السعودیه‪ ،‬دارالشواف‪ 1989 ،‬م‪.‬‬
‫هی‬‫‪-86‬علوان‪ ،‬عبدالله ناصح‪ ،‬تربیت فرزندان در اسلم‪ ،‬تممرجم ‌‬
‫مل عبدالله احمدیان‪ ،‬نشر احسان‪ 1377 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-87‬علی‪ ،‬صممادق عبدالرضمما‪ ،‬السممنة النبويممة والطممب والحممدیث‪،‬‬
‫بیروت‪ ،‬دارالمورخ العربی‪ 1421 ،‬ق‪.‬‬
‫‪-88‬عوده‪ ،‬عبدالقادر‪ ،‬اسلم در زندان دوستان نمادان و علممای‬
‫هی‬ ‫هی عبممدالرحمن اللممه وردی‪ ،‬نشممر جممامع ‌‬ ‫نمماتوان‪ ،‬تممرجم ‌‬
‫اسلمی سیب و سوران‪ 1364 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-89‬الغزالممی‪ ،‬امممام ابممو حامممد محمممد‪ ،‬المستصممفی مممن علممم‬
‫الصول‪ ،‬بیروت‪ ،‬دار احیاء التراث العربی‪ 1418 ،‬ق‪.‬‬
‫هی‬ ‫‪-90‬الغزالی‪ ،‬امام ابو حامد محمد‪ ،‬احیاء علوم الدین‪ ،‬ترجم ‌‬
‫مؤیممد الممدین محمممد خمموارزمی‪ ،‬تهممران‪ ،‬شممرکت انتشممارات‬
‫علمی و فرهنگی‪ 1372 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-91‬فاضل‪ ،‬جواد‪ ،‬طب و درمممان در اسمملم‪ ،‬تهممران‪ ،‬انتشممارات‬
‫فردوسی‪ 1361 ،‬ش‪.‬‬
‫جزاده آلن‪ ،‬داوود‪ ،‬بهداشت موادغذایی‪ ،‬تهممران‪ ،‬انتشممارات‬ ‫‪-92‬فر ‌‬
‫نور دانش‪ 1379 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-93‬القرطممبی‪ ،‬ابممو عبممدالله محمممد بممن احمممد‪ ،‬الجممامع لحکممام‬
‫یتاریخ‪.‬‬‫القرآن‪ ،‬بیروت‪ ،‬دارالفکر‪ ،‬ب ‌‬
‫‪-94‬کاویانی احمد و همکاران‪ ،‬بیماریهای زنان و زایمممان‪ ،‬نشممر‬
‫طب‪ 1373 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-95‬کردستانی‪ ،‬شیخ محمد مممردوخ‪ ،‬منتخممب الخممواص‪ ،‬تهممران‬
‫هی ارتش‪ 1330 ،‬ش‪.‬‬ ‫چاپخان ‌‬
‫‪204‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫تدار‬ ‫‪-96‬کنعان‪ ،‬احمد محمد‪ ،‬الموسوعة الطبيممة الفقهيممة‪ ،‬بیممرو ‌‬

‫النفائس‪ ،‬الطبعه الولی‪ 2000 ،‬م‪.‬‬
‫هی رسممتم‬ ‫تشناسی پممایه‪ ،‬تممرجم ‌‬ ‫‪-97‬کوئیرا‪ ،‬کارلوس جان‪ ،‬باف ‌‬
‫خوش سر و همکاران‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارت شممهر آب‪ ،‬ویرایممش‬
‫هفتم‪ 1372 ،‬ش‪.‬‬
‫هی‬ ‫تنام ‌‬
‫‪-98‬گممارودی‪ ،‬روژه‪ ،‬سرگذشممت قممرن بیسممتم‪ ،‬وصممی ‌‬
‫هی افضل وثمموقی‪ ،‬تهممران‪ ،‬انتشممارت‬ ‫فلسفی گارودی‪ ،‬ترجم ‌‬
‫سروش‪ 1375 ،‬ش‪.‬‬
‫هی‬ ‫‪-99‬گممایتون‪ ،‬پروفسممور آرتممور‪ ،‬فیزیولمموژی پزشممکی‪ ،‬تممرجم ‌‬
‫فرخ شادان‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات چهر‪ 1375 ،‬ش‪.‬‬
‫هی دکممتر مینمموفروزانی‪،‬‬ ‫ه‪ ،‬مبممانی تغممذیه‪ ،‬تممرجم ‌‬ ‫‪-100‬گممتری‪‌ ،‬‬
‫تهران‪ ،‬انتشارات چهر‪ 1376 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-101‬گودرزی‪ ،‬فرامرز‪ ،‬پزشممکی قممانونی‪ ،‬انتشممارت انیشممتین‪،‬‬
‫چاپ چهارم‪ 1374 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-102‬اللهونی‪ ،‬فرج محمد‪ ،‬تاریممخ الطممب فممی الحضممارة العربيممة‬
‫السلمية‪ ،‬لیبی‪ ،‬دارالجماهیریه لنشر و التوزیع‪ 1986 ،‬م‪.‬‬
‫هی علمی دانشگاه علوم پزشکی مازندران‪ ،‬مقممالت‬ ‫‪-103‬مجل ‌‬
‫هی ‪ 9 ،8‬و ‪ 1374 ،10‬ش‪.‬‬ ‫کزاده شفارودی‪ ،‬شمار ‌‬ ‫آقای مل ‌‬
‫هی مقمممالت هممممایش مسمممایل پزشمممکی در‬ ‫‪-104‬مجمممموع ‌‬
‫مپزشکی تبریز‪ 1377 ،‬ش‪.‬‬ ‫هداری‪ ،‬دانشگاه علو ‌‬ ‫روز ‌‬
‫‪-105‬محمدی شممیر محلممه‪ ،‬ناصممر‪ ،‬ایمونولمموژی ادیممان‪ ،‬تهممران‪،‬‬
‫انتشارات سامه‪ 1376 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-106‬محمدیها‪ ،‬حسن‪ ،‬اصول تغذیه و مواد خوراکی‪ ،‬انتشارات‬
‫دانشگاه تهران‪ 1368 ،‬ش‪.‬‬
‫هتی ئیسمملم‪ ،‬بغممداد چاپخممانه‬ ‫هریع ‌‬ ‫‪-107‬مدرس‪ ،‬عبدالکریم‪ ،‬ش م ‌‬
‫شفیق‪ 1968 ،‬م‪.‬‬
‫تآبممادی‪،‬‬ ‫لنامه‪ ،‬سنندج‪ ،‬نشر دول ‌‬ ‫‪-108‬مدرس‪ ،‬عبدالکریم‪ ،‬اقبا ‌‬
‫یتاریخ‪.‬‬‫ب ‌‬
‫‪-109‬مسممماوات‪ ،‬سیدحسمممن‪ ،‬بهداشمممت انفمممرادی در اسممملم‪،‬‬
‫هی انممترنی دانشممگاه علمموم پزشممکی تهممران‪1319 ،‬‬ ‫ننام ‌‬‫پایا ‌‬
‫ش‪.‬‬
‫‪205‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪-110‬مسلم‪ ،‬ابوالحسین بمن الحجماج القشمیری‪ ،‬صممحیح مسملم‪،‬‬

‫تحقیممق محمممد فممؤاد عبممدالباقی‪ ،‬بیممروت‪ ،‬دار إحیمماء الممتراث‬
‫یتاریخ‪.‬‬ ‫العربی‪ ،‬ب ‌‬
‫‪-111‬المغربی‪ ،‬عبدالرحمن بن جاد الله‪ ،‬حاشممية العلمممة البنممانی‬
‫علی متن جمع الجوامع‪ ،‬بیممروت‪ ،‬دارالکتممب العملیممه‪1418 ،‬‬
‫ق‪.‬‬
‫‪-112‬مقصودلو‪ ،‬عطاالله‪ ،‬بهداشممت در اسمملم و تطممبیق آن بمما‬
‫هی انترنی دانشگاه علمموم پزشممکی‬ ‫ننام ‌‬
‫بهداشت علمی‪ ،‬پایا ‌‬
‫تهران‪ 1317 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-113‬مولوی‪ ،‬محمممدعلی‪ ،‬بهبممود نسممل بشممر از نظممر ژنتیممک و‬
‫اصلح محیط‪ ،‬انتشارات دانشگاه تهران‪ 1336 ،‬ش‪.‬‬
‫یثمر‪ ،‬بهداشممت همگممانی‪ ،‬تهممران‪،‬‬ ‫‪-114‬مولوی‪ ،‬محمدعلی و گیت ‌‬
‫نشر مشکاه‪ 1368 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-115‬میلنی فر‪ ،‬بهروز‪ ،‬بهداشت روانی تهران‪ ،‬نشممر قممومس‪،‬‬
‫چاپ سوم‪ 1373 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-116‬ناصف‪ ،‬منصور علی‪ ،‬التاج الجامع الصول‪ ،‬داراحیاء التراث‬
‫العربی‪ 1986 ،‬م‪.‬‬
‫‪-117‬نجم آبادی‪ ،‬محمود‪ ،‬اصول بهداشممت‪ ،‬انتشممارت دانشممگاه‬
‫تهران‪ 1340 ،‬ش‪.‬‬
‫‪-118‬النسفی‪ ،‬شیخ نجم الدین ابی حفص‪ ،‬طلبة الطلبة‪ ،‬بیروت‪،‬‬
‫دارالکتب العلمیه‪ 1418 ،‬ق‪.‬‬
‫‪-119‬نصیری مقدم‪ ،‬ابراهیم‪ ،‬سلمتی و اهمیممت قمموت جسممم در‬
‫هی تربیت بدنی‬ ‫هی کارشناسی ارشد دانشکد ‌‬ ‫ننام ‌‬
‫اسلم‪ ،‬پایا ‌‬
‫دانشگاه تهران‪ 1367 ،‬ش‪.‬‬
‫های‪ ،‬حکیممم ابوالقاسممم بممن یوسممف‪ ،‬کلیممات‬ ‫‪-120‬نظممامی گنج ‌‬
‫های‪ ،‬تهممران‪ ،‬انتشممارات امیرکممبیر‪1377 ،‬‬ ‫حکیم نظممامی گنج ‌‬
‫ش‪.‬‬
‫‪-121‬نورانی‪ ،‬مصطفی‪ ،‬بهداشت اسلمی‪ ،‬دفتر مرکزی مکتب‬
‫اهل بیت‪ 1369 ،‬ش‪.‬‬
‫هی ژنتیک‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات نممور‬ ‫مرضا‪ ،‬مشاور ‌‬ ‫‪-122‬نوزاد‪ ،‬غل ‌‬
‫دانش‪ 1379 ،‬ش‪.‬‬
‫‪206‬‬ ‫تجلی حکمت ‪...‬‬

‫‪-123‬نووی‪ ،‬امام ابی زکریا یحیی بن شممرف‪ ،‬ریمماض الصممالحین‪،‬‬

‫هی عبممدالله خمماموش هممروی‪ ،‬تهممران‪ ،‬نشممر احسممان‪،‬‬ ‫تممرجم ‌‬
‫‪ 1377‬ش‪.‬‬
‫هی‬‫‪-124‬نووی‪ ،‬امام ابی زکریا یحیی بن شرف‪ ،‬راه دیممن‪ ،‬تممرجم ‌‬
‫هی مسمعود قمادر ممرزی‪ ،‬چماپ دوم‪،‬‬ ‫منهاج الطالبین‪ ،‬تمرجم ‌‬
‫‪ 1372‬ش‪.‬‬
‫هی یعقموب‬ ‫‪-125‬وات‪ ،‬مونتگمری‪ ،‬تأثیر اسلم در اروپما‪ ،‬تمرجم ‌‬
‫آژند‪ ،‬انتشارات مولی‪ 1361 ،‬ش‪.‬‬
‫تخممواه‪،‬‬
‫هی فرهمماد هم ‌‬ ‫‪-126‬واندرنیس‪ ،‬مینوال زایمممان‪ ،‬تممرجم ‌‬
‫انتشارات چهر‪ 1374 ،‬ش‪.‬‬
‫فالله‪ ،‬بهداشممممت اسمممملمی‪،‬‬ ‫‪-127‬وحیممممد دسممممتجردی‪ ،‬سممممی ‌‬
‫هی انممترنی دانشممگاه علمموم پزشممکی تهممران‪1337 ،‬‬ ‫ننام ‌‬‫پایا ‌‬
‫ش‪.‬‬
‫هی دکممتر‬‫‪-128‬ویلسون‪ ،‬آندرو‪ ،‬بازرسی عملی گوشممت‪ ،‬تممرجم ‌‬
‫یالدین برومند‪ ،‬انتشارات جهاد‬ ‫خسرو اسماعیلی و دکتر مح ‌‬
‫دانشگاهی‪ 1370 ،‬ش‪.‬‬
‫هی دکممتر‬ ‫‪-129‬ویلیام‪ ،‬السکاندر‪ ،‬فرهنگ پزشکی دورلند‪ ،‬ترجم ‌‬
‫محمد هوشمند ویژه‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات کلمه‪ 1370 ،‬ش‪.‬‬
‫هی رابینسممون‪،‬‬ ‫‪-130‬هاگممدن‪ ،‬رابینسممون کممارین‪ ،‬اصممول تغممذی ‌‬
‫هی ناهید خلدی‪ ،‬نشر سالمی‪ 1378 ،‬ش‪.‬‬ ‫ترجم ‌‬
207 ... ‫تجلی حکمت‬

English References

1. Agur, Anne and Ming Lee, Grant’s Atlas of Anatomy,

Philadelphia, 1999.

2. AL-Bar, M. A. Breast feeding and Islamic teaching Isl wld.

Med, J London, 1986.

3. Ashoor, A.A. Islamic medicine & Its influence on the Latin

West Isl. Wld. Med. j. London, 1983.

4. Dunbar, Robert, A man’s Sexual Health, U.S.A. 1979.

5. Jason, Barbara, Cohen, Medical Terminology, Lippincott.

1988.

6. Medical student International vol. 3 Febuary, 1998.

7. Moore, Keith, The Developing Human, Philadelphia, 1998.

8. Shier, David, et al, Essentials Of Human Anatomy &

Physiology, Hill, U.S.A, 1999.

9. WHO, Regional Office for the Eastern Mediterranean,

Health Promotion through Islamic lifestyle, Egypt, 1996.

10. Walton, John, et al, The Oxford Companion to Medecian,

Oxford University Press, 1986.

208 ... ‫تجلی حکمت‬

11. Walsh. Patrick, et al, Campbell’s Urology, 6th Ed,

Saunder’s Company, U.S.A, 1992.