‫‪1‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫جمعیت اصالح افغانستان‬

‫چپتر درسهای مضمون فقه‬

‫مرحلهی منتسب(متعهد)‬

‫ترتیب کننده‪ :‬غالم احمد فاضلی‬

‫تاریخ‪ 2999 /9 / 21 :‬هـ‪ .‬ش‬

 ‫‪2‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫فهرست مطالب‬

‫صفحه‬ ‫عنوان‬

‫فهرست مطالب‪..........................................................................................................................................‬‬
‫مقدهم‪.................................................................................................................................................‬‬
‫درس اول‪ :‬نوافل‬
‫مبحث اول‪:‬معرفی نوافل و اهمیت آن‪....................................................................................................................‬‬

‫گفتاراول‪ :‬معرفی نوافل‪..........................................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪:‬اهمیت نوافل‪.........................................................................................................................‬‬

‫مبحث دوم‪:‬انواع نوافل‪..............................................................................................................................‬‬

‫گفتاراول‪ :‬ورت ‪................................................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم ‪:‬قیام شب و تهجد‪..........................................................................................................................‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬نماز ضحی‪..............................................................................................................................‬‬
‫گفتار چهارم‪:‬استخاره‪..............................................................................................................................‬‬
‫گفتار پنجم‪ :‬نماز خسوف و کسوف ‪......................................................................................................................‬‬
‫درس دوم‪ :‬فقه زکات‪ ،‬صدقه و انفاق در راه الله( جل جالله)‬
‫مستح‬
‫مبحث اول‪ :‬معرفی زکات ‪ ،‬شرایط و قین آن ‪.............................................................................................................‬‬

‫گفتاراول‪ :‬تعریف زکات‪..........................................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬شرایطزکات‪...........................................................................................................................‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬معافیت اززکات‪.........................................................................................................................‬‬
‫مست‬
‫گفتار چهارم‪ :‬حقین زکات ‪..........................................................................................................................‬‬

‫مبحث دوم‪:‬اح کام زکات اموال تجارتی‪.....................................................................................................‬‬

‫مبحث سوم‪:‬اح کام زکات حاصالت زراعتی و میوه جات‪...........................................................................................‬‬
‫مبحث چهارم‪ :‬اح کام زکات زمین اه و شرکت اه‪.................................................................................................‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫مبحث جم‪ :‬اح کام زکات چهار پایان ‪..........................................................................................................................‬‬

‫پن‬

‫گفتاراول‪:‬زکات گوسفند‪............................................................................................................................‬‬
‫گفتار دوم‪ :‬زکات گاو‪..............................................................................................................................‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬زکات شتر‪..............................................................................................................................‬‬
‫گفتار چهارم‪:‬زکاتاسپ‪...........................................................................................................................‬‬

‫مبحث ششم‪ :‬زکات سهام و سنداه ‪..........................................................................................................‬‬

‫مبحث هفتم ‪:‬فضیلت صدهق و جهاد با مال رد راه اهلل متعال و حکم آن‪....................................................................................................‬‬

‫درس سوم‪ :‬احکام قسم و نذر‬

‫مبحث اول‪:‬معرفی قسم و نذر‪............................................................................................................................‬‬

‫گفتار اول‪ :‬قسم و مشروعیت آن‪.......................................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬ندر و مشروعیت آن ‪.......................................................................................................................‬‬

‫مبحث دوم‪:‬انواع قسم و حکم رهیک از آناه‪................................................................................................................‬‬

‫گفتاراول‪ :‬قسم لغو‪................................................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬قسم منعقده‪..............................................................................................................................‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬قسم غموس ‪.............................................................................................................................‬‬

‫مبحث سوم‪ :‬انواع نذر و حکم رهیک از آناه ‪................................................................................................................‬‬

‫گفتاراول‪ :‬نذر لجاجت و عصبانیت‪......................................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬نذر طاعت و فرمانبرداری‪.....................................................................................................................‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬نذر مبهم‪................................................................................................................................‬‬
‫گفتار چهارم‪ :‬نذر معصیت‪...........................................................................................................................‬‬
‫گفتار پنجم‪ :‬نذر مکروه‪...............................................................................................................................‬‬
‫گفتار ششم‪ :‬نذر واجب ‪............................................................................................................................‬‬

‫مبحث چهارم‪:‬فضیلت واف هب قسم و نذر ‪.....................................................................................................................‬‬

‫گفتاراول‪ :‬فضیلت واف هب قسم‪..................................................................................................................................‬‬
 ‫‪4‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫گفتار دوم‪ :‬فضیلت واف هب ندر ‪...................................................................................................................................‬‬

‫مبحث جم‪ :‬کفارهی قسم و نذر‪...........................................................................................................................‬‬

‫پن‬

‫گفتاراول‪ :‬کفارهی قسم‪.............................................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬کفارهی نذر ‪..............................................................................................................................‬‬
‫درس چهارم‪ :‬احکام قصاص و دیت‬
‫مبحث اول‪:‬معرفی قصاص و دیت‪......................................................................................................................‬‬

‫گفتاراول‪ :‬معرفی قصاص و مشروعیت آن‪..............................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬معرفی دیت و مشروعیت آن ‪...............................................................................................................‬‬

‫مبحث دوم‪:‬اهمیت و حکم قصاص‪.........................................................................................................‬‬

‫مبحث سوم‪ :‬قصاص رد نفس‪.............................................................................................................‬‬
‫مبحث چهارم‪:‬قصاص رد جروج(زخم اه)‪......................................................................................................‬‬
‫پن‬
‫مبحث جم‪:‬اح کام دیتاه ‪..................................................................................................................................‬‬

‫درس پنجم‪ :‬حقوق و وجایب زوجین(زن و شوهر)‬

‫مبحث اول‪:‬حقوق مشترک زن و شوره رب یکدیگر‪................................................................................................................‬‬

‫گفتار اول‪ :‬حقاستمتاع و بهره ربداری جنسی‪................................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬زتنیی و آراستگی‪..........................................................................................................................‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬ثبوت نسب‪............................................................................................................................‬‬
‫گفتار چهارم‪ :‬معاشرت نیکو‪..........................................................................................................................‬‬
‫گفتار پنجم‪ :‬توارث‪...............................................................................................................................‬‬
‫گفتار ششم‪ :‬حفظ اسرارزانشویی ‪.......................................................................................................................‬‬
‫هم‬
‫مبحث دوم‪:‬حقوق شوره رب سر‪..........................................................................................................................‬‬

‫گفتار اول‪ :‬قوامیت و سررپستی‪.........................................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬اطاعت از شوره‪..........................................................................................................................‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬بود و باش رد منزل شوره‪......................................................................................................................‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫گفتار چهارم‪ :‬محافظتازاموال و انموس شوره‪...............................................................................................................‬‬

‫گفتار پنجم‪ :‬خدمت شوره و خاهن‪.........................................................................................................................‬‬
‫گفتار ششم‪ :‬حق تأدیب ‪...........................................................................................................................‬‬

‫مبحث سوم‪ :‬حقوق خانم رب شوره ‪.........................................................................................................................‬‬

‫گفتاراول‪ :‬رپداخت مهرهی‪...........................................................................................................................‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬رپداخت نفقه‪............................................................................................................................‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬عدالت نیب همسران‪.......................................................................................................................‬‬
‫گفتار چهارم‪ :‬حق تعلیم و آموزش ‪.......................................................................................................................‬‬

‫مبحث چهارم‪:‬ربقراری توازن میان مسئولیتاهی خانوادگی و دعوتی ‪.................................................................................................‬‬

 ‫‪6‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫مقدمه‬

‫إن احلمد هلل‪ ،‬حنمدُه ونستعينُه ونستغفرُه‪ ،‬ونعوذُ باهللِ من شرورِ أنفسنا وسيئات أعمالنا‪ ،‬من يهدِه اهلل فال مضلَّ له‪،‬‬
‫ومن يضلِلْ فال هادي له‪ ،‬ونشهدُ أنْ ال إله إال اهلل وحده ال شريكَ له‪ ،‬ونشهدُ أن حممداً عبده ورسوله‪.‬‬
‫دین مقدس اسالم به عنوان آخرین دین الهی‪ ،‬برنامه ای است جامع برای سعادت بشریت‪ ،‬این دین به‬
‫رهنمایی انسان در ابعاد معنوی و مادی پرداخته و بنيادهای اساسی ساختن یک جامعه و امت را به مسلمانان‬
‫معرفی نموده است‪ ،‬بدون شک سعادت دنيا و آخرت انسانها به پيروی و متابعت از این دین بزرگ وابسته بوده‬
‫و جز تطبيق و اقامهی آن هيچ راه بدیلی وجود ندارد‪.‬‬
‫بنا به درخواست بخش تربيت زون غرب جمعيت اصالح‪ ،‬جهت آماده نموده چپتر درسی بخاطر حل مشکل‬
‫موقتی نصاب درسی اسرهها و تسهيل فرایند آماده نمودن درسها‪ ،‬باوجود بضاعت علمی اندک چپتری را که‬
‫پيش روی داریدآماده نموده و در خدمتشان قرار دادم‪ ،‬بابت این توفيق اهلل متعال را شاکر و سپاسگزار بوده و‬
‫از همکاری همهی استادان و تمام کسانیکه به هر نحوی در ترتيب و تهيهی این لکچرنوت سهم داشتند ابراز‬
‫امتنان میکنم‪.‬‬
‫لکچر نوت حاضر به عنوان منبع اصلی درسهای فقه برای مرحلهی منتسب(متعهد) بوده و در پنج درس‬
‫جداگانه تهيه و ترتيب گردیده است‪ ،‬درس اول آن به معرفی نوافل‪ ،‬اهميت و مهمترین نمازهای نفلی اختصاص‬
‫یافته و درس دوم آن به معرفی فقه زکات و اهميت انفاق و صدقه در راه اهلل متعال پرداخته است‪ ،‬در درس سوم‬
‫به تعریف سوگند و نذر و احکام هرکدام شان پرداخته شده‪ ،‬همچنانکه درس چهارم آن به بيان احکام قصاص‬
‫و دیت اختصاص یافته است‪ ،‬به همين ترتيب درس پنجم آن به بيان حقوق و تکاليف زن و شوهر در برابر‬
‫یکدیگر میپردازد‪.‬‬
‫با احترام‪ :‬غالم احمد فاضلی‬
 ‫‪7‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫درس اول‪ :‬نوافل‬

‫مبحث اول‪ :‬معرفی نوافل و اهمیت آن‬
‫گفتار اول‪ :‬معرفی نوافل‬
‫نوافل جمع نافله بوده که به معنای زیادت میآید‪ ،‬چنانکه بر غنمیت حاصل شده از جهاد نیز نفل گفته میشود‪ ،‬چون‬
‫اضافه بر مزد و ثواب اخروی میباشد‪ ،‬همچنان که بر نماز تطوعی نیز نفل گفته میشود به دلیل زیاد بودن بر فرایض‪.‬‬
‫تعریفهای اصطالحی زیادی از نوافل شده است از جمله‪ ،‬آنچه انسان به غیر از فرایض و واجبات انجام میدهد‪.‬‬
‫در تعریفی دیگر چنین آمده است‪ :‬نفل عبارت از هرآن عملی است که پیامبر( صلی اهلل علیه وسلم ) انجام داده اما مداومت‬
‫نکرده اند(گاهی ترک کرده اند)‪.‬‬
‫اصطالحاتی چون نفل‪ ،‬تطوع‪ ،‬سنت‪ ،‬مستحب و مندوب مترادف بوده و معانی نزدیک به هم را افاده میکنند‪.‬‬
‫گفتار دوم‪ :‬اهمیت نوافل‬
‫در مورد اهمیت نوافل احادیث زیادی وارد شده است که به تعدادی اشاره میشود‪:‬‬
‫ثوبان خادم پیامبر روایت میکند که از پیامبر صلی اهلل علیه وسلم سوا کردم که ای پیامبر از عملی برایم خبر دهید که‬
‫اهلل متعا من را به وسیلهی آن وارد بهشت خود گرداند؟ فرمودند‪«:‬کثرت سجده را بر خود الزم بگیر‪ ،‬چرا که اهلل با هر‬
‫سجده جایگاه ترا یک درجه باال برده و یک گناهان ترا محو میکند» صحیح مسلم‪.)15 /2:‬‬
‫از ربیعه بن کعب روایت است که شبی را نزد پیامبر بوده و به ایشان آب وضوء آماده کردم‪ ،‬پیامبر فرمودند‪«:‬سوا کن؟‬
‫گفتم‪ :‬همراهیات در بهشت را میخواهم‪ ،‬فرمودند‪ :‬یا چیزی غیر از آن را میخواهی؟ گفتم نه؛ همان را میخواهم‪ .‬فرمودند‪:‬‬
‫نفست را با سجدههای زیاد همراه کن» صحیح مسلم‪.)12 /2:‬‬
‫ابوهریره از پیامبر روایت میکند که فرمودند‪ « :‬اولین عملی که در روز قیامت از بندگانه محاسبه میشود نماز میباشد‪ ،‬اگر‬
‫نماز او کامل و صحیح بود یقینا رستگار شده و نجات یافته است و اگر نماز در محاسبهی نماز ناکام شد یقینا زیان نموده‬
‫است‪ ،‬اگر نمازهای فرض او ناقص و کم شد‪ ،‬خداوند میفرماید‪ :‬بروید جستجو کنید که آیا بنده ام نوافل را انجام داده است‬
‫تا توسط آن نقصان فرایضش را تکمیل کنیم‪ ،‬بعد از آن تمام اعما چنین(جبران نقصان فرایض با نوافل) محاسبه میشود»‬
‫سنن ترمذی‪.)272 /2 :‬‬
‫حصو ثواب و مزد‪ ،‬رحمت‪ ،‬مغفرت و نصرت اهلل متعا ‪ ،‬وسیلهی ارتباط دائمی با اهلل‪ ،‬جبران نقصان فرایض‪ ،‬دوستی و‬
‫محبت اهلل‪ ،‬سبب دخو جنت و همراهی با پیامبر در بهشت نمونهی از فضایل و اهمیت نوافل اند‪.‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬انواع نوافل‬
‫اهلل تعالی با حکمت کاملش برای تمام فرایض‪ ،‬نوافلی از جنس خودشان قرارداده است‪ ،‬مثال برای کلمهی توحید و شهادت‬
‫که از جملهی فرایض اند‪ ،‬از جنس شان اذکار را نفل گردانیده است‪ ،‬برای نمازهای فرضی از جنس خودشان نمازهای سنت‬
‫را نفل قرار داده است‪ ،‬برای زکات فرضی صدقات تطوعی را نفل گردانیده است‪ ،‬برای روزههای فرضی از جنس خودشان‬
‫روزههای سنت را نفل قرار داده است و برای حج فرضی از جنس خودش حج عمره را نفل نموده است‪.‬‬
‫در ادامه به چندنماز از نمازهای نفلی اشاره میشود‪.‬‬

‫گفتار اول‪ :‬وتر‬

 ‫‪8‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫وتر در لغت به معنای فرد و تاق میباشد و در اصطالح به نمازی گفته میشود که بعد از نماز خفتن تا طلوع صبح صادق‬
‫اداء میشود‪ ،‬چون تعداد رکعات آن فرد و تاق اند وتر نامیده شده است‪.‬‬
‫اگر چه جمهور علماء قایل به سنت مؤکد بودن نماز وتر اند اما حنفیه قایل به وجوب آن اند و دلیل وجوب آن را تأکید زیاد‬
‫پیامبر میدانند‪.‬‬
‫تقدیم نماز وتر بر نماز خفتن جواز ندارد چرا که مراعات ترتیب بین نماز وتر و نماز فرض‪ ،‬واجب بوده و سنت است که‬
‫آخرین نماز در شب باشد‪ ،‬مطابق احادیث وارد شده در زمینه سنت است که سورههای اعلی‪ ،‬کافرون و اخالص در نماز وتر‬
‫قرائت شود‪.‬‬
‫گفتار دوم‪ :‬قیام شب و تهجد‬
‫تهجد از ریشهی هجود به معنای خواب و بیداری است‪ ،‬این کلمه از جملهی کلمات اضداد میباشد که هم معنای خواب و‬
‫هم معنای بیداری را افاده میکند‪ ،‬شاید دلیل انتخاب این لفظ خوابیدن در او شب و بیدار شدن در آخر شب باشد‪،‬‬
‫اصطالحا نماز شب و تهجد به نمازی اطالق میشود که فرد بعد از مدتی خواب آن را اداء مینماید‪.‬‬
‫برپایی نماز تهجد سنت بوده و بعد از نمازهای فرض فضلیت آن از همه بیشتر است‪ ،‬پیامبر( علیه الصالة والسالم ) فرمودند‪:‬‬
‫« أفضل الصیام بعد رمضان شهر اهلل المحرم وأفضل الصالة بعد الفریضة صالة اللیل» صحیح مسلم‪.)561 /3 :‬‬
‫( بهترین روزه بعد از روزهی رمضان روزهی محرم و بهترین نماز بعد از نمازهای فرض نماز شب است)‪.‬‬
‫اداء نماز تهجد از صفات عباد الرحمن و انسانهای متقی بوده و از جملهی اسباب ورود به بهشت بشمار میرود‪.‬‬
‫امام حسن البناء در رسالهی (المناجاة) برای منسوبات دعوت چنین میگوید‪« :‬ای برادر‪ ،‬بهترین وقت مناجات و راز و نیاز‬
‫زمان خلوت تو با خداست‪ ،‬آن هم در موقعی که شب پردههای سیاه خود را بر زمین میکشد‪ ،‬و ستارگان ظاهر میشوند و‬
‫مردم در خواب فرو میروند‪ ،‬ولی خلوت گزینان بیدارند و با حضور قلب پروردگارشان را یاد میکنند‪ .‬پس در آن لحظات‬
‫عجز و ناتوانی خود را ببین‪ ،‬پروردگارت را به بزرگی یاد کن و از ترس هیبتش گریه کن تا دلت آرام گیرد‪ ،‬به مراقبت او آگاه‬
‫باش‪ ،‬در دعا اصرار کن‪ ،‬در استغفار بکوش و احتیاجاتت را به پیشگاه ذاتی عرضه کن که از هیچ چیز درنمیماند‪ ،‬و وقتی‬
‫اراده میکند که چیزی وجود پیدا کند به او میگوید باش پس میشود‪ .‬تو هم خیر دنیا و آخرت و آما خود را از او بخواه و‬
‫برای سرزمین و خاندانت دعای خیر کن‪.‬‬
‫تعداد رکعات نماز تهجد حد اقل دو رکعت و حد اکثر آن هشت رکعت میباشد اگر چه عدهای تا دوازده رکعت نیز گفته اند‪.‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬نماز ضحی‬
‫نماز ضحی به نمازی اطالق میشود که بعد از ارتفاع خورشید تا قبل از زوا خورشید اداء میشود‪ ،‬حکم این نماز سنت‬
‫بوده و در مورد فضیلت آن احادیث زیادی وارد شده است‪ ،‬این نماز در احادیث به نام نماز اوابین نیز یاد شده است‪.‬‬
‫در حدیثی پیامبر گرامی اسالم چنین فرمودند‪ :‬در هر روز جهت شکرانهی نعمت بدن برای هر مفصل صدقهی الزم میشود‬
‫و دو رکعت نماز صحی از همهی مفاصل کفایت میکند‪.‬‬
‫وقت اداء این نماز زمان ارتفاع کامل خورشید و شدت گرمی است‪ ،‬امام طحاوی میفرماید که وقت نماز ضحی بعد از‬
‫گذشت یکچهارم روز شروع میشود‪.‬‬
‫تعداد رکعات آن حد اقل دو و حد اکثر آن هشت رکعت گفته شده است‪.‬‬
‫گفتار چهارم‪ :‬استخاره‬
 ‫‪9‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫استخاره از باب استفعا به معنای طلب خیر و خواستار آن است‪ ،‬اصطالحا به طلب خیر و خوبی از خداوند در کارهایی که‬
‫برای بندگانش مباح و حال بوده و آیندهی آن برایشان نامعلوم باشد گفته میشود‪ ،‬کیفیت آن باید به نحوهی که از پیامبر‬
‫ص ثابت شده است انجام شود‪.‬‬
‫در این زمینه از پیامبرمان چنین نقل شده است‪:‬‬
‫المُورِ كُلِّهَا كَال سُّورَةِّ مِّنَ‬ ‫عَنْ جَابِرٍ ‪ ‬قَالَ‪ :‬كَانَ النَّبِىُّ ‪ ‬يُعَلِّمُنَا االِسْتِّخَارَةَ فِّي ا ُ‬
‫ك‬ ‫ر َ‬ ‫الْقُ رْآنِ يَقُولُ‪ِ « :‬اذَا هَمَّ بِاالَمْرِ فَلْيَرْكَعْ رَكْعَتَيْنِ‪ ،‬ثُمَّ يَقُولُ‪ :‬اللَّهُمَّ اِنِّى اسْتَخِّي ُ‬
‫درُ‬ ‫والَ اقْ ِ‬‫رتِّكَ وَاسْا ُلكَ مِّنْ فَضْلِّكَ الْعَظِّيمِ‪ ،‬فَاِنَّكَ تَقْدِرُ َ‬ ‫ك بِقُدْ َ‬‫ر َ‬‫بِعِّلْمِّكَ وَاسْتَقْدِ ُ‬
‫وَتَعْلَمُ وَالَ اعْلَمُ وَا ْنتَ عَالَّمُ الْغُيُوبِ‪ ،‬اللَّهُمَّ اِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ انَّ هَذَا االَمْرَ خَيْرٌ لِّى فِّى‬
‫واِنْ‬ ‫دِينِّى وَمَعَاشِّى وَعَاقِّبَةِّ امْرِى ‪ -‬او قَالَ فِّى عَاجِلِ امْرِى وَآجِلِّهِّ ‪ -‬فَاقْدُرْهُ لِّى َ‬
‫كُنْتَ تَعْلَمُ انَّ هَذَا االَمْرَ شَر لِّى فِّى دِينِّى وَمَعَاشِّى وَعَاقِّبَةِّ امْرِى ‪ -‬او قَالَ فِّى‬
‫ر لِّى الْخَيْرَ حَيْثُ كَانَ‪ ،‬ثُمَّ‬ ‫واصْرِفْنِّى عَنْهُ‪ ،‬وَاقْدُ ْ‬ ‫عَاجِلِ امْرِى وَآجِلِّهِّ ‪ -‬فَاصْرِفْهُ عَنِّى َ‬
‫رضِّنِّى بِهِّ وَيُسَمِّى حَاجَتَهُ» صحیح بخاری‪.)517 /6 :‬‬ ‫ا ْ‬
‫(حضرت جابر ‪ ‬میگوید‪ :‬رسو خدا ص استخاره را در تمام امور همانند سورهای از قررآن بره مرا آمروزش مریداد و‬
‫میفرمود‪ :‬هرگاه کسی از شما تصمیم به انجام کاری گرفت‪ ،‬بایست دو رکعت نماز نفل (سنت) بگرزارد‪ ،‬سر س چنرین دعرا‬
‫کند‪« :‬بار الها! من با علم تو از تو خیر طلب میکنم‪ ،‬و با قدرت تو از تو طلب قدرت میکرنم و از لطرف برزرو ترو مسر لت‬
‫میکنم؛ چون تو توانایی و من ناتوانم و تو میدانی و من نمیدانم و تو دانندهی غیبها هستی‪ .‬بار الها! اگر تو میدانری کره‬
‫این امر سبب خیر دین و دینا و عاقبت امرم میشود [یا بگوید‪ :‬سبب خیر زود هنگام یا مایهی خیر در آینده میشود] پرس‬
‫آن را برایم مقدر و میسر گردان‪ .‬اگر می دانی که این امر سبب ضرر و زیان در دین و زندگی و عاقبت امررم مریشرود [یرا‬
‫بگوید‪ :‬اگر سبب شر در امورم در حا حاضر یا در آینده میشود] پس لطف بفرما و آن را از من دور ساز و من را از آن دور‬
‫کن و خیر را هر طور که باشد‪ ،‬برایم میسر گردان؛ س س مرا به آن خشنود گران‪ .‬و [آنگاه] نیاز خویش را بیان کند)‪.‬‬
‫نماز استخاره وقت خاصی نداشته و در تمام اوقات جز وقت ها اوقات زیر اداء آن صحیح میباشد‪:‬‬
‫‪ -5‬هنگام طلوع خورشید تا مقداری ارتفاع یابد؛‬
‫‪ -2‬هنگام استوای خورشید تا زوا و میل آن به سمت غرب؛‬
‫‪ -3‬هنگام غروب خورشید تا کامالً ناپدید گردد‪.‬‬
‫گفتار پنجم‪ :‬نماز خسوف و کسوف‬
‫خسوف و کسوف به تاریک شدن یکی از دو سیارهی خورشید و مهتاب اطالق میشود‪ ،‬عدهی از علماء هردو لفظ مترادف‬
‫یکدیگر میدانند و عدهی نیز کسوف را برای آفتاب گرفتگی و خسوف را برای مهتاب گرفتگی استفاده نموده اند‪.‬‬
‫حکم این دونماز سنت بوده و وقت اداء آن وابسته به وقوع تاریکشدن و گرفتگی آفتاب و مهتاب میباشد که یکی در شب‬
‫و دیگری در روز میباشد‪ ،‬تعداد رکعات آن دو رکعت بوده که مانند نمازهای دیگر اداء میشود‪.‬‬
 ‫‪11‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫درس دوم‪ :‬فقه زکات‪ ،‬صدقه و انفاق در راه الله( جل جالله)‬

‫مبحث اول‪ :‬معرفی زکات‪ ،‬شرایط و مستحقین آن‬

‫گفتار اول‪ :‬تعریف زکات‬

‫( )‬
‫زکات در لغت به معانيی چون طهارت و پاکی‪ ،‬رشد و نمو‪ ،‬مدح و ستایش بوده ‪ ،‬و در اصطالح عبارت از مالی است که‬
‫تحت شرایط خاصی بر اموال اغنياء فرض میگردد ( )‪.‬‬
‫زکات یکی از ارکان پنج گانهی اسالم است که در شوال سال دوم هجری فرض گردید‪ ،‬این فریضه در آیات قرآنکریم و‬
‫احادیث پيامبر (صلی الله علیه وسلم) با تأکيد فراوان ذکر گردیده است و حدود سی مرتبه فقط در قرآنکریم‬

‫بقره‪.34 /‬‬ ‫تکرار شده است‪ ،‬خداوند متعال میفرماید‪﴿ :‬ﮛﮜﮝ ﮞ﴾‬
‫« و نماز را برپا دارید‪ ،‬و زکات را بهپردازید »‪.‬‬
‫زکات فریضهی مخصوص امت اسالمی نبوده بلکه در ادیان سابقه نيز این حکم الهی موجود بوده و امتهای گذشته به‬
‫پرداخت زکات دستور داده شده اند‪ ،‬اهلل متعال بعد از ذکر سيدنا ابراهيم و پيامبرانی که بعد از او بوده اند چنين میفرماید‪:‬‬

‫﴿ﭑ ﭒﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘﭙ ﭚ ﭛ ﭜﭝ ﭞ ﭟ‬
‫ﭠ﴾ انبیاء‪.37 /‬‬
‫« ما آنان را پيشواياني نموديم كه بنا بر دستور ما رهبري ميكردند و انجام‬
‫خوبيها و اقامهی نماز و دادن زكات را بديشان وحيكرديم‪ ،‬و آنان تنها ما را‬
‫ميپرستيدند »‪.‬‬
‫و در مورد پیامبر خدا حضرت اسماعیل چنین آمده است‪﴿:‬ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ‬
‫ﭲ ﭳ ﭴ ﭵﭶ﴾مریم‪ « .55 /‬او همواره خانوادهي خود را به اقامهي نماز و‬
‫دادن زكات دستور ميداد‪ ،‬و در پيشگاه پروردگارش مورد رضايت بود »‪.‬‬
‫بههمين ترتيب آیاتی در مورد وجود زکات در دین پیامبران الله موسی و‬
‫عیسی نیز در قرآنکریم موجود است‪ ،‬این آیات قرآنی نشاندهندهی وجود‬
‫فریضهی زکات در ادیان و امتهای پیشین میباشد‪.‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬شرایط زکات‬

‫زکات باالی افرادی فرض میگردد که شرایط زیر را داشته باشند‪:‬‬
‫‪ -1‬مسلمان بودن‪ :‬اولين شرط فرضيت زکات مسلمان بودن است‪ ،‬زیرا ادای زکات عبادت است‪ ،‬و انجام عبادت از غير‬
‫مسلمان متصور نبوده و قابل قبول نيست‪.‬‬

‫‪ -‬ابن منظور‪ :‬همان‪ ،‬جـ ‪ ، 1‬صـ ‪. 853‬‬

‫‪ -‬موصلی‪ :‬عبدهللا بن محمود‪ ،‬االختیار لتعلیل المختار‪ ،‬مطبعه حلبی قاهره(‪ 851‬هـ)‪،‬جـ ‪ ،‬صـ ‪. 99‬‬
 ‫‪11‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫‪ -2‬عاقل بودن‪ :‬هوشياری شرط دیگر فرضيت زکات است‪ ،‬به این معنی که باید زکات دهنده عاقل باشد‪ ،‬در نتيجه‬
‫زکات باالی افراد مجنون و دیوانه فرض نيست‪.‬‬
‫‪ -3‬بالغ بودن‪ :‬رسيدن به سن رشد و بلوغ شرط دیگر فرضيت زکات است‪ ،‬افراد زیر سن بلوغ از انجام زکات معاف‬
‫میباشند‪.‬‬
‫‪ -4‬پوره بودن نصاب‪ :‬شریعت اسالمی حد خاصی را برای هر مال تعيين نموده است‪ ،‬هرگاه مال فردی بحد تعيين شده‬
‫رسيد‪ ،‬نصاب گفته شده و بر مالک آن ادای زکات فرض میگردد‪.‬‬
‫‪ -5‬گذشت سال‪ :‬تکميل شدن یک سال از تاریخ کسب ملکيت مال شرط دیگر فرضيت زکات است‪ ،‬به این ترتيب باید‬
‫یک سال بر مال سپری شده تا زکات بر آن فرض گردد‪ ،‬محصوالت زراعتی از این شرط مستثنی میباشند( )‪.‬‬

‫گفتار سوم‪ :‬معافیت از زکات‬

‫در این ميان تعدادی از پرداخت زکات معاف میباشند که در زیر بصورت فشرده به آن پرداخته میشود‪:‬‬
‫‪ -1‬مالی که به حد نصاب نرسيده باشد از زکات معاف میباشد‪.‬‬
‫‪ -2‬طفلی که به سن بلوغ نرسيده باشد از پرداخت زکات معاف است‪.‬‬
‫‪ -4‬دیوانه از پرداخت زکات معاف میباشد‪.‬‬
‫‪ -3‬فرد قرضداری که مال و دارایی او کمتر و یا مساوی به قرض او باشد از پرداخت زکات معاف است‪.‬‬
‫‪ -5‬حيوانات و وسایلی که مالکشان برای سواری از آنها استفاده میکند از پرداخت زکات معاف میباشند‪.‬‬
‫‪ -6‬خانهی که خود مالک در آن سکونت میکند از پرداخت زکات معاف میباشد‪.‬‬

‫گفتار چهارم‪ :‬مستحقین زکات(محل مصرف مال زکات)‬

‫مستحقين زکات در قرآنکریم هشت گروه معرفی شده اند‪ ،‬اهلل متعال میفرماید‪﴿:‬ﮡ ﮢ ﮣ‬
‫ﮤﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰﮱﯓ ﯔ ﯕﯖ‬
‫ﯗ ﯘ ﯙ﴾ توبه‪. 06 /‬‬
‫« زكات مخصوص مستمندان‪ ،‬بيچارگان‪ ،‬گردآورندگان آن‪ ،‬كساني كه جلب‬
‫محبتشان ( براي پذيرش اسالم و سودگرفتن از خدمت و ياريشان به اسالم‬
‫چشم داشته ) مي شود‪ ( ،‬آزادي ) بندگان‪ ( ،‬پرداخت بدهي ) بدهکاران‪ ،‬در راه (‬
‫تقويت آئين ) خدا‪ ،‬و واماندگان در راه ( و مسافران درمانده و دورافتاده از مال‬
‫و منال و خانه و كاشانه ) مي باشد‪ .‬اين يك فريضهي مهم الهي است ( كه‬
‫جهت مصلحت بندگان خدا مقرر شده است ) و خداوند دانا و با حکمت است »‪.‬‬

‫‪-‬‬
‫کاسانی‪ :‬ابو بکر بن مسعود‪ ،‬بدائع الصنائع في ترتیب الشرائع‪ ،‬دار الکتب العلمیه بیروت‪ ،‬چاپ دوم(‪ 141‬هـ)‪ ،‬جـ ‪ ،‬صـ ‪. 1‬‬
 ‫‪12‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫جهت وضاحت بيشتر هر کدام از گروهها به ترتيب معرفی میشوند‪.‬‬

‫‪ -1‬فقراء‬

‫فقير در لغت ضد غنی به معنای نيازمند و محتاج بوده و اصطالحا( طبق دیدگاه حنفيه‪ ،‬مالکيه) به کسانی گفته میشود که‬
‫دارائی و ثروتشان کم بوده و به حد کفایتشان نيست‪ ،‬زندگی را با سختی و تنگدستی پيش میبرند و پيش کسی دست طلب‬
‫داراز نمیکنند‪1.‬‬
‫بر فرد غنی مطالبه و گرفتن زکات حرام است و اگر کسی زکاتش را برای شخص غنی بدهد صحيح نمی شود‪ ،‬مگر اینکه‬
‫او را فقير گمان کند و غنی به کسی گفته میشودکه به اندازهی یکی از نصاب های یاد شده (مال و امکانات) زائد از ضروریات‬
‫اصلی زندگيش‪ ،‬داشته باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬مساکین‬

‫مسکين (طبق دیدگاه حنفيه و مالکيه) به کسی گفته میشود که زیر خط فقر قرار داشته و وضعيت مالیاش بسيار وخيم‬
‫باشد‪ ،‬تا جای که برای رفع اجتياجات بدنیاش هم چيزی نداشته باشد‪.‬‬
‫بر فرد زکات دهنده الزم نيست که برفقير بگوید که این زکات است‪ ،‬بلکه وجود نيت کافی است‪.‬‬
‫‪ -4‬عاملین(کارمندان ادارهی جمع آوری زکات)‬

‫منظور از این گروه کسانی اند که حکومت اسالمی آنها را برای جمع آوری و اخذ زکات تعيين میکند‪ ،‬معاش و حقوق‬
‫این گروه از پول زکات پرداخته میشود‪.‬‬
‫‪ -3‬مؤلفة القلوب‬
‫مؤلفة القلوب به کسانی گفته میشود که بخاطر جلوگيری از مخالفت با اسالم و یا وادار کردنشان به اسالم ضرورت چنين‬
‫ایجاب میکند که به آنها پول داده شود‪.‬‬
‫کسانی که تازه مسلمان شده اند نيز شامل این گروه اند‪ ،‬و این بدین منظور است که به آنها اطمينان بيشتری داده شود‪ ،‬هم‪-‬‬
‫چنين اگر کسی بعلت ترک کردن کفر و پيوستن به اسالم شغل و کار خود را از دست داده باشد کمک به او وظيفهی دینی‬
‫مسلمانان بوده و میتوان از مال زکات به پرداخت نمود تا خاطرش جمع شود‪ ،‬پيامبر (صلی اهلل عليه وسلم) هنگام غزوهی حنين‬
‫به تازه مسلمانان مقدار زیادی از مال غنيمت پرداخت نمودند تا جای که سهم هر کدامشان به صدها شتر و گوسفند میرسيد‪.‬‬
‫الزم به ذکر است که جمهور علماء قائل به ثبوت این صنفاند در حالی که حنفيه مطابق دیدگاه عمر فاروق(رضی اهلل عنه)‬
‫قائل به سقوط این صنف به دليل قوت و عزت اسالم اند‪.‬‬

‫‪ -‬وزارة األوقاف والشئون اإلسالمیة ‪ -‬الكويت‪ ،‬الموسوعة الفقهیة الكويتیة‪ ،‬دار السالسل کويت‪ ،‬چاپ دوم(‪ 141‬هـ)‪ ،‬جـ ‪ ،83‬صـ ‪. 93‬‬
 ‫‪13‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫‪ -5‬بردهگان‬

‫این صنف در گذشته شامل کسانی میشد که خواستار رهایی از قيد بردگی بودند‪ ،‬به چنين کسانی زکات داده میشد تا‬
‫بتوانند با آن گردنشان را از یوق بردگی آزاد سازند‪ ،‬چون در زمان فعلی بردگی به روش گذشتهاش از بين رفته است‪ ،‬عدهی از‬
‫علماء قائل به جایگزینی اسيران در زمرهی فی الرقاب اند‪ ،‬که بنا بر این دیدگاه میتوان از پول زکات برای رهایی اسيران‬
‫استفاده نمود‪.‬‬
‫‪ -6‬قرض داران‬

‫منظور از قرض دار کسی است که هيچ مالی برای پرداخت دین خود ندارد و اگر دارد مالش بعد از پرداخت قرض و دینش‬
‫به حدی برسد که از نصاب کمتر باشد‪ ،‬به چنين فردی میتوان زکات داد‪.‬‬
‫فقهای بزرگوار قائل به کراهت پرداخت زکات برای کسانیاند که به اميد گرفتن سهم از مال زکات در مصرف مال خود‬
‫زیادهروی و اسراف نموده باشند‪.‬‬
‫‪ -7‬مجاهدان (فی سبیل اهلل)‬

‫فی سبيل اهلل اصطالح عمومی است که شامل همهی امور خير میشود‪ ،‬اما هرگاه بصورت مطلق ذکر شود منظور آن‬
‫پرداخت هزینههای جهاد و تالش و کوشش در مسير به اهتزاز در آوردن پرچم دین اهلل است‪ ،‬مجاهدینیکه تطوعا در راه اهلل‬
‫مشغول جهاد اند یکی از مصارف زکات بوده و در جهت تجهيز و آماده نمودن شان و خریداری وسائل جهاد و مبارزه میتوان‬
‫از مال زکات استفاده نمود‪.‬‬
‫در زمان معاصر عدهی از علماء گفته اند‪ :‬معلم و متعلمیکه مشغول تعليم و تعلُّم علوم دینی باشند نيز مجاهد محسوب شده‬
‫و همچنين اهداء مال زکات برای رشد و احياء مدارس دینی که حيثيت پایگاههای جهادی را دارند جواز دارد‪.‬‬
‫البته در اعمار مساجد‪ ،‬راهها و دیگر کارهای عام المنعفه باید از وجوه دیگری پرداخت گردد و مصرف پول زکات به آن‬
‫صحيح نمیشود‪.‬‬
‫‪ -8‬مسافران و بیجا شدگان‬
‫ابن سبيل به مسافري گفته می شود که از وطن خود دور افتاده و هزينهی‬
‫بازگشت به وطن را نداشته و آنرا تهیه کرده نتواند‪ ،‬این فرد محل مصرف‬
‫زکات است اگر چه در وطنش ثروتمند و غني باشد‪.‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬احکام زکات اموال تجارتی‬

‫زکات در اموال تجارتی زمانی فرض میگردد که قيمت آن به حد نصاب رسيده و یک سال بر آن بگذرد‪ ،‬هر گاه این دو‬
‫شرط کامل شد دونيم در صد آن زکات داده میشود‪ ،‬البته باید اشاره نمود که تکميل نصاب در اول و آخر سال اهميت دارد‪،‬‬
‫عدم تکميل آن در وسط سال سبب سقوط زکات نمیگردد‪.‬‬
 ‫‪14‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫طال و نقره نيز از جملهی اموال تجارتی بوده و در زمان پيامبر پول مروج بوده است‪ ،‬طال و نقره پول شرعی بوده و چه به‪-‬‬
‫صورت سکه باشند و چه بهصورت زیور آالت‪ ،‬از نظر امام ابو حنيفه وفق دیدگاه عمر فاروق و عبداهلل بن مسعود(رضی اهلل‬
‫عنهما) دادن زکاتشان فرض است‪ ،‬اما زیورات دیگر مانند یاقوت‪ ،‬زبرجد و‪ ...‬زکات ندارد‪ ،‬مگر اینکه به قصد تجارت و‬
‫معادل به یکی از نصابهای فوق باشد‪.‬‬
‫مقدار زکات طال و نقره دونيم فيصد یا همان یک چهلم است‪ ،‬نصاب طال بيست مثقال بوده و کمتر از آن زکات ندارد و‬
‫همچنين نصاب نقره دوصد درهم بوده و کمتر از آن تابع زکات نمیباشد‪.‬‬
‫پولهای مروجهی امروزی نصاب شان همان نصاب طال و نقره است و هرگاه به حد نصاب رسيد دونيم درصد آن زکات‬
‫داده میشود‪.‬‬
‫عاید و فایدهی تدریجی مال زکات در پایان سال به تبع آن حساب شده و الزم نيست که جدا گانه برآن یک سال بگذرد‪.‬‬
‫مبحث سوم‪:‬احکام زکات حاصالت زراعتی و میوه جات‬
‫هر محصولی و ميوهیکه منظور از کشت و زرع آن‪ ،‬گرفتن حاصل و غله باشد زکات بر آن واجب میگردد‪ ،‬اهلل جل جالله‬
‫چنين میفرماید‪ ﴿:‬یا أیها الذین آمنوا أنفقوا من طیبات ما کسبتم ومما أخرجنا لکم من األرض﴾ بقره‪.262/‬‬
‫(ای کسانی که ایمان آورده اید ! از قسمتهای پاکيزهی اموالی که ( از طریق تجارت ) به دست آورده اید و از آنچه از زمين‬
‫برای شما بيرون آورده ایم انفاق کنيد)‪.‬‬
‫مفهوم آیهی مبارکه عام بوده و هرآنچيزی را که از زمين بيرون شده و ميروید شامل میشود‪ ،‬البته مقدار و اندازهی زکات‬
‫محصوالت زراعتی و ميوهها وابسته به نوع آبياری آن است‪ ،‬اگر از طریق آب باران(دریا‪ ،‬جوی و چشمه) آبیاری شود‪،‬‬
‫زکات آن عشر یا همان ده یک است و اگر از طریق وسایل و امکانات آبیاری شود‪ ،‬زکات آن نصف عشر یا همان بيست بر‬
‫یک میباشد‪.‬‬
‫گذشت و تکميل سال در زکات محصوالت زراعتی شرط نيست و مهم برداشت محصول زمين است‪.‬‬
‫مبحث چهارم‪ :‬احکام زکات زمین ها و شرکت ها‬
‫زمين به هرآن چيز ثابتی گفته میشود که انتقال آن از یک مکان به مکان دیگری ممکن نباشد‪ ،‬مانند خانه‪ ،‬زمين‪ ،‬دوکان و ‪....‬‬
‫زمين چه به حالت اصلیاش باقیمانده باشد و چه به خانه‪ ،‬دوکان و یا هر آبادی دیگری تبدیل شده باشد‪ ،‬هرگاه مالک آن‬
‫مسلمان‪ ،‬عاقل و بالغ بوده و به قصد خرید و فروش نگهداری شود‪ ،‬زکات بر آن الزم میگردد‪ ،‬اهلل متعال در مورد این اموال‬
‫چنين میفرماید‪﴿:‬خذ من أمواهلم صدقة تطهرهم وتزكيهم هبا وصل عليهم إن صالتك سكن هلم واهلل مسيع عليم﴾‬
‫توبه‪( .523/‬ای پيغمبر ! از اموال آنان زکات بگير تا بدین وسيله ایشان را پاک داری)‪.‬‬
‫هرگاه بر چنين مالی یک سال قمری گذشت و قيمت آن به حد نصاب میرسيد بر مالک آن زکات واجب میشود‪ ،‬مالک مال‬
‫بعد تعيين قيمت و ارزش آن‪ ،‬دونيم فيصد آن را زکات بدهد‪.‬‬
‫الزم به ذکر است که زمين زراعتی شامل این نوع زکات نبوده و فقط از محصوالت آن زکات پرداخت میشود‪.‬‬
‫مبحث پنجم‪ :‬احکام زکات چهار پایان‬
 ‫‪15‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫منظور از چهار پایان گوسفند‪ ،‬گاو‪ ،‬شتر و اسپ است‪ ،‬اینگروه از چهار پایان تابع زکات بوده و باید زکاتشان ساالنه‬
‫پرداخته شود‪ ،‬شرط وجوب زکات در حيوانات‪ ،‬چرنده بودن است بدین ترتيب که باید حيوان تمام یا حداکثر سال را از علوفه‪-‬‬
‫ی خودروی صحرا استفاده نموده باشد‪.‬‬

‫گفتار اول‪ :‬زکات گوسفند‬

‫حد اقل نصاب زکات در گوسفند(‪ )34‬رأس تعيين شده است‪ ،‬کمتر از این عدد معاف بوده و بيشتر از آن بهترتيب زیر اداء‬
‫میگردد‪.‬‬
‫از ‪ 34‬تا ‪ 124‬رأس‪ ،‬یک گوسفندی که شش ماه را تکميل نموده باشد‪ ،‬و در صورت عدم موجودیت آن بُزی که یک سال‬
‫را تکميل کرده باشد پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 121‬تا ‪ 244‬رأس‪ ،‬دو گوسفند پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 241‬تا ‪ 433‬رأس‪ ،‬سه گوسفند پرداخته میشود؛‬
‫و از ‪ 344‬رأس‪ ،‬چهار گوسفند پرداخته میشود؛‬
‫بعد از این در هر صد رأس گوسفند‪ ،‬یک گوسفند الزم میگردد‪ ،‬باید اضافه نمود که در شمارش‪ ،‬گوسفند و بز مساوی‬
‫بوده و باهم یکجا حساب میشوند‪ ،‬و شرط وجوب زکاتشان چرنده بودن است‪.‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬زکات گاو‬

‫حد اقل نصاب زکات در گاو (‪ )44‬رأس تعيين شده است‪ ،‬کمتر از این عدد معاف بوده و بيشتر از آن بترتيب زیر اداء می‪-‬‬
‫گردد‪.‬‬
‫از ‪ 44‬تا ‪ 43‬رأس‪ ،‬گوسالهی که یک سال را تکميل نموده باشد پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 34‬تا ‪ 53‬رأس‪ ،‬گوسالهی که دو سال را تکميل نموده باشد پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 64‬تا ‪ 63‬رأس‪ ،‬دو گوسالهی که یک سال را تکميل نموده باشند پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 24‬تا ‪ 23‬رأس‪ ،‬یک گوسالهی یک سال ویک گوسالهی که دو سال را تکميل نموده باشند پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 84‬تا ‪ 83‬رأس‪ ،‬دو گوساله دو ساله پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 34‬تا ‪ 33‬رأس‪ ،‬سه گوساله یک ساله پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 144‬رأس‪ ،‬دو گوسالهی یک ساله و یک گوسالهی دو ساله پرداخته میشود‪ ،‬از این به بعد در هر ‪ 14‬رأس‪ ،‬از یک سال‬
‫به دو سال و از دو سال به یک سال انتقال مینماید‪.‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬زکات شتر‬
‫حد اقل نصاب زکات در شتر (‪ )5‬رأ س تعيين شده است‪ ،‬کمتر از این عدد معاف بوده و بيشتر از آن بترتيب زیر اداء می‪-‬‬
‫گردد‪.‬‬
 ‫‪16‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫از ‪ 5‬تا ‪ 3‬رأس‪ ،‬یک گوسفندی که شش ماه را تکميل نموده باشد‪ ،‬و در صورت عدم موجودیت آن بُزی که یک سال را‬
‫تکميل کرده باشد پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 14‬تا ‪ 13‬رأس‪ ،‬دو گوسفند پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 15‬تا ‪ 13‬رأس‪ ،‬سه گوسفند پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 24‬تا ‪ 23‬رأس‪ ،‬چهار گوسفند پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 25‬تا ‪ 45‬رأس‪ ،‬شتری که یک سال را تکميل نموده باشد پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 46‬تا ‪ 35‬رأس‪ ،‬شتری که دو سال را تکميل نموده باشد پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 36‬تا ‪ 64‬رأس‪ ،‬شتری که سه سال را تکميل نموده باشد پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 61‬تا ‪ 25‬رأس‪ ،‬شتری که چهار سال را تکميل نموده باشد پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 26‬تا ‪ 34‬رأس‪ ،‬دو شتری که یک سال را تکميل نموده باشد پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 31‬تا ‪ 124‬رأس‪ ،‬دو شتری که دو سال را تکميل نموده باشد پرداخته میشود؛‬
‫از ‪ 26‬تا ‪ 34‬رأس‪ ،‬دو شتری که یک سال را تکميل نموده باشد پرداخته میشود؛‬
‫بههمين ترتيب زیادتر شده ادامه پيدا میکند تا دو صد‪ ،‬وقتی تعداد شتران به دوصد رسيد‪ ،‬حساب از سر شروع میشود‪.‬‬

‫گفتار چهارم‪ :‬اسپ‬

‫اسپ در صورتیکه چرنده باشد‪ ،‬مالک آن به یکی از این دو حالت زیر میتواند زکات آن را پرداخت نماید‪ ،‬یا از هر اسپ‬
‫یک دینار پرداخت نموده و یا اسپ را قيمت گذاری نموده و دونيم فيصد آن را پرداخت نماید‪.‬‬
‫مبحث ششم‪ :‬زکات سهام و سندها‬
‫سهام جمع سهم بوده و به حصه و قسمتی که یک فرد در شرکت سهامی مالک آن است اطالق میگردد‪ ،‬شرکت سهامی به‬
‫شرکتی گفته میشود که سرمایهاش متشکل از مجموعهی سهام با قيمت مساوی بوده و هر سهم بخشی از سرمایهی شرکت را‬
‫تشکيل داده و قابليت تبادله را دارا میباشد‪ ،‬از تعریف فوق چنين برداشت میشود که سهام دارای خصوصياتی چون‪ :‬تساوی‬
‫قيمت همهی سهام یک شرکت‪ ،‬تساوی مسئوليت شرکاء‪ ،‬عدم قابليت تجزیهی یک سهم و داشتن قابليت تبادله میباشند‪.‬‬
‫زکات سهام ها بر اساس وضعيت سهامداران به دو نوع متفاوت تقسيم میشود‪:‬‬
‫‪ -1‬پرداخت شرکت به نمایندگی از سهامداران‬
‫شرکتهای سهامی به نمایندگی از تمام سهامداران اقدام به پرداخت زکات مینمایند که این پرداخت از سوی شرکتها‬
‫کفایت نموده و نيازی به پرداخت زکات از سوی سهامدار نمیباشد؛ این نوع پرداخت در برخی از کشورها از جمله عربستان‬
‫سعودی معمول است‪.‬‬
 ‫‪17‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫‪ -2‬پرداخت زکات توسط سهامدار‬

‫در صورتیکه شرکتهای سهامی‪ ،‬زکات سهام را نمی پردازند‪ -‬که در بسياری از کشورهای جهان چنين است‪ -‬در این‬
‫صورت بر سهامدار الزم است تا زکات سهم خود را محاسبه و پرداخت نماید‪ ،‬ساده ترین روش جهت محاسبهی زکات سهام‬
‫این است که سهامدار مطابق قيمت روز‪ ،‬سهام خود را ارزشیابی نموده و دونيم در صد آن را به عنوان زکات برای مستحقين‬
‫آن پرداخت کند‪.‬‬
‫این مطلب در خصوص سهامداری است که قصد فروش سهم خود را ندارد و هدفش بهره برداری از آن می باشد‪ ،‬اما در‬
‫مورد از سهامداریکه اقدام به خرید و فروش سهام دارد‪ ،‬طوریکه امروز می خرد و فردا می فروشد تا از طریق تفاوت قيمت‬
‫ها سودکند که روش محاسبهی زکاتش همان روش محاسبهی زکات در کاالهای تجارتی مبباشد‪ ،‬لذا باید ابتدا سهم خود را‬
‫محسابه کند و سپس دو ونيم در صد آن را بعنوان زکات بپردازد‪.‬‬
‫مبحث هفتم‪ :‬فضیلت صدقه و جهاد با مال در راه الله متعال و حکم آن‬
‫به دادن مال و مصرف نمودن بدون عوض آن به جهت تقرب و نزدیکی به اهلل متعال صدقه گفته میشود؛ دادن صدقه از جملهی‬
‫اعمال خوبه بوده و نوعی جهاد شمرده میشود‪.‬‬
‫پيرامون فضيلت صدقه در راه اهلل آیات و احادیث زیادی وارد شده است که به تعدادی اشاره میشود‪:‬‬
‫چنین میفرماید‪ ﴿ :‬مثل الذین ینفقون أمواهلم يف سبیل اهلل كمثل حبة أنبتت سبع سنابل يف كل سنبلة‬ ‫اهلل متعا‬
‫علیم﴾ بقره‪.265/‬‬ ‫مئة حبة واهلل یضاعف ملن یشاء واهلل واسع‬
‫(مثل کسانی که دارایی خود را در راه خدا صرف می کنند‪ ،‬همانند دانهای است که هفت خوشه برآرد و در هر خوشه صد‬
‫دانه باشد‪ ،‬و خداوند برای هر که بخواهد آن را چندین برابر می گرداند‪ ،‬و خدا ( قدرت و نعمتش ) فراخ ( و از همه چیز )‬
‫آگاه است)‪.‬‬
‫پیامبر صلی اهلل علیه وسلم فرمودند‪« :‬سبعة یظلهم اهلل تعالى فی ظله یوم ال ظل إال ظله ‪ ...‬ورجل تصدق بصدقة فأخفاها‬
‫حتى ال تعلم شماله ما تنفق یمینه» صحیح بخاری‪.)157 /2‬‬
‫( هفت گروه از مردم در روزی که هیچ سایهی جز سایهی اهلل وجود ندارد در زیر سایهی عرش اهلل قرار دارند‪ -‬یکی از‬
‫ایشان‪ -‬مردی است که به صورت بسیار مخفیانه‪ -‬بخاطر ترس از ریاء‪ -‬صدقه میدهد)‪.‬‬
‫مطابق به نصوص وارده صدقه وسیلهی تطهیر و تزکیهی نفوس‪ ،‬دارای اجر و مزد زیاد‪ ،‬سبب نجات از عذاب اهلل متعا و‬
‫حفظ ما و زیادت آن میشود‪.‬‬
 ‫‪18‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫درس سوم‪ :‬احکام قسم و نذر‬

‫مبحث اول‪:‬معرفی قسم و نذر و مشروعیتشان‬
‫گفتار اول‪ :‬قسم و مشروعیت آن‬
‫(معادل فارسی قسم «یمین» است که در لغت به معنایِ دستِ راست و متضادِّ چپ است‪ ،‬که به معنایِ قوّت و نیرو به‬
‫کار میرود‪ ،‬به همین خاطر است که دستِ راستِ انسان‪ ،‬یمین نام گذاشته شده چون دارای نیرویِ فراوان است‪ .‬خداوندِ‬
‫متعال در کتابِ عزیزش میفرماید‪:‬‬

‫﴿‪ ﴾         ‬حاقّه‪.44 -44:‬‬
‫«اگر پیغمبر پارهای سخنان را بر ما میبست‪ ،‬ما با قدرت‪ ،‬جلوی او را میگرفتیم (یا از او انتقام میگرفتیم)»‪.‬‬
‫در آیهی فوق‪ ،‬یمین به معنای قدرت است‪.‬‬
‫به سوگند و قسم‪ ،‬یمین گفته میشود زیرا وقتی که اعراب با همدیگر بر سرِ چیزی سوگند میخوردند‪ ،‬دست در دست هم‬
‫مینهادند [یعنی بر سر سوگند‪ ،‬با هم مصافحه میکردند] تا تأکیدی باشد بر چیزی که برقرار نمودهاند‪ .‬دلیلِ دیگرِ اطالقِ یمین به‬
‫سوگند‪ ،‬این است که حالف به بوسیلهی سوگندش بر انجام یا ترکِ کاری که تصمیم گرفته است‪ ،‬توانا و نیرومند میشود‪.‬‬
‫در اصطالحِ شرعی‪ ،‬یمین این گونه شناخته میشود که تثبیت و تصدیقِ چیزی است با ذکرِ اسمی از اسماء خداوند‬
‫متعال یا صفتی از صفات او‪.‬‬
‫در تعریفی دیگر چنین آمده است‪ :‬یمین از نظرِ لغت به معنای قوّت و شرعاً عبارت از پیمانی است که عزمِ سوگند‬
‫خورنده بر انجام عملی یا ترکِ آن را تقویت مینماید‪.‬‬
‫اساس مشروعیّت سوگند‪ ،‬این فرمودهی خداوند است‪:‬‬

‫﴿‪ ﴾          ‬مائده‪.98 :‬‬
‫«خداوند شما را به خاطرِ سوگندهای بیهوده مؤاخذه نمیکند ولی شما را در برابر سوگندهایی که از روی قصد و اراده‬

‫خوردهاید مؤاخذه میکند» و نیز این آیه که میفرماید‪ ﴾    ﴿ :‬نحل‪.89 :‬‬
‫«و سوگندها را پس از تأکید و تثبیت نشکنید»‪.‬‬
‫و نیز این حدیث پیامبر (صلی اهلل علیه و سلم) که میفرماید‪:‬‬
‫«وَ إِنّی وَ اللِه – إِن شاءَ اهللُ – لَاأحْلفُ عَلَی يَمين‪ ،‬فَأرَی غَي َرهَا خيراً مِ ْنهَا إلَّا کَفرتُ عَلَی يَمِيِنِی وَ أتيْتُ الَّذِی ُهوَ خَيرٌ ‪ -‬أوْأتيتُ‬
‫صحیح بخاری به شرح عسقالنی‪ ،‬جلد ‪ ،11‬ص ‪.715‬‬ ‫الَّذِی ُهوَ خيرٌ وَ کَفّرتُ عَنْ يَميِنِی»‬
‫«سوگند به خدا من – إن شاء اهلل – بر چیزی که غیر آن را از آن بهتر ببینم سوگند نمیخورم مگر این که (اگر هم‬
‫خورده باشم حتماً) برای آن کفّاره داده و عملِ بهتر را انجام دادهام و یا (به روایتی دیگر) کار بهتر را انجام داده و برای‬
‫سوگندم کفّاره دادهام»‪.‬‬
 ‫‪19‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫و بیشترین قسمِ پیامبر این بوده است‪« :‬قسم به گردانندهی قلبها و قسم به تغییردهندهی قلبها» [وَ مُصرِّفِ الْقُلوبِ‪ ،‬وَ‬
‫‪9‬‬
‫ب]‪ .‬امّت اسالم بر مشروعیّتِ یمین و سوگند و جایز بودن احکام آن اجماع دارند)‪.‬‬
‫مُقلِّبِ الْقُلو ِ‬
‫گفتار دوم‪ :‬معرفی نذر و مشروعیت آن‬
‫نذر در لغت به معنای الزام نمودن چیزی بوده و در اصطالح به عملی گفته میشود که یک فرد‪ ،‬عبادتی که شرع براو الزم‬
‫نکرده است برخود واجب گرداند‪.‬‬
‫(اقدام به نذر‪ ،‬مستحب نیست به دلیل حدیثی که امام بخاری از ابن عمر روایت کرده که پیامبر (صلی اهلل علیه و سلم)‬
‫صحیح بخاری به شرح عسقالنی‪ ،‬ج ‪ ،11‬ص ‪.757‬‬ ‫ايؤخرُ وَ إِمنَا يُستخَرجُ بِالنذرِ مِنَ الْبخيلِ»‬
‫فرمود‪« :‬إنَّ النذرَ لَايقدّمُ شيئاً وَ لَ ِّ‬
‫«نذر‪ ،‬هیچ چیز را جلو نمیاندازد و به تأخیر نمیاندازد بلکه چیزی است که از انسان بخیل صادر میشود»‪.‬‬
‫و در صحیحِ مسلم از عبداهلل بن عمر روایت شده است که گفت‪« :‬روزی پیامبر (صلی اهلل علیه و سلم) شروع کرد به‬
‫نهی کردن ما از نذر و فرمود‪:‬‬
‫صحیح مسلم به شرح نووی‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪.95‬‬ ‫«إنَّهُ لَايردُ شَيئاً وَ إمنَا يُستخرجُ بِهِ منَ الشَّيحيحِ»‬
‫«نذر‪ ،‬چیزی را دفع نمیکند بلکه چیزی است که از انسانِ بخیل صادر میشود»‪.‬‬
‫این نهی برای نشان دا دنِ کراهیّتِ نذر است نه تحریمِ آن زیرا که اگر نذر‪ ،‬حرام بود خداوند‪ ،‬وفاکنندگان به آن را مدح‬
‫نمینمود‪ .‬ولی در عینِ حال‪ ،‬نذر‪ ،‬مستحب نیز نمیباشد زیرا اگر مستحب میبود‪ ،‬پیامبر (صلی اهلل علیه و سلم) خود‪ ،‬آن را‬
‫انجام میداد)‪.‬‬
‫مبحث دوم‪:‬انواع قسم و حکم هریک از آنها‬
‫سوگند دارای سه قسم متفاوت بوده که در زیر به معرفی خالصهی آنها پرداخته میشود‪:‬‬
‫گفتار اول‪ :‬سوگند لغو‬
‫این نوع سوگند‪ ،‬عبارت از سوگندی است که شخص بگوید‪« :‬ال واهلل و بلی واهلل» (نه به خدا و آری به خدا) در حالی که‬
‫قلباً آن را به عنوان سوگند در نظر نگرفته است‪.‬‬
‫در تفسیرِ قرطبی در موردِ سوگندی که لغو است آمده که ابن عباس گفت‪« :‬این نوع سوگند‪ ،‬سوگندِ کسی است که در‬
‫بین کالمش و به خاطرِ تسریع در سخنانش میگوید‪ :‬نه به خدا یا آری به خدا‪ ،‬بدون این که نیّتِ سوگند داشته باشد»‪.‬‬

‫در صحیحِ بخاری از حضرتِ عایشه (رض) روایت شده است که گفت‪« :‬این فرمودهی خداوند‪  ﴿ :‬‬

‫‪( ﴾  ‬خداوند شما را به خاطر سوگندهایی که بدونِ توجّه یاد میکنید مؤاخذه نخواهد کرد) در مورد کسی‬
‫است که میگوید‪ :‬نه به خدا و یا آری به خدا»‪.‬‬

‫‪ -‬احکام سوگند و نذر‪ ،‬دکتور عبدالکريم زيدان‪ ،‬مترجم‪ :‬محمد امینی‪ ،‬صـ‪. 1‬‬
‫‪ -‬زيدان‪ ،‬همان‪ ،‬صـ ‪.1‬‬
 ‫‪21‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫عدهای از علماء به سوگندی که شخص فکر میکند درست بوده و مطابق به واقعیت است قسم یاد میکند‪ ،‬در حالی که‬
‫واقعیّت برخالف چیزی است که او بر آن سوگند خورده است‪ ،‬قسم لغو اطالق نموده اند‪.‬‬
‫این نوع قسم کفاره نداشته و فاعل آن گنهکار نمی شود‪ ،‬اگر چه بهتر است از آن پرهیز شود تا سبب تهاون و سبکی نام‬
‫اهلل متعال نگردد‪.‬‬
‫گفتار دوم‪ :‬سوگند منعقده‬
‫به سوگندی که به هدف انجام یا ترک یک عمل در زمان آینده باشد تلفظ شده باشد‪ ،‬سوگند منعقده گفته میشود‪.‬‬
‫عمل به موجب سوگند منعقده در صورتی سبب گناه و ترک امور خیر نشود واجب است‪ ،‬اما در صورتی که فرد در قسم‬
‫خود حانث شد بر وی کفاره الزم میگردد‪.‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬سوگند غموس‬
‫سوگند غموس به سوگندی گفته میشود که یک فرد با وجود اطالع از واقعیت‪ ،‬قصدا و به دروغ قسم میخورد‪ ،‬غموس به‬
‫معنای فرو برنده و غرق کننده است‪ ،‬به این دلیل غموس نام گرفته که صاحبش را ابتدا در گناه و سپس در آتش جهنّم فرو‬
‫میبرد و غرق میکند‪.‬‬
‫انجام این نوع قسم حرام بوده و جدا باید از آن پرهیز گردد‪.‬‬
‫مبحث سوم‪ :‬انواع نذر و حکم هریک از آنها‬
‫نذر از جهت وفای به آن‪ ،‬وجوب کفاره به انواع زیر تقسیم میشود‪:‬‬
‫گفتار اول‪ :‬نذر لجاجت و عصبانیت‬
‫(شخص‪ ،‬این نوع نذر را همانند سوگند‪ ،‬برای ترغیب بر انجام کاری یا جلوگیری از آن و یا تصدیق خبری‪ ،‬در حالی‬
‫که نیّت نذر کردن ندارد بهکار میبرد‪ ،‬مثالً میگوید‪ :‬اگر سفر کنم‪ ،‬فالن تعداد روزه بر من واجب باشد‪ ،‬و یا میگوید‪ :‬اگر‬
‫فالنی سفر کند‪ ،‬برای خدا‪ ،‬بر من واجب باشد که فالن کار را انجام دهم و یا اینکه برای ترغیب خود و یا غیر بر انجام‬
‫کاری بگوید‪ :‬اگر چنان نکنم و یا اگر فالنی‪ ،‬چنان نکند برای خدا و بر من واجب باشد که فالن مبلغ را صدقه بدهم‪ ،‬و یا‬
‫برای ثابت کردن و تصدیق خبری مثالً بگوید‪ :‬اگر چنین نبود که من گفتم یا فالنی گفت‪ ،‬برای خدا‪ ،‬انجامِ فالن کار بر من‬
‫واجب باشد‪ .‬این نوع نذر‪ ،‬نذرِ لجاجت و دعوا [نذر اللجاج و الخصام] و یا نذرِ لجاجت و عصبانیت [نذر اللجاج و‬
‫الغضب] نامیده شده است برای اینکه این نذر‪ ،‬بیشتر در حالت دعوا و عصبانیّت صورت میگیرد و قصد نذر کننده در این‬
‫نذر این است که نه شرط و نه جزایی را که برای آن شرط در نظر گرفته تحقّق پیدا نکند (مقصودِ او این است که نه او و‬
‫نه دیگری‪ ،‬شرط را به انجام نرسانند) تا او جزا را به انجام نرساند مثالً وقتی که میگوید‪ :‬اگر سفر کنم فالن تعداد‪ ،‬روزه بر‬
‫من واجب باشد‪ ،‬در این حالت او نه میخواهد سفر کند و نه روزه بگیرد‪ .‬چنین نذر کنندهای اگر به نذرش وفا نکند بر‬
‫طبقِ مذهبِ امام احمد و امام شافعی باید کفّارهی سوگند بپردازد‪ .‬این نظر از ابوحنیفه نیز نقل شده و نظرِ عدّهای از یاران و‬
‫‪9‬‬
‫شاگردانِ امام مالک نیز میباشد و سخنی است که از صحابهی گرامی نقل شده است)‪.‬‬

‫‪ -‬زيدان‪ ،‬همان‪ ،‬صـ‪.13‬‬

 ‫‪21‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫گفتار دوم‪ :‬نذر طاعت و فرمانبرداری‬

‫این نوع نذر‪ ،‬نذری است که نذر کننده به وسیلهی آن‪ ،‬قصدِ انجام عملی را مینماید که او را به خدا نزدیک میکند‬
‫ازجمله صدقه و نماز و مانند آن‪ .‬وفای به این نوع نذر‪ ،‬واجب است چون پیامبر (صلی اهلل علیه و سلم) فرموده است‪:‬‬
‫«مَنْ نَذرَ أنّ یُطیعَ اهللَ فَلیطعهُ وَ مَنْ نَذرَ أنْ یَعصیهُ فَلَایَعصِهِ»‪ .‬صحیح بخاری‪.542 /8 :‬‬
‫( هر کس‪ ،‬نذر کرد که خدا را اطاعت کند باید به این عمل کند و هر کس نذر کرد که خدا را نافرمانی کند نباید به آن‪،‬‬
‫عمل نماید)‪.‬‬
‫گفتارسوم‪ :‬نذر مبهم‬
‫(این نوع نذر نذری است که شخصی میگوید‪ :‬برای خدا‪ ،‬بر من نذری باشد‪.‬‬
‫کفّاره دادن برای این نوع نذر به نظرِ اکثرِ علما واجب است ولی امام شافعی گفته است‪« :‬این نوع نذر‪ ،‬منعقد نمیشود و‬
‫کفّاره ندارد‪ .‬ولی دلیل بر وجوبِ کفّاره بر آن‪ ،‬حدیث شریفی است که امام ترمذی از پیامبر (صلی اهلل علیه و سلم) روایت‬
‫کرده است که در آن میفرماید‪«:‬کَفَّارَهُ النَّذْرِ إذَا لَمْ ُيسَمَّ کَفَّارَةُ َيمِينٍ» سنن ترمذی‪.526 /4 :‬‬
‫«کفّارهی نذری که نذر کننده‪ ،‬آن را مشخص نکرده باشد‪ ،‬همان کفّارهی سوگند است»‪.‬‬
‫چون این نظر‪ ،‬قولِ ابن عبّاس و عایشه (رض) بوده و در آن زمان‪ ،‬مخالفی نداشتهاند پس همانگونه که ابن قدامهی‬
‫‪9‬‬
‫حنبلی گفته است‪ ،‬به عنوان اجماع محسوب میگردد)‪.‬‬

‫گفتار چهارم‪ :‬نذر معصیت‬

‫( کسی که بر انجامِ معصیت و گناهی مانندِ نوشیدنِ شراب یا قتلِ کسی به ناحق‪ ،‬نذر کند نذرش باطل است و وفای به‬
‫آن جایز نیست زیرا که انجامِ معصیت و گناه‪ ،‬حرام است و ملزم شدن به نذر‪ ،‬آن را حالل نمینماید برای اینکه پیامبر‬
‫(صلی اهلل علیه و سلم) فرموده است‪« :‬مَنْ نَذرَ أنْ یَعصِیَ اهللَ فَلَایَعْصِهِ» صحیح بخاری‪. 115 /56 :‬‬
‫«هرکس نذر کرد که نافرمانیِ خداوند بنماید‪ ،‬نباید بدان عمل کند»‪.‬‬
‫در این حالت‪ ،‬کفّارهی سوگند بر نذر کننده واجب میگردد‪ ،‬چون نذر‪ ،‬همان سوگند است‪.‬‬
‫در حدیثی روایت شده که مردی نذر کرده بود تا روزه بگیرد و زیر آفتاب بایستد و ننشیند و به سایه نرود و صحبت‬
‫نکند‪ ،‬پیامبر (صلی اهلل علیه و سلم) وقتی از قضیه خبر شد فرمود‪:‬‬
‫« مُروهُ فَليتکلَّمْ وَلْيجلسْ وَلْيستظلَّ وَلْيتمَّ صَومهُ » سنن أبی داود‪. 44 / :‬‬
‫«به او دستور دهید که صحبت کند و بنشیند و به زیرِ سایه برود ولی باید روزهاش را تمام کند»‪.‬‬

‫گفتار پنجم‪ :‬نذر مکروه‬

‫هرگاه شخص بر انجام عمل مکروهی مانند طالق زنش نذر کرد‪ ،‬به دلیلِ حدیث زیر‪ ،‬نذرش از نوع نذر مکروه است‪:‬‬
‫«اُبْغضُ الْحَلَالِ عنداهللِ الطَّالقُ» سنن أبى داود‪« . 222 /2 :‬ناپسندترین چیزِ حالل نزدِ خداوند‪ ،‬طالق است»‪.‬‬

‫‪ -‬همان‪ ،‬صـ‪.34‬‬
‫‪ -‬همان‪.‬‬
 ‫‪22‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫در این حالت مستحب است که به نذرش عمل نکند و برای آن‪ ،‬کفّاره بدهد‪.‬‬

‫گفتار ششم‪ :‬نذر واجب‬

‫(نذر یک عمل واجب مانند نمازهای واجب یا روزهی ماه رمضان به نظر حنفیان و حنبلیان منعقد نمیگردد و این‪ ،‬قول‬
‫علمای شافعی مذهب نیز میباشد زیرا نذر‪ ،‬التزام است و التزام به چیزی که بدون نذر‪ ،‬الزم است درست نیست‪ .‬ابن‬
‫قدامهای حنبلی گفته است‪ :‬ممکن است که این نوع نذر نیز منعقد شود و اگر شخص به آن عمل ننماید کفّارهی سوگند بر‬
‫او واجب گردد همان گونه که اگر بر انجامِ عملی که بر او واجب است سوگند بخورد‪ ،‬زیرا نذر‪ ،‬همانند سوگند است و‬
‫‪9‬‬
‫پیامبر (صلی اهلل علیه و سلم) نیز آن را سوگند گفته است)‪.‬‬
‫مبحث چهارم‪ :‬فضیلت وفا به قسم و نذر‬
‫گفتار اول‪ :‬فضیلت وفا به قسم‬
‫همانطور که قسم دارای انواعی متفاوت بود‪ ،‬وفا به آن نیز دارای احکام متفاوتی میباشد‪.‬‬
‫قسم لغو مطابق به تعریفی که شد نیاز به وفا ندارد‪ ،‬اگر چه بهتر است از چنین قسمی اجتناب شود‪.‬‬
‫در مورد قسم غموس نیز باید گفت که انجام قسم غموس از جملهی محرمات و گناهان کبیره میباشد‪ ،‬چون انجام دهندهی‬
‫این قسم قصدا نام اهلل را هتک حرمت نموده است‪ ،‬وفا به آن هرگز دارای فضیلتی نبوده و بر عکس مخالفت به آن و رساندن‬
‫حقوق به مستحین آن واجب است‪.‬‬
‫قسم منعقده اگر چه در اصل از مباحات است‪ ،‬اما وفا به آن در صورتیکه به معصیت از اهلل متعا و ترک واجبات نباشد‬
‫الزم میباشد‪ ،‬چرا که اهلل متعا التزام به یمین منعقده را الزم دانسته و شکستن آن را جواز نداده است‪ ،‬خدواند چنین می‪-‬‬
‫أميانكم‪‬ﭨ مائده‪( .81/‬سوگندهای خود را حفظ کنید)‪.‬‬ ‫فرماید‪  :‬واحفظوا‬
‫پیامبر صلی اهلل علیه وسلم در حدیثی که امام بخاری آن را از براء بن عازب روایت نموده امر به حفظ سوگند کرده و آن را‬
‫از جملهی هفت مورد مهمی قرار دادند که باید شخص مسلمان به آن پایبند بوده و در جهت وفا به آن بکوشد‪.‬‬
‫گفتار دوم‪ :‬فضیلت وفا به نذر‬
‫وفا به نذر‪ ،‬از جملهی واجبات بوده و اطاعت از اهلل متعا شمرده میشود‪ ،‬فضیلت آن را میتواند از آیات قرآن کریم و‬
‫احادیث پیامبر مشاهده نمود‪ ،‬اهلل متعا در وفا به نذر را از صفات انسانهای نیکوکار شمرده و چنین میفرماید‪  :‬يوفون‬

‫( انسانهای نیک در دنیا ) به نذر خود وفا می کردند‪ ،‬و از روزی می‬ ‫بالنذر ويخافون يوما كان شره مستطيرا ‪‬ﭨ إنسان‪« .7/‬‬
‫هراسیدند که شر و بالی آن گسترده و فراگیر است»‪.‬‬
‫پیامبر (صلی اهلل علیه وسلم) در حدیثی عدم وفا به نذر را از صفات انسانهای که بعد از خیر القرون میآیند و زیاد پایبند‬
‫احکام دین نیستند شمردند‪ ،‬در حدیثی که امام بخاری آن را نقل کرده است‪ ،‬چنین میفرمایند‪ «:‬وينذرون وال يفون»‬
‫صحیح بخاری‪ ( .138 /2 :‬ایشان نذر میکنند و به آن وفا نمیکنند)‪.‬‬

‫‪ -‬همان‪ ،‬صـ ‪.31‬‬

 ‫‪23‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫‪5‬‬
‫دانشمند بزرگوار ابن قدامه چنین میفرماید‪ :‬مسلمانان بر صحت نذر و لزوم وفا به آن اتفاق دارند‪.‬‬
‫مبحث پنجم‪ :‬کفارهی قسم و نذر‬

‫گفتار اول‪ :‬کفارهی قسم‬

‫طوریکه قبال تذکر رفت سوگند لغو کفاره ندارد‪ ،‬چون در قرآن کریم اهلل متعا عدم مواخذه به این نوع سوگند را تصریح‬
‫نموده است‪ ،‬اهلل متعا چنین میفرماید‪ :‬الیؤاخذکم اهلل باللغو فی أیمانکم‪ ‬بقره‪«.221/‬خداوند شما را به خاطر‬
‫سوگندهاییکه بدون توجه یاد میکنید(لغو) مؤاخذه نخواهد کرد ( و کفاره یا عقاب بر آن مترتب نیست )»‪.‬‬
‫مطابق این آیهی مبارکه‪ ،‬سوگندی که بدون قصد و اراده و از روی عادت بر زبان آورده میشود که همان سوگند لغو است‬
‫کفاره و مواخذه ندارد‪.‬‬
‫دانشمندان حنفی در مورد نوع دیگر سوگند که غموس بود نیز قایل به عدم لزوم کفاره اند‪ ،‬ایشان استدال میکنند که‬
‫سوگند غموس از گناهان کبیره بوده و بزرگتر از آن است که بتوان آن را با کفاره جبران کرد‪ ،‬فاعل سوگند غموس مرتکب‬
‫گناه کبیره شده و تنها راه جبران آن توبه و طلب استغفار از اهلل متعا میباشد‪.‬‬
‫تنها سوگندی که مخالفت و شکستن آن کفاره دارد سوگند منعقده میباشد‪ ،‬اهلل متعا در زمینه چنین میفرماید‪ :‬ال‬
‫یؤاخذکم اهلل باللغو فی أیمانکم ولکن یؤاخذکم بما عقدتم األیمان فکفارته إطعام عشرة مساکین من أوسط ما تطعمون‬
‫أهلیکم أو کسوتهم أو تحریر رقبة فمن لم یجد فصیام ثالثة أیام ذلک کفارة أیمانکم إذا حلفتم واحفظوا أیمانکم کذلک‬
‫یبین اهلل لکم آیاته لعلکم تشکرون‪ ‬مائدة‪.81 /‬‬
‫«خداوند شما را به خاطر سوگندهای بیهوده و بی اراده مؤاخذه نمی کند‪ ،‬ولی شما را در برابر سوگندهاییکه از روی قصد و‬
‫اراده خورده اید مؤاخذه میکند‪ .‬کفارهی این گونه سوگندها عبارت است از ‪ :‬خوراک دادن به ده نفر مستمند از غذاهای‬
‫معمولی و متوسطیکه به خانواده خود میدهید‪ ،‬یا لباس دادن به ده نفر از مستمندان و یا آزادکردن بردهای‪ ( .‬میان هر یک‬
‫از این سه کار مخیر هستید ) اما اگر کسی ( هیچ یک از این سه کار را نتوانست و توانائی انجام آنها را ) نداشت‪ ( ،‬او می‬
‫تواند ) سه روز روزه ( بگیرد )‪ .‬این کفاره سوگندهایی است که میخورید‪ .‬سوگندهای خود را حفظ کنید ( و سعی کنید‬
‫سوگند نخورید و اگر خوردید بدانها عمل کنید و اگر هم سوگندها را شکستید کفاره را فراموش نکنید )‪ .‬خداوند این چنین‪،‬‬
‫آیات خود را برای شما بیان می کند تا شکر ( نعمتهای او را ) به جای آورید»‪.‬‬
‫مطابق به آیهی مبارکهی فوق کفاره سوگند منعقده پرداخت طعام و غذای(یک شبانه روز) ده مسکین یا لباس پوشیدنشان‬
‫و یا آزادی برده است‪ ،‬باید تذکر داد که کفاره دهنده در انتخاب هر یک از این سه روش آزاد بوده و حق انتخاب دارد‪ ،‬اما در‬
‫صورتی که فرد توانایی مالی نداشته و فقیر باشد سه روز روزهی پی در پی کفارهی قسم او میباشد‪.‬‬
‫گفتار دوم‪ :‬کفارهی نذر‬
‫عمل به موجب نذر‪ ،‬در صورتیکه نذر مباح باشد‪ ،‬کاری است پسندیده و موافق با شرع‪ ،‬اما در صورتیکه کسی به نذر خود‬
‫مخالفت کرد و آن را ترک نموده و نقض کند‪ ،‬بر وی کفارهی قسم الزم میگردد‪ ،‬چرا که پیامبر (صلی اهلل علیه وسلم)‬
‫فرمودند‪ « :‬كفارة النذر كفارة اليمين » صحیح مسلم‪( .)82 /1 :‬کفارهی نذر همان کفارهی قسم است)‪.‬‬

‫‪ -‬الموسوعة الفقهیة الكويتیة‪. 83 /14:‬‬

 ‫‪24‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫درس چهارم‪ :‬احکام قصاص و دیت‬

‫مبحث اول‪:‬معرفی قصاص و دیت‬
‫گفتار اول‪ :‬معرفی قصاص و مشروعیت آن‬
‫قصاص در لغت به معنای مماثلت و پیروی کردن بوده و در اصطالح مجازات کردن شخص جانی را به مانند آنعملی که‬
‫مرتکب شده است؛ به این ترتیب که اگر شخصی را کشته باشد او را بکشند و اگر کسی را زخمی ساخته باشد او را زخمی‬
‫کنند‪.‬‬
‫در مورد مشروعیت قصاص آیات و احادیث زیادی وارد شده است که به تعدادی اشاره میشود‪:‬‬

‫اهلل متعا میفرماید‪ :‬ﮉﮊﮋﮌﮍﮎﮏﮐﮑﮒ ﮓﮔﮕﮖ ﮗﮘﮙﮚﮛ‬

‫ﮜﮝﮞﮟﮠﮡ ﮢﮣﮤﮥﮦﮧﮨﮩﮪﮫﮬ ﮭﮮﮯﮰﮱ‪‬‬
‫بقره‪.578 /‬‬
‫(ای کسانی که ایمان آورده اید! قصاص بر شما فرض شده است‪ ،‬آزاد در برابر آزاد‪ ،‬برده در برابر برده‪ ،‬زن در برابر زن است‪.‬‬
‫پس اگر برکسی ( از جنایتش ) از ناحیه برادرش گذشتی شد‪ ،‬باید نیک رفتاری شود و ( سختگیری و بدرفتاری نشود‪ ،‬و از‬
‫سوی قاتل نیز به ولی مقتو ) پرداخت ( دیه ) با نیکی انجام گیرد ( و در آن کم و کاست و سهل انگاری نباشد )‪ .‬این (‬
‫گذشت از قاتل و اکتفاء به دیه مناسب ) تخفیف و رحمتی است از سوی پروردگارتان‪ .‬پس اگر کسی بعد از آن ( گذشت و‬
‫خوشنودی از دیه ) تجاوز کند ( و از قاتل انتقام بگیرد ) او را عذاب دردناکی خواهد بود)‪.‬‬
‫همچنان خداوند در آیهی دیگری میفرماید‪ :‬ﮮﮯﮰ ﮱﯓﯔﯕﯖﯗﯘﯙ‬
‫ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ‬
‫ﯯ‪ ‬مائده‪.41 /‬‬
‫(و در آن ( کتاب آسمانی ) بر آنان مقرر داشتیم که انسان در برابر انسان ( کشته می شود ) و چشم در برابر چشم ( کور‬
‫می شود ) و بینی در برابر بینی ( قطع می شود ) و گوش در برابر گوش ( بریده می شود ) و دندان در برابر دندان ( کشیده‬
‫می شود ) و جراحتها قصاص دارد ( و جانی بدان اندازه و به همان منوا زخمی می گردد که جراحت وارد کرده است‪ .‬و‬
‫اگر کسی آن را ببخشد ( و از قصاص صرف نظر کند )‪ ،‬این کار باعث بخشش ( برخی از گناهان ) او می گردد‪ .‬و کسی که‬
‫بدانچه خداوند ناز کرده است حکم نکند او و امثا او ستمگرانند)‪.‬‬
‫پیامبر مان( صلی اهلل علیه وسلم ) در نامهی که به اهل یمن فرستادند چنین نوشتند‪ « :‬من اعتبط مؤمنا قتال عن بینة‪ ،‬فإنه‬
‫قود إال أن یرضى أولیاء المقتو » سنن صغرى‪.385 /2:‬‬
‫(هر کسی که مومنی را قصدا به قتل رساند در مقابل آن قصاص میشود مگر اینکه ورثهی مقتو به چیزی دیگر راضی‬
‫شوند)‪.‬‬
‫گفتار دوم‪ :‬معرفی دیت و مشروعیت آن‬
‫دیت در لغت به معنای خون بها است و در اصطالح به مقدار ما معینی اطالق میشود که شارع آن را در برابر جنایت بر‬
‫نفس در نظر گرفته است‪.‬‬
 ‫‪25‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫طبق دیدگاه حنفیه در آن چه در برابر قطع اعضاء و جراحت ها تعیین میشود ارش(تاوان مالی) و بدیل است نه دیت‪.‬‬
‫اهلل متعا در مورد مشروعیت دیت چنین میفرماید‪  :‬ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ‬
‫ﭦ ﭧ‪‬ﭨ نساء‪.12/‬‬
‫( و هرکسی که مؤمنی را به خطا کشت باید که برده مؤمنی را آزاد کند و خون بهایی هم به ورثهی مقتو ب ردازد مگر این‬
‫که آنان درگذرند ( و از دریافت خون بها که صد شتر است‪ ،‬چشم پوشی کنند)‪.‬‬
‫پیامبر (صلی اهلل علیه وسلم) نیز فرمودند‪« :‬ومن قتل له قتیل فهو بخیر النظرین إما أن یفدى وإما أن یقید » صحیح‬
‫بخاری‪. 255 /6:‬‬
‫(هرکسی که از خانواده و فامیل او فردی به قتل رسیده باشد‪ ،‬حق انتخاب یکی از این دو گزینه‪ ،‬قصاص یا دیت را دارد)‪.‬‬
‫مبحث دوم‪:‬اهمیت و حکم قصاص‬
‫شکی نیست که تفاوت زندگی در اجتماع انسانی و غیر انسانی در عدالت و انصاف و وجود امنیت و زندگی آرام است‪ ،‬به‬
‫همین دلیل است که شریعت اسالمی قصاص را بدلیل صیانت جان انسانها و حفظ خون شان مشروع ساخته است‪ ،‬قصاص‬
‫در شریعت اسالمی یکی از مهمترین وسایل استقرار امنیت و عدالت در اجتماع به شمار میرود‪ ،‬قصاصی که در شریعت‬

‫اسالمی سبب زندگی و استمرار حیات معرفی شده است‪ ،‬اهلل متعا میفرماید‪ :‬ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ‬
‫ﯚﯛ‪ ‬بقره‪.571 /‬‬
‫(ای صاحبان خرد! برای شما در قصاص‪ ،‬حیات و زندگی است‪ ،‬باشد که تقوا پیشه کنید)‪.‬‬
‫یکی از آخرین وصیتهای پیامبر گرامی اسالم در حجة الوداع حفاظت از جان مسلمانها و جلوگیری از خون ریزی بود‪،‬‬
‫ایشان با صدای بلند صحابه را خطاب قرار داده و فرمودند‪ « :‬فإن دماءکم وأموالکم وأعراضکم بینکم حرام کحرمة یومکم هذا‬
‫فی شهرکم هذا فی بلدکم هذا » صحیح بخاری‪.37 /5 :‬‬
‫( ای مردم! همانا خونها‪ ،‬اموا و آبروی تان به مانندی که امروز در ماه حرام و در شهر حرام و در روز حرام قرار دارید بر‬
‫یکدیگر تان حرام است)‪.‬‬
‫متاسفانه با وجود اهمیت زیاد قصاص و جوب تطبق آن بر مسلمانان‪ ،‬امروزه بعد از سرازیر شدن قوانین وضعی و بشری‬
‫غربی به کشورهای اسالمی این حکم پروردگار متروک شده و به آن اهمیت داده نمی شود‪ ،‬قصاصی که وسیلهی زندگی فرد‬
‫و اجتماع و بهترین راه برای شفایابی قلبهای ورثهی مقتو میباشد‪.‬‬
‫مبحث سوم‪ :‬قصاص در نفس‬
‫تنها چیزیکه سبب وجوب قصاص در نفس میشود قتل است‪ ،‬دانشمندان بزرگوار ما قتل را به انواعی چون قتل عمد‪ ،‬قتل‬
‫شبه عمد‪ ،‬قتل خطاء‪ ،‬قتل جاری مجرای خطاء و قتل به سبب تقسیم نموده اند و تنها قتلی که مجازات قصاص دارد قتل‬
‫عمد میباشد‪ ،‬هرگاه این نوع قتل با شرایط خود اتفاق افتد مجازات آن قصاص میباشد‪.‬‬
‫مسایلی چون مرو قاتل‪ ،‬عفو و گذشت از طرف ورثهی مقتو ‪ ،‬ایجاد صلح بین دو طرف سبب سقوط قصاص شده و مانع‬
‫تطبیق آن میشود‪.‬‬

‫مبحث چهارم‪ :‬قصاص در جروح(زخم ها)‬

 ‫‪26‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫عقوبت وارده بر جراحت و زخم های بدن که سبب نقص عضو و ایجاد جراحت شده دارای احکام متفاوتی میباشد‪ ،‬که‬
‫بصورت مختصر به آن اشاره میگردد‪:‬‬
‫در صورتی که جراحت وارده از طرف جانی بر بدن فرد (غیر از سر و صورت ) باشد دارای دو حالت متفاوت است‪ ،‬طوریکه‬
‫یا سبب قطع عضو شده و یا سبب تعطیل فعالیت و منافع آن میشود‪.‬‬
‫هرگاه جنایتی سبب قطع عضو شود عقوبت اصلی آن قصاص است‪ ،‬طوریکه همان عضو فرد جانی در مقابل جنایت آن‬
‫قطع میگردد‪ ،‬البته برای تطبیق این نوع قصاص تماثل در فعل‪ ،‬تماثل در محل و تماثل در منفعت شرط است‪ ،‬اما در‬
‫صورتی که بنا بر دالیلی تطبیق قصاص ممکن نباشد عقوبت بدلی(مالی= دیت) الزم میگردد‪.‬‬
‫جراحت وارد شده بر سر و صورت که فقهاء آن را بنام شجه یاد میکنند در صورتی که قصاص ممکن و مقدور باشد انجام‬
‫میشود اما در صورت عدم امکان تماثل‪ ،‬به عقوبت مالی(دیت) تبدیل میگردد‪.‬‬
‫مبحث پنجم‪ :‬احکام دیتها‬
‫دیت از اموالی چون طال‪ ،‬نقره‪ ،‬شتر‪ ،‬گاو‪ ،‬گوسفند و لباس یا معاد شان به پو نقد قابلیت تعیین را دارد که محکمهی‬
‫اسالمی میتواند طبق لزوم دید از هر کدام تعیین کند‪ ،‬مقدار دیت از شتر صد رأس‪ ،‬از طال هزار دینار‪ ،‬از نقره ده هزار‬
‫درهم‪ ،‬از گاو دوصد رأس و از لباس دوصد جوره میباشد‪.‬‬
‫در مورد زمان ادای دیت‪ ،‬در صورتیکه قتل عمدی باشد توسط قاتل و درصورتیکه قتل شبه عمد باشد توسط عاقلهی‬
‫جانی در مدت سه سا پرداخت میگردد‪.‬‬
 ‫‪27‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫درس پنجم‪ :‬حقوق و وجایب زوجین(زن و شوهر)‬

‫انتخاب درست و صحیح همسر و همراه زندگی‪ ،‬برای پسر و دختر‪ ،‬اولین موضوع مطلوب و مهم در امر ازدواج است؛ موفقیت‬
‫در این امر همچون شجرهی طیبهی خواهد بود که ریشهی آن ثابت و استوار و شاخههای آن در آسمان پهناور بلند خواهد‬
‫رفت و به اذن اهلل متعا هر لحظه میوه و ثمر خویش را عرضه خواهد کرد‪.‬‬
‫زن و شوهر هستهی اصلی اند؛ خانوادهی که محور و هستهی اساسی جامعه بوده و اصالح آن یکی از اهداف مهم دعوت ما‬
‫میباشد‪ ،‬عقد و پیمان ازدواج سبب به وجود آمدن حقوق و مس ولیتهای میگردد‪ ،‬بدون شک این پیمان دو طرفه بوده و‬
‫حقوق و مس ولیتهای را برای مرد و زن در پی دارد‪ ،‬مس ولیتهای که پس از تولد فرزندان به تدریج بیشتر و بیشتر می‪-‬‬
‫شود‪.‬‬
‫برخی از این حقوق و مس ولیتها بین مرد و زن مشترک بوده و عدهی مخصوص مرد و بعضی نیز مخصوص زن میباشد که‬
‫در این درس به ترتیب ذکر میشود‪:‬‬
‫مبحث اول‪ :‬حقوق مشترک زن و شوهر بر یکدیگر‬
‫روابط خانوادگی را براساس مصلحت و منفعت مشترک مرد و زن بنا شده است‪ ،‬و باید مصلحت هردو را تأمین نماید‪،‬‬
‫حقوقی و تکالیفی که در ذیل تذکر مییابد بین زن و شوهر مشترک بوده و هریک متقابال این حق را بر دیگری دارد‪.‬‬
‫مهمترین حقوق مشترک بین زوجین به ترتیب زیر است‪:‬‬
‫گفتار اول‪ :‬حق استمتاع و بهره برداری جنسی‬
‫زن و مرد هردو نیاز به تأمین و تکمیل غریزهی جنسی دارند و الزم است که هردو در جهت اشباع وبرآورده نمودن آن به‬
‫همدیگر توجه داشته باشند‪ ،‬تا از یک طرف یکی از مقاصد مهم ازدواج(کنترول غریزهی شهوت) برآورده شده و از جهت‬
‫دیگر از مشکالت و واقعات احتمالی پیشگیری شود‪.‬‬
‫حق استمتاع حقی ثابت که در سنت رسول خداص نیز بر آن تأکید شده است؛ از عبداهلل بن عمرو روایت شده که رسول‬
‫خداص فرمود‪ « :‬ای عبداهلل شنیدهام همه روزه روزه دار هستی و بسیاری از اوقات شب را به نماز شب میپردازی؟ گفتم‪:‬‬
‫بله صحیح است یا رسول اهللص! او فرمود این کار را مکن! برخی از روزها را روزه بگیر و برخی از روزها را از گرفتن‬
‫روزه خودداری کن! و قسمتی از شب را نماز بخوان و قسمتی دیگر را استراحت کن‪ .‬زیرا جسم و چشمان و همسرت هر‬
‫کدام حق و حقوقی برعهده تو دارند و حق هر یک را به خوبی ادا کن!» (صحیح البخاری‪)19 /9 :‬‬
‫رسول خداص از این طریق خواستند که توجه او و امت خود را به مسئولیتشان در برابر تأمین نیازهای طبیعی و‬
‫جنسیشان جلب نمایند‪.‬‬
‫در حدیثی قیام به این مسئولیت و توجه به مسائل زناشویی به عنوان نوعی عبادت یادآوری شده و در مقابل آن اجر و‬
‫پاداش تذکر یافته است‪ ،‬پیامبر فرمودند‪ ...« :‬همبستری شما با همسران خود احسان و صدقه است»‪ .‬خدمت ایشان گفته‬
‫شد‪ :‬یا رسول اهللص ما که به خاطر تأمین نیاز طبیعی خود با همسرانمان همبستر میشویم‪ ،‬پاداش اخروی هم خواهیم‬
 ‫‪28‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫داشت؟! رسول خداص فرمود‪« :‬اگر از راه حرام این کار را انجام میدادید‪ ،‬مگر مورد مجازات قرار نمیگرفتید؟ و ادای‬
‫‪9‬‬
‫این مسئولیت از طریق حالل و روا هم دارای اجر و پاداش است»‪.‬‬
‫الف‪ :‬قیودات این حق‬
‫این حق دارای برخی قیود و ممانعتهای نیز میباشد که به مهمترینشان اشاره میشود‪:‬‬
‫‪ )9‬دوری از جماع و همبستری در زمان قاعدهگی یا عادت ماهوار‬
‫همبستری باخانم در زمان عادت ماهوار به اجماع اهل علم حرام بوده و مرتکب آن گنهکار میباشد‪ ،‬اهلل متعال می‪-‬‬
‫طهُرْ نَ فَإِ َذا تَطَهَّرْ نَ فَأْتُوه َُّن ِم ْن َحی ُ‬
‫ْث‬ ‫یض َوال تَ ْق َربُوه َُّن َحتَّى يَ ْ‬ ‫فرماید‪َ :‬ويَسْأَلونَكَ َع ِن ْال َم ِح ِ‬
‫یض قُلْ ه َُو أَذىً فَا ْعت َِزلُوا النِّ َسا َء فِي ْال َم ِح ِ‬
‫)‪.‬‬ ‫هللاَ يُ ِحبُّ التَّوَّابِینَ َويُ ِحبُّ ْال ُمتَطَه ِِّرينَ ‪( ‬البقرة‪:‬‬ ‫أَ َم َر ُك ُم َّ‬
‫هللاُ إِ َّن َّ‬
‫(و از تو دربارهی حیض می پرسند‪ .‬بگو‪ :‬زیان و ضرر است ( و عالوه از نافرمانی‪ ،‬بیماریهائی به دنبال دارد)‪ .‬پس در‬
‫حالت قاعدگی از ( همبستری با ) زنان کناره گیری نمائید‪ ،‬و با ایشان نزدیکی نکنید تا آن گاه که پاک می شوند‪ .‬هنگامیکه‬
‫پاک شوند‪ ،‬از مکانی که خدا به شما فرمان داده است ( و راه طبیعی زناشوئی و وسیلهی حفظ نسل است) با آنان نزدیکی‬
‫کنید‪ .‬بیگمان خداوند توبه کاران و پاکان را دوست میدارد)‪.‬‬
‫همچنین رسول خداص فرمودهاند‪:‬‬
‫« هرکس با زن قاعده و یا از طریق نامشروع با وی همبستر شود‪ ،‬یا به کاهن و منجم مراجعه کند و حرف او را تصدیق‬
‫نماید‪ ،‬به آنچه که بر محمد نازل گردیده کافر شده است» (سنن ترمذی‪.) 41 /9 :‬‬
‫‪ )2‬عدم همبستری از مسیر نامشروع(عقب)و خالف فطرت‬
‫شکی نیست که نزدیکی با زن از مسیر نامشروع سبب ایجاد ضرر به صحت و سالمتی شده و منافی اخالق و ارزشهای‬
‫آن است‪ ،‬این عمل نشانهی بارز بی بندوباری و انحراف بود و جز انسانهای فرومایه به آن واصل نمیشوند‪.‬‬
‫اهلل متعال میفرماید‪ :‬ن َسا ُؤ ُك ْم َح ْر ٌث لَ ُك ْم فَأْتُوا َح ْرثَ ُك ْم أَنَّى کیف ِش ْئتُ ْم َوقَ ِّد ُموا ِِلَ ْنفُ ِس ُك ْم َواتَّقُوا ََّّللاَ َوا ْعلَ ُموا أَنَّ ُك ْم ُمالقُوهُ َوبَ ِّش ِر ا ْل ُمؤْ ِمنِین ‪‬‬
‫(البقرة‪.)222:‬‬

‫( زنان شما محل بذرافشانی شما هستند‪ ،‬پس از هر راهی که می خواهید به آن محل درآئید ( و زناشوئی نمائید به شرط‬
‫آن که از موضع نسل تجاوز نکنید)‪ ،‬و برای خود ( با انتخاب همسران شایسته و پرورش فرزندان صالح و بایسته‪ ،‬توشه‬
‫ای)پیشاپیش بفرستید و از خدا خویشتن را برحذر دارید ( و از راهی جز راه بقای نوع بشر با ایشان زناشوئی ننمائید) و‬
‫بدانید که شما او را مالقات خواهید کرد( و از شما درباره اعما و اقوالتان پرسیده خواهد شد)‪ ،‬و مژده بده به مؤمنان)‪.‬‬
‫پیامبر در حدیثی چنین فرمودند‪ «:‬لَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَى رَجُلٍ جَامَعَ امْرَأَتَهُ فِی دُبُرِهَا» (مصنف ابن أبی شیبة‪.)132 /3 :‬‬
‫« اهلل متعا به مردیکه با خانم خود از طریق نامشروع همبستری میکند به نظر رحمت نمیبیند»‪.‬‬

‫‪ .-‬اخرجه مسلم عن ابی ذرالغفاری‪.‬‬

 ‫‪29‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫و در حدیثی دیگر ابو هریره از پیامبر علیه الصالة و السالم چنین روایت می کند که فرمودند‪ « :‬مَلْعُونٌ مَنْ أَتَى امْرَأَةً فِی‬
‫دُبُرِهَا» مسند أحمد‪.)517 /56 :‬‬
‫« از رحمت خدا دور است کسیکه از عقب با خانمش همبستری کند»‪.‬‬
‫پس برای مرد و زن مسلمان الزم که از این عمل نامشروع اجتناب نموده و مرتکب گناه کبیره نشوند‪.‬‬
‫‪ -3‬ممانعت از سفرهای طوالنی‬
‫یکی از مشکالت فعلی در جامعهی ما سفرهای طوالنی شوهران به مقصد یافتن شغل و یا تحصیل میباشد‪ ،‬سفرهایکه‬
‫غالبا طوالنی بوده و سا ها طو میکشد با توجه به اینکه حکم شرعی این سفرها اکثرا مستحب و مندب است و برخالف‬
‫آن رعایت حقوق خانم و فرزندان و پرداختن به آن از واجبات شوهران میباشد و بدون تردید واجب بر مندوب مقدم است‪.‬‬
‫باید گفت مدت سفر نباید از چهار ماه اضافه شود و این همان زمانی است که شریعت اسالمی آن را در ایالء اعتبار داده و‬
‫دقیقا همان مدتی است که عمر فاروق بعد از مشوره با ام المومنین حفصة نهایت دوری شوهر از خانمش را تعیین نمود‪ ،‬اگر‬
‫شوهر قصد سفر طوالنیتر از این مدت را دارد باید با نظر گرفتن شرایط و رضایت خانمش آن را انجام دهد تاخدایی نکرده‬
‫این سفر او سبب مفسدهی برزگتر نشود‪.‬‬
‫ب‪ :‬آداب همبستری‬
‫( فقهای مسلمان آداب و روشهای پسندیدهای را پیش از اقدام به همبستری و در اثنای آن ذکر کردهاند‪ ،‬که عبارتند از‪:‬‬
‫‪ -5‬تسمیه‪ :‬یعنی گفتن بسم اهلل الرحمن الرحیم؛ زیرا عطاء میگوید‪ :‬معنی این جمله که خداوند میفرماید‪ :‬‬

‫‪  ‬بقره‪.223 :‬‬
‫«و برای خود (با انتخاب همسران شایسته و پرورش فرزندان صالح و شایسته‪ ،‬توشهای پیشاپیش بفرستید»‪.‬‬
‫به معنی گفتن بسم اهلل الرحمن الرحیم قبل از عمل زناشویی است‪ .‬و در حدیث متفق علیه آمده است که رسو‬
‫خدا(صلی اهلل علیه وسلم) فرمودهاند‪ « :‬هرگاه خواستید با همسران خویش همبستر شوید‪ ،‬بگویید‪ :‬بسم اهلل الرحمن الرحیم‪.‬‬
‫خداوندا ما را از شطان دور بدار و شیطان را نیز از آنچه به ما میدهی دور فرما‪»...‬‬
‫ابن ماجه نیز روایت نموده است که رسو خداص فرمودهاند‪:‬‬
‫« هرگاه با زنی ازدواج کردید یا مرکبی را خریداری نمودید‪ ،‬یا خادمی را استخدام کردید نزدیک آن بایستید و بگویید‪:‬‬
‫پروردگارا خیر و برکت این را از تو میخواهم و از شر و مضرت آن به تو پناه میبرم»‪.‬‬
‫قیام به عمل زناشویی به صورتیکه پوششی بر روی آنها نباشد‪ ،‬کراهت دارد‪ ،‬زیرا روایت شده که رسو خدا(صلی اهلل‬
‫علیه وسلم) فرمودهاند‪:‬‬
‫«هرگاه با همسران خود همبستر شدید‪ ،‬خود را ب وشانید و همانند حیوانات رفتار نکنید‪ .‬و از انجام عمل زناشویی در‬
‫معرض دیدن و شنیدن دیگران ر به ویژه اعضای خانواده ر و بوسیدن و مباشرت در حضور مردم به شدت پرهیز شود»‪.‬‬
‫‪ -2‬عدم استقبا قبله‪ :‬عمر بن حزم و عطاء بر این باورند که عمل زناشویی رو به قبله کراهت دارد‪.‬‬
‫‪ -3‬پرهیز از کالم‪ :‬ابن عساکر روایت نموده که رسو خدا (صلی اهلل علیه وسلم) فرمودهاند‪« :‬هنگام همبستری با‬
‫همسران زیاد حرف نزنید؛ زیرا ممکن است سبب اللی و گنگی بشود»‪.‬‬
 ‫‪31‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫‪ -4‬شوخی و بازی‪ :‬مستحب است که زن و شوهر پیش از عمل زناشویی مدتی را به شوخی و مالعبت و مالمسه یکدیگر‬
‫ب ردازند تا غریزه آنها به خوبی تحریک بشود و نهایت لذت را از همدیگر ببرند و چنانچه مرد پیش از همسرش ارضاء شد‪،‬‬
‫باید عمل را تا ارضای او هم ادامه دهد‪ .‬زیرا عبدالرزاق از انس بن مالک روایت مینماید که رسو خداص فرموده است‪:‬‬
‫«هرگاه با همسران خود همبستر شدید پیش از آنها ارضاء شدید‪ ،‬شتاب نکنید تا او هم به طور کامل ارضاء شود؛ زیرا‬
‫‪5‬‬
‫بیتوجهی به این موضوع سبب نارضایتی و زیان جسمی و روحی همسر میشود»‪.‬‬
‫گفتار دوم‪ :‬تزیین و آراستگی‬
‫تزیین و آرایش یکی دیگر از حقوقی است که زن و شوهر بر یکدیگر داراند‪ ،‬شکی نیست که تزیین و آراستگی از مواردی‬
‫است که نفس به آن میل داشته‪ ،‬چشم از آن لذت برده و سبب محبت بیشتر بین زن و شوهر میشود‪ ،‬این عمل میتواند از‬
‫طریق وسایلی چون لباس زیبا و پاکیزه‪ ،‬وسایل زینت و زیبایی‪ ،‬آرایش مو و چهره انجام گیرد‪.‬‬

‫لبعولتهن ‪ ‬نور‪.)35 /‬‬ ‫میفرماید‪ :‬وال یبدین زینتهن إال‬ ‫اهلل متعا‬
‫( و زینتهای خود را جز برای شوهرانشان آشکار نسازند)‪.‬‬
‫عبداهلل بن عباس پسر کاکای پیامبر میفرماید‪ :‬دوست دارم همان طور که خانمم خود را برایم آماده و تریین نماید من نیز‬
‫برایش تزیین نموده و خود را آراسته کنم‪ .‬السنن الکبرى للبیهقی‪.)482 /7 :‬‬
‫الزم به ذکر است که این عمل مخصوص زن و شوهر بوده و مقید به جواز شرعی‪ ،‬عدم ضرر و اذیت به جسم و عدم تغییر‬
‫در خلقت اهلل متعا میباشد‪.‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬ثبوت نسب‬
‫اثبات نسب حق مشترک والدین و فرزندان است ـ هرچند در ظاهر به پدر نسبت داده میشوند ـ اما در واقع فرزندان‬
‫ثمرهی درخت زندگی مرد و زن و نعمتی بزرگ از نعمتهای خداوند نسبت به بندگانش به شمار میروند‪ .‬و از طرف‬
‫دیگر اثبات نسب در جهت سرپرستی و نگهداری کودکان و جلوگیری از سرگردانی آنهاست‪ .‬خداوند متعال میفرماید‪:‬‬
‫‪(             ‬الفرقان ‪)44 /‬‬
‫«خداست که از آب (منی) انسانها را آفریده است و او را (دارای خویشاوندی) نسبی و دامادی قرار داده است و پروردگار تو‬
‫همواره توانا بوده و هست»‪.‬‬
‫نسب پاک مایهی افتخار فرزندان است و آنان در جهت محافظت از منزلت و کرامت والدین خویش تالش مینمایند و‬
‫هرگونه توهین و برخورد نادرستی را به آنان توهین به خود به شمار میآورند ـ از سوی دیگر اعالم برائت از فرزندان‬
‫خود و انکار نسب آنها حرام و نامشروع است‪ .‬همچنین فرزندخواندگی به گونهای که نامی از پدر و مادر او برده نشود ـ‬
‫به خاطر حفظ حق و عدالت ـ حرام است‪ .‬زیرا هر انسانی باید به پدر و مادر و خویشاوندان خود نسبت داده شود‪ ،‬در این‬

‫مورد خداوند متعال میفرماید‪(        :‬االحزاب‪)4 :‬‬
‫«آنها را به نام پدران شان بخوانید‪ ،‬این کار نزد خداوند منصفانهتر است»‪.‬‬

‫فقه خانواده در جهان معاصر‪ ،‬دکتور وهبه الزحیلی‪ ،‬مترجم‪ :‬عبدالعزيز سلیمی‪ ،‬صـ‪. 14‬‬
 ‫‪31‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫در این رابطه احادیث بسیاری نیز روایت شده است که به چند مورد آنها اشاره مینماییم‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫«هرکس را به نام غیر پدرش صدا بزنند و او به آن آگاه باشد‪ ،‬بهشت بر او حرام است»‪.‬‬
‫«هرکس به جز پدر خود به کسی دیگر نسبت داده شود‪ ،‬لعنت و نفرین خداوند تا روز قیامت بر او باد»‪.‬‬
‫همچنین حرام است زنی کودکی را که میداند متعلق به شوهرش نیست به او نسبت بدهد‪ ،‬زیرا روایت شده که رسول‬
‫خداص فرموده است‪:‬‬
‫«هر زنی کودکی را که متعلق به خانوادهای نیست به آنها نسبت دهد‪ ،‬هیچ طمعی به مرحمت خداوند نباید داشته باشد‬
‫و هیچگاه او را به بهشت نمیبرند و هر مردی هم که نسب فرزند خود را انکار کند و خود بداند که دروغ میگوید‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫خداوند خود را از او پنهان میدارد‪ ،‬و روز قیامت در حضور همهی مردم او را رسوا خواهد نمود»‪.‬‬
‫از آنچه گذشت واضح میشود که طفل ثمرهی ازدواج مرد و همسر او بوده و نسب او از ایشان ثابت گردیده و نباید به‬
‫‪4‬‬
‫کس دیگری غیر از ایشان نسبت داده شود‪.‬‬
‫گفتار چهارم‪ :‬معاشرت نیکو‬
‫معاشرت نیک و برخورد خوب یکی دیگر از حقوقی است که باید زن و شوهر آن را در مقابل یکدیگر مراعات نمایند‪ ،‬اهلل‬
‫متعا در این مورد چنین میفرماید‪ :‬وعاشروهن بالمعروف فإن کرهتموهن فعسى أن تکرهوا شی ا ویجعل اهلل فیه خیرا‬
‫کثیرا‪ ‬نساء‪.)4:‬‬
‫(و با زنان خود به طور شایسته ( در گفتار و در کردار ) معاشرت کنید‪ ،‬و اگر هم از آنان ( به جهاتی ) کراهت داشتید (‬
‫شتاب نکنید و زود تصمیم به جدائی نگیرید ) زیرا که چه بسا از چیزی بدتان بیاید و خداوند در آن خیر و خوبی فراوانی‬
‫قرار بدهد)‪.‬‬
‫در این مورد پیامبرمان چنین ارشاد فرمودند‪« :‬خیرکم خیرکم ألهله وأنا خیرکم ألهلی‪ ،‬وإذا مات صاحبکم فدعوه» سنن‬
‫ترمذی‪. 721/1 :‬‬
‫(بهترین شما کسی است که با فامیل خود بهترین رفتار را دارد و من با خانوادهام بهتری برخورد را دارم و زمانیکه‬
‫همسرتان وفات کرد در حق او دعای خیر کنید)‪.‬‬
‫واضح و آشکار است همانطور که اسالم صبر و تحمل را بر شوهر در مقابل رفتار همسرش الزم گردانیده خانم را نیز امر به‬
‫اطاعت از شوهر و جلب رضایت او نموده است‪.‬‬

‫‪ .-‬اخرجه احمد و الشیخان‪.‬‬

‫‪ .-‬اخرجه ابوداود و عن انس‪.‬‬
‫‪ .-8‬اخرجه ابوداود و النسایی‪.‬‬
‫‪ -1‬زحیلی‪ :‬همان صر ‪.572‬‬
 ‫‪32‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫گفتار پنجم‪ :‬توارث‬

‫ارث بردن زن و شوهر از یکدیگر از حقوق مشترکشان است‪ ،‬این حق توسط ازدواج و زوجیت که یکی از اسباب میراث‬
‫است ایجاد میشود و هرگاه یکی از ایشان وفات کند به شرط عدم و جود موانع ارث(اختالف دین‪ ،‬قتل و امثا آن) دیگری‬
‫از ما شریک زندگیاش میراث میبرد‪.‬‬
‫الله متعال میفرماید‪                :‬‬

‫‪                      ‬‬

‫‪                 ‬نساء‪.21:‬‬
‫« و برای شما نصف دارایی به جای مانده همسرانتان است‪ ،‬اگر فرزندی نداشته باشند و اگر فرزندی داشته باشند‪ ،‬سهم شما‬
‫یک چهارم ترکه است پس از انجام وصیتی که کرده اند و پرداخت قرضیکه بر عهده دارند و برای زنان شما یک چهارم‬
‫ترکه شما است اگر فرزندی نداشته باشید‪ .‬و اگر شما فرزندی داشتید‪ ،‬سهمیه همسرانتان یک هشتم ترکه بوده که پس از‬
‫انجام وصیت و قرضیکه بر عهده دارید داده خواهد شد»‪.‬‬
‫گفتار ششم‪ :‬حفظ اسرار زنا شویی‬
‫امانتداری و حفظ اسرار زناشویی یکی از مباحث عمدهی است که شریعت اسالمی به آن تشویق و ترغیب میکند‪ ،‬بدون‬
‫شک افشای اسرار داخل منزل عملی ناپسند بوده و با اخالق و کرامت انسانی ناسازگار است‪.‬‬
‫پیامبر صلی اهلل علیه وسلم در این مورد چنین فرمودند‪ « :‬إن من أشر الناس عند اهلل منزلة یوم القیامة الرجل یفضى إلى‬
‫امرأته وتفضى إلیه ثم ینشر سرها » صحیح مسلم‪.941 /4 :‬‬
‫( بدترین مردم از لحاظ جایگاه و منزلت نزد خداوند در روز قیامت مردی است که باهمسرش همبستر میشود و سپس‬
‫اسرارش را فاش میکند)‪.‬‬
‫به همین ترتیب به اساس هدایات شریعت اسالمی نباید زنان از زیبایی زنان دیگر نزد شوهرانشان تعریف نمود و در‬
‫مقابل شوهران نباید در حضور همسر خود از زیبایی و آراستگی مردان سخن بگویند‪ ،‬چرا که این عمل ضمن تضاد با‬
‫اخالق اسالمی سبب انحراف اجتماع شده و بنیان مستحکم خانواده را متزلزل خواهد کرد‪.‬‬
‫مبحث دوم‪ :‬حقوق شوهر بر همسر‬
‫در این مبحث به توضیح حقوق شوهر بر خانمش پرداخته شده و مهمترین موارد آن را تذکر داده میشود‪:‬‬
‫گفتار اول‪ :‬قوامیت و سرپرستی‬
‫قوامیت به معنای سرپرستی و مسئولیت رهبری اجتماع خانواده میباشد‪ ،‬بدون شک هر اجتماع نیاز به یک مدیر و‬

‫سرپرست دارد و اهلل متعال سرپرستی این اجتماع را برای شوهر سپرده است‪ ،‬خدواند چنین میفرماید‪  :‬‬

‫‪              ‬نساء‪. 14 :‬‬
‫«مردان بر زنان سرپرستند ( و در جامعه کوچک خانواده‪ ،‬حق رهبری دارند و صیانت و رعایت زنان بر عهده ایشان است )‬
‫بدان خاطر که خداوند ( برای نظام اجتماع ‪ ،‬مردان را بر زنان در برخی از صفات برتریهایی بخشیده است و ) بعضی را بر‬
 ‫‪33‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫بعضی فضیلت داده است و نیز بدان خاطر که ( معموال مردان رنج می کشند و پو به دست می آورند و ) از اموا خود (‬
‫برای خانواده ) خرج میکنند»‪.‬‬
‫دالیل این امر را اهلل متعا خودش در آیهی مبارکه بیان کرده است‪ ،‬به این ترتیب که یکی از آن را فطری و خلقتی می‪-‬‬
‫باشد‪ ،‬طوریکه پروردگار قوت و توانایی مردان در تحمل تکالیف و مشکالت بیرون از خانه را یکی از اسباب س ردن این‬
‫مس ولیت معرفی نموده است و سبب مهم دیگر را سبب کسبی یا همان انفاق و پرداخت مصرف مالی خانه معرفی نموده‬
‫است‪.‬‬
‫عدهی از علماء از جمله استاد قرضاوی در برخی از کتابهایش به این باورند که «قوامیت» مرد به معنای ریاست و امر و‬
‫نهی کردن نیست بلکه به معنای مس ولیتهای فراوان او در ارتباط با تأمین هزینههای زندگی و محافظت از حرمت و‬
‫کرامت خانواده و کارهای سنگینی است که زنان از عهدهی آن برنمیآیند‪ ،‬از طرف دیگر امور خانواده براساس مشورت و‬
‫تباد نظر باید صورت بگیرد و در این میان باید تجارب و تواناییهای مردان و پیامدهای تصمیمات نیز مورد توجه قرار‬
‫بگیرند‪.‬‬
‫گفتار دوم‪ :‬اطاعت از شوهر‬
‫اطاعت و فرمانبرداری از شوهر یکی دیگر از واجباتی است که اهلل متعا بر زنان مقرر داشته است‪ ،‬بدیهی است که اطاعت از‬
‫شوهر در امور مشروع بوده و در امور غیر مشروع امر و دستور هیچ فردی الزامی نیست‪.‬‬
‫اهلل جل جالله چنین میفرماید‪ :‬فالصاحلات قانتات حافظات للغيب مبا حفظ اهلل ‪ ‬نساء‪. 34 :‬‬
‫«پس زنان صالحه آنانی هستند که فرمانبردار ( اوامر خدا و مطیع دستور شوهران خود ) بوده ( و خویشتن را از زنا به دور و‬
‫اموا شوهران را از تبذیر محفوظ ) و اسرار ( زناشوئی ) را نگاه می دارند؛ چرا که خداوند به حفظ ( آنها ) دستور داده‬
‫است»‪.‬‬
‫از نمونههای از این اطاعت فرمانبرداری زن از شوهرش جهت در همبستری است‪ ،‬پیامبر در زمینه چنین میفرمایند‪ « :‬إِذَا‬
‫دَعَا الرَّجُلُ امْرَأَتَهُ إِلَى فِرَاشِهِ فَأَبَتْ فَبَاتَ غَضْبَانَ عَلَیْهَا لَعَنَتْهَا الْمَلَائِکَةُ حَتَّى تُصْبِحَ» صحیح بخاری‪. 288 /8 :‬‬
‫(هرگاه مردی خانمش را به بستر خوابش طلب کند و خانمش ابا ورزیده و اطاعت نکند و شوهر باساس این عدم اطاعت با‬
‫ناراحتی بخوابد‪ ،‬فرشتگان اهلل تا صبح چنین زنی را نفرین میکنند)‪.‬‬
‫واضح است که اطاعت از شوهر امری طبیعی بوده و مقتضای زندگی مشترک میباشد‪ ،‬این امر سبب حفظ کیان خانواده از‬
‫انحال شده و سبب الفت و دوستی بین اعضای خانواده میشود‪ ،‬شریعت اسالمی به این امر اهمیت زیاد داده و حتی روزهی‬
‫نفلی زن را بدون اجازهی شوهر جواز نداده است‪.‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬بود و باش در منزل شوهر‬
‫سکونت و بود و باش در خانهی شوهر یکی دیگر از تکالیف ازدواج است‪ ،‬اصل مشروعیت این تکلیف آیهی مبارکهی قرآن‪-‬‬
‫کریم است‪ ،‬خداوند جل جالله میفرماید‪      :‬االحزاب‪ « .)11 :‬و در خانههای خود بمانید»‪.‬‬
‫( استاد زحیلی در زمینه چنین میفرماید‪ :‬معموالًمردان نسبت به همسران خود اهل غیرتاند و به هیچوجه راضی‬
‫نیستند که دیگران با چشم طمع به آنان نگاه کنند و از همهی توان خود برای حمایت او در مقابل بدکاران و بدخواهان بهره‬
‫میگیرند و از طرف دیگر مس ولیتهای فراوان ادارهی منز و از همه مهمتر تربیت و نگهداری فرزندان و پرداختن به‬
‫نظافت و پخت و پز و ‪ ...‬ایجاب مینماید که زنان به جز در موارد الزم و ضروری منز را ترک ننمایند‪.‬‬
 ‫‪34‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫شاید این سخن به مزاق عدهای ناآگاه که کورکورانه از فرهنگ غربی پیروی مینمایند‪ ،‬خوش نیاید و آن را توهین به‬
‫زنان و زیرپا نهادن کرامت و آزادی زنان به شمار بیاورند‪ .‬باید به اینگونه آدمها گفت که‪ :‬در مورد آزادی و کرامت انسانها‬
‫در اشتباه بزرگی قرار دارید‪ ،‬زیرا حفظ کرامت و حریت انسان در آزادی اندیشه‪ ،‬اخالق و فرهنگ از اسارت بردگی و تقلید‬
‫بیگانگان است و پر کردن مجالس و محافل از سخنان پوچ و بیهوده در واقع زمینه ساز فساد و تباهیاند و حضور زنان در‬
‫مجالس غیرعلمی و رفت و آمدهای غیرضروری‪ ،‬زیانآلود است که منزلت و حریتشان زیرپا نهاده میشود و در معرض طمع‬
‫و تهدید بدخواهان قرار میگیرد‪ .‬از طرف دیگر همچنان که گفته شد کارها و مس ولیتهای منز به اندازهای زیاد است که‬
‫گاهی زنان در شبانهروز‪ ،‬مشکل از عهده آن برمیآیند‪.‬‬
‫البته مواردی چون‪ :‬کمک به مداوای پدر و مادر‪ ،‬عیادت از آنها‪ ،‬بردن آنها پیش پزشک و ماندن در کنار آنها در‬
‫شفاخانه ر چنانچه به غیر از او کس دیگری نباشد یا نتواند آن کارها را انجام دهد ر جزو ضروریات به شمار میرود‪ .‬در این‬
‫موارد بهتر است از شوهر اجازه بخواهد و چنانچه شوهر اجازه ندهد‪ ،‬زن میتواند این فرمان همسرش را نادیده بگیرد و به‬
‫خدمت پدر یا مادرش بشتابد‪ .‬همچنین زنان میتوانند بدون اجازه شوهر برای ادای فریضه حج به مکه بروند‪ ،‬به شرط آنکه‬
‫‪5‬‬
‫در رفت و برگشت محرمی همراه آنها باشد‪.‬‬
‫گفتار چهارم‪ :‬محافظت از اموال و ناموس شوهر‬
‫حفاظت از ما و ناموس شوهر حق دیگری است که شریعت بر خانمش الزم گردانیده است‪ ،‬در این مورد احادیث زیادی از‬
‫پیامبر صلی اهلل علیه وسلم ثابت شده است‪ ،‬در حدیثی که امام بخاری از ایشان روایت میکند چنین میفرمایند‪... « :‬‬
‫والمرأة راعیة فی بیت زوجها ومسؤولة عن رعیتها» صحیح بخاری‪.324 /5 :‬‬
‫( ‪ ...‬و زن در خانهی شوهر‪ -‬در صورت عدم حضور او‪ -‬سرپرست خانه بوده و مس و حفاظت از خانواده میباشد)‪.‬‬
‫در حدیثی دیگر چنین ارشاد میفرماید‪ «:‬ال یحل للمرأة أن تصوم وزوجها شاهد إال بأذنه وال تأذن فی بیته إال بأذنه» صحیح‬
‫بخاری‪.5114 /1 :‬‬
‫( حال نیست برای خانم که در زمان حضور شوهر روزهی نفلی بگیرد مگر به اجازهی او و حال نیست که به دون اجازهی‬
‫شوهر کسی را به خانهاش اجازهی ورود دهد)‪.‬‬
‫استاد زحیلی در این مورد چنین میفرماید‪ (:‬زنان امانتدار اموا خانوادگی هستند و بدون اطالع شوهر نباید در آن‬
‫دخل و تصرف بنمایند و زنان پاک‪ ،‬پرهیزکار و صالحه زنانی هستند که هرگاه مردانشان آنها را میبینند شادمان میشوند‬
‫و هرگاه به آنها دستوری بدهند‪ ،‬اطاعت میکنند و چون به مسافرت بروند از ثروت و حرمت خانوادگی محافظت مینمایند‪.‬‬
‫رعایت و حفاظت از ثروت خانوادگی در این است که بدون اطالع و رضایت شوهر چیزی را به دیگران ندهند زیرا ترمذی‬
‫نقل مینماید که‪ :‬رسو خداص فرموده است‪« :‬زن نباید بدون اجازه شوهرش چیزی از اموا او را به دیگران ببخشد»‪.‬‬
‫از ابوهریره س وا شد که آیا زن میتواند از اموا شوهرش صدقه بدهد؟ او در پاسخ گفت‪ :‬نه نمیتواند‪ .‬او تنها از غذای‬
‫خود اجازه دارد چیزی را به دیگران ببخشد و اجر آن برای هر دوی آنهاست و تنها پس از اطالع و اجازه شوهر است که‬
‫میتواند چیزی از اموا و دارائی او را به دیگران به عنوان صدقه بدهد‪( .‬این موضوع با اصل مس ولیت مرد در رابطه با دخل‬

‫‪ -‬زحیلی‪ ،‬همان صر‪.531‬‬

 ‫‪35‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫و درآمد و تناسب آن با خرج و هزینه نمودن و جلوگیری از گرفتاریهای اقتصادی و بدهکاری و اختالفات خانوادگی‬
‫‪9‬‬
‫است)‪.‬‬
‫گفتار پنجم‪ :‬خدمت شوهر و خانه‬
‫خدمت به شوهر و رسیدهگی به امور خانه و تربیت فرزندان یکی از حقوق طبیعی شوهر به خانمش میباشد‪ ،‬خانم خانه باید‬
‫دز زمینهی ساختن خانوادهی خوشبخت و تربیهی نسلی سالم فرزندان نهایت کوشش و تالشش را بکند‪.‬‬
‫دانشمندان اسالمی در زمینهی مشروعیت این تکلیف به حدیث اسماء بنت ابوبکر صدیق استناد میکنند به این ترتیب که‬
‫پیامبر علیه الصاله والسالم او را در حا انجام کارهای شوهرش دیدند و او را منع نکردند‪ ،‬از طرف دیگر عدالت نیز همین‬
‫است چرا که شوهر در خارج از خانه مشغو کار بوده و برای خوشبختی خانوادهاش کار میکند و خانم باید داخل خانه‬
‫مشغو شده و کارها را انجام دهد‪.‬‬
‫گفتار ششم‪ :‬حق تأدیب‬
‫(هرگاه زن راه نافرمانی و سرکشی را در پیش بگیرد و کارهای ناصوابی را انجام بدهد‪ ،‬شوهر حق دارد که برای اصالح او‬
‫اقداماتی را انجام بدهد‪ .‬قرآنکریم این اقدامات را به چهار مرحله تقسیم نموده و چنین میفرماید‪  :‬‬

‫‪               ‬‬

‫‪                 ‬‬

‫‪          ‬نساء‪. 14-14 :‬‬
‫« و زنانی را که از سرکشی و نافرمانی آنها نگران هستید‪ ،‬نصیحت کنید (اگر مؤثر واقع نشد) از همبستری با آنها خودداری‬
‫کنید و بستر خویش را جدا نمائید! (اگر باز هم کارساز نبود) آنها را به روش مناسب تنبیه بدنی بنمائید‪ .‬پس اگر به راه‬
‫صواب آمدند و مطیع فرمان (مشروع و معقو ) شما شدند دیگر آنها را آزار ندهید‪ ،‬بیگمان خداوند بلندمرتبه و بزرگوار‬
‫است * و اگر (میان زن و شوهر اختالف پیش آمد) و نگران بودید که باعث جدایی میان آنها بشود‪ ،‬داوری از خانوادهی‬
‫شوهر و داوری را از خانوادهی زن بفرستید اگر این دو داور به راستی بخواهند آنان را آشتی بدهند‪ ،‬خداوند آن دو را موفق‬
‫مینماید‪ .‬بیگمان خداوند مطلع و آگاه است»‪.‬‬
‫این آیه قرآن بیانگر این حقیقت است که زنان صالحه و پرهیزکار و ملتزم نیازی به ارشاد و تنبیه ندارند‪ .‬اما زنانی که راه‬
‫سرکشی و نافرمانی را در پیش میگیرند‪ ،‬به تنبیه و اصالح احتیاج پیدا میکنند و به خاطر جلوگیری از فروپاشی خانواده و‬
‫اصالح و تهذیب‪ ،‬مراحل زیر باید عملی بشود‪.‬‬
‫اول‪ -‬اندرز و ارشاد‪ :‬مرد با روشی حکیمانه و پسندیده همسر خویش را که راه عناد و نافرمانی را در پیش گرفته‪،‬‬
‫نصیحت کند و با شیوههای مختلف اشاره و کالم و گاهی با عتابی آرام توجه او را به مس ولیتش جلب نماید‪.‬‬

‫‪ -‬همان صـ‪. 83‬‬

 ‫‪36‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫دوم‪ -‬ترك همبستری‪ :‬چنانچه موعظهی حکیمانه و دلسوزانه کارساز نباشد‪ ،‬شوهر بستر خود را از او جدا کند و در‬
‫اطاقی دیگر یا دورتر از او بخوابد؛ زیرا چنین روشی میتواند بر وی او تأثیر روانی بگذارد و او را وادار به تجدیدنظر در‬
‫سرکشی و نافرمانی خود بنماید‪ .‬به هر صورت مدت زمان ترک بستر نباید از چهار ماه ر که مدت ایالء است ر بیشتر باشد‪.‬‬
‫سوم‪ -‬تنبيه بدنی‪ :‬چنانچه ترک همبستری هم کارساز نباشد‪ ،‬مرد به شیوهای که چهره و اعضای حساس بدن زن‬
‫آسیب نبیند اقدام به زدن غیرشدید او مینماید و این کار گاهی تنها راه متوجه کردن زنان سرکش و خودکامه به در پیش‬
‫گرفتن راه صواب است‪ .‬زنی که اندرز و خیرخواهی شوهر و ترک بستر نتوانسته است از خودخواهی و بدرفتاری او جلوگیری‬
‫نماید‪.‬‬
‫برخی از فقها میگویند که زدن بدان معنی نیست که مرد با تمام توان به وسیله شالق یا طناب یا چیزی دیگر‬
‫ضربههایی را بر بدن زن وارد نماید‪ ،‬بلکه گا هی سیلی آرامی میتواند مشکل را حل کند و زن را متوجه عدم احساس‬
‫مس ولیت خود بنماید و به زدن بیشتر نیازی نباشد‪.‬‬
‫چهارم‪ -‬دادگاه خانوادگی‪ :‬چنانچه هیچ یک از راهحلهای گذشته مؤثر واقع نشود و هدف مورد نظر را که اصالح و به‬
‫راه آمدن زن ناشزه و سرکش است‪ ،‬محقق نشد‪ ،‬شوهر موضوع را با قاضی و محکمه شرعی در جریان قرار دهد تا اقدام به‬
‫تشکیل دادگاه خانوادگی بنماید و داوری را از طرف خانواده زن و داوری را از طرف خانواده مرد معین کند که مس ولیت‬
‫آنها تالش برای ایجاد مصالحه میان زن و مرد است و چنانچه داوران نتوانستند آنها را آشتی بدهند‪ ،‬به خاطر پیشگیری از‬
‫نزاع و ناراحتی طرفین‪ ،‬زمینهی طالق و جدایی آنها را فراهم میسازند‪.‬‬
‫اگر مردان مقصر باشند‪ :‬اما اگر اشکا کار از طرف شوهر باشد و او به مس ولیتهای دینی‪ ،‬عرفی و اخالقی خود عمل‬
‫ننماید‪ ،‬زن به روشی مناسب برای اصالح شوهر و حفظ خانواده از فروپاشی‪ ،‬باید تالش الزم را بنماید؛ زیرا خداوند متعا‬
‫‪                ‬‬ ‫میفرماید‪:‬‬

‫‪  ‬نساء‪.9 9 :‬‬
‫«هرگاه زنی دیدی که شوهرش (از ادای مس ولیت شرعی و خانوادگی خود) سر باز میزند و روی گردان است بهتر آن است‬
‫‪5‬‬
‫که هر دو برای صلح و آشتی تالش کنند و مصالحه (همیشه از جدایی) بهتر است»‬
‫مبحث سوم‪:‬حقوق خانم بر شوهر‬
‫در سومین مبحث به معرفی حقوق و تکالیف مخصوص خانم بر شوهر پراخته میشود که مهمترینشان قرار زیر است‪:‬‬
‫گفتار اول‪ :‬پرداخت مهریه‬
‫مهریه یکی از مهمترین حقوق مالی زن بوده که شریعت اسالمی به خاطر تکریم زن و اظهار صداقت و رغبت شوهر به‬
‫خانمش‪ ،‬پرداختش را بر شوهر الزم گردانیده است‪ ،‬مهریه به مقدار مالی است که پس از عقد و برقراری روابط زناشویی به‬
‫زن تعلق میگیرد‪.‬‬
‫در زبان عربی مهریه به نامهای متعددی چون‪ :‬مهر‪ ،‬صداق‪ ،‬نحله‪ ،‬اجر‪ ،‬فریضه‪ ،‬عُقر‪ ،‬عالئق‪ ،‬طو و نکاح یاد شده است‪.‬‬

‫‪ -5‬زحیلی‪ :‬همان‪ ،‬صر‪.545‬‬

 ‫‪37‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫در شریعت اسالمی مهریه پس از عقد ازدواج و روابط زناشویی بر مرد واجب میشود‪ ،‬نه بر زن‪ .‬برخالف سیستم خانوادگی‬
‫غربی که زن باید مبالغی را به شوهرش پرداخت کند‪.‬‬
‫دالیل وجوب مهریه در قرآن کریم زیاد است که به تعدادی اشاره میشود‪:‬‬

‫‪      ‬نساء‪. 4 :‬‬

‫«مهریههای زنان را به عنوان هدیهای پاک و صادقانه (و فریضهای خدایی) به آنان ب ردازید»‪.‬‬

‫‪         ‬نساء‪. 24 :‬‬

‫«پس اگر با زنی ازدواج کردید و از او کام گرفتید‪ ،‬باید که مهریه آن را (بدون کم و کاست) ب ردازید و این یکی از واجبات‬
‫الهی است»‪.‬‬
‫در سنت پیامبر احادیث زیادی در مورد مهریه موجود است‪ ،‬طوریکه خود پیامبر هرگز نکاحی را بدون مهریه انجام نداده‬
‫اند‪.‬‬
‫از طرف دیگر تمام علمای گذشته و معاصر بر مشروعیت و وجوب مهریه اتفاقنظر دارند‪.‬‬
‫دانشمندان حنفی در مورد حد اقل مهریه گفته اند که باید باندازهی ده درهم شرعی باشد و در مورد حد اکثر آن مقدار‬
‫مشخصی تعیین نکرده و آن به توافق دو طرف و توان شوهر محو کرده اند‪ ،‬مهریه حق مخصوص خانم بوده و هرنوع‬
‫استفاده از آن بدون اجازهی خانم حرام و ناجایز است‪.‬‬
‫گفتار دوم‪ :‬نفقه‬
‫نفقه در لغت به مالی گفته میشود که فرد در زندگی فامیلی آن را به مصرف میرساند و در اصطالح به فراهم نمودن‬
‫مخارج زندگی خانم از قبیل غذا‪ ،‬لباس و مسکن نفقه گفته میشود‪.‬‬
‫نفقه از جملهی واجبات شوهر به شمار میرود‪ ،‬در وجوب نفقه به آیات و احادیث زیادی وجود دارد که به تعدادی اشاره‬
‫میشود‪:‬‬
‫اهلل متعا میفرماید‪               :‬طالق‪. 1 :‬‬
‫«هرکس که دارایی و ثروت دارد (بر اهل و خانوادهاش) از آن خرج و هزینه بنماید‪ ،‬اما کسی که روزی بر او تنگ شده از‬
‫همان که خداوند نصیب او نموده (در حد توان) مخارج (زندگی خانوادهاش) را تأمین نماید»‪.‬‬
‫میفرمایند‪ «:‬فَاتَّقُوا اهللَ فِی النِّسَاءِ‪ .... ،‬وَلَهُنَّ عَلَیْکُمْ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ الحدیث‪ »...‬صحیح‬ ‫پیامرب در حدیثی چنین‬
‫مسلم‪. 89 /1 :‬‬
‫( در مورد زنها از خدا بترسید و پرواکنید ‪ ....‬و پرداخت رزق و روزی و لباس زنها به صورت مناسب و شایسته بر شما الزم‬
‫است)‪.‬‬
‫ابن منذر میفرماید‪ :‬اهل علم بر وجوب نفقهی خانم (مطیع و فرمانبردار)بر شوهر اتفاق نظر دارند‪.‬‬

‫‪ -‬االجماع‪ :‬ابن المنذر‪ ،‬صـ ‪.33‬‬

 ‫‪38‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫پیامبر صلی اهلل علیه وسلم در فضیلت نفقه چنین ارشاد فرمودند‪ «:‬عن أيب هريرة ‪ ‬قال‪« :‬قال رسولُ اهللِ ‪ ‬دِيْنَارٌ أنْفَقتَهُ يف‬
‫جرًا الذِي أنفقته على أهلك» صحيح‬
‫سكِني و دينارٌ أنْفَقتَهٌ على أهْ ِلكَ أعْظ ُمهَا أ ْ‬
‫سَبيل اهللِ ودِينارٌ أنفقته يف َرقَبَةٍ ودينار تَصَدَّقتَ بهِ على ِم ْ‬
‫مسلم‪. 87 /3 :‬‬
‫(از ابی هریره ‪ ‬روایت است که رسو اهلل ‪ ‬فرمودند‪ :‬دینارى است که در راه خدا مصرف می کنی‪ ،‬و دینارى را در آزادى‬
‫برده اى صرف می کنى‪ ،‬و دینارى را بر مسکین صرف می کنی‪ ،‬و دینارى است که براى خانواده ات مصرف می کنى‪ ،‬ثواب‬
‫و پاداش آنکه بر خانواده ات مصرف می کنى بزرگتر است)‪.‬‬
‫گفتار سوم‪ :‬عدالت بین همسران‬
‫یکی دیگر از حقوق و تکالیفی که نیاز به تذکر دارد مس لهی رعایت عدالت در بین همسران است‪ ،‬اهلل متعا میفرماید‪:‬‬
‫‪                    ‬‬

‫‪  ‬نساء‪. 1 :‬‬
‫« اگر نگران آن بودید که نتوانید با یتیمان با عدالت رفتار کنید ( از این هم بترسید که نتوانید میان همسران متعدد خود دادگری کنید‪،‬‬
‫اما اگر به خود اطمینان داشتید) با زنان دیگری که ازدوج با آنها برایتان حالل است و دوستشان میدارید‪ ،‬با دو یا سه یا چهار تا‬
‫ازدواج کنید‪ .‬اگر هم می ترسید که نتوانید میان آنها دادگری و عدالت را مراعات نمایید به یک همسر اکتفا کنید»‪.‬‬
‫استاد زحیلی در زمینه چنین مینگارد‪( :‬در شریعت اسالمی اصل بر تک همسری است و اکثریت قاطع مردم مسلمان‬
‫تنها دارای یک همسر هستند‪ ،‬اما به خاطر ضرورتهای فردی و اجتماعی مشروط به دو شرط تعداد زوجات به عنوان‬
‫راهحل آن ضرورتها جایز است‪.‬‬
‫‪ -9‬برخورداری مرد از توانائی ایمانی و اخالقی کافی برای رعایت عدالت و دادگری میان همسران‪ .‬زیرا خداوند‬

‫متعال میفرماید‪       :‬نساء‪. 1 :‬‬

‫«اگر نگران آن بودید که نتوانید به عدالت (با آنها) رفتار کنید‪ ،‬به یک همسر اکتفا کنید»‪.‬‬
‫اما تمایل قلبی و عالقه بیشتر درونی به یکی از آنها موضوعی طبیعی است و چنانچه در رفتار و تهیهی مخارج‬
‫زندگی تأثیر نگذارد مانعی ندارد‪ .‬زیرا رسول خداص نسبت به حضرت عایشه‪ ‬محبت و عالقهی بیشتری داشت‪ .‬اما‬
‫به طور کامل در عمل میان همسرانش عدالت را مراعات میفرمود و میگفت‪« :‬خداوندا این کاری است که از دست من‬
‫برمیآید‪ ،‬از تو میخواهم در مورد آنچه در اختیار خودم نیست مرا مورد مالمت قرار ندهی»‪.‬‬
‫اسالم ستم و بدرفتاری و ترک عدالت را با همسران حرام گردانیده و در این رابطه رسول خداص میفرماید‪:‬‬
‫« مردی که دارای دو همسر باشد و حق یکی از آنها را به خاطر دیگری ضایع نماید و میان آنها به عدالت رفتار نکند‪،‬‬
‫روز قیامت وقتی که برانگیخته میشود یک طرف بدنش کج و فلج میشود»‪.‬‬
 ‫‪39‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫‪ -‬توانایی و تمکن مالی مرد برای تأمین نفقهی آنها و جلوگیری از ستم و ظلم اقتصادی به آنان‪ .‬زیرا رسول‬
‫خداص میفرماید‪« :‬ای جوانان هر یک از شما که میتوانید مخارج ازدواج را تهیه کنید ازدواج کنید‪ .‬زیرا باعث سر به‬
‫زیری و پاکدامنی بیشتر میشود»‪.‬‬
‫در مورد حکمت تعدد زوجات بسیار سخن گفته و مطلب نوشته شده است‪ .‬و به همین اکتفا مینمائیم که از طرف‬
‫خداوند حکیم و علیم روا دانسته شده و او خود بهتر خیر و صالح بندگانش را میداند‪.‬‬

‫‪         ‬ملک‪.94:‬‬

‫«مگر خدایی که همه چیز را آفریده آگاه نیست‪( ،‬نه اینگونه نیست بلکه) او بسیار خردبین و آگاه است»‪.‬‬
‫چند همسری در راستای رفع نیاز و حل مشکالت خاص مرد یا زن یا به دلیل بیشتر شدن تعداد زنان بیوه به دنبال‬
‫جنگها و یا مسایل دیگری است که سبب مرگ بسیاری از مردها گردیده باشد ـ همچنین گاهی ممکن است به خاطر‬
‫رفتار ناصواب و بداخالقی یا نازایی و بیماری زن باشد که شوهرش ناچار به اختیار همسر دیگری میشود‪ .‬و این امکان‬
‫هم هست که گاهی مرد به دالئلی از زنش متنفر باشد‪ .‬یا اینکه در شرایط اجتماعی و سیاسی خاصی مانند زندگی در میان‬
‫اکثریت مردم غیرمسلمان به خاطر ازدیاد جمعیت اقدام به اختیار همسران دیگری بنمایند‪.‬‬
‫چند همسری در واقع با اصل مراعات عفت و پاکدامنی ارتباط مستقیم دارد‪ .‬و بهتر و محترمانهتر از فرهنگ روابط‬
‫نامشروع رایج در جامعههای غربی است که برای مثال در آمریکا نسبت آن به ‪ 98‬درصد میرسد‪.‬‬
‫هرچند تعدد زوجات از نظر اسالم جایز است‪ ،‬اما در جامعههای اسالمی بسیار کم روی میدهد‪ .‬در آماری که در سال‬
‫‪ 9819‬میالدی تهیه شده معلوم گردیده که‪ 89 :‬درصد مردان مسلمان تنها دارای یک همسر هستند و فقط ‪ 4‬درصد آنها‬
‫دارای دو همسر میباشند و کسانی که بیش از دو همسر را اختیار کردهاند‪ ،‬بسیار نادر و اندکاند و نسبتی را نمیتوان برای‬
‫آنها در نظر گرفت تنها در کشورهای خلیج است که به خاطر برخورداری از امکانات مالی وسیع که این پدیده اندکی رواج‬
‫یافته‪ ،‬اما در بسیاری دیگر از کشورها به خاطر مشکالت اقتصادی در حال زوال است‪.‬‬
‫شاید برای برخی این سئوال پیش آمده باشد که به چه دلیل رسول خداص دارای نه همسر بوده است؟در پاسخ باید‬
‫گفت که‪ :‬این ویژگی خاص ایشان بوده و در راستای مصلحت گسترش دعوت اسالمی در میان قبایل عرب‪ ،‬یا حل مشکل‬
‫خانمی که بچهه ای زیادی داشته و همسرش به شهادت رسیده‪ ،‬یا به خاطر اهداف انسانی دیگری بوده و یا براساس دستور‬
‫خداوند اقدام به آن نموده است‪ .‬و الزم به یادآوری است که رسول خدا در مرحله جوانی و میانسالی یعنی تا عمر ‪41‬‬
‫‪9‬‬
‫سالگی تنها با حضرت خدیجه‪ ‬زندگی میکرده است)‪.‬‬
‫گفتار چهارم‪ :‬تعلیم و آموزش‬
‫یکی دیگر از حقوق زن بر شوهرش تعلیم و آموزش احکام ضروری دین میباشد‪ ،‬احکامی که در آن چگونگی ارتباط با اهلل و‬
‫اصالح امور خانواده نهفته است‪ ،‬تعلیم این نوع احکام ضروری بوده و جزء واجبات شوهر به شمار میرود‪ ،‬اهلل متعا می‪-‬‬

‫‪ -‬زحیلی‪ :‬همان‪ ،‬صر ‪.525‬‬

 ‫‪41‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫فرماید‪          :‬تحریم‪ « .6 :‬ای کسانی که ایمان آوردهاید‪ ،‬خود و‬
‫خانوادههایتان را از (عذاب) آتش مص ون نمایید»‪.‬‬
‫بر شوهر الزم است تا در قسمت آموزش مسایل دین کوشش نموده و در زمینهی آموزش از صبر و بردباری کار بگیرد‪ ،‬چرا‬
‫که اهلل متعا به آن امر نموده و چنین میفرماید‪        :‬طه‪.91 :‬‬
‫«خانواده خویش را به نماز خواندن فرمان بده! و خود نیز بر اقامه آن ثابتقدم باش»‪.‬‬
‫وقتی تعدادی از صحابه نزد پیامبر آمدند و چندروزی خدمت شان اقامت نموده و احکام دین خود را آموزش دیده و قصد‬
‫سفر به خانههای شان را داشتند‪ ،‬پیامبر صلی اهلل علیه وسلم ایشان را چنین امر فرمودند‪« :‬بروید طرف اهل و فامیل خود‪،‬‬
‫دین را در میانشان اقامه نموده واحکام آن را برایشان آموزش دهید» صحیح البخاری ت‪. 43 /2:‬‬
‫شوهرانی که توانایی تعلیم را نداشته و یا وقت آن را ندارند برایشان جایز نیست تا خانم خود را از رفتن نزد علماء ربانی و‬
‫اماکن علمی جهت آموزش احکام و مسایل دین ممانعت نمایند‪.‬‬
‫مبحث چهارم‪ :‬برقراری توازن میان مسئولیتهای خانوادگی و دعوتی‬
‫در زندگی عدهای از دعوتگران بسا اوقات عدم توازن میان مسئولیتهای دعوتی و خانوادگی بوضوح قابل مشاهده است‪ ،‬این‬
‫پدیده ممکن است به علت مصروفیتهای زیاد روزمره و یا عوامل دیگر باشد‪ ،‬این امر متأسفانه اکثرا سبب عدم رسیدگی به تعلیم و‬
‫تربیت فرزندان و عدم ادای مسئولیتهای الزم در قبال فامیل و سایر اقارب‪ ،‬قطع ارتباطات فامیلی و ترک صلهی رحم‪ ،‬عدم‬
‫رسیدگی الزم به حقوق والدین و مواردی شبیه به آن میگردد‪.‬‬
‫به گفتهی استاد فتحی یکن‪ :‬توازن در کار اسالمی به مثابهی سنگر و پناهگاه تأمین امنیت آن است‪ ،‬زیرا عدم توازن در‬
‫فعالیتهای اسالمی باعث شکست و لغزش حتمی آن میگردد‪.‬‬
‫منظور از توازن در کار اسالمی‪ ،‬پرداختن به تمام بخشهای کار به اندازهی الزم است‪ ،‬طوری که در هیچ جانبی از جوانب کار‬
‫توجهی بیشتر و یا کمتر از حد الزم صورت نگیرد‪ ،‬چرا که در صورت تجاوز از اندازهی الزم مجموع کار دچار خلل و اضطراب‬
‫خواهد شد‪..‬‬
‫اهمیت توازن‪:‬‬
‫استاد فتحی یکن در مورد اهمیت توازن در کار اسالمی چنین مینگارد‪ (:‬کار اسالمی صحیح و کامل‪ ،‬کاری است که بر اساس‬
‫روش رسول اهلل‪ ‬استوار بوده‪ ،‬از حیث ابعاد و جوانب متکامل و از نظر معیار و اندازه و اولویتبندی متوازن باشد‪.‬‬
‫وقتی در یک عمل‪ ،‬جانبی بر جانب دیگر ترجیح یابد‪ ،‬یا به یک بُعد اهتمام صورت گرفته جوانب دیگر از نظر انداخته شود‪ ،‬آن‬
‫کار دچار اختالل میگردد‪ .‬ولو آن فعالیت برای (ساختن شخصیت اسالمی) یا (توجه به مسیر حرکت اسالمی) صورت گیرد؛ در‬
‫نتیجه آثاری که به دست میآید به خاطر خللی که در کار موجود بوده غیر سلیم خواهد بود‪.‬‬
‫یکی از مثالهای توازن سر انسان است که دماغ در آن جابهجا شده است؛ سر در بلندترین قسمت وجود انسان قرار دارد زیرا‬
‫حرکات و تصرفات انسان را تنظیم میکند‪ ،‬بر اساس منطق اولویتها باید جای این عضو از سائر اعضا مقدم میبود‪ ،‬و حتا باید‬
‫تعامل با این عضو برحسب جایگاهی باشد که در بدن احراز کرده است‪.‬‬
 ‫‪41‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫اما این جایگاه محترم در بدن انسان که برای دماغ تعلق گرفته است‪ ،‬ارزش هیچ عضو دیگر بدن انسان را ‪-‬و لو بسیار ناچیز هم‬
‫دانسته شود‪ -‬از بین نمیبرد‪ ،‬چون هر عضو نقش و وظیفهی مهم خود را در چوکات بدن انسان ایفا میکند‪.‬‬
‫تکامل در جوانب مختلف بدن انسان شباهت دارد با تکامل در ساختار حرکت اسالمی و توازنی که منطق اولویتها در این‬
‫فریضهی الهی ایجاب مینماید‪.‬‬
‫کار اسالمی با جوانب مختلف و مقاصد فراگیری که دارد‪ ،‬نیازمند این است که جوانب و مقاصد آن به صورت درست در جدول‬
‫اولویتها دسته بندی شود و تمام ابعاد آن به خوبی شناسایی گردیده‪ ،‬بر حسب اهمیتی که دارد در جایگاه واقعی خود قرار گیرد‪.‬‬
‫ما میتوانیم از خالل ارائهی مثالهایی از اصول و احکام شرعی نقش جدول اولویتبندی و دستهبندی فعالیتها اسالمی را‬
‫مشخص ساخته و هر یک را بر اساس اهمیتی که دارد در جایگاه واقعی آن قرار دهیم به گونهی که به هر فعالیت به اندازهی اهمیتی‬
‫که دارد توجه صورت گیرد‪.‬‬
‫دعوتگر با سه نوع مسؤولیت مواجه میباشد‪:‬‬
‫‪ -9‬مسؤولتی که در قبال خود دارد‪.‬‬
‫‪ -‬مسؤولیتی که در برابر خانوادهاش دارد‪.‬‬
‫‪ -1‬مسؤولیتی که در برابر جامعهی خود دارد‪.‬‬
‫دعوتگر موفق کسی است که معادلهی توازن را میان این سه نوع مسؤولیت به صورت دقیق برقرار مینماید‪ ،‬و به هر یک از ابعاد‬
‫سهگانهی فوق توجه الزم را مبذول میدارد‪ ،‬و این تعلیم نبوی را عملی کرده و به این فرمودهی رسول اکرم‪ ‬امتثال میورزد‪:‬‬
‫«إِنَّ لِرَبِّكَ عَلَیْكَ حَقًّا وَلِنَفْسِكَ عَلَیْكَ حَقًّا وَلِأَهْلِكَ عَلَیْكَ حَقًّا فَأَعْطِ كُلَّ ذِی حَقٍّ حَقَّهُ» صحیح بخاری‪. 28 /7 :‬‬
‫(هر آئینه پروردگارت بر توحقی دارد‪ ،‬و نفست بر تو حقی دارد‪ ،‬و خانوادهات بر تو حقی دارند‪ ،‬پس حق هر صاحب حق را ادا‬
‫کن)‬
‫کسانی که به این قاعده پایبند نیستند‪ ،‬و نمیتوانند میان برنامههای کاری خود توازن ایجاد کنند‪ ،‬و در یکی از جوانب‬
‫مسؤولیتهای خود به حدی افراط میکنند که باعث بیتوجهی به جوانب دیگر میشود‪ ..‬چنین کسانی غالباً در زندهگی خود‬
‫استقرار را از دست میدهند‪ ،‬و نمیتوانند تا نهایت مصاف به دعوت خود ادامه دهند‪.‬‬
‫وقتی اسالم بر یک برادر مسلمان الزم گردانیده است تا میان برنامههای زندهگی خود توازن ایجاد نموده دعوتش را از تمامی‬
‫جوانب استوار و محکم کند؛ به این ترتیب انسان دعوتگر در تمام عرصههای خصوصی و عمومی حضور پیدا میکند‪.‬‬
‫یکی از بزرگترین امراضی که احیاناً دامنگیر دعوتگران میشود توجه به دعوت فقط در داخل چوکات مؤسسات دعوتی و‬
‫بی توجهی به دعوت در خارج این چهارچوب است‪ ،‬به این معنا که تعدادی از اهل دعوت فقط در چوکات تنظیم زندهگی اسالمی‬
‫دارند‪ ،‬و در غیر آن –در امور شخصی‪ ،‬خانوادگی و وظیفوی خود‪ -‬قواعد و مقررات اسالمی را مراعات نمیکنند‪ ،‬به همین خاطر‬
‫است که زندهگی فردی و خانوادگی آنان شباهتی به زندهگی اسالمی ندارد‪.‬‬
‫بنابراین وقتی برای یک برادر مسلمان الزم است تا میان مسؤولیتهای مختلف خود تعادل و توازن ایجاد کند‪ ،‬همان گونه الزم‬
‫‪9‬‬
‫است تا میان جوانب مختلف هر مسؤولیت خود نیز توازن را برقرار نماید)‪.‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪ -‬الفباي مبارزات جنبش اسالمی‪ ،‬فتیحی يکن‪ ،‬مترجم‪ :‬امین هللا معتصم‪ ،‬صـ‬
 ‫‪42‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫روشهای عالج این پدیده‪:‬‬

‫پیامدهای منفی دنیوی و اخروی این پدیده انسان را وامیدارد تا در جهت معالجهی آن برآمده و عالج واقعه را قبل از‬
‫وقوع آن بنماید؛ شاید مهمترین راههای عالج این مشکل موارد زیر باشد‪:‬‬
‫‪ -1‬توزیع و تقسیم درست کارهای دعوتی‪:‬‬
‫گاهی اوقات ممکن است تراکم کاری باالی یک عده از افراد جماعت مانع پرداختن به امور شخصی و خانوادگی‬
‫شود‪ ،‬این در حالی است که باید امور دعوتی بصورت درست بر همهی اعضا توزیع گردد‪ ،‬طوری که افراد هم‬
‫فرصت کار دعوتی را پیدا کنند و هم فرصتی فراهم گردد تا در کنار اعضای خانواده بود و باش نموده و مسئولیت‬
‫های که در قبال شان دارد انجام دهد‪ ،‬عالوه بر این تعلیم و تربیت فرزندان و رسیدگی به فامیل جزء فرایض عینی‬
‫بوده که از نظر معیارهای دینی و دعوتی نسبت به امور دعوی و تنظیمی که جزء فرایض کفایی اند اولویت دارد‪.‬‬
‫‪ -2‬مدیریت درست وقت‪:‬‬
‫مدیریت درست اوقات واستفادهی صحیح از آن‪ ،‬یکی دیگر از راههای موثر در جهت ایجاد توازن بین امور دعوتی و‬
‫خانوادگی است‪ ،‬دعوتگر و مربی باید وقت خود را طوری تقسیم کند تا به همهی کارها رسیدگی نموده و سبب‬
‫فراموشی و غفلت امور مهم خصوصا خانواده نگردد‪.‬‬
‫‪ -3‬اولویت بندی در کارها‪:‬‬
‫اولویت بندی در کارها یکی دیگر از راههای عالج است‪ ،‬اولویت بندی درست کارها و تقدیم نمودن کارهای‬
‫مهمتر به مهم سبب میشود تا دعوتگر از کارهای روتین دور شده و اهمیت هرکدام را متوجه شود‪.‬‬
‫دعوتگر با اولویت بندی کارها و انداختن شان درترازوی فقه اولویات و فقه موازنات و یا حد اقل تفکر و تدبر در‬
‫مورد میزان سود و زیان و آثار و پیامدهای کارها میتواند راه حل منطقی و شرعی را در زمینه یافته و موازنهی الزم‬
‫را بین آن ها مراعات نماید‪.‬‬
‫‪ -4‬شرکت دادن اعضاء خانواده در برنامههای دعوتی‪:‬‬
‫یکی دیگر از راههای عالج این مشکل شریک ساختن خانواده و اقارب در برنامههای دعوتی است‪ ،‬واضح است که‬
‫اگر پسران و دختران و سایر اعضاء خانواده در اسرههای تربیتی و یا درسهای آزاد دعوتی جای بجای شوند و یا‬
‫از طریق ورد به موسسات تعلیمی و تحصیلی وابسته به دعوت به کنفرانسها‪ ،‬مراسم عیدانه و غیره اشتراک نمایند‪،‬‬
‫یقینا که این عمل به عقیده‪ ،‬اخالق و رفتار شان تأثیر مثبت گذاشته و آثار منفی عدم توازن در برنامهها را نفی کرده‬
‫و یا به حد اقل میرساند‪.‬‬
‫‪ -5‬جای دادن وسایل دعوت در زندگی خانوادگی‪:‬‬
‫راه اندازی درس خانواده‪ ،‬دادن کتاب مطالعه برای اهل خانواده‪ ،‬راه اندازی مسابقات علمی و دینی در بینشان‪ ،‬راه‬
‫اندازی نشست های ایمانی و تربیتی‪ ،‬آشنایی شان با اهل دعوت‪ ،‬داشتن برنامهی قیام اللیل‪ ،‬استفاده از رسانههای‬
‫‪43‬‬ ‫مرحلهی منتسب(متعهد) بخش فقه‬

‫دیداری و شنیداری دعوت و امثال آن؛ یکی دیگر از راههای موثر جهت مبارزه با پدیدهی عدم توازن در کارهای‬
‫دعوتی و فامیلی است‪.‬‬