‫حرف النون في سورة القلم‬

‫(دراسة تحليلية نحوية)‬

‫رسالة ‌‬
‫قدمت‌الستيفاء‌بعض‌الشروط‌اظتطلوبة‌للحصول‌على‌درجة‌سرجانا‌الًتبية ‌‬
‫بقسم‌تدريس‌اللغة‌العربية‌يف‌كلية‌الًتبية‌وشؤون‌التدريس ‌‬
‫جبامعة‌عالء‌الدين‌اإلسالمية‌اضتكومية ‌‬
‫مكاسر ‌‬
‫‌‬
‫بقلم‪‌ :‬‬
‫أحمد أركال فراتاما عاقب‬
‫الرقم‌اصتامعي‪‌ ٕٕٓٓٓٔٔٗٓٚٗ‌:‬‬
‫‌‬
‫قسم‌تدريس‌اللغة‌العربية‌كلية‌الًتبية‌وشؤون‌التدريس ‌‬
‫جبامعة‌عالء‌الدين‌اإلسالمية‌اضتكومية‌مكاسر ‌‬
‫‪‌ٕٓٔٛ‬م ‌‬

‫‌أ‬
 ‫التصريح بأصالة الرسالة‬
‫صرح‌الباحث‌اظتوقع‌أدناه‌بتمام‌الوعي‌أن‌ىذه‌الرسالة‌ىي‌نتيجة‌من‌عملو‌‬
‫‌ ّ‬
‫بالنفس‪‌،‬وإذا‌كان‌يف‌يوم‌آت‌مربىن‌أو‌مثبت‌بدليل‌على‌أهنا‌نتيجة‌تقليد‌أو‌‬
‫انتحال‌أو‌مساعدة‌الشخص‌اآلخر‌كلها‌أو‌بعضها‪‌،‬فهذه‌الرسالة‌والشهادة‌اليت‌‬
‫حصل‌عليهما‌الباحث‌ملغتان‌مبقتضى‌القانون‪‌ .‬‬
‫‌‌‬
‫مكاسر‪ٕٔ‌،‬شوال‌‪‌ٖٜٔٗ‬ه ‌‬
‫٘يوليو‌‪‌ٕٓٔٛ‬م ‌‬
‫‌‬

‫‌ب‬
 ‫االعتماد على الرسالة‬
‫ىذه ‌الرسالة ‌اظتقدمة ‌من ‌الطالب‪‌ :‬أزتد ‌أركال ‌فراتاما ‌عاقب‪‌ ،‬الرقم ‌اصتامعي‪‌:‬‬
‫ٗ‪ ‌ ٕٕٓٓٓٔٔٗٓٚ‬باظتوضوع‪"‌:‬حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌(دراسة‌حتليلية‌ؿتوية)"‌قد‌ناقشتها‌صتنة‌‬
‫اظتناقشة‌بكلية‌الًتبية‌وشؤون‌التدريس‌جبامعة‌عالء‌الدين‌اإلسالمية‌اضتكومية‌مكاسر‌يف‌اليوم‌األربعاء‌‬
‫يف ‌التاريخ ‌٘ٔ ‌من ‌أغسطس ‌‪‌ ٕٓٔٛ‬م‪‌ .‬اظتوافق ‌لتاريخ ‌ٗ ‌ذواضتجة ‌‪‌ ٖٖٜٔ‬ه‪‌ .‬قد ‌قبلت ‌الستيفاء‌‬
‫بعض‌الشروط‌اظتطلوبة‌للحصول‌على‌درجت‌سرجانا‌الًتبية‌يف‌قسم‌تدريس‌اللغة‌العربية‌بكلية‌الًتبية‌‬
‫وشؤون‌التدريس‌بإصالحات‪‌ .‬‬
‫صتنة‌اظتناقشة‪‌ :‬‬

‫‌(‪‌ ).....................‬‬ ‫‌‬ ‫‌‪‌:‬الدكتورة‌كمسينة‪‌،‬م‪.‬فد‪.‬إ‪‌ .‬‬ ‫الرئيسة ‌‬

‫‌‪‌:‬الدكتورة‌سيت‌عائشة‌خالق‪‌،‬س‪.‬أغ‪‌،.‬م‪.‬فد‪‌ ).....................(‌ .‬‬ ‫السكرتَتة‬
‫‌(‪‌ )......................‬‬ ‫اظتناقش‌األول ‌‪‌:‬الدكتور‌اضتاج‌زتزة‌ىارون‪‌،‬لس‪‌.‬م‪.‬أ‪‌.‬‬
‫‌(‪‌ )......................‬‬ ‫‌‬ ‫اظتناقش‌الثاين ‌‪‌:‬الدكتورندوس‌ىادينج‪‌،‬م‪.‬أغ‪‌.‬‬
‫‌(‪‌ )......................‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫اظتشرف‌األول ‌‪‌:‬الدكتور‌زتكا‪‌،‬م‪.‬تح‌إ‪‌.‬‬
‫‌(‪‌ )......................‬‬ ‫‌‬ ‫اظتشرف‌الثاين ‌‪‌:‬اضتاج‌مشسوري‪‌،‬س‪.‬س‪‌،.‬م‪.‬أ‪‌.‬‬
‫‌مكاسر‪‌ٕٚ‌،‬أغسطس‌‪‌ٕٓٔٛ‬م ‌‬
‫‌‌‌‌‌‪‌ٔٙ‬ذواضتجة‌‪‌ٖٜٔٗ‬ه ‌‬ ‫‌‬
‫‌العميد ‌‬
‫‌الدكتور‌اضتاج‌ػتمد‌أمري‪‌،‬لس‪‌،.‬م‪.‬أغ‪‌ .‬‬
‫رقم‌التوظيف‪‌ ٜٖٕٕٖٕٔٚٓٔٓٓٓٔٔٓٓٔ‌:‬‬

‫‌ج‬
 ‫موافقة المشرفين ‌‬

‫بعد‌اإلطالع‌على‌الرسالة‌اظتقدمة‌من‌الطالب أزتد‌أركال‌فراتاما‌عاقب‪،‬‬
‫رقم‌التسجيل‪‌:‬ت\ٗ‪‌،ٕٕٓٓٓٔٔٗٓٚ‬باظتوضوع‪ :‬حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌‬
‫(دراسة‌حتليلية‌ؿتوية)‪‌،‬وبعد‌إجراء‌اإلصالحات‌الالزمة‪‌،‬نقرر‪‌،‬ؿتن‌مشرفُت‪‌،‬على‌‬
‫أن‌الرسالة‌اظتذكورة‌قد‌استوفت‌الشروط‌العلمية‌اظتطلوبة‪‌،‬وأهنا‌صاضتة‌لتقدنتها‌إذل‌‬
‫اظتناقشة‪‌ .‬‬
‫‌‬
‫مكاسر‪ٕٔ‌،‬شوال‌‪‌ٖٜٔٗ‬ه ‌‬
‫‌‌٘‌يوليو‌‪‌ٕٔٓٛ‬م ‌‬
‫‌‬

‫‌اظتشرف‌الثاين‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫اظتشرف‌األول‌‬

‫‌‬
‫‌اضتاج‌مشس‌و‌ري‪‌،‬س‪.‬س‪‌.‬م‪.‬أ‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫الدكتور‌زتكا‪‌،‬م‪.‬تح‌إ‪.‬‬
‫‌ن‌ا‌ف‪‌ ٜٕٕٕٕٕٕٔٚٔٓ٘ٓٓٔٔٓٔ‌:‬‬ ‫ن‌ا‌ف‪‌ ٜٜٜٜٜٖٖٔٙٓٗٓٔٚٓٔٓٓ‌:‬‬

‫‌د‬
 ‫كلمة التمهيد‬
‫بسم اهلل الرحمن الرحيم‬

‫اضتمد‌هلل‌الذي‌أنعم‌علينا‌بنعمة‌اإلنتان‌واإلسالم‌والصالة‌والسالم‌على‌‬
‫أشرف‌األنام‌سيدنا‌ػتمد‌وعلى‌آلو‌وأصحابو‌مصابيح‌األمة‌يف‌الظلم‪‌،‬أشهد‌أن‌‬
‫ال‌إلو‌إال‌اهلل‌وحده‌ال‌شريك‌لو‌وأشهد‌أن‌ػتمدا‌عبده‌ورسولو‪‌.‬وبعد‪‌،‬فأنا‌أشكر‌‬
‫اهلل‌جزيل‌الشكر‌الذي‌أدامٍت‌الصحة‌والتوفيق‌واعتداية‌واظتعرفة‌والفهم‌حىت‌دتكنت‌‬
‫من‌إ هناء‌كتابة‌ىذه‌الرسالة‌العلمية‌البسيطة‌باظتوضوع‌"حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌‬
‫(دراسة‌حتليلية‌ؿتوية)"‌كشرط‌من‌الشروط‌اظتطلوبة‌للحصول‌على‌درجة‌سرجانا‌‬
‫الًتبية‌بقسم‌تدريس‌اللغة‌العربية‌يف‌كلية‌الًتبية‌وشؤن‌التدريس‌جبامعة‌عالء‌الدين‌‬
‫اإلسالمية‌اضتكومية‌مكاسر‪‌ .‬‬
‫لقد ‌واج و ‌الباحث ‌مشكالت ‌كثَتة ‌يف ‌كتابة ‌ىذه ‌الرسالة‪‌ ،‬لكن ‌بفضل‌‬
‫وخدمة‌ؼتتلف‌األقوام‌استطاع‌الباحث‌يف‌معاصتتها‌حىت‌انتهيت‌من‌كتابة‌ىذه‌‬
‫الرسالة‌باصتودة‪‌.‬ولذلك‪‌،‬ود‌الباحث‌أن‌يقدم‌الشكر‌اصتزيل‌على‌ىؤالء‌اظتساعدين‌‬
‫ّ‬
‫واظتشرفُت‌واظتشجعُت‌منهم‪:‬‬
‫الدي ‌الكرمُت‌العزيزين‌احملبوبُت‪‌،‬األب‌"اضتاج‌عاقب‌عارل‪‌،‬أ‪.‬م‪.‬د"‌‬
‫ٔ‪ .‬فضيلة‌و ّ‬
‫واألم‌"اضتاجة‌مرضينا‪‌،‬س‪.‬سوس"‌اللذان‌قد‌ربياين‌تربية‌حسنة‌صاضتة‌منذ‌‬
‫صغري‌إذل‌سن‌الرشد‌وساعداين‌بقدر‌طاقتهما‌على‌إدتام‌دراسيت‌وأسأل‌‬
‫اهلل‌أن‌نتد‌يف‌عمرقتا‌وأن‌يرزق‌عتا‌الصحة‌والعافية‌ويهديهما‌صراط‌سويا‪.‬‬

‫‌ه‬
‫‌و‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫ٕ‪ .‬فضيلة ‌األستاذ ‌الدكتور ‌اضتاج ‌مسافر ‌فبباري‪‌ ،‬م‪.‬س‪.‬إ ‌مدير ‌جامعة ‌عالء‌‬
‫الدين ‌اإلسالمية ‌اضتكومية ‌مكاسر ‌ونوابو ‌فضيلة ‌األستاذ ‌الدكتور ‌مردان‪‌،‬‬
‫‌م‪.‬أغ‪‌.‬‬
‫‌‬ ‫م‪.‬أغ‪‌ .‬كنائب ‌اظتدير ‌األول‪‌ ،‬وفضيلة ‌األستاذ ‌الدكتور ‌ظتبا ‌سلطان‪،‬‬
‫‌م‪.‬أ‪‌.‬‬
‫كنائب ‌اظتدير ‌الثاين‪‌ ،‬وفضيلة ‌األستاذة ‌الدكتورة ‌سيت ‌عائشة ‌كارا‪‌ ،‬‬
‫‌فح‪.‬د‪‌.‬‬
‫‌‬ ‫كنائبة ‌ اظتدير ‌الثالثة‪‌ ،‬وفضيلة ‌األستاذ ‌الدكتور ‌زتدا ‌جهنس‪‌ ،‬م‪.‬أ‪.‬‬
‫كنائب‌اظتدير‌الرابع‌الذين‌قد‌بذلوا‌جهودىم‌وأفكارىم‌يف‌توجيو‌جامعة‌‬
‫عالء‌الدين‌اإلسالمية‌اضتكومية‌مكاسر‪.‬‬
‫ٖ‪ .‬فضيلة‌الدكتور‌اضتاج‌ػتمد‌أمري‪‌،‬لس‪‌،.‬م‪.‬أغ‪‌.‬عميد‌كلية‌الًتبية‌وشؤون‌‬
‫التدريس ‌ونوابو ‌فضيلة ‌الدكتور ‌موليونو ‌دموفوليئ‪‌ ،‬م‪.‬أغ‪‌ .‬نائب ‌العميد‌‬
‫األول‪‌،‬وفضيلة‌الدكتورة‌مشكاة‌مالك‌إبراىيم‪‌،‬م‪.‬س‪.‬إ‪‌.‬نائبة‌العميد‌الثانية‪‌،‬‬
‫وفضيلة ‌األستاذ ‌الدكتور ‌اضتاج ‌شهر ‌الدين ‌عثمان‪‌ ،‬م‪.‬فد‪‌ .‬نائب ‌العميد‌‬
‫الثالث‪‌،‬الذين‌قد‌بذلوا‌جهودىم‌وأفكارىم‌يف‌توجيو‌كلية‌الًتبية‌وشؤون‌‬
‫التدريس‌جبامعة‌عالء‌الدين‌اإلسالمية‌اضتكومية‌مكاسر‪.‬‬
‫ٗ‪ .‬فضيلة‌الدكتور‌زتكا‪‌،‬م‪.‬تح‌إ‪‌.‬رئيس‌قسم‌تدريس‌اللغة‌العربية‪‌،‬والدكتورة‌‬
‫بية‌يف‌‬
‫سيت‌عائشة‌خالق‪‌،‬س‪.‬أغ‪‌،.‬م‪.‬فد‪‌.‬كسكرتَتة‌قسم‌تدريس‌اللغة‌العر ‌‬
‫كلية‌الًتبية‌وشؤون‌التدريس‌وقتا‌اللذان‌ساعداين‌بتقدمي‌بعض‌اظتواد‌اظتتعلقة‌‬
‫هبذه‌الرسالة‪.‬‬
 ‫‌ز‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫٘‪ .‬فضيلة ‌الدكتور ‌زتكا‪‌ ،‬م‪.‬تح ‌إ‪‌ .‬كاظتشرف ‌األول ‌وفضيلة ‌اضتاج ‌مشس‌و‌ري‪‌،‬‬
‫أرشداين‌حىت‌انتهيت‌من‌‬
‫‌‬ ‫س‪.‬س‪‌،.‬م‪.‬أ‪‌.‬كاظتشرف‌الثاين ‌اللذان‌ساعداين‌و‬
‫كتابة‌ىذه‌الرسالة‪‌،‬عسى‌اهلل‌أن‌يتم‌نعمو‌عليهما‪‌،‬إن‌شاء‌اهلل‪.‬‬
‫‪ .ٙ‬رتيع‌األساتذة‌واظتدرسُت‌الذين‌بذلوا‌جهودىم‌وطاقاهتم‌يف‌ترقية‌ما‌عندي‌‬
‫من‌أفكار‌منذ‌اظترحلة‌اإلبتدائية‌إذل‌اظترحلة‌اصتامعية‪.‬‬
‫‪ .ٚ‬رتيع ‌األصدقاء ‌واإلخوان ‌من ‌طالب ‌كلية ‌الًتبية ‌وشوؤن ‌التدريس ‌بوجو‌‬
‫خاص ‌والطالب ‌األخرى ‌بوجو ‌عام ‌الذين ‌ساعدوين ‌وأعاروين ‌الكتب‌‬
‫اظتتعلقة ‌هبذه ‌الرسالة ‌وأمدوين ‌مبا ‌لديهم ‌من ‌أفكار ‌وآراء ‌يف ‌إعداد ‌ىذه‌‬
‫الرسالة‪.‬‬
‫‌وأخَتا‌إين‌ال‌أرجوا‌بعد‌كتابة‌ىذه‌الرسالة‌إال‌أن‌تكون‌عتا‌منفعة‌‬
‫وزيادة ‌وعونا ‌بُت ‌لدي ‌القراء‪‌ ،‬وأسأل ‌اهلل ‌التوفيق ‌واعتداية ‌يف ‌تنظيم ‌ىذه‌‬
‫الرسالة‪‌،‬آمُت‌يا‌رب‌العاظتُت‪‌ .‬‬
‫مكاسر‪ٕٔ‌،‬شوال‌‪‌ٖٜٔٗ‬ه ‌‬
‫٘يوليو‌‪‌ٕٓٔٛ‬م ‌‬
‫الباحث ‌‬
‫‌‬
‫أزتد‌أركال‌ ‌فراتاما‌عاقب ‌‬
‫ت‪‌ ٕٕٓٓٓٔٔٗٓٚٗ‌:‬‬
 ‫محتويات الرسالة ‌‬

‫صفحة‌اظتوضوع‌‪..........................................................‬أ ‌‬
‫التصريح‌بأصالة‌الرسالة‌‪..................................................‬ب ‌‬
‫االعتماد‌على‌الرسالة‌‪....................................................‬ج ‌‬
‫موافقة‌اظتشرفُت‌‪..........................................................‬د ‌‬
‫كلمة‌التمهيد‌‪...........................................................‬ه ‌‬
‫ػتتويات‌الرسالة‌‪.........................................................‬ح ‌‬
‫جتريد‌البحث‌‪...........................................................‬ك ‌‬
‫الباب األول ‪:‬المقدمة ‪11-1............................................‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌ الفصل‌األول‌‌‌‌‌‪‌:‬خلفية‌البحث‌‪‌ ‌ٔ..................................‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌ الفصل‌الثاين‌‌‌‌‌‪‌:‬مشكلة‌البحث‌‪‌ ‌٘.................................‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌الفصل‌الثالث‌‌‌‌‪‌:‬توضيح‌معاين‌اظتوضوع‌‪‌ ‌ٙ..........................‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌ الفصل‌الرابع‌‌‌‌‌‪‌:‬اظتناىج‌اظتستعملة‌‌يف‌كتابة‌البحث‌‪‌ ٛ...............‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌الفصل‌اطتامس‌‌‌‪‌:‬دراسة‌عن‌الكتب‌والبحوث‌السابقة‌‪‌ ٔٓ............‬‬
‫‌الفصل‌السادس‌‌‌‪‌:‬أىداف‌البحث‌و‌فوائده‌‪‌ ٔٔ......................‬‬
‫الباب الثاني ‪:‬الدراسة النظرية ‪31-11....................................‬‬
‫الفصل‌األول‌‌‌‌‌‪‌:‬مفهوم‌النحو‌أىدافو‌ونشأتو‌‪‌ ٖٔ..........................‬‬

‫‌ح‬
 ‫‌ط‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫مفهوم‌النحو‌‪ٖٔ.......................................‬‬ ‫‌أ‪.‬‬
‫ب‪ .‬أىدافو‌النحو‌‪ٔ٘......................................‬‬
‫‌‬
‫ت‪ .‬نشأة‌النحو‌‪‌ ٔٙ........................................‬‬
‫‌‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌ الفصل‌الثاين‌‌‌‌‌‪:‬تعريف‌اضترف‌وأنواعها‌‪‌ ٔٚ.........................‬‬
‫حرف‌اظتباين‌‪ٔٛ.......................................‬‬ ‫‌أ‪.‬‬
‫ب‪ .‬حرف‌اظتعاين‌‪ٔٛ.......................................‬‬
‫‌‬
‫‌الفصل‌الثالث‌‌‌‌‪‌:‬أنواع‌حرف‌النون‌‪‌ ٜٔ..............................‬‬
‫الباب الثالث ‪ :‬تصور عام لسورة القلم‪13-32............................‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌الفصل‌األول‌‌‌‌‌‪‌:‬تسمية‌سورة‌القلم‌وفضيلة‌آياهتا‌‪‌ ٕٗ................‬‬
‫تسمية‌سورة‌القلم‌‪ٕٗ..................................‬‬ ‫‌أ‪.‬‬
‫ب‪ .‬فضيلة‌سورة‌القلم‌‪‌ ٕ٘..................................‬‬
‫‌‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌الفصل‌الثاين‌‌‌‌‌‪‌:‬أسباب‌نزول‌سورة‌القلم‌‪‌ ٕٙ.......................‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌ الفصل‌الثالث‌‌‌‌‪‌:‬مناسبة‌آياهتا‌ظتا‌قبلها‌وما‌بعدىا‌‪‌ ٕٚ................‬‬
‫مناسبتها‌ظتا‌قبلها‌‪ٕٚ...................................‬‬ ‫‌أ‪.‬‬
‫ب‪ .‬مناسبتها‌‌ظتا‌بعدىا‌‪ٕٛ.................................‬‬
‫‌‬
‫الفصل‌الرابع‌‌‌‌‌‌‪‌:‬أسلوب‌اللغوي‌يف‌سورة‌القلم‌‪ٕٜ..................‬‬
‫‌أ‪ .‬من‌اظتفردات‌‪ٕٜ............................................‬‬
 ‫‌ي‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫ب‪ .‬من‌اظتعٌت‌‪ٖٓ..............................................‬‬
‫‌‬
‫الباب الرابع ‪ :‬حرف النون في سورة القلم ‪31-11.......................‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌ الفصل‌األول‌‌‌‌‪‌:‬اآليات‌اليت‌حتتوي‌على‌حرف‌النون‌وأنواعها‌يف سورة‌‬
‫القلم‌ٖٖ ‌‬
‫‌‌‌‌‌‌‌ الفصل‌الثاين‌‌‌‌‌‪‌:‬معٌت‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌‪‌ ٕ٘.................‬‬
‫الباب الخامس ‪ :‬الخاتمة ‪34-32.......................................‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌الفصل‌األول‌‌‌‌‪‌:‬اطتالصة‌‪‌ ٘ٗ......................................‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌ الفصل‌الثاين‌‌‌‌‪‌:‬االقًتاحات‌‪‌ ٘٘....................................‬‬

‫المراجع‪35.............................................................‬‬
 ‫تجريد البحث‬
‫‪:‬أحمد أركال فراتاما عاقب‬ ‫إسم الباحث‬
‫‪32322112252:‬‬ ‫رقم التسجيل‬
‫‪:‬التربية وشؤون التدريس‬ ‫الكلية‬
‫‪:‬تدريس اللغة العربية‬ ‫القسم‬
‫‪ :‬حرف النون في سورة القلم (دراسة تحليلية نحوية)‬ ‫موضوع الرسالة‬
‫قدم‌الباحث‌ىذه‌الرسالة‌العلمية‌عن‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌(دراسة‌‬
‫حتليلية‌ؿتوية)‪‌.‬وأغراض‌ىذا‌البحث‌ىي‌ظتعرفة‌أنواعها‌ومعانيها‌عن‌حرف‌النون‌يف‌‬
‫سورة‌القلم‪‌ .‬‬
‫‌ شكل‌ىذا‌البحث‌ىو‌البحث‌اظتكتيب‪‌،‬يعٍت‌رتع‌عدة‌من‌الكتب‌اظتتعلقة‌‬
‫ىذا‌اظتوضوع‪‌.‬وأما‌مناىج‌اظتستعملة‌يف‌كتابة‌ىذه‌الرسالة‌ىي‌طريقة‌رتع‌اظتواد‌‬
‫ىي‌رتع‌الباحث‌كل‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌وطريقة‌تنظيم‌اظتواد‌وحتليلها‌ىي‌‬
‫نظم‌الباحث‌ٍب‌حلل‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌مع‌نوعها‌ومعانيها‪‌ ‌.‬‬
‫ىذ‌البحث‌بتحليل‌حرف‌النون‌من‌العلوم‌النحوية‪‌،‬وشرح‌أنواعها‌ومعانيها‌‬
‫بااستخدام‌التحليل ‌بالنظر ‌إذل ‌كتب ‌النحوية ‌اظتتعلقة ‌هبذه‌الرسالة ‌العلمية ‌وكتب‌‬
‫التفاسَت واظتعجم األلكًتوين وغَت األلكًتوين‪‌.‬والطريقة‌اليت‌سلكها‌الباحث‌صتمع‌‬
‫ىذه ‌البيانات‪‌ ،‬ىي ‌بتحديد ‌القواعد ‌النحوية ‌العامة ‌اليت ‌تتضمن ‌الشرحات ‌عن‌‬
‫حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌ٍب‌لتلل‌أنواعها‌ومعانيها‪‌ ‌‌.‬‬

‫‌ك‬
‫‌ل‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫من ‌ىذه ‌الرسالة ‌العلمية ‌ستسة ‌وأربعون(٘ٗ)حرف ‌النون ‌يف ‌سورة ‌القلم‪‌:‬‬
‫واحد‌(ٔ) ‌نون‌الوقاية‪‌ ،‬إثنان‌(ٕ) ‌نون‌التوكيد‪‌،‬ثالثة‌(ٖ) ‌نون‌أفعال‌اظتضارع‪‌،‬‬
‫ذتانية ‌عشر ‌(‪‌ )ٔٛ‬نون ‌أفعال ‌اطتمسة‪‌ ،‬واحد ‌وعشرون ‌(ٕٔ) ‌نون ‌رتع ‌اظتذكر‌‬
‫السادل‪.‬‬
 ‫الباب األول‬
‫المقدمة‬
‫الفصل األول‪ :‬خلفية البحث‬
‫‌القرآن‌الكرمي‌ىو‌منبع‌العلوم‌اإلسالمية‌وشرائعو‌وأن‌اهلل‌سبحانو‌وتعاذل‌‬
‫أرسل‌رسولو‌ػتمدا‌صلى‌اهلل‌عليو‌وسلم‌إذل‌كافة‌الناس‌وأنزل‌عليو‌كتابو‌الكرمي‌‬
‫عتداية‌الناس‌أرتعُت‌وجعلهم‌سعة‌يف‌األعمال‌الدنيوية‌واألخروية‌لنيل‌السعادة‌يف‌‬
‫حياهتم‪‌ .‬‬
‫‌وأيضا‪‌ ،‬أن ‌القرآن ‌الكرمي ‌ىو ‌كتاب ‌أنزل ‌اهلل ‌تعاذل ‌إذل ‌ػتمد ‌رسول ‌اهلل‌‬
‫صلى ‌اهلل ‌عليو ‌وسلم ‌وفيو ‌عدة ‌احملسنات ‌من ‌حيث ‌اظتعٌت ‌واألساليب‪‌ ،‬والقرآن‌‬
‫الكرمي‌ىو‌تالوة‌رتيلة‌وقوية‌وكرنتة‪‌،‬كما‌قال‌اهلل‌سبحانو‌وتعاذل‌يف‌سورة‌يوسف‪‌/‬‬
‫ٕٔ‪‌ٕ:‬‬

‫‌وقال‌أيضا‌يف‌سورة‌الزخرف‪     ‌ ٖ:ٖٗ/‬‬

‫واللغة‌العربية‌ىي‌إحدى‌اللغات‌األجنبية‌وتلعب‌دورا‌ىاما‌يف‌تعليم‌القرآن‌‬ ‫‪‬‬

‫وكذلك ‌يف ‌تعليم ‌أحديث ‌رسول ‌اهلل ‌عليو ‌الصالة ‌والسالم‪‌ .‬تعلم ‌اللغة ‌العربية‌‬
‫ضرورة ‌على ‌كل ‌مسلم ‌ومسلمة‪‌ .‬ألن ‌ىذه ‌اللغة ‌أداة ‌لفهم ‌العلوم ‌الدينيّة ‌فهما‌‬
‫عميقا‪ .‬السيما ‌اظتسألة ‌اليت ‌عتا ‌عالقة ‌بالدين ‌اإلسالمي‪ .‬وأيضا ‌أن ‌اللغة ‌العربية‌‬
‫تلعب‌دورا‌أساسيا‌يف‌فهم‌معاين‌القرآن‌الكرمي‌واضتديث‌النبوي‌الشريف‌وفهمهما‌‬

‫ٔ‬
‫‌ٕ‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫للمسلمُت‌الناطقُت‌مبختلف‌اللغات‌واللهجات‪‌.‬ومن‌امتيازات‌القرآن‌الكرمي‌أنو‌‬
‫يقع‌يف‌فصاحة‌تراكيبو‌وحسن‌ترتيبو‌وأساليبو‌حىت‌ال‌يستطيع‌اإلنسان‌واصتن‌أن‌‬
‫يأتوا‌بآية‌القرآن‌الكرمي‌ولو‌كان‌بعضهم‌لبعض‌ظهَتا‪‌ .‬‬
‫‌ومن ‌اظتعلوم ‌أن ‌اللغة ‌العربية ‌ىي ‌لغة ‌القرآن ‌العظيم ‌واضتديث ‌النبوي‌‬
‫الشريف‌حىت‌أصبحت‌لغة‌العلوم‌االجتماعية‌والسياسية‌واالقتصادية‌حبسب‌تطور‌‬
‫الظروف‌واستعماعتا‪‌،‬بل‌صارت‌لغة‌احتاد‌اظتسلمُت‌يف‌الدنيا‪‌.‬وىي‌لغة‌الدين‌ولغة‌‬
‫القرآن‌الكرمي‌واألحاديث‌النبوية‌والكتب‌الدينيّة‌وعتا‌امتيازات‌دتتاز‌هبا‌من‌رتيع‌‬
‫اللغات ‌اظتوجودة ‌يف ‌الدنيا‪‌ .‬وهبا ‌يستطيع ‌اإلنسان ‌أن ‌يفهم ‌ويستخرج ‌األحكام‌‬
‫ٔ‬
‫الشرعية‌من‌القرآن‌الكرمي‌واألحاديث‌النبوية‪.‬‬
‫‌القرآن‌وال عربية‌قتا‌كلمتان‌ال‌نتكن‌فصلهما‌عن‌اآلخر‪‌.‬وتعلم‌اللغة‌العربية‌‬
‫وتعمقها‌شرط‌مطلق‌لفهم‌القرآن‪‌،‬ودراسة‌القرآن‌ىي‌دراسة‌اللغة‌العربية‌بالطبع‌‬
‫يف‌إرادة‌تعليم‌اإلسالم‌فال‌منكر‌أنو‌سوف‌يتعلم‌اللغة‌العربية‪‌،‬ألهنا‌آلة‌لدرسو‌‬
‫وإلتقانو‌ولتعمقو‌وكذلك‌يف‌عبارتو‌األخرى‌كما‌قال‌عمر‌بن‌اطتطاب‌‪:‬تعلموا‌اللغة‬

‫ٔسيوطي ‌أدتا‌سعيد‪‌ "‌ ,‬األشتاء‌اظتمنوعة‌من‌الصرف‌و‌استعماعتا‌يف‌سورة ‌البقرة"‪‌ ,‬الرسالة‌(مكاسر‪‌ :‬كلية‌الًتبية ‌و ‌شؤون‌‬

‫التدريس‌جبامعة‌عالء‌الدين‌اإلسالمية‌اضتكومية‪‌,)ٕٓٔ٘‌,‬ص‪‌ .ٕ‌.‬‬
‫‌ٖ‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫العربية‌فإهنا‌جزء‌من‌دينيكم‪‌ٕ.‬واللغة‌يف‌دورىا‌آلة‌االتصال‌بُت‌أفراد‌اجملتمع‌وىي‌‬
‫وسيلة‌لتعريف‌اضتضارة‌والثقافة‌اإلسالمية‌يف‌الدنيا‪‌ ‌.‬‬
‫‌أن ‌اللغة‌العربية‌عدة‌من‌عناصر‌اللغة‪‌.‬وتقصد‌بعناصر‌اللغة‌ىي‌العناصر‌‬
‫نظام‌خاص‪‌،‬وىي‪‌:‬األصوات‪‌،‬وكتابة‌اضتروف‪‌،‬والصرف‪‌،‬‬
‫ّ‬ ‫اللغوية‌اليت‌لكل ‌منها‌‬
‫ّ‬
‫والنحو‪‌،‬واظتفردات‪‌ ٖ.‬‬

‫‌وكانت‌قواعد‌اللغة‌العربية‌تتكون‌من‌قسمُت‪‌:‬القواعد‌النحوية‌والقواعد‌‬
‫الصرفية‪‌.‬والفرق‌بُت‌النحو‌والصرف‌قتا‪‌:‬أما‌القواعد‌النحوية‌ىي‌قواعد‌يعرف‌هبا‌‬
‫أحوال‌أو‌آخر‌الكلمات‌العربية‌اليت‌حصلت‌بًتكيب‌بعضها‌مع‌بعض‌من‌إعراب‌‬
‫وبناء‌وما‌يتبعهما‪ ‌ٗ.‬وأما‌القواعد‌الصرفية‌ىي‌فتختص‌ببنية‌كلمة‌اللغة‌العربية‌وما‌‬
‫يطرأ‌عليها‌من‌تعبَت‌بالزيادة‌أو‌النقص‪‌ ٘.‬‬
‫‌‬

‫ٕأم‌الزبَت‌الليبية‌السلفية‪‌"‌،‬اظتنابر‌العلمية‌"‪‌ ،Albaidha.net‬ديسمرب‌‪‌(http://www.albaidha.net‌.ٕٓٓٚ‬‬
‫ديسمرب‌‪‌ .)ٕٓٓٚ‬‬

‫بية‌الفعال"‪‌،‬مركز‌تطوير‌اللغة‌‌جبامعة‌سلطان‌‬
‫نصر‌الوالد‪"‌،‬مكانة‌اظتفردات‌والًتاكيب‌من‌بُت‌عناصر‌اللغة‌يف‌تعليم‌اللغة‌العر ّ‬
‫‪3‬‬

‫شريف ‌قاسم ‌ ‌اإلسالمية ‌اضتكومية ‌رياو‪http://ejournal.uin-suska.ac.id/index.php/jealt/article/ .‬‬

‫‪‌ٔ‌(‌‌view/81/71‬ديسمرب‌‪‌ .)ٕٓٔٚ‬‬

‫ٗالسيد‌أزتد‌اعتامشي‪‌"‌،‬القواعد‌األساسية‌اللغة‌العربية"‪(‌ ،‬بَتوت‌‪:‬دار‌الكتب‌العلمية‪‌ٖٕٔٙ-ٕٜٔ٘‌،‬ه‪‌ٜٖٔٗ-ٔٛٚٛ/‬‬
‫م)‪‌،‬ص‪‌ .ٙ‌.‬‬

‫٘فؤد‌نعمة‪‌"‌،‬ؼتلص‌قواعد‌اللغة‌العربية"‪(‌،‬بَتوت‌‪:‬دار‌الثقافة‌اإلسالمية)‪‌،‬ص‪‌ .ٖ‌.‬‬
‫‌ٗ‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫‌ اللغة‌العربية‌يف‌اضتقيقة‌تتكون‌من‌الكلمات‪‌.‬والكلمة‌العربية‌تنقسم‌إذل‌‬
‫ثالثة ‌أقسام‪‌ :‬اسم‪‌ ،‬وفعل‪‌ ،‬وحرف‪‌ .‬فاالسم ‌ىو ‌كل ‌لفظ ‌يسمى ‌بو ‌إنسان‪‌ ،‬أو‌‬
‫نبات‪‌،‬أو‌رتاد‪‌،‬أو‌حيوان‪‌،‬أو‌معنا‌من‌اظتعاين‪‌،‬أو‌شيء‌آخر‪‌.‬وأما‌الفعل‌ىو‌كل‌‬
‫لفظ‌يدل‌على‌حصول‌عمل‌يف‌زمن‌معُت‪‌.‬و ّأما‌اضترف‌ىو‌كل‌لفظ‌ال‌يظهر‌‬
‫معناه‪‌،‬إال‌إذا‌اتصل‌مع‌غَته‌من‌الكلمات‪‌ ٙ.‬‬
‫‌اضترف ‌ينقسم ‌إذل ‌ثالثة ‌أقسام‪‌ :‬حرف ‌ؼتتص ‌باالسم ‌‪:‬كحروف ‌اصتر‪‌.‬‬
‫واضتروف ‌اليت ‌تنصب ‌االسم ‌و ‌ترفع ‌اطترب‪‌ :‬كحروف ‌إن‪‌ ،‬وأن‪‌ ،‬وكأن‪‌ ،‬ولكن‪‌.‬‬
‫وحروف ‌مشًتكة ‌بُت ‌األشتاء ‌واألفعال‪‌ :‬كحروف ‌العطف‪‌ ،‬وحروف ‌االستفهام‪‌ٚ.‬‬
‫والنون ‌ىي ‌من ‌حروف ‌مشًتكة ‌بُت ‌األشتاء ‌واألفعال ‌ألهنا ‌تدخل ‌يف ‌االسم‌‬
‫واألفعال‪‌،‬مثل‪‌:‬ينظرون‪‌،‬قلمان‪‌،‬ـتًت‪‌ .‬‬
‫‌ومن‌أجل‌ذلك‪‌،‬أخذ‌الباحث‌ىذا‌اظتوضوع‌ألن‌الباحث‌وجد‌عالقة‌بُت‌‬
‫حرف‌النون‌وسورة‌القلم‌ىي‌شتيت ‌سورة‌القلم‌ألهنا‌مأخوذا‌من‌اآلية‌األوذل‌يف‌‬
‫ىذه‌السورة‪‌،‬وبدئت‌حرف‌النون‌واضترف‌النون‌ىي‌لقب‌سورة‌القلم‪‌ .‬‬

‫‌‌‌‌‌‌‌‌ ويركز‌الباحث‌دراستو‌يف‌حتليل‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‪‌.‬سورة‌القلم‌‬
‫‌سورة ‌مكية ‌وآيتها ‌إثنان ‌وستسون ‌آية ‌وثالذتائة ‌وواحد ‌كلمة ‌وألف ‌ومائتان‌‬
‫ىي ‌‬

‫‪ٙ‬ػتمد‌عبد‌الرحيم‌عدس‪‌"‌،‬الواضح‌يف‌قواعد‌النحو‌والصرف"‪(‌،‬عمان‪‌:‬دار‌غتدالوى)‪‌،‬ص‪‌ .ٔٔ‌.‬‬

‫‪ٚ‬مصطفى‌الغالييٍت‪"‌،‬جامع‌الدروس‌العربية"‪(‌،‬بَتوت‌‪:‬اظتكتبة‌العصرية)‪‌،‬ص‪‌ .ٕٔ‌.‬‬
 ‫‌٘‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫وذتانية ‌وذتانون ‌حرف‪‌ ٛ.‬ىذه ‌السورة ‌أنزلت ‌بعد ‌سورة ‌اظتلك‪‌ .‬تسمى ‌القلم ‌ألهنا‌‬
‫بداية‌حرف‌النون‌واضترف‌النون‌ىو‌لقب‌يف‌سورة‌القلم‪‌ ‌‌.‬‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌وسيعاجل ‌الباحث ‌حبسب ‌اظتوضوع ‌يف ‌ىذه ‌الرسالة ‌حول ‌قضية ‌"حرف‬
‫النون في سورة القلم (دراسة تحليلية نحوية)" ‌بناء‌على‌ذلك‌سَتّكز‌الباحث‌‬
‫الكالم‌يف‌ىذه‌الرسالة‌العلمية‌عن‌النون‌من‌حيث‌أهنا‌حرف‪‌.‬وأن‌النون‌عنصر‌‬
‫من ‌عناصر ‌اللغة ‌العربية ‌وعتا ‌عالقة ‌قوية ‌يف ‌فهم ‌القرآن ‌الكرمي ‌ومعانيها ‌كما ‌يف‌‬
‫سورة‌القلم‌الذي‌لتجعلها‌الكاتب‌موضوعا‌للبحث‪‌ .‬‬
‫الفصل الثاني‪ :‬مشكلة البحث‬
‫فمن‌اطتلفية‌السابقة‪‌ ,‬يستطيع‌الباحث‌أن‌يق ّدم‌مشكالت ‌ىذه‌الرسالة‌فهي‌ما‌‬
‫يلي‪‌‌:‬‬
‫ٔ‪ .‬ما‌ىي‌اآليات‌اليت‌حتتوي‌على‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌؟‬
‫ٕ‪ .‬ما‌ىي‌أنواع‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌؟‬
‫ٖ‪ .‬ما‌معٌت‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌؟‬
‫‌‬
‫‌‬

‫‪ٛ‬‬
‫زتكا‪‌ "‌ ،‬األحرف ‌األحادية ‌معانيها ‌ووظائفها ‌اإلعرابية ‌يف ‌سورة ‌القلم" ‌‪‌ ،‬الرسالة ‌( ‌مكاسر ‌‪:‬كلية ‌األداب ‌قسم ‌اللغة ‌العربية‌‬
‫وأداهبا‌جبامعة‌عالء‌الدين‌اإلسالمية‌اضتكومية‪‌،)‌ٕٓٓٗ‌،‬ص‪‌ .ٔٚ‌.‬‬
‫‌‪ٙ‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫الفصل الثالث‪ :‬توضيح معاني الموضوع‬

‫يف‌ضمن‌البحث‌اصتواى‌ري يرى‌‬
‫‌‬ ‫‌‌‌‌‌‌‌‌قبل‌الدخول‌الباحث‌يف‌جواىر‌البحث‪‌،‬‬
‫الباحث ‌من ‌الضروري ‌أن ‌يقدم ‌توضيح ‌معاين ‌اظتوضوع ‌ليسهل ‌إذل ‌الباحث ‌أن‌‬
‫يفهم‌عن‌حرف‌النون‌فهما‌صحيحا‪:.‬‬
‫ٔ‪" .‬النون"‌‪:‬ىي‌حرف‌من‌حروف‌معاين‌ومباين‌وىي‌كثَتة‪‌،‬منها‪:‬‬
‫‌أ‪ .‬نون ‌التوكيد ‌تكون ‌ثقيلة ‌مضعفة ‌ومفتوحة‪‌ ،‬أو ‌خفيفة ‌حركتها‌‬
‫السكون ‌وقتا ‌حرفان ‌ال ‌ػتل ‌عتما ‌من ‌اإلعراب ‌ويدخالن ‌على‌‬
‫اظتضارع‌واألمر‌وىي‌ال‌تدخل‌على‌الفعل‌اظتاضي‌أبدا‪.‬‬
‫ب‪ .‬نون‌النسوة‌أو‌نون‌إناث‪‌،‬حرف‌يبٍت‌اظتاضي‌واظتضارع‌واألمر‌على‌‬
‫‌‬
‫السكون‪ ،‬واسم‌ضمَت‌متتص‌بالرفع‌ويتغَت‌ػتلو‌من‌اإلعراب‌حسب‌‬
‫موقعو‪‌.‬‬
‫ت‪ .‬نون‌الوقاية‌ىي‌حرف‌مبٍت‌على‌الكسر‌ال‌ػتل‌عتا‌من‌اإلعراب‪‌،‬‬
‫‌‬
‫وال‌عمل‌عتا‌ويأٌب‌قبل‌ياء‌اظتتكلم‌اليت‌تعرب‌يف‌ػتل‌نصب‌مفعول‌‬
‫بو‌ويأٌب‌أيضا‌لتقي‌الفعل‌أو‌اسم‌الفعل‌أو‌اضترف‌اظتشبو‌بالفعل‌من‌‬
‫الكسرة‪.‬‬
‫نون‌اظتثٌت ‌ىي‌نون‌مكسورة‌دائما‌ال‌تعرب‪‌،‬وتأٌب‌بعد‌األلف‌(يف‌‬
‫ّ‌‬ ‫ث‪.‬‬
‫‌‬
‫حالة‌الرفع)‌)‌والياء‌(يف‌حاليت‌النصب‌واصتر)‪.‬‬
‫‌‪ٚ‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫ج‪ .‬نون‌اصتمع‌اظتذكر‌السادل‌ىي‌نون‌مفتوحة‌دائما‌ال‌تعرب‪‌،‬وتأٌب‌بعد‌‬
‫‌‬
‫الواو‌(يف‌حالة‌الرفع)‌والياء‌(يف‌حاليت‌النصب‌واصتر)‪‌.‬‬
‫ح‪ .‬نون‌األفعال‌اطتمسة ‌ىي‌نون‌مفتوحة‌ال‌تعرب‪‌،‬تكون‌عالمة‌رفع‌‬
‫‌‬
‫األفعال‌اطتمسة‌اليت‌ترفع‌بثبوت‌النون‌وتنصب‌وجتزم‌حبذفها‪.‬‬
‫خ‪ .‬نون‌أفعال‌اظتضارع‌ىي‌حرف‌مضارع‌ال‌يعرب‪‌،‬يكون‌مفتوحا‌يف‌‬
‫‌‬
‫مضارع ‌الفعل ‌غَت ‌رباعي ‌ومضموما ‌يف ‌الرباعي ‌وال ‌ػتل ‌عتا ‌من‌‬
‫اإلعراب‪.‬‬
‫"سورة‌القلم"‌‪:‬ىي‌إحدى‌السور‌يف‌القرآن‌الكرمي‪‌،‬وىي‌تقع‌يف‌اصتزء‌الثاين‌‬
‫‌‬ ‫ٕ‪.‬‬
‫من‌التاسع‌ ‌وعشرون‪‌،‬أو‌السورة‌الثامنة‌و‌ستّون‌يف‌القرآن‌الكرمي‪‌،‬و‌ىي‌‬
‫احد‌‬
‫سورة‌مكية‌اليت تتكون‌من‌إثنُت‌و‌ستسُت‌آية‌وستسُت ‌وثالذتائة‌وو ‌‬
‫‌‬
‫كلمة ‌وألف ‌ومائتُت ‌وذتانية ‌وذتانُت ‌حرف وتقع‌متوسطة ‌بُت ‌سورة ‌اظتلك‌‬
‫وسورة‌اضتاقة‌وتقع‌سورة‌القلم‌يف‌آخر‌اصتزء‌الثاين‌والعشرين‪.‬‬
‫ٖ‪ .‬دراسة‌حتليلية‌ؿتوية‌ىي‌طريقة‌سلكها ‌الباحث‌للقيام ‌باظتقارنة‌عن‌حتليل‌‬
‫علم‌النحو‪‌،‬خصوصا‌على‌خالصة‌واضحة‌من‌البحث‌الذي‌يبحث‌فيو‪‌.‬‬
‫ومن‌البيانات‌اليت‌قدمها‌الباحث‌سابقا‌يتبُت‌لنا‌أن‌ىذ‌اظتوضوع‌يبحثو‌عن‌‬
‫النون‌اظتوجودة‌يف‌سورة‌القلم‌وىي‌جتعل‌القرآن‌عاليا‌ورتيال‌وبليغا‌ومعجزا‌‬
‫وبواسطة‌علم‌النحو‪.‬‬
 ‫‌‪ٛ‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫الفصل الرابع‪ :‬المناىج المستعملة في كتابة الرسالة‬

‫اظتستعملة‌يف‌تنظيم‌ىذا‌البحث‌دتر‌بطريقتُت‌وقتا‌طريقة‌رتع‌اظتواد‌وطريقة‌‬
‫ّ‬ ‫اظتناىج‌‬
‫تنظيم‌اظتواد‌وحتليلها‪‌.‬ويريد‌الباحث‌أن‌يشرحهما‌واحدا‌فواحدا‌كما‌يأٌب‪:‬‬
‫ٔ‪ .‬طريقة‌رتع‌اظتواد‬
‫يف‌ىذا‌الصدد‌يستخدم الباحث ‌الطريقة‌اظتكتبية‪‌.‬وىي‌طريقة ‌رتع‌اظتواد‌‬
‫اليت‌تقدم‌على‌عناصر‌الكتب‌مبطالب‌البحث‌من‌اظتواد‌واظتعطيات‌ ‌وعلى‌‬
‫مبارة‌االقتباس‌من‌ىذه‌اظتصادر‌األمينة‌مباشرة‌ ‌وغَت‌مباشرة‪‌ .‬‬
‫ٕ‪ .‬طريقة‌تنظيم‌اظتواد‌‌وحتليلها ‌‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌يف‌ىذه‌الطريقة‌يستخدم‌الباحث‌الطرق‌اآلتية‪‌ ‌‌:‬‬
‫‌أ‪ .‬الطريقة‌القياسية‌‌‌‌‌ ‌‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌وىي‌طريقة‌ت نظيم‌اظتواد‌اليت‌جتري‌بإصدار‌اطتالصة‌من‌األمور‌اصتزئية‌إذل‌‬
‫األمور ‌الكلية‪‌ ،‬أو ‌بعبارة ‌أخرى ‌من ‌اطتاصة ‌إذل ‌العامة‪‌ .‬وتسمى ‌أحيانا ‌طريقة‌‬
‫القاعدة ‌ٍب ‌األمثلة‪‌ ،‬وىي ‌أقدم ‌طريقة ‌استخدمت ‌يف ‌تعليم ‌النحو ‌العريب‪‌ .‬وعلى‌‬
‫الرغم ‌من ‌قدم ‌ىذه ‌الطريقة ‌إال ‌أن ‌االستفتاء ‌الذي ‌وزعتو ‌اظتنظمة ‌العربية ‌للًتبية‌‬
‫والثقافة‌والعلوم‌على‌اظتسؤولُت‌عن‌تعليم‌اللغة‌العربية‌بوزارات‌الًتبية‌وغَتىا‌من‌‬
‫الوزارات‌اظتعنية‌مبراحل‌التعليم‌العام‌يف‌رتيع‌البالد‌العربية‪‌،‬أثبت‌من‌خالل‌حتليل‌‬
‫ردود ‌اصتهات ‌اظتعنية ‌يف ‌الدول ‌العربية ‌أن ‌الطريقة ‌القياسية ‌ال ‌تزال ‌تستخدم ‌يف‌‬
‫‌‪ٜ‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫بعض ‌مدارس ‌ويقوم ‌التعليم ‌يف ‌ىذه ‌الطريقة ‌على ‌أساس ‌عرض ‌القاعدة ‌أوال‪‌،‬‬
‫ومطالبة‌التالميذ‌حبفظها‌ٍب‌تعرض‌األمثلة‌بعد‌ذلك‌لتوضيح‌ىذه‌القاعدة‪‌،‬ومعٌت‌‬
‫ىذا‌أن‌الذىن‌ينتقل‌فيها‌اطتالصة‌من‌األمور‌اصتزئية‌إذل‌األمور‌الكلية‪‌ ‌.‬‬
‫‌وتأٌب‌فكرة‌القياس‌يف‌ىذه‌الطريقة‌من‌حيث‌فهم ‌التالميذ‌للقاعدة‌العامة‌‬
‫ووضوحها‌يف‌أذىاهنم‌ومن‌ٍب‌يقيس‌اظتعلم‌أو‌التالميذ‌األمثلة‌اصتديدة‌الغامضة‌‬
‫اضحة‪‌،‬وتطبيق‌القاعدة‌عليها‪‌.‬ومن‌اصتدير‌بالذي‌كر‌أن‌‬
‫‌‬ ‫على‌األمثلة‌األخرى‌الو‬
‫كتب‌النحو‌اظتدرسية‌القدنتة‌كانت‌كلها‌تسَت‌حسب‌ىذه‌الطريقة‌من‌مثل‌كتاب‌‬
‫النحو‌الوايف‌ل عباس‌حسن‪‌:‬وكتاب‌رتيع‌الدروس‌العربية‌للغالييٍت‪‌،‬وكتاب‌قواعد‌‬
‫اللغة‌العربية‌لتالميذ‌اظتدارس‌الثانوية‌ضتفٍت‌ناصف‌وآخرين‪‌ ٜ.‬‬
‫‌ب‪ .‬الطريقة‌التحليلية‬
‫إذ‌وجد‌مسألة‌دل‌يتضح‌معنها‌ودل‌يتبُت‌مقصودىا‌فيحاول‌الكاتب‌أن‌لتلل‌‬
‫اظتسألة‌على‌الطريقة‌التحليلية‪‌ .‬‬
‫‌ج‪ .‬الطريقة‌االستقرائية‬
‫‌ ‌وىي‌طريقة‌تنظيم‌اظتواد‌اليت‌جتري‌بإصدار‌اطتالصة‌من‌األمور‌الكلية‌إذل‌‬
‫األمور‌اصتزئية‌أو‌بعبارة‌أخرى‌من‌العامة‌إذل‌اطتاصة‪‌ .‬‬

‫‪9‬ػتمد‌عبد‌القادر‌أزتد‪"‌،‬طرق‌تعليم‌اللغة‌العربية"‪‌،‬الطبعة‌األوذل‌‪(‌،ٜٜٔٚ‬مكتبة‌النهضة‌اظتصرية)‪‌،‬ص‪.ٜٕٔ-ٜٔٔ‌.‬‬
‫‌ٓٔ‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫الفصل الخامس‪ :‬دراسة عن الكتب و البحوث السابقة‬

‫كان الطالب يف اظتستوى النهائي يف قسم تدريس‌اللغة العربية بكلية الًتبية‬
‫وشؤون التدريس باصتامعة اليت يدرس فيها الباحث ‌ا آلن‪ ،‬كلهم قد درسوا عن‬
‫حرف ‌النون حرفا‪‌ .‬إما يف الفصل أو خارج الفصل‪ ،‬إما يف اصتامعة أو خارج‬
‫اصتامعة‪ .‬لكن‪ ،‬بالنظر‌للكتابة‪ ،‬من الطالب دل يبحثوا عن حرف‌النون‪‌.‬خصوصا‬
‫عن حرف‌النون يف سورة‌القلم‪‌ .‬‬
‫‌وسبب‪ ،‬يريد‌الباحث أن يبحث ىذا اظتوضوع‪‌ .‬أما الكتب اليت استعملها‌‬
‫الباحث لبحث ىذه الرسالة فهي كثَتة‪‌ ،‬منها‪ :‬الكواكب ‌الدرية ‌شرح ‌متممة‌‬
‫األجرومية‌ػتمد‌بن‌أزتد‌األىدل‪‌،‬اظتعجم‌اظتفصل ‌يف ‌اللغة‌واألدب‌إلميل‌بديع‌‬
‫يعقوب‌ ‪‌،‬اصتٌت‌الداين‌يف‌حروف‌اظتعاين‌البن‌أم‌قاسم‌اظترادي‪‌،‬اظتعجم‌اظتفصل‌يف‌‬
‫فو البابييت‪ ،‬وغَت‌ؽتا‪‌ .‬‬
‫النحو‌العريب‌لعزيذة ّ‌‬
‫وكتب ‌التفاسَت ‌اليت ‌تشرح ‌سورة ‌القلم‪ .‬كما ‌عرف ‌الباحث‪‌ ،‬كل ‌الكتب‌‬
‫التفسَتية ‌كتد ‌الباحث ‌حبوث ‌عن ‌سورة ‌القلم ‪.‬فالكتب ‌التفسَتية ‌اليت ‌استعملها‌‬
‫لبحث‌ىذه ‌الرسالة ‌فمنها ‪‌ :‬التفسَت‌الواضح‌‌(اصتزء‌اطتامس‌عشر)‌حملمد‌ػتمود‌‬
‫حجازي‪‌ ،‬صفوة ‌التفاسَت ‌حملمد ‌علي ‌الصابوين‪‌ ،‬تفسَت ‌القاشتي ‌اظتسمى ‌ػتاسن‌‬
‫التأويل‌حملمد‌رتال‌الدين‌القاشتي‪ ،‬تفسَت القرآن العظيم إلماما ضتافظ عماد الدين‬
‫‌ٔٔ‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫أيب الفداء‌إشتاعيل بن‌كثَت الدمشقي‪‌.‬كلها تبحث عن سبب تسمية سورة‌القلم‬

‫‌وأسباب نزوعتا ومناسبتها سورة قبلها وبعدىا‪‌ .‬‬
‫وأيضا‪ ،‬قد استعمل الباحث القاموس أو اظتعجم األلكًتوين وغَت األلكًتوين‬
‫وما‌إلىذ لكمن الكتب اليت عتا ارتباطل حبث ىذه الرسالة‪‌ .‬‬
‫الفصل السادس‪ :‬أىداف البحث و فوائده‬
‫‌‌‌‌‌‌‌‌إن‌لكل‌األشياء‌أىداف‌وفوائده‌وكذلك‌ىذا‌البحث‌لو‌أىداف‌وفوائده‪‌.‬‬
‫أىداف البحث‬ ‫ٔ‪.‬‬
‫دتكن‌أن‌تكون‌األىداف‌من‌ىذا‌البحث‌على‌النحو‌التارل‪‌ :‬‬
‫ظتعرفة‌اآليات‌اليت‌حتتوي‌على‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‪.‬‬ ‫‌أ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ظتعرفة‌أنواع‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‪.‬‬
‫‌‬
‫ت‪ .‬ظتعرفة‌معٌت‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‪‌.‬‬
‫‌‬
‫فوائد‌البحث‬ ‫ٕ‪.‬‬
‫وأما‌الفوائد‌اليت‌تستفاد‌من‌ىذا‌البحث‌فهي‪‌ :‬‬
‫الفائدة ‌للجامعية‪‌ :‬زيادة ‌خزانة ‌العلوم ‌للمكتبة ‌وتنفع ‌نتائج ‌البحث‌‬ ‫‌أ‪.‬‬
‫صتامعة‌عالء‌الدين‌اإلسالمية‌اضتكومية‌مكاسر‪‌.‬لتطور‌تدريس‌اللغة‌‬
‫العربية‌للمستويات‌اظتدرسة‪.‬‬
‫‌ٕٔ‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫ب‪ .‬الفائدة ‌العلمية‪‌:‬ظتعلمي ‌اللغة ‌العربية ‌يكون ‌مرجعا ‌يف ‌ترقية‌األفتاط‌‬

‫‌‬
‫وفعالية‌التدريس‪‌.‬وتكون‌مصدرا‌علميا ‌صتميع‌الطالب ‌يف‌استخدام‌‬
‫حرف‌النون‌على‌كل‌ناحية‌من‌النواحي‪.‬‬
‫ت‪ .‬الفائدة ‌للطالب‪‌ :‬أن ‌يكون ‌ىذا ‌البحث ‌مفيدا ‌للطالب ‌لقياس‌‬
‫‌‬
‫أنفسهم‌من‌جهة‌الكفائة‌يف‌استخدام‌حرف‌النون‌من‌ناحية‌األنواع‌‬
‫حرف‌النون‪.‬‬
‫ث‪ .‬الفائدة‌للمعلم‪‌:‬أن‌يكون‌ىذا‌البحث‌مفيدا‌للمعلم‌ظتعرفة‌استطاعتو‌‬
‫‌‬
‫يف‌تعليم‌اظتهارة‌اللغوية‌األربعة ‌والسيما‌تعليم‌كيفية‌استعمال‌حرف‌‬
‫النون ‌ عندما‌يعلم‌طالبو‌مادة‌القواعد‌اللغة‌العربية‌خصوصا‌يف‌علم‌‬
‫النحو‪.‬‬
 ‫الباب الثاني‬
‫الدراسة النظرية‬
‫الفصل األول‪ :‬مفهوم النحو‪ ،‬أىدافو ونشأتو‬
‫أ‪‌.‬مفهوم‌النحو ‌‬
‫قال‌يف‌التصريح‌وقد‌تظافرت‌الروايات‌على‌أن‌أول‌من‌وضع‌النحو‌أبو‌‬
‫كان‌ابو‌االسود‌‬
‫‌‬ ‫األسود‌وأنو‌أخذه‌أوال‌عن‌علي‌ابن‌أيب‌طالب‌رضي‌اهلل‌عنو‌و‬
‫كويف ‌الدار ‌بصري ‌اظتنشاء ‌ومات‪(‌ ٔٓ.‬وحكي) ‌يف ‌سبب ‌وضع ‌أىب ‌األسود ‌عتذا‌‬
‫الفن‌أنو‌كان‌ليلة‌على‌سطح‌بيتو‌وعنده‌بنتو‌فرأت‌السماء‌وؿتوىا‌وحسن‌تأل‌لؤ‌‬
‫أنوارىا‌مع‌وجود‌الظلمة‌فقالت‌يا‌ابت‌ما‌أحسن‌السماء‌بضم‌النون‌وكسرا‌عتمزة‌‬
‫فقال‌أي‌بنية‌ؾتومه ا‌وظن‌اهنا‌أرادت‌أي‌شيء‌أحسن‌منها‌فقالت‌يا‌أبت‌ما‌‬
‫أردت‌ىذا‌إفتا‌أردت‌التعجب‌من‌حسنها‌فقال‌قورل‌ما‌أحسن‌السماء‌وافتحى‌‬
‫فاك‌فلما‌أصبح‌غدا‌على‌سيد‌على‌كرم‌اهلل‌وجهو‌وقال‌يا‌أمَت‌اظتؤمنُت‌حدث‌يف‌‬
‫ّ‬
‫أوالدنا‌ما‌دل‌نعرفو‌وأخربه‌بالقصة‌فقال‌ىذا‌مبخالطة‌العجم‌العرب‌ٍب‌أمره‌فاشًتى‌‬
‫صحيفة‌وأملى‌عليو‌بعد‌أيام‪‌ ٔٔ.‬‬
‫ساد ‌النحو ‌العريب ‌مفهوم ‌قاصر ‌تركز ‌حول ‌اإلعراب ‌وىو ‌ضبط ‌أواخر‌‬
‫الكلمات‌بعد‌التعرف‌على‌مواقعها‌من‌اصتملة‪‌،‬وقد‌اؿتدر‌إلينا‌ىذا‌اظتفهوم‌من‌‬
‫تعريف‌علماء‌النحو‌القادمي‌الذين‌كانوا‌يعرفونو‌على‌أنو‪‌،‬علم‌يعرف‌بو‌أواخر‌‬
‫الكلمات‌اعرابا‌وبناء‪‌،‬ولكن‌العصر‌اضتديث‌وما‌صاحبو‌من‌حبوث‌ودراسات‌يف‌‬

‫‪10‬عبد‌اضتميد‌ىنداوي‪"‌،‬حاشية‌الصبان"‪ ‌،‬على‌شرح‌األمشوين‌على‌أنفية‌ابن‌مالك‪‌،‬اصتزء‌األول‪(‌،‬اظتكتبة‌العصرية)‪‌،‬ص‪ٕٗ‌.‬‬

‫‪11‬ػتمد‌خلويف‪"‌،‬شرح‌ؼتتصر‌جدا‌على‌منت‌االجرومية"‪(‌،‬مطبعة‌بن‌ىاليب)‪‌،‬ص‪‌ ‌ٖ‌.‬‬

‫ٖٔ‬
 ‫ٗٔ‬

‫التحليل ‌النحو ‌غَت ‌ىذه ‌النظرة ‌التقليدية ‌فلم ‌بعد ‌النحو ‌قاصرا ‌على ‌اعراب‌‬
‫الكلمات‪‌ ،‬إفتا ‌امتد ‌إذل ‌اختيار ‌الكلمات ‌واالرتباط ‌الداخل ‌بينها‪‌ ،‬والتأليف ‌بُت‌‬
‫ىذه‌الكلمات‌يف‌اصتملة‌والوحدات‌اظتكونة‌للعبارات‪‌ ٕٔ.‬‬
‫وسبب‌تسمية‌ىذه‌العلم‌بالنحو‌ما‌روي‌أن‌عليا‌رضي‌اهلل‌عنو‌ظتا‌أشار‌‬
‫على ‌ايب ‌األسود ‌الدورل ‌أن ‌يضعو ‌قال ‌لو ‌بعد ‌أن ‌علمو ‌اإلسم ‌والفعل ‌واضترف‌‬
‫اإلسم‌ما‌أنبأ‌عن‌اظتسمى‌والفعل‌ما‌أنبأ‌عن‌حركة‌اظتسمى‌واضترف‌ما‌أنبأ‌عن‌‬
‫معٌت‌يف‌غَته‪‌،‬الرفع‌للفاعل‌وما‌اشبتو‌بو‌والنصب‌للمفع ‌ول‌وما‌زتل‌عليو‌واصتر‌‬
‫للمضاف ‌وما ‌يناسبو‪‌ :‬إنح ‌ىذا ‌النحو ‌يا ‌أبا ‌األسود ‌فسمي ‌بذلك ‌تربكا ‌بلفظ‌‬
‫الواضع‪‌ ٖٔ.‬‬
‫‌الكفاية‌‬
‫‌‬ ‫وأما ‌البدعة ‌اللغوية ‌فتنقسم ‌إذل ‌األحكام ‌اطتمسة ‌واجبة ‌على‬
‫كاإلشتغال ‌بالعلوم ‌العربية ‌اظتتوقف ‌عليها ‌فهم ‌الكتاب ‌والسنة ‌كالنحو ‌والصرف‌‬
‫والبيان‌واللغة‪‌ٔٗ.‬معٌت‌ىذا‌أن‌مفهوم‌النحو‌امتد‌واتسع‌فشمل‌جوانب‌أخرى‌غَت‌‬
‫اعراب‌أواخر‌الكلمات‌يف‌الداللة‌على‌اظتعٌت‪‌،‬والعالقة‌بُت‌أواخر‌الكلمات‌وبُت‌‬
‫ما‌تدل‌عليو‌من‌معٌت‪‌،‬وطريقة‌بناء‌اصتملة‌وترتيب‌كلماهتا‪‌،‬ومن‌اظتسلم‌بو ‌أن‌‬
‫الطور ‌اصتديد ‌يف ‌اظتفهوم ‌يسلم ‌بأقتية ‌اإلعراب ‌ألنو ‌جزء ‌أساسي ‌يف ‌بناء ‌اللغة‌‬
‫العربية‌ال‌تكتمل‌إال‌بو‪‌،‬وال‌تكسب‌عروبتها‌إال‌بصحتو‌وسالمتو‪‌،‬وما‌نسمعو‌من‌‬
‫حُت‌إذل‌آخر‌من‌دعوات‌شريرة‌إذل‌التحلل‌من‌اإلعراب‪‌،‬والوقوف‌على‌أواخر‌‬

‫‪12‬ػتمد‌عبد‌القادر‌أزتد‪"‌،‬طرق‌تعليم‌اللغة‌العربية"‪‌،‬الطبعة‌األوذل‌‪(‌،ٜٜٔٚ‬مكتبة‌النهضة‌اظتصرية)‪‌،‬ص‪‌ .ٔٙٙ‌.‬‬
‫‪13‬ػتمد‌بن‌ػتمد‌العيٍت‌الشهَت‌باضتطاب‪"‌،‬الكواكب‌الدرية‌على‌متممة‌األجرومية"‪‌،‬اصتزء‌األول‪(‌،‬مؤسسة‌الكتب‌الثقافية)‪‌،‬‬
‫ص‪‌ ‌.٘‌.‬‬
‫ٗٔ‬
‫يوسف‌بن‌عبد‌الرزتن‌ظترعشاي‪"‌،‬ؼتتصر‌فوائد‌اظتكية"‪(‌،‬دار‌البشر‌اإلسالمية)‪‌،‬ص‪‌ .ٔٓ‌.‬‬
 ‫٘ٔ‬

‫الكلمات‌بالتسكُت‌إن‌دلت‌فإفتا‌تدل‌على‌جهل‌بلغتنا‌العربية‌اصتميلة‪‌،‬وعجز‌من‌‬
‫فهم‌قواعدىا‪‌،‬ولن‌يتسٌت‌لل متعلم‌أن‌يدرك‌أسرار‌اللغة‌ويتمكن‌منها‌إال‌إذا‌تعلم‌‬
‫قواعدىا ‌ودرب ‌عليها ‌تدريبا ‌نتكنو ‌من ‌اإلظتام ‌هبا ‌والقدرة ‌على ‌تطبيق ‌قوانينها‪‌،‬‬
‫واختيار‌ألفاظها‌مبا‌يطابق‌مقتضى‌اضتال‪‌،‬وحسن‌التأليف‌بينها‌مبا‌يؤدى‌إذل‌رقى‌‬
‫األسلوب‌ورتال‌العبارة‪‌ ٔ٘.‬‬
‫ب‪‌.‬أىدافو ‌‬
‫نتكن‌ارتال‌أىداف‌تدريس‌النحو‌والعوامل‌اليت‌تتحقق‌من‌تدريسو‌فيما‌‬
‫‌‬ ‫و‬
‫يلي‪‌ ‌:‬‬
‫ٔ) صوان ‌اللسان ‌من ‌اطتطأ‪‌ ،‬وحفظ ‌القلم ‌من ‌الزلل‪‌ ،‬وتكوين ‌عادات ‌لغوية‌‬
‫سليمة‪‌ ،‬ولعل ‌ىذا ‌من ‌أىم ‌األىداف ‌اليت ‌دعت ‌العرب ‌إذل ‌وضع ‌قواعد‌‬
‫النحو‪.‬‬
‫ٕ) تعويد ‌التالميذ ‌قوة ‌اظتالحظة‪‌ ،‬والتفكَت ‌اظتنطقي ‌اظترتب‪‌ ،‬وتربية ‌ىلكة‌‬
‫االستنباط‌واضتكم‌والتعليل‌إذل‌غَت‌ذلك‌من‌الفوائد‌العقلية‌اليت‌يتعود‌عليها‌‬
‫‌‬
‫التالميذ‌التباعهم‌أسلوب‌االستقراء‌يف‌دراسة‌القواعد‪.‬‬
‫ٖ) يعُت‌على‌فهم‌الكالم‌على‌وجو‌الصحيح‌مبا‌يساعد‌على‌استيعاب‌اظتعاين‌‬
‫بسرعة‪.‬‬
‫ٗ) يشحذ‌العقل‪‌،‬ويصقل‌الذوق‪‌،‬وينمى‌ثروة‌التالميذ‌اللغوية‪.‬‬
‫‌‬

‫‪15‬ػتمد‌عبد‌القادر‌أزتد‪"‌،‬طرق‌تعليم‌اللغة‌العربية"‪‌،‬الطبعة‌األوذل‌‪(‌،ٜٜٔٚ‬مكتبة‌النهضة‌اظتصرية)‪‌،‬ص‪.ٔٙٚ‌.‬‬
‫‪ٔٙ‬‬

‫٘) اكساب‌التالمي ذ‌القدرة‌على‌استعمال‌القاعدة‌يف‌اظتواقف‌اللغوية‌اظتختلفة‪‌،‬‬

‫فالثمرة‌اليت‌تنتظرىا‌من‌تعليم‌النحو‌دتكُت‌التالميذ‌من‌تطبيق‌القواعد‌على‌‬
‫أساليب ‌الكالم ‌اليت ‌يستخدمها ‌يف ‌حياتو‪‌ ،‬واإلفادة ‌منها ‌يف ‌فهم ‌اآلثار‌‬
‫األدبية‪.‬‬
‫‪ )ٙ‬تضع‌القواعد‌أساسا‌دقيقة‌للمحاكاة‪‌،‬وال‌نتكن‌انتقال‌أثر‌التدريب‌إال‌إذا‌‬
‫دتت ‌احملاكاة ‌وفق ‌أساليب ‌تعتمد ‌على ‌أحكام ‌وأصول ‌تقيد ‌الكالم‌‬
‫‪ٔٙ‬‬
‫وتضبطو‪.‬‬
‫ج‪‌.‬نشأة‌النحو ‌‬
‫‌ بدأ‌العرب‌يف‌وضع‌القواعد‌ورتع‌اللغة‌عند‌ما‌نشأت‌اضتاجة‌إذل‌ذلك‪‌،‬‬
‫وتكونت ‌البواعث ‌اليت ‌دفعتهم ‌إذل ‌ىذا ‌الصنيع ‌وىي ‌بواعث ‌قومية ‌ودينية‌‬
‫واجتماعية‪‌ .‬فلم ‌يرض ‌العرب ‌عما ‌أصاب ‌لغتهم ‌من ‌ىجنة ‌وعجمة ‌ومسخ ‌يف‌‬
‫طبيعة‌تكوهنا‌وتركيبها‌نتيجة‌حتدث‌األعجام‌هبا‪‌،‬وضعف‌سالتث ‌ىم‌وعند‌ما‌‬
‫نزلوا‌األمصار‌اظتفتوحة‌وخالطوا‌األجانب‌وبعدوا‌عن‌ينابيع‌الفصاحة‌واختذوا‌لعبيد‌‬
‫واصتواري‌من‌أسرى‌اضتروب‌إلدارة‌اظتنازل‪‌ .‬‬
‫‌وقد ‌استغل ‌بعض ‌العرب ‌ما ‌أقره ‌اإلسالم ‌ظتالك ‌األمة ‌أن ‌يعاشرىا‌‬
‫معاشرة‌االزواج‌فنشئت‌نتيجة‌لذلك‌جيل‌أمهاتو‌عربيات‪‌،‬وكان‌ال‌بد‌أن‌يًتك‌‬
‫ذلك‌أثرا‌بعيدا‌يف‌فساد‌اللغة‌ألن‌األنبياء‌تأثروا‌بأمهاهتم‌يف‌نطقهم‌لبعض‌اضتروف‌‬
‫ويف‌تعبَتىم‌ببعض‌األساليب‌األعجمية‪‌ .‬‬

‫‪16‬ػتمد‌عبد‌القادر‌أزتد‪"‌،‬طرق‌تعليم‌اللغة‌العربية"‪‌،‬الطبعة‌األوذل‌‪(‌،ٜٜٔٚ‬مكتبة‌النهضة‌اظتصرية)‪‌،‬ص‪.ٔٙٛ‌.‬‬
 ‫‪ٔٚ‬‬

‫‌لقد‌خاف‌اظتسلمون‌على‌القرآن‌الكرمي‌أن‌يتسرب‌إليو‌اللحن‌ومن‌ٍب‌‬
‫بدأ‌التفكَت‌يف‌وضع‌قواعد‌النحو‌ليصلوا‌إذل‌قواعد‌تضبط‌اللغة‌وتقيهم‌شرا‌اطتطأ‌‬
‫يف ‌قراءة ‌كتاب ‌اهلل‪‌ .‬ووجدنا ‌اظتولدين ‌لترصون ‌على ‌التعلم ‌قواعد ‌اللغة ‌العربية‌‬
‫ليستقيم ‌لساهنم‪‌ ،‬ويشاركوا ‌يف ‌اضتياة ‌العامة ‌الدولة ‌فقد ‌كان ‌خلفاه ‌العباسيُت ‌ال‌‬
‫يستوزرون‌وال‌يتكتبون‌إال‌من‌حذق‌العربية‌وبرع‌يف‌أداهنا‪‌ ‌.‬‬
‫‌ لذلك ‌نشأة ‌النحو ‌يف ‌البصرة ‌عند ‌اظتوارل ‌ودل ‌ينشأ ‌عند ‌العرب‪‌ ،‬ألن‌‬
‫العرب‌دل‌يكونوا‌حباجة‌عتم‌إذل‌وضع‌مثل‌ىذه‌القواعد‌فهم‌يعرفوهنا‌بالسليقة‪‌،‬أما‌‬
‫‌وؿتوىا‌‬
‫اظتوارل ‌فبحكم ‌أجنيتهم ‌اليت ‌حتتاجون ‌إذل ‌حتت ‌نوعها ‌تعلم ‌اللغة ‌العربية ‌‬
‫واكتساهبا‌عن‌طريق‌الدراسة‌والبحث‪‌ ٔٚ.‬‬
‫الفصل الثاني‪ :‬تعريف حرف النون وأنواعها ‌‬
‫‌لفصل‌الثاين‌سيتحدث‌الباحث‌عن‌تعريف‌حرف‌النون‪‌،‬فتقدم‌الباحث‌‬
‫أوال‌ما‌ىو‌اضترف‪‌.‬اضترف‌يف‌اللغة‪‌:‬طرفو‌وسفَته‌وحده‪‌،‬ومن‌ذلك‌حرف‌اصتبل‪‌،‬‬
‫وىو‪‌:‬أعاله‌اضتد‪‌،‬واضتد‌واحد‌حروف‌التهجي‌األلف‌والبا‪‌...‬إخل‪ٔٛ.‬كما‌قال‌اهلل‌‬
‫سبحانو‌وتعاذل‌يف‌سورة‌اضتج‪        ٔٔ:ٕٕ‌/‬‬

‫‪             ‬‬

‫‌أي‪‌،‬على‌طرف‌اصتبل‪‌،‬وقالوا‌يف‌تفسَتىا‌أي‌ ‌‬ ‫‪     ‬‬

‫يعبد‌اهلل‌على‌وجو‌واحد‌وىو‌أن‌يعبده‌يف‌السراء‌دون‌الضراء‪‌ .‬‬

‫‪17‬ػتمد‌عبد‌القادر‌أزتد‪"‌،‬طرق‌تعليم‌اللغة‌العربية"‪‌،‬الطبعة‌األوذل‌‪(‌،ٜٜٔٚ‬مكتبة‌النهضة‌اظتصرية)‪‌،‬ص‪.ٔٙٙ-ٔٙ٘‌.‬‬

‫‪18‬رتيل‌عليوي‌ناصر‪‌"‌،‬الواو‌عند‌األصوليُت‌وبعض‌تطبيقها‌الفقهية"‪‌،‬كلية‌الشريعة‪‌.‬غتلة‌اصتامعة‌العراق‪/‬ع‌(‪‌،ٚٛ‌)ٕ/ٕٚ‬‬
‫ص‪‌ .ٕ‌.‬‬
‫‪ٔٛ‬‬

‫‌اضترف ‌يف ‌اإلصطالح‪‌ :‬عرف ‌النحويون ‌اضترف ‌بعدة ‌تعريفات ‌منها‪‌ :‬ما‌‬
‫عرف ‌بو ‌سيود‪‌ ،‬فقال‪(‌ :‬الكل‪‌ :‬اسم‪‌ ،‬وفعل‪‌ ،‬وحرف ‌جاء ‌ظتعٌت ‌ليس ‌باسم ‌وال‌‬
‫فعل‪‌...‬وأماما‌جاء‌ظتعٌت‌وليس‌باسم‌وال‌فعل‌فنحو‪ٍ‌:‬ب‪‌،‬وسوف‪‌،‬ونون‌القسم‌‬
‫والم‌اإلضافة‪‌،‬وؿتوىا)‪‌ ٜٔ.‬‬
‫‌تقسيم‌اضتروف‌إذل‌قسمُت‌رئيسُت‌قتا‌حروف‌اظتباين‌وحروف‌اظتعاين‪‌ :‬‬
‫‌أ‪ .‬حروف‌اظتباين‪:‬‬
‫وىي ‌حروف ‌اعتجاء ‌اليت ‌ترمز ‌إذل ‌األصوات ‌وتستعمل ‌يف ‌تركيب‌‬
‫الكلمات‪‌،‬أولو‌األلف‌وآخرىا‌الياء‌وىذه‌اضتروف‌ال ‌عمل‌عتا‌من‌حيث‌‬
‫التأثَت ‌اإلعرايب ‌فهي ‌اظتادة ‌الرئيسية ‌للكلمات ‌واظتكون ‌البنيوي ‌للمفردات‌‬
‫والًتاكيب‌وبدوهنا‌ال‌وجود‌لتعبَت‌بأي‌شكل‌من‌األشكال‌مطلقا‪‌ ٕٓ.‬‬
‫اظتثال‪‌:‬أ‪‌،‬ب‪‌،‬ت‪‌،‬ث‪‌،‬ج‪‌،‬ح‪‌،‬خ‪‌،‬د‪‌،‬ذ‪‌،‬ر‪‌،‬ز‪‌،‬س‪‌،‬ش‪‌،‬ص‪‌،‬‬
‫ض‪‌،‬ط‪‌،‬ظ‪‌،‬ع‪‌،‬غ‪‌،‬ف‪‌،‬ق‪‌،‬ك‪‌،‬ل‪‌،‬م‪‌،‬ن‪‌،‬و‪‌،‬ه‪‌،‬ء‪‌،‬ي‪.‬‬
‫ب‪ .‬حروف‌اظتعاين‪:‬‬
‫‌‬
‫وىي‌اضتروف‌اليت‌تعطي‌معاين‌ػتددة‌ومقصودة‌إذا‌ما‌دخلت‌يف‌‬
‫تركيب‌الكالم‪‌،‬أي‌أن‌استعماعتا‌يف‌الكالم‌يراد‌منو‌معٌت‌ػتدد‌من‌قبل‌‬
‫اظتتكلم‌ويف‌نفس‌الوقت‌لو‌مقصد‌من‌استعمالو‌يريد‌إيصالو‌للسامع‪‌ ٕٔ.‬‬

‫‪19‬رتيل‌عليوي‌ناصر‪‌"‌،‬الواو‌عند‌األصوليُت‌وبعض‌تطبيقها‌الفقهية"‪‌،‬كلية‌الشريعة‪‌.‬غتلة‌اصتامعة‌العراق‪/‬ع‌(‪‌،ٚٛ)ٕ/ٕٚ‬‬
‫ص‪.ٕ‌.‬‬
‫رتيل‌عليوي‌ناصر‪‌"‌،‬الواو‌عند‌األصوليُت‌وبعض‌تطبيقها‌الفقهية"‪‌،‬كلية‌الشريعة‪‌.‬غتلة‌اصتامعة‌العراق‪/‬ع‌(‪‌،‌‌ٛٓ‌)ٕ/ٕٚ‬‬ ‫‪20‬‬

‫ص‪.ٖ‌.‬‬
‫رتيل‌عليوي‌ناصر‪‌"‌،‬الواو‌عند‌األصوليُت‌وبعض‌تطبيقها‌الفقهية"‪‌،‬كلية‌الشريعة‪‌.‬غتلة‌اصتامعة‌العراق‪/‬ع‌(‪‌،‌‌ٛٓ‌)ٕ/ٕٚ‬‬ ‫‪21‬‬

‫ص‪.ٖ‌.‬‬
 ‫‪ٜٔ‬‬

‫اظتثال‪‌:‬حرف‌جر‪‌،‬ىي‪‌:‬من‪‌،‬إذل‪‌،‬عن‪‌،‬على‪‌،‬يف‪‌ .‬‬
‫‌حرف‌عطف‪‌،‬ىي‪‌:‬و‪‌،‬او‪ٍ‌،‬ب‪‌ .‬‬
‫ِ‬
‫حروف‌جزم‪‌،‬ىي‪‌:‬دل‪‌،‬ظتا‪‌،‬ل‪‌،‬ال‪‌ .‬‬
‫‌حروف‌قسم‪‌،‬ىي‪‌:‬و‪‌،‬ت‪‌،‬ب‪‌ .‬‬
‫‌حرف‌النصب‪‌،‬تنقسم‌إذل‌قسمان‪‌ :‬‬
‫ٔ) حرف‌النصب‌تدخل‌يف‌اإلسم‪‌:‬كحروف‌إن‪‌،‬وكأن‪‌،‬ولكن‪‌،‬‬
‫وليت‪‌،‬ولعل‪‌،‬وال‪.‬‬
‫‌إذن‪‌،‬‬
‫ٕ) حرف ‌النصب ‌تدخل ‌يف ‌الفعل‪‌ :‬كحروف ‌أ ْن‪‌ ،‬لن‪‌ ،‬‬
‫كي‪.‬‬
‫اسم‌ضمَت‪‌،‬ىي‪‌:‬ىو‪‌،‬قتا‪‌،‬ىم‪‌،‬ىي‪‌،‬قتا‪‌،‬ىن‪‌،‬أنت‪‌،‬أنتما‪‌،‬‬
‫ِ‬
‫أنتم‪‌،‬أنت‪‌،‬أنتما‪‌،‬أننت‪‌،‬أنا‪‌،‬ؿتن‪.‬‬
‫حرف ‌ النون ‌ىي ‌اضترف ‌اطتامس ‌والعشرون ‌من ‌حروف ‌اعتجائية ‌وىو‌‬
‫غتهور ‌متوسطة ‌وؼترجو ‌من ‌طريف ‌اللسان ‌مع ‌أصول ‌الثنايا ‌العليا‪‌ ،‬وىو ‌أنفي ‌إذا‌‬
‫يتسرب‌اعتواء‌معو‌من‌األنف‌مع‌اللثة‌العليا‌وامتداد‌النفس‌من‌األنف‪‌ ٕٕ.‬‬
‫‌‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫الفصل الثالث‪ :‬أنواع حرف النون‬
‫تنقسم‌حرف‌النون‌إذل‌سبعة‌أقسام‪‌ :‬‬
‫بن‪‌،‬ألضربن‪‌.‬وىي‌ال‌‬
‫نون‌التوكيد‪‌:‬حرف‌ال‌ػتل‌لو‌من‌اإلعراب‌ألضر ّ‬ ‫ٔ‪.‬‬
‫كيده‌اذا‌‬
‫‌‬ ‫تدخل‌على‌الفعل‌األمر‌يف‌كل ‌حال‪‌.‬اما‌اظتضارع‌فيجب‌تو‬
‫ّ‬

‫‪22‬عبد‌الغٍت‌أبوا‌العزم‪"‌،‬اظتعجم‌الغٍت‌(مدارة)"‪(‌،‬صدد‌ٕٔٗٔه‪‌ٕٓٓٔ/‬م‪‌,)،‬ص‪.ٕٔ‌.‬‬
 ‫ٕٓ‬

‫متصال‌بقسم‪‌،‬مثبتا‪‌،‬مستقبال‪‌،‬غَت‌مفصول‌عن‌المو‌بفاصل‌ؿتو‌‬
‫‌‬ ‫كان‌‬
‫كما‌قال‌اهلل‌سبحانو‌وتعاذل‌يف ‌سورة‌القلم‪  ٕٗ:ٙٛ‌/‬‬

‫كيده‌اذا‌كان‌جوابا‌لقسم‌دل‌تتور‌‬
‫‌‬ ‫‪‌،‬ونتتنع‌تو‬ ‫‪   ‬‬

‫فيو ‌ىذه ‌الشروط‪‌ :‬تاهلل ‌انّك ‌لتفعل ‌ما ‌تريد‪‌ ،‬وجواز ‌اآلمران ‌يف ‌غَت‌‬ ‫ٕ‪.‬‬
‫ٖٕ‬
‫كيد‌تكون‌ثقيلة‌مضعفة‌ومفتوحة‪‌،‬أو‌خفيفة‌حركتها‌‬
‫ّ‬ ‫‪‌.‬ونون‌التو‬ ‫ذلك‬
‫ال‌ػتل ‌عتما‌من‌اإلعراب‪‌.‬يدخالن‌على‌اظتضارع‌‬
‫السكون‪‌،‬وقتا‌حرفان ‌ ّ‬
‫واألمر‪‌ ,‬فيبنياهنما ‌على ‌الفتح‪‌ ،‬وقد ‌اجتمعا ‌يف ‌اآلية‪‌:‬‬
‫ٕٗ‬
‫‪‬واألصل‪‌:‬وليكونَ ْن‪.‬‬
‫نون‌النسوة‪‌:‬أو‌نون‌اإلناث‪‌،‬حرف‌يبٍت‌اظتاضي‌واظتضارع‌واألمر‌على‌‬ ‫ٖ‪.‬‬
‫السكون‪‌،‬ويكون‌مبنيّا‌على‌الفتح ‌يف‌ػتل‪‌)ٔ‌:‬رفع‌فاعل‌إذا‌اتصلت‌‬
‫بفعل‌معلوم‪‌،‬ؿتو‪"‌:‬اجتهدن‌أيّتها‌الطالبات"‪‌)ٕ‌.‬رفع‌نائب‌فاعل‪‌،‬إذا‌‬
‫‌مبٍت ‌للمجهول‪‌ ،‬ؿتو‪"‌ :‬الناجحات ‌كوفئن"‪)ٖ.‬رفع ‌اسم‌‬
‫اتصلت ‌بفعل ّ‬
‫هبا‌ىذا‌الفعل‪‌،‬ؿتو‪"‌:‬لطالبات‌كن ‌كسوالت‌‬
‫ّ‬ ‫الفعل‌الناقص‪‌،‬إذا‌اتصل‌‬

‫‪23‬عمر‌توفيق‌سفراغا‪"‌،‬اظتعجم‌يف‌اإلعراب"‪(‌،‬دار‌اظتعرفة‌ٓٗ‪‌،‬شارع‌فيكتور‌ىيجر‪-‬الدار‌البيضاء‪‌،‬اظتغرب‌ص‪.‬ب‪‌.‬‬
‫ٓ٘ٔٗ_ىاتف‪‌،ٖٓٓ٘ٙٚ/ٖٜٕٓ٘ٓ‌:‬ص‪‌ .ٔٗٚ‌.‬‬
‫‪24‬اميل‌بديع‌يعقوب‪‌"‌,‬النحو‌والصرف‌واإلعراب"‪‌،‬الطبعة‌السابعة‪(‌،‬دار‌العلم‌للماليُت)‪‌،‬ص‪‌ .ٙٙ٘‌.‬‬
 ‫ٕٔ‬

‫فصرن ‌غتتهدات"‪‌ ٕ٘.‬واسم ‌ضمَت ‌متتص ‌بالرفع‪‌ ،‬ويتغَت ‌ػتلو ‌من‌‬

‫اب‌حب‌موقعو‌ؿتو‪‌:‬ضَربْ َن‌‬
‫َ‬ ‫اإلعر‬
‫‌كن ‌(اسم ‌لكان)‪‌ ...‬اخل ‌وىناك ‌نون ‌للنسوة‌‬ ‫‌ض ِربْ َن ‌(نائب ‌فاعل)‪ّ ،‬‬
‫‌(فاعل)‪ُ ،‬‬
‫مش ّددة‌تقابل‌ميم‌اصتمع‪‌،‬وىي‌حرف‌ال‌ػتل‌لو‌من‌اإلعراب‪‌،‬كما‌يف‌قولك‪‌:‬‬
‫‪ٕٙ‬‬
‫"‌كتابكن‌"‪.‬‬
‫ّ‬
‫نون‌الوقاية‪‌:‬حرف‌مبٍت‌على‌الكسر‌ال‌ػتل‌لو‌من‌اإلعراب‪‌،‬وال‌عمل‌‬ ‫ٗ‪.‬‬
‫لو‌ويأٌب‌قبل‌ياء‌اظتتكلم‌اليت‌تعرب‌يف‌ػتل‌نصب‌مفعول‌بو‌ويأٌب‌أيضا‌‬
‫لتقي‌الفعل‌أو‌اسم‌الفعل‌أو‌اضترف‌اظتشبو‌بالفعل‌من‌الكسرة‪‌ ،‬ونون‌‬
‫مكسورة‌تلحق‌قبل‌ياء‌اظتتكلم‪‌،‬إذا‌نصبت‌بفعل‪‌،‬ؿتو‪‌:‬عليكٍت‪‌،‬مبعٌت‪‌:‬‬
‫‪ٕٚ‬‬
‫الزمٍت‌أوب‌إ ّن‌وأخواهتا‪‌،‬ؿتو‪‌:‬ليتٍت‪.‬‬
‫نون ‌اظتثٌت‪‌ :‬مكسورة ‌دائما ‌وتأٌب ‌مع ‌األلف ‌أو ‌الياء ‌يف ‌اظتثٌت‪‌ ،‬ؿتو‪‌:‬‬ ‫٘‪.‬‬
‫الكتابان‌والكتابُت‪‌،‬وىي‌بدل‌من‌التن ‌وين‌يف‌اإلسم‌اظتفرد‪‌،‬وحتذف‌عند‌‬
‫اإلضافة‌ؿتو‪‌:‬كتابا‌عمار‪‌ ٕٛ.‬وىي‌نون‌مكسورة‌ال‌تعرب‪‌،‬وتأٌب‌بعد‌‬
‫ّ‬
‫األلف‌(يف‌حالة‌الرفع)‌والياء‌(يف‌حاليت‌النصب‌واصتر)‪‌،‬ؿتو‪"‌:‬زراين‌‬

‫ٕ٘اميل‌بديع‌يعقوب‪‌"‌,‬النحو‌والصرف‌واإلعراب"‪‌،‬الطبعة‌السابعة‪(‌،‬دار‌العلم‌للماليُت)‪‌،‬ص‪‌ .ٙٙٙ-ٙٙ٘‌.‬‬
‫‪ٕٙ‬عمر‌توفيق‌سفراغا‪"‌،‬اظتعجم‌يف‌اإلعراب"‪(‌،‬دار‌اظتعرفة‌ٓٗ‪‌،‬شارع‌فيكتور‌ىيجر‪-‬الدار‌البيضاء‪‌،‬اظتغرب‌ص‪.‬ب‪‌.‬‬
‫ٓ٘ٔٗ_ىاتف‪‌،ٖٓٓ٘ٙٚ/ٖٜٕٓ٘ٓ‌:‬ص‪‌ .ٔٗٚ‌.‬‬
‫‪ٕٚ‬‬
‫ابن‌أم‌قاسم‌اظترادي‪"‌،‬اصتٌت‌الداين‌يف‌حروف‌اظتعاين"‪‌،‬الطبعة‌االول‪(‌:‬بَتوت‪‌:‬دار‌الكتب‌العلمية‪‌،)ٖٔٗٔ‌،‬ص‪‌ .ٖٕ‌.‬‬
‫ّ‬
‫‪ٕٛ‬عمر‌توفيق‌سفراغا‪"‌،‬اظتعجم‌يف‌اإلعراب"‪(‌،‬دار‌اظتعرفة‌ٓٗ‪‌،‬شارع‌فيكتور‌ىيجر‪-‬الدار‌البيضاء‪‌،‬اظتغرب‌ص‪.‬ب‪‌.‬‬
‫ٓ٘ٔٗ_ىاتف‪‌،ٖٓٓ٘ٙٚ/ٖٜٕٓ٘ٓ‌:‬ص‪‌ .ٔٗٛ‌.‬‬
‫ٕٕ‬

‫طالبان ‌مع ‌معلمُت" ‌وحتذف ‌ىذه ‌النون ‌عند ‌اإلضافة‪‌ ،‬ؿتو‪"‌ :‬حضر‌‬
‫‪ٕٜ‬‬
‫معلما‌الصف"‪.‬‬
‫ّ‬
‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌:‬ىي‌نون‌مفتوحة‌ال‌تعرب‪‌،‬وتأٌب‌بعد‌الواو‌(يف‌‬ ‫‪.ٙ‬‬
‫حالة ‌الرفع) ‌والياء ‌(يف ‌حاليت ‌النصب ‌واصتر)‪‌ ,‬ؿتو‪"‌ :‬كافأ ‌اظتعلمون‌‬
‫اجملتهدين"‪‌ ،‬وحتذف ‌ىذه ‌النون ‌عند ‌اإلضافة‪‌ ،‬ؿتو‪"‌ :‬جاء ‌معلمو‌‬
‫اظتدرسة"‪ٖٓ.‬و‌مفتوحة‌دائما‪‌،‬وتأٌب‌مع‌الواو‌والياء‌يف‌رتع‌اظتذكر‌السادل‌‬
‫بدال‌من‌التن ‌وين ‌يف‌اإلسم‌اظتفرد‌ؿتو‪‌:‬ػتمدون‌وػتمدين‪‌،‬وحتذف‌عند‌‬
‫ٖٔ‬
‫اإلضافة‌مثل‪‌:‬معلمو‌العرب‌ؼتلصون‪.‬‬
‫نون‌(حرف‌مضارع)‪‌:‬ىي‌حرف‌مضارع‌ال‌يعرب‪‌،‬يكون‌مفتوحا‌يف‌‬ ‫‪.ٚ‬‬
‫مضارع ‌الفعل ‌غَت ‌الرباعي‪‌ ،‬ومضموما ‌يف ‌الرباعي‪‌ ،‬ؿتو‪‌ :‬ندرس‪‌،‬‬
‫نستفهم‪‌ ،‬نعلم‪‌ ٖٕ.‬ويف ‌أول ‌الفعل ‌اظتضارع ‌وحرف ‌ال ‌ػتل ‌لو ‌من‌‬
‫ٖٖ‬
‫اإلعراب‪.‬‬

‫‪ٕٜ‬اميل‌بديع‌يعقوب‪"‌,‬النحو‌والصرف‌واإلعراب"‪‌،‬الطبعة‌السابعة‪(‌،‬دار‌العلم‌للماليُت)‪‌،‬ص‪‌ .ٙٙٙ‌.‬‬
‫‪30‬اميل‌بديع‌يعقوب‪‌"‌,‬النحو‌والصرف‌واإلعراب"‪‌،‬الطبعة‌السابعة‪(‌،‬دار‌العلم‌للماليُت)‪‌،‬ص‪ٙٙٙ‌.‬‬
‫‪31‬عمر‌توفيق‌سفراغا‪"‌،‬اظتعجم‌يف‌اإلعراب"‪(‌،‬دار‌اظتعرفة‌ٓٗ‪‌،‬شارع‌فيكتور‌ىيجر‪-‬الدار‌البيضاء‪‌،‬اظتغرب‌ص‪.‬ب‪‌.‬‬
‫ٓ٘ٔٗ_ىاتف‪‌،ٖٓٓ٘ٙٚ/ٖٜٕٓ٘ٓ‌:‬ص‪.ٔٗٛ‌.‬‬
‫‪32‬اميل‌بديع‌يعقوب‪‌"‌,‬النحو‌والصرف‌واإلعراب"‪‌،‬الطبعة‌السابعة‪(‌،‬دار‌العلم‌للماليُت)‪‌،‬ص‪ٙٙٙ‌.‬‬
‫‪33‬عمر‌توفيق‌سفراغا‪"‌،‬اظتعجم‌يف‌اإلعراب"‪(‌،‬دار‌اظتعرفة‌ٓٗ‪‌،‬شارع‌فيكتور‌ىيجر‪-‬الدار‌البيضاء‪‌،‬اظتغرب‌ص‪.‬ب‪‌.‬‬
‫ٓ٘ٔٗ_ىاتف‪‌،ٖٓٓ٘ٙٚ/ٖٜٕٓ٘ٓ‌:‬ص‪.ٔٗٛ‌.‬‬
‫ٖٕ‬

‫نون ‌األفعال ‌اطتمسة‪‌ :‬ىي ‌نون ‌مفتوحة ‌ال ‌تعرب‪‌ ،‬تكون ‌عالمة ‌رفع‌‬ ‫‪.ٛ‬‬
‫األفعال‌اطتمسة‌اليت‌ترفع‌بثبوت‌النون‪‌،‬وتنصب‌وجتزم‌حبذفها‪‌،‬ؿتو‪:‬‬
‫‌ "اصتنود‌يدافعون‌عن‌الوطن‪‌،‬ولن‌يتوانوا‌عن‌االستشهاد‌يف‌سبيلو"‪‌ٖٗ.‬‬
‫وىي ‌عالمة ‌الرفع ‌يف ‌األفعال ‌اطتمسة ‌ؿتو‪‌ :‬يضربان‪‌ ،‬وتضربان‪‌،‬‬
‫ويضربون‪‌،‬وتضربُت‪‌،‬فهذه‌األفعال‌اطتمسة‌ترفع‌بثبوت‌النون‌وتنصب‌‬
‫وجتزم‌حبذفها‪‌ ٖ٘.‬‬

‫‪34‬اميل‌بديع‌يعقوب‪‌"‌,‬النحو‌والصرف‌واإلعراب"‪‌،‬الطبعة‌السابعة‪(‌،‬دار‌العلم‌للماليُت)‪‌،‬ص‪ٙٙٙ‌.‬‬
‫‪35‬عمر‌ت ‌وفيق‌سفراغا‪"‌،‬اظتعجم‌يف‌اإلعراب"‪(‌،‬دار‌اظتعرفة‌ٓٗ‪‌،‬شارع‌فيكتور‌ىيجر‪-‬الدار‌البيضاء‪‌،‬اظتغرب‌ص‪.‬ب‪‌.‬‬
‫ٓ٘ٔٗ_ىاتف‪‌،ٖٓٓ٘ٙٚ/ٖٜٕٓ٘ٓ‌:‬ص‪.ٔٗٛ‌.‬‬
 ‫الباب الثالث ‌‬
‫تصور عام لسورة القلم‬
‫الفصل األول‪ :‬تسمية سورة القلم و فضيلتها‬
‫‌أ‪ .‬تسمية‌سورة‌القلم‬
‫‌سورة ‌القلم ‌من ‌سور ‌القرآن ‌الكرمي ‌اظتكية‪‌ ،‬وتقع ‌يف ‌جزء ‌التاسع‌‬
‫احد‌‬
‫والعشرون‌من‌اظتصحف‌الشريف‪‌،‬وعدد‌آياهتا‌إثنان‌وستسون‌وثالذتائة‌وو ‌‬
‫كلمة‌وألف‌ومائتان‌وذتانية‌وذتانون‌حرف‪‌ ٖٙ.‬وتقع‌متوسطة‌بُت‌سورة‌اظتلك‌‬
‫وسورة ‌اضتاقة ‌وتقع ‌سورة ‌القلم ‌يف ‌الثمانية ‌والستون ‌من ‌اظتصحف ‌الشريف‪‌.‬‬
‫‪ٖٚ‬‬
‫شتيت‌سورة‌القلم‌ألن‌مأخذا‌من‌الكلمة‌القلم‌الذي‌‬
‫‌‬ ‫ونزلت‌بعد‌سورة‌العلق‪.‬‬
‫ورد‌يف‌اآلية‌األوذل‌من‌ىذه‌السورة‌وىو‌معٌت‌القلم‪‌.‬وتسمى‌ىذه‌السورة‌سورة‌‬
‫النون ‌أيضا‪‌ ،‬ألن ‌ىناك ‌حرف ‌النون ‌يف ‌أول ‌آية ‌من ‌ىذه ‌السورة‪‌ .‬وكثَت ‌من‌‬
‫اآليات‌اليت‌تشمل‌القافية‌وكلمات‌متشاهبة‌يف‌النطق‌أيضا‪.‬‬
‫وشتيت ‌أيضا ‌سورة ‌القلم ‌الفتتاحها ‌مبا ‌أقسم ‌اهلل ‌تعاذل ‌بو ‌وىو‌‬
‫‪‌ ‬وأقسم ‌بالقلم ‌تعظيما ‌لو‪‌ ،‬ظتا ‌لو ‌يف ‌خلقو‌‬
‫وتسويتو‌من‌الداللة‌على‌اضتكمة‌العظيمة‪‌,‬وظتا‌فيو‌من‌اظتنافع‌والفوائد‌اليت‌‬
‫ال ‌لتيط ‌بو ‌الوصف‪‌ ،‬كما ‌قال ‌صاحب ‌الكشاف‪‌ .‬واظتراد ‌بالقلم ‌عند‌‬

‫‪ٖٙ‬‬
‫زتكا‪‌ "‌ ،‬األحرف ‌األحادية ‌معانيها ‌ووظائفها ‌اإلعرابية ‌يف ‌سورة ‌القلم"‪‌ ،‬الرسالة ‌( ‌مكاسر ‌‪:‬كلية ‌األداب ‌قسم ‌اللغة ‌العربية‌‬
‫وأداهبا‌جبامعة‌عالء‌الدين‌اإلسالمية‌اضتكومية‪‌،)‌ٕٓٓٗ‌،‬ص‪‌ .ٔٚ‌.‬‬
‫‪37‬أزتد‌مصطفى‌اظتراغي‪"‌،‬تفسَت‌اظتراغي"‪‌،‬اصتز‌التاسع‌والعشرون‪‌،‬الطبعة‌األوذل‌٘‪‌ٖٔٙ‬ه‪‌ٜٔٗٙ-‬م‪(‌،‬شركة‌مكتبة‌ومطيعة‌‬
‫مصطفى)‪‌،‬ص‪‌ ‌.ٕٙ‌.‬‬

‫ٕٗ‬
 ‫ٕ٘‬

‫األكثرين‪‌:‬اصتنس‪‌ ،‬أقسم‌اهلل‌سبحانو‌تعاذل‌بكل‌قلم‌يكتب‌بو‌يف‌السماء‌‬
‫ويف‌األرض‪‌ ٖٛ.‬‬
‫ب‪ .‬فضيلة‌سورة‌القلم‬
‫‌‬
‫‌ ‌للقرآن‌وتالوتو‌فضائل‌التعد‌وال‌حتصى‪‌،‬فقد‌بُت‌لنا‌النيب‌أجر‌قراءة‌‬
‫حرف‌من‌القرآن‌فهو‌بعشر‌حسنات‪‌،‬كذلك‌أما ‌للقرآن‌من‌آثار‌نفسية‌‬
‫عميقة‌يف‌قرارة‌نفوسنا‌فهو‌أفضل‌اضتلول‌للتخلص‌من‌اعتم‌والغم‪‌،‬ومن‌‬
‫فضائل‌القرآن‌أنو‌نور‌يف‌اضتياة‌ويف‌اظتمات‌ويوم‌القيامة‪‌،‬وإن‌كان‌اهلل‌‬
‫جعل ‌للقرآن ‌تلك ‌الغصال ‌الفريدة ‌فقد ‌خص ‌بعض ‌السور ‌بشيء ‌من‌‬
‫الفضل‪‌،‬واليت‌نذكر‌منها‌سورة‌القلم‪‌ ٖٜ.‬‬
‫‌ىذه‌السورة‌من‌األول‌ما‌نزل‌من‌القرآن‌مبكة‪‌،‬فقد‌نزلت‌على‌ما‌‬ ‫‌‬
‫ٍب‌ىذه‪ٍ‌،‬ب‌اظتزمل‪ٍ‌،‬ب‌ ‌‬ ‫روي‌عن‌ابن‌عباس‪      ‌:‬‬

‫اظتدثر‪‌ .‬‬
‫‌‬
‫‌‬
‫‌‬

‫وىبة‌الزخيل‪‌"‌،‬التفسَت‌اظتنَت‌يف‌العقيدة‌والشريعة‌واظتنهج"‪‌،‬اجمللد‌اطتامس‌عشر‌اصتزءان‌‪‌(‌ٖٓ-ٕٜ‬رتيع‌اضتقوق‌ػتفوظة‌‬
‫‌‬ ‫‪38‬‬

‫لدار‌الفقر‌دمشق‌)‪‌،‬ص‪.ٗٗ‌.‬‬
‫‪39‬عبد‌اصتليل‪‌"‌،‬اإلعالل‌يف‌سورة‌اظتلك"‪‌،‬الرسالة‌(مكاسر‪‌:‬كلية‌الًتبية‌و‌شؤون‌التدريس‌جبامعة‌عالء‌الدين‌اإلسالمية‌‬
‫اضتكومية‪‌,)ٕٓٔٚ‌,‬ص‪.ٕٛ-ٕٜ‌.‬‬
 ‫‪ٕٙ‬‬

‫الفصل الثاني‪ :‬أسباب نزول سورة القلم ‌‬

‫‌و‌أما ‌ سبب‌نزول‌ىذه‌السورة‌ظتا‌قالة‌اظتفسرون‪‌:‬قولو‌تعاذل‪  ‌:‬‬

‫أخرج‌ابن‌اظتنذر‌عن‌ابن‌جريج‌قال‪‌:‬كانوا‌يقولون‌للنيب‌ ‌‬ ‫‪   ‬‬

‫صلى‌اهلل‌عليو‌وسلم‪‌:‬إنو‌غتنون‪ٍ‌،‬ب‌شيطان‪‌،‬فنزلت‪     ‌:‬‬

‫سئلت‌عائشة‌رضي‌اهلل‌عنها‌عن‌خلقو‪‌ ‌،‬‬ ‫‪     ‬‬

‫فقالت‪‌:‬كان‌خلقو‌القرآن‪‌،‬ألست‌تقرأ‌القرآن‪      ‌ :‬‬

‫‪‌،     ‬اظتؤمنون‪‌ .ٔٓٔ/ٕٖ‌:‬‬

‫أخرج‌ابن‌أيب‌حاًب‌عن‌السدي‌يف‌قولو‪      ‌:‬‬

‫قال‪‌:‬نزلت‌يف‌األخنس‌بن‌شريقة‪‌،‬وأخرج‌ابن‌اظتنذر‌عن‌الكليب‌مثلو‌وىو‌قول‌‬
‫الشعيب‌وابن‌إسحاق‪‌.‬وأخرج‌ابن‌أيب‌حاًب‌عن‌غتاىد‌قال‪‌:‬نزلت‌يف‌األسود‌بن‌‬
‫عبد‌يغوث‪‌،‬أو‌عبد‌الرزتن‌بن‌األسود‪‌ .‬‬
‫‌واظتشهور‌أن‌اآليات‌نزلت‌يف‌الوليد‌بن‌اظتغَتة‪‌،‬أخرج‌ابن‌جرير‌عن‌ابن‌‬
‫عباس‌قال‪‌:‬نزلت‌على‌النيب‌صلى‌اهلل‌عليو‌وسلم‪      ‌:‬‬

‫فلم‌نعرفو‪‌،‬حىت‌نزل‌عليو‌بعد‌ذلك‪‌ ‌:‬‬ ‫‪   ‬‬

‫فعرفناه‪‌،‬لو‌زفتة‌كزفتة‌ ‌‬ ‫‪     ‬‬

‫‪ٕٚ‬‬
‫ٓٗ‬
‫‪‌ ‌:          ‬‬ ‫‪‬‬ ‫الشاة‪.‬‬
‫أخرج ‌ابن‌أيب‌حاًب‌عن‌ابن‌أيب‌جريح‌أن‌أبا‌جهل‌قال‌يوم‌بدر‪‌:‬خذوىم‌أخذا‪‌،‬‬
‫‌‬
‫فاربطوىم‌يف‌اضتبال‪‌،‬وال‌تقتلوا‌منهم‌أحدا‪‌،‬فنزلت‪    ‌:‬‬

‫أي‌يف‌قدرة‌أىل‌مكة‌على‌ ‌‬ ‫‪     ‬‬

‫ٔٗ‬
‫اظتؤمنُت‪‌،‬كما‌اقتدر‌أصحاب‌اصتنة‌على‌اصتنة‪.‬‬
‫الفصل الثالث‪ :‬مناسبة السورة قبلها ولما بعدىا‬
‫عتذ‌الفصل‌سيتحدث‌الباحث‌عن‌مناسبة‌السورة‌قبلها‌وما‌بعدىا‪‌ :‬‬
‫‌أ‪ .‬مناسبتها‌ظتا‌قبلها‬
‫ىناك‌وجهان‌لتعلق‌السورة‌مبا‌قبلها‪:‬‬
‫ٔ‪ .‬ذكر ‌اهلل ‌تعاذل‌يف ‌آخر ‌سورة ‌{‌تبرك } ‌{ ‌الملك }‪‌ ،‬حتديد‌اظتشركُت‌‬
‫بتغوير‌‌اظتاء‪‌،‬وذكر‌يف‌ىذه‌السورة‌دليال‌على‌ذلك‌وىو‌إذىاب‌ذتر‌بطائف‌‬
‫‌‬
‫ٕٗ‬
‫طاف‌عليو‪‌،‬وىو‌نار‌من‌السماء‌أحرقتو‪‌،‬وىم‌نائمون‪‌،‬فلم‌كتدوا‌لو‌أثرا‪.‬‬

‫ٓٗ‬
‫وىبة‌الزخيل‪‌"‌،‬التفسَت‌اظتنَت‌يف‌العقيدة‌والشريعة‌واظتنهج"‪‌،‬اجمللد‌اطتامس‌عشر‌اصتزءان‌‪‌(‌ٖٓ-ٕٜ‬رتيع‌اضتقوق‌ػتفوظة‌‬
‫‌‬
‫لدار‌الفقر‌دمشق‌)‪‌،‬ص‪‌ .٘ٗ‌.‬‬
‫ٔٗ‬
‫وىبة‌الزخيل‪‌"‌،‬التفسَت‌اظتنَت‌يف‌العقيدة‌والشريعة‌واظتنهج"‪‌،‬اجمللد‌اطتامس‌عشر‌اصتزءان‌‪‌(‌ٖٓ-ٕٜ‬رتيع‌اضتقوق‌ػتفوظة‌‬
‫‌‬
‫لدار‌الفقر‌دمشق‌)‪‌،‬ص‪‌ .ٕٙ‌.‬‬
‫‪42‬‬
‫وىبة‌الزخيل‪‌"‌،‬التفسَت‌اظتنَت‌يف‌العقيدة‌والشريعة‌واظتنهج"‪‌،‬اجمللد‌اطتامس‌عشر‌اصتزءان‌‪‌(‌ٖٓ-ٕٜ‬رتيع‌اضتقوق‌ػتفوظة‌‬
‫‌‬
‫لدار‌الفقر‌دمشق‌)‪‌،‬ص‪.ٗٗ‌.‬‬
 ‫‪ٕٛ‬‬

‫ٕ‪ .‬ذكر ‌اهلل ‌تعاذل ‌يف ‌سورة ‌اظتلك ‌أدلة ‌قدرتو ‌الباىرة ‌وعلمو ‌الواسع‪‌ ،‬وأثبت‌‬
‫البعث‪‌ ،‬وىدد ‌اظتشركُت ‌بالعذاب ‌األليم ‌يف ‌الدنيا ‌واآلخرة‪‌ ،‬وحثهم ‌على‌‬
‫اإلنت ان ‌باهلل ‌وحده ‌ال ‌شريك ‌لو ‌وبالبعث ‌وبالرسول ‌ػتمد ‌صلى ‌اهلل ‌عليو‌‬
‫ٖٗ‬
‫وسلم‌إذل‌السحر‌أو‌الشعر‌أو‌اصتنون‪‌،‬وأثٌت‌عليو‌باطتلق‌العظيم‪.‬‬
‫وأنو ‌ فيها‌قبلها‌ذكر‌أشياء‌من‌أحوال‌السعداء‌واألشقياء‪‌،‬وذكر‌قدرتو‌الباىرة‪‌،‬‬
‫وعلمو‌الواسع‪‌،‬وأنو‌تعاذل‌لوشاء‌طتسف‌هبم‪‌،‬أو‌ألرسل‌عليم‌حاصبا‪‌،‬وكان‌ما‌‬
‫أخرب‌تعاذل‌بو‌ىو‌ما‌تلقفو‌رسول‌اهلل‌صلى‌اهلل‌عليو‌وسلم‌بالوحي‪‌،‬وكان‌الكفار‌‬
‫ٗٗ‬
‫ينسبونو‌مرة‌إذل‌الشعر‪‌،‬ومرة‌إذل‌السحر‪‌،‬ومرة‌إذل‌اصتنون‪.‬‬
‫ب‪ .‬مناسبتها‌ظتا‌بعدىا‬
‫‌‬
‫تتعلق‌السورة‌مبا‌بعدىا‌من‌وجهُت‪‌ :‬‬
‫}‌ذكر‌يوم‌القيامة‌غتمال‪‌،‬يف‌قولو‌تعاذل‪  ‌:‬‬ ‫ٔ‪ .‬وقع‌يف‌سورة‌{ ن‬

‫ويف‌ىذه‌السورة‌أضح‌‬ ‫‪       ‬‬

‫ٕ‪ .‬تعال‌ىنبأ‌ىذا‌اليوم‌وشأنو‌العظيم‪        ‌:‬‬

‫‪ ‬‬

‫ٖٗ‬
‫وىبة‌الزخيل‪‌"‌،‬التفسَت‌اظتنَت‌يف‌العقيدة‌والشريعة‌واظتنهج"‪‌،‬اجمللد‌اطتامس‌عشر‌اصتزءان‌‪‌(‌ٖٓ-ٕٜ‬رتيع‌اضتقوق‌ػتفوظة‌‬
‫‌‬
‫لدار‌الفقر‌دمشق‌)‪‌،‬ص‪‌ .ٗ٘‌.‬‬
‫ٗٗعبد‌اضتي‌الفرما‌وي‪"‌،‬تفسَت‌البحر‌احمليط‌حملمد‌بن‌يوسف‌الشهيد‌بأيب‌حيان‌األندلسي"‪‌،‬اصتزء‌الثامن‪(‌،‬دار‌الكتب‌‬
‫العلمية‪‌:‬بَتت‌لبنان)‪‌،‬ص‪‌ ٖٓٔ‌.‬‬
 ‫‪ٕٜ‬‬

‫ٖ‪ .‬ىدد ‌اهلل ‌تعاذل ‌يف ‌السورة ‌السابقة ‌كل ‌من ‌كذب ‌بالقرآن ‌وتوعده ‌بقولو‪‌:‬‬
‫‪‬ويف‌ىذه‌‬
‫السورة‌ذكر‌أحوال‌األمم‌اليت‌كذبت‌الرسل‌وما‌عواقبوا‌بو‪‌،‬للعظة‌والزجر‌‬
‫٘ٗ‬
‫والعربة‌للمعاصرين‪.‬‬
‫الفصل الرابع‪ :‬أسلوب اللغوي في سورة القلم‬
‫عت ذ‌الفصل‌سيتحدث‌الباحث‌عن‌البحث‌أسلوب‌اللغوي‌يف‌سورة‌القلم‪‌.‬‬
‫القرآن‌الكرمي‌خاصة‌يف‌سورة‌القلم‌لو‌أسلوب‌رتيل‌يف‌اللفظ‌اللغة‌العربية‪‌.‬اصتمال‌‬
‫يف‌أسلوب‌اللغة‌ىي‌ػتاذة‌الصوت‌يف‌هناية‌اآلية‌وتناغم‌الصوت‌يف‌الكلمة‌اللغة‌‬
‫العربية‪‌.‬بالنظر‌إذل‌أسلوب‌اللغة‌يف‌سورة‌القلم‪‌،‬أصوات‌اآلية‌يف‌سورة‌القلم‌يبدو‌‬
‫عن ‌اإليقاع‪‌ ،‬حىت ‌كتعل ‌السامع ‌مندىش‪‌ ٗٙ.‬ولذي ‌يتكون ‌من ‌حيث ‌اظتعٌت‌‬
‫واظتفردات‪‌ .‬‬
‫‌أ‪ .‬اظتثال ‌من ‌اظتفردات‪‌‌ ،‬كما ‌قال ‌اهلل ‌سبحانو ‌وتعاذل ‌يف ‌سورة‌‬
‫القلم‪       ‌ :ٕ٘-ٗٛ:ٗٛ/‬‬

‫‪            ‬‬

‫وىبة‌الزخيل‪"‌،‬التفسَت‌اظتنَت‌يف‌العقيدة‌والشريعة‌واظتنهج"‪‌،‬اجمللد‌اطتامس‌عشر‌اصتزءان‌‪‌(‌ٖٓ-ٕٜ‬رتيع‌اضتقوق‌ػتفوظة‌‬
‫‌‬ ‫‪45‬‬

‫لدار‌الفقر‌دمشق‌)‪‌،‬ص‪.ٛٗ‌.‬‬
‫‪ٗٙ‬سورياغراىا‌فنديغادتا‪"‌،‬عناصر‌السجع‌واصتناس‌يف‌سورة‌القلم"‪‌،‬الرسالة‌(جوكجاكرتا‪‌:‬شعبة‌اللغة‌العربية‌وأدهبا‌كلية‌اآلداب‌‬
‫والعلوم‌الثقافية‌جبامعة‌سونن‌كاليجاكا‌اإلسالمية‌اضتكومية‪‌،)ٕٓٔٙ‌،‬ص‪‌ ٙ‌.‬‬
ٖٓ

          

         

‌،‫{‌كصاحب الحوت }‌ىو‌يونس‌بن‌مىت‬      

‌} ‫ ‌{ ‌بالعراء‬،‫ ‌إذا ‌رده ‌وحبسو‬:‫{ ‌مكظوم } ‌من ‌كظم ‌غيظو‬ .‫ب‬

‌
{‌ ،‫ ‌{ ‌فاجتباه ربو } ‌اختاره‬،‫ ‌{ ‌مذموم } ‌ملوم‬،‫باألرض ‌الفضاء‬
‌‫‌وأزلق‌فالنا‬،‫‌زلت‬:‫‌زلقت‌قدمو‬:‫‌يقال‬،‫ليزلقونك‌}‌ليجعلونك‌تزلق‌وتزل‬
ٗٚ
.‫يبصره‌نظر‌إليو‌نظر‌متسخط‌كاره‬
-ٗٛ‌:ٙٛ/‫‌كما‌قال‌اهلل‌سبحانو‌وتعاذل‌يف‌سورة‌القلم‬،‫اظتثال‌من‌اظتعٌت‬
‌ .‫ت‬
‌
           ‌:ٕ٘

            

          

           

‌‫ ‌ودل‬،‫ ‌وأن ‌ىؤالء ‌الكفار ‌قد ‌بطلت ‌حجتهم‬،‫‌ ‌إذا ‌كان ‌األمر ‌كذلك‬
‌‫ ‌فإن ‌اهلل ‌سنة ‌ال‬،‫يعد ‌فيو ‌فائدة ‌من ‌نقاشهم ‌فاصرب ‌ضتكم ‌ربك ‌وقضائو‬
‌‫ ‌ولكنو ‌ال‬،‫ ‌ويؤجل ‌عقوبتهم‬،‫تتخلف ‌أبدا ‌مع ‌الناس ‌فهو ‌نتلى ‌للمكذبُت‬
‌،)‫‌دار‌اصتيل‬:‫‌(بَتوت‬،‫‌اجمللد‌الثلث‌من‌اصتزء‌اضتادي‌والعشرين‌إذل‌اصتزء‌الثالثُت‬،"‫‌"التفسَت‌الواضح‬،‫ٗػتمد‌ػتمود‌حجازي‬ٚ
‌ ٖٚٔ‌.‫ص‬
‫ٖٔ‬

‫أبدا‪‌،‬والبد‌من‌نزول‌العقوبة‌هبم‪‌،‬وليس‌عليك‌إال‌الصرب‪‌،‬وال‌تكن‌‬
‫‌‬ ‫لتملهم‌‬
‫كيونس ‌بن ‌مىت ‌ذلك ‌النيب ‌الصاحل ‌الذي ‌القي ‌من ‌قومو ‌عنتا ‌ومشقة ‌وأظتا‌‬
‫وقتا‪‌ ،‬ال ‌تكن ‌مثلو ‌يف ‌الضجر ‌واألدل ‌وعدم ‌التحمل ‌إذ ‌نادى‪‌ ،‬ودعا ‌على‌‬
‫قومو‪‌،‬وىو‌ؽتتلىء‌غيظا‌وأظتا‪ٍ‌،‬ب‌خرج‌من‌ديارىم‌كارىا‌عتم‌كاآلبق‪‌،‬فلما‌‬
‫وصل‌إذل‌الساحل‌ركب‌السفينة‪‌،‬وانتهى‌األمر‌إذل‌إيقاعو‌يف‌اليم‪‌،‬فالتقطو‌‬
‫اضتوت‪‌،‬وىو‌مليم‌آت‌مبا‌يالم‌عليو‌حيث‌دل‌يصرب‌على‌أذى‌قومو‌إذل‌أن‌‬
‫يقضي‌اهلل‌أمر‌كان‌مفعوال‪‌...‬ويف‌سورة‌{‌ص }‌اظتزيد‌من‌قصة‌يونس‪‌ .‬‬
‫‌ ‌ولكن ‌اهلل ‌تداركو ‌بلطفو‪‌ ،‬حُت ‌استقر ‌يف ‌بطن ‌اضتوت‪‌ ،‬وأصبح ‌يف‌‬
‫ظلمات ‌ثالث ‌فنادى ‌اهلل ‌اللطيف ‌اطتبَت ‌تائبا ‌نائبا‪‌‌،‬كما ‌قال ‌اهلل ‌سبحانو‌‬
‫وتعاذل‌يف‌سورة‌األنبياء‪       ‌:ٛٚ:ٕٔ/‬‬

‫‪             ‬‬

‫ظتا‌تداركو‌اهلل‌برزتتو‌وقبل‌توبتو‌ألقاه‌اضتوت‌يف‌العراء‪‌ ‌،‬‬ ‫‪ ‬‬

‫واضتال‌أنو‌غَت‌مذموم‌إذ‌قبل‌اهلل‌توبتو‪‌،‬فاجتباه‌وأرسلو‌إذل‌أه‌(نينوى)‌فآمنوا‌‬
‫بو‪‌،‬ومتعهم‌ربك‌إذل‌حُت‪‌،‬وال‌عجب‌فهو‌من‌الصاضتُت‪‌ .‬‬
‫فيا‌رسول‌اهلل‌ال‌تكن‌كيونس‪‌،‬وإفتا‌اصرب‌كما‌صرب‌أولو‌العزم‌من‌الرسل‪‌،‬‬
‫وسيقضى‌اهلل‌أمرا‌كان‌مفعوال‪‌،‬واعلم‌أن‌ىؤالء‌اظتكذبُت‌ال‌يألون‌جهدا‌يف‌‬
‫عداوتك‌فمهما‌القيت‌منهم‌فهو‌قليل‪‌،‬وال‌أدل‌على‌ذلك‌من‌قولو‌تعاذل‪‌:‬‬
‫ٕٖ‬

‫وإن‌يكاد‌الذين‌كفروا‌لينظرون‌إليك‌نظر‌اضتاقد‌الكاره‌حىت‌كأنو‌من‌شدة‌‬
‫ات‌اظتسمومة‌‬
‫‌‬ ‫الغيظ‌واضتنق‌يكاد‌يلزق‌قدمك‌ويرميك‌من‌طولك‪‌،‬فهذه‌النظر‬
‫كأهنا‌سهام‌ػتسوسة‌حُت‌يسمعون‌منك‌القرآن‪‌،‬أرأيت‌وصفا‌أدق‌من‌ىذا‌‬
‫للحاقد‌اضتاسد!‌ويقولون‪‌:‬إنو‌جملنون‌كما‌قلوا‌سابقا‪‌،‬وما‌ىذا‌القرآن‌إال‌ذكر‌‬
‫للعاظتُت‪‌،‬وشرف‌للناس‌أرتعُت‪‌،‬فهل‌يعقل‌أن‌يكون‌ىذا‌القرآن‌آتيا‌على‌يد‌‬
‫‪ٗٛ‬‬
‫غتنون‪.‬‬

‫‪48‬ػتمد‌ػتمود‌حجازي‪"‌،‬التفسَت‌الواضح "‪‌،‬اجمللد‌الثلث‌من‌اصتزء‌اضتادي‌والعشرين‌إذل‌اصتزء‌الثالثُت‪(‌،‬بَتوت‪‌:‬دار‌اصتيل)‪‌،‬‬
‫ص‪‌ ٖٕٚ-ٖٚٔ‌.‬‬
 ‫الباب الرابع‬
‫النون في سورة القلم‬
‫الفصل األول ‪:‬اآليات التي تحتوي على حرف النون وأنواعها في سورة القلم‬

‫أما ‌اآليات ‌اليت ‌حتتوي ‌علي ‌حرف ‌النون ‌يف ‌سورة ‌القلم ‌فجعلو ‌الكاتب‌‬
‫حتت‌الكلمة‌اطتط‌داللة‌على‌أن‌حتتوي‌على‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‪:‬‬
‫العدد‬ ‫الرقم رقم األية اآليات التي تحتوي على حرف أنواع حرف النون‬
‫النون ‌‬

‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد ‌‬ ‫‪ ‬‬

‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪‬‬ ‫ٔ ‌‬ ‫ٔ ‌‬

‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد ‌‬ ‫‪ ‬‬

‫‪  ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫٘ ‌‬ ‫ٕ ‌‬

‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد ‌‬ ‫‪       ‬‬ ‫‪‌ٚ‬‬ ‫ٖ ‌‬

‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪‬‬ ‫‌‬

‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد ‌‬ ‫‪ ‬‬

‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‌ ٛ‬‬ ‫ٗ ‌‬

‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد ‌‬ ‫‪ ‬‬

‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪       ‬‬ ‫‪‌ ٜ‬‬ ‫٘ ‌‬

‫‌‬

‫ٖٖ‬
 ٖٗ

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬       ‌ ٔ٘ ‌ ٙ

 
   
 

‌ ‫نون‌أفعال‌اظتضارع ‌ واحد‬  

 
  
    
  
 
  
 ‌ ٔٙ ‌ ٚ

‌ ‫اثنان‬ ‌ ‫نون‌التوكيد‬       ‌ ٔٚ ‌ ٛ

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‬  
 
  
      
     
    

‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد‬  

    
   
  ‌ ٔٛ ‌ ٜ

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬       ‌ ٜٔ ‌ ٔٓ

 
    

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬  

 
  
        ‌ ٕٔ ‌ ٔٔ

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬        ‌ ٕٕ ‌ ٕٔ

 
   


‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد‬  

  
 
   
 
    
  
   ‌ ٕٖ ‌ ٖٔ
 ٖ٘

‌ ‫واحد‬ ‌ ‫نون‌التوكيد‬  
  
  
   
         
 
  
  ‌ ٕٗ ‌ ٔٗ



‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬  

  
    
 
  
   
 
  ‌ ٕ٘ ‌ ٔ٘

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬  

   
        
       ‌ ٕٙ ‌ ٔٙ

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬  

     
  
 
  ‌ ٕٚ ‌ ٔٚ

‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد‬        ‌ ٕٛ ‌ ٔٛ

 
 
  
 

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬       ‌ ٕٜ ‌ ٜٔ

 
 
  


‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد‬       

    
  
 
  
    
     ‌ ٖٓ ‌ ٕٓ



‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬  

  
               ‌ ٖٔ ‌ ٕٔ
 ٖٙ

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬         ‌ ٖٕ ‌ ٕٕ

 
  
     
  

‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد‬       ‌ ٖٖ ‌ ٕٖ

 
 
             

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌ واحد‬     

  
 
    
 
 
 
  
    
  ‌ ٖٗ ‌ ٕٗ

‌ 

‌ ‫ثالثة‬ ‌ ‫نون‌أفعال‌اظتضارع‬  

   
     
   
     
  
    ‌ ٖ٘ ‌ ٕ٘

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‬

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‬

‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد‬  

  
  
 
    
   ‌ ٖٙ ‌ ٕٙ

‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد‬  

 
  
    
    
     ‌ ٖٚ ‌ ٕٚ
 ٖٚ

‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد‬  

    
      
   
  ‌ ٖٛ ‌ ٕٛ

‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد‬         ‌ ٖٜ ‌ ٕٜ

 
  
  
    
  
    
  
  

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬        ‌ ٗٔ ‌ ٖٓ

 
  
 
   

‌ ‫اثنان‬ ‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة‬   

  
 
   
 
 
 
 
 
     ‌ ٕٗ ‌ ٖٔ

‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة‬  
  
  
  
   
 
 

‌ ‫اثنان‬ ‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة‬        ‌ ٖٗ ‌ ٖٕ

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‬  
    
 
    
  
 
    

 
 
  


‌ ‫ثالثة‬ ‌ ‫نون‌الوقاية‬  
 
    
   
 
 
      
  ‌ ٗٗ ‌ ٖٖ

‌ ‫نون‌أفعال‌اظتضارع‬  
     
 
  
 
  
 
  
  
  


‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة‬ 
 ٖٛ

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬        ‌ ٗٙ ‌ ٖٗ

 
  
  

‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد‬  

   
  
 
  
     
 
 
 
    ‌ ٗٚ ‌ ٖ٘

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬  
   
  
     
         
   ‌ ٘ٓ ‌ ٖٙ



‌ ‫نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ واحد‬      ‌ ٘ٔ ‌ ٖٚ

  
      
     
 
  
 
  
   

  

‌ ‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل ‌واحد‬  

         
   
   ‌ ٕ٘ ‌ ٖٛ

‌
‌‫قد‌بُت‌الباحث‌عن‌اآليات‌اليت‌حتتوي‌على‌حرف‌النون‌أنواعها‌وعددىا‬
‌‫‌اآلن‌يريد‌الباحث‌عن‌يبُت‌عن‌فهم‌لكل‌أنواع‬،‫يف‌سورة‌القلم ‌ يف‌الفصل‌األول‬
‌ :‫حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌كما‌يلي‬
‫‪ٖٜ‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪‬‬ ‫ٔ‪.‬‬
‫ىناك‌كلمة‌"نون"‌النون‌يف‌ىذه‌الكلمة‌ثالثون‌جوابا‌منها‌‬
‫‌‬ ‫يف‌اآلية‌ٔ ‌‬
‫ستة‌معان‌وست‌قراءات‌يف‌إىداىن‌ستة‌أجوبة‪‌،‬روى‌اضتكم‌بن‌ظهَت‌‬
‫ّ‬
‫عن‌أبيو‌عن‌أيب‌ىريرة‌قال‪‌:‬األرضون‌على‌نون‌ونون‌على‌اظتاء‌واظتاء‌‬
‫على‌الصخرة‌والصخرة‌عتا‌أربعة‌أركان‌على‌كل‌ركن‌منها‌ملك‌قائم‌يف‌‬
‫اظتاء‪‌،‬وروي‌يزيد‌عن‌عكرمة‌عن‌بن‌عباس‌قال‪‌:‬اظتر‌وحم‌ون‌حروف‌‬
‫ا لرزتن‌مقطعة‪‌،‬ويف‌حديث‌معاوية‌بن‌قرة‌عن‌أبيو‌مرفوعا‌قال‪‌:‬ن‌لوح‌‬
‫من‌نور‪‌،‬وقال‌قتادة‪‌:‬نون‌الدواة‪‌،‬قال ‌أبو‌جعفر‪‌:‬فهذه‌أربعة‌أقوال‪‌،‬‬
‫وقيل‪‌:‬ىو‌تنبيو‌كما‌تقدم‌يف‌{‌ألم }‪‌،‬وأما‌القراءات‌ذكرنا‪‌:‬قرأ‌أكثر‌‬
‫الناس‌{‌ن والقلم }‪‌،‬وقرئ‌بإخفائها‪‌،‬وقرئ‌بإدغامها‌بغنة‌وبغَت‌غنة‪‌،‬‬
‫وروي‌عن‌عيسى‌بن‌عمر‌أهنا‌قرأت‌{‌ن‌والقلم‌}‪‌،‬وقرأ‌بن‌إسحاق{‌‬

‫ن والقلم ‌}‪‌ ،‬باطتفض‪‌ .‬فهذه ّ‬

‫‌ست ‌قرأت‪‌ ،‬يف ‌اظتنصوبة ‌منها ‌ستة‌‬
‫أجوبة‪‌:‬منها‌أن‌تكون‌منصوبة‌بوقوع‌الفعل‌عليها‌أي‌أذكر‌نون‪‌.‬ويف‌‬
‫الكلمة‌"يسطرون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌الفعل‌وتسمى‌‬
‫نون‌أفعال‌اطتمسة‪‌،‬والكلمة‌"يسطرون"‌على‌وزن‌يفعلون‌وىي‌من‌نون‌‬
‫أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌ىم‪.‬‬
‫ٓٗ‬

‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫ٕ‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌٘ ‌ىناك‌كلمة‌"يبصرون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫الفعل‌وتسمى‌نون‌أفعال‌اطتمسة‪‌،‬والكلمة‌"يبصرون"‌على‌وزن‌يفعلون‌‬
‫وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌ىم‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫ٖ‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌‪ ‌ ٚ‬ىناك‌كلمة‌"اظتهتدين"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬والكلمة‌"اظتهتدين"‌وىي‌رتع‌‬
‫من‌الكلمة‌"مهتد"‌ ‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫ٗ‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌‪ ‌ٛ‬ىناك‌كلمة‌"اظتكذبُت"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬والكلمة‌"اظتكذبُت"‌وىي‌رتع‌‬
‫من‌الكلمة‌"مكذب"‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪‌ .‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪       ‬‬ ‫٘‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌‪ ‌ٜ‬ىناك‌كلمة‌"فيدىنون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫الفعل ‌وتسمى ‌نون ‌أفعال ‌اطتمسة‪‌ ،‬والكلمة ‌"فيدىنون" ‌على ‌وزن‌‬
‫يفعلون‌وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌ىم‪.‬‬
‫ٔٗ‬

‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪     ‬‬

‫ىناك‌كلمة‌"األولُت"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫يف‌اآلية‌٘ٔ‌ ‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬والكلمة‌"األولُت"‌وىي‌رتع‌من‌‬
‫الكلمة‌"األول"‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬

‫يف‌اآلية‌‪‌ ٔٙ‬ىناك‌كلمة‌"سنسمو"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌‬
‫على‌الفعل‌وتسمى‌نون‌أفعال‌اظتضارع‪‌،‬وعلى‌ضمَت‌ؿتن‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪       ‬‬ ‫‪.6‬‬

‫يف‌اآلية‌‪‌ٔٚ‬ىناك‌كلمة‌"ليصرمنها"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌‬
‫على‌الفعل‌وتسمى‌نون‌التوكيد‪‌،‬وألصلو‌من‌الكلمة‌"يصرم"‌ويصرمن‌‬
‫فعل ‌مضارع ‌مبٍت ‌على ‌الفتح ‌باإلتصال ‌نون ‌التوكيد‪‌ .‬ويف ‌الكلمة‌‬
‫"مصبحُت"‌النون‌ىنا‌ىي‌نون‌اليت‌تدخل‌على‌اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌‬
‫اظتذكر‌السادل‪‌،‬وأما‌الكلمة‌"مصبحُت"‌وىي‌رتع‌من‌الكلمة‌"مصبح"‌‬
‫ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪‌ .‬‬
‫‌‬
‫‌‬
‫ٕٗ‬

‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪.ٚ‬‬
‫يف‌اآلية‌‪‌ٔٛ‬ىناك‌كلمة‌"يستثنون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫الفعل ‌وتسمى ‌نون ‌أفعال ‌اطتمسة‪‌ ،‬ويف ‌الكلمة ‌"يستثنون" ‌على ‌وزن‌‬
‫يفعلون‌‌وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌ىم‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪.ٛ‬‬
‫يف‌اآلية‌‪‌ٜٔ‬ىناك‌كلمة‌"نائمون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬ويف‌الكلمة‌"نائمون"‌وىي‌رتع‌‬
‫من‌الكلمة‌"نائم"‌ويزاد‌بالواو‌والنون‌ألهنا‌مرفوع‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪        ‬‬ ‫‪.ٜ‬‬
‫يف‌اآلية‌ٕٔ ‌ىناك‌كلمة‌"مصبحُت"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌‬
‫اإلسم ‌وتسمى ‌نون ‌رتع ‌اظتذكر ‌السادل‪‌ ،‬ويف ‌الكلمة ‌"مصبحُت" ‌وىي‌‬
‫رتع‌من‌الكلمة‌"مصبح"‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫ٓٔ‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌ٕٕ‌ىناك‌كلمة‌"صرمُت"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬ويف‌الكلمة‌"صرمُت"‌وىي‌رتع‌‬
‫من‌الكلمة‌"صارم"‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪.‬‬
‫ٖٗ‬

‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫ٔٔ‪.‬‬
‫يف ‌اآلية ‌ٖٕ ‌ ىناك ‌كلمة ‌"يتخفتون" ‌النون ‌ىنا ‌ىي ‌النون ‌اليت‌تدخل‌‬
‫على‌الفعل‌وتسمى‌نون‌أفعال‌اطتمسة‪‌،‬ويف‌الكلمة‌"يتخفتون"‌على‌‬
‫وزن‌يفعلون‌وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌ىم‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬

‫يف‌اآلية‌ٕٗ ‌ىناك‌كلمة‌"يدخلنها"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌‬
‫على‌الفعل‌وتسمى‌نون‌التوكيد‪‌،‬وألصلو‌من‌الكلمة‌"يدخل"‌ويدخل‌‬
‫‌‬
‫من‌فعل‌مضارع‌مبٍت‌على‌الفتح‌باإلتصال‌نون‌التوكيد‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫ٕٔ‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌ٕ٘ ‌ ىناك‌كلمة‌"قدرين"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬ويف‌الكلمة‌"قدرين"‌وىي‌رتع‌‬
‫من‌الكلمة‌"قادر"‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪        ‬‬
‫‪      ‬‬

‫يف‌اآلية‌‪‌ ٕٙ‬ىناك‌كلمة‌"لضالون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌‬
‫على‌اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬ويف‌الكلمة‌"لضالون"‌وىي‌‬
‫رتع‌من‌الكلمة‌"ضال"‌ويزاد‌بالواو‌والنون‌ألهنا‌مرفوع‪‌.‬‬
‫ّ‬
‫ٗٗ‬

‫‪ ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫ٖٔ‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌‪‌ٕٚ‬ىناك‌كلمة‌"ػترمون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬ويف‌الكلمة‌ػترمون"‌وىي‌رتع‌‬
‫من‌الكلمة‌"ػتروم"‌ويزاد‌بالواو‌والنون‌ألهنا‌مرفوع‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫ٗٔ‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌‪ ‌ ٕٛ‬ىناك‌كلمة‌"تسبحون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌‬
‫على‌الفعل‌وتسمى‌نون‌أفعال‌اطتمسة‪‌،‬ويف‌الكلمة‌"تسبحون"‌على‌‬
‫وزن‌تفعلون‌وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌أنتم‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬ ‫٘ٔ‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌‪ ‌ٕٜ‬ىناك‌كلمة‌"ظلمُت"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬ويف‌الكلمة‌"ظلمُت"‌وىي‌رتع‌‬
‫من‌الكلمة‌"ظادل"‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪    ‬‬ ‫‪.ٔٙ‬‬
‫يف‌اآلية‌ٖٓ‌ ىناك‌كلمة‌"يتلومون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫الفعل ‌وتسمى ‌نون ‌أفعال ‌اطتمسة‪‌ ،‬ويف ‌الكلمة ‌"يتلومون" ‌عل ‌وزن‌‬
‫يفعلون‌وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌ىم‪.‬‬
‫٘ٗ‬

‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪              ‬‬ ‫‪.ٔٚ‬‬
‫يف‌اآلية‌ٖٔ ‌ىناك‌كلمة‌"طغُت"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬ويف‌الكلمة‌"طغُت"‌وىي‌رتع‌‬
‫من‌الكلمة‌"طاغ"‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪            ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪.ٔٛ‬‬
‫يف‌اآلية‌ٕٖ ‌ىناك‌كل مة‌"رغبون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌‌،‬ويف‌الكلمة‌"رغبون"‌وىي‌رتع‌‬
‫من‌الكلمة‌"راغب"‌ويزاد‌بالواو‌والنون‌ألهنا‌مرفوع‪.‬‬
‫‌‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪                ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪.ٜٔ‬‬
‫يف‌اآلية‌ٖٖ‌ ىناك‌كلمة‌"يعلمون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫الفعل‌وتسمى‌نون‌أفعال‌اطتمسة‪‌،‬والكلمة‌"يعلمون"‌على‌وزن‌يفعلون‌‬
‫وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌ىم‪.‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫ٕٓ‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌ٖٗ‌ىناك‌كلمة‌"للمتقُت"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬والكلمة‌"للمتقُت"‌وىي‌رتع‌‬
‫من‌الكلمة‌"متق"‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪.‬‬
‫‪ٗٙ‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬ ‫ٕٔ‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌ٖ٘‌ ىناك‌كلمة‌"أفنجعل"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫الفعل ‌وتسمى ‌نون ‌أفعال ‌اظتضارع‪‌ ،‬وعلى ‌ضمَت ‌ؿتن‪‌ .‬ويف ‌الكلمة‌‬
‫"اظتسلمُت" ‌النون ‌ىنا ‌ىي ‌النون ‌اليت ‌تدخل ‌على ‌اإلسم ‌وتسمى ‌نون‌‬
‫رتع ‌اظتذكر ‌السادل‪‌ ،‬وأما ‌الكلمة ‌"اظتسلمُت" ‌وىي ‌رتع ‌من ‌الكلمة‌‬
‫"مسلم"‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪‌.‬ويف‌الكلمة‌"اجملرمُت"‌النون‌ىنا‌‬
‫ى ي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬وأما‌‬
‫الكلمة‌"اجملرمُت"‌وىي‌رتع‌من‌الكلمة‌"غترم"‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌‬
‫غترور‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬

‫يف ‌اآلية ‌‪‌ ٖٙ‬ىناك ‌كلمة ‌"حتكمون" ‌النون ‌ىنا ‌ىي ‌النون ‌اليت ‌تدخل‌‬
‫على ‌الفعل ‌وتسمى ‌نون ‌أفعال ‌اطتمسة‪‌ ،‬ويف ‌الكلمة ‌"حتكمون" ‌على‌‬
‫وزن‌تفعلون‌وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌أنتم‪‌.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪    ‬‬ ‫ٕٕ‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌‪‌ٖٚ‬ىناك‌كلمة‌"تدرسون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫الفعل ‌وتسمى ‌نون ‌أفعال ‌اطتمسة‪‌ ،‬ويف ‌الكلمة ‌"تدرسون" ‌على ‌‌وزن‌‬
‫على‌وزن‌تفعلون‌وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌أنتم‪.‬‬
‫‪ٗٚ‬‬
‫‌‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫ٖٕ‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌‪‌ ٖٛ‬ىناك‌كلمة‌"ختَتون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫الفعل ‌وتسمى ‌نون ‌أفعال ‌اطتمسة‪‌ ،‬ويف ‌الكلمة ‌"ختَتون" ‌على ‌وزن‌‬
‫تفعلون‌وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌أنتم‪‌ .‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪          ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪    ‬‬ ‫ٕٗ‪.‬‬
‫يف ‌اآلية ‌‪ ‌ ٖٜ‬ىناك ‌كلمة ‌"حتكمون" ‌النون ‌ىنا ‌ىي ‌النون ‌اليت ‌تدخل‌‬
‫على ‌الفعل ‌وتسمى ‌نون ‌أفعال ‌اطتمسة‪‌ ،‬ويف ‌الكلمة ‌"حتكمون" ‌على‌‬
‫وزن‌تفعل ‌ون‌وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌أنتم‪‌.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪            ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪     ‬‬ ‫ٕ٘‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌ٔٗ‌ىناك‌كلمة‌"صدقُت"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬ويف‌الكلمة‌"صدقُت"‌وىي‌رتع‌‬
‫من‌الكلمة‌"صادق"‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪     ‬‬ ‫‪.ٕٙ‬‬
‫يف‌اآلية‌ٕٗ‌ ىناك‌كلمة‌"يدعون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫الفعل ‌وتسمى ‌نون ‌أفعال ‌اطتمسة‪‌ ،‬ويف ‌الكلمة ‌"يدعون" ‌على ‌وزن‌‬
‫ي فعلون‌لكن‌من‌الفعل‌اجملهول‌وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌‬
‫‪ٗٛ‬‬

‫ىم‪‌‌.‬والكلمة‌"يستطيعون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌الفعل‌‬
‫وتسمى‌نون‌أفعال‌اطتمسة‪‌،‬ويف‌الكلمة‌"يستطيعون"‌على‌وزن‌يفعلون‌‬
‫وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌ىم‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬

‫يف‌اآلية‌ٖٗ‌ىناك‌كلمة‌"يدعون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫الفعل ‌وتسمى ‌نون ‌أفعال ‌اطتمسة‪‌ ،‬ويف ‌الكلمة ‌"يدعون" ‌على ‌وزن‌‬
‫يفعلون‌لكن‌من‌الفعل‌اجملهول‌وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌‬
‫ىم‪‌ .‬والكلمة ‌"سلمون" ‌النون ‌ىنا ‌ىي ‌النون ‌اليت ‌تدخل ‌على ‌اإلسم‌‬
‫وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬ويف‌الكلمة‌"سلمون"‌وىي‌رتع‌من‌‬
‫الكلمة‌"سادل"‌ويزاد‌بالواو‌والنون‌ألهنا‌مرفوع‪‌.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪    ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪      ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪.ٕٚ‬‬

‫‪‬‬

‫يف‌اآلية‌ٗٗ ‌ ىناك‌كلمة‌"فذرين"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫الفعل‌وتسمى‌نون‌الوقاية‪‌،‬وال‌ػتل‌لو‌من‌اإلعراب‌وال‌عمل‌لو‌ويأٌب‌‬
‫قبل ‌ياء ‌اظتتكلم ‌اليت ‌تعرب ‌يف ‌ػتل ‌نصب ‌مفعول ‌بو‪‌ .‬وأما ‌الكلمة‌‬
‫"سنستدرجهم"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌الفعل‌وتسمى‌نون‌‬
‫‪ٜٗ‬‬

‫أفعال ‌اظتضارع‪‌ ،‬وعلى ‌ضمَت ‌ؿتن‪‌ .‬والكلمة ‌"يعلمون" ‌النون ‌ىنا ‌ىي‌‬
‫النون‌اليت‌تدخل‌على‌الفعل‌وتسمى‌نون‌أفعال‌اطتمسة‪‌،‬ويف‌الكلمة‌‬
‫"يعلمون" ‌على ‌وزن ‌يفعلون ‌وىي ‌من ‌نون ‌أفعال ‌اطتمسة ‌على ‌ضمَت‌‬
‫ىم‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪    ‬‬ ‫‪.ٕٛ‬‬
‫يف‌اآلية‌‪ ‌ٗٙ‬ىناك‌كلمة‌"مثقلون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬ويف‌الكلمة‌"مثقلون"‌وىي‌رتع‌‬
‫من‌الكلمة‌"مثقل"‌ويزاد‌بالواو‌والنون‌ألهنا‌مرفوع‪‌ .‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬ ‫‪.ٕٜ‬‬
‫يف‌اآلية‌‪‌ٗٚ‬ىناك‌كلم ة‌"يكتبون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫الفعل ‌وتسمى ‌نون ‌أفعال ‌اطتمسة‪‌ ،‬ويف ‌الكلمة ‌"يكتبون" ‌على ‌وزن‌‬
‫يفعلون‌وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌ىم‪‌.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫ٖٓ‪.‬‬
‫يف‌اآلية‌ٓ٘ ‌ىناك‌كلمة‌"الصلحُت"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌‬
‫على ‌اإلسم ‌وتسمى ‌نون ‌رتع ‌اظتذكر ‌السادل‪‌ ،‬ويف ‌الكلمة ‌"الصلحُت"‌‬
‫وىي‌رتع‌من‌الكلمة‌"صاحل"‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪.‬‬
‫ٓ٘‬

‫‪  ‬‬

‫‪‬‬ ‫‪     ‬‬
‫‪     ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪   ‬‬

‫‪  ‬‬

‫يف‌اآلية‌ٔ٘‌ىناك‌كلمة‌"يقولون"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫الفعل ‌وتسمى ‌نون ‌أفعال ‌اطتمسة‪‌ ،‬ويف ‌الكلمة ‌"يقولون" ‌على ‌وزن‌‬
‫يفعلون‌وىي‌من‌نون‌أفعال‌اطتمسة‌على‌ضمَت‌ىم‪‌ .‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪         ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪  ‬‬

‫يف‌اآلية‌ٕ٘‌ىناك‌كلمة‌"للعلمُت"‌النون‌ىنا‌ىي‌النون‌اليت‌تدخل‌على‌‬
‫اإلسم‌وتسمى‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬ويف‌الكلمة‌"للعلمُت"‌وىي‌رتع‌‬
‫من‌الكلمة‌"عادل"‌ويزاد‌بالياء‌والنون‌ألهنا‌غترور‪‌ .‬‬
‫من ‌تلك ‌اآليات ‌وجد ‌الباحث ‌ستسة ‌وأربعون(٘ٗ) ‌نون ‌يف ‌سورة ‌القلم‌‬
‫منها‪‌ :‬واحد ‌(ٔ) ‌نون ‌الوقاية‪‌ ،‬إثنان ‌(ٕ) ‌نون ‌التوكيد‪‌ ،‬ثالثة ‌(ٖ) ‌نون ‌أفعال‌‬
‫اظتضارع‪‌،‬ذتانية‌عشر‌(‪‌ )ٔٛ‬نون‌أفعال‌اطتمسة‪‌ ،‬واحد‌وعشرون‌(ٕٔ)‌نون‌رتع‌‬
‫اظتذكر‌السادل‪‌.‬وتسهيال‌لنا‌لنبحثها‪‌،‬أنظر‌إذل‌مادة‌اآلتية‪‌ :‬‬
‫‌‬
 ‫ٔ٘‬

‫عدد‬ ‫رقم األية‬ ‫انواع النون‬ ‫الرقم‬

‫واحد ‌‬ ‫ٗٗ ‌‬ ‫نون‌الوقاية ‌‬ ‫ٔ ‌‬

‫اثنان ‌‬ ‫‪‌ ٕٗ‌،ٔٚ‬‬ ‫نون‌التوكيد ‌‬ ‫ٕ ‌‬

‫ثالثة ‌‬ ‫ٖ ‌ نون‌أفعال‌اظتضارع ‌ ‪‌ ٗٗ‌،ٖ٘‌،ٔٙ‬‬

‫٘ ‌ نون‌أفعال‌اطتمسة ‌ ٔ‪ ‌،ٕٛ‌ ،ٕٖ‌ ،ٔٛ‌ ،ٜ‌ ،٘‌ ،‬ذتانية‌عشر ‌‬

‫ٖٓ‪‌،ٖٛ‌ ،ٖٚ‌ ،ٖٙ‌ ،ٖٖ‌ ،‬‬
‫‪‌،ٗٗ‌ ،ٖٗ‌ ،ٕٗ‌ ،ٕٗ‌ ،ٖٜ‬‬
‫‪‌ ٘ٔ‌،ٗٚ‬‬

‫‪ ‌،ٕٔ‌،ٜٔ‌،ٔٚ‌،ٔ٘‌،ٛ‌،ٚ‬واحد‌وعشرون ‌‬ ‫‪ ‌ ٙ‬نون‌رتع‌اظتذكر‌‬
‫ٕٕ‪‌،ٕٜ‌ ،ٕٚ‌ ،ٕٙ‌ ،ٕ٘‌ ،‬‬ ‫السادل ‌‬
‫ٖٔ‪‌،ٖ٘‌ ،ٖ٘‌ ،ٖٗ‌ ،ٖٕ‌ ،‬‬
‫ٔٗ‪‌ ٕ٘‌،٘ٓ‌،ٗٙ‌،ٖٗ‌،‬‬
 ‫ٕ٘‬

‫الفصل الثاني‪ :‬معنى حرف النون في سورة القلم‬

‫عتذ ‌الفصل ‌سيتحدث ‌الباحث ‌عن ‌معٌت ‌النون ‌يف ‌سورة ‌القلم‪‌،‬‬
‫لتسهيلة‌الباحث‌أن‌يبُت‌عن‌النون‌يف‌سورة‌القلم‪‌ :‬‬
‫قال ‌اهلل ‌سبحانو ‌وتعاذل ‌يف ‌سورة ‌القلم‪‌ٗ:ٙٛ‌ /‬‬
‫"‪‌ "‬اختلفوا ‌يف ‌معناه ‌فقيل ‌ىو ‌اسم ‌من ‌أشتاء‌‬
‫السورة‌مثل‌{‌حم }‌و‌{ ص‌}‌وما‌أشبو‌ذلك‌وقد‌ذكرنا‌ذلك‌مع‌غَته‌‬
‫من‌األقوال‌يف‌مفتتح‌سورة‌البقرة‌وقيل‌ىو‌اضتوت‌الذي‌عليو‌األرضون‌عن‌‬
‫ابن‌عباس‌وغتاىد‌ومقاتل‌والسدي‌وقيل‌ىو‌حرف‌من‌حروف‌الرزتن‌يف‌‬
‫رواية‌أخرى‌عن‌ابن‌عباس‌وقيل‌ىو‌الدواة‌عن‌اضتسن‌وقتادة‌والضحاك‌‬
‫وقيل‌نون‌لوح‌من‌نور ‌وروي‌مرفوعا‌إذل‌النيب‌(صلى‌اهلل‌عليو‌وآلو‌وسلم)‌‬
‫وقيل‌ىو‌هنر‌يف‌اصتنة‌قال‌اهلل‌لو‌كن‌مدادا‌فجمد‌وكان‌أبيض‌من‌اللنب‌‬
‫وأحلى‌من‌الشهد‌ٍب‌قال‌للقلم‌اكتب‌فكتب‌القلم‌ما‌كان‌وما‌ىو‌كائن‌‬
‫إذل‌يوم‌القيمة‌عن‌أيب‌جعفر‌الباقر‌(عليو‌السالم)‌وقيل‌اظتراد‌بو‌اضتوت‌يف‌‬
‫البحر‌ وىو‌من‌آيات‌اهلل‌إذ‌خلقها‌يف‌اظتاء‌فإذا‌فارق‌اظتاء‌مات‌كما‌أن‌‬
‫حيوان‌الرب‌إذا‌خالط‌اظتاء‌مات‌{ والقلم ‌}‌الذي‌يكتب‌بو‌أقسم‌اهلل‌بو‌‬
‫ظتنافع‌اطتلق‌فيو‌إذ‌ىو‌أحد‌لساين‌اإلنساين‌يؤدي‌عنو‌ما‌يف‌جنانو‌ويبلغ‌‬
‫البعيد‌عنو‌ما‌يبلغ‌القريب‌بلسانو‌وبو‌حتفظا‌أحكام‌الدين‌وبو‌تستقيم‌أمور‌‬
‫ٖ٘‬

‫العاظتُت‌وقد‌قيل‌إن‌البيان‌بيانان‌بيان‌اللسان‌وبيان‌البنان‌وبيان‌اللسان‌‬
‫تدرسو‌األعوام‌وبيان‌األقالم‌باق‌على‌مار‌األيام‌وقيل‌إن‌قوام‌أمور‌الدين‌‬
‫والدنيا ‌بشيئُت ‌القلم ‌والسيف‪‌ ،‬والسيف ‌حتت ‌القلم ‌وقد ‌نظمو ‌بعض‌‬
‫الشعراء ‌وأحسن ‌فيما ‌قال‪*‌ :‬إن ‌متدم ‌القلم ‌السيف ‌الذي ‌خضعت* ‌لو‌‬
‫الرقاب‌ودانت‌حذره‌األمم*‌فاظتوت‌واظتوت‌شيء‌ال‌يغالبو*‌ما‌زال‌يتبع‌ما‌‬
‫كتري ‌بو ‌القلم ‌* ‌كذا ‌قضى ‌اهلل ‌لألقالم ‌مذ ‌بريت* ‌إن ‌السيوف ‌عتا ‌مذ‌‬
‫أرىفت‌خدم*‪‌{‌،‬وما يسطرون }‌أي‌وما‌يكتبو‌اظتالئكة‌ؽتا‌يوحى‌إليهم‌‬
‫وما‌يكتبونو‌من‌أعمال‌بٍت‌آدم‌فكان‌القسم‌بالقلم‌وما‌يسطر‌بالقلم‌وقيل‌‬
‫إن‌ما‌مصدرية‌وتقديره‌والقلم‌وسطرىم‌فيكون‌القسم‌بالكتابة‌وعلى‌القول‌‬
‫‪ٜٗ‬‬
‫األول‌يكون‌القسم‌باظتكتوب‪.‬‬

‫‪49‬امُت‌االسالم‌الفضل‌بن‌اضتسن‌الطَتسي‪"‌،‬تفسَت‌غتموع‌البيان"‪‌،‬اصتز‌‪‌.ٜ‬اظترجع‌االلكًتوين‌للمعلوماتية‪"(‌،‬القرآن‌الكرمي‌‬
‫وعلومو‪‌:‬معٌت‌النون‌يف‌سورة‌القلم)"‪‌ٓٚ:ٓٚ(‌،‬مساأ‪‌،‬التاريخ‪‌ٕٓٔٗ/ٜ‌:‬م‪‌،‬ص‪‌ .ٛٙ-ٛٗ‌.‬‬
 ‫الباب الخامس‬
‫الخاتمة‬
‫ الخالصة‬:‫الفصل األول‬
‌.‫ حرف‌النون‌ىي‌حرف‌من‌حروف‌اعتجائية‌وتقع‌يف‌اطتامس‌والعشرون‬.‫‌أ‬
‌‫حرف‌النون‌ىي‌حرف‌من‌حروف‌اظتباين‌واظتعاين‌وعتا‌تأثَت‌على‌الكلمة‬
‌‫‌نون‬،‫‌وحرف‌النون‌اظتوجودة‌يف‌سورة‌القلم‌ىي‌نون‌التوكيد‬.‫اليت‌تتعلق‌هبا‬
‌.‫‌نون‌أفعال‌اظتضارع‬،‫‌نون‌أفعال‌اطتمسة‬،‫‌نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‬،‫الوقاية‬
  ‌:‫واآليات‌اليت‌حتتوي‌على‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌منها‬

            

          

           

          

            

              

         

           

          

    

٘ٗ
 ‫٘٘‬

‫‌ب‪ .‬أنواع‌حرف‌النون‌ىي‪‌:‬نون‌التوكيد‪‌،‬نون‌النسوة‪‌،‬نون‌اظتثٌت‪‌،‬نون‌الوقاية‪‌،‬‬
‫نون‌رتع‌اظتذكر‌السادل‪‌،‬نون‌أفعال‌اطتمسة‪‌،‬نون‌أفعال‌اظتضارع‪‌ .‬‬
‫وجد‌الباحث ‌ستسة‌وأربعون(٘ٗ) ‌نون‌يف‌سورة‌القلم‌منها‪‌ :‬واحد‌(ٔ)‌‬
‫نون‌الوقاية‪‌ ،‬إثنان‌(ٕ) ‌نون‌التوكيد‪‌،‬ثالثة‌(ٖ) ‌نون‌أفعال‌اظتضارع‪‌،‬ذتانية‌‬
‫عشر‌(‪‌ )ٔٛ‬نون‌أفعال‌اطتمسة‪‌ ،‬واحد‌وعشرون‌(ٕٔ)‌نون‌رتع‌اظتذكر‌‬
‫السادل‪‌ .‬‬
‫‌ج‪ .‬معٍت‌حرف‌النون‌يف‌سورة‌القلم‌ىي‌اضتوت‌الذي‌عليها‌األرضون‌عن‌ابن‌‬
‫عباس ‌وغتاىد ‌ومقاتل ‌والسدي ‌وقيل ‌ىي ‌حرف ‌من ‌حروف ‌الرزتن ‌يف‌‬
‫رواية‌أخرى‌عن‌ابن‌عباس‌وقيل‌ىي ‌الدواة‌عن‌اضتسن‌وقتادة‌والضحاك‌‬
‫وقيل‌نون‌لوح‌من‌نور‌وروي‌مرفوعا‌إذل‌النيب‌(صلى‌اهلل‌عليو‌وآلو‌وسلم)‌‬
‫وقيل‌ىي ‌هن ر‌يف‌اصتنة‌قال‌اهلل‌لو‌كن‌مدادا‌فجمد‌وكان‌أبيض‌من‌اللنب‌‬
‫وأحلى‌من‌الشهد‌ٍب‌قال‌للقلم‌اكتب‌فكتب‌القلم‌ما‌كان‌وما‌ىو‌كائن‌‬
‫إذل‌يوم‌القيمة‪.‬‬
‫الفصل الثاني‪ :‬االقتراحات‬
‫من‌بناء‌على‌نتائج‌البحث‪‌،‬فيقدم‌الباحث‌بعض‌االقًتاحات‌فيما‌يلي‪‌ ‌:‬‬
‫جامعة ‌عالء ‌الدين ‌االسالمية ‌اضتك ‌ومية ‌مكاسر ‌ىي ‌احدى ‌اصتامعة ‌اليت‌‬ ‫‌أ‪.‬‬
‫هتتم ‌بالعلوم ‌الدينية‪‌ .‬واظتصدر ‌العلوم ‌الدينية ‌ىي ‌القرآن ‌الكرمي ‌واضتديث‌‬
‫‪٘ٙ‬‬

‫النبوي‌الشريف‪‌.‬وقتا‌مكتوبان‌باللغة‌العربية‪‌،‬فلذلك‌ينبغي‌عتا‌أن‌هتتم‌اللغة‌‬
‫العربية‌اىتماما‌كبَتا‪‌ .‬‬
‫ب‪ .‬يرجوا ‌الباحث ‌إذل ‌طالب ‌اآلخرين ‌من ‌قسم ‌تدريس ‌اللغة ‌العربية ‌جبامعة‌‬
‫‌‬
‫عالء‌الدين‌اإلسالمية‌اضتكومية‌مكاسر‌لبحث‌الرسالة‌عن‌قواعد‌النحو‌أو‌‬
‫الصرف‌من‌القرآن‌الكرمي‌يف‌سورة‌القلم‪‌ .‬‬
‫ت‪ .‬يرجوا‌الباحث‌إذل‌رئيس‌مكتبة‌الكلية‌ورئيس‌مكتبة‌اصتامعة‌جبامعة‌عالء‌‬
‫‌‬
‫الدين‌اإلسالمية‌اضتكومية‌مكاسر‌أن‌يزيدا‌الكتب‌النحوية‌يف‌اظتكتبة‌لكي‌‬
‫يسهل‌علينا‌أن‌نكتب‌الرسالة‌اظتتعلقة‌مبادة‌النحو‪‌ .‬‬

‫ث‪ .‬أن‌البحث‌عن‌النون‌ىو‌حبث‌مهم‌خصوصا‌على‌كل‌طالب‌علم‌اللغة‌‬
‫‌‬
‫العربية‌ألن‌النون‌ليست‌نوعا‌واحدا‌فقط‌الكن‌بأنواع‌ؼتتلفة‪‌،‬ولذلك‌يرجو‌‬
‫الباحث ‌بواسطة ‌ىذه ‌الرسالة ‌تسهيال ‌لنا ‌لنعرف ‌عن ‌إستعمال ‌النون‌‬
‫صحيحا‪‌ .‬‬
‫ج‪ .‬يرجو‌الباحث‌بواسطة‌ىذه‌الرسالة‌تستطيع‌ان‌تكون‌مراجعا‌لكل‌الباحثُت‌‬
‫‌‬
‫يف‌اظتستق‬
 ‫المراجع‬

‫أزتد‪‌،‬ػتمد‌عبد‌القادر‪"‌.‬طرق‌تعليم‌اللغة‌العربية"‪‌،‬الطبعة‌األوذل‌‪‌،ٜٜٔٚ‬مكتبة‌‬
‫النهضة‌اظتصرية‪‌ .‬‬
‫أمُت‪‌ ،‬علي ‌اصتارم ‌مصطف‪"‌ .‬النحو ‌الواضح ‌يف ‌قواعد ‌اللغة ‌العربية ‌للمدرسة‌‬
‫اإلبتدائية"‪‌.‬بَتوت‌‪:‬مكتبة‌باذل‌بوكوسورابايا‪‌ .‬‬
‫باضتطاب‪‌ ،‬ػتمد ‌بن ‌ػتمد ‌العيٍت ‌الشهَت‪"‌ .‬الكواكب ‌الدرية ‌على ‌متممة‌‬
‫األجرومية"‪‌،‬اصتزء‌األول‪‌،‬مؤسسة‌الكتب‌الثقافية‪‌ .‬‬
‫اصتليل‪‌،‬عبد‪"‌ .‬اإلعالل‌يف‌سورة‌اظتلك"‪‌،‬الرسالة‪‌ .‬مكاسر‪‌:‬كلية‌الًتبية‌و‌شؤون‌‬
‫التدريس‌جبامعة‌عالء‌الدين‌اإلسالمية‌اضتكومية‪.ٕٓٔٚ‌,‬‬
‫زتكا‪"‌ ،‬األحرف ‌األحادية ‌معانيها ‌و ‌وظائفها ‌اإلعرابية ‌يف ‌سورة ‌القلم"‪‌ ،‬الرسالة‪‌.‬‬
‫مكاسر‪‌ :‬كلية ‌األداب ‌قسم ‌اللغة ‌العربية ‌وأداهبا ‌جبامعة ‌عالء ‌الدين ‌اإلسالمية‌‬
‫اضتكومية‪‌ .ٕٓٓٗ‌،‬‬
‫حجازي‪‌،‬ػتمد‌ػتمود‪"‌.‬التفسَت‌الواضح"‪‌،‬اجمللد‌الثلث‌من‌اصتزء‌اضتادي‌والعشرين‌‬
‫إذل‌اصتزء‌الثالثُت‪‌،‬بَتوت‪‌:‬دار‌اصتيل‬
‫‌‬
‫خلويف‪‌،‬ػتمد‪"‌.‬شرح‌ؼتتصر‌جدا‌على‌منت‌االجرومية"‪‌،‬مطبعة‌بن‌ىاليب‪‌ .‬‬
‫‌الزخيل‪‌،‬وىبة‪"‌.‬التفسَت‌اظتنَت‌يف‌العقيدة‌والشريعة‌واظتنهج"‪‌،‬اجمللد‌اطتامس‌عشر‌‬
‫اصتزءان‌‪‌ٖٓ-ٕٜ‬رتيع‌اضتقوق‌ػتفوظة‌لدار‌الفقر‌دمشق‪‌ .‬‬
‫سعيد‪‌ ،‬سيوطي ‌أدتا‪"‌ .‬األشتاء ‌اظتمنوعة ‌من ‌الصرف ‌واستعماعتا ‌يف ‌سورة ‌البقرة"‪‌‌،‬‬
‫الرسالة‪‌ .‬مكاسر‪‌ :‬كلية ‌الًتبية ‌و ‌شؤون ‌التدريس ‌جبامعة ‌عالء ‌الدين‌‬
‫اإلسالمية‌اضتكومية‪‌ ٕٓٔ٘‌،‬‬
‫سفراغا‪‌،‬عمر‌توفيق‪"‌.‬اظتعجم‌يف‌اإلعراب"‪‌،‬دار‌اظتعرفة‌ٓٗ‪‌،‬شارع‌فيكتور‌ىيجر‪-‬‬
‫الدار‌البيضاء‪‌،‬اظتغرب‌ص‪.‬ب‪_ٗٔ٘ٓ‌.‬ىاتف‪‌ .ٖٓٓ٘ٙٚ/ٖٜٕٓ٘ٓ‌:‬‬

‫‪٘ٚ‬‬
‫‪٘ٛ‬‬

‫الط ‌َتسي‪‌،‬امُت‌االسالم‌الفضل‌بن‌اضتسن‪"‌.‬تفسَت‌غتموع‌البيان"‪‌،‬اصتز‌‪‌.ٜ‬اظترجع‌‬
‫االلكًتوين ‌للمعلوماتية‪"‌ ،‬القرآن ‌الكرمي ‌وعلومو‪‌ :‬معٌت ‌النون ‌يف ‌سورة‌‬
‫القلم)"‪‌ٓٚ:ٓٚ‌،‬مساأ‪‌،‬التاريخ‪‌ٕٓٔٗ/ٜ‌:‬م‪‌،‬ص‪‌ .ٛٙ-ٛٗ‌.‬‬
‫السلفية‪‌ ،‬أم ‌الزبَت ‌الليبية‪"‌ .‬اظتنابر ‌العلمية" ‌‪‌ ،Albaidha.net‬ديسمرب ‌‪‌.ٕٓٓٚ‬‬
‫‪(‌http://www.Albaidha.net‬ديسمرب‌‪‌ .)ٕٓٓٚ‬‬
‫عدس‪‌ ،‬ػتمد ‌عبد ‌الرحيم‪"‌ .‬الواضح ‌يف ‌قواعد ‌النحو ‌والصرف"‪‌ .‬عمان‪‌ :‬دار‌‬
‫غتدالوى‪‌ .‬‬
‫الغالييٍت‪‌،‬مصطفى‪"‌.‬جامع‌الدروس‌العربية"‪‌.‬بَتوت‌‪:‬اظتكتبة‌العصرية‪‌ .‬‬
‫فنديغادتا‪‌ ،‬سورياغراىا‪"‌ .‬عناصر ‌السجع ‌واصتناس ‌يف ‌سورة ‌القلم"‪‌ ،‬الرسالة‌‬
‫جوكجاكرتا‪‌:‬شعبة‌اللغة‌العربية‌وأدهبا‌كلية‌اآلداب‌والعلوم‌الثقافية‌جبامعة‌‬
‫سونن‌كاليجاكا‌اإلسالمية‌اضتكومية‪‌ .ٕٓٔٙ‌،‬‬
‫الفرما‌وي‪‌ ،‬عبد‌اضتي‪"‌ .‬تفسَت‌البحر‌احمليط ‌حملمد‌بن‌يوسف‌الشهيد‌بأيب‌حيان‌‬
‫األندلسي"‪‌،‬اصتزء‌الثامن‪‌،‬دار‌الكتب‌العلمية‪‌:‬بَتت‌لبنان‪‌ .‬‬
‫القرآن‌الكرمي ‌‬
‫ظترعشاي‪‌،‬يوسف‌بن‌عبد‌الرزتن‪"‌.‬ؼتتصر‌فوائد‌اظتكية"‪‌،‬دار‌البشر‌اإلسالمية‪‌ .‬‬
‫اظتراغي‪‌ ،‬أزتد ‌مصطفى‪"‌ .‬تفسَت ‌اظتراغي"‪‌ ،‬اصتز ‌التاسع ‌والعشرون‪‌ ،‬الطبعة ‌األوذل‌‬
‫٘‪‌ٖٔٙ‬ه‪‌ٜٔٗٙ-‬م‪‌،‬شركة‌مكتبة‌ومطيعة‌مصطفى‪‌ ‌.‬‬
‫ادي‪‌،‬ابن‌أم‌قاسم‪"‌.‬اصتٌت‌الداين‌يف‌حروف‌اظتعاين"‪‌،‬الطبعة‌اال ‌ول‪‌:‬بَتوت‪‌:‬دار‌‬
‫ّ‬ ‫اظتر‬
‫الكتب‌العلمية‪‌ .ٖٔٗٔ‌،‬‬
‫نعمة‪‌،‬فؤد‪"‌.‬ؼتلص‌قواعد‌اللغة‌العربية"‪‌.‬بَتوت‌‪:‬دار‌الثقافة‌اإلسالمية‪‌ .‬‬
‫ناصر‪‌ ،‬رتيل ‌عليوي‪‌ "‌ .‬الواو ‌عند ‌األصوليُت ‌وبعض ‌تطبيقها ‌الفقهية"‪‌ ،‬كلية‌‬
‫اشريعة‪‌.‬غتلة‌اصتامعة‌العراق‪/‬ع‌(‪‌ .ٛٓ‌)ٕ/ٕٚ‬‬
‫‪ٜ٘‬‬

‫الولد‪‌،‬نصر‪"‌.‬مكانة‌اظتفردات‌والًتاكيب‌من‌بُت‌عناصر‌اللغة‌يف‌تعليم‌اللغة‌العربية‌‬
‫الفعال"‪‌،‬مركز‌تطوير‌اللغة‌جبامعة‌سلطان‌شريف‌قاسم‌اإلسالمية‌اضتكومية‌‬ ‫ّ‬
‫رياو‪ٔ(‌http://ejournal.uin-suska.ac.id/index.php/jealt/artiview/18/71.‬ديسمرب‌‬
‫‪‌ ‌‌.)ٕٓٔٚ‬‬
‫ىنداوي‪‌ ،‬عبد ‌اضتميد‪"‌ .‬حاشية ‌الصبان"‪‌ ،‬على ‌شرح ‌األمشوين ‌على ‌أنفية ‌ابن‌‬
‫مالك‪‌،‬اصتزء‌األول‪‌،‬اظتكتبة‌العصرية‪‌ .‬‬
‫اعتامشي‪‌ ،‬السيد ‌أزتد‪"‌ .‬القواعد ‌اآلساسية ‌اللغة ‌العربية"‪‌ .‬بَتوت ‌‪:‬دار ‌الكتب‌‬
‫العلمية‪‌ٖٕٔٙ-ٕٜٔ٘‌،‬ه‪‌ٜٖٔٗ-ٔٛٚٛ/‬م‪‌ ‌.‬‬
‫يعقوب‪‌ ,‬اميل ‌بديع‪"‌ .‬النحو ‌والصرف ‌واإلعراب"‪‌ ،‬الطبعة ‌السابعة‪‌ ،‬دار ‌العلم‌‬
‫للماليُت‪.‬‬