1

‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬

‫ُ‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫سراج التّواریخ‬

‫مال فیض محمد کاتب‬

‫جلد دوم‬

‫ناشر‪:‬‬
‫مؤسسه تحصیالت عالی کاتب‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪4‬‬

‫سراج التّواریخ‬
‫مال فیض محمد کاتب‬

‫جلد دوم‬
‫ناشر‪ :‬مؤسسه تحصیالت عالی کاتب‬
‫طرح جلد و برگ آرایی‪ :‬نعمت اهلل «روهان»‬
‫چاپ و صحافی‪ :‬مطبعه ‪...‬‬
‫شمارگان‪ ..... :‬نسخه‬
‫چاپ اول‪ :‬بهار ‪1392‬‬
‫قیمت دوره ‪ 6‬جلدی‪ ... :‬افغانی‬
‫آدرس‪:‬‬
‫‪ -‬افغانستان‪ ،‬کابل‪،‬کارته سه‪ ،‬سرک شورای ملی‪ ،‬شعبه مرکزی مؤسسه‬
‫‪ -‬افغانستان‪ ،‬کابل‪ ،‬جاده شهید مزاری‪ ،‬باالتر از چهارراه حاجی‬
‫نوروز‪ ،‬شعبه برچی کاتب‬
‫‪website: www.kateb.ac.af‬‬ ‫‪0793504030‬‬
‫‪e-mail:info@kateb.ac.af‬‬ ‫‪0705504030‬‬
‫مرکز پخش‪:‬‬
‫‪5‬‬

‫فهرست مطالب‬

‫ذکر سلسلة جلیلۀ محمدزایی شعبۀ بارکزایی ‪15....................................................................‬‬

‫ذکر جلوس امیر کبیر بر تخت امارت افغانستان‪18................................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دوصد و پنجاه و نه هجری ‪19................................................................‬‬
‫ذکر تسخیر بامیان و هزاره‌‌جات بهسود و دایزنگی و دایکندی تا سرحد هرات‪19................‬‬
‫ذکر ادعای شراکت سردار سلطان‌‌احمد خان در امر حکومت و بیرون شدنش از کابل‪20.....‬‬
‫ذکر لشکر گماشتن سردار کهندل خان جانب کابل‪21...........................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و شصت الی شصت و سه هجری‪22.........................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دوصد و شصت و سه هجری‪23.............................................................‬‬
‫فوت نواب محمدزمان خان‪24.............................................................................................‬‬
‫ولیعهد شدن سردار غالم‌‌حیدر خان ‪25..................................................................................‬‬
‫ذکر بغی محمدشاه خان غلجایی‪25.......................................................................................‬‬
‫ذکر واقعاتی که بعد از فوت مهاراجه رنجیت سنگهه به وقوع پیوست‪27.............................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و شصت و چهار هجری‪31.......................................................‬‬
‫ذکر لشکر کشیدن امیر کبیر از راه یاری و مددکاری سکهان جانب پنجاب ‪31......................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و شصت و پنج هجری ‪33........................................................‬‬
‫و تسخیر ترکستان صغیر‪33.................................................................................................‬‬
‫ذکر واقعات هرات و سرگذشت وزیر یارمحمد خان ‪34.......................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دوصد و شصت و شش هجری‪37..........................................................‬‬
‫و شورش میران ترکستان‪37...............................................................................................‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪6‬‬

‫ذکر بغاوت مردم قطغن و رحلت سردار محمداکرم خان‪39..................................................‬‬

‫ذکر فتنۀ محمود خان سرپلی و مراجعت سردار محمدشریف خان ‪40..................................‬‬
‫ذکر مأمور شدن هریک از شهزادگان به حکومت دیاری ‪40..................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و شصت و هفت هجری ‪41......................................................‬‬
‫و سرگذشت وزیر یارمحمد خان و خاتمۀ کار آن‪41...........................................................‬‬
‫ذکر حکومت سعیدمحمد خان ابن وزیر یارمحمد خان در هرات ‪42....................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست شصت و هشت هجری ‪43.........................................................‬‬
‫ذکر فرستادن امیر کبیر سردار عبدالرحمان خان را التماس والد ماجدش در ترکستان‪44.......‬‬
‫وقایع سال هزار و دوصد و شصت و نه هجری صلعم‪45....................................................‬‬
‫بنیاد نهادن سردار محمدافضل خان شهر تخته‌پل را ‪48..........................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دوصد و هفتاد هجری (صلی علی هاجرها السالم)‪49.............................‬‬
‫ذکر دو باره آباد کردن قلعة قالت ‪49.....................................................................................‬‬
‫ذکر مأمور شدن سردار فتح‌محمد خان به حکومت قالت ‪50................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و هفتاد و یک هجری‪52............................................................‬‬
‫ذکر آمدن سردار محمدافضل خان از ترکستان به زیارت امیر کبیر ‪52...................................‬‬
‫مأمور شدن سردار عبدالرحمان خان به حکومت تاشقرغان ‪53.............................................‬‬
‫مأمور شدن حیدر خان به نیابت سردار عبدالرحمان خان ‪54.................................................‬‬
‫ذکر فوت سردار مهردل خان و سردار کهندل خان و نفاق سرداران قندهار‪54......................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و هفتاد و دوی هجری صلعم‪55................................................‬‬
‫توجه اعلی‏حضرت امیر کبیراز کابل جانب قندهار ‪56..........................................................‬‬
‫ذکر عریضه فرستادن سردار سلطان‌احمد خان و سردار سلطان‌محمد خان به شاه ایران‪61...........‬‬
‫ذکر قتل سعیدمحمد خان بن وزیر یارمحمد خان حکمران هرات‪62....................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و هفتاد و سه هجری [صلعم] ‪64................................................‬‬
‫ذکر مأمورشدن سرداران افغان از حضور شاه ایران در هرات ‪64...........................................‬‬
‫ذکر مأمور شدن سردار غالم‌حیدر خان به حکومت قندهار و مراجعت امیر کبیر به کابل ‪65........‬‬
‫ذکر تشریف بردن اعلی‌حضرت امیر کبیر در جمرود به التماس انگلیسان ‪66........................‬‬
‫ذکر مراجعت سردار شیرعلی خان بن سردار مهردل خان مرحوم از ایران و بر حال فرمودن‬
‫سردار غالم‌حیدر خان تنخواه او را که امیر کبیر مشخص فرموده بود ‪68......................................‬‬
‫ذکر رفتن سردار محمدافصل خان از تخته‌پل در تاشقرغان ‪68..............................................‬‬
‫بلاطم تسرهف ‪7‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و هفتاد و چهار هجری‪69............................................................‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و هفتاد و پنج هجری [صلعم]‪70................................................‬‬
‫ذکر سرباز زدن میر سلطان مراد خان اتالیق از امر سردار محمدافضل خان ‪71.....................‬‬
‫ذکر مراجعت امیر کبیر از جالل‌‌‌آباد به کابل‪73......................................................................‬‬
‫ذکر محاصرۀ قلعۀ غوری و رسیدن میراتالیق به یاری قلعه‌‌‌گیان و مغلوب شدنش‪74............‬‬
‫ذکر محاربۀ چشمۀ شیر و مغلوب و مجروح و دستگیر شدن قطغنیان‪75..............................‬‬
‫ذکر اتمام حجت نمودن سردار عبدالرحمان خان بر قلعه‌‌‌گیان و فتح آن‪76...........................‬‬
‫ذکر پیوستن افواج کابل با سپاه ترکستان‪77...........................................................................‬‬
‫ذکر پیوستن لشکر سردار محمدشریف خان به لشکر مامورۀ اندراب ‪78...............................‬‬
‫ذکر فرار کردن میراتالیق از رستاق جانب کوالب و فتنه انگیزی او‪79...................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دوصد و هفتاد و شش هجری صلعم ‪80..................................................‬‬
‫ذکر فتوحات سردار عبدالرحمان خان و غیره نظم و نسق او در محال بدخشان‪81...............‬‬
‫ذکر توجه امیر بخارا جانب ترکستان صغیر جهت استمزاج سرداران‪85................................‬‬
‫ذکر نامزد فرمودن سردار محمداعظم خان دختر میرشاه را برای خویشتن‪87........................‬‬
‫ذکر رفتن سردار عبدالرحمان خان به فرمان طلب از خان‌‌‌آباد در تخته‌‌‌پل ‪88.........................‬‬
‫ذکر لشکر فرستادن امیر کبیر جانب ترکستان‪89....................................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و هفتاد و هفت هجری صلعم‪89................................................‬‬
‫ذکر مراجعت سردار عبدالرحمان خان از تخته‌‌‌پل جانب قطغن ‪90.......................................‬‬
‫ذکر وقایع سال هزار و دویست و هفتاد هشت هجری صلعم‪92...........................................‬‬
‫فوت سردار پیرمحمد خان و سردار سلطان‌‌‌محمد خان‪92.....................................................‬‬
‫ذکر آمدن امیرزاده محمداعظم خان به اجازت امیر کبیر در کابل ‪92......................................‬‬
‫ذکر لشکر کشیدن سردار سلطان‌‌‌احمد خان جانب فراه به اغوای سردار میرافضل خان‪93............‬‬
‫ذکر رفتن سردار محمداعظم خان در جالل‌‌‌آباد‪94.................................................................‬‬
‫ذکر شادیانۀ استرداد فراه در ترکستان‪98................................................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و هفتاد و نه هجری ‪100............................................................‬‬
‫ذکر شرف بار یافتن سردار جالل‌‌‌الدین خان و مریض شدن و صحت یافتن امیر کبیر‪104...........‬‬
‫ذکر فوت زوجة سردار سلطان‌‌‌احمد خان و رسیدن نامة استوبک انگلیس از طهران‪104..............‬‬
‫ذکر عزم پنهان نمودن سردار شهنواز خان فوت پدرش را ‪106.............................................‬‬
‫ذکر طرح مصالحت انداختن سردار شهنواز خان و نپذیرفتن خدمة امیر کبیر شروط او را ‪106.............‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪8‬‬

‫ذکر بیرون کردن سردار شهنواز خان‪ ،‬سردار میر افضل خان را از هرات ‪107........................‬‬
‫ذکر امر یورش‌‌‌کردن امیر کبیر تمامت سپاه را و فتح هرات‪108.............................................‬‬
‫ذکر انتقال امیر کبیر از دار فانی به سوی جنت‌‌‌النعیم جاودانی به امر یزدانی ‪109...................‬‬
‫ذکر زوجات و ابناء اعلی‌‌‌حضرت امیر کبیر جنت مسیر ‪111..................................................‬‬
‫ذکر جلوس اعلی حضرت امیر شیرعلی خان بر تخت سلطنت افغانستان‪113.......................‬‬
‫وقایع سال هزار و دوصد و هشتاد هجری‪114.....................................................................‬‬
‫ذکر فتنۀ میر اتالیق و اغوا نمودن او مردم قطغن را ‪115.........................................................‬‬
‫ذکر دزدان مردم بدخشان که به لباس تاجر داخل اردو شده‪ ،‬سپاه را اذیت می‌‌‌‌نمودند ‪118...........‬‬
‫ذکر قاصد فرستادن میر جهاندار شاه نزد سردار عبدالرحمان خان ‪119..................................‬‬
‫سره بیک کوالبی گوسپندان مردم قطغن را و استرداد آن ‪122...........‬‬ ‫ذکر تاراج کردن سواران میر ‌‌‌‌‬
‫ذکر توجه اعلی‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان از هرات جانب کابل ‪123....................................‬‬
‫ذکر محبوس کردن تبعۀ سردار محمداسلم خان او را و فرار کردنش ‪125.............................‬‬
‫ذکر معاهدۀ سردار محمداعظم خان با اعلی‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان ‪127..........................‬‬
‫ذکر فوت مادر نیکوسیر اعلی‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان ‪129................................................‬‬
‫ذکر سر باز زدن سردار محمداعظم خان از آمدنش در کابل و غیره واقعات ‪130.................‬‬
‫ذکر درآویختن سلطان‌‌‌‌محمد خان ولد سعادت خان مهمند با دولت انگلیس ‪131.................‬‬
‫ذکر سرزنش عطامحمد خان نجیلی به تأیید قادر یکتای لم‌‌‌‌یزلی‪132.....................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و هشتاد و یک هجری‪133.........................................................‬‬
‫ذکر لشکر گماشتن امیر شیرعلی خان جانب خوست‪134.....................................................‬‬
‫ذکر لشکر کشیدن سردار محمدافضل خان از تخته‌‌‌‌پل جانب خان‌‌‌‌آباد ‪135............................‬‬
‫ذکر محاربة باجگاه و هزیمت یافتن سپاه سردار محمدافضل خان ‪137................................‬‬
‫ذکر فریب‌‌‌‌دادن امیر شیرعلی خان سردار محمدافضل خان را به قرآن شریف‪139.................‬‬
‫ذکر رخصت زیارت حاصل‌‌‌‌کردن سردار محمدعلی خان ‪141..............................................‬‬
‫ذکر گرفتار کردن امیر شیرعلی خان سردار محمدافضل خان را‪142......................................‬‬
‫ذکر فرار کردن سردار عبدالرحمان خان جانب بخارا‪142......................................................‬‬
‫رسیدن مکتوب پاشاه بخارا به سردار عبدالرحمان خان و طلبیدنش در بخارا‪147.................‬‬
‫طرح دربار پاشاه بخارا ‪148....................................................................................................‬‬
‫ذکر سرگذشت سردار عبدالرحمان خان در بخارا‪149...........................................................‬‬
‫ذکر توجه اعلی‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان از تاشقرغان جانب تخته‌‌‌‌پل ‪151..........................‬‬
‫بلاطم تسرهف ‪9‬‬

‫ذکر فتنة سردار محمدامین خان حکمران قندهار ‪153............................................................‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست هشتاد و دوی هجری ‪155..........................................................‬‬
‫ذکر ترک کردن اعلی‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان سلطنت را از مرگ سردار محمدعلی خان‪158..........‬‬
‫رسیدن نامة سردار عبدالرحمان خان از بخارا به سردار محمداعظم خان‪159........................‬‬
‫رخصت مراجعت خواستن سردار عبدالرحمان خان از امیر مظفر خان ‪160.........................‬‬
‫ذکر مراجعت سردار عبدالرحمان خان از بخارا و بر مرام واصل شدن او ‪161.......................‬‬
‫ذکر ممانعت شهاب‌‌‌‌الدین خان خاصه‌‌‌‌داران را و باز نگشتن ایشان و فرار کردن او ‪164...................‬‬
‫ذکر متصرف شدن سردار عبدالرحمان خان بلخ و تخته‌‌‌‌پل و سرپل را ‪164..........................‬‬
‫رسیدن مکتوب سردار محمداعظم خان به سردار عبدالرحمان خان ‪165..............................‬‬
‫ذکر مخالفت نمودن سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان با امیر شیرعلی خان و فتنة او‪166......................‬‬
‫لشکر کشیدن سردار محمدابراهیم خان از کابل به عزم تقابل سردار عبدالرحمان خان ‪168.........‬‬
‫کنکاش کردن کارگزاران و هواخواهان امیر شیرعلی خان‪169...............................................‬‬
‫ذکر رفتن سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان و سردار یحیی خان مرحوم در جالل‌‌‌‌‌آباد ‪170.....................‬‬
‫ذکر محابۀ سردار عبدالرحمان خان و فتح قلعۀ دوده مست‪171............................................‬‬
‫ذکر فتح قلعۀ باالحصار‪171...................................................................................................‬‬
‫ذکر توجه اعلی‏حضرت امیر شیرعلی خان از قندهار جانب کابل‪172...................................‬‬
‫ذکر حرکت کردن سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان و سردار یحیی خان از جالل‌‌‌‌‌آباد جانب کابل ‪175.........‬‬
‫ذکر محاربۀ سیدآباد و مغلوب شدن اعلی‌‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان ‪176.............................‬‬
‫وقایع سال هزار و دوصد و هشتاد و سه هجری‪179............................................................‬‬
‫ذکر فتنه‌‌‌‌‌جویی سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان و محبوس شدن او‪180...............................................‬‬
‫ذکر لشکر کشیدن امیر شیرعلی خان به عزم استرداد کابل و هزیمتش از قالت‪181..............‬‬
‫ذکر شورش سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان بن امیر کبیر خلد مسیر‪185..........................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و هشتاد و چهار هجری ‪186......................................................‬‬
‫ذکر مأمور شدن سردار عبدالرحمان خان به مدافعة امیر شیرعلی خان‪188............................‬‬
‫ذکر تجهیز و دفن اعلی‏حضرت امیر محمدافضل خان مرحوم ‪189......................................‬‬
‫ذکر تفویض نمودن امیر شیرعلی خان مملکت ترکستان را به میران سابقه آن‌‌‌‌‌جا‪190............‬‬
‫ذکر توجه سردار عبدالرحمان خان جانب ترکستان و فرار کردن امیر شیرعلی خان ‪191.......‬‬
‫ذکر فتح کردن سردار عبدالرحمان خان قلعة مملک را ‪192...................................................‬‬
‫ذکر نامزد فرمودن سردار عبدالرحمان خان دختر میر حکیم خان را به خواهش پدرش‪193................‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪10‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و هشتاد و پنج هجری‪194...........................................................‬‬

‫ذکر توجه سردار عبدالرحمان خان جانب میمنه ‪194.............................................................‬‬
‫ذکر توجه امیر شیرعلی خان از هرات جانب قندهار ‪196......................................................‬‬
‫ذکر توجه امیر شیرعلی خان از قندهار جانب کابل ‪197........................................................‬‬
‫ذکر تصرف نمودن سردار محمداسمعیل خان کابل را ‪199....................................................‬‬
‫ذکر قاصد فرستادن مادر سردار عبدالرحمان خان نزد پسرش‪200...................................................‬‬
‫ذکر خبر یافتن سردار عبدالرحمان خان از فتح کابل و شکست امیر محمداعظم خان ‪201...........‬‬
‫ذکر کنکاش‌‌‌‌‌کردن امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان‪203.................................‬‬
‫ذکر توجه امیر شیرعلی خان جانب غزنین و محاربه منزل شش‌‌‌‌‌گاو ‪204...............................‬‬
‫ذکر نامه فرستادن سردار عبدالرحمان خان به لشکر امیر شیرعلی خان‪206...........................‬‬
‫ذکر محاربة زنه‌‌‌‌‌خان و هزیمت یافتن امیر محمداعظم خان‪206............................................‬‬
‫ذکر سرگذشت امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان ‪210....................................‬‬
‫ذکر آدم فرستان سردار عبدالرحمان خان در بنو و دامان برای خریدن بعضی اشیاء ضروریه ‪212..........‬‬
‫ذکر سرگذشت امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان در میان قوم کاکر ‪213........‬‬
‫ذکر سرگذشت امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان در نوشکی ‪217..................‬‬
‫ذکر سرگذشت امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان در سیستان ‪218..................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و هشتاد و شش هجری‪221.......................................................‬‬
‫ذکر تشریف بردن اعلی‌حضرت امیر شیرعلی خان در انباله‪222............................................‬‬
‫ذکر مأمور شدن سردار فتح‌محمد خان به التماس سردار محمدیعقوب خان ‪226..................‬‬
‫ذکر بغی سردار محمداسماعیل خان و اخراج شدنش جانب هندوستان ‪227.........................‬‬
‫ذکر احداث شهر جدید موسوم به شیرپور‪228......................................................................‬‬
‫ذکر سرگذشت امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان در عرض راه برجند و مشهد‪229......‬‬
‫ذکر اعزاز و اکرام کردن حاجی حسن‏علی تاجر ‪230.................................................................‬‬
‫ذکر سرگذشت سردار عبدالرحمان خان در عرض راه مشهد و بخارا‪232.............................‬‬
‫ذکر ورود سردار عبدالرحمان خان در بخارا و سرگذشت او در آن‌جا‪236............................‬‬
‫ذکر سرگذشت سردار عبدالرحمان خان در تاشکند و مالقاتش با کبورناتر‪239....................‬‬
‫[فوت امیر محمداعظم خان]‪242...........................................................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دوصد و هشتاد و هفت هجری‪242.........................................................‬‬
‫ذکر مأمور شدن سپهساالر فرامرز خان به تنبیه و تهدید سردار محمدیعقوب خان‪244.........‬‬
‫بلاطم تسرهف ‪11‬‬

‫ذکر محاصرة هرات و کشته شدن سردار فتح‌محمد خان ‪245................................................‬‬

‫ذکر محاربۀ قراوالن سردار محمدیعقوب خان با قراوالن سپهساالر فرامرز خان‪246.............‬‬
‫ذکر قتل سپهساالر فرامرز خان و محبوس شدن سردار محمداسلم خان ‪248........................‬‬
‫ذکر آمدن سردار محمدیعقوب خان از راه ندامت و انابت در کابل ‪249................................‬‬
‫ذکر سرگذشت سردار عبدالرحمان خان در سمرقند‪250.......................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و هشتاد و هشت هجری ‪251.....................................................‬‬
‫ذکر وقایع سال هزار و دوصد و هشتاد و نه هجری صلعم‪253.............................................‬‬
‫ذکر آمدن سردار محمدیعقوب خان از هرات به کابل و محبوس شدنش‪254.......................‬‬
‫ذکر سرکشیدن و بغی ورزیدن سردار محمدایوب خان از پدرش‪256...................................‬‬
‫ذکر والدت با سعادت اعلی‌حضرت سراج‌الملة‌ والدین ‪258..................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و نود هجری‪258.......................................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دوصد و نود و یک هجری‪260...............................................................‬‬
‫و فوت نایب محمدعلم خان ‪260.......................................................................................‬‬
‫ذکر مأمور شدن ایشک آقاسی شیردل خان به حکومت ترکستان ‪260...................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و نود و سه هجری‪261..............................................................‬‬
‫ذکر مأمور شدن میرزا حبیب‌اهلل خان به رسالت جانب پشاور‪263.........................................‬‬
‫ذکر طلبیدن امیر شیرعلی خان بزرگان کوهستانات را ‪2 6 4 .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫ذکر سرگذشت سال هزار و دویست و نود و سه هجری ‪264...............................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دوصد و نود و چهار هجری (صلعم)‪265...............................................‬‬
‫ذکر ورود استالتوف فرستادة دولت روس در کابل ‪266........................................................‬‬
‫ذکر سرگذشت سال هزار و دویست و نود چهار سردار عبدالرحمان خان در سمرقند‪266..........‬‬
‫ذکر آوازۀ لشکر کشیدن دولت روس جانب افغانستان‪268....................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دوصد و نود و پنج هجری (صلعم)‪269..................................................‬‬
‫ذکر فوت شهزاده عبداهلل جان ولیعهد و داخل شدن سپاه انگلیس در افغانستان ‪270.............‬‬
‫وقایع سال هزار و دوصد و نود و شش هجری (صلعم)‪272................................................‬‬
‫ف کردن لشکر انگلیس جالل‌آباد و کرم را‪272.......................................................‬‬ ‫ذکر تصر ‌‬
‫ذکر مراجعت سردار محمدایوب خان از مشهد در هرات‪274...............................................‬‬
‫ذکر فوت اعلی‌حضرت امیر شیرعلی خان خلدآشیان ‪275.....................................................‬‬
‫ذکر وقائع وقت فوت امیر شیرعلی خان خلدآشیان ‪275........................................................‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪12‬‬

‫ذکر آگاهی دادن بزرگان دربار سردار محمدیعقوب خان‪276................................................‬‬

‫ذکر جلوس امیر محمدیعقوب خان بر تخت امارت افغانستان ‪279.......................................‬‬
‫ذکر نامه فرستادن امیر محمدیعقوب خان در تاشکند‪280......................................................‬‬
‫ذکر سرگذشت سال هزار و دویست و نود و شش سردار عبدالرحمان خان در سمرقند‪281.......‬‬
‫ذکر بازگشت فرستادگان امیر شیرعلی خان مرحوم از سمرقند‪284.......................................‬‬
‫ذکر تنبیه و سرزنش بازعلی خان هزارۀ جاغوری ‪287...........................................................‬‬
‫ذکر ورود سرلیوی‌کیوناری در کابل و کشته شدنش ‪288.......................................................‬‬
‫ذکر رسول فرستادن امیر محمدیعقوب خان نزد انگلیسان ‪289..............................................‬‬
‫ذکر محاربه چهارآسیا و مغلوب شدن غازیان ‪290.................................................................‬‬
‫ذکر متحد و متعهد شدن سردار شیرعلی خان با انگلیسان ‪291..............................................‬‬
‫ذکر خراب کردن انگلیسان‪ ،‬باالحصار را‪293.........................................................................‬‬
‫وقایع سال هزار و دویست و نود و هفت هجری‪294...........................................................‬‬
‫ذکر محاربة تپة مرنجان و کوه آسمایی و شهید شدن محمدعثمان خان‪297..........................‬‬
‫ذکر تاراج کردن غازیان‪ ،‬خانه‌های سرداران کابل را‪299........................................................‬‬
‫ذکر فتنه‌انگیختن کرنیل ولی‌اهلل خان در غزنین به تعلیم انگلیسان‪300..................................‬‬
‫ذکر فرار کردن سردار عبدالقدوس خان از کابل ‪301.............................................................‬‬
‫ذکر نامه فرستادن سردار عبدالرحمان خان به پادشاه بخارا ‪305.............................................‬‬
‫ذکر وصول نامۀ افسران فوج برطانیة عظمی که در کابل بودند ‪309.......................................‬‬
‫ذکر نامه‌فرستادن سردار عبدالرحمان خان به سلطان‌مراد خان ‪309........................................‬‬
‫ذکر فرستادن انگلیسان مستوفی حبیب‌اهلل خان را در هند ‪311...............................................‬‬
‫ذکر توجه سپاه انگلیس از قندهار جانب کابل به سرداری سردانلد استوارت ‪312.................‬‬
‫ذکر سرگذشت سردار عبدالرحمان خان پس از قتل سردار محمدسرور خان ‪313.................‬‬
‫ذکر تنایج رقعات سردار عبدالرحمان خان‪317......................................................................‬‬
‫ذکر مشورت جستن سردار عبدالرحمان خان از سپاه ‪322.....................................................‬‬
‫ذکر جواب نویشتن گریفن صاحب سوال‌های شش‌گانة حضرت واال‪326............................‬‬
‫ذکر پرتو نزول افکندن اعلی‌حضرت امیر عبدالرحمان خان ‪330............................................‬‬
‫ذکر واقعات هرات و محاربة سردار محمدایوب خان با لشکر انگلیس در میمند ‪333...........‬‬
‫بلاطم تسرهف ‪13‬‬
‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪14‬‬
‫ییازکراب هبعش ییازدمحم هلسلس رکذ ‪15‬‬

‫ذکر تمهید و آغاز جلد دوم‬

‫بسم اهلل الرحمن الرحیم‬

‫َ‬
‫الملک َمن تشاء‪ ،‬و تُع ُّز َمن‬ ‫َنزع‬ ‫َ‬
‫الملک َمن تشاء‪ ،‬و ت ُ‬ ‫نحمدک ال ّلهم مالک الملک‪ ،‬تُؤتی‬
‫محمد المصطفی و علی آله‬ ‫ٍ‬ ‫َ‬
‫حبیبک خیرِ َ‬
‫الوری سیّدنا‬ ‫تَشاء و تُ ِذ ُّل َمن تشاء‪ ،‬ون ُص ّلی علی‬
‫البرار االتقیاء ا ُ‬
‫الزکیاء‪.‬‬ ‫الطهار النجباء الشرفاء وأصحابه ا ُ‬ ‫ا ُ‬
‫اما؛ بعد‪ ،‬چون به معاونت خداوند بی‌‌مانند و اعانت و معاضدت شهریار برومند‪،‬‬
‫اعنی‪ :‬امیر ابن االمیر ابن االمیر‪ ،‬سرکار عدالت‌‌گزین‪ ،‬اعلی‌‌حضرت سراج‏الملة‌‌ والدین امیر‬
‫حبیب‌‌اهلل خان (دام دولته) از ترقیم سوانح سالطین طایفة شریفة «سدوزایی» و تحریر جلد‬
‫اول «سراج‌‌التواریخ» نگارندة حقیر «فیض‌‌محمد کاتب» را فراغ حاصل شد؛ به تألیف و‬
‫تسطیر جلد دوم پرداخته؛ وقایع فرمانروایان طایفة جلیلة «محمدزایی» شعبة «بارکزایی»‬
‫را از بدو سلطنت اعلی‌‌حضرت امیر دوست‌‌محمد خان‪ ،‬تا ابتدای سلطنت اعلی‌‌حضرت‬
‫ضیاءالملة والدین امیر عبدالرحمان‪ ،‬خان در این جلد می‌‌نگارد و در نوشتن‪ ،‬توفیق از‬
‫خداوند و لطف و مرحمت قبول از اعلی‌‌حضرت پادشاه ممدوح که بانی این کتاب است؛‬
‫خواسته‪ ،‬خویش را مورد احسان می‏پندارد‪.‬‬

‫ذکر سلسلة جلیلۀ محمدزایی شعبۀ بارکزایی‬

‫سر این فرقه و مصدر این ذ ّریه‪ ،‬محمد خان بن عمر خان است و بدین معنی منسوب‬
‫به محمدزایی ‌‌اند‪ .‬و عمر خان والد آن جناب‪ ،‬بن خضر خان بن اسماعیل بن نیک بن‬
‫دارو بن سیفل بن نورالدین بن بارک است ‪ -‬و ازینجا منسوب به بارکزایی اند ‪ -‬و او بن‬
‫سلیمان معروف به زیرک بن عیسی بن رزر بن ابدال است که نسبت بدو‪ ،‬تمام اقوام درانی‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪16‬‬

‫قبل از سلطنت اعلی‪-‬حضرت احمد شاه معروف به «ابدالی» بوده‪ ،‬از تغیر او ‪ -‬چنان‏چه‬
‫در تضاعیف واقعاتش مذکور گشت ‪ -‬موسوم به « ُدرانی» شده‌‌اند‪ .‬و ابدال بن ترین بن‬
‫شرخبون المسقی[مسمی به] «شرف الدین» بن «سره‌‌بن» بن قیس عبدالرشید ملقب به‬
‫«پتان» است‪ ،‬و فراتر از وی را چون علی اختالف الروایات‪ ،‬تا به حضرت آدم (علیه‬
‫السالم) نام به نام در کتاب «مخزن افغانی» ذکر کرده‪-‬اند‪ ،‬در این‏جا مرقوم نگشت‪ ،‬زیرا‬
‫که این کتاب‪ ،‬گنجینة وقایع سلطنت است نه مجمع انساب ملت‪.‬‬
‫خالصه محمد خان را که رأس سلسلۀ جمیلة محمدزایی است‪ ،‬چهار فرزند باز ماند‬
‫که حاجی خدایداد خان و اختیار خان و گنگی خان و مزار خان باشند‪ .‬و اختیار خان از‬
‫یک فرزند‪ ،‬مخ ّلف گشت «محمدیعقوب خان» نام ‪ -‬و او نیز یک خلف گذاشت موسوم‬
‫به محمدسرور خان و از او نیز یک فرزند باز ماند «حاجی محمدیوسف خان» نام ‪ -‬به‬
‫خالف ذکر صاحب کتاب «حیات افغانی» ‪ -‬زیرا که او حاجی محمدیوسف خان را‪ ،‬ابن‬
‫یارو بن محمد مذکور الصدر رقم کرده است‪ .‬بالجمله از حاجی محمدیوسف خان دو‬
‫پسر بازماندند‪ :‬حاجی جمال خان وزبیر خان و ابن حاجی جمال خان یکی از چهارده تن‬
‫سرداران طوایف درانی بود که نزد نادر شاه افشار‪ ،‬پایة برتری و رتبة سروری داشتند و‬
‫اول کسی که احمد شاه را به پادشاهی برداشته اطاعت و بیعت کرد‪ ،‬او بود و دیگران به‬
‫پیروی او که نظر به کثرت قوم و مکنت‪ ،‬از همه برتری داشت‪ ،‬پذیرای سلطنت احمد شاه‬
‫شدند و احمد شاهش به جزای این احسان‪ ،‬او را خطاب سرداری داد و چون به طواف‬
‫بیت‌‌اهلل‪ ،‬مشرف گشته بود‪ ،‬معروف به حاجی جمال خان شده‪ ،‬به اسم سرداری یاد نگشت‬
‫و در سال هزار و یک‌‌صد و هشتاد و چهار هجری‪ ،‬ایام عمرش سپری گردیده‪ ،‬به سن‬
‫هشتاد و شش سالگی پدرود جهان فانی کرد‪ ،‬و از وی چهار فرزند بازماند که هر یک‪:‬‬
‫‪ -1‬حاجی عبدالحبیب خان مشهور به سخی که در سخاوت‪ ،‬یگانۀ زمانۀ خویش و‬
‫سالک مسلک اهل عرفان نیز بود‪.‬‬
‫‪ -2‬و حاجی درویش خان که این دو برادر‪ ،‬یک صدف را گوهرند و برادر اعیانی‬
‫یکدیگر‪.‬‬
‫‪ -3‬و سردار رحیم‌‌داد خان‪.‬‬
‫‪ -4‬و سردار پاینده خان که این دو‪ ،‬گوهر یک درج و اختریک برج‌‌اند‪.‬‬
‫و سردار پاینده خان به سن هشت سالگی از پدر باز مانده در جنب تربیت سردار‬
‫رحیم‌‌داد خان برادر بزرگش قرار گرفت و چون قدم به مرحلة شانزده سالگی نهاد‪ .‬به‬
‫خواهش و التماس قومش ‪ -‬چنان‏چه در جلد اول به شرح رفت ‪ -‬به خطاب سرداری‬
‫از حضور تیمور شاه سرافراز گشته‪ ،‬بعد از چندی به واسطة خدمات شایسته‪ ،‬لقب‬
‫ییازکراب هبعش ییازدمحم هلسلس رکذ ‪17‬‬

‫سرفرازخانی یافت و در سال هزار و دوصد و هفت (‪ )1207‬امیر دوست‌‌محمد خان را‬
‫خداوند بی‌‌مانند‪ ،‬بوی عطا کرده‪ ،‬در سال هزار و دویست و چهارده (‪ )1214‬هجری‪ ،‬در‬
‫قندهار با امیر اصالن خان جوانشیر و غیره چند ‪ -‬تن چنان‏چه در جلد اول مذکور گشت‬
‫‪ -‬به عمرسی و هشت سالگی از دست شاه زمان کشته گشته‪ ،‬بیست و یک فرزند از وی‬
‫بازماند‪ ،‬و از آن‏جمله اسالم خان در زمان حیات پدرش‪ ،‬به سن دوازده سالگی فوت شده‪،‬‬
‫دیگران به قرار جدول هذا‪:‬‬

‫مواضع مدفن‬ ‫تاریخ وفات‬ ‫مدت‬ ‫مدت‬ ‫تاریخ‬ ‫نام هریک سرداران‬
‫هر یک از ایشان‬ ‫عمر حکومت‬ ‫تولد‬
‫مزار علی الالی غزنین‬ ‫‪1 234‬‬ ‫محرم سنة ‪ 42‬سال‬
‫ ‬ ‫‪ -1‬وزیر فتح خان‬
‫‪1192‬‬
‫ ‬
‫ربیع الثانی‬ ‫‪ -2‬نواب اسد خان ‬
‫سنة ‪1192‬‬
‫محرم سنة ‪ 1238‬مزار مهتر لمک لمقان‬ ‫‪43‬سال ‬ ‫سنة ‪1195‬‬ ‫‪ -3‬نایب تیمورقلی خان‬
‫مزارعاشقان و عارفان‬ ‫سنة ‪ 1270‬‬ ‫سنة ‪73 1197‬سال ‬ ‫‪ -4‬نواب عبدالجبارخان‬
‫کابل‬
‫جنبمزارعاشقانوعارفان‬ ‫سنة ‪ 1238‬‬ ‫‪4‬سال‬ ‫سنة ‪ 38 1200‬سال‬ ‫‪ -5‬سردار محمدعظیم خان‬
‫کابل‬
‫مزارحضرت جی‬ ‫ یوم شنبه سلخ‬ ‫‪3‬سال‬ ‫‪45‬سال‬ ‫سنة‪1200‬‬ ‫‪ -6‬سردار پُردل خان‬
‫صاحب قندهار‬ ‫ذیقعد سنة ‪1245‬‬
‫گندمک واقع عرض راه‬ ‫سنة ‪ 1244‬‬ ‫‪ -7‬نواب عبدالصمدخان سنة ‪44 1200‬سال‬
‫کابل و جالل آباد‬
‫مزار شیخ حبیب‬ ‫سنة ‪ 1239‬‬ ‫سال و‬
‫یک ‬ ‫‪ -8‬سردار عطامحمدخان سنة ‪39 1200‬سال‬
‫صاحب پشاور‬ ‫چند ماه‬
‫مزارحضرت جی‬ ‫روز جمعه ‪25‬‬ ‫‪ 8‬سال ‬ ‫‪ 41‬سال‬ ‫سنة ‪1201‬‬ ‫‪ -9‬سردار شیردل خان‬
‫صاحب قندهار‬ ‫محرم سنة ‪1242‬‬

‫مزار شیخ حبیب‬ ‫سنة ‪ 1244‬‬ ‫‪4‬سال ‬ ‫‪39‬سال‬ ‫‪ -10‬سردار یارمحمدخان سنة ‪1205‬‬
‫صاحب پشاور‬

‫مزار خواجه عبداهلل‬ ‫روز سه شنبه‬ ‫ ‬ ‫روز جمعه‪72 8‬سال دفعه‪14‬سال‬ ‫‪ -11‬ا میردوست محمدخان ‬
‫انصاری«رح»در هرات‬ ‫‪21‬ذی الحجه‬ ‫جمادیاالول وهفت ماه دفعه‪21‬سال‬
‫سنة ‪1279‬‬ ‫و‪ 22‬روز مجموع ‪ 35‬‬ ‫سنة‪1207‬‬

‫مزارحضرت جی‬ ‫سه شنبه‪ 7‬ذی الحجه‬ ‫‪ 26‬سال‬ ‫سنة ‪ 63 1208‬سال‬ ‫‪ -12‬سردار کهندل خان‬
‫صاحب قندهار‬ ‫سنة ‪1271‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪18‬‬

‫جنب غرب شمالی مزار‬ ‫سنة ‪1 250‬‬ ‫ ‬

‫‪ -13‬سردار امیرمحمدخان سنة ‪ 42 1209‬سال‬
‫عاشقان و عارفان کابل‬
‫مزار مهتر لمک لمقان‬ ‫ ‬ ‫‪ -14‬سردار طره بازخان صفرالمظر‬
‫سنة ‪1210‬‬
‫پوزة سیاه سنگ‬ ‫ ج شنبه ‪18‬‬‫پن‬ ‫‪ 5‬سال‬ ‫‪-15‬سردارسلطان محمدخا ن ربیع االول ‪ 68‬سال‬
‫در تپة مرنجان‬ ‫ربیع الثانی‬ ‫سنة ‪1210‬‬
‫سنة ‪1278‬‬
‫رجب سنة ‪ 1275‬وادی السالم نجف اشرف‬ ‫‪ 2‬ماه‬ ‫‪ -16‬سردار رحمدل خان سنة ‪ 64 1211‬سال‬

‫مزارحضرت جی‬ ‫سنة ‪ 1277‬‬ ‫ ‬‫‪ -17‬سردارسعیدمحمدخان سنة ‪65 1212‬سال‬

‫صاحب قندهار‬
‫مزارحضرت جی‬ ‫جمعه ‪ 27‬جمادی‬ ‫ ‬
‫‪ 59‬سال‬ ‫‪ -18‬سردار مهردل خان محرم سنة‬
‫صاحب قندهار‬ ‫ الثانی سنة ‪ 1271‬‬ ‫‪1212‬‬
‫مزار خواجه حسن میمندی‬ ‫سنة ‪1 288‬‬ ‫‪ -19‬سردار جمعه خان ماه ذیقعده ‪74‬سال ‬
‫سنة ‪1214‬‬
‫ ‬
‫جانب جنوب قلعة مال‬ ‫ ع االول سنة‬
‫ربی‬ ‫‪ -20‬سردار پیرمحمد خان ذ ی  حجه ‪64‬سال‬
‫فیروز کابل‬ ‫سنة ‪ 1214‬‬
‫‪1288‬‬

‫حکومت و زیست و زندگی کردند و روز به سر بردند‪ ،‬و از جمله امیر دوست‌‌محمد‬
‫خان که در روز هشتم ماه جمادی‌‌االول سال هزار و دوصد و هفت (‪ )1207‬هجری‬
‫والدت باسعادتش واقع گردیده‪ ،‬در سال هزار و دوصد و پنجاه و چهار (‪ )1254‬هجری ‪-‬‬
‫چنان‏چه در جلد اول به تضاعیف واقعات سال مذکور رقم گشت ‪ -‬به عمر چهل و هفت‬
‫سالگی رونق‌‌افزای تخت امارت افغانستان شده‪ ،‬از استیالی دولت انگلیس‪ ،‬به قراری که‬
‫در جلد مزبور مسطور گردید ‪ -‬به کشور هند رفته‪ ،‬در اواخر سال هزار و دوصد و پنجاه‬
‫و هشت (‪ )1258‬هجری وارد کابل گردیده‪ ،‬دوباره جالس سریر امارت شد‪.‬‬

‫ذکر جلوس امیر کبیر بر تخت امارت افغانستان‬

‫پس از جشن و چراغان هفت شبانه روز که برای شادیانة وصول اعلی‌‌حضرت‬
‫امیر کبیر در کابل‪ ،‬آراسته شده به پای رفت‪ ،‬بزم دیگر ترتیب یافته‪ ،‬به ساعت فرخنده‬
‫دویست و پنجاه ‌‌و نه (‪ )1259‬هجری مطابق‬
‫‌‌‬ ‫و شهامت برازنده‪ ،‬در اوایل سال هزار و‬
‫سنة هزار و هشت صد و چهل‌‌و سه (‪ )1843‬میالدی بر اریکة امارت افغانستان جلوس‬
‫فرموده‪ ،‬از نو زیبندة تخت سلطنت و رواج دهندة احکام شریعت ختمی مرتبت گردیده‪،‬‬
‫مسجع و مروج فرمود‪.‬‬
‫ّ‬ ‫سکۀ درهم و دینار را بدین بیت‬
‫امیر دوست‌‌محمد دوباره ّ‬
‫سکه به زر‬ ‫بزد ز فضل و عنایات خالق اکبر‬
‫ییازکراب هبعش ییازدمحم هلسلس رکذ ‪19‬‬

‫و آن‌‌گاه که امر جلوس به پای رفته‪ ،‬کار امارت رونق گرفت‪ ،‬بزرگان ملت و اعیان‬
‫مملکت از افغان و هزاره و قزلباش و ترک و تاجیک‪ ،‬با تحف و هدایای شایان‪ ،‬از راه‬
‫اطاعت پیش آمده‪ ،‬هریک به سرکردگی قومش سرافرازی یافته‪ُ ،‬مخَ َّلع و شادمان رخصت‬
‫مراجعت اوطان خویش همی‌‌شدند و غبار کدورتی که از بدخواهان‪ ،‬در آینة ضمیر امیر‬
‫کبیر جای گرفته و خاطر اقدسش از ایشان آزرده بود‪ ،‬همه را عفو فرموده‪ ،‬مکافات‬
‫کردارشان را حواله به قادر سبحان نمود و سینۀ بی‌‌کینه‌‌اش را از انتقام گرفتن‪ ،‬به آب عفو‬
‫پاک ساخت؛ اال امین‌‌اهلل خان ل ُهوگردی که طریق لَهوکردی و راه لعب‌‌نوردی پیشه‌‌اش بود‬
‫و گاهی با یکی یار شده‪ ،‬غبار فتنه می‌‌بیخت‪ 1‬و هنگامی مددکار دیگری گشته‪ ،‬خاک نفاق‬
‫بر سر اهل صلح و وفاق‪ 2‬می‌‌ریخت‪ ،‬بهرة عفو نیافته‪ ،‬محبوس عمری‪ 3‬شد و از مرض‬
‫قوه‪ 4‬در زندان پدرود جهان کرد؛ دیگر هیچ یک گرفتار شکنجۀ عتاب پادشاهی نشد‪.‬‬ ‫لَ َ‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و پنجاه و نه هجری‬

‫در سال اول جلوس‪ ،‬امیر کبیر را خیال تسخیر «باجاور» دامن‌‌گیر ضمیر شده‪ ،‬سردار‬
‫محمدافضل خان و وزیر محمداکبر خان پسران خویش را با لشکری از سواره و پیادة‬
‫طوایف درانی و غلجایی و کوهستانی و قزلباش و غیره و چند ضرب توپ قاطری‪ ،‬جانب‬
‫باجاور گماشت‪ ،‬و مردم آن‏جا به مدافعه برخاسته‪ ،‬قتال و جدال سخت روی داده‪ ،‬بسیار‬
‫کس از جانبین کشته گشته‪ ،‬در پایان کار لشکر هر دو تن سردار‪ ،‬از سختی جبال و ُچستی‬
‫ابطا ِل رجال آن‌‌جا‪ ،‬از کارزار بازمانده‪ ،‬بی‌‌نیل مرام جانب کابل باز گشتند‪.‬‬

‫ذکر تسخیر بامیان و هزاره‌‌جات بهسود و دایزنگی و دایکندی تا سرحد هرات‬

‫پس از رسیدن سرداران مأمورة باجاور‪ ،‬امیر کبیر از اطاعت نکردن و راه مقاتله‬
‫پیمودن افغانان آن کوهستان‪ ،‬هیچ در دل جای نداده‪ ،‬عزم تسخیر بامیان و هزاره‌‌جات نمود‬
‫و سردار محمدافضل خان و وزیر محمداکبر خان راجهت رفع خستگی‪ ،‬امر استراحت‬
‫فرموده‪ ،‬سردار محمداکرم خان پسر دیگر خود را مأمور هزاره‌‌جات ‪ -‬که در هنگام‬
‫اختالل احوال شاه فتح جنگ و شاه‌‌پور و استیالی سپاه انگلیس‪ ،‬سر از قید اطاعت کشیده‪،‬‬
‫مرحلة پیمای به طاعت شده‪ ،‬طریق خودسری گرفته بودند ‪ -‬فرمود و لشکری به تحت‬
‫‪ .1‬بیختن‪ :‬چیزی را از غربال گذراندن ‪ -‬یعنی سلسله جنبان فتنه و آشوب بودن‪.‬‬
‫‪ .2‬یکدلی ‪ -‬همراهی‪.‬‬
‫‪ .3‬زندان ابد‪.‬‬
‫‪ .4‬بیماری کجی دهان و روی‪ ،‬فلج و رعشة یک طرف صورت که در نتیجه نیمی از صورت به یک سو بر می‏گردد‬
‫و لب‏ها به خوبی به هم نمی‪-‬رسد و پلک چشم طرف فالج صورت به خوبی بسته نمی‌‌شود و دهان نیز به یک‬
‫طرف کج می‌‌گردد‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪20‬‬

‫رایت وی قرار داد و او از کابل رو به هزاره‌‌جات نهاده‪ ،‬به اندک زمان هزارة بهسود و‬
‫دایزنگی و دایکندی و مردم بامیان را تا سرحد هرات و ترکستان مطیع و منقاد ساخته‪،‬‬
‫ت َُحف و هدایای بسیار از روغن و گلیم و ب َ َرک‪ 1‬و اسپ و گاو و گوسفند با نقد و جنس‬
‫مالیات گرفته و حصول نموده‪ ،‬گران‌‌بار به کابل مراجعت کرد و همه را تقدیم حضور‬
‫اعلی‌‌حضرت امیر کبیر نموده‪ ،‬سعادت رضامندی حاصل کرده‪ ،‬مشمول الطاف شاهانه و‬
‫عواطف پدرانه گشت‪.‬‬

‫ذکر ادعای شراکت سردار سلطان‌‌احمد خان در امر حکومت و بیرون‬

‫شدنش از کابل‬
‫و در خالل احوال مذکوره‪ ،‬سردار سلطان‌‌احمد خان که هوای سروری در سر و تمنّای‬
‫حکم‌‌روایی در دل داشت‪ ،‬از پیمان وزیر محمداکبر خان که با او در میان نهاده ‪ -‬چنان‏چه‬
‫از پیش رقم گشت ‪ -‬وعدة شراکت در حکومت مملکت داده بود‪ ،‬سر به تنخواه وافری‬
‫که اعلی‌‌حضرت امیر کبیر برایش مقرر و مشخص فرمود‪ ،‬فرود نیاورده‪ ،‬پا از جادة قناعت‬
‫بیرون گذاشت و غافل از این که ده درویش در گلیمی بخسپند و دو امیر شرع ًا و عرف ًا و‬
‫ال در اقلیمی نگنجد‪ ،‬زبان گفتار گشوده‪ ،‬با هر بیگانه و آشنا اظهار مافی‌‌الضمیر خویش‬‫عق ً‬
‫همی‌‌نمود‪ .‬و امیرکبیر از ادعا وگفتار او آگاه گردیده‪ ،‬هر چند نصیحت و اندرزش نمود که‬
‫زبان از این‌‌گونه گفتار بربسته خاموش نشیند‪ ،‬او نپذیرفته‪ ،‬به خیال بیرون شدن از کشوری‬
‫که در حوزة تصرف امیر کبیر بود‪ ،‬از کابل با اهل و عیال بیرون شده‪ ،‬سه ُکروه طرف غربی‬
‫شهر منزل نموده‪ ،‬جهت تهیة اسباب سفر درنگ کرد‪ .‬و امیرکبیر فرزندان ارجمندان خود‪،‬‬
‫سردار شیرعلی خان و سردار محمدامین خان را که خواهر اعیانی ایشان در عقد مزاوجت‬
‫سردار سلطان‌‌احمد خان بود‪ ،‬از راه نصیحت فرستاد که خواهر خودها را دیده‪ ،‬به واسطة‬
‫او سردار سلطان‌‌احمد خان را از اراده‌‌اش باز دارند‪ ،‬اما؛ او قبول نکرده‪ ،‬در قندهار نزد‬
‫سردار کهندل خان رفت و او به پاس آن‌‌که برادر زاده‌‌اش بود‪ ،‬مقدم او را گرامی داشته‪،‬‬
‫به ع ّزت و احترام نگاه داشته‪ ،‬در هیچ چیز نسبت بدو مضایقه نکرد تا که او را مشفق‬
‫و مهربان خویش و صاحب مکنت و اقتدار بیش دیده‪ ،‬نزدش به زبان تظلم اظهار حال‬
‫خود نموده‪ ،‬التماس کرد که در حشمت و استطاعت از برادرت امیر دوست‌‌محمد خان‬
‫چنان برتری داری که امارت را سزاواری؛ اگر لشکری با من جانب کابل بگماری‪ ،‬هرآینه‬
‫عروس ملک را در کنار خویش آری و اگر او دست یابد‪ ،‬تا قندهار را متصرف نشود‪،‬‬
‫هرگز روی پرخاش برنتابد‪ ،‬و سردار کهندل خان بگفتار او تصمیم عزم تسخیر کابل کرد‪.‬‬
‫‪ .1‬نوعی پارچة ضخیم که در خراسان از پشم شتر یا کرک بز با دست بافند وآن جامة زمستانی دوزند ‪ -‬قسمی‬
‫گلیم ‪ -‬با یک نوع جامة کوتاه در گیالن‬
‫ییازکراب هبعش ییازدمحم هلسلس رکذ ‪21‬‬

‫ذکر لشکر گماشتن سردار کهندل خان جانب کابل و صلح‌‌کردن برادرانش با‬
‫پسران امیر کبیر‬
‫چون سردار کهندل خان به تحریض و ترغیب سردار سلطان‌‌احمد خان‪ ،‬سامان سفر‬
‫ساز کرد‪ ،‬چهار پنج هزار سوار گزیده با سردار مهردل خان و سردار رحم‌‌دل خان و‬
‫سردار سلطان‌‌احمد خان‪ ،‬جانب کابل گسیل نمود‪ ،‬و از این سوی امیر کبیر خبر یافته‪ ،‬و‬
‫فرمان کرد که سردار غالم‪-‬حیدر خان از غزنین و وزیر محمداکبر خان از کابل با سواره‬
‫و پیادة تنخواه‌‌خوار مردم درانی و غلجایی بدون آن‌‌که فراهم شوند‪ ،‬از پی هم راه مدافعه‬
‫برگرفته‪ ،‬سپاه قندهار را که عازم کابل شده است باز دارند تا وارد کابل نشود و فتنه‌‌ای‬
‫حادث نگردد؛ چنان‏چه هر دو برادر از کابل و غزنین به سرعت تمام و پی‌‌هم رهسپار‬
‫شدند و در منزل سرچشمۀ ُم ُقر رسیده‪َ ،‬م َقر جستند‪ .‬و از آن سوی سرداران قندهار نیز راه‬
‫نزدیک کرده در مقابل ایشان خیمه زدند‪ ،‬و چند روز جانبین به عزم مقاتله به سر برده‪،‬‬
‫آخراالمر بی آن‌‌که بستیزند‪ ،‬قندهاریان راه صلح پیش گرفته‪ ،‬هرچند سردار سلطان‏احمد‬
‫خان ایشان را از صلح مانع شد و داللت بر محاربت کرد قبول ننموده ترک مجادله کردند‬
‫و با سردار غالم‌‌حیدر خان و وزیر محمداکبر خان قرار دادند که ایشان و سردار کهندل‬
‫خان به حکومت قندهار و مضافات آن قناعت ورزیده‪ ،‬پیرامون امر دیگر نگردند امیر کبیر‬
‫نیز مزاحم ایشان نشوند‪.‬‬
‫بعد هریک جانب مقام خویش راه مراجعت برگرفته‪ ،‬سردار سلطان‌‌احمد خان بی‏نیل‬
‫مقصود با سردار رحم‌‌دل خان در قندهار رفت و سردار مهردل خان از طریق عذر تقصیر‬
‫و رفع کدروت خاطر امیر کبیر‪ ،‬با سردار غالم‏حیدر خان و وزیر محمداکبر خان در کابل‬
‫آمده به شفاعت ایشان شرف بار حاصل کرد و عفو تقصیر خویش و برادرانش را خواسته‪،‬‬
‫به عرض رسانید که باعث این جسارت‪ ،‬سردار سلطان‌‌احمد خان شده‪ ،‬به اغوای او آیینة‬
‫ضمیر منیر اعلی‌‌حضرت امیر کبیر‪ ،‬از این حرکت ما مالل پذیر گشت‪ ،‬و االّ ما را راهی‬
‫بیرون از طریق اطاعت پیمودند‪ ،‬دیگر امری پیشنهاد خاطر هرگز نبوده و نیست؛ چنان‏چه‬
‫سر تسلیم فرود کرده‪ ،‬به عزم تلثیم‪ 1‬پایۀ سریر سلطنت‪ ،‬رو به ُسدۀ علیه نهاده‪ ،‬فیض‌‌یاب‬
‫حضور شدم‪ .‬و امیر کبیر عذر او پذیرفته‪ ،‬خس و خاشاک کدورت را از مکمن ضمیر‬
‫خویش ُرفته‪ ،‬جبینش را بوسه داده بتسلیات برادرانه و تفقدات شاهانه‪ ،‬خاطرش را تسکین‬
‫فرمود و نوازش نیکو نموده‪ ،‬با نامة لطف و مرحمت رخصت مراجعت قندهارش داد‪.‬‬
‫بعد هریک از شهزاده‌‌گان را به حکومت والیتی از مملکت سرافرازی داده‪ ،‬سردار‬
‫محمدافضل خان را در «زُرمت» و « َکتَواز»‪ ،‬و سردار محمداعظم خان را با سردار شیرعلی‬

‫‪ .1‬بوسیدن‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪22‬‬

‫خان‪ ،‬اول با لشکر جهت استمالت مردم عالقة «کرم» مأمور فرموده‪ ،‬پس از مطیع و منقاد‬
‫شدن مردم مذکور‪ ،‬سردار شیرعلی خان به حکومت عالقة مزبوره سرافراز گشت و سردار‬
‫محمداکرم خان به حکومت هزاره‌‌جات دایزنگی و دایکندی و بهسود مفتخر گردید‪ ،‬و‬
‫سردار محمداعظم خان به حکومت لهوکرد مأمور شد‪ ،‬و غزنین را به سردار غالم‌‌حیدر‬
‫خان و کوهستان کابل را به سردار محمدامین خان تفویض فرمود‪ ،‬و جالل‌‌آباد و لمقان‬
‫را به وزیر محمداکبر خان مرحمت نموده‪ ،‬مالیات هر موضع را جایگیر هر شهزاده‌‌ای که‬
‫به حکومت آن مقرر گشت قرار داد‪ .‬و وزیر محمداکبر خان از نزد خود در جالل‌‌آباد و‬
‫لمقان‪ ،‬چند تن حاکم گماشت و خود ترک مالزمت حضور پدر واالگهرش ننمود‪ ،‬مگر‬
‫باغی که ‪ -‬تا کنون بر قرار و از دستکاری اعلی‌‌حضرت سراج‌‌الملة ‪-‬والدین‪ ،‬آرایش و‬
‫تزیین زیاد یافته است که انشاءاهلل تعالی در جلد سوانح عمری اعلی‌‌حضرتش مرقوم‬
‫خواهد شد ‪ -‬برای قشالق گزیزنی ایام زمستان احداث فرموده‪ ،‬در همة خیابانهایش‬
‫درخت نارنج و غیره که شایان زیب و زینت باغ است غرس‪ 1‬نمود‪.‬‬
‫خالصه به یکی از شهزاده‌‌ها به محل حکومتش رفته‪ ،‬به کار و بار خویش پرداخت؛‬
‫آن‌‌گاه اعلی‪-‬حضرت امیر کبیر عزم ترتیب سپاه نظام کرده‪ ،‬دو فوج پیادة هشت‏صدی‬
‫به نام وزیر محمداکبر خان و یک فوج پیادة هشت‏صدی به اسم سردار شیرعلی خان و‬
‫هم‏چنین به نام سردار محمدامین خان و سردار محمدشریف خان که مجموع پنج فوج‬
‫‪2‬‬
‫پیاده یعنی پلتن(پنج کندک) شود‪ ،‬منظم و مرتب ساخته‪ ،‬تنخواه ایشان باالی جایگیرات‬
‫شهزاده‌‌گان گذاشت که هر یک مواجب فوج متعلقة خویش را ادا نماید‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و شصت الی شصت و سه هجری‬

‫در این سال فرخ‌‌فال‪ ،‬والدت با سعادت پادشاة خجسته‌‌اقبال‪ ،‬اعلی‌‌حضرت ضیاءالملة‬
‫‪-‬والدین‪ ،‬مرحوم امیر عبدالرحمن خان اتفاق افتاده‪ ،‬از تولد آن مولود مسعود‪ ،‬امیر کبیر و‬
‫تمامت خاندان شاهی را مسرت و شادمانی رخ داده‪ ،‬جشن میالدی و بزم شادی به پای‬
‫رفت‪[ ،‬و مقارن این حال نایب امین‌‌اهلل لهوکردی را که از سبب فتنه جویی و طریق خالف‬
‫پویی گرفتار زندان بود‪ ،‬زندانش به امر امیر کبیر به فشردن گلو هالک نموده جسدش را‬
‫به کسانش سپرده‪ ،‬ایشان در لهوگرد برده به قبرستان پیشینگان خودش دفن نمودند‪ ].‬و‬
‫در این سال بیرون از کامروایی‪ ،‬دیگر ماللی رخ نداده‪ ،‬به حکم‌‌روایی و فرمان فرمایی به‬

‫‪ .1‬درخت کاشتن ‪ -‬نهال‪ .‬ک‬

‫‪ .2‬جمع جای گیر‪ :‬پارة زمین که آن را سالطین و امرا به منصب‌‌داران و مانند آن دهد تا محصول آن را از کشت و‬
‫کار‪ ،‬هر چند پیدا شود متصرف شوند‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪23‬‬

‫سر رفت‪.‬‬
‫و در سال هزار و دوصد و شصت و یک (‪ )1261‬هجری سردار محمدیوسف خان‬
‫متولد گشته باعث فرخندگی‪ 1‬خاطر خطیر امیر کبیر شد‪ ،‬و در سال هزار و دویست و‬
‫شصت و دو (‪ )1261‬هجری مردم رعایای «تگاب» باغوای «معاذاهلل خان» معروف به ماذو‬
‫خان و صاحب‌‌زاده جانان‪ ،‬از امر پادشاهی سر باز زده‪ ،‬از راه ادای مالیات دیوانی انحراف‬
‫جستند؛ زیرا که در چند سال به واسطۀ شور و غوغایی که با لشکر انگلیس و شاه شجاع ‪-‬‬
‫چنان‏چه در جلد اول رقم گشت ‪ -‬بر پا بود‪ ،‬کسی متحمل فراهمی و حوالة مالیات نشده‪،‬‬
‫و هر عالقه‌‌ای‪ 2‬به رییس طایفه‪-‬ای اندکی از مواشی و دواب‪ ، 3‬عوض مالیاتش داده‪ ،‬از‬
‫جمله مردم عالقة تگاب‪ ،‬بز و گوسپند به ماذو خان رسانیده‪ ،‬به ندادن مالیه خو گرفتند‪.‬‬
‫در این وقت که امیر کبیر رونق‌‌افزای سریر [سلطنت] شده‪ ،‬کارگزاران دیوان اعلی‬
‫خواستار باج و خراج گردیدند‪ ،‬ماذو خان و صاحب‌‌زاده جانان که از گرفتن بز و میش‪،‬‬
‫شیرین‌‌کام گردیده بودند‪ ،‬طریق خالف پیش گرفته‪ ،‬مردم مذکوررا اغوا کرده بغی ورزیدند‬
‫و امیر کبیر اول نواب عبدالجبار خان برادر خود را مأمور سرزنش و گوشمالی آنان فرموده‪،‬‬
‫و ایشان شبیخون زده نواب عبدالجبار خان را مغلوب ساختند‪ .‬بعد وزیر محمداکبر خان‬
‫و سردار شیرعلی خان و سه فوج پیاده که در تحت رایت داشتند‪ ،‬و چند ضرب توپ و‬
‫سوارة ُکشاده مأمور گردیده‪ ،‬مردم مزبور بر اینان نیز شبیخون زده‪ ،‬صاحب‌‌زاده جانان به‬
‫قتل رسیده‪ ،‬کاری از پیش نبردند و هر دو برادر تکاب را مسخر کرده‪ ،‬صاحب‌‌زاده فتح را‬
‫به زیر پای پیل هالک ساختند و معاذاهلل خان را نیز گوشمالی به سزا داده‪ ،‬مالیات دیوانی‬
‫را به وصول رسانیده‪ ،‬حاکمی از مالزمان معتمد که هم‌‌رکاب ایشان بود گماشته‪ ،‬مظفر و‬
‫منصور به کابل مراجعت کردند‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و شصت و سه هجری‬

‫در این سال طایفة ملکی‌‌خیل متوطنة ماماخیل و اشپان جالل‌‌آباد‪ ،‬سر از حکم پادشاهی‬
‫برتافته‪ ،‬طریق بغی اختیار کردند‪ ،‬و از حضور امیر کبیر‪ ،‬وزیر محمداکبر خان در حالت‬
‫تبناکی مأمور تنبیه و تهدید آن گروه شریر شده‪ ،‬مقارن این حال عید سعید فطر پیش آمد‪.‬‬
‫امیر کبیر در میدان سیاه‪-‬سنگ با وضیع و شریف‪ 4‬مردم شهر‪ ،‬برای ادای نماز عید تشریف‬
‫برده‪ ،‬در حین مراجعت و شلک توپ شادیانة روز مذکور «مرض وبا» حادث گشته‪ ،‬چند‬
‫‪ .1‬فرحناکی‬
‫‪ .2‬از تقسیمات جغرافیایی کشور‪ :‬معادل بخش‪.‬‬
‫‪ .3‬چارپایان‪.‬‬
‫‪ .4‬خاص و عام‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪24‬‬

‫تن از سپاهیان را که صف سالمی آراسته به پا ایستاده بودند‪ ،‬اثر وبا رسیده به بستر بیماری‬
‫مرگ انداخت‪ ،‬و امیر کبیر بالدرنگ با شهزادگان و پرده نشینان حرم عفت توام و همة‬
‫خدمه‪ ،‬از التهاب نایرۀ وبا خود را بیرون کشیده‪ ،‬در قریۀ چهارآسیا رحل ییالق گسترانید‪.‬‬

‫فوت نواب محمدزمان خان‬

‫و در این ایام نواب محمدزمان خان را از سموم مرض مذکور‪ ،‬بساط زندگی طی‬
‫گشته‪ ،‬در جنب مزار عاشقان و عارفان کابل دفن کرده شد‪ ،‬چنان‏چه تاریخ فوت آن مغفور‬
‫از لوح مزارش که در سنگ مرمر سفید کنده‌‌اند‪ ،‬مسطور شد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫دردا کزین زمانه محمدزمان برفت‬ ‫عقلم کشید آه و دل از صبر کند و گفت‬

‫و به اندک زمان‪ ،‬مرض وبا از فیض دعای صالحان و رحمت کاملة حضرت یزدان‬
‫دفع و رفع گشت و امیرکبیر به شهر مراجعت فرموده‪ ،‬به فاتحة اکثر از فوت شدگان‬
‫خادمان‪ ،‬از راه نوازش و دلجویی خود تشریف برده‪ ،‬ایشان را مفتخر و مباهی ساخت‪.‬‬
‫و از آن سوی وزیر محمداکبر خان وارد ماماخیل و اشپان شده‪ ،‬گروه بغات را تنبیه و‬
‫تأدیب فرموده‪ ،‬چون ایام زمستان نزدیک شده بود‪ ،‬در جالل‌‌آباد رفته‪ ،‬به عمارت اندرون‬
‫باغی که به فرموده‌‌اش ساخته بودند‪ ،‬طرح قشالق انداخت و هنوز ایام زمستان منقضی‬
‫نگشته بود که از همان تب سابقه که در وقت حرکتش از کابل جانب ماماخیل عارض‬
‫حالش شده و رفع نگردیده بود‪ ،‬مزاجش به کلی تغییر یافته‪ ،‬اثر مرگ از ناصیة احوالش‬
‫هویدا گشت و کارپردازان رکابش‪ ،‬عرض‪-‬پرداز پایة سریر سلطنت شده‪ ،‬امیر کبیر را‬
‫از شدت بیماری او آگاهی دادند‪ ،‬و امیر کبیر والدة ماجدة وزیر کشورگیر را با سردار‬
‫شیرعلی خان از راه تیمارداری روانة جالل‌‌آباد فرموده‪ ،‬و از عقب ایشان سردار غالم‌‌حیدر‬
‫خان را نیز از غزنین در جالل‌‌آباد فرستاد تا اگر واقعه‌‌ای روی دهد به طریق شایسته به‬
‫انجام آن پردازد‪ .‬و پس از ورود سردار غالم‌‌حیدر خان در جالل‌‌آباد وزیر محمداکبر خان‬
‫قالب از روح تهی کرده‪ ،‬به عمر سی و یک سالگی پدرود جهان فانی نمود و به موجب‬
‫وصیتش که در هنگام ارتحال فرمود‪ ،‬میّتش را بر پشت پیل حمل و نقل داده‪ ،‬در مزار‬
‫شریف ترکستان‪ ،‬به روضة‪ 2‬امیرالمؤمنین علی (کرم اهلل وجهه) دفنش کردند‪ ،‬و چون‬
‫قضیه فوت آن وزیر کشورگیر در سال هزار و دویست و شصت و سه (‪ )1263‬اتفاق‬
‫افتاد‪ ،‬یکی از نکته‪-‬سنجان کابل‪ ،‬تاریخ آن را «غم اکبر» یافته است و میران ترکستان که‬
‫‪ .1‬فوت نواب محمدزمان خان – عدد «آه» که به حساب جمل شش است‪ ،‬با عدد «با» که دو است جمله هشت‬
‫شود؛ از عدد مصرع که هزاره و دوصد و هفتادو یک می‌‌شود‪ ،‬کشیده و کنده و دور انداخته شود؛ هزار و دوصد و‬
‫شصت و سه که مادة تاریخ فوت اوست می‌‌ماند‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬به مرقد صوری که منصوب به امیرالمومنین علی کرم اهلل وجهه است‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪25‬‬

‫از دفن او در آن‏جا آگاه گشتند‪ ،‬با یکدیگر همی‌‌گفتند و نوشتند که مملکت ترکستان در‬
‫تصرف امیر افغان خواهد رفت‪.‬‬

‫ولیعهد شدن سردار غالم‌‌حیدر خان‬

‫هم و غم‪ ،‬سردار غالم‌‌حیدر‬‫خالصه امیرکبیر پس از پیچیدن و به یک سو نهادن بساط ّ‬
‫خان را ولیعهد سلطنت خویش قرار داده‪ ،‬هر دو فوج پیادة وزیر مرحوم را با جالل‌‌آباد و‬
‫لمقان که در تیولش بود به وی سپرد و به عوض او سردار شیرعلی خان را به حکومت‬
‫غزنین نامزد فرمود‪.‬‬

‫ذکر بغی محمدشاه خان غلجایی‬

‫و این وقت محمدشاه خان بابکرخیل غلجایی صاحب قلعة بدیع‏آباد لمقان ‪ -‬که‬
‫دخترش از راه زن و شوهری در خانة وزیر محمداکبر خان مغفور بود و گاه‌‌گاهی مصدر‬
‫خیانتی شده‪ ،‬امیر کبیر به پاس خاط ِر وزی ِر جنّت‌‌مسیر‪ ،‬از کردار او تغافل نموده‪ ،‬عقوبت‬
‫تمرد و سرکشی اختیار کرد و در قلعة‬ ‫نمی فرمود ‪ -‬از کردار سابقه‪-‬اش‪ ،‬خایف گردیده‪ّ ،‬‬
‫بدیع‏آباد مذکور استوار نشسته‪ ،‬به اغوا کردن طوایف غلجایی پرداخته و از قطاع‌‌الطریق‬
‫غلجایی انجمنی نموده‪ ،‬بدیشان همی‌‌گفت که‪« :‬امر زیست مردم غلجایی در سلطنت طایفة‬
‫محمدزایی دشوار است‪ ،‬بنا بر آن ایشان را سزاوار است که از راه عاقبت‌‌اندیشی فکری به‬
‫حال خود نموده‪ ،‬دست تسلط امیر کبیر را از حکومت کوتاه سازیم و اساس سلطنتش را‬
‫به نیروی بازوی اتفاق قوی براندازیم و اریکة سلطنت را متصرف شویم»‪.‬‬
‫و مردم فساد پیشة غلجایی گفتار او را پذیرفته‪ ،‬راه غارت و تاراج نمودن اموال‬
‫تاجران و رهسپاران برگرفته‪ ،‬ترک‏تاز آغاز نمودند و امیر کبیر به عزم خاموش ساختن‬
‫آتش جوش و خروش غلجاییان‪ ،‬با لشکر شایان از کابل رو به جالل‌‌آباد نهاد و تا نزول‬
‫اجالل نمودن موکب همایونی در منزل «باریک‌‌آب»‪ ،‬عزمش بدان جزم بود که از راه‬
‫ُکتل ادرگ بدرگ و کج محمدعلی خان‪ ،‬داخل اولکای لمقان شده‪ ،‬دمار از روزگار‬
‫اشرار غلجایی برآرد‪ .‬اما؛ در منزل مذکور از عرض بعضی از مردم آن نواحی که طریق‬
‫هواخواهی می‌‌پیمودند‪ ،‬به سمع اقدس امیر کبیر رسید که محمدشاه خان با جمعی از‬
‫دلیران غلجایی راه کتل مزبور را که به غایت صعب‌‌المرور است‪ ،‬سدوار برگرفته و هم‬
‫قرار داده‌‌اند که در منزل باریک‌‌آب شبیخون بر اردوی معلی زنند‪.‬‬
‫از شنیدن این سخن‪ ،‬امیر کبیر توقف منزل باریک‌‌آب را دور از صواب دانسته‪ ،‬بدون‬
‫آن‌‌که فرود شود‪ ،‬راه جگدلک برگرفته‪ ،‬اردو را از فرود آمدن در منزل باریک‌‌آب بازداشت‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪26‬‬

‫و در منزل جگدلک نیز فروکش نکرده‪ ،‬در منزل سرخ پل نزول فرمود و از حملة شبیخون‬
‫غلجاییان به یک سوی شده‪ ،‬از آن‏جا روی به جالل‌‌آباد نهاده‪ ،‬منزل به منزل طی مسافت‬
‫کرده‪ ،‬وارد آن‏جا گشت و سردار غالم‌‌حیدر خان که در آن‏جا بود‪ ،‬مراسم پذیره و لوازم‬
‫دست‌‌بوسی به جای آورد و غلجاییان از امری که اندیشیده بودند‪ ،‬نا‌‌امید گردیده‪ ،‬به قلعة‬
‫بدیع‌‌آباد مراجعت کردند‪.‬‬
‫و در خالل این احوال‪ ،‬والدۀ ماجدۀ سردار محمدیوسف خان به عزیزاهلل خان‬
‫جبارخیل برادر خویش ‪ -‬که از بیم کردارش نسبت به وزیر محمداکبر خان مرحوم که‬
‫اطاعت امر او را نکرده و گریخته‪ ،‬در عالقة کاشمون پناه گزیده و با محمدشاه خان‬
‫هم‌‌عنان گردیده بود ‪ -‬نامه فرستاد که طریق اطاعت اختیار کرده‪ ،‬از محمدشاه خان خویش‬
‫را کنار کند‪ ،‬و الاّ با او گرفتار شکنجة عتاب پادشاهی شده‪ ،‬آن وقت شفاعت من نیز در‬
‫ح ّقت شنیده نخواهد شد و او قبل از رسیدن این مکتوب خواهرش‪ ،‬محمدشاه خان را‬
‫از حصاری شدن و قلعه‌‌داری کردن مانع شده‪ ،‬داللت و راهنمونی کرد که دوست‌‌محمد‬
‫خان برادر خود را به قلعه‌‌داری گماشته‪ ،‬در اطراف لشکر امیر کبیر به تاخت و تاز پردازد‬
‫تا لشکرش از تنگی علوفه و آذوقه درنگی نکرده‪ ،‬دست از جنگ باز دارد؛ چنان‏چه‬
‫محمدشاه خان به تعلیم و هدایت او ‪ -‬از قلعة بدیع‌‌آباد ‪ -‬که عقل تمامش نام بود بیرون‬
‫خرامیده‪ ،‬در اطراف و نواحی اردوی امیر کبیر‪ ،‬ساز تاختن ساز کرد و ترک‏تاز آغاز نهاد و‬
‫امیر کبیر‪ ،‬برادر محمدشاه خان را در تنگنای محاصره انداخته کار را بر وی دشوار کرد و‬
‫آن‌‌گاه که نامة‪ 1‬حرم محترم امیر کبیر به برادرش عزیزاهلل خان رسید‪ ،‬شگفته خاطر شده‪،‬‬
‫نخست عریضة عفو تقصیر نگار داده‪ ،‬نزد امیر کبیر فرستاد و در ضمن عرضش از این نیز‬
‫آگهی داد که فتح قلعه از متانتی که دارد دشوار است‪ ،‬بنابر آن می‌‌باید که سردار غالم‌‌حیدر‬
‫خان را به محاصرة قلعه گماشته؛ خود امیر کبیر رایت تدمیر‪ 2‬محمدشاه خان برافراشته‪،‬‬
‫در هرجا که او را بیابد گرفتارش سازد‪ .‬و امیر کبیر تسلی‌‌نامه‌‌ای در جواب عریضة او‬
‫فرستاده‪ ،‬طلب حضورش فرمود و او روی اطاعت به سوی بارگاه سلطنت نهاده‪ ،‬جبین‬
‫ضراع به خاک آستان علیّه مالیده‪ ،‬مورد الطاف شاهانه گشت‪ ،‬و امیر کبیر بر طبق عرض‬
‫او آهنگ تشدید محاصرة قلعه و دستگیر کردن محمدشاه خان فرموده‪ ،‬او از مطیع و منقاد‬
‫شدن عزیزاهلل خان و عزم امیر کبیر آگاه گردیده‪ ،‬از راه فرار به کوه کاشمن بر شد‪ .‬و امیر‬
‫کبیر سردار غالم‏حیدر خان را به محاصرة قلعة او گماشته‪ ،‬خود با سواره و پیاده از قفای‬
‫محمدشاه خان راه برگرفته‪ ،‬به دامن کوه مذکور فرود گشت و تمامت سپاه را امر کرد که‬
‫سه شبه‪ ،‬نان پخته با خود برداشته‪ ،‬به فراز کوه شوند و تا محمدشاه خان را دستگیر نسازند‬
‫‪ .1‬مهر علیا‬
‫‪ .2‬تدمیر‪ :‬هالک ساختن‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪27‬‬

‫فرود نشوند‪ .‬و محمدشاه خان خود را گرفتار دست دلیران دیده‪ ،‬طالب امان جان شد و‬
‫امیر کبیر امانش داده‪ ،‬مشروط بدان گذاشت که قلعة بدیع‏آباد را به کارگزاران سلطنت‬
‫سپارد‪ ،‬و او که از کردار خویش سر خجالت در پیش داشت‪ ،‬قبول کرده‪ ،‬به زبان عجز‬
‫و نیاز خواستار شد که قلعه سپرده می‌‌شود‪ ،‬به شرطی که از خراب‌‌کردن مأمون باشد‪ .‬و‬
‫امیر کبیر خواهش او را پذیرفته‪ ،‬بعد محمدشاه خان دوست‌‌محمد خان برادرش را که در‬
‫اندرون قلعه بود به ذریعة مکتوب خبر داد که قلعه را به سردار غالم‏حیدر خان سپرده‪،‬‬
‫خود نزد او آید؛ چنان‏چه دوست‌‌محمد خان قلعه را فرو گذاشته‪ ،‬نزد برادرش محمدشاه‬
‫خان رفت و هر دو برادر با عیال و اطفال خویش از کوه کاشمن‪ ،‬راه فراجغان پیش گرفته‪،‬‬
‫در کوهی که مابین کافرستان ‪ -‬حال موسوم به نورستان ‪ -‬و لمقان و نجراب و تکاب‬
‫واقع است‪ ،‬مسکن گزیدند و از خوف کردار خود مدتی در آن‏جا به سر بردند‪ ،‬و امیر‬
‫کبیر چون امان جان بدیشان داده بود‪ ،‬دیگر متصدی نشده‪ ،‬به جالل‏آباد مراجعت فرموده‬
‫زمستان را بسر برد‪.‬‬

‫ذکر واقعاتی که بعد از فوت مهاراجه رنجیت سنگهه به وقوع پیوسته‪ ،‬باعث‬
‫استیالی دولت انگلیس در مملکت متصرفة او شد‬
‫چون مهاراجه رنجیت سنگهه در سال هزار و هشت‌‌صد و سی و نه (‪ )1839‬میالدی‬
‫ُبمرد‪ ،‬از جملة سه تن فرزندانش کرک سنگهه و شیر سنگهه و دلیپ سنگهه‪ ،‬اولین‬
‫فرزندش بر مسند حکومت نشست‪ ،‬و این وقت شیر سنگهه پسر دومش در «وتاله» از‬
‫قصبات پنجاب واقع قرب الهور اقامت داشت و از سببی که کرک سنگهه‪ ،‬سلیم‌‌الحواس‬
‫و صحیح المزاج نبود‪ ،‬پسرش «نونهال سنگهه» که فهم و فراست کافی داشت و به زیور‬
‫خرد و کیاست آراسته بود و رنجیت سنگهه نیز در حیات خویش‪ ،‬میل خاطر جانب او‬
‫داشته‪ ،‬نوازش و تربیت می‌‌فرمود و از فرزندانش دوست‌‌تر می‏داشت‪ ،‬دانست که پدرش‬
‫کرک سنگهه‪ ،‬نمی‌‌تواند کار سلطنت راست کند‪ .‬پس اندک اندک دست پدر را از کار‬
‫سلطنت کوتاه کرده‪ ،‬جالس تخت و گاه شده‪ ،‬به حکومت پرداخت تا که در ماه نومبر سال‬
‫هزار و هشت‌‌صد و چهل (‪ )1840‬میالدی‪ ،‬کرک سنگهه پدرود جهان کرده‪ ،‬نونهال سنگهه‬
‫پسرش با وزیر خویش جسد او را به رسم و کیش اهل ُهنود به آتش سوخته‪ ،‬در وقت‬
‫مراجعت با وزیر دست بدست گرفته‪ ،‬پیاده‪ ،‬رو بارک نهاد و چون به دروازة قلعة سمن‌‌برج‬
‫نزدیک شده پا پیش گذاشت‪ ،‬از قضای مبرم الهی‪ ،‬روز او به تباهی رسیده‪ ،‬دفعت ًا دو کنگره‬
‫از کنگره‌‌های زبر دروازه‪ ،‬بر سر شاه و وزیر افتاده‪ ،‬هر دو را هالک ساخت و هنوز آتشی‬
‫که برای سوختن جسد پدرش افروخته و خاموش نگشته بود‪ ،‬او را نیز به سوختن‏گاه‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪28‬‬

‫برده بسوختند و آن دو‪ .‬کنگره بیادگار هم‏چنان خراب و تا کنون از مرمت به کنار است‪.‬‬
‫و پس از فوت او مادرش «رانی چندرکور»‪ 1‬به صوابدید اعیان مملکت‪ ،‬بر مسند‬
‫حکومت پسر نشسته‪ ،‬چهار ماه به امضای مجلس شوری فرمان‏روایی کرد و در اثنای‬
‫حکمرانی او‪ ،‬راجه دهیان سنگهه که از قوم دو کره و وزیرش بود‪ ،‬به شیر سنگهه نوشت‬
‫که‪« :‬کار سلطنت‪ ،‬چنان‏چه باید از دست رانی چندرکور بر نمی‌‌آید‪ ،‬می‌‌باید راه الهور‬
‫برگرفته‪ ،‬جالس سریر حکومت شوی» و هم‏چنین تمامت اعیان دربار‪ ،‬عرایض جداگانه‪،‬‬
‫نگار و نزد او ارسال نموده‪ ،‬در الهور دعوتش کردند و شیر سنگهه به نوشتة وزیر و دیگر‬
‫بزرگان از «وتاله» برخاسته‪ ،‬به اطمینان خاطر داخل الهور شده‪ ،‬مردم شهر و بزرگان دربار‬
‫پذیره‌‌اش کرده‪ ،‬در سمن بُرج ‌‌اش فرود آوردند و به مجرد وصول‪ ،‬بر مسند حکومت‬
‫نشسته‪ ،‬مادر نونهال سنگهه را که چهار ماه از حکومتش گذشته بود‪ ،‬در سرایی که نشیمن‬
‫داشت نظربند فرمود و پس از چندی خدمة خودش را امر کرد که شب‌‌هنگامی در خفا‪،‬‬
‫حبس ن َ َفس‪ ، 2‬هالکش ساختند‪ .‬و پس از آن شیر سنگهه به‬ ‫ِ‬ ‫بالِشت بر دهنش نهاده‪ ،‬به‬
‫عیش و عشرت‪ ،‬حکومت همی‌‌کرد تا که از دهیان سنگهة وزیر دلگیر شده خواست‬
‫دیگری را در مقابل او بروی کار آورده‪ ،‬دستش را از کار وزارت کوتاه کند‪ ،‬چنان‏چه‬
‫سردار «لهنا سنگهه» و «اجیت سنگهه» و «الیان سند» را به همین اراده نوازش می‌‌نمود و‬
‫دهیان سنگهة وزیر به فراست از مافی‌‌الضمیر او دریافته خفی ًه لهنا سنگهه و اجیت سنگهه‬
‫را اغوا کرده‪ ،‬بدیشان اظهار و القا نمود که در مکنت و اقتدار شما و شیر سنگهه فرقی‬
‫پدیدار نیست‪ ،‬می‏باید او را عزل کرده‪ ،‬به کار سلطنت پردازید و ایشان از خیال خام‪ ،‬گفتار‬
‫او را پخته دانسته‪ ،‬در کمین کار شدند تا که در سال هزار و هشت‌‌صد و چهل و چهار‬
‫(‪ )1844‬میالدی شیر سنگهه از الهور‪ ،‬چندی برای سیر و تفرج بیرون شده‪ ،‬در نواحی‬
‫قریبة الهور چند روزه ییالق گزید‪ ،‬و در وقت بیرون شدن از شهر‪ ،‬لهنا سنگهه و اجیت‬
‫سنگهه را تأکید کرد که هر یک صد سوار نوکر گرفته‪ ،‬در سیرگاه آورده‪ ،‬سان بدهند و‬
‫ایشان پس از فراهم کردن سوار‪ ،‬در شب به دهیان سنگهه اظهار کردند که فردا در وقت‬
‫عرض دیدن سوار‪ ،‬شیر سنگهه را خواهیم گشت؛ چنان‏چه در روز موعود‪ ،‬دهیان سنگهة‬
‫وزیر در سمن برج توقف کرده‪ ،‬نزد شیر سنگهه نرفت‪ ،‬و آن دو تن که کمر بستة قتل او‬
‫بودند‪ ،‬سواران خود را آراسته‪ ،‬نزد شیر سنگهه بردند و سواران را از سراپرده دور داشته‪،‬‬
‫خود داخل سراپرده شدند و شیر سنگهه‪ ،‬تفنگ لهنا سنگه را که جهت سان‌‌دادن به عزمی‬
‫که در دلش بود‪ ،‬پر کرده در دست داشت‪ ،‬وصف کرده طلبید که مشاهده کند‪ .‬وی دهن‬

‫‪ .1‬کور به فتح کاف به کیش برهمان نام ملک یعنی پادشاه است‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬خفه کردن‪ .‬ن‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪29‬‬

‫آن‌‌را به دست شیر سنگهه نهاده‪ ،‬آهسته کلنگش‪ 1‬را باال کشیده گشاد داد و گلولة آن بر‬
‫سینة شیر سنگهه خورده هالکش ساخت‪ .‬بعد لهنا سنگهه سرش را بریده و از موی آن‬
‫گرفته‪ ،‬با اجیت سنگهه از سراپرده بیرون شده‪ ،‬با سوران خود داخل باغی که نزدیک بارگاه‬
‫شیر سنگهه که پرتاب سنگهه پسر ده ساله‌‌اش در آن‏جا بود شده‪ ،‬او را نیز کشته سرش را‬
‫اجیت سنگهه بریده و از مویش گرفته‪ ،‬هر دو تن با سواران‌‌شان رو به شهر نهادند و چون‬
‫به دروازة سمن برج رسیدند‪ ،‬بنا به وعدة که به دهیان سنگهه داده بودند‪ ،‬او استقبال کرده‪،‬‬
‫خورسندی بسیار نمود و هر دو تن قاتالن شیر سنگهه و پسرش‪ ،‬از اسپ فرود گشته‬
‫باهم رو به دروازه نهادند و چون نزدیک به نزدیک دروازه رسیدند‪ ،‬لهنا سنگهه و دهیان‬
‫سنگهه‪ ،‬یکی مر دیگر را تکلیف بر سبقت دخول باب کرده‪ ،‬آخراالمر دهیان سنگهه از‬
‫الحاح و اصرار لهنا سنگهه‪ ،‬سبقت گزیده داخل درواز شده و لهنا سنگهه به تفنگی که شیر‬
‫بکشت و هر دو تن داخل قلعه گردید[دند]‪.‬‬ ‫سنگهه را کشته بود‪ ،‬در پشت او زده‪ ،‬او را نیز ُ‬
‫این خبر فتنه‌‌اثر‪ ،‬در افواه سمر گشته‪ ،‬به «هیرا سنگهه» پسر دهیان سنگهة مقتول رسید‬
‫و او برهنه پا‪ ،‬ریسمانی به گردن انداخته‪ ،‬از راه خون‌‌خواهی پدرش داخل چهاونی سپاه‬
‫واقع موضع میان میر صاحب شد و افسران سپاه را جمع کرده‪ ،‬ماجرا بازداشت و با چشم‬
‫گریان‪ ،‬استدعای انتقام خون پادشاه و پسرش و پدر خود کرد‪ .‬و تمامت افواج از این قضیه‬
‫دردناک گشته‪ ،‬چون بحر مواج روی قتل و تاراج به سوی قلعة سمن برج نهاده‪ ،‬دروازة‬
‫آن را که بسته بودند بر شکسته‪ ،‬داخل قلعه شدند و جنگ خفیفی روی داده‪ ،‬لهنا سنگهه‬
‫را بکشتند و اجیت سنگهه که خود را در ُگلخن حمام پنهان کرده بود‪ ،‬بعد از تفحص‬
‫واقف حال او شده‪ ،‬هیزم بدهن گلخن افروخته هالکش ساخته‪ ،‬جسدش را بیرون کشیده‪،‬‬
‫سرش را ببریدند و در خانه‌‌ای نهاده‪ ،‬هر یک داخل آن خانه شده‪ ،‬خیو‪ 2‬همی‌‌انداخت و‬
‫نفرین همی‌‌کرده‪ ،‬بلگد همی‌‌زد‪.‬‬
‫و حوادث مذکوره در سال هزار و هشت‌‌صد و چهل و چهار (‪ )1844‬میالدی‬
‫حادث گشته‪ ،‬پس از آن هیراسنگهه‪ ،‬دلیب سنگهه بن مهاراجه رنجیت سنگهه را بر مسند‬
‫حکومت نشانیده‪ ،‬خودش بار وزارت بر دوش گرفت و هم‏چنان پس از چندی‪ ،‬جواهر‬
‫بکشت و خودش‬ ‫سنگهه نام‪ ،‬خالوی دلیب سنگهه‪ ،‬فوج را بر انگیخته هیرا سنگهه را ُ‬
‫زمام وزارت بر کف گرفت و بعد از چندی او نیز از دست فوج کشته شده‪ ،‬لعل سنگهه‬
‫نام توشه‌‌خانه‌‌دار یعنی صندوق‏دار‪ ،‬لقبل راجه و منصب وزارت یافت و او از واهمة‬
‫این‏که مبادا به مثابة دیگران کشته شود‪ ،‬به دربار عام‪ ،‬اظهار و تجویز محاربه را با دولت‬
‫انگلیس اشتهار داد و سپاه نظام را امر کرد که جانب فیروز پور رهسپر شود؛ چنان‏چه در‬
‫‪ .1‬ماشة تقنگ‪.‬‬
‫‪ .2‬آب دهان ‪ -‬خدو ‪ -‬تف‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪30‬‬

‫روز بیست و سوم ماه نومبر سنة هزار و هشت‏صد و چهل و پنج (‪ )1845‬عیسوی لشکر‬
‫سکهه جانب فیروزپور از سهل و صعب‪ 3‬زمین مرور کرده از دریای ستلج عبور نمودند‬
‫والرد هاردنگ گورنر جنرال هند آگاه شده‪ ،‬در روز سیزدهم ماه دسمبر سال مذکور‬
‫اشتهار کرد که‪ :‬چون فوج سکهان از معاهدۀ سال هزار و هشت‌‌صد و نه میالدی عدول‬
‫کرده‪ ،‬از دریای ستلج در گذشته‪ ،‬است بر دولت انگلیس الزم و متحتم گردانیده است که‬
‫لشکر فرستاده‪ ،‬ایشان را دفع کند‪ ،‬و پس از شیوع اشتهار مذکور افواج ضروریة هند را به‬
‫سرعت و تعجیل هرچه تمامتر فراهم آورده‪ ،‬حکم جنگ داد و جانبین در روز هجدهم‬
‫ماه دسمبر سنة هزار و هشت‌‌صد و چهل و پنج مذکور‪ ،‬در موضع «مدکی» باهم مالقی‬
‫شده‪ ،‬هفده ضرب توپ سکهان به دست تصرف سپاه انگلیس افتاده‪ ،‬خود ایشان مغلوب‬
‫گشته رو به هزیمت نهادند‪ ،‬و دوباره گروه سکهان را غیرت گیریبان‏گیر شده‪ ،‬در موضع‬
‫فیروز شهر باهم در آویخته‪ ،‬فراوان خون‌‌ها ریخته گشت و آخراالمر راجه لعل سنگهه با‬
‫هفتاد و سه ضرب توپ دستگیر و غنیمت انگلیسان شد‪ ،‬و هم‏چنین روز بیست و هشتم‬
‫ماه جنوری سنة هزار و هشت‌‌صد و چهل و شش (‪ )1846‬میالدی مطابق سال هزار و‬
‫دوصد و شصت و دوی (‪ )1202‬هجری در موضع «علی وال» معروف به الّی وال‪ ،‬طرفین‬
‫را قتال و جدال دست داده‪ ،‬ایض ًا لشکر سکهان پشت به جنگ داده با رنجور سنگهه ساالر‬
‫ایشان‪ ،‬رو به گریز نهادند و بسیار تن از ایشان غرق دریای فنا گشته‪ ،‬پنجاه ضرب توپ‬
‫به تصرف انگلیسان درآمد و پس از آن در روز دهم ماه فبروری سنة مزبوره‪ ،‬در موضع‬
‫«سراهون» تالقی فیتین رخ داده‪ ،‬سردار شام سنگهه و جمعی از اعداد سپاهش به قتل‬
‫رسیده‪ ،‬مابقی شکست یافتند و دیگر رو به جنگ ننهاده‪ ،‬از بی‌‌اتفاقی سکهان‪ ،‬فتوح عدیده‪،‬‬
‫حاصل انگلیسان شد واال هرگز فوج اندک انگلیس بر لشکر بسیار سکها ظفر نمی‌‌یافت‪.‬‬
‫به هر حال الرد هاردینگ گورنر جنرال پس از حصول فتح داخل الهور شده‪ ،‬راجه‬
‫دلیب سنگهه بن مهاراجه رنجیت سنگهه‪ ،‬شورش و سرکشی افواج را در نزد او باعث‬
‫فساد اظهار کرده‪ ،‬عفو تقصیر خواست و معفو شده‪ ،‬در روز نهم ماه مارچ سنة هزار و‬
‫هشت‌‌صد و چهل و شش (‪ )1846‬عیسوی عهدنامة جدید در بین جانبین تحریر یافته‪،‬‬
‫به عوض اخراجات جنگ و گستاخی سکهان‪ ،‬ملک جالندر و دوآب و کشمیر و هزاره‬
‫چچ و دیگر کوهستان‪ ،‬به حکومت دولت انگلیس متعلق گشت و باقی والیات پنجاب به‬
‫مهاراجه دلیب سنگهه وا گذاشته شد و نیز بر طبق خواهش دلیپ سنگهه والی پنجاب‪،‬‬
‫یکتن رزیدنت یعنی وکیل امور سیاسیه در پنجاب مقرر گردید و چند تن اسستنت‬
‫رزیدنت یعنی نایب وکیل امور سیاسیه در اضالع وسطی پنجاب جهت انتظام مملکت و‬
‫‪ .3‬سهل زمین هموار و نرم‪ ،‬صعب زمین سخت‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪31‬‬

‫رفاه حال رعیت‪ ،‬مأمور شدند و از جمله جارج الرنس در پشاور و هربرت ادوردس به‬
‫مقام دیرجات‪ ،‬موضع بنو‪ ،‬ناظم و حاکم معین شدند و هر کدام در مقام مأموریت خود‬
‫رفته‪ ،‬بر طبق قانون سیاسی به نظم و نسق پرداخته‪ ،‬به تدبیر و صرف زرِ کثیر‪ ،‬روی دل‬
‫تمامت رعایا را جانب دولت متبوعۀ خویش کرده‪ ،‬سکهان را به جز نام‪ ،‬دیگر بادۀ مرامی‬
‫از حکومت در کام نگذاشتند و چون به تقریب عهد کرده بودند راه مخالفت پیمودند‬
‫نیز نمی‏توانستند‪ ،‬تا که از کارگزاری و حکمرانی انگلیسان به جان رسیده مصدر شورش‬
‫شدند‪ ،‬چنان‏چه ذکر می‏شود‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و شصت و چهار هجری‬

‫در این سال که مطابق بود با سنة هزار و هشت‌‌صد و چهل و هشت (‪ )1848‬میالدی‬
‫سکهان بلوای بزرگی ‪ -‬از نقار خاطری که نسبت به دولت انگلیس داشتتند ‪ -‬در پنجاب‬
‫بر پای کردند و از همه پیشتر دیوان مول‌‌راج نامی در ملتان‪ ،‬دست به فتنه برده‪ ،‬دو تن‬
‫بکشت‪ .‬و از سمر گردیدن این خبر‪ ،‬چتر سنگهه در چچ‪ ،‬هزاره دامن‌‌زن‬ ‫از انگلیسان را ُ‬
‫آتش فساد گشته‪ ،‬در پشاور سپاه سکهان بر جنرال جارج الرنس بشوریدند و او با زوجۀ‬
‫خویش از پشاور جانب شاه‌‌درة الهور راه فرار پیش گرفته‪ ،‬نزد سردار سلطان‌‌محمد خان‬
‫که وقتی سر هنری الرنس برادرش‪ ،‬به وی احسانی کرده بود‪ ،‬رفت که به پاس احسان‬
‫او حمایتش کند‪ ،‬اما؛ سردار سلطان‌‌محمد خان‪ ،‬ننگ افغانی خود و رفتار برادر او را در‬
‫برابر احسان رنجیت سنگهه و فرزندانش که به غایت تفقد نموده بودند‪ ،‬به هیچ نشمرده‪،‬‬
‫در روز سوم ماه دسمبر سنة هزار و هشت‌‌صد و چهل و هشت (‪ )1848‬میالدی مطابق‬
‫سال هزار و دوصد و شصت و چهار (‪ )1264‬هجری زن و شوهر هر دو تن را به دست‬
‫سکهان سپرد و از این کار‪ ،‬سردار سلطان‌‌محمد خان را زیاده‌‌تر در نزد سکهان پایة اعتبار‬
‫ارتقا یافته‪ ،‬به اعتماد و واسطة او از امیرکبیر که باهم برادر و یک سپهر را دو اختر بودند‪،‬‬
‫خواهش معاونت کرده‪ ،‬با او قرار دادند که اگر امیر کبیر در محاربۀ ما با دولت انگلیس‪،‬‬
‫معاون و دستگیر شده‪ ،‬یاری دهد‪ ،‬هر آینه پشاور و دیره‌‌جات را با بعضی والیات پنجاب‬
‫که ضمیمۀ افغانستان و مضافات آن بوده‌‌اند به اسم نعل‌‌بها‪ ،‬پس از فیصلۀ دعوی‪ ،‬سپرد‬
‫کارگزاران وی کنیم تا به قرار سابق به مملکت افغانستان منضم باشند و از این اظهار و‬
‫اقرار‪ ،‬عرض پرداز حضور امیر کبیر شدند‪.‬‬

‫ذکر لشکر کشیدن امیر کبیر از راه یاری و مددکاری سکهان جانب پنجاب‬
‫چون عرایض سردار سلطان‌‌محمد خان از مطالعۀ کارکنان پایة سریر سلطنت‪ ،‬شرف‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪32‬‬

‫گزارش یافت امیر کبیر نظر به این که تا کنون والیات پنجاب در تصرف سکهان بود و‬
‫در متصرف شدن آن‏ها و مداخلت‌‌کردنش‪ ،‬در عهدنامة دوستی ختامۀ دولتین افغانستان و‬
‫انگلیس مندرج نبود‪ ،‬تصمیم عزم کرده‪ ،‬لشکر گران ترتیب داده‪ ،‬با سردار غالم‌‌حیدر خان‬
‫و سردار محمداکرم خان که هر دو تن از ترکستان و جالل‌‌آباد به فرمان طلب‪ ،‬حاضر‬
‫حضور شده بودند‪ ،‬و سردار شمس‌‌الدین خان و سردار شاه‌‌دوله خان‪ ،‬از کابل رو به راه‬
‫نهاده‪ ،‬به سرعت سحاب و شتاب شهاب وارد پشاور شده از آن‏جا نیز ‪ -‬درنگ نکرده ‪-‬‬
‫آهنگ قلعة اَتَک فرمود و پس از وصول در قلعة اَتَک توقف گزیده‪ ،‬ترک پیشرفتن نمود‪.‬‬
‫و از آن سوی کرنیل سر هربرت ادوردس که در خالل احوال مذکور‪ ،‬در تسخیر ُملتان‬
‫مشغول بود و تا این وقت سه دفعه به محاربه پرداخته فتحیاب شده‪ ،‬روی تسخیر جانب‬
‫گجرات نهاده بود‪ ،‬چتر سنگهه و شیر سنگهه از امیر کبیر کمک در گجرات خواستند‪ ،‬و‬
‫او سردار محمداکرم خان را با سردار شمس‌‌الدین خان و سردار شاه‌‌دوله خان و پنج‌‌هزار‬
‫سوار گزیده از قلعۀ اَتَک‪ ،‬روانة گجرات نموده ایشان قبل از آن‌‌که سر هربرت ادوردس‪،‬‬
‫راه بدان‌‌جا نزدیک کرده رزم‌‌آرا شود‪ ،‬وارد گجرات شده‪ ،‬شیر سنگهه و چترسنگهه از راه‬
‫اعزاز و اکرام‪ ،‬پذیره و استقبال کرده مقدم ایشان را گرامی داشته‪ ،‬نیک بنواخت و از سردار‬
‫محمداکرم خان التماس نمودند که همین قدر نام یاری و مدد کاری امیر کبیر کافیست‬
‫که از کابل تا قلعة اَتَک تشریف آورده و شما را با پنج‌‌هزار سوار روانة این دیار نموده‪،‬‬
‫دیگر تکلیف نامرعی‪ 1‬است؛ می‌‌باید با همراهان و سواران خویش در هنگام کارزار به‬
‫کنار حرب‏گاه ایستاده‪ ،‬نظارة جنگ نمایید و سردار محمداکرم خان را این سخن او از‬
‫شجاعت‪ ،‬در طبیعت ناگوار آمده‪ ،‬در وقت تسویۀ صفوف جانبین‪ ،‬آهنگ جنگ کرده‪،‬‬
‫درنگ را در حوصلۀ خویش ننگ شمرد و هر چند چترسنگهه از محاربه منع کرده‪ ،‬اصرار‬
‫بر تقاعدش نمود‪ ،‬سردار محمداکرم خان به گوش قبول جا نداده‪ ،‬رو به مقاتله نهاد و در‬
‫روز بیست و یکم فبروری سنه هزار و هشت‌‌صد و چهل و نه (‪ )1849‬میالدی مطابق‬
‫اوایل سال هزار و دویست و شصت و پنج (‪ )1265‬هجری با تفاق سکهان با انگلیسان‬
‫درآویخته‪ ،‬خون بسیار در معرکة کارزار بریخت و کشش و کوشش بسیار کرده‪ ،‬آخر االمر‬
‫از بی‌‌ثباتی همراهان و پیروانش‪ ،‬پشت به دشمن داده‪ ،‬رو به هزیمت نهاد‪ .‬و از مغلوب‬
‫شدن سردار محمداکرم خان و پیروانش‪ ،‬لشکر سکهان را نیز شکست روی داد و انگلیسان‬
‫فتح حاصل کرده‪ ،‬به مراد دل واصل شدند و چتر سنگهه با شیر سنگهه در راولپندی‪ ،‬حلقۀ‬
‫اطاعت انگلیس را به گوش قبول نهادند و تمامت محاالت و والیات محکومۀ رؤسای‬
‫سکهه را تغلبا متصرف شدند و از آن روز تا کنون بی‏مانعی به حکومت پنجاب و پشاور‬
‫‪ .1‬منظور نشده‪ .‬تکلیف نامرعی است‪ :‬تکلیف ساقط است‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪33‬‬

‫و غیره پرداخته‪ ،‬کسی متعرض حال دولت انگلیس نگشت و امیر کبیر زمام مهام مملکت‬
‫را به دست دولت مزبور مشاهده کرده‪ ،‬بی آن‌‌که چیزی بگوید یا طریق مجادله با دولت‬
‫موصوف بپوید‪ ،‬از اَتَک در شاه‌‌درة الهور رفته‪ ،‬سردار سلطان‌‌محمد خان و سردار پیرمحمد‬
‫خان و سردار سعیدمحمد خان برادرانش را با فرزندان و عیال و اطفال ایشان‪ ،‬از آن‏جا‬
‫برداشته راه مراجعت جانب کابل برگرفت و چون وارد جالل‌‌آباد شد‪ ،‬به اندیشة این‏که‬
‫مبادا انگلیسان امدادش رانسبت به سکهان بهانه ساخته‪ ،‬متعاقب ًا داخل مملکت افغانستان‬
‫شوند‪ ،‬درنگ فرمود و پس از چندی‌‌که حادثه‌‌ای از جانب انگلیسان رخ ننمود‪ ،‬به اطمینان‬
‫خاطر از جالل‏آباد حرکت کرده تشریف فرمایی کابل شد‪ ،‬و والیات شرقی افغانستان از‬
‫تاریخ مذکور در تصرف دولت انگلیس درآمده‪ ،‬تا کنون شصت و هفت سال است که‬
‫رحل حکومت و طرح عمارت در پنجاب متعلقۀ سابقۀ افغانستان و کشمیر و پشاور و‬
‫دیرجات انداخته‪ ،‬کسی متصدی نگردیده است‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و شصت و پنج هجری‬

‫و تسخیر ترکستان صغیر‬
‫در این سال پس از مراجعت قلعۀ اتک‪ ،‬امیر کبیر را خیال فتح و تسخیر ترکستان‬
‫صغیر در ضمیر جایگیر گشته‪ ،‬سردار محمداکرم خان سومین فرزند‪ ،‬ارجمندش را‬
‫[به پیش کاری میرزا عبدالسمیع خان قزلباش که با سردار موصوف قبل برین مأمور‬
‫هزاره‌‌جات شده‪ ،‬خدمات شایسته به تقدیم رسانیده بود و نایب ذولفقار خان بیات] به‬
‫تسخیر ترکستان نامزد فرموده‪ ،‬لشکر گرانی با هر دو فوج پیادة وزیر محمداکبر خان‬
‫مبرور که متعلق به سردار غالم‌‌حیدر خان شده بودند‪ ،‬به رکابش تعین نمود و سردار‬
‫محمداکرم خان به راه افتاده‪ ،‬چون پانهاد خاک بامیان گشت‪ ،‬میران ترکستان آگاه گشته‪ ،‬از‬
‫بلخ و مزار شریف و شبرغان و اندخود و تاشقرغان و غیره قصبات و ایالت‪ ،‬با جمعیت‬
‫بسیاری روی مدافعه به سوی بامیان نهاده‪ ،‬وارد سیقان شدند و قلعة سرسنگ را به مردان‬
‫کار و دلیران کارزار محکم و استوار کرده‪ ،‬به آهنگ جنگ درنگ نمودند و از این سوی‬
‫سردار محمداکرم خان‪ ،‬میرزا عبدالسمیع خان را از یک طرف و نایب ذوالفقار خان را‬
‫از دیگر جانب‪ ،‬با افواج پیاده‪ ،‬امر صعود کردن به جبال شامخه‌‌ای که به هر دو طرف راه‬
‫واقع‏اند داده‪ ،‬خود با سوار کشادة ُدرانیه و غلجاییه و قزلباشیه‪ ،‬طریق مقابل اختیار کرده‬
‫رهنورد نبرد گشت؛ چنان‏چه ابطال رجال از قلل جبال‪ ،‬دهن توپ و تفنگ قتال گشوده‪،‬‬
‫از پیش رو سردار محمداکرم خان حمله‌‌ور شده‪ ،‬کار را بر تراکمه و اوزبکیه‪ ،‬به غایت‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪34‬‬

‫تنگ ساختند و از کشش و کوشش دلیران جنگ‪ ،‬مجال درنگ در ترکان نمانده‪ ،‬مغلوب و‬
‫پراکنده گشته‪ ،‬هر کدام راه مقام خویش برگرفتند و سردار محمداکرم خان پس از حصول‬
‫این فتح از راه درة صوف‪ ،‬بی‏مانعی داخل ترکستان گردیده‪ ،‬مژدة فتح را معروض پایه‬
‫سریر سلطنت نموده‪ ،‬توقیع ظفر از حضور اعلی‏حضرت امیر کبیر به نامش صادر گشت‬
‫و در شهر بلخ فرود آمده‪ ،‬رحل اقامت گشود‪.‬‬
‫بعد هر یک از میران ترکستان با تحفه و هدیة شایان‪ ،‬حاضر حضور سردار محمداکرم‬
‫خان همی‏شده‪ ،‬فرمان پذیر همی‌‌گردید و تمامت بزرگان چون‪ :‬ایشان‪ 1‬اوراق میر بلخ‬
‫و تملک و ایشان صدور میر آقچه و میرحکیم خان والی شبرغان و میر بابا بیک رییس‬
‫آی‌‌بیک و غضنفر خان ساالر اندخود و گنج‌‌علی بیک مهتر خلم یعنی تاشقرغان و محمود‬
‫خان داور سرپل و شاه‪-‬مراد بیک مرزبان قطغن‪ ،‬همه سر بر خط فرمان نهاده‪ ،‬مطیع و‬
‫منقاد گشتند و هم‏گنان پیش کشی‏ها از حضور سردار محمداکرم خان گذرانیده‪ُ ،‬مخَ َّلع‬
‫و سرافراز به مساکن خویش مراجعت کردند و چون اول کار و ابتدای تسخیر آن دیار‬
‫بود‪ ،‬مالیة اندک اندک بر اراضی و عقار ایشان مقرر شده‪ ،‬پاره‌‌ای از مالیات هر والیت‬
‫و شهری را به میر آن به رسم جایگیر معین داشته‪ ،‬تمامت ایشان را خرسند و رضامند‬
‫ساخت و به وضع نیکو‪ ،‬طرح حکومت انداخته مطابق دستوالعمل امیر کبیر که از حضور‬
‫اعلی‏حضرتش به نام او اصدار یافت‪ ،‬به نظم و نسق ترکستان پرداخت‪.‬‬

‫ذکر واقعات هرات و سرگذشت وزیر یارمحمد خان‬

‫درخالل احوال سال هزار و دویست و شصت و چهار (‪ - )1264‬که به شرح‬
‫رفت ‪ -‬به ماه شوال ایام عمر اعلی‌‌حضرت محمد شاه قاجار سپری شده‪ ،‬ولیعهد دولت‪،‬‬
‫ناصرالدین شاه به تخت سلطنت جلوس نمود و چون ختم فرمانروایی پادشاه مرحوم‬
‫مذکور و بدو حکم‌‌فرمایی سلطان مزبور بود‪ ،‬حسن خان ساالر و جعفر قلی خان ُکرد که‬
‫در زمان حیوه آن پادشاه خلد آرامگاه‪ ،‬سر فتنه می‌‌جنبانیدند‪ ،‬در مشهد مقدس رایت خود‬
‫سری افراشته‪ ،‬تیغ خالف به روی حمزه میرزا والی خراسان از غالف کشیدند و آخراالمر‬
‫توان مقاتلت را با او که مأمور تنبیه و تهدید ایشان شد‪ ،‬در خود ندیده از مشهد فرار کردند‬
‫و در سرخس نزد اراض خان رییس آن‏جا پناه برده قرار گرفتند تا که از سبب فوت محمد‬
‫شاه فرصت یافته‪ ،‬مردم تراکمۀ سرخس را در فتنه با خود یار ساخته‪ ،‬بر سر مشهد بتاختند‬
‫و جعفر قلی خان در وقت روی ترکتاز نهادن ساالر جانب مشهد به امر او در هرات نزد‬
‫وزیر یارمحمد خان آمد که او را نیز چون اراض خان‪ ،‬با خود یار و انباز طغیان سازند و‬
‫‪ .1‬در توران ایشان کلمة تعظیم است‪ ،‬به معنای خواجه و آقا‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪35‬‬

‫آن‌‌گاه که ساالر به نزدیک مشهد رسید‪ ،‬از آن سوی فوج پیادة همدانی و افشار نافرمانی‬
‫کرده‪ ،‬دست به تاراج شهر و بازار گشودند و از این معنی علماء و اعیان مشهد مکتوبی‬
‫به حسن خان ساالر فرستاده‪ ،‬طلب مشهدش کردند که شاید او دست غارت افواج حمزه‬
‫میرزا را از تاراج مال و منال مردم شهر باز دارد؛ چنان‏چه او نامة مردم مشهد را بر طبق‬
‫مرام خویش دیده‪ ،‬بدون تشویش با اراض خان و قوشید خان سرخسی و دوهزار سوار‬
‫ترکمان‪ ،‬داخل شهر مشهد مقدس شد‪.‬‬
‫و مقارن این حال وزیر یارمحمد خان حکمران هرات به التماس جعفر قلی خان که‬
‫در نزدش برای طلب کمک و امداد آمده و او با لشکر شایان جانب مشهد به راه افتاده بود‪،‬‬
‫باهم وارد نواحی مشهد شدند‪ .‬اما؛ وزیر یارمحمد خان که در ظاهر لوای معاونت حسن‬
‫خان ساالر و جعفر قلی خان افراشته بود و در باطن روی دل به سوی دولت داشت از راه‬
‫خفا میرزا بزرگ خان را نزد حمزه میرزا که در ارگ مشهد محصور ساالر بود‪ ،‬فرستاده‬
‫پیام داد که‪ :‬من از راه نصرت و یاری حسن خان ساالر از هرات در این دیار نیامده‪ ،‬بلکه‬
‫به امداد شما در این مرحله قدم نهاده‌‌ام که دست فتنة او را کوتاه سازم و هم بر خالف‬
‫این پیام‪ ،‬به قلم فریب مکتوبی نوشته به ساالر روان کرد که فردا در شهر داخل می‌‌شوم؛‬
‫می‌‌باید فرودگاه هم معین باشد که در آن‏جا نزول کنم و حسن خان ساالر چهارباغ اندرون‬
‫شهر مشهد را معین داشته‪ ،‬یزدان‌‌بخش میرزا و علما و سادات و بزرگان شهر را به استقبال‬
‫وزیر یارمحمد خان گماشت و چون خبر یافته و آگاه شده بود که وزیر یارمحمد خان را‬
‫با حمزه میرزا راه موافقت در میان است‪ ،‬امر کرد که لشکر شایانی با پذیره گیان از شهر‬
‫بیرون رود تا اگر او رو به شهر آرد‪ ،‬مقدمش را گرامی داشته‪ ،‬به عزت و احترام آورده‪ ،‬در‬
‫منزل‏گاهی که برایش معین گردیده‪ ،‬فرود آرند و اگر طریق ارگ گرفته‪ ،‬راه موألفت جانب‬
‫حمزه میرزا پیماید‪ ،‬مانع گشته‪ ،‬بازوی ه ّمت بر دفعش گشوده‪ ،‬نگذارند که بدو پیوندد‪.‬‬
‫و وزیر یارمحمد خان از حیله‌‌ای که اندیشیده بود به جعفر قلی خان گفت که‪ :‬من‬
‫باید اول به ارک در شده‪ ،‬آن را متصرف شوم‪ ،‬بعد به اطمینان خاطر به شهر درآیم و او‬
‫که از کید وی آگاه نبود سخنش را پذیرفته‪ ،‬مانع از اراده‌‌اش نشد و تا به موضع انفصال‬
‫راه ارگ و شهر باهم راه پیموده‪ ،‬بعد راه شهر را فروگذاشته طریق ارگ برگزیدند‪ ،‬و از‬
‫ارگ نیز ابراهیم خلیل خان و عبدالعلی خان با فوج نظام و توپخانه به امر حمزه میرزا به‬
‫استقبال وزیر یارمحمد خان بیرون شدند‪ ،‬و مردم شهر چون این بدیدند‪ ،‬به سخن ساالر‬
‫که بدیشان گفته بود ‪ -‬چنان‏چه آنف ًا مرقوم گشت ‪ -‬روی ستیز جانب وزیر یارمحمد‬
‫خان نهاده‪ ،‬باهم در افتادند و وزیر یارمحمد خان جنگ‌‌کنان خود را به جماعة پذیره‌‌‬
‫آیندگان رسانیده‪ ،‬با ایشان داخل ارگ شد و حسن خان ساالر با مردم شهر از پیوستن‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪36‬‬

‫وزیر یارمحمد خان به حمزه میرزا‪ ،‬شهد تمنّای خود را بَدَ ل به زهر دیده‪ ،‬مایوس شدند‪،‬‬
‫و وزیر یارمحمد خان‪ ،‬جعفر قلی خان را محبوس در نزد خود نگاه داشته‪ ،‬به کنار لشکر‬
‫گاه حمزه میرزا جداگانه فرودگاه ساخت و پس از دو روز چون کار از تنگی علوفه‪ ،‬بر‬
‫لشکر حمزه میرزا دشوار شده بود‪ ،‬سواران افغان را که از هرات با خود برده بود برداشته‪،‬‬
‫راه تحصیل آذوقه جانب قریة گلستان برگرفت و از آن‏جا مقداری از غله در اردو رسانید‪.‬‬
‫و این کردار وزیر یارمحمد خان‪ ،‬زیاده‌‌تر باعث اعتماد حمزه میرزا بر اتحاد او شد‪.‬‬
‫و هم‏چنین پس از چند روز باز به ارادة رسانیدن غله‪ ،‬از ارگ بیرون شتافته و حسن‬
‫خان ساالرش دور از اردو یافته‪ ،‬جمعی از مردم شهر را به محاربه گماشته‪ ،‬جنگ سخت‬
‫واقع گشت و در آخر کار تابعان وزیر یارمحمد خان مغلوب گشته‪ ،‬پشت به کارزار دادند‬
‫و حمزه میرزا از هزیمت او آگاه گردیده‪ ،‬عجالت ًا فوج و توپخانه از ارگ به معاونت او‬
‫فرستاده‪ ،‬سالم ًا به ارکش درآورد‪.‬‬
‫و بعد از این هزیمت‪ ،‬اقامت وزیر یارمحمد خان در جنب مشهد به صعوبت‬
‫انجامیده‪ ،‬با حمزه میرزا به مشورت پرداخته‪ ،‬صالح کار را بدان قرار دادند که از مشهد‬
‫باهم راه هرات برگرفته‪ ،‬ایام زمستان را در این‏جا به سر برند تا ناصرالدین شاه کار جلوس‬
‫و نظم سلطنتش را راست نماید‪ ،‬آن‌‌گاه به ساز و برگ آراسته روی به سوی مشهد نهند؛‬
‫چنان‏چه باهم از مشهد عازم هرات شدند‪ ،‬و در این وقت جعفر قلی خان که گرفتار بند‬
‫و نکال‪ 1‬بود به خود اندیشیده‪ ،‬خالصی خویش را از روی تدبیر چنین قرار داد که از‬
‫زندان پیام به حمزه میرزا فرستاد و به سوگندهای غالظ و شداد‪ ،‬عهد در میان نهاد تا از‬
‫حبس رهایی‌‌اش داده‪ ،‬به شهرش فرستد که پنج‏صد اشتر آذوقه با صد رأس اسپ و صد‬
‫رأس قاطر‪ ،‬به وی روانه دارد تا به آسانی رهسپار هرات شود و حمزه میرزا که از همه‬
‫جهت‪ ،‬عسرت و پریشانی برایش رخ داده بود‪ ،‬پیمان و پیام او را به گوش قبول شنیده‪ ،‬از‬
‫زندانش رها فرمود و به صوابدید وزیر یارمحمد خان و ابراهیم خلیل خانش خلعت فاخر‬
‫عطا کرده‪ ،‬به شهرش فرستاد و او به عهدی که کرده بود وفا نتوانسته‪ ،‬بعد حمزه میرزا و‬
‫وزیر یارمحمد خان آن‌‌قدر که توانستند عمارت ارگ را ویران کرده اتوابی را که حمل و‬
‫نقل آن‏ها دشوار می‌‌نمود‪ ،‬از عراده فرود آورده‪ ،‬چوب آالت آن‏ها را تمام بسوختند که‬
‫دستیار حسن خان ساالر نشوند‪ ،‬و راه برگرفتند‪ ،‬و ساالر با جعفر قلی خان تعاقبی نموده‪،‬‬
‫بی‏نیل مقصود برگشتند و از مشهد با ارادة این‏که هرگاه سپاهی از تهران مأمور خراسان‬
‫شود دفع کنند‪ ،‬با لشکری که داشتند راه رباط نشابور برداشته در آن‏جا اقامت گزیدند‪،‬‬
‫و حمزه میرزا و وزیر یارمحمد خان با اردویی که همراه داشتند در نواحی جام رسیده‪،‬‬
‫‪ .1‬عقوبت ‪ -‬عذاب و سزا‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪37‬‬

‫بهادر خان را که در وقت راه پیمودن وزیر یارمحمد خان جانب مشهد کسانش را اسیر‬
‫و دستگیر کرده بود‪ ،‬از راه انتقام او را در قلعة «فریمان» محصور کرده‪ ،‬تا پانزدهم ماه‬
‫ذیحجة سال هزار و دوصد و شصت و چهار (‪ )1264‬هجری به دور قلعة موصوفه به سر‬
‫بردند تا که بهادر خان طالب امان شده‪ ،‬علوفة لشکر را برذمه گرفت‪ ،‬آن‌‌گاه حمزه میرزا‬
‫امان داده عفوش کرد‪.‬‬
‫بعد از آن‏جا راه هرات درنوردیده‪ ،‬چون وارد منزل «شبش» شدند‪ ،‬بنابر آن‌‌که در آن‏جا‬
‫چوب و جنگل بسیار است‪ ،‬اقامة ایام زمستان را حمزه میرزا از وزیر یارمحمد خان در‬
‫منزل مذکور التماس کرده‪ ،‬پس از پذیرفتن او در آن‏جا قشالق گزید‪ .‬و وزیر یارمحمد‬
‫خان در هرات آمده‪ ،‬بیست و پنج هزار روپیه و هزار خروار غله به رسم قرض نزد حمزه‬
‫میرزا فرستاد و او از نیمة محرم سال هزار و دوصد و شصت و پنج (‪ )1285‬هجری تا آخر‬
‫ماه ربیع‌‌الثانی‪ ،‬مدت سه ماه و پانزده روز در «شبش» به سر برد تا که سلطان مراد میرزای‬
‫حسام السلطنه‪ ،‬به امر اعلی‏حضرت ناصرالدین شاه از تهران راه تنبیه و تهدید حسن خان‬
‫ساالر برگرفته‪ ،‬خبر توجه او جانب مشهد سمر گشت‪ ،‬حمزه میرزا لشکر خویش را از‬
‫آن‏جا جانب مشهد کوچ داد و وزیر یارمحمد خان‪ ،‬جبار خان الکوزایی را با هزار سوار‬
‫افغان به رکاب او گماشت‪.‬‬
‫و این رفتار وزیر یارمحمد خان‪ ،‬مطبوع شاه ایران گشته‪ ،‬از دولت ایران چهار ضرب‬
‫توپ و خطاب ظهیرالدوله‌‌گی یافته‪ ،‬راه مودت و مواالتش بدان سو مفتوح شد‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و شصت و شش هجری‬

‫و شورش میران ترکستان‬
‫چون از ُحسن حکومت سردار محمداکرم خان و نظم و نسقش در مملکت ترکستان‪،‬‬
‫دست جور میران آن‏جا از ستم کوتاه گشته‪ ،‬از گرفتن مال و منال مظلومان بازداشته شد‪،‬‬
‫هم‏گنان در بلدة آقچه جمع گردیده‪ ،‬شورش آغاز کردند و با سردار محمداکرم خان و‬
‫سردار محمدشریف خان که به امر امیر کبیر از کابل جهت اقامت در نزد او رفته بود‪،‬‬
‫طرح محاربه انداختند و چنان حمله‌‌ها و ترکتازهای پی در پی بر ایشان نمودند که ایشان‬
‫به ستوه آمده‪ ،‬عرض پرداز حضور امیر کبیر شده کمک خواستند‪.‬‬
‫و امیر کبیر از عرض و التماس هر دو تن پسرانش‪ ،‬سردار غالم‌‌حیدر خان را [با‬
‫چندی دیگر از سرداران و شهزادگان چون سردار محمدامین خان و سردار محمدافضل‬
‫خان و] سردار شجاع‏الدوله خان و لشکر شایان از سواره و پیاده و اتواب آتشفشان‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪38‬‬

‫از کابل جانب ترکستان گسیل فرمود و چون ایشان وارد «آی‌‌بیک» شده فرود آمدند‪،‬‬
‫آقسقاالن‪ 1‬محال قطغن که هنوز چنان‏چه باید نزد سردار محمداکرم خان نشده‪ ،‬سر در‬
‫خط فرمان ننهاده بودند‪ ،‬این وقت از راه دوراندیشی و عاقبت‌‌بینی‪ ،‬هدایا و تحف شایسته‪،‬‬
‫به صحابت‪ 2‬اشخاص سال‏خوردة ریش‌‌سپید نزد سردار غالم‌‌حیدر خان فرستاده‪ ،‬از‬
‫شرفیاب نشدن به حضور سردار محمداکرم خان عذر و عفو تقصیر خواستند‪.‬‬
‫و سردار غالم‌‌حیدر خان تحایف ایشان را پذیرفته و به آب تس ّلی غبار خوف را از‬
‫دامن ضمیر ایشان ُرفته و شسته‪ ،‬فرستادگان را ُمخ َّلع ساخته با منشور مالطفت دستور‪،‬‬
‫رخصت مراجعت داد‪.‬‬
‫و از مشاهدة این حالت‪ ،‬میران فتنه‌‌جوی مفسده‌‌خوی نیز هراسناک شده‪ ،‬پراکنده‬
‫شدند و هرکدام از مسکن و مقام خویش تحفه و هدیه‌‌ای برداشته‪ ،‬از راه اطاعت پیش‬
‫آمدند و از سردار غالم‪-‬حیدر خان التماس عفو تقصیر نموده‪ ،‬تس ّلی و دلجویی همی‏یافت‬
‫و به خلعت دیبا و جامۀ زیبا سرافرازی یافته‪ ،‬پس از رخصت یافتن جانب مسکن خود‬
‫همی‏شتافت‪ ،‬و از جمله محمود خان والی سابقة سرپل و «ایشان صدور» حکمران آقچه‬
‫و «ایشان اوراق» میر بلخ‪ ،‬هر سه تن را که زیاده‌‌تر بانی فساد و مبانی عناد بودند‪ ،‬سردار‬
‫غالم‌‌حیدر خان خواست که نزد خود نگاه داشته‪ ،‬هنگام مراجعت از ترکستان ایشان را‬
‫برداشته به کابل آرد‪ ،‬اما؛ سردار محمداکرم خان در بارة دو تن دیگر چیزی نگفته‪ ،‬از‬
‫نگاه‌‌داشتن محمود خان‪ ،‬سردار غالم‌‌حیدر خان را مانع گردیده گفت که‪ :‬هر چند محمود‬
‫خان به خصمی و دشمنی پرداخته ما را مضطر و مضطرب ساخت‪ ،‬باز هم از بردنش‬
‫در کابل‪ ،‬بودنش به ترکستان اولی است‪ ،‬زیرا که از درِ مسالمت پیش آمده‪ ،‬دگر پیرامون‬
‫مخافت و مبانیت نخواهد گشت؛ دیگر این‏که مرد تجربه کار است‪ ،‬می‏باید در این دیار‬
‫باشد‪.‬‬
‫خالصه هر دو برادر عرض‏پرداز حضور امیر کبیر شده‪ ،‬هر یک استصواب رأی‬
‫بجستند و امیر کبیر منشوری به نام هر دو فرزند ارجمندش‪ ،‬مرقوم و مرسول‬ ‫خویش ُ‬
‫فرمود که چون سردار غالم‪-‬حیدر خان پس از نظم و نسق ترکستان به کابل بر می‌‌گردد‬
‫و سردار محمداکرم خان در آن‏جا برای حکومت می‏ماند‪ ،‬پس هر چه در چنین امور رأی‬
‫او صواب پندارد‪ ،‬بی شک و ریب پسندیدة شریعت سلطنت و حمایت اهل مملکت‬
‫خواهد بود‪.‬‬
‫و پس از وصول این حکم سعادت شمول سردار غالم‌حیدر خان متعرض نقل‌‌دادن‬
‫مکان دیگر میران ترکستان نشده‪« ،‬ایشان اوراق» و «ایشان صدور» را با عیال و اطفال و‬
‫‪( .1‬آق سقل) ریش سفید ‪ -‬رییس قوم ‪ -‬مهتر قوم‪.‬‬
‫‪ .2‬همراهی ‪ -‬مصاحبت‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪39‬‬

‫منسوبان ایشان با خود برداشته در کابل آورد و از حضور امیر کبیر منزل و مادی و خرج‬
‫مکفی برای شان معین و مقرر گشت‪ ،‬و پس از مراجعت سردار غالم حیدر خان‪ ،‬مردم‬
‫محال قطغن آتش بغی را دامن‌‌زن شدند‪.‬‬

‫ذکر بغاوت مردم قطغن و رحلت سردار محمداکرم خان‬

‫چون سردار غالم‌حیدر خان از ترکستان به کابل بازگشت فرمود‪ ،‬مردم محال قطغن‬
‫که از خوف او تحفه و هدیه ‪ -‬چنان‏چه رقم شد ‪ -‬نزدش فرستاده سر در تحت فرمان‬
‫تمرد ورزیدند‪،‬‬
‫نهاده بودند‪ ،‬ایمن گردیده از دادن مال دیوانی و خراج سلطانی سر باز زده ّ‬
‫و سردار محمداکرم خان با لشکر شایان از مزار شریف به عزم سرزنش آن مردم نکوهیده‬
‫منش خیمه بیرون زده‪ ،‬چون وارد تاشقرغان شد سردار محمدشریف خان حکمران آن‏جا‬
‫پذیره کرده‪ ،‬مراسم مهمانی برادرانه به تقدیم رسانید‪ ،‬و هم در آن‏جا امراض سه‌گانة ِسل و‬
‫دِق‪ 1‬و ذات‌الجنب‪ 2‬که بعضی از امراض مذکوره‪ ،‬از دیرگاه الزم حالش بود‪ ،‬به شدّ ت رو‬
‫نهاده‪ ،‬ایّام عمر گرانمایه‌اش سپری شد و به عمر سی و سه سالگی به سال هزار و دوصد‬
‫و شصت و شش (‪ )1266‬هجری پدرود جهان فانی کرده‪ ،‬در جنب مرقد مطهر حضرت‬
‫امیرالمؤمنین علی (کرم اهلل وجهه) واقع مزار شریف مدفون گشت‪ ،‬و امر گوشمالی مردم‬
‫قطغن از سبب فوت آن مرحوم به تعویق افتاد و سردار شهسوار خان پسر دوازده سالۀ‬
‫مبرور مذکور در جای پدر مغفورش به مسند ایالت ترکستان بر نشست و به توسط سردار‬
‫مکرمش اجرای کار حکومت نمودن گرفت تا که خبر ُکربت‪‌ 3‬اثر‬ ‫محمدشریف خان عم ّ‬
‫فوت شهزاده‪ ،‬گوش‌خراش امیر کبیر شده‪ ،‬پس از طی بساط سوگواری و خاموش گشتن‬
‫جوش و خروش فاتحه‌خوانی و ماتم‌داری‪[ ،‬به مشورت سردار غالم‏حیدر خان ولیعهد]‬
‫سردار محمدافضل خان اولین فرزند برومند اعلی‏حضرت شهریاری که قدم به مرحلة سی‬
‫و شش سالگی نهاده بود‪ ،‬از حضور پدر نیکوسیرش به ایالت ترکستان سرافرازی یافت‬
‫و چون مالیات عالقۀ زرمت که تا این وقت در تیول مؤونتش بود و کفایت امر معیشتش‬
‫نمی‌نمود‪ ،‬بعض مالیات ترکستان‪ ،‬جایگیر مخارجش معین گشت و سردار شهسوار خان‬
‫به فرمان طلب در کابل آمده شرف دست‌بوس حاصل کرد و سردار محمدافضل خان وارد‬
‫مزار شریف شده‪ ،‬به حکومت پرداخت‪.‬‬

‫‪ .1‬مرضی که شخصی را الغر و نزار کند – تب الزم – سل‪.‬‬

‫‪ .2‬تورم پردة جمب ‪ -‬پردة جنب عشاء دو الیه است که یک الیة آن روی شش‏ها و یک الیة آن بر روی سطح‬
‫دخلی دنده‌ها چسبیده است‪.‬‬
‫‪ .3‬اندوه ‪ -‬حزن‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪40‬‬

‫ذکر فتنۀ محمود خان سرپلی و مراجعت سردار محمدشریف خان‬

‫مقارن این حال محمود خان سرپلی‪ ،‬مردم قطغن را بر حال بغاوتش استوار دیده‬
‫و کارگزاران پایۀ سریر سلطنت را از گرفتاری در دیگر امور مهمة مملکت‪ ،‬متوجه به‬
‫گوشمالی مردم مذکور ندیده مکنت امارت در خیالش زبون آمده‪ ،‬سر از جیب تمرد‬
‫برکشید و به اتفاق فتنه‌جویان ازبکیه‪ ،‬آقچه را متصرف شد و سردار محمدافضل خان‬
‫با سردار محمدشریف خان لوای مدافعه برافراشته‪ ،‬به اتفاق میر حکیم خان شبرغانی و‬
‫غضنفر خان اندخودی‪ ،‬وجهة همت به قلع او گماشتند و محاربات عدیدۀ شدیده به وقوع‬
‫پیوسته‪ ،‬آخراالمر محمود خان دستگیر گشت و به مکافات کردارش بیاسا رسیده فتنه‌ای‬
‫که برانگیخته بود بخوابید‪ ،‬و امیر کبیر از عرض مژده‌رسانی فتح سردار محمدافضل خان‬
‫که در ذیل آن از معاونت و یاری و صداقت و اخالص‌شعاری میر حکیم خان شبرغانی‬
‫و میر غضنفر خان اندخودی نیز معروض داشته بود‪ ،‬خدمت ایشان را ضایع نساخته نیک‬
‫بنواخت؛ چنان‏چه خلعت و خطاب نظام‌الملکی و منشور حکومت شبرغان را به نام میر‬
‫حکیم خان و خلعت و لقب امین‌الدوله و فرمان حکومت اندخود را اسمی غضنفر خان‪،‬‬
‫به جایزۀ خدمتی که کرده بودند‪ ،‬از راه عطا در ترکستان بدیشان فرستاد و هم از حضور‪،‬‬
‫نگین خاتم غضنفر خان را بدین سجع مزین و منقر فرموده از طریق لطف روانه نمود‬
‫امین الدوله شد میر غضنفر‬ ‫ز الطاف امیر دادگستر‬

‫و بعد از آن سردار محمدشریف خان که سردار غالم‌حیدر خانش به سبیل تبدیل‬

‫دو ساله‪ ،‬به حکومت تاشقرغان مأمور فرموده‪ ،‬قرار داده بود که پس از دو سال سردار‬
‫محمدامین خان به جایش دو سال دیگر اقامت و حکومت نموده‪ ،‬هم‏چنین هریک از هر‬
‫دو تن پی هم‪ ،‬دو دو سال به حکومت به سر برند‪ ،‬راه کابل برگرفته‪ ،‬سردار محمدامین‬
‫خان به عوض او از حضور امیر کبیر در تاشقرغان رفته‪ ،‬به کار حکومت پرداخت و سردار‬
‫محمدشریف خان وارد کابل شده از فیض دست‌بوسی امیر کبیر‪ ،‬سعادت دارین حاصل‬
‫کرد‪ .‬‬

‫ذکر مأمور شدن هریک از شهزادگان به حکومت دیاری و یار شدن مر یکدیگر‬
‫را به کاری‬
‫و امیرکبیر سردار محمدشریف خان را پس از رفع خستگی راه ترکستان ‪ -‬بر خالف‬
‫قرارداد سردار غالم‌حیدر خان در باب حکومت تاشقرغان که مذکور شد ‪ -‬به حکومت‬
‫هزارة بهسود از حضور مأمور فرموده‪ ،‬حکومت هزارۀ دایزنگی و دایکندی را تا دو آب‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪41‬‬

‫شاه‌پسند که بامیان نیز داخل محال آن دو والیت بود‪ ،‬به سردار محمداسلم خان تفویض‬
‫نمود و سردار ولی‏محمد خان و سردار محمدزمان خان را از عرض و التماس سردار‬
‫محمدافضل خان حکمران ترکستان که معروض داشت که هر دو تن مأمور ترکستان شوند‬
‫تا اگر میران ترکستان‪ ،‬سلسله جنبان طغیان آیند‪ ،‬ایشان در مدافعه و رفع فتنه‪ ،‬معاونت و‬
‫یاری وی نمایند؛ هر دو تن مأمور ترکستان شدند و در آن‏جا سردار محمدافضل خان‪،‬‬
‫سردار ولی‌محمد خان را به حکومت آقچه و سردار محمدزمان خان را نخست با ایالت‬
‫«نملک» و پس از چندی از آن‏جا به حکومت سرپل مقرر کرده‪ ،‬هم‏گنان از طریق برادری‬
‫به حکمرانی پرداختند‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و شصت و هفت هجری‬

‫و سرگذشت وزیر یارمحمد خان و خاتمۀ کار آن‬
‫در خالل احوال مذکوره و تضاعیف سوانح واردۀ این سال‪ ،‬وزیر یارمحمد خان ‪ -‬که‬
‫ذکر خطاب ظهیرالدوله یافتنش از کارگزاران دولت ایران سابق ًا به شرح رفت ‪ -‬مسموع‬
‫گشت که احمدخان اسحق‏زایی با سردار کهندل خان حکمران قندهار‪ ،‬متفق و همداستان‬
‫شده‪ ،‬او و برادرانش را ترغیب به تصرف «الش» و «جوین» کرده‪ ،‬سردار شیرعلی خان بن‬
‫سردار مهردل خان را با لشکر از قندهار آورده‪ ،‬در الش جا داده و دیگر سرداران قندهار به‬
‫تحریک او روی تسخیر به سوی هرات نهاده به گرشک رسیده‌اند‪ ،‬و سردار محمدصدیق‬
‫خان بن سردار کهندل خان با لشکر شایان داخل عالقه چخانسور شده متصرفانه نشسته‬
‫است‪ .‬از شنیدن حوادث مذکوره‪ ،‬در تشویش و اضطراب افتاد و لشکری ترتیب داده‪ ،‬رو‬
‫به راه مدافعه نهاد و از بین راه نامه‌ای به سرداران قندهار نوشته‪ ،‬ارسال داشت که چون‬
‫جانبین طریق مخالفت سدوزایی پیموده و می‏پیماییم‪ ،‬گویا در معنی دوست یکدیگر‬
‫می‌باشیم که باهم در مخاصمه نگراییم و مصدر این فتنه را که احمدخان اسحق‏زایی است‬
‫از فتنه‌جویی باز داشته‪ ،‬از میان برباییم و خود از عقب این نامه راه برگرفته‪ ،‬از گرد راه‬
‫داخل الش شد و وجوداحمد خان را به جاروب عتاب از آن‏جا ُرفته‪ ،‬دورش کرد والش‬
‫را متصرف گشته‪ ،‬سردار شیرعلی خان را بی آن‌که رنجیده‌خاطر سازد‪ ،‬به مالیمت و مدارا‬
‫بیرون کشیده‪ ،‬روانۀ قندهارش نمود‪.‬‬
‫و مقارن این حال وزیر یارمحمد خان را [از سبب خوردن دوغ با خیار که در حالت‬
‫عرقناکی و خستگی جاده نوردی خورده و تاب ناک شده بود‪ ،‬تبش شدید گشته] سپاه‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪42‬‬

‫را با سعیدمحمد خان پسر خود در الش گذاشته‪ ،‬خود از راه مراجعت‪ ،‬رو به هرات نهاد‬
‫و آن‌گاه که وارد منزل رباط میر شد‪ ،‬در سلخ ماه شعبان سال هزار و دویست و شصت‬
‫و هفت (‪ )1267‬هجری ایام عمرش سپری گشت و همراهانش نعش او را برداشته در‬
‫هرات به جنب مضجعت با برکات جناب مولوی عبدالرحمان جامی (قدس سره السامی)‬
‫دفن کردند‪ .‬فقط‬

‫ذکر حکومت سعیدمحمد خان ابن وزیر یارمحمد خان در هرات‬

‫و پس از فوت و دفن او [وزیر یارمحمد خان] سعیدمحمد خان پسرش با لشکری‬
‫که همراه داشت‪ ،‬از الش روی مراجعت جانب هرات نهاد و مردم هرات به استقبالش‬
‫بیرون شده‪ ،‬اگر چه مایه‌ای از خرد نداشت‪ ،‬به اعزاز و اکرام به شهرش درآورده‪ ،‬حکمش‬
‫را گردن نهادند و هم به ذریعۀ عریضه از اعلی‏حضرت ناصرالدین شاه قاجار که وزیر‬
‫یارمحمد خان خود را به حمایت او حکمران هرات می‏پنداشت‪ ،‬استدعای حکومت‬
‫پدرش را برای سعیدمحمد خان کرده‪ ،‬خود او نیز میرزا بزرگ خان نواده میرزا عبدالغفار‬
‫خان را با تحف و هدایا و التماس‏نامۀ مذکورۀ رعایای هرات که به خط میر عبدالرحمان‬
‫خوشنویس مرقوم داشته بودند‪ ،‬در تهران نزد شاه ایران فرستاد و او هدایای سعیدمحمد‬
‫خان را پذیرفته و التماسنامة هرویان را به گوش قبول شنفته‪ ،‬میرزا احمد خان ناظم دیوان‬
‫را از راه تعزیت فوت یارمحمد خان مرحوم و تهنیت حکومت سعیدمحمد خان با اسپ‬
‫زین و لجام زر و کارد مک ّلل به جواهر از بهر تشریف‪ 1‬او و فرستادگان خودش که‬
‫رخصت مراجعت داد‪ ،‬روانة هرات فرمود‪.‬‬
‫و در خالل این حال بعضی از مردم هرات که به سبب بی‌خردی سعیدمحمد خان‪،‬‬
‫نسبت به وی ناراضی و سرگران بودند‪ ،‬از راه خفا به سردار کهندل خان مکتوب فرستاده‬
‫دعوت تسخیر هراتش کردند؛ چنان‏چه او به التماس پاره‌ای از مردم هرات با سپاه آراسته‬
‫از قندهار رو به هرات کرده‪ ،‬فراه و اسفزار را متصرف گشت و سلطان مراد میرزای والی‬
‫مشهد مقدس که ملقب به حسام‪-‬السلطنه بود‪ ،‬از این امر واقف گردیده سام خان ایلخانی‬
‫را با هفت‌صد سوار تعین کرد که با عباس قلی خان میرپنج و سه فوج خراسانی و شش‬
‫عراده توپ و هزار سوار گشادة مشهدی‪ ،‬روی به سوی هرات نهند و در نزدیک هرات‬
‫فروکش کرده‪ ،‬متعابقا نگران باشند و به سام‌خان اجازت این نیز داد که هرگاه بخواهد با‬
‫سواران خود از عباس قلی خان جدا شده‪ ،‬در هرات رود و او در موقفی که جای گزیند‪،‬‬
‫هم‏چنان درنگ کنان مترصد امر سام خان بوده‪ ،‬هر چه او فرماید عمل نماید‪.‬‬

‫‪ .1‬بزرگوار کردن ‪ -‬خلعت دادن‪.‬‬

‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪43‬‬

‫چنان‏چه هر دو تن باهم تا دو منزلی شهر هرات اسپ رانده‪ ،‬عباس قلی خان عنان باز‬
‫کشیده فرود آمد و در همان‌جا که از هرات دو منزل دور بود اقامت گزید‪ ،‬و سام خان با‬
‫سوارانی که همراه داشت داخل هرات شد‪.‬‬
‫و از این سو سردار کهندل خان پس از فتح فراه و اسفزار‪ ،‬جمعی از لشکر قندهار را‬
‫به حفاظت آن دو موضع گذاشته‪ ،‬خود با سپاه مکفی اسپ تسخیر رانده به فاصلۀ چهار‬
‫کروهی هرات رسیده‪ ،‬لشکرگاه ساخت و طرح محاربه انداخته‪ ،‬با مردم هراتی و سوارة‬
‫خراسانی به جنگ هر روزه پرداخت و در هر روز باهم درآویخته‪ ،‬از جانبین خون‌ها‬
‫همی‏ریخت تا که سام خان از دست‏برد و نبرد سردار کهندل خان خسته و ناتوان گشته‪،‬‬
‫به عباس قلی خان پیام داد که از اقامتگاهش برخاسته‪ ،‬و در یک منزلی هرات فروکش‬
‫کند تا سردار کهندل خان لشکر را به قرب هرات مشاهده کرده نیروی بازویش ضعف‬
‫پذیرد‪ ،‬و آن‌گاه که عباس قلی خان در یک منزلی هرات فرود گشت‪ ،‬تدبیر سام خان با‬
‫تقدیر موافقت کرده سردار کهندل خان را در ضمیر‪ ،‬این اندیشه جایگیر شد که دولت‬
‫ایران دست از یاری سعیدمحمد خان باز نخواهد کشید‪ ،‬چنان‏چه پی هم لشکر می‏فرستد‬
‫[با دولت ستیزیدن خویش را مشت به سینه زدن است] پس مراجعتش را جانب قندهار‬
‫سزاوار دانسته مکتوبی به کارگزاران دولت ایران فرستاد که من به التماس و خواهش‬
‫بعضی از مردم هرات پا نهاد این‏جا شده‪ ،‬از عزم و رنجش خاطر شاه ایران آگاه نبودم که‬
‫دست از نصرت سعیدمحمد خان باز نمی‌دارد و در امداد او وجهۀ همت می‌گمارد و میل‬
‫خاطر جانب حکومت او در هرات دارد و حال که از کماهی احوال خبر شدم‪ ،‬جانب‬
‫قندهار رهسپر گشتم و طریق مراجعت در نوشتم ‪ 1.‬و پس از بازگشتن او عباس‌قلی خان‬
‫نیز جانب مشهد مقدس مراجعت کرده‪ ،‬سام خان با میرزا احمد خان که از تهران منشور‬
‫تهنیت حکومت هرات را ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم گشت ‪ -‬برای سعیدمحمد خان آورده‬
‫بود‪ ،‬چندی در هرات توقف کردند تا که سعیدمحمد خان مبلغی از طال و نقره را به نام‬
‫ناصرالدین شاه سکه زده‪ ،‬با چند بار از ا َ َبرة‪ 2‬و شال کشمیر به رسم هدیه به ایشان سپرده‪،‬‬
‫رخصت انصراف تهران داد‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست شصت و هشت هجری‬

‫چون مردم توخی و هوتکی متوطنة نواحی قالت‪ ،‬واقع عرض راه قندهار و غزنین‪،‬‬
‫همواره سلسله جنبان شور و شین بودند و مردم تجار و رهسپار را اذیت و آزار می‌نمودند؛‬
‫‪ .1‬نوشت به فتح اول و کسر ثانی‪ .‬نوردیدن و راه پیمودن‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬رویه ‪ -‬تای رویین از جامه ‪ -‬توی زبرین قبا و کاله ‪ ...‬مقابل آستر‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪44‬‬

‫چنان‏چه از جور و تعدی آن دو طایفه‪ ،‬راه آمد شد قوافل بدون کثرت و جمعیت عابرین‬
‫سبیل مسدود‪ 1‬بود‪.‬‬
‫و از این امر مردم تجارت پیشه‪ ،‬عرض‌پرداز حضور امیر کبیر شده‪ ،‬استدعای گشودن‬
‫راه مأمون گذشتنِ گاه و بیگاه نمودند‪ .‬و امیر کبیر سردار شیرعلی خان ششمین فرزند‬
‫ارجمندش را که در غزنین حکمران بود‪ ،‬فرمان کرد که با لشکر و توپخانه رهسپر قالت‬
‫شده‪ ،‬هر دو طایفه را گوشمالی نموده مستمال سازد‪ ،‬و او با یک فوج پیاده و چهار ضرب‬
‫توپ و سوارة رکابی و ملکی‪ ،‬رو به جانب قالت نهاد و مردم توخی در موضع «اولنگ‬
‫رباط» انجمن گشته باهم قرار دادند که تا نفس آخرین دست از مقاتلة سردار شیرعلی خان‬
‫نکشیده‪ ،‬مردانه رزم دهد و قبول اطاعت نکنند و این قرارداد را موثق به اَیمان و مؤ َکد‬
‫به عهد و پیمان ساخته‪ ،‬به تهیة اسباب مدافعه پرداختند و آن‌گاه که سردار شیرعلی خان‬
‫از گرد راه در رسید‪ ،‬جانبین رو به جنگ نهاده بی‌درنگ باهم درافتادند و تا شب‌هنگام‬
‫به ستیز و آویز به سر رفته‪ ،‬غالب از مغلوب ممتاز نگشت و از هر دو جانب بسیار تن‬
‫مجروح و مقتول گردیده محمدافضل خان بن محمدعلم خان توخی از نامدران تبعة‬
‫سردار شیرعلی خان زخم منکر به پا برداشت‪ ،‬و هر دو لشکر در تاریکی شب دست از‬
‫حرب کشیده‪ ،‬سردار شیرعلی خان در «اولنگ رباط» مقام گزیده شباشب به دور لشکرش‬
‫سنگر متین برافراخت و بعد از آن مدتی روزانه از سنگر بیرون شده مصاف همی‏‏داده‪،‬‬
‫شبانه به سنگر همی‏شد تا که چیره دست گشته‪ ،‬خصم را بر شکست و مال دیوانی را‬
‫با جریمۀ سرکشی ایشان حصول نموده‪ ،‬گوشمالی به سزا فرمود و هم از ایشان عهدنامة‬
‫مؤثق گرفت که اگر مال تاجران و رهروان و غیره ضایع و تلف شود‪ ،‬درحدود هر یک از‬
‫رؤسای قری که باشد‪ ،‬تالفی آن را بنماید و یا دزد را به کارگزاران سلطنت بسپارد تاحکام‬
‫و ضباط از او باز پرسند؛ دیگر این‏که راه خالف نپویند و بیرون از اطاعت و انقیاد امر‬
‫سلطنت‪ ،‬دیگر امری را نجویند‪ .‬سپس راه مراجعت برگرفته‪ ،‬در کابل به شرف دست بوس‬
‫امیر کبیر مشرف گشته‪ ،‬بعد از رفع خستگی از حضور مرخص غزنین شد‪.‬‬

‫ذکر فرستادن امیر کبیر سردار عبدالرحمان خان را التماس والد ماجدش در‬
‫ترکستان‬
‫مقارن احوال مذکوره اعلی‏حضرت امیر کبیر‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را از عرض‬
‫و التماس پدرش سردار محمدافضل خان حکمران ترکستان‪ ،‬از کابل با مالزمان و‬
‫خدمتکارانش روانة ترکستان فرمود و چون در این وقت میرحکیم خان شبرغانی از راه‬
‫‪ . 1‬راه ‪ -‬طریق‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪45‬‬

‫نادانی سر از جیب طغیان برآورده‪ ،‬سردار محمدافضل خانش در شبرغان به محاصره‬

‫انداخته بود‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان وارد بلخ شده‪ ،‬مدت دو ماه از سبب گرفتار بودن‬
‫پدرش به محاصرة شبرغان‪ ،‬شرف دیدار پدر را حاصل نکرده‪ ،‬هم‏چنان در بلخ به سر برد‬
‫و بعد از فتح شبرغان و مخذول‌شدن میر حکیم خان که سردار محمدافضل خان مظفر‬
‫و منصور جانب بلخ مراجعت کرده راه نزدیک نمود‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان به استقبال‬
‫بیرون شده در دشت ارژنه‪ ،‬ع ّز رکاب‌بوسی حاصل کرد و از آن‏جا مسافت پنج کروه‬
‫تا بلخ به مالزمت رکاب پدرش راه نوردیده‪ ،‬باهم در بلخ نزول اجالل نموده‪ ،‬بعد پدر‬
‫نیکوسیرش او را که قدم به مرحلۀ نه سالگی نهاده بود به معلم سپرد‪.‬‬
‫[و از آن‏جا که میل خاطر اطفال خواصه شهزادگان جانب گوی و چوگان بازی و‬
‫اسپ تازی و تفنگ و گلوله اندازی است‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان که روی دلش به سوی‬
‫افعال مذکوره بود‪ ،‬سر به درس فرود نیاورده تعلیم معلم را ضبط خاطر نکرده در قوه‬
‫حافظه جای نمی‌داد و میلش جانب اسپ تاز و صید افگنی بود و چون مأمور مکتب بود‪،‬‬
‫بر امور مذکوره که مرکوز ضمیرش بود‪ ،‬نیز نایل نشده از اطاعت معلم سر باز نمی‏توانست‬
‫زد و مجبورا در مکتب رفته از درس خویش هیچ در لوح ضمیرش نقش نمی‏کرد الی]‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و شصت و نه هجری صلعم‬

‫در این سال سردار کهندل خان حکمران قندهار از رشک آن‌که سردار شیرعلی خان‬
‫‪ -‬چنان‏چه مرقوم گشت ‪ -‬مردم توخی و هوتکی نواحی قالت را که نقطۀ معینه و حدّ‬
‫فاصلۀ حکومت غزنین و قندهار است‪ ،‬تنبیه و تهدید نموده‪ ،‬مالیات اراضی مردم مذکور‬
‫را با عهدنامۀ اطاعت ایشان نزد امیرکبیر برد؛ مبادا که عزم تصرف قالت را ‪ -‬که متصرف‬
‫آن فشار دهندۀگلوی حکومت قندهار است ‪ -‬نموده متصرف شود و به حکومت قندهار‬
‫مداخلت نماید‪.‬‬
‫پس بدین اندیشه و رشک‪ ،‬سردار مهردل خان برادر کهتر خود را با چهارهزار مرد‬
‫آزمودۀ نبرد از قندهار روانة قالت نمود و چند ضرب توپ با او همراه فرستاد که قلعة‬
‫قالت را استحکام داده استوار نشیند‪ ،‬تا هرگاه امیر کبیر عزم تسخیر آن کند‪ ،‬نگذارد که‬
‫پا فرا پیش گذارد‪.‬‬
‫و امیر کبیر از این واقعه و پیشنهاد ضمیر سردار کهندل خان آگاه گشته‪ ،‬باز سردار‬
‫شیرعلی خان حکمران غزنین را فرمان کرد که با لشکر جانب قالت رهسپر شود‪ ،‬و از‬
‫عقب او سردار غالم‪-‬حیدرخان را نیز با سپاه از کابل گسیل فرمود‪.‬‬
‫و هر دو بردار در عرض راه باهم پیوسته‪ ،‬چون راه به قالت نزدیک کردند‪ ،‬سواران‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪46‬‬

‫سردار غالم‪-‬حیدر خان به قرب قلعه شده‪ ،‬سردار مهردل خان به ضرب توپ ایشان را‬
‫رانده از حصار قالت دور ساخت و سردار غالم‌حیدر خان‪ ،‬شاه‌مرد خان را در پای دیوار‬
‫فرستاده‪ ،‬از سردار مهردل خان سبب گلوله انداختن توپ را استفسار نمود و او جواب‬
‫داد که‪ :‬به امر برادرم سردار کهندل خان‪ ،‬در این قلعه جای گزیده نخست از دهن توپ با‬
‫شما سخن راندم که بدانید تا زنده باشم‪ ،‬به میدان مدافعت و ممانعت شما تازنده ‪1‬باشم‬
‫و نگذارم که پای تصرف دراندرون قلعۀ قالت گذارید‪.‬‬
‫و این امر از عریضة سردار غالم‌حیدر خان که به پایة سریر سلطنت رسید‪ ،‬خاطرنشان‬
‫امیر کبیر شده دانست که تا هنگامی که خود رفته آتش نفاق را خاموش نسازد‪ ،‬جوش و‬
‫خروش نزاع هرگز فرو نشیند‪ .‬پس سردار محمداعظم خان پنجمین فرزند برومندش را‬
‫به حکومت و حفاظت کابل گماشته‪ ،‬خود با نواب عبدالجبار خان و سردار سلطان‌محمد‬
‫خان و سردار پیرمحمد خان و سردار سعیدمحمد خان و سپاه شایان و اتواپ آتشفشان‪،‬‬
‫از کابل روی به سوی قالت نهاد و چون به نزدیک قالت رسید به لشکر پسرانش ملحق‬
‫گشت‪ ،‬سردار مهردل خان زیاده‌تر به استحکام قلعه‌داری پرداخته‪ ،‬دروازة حصار را خاک‬
‫ریخته مسدود نمود‪ ،‬و امیر کبیر به ارادۀ این‏که زبر کوه «طبق سر» را که مشرف بر قلعه‬
‫و جانب جنوب آن واقع است لشکرگاه قرار داده‪ ،‬در هنگام اشتغال نایرة جنگ از آن‏جا‬
‫به ضرب توپ کار را بر قلعه‌گیان تنگ سازد‪ ،‬از حصار قالت در گذشت که در آن‏جا‬
‫فروکش کند‪.‬‬
‫و سردار مهردل خان با همراهانش در حین عبور لشکر امیر کبیر از کنار قالت از‬
‫فراز بارة‪ 2‬حصار دهن توپ را به زدن باز کرده تا که گلولة توپ می‌رسید پی هم گلوله‬
‫انداخته‪ ،‬بعضی از سواره و پیاده را ضایع ساخت و امیر کبیر در جایی که گلوله نمی‏رسید‪،‬‬
‫رسیده‪ ،‬فرود آمد و زبر پشتۀ طبق سر را نیز به اعداد سپاه محکم و استوار فرمود‪ ،‬چشم‬
‫انتظار به راه رسیدن سردار کهندل خان که از قندهار به عزم معاونت سردار مهردل‬
‫خان و مدافعت امیر کبیر به راه افتاده بود نهاد تا که او نیز با سپاه کینه‌خواه وارد منزل‬
‫جلدک[جگدلک] شده لشکرگاه ساخت‪.‬‬
‫آن‌گاه نواب عبدالجبار خان که مصلح و خیرخواه همة برداران بود‪ ،‬پیش از آن‌که‬
‫محاربه روی دهد سردار غالم‌حیدر خان را بدون آن‌که آگاهش کند‪ ،‬با خود برداشته از راه‬
‫نجاح و فالح و طلب خیر و صالح هر دو تن نزد سردار کهندل خان شده‪ ،‬با وی سخن‬
‫رانده‪ ،‬تخم صالحیت در مزرعة ضمیرش افشاندند‪ ،‬و خود او [سردار کهندل خان] نیز‬
‫نظر به مکنت و قوت و اقتدار امیر کبیر‪ ،‬خویش را در منازعه نظیرش ندیده بلکه زبون‬
‫‪ .1‬تازنده دوم مراد از تاخت و تاز است‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬دیوار قلعه‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪47‬‬

‫پنداشته‪ ،‬رعایت خاطر سردار غالم‌حیدر خان را که ولیعهد امیر کبیر بود‪ ،‬حجت نهاده‬
‫گفت که‪ :‬به پاس خاطر او از قلعة قالت درگذشتم و اینک سردار مهردل خان را از آن‏جا‬
‫طلب داشته‪َ ،‬س ِر خویش و راه قندهار پیش گیرم‪.‬‬
‫و نواب عبدالجبار خان این را شنیده گفت که‪ :‬اگر چه از قالت گذشته رفع مناقشه‬
‫کردی‪ ،‬لیکن چون امیر کبیر از کابل و شما از قندهار بآهنگ ستیز تا این جا آمده‌اید‪،‬‬
‫سزاوار است که باهم مالقات کرده زیاده‌تر کدورات را به مصافات‪ 1‬مبدل سازید‪.‬‬
‫و سردار کهندل خان این مقولة نواب عبدالجبارخان را نپذیرفته‪ ،‬عذر در میان آورد‬
‫که امیر کبیر مرادش حاصل شده‪ ،‬از مالقات من نه خرسند شود و نه خاطر نژند گردد‬
‫و نواب عبدالجبارخان از جای جسته‪ ،‬دست او را گرفته کره ًا برخیزانید و با سردار‬
‫غالم‌حیدر خان در حوضه‌ای‪ 2‬بر زبر پیل نشانیده‪ ،‬بعد روی به سوی لشکر امیر کبیر‬
‫نهادند و نواب عبدالجبار خان به جلو افتاده‪ ،‬هنگام شام پیش از ایشان نزد امیر کبیر‬
‫رسیده‪ ،‬از آوردن سردار کهندل خان عرض و آگاه نمود‪ ،‬و چون تاریکی شب پردة ظلمت‬
‫انداخته بود‪ ،‬امیرکبیر با مشعل‌های افروخته و اعیان سپاه از خیمه به عزم استقبال بیرون‬
‫شده رو به راه سردار کهندل خان نهاد‪ ،‬و او روشنی مشاعل را دیده از پشت پیل فرود‬
‫گشته پیاده قدم بر نهاد تا که هر دو برادر به هم در رسیده‪ ،‬مراسم پذیره و لوازم مصافحه‬
‫و معانقه‪ 3‬به پای رفت و دست به دست هم چند قدم گذاشته و برداشته‪ ،‬از یکدیگر‬
‫جدا شدند‪ ،‬بعد سردار غالم‌حیدر خان‪ ،‬سردار کهندل خان را در خیمه و سراپردۀ خویش‬
‫برده پیش اعزاز و احترام کرده باهم نشستند‪ ،‬و امیر کبیر و هر یک دیگران در سراپردۀ‬
‫خود رفتند‪ ،‬و سردار کهندل خان در خاطر چنان داشت و می‌پنداشت که به رسم و ننگ‬
‫افغانی‪ ،‬هم‏چنان که او به پاس خاطر سردار غالم‌حیدر خان که در نزدش رفت‪ ،‬از قالت‬
‫در گذشت‪ ،‬امیر کبیر از آمدن او در نزدش واگذار خواهد گشت‪.‬‬
‫وقت سخن ِ‬
‫ننگ افغانی در میان آمدن‬ ‫اما؛ امیرکبیر به خالف پندار او رفتار کرده‪ ،‬در ِ‬
‫و انکشاف مکنون خاطر سردار کهندل خان شدن‪ ،‬با ندیمان و خاصانش گفت که‪:‬‬
‫«هر که سر از قید اطاعت پادشاهی کشیده‪ ،‬راه نافرمانی پیماید و خواستار والیتی از‬
‫مملکت شده پادشاه مسیولش را قبول کرده‪ ،‬آن والیت را بدو سپارد؛ اندک زمانی برنیاید‬
‫که زمام مهام سلطنت گسیخته خون‏ها ریخته شود و هر فقیری امیری‪ ،‬و هر حقیری‬
‫وزیری گردد و مملکت خلل‌پذیر شود‪ ،‬و اگر سردار کهندل خان از این خیال در نگذرد‪،‬‬
‫هر آینه کار به کارزار و پیکار بدم شمشیر آبدار و مصالحه به مجادله خواهد پیوست‪».‬‬

‫‪ .1‬دوستی کردن ‪ -‬دوستی پاک و اخالص با کسی داشتن‪.‬‬

‫‪ .2‬عماری فیل که به صورت حوض سازند ‪ -‬محمل ‪ -‬هودج‪.‬‬
‫‪ .3‬با یک‏دیگر دست دادن و دست در گردن هم‏دیگر انداختن‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪48‬‬

‫و نواب عبدالجبار خان از شنیدن این سخنان امیرکبیر‪ ،‬امر را منجر به عداوت دایمی‬
‫دانسته‪ ،‬به سردار غالم‌حیدر خان گفت که‪« :‬من شما را نزد او برده‪ ،‬کار را تا بدین مدار‬
‫رسانیدم‪ ،‬اگر نه قالت در دست او بود که نمی‌گذاشت فتحش بسی صعوبت داشت‪ ،‬و‬
‫اگر بر خالف پندار سردار کهندل خان شود نقصی در حشمت شما روی داده‪ ،‬کسی از‬
‫راه ننگ افغانی روی امید به سوی شما نه نهاده هرگز اعتماد نخواهدکرد‪».‬‬
‫و سردار غالم‌حیدر خان سخنان نواب عبدالجبار خان را به گوش دل جای داده‪،‬‬
‫اگر چه وقت نیم شب بود‪ ،‬سردار شیرعلی خان را با خود برداشته نزد امیر کبیر شد و به‬
‫عز عرض رسانید که‪« :‬چون سردار کهندل خان با اعلی‌حضرت نسبت برادری دارد و هم‬
‫از روی اطاعت به درگاه اسالم‌پناه حاضر گشته خود را مورد عفو و احسان می‏پندارد؛‬
‫اگر قلعة قالت خراب گردیده‪ ،‬برای اصالح‪ 1‬ذات بین‪ ،‬هیچ یک از جانبین متصرف آن‬
‫نشود‪ ،‬نیکوست»‪.‬‬
‫و امیر کبیر عرض سردار غالم‌حیدر خان را به سبب این که آزرده نشود ظاهرا ً قبول‬
‫فرموده‪ ،‬باطن ًا بر طبق آیین سلطنت که دو امیر در یک مملکت نگنجند‪ ،‬قلعه را امر خراب‬
‫کردن نمود و آباد کردنش را مصلحت ًا به وقت فرصت در دل حواله فرمود؛ چنان‏چه بیاید‬
‫انشاءاهلل تعالی‪.‬‬
‫و روز دیگر سردار مهردل خان که لشکرش را به امر سردار کهندل خان از قلعه‬
‫بیرون کشیده‪ ،‬خودش هنوز در اندرون قلعه جای داشت‪ ،‬بیرون شده به اتفاق قلعه را‬
‫خراب کردند‪.‬‬
‫بعد امیر کبیر سردار کهندل خان را به خالع فاخره خرسند و سربلند ساخته‪ ،‬باهم‬
‫وداع کردند و جانبین به مقر حکومت خویشتن بازگشت نمودند‪.‬‬

‫بنیاد نهادن سردار محمدافضل خان شهر تخته‌پل را‬

‫چون شهر بلخ از مرور دهور خراب شده و آب و هوایش نیز ردی و ناگوار بود و‬
‫هم سردار محمدافضل خان زیارت مرقد منور حضرت امیرالمؤمنین علی (کرم اهلل وجهه)‬
‫را در روزهای جمعه برخود الزم شمرده‪ ،‬از روی ضراعت‪ ،‬جبین استکانت‪ ، 2‬بدان عتبۀ‬
‫علیا می‌سود؛ بنابر امور مذکور و دور بودن مزار از بلخ‪ ،‬سردار موصوف تصمیم عزم بر‬
‫احداث شهری به قرب مزار شریف کرده‪ ،‬در سال هزار و دویست و شصت و نه (‪)1269‬‬
‫هجری صلعم بلدة «تخته‌پل» را احداث فرموده‪ ،‬به مدت سه سال آباد ساخته‪ ،‬عمارات و‬

‫‪ .1‬فیصله‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬زاری کردن ‪ -‬زاری و تضرع‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪49‬‬

‫بیوت و اسواقش را تمام بپرداخت و باغ و بوستان نیکوی بانضارت‪ 1‬و فضا ترتیب نموده‪،‬‬
‫مکتب‌خانه‌ای برای تعلیم و تعلم پسرش سردار عبدالرحمان خان بنیاد نهاده‪ ،‬برافراخت و‬
‫در شهر جدید مسکن گزیده‪ ،‬به کار حکومت بیش از پیش مشغول گشت‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و هفتاد هجری (صلی علی هاجرها السالم)‬
‫در این سال باز مردم توخی و هوتکی‪ ،‬در فتنه باز کرده‪ ،‬برگ و ساز ترکتاز به غارت‬
‫مال قوافل و تجار ساز کرده‪ ،‬راهزنی آغاز نمودند و امیر کبیر که تعمیر قلعة قالت‪ ،‬پیش‬
‫نهاد ضمیرش بود‪ ،‬اظهار فرموده در افواه انداخت که در عالقۀ توخی به تعمیر قلعه‌ای که‬
‫در خور اقامۀ لشکری باشد باید پرداخت و قوافل و تاجران و راهگذران را شاید ایمن‬
‫ساخت‪ .‬بنابر آن سردار شیرعلی خان را ظاهرا ً برای سرزنش مردم توخی و باطن ًا جهت‬
‫آباد کردن قلعه‌ای که درسال گذشته ‪ -‬چنان‏چه مرقوم شد ‪ -‬خراب کرده بودند‪ ،‬با لشکر‬
‫شایسته از کابل گسیل فرمود و به او امر مکنونۀ خاطر خویش را مکشوف نمود که به‬
‫آوازة تهدید مردم توخی و احداث قلعه در آن‏جا رهسپار شده‪ ،‬بعد از ورود در حدود‬
‫قالت‪ ،‬به قلعة مخروبة آن لشکرگاه ساخته‪ ،‬آبادش سازد تا سردار کهندل خان از اصل‬
‫مدّ عا قبل از رسیدن سردار شیرعلی خان آگاه شده‪ ،‬به مدافعه و منازعه بر نخیزد‪ ،‬و اگر‬
‫احیان ًا خبر یافته طریق ممانعت اختیار کند‪ ،‬بی مضایقه با وی درآویزد و اگر او چیره‌دست‬
‫گردد‪ ،‬پای ثبات افشرده‪ ،‬منتظر موکب همایونی باشد‪.‬‬

‫ذکر دو باره آباد کردن قلعة قالت‬

‫خالصه سردار شیرعلی خان با لشکر و اتواب آتشفشان به راه افتاده‪ ،‬پس از ورود به‬
‫منزل مقصود‪ ،‬قلعة قالت را که تا کنون آباد است‪ ،‬بر اساس سابقش بنیاد نهاده‪ ،‬به تعجیل‬
‫هرچه تمامتر‪ ،‬حصار استواری با بروج و بارة محکم برافراشت‪ ،‬و از آن سوی سردار‬
‫کهندل خان خبر کشته به تهیة لشکر پرداخت‪ ،‬و تا که سپاهی فراهم آورده‪ ،‬خواست که‬
‫رو به سوی قالت نهد‪ ،‬سردار شیرعلی خان کار قلعه را تمام ساخته‪ ،‬در اندرونش رحل‬
‫اقامت انداخته استوار نشست‪ ،‬و سردار کهندل خان شنیده‪ ،‬به عزم آن‌که توپ بزرگی‬
‫ساخته‪ ،‬بعد رو به جانب قالت نهاده حصارش را از ضرب گلولة آن ویران سازد‪ ،‬ترک‬
‫سفر کرده‪[ ،‬از چدن و آهن و رو و غیره] توپی ریخته بر عراده سوار کرد که پسر چهار‬
‫پنج ساله در اندرون آن رفته به سهولت بر می‌گشت‪ ،‬و در وقت ساختن توپ مذکور‪،‬‬
‫از غیظ بر زبان رانده‪ ،‬سوگند یاد می‌کرد که تا قلعة جدید قالت را از صدمة گلولة این‬
‫‪ .1‬با صفا –خرم ‪ -‬شاداب‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪50‬‬

‫توپ ویران و با خاک یکسان نسازم‪ ،‬دست از محاربت باز نداشته‪ ،‬ترک استراحت کنم‪.‬‬
‫[و پهلو بر بستر نخسپم؛ چون بر این گفتارش از شدت غذب و غلبة خشم انشاء اهلل‬
‫بر زبان نمی‏آورد] توپ مزبور در روز امتحان از صدمة آتش باروت ترقیده‪ 1،‬به مقصد‬
‫نرسید پنجاه نفر از صدمة تکه‏های توپ مذکور مجروح و مقتول شدند‪.‬‬
‫در وقت ساختن توپ موصوف‪ ،‬سردار شیرعلی خان از عزم و ارادة او واقف شده‪،‬‬
‫عذرنامه‌ای مرقوم و در قندهار نزد او مرسول داشت که‪ :‬چون مردم توخی و راهزنان‬
‫طایفة هوتکی‪ ،‬رهنوردان و تاجران را در عرض راه کابل و قندهار‪ ،‬اذیت و آزار رسانیده‬
‫مال و منال ایشان را غارت می‌کردند‪ ،‬بنابه رفع این فتنه و خیر جانبین‪ ،‬قلعۀ قالت را به‬
‫امر اعلی‌حضرت قبلۀ امجدم‪ ، 2‬از نو بنیاد و آباد کردم تا دست جور و ستم دزدان هر دو‬
‫طایفه مذکوره‪ ،‬از تاراج اموال رعایای طرفین و غیره کوتاه شده‪ ،‬حصار امن و امان استوار‬
‫گردد و من که با شما نسبت برادر زادگی دارم و خود را به منزلة فرزند می‌شمارم‪ ،‬اگر بر‬
‫بودن و اقامت نمودنم در قالت رضا باشند فهوالمطلوب‪ ،‬و اال اگر لشکر گماشته از قلعه‬
‫بیرونم کنند مختارند‪ ،‬فقط‪.‬‬
‫و پس از پیوستن این نامه به مطالعه سردار کهندل خان‪ ،‬چون توپش ‪ -‬به قراری‬
‫که انف ًا ذکر شد ‪ -‬کفیده‪ ، 3‬از غصه به مرض موت گرفتار شده ‪ -‬چنان‏چه بیاید دست از‬
‫ستیز کشیده ُبمرد ‪ -‬به جواب نامة سردار شیرعلی خان نتوانست پرداخت‪ ،‬بلکه تغافل‬
‫زده خود را بی خبر انداخت‪.‬‬

‫ذکر مأمور شدن سردار فتح‌محمد خان به حکومت قالت و عهد کردن انگلیس‬
‫با امیرکبیر و فوت نواب جبار خان‬
‫سردار شیرعلی خان ایام زمستان را بدون وقوع واقعه‌ای در قالت به سر برده‪ ،‬در‬
‫موسم بهار سردار فتح‌محمد خان بن وزیر محمداکبر خان مرحوم را‪ ،‬سردار غالم‌حیدر‬
‫خان به امر اعلی‪-‬حضرت امیر کبیر به حکومت قالت مأمور نموده‪ ،‬جنرال فرامرز خان را‬
‫با فوج نظامی با وی همراه فرستاد که در قالت بوده‪ ،‬حفاظت قلعه و نواحی آن را بنماید‬
‫و سردار شیرعلی خان پس از وصول ایشان در آن‏جا به فرمان طلب‪ ،‬در کابل آمده به‬
‫شرف دست بوس امیر کبیر واصل شد‪.‬‬
‫و در خالل احوال مسطوره چون دولت [انگلیس فشنگ‪ ،‬یعنی کارطوس تفنگ را‬
‫به قسمی که معمول آن زمان بود از کاغذ ساخته و باروت را در آن انداخته‪ ،‬دهن آن را‬

‫‪ .1‬ترکیده‪.‬‬
‫‪ .2‬بزرگواتر ‪ -‬بزرگوار‪.‬‬
‫‪ .3‬ترقیده‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪51‬‬

‫بسته در وقت گلوله انداختن دهن کارطوس را به دندان کشوده در تفنگ ریخته کشاد‬
‫می‏دادند‪ .‬و از آن جمله دهن کارطوس‏های را که به افواج نظام که از اهل اسالم بودند‬
‫به پیه خوک و از اهل هنود را به پیه گاو آلوده می‏دادند‪ .‬مردم مسلمان و هندوی متوطنه‬
‫کشور هند از این امر که اصل ندارد و یحتمیل که مردمان اهل غرض در افواه انداختند‪،‬‬
‫شورش عظیم برپای ساختند]‪ 1‬در افواه انداختند و مردم مسلمان و هندو را مخالف دولت‬
‫مذکور ساختند‪ .‬خبر مذکور این بود که (کارطوس‪ : 2‬کاغذی که به ارود و گلوله را در‬
‫آن یک‏جا کرده و سر آن موم ریخته‪ ،‬در روز جنگ به دندان بریده‪ ،‬در تفنگ می‏اندازد)‬
‫عوض موم برای مردم مسلمان‪ ،‬پیه خوک و برای هندو چربی گاو به کارطوس آلوده‌اند‪.‬‬
‫از شیوع این خبر هر دو طایفه به اتفاق هم با انگلیسان درآویخته خون‏ها ریختند و اکثر‬
‫از بالد هند را از وجود ایشان خالی کرده‪ ،‬متصرف شدند و انگلیسان از [غایت زبونی و‬
‫ناتوانی به واهمه و] خوف این که مبادا اعلی‌حضرت امیر کبیر نیز با مردم اسالم و ُهنود‬
‫متفق گشته‪ ،‬از راه ستیز رو به جانب هند نهد‪ ،‬تدبیری اندیشیده با امیر کبیر طرح معاهدة‬
‫جدید انداختند؛ چنان‏چه مکتوبی به امیر کبیر فرستاده‪ ،‬خواستار آن شدند که تا موضع‬
‫جمرود واقع شش کروهی پشاور تشریف فرما شده‪ ،‬رشتة مودت و اتحاد را مجددا ً با‬
‫دولت انگلیس مرت سازند‪.‬‬
‫و امیرکبیر از التماس انگلیسان سردار غالم‌حیدر خان را که ولیعهدش بود با چند تن‬
‫دیگر از سرداران و اعیان مملکت و تحف و هدایای گران‌قیمت‪ ،‬از کابل روانة جمرود‬
‫فرموده خودش تشریف نبرد‪ ،‬و چون شهزادة واالجاه وارد منزل جمرود شد‪ ،‬انگلیسان‬
‫از راة پذیره پیش آمده‪ ،‬مقدمش را گرامی داشتند و نیک نواخته‪ ،‬بعد از ادای مراسم‬
‫میهمان‌نوازی در تاریخ هزار و هشت‏صد و پنجاه و پنج (‪ )1855‬میالدی عهدنامة جدید‬
‫در بین نگار دادند که‪« :‬دوست هریک از دولتین دوست‪ ،‬و دشمن ایشان‪ ،‬در نزد دیگری‬
‫از جانبین محسوب بوده و این دوستی ابدی باشد که به هیچ واسطه و وسیله قطع ننمایند‬
‫و به دیگری که باعث ضرری که از طرفین باشد نگرایند»‪.‬‬
‫و این عهدنامة مختصر را دستخط و مهر کرده‪ ،‬یک به دیگری داده از هم جدا شده‪،‬‬
‫هرکدام به مقام خویش رفت و به عوض هدایایی که سردار غالم‌حیدر خان بدیشان داد‪،‬‬
‫چند سر اسپ عربی و یک زنجیر پیل و اوانی‪ 3‬و ظروف بلورین و غیره به نام ارمغان‬
‫پیش کشیدند‪.‬‬
‫بعد سردار غالم‌حیدر خان مراجعت کرده‪ ،‬سعادت دیدار اعلی‌حضرت امیرکبیر را‬
‫‪ .1‬برطانیه عظمی در هندوستان تسلط کامل به هم رسانیده بودند‪ ،‬معاندان دولت موصوف خبری که قابل قبول‬
‫نمی‏باشد‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬کارتوس‪ :‬فشنگ و مرمی‪.‬‬
‫‪( .3‬جمع جمع اناء)‪ :‬ظرف ‪ -‬سبو ‪ -‬آبخوری‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪52‬‬

‫حاصل کرد‪ .‬و مقارن این حال نواب عبدالجبار خان را از قضای قادر متعال ایام عمر‬
‫سپری شده‪ ،‬به عمر هفتاد و چهار سالگی و کسری‪ 1‬پدورد جهان کرده‪ ،‬در جنب قبر‬
‫نواب محمدزمان خان در مزار عاشقان و عارفان مدفون گشت و مادة تاریخ فوت او که‬
‫طبع‌زاد میرزا عبدالواسع خان طبیب کابلی است از لوح مزارش ثبت کتاب شد‪.‬‬

‫جبار خان نمود میان جنان مکان‬ ‫برداشت از میانه سر‪ 2‬جان نخست و گفت‬

‫وقایع سال هزار و دویست و هفتاد و یک هجری‬

‫ب بیک هزارة دای‌زنگی ساکن یکه‌اولنگ تمرد ورزیده‪ ،‬با سردار‬ ‫در این سال میر مح ‌‬
‫محمداسلم خان حاکم هزارة دایزنگی طریق خالف و راه دو رنگی پیش گرفته‪ ،‬از مالیات‬
‫دیوانی سر باز زد و با سردار مذکور طرح مقاتله انداخته به محاربه پرداخت‪ ،‬و چون‬
‫سردار محمداسلم خان بدون از پیادة ساخلو لشکری که در خور سرزنش میر مذکور‬
‫می‌بود با خود نداشت‪ ،‬پس از کشش و کوشش بسیار‪ ،‬توان جنگ میدان را در نیروی‬
‫بازوی خود ندیده‪ ،‬در قلعه‌ای که مسکن داشت محصور گشته‪ ،‬صورت حال را معروض‬
‫حضور امیرکبیر نموده‪ ،‬شرحی از قلعه‌بندی خویش و تمرد و طغیان میر محب بیک هزاره‬
‫برنگاشت‪ .‬و امیر کبیر از مطالعة عریضه دلگیر شده‪ ،‬به حاضرین محفل بار فرمود که‪:‬‬
‫بروید و سردار محمداسلم خان را دریابید که دچار پیکار و در تنگنای محاصره گرفتار‬
‫است‪ ،‬و حاضران به همین قدری که امیر کبیر گفت‪ ،‬بالدرنگ برخاسته‪ ،‬از پی هم بدون‬
‫آن‌که فراهم شوند راه یکه‌اولنگ برگرفتند‪ ،‬و پیشتر از همه سردار شاه‌دوله خان که با‬
‫میر محب بیک رشتة الفت وآشنایی در میان داشت رسیده‪ ،‬میر مذکور را به پاس همان‬
‫آشنایی بی‌گفتگوی با خود برداشته‪ ،‬نزد سردار محمداسلم خان آورد و ادای مالیة دیوانی‬
‫را بر ذمه‌اش نهاده و تسلی و دلجویی داده‪ ،‬پس از مطیع و منقاد شدن او راه مراجعت‬
‫جانب کابل برگرفت و در عرض راه با سردار محمدشریف خان که روی معاونت سردار‬
‫محمداسلم خان بدان سو نهاده راه می‌پیمود مالقی گشته‪ ،‬به زیر عتاب او افتاد که چرا مر‬
‫مسالمت و مصالحت میر محب بیک را تا رسیدن وی معطل نگذاشت که نیکنامی این امر‬
‫به نام او سمر و مشتهر می‌شد‪ ،‬و او چیزی نگفته باهم مراجعت کردند‪.‬‬

‫ذکر آمدن سردار محمدافضل خان از ترکستان به زیارت امیر کبیر‬

‫و مقارن بازگشت [و] ورود مأمورین یکه‌اولنگ در کابل‪ ،‬سردار محمدافضل خان که‬
‫‪ .1‬اندی‪.‬‬
‫‪ .2‬تعداد مصرع اخیر هزار و دوصد و هفتاد و سه است‪ ،‬عدد «جیم» که سر جان است از آن حذف شد‪ ،‬هزار و‬
‫دوصد و هفتاد که مادة تاریخ فوت اوست باقی ماند‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪53‬‬

‫کار شهر تخته‌پل را احداث نموده‪ ،‬از کارش بپرداخت‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان پسرش‬
‫را که پا به مرحلة دوازده سالگی نهاده بود‪ ،‬قایم مقام خویش قرار داده‪ ،‬به عزم زیارت و‬
‫سالم اعلی‌حضرت امیر کبیر راه کابل برگرفته‪ ،‬با تحف و هدایای بسیار از قبیل‪ :‬اسپان تیز‬
‫رفتار و اشتران کوه کوهان بار ‪-‬بردار و اجناس نفیسة بخارایی و چینی و تاتار و طالی‬
‫مسکوک‪ ،‬شرفیاب حضور فیض گنجور پدر عدالت‌دستورش شده‪ ،‬درک سعادت دست‬
‫بوس کرده‪ ،‬تمامت تحفه و هدیه‌اش پذیرفته گشت‪ ،‬و پس از رو نهادن به کابل‪ ،‬سردار‬
‫عبدالرحمان خان مطابق دستورالعمل پدر نیکوسیرش به کار حکومت پرداخته‪ ،‬بدون‬
‫پیشکاری الال‪ 1‬و مؤدب‪ 2‬صبح هر روز را تا ساعت نُه از ساعات بیست و چهارگانة‬
‫یک شبانه روز ‪ -‬که نیمة یوم و لیل را ساعت دوازده قرار داده‌اند‪ ،‬به خالف رواج‬
‫طلوع و غروب که در بعض دیگر ممالک‪ ،‬ساعت دوازده در هر دو وقت مذکور مروج‬
‫است ‪ -‬وقت درس خویش تعین کرده‪ ،‬از ساعت نُه تا ساعت دوی بعد از زوال آفتاب‬
‫و نصف‪-‬النهار بار عام گشوده‪ ،‬به داد دهی و بازپرسی تظلم ستم رسیدگان از ملکی و‬
‫نظامی و اجرای امور مهمة حکومت و نظم و نسق مملکت قرار داده‪ ،‬از ساعت سه‪ ،‬پس‬
‫از صرف طعام و بستن بار عام‪ ،‬زمان خواب معین نمود و از هنگام عصر تا شام که از‬
‫خواب برخاسته‪ ،‬دست و رو می‪-‬شست‪ ،‬برای سیر و گردش و تفریح دماغ مقرر فرمود‬
‫که به سواری اسپ با خادمان و خاصان محفل خویش به تماشا و ُگلگشت باغ و بوستان‬
‫و راغ و گلستان گردش و تفرج همی‏کند‪ ،‬و تا شش ماه به دستور مذکور امور مزبور را‬
‫اجرا نمود‪.‬‬

‫مأمور شدن سردار عبدالرحمان خان به حکومت تاشقرغان‬

‫اعلی‌حضرت امیر کبیر از حسن کاردانی و قابلیت سیاست و حکمرانی او [سردار‬
‫عبدالرحمان خان] از عرایض واقعه‌نگاران ترکستان مطلع گردیده‪ ،‬حکومت تاشقرغان را‬
‫که تا این وقت سردار محمدامین خان حکمران آن بود به وی تفویض فرموده‪ ،‬و سردار‬
‫محمدافضل خان را امر نمود که منشور تهنیت دستور والیت مذکور را برای او نگار و‬
‫ارسال دارد و سردار محمدامین خان را حکم شد که پس از وصول سردار عبدالرحمان‬
‫خان در تاشقرغان‪ ،‬جانب کابل راه سپارد‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان به مجرد مطالعة توقیع رفیع قبله امجدش و دستوری که‬
‫بدو مسطور نموده بود‪ ،‬با هزار سوار و دوهزار تن پیادة خاصه‌دار‪ 3‬و شش عراده توپ از‬

‫‪ .1‬پیشکار‪ :‬معاون‪ .‬الال (هلل)‪ :‬مربی شاهزادگان و کودکان اعیان‪.‬‬

‫‪( .2‬بر وزن محدث)‪ :‬ادب‌آموز‪ ،‬تربیت کننده‪ ،‬مربی‪.‬‬
‫‪ .3‬ژاندارم در اصطالح قدیم‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪54‬‬

‫تخته‌پل به راه افتاده‪ ،‬وارد تاشقرغان شد و سردار محمدامین خان مراسم پذیرة فرزندانه‬
‫نسبت به وی به جا آورده‪ ،‬به جای حکومتش معززانه فرود کرده‪ ،‬بعد خودش روانة کابل‬
‫شده سعادت دست‌بوس امیر کبیر حاصل کرد‪.‬‬

‫مأمور شدن حیدر خان به نیابت سردار عبدالرحمان خان‬

‫و مقارن این حال میمو ‌ن فال‪ ،‬سردار محمدافضل خان‪ ،‬حیدر خان بن محمود خان‬
‫بیات را که از دیگر خدام در نزدش به اخالص و اعتماد‪ ،‬مقدم و صاحب دویست سوار‬
‫و طبل و علم بود‪ ،‬به نیابت و پیشکاری سردار عبدالرحمان خان نامزد و سرافراز فرموده‪،‬‬
‫از کابل در تاشقرغان نزد او فرستاد‪ ،‬و مشارالیه از سببی که در کابل با مردم بسیار مودت‬
‫و بستگی داشت‪ ،‬زیاده‌تر در نزد سردار عبدالرحمان خان معزز و محترم گشت‪ ،‬و سردار‬
‫واالتبار در تاشقرغان نیز به همان روشی که در تخته‌پل داشت‪ ،‬به درس و شنیدن عرض‬
‫و استراحت و گردش گلگشت وجة همت گماشت و عالوه بر عادت مستمره‪ ،‬روزهای‬
‫جمعه و تعطیل را اکثر به شکار به سر برده‪ ،‬شبانه در بیرون نمانده به شهر معاودت‬
‫همی‏کرد‪ ،‬و بعد از پنج ماه که در تاشقرغان به نهج مذکور روز گذرانید‪ ،‬قبلة امجد و‬
‫والدة ماجده‌اش از حضور امیر کبیر رخصت یافته وارد تاشقرغان شدند و پس از دیدار‬
‫فرزند سعادت اطوار‪ ، 1‬مادرش مأمور به اقامة تاشقرغان گشت که کار خانگی پسر خویش‬
‫راست کند و پدرش راه تخته‌پل برگرفته وارد آن‏جا شده به کار حکمرانی پرداخت‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان عالوه بر دادرسی و بازپرسی احوال دادخواهان و‬
‫عرض‏چیان‪ ،‬باب جود و احسان گشوده‪ ،‬به دادن تخفیف [مالیات] اراضی و عقار‪ 2‬آفت‬
‫رسیدة رعایا و عطای خلعت و انعام و افزونی تنخواه خدمه و برایا‪ 3‬پیش از پیش پرداخته‪،‬‬
‫همه را مشمول احسان ساخت‪.‬‬

‫ذکر فوت سردار مهردل خان و سردار کهندل خان و نفاق سرداران قندهار‬
‫در روز جمعه بیست و هفتم ماه جمادی الثانی سال هزار و دویست و هفتاد و یک‬
‫(‪ )1271‬هجری ایام عمر سردار مهردل خان سپری شده‪ ،‬به عمر پنجاه و نه سالگی پدرود‬
‫جهان فانی کرد و در مزار حضرت جی صاحب مدفون گشت و پس از وی سردار کهندل‬
‫خان از مرض استسقاء‪[ 4‬در وقت آباد کردن سردار شیرعلی خان قلعة قالت را چنان‌که‬
‫از پیش مرقوم گشت و ترقیدن توپ بزرگی که خودش ساخته عاید حالش گشته بود‪]،‬‬
‫‪( .1‬جمع طور)‪ :‬اداء و حرکات ‪ -‬رفتار‪.‬‬
‫‪ .2‬آب و زمین‪ .‬ملک‪ ،‬صیغه‪.‬‬
‫‪( .3‬جمع بریت) خالیق ‪ -‬رعایا‬
‫‪ .4‬نام مرضی که بیمار آب بسیار خواهد‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو لاس عیاقو ‪55‬‬

‫در روز سه شنبه هفتم ماه ذیحجة سنة مذکوره به عمر شصت و سه سالگی از جهان‬
‫درگذشته‪ ،‬در مزار حضرت جی صاحب واقع بیرون شهر قندهار مدفون و از خاکدان دون‬
‫بیرون شد و از مسند حکومت در لحد جای گزید‪ .‬و بعد از دفن او در بین سردار رحمدل‬
‫خان و پسران سردار کهندل خان چون سردار محمدصدیق خان‪ ،‬و سردار سلطان‌علی‬
‫خان‪ ،‬و سردار عبداهلل خان‪ ،‬و سردار محمدعمر خان و سردار محمدعثمان خان‪ ،‬در امر‬
‫ایالت قندهار نزاع افتاده‪ ،‬سردار رحمدل خان خود را سزاوار حکومت قندهار دانسته‪،‬‬
‫خواست که به مسند ایالت نشسته کار حکومت راست کند‪ ،‬و پسران سردار کهندل خان‬
‫مرحوم بر سبیل ارث عزم کردند که سردار محمدصدیق خان را به جای پدر بر وسادة‬
‫حکومت تکیه داده‪ ،‬دیگران در حمایت او مقر گیرند‪ ،‬و این معنی باعث نفاق جانبین شده‬
‫هریک در مقام خویش به ارادة کینه‌جویی هم‏دیگر‪ ،‬راه تهیه اسباب حرب پیش گرفتند‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و هفتاد و دوی هجری صلعم‬

‫[سرداران قندهار] و چند روز به بدگویی و ستیزه‌جویی یک‏دیگر به سر برده‪ ،‬هیچ‬
‫یک از جانبین امر دیگری را گردن ننهادند تا که آالت وادوات جنگ و پرخاش آماده‬
‫گشته‪ ،‬کار مقاتله استوار گردید و سردار غالم‌محی الدین که در دهراود و تیرین بود‪ ،‬از‬
‫فوت پدرش آگاه شده‪ ،‬از آن‏جا در قندهار آمده به برادرانش پیوست؛ آن‌گاه نایرة قتال‬
‫شعله‌ور گشته‪ ،‬پسران سردار کهندل خان در اندرون ارگ به خانة پدرشان جای گزیده‪،‬‬
‫با سردارانی که هواخواه سردار رحمدل خان و نیز در ارگ به خانة او مقام گرفته بودند‪،‬‬
‫به مقاتله پرداخته و در بیرون ارگ نیز با جانبداران سردار رحمدل خان طرح محاربه‬
‫انداختند و دو طرفه ساز کار زار ساز کرده‪ ،‬اسباب پیکار به روی کار آوردند‪.‬‬
‫و از جانب دیگر سردار رحمدل خان با سردار محمدعلم خان و سردار غالم‌محمد‬
‫خان طرزی پسران خویش از اندرون ارگ و سردار میر افضل خان و سردار عبدالرسول‬
‫خان و سردار عبداالحد خان پسران سردار پردل خان‪ ،‬و سردار خوشدل خان و حاجی‬
‫منوردل خان و سردار شیرعلی خان پسران سردار مهردل خان‪ ،‬و سردار غالم‏محمد خان‬
‫بن سردار میرافضل خان‪ ،‬هواخواهان سردار رحمدل خان که خانه‌های شان در بین ارگ‬
‫و چارسوق واقع و از دیگر عمارات شهر بارک نزدیک و دشمنان مقیمة ارک را دافع‬
‫بودند‪ ،‬از خارج ارگ و پشت بام خانه‪-‬های خود به گلوله اندازی تفنگ پرداخته خانه‌های‬
‫یکدیگر را هدف و آماج ساختند‪ ،‬و چند روز خانه جنگی کرده‪ ،‬سردار غالم‌محمد خان‬
‫بن سردار میر افضل خان کشته گشته‪ ،‬شهریان از کج و راست جستن گلوله و افتادنش‬
‫به خانه‌های ایشان دلتنگ شده‪ ،‬علماء و سادات داخلة شهر‪ ،‬چند جلد کالم الهی را به‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪56‬‬

‫سر برداشته‪ ،‬از راه دفع فتنه و طلب صلح و خیرخواهی جانبین و رفع شور و شین در‬
‫میان شده‪ ،‬درود‪ 1‬خوانان و االمان‌گویان‪ ،‬قرآن را نزد طرفین شفیع ساخته‪ ،‬آتش قتال را‬
‫خاموش کردند‪.‬‬
‫و پس از اطفای نایرة نفاق‪ ،‬همة علما طریق وفاق را پیش گرفته‪ ،‬زبان صلح بیان را‬
‫به اتفاق هر دو جانب چنین گشودند که‪ :‬چون سردار رحمدل خان شخص سالخورده‪،‬‬
‫موسفید و برادر سردار کهندل خان مبرور است‪ ،‬می‏باید کار حکومت بدو مفوض بوده‪،‬‬
‫پسران سردار کهندل خان را حق مداخلتی نباشد‪ ،‬اما؛ از مالیات والیت‪ ،‬به قدر کفایت‬
‫مؤنت و معیشت هریک‪ ،‬تنخواه و مواجب داده شود‪.‬‬
‫و پسران سردار کهندل خان نخست از این قرارداد سر باز زده قبول نکردند و‬
‫آخراالمر چون سردار رحمدل خان‪ ،‬به تسلیات مناسپه روی دل سردار غالم‌محی‌الدین‬
‫خان را از برادرانش گردانیده به سوی خود کرده بود‪ ،‬ناچار شفاعت علما و رعایت‬
‫کالم‌الهی را ظاهرا ً حجت قبول‪-‬نمودن قرارداد مذکور ساخته‪ ،‬دست از رشتة مشاجره و یا‬
‫از صفحة مکابره پس کشیده‪ ،‬لب فرو بستند و باطن ًا چون به صلح راضی نبودند‪ ،‬این قدر‬
‫سخن در میان آورده‪ ،‬فیصلة امر را محول و موکول به صوابدید امیر کبیر نموده‪ ،‬جانبین‬
‫عرض‏پرداز پایة سریر سلطنت شده‪ ،‬التماس کردند که اعلی‌حضرت امیر کبیر‪ ،‬از کابل در‬
‫قندهار تشریف فرما شده‪ ،‬هرچه رأی سعادت‌انتما در باب دفع نزاع اقتضا نماید‪ ،‬معمول‬
‫داشته اجرا و انفصال‪ 2‬فرماید‪ ،‬قبول جانبین باشد‪.‬‬
‫خالصه پس از اطفای نایرة نفاق و فرستادن عریضه به نزد کارکنان ُسدّ ة علیّة گردون‬
‫رواق‪ ،‬سردار محمدصدیق خان و سردار محمدعمر خان و سردار محمدعثمان خان از‬
‫قندهار در عالقه پشت‌رود که جایگیر ایشان بود رفتند که کار آن‏جا را راست کرده‪ ،‬در‬
‫وقت پرتو وصول افکندن امیر کبیر‪ ،‬در قندهار مراجعت کنند‪.‬‬

‫توجه اعلی‏حضرت امیر کبیراز کابل جانب قندهار [ وقایع سال هزار و دویست‬
‫و هفتاد و دوی هجری ]‬
‫و از این سوی [در این سال] پس از رسیدن عریضة مذکورة سرداران قندهار به‬
‫حضور سرکار واالتبار اعلی‌حضرت امیر کبیر‪ ،‬سردار شیرعلی خان حکمران غزنین به‬
‫فرمان قبله امجدش مأمور قندهار شد؛ چنان‏چه مشارالیه قبل از حرکت موکب همایونی‪،‬‬
‫با لشکر مرتب و مرغوب و چند عراده توپ از غزنین رهسپار دیار قندهار گشت و پس‬
‫از وی امیر کبیر‪ ،‬سامان سفر ساز کرده‪ ،‬از کابل رو به قندهار نهاد‪ ،‬و چون سردار شیرعلی‬
‫‪ .1‬دعا و ثنا ‪ -‬سالم‪.‬‬
‫‪ .2‬فیصله دادن ‪ -‬جدا کردن‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو لاس عیاقو ‪57‬‬

‫خان نزدیک قندهار رسید‪ ،‬سرداران قندهار پذیره کرده‪ ،‬مقدمش را گرامی داشته‪ ،‬به اعزاز‬
‫و اکرام‪ ،‬خود و لشکرش را در چهاونی انگلیسان واقع گوشة غرب شمالی شهر قندهار‬
‫فرود آورده‪ ،‬خود ایشان در شهر به خانه‌های خود شدند‪ .‬و سردار شیرعلی خان به کار‬
‫مدبرانه پرداخته هر روز که از لشکرگاهش به مالقات و بازدید قندهاریان داخل شهر‬
‫می‌شد‪ ،‬صد تن از پیاده‌نظام را به روش و دأب بزرگان و شهزادگان به رکاب خویش‬
‫برداشته به شهر در می‌آورد و روز را به مالقات و صحبت هریک از سرداران به سر برده‪،‬‬
‫شب‌هنگام که در اردو مراجعت می‌کرد‪ ،‬پنجاه تن پیاده را در جای سردار میر افضل خان‬
‫گذاشته‪ ،‬پنجاه تن دیگر را با خود در لشکرگاه می‏آورد تا که هشتصد تن پیادة مسلح از‬
‫نظام را داخل شهر کرده کسی آگاه نگشت و هم‏چنین شش ضرب توپ قاطری را نیز به‬
‫گلیم و رخت خواب و غیره پیچیده‪ ،‬به شهر در آورد‪.‬‬
‫و سرداران قندهار که قرارداد علماء را ‪ -‬که به شرح رفت ‪ -‬استوار نمی‌دانستند‪،‬‬
‫الجرم منسوبان جانبین به کمین کین یکدیگر روز به سر برده‪ ،‬مسلح در کوی و بازار‬
‫همی‌گشتند‪ ،‬و این امر زیاده‌تر با تدبیر سردار شیرعلی خان موافقت کرده‪ ،‬به سرداران‬
‫قندهار اظهار نموده ملتمسانه بر زبان راند که لشکرم را البد و ضرور است که از سبب‬
‫خریدن اشیاء ضروریه که احتیاج شوند‪ ،‬در شهر و بازار شده رفع احتیاج کنند و از این‬
‫که شما را یک به دیگری هنوز اعتماد و اعتبار نیست‪ ،‬کلید یک دروازة شهر به مالزمان‬
‫و منسوبان من تفویض شود تا اگر از راه عدم معرفت و شناسایی منسوبان هریک شما‬
‫خیال دیگری کرده‪ ،‬مناقشه روی دهد‪ ،‬دروازه را گشوده رو به لشکرگاه خویش نهند و‬
‫از آسیب برکنار شوند‪.‬‬
‫و قندهاریان مسئول او را قبول کرده‪ ،‬کلید یک دروازه را به کارگزاران رکاب سردار‬
‫شیرعلی خان سپردند‪ .‬و مقارن این حال خبر نزدیک‌شدن امیر کبیر با لشکر سمر گشته‬
‫در افواه افتاد‪ ،‬و سرداران قندهار را که چشم انتظار به راه وصول سرکار واالتبار بود‪ ،‬از‬
‫قندهار تا کالت‪ ،‬منزل به منزل علوفه و آذوقه آماده کرده‪ ،‬از مأکوالت و حلویات‪ 1‬هر چه‬
‫لذیذ و گواراتر و شایان ماحضر خوان پادشاهی بود‪ ،‬در لیل و نهار به محفل بزم حضور‬
‫همی‏رسانیدند تا که قلعة اعظم فرودگاه موکب شهریاری شد تمامت سرداران و خوانین‬
‫و اعیان شهر قندهار از راه پذیره و استقبال بیرون گردیده‪ ،‬در منزل مذکور درک سعادت‬
‫رکاب‌بوس نموده‪ ،‬مراسم پذیره به جای آوردند و از آن‏جا باهم رو به شهر نهاده امیر‬
‫کبیر به کنار ده خواجه فروکش فرموده‪ ،‬استقبالیان به شهر و خانه های خود شدند‪ ،‬و روز‬
‫دیگر امیر کبیر‪ ،‬قاضی محمدسعید خان خانعلوم را که بدین لقب از طرف شاه محمود‬
‫‪ .1‬خوردنی‏ها و شیرینی‏ها‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪58‬‬

‫سرافرازی یافته‪ ،‬و این وقت از امر قضا معزول بود‪ ،‬به تخت روان پیش خوانده‪ ،‬پیش‬
‫آبره از لباس‏خانة خاص عطا فرموده‪ ،‬به منصب قضاوت‬ ‫بنواخت و خلعت کم‌خواب و َ‬
‫قندهارش سرافراز ساخت و به تخت روانش برنشانیده‪ ،‬امر کرد که جارچی‪ 1‬به جلو‬
‫داخل شهر شده‪ ،‬ندای عزل قاضی مال غالم که تاکنون جالس مسند قضاوت بود‪ ،‬و نصب‬
‫قاضی محمدسعید خان در داده‪ ،‬تمامت مردم شهر را آگاه کرد‪.‬‬
‫و هم در این حال امیر کبیر‪ ،‬سردار رحمدل خان را پیام فرستاد که از باب فاتحه‌خوانی‬
‫سردار کهندل خان و سردار مهردل خان مرحومان‪ ،‬به شهر در شوم‪ ،‬و او اعداد پیادة نظام‬
‫را که سردار شیرعلی خان ‪ -‬چنان‏چه مرقوم گشت ‪ -‬به شهر درآورده و تا این وقت‬
‫مخفی بوده‪ ،‬با لباس غیر نظامی در شهر گردش می‌کردند طلب داشته‪ ،‬به قانون رسمی‬
‫نظام صف آراسته‪ ،‬امر برپا ایستادن کرد‪.‬‬
‫و امیر کبیر همة شهزادگان و برادرزاده و نوادگانی را که در اردو حاضر بودند‬
‫چون سردار غالم‪-‬حیدر خان‪ ،‬و سردار محمدشریف خان‪ ،‬و سردار محمداعظم خان‪،‬‬
‫و سردار احمد خان‪ ،‬و سردار محمداسلم خان و سردار محمدحسن خان‪ ،‬و سردار‬
‫محمدحسین خان‪ ،‬و سردار فیض‌محمد خان ساالر توپخانه‪ ،‬و سردار محمدکریم خان‪ ،‬و‬
‫سردار محمدعمر خان‪ ،‬و سردار محمدیوسف خان‪ ،‬و سردار سیف‌اهلل خان‪ ،‬وکیل پسران‬
‫شهریاری‪ ،‬و سردار سلطان‌محمد خان و سردار سلطان‌احمد خان ‪ -‬که پس از آزرده شدن‬
‫و رفتنش به قندهار‪ ،‬فاتحۀ وزیر محمداکبر خان را بهانه ساخته‪ ،‬رو به درگاه عالم پناه‬
‫نهاده‪ ،‬معفو شده و هم‌رکاب امیرکبیر در قندهار رفته بود ‪ -‬و سردار فتح‏محمد خان و‬
‫سردار جالل الدین خان پسران وزیر محمداکبر خان مرحوم‪ ،‬و سردار شهسوار خان بن‬
‫سردار محمداکرم خان مبرور‪ ،‬و سردار شاه دوله خان که همه از کابل هم‌رکاب رفته‪،‬‬
‫شرف حضور داشتند‪ ،‬در اردو گذاشته‪ ،‬از جمله سردار محمدیوسف خان را با خود همراه‬
‫گرفته‪ ،‬داخل شهر شد و در اندرون شهر سردار شیرعلی خان نیز شرف‌اندوز رکاب پدر‬
‫ستوده سیر گشته‪ ،‬بعد امیر کبیر با هر دو پسر وارد منزل سردار رحمدل خان شد و پس‬
‫از ادای دعای مغفرت‪ ،‬هنگام عصر سردار شیرعلی خان را هم‏چنان در شهر گذاشته‪،‬‬
‫با سردار محمدیوسف خان به اردو مراجعت فرمود‪ .‬و روز دیگر سرداران قندهار همة‬
‫کلیدهای ابواب شهر را سپرد کارکنان امیر کبیر نموده‪ ،‬بر طبق خواهش اعلی‏حضرتش‪،‬‬
‫محافظ دروازه‌های شهر همه از آحاد و اعداد سپاه کابل مقرر گشت تا دست تعدی‬
‫سپاهیان را از آزار و اذیت شهریان و غیره باز دارند‪.‬‬
‫پس از آن جانبین شرفیاب محفل حضور امیر کبیر شده‪ ،‬هر کدام بر وفق مرام خویش‬
‫‪ .1‬منادی‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقو لاس عیاقو ‪59‬‬

‫کالمی گفته چون هیچ یک از مدعایی که در دل داشت نمی‌گذشت‪ ،‬مشاجره به طول‬

‫انجامیده‪ ،‬خاطر امیر کبیر ملول گشت و عالوه بر آن ایام زمستان نزدیک شده‪ ،‬امیرکبیر‬
‫سرداران قندهار را مخاطب ساخته فرمود؛ «از عرض و التماس شما برای قطع منازعه در‬
‫این جا آمده‪ ،‬به اینقدر مدت که گذشت‪ ،‬رد و قبول و عقد صلح جانبین معلوم و مفهوم‬
‫نگشت و طرق و شوارع از شدت سرما مسدود گردید که در هیچ یک از هر دو صورت‪،‬‬
‫راه مراجعت جانب کابل پیمودن‪ ،‬در حوصلة عقل نگنجد؛ لهذا ارگ را می‌باید جهت‬
‫نشیمنم از همه چیز تهی نموده‪ ،‬بپردازید تا ‪ -‬که دفع مناقشه شده کار مصالحه در میان‬
‫آید ‪ -‬در ارگ جای گزینم و جانب پاداش کار و صالح روزگار شما به چشم خیرخواهی‬
‫ببنم‪».‬‬
‫و ایشان امر امیر کبیر را پذیرفته‪ ،‬در ارکش جای دادند و آخراالمر که رشتة وفاق‬
‫منعقد نشده‪ ،‬جراحت نفاق به مراهم تدبیر امیر کبیر التیام پذیر نگشت؛ الجرم امیر کبیر‬
‫پایة سخن را چنان نهاده قرار داد که زمام مهام نظم و نسق مملکت در قبضة تصرف‬
‫سلطنت بوده‪ ،‬جهت حفاظت شهر و والیت‪ ،‬هر قدر لشکر که ضرور و بکار باشد‪ ،‬از‬
‫سپاه کابل که حاضر رکاب است‪ ،‬در قندهار جای اقامت برایش معین شده‪ ،‬مواجبش از‬
‫مالیات محاالت قندهار داده شود و هرچه از تنخواه سپاه افزون آید‪ ،‬به اندازة مرتبة هریک‬
‫از سرداران قندهار‪ ،‬تنخواه برایش معین و مشخص گردد‪ ،‬و سرداران قندهار که به جز‬
‫پذیرفتن‪ ،‬دیگر زبان گفتن از سبب نفاق خود نداشتند‪ ،‬ناچار به امر اعلی‌حضرت امیر کبیر‬
‫گردن نهاده‪ ،‬پذیرای گفتارش شدند‪.‬‬
‫بعد امیر کبیر از دفتر‪ ،‬مالیات محاالت قندهار را معاینه و با تنخواه سپاهی که در‬
‫آن‏جا اقامت داده می‌شد‪ ،‬معادله فرموده‪ ،‬شانزده لک روپیه افزون گشت‪ ،‬و از آن جمله‬
‫پنج لک را به سردار رحمدل خان مرحمت کرده دو لک برای سردار میر افضل خان و‬
‫یک لک و هفتاد هزار جهت سردار خوشدل خان و یک لک و دوازده هزار به نام سردار‬
‫غالم محی‌الدین خان و یک لک و دوازده هزار به اسم سردار شیرعلی خان و یک لک‬
‫حصة سردار سلطان‏علی خان و هفتاد هزار بهرة حاجی منوردل خان‪ ،‬ثبت دیوان‪ ،‬و تنخواه‬
‫سالیانة هریک مشخص نموده‪ ،‬دو لک و سی و شش هزار روپیة دیگر را به سایر سرداران‬
‫‪ -‬علی قدر مراتبهم ‪ -‬مقرر داشت‪.‬‬
‫و پس از آن سردار محمدصدیق خان و سردار محمدعمر خان و سردار محمدعثمان‬
‫خان را که در پشت‌رود ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم گشت ‪ -‬رفته و به قرار عزمی که داشتند‪،‬‬
‫شرفیاب حضور امیر کبیر نشده بودند‪ ،‬به ذریعة فرمان‪ ،‬طلب حضور شدند تا از جایگیر‬
‫ایشان نیز اگر اضافه از کفایت مؤنت شان باشد کاسته و از فاضلة آن در پشت رود نوکر‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪60‬‬

‫گرفته‪ ،‬گذاشته شود و ایشان از سعادت یافتن بار سر باز زده‪ ،‬به کاستن جایگیر خویش‬
‫رضا نداده‪ ،‬حاضر حضور نشدند و امیر کبیر از نیامدن آن‏ها هیچ در ضمیر نیاورده‪ ،‬به‬
‫همان نظم و نسق مملکت که پیشنهاد خاطرش بود زیاده‌تر پرداخت‪.‬‬
‫و بعضی از سرداران قندهار را رشک و حسد دامن‌گیر گشته‪ ،‬باهم گفتند که امیر کبیر‬
‫به حیله مملکت متصرفة ما را به ضبط خویش درآورده‪ ،‬زبان ما را از خواهش حقوق‪،‬‬
‫به مشخص‌کردن تنخواه بربست و هم‏چنان اگر رفته رفته کارش نظام گیرد و حکومتش‬
‫در قندهار استحکام پذیرد‪ ،‬از تنخواه نیز ما را محروم خواهد ساخت؛ چنان‏چه روزی‬
‫سردار رحمدل خان به طریق گله و گستاخانه به عرض اعلی‌حضرت امیر کبیر رسانید‬
‫که‪ :‬کالهی که برسر داشتیم‪ ،‬به بازیچة طفالنه از سر ما بر زمین افتاده‪ ،‬به شما عرض و‬
‫التماس کردیم که از کابل تشریف آورده باز بر سر ما گذارید‪ ،‬و حال به خالف خیالی که‬
‫داشتیم‪ ،‬آن کاله پاره پاره گشته‪ ،‬هر پاره‌ای از آن بهرة دیگری شده‪ ،‬عالوه بر آن باعث‬
‫اقامت شما در قندهار نیز گردید‪.‬‬
‫و امیر کبیر به تبسم فرمود که‪ :‬کاله شما به بازی طفالن خود شما پاره پاره شده‪،‬‬
‫اگر من در قندهار درنگ نکرده آهنگ مراجعت کابل کنم‪ ،‬البته شما را نیز برادرزادگان ‪-‬‬
‫چنان‏چه بود ‪ -‬اطاعت نکرده‪ ،‬باز درِ فتنه باز خواهد گشت‪ ،‬و از این فرمایش امیر کبیر‬
‫سرداران قندهار زیاده‌تر خوفناک و دلگیر شده سردار رحمدل خان و سردار میر افضل‬
‫خان و سردار غالم‌محی‌الدین خان پا به دامن اصطبار پیچیده دیگران از راه خوف جانب‬
‫شورآبک گریختند و در آن‏جا مقام گزیده‪ ،‬تیغ خالف از نیام برکشیده دست غارت به‬
‫مال مردم گشودند‪.‬‬
‫و سردار غالم‌حیدر خان ولیعهد به امر اعلی‌حضرت امیر کبیر‪ ،‬سردار محمداعظم‬
‫خان برادر خود را با سردار سلطان‌احمد خان بن سردار محمدعظیم خان مرحوم و لشکر‬
‫رکابی خویش و سوارة خود ایشان به تعاقب فراریان گماشت و چون هر دو تن سردار‬
‫نامدار به حدود شورآبک رسیدند‪ ،‬فراریان تاب مقاومت و توان مقاتلت را در خودها‪،‬‬
‫ندیده‪ ،‬از آن‏جا راه گریز جانب ملخان واقع گرمسیر بر گرفتند و در آن‏جا درنگ کرده‪،‬‬
‫مصمم آهنگ خویش شدند‪.‬‬
‫و سردار محمداعظم خان با سردار سلطان‌احمد خان عالقة شورآبک را از وجود‬
‫فراریان تهی یافته‪ ،‬از راه مراجعت جانب قندهار شتافتند و قبل از وصول ایشان در‬
‫قندهار‪ ،‬امیر کبیر از مقام گزیدن سرداران فرار شده‪ ،‬در موضع ملخان آگاه گشته‪ ،‬فورا ً‬
‫سردار محمدشریف خان پسر خویش را با سردار جالل‏الدین خان بن وزیر محمداکبر‬
‫خان مرحوم و لشکر شایان از راه پشت‪-‬رود و کنار رود هیرمند جانب ملخان گسیل‬
‫لاس عیاقویاقو لاس عیاقو ‪61‬‬

‫فرمود که آنان را استمالت نموده‪ ،‬از راه بطالت‪ ،‬جانب شاهراه هدایت داللت کنند‪ ،‬و‬
‫آن‌گاه که مأمورین امیر کبیر نزدیک ملخان شدند‪ ،‬فراریان دروازة قلعه را که در آن جای‬
‫داشتند بربسته‪ ،‬محصور گشتند‪.‬‬
‫و سردار محمدشریف خان با سردار جالل‌الدین خان به محاصره پرداخته‪ ،‬کار را بر‬
‫قلعه‌گیان دشوار ساختند؛ چنان‏چه از عسرت و سختی امان خواسته‪ ،‬سردار محمدشریف‬
‫امان داده‪ ،‬خاطر ایشان را به سوگند نیز مطمین ساخت که از قلعه بیرون شده‪ ،‬در هریک‬
‫از آمدن به قندهار و دیگر دیار مختار باشند و اگر رهسپار قندهار شوند‪ ،‬همان تنخواه‬
‫را که امیر کبیر مقرر فرموده‌اند برقرار دانند‪ .‬و ایشان به سوگند اعتماد کرده قلعه را فرو‬
‫گذاشتند‪ ،‬و از جمله سردار شیرعلی خان و سردار سلطان‌علی خان و سردار محمدعلم‬
‫خان‪ ،‬هر سه تن رو به دولت ایران نهاده‪ ،‬دیگران با سردار محمدشریف خان در قندهار‬
‫آمده‪ ،‬شرف بار یافته‪ ،‬به شفاعت او معفو شدند و به تنخواهی که برایشان مقرر و مشخص‬
‫گردیده بود سرافراز گشتند‪.‬‬

‫ذکر عریضه فرستادن سردار سلطان‌احمد خان و سردار سلطان‌محمد خان به‬
‫شاه ایران و اخراج‌شدن سردار سلطان احمد خان‬
‫و پس از مراجعت سردارانی که رو از دولت برتافته بودند‪ ،‬چون سردار سلطان‌احمد‬
‫خان را دامن ضمیر از آالیش کینه و عناد پاک نبود‪ ،‬سردار سلطان‌محمد خان را با خود‬
‫متفق ساخته‪ ،‬هر دو تن باهم عرض‌پرداز حضور اعلی‏حضرت ناصرالدین شاه قاجار‬
‫شدند که اگر از دولت ایران نصرت و یاری بدیشان داده شود‪ ،‬هرآینه مملکت افغانستان‬
‫را به مددکاری لشکر ایران که برسد‪ ،‬از وجود امیر کبیر خالی نموده‪ ،‬ضمیمة مملکت‬
‫ایران کرده‪ ،‬بعد راه خدمت پیش خواهیم گرفت‪ ،‬و این عریضة ایشان از عرض راه به‬
‫دست یکی از هواخواهان و خدمت‏کاران امیر کبیر افتاده‪ ،‬به کارکنان حضور رسیده‪،‬‬
‫اعلی‌حضرت امیر کبیر از کید ایشان آگاه گشته‪ ،‬فورا ً سردار سلطان‌احمد خان را جانب‬
‫ایران اخراج فرمود و سردار سلطان‌محمد خان را معاتب ساخته‪ ،‬گفت که‪« :‬مدتی در شاه‬
‫درة الهور‪ ،‬نیک خواه سکهان که برادر بزرگت را کشته‪ ،‬پشاور و دیرجات را از تصرف‬
‫شما کشیدند بودی‪ ،‬و به تیولی که برایت مقرر داشتند قناعت نموده طریق خیرخواهی‬
‫ایشان را می‌پیمودی‪ ،‬و اکنون با آن‌که با من برادری و از مملکتی که خداوند بی‌مانند به من‬
‫تفویض فرموده‪ ،‬حصه‌ای به جایگیرت مقرر داشته از احتیاج سکهانت رهانیدم‪ ،‬با وجود‬
‫آن [از رشک حکومت من تن در اخگر و دل در آذری و] راه دشمنی با من می‌سپری‪».‬‬
‫و این را فرموده‪ ،‬بر کردارش الزام نموده‪ ،‬عفو کرد و باز گفت که‪« :‬با این کردار و‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪62‬‬

‫رفتارت هرگز کینه و عنادت را به دل ندارم و خویش را به خدای تبارک و تعالی سپرده‬
‫و می‌سپارم و هرگاه از زحمت سفر مکدر شده باشی‪ ،‬اینک راه کابل پیش گرفته‪ ،‬مقدم‬
‫از رایات عالیات در آن‏جا رفته‪ ،‬رفع خستگی نمای‪[ ».‬و از زحمت سفر به راحت حضر‬
‫گرای] و او شرمندة احسان شده‪ ،‬راه کابل برگرفت‪.‬‬
‫و مقارن این حال سردار شاه‌دوله خان نیز بدون این‏که چین به جبین امیر کبیر‬
‫نسبت به خود مشاهده نماید‪ ،‬به اغوای نفس خویش راه کابل پیش گرفت و از کابل‬
‫در هزاره‌جات رفته‪ ،‬از آن‏جا به راه هرات رو به ایران نهاد‪ ،‬و هم در این اوقات سردار‬
‫شیرعلی خان از تبی که عارض حالش شد‪ ،‬از حضور امیر کبیر رخصت غزنین یافته از‬
‫قندهار در آن‏جا که محل حکومتش بود آمد‪.‬‬

‫ذکر قتل سعیدمحمد خان بن وزیر یارمحمد خان حکمران هرات‬

‫در خالل احوال مذکوره سعیدمحمد خان که پس از فوت پدرش ‪ -‬چنان‏چه از پیش‬
‫رقم شد ‪ -‬بر وسادة حکومت هرات متکی گشت‪ ،‬و بنابر آن که مجذوب‌الحال‪ 1‬بود‪ ،‬به‬
‫حمایت مادرش کار ایالت را اجرا می‌نمود و از ضعف قوة عاقله‪ ،‬دست پذیره گشوده‪،‬‬
‫نقد و جنس کثیر به هر مسکین و فقیر همی‌داد و عالوه بر آن مرتکب افعال خارج از عقل‬
‫می‌شد‪ ،‬چنان‏چه روزی مادر خویش را که در ارگ هرات جای داشت معاتب ساخته‪ ،‬از‬
‫آشفتگی دماغ‪ ،‬توپ بر حصار ارگ بربسته‪ ،‬رخنها انداخت و از صدای توپ بشاشت و‬
‫خرمی‌ها می‏کرد! و هم‏چنین روز دیگر در محضر عام نشسته‪ ،‬گربه‌ای را بر زبر دیواری‬
‫در حالت رفتن مشاهده کرده‪ ،‬بی‌اختیار لب به خندة قهقهه کشوده گفت که‪ :‬اگر این گربه‪،‬‬
‫گاوی گردد‪ ،‬چه سان بر فراز دیوار‪ ،‬راه رفتار خواهد پیمود؟‬
‫خالصه از دیوانگی و بی‌خردی او خوانین درانی و مردم هراتی مأیوس گشته‪ ،‬سردار‬
‫کهندل خان را چنان‏چه از پیش رقم گشت دعوت بر حکومت هرات کردند‪ ،‬و او لشکر‬
‫جانب هرات کشیده از نواحی قریبة آن بنابر معاونت شاه ایران مر سعیدمحمد خان را؛‬
‫به قندهار مراجعت نمود و پس از آن نائب عیسی خان درانی‪ ،‬در کمین کار افتاده تا که‬
‫فرصت به دست آورده شهزاده محمدیوسف بن شهزاده ملک قاسم بن حاجی فیروزالدین‬
‫ولد تیمور شاه را که مقیم مشهد مقدس بود‪ ،‬از راه خفا در هرات طلبید و او در شب‬
‫سه‌شنبه سوم محرم سنه هزار و دوصد و هفتاد و دوی (‪ )1271‬هجری با صد سوار داخل‬
‫هرات شده‪ ،‬طبل حکومت نواخت و خوانین طایفة الکوزایی که از بادة خواب‪ ،‬بی‌خود و‬
‫مست افتاده و سر به جای پا نهاده بودند‪ ،‬از آواز نقاره بیدار‪ ،‬و از خواب بی‏خودی هشیار‬
‫‪ .1‬دیوانه ‪ -‬مجنون‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو لاس عیاقو ‪63‬‬

‫شده‪ ،‬پا به وادی گمنامی نهادند و با وجودی که پروردة نعمت وزیر یارمحمد خان بودند‪،‬‬
‫چشم از حقوق احسان پوشیده ترک یاری سعیدمحمد خان نمودند؛ [جانب زاویه بیدلی‬
‫خزیدند] الاّ یک تن حاجی خیراهلل نام که به محاربه اقدام نموده‪ ،‬زخم منکر برداشت و‬
‫از آن جراحت پدرود جهان کرده وداع جان نمود؛ دیگر کسی به معاونت بر نخاست و‬
‫بامدادان سعیدمحمد خان دستگیر گشته‪ ،‬به قتل رسید و اعیان الکوزایی گرفتار شکنجة‬
‫عتاب شهزاده محمدیوسف گردیده‪ ،‬به سیر و َمن نقره و طال از ایشان گرفته شد‪.‬‬
‫و از این واقعه ناصرالدین شاه قاجار آگاه گشته‪ ،‬به پاس معاونت وزیر یارمحمد خان‬
‫که در هنگام بغی حسن خان ساالر چنان‏که از پیش مرقوم شد ‪ -‬به حمزه میرزا نموده‪،‬‬
‫طریق خدمتگذاری پیموده‪ ،‬رشتة اطاعت دولت ایران به گردن نهاده بود‪ ،‬به عزم انتقام‪،‬‬
‫عم خود را که حکمران خراسان بود‪ ،‬فرمان کرد که با‬ ‫حسام السلطنه سلطان‌مراد میرزا ّ‬
‫لشکر و توپخانه از مشهد به جانب هرات راه برگیرد و او به امر شاه ایران وارد هرات‬
‫شده‪ ،‬شهزاده محمدیوسف و عیسی خان را به محاصره انداخت و مدتی به دور حصار‬
‫هرات افتاده کار را بر شهزاده و هرویان به غایت دشوار ساخت‪ ،‬و شهزاده با مردم هرات‬
‫از تنگنای محاصره‪ ،‬عرض پرداز حضور امیر کبیر شده‪ ،‬نصرت خواستند و امیر کبیر با‬
‫آن‌که عزم تسخیر هرات را در ضمیر داشت‪ ،‬عرض ایشان را از گرفتاری در نظم و نسق‬
‫امور مهمة قندهار پذیرفتار نگشت و تسخیر هرات را که مکنون خاطر داشت‪ ،‬موقوف به‬
‫وقت فرصت گذاشت‪ ،‬و نایب عیسی خان از کمک و امداد امیر کبیر که در ضمیر داشت‬
‫مأیوس گردیده‪ ،‬از کردار و گفتار ناهنجار شهزاده محمدیوسف نیز دلتنگ گشته‪ ،‬او را از‬
‫شهر بیرون کرده‪ ،‬نزد حسام‌السلطنه فرستاد و او به کیفر‪ 1‬خون سعیدمحمد خان هالکش‬
‫ساخت و پس از آن نایب عیسی خان نیز از شدت قحط و غال‪ ، 2‬خود را گرفتار بال دیده‬
‫هرات را به حسام السلطنه سپرد‪ ،‬و روز دیگر به عزم سالم داخل لشکرگاه حسام السلطنه‬
‫شده‪ ،‬شخصی از لشکریان به تعلیم حسام السلطنه به بهانة پژوهش حال و پرسش احوال‬
‫نزدیک او شده‪ ،‬به ضرب گلوله از پا درآورده و شهر هرات به تصرف دولت ایران درآمده‪،‬‬
‫[حسام السلطنه و لشکرش در آن جای گزید تا که دولت انگلیس پانهاد راه استرداد آن‬
‫شد‪]..‬‬

‫‪ .1‬مکافات و پاداش‪ .‬ک‬

‫‪ .2‬گرانی‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪64‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و هفتاد و سه هجری [صلعم]‬

‫چون دولت انگلیس هرات را در تصرف شاه ایران مشاهده کرد‪ ،‬کشور هند را در‬
‫معرض خطر دانسته‪ ،‬الجرم به توسط وزیر مختار خود که مقیم دارالسلطنة تهران بود با‬
‫ناصرالدین شاه در باب هرات به گفت‏گو پرداخت و از قرارداد دول یوروپ در خصوص‬
‫عدم مداخلت در مملکت افغانستان‪ ،‬او را منبه و آگاه ساخت که هیچ یک از دول‪ ،‬حق‬
‫تصرف و مداخلت در مملکت افغانستان نداشته باشد‪.‬‬
‫بنابرآن می‌باید که لشکر ایران از خاک هرات بیرون شده‪ ،‬هرات را به افغانان‬
‫واگذارد‪ .‬ناصرالدین شاه از گفتار وزیر مختار دولت انگلیس سر باز زده‪ ،‬به گوش قبول‬
‫جان داد و کارگزاران دولت مذکوره از این معنی برآشفته‪ ،‬وزیر مختار خود را از تهران‬
‫طلب هند نموده‪ ،‬با دولت ایران اعالن جنگ دادند و از راه دریای سمندر‪ 1‬چند جهاز‬
‫حربی جانب بندر بوشهر فرستادند و طرح محاربه انداخته‪ ،‬بندر مذکور را با دوسه قلعة‬
‫مستحکم دیگر متصرف شدند‪ .‬و ناصرالدین شاه از شنیدن این خبر‪ ،‬مملکت ایران را در‬
‫خطر دیده‪ ،‬دست تصرف از هرات باز داشته‪ ،‬سردار سلطان‏احمد خان را که نزد او رفته‬
‫بود‪ ،‬به حکومت هرات گماشته‪ ،‬زبان گفت‏گوی دولت انگلیس را به وی که افغان و نوادة‬
‫سردار پاینده خان مرحوم بود بربست‪.‬‬

‫ذکر مأمورشدن سرداران افغان از حضور شاه ایران در هرات‬

‫چون حکومت هرات به سردار سلطان‌احمد خان مفوض گشت‪ ،‬سردار محمدعلم‬
‫خان بن سردار رحمدل خان و سردار سلطان‌علی خان بن سردار کهندل خان مرحوم که‬
‫از قندهار ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم شد ‪ -‬گریخته‪ ،‬روی امید به دولت ایران نهاده بودند‪،‬‬
‫نیز شریک و انباز سردار سلطان‪-‬احمد خان مقرر شده‪ ،‬از تهران مرخص هرات گردیدند‬
‫که وارد هرات شده‪ ،‬در مالیات باهم شریک بوده‪ ،‬زمام مهام حکومت به کف اقتدار سردار‬
‫سلطان‌احمد خان باشد و دیگران در کار حکومت مداخلت نکنند و بهره و حصه‌ای از‬
‫ِ‬
‫کفایت معیشت اوالد و احفاد وزیر یارمحمد‬ ‫عمل و دخل محاالت والیت هرات‪ ،‬به قدر‬
‫خان مرحوم نیز داده‪ ،‬از ادای آن مستمرا ً اهمال نورزند‪.‬‬
‫خالصه سرداران مذکور‪ ،‬شروط مقررة ناصرالدین شاه را به گوش هوش جا داده‪،‬‬
‫از تهران راه هرات برگرفتند مگر سردار محمدعلم خان که خود را شایان حکومت‬
‫می‌پنداشت‪ ،‬حکومت سردار سلطان‌احمد خان را ناگوار طبیعت خویش دیده‪ ،‬از عرض‬
‫راه از دیگران جدا گشته‪ ،‬به تهران مراجعت کرد‪.‬‬

‫‪ .1‬اقیانوس‪ .‬دریا‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪65‬‬

‫و سردار سلطان‌احمد خان با سردار سلطان‌علی خان در سلخ ماه رمضان سنة‬
‫هزار و دوصد و هفتاد و سه (‪ )1273‬هجری وارد هرات شده‪ ،‬به کار حکومت و غیره‬
‫دستورالعملی که داشتند پرداختند و پس از رسیدن سرداران در هرات‪ ،‬لشکر قاجاریه از‬
‫آن‏جا راه مراجعت جانب مشهد برگرفته‪ ،‬هم‏چنین افواج دولت انگلیس‪ ،‬بندر بوشهر را با‬
‫قالعی که متصرف شده بودند‪ ،‬بر طبق شروط عهدنامه‌ای که با دولت ایران در میان داشتند‬
‫واگذاشته‪ ،‬جانب هند مراجعت کردند‪.‬‬
‫و سردار سلطان‌احمد خان سکة زر و خطبة زیر منبر را به نام ناصرالدین شاه‪ ،‬جاری‬
‫و رایج گردانیده‪ ،‬پس از چندی سردار سلطان‌علی خان را با اوالد و احفاد وزیر یارمحمد‬
‫خان از قسمت و مشارکت مداخل هرات محروم ساخته‪ ،‬از هرات همه را بیرون کرده‪،‬‬
‫ال به نفس خود‪ ،‬به کار ریاست و اخذ و قبض باج و خراج والیت پرداخت‬ ‫خود مستق ً‬
‫و از جانب شاه ایران خود او به لقب سرکار‪ ،‬و شهنواز خان پسرش به منصب میر پنج‬
‫سرافراز گشتند و سردار سلطان‌علی خان با عیال و اطفال وزیر یارمحمد خان و پسرش‬
‫سعیدمحمد خان که به امر سردار سلطان‌احمد خان از هرات بیرون شده بودند‪ ،‬در قندهار‬
‫شرفیاب حضور امیر کبیر گردیده‪ ،‬مشمول الطاف امیرانه شدند‪.‬‬
‫و سردار محمدعلم خان که از بین راه‪ ،‬راه مراجعت به جانب تهران پیش گرفته بود‪،‬‬
‫در روز هفدهم ماه شوال سال هزار و دوصد و هفتاد و سه (‪ )1273‬هجری صلعم به منزل‬
‫الهاک با جمعی از قطاع‌الطریق سفاک دچار گشته‪ ،‬از ضرب تیغ بی‌دریغ آن گروه بی‌باک‬
‫هالک گشت و راه بهشت جاوید برگرفت‪.‬‬

‫ذکر مأمور شدن سردار غالم‌حیدر خان به حکومت قندهار و مراجعت امیر‬
‫کبیر به کابل‬
‫و هم در این آوان امیر کبیر از نظم و نسق والیت قندهار و محاالت آن فراغت حاصل‬
‫کرده‪ ،‬سردار غالم‌حیدر خان را به حکومت آن‏جا مأمور فرموده‪ ،‬سردار فتح‌محمد خان‬
‫را با سردار جالل‌الدین خان به پیشکاری او گماشت و خوانین رکاب و اعیان ملک را به‬
‫تنخواه مستمرة کافیه نواخته‪ ،‬رایات عالیات را جانب کابل ُش َّقه‌ ُگشا ساخت و سرداران‬
‫قندهار را با خود برداشته‪ ،‬احدی را نگذاشته‪ ،‬در کابل آورد که مبادا مصدر فتنه‌ای شوند‪.‬‬
‫و چون موکب همایونی در نواحی قریبة غزنین پرتو نزول افکند‪ ،‬سردار شیرعلی‬
‫خان که چندی قبل براین ‪ -‬چنان‏چه مذکور گشت ‪ -‬از سبب عارضة تب از قندهار در‬
‫غزنین آمده بود‪ ،‬با اعیان و اشراف شهر و اطراف‪ ،‬مراسم پذیره و لوازم رکاببوس به تقدیم‬
‫رسانیده‪ ،‬شرف جبین بوس حاصل کرد و از آن‏جا هم‏رکاب اعلی حضرت قبلة امجدش‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪66‬‬

‫در کابل آمد‪.‬‬

‫و در روز ورود امیر کبیر به کابل سران و سرداران‪ ،‬چون سردار محمدعثمان خان‬
‫حاکم کابل و سردار محمدامین خان که هنگام توجه امیر کبیر جانب قندهار‪ ،‬از ترکستان‬
‫در کابل آمده بود و غیره با وضیع و شریف سکنة شهر در میدان دهمزنگ‪ 1‬به استقبال‬
‫بیرون شده‪ ،‬تمامت ایشان از احوال‏پرسی امیر کبیر و فیض رکاب‏بوسی‪ ،‬مفاخر و مباهی‬
‫گشته‪ ،‬ثناخوان و شکرکنان داخل شهر شده امیر کبیر در باالحصار فرود آمد‪.‬‬

‫ذکر تشریف بردن اعلی‌حضرت امیر کبیر در جمرود به التماس انگلیسان و‬

‫تجدید عهد ایشان‬
‫پس از رفع خستگی سفر قندهار‪ ،‬کارکنان دولت انگلیس که تمامت افغانستان و‬
‫ترکستان را از حد بلوچستان تا کنار رود جیحون به تصرف امیر کبیر دیده‪ ،‬حشمت و‬
‫اقتدارش را نیک مالحظه کردند‪ .‬به ذریعة مکتوب دعوت جمرودش نمودند‪ ،‬زیرا که‬
‫هنوز سر رشتة کشور هند با دولت برتانیة عظما چنان‏چه باید‪ ،‬نشده بود که سلطنت امیر‬
‫کبیر مکنت وقوت گرفته‪ ،‬باعث اضطراب خاطر انگلیسان شد که مبادا امیر کبیر موجب‬
‫شورش کشور هند شود‪ ،‬بنابر آن او را در موضع مذکور دعوت کردند‪[ .‬که از شهرت‬
‫یافتن اتحاد دولت افغانستان با دولت انگلیس شاید دفع فتنه و بلوای هند شود]‪.‬‬
‫امیر کبیر‪ُ ،‬ملتَمس انگلیسان را به گوش قبول شنیده‪ ،‬با پسران کامکار و برادر و‬
‫برادرزادگان واالتبار چون‪ :‬سردار محمداعظم خان و سردار محمدحسین خان و سردار‬
‫پیرمحمد خان و سردار محمدعثمان خان و سردار میر افضل خان و سردار شمس‌الدین‬
‫خان و غالم‌محمد خان مختار و جمعی از بزرگان کابل و غیره چون‪ :‬میر درویش‬
‫معروف به «حافظ جی‪ » 2‬پسر میرواعظ مرحوم و سید بهاءالدین خان کنری و قاضی‬
‫محمدسعید خان بارکزایی و میرزا عبدالرزاق خان مستوفی و میرزا محمدحسین خان‬
‫بن میرزا عبدالسمیع خان قزلباش و میرزا سید حسین خان بن میرزا سید محسن خان و‬
‫میرزا عسکر خان و ایشک آقاسی شیردل خان و محمدرفیق خان لودی و سپاه آراسته‪،‬‬
‫راه پشاور برگرفت‪ ،‬و چون از منزل لوارکی واقع درة خیبر‪ ،‬رایات عالیات جانب منزل‬
‫جمرود ُش َّقه ُکشا و آسمان‌سا گشت‪ ،‬در بین راه به موضع حرمه‌واله‪ 3‬چمرلین و لمسدن‬
‫و ادوردس نامان انگلیس که از پشاور طریق پذیره برگرفته بودند‪ ،‬با سوارة نظامی که‬
‫همراه داشتند‪ ،‬از گرد راه در رسیده‪ ،‬از اسپان خویش فرود گشته مراسم استقبال به تقدیم‬

‫‪ .1‬نام قریه‏ای است متصل شهر کابل‬

‫‪ .2‬حافظ جی‪ :‬حافظ قرآن کریم‪.‬‬
‫‪ .3‬به لفظ افغانی (پشتو) به معنای جوی نزدیک و در فارسی «چ» افغانی به حرف « س» تلفظ می‏شود‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪67‬‬

‫رسانیدند‪ .‬و امیر کبیر در مالقاتگاه‪ ،‬پرتو نزول افکنده سرا پرده‌ها و خیمه‌ها برافراشت‪.‬‬
‫و انگلیسان نیز به کنار اردوی امیر کبیر منزل گزین شده‪ ،‬بعد امیر کبیر با سرداران‬
‫و بزرگان رکاب‪ ،‬در سرا پرده و تحت سایه‌بان شاهی بزم خسروی آراسته‪ ،‬بر کرسی‌ها‬
‫نشسته سرگرم صحبت محرمانه بودند که جان الرنس جیف کمشنر کشور هند با چند‬
‫تن از افسران انگلیس از راه اعزاز و اکرام اعلی‌حضرت امیر کبیر‪ ،‬وارد اردوی ُمع ّلی شده‪،‬‬
‫شرف بار یافت و مالقات دوستانه به تقدیم رسیده‪ ،‬بعد انگلیسان در خیمه گاه کسان‬
‫خود رفتند و دو روز به موضع مذکور به سر رفته‪ ،‬روز سوم از آن‏جا باهم روانة جمرود‬
‫شدند‪ ،‬و انگلیسانی که با سپاه در آن‏جا حاضر و ورود امیر کبیر را ناظر و منتظر بودند‪،‬‬
‫تمامت افواج حاضره را با صفوف آراسته و اتواب پیراسته برپای داشتند؛ چنان‏چه در‬
‫وقت ورود موکب همایونی به جمرود‪ ،‬بیست و یک ضرب توپ رسمی ُکشاد داده‪ ، 1‬پس‬
‫از چند دقیقه چنان شلک توپ و تفنگ شادیانه کردند که تا امیر کبیر از اسپ فرود نیامد‪،‬‬
‫از گشودن توپ و تفنگ دست باز نداشتند‪.‬‬
‫و پس از هبوط‪ 2‬اعلی‌حضرت امیر کبیر و ادای مراسم مالقات متحدانه‪ ،‬سخن از‬
‫دوستی در میان آمده‪ ،‬آخراالمر رشتۀ اتحاد دولتین را در بین چنین قرار دادند که‪ :‬امیرکبیر‬
‫با دولت انگلیس متحد بوده‪ ،‬راهی به جز دوستی نپیماید و با دیگر دولت که مخالف‬
‫دولت انگلیس باشد‪ ،‬رشتۀ مواالت مرتبط ننماید و از دولت انگلیس به ازای مودت و‬
‫اتحاد‪ ،‬سالیانه دوازده لک روپیۀ چهرۀ شاهی‪ ،‬واصل خزانۀ دارالسلطنۀ کابل دانسته‪ ،‬دوازده‬
‫هزار میل تفنگ در کابل و چهارهزار میل در قندهار رسیده انگارند‪ ،‬و هم لمسدن و داکتر‬
‫بلونامان را از امیرکبیر خواستار شدند که هم‌رکاب اعلی‪-‬حضرت تا کابل رفته‪ ،‬بعد از‬
‫توقف و درنگ چندی آهنگ مراجعت هند کنند‪.‬‬
‫و امیرکبیر آمدن ایشان را در کابل بنابر سبکسری و سلحشوری مردم کوهستانات‬
‫رضا نداده‪ ،‬به رفتن هر دو تن در قندهار صالح و اجازت داد که مبادا در کابل‪ ،‬آسیبی‬
‫بدیشان برسد‪.‬‬
‫الغرض شروط و قیود مذکوره را در فصول عهدنامۀ جانبین‪ ،‬قرار دادند که روز‬
‫دیگر دستخط و مهر بر نهاده از هم وداع کنند؛ چنان‏چه امیر کبیر به سراپردۀ خویش در‬
‫شده‪ ،‬روز دیگر از سبب نقرس‪ 3‬که به پا داشت‪ ،‬درد شدید به پایش عارض شده‪ ،‬سردار‬
‫محمداعظم خان فرزند ارجمندش را وکیل معاهده قرار داده‪ ،‬با محمدرفیق خان و میرزا‬
‫محمدحسین خان قزلباش و غیره خدام معتمد کارآگاه‪ ،‬از لشکرگاه روانۀ جمرود فرمود‪،‬‬
‫‪ .1‬شلیک کرده‪.‬‬
‫‪ .2‬فرود آمدن‪.‬‬
‫‪ .3‬مرضی است مزمن که به شکل التهاب مفصل شست پا به طور ناگهانی بروز می‌کند و چند شب متوالی ادامه‬
‫می‌یابد و بعد خوب می‌شود و پس از مدتی مجددا عود می‌نماید‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪68‬‬

‫و او با خادمان درگاه و کارگزاران بارگاه اعلی رفته‪ ،‬وثیقۀ عهد را ارقام نموده مراجعت‬
‫کرد‪ .‬و امیر کبیر عزم مراجعت کابل نموده‪ ،‬انگلیسان دو باره تکلیف جمرودش کردند‬
‫و امیر کبیر از سبب درد پا عذر خواسته‪ ،‬انگلیسان تحف و هدایای ایشان را از قبیل پیل‬
‫و شمشیر مرصع و ساعت و توپ‏های کمخواب و تفنگ و تفنگچه و غیره اشیاء نفیسه‬
‫که شایان شان پادشاهی بودند‪ ،‬خاص اعلی‌حضرت امیر کبیر؛ و هم‏چنین برای هریک از‬
‫سرداران و اعیان رکاب و خوانین و افسران سپاه از منصب پنج سواری‪ 1‬ارباب مناصب‬
‫اعلی به قدر رتبه‪ ،‬تحفۀ جداگانه داده‪ ،‬تحف و هدایای امیر کبیر را از جمرود روانة حضور‬
‫اقدس ساخته‪ ،‬همۀ اردو را کامیاب گردانیدند‪.‬‬
‫بعد امیر کبیر طریق مراجعت سپرده با دبدبۀ شایان وارد دارالسلطنۀ کابل شد‪ ،‬و‬
‫انگلیسان بر طبق معاهده و قرارداد‪ ،‬تفنگ‏ها و وجه نقد را به کارگزاران امارت سپرده از‬
‫آن جمله چهارهزار میل تفنگ را به المسدن نام انگلیس در قندهار فرستادند‪ ،‬و او در‬
‫آن‏جا رفته چندی نزد سردار غالم‪-‬حیدر خان حکمران قندهار مانده‪[ ،‬ماوی گرفته پس از‬
‫رسیدن اجل معهود از قندهار] بعدها رخصت انصراف یافته مراجعت نمود‪.‬‬

‫ذکر مراجعت سردار شیرعلی خان بن سردار مهردل خان مرحوم از ایران و بر‬
‫حال فرمودن سردار غالم‌حیدر خان تنخواه او را که امیر کبیر مشخص فرموده بود‬
‫و هم در این سال سردار شیرعلی خان بن سردار مهردل خان مرحوم که رو از امیر‬
‫کبیر برتافته‪ ،‬از قندهار در مملکت ایران رفته و احسانی نسبت به شأنش ندیده بود‪ ،‬روی‬
‫امید به سوی افغانستان نهاده‪ ،‬در قندهار نزد سردار غالم‌حیدر خان آمد‪ ،‬و او مقدمش را‬
‫گرامی داشته‪ ،‬کردارش را ناکرده انگاشته‪ ،‬همان مبلغ یک لک و دوازده هزار روپیه سالیانه‬
‫مستمره‌اش را که امیر کبیر معین نموده بود‪ ،‬بر حال کرده‪ ،‬از کج‌خیالی او هیچ به زبان‬
‫نیاورده‪ ،‬اعزازش نمود‪.‬‬

‫ذکر رفتن سردار محمدافصل خان از تخته‌پل در تاشقرغان و باز پرس نمودن‬
‫محاسبات آن‌جا‬
‫و هم در این سال سردار محمدافضل خان حکمران ترکستان‪ ،‬از تخته‌پل جهت‬
‫باز پرسیدن محاسبات مالیات والیت تاشقرغان و عزم دیدن فرزند برومندش سردار‬
‫عبدالرحمان خان که قدم به مرحلۀ سیزده سالگی نهاده بود‪ ،‬روانه و وارد آن‌جا شد و سه‬
‫ماه در تاشقرغان اقامت گزیده‪ ،‬مبلغ یک لک روپیه از درکات‪ 2‬بخشش و تخفیف که‬
‫‪ .1‬فرمانده سوار در لشکر‪ ،‬در قدیم پایین‌تر ردة فرماندهی بوده است‪.‬‬
‫‪ .2‬در (ازای چیزی)‪ ،‬در عوض‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪69‬‬

‫سردار عبدالرحمان خان نموده و به مردم داده بود‪ ،‬در حین بازپرس محاسبات کارگزاران‬
‫او‪ُ ،‬مجری نداده‪ ،‬از راه استرداد حواله نمود که پس تحویل خزانه نمایند؛ چنان‏چه به‬
‫اندک زمان به توسط محصالن شدید‪ ،‬مبلغ مذکور واصل و عاید خزانه گردیده‪ ،‬بعد راه‬
‫مراجعت جانب تخته‌پل در نوردید و در وقت وداع‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان که از استرداد‬
‫وجوه انعام و تخفیش رنجیده خاطر گشته بود‪ ،‬به عرص والد ماجدش رسانیده‪ ،‬خواهش‬
‫هم‌عنان گشتن پدر نیکو سیر و رفتن تخته‌پل کرد و قبلۀ امجدش باعث و سبب ترک‌کردن‬
‫حکومت تاشقرغان و عزم تخته‌پل نمودنش را پرسیده‪ ،‬پاسخ شنید که درجایی‏که اختیار‬
‫بخشش و داد و دهش را شخص نداشته باشد‪ ،‬چگونه خواستار حکومت آن خواهد شد؟‬
‫و پدر نیک اخترش تسلی نموده گفت که‪ :‬بازگشت تخفیفات و مهباتت از راه عتاب‬
‫و بیرون از قانون حساب نبوده که موجب افروختن چهره‌ات شود‪ ،‬بلکه از سبب عدم‬
‫کفایت مداخل بر مخارج است که پرده ازروی کار برداشته نشود و تنخواه لشکر بر وجه‬
‫مقرر برسد‪ ،‬زیرا که اگر دخل مملکت صرف دیگر جهت شود‪ ،‬نگاه‌داشتن سپاه بی‌تنخواه‬
‫محال است و کفایت هر دو امر را به وجه اندک نمودند‪ ،‬حکومت را زوال و مملکت را‬
‫اختالل است‪ .‬خالصه بدین‌گونه سخنان اندرزش نموده‪ ،‬از هم‏عنانی خویش باز داشته‪،‬‬
‫از تاشقرغان رایت مراجعت جانب تخته‌پل افراشت و سردار عبدالرحمان خان پس از‬
‫معاودت پدرش چون فسخ عزم را به وجود صباوت‪ ،‬ناگوار می‌پنداشت‪ ،‬حیدر خان‬
‫بن‌محمود خان بیات را به حکومت تاشقرغان گماشته‪ ،‬خود از عقب پدر واالگهرش راه‬
‫تخته پل برداشت و پدرش از مهر و حفاوت‪ 1‬پدرانه چیزی نگفته‪ ،‬وی در زیر حمایت‬
‫و حضانت‪ 2‬پدر رحل اقامت انداخته‪ ،‬به قرار سابق به خواندن درس و آموختن مهمات‬
‫رسمیه پرداخت‪[ .‬و خدمه‌اش را همی نواخت]‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و هفتاد و چهار هجری‬

‫در این سال کربت اشتمال‪ ،‬سردار غالم‌حیدر خان ولیعهد امارت که حکومت قندهار‬
‫داشت‪ ،‬سردار جالل‌الدین خان را به حکومت پشت‌رود و سردار فتح‌محمد خان را به‬
‫نیابت خویش به حکومت قندهار‪ ،‬مأمور و مفتخر ساخته‪ ،‬به عزم زیارت اعلی‌حضرت‬
‫امیر کبیر احرام‌بند کعبۀ مقصود شده‪ ،‬رایت سفر کابل افراخت و از قندهار با تحفه و‬
‫هدیۀ بسیار رهسپار گشته در روز ورودش به کابل‪ ،‬تمامت اعیان و بزرگان و مردم سکنۀ‬
‫شهر به امر امیر کبیر استقبال نموده‪ ،‬با جاه و جالل هرچه تمامتر به شهرش درآوردند‪ ،‬و‬
‫او هم‏چنان از گرد راه داخل بارگاه گردیده‪ ،‬شرف دست بوس حاصل کرده‪ ،‬پس از درک‬
‫‪ .1‬شفقت و مهربانی‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬در بغل نگه داشتن‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪70‬‬

‫سعادت دیدار پدر واالتبار‪ ،‬در سرای خویش شد و بار سفر گشوده‪ ،‬روز دیگر تحفه و‬
‫ارمغانی که داشت‪ ،‬تقدیم حضور امیر کبیر نموده‪ ،‬همه مطبوع و دلپذیر افتاد و چندی به‬
‫استراحت و عشرت به سر برده تا که از قضای مبرم الهی‪ ،‬تب محرقۀ دماغی‪ 1‬عارض‬
‫حالش گشته‪ ،‬به بستر مرگش انداخت و از شدت درد چهرۀ حیاتش زرد گردیده‪ ،‬قالبش‬
‫از روح تهی شده‪ ،‬رخت از تخت عزت به تخته کشیده و به عمر سی و نه سالگی در عصر‬
‫روز جمعه بیست و یکم ماه ذیقعده سال هزار و دوصد و هفتاد و چهار (‪ )1274‬هجری‬
‫روزگار زندگی‌اش سپری شده‪ ،‬در مقبرۀ سردار محمدعظیم خان مرحوم واقع جنب غربی‬
‫مزار عاشقان و عارفان کابل مدفون گشت‪.‬‬
‫و امیر کبیر پس از طی بساط عزاداری و تبدیل لباس سوگواری‪ ،‬سردار شیرعلی‬
‫خان فرزند خردمند دیگر خود را که با وزیر محمداکبر خان مبرور و سردار غالم‌حیدر‬
‫خان مغفور‪ ،‬یک صدف را گوهر و یک سپهر را اختر بود‪ ،‬به پاس خدمات برادرش وزیر‬
‫مذکور که تخت امارت را به نیروی بازویش ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم گشت ‪ -‬او از وجود‬
‫خاندان احمدشاه خلد آرامگاه بپرداخت و سپاه دولت انگلیس را به ضرب تیغ بی‌دریغ‬
‫از مملکت افغانستان بیرون ساخت‪ ،‬پیش خوانده [به منصب ولیعهدیش سرافرازی داده‬
‫بنواخت] به جای برادرش به حکومت و ایالت قندهار نامزد فرموده‪ ،‬در اواخر ماه ذی‌حجه‬
‫سنۀ مذکوره به قندهارش فرستاد‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و هفتاد و پنج هجری [صلعم]‬

‫و سردار شیرعلی خان‪ ،‬ولیعهد پسرش سردار محمدعلی خان را مأمور حکومت‬
‫غزنین که تا کنون جایگیر و محل حکومتش بود نموده‪ ،‬خود در قندهار رفته‪ ،‬در روز‬
‫ورودش به آن دیار‪ ،‬سردار جالل‌الدین خان حاکم پشت‌رود که پس از فوت سردار‬
‫غالم‌حیدر خان در قندهار آمده‪ ،‬دو تن از سراری‪ 2‬سردار غالم‌حیدر خان را بدون اجازت‬
‫و اطالع امیر کبیر‪ ،‬در سرای خود برده بود که پس از انقضای ایام عدۀ ایشان متصرف‬
‫شود؛ خایف گردیده از قندهار جانب شالکوت فرار کرد‪.‬‬
‫و سردار شیرعلی خان داخل قندهار شده‪ ،‬فورا ً سردار محمدرفیق خان لودی را با‬
‫ایشک آقاسی محمداکبر خان تره‌خیل و جمعی از سواران رکاب خویش به تعاقب وی‬
‫گماشت و امر کرد که به تعجیل شهاب و سرعت سحاب راه نوردیده‪ ،‬او را دستیاب‬
‫کرده‪ ،‬به هر وسلیه و واسطه که بتوانند به قندهارش برگردانند اما؛ ایشان در خارج از‬
‫‪ .1‬تیفوس مغزی‪.‬‬
‫‪ .2‬سراری جمع سریتی‪ .‬ک‪( .‬کنیزان)‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪71‬‬

‫ادارۀ حکومت بدو رسیده‪ ،‬هر چند حیلت انگیختند که او را با خود آرند‪ ،‬وی از کثرت‬
‫خوف از گفتار اینان مطمین نگشته‪ ،‬باز نیامد و راه کراچی بندر پیش گرفت و فرستادگان‬
‫سردار شیرعلی خان چون داخل عالقۀ غیر بود[ند] جبرا ً نیز او را نتوانستند برگردانند؛‬
‫چنان‏چه بی‌نیل مقصود مراجعت نمودند و او در کراچی رفته از آن‏جا به راه آب‪ ،‬جانب‬
‫بمبئی رهنورد شده‪ ،‬از بمبئی خود را به عربستان کشیده‪ ،‬از آن‏جا جانب قسطنطنیه رهسپار‬
‫گشته‪ ،‬باریاب حضور سلطان‌المعظم اعلی‌حضرت سلطان عبدالمجید خان شد و از وی‬
‫نوازش نیکو یافته‪ ،‬در آن مرز و بوم اقامه گزیده‪ ،‬مصاحب ترکان روم گردید‪ .‬و سردار‬
‫شیرعلی خان به حکومت قندهار مواظب گشته‪ ،‬به نظم و نسق مملکت و ترتیب سپاه و‬
‫تربیت رعیت پرداخت‪.‬‬

‫ذکر سرباز زدن میر سلطان مراد خان اتالیق‪ 1‬از امر سردار محمدافضل خان و‬
‫مأمور شدن سردار محمداعظم خان به تنبیه و تادیب او‬
‫و در خالل احوال مذکوره سردار محمدافضل خان حکمران ترکستان‪ ،‬سلطان‌مراد‬
‫خان اتالیق میر «قطغن» را دعوت اطاعت کرده‪ ،‬فرمان داد که رئوس منابر قصبات‪ ،‬قطغن‬
‫را به نام اعلی‌حضرت امیر کبیر در خطبة مزین گرداند و هم از راه انقیاد‪ ،‬مالیات والیت را‬
‫به توسط عمال و ضباط پادشاهی از مردم رعیت ستاند و او از این امر سر باز زده‪ ،‬برادر‬
‫خود را با تحف و هدایا نزد سردار محمدافضل خان فرستاده‪ ،‬پیام داد که بدین تحفه و‬
‫هدیه قناعت ورزیده‪ ،‬از دیگر هوایی که در سر و سودایی که در دل دارد بگذرد ورنه‬
‫گرفتار صد گونه خطر خواهد شد‪ ،‬و او برادر اتالیق را با آن پیام ناشایستی که گذاشت‬
‫اعزاز و اکرام نموده‪ ،‬به حسن تقریر و پند دلپذیر‪ ،‬روی دلش را به سوی خود کرده بر‬
‫عهده‌اش نهاد که برادر بزرگش را از بادبة جهالت‪ ،‬جانب شاهراه اطاعت راه نموده‪ ،‬با‬
‫خود نزد او آرد؛ چنان‏چه وی برذمة خویش گرفته‪ ،‬مراجعت کرد و آن‌گاه که نزد برادرش‬
‫رسیده‪ ،‬داللت اطاعتش کرد‪ ،‬وی برآشفته‪ ،‬خواست که برادر خود را به زندان اندازد ولیکن‬
‫او از عزم برادر آگاه شده‪ ،‬راه فرار جانب تاشقرغان اختیار کرد که خود را نزد سردار‬
‫محمدافضل خان رساند‪.‬‬
‫و میراتالیق چند تن سوار به تعاقب او گماشته‪ ،‬در دشت معروف به «آبدان» بدو‬
‫رسیده‪ ،‬باهم درآویختند و او خودش با همراهانی که داشت به مدافعه پرداخته‪ ،‬سواره‌ای‬
‫را نزد سردار محمدافضل خان فرستاده‪ ،‬مدد طلبید و سردار واالتبار علی‌العجاله‪ ،‬سواران‬
‫گزیده و جرار مأمور دشت آبدان نمود و برادر اتالیق قبل از رسیدن کمکیان به قتل رسیده‪،‬‬
‫‪ .1‬للَهَ و مؤدب‪ .‬اتابک منصبی در عهد صفویه‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪72‬‬

‫بی‌آن‏که یاری داده شود‪ ،‬پدرود زندگی کرده‪ ،‬جانب سرای جاوید خزید‪ .‬و پس از قتل‬
‫او فرستادگان سردار محمدافضل خان با سواران میراتالیق دچار گشته‪ ،‬چندتن از ایشان‬
‫را کشته‪ ،‬آخراالمر سوارۀ میر قطغن مغلوب گردیده‪ ،‬آوارۀ دشت کربت و محن شدند و‬
‫گماشتگان سردار باوقار‪ ،‬نعش برادر اتالیق را با خود برداشته‪ ،‬در تاشقرغان دفنش کردند‪.‬‬
‫و چون کار میراتالیق بدین مدار رسید‪ ،‬سردار محمدافضل خان عرض‌پرداز حضور‬
‫امیر کبیر شده‪ ،‬سر رشته و دستورالعمل طلبید که لوای تنبیه و تهدید میراتالیق و سرزنش‬
‫مردم محال قطغن برافرازد یا امر گوشمالی او را معطل به فرصت گذاشته‪ ،‬با صبر و‬
‫شکیبایی در سازد‪.‬‬
‫و این عریضۀ او در وقتی‌که امیر کبیر به ارادۀ قشالق از کابل عازم جالل‌آباد بود‪،‬‬
‫به پایۀ سریر سلطنت رسیده‪ ،‬فرمان شد که بالدرنگ‪ ،‬اَعالم‪ 1‬جنگ برافراشته با لشکر‬
‫آهنگ قطغن نماید‪ ،‬و هم سردار محمداعظم خان حکمران کرم و خوست را فرمان کرد‬
‫که حاضر حضور شده‪ ،‬رهسپار دیار ترکستان شود‪.‬‬
‫و پس از صدور هر دو فرمان خود اعلی‌حضرت امیر کبیر راه جالل‌آباد برگرفته‪،‬‬
‫چون در منزل تنگی ترکی واقع عرض راه «خورد کابل» و خاک جبار‪ ،‬پرتو نزول افکند‪،‬‬
‫سردار محمداعظم خان از کرم رسیده‪ ،‬به عز رکاب بوس مع ّزز گشت و تا منزل باریکاب‬
‫هم‌رکاب واال رفته‪ ،‬از آن‏جا مرخص و روانۀ ترکستان شد و در کابل آمده‪ ،‬سامان سفر‬
‫ساز کرده‪ ،‬رو به ترکستان نهاد‪.‬‬
‫و امیر کبیر وارد جالل‌آباد گردیده‪ ،‬در باغ سردار غالم‌حیدر خان مرحوم منزل گزید‪.‬‬
‫و از دیگر سوی سردار محمداعظم خان که روی جانب ترکستان نهاده بود‪ ،‬چون‬
‫وارد «آی‌بیک» شد‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان که از تاشقرغان‪ ،‬چهار منزل به عزم استقبال‬
‫ع ّمش راه نوردیده بود‪ ،‬در منزل مذکور درک مالقات کرده‪ ،‬از آن‏جا باهم راه برگرفته‪ ،‬به‬
‫حضور سردار محمدافضل خان برادر بزرگش وارد تخته پل شدند و هر دو برادر باهم‬
‫مصافحه و معانقه نموده‪ ،‬از دیدار یگدیگر مبتهج‪ 2‬و شادمان شده‪ ،‬امر لشکر َکشی و‬
‫دشمن‏کشی را تا فصل بهار معطل داشته‪ ،‬در گوشة انتظار نهادند‪.‬‬

‫‪( .1‬جمع علم) – پرچم‏ها ‪ -‬رایات‪.‬‬

‫‪ .2‬شادمان ‪ -‬مسرور‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪73‬‬

‫ذکر مراجعت امیر کبیر از جالل‌‌‌آباد به کابل و لشکر فرستادنش جانب قطغن‬
‫و لشکر کشیدن سردار محمدافضل خان از ترکستان و تخته‌‌‌پل بدان‌‌‌سو به ساالری‬
‫سردار محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان‬
‫چون ایام دی در گذشته‪ ،‬موسم بهار رسید‪ ،‬امیر کبیر از جالل‌‌‌آباد مراجعت فرموده‪،‬‬
‫به دارالسلطنة کابل مقام ییالق گزید‪ ،‬سردار محمداسلم خان را با دو فوج پیاده و شش‬
‫عراده توپ و سواره و پیادة بسیار از راه چاریکار جانب قطغن رهسپار ساخت و از عقب‬
‫او لشکر دیگر به سر کرده‌‌‌گی سردار شمس‌‌‌الدین خان بن سردار امیرمحمد خان مرحوم‪،‬‬
‫روانة آن مرز و بوم نمود و هم‏چنین از قفای او سردار محمدشریف خان را با دیگر‬
‫لشکر شایان از پی هم به فاصلۀ یک یک منزل گسیل فرمود‪ ،‬و از جانب ترکستان سردار‬
‫محمدافضل خان لشکر بزرگی مرتب و منظم ساخته‪ ،‬به ساالری سردار عبدالرحمان خان‬
‫در تحت رایت و فرمان سردار محمداعظم خان قرار داده طرف قطغن رهسپار فرمود‪ ،‬و‬
‫در هنگام کوچ‌‌‌دادن سپاه‪ ،‬سردار محمدافضل خان از تخته‌‌‌پل سوار شده‪ ،‬به ارادۀ سان بینی‬
‫داخل لشکرگاه شد و چون سردار عبدالرحمان خان تمامت سواره و پیاده و توپخانه را‬
‫اتم و اکمل آراسته و پیراسته بود‪ ،‬پس از عرض دیدن افواج‪ ،‬انتظامش مطبوع و‬ ‫به وجه ّ‬
‫مستحسن افتاده‪ ،‬به عطای شمشیر مرصع و اسپ زین و یراق طال‪ ،‬از قِبل پدر خجسته‬
‫سیرش مفتخر و سربلند گشت و هم مأمور شد که با اردویش در تاشقرغان رفته‪ ،‬درنگ‬
‫نماید تا سردار محمداعظم خان که بعض امور ضروریة سفرش ناتمام است انجام نموده‪،‬‬
‫از عقب در رسد‪ ،‬بعد باهم جاده پیمای منزل مقصود شوند‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان به امر پدر واالشأنش از تخته‌‌‌پل‪ ،‬جیش در جنبش آورده‬
‫وارد تاشقرغان شد‪ ،‬و مردم سکنۀ شهر و اطراف آن‏جا از بزرگ و کوچک به استقبال‬
‫برخاسته‪ ،‬نظر به محبت و موانستی که از وقت حکومت او در دل داشتند زبان به شکر‬
‫خداوند تبارک و تعالی و دعا و ثنای وی گشوده‪ ،‬مقدمش را به غایت گرامی داشتند و‬
‫تعظیم و تمجیدش نموده‪ ،‬مراسم اعزاز و اکرام به جای آوردند‪ ،‬و او به ازای خوشی و‬
‫خرمی نمودن و شکر گذاریدن و دعا و ثنا خواندن ایشان به زبان لطف و نرم گویی و‬
‫بیان دلجویی‪ ،‬بازپرسی نموده‪ ،‬همه را مرهون تفقدات بیکرانه ساخت و میدان عیدگاه‬
‫را که دشت بافضایی است‪ ،‬لشکرگاه قرار داده‪ ،‬فرود آمد و روز دیگر از راه امتنان مردم‬
‫سکنة تاشقرغان‪ ،‬رؤسای شهر را دعوت مهمانی کرده به عزت و احترام همه را طعام داد و‬
‫ایشان نیز از طریق وفا‪ ،‬راه صدق و صفا پیموده‪ ،‬با او و لشکرش سلوک و رفتار مخلصانه‬
‫به تقدیم رسانیدند و روز پانزدهم ورود او در تشقرغان‪ ،‬سردار محمداعظم خان از عقب‬
‫در رسیده‪ ،‬به وی ملحق گشت و دو روز دیگر باهم توقف کرده‪ ،‬بعد به راه افتاده وارد‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪74‬‬

‫«آی بیک» شدند و سه روز جهت تهیۀ علوفه در آن‏جا مکث نموده‪ ،‬روز چهارم رو به راه‬
‫غوری نهادند و پس از قطع پنج منزل به قرب قلعۀ غوری که میراتالیق‪ ،‬بروج و باره‌‌‌اش را‬
‫به مردان کار و سامان کارزار استوار داشته بود‪ ،‬رسیده‪ ،‬قلعه را مستحکم دیدند‪.‬‬

‫ذکر محاصرۀ قلعۀ غوری و رسیدن میراتالیق به یاری قلعه‌‌‌گیان و مغلوب شدنش‬
‫چون قلعه را محکم و قلعه‌‌‌داران را استوار و مستحکم مشاهده کردند‪ ،‬الجرم سردار‬
‫عبدالرحمان خان تدبیری که در ضمیر داشت به روی کار آورده‪ ،‬قبل از آن‌‌‌که خیام و‬
‫سراپرده‌‌‌های اردو بر پا و افراشته گردد‪ ،‬تمامت سپاه را که بیست هزار مرد پیکار و‬
‫چهل عراده توپ آتش‌‌‌بار بودند‪ ،‬به مقابل قلعۀ با صفوف آراسته‪ ،‬ساعتی برپای داشت‬
‫تا قلعه‌‌‌گیان مشاهده کرده‪ ،‬بیدل و هراسناک شوند و بعد از نشان دادن‪ ،‬صفوف سپاه را‬
‫به قانون نظام درهم شکسته‪ ،‬در لشکرگاه درآورد و نماز عصر را ادا کرده‪ ،‬با چندتن از‬
‫افسران نظام و خدام خویش از اردو بیرون شده‪ ،‬اطراف قلعه و مواضع و مواقع نقب‌‌‌زدن و‬
‫توپ‌‌‌نهادن را نیک نظر کرده‪ ،‬مشخص و معین نمود و نقب‌‌‌زنان چابک دست خارا شکاف‬
‫را در مواضع معینه‪ ،‬مأمور نقب زدن کرده‪ ،‬لشکر را حکم سنگر ساختن نفاذ‪ 1‬فرمود و‬
‫همۀ مأمورین به کار نقب و افراختن سنگر پرداخته‪ ،‬از شام تا بام‪ 2‬کار کرده‪ ،‬نقب‌‌‌ها را به‬
‫کنار خندق رسانیده‪ ،‬سنگر سدیدی‪ 3‬برافراشتند‪ ،‬و پس از انجام کار در خیمه‌‌‌گاه خودها‬
‫قرار گرفته‪ ،‬تا وقت ظهر استراحت و رفع خستگی نموده آرام و آسوده بودند که ناگهان‬
‫میراتالیق با چهل هزار سوار از راه یاری و مددکاری قلعه‌‌‌گیان نزدیک رسیده‪ ،‬به نظر لشکر‬
‫پادشاهی و مردم قلعه جلوه‌‌‌گر شدند که قلعه‌‌‌گیان را قوی‌‌‌دل ساخته‪ ،‬خصم را از هراس‪،‬‬
‫پای در ّگل اندازند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان به اندیشة این‏که اگر میراتالیق بر لشکرگاه‬
‫تاختن کند‪ ،‬می‪-‬باید از معسکر‪ 4‬دورتر‪ ،‬شمشیر حملۀ دشمن را سپر شد‪ ،‬تا آسیبی به‬
‫بنه و آغروق لشکر نرسد؛ پس به تعجیل هر چه تمامتر‪ ،‬دوهزار سوارۀ گزیده از سواران‬
‫نظام و دوازده عراده توپ اسپی و چهار دسته از فوج پیاده‌‌‌نظام را با خود برداشته‪ ،‬راه‬
‫مدافعه پیش گرفت و مخفیانه روی به سوی خصم نهاد؛ چنان‏چه میراتالیق و سوارانش‬
‫که چشم حیرت به لشکرگاه و خیام سپاه دوخته‪ ،‬سرگرم نگاه بودند از اردو بیرون شدن‬
‫سردار عبدالرحمان خان و راه پیمودنش جانب ایشان آگاه نشدند تا که بی‌‌‌خبر به پشت‬
‫سر ایشان رسیده‪ ،‬توپچیان را امر به کشاد‌‌‌دادن توپ کرد و ایشان دفعت ًا دهن توپ‌‌‌ها را‬

‫‪ .1‬امر ‪ -‬فرمان جاری شدن فرمان‪.‬‬

‫‪ .2‬بام مخفف بامداد است‪.‬‬
‫‪ .3‬استوار ‪ -‬محکم‪.‬‬
‫‪ .4‬لشکرگاه ‪ -‬اردوگاه ‪ -‬پادگان نظامی‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪75‬‬

‫جانب دشمن گشوده موزیک‌‌‌چیان و باجه‌‌‌نوازان‪ 1‬ساز مخالف در نواز آورده‪ ،‬میراتالیق و‬
‫لشکرش را در دشت بی‌‌‌نوایی انداختند؛ چنان‏چه از عدم وقوف بر قلت همراهان سردار‬
‫عبدالرحمان خان و شدت غریدن توپ و تفنگ‪ ،‬حمل بر کثرت کرده‪ ،‬جهان را برخود‬
‫تیره و تنگ دانسته‪ ،‬آهنگ فرار کرد و پشت به جنگ داده‪ ،‬رو به گریز نهاد‪ ،‬و قلعه‌‌‌گیان‬
‫نیز از مشاهدۀ این حالت‪ ،‬صبر و طاقت را از دست داده در پس دیوار حسرت و ناامیدی‬
‫نشستند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان با فتح و ظفر هم‌‌‌عنان به لشکرگاه خویش مراجعت‬
‫کرده‪ ،‬تا ساعت یازده از شب تمام نقب‌‌‌ها و سنگر را خبر گرفته‪ ،‬تمامت سپاه را هشیار‬
‫و بیدار و گرفتار کار مشاهده نموده همه را تحسین و آفرین فرموده‪ ،‬به استراحت‏گاهش‬
‫معاودت کرد و لشکر شب را به هوشیاری و پاسداری به روز رسانیده‪ ،‬وقت طلوع آفتاب‪،‬‬
‫سردار عبدالرحمان خان لشکر را مالحظه کرده‪ ،‬از جمله دوهزار سوار را مأمور قراولی‬
‫کرد که به فاصلة هشت کروه از لشکرگاه دور رفته‪ ،‬محافظانه گردش نمایند تا اگر سوار‬
‫مخالف حمله‌‌‌ور شوند‪ ،‬دواب و مواشی و افراد لشکر که در اطراف اردو منتشراند‪ ،‬از خطر‬
‫بی‌‌‌حذر باشند و نیز اگر بر معسکر‪ ،‬سوارة خصم بتازد ایشان ابطال‪ 2‬رجال اردو را خبر‬
‫سازند تا به مدافعه پردازند و نگذارند که خصم چیره شده‪ ،‬ظفر یابند‪.‬‬

‫ذکر محاربۀ چشمۀ شیر و مغلوب و مجروح و دستگیر شدن قطغنیان‬

‫چون سواران مذکوره رفته‪ ،‬به گردش و قراولی پرداختند‪ ،‬سه روز بعد از رفتن ایشان‬
‫آگاه شدند که هشت هزار سوار از مردم قطغن در «چشمۀ شیر» واقع فاصلة پنج فرسنگی‬
‫عسکرگاه پادشاهی فراهم شده‪ ،‬کمین کین گزیده‌‌‌اند که دواب و مواشی اردو را تاخته‪ ،‬به‬
‫تاراج برند‪ ،‬و از این معنی سردار عبدالرحمان خان را خبر داده‪ ،‬او فورا ً چهارهزار سوار‬
‫و دو عراده توپ به سرکردگی غالم‌‌‌محمد خان فوفلزایی و محمدعلم خان محمدزایی‪،‬‬
‫به دفع ایشان گماشت‪ ،‬چنان‏چه مأمورین مذکورین خود را به «چشمۀ شیر» رسانیده‪ ،‬بر‬
‫خصم حمله کردند و به اندک کشش و کوشش ایشان را از پیش برداشته‪ ،‬دوصد تن را‬
‫مقتول و مجروح و دستگیر ساختند و هزار سوار از راه تعاقب تاخته‪ ،‬از قفای مغلوبین‬
‫داخل عالقۀ بغالن یا بقالن شدند و در آن‏جا عنان از تاختن باز کشیده‪ ،‬مراجعت کردند‪،‬‬
‫و سواران مغلوبه نزد میراتالیق که در اول کار ‪ -‬چنان‏چه رقم شد ‪ -‬فرار اختیار کرده‪،‬‬
‫در بغالن قرار گرفته بود رفتند و او از ایشان کماهی حال و دست‌‌‌برد ابطال رجال افاغنه‬
‫را شنیده‪ ،‬توقفش را در بغالن که نه فرسنگ از عسکر گاه پادشاهی دور بود‪ ،‬محال‬
‫پنداشته‪ ،‬از آن‏جا کوچاکوچ روی استعجال به سوی خان‌‌‌آباد و ُقندز نهاد و سواران سردار‬
‫‪ .1‬دستة موزیک در ارتش‪.‬‬
‫‪ .2‬دالوران‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪76‬‬

‫عبدالرحمان خان از چشمۀ شیر‪ ،‬اسیران را با خود برداشته به معسکر مراجعت کردند و‬
‫سردار عبدالرحمان خان اسیران را محبوس کرده‪ ،‬سواران ظفریافته را نزد عم محترمش‬
‫سردار اعظم خان برده‪ ،‬مجرایی خدمت برای ایشان حاصل کرده و آنانی را که در راه‬
‫شجاعت سبقت ورزیده بودند‪ ،‬به عطای خلعت سرافرازی داده‪ ،‬بعد دست به کار برده‪ ،‬پا‬
‫در میدان تسخیر قلعۀ غوری نهاد‪.‬‬

‫ذکر اتمام حجت نمودن سردار عبدالرحمان خان بر قلعه‌‌‌گیان و فتح آن‬
‫در عصر روز نوازش دادن سواران منصوره‪ ،‬عزم سردار عبدالرحمان خان مصمم‬
‫تسخیر قلعه شده‪ ،‬نخست عقب دیوار سنگر که نزدیک قلعه بود رفته‪ ،‬لب به اندرز‬
‫قلعه‌‌‌گیان گشوده‪ ،‬از راه اسالمیت‪ ،‬دعوت اطاعت کرد که خون‏های جانبین ریخته نشود و‬
‫خاک نبرد بر سر و روی دلیران بیخته نگردد‪ ،‬و گفت که اگر بیم جان دارید‪ ،‬به هر قسمی‬
‫که اطمینان شما باشد‪ ،‬امان خواهید یافت و از راه صلح و صالح جانب منزل نجاح و‬
‫فالح خواهید شتافت و الاّ در مقاتله‪ ،‬طریق نجات نخواهید یافت‪.‬‬
‫و قلعه‌‌‌گیان پاسخ ال و نعم نگفته‪ ،‬سردار موصوف بر آشفته معاودت کرد و در هنگام‬
‫شام عزم یورش جزم نموده‪ ،‬دالوران ملکی و نظام را تعلیم و القا فرمود که از شام تا بام‬
‫قلعه را به زیر گلولة توپ گرفته قلعه‌‌‌گیان را آرام نگذارند و در اخیر دست از کشاد دادن‬
‫توپ‪ ،‬باز داشته خاموش شوند تا مردم قلعه بدانند که از رنج بی‏خوابی شب و زحمت و‬
‫تعب‪ ،‬به استراحت طلب شده‌‌‌اند و از این معنی ایشان نیز از غفلت‪ ،‬ترک مدافعت کرده‪،‬‬
‫به استراحت گرایند‪ ،‬آن‌‌‌گاه در اول شفق‪ ،‬تمامت سپاه آواز یا چهار یار‪ 1‬بلند کرده‪ ،‬بر قلعه‬
‫بتازند که حصاریان‪ ،‬مضطرب و حیران شده هرکدام به جانبی از حصار دچار دلیران پیکار‬
‫گردیده‪ ،‬از هجوم آوردن به یک سو باز مانده و محروم شوند‪.‬‬
‫چنان‏چه همۀ لشکر شب را بر طبق تعلیم سردار عبدالرحمان خان به سحر رسانیده‪،‬‬
‫هنگام سپیده دم‪ ،‬قدم یورش پیش گذاشته از یک طرف بر قلعه حمله کرده‪ ،‬از جوانب‬
‫سه گانۀ دیگر صدای یا چهاریار و آواز اهلل اکبر بلند کرده قلعه‌‌‌گیان را چنان واله و حیران‬
‫نمودند که سر از پا نشناخته‪ ،‬حصار خارج از قلعة اندرونی را بپرداختند و به اندرون قلعة‬
‫بزرگ شدند و قلعة خارج که به مثابة شیر حاجی بدور حصار اندرونی افراخته بود‪ ،‬به‬
‫دست افواج پادشاهی آمده‪ ،‬بالدرنگ از قفای ایشان آهنگ تسخیر قلعة بزرگ کردند و از‬
‫پلی که از چوب‏های باریک بید بافته و به قدر یک ذرع از سطح آب خندق فروتر نهاده‬
‫بودند که در وقت یورش‪ ،‬لشکر پادشاهی آن را درک نکرده‪ ،‬از خندقی که ده ذرع عمق و‬
‫‪ .1‬طلب استعداد و کمک از چهار یار پیغمبر (ص) یا خلفای راشدین که ابوبکر‪ ،‬عمر‪ ،‬عثمان و علی باشند‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪77‬‬

‫بیست و سه ذرع عرض داشت‪ ،‬نتواند عبور کنند‪ ،‬اما؛ ایشان از صافی آب‪ ،‬جسر‪ 1‬مذکور‬
‫را دیده از زبر آن در گذشته‪ ،‬داخل قلعه شدند و دکاکین بازار را متصرف گشته‪ ،‬دیوار‬
‫آن‏ها را شکافته‪ ،‬از سوراخ‌‌‌های آن به کشاد دادن تفنگ و آیین جنگ پرداختند‪.‬‬
‫و در این حال سردار عبدالرحمان خان نیز از عقب دلیران سپاه به قلعه در آمده‪ ،‬از‬
‫میان دکان‏های متصرفة لشکرش نامة امان و استمالت مرقوم فرموده‪ ،‬مصحوب اسیری که‬
‫از چشمۀ شیر ‪ -‬چنان‏چه گذشت ‪ -‬گرفته بودند‪ ،‬نزد قلعه‌‌‌گیان فرستاد که شما را با جان و‬
‫مال امان دادم به شرط آن‌‌‌که قبل از تغلب سپاه از راه اطاعت پیش آمده‪ ،‬خویش را تسلیم‬
‫کنید واال اسباب قتل و غارت آماده است و دلیران مترصد امر ایستاده؛ پس هر یک از این‬
‫دو امر را که بهتر می‌‌‌دانید‪ ،‬مرا با لشکرم خبر دهید تا کار انجام شود و تا رسیدن جواب‪،‬‬
‫لشکر را از محاربه و مقاتله باز داشت و قلعه‌‌‌گیان نامۀ خیر ختامۀ سردار واال تبار را بر‬
‫دیدة قبول نهاده‪ ،‬قلعه را به دست کارگزاران پادشاهی سپرده‪ ،‬مورد عفو شدند‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان همۀ ایشان را که ده هزار تن بودند‪ ،‬دسته دسته به دست‬
‫کسان خویش داده‪ ،‬در لشکرگاه پیش سردار محمداعظم خان فرستاده‪ ،‬او نیز همه را تسلی‬
‫داده‪ ،‬بزرگان ایشان را به عطای خلعت نواخته‪ ،‬هر کدام را با نفری قومش‪ ، 2‬رخصت‬
‫منزل و مقام ایشان فرمود و از این سلوک و کردار نیک سردار محمداعظم خان و سردار‬
‫عبدالرحمان خان‪ ،‬مردمی که از خوف و بیم لشکر افغان‪ ،‬ترک منازل و اوطان خویش‬
‫کرده‪ ،‬با عیال و اطفال‪ ،‬راه صحرای گمنامی پیش گرفته بودند باز گشته به مساکن ایشان‬
‫قرار گرفتند‪ ،‬و هم‏چنین کسانی که با میراتالیق یار و رهسپار بودند‪ ،‬نیز روی از او بر تافته‪،‬‬
‫جانب مأوای شان شتافتند و او با چند تن از فتنه جویان نکوهیده خویان‪ ،‬بی‏یار و مددکار‬
‫مانده‪ ،‬ناچار با همراهان خود‪ ،‬هزار خانوار از مردم پست و بی‪-‬اعتبار را اغوا کرده‪ ،‬از‬
‫خان‌‌‌آباد روی فرار جانب ُرستاق نهاد و در آن‏جا که از توابع و مضافات بدخشان است‬
‫رفته‪ ،‬به میران بدخشان پناه ُجست و از ایشان التماس معاونت بر دفع لشکر پادشاهی‬
‫کرده‪ ،‬به امید کمک اقامه گزید‪.‬‬

‫ذکر پیوستن افواج کابل با سپاه ترکستان و نظم و نسق سردار محمداعظم خان‬
‫و حاکم گماشتنش در محال قطغن و خراب ساختن قلعة تالقان‬
‫و مقارن احوال مذکوره سردار محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان از فرار‬
‫کردن میر اتالیق و پناه گزیدنش در ُرستاق آگاه گشته‪ ،‬از غوری بر خاسته وارد بغالن‬
‫شدند و در این جا سردار محمداسلم خان و سردار شمس‌‌‌الدین خان که با لشکر ‪-‬‬
‫‪ .1‬پل‪.‬‬
‫‪ .2‬نفری قوم‪ :‬افراد قبیله‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪78‬‬

‫چنان‏چه مرقوم گشت ‪ -‬از کابل بدان سوی رهسپر شده بودند‪ ،‬به ایشان ملحق گردیدند‬
‫و اردوی بزرگی شده‪ ،‬بعد سردار محمداعظم خان مردمی را که از مساکن و منازل ایشان‬
‫فرار کرده بودند‪ ،‬به خطوط استمالت‪ ،‬هدایت نموده‪ ،‬تمامت رعیت بغالن و اندراب را‬
‫مراجعت داده‪ ،‬به زراعت و فالحت مشغول شدند و امر و نهی پادشاهی را به گردن‬
‫اطاعت نهادند و به هر محلی از محال قطغن‪ ،‬حاکمی از حضور سردار محمداعظم خان‬
‫مأمور شده‪ ،‬با هر حاکم معدودی از سواران سپاه همراه گشتند و هم‏چنین در هر موضع‬
‫از حاکم نشین‪ ،‬قاضی و مفتی جهت اجرای احکام الهی معین گردیده‪ ،‬اشراف هر قوم به‬
‫عطای خلعت سرافرازی یافتند و پس از نظم و نسق آن والیات‪ ،‬از بغالن کوچ نموده‪،‬‬
‫داخل اُلکای خان‌‌‌آباد شدند و در کنار رود خانة آن‏جا فروکش کرده‪ ،‬لشکرگاه ساختند و‬
‫از آن‏جا دو فوج پیاده نظام و هزار سوار ُکشادة اوزبکیه و پنج‏صد سوار از خوانین افاغنه‬
‫و پنج دسته پیادة ساخلو و شش عراده توپ به ساالری سردار محمدزمان خان بن امیر‬
‫کبیر به امر سردار محمداعظم خان راه تالقان برگرفته‪ ،‬خود سردار محمداعظم خان با‬
‫سردار عبدالرحمان خان و سردار محمداسلم خان و سردار شمس‌‌‌الدین خان و بقیة لشکر‬
‫در همان جا مقر گزیدند‪.‬‬
‫و سردار محمدزمان خان وارد تالقان شده قلعة آن را ویران ساخته به قرب قلعۀ‬
‫مخروبه اش در موضع بلندی لشکرگاه قرار داده‪ ،‬در دور لشکر سنگر سدیدی برافراخت‬
‫و استوار نشست و در خان‌‌‌آباد سردار محمداعظم خان نظم و نسقی نهاده‪ ،‬نام او را داخل‬
‫خطبۀ زبر منبر ساخت و اعیان ملک را به عطای خالع فاخره نواخته‪ ،‬هر یک از رؤساء‬
‫قرای بزرگ را با قاضی و حاکمی روانه قریۀ متعلقه‌‌‌اش نمود و هم‏چنین سرگرم انتظام‬
‫مهام مملکت بود و اجرای اوامر و نواهی حکومت می‌‌‌نمود که مردم خوست و اندراب‬
‫به اغوای میراتالیق و میران بدخشان‪ ،‬سلسله جنبان فتنه و طغیان شده‪ ،‬با حاکم خودها‬
‫راه عداوت و طریق مخالفت پیش گرفتند‪ .‬و سردار محمداعظم خان فورا ً رایت سرزنش‬
‫آن مردم نکوهیده منش برافراشته‪ ،‬چهارهزار پیاده و سوار را از لشکر رکاب به ساالری‬
‫سردار محمدعمر خان بارکزایی و چند تن از صاحب منصبان نظامی از خان‌‌‌آباد تعین کرد‬
‫که آن مردم را گوشمالی دهد‪.‬‬

‫ذکر پیوستن لشکر سردار محمدشریف خان به لشکر مامورۀ اندراب و ظفر‬
‫یافتن ایشان‬
‫چون افواج مأمورة مذکوره روی به سوی منزل مقصود نهادند‪ ،‬سردار محمدشریف‬
‫خان با سپاهی که از کابل ‪ -‬چنان‏چه از پیش مرقوم گشت ‪ -‬رهسپار آن دیار شده بود‪،‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪79‬‬

‫با دو فوج پیادۀ نظام و هزار تن پیادۀ ساخلو یعنی خاصه‌‌‌دار و هزار سوار کشاده و شش‬
‫عراده توپ در موضع «بزدره» به لشکر مأمورة اندراب ملحق گشت‪ ،‬و هر دو سپاه باهم‬
‫جاده پیمای مسکن و ماوای بغات‪ ،‬گردیده‪ ،‬پس از ورود در منزل مقصود فتح حاصل‬
‫نمودند و دوهزار تن از آن مردم سرشور پرفتن‪ 1‬را مقتول و مجروح ساختند‪.‬‬
‫و پس از حصول فتح‪ ،‬سردار محمدشریف خان بنابر عدم اعتنای سردار محمداعظم‬
‫خان نسبت بدو آزرده دل و آشفته خاطر شده از اندراب راه مراجعت کابل برگرفته‪،‬‬
‫چون وارد کابل گشت‪ ،‬مورد عتاب امیر کبیر گردیده‪ ،‬حکم پادشاهی اقتضا فرمود که‬
‫افواج متعلقۀ او را برگرفته تحقیرش نماید‪ ،‬ولیکن سردار شیرعلی خان که در این اوقات‬
‫سردار محمدامین خان را از کابل در قندهار طلبیده‪ ،‬به نیابت خویش به حکومت آن‬
‫دیار گماشته‪ ،‬به کابل به زیارت و دست‏بوس اعلی‏حضرت امیر کبیر مشرف شده هنوز‬
‫مراجعت نکرده بود‪ ،‬شفاعت او را نزد امیر کبیر نموده‪ ،‬معفو و مأمور حکومت پشت‌‌‌رود‬
‫گردید‪.‬‬
‫و سردار محمدعمر خان بارکزایی نیز پس از مراجعت سردار محمدشریف خان‬
‫نظم و نسقی به امور خوست و اندراب نهاده و پنج‏صد تن پیادة ساخلو نزد حاکم آن‏جا‬
‫گماشته خود با بقیه سپاه‪ ،‬راه خان‌‌‌آباد برداشته‪ ،‬پس‪ 2‬به خدمت سردار محمداعظم خان‬
‫و سردار عبدالرحمان خان پیوست‪.‬‬

‫ذکر فرار کردن میراتالیق از رستاق جانب کوالب و فتنه انگیزی او‬
‫در خالل احوال مذکوره‪ ،‬میراتالیق از ویران کردن سردار محمدزمان خان قلعة تالقان‬
‫را و اقامه جستنش در آن مکان خبر یافته‪ ،‬اقامت خویش را در رستاق دشوار پنداشته‪ ،‬از‬
‫آن‏جا راه فرار برداشته‪ ،‬از نهر جیحون عبور کرد و در موضع صیاد از مضافات کوالب‬
‫رسیده‪ ،‬اقامه گزید و میر سره‌‌‌بیگ‪ 3‬خان کوالبی از طریق قومی و وصلت و خویشی‬
‫که با او داشت اعزاز و اکرامش کرده قدم در راه معاونتش گذاشت و ده هزار سوار به‬
‫وی سپرده‪ ،‬همت بر استرداد والیتش گماشت و او با این ده هزار سوار و دوهزار سوار‬
‫خودش و ده هزار سوار دیگر از مردم بدخشان که با او هم‌‌‌عنان شده و مجموع بیست و‬
‫دوهزار (‪ )22000‬سوار بودند‪ ،‬شورش آغاز کرده‪ ،‬روی ترکتاز جانب اطراف تالقان که‬
‫سردار محمدزمان خان در آن‏جا با لشکرش اقامه داشت نهاد و هر روزه کسان لشکر او‬

‫‪( .1‬فتن‪ :‬جمع فتنه) سرکش و فتنه‌‌‌گر‪.‬‬

‫‪ .2‬دوباره‪ :‬مجددا ً‬
‫‪ .3‬میر سهراب خان‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪80‬‬

‫را از قبیل مهتر‪ 1‬و قاطرچی‪ 2‬و ساربان که برای علوفه و غیره امور از اردو دور می‌‌‌شدند‬
‫اسیر و دستگیر ساخته‪ ،‬هر چه داشتند به تاراج می‌‌‌گرفت و ایشان را آزار و اذیت می‪-‬‬
‫نمود و گاه‌‌‌گاهی قراول و پاسداران سپاه سردار محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان‬
‫خان با یغماییان دچار گشته‪ ،‬رزم می‌‌‌دادند و در هر بار صد و دوصد تن از طرفین مقتول‬
‫و مجروح می‪-‬شدند و هرچند که از آنان دستگیر می‌‌‌گشت‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان به‬
‫دهن توپ بربسته‪ ،‬پاره پاره اش می‌‌‌کرد‪ .‬دو سال را جانبین بدین منوال به سر برده‪ ،‬لشکر‬
‫پادشاهی شب و روز آرام نبوده‪ ،‬خون دل می‌‌‌آشامید‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و هفتاد و شش هجری صلعم‬

‫چون سردار محمدزمان خان از ترکتازی و دست‌‌‌اندازی میراتالیق خسته خاطر شده‪،‬‬
‫عرصة خودداری به رویش تنگ گشت‪ ،‬ناچار مکتوبی به سردار محمداعظم خان فرستاده‪،‬‬
‫کمک طلبید که چون با لشکر اندک در مقابل پنجاه هزار خانه‌‌‌وار بدخشان و غیره افتاده‬
‫و شب و روز را به حفاظت و عسرت به سر می‌‌‌برم؛ یا لشکری به قدر کفاف روز مصاف‬
‫و نگاهبانی اطراف بفرستید‪ ،‬یا خودم را اجازت دهید که اردو را هم‏چنان در تنگنای‬
‫اضطراب گذاشته‪ ،‬جریده‪ 3‬رو بدان سو آرم‪ ،‬و پس از ارسال این نامه از بس مجال را تنگ‬
‫دید تا به رسیدن جواب درنگ نتوانسته‪ ،‬با خدمۀ خاص خویش اردو را در تالقان گذاشته‪،‬‬
‫راه خان‌‌‌آباد پیش گرفت‪ .‬و سردار محمداعظم خان از رسیدن نامه و بی‌‌‌ثباتی او فورا ً سردار‬
‫عبدالرحمان خان را نزد خود خواسته‪ ،‬در باب محافظت تالقان و ساالر فرستادن برای‬
‫لشکر آن‏جا از وی مشورت خواست و او تسخیر بدخشان و نگاهبانی تالقان را با همان‬
‫لشکری که در آن‏جا بود با شش عراده توپ قاطری و پنج‏صد سوار دیگر بر ذمت‪ 4‬همت‬
‫خویش نهاده‪ ،‬سردار محمداعظم خان سخن او را پذیرفته‪ ،‬این قدر به وی گفت که مبادا‬
‫از خرد سالی و نا تجربه‌‌‌کاری بی حوصله شده‪ ،‬امر بیرون از اندازه اختیار نمایی‪ .‬بعد شش‬
‫عراده توپ و پنج‏صد سوار از لشکری که در خان‌‌‌آباد بود با خود برداشته‪ ،‬رو به جانب‬
‫تالقان نهاد و در بین راه با سردار محمدزمان خان مالقی شده‪ ،‬به وی گفت‪ :‬افسوس که‬
‫پسر امیر کبیر گفته می‌‌‌شوی! دیگر ملتفت او نشده‪ ،‬یک شب در میان خود را در لشکرگاه‬
‫تالقان به جای سردار محمدزمان خان رسانید‪ .‬و سردار محمدزمان خان وارد خان‌‌‌آباد‬
‫گشته‪ ،‬سردار محمداعظم خان را نسبت به خویش بی‌‌‌اعتنا دیده‪ ،‬راه سرپل که جایگیرش‬

‫‪ .1‬پرستار و نگهبان اسب‬

‫‪ .2‬قاطر لفط ترکی است به معنی استر‪( .‬پرستار و نگهبان قاطر)‪ .‬ک‬
‫‪ .3‬تنها‪ ،‬مجرد‪ :‬جماعتی از سواران بدون پیاده‪.‬‬
‫‪ .4‬ضمانت ‪ -‬عهد‪ .‬بر ذمت‪ :‬بر عهده‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪81‬‬

‫بود پیش گرفت و در آن‏جا رفته‪ ،‬به کاری که داشت مشغول گشت‪.‬‬

‫ذکر فتوحات سردار عبدالرحمان خان و غیره نظم و نسق او در محال بدخشان‬
‫دو روز پس از ورود سردار عبدالرحمان خان در تالقان‪ ،‬سه هزار سوار ‪ -‬که میر شاه‬
‫خان حاکم فیض‌‌‌آباد بدخشان و میر یوسف‌‌‌علی خان والی ُرستاق به ترکتازی و دست‬
‫اندازی مأمور نموده و ایشان در دهن درۀ رستاق‪ ،‬کمین گزیده بودند ‪ -‬بر ساربانان و‬
‫مهتران و قاطرچیانی که به بدرقه‪-‬گی دوصد تن پیادة خاصه‌‌‌دار و پنجاه سوار جهت‬
‫آوردن علوفه‪ ،‬از لشکرگاه بیرون شده بودند بتاختند و خاصه‌‌‌داران و سواران بدرقه‪ ،‬پای‬
‫ثبات فشرده‪ ،‬به مدافعه پرداختند و نیز کسی نزد سردار عبدالرحمان خان فرستاده‪ ،‬از‬
‫ماجرا آگاهش ساختند‪ ،‬و او فورا ً چهارصد تن سواره و سه‪-‬صد تن پیاده از عسکرگاه‬
‫به کمک فرستاده‪ ،‬امر کرد که هر سواره‪ ،‬پیاده‌‌‌ای را ردیف خود برداشته‪ ،‬به سرعت باد‬
‫شتاب سحاب خویش را به سر وقت گرفتاران میدان کارزار برسانند‪ ،‬و آن‌‌‌گاه که ایشان راه‬
‫نزدیک کردند‪ ،‬سواران بدخشانیه و رستاقیه ایشان را دیده‪ ،‬بی‏درنگ پشت به جنگ داده‪،‬‬
‫رو به بادیة فرار نهادند و از راه گریز وارد ُرستاق شدند و دو روز دیگر بعد از این قضیه‪،‬‬
‫باز سواران مذکوره ترکتاز آغاز کرده‪ ،‬بر چند قشالق از رعایای پادشاهی حمله کردند و‬
‫سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬سوار کشاده و پیادة خاصه‌‌‌دار از لشکرگاه‪ ،‬به مدافعه آن جماعه‬
‫شرارت شعار گسیل داشته‪ ،‬ایشان غنیم را هزیمت داده‪ ،‬ده تن اسیر با صد راس اسپ از‬
‫ایشان گرفته مراجعت کردند‪.‬‬
‫و هم‏چنین تا سه ماه هنگامة پیکار‪ ،‬استوار و بازار کار زار‪ ،‬رایج و بر قرار بود تا‬
‫روزی یکی از سادات که به منزلة مرشد میراتالیق بود و او ارادت و اخالص بسیار به‬
‫وی داشت و از منزلش فرار نکرده بود‪ ،‬حیلت انگیخته‪ ،‬مخالفان را تعلیم کرد که سوارۀ‬
‫بسیاری در نزد او فرستاده‪ ،‬به قرب و جوار منزلش کمین کنند‪ ،‬و او سردار عبدالرحمان‬
‫خان را از راه مهمانی در جای خویش دعوت کرده‪ ،‬چون وارد خانۀ او شده‪ ،‬کمر‬
‫استراحت بگشاید؛ سواران از کمین‌‌‌گاه تاخته‪ ،‬او را با همراهانش بربایند؛ چنان‏چه بر طبق‬
‫القای خویش سردار عبدالرحمان خان را از طریق ضیافت در شب دعوت کرد و او با‬
‫‪1‬‬
‫سه‌‌‌صد تن سوارۀ نظام و دوصد تن سوارۀ کشاده از اردو رو به خانۀ آن سید صیاد شیاد‬
‫نهاده‪ ،‬از بین راه صد سوار را مخفی مأمور اطراف خانۀ او کرد تا اگر کیدی اندیشیده‬
‫باشد و حادثۀ روی دهد‪ ،‬سردار واال تبار را آگاه سازند و خودش با چهار صد سوار دیگر‬
‫که همراه داشت‪ ،‬در منزل سید موصوف وارد شده‪ ،‬آن قدر درنگ فرمود که آش و طعام‬

‫‪ .1‬مکار و فریب دهنده‬

 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪82‬‬

‫پخته گشت و خوان‏ساالر‪ ، 1‬سفره و طعام حاضر ساخته‪ ،‬چون خوان گستریده و انواع‬
‫طعام چیده شد‪ ،‬و هنوز اهل مجلس دست به خوردن دراز نکرده بودند که سواری از نزد‬
‫آن صد سوار که سردار عبدالرحمان خان به کمین داشته بود در رسیده‪ ،‬سردار عالی تبار‬
‫را آگاه ساخت که سوار بسیاری رو به طرف خانۀ سید به عزم رزم می‌‌‌آیند؛ چنان‏چه در‬
‫کمین‌‌‌گاه با سواران مأمور سردار دچار گردیده‪ ،‬سر گرم پیکارند و ایشان به جنگ و گریز‬
‫رو به دشمن و پشت بدین انجمن نزدیک شده‌‌‌اند که وارد شوند‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان از شنیدن این خبر دهشت‌‌‌اثر‪ ،‬سید میزبان را با منسوبانش‬
‫محبوس و گرفتار ساخته‪ ،‬بالدرنگ آهنگ جنگ کرد و سواره‌‌‌ای در لشکرگاه نیز فرستاده‪،‬‬
‫به سردار محمداعظم خان پیام داد که یک فوج پیاده و هزار تن سواره با دو ضرب توپ‪،‬‬
‫روانۀ معرکة کارزار نماید و خودش به قرب گروه مخالف که ده هزار سوار بود رسیده‪،‬‬
‫به ایشان در آویخت و در آن تاریکی شب بسیار تن را خون بریخت‪ .‬و گروه اشرار که از‬
‫کم و بسیار دلیران کارزار آگاه نبودند‪ ،‬از حمله‌‌‌های شیرانه و دست‌‌‌بردهای دلیرانة سردار‬
‫عبدالرحمان خان و همراهانش چنان پنداشتند که حرب‏گاه سراسر پر از لشکر است که‬
‫چنین رشادت به تقدیم می‌‌‌رسانند پس ناچار قبل از این که کمک از معسکر برسد‪ ،‬سواران‬
‫میر رستاق و بدخشان‪ ،‬االمان گفته‪ ،‬رو به فرار نهادند و سردار عبدالرحمان خان فتحیاب‬
‫گردیده‪ ،‬کس نزد کمکیان که در راه بودند فرستاده‪ ،‬پیام داد که خصم مغلوب گشته‪ ،‬راه‬
‫فرار برگرفت‪ .‬ایشان در هر جا که رسیده باشند درنگ کنند و در بازگشت وی همرکاب‬
‫طریق مراجعت طی نمایند‪.‬‬
‫و در این محاربه صد تن از همراهان سردار عبدالرحمان خان مجروح و مقتول‬
‫گردیده‪ ،‬پنج‏صد تن از دشمن را زخمدار نموده و از دم تیغ گذرانیده‪ ،‬اجساد کشتگان‬
‫هم‏چنان مطروح در میدان ماندند و زخمداران ایشان را با چهار صد تن اسیر که دست‌‌‌گیر‬
‫کرده بود‪ ،‬از حرب‏گاه برداشته‪ ،‬شباشب در خانۀ سید مذکور مراجعت فرمود و طعامی را‬
‫که بر سفره چیده و سرد شده بود تناول نمود و ده دوازده تنی که از آقسقاالن در جمع‬
‫اسیران دستگیر شده بودند‪ ،‬زبان به دشنام سید مزبور گشوده‪ ،‬رو برویش سخنان ناسزا‬
‫گفتند و پردۀ رازش را که تا کنون نهفته بود‪ ،‬نزد سردار عبدالرحمان خان دریده‪ ،‬معایبش‬
‫را یک یک بروز دادند که‪ :‬به واسطۀ این سید بدین بلیه مبتال شده‌‌‌ایم زیرا که او به میران‬
‫پیام داده‪ ،‬ایشان را بدین امر دعوت نموده آماده ساخت که‪ :‬من سردار عبدالرحمان خان‬
‫را به مهمانی دعوت نمایم‪ ،‬شما سوار بگمارید که او را از خانه‌‌‌ام دستگیر نماید؛ چنان‏چه‬
‫به القاء؛ و اغوای او آمده‪ ،‬اکثر کشته و چنین که هستیم مبتال گشته ایم‪.‬‬
‫‪ .1‬طباخ ‪ -‬سفره‌‌‌چی ‪ -‬ناظر مطبخ ‪ -‬مأموری که متصدی در رشته‌‌‌ داری دربار بود‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪83‬‬

‫و سردار عبدالرحمان خان سید را با دیگر اسیران بدخشان با خویش برداشته‪،‬‬

‫به لشکرگاه مراجعت کرد و به التیام جراحات آنان پرداخته‪ ،‬سید را با مکتوب شرح‬
‫مکایده‌‌‌اش‪ 1‬در خان‌‌‌آباد نزد سردار محمداعظم خام مرسول داشت و دیگران را هر‬
‫واحدی پنج تَنگه خرج راه‪ ،‬و ارباب لیاقت را زیاده بر آن خلعت نیز عطا فرموده‪ ،‬رخصت‬
‫مواطن و مساکن ایشان داد تا دیگر مردم را هدایت و استمالت نمایند و اسیران مردم تالقان‬
‫و بدخشان را که هنوز والیت ایشان چنان‏چه باید به تصرف در نیامده بود رهایی نداده‪،‬‬
‫هم‏چنان نگاه‌‌‌داشت‪ ،‬و به کسان و خویشان شان پیام داد که هرگاه از راه اطاعت جانب‬
‫منازل و اوطان خویش شوید‪ ،‬هر آینه اسیران را که گرفتارند‪ ،‬به چشم رهایی خواهید‬
‫دید و اال به یاسا خواهند رسید‪ ،‬و اسیران را نیز تعلیم و القا نمود که بر طبق پیام او به‬
‫ذریعه مکتوب‪ ،‬خویشاوندان خود را اعالم نمایند؛ چنان‏چه دوهزار خانوار از پیام سردار‬
‫عبدالرحمان خان و نامة اسیران‪ ،‬طریق فرمان پذیری پیش گرفته‪ ،‬نخست علماء و سادات‬
‫را نزد سردار عالی تبار فرستاده‪ ،‬اطمینان خاطر حاصل کرده‪ ،‬بعد به مساکن شان مراجعت‬
‫کرده‪ ،‬سر در خط فرمان نهادند‪ ،‬الاّ میر یوسف‌‌‌علی خان که سر باز زده‪ ،‬قبول اطاعت‬
‫سره بیک خان به مشاوره پرداخته‪ ،‬قرار دادند که‬ ‫نکرد و با میر شاه خان برادر خود و میر ‌‌‌‬
‫در دو موضع چال و تالقان‪ ،‬جنگ سخت با افواج سرداران افغان انداخته‪ ،‬کار را یکسره‬
‫سازند؛ چنان‏چه لشکر بزرگی فراهم کرده‪ ،‬نصف آن به سپاه‌‌‌داری‪ 2‬سلطان‌‌‌مراد خان بن‬
‫میراتالیق و بابا بیک بن نصراهلل خان‪ ،‬جانب چال که سردار محمدعلم خان بن سردار‬
‫سعیدمحمد خان با لشکر در آن‏جا بود رو نهاده‪ ،‬نصف دیگر به ساالری میر اهلل‌‌‌ویردی‬
‫خان عم‌‌‌زاد میر اتالیق به سوی تالقان که لشکرگاه سردار عبدالرحمان خان بود‪ ،‬رهنورد‬
‫شدند‪ .‬و لشکری که رو به تالقان نهاده بود‪ ،‬شباشب خود را به نزدیک عسکرگاه ِ سردارِ‬
‫ظفر همراه‪ ،‬عبدالرحمان خان رسانیده‪ ،‬در باغی کمین گزیدند و در روز جمعه که اشتران‬
‫بار بردار اردو رو به چراگاه نهادند‪ ،‬صد سوار از کمین‌‌‌گزینان باغ مذکور تاخته‪ ،‬همه را‬
‫به تاراج بردند و ساربانان‪ ،‬سرکردة سواران محافظ اطراف اردو را خبر داده‪ ،‬او دوصد‬
‫سوار فرستاد که اشتران را باز گردانند‪ ،‬و از این امر سردار عبدالرحمان خان آگاه شده‪،‬‬
‫سر کردة مزبور را معاتب ساخت که صد سوار در چنین امور گماشتن خود را در مهلکه‬
‫انداختن است‪ ،‬زیرا که حمله و تاختن دوصد سوار بدون آن که لشکر انبوهی در عقب‬
‫داشته باشند‪ ،‬بر لشکر پادشاهی دشوار است و یحتمل که سپاه بزرگی پس پشت دارند که‬
‫در این کار اقدام نموده اند‪ ،‬اگر نه چنین جسارت نمی‌‌‌توانستند کرد‪.‬‬
‫پس تمامت افواج را امر به سالح آراستن و آماده و مترصد معلوم گشتن حقیقت‬
‫‪ .1‬نیرنگ بازی ‪ -‬حیله سازی‪.‬‬
‫‪ .2‬فرماندهی سپاه‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪84‬‬

‫کار کرد که ناگهان سواران مأمورة سرکرده قراول به حالت شکسته و عنان گسسته نمودار‬
‫شدند و از قفای ایشان تخمین ًا سی هزار سوار رو به سوی اردو آشکار گردیدند‪ .‬و سردار‬
‫عبدالرحمان خان فورا ً چند عراده توپ را با دویست تن پیادة ساخلو برپشته‌‌‌ای موسوم‬
‫به «اورتپوز» که جانب غنیم و به قرب لشکرگاه بود صعود داده‪ ،‬خود با تمامت سپاه و‬
‫اتواب از سنگر بیرون شده‪ ،‬سدوار و استوار ایستاد‪ ،‬تا که سواران مغلوبه در رسیده به اردو‬
‫پیوست و از جملة دوصد سوار‪ ،‬چهل تن با یک تن منصبدار که از نبایر مال مؤمن مرحوم‬
‫بود‪ ،‬عرضیة تیغ گروه اشرار شده‪ ،‬شصت تن به سالمت داخل لشکر گردیده‪ ،‬پیاپی تا‬
‫زندگان میدان تاراج در رسیده‪ ،‬سینه‌‌‌های شان را آماج گلولة توپ و تفنگ ساخته‪ ،‬جنگ‬
‫سخت با سردار عبدالرحمان خان و لشکرش در انداختند و او در عین کارزار تدبیری‬
‫به روی کار آورده‪ ،‬یک فوج پیادة نظام را با سه ضرب توپ از راه خفا به یک جانب‬
‫و پنج‏صد تن پیادة ساخلو از دیگر طرف خصم گماشته‪ ،‬خود با دیگر سپاه رو به رو‪،‬‬
‫لوای قتال و جدال افراشت و سرگرم پیکار بود که دفعت ًا مأمورین هر دو طرف بر دشمن‬
‫حمله‌‌‌ور گشته‪ ،‬ایشان را از پیش برداشته‪ ،‬هزیمت دادند و بدخشانیان چون پشت به‬
‫‪1‬‬
‫محاربه داده‪ ،‬رو به گریز نهادند‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان فتحیاب گردیده‪ ،‬سواران ملکی‬
‫افغان و قزلباش و غیره را به تعاقب گماشته‪ ،‬از قفای سواران ملکی‪ ،‬سوار نظامی را نیز‬
‫امر تاختن کرد‪.‬‬
‫و این فتح پس از مقاتلة نه ساعت‪ ،‬نصیب سردار نامدار گشت و سه هزار تن از‬
‫دشمن به قتل رسیده‪ ،‬هم‏چنان در معرکة کارزار ماندند و از رؤس‌‌‌شان مناری به یادگار‬
‫افراشته شد و شش‏صد تن اسیر و زنده دستگیر گردیدند که اکثر آن‏ها نیز زخمدار بودند‬
‫و پنج هزار اسپ نیز به تصرف سپاه سردار عبدالرحمن خان درآمده‪ ،‬چون توپ‌‌‌خانة‬
‫آتش‌‌‌بار و لشکر نظام داشت‪ ،‬قلیلی از دلیران لشکرش‪ ،‬جریح و قتیل گردید و هم‏چنین‬
‫سوارانی که روی قتال جانب چال نهاده بودند در همین روز جمعه بر سردار محمدعلم‬
‫خان و لشکرش حمله کرده‪ ،‬مغلوب شدند و صد تن از ضرب تیغ دالوران سپاه او کشته‬
‫گشته‪ ،‬اجساد کشتگان را باز گذاشته‪ ،‬رو به هزیمت نهادند و زخمداران‌‌‌شان دیده نشد که‬
‫چند تن بودند و از پیروان سردار محمدعلم خان‪ ،‬دو تن مقتول و ده تن مجروح گردیدند‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان مژدة فتح را نگار داده‪ ،‬نزد سردار محمداعظم خان فرستاد و‬
‫هم‏چنین سردار محمدعلم خانش نیز نوید داد‪.‬‬

‫‪ .1‬سواران غیر ارتشی و سپاهی ‪ -‬سوارانی که همراه فرمانده لشکر به جنگ می‌‌‌رفتند ولی عضو رسمی سپاه و لشکر‬
‫نبودند‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪85‬‬

‫ذکر توجه امیر بخارا جانب ترکستان صغیر جهت استمزاج سرداران‬
‫و هم در این هنگام امیر مظفر خان پادشاه ذیجاه بخارا به اراده این‏که معلوم نماید و‬
‫مفهوم شود که سرداران با شوکت و شأن افغان با مردم قطغن و بدخشان و میران ایشان‬
‫چه در میان دارند و کدام شیوه اختیار کرده‪ ،‬کدام طریق می‌‌‌سپارند؟ از بخارای شریف با‬
‫سپاه آراسته بیرون شده‪ ،‬در کرکی پرتو نزول افگند و از آن‏جا راه برگرفته‪ ،‬به راه چارجوی‬
‫از نهر جیحون عبور کرده‪ ،‬در چارجوی به امری که پیشنهاد خاطر داشت درنگ نمود و‬
‫از ورود او در آن‏جا سردار محمدافضل خان حکمران ترکستان که در بلدة تخته‌‌‌پل اقامت‬
‫داشت‪ ،‬به اندیشة این که مبادا امیر بخارا دست تصرف به ترکستان متعلقۀ افغانستان‬
‫دراز کند و اکثر مردم از جادة قومی و ایلیت به وی گرویده‪ ،‬شورش بزرگی برپا گردد‬
‫و مشوش و مضطرب شده به ذریعة مکتوب‪ ،‬سردار محمداعظم خان را خبر داد که‪ :‬از‬
‫تمامت سپاهی که در تحت رایت او و سردار عبدالرحمان خان در محال قطغن و غیره‌‌‌اند‬
‫و بیست هزار تن می‌‌‌شوند‪ ،‬هشت هزار مرد پیکار را با جنرال عبدالرحمان خان بالدرنگ‬
‫و اهمال‪ ،‬روانة تخته‏پل نماید‪ ،‬زیرا که در تخته‌‌‌پل و اطراف و نواحی آن زیاده بر ده‌‌‌هزار‬
‫و پنج‏صد تن مرد پیکار نیست تا توجه پادشاه بخارا بدین سوی و اقامة او در چارجوی‬
‫باعث اختالل احوال ترکستان متعلقة افغانستان نگردد‪.‬‬
‫و سردار محمداعظم خان هراسناک گشته‪ ،‬پی در پی نامه فرستاده‪ ،‬سردار عبدالرحمان‬
‫خان را که به قرار مکتوب قبلة امجدش به منصب جنرالی نام بردار شد‪ ،‬از تالقان در‬
‫خان‌‌‌آباد طلبید‪ ،‬و او اگر چه والیت را جدید متصرف گشته و چنان‏چه باید در تحت‬
‫فرمان نگرده بود که مصدر فتنه‌‌‌ای نشود ناچار به مضمون «‌‌‌المأمور معذور» از تالقان بار‬
‫سفر جانب خان‌‌‌آباد بر بست و از عدم کفاف بارگیر‪ ،‬لشکرش را امر کرد که هر یک مقدار‬
‫توان خویش از قورخانه برداشته‪ ،‬رو به راه نهد و صد تن مرد گزیده را از قشون بیرون‬
‫فرستاد که پانزده هزار گوسپند که در حوالی قشالقی که به زیر تپه اورتپوز چرا دارد‬
‫برداشته‪ ،‬به اردو رسانند که از خان‌‌‌آباد تا تخته‌‌‌پل به جز از این گله‪ ،‬دیگر آذوقه‌‌‌ای برای‬
‫لشکر میسر نخواهد شد‪ .‬پس از آن پاره‌‌‌ای از سواران را در زیر رایت سردار شمس‌‌‌الدین‬
‫خان بن سردار امیرمحمد خان مرحوم قرار داده‪ ،‬به قراولی گماشت و بقیه سواران کشاده‬
‫را با پیاده‌‌‌گان ساخلو و چهار عراده توپ در قلبگاه جای رفتن و راه پیمودن معین کرده‪،‬‬
‫خود با بقیة افواج سواره و پیاده به ساقه‪ 1‬لشکر جای گزیده‪ ،‬روی به سوی تخته پل نهاد‪.‬‬
‫و چون مردم تالقان و نواحی آن کوچ بی‌‌‌موقع سردار عبدالرحمان خان جنرال را‬
‫مشاهده کردند‪ ،‬حمل بر زبونی و بی‌‌‌طاقتی او کرده از قفای اردویش جاده پیمای غارت و‬
‫‪ .1‬ساقه‪ ،‬فوج پسین و آخرین‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪86‬‬

‫تاراج شدند‪ ،‬اما؛ قبل از آن‌‌‌که ایشان در رسیده‪ ،‬به ترکتاز پردازند و دست به تاراج مال و‬
‫مواشی اردوی سردار عبدالرحمن خان دراز کنند‪ ،‬مأمورین سردار موصوف گلة گوسپندان‬
‫مزبوره را متصرف شده‪ ،‬در موضع خواجه چنگال به اردو پیوسته بودند که تالقانیان نیز در‬
‫همین مکان در رسیده‪ ،‬بدون این که بازو به کین گشایند‪ ،‬از قفای اردو راه همی‏پیمودند‬
‫و روی نیز بر نمی‏تافتند تا که سردار عبدالرحمان خان از دنباله نوردی ایشان بر آشفته‪،‬‬
‫آهنگ جنگ کرد و بی‌‌‌درنگ روی ستیز به آنان که تقریب ًا شش هزار سوار بودند نهاد و‬
‫یک فوج پیاده را در مغاکی‪ 1‬که در کنار معبر واقع بود و از دیگر موضع کنار راه سه ذرع‬
‫پست و هزار ذرع طویل بود‪ ،‬مخفی نشستن فرمود‪ ،‬و تعلیم کرد که تا گروه متعاقبین از‬
‫ایشان گذشته‪ ،‬سبقت کنند و آواز توپ از اردو بلند گردد‪ ،‬آرام نشسته باشند بعد از جا‬
‫برخاسته‪ ،‬از عقب و پیش رو تالقانیان را در میان گرفته‪ ،‬از دو جانب ایشان را هدف گلولة‬
‫توپ و تفنگ سازند‪.‬‬
‫چنان‏چه تالقانیان از کمین گزینان در گذشته‪ ،‬سرگرم رهنوردی بودند که جنرال‬
‫عبدالرحمان خان از اسپ فرود گشته‪ ،‬دو سه گلوله بم و رون از دهن خم پاره و توپ‬
‫جانب ایشان انداخته‪ ،‬شش تن را از پا در آورد‪ ،‬آن‏گاه فوج پیاده‌‌‌ای که کمین گزیده بود‪،‬‬
‫از عقب رو به جنگ نهاده‪ ،‬دهن تفنگ جانب تالقانیان کشاد داد‪ ،‬و از پیش رو اردوی‬
‫پرخاشجو حمله‌‌‌ور گشته‪ ،‬پنج‏صد تن از تالقانیان را به خاک هالک انداختند و بقیه‌‌‌السیف‬
‫رو به فرار نهاده‪ ،‬اکثر خود را در آب زده‪ ،‬پاره‪-‬ای به کوه بر شدند‪ .‬و سردار عبدالرحمان‬
‫خان با لشکرش آسوده حال راه نورد منزل مقصود گشتند و راه خان‌‌‌آباد بر گرفته‪ ،‬در حین‬
‫عبور از نهری که در عرض آن راه واقع است‪ ،‬توپی از اتواپ سردار عبدالرحمان خان در‬
‫آب فرو رفته‪ ،‬سپاهیان هر قدر کوشیدند نتوانستند توپ را از آب کشید‪ ،‬تا که خود سردار‬
‫عبدالرحمان خان از اسپ فرود گردید‪ ،‬در هنگام شام به آب در شده‪ ،‬با چند تن دیگر به‬
‫زحمت تمام توپ را از آب برآورده به راه افتاد و شباشب راه در نوردیده‪ ،‬از سرما رنج‬
‫بسیار دید و سحرگاه به قرب سپاه سردار محمداعظم خان وارد گشته‪ ،‬دفعتا آواز توپ‬
‫از اردوی او به گوش رسیده‪ ،‬لشکر را امر توقف کرد و کس نزد عم مکرمش فرستاده‪،‬‬
‫جویای حال شد تا اگر خصم شبیخون زده باشد‪ ،‬دست به کار برده‪ ،‬اسپ ستیز بتازد و‬
‫ع ّمش سردار محمداعظم خان پیام داد که‪:‬‬
‫«غالم‌‌‌علی خان پیش خدمت بندگان سردار محمدافضل خان قبلة واالشانت‪ ،‬با سه‬
‫هزار سوار به کنار نهر جیهون‪ ،‬مأمور حفاظت سرحد شده‪ ،‬از قضای مبرم حضرت اله پا‬
‫نهاد حدود کرکی و بوساغه گردیده و با قراوالن امیر بخارا دچار گشته‪ ،‬باهم در آویخته‌‌‌اند‬
‫‪ .1‬گودال‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪87‬‬

‫و سواران بخارایی را مغلوب و مهزم ساخته‪ .‬و هزیمتیان فرارا ً داخل لشکرگاه پادشاه‬
‫بخارا شده داستانی از شجاعت سواران غالم‌‌‌علی خان‪ ،‬به عرض و بیان حضور امیر ایشان‬
‫رسانیده و داستان را به پای برده‪ ،‬او را متوهم ساخته‌‌‌اند؛ چنان‏چه از خوف و دهشت‪ ،‬اکثر‬
‫آالت و ادواتش را فرو گذاشته‪ ،‬راه مراجعت جانب بخارا برداشته‪ ،‬تمامت اسباب فرو‬
‫گذاشتة او به تصرف سواران غالم‌‌‌علی خان در آمده است و از آن جمله خیمه و خرگاه‬
‫خاص پادشاه بخار ا به دست غالم‌‌‌علی خان افتاده‪ ،‬روی مراجعت از آن‏جا جانب تخته‌‌‌پل‬
‫نهاده و همة اسباب پادشاه مذکور را تقدیم حضور والد ماجدت نموده است‪ ،‬و او خیمه‬
‫و خرگاه را با اسبابش که کارآمد سلطنت است گرفته‪ ،‬مابقی را به سواران غالم‌‌‌علی خان‬
‫واگذاشته بعد مژده و نوید این فتح خداداد را به من فرستاده‪ ،‬شلک شادیانه به پای رفت‬
‫و جز این قصة غصه ربا‪ ،‬دیگر امری نصیب و حصه عسکرگاه نگردیده است که موجب‬
‫تشویش و اضطراب شما و احبا گردد»‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان با سردار شمس‌‌‌الدین خان از شنیدن این داستان‪ ،‬خرسند‬
‫و شادمان گشته‪ ،‬از جایی که درنگ کرده بودند‪ ،‬آهنگ لشکرگاه سردار محمداعظم‬
‫خان نموده‪ ،‬به کنار معسکر و سنگر او فرود شدند و پس ازادای مراسم مالقات‪ ،‬سردار‬
‫عم معظمش اجازت خواست که لشکر تالقان هم‏چنان که آمده اند‪،‬‬ ‫عبدالرحمان خان از ّ‬
‫مراجعت کرده‪ ،‬در آن‏جا اقامت ورزند‪ ،‬تا اگر مردم آن سرزمین از شوری که در سر‬
‫و کینه‌‌‌ای که در دل دارند‪ ،‬مصدر فتنه‌‌‌ای شوند‪ ،‬به دفع آن گرایند‪ ،‬و او مسئول سردار‬
‫عبدالرحمان خان را قبول کرده‪ ،‬رجوع امر را به خودش حواله نمود و او سپاهی را که‬
‫هم‌‌‌رکابش از تالقان راه برگرفته‪ ،‬وارد خان‌‌‌آباد شده بود‪ ،‬بنابر خستگی راه پیمودن نزد‬
‫خویش نگاه داشته‪ ،‬از افواج مقیمة خان‌‌‌آباد دو فوج پیادة نظام و پنج‏صد تن پیادة ساخلو‬
‫و دوازده عراده توپ با یک تن از افسران بزرگ جانب تالقان گسیل کرد و خود جهت‬
‫مرمت اسلحه و یراق سپاه خان‌‌‌آباد که از دیرباز‪ ،‬ندیده بود و ترتیب و انتظام دیگر امور‬
‫عسکریه‪ ،‬توقف ورزیده‪ ،‬افسر مأمور شدة تالقان را تسلی و دلجویی فرموده‪ ،‬با وی قرار‬
‫داد که هرگاه فتنه‌‌‌ای حادث شود و یا قضیة نامرضیه‌‌‌ای روی دهد‪ ،‬او را به سر وقت‬
‫خویش رسیده داند و پای ثبات فشرده‪ ،‬همت بر رفع غایله آن گمارد‪.‬‬

‫ذکر نامزد فرمودن سردار محمداعظم خان دختر میرشاه را برای خویشتن‬
‫چون لشکر پادشاهی دوباره وارد تالقان شده‪ ،‬مقر گزید‪ ،‬میران بدخشان و غیره‬
‫مفسده‌‌‌خویان فتنه جویان آن مرز و بوم از هوایی که در سر و تمنایی که مدّ نظر داشتند‬
‫محروم گردیده؛ الجرم از راه اطاعت بدون این که سردار محمداعظم خان‪ ،‬خواهشی‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪88‬‬

‫در میان آید‪ ،‬عرض پرداز شده‪ ،‬خواستار وصلت شدند و خواهش آن نمودند که سردار‬
‫عالی‌‌‌شان محمداعظم خان ضبیة مرضیة نیکو سجیة‪ 1‬میرشاه خان را از راه ازدواج به‬
‫مشکوی خاص خویش در آورده‪ ،‬روی امید بدخشانیان را از این واسطه به سوی انقیاد‬
‫هدایت فرمایند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان عم محترمش را از قبول این اجابت مانع‬
‫گردیده گفت که‪ :‬این خاندان شایان وصلت شهزاده‌‌‌گان نیست و اگر منظور از این‬
‫وصلت‪ ،‬استمالت و اطاعت میران بدخشان باشد‪ ،‬نیز از صواب دور است‪ ،‬چه در هنگام‬
‫تموز با لشکر ظفر پیکر در آن محال رفته‪ ،‬همه را مستمال و در صورت سرکشیدن و‬
‫طریق اطاعت نه پیمودن‌‌‌شان پایمال خواهم ساخت‪ .‬ولکن چون تقدیر رفته بود‪ ،‬سخنان‬
‫سردار عبدالرحمان خان کارگر نیفتاده‪ ،‬رشتة وصلت و ازدواج را انعقاد داد و مراسم‬
‫ابتدایة وصلت و ازدواج به پای رفت‪ .‬بعد میران بدخشان را اطمینان خاطر حاصل‬
‫گردیده‪ ،‬از جمله میر یوسف‪-‬علی خان که از همه حیلت انگیزتر بود‪ ،‬از راه سالم نزد‬
‫سردار محمداعظم خان آمده‪ ،‬به مداهنت‪ 2‬و حیلت او را از عزمی که در تسخیر بدخشان‬
‫داشت باز داشت و به وسیله همان وصلت‪ ،‬زحماتی که سردار عبدالرحمان خان کشیده‬
‫و در محاربات عدیده خون پانزده هزار تن را ریخته بود‪ ،‬همه را بی‌‌‌فایده ساخته‪ ،‬بر مرام‬
‫خویش کامیاب گشت و شادمان خاطر مراجعت نمود‪.‬‬

‫ذکر رفتن سردار عبدالرحمان خان به فرمان طلب از خان‌‌‌آباد در تخته‌‌‌پل‬

‫پس از اصدار و انجام امور مذکوره‪ ،‬سردار محمدافضل خان به خواهش والدة ماجدة‬
‫سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬به فرمان طلب‪ ،‬او را از خان‌‌‌آباد در تخته‌‌‌پل خواست و او به‬
‫فرمان پدر واالشأنش با چهارصد سوار نظامی از خان‌‌‌آباد احرام دیدار پدر و مادر عفت‬
‫سیرش بربسته‪ ،‬رو به تخته‌‌‌پل نهاد و وارد تاشقرغان شده پنج روز توقف گزید‪ ،‬و در‬
‫هنگام درنگش در آن‏جا تحفه و هدیة بسیار از اهل آن دیار از پیشگاه حضورش گزارش‬
‫یافته‪ ،‬بعد از آن‏جا حرکت کرده‪ ،‬به عزم زیارت تربت حضرت شاه اولیا‪ ،‬وارد شهر‬
‫مزارشریف شد و پس از ادای آداب و دعای آن خاک پاک‪ ،‬وارد بلدة تخته‌‌‌پل گردیده‪،‬‬
‫شرف‌‌‌اندوز دیدار پدر و مادرش گشت‪ ،‬و ایشان به شکرانة صحت بدن این فرزند برومند‪،‬‬
‫خیرات و صدقات بسیار به درویشان آن دیار داده‪ ،‬از احتیاج مصارف لیل و نهار شان‬
‫بی‌‌‌نیاز ساختند و بعد از رفع خستگی سفر به جباخانه و خزانه و مقر لشکر رفته‪ ،‬همه‬
‫را از نظر گذرانیده‪ ،‬چون منظم و مرتب بودند‪ ،‬تنخواه منصب‌‌‌داران را به اندازه لیاقت‬
‫افزون فرمود و خدمتگاران را از هر صنف که بودند‪ ،‬به عطای خالع خوشدل و شادخاطر‬
‫‪ .1‬رفتار ‪ -‬روش‪.‬‬
‫‪ .2‬چاپلوسی ‪ -‬تملق‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪89‬‬

‫ساخت‪ .‬سپس در استکمال اسباب و آالت کمبود سپاه قطغن پرداخته‪ ،‬مدت یک‌‌‌ماه همه‬
‫را مرتب و آماده کرده‪ ،‬روانة قطغن ساخت و خودش یک سال را تمام به خدمت ابوین‪،‬‬
‫به عیش و استراحت به سر برد‪.‬‬

‫ذکر لشکر فرستادن امیر کبیر جانب ترکستان و سر باز زدن سردار میرافضل‬
‫خان از امر اعلی‌‌‌حضرت او و رفتنش در هرات نزد سردار سلطان‌‌‌احمد خان‬
‫و هم در خالل احوال این سال‪ ،‬امیر کبیر از راه احتیاط و استظهار‪ ،‬لشکر مرتب و‬
‫منظم دیگر جانب ترکستان گسیل فرمود که اگر امیر بخارا از سبب تاراج شدن خرگاه و‬
‫سراپرده و بارگاه و احمال و اثقال سپاهش ‪ -‬چنان‏چه از پیش به شرح رفت ‪ -‬دردناک‬
‫شده‪ ،‬در ایام زمستان که طرق و شوارع عرض راه کابل و ترکستان از برف و سرما مسدود‬
‫شود‪ ،‬عزم تسخیر ترکستان متعلقة افغانستان نماید‪ ،‬می‌‌‌باید لشکری در خور مدافعة او در‬
‫آن‏جا آماده و به پای رزم ایستاده باشد که اختاللی در مملکت روی ندهد‪ .‬پس سردار‬
‫میرافضل خان بن سردار پردل خان را به سرکرده‌‌‌گی این سپاه مأمور کرد و او عذر آورده‪،‬‬
‫از رفتن ترکستان تقاعد ورزید و امیر کبیر دیگری را به عوض او به ساالری افواج مأمورة‬
‫ترکستان نامزد فرموده‪ ،‬سردار میرافضل خان را از سر باز زدن و اطاعت امر نکردنش‬
‫چیزی نگفت‪ ،‬اما‪ ،‬او نظر به کار خویش متوهم و خوفناک گشته‪ ،‬به بهانة رفتن در مملکت‬
‫ایران از امیر کبیر روی دل برتافته‪ ،‬راه هرات پیش گرفت و امیر کبیر مکافات کردار‬
‫خویش و رفتار او را به کردگار حواله کرده‪ ،‬خود با وجود حشمت و اقتدار‪ ،‬چیزی نسبت‬
‫بدو نفرمود‪ ،‬و او با سردار غالم‌‌‌محی الدین خان پسر عمش سردار کهندل خان از کابل در‬
‫هرات نزد سردار سلطان‌‌‌احمد خان رفته‪ ،‬او را به دشمنی امیر کبیر بر انگیخت‪ ،‬چنان‏چه‬
‫مأثر‪ 1‬اغوای او‪ ،‬مر سردار مذکور را مشروح ًا مسطور شده می‌‌‌آید‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و هفتاد و هفت هجری صلعم‬

‫در این سال سردار محمدشریف خان حکمران فراه و پشت‌‌‌رود و گرشک‪ ،‬سردار‬
‫سیف‌‌‌اهلل خان معروف به وکیل برادر خود را به نیابت حکومت خویش گماشته‪ ،‬به امر‬
‫پدر عدالت گسترش امیر کبیر‪ ،‬راه تسخیر غور و ساخر و تایوره پیش گرفت‪ ،‬و باعث‬
‫این لشکر کشیدن سردار مذکور آن بود که عبدالغفور خان سردار قوم تایمنی تاکنون رشتة‬
‫اطاعت به گردن ننهاده‪ ،‬بلکه همواره تاخت و تاز کرده‪ ،‬مردم نواحی و اطراف را آزار‬
‫و اذیت می‏نمود‪ .‬و این رفتار او در طبیعت امیر کبیر ناگوار افتاده‪ ،‬سردار محمدشریف‬
‫‪ .1‬آثار ‪ -‬نتایج ‪ -‬آثار و اعمال نیکوی باقی مانده از کسی‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪90‬‬

‫خان را مأمور فرموده‪ ،‬و او قبل از سردار سلطان‌‌‌احمد خان حکمران هرات که او نیز عزم‬
‫تسخیر مواضع مذکوره را در ضمیر داشت‪ ،‬غالم‌‌‌محمد خان ملک ‪-‬دین‌‌‌زایی را به ایالت‬
‫فراه و زیردستی‪ 1‬سیف‌‌‌اهلل وکیل گذاشته‪ ،‬راه غور و ساخر برداشت که آن محال را به‬
‫تأیید قادر متعال متصرف گشته‪ ،‬دست عبدالغفور خان را از ریاست و ترکتاز باز دارد‪.‬‬
‫و سردار سلطان‌‌‌احمد خان از این امر آگاه شده‪ ،‬تصرف نمودن و مستولی شدن سردار‬
‫محمدشریف خان را در آن سرزمین موجب اختالل کار هرات دانسته‪ ،‬عیال ستوده افعال‬
‫خویش را که با سردار محمدشریف خان خواهر اعیانی بود و پسرش سردار شهنواز خان‬
‫از راه معذرت‪ ،‬نزد برادرش فرستاد که به پاس خاطر او سردار محمدشریف خان دست از‬
‫تسخیر مواضع مزبوره باز داشته‪ ،‬عبدالغفور خان را به حالش گذارد‪ .‬و مادر و پسر در قریۀ‬
‫گرشک با سردار محمدشریف خان مالقی گشته‪ ،‬از راه مهر و حفاوت برادر و خواهری از‬
‫سردار محمدشریف خان خواهش فسخ عزم تسخیر غور و ساخر و تایوره کرده‪ ،‬بر زبان‬
‫راند که چون از طریق رجا‪ ،‬التجا آورده‌‌‌ام می‌‌‌باید از ننگ افغانی نگذشته‪ ،‬واضع مذکوره‬
‫را به ما فرو ِهشته و مسؤلم را قبول نمایی تا به مضافات هرات منظم گردند‪ ،‬و او ظاهرا ً‬
‫خواهش خواهرش را پذیرفته‪ ،‬رخصت مراجعت جانب هرات داد و باطن ًا پس از معاودت‬
‫خواهرش از گرشک با دو فوج پیادۀ نظام و جنرال خیرمحمد خان بن شیرمحمد هزاره‬
‫و سردار فتح‌‌‌محمد خان که در این وقت با سواران طوایف درانی از قندهار رسیده بدو‬
‫پیوسته بود و سردار جمعه خان برادر امیر کبیر‪ ،‬به راه گلستان روی به سوی تایوره نهاد‬
‫و آن‌‌‌گاه که وارد موضع گلستان شد‪ ،‬عبدالغفور خان توان اقامت و تاب مقاتلت در خود‬
‫ندیده‪ ،‬از تایوره فرار کرده در هرات نزد سردار سلطان‌‌‌احمد خان قرار گرفت‪ .‬و سردار‬
‫محمدشریف خان از گلستان حرکت کرده‪ ،‬غور و ساخر را متصرف گردیده‪ ،‬جنرال‬
‫خیرمحمد خان در گلستان از دست سپاه ماتحت خودش که با ایشان درشت‌‌‌خویی و بد‬
‫سلوکی کرده و می‌‌‌کرد کشته گشت‪.‬‬

‫ذکر مراجعت سردار عبدالرحمان خان از تخته‌‌‌پل جانب قطغن و گرفتار حادثه‬
‫شدن و از فضل خداوند به عارضه مبتال نشدنش‬
‫و هم در این اوقات سردار عبدالرحمان خان از نزد پدر نیک‌‌‌ اختر و مادر عصمت‬
‫سیرش رخصت یافته‪ ،‬از تخته‌‌‌پل روی مراجعت جانب قطغن نهاد و در منزل موسوم به‬
‫«قزیوی‌‌‌یز» یعنی بازیگاه دختران‪ ،‬دچار واقعۀ غریبی شد که در عصر روز ورود به منزل‬
‫مذکور‪ ،‬به عزم سیر پیاده و تنها از اردو بیرون گردیده‪ ،‬در دامنۀ کوهی که در آن‏جا واقع‬
‫‪ .1‬زیر دست‪ :‬آن‌‌‌که تحت امر دیگری به کار پرازد ‪ -‬فرودست‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪91‬‬

‫است رفته‪ ،‬به قصد تخلیه‪ ،‬عقب سنگی نشست و چون برخاست‪ ،‬اشتری را از اشتران‬
‫بارگیر سپاه که در آن وادی چرا داشت دید که به خشم جانب وی نگاه می‌‌‌کند‪ ،‬و او آواز‬
‫داد تا رو باز گردانیده‪ ،‬مشغول چرا شود اما؛ آن بُختی‪ 1‬بدبخت به مجرد شنیدن صدای‬
‫سردار عبدالرحمان خان بر َوی حمله نمود و او در این حالت جز از خنجر کوچکی دیگر‬
‫حربه‌‌‌ای با خود نداشت که دفع آن می‌‌‌کرد‪ ،‬ناچار به همان سنگ پناه ُجست و آن اشتر در‬
‫رسیده خواست که حمله نموده سرش را برباید‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان چارۀ خویش‬
‫را بدون از دویدن به دور آن سنگ ندیده الجرم به تک‪ 2‬پرداخته همی‏تاخت و اشتر از‬
‫عقبش دهن همی‏انداخت تا که خسته گشته‪ ،‬از دویدن باز ماند و سنگی را از هول جان‬
‫برداشته‪ ،‬حوالۀ بناگوش اشتر نموده‪ ،‬از قضا کارگر افتاده‪ ،‬اشتر بر زمین بیفتاد و به چاالکی‬
‫با خنجری که داشت ذبحش کرده‪ ،‬نجات حاصل کرد و دست و رو و لباس او همه خون‬
‫آلود گشت و از خستگی ساعتی بی‌‌‌خود مانده‪ ،‬بعد که به هوش آمد اشتر را مرده و خود‬
‫را خون آلوده دیده مسرور شد‪ ،‬و تا این وقت خدمۀ خاصش از این قضیه هنوز آگاه‬
‫نشده بودند‪ ،‬و آن‌‌‌گاه که خودش باز گشته نزد خادمانش رسید‪ ،‬ایشان حالت او را دیده‪،‬‬
‫مضطرب و حیران شدند و از حادثه جویا گردیده‪ ،‬چون ماجرا بشنیدند‪ ،‬معاتب گردیدند‬
‫که در مدت طول درنگ چرا از قفا نرسیدند و بنابر آن که در ادای خدمت ملزم شدند‪،‬‬
‫ایشان که چهل تن بودند هر یک به ضرب سی سی چوب ادب یافتند و پس از آن همه را‬
‫منبه فرموده‪ ،‬امر کرد که در هر جا که پیاده راه پیماید‪ ،‬دو سه تن از محرمان با او باشند‪.‬‬
‫خالصه از آن‏جا راه برگرفته‪ ،‬وارد خان‌‌‌آباد گشت و افواج مقیمة آن‏جا مراسم پذیره‪،‬‬
‫به تقدیم رسانیده و او نیز صفوف سپاه را به زبان لطف بازپرسی احوال نموده‪ ،‬ایشان لب‬
‫عم محترمش مشرف شده‪ ،‬در منزل خویش‬ ‫به دعا و ثنا گشودند‪ .‬بعد به شرف مالقات ّ‬
‫رفت و سران سپاه به جهت احترام و رود او در خان‌‌‌آباد جشنی ترتیب داده‪ ،‬روز را به‬
‫صرف طعام و شب را به چراغان و آتش بازی و سرود نوازی به سر بردند و روز دیگر‬
‫اسلحه و یراق سپاه و آالت و اسباب توپخانه و قورخانه را به چشم غور مالحظه کرده‪،‬‬
‫همه را آراسته دیده خرسند گشت و بعد از توقف هفته‌‌‌ای‪ ،‬در تالقان رفته سپاه آن‏جا را‬
‫نیز مرتب و منظم یافت‪.‬‬
‫و در این حال میرشاه و میر یوسف‌‌‌علی خان‪ ،‬شش تن پسران سیم عذار و شش تن‬
‫دختران ماه رخسار و نُه راس اسپ با زین و یراق نقره کار و نُه خیک‪ 3‬شهد خوش‌‌‌گوار‬
‫‪ .1‬بضم «با» نوعی از شتر قوی و بزرگ سرخ رنگ که از جانب خراسان آرند و این منسوب به بخت النصر پادشاه‬
‫معروف است که او مادة شتر عرب و نر شتر عجم را جفت ساخته بود؛ نتیجه‌‌‌ای که از آن حاصل شد‪ ،‬آن را شتر‬
‫بختی گفتند‪.‬‬
‫‪ .2‬دویدن و تند راه رفتن‪.‬‬
‫‪ .3‬مشکی که در آن شراب و روغن و شیر کنند‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪92‬‬

‫و پنج بِهله‪ 1‬باز عنقاشکار‪ ،‬به رسم هدیه‪ ،‬نزد سردار عبدالرحمان خان فرستادند و او همه‬
‫را پذیرفته‪ ،‬به ازای آن از خود نیز تحفة شایان شأن میران بدخشان‪ ،‬مصحوب فرستادگان‬
‫ایشان ارسال داشت و هم بدیشان نامه‌‌‌ای نگار داد که در وقت اقامۀ سابقه‌‌‌ام به تالقان‬
‫در باب معادن و کان‌‌‌های بدخشان وعده داده بودید که کان لعل و پنج کان طال و معدن‬
‫الجورد و معدن یَشب‪ 2‬و غیره را به کارگزاران سلطنت می‌‌‌سپاریم و تا کنون ایفای وعده‬
‫مکرمم نیز اظهاری نکردید و وثیقه‌‌‌ای در این خصوص‬ ‫به عمل نیامده‪ ،‬بعد از من به عم ّ‬
‫به میان مرتسم‪ 3‬و مسجل نگشت‪ ،‬سبب تعطیل را بنگارید و خلف وعدۀ خویش را باز‬
‫دارید تا مفهوم گشته‪ ،‬هر چه پیشنهاد خاطر است به ظهور پیوندد‪ .‬و ایشان نسیان و عدم‬
‫مذاکرۀ این سخنان را از جانب سردار محمداعظم خان عذر آورده‪ ،‬تملیک‪ 4‬نامۀ معادن‬
‫بدخشان را با نامۀ عذرخواهی به سردار عبدالرحمان خان روان کردند و او تملیک نامه‌‌‌چۀ‬
‫میران بدخشان را با تحفه و ارمغان نزد والد ماجدش فرستاد‪.‬‬

‫ذکر وقایع سال هزار و دویست و هفتاد هشت هجری صلعم‬

‫فوت سردار پیرمحمد خان و سردار سلطان‌‌‌محمد خان‬
‫در این سال مرض اسهال در کابل پدید گشته‪ ،‬مردم شهر را از خوف وبا این حادثۀ‬
‫آدم‌‌‌ربا دل از جا رفت‪ ،‬و بسیار تن از شهر و اطراف گرفتار مرض مذکور گشته‪ ،‬ودیعت‬
‫حیات سپردند و از آن جمله سردار پیرمحمد خان را از التهاب نایرۀ وبا رخت زندگی‬
‫سوخته‪ ،‬در روز یکشنبه بیست و دوم ماه ربیع‌‌‌االول سال هزار و دوصد و هفتاد و هشت‬
‫(‪ )1287‬هجری به عمر شصت و چهار سالگی پدرود جهان فانی کرده‪ ،‬جانب بهشت‬
‫‪5‬‬
‫جاودانی خرامید و در جنب جنوب قلعۀ مال فیروز کابل در زیر نقاب تیرۀ تراب متواری‬
‫گردید‪ .‬و هم‏چنین سردار سلطان‌‌‌محمد خان برادر مرحوم مذکور نیز از مرض مزبور در‬
‫روز پنجشنبه هجدهم ماه ربیع‌‌‌الثانی سنة مسطور‪ ،‬به عمر شصت و هشت سالگی از جهان‬
‫فانی در گذشته‪ ،‬جانب جنت‌‌‌النعیم جاودانی شتافت و در پشتۀ سیاه‌‌‌سنگ جانب شرقی‬
‫شهر کابل مدفون گشت و روی از احباب پوشید‪.‬‬

‫ذکر آمدن امیرزاده محمداعظم خان به اجازت امیر کبیر در کابل‬

‫در هنگام مذکور سردار محمداعظم خان از عرض و استدعای خودش‪ ،‬طلب کابل‬
‫‪ .1‬بهله‪ ،‬دست کش‪ .‬ک‬
‫‪( .2‬یشب و یشم)‪ :‬یکی از گونه‌‌‌های عقیق که دارای رنگ دودی مایل به سفید است‪.‬‬
‫‪ .3‬منقوش ‪ -‬نگاشته‪.‬‬
‫‪ .4‬مالک گردانیدن‪.‬‬
‫‪ .5‬پنهان ‪ -‬پوشیده‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪93‬‬

‫شده‪ ،‬سردار عبدالغیاث خان بن نواب عبدالجبار خان را به جای خویش مأمور حکومت‬
‫قطغن کرده‪ ،‬نخست از خان‌‌‌آباد جهت بازدید و وداع برادرش سردار محمدافضل خان‬
‫در تخته‌‌‌پل رفته و با او مالقات و وداع کرده‪ ،‬از آن‏جا احرام زیارت پدر عدالت سیرش‬
‫اعلی‌‌‌حضرت امیر کبیر بر بسته‪ ،‬چون وارد منزل غوری شد‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را‬
‫که این وقت در خان‌‌‌آباد آمده‪ ،‬اقامه گزیده بود‪ ،‬بذریعۀ‪ 1‬مکتوب نزد خود خواسته‪ ،‬پس‬
‫از مالقات باهم وداع کرده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان به خان‌‌‌آباد باز گشته‪ ،‬امور نظامیه‬
‫را بر عهدۀ افسران سپاه گذاشته‪ ،‬به عزم زیارت والد ماجدش جانب تخته‌‌‌پل رهسپار‬
‫شد و آن‌‌‌گاه که وارد آی‌‌‌بیک گشت‪ -‬پدر ستوده سیرش نیز برای امری در آن‏جا پرتو‬
‫ورود افکنده بود ‪ -‬به شرف دست‌‌‌بوس مشرف گردیده‪ ،‬بعد از درک مالقات باهم طی‬
‫مسافت کرده‪ ،‬وارد تاشقرغان گشتند و از آن‏جا نیز راه برگرفته‪ ،‬داخل تخته‌‌‌پل شده‪ ،‬رحل‬
‫استراحت انداختند‪.‬‬
‫و سردار محمداعظم خان پانهاد قراباغ کوه‌‌‌دامن شده‪ ،‬از ورودش در آن‏جا به امیر‬
‫کبیر خبر داد و او از سبب اشتعال نایرۀ وبا که در کابل بر پا بود‪ ،‬امر توقفش اصدار فرمود‬
‫که تا رفع شدن مرض مذکور در آن‏جا درنگ نماید؛ چنان‏چه پس از دفع سموم مهلکۀ وبا‬
‫داخل کابل گردیده‪ ،‬شرف دیدار خجسته اطوار پدر نیکو سیر حاصل کرد و با برادرانی‬
‫که شرف حضور داشتند‪ ،‬دمساز و در محافل انباز‪ 2‬گشت و امیر کبیر او را جهت امر‬
‫عروسی پسرش سردار محمدسرور خان در کابل گذاشته‪ ،‬خود از سبب زمستان با دیگر‬
‫سرداران چون‪ :‬سردار شیرعلی خان و سردار محمداسلم خان و سردار محمدحسن خان‬
‫و سردار محمدحسین خان و سردار محمدیوسف خان و سردار محمدکریم خان و سردار‬
‫محمدعمر خان‪ ،‬از کابل به عزم قشالق رهسپار جالل‌‌‌آباد شد و سردار محمدعلی خان‬
‫بن سردار شیرعلی خان را به حکومت کابل مأمور فرمود‪ ،‬و چون به جالل‌‌‌آباد رسید‪ ،‬در‬
‫باغ سردار غالم‌‌‌حیدر خان فرود گشته‪ ،‬عمارت چهل‌‌‌ستون را که پیش روی باغ به نزدیکی‬
‫بنیاد و آباد فرموده بود‪ ،‬بار عام قرار داد‪.‬‬

‫ذکر لشکر کشیدن سردار سلطان‌‌‌احمد خان جانب فراه به اغوای سردار‬
‫میرافضل خان‬
‫همانا رفتن سردار میرافضل خان از کابل در هرات از پیش به شرح رفت که روی دل‬
‫از امیر کبیر برتافته‪ ،‬نزد سردار سلطان‌‌‌احمد خان شتافت و او را به تسخیر فراه تحریض و‬
‫ترغیب کرده‪ ،‬برگفته‌‌‌اش حجت آورد که‪ :‬عیال و فرزند خویش را که نسبت خواهری و‬
‫‪ .1‬وسیله ‪ -‬واسطه ‪ -‬دست‌‌‌آویز‪.‬‬
‫‪ .2‬شریک ‪ -‬همراه‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪94‬‬

‫خواهرزادگی به سردار محمدشریف خان داشتند‪ ،‬نزد او فرستاده‪ ،‬التماس نمود که عنان‬
‫از تسخیر غور و ساخر باز کشیده‪ ،‬عبدالغفور خان را در تیوره به حالش گذارد‪ .‬او به‬
‫فرستادگانت وقعی نگذاشته‪ ،‬بی‏نیل مقصود رخصت مراجعت داده‪ ،‬محال مذکوره را که‬
‫از مضافات هرات است‪ ،‬تغلب ًا متصرف شد و عبدالغفور خان از بیم جان گریخته‪ ،‬اینک‬
‫حاضر هرات است‪ .‬پس می‌‌‌باید در این وقت که سردار محمدشریف خان با لشکر در غور‬
‫و ساخر اقامت دارد‪ ،‬لشکر کشیده‪ ،‬فراه را متصرف شوی‪.‬‬
‫و سردار سلطان‌‌‌احمد خان سخنان او را به گوش دل جا داده‪ ،‬با سردار شهنواز خان‬
‫و سردار سکندر خان و سردار عبداهلل خان پسران و سردار محمدعمر خان برادر خویش‬
‫و سردار میر افضل خان ابن سردار پردل خان مرحوم و لشکر شایان از مرز و بوم هرات‬
‫راه پیش گرفت و سردار محمدشریف خان نیز از عزم او آگاه شده‪ ،‬حاکم و قلیلی از سپاه‬
‫را در غور گذاشته‪ ،‬خود با بقیۀ لشکر از راه مدافعه روی به سوی فراه نهاد‪ ،‬ولیکن سردار‬
‫سلطان‌‌‌احمد خان پیشتر از وی وارد نواحی فراه شده‪ ،‬از گرد راه قلعۀ فراه را محاصره‬
‫کرد و سردار سیف‌‌‌اهلل خان که با غالم‪-‬محمد خان ملک دین‌‌‌زایی نایب خود و جنرال‬
‫محمدسرور خان و چند تن از صدباشیان‪ 1‬دسته‏جات خاصه‌‌‌داران در اندرون قلعه جای‬
‫داشت به قلعه‌‌‌داری پرداخته‪ ،‬لوای مدافعه بر پای ساخت‪ ،‬اما؛ سکندر خان از َدرِ حیلت‪،‬‬
‫جبّار نام کوت حواله‌‌‌دار‪ 2‬قوم علی‌‌‌زایی را که حارس و کلیددار دروازۀ حصار بود‪ ،‬به نوید‬
‫عطای زر اغوا کرده‪ ،‬با وی قرار داد که در هنگام یورش‪ ،‬دروازه را گشوده‪ ،‬پس از حصول‬
‫فتح‪ ،‬جایزۀ خدمت خویش بستاند؛ چنان‏چه روز دیگر به وعدۀ آن نمک حرام‪ ،‬یورش‬
‫آورده و او دروازۀ حصار را گشوده‪ ،‬قلعه به تصرف سردار سکندر خان درآمد و سردار‬
‫سیف‌‌‌اهلل خان طریق فرار اختیار کرده‪ ،‬در گرشک به اردوی سردار محمدشریف خان که‬
‫از غور راه مدافعه برگرفته‪ ،‬این وقت در آن‏جا رسیده بود پیوست و در حین حصول فتح‬
‫قلعۀ فراه‪ ،‬سردار سلطان‌‌‌احمد خان این مصرع را از طبع خویش در بدیه برآورده خواند‪:‬‬
‫«بنای فریدون‪ ،‬سکندر گرفت»‪.‬‬
‫ذکر رفتن سردار محمداعظم خان در جالل‌‌‌آباد و خبر یافتن امیر کبیر از توجه‬
‫سردار سلطان‪-‬احمد خان جانب فراه و لشکر کماشتن و از عقب آن راه فراه بر‬
‫گرفتن امیر مذکور‬
‫در خالل احوال مذکوره‪ ،‬سردار محمداعظم خان امر سور و سرور عروسی فرزند‬
‫ارجمندش سردار محمدسرور خان را به مراسم شایسته به پای برده‪ ،‬از کابل در جالل‌‌‌آباد‬
‫‪ .1‬صدباشی‪ :‬فرمانده صد سوار‪.‬‬
‫‪ .2‬کوت‪ :‬توده و انبار چیزی‪ ،‬تفنگ‌‌‌هایی که ته شان روی زمین و سرها متصل بهم ایستاده باشد‪ .‬کوت حواله‌‌‌دار‪ :‬انبار‬
‫دار‪ .‬مأمور نگاهداری از کوت اسلحه‪ .‬ن‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪95‬‬

‫نزد قبلة امجدش امیر کبیر رفت و پس از ورود او‪ ،‬امیر کبیر از توجه سردار سلطان‌‌‌احمد‬
‫خان جانب فراه آگاه گشته‪ ،‬فورا ً فرمان کرد که بدون درنگ‪ ،‬سردار ولی‏محمد خان با‬
‫سردار محمدرفیق خان و سواران درانیه و غلجائیه و قزلباشیه و غیره از کابل به راه‬
‫قندهار‪ ،‬آهنگ فراه کنند و به سرعت شهاب و شتاب سحاب‪ ،‬خود را در قندهار رسانند‬
‫تا سردار سلطان‌‌‌احمد خان فتوری به روی کار سردار محمدامین خان حکمران قندهار‬
‫و سردار محمدشریف خان حاکم پشت‌‌‌رود نیاورده‪ ،‬شر و شوری بر پا نسازد‪ .‬و سردار‬
‫ولی‌‌‌محمد خان از سبب امری تقاعد ورزیده‪ ،‬ترک سفر قندهار و فراه گفت و سردار‬
‫محمدرفیق خان با سردار نظرمحمد خان بن سردار امیر محمد خان مرحوم و غیره سران‬
‫و سرکردگان که در کابل بودند با تبعه و سوارة ایشان بر طبق فرمان اعلی‌‌‌حضرت امیر‬
‫کبیر‪ ،‬جانب قندهار رهسپار شده‪ ،‬به سردار محمدامین خان پیوستند و منتظر ورود موکب‬
‫امیر کبیر ‪ -‬که در فرمانش نگار فرموده بود که متعاقب ًا رایات عالیات نیز در اهتزاز خواهد‬
‫شد ‪ -‬در قندهار توقف کردند‪.‬‬
‫و امیر کبیر از عقب فرمانی که مذکور و معمول شد‪ ،‬در ماه رمضان سال هزار و‬
‫دوصد و هفتاد و هشت (‪ )1278‬هجری از جالل آباد به عزم قندهار و فراه و هرات رو به‬
‫راه نهاد و در منزل گندمک‪ ،‬فتح قلعة فراه را شنیده‪ ،‬به سرعت هر چه تمامتر‪ ،‬رهسپر منزل‬
‫مقصود گشت و در روز عید سعید فطر که با روز نوروز سال ایت‌‌‌ئیل‪ 1‬ترکی یکی بود‪ ،‬در‬
‫کابل پرتو نزول افکند‪ .‬و در حین ورود موکب مسعود‪ ،‬سردار محمدعلی خان حاکم کابل‪،‬‬
‫میدان سیاه‌‌‌سنگ را نمازگاه عید قرار داده بود که امیر کبیر نماز را در آن‏جا ادا نماید‪ ،‬اما؛‬
‫اعلی‌‌‌حضرتش از استعجالی که پیشنهاد خاطر داشت‪ ،‬از آن‏جا و شهر درگذشته‪ ،‬میدان کنار‬
‫ده‌‌‌مزنگ را لشکرگاه قرار داده‪ ،‬به عذر مسافرت خود را از نماز عید معذور داشت و جهت‬
‫تهیه اسباب سفر‪ ،‬هفده روز در آن‏جا مقر گزیده‪ ،‬سردار ولی‌‌‌محمد خان را که از رفتن‬
‫قندهار‪ ،‬تقاعد ورزیده بود‪ ،‬مورد عتاب ساخته‪ ،‬از رفتن قندهارش بازداشت و فرمانی به‬
‫نام سردار محمدامین خان حکمران قندهار صادر فرمود که با لشکر در «کوشک‌‌‌نخود»‬
‫رفته‪ ،‬تا رسیدن سپاه کابل در آن‏جا درنگ کند‪.‬‬
‫و هم‏چنین سردار محمدحسین خان را به هزاره‌‌‌جات که تیول و جایگیر سردار‬
‫محمداسلم خان برادرش بود‪ ،‬مأمور فرمود و میرزا عبدالعزیز خان نوادۀ میرزا عبدالغفار‬
‫خان را که در دولت نادر شاه افشار‪ ،‬منصب استیفای دیوان اعلی داشت به مکتوب نویسی‬
‫او مقرر و معین ساخت و امور دیوان آن‏جا را نیز بر عهدة وی گذاشت و امر کرد جناب‬
‫معزی‌‌‌الیه با لشکر در موضع «لعل» که قریب مضافات هرات است رفته‪ ،‬توقف ورزد تا‬
‫‪ .1‬یازدهمین سال از سال‏های دوازده‌‌‌گانة ترکان ‪ -‬سال سگ‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪96‬‬

‫اگر در هرات به کار شود‪ ،‬از آن‏جا رهسپار آن دیار گردد‪ ،‬و ایشک آقاسی شیردل خان را‬
‫روانة قندهار نمود که رفته‪ ،‬سردار محمدامین خان را از کوشک نخود که مأمور به درنگ‬
‫آن‏جا است‪ ،‬جانب فراه کوچ دهد‪ ،‬و از جملة سرداران واال تبار‪ ،‬سردار محمداعظم خان‬
‫و سردار محمداسلم خان جهت ساز نمودن سامان سفر ایشان در کابل بازمانده‪ ،‬امر شد‬
‫که به تعجیل از قفای سپاه امیر کبیر رهسپار قندهار شوند‪.‬‬
‫و خود اعلی‌‌‌حضرت امیر کبیر در روز هجدهم ماه شوال سال هزار و دوصد و هفتاد‬
‫و هشت (‪ )1278‬هجری از میدان کنار دهمزنگ‪ ،‬آهنگ قندهار کرده‪ ،‬جیش در جنبش‬
‫آورد‪.‬‬
‫و سردار سلطان‌‌‌احمد خان از رسیدن سردار محمدامین خان با سپاه شایان در کوشک‬
‫نخود و شنیدن توجه امیر کبیر از کابل بدان سوی‪ ،‬نیروی بازویش ضعف پذیر گشته‪ ،‬به‬
‫همان قلعة فراه که متصرف شده بود اکتفا کرده‪ ،‬به دیگر نواحی و محال نتوانست حمله‬
‫کرد؛ چنان‏چه سردار میرافضل خان را که باعث این شور و فغان بود با دو فوج پیادة هراتی‬
‫و دیگر اعدادی از سپاه در فراه گذاشت که سدّ راه امیر کبیر شده گرفتار پیکارش سازد؛‬
‫تا خود کار هرات را استوار نموده‪ ،‬با سامان درست به مدافعه پردازد‪.‬‬
‫خالصه با این اراده خودش به هرات باز گشته‪ ،‬به تهیة اسباب قلعه‌‌‌داری و استواری‬
‫پرداخت‪.‬‬
‫و امیر کبیر روز پنجم ماه ذیقعده‌‌‌الحرام سال مذکور وارد قندهار شده‪ ،‬چندی‬
‫جهت انجام نمودن بعضی امور توقف فرمود‪ .‬بعد سردار محمداسمعیل خان بن سردار‬
‫محمدامین خان را به حکومت قندهار مأمور فرموده‪ ،‬سید نورمحمد شاه فوشنجی را به‬
‫نیابتش گماشت و سردار شیرعلی خان ولیعهد را با سپاه گزیده دو روز قبل از حرکت‬
‫موکب همایونی‪ ،‬امر رفتن جانب فراه کرد‪.‬‬
‫و مقارن این حال سردار محمدامین خان که ایشک آقاسی شیردل خان از حضور‬
‫امیر کبیر‪ ،‬مأمور کوچ دادن او از کوشک نخود جانب فراه ‪ -‬چنان‏چه مرقوم گشت ‪ -‬شده‬
‫بود‪ ،‬چون سردار سلطان‌‌‌احمد خان از فراه در هرات رفته بود‪ ،‬ترک پیش رفتن کرده‪ ،‬به‬
‫عزم استقبال قبلة امجدش راه قندهار برگرفته‪ ،‬شرف دست‌‌‌بوس حاصل نمود و با سردار‬
‫محمدشریف خان که او نیز از آن‏جا آمده‪ ،‬شرف بار یافته بود‪ ،‬مأمور رفتن جانب فراه‬
‫شدند‪ ،‬و هم در این وقت قاضی عبدالسالم خان بن قاضی محمدسعید خان خان‌‌‌علوم‬
‫به امر امیر کبیر از قضاوت قندهار معزول گردیده‪ ،‬از تغیر او قاضی سعدالدین خان بن‬
‫قاضی عبدالرحمان خان برادر قاضی عبدالسالم خان به منصب و خلعت قضاوت قندهار‬
‫سرافراز گشت‪ ،‬و امیر کبیر جانب فراه راه برگرفت‪ ،‬اما؛ هر دو سردار مذکوران رفته‪ ،‬قبل‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪97‬‬

‫از رسیدن‪ ،‬امیر کبیر قلعه فراه را که در دست کسان سردار سلطان‪-‬احمد خان بود‪ ،‬به‬
‫محاصره انداختند و کار را بر سردار میرافضل خان دشوار ساختند و هم‏چنان او را گرفتار‬
‫تنگنای محاصره داشتند که سردار شیرعلی خان که دو روز قبل از حرکت امیر کبیر به راه‬
‫افتاده بود‪ ،‬نیز در رسیده‪ ،‬سردار میرافضل خان که نسبت خُ ُسری به وی داشت‪ ،‬رسیدن‬
‫او را مایة نجات خویش دانسته‪ ،‬بدیشان پیام داد که اکنون که سردار شیرعلی خان وارد‬
‫گردیده است و از وی نسبت به خود اطمینان خاطر دارم‪ ،‬اینک از قلعه بیرون شده‪ ،‬نزد‬
‫شما آیم و قلعه را تسلیم نمایم؛ چنان‏چه از عقب پیامش از قلعه برآمده‪ ،‬گردن تسلیم‬
‫نهاد و ایشان قلعة فراه را متصرف گشته‪ ،‬سپاه مقیم آن‏جا را نیز در تحت رایت و فرمان‬
‫خویش کردند‪.‬‬
‫و در این وقت امیر کبیر که دو روز پس از حرکت سردار شیرعلی خان‪ ،‬رهنورد‬
‫منزل مقصود شده‪ ،‬در منزل سیه آب پرتو نزول افکنده و از آن‏جا رهسپار منزل «خرمالق»‬
‫گردیده بود که در عرض راه‪ ،‬مژدة فتح فراه را از عرض سردار شیرعلی خان که هم‏دست‬
‫میرآخور مدد خان‪ ،‬نگار و ارسال داشته بود شنیده‪ ،‬مسرور و شادمان گردید و هم‏چنان‬
‫مشعوفانه طی طریق نموده‪ ،‬چون به نزدیک فراه رسیده‪ ،‬نزول اجالل فرمود‪ ،‬سردار‬
‫محمدامین خان بساط مهمانی گسترده‪ ،‬سراپرده و بارگاه بزرگ بر پا ساخت و به ذریعه‬
‫عریضه‪ ،‬امیر کبیر را دعوت مهمانی و خواهش فرود شدنش را در آن بارگاه و سراپرده‬
‫کرد‪.‬‬
‫و امیر کبیر دعوت او را پذیرفته‪ ،‬در بارگاه و سراپرده‌‌‌ای که او مرتب ساخته‪ ،‬بساط‬
‫مهمانی انداخته بود‪ ،‬شرف نزول افکند و در این وقت‪ ،‬سردار محمداعظم خان و سردار‬
‫محمداسلم خان ‪ -‬چنان‏چه از پیش مذکور شد ‪ -‬که در کابل بازمانده بودند در رسیده‪،‬‬
‫سعادت دست‌‌‌بوس حاصل کردند و هر کدام در هر یک از خیامی که بر پا نموده بودند‬
‫فرود شدند اال سردار محمدیوسف خان که با امیر کبیر معاشر و هم‌‌‌مکان بود‪ ،‬دیگران هر‬
‫یک به جایی شدند‪.‬‬
‫و پس از گشودن کمر و بند و بار سفر‪ ،‬امیر کبیر تمامت سرداران و سران سپاه را‬
‫اذن بار‪ 1‬داده همه سرداران چون‪:‬‬
‫سردار محمدشریف خان‪ ،‬و سردار محمداسلم خان‪ ،‬و سردار محمدحسن خان و‬
‫سردار محمدکریم خان‪ ،‬و سردار محمدعمر خان‪ ،‬و سردار فتح‌‌‌محمد خان بن وزیر‬
‫محمداکبر خان مرحوم‪ ،‬و سردار شهباز خان بن سردار محمداکرم خان‪ ،‬و سردار‬
‫خوشدل خان بن سردار مهردل خان‪ ،‬و سردار امین‌‌‌الدوله خان بن شجاع‌‌‌الدوله خان و‬
‫سردار شاه‌‌‌دوله خان‪ ،‬و سردار شیرعلی خان بن سردار مهردل خان مبرور تعلقدار سردار‬
‫‪ .1‬رخصت ‪ -‬اجازة حضور نزد شاه یا امیر ‪ -‬بارعام‪ :‬پذیرایی عمومی بار خاص پذیرایی خصوصی‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪98‬‬

‫محمدامین خان‪ ،‬و سردار نظرمحمد خان و شادمحمد خان پسران سردار امیر محمد خان‬
‫مغفور‪ ،‬و سردار عبدالغنی خان بن نواب عبدالجبار خان مرحوم‪ ،‬و سردار غالم‌‌‌محمد خان‬
‫طرزی بن سردار رحمدل خان‪ ،‬و سردار محمدصدیق خان ابن سردار محمدعظیم خان‬
‫خلد آشیان‪ ،‬و سردار عطاءاهلل خان بردار زادۀ سردار سلطان‌‌‌احمد خان حکمران هرات‪،‬‬
‫و سردار یحیی خان و سردار زکریا خان پسران سردار سلطان‌‌‌محمد خان جنت آرامگاه‪،‬‬
‫و سردار شادمحمد خان و سردار شیرمحمد خان پسران سردار پیرمحمد خان بهشت‬
‫جایگاه‪ ،‬و سردار محمدیعقوب خان بن سردار شیرعلی خان‪ ،‬و سردار نورمحمد خان‬
‫و سردار گل‌‌‌محمد خان پسران سردار محمدصدیق خان بن سردار کهندل خان و جمیع‬
‫اعیان و خوانین رکاب چون‪ :‬غالم‌‌‌محمد مختار‪ ،‬و قاضی عبدالرحمان خان خانعلوم‪ ،‬و میر‬
‫درویش معروف به حافظ جی صاحب‪ ،‬و ایشک آقاسی شیردل خان‪ ،‬و میرزا عبدالرزاق‬
‫خان مستوفی‪ ،‬و میرزا محمدحسین خان بن میرزا عبدالسمیع خان‪ ،‬و حبیب‌‌‌اهلل خان و‬
‫امیر محمد خان و فتح‌‌‌محمد خان و پسران خان‌‌‌شیرین خان جوان‌‌‌شیر و عصمت‌‌‌اهلل خان‬
‫جبارخیل حاضر بار گردیده‪ ،‬در محفل حضور‪ ،‬هر کدام به مقام خویشتن نشستند‪.‬‬
‫و از آن‏جا که امیر کبیر متصف به اخالق حمیده و مواظب به افعال پسندیده بود؛‬
‫با هیچ یک از خویش و بیگانه‪ ،‬اگر چه نسبت به وی بدی و دشمنی می‌‌‌کرد‪ ،‬حواله‌‌‌اش‬
‫را به خداوند تبارک و تعالی نموده‪ ،‬مورد عتاب و عقاب نمی‌‌‌فرمود؛ چنان‏چه سردار‬
‫میرافضل خان که از کردارش‪ ،‬خجل و منفعل بود و در دل خود را سزاوار هر گونه عذاب‬
‫می‌‌‌پنداشت‪ ،‬امیر کبیر فرزند ارجمندش سردار شیرعلی خان را امر کرد که محفة خاص‬
‫اعلی‏حضرتش را برده‪ ،‬او را برنشانیده‪ ،‬شرفیاب حضورش سازد تا پایة احترامش کاسته‬
‫نگردد و در هنگام حاضر شدنش به عزم سالم از محفه فرود گردیده‪ ،‬امیر کبیر نیز به‬
‫جهت احترام او از جا برخاسته‪ ،‬سه چهار گام به استقبال او در اندرون خیمه پیش نهاده‪،‬‬
‫مراسم پذیرۀ عزیزانه‪ ،‬به تقدیم رسانیده شد و دست او را گرفته‪ ،‬در پهلوی خویش جای‬
‫نشستن داد و زبان به رفع انفعال او که از ناصیۀ حالش هویدا بود گشوده‪ ،‬به آب تسلیت‪،‬‬
‫غبار خجلت را از چهره‌‌‌اش بشست‪ .‬آن‌‌‌گاه طعام حاضر آورده شده‪ ،‬پس از صرف نهار‬
‫هر یک از بار مراجعت کرده‪ ،‬در جای خویش قرار گرفت و چند روز در فراه سپاه را از‬
‫خستگی راه‪ ،‬استراحت و رفاه داده‪ ،‬درنگ فرموده‪ ،‬از حرکت باز ایستاد‪.‬‬

‫ذکر شادیانۀ استرداد فراه در ترکستان و مأمور شدن سردار عبدالرحمان خان‬
‫از حضور والد ماجدش به حکومت قطغن‬
‫و مقارن احوال مذکوره‪ ،‬خبر فتح و استرداد فراه در افواه سمر گردیده‪ ،‬در ترکستان به‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪99‬‬

‫سردار محمدافضل خان رسیده‪ ،‬وی شلک شادیانه کرده‪ ،‬شیالنی‪ 1‬از آب و نان نیز کشید‬
‫و سردار عبدالرحمان خان پسر خود را به جای سردار عبدالغیاث خان حاکم قطغن ‪ -‬که‬
‫از مرض طاعون فوت شده بود ‪ -‬به حکومت قطغن و ساالری سپاه آن‏جا مأمور فرمود‪ ،‬و‬
‫او از تخته‌‌‌پل راه برگرفته چون وارد خان‌‌‌آباد شد‪ ،‬سپاه مقیم آن‏جا مقدمش را گرامی داشته‪،‬‬
‫مراسم استقبال و لوازم اعزاز و اکرام به جای آورد‪ ،‬و او پس از رفع خستگی راه‪ ،‬به نظم و‬
‫نسق امور ملکی و نظامی پرداخته‪ ،‬نخست تنخواه هشت ماه سپاه را که از سال پیش مانده‬
‫بود‪ ،‬با چهار ماهه تنخواه این سال ادا نمود‪ .‬بعد ضباط و عمال محال را به زیر بازپرس‬
‫حساب آورده‪ ،‬بر ذمۀ هریک از چهل تا پنجاه و صد هزار روپیه که از بی‌‌‌خبری سردار‬
‫عبدالغیاث خان حیف و میل کرده بودند‪ ،‬ثابت ساخته به حواله و وصولش پرداخت و‬
‫مشغوالن ذ ّمه‪ 2‬از درد تحصیل وجوهی که دزدیده بودند‪ ،‬دو فوج پیاده و چهارصد سوارۀ‬
‫نظام را که از خود سردار محمداعظم خان و در خان‌‌‌آباد بودند و در تلف کردن مال و‬
‫منال سرکاری با حاکم سابقه و میرزایان اشتراک داشتند ‪ -‬اغوا کرده‪ ،‬ترغیب و تحریض‬
‫همی‌‌‌کردند که لوای بلوا برافرازند‪.‬‬
‫و امراهلل خان و عظیم خان منصبداران هر دو فوج پیاده و باقرعلی شاه هندی افسر‬
‫فوج سواره‪ ،‬در وقت مشاوره در جواب می‌‌‌گفتند که‪ :‬ما از خود ساالری چون سردار‬
‫محمداعظم خان داریم و اینک که سردار عبدالرحمان خان روی بازخواست را به سوی ما‬
‫نهاده است‪ ،‬ناچار سردار محمدعزیز خان فرزند ارجمند ولی‌‌‌نعم خود را که به سن یازده‬
‫سالگی است‪ ،‬با خود برداشته در کابل می‌‌‌رویم‪.‬‬
‫مذکورین به این امر کپتانان و اجیدنان‪ 3‬افواج نظام را ‪ -‬که‬ ‫و هر سه تن افسران ّ‬
‫با ایشان در ستم و سرقت مال رعایا و اموال دیوان انباز بودند ‪ -‬با خود هم‏دست و‬
‫هم‏داستان ساخته‪ ،‬الال و معلم سردار محمدعزیز خان را نیز با خود یکدل و یک جهت‬
‫نموده‪ ،‬شب و روز در پی این کار بودند‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان به پاس خاطر عم مکرمش سردار محمداعظم خان که‬
‫فوج متعلقۀ او بود‪ ،‬چیزی به خاطر نیاورده‪ ،‬بدیشان چیزی نمی‌‌‌گفت و مترصد وقت‬
‫فرصت می‌‌‌بود تا اگر حرکتی کنند‪ ،‬پاداش آن در همان حال بینند‪.‬‬

‫‪ .1‬موقع صرف نهار و صالی طعام ‪ -‬سفرة امرا و بزرگان ‪ -‬طعام‪.‬‬

‫‪ .2‬کسی که گناه دیگری به عهدة او افتد‪ ،‬خواه به سبب گمان بدی در حق وی کرده و بعد معلوم شده که گمانش‬
‫خطا بوده‪ ،‬و یا کمکی از وی بر نیامده و انجام نداده‪.‬‬
‫‪( .3‬آجودان)‪ :‬افسری که نزد افسر عالی رتبه خدمت کارکند ‪ -‬صاحب منصبی که به امور محوله از طرف شاه موظف‬
‫است‪ .‬یاور‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪100‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و هفتاد و نه هجری‬

‫در ماه محرم این سال امیر کبیر که چند روزه در فراه توقف کرده بود‪ ،‬از آن‏جا‬
‫کوچیده‪ ،‬به عزم تسخیر هرات راه برگرفته‪ ،‬وارد منزل «ساج» شد و از آن‏جا در منزل‬
‫«خشکابه» و از آن‏جا در منزل «خوسف» و هم‏چنین در منزل «کله‌‌‌ماشو» و منزل «عمارت»‬
‫و از آن‏جا وارد اسفزار گشت و پنج روز جهت تهیۀ علوفه که از آن‏جا تا هرات وجود‬
‫نداشت‪ ،‬در آن‏جا درنگ کرد و در هنگام توقف این منزل‪ ،‬افواج سواره را از پنج‏صد الی‬
‫هزار تن با آذوقه به مسافت سه و چهار کروه دورتر از فرودگاه‪ ، 1‬در اطراف اردو به‬
‫حفاظت و پاسپانی گماشت و آن‌‌‌گاه که سواران محافظ در اطراف اردو پراکنده شدند‪ ،‬سه‬
‫هزار سوار که سردار سلطان‌‌‌احمد خان به عزم شبیخون به ساالری سردار محمدیوسف‬
‫خان نوادۀ وزیر فتح خان مرحوم ‪ -‬که وزیر و مشیرش بود ‪ -‬و محمداکرم خان بن عبداهلل‬
‫خان شهید اچکزایی و سرفراز خان اسحق‌‌‌زایی‪ ،‬از هرات بیرون فرستاده بود و ایشان‬
‫در موضع «کاه‌‌‌دانگ» واقع قرب اسفزار قرار داشتند‪ ،‬با سردار محمدعلم خان بن سردار‬
‫سعیدمحمد خان و عصمت‌‌‌اهلل خان جبارخیل غلجایی که با پنج‏صد سوار از تبعۀ خود‬
‫ایشان‪ ،‬مأمور حفاظت نواحی گاه‌‌‌دانگ شده بودند‪ ،‬در شب دچار گشته‪ ،‬پاره‌‌‌ای گرفتار‬
‫کارزار شدند و نیمه‌‌‌ای دست تاراج به خرمن‌‌‌هایی که در صحرا بود دراز کرده‪ ،‬تاراج‬
‫نمودند و عصمت‪-‬اهلل خان با سوارانش جایی را که ایستاده بود‪ ،‬با خیمه و اسبابش تمام‬
‫فرو گذاشته‪ ،‬از بیم جان روی به دیگر سوی نهاد که از حملۀ دشمن برکنار شود؛ و در‬
‫چنین حالت دو تن از همراهانش تفنگ به جانب هرویان کشاد داده‪ ،‬از قضا گلولۀ یکی‬
‫به سردار محمدیوسف خان بن سردار محمدقلی خان و دیگری به محمداکرم خان بن‬
‫عبداهلل خان رسیده‪ ،‬هر دو تن ساالر از پا در آمدند سواران ایشان در تاریکی شب‪ ،‬نعش‬
‫هر دو را برداشته بی‌‌‌نیل مرام رو به هرات نهادند و با تن خسته و عنان گسسته داخل‬
‫هرات شدند‪.‬‬
‫و امیر کبیر تهیۀ علوفه نموده‪ ،‬روز ششم از اسفزار رایات منصوره را ُش َّقه‌‌‌کشا فرموده‪،‬‬
‫در منزل «مغالن» فرود آمد و از آن‏جا در منزل «ادرسکن» و از آن‏جا به «رودگز» وارد‬
‫گشته‪ ،‬فروکش کرد و از این منزل سردار میرافضل خان باز احسان امیر کبیر را فراموش‬
‫کرده از راه کافر نعمتی با بعض دیگر از سرداران که نسبت به سردار شیرعلی خان به‬
‫دل حسد و عداوت داشتند‪ ،‬یک جهت شده‪ ،‬روی دل از امیر کبیر برتافت و از هریک‬
‫سرداران مخالف‪ ،‬نامۀ اتحاد برای سردار سلطان‌‌‌احمد خان حاصل کرده‪ ،‬در هرات نزد او‬

‫‪ .1‬محل فرود آمدن ‪ -‬منزل‪.‬‬

‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪101‬‬

‫از راه خفا فرستاد‪ ،‬و هم‏چنین وثیقه نامه‌‌‌ها‪ 1‬از ایشان گرفته از راه فرار در هرات رفت‬
‫و سردار سلطان‌‌‌احمد خان را با مردم شهر هرات نزد او از راه خفا فرستاده مکتوبات‬
‫سرداران که با خود برده بود‪ ،‬قوی دل ساخته‪ ،‬اطمینان خاطر داد که اکثر بزرگان لشکر‬
‫از امیر کبیر بیزارند و با هرویان یار و مددکار خالصه ایشان را گفته گفته‪ ،‬چنان پایدار و‬
‫استوار ساخت که باهم قرار دادند و سوگند در میان نهادند که تا جان در تن و رمق در‬
‫بدن داشته باشند‪ ،‬همت بر مدافعت گمارند و دست از محاربت باز ندارند‪ ،‬و امیر کبیر از‬
‫گریختن او هیچ در خاطر راه نداده‪ ،‬رو جانب منزل «شاه‌‌‌بید» نهاد و از آن‏جا وارد منزل‬
‫«میرداودی» واقع هشت کروهی هرات گردید‪.‬‬
‫در این‏جا قراول سپاه سردار شهنواز خان و سردار سکندر خان و سردار محمدعمر‬
‫خان پسران و برادر سردار سلطان‌‌‌احمد خان که با لشکر شایان به عزم مدافعه از هرات‬
‫بیرون شده بودند؛ با قراوالن سپاه امیر کبیر دچار و گرفتار پیکار گشته‪ ،‬قنبرعلی خان و‬
‫چند تن دیگر از هرویان مقتول و بعضی مجروح گردیده و چند راس اسپ نیز بدست‬
‫قراوالن امیر کبیر افتاده‪ ،‬آخراالمر پشت به جنگ داده‪ ،‬رو به گریز نهادند و به لشکری‬
‫که در عقب بود پیوستند و روز را به نوعی به شب رسانیدند که تمامت سپاه سرداران‬
‫هرات پا پیش نهاده‪ ،‬سیاهی خویش را با لشکر امیر کبیر نشان داده از ضرب توپ پراکنده‬
‫می‌‌‌شدند و پس می‌‌‌نشستند تا که روز بیگاه گشته‪ ،‬هر یکی از هر دو سپاه به جای خویش‬
‫شده‪ ،‬شب را به پاس و هراس به روز رسانیدند‪.‬‬
‫و بامدادان امیر کبیر‪ ،‬سردار شیرعلی خان فرزند ارجمندش را با جمعی از فوج‪،‬‬
‫پیشرو لشکر قرار داده‪ ،‬سردار محمدامین خان برادر اعیانی او را با گروهی از سپاه و‬
‫چند ضرب توپ جانب دست راست و سردار یحیی خان و سردار فتح‌‌‌محمد خان و‬
‫سردار شمس‌‌‌الدین خان را با پاره‌‌‌ای از دلیران‪ ،‬طرف چپ امر راه پیمودن کرد و خودش‬
‫سوار پیل شده‪ ،‬با بنه و آغروق و توپ‌‌‌خانه و افواج پیاده در قلبگاه جای گزید و سردار‬
‫محمدشریف خان را با بقیۀ لشکر به ساقة‪ ،‬موضع رفتن مقرر کرده‪ ،‬راه برگرفت‪.‬‬
‫و سواران هراتی که دوازده هزار مرد پیکار بودند‪ ،‬تاب گلولۀ اتواب سردار شیرعلی‬
‫خان را که از پیش رو جانب ایشان می‌‌‌افکند نیاورده‪ ،‬دو حصه شدند؛ مناصفه در تحت‬
‫رایت سردار شهنواز خان جای گزیده در یک طرف‪ ،‬و نصف دیگر با سردار سکندر خان‬
‫و سردار محمدعمر خان به دیگر جانب خزیدند و در این حال ایشک آقاسی شیردل خان‬
‫و شاه‌‌‌پسند خان و قادر خان و میرآخور قاسم خان و غیره خوانین رکاب چون‪« :‬غالم‌‌‌علی‬
‫خان هزاره و حبیب‌‌‌اهلل خان و امیرمحمد خان و فتح‌‌‌محمد خان‪ ،‬پسران خان‌‌‌شرین خان‬
‫‪ .1‬پیمان نامه ‪ -‬عهدنامه‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪102‬‬

‫جوان‌‌‌شیر و حسین خان شاهی‌‌‌ سوند که حاضر رکاب سعادت انتساب بودند‪ ،‬به عرض‬
‫اعلی‌‌‌حضرت امیر کبیر رسانیده‪ ،‬خواستار آن شدند که با خوانین درانی و غلجایی بر غنیم‬
‫حمله‌‌‌ور شوند‪ ،‬اما؛ امیر کبیر به سبب آن‌‌‌که از جالل‌‌‌آباد تا آن‏جا یک عنان اسپ رانده و‬
‫اسپان ایشان خسته و ستوهیده شده بودند‪ ،‬اجازت ترکتاز نداده‪ ،‬همه را از تاختن بازداشت‬
‫‪1‬‬
‫و بدیشان فرمود که‪ :‬پیش نهاد خاطر ما چنان است که هرویان را کبک‌‌‌آسا از هر پیغوله‬
‫پیش رانده‪ ،‬در قلعۀ هرات درآوریم‪ .‬بعد دلیران سپاه حمله‌‌‌ور گشته‪ ،‬همه را چون صی ِد به‬
‫دام افتاده گرفتار سازیم‪».‬‬
‫و مقارن این مقال صدای توپ و تفتگ را میمنه و میسره لشکر امیر کبیر بلند شده‪،‬‬
‫چند تن از سواران خصم هدف گلولة مرگ شدند و لشکر سرداران هرات ثبات نتوانسته‪،‬‬
‫از پیش روی اردوی امیر کبیر به یک سوی خزیدند‪ ،‬و امیر کبیر در موضع روضه باغ‬
‫شرف نزول افکنده‪ ،‬از آن‌‌‌سو سردار سلطان‌‌‌احمد خان‪ ،‬تمامت ابطال رجال را که داشت در‬
‫سنگرهایی که از دروازة قندهار تا کنار «هریرود» افراشته بود‪ ،‬تعین نمود که فراز و نشیب‬
‫آن سرزمین را فرا گرفته‪ ،‬سدّ وار و استوار بنشینند تا در هنگام عبور سپاه منصور امیر کبیر‬
‫از نهر مذکور با ایشان در آویخته‪ ،‬نگذارند که پا فرا پیش گذارند‪.‬‬
‫و امیر کبیر از تمهید و تدبیر او آگاه گشته‪ ،‬از معبری که او لشکر مقرر کرده‪،‬‬
‫راه برگرفته بود‪ ،‬انحراف ورزیده‪ ،‬مسافت پنج کروه دورتر از فرودگاه‪ ،‬لشکر سردار‬
‫سلطان‌‌‌احمد خان‪ ،‬از راه «سیاهوشان» مرور و از نهر عبور نموده‪ ،‬در موضع «نوبادام» شب‬
‫را مقام گزید‪ ،‬و روز دیگر موضع «غیزان» واقع کنار شرقی شهر هرات را منزل ساخت‪.‬‬
‫و سردار سلطان‌‌‌احمد خان از تدبیری که اندیشیده و مقامی که گزیده بود‪ ،‬مأیوسانه‬
‫باز گشته‪ ،‬حیلة دیگر بر روی کار آورد که در روز حرکت موکب با حشمت امیر کبیر از‬
‫موضع غیزان و رو نهادنش در چمن‌‌‌ «کاریزک» و فروکش کردنش در آن‌‌‌جا‪ ،‬جمعی از‬
‫علما و سادات را از راه معذرت گسیل بارگاه سلطنت کرده‪ ،‬خواستار شد که امیر کبیر‬
‫یک روز در آن‏جا که پرتو نزول افکنده‌‌‌اند درنگ فرمایند تا سامان پذیره ساز کرده‪ ،‬از راه‬
‫اطاعت پیش آمده جبین ضراعت به خاک آستان ساید‪.‬‬
‫اما؛ امیر کبیر این فرستاده و پیام او را م ّلوث به آالیش حیله و تدبیر دانست که‬
‫می‌‌‌خواهد در روز درنگ سپاه‪ ،‬با نام و ننگ کار خویش راست نموده‪ ،‬بعد آهنگ جنگ‬
‫کند؛ چنان‏چه مسئول او را قبول نفرموده‪ ،‬پیام داد که اگر سخنانت از درِ صدق است‪ ،‬همانا‬
‫نزدیک شدن سپاه به حصار هرات‪ ،‬مانع از پیمودن راه انقیاد نشده‪ ،‬بلکه رافع کینه و عناد‬
‫و مزیل زحمت قطع مسافت زیاد برای خودت خواهد بود‪.‬‬
‫‪ .1‬کنج و کنار‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪103‬‬

‫پس فرستادگان سردار سلطان‌‌‌احمد خان را به خالع فاخره نواخته‪ ،‬رخصت مراجعت‬
‫داد و روز دیگر از آن‏جا حرکت کرده‪ ،‬در بین راه سردار شهنواز خان با سپاه کینه‌‌‌خواه‪،‬‬
‫مانع از عبور لشکر ظفر اثر گشته‪ ،‬طریق مقاتله پیش گرفت و با طالیة افواج قاهرة‬
‫امیرکبیر که در تحت رایت سردار شیرعلی خان سرگرم رهنوردی بودند در آویخته‪،‬‬
‫بازار کارزار رواج گرفت و آخراالمر هرویان هزیمت یافته‪ ،‬پنج‏صد تن از ایشان اسیر‬
‫و دستگیر لشکریان سردار شیرعلی خان شدند؛ چنان‏چه سردار مذکور مظفر و منصور‬
‫مراجعت کرده‪ ،‬همة اسیران را با دست بسته حاضر رکاب اعلی‪-‬حضرت امیر کبیر نمود‬
‫و او ایشان را هم‏چنان برداشته‪ ،‬به چمن کهدستان فرود شد و در این منزل اسیرانی را که‬
‫لیاقت داشتند به عطای خلعت و بقیه را هر واحدی پنج روپیه بخشیده‪ ،‬وعظ و نصیحت‬
‫کرده‪ ،‬رخصت داد‪.‬‬
‫و روز دوم ماه صفر سال هزار و دویست و هفتاد و نه (‪ )1279‬هجری سردار شیرعلی‬
‫خان با جمعی از سپاه به آهنگ جنگ‪ ،‬روی به سوی گازرگاه نهاده و سردار محمدامین‬
‫خان با سردار محمدشریف خان و بسیاری از دلیران افواج قاهره‪ ،‬روی محاربه به جانب‬
‫جنوب حصار هرات نهاده‪ ،‬از دو سو به مقاتله پرداختند و سردار شیرعلی خان پای‬
‫جالدت فشرده‪ ،‬هرویان را از پیش برداشته‪ ،‬تل بنگیان را نیز متصرف شد و رایت ظفر‬
‫آیتش را بر زبر تل مذکور نصب کرد‪ ،‬و از طرف دیگر نیز هرویان را هزیمت داده‪ ،‬تا‬
‫دروازة قندهار ایشان را رانده‪ ،‬به دروازة مذکور شیرمحمد خان و محمدایاز خان الکوزایی‬
‫[را]؛ که هر دو برادر‪ ،‬و سردار سلطان‌‌‌احمد خان را نوکر معتمد و از طریق اخالص رهسپر‬
‫خدمت بودند‪ ،‬از دم تیغ گذرانیدند‪.‬‬
‫و در این حالت سردار سلطان‌‌‌احمد خان آگاه گشته‪ ،‬از چارسوق هرات که برای‬
‫امری گردش کرده در آن‏جا رسیده بود‪ ،‬روی مدافعت به سوی دروازة قندهار و سرداران‬
‫واال تبار نهاد‪ ،‬و سرداران کابل که اندکی از اندرون شهر را متصرف شده بودند‪ ،‬از روی‬
‫آوردن او تاب اقامت و توان مقاتلت را در خود ندیده‪ ،‬از شهر رجعت قهقری‪ 1‬کردند‪.‬‬
‫بعد هرویان ابواب شهر را بربسته و حصاری شدند‪ ،‬و سرداران به قرب دیوار شهر‬
‫قرار گرفته‪ ،‬تا بامداد سنگر سدیدی بر افراشته‪ ،‬استوار نشستند و در وقت طلوع آفتاب‬
‫سردار محمدشریف خان در سنگر با جمعی از لشکر اقامه گزیده‪ ،‬سردار محمدامین خان‬
‫با دیگر ابطال رجال از سنگر برخاسته‪ ،‬جانب ضلع غربی شهر را فرا گرفت و سردار‬
‫شیرعلی خان هم‏چنان در ضلع شمالی که متصرف شده بود جای گزید‪ ،‬و امیر کبیر موضع‬
‫کهدستان را لشکر گاه قرار داده‪ ،‬تمامت اطراف هرات را دایره‌‌‌سان فرو گرفتند و راه آمد‬
‫‪( .1‬قهقرا)‪ :‬به عقب برگشتن‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪104‬‬

‫و شد قلعه‌‌‌گیان را سخت بر بستند و به عزم قلعه‌‌‌گشایی استوار نشستند‪.‬‬

‫ذکر شرف بار یافتن سردار جالل‌‌‌الدین خان و مریض شدن و صحت یافتن‬
‫امیر کبیر‬
‫و در این حال که هرات در تشدید محاصره افتاد‪ ،‬سردار جالل‌‌‌الدین خان که پس از‬
‫فوت سردار غالم‌‌‌حیدر خان ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم گشت ‪ -‬دو تن از ُس ّر َّیتیان مرحوم‬
‫مذکور را گرفته و از خوف این امر از قندهار گریخته‪ ،‬در قسطنطنیه رفته اقامه گزیده بود‪،‬‬
‫از راه امید وارد لشکر‌‌‌گاه امیر کبیر شده شرف بار یافت‪ ،‬و امیر کبیر چنان تفقد و تلطفش‬
‫فرمود که عطایی که اعلی‌‌‌حضرت واال و شهزادها به او کردند‪ ،‬از نقد و جنس چون خیمه‬
‫و فروش و ظروف و غیره‪ ،‬سه لک روپیه به میزان حساب آمد و پس از آن در اواخر ماه‬
‫ربیع‌‌‌الثانی سال هزار و دویست و هفتاد و نه (‪ )1279‬هجری مزاج امیر کبیر از مرض ربو‬
‫و ضیق‌‌‌النفس تغیر یافته‪ ،‬ضعف‌‌‌پذیر گشت‪ ،‬اما؛ از فضل خداوند بی‌‌‌مانند صحت یافته‪،‬‬
‫رخوت و سستی در اعصاب و احشاء و ارکان بدنش روی داده‪ ،‬چنان‏چه باید سلیم‌‌‌المزاج‬
‫نگشت تا که از ضعف و ناتوانی در ماه جمادی‌‌‌الثانی غشی برایش روی داده روز به روز‬
‫نحیف و الغر همی‏شد و صحت کامل نیافت‪.‬‬

‫ذکر فوت زوجة سردار سلطان‌‌‌احمد خان و رسیدن نامة استوبک انگلیس از‬
‫طهران‬
‫و امیر کبیر هم‏چنان از مرض مزمن مذکور گرفتار ناتوانی بود که در ماه رجب‌‌‌المرجب‪،‬‬
‫زوجة عفیفة نیکو سجیة سردار سلطان‌‌‌احمد خان را ایام عمر سپری شده‪ ،‬جنازه او را‬
‫به توسط عبداهلل خان ‪ -‬پسر کوچک آن سرخیل بانوان عفت و حیا ‪ -‬و مال رحیم‏داد و‬
‫ناظرمحمود از شهر بیرون کشیدند و چون نسبت دختری به امیر کبیر داشت‪ ،‬برادرانش و‬
‫غیره چون‪ :‬سردار شیرعلی خان‪ ،‬و سردار محمدامین خان‪ ،‬و سردار محمدشریف خان‪،‬‬
‫و سردار محمدیوسف خان‪ ،‬و سردار محمدعمر خان‪ ،‬و سردار فتح‏محمد خان‪ ،‬و سردار‬
‫جالل‌‌‌الدین خان‪ ،‬و سردار سیف‌‌‌اهلل خان‪ ،‬و سردار شهسوار خان و دیگر اعیان و بزرگان‬
‫که در اردو بودند‪ ،‬سراسر به مشایعت بر خاستند و تابوت او را به عزت و احترام ملوکانه‬
‫برداشته‪ ،‬در گازرگاه به سردابه‌‌‌ای که جهت شیراحمد جان پسرش ساخته بودند دفن‬
‫کردند‪ .‬و پس از دفن آن مرحومه‪ ،‬جانبین از مخاصمه به کاری که داشتند مشغول شدند؛‬
‫چنان‏چه هرویان به قلعه‌‌‌داری و لشکریان امیر کبیر به محاصره پرداختند‪.‬‬
‫و مقارن این حال میرزا عبدالغفار نامی‪ ،‬نامه‌‌‌ای از استوبک انگلیس ‪ -‬که در طهران با‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪105‬‬

‫اعلی‌‌‌حضرت ناصرالدین شاه قاجار در باب قرار داد دولتین انگلیس و ایران به خصوص‬
‫مملکت افغانستان و عدم مداخلت جانبین در آن و ترک معاونت طرفین مرسران و‬
‫سرداران افغانی را که مجادله و مناقشه در بین ایشان رخ دهد‪ ،‬گفتگو کرده‪ ،‬ناصرالدین‬
‫شاه را که عزم کمک و یاری سردار سلطان‌‌‌احمد خان‪ ،‬جزم کرده بود‪ ،‬از امدادش بازداشت‬
‫‪ -‬تا کافر قلعه آورده‪ ،‬از آن‏جا مصحوب قاصدی نزد امیر کبیر فرستاد که مضمون آن‬
‫نامه‌‌‌ای این بود که‪ :‬دولت قویة برطانیه‪ ،‬دولت ایران را از یاری سردار سلطان‌‌‌احمد خان‬
‫ممانعت کرده است‪ ،‬باید که در تسخیر هرات ثبات ورزیده‪ ،‬از نصرت شاه قاجار آسوده‬
‫خاطر باشد‪ .‬و میرزای مذکور از آن‏جا که درنگ کرده‪ ،‬نامة مزبور را فرستاده بود‪ ،‬جانب‬
‫مشهد مراجعت کرد‪ ،‬و نیز نامه‌‌‌ای از حسین‌‌‌علی خان نوکر سردار سلطان‌‌‌احمد خان که در‬
‫مشهد اقامت داشت و بر طبق نامة استوبک مذکور‪ ،‬مسطور و مرسول نموده بود‪ ،‬در حدود‬
‫کهسان بدست کارگزاران امیر کبیر افتاده‪ ،‬پس از مطالعة حضور نزد سردار سلطان‌‌‌احمد‬
‫خان فرستاده‪ ،‬پیام داد که‪ :‬اینک مکتوب خادم خویش را مالحظه کرده‪ ،‬چشم انتظار به راه‬
‫رسیدن کمک شاه قاجار ندارد و پا به جادة انقیاد گذارد تا خون‏ها ریخته نشود و خاک‬
‫عداوت بیخته نگردد‪ .‬و سردار سلطان‌‌‌احمد خان از اندرون شهر همین یک بیت را نگار‬
‫داده‪ ،‬نزد امیر کبیر فرستاد‪.‬‬

‫ماخدا داریم ما را ناخدا در کار نیست‬ ‫ناخدا در کشتی ما گر نباشد گو مباش‬

‫و در جواب این بیت میرزا محمدمحسن خان دبیر از جانب امیر کبیر این یک بیت‬
‫را برنگاشته ارسال داشت‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫یا خطر ازو دور است یا کنار نزدیک است‬ ‫در جبین این کشتی نور رستگاری نیست‬
‫و سردار سلطان‌‌‌احمد خان هیچ نگفته‪ ،‬مردم سکنة هرات را به مژدة رسیدن کمک‬
‫از طرف شاه قاجار استوار همی‌‌‌کرد و به ایشان همی‌‌‌گفت که دل قوی دارید و همت‬
‫بر استحکام قلعه‌‌‌داری گمارید؛ چنان‏چه بدین‌‌‌گونه گفتارِ خالف واقع‪ ،‬اهل هرات را به‬
‫رسیدن کمک طامع ساخته‪ ،‬کار محاصره را تا هشت ماه کشانید و نسیم فتح بر پرچم َع َلم‬
‫امیر کبیر نوزیده‪ ،‬روز زندگی سردار سلطان‌‌‌احمد خان به آخر رسید‪ ،‬و در روز ششم ماه‬
‫اپریل سنه هزار و شصت و سه (‪ )1863‬میالدی مطابق اوالیل ماه رمضان سال هزار و‬
‫دوصد هفتاد و نه (‪ )1279‬هجری ایام عمرش سپری گشت‪.‬‬

‫‪ .1‬معنی این بیت بر سبیل استفهام انگاری‪ ،‬درست می‏شود؛ یعنی آیا از خطر دور است یا کنار نزدیک است‪ .‬و هر آینه‬
‫این هر دو نیست‪ .‬لهذا در جبین این کشتی نور رستگاری نیست‪ .‬ک‪ .‬گر بال از آن دور است یا کرانه نزدیک است‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪106‬‬

‫ذکر عزم پنهان نمودن سردار شهنواز خان فوت پدرش را و به روز یافتن آن‬
‫و دفن فرمودن امیر کبیر او را در پهلوی قبر زوجه‌‌‌اش‬
‫و پس از فوت سردار سلطان‌‌‌احمد خان‪ ،‬سردار شهنواز خان پسرش او را غسل داده‬
‫و کفن پوشانیده‪ ،‬خواست که مخفی دارد؛ امانت در مسجد جامع نهاد تا در کار قلعه‌‌‌داری‬
‫استواری ورزیده‪ ،‬در نظر امیر کبیر و لشکرش استحکام قلعه و ثبات قلعه‌‌‌گیان را از پدرش‬
‫بنماید‪ ،‬اما؛ روز دیگر یکی از سپاهیان نظام هرات به دست خدمة سردار محمدشریف‬
‫خان افتاده‪ ،‬خبر فوت سردار سلطان‌‌‌احمد خان را بدیشان گفت‪.‬‬
‫و ایشان او را نزد امیر کبیر حاضر کرده‪ ،‬گفتار او را حمل بر آن کرد که از خوف‬
‫جان این بیان کرده و می‌‌‌کند که بدین حیلت رهایی یابد‪ .‬پس او را نزد فرزند ارجمندش‬
‫سردار شیرعلی خان فرستاده‪ ،‬امر کرد که از وی به هر عنوانی که بداند‪ ،‬این امر را پرسیده‪،‬‬
‫به پایة تحقیق رساند‪ .‬اگر راست بود میّت او را از شهریان بخواهد تا به مراسم شایسته‬
‫مدفون شود‪ ،‬والاّ دستگیر شدة مذکور را به حفاظت نگهدارد که مبادا جاسوس باشد‪ .‬و‬
‫سردار شیرعلی خان فرمایش اعلی‌‌‌حضرت قبلۀ امجدش را به تقدیم رسانیده‪ ،‬بعد کس به‬
‫زیر دیوار حصار فرستاده‪ ،‬تفرس‪ 1‬حال کرد‪ .‬و قلعه‪-‬گیان نخست سکوت کرده‪ ،‬جواب‬
‫ندادند تا که از سردار شهنواز خان اجازت حاصل کرده‪ ،‬بعد پاسخ ن َ َعم دادند‪ ،‬و آن‌‌‌گاه‬
‫که راز از پرده به آواز شد‪ ،‬امیر کبیر تمامت شهزادگان و بزرگان حاضر اردو را امر کرد‬
‫که در «باغ مراد» رفته‪ ،‬جنازة مرحوم مذکور را از شهر در بیرون خواسته‪ ،‬دفنش کنند؛‬
‫چنان‏چه ایشان به امر امیر کبیر جنازة او را طلبید و شهریان به توسط عبداهلل خان پسر‬
‫کوچک خودش و مال رحیم‌‌‌داد و ناظر محمود و چندتن حامل جنازه [را] بیرون فرستاده‪،‬‬
‫سردارانش در جنب قبر زوجه‌‌‌اش مدفون ساختند و بعد از آن امیر کبیر‪ ،‬جنازه برداران را‬
‫با سردار عبداهلل خان و مال رحیم‌‌‌داد و ناظر محمود از راه تفقد‪ ،‬خلعت و تسلیت داده‪،‬‬
‫رخصت معاودت شهر فرمود‪ ،‬و سردار شهنواز خان بعد از چیدن بساط سوگ و الم از‬
‫روی تدبیر راه مسالمت برگرفت‪.‬‬

‫ذکر طرح مصالحت انداختن سردار شهنواز خان و نپذیرفتن خدمة امیر کبیر‬
‫شروط او را‬
‫چنانچه سردار موصوف کس نزد جدّ امجدش امیر کبیر فرستاده‪ ،‬خواستار آن شد که‬
‫سردار شیرعلی خان را با چند تن از بزرگان‪ ،‬در شهر فرستد تا با ایشان امور مکنونة خاطر‬
‫خویش را مکشوف داشته‪ ،‬پس از حصول قبول‪ ،‬طریق تقبیل ُسدة سنیة علیّه پیش گیرد‪ .‬و‬
‫‪ .1‬دانستن چیزی به عالمت و نشان ‪ -‬بفراست دریافتن ‪ -‬بو بردن‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪107‬‬

‫امیر کبیر مسئول او را به سمع قبول شنیده‪ ،‬پیام داد که جز از سردار شیرعلی خان و سردار‬
‫محمدرفیق خان که مالقات چون تویی را نسبت به شأن ایشان شایان نیستند‪ ،‬دیگر هر که‬
‫را خواهش کند‪ ،‬فرستاده خواهد شد‪ ،‬و او این امر را قبول کرده‪ ،‬دروازة عراق را بگشود‬
‫و فصیل وسط شیرحاجی و دیوار شهر واقع قرب دروازة مذکور را برای نشستن ترتیب‬
‫داد و سایه‌‌‌بان بزرگی برپای کرده‪ ،‬در زیر آن بساط صلح بگسترید و مترصد بنشست‬
‫اندیش صداقت کیش‬ ‫ِ‬ ‫تا که امیر کبیر جمعی از برادرزادگان خویش و خدام خلوصیت‬
‫چون‪ :‬سردار شمس‌‌‌الدین خان و سردار محمدعثمان خان و سردار خوشدل خان و سردار‬
‫عبدالغنی خان و سردار یحیی خان و سردار غالم‌‌‌محمد خان طرزی و قاضی عبدالرحمان‬
‫خان خانعلوم و میرزا محمدحسین خان و صفدرعلی خان و چند تن دیگر از بزرگان‬
‫درانی و غلجایی و فارسی روانه فرمود و ایشان رفته با سردار شهنواز خان‪ ،‬طرح مکالمه‬
‫انداختند و بعد از گفتگوی بسیار‪ ،‬سردار شهنواز خان اظهار کرد که‪« :‬خود را کهین‪ 1‬چاکر‬
‫درگاه می‌‌‌پندارم و هرات را به کارکنان سلطنت می‌‌‌سپارم‪ ،‬اما؛ چون حکومت آن به یکی‬
‫از خدام مف ّوض می‌‌‌شود‪ ،‬من خود را می‌‌‌شمارم‪».‬‬
‫و فرستادگان امیر کبیر اجابت این امر را به عدم اجازت‪ ،‬عذر خواسته گفتند که‪ :‬این‬
‫کار تا شرف‌‌‌بار حاصل نکنی و خود عرض و استدعا ننمایی‪ ،‬چاره‌‌‌پذیر نیست و سردار‬
‫شهنواز خان از گفتار ایشان بر مرامی که در دل داشت کامیاب نگشت‪ ،‬الجرم از شرفیاب‬
‫شدن حضور امیر کبیر سر باز زده‪ ،‬از مجلس برخاسته‪ ،‬هر کدام جانب مقام خویش شده‬
‫به کار خود پرداخت‪.‬‬

‫ذکر بیرون کردن سردار شهنواز خان‪ ،‬سردار میر افضل خان را از هرات‬
‫و سردار شهنواز خان پس از معاودتش در شهر به اندیشة این‏که مبادا سردار میرافضل‬
‫خان راه خیانت پیش گرفته‪ ،‬با امیر کبیر یک دل و یک جهت شده‪ ،‬شهر هرات را بدو‬
‫سپارد‪ ،‬قصد بیرون کردنش کرده‪ ،‬او و سردار غالم محی‌‌‌الدین خان بن سردار کهندل خان‬
‫را امر کرد که از شهر بیرون شوند‪ .‬و سردار غالم‌‌‌محی الدین خان که روی دلش حقیقت ًا‬
‫جانب امیر کبیر بود‪ ،‬از این حکم سردار شهواز خان شادمان گشت‪ ،‬و سردار میر افضل‬
‫خان از بیرون شدنش ابا کرده‪ ،‬اظهار صداقت نسبت به او کرده‪ ،‬پیام داد که او را از خود‬
‫دانسته‪ ،‬بیرونش نکند و سردار شهنواز خان این بیت را نوشته‪ ،‬مصحوب عبداهلل خان برادر‬
‫خود نزد سردار میر افضل خان فرستاد‪:‬‬
‫شکر بر طوطی فکن‪ ،‬مردار پیش کرکسان‬ ‫قاسم سخن کوتاه کن‪ ،‬برخیز و عزم راه کن‬
‫‪ .1‬کوچک‏تر – کوچک‏ترین‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪108‬‬

‫و او پس از خواندن این بیت با سردار غالم محی‌‌‌الدین خان از شهر بیرون شده‪ ،‬امیر‬
‫کبیر از این امر خبر یافته‪ ،‬سردار شیرعلی خان را امر کرد محفۀ خاص اعلی‌‌‌حضرتش‬
‫را برداشته‪ ،‬با سردار محمدامین خان به استقبال ایشان رفته‪ ،‬به عزت و احترام حاضر بار‬
‫سازند؛ چنان‏چه بر طبق امر امیر کبیر‪ ،‬مراسم پذیره را به جای آورده سردار میر افضل‬
‫خان را در محفۀ اعلی‏حضرت امیر کبیر برنشانیده به اعزاز و اکرام تام حاضر بار عامش‬
‫نمودند‪ .‬و امیر کبیر‪ ،‬باب تفقد و تلطف بر روی او گشوده‪ ،‬غبار خجلت و انفعال را که از‬
‫کردارش نسبت به امیر کبیر‪ ،‬بر گونة حال داشت به آب مرحمت بشست و جای نشیمن‬
‫فراش و پیشخدمت با اسباب و ادوات و غیره مایحتاج به وی بذل‬ ‫و فرش و بارگیر و ّ‬
‫‪1‬‬

‫فرموده و از آن‌‌‌که امیر کبیر رو برتافته‪ ،‬نزد سردار سلطان‌‌‌احمد خان رفته بود‪ ،‬هیچ نگفته‬
‫شرمندة احسانش ساخت‪.‬‬

‫ذکر امر یورش‌‌‌کردن امیر کبیر تمامت سپاه را و فتح هرات‬

‫چون امر محاصره طول کشیده‪ ،‬از اندیشه و تدبیر کار به جایی نرسید‪ ،‬الجرم امیر‬
‫کبیر عزم یورش کرده‪ ،‬نخست کار را بر قلعه‌‌‌گیان سخت نموده‪ ،‬راه آمد شد ایشان را‬
‫بک ّلی مسدود ساخت و نقب‌‌‌زنان اردو را مأمور به شکافتن اطراف شهر کرده‪ ،‬به اندک‬
‫زمان ثقوب نقوب‪ 2‬را تا کنار خندق و بعضی مواضع را در بُن دیوار حصار رسانیدند‪ .‬بعد‬
‫از صدمه باروت‪ ،‬رخنه در جداران‪ 3‬و ابواب حصار انداخته‪ ،‬بسیار کس از قلعه‌‌‌گیان را‬
‫از ضرب پارچه‌‌‌های کلوخ و سنگ هالک ساختند‪ .‬و مردم سکنۀ شهر راه امید را مسدود‬
‫دیده‪ ،‬ناچار روی دل به سوی امیر کبیر نهاده‪ ،‬دسته دسته و فوج فوج از شهر بیرون شده‪،‬‬
‫به اردوی ُمع ّلی همی‏پیوستند تا که در روز پنجشنبه هشتم ماه ذیحجة سال هزار و دوصد‬
‫و هفتاد و نه (‪ )1279‬هجری مطابق روز بیست و هفتم ماه می سنه هزار و هشتصد و‬
‫شصت و سه (‪ ) 1863‬میالدی‪ ،‬امر یورش از حضور امیر کبیر شرف صدور یافته‪ ،‬تمامت‬
‫سپاه حمله نموده‪ ،‬شهر را از دستبرد دلیرانة خودها و دغابازی‪ 4‬شهریان متصرف گشته‪،‬‬
‫فتح حاصل نمودند و شهر را تاراج کرده‪ ،‬غنیمت بسیار به دست آوردند‪ .‬و سردار شهنواز‬
‫خان با برادران و منسوبانش از بیم جان به ارگ در شده‪َ ،‬درِ امید به روی خویش بر بستند‬
‫و پس از اطفای نایرۀ یغما و آرام شدن التهاب آتش شور و غوغا‪ ،‬با سردار محمدعمر‬
‫خان و سردار سکندر خان‪ ،‬سردار شیرعلی خان را که نسبت خواهرزادگی به وی داشت‪،‬‬
‫شفیع ساخته‪ ،‬از راه عجز و انکسار به توسط او شرف اندوز حضور امیر کبیر شدند‪ .‬و‬
‫‪ .1‬حیوانی که بار را حمل کند ‪ -‬باربر ‪ -‬هودج و کجاوه‪.‬‬
‫‪ .2‬ثقوب نقوب یعنی سوراخ‏های نقب‌‌‌ها‪ .‬ک‬
‫‪ .3‬جمع جدار به معنی دیوار ها‪ .‬ک‬
‫‪ .4‬مکاری ‪ -‬نیرنگ بازی‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪109‬‬

‫امیر کبیر نخست سردار محمدعمر خان را مخاطب ساخته‪ ،‬احسانات خویش را که نسبت‬
‫به او مبذول فرموده بود‪ ،‬یک یک برشمرده‪ ،‬الزامش‪ 1‬کرد‪.‬‬
‫و سردار محمدعمر خان زبان به تصدیق گفتار امیر کبیر گشوده‪ ،‬نوازشی که دیده بود‪،‬‬
‫یک یک نام برده‪ ،‬از تقصیراتش عذر بدان خواست که‪ :‬برادرم سردار سلطان‌‌‌احمد خان را‬
‫به منزلۀ چاکر بودم و پس از وی پسرش را به مثابه نوکر؛ که به هر حال می‌‌‌بایست طریق‬
‫خدمت می‌‌‌سپردم و روز را به اخالص و اطاعت ایشان به سر می‌‌‌بردم‪ ،‬زیرا که سر از حکم‬
‫ایشان باز زدن‪ ،‬شیوۀ نمک حرامی و مایة بدنامی می‌‌‌شد‪ .‬پس ناچار بر طبق خواهش آنان‬
‫به کار کوشیدم و چشم از حقوق نمک نپوشیدم تا اینک که گرفتار کمند حوادث روزگار‬
‫شدم‪ ،‬رهسپار خدمت بودم‪ .‬و اکنون بیرون از عفو تقصیر که امیر کبیرم عفو فرمایند و به‬
‫چشم احسان جانب من نظر نمایند‪ ،‬دیگر چاره و تدبیری در ضمیر ندارم‪ .‬و امیر کبیر از‬
‫گفتار دلپذیر او سکوت اختیار کرده‪ ،‬او را دیگر چیزی نگفت‪ ،‬اما؛ سردار شهنواز خان را‬
‫معاتب ساخته‪ ،‬به لفظ تصغیر‪ ،‬تحقیرش نموده فرمود که‪ :‬شهنوازک تو بودی که بر زبان‬
‫می‌‌‌راندی که تا چون پدرم جان نسپرم‪ ،‬به جز محاربه و مقاتله به دیگر امری نگروم‪ .‬اینک‬
‫از چه گرفتار کمند ادبار‪ 2‬شدی؟ و سردار شهنواز خان لب به پاسخ گشوده‪ ،‬درشت‬
‫گویی آغاز کرده‪ ،‬مورد شتم و دشنام شد و در این حالت سردار شیرعلی خان نظر به‬
‫درشت‏گویی و زشت‏خویی او که مبادا به گفتار ناهنجار پردازد‪ ،‬دوش او را گرفته با سردار‬
‫سکندر خان و سردار محمدعمر خان هر سه تن را به عنف از مجلس بیرون کشیده‪ ،‬به‬
‫امر امیر کبیر همه را محبوس کرد‪.‬‬
‫و مقارن این حال سردار محمدامین خان از حضور قبلة امجدش امیر کبیر‪ ،‬رهسپار‬
‫قندهار گردید و پس از روانه شدن او از هرات به جانب قندهار‪ ،‬امراض مختلفة متضاده‪،‬‬
‫عارض حال امیر کبیر گشته ارکان قلعه بدنش رخوت‌‌‌پذیر شده‪ ،‬آفتاب عمرش را وقت‬
‫غروب رسید‪.‬‬

‫ذکر انتقال امیر کبیر از دار فانی به سوی جنت‌‌‌النعیم جاودانی به امر یزدانی‬
‫چون مرض اعلی‌‌‌حضرت امیر کبیر شدت گرفته‪ ،‬زمان رحلتش رسید‪ ،‬در روز سه‬
‫‌‌‌شنبه بیست و یکم ماه ذیحجة سال هزار و دویست و هفتاد و نه (‪ )1279‬هجری مصادف‬
‫روز نهم ماه جون سنه هزار و هشتصد و شصت و سه (‪ )1863‬میالدی که مطابق بود با‬
‫روز چهاردهم فتح هرات‪ ،‬ایام عمرش سپری گشته‪ ،‬در جنب مرقد منور برگزیدۀ ایزد‬

‫‪ .1‬الزام‪ :‬گردن‌‌‌گیر کردن ‪ -‬وا داشتند ‪ -‬اثبات‪.‬‬

‫‪ .2‬منهزم شدن ‪ -‬گریختن ‪ -‬پشت‌‌‌دادن‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪110‬‬

‫(سقی اهلل تراه َو َج َع َل َ‬

‫‌‌‌الج َّن َه َمثوا ُه)‪ 1‬مدفون شد و‬ ‫باری‪ ،‬حضرت خواجه عبداهلل انصاری َ‬
‫فرزندانش که حاضر بودند با سران و بزرگان سپاه به مراسم تعزیه‌‌‌داری و لوازم سوگواری‬
‫پرداخته‪ ،‬به طریق شایسته ایام فاتحه‌‌‌خوانی به پای بردند و هم‏چنین در کابل سردار‬
‫محمدعلی خان و در ترکستان سردار محمدافضل خان‪ ،‬نخست جشن و چراغان فتح‬
‫هرات را به پای برده‪ ،‬بعد خبر فوت امیر کبیر سمر گشته‪ ،‬بساط سور را به سوگ مبدل‬
‫ساخت و در کابل و قندهار و ترکستان و غزنین و جالل‌‌‌آباد و غیره بلدان و قصبات‪،‬‬
‫مراسم تعزیه‌‌‌داری و فاتحه‌‌‌خوانی به پای رفت‪.‬‬
‫خالصه‪ ،‬این پادشاه خلد آرامگاه متصف به اوصاف حمیده و متخلق به اخالق‬
‫پسندیده بود و برای بار عام روز معین جهت دادرسی انام نداشت و هر روزه پس از ادای‬
‫نماز بام و تالوت پاره‌‌‌ای از کالم ملک عالم‪ ،‬به محفل بار نشسته‪ ،‬احوال هر ضعیف و‬
‫ناتوان را پرسیده‪ ،‬داد می‌‌‌داد؛ بلکه اکثر از دادخواهان اناث و ذکور به درب حرمسرا و‬
‫عرض راه عرض حال کرده‪ ،‬داد می‪-‬خواستند؛ جنابش تکیه بر عصا کرده‪ ،‬داد می‌‌‌داد‪ ،‬و‬
‫مالیات محاالت‪ ،‬اکثر به جایگیر شهزادگان و بزرگان طوایف معین کرده‪ ،‬مجری می‌‌‌فرمود‪.‬‬
‫[و در خزانه چنان‏چه دأب سالطین است از نقد و جنس نمی‏اندوخت چنان‏چه روزی‬
‫یکی از خدام مأمور سفری شده از بی‌‌‌بضاعتی خویش عرض پرداز گردیده استدعای زاد‬
‫و راحله کرده‪ ،‬سه صد و هشتاد روپیه به صیغه بخشش به خزانه حوالتش فرمود‪ ،‬و آن‬
‫مرد کستاخانه به عرض رسانید که چرا از سه‌‌‌صد روپیه اضافه و از چهار صد روپیه کم‬
‫حواله‌‌‌ام فرمودند‪ .‬پاسخ داد که بیرون از همین مبلغ دیناری موجود در خزانه نبود که چهار‬
‫صد روپیه حواله داده می‌‌‌شد و در اضافه از سه صد همانا هشتاد روپیه کفایت‌‌‌کاری می‪-‬‬
‫نمود‪ ،‬کاستن آن جایز شمرده نشد] باری به عمر هفتاد و دو سالگی پدرود جهان فانی‬
‫کرده‪ ،‬میرزا محمدمحسن خان دبیر‪ ،‬حاالت آن مبرور را بدون اغراق شاعرانه وصف‌‌‌الحال‬
‫با تاریخ فوتش در سلک این ابیات درآورده است‪:‬‬
‫مهری به برج سلطنت ای دوستان گرفت کز حسرت فروغ جمالش جهان گرفت‬
‫شمعی خموش گشت که دود مصیبتش شد آتش غم و به همه دودمان گرفت‬
‫پیر و جوان فرقۀ افغان‪ ،‬فغان گرفت‬ ‫شد خسروی ز دهر که دایم به ماتمش‬
‫خورشیدسان‪ ،‬کران جهان تا کران گرفت‬ ‫یعنی امیر دوست‌‌‌محمد که تیغ او ‬
‫نتوان به خامه معنی و تفسیر آن گرفت‬ ‫از بس که مهربان به عزیزان و خویش بو د‬
‫کش یک بزرگ خورده به کاری توان گرفت‬ ‫ش‬
‫ره آن‏چنان نرفت به خورد و بزرگ خوی ‬
‫با آن‏که هر که هر چه برو سرگران گرفت‬ ‫هرگز به عمر خویش ز کس دل گران نش د‬
‫‪ .1‬خدا تربتش را آبیاری و جایگاهش را بهشت قرار دهد‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪111‬‬

‫ز انسان که از زمانه زمین صد ضمان گرفت‬ ‫در عهد او به مهد امانت غنوده خلق ‬
‫ره را چنان ز رهزن ناپاک پاک ساخت کز دزد مزد بدرقۀ کاروان گرفت‬
‫آری به حسن خلق جهان می‌‌‌توان گرفت‬ ‫تسخیر کرد خلق جهان را به حسن خلق ‬
‫دستش کاله سروری از سروران گرفت‬ ‫تا پای او نهاد قدم بر سریر حکم ‬
‫غیر از اجل که آخر عمرش عنان گرفت‬ ‫نگرفت کس به دهر عنان عزیمتش ‬
‫حکم آن چنان نمود که کلک فراستش انگشت بر عدالت نوشیروان گرفت‬
‫از جنب ملک میمنه تا کوهسان گرفت‬ ‫کهسان وقار او به هری لنگر او فکند ‬
‫بنمود فتح شهر هرات و بداد جان مردانه‌‌‌وار شهر هری را به جان گرفت‬
‫تاریخ فوت این شه غازی چسان گرفت‬ ‫محسن سوال کرد ز پیر خرد که آه ‬
‫‪1‬‬
‫گفت از امیر جاهد غازی توان گرفت‬ ‫ب‬
‫حوری سر از جنان بدر آورد در جوا ‬

‫ذکر زوجات و ابناء اعلی‌‌‌حضرت امیر کبیر جنت مسیر‬

‫این پادشاه خلد آرامگاه‪ ،‬پانزده تن زن نکاحی به ترتیب شرعی خواسته و در یک‬
‫زمان زیاده بر چهار منکوحه نداشته است‪ .‬و یکتن از قوم کافری در ملک‌‌‌یمینش بوده که‬
‫مجموع شانزده تن می شودند‪ .‬بدین ترتیب اول دختر مال صادق‌‌‌علی خان سردار قوم‬
‫بنگش که امیر محمدافضل خان و امیر محمداعظم خان زاده اویند‪ .‬دوم دختر حاجی‬
‫رحمت اهلل خان پوپل‌‌‌زایی که امیر شیرعلی خان وزیر محمداکبر خان و سردار غالم‌‌‌حیدر‬
‫خان و سردار محمدامین خان و سردار محمدشریف خان زادکان وی هستند‪ .‬سوم‬
‫بیوه سردار محمدعظیم خان که پس از فوت شوهرش به عقد نکاح خویش درآورد و‬
‫سردار محمداسلم خان و سردار محمدحسن خان و سردار محمدمحسن خان و سردار‬
‫محمدحسین خان و سردار محمدقاسم خان و سردار صالح‌‌‌محمد خان هر شش تن از‬
‫بطن اویند‪ .‬چهارم دختر لقا خان کوهستانی‪.‬‬
‫و از این پادشاه خلدآرامگاه‪ ،‬بیست و هفت پسر و بیست و پنج دختر از شانزده تن‬
‫زوجه باز مانده و دیگر پسر و دختر نیز تولد یافته‪ ،‬در زمان حیاتش به کوچکی پدرود‬
‫جهان کرده‌‌‌اند‪ .‬و از جمله نخست امیر شیرعلی خان جالس سریر سلطنت شده و در ضمن‬
‫امارت او امیر محمدافضل خان و امیر محمداعظم خان نیز بر تخت امارت افغانستان‬
‫جلوس نمودند ‪ -‬چنان‏چه مرقوم شده می‏آید ‪ -‬و امیر شیرعلی خان به عمر چهل و یک‬
‫سالگی پا بر اورنگ جهان‏بانی نهاده‪ ،‬تاریخ تولد و مدت زندگانی و تاریخ فوت و موضع‬
‫دفن او و دیگر برادرانش از این جدول مفهوم می‏گردد‪.‬‬
‫‪ .1‬عدد امیر جاهد غازی ‪1282‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪112‬‬

‫مدت‬ ‫تاریخ‬
‫موضع دفن‬ ‫تاریخ وفات‬ ‫عمر‬ ‫اسم‬ ‫تعداد‬
‫والدت‬
‫قلعة هوشمند خان‬
‫‪1284‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪1230‬‬ ‫امیر محمدافضل خان‬ ‫‪1‬‬
‫کابل‬
‫مزارشریف ترکستان‬ ‫‪1263‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪1232‬‬ ‫وزیر محمداکبر خان‬ ‫‪2‬‬
‫مزارشریف‬ ‫‪1266‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪1233‬‬ ‫سردار محمداکرم خان‬ ‫‪3‬‬
‫مزار عاشقان و عارفان‬
‫روز جمعه ذیقعده ‪1274‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪1235‬‬ ‫سردار غالم‌­حیدر خان‬ ‫‪4‬‬
‫کابل‬

‫(رح)‬ ‫‪1286‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪1236‬‬ ‫امیر محمداعظم خان‬ ‫‪5‬‬

‫مزاربایزیدبسطامی‬

‫مزار شریف ترکستان‬ ‫‪1296‬‬ ‫‪58‬‬ ‫‪1238‬‬ ‫امیر شیرعلی خان‬ ‫‪6‬‬

‫مزار شاه‌­محمد غوث‬ ‫در امر تسر فوت شده‬

‫‪72‬‬ ‫‪1241‬‬ ‫سردار ولی‏محمد خان‬ ‫‪7‬‬
‫الهور‬ ‫‪1313‬‬

‫خرقة شریفۀ قندهار‬ ‫‪1282‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪1242‬‬ ‫سردار محمدامین خان‬ ‫‪8‬‬

‫بغداد شریف‬ ‫‪1308‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪1243‬‬ ‫سردار محمدشریف خان‬ ‫‪9‬‬

‫مزار شیخ حبیب‬
‫‪1315‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪1245‬‬ ‫سردار احمد خان‬ ‫‪10‬‬
‫پشاور‬
‫مزار شاه‌­محمد غوث‬
‫‪1289‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪1247‬‬ ‫سردار محمدزمان خان‬ ‫‪11‬‬
‫الهور‬

‫باغ شاه کابل‬ ‫‪1287‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪1248‬‬ ‫سردار محمداسلم خان‬ ‫‪12‬‬

‫باغ شاه کابل‬ ‫‪1296‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪1249‬‬ ‫سردار محمدحسن خان‬ ‫‪13‬‬

‫مزار بری امام‬

‫‪1313‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪1249‬‬ ‫سردار محمدکریم خان‬ ‫‪14‬‬
‫راولپندی‬

‫باغ شاه کابل‬ ‫‪1287‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪1254‬‬ ‫سردار محمدحسین خان‬ ‫‪15‬‬

‫مزار سید مهدی کابل‬ ‫‪1284‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪1255‬‬ ‫سردار فیض‌­محمد خان‬ ‫‪16‬‬

‫مزارعاشقان و عارفان‬
‫‪1322‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪1256‬‬ ‫سردار محمدعمر خان‬ ‫‪17‬‬
‫کابل‬

‫مزار عاشقان عارفان‬

‫‪1282‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪1259‬‬ ‫سردار سیف‏اهلل خان‬ ‫‪18‬‬
‫کابل‬
‫حیات است‬ ‫‪1261‬‬ ‫سردار محمدیوسف خان‬ ‫‪19‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪113‬‬

‫مزار عاشقان عارفان‬ ‫‪1291‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪1263‬‬ ‫سردار محمدقاسم خان‬ ‫‪20‬‬

‫مزار عاشقان عارفان‬ ‫‪1300‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪1263‬‬ ‫سردار محمدهاشم خان‬ ‫‪21‬‬

‫سرهند شریف‬ ‫‪1315‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪1268‬‬ ‫سردار حبیب‏اهلل خان‬ ‫‪22‬‬

‫مزار عاشقان عارفان‬ ‫‪1280‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪1270‬‬ ‫سردار محمدرحیم خان‬ ‫‪23‬‬
‫مزار عاشقان عارفان‬ ‫‪1300‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪1271‬‬ ‫سردار نیک‏محمد خان‬ ‫‪24‬‬
‫مزار بابا کادانی کابل‬ ‫‪1289‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪1271‬‬ ‫سردار محمدصادق خان‬ ‫‪25‬‬

‫مزار مهتر لمک لمقان‬ ‫‪1302‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪1272‬‬ ‫سردار محمدشعیب خان‬ ‫‪26‬‬
‫حیات است‬ ‫‪1273‬‬ ‫سردار محمدعظیم خان‬ ‫‪27‬‬

‫ذکر جلوس اعلی حضرت امیر شیرعلی خان بر تخت سلطنت افغانستان‬
‫الغرض سردار شیرعلی خان هم‏چنان در باغ میرزا جان که محل فوت امیر کبیر خلد‬
‫آشیان بود‪ ،‬گرفتار سوگ و ماتم بود که در روز جمعه بیست و چهارم ماه ذیحجة سال‬
‫هزار و دوصد و هفتاد و نه (‪ )1279‬هجری که روز چهارم رحلت امیر کبیر بود‪ ،‬سردار‬
‫محمداعظم خان در مسجد جامع شهر هرات داخل شده‪ ،‬اعیان و بزرگان سپاه و رعیت را‬
‫قبل از ادای نماز جمعه‪ ،‬دعوت بیعت و اطاعت امیر شیرعلی خان کرده‪ ،‬و تمامت مردم‬
‫او را به امارت پذیرفته‪ ،‬امر و نهی حکمش را گردن نهادند‪ .‬بعد در همین روز نام او را‬
‫داخل خطبه ساخته‪ ،‬از مراسم تبریک و تهنیت امارت او بپرداخت‪ ،‬و سکۀ زر را به اسم‬
‫او مروج نموده‪ ،‬فص خاتمش را بدین بیت من ّقر فرمود‪:‬‬

‫وصی دوست‌‌‌‌محمد امیر شیرعلی است‬ ‫جمال دولت پاینده‪ ،‬قسمت ازلی است‬
‫سپس از باغ میرزا جان فرامین امارت او بر سبیل اشتهار اصدار یافته‪ ،‬به نام حکام‬
‫و عمال و خوانین عظام هر بلد و مقام‪ ،‬جداگانه انتشار پذیرفت‪ .‬و از آن جمله منشوری‬
‫که همدست بریدی‪ 1‬برای سردار محمدافضل خان حکمران ترکستان و بزرگان رعیت و‬
‫افسران سپاه مقیم آن مملکت‪ ،‬شرف نفاذ و ع ّز ارسال یافت‪ ،‬و سردار محمداعظم خان نیز‬
‫نامه‌‌‌‌ای ظاهرا ً به نام تهنیت و باطن ًا برای برادرش سردار محمدافضل خان نگاشته‪ ،‬به قاصد‬
‫مذکور سپرد بدین مضمون که‪ :‬هرگاه هوای سلطنت در سر دارد‪ ،‬فرصتی بهتر از این‬
‫میسر نخواهد شد که ساز سفر کرده‪ ،‬از ترکستان روی به سوی کابل نهاده‪ ،‬قبل از آن که‬
‫‪ .1‬نامه‌‌‌‌بر ‪ -‬چاپار‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪114‬‬

‫امیر شیرعلی خان وارد شود‪ ،‬کابل را از تصرف سردار محمدعلی خان پسر او کشیده‪ ،‬در‬
‫تصرف خویش آرد‪ .‬و سردار محمدافضل خان از این نامة سردار محمداعظم خان سرباز‬
‫زده‪ ،‬از امر مذکور نظر به بدنامی و نام‌‌‌‌نیکوسرانجامی‪ ،‬احتراز نمود و به همان حکومت‬
‫ترکستان اکتفا و قناعت کرده‪ ،‬امارت امیر شیرعلی خان را پذیرا شده‪ ،‬نامۀ اطاعت و انقیاد‪،‬‬
‫نگار و ارسال داشت‪ .‬و امیر شیرعلی خان پس از انجام امر جلوس به اهتمام کار سلطنت‬
‫و نظم و نسق مملکت پرداخته‪ ،‬وضع امارتش را به طرز سالطین بزرگ نهاد؛ چنان‏چه از‬
‫انتظامی که در لشکر نظام کرد معلوم می‌‌‌‌گردد‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و هشتاد هجری‬

‫در ابتدای این سال افواج سوراه و پیادۀ نظام که در تحت رایت سردار محمداعظم‬
‫خان و در خان‌‌‌‌آباد قیام داشتند و چنان‏چه از پیش به شرح رفت که به اغوای الال و معلم‬
‫سردار محمدعزیز خان و افسران ایشان بنای شورش نهاده و معطل به فرصت گذاشته‬
‫بودند؛ فوت امیر کبیر را وقت فتنه دانسته‪ ،‬دو فوج پیاده و یک فوج سوارۀ متعلقۀ سردار‬
‫محمداعظم خان‪َ ،‬در فتنه باز و شورش آغاز کردند و روی بلوا جانب مأوای سردار‬
‫عبدالرحمان خان نهاده‪ ،‬در و دیوار خانه‌‌‌‌ای را که او در آن سکنی داشت‪ ،‬به زیر سنگ‬
‫انداختن گرفته‪ ،‬به تاراج مال و منال مردم آن‏جا پرداختند‪.‬‬
‫و افواج تبعۀ سردار عبدالرحمان خان از حالت ساالرشان آگاه گشته‪ ،‬با توپخانه راه‬
‫مدافعه برگرفتند که بلواییان را از کار شگفت ایشان باز دارند و سردار عبدالرحمان خان‬
‫به اندیشة این‏که مبادا فتنه بزرگ شود و قضیه سترگ گردد‪ ،‬ایشان را از نزدیک شدن به‬
‫مسکن خویش بازداشت و بلواییان از برخاستن سپاه متعلقۀ سردار عبدالرحمان خان با‬
‫خوف هم‌‌‌‌عنان گردیده‪ ،‬از پیرامون منزل سردار موصوف معاودت کرده‪ ،‬در لشکرگاه که‬
‫اقامت داشتند جای گزیدند و از آن‏جا احمال و اثقال خود را فرو گذاشته‪ ،‬سبک‌‌‌‌دوش‬
‫روی به سوی کابل نهادند و در یک منزلی به امر الال و معلم سردار محمدعزیز خان که‬
‫عاقبت کار را وخیم دانستند‪ ،‬از راه پیمودن باز ایستاده درنگ کردند‪ ،‬و پس از توقف سه‬
‫روز‪ ،‬سپاهیان مذکوره از کنه حیله و اغوای الال و معلم مزبوران و افسران ایشان دانسته‪،‬‬
‫عریضه‌‌‌‌ای از راه معذرت و عفو مقصریت خویش‪ ،‬پیش سردار عبدالرحمان خان فرستاده‪،‬‬
‫در گذشت گناه خواستند و او پاسخ داد که آنانی را که مصدر فتنه شده و سپاه را به مفسده‬
‫برانگیخته‌‌‌‌اند‪ ،‬با دست بسته بسپارند؛ البته مسئول ایشان قبول است و اال هر جانب که‬
‫عزم جزم کرده‌‌‌‌اند‪ ،‬رهسپر شوند که عرض ایشان پذیرفته نیست‪ .‬و ایشان که از راه صدق‬
‫عریضه فرستاده بودند هشت تن از کپتانان و حواله‌‌‌‌داران را که به اغوای کمیدانان ‪ ،‬بغی و‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪115‬‬

‫طغیان ورزیده بودند‪ ،‬در غل و زنجیر انداخته‪ ،‬نزد سردار عبدالرحمان خان روانه ساختند‬
‫و نیز پیام دادند که اینان بودند که به واسطة کمیدانان‪ 1‬ما را از راه فریب نزد الال و معلم‬
‫سردار محمدعزیز خان برده‪ ،‬حلف‪ 2‬کالم مجید در میان نهادند‪ .‬بعد سردار عبدالرحمان‬
‫خان چند تن از افسران سپاه خویش را نزد سپاهیان مزبوره فرستاده‪ ،‬از طریق دلجویی‬
‫پیش خوانده‪ ،‬به جهت الزام افسرانی که مصدر فتنه بودند با ایشان مواجهه فرموده‪ ،‬به‬
‫گواهی سپاهیان‪ ،‬همه را که مقید و محبوس بودند ملزم ساخته‪ ،‬هر هشت تن را عبرت ًا امر‬
‫یاسا کرده‪ ،‬هدف گلولة تفنگ سپاه نظام نمود و بقیة افسران فتنه‌‌‌‌جوی مفسده‌‌‌‌خوی را چون‬
‫نسبت غالمی به سردار محمداعظم خان داشتند‪ ،‬به پاس خاطر آقای ایشان‪ ،‬جان بخشی‬
‫فرموده‪ ،‬از مناصب‌‌‌‌شان عزل کرد و به عوض آنان از پیاده و سوارة سپاه خویش افسر تعین‬
‫نمود‪ ،‬و هم‏چنین هریک از سپاهیان را که فی‌‌‌‌الجمله فتنه‌‌‌‌جو و نکوهیده خو دانست‪ ،‬نیز‬
‫از نوکری موقوف کرد‪ ،‬و الال و معلم را بنا به مؤانست سردار محمدعزیز خان عفو کرده‪،‬‬
‫چیزی از سرزنش دربارۀ ایشان امر نکرد‪.‬‬

‫ذکر فتنۀ میر اتالیق و اغوا نمودن او مردم قطغن را‬

‫و مقارن این حال که هنوز امیر شیرعلی خان در هرات بود میر اتالیق از فوت امیر‬
‫کبیر خبر یافته‪ ،‬جانب صحرای غوایت شتافت و به امری که همواره پیشنهاد خاطرش‬
‫بود پرداخته‪ ،‬به وسایط و وسایل و ارسال رسایل‪ ،‬مردم محال قطغن را برانگیخته‪ ،‬به‬
‫غوایت انداخت و سلطان‌‌‌‌مراد خان پسرش را در بین مردم محال مذکوره فرستاد؛ چنان‏چه‬
‫او تمامت مردم ایل و الوس عالقه‌‌‌‌جات قطغن را دیده‪ ،‬آتش بلوا برافروخت‪ .‬و سردار‬
‫عبدالرحمان خان جهت اطفای آن نایره‪ ،‬رایت تنبیه و تهدید مردم مذکور برافراخته‪،‬‬
‫سردار محمدعلم خان و سردار غالم‌‌‌‌محمد خان را که در اردویش بودند‪ ،‬با سه فوج پیاده‬
‫و هزار سوار و دوازده ضرب توپ آتشبار و بیست دستۀ یک‌‌‌‌صدی از خاصه‌‌‌‌دار‪ ،‬مقرر‬
‫میدان کارزار فرموده‪ ،‬امر کرد که از راه بقالن روی به سوی خصم نهند و خود عزم کرد‬
‫که از راه شورآبک رهسپار عرصۀ پیکار شده‪ ،‬وارد نهرین که جای ازدحام خصم نکوهیده‬
‫فرجام است شود‪ .‬ا ّما؛ لشکر مأمورة راه بقالن قبل از حرکت سردار عبدالرحمان خان وارد‬
‫نهرین گردیده‪ ،‬سردار محمدعلم خان بی‌‌‌‌آنکه قراول بگمارد؛ با دویست سوار پیش از‬
‫اردو رهسپار همی‌‌‌‌بود و لشکریانش از پیش رفتن بدون قراول‪ ،‬هرچند منع کردند نشنیده‪،‬‬
‫راه همی‪-‬پیمود تا که دوهزار سوار مخالف از جایی که کمین کرده بودند برخواسته‪،‬‬
‫با وی مقابل گشتند و بی‌‌‌‌باکانه حمله کرده‪ ،‬همراهان سردار محمدعلم خان را از پیش‬
‫‪ُ .1‬کمیدان‪ ،‬درجه‌‌‌‌دار ارتش ‪ -‬افسر ‪ -‬صاحب منصب‪.‬‬
‫‪ .2‬سوگند خوردند ‪ -‬یاد کردن‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪116‬‬

‫برداشتند‪ ،‬و خود او پای ثبات فشرده‪ ،‬با چند سوار استوار بایستاد و کشش و کوشش‬
‫مردانه کرده‪ ،‬آخراالمر با همراهانش کشته گشت و لشکرش که از قفا رهسپر بود‪ ،‬از این‬
‫امر خبر یافته‪ ،‬تمامت سواران حاضرة اردو با شمشیر آخته سبک عنان تاخته‪ ،‬خود را بر‬
‫سر نعش سردار شجاعت دثار رسانیدند و با گروه مخالف که قصد سر بریدن او و ربودن‬
‫آن را داشتند درآویخته‪ ،‬فراوان خون بریختند و سه‌‌‌‌صد تن را از ایشان مجروح و مقتول‬
‫ساخته‪ ،‬بقیةالسیف را از پیش برداشته‪ ،‬از بریدن سر سردار شهید سعید و ربودنش محروم‬
‫گذاشتند‪ ،‬و هزیمتیان از راه گریز وارد نهرین شده‪ ،‬از ستیز و آویز باز ماندند‪ .‬و روز دیگر‬
‫سپاه سردار مقتول به آهنگ هنگامه‌‌‌‌آرایی‪ ،‬روی به سوی نهرین نهاده‪ ،‬گروه مخالف که‬
‫تقریب ًا چهل هزار تن مرد پیکار بودند‪ ،‬سر راه برگرفته باهم در‏آویختند و تا وقت عصر‬
‫کار را بر یکدیگر حصر‪ 1‬ساخته‪ ،‬آخراالمر سپاه افاغنه پراکنده‌‌‌‌گی را فرو گذاشته‪ ،‬قلعه‌‌‌‌آسا‬
‫چهار صف پشت بر پشت هم و رو بر خصم بربسته‪ ،‬از چهار جانب خود را ایمن از حملة‬
‫دشمن ساختند؛ چنان‏چه از هر طرف که خصم حمله می‌‌‌‌کرد تا که دور بود به گلولة تفنگ‬
‫و توپ‪ ،‬و چون نزدیک می‌‌‌‌شد به شمشیر دفع می‌‌‌‌نمودند‪ ،‬تا که تقریب ًا ده هزار تن از لشکر‬
‫غنیم‪ ،‬مقتول و مجروح گردیده‪ ،‬از عسکر پادشاهی به سبب صف و قلعه بستن زیاده بر‬
‫ده تن زخمدار نشدند و به جز این ده تن زخم‌‌‌‌دار و سردار محمدعلم خان و بیست تن‬
‫همراهانش که مجموع سی و یک تن بشوند دیگر احدی مجروح و مقتول نگشت‪ .‬و در‬
‫پایان کار قطغن‏یان پشت به جنگ داده‪ ،‬رو به گریز نهادند‪ ،‬و از جمله سلطان‌‌‌‌مراد خان با‬
‫دوهزار سوار از مردمی که با او فرار و در این مرحله یار و مددکارش بودند و سه هزار‬
‫سوار دیگر از جملة شش هزار سواری که میران بدخشان از راه خفا به معاونت او گماشته‬
‫بودند‪ ،‬طریق فرار برگرفت‪ .‬و سه هزار سوار بقیة میران بدخشان با دیگر سواران تبعۀ‬
‫سلطان‌‌‌‌مراد خان‪ ،‬پس از ده هزار تن مقتول و مجروح‌‌‌‌شدن همراهان ایشان‪ ،‬چندی اسیر‬
‫و دستگیر نیز شده‪ ،‬دیگران فراروادی ادبار گردیدند و خبر این فتح بزرگ را که جمعی‬
‫قلیلی در مقابل چهل هزار سوار‪ ،‬استوار ایستاده حاصل کردند «غنم» نام مِنگباشی که از‬
‫طرف سردار عبدالرحمان خان مأمور جاسوسی‪ ،‬و در اول این شورش گرفتار سلطان‌‌‌‌مراد‬
‫خان شده‪ ،‬در نزد او محبوس بود و بعد از هزیمت یافتن او ‪ -‬چنان‏چه رقم گشت ‪ -‬از‬
‫زندان بیرون گردیده‪ ،‬اسپی به دست آورده شباشب راه سپرده‪ ،‬وقت طلوع آفتاب خود را‬
‫به سردار عبدالرحمان خان رسانیده‪ ،‬چون از اسپ فرود گشت‪ ،‬بیهوش شده‪ ،‬پس از آن‌‌‌‌که‬
‫به هوش آمد سردار عبدالرحمان خان از وی استفسار سبب بی‌‌‌‌هوشی کرده‪ ،‬پاسخ شنید‬
‫که هر روز چهار صد تازیانه به امر سلطان مرادش می‌‌‌‌زدند؛ چنان‏چه جراحان اردو پشت‬
‫‪ .1‬تنگ گرفتن ‪ -‬محاصره کردن‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪117‬‬

‫و پهلو و غیره اعضای او را دیده‪ ،‬بر صدق اظهارش گواهی دادند که بدون از رو‪ ،‬دیگر‬
‫اعضای او سراسر چون چهرۀ بخت سلطان مراد قیرگون است‪.‬‬
‫پس سردار عبدالرحمان خان یک واقف زحمات و مشقاتی که او کشیده و دیده بود‬
‫شد‪ .‬سپس آن مرد خردمند به عرض رسانید که همة مردم این بوم و بر‪ ،‬از خوف شور‬
‫و شر روی به سوی کوه و کمر‪ 1‬نهاده‪ ،‬مساکن و مواطن ایشان را فرو خواهند گذاشت‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان از شنیدن این سخن فورا ً دوهزار سوار نظام با شش عراده‬
‫توپ جلوی و شش ضرب توپ قاطری به سرکردگی نایب غالم‌‌‌‌محمد خان بن نایب‬
‫امیر بارکزایی مأمور کرده‪ ،‬دستورالعمل داد که در «آهن د ّره» که معبر مردم فراری است‬
‫رفته‪ ،‬نگذارد که کسی پای فرار از آن‏جا فراتر گذارد و هم‏چنین فوج سواره و پیادۀ مقم‬
‫تالقان را نیز امر کرد که با نایب غالم‌‌‌‌محمد خان مذکور در موضع مزبور که نقطۀ فاصلۀ‬
‫بدخشان و قطغن است برود‪ ،‬و از راه «شورآبک» نیز قاضی قندز را با دو سه تن از میران‬
‫بلخ چون بابا بیک و غیره که اشخاص معتمد و معتبر بودند فرستاد که مردم را استمالت و‬
‫هدایت کنند‪ ،‬و مردم چون در آهن د ّره رسیده‪ ،‬راه را از سپاه مسدود یافتند‪ ،‬ناچار دست‬
‫از جان و مال شسته‪ ،‬از راه پیمودن بازمانده‪ ،‬دل به قتل و تاراج نهادند‪ ،‬و در چنین حالت‬
‫لشکری که در نهرین با ایشان مقاتله کرده بود در رسیده‪ ،‬قفای ایشان را سدوار برگرفت‬
‫تا که قاضی قندز و میر بابا بیک و غیره در بین الوسات آنان در شده‪ ،‬همه را تسلی داده‪،‬‬
‫مستمال ساختند؛ چنان‏چه همة آقسقاالن و منگباشیان که از دم تیغ دلیران افغان در محاربة‬
‫نهرین‪ ،‬جان به سالمت برده بودند‪ ،‬به اعتبار و اعتماد قاضی قندز و غیره علماء و سادات‪،‬‬
‫از راه اطاعت نزد سردار عبدالرحمان خان آمدند و او به مکافات کردار ایشان در گذشتن‬
‫از خطایی را که کرده بودند‪ ،‬مشروط به رسانیدن ده لک روپیه کرده‪ ،‬ایشان که از جان و‬
‫مال نا امید بودند‪ ،‬از این شرط بسی خرسند گشته‪ ،‬طوع ًا دوازده لک روپیه بر عهده گرفته‬
‫معفو شدند‪.‬‬
‫سپس سردار واالتبار وثیقه‏نامه‌‌‌‌ای در میان نگار فرموده‪ ،‬این شرط را درج آن کرد که‪:‬‬
‫پس از این سخن میرانشان را که مخالفت با امیر افغانستان داشته باشند نشنیده‪ ،‬تا زمانی‬
‫که دولت افغان بر قرار باشد‪ ،‬ازو و نبایرش‪ 2‬روی دل برنتافت‪ ،‬ه به دیگری نگروند‪ .‬دیگر‬
‫آن‏که دوازده لک روپیه را که پذیرا شده‌‌‌‌اند‪ ،‬بدون اهمال تحویل خزانة رکاب وی نمایند‪ ،‬و‬
‫او ایشان را به مثابة دیگر رعایا رعایت و حفاظت نماید و دست ستم جورکیشان را از اخذ‬
‫مال و منال ضعفا و درویشان به چوب سیاست باز دارد‪ ،‬فقط‪ .‬و جانبین خاتم بر خاتمة آن‬
‫نهاده‪ ،‬بعد همة آقسقاالن را به عطای خالع فاخره سرافراز ساخته‪ ،‬رخصت انصراف داد‪.‬‬
‫‪ .1‬کمر به معنی تنگنای کوه و بلندی که باال رفتن بدان دشوار باشد‬
‫‪ .2‬نبایر جمع نبیره نواسه می‏گویند‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪118‬‬

‫و ایشان رفته با ایل و الوس خودها از وصف سردار عبدالرحمان خان داستان‏ها رانده و‬
‫عهدنامة او را که با خود برده بودند‪ ،‬نزد هم‏گنان خوانده‪ ،‬از کثرت سرور عهدنامه‌‌‌‌ای دیگر‬
‫از طرف تمام رعایا نیز به این مضمون مسطور نموده‪ ،‬ارسال داشتند که‪ :‬مطیع و منقاد امر و‬
‫نهی سلطنت بوده‪ ،‬نسبت به سردار عبدالرحمان خان بن سردار محمدافضل خان به جان و‬
‫مال مضایقه روا ندارند و اوالد او را همیشه گرامی دارند و دوست او را دوست و دشمنش‬
‫را دشمن پندارند‪ .‬و هم عریضه‌‌‌‌ای جداگانه با عهدنامة مذکور‪ ،‬مسطور و مرسول نمودند‬
‫که‪ :‬چون جان و مال و عیال ما را از خطر تلف‪ ،‬ایمن فرموده‌‌‌‌اند‪ ،‬اند هر آینه به پاس این‬
‫احسان‪ ،‬در رسانیدن دوازده لک روپیه اهمال نخواهد شد‪ ،‬زیرا که دو کرور روپیه از نقد‬
‫و جنس و مال و مواشی ما را که در معرض تلف می‌‌‌‌دانستیم وا گذاشتند‪ .‬البته به شکر‬
‫و منّت این عطیت‪ ،‬وجه مذکور به زودی به وصول خواهد پیوست‪ ،‬و هم پس از این به‬
‫فریب میران خود‪ ،‬راه خالف نخواهیم پیمود‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان عهدنامه و مکتوب شان را نزد پدر واالگهرش سردار‬
‫محمدافضل خان فرستاده‪ ،‬از تدابیر خویش که به کار برده بود‪ ،‬آگاهی داد و هم جواب‬
‫مردم مذکور را به عبارات معقول و مطبوع نوشته فرستاد‪ ،‬و ایشان دوازده لک روپیة‬
‫معهوده را تا یک ماه تحویل خزانة رکاب سردار واالتبار نموده‪ ،‬رسید نامه حاصل کردند‪.‬‬
‫و مقارن این حال که سردار عبدالرحمان خان از همه جهت فارغ بال گشت‪ ،‬ورق‬
‫محاسبات دیوان را به روی کار آورده پانزده لک روپیه از بقایای مالیات محاالت حاصل‬
‫کرده‪ ،‬مواجب باقی‏ماندة سال گذشتة سپاه را با تنخواه چهار ماه از این سال ادا فرموده‪،‬‬
‫رعیت و لشکر را از تشویش آسوده ساخت و به وجه نیکو به حکومت پرداخت‪.‬‬

‫ذکر دزدان مردم بدخشان که به لباس تاجر داخل اردو شده‪ ،‬سپاه را اذیت‬
‫می‌‌‌‌نمودند‬
‫و در خالل احوال مذکوره جمعی از دزدان مردم بدخشان که از دیر باز خود را‬
‫ملبس به لباس تاجران ساخته‪ ،‬با متاع نسج بدخشان داخل اردو بازار شده‪ ،‬بیع و شراء‬
‫می‌‌‌‌نمودند و در وقت بازگشت از لشکرگاه‪ ،‬اسلحه و آالت حرب‏شان را که در عرض‬
‫راه به جای خفا می‌‌‌‌نهادند برداشته‪ ،‬با هرکه از سواره و پیادة اردو دچار می‌‌‌‌شدند‪ ،‬او را‬
‫کشته‪ ،‬سالح و جامه‌‌‌‌اش را به یغما می‌‌‌‌بردند‪ ،‬و مردم سپاه ایشان را تاجر پنداشته‪ ،‬فاعل‬
‫تجسس و تفحص کرده‪ ،‬ایشان را‬ ‫این کار نمی‌‌‌‌دانستند و در هر بار که حادثه‌‌‌‌ای رو می‌‌‌‌داد‪ّ ،‬‬
‫به خیال آن‌‌‌‌که تاجرند‪ ،‬مرتکب آن نمی‏شمردند و اگرچه غیر از ایشان دیگری را در حین‬
‫جست‏وجو در راه مشاهده نمی‏کردند‪ ،‬مزاحم حال ایشان نمی‌‌‌‌شدند و دیگری را نیافته‪ ،‬به‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪119‬‬

‫لشکرگاه مراجعت می‌‌‌‌نمودند‪ ،‬و از زمان حکومت سردار عبدالغیاث خان مرحوم تا این‬
‫آوان به منوال مذکور به پای رفت تا که بعد از دو سال سردار عبدالرحمان خان سرکردۀ‬
‫سوارة نظام را با ساالر سوارة ملکی اوزبکیه امر کرد که هر روز در وقت طلوع صبح هزار‬
‫سوار مقرر کنند که ده و بیست تن به فاصلة شش هزار گام از عسکر دورتر‪ ،‬در نشیب‌‌‌‌ها‬
‫کمین گزیده‪ ،‬مخفی ًا بایستند و هم تمامت سپاه را آگاه کرده قرار داد که هر که از پی‌‌‌‌کاری‬
‫بیرون رود اگر گرفتار و دچار دزدان شود‪ ،‬پاره‌‌‌‌ای از لباسش را پرچم آسا حرکت دهد تا‬
‫سواران مأموره دیده‪ ،‬از کمین‌‌‌‌گاه بتازند و دزدان را دفع کنند و اگر بتوانند دستگیر کرده‪،‬‬
‫در لشکرگاه آرند‪ .‬و مدت بیست روز به طریق مذکور به سر رفته و دو سه روز بازار نیز‬
‫در این میان واقع گشته‪ ،‬خبری از دزادن ظاهر نگشت و با آن سردار عبدالرحمان خان از‬
‫امری که کرده بود فرو نگذشت تا که روزی در اخیر حدود تالقان‪ ،‬آن ظاهر تاجرا ِن باطن‬
‫فاجران با چهار تن از مهتران اسپان که به تحصیل علوفه می‌‌‌‌رفتند‪ ،‬مالقی گشته‪ ،‬حمله‌‌‌‌ور‬
‫شدند و یکی از ایشان که اسپ چاالک‪ [ ،‬گودن]‪ 1‬داشت‪ ،‬بر پشته فراز گردیده خرقه‌‌‌‌ای‬
‫را حرکت داده‪ ،‬آواز نمود و سواران قراول که در آن‏جا کمین داشتند‪ ،‬به سرعت شهاب‬
‫و شتاب سحاب خود را به سر وقت ایشان رسانیده‪ ،‬دیدند که پنجاه تن سوار از مردم‬
‫بدخشان و کوالبند که بدان کار ناصواب اقدام نموده و مهتران را کشته‌‌‌‌اند‪ .‬پس ایشان را در‬
‫میان گرفته‪ ،‬بعد از کشش و کوشش بسیار همه را دستگیر نموده‪ ،‬نزد سردار عبدالرحمان‬
‫خان آوردند و او اسلحه و اسباب‏شان را از قبیل رخت و زین و لجام و ده‏هزار روپیة نقد‬
‫برگرفته‪ ،‬نقدینه را تحویل خزانه و دیگر را هر چه بود به سواران که آورده بودند قسمت‬
‫فرمود و اسپان شان را تحویل کمند توپخانه نمود‪.‬‬
‫بعد از خود آنان معلوم کرد که ایشان بوده‌‌‌‌اند که مرتکب دزدی می‌‌‌‌شده‏اند‪ .‬آنگاه‬
‫که محقق گشت‪ ،‬همه را حکم قتل کرد و ایشان خود را در معرض فنا دیده‪ ،‬به عرض‬
‫رسانیدند که اگر به جان امان یابند‪ ،‬هر یکی دوهزار روپیه‪ ،‬کفارة خطایش به خزانه‬
‫رسانیده‪ ،‬از کردار نابه هنجار ایشان نیز توبه و بازگشت کنند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان‬
‫عرض ایشان را نپذیرفته‪ ،‬در روز بازار همه را از ضرب توپ هالک ساخت‪.‬‬

‫ذکر قاصد فرستادن میر جهاندار شاه نزد سردار عبدالرحمان خان برای خالصی‬
‫اسیرانی که به یاسا رسیدند‬
‫و بیست روز پس از کشته گشتن اسیران و دزدان مذکوره‪ ،‬میر جهاندار شاه از‬
‫گرفتاری ایشان آگاه گشته‪ ،‬شخصی را که جهت استخالص یک تن محبوس نزد سردار‬
‫‪ .1‬گودن به معنی یابو‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪120‬‬

‫عبدالغیاث خان مرحوم‪ ،‬حاکم سابقة قطغن فرستاده و آن محبوس را به تملق و چرب‬
‫زبانی رها داده برده بود‪ ،‬با مکتوبی نزد سردار عبدالرحمان خان ارسال نموده‪ ،‬پیام داد‬
‫که به رسیدن این نامه اسیران را بدون بهانه و عذری رها کرده‪ ،‬با حامل صحیفه روانه‬
‫دارد و الاّ عریضه‌‌‌‌ای از جور و تعدی سردار واالتبار‪ ،‬نگار و نزد قبلۀ امجدش سردار‬
‫محمدافضل خان در بلخ ارسال خواهد شد که فرزندش مردم بدخشان را دل گزند و‬
‫خاطر نژند ساخته‪ ،‬از حکومت افغان بیزار خواهد کرد‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان نامة‬
‫میر جهاندار شاه را که عباراتش سراسر عتاب و پر پیچ و تاب بود مطالعه کرده عالوه بر‬
‫آن‪ ،‬فرستاده‌‌‌‌اش نیز زشت‌‌‌‌خویی و درشت‌‌‌‌گویی کرده‪ ،‬سردار با اقتدار را به خشم آورد؛‬
‫چنان‏چه ریش و بروت او را امر کندن کرده‪ ،‬امردش ساخت و سرمه بر چشم و وسمه‬
‫بر ابرویش کشیده‪ ،‬موی ریش و سبلت او را در خریطۀ‪ 1‬زرینه‌‌‌‌ای انداخته‪ ،‬به دستش‬
‫داد و گفت‪ :‬اینک جواب میر خویش بر گیر و برو‪ ،‬و هم قتلگاه کشتگان را به وی بنمود‬
‫که اسیران در آن بیاسا رسیده بودند‪ ،‬و پس از رخصت مراجعت دادن قاصد مذکور فورا ً‬
‫دو فوج پیاده هشت‏صدی و دوهزار سوارة نظام و بیست بیرق یک‌‌‌‌صدی پیادة ساخلو و‬
‫هزار سوار ملکی از مردم اوزبک و دوازده ضرب توپ قاطری را به سرکردگی کمیدان‬
‫محمدزمان خان و کمیدان سکندر خان و نایب غالم‌‌‌‌احمد خان‪ ،‬از خان‌‌‌‌آباد جانب تالقان‬
‫گسیل فرمود و امر کرد که فرستادة ریش و بروت به باد دادة میر جهاندار شاه را با خود‬
‫برده‪ ،‬به وی سپارند و نیز فرمود که از افواج مقمیة تالقان‪ ،‬فوج سواره و یک فوج پیادة‬
‫نظام را با پیادة ساخلو و شش ضرب توپ قاطری با خود همراه گیرند؛ چنانچه ایشان‬
‫وارد تالقان شده‪ ،‬فرستادة میر جهاندار شاه را رخصت رفتن نزد آقایش داده‪ ،‬بعد افواج‬
‫مذکوره را از آن‏جا همراه گرفته کوچا کوچ وارد فرخار شدند‪.‬‬
‫و در این وقت فرستادة مسطور نزد میر مذکور رسیده‪ ،‬خریطة ریش و بروتش را‬
‫نزد وی گذاشته ماجرا باز داشت‪ .‬و میر از تقریر او آشفته و دلگیر گردیده‪ ،‬اسپ و سالح‬
‫خواسته‪ ،‬به آهنگ خان‌‌‌‌آباد سوارانش را آواز داد‪ ،‬و هنوز سواره‌‌‌‌اش فراهم نشده بود که‬
‫سوار چاپار از گرد راه نزدش رسیده‪ ،‬خبر داد که لشکر جرار افغان وارد فرخار شده‪،‬‬
‫مردم اطراف آن‏جا از راه مسالمت پذیره‌‌‌‌اش کردند و امر و نهی افسرانش را به گردن‬
‫اطاعت نهادند‪ ،‬و اینک چون ابر بهار و سیل کهسار از پی در خواهند رسید و میر جهاندار‬
‫شاه گفتار مرد چاپار را اعتبار نکرده‪ ،‬سرگرم تهیة سوار بود که نامة ساالر لشکر سردار‬
‫عبدالرحمان خان برایش رسید و از راه طعن و طنز نگار داده بود که‪ :‬مژده باد ترا که با‬
‫اسیرا ِن رفته از جان وارد شدیم و نزدیک است که داخل مهمانخانه‌‌‌‌ات شویم‪.‬‬
‫‪ .1‬کیسة چرمین یا پوستین ‪ -‬صندقی که از پوست و غیر آن سازند‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪121‬‬

‫پس میر جهاندار شاه را علم به رسیدن سپاه کینه‌‌‌‌خواه حاصل شده‪ ،‬خوف و رعب‬
‫در دلش جای گرفت و آقسقاالنی که نزدش حاضر بودند‪ ،‬مالمتش کرده‪ ،‬گفتند که پدرت‬
‫به واسطۀ دختر دادن خود را از حملة لشکر افغان ایمن ساخته بود و تو پیام جسورانه به‬
‫همچو شخص بهانه‌‌‌‌جو فرستاده‪ ،‬خود را بر باد تاراج دادی‪ .‬چنان‏چه به یک پیام درشت‪،‬‬
‫پشت بر پشت لشکر گماشت که خود به چشم سر می‌‌‌‌بینی‪ ،‬اکنون چارة کار می‏باید کرد‪.‬‬
‫و میر جهاندار شاه که خود را گرفتار صد گونه عنا مشاهده می‌‌‌‌کرد‪ ،‬از آقسقاالن مشورت‬
‫حل َمکارِه‪ 1‬می‌‌‌‌نمودید‪ ،‬حال نیز‬‫تدبیر ُجست و گفت که شما با پدرم هم‌‌‌‌راز بودید که ّ‬
‫تدبیر نمایید که از این بالی ناگهان مأمون شویم‪ .‬و ایشان صواب چنان دیده‪ ،‬گفتند که‪:‬‬
‫برادرت را با بیست تن از بزرگان بدخشان و دوهزار اسپ و چهل تن کنیز و چهل تن‬
‫غالم و دیگر اقمشة نفیسه از نسج چینی و ختای از قبیل قالین‌‌‌‌های ابریشمین و اطلس و‬
‫ظروف و اوانی هر قدر که موجود شود‪ ،‬به رسم هدیه و ارمغان هم دست برادر خویش‬
‫پیش سردار عبدالرحمان خان فرستاده و عذرنامه‌‌‌‌ای نیز نگار داده‪ ،‬یکی از خواهران و‬
‫یا دختران بنی اعمامت را اگر بپذیرد‪ ،‬به زن و شوهری به وی دهی؛ باشد که والیت‬
‫بدخشان از صدمة لشکر افغان ایمن مانده باز گردند‪ ،‬و الاّ مانند میراتالیق آوارگی را رفیق‬
‫خواهی شد‪.‬‬
‫و او به صوابدید آقسقاالن‪ ،‬برادرش را با تحف و هدایای مذکوره فوق و سوارة بسیار‬
‫و خدمه و آقسقاالن و پیاده اسپ‌‌‌‌گیر که تقریب ًا به سه‏هزار تن می‌‌‌‌رسیدند‪ ،‬از فیض‌‌‌‌آباد‬
‫جانب خان‌‌‌‌آباد نزد سردار عبدالرحمان خان گسیل کرد و نیز مکتوبی به افسران سپاهی که‬
‫وارد فرخار شده بودند نوشته با تحفه و هدیه برای هر یک جداگانه فرستاد که تا رسیدن‬
‫برادرش نزد سردار عبدالرحمان خان و معلوم شدن آن در هر جا که وارد شده باشند‬
‫درنگ کرده‪ ،‬آهنگ راه پیمودن نکنند‪ .‬بعد هر امری که سردار عبدالرحمان خان فرماید‬
‫به جای آرند‪ .‬و برادر او در منزل کلفگان یاکلوگان‪ 2‬که منزل سوم از منازل داخلة خاک‬
‫بدخشان است با اردوی ظفر شکوه مالقی گشته‪ ،‬بر طبق استدعای میر جهاندار شاه لشکر‬
‫پادشاهی در آن‏جا توقف کرده‪ ،‬از ایستادن و عنان باز کشیدن خویش و رسیدن برادر میر‬
‫جهاندار شاه نزد سردار عبدالرحمان خان عریضه فرستاده‪ ،‬آگاهی دادند و مترصد امر او‬
‫نشستند و پنجاه سوار نظام جهت حفاظت و احترام برادر میر مذکور با وی همراه کردند‪،‬‬
‫معظم‌‌‌‌الیه رسیده‪ ،‬شرف بار یافت و هدایای خویش پیش‬ ‫ّ‬ ‫و چون مشارالیه نزد سردار‬
‫کشید‪ ،‬مورد تلطف و تفقد گردیده‪ ،‬بعد عذرنامة برادرش را مؤدبانه بر کرسی نهاده زمین‬
‫ادب بوسه داده بر پای ایستاد‪ .‬و او نامه را گشوده‪ ،‬یکی از اعذارش را که نگار داده بود‪،‬‬
‫‪ .1‬مشکالت ‪ -‬سختی‌‌‌‌ها – رنج‏ها‪.‬‬
‫‪ .2‬در اصل علفکان است‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪122‬‬

‫این بود که اگر چه از جهالت جسارتی کردم‪ ،‬امید عفو دارم‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان به‬
‫همین یک عذر عفوش فرموده‪ ،‬برادر او را با همراهانش به عطای خلعت خوشدل ساخته‬
‫رخصت مراجعت داد‪ ،‬و هم خلعتی به صحابت ایشان به میر جهاندار شاه فرستاده‪ ،‬لشکر‬
‫را حکم بازگشت صادر فرمود‪ ،‬و در وقت مراجعت اردو چند تن از آقسقاالن نزد نایب‬
‫غالم‌‌‌‌احمد خان حاضر شده‪ ،‬خواهش مواصلت و انعقاد عقد مناکحت سردار عبدالرحمان‬
‫خان را با یکی ازدوشیزگان برادرزادگان میر جهاندار شاه کردند‪ ،‬و او بذریعۀ عریضه‬
‫سردار واالتبار را آگهی داده‪ُ ،‬مجاب گشت که همان مواصلت و مناکحت که با سردار‬
‫محمداعظم خان کرده‌‌‌‌اند‪ ،‬در راه دوستی کافی است‪ ،‬دیگر حاجت پیوند از طریق خویشی‬
‫نیست که عقد مزاوجت منعقد گردد‪.‬‬

‫ذکر تاراج کردن سواران میر سره‌‌‌‌ بیک کوالبی گوسپندان مردم قطغن را و‬
‫استرداد آن‬
‫و مقارن این حال میر سره‌‌‌‌ بیک کوالبی راه جور و تطاول پیش گرفته‪ ،‬به تاراج مال‬
‫مردم باج ده و خراج‌‌‌‌گزار پادشاهی و غیره پرداخت؛ چنان‏چه دوهزار سوار فراهم کرده‪،‬‬
‫امر کرد که رمه و گلۀ مردم قطغن را از کنار نهر جیحون به تاراج آورند؛ چنان‏چه سی‏هزار‬
‫سر گوسفند را تاخته‪ ،‬به دست یغما متصرف شدند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان از این امر‬
‫آگاه گشته‪ ،‬دوهزار سوار گماشت که گوسفندان را از تصرف یغماییان باز کشند و تا که‬
‫مأمورین‪ ،‬راه بدیشان نزدیک کردند‪ ،‬آنان گوسفندان را از نهر جیحون عبور داده بودند؛‬
‫چنان‏چه سواران گماشتة سردار عبدالرحمان خان نیز از گرد راه در رسیده‪ ،‬بدون اندیشه‬
‫اسپ به آب زدند و بدان‌‌‌‌سوی نهر با سواران میر سره‌‌‌‌ بیک درآویخته‪ ،‬پنج‏صد تن از دزدان‬
‫را مقتول و مجروح و دستگیر ساخته‪ ،‬گوسفندان را باز پس گرفتند و دو روز درنگ‬
‫کرده‪ ،‬روز سوم اسیران و گوسفندان را از آب آهنگ عبور دادن کرده‪ ،‬به ذریعة عریضه‪،‬‬
‫تسخیر کوالب را نیز از سردار عبدالرحمان خان خواستار شدند‪ ،‬و او بنابر عدم اجازت‬
‫قبلۀ امجدش مسئول ایشان را به گوش قبول نشنیده‪ ،‬همه را پس طلبید‪ ،‬و ده تن از ایشان‬
‫در وقت گذشتن از آب غرق ل ُ ّجة فنا گشته‪ ،‬پس از ورود در نزد سردار عبدالرحمان خان‬
‫به امر او تمامت گوسفندان را به صاحبان آن‏ها سپردند‪ .‬و صاحبان گوسفندان به عادت‬
‫مستمرۀ ایشان که از مال استرداد تاراجی‪ ،‬خمسش را به حاکم و رییس ملک به نام شکرانه‬
‫می‌‌‌‌دهند قیمت شش‏هزار از گوسفندان مذکوره را به سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬هشت‏هزار‬
‫مثقال طالی مسکوک دادند‪ ،‬و او سه‏هزار آن را حق‌‌‌‌السعی به سوارانی که گوسفندان را باز‬
‫پس آورده بودند عطا کرده پنج‌‌‌‌هزار را تحویل خزانۀ خویش فرموده‪ ،‬بعد نامۀ نگار داده به‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪123‬‬

‫میر سره‌‌‌‌ بیک فرستاد که اگر پس از این مردمانت نسبت به رعایای پادشاهی‪ ،‬مصدر این‬
‫گونه حادثات شوند‪ ،‬هر آینه عالقۀ کوالب را لگدکوب ستور و دواب لشکر ظفر انتساب‬
‫مشاهده خواهی کرد‪ ،‬و او جواب معذرت مرقوم داشته‪ ،‬از راه ضراعت فرستاد که دیگر‬
‫مرتکب چنین امر ناشایسته نشوم‪ ،‬و هم تحفه و هدیۀ بسیار با عذرنامه‌‌‌‌اش ارسال کرد‪.‬‬
‫و پس از آن گرفتار شدگان کوالبی را رد کرده‪ ،‬پنج‌‌‌‌هزار طال از اقربای ایشان بگرفت و‬
‫با پنج‏هزار طالی قیمت گوسفندان که مجموع ده‏هزار می‌‌‌‌شد‪ ،‬به خزانه نهاد تا که امنیت‬
‫حاصل و رونق کار بر مراد دل شد‪ .‬سه‌‌‌‌هزار سر یابو‪ 1‬و چند نفر اشتر که به اشتران سابقه‬
‫دوهزار نفر می‌‌‌‌شدند‪ ،‬از طالی مذکور خریده‪ ،‬خاطرش را از بارگیر سپاه و قورخانه‬
‫مطمین ساخت‪.‬‬
‫و مقارن این حال مکتوبی از سردار محمدافضل خان به فرزندش سردار عبدالرحمان‬
‫خان رسیده از آمدنش در قطغن آگاهی داده‪ ،‬نیز مرقوم نموده بود که هر وقت از تخته‌‌‌‌پل‬
‫رهسپر شود یک ماه قبل ازحرکتش او را خبر دهد‪ ،‬و او انگشت قبول بر دیده نهاده‪،‬‬
‫معروض داشت که تشریف آورده‪ ،‬بنده را خرسند فرمایند‪.‬‬

‫ذکر توجه اعلی‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان از هرات جانب کابل و گریختن‬
‫سردار محمداعظم خان‬
‫چون امیرشیرعلی خان ‪ -‬به قراری که مذکور شد ‪ -‬کاله سلطنت بر سر نهاد‪ ،‬چندی‬
‫در هرات توقف و درنگ کرده‪ ،‬نظم و نسقی در امور والیت گذاشته‪ ،‬عزم مراجعت‬
‫جانب کابل نمود و فرزند سومش‪ 2‬سردار محمدیعقوب خان را که قدم به مرحلة چهارده‬
‫سالگی نهاده بود‪ ،‬به حکومت هرات گماشته‪ ،‬جرنیل‪ 3‬فرامرز خان و جنرال ولی‌‌‌‌محمد‬
‫خان را با دو فوج پیادۀ هشتصدی از افواج کابل و سه‏هزار سوار از مردم درانی و غلجایی‬
‫و قزلباش و غیره و دوازده ضرب توپ کوچک و یک ضرب توپ نه پنی و توپ چهار‬
‫یاری و اتواپ سابقة هرات و هشت فوج پیادة نظام هراتی و خوانین ملکی و سوارانش‬
‫که در تحت رایت سردار سلطان‌‌‌‌احمد خان‪ ،‬و این وقت داخل سپاه او بودند‪ ،‬نزد سردار‬
‫محمدیعقوب خان گذاشت و قاضی عبدالسالم خان را به قضاوت و مال شاه‌‌‌‌محمد را به‬
‫افتای محکمۀ شرعیۀ آن‏جا نامزد فرمود‪ ،‬و سردار محمدعلم خان بن سردار سعیدمحمد‬
‫خان را با سردار عبداهلل خان ناصری و ناظر محمدنعیم خان و ایشک آقاسی عطاواهلل خان‬
‫و ایشک آقاسی عطامحمد خان و عبدالظاهر خان بارکزایی به خدمتش تعین کرده‪ ،‬میرزا‬

‫‪ .1‬اسب بارکش‪ ،‬اسبی که از نژاد اصیل نباشد‪.‬‬

‫‪ .2‬بذل و پیوندش‪ .‬ک‬
‫‪ .3‬جنرال‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪124‬‬

‫غالم‌‌‌‌صدیق خان را به سردفتری سرافراز ساخته امور دیوان را بدو تفویض فرمود‪ ،‬و خود‬
‫با همۀ برادران و بقیۀ سپاه راه کابل برگرفت‪.‬‬
‫و از جملة برادرانش سردار محمداعظم خان به اندیشة معاودتی که از امیر شیرعلی‬
‫خان در دل داشت‪ ،‬به بهانۀ امری در شهر درنگ کرد که از قفا جاده پیما شود و امیر‬
‫شیرعلی خان که از او چیزی در خاطر نداشت‪ ،‬سه روز در «پل‌‌‌‌ماالن» جهت رسیدن او‬
‫توقف کرد که باهم رهسپار قندهار شوند؛ چنان‏چه پس از وصول او به اردو از پل مذکور‬
‫طبل کوچ نواخت‪ ،‬و به قراری که حضرت ضیاء الملۀ والدین مرحوم امیر عبدالرحمان‬
‫خان در روزنامۀ خود نگار‌‌‌‌‌‌‌‌داده است که‪ :‬سردار محمداعظم خان و سردار محمدامین خان‬
‫و سردار محمداسلم خان از حسدی که امیر شیرعلی خان به واسطه خدمات شایسته‌‌‌‌اش‬
‫در محاصرۀ هرات و غیره نزد والد ماجدش‪ ،‬عزیز و محترم بود‪ ،‬هر سه تن از عناد او با‬
‫سردار سلطان‌‌‌‌احمد خان طرح موافقت انداخته‪ ،‬از این معنی امیر کبیر را از خود آزرده‬
‫ساخته بودند‪ ،‬و به امیر شیرعلی خان سرگران بوده‪ ،‬راه معاندت همی‪-‬پیمودند‪ .‬فقط‪.‬‬
‫چنان‏چه سردار محمداعظم خان پس از رسیدنش در پل ماالن از امیر شیرعلی خان‬
‫رخصت حاصل کرده‪ ،‬در روضه‌‌‌‌باغ که دو کروه از پل مزبور مسافت داشت فرود شد‪ ،‬و‬
‫هم‏چنان در وقت کوچیدن امیر موصوف از پل مذکور معطل نکرده‪ ،‬رهسپار منزل میرداود‬
‫گشت و به امیر شیرعلی خان پیام داد که من در منزل مسطور فرود گردیده‪ ،‬حین وصول‬
‫موکب پادشاهی به اردو هم‌‌‌‌عنان شوم‪ ،‬و امیر شیرعلی خان پیام او را صدق دانسته چیزی‬
‫نفرمود و او وارد منزل میر داود شده‪ ،‬بدون درنگ آهنگ منزل دیگر کرد و برای امیر‬
‫شیرعلی خان که ازحال خویش غافلش سازد باز پیام فرستاد که چون از این‏جا تا اسفزار‬
‫آذوقه [و تغار]‪ 1‬نیست‪ ،‬ناچار بدون توقف رهسپار موقف دیگر شدم که علوفه‌‌‌‌ای به‬
‫دست آرم و پس از فرستادن این پیام وقتی که به اسفزار رسید‪ ،‬تمامت همراهانش را با‬
‫سامان و اسبابی که داشت در آن‏جا فرو گذاشته‪ ،‬از جمله دویست و پنجاه سوار و به قدر‬
‫کفاف علوفه برداشته‪ ،‬به راه بلدی محمدحسین نام هراتی که از نوکرن سردار محمدعظیم‬
‫خان مرحوم بود‪ ،‬از بی‌‌‌‌راهه طریق فرار اختیار کرد و از راه غورات و هزاره‌‌‌‌جات جانب‬
‫کابل روی نهاد و چون وارد موضع «کوده» واقع عالقۀ دای‌‌‌‌میرداد هزاره شد‪ ،‬از خوف‬
‫سردار محمدعلی خان بن امیر شیرعلی خان که حکومت کابل داشت‪ ،‬جرأت داخل شدن‬
‫در کابل نکرده‪ ،‬از راه شیخ‌‌‌‌آباد عالقۀ وردک‪ ،‬وارد برکی راجان عالقۀ لهوگرد گردید‪.‬‬
‫و این وقت سردار محمدعلی خان حاکم کابل آگاه گشته‪ ،‬سواره و پیادۀ بسیاری از‬
‫مردم ملکی عالقۀ چهاردهی و غیره نواحی کابل و شهر و چنداول به سرکردگی ارسالن‬
‫‪ .1‬به معنای آذوقه و خورانی و ؟‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪125‬‬

‫خان غلجایی و غیره بزرگان کوهستانی و کابلی و قزلباش در عالقۀ لهوگرد فرستاد‪ ،‬و‬
‫‪1‬‬
‫لیکن سردار محمداعظم خان قبل از رسیدن این لشکر ‪ -‬از خواهش خوانین و ملکان‬
‫لهوگرد که نزدش فراهم شده‪ ،‬خواستار آن شدند که یا از عالقۀ لهوگرد بیرون شود تا مردم‬
‫آن عالقه مورد عتاب و سیاست پادشاهی نگردند یا با دست بسته به سردار محمدعلی‬
‫خانش سپارند‪ ،‬توقف و اقامت را در لهوگرد دشوار دانسته‪ ،‬رو جانب خوست و زرمت‬
‫و ُکرم که محال جایگیرش بودند نهاد‪ ،‬و لشکری که سردار محمدعلی خان مأمور کرده‬
‫بود‪ ،‬پس از بیرون رفتن سردار محمداعظم خان داخل لهوگرد شده‪ ،‬از حزم و احتیاط در‬
‫آن‏جا اقامت گزید تا اگر سردار محمداعظم خان مصدر فتنه‌‌‌‌ای گشته شورشی بر پای کند‪،‬‬
‫سدّ راه او بوده نگذارد که پا به میدان کارزار گذارد‪ ،‬و امیر شیرعلی خان که رهسپار دیار‬
‫قندهار بود از گریختن او هیچ در دل جای نداده‪ ،‬بقیۀ تبعۀ او را که فرو گذاشته گریخته‬
‫بود‪ ،‬با خود برداشته و همه را تس ّلی و دلجویی داده رو به راه نهاد‪.‬‬

‫ذکر محبوس کردن تبعۀ سردار محمداسلم خان او را و فرار کردنش‬

‫و هم‏چنان از قفای سردار محمداعظم خان‪ ،‬سردار محمداسلم خان نیز پیش رفتن‬
‫اختیار کرده‪ ،‬چون در منزل اسفزار رسید‪ ،‬خواست که با همراهانش از راه غورات داخل‬
‫هزاره‌‌‌‌جات که جایگیرش بود شده‪ ،‬با امیر شیرعلی خان طرح معادات اندازد‪ .‬و همراهان‬
‫رکابش از اندیشۀ ناصواب او خبر یافته‪ ،‬روی از وی بتافتند و محبوسش ساخته‪ ،‬بدو‬
‫گفتند که هرگز مرتکب امر نمک‌‌‌‌حرامی نشویم‪ ،‬و با پادشاه راهی خالف اطاعت نپوییم‪،‬‬
‫و پس از قید کردن او ماجرا را به حضور امیر شیرعلی خان معروض داشتند و او ایشک‬
‫آقاسی شیردل خان را به سه‏هزار سوار از اردو فرستاده‪ ،‬امر کرد که او را محبوس ًا به پیشگاه‬
‫حضور‪ ،‬حاضر سازد و هرگاه نوکرانش به معانعت پردازند‪ ،‬همه را از دم تیغ گذراند‪،‬‬
‫و او سردار مذکور را از ده مغالن واقع قرب اسفزار با خود برداشته‪ ،‬نزد امیر شیرعلی‬
‫خان حاضر کرد‪ .‬و [امیر] نخست او را مورد عتاب فرموده‪ ،‬بعد از راه برادری دلجویی‬
‫داده‪ ،‬به حالت اولش برقرار داشت‪ ،‬اما‪ ،‬او از عداوتی که نسبت به امیر شیرعلی خان در‬
‫دل داشت خصمی و هم‌‌‌‌چشمی را فرو نگذاشت؛ چنان‏چه از اسفزار تا منزل عمارت‪،‬‬
‫هم‌‌‌‌رکاب رهسپار شده در شب از آن‏جا با چهارهزار سوار از اردو بیرون گشته‪ ،‬تمامت‬
‫مال و اسبابش را که گذاشته‪ ،‬از راه مغالطه روی فرار جانب هرات نهاد و از راه «اوبه» و‬
‫«خواجه‏چشت» داخل هزاره‌‌‌‌جات گردیده‪ ،‬به سردار محمدحسین خان برادر اعیانی خود‬
‫پیوست‪ ،‬و امیر شیرعلی خان فوج متعلقۀ او را با اسباب و ادواتش به سردار محمدعثمان‬
‫‪ .1‬جمع َملک‪ :‬خداوند ‪ -‬صاحب ‪ -‬صاحب ملک‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪126‬‬

‫خان سپرد که نگاهداری نماید‪ .‬و پس از وی دیگر سرداران که حاضر رکاب امیر شیرعلی‬
‫خان بودند‪ ،‬به تحریک و التماس سردار محمدحسن خان به شفاعت سردار محمداسلم‬
‫خان برخاسته‪ ،‬عرض و استدعا کردند که مشارالیه از جهالت یا از وحشت جاده‌‌‌‌پیمای‬
‫بطالت شده است‪ .‬برادرش سردار محمدحسن خان را به احسان نواخته‪ ،‬روانۀ هزاره‌‌‌‌جات‬
‫فرموده شود که او را تا ورود موکب واال در کابل هدایت کرده‪ ،‬شرفیاب حضور سازد‪.‬‬
‫و امیر شیرعلی خان مسئول‌‌‌‌شان را به گوش قبول شنیده‪ ،‬سردار محمدحسن خان را‬
‫از راه قندهار رخصت هزاره‌‌‌‌جات داد و در منزل مزار مال عثمان واقع گرانی عالقة فراه‪،‬‬
‫سردار محمدشریف خان حکمران فراه از راه پذیره‪ ،‬وارد اردوی معلی شده‪ ،‬شرف‌‌‌‌بار و‬
‫ِع ّز دیدار اعلی‌‌‌‌حضرت واال را حاصل کرد و شب را در محفل حضور به سر برده‪ ،‬بامدادان‬
‫رخصت مراجعت یافته‪ ،‬جانب فراه معاودت کرد‪.‬‬
‫و امیر شیرعلی خان منزل به منزل طی مراحل کرده‪ ،‬چون وارد منزل «واشیر» گشت‬
‫و از سبب فرار کردن سردار محمداعظم خان و سردار محمداسلم خان در دل تشویش‬
‫داشت‪ ،‬و هم سردار محمدامین خان حکمران قندهار را ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم گشت‬
‫‪ -‬با خویش مخالف می‪-‬پنداشت؛ پس به اندیشۀ آن که مبادا سردار محمدامین خانش‬
‫از درآمدن به قندهار مانع گردیده‪ ،‬حادثه‌‌‌‌ای روی دهد‪ ،‬الجرم [قاضی عبدالرحمان خان‪،‬‬
‫خان علوم را که با سردار محمدامین خان رشته مهر و حفاوت در میان داشت با سردار‬
‫خوشدل خان] سردار خوشدل خان و قاضی عبدالرحمان خانعلوم را پیشتر از خود‬
‫روانۀ قندهار فرمود که سردار محمدامین خان را اگر هوای مخالفت در سر داشته باشد‪،‬‬
‫به اندرز و نصیحت به شاهراه هدایتش آرند‪ .‬چنان‏چه ایشان از واشیر به ایوار و شبگیر‬
‫اسپ رانده‪ ،‬وارد قندهار شده‪ ،‬سردار محمدامین خان را ‪ -‬هم‏چنان‌‌‌‌که امیر شیرعلی خان‬
‫فهمیده بود ‪ -‬بر خالف دیده به مواعظ دل‏پذیر‪ ،‬از خیالی که در دل داشت بازگردانیده‪،‬‬
‫به استقبال‌‌‌‌نمودن امیرش برانگیختند؛ چنان‏چه از َدرِ پذیره بیرون شده‪ ،‬در منزل عاشقه‬
‫واقع هفت کروهی شهر قندهار وارد اردوی امیر شیرعلی خان گردیده‪ ،‬شرف‌‌‌‌بار و ِع ّز‬
‫دیدار حاصل کرده‪ ،‬از آن‏جا باهم رهسپر شدند و چون وارد قندهار گشتند‪ ،‬امیر شیرعلی‬
‫در باغ سردار محمدامین خان شرف نزول افکنده‪ ،‬سردار محمدامین خان به ارگ در شد‬
‫و در چاشت‏گاه روز دیگر که امیر شیرعلی خان با سردار محمدرفیق خان و مستوفی‬
‫میرزا عبدالرزاق خان در زیر خانۀ اندرون باغ‪ ،‬خلوتانه صحبت داشت‪ ،‬سردار محمدامین‬
‫خان به ارادۀ سالم و مالقات حاضر شده؛ خواست که به خلوت‏گاه درآید‪ ،‬قابوچی مانع‬
‫گردیده‪ ،‬از درآمدنش بازداشت و گفت که لحظه‌‌‌‌ای صبر و درنگ کند تا اذن دخول حاصل‬
‫نماید و او از این امر آزرده‌‌‌‌دل و خسته خاطر شده‪ ،‬مراجعت کرد و از این معنی و رشکی‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪127‬‬

‫که از پیش در خاطر داشت‪ ،‬بنای عداوت را با امیر شیرعلی خان گذاشت و عزم کرد که‬
‫مکتوب فرستاده سردار محمدشریف خان برادر کهتر خود را از فراه در قندهار خواسته‪،‬‬
‫ساز مخالفت با امیر شیرعلی خان ساز کند؛ و او از این ارادۀ سردار محمدامین خان آگاه‬
‫شده‪ ،‬باز قاضی عبدالرحمان خان خانعلوم را از راه استمالت نزد او فرستاد که نصیحت‬
‫و هدایتش کند‪.‬‬
‫و خانعلوم در شب نزد او رفته‪ ،‬نصیحت و موعظتش کرده از فتنه و فساد بازداشت‪ .‬و‬
‫سردار محمدامین خان از غایت آزردگی اگر چه ظاهرا ً مرتکب فتنۀ نشد‪ ،‬اما؛ باطن ًا رعایای‬
‫کناره و جانب راه کابل و قندهار را اعالم فرمود که علوفه و آذوقه به لشکر امیر شیرعلی‬
‫خان ندهند؛ چنان‏چه در وقت راه پیمودن امیر مذکور با لشکرش جانب کابل بر طبق امر‬
‫سردار محمدامین خان علوفه نداده‪ ،‬بلکه از کنار راه کوچیده‪ ،‬خود را دور کشیدند‪ .‬و امیر‬
‫شیرعلی خان نظر به این که ابتدای سلطنتش بود و هم به اندیشة برادران خویش که مبادا‬
‫او را منسوب به بدنامی سازند‪ ،‬سرزنش و گوش مالی سردار محمدامین خان را موقوف‬
‫به وقت فرصت گذاشته و از علوفه ندادن مردم کنار راه و گریختن ایشان برآشفت و لشکر‬
‫را امر کرد که زراعت اطراف و جوانب راه را به تاراج آورده صرف نمایند‪ ،‬تا که از خاک‬
‫قندهار گذشته وارد غزنین شد؛ دست از تاراج بازداشتند‪.‬‬

‫ذکر معاهدۀ سردار محمداعظم خان با اعلی‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان‬

‫و در غزنین موسی خان نام شاهی سوند از جانب سردار محمداعظم خان که این‬
‫وقت در زُرمت اقامت داشت با نامۀ عذرخواهی وارد غزنین شده شرف‌‌‌‌بار یافت و چون‬
‫فرستادۀ مذکور به امیر کبیر شرف‌‌‌‌ خاله‌‌‌‌زادگی داشت‪ ،‬نسبت به شأنش به غایت مورد‬
‫مالطفت گشت و نایب سلطان خان انکی‌‌‌‌زایی با جواب‌‌‌‌نامۀ سردار محمداعظم خان همراه‬
‫او مأمورگردیده‪ ،‬نزد او رفته نامه و پیام بگذارد که تا خود او شرفیاب حضور نشود‪،‬‬
‫عذرش پذیرفته نگردد‪ .‬و الاّ اگر از آمدن به حضور سر باز زند‪ ،‬البته رایات عالیات جانب‬
‫‌‌‌‌گشا خواهد گشت‪ .‬و پس از رسیدن این منشور سردار محمداعظم خان از‬ ‫زرمت ُشقه ُ‬
‫مشرف‌‌‌‌گردیدن حضور سر باز زده‪ ،‬امیر شیرعلی خان از غزنین با لشکر جانب زرمت‬
‫رهسپر شده‪ ،‬چون در موضع «کالل‌‌‌‌کور» سیده فروکش کرد؛ سردار محمداعظم خان‬
‫خایف و هراسناک گردیده‪ ،‬کس نزد امیر شیرعلی خان فرستاد و پیام داد که اگر سرداران‬
‫حاضرۀ رکاب مأمور گشته‪ ،‬او را اطمینان خاطر دهند‪ ،‬هرآینه شرفیاب حضور خواهد‬
‫گشت‪ .‬و امیر شیرعلی خان مسئول او را قبول کرده جمعی از سرداران را نزد وی فرستاد‪،‬‬
‫و خود دو روز در کالل‌‌‌‌کو درنگ فرمود که اگر سردار محمداعظم خان از آمدن سر باز‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪128‬‬

‫زند راه برگیرد‪ .‬و روز سوم که از عرض سرداران به آمدن سردار محمداعظم خان آگاه‬
‫شد‪ ،‬حرکت کرده در موضع «یوسف خیل» پرتو نزول افکند‪ ،‬و سردار محمداعظم خان‬
‫با سردارانی که نزدش رفته بودند در این‏جا حاضر درگاه گشته شرف‌‌‌‌بار یافتند و پس از‬
‫عزم مالقات‪ ،‬امیر شیرعلی خان زبان به تک ّلم گشوده‪ ،‬گفت که‪:‬‬
‫«در هنگام ارتحال امیر کبیر اول کسی که دست بیعت داد و امارتم را گردن اطاعت‬
‫نهاد تو بودی و هم‏چنین نخست َدر مخالفت را تو گشودی و اکنون که به واسطۀ چندی‬
‫از خاندان شاهی طریق هدایت پیمودی‪ ،‬از زبان صدق بیان همی‌‌‌‌گویم و هرچه در ضمیر‬
‫داری انکشاف آن جویم‪ ،‬که اگر به امارت و اطاعتم راضی نباشی‪ ،‬اینک مسند امارت را‬
‫کفیل شو تا من طریق خدمت پویم و بیرون از سخن خیر چیزی نگویم؛ و الاّ در ظاهر و‬
‫باطن یکی بوده راه خالف ‪ -‬چنان‏چه برگرفتی ‪ -‬پیش مگیر‪».‬‬
‫و سردار محمداعظم خان لب به پاسخ گشوده گفت که‪« :‬خداوند بی‌‌‌‌مانند سلطنت را‬
‫به تو تفویض فرموده و ما را طریق اطاعت نموده است اگر خطایی رفته است‪ ،‬امید آنست‬
‫که از مهر و حفاوت به عفو پذیرفته گردد تا بعد از این به راه خالف نرفته‪ ،‬غبار کدورت‬
‫به آب مالطفت شسته شود‪ ».‬و امیر شیرعلی خان بیان او را با معانی اخوت یک‏سان دیده‬
‫فرمود که‪« :‬می‌‌‌‌باید در کابل با من بوده‪ ،‬نظم و نسق سلطنت را به قبضۀ اختیار خود گرفته‪،‬‬
‫کار مملکت راست کنی تا جهانیان بدانند که پسران امیر کبیر جنت‌‌‌‌‏مسیر‪ ،‬در اتحاد بی‌‌‌‌کم و‬
‫کاست متفق‌‌‌‌اند و در امر حکومت موافق؛ چنان‏چه مهتر و بهتر برادران‪ ،‬سردار محمدافضل‬
‫خان حکمران ترکستان است و شما در کابل با من در کار سلطنت هم‏دست باشید‪ ،‬دیگر‬
‫برادران را زهرۀ آنست که سلسله جنبان تمرد و طغیان شوند»‪.‬‬
‫و سردار محمداعظم خان از هم‌‌‌‌رکاب و هم‌‌‌‌عنان آمدنش با امیر شیرعلی خان در‬
‫کابل عذر آورده‪ ،‬سه ماه رخصت توقف در گردیز خواست و سردار محمدسرور خان‬
‫پسر خود را به مالزمت رکاب سپرده‪ ،‬قرار داد که پس از انقضای موعد و مدت مذکور‪،‬‬
‫شرفیاب حضور شود و امیر شیرعلی خان نخست التماس او را قبول نفرموده‪ ،‬بعد به‬
‫شفاعت برادران خواهش او را به گوش قبول شنیده‪ ،‬عهد نامه در بین نگار داده تمامت‬
‫سرداران و بزرگان اردو مهر بر نهاده‪ ،‬بعد امیر شیرعلی خان سردار محمداعظم خان را به‬
‫خلعت شاهانه نواخته‪ ،‬اسپ موسوم به «چبدر» خویش را با هشت‏هزار روپیه جهت زین‬
‫و یراق آن عطا فرموده‪ ،‬باهم وداع کردند و سردار محمداعظم خان رهسپار گردیز شده‪،‬‬
‫امیر شیرعلی خان لوای سعادت همراه‪ ،‬جانب کابل شقه‌‌‌‌گشا فرمود و سردار محمدسرور‬
‫خان را بر طبق قرارداد پدرش همراه گرفته‪ ،‬چون وارد لهوگرد شد‪ ،‬ارسالن خان غلجایی‬
‫و غیره که به امر سردار محمدعلی خان حاکم کابل ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم گشت ‪ -‬جهت‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪129‬‬

‫گرفتار کردن سردار محمداعظم خان در لهوگرد رفته و پس از رفتن او جانب زرمت و‬
‫گردیز در لهوگرد به عزم انسداد راه رو آوردنش جانب کابل‪ ،‬اقامه گزیده بودند‪ ،‬به پذیره‬
‫برخاسته‪ ،‬در زیر کتل‌‌‌‌التمور مستفیض رکاب‌‌‌‌بوس امیر شیرعلی خان شدند‪.‬‬
‫و هم‏چنین در هر منزل فوج فوج و دسته دسته از مردم شهر و اطراف از راه‬
‫پذیره‪ ،‬ملحق رکاب سعادت‏انتساب گشته‪ ،‬شرف مالقات حاصل همی‌‌‌‌نمودند و از جملۀ‬
‫پذیرگیان سردار محمدعلی خان که به فرمان‪ ،‬خبر داده شده بود که شهر را فرو نگذاشته‪،‬‬
‫ترک استقبال کند؛ در قریۀ هندکی ‪ -‬حال موسوم به چهل ستون ‪ -‬به فیض رکاب‌‌‌‌بوس‬
‫نایل گشته‪ ،‬بعد موکب سعادت‌‌‌‌کوکب در شهر کابل نزول اجالل فرموده‪ ،‬ابواب دادرسی و‬
‫بازپرسی ستمدیدگان بازگشت وصیت عدالت آن پادشاه به اوج سعادت فراز شد‪.‬‬

‫ذکر فوت مادر نیکوسیر اعلی‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان‬

‫و مقارن این حال که کار سلطنت و رتق و فتق امور مملکت رونق تازه گرفته‪ ،‬ملک‬
‫و ملت رو به آبادی نهاد و خرابی‌‌‌‌ها مرمت پذیرفت‪ ،‬مام نیکو نام خجسته فرجام امیر‬
‫شیرعلی خان رو از جهان برتافته‪ ،‬در بهشت جاودان شتافت و در جنب مزار عاشقان‬
‫عارفان کابل مدفون شده‪ ،‬مجلس سوگ و ماتمش به پای رفت‪ .‬بعد امیر شیرعلی خان‬
‫نظر به گریختن سردار محمداعظم خان و سردار محمداسلم خان و بی‏مباالتی‪ 1‬سردار‬
‫محمدامین خان برادرانش ‪ -‬که از پیش رقم گشت ‪ -‬و در دل از عموم برادران خصوص‬
‫سردار محمدافضل خان حکمران ترکستان‪ ،‬خوف زوال سلطنتش را داشت؛ خواست که‬
‫به تدبیر رشتة وفاق برادران را از هم گسیخته‪ ،‬روی دل ایشان را از سردار محمدافضل‬
‫خان برگردانیده‪ ،‬جانب خود کند؛ چنان‏چه سردار محمدعمر خان را تعلیم و تلقین فرمود‬
‫که به واسطة میرزا محمدحسین خان از وی التماس طلبیدن برادرانش را از ترکستان در‬
‫کابل نماید و او استدعای امر مذکور را از حضور نموده‪ ،‬خودش را فرمان شد که به‬
‫سردار احمد خان و سردار محمدزمان خان برادران اعیانی خویش که از جانب سردار‬
‫محمدافضل خان به حکومت سرپل قیام داشتند‪ ،‬مرقوم نموده‪ ،‬در کابل بطلبد و او به‬
‫امر امیر شیرعلی خان هر دو تن برادرانش را در کابل دعوت آمدن کرده؛ ایشان با وجود‬
‫احسان سردار محمدافضل خان که در بارۀ شان مبذول فرموده بود و هم می‌‌‌‌توانست‬
‫که از آمدنشان به کابل باز دارد‪ ،‬ترک پاس احسان او را کرده‪ ،‬بی‌‌‌‌رخصت و اجازتش با‬
‫سپاه متعلقۀ خود راه کابل برگرفته‪ ،‬سردار محمدافضل خان به سبب آن‌‌‌‌که به پادشاهی‬
‫امیر شیرعلی خان گردن اطاعت نهاده بود‪ ،‬چیزی بدیشان نگفت و نکرد که مبادا در نزد‬
‫‪ .1‬بی‌‌‌‌فکری‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪130‬‬

‫جهانیان و برادران به بدنامی نامزد گردد‪.‬‬

‫خالصه ایشان وارد کابل شده شرف بار حاصل کرده‪ ،‬به تعین تنخواه مکفی سرافرازی‬
‫یافتند‪ .‬اما؛ چون تنخواه‌‌‌‌شان از جایگیر ترکستان ایشان کمتر بود‪ ،‬آزرده‌‌‌‌دل و از آمدن در‬
‫کابل پشیمان و گرفته‌‌‌‌ خاطر شدند‪.‬‬

‫ذکر سر باز زدن سردار محمداعظم خان از آمدنش در کابل و غیره واقعات‬
‫و در خالل احوال مذکوره‪ ،‬موعد سردار محمداعظم خان که با امیر شیرعلی خان قرار‬
‫داده بود به سر رسیده؛ احوالی از آمدن او در کابل به جلوة به روز نه پیوست و با وجود‬
‫آن امیر شیرعلی خان هنوز عهد او را درست دانسته‪ ،‬به خود همی‌‌‌‌گفت که چون وعده‌‌‌‌اش‬
‫به سر رسیده و هم والدۀ ماجده‌‌‌‌ام رحلت نموده‪ ،‬البته شرفیاب حضور خواهد شد اما؛ او‬
‫به خالف پندار امیر شیرعلی خان از عهدی که کرده و وعده‌‌‌‌ای که داده بود عدول نموده‪،‬‬
‫از آمدنش در کابل نکول ورزید‪.‬‬
‫و مقارن این حال سردار محمدسرور خان بن سردار محمداعظم خان که به امیر‬
‫شیرعلی خان ‪ -‬چنان‏چه مرقوم گشت ‪ -‬در کابل آمده بود‪ ،‬با سردار جالل‌‌‌‌الدین خان‬
‫در قتل امیر شیرعلی خان متحد و هم‏داستان گردیده باهم قرار دادند که او را در وقت‬
‫فرصت هالک سازند‪ ،‬و او از این امر آگاه شده سردار محمدسرور خان را نزد پدرش در‬
‫گردیز فرستاده‪ ،‬سردار جالل‌‌‌‌الدین خان را نیز اخراج‌‌‌‌البلد فرمود و هم در این هنگام سردار‬
‫محمداسلم خان که از راه هرات ‪ -‬چنان‏چه به شرح رفت ‪ -‬گریخته‪ ،‬در هزاره‌‌‌‌جات رفته‬
‫و سردار محمدحسن خان برادرش عهده برار آوردنش به حضور امیر شیرعلی خان شده‬
‫بود‪ ،‬و قبل از ورود او در هزاره‌‌‌‌جات‪ ،‬یک فوج پیادۀ هشت صدی متعلقه‌‌‌‌اش به اتفاق‬
‫کمیدان نجم‌‌‌‌الدین خان در بامیان دست تاراج گشوده‪ ،‬گدام‪ 1‬و جباخانه را غارت کرده‪،‬‬
‫نزد سردار محمدعلی خان آمدند ‪ -‬و پس از رسیدنش در هزاره‌‌‌‌جات‪ ،‬سردار محمدحسن‬
‫خان نیز وارد گشته‪ ،‬به اندرزش پرداخت که مطابق گفته‌‌‌‌اش او را هدایت نموده‪ ،‬نزد‬
‫امیر شیرعلی خانش آرد‪ ،‬و او نظر به نصیحت برادر خویش و رفتن فوجش نزد سردار‬
‫محمدعلی خان در غصه و تشویش افتاده‪ ،‬سردار محمدحسین خان برادر خود را از‬
‫راه شفاعت نزد امیر شیرعلی خان فرستاد و او شفاعت وی را نپذیرفته جواب داد که‬
‫تا جایگیر او را به دیگری ندهم و به وجه دلخواه تنبیه و تهدیدش نکنم‪ ،‬به شفاعت از‬
‫کید او ایمن نشوم‪ .‬و سردار مذکور از حضور با جواب مزبور مراجعت کرده‪ ،‬ماجرا نزد‬
‫سردار محمداسلم خان بازداشت‪ .‬و از این معنی دو فوج پیاده که در هزاره‌‌‌‌جات بودند‬
‫‪ .1‬انبار کاال‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪131‬‬

‫آگاه گشته‪ ،‬از سردار محمداسلم خان و برادرانش روی دل برتافتند و از راه نافرمانی طریق‬
‫کابل برگرفته‪ ،‬حاضر پایۀ سریرسلطنت شدند و در سلک سپاه نظام منسلک گردیدند‪.‬‬
‫و از حدوث این فتنه‪ ،‬مردم هزاره که به اندک زمان از جور و تعدی سردار محمداسلم‬
‫خان در [ندبه‪ 1‬و] فغان بودند‪ ،‬فرصت یافته بر وی بشوریدند [و دورش را تنگ گرفته از‬
‫گلولة تفنگ مرکب چارش را لنگ ساختند] تا که از هول جان به سردار محمدافضل خان‬
‫پیام داده امداد خواست که به معاونت او پردۀ ناموسش دریده نشود؛ چنان‏چه وی هزار‬
‫سوار از طریق حمایت گسیل داشته‪ ،‬در دشت سفید عیال و اطفال سردار محمداسلم خان‬
‫را که از کابل رو به هزاره‌‌‌‌جات نهاده بودند مالقی گشته‪ ،‬همه را با سردار محمداسلم خان‬
‫و سردار محمدحسین خان و سردار محمدحسن خان و سردار محمدقاسم خان با خود‬
‫برداشته نزد سردار محمدافضل خان رسانیدند‪.‬‬
‫و از این حوادث سردار عبدالرحمان خان حکمران قطغن و بدخشان واقف شده‪،‬‬
‫عرض‌‌‌‌پرداز حضور پدر سعادت‌‌‌‌ منظرش سردار محمدافضل خان گشت که سردار‬
‫محمداسلم خان را از سبب فتنه‌‌‌‌جویی و نکوهیده خویی که در طینتش مخ ّمر است‪،‬‬
‫می‌‌‌‌باید در نزد خود راه ندهد‪ .‬و او به پاسخ‪ ،‬مرقوم فرمود که حاال از راه امید نزدم آمده‬
‫است‪ ،‬ناچارم که باید او را نگاه دارم‪ ،‬و سردار عبدالرحمان دیگر چیزی نگفت و ننوشت‬
‫و ساکت شد‪.‬‬

‫ذکر درآویختن سلطان‌‌‌‌محمد خان ولد سعادت خان مهمند با دولت انگلیس و‬
‫چاره جستن کارگزاران دولت موصوف از امیر شیرعلی خان‬
‫و در خالل احوال مذکور‪ ،‬سلطان‌‌‌‌محمد خان ولد سعادت خان مهمند از نزدیک و‬
‫دور‪ ،‬حشر و ازدحامی فراهم کرده با انگلیسان مقیمی پشاور طرح کارزار انداخت و به‬
‫ترکتاز و تاراج مال و مواشی انگلیسان پرداخته ساز مخالفت و قانون محاربت نواخت‪ .‬و‬
‫انگلیسان محرک این امر‪ ،‬امیر شیرعلی خان را پنداشته به وی نگاشتند که‪ :‬از معاهده‌‌‌‌ای‬
‫که با امیر کبیر خلد مسیر در میان و در آن مندرج است؛ دوست جانبینه دوست و خصم‬
‫طرفین‪ ،‬دشمن دانسته شوند‪ .‬و اکنون که پسر سعادت خان‪ ،‬تیغ خالف از غالف کشیده و‬
‫رایت اعتساف با دولت انگلیس افراشته است‪ ،‬مفهوم و مظنون کارگزران دولت موصوفه‬
‫چنان است که به تحریک امیر کابل مشارالیه مرتکب جور و تطاول گردیده است‪ .‬و اگر‬
‫چنین نباشد او را مانع از فتنه و فساد شده‪ ،‬از کینه و عناد باز دارد‪ .‬و امیر شیرعلی خان‬
‫جهت رفع اشتباه انگلیسان سردار محمدعلی خان [ولیعهد دولت] را با سردار محمدرفیق‬
‫‪ .1‬ندبه به معنی ماتم‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪132‬‬

‫خان و شش فوج پیاده و توپ‌‌‌‌خانه گسیل جالل‌‌‌‌آباد فرمود که پسر سعادت خان را با مردم‬
‫ُمهمند و غیره که سلسله‌‌‌‌ جنبان شور و فغان شده بودند‪ ،‬تنبیه و تهدید نموده‪ ،‬گوشمالی‬
‫به سزا دهند؛ چنان‏چه ایشان وارد جالل‌‌‌‌آباد گردیده‪ ،‬پس از رفع خستگی روانۀ لعل‌‌‌‌پوره‬
‫گشتند و به مجرد ورود در آن‌‌‌‌جا‪ ،‬سلطان‌‌‌‌محمد خان با حشری از مردم مهمند بدان‏سوی‬
‫دریای لعل‌‌‌‌پوره رزم‪-‬آرا گشته استوار ایستاد و سردار محمدعلی خان به محاربه گراییده‪،‬‬
‫خود به سر توپخانه قیام ورزیده‪ ،‬ایشان را آماج گلولة توپ ساخت و از قضا گلولة توپی‬
‫در بین چهار پای اسپ سلطان‪-‬محمد خان خورده‪ ،‬از هیبت صدمۀ آن از پشت زین بر‬
‫زمین افتاد و از هول جان خود را از میان کشیده‪ ،‬عقب درختی پنهان شد و پس از ساعتی‬
‫سوار شده‪ ،‬با همراهانش از راه فرار جانب باجاور رفت‪.‬‬
‫بعد سردار محمدعلی خان مرتضی خان مهمند را به خانی قومش سربلند ساخته‬
‫[سلطان‌‌‌‌محمد خان فرار عالقه باجاور شد بعد سردار محمدعلی خان] در جالل‌‌‌‌آباد باز‬
‫گشته‪ ،‬سردار محمدرفیق خان را جهت اطمینان خاطر انگلیسان در پشاور فرستاد که‬
‫ایشان را خاطر جمعی دوستانه داده‪ ،‬به جالل‌‌‌‌آباد معاودت نماید‪.‬‬
‫و او وارد پشاور شده با کارگزاران دولت نگلیس مکالمه نموده‪ ،‬از طرف دولت‬
‫افغانستان ایشان را اطمینان خاطر داد که اگر بعضی از جهال سکنۀ جبال مرتکب امر‬
‫خالفی شوند‪ ،‬به ایما و اشارۀ دولت نیست بلکه از عدم واقفیت ایشان بر انعقاد رشتۀ‬
‫معاهده بود[ه]‪ ،‬ور نه آنان نیز سر از اطاعت امیر ملت ایشان باز نخواهند زد‪.‬‬
‫و هرگاه کسی از بی‌‌‌‌خبری سالک مسلک خودسری گردد و دولت از اقداماتش آگاه‬
‫گردد‪ ،‬فورا ً به مثابة سلطان‏محمد خان زجر و توبیخ فرموده خواهد شد‪ ،‬تا امر دوستی‬
‫دولتین ثابت و بر قرار بماند و پس از ادای این‏گونه گفتار‪ ،‬تجدید انعقاد رشتۀ اتحاد و داد‬
‫را با دولت انگلیس نموده‪ ،‬به جالل‌‌‌‌آباد مراجعت کرده‪ ،‬به سردار محمدعلی خان پیوست‪.‬‬

‫ذکر سرزنش عطامحمد خان نجیلی به تأیید قادر یکتای لم‌‌‌‌یزلی‬

‫و هم در این حال که سردار محمدعلی خان متوقف جالل‌‌‌‌آباد بود‪ ،‬جمعی از ابطال‬
‫رجال را از جالل‌‌‌‌آباد جهت تنبیه و تهدید عطامحمد خان نجیلی که سر از جیب تمرد‬
‫کشیده‪ ،‬مرتکب فتنه و فساد شده بود‪ ،‬جانب لمقان گسیل کرد؛ چنان‏چه ایشان وارد نجیل‬
‫شده با عطامحمد خان به محاربه گراییدند و در پایان کار سه تن از پیادگان نظام به حیلۀ‬
‫مردم ایلجاری لمقان که ظاهرا ً با سپاه پادشاهی هم‌‌‌‌عنان و باطن ًا با گروه بغات هم‏دست‬
‫و هم‏داستان بودند‪ ،‬مجروح گشته‪ ،‬عطامحمد خان از قلعه‌‌‌‌ای که داشت بیرون شده جنگ‬
‫کنان راه فرار جانب فراجنان برگرفت و پس از گریختن او‪ ،‬ملکان لمقان که در خفا با او‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪133‬‬

‫متحد و هم‏دستان بودند‪ ،‬در جالل‌‌‌‌آباد نزد سردار محمدعلی خان حاضر گشته‪ ،‬ظاهرا ً از‬
‫طریق خدمت و باطن ًا به مکر و حیلت استدعا کردند که هرگاه سپاه پادشاهی از نجیل به‬
‫جالل‌‌‌‌آباد طلبیده شود که رعایا از پایمالی لشکر بی‌‌‌‌خطر شوند‪ ،‬عطامحمد خان را خود‬
‫ایشان حاضر حضور سازند‪ .‬و او از استدعای ملکان عرض‏پرداز حضور اعلی‌‌‌‌حضرت‬
‫قبلۀ امجدش شده اجازت خواست‪ ،‬و از پایۀ سریر سلطنت‪ ،‬جواب اصدار یافت که‪ :‬در‬
‫طریقۀ مملکت‌‌‌‌داری‪ ،‬استوار داشتن قوائم‪ 1‬سلطنت را در جایی که الزم سیاست باشد‪،‬‬
‫بدون لشکر پادشاهی به اعانت ارباب فالحت‪ ، 2‬استوار ندانسته‌‌‌‌اند‪ ،‬پس می‌‌‌‌باید بی‌‌‌‌درنگ‬
‫خود آهنگ نجیل کرده‪ ،‬عطامحمد خان را خواه به صلح و خواه به جنگ در چنگ آرد و‬
‫اگر اهمال ورزد‪ ،‬موکب همایونی بدان‏سو رهسپر گردد‪ .‬و پس از وصول این حکم سردار‬
‫محمدعلی خان از جالل‪-‬آباد‪ ،‬عازم و رهسپار لمقان گردیده‪ ،‬به اندک زمان او را به قهر و‬
‫غلبه از قلعه بیرون کشیده گرفتار ساخت و قلعه را خراب کرده‪ ،‬در عرصۀ یک ماه قلعه‌‌‌‌ای‬
‫دیگر در جنب آن احداث و آباد نموده چند دستة خاصه‌‌‌‌دار در آن گذاشته‪ ،‬بعد عطامحمد‬
‫خان را با خود برداشته به جالل‌‌‌‌آباد باز گشت‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و هشتاد و یک هجری‬

‫در این سال سردار محمدافضل خان‪[ ،‬بنابر ترغبات و تحریضات سردار محمداعظم‬
‫خان که از زمان جلوس امیر شیرعلی خان الی االن مکتوب از قفای مکتوب در ترکستان‬
‫نزد او فرستاده به عداوت و مخالفت امیر شیرعلی خانش داللت می‌‌‌‌کرد‪ ،‬بنیاد مخاصمه با‬
‫امیر مذکور نهاده نخست] میرزا احد خان کشمیری را که مدارالمها ّمش بود با ناظر حیدر‬
‫و نامۀ اطاعت و تحف و هدایای بیش قیمت‪ ،‬از ترکستان گسیل درگاه پادشاهی کرد؛‬
‫[خالیق پناه کرد و زر بسیاری بدیشان سپرده‪ ،‬تعلیم و تلقین نمود که پنهان از امیر شیرعلی‬
‫خان به بزرگان کابل داده با وی متحد و مشفق سازند] چنان‏چه هر دو تن وارد کابل شده‪،‬‬
‫هدایا و تحف و نامۀ سردار محمدافضل خان را از حضور امیر شیرعلی خان گذرانیده‪،‬‬
‫همه مطبوع و دلپذیر افتاد‪[ .‬بعد هر دو تن قدم به اغوای اعیان کابل نهاده کسانی را که‬
‫ابن‌‌‌‌الوقت و شکم‏پرست بودند به دادن زر از خود کردند و هنوز در پی کار بودند که]‬
‫در خالل این‌‌‌‌حال نامۀ از سردار محمداعظم خان در عرض راه به دست کارگزاران‬
‫امیر شیرعلی خان افتاده‪ ،‬پس از مطالعة کارپردازان پایۀ سریر سلطنت‪ ،‬مکشوف گشت‬
‫که برای سردار محمدافضل خان نوشته بود که‪« :‬از هرات مکتوب فرستاده‪ ،‬آگهی دادم که‬
‫‪ .1‬جمع قائمه‪ :‬ستون‏ها ‪ -‬پایه‌‌‌‌ها‪.‬‬
‫‪ .2‬ارباب فالحت‪ :‬مصلحین‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪134‬‬

‫اگرت هوای سلطنت در سر باشد‪ ،‬فرصتی بهتر از این نیست‪ ،‬می‏باید از ترکستان جیش‬
‫جانب کابل در جنبش آورده‪ ،‬کابل را متصرف شوی‪ ،‬رقیمه‌‌‌‌ام به هدر رفت‪.‬‬
‫چنان‏چه سخنم را نشنفتی و به جز از اطاعت امیر شیرعلی خان چیزی ننوشتی و‬
‫نگفتی‪ ،‬اکنون باز شما را خبر دادم که هنوز امارت امیر شیرعلی خان چنان‏چه باید؛ نظمی‬
‫نگرفته و استحکامی نپذیرفته است‪ .‬وقت آنست که از دو سوی با لشکر روی جانب کابل‬
‫نهاده‪ ،‬عروس مملکت را در کنار خویش آریم‪ .‬فقط‪.‬‬
‫و امیر شیرعلی خان پس از مطالعۀ نامۀ مذکوره‪ ،‬امر به احضار میرزا احدخان و ناظر‬
‫حیدر خان فرستادگان سردار محمدافضل خان کرده ماجرا بدیشان بازداشت و فرمود که‪:‬‬
‫از مرقوم سردار محمداعظم خان مفهوم می‌‌‌‌شود که شما دو تن را جهت جاسوسی و‬
‫فتنه‌‌‌‌انگیزی‪ ،‬روانۀ کابل نموده است‪ .‬پس می‌‌‌‌باید که دیگر در کابل نبوده‪ ،‬راه خویش جانب‬
‫ترکستان پیش گیرید‪ .‬و چون هر دو تن به ساز و برگ سفر مراجعت ترکستان پرداختند‪،‬‬
‫امیر شیرعلی خان میرزا احد خان را از راه خفاء نزد خود خواسته و به عطای ملوکانه‌‌‌‌اش‬
‫نواخته‪ ،‬روی دلش را از سردار محمدافضل خان برگردانیده‪ ،‬به سوی خود کرد و بر‬
‫عهده‌‌‌‌اش نهاد که در کار سردار محمدافضل خان خلل‌‌‌‌انداز بوده‪ ،‬از عزم و ارادۀ او متوالی ًا‬
‫آگاهی دهد‪ .‬بعد هر دو تن رهسپار ترکستان شده‪ ،‬قطع منازل و طی مراحل همی‌‌‌‌نمودند‪.‬‬

‫ذکر لشکر گماشتن امیر شیرعلی خان جانب خوست و زرمت و فرار کردن‬
‫سردار محمداعظم خان‬
‫چون میرزا احد خان و ناظر حیدر خان جانب ترکستان راه برگرفتند‪ ،‬امیر شیرعلی‬
‫خان فرزند ارجمندش سردار محمدابراهیم خان و سردار محمدرفیق خان که پس از‬
‫مراجعت پشاور ‪ -‬چنان‏چه از پیش به شرح رفت ‪ -‬در کابل آمده بود‪ ،‬با جنرال دا ُود شاه‬
‫خان و جنرال میر حیدر خان و شش‏هزار تن مرد میدان و توپخانه از راه تنبیه و تهدید‬
‫سردار محمداعظم خان‪ ،‬جانب خوست و زرمت گسیل کرد و او تاب درنگ و توان جنگ‬
‫را در نیروی بازوی خویش ندیده‪ ،‬با یک‏صد و پنجاه سوار از جایی که اقامت داشت‪،‬‬
‫طریق فرار جانب کوهات پیش گرفت و در آن‏جا با میجر هوجمس نام کمشنر پشاور‬
‫و نواحی آن مالقات کرده‪ ،‬او از ورود سردار معظم الیه به گورنمنت پنجاب خبر داده‪،‬‬
‫بعد به امر او اعزام و اکرام به سزا کرده‪ ،‬روانۀ راولپندی ساخت که تا تصفیۀ مرافعه و‬
‫منازعۀ خانگی در آن‏جا باشد و در روزی صد روپیة چهرۀ شاهی به اسم مهمانی برایش‬
‫تعین کرد‪ ،‬و پس از چندی که اکثر همراهانش پراکنده شدند‪ .‬پنجاه روپیة آن کاسته شد‬
‫و چندی به عسرت روز به سر همی‌‌‌‌برده‪ ،‬قرین حزن بود‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪135‬‬

‫ذکر لشکر کشیدن سردار محمدافضل خان از تخته‌‌‌‌پل جانب خان‌‌‌‌آباد‬

‫و آن‌‌‌‌گاه که میرزا احد خان و ناظر حیدر خان جاده پیمای ترکستان شدند و از کابل‬
‫لشکر‪ ،‬مأمور خوست و زُرمت گشته‪ ،‬سردار محمداعظم خان از راه فرار وارد راولپندی‬
‫گردیده‪ ،‬اقامه گزید؛ و سردار محمدافضل خان از تخته‌‌‌‌پل و مزار شریف‪ ،‬لشکر انبوهی با‬
‫خود برداشته‪ ،‬رهسپار خان‌‌‌‌آباد شد [و نام امیری بر خود گذاشت و باعث این لشکرکشی‬
‫به قرار ایراد اعلی‌‌‌‌حضرت ضیاء الملة والدین مرحوم‪ ،‬لشکر فرستادن امیر شیرعلی خان و‬
‫فرار کردن سردار محمداعظم خان و رسیدن میرزا احد خان و ناظر حیدر خان به ترکستان‬
‫شد‪.‬‬
‫[چنان‏چه می‌‌‌‌نویسد که از روداد امور مذکوره تیر نمک حرامان هر یک عبدالروف‬
‫خان و امیر خان نبیره توبچی‌‌‌‌باشی و غیره بر هدف آرزو راست گردیده به اتفاق سردار‬
‫محمداسلم خان و میرزا احد خان سردار واالشان را اغوا کرده امیرش خواندند‪].‬‬
‫چنان‏چه سردار محمدافضل خان عزم لشکر راندن جانب خان‌‌‌‌آباد کرده‪ ،‬مکتوبی‬
‫فرستاده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را آگاه کرد که قبل بر این خبر داده بودم که وارد‬
‫خان‌‌‌‌آباد می‌‌‌‌شوم و یک ماه قبل از راه پیمودنم بدانسو‪ ،‬آگهی می‌‌‌‌دهم‪ .‬اینک رهسپار آن‬
‫دیار شوم و از آن‏جا رایت تسخیر کابل برافرازم‪ ،‬انتهی‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان به تدارک اسباب و علوفۀ لشکر پدر نیکو سیرش پرداخته‬
‫تا که مایحتاج ضروریه آماده ساخت‪ ،‬والد ماجدش وارد خان‌‌‌‌آباد شده میرزا احد خان از‬
‫کماهی حال‪ ،‬امیر شیرعلی خان را اگهی داد و او با وجود شدت سرمای دی‌‌‌‌ماه‪ ،‬سردار‬
‫محمدعلی خان را از جالل‌‌‌‌آباد در کابل طلبید و میدان سیاه‌‌‌‌سنگ را که در زیر برف‬
‫مستور بود‪ ،‬امر خاک پاشیدن کرده تا رسیدن سردار مذکور‪ ،‬برف آب و از روی میدان‬
‫مزبور دور گشت‪ .‬و چون سردار محمدعلی خان وارد موضع موصوف گردیده‪ ،‬لشکرگاه‬
‫ساخت‪ ،‬خودش شرفیاب حضور پدر واالگهر شده‪ِ ،‬ع ّز دست‌‌‌‌بوس حاصل کرد‪ .‬سردار‬
‫محمدابراهیم خان‪ ،‬سردار محمدرفیق خان را با دو فوج پیادۀ هشت صدی به سرکردگی‬
‫جنرال میر حیدر خان و جنرال دا ُود شاه خان در عالقۀ ُکرم گذاشته‪ ،‬خود با بقیۀ لشکر که‬
‫همراه برده بود و دو فوج پیادۀ سردار محمداعظم خان وارد کابل شد‪.‬‬
‫بعد امیر شیرعلی خان تهیۀ سامان سفر ترکستان کرده‪ ،‬سردار محمدعلی خان را‬
‫با اکثر سپاه از میدان سیاه‏سنگ به راه چاریکار و غوربند پیشتر گسیل فرموده‪ ،‬از قفای‬
‫او جاده پیمای منزل مقصود شد و در این وقت سردار مدد خان با نامه و پیام سردار‬
‫معرز گشته‪ ،‬از طرف سردار مذکور به‬ ‫محمدامین خان حکمران قندهار به ِع ّز رکاب‌‌‌‌بوس ّ‬
‫عرض رسانید که او استدعا دارد که از راه خدمت‪ ،‬با لشکر آراسته راه برگرفته روی به‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪136‬‬

‫سوی ترکستان آرد‪ .‬و امیر شیرعلی خان به محضر عام لب به دشنام او گشوده‪ ،‬فرمود که‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫در هنگام توجه رایات عالیات از هرات جانب قندهار و از آن‏جا جانب کابل‪ ،‬استحفافی‬
‫که از وی دیدم از خاطرم نرفته است که اکنون او را یار و در امور خویش مددکار پندارم؛‬
‫باری‪ ،‬ما را به یاری او احتیاجی نیست‪ .‬این را گفته‪ ،‬سردار مدد خان را رخصت مراجعت‬
‫داده‪ ،‬پیام فرستاد که اگر وی نیز هوایی در سر و ادعایی در دل داشته باشد‪ ،‬فرصتی بهتر از‬
‫این که رایات عالیات جانب ترکستان رهسپرند‪ ،‬میّسرش نخواهد گشت‪ ،‬که از قندهار با‬
‫سپاه رهسپار کابل گردیده‪ ،‬مراد دل حاصل کند‪ ،‬و الاّ پس از انجام مهام ترکستان‪ ،‬جزای‬
‫کردارش به کنارش نهاده و مکافات رفتارش داده خواهد شد‪.‬‬
‫و خود رهنورد منزل مقصود گردیده‪ ،‬در چاریکار فرود گشت و اقامت گزید تا علم‬
‫به احوال سردار محمدافضل خان آورده‪ ،‬بعد از روی دانستگی به کار پردازد‪.‬‬
‫و مقارن این حال سردار محمدشریف خان از فراه با یک فوج پیاده و سه‏هزار سوار‬
‫از راه معاونت وارد کابل شده‪ ،‬به امر امیر شیرعلی خان متوقف گشت‪.‬‬
‫و از آن سوی سردار محمدافضل خان از روی نهادن امیر شیرعلی خان جانب‬
‫ترکستان خبر یافته‪ ،‬با سردار محمداسلم خان و عبدالرووف خان و امیر خان که آتش‬
‫افروز شور و فغان بودند و چنین حادثات را از خداوند می‏خواستند‪ ،‬جهت مشورت‬
‫خلوت گزیده‪ ،‬صالح کار ُجست و آن سه تن که جاذبین ضمیر او بودند [و هرچه‬
‫می‏گفتند بدون تفکر ثواب و خط اجرا می‌‌‌‌داد] و چنان روی دل او را به سوی خود کرده‬
‫بودند که سردار عبدالرحمان خان با وجود نسبت فرزندی در محفلی که ایشان حاضر‬
‫می‌‌‌‌بودند نزد پدرش راه نداشت‪.‬‬
‫خالصه هرچه آن‏ها از کینه و عداوت بر زبان راندند و به مقاتلۀ امیر شیرعلی خان‬
‫حجت‬ ‫ترغیب و تحریض کردند‪ ،‬میرزا احد خان کشمیری تصدیق گفتار ایشان را نموده‪ّ ،‬‬
‫و دلیل آورده می‪-‬گفت که تمامت مردم کابل با شما یار و از امیر شیرعلی خان بی‏زارند؛‬
‫چنان‏چه هنگامی که به امر شما در کابل رفته بودم‪ ،‬همه را دیده و آزموده‌‌‌‌ام که با شما‬
‫متحد و متفقند و بر صدق مقال خویش چند قطعه مکتوبی که از سرداران کابل با خود‬
‫برده بود برآورده‪ ،‬گواه می‌‌‌‌ساخت و دروغ خود را به کرسی صدق می‌‌‌‌نشاند تا که از گفتار‬
‫غرض‌‌‌‌آلود‪ ،‬کار را بدانجا رسانیدند که سردار محمدافضل خان‪ ،‬میراتالیق رییس سابقة‬
‫قطغن را که سردار عبدالرحمان خان به زحمت و مشقت بسیار والیت قطغن را از قبضة‬
‫او کشیده متصرف شده بود‪ ،‬پیش خوانده آن والیت را به وی رد کرده‪ ،‬سردار عبدالرحمان‬
‫خان را مأمور تخته‌‌‌‌پل فرمود‪.‬‬
‫‪ .1‬استخفاف‪ :‬سبکی کردن ‪( -‬خوار شمردن)‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪137‬‬

‫و او هرچند از رفتنش در تخته‌‌‌‌پل ‪ -‬و محاربه نکردن با امیر شیرعلی خان – سر باز‬
‫زده دلیل و برهان آورد‪ ،‬به محال قبول نیفتاده‪ ،‬به گفتة آنانی که آنف ًا مذکور شدند روانة‬
‫تخته‌‌‌‌پلش کرد‪ .‬بعد آنقدر درنگ کرد که برای حمل و نقل چهارده لک روپیه که سردار‬
‫عبدالرحمان خان فراهم کرده بود‪ ،‬صندوق‏ها ساخته از خان‌‌‌‌آباد به آهنگ مدافعۀ امیر‬
‫شیرعلی خان راه برگرفت و نایب غالم‪-‬احمد خان و نیازمحمد خان و جنرال محمدزمان‬
‫خان و کرنیل سهراب خان و کرنیل ولی‌‌‌‌محمد خان و جمعی از دلیران سپاه را امر پیش‬
‫رفتن کرد و خود یک منزل بعد‪ ،‬از قفای ایشان راه برگرفت‪.‬‬
‫و امیر شیرعلی خان قبل از حرکت او چهار پنج هزار پیادة خاصه‌‌‌‌دار به سرکردگی‬
‫میرآخور احمد خان و سرافراز خان بابکرخیل و میر اعظم شاه کوهستانی‪ ،‬مأمور درۀ‬
‫باجگاه کرده سنگر برافراشته بود‪.‬‬

‫ذکر محاربة باجگاه و هزیمت یافتن سپاه سردار محمدافضل خان‬

‫و آن‌‌‌‌گاه که سپاه پیش‏تاز سردار محمدافضل خان در موضع «مدر» فرود گشته لشکرگاه‬
‫ساخت‪ ،‬نیازمحمد خان بابکرخیل با‪ ،‬سرافراز خان که در باجگاه جای گزیده و با او نسبت‬
‫هم قبیله‌‌‌‌گی و قومی داشت‪ ،‬راه ارسال رسایل باز کرده‪ ،‬روی دلش را از امیر شیرعلی‬
‫خان بگردانید؛ چنان‏چه مشارالیه دست از جنگ کشیده و چشم از حقوق نمک پوشیده‪ ،‬با‬
‫لشکر سردار محمدافضل خان طرح مراوده انداخت‪ ،‬و از این امر خاصه‌‌‌‌داران که در درۀ‬
‫باجگاه سنگر برافراشته‪ ،‬استوار نشسته بودند‪ ،‬منتشر و پراکنده شدند‪ .‬و از مشاهدة این‬
‫حال میر آخور احمد خان باجگاه را فرو گذاشته‪ ،‬از راه فرار وارد «سیقان» شد و در روز‬
‫ورود بدانجا‪ ،‬سردار محمدعلی خان وارد منزل «کهمرد» گردیده‪ ،‬از دست رفتن باجگاه‬
‫و متصرف‌‌‌‌شدن لشکریان سردار محمدافضل خان مر آن‏جا را آگاه گشته‪ ،‬به صوابدید‬
‫سران سپاه‪ ،‬شب در موضع «پایان باغ» در میان باغی که سه کروه از باجگاه فاصله داشت‪،‬‬
‫فروکش کرد و بامدادان ساز رزم ساز کرده‪ ،‬از راه ستیز رو به سوی باجگاه نهاد و لشکریان‬
‫سردار محمدافضل خان بنابر تأکیدی که او کرده بود‪ ،‬از درة باجگاه گذشته‪ ،‬دهن دره و‬
‫قلل جبال را تمام گرفته‪ ،‬به مردان کار استحکام داده‪ ،‬مترصد رسیدن وی نشسته بودند‬
‫و شب را از تکاهل‪ 1‬نایب غالم‌‌‌‌احمد خان بدون پاس و هراس به بستر غفلت غنوده‪،‬‬
‫به سر بردند‪ .‬و سردار محمدعلی خان که راه رزم برگرفته بود‪ ،‬یک فوج پیاده را جهت‬
‫حفاظت جبل واقع سمت شمالی درة باجگاه مأمور کرد که آن کوه را در تصرف داشته‪،‬‬
‫حفاظت نمایند و خود با بقیۀ دلیران سپاه رو به فراز کوه نهاد‪ ،‬قبل از طلوع آفتاب که هنوز‬
‫‪ .1‬تنبلی ‪ -‬سستی‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪138‬‬

‫نایب غالم‌‌‌‌احمد خان سر بر بالین خواب داشت‪ ،‬بر لشکرش تاخته به زدن توپ و تفنگ‬
‫پرداخت‪ .‬و نایب غالم‌‌‌‌احمد خان از غریدن و نالیدن توپ و غلغله و آشوب دلیران کارزار‬
‫از خواب غفلت بیدار و از باده مساهلت هوشیار گشته‪ ،‬خود را گرفتار چارموجة‪ 1‬دمار‬
‫دیده‪ ،‬بر اسپ فرار سوار و داخل صحرای ادبار شد و همراهانش نیز تاب ستیز نیاورده‪،‬‬
‫پشت به پیکار و رو به وادی فرار نهادند‪.‬‬
‫و سردار محمدافضل خان که از قفا جاده‌‌‌‌پیما بود‪ ،‬آواز توپ و تفنگ را شنیده‪ ،‬به‬
‫شتاب شهاب و سرعت سحاب کرنیل سهراب خان را با سوارة بسیاری از نظام به معاونت‬
‫فرستاد و ایشان ایلغار کرده‪ ،‬در عرض راه با شکست‏یان مالقی شده‪ ،‬از فرط رشادت رو‬
‫برنتافته‪ ،‬هم‏چنان از کنار آب کهمرد اسپ جالدت همی‏تاختند تا که از تیزی و تندی از‬
‫مطابعان سردار محمدعلی خان در گذشته‪ ،‬ایشان را در قفا یافتند‪.‬‬
‫و سردار محمدعلی خان از عقب‪ ،‬توپچیان و پیادگان نظام را امر ُکشاد دادن توپ و‬
‫تفنگ کرده‪ ،‬اکثر را هدف گلولة جان‌‌‌‌ستان ساختند‪ ،‬و بعضی از هول جان خود را در آب‬
‫انداختند و پاره‌‌‌‌ای با حالت شکسته و عنان گسسته به زیر قره کتل پس به اردوی سردار‬
‫محمدافضل خان ملحق شدند‪.‬‬
‫و در این جنگ بسیار تن از افراد و آحاد سپاه سردار محمدافضل خان‪ ،‬مطروح و‬
‫مقتول و مجروح گردیده‪ ،‬سهراب خان کرنیل نیز زخم خفیف یافته‪ ،‬سردار محمدعلی‬
‫خان فتح باب گشت و سردار محمدافضل خان با شکست یافته‌‌‌‌گان سپاه خویش از‬
‫زیر قره کتل رجعت قهقری کرده‪ ،‬از لشکرگاه سابقه‌‌‌‌اش یک منزل پس‌‌‌‌تر در موضع‬
‫«رویی» و به قولی به «دو آب» فرود گشته سنگر بر افراشته استوار نشست‪ .‬و سردار‬
‫محمدعلی خان مظفر و منصور از پایان باغ کوچیده‪ ،‬در باجگاه فروکش کرد و مژده‬
‫فتح را معروض حضور پدر عدالت گسترش کرده‪ ،‬در موضع برج گل جان عریضه‌‌‌‌اش‬
‫شرف وصول حضور یافته‪ ،‬مورد تحسین شد‪ .‬و از آن‏جا امیر شیرعلی خان با دل شادمان‬
‫طی مراحل و قطع منازل فرموده وارد باجگاه گردیده‪ ،‬از آن‏جا با فرزند برومندش سردار‬
‫محمدعلی خان حرکت کرده‪ ،‬از قره‌‌‌‌کتل عبور و در موضع دو آب شاه‌‌‌‌پسند فرود گشت‪،‬‬
‫و در این‏جا مکتوب سردار محمداسلم خان و عبدالرووف خان و نایب امیر خان که با‬
‫سردار محمدافضل خان هم‌‌‌‌عنان بودند و دل جانب امیر شیرعلی خان داشتند‪ ،‬به مطالعة‬
‫حضور پیوست‪ ،‬مضمون این که‪ :‬سپاه شما تاب محاربت و توان مقابلت لشکر سردار‬
‫محمدافضل خان را نخواهند کرد‪ .‬می‏باید او را به حلف کالم مجید و قرآن حمید فریب‬
‫داده‪ ،‬گرفتارش سازی وگرنه پایة اقتدارت انکسار خواهد یافت‪ .‬و امیر شیرعلی خان گفته‬
‫‪( .1‬چارموج)‪ :‬گرداب‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪139‬‬

‫و نوشتة آنان را به گوش قبول شنیده از بدنامی نهراسید‪.‬‬

‫ذکر فریب‌‌‌‌دادن امیر شیرعلی خان سردار محمدافضل خان را به قرآن شریف‬
‫و به حاشیة قرآن مجید نوشت که‪« :‬شما را به منزلة پدر دانسته‪ ،‬خود را کوچک و به‬
‫مثابه فرزندت می‌‌‌‌شمارم و هم التماس دارم که به رعایت احترام کالم مجید یک مر دیگر‬
‫خود را دشمن نبوده‪ ،‬پدر نیکو سیر را به ناخلف بودن خویش منسوب نسازیم و باهم‬
‫در کار سلطنت و اجرای مهام مملکت متفق و متحد باشیم تا جهانیان نسبت بیهودگی به‬
‫ما پسران نکنند‪».‬‬
‫و این را بر سبیل وثیقة عهد رقم کرده خاتم بر نهاد و هم‏دست سردار سلطان‌‌‌‌علی‬
‫خان و صفدرعلی خان قزلباش نزد سردار محمدافضل خان فرستاد‪ ،‬و او قرآن شریف را‬
‫به تعظیم برداشته بر سر نهاد و بوسه داده‪ ،‬بعد بگشاد و نوشتة امیر شیرعلی خان را خوانده‬
‫تکیه به قرآن کرده‪ ،‬از صمیم قلب عزم رفتن نزد امیر شیرعلی خان نمود‪ .‬و سپاه از ارادة‬
‫او آگاه گشته‪ ،‬نزدش حاضر گردیده‪ ،‬از امر مذکور مانع شدند و گفتند‪ :‬تا جان در تن و‬
‫رمق در بدن داشته باشیم‪ ،‬پشت به جنگ ندهیم‪.‬‬
‫و او به پاس حرمت قرآن سخنان لشکر را نپذیرفته فرمود که‪ :‬جنگ نکنم و خاک از‬
‫خون مسلمانان گلرنگ نسازم‪.‬‬
‫پس سپاه همه غمناک شده داخل خیام خویش گشتند و سردار محمدافضل خان‬
‫از راه اخوت و اتحاد با سوارة اندکی رو به جانب اردوی امیر شیرعلی خان نهاد و چون‬
‫به نزدیک عسکرگاه او رسید‪ ،‬به امر او تمامت افواج نظام و توپخانه با سردار محمدعلی‬
‫خان و تمامت افسران و سرداران و خوانین رکاب‪ ،‬پذیره‌‌‌‌اش نموده به قانون نظام سالمی‬
‫گرفته شلیک توپ نمودند‪ .‬و پس از ادای مراسم استقبال‪ ،‬امیر شیرعلی خان از سراپردة‬
‫خویش بیرون شده‪ ،‬پیاده تا بیرون لشکرگاه رفته پذیره‌‌‌‌اش کرد‪ ،‬و پس از درک مصافحه‬
‫و معانقه‪ ،‬دست به دست هم داخل سراپرده شدند‪.‬‬
‫و امیر شیرعلی خان او را بر جای خود نشانیده‪ ،‬خادم‌‌‌‌آسا به پا ایستاد و هر دو برادر‬
‫شکرگذار حی داور شده‪ ،‬به یکدیگر گفتند که حمد خدای را که سفک‌‌‌‌دماء‪ 1‬نشد‪ ،‬و در‬
‫اخیر سردار محمدافضل خان این فرد برخواند‪:‬‬

‫ور قصد جفا داری اینک سر و طشت‬ ‫گر میل وفا داری اینک دل و جان‬

‫این را گفته‪ ،‬به اردوی خود مراجعت کرد و هفت‏هزار گوسپند و دوهزار خروار‬
‫‪ .1‬خون‏ریزی‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪140‬‬

‫آرد و جو به اسم مهمانی با روغن و چوب و کاه و غیره در لشکرگاه امیر شیرعلی خان‬
‫فرستاد‪ ،‬که اگر این علوفه نمی‌‌‌‌رسید بدون مناقشه و مجادله لشکر امیر شیرعلی خان از‬
‫هم می‌‌‌‌گسیخت‪.‬‬
‫و روز دیگر‪ ،‬امیر شیرعلی خان از راه بازدید نزد سردار محمدافضل خان رفته‪،‬‬
‫مالقات و صحبتی با او کرده‪ ،‬معاودت فرمود‪ .‬سپس سردار محمدافضل خان دوباره نزد‬
‫امیر شیرعلی خان شده در لشکر او اقامت گزیده‪ ،‬کارخانة طعام‪ 1‬و غیره آالت و اسباب‬
‫کارآمد صبح و شام خود را طلبید و لشکرش را از منزل «رویی» به راه درة صوف جانب‬
‫تخته‌‌‌‌پل رخصت مراجعت داده‪ ،‬سه‌‌‌‌صد تن سواره و پیاده در رکاب خویش نگاه داشته‪،‬‬
‫با امیر شیرعلی خان هم‌‌‌‌رکاب کوچ نمود و لشکر رخصت یافته‪ ،‬وارد تخته‌‌‌‌پل شده‪ ،‬در‬
‫تحت رأیت سردار عبدالرحمان خان قرار گرفتند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان برای پدرش‬
‫مکتوبی فرستاد که اشتباه بزرگی کردید در این که لشکر را از خود جدا نمودید‪.‬‬
‫و مقارن این حال سردار محمدرفیق خان که در ُکرم اقامت گزیده بود با یک فوج‬
‫پیاده به سرعت باد و شتاب سحاب وارد و شرفیاب حضور امیر شیرعلی خان شده‪ ،‬مورد‬
‫لطف و تحسین گشت‪ ،‬و امیرش نزد سردار محمدافضل خان فرستاده‪ ،‬مشورت ُجست که‬
‫اگر از این‏جا باهم وداع کرده‪ ،‬راه مراجعت جانب کابل برگیرم؛ هرآینه از سبب نارسیدن‬
‫فصل زراعت‪ ،‬کار لشکر از عدم علوفه به عسرت می‌‌‌‌گراید‪ .‬پس صالح و صواب آن است‬
‫که در تاشقرغان رفته سپاه را در آن‏جا گذاشته‪ ،‬با چند تن از خدمة خاص به زیارت مزار‬
‫حضرت امیرالمؤمنین علی ( َک َّرم اَهلل َوج َه ُه) مشرف شده‪ ،‬بعد در «آی‌‌‌‌بیک» برگردم و از‬
‫آن‏جا براه غوری وارد کابل شوم‪.‬‬
‫و سردار محمدافضل خان این صالح جستن او را از در صدق دانسته‪ ،‬پیامش را به‬
‫گوش قبول جا داده‪ ،‬هر دو برادر باهم از دو آب شاه‌‌‌‌پسند رهسپر آی‌‌‌‌بیک شدند و در‬
‫آن‏جا چون بارگیر سپاه امیر شیرعلی خان از کثرت راهنوردی سوده و ستوهیده‪ 2‬شده‬
‫بودند؛ سردار محمدافضل خان هزار رأس یابو جهت حمل اثقال ارودی او فراهم ساخته‪،‬‬
‫از آن‏جا راه برگرفته وارد تاشقرغان گشتند و این وقت سردار عبدالرحمان خان جهت‬
‫ابراز و انکشاف مکنون خاطر امیر شیرعلی خان که چه در دل دارد‪ ،‬بعضی از سپاهیان‬
‫لشکر او را بدراه کرده‪ ،‬داخل نظام خویش می‌‌‌‌نمود و امیر شیرعلی خان که آگاه می‌‌‌‌گشت‪،‬‬
‫تغافل نموده چیزی نمی‌‌‌‌گفت‪ ،‬اما؛ یک یک را در دل جای می‌‌‌‌داد و معطل به وقت فرصت‬
‫می‌‌‌‌گذاشت‪ .‬چنان‏چه بیاید انشاء اهلل‪.‬‬

‫‪ .1‬آشپز خانه‪.‬‬
‫‪ .2‬کوفته و خسته‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪141‬‬

‫ذکر رخصت زیارت حاصل ‌‌‌‌کردن سردار محمدعلی خان و زیارت نمودن‬
‫خود امیر شیرعلی خان پس از مراجعت او از مزار شریف‬
‫و در هنگام توقف امیر شیرعلی خان به تاشقرغان سردار محمدعلی خان رخصت‬
‫زیارت حضرت شاه مردان حاصل کرده‪ ،‬وارد مزار شریف شد و در خاطرش چنان بود که‬
‫سردار عبدالرحمان خان از تخته‌‌‌‌پل به عزم استقبال او بیرون شده‪ ،‬مالقاتش خواهد کرد‪.‬‬
‫ولکن او پذیره‪-‬اش نکرده‪ ،‬نامه فرستاد که پس از ادای آداب زیارت در وقت مراجعت‪،‬‬
‫تشریف فرمای تخته‌‌‌‌پل شود تا باهم مالقات نموده‪ ،‬بعد رهسپار تاشقرغان گردد‪ .‬و سردار‬
‫محمدعلی خان که خود را [به سبب ولیعهد بودنش] بزرگ می‌‌‌‌پنداشت‪ ،‬در جواب سردار‬
‫عبدالرحمان خان همین قدر نگاشت که انشاءاهلل تعالی باهم مالقات خواهیم کرد‪ ،‬و‬
‫اکنون بیرون از اجازت زیارت‪ ،‬رخصت از حضرت قبلة امجدم حاصل نکرده‌‌‌‌ام که وارد‬
‫تخته‌‌‌‌پل شوم‪.‬‬
‫و پس از فرستادن این جواب و زیارت مزار حضرت ابوتراب به تاشقرغان معاودت‬
‫‪1‬‬

‫کرد و بعد از ورود او در تاشقرغان‪ ،‬امیر شیرعلی خان نیز آهنگ زیارت نموده‪ ،‬یک روز‬
‫قبل از حرکت او جانب مزار سردار محمدافضل خان هم برای زیارت و هم جهت سامان‬
‫مهمانی امیر شیرعلی خان وارد مزار شریف گشت‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان از تخته‌‌‌‌پل نزد پدرش شده شرف دست‌‌‌‌بوسی حاصل کرد‬
‫و در وقتی که پدرش مشغول تالوت قرآن مجید بود به عرضش رسانید که اگر اجازت‬
‫دهد‪ ،‬امیر شیرعلی خان را در حین داخل شدنش به مزار شریف دستگیر کرده محبوسش‬
‫سازد‪ .‬و سردار محمدافضل خان قرانی را که قرایت می‌‌‌‌کرد نزد فرزند ارجمندش شفیع‬
‫ساخته‪ ،‬از عزمش بازداشت‪.‬‬
‫و روز دیگر امیر شیرعلی خان داخل شهر مزار شریف گردیده‪ ،‬پس از زیارت مرقد‬
‫منور حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) به تاشقرغان معاودت فرمود و سردار محمدافضل‬
‫خان با فرزند خردمندش سردار عبدالرحمان خان در تخته‌‌‌‌پل رفته‪ ،‬تحفه و هدیة شایان در‬
‫تاشقرغان نزد امیر شیرعلی خان فرستادند و دو روز پس از ارسال تحفه و هدیه‪ ،‬سردار‬
‫محمدافضل خان از سبب آن‌‌‌‌که امیر شیرعلی خان ‪ -‬چنان‏چه گذشت ‪ -‬گفته بود که بعد‬
‫از ادای مراسم زیارت جانب کابل مراجعت کنم‪ ،‬به عزم وداع روانة تاشقرغان شد و هر‬
‫چند سردار عبدالرحمان خانش از رفتن در نزد امیر شیرعلی خان منع کرده‪ ،‬گفت که من‬
‫نزد او رفته تا کابلش هم‌‌‌‌عنان رهسپارم‪ ،‬پذیرفته نگشت‪ .‬تا که از تخته‌‌‌‌پل به کمال تجمل‬
‫بیرون شده‪ ،‬در تاشقرغان نزد امیر شیرعلی خان رفت‪.‬‬

‫‪ .1‬کنیة حضرت علی (ع)‪.‬‬

 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪142‬‬

‫ذکر گرفتار کردن امیر شیرعلی خان سردار محمدافضل خان را‬
‫چون سردار محمدافضل خان وارد تاشقرغان شد‪ ،‬امیر شیرعلی خان مکتوب سردار‬
‫عبدالرحمان خان را که نزد پدرش فرستاده از معاهدة امیر شیرعلی خانش بیم داده‪ ،‬و‬
‫نیز سردار محمدعلی خان را در وقت ورودش به مزار شریف تحقیر و اخفاف‪ 1‬کرده‪ ،‬و‬
‫سپاهیان رو برتافته از امیر شیرعلی خان را نوکر نگاهداشته بود‪ ،‬با امالک و اموال ضبط و‬
‫تلف شدة میر حکیم خان‪ ،‬که امیر مذکور حکم استرداد کرده و سردار محمدافضل خان‬
‫رد نکرده بود؛ همه را عذر نهاده‪ ،‬از عهدی که کرده بود عدول نموده سردار محمدافضل‬
‫خان را امر نظربند فرمود‪ ،‬اما؛ به ع ّزت نگاهش داشته‪ ،‬چشم طمع و آز به مال و منالش‬
‫باز نکرده‪ ،‬به خودش واگذاشت‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان از ماجرا آگاه گشته‪ ،‬با تمامت سپاه آهنگ محاربه کرده از‬
‫تخته پل جانب تاشقرغان خیمه بیرون زد‪ .‬و سردار محمدافضل خان خبر یافته به ذریعۀ‬
‫مکتوب پسرش را از مقاتله با امیر شیرعلی خان باز داشت‪ ،‬زیرا که نوشته بود که اگر در‬
‫فتنه باز کرده کارزار آغاز کند‪ ،‬عاق‪ 2‬خواهد بود‪ .‬و او از امر پدر تمام لشکر را خبر داده‪،‬‬
‫ایشان که اطاعت امیر شیرعلی خان ناگوار می‌‌‌‌دانستند‪ ،‬پراکنده شده راه کابل برگرفتند‪ ،‬و‬
‫از پنج‏صد الی شش‏صد تن بدور او مانده‪ ،‬دیگر همه پراکنده شدند و به یکبارگی دل از‬
‫خدمت و مالزمت برکندند‪.‬‬

‫ذکر فرار کردن سردار عبدالرحمان خان جانب بخارا‬

‫و از همة افسران سپاه‪ ،‬عبدالرحیم خان توخی با نایب غالم‌‌‌‌احمد خان از سردار‬
‫عبدالرحمان خان جدا نگشته‪ ،‬او را داللت رفتن بخارا کردند و او از این گفتة ایشان ابا‬
‫کرده‪ ،‬هر دو تن را با فرستادة پادشاه بخارا که در این روزها نزد سردار محمدافضل خان‬
‫آمده و در تخته‌‌‌‌پل بود‪ ،‬همراه در بخارا فرستاد که او را سالم ًا به مسکنش رسانند و خود‬
‫هم‏چنان در تخته‌‌‌‌پل درنگ کرد تا که نیم شب نامه پدر واالگهرش بدین مضمون رسید‬
‫که با هر که از خدام در نزدش باشد توقف نکرده‪ ،‬جانب بخارا رهسپار شود؛ چنان‏چه در‬
‫همان نیم شب راه برگرفته در بین راه دولت‌‌‌‌آباد‪ ،‬آفتاب نجاتش طلوع نموده‪ ،‬چون قدری‬
‫بلند گشت به سبب آن‌‌‌‌که ایام اخیر اسد ماه شمسی بود‪ ،‬تابش آفتاب سخت زحمتش داد‬
‫تا که وارد دولت‌‌‌‌آباد گشته‪ ،‬از شدت حرارت برهید‪.‬‬
‫و در این حال سوار[ی] چند بر فراز ت ّلی که در آن‏جا واقع است دیده‪ ،‬قریب دوهزار‬
‫سوار دیگر مشاهد کرد که در پیرامون آن تل برخی آرام نشسته و بعضی گردش می‏کنند‪.‬‬
‫‪ .1‬خوار شمردن ‪ -‬سبک حال شدن‪.‬‬
‫‪ .2‬نافرمانی نسبت به والدین ‪ -‬ناخوش دارنده‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪143‬‬

‫کس فرستاده‪ ،‬مکشوف داشت که سواران اوزبکیۀ بلخ‌‌‌‌اند و جهت عروسی شخصی‬
‫انجمن گردیده‌‌‌‌اند بعد سردار عبدالرحمان خان که ایشان را سوار متعاقب خویش پنداشته‬
‫خوفناک گشته بود آسوده خاطر شده‪ ،‬جانب ایشان راه برگرفت و از سواران فراز پشته‬
‫پرسید که کیستید و ایستاده از برای چیستید؟‬
‫جواب دادند که سواران افغانیم و در این بادیه حیران و سرگردان!‬
‫و سردار عبدالرحمان خان از جواب آنان خیال کرد که عبدالرحیم خان و کسانی‬
‫خواهند بود که پیش‏تر از خود روانة بخارا کرده است‪.‬‬
‫پس یکی از مالزمان رکابش را فرستاده‪ ،‬محقق داشت که ایشانند‪ .‬مگر از آمدن‬
‫در نزد سردار واالشأن بدون دستخط ایشان‪ ،‬از عدم اعتماد سر باز زدند و پس از رقعه‬
‫فرستادن سردار سعادت اطوار به رکابش ملحق شدند‪ ،‬و بدون از عبدالرحیم خان که در‬
‫شب از ایشان جدا افتاده بود‪ ،‬دیگران فیض‏رکاب بوس حاصل کردند و باهم راه کنار‬
‫جیحون برگرفتند و این وقت عبدالرحیم خان نیز از قفا رسیده فیض‌‌‌‌الحاق حاصل کرد‪،‬‬
‫و سواران اوزبکیه که جهت عروسی فراهم شده بودند‪ ،‬نیز هم‌‌‌‌عنان گشته به ِعز عرض‬
‫رسانیدند که اینک با شما راه خدمت می‌‌‌‌سپاریم‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان از ناصیة حال‬
‫ایشان اثر نفاق مشاهده کرده‪ ،‬کره ًا از هم‌‌‌‌عنان بودنشان بازداشت؛ چنان‏چه بعد شقاوت‬
‫ایشان ظاهر گشت‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان با هم‏راهانش اسپ رانده در اخیر عالقة «هجده نهر» واقع‬
‫متصل ریگستان به فالیزی رسیده‪ ،‬هر یک از سواران ملتزمۀ رکابش را امر کرده‪ ،‬دو دو‬
‫دانه هندوانه و دو دو دانه خربزه با خود برداشتند که در وقت حاجت رفع تشنگی نمایند‪،‬‬
‫و خودش نیز چهار دانه به مثابه دیگران به فتراک بربسته داخل ریگستان شدند‪.‬‬
‫و در بین ریگستان هم‏راهانش همه برای خوردن هندوانه فرود گشته‪ ،‬هر چند سردار‬
‫عبدالرحمان خان مانع گشت‪ ،‬نپذیرفتند‪ .‬و از جمله نایب غالم‌‌‌‌احمد خان که همواره‬
‫سهل‌‌‌‌کار بود‪ ،‬لب به پاسخ گشوده گفت که‪ :‬شما بروید و ما چاشت را گذرانیده از قفا‬
‫می‌‌‌‌آییم‪.‬‬
‫خالصه‪ ،‬قطیفه و چادرها و غیره که با خود داشتند بر باالی جنگل‌‌‌‌ها انداخته‪ ،‬هر یک‬
‫برای خود سایه ساخته‪ ،‬به استراحت پرداختند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان با سی تن سوار‬
‫و وجه نقدی که با خود داشت درنگ نکرده‪ ،‬راه برداشت و دیگران چون‪ :‬غالم‌‌‌‌احمد خان‪،‬‬
‫و ناظر حیدرخان‪ ،‬و عبدالرحیم خان‪ ،‬و کرنیل سهراب خان‪ ،‬و کرنیل نصیر خان‪ ،‬و کمیدان‬
‫سکندر خان چرخی‪ ،‬و کمیدان حیدر خان بن سکندر خان ا ُ ُرکزایی و غیره رساله‏داران و‬
‫کپتانان با دویست سوار توقف کرده‪ ،‬مابقی پراکنده شدند‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪144‬‬

‫و از تمامت منصب‌‌‌‌داران نظامی و خوانین ملکی که در زیر فرمان سردار محمدافضل‬

‫خان بودند‪ ،‬یک تن‪ ،‬سکندر خان ارکزایی و غالم‌‌‌‌علی خان بن ناظر عبدالوهاب خان به‬
‫امر سردار عبدالرحمان خان در تخته‌‌‌‌پل جهت حفاظت و حمایت عیال و اطفال او و‬
‫سردار محمدافضل خان مانده‪ ،‬دیگران چون علی‌‌‌‌عسکر خان ُقرت که صاحب طبل و علم‬
‫و سرکردة یکصد و بیست سوار قزلباشیه بود که کله منار نملک از ریوس باغیان ترکمان‬
‫منسوب به اوست‪ ،‬و غیره خوانین که اطاعت امیر شیرعلی خان را ناگوار می‌‌‌‌پنداشتند‪،‬‬
‫راه کابل برگرفتند و یک پسر سه سالة عبداهلل جان نام از سردار عبدالرحمان خان نیز در‬
‫تخته‌‌‌‌پل با دیگر منسوبانش بازماند‪.‬‬
‫الغرض چون سردار عبدالرحمان خان از هم‏راهانش سبقت گزیده سه فرسنگ‬
‫از ایشان دور شد سواری از عقب رسیده به وی آگهی داد که همان سواران اوزبکیه‬
‫بر بازماندگانی که سایه‌‌‌‌نشین و استراحت‌‌‌‌گزین شده بودند‪ ،‬حمله‌‌‌‌ور گشته‌‌‌‌اند‪ ،‬می‌‌‌‌باید‬
‫بازگشته ایشان را از ترکتاز اوزبکان ایمن سازید‪ .‬و او زهرخندی کرده فرمود که ایشان را‬
‫هرچند از باز ایستادن و استراحت گزیدن منع کردم نپذیرفتند و خود را گرفتار ساختند‪،‬‬
‫اکنون مرا نیز می‌‌‌‌خواهند که گرفتار معرکة کارزار کنند‪ .‬هرگز در چنین حالت بدون گریز‬
‫با کسی نستیزم‪ ،‬زیرا که هرگاه شخص از چنگ دشمن خالصی یابد‪ ،‬می‌‌‌‌تواند که در وقت‬
‫فرصت کاری از پیش برد‪ ،‬و اگر در عجز نگریخته گرفتار شود‪ ،‬هیچ نتوان کرد‪.‬‬
‫لهذا پشت دادن به امور فوق‌‌‌‌الطاقه در هر چیز و هرجا حفظ قلعة بدن است؛ الجرم‬
‫باز نگشته‪ ،‬با همان سی سوار رهسپار شده با خود گفت که با سی‏هزار تن مرد پیکار آمادة‬
‫کارزار نشده به امر پدرم فرار کردم‪ .‬پس چگونه با سی سوار برگشته‪ ،‬خویش را دچار‬
‫گیر و دار سازم‪.‬‬
‫و از منصب‌‌‌‌دارانی که در عقب و گرفتار رنج و تعب بودند‪ ،‬ناظر حیدر خان و کرنیل‬
‫نصیر خان درنگ نکرده‪ ،‬از قفا خود را به سردار عبدالرحمان خان رسانیده هم‌‌‌‌عنانش‬
‫بودند‪ ،‬که فرستادة مذکور با خبر مزبور شرف وصول نزد سردار عبدالرحمان خان حاصل‬
‫کرد‪.‬‬
‫کرنیل نصیر خان بنابر آن‌‌‌‌که کرنیل سهراب خان در عقب بود باز گشته‪ ،‬ناظرحیدر‬
‫خان رکاب سردار عبدالرحمان خان را فرو نگذاشت و با سی سوارة دیگر مالزمت را از‬
‫همه چیز بهتر شمرده‪ ،‬راه همی‌‌‌‌پیمود تا که به کنار جیحون رسیده‪ ،‬سردار عبدالرحمان‬
‫خان دیگران را باز داشته‪ ،‬خود با یک سوار اوزبکی جانب کشتی‌‌‌‌بان شد که مبادا از کثرت‬
‫سوار‪ ،‬ناخدا خوفناک گشته کشتی بدانسوی‪ ،‬آب کشد؛ چنان‏چه با همان یک سوار به قایق‬
‫کوچکی که آن را هم تاجران ترکمان از کشمش و بادام آکنده از بلخ جانب بخارا می‌‌‌‌بردند‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪145‬‬

‫رسیده‪ ،‬عنان هر دو اسپ را گرفته داخل قایق شدند‪ .‬و غیر از ایشان دو تن کشتی‌‌‌‌بان و سه‬
‫تن تاجر ترکمان با ده نفر اشتر و ده بار کشمش و بادام در آن قایق بودند و یکی از آنان‬
‫از سردار عبدالرحمان خان تفحص حال کرده‪ ،‬وی در جواب فرمود که تاجریم‪.‬‬
‫او سوال کرد که مال‌‌‌‌التجارة شما کجاست؟ وی پاسخ داد که در قفا است و اینک‬
‫می‌‌‌‌رسد‪ ،‬و این مکالمه را سواری که از ترکمان و با سردار عبدالرحمان خان مالزم بود‪،‬‬
‫در بین جانبین ترجمانی می‌‌‌‌نمود‪ .‬و پس از این گفت و شنود سردار عبدالرحمان خان‬
‫به ترکمانان فرمود که چیزی از بارهای خود را بیرون کشند تا اگر مال‏التجاره‌‌‌‌اش برسد‪،‬‬
‫قدری از مال او نیز در قایق انداخته شود‪ ،‬که به اتفاق از آب عبور داده آید و ایشان سر‬
‫باز زده نپذیرفتند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان سوارة همراهش را به بهانة آوردن مال‌‌‌‌التجاره‬
‫فرستاده‪ ،‬سوارانی را که باز داشته بود حاضر کرد‪.‬‬
‫و ایشان هراسیده هر دو تن ناخدا خواستند که زورق رانده بگریزند‪ ،‬اما؛ سردار‬
‫عبدالرحمان خان تفنگ به دست گرفته‪ ،‬گفت‪ :‬به مجرد رها دادن طناب از ضرب گلوله‬
‫هالک خواهید شد‪ .‬الجرم حیرت زده از آن مرد بلخی پرسیدند که این مرد کیست و نام‬
‫او چیست؟ وی پاسخ داد که جنرال عبدالرحمان خان بن سردار محمدافضل خان است‪.‬‬
‫ایشان این را شنیده لب به عذرخواهی گشوده‪ ،‬گفتند که از ناشناسی چنین گستاخی‬
‫به روی کار آمد ورنه شما را بنده‌‌‌‌ایم و از کار خویش شرمنده‪ ،‬و امید عفو داریم و او‬
‫عذرشان را پذیرفته‪ ،‬اشتران و بار ایشان را امر کشیدن کرد‪ ،‬و ایشان از کشتی بیرون شده‬
‫سردار عبدالرحمان خان با بیست سوار و احمال خود در زورق نشسته‪ ،‬ده تن دیگر را که‬
‫نگنجیدند‪ ،‬امر کرد که شب در کنار نهر توقف کنند و بیل و غیره اسباب از ترکمانانی که‬
‫از کشتی بیرون شده بودند گرفته‪ ،‬در دور خود سنگری از خاک بر افرازند و بامدادان که‬
‫زورق مراجعت کند‪ ،‬از آب عبور نمایند‪.‬‬
‫چنانچه ایشان به افراشتن سنگر پرداخته‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان کشتی در آب‬
‫انداخته‪ ،‬نزدیک در وسط نهر رسیده‪ ،‬از پیش رو زورقی دیگر دید که به شتاب همی‌‌‌‌رود‪.‬‬
‫یکی از مالزمانش را که در فن شناور آشنا بود‪ ،‬امر کرد که رفته خبر باز آرد که زورقیان‬
‫کیانند؟‬
‫وی رفته با یک تن شناور دیگر که از همراهان فرستادة پادشاه بخارا بود‪ ،‬باز گشته‬
‫خبر آورد که کشتی نشته‏گان فرستادة پادشاه بخارا و عبدالرحیم خان است‪.‬‬
‫هر دو تن سالم گفتند و سردار عبدالرحمان خان شادمان شده زورق همی‌‌‌‌راند و‬
‫دو ساعت قبل از نصف شب از نهر عبور کرده‪ ،‬به ساحل رسید و به شش ساعت از این‬
‫سو بدان سو وارد گردید و در کنار دریا ناخدایان‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان و همراهانش‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪146‬‬

‫را تکلیف تشریف بردن به منزل خویش کرده پذیرفته نگشت که تا بازماندگان از آن سو‬
‫نیایند‪ ،‬جایی نشوم‪ ،‬و ده دانه طال به یکی از ناخدایان داد که علوفه حاضر کند و چون‬
‫‪1‬‬
‫عبدالرحیم خان با فرستادة پادشاه بخارا در جای کشتی‌‌‌‌بانان رفته بودند‪ ،‬دوصد تَنگه‬
‫برای او فرستاد که ده رأس گوسفند خریده‪ ،‬غذایی مهیا سازد و سه صد قرص نان پخته‪،‬‬
‫با نان خورش آماده داشته باشد‪ ،‬و حاکم شیرآباد را به ذریعة مکتوب آگهی داده‪ ،‬از ورود‬
‫خویش و همراهان عقب مانده‌‌‌‌اش اعالم فرمود که سوار مقرر کند که بازماندگان را به‬
‫سهولت از نهر عبور دهد‪ ،‬و او از راه مهمان‌‌‌‌نوازی چهارصد سوار با چند کشتی از معبر‬
‫شیرآباد فرستاد و تا که شب به آخر رسیده سپیدة صبح بدمید‪ ،‬سردار واالتبار جهت‬
‫پاسداری بیدار بود و دیگران در مستی خواب گرفتار‪ ،‬که ناگهان آواز تفنگ از کنار دیگر‬
‫دریا باال شده‪ ،‬شرارۀ باروت هویدا گشت‪ .‬پس ناظر حیدر خان را از خواب بیدار کرده‪ ،‬از‬
‫آواز تفنگ و دیدن برق آن به او گفت که سواران عقب مانده به کنار نهر وارد شده خواهند‬
‫بود‪ .‬پس رییس ناخدایان را نزد خود طلبیده‪ ،‬او با بیست تن کشتی‌‌‌‌بان حاضر شده‪ ،‬هر‬
‫یکی پنجاه دانة طال اجوره خواستند و گفتند که بدان سوی نهر نوای شور و غوغای جنگ‬
‫باال است بالفعل نتوانیم که زورق برانیم و باز ماندگان را از معرکة کارزار برهانیم‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان چیزی به کشتی‌‌‌‌بانان نگفته‪ ،‬حسن نام غالم بچه را از‬
‫خواب بیدار کرده فرمود که هر قدر از طال که باقی با خود دارد حاضر کند‪ ،‬و او خریطه‬
‫پیش آورده شمعی برافروخته طال برشمرده‪ ،‬هزار دانه به حساب آمد و سردار عبدالرحمان‬
‫خان رییس کشتی‌‌‌‌بانان را گفت که اگر کشتی‌‌‌‌ها حاضر می‌‌‌‌نمودی همة این طال از آن تو‬
‫بودی‪.‬‬
‫وی عرض کرد که هرگاه حاضر کنم نخواهی داد‪.‬‬
‫پس سردار واالتبار به پشت دست طالها را جانب او رانده‪ ،‬فرمود که اینک بردار و‬
‫کشتی حاضر کن و او به سرعت هرچه تمامتر سی کشتی فراهم آورده‪ ،‬رو بدانسوی نهر‬
‫نهاد‪ .‬و آن‌‌‌‌گاه که در وسط آب رسیدند‪ ،‬روشنی فجر زیاده‌‌‌‌تر آشکار شد‪.‬‬
‫و از آن طرف سوارانی که با اوزبکان جنگ و گریز کرده‪ ،‬خود را به ساحل رسانیدند؛‬
‫شب را اوزبکان بدون حنگ بدین عزم به سر بردند‪ ،‬که بامدادان دریا از پیش رو و ایشان‬
‫از قفا همه را دستگیر نمایند چنان‏چه بامدادان با وجود نمودار شدن کشتی‌‌‌‌ها‪ ،‬بر ده تنی‬
‫که در کشتی سردار عبدالرحمان خان چنان‏چه از پیش مذکور شد ‪ -‬نگنجیده و باز مانده‬
‫به امر او سنگری بر دور خود افراخته بودند؛ حمله نموده‪ ،‬چون نزدیک شدند؛ سنگریان‬

‫‪ .1‬تنگه قرص رایج از زر و سیم و مس‪ ،‬واحد پول ترکی است‪ ،‬تومان ده هزار تنگه است ‪ -‬مقداری از زر و پول به‬
‫اصطالح هر جای ‪ -‬نوعی از نقدینة رایج هندوستان و آن دو فلوس باشد ‪ -‬نوعی از نقدینه‌‌‌‌های رایج افغانستان در‬
‫آن زمان که معادل سی پول بود‪ ،‬و هر تنگه (عباسی) برابر با یک روپیة کابلی بود‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪147‬‬

‫دفعت ًا فیر تفنگ کرده‪ ،‬او ازبکان رو برنتافته‪ ،‬خواستند که به سنگر ریخته‪ ،‬ایشان را دستگیر‬
‫سازند‪ ،‬ولکن ایشان پای همت فشرده دو دفعه اوزبکیان را عقب نشانیده چند تن را‬
‫شربت مرگ چشانیدند‪ ،‬تا که سی سوار بازمانده دیگر نیز از عقب رسیده‪ ،‬با سنگریان‬
‫پیوستند‪.‬‬
‫بعد هر چهل‌‌‌‌تن باهم پیاده شده‪ ،‬روی مقاتله روی اوزبکان نهادند و مردانه کوشیده‪،‬‬
‫بسیار تن از اوزبکان را مقتول و مجروح ساختند‪.‬‬
‫و در این اثنا سوار[ن] حاکم شیرآباد که از راه امداد رو به سوی سردار عبدالرحمان‬
‫خان نهاده بودند نیز وارد گشته‪ ،‬آهنگ جنگ سواران اوزبکیة بلخ کردند‪ ،‬و ایشان را به‬
‫اتفاق از پیش برداشته داخل صحرای افتراق نمودند‪ .‬بعد پیروان سردار عبدالرحمان خان‬
‫به اطمینان خاطر نوبت به نوبت در کشتی‌‌‌‌ها نشسته از جیحون گذشته‪ ،‬و هر دسته چون‬
‫دو روز و یک شب گرسنه به سر برده بودند‪ ،‬تا رسیدن دستة دیگر درنگ نکرده از نانی که‬
‫عبدالرحیم خان به امر سردار عبدالرحمان خان پخته بود‪ ،‬شکم سیر همی‏خورد و تا عصر‬
‫همة ایشان از آب عبور کرده و نان خورده‪ ،‬بعد از ساحل رو به جانب منزل زورق‏چیان‬
‫نهاده‪ ،‬به سردار واالتبار پیوستند‪.‬‬
‫ّ‬
‫و روز دیگر از آن‏جا روانة شیرآباد شده‪ ،‬در عرض راه حاکم آن‏جا پذیره کرده مراسم‬
‫اعزاز و احترام به تقدیم رسانیده‪ ،‬مقدم سردار سعادت‌‌‌‌دثار را گرامی داشت و دوازده‬
‫روزش در شیرآباد به منزلی که فرودش آورده بود‪ ،‬به مهمانی نگاه داشته‪ ،‬در هیچ چیز از‬
‫مایحتاج صرف نظر ننمود‪.‬‬

‫رسیدن مکتوب پاشاه بخارا به سردار عبدالرحمان خان و طلبیدنش در بخارا‬

‫چون سردار عالی‌‌‌‌تبار دوازده روز در شیرآباد به مهمانی به سر برده‪ ،‬از خستگی راه‬
‫بیاسود‪ ،‬مکتوب امیر بخارا رسیده‪ ،‬و از راه اعزاز و اکرام از آن‏جا در بخارا دعوتش نمود و‬
‫او از شیرآباد رو به سوی بخارا نهاده‪ ،‬طی منزل ‪ - 1‬شور آب و ‪ - 2‬سیرآب و ‪ - 3‬بالق‬
‫و ‪ - 4‬چکچک بزغاله و ‪ - 5‬چشمة حافظان نموده‪ ،‬وارد منزل «بی بی قره ساخ» گشت‬
‫و از آن‏جا وارد «خراز» شده بعد از توقف دو روز‪ ،‬از آن‏جا وارد «قدقلی» شده‪ ،‬از آن‏جا‬
‫داخل «قرشی» گشت و پس از درنگ پنج روز از آن‏جا اسپ رانده در منزل «کاسان»‬
‫فرود گردیده‪ ،‬چون از آن‏جا وارد بخارا می‪-‬شد به فاصلة اندکی از شهر‪ ،‬وزیر و قاضی و‬
‫میر شب با چند تن از بزرگان در موضع کاگان از راه پذیره پیش آمده مراسم استقبال به‬
‫جای آوردند و در جایی که می‌‌‌‌بایست‪ ،‬فرودش کرده‪ ،‬بعد قوش‌‌‌‌بیگی با پذیرگیان رفته‪،‬‬
‫مهماندار نزدش آمده‪ ،‬نُه روز به اسم و رسم مهمان‪ ،‬اکرام و احترامش کرده‪ ،‬بعد یکیک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪148‬‬

‫دست‪ ،‬خلعت از کم‌‌‌‌خواب ختایی و ابرة کشمیری و مخمل و اطلس روسی و نُه ثوب‬
‫جامة ادرس و چهار طاقه شال بخارایی و سه دست پیرهن و زیر جامه جهت سردار‬
‫عبدالرحمان خان و مالزمانش حاضر آورده و هم ده هزار تنکه نقد برای خود او و هزار‬
‫تنگه برای هر واحدی از منصبداران بزرگ و پنج‏صد تا ششصد تنکه جهت منصبداران‬
‫کوچک و فروتر از آن هر یکی را چهارصد و سایر خدمه را به هر یک دوصد تنگه تعارف‬
‫پیش نهاده و دو دست زین و یراق طالکار نیز نزد سردار عالی مقدار گذاشتند و او در‬
‫روز ورود خویش یک قبضه شمشیر باربند طال به وزن پنج‏صد مثقال و یک دست یراق‬
‫اسپ از طال به وزن هزار و پنج‏صد مثقال و یک قبضه خنجر غالف طال به وزن دوصد‬
‫مثقال و کمربند مرصع و مکلل به اللی شهوار و جواهر آبدار که به چهارهزار طال انجام‬
‫یافته بود با دو رأس اسپ عربی و زین قربوس‪ 1‬طالی دوصد مثقالة انگلیسی و نه توپ‬
‫کم‌‌‌‌خواب و نه طاقه ا َ َبرة کشمیر و نه تخته رضایی‪ 2‬دو شاله و نُه طاقه شال خلیل خانی و‬
‫نُه توپ صحن‪ 3‬سفید و نه طاقه کاله زری به رسم ارمغان پیش کشیده بود‪ .‬خالصه چون‬
‫سردار عبدالرحمان خان با همراهانش خالع خویش بپوشیدند‪ ،‬فرستادة امیر بخارا حاضر‬
‫شده پیام گذارید که از راه درک مالقات به ارگ نزد امیر شود‪.‬‬

‫طرح دربار پاشاه بخارا‬

‫چون پیام امیر به سردار واالتبار رسیده به مالقات خویشتن طلبید‪ ،‬او از جای بر‬
‫خاسته داخل ارگ شده‪ ،‬در اندرون ارگ قوش بیگی‪ 4‬پذیره‌‌‌‌اش کرده‪ ،‬با خود به درب‬
‫بارگاه امیر برده‪ ،‬دید که امیر با دو تن از محرم بچه‌‌‌‌گان‪ 5‬خورد‪ ،‬در سرای بزرگی نشسته و‬
‫بزرگان و افسران بار بر صفة طوالنی کم عرض که به پای دیوار بارگاه ساخته‌‌‌‌اند نشسته‌‌‌‌اند‬
‫و نیز مشاهده کرد که دو تن حاجب به دروازة سرای بزرگ که پادشاه در آن نشسته است‪،‬‬
‫به پا ایستاده و لحظه لحظه سر در اندرون در برده‪ ،‬نگاه می‌‌‌‌کنند که اگر پادشاه جهت کاری‬
‫بدیشان اشارت نماید‪ ،‬نزدش رفته امر پادشاه را به دست و گوش گرفته‪ ،‬نزد بدیچی یعنی‬
‫ایشک آقاسی رسانند و هم‏چنین سوال و جواب مکتوبی را با منشیان حضور پادشاه که در‬
‫خانة سوم جای نشستن دارند‪ ،‬نیز همان دو تن حاجب بُرده و می‌‌‌‌آوردند‪.‬‬
‫پس سردار عبدالرحمان خان به دأب آن‏ها نزد حاجب شده‪ ،‬حال بازداشت و حاجب‬
‫نزد پادشاه رفته از امر پادشاه مراجعت کرده بدیچی را آگاه کرد و او نزد سردار شده‪ ،‬به‬
‫‪ .1‬قربوس‪ ،‬بلندی پیش زین که در عرف قاش زین می‌‌‌‌گویند‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬رضایی‪ :‬پوششی معروف در هند که در ایام زمستان بر سر گیرند‪ .‬ظاهرا َ از مخترعات رضا نام شخصی است یای‬
‫نسبت ملحق کرده چنین خوانده اند‪.‬‬
‫‪ .3‬نوعی از قماش لطیف که در بالد مشرق بافند‪.‬‬
‫‪ .4‬قوش پرنده ایست شکاری‪ ،‬باشه‪ ،‬سنفر ‪ -‬قوش بیگ‪ :‬محافظ قوش‪ :‬نگهبان باشه‌‌‌‌های شکاری‪.‬‬
‫‪ .5‬پسر بچه خردسان که به ستن تمیر نرسیده باشد‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪149‬‬

‫وی بیاموخت که عنان هر دو اسپ پیشکش راکه این دفعه آورده است بدست خویش‬
‫گرفته و مبلغی از تنگه را که نیز به رسم هدیه با خود دارد بر کمر بسته پیش کشد‪ ،‬و‬
‫چون نزدیک شود‪ُ ،‬ق ُلق‪ 1‬گفته سر فرود کند‪ .‬و سردار از تعلیم او سر باز زده‪ ،‬فرمود‬
‫که دو تن جهت پیش‌‌‌‌کشیدن اسپان و یک تن برای بدوش برداشتن تنگه‌‌‌‌های هدیه به‬
‫کار است زیرا که هر دو کار بر من دشوار است‪ ،‬و هم قلق گفتن و سر فرود کردن در‬
‫نزد بنده ناسزاوار‪ .‬و مرد حاجب از این گفتة سردار عبدالرحمان خان در شگفت مانده‬
‫ساکت شد‪ ،‬اما؛ سردارش امر کرد که زود نزد امیر شده احوال گفته‪ ،‬حال باز آرد و قوش‬
‫بیگی و بدیچی نیز به زبان ترکی به دربان چیزی گفتند؛ چنان‏چه او فورا ً نزد پادشاه رفته‪،‬‬
‫زود برگشته به سردار گفت که به رسم و شیوة افغانی که داری نزد امیر شو‪ .‬و سردار‬
‫عبدالرحمان خان در اندرون سرای شده سالم گفته‪ ،‬دست امیر را به مصافحه برگرفت و‬
‫امیرش نیز اعزاز و اکرام نموده‪ ،‬به پهلوی خویشتن جای نشستن داد‪ ،‬و سردار پس از یک‬
‫ساعت صحبت به منزل خود مراجعت کرده با همراهان و مالزمانش بکاری که در غربت‬
‫سفر داشت پرداخت‪.‬‬

‫ذکر سرگذشت سردار عبدالرحمان خان در بخارا و سر باز زدن او از نوکری‬

‫امیر آن‌‌‌‌جا‬
‫و پس از دو ماه به تعلیم پادشاه شخصی نزد او حاضر شده‪ ،‬رأفت و مالطفت پادشاه‬
‫را که نسبت به وی کرده بود بر شمرده‪ ،‬آخراالمر به سردار اظهار کرد که اگر شما نیز‬
‫مبلغ یک لک طال و سه تن غالم ماه سیما که با خود دارید‪ ،‬نزد امیر برده تحفه گذارید بد‬
‫نخواهد بود‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان پاسخ داده فرمود که این غالمان به مثابة فرزندان‬
‫منند و عطای یک لک طال نیز از عطیت پادشاه است نه عادت غربا‪ ،‬و من به اندازه و‬
‫توان خویش هدیه‌‌‌‌ای پیش کشیده‪ ،‬اکنون امیدوار عنایت امیر هستم‪ .‬آن مرد خاموش‬
‫گریده‪ ،‬راه مراجعت برگرفت و ده روز پس از وی حاجب پادشاه نزد سردار عبدالرحمان‬
‫خان حاضر آمده سالمی از جانب او ادا کرده‪ ،‬بعد گفت که امیر هر روز شما را اجازت‬
‫بار داده‪ ،‬خواستار آن است که نوکر شوید‪ ،‬و او از نوکر شدن سر باز زده‪ ،‬مرد حاجبش‬
‫اصرار کرد که اگر نوکر شوید پول و تیول از امیر خواهی یافت و سردار نپذیرفته‪ ،‬دوباره‬
‫حاجبش از راه خیرخواهی گفت که اگر قبول نوکری نکنی کارت دشوار خواهد گشت‪.‬‬
‫و وی چون مصدر امری که باعث و حجت حقارتش شود‪ ،‬نگردیده بود‪ ،‬هیچ در خاطر‬
‫راه نداده این قدر فرمود که بدون از نوکر شدن هم هر خدمتی که مأمور شود به تقدیم‬
‫‪ُ .1‬ق ُلق‪ :‬خدمتگزاری‪ ،‬خدمتانه‪ ،‬غالمان‪ ،‬حق‌‌‌‌العمل‪ ،‬جریمة در تداول‪ ،‬رشوه و خدمتانه که به ماموران دولت دهند‬
‫چون به انجام کاری خاصه به قراء و قصبات روند امثان آن‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪150‬‬

‫خواهد رسانید‪ ،‬و مرد حاجب در جواب گفتار سردار واالتبار گفت که اگر نوکری اختیار‬
‫نکنی‪ ،‬محبوس خواهی شد‪ .‬و از این گفتة شخص مذکور سردار عبدالرحمان خان برآشفته‬
‫فرمود که‪ :‬کسی که از خدمت ع ّمش که پادشاه افغانستان باشد سر بتابد‪ ،‬چگونه مالزمت‬
‫دیگری را گردن خواهد نهاد؟ باری! در صورت پذیرفتن نیز از دو وجه بیرون نخواهد‬
‫بود یا طریق صدق خواهم پیمود و یا کفران نعمت خواهم نمود‪ ،‬که در وجه اخیر مثل‬
‫دیگر خدام خواهم بود‪ ،‬و به وجه اول تمامت سران و سرکردگان‪ ،‬نقیض من خواهند شد‪،‬‬
‫زیرا که از صداقت من خیانت ایشان در نزد پادشاه ظاهر گشته از حسد مرا متهم ساخته‪،‬‬
‫جانبین در محل خطر خواهیم بود‪ .‬دیگر آن‌‌‌‌که به امیدواری بسیار وارد این دیار شدم که‬
‫در ِظل حمایت عالی‪ ،‬جا گزیده با مردم افغانستان راه مراوده بگشایم‪ ،‬تا در وقت فرصت‬
‫از جناب عالی رخصت حاصل کرده‪ ،‬رهسپار دیار خویش شوم و چون نوکر شوم باید راه‬
‫ارسال و مرسول را از جانب افغانستان بر بندم‪ ،‬زیرا که نسبت به شأن عالی‪ ،‬باعث بدنامی‬
‫است که جهانیان خواهند گفت‪ :‬نوکر عالی به اجازت و اشارت خودش در مملکت غیر‬
‫خلل‌‌‌‌اندازی می‌‌‌‌نماید‪.‬‬
‫و از این گفتار سردار واالتبار گماشتة امیر بخارا رنجیده خاطر گشته‪ ،‬گفت که امیر‬
‫خاطر خواه عالی را به درشتی جواب نگویید بلکه از طوع و رغبت به گردن قبول نهید و‬
‫او مناسب حال این بیت را بر سبیل مثال در جواب بر خواند‪:‬‬

‫نه خلیفۀ رعیت نه غالم شهریارم‬ ‫نه بر اشتری سوارم نه چو خر به زیر بارم‬

‫الغرض فرستادۀ امیر بخارا همة مذاکراتی را که به پای رفت نوشته‪ ،‬راه خویش‬
‫برگرفت‪ .‬و مقارن این حال نایب غالم‌‌‌‌احمد خان با سی تن و کمیدان سکندر خان با‬
‫دوازده تن همراهان خود از سردار عبدالرحمان خان بدون سببی روی بر تافته‪ ،‬مالزمت‬
‫امیر مظفر اختیار کردند‪ ،‬و هم ماه رمضان پیش آمده‪ ،‬سردار خجسته اطوار روز را به روزه‬
‫و شب را از سبب آن‌‌‌‌که نوکری امیر بخارا نپذیرفت‪ .‬به مثابه نظربند در زیر حفاظت میر‬
‫شب‪ 1‬به سر برده‪ ،‬به دل هیچ راه نمی‌‌‌‌داد و نوکرانش را نیز آگاه نمی‌‌‌‌کرد که مبادا دلگیر‬
‫شوند‪ ،‬تا که ماه رمضان آخر شده روز عید سعید فطر رسید‪ .‬در شب عید دو دست لباس‬
‫و یک دستار و یک دستمال از لباس‌‌‌‌خانة امیر‪ ،‬برای سردار سعادت شعار به رسم خلعت‬
‫عید آورده‪ ،‬خبرش نیز دادند که طلوع آفتاب جهت تهنیت و تبریک عید‪ ،‬حاضر بار عام‬
‫شود‪ .‬و سردار رفیع‌‌‌‌مقدار به وقت موعود حاضر شده دید که چهل تن از بزرگان در تاالر‬
‫وسیعی نشسته‪ ،‬و محمد خان سرپلی که از لشکر سردار عبدالرحمان خان ‪ -‬چنان‏چه در‬
‫‪ .1‬رییس شبگردان‪ ،‬میر عسس‪ .‬آن‏که اسم شب می‌‌‌‌دهد و مهتر پاسبانان و داروغة شب‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪151‬‬

‫موقعش مذکور شد ‪ -‬هزیمت یافته‪ ،‬جانب بخارا شتافته بود نیز در این مجمع حاضر بود‬
‫و بیست تن فروتر از وی جای نشستن برای‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان قرار داده بودند؛‬
‫چنان‏چه رفته در آن‏جا بنشست‪ .‬بعد امیر تشریف آورده به مسند خویش بر نشسته‪،‬‬
‫حاضرین مجلس و سردار مذکور دست او را بوسیده‪ ،‬چون اهل مجلس بر جای خود‬
‫قرار گرفتند‪ ،‬امیر بیرون شده شیرینی و حلویات حاضر آورده‪ ،‬مجلس به پای رفت‪ .‬و‬
‫سردار عالی مقدار در عیدگاه رفته‪ ،‬از نوکران خودش که نزد پادشاه بخارا مالزم و رهنورد‬
‫خدمت شده بودند‪ ،‬استخفاف زیاده دیده‪ ،‬در جایی که برایش معین کرده بودند نشست‬
‫تا که امیر مظفر وارد نمازگاه شده‪ ،‬به نماز ایستاد [پیش روی سردار عبدالرحمان خان به‬
‫نماز ایستاده؛ چون به سجده رفت بندهای جیغه‌‌‌‌اش که به اطراف عمامه بسته بود بگسست‬
‫و دیگران به متابعت امام سر از سجده برداشته‪ ،‬امیر از خوف آن‏که مبادا در سر برداشتن‬
‫جیغه از سرش بیفتد سر بر نداشت و سردار عبدالرحمان خان به مالحظة این که امیر‬
‫منفعل نگردد و نماز را بریده بندهای جیغة او را بر بست و اگر چه نماز خود را فاسد‬
‫کرد‪ ،‬اما؛ خرسند گشت از این که نگذاشت پادشاه را خفت روی دهد خالصه] و از نماز‬
‫عید فارغ شده با تمام رعیت و سپاه مراجعت کرد‪.‬‬
‫سردار واالتبار نیز وارد منزل خویش گشته‪ ،‬قرین ذلت روز به سر همی‌‌‌‌برد‪ .‬چنان‏چه‬
‫پادشاه‪ ،‬میرشب را از سبب همان قبول نوکری نا کردن سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬تعلیم و‬
‫القا کرد که او را به تهمت زنای زنان فاحشه مأخوذ دارد و میر شب عرض نمود که این‬
‫امر بغایت دشوار است‪ ،‬زیرا که همیشه شصت هفتاد تن با وی یک‏جا اند‪ .‬پس امیر از این‬
‫تدبیرش مأیوس گردیده‪ ،‬تدبیر دیگر بروی کار آورده فرمود که کار را بر نوکرانش به بهانه‬
‫و حیله سخت گیرد تا از وی دست باز داشته‪ ،‬او را تنها گذاشته بروند که مضطر شود؛‬
‫چنان‏چه میرشب همه روزه نوکران او را تخویف و تحذیر کرده‪ ،‬خودش را مضطرب‬
‫و متحیر می‌‌‌‌ساخت‪ ،‬تا که دولت روس «تاشکند» را متصرف شده در افواه سمر گشت‬
‫که آهنگ تسخیر بخارا دار و امیر بخارا از اشتهار این اخبار‪ ،‬راه مدافعه جانب سمرقند‬
‫برگرفت‪ .‬سردار عبدالرحمان خان از ایذا و اضرار او ایمن گشت‪.‬‬

‫ذکر توجه اعلی‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان از تاشقرغان جانب تخته‌‌‌‌پل و از‬
‫آن‏جا مراجعت نمودنش به دارالسلطنة کابل‬
‫و امیر شیرعلی خان شش روز پس از رو نهادن سردار عبدالرحمان خان جانب بخارا‪،‬‬
‫سردار محمدافضل خان را هم‏چنان نظربند از تاشقرغان با خود برداشته وارد تخته‌‌‌‌پل شد‪،‬‬
‫و بقیة افواج سردار محمدافضل خان و سردار عبدالرحمان خان را که در آن‏جا مانده به‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪152‬‬

‫جانبی نرفته بودند‪ ،‬همه را پیش خوانده بنواخت و تسلی داده به سپاه خویش ملحق‬
‫ساخت‪ ،‬و سردار جالل‌‌‌‌الدین خان را به استدعای خودش رخصت مراجعت کابل داد‪،‬‬
‫زیرا که او در کابل با سردار محمدسرور خان بن سردار محمداعظم خان[محمد افضل]‬
‫در قتل امیر موصوف متحد و هم‏داستان شده‪ ،‬در ترکستان با سردار محمدافضل خان نیز‬
‫راه مراوده پیش گرفته‪ ،‬به خالف امیر شیرعلی خان با او سخن می‏راند‪ ،‬و او ازاین رفتار و‬
‫کردار کابلش رنجیده خاطر گردیده‪ ،‬روانة کابل فرمود که در اردوی معلی نباشد‪ ،‬و سردار‬
‫فتح‌‌‌‌محمد خان بن وزیر محمداکبر خان مرحوم را به حکومت تخته‪-‬پل سرافرازی داده‪،‬‬
‫میرزا محمدحسین خان بن میرزا عبدالسمیع خان قزلباش را به سردفتری آن‏جا گماشت‬
‫و حکومت آقچه را به سردار فیض‌‌‌‌محمد خان تفویض فرموده‪ ،‬هم‏چنین در هر محال و‬
‫بلدی‪ ،‬حاکم و نویسنده‌‌‌‌ای از خدام اخالص‌‌‌‌کیش صداقت‌‌‌‌اندیش تعین نموده‪ ،‬بعد عیال و‬
‫اطفال سردار محمدافضل خان و سردار عبدالرحمان خان پسرش را از راه جبل هندوکش‬
‫روانة کابل کرده‪ ،‬سردار محمدافضل خان را تحت‌‌‌‌الحفظ با خود برداشته از راه بامیان‬
‫مرحله‌‌‌‌پیمای دارالسلطنة کابل شد‪.‬‬
‫و قبل از ورود موکب همایونی سردار جالل‌‌‌‌الدین خان که از کردار خودش شرمسار‬
‫بود‪ ،‬از کابل گریخته در قندهار نزد سردار محمدامین خان که با امیر شیرعلی خان سرگران‬
‫بود رفت و پس از وی سردار محمدشریف خان نیز سواران مواجب خوارش را اندک‬
‫اندک از شهر کابل کشیده‪ ،‬خود از قفای ایشان بیرون شده از راه فرار در قندهار رفت‪.‬‬
‫و آن‌‌‌‌گاه که اعلی‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان در کابل پرتو نزول افکنده‪ ،‬بار سفر بگشود‪،‬‬
‫امر عروسی سردار شهباز خان بن سردار محمداکرم خان با صبیة سردار محمداسلم خان‬
‫اتفاق افتاده‪ ،‬سردار محمداسلم خان و سردار محمدحسین خان در قتل امیر شیرعلی‬
‫خان دل یکی کرده باهم قرار دادند که در شب زفاف به وقت سپردن عروس را به داماد‬
‫بکشند و یا در زندان مقیدش ساخته زمام‬ ‫امیر شیرعلی خان را که حاضر محفل می‌‌‌‌شود ُ‬
‫مهام امارت را به قبضة اقتدار خویش آرند‪ .‬و از این معنی امیر شیرعلی خان به واسطة‬
‫مخبر آگاه گشته‪ ،‬هر دو تن را محبوس ًا به هند فرستاد و پس از آن از برادرانش بدگمان‬
‫شده به بهانة این که سردار محمدعمر خان‪ ،‬سردار احمد خان و سردار محمدزمان خان‬
‫را به ذریعة مکتوب از ترکستان در کابل طلبیده و ایشان ترک رعایت احسانات سردار‬
‫محمدافضل خان را کرده در کابل آمده بودند‪ ،‬فوج متعلقة ایشان را داخل افواج پادشاهی‬
‫کرد و ایشان را از فوج تهی‏دست و ناتوان ساخته‪ ،‬فرمود که‪ :‬شما پاس احسان سردار‬
‫محمدافضل خان را نکردید‪ ،‬هم‏چنان رعایت حقوق سلطنت را نیز نخواهید کرد‪ .‬و ایشان‬
‫از این تحقیر و اخفاف اگر چه سرگران و دلگیر شدند‪ ،‬اما؛ از هیبت و حشمت سلطنت‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪153‬‬

‫چیزی نتوانستند گفته‪ ،‬خواموش نشستند‪.‬‬

‫ذکر فتنة سردار محمدامین خان حکمران قندهار‬

‫چون سردار محمدشریف خان و سردار جالل‌‌‌‌الدین خان ‪ -‬به قراری که مذکور‬
‫شد ‪ -‬از کابل گریخته‪ ،‬وارد قندهار شدند‪ ،‬سردار محمدامین خان را که از امیر شیرعلی‬
‫خان به واسطة دشنام دادن و پیام فرستادن به صحابت سردار مدد خان در وقت حرکتش‬
‫به جانب ترکستان ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم گشت ‪ -‬رنجیده خاطر و سرگران بود‪ ،‬اغوا‬
‫نموده به مخالفت امیر شیرعلی خانش برانگیختند؛ چنان‏چه سردار جالل‌‌‌‌الدین خان و‬
‫سردار شیرعلی خان قندهاری و سردار مدد خان را با شش هزار پیاده و سوار و چند‬
‫ضرب توپ از قندهار به تسخیر قلعة قالت گماشت و خود با لشکر بسیار از قفای‬
‫ایشان رهسپار شد‪ .‬و امیر شیرعلی خان از این حال آگاه گشته‪ ،‬در حال حکام و رعایای‬
‫عرض راه را فرمان کرد که به جهت فرستادن لشکر برف را از راه پاک نمایند‪ ،‬و از آن‬
‫سو لشکر سردار محمدامین خان وارد نواحی قالت شده‪ ،‬سردار فتح‏محمد خان را که با‬
‫عیال و میرزا حبیب‌‌‌‌اهلل خان وردک و خواجه‏محمد خان قوم مذکور و سرتیب عزم‌‌‌‌الدین‬
‫خان قوم ابراهیم خیل با چند بیرق‪ 1‬خاصه‌‌‌‌دار و چند ضرب توپ در اندرون قلعه بود‪،‬‬
‫به محاصره انداخت و تا فصل بهار به دور قالت افتاده‪ ،‬کاری از پیش نبرده‪ ،‬بی‌‌‌‌نیل مرام‬
‫جانب قندهار مراجعت کرد و امیر شیرعلی خان که از این امر آشفته خاطر گشته بود‪،‬‬
‫عصمت‌‌‌‌اهلل خان و ارسالح خان جبارخیل غلجایی را به حفاظت کابل گماشته‪ ،‬سردار‬
‫ولی‌‌‌‌محمد خان را به حکومت آن تعیین فرموده و چند تن از خدام معتمد را به خدمتش‬
‫بداشت و خود با سردار محمدعلی خان فرزند ارجمند خویش و لشکر گزیده‪ ،‬طریق‬
‫سرزنش سردار محمدامین خان پیش گرفت در ماه ذی‌‌‌‌الحجة سال ‪ 1281‬هزار و دویست‬
‫و هشتاد و یک (‪ )1281‬هجری از کابل راه قندهار برگرفت و در موضع چشمة چنغر واقع‬
‫قرب قلعة قاضی پرتو نزول افکند و از جمله سردارا ِن رفیع مکان رکاب شهریار عدالت‬
‫توأمان‪ ،‬سردار محمدیوسف خان احمال و اثقال خود را با اردوی معلی کوچ داده‪ ،‬خودش‬
‫به جهت وداع والدة ماجده و سایر منسوبانش درنگ کرده روز دیگر رهسپر گشته‪ ،‬در‬
‫دهمزنگ منشوری‪ 2‬از امیر شیرعلی خان به وی رسید که با سردار ولی‪-‬محمد خان در‬
‫کابل بوده در کار حکومت با وی اشتغال داشته باشد که مبادا عذری اندیشیده‪ ،‬امر سلطنت‬
‫را پریشیده‪ 3‬سازد‪ .‬و او به تصوری این که از خدمت سفرش بازداشته‪ ،‬با خود نمی‌‌‌‌برد‪،‬‬

‫‪ .1‬پارچه‌‌‌‌ای ملون و منقش که بر سر چوب کنند‪ ،‬و آن عالمت جمعیت‪ ،‬حزب‪ ،‬فرقه یا کشور باشد‪ ،‬پرچم‪ ،‬رایت‪.‬‬
‫‪ .2‬فرمان پادشاه‬
‫‪ .3‬پریشان‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪154‬‬

‫باز نگشته‪ ،‬نزد امیر شیرعلی خان شد و عرض کرد که چگونه از امثال و اقرانی که ملتزم‬
‫رکابند باز مانده‪ ،‬از ثواب خدمت محروم گردد! و امیر شیرعلی خان هیچ پاسخ نداد تا‬
‫که شب رسیده‪ ،‬بستر خواب هر دو برادر در یک خیمه گسترده شده‪ ،‬مجلس از وجود‬
‫اغیار خالی گشت‪.‬‬
‫امیر شیرعلی خان به سردار محمدیوسف خان فرمود که‪ :‬عصمت‌‌‌‌اهلل خان و ارسالح‬
‫خان هر دو تن خالوی شما را به واسطة شما دوست پنداشته‪ ،‬به حفاظت کابل گماشته‌‌‌‌ام‬
‫که هر گاه سردار ولی‌‌‌‌محمد خان مصدر امر خالفی شود به اتفاق ایشان او را از فتنه‬
‫بازداری‪ ،‬و اگر طریق صالح و صواب پیماید‪ ،‬او را برادر بزرگ خویش دانسته‪ ،‬راه مروت‬
‫پیشگیری‪ ،‬و هم حراست و حمایت بانوان حرم محترم را به جز تو شایان شأن دیگری‬
‫نمی‏دانم که به هر حال بودنت در کابل بهتر از رفتن قندهار است‪.‬‬
‫و سردار محمدیوسف خان از مژدة این خدمت مباهی گشته‪ ،‬یک منزل دیگر هم‌‌‌‌عنان‬
‫رفته بعد رخصت مراجعت و اقامت کابل یافته‪ ،‬بارگیرهای خود را به امر امیر شیرعلی‬
‫خان سپرد کارکنان اصطبل شاهی نموده‪ ،‬وجه بهای همه را به نام خزانه‌‌‌‌دار کابل فرمان‬
‫حاصل کرده‪ ،‬مراجعت نمود و از خزانه‌‌‌‌دار ثمن‪ 1‬بارگیرش را بازیافت فرمود‪ .‬و امیر‬
‫شیرعلی خان وارد غزنین شده‪ ،‬ناظر ولی‪-‬محمد خان حاکم آن‏جا مراسم پذیره به تقدیم‬
‫رسانید و از آن‏جا کوچ داده‪ ،‬در عرض راه سرچشمة ُم ُقر و منزل چشمة پنکک‪ ،‬سردار‬
‫محمداسماعیل خان بن سردار محمدامین خان که به واسطة امری از پدرش روی بر تافته‪،‬‬
‫نزد امیر شیرعلی خان قرار یافته بود‪ ،‬گریخته نزد پدرش رفت‪.‬‬
‫و هم‏چنین سردار محمدزمان خان و سردار محمدسرور خان بن سردار سلطان‌‌‌‌محمد‬
‫خان مرحوم هر یک از منزلی جانب قندهار فرار کردند و از اقتدار و مکنت امیر شیرعلی‬
‫خان به سردار محمدامین خان آگهی دادند و او سردار محمدشریف خان و سردار‬
‫جالل‌‌‌‌الدین خان را با لشکر آراسته و سردار محمدسرور خان بن سردار محمداعظم خان‬
‫که پدرش او را از راه وزیری در قندهار فرستاده بود‪ ،‬از قندهار به عزم مدافعه جانب‬
‫قالت گسیل کرد و ایشان وارد منزل جلدک شده‪ ،‬اقامت گزیدند و امیر شیرعلی خان از‬
‫قالت عبور کرده‪ ،‬موضع «کج‌‌‌‌باز» را لشکرگاه قرار داده‪ ،‬جانبین با آراستن صفوف لشکر‬
‫پرداختند‪.‬‬

‫‪ .1‬بها ‪ -‬نرخ ‪ -‬قیمت‪.‬‬

‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪155‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست هشتاد و دوی هجری‬

‫و طرفین تا روز هشتم محرم سنة هزار و دوصد هشتاد و دوی (‪ )1282‬هجری‬
‫هر روزه صف‪-‬آرایی کرده‪ ،‬یک مر دیگری را سیاهی نشان همی‏دادند‪ .‬و در خالل این‬
‫احوال سردار شمس‌‌‌‌الدین خان بن سردار عبدالغفور خان از منزل سراسپ با پنج‏صد سوار‬
‫خویش به امر امیر شیرعلی خان راه قراولی پیش گرفته و در منزل «باغ ببرو» به خواب‬
‫استراحت غنوده بود‪ ،‬با تمامت سوارانش دستگیر لشکر قندهار شد و مقارن حالتی که‬
‫صفوف جنگ آراسته گشت‪ ،‬سردار محمدافضل خان که این وقتش امیر شیرعلی خان در‬
‫زندان قالت نگاه داشته بود‪ ،‬از محبس برای او نوشت که‪ :‬اگر چه با ما طریق نزاع پیش‬
‫گرفته‪ ،‬قطع رشتة مؤاخات‪ 1‬کردی؛ کس را چون و چرایی نیست‪ ،‬اما؛ با برادران اعیانی‬
‫راه خالف پیمودن‪ ،‬خود را مورد مالمت جهانیان کردن است‪ ،‬می‌‌‌‌باید که خون مسلمانان‬
‫نریزی و با برادران نستیزی‪.‬‬
‫و امیر شیرعلی خان به رقیمة‪ 2‬او اعتنا نکرده‪ ،‬هنگامه‌‌‌‌آرای قتال شد و از خیمه بیرون‬
‫گشته‪ ،‬بر پشته‌‌‌‌ای که اتواپ پیلی را گذاشته بودند بر شده‪ ،‬مواضع محاربه را به دوربین‬
‫مشاهده کرد که تدبیر امر مقاتله نماید و در شب نهم ماه محرم سردار محمدشریف خان‬
‫بر لشکر امیر شیرعلی خان شبیخون زده و اردوی او به مدافعه بر خاسته‪ ،‬در حدود کج‌‌‌‌باز‬
‫باهم در آویختند و تا بامداد فراوان خون هم‏دیگر ریخته‪ ،‬بعد هر کدام جانب مقام خویش‬
‫اسپ مراجعت برانگیختند‪ .‬و آن‌‌‌‌گاه که آفتاب طلوع کرد‪ ،‬سردار محمد‌‌‌‌علی خان تن به‬
‫سالح آراسته‪ ،‬چارآینه‪ 3‬در بر کشیده‪ ،‬خُ ود آهنین بر سر نهاد و شمشیر حمایل انداخته‪،‬‬
‫در زبر پشتة مذکور نزد پدر شد‪ ،‬و امیر شیرعلی خانش دیده گفت که‪ :‬چنان تن به آالت‬
‫حرب آراسته که گویا خود را اماج گلولة خصم ساخته‌‌‌‌ای می‏باید تغیر لباس کرده‪ ،‬داخل‬
‫میدان کارزار شوی تا خصمت نشناسد‪ ،‬و او فورا ً تبدیل لباس کرده‪ ،‬از حضور پدر دورتر‬
‫به پا ایستاد و چون منظورش مصالحه و ترک مقاتله بود‪ ،‬کس نزد سردار محمدعثمان خان‬
‫که به حضور پدرش بود فرستاده‪ ،‬نزد خود طلبید و خواب خویش را که دیده بود به وی‬
‫بازداشت که‪« :‬دو کلب گزنده حمله کرده‪ ،‬هر کدام از یک پایم گرفته‪ ،‬مرا می‪-‬د ّرند» و‬
‫نیز گفت که تمامت سپاه از شدت محاربة شب خسته‏اند؛ اگر ترک مقاتله امروز را از امیر‬
‫استدعا نمایی اقرب به صواب و ابعد از اضطراب است و او باز گشته‪ ،‬از هر َدر سخن آغاز‬
‫کرد تا که به موقع مناسب از طرف خود سخنان سردار محمدعلی خان را به معرض بیان‬

‫‪ .1‬برادری‬
‫‪ .2‬نامه‪ ،‬مکتوب‪.‬‬
‫‪( .3‬چهار آینه)‪ :‬نوعی جامة جنگ که سابق ًا به هنگام رزم آن را می‌‌‌‌پوشیدند و آن دارای چهار قطعه صیقل شده و‬
‫آیینه ماننده بوده‪ ،‬که در پیش سینه و پشت و باالی زانوان قرار می‌‌‌‌گرفته‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪156‬‬

‫آورد و امیر شیرعلی خان برآشفته‪ ،‬فرمود که یقین است محمدعلی را آهنگ جنگ نیست‪.‬‬
‫پس او امروز در این جا نشسته‪ ،‬تماشا و نظاره کند که من محاربه کنم‪.‬‬
‫و سردار محمدعلی خان از این سخن به خود پیچیده‪ ،‬پیش دوید و زمین ادب‬
‫بوسیده‪ ،‬عرض کرد که اینک آمادة کارزارم و به جان منت دارم که اجازت یافته‪ ،‬جان به‬
‫قدمت سپارم‪ .‬این را گفته و دست دعا برداشته‪ ،‬اذن جنگ خواست و آهنگ پیکار کرده‪،‬‬
‫سردار محمدابراهیم خان و سردار محمدرفیق خان را با شش فوج از پیادة نظام و اکثر از‬
‫سواران ُکشاده و چند عراده توپ‪ ،‬جانب میسره در مقابل سردار محمدشریف خان جای‬
‫ایستادن فرمود و خود با گروهی از سوار و پیاده‪ ،‬طرف میمنه به مقابل سردار محمدامین‬
‫خان جای گزید و قلبگاه را با اعلی‌‌‌‌حضرت پدر واالگهر گذاشت و روز عاشورا نایره‬
‫قتال شعله‌‌‌‌ور گشته تا شام آالت حرب بر روی کار بود‪ ،‬و روز یازدهم ماه مذکور به‬
‫نهج مزبور‪ ،‬صفوف جنگ آراسته شده‪ ،‬سردار محمدعلی خان رو به جانب سنگر سردار‬
‫محمدامین خان نهاده‪ ،‬چون رگ جانش از سخن طعن‌‌‌‌آمیز پدرش خراشیده بود‪ ،‬بی‌‌‌‌باکانه‬
‫با سردار محمدامین خان درآویخت و از دو سو نایرة جنگ شعله‌‌‌‌ور گشته‪ ،‬سپاه جانبین‬
‫فراون خون هم دیگر بریخت‪.‬‬
‫و در اثنای گیر و دار هر دو سردار باهم مقابل و دچار شده‪ ،‬ناگهان گلولة تفنگچه به‬
‫شقیقه و ضرب شمشیر از طرف داران سردار محمدامین خان به دست سردار محمدعلی‬
‫‪1‬‬
‫خان رسیده‪ ،‬از زین بر زمین افتاد و جان داد‪ .‬و هم‏چنین سردار محمدامین خان را از فیر‬
‫کشاد دادن تفنگ فوج لعل کرتی‪ ،‬گلوله‌‌‌‌ای در باالی ناف رسیده از پشتش بیرون جسته‪،‬‬‫و ‌‌‌‌‬
‫به خاک نشست و از زین سرنگون گشته‪ ،‬هالک شد و سپاهش نیز از حملة جنرال شیخ‬
‫میر فوج مذکور‪ ،‬پشت به جنگ داده‪ ،‬رو به هزیمت نهاد‪.‬‬
‫و در این حال اسپ سردار محمدعلی خان گسیخته عنان و آویخته دوال با زین‬
‫‪2‬‬

‫واژون‪ 3‬و یال پرخون در درون و بیرون حرب‏گاه چپ و راست دویده‪ ،‬به چشم امیر‬
‫شیرعلی خان افتاد و آه حسرت‏آمیز از نهادش بر آمده‪ ،‬گفت‪ :‬این اسپ محمدعلی است!‬
‫البته گزندی بدو رسیده که مرکبش چنین در دویدن است‪ .‬و حاضرین زبان تسلی گشوده‪،‬‬
‫عرض کردند که یحتمل در تکاپو سستی کرده‪ ،‬او را فرو هشته‪ ،‬سوار جنیبه‪‌‌‌‌ 4‬اش شده‬
‫باشد‪.‬‬
‫بعد امیر شیرعلی خان باالی توپ بزرگ سردار محمدامین خان که به فراز پشتة‬
‫مشرف به آسیاب هزاره باال کرده بود حمله کرده‪ ،‬توپ مذکور را متصرف شده خودش‬
‫‪ .1‬شلیک کردن‪.‬‬
‫‪ .2‬دوال‪ :‬دو تسمة لگام مرکب که به دست سوار می‏باشد‪ .‬ک‬
‫‪ .3‬واژگون‪.‬‬
‫‪( .4‬جنبیت)‪ :‬یدک ‪ -‬اسب کتل‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪157‬‬

‫با توپ مذکور لشکر سردار مزبور را به زدن گرفت تا که تمامت سپاه قندهار از راه‬
‫هزیمت رو به فرار نهاده‪ ،‬خبر قتل سردار محمدامین خان را شنید! دست از توپ زدن باز‬
‫کشیده از سبب بی صاحب دویدن اسپ سردار محمدعلی خان زیاده‌‌‌‌تر مضطرب گشت‬
‫و به تفحص حال و تجسس احوال او افتاده‪ ،‬از حاضرین همی‌‌‌‌پرسید تا که شنید که وی‬
‫جراجت خفیفی به دست یافته‪ ،‬از سواری اسپ رو برتافته است‪ ،‬و از این خبر به غایت‬
‫مشوش گشته‪ ،‬سوار از قفای سوار فرستاده‪ ،‬تفرس احوال همی‌‌‌‌کرد و از هر کس همی‏شنید‬
‫محفة خاصة‬ ‫که او جراحت سبک یافته رو از صحت بر نتافته است‪ .‬پس از آن امر کرد که َّ‬
‫شاهی را برده او را به حضور آرند‪ ،‬و خود مترصد رسیدن او نشسته بود که حاضرین از‬
‫کشته گشتن او آگاه گشته‪ ،‬به عرض رسانیدند که آوردن جسم مجروح او را در این‏جا و‬
‫گشودن جراحتش و باز بستن آن از سبب حرارت هوا‪ ،‬باعث عسر و حرج‪ 1‬وی می‌‌‌‌شود‪.‬‬
‫هر گاه اعلی‌‌‌‌حضرت واال در خیمه‌‌‌‌گاه تشریف برده در آن‏جا جراحت او را مشاهده‬
‫فرمایند اولی خواهد بود‪ ،‬و او عرض ایشان را به گوش قبول شنیده‪ ،‬وارد لشکرگاه شد و‬
‫در خیمه سردار محمدعلی خان از اسپ فرود آمده‪ ،‬بستر خواب خاصة خویش را طلبیده‪،‬‬
‫به دست خود بگسترید و اسباب جراحی خود را که تا کنون به جراحتی نرسیده بود‬
‫خواسته و آماده کرد و چشم به انتظار رسیدن جگر بندش نشست‪ ،‬تا که محفه‌‌‌‌ای که نعش‬
‫سردار مقتول در آن و رویش پوشیده بود‪ ،‬هویدا شده بی‏تابانه سوال کرد که چرا پردهای‬
‫محفه را فرود آویخته‌‌‌‌اند؟ و هنوز جوابی نشنیده بود که محفه نزدیک‌‌‌‌تر رسیده‪ ،‬پاهای‬
‫سردار مقتول را بیرون دیده‪ ،‬بی‌‌‌‌اختیار برخاسته راه استقبال بر گرفت‪.‬‬
‫و در این حال جنرال ولی‌‌‌‌محمد المشهور به «ولو» که با جنازه بود‪ ،‬به ناله و فغان زبان‬
‫گشوده‪ ،‬گریه‌‌‌‌کنان گفت که خانة خود و بیگانه را خراب کردی‪ .‬و از این گفتار او تمامت‬
‫سپاه و حاضران درگاه فریاد و فغان نموده‪ ،‬خصوص ًا میرزا عبدالرزاق خان مستوفی دست‬
‫به سر و صورت خویش زده‪ ،‬ریش ب ِ َکند و به پنجه چهره‌‌‌‌اش را رنجه و ریش کرد‪.‬‬
‫و چون نعش سردار مرحوم را به درب خیمه فرود آوردند‪ ،‬ایشک آقاسی شیردل‬
‫خان به امر امیر شیرعلی خان دیگران را از خیمه بیرون کشیده‪ ،‬خود او در جنب نعش‬
‫فرزند رشیدش نشسته‪ ،‬گریه و زاری و ناله و بی‌‌‌‌قراری بسیار کرد‪ ،‬تا که آوازش گرفته و‬
‫سینه سوخته‌‌‌‌اش خسته شد‪.‬‬
‫بعد میرزا عبدالرزاق خان مستوفی زانو زده‪ ،‬به عرض رسانید که اکنون به جز صبر‬
‫دیگر چاره‌‌‌‌ای نیست‪ ،‬می‏باید به حمل و نقل تابوتش پرداخت که از گرمی هوا متعفن‬
‫نگردد‪.‬‬
‫‪ .1‬ناراحتی ‪ -‬سختی و مشقت‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪158‬‬

‫و امیر شیرعلی خان از این عرض او خاموش گشته‪ ،‬جنازة او را به صحابت سردار‬
‫نورمحمد خان بن سردار سلطان‌‌‌‌محمد خان مرحوم و محمدامین خان خالوی خویش و‬
‫شش صد سوار روانة کابل فرمود که در جنب غربی مزار عاشقان و عارفان‪ ،‬امانت به‬
‫خاک سپرده‪ ،‬در وقت فرصت جانب هرات نقل داده‪ ،‬در پهلوی مضجع جد امجدش‬
‫امیر کبیر به مزار حضرت خواجه عبداهلل انصاری دفنش کنند‪ ،‬و نعش سردار محمدامین‬
‫خان را بر زبر پیل نهاده‪ ،‬روانة قندهار فرمود که بر طبق وصیت خودش در زیر ناودان‬
‫خرقة شریف دفنش نمایند‪ ،‬اما؛ در وقت دفن کردنش‪ ،‬کسانی‏که حاضر بودند چون از‬
‫وصیتش آگاه نبودند‪ ،‬در صحن حیاط‪ 1‬خرقة مبارکه‌‌‌‌اش دفن کردند‪ ،‬و هم‏چنین جسد‬
‫سردار محمدعلی خان را در موضعی که پدرش فرموده بود دفن کرده‪ ،‬بنا به حرمت نبش‬
‫قبر و عدم وصیت که خودش نکرده بود‪ ،‬در هرات نقل ندادند‪ ،‬و سردار محمدسرور‬
‫خان بن سردار محمداعظم خان که دستگیر شده بود محبوس گشت‪ .‬و پس از فرستادن‬
‫جنازة هر دو سردار واالتبار‪ ،‬آتش حرب منطفی‪ 2‬گشته‪ ،‬اعلی‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان‬
‫با دل سوگوار‪ ،‬و رایات عالیات را جانب قندهار شقه‌‌‌‌گشا فرمود‪ ،‬و در منزل قلعة اعظم‬
‫سردار محمدشریف خان و سردار محمدزمان خان و سردار محمداسماعیل و سردار‬
‫شیرعلی خان بن سردار مهردل خان که از راه هزیمت داخل قندهار شده بودند‪ ،‬با سردار‬
‫جالل‌‌‌‌الدین خان و سردار مدد خان از طریق پذیره پیش آمده‪ ،‬شرف رکاب‏بوس حاصل‬
‫کردند و از تقصیری که کرده بودند معفو گشته مورد تسلیات شاهانه شدند‪.‬‬

‫ذکر ترک کردن اعلی‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان سلطنت را از مرگ سردار‬
‫محمدعلی خان‬
‫و امیر شیرعلی خان از قلعة اعظم کوچ کرده‪ ،‬در باغ سردار محمدامین خان مرحوم‬
‫واقع خارج شهر احمدشاهی نزول اجالل فرمود و سلطنت را فرو گذاشته‪ ،‬به ریاضت‬
‫عبادت و تالوت قرآن مواظب گشت؛ چنان‏چه هفت ماه در زاویة صومعه گوشت نخورد‬
‫و بر بستر نرم نخوابید و هشت جزو از کالم مجید و فرقان حمید‪ ،‬در گنجینه ضمیر حفظ‬
‫کرد و خبر ترک سلطنت کردن او در اطراف و اکناف سمر گشته‪ ،‬باعث فتنه و آشوب‬
‫گشت؛ چنان‏چه سردار محمداعظم خان که در راولپندی به سرای غربت و جالی مملکت‬
‫اقامت داشت‪ ،‬با همراهانش از راه طلب ریاست‪ ،‬داخل کوهستان خوست و زرمت که‬
‫محل جایگیرش بود شده‪ ،‬به سردار ولی‏محمد خان که از جانب امیر شیرعلی خان به‬
‫حکومت کابل مأمور بود‪ ،‬مکتوب فرستاد که با وی متحد شده‪ ،‬در کابلش راه دهد تا به‬
‫‪ .1‬احاطه کننده –محوطه ‪ -‬دیوار‬
‫‪ .2‬خاموش‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪159‬‬

‫سریر سلطنت جای گزیند‪ ،‬و این نامه را نزد دختر خودش که نامزد سردار عبدالرحمان‬
‫عم خود‬‫خان و در کابل بود‪ ،‬روانه داشته پیام داد که مکتوب او را با قرآن شریف نزد ّ‬
‫سردار ولی‏محمد خان رسانیده‪ ،‬زبانی نیز با او بگوید که کابل را بی‌‌‌‌زحمت تفویض وی‬
‫کند‪ .‬و او نامة پدرش را شب هنگامی با کالم ملک الینام نزد سردار ولی‌‌‌‌محمد خان‬
‫رسانیده اظهار مطلب کرد‪ ،‬و او بنابر التفات و اتحاد سابقه که با سردار محمدافضل خان‬
‫و سردار محمداعظم خان داشت‪ ،‬به گوش قبول جا داده مشروط به مشورت احباب کرد؛‬
‫چنان‏چه با معتمدانش کنکاش نموده قرار دادند که سردار محمدیوسف خان را با لشکر از‬
‫راه حیله جانب خوست و زرمت گماشته‪ ،‬سران سپاه را آگاه سازند که ظاهرا ً تا لهوگرد‬
‫به عزم مدافعة سردار محمداعظم خان رفته در آن‏جا درنگ کنند‪ ،‬و در وقت ورود سردار‬
‫محمداعظم خان پذیره‌‌‌‌اش کرده بدو گرایند‪ ،‬و سردار محمدیوسف خان نیز از مشاهدة این‬
‫حالت طوع ًا و کره ًا اطاعت نموده‪ ،‬بعد باهم داخل کابل شوند‪ .‬و از این مواضعه و قرارداد‬
‫به واسطة محمدمهدی خان شاهی‌‌‌‌سوند‪ ،‬حامل مکتوب سردار محمداعظم خان به وی‬
‫آگاهی دادند‪ ،‬اما؛ سردار محمدیوسف خان قبل از آن‌‌‌‌که نقشی به روی کار آرند‪ ،‬از این‬
‫معنی خبر یافته‪ ،‬آشفته‏سان بر زبان جهر براند که تا جان در تن و رمق در بدنم باشد هرگز‬
‫از حرم محترم شاهی دور نگشته‪ ،‬راه تباهی سلطنت امیر شیرعلی خان نخواهم پیمود‪ ،‬و‬
‫نخست به معاضدت عصمت‌‌‌‌اهلل خان و ارسالح خان خالوان خود‪ ،‬سردار ولی‪-‬محمد خان‬
‫را دفع کرده‪ ،‬بعد به محافظت شهر و مدافعت سردار محمداعظم خان پردازم‪.‬‬
‫و از این گفتار سردار محمدیوسف خان نمامی‪ 1‬به سردار ولی‌‌‌‌محمد خان خبر‬
‫داده او از فتنه‌‌‌‌ای که اندیشیده بود‪ ،‬دست باز کشیده به سردار محمداعظم خان بر خالف‬
‫احوالی که فرستاده بودند‪ ،‬پیام داد که تدبیری که اندیشیده بودیم‪ ،‬تقدیر مساعد و معاضد‬
‫آن نگشت‪ ،‬زیرا که سردار محمدیوسف خان آگاه گشته طریق مخالفت برداشته است‪.‬‬
‫اکنون می‌‌‌‌باید فسخ عزم کرده از داعیه‪-‬ای که در سرداری در گذشته‪ ،‬طریق معاودت‬
‫سپاری‪ ،‬چنان‏چه او از پیام سردار ولی‌‌‌‌محمد خان‪ ،‬خوست و زرمت را فرو گذاشته داخل‬
‫عالقة تیرا شد‪.‬‬

‫رسیدن نامة سردار عبدالرحمان خان از بخارا به سردار محمداعظم خان‬

‫و مقارن این حال نامة سردار عبدالرحمان خان از بخارای شریف به سردار محمداعظم‬
‫خان رسید که از راه سواد که مشهور به «صوات» است و چترار و بدخشان‪ ،‬جانب بلخ‬
‫مرحله پیما شود‪ ،‬و هم‏چنین طریق ارسال رسایل را با افواج مقیمة ترکستان گشوده‪ ،‬روی‬
‫‪ .1‬نمام‪ :‬سخن چین‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪160‬‬

‫دل همه را به سوی خود کرد‪ .‬و سردار محمداعظم خان بر وفق نامة سردار عبدالرحمان‬
‫خان از تیرا راه صوات‪ 1‬برگرفته‪ ،‬وارد منزل آخوند بیگی صاحب شد و از وی دعای خیر‬
‫حاصل کرده‪ ،‬از راه باجاور و کتل نقصان وارد صفحة بدخشان شد‪ ،‬و هم در این اوقات‬
‫سردار عبدالرحمان خان را نیز هوای مراجعت از بخارا در سر افتاده‪ ،‬خواست که داخل‬
‫ترکستان متعلقۀ افغانستان و از آن‏جا عازم کابل شود‪.‬‬

‫رخصت مراجعت خواستن سردار عبدالرحمان خان از امیر مظفر خان‬

‫تفصیل این اجمال این که سردار عبدالرحمان خان از غربت سفر و ندیدن روی‬
‫پدر و مادرش به غایت متعسر و متحسر گشته‪ ،‬عریضه‌‌‌‌ای مرقوم و مصحوب ناظر حیدر‬
‫خان و کمیدان نصیر خان در سمرقند نزد امیر مظفر مرسول داشت که رخصت مراجعت‬
‫حاصل نمایند‪ .‬و میر شب و قاضی رییس شهر بخارا از عرض استدعای او آگاه‌‌‌‌ گشته‪،‬‬
‫پیام عتابانه به سردار عبدالرحمان خان فرستادند که چرا بدون اجازت ایشان عرض‌‌‌‌پرداز‬
‫حضور پادشاه شد؟ و او جواب داد که جز از خود پادشاه به کسی از نوکرانش اعتنا ندارم‬
‫که در امر خویش پیش او رفته‪ ،‬مشورت و اجازت طلبم‪ .‬و فرستادة ایشان در جواب‬
‫سردار سعادت اطوار گفت‪« :‬شما که اعتنا به کار پردازان پایة سریر امارت ندارید‪ ،‬ایشان‬
‫در حال کس فرستاده فرستادگان شما را از بین راه باز آرند»‪ ،‬و او بر آشفته فرمود که‪:‬‬
‫«اگر فرستادگان مرا امر مراجعت دهند هر آینه بدون امر و اجازة پادشاه رو به راه خواهم‬
‫نهاد و آن وقت جواب پیام درشت خود را میر شب و قاضی و رییس شهر خواهند داد‪».‬‬
‫و فرستادة مذکور این گفتة سردار عبدالرحمان خان را نزد آقایانش گذرانیده‪ ،‬ایشان که‬
‫فرستادگان سردار باوقار را از عرض راه بخارا برگردانیده‪ ،‬به درب شهر رسانیده بودند‪،‬‬
‫ازخوف وا گذاشتند که عریضه‌‌‌‌ای او را در سمرقند رسانند‪ .‬و پادشاه جواب عریضة‬
‫‪2‬‬
‫او را نداده حامالنش را معطل داشت تا که عریضه‌‌‌‌ای دیگر مصحوب سارجن میجر‬
‫علی‏عسکر خان بیات فرستاده‪ ،‬رخصت حاصل کرد‪ .‬و امیر بخارا پس از اجازت دادن‬
‫مراجعت سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬منشوری به نام قوش‌‌‌‌بیگی اصدار فرمود که از نوکران‬
‫سردار موصوف بپرسد که با آقای خود می‌‌‌‌روند یا قبول مالزمت پادشاه کرده‪ ،‬در بخارا‬
‫اقامت می‌‌‌‌گزینند‪ .‬و قوش‌‌‌‌بیگی بنابر آن که منشی حضور پادشاه‪ ،‬جنس و نوع نوکران‬
‫سردار موصوف‪ ،‬را تمیز نکرده‪ ،‬فرمان نگار داده بود‪ ،‬کس نزد سردار عبدالرحمان خان‬
‫فرستاده‪ ،‬تمامت نوکرانش را که از او رو برتافته‪ ،‬نزد پادشاه بخارا نوکر شده و منظور از‬
‫صدور فرمان مزبور ایشان بودند‪ ،‬و دیگران را که نزد خود سردار موصوف بودند‪ ،‬طلبید‬
‫‪ .1‬محلة سواد مشهود به صوات‬
‫‪ .2‬رتبة نظامی ‪ -‬گروهبان یکم‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪161‬‬

‫که ابالغ امر نماید‪ .‬و سردار رفیع مقدار از این پیغام قوش‏بیگی هراسناک شد که تبعة او را‬
‫کنار کرده‪ ،‬خودش را محبوس خواهند کرد‪ .‬بنابر آن به فرستادة محمدشاه خان قوش‌‌‌‌بیگی‬
‫فرمود که امر عالی را می‌‌‌‌باید در همین جا به نوکرانم ابالغ نماید‪ ،‬و او نپذیرفته در جواب‬
‫گفت‪ :‬حکم قطعی آن است که سه تن غالم و یک تن طباخ و یک تن مهتر نزد شما بوده‬
‫دیگران همه رفته‪ ،‬امر عالی را به گوش دل بشنوند‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان بنا به تصوری که کرده بود‪ ،‬به گفتة خویش محکم و‬
‫استوار شده‪ ،‬سخن به مشاجره کشید و تبعة سردار واالتبار از مناقشة جانبین بر آشفته‪ ،‬هر‬
‫کدام جانب مقام خویش دویده‪ ،‬تن به سالح آراسته نزد آقای شان باز آمدند و زبان به‬
‫درشت‌‌‌‌گویی گشوده‪ ،‬گفتند که قوش‌‌‌‌بیگی ما را زن پنداشته که چنین جاهلی را در عقب‬
‫ما گماشته است و هرگز نزد او نخواهیم شد و فرستادة قوش‌‌‌‌بیگی از آشفتن ایشان‪ ،‬کار را‬
‫دگرگون مشاهده کرده‪ ،‬تنها مراجعت نمود و ماجرا نزد او بازداشته‪ ،‬بعد یک تن نویسنده‬
‫مأمور گشته ابالغ امر پادشاه نمود‪ ،‬و خدمة سردار سعادت مدار از امر پادشاه و مالزمتش‬
‫سر باز زده‪ ،‬از سردار روی اخالص برنتافتند‪ .‬بعد نویسندة قوش‌‌‌‌بیگی خجل و منفعل‬
‫بازگشته‪ ،‬سردار واالتبار به تهیة سامان سفر پرداخت‪.‬‬
‫و مقارن این حال نایب غالم‌‌‌‌احمد خان و کمیدان سکندر خان که از سردار بلند مقدار‬
‫رو برتافته مالزمت امیر بخارا اختیار کرده بودند‪ ،‬با همراهان شان بستر بدوش حاضر‬
‫شده‪ ،‬اظهار کردند که کارکنان امیر بخارا رقم بندگی از ما برای او خواستند و ما ابا کرده‬
‫باز آمدیم‪ .‬و هنوز سخن به پای نرفته بود که جمعی از قرض خواهان از قفای ایشان در‬
‫رسیده‪ ،‬مطالبه وجه کردند و چون بر شمردند‪ ،‬تقریب ًا دوهزار مثقال طالی مسکوک به‬
‫حساب آمده‪ ،‬همه را سردار نیکو اطوار ادا نموده‪ ،‬از کمیدان سکندر خان استمزاج ًا سوال‬
‫کرد که جانب بلخ می‌‌‌‌شوی یا خیر؟ وی که دل در بند دو تن پسران سیمین تن داشت‪،‬‬
‫با آن احسان سردار عبدالرحمان خان که تمام دینش را ادا فرمود‪ ،‬روی اخالص از او‬
‫برتافته با اقامت بخارا تن در داد‪ ،‬و سردار خجسته‌‌‌‌کردار اسلحه‏آالت و غیره ادوات نایب‬
‫غالم‌‌‌‌احمد خان را که فروخته‪ ،‬خورده بود ساز کرده‪ ،‬آهنگ حرکت کرد‪.‬‬

‫ذکر مراجعت سردار عبدالرحمان خان از بخارا و بر مرام واصل شدن او‬
‫الغرض سردار شجاعت دثار پنج روز بسیج سفر ساز کرده‪ ،‬از بخار روی به سوی‬
‫بلخ نهاد و از منزل شیرآباد مکتوب استمالت به سپاه بلخ و مضافات آن فرستاده‪ ،‬از عزم‬
‫خود آگاهی داد‪ .‬و سپاه بلخ از وصول این مکتوب‪ ،‬مشعوف و شادمان گشته‪ ،‬پیام دادند‬
‫که از جایی که شرف ورود افکنده باشند‪ ،‬عازم آقچه شده‪ ،‬همه را در تحت رایت خود و‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪162‬‬

‫رهسپار خدمت دانند‪ ،‬و او مکتوب دیگر برای سردار فیض‌‌‌‌محمد خان حاکم آقچه نیز به‬
‫صحابت ناظر حیدر خان و سارجن میجر علی عسلکر خان فرستاده‪ ،‬از حقوق احسانات‬
‫سابقه و ارادة حالیة خویش خبر داد‪ .‬و مقارن این حال کرنیل ولی‌‌‌‌محمد خان با دویست‬
‫سوار از مردم افغان مقیم بلخ وارد شیرآباد شده‪ ،‬به رکاب ظفرانتساب سردار عبدالرحمان‬
‫خان پیوست و هم‏چنین بزرگان مردم ترکمان را که مواظب سرقت بودند‪ ،‬نزد خود طلبیده‬
‫به عطای خلعت نواخت و از ایشان معاونت خواسته‪ ،‬دوهزار سوار از مردم مذکور حاضر‬
‫رکابش شد‪ ،‬و هم در این وقت که سردار عالی تبار سرگرم تهیة کار و بارش بود‪ ،‬فرمان‬
‫امیر بخارا از سمرقند به حاکم شیرآّباد رسید که او را زیاده از سه روز مهلت درنگ نداده‪،‬‬
‫مجبورش سازد که جانب بخارا مراجعت نماید و یا از جیحون عبور کرده‪ ،‬هر طرف که‬
‫می‏خواهد برود و حاکم مذکور با صد سوار وارد منزل سردار رشادت شعار‪ 1‬شده‪ ،‬از امر‬
‫پادشاهش آگاه کرد‪ ،‬ا ّما؛ از سبب ق ّلت سواران خویش و کثرت همراهان سردار مآل‌‌‌‌اندیش‬
‫چیزی گفته نتوانسته‪ ،‬از خودش صالح کار ُجست‪ .‬و او تعلیم و تلقینش کرد که احوال‬
‫را مطابق واقع معروض حضور پادشاه نموده‪ ،‬مصحوب مرد هوشیاری روانه کرده‪ ،‬به او‬
‫بگوید که به آهستگی راه پیموده‪ ،‬اگر پادشاهش از دیر رسیدن مسئول نماید‪ ،‬عذرش به‬
‫مریض شدن عرض راه بخواهد‪ ،‬و حاکم شیر آباد از این القای او شادمان گشته‪ ،‬مراجعت‬
‫کرد و دو روز بعد عرض پرداز پایة سریر امارت شد‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان از امر‬
‫مزبور امیر بخارا‪ ،‬و نرسیدن جواب مکتوبش از سردار فیض‌‌‌‌محمد خان‪ ،‬دلگیر شده‪،‬‬
‫عبدالرحمان خان برادر آخوندزاده عبدالرحیم و نایب غالم‪-‬احمد خان را امر تفال از‬
‫دیوان خواجه حافظ (علیه‌‌‌‌الرحمه) کرده‪ ،‬این بیت به فال بر آمد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫باکت مگر از غیرت قرآن خدا نیست‬ ‫ای چنگ فرو برده به خون دل حافظ‬

‫ِ‬
‫استنباط قرآن کردن امیر شیرعلی خان را به سردار محمدافضل خان و‬ ‫و از این فرد‪،‬‬
‫مخالفت نمودن او از آن کرده‪ ،‬آهنگ تسخیر ترکستان کرد‪ .‬و در خالل این احوال‪ ،‬افواج‬
‫مقیمة سرپل شوریده‪ ،‬افسرانی را که جدید امیر شیرعلی خان برایشان گماشته بود تمام ًا‬
‫ُکشته‪ ،‬به امید ورود سردار عبدالرحمان خان رو به آقچه نهادند‪ ،‬و او از حدوث این امر‬
‫آگاه گشته‪ ،‬گشایش دیگر به کار خویش پنداشت و بی‏تأنی هنگام عصر حرکت کرده‪،‬‬
‫وارد وزیرآباد شد‪ .‬و پس از توقف سه ساعت از آن‏جا راه بر گرفته‪ ،‬به ساحل جیحون‬
‫فرود گشت و پس از رفع حرارت تابش آفتاب در وقت اعتدال هوای روز دو کشتی‬
‫‪ .1‬لباس زیر ‪ -‬مقابل دثار‪ :‬لباس رو‪.‬‬
‫‪ .2‬ای چنگ فرو برده به خون دل حافظ‬
‫فکرت مگر از غیرت قران و خدا نیست‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪163‬‬

‫کوچک به دست آورده‪ ،‬خودش با نایب غالم‌‌‌‌احمد خان و کرنیل نصیر خان و کرنیل‬
‫ولی‌‌‌‌محمد خان و فرامرز خان و فرهاد خان غالم‌‌‌‌بچه و چند تن از سپاهیان که مجموع سی‬
‫تن می‌‌‌‌شدند‪ ،‬در هر دو کشتی نشسته از جیحون عبور کردند و بدون درنگ به راه افتاده‪،‬‬
‫دیگران از قفای هم عبور کرده به ایوار و شبگیر راه نوردیده‪ ،‬در وقت طلوع آفتاب به قریة‬
‫چلک سردابه از مضافات آقچه رسیده فرود شدند‪ .‬و سردار نیکو کردار به ذریعة مکتوب‬
‫از ورودش در آن‏جا به هر دو فوج پیاده که افسران‌‌‌‌شان را کشته‪ ،‬با توپخانه از سرپل در‬
‫آقچه رفته بودند‪ ،‬و به خاصه‌‌‌‌دارانی که در زیر لوای سردار فیض‌‌‌‌محمد خان بودند‪ ،‬آگهی‬
‫داد و خود با متابعانش چون دو شب و سه روز راه پیموده خسته شده بودند‪ ،‬غنودند‪.‬‬
‫و در این وقت هزار تن از فوجی که خبر ورودش را بدیشان داده بود از آقچه راه‬
‫پذیره برگرفته‪ ،‬تا که سردار واالمقدار از خواب بیدار شد به شرف دست‌‌‌‌بوس واصل شدند‬
‫و سردار عبدالرحمان خان همه را تسلی داده‪ ،‬باهم وارد آقچه شدند‪ .‬و سردار فیض‌‌‌‌محمد‬
‫خان پذیره‌‌‌‌اش کرده‪ ،‬در وقت مالقات چون مجذوب الحال بود‪ ،‬به سردار عبدالرحمان‬
‫خان گفت که با آمدنت راضی نبودم که در این جا بیایید ولیکن مردم سپاه خواهشمند‬
‫بودند که تشریف بیاورید‪ ،‬من چیزی نگفتم‪ .‬و او پاسخ داد که خیر هوش شما بی‌‌‌‌جا است‪.‬‬
‫و چون سردار فتح‏محمد خان از ورود او در آقچه خبر یافت‪ ،‬فورا ً دوهزار تن خاصه‌‌‌‌دار‬
‫و پنج هزار سوار از مردم اوزبک‪ ،‬که سابق در تحت رایت سردار عبدالرحمان خان قرار‬
‫داشتند و سه‏هزار سوار از ُدرانیة قندهار به ساالری شهاب‌‌‌‌الدین خان بن عبدالمجید خان‬
‫بارکزایی از راه مدافعه روانة نملک کرده‪ ،‬امر نمود که پیاده در اندرون و سواره در بیرون‬
‫قلعة آن‏جا جای گزیده‪ ،‬استوار بنشینند‪ .‬و این شهاب‌‌‌‌الدین خان که نمک‌‌‌‌خوار قدیمی‬
‫سردار محمدافضل خان بود؛ چنان‏چه در ایام حکومت خویش‪ ،‬همیشه پدر او را در‬
‫محاالت بلخ مأمور حکومت می‏فرمود‪ ،‬و عالوه بر آن وقتی از و حساب گرفته‪ ،‬دو لک‬
‫روپیه بر ذمه‌‌‌‌اش قرار یافته‪ ،‬چیزی نگفت و پشیزی از وی نگرفت‪ ،‬و این وقت پسرش‬
‫یاد آن احسان نکرده‪ ،‬به عزم مدافعه پسر ولی نعمش در قلعة نملک جای گزید‪ .‬و سردار‬
‫عبدالرحمان خان از آقچه‪ ،‬رو به راه نهاده‪ ،‬به آبگاه واقع قرب قلعة مذکوره فروکش کرد‬
‫و به شهاب‌‌‌‌الدین خان و تمامت خاصه‌‌‌‌داران نامه فرستاده‪ ،‬پیام داد که‪:‬‬
‫«ای نمک حرامان! هزاران لقمة چرب و شیرین و حالل از خوان نوال ما فرو‬
‫‪1‬‬

‫بردید‪ ،‬هیچ در خاطر نیاورده‪ ،‬اینک از آشامیدن چند جرعه شراب حرام که از جام سردار‬
‫فتح‌‌‌‌محمد خان چشیدید‪ ،‬چشم از احسانات ما که دیده بودید یکسر پوشیدید»‪ .‬و در نامة‬
‫خاصه‌‌‌‌داران این قدر افزود که‪ :‬چون در سوابق ایام به تحت رایت من بودید‪ ،‬جنگ را با‬
‫‪ .1‬عطا ‪ -‬دهش ‪ -‬بخشش‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪164‬‬

‫شما ننگ دانسته‪ ،‬فردا در زیر دیوار قلعه می‌‌‌‌آیم که به مکافات احساناتم به ضرب گلوله‬
‫از پا در آورید‪ .‬و خاصه‌‌‌‌داران از خواندن و شنیدن کالم مؤثر او‪ ،‬متنبه گشته‪ ،‬صد تن را به‬
‫محافظت قلعه گذاشته‪ ،‬دیگران همه از راه اطاعت رو به سردار واال تبار نهادند‪.‬‬
‫ذکر ممانعت شهاب‌‌‌‌الدین خان خاصه‌‌‌‌داران را و باز نگشتن ایشان و فرار کردن او‬
‫و شهاب‌‌‌‌الدین خان با همة سوارانی که همراه داشت‪ ،‬به ممانعت خاصه‌‌‌‌داران برخاسته‪،‬‬
‫ایشان باز نگشته دست به آالت حرب بردند‪ ،‬و هم کس فرستاده سردار عبدالرحمان خان‬
‫را از حقیقت کار آگاه کردند‪ ،‬و او سوران حاضر رکابش را به سرعت و شتاب به معاونت‬
‫فرستاد‪ .‬و سواران شهاب‌‌‌‌الدین خان از رسیدن سوران مذکوره‪ ،‬دل به باد داده‪ ،‬رو به فرار‬
‫نهادند و چهار صد سر اسپ از ایشان به دست سواران سردار رفیع مکان و خاصه‏داران‬
‫افتاد و خود شهاب‌‌‌‌الدین خان از راه فرار داخل تخته‌‌‌‌پل شد و لشکر آن‏جا که به امر‬
‫سردار فتح‏محمد خان جاده پیمای صحرای مدافعة سردار عبدالرحمان خان بودند‪ ،‬حال‬
‫را دیگرگون دیده پراکنده شدند‪ ،‬و سواران نظامی آن به اردوی سردار عبدالرحمان خان‬
‫پیوستند و پیادگان راه فرار جانب «ده‌‌‌‌دادی» و دشت «ارژنه» برگرفتند‪ .‬و از جمله چهار‬
‫فوج پیادة کابلی که حیران بودند چه کنند‪ ،‬با سرتیب نورمحمد خان حاکم سرپل و غیره‬
‫کارگزاران امیر شیرعلی خان یک‏جا شده راه کابل بر گرفتند‪ ،‬و سردار فتح‪-‬محمد خان‬
‫احمال و اثقالش را فرو گذاشته‪ ،‬با چهارصد سوار از راه فرار در تاشقرغان رفت و هرج‬
‫مرج شدید در ترکستان حادث شد‪.‬‬

‫ذکر متصرف شدن سردار عبدالرحمان خان بلخ و تخته‌‌‌‌پل و سرپل را‬
‫و سردار عبدالرحمان خان از نملک حرکت کرده‪ ،‬در عرض راه تمامت سپاه پراکنده‬
‫شدۀ سردار فتح‌‌‌‌محمد خان دسته دسته به اردوی او پیوسته‪ ،‬شرف رکاب بوس می‌‌‌‌یافتند؛‬
‫چنان‏چه بی‏مانعی داخل بلخ شده‪ ،‬نایب غالم‏احمد خان را پیشتر از خود در تخته‌‌‌‌پل‬
‫فرستاد و خود مردم را اطمینان خاطر داده‪ ،‬پس از دو روز وارد تخته‌‌‌‌پل شد و در آن‏جا‬
‫علی عسکر خان را به منصب جنرالی توپخانه و نصیر خان را به جنرالی افواج پیاده سر‬
‫افراز فرموده‪ ،‬دیگران را که در بخارا با او همراه رفته بودند‪ ،‬از عطای منصب کرنیلی و‬
‫رساله‌‌‌‌داری‪ 1‬و غیره مفتخر ساخته‪ ،‬دفعت ًا سایر سپاهی را به منصب بزرگ ارتقا داد و تا‬
‫ده روز نظم و نسقی در کار آن‏جا نهاده بعد روانۀ تاشقرغان شده ناظر حیدر خان را به‬
‫حکومت تخته‌‌‌‌پل نامزد فرمود و جنرال علی‏عسکر خان را به سرپرستی توپ خانه و افواج‬
‫پیادة آن‏جا مأمور کرد و هم‏چنین در هر محل حاکمی تعیین نمود و خود کوچا کوچ راه‬
‫‪ .1‬رساله‪ :‬در اردوی هندی به معنی پاره‌‌‌‌ای از لشکر که زیر فرمان سپهساالری بود؛ خواه دوصد باشد‪ ،‬خواه دو هزار‪،‬‬
‫رساله‌‌‌‌دار‪ :‬کسی که رساله زیر فرمان او باشد‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪165‬‬

‫به تاشقرغان نزدیک کرد و مردم آن‏جا چهل نفر‪ 1‬اشتر و چهل فرد‪ 2‬گاو در پذیره‌‌‌‌گاه‬
‫حاضر آورده‪ ،‬ذبح و نحر کردند‪ .‬و سردار فتح‌‌‌‌محمد خان با شهاب‌‌‌‌الدین خان و دوصد‬
‫سوارة درانی و غیره فوج پیاده و سواره که همراه داشت از راه کتل هندوکش‪ ،‬لوای فرار‬
‫جانب کابل افراشت‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان پس از دو روز یکی از نوکران معتمدش‬
‫را در تاشقرغان‪ ،‬پهلوی سردار فیض‌‌‌‌محمد خان گذاشته‪ ،‬خود راه «آی‌‌‌‌بیگ» برداشته‪ ،‬وارد‬
‫آن‏جا شد‪.‬‬
‫و از آن‌‌‌‌سوی مردم هزارۀ شیخ‌‌‌‌علی دست تاراج به مال و مواشی سردار فتح‌‌‌‌محمد‬
‫خان دراز کرده اکثر را غارت کردند و خودش با همراهان خویش برخی با سالح و بعضی‬
‫بی سالح و اسباب داخل کابل شد‪ ،‬و سردار عبدالرحمان خان از قفای او اسپ رانده‪،‬‬
‫وارد غوری گشت و در آن‏جا سلطان‌‌‌‌مراد خان بن میراتالیق رییس قطغن که پدرش قبل‬
‫از این ‪ -‬چانچه مرقوم گشت ‪ -‬از استیالی سردار عبدالرحمان خان در آن والیت‪ ،‬فرار‬
‫بخارا گشته‪ ،‬در آن‏جا فوت شده بود‪ ،‬با پنج‏صد سر اسپ و دوصد نفر اشتر و دوهزار‬
‫رأس گوسفند و پنج‏صد خروار گندم و جو و چهل‏هزار روپیة نقد و غیره اجناس نفیسه‬
‫و یک جلد‪ 3‬پوستین سمور حاضر آمده‪ ،‬شرف‌‌‌‌بار یافت و همه را به اسم مهمانی و رسم‬
‫هدیه پیش کشید‪ ،‬و او فاتحۀ فوت پدرش را خوانده‪ ،‬بعد از پژوهش و پرسش احوال‬
‫والیت قطغن‪ ،‬فرمود که‪ :‬در زمان حکومت والد ماجدم غیر از قبایل عرب و افغان و‬
‫تاجیک‪ ،‬دیگر تمام مردم قطغن در تحت امر و نهی شما بود‪ ،‬حاال چگونه است؟ اگر تغیر‬
‫یافته باشد‪ ،‬به همان منوال که بود برقرار فرموده شود‪ .‬و سلطان‌‌‌‌مراد خان به زبان عرض‬
‫پاسخ داد که‪ :‬بر طبق سابق زمام مهام والیت در تصرف ما است؛ مگر امیر شیرعلی خان‬
‫سالیانه یک لک روپیه بر ذمۀ ما گذاشته و در یک سال زیاده از سه لک روپیه گرفته است‬
‫و هنوز میل پول گرفتن داشت که شما پرتو نزول افکندید‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان‬
‫طریقۀ سابق را بر قرار داشته‪ ،‬نیک بنواخت و دعای دوام عمر و دولت از رعایای آن‬
‫والیت حاصل کرد‪.‬‬

‫رسیدن مکتوب سردار محمداعظم خان به سردار عبدالرحمان خان‬

‫و مقارن این حال نامۀ سردار محمداعظم خان که از راه باجاور وارد فیض‌‌‌‌‌آباد‬
‫بدخشان شده بود رسیده [و] نوشته بود که‪ :‬تا انجام کردن امر نکاح زوجۀ خود دختر میر‬
‫جهاندار شاه که از پیش نامزدش کرده بودم‪ ،‬درنگ کرده‪ ،‬بعد آهنک اردوی شما خواهم‬

‫‪ .1‬واحد شمارش شتر‪.‬‬

‫‪ .2‬واحد شمارش گاو ‪ -‬رأس‪.‬‬
‫‪ .3‬واحد شمارش پوست و کتاب ‪ -‬در عربی پوست را جلد گویند‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪166‬‬

‫کرد‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان پس از مطالعۀ نامۀ عمش‪ ،‬اسباب سفر زمستان آماده کرده‪،‬‬
‫از غوری روی عزیمت به سوی بامیان نهاد و از راه شلوک‌‌‌‌‌تو و قره‌‌‌‌‌کتل و بادقاق و باجگاه‬
‫وارد بامیان شد و در آن‏جا میران هزارۀ دایزنگی و دایکندی و دای‌‌‌‌‌میرداد را با بزرگان دیگر‬
‫قبایل نواحی بامیان‪ ،‬نزد خود طلبیده‪ ،‬از عطای خلعت همه را خوشدل ساخته‪ ،‬رسانیدن‬
‫علوفۀ اردو را بر عهدۀ شان نهاد؛ چنان‏چه در اندک زمانی دوهزار خروار گندم و جو و‬
‫صد خروار روغن و سه‏‌‌‌‌‌هزار رأس گوسفند در لشکرگاه حاضر کردند و پس از یک ماه‬
‫سردار محمداعظم خان نیز از فیض‌‌‌‌‌آباد رسیده‪ ،‬به اردوی او پیوست و داستانی از زحمت‬
‫و مشقت راه باجاور و چترار که کشیده و بی‌‌‌‌‌مهری که از دولت انگلیس دیده بود به پای‬
‫برد و سردار عبدالرحمان خانش به منزلة پدر شمرده‪ ،‬خدا را بسی شکر و ثنا گفت و پس‬
‫از ده روز باهم ابواب ارسال رسایل را با بزرگان مملکت گشوده‪ ،‬از بامیان برخاسته وارد‬
‫غوربند شدند و مردم را استمالت همی‏نمودند‪.‬‬

‫ذکر مخالفت نمودن سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان با امیر شیرعلی خان و فتنة او‬
‫و در خالل احوال مذکوره سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان که از طرف امیر شیرعلی خان به‬
‫حکومت مأمور بود‪ ،‬از ترک سلطنت کردن امیر شیرعلی خان و ورود سردار عبدالرحمان‬
‫خان در ترکستان و اطاعت کردن سردار فیض‏محمد خان با او و بیرون شدن سردار‬
‫فتح‌‌‌‌‌محمد خان از ترکستان‪ ،‬خایف گشته از سبب مخالفت سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان‬
‫برادرش‪ ،‬او نیز روی دل از امیر شیرعلی خان برتافته‪ ،‬به هوای ریاست افتاد و بزرگان کابل‬
‫و اطراف را در خفا دیده‪ ،‬هزاران روپیه بذل کرد تاکه خبر کردار او سمر گشته در قندهار‬
‫به امیر شیرعلی خان رسیده‪ ،‬غیرت سلطنت گریبان‪-‬گیرش شده‪ ،‬زمام مهام امارت را که‬
‫وا گذاشته بود‪ ،‬باز در کف گرفته‪ ،‬به ترتیب سپاه پرداخت و به کمال سرعت هشت فوج‬
‫پیادۀ هشتصدی نظام مرتب ساخته‪ ،‬با توپ‌‌‌‌‌خانه به ساالری صفدرعلی خان برادر ناظر‬
‫حسین‌‌‌‌‌علی خان قزلباش جانب کابل گسیل فرموده‪ ،‬امر کرد که اگر سردار ولی‏محمد خان‬
‫مرتکب خالفی شود‪ ،‬به اتفاق سردار محمدیوسف خان که در کابل است و عصمت‌‌‌‌‌اهلل‬
‫خان و ارسالح خان جزای کار او را در کنارش نهند و شهر و اطراف را نیک محافظت‬
‫کنند‪ .‬و آن‌‌‌‌‌گاه که او با لشکر وارد کابل شد‪ ،‬سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان از تدبیری که اندیشیده‬
‫بود باز مانده‪ ،‬در باالحصار پا به دامن اصطبار پیچید و سردار محمدیوسف خان با‬
‫صفدرعلی خان و عصمت‌‌‌‌‌اهلل خان و ارسالح خان به حفاظت شهر و باالحصار و حراست‬
‫سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان پرداخته‪ ،‬نیک پاسداری همی‌‌‌‌‌کردند که جایی نرود و فتنه نیانگیزد‪.‬‬
‫و او را خوف مستولی شده‪ ،‬از باالحصار بر آمده‪ ،‬در باغ علی‌‌‌‌‌مردان به جای سردار زکریا‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪167‬‬

‫خان اقامه گزید و شش‏صد تن از مردم کابل را نوکر گرفته‪ ،‬به خودداری و پاسداری‬
‫خویش مواظب گشت و کِه و مِه را روپیه داده‪ ،‬در خفا با خود یار و مددگار همی‌‌‌‌‌ساخت‬
‫تاکه سردار عبدالرحمان خان وارد غوری و بامیان و غوربند گشته‪ ،‬امیر شیرعلی خان‬
‫آگهی یافته‪ ،‬سردار محمدرفیق خان و جنرال شیخ میر را با اکثر از سرداران که در قندهار‬
‫بودند و چهارده فوج پیادۀ هشت‏صدی و هشت رجمت‪ 1‬رسالۀ چهارصدی به ساالری‬
‫سردار محمدابراهیم خان پسر خویش به عزم مدافعۀ سردار محمداعظم خان و سردار‬
‫عبدالرحمان خان از قندهار جانب کابل گسیل فرمود‪ ،‬و از آن جمله سردار محمدرفیق‬
‫خان ‪ -‬که امیر شیرعلی خانش باعث قتل سردار محمدامین خان و سردار محمدعلی خان‬
‫می‌‌‌‌‌دانست؛ چنان‏چه بارها می‌‌‌‌‌گفتش که این عداوت خانگی و اسباب خانه خرابی همه از‬
‫تو است ‪ -‬از خود خائف بود که وقتی کیفر کارش به کنارش نهاده خواهد شد‪.‬‬
‫خالصه چون وارد کابل شدند سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان که با سردار محمدرفیق خان از‬
‫پیش دوست و چون دو مغز در یک پوست بود‪ ،‬او را از امیر شیرعلی خان خایف یافته‪ ،‬در‬
‫خفا با خود متفق ساخت و به واسطۀ او تمامت بزرگان کوهستان و بعضی از اعیان طوایف‬
‫غلجایی را دیده و افسران سه فوج پیاده را نیز اغوا کرده‪ ،‬همه را در فتنه با خود شریک و‬
‫انباز نمود و به مخالفت سردار محمدابراهیم خان برخاسته‪ ،‬با هم‏گنان عهد بر بست و پنج‬
‫لک روپیه از خود به مردم ملکی و نظامی که اغوا کرده بود‪ ،‬به توسط سردار محمدرفیق‬
‫خان عطا کرد‪ .‬و از این معنی سردار محمدابراهیم خان و جنرال شیخ میر آگاه گشته با‬
‫دیگر هواخواهان امیر شیرعلی خان کنکاش کرده‪ ،‬قرار دادند که سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان را‬
‫به بهانة امری طلبیده محبوس کنند؛ چنان‏چه او را در زندان انداخته‪ ،‬سردار محمدرفیق‬
‫خان به شفاعتش برخاست و چون او را در مخالفت با سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان متحد دانسته‬
‫بودند‪ ،‬جنرال شیخ میرش از گریبان گرفته‪ ،‬به خانۀ دیگر زندانش انداخت‪ ،‬و سردار‬
‫فتح‏محمد خان که او را مجرم نمی‌‌‌‌‌دانست زندان انداختنش را حمل بر مناقضت و عداوت‬
‫جنرال شیخ‌‌‌‌‌ میرکرده‪ ،‬نزد سردار محمدابراهیم خان شده‪ ،‬به او و جنرال مذکور گفت که‬
‫چنین خادم راست‌‌‌‌‌کار را زجر نمودن باعث نا امیدی دیگر خدم خواهد شد‪ ،‬و شفاعتش‬
‫کرده ایشان او را رها داده در خانۀ خودش فرستادند‪ .‬و سردار فتح‏محمد خان از قفای‬
‫او رفته‪ ،‬تس ّلی بسیارش داد و اسپ عربی سواری خود را به او بخشیده‪ ،‬معاودت کرد‪.‬‬
‫و روز دیگر سردار محمدرفیق خان به اتفاق سرفراز خان بابکرخیل ‪ -‬خال سردار‬
‫محمدسرورخان و خُ ُسر سردار محمدعلی خان پسر امیر شیرعلی خان و خداویردی خان‬
‫و یک‏تن غالم‌‌‌‌‌بچۀ احمدعلی خان بن سردار محمدعلی خان مرحوم و خان‌‌‌‌‌محمد خان‬
‫‪( .1‬رجمت)‪ :‬از تقسیمات نظامی برابر هنگ ‪ -‬گروهی سرباز ‪ -‬گروهی بسیار‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪168‬‬

‫بابکر خیل و منسوبان ایشان و ملک شیرگل خان و اکثری از دیگر الوسات‪ ،‬حبس سردار‬
‫محمدرفیق خان را بهانۀ شرارت ساخته از راه کوه صافی در عالقۀ تکاب رفتند و مردم‬
‫فتنه‌‌‌‌‌جوی آن‏جا و غیره مفسده‌‌‌‌‌خویان را به دورشان انجمن کرده‪ ،‬سلسله جنبان شورش و‬
‫آشوب شدند‪ .‬و مقارن این حال امیر شیرعلی خان سپاه دیگر ترتیب داده به ساالری سردار‬
‫محمدشریف خان‪ ،‬و سردار احمد خان‪ ،‬و سردار محمدزمان خان‪ ،‬و سردار محمدحسن‬
‫خان‪ ،‬و سردار محمدکریم خان‪ ،‬و سردار جالل‌‌‌‌‌الدین خان‪ ،‬و سردار محمداسمعیل خان‬
‫و همۀ سوارانی که در قندهار بودند و مجموع شش‏هزار تن می‌‌‌‌‌شدند‪ ،‬امورات ملکی و‬
‫نظامی کابل را نیز به سردار محمدشریف خان تفویض کرده‪ ،‬روانۀ کابل فرمود‪.‬‬

‫لشکر کشیدن سردار محمدابراهیم خان از کابل به عزم تقابل سردار عبدالرحمان خان‬
‫و چون سردار محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان ‪ -‬به قراری که ذکر شد ‪-‬‬
‫وارد غوربند شدند‪ ،‬سردار محمدابراهیم خان از جملۀ بیست و دو فوج پیادۀ هشت‏صدی‬
‫که حاضر دارالسلطنة کابل بودند‪ ،‬یازده فوج را با چند ضرب توپ و جمعی از سواران‬
‫درانی و غلجایی و قزلباش به ساالری سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان و جنرال میر حیدر خان از‬
‫راه کوهستان مأمور تتمد ّره و کتل چرتک ساخت که در آن‏جا رفته‪ ،‬به عزم سدّ راه سردار‬
‫عبدالرحمان خان و عمش اقامه گزینند‪ ،‬و خود با جمعی دیگر از خوانین چون حافظ جی‬
‫صاحب و سردار شاه دوله خان و غیره و یازده فوج پیاده و چند عراده توپ به افسری‬
‫جنرال شیخ میر و انبوهی از سواران ملکی از شهر بیرون شده‪ ،‬قلعۀ قاضی را لشکرگاه‬
‫ساخت که اگرسردار محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان از راه سرچشمه روی به‬
‫سوی کابل نهند‪ ،‬به مدافعه پردازد‪.‬‬
‫و مقارن این حال سردار محمدشریف خان که از قندهار رو به کابل نهاده بود در‬
‫رسیده‪ ،‬سردار محمدابراهیم خان و تمامت بزرگان و منصبداران اردو در ارغنده به پذیره‬
‫رفته‪ ،‬به اعزاز و اکرام در لشکرگاه فرودش آوردند و شب را به ضیافت نگاه داشته‪ ،‬روز‬
‫دیگر سردار محمدشریف خان داخل کابل شده‪ ،‬در جای سردار سلطان‏احمد خان واقع‬
‫خوابگاه که مملوک زوجه‌‌‌‌‌اش بود فرود گشت‪ ،‬و روز دیگر سردار محمدابراهیم خان و‬
‫اعیان اردو از راه بازدید در شهر آمده مراسم مالقات به پای رفت و لشکر را به امر سردار‬
‫محمدشریف خان از قلعۀ قاضی مراجعت داده‪ ،‬در باغ شاه فرود آورد و خود سردار‬
‫محمدابراهیم خان در باغ سردار غالم‌‌‌‌‌حیدر خان مرحوم جای گزید‪ .‬و پس از سه روز‬
‫سردار محمدشریف خان با سردار جالل‌‌‌‌‌الدین خان جهت دیدن آرایش سپاه مقیمۀ تتمدره‬
‫و کتل چرتک از کابل راه برگرفته‪ ،‬وارد چاریکار شد‪ ،‬اما؛ به عزم و ارادۀ این‏که اگر تواند‪،‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪169‬‬

‫جانبین را از محاربه بازداشته‪ ،‬کار را به مصالحه فیصله نماید تا خون‏ها به هدر ریخته‬
‫نگردد‪ .‬و چون وارد تتمدره شد نامه‌‌‌‌‌ای از سردار محمداعظم خان نیز بر وفق اندیشه و‬
‫ارادۀ او رسیده‪ ،‬لشکر را با سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان به عزم صلح از آن‏جا جانب کابل کوچ‬
‫داد و خود از راه مصالحه در غوربند نزد سردار محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان‬
‫خان شد و از آن‏جا به اتفاق هم جانب کابل کوچ داده‪ ،‬وارد چاریکار شدند‪.‬‬
‫و سردار احمد خان و سردار محمدزمان خان که از قفای سردار محمدشریف خان‬
‫به بهانۀ همراهی او از کابل بیرون شده‪ ،‬در نجراب نزد سردار محمدرفیق خان که طریق‬
‫مخالفت امیر شیرعلی خان برگرفته بود‪ ،‬رفته بودند‪ ،‬با او و جمعیتی از قوم صافی و غیره‬
‫آمده‪ ،‬به اردوی سردار عبدالرحمان خان پیوستند‪ .‬بعد با وجود کثرت برف از چاریکار رو‬
‫به راه نهاده‪ ،‬وارد تره‪-‬خیل شده‪ ،‬در آن‏جا اقامه گزیدند و در آن‏جا مال عزیز ده‌‌‌‌‌افغانی و‬
‫مال میر آفتاب کابلی از راه اطاعت شرفیاب حضور سردار محمداعظم خان شده با آن‌‌‌‌‌که‬
‫حرف صلح در میان بود‪ ،‬تسخیر کابل را به عهده گرفته‪ ،‬در ازای آن قاضی‌‌‌‌‌القضاتی و‬
‫تولیت اوقاف را برای خود وعده گرفتند‪.‬‬
‫و پس از آن سردار عبدالرحمان خان با هزار سوار به فراز ت ّلی که به قرب لشکرگاهش‬
‫بود بر شده‪ ،‬سپاه کابل را که در باغ شاه و خواجه‏رواش فروکش کرده بود‪ ،‬با دوربین‬
‫مشاهده کرده‪ ،‬همه را آرام و آسوده دیده قراول بر زبر تل گذاشته‪ ،‬مطمین خاطر به‬
‫عسکرگاهش بازگشت‪ ،‬و بامداد روز دیگر باز بر پشتۀ مذکوره فراز شده‪ ،‬اثری از اسباب‬
‫محاربه ندیده‪ ،‬فرود شد و آسوده خاطر به مواظبت امور مهمة سپاه و کار و بار خویش‬
‫پرداخت‪.‬‬

‫کنکاش کردن کارگزاران و هواخواهان امیر شیرعلی خان به این‏که سردار‬

‫محمدافضل خان را به برادر و پسرش سپرده کار را به مصالحه انجام کنند‬
‫و دو روز پس از صعود و هبوط سردار عبدالرحمان خان بر پشتۀ مزبوره‪ ،‬و‬
‫دولت‌‌‌‌‌خواهان امیر شیرعلی خان خود را مغلوب دیده‪ ،‬باهم مشورت کرده قرار دادند که‬
‫سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان را از زندان کشیده و عذر حبس او را خواسته‪ ،‬از راه طلب صلح نزد‬
‫سردار محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان بفرستند؛ چنان‏چه از محبس کشیده‪،‬‬
‫عذر محبوسیتش را سردار محمدابراهیم خان به مقصر گفتن خویش خواسته‪ ،‬نزد سردار‬
‫محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خانش فرستاده‪ ،‬پیام دادند که با سپاه در جالل‌‌‌‌‌آباد‬
‫رفته‪ ،‬زمستان در آن‏جا به سر برند تا از امیر شیرعلی خان ‪ -‬کس فرستاده ‪ -‬مسئلت نماییم‬
‫که سردار محمدافضل خان را روانۀ کابل نماید که با شما در ترکستان رفته‪ ،‬آن مملکت به‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪170‬‬

‫قرار سابق از آن او باشد‪ ،‬و کابل و هرات و قندهار و غزنین و جالل‌‌‌‌‌آباد را او امیر بوده‪،‬‬
‫قناعت ورزد‪ .‬و ایشان رها شدن سردار محمدافضل خان و رفتن ترکستان را پذیرفته از‬
‫رفتن در جالل‌‌‌‌‌آباد ابا کردند‪ ،‬زیرا که به خود اندیشیدند که اگر در جالل‪-‬آباد رویم از‬
‫ترکستان دور می‌‌‌‌‌شویم‪ ،‬و استظهار‪ 1‬ما به ترکستان است‪ ،‬پس اگر در جالل‌‌‌‌‌آباد باشیم و‬
‫امیر شیرعلی خان رأی هواخواهانش را مسلم ندارد‪ ،‬البته مستأصل شده‪ ،‬به هیچ جانب‬
‫دست ستیز و پای گریز نخواهیم داشت‪.‬‬
‫پس پیام دادند که از تره‌‌‌‌‌خیل کوچیده‪ ،‬چهل روز در کوهستان اقامت گزینیم تا که‬
‫احوال امیر شیرعلی خان از قندهار برسد و اقامت کوهستان را از بهر آن اختیار کردند که‬
‫در صورت عدم قبولیت امیر شیرعلی خان صوابدید هواخواهانش را و مغلوبیت ایشان‪،‬‬
‫مانع در مراجعت جانب ترکستان نداشته باشند‪.‬‬
‫و کابلیان قبول این معنی کرده‪ ،‬عجالت ًا ایشک آقاسی شیردل خان را در قندهار نزد‬
‫امیر شیرعلی خان فرستادند که سردار محمدافضل خان را با خود در کابل آرد‪ .‬و سردار‬
‫محمداعظم خان با سردار عبدالرحمان خان از تره‏خیل جانب کوهدامن کوچ داده‪ ،‬سردار‬
‫محمداعظم خان در چاریکار و سردار عبدالرحمان خان در قریۀ قلمچاق کوهدامن فرود‬
‫گشته‪ ،‬اردو را به دهات تقسیم کردند که از سرما آسیب و زیانی نبینند و مترصد رسیدن‬
‫احوال از قندهار نشستند‪.‬‬

‫ذکر رفتن سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان و سردار یحیی خان مرحوم در جالل‌‌‌‌‌آباد‬
‫و پس از احوال مذکور و قرارداد مزبور سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان و سردار یحیی خان با‬
‫چهار فوج پیاده و یک فوج سواره و شش ضرب توپ و سوارۀ کشاده و جنرال میر حیدر‬
‫خان و جنرال ولی‌‌‌‌‌محمد خان آهنگ رفتن جالل‏آباد کرده‪ ،‬سردار محمدیوسف خان را‬
‫نیز تکلیف همراهی کرد و او قبول کرده‪ ،‬لیکن هم‌‌‌‌‌عنانش نرفت و پس از آن که او وارد‬
‫جالل‌‌‌‌‌آباد شده‪ ،‬در باغ سردار غالم‌‌‌‌‌حیدر خان مرحوم منزل گزید‪ ،‬وی از عقب او رفته‪،‬‬
‫چندی با او به سر برده بعد در موضع کج به جای عصمت‌‌‌‌‌اهلل خان خالوی خود رفته‪،‬‬
‫گاهگاهی نزد سردار فتح‏محمد خان می‌‌‌‌‌شد و آن‪-‬گاه که ماه رمضان به سر رسید و ایشک‬
‫آقاسی شیردل خان نزد امیر شیرعلی خان شرف بار حاصل کرده‪ ،‬از سبب وعده و قراری‬
‫که با سردار محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان داده بودند مورد عتاب گشت‬
‫و به امر او به غزنین مراجعت کرده‪ ،‬خود امیر شیرعلی خان به تهیۀ لشکر و بسیج سفر‬
‫کابل پرداخت‪ .‬و از سمر گشتن این خبر! خالف قراردادی که خیرخواهان امیر شیرعلی‬

‫‪ .1‬پشت گرمی‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪171‬‬

‫خان کرده بودند ظاهر گشته‪ ،‬سردار محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان در اواخر‬
‫ماه حوت که دم سردی هوا فرو نشست‪ ،‬جانب کابل جیش در جنبش آوردند و سردار‬
‫محمدرفیق خان را با مردم الوسی تگاب و نجراب از راه تره‌‌‌‌‌خیل مأمور کرده‪ ،‬خود با‬
‫تمامت سپاه و سردار محمدشریف خان راه کاریزمیر برگرفتند که از جانب پمقان وارد‬
‫شهر کابل شده متصرف شوند‪.‬‬

‫ذکر محابۀ سردار عبدالرحمان خان و فتح قلعۀ دوده مست‬

‫و پس از ورود در کاریزمیر‪ ،‬نخست سردار عبدالرحمان خان با دوهزار سوار و‬
‫دو بیرق خاصه‪-‬دار و شش ضرب توپ صاعقه‌‌‌‌‌بار قاطری باالی سرتیب عزم‌‌‌‌‌الدین‬
‫خان که باده بیرق خاصه‌‌‌‌‌دار در قلعۀ دوده مست قرار داشت حمله نموده‪ ،‬دیوار قلعه را‬
‫هدف گلولۀ توپ کرده سرتیب‪ 1‬مذکور را با خاصه‌‌‌‌‌دارانش با قهر و غلبه از قلعه کشیده‪،‬‬
‫متصرف شد‪ ،‬و او با همراهانش از راه هزیمت به کابل در شده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان‬
‫هر دو بیرق خاصه‌‌‌‌‌دار را که همراه داشت با صد سوار و دو ضرب توپ به حفاظت قلعه‬
‫گماشته‪ ،‬خود به کاریزمیر مراجعت کرد‪ .‬و روز دیگر از آن‏جا با عمش و تمامت سپاه‬
‫کوچیده‪ ،‬از راهی که سهل‌‌‌‌‌تر بود وارد قریۀ افشار نانک‌‌‌‌‌چی شد‪ ،‬و روز دیگر از آن‏جا‬
‫حرکت کرده‪ ،‬در میدان کنار دهمزنگ فرود گشت و سردار محمداعظم خان داخل کابل‬
‫شده‪ ،‬در جای سردار عبدالغنی خان واقع اندرابی منزل گزید‪ ،‬و سردار محمدابراهیم‬
‫خان بن امیر شیرعلی خان در باالحصار متحصن گشته‪ ،‬به قلعه‌‌‌‌‌داری پرداخت‪ ،‬و سردار‬
‫عبدالرحمان خان اطراف باالحصار را تنگ گرفته‪ ،‬علم محاصره افراخت‪ .‬و اعیان کابل‬
‫کفۀ میزان سردار عبدالرحمان خان را گران دیده‪ ،‬از طریق اطاعت نزد سردار محمداعظم‬
‫خان شتافته‪ ،‬از سردار محمدابراهیم خان روی دل برتافتند‪.‬‬

‫ذکر فتح قلعۀ باالحصار‬

‫و چون نه روز از محاصره گذشت‪ ،‬از جملۀ بزرگان کابل که نزد سردار محمداعظم‬
‫خان شده بودند‪ ،‬حافظ جی و سردار شاه‌‌‌‌‌دوله خان و میرزا عبدالرزاق خان مستوفی در‬
‫باالحصار نزد سردار محمدابراهیم خان رفته‪ ،‬او را با جنرال شیخ‌‌‌‌‌میر بیم نشان داده‪ ،‬دروازۀ‬
‫باالحصار را بگشودند‪ .‬و جنرال شیخ میر نزد سردار محمداعظم خان شده‪ ،‬قبول اطاعت‬
‫کرده سردار محمدابراهیم خان در حرمسرای پدرش امیر شیرعلی خان درآمده‪ ،‬با زنان‬
‫نشست‪ ،‬و باالحصار مفتوح شده سردار محمداعظم خان از جای سردار عبدالغنی خان‬

‫‪( .1‬سرتیپ)‪ :‬درجه‌‌‌‌‌ای در نظام پایین‌‌‌‌‌تر از سرلشکر‪ .‬لوامشر‪.‬‬

 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪172‬‬

‫برخاسته‪ ،‬داخل باالحصار گشت و به درب حرمسرا رفته‪ ،‬سردار محمدابراهیم خان را‬
‫تسلی و دلجویی داده‪ ،‬بیرون کشید‪ .‬بعد سردار عبدالرحمان خان سرتیپ سکندر خان را‬
‫با پنج بیرق خاصه‌‌‌‌‌دار نزد عمش به حفاظت باالحصار گماشته‪ ،‬خود با تمامت سپاه از‬
‫کنار دهمزنگ کوچ داده‪ ،‬در میدان سیاه‌‌‌‌‌سنگ فرود گردیده اقامه گزید‪ ،‬و صد تن جدید‬
‫نوکر نگاه داشته‪ ،‬به زیر دست عبدالرحیم خان مقرر کرده‪ ،‬تمام امور را به وی سپرد و‬
‫میر محمدحسین خان را نیز نوکر گرفته‪ ،‬به نویسندگی او تعین کرد و چهل و پنج روز‬
‫در آن‏جا به سر برد‪.‬‬

‫ذکر توجه اعلی‏حضرت امیر شیرعلی خان از قندهار جانب کابل‬

‫و از جانب قندهار امیر شیرعلی خان با هشت فوج پیادۀ هشت‏صدی و توپخانه و‬
‫سردار شیرعلی خان قندهاری و سردار میرافضل خان و سردار خوشدل خان و سوارۀ‬
‫ملکی روی به سوی کابل نهاد و سردار محمدافضل خان را هم‏چنان نظربند با خود‬
‫برداشته‪ ،‬راه برگرفت‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان پس از توقف چهل و پنج روز در میدان‬
‫سیاه‌‌‌‌‌سنگ از توجه امیر شیرعلی خان واقف گشته‪ ،‬ثلث لشکرش را در کابل نزدعمش‬
‫گذاشته‪ ،‬خود با دو ثلث دیگر و سردار محمدرفیق خان و سردار محمداسماعیل خان‬
‫و سردار محمدعزیز خان‪ ،‬جرنیل شیخ‌‌‌‌‌ میر را در کابل گذاشته‪ ،‬راه مدافعه برگرفت و با‬
‫نه‏هزار تن مرد پیکار و سی ضرب توپ جلوی و قاطری رهسپار غزنین شد و خدای نظر‬
‫خان وردک حاکم آن‏جا را با ایشک آقاسی شیردل خان که از قندهار مراجعت کرده و خبر‬
‫فتح کابل را شینده‪ ،‬در غزنین توقف کرده بود‪ ،‬به محاصره انداخت و یازده روز به عزم‬
‫تسخیر غزنین به سر برده‪ ،‬چون توپ بزرگ نداشت‪ ،‬کاری نتوانست از پیش برد تا که‬
‫امیر شیرعلی خان وارد قراباغ شده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان آگاه گشت که امیر موصوف‬
‫با لشکر بزرگی از پیادة نظام و توپخانه و سوار گشادۀ قندهار و پشت‌‌‌‌‌رود فراه و هرات‬
‫که به چهل‏هزار تن منتهی می‌‌‌‌‌شود‪ ،‬در قراباغ رسیده است‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان نظر به قلت سپاه خویش هراسناک گشته‪ ،‬با سردار‬
‫محمدرفیق خان مشورت کرده‪ ،‬از عدم توانایی صالح کار ُجست که از دور غزنین بر‬
‫خیزد‪ .‬و او رأی داد که اگر لشکر خایف گشته‪ ،‬حمل بر هزیمت نکنند؛ صواب آن است‬
‫که اطراف شهر را فرو گذاشته‪ ،‬در موضع مستعدی آمادۀ جنگ شویم‪ ،‬و او که بر لشکرش‬
‫اعتماد داشت‪ ،‬پاسخ داد که فوجی تربیت و ترتیب نکرده‌‌‌‌‌ام که بد دل شده به خالف من‬
‫راهی برگیرند‪ .‬پس از دور غزنین در اوایل ماه ذی‌‌‌‌‌الحجه سال هزار و دوصد و هشتاد و‬
‫دوی (‪ )1282‬هجری برخاسته‪ ،‬شش‏صد سوار به سر راه اردوی امیر شیرعلی خان که‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪173‬‬

‫وارد منزل اسپین‌‌‌‌‌ده‪ 1‬شده بود گماشت که قفای لشکر را مستحکم داشته باشند تا با آرامی‬
‫راه برگرفته‪ ،‬از حملۀ خصم ایمن باشند؛ چنان‏چه در شب رهسپر شده‪ ،‬از دهنۀ شیر عبور‬
‫نکرده بودند که ده‏هزار تن از سواران قندهاری و هراتی و پشت‌‌‌‌‌رودی ‪ -‬که امیر شیرعلی‬
‫خان به عزم عقب‌‌‌‌‌گیری اردوی سردار عبدالرحمان خان که از کوچیدنش خبر نداشت‪،‬‬
‫گماشته بود که از راه خفا اسپ رانده‪ ،‬در قفای لشکر سردار موصوف کمین گزینند‪ ،‬تا‬
‫‪2‬‬
‫خودش با تمامت سپاه از پیش و ایشان از قفا اردوی او را در میان گرفته‪ ،‬مستاصلش‬
‫سازند ‪ -‬با شش‏صد سوارۀ مأمورة سردار عبدالرحمان خان ‪ -‬که آنف ًا مذکور شد ‪ -‬دچار‬
‫گشته‪ ،‬در تاریکی شب باهم درآویختند‪ .‬و هم مأمورین سردار عبدالرحمان خان از کثرت‬
‫سوار خصم و شعله‌‌‌‌‌ور شدن آتش حرب به وی خبر داده‪ ،‬پای همت فشردند‪ ،‬و او دو فوج‬
‫پیاده از راه معاونت سوارانش رجعت داد؛ چنان‏چه در عین گیر و دار به سر وقت آنان‬
‫رسیده‪ ،‬دست به آالت جنگ بردند و سواران امیر شیرعلی خان را هزیمت داده‪ ،‬ده بیرق و‬
‫سه نقاره به دست آورده‪ ،‬اسلحۀ کشتگان را به غنیمت گرفته‪ ،‬مظفر و منصور از عقب اردو‬
‫راه برداشتند و به لشکر پیوسته‪ ،‬بعد از دهنۀ شیر عبور کرده‪ ،‬چون وارد منزل شش‌‌‌‌‌گاو‬
‫شدند‪ ،‬امیر شیرعلی خان ده‏هزار سوار دیگر فرستاده‪ ،‬ایشان از سپاه سردار عبدالرحمان‬
‫خان اثری ندیده‪ ،‬مژده دادند که او با لشکرش هزیمت یافته‪ ،‬جانب کابل رفته است‪.‬‬
‫و امیر شیرعلی خان به نوید این خبر شلک شادیانه کرده‪ ،‬سوار بسیاری به تعاقب‬
‫گماشت که سردار عبدالرحمان خان را در هر جا که بیابند دستگیر کنند‪ .‬و او از منزل‬
‫پیش روی لشکر قرار داده‪،‬‬ ‫شش‌‌‌‌‌گاو برخاسته‪ ،‬جنرال نصیر خان را با عبدالرحیم خان ‌‌‌‌‌‬
‫سردار محمدرفیق خان را جمعی از سپاه جانب دست راست گماشته‪ ،‬خود با چهار فوج‬
‫پیاده و دوازده عراده توپ از ساقه‪ 3‬راه برگرفته بود که سواران امیر شیرعلی خان در‬
‫رسید‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان تنها اسپ شجاعت تاخته‪ ،‬شش تن از ایشان را به ضرب‬
‫گلوله از پا در آورد‪ .‬و لشکرش از مشاهدۀ این جرآت آواز یا چهار یار بلند کرده‪ ،‬رو‬
‫به جنگ نهادند‪ ،‬و در چنین حالت سردار شجاعت دثار یک‌‌‌‌‌فوج پیاده را در مغاگی امر‬
‫ایستادن کرده فرمود که هر وقت صدای توپ باال شود‪ ،‬ایشان نیز بر خصم حمله کرده‪،‬‬
‫شلک تفنگ نمایند‪ ،‬و خود به تأنی راه برگرفت تا که سواران امیر شیرعلی خان به مغاک‬
‫مذکور راه نزدیک کردند‪.‬‬
‫آن‌‌‌‌‌گاه سردار عبدالرحمان خان هر دوازده توپی را که همراه داشت به روی کار‬
‫آورده ایشان را هدف گلولة توپ ساخت‪ ،‬و فوج پیادة مزبور نیز از کمین‌‌‌‌‌گاه برخاسته‪،‬‬
‫‪ .1‬اسپین‌‌‌‌‌ده به لفظ افغانی سپید ده یعنی ده سفید‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬مستاصل به معنی از بیخ برکنده‪ .‬ک‬
‫‪ .3‬فوج پسینه و آخرین‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪174‬‬

‫دست به آالت حرب بردند و به یک حمله قریب هزار تن آدم و اسپ را به خاک هالک‬
‫انداخته‪ ،‬بقیه‌‌‌‌‌السیف پشت به جنگ دادند و از گلوله‌‌‌‌‌رس توپ دورتر رفته‪ ،‬چپ و راست‬
‫تردد همی‏کردند تا که باز فرصت یافته‪ ،‬سه‌‌‌‌‌صد سوار از دیگران جدا شده‪ ،‬بر دنبالۀ‬
‫اردوی سردار عبدالرحمان خان تاختند‪ ،‬و او ایشان را هدف گلولة توپ ساخته‪ ،‬هزار‬
‫سوار برگماشت که تاخته‪ ،‬همه را دست‏گیر سازند‪ ،‬و هم یک فوج پیاده را صف بسته‪،‬‬
‫امر ایستادن کرد که مبادا همۀ سواران خصم از راه معاونت آن سه‏صد سوار پیش با فوج‬
‫پیاده به مدافعه گرایند‪ .‬و سواران سردار عالی تبار‪ ،‬یک‏صد و پنجاه تن از سواران مذکوره‬
‫را دستگیر کرده نزد او آوردند مابقی از راه فرار به یاران شان پیوستند‪ .‬و او اسیران را‬
‫منت اطالق‪ 1‬بر ذمت نهاده‪ ،‬رخصت داد‪ ،‬و به همراهان خود پیوسته‪ ،‬داستان از رشادت‬
‫سپاه و مدارایی سردار عبدالرحمان خان به پای بردند‪ .‬بعد همۀ ایشان از ترکتاز باز مانده‪،‬‬
‫روی به سوی قالع مردم وردک نهادند‪ .‬و مردم مذکور از در آمدن به قالع خود ایشان‬
‫را مانع گردیده‪ ،‬باهم در آویختند و صد تن از مردم وردک را بکشتند و سرهای کشتگان‬
‫را با خود نزد امیر شیرعلی خان برده‪ ،‬منسوب به لشکر سردار عبدالرحمان خان نمودند‪،‬‬
‫و از قفای ایشان اقربای کشتگان از راه دادخواهی نزد امیر شیرعلی خان رفته‪ ،‬همه را از‬
‫اظهاری که کرده بودند‪ ،‬خجل و منفعل ساختند و سرهای کشتگان را باز پس آورده‪ ،‬دیگر‬
‫بازخواستی نشد‪.‬‬
‫بعد امیر شیرعلی خان از اسپین‌‌‌‌‌‏ده کوچیده‪ ،‬در غزنین و سردار عبدالرحمان خان‬
‫در هفت‌‌‌‌‌آسیا فرود آمده‪ ،‬بعد سردار نیکواطوار وارد سیدآباد شده‪ ،‬در مواضع مستعده‬
‫سنگرهای سدید برافراخته‪ ،‬به آهنگ جنگ استوار نشست‪.‬‬
‫و امیر شیرعلی خان چهار روز در غزنین درنگ کرده‪ ،‬سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان و سردار‬
‫یحیی خان را که در جالل‌‌‌‌‌آباد بودند‪ ،‬فرمان فرستاده آگهی داد که با چهار فوج پیاده که‬
‫همراه دارند و عصمت‌‌‌‌‌اهلل خان و ارسالح خان و مردم الوسی جالل‌‌‌‌‌آباد و نواحی آن روی‬
‫به سوی کابل نهند تا از دو جانب خصم را در میان گرفته‪ ،‬بر مرام فایق آیند‪.‬‬
‫و روز پنجم سردار محمدافضل خان را با سردار محمدسرور خان بن سردار‬
‫محمداعظم خان در غزنین نزد سردار محمدعمر خان بن سردار محمدعظیم خان و‬
‫سردار شهنواز خان و سردار سکندر خان پسران سردار سلطان‌‌‌‌‌احمد خان که سابق از‬
‫هرات آورده و در آن‏جا محبوس بودند گذاشته‪ ،‬خود با سپاه راه کابل برگرفت و در وقت‬
‫حرکتش سردار محمدافضل خان کس نزد او فرستاده پیام داد که سردار میرافضل خان‬
‫و نایب سلطان خان انگی‌‌‌‌‌زایی را باچند دیگر که مجرب و معتمد باشند‪ ،‬نزد او فرستد‬
‫‪ .1‬آزادی ‪ -‬رهایی از بند اسارت‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪175‬‬

‫تا سخنی بدیشان گفته و در نزد او باز داشته ‌‌‌‌‌شود‪ .‬و او ایشان را روانه داشته‪ ،‬وی در‬
‫معرض بیان آورد که اگر چه امیر شیرعلی خان سخن مرا حمل بر غرض کرده‪ ،‬به گوش‬
‫قبول جا نخواهد داد؛ باری از طریق اتمام حجت به او بگویید که روا ندارد که خون‬
‫مسلمانان ریخته شود و دشمنی در بین خاندان شاهی پایدار و جاوید ماند‪ ،‬زیرا که سردار‬
‫محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان چندی آوارة وطن شده‪ ،‬یکی در راولپندی‬
‫و دیگری در بخارا گرفتار محن بوده که گویا تن به مرگ داده‪ ،‬یاد وطن کرده‏اند و هزار‬
‫بار مرگ را بر زندگی ترجیح داده‪ ،‬داد رزم خواهند داد‪ .‬پس صواب آنست که مرا رها و‬
‫رخصت دهد که رفته ایشان را جانب ترکستان رجعت دهم و بدانجا رفته‪ ،‬به قرار سابق‬
‫روز به سر برم‪ .‬و راه اطاعت بسپرم و امیر شیرعلی خان سخنان او را نپذیرفته‪ ،‬فرمود که‪:‬‬
‫«اگر قبول این امر کنم تمامت مردم حمل بر هراسم کرده‪ ،‬اطاعت و سپاسم نکنند‪ ،‬و تا آن‬
‫وقت دست از جنگ باز ندارم؛ که ایشان را از رود جیحون نگذارانم‪ .‬بعد اریکۀ امارت را‬
‫تفویضت کرده‪ ،‬خود راه گمنامی برگیرم و حاال هم‏چنان که هستید نظربند باشید‪.‬‬

‫ذکر حرکت کردن سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان و سردار یحیی خان از جالل‌‌‌‌‌آباد‬
‫جانب کابل‬
‫و سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان به مجرد وصول فرمان امیر شیرعلی خان از جالل‌‌‌‌‌آباد با‬
‫سردار یحیی خان و سردار زکریا خان و میرآخور احمد خان و عصمت‌‌‌‌‌اهلل خان و ارسالح‬
‫خان و شاه‌‌‌‌‌مرد خان حاکم آن‏جا و سید محمود خان کنری و لشکر شایان و جنرال میر‬
‫حیدر خان و جنرال ولو خان روی به سوی کابل نهاد‪ .‬و سردار محمداعظم خان که در‬
‫کابل بود‪ ،‬از توجه او آگاه گشته‪ ،‬سرفراز خان بابکرخیل را امر کرد که در موضع دوآبه‬
‫رفته‪ ،‬مردم الوسی را به مدافعه برانگیزد تا سردار فتح‏محمد خان را گرفتار پیکار نموده‪ ،‬از‬
‫آمدن کابلش باز دارند‪ ،‬و از قفای او سردار محمدیوسف خان را نیز که از جالل‌‌‌‌‌آباد آمده‪،‬‬
‫مورد اشفاق سردار محمداعظم خان شده بود‪ ،‬با دویست پیادۀ ساخلو و ملک شیرگل خان‬
‫مأمور کرده‪ ،‬از طرف سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان خود را آسوده خاطر ساخت و به خواهش‬
‫سردار عبدالرحمان خان که مکتوب فرستاده‪ ،‬او را بامداد خویش طلبید‪ ،‬از کابل روی به‬
‫اردوی او نهاد و قبل از پیوستن به لشکرگاه سردار عبدالرحمان خان چون مردم وردک را‬
‫روی دل جانب امیر شیرعلی خان بود‪ ،‬علوفه را از سپاه سردار واال تبار بازداشته‪ ،‬او قریۀ‬
‫انخی را در روزی که امیر مذکور در منزل هفت‌‌‌‌‌آسیا فروکش کرد تاخته‪ ،‬علوفۀ بیست‬
‫روزه برای سپاه خویش آماده کرده‪ ،‬به استحکام سنگر و مواضع مستعده پرداخت‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪176‬‬

‫ذکر محاربۀ سیدآباد و مغلوب شدن اعلی‌‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان‬

‫و از آن سوی امیر شیرعلی خان در روز سوم حرکت کردنش از غزنین به مقابل‬
‫لشکرگاه و سنگرهای سردار عبدالرحمان خان فرود آمده‪ ،‬روز را جانبین به کشاد دادن‬
‫توپ به شام رسانیدند‪.‬‬
‫و امیر شیرعلی خان در شب نیاسوده‪ ،‬سردار شیرعلی خان قندهاری را با هشت فوج‬
‫پیاده و چند ضرب توپ جانب راست لشکرگاه سردار عبدالرحمان خان تعین کرده‪ ،‬با‬
‫او قرارداد که در اول طلوع صبح خود را در حرب‏گاه رسانیده‪ ،‬مترصد حمله او باشد که‬
‫به مجرد یورش آوردن‪ ،‬خودش از پیش روی سنگرهای سردار عبدالرحمان خان و او از‬
‫جانب راست حمله کرده‪ ،‬کار را یکسره کنند؛ چنان‏چه خود امیر شیرعلی خان از جانب‬
‫مقابل با لشکر راه برگرفته‪ ،‬در وقت سپیدۀ صبح به نزدیک سنگر سردار شجاعت دثار‬
‫رسید و به احتمال این که سردار شیرعلی خان در جانب راست سنگر رسیده خواهد بود‪،‬‬
‫بدون درنگ آهنگ یورش کرده حمله نمود‪ ،‬اما؛ هنوز سردار شیرعلی خان وارد نگشته‪،‬‬
‫بلکه در خواب بود که نایرۀ حرب شعله‌‌‌‌‌ور گردیده‪ ،‬از کثرت باریدن گلولۀ توپ و تفنگ‬
‫و گرمی هنگامۀ جنگ‪ ،‬دوهزار تن از سپاه سردار عبدالرحمان خان و هفت‏هزار از لشکر‬
‫امیر شیرعلی خان کشته و زخمدار شده‪ ،‬از نامداران ایشک آقاسی امیر جان برادر ایشک‬
‫آقاسی شیردل خان مقتول‪ ،‬و سردار سیف‌‌‌‌‌اهلل خان بن امیر کبیر مجروح‪ ،‬و از آن زخم‬
‫بیروح گردیده‪ ،‬غالم‌‌‌‌‌حسن خان افشار و ایشک آقاسی شیردل خان زخم برداشته دستگیر‬
‫نیز گشت‪ ،‬و سردار میر افضل خان زخم خفیف یافته‪ ،‬رو از جنگ برتافتند و امیر شیرعلی‬
‫خان با تمامت سپاهش پشت به پیکار داده‪ ،‬رو به فرار نهاد‪.‬‬
‫و این وقت سردار شیرعلی خان که شب را به خواب به سر برده بود‪ ،‬وارد موضعی‬
‫که امیر شیرعلی خانش فرموده بود شده‪ ،‬حال را دیگرگون مشاهده کرد و متحیرانه‬
‫بایستاد‪.‬‬
‫و هم در این حال سردار محمداعظم خان که از کابل راه معاونت برگرفته‪ ،‬به وقت‬
‫اشتعال نایرۀ قتال‪ ،‬نزدیک سنگر شده‪ ،‬از پشته‌‌‌‌‌ای نظارة محاربه می‌‌‌‌‌کرد‪ ،‬داخل اردوی‬
‫منصورة سردار عبدالرحمان خان شده‪ ،‬از حصول فتح باهم مالقات خوشبختانه کردند‪.‬‬
‫بعد چند تن از بزرگان اردو را نزد سردار شیرعلی خان که حیرت زده ایستاده بود‬
‫فرستاده‪ ،‬او را با سردار مدد خان و غیره اعیان نظامی و ملکی که همراهش بودند‪ ،‬پیام‬
‫دادند که از عزم و اردة خود ایشان را آگاه نمایند‪ ،‬زیرا که امیر شیرعلی خان را منهزم‬
‫دیده‪ ،‬اگر از راه اطاعت پیش آیند‪ ،‬همانا مورد الطاف خواهند بود‪ ،‬و اگر مصاف دهند و‬
‫یا راه خویش پیش گیردند هم مختارند‪ .‬و ایشان اطمینان خاطر خواسته و تسلی یافته‪،‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪177‬‬

‫حاضر خدمت شدند و سردار محمداعظم خان با سردار عبدالرحمان خان همه را دلجویی‬
‫داده‪ ،‬از سپاهی که همراه داشتند پرسیدند که طریق مالزمت سپارند یا رو به جانب دیار‬
‫خویش آرند؟ و ایشان چون همه از قندهار بودند رفتن را اختیارکرده‪ ،‬اسلحه بگذاشتند و‬
‫هر واحدی پنج روپیة نقد از خوان احسان سردار عبدالرحمان خان خرج راه یافته‪ ،‬جانب‬
‫قندهار شتافتند‪ ،‬و از قفای آنان بزرگانی را که از راه اطاعت آمده بودند‪ ،‬نیز رخصت‪،‬‬
‫قندهار کردند و از آن جمله میر علم خان هوتکی و مردان خان نورزایی و حاجی اختیار‬
‫خان شیرزایی باریکزایی و محمدسرور خان شیرزایی و مالزمت سردار عبدالرحمان خان‬
‫اختیار کردند و دوهزار سوار که به امر سردار عبدالرحمان خان از عقب امیر شیرعلی‬
‫خان ایلغار کرده بودند؛ و هنوز ایشان بدو و او به غزنین نرسیده بودند که خبر فتح سردار‬
‫عبدالرحمان خان سمر گشته‪ ،‬زندانبانان با سردار شهنواز خان و سردار سکندر خان و‬
‫سردار محمدعمر خان و سردار محمدسرور خان که محبوس بودند‪ ،‬خبر یافته به سردار‬
‫محمدافضل خان مژده و تبریک فتح دادند و از زندانش بیرون کشیده‪ ،‬در محکمۀ غزنین‬
‫برنشانیدند‪ ،‬و خدای‌‌‌‌‌نظر خان وردک حاکم آن‏جا با دیگر خدمۀ امیر شیرعلی خان که در‬
‫غزنین بودند‪ ،‬نزد او به پای خدمت ایستادند‪.‬‬
‫بعد امیر شیرعلی خان با سواران هزیمت یافته‌‌‌‌‌اش به عزم داخل شدن و اقامت جستن‬
‫در غزنین در رسیده شهریانش مانع گشته به ضرب گلولة تفنگ براندند‪ ،‬و او مأیوسانه در‬
‫قندهار رفت و غزنین و کابل و ترکستان از ضرب تیغ سردار عبدالرحمان خان به تصرف‬
‫سردار محمدافضل خان پدر نیکو اخترش در آمده‪ ،‬سواران متعاقبه وارد غزنین گردیده‪،‬‬
‫شرف دست‌‌‌‌‌بوس از سردار محمدافضل خان حاصل کردند‪ .‬و در خالل فتح و بست و‬
‫کشود مذکور‪ ،‬سردار محمدیوسف خان که به راه انسداد راه سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان از کابل‬
‫به امر سردار محمداعظم خان در موضع دوآبه رفته بود‪ ،‬تاب مقاومت در خود ندیده‪،‬‬
‫به صواب‏دید ملک شیرگل خان از «تیزین» به کابل مراجعت کرد و پس از معاودت او‪،‬‬
‫سردار احمد خان و سردار محمدعمر خان و سردار محمدحسن خان پسران امیر کبیر‬
‫خلدآشیان با سه فوج پیاده نظام و چند بیرق خاصه‌‌‌‌‌دار به عوض او از کابل راه مدافعة‬
‫سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان برگرفتند و در کنار پل بگرامی واقع سه کروهی شهر فروکش‬
‫کرده‪ ،‬استوار نشستند تا که سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان وارد خورد کابل شده‪ ،‬از شکست امیر‬
‫شیرعلی خان آگاه گشت و افواج نظام را از خوف این که مبادا او را گرفته‪ ،‬با دست بسته‬
‫به سردار احمد خان سپارند‪ ،‬مأمور تنگی خورد کابل کرده‪ ،‬خود با سردار یحیی خان و‬
‫سردار زکریا خان و عصمت‌‌‌‌‌اهلل خان و ارسالح خان و میرآخور احمد خان و سوار و پیادۀ‬
‫مردم الوسی جالل‪-‬آباد‪ ،‬مراجعت کرده در موضع حصارک اقامه گزید و از آن‏جا نیز تاب‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪178‬‬

‫نیاورده‪ ،‬در جالل‌‌‌‌‌آباد رفت‪.‬‬

‫و مقارن این حال سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان و سردار محمداسلم خان و سردار‬
‫محمدیوسف خان از کابل به عزم همراهی برادران ایشان که در بگرامی اقامت داشتند‬
‫بیرون شده‪ ،‬در کتل یک‌‌‌‌‌لنگه خبر یافتند که سردار فتح محمد خان از راه فرار در جالل‌‌‌‌‌آباد‬
‫رفته‪ ،‬لشکر نظامش را بی‏صاحب و ساالر در تنگی خورد کابل گذاشته است‪ ،‬و آن‌‌‌‌‌گاه که‬
‫وارد بگرامی شدند‪ ،‬به اتفاق هم کس نزد سپاه بازماندة او فرستاده‪ ،‬نزد خویش طلبیدند و‬
‫ایشان پس از تسلی‌‌‌‌‌یافتن‪ ،‬حاضر آمده‪ ،‬دوازده ضرب توپی را که با خود داشتند سپردند و‬
‫باهم داخل کابل شدند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان مژدۀ فتح را به والد ماجدش معروض‬
‫داشته‪ ،‬در طی آن استدعای شرفیابی حضور پدرش را نموده‪ ،‬او از حرکتش منع فرموده‪،‬‬
‫فرمان کرد که سرگرم مهام لشکر و نظامش بوده‪ ،‬او را در نزد خویش رسیده داند؛‬
‫چنان‏چه چهار روز اردوی او مشغول تاراج نمودن بنه و آغروق لشکر شکست یافتۀ امیر‬
‫شیرعلی خان بودند و روز پنجم‪ ،‬سردار محمدافضل خان‪ ،‬احمدجان آخندزادۀ اندری را‬
‫به حکومت غزنین گماشته‪ ،‬خود با سردارانی که با وی محبوس بودند و غیره از غزنین‬
‫رو به کابل نهاد و در عرض راه سردار شیرعلی خان قندهاری و سردار مدد خان و غیره‬
‫اعیان و بزرگان سپاه امیر شیرعلی خان که از سردار محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان‬
‫خان ‪ -‬چنان‏چه مرقوم گشت ‪ -‬رخصت قندهار یافته رهسپار آن دیار بودند‪ ،‬به عز رکاب‬
‫بوس معزز گشته‪ ،‬او همه را باز گردانیده به قسم نظربند‪ ،‬با خود برداشته وارد سیدآباد‬
‫شد و سردار محمداعظم خان با سردار عبدالرحمان خان و تمامت سپاه پذیره‌‌‌‌‌اش کرده‪،‬‬
‫در معسکر فرود آوردند‪ ،‬و بعد از احوال‪-‬پرسی و دست‌‌‌‌‌بوسی‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان‬
‫از پدر نیکو اخترش اجازت طلبید که با سپاه کینه‪-‬خواه از قفای امیر شیرعلی خان راه‬
‫برگرفته‪ ،‬تا از قندهار و هرات بیرون نکشد و خارج از مملکتش ننماید باز نایستد‪ ،‬و‬
‫پدرش قبول این معنی کرده‪ ،‬سردار محمداعظم خان مانع گردیده‪ ،‬معطل به وقت دیگر‬
‫گذاشت‪ .‬بعد از سیدآباد رو به کابل نهاده‪ ،‬چون وارد چشمۀ چنغر شدند‪ ،‬سردار ولی‌‌‌‌‌محمد‬
‫خان و سردار محمدحسن خان و سردار احمدخان و سردار محمداسلم خان و سردار‬
‫محمدیوسف خان با بزرگان شهر کابل از راه پذیره وارد آن‏جا شده‪ ،‬شرف دست‌‌‌‌‌بوس و‬
‫مالقات حاصل کردند‪.‬‬
‫و روز دیگر تمامت سپاه و مردم سکنة شهر در میدان کنار دهمزنگ‪ ،‬صفوف پذیره‬
‫آراسته‪ ،‬شکر پرتو وصول و مراسم استقبال به تقدیم رسانیده‪ ،‬در باالحصارش فرود‬
‫آوردند‪ ،‬و هم در بدو این سال میان سردار فیض‏محمد خان و ناظر حیدر خان و جنرال‬
‫علی‌‌‌‌‌عسکر خان در باب حکومت تخته‌‌‌‌‌پل‪ ،‬مناقشه روی داده‪ ،‬ایشان از بدسلوکی سردار‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪179‬‬

‫مذکور به عرض سردار عبدالرحمان خان که هنوز در بامیان بود رسانیده‪ ،‬او به تصور این‬
‫که مبادا فتنه‌‌‌‌‌ای در ترکستان حادث شود‪ ،‬هر دو تن را نزد خود طلبید‪ .‬چنان‏چه در موضع‬
‫مذکور به عز رکاب‌‌‌‌‌بوس رسیده‪ ،‬در همۀ حوادث مسطور حاضر خدمت بودند‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و هشتاد و سه هجری و ذکر جلوس اعلی‌‌‌‌‌حضرت‬

‫امیر محمدافضل خان بر تخت امارت افغانستان‬
‫چون تمامت سرداران فیروزی نشان ‪ -‬به قراری که آنف ًا رقمزد کلک بیان گشت ‪-‬‬
‫داخل باالحصار شدند‪ ،‬سامان جلوس میمنت مأنوس اعلی‌‌‌‌‌حضرت امیر محمدافضل خان‬
‫را ساز کرده‪ ،‬در روز جمعه اوایل ماه محرم سال هزار و دویست و هشتاد و سه (‪)1283‬‬
‫هجری او را بر تخت امارت جلوس دادند‪ ،‬و اعیان و اشراف شهر و اطراف در مسجد‬
‫جامع انجمن شده‪ ،‬عقد بیعت و اطاعت بستند و اسمش را بر زبر منبر‪ ،‬تالیِ نامِ طب ِع تابعین‬
‫در خطبه قرایت کرده‪ ،‬درهم و دینار را به اسم سعادت رسمش‪ ،‬منقش و مروج ساختند‪.‬‬
‫بعد خودش به نظم و نسق امور مملکت و بازپرس احوال نزدیک و دور سپاه و رعیت‬
‫پرداخته‪ ،‬بزرگان را ‪ -‬علی قدر مراتبهم ‪ -‬بنواخت‪ .‬و از آن جمله سردار محمداسحق خان‬
‫بن سردار محمداعظم خان را به حکومت کوهستان‪ ،‬و سردار نصراهلل خان برادر نواب‬
‫محمدزمان خان را به حکومت جالل‌‌‌‌‌آباد‪ ،‬و سردار محمدیوسف خان را به حکومت کابل‬
‫سرافراز ساخت‪ ،‬و حکومت هزاره‌‌‌‌‌جات را به سردار سکندر خان بن سردار سلطان‌‌‌‌‌احمد‬
‫خان مرحوم تفویض فرموده‪ ،‬سعدالدین خان بن قاضی عبدالرحمان خان قاضی‌‌‌‌‌القضات‬
‫را از عطای منصب خانعلومی مفتخر گردانید و امور دفتر و دیوان را به میرزا احد خان‬
‫کشمیری‪ ،‬مرجوع و محول نموده‪ ،‬خود به مهام سلطنت مواظب گشت‪.‬‬
‫و این وقت مال عزیر دِه‌‌‌‌‌افغانی و مال میرآفتاب کابلی‪ ،‬رقمی را که در باب منصب‬
‫خانعلومی و تولیت اوقاف ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم گشت ‪ -‬از سردار محمداعظم خان‬
‫برای خود حاصل کرده بودند‪ ،‬شبی شرفیاب حضور شده‪ ،‬از مالحظۀ اعلی‏حضرتش‬
‫گذرانیده‪ ،‬استدعای هر دو امر مذکور را کردند‪ .‬و او فرمود که هرگز قوم خود را از منصب‬
‫قضا معزول‪ ،‬و دیگری را منصوب نخواهم فرمود‪ ،‬و رقم را از هر که حاصل کرده اید نزد‬
‫او برده استدعای مطلب کنید‪.‬‬
‫و مقارن این حال منشور استمالت به نام سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان شرف صدور یافته‪،‬‬
‫طلب حضور شد و او آمدنش را بلیت و لعل‪ ،‬معطل کرده‪ ،‬از راه حیله عذرها به پایة سریر‬
‫سلطنت معروض داشت‪ .‬و امیر محمدافضل خان از عرض او به فراست دانست که از راه‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪180‬‬

‫اطاعت پیش نمی‌‌‌‌‌آید؛ الجرم تصمیم عزم کرد که لشکر جانب جالل‏آباد گسیل فرموده‪،‬‬
‫او را تنبیه و تهدید نماید‪ ،‬و او از این عزم و ارادة امیر محمدافضل خان آگاه گشته‪ ،‬راه‬
‫اطاعت جانب کابل برگرفت‪ ،‬و از حدود حصارک از راه انقیاد منحرف شده‪ ،‬در قندهار‬
‫نزد ع ّمش امیر شیرعلی خان رفت و در آن‏جا مقدم خدمت او گشت‪.‬‬

‫ذکر فتنه‌‌‌‌‌جویی سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان و محبوس شدن او‬

‫و مقارن این حال سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان که خود را در امور سلطنت شریک و انباز‬
‫می‌‌‌‌‌پنداشت‪ ،‬به فوج و تنخواهی که از جانب سلطنت برای او مقرر و مشخص گشت‬
‫قناعت نکرده‪ ،‬خواست که فتنه برانگیخته‪ ،‬شورش آغاز کند؛ چنان‏چه با سردار محمداسلم‬
‫خان و سردار شهنواز خان و سردار جالل‌‌‌‌‌الدین خان و سردار محمدرفیق خان که باهم سر‬
‫دوستی می‌‌‌‌‌جنبانیدند کنکاش کرده‪ ،‬به صوابدید آنان روزی همه را در قلعۀ خود در بیرون‬
‫شهر به مهمانی دعوت کرد و در قلعۀ خود انجمنی آراسته‪ ،‬با ایشان قرار داد که بعضی‬
‫جانب جالل‏آباد و برخی طرف دیگر بالد رفته‪ ،‬مردم را به روی امیر محمدافضل خان‬
‫بر انگیزانند‪ ،‬بعد سردار فیض‏محمد خان را خبر دهند که او از سوی ترکستان و ایشان‬
‫از دیگر جوانب روی به کابل نهاده امیر محمدافضل خان را از تخت سلطنت فرود کرده‬
‫زمام مهام امارت را خود متصرف شویم‪.‬‬
‫و از این مواضعه‪ 1‬با هم‏دیگر در امر قرار نهادن سردار شهنواز خان با امیر محمدافضل‬
‫خان خبر داده‪ ،‬او سردار ولی‌‌‌‌‌محمد خان را محبوس فرمود‪ ،‬و سردار جالل‌‌‌‌‌الدین خان‬
‫جانب شنوار فرار کرده‪ ،‬از دیگرانی که با او هم‏داستان بودند تغافل نموده‪ ،‬هیچ یک را‬
‫بکشت ‪-‬‬ ‫چیزی نگفت تا که از جمله سردار محمدرفیق خان را نیز به خطاهای دیگر ُ‬
‫چنان‏چه وی ظاهر و آشکارا مصدر اوضاع خالف شده‪ ،‬از سرداران و بزرگان کابل عهد‬
‫نامه‌‌‌‌‌ها گرفته در قندهار نزد امیر شیرعلی خان پی در پی ارسال می‌‌‌‌‌داشت‪ ،‬و با سید محمود‬
‫خان کنری که نمک پروردۀ قدیمی وزیر محمداکبر خان مرحوم و داماد او بود‪ ،‬و روی‬
‫دل جانب امیر شیرعلی خان داشت‪ ،‬شب و روز مصاحب و در صدد مخالفت می‌‌‌‌‌بود‪ .‬و‬
‫عالوه بر همه مکتوبی برای شهزاده شاه پور بن شاه شجاع‏الملک مرحوم‪ ،‬مرقوم و مرسول‬
‫کرد که اگر با من متحد شوی‪ ،‬پادشاه کابلت کنم‪ ،‬و او عظیم‌‌‌‌‌گل نام را از راه خفا جهت‬
‫انعقاد رشتۀ اتحاد نزد سردار محمدرفیق خان فرستاد و از همۀ این خطاهای او سردار‬
‫محمداعظم خان خبر یافته‪ ،‬چون عظیم‌‌‌‌‌گل مذکور وارد ماماخیل جالل‌‌‌‌‌آباد شده بود‪ ،‬کس‬
‫فرستاد که او را گرفته‪ ،‬در کابل آرد‪ ،‬و او آگاه گشته‪ ،‬فرار کرد و بدست نیفتاد و امیر‬
‫‪ .1‬با هم‏دیگر در امری قرار نهادن‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪181‬‬

‫محمدافضل خان به مکافات کردارهای مذکورۀ او در باالحصارش نزد خویش طلبیده‪،‬‬

‫امر بر قتلش کرد و ریسمان ابریشمین به گردنش انداخته‪ ،‬با فشردن گلو هالک ساخت‬
‫و جسدش را به خندق باالحصار انداخته‪ ،‬بعد کسانش او را دفن کردند‪ .‬و پس از قتل او‬
‫سردار محمداسلم خان را نیز محبوس فرموده‪ ،‬خود را از فتنه ایمن کرد‪.‬‬

‫ذکر لشکر کشیدن امیر شیرعلی خان به عزم استرداد کابل و هزیمتش از قالت‬
‫و در خالل احوال مذکوره امیر شیرعلی خان از راه هزیمت که داخل قندهار شده بود‪،‬‬
‫تهیۀ لشکر و ساز سفر کرده‪ ،‬عازم کابل شد و امیر محمدافضل خان پیشتر از راه برگرفتن‬
‫او از عزمش آگاه گشته‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را با دوازده‏هزار مرد پیکار از کابل برای‬
‫سدّ راه امیر شیرعلی خان مأمور به اقامۀ سرچشمۀ ُم ُقر کرد‪ ،‬و نیز امر کرد که یک ماه در‬
‫غزنین درنگ کند تا سردار محمداعظم خان اسباب سفر آماده کرده‪ ،‬از قفا در رسد بعد‬
‫باهم رهسپار گشته سرچشمۀ ُم ُقر را لشکرگاه قرار دهند؛ چنان‏چه وی با لشکرش در‬
‫غزنین توقف کرده‪ ،‬امیر محمدافضل خان پس از راه برگرفتن او سردار محمدیوسف خان‬
‫را از عرض و خواهش خودش به کارخانه‌‌‌‌‌جات و میگزین‪ 1‬مقرر فرموده‪ ،‬سردار احمد‬
‫خان را به عوض او به حاکمی‪ ،‬کابل مأمور نمود‪ ،‬و فرمان طلب به سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان‬
‫فرستاده به کابلش طلبید‪ ،‬و او از حکم پادشاهی سر باز زده‪ ،‬سردار محمدسرور خان بن‬
‫سردار محمداعظم خان با سردار محمدسلیمان خان بن شاه دوله خان و سردار نظرمحمد‬
‫خان بن سردار امیر محمد خان و سردار محمدسرور خان بن سردار محمدعثمان خان و‬
‫نایب غالم‌‌‌‌‌احمد خان و جنرال امراهلل خان و غالم‌‌‌‌‌علی خان بن ناظر عبدالوهاب خان و‬
‫هفت فوج پیاده و سه هزار سوار کشاده که مجموع هشت هزار تن مرد پیکار می‌‌‌‌‌شدند‪،‬‬
‫مأمور ترکستان گردیده‪ ،‬از کابل راه تنبیه و تهدید سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان ‪ -‬که در‬
‫این وقت به محال قطغن با میر جهاندار شاه مشغول کار زار بود ‪ -‬برگرفتند‪ .‬و سردار‬
‫فیض‌‌‌‌‌محمد خان آگاه گشته‪ ،‬روی مدافعه به سر راه سردار محمدسرور خان نهاد و لشکر‬
‫کابل از راه بامیان وارد دوآب شاه‌‌‌‌‌پسند شده‪ ،‬سه فوج پیاده و چند ضرب توپ به ساالری‬
‫جنرال امراهلل خان و غالم‌‌‌‌‌علی خان به امر سردار محمدسرور خان‪ ،‬از آن‏جا پیشتر از دیگر‬
‫لشکر‪ ،‬مأمور منزل آب‌‌‌‌‌گلی شدند و در آن‏جا جای گزیدند؛ و سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان از‬
‫گرد راه در رسیده باهم درآویختند‪ ،‬و سپاه کابل ناتوان شده خود را به سردار فیض‌‌‌‌‌محمد‬
‫خان تسلیم کردند‪.‬‬
‫و در این جنگ غالم‌‌‌‌‌علی خان مقتول‪ ،‬و نایب غالم‌‌‌‌‌احمد خان نخست دستگیر‪ ،‬بعد به‬

‫‪ .1‬کارخانجات و مگزین قورخانه‪ ،‬جبه خانه‪ ،‬انبار مهمات‪ ،‬انبار باورت و مواد آتشگیر دیگر‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪182‬‬

‫‪1‬‬
‫امر سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان کشته گشت‪ .‬بعد سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان سپاه سالم کردگی‬
‫سردار محمدسرور خان را با خود برداشته‪ ،‬جانب بلخ مراجعت کرد و از وی هیچ‬
‫اندیشه‌‌‌‌‌ای به دل راه نداد و از صدور این واقعه سردار محمدسرور خان خوفناک گردیده‪،‬‬
‫از دوآب شاه‌‌‌‌‌پسند با بقیۀ لشکرش مراجعت کرده‪ ،‬در موضع «مدر» اقامه گزید‪ .‬و امیر‬
‫محمدافضل خان آگاه گشته‪ ،‬یک فوج پیادة دیگر به سرکردگی جنرال شیخ‌‌‌‌‌ میر از کابل‬
‫به معاونت او روانۀ مدر فرمود‪ .‬و از جانب دیگر سردار عبدالرحمان خان بعد از توقف‬
‫بیست روز در غزنین‪ ،‬از عرض سردار محمدعمر خان حاکم ُم ُقر و سردار محمداسمعیل‬
‫خان ‪ -‬که با دو فوج پیاده و چهار ضرب توپ و سوارۀ خودش‪ ،‬مقدمه‌‌‌‌‌الجیش مأمور‬
‫شده‪ ،‬در آن‏جا اقامت داشت ‪ -‬آگاه گشت که امیر شیرعلی خان با لشکر شایان وارد قالت‬
‫شد‪ .‬و از این معامله پدر خجسته اخترش را آگهی داده‪ ،‬معروض داشت که‪ :‬اگر سردار‬
‫محمداعظم خان سامان سفرش را ساز نکرده‪ ،‬معطلی داشته باشد؛ چون زیاده بر سه‌‌‌‌‌هزار‬
‫سوار همراه ندارد‪ ،‬باکی از حرکت نکردنش نیست‪ ،‬اما؛ سواران قزلباشیه و غیره را که از‬
‫راه سپردن باز داشته است‪ ،‬می‌‌‌‌‌باید روانۀ غزنین شوند‪ ،‬زیرا که سوار بسیار به کار است و‬
‫از سوارة ملکی و نظامی زیاده بر چهارهزار با من نیست؛ این را مرقوم و مرسول داشته‪،‬‬
‫خود از غزنین رهسپار سر چشمۀ ُم ُقر شد که مبادا امیر شیرعلی خان از قالت تجاوز کند‪.‬‬
‫و دوازده روز در سرچشمۀ مقر توقف کرده‪ ،‬امیر شیرعلی خان برج و بارۀ قلعۀ قالت را‬
‫از خوف حملۀ او استحکام داد و سنگرهای بسیار در اطراف حصار برافراخت‪ .‬بعد سردار‬
‫فتح‌‌‌‌‌محمد خان را با شاه‌‌‌‌‌ پسند خان و ده سوار مأمور کرد که دواب و مواشی اردوی سردار‬
‫عبدالرحمان خان را از اطراف لشکرگاهش تاخته‪ ،‬او را در اضطراب اندازند و ایشان به‬
‫فاصلة سه فرسنگی چشمۀ پنگک رسیده‪ ،‬کمین گزیدند‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان نیز از سرچشمۀ مقر برخواسته‪ ،‬یک منزل پیشتر فروکش‬
‫کرد و بعضی از سواران سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان را که در اطراف کمین‏گاه تردد داشتند دیده‪،‬‬
‫جاسوس برگماشت که کمین‌‌‌‌‌گاه ایشان را معلوم نماید تا گوشمالی به سزا داده شوند‪ ،‬و‬
‫پس از معلوم کردن جای ایشان‪ ،‬عبدالرحیم خان و جنرال نصیرخان را با هزار سوار نظامی‬
‫و هزار سوار کشادۀ درانی و دو فوج پیاده و شش عراده توپ جلوی‪ ،‬در هنگام نماز شام‬
‫به عزم شبیخون از لشکرگاه بیرون فرستاد؛ چنان‏چه در حالتی که سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان‬
‫با سوارانش به خواب غفلت بودند ایشان حمله کرده‪ ،‬به ضرب گلولة توپ و تفنگ از‬
‫کمین‌‌‌‌‌گاه همه را برداشته‪ ،‬هزیمت دادند و سه‌‌‌‌‌صد تن را به خاک هالک افکنده‪ ،‬هزار تن‬
‫را دستگیر کردند‪ ،‬و از گماشتگان سردار عبدالرحمان خان یک تن چابک سوار که از‬
‫همه پیشتر داخل قرار گاه سواران خصم شده بود کشته گشته‪ ،‬دیگر هیچ یک را آسیب‬
‫‪ .1‬سال÷م کرده‪ :‬تسلیم شده‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪183‬‬

‫نرسیده‪ ،‬با اسیران‪ ،‬مظفر و منصور مراجعت کردند و سردار عبدالرحمان خان اسیران را‬
‫روانۀ غزنین فرموده یازده روز در آن‏جا درنگ نمود‪ ،‬و از جانب امیر شیرعلی خان دیگر‬
‫خدشه‌‌‌‌‌ای ندیده‪ ،‬پس از وصول سردار محمداعظم خان که از عقب‪ ،‬راه برگرفته بود به‬
‫صوابدید او قالت را فروگذاشته‪ ،‬راه ارغستان را جانب قندهار اختیار کردند و در روز‬
‫دوم از حرکت به محاذی قالت در دامنۀ کوهی که ما بین ایشان و قالت حایل بود‪ ،‬فرود‬
‫شدند و امیر شیرعلی خان آگاه گشته‪ ،‬سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان را با سردار سکندر خان ‪ -‬که‬
‫از حضور امیر محمدافضل خان مأمور حکومت هزاره‌‌‌‌‌جات شده و از راه کافر نعمتی در‬
‫قندهار نزد او رفته بود ‪ -‬با یازده‏هزار سوار از قفای ایشان تعین کرد‪ .‬و سردار محمداعظم‬
‫خان با سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬روز دیگر از جایی که فرود شده بودند‪ ،‬کوچ کرده رو به‬
‫منزل دیوارک نهادند‪ ،‬و در این وقت راه پیمودن سردار عبدالرحمان خان از راه بیرون‪ ،‬در‬
‫جنب اردو جای راه نوردیدن اختیار کرد و عبدالرحیم خان و جنرال نصیر خان را با چند‬
‫تن دیگر از افسران و جمعی از پیاده و سوار‪ ،‬پیشرو لشکر قرار داده‪ ،‬امر کرد که به فاصله‬
‫هزار و پنج‏صد گام پیش رفته‪ ،‬بایستند و تا که خودش از پهلو‪ ،‬وارد و از میان بدیشان‬
‫نزدیک نشوند‪ ،‬راه نه پیمایند و تا فرودگاه به همین منوال رهنورد باشند تا اگر سواران‬
‫امیر شیرعلی خان در رسیده‪ ،‬حمله کنند‪ ،‬خودش از پهلو و ایشان از پیش رو ساز مدافعه‬
‫نمایند‪ .‬و چون نزدیک منزل شدند‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان با دویست سوار و دو ضرب‬
‫توپ‪ ،‬عنان باز کشیده‪ ،‬در عقب اردو در آمد و دیگران را امر پیش رفتن فرمود‪ ،‬و تا که‬
‫تمامت سپاه وارد منزل شده فروکش کرد؛ سردار عبدالرحمان خان در عقب از اسپ فرود‬
‫شده‪ ،‬چای همی‌‌‌‌‌نوشید‪ ،‬که ناگهان چند سوار از دور پدیدار گشت‪ .‬و او دویست سواری‬
‫را که همراه داشت‪ ،‬پنج پنج به هر پشته و مواضع مستعده مأمور کرده‪ ،‬فرمود که از هر‬
‫پنج سوار یکی فراز شده‪ ،‬پس از لحظه‌‌‌‌‌ای فرود؛ و دیگری بر شده هبوط نماید‪ ،‬و چهار‬
‫دیگر در خفا ایستاده باشند که سواران مخالف‪ ،‬گمان سوار بسیار کرده‪ ،‬حمله را دشوار‬
‫دانند و هم در اردو سواری را فرستاده کمک طلبید‪ ،‬و عبدالرحیم خان و جنرال نصیر خان‬
‫را خبر داده‪ ،‬امر کرد که سواران خودم بر زبر پشته‌‌‌‌‌ها در نظر شما از اردوی امیر شیرعلی‬
‫خان می‏نماید؛ زنهار در دل اندیشۀ راه نداده‪ ،‬با سواره و پیاده و توپخانه‪ ،‬آسوده حال‬
‫جانب من آیید که گروه مخالف از آمدن شما واقف نشوند‪ ،‬که قبل از وصول شما ندانند‬
‫که در این وادی کسی در نزد من نیست‪.‬‬
‫و این وقت تمامت سواران مخالف نمودار گشته‪ ،‬راه به سردار عبدالرحمان خان‬
‫نزدیک کردند و همراهان او خایف گشته‪ ،‬عرض و استدعا نمودند که می‌‌‌‌‌باید سوار شده‪،‬‬
‫جانب اردو راه برگرفت که ضایع نشویم‪ ،‬اما؛ او درنگ را بهتر از حرکت دانسته‪ ،‬خواهش‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪184‬‬

‫همراهانش را رد کرد و سواران خصم به فاصله گلوله‌‌‌‌‌رس توپ رسیده‪ ،‬ایستادند تا که‬
‫کمک از اردو رسیده‪ ،‬گروه مخالف را یقین حاصل شد که لشکری تا کنون در این‏جا‬
‫نبوده‪ ،‬پس بر هر دو توپی که با سردار عبدالرحمان خان و مقدار هزارگام از خودش‬
‫دور بودند‪ ،‬حمله کردند‪ ،‬و او به عزم مدافعه سوار اسپ شده دلیرانه بایستاد‪ ،‬و توپچیان‬
‫سه چهار گلوله توپ جانب یورشیان رها داده‪ ،‬ایشان روی برنتافتند تا که توپچیان خود‬
‫را زبون پنداشته‪ ،‬هر دو توپ را بگذاشتند و سوار اسپان توپ شده‪ ،‬خود را به سردار‬
‫عبدالرحمان خان رسانیدند‪ ،‬و آنان به توپ رسیده دو تن توپچی را که در زیر توپ‬
‫درآمده بودند‪ ،‬یکی را کشته و یکی را مجروح نموده‪ ،‬هر دو توپ را متصرف شدند و به‬
‫کش کردن آن‏ها پرداختند‪.‬‬
‫و در این حال عبدالرحیم خان و جنرال نصیر خان که با همراهان ایشان از راه امداد‬
‫رسیده و از سرعت راه پیمودن بسی تشنه شده بودند‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان همه را از‬
‫راویه‌‌‌‌‌ها‪ 1‬که با خود داشتند‪ ،‬امر آشامیدن آب کرده‪ ،‬پس از سیراب گشتن‪ ،‬دو فوج پیاده‬
‫را از افواج ماتحت عبدالرحیم خان با یک تن کرنیل و دو فوج پیادة دیگر از غیره افواج‪،‬‬
‫از راه خفا جانب سواران خصم که به کش کردن هر دو توپ مشغول بودند گماشت؛‬
‫چنان‏چه نزدیک آنان شده‪ ،‬دفعت ًا ایشان را هدف گلولة توپ و تفتنگ ساختند و به سه‬
‫فیر‪ ،‬شش‏صد تن آدم و هزار راس اسپ [را] در اطراف توپ به خاک هالک انداختند‬
‫و مابقی‪ ،‬توپ‌‌‌‌‌ها را که متصرف شده بودند فرو گذاشته‪ ،‬راه فرار جانب قالت برداشتند‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان با سپاه خویش راه تعاقب پیش گرفته‪ ،‬تا فراز کوه «طبق‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سر»‬
‫و قلعة خاال ایلغار کرد و بر زبر پشته‌‌‌‌‌ها‪ ،‬صف‌‌‌‌‌ها آراسته‪ ،‬سواد لشکر و توپ خانه‪-‬اش‬
‫را به سپاه امیر شیرعلی خان که در اندرون و بیرون قلعة قالت جای داشتند نشان داده‪،‬‬
‫ایشان نیز از خوف این که بر قلعه و سنگر یورش خواهد برد‪ ،‬به سنگرها پس از رسیدن‬
‫شکست یافته‪-‬گان استوار ایستادند و سردار عبدالرحمان خان با دوازده فوج پیاده و‬
‫دوهزار سوار نظام و هزار سوار کشاده از مردم درانی تا وقت تاریکی شب‪ ،‬هم‏چنان‬
‫صفوف آراسته بایستاد‪ .‬بعد جانب لشکرگاهش مراجعت کرده‪ ،‬سوار را دو حصه نموده‪،‬‬
‫به ساقه بداشت و امر کرد که حصة ایستاده‪ ،‬حصة دیگر به قدر هزار گام راه پیموده باز‬
‫ایستد‪ ،‬تا حصة اولین راه برگرفته هزار گام پیشتر رفته‪ ،‬بدین منوال رهسپار باشند و افواج‬
‫پیاده را با توپخانه پیش‌‌‌‌‌رو راه رفتن فرمود‪ ،‬و در هنگام سحر وارد معسکر شد و چون‬
‫از کثرت باران‪ ،‬همه احمال و البسة ایشان تر گشته بود‪ ،‬دو روز مکث کرده‪ ،‬بعد رهنورد‬
‫دیار قندهار گردید‪.‬‬
‫‪( .1‬راویه)‪ :‬مشک بزرگی که در آن آب را حمل و نقل کنند ‪ -‬چارپایی که مشک بزرگ را بر آن حمل و نقل کنند‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪185‬‬

‫و امیر شیرعلی خان نیز از قالت‪ ،‬روی مراجعت به سوی قندهار نهاده‪ ،‬جانبین‬
‫گاهی چهارهزار و گاهی شش‏هزار گام از هم دور‪ ،‬پهلو به پهلو راه پیموده یگدیگر را‬
‫گزند نمی‌‌‌‌‌رسانیدند تا که روز پنجم هر کدام به مقامی فرود شده‪ ،‬سپاه امیر شیرعلی خان‬
‫نشانه‌‌‌‌‌های تمام رسیدن اردو را نصب نموده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان بنه و آغروق را فرود‬
‫شدن نگذاشته‪ ،‬امر راه پیمودن کرد و اندکی از لشکرش را در محل ابراز بداشت و باقی‬
‫تمامت سپاه را عقب جبال و تالل حکم کمین گزیدن کرد‪ ،‬و عبدالرحیم خان را با سه‬
‫فوج پیادة نظام و ده بیرق خاصه‌‌‌‌‌دار در مغاک‌‌‌‌‌های مقابل اردوی امیر شیرعلی خان مخفی‬
‫بداشت‪ ،‬و در وقت ظهر این روز با آن‌‌‌‌‌که امیر شیرعلی خان ارادة جنگ نداشت‪ ،‬از تبختر‬
‫سردار عبدالرحمان خان و سپاهش دل‌‌‌‌‌تنگ شده‪ ،‬آهنگ محاربه کرد و همة لشکرش را امر‬
‫یورش نمود که با جمعی اندک از سپاه سردار عبدالرحمان خان که صف آراسته‪ ،‬ایستاده‬
‫بودند در آویزند؛ چنان‏چه به مجرد حمله کردن‪ ،‬آتش حرب شعله ور گشته‪ ،‬آالت ضرب‬
‫به کار افتاد و در عین گیر و دار‪ ،‬سپاهی که از سردار عبدالرحمان خان کمین گزیده بودند‪،‬‬
‫به امر او برخاسته‪ ،‬به محاربه گراییدند‪ ،‬و از طرف راست عبدالرحیم خان و جنرال نصیر‬
‫خان که در پشت پشته‌‌‌‌‌ها پنهان بود بتاختند‪.‬‬
‫و از مشاهدة این حالت سپاه امیر شیرعلی خان خود را گرفتار چهار موجۀ بحر‬
‫هالکت دیده‪ ،‬پشت به حرب داده رو به هزیمت نهادند و با امیر شیرعلی خان از راه فرار‬
‫داخل قندهار شدند و همة احمال و اثقال اردو با خیام و سی و پنج ضرب توپ‪ ،‬همه‬
‫به دست سردار عبدالرحمان خان و لشکرش افتاد‪ ،‬و این فتح در روز نهم ماه رمضان‬
‫سال هزار و دویست و هشتاد و سه (‪ )1283‬هجری نصیب وی گشت و از حرب‏گاه‬
‫مظفرا ً رو به لشکرگاه که سه فرسنگ مسافت داشت نهاد و پس از نصف شب به معسکر‬
‫خویش رسیده‪ ،‬امیر شیرعلی خان در قندهار نیز اقامت نتوانسته‪ ،‬در هرات نزد سردار‬
‫محمدیعقوب خان پسرش رفت‪ .‬و سردار محمدافضل خان[اعضم] با سردار عبدالرحمان‬
‫خان بی‌‌‌‌‌مانعی داخل قندهار شده‪ ،‬بار سفر بگشودند و زمستان را در آن‏جا رحل اقامت‬
‫انداخته به سر بردند‪ ،‬و در بهار سردار محمداعظم خان خواست که سردار عبدالرحمان‬
‫خان را به حکومت قندهار گذاشته‪ ،‬خود به کابل مراجعت کند‪ ،‬اما؛ او سر باز زده‬
‫نپذیرفت‪.‬‬

‫ذکر شورش سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان بن امیر کبیر خلد مسیر‬

‫و مقارن این حال سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان را هوای قتال در سر افتاده‪ ،‬از بلخ به عزم‬
‫رزم سردار محمدسرور خان‪ ،‬لشکر جانب مدر کشید و امیر محمدافضل خان آگاه گشته‪،‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪186‬‬

‫سردار عبدالرحمان خان را برای دفع او طلب کابل فرمود‪ ،‬و او هنوز از قندهار رهسپار‬
‫نشده بود که سردار محمدسرور خان از مدر به مدافعة سردار فیض‏محمد خان بر خاسته‪،‬‬
‫در موضع باجگاه تالقی جانبین رخ داده‪ ،‬جنگ سخت در پیوست و سردار محمدسرور‬
‫خان مغلوب گشته‪ ،‬با معدودی از راه فرار داخل کابل شده‪ ،‬و سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان‬
‫فتح‌‌‌‌‌یاب گردیده‪ ،‬تمامت سرداران محمدزایی و افسران نظام و خوانین ملکی را که با سردار‬
‫محمدسرور خان بودند‪ ،‬با لشکر و توپخانه و قورخانة او متصرف شده‪ ،‬منصورا جانب‬
‫بلخ مراجعت کرد و از آن‏جا روی تسخیر جانب قطغن و بدخشان نهاده‪ ،‬آن دو والیت را‬
‫از دست میر جهاندار شاه و سلطان مراد کشیده در هر جا حاکمی از طرف خود گماشته‪،‬‬
‫لوای معاودت جانب بلخ افراشت‪ ،‬و پس از باز گشتن او‪ ،‬میر جهاندارشاه به واسطه‌‌‌‌‌ای که‬
‫خواهرش را به حباله نکاح سردار محمداعظم خان در آورده بود‪ ،‬از راه صوات فرار کرده‬
‫وارد کابل شد‪ .‬و از آن سوی چون فرمان امیر محمدافضل خان به سردار عبدالرحمان خان‬
‫رسید‪ ،‬با آن که به درد گرده‪ 1‬گرفتار بود‪ ،‬از قندهار روی به سوی کابل نهاد و دو منزل‬
‫یکی اسپ رانده‪ ،‬روز هفتم وارد قراباغ شده‪ ،‬روز هشتم در غزنین پرتو وصول افکند‪ ،‬و‬
‫در آن جا فرمان دیگر از پدر واالگهرش شرف وصول بخشید که سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان‬
‫جانب بلخ مراجعت کرده است‪ .‬به تأنی جاده پیمای کابل شود تا ستوهیده و خسته نگردد‪،‬‬
‫و او آسوده خاطر شده پنج روز در غزنین توقف کرده‪ ،‬از زحمت رهنوردی بیاسایید و‬
‫پس از آن وارد کابل گشته‪ ،‬اعیان و اشراف شهر و اطراف با تمامت سپاه نظام در میدان‬
‫کنار دهمزنگ پذیره‌‌‌‌‌اش کرده بعد شرف دست‌‌‌‌‌بوس حاصل کرد‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و هشتاد و چهار هجری‬

‫در این سال امیر شیرعلی خان که از ضرب دست سردار عبدالرحمان خان ‪-‬‬
‫چنان‏چه از پیش رقم گشت ‪ -‬شکست یافته‪ ،‬وارد هرات شده‪ ،‬در آن‏جا آوازۀ فتح سردار‬
‫فیض‌‌‌‌‌محمدخان را شینده؛ مکتوبی به صحابت نایب محمدعلم خان از هرات نزد او‬
‫فرستاد که اگر در خاطر آن برادر چیزی نرسد و او را یار و مددگارش پندارد‪ ،‬هر آینه راه‬
‫بلخ برگرفته وارد آن وال خواهم شد‪ .‬و او مشعوفانه معروض داشت‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫کرم نما و فرود آ که خانه خانة توست‬ ‫بیا که گوشة چشم من آشیانه تست‬

‫‪ .1‬درد کلیه ‪ -‬درد قلوه ‪ -‬نفریت‪.‬‬

‫‪ .2‬رواق منظر چشم من آشیانة تست‬
‫کرم نما و فرود آ که خانه خانة تست‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪187‬‬

‫و امیر شیرعلی خان پس از وصول این نامه با سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان و سردار‬
‫محمدابراهیم خان و سردار یحیی خان و سردار سکندر خان و چهارهزار سوار کشادة‬
‫هراتی از راه میمنه وارد بلخ شد‪ .‬و سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان‪ ،‬مقدمش را گرامی داشته‪،‬‬
‫مراسم پذیره و لوازم مهمانی به تقدیم رسانیده‪ ،‬بیست لک روپیه از طال و نقرة مسکوک‬
‫پیش کشید‪ ،‬و او از تمام آن مبلغ تنگه‌‌‌‌‌ای را برداشته‪ ،‬همه را پس بدو عطا کرده‪ ،‬فرمود که‪:‬‬
‫«امروز هر چه خودم داشته باشم‪ ،‬صرف راه ننگ و نام کنم‪ ،‬نه این که از شما گرفته‪،‬‬
‫اندوخته نمایم‪ ».‬خالصه پس از رفع خستگی راه‪ ،‬به تهیه آالت حرب و فراهم نمودن‬
‫سپاه پرداخته‪ ،‬سامان تسخیر کابل ساز کردن نمود‪ .‬و امیر محمدافضل خان از ورود او به‬
‫ترکستان و عزمش بر تسخیر کابل آگاه گشته‪ ،‬سردار محمدیوسف خان را با دو فوج پیادۀ‬
‫نظام و چهارده ضرب توپ و چهار صد سوار نظام و پنج‏صد پیادة خاصه‌‌‌‌‌دار و پنج‏صد‬
‫سوار کشاده از کابل به عزم انسداد راه‪ ،‬جانب چاریکار گسیل فرمود که نزد سردار‬
‫محمداسحق خان حاکم آن‏جا اقامه گزیده‪ ،‬با او در حفاظت راه ترکستان مواظب باشند‬
‫که اگر امیر شیرعلی خان و سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان از آن راه روی به سوی کابل آرند‪ ،‬به‬
‫مدافعه برخاسته نگذارند که پا پیش گذارند‪ ،‬تا سپاه دیگر از کابل رسیده‪ ،‬دمار از روزگار‬
‫ایشان برآرند‪ .‬و پس از رفتن او در چاریکار‪ ،‬مرض وبا در کابل حادث شده مردم سکنة‬
‫شهر و اطراف را دل از جای ببرد‪ ،‬و از سموم مرض مذکور امیر محمدافضل خان نیز‬
‫جرعه نوش بادۀ اجل گشته‪ ،‬به بستر ناتوانی افتاد‪.‬‬
‫و در چنین حالت خبر حرکت امیر شیرعلی خان و سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان از‬
‫ترکستان به جانب کابل گوش‏خراشش شده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان در قندهار مکتوب‬
‫فرستاده‪ ،‬سردار محمداعظم خان را از حال پدر خویش و احوال رهسپر شدن امیر‬
‫شیرعلی خان آگهی داد که به سرعت و شتاب وارد کابل شده‪ ،‬به محافظت شهر و اطراف‬
‫مواظبت نماید تا او رایت مدافعة امیر شیرعلی خان برافراخته‪ ،‬جانب ترکستان راه برگیرد‪.‬‬
‫و او در آمدنش اهمال نمود‪ ،‬زیرا که سردار محمدسرور خان پسر خود را از کابل در‬
‫قندهار طلبیده و به جای خویش در آن‏جا گذاشته‪ ،‬بعد عازم کابل شده‪ ،‬ورودش به طول‬
‫انجامید‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان نیز از سبب گرفتاری در تیمارداری پدر نیکوسیرش‬
‫که بر بستر بیماری افتاده بود‪ ،‬فرصت حرکت نیافت‪ .‬مگر جاسوس تعین فرمود که لشکر‬
‫مخالف را مراقب بوده‪ ،‬از هر راه که وارد شود‪ ،‬او را آگاه نماید تا راه مدافعه برگیرد‪.‬‬
‫خالصه سپاه امیر شیرعلی خان راه نزدیک کرده‪ ،‬فوج پیادة که در تحت لوای سردار‬
‫محمدیوسف خان و از نوکران جان فشان سابقۀ امیر شیرعلی خان بودند‪ ،‬باهم مشورت‬
‫کرده‪ ،‬قرار دادند که در شب آتش به قورخانه زده همه را بسوزند‪ .‬و سردار محمدیوسف‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪188‬‬

‫خان آگاه گشته‪ ،‬محافطین قورخانه را تغیر داده دیگر محافظ گماشت‪ .‬و مقارن این حال‬
‫سپاه امیر شیرعلی خان در پنجشیر راه نزدیک کرده سردار محمدیوسف خان آگاه شده‪،‬‬
‫عرض‏پرداز پایة سریر سلطنت گشت و هم بر طبق عرض او جاسوس سردار عبدالرحمان‬
‫خان خبر آورد‪ .‬و در این حال مردم کوهستان که ابواب مکاتب را با امیر شیرعلی خان‬
‫گشوده‪ ،‬هر کدام نامه‌‌‌‌‌ای متضمن بر خدمت‌‌‌‌‌گذاری و اخالص شعاری ارسال داشتند و‬
‫خود را فرمان پذیر او به حساب آوردند‪.‬‬

‫ذکر مأمور شدن سردار عبدالرحمان خان به مدافعة امیر شیرعلی خان و کشته‬
‫گشتن سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان‬
‫و از این سوی امیر محمدافضل خان با وجود علیل بودنش‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان‬
‫را با پنج فوج پیادة نظام و توپ‌‌‌‌‌خانه از راه کمک سردار محمدیوسف خان گسیل فرموده‪،‬‬
‫جنرال نصیر خان را با پنج فوج پیادة نظام و توپخانة دیگر از قفای او امر رفتن نمود‪ ،‬و‬
‫هر دو تن متتابع ًا‪ 1‬اسپ رانده‪ ،‬به اردوی سردار محمدیوسف خان پیوستند‪ .‬و مقارن این‬
‫حال سردار محمداعظم خان نیز از قندهار راه برگرفته‪ ،‬وارد غزنین شد و تا معلوم شدن‬
‫احوال فتح و شکست یکی از جانبین در آن‏جا درنگ کرد و چون سردار عبدالرحمان خان‬
‫در قلعۀ «اهلل‌‌‌‌‌داد» و «گل‌‌‌‌‌بهار» پنجشیر خیمه زد‪ ،‬از آن سوی امیر شیرعلی خان در موضع‬
‫بازارک پنجشیر فروکش نموده‪ ،‬سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان بر فراز کوهی که مشرف بر قلعه‬
‫اهلل‌‌‌‌‌داد است بر شده‪ ،‬قلل‪ 2‬جبل را به مردان کار‪ ،‬استحکام داد‪.‬‬
‫و روز دیگر سردار عبدالرحمان خان آهنگ جنگ کرده‪ ،‬سردار محمدیوسف خان‬
‫را با یک فوج پیاده و هفت بیرق خاصه‏دار و پنج‏صد سوار و دو ضرب توپ به د ّرة‬
‫«پفدم» گماشت و دو فوج پیادة دیگر با شش ضرب توپ به ساالری جنرال محمدزمان‬
‫خان امر کرد که از کنار دریا و دامنة کوهی که سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان بر فراز آن جای‬
‫گزیده بود‪ ،‬رهنمود شده‪ ،‬در عقب آن جای گیرد و خودش با جنرال نصیر خان و بقیة‬
‫سپاه‪ ،‬راه مقابل برداشت و چون‪ ،‬جنرال محمدزمان خان به آن سوی کوه رسیده‪ ،‬هنوز‬
‫وارد موضع مقصود نگشته بود‪ ،‬که به چشم سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان افتاده‪ ،‬هدف گلولة‬
‫توپش ساخت و آالت جنگ از دو سو به کار شده آواز توپ و تفنگ باال گشت و سردار‬
‫محمدیوسف خان از درة پفدم به گشاد‌‌‌‌‌ دادن توپ پرداخت‪ .‬و جنرال محمدزمان خان با‬
‫هر دو فوج پیاده و توپ که همراه داشت‪ ،‬راه فراز کوه برداشت و چند جا را که در دست‬
‫دسته‌‌‌‌‌های سپاه سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان بودند متصرف شده‪ ،‬سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان از‬
‫‪ .1‬متتابع ًا‪ :‬به معنی به هم پیوستن (پی در پی)‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬سرهای کوه‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪189‬‬

‫اقامتگاهش روی به سوی او کرده‪ ،‬خواست که مواضع مستعده را باز پس متصرف شود‬
‫و سپاه را ترغیب حرب کند‪ ،‬که ناگهان گلولة توپی بر زمین خورده و برجسته به شکم او‬
‫رسیده‪ ،‬هالکش کرد‪ .‬و سپاه سردار عبدالرحمان خان و سردار عبدالرحمان خان از کشته‬
‫گشتن او آگاه گردیده‪ ،‬از چهار جانب حمله نموده‪ ،‬همه همراهانش را که سه‏هزار تن‬
‫بودند‪ ،‬دست‏گیر کردند و اسلحه و توپ خانه‌‌‌‌‌اش را تمام بگرفتند و نعش او را برداشته‪،‬‬
‫به لشکرگاه خویش مراجعت نمودند و جنازة او را در محمل نهاده‪ ،‬به کابل نزد مادرش‬
‫فرستادند و جسدش را در مزار سید مهدی کابل دفن کردند‪ .‬و این بیت از لوح مزارش‬
‫که ماده تاریخ قتل او است مرقوم شد‪.‬‬
‫تن برگ نسرین او ارغوانی‬ ‫به یک گو لّة توپ آتشفشان شد‬
‫به تاریخ گفتم‪ :‬دریغ جوانی ‪1‬‬ ‫به عین جوانی چو شد کشته ناگه‬

‫و چون وی کشته گشته‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان فتحیاب شد‪ ،‬امیر شیرعلی خان از‬
‫موضع بازارک پنجشیر با سواران هراتی که همراه داشت‪ ،‬از راه فرار‪ ،‬لوای ناکامی جانب‬
‫بلخ و تخته‌‌‌‌‌پل افراشت‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬سردار محمدیوسف خان را با دو فوج‬
‫پیادة نظام در آن‏جا گذاشته‪ ،‬به کابل مراجعت کرد و سردار محمداعظم خان نیز که در‬
‫غزنین توقف کرده بود‪ ،‬وارد کابل شد‪ .‬و سه روز پس از وصول سردار عبدالرحمان خان‪،‬‬
‫در سحرگاه شب جمعه از ماه جمادی الثانی سال هزار و دوصد و هشتاد و چهار (‪)1284‬‬
‫هجری‪ ،‬اعلی‏حضرت امیر محمدافضل خان را ایام عمر سپری شده‪ ،‬پس از سلطنت یک‬
‫سال و پنج ماه و چند روز به عمر پنجاه و چهار سالگی پدرود جهان کرد‪.‬‬

‫ذکر تجهیز و دفن اعلی‏حضرت امیر محمدافضل خان مرحوم و جلوس‬

‫اعلی‏حضرت محمداعظم خان‬
‫و در روز جمعه جسد او را غسل داده‪ ،‬به کفن در پیچیده در باغ قلعة هوشمند خانش‬
‫دفن کردند و پس از چیدن بساط سوگواری در روز جمعۀ دیگر‪ ،‬اعیان و اشراف شهر و‬
‫اطراف را به امر سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬دعوت بیعت اعلی‌‌‌‌‌حضرت امیر محمداعظم خان‬
‫نموده‪ ،‬همه در مسجد جامع انجمن شدند‪ .‬بعد خود سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬شمشیر و‬
‫مکرمش نهاده‪ ،‬از تمامت بزرگان بیعت امارت او را گرفته‪ ،‬بر‬ ‫عم ّ‬ ‫عصای پدرش را نزد ّ‬
‫تخت سلطنتش جلوس داد و خطبه زبر منبر و سکة زر را به نام او خوانده رایج گردانید‪.‬‬
‫و او پس از ادای مراسم جلوس‪ ،‬همة بزرگان را به عطای خلعت و منصب نواخته‪ ،‬بر‬
‫‪ .1283 .1‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪190‬‬

‫تیول و تنخواه هرکدام بیفزود و سردار محمداسمعیل خان بن سردار محمدامین خان را به‬
‫حکومت هزاره‌‌‌‌‌جات مأمور فرموده‪ ،‬دو فوج پیاده و پنج‏صد سوار نظام با او همراه نمود‪،‬‬
‫و سهراب خان را با چهار صد سوار نظام و چهار ضرب توپ قاطری‪ ،‬مأمور اقامة باجگاه‬
‫کرد که اگر امیر شیرعلی خان عازم کابل شود‪ ،‬به مدافعه گراید‪.‬‬

‫ذکر تفویض نمودن امیر شیرعلی خان مملکت ترکستان را به میران سابقه آن‌‌‌‌‌جا‬
‫چون مکنت امیر شیرعلی خان در محاربات عدیده‌‌‌‌‌ای که مذکور گشت‪ ،‬به تاراج رفته‪،‬‬
‫از حشمت و اقتدار باز مانده تهی دست شد‪ ،‬تدبیری برای حصول وجه نقد اندیشیده‪،‬‬
‫میران سابقۀ بلخ و سرپل و آقچه و شبرغان و اندخود و تاشقرغان را ‪ -‬که از دست سردار‬
‫عبدالرحمان خان در وقت اقامتش به ترکستان‪ ،‬از راه عدم اطاعت‪ ،‬فرار کوالب و بخارا و‬
‫غیره والیات خارجه شده بودند ‪ -‬پیش خوانده‪ ،‬پشت ایشان را به انگشت تدبیر بخارید‬
‫و همۀ والیات را با اتواپی که در بلدان آن‏جا بود به ایشان سپرده‪ ،‬از مردم سکنۀ هر شهر‬
‫و اطرافش به واسطۀ میر سابقه‌‌‌‌‌اش‪ ،‬مبلغ گزافی به اسم بهای مملکت و اتواپ بگرفت‬
‫و سه ماه در تحصیل وجه به سر برد‪ .‬و در خالل امر مذکور‪ ،‬بزرگان بار چون‪ :‬سرفراز‬
‫خان غلجایی و صاحب‌‌‌‌‌زاده غالم‌‌‌‌‌جان اندرابی و ملک شیرگل خان غلجایی و نواب خان‬
‫استرغچی‪ 1‬و صوفی خان بایانی‪ ،‬و محمداکبر خان تره‌‌‌‌‌خیل و میر اکبرخان کوهستانی و‬
‫میرزا عبدالخالق خان کشمیری که در پیرامون پایۀ سریر سلطنت قیام داشتند؛ به وسایل‬
‫و وسایط‪ ،‬حیله‌‌‌‌‌ها انگیخته‪ ،‬روی دل امیر محمداعظم خان را از سردار عبدالرحمان خان‬
‫بگردانیدند و او را از وی بیم و خوف نشان داده‪ ،‬ترغیب کردند که به ترکستانش فرستد‪،‬‬
‫و به عوض او پسران خویش را به نظم و نسق امور سپاه و رعیت گماشته‪ ،‬خاطر آسوده‬
‫دارد‪ ،‬و این امر را بنابر اغراض نفسانی خودها به روی کار آوردند‪ ،‬که در اقامت داشتن‬
‫سردار عبدالرحمان خان به کابل‪ ،‬چون زیرک و به زیور عقل آراسته بود‪ ،‬به حیف و میل‬
‫نمودن مال و منال دولت و آزار و اذیت رعیت‪ ،‬کامروا نتوانند شد و امیر معظم الیه را‬
‫عم کرامش حاضر شده‪،‬‬ ‫گفته‪ ،‬چنان از وی آشفته خاطر ساختند که روزی به عزم سالم ّ‬
‫خواست که در اندرون بارگاه شود؛ دربان به فرمودة خود امیر محمداعظم خان که او را‬
‫گفته بود هر زمان که سردار عبدالرحمان خان حاضر آید‪ ،‬از شرفیاب شدن حضورش باز‬
‫دارد‪ ،‬مانع از دخول گشته‪ ،‬گفت‪ :‬امیر به خواب است [و] رفتن به نزدش ناصواب‪ .‬پس‬
‫سردار عبدالرحمان خان برای معلوم کردن صدق و کذب گفتة حاجب‪ ،‬تا نصف روز به‬
‫درب بارگاه مترصد بنشست تا که خوان‏ساالر طعام حاضر آورده‪ ،‬داخل بارگاه کرد و قبل‬

‫‪ .1‬استرغچ‪ :‬نام قریه‌‌‌‌‌ای در منطقة شمال کابل‪.‬‬

‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪191‬‬

‫از طعام نیز خدمه را در آمد شد دیده‪ ،‬یقین بر کذب حاجب حاصل کرد‪ .‬و چون طعام‬
‫را در اندرون بردند‪ ،‬اذن دخول برای او نیز صادر گشت‪ ،‬و در آمده همۀ خوا نین مذکوره‬
‫را با ملک جبار خان دم‌‌‌‌‌رد‪ 1‬و غالم‌‌‌‌‌جان حاضر محفل دیده‪ ،‬تند در گوشه‌‌‌‌‌ای نشسته‪،‬‬
‫طعام نخورد تا دیگران با امیر طعام خورده‪ ،‬بساط خوردنی چیده شده‪ ،‬ایشان به مکالمه‬
‫سر پنهانی پرداخته‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬گره بر جبین از مجلس بیرون شد و پس‬
‫از سه روز امیر محمداعظم خانش طلب حضور کرده‪ ،‬تکلیف رفتن ترکستان نمود و او‬
‫عرض و التماس کرد که سردار عبداهلل خان پسر او را با جنرال نصیر خان و عبدالرحیم‬
‫خان و افواجی که خانه‌‌‌‌‌دار ترکستانند و بیست و چهار ضرب توپ‪ ،‬گسیل آن‏جا فرمایند‬
‫تا خودش برای تمشیت امور به حضور باشد‪ .‬و امیر محمداعظم خان از این عرض و‬
‫خواهش او رضا نبودنش را به رفتن ترکستان فهمیده‪ ،‬به تدبیر در احسان به رویش گشود‬
‫که به رفتن ترکستانش راضی سازد؛ چنان‏چه هر دفعه که امر رفتن آن مملکت می‌‌‌‌‌کرد و‬
‫او اهمال می‌‌‌‌‌نمود‪ ،‬یک لک و دولک روپیه عطا می‌‌‌‌‌فرمود تا که به رفتن ترکستان راضیش‬
‫ساخت و عیال و منسوبان خود را در کابل گذاشته عازم آن وال شد‪.‬‬

‫ذکر توجه سردار عبدالرحمان خان جانب ترکستان و فرار کردن امیر شیرعلی خان‬
‫چون سردار عبدالرحمان خان با سپاه شایان از کابل روی به سوی ترکستان نهاد‪ ،‬امیر‬
‫شیرعلی خان از توجه او آگاه گشته‪ ،‬وجه نقدی را که از بهای مملکت ترکستان و اتواپ‬
‫آن‏جا فراهم کرده بود‪ ،‬با عیال و اطفال سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان از تخته‌‌‌‌‌پل با خود برداشته‪،‬‬
‫از راه میمنه جانب هرات گریخته و سردار عبدالرحمان خان از کثرت برف و شدت سرما‪،‬‬
‫به صعوبت و زحمت بسیار وارد منزل باجگاه شده‪ ،‬قریب سه‌‌‌‌‌صد تن از اردویش را دست‬
‫و پا از سرما بی‏کار گشت‪ .‬و هم در این اوقات سردار محمدیوسف خان به فرمان طلب‬
‫از پنجشیر به کابل مراجعت کرد و در منزل باجگاه سردار محمداسماعیل خان از بامیان‬
‫به پذیره آمده‪ ،‬با سهراب خان که در آن‏جا بود‪ ،‬شرف مالقات حاصل کرد‪ .‬و او هر دو‬
‫تن را تکلیف همراهی کرد که به اتفاق ایشان مردم اوزبکیة بلخ را که پس از فرار کردن‬
‫امیر شیرعلی خان‪ ،‬افاغنة مقیم آن‏جا را خریدگی‪ 2‬خویش پنداشته‪ ،‬اذیت و آزار می‌‌‌‌‌دادند‪،‬‬
‫سرزنش باید نمود‪ ،‬بعد ایشان به قرارکاه خود آیند‪ ،‬چنان‏چه هر دو تن را با سواره و‬
‫پیاده‌‌‌‌‌ای که با خود داشتند همراه برداشت‪.‬‬
‫و مقارن این حال منشوری از امیر محمداعظم خان به سهراب خان رسید که اگر‬
‫بتواند به رخصت‪ ،‬و الاّ از نزد سردار عبدالرحمان خان به فرار خود را کنار کرده‪ ،‬رهسپار‬
‫‪ .1‬دم رد دانسته نشد‪ .‬از کتاب پندنامة دنیا و دین نقل شده‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬زر خرید ‪ -‬بنده ‪ -‬غالم‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪192‬‬

‫کابل شود‪ ،‬و او از نزد وی فرار کرده‪ ،‬به کابل آمد‪ .‬و پس از وی عریضه‌‌‌‌‌ای از حاکم هزارة‬
‫بهسود که یکی از نوکران سردار عبدالرحمان خان بود‪ ،‬به وی رسید که او را به اسم‬
‫حساب دادن در کابل خواسته‪ ،‬دیگری را به عوض او مأمور حکومت آن‏جا نموده اند‪.‬‬
‫و او ارقام فرمود که نیکو کرده‏اند؛ بعد از فیصله حساب خویش راه ترکستان پیش گیرد‪.‬‬
‫و این جواب را فرستاده‪ ،‬وارد آی‌‌‌‌‌بیک شد و در آن‏جا میر سلطان مراد از قطغن به شرف‬
‫رکاب بوس رسیده‪ ،‬هزار سر اسپ و چهارصد نفر اشتر با دیگر اشیاء به رسم تحفه پیش‬
‫کشیده‪ ،‬مورد نوازش گشت و از آن‏جا راه برگرفته‪ ،‬وارد تاشقرغان شد و چون میرانی که‬
‫وجه داده‪ ،‬ترکستان و اتواپ سلطنتی را متصرف شده‪ ،‬دست تعدی بر مردم افغان گشوده‪،‬‬
‫قلعة مملک را استحکام داده‪ ،‬خودشان در آقچه و شبرغان و سرپل و اندخود و میمینه‬
‫جهت تهیة اسباب کارزار رفته بودند‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان وارد مزار گردیده‪ ،‬از آن‏جا‬
‫در تخته‌‌‌‌‌پل پرتو نزول افکنده رحل اقامت گشود‪.‬‬
‫و مقارن این حال افسران سپاه سردار محمداسماعیل خان به ع ّز عرض سردار‬
‫عبدالرحمان خان رسانیدند که وی خیال فتنه در دل و هوای مفسده در سر دارد‪،‬‬
‫می‌‌‌‌‌خواهیم که ازو رو برتافته‪ ،‬در تحت رایت عالی طریق خدمت سپاریم و او از خود‬
‫جواب نفرموده‪ ،‬چون امیر محمداعظم خان ایشان را در زیر لوای سردار محمداسماعیل‬
‫خان جای داده بود‪ ،‬عرض‏پرداز پایة سریر سلطنت شده‪ ،‬آگهی داد‪ .‬و او توقیع منیع صادر‬
‫فرمود که در باب نور چشمی سردار محمداسماعیل خان هرچه گفته‌‌‌‌‌اند‪ ،‬بهتان و دروغ‬
‫است و او حکم عمش را به افسرانی که عرض کرده بودند نشان داده‪ ،‬ایشان را ساکت‬
‫ساخت و سردار محمداسماعیل خان به نور چشمی زبان زد روزگار شد‪.‬‬

‫ذکر فتح کردن سردار عبدالرحمان خان قلعة مملک را‬

‫پس از آن سردار عبدالرحمان خان از تخته‌‌‌‌‌پل حرکت کرده‪ ،‬راه تسخیر مملک‬
‫برگرفته‪ ،‬وارد آن‏جا شد و نخست کس فرستاده قلعه‌‌‌‌‌گیان را دعوت اطاعت کرد‪ .‬و ایشان‬
‫سر باز زده دوباره قرآن روانه کرده‪ ،‬پاس قرآن نیز ندانسته‪ ،‬از جهالت و ضاللت نگذشتند‪.‬‬
‫بعد سردار واالتبار مواضع توپ نهادن را معین فرموده‪ ،‬روز دیگر دیوار حصار را هدف‬
‫گلولة توپ ساخته‪ ،‬به قلعه‌‌‌‌‌گشایی پرداخت و به چهار ساعت دروازة قلعه را با دو برج‬
‫هر دو طرف آن از ضرب گلولة توپ پست نموده‪ ،‬قرب یک لک جوال پرگاه در خندق‬
‫انداخته‪ ،‬راه یورش آماده ساخت و لشکر را امر یورش کرده‪ ،‬قلعه‌‌‌‌‌گیان بارهای نی را آتش‬
‫زده‪ ،‬بر یورشیان همی‏انداختند و ایشان از آتش باک نکرده‪ ،‬داخل قلعه شدند و دست به‬
‫قتل‌‌‌‌‌عام دراز کرده تا که فتح میسر گردید‪ ،‬هفت‏صد تن از دلیران سپاه مقتول و مجروح‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪193‬‬

‫شده‪ ،‬هزار تن از قلعه‌‌‌‌‌گیان‪ ،‬عرضة تیغ هالک و دمار گشت‪ .‬و از جمله یک تن در چاهی‬
‫پناه گزیده‪ ،‬زنده دستگیر شد و از شرارت میران فتنه جوی مفسده خوی‪ ،‬داستانی نزد‬
‫سردار عبدالرحمان خان به پای برد که‪« :‬از ورود لشکر پادشاهی‪ ،‬میران حال خود را‬
‫در تباهی دیده‪ ،‬دست از آزار افاغنه باز کشیده‪ ،‬از راه بیم و هراس با یازده‏هزار سوار و‬
‫پیاده در این قلعه آمده‪ ،‬دوهزار و پنج‏صد تن را به استحکام قلعه گذاشته‪ ،‬خود با بقیة‬
‫سواران جانب میمنه و اندخود و سرپل و آقچه و شبرغان راه برداشتند که تهیة کار نموده‪،‬‬
‫اسباب کارزار آماده کنند‪ ،‬و هنوز توفیق رفیق ایشان نگشته بود که این حادثه رخ نموده‪،‬‬
‫قراخان بن ایشان صدور که ساالر قلعه‌‌‌‌‌گیان بود‪ ،‬با این جمع راه آخرت پیمود‪ ».‬و سردار‬
‫عبدالرحمان خان مکتوبی به دست او داده‪ ،‬نزد میرانش فرستاد که راه غوایت فرو ِهشته‪،‬‬
‫طریق اطاعت اختیار نمایند‪ ،‬و الاّ گرفتار خسارت و ادبار شده‪ ،‬سودی و بهبودی نمی‏بینند‪.‬‬
‫و آن مرد مکتوب را رسانیده‪ ،‬قصه‌‌‌‌‌ای از شجاعت دلیران افاغنه نیز به پای برده‪ ،‬میران را‬
‫دل از جای بکند‪ .‬و سردار واالتبار‪ ،‬محافظ در قلعة مفتوحة مملک گماشته‪ ،‬با سپاه منصور‬
‫رایت حرکت افراشته‪ ،‬وارد آقچه شد و مردم آن‏جا پذیره‌‌‌‌‌اش کرده‪ ،‬مورد الطاف بی‏کرانه‬
‫گردیده‪ ،‬عذر شرارت و اغوای شان را خود سردار عبدالرحمان خان حواله به خطای امیر‬
‫شیرعلی خان نموده‪ ،‬فرمود که اگر او مملکت را با اتواپ دولتی به میران نمی‌‌‌‌‌سپرد و وجه‬
‫نمی‏گرفت‪ ،‬ایشان هرگز سلسله جنبان شور و فغان نمی‌‌‌‌‌شدند‪ .‬و تمامت رعایا از این تقریر‬
‫دلپذیر او از تقصیر خویش‪ ،‬آسوده خاطر شدند‪ ،‬و میران که نظر به کردار خود هراسان‬
‫بودند‪ ،‬جانب میمنه طریق فرار پیمودند‪ ،‬الاّ میر حکیم خان شبرغایی که به رهنمونی‬
‫بخت شرفیاب حضور سردار رفیع مقدار گردیده‪ ،‬عفو شده به حکومت شبرغان سرافراز‬
‫گشت‪ .‬و میر محمد خان سرپلی نیز تحفه و هدیه فرستاده‪ ،‬چون خودش نیامد‪ ،‬ارمغانش‬
‫را نپذیرفته‪ ،‬احکام فرمود که سرپل را فرو گذاشته‪ ،‬از والیت بیرون شود و این حکم را‬
‫مصحوب حاکم جدید روانه کرده‪ ،‬امر نمود که او را کشیده‪ ،‬به کار حکومت پردازد‪ .‬و‬
‫پس از آن از آقچه راه بر گرفته‪ ،‬در شبرغان شرف نزول افگند و از آن‏جا یکی از خدامش‬
‫را به حکومت اندخود مأمور کرد‪.‬‬

‫ذکر نامزد فرمودن سردار عبدالرحمان خان دختر میر حکیم خان را به خواهش پدرش‬
‫و پس از ورود سردار عبدالرحمان خان در شبرغان‪ ،‬میر حکیم خان به ازای احسان‬
‫او که عفو تقصیرش کرده‪ ،‬حکومت آن‏جا را تفویض او فرمود‪ ،‬نزد عبدالرحیم خان شده‪،‬‬
‫اظهار و استدعا کرد که دخترش را سردار عبدالرحمان خان به زنی قبول کرده‪ ،‬منت بر‬
‫عهده‌‌‌‌‌اش گذارد و او به عرض رسانیده‪ ،‬نخست پذیرفته نگشت‪ .‬و بعد از الحال به نکاح‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪194‬‬

‫دخترش سرافراز شده‪ ،‬شرف صهریت سردار واالتبار‪ ،‬را از این فرخنده شادی و مبارک‬
‫نامزدی و خجسته دامادی حاصل کرده به مراد خویش واصل گشت‪.‬‬
‫و مقارن این حال نیکوفال باز چندی از رجال فوج ماتحت سردار محمداسماعیل‬
‫خان به عرض سردار عبدالرحمان خان رسانیدند که وی بدخواه و محرک شور و غوغا‬
‫است که آخراالمر مصدر کینه و عناد خواهد شد‪ ،‬و او از اظهار ایشان عریضه‌‌‌‌‌ای به مهر‬
‫خود ایشان گرفته و عریضه‌‌‌‌‌ای از جانب خود نیز نگاشته‪ ،‬به پایة سریر سلطنت ارسال‬
‫داشت‪ .‬و امیر محمداعظم خان عرایض ایشان را حمل بر غرض و بهتان کرده‪ ،‬نگار فرمود‬
‫که همة این سخنان نسبت به نور چشمی سردار محمداسماعیل خان از مز خرفات است‪،‬‬
‫و هم حکم دیگر به نام سردار عبدالرحمان خان اصدار فرمود که راه تسخیر جانب میمنه‬
‫برگیرد‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و هشتاد و پنج هجری‬

‫چون نامة امیر محمداعظم خان در باب لشکر کشیدن جانب میمنه به سردار‬
‫عبدالرحمان خان رسید‪ ،‬وی سر باز زده‪ ،‬عرض پرداز پایة سریر سلطنت شد که لشکر‬
‫هنوز از زحمت سفر و قتال بغات این بوم و بَر‪ ،‬نیارامیده و امور مملکت چنان‏چه باید‪،‬‬
‫نظام نگرفته است‪ ،‬چگونه جانب میمنه رهسپر شوم و کاری را انجام نکرده‪ ،‬به اهتمام‬
‫امر دیگر پردازم؟ و از پیشگاه حضور در جواب عرض او شرف صدور یافت که‪ :‬اگر‬
‫با لشکر جانب میمنه رهسپر نشود‪ ،‬هرآینه امیر شیرعلی خان از طرف ترکستان‪ ،‬مطمین‬
‫خاطر شده‪ ،‬از هرات قصد قندهار خواهد کرد و خلل به کار سردار محمدعزیز خان و‬
‫سردار عبدالرسول خان و سردار محمدسرور خان حاکمان فراه و پشت‌‌‌‌‌رود و قندهار‬
‫یت و ل َ َع َل شما خواهد بود‪ .‬و او هر‬
‫خواهد انداخت و این خلل از نارفتن جانب میمنه و ل َ َ‬
‫چند عذر معقول آورده‪ ،‬معروض داشته که در وقت عازم شدن امیر شیرعلی خان جانب‬
‫قندهار‪ ،‬چون تخته‌‌‌‌‌پل نزدیک است‪ ،‬زودتر به سر وقت حاکمان مذکوره خواهم رسید‪ ،‬و‬
‫اگر در میمنه رفته گرفتار محاربه و محاصره شوم‪ ،‬امیر شیرعلی خان از گرفتار شدن من در‬
‫میمنه زیاده تر آسوده خاطر گشته‪ ،‬راه قندهار پیش‌‌‌‌‌خواهد گرفت‪ .‬و امیر محمداعظم خان‬
‫که طبیعتش به واسطة اهل غرض از سردار عبدالرحمان خان منحرف گشته بود‪ ،‬سخنان‬
‫او را نشنود و پیاپی فرمان اصدار فرمود که به هر صورت که باشد راه میمنه برگیرد‪.‬‬

‫ذکر توجه سردار عبدالرحمان خان جانب میمنه و حرکت سردار محمدیعقوب‬
‫خان جانب قندهار و دستگیر شدن سردار محمدعمر خان و سردار محمدعزیز خان‬
‫لاس عیاقویاقویاقو ‪195‬‬

‫خالصه سردار عبدالرحمان خان از کثرت فرمان فرستان امیر محمداعظم خان‪ ،‬ناچار‬
‫راه تسخیر میمنه برگرفت‪ .‬و مقارن این حال سردار محمدیعقوب خان به امر پدرش‬
‫امیر شیرعلی خان با لشکر شایان از هرات رو به جانب قندهار نهاد و امیر محمداعظم‬
‫خان آگاه گشته‪ ،‬سردار محمدعزیز خان را فرمان کرد که از نهر هیرمند بدین سوی عبور‬
‫کرده‪ ،‬اقامه گزیند‪ ،‬زیرا که تا آب بسیار است‪ ،‬گذشتن سردار محمدیعقوب خان از نهر‬
‫مذکور دشوار‪ ،‬و تا هنگامی که آب کم شود‪ ،‬لشکر از کابل به معاونت او خواهد رسید و‬
‫فرمان دیگر به نام سردار عبدالرحمان خان اصدار فرموده‪ ،‬از حرکت سردار محمدیعقوب‬
‫خانش آگهی داده‪ ،‬امر کرد که نیم لشکر را نزد خود نگاه داشته‪ ،‬نصف دیگر را با سردار‬
‫محمداسماعیل خان و فوج خود او روانة کابل نماید‪.‬‬
‫و از آن سو سردار محمدعزیز خان عمل به حکم پدرش نکرده‪ ،‬از رود هیرمند عبور‬
‫نکرد تا که سردار محمدیعقوب خان در رسیده باهم درآویختند‪ .‬و در عین گیر و دار‬
‫سردار محمدعمر خان و سردار محمدعزیز خان دستگیر سپاه سردار محمدیعقوب خان‬
‫شده‪ ،‬او هر دو تن را بر پشت پیل بر نشانیده‪ ،‬نزد قبلۀ امجدش در هرات فرستاد‪ ،‬و او‬
‫سردار محمدعزیز خان را محبوس کرده‪ ،‬سردار محمدعمر خان را از راه برادری عفو‬
‫کرده‪ ،‬با سردار محمداسلم خان مقرر فرمود‪ .‬و در خالل این احوال منشور مذکور امیر‬
‫محمداعظم خان به یک منزلی میمنه‪ ،‬نزد سردار عبدالرحمان خان رسیده‪ ،‬وی در جواب‬
‫معروض داشت که از پیش به صدور این واقعه‪ ،‬آگاهی داده بودم‪ ،‬حسن قبول نپذیرفت‪،‬‬
‫اکنون نمی‏توانم که نصف لشکر را فرستاده‪ ،‬با نصف دیگر قلعۀ میمنه را محاصره نمایم‪ .‬و‬
‫این جواب را ارسال داشت‪ ،‬بعد لشکر را کوچ داده‪ ،‬به مقابل میمنه فرود آمد و جای سنگر‬
‫افراشتن و اقامت گزیدن را معین کرده‪ ،‬در شب اطراف قلعه را گرفته‪ ،‬به محاصره انداخت‬
‫به خیمة خویش بر تل عاشقان افراخته‪ ،‬قلعه‌‌‌‌‌گیان را از تشدید محاصره به غایت مضطر‬
‫ساخت‪ .‬و در این وقت فرمان دیگر امیر محمداعظم خان به سردار عبدالرحمان خان رسید‬
‫که سردار محمدیعقوب خان‪ ،‬سردار محمدعزیز خان را دستگیر کرده‪ ،‬در هرات فرستاده‬
‫است‪ ،‬می‪-‬باید که نورچشمی سردار محمداسماعیل خان با نصف لشکر روانۀ کابل شود‪.‬‬
‫و او در جواب عریضه فرستاد که کار از این گذشته که محاصرة میمنه را گذاشته‪ ،‬لشکر‬
‫به کابل گماشته آید‪ ،‬زیرا که تمامت سپاه شب و روز مشغول محاصره‏اند‪ .‬به جز این که‬
‫جانبین از حال یکدیگر آگاه بوده‪ ،‬در مخاطره نباشیم‪ ،‬دیگر امری را اختیار نمی‏توان کرد‪.‬‬
‫و این را فرستاده‪ ،‬زیاده‏تر به محاصرة میمنه مواظب گشت‪.‬‬
‫و سردار محمدیعقوب خان پس از فرستادن هر دو سردار در هرات‪ ،‬سردار فتح‌‌‌‌‌محمد‬
‫خان را از نهر هیرمند امر عبور و تسخیر قندهار کرده‪ ،‬سردار محمدسرور خان حاکم‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪196‬‬

‫قندهار از گرفتار شدن بردارش سردار محمدعزیز خان و توجه سردار فتح‏محمد خان‬
‫جانب قندهار آگاه شده‪ ،‬از راه فرار رو به جانب کابل نهاده‪ ،‬چون وارد غزنین شد‪ ،‬از بیم‬
‫عتاب پدرش امیر محمداعظم خان نزد سردار محمدحسن خان بن سردار خوشدل خان‬
‫حاکم آن‏جا توقف کرد‪ .‬و سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان بی‌‌‌‌‌مانعی داخل قندهار شده‪ ،‬از قفای او‬
‫سردار محمدیعقوب خان نیز به قندهار وارد گردیده‪ ،‬مژدة فتح قندهار را خدمت والد‬
‫ماجدش نگار داد‪ ،‬و او شادخاطر شده عزم سفر قندهار جزم کرد‪.‬‬

‫ذکر توجه امیر شیرعلی خان از هرات جانب قندهار‬

‫چون امیر شیرعلی خان از عرض سردار محمدیعقوب خان بر فتح قندهار آگهی‬
‫حاصل کرد‪ ،‬سردار محمدابراهیم خان فرزند ارجمند خویش را به حکومت هرات گماشته‪،‬‬
‫خود با سردار محمداسلم خان و سردار محمدحسین خان و سردار محمدعمر خان و‬
‫سردار شیرعلی خان قندهاری و غیره و لشکر آراسته‪ ،‬راه قندهار پیش گرفت‪ .‬و مقارن‬
‫این حال امیر محمداعظم خان از دست رفتن قندهار و فرار کردن سردار محمدسرور خان‬
‫آگاه گردیده‪ ،‬سردار محمدشریف خان برادر اعیانی امیر شیرعلی خان را محبوس فرموده‪،‬‬
‫بعد از سه روز محبوس ًا روانه ترکستانش نمود که سردار عبدالرحمان خان حفاظتش نماید‪.‬‬
‫و مقارن این حال قاضی عبدالرحمان خان خانعلوم به عرض امیر محمداعظم خان‬
‫رسانیده‪ ،‬از راه دولت خواهی اظهار کرد که می‌‌‌‌‌باید پنجاه مرد هوشمند از راه جاسوسی‬
‫در قندهار رفته‪ ،‬از خیال امیر شیرعلی خان‪ ،‬عرض پرداز پایه سریر سلطنت شوند تا بر‬
‫طبق عزم و ارادة او تهیة کار شود و لشکری که در کابل است‪ ،‬جهت انسداد راه او و‬
‫مدافعه‌‌‌‌‌اش به اقامت سرچشمة ُم ُقر مأمور گردد‪ ،‬و نیز سردار عبدالرحمان خان به فرمان‬
‫طلب‪ ،‬جریده از میمنه راه کابل برگیرد که شکست امیر شیرعلی خان بر قبضة تیغ او بسته‬
‫است‪ .‬و او جاسوس گماشتن را به گوش قبول شنیده‪ ،‬از فرستادن لشکر به سبب عدم‬
‫تکمیل اسباب وآالت حرب عذر آورده‪ ،‬فرمود که تا کی به شجاعت سردار عبدالرحمان‬
‫خان امارت کنم‪ .‬این را گفته‪ ،‬خواستن او را نیز بپذیرفت‪ ،‬و سردار محمدیوسف خان را با‬
‫دو فوج پیاده و پنج‏صد سوار مأمور غزنین کرد و پس از ورود او در آن‪-‬جا‪ ،‬چون سردار‬
‫شیرعلی خان جاغوری با مردم ایلجاری قوم خویش از راه هواخواهی امیر شیرعلی خان‪،‬‬
‫وارد قراباغ شده‪ ،‬سیف‌‌‌‌‌اهلل خان و جلندر خان بارکزایی عمر خان‏زایی را که از غزنین با‬
‫دو بیرق خاصه‌‌‌‌‌دار جهت قراولی در آن‏جا رفته‪ ،‬به قلعة سفید خواجه حسین خان هزاره‬
‫جای گزیده بودند‪ ،‬محاصره کرده بود‪ ،‬سردار محمدیوسف خان و سردار محمدحسن‬
‫خان حاکم غزنین آگاه گشته‪ ،‬ایشان و سردار محمدسرور خان با دو فوج پیاده و چهارصد‬
‫لاس عیاقویاقویاقو ‪197‬‬

‫سوار نظامی و پنج‏صد سوارکشاده و هفت بیرق خاصه‌‌‌‌‌دار و چهار ضرب توپ‪ ،‬نصف‬
‫شبی از غزنین به راه واغذ‪ ،‬روی به سوی قراباغ نهادند و ایلغار نموده‪ ،‬هنگام ظهر از جبل‬
‫معروف به کیچة‪ 1‬غالمان که مشرف به نودة گلستان خان است‪ ،‬به دشت قراباغ فرود‬
‫شدند و از قالع گلستان خان‪ ،‬سواره نظام را امر تاختن کرده هر سه تن سردار با توپ‏ها و‬
‫فوج پیادة نظام و دسته‌‌‌‌‌های خاصه‌‌‌‌‌دار از قفای سوار به سرعت راه برگرفتند و نزدیک قلعة‬
‫سفید خواجه رسیده‪ ،‬باهم درآویختند و به یک حمله مردم جاغوری را از پیش برداشته‪،‬‬
‫دست به قتل ایشان گشودند‪.‬‬
‫و از جانب دیگر مردم ناصری کوچی که با تمام هزاره معاند‪ ،‬و این وقت قبایل شان‬
‫در قراباغ بودند‪ ،‬در قتل هزاره شریک لشکر پادشاهی شده‪ ،‬بسیار تن از مردم قراباغ را‬
‫نیز با مردم جاغوری بکشتند و دوصد تن از کشتگان را سر بریده‪ ،‬سرهای ایشان را به‬
‫کابل فرستادند ‪ -‬و این سال تا کنون به سال «سربریده» نامزد و زبانزد انام است ‪ -‬و پس‬
‫از انجام کار هزاره علوفه و آذوقه سیف‏اهلل خان و جلندر خان را آماده نموده‪ ،‬در قلعة‬
‫مذکوره گذاشته‪ ،‬خود شان از راه موشکی به غزنین مراجعت کردند‪ .‬و در خالل احوال‬
‫مذکوره امیر شیرعلی خان که از هرات روی به سوی قندهار نهاده و حکومت فراه را به‬
‫سردار میرافضل خان داده وارد قندهار شده بود آهنگ کابل کرد‪.‬‬

‫ذکر توجه امیر شیرعلی خان از قندهار جانب کابل‬

‫چون امیر شیرعلی خان وارد قندهار گردیده‪ ،‬مکنت و اقتدارش را استوار مشاهده‬
‫کرد‪ ،‬سردار محمدهاشم خان را به حکومت قندهار گماشته‪ ،‬خود با سپاه آراسته‪ ،‬راه‬
‫کابل برگرفت‪ .‬و امیر محمداعظم خان از توجه او آگاه گشته‪ ،‬سردار شمس‌‌‌‌‌الدین خان‬
‫بن سردار امیر محمد خان مرحوم را به حکومت کابل مأمور فرموده‪ ،‬منشوری به نام‬
‫سردار محمداسماعیل خان اصدار نمود که پنج طغرا‪ 2‬فرمان به نام شما اصدر یافته که‬
‫ر‌‌‌‌‌هنورد کابل شوید و تا کنون احوال یکی ظاهر نگشت؛ حاال می‌‌‌‌‌باید که بالدرنگ آهنگ‬
‫کابل نمایی‪ .‬و پس از ارسال این فرمان‪ ،‬مستوفی عبدالرزاق خان را که از سبب هوا خواه‬
‫بودنش به امیر شیرعلی خان محبوس کرده و پنجاه هزار روپیه از او جریمه گرفته بود‪،‬‬
‫به زندانش هالک ساخته‪ ،‬بعد با سپاهی که در کابل بود‪ ،‬به عزم دفع امیر شیرعلی خان‬
‫راه غزنین برگرفت و فرمانی به نام سردار عبدالرحمان خان اصدار فرمود که کار میمنه را‬
‫فرو گذاشته‪ ،‬به تعجیل هر چه تمام تر جانب غزنین رهسپر شود و سردار اسماعیل خان‬

‫‪( .1‬کویچه) کوچه‪ :‬راه تنگ و باریک‪ .‬؟؟؟؟‬

‫‪ .2‬خطی که بر صدر فرمان‏ها باالی «بسم اهلل» می‌‌‌‌‌نوشته‏اند به شکل قوس‪ ،‬شامل نام و القاب سلطان وقت‪ ،‬و آن در‬
‫حقیقت حکم امضاء و صحة پادشاه را داشته است ‪ -‬فرمان ‪ -‬منشور ‪ -‬خط قوسی‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪198‬‬

‫را از خود پیشتر روانه دارد‪ .‬و احکام او در هنگامی که میر محمدحسین خان والی میمنه‬
‫اطاعت کرده بود‪ ،‬به سردار عبدالرحمان خان رسید‪ ،‬و میر مذکور که قرآن فرستاده‪ ،‬طلب‬
‫امان شده و چهل‏هزار مثقال طالی مسکوک بر ذمه گرفته بود که در هر سال مبلغ مزبور را‬
‫به کارگزاران پادشاهی برساند؛ چنان‏چه یک ساله را با دیگر تحف و هدایا رسانیده و پیش‬
‫کشیده بود که منشور مستور امیر محمداعظم خان پرتو وصول افکنده‪ ،‬سردار عبدالرحمان‬
‫خان به شفاعت والی میمنه از تقصیرات میران ترکستان که در آن‏جا پناه گزیده بودند در‬
‫گذشته‪ ،‬شش عراده اتواپ والی میمنه را نیز برگرفت‪.‬‬
‫و مقارن این حال منشور مذکور از پایة سریر سلطنت به سردار محمداسماعیل خان‬
‫رسیده‪ ،‬از مالحظه سردار عبدالرحمان خان گزارش داده‪ ،‬چون فرامین سابقه را به او‬
‫نشان نداده و امیر محمداعظم خان ‪ -‬چنان‏چه گذشت ‪ -‬مرقوم فرموده بود؛ از سردار‬
‫عبدالرحمان خان گله کرده‪ ،‬راه کابل بر گرفت‪ ،‬و از قفای او سردار عبدالرحمان خان نیز‬
‫به امر امیر محمداعظم خان از میمنه در بلخ مراجعت کرد‪ .‬و سردار محمداسماعیل خان‬
‫به ارادة این که دست‏بردی به منال رعایای ترکستان نماید‪ ،‬دو منزل یکی را بریده خواست‬
‫که خود را از سردار عبدالرحمان خان دور کند‪ ،‬اما؛ او به فراست عزم او را دانسته‪ ،‬از‬
‫دنبال او عنان سرعت باز نکشید تا که هر دو تن باهم وارد شبرغان شدند و در این جا‬
‫عریضة کرنیل سهراب خان و فرمانی که امیر محمداعظم خان با سردار محمدشریف خان‬
‫که محبوس نموده‪ ،‬به ترکستان فرستاده بود‪ ،‬از تخته‌‌‌‌‌پل به سردار عبدالرحمان خان رسید‬
‫و او چون سردار محمدشریف خان را در آن‏جا به حفاظت نگاه داشته‪ ،‬فرمان و عریضۀ‬
‫خود را فرستاده بود‪ ،‬در حال دو فوج پیاده و شش عراده توپ از سپاهی که همراه داشت‪،‬‬
‫پنهان از سردار محمداسماعیل خان جانب تخته‌‌‌‌‌پل گماشت که در شب راه نوردیده‪ ،‬وارد‬
‫تخته‌‌‌‌‌پل شوند تا سردار محمداسماعیل خان در وقت ورودش بدانجا‪ ،‬سردار محمدشریف‬
‫خان عمویش را از زندان کشیده‪ ،‬فتنة نانگیزد‪ .‬بعد در شبرغان از هم جدا گشته‪ ،‬سردار‬
‫محمداسمعیل خان راه تخته‌‌‌‌‌پل برگرفت و سردار عبدالرحمان خان که از فرستادن لشکر‬
‫در تخته‪-‬پل ‪ -‬چنان‏چه آنف ًا مرقوم گشت ‪ -‬مطمین خاطر بود‪ ،‬از قفای او به تأنی رهسپر‬
‫شد‪ .‬و سردار محمداسماعیل خان به قرب تخته‌‌‌‌‌پل رسیده‪ ،‬کس در اندرون شهر فرستاد‬
‫که به خود معلوم نماید که اگر فوج نباشد‪ ،‬سردار محمدشریف خان را از زندان کشیده‪،‬‬
‫با خود در کابل ببرد و چون هر دو فوج پیاده و توپخانه‌‌‌‌‌ای که سردار عبدالرحمان خان‬
‫فرستاده و پیشتر رسیده‪ ،‬در تخته‌‌‌‌‌پل جای گزیده بودند؛ بر مقصدش کامیاب نگردیده‪،‬‬
‫داخل مزار شریف شد و سی‏هزار تنگه به ستم از حاکم آن‏جا گرفته‪ ،‬روی به سوی‬
‫تاشقرغان نهاد که در آن‏جا نیز همین معامله کند‪ .‬اما؛ مردم آن‏جا در برویش بر بسته‪ ،‬به‬
‫لاس عیاقویاقویاقو ‪199‬‬

‫شهر راهش ندادند؛ چنان‏چه از آن‏جا مأیوسانه راه برگرفته‪ ،‬رعایای عرض طریق را تاخته‬
‫و تاراج کرده وارد بامیان گردید‪ ،‬و در آن‏جا فرمان امیر محمداعظم خان به وی رسید که‬
‫هم‏چنان از بامیان رهسپار غزنین شود که موکب پادشاهی نیز به عزم مدافعة امیر شیرعلی‬
‫خان که وارد قالت شده‪ ،‬مرحله پیمای آن صوب است‪ ،‬و او عذر خواسته پیام داد که‬
‫افواج نظامی و سواران کشاده از همراهی من عنان بازکشیده‪ ،‬خواهان یک ساله تنخواه‏اند‬
‫که بدون آن با من رهنورد نشوند‪ .‬و امیر محمداعظم خان از این امر سردار عبدالرحمان‬
‫خان را به ذریعة فرمان خبر داده‪ ،‬مرقوم نمود که‪« :‬عرایض شما در باب حیله وری او از‬
‫درِ صدق بوده؛ چنان‏چه ثمره‌‌‌‌‌اش بروز کرد»‪ ،‬و چون از بامیان وارد غوربند شد‪ ،‬کرنیل‬
‫سهراب خان را ‪ -‬که سردار عبدالرحمان خان از تخته‌‌‌‌‌پل با پنج‏صد رأس اسپ و غیره‬
‫تحف و هدایا روانة پایة سریر سلطنت نموده و او در جنب اردوی سردار محمداسماعیل‬
‫خان فرود شده بود ‪ -‬کرنیل سهراب خان را دستگیر کرده‪ ،‬اسپان و هدایا را که به او بودند‬
‫متصرف شده‪ ،‬او را محبوس کرد‪.‬‬
‫و مقارن این حال سردار ذوالفقار خان و سردار صالح‏محمد خان برادران کوچک‬
‫سردار محمداسماعیل خان که به حکومت چاریکار و کوهستان مأمور بودند‪ ،‬روی از‬
‫دولت امیر محمداعظم خان برتافته‪ ،‬به برادر ایشان پیوستند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان به‬
‫مجرد مطالعة فرمان مذکور امیر محمداعظم خان‪ ،‬دوهزار سوار به ساالری غالم‌‌‌‌‌محمد خان‬
‫از راه امداد عمش به ایلغار فرستاده‪ ،‬پیام داد که صداقت نور چشمی خوبتر ظاهر خواهد‬
‫شد‪ ،‬و می‌‌‌‌‌باید که تا وصول من وارد غزنین نشوید و چون امیر شیرعلی خان نزدیک‬
‫رسیده بود‪ ،‬امیر محمداعظم خان قبل از رسیدن سوار و پیام سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬وارد‬
‫غزنین گشت و از آن‏جا در موضع چهل‏دختران و از آن‏جا در منزل اسپین‌‌‌‌‌ده فرود شد‪ .‬و‬
‫امیر شیرعلی خان از منزل موشکی‪ ،‬راه منحرف از سپاه و فرودگاه امیر محمداعظم خان‬
‫اختیار کرده‪ ،‬در کیچۀ مرسل فروکش کرد و امیر محمداعظم خان نیز با سپاه خویش و‬
‫سواران ایلجاری طوایف اندری و هزاره و وردک و تاجکیة غزنین از راه موضع ارزو و‬
‫منگر رو به جانب کیچة مرسل نهاده‪ ،‬به مقابل اردوی امیر شیرعلی خان فرودگاه قرارداد‬
‫و بیست روز هر کدام به مقام خویش به سر برده‪ ،‬یکی مزاحم دیگری نشد‪.‬‬

‫ذکر تصرف نمودن سردار محمداسمعیل خان کابل را‬

‫و سردار محمداسمعیل خان در خالل احوال مذکوره‪ ،‬از غوربند داخل کوهستان کابل‬
‫شده‪ ،‬مردم هنگامه‏جوی مفسده‏خوی آن‏جا نزد او انجمن گشته‪ ،‬با ایشان وارد کابل شد‬
‫و سردار شمس‌‌‌‌‌الدین خان را که با اندکی از سپاه در باالحصار بود به محاصره انداخت و‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪200‬‬

‫پس از شش روز مردم سکنة باالحصار‪ ،‬باب مسالمت به روی سردار محمداسماعیل خان‬
‫گشوده‪ ،‬سردار شمس‌‌‌‌‌الدین خان و جنرال امراهلل خان و علی‌‌‌‌‌عسکر خان قرت که به امر‬
‫امیر محمداعظم خان به حفاظت کابل قیام داشتند‪ ،‬از مدافعت سردار محمداسماعیل خان‬
‫و ممانعت بزرگان باالحصار عاجز شده‪ ،‬دست و پایی می‌‌‌‌‌زدند تا که شبی میر اعظم‌‌‌‌‌شاه‬
‫خان کوهستانی با دیگر کوهستانیان‪ ،‬برج عقابین معروف به یک‌‌‌‌‌الغو را که حفاظتش بر‬
‫عهدة محمدرحیم خان بابکرخیل بود‪ ،‬یورش نموده‪ ،‬او را با خاصه‪-‬دارانش‪ ،‬به قهر و غلبه‬
‫از برج فرود آورده‪ ،‬متصرف شد‪ .‬و از این امر سردار شمس‌‌‌‌‌الدین خان و جنرال امراهلل‬
‫خان و علی‏عسکر خان‪ ،‬واله و حیران شده‪ ،‬دست از جنگ کشیده‪ ،‬تن به حبس در دادند؛‬
‫چنان‏چه سردار محمداسماعیل خان با سپاهش داخل باالحصار شده‪ ،‬ایشان را به زندان‬
‫فرستاد و عیال و اطفال امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان را بیرون کشیده‪،‬‬
‫سکه و خطبه را دوباره به نام اعلی‌‌‌‌‌حضرت امیر شیرعلی خان رواج داد و به نظم و نسق‬
‫امور مهمة کابل پرداخت‪.‬‬

‫ذکر قاصد فرستادن مادر سردار عبدالرحمان خان نزد پسرش و شکست امیر‬
‫محمداعظم خان‬
‫و والدة ماجده سردار عبدالرحمان خان حاجبش را که ربقۀ بندگی به گردن داشت‪،‬‬
‫از راه اطالع دهی و اخفا نزد پسرش فرستاد که او را از قصه سردار محمداسماعیل خان‬
‫و از دست رفتن کابل آگاه کند و مقارن این حال سپاه امیر محمداعظم خان از واقعة کابل‬
‫خبر یافته‪ ،‬دسته دسته روی از او برتافته‪ ،‬راه شتافتن جانب امیر شیرعلی خان برگرفته‪ ،‬به‬
‫اردوی او همی‏پیوستند‪ .‬و امیر محمداعظم خان مضطرب و هراسان گشته‪ ،‬با سران سپاه‬
‫و برادران خویش کنکاش کرده‪ ،‬صالح کار ُجست و از عدم علوفه که زیاده بر چهار‬
‫روزه‪ ،‬در بنه چیزی نداشت‪ ،‬به صوابدید ایشان پنج فوج پیاده نظام را از جملة هشت‬
‫فوج که همراه داشت‪ ،‬از لشکرگاه به عزم در آمدن به غزنین بیرون کشید که در آن‏جا تا‬
‫ورود سردار عبدالرحمان خان خودداری کند و بقیة سپاهش از بیرون شدن افواج مذکوره‪،‬‬
‫اندیشناک گشته‪ ،‬باهم گفتند که از سبب رفتن بعضی سپاهیان نزد امیر شیرعلی خان‪ ،‬امیر‬
‫صاحب‪ ،‬ما را مخالف و از راه خدمتش منحرف پنداشته‪ ،‬در این‏جا گذاشته‪ ،‬راه هزیمت‬
‫پیش خواهد گرفت‪ .‬پس در ساعت هشت شب بیست و هشتم ماه جمادی‌‌‌‌‌الثانی سال‬
‫هزار و دوصد و هشتاد و پنج (‪ )1285‬هجری که یک سال و چند روز از امارتش گذشته‬
‫بود‪ ،‬دفعت ًا از تصوری که کرده بودند‪ ،‬توپ و تفنگ کشاد دادن آغاز کردند و نوای شور‬
‫و غوغای مخالف ساز نمودند‪ .‬و امیر محمداعظم خان سراسیمه از خیمه بیرون شده‪ ،‬بر‬
‫لاس عیاقویاقویاقو ‪201‬‬

‫اسپ فرار سوار گشت و در چنین حالت سردار محمدیوسف خان که اسپش نرسیده بود‪،‬‬
‫خواهش اسپ سوارای کرده‪ ،‬امیرش یکی از اسپان یدک خویش مرحمت فرموده‪ ،‬باهم از‬
‫اردو بیرون گردیده‪ ،‬رو به فرار نهادند‪ ،‬و از تمامت سپاه قرب هزار سوار با ایشان همراه‬
‫شده‪ ،‬وارد دشت «تلخک زار» گشتند و از آن‏جا طریق مغالطه اختیار کرده‪ ،‬در بیدمشک و‬
‫از آن‏جا به راه گردن مسجد‪ ،‬داخل «خوات وردک» گردیدند و از قالع کوده عبور کرده‪،‬‬
‫به عالقة هزاره بورجگی و جرغی و مرک در آمده‪ ،‬از آن‏جا وارد «ورث» هزاره دایزنگی‬
‫شدند‪ ،‬و میر ناصر بیک مقدم ایشان را گرامی داشته‪ ،‬چند راس اسپ به رسم هدیه پیش‬
‫کشیده‪ ،‬رقم صداقت و اخالص حاصل کرد‪ .‬بعد از آن‏جا در اخضرات رفته و از کرمان‬
‫و سرجنگل و قوم آبه و بلخاب عبور کرده‪ ،‬در مزار شریف عنان باز کشیدند و تا که‬
‫وارد آن‏جا شدند از همة همراهان ایشان‪ ،‬سردار محمدیوسف خان و سردار محمداسحق‬
‫خان و جنرال صالح‌‌‌‌‌محمد خان و کرنیل محراب خان و ایشک آقاسی محمداکبر خان و‬
‫برکت‌‌‌‌‌اهلل خان کمیدان سوارة نظام و میرزا عبدالخالق خان مستوفی و میرزا عبدالصمد خان‬
‫و غیره سپاهیان نظام و خدمة حضور که مجموع یک‏صد و سی تن سوار بودند‪ ،‬همرکابی‬
‫کرده‪ ،‬دیگران همه از مالزمتش روی برتافته رفته بودند‪.‬‬
‫و پس از فرار کردن امیر محمداعظم خان‪ ،‬اردویش بنه و اغروق را تاراج کرده‪ ،‬بسیار‬
‫تن از دست هم دیگر کشته و زخمدار شدند‪ .‬و از جمله محمدافضل خان بن علی‏عسکر‬
‫خان قرت‪ ،‬دستگیر مردم قریة رامک شده‪ ،‬نزد امیر شیرعلی خانش بردند‪ ،‬و او نخست امر‬
‫بر قتلش نموده‪ ،‬ثانی ًا به شفاعت سردار محمدعلی خان بن سردار پیرمحمد خان مرحوم‬
‫از قتل خالصی یافته‪ ،‬بیرق و نقاره و سوار از وی بازداشته‪ ،‬موقوف خدمتش ساخت‪ ،‬و‬
‫سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان که راه تعاقب امیر محمداعظم خان برگرفته بود‪ ،‬با او دچار نشده‪،‬‬
‫غالم‌‌‌‌‌محمد خان را از همراهانش در عالقة سوخته عال ُءالدینی هزاره‪ ،‬دستگیر نموده‪،‬‬
‫به قتل رسانید‪ .‬دیگر بر مرام فایز نگشته‪ ،‬مراجعت کرده‪ ،‬سردار احمد خان و سردار‬
‫محمدزمان خان را که از هم‏عنانی امیر محمداعظم خان در قلعة شاه‪-‬علی اکبر بازمانده‬
‫بودند‪ ،‬با خود برداشته شرفیاب حضور امیر شیرعلی خان کرد‪ ،‬و او ایشان را عفو نموده‪،‬‬
‫دیگر چیزی نفرمود‪ .‬و پس از اطفای نایرۀ شور و غوغا‪ ،‬بقیۀ سپاه امیر محمداعظم خان را‬
‫از طریق تسلی داخل لشکر خویش فرموده‪ ،‬راه غزنین پیش گرفت‪ ،‬و از آن‏جا روانه شده‪،‬‬
‫با مکنت و حشمت پادشاهی وارد کابل گردید‪.‬‬

‫ذکر خبر یافتن سردار عبدالرحمان خان از فتح کابل و شکست امیر محمداعظم خان‬
‫چون سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬ناظر حیدر را در تخته‌‌‌‌‌پل و ناظر جهانداد را به مزار‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪202‬‬

‫شریف و نانک هندو را به حکومت تاشقرغان مأمور فرموده‪ ،‬از قفای سردار محمداسماعیل‬
‫خان ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم گشت ‪ -‬به فرمان امیر محمداعظم خان راه غزنین برگرفته‬
‫و در عرض راه بیمار شده‪ ،‬از حرکت باز مانده بود‪ ،‬و پس از بیست روز صحت یافته‪،‬‬
‫رهنورد منزل مقصود شده‪ ،‬در عرض راه آی‌‌‌‌‌بیک فتح کابل را از قاصدی که مادرش‬
‫فرستاده بود شنیده‪ ،‬در آی‌‌‌‌‌بیک از نامة سردار محمدسرور خان که از راه فرار وارد غوری‬
‫گردیده‪ ،‬نامه فرستاده بود‪ ،‬بر شکست امیر محمداعظم خان و معلوم نبودن او که کدام‬
‫جا رفته است‪ ،‬آگاه گشته مهموم شد و به ذریعة نامه‌‌‌‌‌ای‪ ،‬ناظر حیدر خان حاکم تخته‌‌‌‌‌پل‬
‫را اعالم فرمود که تفرس حال و تجسس احوال امیر هزیمت یافته را نموده‪ ،‬به او اطالع‬
‫دهد‪ ،‬و او از ورودش به مزار شریف خبر داده‪ ،‬دوباره سردار واالتبار حاکم مزبور را‬
‫فرمان کرد که یک لک تنگه به او بدهد و هم هرچه از اسپ و اسلحه نقص داشته باشد‪،‬‬
‫آماده و تمام نماید‪ .‬و خود سردار نیکواطوار‪ ،‬از جانب کابل و غزنین صرف عنان کرده‬
‫وارد غوری شده‪ ،‬با سردار محمدسرور خان پا بدامن صبوری پیچید و جنرال نصیر خان‬
‫را که با دوهزار سواره نظام مقدمة‌‌‌‌‌الجیش قرار داده و این وقت در قره‌‌‌‌‌کتل رسیده بود نامه‬
‫فرستاده‪ ،‬از کماهی حال آگاهی داده‪ ،‬امر فرمود که از آن‏جا که وارد گردیده است‪ ،‬تا باجگا‬
‫و زیر کتل دندان شکن‪ ،‬همه را در زیر حفاظت داشته‪ ،‬مترصد احوال بوده اقامه گزیند‪.‬‬
‫و مقارن این حال میر محمودشاه که سردار فیض‌‌‌‌‌محمد خان مرحومش پس از‬
‫گریختن میر جهاندار شاه و آمدنش به کابل‪ ،‬به حکومت بدخشان مأمور کرده بود‪ ،‬تحف‬
‫و هدایای شایان نزد سردار عبدالرحمان خان فرستاده‪ ،‬پذیرفته نگشت و به پاس خاطر‬
‫میر جهاندار شاه که همراهش بود و هم دختر او را گرفته بود‪ ،‬هدایای میر محمود شاه‬
‫را در کرده‪ ،‬فرمان فرستاد که حکومت بدخشان را به میر جهاندار شاه فرو گذاشته‪ ،‬از‬
‫راه اطاعت حاضر درگاه شود و الاّ هر طرف که خواهد برود و شهاب‌‌‌‌‌الدین خان را با‬
‫دوصد سوار همراه میر جهاندار شاه روانة بدخشان فرموده‪ ،‬به نظم و نسق محال قطغن‬
‫پرداخت و نامه‌‌‌‌‌ای به خدمت امیر محمداعظم خان ارسال داشته‪ ،‬استدعای آمدنش را در‬
‫غوری کرده‪ ،‬مرقوم نمود که پس از مالقات به تخته‌‌‌‌‌پل مراجعت فرماید‪ .‬و او عازم غوری‬
‫نشده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را طلب تخته پل فرمود‪ ،‬او نیز از سبب امیر شیرعلی خان‬
‫که مبادا آهنگ ترکستان کند‪ ،‬از رفتن تخته‌‌‌‌‌پل ابا کرد‪ .‬بعد امیر محمداعظم خان‪ ،‬سردار‬
‫محمداسحق خان را در تخته‌‌‌‌‌پل گذاشته‪ ،‬خود با دیگر سرداران راه غوری برگرفته‪ ،‬به‬
‫اردوی سردار عبدالرحمان خان پیوست‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقویاقو ‪203‬‬

‫ذکر کنکاش‌‌‌‌‌کردن امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان و توجه‬

‫ایشان جانب غزنین‬
‫چون امیر محمداعظم خان وارد غوری شده‪ ،‬استراحت حاصل کرد‪ ،‬با سردار‬
‫عبدالرحمان مشورت کرده‪ ،‬صالح کار در آن دید که جانب کابل جیش در جنبش آورده‪،‬‬
‫با امیر شیرعلی خان در آویزند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬شدت سرمای زمستان را عذر‬
‫نهاده‪ ،‬رأی عمش را نپسندیده‪ ،‬بهتری ایام بهار را برای پیکار اظهار کرد‪ .‬و او الزامش‬
‫به این نمود که هرگاه مماطلت‪ 1‬در حرکت شود‪ ،‬هرآینه سرخویش گیرم و راه بخارا‬
‫پیش‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان از این گفتة او ناچار سفر زمستان اختیار نمود به جنرال‬
‫نصیر خان که با دوهزار سوار به حفاظت قره‌‌‌‌‌کتل و باجگاه اقامت داشت‪ ،‬برنگاشت که‬
‫راه کهمرد و سیقان برگیرد و خود با امیر محمداعظم خان و لشکری که همراه داشت‪ ،‬از‬
‫غوری راه بامیان برداشت و از منازل شلوکتو و با دقاق عبور کرده‪ ،‬درِ کهمرد و سیقان با‬
‫جنرال نصیر خان و سوارانش یک‏جا شده‪ ،‬هم‏گنان وارد بامیان گردیدند و هجده روز در‬
‫آن‏جا درنگ کرده‪ ،‬بعد از آن‏جا رهسپار گشته‪ ،‬وارد گرد ِن دیوار شدند‪ .‬و امیر شیرعلی‬
‫خان سه‌‌‌‌‌هزار سوار هراتی را مأمور به اقامت منزل مذکور فرموده بود که سدّ راه باشند‪،‬‬
‫اما؛ ایشان از نزدیک شدن سردار عبدالرحمان خان تاب اقامت و توان مدافعت را در خود‬
‫ندیده‪ ،‬قبل از ورود سردار با اقتدار راه فرار بر گرفته‪ ،‬به کتل اونَی عنان باز کشیده‪ ،‬اقامت‬
‫گزیدند‪.‬‬
‫و مقارن این حال امیر شیرعلی خان مضطرب احوال گردیده‪ ،‬سردار محمداسلم خان‬
‫را با لشکر شایان مأمور غوربند فرموده‪ ،‬خود با سپاه آراسته از کابل بیرون شده‪ ،‬در قلعه‬
‫قاضی عسکرگاه ساخت‪ .‬و امیر محمداعظم خان‪ ،‬فرزندش سردار محمدسرور خان را از‬
‫گردن دیوار با دوصد سوار در تیزین نزد سرفراز خان غلجایی‪ ،‬خالش فرستاد که به اتفاق‬
‫او مردم غلجایی نواحی کابل و جالل‌‌‌‌‌آباد را به عناد امیر شیرعلی خان بر انگیزد‪ ،‬و خود با‬
‫سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬محاربه را در کابل با امیر شیرعلی خان به نیروی بازویش ندیده‪،‬‬
‫از راه سرتاالب و بادآسیاب و قرغه وارد ناهور شدند و از آن‏جا به راه آبدره و سوخته‪،‬‬
‫اسپ رانده در بیدمشک غزنین فرود گشتند و خدای نظر خان وردک حاکم غزنین‪،‬‬
‫دروازه‌‌‌‌‌های شهر را بر بسته به عزم‪ ،‬قلعه‌‌‌‌‌داری استوار نشست‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان با ع ّمش از بیدمشک کوچیده‪ ،‬در روضة سلطان‌‌‌‌‌محمود‬
‫اناراهلل برهانه‪ ،‬فروکش کردند و سردار محمدسرور خان که از گردن‏دیوار‪ ،‬رهنورد تیزین‬
‫شده بود‪ ،‬از طریق خفا وارد بیکتوت گشته‪ ،‬از آن‏جا به راه کتل خرس‌‌‌‌‌خانه ‪ -‬حال موسوم‬
‫‪ .1‬دفع الوقت و فرصت نمودن و پس افکندن کار‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪204‬‬

‫به خیرخانه ‪ -‬وارد ده‌‌‌‌‌سبز شده‪ ،‬از آن‌‌‌‌‌جا در تیزین رفت‪ .‬و امیر شیرعلی خان از ورود او‬
‫در آن‏جا آگاه گشته سردار محمداسلم خان را که مأمور غوربند کرده و این وقت هنوز‬
‫در کوهستان کابل بود‪ ،‬فرمان کرد که با چهار فوج پیاده و سه فوج سوارة نظام و توپخانه‬
‫و سواره کشاده که همراه دارد‪ ،‬راه تعاقب سردار محمدسرور خان بر دارد‪ ،‬تا اگر بتواند‬
‫او را به دست آرد که فتنه‌‌‌‌‌ای حادث نکند‪ .‬و او وارد تیزین شده‪ ،‬سردار محمدسرور خان‬
‫را در قلعة سرفراز خان محاصره نمود و سرفراز خان از راه حیله طریق صلح برگرفته‪،‬‬
‫با سردار محمداسلم خان قرار داد که سردار محمدسرور خان را از قلعة خویش بیرون‬
‫کشد‪ ،‬به شرط آن که او یک منزل پس کوچ دهد‪ .‬آن‌‌‌‌‌گاه او را از قلعه خارج نماید تا‬
‫سالم ًا هر طرف که خواهد راه پیماید و او این قرارداد سرفراز خان را به فراست‪ ،‬آلوده‬
‫به حیلت دانسته‪ ،‬ظاهرا ً قبول کرده‪ ،‬یک منزل مراجعت نمود و باطن ًا از این کوچیدنش‪،‬‬
‫سردار محمدسرور خان و سرفراز خان را غافل ساخته‪ ،‬در عقب هر سواري یک تن از‬
‫پیادة نظام‪ ،‬ردیف سوار نموده‪ ،‬شباشب با چند ضرب توپ قاطری بر قالع تیزین تاخته‪،‬‬
‫بامدادان از گرد راه در رسیدند و دست به قتل و تاراج گشوده‪ ،‬سردار محمدسرور خان‬
‫و سرفراز خان از بیم آن که مبادا دستگیر شوند بگریختند و سردار محمداسلم خان‪ ،‬مال‬
‫و منال مردم تیزین را غارت کرده‪ ،‬از راهی که رفته بود‪ ،‬به کوهستان مراجعت نمود‪ .‬و‬
‫از آن‏جا چون امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان وارد غزنین شده بودند‪،‬‬
‫از جانب ترکستان آسوده خاطر گشته‪ ،‬راه قلعة قاضی برگرفته‪ ،‬به اردوی امیر شیرعلی‬
‫خان پیوسته‪ ،‬معاضدش شد‪ .‬و این وقت امیر شیرعلی خان‪ ،‬نایب محمدعلم خان نوکر او‬
‫را با قلیلی از سپاه و غیره خدام کار آگاه‪ ،‬مأمور بامیان کرد که در آن‏جا رفته‪ ،‬نوای شور‬
‫و آوای مخالف ساز کرده‪ ،‬در ترکستان شورش اندازد تا امیر محمداعظم خان و سردار‬
‫عبدالرحمان خان را از آن صوب‪ ،‬دل از جای شده‪ ،‬پای حیرت در ِگل شوند و از قتال و‬
‫جدال باز مانند‪ .‬و او در بامیان رفته نخست مردم هزاره را مستمال ساخته‪ ،‬بعد به اتفاق‬
‫میران هزاره در خلل انداختن کار ترکستان پرداخت‪.‬‬

‫ذکر توجه امیر شیرعلی خان جانب غزنین و محاربه منزل شش‌‌‌‌‌گاو‬
‫و امیر شیرعلی خان پس از فرستادن نایب محمدعلم خان در بامیان‪ ،‬از قلعۀ قاضی‬
‫با سپاه کینه‪-‬خواه‪ ،‬جاده پیمای غزنین شده‪ ،‬چون رونق افزای منزل لوره گشت‪ ،‬یک ذرع‬
‫برف در آن وادی از آسمان ریخته‪ ،‬کوه و کمر را خفتان‪ 1‬یخ در بر نموده‪ ،‬خیل‪ 2‬صحرا‬

‫‪ .1‬نوعی از جامة سپاهیان‪ .‬ک‬

‫‪ .2‬سواران و گروه مردم و گله اسپان‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقویاقو ‪205‬‬

‫را بر ُگستوان‪ 1‬زمهریر‪ 2‬بر سر انداخت‪ ،‬که گویا از دم سردی هوا‪ ،‬زنده را جان و مرده‬
‫را استخوان‪ ،‬نیست می‏شد‪ .‬و در چنین حالت امیر شیرعلی خان قرب ده‏‌‌‌‌‌هزار سوار جهت‬
‫تاراج نمودن مال و مواشی اردوی امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان که با‬
‫دو فوج پیاده و شش ضرب توپ قاطری در قالع مردم وردک برای علوفه رفته و آذوقه‬
‫بار کرده‪ ،‬روی مراجعت به لشکرگاه نهاده بودند گماشت؛ چنان‏چه بدیشان نزدیک شده‪،‬‬
‫در این وقت سردار عبدالرحمان خان به فراز کوهی که جانب شمال شهر غزنین‪ ،‬واقع و‬
‫مشرف به روضه است نشسته‪ ،‬آن سرزمین را به دروبین می‏دید که سواران امیر شیرعلی‬
‫خان راه نزدیک نمودند‪ .‬پس دوهزار سوار که نزدش حاضر بود‪ ،‬از طریق ایلغار به‬
‫معاونت حاملین علوفه گماشت؛ چنان‏چه ایشان به سرعت و شتاب‪ ،‬اسپ رانده‪ ،‬در مقابل‬
‫سواران امیر شیرعلی خان رسیده‪ ،‬استوار ایستادند‪ ،‬و سوارة امیر مذکور با چهار ضرب‬
‫توپ قاطری که همراه داشتند‪ ،‬ایشان را آماج گلولة توپ ساخته‪ ،‬جانبین به گشاددادن‬
‫توپ پرداختند‪ ،‬و فوج پیاده از پهلوی بارگیریهای خود فیر کرده‪ ،‬جمعیت سواران امیر‬
‫شیرعلی خان را در حدود منزل شش‌‌‌‌‌گاو پراکنده ساختند‪.‬‬
‫و در اثنای گیر و دار و کشاد دادن تفنگ‏ها و اتواپ آتشبار‪ ،‬دوهزار سواری که سردار‬
‫عبدالرحمان خان کمک فرستاده بود‪ ،‬با شمشیرهای آخته بتاختند و بسیار تن را به خاک‬
‫هالک انداخته‪ ،‬بسیار سر اسپ به غنیمت گرفتند و بقیة‌‌‌‌‌السیف را مغلوب نموده‪ ،‬بسا تن‬
‫را دستگیر کرده‪ ،‬مظفر و منصور از راه مراجعت داخل لشکرگاه خویش شدند‪ .‬و سردار‬
‫عبدالرحمان خان اسیران را در سرایی به جوار روضۀ سلطان محمود «اطاب اهلل ثراه»‬
‫محبوس فرمود‪ ،‬و دو روز پس از واقعة مذکوره‪ ،‬سردار فتح‌‌‌‌‌محمد خان از حضور امیر‬
‫شیرعلی خان مأمور ترکتاز گشته‪ ،‬با یازده‏هزار سوار از منزل شش‌‌‌‌‌گاو در شب راه برگرفته‪،‬‬
‫از راه خفا از لشکرگاه امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان گذشته‪ ،‬در نواحی‬
‫اسپین‌‌‌‌‌ده و نانی کمین گزیدند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان آگاه گشته‪ ،‬چند تن را از راه‬
‫جاسوسی بفرستاد و کمین‌‌‌‌‌گاه ایشان را به خود معلوم نموده‪ ،‬دوهزار از سواران نظام و‬
‫شش عراده توپ جلوی و شش ضرب توپ قاطری و دو فوج پیاده نظام و پنج بیرق‬
‫خاصه‌‌‌‌‌دار تعیین فرمود؛ چنان‏چه به وقت سپیدة صبح‪ ،‬راه به کمین‌‌‌‌‌گاه نزدیک کرده‪ ،‬بی‌‌‌‌‌خبر‬
‫حمله نمودند‪ .‬و سردار فتح‏محمد خان از هیاهوی دلیران‪ ،‬سراسیمه از خواب غفلت بیدار‬
‫شده‪ ،‬خود را دچار تیغ آبدار و توپ و تفنگ آتشبار دیده‪ ،‬با همراهانش بعضی پیاده و‬
‫برخی سواره رو به وادی فرار نهاد و چون قدری از دم تیغ دور شد با دوصد سوار از‬
‫طریق ادبار‪ ،‬وارد ُم ُقر گردیده‪ ،‬مأمن گزید‪ .‬و سواران سردار عبدالرحمان خان مظفر و‬
‫‪ .1‬قسمی از لحاف که بر سر اسپ اندازند‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬سرمای سخت‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪206‬‬

‫منصور جانب عسکرگاه خویش بازگشته‪ ،‬مورد تحسین و آفرین شدند‪.‬‬

‫ذکر نامه فرستادن سردار عبدالرحمان خان به لشکر امیر شیرعلی خان و فتح‬
‫نایب محمدعلم خان ترکستان متعلقۀ افغانستان را‬
‫پس از گریختن سردار فتح‏محمد خان‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان تدبیر اندیشیده‪،‬‬
‫خواست که نفاق در میان لشکر امیر شیرعلی خان اندازد؛ پس نامه‌‌‌‌‌ای نگار داده‪ ،‬به‬
‫لشکریان امیر شیرعلی خان فرستاد که روی از او برتافته‪ ،‬سوی اردوی او شتابند‪ ،‬تا هر‬
‫کدام به قدر مقام خویش‪ ،‬جایزه و رتبه یابند‪ .‬و ایشان مرقوم ًا پیام دادند که ما از امیر‬
‫محمداعظم خان ناخوشنودیم که راه خدمت با امیر شیرعلی خان می‌‌‌‌‌پیماییم‪ ،‬اگر او با‬
‫شما نمی‏بود‪ ،‬هر آینه رهسپار خدمت شما می‌‌‌‌‌شدیم‪ .‬و او نوشته آنان را با امیر محمداعظم‬
‫خان نشان داده‪ ،‬بر سلوکش متنبه ساخت و یازده روز دیگر پس از امر مذکور هر یک از‬
‫جانبین در لشکر گاه خویش به سر برده‪ ،‬مزاحم یکدیگر نشدند‪.‬‬
‫و در خالل سوانح و حوادث مذکوره‪ ،‬نایب محمدعلم خان که وارد بامیان شده ‪-‬‬
‫چنان‏چه از پیش رقم گشت ‪ -‬به اختالل کار ترکستان پرداخته بود‪ ،‬با مردم ایلجاری و‬
‫میران هزاره از بامیان برخاسته‪ ،‬وارد غوری گشت و مردم آن‏جا را مطیع و منقاد ساخته‪،‬‬
‫راه بلخ برگرفت‪ .‬و سردار محمداسحق خان با ناظر حیدر خان از توجه او آگاه‌‌‌‌‌گشته‪،‬‬
‫لشکر به دفعش گماشت و در حدود تاشقرغان باهم مالقی شده‪ ،‬جنگ در پیوست‪ ،‬و در‬
‫اثنای اشتعال نایره پیکار‪ ،‬سپاه سردار محمداسحق خان خود را تسلیم نایب محمدعلم‬
‫خان نموده‪ ،‬سر بیرق فرود کرده‪ ،‬به لشکر او ملحق شدند‪.‬‬
‫و از مشاهدة این حالت سردار محمداسحق خان از راه هزیمت داخل تخته‌‌‌‌‌پل گردید‬
‫و از آن‏جا نیز ‪ -‬تاب اقامت در خود ندیده ‪ -‬در بخارا رفت و پسران خدای نظر خان‬
‫وردک که ایشان را سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬در زندان تخته‌‌‌‌‌پل انداخته مقید ساخته بود‪،‬‬
‫از گریختن سردار مذکور فرصت یافته‪ ،‬از زندان بیرون شتافتند و داخل خانه ناظر حیدر‬
‫گشته‪ ،‬به قتلش رسانیدند‪ .‬و ناظر جانداد خان از این کار واقف شده‪ ،‬وارد تخته‌‌‌‌‌پل گشت‬
‫بکشت‪ .‬و بعد از آن که نایب‬ ‫و پسران خدای‌‌‌‌‌نظر خان را به مکافات قتل ناظر حیدر خان ُ‬
‫محمدعلم خان شهر تخته‌‌‌‌‌پل را متصرف شد‪ ،‬جانداد خان را با زنجیر روانة کابل نموده‪،‬‬
‫کار ترکستان را یک‏سره ساخته‪ ،‬به تمشیت امور مملکت پرداخت‪.‬‬

‫ذکر محاربة زنه‌‌‌‌‌خان و هزیمت یافتن امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان‬
‫و مقارن مسخر نمودن نایب محمدعلم خان ترکستان را‪ ،‬امیر محمداعظم خان که با‬
‫لاس عیاقویاقویاقو ‪207‬‬

‫ضج َع ُه» اقامت داشت‪ ،‬با سردار‬ ‫لشکر در روضة اعلی‏حضرت سلطان محمود «ن َ َّو َراهلل َم َ‬
‫عبدالرحمان خان سخن از محاربه در میان آورده‪ ،‬فرمود که می‌‌‌‌‌باید قلعة زنه خان را که‬
‫خاصه‌‌‌‌‌داران امیر شیرعلی خان در آن اقامه دارند‪ ،‬غرات نمود تا خلل در کار امیر شیرعلی‬
‫خان افتاده‪ ،‬متزلزل شود‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان از سبب کثرت برف و شدّ ت سرما‬
‫و بعد مسافت و قرب اردوی امیر شیرعلی خان‪ ،‬نخست رأی عمش را نپسندیده‪ ،‬بعد از‬
‫اصرار و ترغیب او برگرفته‪ ،‬هنگام عصر نزدیک قلعه رسیده‪ ،‬خاصه‌‌‌‌‌داران را به محاصره‬
‫انداخت و هر چند از جهالت به سوی اطاعتشان هدایت کرد‪ ،‬قلعه‌‌‌‌‌گیان نپذیرفته‪ ،‬قلعه‬
‫را هدف گلولة توپ ساخته‪ ،‬به قلعه‌‌‌‌‌گشایی پرداخت و ‪ -‬تا که شب شده جهان تاریک‬
‫گشت ‪ -‬کاری از پیش نبرده‪ ،‬شب را هم‏چنان در میان برف بدون آتش به سر برده‪ ،‬جنرال‬
‫نصیر خان را با پنج فوج پیاده و بیست و چهار ضرب توپ و بیست بیرق خاصه‌‌‌‌‌دار و‬
‫چهارهزار سوارة نظام به ِشعب‪ 1‬جبل و مواضع مستعده به پاسداری گماشت و جاهای‬
‫جنگ فردا را به لوح خاطر نقش بسته‪ ،‬کس در لشکرگاه فرستاده‪ ،‬امیر محمداعظم خان را‬
‫با هزار سوارة نظام و پنج‏صد سوار کشاده از سواران قطغن که ساالر ایشان میر سلطان‌‌‌‌‌مراد‬
‫خان بود و سه فوج پیاده و هجده ضرب توپ جلوی از لشکرگاه به معاونت طلبیده‪ ،‬پیام‬
‫داد که به تعجیل و شتاب‪ ،‬خود را تا طلوع آفتاب به زنه‌‌‌‌‌خان برساند‪ .‬و او از شدت سرما‬
‫در شب حرکت نکرده‪ ،‬تصمیم عزم نمود که در وقت طلوع آفتاب‪ ،‬راه معاضدت برگیرد‪.‬‬
‫و جنرال نصیر خان نیز در تکاپوی حفاظت و پاسداری‪ ،‬طریقه نا استواری اختیار کرده‪،‬‬
‫مواضع نهادن اتواپ را که سردار عبدالرحمان خان معین فرموده بود ترک کرده‪ ،‬از کهالت‬
‫حفاظت و هوشداری ننمود؛ چنان‏چه بامدادن که امیر شیرعلی خان با آهنگ جنگ از‬
‫منزل شش‌‌‌‌‌گاو‪ ،‬روی به سوی زنه‌‌‌‌‌خان نهاد‪ ،‬هنوز جنرال نصیر خان از خواب غفلت بیدار‪،‬‬
‫و از باده بی‌‌‌‌‌خبری هوشیار نشده بود‪ ،‬که سپاه امیر شیرعلی خان راه نزدیک کرده‪ ،‬آگاه‬
‫گشت و سواری نزد سردار عبدالرحمان خان فرستاده‪ ،‬آگاهش کرد و او با چهل سواری‬
‫که حاضر رکابش بود‪ ،‬به سرعت راه فراز شدن برگرفته‪ ،‬به کوه بر شد و اتواپ و جباخانه‬
‫را بدون محافظ و اسپ و توپچی به روی هم ریخته مشاهده کرده‪ ،‬از جنرال نصیر خان‬
‫جویای حال شد و جواب شنید که آحاد و افراد پیادة نظام و توپ‏چیان را از شدت سرما‪،‬‬
‫رخصت لشکرگاه داده است و هردو باهم سرگرم این گفتگو بودند و هنوز اتواپ را آماده‬
‫نساخته‪ ،‬مالزمان آن‏ها تکاپوی می‌‌‌‌‌نمودند که به روی کار آرند که سپاه امیر شیرعلی خان‬
‫در رسیده‪ ،‬سرهای کوه را تمام فرا گرفته‪ ،‬سه‏هزار سواران نظام را که در دامنة کوه قیام‬
‫داشتند‪ ،‬هدف گلولة توپ و تفنگ ساخته‪ ،‬تمام سپاه سردار عبدالرحمان خان را در تزلزل‬
‫‪( .1‬به کسر شین)‪ ،‬راهی که در کوه رفته ‪( -‬دره)‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪208‬‬

‫و اضطراب انداخت‪ .‬و از کثرت گلوله‌‌‌‌‌باری توپ و تفنگ‪ ،‬سواران مذکوره تاب درنگ‬
‫نیاورده‪ ،‬راه هزیمت برگرفتند‪.‬‬
‫و از مشاهدة این حال سوارانی که حاضر رکاب سردار عبدالرحمان خان بودند‬
‫نیز فرار اختیار کرده‪ ،‬به جز ده سوار‪ ،‬دیگران همه رفتند و سه‏صد سوار از سپاه امیر‬
‫شیرعلی خان راه تعاقب برگرفته‪ ،‬به تاختن از سردار عبدالرحمان خان در گذشته‪ ،‬او نیز‬
‫با ایشان هم‏عنان شد‪ ،‬و ایشان که سرگرم تاخت و تاز بودند‪ ،‬امتیاز آن نکردند که سردار‬
‫عبدالرحمان خان‪ ،‬هم‌‌‌‌‌عنان ایشان است یا ساالر خود ایشان؟ و سردار مذکور هم‏چنان‬
‫اسپ می‌‌‌‌‌راند تا که از سواران متعاقبین امیر شیرعلی خان جدا گشته‪ ،‬به سواران هزیمت‬
‫یافتة خویش که یک‏جا شده‪ ،‬در جستجوی او بودند پیوست و پس از ملحق شدن او‬
‫سواران شکست خورده‌‌‌‌‌اش از هر گوشه و کنار فراهم گردیده‪ ،‬جمعی زیاد شده سواران‬
‫امیر شیرعلی خان از جرأت و جسارت باز مانده‪ ،‬مراجعت کردند‪ .‬و سردار واالتبار‬
‫پس از باز گشتن سواران امیر شیرعلی خان با همراهانش به تأنی رهنورد گشته‪ ،‬به امیر‬
‫محمداعظم خان که از این واقعه بی‏خبر بود پیوسته‪ ،‬آگاهش کرد‪ .‬و از سمر گشتن این‬
‫خبر سوارانی که در رکاب امیر محمداعظم خان بود‪ ،‬نیز فرار کرده‪ ،‬از تمامت سپاه سه‏صد‬
‫سوار با ایشان همراه مانده‪ ،‬دیگران همه سر خویش و طریق هزیمت پیش گرفتند‪ .‬و‬
‫سردار عبدالرحمان خان در چنین حالت از عمش از چهل صندوق طالی مسکوک که در‬
‫بُنه داشت پرسیده‪ ،‬جواب واقف نبودنش را از او شنیده‪ ،‬ساکت شد‪.‬‬
‫و مقارن این حال سوار بسیاری نمودار گشت که از عقب ایشان راه برگرفته بودند‪.‬‬
‫پس امیر محمداعظم خان با سوارانی که حاضر بودند‪ ،‬طریق فرار اختیار کرده‪ ،‬سردار‬
‫عبدالرحمان خان با چهار سوار از نهر یخ‌‌‌‌‌ بسته‌‌‌‌‌ای گذشته‪ ،‬به آرامی رهسپر گردید و‬
‫سواران امیر شیرعلی خان از عقب امیر محمداعظم خان و غیره هزیمتیان که چپ و‬
‫راست راه فرار برگرفته بودند تاخته و بسیار تن را به خاک هالک انداخته‪ ،‬خود را از مال‬
‫و اسباب اردوی امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان گرانبار ساختند‪ .‬و بعضی‬
‫از هزیمتیان که از دم تیغ جسته و از قتل رسته بود[دند]‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را دیده‪،‬‬
‫از هر کنار به رکاب او فراهم شده‪ ،‬امیر محمداعظم خان نیز با او درپیوست و هر دو تن‬
‫با پنج‏صد سوار نظام و سوار کشاده و غیره خدمه و عبدالرحیم خان‪ ،‬رو در بادیة گمنامی‬
‫نهاده‪ ،‬از راه زرمت وارد سرروضه شدند‪ .‬و مردم به آن‏جا ایشان را خصم خویش پنداشته‪،‬‬
‫از راه مدافعه پیش آمدند و پس از آن‌‌‌‌‌که ایشان را شناختند‪ ،‬عذر خواسته‪ ،‬طعام و یک عدد‬
‫آفتابة مسین و یک عدد جام‪ ،‬رایگان به ایشان داده‪ ،‬یک عدد قلیان نیز به بیع فروختند‪،‬‬
‫و نقد و جنسی که از ایشان باز مانده‪ ،‬در تصرف امیر شیرعلی خان در آمد‪ .‬هشتادهزار‬
‫لاس عیاقویاقویاقو ‪209‬‬

‫مثقال طالی سکة بخارا و بیست‏هزار طالی راتسکه‪ 1‬و بیست‏هزار مثقال طالی بی سکه‬
‫و یازده لک روپیة کابلی و پنح لک روپیة قندوزی که معادل روپیه کله‌‌‌‌‌دار انگلیس است‬
‫و ده‏هزار دست خلعت از اقسام اقمشة نفیسه و هزار نفر اشتر و خیام و غیره اسباب و‬
‫اسلحه و اتواپ و تفنگ بسیار و چند هزار سر اسپ و قاطری و قورخانه به حساب آمد‪،‬‬
‫و غیر از آن که تحویل دیوان سلطنت شد؛ به تاراج نیز رفته‪ ،‬به حساب در نیامد‪ .‬و از‬
‫آحاد و افراد سپاه ایشان بسیار تن مقتول و مجروح و دستگیر گشته‪ ،‬در اواخر ماه رمضان‬
‫سال هزار و دوصد و هشتاد و پنج (‪ )1285‬هجری‪ ،‬فتح برای امیر شیرعلی خان حاصل‪،‬‬
‫و کارش بر مراد دل شده‪ ،‬اسیران را که یکی از ایشان میرزا عبدالرحمان خان طبیب و‬
‫مجروح بود‪ ،‬نزد امیر شیرعلی خان حاضر کرده‪ ،‬دیگران را محبوس و میرزا عبدالرحمان‬
‫خان را امر معالجه نمود‪.‬‬
‫و از سرداران‪ ،‬سردار محمدیوسف خان تا کیچة مرسل از اثر امیر محمداعظم خان و‬
‫سردار عبدالرحمان خان رفته‪ ،‬ایشان را نیافته‪ ،‬با جنرال نصیر خان دچار گشت و از عزم‬
‫و ارادة او پرسید و جواب شنید که از راه نمک خوارگی طریق مواصلت می‏پیمایم که‬
‫به آقای خود رسیده‪ ،‬در غربت سفر خدمتش نمایم و اگر از رفتن‪ ،‬عنان باز کشم هرآینه‬
‫مقتول دست امیر شیرعلی خان آیم و شما که با او رشتة اخوت در میان دارید‪ ،‬از چه‬
‫بیم زیان دارید که از قضای گرفتاران وادای حرمان‪ ،‬راه ناکامی سپارید؟ و او با این گفتة‬
‫جنرال نصیر خان اعتنا نکرده‪ ،‬از خان جالل‌‌‌‌‌زایی خواهش سواری برای راه نمایی کرد که‬
‫تا کتواز از قفای امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان رهسپار شده‪ ،‬شاید که‬
‫ایشان را دریافته‪ ،‬همراهی کند و او از بیم امیر شیرعلی خان عذر خواسته‪ ،‬سوار همراهش‬
‫نکرد‪ .‬و سردار محمدیوسف خان از عدم توشه و راهنما‪ ،‬ناچار راه قریة کندر برگرفت‬
‫و در خانة آخوند مشکین‪ ،‬معروف به مشک عالم اندری فرود شده‪ ،‬عرض‏پرداز حضور‬
‫امیر شیرعلی خان گردیده‪ ،‬عفو تقصیر خواست و او عصمت‌‌‌‌‌اهلل خان خالویش را مأمور‬
‫نمود که او را تسلی داده‪ ،‬از راه اطمینان خاطر به حضور‪ ،‬حاضر کند و خود در روز سوم‬
‫فتح‪ ،‬رایات عالیات فیروزی سمات را جانب کابل شقه‌‌‌‌‌کشا فرموده‪ ،‬از منزل شش‌‌‌‌‌گاو راه‬
‫مراجعت برگرفت‪ .‬و سردار محمدیوسف خان از عقب عریضه‌‌‌‌‌اش‪ ،‬آخند مذکور را جهت‬
‫شفاعت با خود همراه گرفته‪ ،‬بالدرنگ آهنگ اردوی امیر شیرعلی خان کرد و از دشت‬
‫تلخک زار او را از سبب ضعف پیری باز گردانیده‪ ،‬بدون شفیع رهسپار و در دهنة شیر با‬
‫عصمت‌‌‌‌‌اهلل خان که امیر شیرعلی خانش نزد او مأمور کرده بود‪ ،‬دچار شده آسوده خاطر‬
‫گشت و در منزل حیدرخیل شرف‌‌‌‌‌بار حاصل نموده‪ ،‬تسلی یافت‪.‬‬
‫‪ .1‬محتمل است که «رات» در اصل «راد» که در لغت هند به معنی امیر است‪ .‬اگر چنین باشد طالی راتسکه‪ :‬طالی‬
‫مسکوک هندی است‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪210‬‬

‫و امیر شیرعلی خان با مکنت و حشمت شاهی داخل کابل شده‪ ،‬نماز عید فطر را به‬
‫دارالسلطنه ادا کرد و اعیان واشراف شهر و اطراف را نیک نواخته‪ ،‬ناظر جهانداد خان را‬
‫که از سبب قتل پسران خدای نظر خان ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم گشت ‪ -‬نایب محمدعلم‬
‫خانش محبوس و از ترکستان روانة کابل نموده بود‪ ،‬به خدای نظر خانش سپرد و او به‬
‫قصاص خون فرزندانش او را بکشت‪.‬‬

‫ذکر سرگذشت امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان در عرض راه‬
‫سرروضه و داور‬
‫و امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان از سرروضه‪ ،‬امیر محمد نامی‬
‫را راه‌‌‌‌‌شناس برداشته‪ ،‬وارد فرمل شدند و مردم آن‏جا به طمع اسپان و اسلحة ایشان به‬
‫کشاددادن تفنگ پرداخته‪ ،‬همه را به هزیمت رهسپر ساختند‪ .‬و از جمله سردار عبدالرحمان‬
‫خان که از دود قلیان فتوری در اعضایش روی داده بود‪ ،‬از همراهانش باز مانده‪ ،‬چون‬
‫به خود آمد دیگران را ندیده‪ ،‬متحیرانه سوار اسپ شد و بدیشان پیوسته‪ ،‬هم‏گنان در‬
‫مغاکی فرود شدند و آتش افروخته‪ ،‬خواستند که دست و پا و اعضای خود راگرم کنند‪.‬‬
‫و مردم آن‏جا که مشغول کشاد دادن تفنگ بودند‪ ،‬از دیدن شعلة آتش آرام گشته‪ ،‬دست‬
‫از تفنگ زدن باز داشتند و در این وقت چهل تن از مردم خروتی سرروضه که از آواز‬
‫تفنگ فرملیان برخاسته‪ ،‬راه برگرفته بودند‪ ،‬به روشنی آتش نزد ایشان وارد گردیده‪ ،‬در‬
‫قالع خود بردند و از شیوة مهمان‌‌‌‌‌نوازی آنان شب را نیک به سر برده‪ ،‬بامدادان راهنمایی‬
‫از ایشان گرفته‪ ،‬به قلعة موسوم به پرکتی فرود گشتند و چای آشامیده‪ ،‬رهسپار شدند و‬
‫از بسیاری راه‏های باریک که با یکدیگر تقاطع کرده‪ ،‬به هر جانب رفته‪ ،‬طریق مستقیمی‬
‫معین نبود‪ ،‬متحیرانه راه می‌‌‌‌‌پیمودند تا که شخصی از کوهی فرود گشته‪ ،‬بدیشان پیوسته‬
‫معلوم گشت که در وقتی خادم والد ماجد سردار عبدالرحمان خان بوده است‪ .‬و آن مرد‬
‫به سپاس حقوق نمک خوارکی سابقه‪ ،‬راهنمایی ایشان را اختیار کرد‪ .‬و در بین راه سه‬
‫تن از بازماندگان خدمة ایشان از طریق شتاب اسپ رانده‪ ،‬بدیشان پیوستند و این را گفته‪،‬‬
‫بتاخت از ایشان در گذشتند که‪« :‬لشکر از قفا در رسید‪».‬‬
‫و از این گفتة آنان امیر محمداعظم خان و دیگران را دل از جای شده‪ ،‬رو به فرار‬
‫نهادند و سردار عبدالرحمان خان با چند تن چون‪ :‬عبدالرحیم خان‪ ،‬و پروانه خان‪ ،‬و‬
‫سردار عبداهلل خان‪ ، 1‬و جان‌‌‌‌‌محمد خان‪ ،‬و فرامرز خان‪ ،‬و سید مؤمن خان‪ ،‬و محمدبشیر‬
‫خان‪ ،‬و احمد خان رساله دار‪ ،‬و محمداهلل خان رساله دار‪ ،‬و حیدر خان توخی‪ ،‬و میر علم‬
‫‪ .1‬در این وقت لقب سرداری نداشته است‬
‫لاس عیاقویاقویاقو ‪211‬‬

‫خان جماعه دار‪ ،‬و نجیب‌‌‌‌‌اهلل خان کمیدان نواده سردار جهان خان‪ ،‬و ناصرعلی خان و‬
‫محراب خان کرنیل و بیست و شش تن از سپاهیان که مجموع چهل سوار می‌‌‌‌‌شدند‪ ،‬عنان‬
‫از فراز باز کشیده‪ ،‬آسوده خاطر راه همی‏پیمود‪ ،‬تا که ده تن پیاده به طمع گرفتن چیزی در‬
‫رسیده‪ ،‬ایشان عطف عنان کرده‪ ،‬هر ده تن را هدف گلولة تفنگ ساختند و پنج نفر را به‬
‫خاک هالک انداخته‪ ،‬پنج نفر دیگر از راه فرار به کوه بر شدند‪ .‬و ایشان قدری درنگ کرده‪،‬‬
‫دیگر کسی را در قفا ندیده‪ ،‬رهسپار گشتند و به دیگران که فرار نموده‪ ،‬در آب‏گاهی فرود‬
‫شده بودند رسیده‪ ،‬ماجرا را باز داشتند و پس از آن بر فراز کوهی بر شده‪ ،‬دوصد تن از‬
‫کسان پنج نفر مقتولین سر راه برایشان تنگ گرفته‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان با سه‏صد تن‬
‫از همراهانش از اسپ فرود گشته‪ ،‬به مدافعه گرایید و دویست تن را از دو جانب کوه امر‬
‫فراز شدن کرده‪ ،‬خود با صد تن دیگر‪ ،‬راه مقابل برگرفته‪ ،‬از سه طرف به کشاددادن تفنگ‬
‫پرداختند و ایشان را هزیمت داده‪ ،‬راه خویش پیش گرفتند و قدری اسپ رانده‪ ،‬قالع‬
‫مردم وزیری واقع مرغه را دیده‪ ،‬امیر محمداعظم خان که با َملِکان آن‏جا از پیش معرفت و‬
‫شناسایی داشت‪ ،‬چند نامه نوشته‪ ،‬به صحابت آن مرد راهنما فرستاده‪ ،‬از ورودش در آن‏جا‬
‫خبر داد‪ .‬و بزرگان عالقة مرغه با صد سوار از راه پذیره پیش آمده‪ ،‬مراسم اعزاز و اکرام‬
‫به جای آوردند و از قفای پذیرگیان‪ ،‬هزار تن دیگر پیاده‪ ،‬دهل زنان و خیر مقدم گویان به‬
‫شرف مالقات مشرف گردیده‪ ،‬بعد باهم وارد عالقة مرغه شدند و دو روز را در آن‏جا به‬
‫مهمانی به سر برده‪ ،‬نظر به شفقت آنان از دوصد دانه طالیی که عبداهلل خان با خود داشت‬
‫خواستند که با ایشان در بهای علوفه چیزی بدهند‪ ،‬و ایشان که خرج به مهمانی داده بودند‬
‫هیچ نگرفته‪ ،‬از آن‏جا وارد منزل دیگر شدند و از طالهای مذکوره که جز از آن چیزی و‬
‫پشیزی با خود نداشتند‪ ،‬چند دانه داده‪ ،‬از مردم آن منزل خواهش علوفه کردند و ایشان از‬
‫عدم معرفت‪ ،‬طال را رد کرده روپیه به بهای علوفه خواستند و چون روپیه نداشتند‪ ،‬دیری‬
‫معطل ماندند تا که دانستند که هزار روپیه نزد شیر جان نامی از سپاهیان می‌‌‌‌‌باشد‪ .‬بعد‬
‫سردار عبدالرحمان خان او را تکلیف مبادلة طال به روپیه کرده‪ ،‬او ابا نموده گفت که در‬
‫چنین جایی که طال را به پول نستانند‪ ،‬هرگز روپیه را داده طال نستانم‪.‬‬
‫و او برآشفته‪ ،‬جبرا ً هزار روپیة او را گرفته‪ ،‬صد دانه طال عوض داد و آذوقه خریده‪،‬‬
‫شب را به سر برده‪ ،‬از آن‏جا در خانة آدم خان وزیری فرود شدند و او اعزاز و اکرام شان‬
‫نموده‪ ،‬از آن‏جا خود نیز با ایشان همراه گشته‪ ،‬در خانة کدخدای قومی که با آدم خان‬
‫[دشمن] بودند‪ ،‬نزول کردند و او نیز مقدم ایشانرا گرامی داشته‪ ،‬به پاس خاطر ایشان‪ ،‬آدم‬
‫خان نیز چیزی نگفتند و از آن‏جا به راه افتاده‪ ،‬از بین راه هر دو تن میزبان را که نقیض‬
‫هم بودند‪ ،‬رخصت مراجعت داده‪ ،‬وارد عالقة داور که در سرحد افغانستان واقع است‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪212‬‬

‫شدند‪ ،‬و در آن‏جا که قریب اضالع بنو و دامان است‪ ،‬به قلعة جای گزیده چند روز توقف‬
‫کردند‪ ،‬و سردار محمدسرور خان که از تیزین ‪ -‬چنان‏چه سابق ًا مذکور گشت ‪ -‬فرار کرده‬
‫بود‪ ،‬بدیشان پیوست‪.‬‬

‫ذکر آدم فرستان سردار عبدالرحمان خان در بنو و دامان برای خریدن بعضی‬
‫اشیاء ضروریه‬
‫چون سردار محمدسرور خان با جنرال علی‌‌‌‌‌عسکر خان و معاذاهلل خان بارکزایی و‬
‫چهل سوار بدیشان پیوست‪ ،‬عید سعید فطر را گذرانیده و به مردم آن‏جا شیرینی روز عید‬
‫و لُنگی خلعت داده‪ ،‬بعد سردار عبدالرحمان خان صد دانه طال را که به جز از آن هیچ‬
‫نداشتند‪ ،‬به محراب خان کرنیل و نجیب‌‌‌‌‌اهلل خان کمیدان سپرده‪ ،‬برای خریداری بعضی‬
‫اشیای ضروریه در بنو و دامان فرستاد‪ .‬و مقارن این حال هر دو تن و امیر که شش‏صد‬
‫سوار همراه داشتند و از توشه هیچ باقی نگذاشته پشیزی نداشتند‪ ،‬از اتفاقات حسنه‬
‫رضاگل نام نوکر عبدالرحیم خان که دوهزار دانه طالی مسکوک‪ ،‬از اندوختة آقایش‬
‫برداشته‪ ،‬از کابل راه خدمت برگرفته بود‪ ،‬پیاده و پای پرآبله در رسیده طالها بسپرد‪،‬‬
‫و اسپ سواری قبول نکرده‪ ،‬هم‏چنان پیاده راه خدمت خانة آقایش جانب کابل گرفته‪،‬‬
‫مراجعت کرد‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان طال را در بازار داور فروخته‪ ،‬بیست‏هزار روپیه‬
‫بگرفت و سامان رهسپردن ساز کرد‪.‬‬
‫و در این حال دو نامه از حاکمان پشاور و «بنو» به ایشان رسید که از جایی که وارد‬
‫شده اند‪ ،‬روانه بنو و پشاور شوند‪.‬‬
‫و امیر محمداعظم خان به جواب هر دو مکتوب فرمود که اگر ما را از آب سند‬
‫مجبور نموده عبور ندهند‪ ،‬البته خواهیم آمد‪ ،‬و اال نتوانیم که روی بدان سوی نهیم و مهر‬
‫کرده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را نیز تکلیف کرد که خاتم بر نهد‪ ،‬و او سرباز زده از‬
‫استخفاف و بی‏مهری دولت انگلیس که در سال هزار و دوصد و هشتاد و یک (‪)1281‬‬
‫هجری مطابق سنة هزار و هشت‏صد و شصت و پنج (‪ )1865‬میالدی که نسبت به خود‬
‫امیر محمداعظم خان نموده بودند‪ ،‬بیاد او آورده‪ ،‬گفت بنویسید که چون ما را امیدی به‬
‫دولت شما نیست نبایست آمد‪ .‬و ع ّمش به مهر نهادن اصرار کرده‪ ،‬آخراالمر برآشفته‪،‬‬
‫نگین خاتم خود را بر شکسته‪ ،‬زبانی پیام فرستاد که دولت برطانیه عظمی از سبب دوست‬
‫بودنش با دشمن ما دشمن ما است زیرا که دوست دشمن‪ ،‬دشمن است‪ .‬فقط‪.‬‬
‫و پس از فرستادن این نامه و پیام‪ ،‬هشت روز درنگ کرده‪ ،‬از داور آهنگ «کان‌‌‌‌‌گورم»‬
‫نمودند و در آن‏جا هر دو تنی که در بنو و دامان‪ ،‬جهت خرید اشیای ضروریه رفته‬
‫لاس عیاقویاقویاقو ‪213‬‬

‫بودند‪ ،‬مراجعت کرده‪ ،‬بدیشان پیوستند و پس از توقف پنج روز در موضع مذکور سردار‬
‫عبدالرحمان خان راتب شدید عارض گشته‪ ،‬هفده روز دیگر از راه‏پیمودن باز ماندند و‬
‫پس از آن هم‏چنان تب‌‌‌‌‌دار رهسپار شده وارد «وانه» گردیدند‪ ،‬و در آن‏جا سردار واالتبار را‬
‫نعمت صحت حاصل گشته‪ ،‬پس از توقف سه روز از آب «گومل» عبور کرده‪ ،‬به کنار آب‬
‫برای آشامیدن چای فرود شدند‪ .‬و در آن‏جا دوشیزه‌‌‌‌‌ای از قوم تره‌‌‌‌‌کی متوطنۀ ُم ُقر که در‬
‫صغارتش مردم وزیری به اسیری برده بودند‪ ،‬به عزم همراهی نزد ایشان رسیده حکایت‬
‫اسیر شدنش را به سر برد‪ ،‬و سردار سعادت اطوارش اطمینان خاطر به رسانیدن قوم و‬
‫دیارش داده‪ ،‬با خود برداشته داخل عالقة قوم سریانی شدند و در کوه کانسی نزول کرده‪،‬‬
‫تا این‏جا از همه همراهان شان سه‏صد تن باز مانده‪ ،‬دیگران هر کدام از مقامی رخصت‬
‫حاصل کرده‪ ،‬جانب بنو و دامان رفتند و در این‏جا یک رأس گوسپند و چهار سر بُز و سه‬
‫قطعه‪ 1‬مرغ با قدری برنج از دو خانه‌‌‌‌‌ای که متوطن آن‏جا بودند خریده‪ ،‬شب را به عسرت‬
‫و زحمت به روز رسانیدند‪.‬‬

‫ذکر سرگذشت امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان در میان قوم کاکر‬
‫[امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان] بامدادن از کوه کانسی راه بر گرفته‪،‬‬
‫در عالقة کاکر به موضع ژوب فرود شدند و از سبب عسرت و سختی منزل گذشته‪،‬‬
‫نانروغنین بسیار پخته‪ ،‬با خود واجب شمردند که همیشه دو روزه نان پخته همراه داشته‬
‫باشند‪ ،‬و از آن‏جا وارد عالقة بریس (بریح) شده‪ ،‬مردم آن‏جا به قسم سیورسات‪ 2‬علوفه‬
‫حاضر آوردند و چون ایشان بارگیر نداشتند‪ ،‬چیزی نخریده صاحبان علوفه بارهای خود‬
‫را به نظر نشانی کرده‪ ،‬شب در خانه‌‌‌‌‌ های خویش رفتند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان همة‬
‫مناقشه ای روی دهد‪.‬‬
‫‌‌‌‌‌‬ ‫همراهانش را قدغن فرمود که به بارهای آنان دست نزنند که مبادا‬
‫و بامدادان صاحبان آذوقه حاضر گشته بارهای خود را سالم دیده‪ ،‬سقط گفته مراجعت‬
‫‪3‬‬

‫کردند و علوفه خود را باز پس بردند و از آن‏جا راه برگرفته‪ ،‬به قدر فرسنگی راه رفته‪،‬‬
‫دوهزار تن مشاهده کردند که سر راه تنگ گرفته‪ ،‬نشسته اند‪ ،‬و از جمله یک تن عنان‬
‫اسپ امیر محمداعظم خان را چنگ زده‪ ،‬از رفتن بازداشت و سردار عبدالرحمان خان‬
‫دهن تفنگ بر سینة او نهاده‪ ،‬وی از خوف جان عنان فرو گذاشت‪ ،‬و چون سبب راه گرفتن‬
‫پرسیدند‪ ،‬مکشوف گشت که به رسم خویش از هر یکی بیست روپیة انگلیسی خراج‬
‫می‌‌‌‌‌ خواهند و با ایشان طریق مقاتله پیش گرفته‪ ،‬هر چند امیر محمداعظم خان به دادن‬
‫‪ .1‬واحد شمارش ماکیان‪.‬‬
‫‪ .2‬خوار و بار و زاد و علوفه که از روستاهای سر راه برای عبور لشکر یا موکب خان گرد آوردند‪ .‬زاده و توشعه و‬
‫خوار و بار که برای لشکر در موقع حرکت فراهم کنند‪.‬‬
‫‪ .3‬دشنام ‪ -‬فحش ناسزا‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪214‬‬

‫هزار روپیه راضی شد که بدهد‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان از جهت آن که این خبر سمر‬
‫گشته‪ ،‬در هر منزل چنین معامله روی خواهد داد‪ ،‬مانع گردیده آهنگ جنگ کرد‪ .‬و آنان‬
‫کار را دگرگون دیده‪ ،‬از راه کناره گزیدند و ایشان سالم ًا گذشته‪ ،‬نزول نمودند‪ .‬و در این‬
‫منزل شیخی با لباس اهل صالح‪ ،‬کشکول به دست حاضر آمده‪ ،‬با دو زانوی ادب نزد امیر‬
‫محمداعظم خان بنشست‪ .‬و دو تن از همراهانش که به نام بزرگ قوم‪ ،‬پیشتر وارد شده‪ ،‬و‬
‫در مجلس نشسته بودند‪ ،‬او را تعظیم کردند و ده تن دیگر از پیروانش به کنار مجلس به‬
‫پا ایستادند‪ ،‬و پس از پرسش باز داشتند که مشارالیه‪ ،‬سید است‪ .‬و امیر محمداعظم خان‬
‫اسم سیادت را شنیده‪ ،‬دست او را بوسیده‪ ،‬در پهلوی خویش جای نشستن داد و سردار‬
‫عبدالرحمان خان که در هر منزل یکی از مردم فرودگاه را از یک تا ده روپیه داده‪ ،‬از حالت‬
‫مردم منزل از او پرسیده‪ ،‬خود را آگاه می‌کرد؛ در این جا نیز به عادت مستمره‪ ،‬یکی را‬
‫روپیه عطا کرده از احوال شیخ جویا شده‪ ،‬مکشوف نموده که او از دزدی است معروف و‬
‫دوصد تن از دزدان زیر دست دارد که از جمله چهل تن را همراه آورده است‪ .‬و سردار‬
‫هشیار این امر را به عمش اظهار کرده‪ ،‬وی را باور نیامد؛ چنان‏چه سردار محمدسرور خان‬
‫پسر خود را امر کرد که شیخ را کرامی داشته‪ ،‬در شب مهمان نموده‪ ،‬اعزاز و احترامش کند‬
‫و هنگام شام که اسپان را به آب دادن در سر چاه بردند‪ ،‬همراهان شیخ جمع گشته‪ ،‬از آب‬
‫کشیدن مانع آمدند‪ .‬و نوکران سردار عبدالرحمان خان صد رأس اسپ را که از خود ایشان‬
‫بود‪ ،‬به حیله سیراب کرده‪ ،‬به قدر کفاف خود شان نیز آب برداشته‪ ،‬به فرودگاه بازگشتند‪،‬‬
‫و پنجاه رأس اسپ امیر محمداعظم خان و پسرش از آب آشامیدن باز ماندند تا که خود‬
‫شیخ بر خاسته‪ ،‬از امیر اجازت آب دادن اسپانش را حاصل کرد و با نوکران او هر یک دو‬
‫راس اسپ را عنان بر گرفته سر چاه شد‪ ،‬و ایشان بعضی عنان اسپان را گرفته‪ ،‬ایستادند‬
‫و برخی مشغول آب کشیدن شده‪ ،‬شیخ فرصت یافته‪ ،‬با همراهانش حمله کرده‪ ،‬پنج تن‬
‫از نوکران امیر را زخمدار ساختند و سی رأس اسپ را بر گرفته‪ ،‬از راه غارت ببردند‪ .‬و‬
‫سردار عبدالرحمان خان از گفتة خویش در بارۀ شیخ و نپذیرفتن ع ّمش‪ ،‬او را متنبه ساخته‪،‬‬
‫شب را به سر بردند و بامدادان هر دو تن از نوکران امیر محمداعظم خان که اسپان ایشان‬
‫را برده بودند‪ ،‬بر یک اسپ سوار شده رهسپار گشتند‪.‬‬
‫و پس از ده روز به قلعه‌ای از قالع مردم فرود گردیده‪ ،‬بیست رأس گوسپند و علوفه‬
‫خریده‪ ،‬برة فربهی را سردار عبدالرحمان خان از صاحبش به ده روپیه خریداری نموده‪ ،‬امر‬
‫ذبحش کرد‪ .‬و چون نوکرانش آن ّبره را به سوی مسلخ کشیدند‪ ،‬صاحبش باز گشته بهایی‬
‫که گرفته بود‪ ،‬به سردار عبدالرحمان خان رد کرده‪ ،‬رفت که بره را باز پس ستاند‪ ،‬اما؛ قبل‬
‫از رسیدن او در ذبح گاه بره را کشته بودند‪ ،‬پس نزد سردار شده‪ ،‬به تندی و درشتی از‬
‫لاس عیاقویاقویاقو ‪215‬‬

‫وی خواستار گشت که بره را زنده کند‪ ،‬و او در جوابش گفت که به جز قادر دانا کسی به‬
‫جان دادن توانا نیست که بره‌ات را زنده کند‪ ،‬و بهای آن را داده فرمود که برة خود را نیز‬
‫ببرد و او از جهالتش باز نگردیده به گفتة خویش محکم شد‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان‬
‫خواست که خود را از چنگ نادان خالص نماید‪ ،‬پس حیلت انگیخته‪ ،‬گفت که گفتگو با‬
‫من داری‪ ،‬آخند را چرا فحش و ناسزا می‌گویی؟ و ملاّ یی از مردم ده که در آن نزدیکی‬
‫نشسته بود‪ ،‬این را شنیده‪ ،‬او را دشنام داده‪ ،‬باهم در آویختند و به مشت و سیلی به سرو‬
‫روی یکدیگر زدن آغاز کردند‪ .‬و مردم ده آگاه گردیده‪ ،‬نیمی جانبدار آخند نصفی مددگار‬
‫صاحب برده شده‪ ،‬کار به پیگار انجامید تا که موسفیدان ده به اصالح برخاسته‪ ،‬جانبین را‬
‫از هم کنار ساختند و سردار عبدالرحمان خان در اثنای قیل و قال و پرخاش و جدال مردم‬
‫ده فرصت یافته‪ ،‬با نوکرانش بره و بهای آن را که به زمین انداخته بود برداشته در گوشه‌ای‬
‫مشغول کار خویش گشت‪ .‬بعد صاحب بره گوسپندی با دو ظرف ماست و دو سفره نان‬
‫و یک برة بریان‪ ،‬نزد سردار عبدالرحمان خان آورده‪ ،‬از کاری که کرده بود عفو تقصیر‬
‫خواست و به عرض رسانید که باعث این تجاهل‪ ، 1‬آزار و اذیتی که از سردار محمدسرور‬
‫خان در وقت حکومتش به قندهار از وی دیده بودم بود‪ ،‬اگر نه این قدر الیعقل و جاهل‬
‫نیستم که بنده‌ای را تکلیف کار خدایی کنم‪.‬‬
‫خالصه روز دیگر از آن‏جا رهسپر گشته‪ ،‬در عرض راه از وزیدن باد زحمت زیاد‬
‫دیدند و به نزدیک منزل رسیده‪ ،‬شخصی از جانب شاه جهان و دوست‌محمد نامان که‬
‫رییس قوم و باهم پسر عم بودند حاضر رکاب ایشان شده‪ ،‬خبر داد که سردار امیر خان‬
‫ملقب به شاه‌جهان از راه پذیره پیش می‌آید می‌باید که در وقت رسیدن او از اسپ فرود‬
‫گشته‪ ،‬باهم مصافحه نمایید‪ ،‬و پس از خبر دادن فرستادۀ مذکور‪ ،‬خود شاه جهان به شکل‬
‫عجیب و هیکل غریبی بر مادیانی سوار در رسید و از آواز درای که بر زانوهای مادیانش‬
‫بسته بود‪ ،‬اسپ امیر محمداعظم خان رمیده در چموشی‪ 2‬افتاده‪ ،‬به سردار عبدالرحمان‬
‫خان گفت که کاری کند که اسپ او از چموشی بازماند و او به مزاح جواب داد که در‬
‫بین دو امیر قدرت سخن گفتنم نیست‪ .‬باری اگر انعامی عطا شود کاری خواهم کرد‪ .‬و او‬
‫شمشیری به او بخشیده‪ ،‬بعد سردار واالتبار به بهانة این که با او پیشتر رفته‪ ،‬غذا و طعامی‬
‫آماده نمایند‪ ،‬شاه‌جهان را از عمش کنار کرده‪ ،‬جانب قلعه با او رهسپار شد و قدری او‬
‫را دور کرده‪ ،‬جانب خانه‌اش فرستاده‪ ،‬به وی گفت که من برگشته‪ ،‬چیزی اسباب و قند‬
‫گرفته از قفا در رسم‪ ،‬و شاه جهان نام قند را شنیده مشعوفانه تنها راه برگرفت‪ .‬و سردار‬
‫عبدالرحمان خان با عمش به آهستگی از عقب او وارد قلعه شده‪ ،‬از اسپ فرود گشت و‬
‫‪ .1‬تجاهل خود را نادان وا نمودن‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬اسپ و استر لگد زدن (سرکشی و بدرفتاری اسب و استر)‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪216‬‬

‫او را جستجو کرده‪ ،‬در خانة خس‌پوشی یافته‪ ،‬گفت‪ :‬از چه نزد امیر حاضر گردیده‪ ،‬تهیۀ‬
‫مهمانی نمی‏کنی؟ او در جواب گفت که اسباب مهمانی را آماده کرده‪ ،‬گفته ام که بزی را‬
‫از صحرا آورده‪ ،‬ظرفی برای پختن آن از دهی گرفته‪ ،‬هیزم از کوه فرود آرند و فردا نصف‬
‫روز حاضر خواهند شد‪ .‬پس ایشان علوفه از دیگر قلعه خریده‪ ،‬شب را به سر بردند و‬
‫از حال شاه جهان جویا گردیده‪ ،‬مکشوف داشتند که او پادشاه و صاحب اختیار آن مردم‬
‫است‪.‬‬
‫و در وقت کوچیدن‪ ،‬شاه‌جهان حاضر شده ایشان را تسلی و اطمینان خاطر داد که‬
‫در منزل دیگر دوست‌محمد نام پسر عم او است نزد او فرود شوند‪ ،‬و ایشان راه خانة‬
‫دوست‌محمد را فرو گذاشته‪ ،‬طریق دیگر اختیار کردند و شاه‌جهان را راهنما با خود‬
‫برداشتند و یک منزل در میان به دامنۀ کوهی رسیده‪ ،‬روز دیگر داخل درة آن کوه شدند و‬
‫به خرابه‌ای نزول کردند‪ .‬و در این جا دوست‌محمد مذکور با دوهزار تن به عزم آزارشان‬
‫به دهن دره رسیده‪ ،‬اقامه گزید و کس نزد ایشان فرستاده‪ ،‬پیام داد که چرا دشمن او را‬
‫راهنما با خود همراه گرفته‌اند؟ می‏باید او را بدست دهید و به خانه‌ام بروید‪ ،‬و الاّ هر چه‬
‫خواهم بکنم و نیز چند تن را امر کرد که هر قدر بتوانند از مال و اسباب ایشان بدزدند؛‬
‫و چنان‏چه دست سرقت دراز کرده‪ ،‬دو تن از ضرب گلولة تفنگ هالک شدند و مابقی‬
‫گریخته‪ ،‬شاه‌جهان از بیم آن که مبادا او را به دست دوست‌محمد بدهند گریخته‪ ،‬به کوه‬
‫باال شده‪ ،‬و ایشان که علوفة زیاده بر کفاف همین شب را با خود نداشتند و آن را هم تمام‬
‫کردند‪ ،‬خواستند که شب در آن‏جا نبوده‪ ،‬راه برگیرند‪.‬‬
‫پس شاه‌جهان را از کوه فرود آوردند‪ ،‬به رهنمایی او رهسپار گردیده‪ ،‬بامدادان به قلة‬
‫کوه رسیده‪ ،‬از آن‏جا بدون توقف با وجود شدت سرما‪ ،‬عنان باز نکشیده‪ ،‬عصر در دیهی‬
‫خالی از مقیم‪ 1‬نزول کردند و شاه‌جهان را که با مردم ده که این وقت به قشالمیشی‪ 2‬رفته‬
‫بودند‪ ،‬معاندت و دشمنی در میان بود‪ ،‬به خواهش خودش که مبادا کشته شود‪ ،‬رخصت‬
‫مراجعت داده رو به قشالق اهل ده نهادند و هنگام غروب آفتاب‪ ،‬راه نزدیک کرده‪ ،‬مردم‬
‫قشالق به خیال این که خصم ایشانند‪ ،‬دوهزار تن از راه مدافعه دره‌های کوه را گرفته‪،‬‬
‫استوار به سر راه ایستادند و تفنگ جانب ایشان کشاد دادند و چون بعد از پرسیدن‪ ،‬ایشان‬
‫را بشناختند‪ ،‬از راه پذیره پیش آمده‪ ،‬به اعزاز و اکرام در قشالق خود بردند و دو روز‬
‫در آن‏جا به مهمانی به سر برده‪ ،‬وارد فوشنج شدند‪ ،‬و در آن‏جا شنیدند که حاکم فوشنج‬
‫چهل‏هزار روپیه از وجوه مالیات تحصیل کرده‪ ،‬و هنوز در قندهار نفرستاده‪ ،‬و به جز پنج‬
‫نفر نوکر دیگر کسی با خود ندارد‪ .‬پس سردار عبدالرحمان خان به صواب دید عمش‬
‫‪ .1‬خالی از مقیم‪ :‬خالی از سکنه‪.‬‬
‫‪ .2‬حرکت به سرزمین گرم در زمستان ‪ -‬به قشالق رفتن‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقویاقو ‪217‬‬

‫به عزم تاراج رو به محکمة حاکم نهاد‪ ،‬و او از چند تن نوکران امیر محمداعظم خان‬
‫که گریخته‪ ،‬نزد حاکم مذکور رفتند‪ ،‬به عزم سردار عبدالرحمان خان آگاه شده‪ ،‬در شب‬
‫چهارصد تن از مردم آن‏جا نزد خود خواسته‪ ،‬به محافظت و خودداری پرداخت و سردار‬
‫واالتبار بی‏نیل مرام بازگشت و از آن‏جا وارد کاریز وزیر گردیده‪ ،‬دو روز درنگ نموده‪،‬‬
‫سادات فوشنج از راه سالم حاضر شده‪ ،‬ایشان را مالقات کرده به خانه‌های خود رفتند‪،‬‬
‫و ایشان راه بر گرفته‪ ،‬در منزل «اغبرک» و از آن‏جا دو منزل قطع نموده‪ ،‬در «نوشکی»‬
‫واقع سرحد بلوچستان فرود شدند و در این منازل از کثرت باران زحمت بسیار کشیدند‪،‬‬
‫چنان‏چه از تری لباس و سردی هوا زبان ایشان کاللت‪ 1‬یافته‪ ،‬دست‏های هم‏گنان از حس‬
‫رفته بود و آتش افروخته‪ ،‬خود را به حال آورده‪ ،‬بعد از دو روز سه‏صد نفر اشتر برای‬
‫برداشتن علوفه و آب کرایه گرفته‪ ،‬آهنگ رهنوردیدن کردند‪.‬‬

‫ذکر سرگذشت امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان در نوشکی و‬

‫چاه‌گی و سیستان‬
‫و روز سوم از نوشکی به راه ریک رو به سوی «چاه‌گی» نهاده‪ ،‬پس از طی ده منزل‬
‫راه به چاه‌گی نزدیک کردند و در منزل ریگستان از سبب بسیار باریدن باران‪ ،‬همه جا‬
‫آب شیرین آشامیده‪ ،‬محتاج به آب نشدند و در منزل آخرین چون سیل راه را از گلِ‬
‫آکنده بود‪ ،‬از اسپ فرود شده‪ ،‬تا زانو در گل فرو رفته‪ ،‬قطع مسافت کرده زحمت بسیار‬
‫کشیدند‪ ،‬چنان‏چه در فرودگاه بعد از دیری که اسپان را کاه بینداختند‪ ،‬به جز از اسپ‬
‫سواری سردار عبدالرحمان خان که عربی و از اسپان خانه‌زاد امیر کبیر بود‪ ،‬دیگران همه‬
‫خوابیده کاه می‌خوردند‪ ،‬و در چنین خستگی سردار رفیع‌ مقدار به دشواری قدری کباب‬
‫نموده‪ ،‬چیزی به سه تن از همراهانش داده‪ ،‬اندکی خود خورد‪ ،‬و دو روز از عدم توانایی‬
‫به حرکت‪ ،‬در آن‏جا درنگ کرده آب بوناک سیل که در آب گیر ایستاده بود‪ ،‬آشامیده روز‬
‫سوم وارد چاه‌کی شدند و به خان‏های خس‌پوش مردم آن‏جا فرود گشته‪ ،‬تا پانزده روز‬
‫رییس آن عالقه از سبب آن‏که به جز پنح نفر کسی نزدش نبوده‪ ،‬همه در ییالق بودند‪،‬‬
‫نزد ایشان نیامده‪ ،‬بعد ایشان را بر آمدنش آگهی داده‪ ،‬با پنج‏صد تن از ییالق خواسته‪،‬‬
‫نزدش فراهم شده بودند و دو پسر رقاص و یک‏دست ساز مر ّوجة آن سرزمین حاضر‬
‫آمده مالقات وحشیانه به جای آوردند‪ ،‬و پس از آن ده روز دیگر نیز از جهت توانا شدن‬
‫اسپان که آن‏جا علف خوب داشت‪ ،‬توقف نموده‪ ،‬بعد دویست نفر اشتر جهت برداشتن‬
‫آرد و جو کرایه گرفته‪ ،‬راه «پاللک» برداشتند و شش روز به کنار رود هیرمند قطع مسافت‬
‫‪( .1‬کالل) خسته شدن‪ .‬زبان ایشان کاللت یافته‪ :‬زبان ایشان از گفتار بازمانده‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪218‬‬

‫کرده‪ ،‬در قبیلة سردار شاه‌گل خان بلوچ فرود گشتند و مردم او از بیم آن که ایشان از‬
‫سواران امیر علم خان قاینی‌اند ‪ -‬که او در این وقت به ترکتاز مأمور کرده و ایشان خبر‬
‫شده بودند ‪ -‬تمام گریخته در جای ایمنی رفته پنهان شدند‪ .‬و ایشان دو تن پیر ضعیف را‬
‫که بازمانده بودند در مأوای گریخته‌گان یافته‪ ،‬به واسطة آن دو تن در پناه‌گاه مرم شاه‌گل‬
‫خان رفته و او پذیره کرده‪ ،‬از ایشان تس ّلی معاونت یافته‪ ،‬مطمین خاطر گشت و به مراسم‬
‫مهمان‌نوازی و کمک پروری پرداخته‪ ،‬نصف شب دو تن از جاسوسان او که برای معلوم‬
‫کردن سواران گماشتة امیر قاین فرستاده بود‪ ،‬خبر آوردند که سواران سیستان راه نزدیک‬
‫کرده‪ ،‬فردا وارد این‏جا خواهند شد‪.‬‬
‫و از شنیدن این خبر شاه‌گل خان نزد امیر محمداعظم خان اظهار کرده‪ ،‬صالح رفتن از‬
‫آن‏جا در مأمن دیگر ُجست‪ ،‬و او به سردار عبدالرحمان خان گفته‪ ،‬وی صالح داد و گفت‬
‫که هر کس به کار خویش داناتر است‪ .‬پس شاه‌گل خان با مال و مواشی و مردم خویش‬
‫در وقت سپیدة صبح راه ملجای دیگر پیش گرفته‪ ،‬راه شناسی نزد سردار عبدالرحمان‬
‫خان به خواهش خودش گذاشت و ایشان هنگام عشای شب آینده به رهنمایی آن مرد‬
‫که شاه‌گل خانش باز داشته بود‪ ،‬از قفای او رهنورد شدند و در وقت پیوستن به شاه‌گل‬
‫خان و مردمش‪ ،‬گرد سواران امیر قاین نمودار گردیده‪ ،‬امیر محمداعظم خان با نوکرانش‬
‫نزد شاه‌گل خان فرود شده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان با همراهانش راه مدافعه برگرفت و‬
‫به مسافت گلوله‌رس توپ نزدیک سیستانیان شده‪ ،‬استوار بایستاد تا که هزار سوار پیشتر‬
‫و از قفای آن شش‏صد سوار دیگر در رسیده‪ ،‬چون می‌دانستند که مردم شاه‌گل خان سوار‬
‫ندارند‪ ،‬سواران سردار رفیع‌مکان را دیده عنان بازکشیدند و کس فرستاده چون به خود‬
‫معلوم کردند که سواران افغان است سر کردۀ ایشان پیش آمده‪ ،‬با سردار واالتبار از اسپ‬
‫فرود شده‪ ،‬پس از مصافحه به روی فرشی که از فتراک‪ 1‬گشوده بگسترد‪ ،‬نشستند و امیر‬
‫محمداعظم خان نیز با اشارة برادرزاده‌اش پیش آمده‪ ،‬جلیس ایشان شد و پس از مالقات‪،‬‬
‫سواران سیستان به خواهش این دو تن مهمان عطف عنان کرده‪ ،‬امیر محمداعظم خان‬
‫نیز با ایشان همراه گشته‪ ،‬در جایی که شب گذشته‪ ،‬منزل داشت‪ ،‬با ایشان فرود گشت‬
‫و سردار عبدالرحمان خان معاودت کرده‪ ،‬از مردم قبیلة شاه‌گل خان علوفه برای ایشان‬
‫فرستاده‪ ،‬شب را هر کدام به مقامی که بودند به سر بردند‪.‬‬

‫ذکر سرگذشت امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان در سیستان و‬

‫ورود ایشان در برجند‬
‫و روز دیگر ساالر سواران‪ ،‬کس نزد سردار عبدالرحمان خان فرستاده‪ ،‬پیام داد که‬
‫‪ .1‬تسمه‌ای که از عقب زین اسپ می‌آویزند و با آن چیزی به ترک می‌بندند‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقویاقو ‪219‬‬

‫چون شاه‌گل خان و مردمش به سعادت و میمنت مقدم شما از تاراج ایمن شدند و ما‬
‫جانب «دوکوهه» که فرودگاه ماست مراجعت می‌کنیم؛ می‌باید که شاه‌گل خان تا آن‏جا‬
‫با ما رفته‪ ،‬بعد مراجعت کند تا عذر تهی‏دست باز گشتن ما در نزد امیر قاین و سردار‬
‫محمدشریف خان شود‪ ،‬و او قبول این معنی کرده‪ ،‬خواست که شاه‌گل خان را روان کند‪.‬‬
‫خواهرش گریه و ندبه‪ 1‬آغاز کرده‪ ،‬به رفتن او نزد سیستانیان رضا نمی‌داد تا که سردار‬
‫عبدالرحمان خان ضامن بازگشت او شده‪ ،‬نزد مردم قبیله به ضمانت بنشست‪ .‬آن‌گاه‬
‫شاه‌گل خان را به ضمانت پنج روزه در دوکوهه فرستاده‪ ،‬به امیر محمداعظم خان پیام‬
‫داد که پس از موعد مذکور‪ ،‬او را نزد خواهر و مردمش معاودت دهد و او هفت روز نزد‬
‫سیستانیان متوقف گردیده‪ ،‬خواهر و مردمش سراسیمه شدند و از سردار عبدالرحمان خان‬
‫که ضامن شده بود‪ ،‬خواهش حاضر آوردن او را نمودند‪ ،‬و او هر چند گفت که مرا وا‬
‫گذارید تا رفته شاه‌گل خان را آورده به شما بسپارم‪ ،‬نپذیرفتند تا کار منجر به پیکار گشت‬
‫و سردار عبدالرحمان خان دویست سواری که همراه داشت‪ ،‬نیمی را به کشاد دادن تفنگ‬
‫امر کرده‪ ،‬نصف دیگر را حکم تاختن نمود و از مردم قبیله نیز سه‌صد تن آهنگ جنگ‬
‫نموده‪ ،‬از مشاهدة این حال زنان ایشان مواشی و اموال را فرو گذاشته‪ ،‬با اطفال روی فرار‬
‫جانب کهسار نهادند و مردان نیز تاب درنگ نیاورده‪ ،‬از قفای ایشان بگریختند و سردار‬
‫عبدالرحمان خان دوصد نفر اشتر را از آن مردم به زیر بار خویش آورده‪ ،‬رهسپار گردید‪.‬‬
‫و مردم قبیله از دیدن این حالت به پای خجالت پیش آمده‪ ،‬عذر و عفو تقصیر خواستند‬
‫و بر عهده گرفتند که احمال سردار ستوده خصال را تا سیستان رسانیده‪ ،‬بعد اشتران خود‬
‫را بازستانند؛ چنان‏چه سردار خجسته اطوار با چندتن از صاحبان اشتران راه بر گرفته‪ ،‬در‬
‫دوکوهه وارد فرودگاه سیستانیان شد و از حال شاه‌گل خان پرسیده‪ ،‬به خود معلوم کرد که‬
‫نزد خان‌بابا خان بن مال یوسف خان سرتیپ هزاره‪ ،‬ساالر سواران قاین و سوارة هزاره‪،‬‬
‫مقید و محبوس است‪ .‬پس از راه ننگ افغانی نزد او شده‪ ،‬وی از خیمه بیرون گشته مراسم‬
‫پذیره به جای آورد‪ ،‬و سردار نیکو کردار هم‏چنان سواره مصافحه کرده‪ ،‬شاه‌گل خان را از‬
‫وی جویا شده‪ ،‬شنید که در خیمه است‪ .‬بعد او را بیرون طلبیده‪ ،‬خان‌بابا خان را مخاطب‬
‫ساخته‪ ،‬از سبب حبس او پرسیده‪ ،‬جواب شنید که نزد امیر علم خانش می‏برم‪ .‬پس سردار‬
‫سعادت دثار برآشفته‪ ،‬فرمود که او به ضمانت من نزد شما آمده است‪ ،‬نه این که به زور‬
‫و بازوی خویشش اسیر کرده اید‪ .‬دیگر این که او از رعایای متعلقة افغانستان است نه‬
‫مال ده و خراج گذار دولت ایران که به نام به غیش منسوب و مأخوذ نموده‪ ،‬از راه تنبیه‬
‫و تهدید نزد امیر قاینش برید‪ .‬و به این سخنان‪ ،‬خان بابا خان را الزام کرده و او به پاس‬
‫‪ .1‬ماتم‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪220‬‬

‫خاطر سردار با وقار که مهمانش می‏پنداشت هیچ نگفته‪ ،‬شاه‌گل خان را رها داد و سردار‬
‫بلند مقدار او را در هنگام عصر با ده تن از سوارن خویش نزد خواهر و مردمش فرستاده‪،‬‬
‫حق ضمانت ادا کرد‪ ،‬و هر ده تن سوار مذکور پس از سه روز مراجعت کرده‪ ،‬به رکاب‬
‫سعادت انتساب سردار خجسته کردار پیوست‪ .‬بعد با سواران سیستان رهسپار گشته‪ ،‬روز‬
‫دوم حرکت از آن‏جا به کنار رود هیرمند فرود آمدند‪ .‬و در وقت حرکت از دو کوهه‪،‬‬
‫خان‌بابا خان هفت‏صد سوار از راه خفا مأمور غارت «بریچی» متعلقة قندهار که متوطن‬
‫«پاللک» بودند کرد؛ چنان‏چه به وقت سپیدة صبح در قلعة که پانزده خانه‌وار دران مسکن‬
‫داشتند ریخته‪ ،‬قلعه‌گیان به مدافعه برخاسته‪ ،‬پنجاه تن را مقتول و زیاده از صد تن را‬
‫مجروح ساختند و در این حالت دیگر مردم بریحی که چهارهزار خانه‌وار و در کنار رود‬
‫هیرمند‪ ،‬سکنی و قرار دارند‪ ،‬از آواز تفنگ علم به جنگ رسانیده‪ ،‬راه محاربه پیش گرفتند‪.‬‬
‫و در این اثنا سردار عبدالرحمان خان از تمامت سواران‪ ،‬در عقب مانده‪ ،‬آهسته راه‬
‫می‏برید و از همه پس‌تر وارد فرودگاه شده‪ ،‬سواران سیستان را مشاهده کرد که دسته‬
‫دسته نشسته‪ ،‬باهم به طریقت مشورت سخن می‏رانند و خیام خود را نیز نیفراشته اند‪ ،‬و‬
‫از این حالت متفکر گشته‪ ،‬رأی همی‏زد تا که امیر محمداعظم خانش نزد خود طلبیده‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫چون وارد مجلس شد‪ ،‬بزرگان سیستان را که در مجلس نشسته بودند‪ ،‬مهموم و مغموم‬
‫دیده‪ ،‬سبب حزن و اندوه شان را پرسیده‪ ،‬واقعة مذکوره را بشنید و آشفته گشته‪ ،‬خان‌بابا‬
‫خان را که بانی آن فتنه بود و هم از سبب محبوس کردن شاه‌گل خان از وی دل آزرده‬
‫بود‪ ،‬امر زدن کرده‪ ،‬نوکرانش از پای او گرفته‪ ،‬از مجلس بیرونش کشیدند‪ .‬بعد خود سردار‬
‫واالتبار رفته‪ ،‬کشتگان و زخمداران را دیده‪ ،‬بقیه‌السیف را که دل از جان بریده بودند‪،‬‬
‫تسلی به انتقام گرفتن داده‪ ،‬هنگام عصر با نوکران خویش و تمامت سواران سیستان‪ ،‬پیاده‬
‫و بی توپ و نردبان‪ ،‬روی انتقام به قلعة مذکوره نهاد و چون به قرب قلعه رسیده‪ ،‬خندق‬
‫عمیق و شگرفی‪ 2‬دیده‪ ،‬در شگفت‪ 3‬ماند و از راه چاره‌جویی نخست کس نزد قلعه‌گیان‬
‫فرستاده‪ ،‬دعوت اطاعت کرد‪ ،‬و ایشان چون دانستند که فرستادة سردار عبدالرحمان خان‬
‫است‪ ،‬او را در اندرون قلعه برده‪ ،‬به خود معلوم نمودند که این سانحه ‪4‬از سوء تدبیر‬
‫خان‌بابا خان به روی کار آمده‪ ،‬دیگر حادثه‌ای نیست‪ .‬پس سه تن از قلعه بیرون گشته‪ ،‬نزد‬
‫سردار عبدالرحمان خان شدند و از آمدن آن سه تن‪ ،‬عذر لشکر سیستان خواسته شده‪،‬‬
‫به استصواب رای و اشارة صواب‪-‬نمای سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬قلعه و قلعه‌گیان را به‬
‫حالش گذاشته بازگشتند‪ ،‬و از آن‏جا راه برگرفته‪ ،‬در دو منزلی که از میان آن قوم عبور‬
‫‪ .1‬اندوهگین ‪ -‬افسرده خاطر‪.‬‬
‫‪ .2‬شگرف بزرگ و عجیب‪ .‬ک‬
‫‪ .3‬حیرت و تفکر‪ .‬ک‬
‫‪ .4‬واقعة ظهور یافته‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪221‬‬

‫کردند‪ ،‬سواران سیستان را که نزدیک آبادانی می‏شدند‪ ،‬به ضرب گلولة تفنگ می‌راندند‬
‫و علوفه نیز نمی‌دادند تا که امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان به نام خود‬
‫علوفه خریده‪ ،‬مهم سازی‪ 1‬می‌نمودند و چون وارد منزل «بنجار» شدند‪ ،‬بدون از سواران‬
‫رکابی امیر علم خان‪ ،‬سواران کشادة ملکی همه جانب خانه‌های خود رفته‪ ،‬پراکنده گشتند‪،‬‬
‫و سواران رکابی که جز ایشان دیگر سواره‌ای نزد امیر علم خان نبود‪ ،‬باهم در ناصرآباد‬
‫رفته‪ ،‬امیر مذکور با همین سواران مراسم پذیره به جای آورد‪ ،‬و از عرض راه سردار‬
‫محمدشریف خان امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان را از باب مهمانی در‬
‫خانة خود به «شریف‌آباد» فرود کرده‪ ،‬دو روز به اعزاز هر چه تمامتر احترام شان نمود‪ ،‬و‬
‫از آن‏جا در «ناصرآباد» شده‪ ،‬امیر علم خان ایشان را در خیمه‌های بزرگی که برای ایشان‬
‫افراشته بود‪ ،‬جای داده‪ ،‬خدمة ایشان را به خیام کوچک فرود کرد و دوازده روز به مهمانی‬
‫نگاه داشته‪ ،‬بعد باهم وداع کرده‪ ،‬هر چند استدعای برداشتن خیام بزرگ را نمود‪ ،‬ایشان‬
‫نپذیرفته‪ ،‬سه باب خیمة کوچک را با پنج هزار روپیه از همه نقد و جنسی که امیر علم‬
‫خان تعارف کرد برداشته‪ ،‬دیگر چیزی نگرفتند‪ .‬و این راهم از سبب آن که زیاده بر دوصد‬
‫دانه طال که نزد سردار عبدالرحمان خان مانده بود‪ ،‬دیگر هیچ نداشتند؛ که برای مصارف‬
‫راه برجند برگرفتند‪ .‬اگر نه پشیزی‪ 2‬را نمی‏پذیرفتند‪ .‬خالصه در روز بیست و نهم ماه‬
‫ذیحجة سال هزار و دوصد وهشتاد و پنج هجری از ناصرآباد راه برگرفته‪ ،‬روز پنجم ماه‬
‫محرم سنة هزار و دوصد و هشتاد و شش (‪ )1286‬وارد برجند شدند‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و هشتاد و شش هجری‬

‫و در خالل احوال سرگذشت مذکور‪ ،‬امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان‬
‫خان دوازده لک روپیة کله‌دار و دوازده هزار میل تفنگ که در هنگام توجه اعلی‌حضرت‬
‫امیر شیرعلی خان جانب غزنین‪ ،‬دولت انگلیس از راه تمنای دوستی برای امیر معظم‌الیه‬
‫فرستاده و در وقت محاربۀ غزنین در جالل‌آباد واصل گشته بود‪ ،‬در کابل رسیده‪ ،‬تحویل‬
‫مگزین‪ 3‬و قورخانۀ سلطنت شد‪ .‬و چون دولت موصوف این وجه و تفنگ را بدون‬
‫خواهش امیر شیرعلی خان فرستاده‪ ،‬در اوایل سلطنتش که از هرات وارد‪ .‬کابل شده‪،‬‬
‫خواهش اسلحه کرده و نداده بود؛ امر کرد که امانت نگاه دارند‪.‬‬
‫[و مقارن این حال سردار محمدیوسف خان که امیر شیرعلی خان را از سبب طریق‬
‫خدمت و اخوت‌پیمودنش با امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان نسبت به‬
‫‪ .1‬تدارک دیدن‪ ،‬آمادگی گرفتن برای امری‪.‬‬
‫‪ .2‬پول کوچک مسین یا برنجین کم بها‪.‬‬
‫‪ .3‬انبار مهمات ‪ -‬باروتخانه ‪ -‬مجله و مخزن‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪222‬‬

‫خود سرگران می‏دانست‪ ،‬عرض‌پرداز حضور او شده استدعای صحبت خلوت کرد‪ .‬و او‬
‫عرضش را پذیرفته‪ ،‬بار داد‪ .‬و چون شرفیاب محفل خلوت شده‪ ،‬زبان عذربیان به عرض‬
‫کشوده گفت که‪ :‬از سبب آن‏که همواره طریق خدمت امیر محمداعظم خان و سردار‬
‫عبدالرحمان خان پیموده‪ ،‬مخالف اعلی‏حضرت واال بوده‌ام‪ ،‬خود را مورد عتاب می‏دانم‬
‫که حاال کیفر کارم در کنارم نهاده شود‪ .‬و سزوارم و به آن‪ ،‬امید عفو تقصیر نیز دارم‪ .‬و‬
‫امیر شیرعلی خان روی او را بوسه داده به تلطفات شاهانه غبار خوف را از آیینة خاطرش‬
‫زدوده‪ ،‬مطمین خاطر ساخت‪ .‬و با آن در ظاهر به خاطر سردار محمداسلم خان که او نیز‬
‫یار و مددگار امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان بود و همیشه راه مخالفت‬
‫امیر شیرعلی خان می‏پیمود‪ ،‬الفت نمی‏کرد‪ .‬و در دل دوستش داشت؛ چنان‏چه پس از‬
‫قتل سردار محمداسلم خان که در موقعش مذکور می‏شود‪ ،‬چون روی دل جانب سردار‬
‫محمدیوسف خان داشت‪ ،‬دخترش را به شهزاده عبداهلل جان نامزد فرمود‪].‬‬

‫ذکر تشریف بردن اعلی‌حضرت امیر شیرعلی خان در انباله به خواهش امنای‬
‫دولت انگلیس‬
‫و مقارن این حال نامه‌ای از «ویسرای» کشور هند از راه التماس تجدید دوستی و‬
‫‪1‬‬

‫توثیق رشتة اتحاد‪ ،‬به پایۀ سریر سلطنت رسیده‪ ،‬چون مبنی به تشریف بردن اعلی‌حضرت‬
‫واال در «انباله» بود‪ ،‬پذیرفته آمد؛ چنان‏چه سامان سفر ساز کرده‪ ،‬سردار محمدیعقوب خان‬
‫را با سردار ولی‌محمد خان و سردار محمداسلم خان و سردار محمدیوسف خان و سردار‬
‫فتح‏محمد خان و غیره خدمت‏گاران در کابل گذاشته‪ ،‬خود با شهزاده عبداهلل جان که قدم‬
‫به مرحلۀ هفت سالگی نهاده بود و سید نورمحمد شاه خان و ناظر حسین‌علی خان و‬
‫صفدرعلی خان سپاه منصور و ایشک آقاسی شیردل خان و میرزا محمدحسن خان دبیر و‬
‫سردار خان سر عسکر و خوشدل خان بن ایشک آقاسی شیردل خان و غیره بزرگان و پنج‬
‫هزار سواره و پیادة نظام و یک هزار سوار کشاده و ارمغان شاهانه‪ ،‬راه پشاور برگرفته‪ ،‬در‬
‫منزل «جمرود» افسران نظام مقیمۀ پشاور با کمشنر‪ 2‬آن‏جا و تمامت افواج نظام پذیره‌اش‬
‫کرده‪ ،‬بیست و یک ضرب توپ برای تبریک ورود مسعودش کشاد دادند و مراسم پذیرۀ‬
‫شاهانه به جای آورده‪ ،‬در پشاور فرودش کردند‪.‬‬
‫خالصه سپاه نظام را در آن‏جا گذاشته‪ ،‬خود با یک‏صد و یک سوار راه بر گرفته‪،‬‬
‫به اعزاز و اکرام هر چه تمامتر در «انباله» شرف نزول افکند‪ ،‬و در روز ورود مسعودش‬
‫بدان‌جا‪ ،‬تمامت راجگان و نوابان و بزرگان کشور هند و سند و پنجاب با صاحب منصبان‬
‫‪ .1‬نایب السلطنه ‪ -‬فرمانفرما‪ .‬گورنر‪.‬‬
‫‪( .2‬کمیسیونر)‪ :‬کسی که حمل و نقل کاال یا خرید و فروش امتعه را عهده‌دار است‪ .‬دالل‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪223‬‬

‫و حکام و ضباط والیات از راه استقبال پیش آمده‪ ،‬مالقات رسمی به جای آوردند و در‬
‫منزلی که فراخور شأن اعلی‌حضرتش ترتیب داده بودند فرود آوردند‪ .‬و بعد از آن محفل‬
‫مکالمه را زیب و آرایش داده‪ ،‬اعلی‌حضرت امیر شیرعلی خان را تکلیف بر تشریف بردن‬
‫مجلس کرده‪ ،‬باهم به کرسی گفتگو نشستند‪ ،‬و قبل از آن‌که باب مکالمه باز شود و سخن‬
‫آغاز گردد‪ ،‬الرد ارل میو حکمران کشور هند از اعلی‌حضرت امیر شیرعلی خان رخصت‬
‫و اجازت حاضر شدن الرد نپیر کماندر جیف و الرد مکلوت و ستین‌کارت ترجمان را‬
‫خواسته‪ ،‬با اجازت و امر اعلی‌حضرت او هر سه تن حاضر مجلس شده‪ ،‬بعد امیر شیرعلی‬
‫خان زبان مقصد بیان گشوده‪ ،‬فرمود که‪« :‬هر گاه سخن به لباس و ملوس‪[ 1‬ملوث] به‬
‫وسواس گفته شود‪ ،‬بسیار است‪ ،‬اما؛ کالمی که خالی از کذب و ریب و عاری از عیب‬
‫باشد این است که از راه تجدید معاهده و توثیق مواضعه‪ 2‬وارد این وال‪ 3‬نگشته‌ام؛ که‬
‫پیمانی را که والد ماجدم امیر کبیر با جانس‌الرنس در جمرود در میان نهاده و شروط و‬
‫قیود چند در عهدنامه نگار داده‌اند‪ ،‬که یکی از آن جمله این است که‪ :‬هر که حکمران‬
‫افغانستان باشد‪ ،‬با دوست دولت برطانیه متحد‪ ،‬و با دشمنش معاند بوده‪ ،‬دولت برطانیه‬
‫به مخالفت و مؤالفت داخلۀ مملکت افغانستان که افاغنه در بین خود داشته باشند‪ ،‬در‬
‫معاونت و مدافعت هیچ یک مداخلت ننماید‪ ،‬و با هر که جالس سریر امارت افغانستان‬
‫شود و از بزرگان افغان باشد‪ ،‬طریق دوستی و مواالت پیماید و با خصمش از راه ِوداد‬
‫‪ 4‬و اتحاد نگراید‪ .‬فقط‪ .‬از این‏جا است که بسا کسان را هوای سلطنت افغانستان در سر‬
‫افتاده‪ ،‬مرتکب فتنه و شر شده‪ ،‬مفسدة بزرگ بر می‌انگیزند‪ ،‬زیرا که می‪-‬دانند که اگر‬
‫خاتم امارت به انگشت‪ ،‬و کلید فتح مملکت در مشت آرند‪ ،‬دولت برطانیه دوست شان‬
‫گردد و از این معنی خود را مستظهر دانند؛ چنان‏چه از هنگام انعقاد عهدنامة مذکوره‪ ،‬تا‬
‫کنون تخم نفاق در مزرعة قلوب فرزندان امیر کبیر کشته گشته‪ ،‬نایرة قتال و جدال بر پا‬
‫است‪ .‬و نیز در اختالل حوادث روزگار که کار پیکار استوار بود‪ ،‬آالت و ادوات حرب و‬
‫وجه نقد برای مصارف جنگ خانگی‪ ،‬از دولت برطانیه خواهش کردم‪ ،‬نظر به قرار داد‬
‫پدر نیکو سیرم و الرد جانس الرنس داده نشد تا که در محاربات سیدآباد و قالت و غیره‬
‫هزیمت یافته‪ ،‬سر خویش گرفتن‪ ،‬و حال آن که جای نشین پدر بودم و بر امارتم تصدیق‬
‫کرده بودید‪ .‬چون محاربات خانگی بود‪ ،‬به همان پیمان معاونتم نکردید و هنوز معاهدۀ‬
‫مذکوره باقی است‪ .‬پس چگونه تجدید عهد نمایم و عهدی را که باعث شور و آشوب‬
‫دایمی در افغانستان باشد‪ ،‬از نو موثق دارم‪ .‬و اینک که از لطف خداوند بی‌مانند و زور‬
‫‪ .1‬یحتمل که «ملوه» یا «ملبس» بوده باشد‪.‬‬
‫‪ .2‬باهم قرارداد و قرار نهادن‪ .‬ک‬
‫‪ .3‬والیت ‪ -‬شهر و منطقه‬
‫‪ .4‬دوستی ‪ -‬محبت‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪224‬‬

‫بازوی ظفرپیوند خویش‪ ،‬جالس سریر امارت شده‌ام‪ ،‬در این جا آمدم که قطع آن معاهده‬
‫کنم و وجه نقد و تفنگ که بدون خواهش من طوع ًا فرستاده‌اید‪ ،‬امانت نگاه داشته شده که‬
‫مسترد شود و از آن جمله دولک روپیه را در محاربة «زنه‌خان» به مصرف رسانیده و یک‬
‫لک دیگر را تحفه و ارمغان خریده‪ ،‬جهته شما آورده ام‪ .‬که این سه لک روپیه را می‏توانم‬
‫که ادا نمایم‪ ،‬فقط‪».‬‬
‫و الرد میو زبان پاسخ گشوده گفت که‪ :‬از سخن گذشته بادی در گذشته‪ ،‬عهد جدید‬
‫موثق منعقد کرده شود‪ .‬و امیر شیرعلی خان در جواب او فرمود که‪« :‬اگر دولت برطانیه‪،‬‬
‫دوستی امیر و مردم افغانستان را مکفی و بسنده بوده و بیست لک و یک کرور روپیه و‬
‫بیست و سی‏هزار تفنگ دانسته باشد که بدان دفع خصم بیرونی کرده شود‪ ،‬بسی دشوار‬
‫بلکه نااعتبار است‪ ،‬زیرا که به این قدر وجه و سالح از عدم اسطاعت‪ ،‬مردم افغانستان با‬
‫کسی مخاصمت نتوانند کرد‪ .‬تا مالیات پنج ساله از ایشان معاف و به قدر مالیات پنج ساله‬
‫و اندازۀ کفایت نظام و حفاظت سرحدات از دولت برطانیه داده نشود‪ ،‬مردم افغانستان‬
‫توان مقاتلت و مدافعت خصم خارجه را هرگز ندارند‪ .‬و هرگاه دولت برطانیه به قدر‬
‫کفایت امور مذکوره‪ ،‬اعانت و امداد نماید‪ ،‬البته مردم افغانستان معاونت دولت برطانیه‬
‫را در مهمات خود مکفی و بسنده دیده‪ ،‬به توسط من که پادشاه ایشانم‪ ،‬دولت برطانیه‬
‫را دوست دانسته‪ ،‬به جان و دل در دفع خصم بیرونی خواهد کوشید و چشم از حقوق‬
‫دوستی نخواهند پوشید‪ ،‬و اگر اعانت و امداد را وعده به وقت حرکت دولت روس به‬
‫جانب کشور هند گذارد‪ ،‬به کار یکی از جانبین انگلیس و افغان نخواهد آمد‪ ،‬زیرا که‬
‫خیال دولت برطانیه در دوستی با سلطنت افغانستان‪ ،‬در مدافعت دولت روس است که در‬
‫وقت توجه او جانب هند‪ ،‬مردم افغانستان سدّ راه شده دولت روس را مانع گردد‪ ،‬و این‬
‫امر بدون این که از امروز‪ ،‬پنج ساله مالیات عفو شود و به قدر آن و اندازة مواجب نظام و‬
‫کفایۀ سرحداست و ثغور‪ ،‬وجه نقد و اسلحه از دولت برطانیه داده شود که تا وقت اقدام‬
‫دولت روس تمام اسباب و آالت مدافعه آماده گردد‪ ،‬صورت‏پذیر نیست‪».‬‬
‫و الردمیو خواهش امیر شیرعلی خان را از امور شاقه و مهمات فوق‏الطاقه دانسته‪،‬‬
‫وعدة جواب خواست که در موقع گفته می‌شود‪ .‬اما؛ حال امنای دولت برطانیه‪ ،‬دوستی‬
‫را منوط بدان داشته‌اند که وثیقة عهد جدید نگارش یافته‪ ،‬دوازده لک روپیه چهرۀ شاهی‬
‫همه ساله بر سبیل استمرار و دوازده هزار میل تفنگ بالفعل با شش ضرب اتواپ قاطری‬
‫و شش ضرب اتواپ پیلی مکمل اسباب‪ ،‬با قورخانه از دولت اعانت ًا قبول فرموده شود‪ ،‬و‬
‫زیاده بر این سه تن را از گماشتگان دولت برطانیه‪ ،‬که از مردم مسلمان باشند و در کابل‬
‫و قندهار و هرات‪ ،‬جای اقامت از جانب امیر افغانستان داده آید و محافظت ایشان را نیز‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪225‬‬

‫نماید تا ایشان از احوال دول خارجه آگاهی حاصل کرده‪ ،‬به کارگزاران دولت برطانیه خبر‬
‫دهند‪ .‬البته برطبق آگاهی دادن آنان‪ ،‬امنای دولت برطانیه به تهیة کار پرداخته‪ ،‬وجه نقد و‬
‫اسلحه و جباخانه به قدر کفایت داده‪ ،‬ابا نخواهند کرد‪.‬‬
‫و امیر شیرعلی خان از وعده‌ای که الرد میو در باب سررشتۀ کلیه ‪ -‬چنان‏چه مرقوم‬
‫گشت ‪ -‬داده و گفت که در موقع گفته می‌شود و این را نیز گفت مطمین خاطر گشت‬
‫که کار پردازان دولت برطانیه از کذب سخن نکنند‪ ،‬قبول کرده‪ ،‬اقامت دایمی سه تن‬
‫را از خدمة دولت مذکوره در افغانستان نپذیرفته‪ ،‬فرمود که این امر را بدون استرضا و‬
‫استصواب مردم نظامی و ملکی طوایف افغان‪ ،‬نمی‌توان بر عهده گرفت‪ ،‬زیرا که پاس‬
‫داشتن و محافظت کردن نوکران دولت برطانیه را می‌باید به مردم قومی افغان کرد‪ .‬و ایشان‬
‫از سبب مغایرت در ملت و عدم مشاورت‪ ،‬از قرار داد واقف نبوده‪ ،‬آدمان دولتی را ضایع‬
‫خواهند کرد‪ ،‬و اگر از حقیقت آگاه گردند هم به تحریک بزرگان که از ایشان ناپرسیده‪،‬‬
‫متعهد این امر شوم‪ ،‬آسیبی رسانیده‪ ،‬حمل بر بی‏خبری خود کنند‪ ،‬و آن وقت ملوم همۀ‬
‫دول من بشوم‪ .‬ا ّما؛ آدمی را که اقامت نگزیند و به اسم مهمان داخل افغانستان شده‪ ،‬پس‬
‫از چندی مراجعت کند‪ ،‬می‌توان حفاظت نمود‪ ،‬فقط‪.‬‬
‫و الردمیو سخن اخیر را پذیرفته‪ ،‬وثیقة عهد را بر طبق فصول و شروط مذکوره که‬
‫در بین جانبین گفته و شنفته شد‪ ،‬نگار داده‪ ،‬ولیعهدی شهزاده عبداهلل جان را نیز درج‬
‫عهد نامه کرده‪ ،‬جانبین مهر بر نهاده‪ ،‬به یکدیگر سپردند‪ .‬و [روز دیگر‪ ،‬امیر شیرعلی خان‬
‫را از راه اعزاز و اکرام به تماشای عجایب خانه برده از جانب دولت به وی خبر دادند‬
‫که هرچه از اسباب عجایب خانه بردارد مأذون بوده‪ ،‬گویا منت بر دولت گذارد‪ .‬و او از‬
‫همة آالت و ادوات قرآنی را که به خط کوفی و بر زبر میزی بود‪ ،‬برداشته دیگر به هیچ‬
‫چیز اعتنا نکرد‪ ].‬در این حال‪ ،‬زنان بزرگان و افسران انگلیسان که در آن مجمع حاضر‬
‫بودند‪ ،‬اجازت خواسته‪ ،‬شهزاده عبداهلل جان ولیعهد را در کنار گرفته و یکی به عزت‬
‫از دیگر ربوده و بوسه داده‪ ،‬با خود بردند‪ .‬و هر کدام ساعت و چاقو و آینه و غیره به‬
‫وی داده‪ ،‬چون پدر واالگهرش فرموده بودکه نگیرد از هیچ یک را قبول نکرد تا که همة‬
‫زنان عرض‌پرداز شده‪ ،‬از اعلی‌حضرت امیر شیرعلی خان استدعای پذیرفتن کردند‪ ،‬و او‬
‫شهزاده را امر کرد که تحفه و هدیه ایشان را بپذیرد‪ .‬بعد شهزاده هر چه را که دادند‪ ،‬رد‬
‫نکرد‪[ .‬و از آن جمله چند گز مخملی که به وی تعارف کرده بودند و او نزد پدر خجسته‬
‫اخترش نهاد‪ ،‬در حال خیاط حضور را فرمود که از آن مخمل قرآنی را که تبرکا برداشته‬
‫بود‪ ،‬در اندرون عجایب خانه غالفی دوخته‪ ،‬بعد بیرون شده] بعدها در منزل تشریف برد‬
‫و روز دیگر وجه نقد و تفنگ و اتواپی را که به شرح رفت با هجده زنجیر پیل ُم َّکمل‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪226‬‬

‫اسباب و قورخانه پیش کشیده‪ ،‬روز دیگر بیست و دو فوج پیادۀ مقیم انباله را با سوارۀ‬
‫نظام و توپخانه صف‌ها بربسته‪ ،‬امیر شیرعلی خان را به نظارة سپاه در لشکرگاه بردند‪،‬‬
‫و در وقت تشریف بردنش در عسکرگاه‪ ،‬اسپ سواری پیش کشیدند‪ .‬و او سوار اسپ‬
‫نشده‪ ،‬پیل خواهش کرد و انگلیسان پیل خاصۀ حکمران کشور هند را حاضر آوردند و‬
‫بدان بر نشسته‪ ،‬چون نزدیک لشکرگاه شد‪ ،‬تمامت سپاه دو حصه گشته‪ ،‬راه عبور برای‬
‫مرور اعلی‌حضرت امیر شیرعلی خان گشودند‪ ،‬و او داخل فوج شده‪ ،‬افسر و سپاهی‪،‬‬
‫مراسم تعظیم و تکریم به تقدیم رسانیدند‪ ،‬و الرد میو که در اخیر صفوف سپاه ایستاده‬
‫بود‪ ،‬تکریم کرده بعد مراجعت کرد و دوازده‏هزار میل تفنگ دیگر با سه لک روپیه به رسم‬
‫هدیه که با تفنگ‌های قراردادی‪ ،‬بیست و چهارهزار میل شود و دیگر تحف و هدایا پیش‬
‫کشیده‪ ،‬وداع کردند‪ .‬و امیر شیرعلی خان آهنگ مراجعت کرده‪ ،‬در حین حرکتش جانب‬
‫پشاور‪ ،‬شاه‏مراد خان را به فرمان طلب از جالل‌آباد در پشاور خواسته‪ ،‬پس از رسیدن او‬
‫و نزول موکب واال در پشاور‪ ،‬عقد نکاح دختر محمدعثمان خان وزیر‪ ،‬با ذات اقدس واال‬
‫انعقاد یافته‪ ،‬حرم محترمش را به حفاظت شاه مراد خان در جالل‌آباد فرستاد‪ .‬و آن‌گاه که‬
‫اعلی‌حضرت واال از پشاور وارد جالل‌آباد شده‪ ،‬راه کابل بر گرفت‪ ،‬حرم محترم از قفای‬
‫اردوی مع ّلی رهسپار کابل گشت و خود او وارد کابل شده‪ ،‬به نظم و نسق مملکت و‬
‫ترتیب سپاه و تربیت رعیت پرداخته به لشکر گرفتن نظام مواظب گشت‪.‬‬

‫ذکر مأمور شدن سردار فتح‌محمد خان به التماس سردار محمدیعقوب خان به‬
‫حکومت هرات‬
‫و مقارن این حال که امیر شیرعلی خان به گرفتن فوج نظام و رعایت انام اشتغال‬
‫داشت‪ ،‬سردار محمدیعقوب خان که هرات و سردار فتح‌محمد خان را از خود‪ ،‬و سردار‬
‫محمدابراهیم خان حاکم آن‏جا را اگر چه بردارش بود‪ ،‬بیگانه می‌پنداشت؛ عرض پرداز‬
‫حضور قبلة امجدش شده‪ ،‬استدعا نمود که سردار محمدابراهیم خان از حکومت هرات‬
‫معزول؛ و سردار فتح‌محمد خان منصوب فرموده شود‪ .‬و عرض او رتبة منظوری ‪1‬یافته‪،‬‬
‫سردار محمدابراهیم خان به فرمان طلب در کابل آمده‪ ،‬سردار فتح‌محمد خان از راه حکومت‬
‫در هرات رفت و با وجود این گونه مالطفات که هیچ خواهش سردار محمدیعقوب خان‬
‫رد نمی‌شد وی به اغوای اهل غرض‪ ،‬بل به هواجس نفسانی‪ 2‬و وساوس شیطانی از‬
‫سبب ولیعهدی شهزاده عبداهلل جان با پدر سرگران شده تخم زوال نعمت در مزرعة دل‬
‫کاشته‪ ،‬از آب حسد در نشو و نما همی‏آورد‪ ،‬و ظاهرا ً از هیبت سلطنت چیزی نگفته‪ ،‬باطن ًا‬
‫‪ .1‬مورد قبول واقع شدن‪ ،‬مورد تأیید واقع شدن‪.‬‬
‫‪ .2‬هواجس به معنی خطرات‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪227‬‬

‫‌سفت و مترصد فرصت مخالفت پدر‪ ،‬روز به سر‬ ‫به مِثقب‪ 1‬فکر نکوهیده‪ ،‬دانة نفاق می ُ‬
‫می‌برد تا که امیر شیرعلی خان از خالف‌جویی و هرزه‌گویی او نسبت به خود آگاه گشته‪،‬‬
‫دفعت ًا از اوج اعتبارش فرود آورده‪ ،‬اسبابی که باعث مکنت و حشمت و رفعت او بودند‬
‫همه ضبط‪ ،‬و از وی به امر پدرش باز داشته شد و به جز از چهارصد سوار نظام که در زیر‬
‫امر کرنیل فقیراحمد خان ریکا و تنخواه خوار خود او بودند‪ ،‬در نزدش مانده‪ ،‬دیگر چیزی‬
‫از آالت تجمل و جالل برایش نگذاشت‪ .‬و او از مشاهدة این حال زیاده‌تر مضطرب احوال‬
‫گشته‪ ،‬از افعال و اعمال خویش که نسبت به پدرش در دل داشت‪ ،‬هیچ در خاطر نیاورده‪،‬‬
‫پدر را در بارة خود بدسکال می‌پنداشت و جویای فرصت گریز بوده‪ ،‬روز به سر می‏برد‪.‬‬

‫ذکر بغی سردار محمداسماعیل خان و اخراج شدنش جانب هندوستان‬

‫و در خالل احوال مذکوره سردار محمداسماعیل خان پسر سردار محمدامین خان که از‬
‫سبب فتح کابل که ذکرش در تضاعیف‪ 2‬وقایع سال هزار و دوصد و هشتاد و پنج (‪)1285‬‬
‫هجری گذشت و باعث هزیمت امیر محمداعظم خان و استقالل سلطنت امیر شیرعلی‬
‫خان‪ ،‬همین تسخیر کابل شد؛ خود را در امارت شریک امیر شیرعلی خان می‌پنداشت‪ .‬و‬
‫امیر شیرعلی خانش نخست به حکومت ترکستان نامزد فرموده‪ ،‬در ثانی به اندیشة این‏که‬
‫مبادا مصدر فتنه‌ای شود‪ ،‬از رفتن ترکستانش بازداشت و او از این معنی آزرده گشته‪ ،‬از‬
‫شهر در قلعة مادر وزیر‪ ،‬واقع چهار دهی رفته‪ ،‬سواره و پیادة راتبه خوار خویش را با خود‬
‫برده‪ ،‬با امیر شیرعلی خان هنگامه آرای قتال گشت‪ ،‬و امیر شیرعلی خانش هر چند هدایت‬
‫و استمالت نمود نشنود تا که منشی بختیار خان سفیر دولت انگلیس مأمور استمالت او‬
‫شده‪ ،‬به دآلسایی و وعده نوازش در چنداولش آورد و چون اکثر از نوکران او از قزلباشیة‬
‫چنداول بودند‪ ،‬دروازه‏های چنداول را بربسته آهنگ جنگ کرد‪ .‬و امیر شیرعلی خان از‬
‫باالحصار‪ ،‬افواج نظام را با اتواپ آتشبار بر دامنة کوه شیردروازه که مشرف بر چنداول‬
‫است فرستاده‪ ،‬امر کرد که اگر مردم چنداول طریق معاونت سردار محمداسماعیل خان بر‬
‫گرفته‪ ،‬او را بیرون نکنند‪ ،‬مردم سکنة آن را با امارتش هدف گلولة توپ و تفنگ ساخته‪،‬‬
‫با خاک یکسان نمایند‪ .‬و خوانین قزلباشیة مرادخانی وزیر آباد و افشار و غیره از این امر‬
‫پادشاهی آگاه گشته‪ ،‬از هر جانب نزد امیر شیرعلی خان شده‪ ،‬تنبیه و تهدید سردار محمد‬
‫اسماعیل خان را به عهده گرفتند که بدون مقاتله و محاربة سپاه پادشاهی‪ ،‬او را با دست‬
‫بسته‪ ،‬حاضر بارگاه سلطنت کنند‪ ،‬اما؛ قبل از دیگران ناظر حسین‌علی خان با صفدرعلی‬
‫خان بردارش که از پدر پنجشیری و از طرف مادر از مردم سپاه منصور چنداول و خادم‬
‫‪ .1‬مثقب به معنی برمه‬
‫‪ .2‬تضاعیف‪ ،‬قات‌ها و میانه‌ها‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪228‬‬

‫اخالص کیش و نمک خوار صداقت اندیش امیر شیرعلی خان بودند‪ ،‬به اندیشة این که‬
‫قوم شان گرفتار عتاب پادشاهی نشوند و خراب و بیاب‪ 1‬نگردند‪ ،‬داخل چنداول شده‪،‬‬
‫سردار محمداسماعیل خان را کشیده‪ ،‬با خود در باالحصار بردند و شب او را به قسم‬
‫محبوس نگاه داشته‪ ،‬بامدادن امر اخراج او و سردار صالح‌محمد خان و سردار ذوالفقار‬
‫خان برادرانش از حضور امیر شیرعلی خان صادر گردیده‪ ،‬ایشک آقاسی شیردل خان‬
‫مأمور گشت که ایشان را جانب هند برده‪ ،‬به سرحدداران دولت انگلیس سپرده مراجعت‬
‫کند‪ ،‬و او هرسه تن را بعد از توقف نوزده شب در چنداول و یک شب در باالحصار‬
‫برداشته‪ ،‬به سرحد هند رسانیده‪ ،‬برگشت‪ .‬و سردار محمد اسماعیل خان از آن‏جا گریخته‪،‬‬
‫به راه صوات داخل والیت بدخشان شد و از آن‏جا در کوالب رفته‪ ،‬از آن‏جا وارد بلخ شد‬
‫و در آن‏جا از تهی‏دستی روزگارش تلخ گشته‪ ،‬از طریق انابه شرفیاب حضور امیر شیرعلی‬
‫خان گردید‪ ،‬و او دو باره از کابلش اخرج هند کرده‪ ،‬در الهورش فرستاد و در آن‏جا می‌بود‬
‫تا که از اجل موعود فوت نمود‪.‬‬

‫ذکر احداث شهر جدید موسوم به شیرپور‬

‫و پس از اخراج فرمودن سردار محمداسمعیل خان‪ ،‬سردار شیرعلی خان را به ایالت‬
‫قندهار سرافرازی داده‪ ،‬شهر جدید بزرگی در جنب شمالی شهر کابل به دور پشتة بی‌بی‬
‫ماهرو بنا نهاده‪ ،‬موسوم به شیرپورش کرده‪ ،‬به تعمیر آن پرداخت و موازی پنجاه قلبه زمین‬
‫که مساوی از دوهزار جریب باشد‪ ،‬برای عمارات سکنة شهر برگزیده‪ ،‬پشتة مذکوره را‬
‫محل عمارات پادشاهی قرار داد و نخست صرف خیرات و صدقات فرموده‪ ،‬اساس حایط‬
‫شهر را آغاز نهاد و دیوار ستبری که توپ و فوج بر فراز آن گردش کند‪ ،‬مشتمل بر بروج‬
‫متعدده و دروب‪ 2‬وسیعة مرتفعه‪ ،‬امر افراشتن کرد و در طرف اندرون دیوار حصار‪ ،‬به‬
‫فاصلة گردش فوج و توپخانه‪ ،‬دیوار جداگانه و جای اقامه افواج‪ ،‬متضمن بر بیوت کثیره‬
‫معین فرموده‪ ،‬ناظر حسین‌علی خان را مهتمم‪ 3‬این کار مقرر کرد و چند تن از افسران‬
‫نظامی و بزرگان ملکی را برای تهیة اسباب تعمیر از قبیل سنگ و چوب و خشت خام و‬
‫پخته و آهک و آهن و غیره به زیر دست او گماشت و تمامت سپاه نظام را به زیر دست‬
‫بنایان و معماران و نجاران و غیره مأمور کار کرده‪ ،‬در ماه پنج روپیه اضافه از تنخواه‬
‫ماهوارة سپاهیان که هفت روپیة کابلی بود‪ ،‬اجوره قرار داد و تا پنج سال هزاران معمار و‬
‫نجار و ِگلکار و آهنگر و اجوره کار‪ ،‬دیوار سمت جنوب شهر و نصف از ضلع مغربی و‬

‫‪ .1‬بیاب بر وزن شتاب به معنی خراب‬

‫‪( .2‬جمع درب) دروازه‌ها درب‪ :‬دروازة شهر و قلعه – دروازة فراخ ‪ -‬راه سخت و تنگ در کوه‪.‬‬
‫‪ .3‬مسئول ‪ -‬ناظر ‪ -‬عهده‌دار‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪229‬‬

‫قدری از ضلع مشرقی افراخته گشت و چاه بزرگی به فراز ت ّلی که برای عمارات شاهی‬
‫اختیار کرده‪ ،‬جهت آب دادن عمارات و باغ و بوستان حفر کرده‪ ،‬و هنوز به آب نرسیده‬
‫بود که باز ماند‪.‬‬

‫ذکر سرگذشت امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان در عرض راه‬
‫برجند و مشهد‬
‫و در خالل احول مذکوره ‪ -‬چنان‏چه از پیش به شرح رفت ‪ -‬امیر محمداعظم خان‬
‫و سردار عبدالرحمان خان از راه غربت و جالی وطن در روز پنجم ماه محرم سنة هزار‬
‫و دوصد و هشتاد و شش (‪ )1286‬هجری وارد برجند شدند‪ .‬و در آن‏جا پسران امیر علم‬
‫خان‪ ،‬مقدم ایشان را گرامی داشته‪ ،‬اقصی‌الغایت مهمان نوازی کردند و روز دوم ورود‬
‫ایشان‪ ،‬مادر امیر علم خان ایشان را از راه مهمانی دعوت کرده‪ ،‬مراسم اعزاز و اکرام به‬
‫تقدیم رسانید‪[ .‬و در آن‏جا سردار عبدالرحمان خان هر روزه در حسینیه رفته‪ ،‬ذکر مصایب‬
‫حضرت امام حسین (رضی اهلل عنه) را استماع همی‌کرد تا که ایام عاشورا سپری گشته]‬
‫در روز دوازده ماه محرم از برجند راه برگرفته‪ ،‬چون وارد شهر مخروبة «سرایان» شده‪،‬‬
‫آثار عمارات‪ ،‬عظیمه دیده‪ ،‬از ناپایداری و بی‏ثباتی دنیا متأسف گشته‪ ،‬از آن‏جا در موضع‬
‫یونسی که منزل بدهوایی است فرود شدند و مردم آن‏جا از ردائت‪ 1‬و شوری آب و هوا‬
‫هریک ذخیره‌ای‪ 2‬جداگانه از آجر و حجر و آهک برای خود ساخته‪ ،‬آب باران در آن‬
‫فراهم شده‪ ،‬آشامیدن شان از آن است‪ .‬و قبل از نزول کردن در این منزل امیر محمداعظم‬
‫خان را تب عارض گردیده‪ ،‬یک ماه از راه سپردن باز ماندند تا که افاقه‪ 3‬یافته‪ ،‬عزم راه‬
‫نوردیدن کردند [و سردار عبدالرحمان خان چهار علم ماتم دهة محرم را از مسجد برداشته‬
‫به مثابة تخت روان‪ ،‬محفة ترتیب داده که عمش را برآن نشانیده‪ ،‬جاده پیما شودند‪ .‬و در‬
‫این حال‪ ،‬مردم ده از شکستانیدن طوغ‌ها به نزاع برخاسته‪ ،‬سردار عبدالرحمان به عزم دفع‬
‫منازعه فرمود که اگر این چوب‏ها مال کسی باشد اینک بهای آن را مضاعف بستاند‪ .‬و‬
‫اگر نذر امام حسین (رضی اهلل عنه) باشد ما که مسافر و مریض داریم‪ ،‬تصرف آن‏ها را‬
‫سزاواریم و مردم ده این را شنیده ساکت شدند‪ .‬و ایشان] هنگام شام رهسپار گشته‪ ،‬و چند‬
‫منزل در شب قطع مسافت‪ ،‬و روز استراحت کرده‪ ،‬وارد کاریز شهزاده شده‪ ،‬در عمارتی‬
‫که شهزاده مخصوص خویش پرداخته بود‪ ،‬فرود گشتند و سردار عبدالرحمان خان که‬
‫در دوا و غذا و تیمارداری بیمار‪ ،‬مهارت تامه داشت‪ ،‬به عدم التفات ع ّمش نسبت بدو‪،‬‬

‫‪ .1‬بدی‪.‬‬
‫‪ .2‬حوض‪ ،‬انبار‪ .‬ک‬
‫‪ .3‬بهبود‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪230‬‬

‫او ع ّمش را دوست می‌داشت؛ چنان‏چه دوا و غذای او را به دست خود ترتیب داده‪ ،‬به‬
‫دیگری وا نمی‏گذاشت و سردار محمدسرور خان که نسبت فرزندی با امیر محمداعظم‬
‫خان داشت‪ ،‬در همة ایام بیماری او دو بار به عیادتش رفته‪ ،‬دیگر در جایی که فرود می‌شد‬
‫مشغول کار خود می‏بود و در این منزل یکی از خدمه قدری زردآلو حاضر کرده‪ ،‬امیر‬
‫محمداعظم خان میل خوردن آن نمود و چون چهار روز بود که تب او را فروهشته بود‪،‬‬
‫سردار عبدالرحمان خان با طبیبی که همراه شان بود‪ ،‬هر چند منعش نمود نپذیرفته ‪ -‬چند‬
‫دانه فرو برد‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان از ناپذیرفتن گفتة خویش آشفته گشته‪ ،‬نزد نوکران‬
‫خود رفت و از تهی‌دستی اسلحة خود را فروخته‪ ،‬صرف می‌نمود و در هنگام عصر این‬
‫روز با وجود آشفتگی از راه عیادت نزد عمش شده‪ ،‬اجازت رفتن تربت عیسی خان‬
‫حاصل کرد و به راه افتاده‪ ،‬عمش با وی قرارداد که پس از پنج روز از قفا رهنورد شوم و‬
‫او که از مصارف دویست سوار و عدم درهم و دینار‪ ،‬متعسر و ناچار شده بود‪ ،‬وارد تربت‬
‫عیسی خان گشته‪ ،‬در باغی که حاکم آن‏جا ساخته و از یک سال عزل گردیده‪ ،‬به تهران‬
‫رفته بود نزول کرد و عمارت جانب دیگر باغ را برای ع ّمش بپرداخته‪ ،‬خود در عمارت‬
‫جانب دیگر جای گزید‪.‬‬

‫ذکر اعزاز و اکرام کردن حاجی حسن‏علی تاجر و وجه‌دادن به امیر و سردار‬
‫عبدالرحمان خان‬
‫و در باغ مذکور حاجی حسن‌علی نام تاجر داخل شده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان‬
‫را مالقات کرده از حقیقت حال و عسرت و پریشانی احوالش به خود معلوم نموده‪،‬‬
‫عرض‌پرداز شد که هر قدر وجه برای مصارف خویش به کار دارد‪ ،‬پیش کشیده می‌شود‪.‬‬
‫و او که از ادای احسان آن مرد کریم به واسطة تهی‌دستی عاجز بود‪ ،‬به جز از علوفة آدم‬
‫و اسپ دیگر چیزی خواهش ننمود تا که روز ششم امیر محمداعظم خان نیز رسیده‪ ،‬در‬
‫باغ فرود شد و مخارج او و پسرش را نیز بر عهده گرفته‪ ،‬در هیچ چیز از البسة انسانی و‬
‫ُجل و افسار و توبرة حیوانی و زین ویراق‪ ،‬مضایقه نکرد‪ ،‬و آن قدر مهربانی و زرافشانی‬
‫و مهمان‌نوازی نمود که از تاجران دیگر بالد‪ ،‬امکان به جای آوردن نبود‪ ،‬چنان‏چه خود‬
‫سردار موصوف در روزنامة خویش می‌نگارد که‪« :‬تا زنده باشم منت بار احسان او بوده‪،‬‬
‫نمی‌دانم که چطور ادای آن خواهم کرد که شخص تاجر ناشناس از زر خویش در گذشتن‬
‫و به بیگانه از وطن‪ ،‬انفاق کردن مقدور کسی نیست‪».‬‬
‫خالصه ده روز در آن‏جا به سر برده‪ ،‬امیر محمداعظم خان را از راه نُکس‪ 1‬مرض‬

‫‪ .1‬نکس به ضم میم‪ ،‬عود کردن مرض بار دوم ‪ .‬ک‬

‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪231‬‬

‫فواق‪ 1‬عارض گشت و ده روز دگر از راه‌ پیمودن باز مانده تا که او شفا یافت‪ .‬و پسر‬
‫حمزه میرزای حکمران خراسان که پدرش به غارت کردن ایل ترکمان رفته بود‪ ،‬از ورود‬
‫ایشان در تربت عیسی خان و بیمار و ناتوان بودن امیر محمداعظم خان آگاه گشته‪ ،‬به‬
‫ذریعة تلگراف به پایة سریر سلطنت خبر داده‪ ،‬بعد به امر اعلی‌حضرت ناصرالدین شاه یک‬
‫تخت روان و بیست و چهار رأس استر جهت سواری امیر معزی الیه از مشهد فرستاده‪،‬‬
‫یک ماه دیگر نیز در تربت عیسی خان توقف کردند‪ ،‬و در وقت حرکت از آن‏جا مخارج‬
‫ایشان را با حاجی حسن‌علی خان محاسبه کرده سی و پنج هزار روپیه که معادل است با‬
‫هفت‏هزار تومان ایران‪ ،‬به میزان رفت و پس از قطع حساب‪ ،‬حاجی موصوف را با خود‬
‫همراه گرفته‪ ،‬جانب مشهد رهنورد شدند و روز ششم وارد تپه سالم شده‪ ،‬تعظیم قبة‬
‫منورة امام رضا (رضی اهلل عنه) را به تقدیم رسانیده‪ ،‬چون نزدیک شهر مشهد رسیدند‪،‬‬
‫صد سوار زرین کمر از فراشان حضرت امام رضا (رض) باشش رأس اسپ عربی زین و‬
‫یراق مرصع و دو کالسکه که یکی خاصه جالل‌الدوله پسر ناصرالدین شاه و دیگری مال‬
‫حشمت‌الدوله حمزه میرزای حکمران خراسان بود‪ ،‬از راه مهمان‪‎‬نوازی و پذیره پیش آمده‪،‬‬
‫به اعزاز و اکرام تام به شهر درآوردند و به قرب شهر‪ ،‬پسر حشمت‏الدوله با هزار سوار به‬
‫استقبال بیرون شده‪ ،‬مراسم پذیره به جای آورد‪ .‬و چون داخل شهر گردیدند‪ ،‬یک دسته‬
‫فوج پیادة نظام با دو موزیک‌خانه در خیابان مقابل ارگ دولتی‪ ،‬سالم رسمی ادا کردند و‬
‫داخل ارگ گشته‪ ،‬سه روز مهمان حضرتی بوده‪ ،‬بعد از طرف دولتی مخارج شاهانه برای‬
‫ایشان می‌دادند‪.‬‬
‫و پس از ده روز حمزه میرزای حشمت‌الدوله عم ناصرالدین شاه از ترکتاز ترکمان‬
‫باز گشته‪ ،‬امیر محمداعظم خان و سردار عبدالرحمان خان و سردار محمدسرور و چند‬
‫تن از بزرگان همراهان ایشان را به مهمانی در جای خویش دعوت کرده‪ ،‬بعد از صحبت‬
‫دوستانه و صرف طعام به منزل خود بازگشتند و روز دیگر حمزه میرزای حشمت‌الملک‬
‫به بازدید ایشان آمده و مالقات مشفقانه کرده‪ ،‬مراجعت نمود‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان که از روز ورودش در مشهد‪ ،‬یومیه به زیارت امام‬
‫رضا (رض) مشرف می‌شد امروز پس از معاودت حشمت‌الملک به زیارت رفته‪ ،‬چون‬
‫بازگشت دبیرالملک که متوالی باشی روضة مقدسه بود‪ ،‬او را در خانة خود به مهمانی‬
‫برده‪ ،‬مراسم احترام به جای آورد و بعد از توقف پانزده روز در مشهد‪ ،‬سردار عبدالرحمان‬
‫خان را تب عارض شده‪ ،‬بعد از سه روز شفا یافت و از راه بازدید نزد حشمت‌الدوله‬
‫شتافت و با او مشورت ًا اظهار کرد که عزم دارم به راه درة گز و طژن و اورگنج جانب‬
‫‪ .1‬فوق بادی که از معده و سینه بیرون آید و به فارسی هکهک گوید‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪232‬‬

‫بخارا شوم و او جوابش را موقوف به امر و اجازة ناصرالدین شاه داشته‪ ،‬به ذریعة تلگراف‬
‫از حضور او اجازت طلبید و پس از مراجعت از نزد حشمت‌الدوله و گذشتن سه روز‪،‬‬
‫حشمت‌الدوله او را نزد خود خواسته‪ ،‬از امر ناصرالدین شاه آگاهش کرد که می‪-‬باید در‬
‫تهران رفته‪ ،‬پس از مالقات و دیدار شاه اگر خواسته باشید‪ ،‬رهسپار ترکستان شوید‪ .‬و او‬
‫در جواب گفت که از مشهد جانب بخارا رفتنم نیکوتر است‪ ،‬زیرا که اگر از تهران رهسپار‬
‫مملکت ترکستان شوم‪ ،‬روشن می‌گردد که از چنان پادشاه بزرگ مرادش حاصل نشد که‬
‫راه مملکت دیگر برگرفت‪ ،‬و اگر از دیگر بالد امیدم برنیاید و از راه التجا روی به تهران‬
‫نهم و به مقصد نرسم‪ ،‬نام دولت ایران پست نشود‪ ،‬زیرا که در افواه سمر گردد که دولت‬
‫ایران نیز مثل دیگران اعانت نکرد‪ .‬و این کلمات را گفته‪ ،‬به منزل خویش مراجعت نمود‬
‫و پس از دو روز دیگر باز حشمت‌الدوله‌اش خواسته‪ ،‬از امر شاهش آگاه کرد که اگر وارد‬
‫تهران شوند یا نشوند‪ ،‬او را به منزلة فرزند خویش می‌دانم و هر وقت که بیایند دولت‬
‫ایران خانة خود ایشان است و سردار عبدالرحمان خان سفارش عذر خواستن خود را از‬
‫ناصرالدین شاه به حشمت‌الدوله کرده‪ ،‬یک تن راه بلد از نزد او با خود گرفته‪ ،‬با ع ّمش‬
‫امیر محمداعظم خان وداع نمود‪.‬‬

‫ذکر سرگذشت سردار عبدالرحمان خان در عرض راه مشهد و بخارا‬

‫چون سردار واالتبار از مشهد بیرون شده‪ ،‬بعد از شش روز وارد درة گز گشت‪ ،‬اهلل‏یار‬
‫خان دره‪-‬گزی با هزار سوار پذیره‏اش کرده‪ ،‬مقدمش را به غایت گرامی داشته‪ ،‬نیک‬
‫بنواخت و نامة حشمت‌الدوله را که جهت سفارش او با آن شخص راه شناس داده بود‪ ،‬با‬
‫اهلل‏یار خان سپرد‪ .‬و او پس از مطالعة نامة مذکوره‪ ،‬سردار رفیع مقدار را بیرون قلعة درة‌گز‬
‫در باغ خوش آب و هوایی فرود آورد و از آدمیت خویش و سفارش حشمت‌الدوله‪ ،‬بسیار‬
‫اکرام و احترامش نموده‪ ،‬یک ماه به مهمانی او را نگاه داشته‪ ،‬هر قدر زحمتی که از دست‬
‫عمش امیر شیرعلی خان و پیمودن کوه‏ها و بیابان کشیده بود‪ ،‬عوض آن از وی عزت و‬
‫راحت دید‪.‬‬
‫و بعد از آن که قافلة تاجران ترکمانیه که در سالی دو دفعه مال‌التجاره آورده‪ ،‬به درةگز‬
‫می‪-‬فروختند و از آن‏جا متاع ایرانی بار کرده‪ ،‬می‌بردند وارد شدند؛ سردار عبدالرحمان‬
‫خان را که در مدت مذکوره از همین سبب نگاه داشته بود که با ایشان همراه کند تا از‬
‫سارقین ترکمان آزار و اذیت نبیند‪ ،‬با تاجران همراه کرده‪ ،‬اوزبک سردار و عزیز سردار‬
‫و آرتق سردار را از تاجران طژن سفارش نمود که او را در اورگنج برسانند و خود نیز‬
‫با هزار و پانصد سوار تا منزل «ابیورد» با سردار عبدالرحمان خان همراهی نموده‪ ،‬از راه‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪233‬‬

‫لطف‌آباد و قلعة خسرو‪ ،‬وارد ابیوردش کرد و در شالی‌زارهای مردم آن‏جا که همه را آفت‬
‫رسیده‪ ،‬مرغ‏های بسیار فراهم شده بودند‪ ،‬صید زیادی افکنده‪ ،‬چون از ابیورد گذشتند‪ ،‬با‬
‫اهلل‌یار خان وداع کرده‪ ،‬پنج سوار به خواهش خود او از همراهانش تا طژن با خود گرفته‪،‬‬
‫رهنورد شد و تمام شب باهم قطع مسافت کرده با مدادان به جنگل کنار رود خانه طژن‬
‫رسیده‪ ،‬فرود شدند‪ .‬و چون مردم آن‏جا در موسم خربزه و هندوانه به فالیزها ‪1‬سکونت‬
‫اختیار کرده‪ ،‬به جز خربزه و هندوانه چیزی دیگر ندارند که بخورند و این وقت موسم‬
‫‪2‬‬
‫رسیدن فالیز بود که ایشان وارد گشته‪ ،‬مانند همان مردم گذرانی کرده‪ ،‬روز دیگر به طژن‬
‫نزول کردند و پنج روز از سبب آن که اسپ به پای سردار عبدالرحمان خان لگد زده بود‪،‬‬
‫در آن‏جا توقف نمودند‪.‬‬
‫و در ایام درنگ برای مصارف راه ریگستان گندم از جاهای دور خریده‪ ،‬روز ششم‬
‫طریق اورگنج برگرفت و آرتق سردار ترکمان از جملة سه تن سردارانی که اهلل‌یار خان با‬
‫او همراه کرده بود‪ ،‬در خانة خود رفته‪ ،‬دو تن دیگر به همراهی او باز ماندند و شب را تا‬
‫ظهر روز دیگر راه سپرده‪ ،‬به سر چاهی که آبش تلخ و ناگوار بود وارد گشتند و دو روز‬
‫در آن‏جا مکث کرده‪ ،‬ظهر روز سوم به راه افتاده و هنگام شام اسپان خود را گندم داده‪،‬‬
‫رهسپار شدند و به رسم ایلغار اسپ رانده‪ ،‬طلوع آفتاب به سر چاه بدبو و تلخ آب دیگر‬
‫رسیدند و از سبب خسته و ستوهیده شدن اسپان ایشان‪ ،‬شش روز بدان جا درنگ کرده‪،‬‬
‫ظهر روز اخیر رو به راه نهادند و به ایوار و شبگیر اسپ رانده‪ ،‬نصف شب یک تن از‬
‫نوکران سردار واالتبار که بستر خواب و اسباب چای و چراغ نزدش بود باز مانده‪ ،‬گرفتار‬
‫ورطة حیرت و سرگردانی شد‪ ،‬و خود سردار ستوده کردار با دیگر همراهانش به قافله‌ای‬
‫از مردم ترکمان که شش‏صد تن اسیر از مرد و زن مردم ایران با خود داشت دچار گشته‪،‬‬
‫از ایشان تفحص چاه آب کرد‪ .‬و ترکمانان به اندیشة این که ایشان سوار قزاق ایرانند‪ ،‬به‬
‫مغالطه جواب دادند که به این قسم رفتار وقت سحر به آب خواهید رسید‪.‬‬
‫پس به گفتة آنان به سرعت و شتاب اسپ رانده تا که آفتاب بلند گشت به آب نرسیده‬
‫و از عطش بی‌تاب شده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان زبان اسپی را سه چهار چاک زده‪ ،‬خون‬
‫بیرون نشد و از جوهر لیمو که با خود داشت در دهن اسپ و قدری به کام خود بریخت‬
‫از ترشی آن نیز اثر تری پدید نگشت‪ ،‬ناچار دل به مرگ نهاده‪ ،‬پراگنده و سراسیمه هنگام‬
‫شام به چاهی واصل شدند و بعضی از عطش به راه ماندند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان از‬
‫آشامیدن آب قدری به حال آمده‪ ،‬چند قرابة که همراه داشت پرآب نموده‪ ،‬بر اسپی که در‬
‫ابیورد به دوهزار روپیه خریده و نیرومند بود بار کرده‪ ،‬به صحابت یکی از نوکرانش برای‬
‫‪( .1‬پالیز)‪ :‬کشتزار هندوانه‪ ،‬خربزه‪ ،‬گرمک‪ ،‬طالبی‪ ،‬کدو‪ ،‬خیار و چغندر و امثان آن‪.‬‬
‫‪ .2‬تجن‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪234‬‬

‫بازماندگان فرستاده‪ ،‬قطب نمایی نیز به وی داده که اگر سرگردان شود به واسطة آن راه‬
‫جوید و او به فاصلة کروهی رفته‪ ،‬به بازماندگان که از عطش‪ ،‬غشی کرده‪ ،‬افتاده بودند‬
‫رسید و اندک اندک آب به حلق ایشان ریخته‪ ،‬بعد از دیری به حال آورده‪ ،‬باهم وارد سر‬
‫چاه شدند‪ ،‬و یک تن دیگر که با اسباب چای و چراغ در اول مرحله باز مانده بود‪ ،‬نیز به‬
‫همان قافله ترکمان که جمعی از اسیران ایران را با خود داشتند دچار گشته‪ ،‬چون پس از‬
‫معرفی او را بشناختند که نوکر سردار عبدالرحمان خان است‪ ،‬آب و نانش داده‪ ،‬بارش را‬
‫بر اشتران خود نهاده‪ ،‬تاسف بسیار نمودند که سردار نکو کردار را با همراهانش به خیال‬
‫این که سواران ایرانیانند و از عقب اسیران خود آمده‌اند که باز بگردانند‪ ،‬به بادیة هالکت‬
‫رهنمونی کردیم‪.‬‬
‫خالصه قافلة مذکور در روز چهارم ورود سردار باوقار که در سر چاه توقف و قرار‬
‫داشت‪ ،‬وارد گردیده‪ ،‬سه روز دیگر باهم درنگ کردند و چهار شبه علوفه‪ ،‬اهل قافله به‬
‫سردار عبدالرحمان خان و همراهانش به مهمانی داده‪ ،‬سه شبة دیگر را خودش از آن‏ها‬
‫خریده‪ ،‬از آن‏جا راه «خیوه» برگرفت و روز پنجم وارد آن‏جا شده‪ ،‬در زیر درختان خارج‬
‫شهر فرود گشته‪ ،‬چند تن از نوکرانش به امر او جهت خرید بعضی اشیاء داخل شهر خیوه‬
‫شدند‪ .‬و شهریان از ایشان پژوهش حال و پرسش احوال کرده‪ ،‬چون دانستند که نوکران‬
‫سردار عبدالرحمان خان نوادة امیر کبیر خلد آشیانند‪ ،‬به خان خیوه آگهی دادند و او یکی‬
‫از ندیمانش را نزد سردار رفیع مقدار فرستاده‪ ،‬از زیر درختان با همراهانش در اندرون‬
‫برده‪ ،‬در عمارات عالیه جای داده‪ ،‬مقدمش را گرامی داشته‪ ،‬روز سوم شخصی از جانب‬
‫خان وارد منزل سردار خجسته اطوار گردیده‪ ،‬پیام رسانید که خان از راه مالقات وارد‬
‫می‌گردد‪ ،‬و او نظر به اوضاع خویش خود را مسافر دانسته‪ ،‬قبل از آمدن خان سوار اسپ‬
‫شده‪ ،‬از راه مالقات طریق ارگ برگرفت و به نزدیک دروازة ارگ رسیده‪ ،‬شصت ضرب‬
‫توپ ُم ّک َّمل اسباب با توپچیان حبشی نژاد‪ ،‬آماده و بر عراده مشاهده کرده‪ ،‬و پنجاه ضرب‬
‫توپ تبریک کشاد داده‪ ،‬خود خان به دروازة ارک پذیره نموده‪ ،‬از محبت دست هم را‬
‫گرفته داخل دیوانخانه شدند و چون سخن یکدیگر را نمی‌دانستند‪ ،‬ترجمانی به امر خان‬
‫پیش آمده ترکی و پارسی جانبین را ترجمه می‌کرد‪ ،‬و دو ساعت باهم صحبت نموده‪ ،‬در‬
‫بین مذاکره‪ ،‬خان‪ ،‬سردار را خطاب کرده‪ ،‬گفت که‪« :‬شما به منزلة برادر بزرگ منید زیرا‬
‫که پدرم محمدامین خان با امیر محمدافضل خان مرحوم در حین حکومتش به ترکستان‪،‬‬
‫اقصی‌الغایت مراوده و دوستی و مکاتبه داشت و اکنون بسی شکر گذارم که مشغول‬
‫مالقات و صحبت و دیدارم و اینک دو شهر از جملة هفت شهری که در تحت حکومت‬
‫دارم برای زیست خود قبول کرده‪ ،‬در حکومت با من شراکت کنید و هر وقت که عزم‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪235‬‬

‫تسخیر بلخ نمایید یک لک سوار و پیاده که از ایل والوس خود در زیر فرمان دارم‪ ،‬مالزم‬
‫رکاب سازم که بلخ را متصرف شده‪ ،‬با یکدیگر جوار و مددگار شویم‪».‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان وعدة جواب این مالطفت خان را با گفتن چند سخن دیگر‬
‫از خود به روز سوم گذاشته‪ ،‬از جای برخاست و خانش تا درب بارگاه همراهی نموده‪،‬‬
‫بازگشت و سردار عبدالرحمان خان جانب منزل خود شده‪ ،‬از عرض راه یکی از نوکران‬
‫خان او را بر گردانیده‪ ،‬اظهار کرد که خان در باغ شاهی جای برای شما تعیین فرموده و‬
‫همة همراهان شما در آن‏جا رفته‌اند و من جهت راه بلدی مأمور شده ام که شما را در‬
‫باغ مذکور برسانم؛ چنان‏چه باهم به قدر دوصد گام از شهر بیرون گردیده‪ ،‬داخل باغ‬
‫شدند‪ .‬و سردار واالتبار در آن باغ شاهانه منزل گزیده‪ ،‬رحل استراحت انداخت و بعد از‬
‫دو ساعت خزانه‌دار خان نزد او آمده‪ ،‬مژده داد که خان مرا امر کرده است که تا دو لک‬
‫طال اگر به کار باشد به شما بدهم‪ .‬و مقارن این حال فرستاده‌ای از جانب وزیر حاضر‬
‫آمده همین نوید داد‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان تشکر و امتنان کرده‪ ،‬گفت که در روزی‬
‫پانزده روپیه کفایت مؤونتم کند‪ ،‬زیاده برآن را کار ندارم‪ .‬و خزانه‌دار با فرستادة وزیر گفتة‬
‫او را نزد خان تقریر کردند و خان در روزی هزار دانه طال مقرر فرموده‪ ،‬امر کرد که هر‬
‫روزه در نزد او گذارند؛ چنان‏چه روز دیگر خزانه‌دار هزار دانه طالی مسکوک آورده‪،‬‬
‫پیش سردار سعادت اطوار نهاد و هرچند گرفتن آن در طبیعتش ناگوار بود‪ ،‬اما؛ از کثرت‬
‫الحاح خزانه‌دار که اظهار و اصرار کرد که اگر این طال پذیرفته نشود‪ ،‬خان آزرده گردد‪،‬‬
‫پس ناچار یکی از خدام را امر نموده برداشت‪ ،‬و هم‏چنین یومیه هزار دانه طال به همان‬
‫خادم می‌سپرد‪ ،‬و چون سردار باوقار در باب مالقات د ّومین‪ ،‬سه روز وعدة داده و تا پنج‬
‫روز به مالقات نرفت وزیر خان حاضر آمده‪ ،‬از سخنانی که به خان بعد از سه روز وعدة‬
‫گفتن داده بود‪ ،‬به خاطرش آورده و سردار عبدالرحمان خان لب به گفتار گشوده گفت که‪:‬‬
‫«آنچه را من اندیشیده‌ام این است که با چند تن از بزرگان این مملکت از راه صوابدید‬
‫خان و معتمدانش در «پطرزبورغ» نزد امپراطور روس رفته‪ ،‬دیوار مواضعه و معاهده‌ای‬
‫سدید برافرازم‪ ،‬زیرا که امور حکومت شما مغایر انتظامات سلطنتی‌اند و به رسوم الوسی‬
‫اجرای کار را منوط داشته‌اید‪ .‬می‌شود که بعد از یک یا دو سال دولت روس عزم تسخیر‬
‫این مملکت جزم کند و ملک رامتصرف شود‪ ».‬و او رفته همة این کلمات را با نتایجش‬
‫نزد خان بیان کرد‪ .‬و او اعیان و بزرگان را طلبیده‪ ،‬اظهار این مدعا نمود و ایشان که از‬
‫خود بزرگتری را ندیده بودند‪ ،‬گفتند که دولت روس را با ما کاری نیست و اگر ‪ -‬چنان‏چه‬
‫سردار افغان بیان کرده است ‪ -‬آهنگ این ملک کند‪ ،‬آالت جنگ آماده‌اند و مردان نام‬
‫و تنگ ایستاده‪ ،‬دولت روس را زبون و از ملک بیرون کنند‪ .‬و روز دیگر وزیر‪ ،‬رضای‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪236‬‬

‫خان و خود را به استبعاد و ابای دیگران نزد سردار عبدالرحمان خان بازداشته‪ ،‬این را نیز‬
‫ابراز داد‪ 1‬که خان را عزم آن در ضمیر است که خواهرش را با شما عقد مزاوجت بسته‬
‫و دو شهر را از هفت شهری که دارد به شما سپارد‪ ،‬بعد به آهستگی امری را که شما‬
‫اندیشیده‌اید با دولت روس به روی کار آرد‪ .‬و او جواب داد که از این ارادة خان می‌باید‬
‫تیرهای حسد بزرگان این ملک را نشان شوم‪ .‬این را گفته‪ ،‬نیز بر زبان راند که حال ناچارم‬
‫که از این مملکت بیرون شده‪ ،‬در بخارا روم‪ ،‬زیرا بدان سو امور ضروریة بسیار دارم‪ ،‬و‬
‫عم شما سردار محمداسحاق خان که در بخارا‬ ‫وزیر در جواب این کالم او گفت که ابن ّ‬
‫رفته‪ ،‬نظربند گشته است و نیز جمعی از خدمة شما که از دست نایب محمدعلم خان از‬
‫بلخ در بخارا پناه برده‌اند‪ ،‬نان خشکی نمی‌یابند‪ .‬پس شما چرا آهنگ آن‏جا کنید؟ می‌باید‬
‫خدمة خود را از آن‏جا در این وال بطلبید و او که فسخ عزم در نهادش نبود‪ ،‬لب به تکلم‬
‫گشوده‪ ،‬و در جواب وزیر گفت که‪ :‬به هر عنوان بتوانید رخصت حرکتم حاصل کنید و‬
‫خان به کراهت پذیرفتار گفتار سردار واالتبار شده‪ ،‬یک‏صد و پنجاه اشتر مایه‪ 2‬را آرد و‬
‫جو و نان روغنین و خیمه و فرش و ظرف و چهل تخته قالین برای توشة راه و تحفه بار‬
‫ع مقدار بخشید و دوصد رأس گوسپند با‬ ‫کرده‪ ،‬بیست تن بنده جهت خدمت به سردار رفی ‌‬
‫برنج و روغن زیاد همراهش مقرر فرموده‪ ،‬بعد باهم وداع کرده راه بخارا برگرفت‪.‬‬

‫ذکر ورود سردار عبدالرحمان خان در بخارا و سرگذشت او در آن‌جا‬

‫و [سردار عبدالرحمان] از خیوه بعد از طی پنج منزل وارد کنار رود جیحون شده‪،‬‬
‫عبور کرد و در منزل غور و شورآب خان فرود گشته‪ ،‬از آن‏جا به هفت روز در منزل‬
‫قره‌کول نزول نموده‪ ،‬در آن‏جا تبریک نامه‌های وصولش از جانب سردار محمداسحق خان‬
‫و خادمان خودش که در بخارا بودند‪ ،‬به مطالعه‌اش پیوسته‪ ،‬از آن‏جا روز سوم وارد بخارا‬
‫گشت و چون در این وقت امیر بخارا به اشارة گورنر دولت روس‪ ،‬رأیت سرزنش میر‬
‫سر ‏ه بیک خان‪ ،‬جانب حصار و کوالب برافراشته بود‪ ،‬از ورود خویش در بخارا به ذریعة‬
‫مکتوب‪ ،‬امیر را آگاه کرده‪ ،‬اجازت خواست که تا مراجعت رایات عالیات در بخارا درنگ‬
‫کند و یا از راه مالقات‪ ،‬آهنگ شرفیابی حضور نماید و او در کوالبش نزد خویش عوت‬
‫نموده‪ ،‬سردار واالتبار به عزم رفتن آن‏جا از طالهایی که خان خیوه عطا کرده بود‪ ،‬اسپ‬
‫و یراق و لباس آماده نمود و اشترانی را که خان مزبور داده بود‪ ،‬نیز فروخته‪ ،‬عبیدی را‬
‫که از مواهب او نزد خود داشت‪ ،‬همه را آزاد فرموده‪ ،‬تا بیست روز اسباب سفر کوالب‬
‫را ساز کرد و با پنج‏صد سوار از بخارا رو جانب حصار نهاد و در بین راه موضع بلندی‬
‫‪ .1‬اظهار‪ .‬ک‬
‫پر موی‪.‬‬
‫‪ .2‬اشتر مایه‪ :‬نوعی شتر قوی و ُ‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪237‬‬

‫را که از خاک جهت خیمه و بارگاه پادشاه بر افراشته بودند‪ ،‬مشاهده کرده‪ ،‬در حوالی آن‬
‫خون بسیار ریخته دید و از مردم آن‏جا جویا شده‪ ،‬گفت که این خون‏ها از گاوانی که برای‬
‫تبریک فتح حصار کشته‌اند خواهند بود؟ ایشان آه جگرسوز حزن‌اندوز از نهاد برگشیده‪،‬‬
‫گفتند که این خون اسیران حصار است که پانزده روز پیش از این بارگاه پادشاه بر زبر‬
‫این تل خاک افراخته بود که حصار را فتح کرده‪ ،‬هزار تن اسیر حاضر حضور کردند و او‬
‫همه را به قرب بارگاهش امر سر بریدن کرد‪ .‬و سردار استفهام ًا فرمود که مگر تقصیر زیاد‬
‫داشته‌اند؟ وگرنه اسیر را کسی نکشته است و ایشان گریه کنان گفتندکه این پادشاه هزاران‬
‫تن را بدون تقصیر‪ ،‬گوسپندآسا از دم شمشیر گذرانیده است؛ چه جای آن که در جنگ‬
‫دستگیر شود و اسیرش گفته‪ُ ،‬‬
‫نکشد‪.‬‬
‫و سردار واالتبار ستم و کشتار پادشاه بخارا را حمل بر استیال و تغلب دولت روس‬
‫نموده‪ ،‬به دل گفت که بزرگان این مملکت به امید جاه‪ ،‬روی از حق بر تافته و شرع‬
‫شریف را خوار شمرده‌اند که نه از علماء پرسش راه و چاه کنند‪ ،‬و نه ایشان به امر معروف‬
‫و نهی منکر مردم را آگاه نمایند‪ ،‬و خواص و عوام شب و روز گرفتار کبر و حسد و بخل‬
‫و عداوتند؛ چنان‏چه خود سردار نیکو گفتار در روزنامة خویش نگار داده است که‪« :‬در‬
‫بخارا با وجودی که اهالی آن در اقامة اوامر و نواهی شرع شریف طاق‪ 1‬و در دینداری‬
‫شهرة آفاقند‪ ،‬آن قدر ارتکاب منهیات دیدم که در هیچ مملکتی ندیدم‪ ».‬خالصه خادمانش‬
‫را امر کرده‪ ،‬خاک بر روی خون‏ها ریخته‪ ،‬صورت چند قبری آراستند و از آن‏جا رهسپار‬
‫گشته‪ ،‬روز یازدهم حرکت از بخارا وارد حصار شد‪ ،‬و چند تن از افسران سپاه با هزار‬
‫سوار پذیره‌اش کرده‪ ،‬به امر پادشاه در سرایی که تعیین فرموده بود‪ ،‬فرودش آوردند و‬
‫روز چهارم ورود‪ ،‬پادشاه به مالقات خویش دعوتش نمود و پس از ادای مراسم مالقات‪،‬‬
‫خادمان پادشاه ده هزار تنگه و شش توپ کمخواب به رسم هدیه آورده‪ ،‬بیش سردار‬
‫سعادت شعار نهادند و دیگر اعتنایی نکردند‪.‬‬
‫[بلکه به قرار افواه از خفا کس نزد نایب محمدعلم خان حکمران ترکستان فرستاده‪،‬‬
‫پیام داد که هرگاه امیر شیرعلی خان پسرم را از راه آزردگی رفته در کابل اقامه جسته‬
‫است‪ ،‬بفرستد هر آیینه به ازای آن سردار عبدالرحمان خان با دست بسته به وی سپارد‪.‬‬
‫و او فرستادة پادشاه بخارا را نزد خود نگاه داشته‪ ،‬عرض پرداز پایة سریر سلطنت گشت‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان قبل از آن که پادشاه بخارا بر مرامش فایض گردد‪ ،‬آگاه گشته]‬
‫بنابر آن‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان از پادشاه بخارا ناامید شده‪ ،‬با پنج‏صد سواری که همراه‬
‫داشت‪ ،‬از شهر بیرون شده در کناری جای گزید‪ ،‬و با وجودی که زمستان بود از بیم آن‏که‬
‫‪ .1‬فرد ‪ -‬یگانه ‪ -‬یکتا ‪ -‬بی‌مثال ‪ -‬بی‪-‬نظیر‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪238‬‬

‫مبادا پادشاهش گرفتار سازد‪ ،‬داخل شهر نشده‪ ،‬در بیرون به خیمه روز به سر می‌برد تا که‬
‫پادشاه بخارا از عدم علوفه راه مراجعت برگرفت و سردار عبدالرحمان خان نیز از قفای‬
‫او رهسپار شده‪ ،‬چون وارد بخارا گشت‪ ،‬پس از ده روز به ذریعة مکتوب از پادشاه بخارا‬
‫اجازت رفتن سمرقند خواست و نوشت که در چهار ماه‪ ،‬چهل‏هزار طال که با خود داشتم‪،‬‬
‫تمام به مصرف پنج‏صد سواری که با من گرفتار خدمت عالی بودند رسیده‪ ،‬دیگر هیچ‬
‫ندارم که مایة صرف خویش گذارم‪ ،‬و او در اقامت بخارا و رفتن سمرقندش مخیر ساخته‪،‬‬
‫این قدر پیام داد که اگر نرود بهتر است‪ .‬و سردار واالتبار رفتن سمرقند اختیار کرده‪ ،‬رو به‬
‫راه نهاد و روز چهارم وارد کته قرغن شده‪ ،‬چون چیزی نداشت اسباب نخبه و عمده‌اش‬
‫را قبل از ورود در شهر فرستاده که فروخته‪ ،‬علوفه آماده کند‪ .‬و یک تن کرنیل دولت‬
‫روس که در اندرون شهر بود آگاه گشته‪ ،‬از فروختن اسباب مانع آمده‪ ،‬مأکول ومشروب از‬
‫جانب دولت [روس] آماده کرده‪ ،‬قاضی شهر را با میر شب و صد سوار از راه پذیره بیرون‬
‫فرستاده‪ ،‬سردار واالتبار را به اعزاز و اکرام به شهر در آوردند و جایی که برایش قرار داده‬
‫و خوردنی و آشامیدنی مخصوص او در آن نهاده بودند‪ ،‬فرودش آوردند‪ ،‬و کرنیل مذکور‬
‫که در آن جا منتظر ورود نشسته بود از جا برخاسته‪ ،‬پس از پرسش رسمی و پژوهش‬
‫احوال جنرال و کبورناتر ‪1‬تاشکند و سمرقند‪ ،‬که از کرنیل نمود‪ ،‬به صرف طعام مشغول‬
‫گشته و چون طعام برداشته شد‪ ،‬کرنیل به منزل‌گاه خویش رفته‪ ،‬بعد از ساعتی هزار تنگه‬
‫نقد با اشیای خوردنی و آشامیدنی برای همراهان سردار باوقار فرستاد‪ .‬و روز دیگر سردار‬
‫نیکواطوار از طریقة بازدید‪ ،‬نزد کرنیل شده‪ ،‬باهم صحبتی نموده‪ ،‬بازگشت و سه روز بر‬
‫سبیل مهمانی‪ ،‬وجه نقد و خوردنی و آشامیدنی به یک منوال از جانب دولت صرف شده‪،‬‬
‫روز چهارم با کرنیل وداع کرده‪ ،‬از آن‏جا روی به سوی سمرقند نهاد و در سه منزلی که از‬
‫آن‏جا تا سمرقند بود‪ ،‬همان هزار تنگه با علوفه از دولت داده می‌شد‪ .‬و در روز ورودش‬
‫حاکم و قاضی شهر سمرقند با صد سوار نظامی و بزرگان ملکی پذیره کرده‪ ،‬در سرای‬
‫قاضی که برای او و سرای دیگر در پهلوی آن جهت نوکرانش معین کرده بودند‪ ،‬فرود‬
‫آوردند و مخارج شب و روز ایشان از طرف دولت به مهمانی می‌دادند‪.‬‬
‫و روز سوم جنرال ابراموف ترجمانش را نزد سردار عبدالرحمان خان فرستاده در‬
‫جای خویش دعوتش کرد و او با سردار محمداسحق خان ع ّمزاده‌اش نزد او رفته و او تا‬
‫درب نشیمن‌گاه خویش که مسجدی بود و چند خانة دیگر از همسایگان آن عبادت‏گاه‬
‫حی داور را نیز غصب ًا در تصرف داشت پذیره نموده‪ ،‬با ایشان در اندرون مسجد بازگشت‬
‫و باهم به کرسی‌ها نشسته و یک ساعت صحبتی کرده‪ ،‬هر دو تن سردار به منزل‏گاه‬
‫‪ .1‬والی‪ ،‬حکمران‪ ،‬حاکم ترکستان روس‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪239‬‬

‫خویش معاودت نمودند و از قفای ایشان سه دست لباس سراپا به رسم هدیه‪ ،‬خادمان‬
‫جنرال ابراموف آورده‪ ،‬نزد سردار عبدالرحمان خان گذاشتند و روز دیگر جنرال مذکور‬
‫از راه بازدید نزد سردار عبدالرحمان خان شده بعد از صحبت یک ساعت مراجعت کرد‬
‫و روز یازدهم مالقات این جنرال؛ دو نامه از کوفمان کبورناتر مقیم تاشکند به سردار‬
‫عبدالرحمان خان و جنرال ابراموف رسیده‪ ،‬نگاشته بود که اشتیاق شما را دارم و جنرال‬
‫را فرمایش تهیۀ سامان سفر کرده‪ ،‬مرقوم داشته بود که به اعزاز و اکرام رهسپار تاشکندش‬
‫سازد؛ چنان‏چه تا چهار روز اسباب سفر او را آماده کرده‪ ،‬بعد با صد سوار روانۀ تاشکند‬
‫شده‪ ،‬خود سردار واالتبار در کالسکۀ شاهانه بر نشسته‪ ،‬رهسپار گشت و منزل به منزل‬
‫کالسکه‌اش را تبدیل نموده‪ ،‬چهل سوارۀ نظام که مأمور همراهی او شده بودند نیز عوض‬
‫می‌شدند تا که در تاشکند نزول کرد‪.‬‬

‫ذکر سرگذشت سردار عبدالرحمان خان در تاشکند و مالقاتش با کبورناتر‬

‫و در روز ورودش به تاشکند‪ ،‬کلوچوف نام سپهساالر ترکستان با چهارصد تن از‬
‫سواران نظام پذیره‌اش کرده‪ ،‬به عزت و احترام در عمارتی که برایش معین کرده بود‪،‬‬
‫فرود آورد و روز سوم سکرتر کبورناتر‪ ،‬کالسکة خاصۀ او را نزد سردار عبدالرحمان خان‬
‫حاضر آورده‪ ،‬خبر مالقات کبورناتر را داده‪ ،‬وی در کالسکه نشسته‪ ،‬راه جای کبورناتر بر‬
‫گرفت و به قرب منزل او یک فوج هزاری از پیادة نظام و یک دست موزیک خانه با همة‬
‫منصب دارانی که از درجة کرنیلی پست‌تر بودند‪ ،‬پذیره نموده‪ ،‬در داالن اول جنرال‏ها‬
‫استقبالش کرده‪ ،‬بعد باهم داخل «ازول» یعنی تاالر بزرگ شدند و با کبورناتر و ندیمان او‬
‫مالقی شده‪ ،‬دست هم را گرفته سردار واالتبار و کبورناتر داخل خانة دیگر که کرسی و‬
‫میز بسیار در آن چیده بود شده‪ ،‬هر دو تن باهم بریک کرسی نشستند‪ .‬و پس از صرف‬
‫چای‪ ،‬کبورناتر‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را تکلیف آن نمود که اکنون که مهمان دولت‬
‫روس می‌باشید‪ ،‬ابواب مکاتبه را با مردم افغانستان مسدود نمایید‪ .‬و او این امر را پذیرفته‪،‬‬
‫قرار داد که هرگاه نامه‌ای به خط خودش از عرض راه افغانستان به دست کارگزاران روس‬
‫افتد‪ ،‬ملزم بوده‪ ،‬در الزامش تن در دهد و نامه‏ای که به مهر او و خط دیگر باشد‪ ،‬دولت او‬
‫را ملزم نداند‪ ،‬زیراکه دشمنانش مهر سازی کرده‪ ،‬او را ملوم امنای دولت خواهند نمود و‬
‫این مواضعه را نوشته‪ ،‬بر میز کبورناتر نهاد تا در وقت مقابلة خطوط جعلی‪ ،‬معیار امتحان‬
‫باشد‪ .‬بعد به منزل خویش مراجعت کرد و در شب‪ ،‬بازش کبورناتر به مهمانی دعوت نمود‬
‫و در این مجلس زن کبورناتر با همة زنان افسران حاضر بودند و چون سردار عبدالرحمان‬
‫خان داخل بزم مهمانی شد‪ ،‬باجه‌نوازان با موزیک دستی حاضر آمده بودند؛ چنان‏چه در‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪240‬‬

‫وقت ورودش کبورناتر تا داالن سوم پذیره کرده‪ ،‬و دست سردار سعادت‌ اطوار را گرفته و‬
‫رفته‪ ،‬در پهلوی خود جای نشستن داد‪ .‬باجه‌نوازان به رسم سالمی سرگرم نواخنتن بودند‬
‫و آن‌گاه نشستند‪ ،‬خاموش گشته‪ ،‬کبورناتر تمامت افسران را که بر کرسی‌ها نشسته بودند‪،‬‬
‫به سردار معرفی کرده‪ ،‬بعد بساط چای آورده‪ ،‬چون صرف شد‪ ،‬به باجه نواختن پرداخته‪،‬‬
‫ساز خوشنودی به آواز آوردند و ماکول و مشروب را با اقسام حلویات و فواکه در خانه‬
‫دیگر چیده بودند و هر که میل می‌کرد‪ ،‬بی‏قید داخل آن خانه شده‪ ،‬خورده و آشامیده و‬
‫بازگشته‪ ،‬به جای خود می‌نشست و تا سحر به ساز و طرب به سر برده‪ ،‬بعد هر کدام به‬
‫مقام خویش رفته‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان نیز مراجعت کرد‪ .‬و هنگام عصر روز دیگر‬
‫کبورناتر از راه بازدید نزد سردار واالتبار شده‪ ،‬او دو رأس اسپ عربی با زین و یراق طال‬
‫و نقره و یک قبضه شمشیر مرصع و پنج توپ ابرۀ کشمیری و دو تخته رضایی و دو توپ‬
‫کمخواب به رسم ارمغان پیش کبورناتر نهاده و او پس از صرف چای به جای خود باز‬
‫گشته‪ ،‬روز دیگر جنرال کلوچوف‪ ،‬سردار را به مهمانی دعوت کرده‪ ،‬احترامش نمود‪ ،‬و‬
‫او وقت عصر به منزل خویش معاودت کرده‪ ،‬هم‏چنین تمامت جنراالنش دعوت مهمانی‬
‫کرده‪ ،‬اعزاز و اکرامش می‌نمودند‪.‬‬
‫[که عید فرماش یعنی عید بزرگ روسان که کسکرس نیز می‌گویند‪ ،‬زغم ایشان روز‬
‫مولود پسر خدا یعنی حضرت عیسی (علیه السالم) می‌دانند‪ ،‬پیش آمده سردار عبدالرحمان‬
‫خان کالسکه فرستاده به محفل عید دعوتش کردند‪ .‬و در همان عمارت اولین برده‪ ،‬نیک‬
‫احترامش نمودند‪ .‬و حالل و حرامی را که به میزها چیده بودند تا سپیدة صبح دست‬
‫خوردن به سوی آن‏ها دراز نکرده‪ ،‬بعد زن و مرد باهم تبریک گفته و از خود و بیگانه‬
‫دهن یگ‏دیگر را بوسه داده‪ ،‬مشغول خوردن طعام و آشامیدن مدام شدند‪ .‬و بامدادان به‬
‫خانه‏های خویش رفته سردار عبدالرحمان خان هم‏چنان معاودت کرد‪].‬‬
‫و پس از گذشتن عید نصرانیان‪ ،‬کبورناتر سردار نیکوکردار را به قواعدگاه سپاه نظام‬
‫طلبیده‪ ،‬شلک توپ و تفنگ و قواعد جنگ را نشان داده‪ ،‬باهم بازگشتند و پس از معاودت‬
‫تمامت لشکر‪ ،‬نقبی را که به زیر تپه‌ای زده بودند‪ ،‬آتش زده پرانیدند و این صنعت ایشان‬
‫ت رفتار افتاد‪ ،‬و روز دیگر نیز کبورناترش طلبیده‪ ،‬اظهار‬
‫خیلی مطبوع و پسند سردار راس ‌‬
‫کرد که امپراطور بزرگ تلگراف ًا پرسش حال و پژوهش احوال کرده و فرموده است که در‬
‫پطرزبورغ آمده‪ ،‬تلطفات امپراطورانه مشافه ًة دیده و شنیده‪ ،‬خود را آسوده خاطر دارد که‬
‫دولت‪ ،‬خانۀ خود ایشان است‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان امتنان نموده‪ ،‬پاسخ داد که البته‬
‫زحمت قطع مسافت را کشیده‪ ،‬این دولت را خانۀ خود دیده پناه گزیدن و رفتنش را در‬
‫پایتخت‪ ،‬وعدۀ جواب گفتن به فردا داده‪ ،‬مراجعت کرد و با خدمه و همراهان مشورت‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪241‬‬

‫کرده‪ ،‬صالح کار جست‪ ،‬و ایشان رفتنش را در پطرزبورغ رأی نداده‪ ،‬گفتند که در غیاب‬
‫شما حیرت به مارخ داده‪ ،‬در کار و بار خویش مضطر و سرگردان شویم و او هر چند‬
‫حجت آورده‪ ،‬گفت که دعوت چنین پادشاه بزرگ را نپذیرفتن چون منی که هزاران مهمان‬
‫مثل من در مهمان‏خانه‌اش افتاده باشد‪ ،‬نزد عقل مستحسن نیست؛ ایشان رضا ندادند‪ .‬پس‬
‫روز دیگر بنا به وعدة که داده بود‪ ،‬نزد کبورناتر شده‪ ،‬از رأی ندادن نوکران و همراهانش‬
‫اظهاری نکرده‪ ،‬از خیال خود در باب رفتنش در پطرزبورغ گفت که چون نو وارد شده‬
‫و پنج‏صد سوار با خود دارم و سامان درستی میسرم نیست‪ .‬مدتی می‌باید که سامان سفر‬
‫پاتخت آماده شود تا آن وقت اگر فرایاد خاطر امپراطور اعظم آمده طلب فرمایند‪ ،‬رهسپار‬
‫شوم‪ ،‬نیکو خواهد بود‪ .‬و کبوناتر این گفته سردار عبدالرحمان خان را پذیرفته‪ ،‬رخصت‬
‫مراجعت منزلش داده‪ ،‬وعده خواست که تلگراف ًا به امپراطور اعظم خبر داده‪ ،‬هر امری که‬
‫صادر گردد‪ ،‬اجرا خواهد شد‪.‬‬
‫چنانچه به واسطۀ وزیر اعظم به پادشاه خبر داده‪ ،‬عذر سردار باوقار پذیرفتة خاطر‬
‫اعلی‌حضرت امپراطوری نیز گشته‪ ،‬این امر به نام کبورناتر شرف نفاذ یافت که سردار‬
‫عبدالرحمان خان سخن معقول گفته است‪ ،‬اما؛ در هر یک از تاشکند و سمرقند که اقامت‬
‫اختیار کند و مقامی را که بپسندد‪ ،‬از طرف دولت خریده‪ ،‬تفویضش کند و در ماهی‬
‫یک‌هزار و دوصد و پنجاه سم‪ 1‬که معادل است با سه‏هزار و هفت‏صد و پنجاه روپیۀ کابل‪،‬‬
‫برای مصارفش مستمرا ً داده‪ ،‬عکس او و همراهان بزرگش را گرفته‪ ،‬ارسال پاتخت بدارد‪.‬‬
‫و کبورناتر‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را نزد خود خواسته‪ ،‬از امر اعلی‌حضرت امپراطور‬
‫آگاهش کرد و او خرسند گشته‪ ،‬وعدۀ عکس گرفتن را به روز دیگر گذاشت؛ چنان‏چه‬
‫روز دیگر نوکرانش را تکلیف رفتن به عکاس‏خانه کرده‪ ،‬ایشان سرباز زده‪ ،‬به عکس‬
‫گرفتن خودها رضا ندادند‪ .‬پس سردار واالتبار تنها به عکاس‏خانه رفته‪ ،‬سکرتر از حاضر‬
‫نشدن همراهانش پرسیده‪ ،‬او پاسخ داد که اشخاص صاحب قوم نیستند و اعتباری که‬
‫یافته‌اند از خدمت است و گرنه هر کدام از مقامی‏اند که قوم و نام ندارد‪ .‬لهذا با خود‬
‫نیاوردم و سکرتر گفت که خوب کردید زیرا که اگر امپراطور عکس ایشان را دیده‪ ،‬از‬
‫اقوام و قبایل ایشان جویا می‌شد که بزرگان کدام طوایف اند‪ ،‬انفعال روی می‌داد‪ .‬خالصه‬
‫داخل عکاس‏خانه شده و عکسش را گرفته‪ ،‬به منزلش مراجعت کرد و چند روز دیگر از‬
‫تأسف این‏که نوکران و همراهانش از رفتن در پاتخت مانع گردیده‪ ،‬و از عکس گرفتن ابا‬
‫نموده بودند‪ ،‬قرین حزن و اندوه به سر همی‌برد‪[ .‬تا که روز عید دیگر روسیان پیش آمده‬
‫و او را در جایی که در عید گذشته خواسته بودند دعوت کردند‪ .‬و او شب را بر طبق عید‬
‫‪( .1‬صوم)‪ ،‬از نقدینه‌های رایج در ترکستان شوروی (بخارا)‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪242‬‬

‫سابق به سر برده از کبورناتر] بعد از چندی مالقات وداعی کبورناتر را کرده‪ ،‬رخصت‬
‫مراجعت سمر قند خواست و به اجازت او از تاشکند راه برگرفته‪ ،‬وارد سمرقند شد‪ ،‬و‬
‫جنرال ابراموف مقیم سمرقند خواست که به قرار امر امپراطور تا مبلغ یک لک روپیه را‬
‫جای اقامت برایش خریده‪ ،‬تفویض کند‪ .‬اما؛ سردار عبدالرحمان خان نپذیرفته‪ ،‬سرایی را‬
‫برای سردار محمداسحق خان گرو گرفته‪ ،‬خودش در باغ واقع دروازة قلندرخانه که مال‬
‫رعیتی و ضبط پادشاهی بود‪ ،‬جای گزید و برای نوکرانش در اطراف باغ چند جا را از‬
‫مردم رعایا عاریت گرفته‪ ،‬رحل اقامت انداخت و در هنگام توقف جستن سمر قند‪ ،‬اکثر‬
‫نوکرانش به رخصت و بی‏رخصت‪ ،‬از وی روی برتافته‪ ،‬هر کدام راه مقامی برگرفت‪ ،‬مگر‬
‫کسانی که سپاه پیشه بودند‪ ،‬روی دل بر نتافته‪ ،‬مردانه‌وار بدون اندیشه‪ ،‬استقامت کردند‪.‬‬

‫[فوت امیر محمداعظم خان]‬

‫و هم در این سال (‪1286‬هـ‪ ،).‬امیر محمداعظم خان از مشهد روی امید به سوی‬
‫تهران نهاده‪ ،‬به قرب شاهرود بسطام از کسوت حیات عاری‪ ،‬و در مزار بندة مقبول بارگاه‬
‫ایزد باری‪ ،‬حضرت بایزید بسطامی به عمر پنجاه سالگی در زیر نقاب تیرۀ تراب متواری‬
‫گشت‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و هشتاد و هفت هجری‬

‫در این سال‪ ،‬سردار محمدیعقوب خان که از سبب ولیعهدی شهزاده عبداهلل جان و‬
‫بی‏مهری اعلی‪-‬حضرت امیر شیرعلی خان ‪ -‬چنان‏چه در تضاعیف سوانح سال هزار و‬
‫دویست و هشتاد شش به شرح رفت ‪ -‬آتش حسد در کانون دلش افروخته گشته بود و‬
‫مترصد فرصت روز به سر می‌برد‪ ،‬اسباب فرار و ادوات روی برتافتن از پدر تاجدارش‬
‫آماده کرده و از رازی که در خاطر داشت‪ ،‬هیچ کس را آگاه ننموده‪ ،‬روزی به بهانۀ تفرج‪،‬‬
‫سواران نظام رکابی خود را با کارخانة طباخی از شهر در باغی که مقبرة بابر شاه[مغول]‬
‫مرحوم است فرستاده‪ ،‬خود سوار شده‪ ،‬از راه مغالطه در قلعۀ مادر وزیر رفت و از آن‏جا‬
‫به راه غزنین‪ ،‬روی جانب قالت و قندهار نهاده‪ ،‬امیر شیرعلی خان آگاه گشته‪ ،‬از روی‬
‫آشفتگی خواست که خود تعاقبش نماید اما؛ قبل از آن عریضة سردار محمدیعقوب خان‬
‫که از عرض راه‪ ،‬مصحوب الالحیدر فرستاده بود‪ ،‬به شرف مطالعۀ کارکنان پایة سریر‬
‫سلطنت پیوسته‪ ،‬مرقوم داشته بود که‪« :‬مردم کابل همه با من یک دل و یک جهت بودند‪،‬‬
‫اگر اعلی‌حضرت واال را گرفتار می‌ساختم می‌توانستم‪ ،‬لکن حق پدری و حیای فرزندی‬
‫حایل و مانع گشته‪ ،‬مرتکب آن نشدم‪ .‬و خدا را که دست از من بدارید و به حال خودم‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪243‬‬

‫گذارید‪ ،‬اگر نه از کشته‪ ،‬پشتۀ خواهم ساخت‪».‬‬

‫و امیر شیرعلی خان از این عرض جسورانۀ او زیاده تر عتاب ناک شده‪ ،‬سردار یحیی‬
‫خان خُ ُسر او را با سردار زکریا خان و شاه‌مرد خان و جمعی از سواران به تعاقب او‬
‫گماشته‪ ،‬میر آخور اخترمحمد خان و شاه‌محمد خان پیشخدمت را به چاپاری و ایلغار‬
‫جانب هرات و قندهار رهسپار فرمود که حاکمان هر دو بلده را آگاه کنند تا او را به شهر‬
‫نگذارند و در به رویش بربندند‪ .‬و سرداران متعاقب تا میدان‪ ،‬اسپ از قفای او تاخته و‬
‫او را نیافته‪ ،‬معاودت نمودند و خدای‌نظر خان وردک حاکم غزنین در به روی سردار‬
‫محمدیعقوب خان بر بسته‪ ،‬به ضرب گلولۀ تفنگ از پیش براند و او چند رأس از اسپان‬
‫سرکاری را از بیرون شهر به تاراج گرفته رهسپار شد‪ ،‬و هم‏چنین حاکم قالتش نیز از در‬
‫آمدن قلعه باز داشت‪.‬‬
‫و سردار شیرعلی خان حاکم قندهار با صفدرعلی خان قزلباش افسر نظام‪ ،‬از وصول‬
‫اخترمحمد خان و شاه‏محمد خان که به چاپاری رهسپر شده بودند‪ ،‬بر کماهی حال‬
‫آگاهی یافته‪ ،‬اسباب قلعه‪-‬داری آماده و استوار کرده‪ ،‬مترصد رسیدن سردار محمدیعقوب‬
‫خان نشستند تا که مشارالیه از در آمدن به قلعۀ قالت مایوس گشته‪ ،‬یک فوج پیادۀ نظام‬
‫قندهاری ‪ -‬که مقیم آن‏جا و کرنیل محمدکبیر خان اچکزایی افسر آن طلب کابل شده‬
‫بود ‪ -‬سردار موصوف را پذیره کرده‪ ،‬با او رهسپار قندهار شد‪[ .‬و مقارن این حال‪ ،‬کوتوال‬
‫دارالسلطنه کابل شخص پاافزار سازی را که کفش نوکداری که امیر شیرعلی خان قدغن‬
‫کرده بود به فرمایش کسی از مردم در شب به خانه‌اش دوخته بود‪ ،‬حاضر حضور کرده‬
‫آن شخص در مورد بازخواست به عرض رسانید که کوتوال که از دوختن کفشی در خانه‬
‫آگاه شود از بارگیری و نعل بندی چهارصد سوار نظام و فرار کردن شهزاده و خوانین‬
‫بزرگ چگونه واقف نگشت به این عرض شخص اسکاف معاف گردیده‪ ،‬کوتوال مرود‬
‫عتاب گشت‪ ].‬و سردار محمدیعقوب خان با جمعی از فتنه‌جویان چون‪ :‬ایشک آقاسی‬
‫عطاءاهلل خان و عبدالظاهر خان بارکزایی انگی‏زایی و آخندزاده شهاب‌الدین خان و سردار‬
‫شاه‌پسند خان ملک دین‌زایی و ایشک آقاسی عطامحمد خان برادر زادۀ ایشک آقاسی‬
‫شیردل خان و میرآخور آقاجان خان قزلباش و بهادر خان خواهرزادۀ ناظرنعیم خان و‬
‫غیره وارد نواحی قندهار شده‪ ،‬به واسطۀ خوانین مذکوره تمامت طوایف درانی را اغوا‬
‫کرده‪ ،‬با خود در تسخیر قندهار یکدل و یک‌جهت ساخت‪ .‬و هم سردار محمدهاشم خان‬
‫بن سردار محمدشریف خان بدو گراییده‪ ،‬سامان ضروریه‌اش را از وجه نقد و خیمه و‬
‫فرش و ظرف از خود داده‪ ،‬اسباب مکنتش را راست نمود‪ .‬بعد باهم روی تسخیر جانب‬
‫شهر قندهار نهاده‪ ،‬سردار شیرعلی خان و صفدرعلی خان را به محاصره انداخت و امیر‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪244‬‬

‫شیرعلی خان از التهاب این آتش‪ ،‬مشوش گردیده‪ ،‬سپهساالر فرامرز خان را که از راه‬
‫استحکام سرحد و ثغور و علم آوردن به احوال مردم نزدیک و دور و انسداد راه دخول‬
‫سردار عبدالرحمان خان در ترکستان فرستاده بود‪ ،‬طلب کابل فرمود‪ .‬و هم‏چنین سردار‬
‫محمداسلم خان را از «خوست» خواست و سپهساالر فرامرز خان شرفیاب حضور گشته‪،‬‬
‫قرب چهار لک روپیه از طرایف تحایف که بزرگان ترکستان به رسم هدیه‪ ،‬به وی داده‬
‫بودند‪ ،‬پیش کشیده‪ ،‬همه مطبوع طبع مملکت‌آرا گشت‪.‬‬

‫ذکر مأمور شدن سپهساالر فرامرز خان به تنبیه و تهدید سردار محمدیعقوب خان‬
‫و اعلی‌حضرت امیر شیرعلی خان پس از پذیرفتن تحف و هدایای سپهساالر فرامرز‬
‫خان‪ ،‬او را با هجده فوج پیاده و ده فوج سوارۀ نظام و چهل ضرب توپ و سه‌هزار سوار‬
‫رکابی از کابل برای تنبیه و تهدید سردار محمدیعقوب خان جانب قندهار گسیل فرمود‪.‬‬
‫و از قفای او سردار محمداسلم خان را نیز که از خوست رسیده بود‪ ،‬با لشکر دیگر‬
‫رهسپر ساخت‪ ،‬و چون سپهساالر فرامرز خان دو منزل از قالت گذشته‪ ،‬فروکش کرد‪،‬‬
‫سردار محمدیعقوب خان با مردم طوایف درانی که چهل‌هزار تن بودند‪ ،‬تاب مقابلت‬
‫با سپاه نظام و توپخانه در خود ندیده‪ ،‬دست از محاصرۀ قندهار بازداشته‪ ،‬راه مواطن و‬
‫محرکش‬‫مساکن خویش برگرفته‪ ،‬پراکنده شدند و سردار محمدیعقوب خان با خوانینی که ّ‬
‫بودند و هفت‏هزار تن روی به سوی گرشک نهاد و حاکم گرشک از در آمدنش در آن‏جا‬
‫مانع گردیده‪ ،‬به ضرب گلولة تفنگ براند‪ .‬بنابر آن از کنار رود هیرمند رهنورد گشته‪ ،‬داخل‬
‫قبایل قوم بارکزایی شده‪ ،‬از میان طایفۀ نورزایی عبور کرده‪ ،‬به عالقۀ گرمسیر در آمد و‬
‫از آن‏جا به راه ملخان از خاک افغانستان بیرون گردیده‪ ،‬داخل سیستان متعلقۀ دولت ایران‬
‫شد و از آن‏جا به عزم ترکتاز وارد «اناردره» گشته‪ ،‬دست به تاراج مال و مواشی مردم‬
‫آن‏جا گشود‪.‬‬
‫و از این سوی سپهساالر فرامرز خان وارد قندهار شده‪ ،‬بال توقف راه تعاقب سردار‬
‫محمدیعقوب خان برگرفته‪ ،‬چون وارد گرشک گردید‪ ،‬از رسیدن او در اناردره واقف‬
‫گشته‪ ،‬در پشت‌رود باز گردیده‪ ،‬سردار میر افضل خان حکمران فراه از راه اندرز و‬
‫نصیحت در اناردره نزد سردار محمدیعقوب خان شده‪ ،‬موعظت و هدایتش نمود و از‬
‫ستیزۀ با پدرش باز داشته‪ ،‬با وی قرار داد که زمستان در «پشت‌رود» به سر برده‪ ،‬به مالیات‬
‫آن‏جا قناعت ورزد‪ ،‬تا در بهار او از راه شفاعت در کابل رفته‪ ،‬از پدر واال هرش عفو‬
‫تقصیر خواسته‪ ،‬حکومت هرات را برای او حاصل نماید‪ .‬و سردار محمدیعقوب خان‬
‫سخنان سردار میر افضل خان را به گوش قبول جای داده‪ ،‬التماس کرد که او پیشتر رفته‪،‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪245‬‬

‫سپهساالر فرامرز خان را با لشکرش از جایی که فرود شده باشد‪ ،‬جانب قندهار مراجعت‬
‫دهد و خودش از قفای او وارد پشت‌رود شود‪.‬‬
‫و سردار میر افضل خان از راه قبولیت التماس او به عزم معاودت دادن سپهساالر‬
‫فرامرز خان پیشتر روان شده‪ ،‬سردار محمدیعقوب خان از عقب او راه پشت‌رود برگرفت‪،‬‬
‫و مقارن این حال سپهساالر فرامرز خان از پشت‌رود‪ ،‬روی به سوی اناردره نهاده‪ ،‬در منزل‬
‫بیابانک با سردار میرافضل خان مالقی گشت و از قراردادی که او با سردار محمدیعقوب‬
‫خان کرده بود‪ ،‬سر باز زده‪ ،‬سوار بسیار تعیین کرد که به ایلغار رفته‪ ،‬در هر جا که رسیده‬
‫‪1‬‬
‫باشد‪ ،‬گرفتارش سازند‪ .‬و سردار میر افضل خان قرار داد خود را بهتر دیده‪ ،‬شاطر‬
‫خود را پیشتر از سواران مأمورة سپهساالر‪ ،‬نزد سردار محمدیعقوب خان فرستاده‪ ،‬از‬
‫عزم سپهساالرش خبر داد که ابنای زمانش منسوب بدان نکنند که او به حیلة سردار‬
‫محمدیعقوب خان را از اناردره درآورده‪ ،‬دستگیر ساخت‪ .‬و شاطر او در منزل واشیر به‬
‫سردار محمدیعقوب خان رسیده‪ ،‬از سواران گماشتۀ سپهساالر آگاهش کرد و او از راه فرار‬
‫دوباره داخل سیستان شده‪ ،‬همراهانش پراگنده گشتند و زیاده از دوهزار سوار برکابش‬
‫نماندند‪ .‬و سواران سپهساالر بی‌نیل مرام در اردو باز گشته‪ ،‬بعد سپهساالر به قندهار‬
‫مراجعت نموده‪ ،‬رحل اقامت انداخت تا که سردار محمدیعقوب خان از سیستان به راه‬
‫قاینات روی امید به عزم تسخیر هرات جانب ایالت تراکمه که در وقت حکومت هرات‪،‬‬
‫راه موالت با ایشان سپرده بود نهاد و چون وارد کهسان شده‪ ،‬به صواب‏دید همراهانش از‬
‫در آمدن به قبایل ترکمان عطف‏عنان کرده‪ ،‬روی تاراج به سوی غوریان آورده‪ ،‬آن سرزمین‬
‫را متصرف گشت‪ .‬و سپهساالر فرامرز خان از ترک تاز او آگاه گشته‪ ،‬از قندهار رهسپار‬
‫هرات شد و در منزل اسفزار به فرمان امیر شیرعلی خان که مرقوم فرموده بود که در هر جا‬
‫رسیده باشد‪ ،‬تا وصول موکب همایونی که عنقریب رایات عالیات شقه‌گشای آن صوب‬
‫خواهند شد توقف کند؛ شرف وصول یافته‪ ،‬به منزل مذکور درنگ کرده عنان باز کشید‪.‬‬

‫ذکر محاصرة هرات و کشته شدن سردار فتح‌محمد خان‬

‫و از آن سوی سردار فتح‌محمد خان حاکم هرات‪ ،‬از ورود سردار محمدیعقوب خان‬
‫در غوریان خبر یافته‪ ،‬سردار محمدعزیز خان پسر خود را با چهار فوج پیادة نظام و چند‬
‫ضرب توپ و سواران کشادة هرات به غوریان فرستاد‪ ،‬و ایشان وارد آن‏جا شده با سردار‬
‫محمدیعقوب خان هنگامة آرای پیکار گردیدند‪ .‬و در حین تسویۀ صفوف جنگ‪ ،‬افواج‬
‫پیادۀ نظام سردار محمدعزیز خان‪ ،‬نظر به احسان و سلوک سابقۀ سردار محمدیعقوب خان‬
‫‪ .1‬پیادة چاالک؛ مردی چست و چاالک که با لباس مخصوص پیشاپیش شاهان و امیران رود‪ ،‬و یا نامه‌ای را به‬
‫سرعت به مقصد رساند‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪246‬‬

‫که با ایشان کرده بود‪ ،‬بیرق فرود کرده‪ ،‬خود را به وی تسلیم نمودند‪ .‬و سردار محمدعزیز‬
‫خان از مشاهدۀ این حالت رو به هزیمت نهاده‪ ،‬از راه فرار با سواران کشاده داخل هرات‬
‫شد‪ ،‬و سردار محمدیعقوب خان مالک افواج و اتواپ و قورخانۀ او شده‪ ،‬مکنتی به دست‬
‫آورد و از غوریان به عزم تسخیر شهر هرات راه برگرفته‪ ،‬سردار فتح‌محمد خان با سه‬
‫فوج پیادة نظام و سوارانی که در تحت رایتش مقام داشتند‪ ،‬به قلعه‌داری پرداخته‪ ،‬حصاری‬
‫گشت‪ .‬و سردار محمدیعقوب خان از گرد راه در رسیده‪ ،‬هرات را به محاصره انداخت‬
‫و شهریان که در هنگام حکومتش از وی حمایت و مروت و احسان دیده بودند‪ ،‬باب‬
‫اطاعت بر روی وی گشوده‪ ،‬پیام دادند که بی‏اندیشة ممانعت‪ ،‬روی یورش به شهر نهد تا‬
‫کلید فتح را شهریان به مشتش دهند؛ چنان‏چه به تحریک مردم شهر حمله کرده‪ ،‬فتحیاب‬
‫گشت و سردار فتح‌محمد خان از گلولۀ تفنگ زخمدار گردیده‪ ،‬پس از دو سه ساعت‬
‫پدرود جهان کرد و هم‏چنین سردار محمدعزیز خان نیز به دروازۀ کشک ‪ -‬معروف به‬
‫خشک ‪ -‬زخم برداشته‪ ،‬پس از نُه روز فوت شد و هرات به تصرف سردار محمدیعقوب‬
‫خان در آمده‪ ،‬به خالف پدرش به کار حکومت پرداخت‪.‬‬

‫ذکر محاربۀ قراوالن سردار محمدیعقوب خان با قراوالن سپهساالر فرامرز خان‬
‫و سردار محمداسلم خان که از کابل به قفای سپهساالر فرامرز خان‪ ،‬رهسپار شده‬
‫بود‪ ،‬روز چهارشنبه بیست و ششم ماه صفر سال هزار و دوصد و هشتاد و هفت (‪)1287‬‬
‫هجری در منزل اسفزار با فرمان درنگ نمودن سپهساالر در آن‏جا تا ورود موکب همایونی‪،‬‬
‫به اردوی سپهساالر پیوسته‪ ،‬وی در منزل مذکور توقف کرده‪ ،‬جنرال خواجه فقیر خان با‬
‫دیگر سپاه آراسته‪ ،‬نیز روز پنجشنبه بیست و هفتم ماه مذکور به اردوی او ملحق گشت‪ .‬و‬
‫سردار محمدیعقوب خان به عزم دفع سپهساالر از هرات با لشکر بسیاری بیرون شده‪ ،‬در‬
‫پل ماالن لشکرگاه قرار داد و سه‏هزار سوار را از راه قراولی در منزل میرداود فرستاده‪ ،‬امر‬
‫سکن در تحت حفاظت داشته باشند‪.‬‬ ‫کرد که از آن‏جا تا منزل شاه‌بید و منزل اَد َر َ‬
‫و از این سوی سپهساالر فرامزر خان نیز سردار خان سر عسکر را با جنرال فتح‌علی‬
‫شاه خان پمقانی به مسافت دو کروه دورتر از معسکر‪ ،‬مأمور قراولی کرد و هر دو تن‬
‫با سواران همراه خود از موضع مقرره تجاوز کرده‪ ،‬به مسافت سیزده کروه از لشکر‬
‫دور رفته‪ ،‬در نواحی اد َرسکن با سواران سردار محمدیعقوب خان دچار شدند و باهم‬
‫درآویخته‪ ،‬هر دو تن به ضرب گلوله از پا درآمدند‪ ،‬و نعش هر دو تن را همراهان ایشان‬
‫برداشته‪ ،‬به لشکرگاه مراجعت کردند‪.‬‬
‫و روز سه شنبه سوم ماه ربیع‌االول سال مزبور‪ ،‬نامة سردار محمدیعقوب خان‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪247‬‬

‫مورخۀروز جمعه بیست و هشتم ماه صفر به صحابت سید آقا و سیداحمد نامان هراتی‪،‬‬
‫به مطالعة سپهساالر فرامرز خان رسید «تا صدور امر اشرف اعلی در اسفزار درنگ نموده‪،‬‬
‫آهنگ هرات نکنند‪ ،‬زیرا که هرات را که متصرف شده‌ام تغییر خطبه و سکه را ننموده‌ام‪،‬‬
‫هم‏چنان به نام قبله ارفع امجدم برحال است؛ چنان‏چه سردار عبداهلل خان ناصری را با میر‬
‫گازرگاه و چند تن از علما و سادات با کالم مجید از راه هزاره‌جات به شفاعت‪ ،‬ارسال‬
‫پایة سریر سلطنت داشته‪ ،‬یکی از سه امر را از حضور اقدس خواهش کرده‌ام که عفو‬
‫تقصیرم فرموده‪ ،‬طلب حضور نمایند‪ .‬یا آواره مملکت و جالی والیتم فرمایند‪ .‬یا اگر به‬
‫شفاعت سادات و علماء و رعایت قرآن عفو شوم‪ ،‬از لطف پدرانه و مرحمت شاهانه‌ام به‬
‫ایالت هرات برقراردارند‪ .‬فقط‪».‬‬
‫و سردار محمداسلم خان با سپهساالر فرامرز خان نامة او را به عریضه‌ای از خود‪،‬‬
‫ارسال حضور امیر شیرعلی خان نمودند و بر طبق عرض ایشان‪ ،‬نامه‌ای برای سردار‬
‫محمدیعقوب خان فرستادند که‪« :‬اگر به واقعی از کردار خود نادم شده‌اید و با پدر‬
‫مخالفت ندارید‪ ،‬سردار محمدایوب خان را در هرات گذاشته‪ ،‬خود راه اطاعت برداشته‪،‬‬
‫وارد لشکرگاه پادشاهی شده‪ ،‬بعد رهسپار کابل شوید‪ ،‬و یا سردار محمدایوب خان را‬
‫فرستاده‪ ،‬خود جهت تهیة مهام خویش چندی توقف کرده‪ ،‬بعد راه کابل برگیرید‪ ،‬و یا‬
‫اردوی پادشاهی را مانع نشوید که در نواحی هرات فروکش کرده‪ ،‬شما به جایی و ما‬
‫به جایی اقامت نموده‪ ،‬به خاطر کالم مجید که در کابل فرستاده‌اید تا صدور امر اعلی‪-‬‬
‫حضرت واال‪ ،‬دست به محاربت دراز نکنیم‪ .‬فقط‪».‬‬
‫و سردار محمدیعقوب خان تا روز سه شنبه بیست و چهارم ربیع‌االول به بهانۀ آمدن‬
‫یت و ل َ َع َّل‌کار را معطل داشت تا که امیر شیرعلی خان برآشفته‪،‬‬
‫به کابل روز گذرانیده‪ ،‬به ل َ َ‬
‫تصمیم عزم کرد که خود جیش جانب هرات در جنبش آرد‪ ،‬و در خالل این احوال سردار‬
‫محمدسرور خان که پس از فوت پدرش امیر محمداعظم خان در مملکت ایران‪ ،‬چندی‬
‫به ذلت و خواری به سرد برده‪ ،‬آخراالمر از راه ناچاری روی امید به سوی هرات نهاد‪ ،‬که‬
‫سردار محمدیعقوب خان از سبب مخالفت و معاندت با پدر خویش‪ ،‬او را گرامی خواهد‬
‫داشت‪ ،‬و چون وارد هرات شد‪ ،‬سردار محمدیعقوب خانش محبوس کرده‪ ،‬فرستادن او‬
‫را در کابل‪ ،‬خدمتی به پدر خویش پنداشته‪ ،‬محبوس ًا روانة کابلش نمود که شاید امیر‬
‫شیرعلی خان او را فرزند و مطیع داند و عفوش کرده‪ ،‬لشکر را به کابل طلبیده‪ ،‬هرات را‬
‫به او واگذارد‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪248‬‬

‫ذکر قتل سپهساالر فرامرز خان و محبوس شدن سردار محمداسلم خان‬
‫پس از نامه فرستادن سپهساالر فرامرز خان و سردار محمداسلم خان به سردار‬
‫محمدیعقوب خان ‪ -‬چنان‏چه مذکور شد ‪ -‬در وقت خفتن شب جمعه بیست و هفتم‬
‫ماه ربیع‌االول‪ ،‬سپهساالر موصوف جای نمازی در پیش روی خیمة سردار محمداسلم‬
‫خان گسترده‪ ،‬نماز عشاء و سنت و وتّر‪ 1‬واجب ادا کرده‪ ،‬مشغول تعقیب‪ 2‬نشسته بود‪،‬‬
‫که ناگهان حاجی نام ایرانی نوکر سردار محمداسلم خان با عبدالغفور خان خاله‌زادة او‬
‫که در اندرون خیمه به ایمای سردار مزبور کمین گزیده بودند‪ ،‬به ضرب گلولة تفنگ‪،‬‬
‫سپهساالر را از پا درآوردند و سردار محمداسلم خان که در این وقت با چند تن‪ ،‬قدری‬
‫دورتر از نمازگاه او مشغول بازی نرد بود‪ ،‬چون خبر داشت‪ ،‬به آواز تفنگ سراسیمه از‬
‫جای برجسته‪ ،‬سپهساالر را غرق خون دیده‪ ،‬فریاد زد‪ ،‬و از فریاد او تمامت اعیان و بزرگان‬
‫سپاه حاضر گشته‪ ،‬تأسف کنان به جستجوی قاتل افتادند‪ .‬و سردار محمداسلم خان که‬
‫باعث این امر بود‪ ،‬بی‏تابانه بر زبان همی‌راند که این کار را برای خجالت و شرمساری من‬
‫کردند و سپهساالر را با تن زخمدار در خیمه برده‪ ،‬حاضران بر سبیل وصیت‪ ،‬این قدر از‬
‫وی شنیدند که‪ :‬سردار محمداسلم خان را گرفتار سازند‪ .‬و اگر من نبودم غالمی از عبید‬
‫شهریارِ واال گو مباش‪ .‬و شما که خوانین اخالص شعار و آدمان کار می‏باشید‪ ،‬راه خدمت‬
‫و صداقت فرو مگذارید‪ .‬این را گفته‪ ،‬ودیعت حیات سپرد‪.‬‬
‫و حاضران‪ ،‬سردار محمداسلم خان و سردار محمدقاسم خان برادرش را گرفتار‪ ،‬و‬
‫پا به زنجیر بر پشت یابو سوار کرده‪ ،‬از راه قندهار به کابل فرستادند‪ ،‬و سردار محمدعلم‬
‫خان بن سردار سعیدمحمد خان را به جای او‪ ،‬و جنرال فقیر خان را به جای سپهساالر‪،‬‬
‫لشکرش و سپه‌دار مقرر داشتند و خیمه و اسباب سردار محمداسلم خان را به طریق ضبط‬
‫محافظ گماشتند‪ .‬و این خبر به توسط سوار چاپار در میدان دهمزنگ به امیر شیرعلی‬
‫خان که به عزم هرات از شهر بیرون شده‪ ،‬در آن‏جا خیمه زده بود رسیده‪ ،‬از سوار چاپار‬
‫شنید که فاعل این کار سردار محمداسلم خان است و امیر شیرعلی خان از گفتة سوار‬
‫چاپار انکار آورده‪ ،‬فرمود که مباشر این امر او نخواهد بود‪ ،‬زیرا که به جز احسان چیزی‬
‫از پادشاهی در بارة او صدور نیافته که مرتکب قتل سپهساالر شده‪ ،‬طریق مخالفت‬
‫پوید‪ .‬و سردار محمدحسن خان برادر اعیانی سردار محمداسلم خان که شرفیاب محفل‬
‫حضور بود‪ ،‬تصدیق گفتار چاپار را نموده‪ ،‬به عرض رسانید که مصدر این فعل غیر از‬
‫سردار محمداسلم خان دیگر کسی نیست‪ ،‬اما؛ چه چاره و سود که به بدی کردار او ما‬
‫نیز گرفتاریم و در وقت احسان پادشاهی از وی بیگانه و به کنار بودیم‪ ،‬و به جواب این‬
‫‪ .1‬قسمی از نماز فرد که یک رکعت بیش نیست‪.‬‬
‫‪ .2‬تعقب‪ :‬اورادی که در عقب نماز خوانده می‌شود‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪249‬‬

‫گفتة او سردار محمدحسین خان برادر دیگرش پاسخ داد که هرگز برادرم مرتکب این امر‬
‫نخواهد بود‪ .‬دیگری از حسد او را تهمت کرده خواهد بود؛ چنان‏چه اگر به پایۀ تحقیق‬
‫برسد دامن او از آالیش خون سپهساالر‪ ،‬پاک ظاهر خواهد گشت‪.‬‬
‫و سردار محمدعمر خان بن سردار محمدعظیم خان‪ ،‬سردار محمداسلم خان را قاتل‬
‫دانسته‪ ،‬به عرض رسانید که از این قدر تصدیق و تکذیب یکدیگر‪ ،‬سرکار واال در گذشته‪،‬‬
‫هرچه رأی صواب‌نما اقتضا فرماید‪ ،‬عمل نماید و در این مکالمه بودند که دیگر سوار‬
‫چاپار رسیده‪ ،‬به صدق انجامیدکه باعث قتل سپهساالر‪ ،‬سردار محمداسلم خان بوده‪ ،‬و‬
‫بس‪.‬‬
‫چون سخن بدین‏جا رسیده‪ ،‬قطع شد‪ ،‬امیر شیرعلی خان‪ ،‬جنرال داوودشاه خان را‬
‫عوض سپهساالر از حضور روانه اسفزار فرموده‪ ،‬از رفتن هرات صرف توجه کرد‪ ،‬زیرا‬
‫که حرف اطاعت و خبر آمد آم ِد سردار محمدیعقوب خان در افواه سمر بود‪ ،‬و مقارن‬
‫این حال حسین‌علی خان نایب‌ساالر را در خانة سردار محمدحسین خان فرستاده‪ ،‬او را‬
‫محبوس فرمود و آن‌گاه که سردار محمداسلم خان رسیده‪ ،‬تحویل زندانبان شد‪ ،‬سردار‬
‫محمدحسن خان برادرش عرض‌پرداز گردیده‪ ،‬خواستار قتل برادارنش گشت که شاید از‬
‫کشتن آنان‪ ،‬امیر شیرعلی خان را نسبت به خود مطمین خاطر سازد‪ ،‬و امیر شیرعلی خان‬
‫اگر چه عرض او را جواب ال و ن َ َعم نفرموده‪ ،‬اما؛ او سکوت امیر را عین رضا پنداشته‪،‬‬
‫داخل زندان شد و سردار محمدقاسم خان را که نیز محبوس بود‪ ،‬با خود یار ساخته‪،‬‬
‫سردار محمداسلم خان را به عمر سی و نه سالگی و سردار محمدحسین را به عمر سی‬
‫و سه سالگی به قتل رسانیده‪ ،‬در باغ شاه که حاال در پیش روی چهاونی نظام واقعند دفن‬
‫کردند و از بهر دنیا‪ ،‬خود را قاتل برادران خویش ساختند‪.‬‬

‫ذکر آمدن سردار محمدیعقوب خان از راه ندامت و انابت در کابل‬

‫پس از حادثات مذکوره سردار محمدیعقوب خان که از مطالبة حقوق خدمت آنانی‬
‫که او را به دشمنی پدرش برانگیخته و از راه غوایت در هرات برده بودند و هر روزه‬
‫درخواست خدمت از وی می‌نمودند‪ ،‬دل‌تنگ گشته‪ ،‬به خود اندیشید که از چه با پدر‬
‫درآوزیزم و خاک ندامت دنیا و عقبی بر تارک آمال خویش بریزم؟ پس به این اندیشة‬
‫صواب‪ ،‬عزم اطاعت کرده‪ ،‬هر چند آنانی که به سوی بادیة غوایتش رهنمونی کرده بودند‪،‬‬
‫حیلت انگیختند که از راه انقیاد پدرش باز دارند‪ ،‬او نپذیرفته‪ ،‬عرض‏پرداز پایة سریر‬
‫سلطنت شده‪ ،‬مصحوب چاپار ارسال داشت و از شرفیاب شدن حضورش آگهی داد‪ .‬و‬
‫امیر شیرعلی خان عرض او را مل ّوث به غرض دانسته‪ ،‬فرمود که ما را از راه احتیال‪ ،‬به‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪250‬‬

‫ارسال عرایض فارغ‌بال ساخته‪ ،‬خود اسباب قتال آماده می‌سازد؛ چنان‏چه به همین مضمون‬
‫عریضه‌ای در روز جمعه سیزدهم ماه ریبع‌االول مصحوب شیرمحمد خان پیش خدمت‬
‫خود ارسال حضور نموده‪ ،‬تا کنون از آمدنش اثری به ظهور نپیوست‪ ،‬اما؛ او به خالف‬
‫پندار پدر تاجدارش‪ ،‬سردار محمدیعقوب ایوب خان برادر کوچک خود را با کسانی که‬
‫معتمدش بودند‪ ،‬در هرات گذاشته‪ ،‬با ایشان قرار داد که هرگاه سپاه پادشاهی از اسفزار‬
‫آهنگ هرات کند‪ ،‬از آن‏جا که تمامت شما خادم دولت و سالک طریقة خدمت سلطنت‬
‫والد ماجدم هستید‪ ،‬زنهار مانع نگردیده‪ ،‬سدّ راه نشوید و خودش از راه ندامت‪ ،‬روی‬
‫انابت به سوی پایة سریر سلطنت نهاده‪ ،‬شرف دست‌بوس حاصل کرد و معفو گشته‪ ،‬پایة‬
‫عزت و رفعت ا ّولش برحال شده‪ ،‬تا دو ماه هر روزه‪ ،‬شرف بار و عز دیدار پدر بزرگوارش‬
‫را در می‌یافت‪ .‬بعد مورد الطاف پدرانه و اعطاف پادشاهانه گردیده‪ ،‬حکومت هرات به‬
‫وی مفوض گشت مشروط به این که ایشک آقاسی عطامحمد خان و سردار شاه‏پسند خان‬
‫بارکزایی ملک دین‌زایی و ایشک آقاسی عطاءاهلل خان و بهادر خان و غیره را که محرک‬
‫فتنه و مرتکب کینه و باعث عناد فرزند و پدر‪ ،‬و مورث راندن لشکر‌اند‪ ،‬در هرات نِهشته‬
‫روانة کابل نماید تا دیگر آتش فساد نیفروزند‪.‬‬
‫و سردار محمدیعقوب خان این شرط را مسلم داشته‪ ،‬در حین وداع‪ ،‬التماس دعا کرد‬
‫و پدر نیکو سیرش مخاطب ساخته‪ ،‬فرمود که دعا موقوف است به اعمال شایسته و افعال‬
‫خجسته که رضامندی من به آن بسته است‪ ،‬چه اگر رشتة مباشرت مدایح مذکوره‪ ،‬گسسته‬
‫نگردد‪ ،‬بدون دعا‪ ،‬بندة پرستش کنندة خدا خواهی بود‪ ،‬و اال دعا سودی و بهبودی نخواهد‬
‫بخشود‪ .‬بعد زمین ادب بوسیده‪ ،‬با میرآخور احمد خان که به نیابتش مأمور شد‪ ،‬از کابل‬
‫راه هرات برگرفته چون وارد آن‏جا شد‪ ،‬خوانین مذکوره را روانة پایتخت نموده‪ ،‬از جمله‬
‫ایشک آقاسی عطامحمد خان را نفرستاده‪ ،‬به ذریعه عریضة استدعای بودن او را در هرات‬
‫کرده‪ ،‬پذیرفته آمد‪ .‬و در وقت رهسپار شدن سردار محمدیعقوب خان از هرات جانب‬
‫کابل که به شرح رفت‪ ،‬سپاه متوقفة اسفزار داخل هرات شده‪ ،‬هم‏چنان در آن‏جا مقیم‬
‫گشت‪[ .‬و مقارن این حال امر نامزدی دختر سردار محمدیوسف خان با شهزاده عبداهلل‬
‫جان ولیعهد امیر شیرعلی خان به وقع پیوسته بزم سرور و شادمانی شاهانه به پای رفت‪].‬‬
‫و در این وقت فوج پیادة نظام از پسران کوچک از نُه تا پانزده سال عمر داشتند‪ ،‬به نام‬
‫ولیعهد خجسته مهد مرتب و منتظم گشت‪.‬‬

‫ذکر سرگذشت سردار عبدالرحمان خان در سمرقند‬

‫به قراری که از پیش مسطور گشت‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان از تاشکند مراجعت‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪251‬‬

‫نموده‪ ،‬در سمرقند اقامت ورزید و از سبب غربت و مسافرتش به شکار چرغ‪ 1‬و باز و‬
‫باشق‪ 2‬مواظب گشته‪ ،‬چون میل سواری و شکار بسیار داشت‪ ،‬بیست رأس اسپ ختلی‬
‫نژاد و پانزده رأس یابو برای سواری و باربرداری خویش با پانزده میل تفنگ دنباله‌پُر دو‬
‫لوله یک لولة شکاری برگزیده‪ ،‬از همان هزار و دویست و پنجاه سم نقدینه‌ای که در هر‬
‫ماه از دولت روس به او داده می‌شد نوکران کِهترش را در ماهی پنج روپیه و بزرگ مهتر‬
‫را به قدر شأن هر یک زیاده تعیین فرمود‪ ،‬و اگر چه از عدم کفایت ماهوارة مذکوره‪ ،‬به‬
‫عسرت می‌زیست‪ ،‬هیچ اندوهی به جز فراق فرزندش سردار عبداهلل جان و پرده‌گیان حرم‬
‫محترم خویش که در افغانستان بودند‪ ،‬به خاطر نداشت؛ چنان‏چه خودش در روزنامة‬
‫خود نگار داده است که‪« :‬جنرال ابراموف با من به وضع رفاقت رفتار می‌کرد و در عیدها‬
‫و مهمانی‌ها دعوتم می‌نمود‪ ،‬و در وقت حاجت و ضرورتی‪ ،‬عبداهلل خان بن عبدالرحیم‬
‫خان توخی خزانه‌دار خود را نزد او می‌فرستادم و او وقت را معین کرده‪ ،‬نزدش می‪-‬رفتم‬
‫و مقصدم را حاصل کرده‪ ،‬اعزاز و اکرام از وی می‏دیدم‪ ،‬و در آمد و رفت دربار ایالتی‪،‬‬
‫تکلیفی بر من نبود و مخیر بودم که در رفتن و نارفتن‪ ،‬ممانعت و معارضتم نبود و به ع ّزت‬
‫و اطمینان خاطر‪ ،‬روز به سر می‌بردم و غیر از غم افغانستان و الم عیال و والدة ماجده و‬
‫فرزندم که محبوس بودند‪ ،‬دیگر اکراه و اجباری از دولت روس بر من نبود‪».‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و هشتاد و هشت هجری‬

‫در اوایل این سال فرخ فال‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را خیال مزاوجت در دل و هوای‬
‫مناکحت به ملک غربت در سر افتاده‪ ،‬یکی از دوشیزگان بزرگی از اعیان بدخشان را عقد‬
‫نکاح بربسته‪ ،‬بار عیال‌داری بر دوش نهاده‪ ،‬با آن گوهر بحر عفت و حیا هم‏آغوش گشت‪.‬‬
‫و مطابق این ایام‪ ،‬امیر شیرعلی خان که اعالن ولیعهدی فرزند برومندش شهزاده‬
‫عبداهلل جان را مدنظر داشت‪ ،‬همت بر اتمام آن گماشته و هنوز در انجام آن نپرداخته بود‬
‫که سید نور محمدشاه خان فوشنجی را با «پالک» انگلیس از راه تحدید حدود و تعیین‬
‫ثغور‪ ،‬مأمور سیستان کرده‪ ،‬خودش به عزم ییالق از شهر‪ ،‬در پمقان تشریف برد و در‬
‫آن‏جا سخت بیمار گشته‪ ،‬بازگشت فرمود و سه ماه به روی بستر ناتوانی خفته‪ ،‬تا که از‬
‫لطف یزدانی شفا یافت‪.‬‬
‫و در خالل این حال سید نورمحمد شاه خان‪ ،‬تعیین حدود سیستان و بلوچستان را‬
‫با دولت ایران کرده و جهت نگارش توثیق آن در تهران رفته‪ ،‬از آن‏جا به راه آب وارد‬
‫‪ .1‬پرنده ایست شکاری از ردة شکاریان روزانه‪ ،‬جزو راستة عقاب‏ها که جثه‌اش از باز و حتی از کالغ معمولی نیز‬
‫کوچک‏تر است‪ .‬صقر‪.‬‬
‫‪ .2‬باشق‪ ،‬باشه را گویند‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪252‬‬

‫بمبئی گشته‪ ،‬خبر بیماری بلکه مرگ امیر شیرعلی خان را شنیده‪ ،‬به سرعت و شتاب از‬
‫آن‏جا راه برگرفته‪ ،‬چون وارد کابل شد با سردار شیرعلی خان قندهاری و عصمت‌اهلل خان‬
‫و ارسالح خان غلجایی و مستوفی حبیب‏اهلل خان وردک و حسین‌علی خان نایب ساالر‬
‫سپاه منصور و میرزا محمدحسن خان دبیر و غیره بزرگان و اعیان پایة سریر سلطنت‪ ،‬در‬
‫باب اشتهار ولیعهدی شهزاده عبداهلل جان کنکاش و مشورت کرده‪ ،‬به اتفاق‪ ،‬عرض‌پرداز‬
‫حضور اعلی‌حضرت امیر شیرعلی خان شده‪ ،‬استدعای اعالن والیت عهدش کردند‪ ،‬و او‬
‫با وجودی که شهزاده عبداهلل جان را از پیش ولیعهد قرار داده‪ ،‬روی دل جانب او داشت‪،‬‬
‫تعیین هر یک از فرزندانش را به صوابدید آنان و بزرگان قوم گذاشت و ایشان پانزده‬
‫روز وعدة جواب صالح و صواب خواسته‪ ،‬چون میل خاطر امیر شیرعلی خان را جانب‬
‫عبداهلل جان دیده و دانسته بودند‪ ،‬ممضی‪ 1‬داشته‪ ،‬به عرض رسانیدند که شایان این رتبة‬
‫علیا و درجة عظمی او است و بس‪.‬‬
‫بعد امیر شیرعلی خان به جمیع بلدان و تمامت بزرگان اعالن فرموده‪ ،‬مشتهر ساخت‬
‫که در شب د ّوم ماه شوال سال هزار و دوصد و هشتاد و هشت (‪ )1288‬هجری همة‬
‫شهرهای مملکت افغانستان را آیین بربندند و به کمال زیب و آرایش‪ ،‬مراسم چراغان و‬
‫لوازم جشن بزرگ ولیعهدی به پای برند و بزرگان والیت غزنین را تا ُم ُقر و اعیان جالل‌آباد‬
‫را تا لعل‏پوره و هم‏چنین اشرف مضافات هر والیت را دعوت دارالسلطنة کابل فرمود و‬
‫ادوات و آالت جشن شاهانة بزرگ مرتب ساخته‪ ،‬تپۀ مرنجان را جشن‌گاه سپاه قرار داد و‬
‫در روز عید سعید فطر‪ ،‬شهر را آیین بربسته‪ ،‬قرب چهار لک تن که در دارالسطنه انجمن‬
‫شده بودند‪ ،‬در وقت نماز گزاردن عید از تنگی جا‪ ،‬چهل و شش فوج پیادة نظام مقیم کابل‬
‫را با شصت ضرب توپ جهت شلک بر تلِ مرنجان امر صعود فرموده‪ ،‬شانزده فوج سوارة‬
‫نظام را به کنار چمن هندوسوزان ‪ -‬حال موسوم به چمن حضوری ‪ -‬تا نصف تل مذکور‬
‫حکم ایستادن کرد‪ .‬و آن‌گاه خطیب در خطبة نماز عید نام سردار عبداهلل جان را تالی نام‬
‫پدرش خوانده‪ ،‬چون نماز گزارده شد‪ ،‬امیر شیرعلی خان فرزند ارجمندش را در آغوش‬
‫کشیده‪ ،‬مردم ایستاده پا را آگاه کرد که اینک شهزاده عبداهلل را ولیعهد خود قرار داده‪ ،‬شما‬
‫را خبر داده و می‌دهم که بعد از من به شرط حیات و بقای سلطنت و استقالل دولت‪،‬‬
‫اریکة امارت افغانستان از آن او و م ّفوض بدو است که اطاعتش کنید و از امر و نهیش که‬
‫مطابق امر نهی خدا و رسول باشد‪ ،‬سر نپیچیده و بعد از ختم کالم‪ ،‬توپ و تفنگ شادمانه‬
‫به شلک در آورده تا که در باالحصار وارد بارگاه شد‪ ،‬تمامت آن سرزمین را دود توپ و‬
‫تفنگ چون ظلمت شب سیاه بود‪ ،‬و در این روز تمامت مردم را ‪ -‬از بزرگ و کوچک و‬

‫‪ .1‬امضاء کردن ‪ -‬تأیید کردن‪.‬‬

‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪253‬‬

‫ادنی و اقاصی‪ - 1‬طعام و شربت و شیرینی داده‪ ،‬هیچ یک محروم نیامد و تا هفت روز‬
‫اسباب طرب و سرور بر پای داشته‪ ،‬در شب دوم شوال‪ ،‬شش فوج پیاده را که چهارهزار‬
‫‪2‬‬
‫و هشت‏صد تن بودند چراغ‏ها به کف دست نهاده‪ ،‬با چراغ در ظلمت شب‪ ،‬امر قواعد‬
‫کرده‪ ،‬نظارة عجیب و تماشای غریبی به روی کار آورد‪.‬‬
‫و از جملة حکمرانان بلدان‪ ،‬سردار محمدیعقوب خان ‪ -‬که خود را فرزند بزرگ امیر‬
‫شیرعلی خان و باعث سلطنت او از فتح فراه و قندهار چنان‏چه در ضمن وقایع سال هزار‬
‫و دوصد و هشتاد و پنج (‪ )1285‬مذکور شد و شایان ولیعهدی می‌پنداشت ‪ -‬از رشک‪ ،‬در‬
‫هرات چراغان نکرده‪ ،‬بزم سرور نیاراست‪ .‬و امیر شیرعلی خان از این امر به ذریعة عرایض‬
‫نیک خواهانش آگاه گشته‪ ،‬نسبت به سردار محمدیعقوب خان آزرده دل و گرفته خاطر‬
‫شد‪ .‬و هم از قفای جشن ولیعهدی شهزاده عبداهلل جان‪ ،‬نایب ساالر حسین‌علی خان را‬
‫به منصب سپهساالری سرافراز فرموده‪ ،‬جشن و چراغان دیگر به پای برده‪ ،‬سید نورمحمد‬
‫خان را به خطاب صدراعظمی و میرزا محمدحسن خان [را] به لقب دبیری مخاطب و‬
‫ممتاز گردانیده‪ ،‬هم‏چنین اکثر خدام دولت را به ارتقای جاه و منصب نواخته‪ ،‬اعزاز نمود‬
‫و همه را از کثرت نوازش‪ ،‬مواظب به نیایش خویش ساخت‪.‬‬

‫ذکر وقایع سال هزار و دوصد و هشتاد و نه هجری صلعم‬

‫در ابتدای این سال امیر شیرعلی خان بنابر نقار خاطری که از سردار محمدیعقوب‬
‫خان‪ ،‬به سبب ترک چراغان ولیعهدی شهزاده عبداهلل جان داشت‪ ،‬ایشک آقاسی شیردل‬
‫خان را از حضور مأمور هرات فرمود که سردار محمدیعقوب خان را از راه تنبیه و تهدید‪،‬‬
‫با خود در کابل آرد‪ .‬و او اعتماد به ایشک آقاسی شیردل خان نکرده‪ ،‬جوابش داد که چون‬
‫از باعث عطاءاهلل خان برادر و عطامحمد خان برادرزادة خود که با من فراری بودند‪ ،‬روی‬
‫شفاعت نزد پدرم نداری‪ ،‬آسوده خاطر نیستم که با تو رهسپار کابل شوم‪ ،‬و اگر عصمت‌اهلل‬
‫خان یا ارسالح خان آمده مرا مطمین سازد‪ ،‬در کابل خواهم رفت‪ .‬و ایشک آقاسی شیردل‬
‫خان بی‌نیل مقصود از هرات در کابل مراجعت نمود و گفتة سردار محمدیعقوب خان را‬
‫به مسمع فیض مجمع امیر شیرعلی خان رسانید‪ ،‬و او عصمت‌اهلل خان و ارسالح خان هر‬
‫دو تن را بر وفق خواهش سردار محمدیعقوب خان در هرات فرستاد‪ ،‬و ایشان وارد آن‏جا‬
‫شده‪ ،‬تس ّلی و اطمینان خاطر به سردار مذکور دادند که شرفیاب حضور والد ماجدش‬
‫شده‪ ،‬بعد به ضمانت و شفاعت ایشان در هرات مراجعت کند‪ .‬و او معاودتش را بر عهدة‬
‫آن دو تن نهاده‪ ،‬پذیرای آمدن کابل شد‪.‬‬
‫‪ .1‬دور و نزدیک‪ .‬دورها و نزدیک‏ها‪.‬‬
‫‪ .2‬تمرین و رژة سربازان‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪254‬‬

‫ذکر آمدن سردار محمدیعقوب خان از هرات به کابل و محبوس شدنش‬

‫چون سردار محمدیعقوب خان به سوگندهای مؤکدة عصمت‌اهلل خان و ارسالح‬
‫خان و وعدة بازگشت خود جانب هرات از هر دو تن اطمینان خاطر حاصل کرد‪ ،‬مبلغ‬
‫یک لک روپیه را از اقشمة نفیسه برای تحفه و هدیة حضور پدر واالگهرش خریده‪ ،‬با‬
‫یک‏صد رأس اسپ از خود و دوصد رأس از متعلقانش به طریق ارمغان فراهم و آماده‬
‫کرده‪ ،‬از هرات راه کابل برگرفت‪ ،‬و چون به نزدیک کابل رسید‪ ،‬امیر شیرعلی خان‪،‬‬
‫سردار محمدیوسف خان را امر پذیره کرد‪[ .‬فرمود که در وقت مالقات از اسپ فرود‬
‫نشود تا سردار محمدیعقوب خان بر کارتن رتبه و جاهش متنبه و آگاه گردد‪ .‬و سردار‬
‫محمدیوسف خان قبل از رهسپار خویش کس پیش سردار محمدیعقوب خان فرستاد‬
‫و از امر پدرش خبر داد که در فرود نیامدن او از اسپ با وی سرگران نشود‪ ].‬و او راه‬
‫استقبال برگرفته‪ ،‬در قلعة سردار ولی‌محمد خان ‪ -‬حال معروف به ماهتاب قلعه ‪ -‬با سردار‬
‫محمدیعقوب خان مالقی شده‪ ،‬مراسم پذیره حقیرانه به جای آورده‪ ،‬باهم داخل کابل‬
‫شدند و در وقت شرف بار یافتنش‪ ،‬امیر شیرعلی خان سوارة نظام را به رسم مستمره به‬
‫حضورش صف آراسته‪ ،‬ایستاده بودند‪ ،‬از سالمی گرفتنی که قانون خدام نظام است‪ ،‬منع‬
‫فرموده‪ ،‬کسی بوی اعتنا و التفات نکرد‪ ،‬و از زیر دیوار بارگاه هم‏چنان ایستاده پا شرف‬
‫دست‌بوس حاصل نمود‪ .‬و امیر شیرعلی خان پژوهش احوال فرموده‪ ،‬پس از آن بپرسید‬
‫که اسپان ارمغانت کجایند؟ چون همة اسپان با دیگر تحف و هدایا و ارمغان حاضر بودند‪،‬‬
‫پیش کشیده‪ ،‬همه مقبول گردیده‪ ،‬مطبوع افتاد‪ .‬و پس از آن هر روزه‪ ،‬حاضر حضور پدر‬
‫نیکوسیرش شده و سالمی کرده‪ ،‬به منزلش باز می‌گشت تا که روز عید سعید فطر سال‬
‫هزار و دویست و هشتاد و نه [‪ ]1289‬هجری پیش آمده‪ ،‬سردار محمدیعقوب خان حاضر‬
‫بزمگاه عید گشته‪ ،‬از بیرون محفل بزم‪ ،‬سالم گفته‪ ،‬امیر شیرعلی خانش فرمود که چون‬
‫شما در هرات می‌روید‪ ،‬در اندرون بارگاه آمده و سخن چند شنیده‪ ،‬بعد رهسپار هرات‬
‫شوید‪ .‬و در وقت در آمدن او بعضی از حضار چون سردار محمدیوسف خان و سردار‬
‫محمدعمر خان و غیره به خیال این که امیر شیرعلی خان با او از در خفا سخن خواهد‬
‫راند‪ ،‬برخاستند که از مجلس بیرون شوند‪ .‬امیر شیرعلی خان امر نشستن کرده‪ ،‬فرمود که‬
‫به مواجهة شما با او مکالمه کنم؛ چنان‏چه سردار محمدیعقوب خان داخل بارگاه شده‪ ،‬به‬
‫دو زانوی ادب [کنار دروازه و صف نعال] نشست‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪255‬‬

‫آن‌گاه امیر شیرعلی خانش معاتب ساخته‪ ،‬فرمود که اکنون حق پدری و رتبة فرزندی‬
‫من و تو ساقط شد‪ ،‬زیرا که به من اعتماد نکرده‪ ،‬عصمت‌اهلل خان و ارسالح خان را معتمد‬
‫دانسته‪ ،‬به توسط ایشان راه اطاعت پیمودی و گرنه هم‏چنان رهسپار بادیة جهالت بودی‪ .‬و‬
‫به مصداق این گفتة خویش‪ ،‬عریضة او را که در هنگام گریختن خود از عرض راه فرستاده‬
‫بود‪ ،‬از میرزا محمدحسن خان دبیر خواسته‪ ،‬به جهر قرائت کرده‪ ،‬سردار محمدیعقوب‬
‫خان را ملزم ساخته‪ ،‬لب به دشنامش گشوده‪ ،‬فرموده که خدام خود را که نزدت فرستاده‌ام‬
‫و ترا به عهد و سوگند از هرات آورده‌اند‪ ،‬ناکث عهد و حانث سوگند نمی‌سازم‪ .‬برخیز‬
‫و امروز روانة هرات شو تا لشکر گماشته‪ ،‬آن والیت را قهرا ً به تصرف آرم و اگر به‬
‫خواهش خود در هرات نروی‪ ،‬محبوست نگاه می‌دارم‪ .‬از این دو امر یکی را اختیار کن‪ .‬و‬
‫او به جز از گفتن این که اختیار به حضرت واال است‪ ،‬چیزی عرض نمی‌کرد‪ ،‬تا که بهادر‬
‫خان از جای برخاسته‪ ،‬دیگران را ترغیب کرد که برخیزید و در بین پدر و پسر صلحی‬
‫برانگیزید‪ .‬و امیر شیرعلی خان روی عتاب بدو نموده‪ ،‬فرمود که او را اغوا کرده‪ ،‬از راه‬
‫راست منحرف ساختید‪ ،‬باز می‌خواهید که دام حیله دراز کنید‪ .‬هرگز به خالف یکی از این‬
‫دو امر که او بپذیرد‪ ،‬دیگر چیزی نپذیرم‪ ،‬که یا در حال جانب هرات شود و یا راه زندان‬
‫برگیرد‪ .‬چون سخن بدین‏جا رسید‪ ،‬عبدالظاهر خان بارکزایی انگی‌زایی قدم جسارت‬
‫پیش‌نهاده‪ ،‬زبان عرض بگشاد یک شب مهلت حرکتش جانب هرات مرحمت گردد‪ ،‬فردا‬
‫رهسپار شود و یا زندان غل و زنجیر را یار گردد‪ .‬او نیز معاتب گشت‪.‬‬
‫پس سردار محمدیعقوب خان راه چاره را مسدود دیده‪ ،‬قبول زندان نمود‪ .‬و امیر‬
‫شیرعلی خان‪ ،‬سپهساالر حسین‌علی خان را امر بر حبس او کرده‪ ،‬او از مجلس حضورش‬
‫بیرون کشیده‪ ،‬به دست کرنیل یارمحمد خان هزاره که کرنیل سواران «اردل‪ »1‬بود سپرد‪،‬‬
‫و او در سراچة حضور برده‪ ،‬به حفاظتش پرداخت‪ .‬و روز دیگر امیر شیرعلی خان‪،‬‬
‫عبدالظاهر خان را که مهلت یک شبه برای سردار محمدیعقوب خان خواسته و معاتب‬
‫گشته بود‪ ،‬پیش خوانده بنواخت و دل به جای آورده‪ ،‬دین‌محمد خان پسر او را مأمور‬
‫هرات ساخت که در آن‏جا رفته‪ ،‬سردار محمدایوب خان را از طرف پدر دادگسترش‬
‫تسلیت داده‪ ،‬مطمئن‌خاطر سازد‪ ،‬و منشوری نیز مصحوب او به سردار محمدایوب خان‬
‫ارسال نمود که خاطر ما از تو آزرده نیست‪ ،‬زیرا که محدث فتنه و مورث مفسده‪ ،‬سردار‬
‫محمدیعقوب خان بود که گرفتار کردار خویش گشت و ناصیة حال و دامن احوال شما‬
‫از آالیش فساد پاک بوده و اگر مرتکب امر خالفی شده باشی‪ ،‬به اغوا و القای او بوده‬
‫است و اکنون خود را حاکم هرات دانسته‪ ،‬دین‌محمد خان را به حکومت غوریان مأمور‬
‫‪( .1‬آردل)‪ :‬فراشی که مأمور فراخواندن و احضار سپاهیان یا متهمان و گناهکاران است‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪256‬‬

‫نمایی‪ ،‬فقط‪.‬‬
‫و از قفای او میرزا حبیب‌اهلل خان مستوفی و سردار محمدعمر خان بن سردار‬
‫محمدعظیم خان مرحوم را با سردار عطاءاهلل خان برادر زادة او و حفیظ‏اهلل خان نایب‬
‫ساالر و جنرال داوودشاه خان و دوازده فوج پیادة هشت‏صدی و هشت فوج سوارۀ‬
‫چهارصدی و چهل و هشت ضرب توپ از راه حزم و دوربینی‪ ،‬گسیل هرات فرمود‪.‬‬
‫و هم ایشک آقاسی شیردل خان و میرآخور احمد خان اسحاق‌زایی را به چارپاری از‬
‫راه هزاره‏جات روانۀ آن‏جا نمود که مبادا سردار محمدایوب خان از راه طغیان مرتکب‬
‫مخالفت گردد‪ ،‬و اگر طریق غوایت برگیرد‪ ،‬تنبیه و تهدیدش نمایند‪.‬‬

‫ذکر سرکشیدن و بغی ورزیدن سردار محمدایوب خان از پدرش‬

‫و سردار محمدایوب خان نامه و پیام پدر نیکوسیرش را که دین‌محمد خان به وی‬
‫رسانیده و اندرزش نموده‪ ،‬در غوریان رفت‪ ،‬در زاویة نیسان گذاشته‪ ،‬لوای طغیان افراشت‬
‫و دین‌محمد خان را از حکومت غوریان عزل کرده‪ ،‬بعد از حکم معزولیت او سوار تعیین‬
‫کرد که او را با عیالش که از دیر باز در غوریان بود‪ ،‬اسیروار پا به زنجیر در هرات آرند‪.‬‬
‫و او به پاس حرز ناموسش با سواران سردار محمدایوب خان درآویخته‪ ،‬خود او کشته و‬
‫عیالش اسیر گشت‪ .‬و امیر شیرعلی خان از قتل او آگاه شده‪ ،‬سپهساالر حسین‌علی خان‬
‫را نیز با دو فوج پیادة اردل و شش ضرب توپ دنباله‌پر و یک فوج سواره از عقب دیگر‬
‫سپاه مأمورة هرات که ذکر شد‪ ،‬از کابل بدان سو رهسپار ساخت و امر کرد که به سرعت‬
‫و شتاب خود را به جلو رفتگان برساند؛ چنان‏چه در گرشک به اردوی اولین پیوست‪ .‬و‬
‫ایشک آقاسی شیردل خان که از راه هزاره‌جات رهسپار شده بود‪ ،‬از حدود خواجة چشت‪،‬‬
‫از میر اخور احمد خان پیش شده‪ ،‬او باز ماند‪ ،‬و چون ایشک آقاسی شیردل خان وارد‬
‫سیاووشان شد‪ ،‬سردار محمدایوب خان آگاه گشته‪ ،‬سردار محمدحسن خان و عبدالسالم‬
‫خان برادرزادة سردار میر افضل خان را با سوار بسیاری فرستاده‪ ،‬او را از سیاووشان‬
‫دستگیر کرده‪ ،‬محبوس ًا در هرات برده [و در وقت داخل کردنش به شهر مردم اهل بازار به‬
‫تعلیم اشراری که نزد سردار محمدایوب خان تقرر و قرار داشتند‪ ،‬هزل کرده و دشنامش‬
‫می‌دادند و در هراتش] توقف نداده‪ ،‬هم‏چنان به امر سردار محمدایوب خانش محبوس ًا در‬
‫کوهستان فرستادند‪ ،‬و میرآخور احمد خان که باز مانده بود‪ ،‬از حال رفیقش آگاه گردیده‪،‬‬
‫روی جانب غورات نهاد و از آن‏جا راه برگرفته‪ ،‬در نواحی فراه و پشت‌رود به اردوی‬
‫پادشاهی ملحق گشت‪.‬‬
‫و سردار محمدایوب خان با افواج سواره و پیادة مقیمة هرات و توپخانه و سوار‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪257‬‬

‫کشاده رو به راه مخالفت پدر واالگهرش نهاده‪ ،‬کنار پل ماالن را لشکرگاه قرار داده‪،‬‬
‫به عزم دفع سپاهی که از کابل مرحله پیمای انصوب شده بود‪ ،‬استوار نشست و سردار‬
‫محمدحسن خان نوادة وزیر فتح خان مرحوم را با سه‌‏هزار سوار مأمور ترکتاز محالت فراه‬
‫و اناردره و اسفزار نموده‪ ،‬امر کرد که خود را پیش‏رو سپاه نیز دانسته‪ ،‬از حال لشکر کابل‬
‫آگاه باشد؛ چنان‏چه او مواضع مذکوره را غارت کرده‪ ،‬مال و مواشی ایشان را از چراگاه‬
‫به تاراج برده‪ ،‬و مردم آن نواحی ابواب قالع خود را بربسته‪ ،‬از راه دفاع زد و خوردی‬
‫همی‌کردند تا که افواج کابل وارد فراه شده‪ ،‬دست تاراج کوتاه گشت و از اسفزار مراجعت‬
‫کرده‪ ،‬از راه فرار در پل‌ماالن داخل اردوی سردار محمدایوب خان شده‪ ،‬و او پس از ورود‬
‫لشکر پادشاهی در اسفزار‪ ،‬توان پیکار را در خود ندیده‪ ،‬با سردار محمدحسن خان مذکور‬
‫و غیره مفسده‌جویان و پنج‏صد سوار از پل مزبور‪ ،‬روی فرار جانب مشهد نهاد‪.‬‬
‫و رکن‌الدوله حاکم آن‌جا‪ ،‬مقدمش را کرامی داشته‪ ،‬از ورود او در مشهد به برادر‬
‫خود اعلی‏حضرت ناصرالدین شاه به ذریعة تلگراف خبر داد‪ ،‬و او هفتادهزار روپیة نقد‬
‫که معادل است با چهارده‏هزار تومان ایران و هفت‏صد خروار غله‪ ،‬جهت مصارف سردار‬
‫عالی تبار‪ ،‬معین و مقرر نموده‪ ،‬در پاسخ پیام داد که دولت ایران خانة خود شهزادة افغان‬
‫است و تا که به اقامت خراسان و والیات دیگر ایران‪ ،‬خرسند باشد‪ ،‬شاه او را به منزلة‬
‫فرزند خویش دانسته‪ ،‬سدّ ابواب مالطفت در بارة او نخواهند فرمود؛ و پس از فرار کردن‬
‫و رفتن سردار محمدایوب خان در مشهد هواخواهان او که باز مانده بودند‪ ،‬قصد قتل‬
‫ایشک آقاسی شیردل خان نمودند که او را در زندان غوریان کس فرستاده هالک سازند‪،‬‬
‫تا از حال کسانی که سردار محمدایوب خان را اغوا نمودند‪ ،‬و او همه را می‌شناسد‪ ،‬امیر‬
‫شیرعلی خان را آگاه کرده‪ ،‬تمام را تباه نسازد‪ .‬ا ّما؛ مهدی قلی خان معروف به خان آقای‬
‫جمشیدی از عزم و ارادة ایشان خبر یافته‪ ،‬اهلل‏قلی خان برادر و یلنگ توش خان پسر خود‬
‫را با هفت‏صد سوار در کوهستان فرستاده‪ ،‬ایشک آقاسی شیردل خان و همراهانش را که‬
‫محبوس بودند‪ ،‬از زندان کشیده‪ ،‬در کشک برد‪ ،‬و از آن‏جا با ایل و الوس مردم جمشیدی‬
‫در تحت رایت او فراهم گشته‪ ،‬روی تسخیر به هرات نهادند‪ ،‬و قبل از رسیدن سپهساالر‬
‫حسین‌علی خان‪ ،‬هرات را ایشک آقاسی شیردل خان‪ ،‬به معاونت خان آقای جمشیدی‬
‫و مردمش متصرف شده‪ ،‬بعد سپهساالر با افواج قاهره‪ ،‬داخل شهر گردیده‪ ،‬رحل اقامت‬
‫انداخت و در مرمت شکست و ریخت مملکت و تربیت سپاه و رعیت پرداخت و بعد‬
‫از چندی ایشک آقاسی شیردل خان به فرمان طلب در کابل آمده‪ ،‬به خدمتی که داشت‬
‫مواظب گشت‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪258‬‬

‫ذکر والدت با سعادت اعلی‌حضرت سراج‌الملة‌ والدین‬

‫در این سال فرح‌فال‪ ،‬مهین اختر برج کمال و بهین‌گوهر درج جالل‪ ،‬پادشاه معارف‬
‫آگاه اعلی‪-‬حضرت سراج‌الملة‌والدین‪ ،‬امیر حبیب‌اهلل خان که حال جالس سریر سلطنت‬
‫مستقلۀ افغانستان و ترکستان متعلقة آن و بانی این فرخنده کتاب و مؤسس این خجسته‬
‫خطاب است‪ ،‬از کتم عدم به عرصة وجود قدم نهاده‪ ،‬والدت باسعادتش در روز دوشنبه‬
‫بیست و پنجم ربیع‌الثانی سال مذکور (هزار و دویست و هشتاد و نه هجری) در بلدة ارم‬
‫مانند «سمرقند» اتفاق افتاده‪ ،‬از این بعد تا روز جلوس میمنت مأنوسش به اسم شهزاده یا‬
‫سردار درج کتاب شده می‌آید‪ .‬انشاءاهلل تعالی‪.‬‬
‫و مقارن این حال امیر شیرعلی خان به توسط نایب محمدعلم خان‪ ،‬ابواب مکاتبه‬
‫را با دولت روس گشوده‪ ،‬در باب مقید ساختن سردار عبدالرحمان خان از پی‏هم نامه‌ها‬
‫فرستاده‪ ،‬به نوید و مژدة انعقاد رشتۀ دوستی و اتحاد دولت افغانستان با دولت روس‪،‬‬
‫خواستار آن شد که سردار عبدالرحمان خان را از راه تحقیر و اخفاف مقید سازند‪ ،‬و این‬
‫مکتوبات او به ذریعۀ قاصد به امیر مظفر پادشاه بخارا می‌رسید و او به جنرال ابراموف‬
‫و کبورناتر حکمران تاشکند و سمرقند فرستاده‪ ،‬جواب آنان را به نایب محمدعلم خان‬
‫روانه می‌کرد‪ ،‬و او ارسال پایۀ سریر سلطنت می‪-‬داشت تا که از اخفا به ابراز انجامیده‪،‬‬
‫در اخبارات باسمه و نشر شد‪ ،‬و با آن‪ ،‬کار پردازان دولت روس سردار عبدالرحمان خان‬
‫را که مهمانش بود‪ ،‬به ایما و اشارة امیر شیرعلی خان عمل نکرده‪ ،‬او را به اعزاز و احترام‬
‫به چشم مهمانی می‌دیدند‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و نود هجری‬

‫در این سال از حضور اعلی‌حضرت امیر شیرعلی خان‪ ،‬منشور تسخیر میمنه به نام‬
‫نایب محمدعلم خان شرف صدور یافته‪ ،‬سپهساالر حسین‌علی خان و مستوفی حبیب‌اهلل‬
‫خان را نیز فرمان شد که سردار عبداهلل خان ناصری را با لشکر و توپخانه از هرات‪ ،‬جانب‬
‫میمنه رهسپار سازند تا او و نایب محمدعلم خان از دو سو رو به میمنه نهاده‪ ،‬مسخرش‬
‫کنند؛ چنان‏چه نایب مذکور‪ ،‬بعد از وصول این منشور‪ ،‬از مزار شریف با پانزده فوج پیاده و‬
‫هفت فوج سوارة نظام و سوار کشادة اوزبکیة و غیره و اتواپ‪ ،‬با انتظام راه میمنه برگرفت‪.‬‬
‫و هم‏چنین سردار عبداهلل خان از هرات با چهار فوج پیاده و چهار فوج سوارة نظام و‬
‫شش ضرب توپ و سوار کشادۀ هرات رو به میمنه نهاد‪ ،‬و از دو جانب وارد میمنه شده‬
‫شهر را به محاصره انداختند‪ ،‬و پس از سه ماه یورش برده‪ ،‬به قهر و غلبه فتحیاب گردیده‪،‬‬
‫میر حسین خان والی را باعیال و اطفال و منسوبانش‪ ،‬گرفتار ساخته‪ ،‬همه را تحت الحفظ‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪259‬‬

‫به دارالسطنة کابل فرستادند‪.‬‬

‫و نایب محمدعلم خان نظم و نسقی به امور نزدیک و دور آن والیت نهاده‪ ،‬میرآخور‬
‫غالم‌رضا خان بن میرآخور باباخان مرادخانی را به حکومت آن‏جا گماشته و به اندازة‬
‫کفایت‪ ،‬فوج در میمنه گذاشته‪ ،‬سردار عبداهلل خان را با سپاه هرات رخصت مراجعت داد‬
‫و خود با بقیة لشکر و حاصل نقد و جنس آن بوم و بر‪ ،‬لوای بازگشت افراشته‪ ،‬وارد مزار‬
‫شریف شد‪ .‬و چون در یک سال و یا دو سالی یک مرتبه با هزار راس اسپ و چهل‏هزار‬
‫دانه طالی یک مثقالة مسکوک و دیگر تحف و هدایا از ترکستان با خود برداشته‪ ،‬احرام‌بند‬
‫عتبۀ علیا می‌شد و شرف بار و ع ّز دیدار شهریار تاجدار حاصل کرده و همة تحف و هدایا‬
‫را پیش کشیده و چندی به حضور درنگ کرده‪ ،‬بعد رخصت یافته در ترکستان می‌رفت‬
‫و به حکومت آن‏جا می‌پرداخت‪ ،‬و در هر دفعه میر حکیم خان شبرغانی و غضنفر خان‬
‫اندخودی و محمد خان بیگلربیگی سرپلی و میر سلطان‌مراد خان قطغنی را که هم‏گنان از‬
‫طرف پادشاهی به زیردستی او در بلدان و والیات مذکوره حکومت کرده‪ ،‬مالیات دیوانی‬
‫والیات و محاالتش را باو می‌سپردند‪ ،‬با خود در کابل آورده‪ ،‬شرفیاب بار و کامیاب دیدار‬
‫پادشاه با وقار می‌ساخت‪ ،‬و در غیاب ایشان از همه در نزد امیر شیرعلی خان شکایت‬
‫کرده‪ ،‬استدعای عزل ایشان را می‌نمود و اقامت ایشان را در کابل از حضور خواهش می‪-‬‬
‫کرد که شاید عرض و استدعایش منظوری یافته‪ ،‬معاندین دولت‪ ،‬شریک حکومت نبوده‪،‬‬
‫مملکت ترکستان مستق ً‬
‫ال در زیر امر و نهی او باشد‪.‬‬
‫اما امیر شیرعلی خان تمنّا و آرزوی او را به گوش قبول نمی‌شنود تا که در هنگام‬
‫محاصرة میمنه‪ ،‬خطوط ایشان که از روی دوستی به سوی میر حسین خان والی میمنه‬
‫فرستاده و او را ترغیب به استواری و تحریض به استحکام قلعه‌داری کرده‪ ،‬نوید یاری و‬
‫مددکاری از خود به او داده بودند؛ به دست نایب محمدعلم خان افتاده‪ ،‬پس از مراجعت‬
‫و ورود در مزار شریف‪ ،‬میران مذکوره را با نقد و جنس مستمره و تحایف مقرره با خود‬
‫برداشته‪ ،‬شرف اندوز تقبیل عتبة علیا گشت و مکتوبات میران ترکستان را از حضور امیر‬
‫شیرعلی خان گزارش داده‪ ،‬سخنان خود را که در باب آن‏ها بارها به عرض رسانیده‪ ،‬ع ّز‬
‫منظوری نمی‌یافت‪ ،‬به کرسی ثبوت برنشاند؛ چنان‏چه امیر شیرعلی خان میران مزبورة‬
‫ترکستان را به خطوط خود ایشان ملزم ساخته‪ ،‬همه را بدون ضبط کردن مال و منال‬
‫ایشان‪ ،‬امر اقامت کابل فرمود و عیال و اطفال همه را طلب کابل نموده‪ ،‬به اندازۀ کفاف و‬
‫شایان حال هر کدام‪ ،‬تنخواه و مقام زیست معین کرد‪ .‬و نایب محمدعلم خان این سال را‬
‫در کابل به سر برده‪ ،‬همه روزه درک سعادت محفل حضور حاصل می‏نمود‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪260‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و نود و یک هجری‬

‫و فوت نایب محمدعلم خان‬

‫در این سال نایب محمدعلم خان سامان مراجعت ترکستان ساز کرده‪ ،‬هنوز رخصت‬
‫راه پیمودن و اجازت روی به سوی ترکستان نهادن حاصل نکرده بود‪ ،‬و یومیه به ارادة‬
‫رخصت گرفتن حاضر بار شده‪ ،‬موقع عرض نمی‏یافت‪ ،‬تا که روزی به عزمی که داشت‬
‫از خانة خویش سوار اسپ شده‪ ،‬راه دربار پیش گرفت و اسپ یزکش را که امیر شیرعلی‬
‫خان بخشیده بود‪ ،‬شاطرش پیش همی‪-‬کشید‪ .‬چون به قرب در دروازة بارگاه رسید‪،‬‬
‫اسپ یزکش چموشی کرده‪ ،‬از ضرب لگد‪ ،‬استخوان پای او را در هم شکسته‪ ،‬از آن‏جا‬
‫به خانة خویش باز گشت و بیست روز بر بستر ناتوانی‪ ،‬خفته هنوز پای شکسته‌اش‬
‫درست نگشته بود که تب محرقه عارض حالش گردیده‪ ،‬و ایام عمرش را سپری ساخت‪.‬‬
‫و کسانش جسد او را به مقابل دروازة خونی باالحصار دفن کرده‪ ،‬حایطی از خشت خام‬
‫بر دور تربتش برافراشته‪ ،‬امروز قبرش به زیر خاک دیوار آن حایط نامعلوم است و از‬
‫نظرها معدوم‪.‬‬

‫ذکر مأمور شدن ایشک آقاسی شیردل خان به حکومت ترکستان‬

‫و پس از فوت نایب محمدعلم خان‪ ،‬ایشک آقاسی شیردل خان از حضور امیر شیرعلی‬
‫مکی‌ناب» و میرزا محمدحسن‬ ‫خان‪ ،‬به لقب «لوی‏ناب» و پسرش خوشدل‏خان به لقب « َک َ‬
‫خان دبیر به لقب «کمناب»‪ ،‬ملقب و سرافراز گشته‪ ،‬هر سه تن مأمور ترکستان شدند‪،‬‬
‫که لوی‌ناب شیردل خان به کار حکومت پرداخته‪ ،‬پسرش خوشدل خان به زیر دستی او‬
‫ساختة خدمت بوده‪ ،‬میرزا محمدحسن خان امور دیوان را راست بدارد و کاری که به‬
‫حضور در عهدة شیردل خان لوی‌ناب بود به محمدیوسف خان دومین فرزند خودش‬
‫سپرده شده‪ ،‬میرزا محمدنبی خان به جای میرزا محمدحسن خان کمناب منصوب‪ ،‬و بعد‬
‫از چندی به منصب دبیرالملک مفتخر گشت‪.‬‬
‫و مقارن این حال سردار شیرعلی خان هزاره که طریق خدمت دولت و امارت امیر‬
‫شیرعلی خان می‌سپرد‪ ،‬پدرود جهان کرد‪[ .‬میرزا محمدنبی خان دبیر‪ ،‬قطعه تاریخ فوت او‬
‫را به رشتة نظم این ابیات در آورد‪:‬‬
‫رفت آن کسی که با همه کس لطف عام کرد‬ ‫دردا و حسرتا و دریغ که زین جهان‬
‫حاتم صفت به جود و کرم اهتمام کرد‬ ‫با هیچ کس نماند که احسان نکرد و جود‬
‫تا جا به پشت ادهم صرصر خرام کرد‬ ‫بنیاد خصم تیره درون داد او به باد‬
‫شیرعلی که سکة مردی به نام کرد‬ ‫یعنی بلند مرتبه سردار نامدار‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪261‬‬

‫شیرعلی به محفل مینو مقام کرد]‬ ‫تاریخ فوت او چو جستم ز عقل گفت‪:‬‬

‫و چون در سال هزار و دوصد و نود و دوی (‪ )1292‬هجری بدون از رفاه حال‬
‫سپاه و رعیت و آرامی و معموری مملکت‪ ،‬دیگر امری حادث نشد که رقم می‌گشت؛‬
‫مگر در سمرقند از طلوع اختر سعادتمند سردار فطانت پیوند‪ ،‬نصراهلل خان که از افق‬
‫سپهر جالل طالع گردیده‪ ،‬دیده و دل دوستان را روشن و خرسند گردانید‪ ،‬زیرا که‬
‫والدت ذی‌میمنت آن ساللة دودمان طایفة عظیمة درانی و نقاوة فرقة جلیلة محمدزایی و‬
‫نَور حدیقۀ پاینده‌خانی و نور حدقة سلطنت افغانی که اکنون به خطاب نایب‌السلطنه از‬
‫پیشگاه حضور وافر السرور اعلی‏حضرت سراج الملة ‪-‬والدین‪ ،‬شرف امتیاز دارد‪ ،‬در روز‬
‫چهارشنبه سلخ ماه صفر سال مذکور (هزار و دویست و نود و دوی (‪ )1292‬هجری)‬
‫اتفاق افتاده‪ ،‬قدم به صفحة وجود نهاد‪ .‬در روز ششم ماه رمضان این سال زلزلة شدید در‬
‫کابل و اطراف آن اتفاق افتاد‪ ،‬اکثر باغات و قریه‌جات کوهستان تبدیل یافته‪ ،‬یکی به جای‬
‫دیگر قرار گرفتند‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و نود و سه هجری‬

‫چون اوراق دیوان و دفتر از حیف و میل نویسندگان دزد باطن ظاهرالصالح‪ ،‬پراکنده‬
‫و منتشر گشته کار مملکت از دست عمال ناشایست‪ ،‬خلل پذیر شده‪ ،‬در وجوه مالیات‬
‫و غیره کسر و نقصان پدید آمد‪ ،‬ناچار امیر شیرعلی خان متوجه به درستی کار شده‪ ،‬در‬
‫این سال میرزا حبیب‌اهلل خان مستوفی را از هرات جهت باز پرسیدن حساب عمال و‬
‫ضباط و انتظام دادن دفتر و ارتباط آن طلب کابل فرمود و به جای او سردار محمدعمر‬
‫خان بن سردار محمدعظیم خان مبرور را مأمور حکومت آن‏جا نمود‪ .‬و پس از وصول‬
‫میرزا حبیب‌اهلل خان به کابل‪ ،‬مکتوب الرد لیستین[لیتین] حکمران کشور هند به پایۀ سریر‬
‫سلطنت رسیده‪ ،‬از مطالعۀ اعلی‌حضرت امیر شیرعلی خان گزارش یافت که‪« :‬بنابر انعقاد‬
‫رشتۀ دوستی دولتین بهیتین انگلیس و افغانستان می‪-‬باید کسان دولت انگلیس به مثابة‬
‫کابل‪ ،‬در ترکستان و هرات و قندهار نیز باشند تا از عزم و ارادة دولت روس که از راه‬
‫افغانستان جانب کشور هند دارد‪ ،‬ایشان کارکنان دولت برطانیه را از روی دانستگی آگاه‬
‫کنند‪ ،‬تا بر طبق آنچه به روی کار آید‪ ،‬کار کرده‪ ،‬به خیر جانبین اسباب مدافعه آماده شود»‪.‬‬
‫و از این مکتوب نواب عطامحمد خان مقیم کابل را که سفیر دولت متبوعة او بود نیز خبر‬
‫داده‪ ،‬مرقوم نموده بود که جواب رقیمة او را از امیر شیرعلی خان حاصل نموده‪ ،‬ارسال‬
‫دارد‪ .‬چنان‏چه امیر موصوف در وقت عرض و استدعای سفیر مذکور که خواهش جواب‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪262‬‬

‫نامة الرد لیستین کرد‪ ،‬نگارش فرمود که‪« :‬هنگام مالقات با الرد ارل‌میو در انباله‪ ،‬ذکر این‬
‫مقاله به پای رفته است که تا با اقوام افغان مشورت کرده‪ ،‬به صوابدید ایشان مطمین خاطر‬
‫نشوم‪ ،‬نمی‌توانم پذیرای این امر شوم‪ ،‬زیرا که اگر آدمان دولت برطانیه را بدون رضای‬
‫قوم در داخلة مملکت راه دهم و آسیبی بدیشان برسد‪ ،‬البته مواالت به معادات گراید و‬
‫هم خودم به نقض میثاق شهرة آفاق کردم‪».‬‬
‫و پس از وصول این جواب‪ ،‬امیر شیرعلی خان‪[ ،‬الرد لیستین] عطامحمد خان سفیر‬
‫را در هند طلبیده‪ ،‬دالیل و براهین خواهش خود و ثمرة آن را به او تعلیم و تلقین کرده‪،‬‬
‫دوباره از راه تمنای مزبور به کابلش فرستاد‪ ،‬و امیر شیرعلی خان بر وفق جواب اولش‬
‫پاسخ داده‪ ،‬او الرد لیستین را آگاه کرد و او سفیر مذکور را در خفیه مکتوب نمود که به‬
‫بهانة امری راه هند برگرفته‪ ،‬به امیر شیرعلی خان وعدة مراجعت خود را داده‪ ،‬رهسپار‬
‫شود؛ چنان‏چه به بهانة این که اسباب خویش را در کابل گذاشته‪ ،‬در دیرة اسماعیل‬
‫خان رفته‪ ،‬سر رشتة زمین‌داری و کشت‌کاری خود را نموده‪ ،‬به کابل باز گردم‪ ،‬رخصت‬
‫خواست‪ ،‬و چون اجازت رفتن یافت‪ ،‬تمامت اسبابش را برداشته در کابل هیچ نگذاشته‪،‬‬
‫رهسپار شد‪ .‬و امیر شیرعلی خان پس از وی بر کماهی حال آگاه گشته‪ ،‬به خود اندیشید‬
‫که کارکنان دولت انگلیس‪ ،‬از سبب انتشار اخبار نمودن دولت روس که به واسطة اقامت‬
‫سردار عبدالرحمان خان در سمرقند‪ ،‬اخبار اتحاد خود را با افغانستان نشر کرده و می‌کند‪،‬‬
‫آزرده گشته‪ ،‬سفیر ایشان را از راه ترک مواالت‪ ،‬طلب هند کرده خواهند بود‪ .‬الحق که‬
‫چنین بود که امیر شیرعلی خان تصور فرمود؛ چنان‏چه از لشکر کشیدن دولت مذکوره که‬
‫مرقوم شده می‌آید‪ ،‬معلوم می‌گردد‪.‬‬
‫خالصه امیر شیرعلی خان سراسیمه گشته‪ ،‬سید نورمحمد شاه خان صدر اعظم را با‬
‫میرآخور احمد خان و میرزا محمدباقر خان بن میرزا علی‌اکبر خان از راه رسالت‪ ،‬روانة‬
‫پشاور ساخت که با انگلیسان از عهد دوستی و اتحاد جانبین که در بین موثق و مرتبط‬
‫است‪ ،‬در میان آورده و به یاد داده‪ ،‬رشتة میثاق را بیش از پیش وثوق دهند‪ .‬و ایشان وارد‬
‫پشاور شده‪ ،‬نخست با انگلیسان از امور ماضیه سخن رانده‪ ،‬هنوز زبان رد و قبول باز‪ ،‬و‬
‫رشتة گفتگو در شروط عهد سابقه‪ ،‬دراز بود‪ ،‬که صدراعظم پدرود جهان گفته‪ ،‬گوهر مراد‬
‫جانبین ناسفته ماند‪ .‬و همراهان او جسدش را از راه مراجعت‪ ،‬جانب کابل نقل داده‪ ،‬در‬
‫کتل «یک‌لنگه»‪ ،‬شهزاده عبداهلل جان ولیعهد و تمامت اعیان و بزرگان به امر پدر واالگهر‬
‫خویش‪ ،‬طریق مشایعت پیش گرفته‪ ،‬مراسم پذیرۀ جنازۀ او را به جای آورده‪ ،‬در قبرستان‬
‫موضع موسوم به جبه‪ ،‬مدفونش ساخت و بازماندگانش را به صبر و شکیبایی تسلی داده‪،‬‬
‫بنواخت‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪263‬‬

‫ذکر مأمور شدن میرزا حبیب‌اهلل خان به رسالت جانب پشاور‬

‫و پس از چیدن بساط سوگ سید نورمحمد شاه خان صدراعظم مرحوم‪ ،‬امیر شیرعلی‬
‫خان میزا حبیب‌اهلل خان مستوفی را به رسالت نامزد فرموده‪ ،‬مال شاه‌محمد خان و تاج‌محمد‬
‫خان فوفلزایی و میرزا محمدطاهر خان بن میرزا محمدزمان خان را با او همراه نموده‪،‬‬
‫جانب پشاور رهسپار ساخت‪.‬‬
‫و این مال شاه‌محمد در زمان قضاوت مالعبدالسالم خان از قندهار‪ ،‬جلده و درة‬
‫احتساب در دست داشت‪ ،‬و آن‌گاه که مال عبدالسالم خان به امر پادشاهی از قندهار در‬
‫هرات رفته‪ ،‬به ضبط و ربط مالیات و وجوهات آن‏جا پرداخت‪ ،‬مال شاه‌محمد را از جانب‬
‫خود به کار وجوهات گماشت‪ ،‬و پس از آن که قاضی عبدالسالم خان در سال هزار و‬
‫دویست و هشتاد (‪ )1280‬هجری‪ ،‬همرکاب امیر شیرعلی خان وارد کابل شده‪ ،‬به منصب‬
‫قاضی‌القضاتی مفتخر گشت‪ ،‬مال شاه‌محمد را کاتب دیوان قضا مقرر نمود و آخراالمر‬
‫از سبب آن که او با مردم دربار‪ ،‬مراوده و رابطۀ تامه حاصل کرد‪ ،‬قاضی عبدالسالم خان‬
‫از حسد و رشک با او معاند گشت؛ چنان‏چه در هنگام فرار کردن سردار محمدیعقوب‬
‫خان از کابل و محاصره نمودن قندهار و فرار کردنش جانب سیستان‪ ،‬قاضی عبدالسالم‬
‫خان مال شاه‌محمد را به نوشتة جعلی از اغوا کنندگان سردار مذکور قرار داده‪ ،‬به توسط‬
‫نیازمحمد خان بارکزایی به مطالعة کارکنان حضور امیر شیرعلی خان رسانیده‪ ،‬محبوس‬
‫ساخت‪ ،‬و بعد از تحقیق چون به تهمت مغلول شده بود‪ ،‬رها شده نزد ارسالح خان‬
‫غلجایی قرار گرفت‪ ،‬و در این وقت با میرزا حبیب‌اهلل خان ‪ -‬چنان‏چه مذکور شد ‪ -‬به‬
‫رسالت‪ ،‬مأمور پشاور گشت و آخراالمر به وزارت دول خارجه سرافرازی یافت‪ .‬چنان‏که‬
‫بیاید انشاءاهلل تعالی‪.‬‬
‫القصه چون میرزا حبیب‌اهلل خان با همراهانش از راه رسالت وارد منزل جمرود‬ ‫ّ‬
‫گردید‪ ،‬انگلیسان که از رابطة موهومی امیر شیرعلی خان با دولت روس هراسان شده‬
‫بودند‪ ،‬کس در جمرود فرستاده‪ ،‬بدیشان پیام دادند که اگر اموری را که خواهش دولت‬
‫برطانیه‪ ،‬در اجرای آن است و گفته و نوشته فرستاده است می‌پذیرند‪ ،‬وارد پشاور شوند‪،‬‬
‫و االّ از راهی که آمده‌اند‪ ،‬جانب کابل روند‪ .‬و ایشان پیام انگلیسان را مشعر بر نقض پیمان‬
‫دیده‪ ،‬بدون مذاکره و مکالمه از جمرود به کابل مراجعت کرده‪ ،‬ماجرا به امیر شیرعلی‬
‫خان باز داشتند‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪264‬‬

‫ذکر طلبیدن امیر شیرعلی خان بزرگان کوهستانات را و خلعت و ا نعا م‬

‫د ا د ن‌به‌ا یشا ن‬
‫و امیر شیرعلی خان از شنیدن گزارش مذکوره‪ ،‬بر بهانه‏جویی و نقص عهد نمودن‬
‫انگلیسان‪ ،‬متیقن گشته‪ ،‬تمامت اعیان و بزرگان باجاور و مردم ُمهمند و غیره کوهستانات‬
‫را به فرمان طلب از راه ایلیت و قومی و اتحاد ملت اسالمی‪ ،‬دعوت کابل فرموده‪ ،‬مردم‬
‫«باجاور» را که از دیگران پیشتر‪ ،‬حاضر آمده‪ ،‬شرف بار یافتند‪ ،‬هر یک از بزرگان ایشان‬
‫را به مناصب عالیه و مراتب رفیعه از قبیل خطاب سرداری و نوابی سر افرازی داده‪ ،‬به‬
‫مواجب و افراه از بیست الی سی‏هزار روپیه بی‌نیازی بخشیده‪ ،‬روی دل همه را سوی خود‬
‫کرد‪ ،‬و ایشان به ازای این احسان‪ ،‬بر عهدة نهادند که در وقت حاجت و هنگام محاربت‬
‫هر یک از دول خارجة جواریه‪ ،‬به معاونت برخواسته به مقاتلت و مدافعت گرایند‪ ،‬و‬
‫در صرف مال و جان دریغ و مضایقه ننمایند‪ .‬و هم‏چنین دیگر طوایف کوهستانات را از‬
‫عطای مواجب و اسلحه و خالع فاخره‪ ،‬سرافراز و بی‌نیاز گردانیده‪ ،‬همه را معاضد دولت‬
‫ساخت‪.‬‬

‫ذکر سرگذشت سال هزار و دویست و نود و سه هجری سردار عبدالرحمان‬

‫خان در سمرقند‬
‫و هم در این سال دولت روس‪ ،‬رایت تسخیر شهر «سبز» برافراشته‪ ،‬جنرال ابراموف‬
‫سردار عبدالرحمان خان را تکلیف هم‏عنانی و همراهی کرد و او سر باز زده گفت که‪:‬‬
‫از پیش اظهار نموده‌ام که عهده‌برار خدمتی نشوم و اگر مأمور شوم‪ ،‬مردم شهر سبز را‬
‫بدون محاربه از راه اطاعت حاضر می‌سازم که خواهش‏های دولت را هر چه باشد پذیرا‬
‫شوند‪ .‬و چون کار به پیکار انجامیده بود‪ ،‬این ادعای او به هدر رفته‪ ،‬از جنرال ابراموف‬
‫خواهش اسلحه نمود که سه‏صد تن همراه دارم‪ ،‬اگر مردم سمرقند مرتکب شورش شوند‪،‬‬
‫از قورخانه آالت حرب بدیشان داده شود که باطفای نایرة بلوا گرایند‪ .‬و او این امر را‬
‫پذیرفته‪ ،‬سه‏صد میل تفنگ و پانزده لک کارطوس یعنی فشنگ‪ ،‬او را به نام قورباشی حواله‬
‫داده‪ ،‬خو َدش با لشکر رو به شهر سبز نهاده‪ ،‬به محاصره‌اش اندخت‪ .‬و پادشاه بخارا نیز‬
‫به امر دولت روس‪ ،‬لشکر جانب شهر سبز کشیده‪ ،‬پیش از رسیدن او چهار مرتبه‪ ،‬سپاه‬
‫روس یورش کرده‪ ،‬کاری از پیش نبردند و جنرال ابراموف زخم برداشته‪ ،‬هزار تن از‬
‫فوج پیاده‌اش نیز مجروح و مقتول شدند‪ ،‬تا که شش روز ترک پیکار را با شهریان قرار‬
‫داده‪ ،‬ایشان را از پاسداری و استواری به فریب غافل ساخت؛ چنان‏چه از دوازده هزار‬
‫تن مرد کارزار که در شهر اقامه و قرار داشتند‪ ،‬هزار تن که عیال شان در شهر بودند‪ ،‬به‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪265‬‬

‫حفاظت باره و بروج حصار پرداخته‪ ،‬یازده هزار دیگر که عیال و اطفال خود را کشیده‪،‬‬
‫در جای ایمن برده بودند‪ ،‬و پادشاه بخارا لشکر به تاراج آن‏ها گماشته بود‪ ،‬از بزرگان‬
‫خویش پنج روز رخصت حاصل کرده‪ ،‬از شهر بیرون شدند که از عیال خود خبری گرفته‪،‬‬
‫روز ششم که لشکر روس وعده جنگ قرار داده است‪ ،‬به شهر مراجعت کنند و پس از‬
‫بیرون شدن یازده‏هزار مرد جنگی‪ ،‬لشکر روس به فسون و فسوس خود کامیاب شده و‬
‫حمله کرده‪ ،‬شهر را متصرف شدند و به کارگزاران پادشاه بخارا سپرده‪ ،‬میران سکنة شهر‬
‫با سه‏صد سوار از راه فرار در خوقند رفتند‪ .‬و جنرال ابراموف به سمرقند بازگشته‪ ،‬سردار‬
‫عبدالرحمان خان به پرسیدن زخمی که بدو رسیده بود نزدش شده‪ ،‬پس از تبریک فتح‬
‫شهر سبز و پرسش جراحت او‪ ،‬وی یک عدد نسواردان میناکار طال و یک میل تفنگ دو‬
‫لوله و یک میل دوربین بزرگ اعلی از مال تاراجی شهر سبز‪ ،‬به رسم ارمغان نزد سردار‬
‫واالتبار نهاده‪ ،‬او مال غارت شدة مسلمان را حرام دانسته نپذیرفت و یک ساعت صحبت‬
‫کرده‪ ،‬به منزل‪ ،‬خویش مراجعت نمود‪.‬‬
‫و در خالل احوال مذکوره‪ ،‬فراریان شهر سبز از راه امید و پناه وارد خوقند شده‪،‬‬
‫خدایار خان رییس آن‏جا همه را به طمع جاه محبوس کرده‪ ،‬در تاشکند نزد کبورناتر‬
‫فرستاده‪ ،‬خدمه و اموال ایشان را خود متصرف شد‪ .‬کبورناتر همه را مدتی در زندان‬
‫انداخته‪ ،‬بعد رها داده برای هر یک تنخواهی معین کرد و عیال و اطفال ایشان راکه پادشاه‬
‫بخارا اسیر کرده بود‪ ،‬به امر کبورناتر در تاشکند نزد شوهران و محرمان ایشان فرستاد‪ ،‬و از‬
‫طرف دولت روس قدغن شد که در تاشکند اقامة عمری گزیده‪ ،‬به اوطان خود مراجعت‬
‫نکنند‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و نود و چهار هجری (صلعم)‬

‫در این سال امیر شیرعلی خان سردار محمدعلم خان حاکم پشت‌رود را از عرض‬
‫رعایا که به غایت ستم می‏کرد‪ ،‬معزول فرمود‪ ،‬و او با وجود عزلش به فرمان طلب در‬
‫کابل نیامده‪ ،‬احکام پادشاهی را در زاویة نسیان گذاشت تا که امیر شیرعلی خان برآشفته‪،‬‬
‫سلطان‌محمد خان قزلباش حاکم وجوهات قندهار را فرمان کرد که با سوارۀ نظام در‬
‫پشت‌رود رفته‪ ،‬او را محبوس ًا روانة کابل نماید‪ .‬و او بر طبق امر پادشاهی محبوسش کرده‪،‬‬
‫روانة حضور نمود و عوض او سردار محمدیوسف خان بن امیر کبیر مأمور حکومت‬
‫پشت‌رود شده‪ ،‬از کابل در آن‏جا رفت‪.‬‬
‫و مقارن این حال ارسالح خان غلجایی از مرض استسقا‪ ،‬اجابت حق را لبیک گفته‪،‬‬
‫پدرود جهان فانی کرد و به جای او مال شاه‌محمد خان کتی‌خیل ‪ -‬که ذکر حالش از پیش‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪266‬‬

‫مذکور شد ‪ -‬به منصب جلیلۀ وزیر دول خارجه‪ ،‬سرافراز و ممتاز گشت‪ .‬و هم در این‬
‫وقت فرستادۀ دولت علیّة عثمانیه از جانب سلطان معظم اعلی‌حضرت عبدالحمید خان به‬
‫تحریک دولت انگلیس با نامه و تحفۀ سلطانی وارد کابل گشته‪ ،‬شرف بار یافت و داستانی‬
‫از نتایج و منافع دوستی و اتحاد دولت انگلیس و افغانستان به پای برده‪ ،‬نقایص و اضرار‬
‫دولت روس را نسبت به دولت افغانستان یک یک برشمرد که از دوستی دولت برطانیه‬
‫اعراض نکرده‪ ،‬فریفتة اعراض دولت روس نشود‪ .‬بعد رخصت مراجعت حاصل کرده‪،‬‬
‫در قسطنطنیه رفت‪.‬‬

‫ذکر ورود استالتوف فرستادة دولت روس در کابل‬

‫چون به واسطة نشر اخبارات از توقف سردار عبدالرحمان خان در سمرقند که‬
‫مواالت و اتحاد امیر شیرعلی خان را با دولت روس انتشار داده‪ ،‬گفتگوی نزاع‌انگیز را‬
‫در بین امیر شیرعلی خان و دولت انگریز در انداخته‪ ،‬هنوز به ستیز و آویز نیانجامیده بود‬
‫که استالتوف روسی با یک تن نایب و یک تن داکتر و پنجاه سوارۀ نظام از راه رسالت‪،‬‬
‫وارد کابل شده‪ ،‬رشتة مودت و مواالت را با امیر شیرعلی خان انعقاد داده‪ ،‬خود استالتوف‬
‫مراجعت کرده‪ ،‬نایبش را با دیگران که همراه او آمده بودند‪ ،‬به صوابدید امیر شیرعلی خان‬
‫در کابل گذاشت‪ ،‬که دولت انگلیس خایف گشته‪ ،‬از پیمان گذشته که با او در انباله موثق‬
‫داشته است عدول نکند و به صلح راضی شده‪ ،‬از خواهشی که مدنظر دارد در گذرد‪ ،‬اما؛‬
‫بسیاق (التقدیر یصحک علی التدبیر) نتیجه منعکس گردید؛ چنان‏چه مرقوم شده می‌آید‬
‫انشاءاهلل تعالی‪.‬‬
‫و امیر شیرعلی خان به تهیة اسباب استواری پرداخته‪ ،‬جهت مصارف افواج نظام‬
‫و انجام آالت حرب‪ ،‬بر هر واحدی از مردان سکنة تمام مملکت افغانستان و ترکستان‬
‫متعلقۀ آن‪ ،‬چهار روپیة کابلی به نام معاونت ملت‪ ،‬حوالت فرموده‪ ،‬و رعایا که بیرون از‬
‫وجه مالیات اراضی و عقار ایشان که به کارکنان دیوان سلطنت می‏رسانیدند و هرگز این‬
‫گونه تکالیف را ندیده و نکشیده بودند‪ ،‬این حواله را شاق دانسته‪ ،‬در ظاهر از بیم سیاست‬
‫سلطنت‪ ،‬از این امر سر باز نزده‪ ،‬در باطن دست تضرع به درگاه پادشاه علی‌االطالق‬
‫برداشته‪ ،‬استدعای زوال سلطنت او را نموده‪ ،‬صباح و مساء نفرینش همی‌کردند‪.‬‬

‫ذکر سرگذشت سال هزار و دویست و نود چهار سردار عبدالرحمان خان در سمرقند‬
‫و مقارن احوال مذکوره‪ ،‬دولت روس اعالن تسخیر «اورگنج» کرده‪ ،‬حکمران تاشکند‬
‫را امر نمود که با سپاه کینه‌خواه‪ ،‬راه مملکت مذکور برگیرد؛ چنان‏چه او با لشکر آراسته‪،‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪267‬‬

‫وارد موضع «جزق» گردیده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را از سمرقند برای مالقات نزد‬
‫خود طلبیده‪ ،‬تکلیف همراهی سفر اورگنجش نیز کرد‪ .‬اما؛ او بی‏اوضاعی نوکران خود را‬
‫عذر نهاده‪ ،‬از هم‏عنانی او ابا کرد و نیز گفت که معاونت غیر ملت اسالم در محاربت با‬
‫مسلمانان در دین محمدی صلی اهلل علیه و آله و س ّلم حرام است‪ .‬بعد سردار عبدالرحمان‬
‫خان در خرگاهی که به فاصلۀ سی گام از خرگه خواهرزادة پادشاه روس و چهل گام از‬
‫خرگاه حمکران تاشکند‪ ،‬برای او افراشته بودند رفته‪ ،‬کمر استراحت گشود و تا هفت روز‬
‫از سبب سرما و باریدن برف‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان در جزق درنگ کرده‪ ،‬بعد افواج‬
‫روس راه اورگنج برگرفت و سردار عبدالرحمان خان وداع کرده‪ ،‬در سمرقند بازگشت و‬
‫بعد از فتح اورگنج و مراجعت روسیان از آن‏جا و وارد شدن ایشان در موضع جزق که‬
‫مسافت چهار منزل از سمرقند دور است‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان از راه پذیره در آن‏جا‬
‫رفته و تبریک فتح گفته‪ ،‬به سمرقند مراجعت کرد‪.‬‬
‫و در خالل این حال خبر منازعة دولت عظیمة عثمانیه با دولت روس در افواه‬
‫سمر گشته‪ ،‬موجب هراس روسیان گردید‪ ،‬زیرا که گمان کردند که از سبب مواحدت با‬
‫افغانستان‪ ،‬سلطان معظم به تحریک انگلیسان از راه محاربت جانب دولت روس به یقین‬
‫لشکر خواهد کشید تا گرفتارش ساخته‪ ،‬از حرکت کردن به راه افغانستان جانب هند باز‬
‫دارد‪ .‬و روسیان مقیمة سمرقند که از غصه چون نی‏قند‪ ،‬از این امر ِگره‌ها در کار دولت‬
‫خود می‌دیدند‪ ،‬از سردار عبدالرحمان خان حالت مردم سمرقند را می‌پرسیدند که باهم‬
‫چه می‌گویند و چه عزم دارند که یعنی مبادا از سبب حرکت سپاه دولت ترک عثمانی‬
‫جانب دولت روس مردم سمرقند از راه اتحاد ملت‪ ،‬مرتکب شور و غوغا شده‪ ،‬لوای بلوا‬
‫بر افرازند؟ و سردار عبدالرحمان خان ایشان را خیریت گفته‪ ،‬تسکین می‌داد تا که لشکر‬
‫دولت روس از دریای «نیوه» عبور کرده‪ ،‬کار دولتین به صلح انجام یافت‪ .‬آن‪-‬گاه روسیان‬
‫را اطمینان خاطر روی داده‪ ،‬از اضطراب باز ماندند و با آن‪ ،‬در اثنای انتشار خبر منازعة‬
‫دولتین‪ ،‬روزی سردار عبدالرحمان خان به عزم سیر و شکار از شهر بیرون شده‪ ،‬در روز‬
‫جمعه سیرکنان وارد موضع «وارکت» واقع دوازده کروهی سمرقند شده‪ ،‬مسموع گشت‬
‫که مردم موضع مذکور شورش آغاز کرده‪ ،‬حاکم و قاضی خود را کشته‌اند‪ .‬پس با سی تن‬
‫سوار که همراه داشت داخل حصار وارکت شده‪ ،‬مشاهده کرد که قرب سه‏هزار تن مرد‬
‫مسلح در کنار بازار و دریا خشمناک نشسته‪ ،‬و او سواره از ایشان درگذشته‪ ،‬به دروازة‬
‫خانة قاضی که با او طریق آشنائی داشت رفته‪ ،‬از پسرش شنید که قاضی را در مدرسه‬
‫کشته‌اند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان مردم وارکت را بر کردار شان تشنیع کرده‪ ،‬پرسید‬
‫که چرا مباشر چنین فعل شدید؟ ایشان پاسخ دادند که افواه همة مردم گویا اند که مردم‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪268‬‬

‫سمرقند فتنه انگیخته‪ ،‬و بر سر روسیان ریخته‌اند‪ ،‬ما نیز آتش شورش برافروختیم‪ ،‬و او‬
‫همه را برای خبر دروغ الزام کرده‪ ،‬پنج تن از نوکران خود را در مدرسه فرستاد که نعش‬
‫قاضی را بیرون کشند‪ .‬و ایشان قاضی را زنده و گرفتار شکنجة عذاب چند تن دیدند‬
‫که به ستم و ضرب چوب از وی طال می‌خواهند‪ .‬و او را از چنگ آن جور پیشه‌گان‬
‫خالص نموده‪ ،‬نزد سردار عبدالرحمان خان آوردند و به تعلیم او صورت ماجرا را نگار‬
‫داده‪ ،‬سردار باوقار به تصدیق سرگذشت قاضی خاتم بر نهاده و مردم وارکت از کردار‬
‫[زشت] خود‪ ،‬نادم و پیشمان شده‪ ،‬از سردار واالتبار عالج و چارة کار جستند‪ ،‬و او صالح‬
‫داد که اشخاص فتنه‌انگیز را که خود می‌شناسید گرفتار ساخته همه را نزد قاضی حاضر‬
‫کنید که بازپرسی حکومتی از آنان شده‪ ،‬دیگران ایمن شوند و ایشان به فرمودۀ سردار‬
‫نیکوکردار‪ ،‬مردم فتنه‌جوی مفسده‌خوی را محبوس ًا نزد قاضی حاضر کردند‪ .‬بعد سردار‬
‫واالتبار به سمرقند باز گشته‪ ،‬روسیان بعد از تحقیقات بر طبق گواهی او با مردم وارکت‬
‫رفتار کرد[ند]‪.‬‬

‫ذکر آوازۀ لشکر کشیدن دولت روس جانب افغانستان‬

‫و چون شرایط صلح در بین دولت عثمانی و روس قرار گرفته‪ ،‬جانبین از همدیگر‬
‫آسوده خاطر گشتند‪ ،‬دولت روس از طریق پلتیکی ُمشتَ َهر ساخته‪ ،‬در افواه انداخت که‬
‫سپاه روس را سفر افغانستان در پیش است؛ چنان‏چه مطابق این آوازه‪ ،‬سامان لشکرکشی‬
‫ساز کرده‪ ،‬کبورناتر کوفمان با سپاه مقیم تاشکند به آوازة افغانستان‪ ،‬وارد سمرقند شده‪،‬‬
‫سردار عبدالرحمان خانش مقدار دو میل از شهر بیرون‪ ،‬در کنار دریا پذیره کرده‪ ،‬به منزل‬
‫خویش بازگشت و هم‏چنین از هر بلده و قصبه‌ای افواج دولت روس پی‌هم وارد سمرقند‬
‫همی‏شدند تا که هنگام تموز پیش آمده‪ ،‬هوا بسیار گرم گشت و هنوز وقت حرکت سپاه‬
‫از سمرقند جانب افغانستان معین نبود که روزی کبورناتر‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را‬
‫نزد خود طلبیده‪ ،‬با وی اظهار کرد که افواج دولت ما جانب افغانستان رهنورد می‌شوند‪،‬‬
‫می‌باید که شما نیز همراه باشید‪ .‬او پاسخ داد که‪ :‬اگر پیشنهاد خاطر کارکنان دولت‪ ،‬تسخیر‬
‫آن مملکت باشد حاجت به رفتن من نیست‪ ،‬و اگر ملحوظ استردادش به من است که‬
‫تفویضم می‌نمایید احتیاج به سپاه دولت نیست‪ .‬هزار تن سواره و هزار تن پیاده‪ ،‬خودم‬
‫نوکر گرفته و سالح آن را با شش عراده توپ‪ ،‬دولت عنایت کند‪ ،‬تا رفته افغانستان را‬
‫متصرف شوم‪ ،‬و اگر عزم دولت به چیزی دیگر مصمم باشد‪ ،‬توقف سمرقند را مایلم‪،‬‬
‫که به سیر و شکار روز به سر برم و این را هم نمی‌دانم که به مصلحت امری‪ ،‬این گونه‬
‫اظهارات را کرده در اخبارات نشر می‌دهید یا به واقعی جانب افغانستان می‌روید؟ و اگر‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪269‬‬

‫رفتنی باشید با این سپاه اندک تسخیر افغانستان صعب و دشوار است‪ ،‬زیرا که مردمش‬
‫همه دلیر و جنگجو و خونخوارند نه به مثل مردم اورگنج می‌باشند که به ده‏هزار تن فتح‬
‫حاصل گردد‪.‬‬
‫و کبورناتر به جواب این گفتار سردار واالتبار‪ ،‬اظهار کرد که لشکر بسیار مأمورند که‬
‫جانب افغانستان رهسپار شوند‪ ،‬و بعد از این گفت و شنود‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان به‬
‫منزل خود بازگشته‪ ،‬تا هنگام خریف خبر حرکت لشکر روس جانب افغانستان سمر بود‬
‫تا که مرض اسهال در لشکر ایشان حادث گشته‪ ،‬سمرقند را فرو گذاشته‪ ،‬راه پراکنده شدن‬
‫جانب تاشکند برگرفتند و هزار و دوصد تن از گرفتار شدگان مرض اسهال را بر عراده‌ها‬
‫حمل و نقل دادند و بسیاری از سپاه به مرض مذکور هالک شدند و در وقت مراجعت‬
‫و وداع‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان از گفتة خویش که در باب لشکر نکشیدن دولت روس‬
‫جانب افغانستان و برای مصلحتی آوازه انداختن ایشان با کبورناتر اظهار کرده بود‪ ،‬به‬
‫خاطرش آورد و او گفتة سردار باوقار را تسلیم کرده‪ ،‬راه تاشکند برگرفت‪.‬‬
‫و مقارن این حال ایشک آقاسی شیردل خان لوی‌ناب را ایام زندگانی طی شده راه‬
‫جنت‌النعیم جاودانی پیش گرفت و به صحن قبۀ منورۀ مزار فیض آثار حضرت امیر‬
‫المومنین علی (کرم اهلل وجهه) مدفون گشت و پس از وی خوشدل خان َکمناب به منصب‬
‫لوی‌نابی پدر مرحومش از جانب امیر شیرعلی خان سرافراز و ممتاز گشت‪.‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و نود و پنج هجری (صلعم)‬

‫در این سال طریق مودت و مواالت امیر شیرعلی خان از سبب تکالیف شاقة دولت‬
‫انگلیس که امیر موصوف ‪ -‬چنان‏چه از پیش مذکور گشت ‪ -‬نپذیرفت‪ ،‬مبدل به مخالفت‬
‫و معادات شد؛ چنان‏چه با دولت روس رشتة دوستی را انعقاد داده‪ ،‬شرایط ذیل را در بین‬
‫جانبین نهاد که‪« :‬لشکر دولت روس را از میان مملکت افغانستان به جانب هند‪ ،‬راه عبور‬
‫داده‪ ،‬تلگرافش را حفاظت نماید و سه راه آهن که از مملکت افغانستان به سوی هند‬
‫بکشند‪ ،‬مانع نیاید و با دولت روس متفق شده‪ ،‬با دولت انگلیس محاربه کند و مصارف‬
‫سپاه افغانستان را از شروع مقاتله تا وقت فیصلة مجادله با سالح‪ ،‬دولت روس بدهد و‬
‫علوفه و آذوقه از مملکت خود حمل و نقل داده‪ ،‬از مردم افغانستان چیزی مطالبه نکند‪،‬‬
‫و اگر عسرت به لشکر روس روی دهد‪ ،‬مردم افغانستان در فروختن و نافروختن علوفه‬
‫به ایشان و افزونی و کمی نرخ مختار بوده‪ ،‬روسیان به جبر و اکراه مطالبة علوفه نکنند‬
‫و در قیمت آن که مردم افغانستان معین نمایند‪ ،‬پول نقد داده بخرند‪ .‬و بعد از فتح هند‬
‫ممالک جنوبی و شرقی افغانستان را که در عهد احمد شاه و تیمور شاه سدوزایی ضمیمة‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪270‬‬

‫افغانستان بوده‌اند‪ ،‬چون کشمیر و پنجاب و سند و بلوچستان‪ ،‬همه را به امیر شیرعلی‬
‫خان سپرده‪ ،‬در امور ممالک مذکوره و مملکت افغانستان و ترکستان تا رود جیحون‪ ،‬هیچ‬
‫مداخلت روا ندارد‪ ،‬فقط‪».‬‬
‫و انگلیسان از شروط و قرارداد و معاهدة امیر شیرعلی خان با دولت روس آگاه گشته‪،‬‬
‫نامة اعالن جنگ به اعلی‏حضرت امیر شیرعلی خان فرستادند که‪« :‬افواج جنگی ایشان با‬
‫صفوف آراسته‪ ،‬به عزم افغانستان استوار ایستاده‌اند که اگر تا فالن تاریخ جواب کافی‪ ،‬که‬
‫استحکام دوستی را با خواهشات مجدّ ده شامل و وافی باشد از کابل برسد‪ ،‬فهوالمطلوب‪،‬‬
‫و االّ از راه قندهار و کرم و درة خیبر‪ ،‬رهسپر افغانستان شوند تا از تسخیر مملکت افغانان‪،‬‬
‫سد راه دولت روس شوند‪.‬‬
‫و در این وقت امیر شیرعلی خان‪ ،‬سردار محمدعزیز خان را که در محاربة گرشک‪،‬‬
‫گرفتار دست سردار محمدیعقوب خان شده‪ ،‬محبوس گشته بود‪ ،‬بعد از حبس ده سال‬
‫با سردار محمدسرور خان برادرش که او را نیز سردار محمدیعقوب خان خان در سال‬
‫هزار و دوصد و هشتاد و هفت (‪ - )1287‬چنان‏چه مرقوم شد ‪ -‬از هرات محبوس ًا در‬
‫کابل فرستاده بود؛ پس از هفت سال محمدمحسن خان برادر اوشان را از زندان کشیده‪،‬‬
‫از راه اخراج در سمرقند نزد سردار عبدالرحمان خان گسیل فرمود‪ ،‬و خود را از ایشان‬
‫آسوده‌خاطر ساخت‪.‬‬

‫ذکر فوت شهزاده عبداهلل جان ولیعهد و داخل شدن سپاه انگلیس در افغانستان‬
‫و در خالل احوال امیر شیرعلی خان شهزاده عبداهلل جان ولیعهدش را که گرفتار تب‬
‫مزمن شده بود‪ ،‬از راه تفریح مزاج و تبدیل هوا به عزم ییالق از کابل در استالف فرستاد‪،‬‬
‫و در آن‏جا تبش شدید گشته‪ ،‬به شهر مراجعت کرد و در شب هفدهم ماه شعبان سال‬
‫هزار و دویست و نود و پنج (‪ )1295‬هجری‪ ،‬به عمر شانزده سالگی پدرود جهان کرده‪،‬‬
‫در باغ امیر شیرعلی خان پدرش ‪ -‬حال موسوم به خرم‌باغ ‪ -‬مدفون گشت‪ ،‬و نامة مذکورة‬
‫انگلیسان در روز فوت او رسیده‪ ،‬از سبب سوگ و عزای او‪ ،‬کارداران حضور به تقدیم آن‬
‫جرأت نتوانستند‪ ،‬اما؛ چون ضرور و وعدة جنگ را‪ ،‬نزدیک نگار داده بودند‪ ،‬ناچار میرزا‬
‫حبیب‌اهلل خان مستوفی قدم جسارت پیش نهاده‪ ،‬حضار مجلس فاتحه را به بهانة کاری‬
‫کنار کرده‪ ،‬نامة انگلیسان را از مالحظة امیر شیرعلی خان گذرانیده‪ ،‬جواب حاصل نمود‬
‫که خود او با دیگر امنای دولت از طرف خود بنویسند که اکنون قضیة مکروبة رحلت‬
‫ولیعهد رخ داده‪ ،‬انشاءاهلل تعالی‪ ،‬پس از پیچیدن بساط ماتم او‪ ،‬خود امیر جواب به صواب‬
‫نوشته‪ ،‬ملتمسات دولت برطانیه را روا دانسته‪ ،‬اجرا خواهند فرمود و ایشان بر طبق امر‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪271‬‬

‫امیر شیرعلی خان‪ ،‬صحیفه‌ای نگار داده‪ ،‬و خاتم بر نهاده‪ ،‬مصحوب محمدعثمان خان‬
‫قابوچی در پشاور فرستادند‪.‬‬
‫و چون او (محمدعثمان خان) وارد لعل‌پوره شد‪ ،‬تاریخ وعدة انگلیسان به سر رسیده‪،‬‬
‫جنرال شام بورن با لشکر بسیاری از راه درۀ خیبر و جنرال سر فریدرک رابرتس با سپاه‬
‫جراری از جادة کرم و خوست‪ ،‬و جنرال دانلد‌ استوارت با عسکر استواری از راه شالکوت‪،‬‬ ‫ّ‬
‫روی به سوی قندهار و کابل نهادند‪ .‬و افواج مقیمۀ سرحد افغانستان به مدافعه برخاسته‪،‬‬
‫در عرض راه منزل دکه و الوارک واقع درۀ خیبر و کتل پیوار معروف به اشترگردن با‬
‫سپاه انگلیس در آویختند و به یک جمله در هر دو جا از هر دو راه هزیمت یافته‪ ،‬پشت‬
‫به جنگ داده‪ ،‬رو به گریز نهادند‪ .‬و شکستیان درة خیبر در لعل‌پوره به محمدعثمان خان‬
‫قابوچی حامل نامۀ بزرگان پایة سریر سلطنت مالقی گشته‪ ،‬نامة مزبوره را نزد انگلیسان‬
‫فرستادند و چون کار از دست رفته بود‪ ،‬از نامة مذکور سود و بهبودی حاصل نگشت‪.‬‬
‫و امیر شیرعلی خان را از شکست یافتن سپاهش و داخل شدن افواج انگلیس‪ ،‬دل‬
‫از جای شده به امید دوستی دولت روس و نوید وعده و قراری که به او داده و نهاده‬
‫بود‪ ،‬سراسیمه‌سان والدۀ ماجدۀ ولیعهد مرحوم را با همة پردگیان حرم محترم و سران و‬
‫سرداران طایفة جلیلۀ محمدزایی به همراهی سه فوج پیاده و یک فوج سواره به ترکستان‬
‫فرستاد و سردار میرافضل خان حاکم قندهار و سردار محمدیوسف خان حاکم پشت‌رود‬
‫را فرمان کرد که سپاه دولت انگلیس از راه کرم و جالل‌آباد‪ ،‬در مملکت افغانستان پانهاد‬
‫عناد شده‪ ،‬از راه قندهار نیز وارد خواهند گردید و رایات عالیات جانب ترکستان‪ ،‬شقه‌کشا‬
‫و جاده‌پیما خواهد گشت‪ .‬شما را حکم است که در وقت ورود افواج انگلیس در قندهار‪،‬‬
‫از مدافعه و پیکار‪ ،‬بر کنار بوده‪ ،‬دست به جنگ نیازید‪ . 1‬و اگر از قندهار نیز تجاوز کند‬
‫و روی به سوی فراه و پشت‌رود آرد‪ ،‬شما راه هرات برگرفته‪ ،‬در آن‏جا رفته اقامت کنید‪.‬‬
‫و پس از صدور این امر‪ ،‬امیر محمدیعقوب خان پسر بزرگ خود را که از سال هزار‬
‫و دوصد و هشتاد و نه (‪ )1289‬هجری تا این وقت به زندان عتاب انداخته‪ ،‬محبوس‬
‫سخت نگاه داشته بود‪ ،‬از محبس به صوابدید ارکان سلطنت بر آورده‪ ،‬به حکومت کابلش‬
‫سربلند ساخت‪.‬‬

‫‪ .1‬یازیدن‪ ،‬دست دراز کردن ‪ .‬ک‬

 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪272‬‬

‫وقایع سال هزار و دوصد و نود و شش هجری (صلعم)‬

‫در این سال امیر شیرعلی خان‪ ،‬سردار محمدیعقوب خان را به حکومت کابل گماشته‪،‬‬
‫خودش در ماه محرم با یک فوج پیاده و یک فوج سواره‪ ،‬رایت مقصود جانب بلخ‬
‫شقه‌گشا فرمود که به معاونت دولت روس‪ ،‬دولت انگلیس را از حرکتش قرین حسرت‬
‫و افسوس کند‪ .‬و پس از پرتو وصول در مزار شریف‪ ،‬عزم رفتن سمرقند جزم کرده‬
‫سامان سفر ساز نمود‪ ،‬و جنرال فیض‌محمد خان آگاه گشته‪ ،‬از رفتن سمرقندش مانع‬
‫آمده‪ ،‬عرض نمود که مردم سپاه نمی‌گذارند که راه سمرقند برگیرید و می‌گویند که لوای‬
‫غزا برافراشته‪ ،‬از راه جهاد با دولت انگلیس درآویزیم‪ .‬و امیر شیرعلی خان از این عرض‬
‫غصه‌ناک گشت‪ ،‬اما؛ نظر به عاقبت کار که مبادا افواج نظام ترکستان‬ ‫و اظهار او اگر چه ّ‬
‫وقت را نازک دیده‪ ،‬فتنه‌ای به روی کار آرند‪ ،‬فسخ عزم رفتن سمرقند فرمود و خود در‬
‫مزار شریف تقاعد ورزیده‪ ،‬سردار شیرعلی خان قندهاری و قاضی مال عبدالقادر پشاوری‬
‫و مال شاه‌محمد وزیر دول خارجه و میرزا محمدحسن خان کمناب و کرنیل غالم‌حسن‬
‫خان را با غیره بزرگان از راه رسالت‪ ،‬مأمور سمرقند کرد که لشکر دولت روس [را] بنابر‬
‫مواعد و اظهاراتی که داده و کرده و قرار نهاده‌اند ‪ -‬و او را به حیله از دولت انگلیس‬
‫روگردان ساخته‪ ،‬به مجادله و مقاتله انداخته‌اند ‪ -‬در افغانستان بیاورند‪ .‬و کارکنان دولت‬
‫روس به خیال این‏که خود امیر شیرعلی خان بنابر خبری که در افواه سمر گشته بود‪ ،‬وارد‬
‫ِ‬
‫خضارت پرنضارت‬ ‫سمرقند خواهند شد‪ ،‬قبل از وصول فرستادگان مذکوره‌اش‪ ،‬باغ‏های با‬
‫را جهت فرودگاه او از اسباب و آالت شاهانه بیاراستند و مترصد پرتو نزولش نشستند‪.‬‬

‫ذکر تصرف‌ کردن لشکر انگلیس جالل‌آباد و کرم را و محاربة غرض راه میل‬
‫و تخته‌پل‬
‫و افواج دولت انگلیس پس از گسسته‌شدن انتظام سپاه نظام امیر شیرعلی خان‪ ،‬در‬
‫کتل پیوار و دهن درة خیبر ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم گشت ‪ -‬بی مانعی داخل جالل‌آباد‬
‫و عالقة کرم شده‪ ،‬در هر دو جا رحل تصرف غاصبانه انداخت و مقارن بل مطابق روز‬
‫مقابلة سپاه انگلیس با سپاه سرحدیۀ امیر شیرعلی خان در دهن خیبر و کتل پیوار‪ ،‬سپاه‬
‫مأمورة قندهار دولت مزبوره‪ ،‬از جبل گوژک عبور کرده‪ ،‬وارد منزل کدنی شد‪ .‬و سردار‬
‫محمدافضل خان حاکم قندهار‪ ،‬به نامۀ طلب‪ ،‬سردار محمدیوسف خان حاکم پشت‌رود‬
‫را دعوت قندهار نمود که با مردم الوسی فراه و پشت‪-‬رود و نواحی قندهار به اتفاق‪،‬‬
‫رایت جهاد افرازند‪ ،‬و او بنا به منشوری که امیر شیرعلی خان قبل از حرکتش به جانب‬
‫ترکستان فرستاده ‪ -‬چنان‏چه مذکور شد ‪ -‬از مقاتله با سپاه دولت انگلیس منع فرموده‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪273‬‬

‫بود‪ ،‬نخست از نوشتة سردار میر افضل خان سر باز زده‪ ،‬ثانی ًا از اصرار و کثرت تحریض‬
‫و ترغیب و گفتار او از پشت‌رود با هفت‏صد سوار وارد قندهار شد‪ .‬بعد سردار میر افضل‬
‫خان خواست که سردار عبدالوهاب خان پسر خود را با چهارصد سوار از راه شبیخون و‬
‫ترکتاز مال و مواشی اردوی انگلیس مأمور کدنی نماید‪ ،‬اما؛ سردار محمدیوسف خانش‬
‫مانع گردیده گفت که از گراییدن به چنین امور کاری برنیاید‪ ،‬بلکه نشاید‪ ،‬زیرا که جز از‬
‫بیدار و هوشیار ساختن خصم‪ ،‬ثمری حاصل نگردد‪ ،‬و او گفتة سردار محمدیوسف خان‬
‫را نپذیرفته از عزمش باز نگشته‪ ،‬ناچار سردار محمدیوسف خان نیز تنها رفتن سردار‬
‫عبدالوهاب خان را ننگ و عار شمرده‪ ،‬همراهی او را اختیار کرد که مبادا او را به جبن و‬
‫بددلی منسوب کند؛ چنان‏چه با سردار عبدالوهاب خان و دوهزار سوار از نظامی و رکابی‪،‬‬
‫جانب لشکرگاه انگلیس رهسپار گشت و وارد منزل تخته‌پل گردیده‪ ،‬چون مردم آن‏جا‬
‫از بیم سپاه انگلیس که مبادا پامال شوند‪ ،‬مساکن خود را فرو گذاشته‪ ،‬جای کناره گزیده‬
‫بودند‪ ،‬سردار محمدیوسف خان نورمحمد خان‪ ،‬بن محمدناصر خان اچکزائی بزرگ مردم‬
‫آن‏جا را نزد خود طلبیده‪ ،‬سه روزه علوفه از قبیل آرد و جو و روغن و غیره از وی گرفته‬
‫و سه وقته نان پخته با خود برداشته‪ ،‬چهارصد سوار را از راه رباط و چهارصد دیگر را از‬
‫جادة غل‌کتل به سر کرده‏گی عبدالمجید خان علی‌زایی امر رهسپردن کرد‪ ،‬و خود با سردار‬
‫عبدالوهاب خان و سلطان‌محمد خان و بقیة سوار در منزل تخته‌پل توقف نمود‪ .‬و آن‌گاه‬
‫که سواران مأموره در بین جبال واقعه عرض راه تخته‌پل و میل رسیدند‪ ،‬جنرال دانلد‬
‫‪-‬استوارت آگاه گشته‪ ،‬توپخانه را به جلو انداخته‪ ،‬به کشاد دادن توپ پرداخته‪ ،‬از کثرت‬
‫گلوله اندازی سواران اسالم را منهزم ساخت و چند تن شربت شهادت چشیده‪ ،‬مابقی‬
‫از راه هزیمت در تخته‌پل مراجعت کرده‪ ،‬سواران مأمورة راه رباط نیز معاودت نموده‪ ،‬از‬
‫جادة کنار وارد قندهار شدند‪.‬‬
‫و سردار محمدیوسف خان پس از وصول هزیمتیان از منزل تخته‌پل‪ ،‬راه مراجعت‬
‫جانب قندهار بر گرفته‪ ،‬شب را در «ده‌حاجی» به سر برده‪ ،‬از آن‏جا در «شوراندام» وارد‬
‫گردیده‪ ،‬به سردار میرافضل خان با اردوی قندهار در آن‏جا فروکش کرده بود پیوست و‬
‫از آن‏جا باهم اسپ رانده در «کوه‌نگار» قرار گزید‪ ،‬و از تمامت سوارانی که همراه داشتند‪،‬‬
‫هزار و دوصد تن پایداری نموده‪ ،‬دیگران پراکنده شدند‪ .‬و از این هزیمت یک فوج پیادۀ‬
‫قندهاری که در قندهار و از مردم آن دیار بود‪ ،‬افرادش یک یک دو دو از راه فرار رو به‬
‫جانب مساکن خویش نهاده‪ ،‬سردار محمدیوسف خان از حال ایشان آگاه شده‪ ،‬اسلحة‬
‫پادشاهی را گرفته‪ ،‬همه را رخصت داد و خودش با سردار میرافضل خان اسلحة مذکور‬
‫را حمل داده‪ ،‬از کوه نگار رو به جانب گرشک نهاد و از آن‏جا وارد فراه گشته‪ ،‬هشت‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪274‬‬

‫روز باهم در آن‏جا درنگ کرده‪ ،‬بعد به صوابدید سردار میر افضل خان که رعایای آن‏جا‬
‫توان کفایت علوفة هر دو تن را نداشتند‪ ،‬سردار محمدیوسف خان با وجودی که از طرف‬
‫امیر شیرعلی خان مأمور به اقامت پشت‌رود بود‪ ،‬از سردار میر افضل خان‪ ،‬سندی که امیر‬
‫موصوف از او رنجیده خاطر نشود‪ ،‬مکتوب ًا حاصل کرده‪ ،‬در هرات رفت‪.‬‬

‫ذکر مراجعت سردار محمدایوب خان از مشهد در هرات‬

‫در خالل حوادث مذکوره‪ ،‬سردار محمدایوب خان که در مشهد رفته بود‪ ،‬از رها‬
‫شدن و مأمور حکومت کابل گشتن برادرش سردار محمدیعقوب خان و رفتن پدر امیر‬
‫شیرعلی خان در ترکستان و توجه لشکر انگلیس جانب افغانستان خبر یافته‪ ،‬از مشهد‬
‫مقدس راه هرات برگرفته‪ ،‬شیرمحمد خان پیشخدمت سردار محمدیعقوب خان را که‬
‫همراهش رفته بود‪ ،‬پیشتر از خود نزد سردار محمدعمر خان و سپهساالر حسین‌علی‬
‫خان فرستاده‪ ،‬از آمدنش در هرات خبر داد‪ .‬و سردار محمدعمر خان خواست که مانع‬
‫شده‪ ،‬از داخل شدن هراتش باز دارد‪ ،‬اما؛ سردار محمدیوسف خان منع کرده‪ ،‬گفت که‬
‫پدرش امیر شیرعلی خان برادر بزرگ او را از زندان کشیده‪ ،‬به حکومت کابل گماشته‪،‬‬
‫خود به ترکستان رفت‪ ،‬سردار محمدایوب خان نیز پسر امیر و برادر همان سردار معفو‬
‫از تقصیر است‪ ،‬از چه او را از در آمدن به هرات باز می‌دارید؟ و سردار محمدعمر خان‬
‫گفتة او را پذیرفته‪ ،‬به اتفاق هم مکتوبی متضمن بر تبریک حرکت او از مشهد و تهنیت‬
‫مقدمش در هرات نگار داده‪ ،‬مصحوب شیرمحمد خان فرستادة خود او ارسال داشتند و‬
‫او در عرض راه با سردار محمدایوب خان مالقی گشته‪ ،‬نامة سردار محمدیوسف خان و‬
‫سردار محمدعمر خان را گزارش داد‪[ .‬و او نامه به سردار محمدیوسف خان مرقوم و به‬
‫صحابت او به چاپاری مرسوم داشت که از ورود عم مکرمم در هرات واقف نبودم که از‬
‫توجه خود او جانب هرات به سردار محمدعمر خان نگار نداده‪ ،‬شما را آگهی می‌دادم‪،‬‬
‫اکنون که عذرم را پذیرند و سردار محمدیوسف خان جواب دعائیه نوشته‪ ،‬باز ه ‏م دست‬
‫شیرمحمد خان روان کرد و خود] سردار محمدیوسف خان با سردار محمدعمر خان و‬
‫سپهساالر حسین‌علی خان و تمامت سپاه نظام از قفای او راه پذیره برگرفته‪ ،‬مسافت دو‬
‫کروه رفته‪ ،‬با سردار محمدایوب خان مالقی گشته‪ ،‬مراسم استقبال به تقدیم رسانیدند و‬
‫باهم داخل هرات شده‪ ،‬بعد سردار محمدایوب خان تحایفی که از مشهد مقدس با خود‬
‫آورده بود‪ ،‬همه را با عریضة مشتمل بر استدعای عفو تقصیر خویش مصحوب یارگل خان‬
‫بن میرآخور مدد خان ریکا به ترکستان نزد پدرش امیر شیرعلی خان فرستاد‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪275‬‬

‫ذکر فوت اعلی‌حضرت امیر شیرعلی خان خلدآشیان‬

‫چون لشکر انگلیس از قفای سردار محمدیوسف خان و سردار میر افضل خان‬
‫بی‏‌مانعی داخل قندهار شده‪ ،‬متصرف گشت‪ .‬مقارن این حال امیر شیرعلی خان از مرض‬
‫نقرس به درد پا گرفتار گشته‪ ،‬از ناصیۀ حالش اثر مرگ ظاهر شد‪ .‬و سردار محمدابراهیم‬
‫خان پسرش با سردار احمدعلی خان بن سردار محمدعلی خان مرحوم احوال او را منقلب‬
‫دیده‪ ،‬به هوای بزرگی از مزار شریف راه تخته‌پل برگرفتند که مردم سکنۀ شهر و سپاه نظام‬
‫مقیم آن‏جا را با خود یار و مددگار ساخته‪ ،‬پس از فوت پدرش بر مسند امارت م ّقر جوید‪،‬‬
‫اما؛ لشکر تخته‌پل اول بر خالف پندار او بشوریدند و او را از در آمدن به شهر مانع شده‬
‫براندند‪ .‬بعد جنرال فیض‌محمد خان و بِر ِگد عطامحمد خان لهوگردی و بِر ِگد یوسف‌علی‬
‫خان عرب را گرفتار ساخته‪ ،‬خان های ایشان را بتاختند و صد تن از سواران نظامی را‬
‫از راه ندامت نزد سردار محمدابراهیم خان فرستادند که او را در تخته‌پل مراجعت داده‪،‬‬
‫مطیع امر و منقاد نهی او شوند‪ .‬اما؛ او از دست رفته‪ ،‬مهرعلی نام غالم بچه‌اش را که باز‬
‫مانده بود‪ ،‬از عرض راه گرفته‪ ،‬در تخته‌پل برده‪ ،‬به منصب جنرالی برافراشتند‪ .‬و سردار‬
‫محمدابراهیم خان که از در آمدن تخته‌پل مأیوس گشته‪ ،‬راه کابل برگرفته‪ ،‬از جادة دره‬
‫صوف وارد هزاره‌جات شده از راه پیمودن باز ایستاده‪ ،‬در آن‏جا متوقف گشت‪ .‬و در این‬
‫وقت امیر شیرعلی خان اجابت حق را لبیک گفته‪ ،‬در روز پنجشنبه بیست و نهم ماه صفر‬
‫سال هزار و دویست و نود و شش (‪ )1296‬هجری پدرود سلطنت کرده‪ ،‬رخت از تخت‬
‫به تخته کشید و در روضة مزار حضرت شاه اولیاء به جنب قبر وزیر محمداکبر خان برادر‬
‫مرحومش به عمر پنجاه و هشت سالگی مدفون گشت‪.‬‬

‫ذکر وقائع وقت فوت امیر شیرعلی خان خلدآشیان‬

‫پس از دفن آن پادشاه بهشت آرامگاه‪ ،‬میرزا حبیب‌اهلل خان مستوفی افسران سپاه مقیم‬
‫مزار شریف را نزد خود طلبیده‪ ،‬در باب نایب استالتوف و یک تن داکتر روسی که از‬
‫کابل با امیر شیرعلی خان رفته و در مزار بودند مشورت نموده‪ ،‬از ایشان خواستار شد‬
‫که کدام یک از افسران‪ ،‬هر دو تن روسی را با همراهان ایشان می‌تواند که به سالمت‬
‫از رود جیحون عبور داده‪ ،‬به کارکنان دولت روس رساند که دولت افغانستان از رسیدن‬
‫گزند با آن‏ها بدنام نگردد؟ دیگران سکوت کرده‪ ،‬از میان محمدمحسن خان قزلباش که‬
‫منصب «اجیدنی» داشت‪ ،‬این امر را بر عهدۀ خود گذاشت و با دوصد سوارۀ نظام از قوم‬
‫خود و چندی دیگر که سردار نیک‌محمد خان با او همراه کرد‪ ،‬در شب سوم فوت امیر‬
‫خلد‌مسیر‪ ،‬روسیان را از شهر مزار بیرون کشیده‪ ،‬صحیح و سالم در نزد کارکنان روس به‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪276‬‬

‫مملکت خود ایشان رسانیده و سپرده‪ ،‬سند رسیدن آنان را حاصل نموده‪ ،‬مراجعت کرد‪ .‬و‬
‫در خالل این حال افواج مقیمة تخته‌پل که شورش آغاز کرده بودند‪ ،‬خانۀ خوشدل خان‬
‫را که پس از فوت پدرش به منصب لوینابی سر افراز گشته بود‪ ،‬تاراج کرده‪ ،‬خودش را با‬
‫ایشک آقاسی محمدشاه خان محبوس کردند و میرزا حبیب‌اهلل خان مستوفی به عزم اطفای‬
‫نائرۀ شورش افواج تخته‌پل‪ ،‬خواهر کوچک عبداهلل جان ولیعهد مبرور را که تخمین ًا ده‬
‫ساله بود [لباس افسرانة نظام به اندازة قامتش درست و در بر کرده] بر پشت پیل نشانیده‪،‬‬
‫از مزار شریف او را با چند تن از بزرگان در تخته‌پل بردند و افواج مقیمۀ تخته‌پل در به‬
‫رویش بربسته و َسقط و ناسزا گفته‪ ،‬از پیش براندند‪ .‬بعد میرزا حبیب‌اهلل خان مستوفی‬
‫با خواهر ولیعهد در مزار مراجعت کرده‪ ،‬به صوابدید سردار نیک‌محمد خان بن امیرکبیر‬
‫خلد‌مسیر و افسران فوج مقیم مزار شریف‪ ،‬محمدموسی خان بن سردار محمدیعقوب‬
‫خان را ولیعهد خوانده و بر زبر پیل نشانده‪ ،‬با سپاه نظام و ازدحام جمعی از خواص و‬
‫عوام‪ ،‬رهسپار تخته‌پل شده‪ ،‬چون راه بدانجا نزدیک کردند‪ ،‬افواج مقیمۀ تخته‌پل که لوای‬
‫شورش افراشته و مهرعلی خان غالم‌بچة سردار محمدابراهیم خان را به جنرالی برداشته‬
‫بودند‪ ،‬از توجه سردار محمدموسی خان آگاه گشته‪ ،‬از در پذیره بیرون شدند و در وقت‬
‫مالقات به رسم نظامی شلیک توپ سالمی به پای برده‪ ،‬به عزت و احترام به شهرش در‬
‫آوردند و لقب ولیعهدی او را تهنیت و تبریک گفته‪ ،‬هر یک از بزرگان شهر و افسران‬
‫فوج به قدر استطاعت خویش‪ ،‬تحفه‌ای پیش کشیده‪ ،‬دو شب او را با تمامت همراهانش‬
‫مهمان کرده‪ ،‬روز سوم صد تن پیاده از فوج تخته‌پل جهت اردلی او منتخب کرده‪ ،‬از راه‬
‫اتفاق باهم وارد مزار شریف شده‪ ،‬آتش فتنه خاموش گشت‪.‬‬

‫ذکر آگاهی دادن بزرگان دربار سردار محمدیعقوب خان و غیره را از فوت امیر‬
‫شیرعلی خان و شورش سپاه مقیم هرات‬
‫چون نائره شورش افواج مقیمۀ تخته‌پل افسرده گشت‪ ،‬سردار محمدهاشم خان و‬
‫سردار نیک‪-‬محمد خان و سردار زکریا خان و میرزا حبیب‌اهلل خان و غیره دولت خواهان‬
‫به ذریعة عریضة از فوت امیر شیرعلی خان مغفور و ماجرای مذکور‪ ،‬سردار محمدیعقوب‬
‫خان را آگهی داده‪ ،‬هم‏چنین نامه‌ای به صحابت میرآخور عبدالواحد به سردار محمدعمر‬
‫خان و سپهساالر حسین‌علی خان در هرات فرستادند‪ ،‬زیرا که از ورود سردار محمدایوب‬
‫خان در آن‏جا هنوز خبر نداشتند که برای او می‌نگاشتند و یارگل خان فرستادۀ سردار‬
‫محمدایوب خان که مأمور شدنش از هرات جانب ترکستان از پیش ذکر شد‪ ،‬در میمنه از‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪277‬‬

‫رحلت امیر جنت‌مصیر‪ 1‬آگاه گردیده‪ ،‬بذریعه عریضه به سردار محمدایوب خان خبر داد‬
‫و او از مکتوب سرداران واقف نشده‪ ،‬از عرض یارگل خان بر فوت پدر دادگسترش مطلع‬
‫شده‪ ،‬سردار محمدیوسف خان را نزد خود طلبیده‪ ،‬او را خبر داده‪ ،‬مشورت خواست که‬
‫در یکی از کتمان و ابراز فوت پدر نیکو سیرش به گفتة او عمل نماید‪ ،‬و او اختیار کردن‬
‫یکی از امرین را موقوف به صوابدید سپهساالر حسین‌علی خان داشته‪ ،‬سردار محمدایوب‬
‫از مشاورت با او سر باز زده‪ ،‬اعتراض کرد که مبادا سپهساالر از خوف کردارش که در‬
‫زندان با سردار محمدیعقوب خان به پای برده است‪ ،‬مرتکب امر خالف شده‪ ،‬به عزم‬
‫شورش‪ ،‬تیغ فتنه از غالف کشد‪ .‬و سردار محمدیوسف خان نظر به حسن خدمت و‬
‫صداقت سپهساالر‪ ،‬او را از وی مطمئن خاطر ساخته‪ ،‬بعدش در نزد خود طلبیده در‬
‫خلوت پرده از روی راز برداشته‪ ،‬صالح کار جستند و او مکتوبی را که از ترکستان‬
‫برایش فرستاده‪ ،‬از قضیة رحلت امیر شیرعلی خانش خبر داده بودند‪ ،‬ظاهر کرده‪ ،‬سردار‬
‫محمدایوب خان را از خود مطمئن خاطر ساخت که یعنی من آگاه شده بودم‪ ،‬ولیکن قبل‬
‫از فهمیدن شما اظهار نکردم که مبادا امری روی دهد و من متهم شوم‪ ،‬و پس از آن او‬
‫اعالن فوت امیر را نیکوتر از کتمان گفته‪ ،‬از شورش افواج هم‏چنان که خودش مطمئن‬
‫بود‪ ،‬هر دو سردار را آسوده خاطر ساخت که هرگز راه خالف نگیرند و ‪ -‬انشاء اهلل ‪ -‬تیغ‬
‫اعتساف از غالف نکشند‪ ،‬چنان‏چه به صوابدید او بساط تعزیه و فرش فاتحه گسترده‪ ،‬سه‬
‫روز مراسم عزاداری و فاتحه‌خوانی ملوکانه به پای بردند‪ ،‬و بعد از آن سردار محمدایوب‬
‫خان بدون آن که نامه‌ای از کابل برایش برسد‪ ،‬و بر جلوس برادرش به تخت امارت علم‬
‫سکه را به نام امارت سردار محمدیعقوب خان خوانده و رواج داده‪،‬‬‫حاصل کند‪ ،‬خطبه و ّ‬
‫سپهساالر حسین‌علی خان و نائب حفیظ اهلل خان و جنرال تاج‌محمد خان بن ارسالح‬
‫خان و جنرال میر سعید خان استالفی و پرویز شاه خان برگد و جنرال تاج‌محمد خان‬
‫بن میر آخور علی‌محمد خان و محمدافضل خان ریکا و غیره را به عطای خالع فاخره‬
‫نوازش فرموده‪ ،‬محمدافضل خان مذکور را به جنرالی توپخانه نیز ممتاز نمود و دو روز‬
‫پس از نواختن آنان فرمانی به نام میرزا حبیب‌اهلل خان مستوفی صادر فرمود که از خزانۀ‬
‫ترکستان وجه نقد در هرات بفرستد که اجرای تنخواه سپاه نظام کرده و داده شود و خود‬
‫با سپهساالر حسین‌علی خان و سردار محمدیوسف خان در گازرگاه رفته‪ ،‬شش فوج‬
‫پیاده‌ای که در آن‏جا بودند‪ ،‬از طریق تنخواه دادن پیش خواسته‪ ،‬شروع به مواجب دادن‬
‫مالزمان توپخانه نموده‪ ،‬یک ماهه وجه همی‌دادند که ناگهان افواج پیاده که صف بسته‬
‫ایستاده بودند‪ ،‬به تحریک خود سردار محمدایوب خان که فقیر احمد خان ریکا را‪ ،‬به رغم‬
‫‪ .1‬مصیر‪ :‬جای بازگشت –(پایان کار ‪ -‬عاقبت امر‪ ،‬جنت مصیر‪ :‬جنت مکان)‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪278‬‬

‫سپهساالر حسین‌علی خان تعلیم کرده بود که سپاه نظام را به فتنه برانگیزد و او همه را اغوا‬
‫کرده بود و تحریض نائب حفیظ‌اهلل خان و تاج‌محمد خان و شهاب‌الدین خان خواهرزادة‬
‫داوود شاه خان که با سپهساالر هم‌چشمی داشتند‪ ،‬آواز یا چاریار بلند کرده‪ ،‬خانه‌ای را که‬
‫سردار محمدایوب خان و سردار محمدیوسف خان و سپهساالر در آن نشسته‪ ،‬شروع به‬
‫طلب دادن کرده بودند‪ ،‬هدف سنگ و چوب و کلوخ انداختن کردند‪.‬‬
‫و ایشان از مشاهدة این حالت سراسیمه گشته‪ ،‬سردار محمدایوب خان که محرک این‬
‫امر بود‪ ،‬از راه ظاهرداری که سردار محمدیوسف خان و سپاهساالر از وی ندانند؛ سردار‬
‫محمدعلم خان بن سردار سعیدمحمد خان را در بیرون نزد سپاه فرستاد که نصیحت‬
‫و موعظت کرده‪ ،‬آتش بلوا را فرو نشاند و سپاهیان که به تعلیم و تلقین خود سردار‬
‫محمدایوب خان مرتکب شور و فغان شده بودند‪ ،‬فرستاده‌اش را وقعی نگذاشته‪ ،‬فحش‬
‫و ناسزا گفته‪ ،‬به ضرب سنگ و چوب پس به خانۀ مذکوره درآوردند‪ .‬بعد خود سردار‬
‫محمدایوب خان و سردار محمدیوسف خان در بین شورشیان درآمده‪ ،‬گفتند که اگر‬
‫بکشید‪ .‬و اگر مدعا چیزی دیگر باشد بگوئید تا در انجام آن‬ ‫مدعا از قتل ما باشد‪ ،‬اینک ُ‬
‫بکوشیم‪ ،‬و چون ایشان به تعلیم‪ ،‬شورش آغاز کرده بودند‪ ،‬پاسخ دادند که خدا نکند که‬
‫به قتل شما اقدام کرده‪ ،‬خود را در نزد خالق و مخلوق روسیاه و بدنام سازیم‪ .‬اما؛ شور و‬
‫غوغای ما از دست سپهساالر است که مدتها در زیر امر او بوده‪ ،‬به مرارت و عسرت روز‬
‫به سر برده‌ایم‪ .‬بنابر آن قصد قتل او کرده‌ایم که جزای کردار و رفتارش را به کنارش نهیم‪.‬‬
‫و سردار محمدیوسف خان از راه مصلحت‪ ،‬گفتار بلوائیان را تصدیق کرده‪ ،‬سپهساالر را‬
‫دشنام مصلحتی داده‪ ،‬رو به سپاه کرده‪ ،‬فرموده که نیکو اندیشیده‌اید‪ .‬لیکن از دولت و سپاه‪،‬‬
‫مبلغ خطیری‪ 1‬در دست و تصرف اوست که اگر کشته گردد‪ ،‬همه هباد و هدر ‪2‬شود‪ .‬پس‬
‫می‌باید که اول نقد و جنس دولت و سپاه را از او باز پرسیده و به حصول رسانیده‪ ،‬بعد‬
‫هالک کرده شود‪ .‬و سپهساالر که تمامت افواج نظام را از خود رضامند و به منزلة فرزند‬
‫می‌دانست‪ ،‬از شیندن این سخن در تعجب و حیرت افتاده‪ ،‬خویش را گرفتار ورطۀ گزند‬
‫دیده‪ ،‬از غرفه‌ای که در عقب خانۀ بود بیرون شده‪ ،‬از راه فرار داخل فوج سوارة نظام شد و‬
‫بلوائیان از سخنان سردار محمدیوسف خان ساکت گشته و سرها برهنه کرده‪ ،‬دعای بقای‬
‫دولت نموده‪ ،‬عفو تقصیر خواستند و به سردار محمدایوب خان عرض کردند که فردا با‬
‫سردار محمدیوسف خان وارد لشکرگاه شوند تا کفارت این جسارت را عذر خواسته‪،‬‬
‫بعد به گرفتن تنخواه اقدام کنند و او عرض ایشان را پذیرفته‪ ،‬با سردار محمدیوسف خان‬
‫از کازرگاه به شهر مراجعت کرد و کس نزد سپهساالر فرستاده‪ ،‬تخویف و تخذیرش نمود‬
‫‪ .1‬مبلغ بسیار‪.‬‬
‫‪ .2‬هبا و هدر‪ :‬ضایع ‪ -‬تلف‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪279‬‬

‫که از میان فوج سواره نیز خود را کناره کشید و نزد حضرت صاحب حوض کرباسی‬
‫رفته پناه گزیند‪ ،‬تا افواج پیاده از بودن او در میان فوج سواره خبر یافته‪ ،‬فتنة برنیانگیزند؛‬
‫چنان‏چه او در حوض کرباس نزد حضرت حاجی صاحب شده‪ ،‬پناه گزید‪.‬‬
‫و روز دیگر سردار محمدایوب خان با سردار محمدیوسف خان در گازرگاه در میان‬
‫سپاه رفته و هر یک از هفده فوج پیاده از پانزده تا بیست فرد گاو به اسم خیرات ذبح‬
‫کرده‪ ،‬گوشت همه را به فقراء و مساکین قسمت نمودند و فردای این روز شروع به دادن‬
‫تنخواه دو ماهه کرده‪ ،‬در اواخر ایام مواجب دادن هفده فوج پیاده و چند فوج سواره‪،‬‬
‫دولک روپیه از ترکستان که میرزا حبیب‌اهلل خان مستوفی را فرمان شده بود‪ ،‬نیز رسیده‪،‬‬
‫به تمامت سپاه دو ماهه تنخواه داده شد و در اثنای طلب دادن فوج‪ ،‬سپهساالر حسین‌علی‬
‫خان را از حوض کرباس محبوس ًا آورده‪ ،‬در صندوقخانۀ سردار محمدایوب خان مقیدش‬
‫فرمودند که مبادا سپاه‪ ،‬لوای شورش برافرازند‪ ،‬و هم در خالل احوال مذکوره‪ ،‬سه فوج‬
‫پیاده که از مردم هرات و در میمنه بودند‪ ،‬از شورش افواج تخته‌پل و هرات آگاه گشته‪،‬‬
‫خود سرانه از میمنه رو به جانب هرات نهادند که عیال و اطفال و مال و منال خود را از‬
‫تاراج سپاه که سر برداشته‌اند نگاه‌دارند‪ .‬و سردار محمدایوب خان با سردار محمدیوسف‬
‫خان خبر شده‪ ،‬محمود خان هزاره را فرستادند که ایشان را داللت و هدایت نموده‪ ،‬جانب‬
‫میمنه مراجعت دهد و او رفته چون افواج تخته‌پل و هرات ساکت شده‪ ،‬اطاعت ورزیده‬
‫بودند‪ ،‬همه را از عرض راه برگردانیده‪ ،‬با خود در میمنه برده ساکت ساخت‪.‬‬

‫ذکر جلوس امیر محمدیعقوب خان بر تخت امارت افغانستان‬

‫چون نامۀ فوت امیر شیرعلی خان مرحوم به کابل رسیده‪ ،‬و از عرض خدمۀ حضور او‬
‫امیر محمدیعقوب خان بر رحلت آن پادشاه خلدمکان علم حاصل کرد‪ ،‬پس ازادی مراسم‬
‫تعزیه‌داری و فاتحه‌خوانی در ماه ربیع‌الثانی سال هزار و دوصد و نود و شش (‪)1296‬‬
‫هجری بر اریکة امارت و حکمرانی جلوس فرموده‪ ،‬خطبۀ زبر منبر و ّ‬
‫سکة زر را به نامش‬
‫خوانده و رایج نمود و سردار محمدابراهیم خان برادر اندر‪ 1‬خود را با سردار احمدعلی‬
‫خان که از مزار شریف در وقت فوت پدرش ‪ -‬چنان‏چه از پیش مرقوم شد ‪ -‬در هزارة‬
‫دایزنگی آمده‪ ،‬متوقف گردیده و تا این وقت در آن‏جا بود به کابل طلبیده‪ ،‬محبوسش‬
‫کرد و به سردار محمدحسن خان بن سردار محمدقلی خان که به حکومت غزنین مأمور‬
‫فرموده بود سپرد و او محبوس ًا با خود در غزنین برد‪ .‬و سید محمدسعید خان فوشنجی که‬
‫از طرف امیر شیرعلی خان به حکومت آن‏جا قیام داشت‪ ،‬از راه معزولیت در کابل آمده‪،‬‬
‫‪ .1‬برادر ناتنی‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪280‬‬

‫شرف بار حاصل کرد‪.‬‬

‫و مقارن این حال جنرال غالم‌حیدر خان وردک از سبب شورشی که سپاه ترکستان‬
‫کرده و آرام شده بود‪ ،‬از حضور امیر محمدیعقوب خان به نایب‌الحکومتی آن‏جا مأمور‬
‫گردیده‪ ،‬پس از رسیدن او در مزار شریف سردار محمدهاشم خان و سردار محمدطاهر‬
‫خان برادرش و سردار نیک‌محمد خان و میرزا محمدنبی خان دبیر و میرزا حبیب‌اهلل خان‬
‫مستوفی و خوشدل خان لویناب‪ ،‬که با امیر شیرعلی خان به جز از خوشدل خان لویناب‬
‫که از پیش در ترکستان بود‪ ،‬دیگران در آن‏جا رفته بودند‪ ،‬به فرمان طلب از ترکستان در‬
‫کابل آمده‪ ،‬هریک به همان خدمتی که در زمان حیات امیر شیرعلی خان داشت‪ ،‬بر حال‬
‫گشت و هر کدام به کار خویش مشغول شد‪.‬‬

‫ذکر نامه فرستادن امیر محمدیعقوب خان در تاشکند‬

‫چون امیر محمدیعقوب خان جالس سریر سلطنت شد‪ ،‬از راه مودت و مواالتی که‬
‫پدرش با دولت روس در پیش‌گرفته بود‪ ،‬نامه‌ای به حکمران تاشکند نگار فرموده‪ ،‬از فوت‬
‫پدر و امارت خود آگهی داده‪ ،‬همان عهدی را که پدرش منعقد کرده بود‪ ،‬با دولت روس‬
‫اقرار بر قرار نمود‪ .‬و در خالل این حال مهرعلی خان غالم‌بچۀ سردار محمدابراهیم خان‬
‫را که افواج تخته‌پل در وقت شورش خود به جنرالی برداشته بودند‪ ،‬پا به زنجیر در کابل‬
‫طلبیده‪ ،‬بیاسا رسانید‪ .‬و آن‌گاه که نامۀ امیر محمدیعقوب خان به حکمران تاشکند رسید‪،‬‬
‫چون در ذیل آن مرقوم داشته بود که سردار عبدالرحمان خان را از سمرقند که با ترکستان‬
‫متعلقة افغان قرب مسافت دارد‪ ،‬در بلدان بعیده اقامتش دهند‪ ،‬که مبادا از راه فرار وارد‬
‫ترکستان گشته‪ ،‬فتنه‌ای برانگیزد و او نیز در این وقت از سمرقند برای استحضار احوال‬
‫در تاشکند رفته بود و حکمران آن‏جا از نامة امیر محمدیعقوب خان که مشعر بر دوستی‬
‫روس بود‪ ،‬مشعوف گشته بر طبق نوشتۀ او راه معاندت با سردار عبدالرحمان خان پیش‬
‫گرفت‪.‬‬
‫چنانچه خود سردار نامدار در روز نامۀ خویش نگار داده است که‪« :‬به فراست دانستم‬
‫که روسیان با من خیال دوستانه ندارند و به خالف حالتی که با من داشتند رفتار می‌کنند‬
‫و من تغافل کرده تفحص کج‌خیالی ایشان را نمی‌کردم و چنان زیست و رفتار می‌نمودم‬
‫که گویا خبر ندارم و مشغول صید و شکارم اما؛ در خفا از جهت فرستادگان امیر شیرعلی‬
‫خان که تا این وقت در تاشکند بودند‪ ،‬چند تن رامأمور کرده بودم که از گفتار آن‏ها به‬
‫من خبر دهند؛ چنان‏چه مکشوف گشت که ایشان با حکمران تاشکند معاهده کرده و قرار‬
‫داده‌اند که به ازای امداد دولت روس که دست تصرف دولت انگلیس را از افغانستان‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪281‬‬

‫بازداشته‪ ،‬خود متصرف شود‪ ،‬سردار شیرعلی خان قندهاری‪ ،‬طوایف درانی را از مجادله‬
‫با دولت روس باز دارد و قندهار را به کارکنان آن دولت سپارد و میرزا محمدحسن خان‬
‫کمناب‪ ،‬قزلباشیۀ کابل و طوایف هزاره را رشتۀ اطاعت به گردن نهد‪ ،‬و مال شاه‌محمد‬
‫وزیر دولت خارجه‪ ،‬قبایل افغان غلجایی را پذیرای امر و نهی دولت موصوفه سازد‪ ،‬و‬
‫مال عبدالقادر معروف به قاضی پشاوری‪ ،‬مردم خلیل و ُمهمند و اقوام سرحدیه و نواحی‬
‫پشاور را مطیع و منقاد گرداند‪ ».‬انتهی‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان پس از این قرارداد آنان با دولت روس‪ ،‬از تاشکند به سمر‬
‫قند مراجعت کرد و حکمران تاشکند با آن‌که در عهدی که با امیر شیرعلی خان در میان‬
‫نهاده و قرار داده بود که کشمیر و سند و پنجاب را تا سرهند از راه استرداد سپرد او نمایند‪،‬‬
‫فراموش کرده‪ ،‬به این اظهارات‪ ،‬فرستادگانش خرسند و رجامند گشته‪ ،‬ایشان را رخصت‬
‫مراجعت داده‪ ،‬از راه باز گشت وارد سمرقند شدند‪.‬‬

‫ذکر سرگذشت سال هزار و دویست و نود و شش سردار عبدالرحمان خان‬

‫در سمرقند‬
‫سردار عبدالرحمان خان در سمرقند؛ چون فرستادگان امیر شیرعلی خان مرحوم‪ ،‬وارد‬
‫سمرقند شدند‪ ،‬سردار محمدسرور خان که امیر شیرعلی خانش ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم‬
‫گشت ‪ -‬با برادرش سردار محمدعزیز خان از زندان کابل رها داده‪ ،‬نزد سردار عبدالرحمان‬
‫خان فرستاده بود‪ ،‬مالطفت نامه‌ای از طرف او برای سردار شیرعلی خان قندهاری‪،‬‬
‫نگاشته‪ ،‬جهت خاتم نهادن به پیشش گذاشت و او از مهر کردن سر باز زده‪ ،‬گفت که او‬
‫با همراهانش در دشمنی و عداوتم با دولت روس عهد بربسته‪ ،‬چگونه نامۀ الفت ختامه‬
‫برایش روانه کنم؟ و سردار محمدسرور خان پاسخ داد که او از زمان محبوسیتم در کابل‬
‫با من حلف‪ 1‬کالم مجید در میان دارد‪ .‬این را گفته و اصرار کرده‪ ،‬مهر سردار عبدالرحمان‬
‫خان را بدان نهاد‪ ،‬و او گفت که از وخامت این نامه در خاتمه بیاد خواهم داد؛ چنان‏چه‬
‫سردار شیرعلی خان آن را از دست حاجی جان‌محمد حاملش گرفته‪ ،‬فورا ً به جنرال سپاه‬
‫روس فرستاده‪ ،‬او به کافمان در تاشکند روان کرد‪ ،‬و بعد از پنج روز که حامل نامه باز‬
‫نگشت‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان‪ ،‬سردار محمدسرور خان را از فرستادن نامه‪ ،‬منت خطا‬
‫تفرج و سیر بیرون شده‪ ،‬سرگرم گردش‬ ‫کاری بر ذمت نهاده‪ ،‬بعد هر دو تن باهم از راه ّ‬
‫بودند که یک تن از خدمة سردار عبدالرحمان خان نزد ایشان شده‪ ،‬از ورود حکمران‬
‫سمرقند با یک تن ترجمان جنرال ایوانوف به منزل ایشان‪ ،‬ایشان را خبر داد و سردار‬
‫‪ .1‬حلف‪ ،‬به معنی سوگند‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪282‬‬

‫محمدسرور خان از باز گشت تقاعد ورزیده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان مراجعت کرد‪.‬‬
‫بعد از صرف چای حکمران سمرقندش گفت که حکمران تاشکند شما را از راه‬
‫مالقات نزد خود طلبیده است که باید فورا ً بروی و او وعدة حرکتش را به دو ساعت قبل‬
‫از ظهر فردا گذاشته‪ ،‬حکمران سمرقند مراجعت کرد‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان پس از باز‬
‫گشتن او‪ ،‬سردار محمداسحق خان و سردار محمدسرور خان ع ّمزادگان خود را طلبیده‪،‬‬
‫بدیشان گفت که مرا در تاشکند مقید خواهند ساخت‪ .‬می‌باید شما جانب بلخ فرار اختیار‬
‫کنید و پس از ورود در آن‏جا با مردم ملکی و نظامی سازش کرده‪ ،‬از راه مراوده با ایشان‪،‬‬
‫طرح مکاتبه و مذاکره بیندازید تا شاید کاری بروفق مدعا برآید‪ .‬و نیز نامه‌ای چند برای‬
‫عموم مردم ترکستان از رعیت و سپاه مرقوم فرموده‪ ،‬به ایشان سپرد که خدمت کردن به‬
‫اینان‪ ،‬منت نهادن احسان به من است و ایشان امر او را پذیرفته‪ ،‬بعد خاتم خود را نیز به‬
‫ایشان داده‪ ،‬امر کرد که در وقت حاجت به مکاتیب بر نهند و چهارهزار روپیه با شصت‬
‫میل تفنگ دنباله‌پر و دوازده هزار دانه فشنگ عنایت کرده‪ ،‬فرمود که هر وقت فرصت‬
‫یابند‪ ،‬راه فرار جانب بلخ اختیار کنند و خود در حرمسرا شده‪ ،‬به بستر خواب درآمد‪ .‬و‬
‫نصف شب حکمران سمرقند با یک تن مترجم و سه‌صد سوار نظامی و دویست تن پیادة‬
‫پولیس یعنی کوتوالی به درب سرا حاضر شده‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را که حکم فوری‬
‫به رفتن تاشکندش صادر شده و او وعدة فردا داده و فورا ً نرفته بود‪ ،‬از اندرون حرمسرا‬
‫که غنوده بود بیرون طلبیده‪ ،‬گفت که برخیز و با من شو‪ .‬و او پاسخ داد که اگر از اسیر‬
‫بودنم می‪-‬دانستم در ا ّول بار رهسپار تاشکند شده‪ ،‬یک شب را درنگ نمی‌کردم‪ .‬این را‬
‫گفته‪ ،‬کمر بر بست و با فرامرز خان و جان‌محمد خان بردگان خویش و روسیان‪ ،‬راه جای‬
‫جنرال ایوانوف پیش گرفت و در نزد او زبان به تکلم گشوده‪ ،‬گفت که اگر مراد از رفتن‬
‫در تاشکند است‪ ،‬باعث شب خواستن و تحقیر نمودن چیست؟ و جنرال ایوانوف از این‬
‫گفتۀ او‪ ،‬حاکم سمرقند را عتاب کرده‪ ،‬گفت که چرا با او درشتی کردی؟ و او عذر کردار‬
‫خویش را بدین سخن خواست که چون نوکران این سردار افغان همیشه تن به سالح‬
‫آراسته دارند‪ ،‬از راه احتیاط آدم زیاد با خود در طلب او بردم که اگر از آمدن در نزد شما‬
‫سرباز زند‪ ،‬به عنفش بیاورم‪ ،‬و جنرال پاسخ داد که در مجبور آوردنش نیکو نیندیشیده‌ای‬
‫و او جنرال را پاسخ داد که این اندیشۀ نانیکو از خود شما است که مرا در نیمه شب‬
‫مأمور به حاضر ساختن او کردید‪ .‬و در این مقاولۀ آن دو تن‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان لب‬
‫به سخن نگشوده‪ ،‬ساکت بود تا که جنرال ایوانوف‪ ،‬وعدۀ حرکت او را جانب تاشکند به‬
‫یک ساعت قبل از ظهر فردا قرار داده‪ ،‬رخصت باز گشت منزلش نمود‪ ،‬و او وارد منز لگاه‬
‫خود شده‪ ،‬عموزادگانش را با همدمان ایشان سرمست بادة خواب دیده‪ ،‬متاسف گشت که‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪283‬‬

‫غم او را به دل ندارند که بی‌خبرانه به بستر خوابند و از تمامت منسوبان‪ ،‬عیال و اطفالش‬

‫را با پروانه خان و قربان‌علی خان‪ ،‬بیدار و با چشم اشکبار مشاهده کرده‪ ،‬دیگران را خفته‬
‫یافته‪ ،‬متحسر شد و با خود گفت که ایشان را چون جان پرورش داده و از سالها بار مؤنت‬
‫و معیشت همه را بر ذمت خویش نهاده و زحمت و مرارت کشیده‌ام‪ .‬اینک همه را از‬
‫خودم فراموش و با غفلت هم آغوش می‌بینم‪ .‬و قدری از اینگونه فکرها به پای برده‪ ،‬بعد‬
‫عیال و اطفالش را تس ّلی داده‪ ،‬وصیت و نصیحت چند فرمود که اگر خودش گرفتار گردد‪،‬‬
‫بر طبق وصایایش رفتار کند‪.‬‬
‫و پس از آن سامان سفر ساز کرده‪ ،‬به وقت موعود عرادة اسپی حاضر آمده‪ ،‬با پروانه‬
‫خان و نجم‪-‬الدین خان در کالسکه نشسته‪ ،‬اول نزد نایب جنرال ایوانوف رفته‪ ،‬او را‬
‫مشغول نوشتن یافته‪ ،‬از بی خوابی شب اجازت استراحت طلبیده‪ ،‬با وجود هجوم لشکر‬
‫خواب از کثرت اندوه‪ ،‬زیاده بر دو نیم ساعت نغنود و برخاسته آهنگ راه پیمودن نموده‪،‬‬
‫کالسکه‌اش را از پیش روی منزل سردار شیرعلی خان قندهاری و رفیقانش عبور دادند‬
‫که به او بنمایند که سردار عبدالرحمان خان را بر وفق قرارداد ایشان‪ ،‬محبوس در تاشکند‬
‫می‌برند‪ ،‬اما؛ سردار واالتبار از دیدار آنان چنان برآشفته‪ ،‬مو براندامش راست گشت که‬
‫می‌خواست حمله کرده‪ ،‬همه را از دم تیغ بکشد‪ .‬ولیکن خودداری نموده‪ ،‬نظر به فراز و‬
‫نشیب جهان‪ ،‬حرکت بی‌جا نکرده خود را تسلی داد که شاید هنگامی بادۀ مرام به کام‪ ،‬و‬
‫صید آرزو به دام آید‪ ،‬و تا دو ساعت گرفتار این‌گونه افسوس و حسرت رهنورد بود تا که‬
‫به اندیشه‌های صواب‪‌،‬خاطرش را از اضطراب آسوده ساخت و چون وارد تاشکند شد‪،‬‬
‫در منزلیکه به یک لک منات‪ 1‬تعمیر و پرداخته شده و جای کالسکه و اصطبل نیز داشت‬
‫و در سابق برای فرود شدنش معین گردیده بود‪ ،‬فرود گشت‪.‬‬
‫و پس از سه روز نایب حاکم تاشکند به منزلش وارد گشته‪ ،‬او را با خود در کالسکه‬
‫نشانیده نزد حاکمش برد‪ ،‬و در وقت احوال پرسی این قدر به حاکم گفت که نمی‌دانم‬
‫باعث این سفرم چیست؟ و او زهر خندی نموده‪ ،‬گفت‪ :‬مردم سمرقند شما را منسوب به‬
‫فتنه و مفسده کرده‪ ،‬می‪-‬گویند که مرتکب و مواظب امور شر و ضررانگیز می‌باشید‪ .‬و‬
‫سردار واالتبار پاسخ داد که شما مرا بدین امور وا داشته‌اید‪ .‬و حاکم از شنیدن این سخن‬
‫متغیر گشته‪ ،‬مکتوبی را به سردار رشادت دثار داده‪ ،‬به زبان الزام گفت‪ :‬این چیست؟ و‬
‫او مکتوب را گشوده‪ ،‬دید که همان نامه‌ای است که سردار محمدسرور خان برای سردار‬
‫شیرعلی خان نگار داده و خاتم او را بر آن نهاده بود‪ .‬پس گفت‪ :‬خاتم از من و خط‬
‫از دیگری است‪ .‬حاکم گفت‪ :‬چرا مباشر چنین امر شدید؟ وی جواب داد که‪ :‬اگر این‬
‫‪ .1‬یک لم منات‪ :‬صدهزار منات‪ ،‬منات پول رایج روسیه و برابر صد کپک‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪284‬‬

‫مکتوب مخالف قانون دولت باشد البته مورد الزام خواهد بود‪ ،‬و االّ در ارسال و مرسول‬
‫نامه و رسول مخصوص خویش از چه ممنوع و مسئول باشم؟ و او قدری خاموش و‬
‫متفکر شده‪ ،‬بعد گفت‪ :‬می‌بایست در این مکتوب هم اجازت می‌خواستید‪ .‬او جواب داد‬
‫که‪ :‬از سبب بعد مسافت تا حصول اجازت‪ ،‬فرستادگان امیر شیرعلی خان از راه مراجعت‬
‫جانب بلخ می‌رفتند‪ .‬این را گفته‪ ،‬نامۀ مذکوره را پاره کرد و حاکم نگاهی جانب او کرده‪،‬‬
‫رخصت مراجعت سمرقندش داده‪ ،‬گفت که‪ :‬بازماندگان شما افسرده خاطرند‪ .‬می‌باید‬
‫رهسپار معاودت شوی‪ .‬او جواب داد که‪ :‬چون از سمرقند محبوس‌آسا در این جا آمدم‪،‬‬
‫در آن‏جا باز نروم‪ .‬اگر مسکنی در این جا برایم معین شود‪ ،‬سکونت ورزم و حاکم این‬
‫خواهش او را پذیرفته‪ ،‬محل الئقی را بر طبق پسند او انتخاب نمود‪ .‬بعد سردار واالتبار‬
‫یک شب درنگ کرده‪ ،‬راه سمرقند برگرفت و عیال و منسوبانش را از آن‏جا برداشته‪،‬‬
‫در تاشکند اقامت ورزید تا در جای مستعدی بوده‪ ،‬در وقت فرصت روی مراجعت به‬
‫سهولت جانب افغانستان نهاده‪ ،‬بر مرام فائز گردد‪.‬‬

‫ذکر بازگشت فرستادگان امیر شیرعلی خان مرحوم از سمرقند و رسیدن‬

‫فرستاده دولت انگلیس نزد امیر محمدیعقوب خان‬
‫و در خالل حال اقامت ‌گزیدن سردار عبدالرحمان خان در تاشکند‪ ،‬رسوالن امیر‬
‫شیرعلی خان مرحوم از سمرقند راه بلخ برگرفته‪ ،‬از آن‏جا به فرمان طلب وارد کابل شدند‬
‫و مقارن این حال سردار یحیی خان خُ ُسر امیر محمدیعقوب خان که از سبب گریختن‬
‫دامادش ‪ -‬که از پیش به شرح رفت ‪ -‬از امیر شیرعلی خان گران‏خاطر شده‪ ،‬فرار کشمیر‬
‫شده بود‪ ،‬جنرال شام‌برون و غیره سران سپاه انگلیس در باب انعقاد رشتۀ اتحاد و مواالت‬
‫با امیر محمدیعقوب خان‪ ،‬با او مذاکره کرده به صوابدید وی‪ ،‬منشی بختیار خان را با خود‬
‫او از جالل‏آباد نزد امیر محمدیعقوب خان فرستادند‪ .‬و پس از وصول ایشان در کابل‪،‬‬
‫سردار یحیی خان مأمور ترکستان گشت که بانوان حرم محترم شاهی را با شهزادگان از‬
‫آن‏جا در کابل آرد و هم سردار محمدایوب خان را از پیشگاه سریر سلطنت‪ ،‬فرمان رفت‬
‫که سپهساالر حسین‌علی خان را از هرات محبوس ًا به کابل روانه دارد‪ .‬و با خود امیر‬
‫محمدیعقوب خان با منشی بختیار خان فرستادة دولت انگلیس در باب توثیق معاهده و‬
‫گشودن طریق مواحده مذاکره کرده‪ ،‬باهم قرار دادند که بر طبق التماس انگلیسان‪ ،‬امیر‬
‫محمدیعقوب خان از کابل در منزل گندمک رفته و سران سپاه انگلیس از جالل‌آباد در‬
‫آن‏جا آمده‪ ،‬باهم سخن رانند و قراردادی به روی کار دوستی و اتحاد دولتین گذارند؛‬
‫چنان‏چه امیر محمدیعقوب خان به تهیه و ترتیب سامان سفر گندمک پرداخته‪ ،‬کار و بار‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪285‬‬

‫خویش ساخته کرد‪.‬‬

‫و مقارن این حال سپهساالر حسین‌علی خان پا به زنجیر از هرات رسیده‪ ،‬به امر امیر‬
‫محمدیعقوب خان در محبس انداخته شده‪ ،‬سردار محمدیوسف خان و سردار محمدعمر‬
‫خان به فرمان پادشاهی از هرات طلب کابل گشته‪ ،‬حکم اعلی اصدار یافت که هر دو‬
‫تن از پی‏هم جداگانه رهسپار کابل شوند و خود امیر محمدیعقوب خان‪ ،‬داودشاه خان‬
‫را که پس از رسیدن حسین‌علی خان به عوض او منصب سپهساالری یافت‪ ،‬با سردار‬
‫محمدهاشم خان و سردار محمدطاهر خان و سردار نیک‪-‬محمد خان و میرزا محمدنبی‬
‫خان دبیر و منشی بختیار و غیره اعیان و بزرگان با خود همرکاب برداشته‪ ،‬سردار شیرعلی‬
‫خان قندهاری را به حکومت کابل گماشته‪[ ،‬هم‏عنان منشی بختیار خان فرستادة کارگزاران‬
‫دولت انگلیس] از کابل رهسپار منزل گندمک شد‪ .‬و افسران دولت بهیة برطانیه چیزی‬
‫از سواره و پیادة نظام با توپ‌خانه از راه پذیره در گندمک فرستاده‪ ،‬در وقت ورود امیر‬
‫محمدیعقوب خان بیست و یک ضرب توپ سالمی کشاد داده‪ ،‬مراسم پذیره به جای‬
‫آوردند‪.‬‬
‫و پس از ادای لوازم استقبال‪ ،‬جنرال شام‌برون و سرلیوی کیوناری با چند تن دیگر از‬
‫سران و افسران سپاه از راه مالقات در خیمه‌ای که برای امیر محمدیعقوب خان افراشته‬
‫بودند فرود شده‪ ،‬در مجلس مالقات اظهار مطلب کردند و با امیر محمدیعقوب خان از‬
‫هر در سخن رانده‪ ،‬طریق دوستی سابقه و عهد سالفۀ امیر شیرعلی خان مرحوم را استوار‬
‫شروط چند بر فصول عهدنامۀ سابقه که امیر شیرعلی خان از عدم قبول آن‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫داشتند و‬
‫رو از دوستی دولت برطانیه برتافته‪ ،‬از راه اتحاد و مواالت دولت روس‪ ،‬جانب ترکستان‬
‫شتافت‪ ،‬افزودند که‪:‬‬
‫‪ -1‬والیت شالکوت و عالقۀ فوشنج تا جبل گوژک و عالقۀ ُکرم تا‬
‫ابتدای اراضی و جبال مردم جاجی و درۀ خیبر تا به کنار شرقی هفت چاه‬
‫و لندی‌کتل که جدید سپاه دولت انگلیس‪ ،‬داخل مواضع مذکوره شده‌اند‪ ،‬از‬
‫مملکت افغانستان جدا و ضمیمۀ ابدی خاک مقبوضۀ سابقۀ دولت موصوفه‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬و عوض مالیات محال مسطوره‪ ،‬اضافه از دوازده لک روپیۀ متعهدۀ‬
‫سابقه‪ ،‬سالیانه شش لک روپیۀ چهرة شاهی که مجموع هجده لک روپیه شود‪،‬‬
‫همه ساله دولت برطانیه به امیر افغانستان بدهد‪.‬‬
‫‪ -3‬و در قندهار و هرات نیز یک یک تن مسلمان از جانب دولت‪ ،‬موصوفه‬
‫اقامت داده [شود‪].‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪286‬‬

‫‪ -4‬سیم تلگراف از راه ُکرم تا دارالسلطنة کابل‪ ،‬نصب و استوار شود و‬

‫امیر افغانستان‪ ،‬حفاظت مالزم دولتی مقیم کابل و قندهار و هرات را با حراست‬
‫تلگراف مواظب باشد‪.‬‬
‫‪ -5‬و راه تجارت دولتین در بین رعایای جانبین‪ ،‬همیشه باز بوده‪ ،‬مسدود‬
‫نگردد‪.‬‬
‫‪ -6‬و یک تن صاحب منصب از خود مردم انگلیس‪ ،‬به خالف سابق که‬
‫مسلمان بود‪ ،‬با چند تن همراه و مالزمش در کابل مقیم باشد و اکنون آن‬
‫شخص سرلیوی کیوناری خواهد بود که در کابل رود‪.‬‬
‫‪ -7‬و بزرگان افغان و غیره چون سردار ولی‌محمد خان که امیر محمدیعقوب‬
‫خانش با سپاه نظامی و ملکی و توپ‌خانه‪ ،‬از راه مدافعة سپاه انگلیس در‬
‫لهوگرد فرستاده و او از آن‏جا فرار کرده‪ ،‬در ُکرم نزد انگلیسان رفته و از آن‏جا‬
‫در پشاور و از آن‏جا در جالل‌آباد آمده این وقت در اردوی گندمک حاضر‬
‫بود و غیره‪ ،‬بر قرار و از سیاست پادشاهی برکنار بوده تنخواه و مواجب ایشان‬
‫برحال باشد‪.‬‬
‫‪ -8‬و دست دولت به ضبط مال و کسر جاه ایشان دراز نگردد‪.‬‬
‫‪ -9‬و اگر به افغانستان اقامه گزینند و یا در هند روند‪ ،‬مختار و مطلق‌العنان‬
‫باشند‪.‬‬
‫‪ -10‬و بزرگان را که بدون رابطۀ دولت انگلیس‪ ،‬امیر افغانستان از سبب‬
‫خیانت یا دیگر امری‪ ،‬از راه سیاست جانب هند اخراج فرماید و اشخاصی‬
‫که از طریق مخالفت و معاندت دولت افغانستان فرار کرده‪ ،‬در کشور هند و‬
‫غیره والیات متصرفۀ دولت انگلیس قرار گیرند‪ ،‬همه را معاونت در مؤنت و‬
‫معیشت ننموده‪ ،‬بدون مالزمت و خدمت دولت ‪ -‬اگر اختیار کنند و مواجبی‬
‫بگیرند ‪ -‬دیگر چیزی و پشیزی به ایشان ندهند‪.‬‬
‫و همۀ شروط را بر عهدنامۀ سابقۀ امیر افغانستان و دولت انگلیس افزوده و جانبین‬
‫خاتم بر نهاده‪ ،‬یک به دیگری نوشته داده از هم وداع کردند‪ ،‬و در وقت مفارقت‪ ،‬تمام‬
‫علوفه و آذوقۀ دولتی را که در چهاونی جالل‏آباد و عرض راه گندمک بود به امیر‬
‫محمدیعقوب خان واگذار شدند‪ ،‬و هم از منزل گندمک سید محمدسعید خان حاکم‬
‫سابق غزنین‪ ،‬به حکومت آن‏جا برحال گردیده‪ ،‬سردار محمدحسن خان حاکم غزنین به‬
‫فرمان طلب‪ ،‬شرف رکاب‌بوس حاصل کرده‪ ،‬به حکومت جالل‌آباد مأمور گشت‪ .‬و سردار‬
‫محمدآصف خان که حال به لقب مصاحب خاص اعلی‌حضرت سراج‌الملة‌والدین‪ ،‬شرف‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪287‬‬

‫اختصاص دارد‪ ،‬به حکومت لمقان نامزد شد‪ ،‬و خود نهضت فرمای کابل گردیده‪ ،‬قبل از‬
‫پرتو نزول افکندنش‪ ،‬سردار محمدیوسف خان به فرمان طلب از هرات و سردار یحیی‬
‫خان با پردگیان حرم محترم امیر شیرعلی خان مرحوم‪ ،‬از ترکستان وارد کابل شدند‪ .‬بعد‬
‫امیر محمدیعقوب خان شرف وصول بخشیده‪ ،‬در روز ورودش تمامت وضیع و شریف‬
‫شهر و اطراف و اعیان بار در میدان سیاه‌سنگ پذیره‌اش کرده‪ ،‬به وضع و شأن شاهان‬
‫بزرگ در باالحصار به عمارات شاهی فرود گشت‪ ،‬و سردار محمدابراهیم خان را با‬
‫سردار احمدعلی خان که چندی قبل از این ‪ -‬چنان‏چه گذشت ‪ -‬محبوس نموده بود از‬
‫غزنین طلبیده رها فرمود‪ ،‬و سردار شیرعلی خان را به ایالت قندهار سرافرازی داده‪ ،‬سردار‬
‫محمدیوسف خان را به حکومت پشت‌رود مأمور فرموده‪ ،‬سردار محمدطاهر خان را در‬
‫کالت به حکومت گماشت‪.‬‬

‫ذکر تنبیه و سرزنش بازعلی خان هزارۀ جاغوری‬

‫چون سرداری چهاردستۀ هزارۀ جاغوری‪ ،‬پس از فوت سردار شیرعلی خان از‬
‫حضور امیر شیرعلی خان مرحوم با یک توپخانة قاطری و فوج پیاده‌ای که در سنگماشه‬
‫بود‪ ،‬به صفدرعلی خان پسرش مفوض گشته‪ ،‬احمدعلی خان پسر دیگرش به منصب‬
‫کرنیلی و بازعلی خان برادرش به منصب جنرالی فوج و توپخانة مذکوره سرافرازی یافت‪،‬‬
‫عمو و برادرزاده‪ ،‬مر یکدیگر را در بزرگی و ریاست قوم‪ ،‬اطاعت نکرده‪ ،‬بازعلی خان‬
‫تمرد ورزید‪ .‬و امیر محمدیعقوب خان از عرض سردار صفدرعلی خان سید محمدسعید‬
‫خان حاکم غزنین را فرمان کرد که لشکر و توپخانة غزنین رامأمور داشته‪ ،‬بازعلی خان را‬
‫تنبیه و تهدید نماید‪ ،‬و او چند بیرق پیاده ساخلو[ی] مقیم غزنین را با چهار ضرب توپ‬
‫قاطری و سواره و پیادة طوائف وردک و تاجیک و محمدخواجه و چهاردسته و جیغتوی‬
‫غزنین و خوانین طوائف مذکوره به سرکردگی میرزا احمدعلی خان مأمور کرده‪ ،‬در کوه‬
‫میلور لشکر پادشاهی با بازعلی خان و همراهانش که سدّ راه شده بود‪ ،‬دچار گشته و یک‬
‫روز و شب آالت قتال به روی کار بوده‪ ،‬چند تن از جانبین مقتول و مجروح شدند‪ ،‬و در‬
‫پایان کار بازعلی خان با همراهانش پشت به جنگ داده‪ ،‬از راه هزیمت داخل قلعۀ خودش‬
‫که به اندازة گلوله‌رس توپ از سنگماشه دور بود شده‪ ،‬قلعه بند گشت و لشکر پادشاهی‪،‬‬
‫تمرد او و همراهانش را به ضرب گلولة توپ‬ ‫اطراف قلعۀ او را گرفته پای تر ّدد و دست ّ‬
‫و تفنگ بر بست تا که نجف‌علی خان برادر بازعلی خان بر زبر برج از ضرب گلولة تفنگ‬
‫ُکشته گشت‪ ،‬نامبرده امان جان خواسته‪ ،‬خود را با زنان و فرزندان و برادرزادگان و نوکران‪،‬‬
‫تسلیم میرزا احمدعلی خان کرد و او همه را حمل و نقل داده‪ ،‬در قلعۀ جنگلک گلستان‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪288‬‬

‫خان جای داد و خود بازعلی خان را در غزنین آورده‪ ،‬حاکم آن‏جا محبوسش نگاه داشت‪.‬‬

‫ذکر ورود سرلیوی‌کیوناری در کابل و کشته شدنش‬

‫جم غفیری از برنا و‬‫و در خالل احوال مذکوره‪ ،‬مرض وبا در کابل حادث شده‪ّ ،‬‬
‫پیر هالک گردیده‪ ،‬چون مرض مذکور تخفیف کرد‪ ،‬سرلیوی کیوناری به قرار معاهده‌ای‬
‫که در منزل گندمک توثیق یافت‪ ،‬از راه ُکرم در ماه رجب سال هزار و دوصد و نود و‬
‫شش (‪ )1296‬وارد کابل گشته‪ ،‬سردار عبداهلل خان بن سردار سلطان‌احمد خان مرحوم به‬
‫امر امیر محمدیعقوب خان پذیره‪-‬اش کرده‪ ،‬در باالحصار به سرای امیر محمداعظم خان‬
‫مرحوم‪ ،‬فرود آورده‪ ،‬منزل داد و او در آن‏جا اقامت گزیده‪ ،‬در روزهای بارِ عام‪ ،‬شرف‬
‫سالم حاصل می‌کرد و در باقی ایام به گردش عادی خویش روز به سر می‌برد تا که روز‬
‫شانزدهم ماه رمضان سال مذکور امیر محمدیعقوب خان‪ ،‬داوودشاه خان سپهساالر را که‬
‫در این وقت بازپرس حساب او به امر پادشاهی حوالۀ نائب نورمحمد خان و محمدرحیم‬
‫خان برادر او بود‪ ،‬امر کرد که سپاه نظام را دو ماهه تنخواه بدهد‪ ،‬و او از درد حساب‬
‫دادن خویش و یا به تحریک والدۀ ماجدۀ شهزاده عبداهلل جان ولیعهد مرحوم که سه‏هزار‬
‫طالی مسکوک به او داده و ترغیب کرده بود که به رغم امیر محمدیعقوب خان‪ ،‬سپاه را‬
‫به فتنه برانگیزد‪.‬‬
‫به هر حال افسران سپاه را تعلیم برنگرفتن دو ماهه تنخواه و استدعای زیادت آن‬
‫را از کیوناری القا کرده‪ ،‬به دادن مواجبی دو ماهه پرداخت و چون خود او فوج را اغوا‬
‫کرده بود‪ ،‬سپاهیان نظام از گرفتن تنخواه دو ماهه سر باز زده‪ ،‬خواهش زیادت کردند و‬
‫سپهساالر از دادن وجه اضافه بر دوماهه انکار نموده‪ ،‬سپاهیان به آواز بلند گفتند که از‬
‫کیوناری بر طبق استدعای خود تنخواه خواهیم گرفت‪ .‬این را گفته‪ ،‬روی به سوی منزل‬
‫کیوناری نهادند‪ ،‬و او از ولوله و آشوب سپاهیان و رو نهادن ایشان به جانب منزلش بدون‬
‫این که تحقیق و تفتیش حال نماید‪ ،‬خایفانه به کشاد دادن تفنگ پرداخته‪ ،‬چند تن را به‬
‫ضرب گلوله هالک ساخت‪.‬‬
‫و از مشاهدة این حالت چشم سپاهیان را از خشم خون گرفته‪ ،‬بی‌باکانه به قورخانة‬
‫پادشاهی ریخته‪ ،‬آالت حرب برداشته به منزل کیوناری تاختند‪ ،‬و امیر محمدیعقوب خان‬
‫آگاه گشته‪ ،‬داوودشاه خان سپهساالر را کس فرستاده‪ ،‬امر کرد که رفع فتنه کند و او که‬
‫محرک این امر بود‪ ،‬از راه دفع تهمت ظاهری‪ ،‬داخل فوج شده‪ ،‬لت و کوب خورده‪ ،‬از‬
‫میان بلوائیان بیرون شد‪ .‬و سپاهیان رو به منزل کیوناری نهاده‪ ،‬میرآخور آقاجان خان از‬
‫باز نگشتن و یورش بردن ایشان باالی کیوناری‪ ،‬امیر محمدیعقوب خان را که در اندرون‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪289‬‬

‫حرمسرا بود‪ ،‬خبر داد و او خواست که برخاسته‪ ،‬شورشیان را از فتنه باز دارد‪ ،‬اما؛ سردار‬
‫یحیی خان با پسرش سردار محمدیوسف خان چون کار را از اصالح گذشته دیدند‪ ،‬مانع‬
‫گشته نگذاشتند که به ممانعت فوج گرایید تا آسیبی از بلوائیان نبیند‪.‬‬
‫خالصه کیوناری از هجوم و از ازدحام سپاهیان‪ ،‬هراسان گردیده‪ ،‬به کشاد دادن تفنگ‬
‫پرداخت و بسیار تن را به خاک هالک انداخته‪ ،‬آخراالمر نفت به خانة نشیمنش ریخته‪،‬‬
‫خود و خانه و همراهانش را آتش زده بسوخت و از تمامت همراهانش یک تن به حمام‬
‫آن خانه درآمده‪ ،‬بسیار تن از سپاهیان را به ضرب گلولة تفنگ از پا درآورد تا که دستگیر‬
‫شده‪ ،‬کشته گشت و از این حادثة پرهائله‪ ،‬جالل‌الدین خان بن سمندر خان توخی در ُکرم‬
‫رفته‪ ،‬به فرنگیان خبر داد و جنرال سر فریدرک رابرتس با افواجی که در کرم بود‪ ،‬بی‌تابانه‬
‫راه کابل را برگرفته وارد موضع «خوشی» شد‪.‬‬

‫ذکر رسول فرستادن امیر محمدیعقوب خان نزد انگلیسان و عذر خواستن و‬
‫رفتن خود او و گرفتار شدنش‬
‫و امیر محمدیعقوب خان از صدور این واقعة دلخراش جان‌گزا‪ ،‬مضطرب گشته‪،‬‬
‫داوودشاه خان سپهساالر را که هنوز خبر نداشت که این آتش افروختة او است با میرزا‬
‫ال شاه‌محمد وزیر دول خارجه از راه عذرخواهی در خوشی‬ ‫حبیب‌اهلل خان مستوفی و م ّ‬
‫نزد انگلیسان فرستاده‪ ،‬پیام داد که حادثة قتل کیوناری از بلوای فوج بوده که آتش افروختة‬
‫سپاه به سعی امارت و کارپردازان پایة سریر سلطنت‪ ،‬منطفی نگردیده شد‪ .‬هر چه شد‪،‬‬
‫اکنون به واسطة رشتة دوستی و وثاق معاهده‌ای که در بین است‪ ،‬می‌باید حمل این قضیه‬
‫را بر دولت نکرده‪ ،‬راه نقض میثاق نپیمایند و در همان‪-‬جا توقف نموده‪ ،‬به معادات‬
‫نگرایند تا بانی فتنه و باعث مفسده معلوم و محقق گردد‪ .‬بعد به رضای جانبین‪ ،‬مطابق‬
‫محرک را سزا و جزا داده‌آید‪.‬‬
‫قانون سیاسی‪ّ ،‬‬
‫و انگلیسان از این پیام امیر محمدیعقوب خان از راه پیمودن به سوی کابل عنان باز‬
‫کشیده‪ ،‬در خوشی درنگ کردند تا بر وفق پیام امیر محمدیعقوب خان به وجه صواب‬
‫کار انجام دهند که نقصی به روی کار نیاید‪ .‬و مقارن این حال سردار ولی‌محمد خان به‬
‫تمنای امارت‪ ،‬جمع کثیری از سرداران و بزرگان کابل را در قلعة خود ‪ -‬که حال موسوم‬
‫به ماهتاب باغ است ‪ -‬انجمن ساخته‪ ،‬از راه پذیرایی اردوی انگلیس وارد خوشی شد‬
‫که قتل کیوناری را منسوب به امیر محمدیعقوب خان کرده‪ ،‬روی دل انگلیسان را در‬
‫خصوص امارت افغانستان جانب خود کند؛ چنان‏چه هر چه خواست با انگلیسان گفته‪،‬‬
‫ایشان را از امیر محمدیعقوب خان‪ ،‬تخویف و تحذیر زیاد کرد‪ .‬و امیر محمدیعقوب خان‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪290‬‬

‫از رفتن او در لشکرگاه انگلیس در وسواس افتاده‪ ،‬معطل به مراجعت فرستادگانش نکرده‪،‬‬
‫[به صوابدید سردار یحیی خان و سردار محمدیوسف خان پسر او] از راه بی‌تأملی به نام‬
‫و بهانة مهمانی در باغ «بینی‌حصار» امیر شیرعلی خان مرحوم رفته‪ ،‬از آن‏جا در شب راه‬
‫عسکرگاه انگلیس برگرفته‪ ،‬چون نزدیک اردو رسید‪ ،‬فرستادگان خودش خبر یافته‪ ،‬پیام‬
‫دادند که از این آمدن بیرون از تدبیر‪ ،‬گرفتار غل و زنجیر خواهی شد‪ ،‬و اگر می‌توانی راه‬
‫مراجعت برگیر که مبادا گرفتار ادبار شوی‪ ،‬و او چون نزدیک رسیده‪ ،‬و انگلیسان آگاه شده‬
‫بودند‪ ،‬نتوانست که باز گردد؛ چنان‏چه سپاه انگلیس به امر جنرال سرفریدریک رابرتس‬
‫پذیره‌اش کرده‪ ،‬به اعزاز و اکرام در میان فوج نظام فرود نمودند و چون سردار ولی‌محمد‬
‫خان روی دل افسران دولت برطانیه را از او گردانیده بود‪ ،‬فورا ً از پیادگان نظام‪ ،‬محافظ‬
‫به دورش گماشته‪ ،‬از «خوشی» او را نظربندآسا با خود برداشته‪ ،‬رایت کوچ جانب کابل‬
‫افراشتند و مردم کابل و اطراف قریبۀ آن از گرفتار شدن امیر محمدیعقوب خان آگاه گشته‪،‬‬
‫احرام جهاد بربستند‪.‬‬

‫ذکر محاربه چهارآسیا و مغلوب شدن غازیان‬

‫و غازیان فوج فوج و دسته دسته‪ ،‬بیرقهای سرخ و سفید بربسته‪ ،‬از پی هم راه لهوگرد‬
‫برگرفتند و در تالل جبل «سنگ نوشته» با سپاه انگلیس مالقی گشته‪ ،‬نائرة حرب شعله‌ور‬
‫شده‪ ،‬بازار کارزار رواج گرفت و دلیران هر دو گروه به نشیب و فراز کوه یکدیگر را‬
‫هدف گلولة جانستان ساخته فراوان تن‪ ،‬به خاک هالک انداختند‪ .‬و آخراالمر گروه اسالم‬
‫را از کثرت بمباری اتواپ انگلیسان‪ ،‬پای ثبات و استواری لغزیده‪ ،‬از راه هزیمت داخل‬
‫کابل شدند و سپاه انگلیس منصورانه در بینی‪-‬حصار فروکش کرده‪ ،‬در این روز جنرال‬
‫محمدجان خان با سه فوج پیاده و توپخانه از چاریکار که به امر امیر محمدیعقوب خان‬
‫جهت سدّ فتنة اشرار کوهستان در آن‏جا اقامت و قرار داشت‪ ،‬وارد شیرپور گردید‪ .‬و‬
‫روز دیگر به زبر کوه آسمایی بر شده‪ ،‬انگلیسان نیز از راه قلعة هوشمند خان به فراز کوه‬
‫شیردروازه برآمده‪ ،‬جانبین از فراز هر دو جبل‪ ،‬یکدیگر را هدف گلولة توپ ساخته‪ ،‬روز‬
‫را به کشاد دادن و گلوله انداختن توپ به سر بردند‪ .‬و جنرال محمدجان خان با افواج و‬
‫اتواپی که در زیر فرمان داشت‪ ،‬کوه آسمایی را فرو گذاشته‪ ،‬در شب راه غزنین برداشته‪،‬‬
‫در موضع مرغ‌گیران فرود گشت‪ ،‬و انگلیسان چیزی از پیادة نظام را با توپخانه به فراز جبل‬
‫شیردروازه که مشرف بر عمارات شهر و باالحصار است گذاشته‪ ،‬اردو را از بینی حصار‬
‫کوچ داده‪ ،‬به زبر تل مرنجان فرودگاه قرار دادند و خیمة امیر محمدیعقوب خان را در‬
‫دامنة تل مذکور به کنار «هندوسوزان» بر پای داشته‪ ،‬محافظ به دورش گماشتند‪ ،‬و صبح‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪291‬‬

‫روز دیگر نصف سواره و پیادة نظام را به حفاظت لشکرگاه در تل مرنجان گذاشته‪ ،‬نیم‬
‫دیگر راه تعاقب جنرال محمدجان خان را بر داشته‪ ،‬به دامنة کوه «قرق» باهم درآویخته‪،‬‬
‫از جانبین خون‏ها ریخته گشت و تا غروب آفتاب هنگامة پیکار‪ ،‬برقرار و استوار مانده‬
‫در پایان کار‪ ،‬سپاه انگلیس پشت به جنگ داده رو به لشکرگاه خویش نهادند‪ ،‬و جنرال‬
‫محمدجان خان به عزم انجمن کردن غزات‪ ،‬داخل قوم وردک شد‪.‬‬
‫و در این حال بعضی از دوستان سپهساالر حسین‌علی خان که امیر محمدیعقوب‬
‫خانش در زندان انداخته بود‪ ،‬نزد او شده تکلیف بیرون شدن از زندانش کرد و او بدون‬
‫امر و اجازه امیر محمدیعقوب خان از زندان برنیامد‪ ،‬تا که اقوام خودش به امر والدة‬
‫امیر محمدیعقوب خان او را از محبس بیرون کشیدند و با او به درب حرمسرای امیر‬
‫محمدیعقوب خان رفته‪ ،‬به حفاظت و کشک حرم محترم شاهی ‪ -‬که در این وقت به‬
‫جز او که از زندان برآمده‪ ،‬و به خانة خویش نشده‪ ،‬به دروازة سرای اهل بیت شاهی‬
‫رفت‪ ،‬دیگر احدی نبود ‪ -‬با قومش به پاسداری پرداخت و به حراست حرم محترم‬
‫شکوی‬ ‫ولی‌نعمش روز به سر می‌برد تا که امیر محمدیعقوب خان امر کرده‪ ،‬پردگیان ُم ُ‬
‫سلطنت را از باالحصار در باغ علی‌مردان خان به خانة سردار یحیی خان نقل داد‪ .‬بعد‬
‫از آن نیز ترک خانه و عیال و مال و منال خویش کرده‪ ،‬خیمة خود را پهلوی خیمة امیر‬
‫محمدیعقوب خان برپای نموده‪ ،‬با او در یک زورق دریای ابتال نشست‪ ،‬و روز دیگر‬
‫چند از تن مساحان‪ 1‬انگلیس داخل باالحصار شده‪ ،‬قتلگاه کیوناری را با نشستن‌گاه امیر‬
‫محمدیعقوب خان‪ ،‬مساحت و پیمایش کرده‪ ،‬به لشکرگاه باز گشته و امیر محمدیعقوب‬
‫خان را پیام دادند که در فالن روز افسران انگلیسه داخل باالحصار می‌شوند‪ ،‬شما نیز در‬
‫آن‏جا حاضر شوید که در باب باالحصار چیزی گفته و قرار داده خواهد شد‪ ،‬و او از این‬
‫امر متوهم گشت که مبادا آسیبی عائد حالش سازند؛ چنان‏چه یک روز قبل از روز موعود‬
‫با محمدموسی خان پسرش از کنار هندوسوزان که خیمه و سراپردهش بود‪ ،‬به فراز تل‬
‫مرنجان نزد انگلیسان شده‪ ،‬خود او از امارات و پسرش از والیت عهد‪ ،‬استعفا کردند‪ ،‬و‬
‫انگلیسان از آن‏جا کوچ داده‪ ،‬خود او را با خود برداشته‪ ،‬در شیرپور درآمده‪ ،‬لشکرگاه قرار‬
‫دادند و محبوس عمری‌اش ساخته‪ ،‬محکم نگاه‌داشتند و پسرش را از سبب خوردسالی‬
‫وا گذاشته‪ ،‬با سرادق حرم محترمش در حرمسرا جای زیستن دادند‪.‬‬

‫ذکر متحد و متعهد شدن سردار شیرعلی خان با انگلیسان‬

‫و سپاه انگلیس که وارد قندهار شده بودند‪ ،‬در خالل احوال مذکوره‪ ،‬تا حدود‬
‫‪( .1‬جمع مساح)‪ :‬کسی که شغلش مساحت کردن اراضی است‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪292‬‬

‫«شاه‌جوی» تکاپوی نموده افاغنۀ آن حدود با ایشان درآویخته‪ ،‬بسیار تن را خون بریخته‪،‬‬
‫در پایان کار صاحب‌جان خان بن میراحمد خان ت ََرکی با یک‏صد و نود و دو تن دلیران‬
‫افغان با شمشیر آخته‪ ،‬به قلب‌گاه سپاه انگلیس تاخته‪ ،‬جان به تمنای وصال جانان باختند‪،‬‬
‫و از آن جمله پیرمحمد خان بن معاذاهلل خان نبیرۀ مرتضی خان‪ ،‬دست راستش از ضرب‬
‫تیغ سوارۀ نظام انگلیس قطع گردیده‪ ،‬سیزده زخم منکر‪ 1‬نیز برداشت‪ .‬و از لشکر انگلیس‬
‫نیز بسیار تن کشته گشته‪ ،‬جانب قندهار باز گشته و نتوانست که طرف غزنین رهسپار شود‬
‫و چون وارد قندهار شدند‪ ،‬سردار شیرعلی خان قندهاری که از حضور امیر محمدیعقوب‬
‫خان مأمور حکومت آن‏جا گردیده بود‪ ،‬نیز وارد گشته‪ ،‬با استیوارت و غیره سران سپاه‬
‫انگلیس طریق مراوده و راه معاهده پیش گرفته‪ ،‬با انگلیسان قرار داد که قندهار را فرو‬
‫نگذاشته‪ ،‬اقامت دائمی ورزند و حکومتش را به مثابۀ ِسند و غیره والیات هند که تفویض‬
‫نواب هر والیت است‪ ،‬به او مفوض دارند‪ ،‬و انگلیسان او را به خطاب والی زبانزد نموده‪،‬‬
‫به صواب‏دیدش در اجرای کار پرداختند و او به ایالت قندهار قناعت نورزیده‪ ،‬به طمع‬
‫پشت‌رود و فراه نیز افتاد؛ چنان‏چه عموم سران سپاه انگلیس خصوص استیوارت را از‬
‫سردار محمدیوسف خان حاکم پشت‌رود‪ ،‬تخویف و تحذیر کرده‪ ،‬به طلبیدن قندهارش‪،‬‬
‫تحریض و ترغیب نمود که اگر در آن‏جا باشد به اتفاق سردار محمدایوب خان که در‬
‫هرات است‪ ،‬فتنه برانگیزند‪ .‬و او گفتار سردار شیرعلی خان را وقعی نگذاشته‪ ،‬خارج از‬
‫درجۀ اعتبار دانست تا که خودش صحایف و نامه‌های پی در پی برای َملِکان و رعایای‬
‫پشت‌رود فرستاده‪ ،‬اغوا نمودن آغاز نهاد که بر سردار محمدیوسف خان بشورند‪ ،‬و‬
‫آخراالمر به نامه اکتفا نکرده‪ ،‬تاج‌محمد خان بن یحیی خان فوفل‌زایی را از قندهار در‬
‫پشت‌رود نزد سردار محمدیوسف خان فرستاده‪ ،‬تعلمیش کرد که او را تکلیف آمدن‬
‫قندهار کند‪ ،‬و هر گاه سر باز زده نیاید‪ ،‬مردم آن‏جا را به حیله به مخالفتش برانگیزد‪.‬‬
‫و سردار محمدیوسف خان از کید او آگاه گشته‪ ،‬قبل از آن که نائرة فساد شعله‌ور‬
‫گردد‪ ،‬از پشت‪-‬رود برخاسته‪ ،‬وارد قندهار شد‪ ،‬و از ورود او چون سردار شیرعلی خان‬
‫انگلیسان را از وی بیم و خوف نشان داده بود‪ ،‬گفتار او را نسبت به سردار محمدیوسف‬
‫خان آلوده به غرض دانسته‪ ،‬تکلیف مراجعت پشت‌رودش نمودند‪ ،‬و او از بازگشتن در‬
‫پشت‌رود سر باز زده‪ ،‬گفت که اگر چه سردار شیرعلی خان به ایلیت و قومی‪ ،‬قرابت تامه‬
‫به خاندان شاهی دارد‪ ،‬اما؛ در امور سلطنت او را حق مداخلت و مشارکتی نبوده و نیست‪،‬‬
‫بلکه همیشه خادم دولت و رهسپار مالزمت بوده است و اکنون که شما بزرگان سپاه‬
‫انگلیس‪ ،‬او را بزرگ و از خاندان سلطنت پنداشته‪ ،‬به ایالت قندهار برحال داشته‌اید و به‬
‫‪ .1‬منکر‪ :‬به معنی نایاب‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقو‪ 1‬لاس عیاقو ‪293‬‬

‫صالح و صواب‏دید او کار مملکت راست می‌کنید‪ ،‬بودن خود را در قندهار و پشت‌رود‬
‫دشوار و ناسزاوار می‌دانم‪ .‬و از این قبیل سخنان گفته‪ ،‬انگلیسان را ساکت ساخته‪ ،‬با سی‬
‫سوار از قندهار رهسپار شده وارد دارالسلطنة کابل شد‪.‬‬

‫ذکر خراب کردن انگلیسان‪ ،‬باالحصار را و فرستادن امیر محمدیعقوب خان‬

‫را در هند‬
‫و در خالل احوال مذکوره از سبب قتل کیوناری که در باالحصار وقوع یافته بود‪،‬‬
‫انگلیسان عزم خراب نمودن آن را جزم کرده‪ ،‬مردم سکنة آن را که اکثر از قوم عرب‬
‫بودند‪ ،‬جهت حمل و نقل مال و اسباب و متاع ایشان‪ ،‬دو روز مهلت دادند‪ ،‬و در عرصة‬
‫این دو روز‪ ،‬قلیل و کثیری از اموال منقولی خود را کشیده و اکثر هم‏چنان برجا مانده‬
‫بود که انگلیسان دست تخریب گشوده‪ ،‬تمام عمارات آن را خراب کرده‪ ،‬چوب‏هایش را‬
‫در شیرپور برده‪ ،‬به مصرف چهاونی نظام که جدید در وسط شیرپور احداث کرده بودند‬
‫رسانیدند‪ .‬و امیر محمدیعقوب خان را در ماه ذیحجة سال هزار و دویست و نود و شش‬
‫(‪ )1296‬هجری به حفاظت هرچه تمامتر از شیرپور کشیده‪ ،‬یک فوج پیاده و یک فوج‬
‫سوارة نظام با او مأمور کرده‪ ،‬روانة دیرة دونش نمودند‪ ،‬و هر دو فوج محافظ او منزل به‬
‫منزل تبدیل یافته تا که در پشاورش رسانیده‪ ،‬از آن‏جا در موضع مذکورش برده‪ ،‬نظربند‬
‫نگاه داشتند‪.‬‬
‫و هم در این هنگام‪ ،‬بلکه از روز ورود سپاه انگلیس در شیرپور‪ ،‬حکم قتل فوچ پیادة‬
‫اردل و غیره را که در قتل کیوناری اقدام نموده بودند‪ ،‬اصدار فرموده‪ ،‬قرار دادند که هر‬
‫که یک تن از مردم بلوائیان و قاتالن کیوناری را گرفته‪ ،‬نزد بزرگان انگلیس آورد‪ ،‬پنجاه‬
‫روپیة چهرة‌شاهی از جانب دولت‪ ،‬انعام به او عنایت می‌شود؛ [و از آن جمله مردم سکنة‬
‫باالحصار را که بیرون کشیده خانه‏های ایشان را خراب کرده بودند‪ ،‬نزد خود طلبیده‪،‬‬
‫نوید دادند که اگر پنجاه تن از مباشران قتل کیوناری نشان بدهند‪ ،‬پنج لک روپیة کله‌دار‬
‫عوض بهای خانه‏های مخروبة باالحصار‪ ،‬بدیشان داده شود‪ .‬و آن‏ها که خانه‏های دنیایی‬
‫شان از جور انگلیس خراب شده بود‪ ،‬اقدام در این امر نکرده‪ ،‬خانة آخرت خود را خراب‬
‫ننمودند‪ .‬و دیگران] چنان‏چه بعضی مردم جاهل به طمع پنجاه روپیه‪ ،‬بسیار کس را به‬
‫انگلیسان نشان داده‪ ،‬به شهادت رسانیدند‪ ،‬و از جمله جنرال خسرو خان کافراالصل‬
‫جدید‏االسالم و محمداسلم خان کوتوال و سلطان‌عزیز خان بن نواب محمدزمان خان به‬
‫کشیدن‪ ،‬طناب‪ ،‬درجۀ رفیعۀ شهادت یافتند‪.‬‬
‫و مقارن این حال آتش به قورخانة پادشاهی که در باالحصار بود افتاده‪ ،‬تمام بسوخت‪،‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪294‬‬

‫و مردم شهر بسیار اسلحة سلطنتی را از قبیل تفنگ و تفنگچه و غیره به تاراج مالک شدند‪،‬‬
‫و از صدمة آتش افتادن در باروت و فیوز‪ ،‬سنگی برجسته‪ ،‬به بیرق نشان دولت انگلیس‬
‫که به فراز دروازۀ شاه شهید نصب کرده بودند‪ ،‬رسیده برشکست‪.‬‬
‫[و در اثنای این گیر و دار‪ ،‬قاضی سعدالدین خان را که پس از قتل کیوناری از قندهار‬
‫راه برگرفته وارد کابل شده‪ ،‬انگلیسانش در شیرپور طلبیده در خیمة که مکریگر و داکتر‬
‫بلو و دبتی‪-‬حیات خان نشته بودند‪ ،‬درآمد‪ .‬نواب غالم‌حسین خان که او را در راه و با‬
‫فرستادگان انگلیسان همراه دیده و تسلی داده با او بازگشته بود‪ ،‬به زبان اردو معرفی او‬
‫را به مکریگر کرده‪ ،‬سفارش اذیت نکردنش نمود‪ .‬بعد انگلیسان شورش و بلوای فوج‬
‫نظام را باالی کیوناری از وی سوال کردند که به تحریک و امر امیر محمدیعقوب خان‬
‫شوریدند یا خودسرانه تمرد ورزیدند‪ .‬او که پس از وقوع قتل کیوناری وارد کابل شده‪،‬‬
‫جواب خبر نداشتن خود را گفته از انگلیسان سوال کرده که دولت برتانیه خود را در عالم‬
‫به عدالت مشهور ساخته است‪ ،‬اگر بلوای فوج به امر امیر محمدیعقوب خان بوده پس‬
‫سپاه را چه گناه که یک یک را دستیاب کرده به قتل می‌رسانید‪ .‬و اگر فوج مجریم‏اند‪ ،‬امیر‬
‫محمدیعقوب خان را چه تقصیر بود که گرفتار ساخته به هندش فرستادید‪ .‬و انگلیسان‬
‫که از پاسخ دادند این معقولة قاضی سعدالدین خان عاجز آمده به عنف و قهر رخصت‬
‫بازگشت شب به خانه‌اش داده‪ ،‬دیگر چیزی نگفتند‪].‬‬

‫وقایع سال هزار و دویست و نود و هفت هجری‬

‫جنرال محمدجان خان که چندی قبل از این ‪ -‬چنان‏چه مذکور گشت ‪ -‬پس از‬
‫محاربة موضع «مرغ گیران» به عزم فراهم نمودن لشکر الوسی‪ ،‬داخل قوم وردک شده‬
‫بود‪ ،‬مردم را تحریض و ترغیب غزا و جهاد کرده وارد غزنین شد‪ ،‬و در آن‏جا به اتفاق‬
‫مال دین‌محمد معروف به محمد مشکین مشک عالم اندری و مال عبدالغفور لنگری‬
‫و غیره علماء و فضالء و بزرگان خلق‪ ،‬انبوهی از طوائف وردک و اندری و ترکی و‬
‫سلیمان‏خیل و وزیری و جدران و خواجک و تاجیک‪ ،‬انجمن کرده‪ ،‬در ماه محرم‌الحرام‬
‫سنة (‪ )1297‬از غزنین احرام جهاد بربسته‪ ،‬چون وارد منزل شیخ‌آباد شدند‪ ،‬افسران لشکر‬
‫انگلیس آگاه گشته‪ ،‬سرفریدرک رابرتس‪ ،‬نصف سپاه را به سرکردگی جنرال مکفرسن‬
‫و سردار محمدحسن خان بن امیر کبیر اعلی‌حضرت امیر دوست‏محمد خان مرحوم در‬
‫کاریزمیر فرستاد که در وقت داخل شدن غازیان به چهاردهی‪ ،‬از راه «دوده‏مست» و موضع‬
‫«چهل‌تن» بر ایشان بتازند و پاره‌ای از نصف دیگر را به ساالری جنرال بیکر و سردار‬
‫عبداهلل خان بن سردار سلطان‌احمد خان مغفور‪ ،‬مأمور چهارآسیا کرد که از راه آب‏بازک‪،‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪295‬‬

‫قفای غازیان راه برگرفته‪ ،‬وارد میدان شوند تا در هنگام ورود غازیان در چهاردهی‪ ،‬ایشان‬
‫از قفا و سپاه مأمورة کاریزمیر از پهلو‪ ،‬و خودش با بقیة سپاه از پیش رو‪ ،‬به غازیان تاخته‪،‬‬
‫شاهد مقصود به کنار آرند‪.‬‬
‫چنانچه خودش با جنرال هلس و اندکی از سوارة نظام و دو ضرب توپ در قریة‬
‫«انچی‏باغبانان» رفته و معدودی از سپاه را در شیرپور به محافظت بنه و لشکرگاه گذاشت‪،‬‬
‫و از انچی‌‏باغبانان تا دامن کوه قرق و مرغ‏گیران راه پیموده‪ ،‬هر یک از قلة کوه آسمائی و‬
‫شیردروازه را به صد تن از پیادة نظام و توپ‪ ،‬امر استحکام کرده‪ ،‬در همة مواضع‪ ،‬مستعد‬
‫و آمادة پیکار نشستند تا که جنرال محمدجان خان با جمعیت خویش‪ ،‬پیشتر از مال مشک‬
‫عالم وارد قلعة قاضی شده‪ ،‬با سر فریدرک رابرتس و همراهانش درآویخت و او به امید‬
‫افوج مأمورة کاریز میر و چهارآسیا که از راه آب‌بازک و موضع دوده‌مست‪ ،‬مأمور میدان‬
‫شده بود‪ ،‬دلیرانه در جنگ اقدام کرده‪ ،‬بازار کارزار را رواج داد‪.‬‬
‫و در عین گیر و دار سپاه مأمورة کاریزمیر که می‌بایست بر طبق اندیشه و تدبیر او به‬
‫سر وقتش می‌رسید‪ ،‬از قضا با غزات فرزه و پمقان که به سرکردگی برادر پرویز شاه خان‬
‫رهسپار کمک غازیان بودند‪ ،‬دوچار گشته و گرفتار پیکار شده‪ ،‬از رسیدن به سر وقت‬
‫سرفریدک‌ رابرتس باز ماندند‪ .‬و هم‏چنین سپاه راه «آب‌بازک» نیز از سبب بعد مسافت‬
‫نتوانست که در وقت گیر و دار رسیده‪ ،‬به او یار و مددگار شود‪.‬‬
‫بنابر آن تاب دست غازیان نیاورده‪ ،‬پشت به محاربه نهاده‪ ،‬از راه شکست روی به‬
‫سوی شهر و شیرپور نهاد و غازیان عنان از تعاقبش باز نکشیده‪ ،‬بسیاری از همراهانش را‬
‫از دم تیغ گذرانیدند؛ چنان‏چه از تمام سوارة نظام که با او هم‌عنان بودند تا د‌همزنگ چهل‬
‫سوار با خودش باقی مانده‪ ،‬دیگران همه کشته شدند و با همان چهل سوارة نظام از هیبت‬
‫غازیان که در عقبش سرگرم تاخت و تاز بودند‪ ،‬سراسیمه داخل دهمزنگ شد‪ ،‬و در این‬
‫وقت که دست از جان شسته بود‪ ،‬چهارصد تن از فوچ پیاده که از جملة محافظین بنه و‬
‫آغروق از شیرپور رهنورد معاودت او شده بودند‪ ،‬در دهمزنگ به او رسیده‪ ،‬روح به قالبش‬
‫دمید و پیادگان مذکوره بر بام‏های خانه‌های مردم ده مزبور بر شده‪ ،‬به تفنگ غازیان را از‬
‫درآمدن به دهمزنگ باز داشتند‪.‬‬
‫و مقارن این حال سردار ولی‌محمد خان که با جمعی از سوار و پیادة خاصه‌دار و دو‬
‫ضرب توپ به عزم رفتن ترکستان با امر انگلیسان در میدان کنار دهمزنگ خیمه زده بود‪،‬‬
‫از راه یاری انگلیسان‪ ،‬غازیان را از پشتة کنار شمالی ده مذکور‪ ،‬هدف گلولة توپ آتشبار‬
‫ساخته‪ ،‬از کشت‏زار وسط دهمزنگ و قلعة حاجی یوسف به ضرب گلولة توپ براند‪ ،‬و‬
‫خاصه‌داران خود سردار ولی‪-‬محمد خان از مشاهدة یاری دادن او انگلیسان را برآشفته‪،‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪296‬‬

‫خیمه و سامان سفر ترکستان او را تاراج کرده‪ ،‬به غازیان ملحق شد‪.‬‬
‫و غازیان که از ضرب گلوله‌اندازی هر دو توپ سردار ولی‌محمد خان‪ ،‬روی از‬
‫دهمزنگ برتافته بودند‪ ،‬جانب واصل‌آباد و جنگلک راه برگرفتند و پیادگان فوج نظام از‬
‫دهمزنگ بیرون شده‪ ،‬از کنار رودخانه به جانب غازیان‪ ،‬تفنگ کشاد داده‪ ،‬هم‏چنان حرب‬
‫کنان جانب شهر و شیرپور بازگشتند‪.‬‬
‫و در خالل این قتال و جدال‪ ،‬سپاهی که با دلیران «فرزه» و «پمقان» و برادر پرویزشاه‬
‫خان گرفتار پیکار شده بودند‪ ،‬جنگ‌کنان از چنگ غازیان برجسته‪ ،‬در حدود قلعۀ قاضی‬
‫و قلعه سلطان‌احمد خان دچار غازیانی که با ملاّ مشک عالم همراه بودند شده‪ ،‬باهم‬
‫درآویختند و فراوان خون‏ها ریخته‪ ،‬در پایان کار‪ ،‬انگلیسان پشت به جنگ داده‪ ،‬از راه‬
‫«قرغه» رو به دهمزنگ نهادند و به امر سر فریدرک رابرتس‪ ،‬از بیم حمله و یورش غازیان‪،‬‬
‫یک شبانه روز را در دهمزنگ به سر برده‪ ،‬بعد وارد شیرپور شدند‪ ،‬و لشکر مأمورۀ راه‬
‫آب‌بازک نیز وارد میدان گردیده‪ ،‬غازیان را چیره‏دست دیده‪ ،‬از قفای دیگران شباشب در‬
‫شیرپور فرود گشتند و مال مشک عالم با غزات ظفر توأم‪ ،‬از راه «قلعه میرغضب» و «افشار‬
‫تیبه» رهسپار گشته‪ ،‬در هندکی ‪ -‬حال موسوم به چهل‌ستون ‪ -‬و «ده‌دانا» و «جنگلک»‬
‫و «واصل‌آباد» و غیره به جنرال محمدجان خان و همراهان او پیوستند‪ .‬و روز دیگر‬
‫تمامت مردم چهاردهی با غازیان شجاعت نشان به کوه «تخت شاه» بر شده‪ ،‬انگلیسان‬
‫دوصد تن از پیاده‌گان نظام را با دو ضرب توپ به اقامت پوزۀ وسط مقبرة بابر شاه و‬
‫واصل‌آباد مأمور کردند که اگر بقیة غازیان از راه گذرگاه روی به سوی شهر نهند‪ ،‬ایشان‬
‫سنگر برافراشته‪ ،‬به مدافعه گرایند؛ چنان‏چه اینان از آن‏جا و محافظین اقامه‌گزین ُقلة کوه‬
‫شیردروازه که با دو ضرب توپ در این‏جا جای داشتند‪ ،‬از طلوع آفتاب تا وقت عصر‪،‬‬
‫غازیان فراز جبل تخت‌شاه و دامنۀ آن را هدف گلولة اتواپ ساخته‪ ،‬کاری از پیش نبردند‬
‫و غزات را از فراز کوه فرود کردن نتوانستند؛ چنان‏چه هر آنی که فرنگیان از راه گردنة‬
‫مشهور به مزار حضرت خضر (علیه‌السالم) روی یورش به سوی تخت‌شاه می‌نهادند از‬
‫ضرب گلولة تفنگ غازیان‪ ،‬یک یک از پا در آمده‪ ،‬مابقی جانب اقامت‏گاه خود مراجعت‬
‫می‌کردند و فردای این روز غازیان عالقة لهوگرد از راه «موسیی» وارد بینی‌حصار گشته‪،‬‬
‫تمام کوه را از آن‏جا تا قلة جبل تخت‌شاه فرا گرفتند‪ .‬و انگلیسان از شیرپور با آهنگ‬
‫جنگ‪ ،‬راه بینی‏حصار برگرفتند و از کنار چمن قلعة هوشمند خان و قلعه هندو و جنب‬
‫دیوار باالحصار تا حد بینی‌حصار تمام فرو گرفته‪ ،‬غازیان را آماج گلولة تفنگ و توپ‬
‫و خمپاره ساخته‪ ،‬از فراز کوه پراکنده نمودند و سیزده تن از غازیان را که در قلعة هندو‬
‫برای امری در شده بودند‪ ،‬دستگیر نموده‪ ،‬همه را یک‌جا از دم تیغ گذرانیدند که اکنون‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪297‬‬

‫در جنب شرقی قلعة هندو و در زیر یک قبة مدفون‪ ،‬و غریق بحر رحمت حی بی‌چونند‪.‬‬

‫ذکر محاربة تپة مرنجان و کوه آسمایی و شهید شدن محمدعثمان خان‬
‫چون انگلیسان‪ ،‬غازیان را پراکنده ساخته و برکشتگان هر سیزده تن شهدا‪ ،‬خاک ستم‬
‫انداخته‪ ،‬و قلعة هندو را آتش زده بسوختند‪ ،‬راه مراجعت جانب شیرپور برگرفتند و در‬
‫قرب تپة مرنجان جمعی از مردم تره‌خیل و غیره که به عزم غزا راه برگرفته‪ ،‬به فراز تپة‬
‫مرنجان رسیده بودند‪ ،‬به سپاه انگلیس دلیرانه حمله کرده‪ ،‬شورش بزرگ در تمام لشکر‬
‫انداخته‪ ،‬بسیار تن را از انگلیسان به ضرب شمشیر و گلولة تفنگ هالک ساختند و در‬
‫پایان کار چون اندک بودند‪ ،‬از راه فرار داخل قلعة احمد خان شدند و سپاه انگلیس وارد‬
‫شیرپور شده‪ ،‬رفع خستگی کردند و روز دیگر محمدعثمان خان قوم صافی با مردم تگاب‬
‫و نجراب‪ ،‬به سرعت و شتاب از گرد راه وارد کابل شده‪ ،‬در وقت طلوع آفتاب روی جهاد‬
‫به فراز کوه آسمائی نهاده‪ ،‬پیادة نظام را که با دو ضرب توپ به قلة کوه اقامت داشتند‪ ،‬از‬
‫پیش برداشته‪ ،‬پراکنده ساخت و چند تن از پیادگان نظام را که به فراز کوه اقامت داشتند‪،‬‬
‫مقتول و مجروح نموده‪ ،‬تمامت فراز و نشیب و قلة کوه را متصرف گشته‪ ،‬مردانه‌وار و‬
‫استوار به عزم رزم جای گزید‪.‬‬
‫و مقارن این حال در افواه سمر گشت که جنرال غالم‌حیدر خان چرخی با دلیران‬
‫رجال محال «چرخ» و خوست و گردیز و غیره راه نزدیک کرده است که وارد کابل شود‬
‫و انگلیسان از بیم جان پاره‌ای از سپاه نظام را با توپخانه جهت انسداد راه او که نگذارند‬
‫داخل شهر و شیرپور شود‪ ،‬از حد مراد‌خانی تا ریکاخانه و دروازة الهوری و زندان‌بانان‬
‫و تل‏‏مرنجان مأمور کرده‪ ،‬با صفوف آراسته ایستادند و هم‏چنین جمعی دیگر را از باغ امیر‬
‫شیرعلی خان مرحوم ‪ -‬حال موسوم به خرم باغ ‪ -‬تا باغ محمدعثمان خان و کنار ده‌افغانان‬
‫و باغ عالم‌گنج و دروازة خرج‌گیری‪ ،‬به دور کوه آسمائی گماشتند و برخی دیگر را با دو‬
‫ضرب توپ به قلعة بلند واقع کلوله پشته ‪ -‬که حال قورخانة دولتی در آن‏جا است ‪ -‬امر‬
‫ایستادن کردند‪ .‬و آن‌گاه که مواضع مستعده را تمام گرفته‪ ،‬کار محاربه راست نمودند‪،‬‬
‫دست به آالت حرب برده‪ ،‬از فراز و قلة کوه شیردروازه و قلعة بلند محمدعثمان خان‬
‫و همراهانش را که در کوه آسمائی جای گزیده بودند‪ ،‬هدف گلولة توپ ساخته‪ ،‬افواج‬
‫مأمورة اطراف و دامنة کوه را امر باال شدن نمودند‪.‬‬
‫چنان‏چه بازار حرب رواج گرفته‪ ،‬شهر و کوه و کمر از دود توپ و تفنگ‪ ،‬تاریک و‬
‫سیاه رنگ گشت و بسیار تن از جانبین مقتول و مجروح شده‪ ،‬آخراالمر اسالمیان پشت به‬
‫جنگ داده‪ ،‬رو به گریز نهادند‪ ،‬و از آن‌جمله خود محمدعثمان خان با هشت تن از غازیان‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪298‬‬

‫که خوشنودی خدا و رسول را به نقد جان خریدار بودند‪ ،‬مردانه بکوشید و از قله کوه رو‬
‫بر نتافته‪ ،‬هم‏چنان استوار ایستاده‪ ،‬تا آن وقت که جان در تن و رمق در بدن داشتند‪ ،‬پشت‬
‫به دشمن نداده‪ ،‬بسیار تن را بکشتند تا که کشته گشته‪ ،‬درجة رفیعة شهادت یافتند‪ .‬و در‬
‫این روز چند تن از شکست یافتگان از دست مردم مرادخانی که گرفته‪ ،‬سپرد انگلیسان‬
‫می‌نمودند درجة شهادت یافتند ‪ -‬چنان‏چه موضع شهادت و مدفن ایشان طرف شمالی‬
‫باغ ارگ مبارکة کابل واقع است و قبه‌ای بر آن حسب‏الفرمان حضرت ضیاءالملة‌والدین‬
‫مرحوم بنا شده [است]‪.‬‬
‫و مقارن این حال که هنوز نائرة قتال و جدال خواموش نگشته و مردان کار‪ ،‬گرفتار‬
‫پیکار بودند‪ ،‬جنرال محمدجان خان که با انبوهی از غازیان در قالع چهاردهی جای گزیده‬
‫بود‪ ،‬از صدای توپ و تفنگ جنگ‪ ،‬از راه مدافعه در میدان حال مزار شاه‌مردان و قلعة‬
‫علی‌آباد انجمن گشته‪ ،‬رو به میدان کارزار نهادند و با آن‌که تمامت مواضع مستعده چون‬
‫قلة کوه آسمائی و فراز جبل شیردروازه و غیره در تصرف سپاه دولت انگلیس بود و‬
‫قورخانه و اسلحة دولتی نیز با خود داشت‪ ،‬غزات شجاعت‏سمات با آن که آالت حرب ‪-‬‬
‫چنان‏چه باید و در مقابل سپاه دولت به کار آید ‪ -‬نداشتند‪ ،‬به یاری صاحب دین و تأیید‬
‫حضرت جهان آفرین‪ ،‬دلیرانه حمله کرده‪ ،‬انگلیسان را از پیش برداشتند و اتواپ دولتی‬
‫را متصرف شده ‪ -‬اال کوه شیردوازه ‪ -‬دیگر همة مواضع را از وجود ایشان تهی ساخته‪،‬‬
‫همه را داخل شیرپور نموده‪ ،‬محصور ساختند‪ .‬و در این جنگ زنان سال خوردة اسالم نیز‬
‫حاضر و بیرق جهاد به دوش بودند و کوشش‌های مردانه کرده‪ ،‬بعضی زخمدار و برخی‬
‫کشته شدند و فوجی که از انگلیسان به قلة کوه شیردروازه‪ ،‬اقامه داشتند‪ ،‬در نزدیکی شب‬
‫احمال و اثقال و بارگیر خود را گذاشته‪ ،‬از کوه فرود شدند و در باغ عالم گنج و دامنة‬
‫کوه آسمائی رسیده‪ ،‬از حملة غازیان که در فراز و نشیب کوه بودند‪ ،‬رنج و تعب بسیار‬
‫دیده و مقتول و مجروح شده‪ ،‬اندکی جان به سالمت کشیده‪ ،‬در شیرپور به محصورین‬
‫پیوستند‪ .‬بعد تمامت سپاه انگلیس در شیرپور گرفتار تنگنای انحصار شده‪ ،‬شب را از بیم‬
‫جان نخفته‪ ،‬درختان باغ‏های را که در قرب و جوار شیرپور بودند قطع کرده‪ ،‬جانب شمال‬
‫آن را که دیوار نداشت‪ ،‬از چوب و خاک‪ ،‬سنگر سدید‪ 1‬افراشتند و بدان نیز اکتفا نکرده‪،‬‬
‫تمام اطراف بیرون دیوار حصار و سنگر را از سیم آهنین خاردار‪ ،‬به قدر دو گز عریض و‬
‫مشبک بافته‪ ،‬نیم ذرع بلندتر از زمین استوار ساختند که اگر غزات شبیخون زنند‪ ،‬پای‏های‬
‫ایشان در شبکه‌های سیم‌خاردار رفته‪ ،‬گرفتار‪ ،‬و از خارهای آهنین زخمدار گردیده‪ ،‬کاری‬
‫از پیش نبرند‪.‬‬

‫‪ .1‬سدید‪ ،‬راست و درست محکم و استوار‪ .‬ک‬

‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪299‬‬

‫ذکر تاراج کردن غازیان‪ ،‬خانه‌های سرداران کابل را‬

‫و غازیان با وجود حصول این فتح بزرگ مراوده و اتحاد بعضی از سرداران چون‬
‫سردار ولی‪-‬محمد خان و سردار محمدحسن خان [و سلطان‏عزیز خان] و غیره بزرگان‬
‫را بهانه ساخته‪ ،‬از راه تاراج داخل شهر شده‪ ،‬اکثر خانه‌های سرداران و بزرگان را غارت‬
‫کردند و در هیچ چیز صرفه ننموده‪ ،‬حتی لباس زنان را به یغما بردند‪ .‬و مردم سکنة شهر‬
‫از هندو و مسلمان که از خوف تاراج کردن غازیان ‪ -‬و بیم این که در روز کشته شدن‬
‫محمدعثمان خان و شکست یافتن غزات تگاب و نجراب‪ ،‬هلس نام انگلیس که حاکم‬
‫شهر بود‪ ،‬اعالن کرده بود که هر که آحاد و افراد غازیان را در خانة خود پنهان نماید و‬
‫ظاهر شود‪ ،‬ضبط و تاراج و گرفتار زنجیر عتاب می‌گردد ‪ -‬هم‏گنان در چنداول درآمده‪،‬‬
‫به خانه‌های مردم قزلباش پناه گزیده بودند؛ از دست‏برد و تاراج غازیان ایمن مانده‪ ،‬اکثر‬
‫آنانی که در شهر بود تاراج شدند‪.‬‬
‫و از این امر سپاه انگلیس را آسودگی و فرصت دست داده‪ ،‬با جنرال محمدجان خان‪،‬‬
‫ابواب مراوده بگشودند‪ ،‬و هم در عصر روز فتح جنرال غالم‌حیدر خان چرخی با غازیانی‬
‫که همراه داشت‪ ،‬در رسیده‪ ،‬به اندرون باالحصار جای گزید‪.‬‬
‫و از این معنی انگلیسان زیاده‌تر خائف گشته‪ ،‬به چاالکی جنرال محمدجان خان را‬
‫فریب داده‪ ،‬در شب نهم ماه محرم سال هزار و دوصد و نود و هفت (‪ )1297‬هجری از‬
‫غرۀ آن تا این شب‪ ،‬بازار قتال رواج داشت‪ ،‬شصت‏هزار روپیة کله‌دار به او داده‪ ،‬قرار دادند‬
‫که غازیان را از کابل پراکنده کنند‪ ،‬و او این امر را از دیگر بزرگان نهان داشته‪ ،‬بامدادان‬
‫به اتفاق همة غازیان روی یورش به شیرپور نهاد و در ظاهر کشش و کوششی کرده‪ ،‬در‬
‫پایان کار راه فرار پیش گرفت‪ ،‬و از رو برتافتن او و همراهانش دیگر غازیان نیز پشت به‬
‫جنگ داده‪ ،‬رو به پراکنده شدن نهادند و انگلیسان دست یافته‪ ،‬بسیار از بازماندگان ایشان‬
‫را دست‏گیر کرده‪ ،‬به قتل رسانیدند‪[ ،‬و از آن جمله بیست و شش تن را در یک موضع‬
‫از دم تیغ گذرانیده‪ ،‬اکنون آن موضع در کنار اندرون حایط شمالی باغ ارگ مبارکه واقع‬
‫و قبة از آهک و آجر بر مرقد ایشان بر افراخته است‪ ].‬و اگر این دو‏رویی در میان غزات‬
‫واقع نمی‌شد‪ ،‬سپاه انگلیس به مثابۀ واقعۀ سال هزار و دویست و پنجاه و هفت (‪)1257‬‬
‫هجری همه هالک و برباد و نیست و پست می‌شدند‪ .‬اما؛ افسوس که واقعۀ مذکوره به‬
‫غازیان روی داده‪ ،‬لشکر انگلیس فتح‌یاب گردیده و آسوده‌خاطر شده‪ ،‬سردار ولی‌محمد‬
‫خان را که در معارک و مهالک‪ 1‬با انگلیسان یار و مددکار بود‪ ،‬به حکومت کابل گماشته‪،‬‬
‫خود ایشان به امور مملکت‏داری پرداخته‪ ،‬کارِ َس َرک و خیابان‏های اطراف شهر و‪ ،‬شیرپور‬
‫‪ .1‬معارک و مهالک‪ :‬میدان‌های جنگ و مواضع هالک – میدان‏های کارزار‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪300‬‬

‫را جاری ساخته‪ ،‬به فراز و قلۀ کوه شیردروازه و کوه آسمائی و تل مرنجان‪ ،‬قالع محکم؛‬
‫و به مواضع مستعده‪ ،‬بروج جداگانة مستحکم بنیاد نهاده آباد کردند‪ ،‬و خزانۀ امیر شیرعلی‬
‫خان را تمام صرف این‏گونه کارها نموده‪ ،‬طالی مسکوک به مثقالۀ خزانه را عوض پنج و‬
‫هفت روپیۀ کابلی و روپیۀ کابلی را معادل روپیۀ کله‌دار خود ایشان به مزدوران و کاریگران‬
‫می‌دادند‪.‬‬

‫ذکر فتنه‌انگیختن کرنیل ولی‌اهلل خان در غزنین به تعلیم انگلیسان‬

‫و انگلیسان در اوایل ورود ایشان به کابل‪ ،‬کرنیل ولی‌اهلل خان قوم تاجیک را به مژده و‬
‫نوید عطای زر در غزنین فرستادند که به هر حیله و وسیلۀ که بتواند‪ ،‬مخالفت و عداوت‬
‫در بین افغان و هزارۀ غزنین اندازد تا مردم افغان گرفتار پیکار شده‪ ،‬از راه غزا و جهاد‬
‫وارد کابل نشوند؛ چنان‏چه او وارد غزنین شده‪ ،‬خواست که نخست مردم تاجیکیه را از‬
‫راه قومی خویش ‪ -‬که با انگلیسان نوید اطاعت آن قوم را داده و به ذمۀ خود نهاده بود ‪-‬‬
‫اغوا کرده‪ ،‬بعد به اِضالل مردم هزاره پردازد اما؛ عبدالقادر خان بن محمود خان بزرگ و‬
‫رئیس قوم تاجیک که پس از آمدن سید محمدسعید خان حاکم در وقت گرفتار شدن امیر‬
‫محمدیعقوب خان به کابل‪ ،‬داخل غزنین شده‪ ،‬حکومت می‌کرد کرنیل ولی‌اهلل خان را مانع‬
‫شده‪ ،‬نگذاشت که داخل شهر غزنین شود‪ .‬پس ناچار در قلعۀ شاه علی‌اکبر رفته‪ ،‬اقامت‬
‫گزید و سید محمدتقی شاه را از طرف کارگزاران انگلیس نوید بزرگی داده‪ ،‬مکتوبی را که‬
‫از انگلیسان در باب آنچه که او بکند و هر که را تصدیق خدمت بدهد‪ ،‬در نزد کارداران‬
‫دولت انگلیس مربوط و منظور باشد‪ ،‬به او باز داشته اغوا کرد‪ ،‬و به توسط او بزرگان‬
‫طوائف هزاره چون‪ :‬غالم‏حسین خان بن گلستان خان قوم محمدخواجه و نورمحمد خان‬
‫برادرزادة او و مرتضی خان بن غالم‌رضا خان و غالم‌محمد خان بن رجب‌علی خان قوم‬
‫جیغتو و میرفتح خان هزارۀ بهسود و ملک غالم‌رضا ولد ملک عباس قوم عالءالدینی‬
‫هزاره و سید یعقوب‌علی و محمدطاهر پسران سید احمدسرآبی و سید محمدتقی مارقولی‬
‫و غیره را با الوسات ایشان در قلعۀ «نه‌برجه» شاه علی‌اکبر انجمن ساخته و از طرف‬
‫دولت انگلیس‪ ،‬مکتوب مذکور را نشان داده‪ ،‬به و عده‌ها و نویدها همه را اغوا کرده‪،‬‬
‫روی تسخیر به شهر غزنین نهاد‪ ،‬و عبدالقادر خان ایشان را به ضرب گلولة توپ از پیش‬
‫رانده‪ ،‬نگذاشت که پا به نزدیک حصار گذارند؛ چنان‏چه از حدود مغالن و آهنگران قدم‬
‫نتوانستند پیش گذاشت و هزاره‌گان چند روز‪ ،‬چپ و راست تاخت و تاز کرده‪ ،‬کاری از‬
‫پیش نبرده‪ ،‬راه اوطان خویش پیش گرفتند و از جمله غالم‪-‬حسین خان و نور محمد خان‬
‫برادرزاده‌اش که با سواره و پیادۀ مردم محمدخواجه‪ ،‬شب را در وقت محاصرۀ غزنین به‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪301‬‬

‫دیهات مردم تاجیکیه و غیره به سر می‌بردند‪ ،‬قلعۀ حاجی را غارت کرده‪ ،‬آخوندزاده‪ 1‬را‬
‫که صاحب آن بود کشته‪ ،‬تمامت مال و منالش را برداشته‪ ،‬به خانه‌های خود رفتند‪.‬‬
‫و مقارن این حال غازیانی که از کابل مراجعت کرده‪ ،‬وارد غزنین شدند‪ ،‬از راه انتقام‬
‫روی به سوی «گل‌بوری» و «قیاق» نهاده‪ ،‬تا قلعۀ «سربید» بتاختند‪ ،‬و مردم هر دو موضع‬
‫دست عیال و اطفال خود را گرفته‪ ،‬بدون مال و منال وارد سراب شدند‪ ،‬و غازیان چند تن‬
‫از مردان و زنان ایشان را که باز مانده بودند کشته‪ ،‬از مال و متاع ایشان گران بار معاودت‬
‫کردند‪ .‬و هم‏چنین مردم رعناخیل قوم اندری با مردم هزارة شاکی درآویخته‪ ،‬فراوان خون‬
‫یکدیگر بریختند و از بزرگان افغان‪ ،‬ارسالح خان اندری به واسطه ضخامت بدنش در‬
‫وقت گریختن از دیگران باز مانده‪ ،‬کشته گشت تا که پس از قتال وجدال بسیار‪ ،‬گل‌محمد‬
‫خان معروف به خان آکای جالل‌زائی قوم «اندر» از راه صلح خواهی وارد شاکی شده‪،‬‬
‫نزاع افغان و هزاره را به صلح فیصله نمود‪.‬‬

‫ذکر فرار کردن سردار عبدالقدوس خان از کابل و توجه سردار عبدالرحمان‬
‫خان جانب افغانستان‬
‫و در خالل واقعات مذکورۀ صدر‪ ،‬سردار عبدالقدوس خان بن سردار سلطان‌محمد‬
‫خان مرحوم از استیالی دولت انگلیس در کابل شکست ‌ه خاطر شده‪ ،‬راه فرار جانب‬
‫سمرقند اختیار کرد‪ ،‬و از آن‏جا به امر سردار عبدالرحمان خان با سردار محمدسرور خان‬
‫و سردار محمداسحق خان پسران امیر محمداعظم خان مرحوم ‪ -‬که ذکر فرار اختیار‬
‫نمودن ایشان جانب بلخ از پیش به شرح رفت و چنان‏چه بیاید ‪ -‬روی به سوی بلخ نهاد‪.‬‬
‫و هم در اوقات مزبوره‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان در باب مراجعتش جانب افغانستان‬
‫با امنای دولت روس‪ ،‬گفتگوی زیاد کرده‪ ،‬چون امیر محمدیعقوب خان که با دولت روس‬
‫عهد بربسته در خصوص راه ندادن او جانب افغانستان قرار نهاده و گرفتار دولت انگلیس‬
‫شده بود‪ ،‬اجازت حاصل کرد‪ .‬بعد از راه خفا نزد تاجری که به او وعدة قرض داده بود‬
‫رفته‪ ،‬دوهزار مثقال طالی مکسوک وام گرفته و این را نیز در خفیه علم حاصل کرد که‬
‫روسیان از مراجعت او جانب افغانستان سرگران نیستند بلکه به اجازتی که که داده‌اند‬
‫مشعوف و خرسندند‪ ،‬پس با خاطر شاد و دلی از قید غم آزاد‪ ،‬رو به منزل خویش نهاد و‬
‫تجسس احوال اویند و از‬‫خدامش را مشاهده کرد که به حالت ناامیدی‪ ،‬گرفتار تفرس و ّ‬
‫جمله عبداهلل خان توخی را که به دروازۀ منزل ایستاده بود‪ ،‬پیش خوانده‪ ،‬طالها را به او‬
‫داده داخل حرمسرا شد‪.‬‬
‫‪ .1‬اسم این آخوند زاده معلوم نشده‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪302‬‬

‫و روز دیگر صد رأس اسپ گزیده خریده‪ ،‬عبداهلل خان را امر کرد که اسباب سفر‬
‫از قبیل زین و یراق و اسلحه ساز کند‪ ،‬و او در عرصة سه روز تهیه سامان سفر سردار‬
‫عبدالرحمان خان را نموده‪ ،‬او در روز چهارم بعد از ادای نماز جمعه‪ ،‬با تمامت آشنایانش‬
‫وداع کرده‪ ،‬شهزاده‌گان رفیع مکان‪ ،‬سردار حبیب‌اهلل و سردار نصراهلل خان و اهل حرم‬
‫محترم را با چندی از خدمت‏گاران در تاشکند به امان خداوند بی‌مانند گذاشته‪ ،‬رو به راه‬
‫نهاد در کنار رود «چلچیک» فرود شده‪ ،‬شب را به سر برد‪ ،‬و بامدادان از راه شهر نو که‬
‫جدید دولت روس احداث و آباد کرده است رهنورد شده‪ ،‬چون به قرب رودخانة شهر‬
‫مذکور رسید‪ ،‬حاکم شهرش دعوت به مهمانی کرده‪ ،‬در وقت صرف طعام از وی پرسید‬
‫که دولت روس چه قدر وجه نقد برای مصارف راه عنایت کرده است؟ و سردار واالتبار‬
‫پاسخ داد که از دولت مزبوره باجازت‌دادن مراجعتم جانب افغانستان بسی خرسندم و‬
‫دیگر توقعی نداشتم که به وقوع می‌انجامید‪ .‬و پس از این مکالمه‪ ،‬حاکم موصوف که‬
‫منصب کرنیلی اعزازی‪ 1‬نیز داشت‪ ،‬از مجلس بیرون رفته‪ ،‬پنج هزار «منات» آورده پیش‬
‫روی سردار رفیع مقدار نهاد و او نپذیرفته‪ ،‬از اصرار کرنیل موصوف یک میل تفنگچة‬
‫شش لول و یک میل تفنگ دنباله‌پر‪ ،‬به رسم تحفه از وی گرفته‪ ،‬بامدادان با او و بعض‬
‫رفقایی که از تاشکند تا این‏جا همراه آمده بودند وداع کرده‪ ،‬راه برگرفت‪ ،‬و در نصف‬
‫اخیر شب وارد شهر «اراتپه» گردیده‪ ،‬بعد از توقف دو روز از آن‏جا در «پالسکت» نزول‬
‫فرمود و پس از سه روز از آن‏جا رهسپار گشته‪ ،‬چون وارد خجند شد‪ ،‬شش روز در خانة‬
‫یکی از دوستانش درنگ کرده‪ ،‬سی راس اسپ از نزد بزرگان خجند که به سبب استیالی‬
‫دولت روس از بزرگی افتاده‪ ،‬به دکان‌داری و حرفة تجارت پرداخته زیست می‏نمودند‪،‬‬
‫خریده‪ ،‬نخست عزم «خوقند» کرد‪ ،‬و از کثرت برف و شدت سرما فسخ عزم نموده‪ ،‬بعد‬
‫راه «اورتپه» پیش گرفته‪ ،‬کس با چهارهزار روپیه نزد خسرزادگانش پسران میر جهاندار‬
‫شاه خان در خوقند فرستاده‪ ،‬پیام داد که من راه اورتپه برگرفته‪-‬ام‪ ،‬شما تا وصول مرسول‬
‫دوم من آرام و آسوده بوده حرکت نکنید‪.‬‬
‫و پسران میر مذکور که امیر شیرعلی خان اخراجش کرده و ایشان او را گشته‪،‬‬
‫محبوس دولت روس شده و پس از حبس سه سال به ضمانت سردار عبدالرحمان خان از‬
‫زندان رها گردیده‪ ،‬در خوقند جای گزیده بودند‪ ،‬از نامه و فرستادة سردار خجسته اطوار‬
‫شادخاطر شدند و خود سردار نیکو کردار وارد منزل سیماب شده‪ ،‬به دکانی فرود گشته‪،‬‬
‫اظهار کرد که یکی از افسران اسالمیه‌ام‪ .‬و دکانداران آن‏جا از سخن او انجمن گردیده‪ ،‬هر‬
‫کدام دو تن از همراهانش را از راه مهمانی به مقام خود بردند و یکی از آن جمله خود‬
‫‪ .1‬منصب کرنیلی اعزازی‪ :‬منصب کلنلی (سرهنگی) افتخاری‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪303‬‬

‫سردار واالتبار را به منزل خویش برده‪ ،‬بامدادان با همراهانش از آن‏جا رهسپار گشته‪ ،‬پس‬
‫از طی دو منزل وارد اورتپه شد و به کاروان سرائی نزول نموده‪ ،‬هر یک از مسمانان و‬
‫هندوان آن‏جا که منزل مناسبی داشت پیش آمده‪ ،‬تکلیف رفتن جای خویش کرد و او خود‬
‫عذر خواسته‪ ،‬بعضی از همراهانش را به منازل آنان فرستاد‪ ،‬و آخراالمر شخصی تاجری‬
‫که با او رشتة محبت در میان داشت‪ ،‬نزدش حاضر شده از راه دوستی در منزل خویشش‬
‫برد‪ .‬و هم از این‏جا سردار محمدسرور خان و سردار محمداسحق خان عم‌زادگان خود را‬
‫مکتوب فرستاد که راه بلخ برگرفته‪ ،‬بر طبق دستور‌العملی که در تاشکند با ایشان داده شده‬
‫است ‪ -‬چنان‏چه از پیش گذشت ‪ -‬رفتار نمایند‪ .‬و خودش پس از توقف دوازده روز در‬
‫اورتپه‪ ،‬اجناس خلعتی و غیره اشیای ضروری خریده‪ ،‬راه گذرگاه «اوچی» برگرفت و از‬
‫کوه پر برفی که هر که از سمرقند رهنورد شود‪ ،‬از این جبل می‌باید عبور کند‪ ،‬عزم قطع‬
‫مسافت کرد‪ ،‬و با وجودی که آن جبل از بسیاری برف و سختی سرمای دی‌ماه چون سدّ‬
‫یخین بود‪ ،‬روی به سوی بدخشان نهاده‪ ،‬چون پا به دامن آن کوه گذاشت‪ ،‬تکیه بر تأیید‬
‫پادشاه بی انباز کرده‪ ،‬شروع به فراز شدن نمود و نزدیک قلۀ کوه رسیده‪ ،‬از وزیدن باد‪،‬‬
‫سردی هوا رخ به شدت نهاد و از کثرت برف که اسپ تا زانو فرو می‌رفت فرود گشته‪،‬‬
‫با همراهانش اسپان را پیش انداخته و هریک از ُدم اسپ خویش گرفته و به قدر فرسنگی‬
‫برف را بریده‪ ،‬اثر وحشت از ناصیة حال همراهانش ظاهر گشت‪ ،‬و او همه را دلداری‬
‫کرده‪ ،‬راه می‌سپرد تا که چند تن ضایع گردیده‪ ،‬مؤذن رکاب خویش را امر آذان دادن کرد‪،‬‬
‫و او هفت نوبت کلمات اذان را تکرار کرده‪ ،‬از لطف لطیف بی‌مانند‪ ،‬باد از وزیدن بایستاد‬
‫و از جملة همراهانش که صد تن بودند‪ ،‬ده تن از ُدم اسپ گرفته با خودش که نیز ُدم‬
‫اسپ به دست داشت‪ ،‬به قلۀ کوه بر شده‪ ،‬نود تن دیگر در میان برف باز ماند و سردار‬
‫شجاعت دثار پنج تن از جمله برشدگان را پیش‏تر امر فرود گشتن از کوه کرده‪ ،‬خودش‬
‫که از حرکت طبیعی به پا عاجز گردیده بود‪ ،‬با پنج تن دیگر به روی برف نشسته‪ ،‬از قفای‬
‫آنان خزیده خزیده از کوه فرود گشت‪.‬‬
‫و این وقت مردم متوطن دامن کوه که از ورود پشین‏گان به حال سردار عبدالرحمان‬
‫خان علم حاصل کرده بودند سه‏صد تن با هیزم رسیده‪ ،‬ایستاده بودند که او فرود گشته و‬
‫آتش برافروخته‪ ،‬چون به حال آمد‪ ،‬چند تن‪ ،‬او و همراهانش را برداشته‪ ،‬رو به منزل نهادند‬
‫و دیگران راه فراز کوه برگرفتند که بازماندگان را معاونت نموده‪ ،‬به منزل رسانند و سردار‬
‫واالتبار وقت طلوع آفتاب وارد منزل شده‪ ،‬در خانه‌ای که مردم ده گرم کرده و بستر خواب‬
‫گسترده بودند فرود گشته‪ ،‬تا هنگام غروب بخوابید و بازماندگانش نیز وارد گردیده‪ ،‬چون‬
‫او از خواب بیدار شده‪ ،‬تمام اعضای خود را خسته و دردناک یافته و همراهانش را سالم‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪304‬‬

‫دید‪ ،‬هریکی از مردم قلعه را یک طال و بزرگان ایشان را پنج پنج طال داده‪ ،‬همه را خرسند‬
‫ساخت و ده روز در آن‏جا درنگ کرده‪ ،‬بعد از رفع خستگی چون در راه حصار که عزم‬
‫ورود آن‏جا را در دل داشت‪ ،‬چهار کوه بزرگ دیگر واقع بودند‪ ،‬ترک آن‏جا را کرده‪ ،‬از‬
‫طرف سمرقند که به جز از جبل تلکار دگر کوهی در میان نیست رهسپار شد و در این‬
‫راه نیز چند جای سخت و دشوار گذر‪ ،‬چون ‪ – 1‬فنوار ‪ – 2‬پل‏خشت ‪ - 3‬ازری منار‬
‫‪ - 4‬لقلق ‪ - 5‬پسخنده ‪ - 6‬مومن ‪ - 8‬جنت و غیره بودند و با آن که این جنت چون پل‬
‫صراط خوفناک است و فرق و ضدیتش با دوزخ به جز این که در آن‏جا آتش عدل و در‬
‫این جا یخ منجمد ظلم‪ ،‬دیگر چیزی نیست‪.‬‬
‫خالصه به یاری حضرت باری از همه جا سالم در گذشته‪ ،‬دوشب بدیهات عالقۀ‬
‫پنج کند به سر برده‪ ،‬بعد وارد قره‏داش و مغیان گشته‪ ،‬دو روز درنگ فرمود و بیرقی را که‬
‫از مزار خواجه احرار برداشته‪ ،‬از پیش با خود داشت و آن را ‪ -‬به سبب خوابی که دیده‬
‫و درعالم رویا از چند سال شنیده بود که بدو گفته بود که ای فرزند عزیز! بیرق بزرگ مرا‬
‫بردار و در وقت مراجعت جانب افغانستان با خود ببر که فتحیاب خواهی شد ‪ -‬گرامی‬
‫می‏داشت‪ .‬بنابرآن در این منزل دو رأس گوسپند به رسم خیرات ذبح کرده و پرچم آن‬
‫علم محترم را گشوده راه شهر سبز برگرفت و وارد قلعۀ جوز شده‪ ،‬حاکم آن‏جا پذیره‌اش‬
‫نکرد‪ ،‬زیرا که پادشاه بخارا قبل از ورود سردار واالتبار در آن‏جا به ذریعۀ فرمان او را اعالم‬
‫فرموده بود که کسی را نگذارد که علوفه به سردار فرخنده اطوار بدهد‪ .‬و چون این امر‬
‫از پیام دادن حاکم‪ ،‬معلوم و مفهومش گشت‪ ،‬پاسخ داد که خدا یار و سازگار من است‪،‬‬
‫اندیشه از من نداشته باشید‪ ،‬چنان‏چه او را احدی از مردم آن‏جا راه نداده‪ ،‬در مسجدی‬
‫فرود شد و همراهانش را امر کرد که در کنار رودخانه جای گزینند و خودش برف را‬
‫ُرفته‪ ،‬اسپانش را بربسته‪ ،‬فراز بام مسجد شد و بانک زد که ای مردم! اگر علوفه ام داده بها‬
‫بستانید‪ :‬منت پذیر خواهم شد‪ .‬و االّ به قهر و عنف آذوقه خواهم گرفت‪.‬‬
‫و اگر آهنگ جنگ کنید‪ ،‬درنگ و صرفه نخواهم کرد؛ چنان‏چه قلعه‌گیان از دادن‬
‫علوفه سر باز زده‪ ،‬سردار شجاعت‌دثار خدامش را امر کرد که به قلعه ریخته‪ ،‬به جور و‬
‫دست‌انداز تحصیل علوفه نمایند‪ .‬و ایشان دست به غارت دراز کرده‪ ،‬قلعه‌گیان از خوف و‬
‫هراس‪ ،‬قرآن مجید را شفیع ساختند و از َدرِ ضراعت‪ 1‬بیرون شده‪ ،‬استدعا کردند که دست‬
‫از تاراج باز دارند تا علوفه حاضر آورده بفروشند و اگر حاکم به زجر ما اقدام نماید‪ ،‬بهانة‬
‫خوبی داریم که بگوئیم که به جور و اکراه علوفه از ما گرفتند‪.‬‬
‫این را گفته‪ ،‬علوفه حاضر آورده‪ ،‬اظهار کردند که ما خیرخواه جدّ سردار واالتبار‬
‫‪ .1‬ضراعت‪ ،‬به معنی زاری کردن‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪305‬‬

‫یعنی امیر دوست‌محمد خانیم و اینک بپا ایستاده‪ ،‬خدمت عالی را به جان و دل خواهانیم‪.‬‬
‫خالصه شب را در آن‏جا با آسوده حالی به سر برده‪ ،‬بامدادان رهسپار شهر سبز شد‪.‬‬

‫ذکر نامه فرستادن سردار عبدالرحمان خان به پادشاه بخارا و مانع شدن او از‬
‫درآمدن سردار رفیع مقدار به شهر سبز‬
‫چون سردار سعادت شعار‪ ،‬راه شهر سبز برگرفته‪ ،‬وارد مزار خواجه امخانه‬
‫هادی‌المؤمنین گردید‪ ،‬درنگ فرموده نامه‌ای به پادشاه بخارا ‪ -‬که این وقت در شهر سبز‬
‫بود ‪ -‬فرستاده‪ ،‬اجازت مالقات و درآمدن به شهر سبز خواست‪.‬‬
‫و او از سبب آن‏که چند تن از نوکران سردار خجسته کردار در نزدش مالزمت اختیار‬
‫کرده بودند‪ ،‬از دخولش در شهر سبز مانع گشت که مبادا نوکران سردار عالی تبار ترک‬
‫مالزمت او را کرده‪ ،‬با او رهسپار افغانستان شوند‪ .‬و سردار شایسته رفتار از مزار مذکور‬
‫برخاسته‪ ،‬خواست که داخل شهر سبز شود‪ ،‬اما؛ وارد «یعقوب باغ» گشته‪ ،‬فسخ عزم کرد‬
‫که مبادا از سبب منع پادشاه بخارا‪ ،‬حادثه‪-‬ای روی دهد‪.‬‬
‫پس راه عبور از دامنة کوه برگرفته‪ ،‬در بین راه قریب دوهزار گاو را که مشغول چرا‬
‫بودند دیده‪ ،‬همراهانش به خیال این که سواران پادشاه بخارااند که مأمور گرفتار ساختن‬
‫ایشان شده‌اند روی برتافتند‪ ،‬و سردار پسندیده‏اطوار با وجودی که ترک درآمدن به شهر‬
‫کرده بود‪ ،‬از راه دیگر رو به شهر نهاد و یک فرسنگ راه در نوشته دید که گاوان مذکوره‬
‫رو به جانب او و همراهانش می‌آیند و هم ابواب شهر را که به سبب درآمدن او بسته‬
‫بودند‪ ،‬مسدود مشاهده کرده‪ ،‬در این حال یک تن از نوکران سابقة خود را مالقی گشته‪،‬‬
‫مکتوبی مصحوب او به نوکران سابقه‌اش که در اندرون شهر بودند فرستاده‪ ،‬پیام داد که تا‬
‫وقت نماز عصر به واسطۀ آمدن شما درنگ دارم که آمده باهم رهسپار افغانستان شویم و‬
‫او نامۀ سردار میمنت‌دثار را به جنرال نصیرخان و حاجی جان‌محمد خان و غیره رسانیده‪،‬‬
‫ایشان حامل نامه را محبوس کرده‪ ،‬از دیگران پنهان کردند و سردار سعادت اطوار تا‬
‫عصر توقف نموده‪ ،‬چون از نوکرانش‪ ،‬خبر و اثری معلوم نگشت‪ ،‬مأیوسانه جانب یارتپه‬
‫رهنورد شده‪ ،‬سه روز در آن‏جا مکث فرمود و ده تن از خدامش از شهر سبز افتفا نموده‪،‬‬
‫به رکاب سعادت‌انتسابش پیوستند و از نامه‌ای که او برای همۀ ایشان فرستاده بود اظهار‬
‫بی‌خبری کرده بعد باهم رهسپار کلته منار شدند و چون پادشاه بخارا صد سوار برای‬
‫دانستن حرکات سردار واالتبار مأمور نموده بود؛ در کنار رودخانۀ این منزل به چشم‬
‫سردار شجاعت‏دثار افتاده‪ ،‬همراهانش را امر ُکشاد دادن تفنگ کرده‪ ،‬پانزده تن از اوزبکان‬
‫را از ضرب گلوله‪ ،‬مطروح و مجروح ساختند و باقی رو به فرار نهاده‪ ،‬سردار واالتبار را‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪306‬‬

‫از و قوع این واقعه خوف مستولی گشته‪ ،‬با وجود شدت سرما به سرعت هر چه تمامتر‬
‫جاده پیما شد و هرسه منازل «قره‌چاه» و «چلک‌نوراب» و «یانده» را یکی کرده‪ ،‬وقت‬
‫خفتن فرود گشت و از آن‏جا که منت‏های خاک حصار است‪ ،‬رهسپار گردیده‪ ،‬وارد منزل‬
‫«بالیون» و از آن‏جا به راه «سر آسیاب» و «یورچی» و «ریکار» اسپ رانده‪ ،‬وارد حصار‬
‫شده‪ ،‬مسموع وی گشت که پسر پادشاه بخارا در این شهر اقامت داشته و این وقت از‬
‫توجه سردار نیکو کردار خبر یافته‪ ،‬پشت به مالقات او و رو به ییالق قره‏داغ نهاده است‪.‬‬
‫پس سردار خجسته اسوار در جای پاکیزه‌ای که قهوه خانۀ غمزه کش‌ها‪ 1‬و عرق نوشان‬
‫شهر حصار است فرود شده‪ ،‬به مکافات کردار نکوهیدۀ پادشاه بخارا و پسرش که نسبت‬
‫بدو به تقدیم رسانیدند‪ ،‬حیلتی به روی کار آورده‪ ،‬شش رأس اسپ از افسران مقیمۀ آن‏جا‬
‫را گرفته‪ ،‬رو به راه نهاد‪ ،‬چنان‏چه عبداهلل خان توخی را تعلیم کرد که نامه‌ای به سرکردگان‬
‫‪2‬‬
‫شهر بنویسد که امیر شما در نفس‌االمر با ما دوست است او این اخفاف را از راه توریه‬
‫نسبت به ما نموده که از اقدامات دوستانه‏اش‪ ،‬روسیان از وی بدگمان می‌شدند‪ ،‬لهذا‬
‫سردار ما می‌خواهد که چند کلمة محرمانه با شما گفته‪ ،‬راه خویش پیش گیرد‪.‬‬
‫و پس از فرستادن این نامه عبداهلل خان را تعلیم کرد که خودش در پس پرده نشسته‪،‬‬
‫چون بزرگان حاضر آیند و با او مصافحه و مالقات نمایند‪ ،‬او پرده را برداشته‪ ،‬سردار‬
‫رفیع‌مقدار را تعظیم نموده‪ ،‬به ایشان معرفی وی را کرده‪ ،‬بعد اسپان ایشان را پیش کشیده‪،‬‬
‫بگوید که چون شما شهزاده‌‌اید‪ ،‬اینان اسپان شان را تعارف نموده‌اند‪.‬‬
‫و بر طبق تعلیم و تع ّلم فوق اسپان آنان را گرفته‪ ،‬رو به رود جیحون نهاد و نامه‌ای‬
‫مشتمل بر امتنان از پیش کشیدن افسران شهر حصار اسپان خود را‪ ،‬نگار داده به امیر بخارا‬
‫فرستاده‪ ،‬پیام داد که هرگاه شما را با دولت روس منازعة روی دهد راه کابل برگیرید که‬
‫ادای جزای احسانات شما کرده شود و یک شب در حصار‪ ،‬شادمان به سر برده‪ ،‬شب‬
‫دیگر را در «تنگی قاق» گذرانیده‪ ،‬وارد «قوزقون تپه» شد و شش روز در آن‏جا درنگ‬
‫کرده‪ ،‬بعد در «خواجه گلگون» فرود گشت و در این منزل صداع عصبانی‪ 3‬عارض حال‬
‫سردار عبدالرحمان خان گردیده‪ ،‬پس از سه روز بدون عالج صحت یافت‪ ،‬و هم در‬
‫این‏جا معلوم و مفهومش شد که شهزاده حسن بن میرشاه برادر میر جهاندار شاه خان‬
‫خسرش با پسر عموهای خود میر محمدعمر خان بن میر یوسف‌علی خان و میر بابه‌ بیک‬
‫بن میر نصراهلل خان‪ ،‬والیات ُرستاق و قطغن و بدخشان را در بین خود بال سویه تقسیم‬
‫کرده‪ ،‬شهزاده حسن در «فیض‌آباد» و میر محمدعمر خان در « ُرستاق» و میر بابه بیک در‬

‫‪ .1‬غمزه کش‪ :‬تریاک کش‪ .‬کسی که استعمال تریاک کند‪ .‬ک‬

‫‪ .2‬توریه‪ ،‬به معنی پنهان داشتن راز و غیره‪ .‬ک‬
‫‪ .3‬سر درد عصبی ‪ -‬درد سر با منشأ عصبی‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪307‬‬

‫«کشم» اقامت حکومتی دارند‪ .‬بنابر آن نامه‌ای از ورودش در خواجه گلگون‪ ،‬هم‏دست میر‬
‫علم نام به شهزاده حسن فرستاده‪ ،‬خودش رو به منزل سوچه آب ‪ -‬که از قالع واقعة کنار‬
‫رود جیحون و در مقابل قصبۀ ُرستاق اتفاق افتاده است ‪ -‬نهاد و روز دوم وارد آن‏جا شده‪،‬‬
‫روز سوم از نهر جیحون عبور کرد و در قلعه‌ای از مضافات ُرستاق فرود گشته‪ ،‬در این‬
‫حال جواب نامناسبی از شهزاده حسن ‪ -‬که مکتوبی از ورود مسعودش در خواجه گلگون‬
‫به او نگار و ارسال داشته بود ‪ -‬به مطالعه ساطعة او پیوسته‪ ،‬از احساناتی که نسبت بدو و‬
‫برادر و غیره خاندانش فرموده بود‪ ،‬متأسف گشت و جواب عتاب‌آمیز برای او نگار داده‪،‬‬
‫به فرستاد و چون شهزادة مذکور در شب این روز هزار سوار‪ ،‬مأمور کنار رود جیحون‬
‫کرده بود که سردار عبدالرحمان خان را مانع از عبور شده‪ ،‬نگذارند که پا بدین سو گذارد‬
‫و او به خالف پندار شهزاده حسن‪ ،‬از نهر گذشته‪ ،‬و در تاریکی شب به سواران او از دور‬
‫نمودار گشته‪ ،‬بیست تن از سواران سردار عبدالرحمان خان که به مثابة قراول از پیش‬
‫راهنورد بودند‪ ،‬تفنگ جانب آنان ُکشاد دادند و سواران شهزادۀ بدخشان از فیر تفنگ اینان‪،‬‬
‫به خیال این که جمعیت زیادی در رکاب سردار عبدالرحمان خان است‪ ،‬فرار اختیار کرده‪،‬‬
‫شش تن از ایشان گرفتار کمند ادبار شدند‪.‬‬
‫و روز دیگر سردار خجسته سیر که صد سوار مسلح و ده سوار جهت برداشتن بیرق و‬
‫غیره با خود داشت‪ ،‬با دوازده هزار سوارة خصم مقابل شده‪ ،‬مشاهده کرد که دوازده بیرق‬
‫سوار‪ ،‬بی‌باکانه روی به سوی او و همراهانش رهسپارند و چون به فاصلة ربع فرسنگی‬
‫به هم نزدیک شدند‪ ،‬سردار شجاعت دثار نظر افکنده‪ ،‬دید که سواران غنیم به مثابة حادثه‬
‫رسیدگان‪ ،‬اندک اندک پراکنده می‌شوند و از سبب این امر چیزی به فکر سردار رفیع‬
‫مقدار نرسید که از چه منتشر می‌گردند‪ ،‬تا که جمعی دیگر از سواران عم‌زادۀ شهزاده‬
‫حسن سبک عنان و تکبیر گویان‪ ،‬راه نزدیک کردند‪ ،‬آن‌گاه سردار واالتبار همراهانش را‬
‫امر درنگ کرده‪ ،‬خود با چند تن نزدیک بدخشان‏یان شد که بر عزم و آهنگ ایشان علم‬
‫حاصل کند؛ چنان‏چه بدیشان رسیده‪ ،‬بپرسید و پاسخ شنید که از راه پذیره نزد او آمده‌اند‪،‬‬
‫و او از راه تغافل به ایشان گفت که اگر گردن اطاعت در بند انقیاد او دارید‪ ،‬ترک ازدحام‬
‫نموده دسته دسته و جدا جدا نزد او شوید‪ .‬و ایشان پذیرای این گفته گشته‪ ،‬چند تن از‬
‫بزرگان خود را برگزیدند که با او نزد سردار نیکوکردار شوند‪ ،‬و این وقت سردار واالتبار‬
‫پرده از روی راز برداشته‪ ،‬خود را مکشوف نموده‪ ،‬فرمود که کسی که نزدش می‌روید منم‪.‬‬
‫ایشان متعجبانه سالم داده‪ ،‬خواستار شدند که از اثر سواران شهزاده حسن تاخته‪ ،‬دمار از‬
‫روزگار ایشان برآرند‪ ،‬و سردار عبدالرحمان خان پذیرای این امر نشده‪ ،‬فرمود که برای‬
‫خون ریختن اسالم وارد این مقام نشده‌ام‪ .‬اگر چنان‏چه سواران شهزاده حسن که رهسپار‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪308‬‬

‫وادی فرارند‪ ،‬با من از راه‪ ،‬اطاعت یار و مددکار شوند‪ .‬با سپاه انگلیس که کابل را متصرف‬
‫شده و در میان اسالم سکنة مملکت افغانستان‪ ،‬تفرقه و نفاق انداخته است‪ ،‬درآویزم‪ .‬این‬
‫را گفته‪ ،‬با ایشان راه ُرستاق برگرفته‪ ،‬در قلعه‌ای خارج از شهر ُرستاق فرود گشت‪ .‬و‬
‫بزرگان شهر با تحفه و هدیة شایسته‌ای پیش آمده‪ ،‬رشتۀ اطاعت به گردن نهادنند‪ ،‬و همه‬
‫از عطای خلعت سرافرازی یافته‪ ،‬مأمور شدند که تا چند روز دوهزار سواره و یک هزار‬
‫پیاده مرتب ساخته‪ ،‬به ساالری میر بابا بیک جانب فیض‌آباد رهسپار شوند؛ چنان‏چه تهیۀ‬
‫پیاده و سوار را کرده‪ ،‬رو به جانب فیض‌آباد نهادند‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان نامه‌ای به مردم آن‏جا نگاشته‪ ،‬مصحوب میر علم نامی که‬
‫شهزاده حسن در وقت نامه بردنش ‪ -‬چنان‏چه از پیش رقم گشت ‪ -‬محبوس کرده و این‬
‫وقت رها گشته بود‪ ،‬با لشکر ُرستاق همراه فرستاد که‪ :‬ای گروه مسلمانان! من به عزم‬
‫محاربة اسالم در این مقام نیامده‪ ،‬بلکه احرام جهاد بسته‪ ،‬پانهاد این بالد گشته‌ام که اگر‬
‫شما یاری نمایید‪ ،‬بر طبق امر خدا و رسول مشغول غزا شوم‪ .‬و هم‏چنین نامه‌ای دیگر‬
‫به نام میران آن‏جا مرقوم فرموده‪ ،‬به میر بابا بیک سپرد که‪ :‬من به قصد استرداد مملکت‬
‫افغانستان از دست تصرف انگلیسان داخل این والیت شده‌ام؛ چنان‏چه اگر کامیاب شوم‬
‫فهوالمامول‪ ،‬و ا َال ضرور است که به محاربه گرایم و شما که بزرگ بدخشانید‪ ،‬روا میدارید‬
‫که ملک اسالم‪ ،‬در تصرف نصاری باشد‪ .‬و اگر شما معاونتم نکنید‪ ،‬جهانیان خواهند گفت‬
‫که میران بدخشان‪ ،‬حمایت اسالم و رعایت ملت حضرت خیراالنام را نکردند‪ .‬پس ای‬
‫میران و بزرگان! اندرز مرا بگوش دل شنیده بپذیرید و االّ برخود الزم و متحتم نموده‌ام‬
‫که با شما محاربة جهادآسا کنم‪.‬‬
‫و مردم آن‏جا نزد شهزاده حسن انجمن شده‪ ،‬گفتند که ضرور و اهم امور این است‬
‫که سردار عبدالرحمان خان را اطاعت کرده‪ ،‬والیت آبائی او را از چنگ انگلیس بیرون‬
‫کشیم‪ ،‬و او پاسخ داد که با حکمران کشمیر راه دوستی در میان دارم؛ از اطاعت سردار‬
‫عبدالرحمان خان رفتن به کشمیر سزاوارتر است‪ .‬و دیگر مردم بدخشان به جواب او‬
‫گفتند که اگر شما را دوست اهل ُهنود می‌دانستیم‪ ،‬به حکومت نمی‌پذیرفتیم‪ ،‬و اکنون‬
‫که در کشمیر می‌روید زودتر رهسپار شوید‪ .‬و میر از تدبیری که اندیشیده بود‪ ،‬با عیال و‬
‫اطفالش از راه «چترار» در کشمیر رفته‪ ،‬پس از چندی فوت شد و پس از وی عموم مردم‬
‫بدخشان سر در قید اطاعت سردار عبدالرحمان خان نهاده‪ ،‬پذیرای امر او شدند‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪309‬‬

‫ذکر وصول نامۀ افسران فوج برطانیة عظمی که در کابل بودند به سردار‬
‫عبدالرحمان خان‬
‫و مقارن این حال نامه از انگلیسان که در کابل بودند‪ ،‬به توسط همشیرة محترمة سردار‬
‫عبدالرحمان خان مصحوب بابو جان نام غالم او از راه «چترار» در مشهد بدخشان به‬
‫برادر نیکوسیرش سردار عبدالرحمان خان رسیده‪ ،‬نوشته بودند که‪ :‬از عزم و ارادة خود‬
‫که وارد آن وال گردیده است‪ ،‬به کارکنان انگلیس خبر دهد که چیست؟ و او در جواب‬
‫ارقام فرمود که‪ :‬به آهنگ استرداد مملکت و تخت سلطنت آبائی خویش از تاشکند راه‬
‫برگرفته‪ ،‬وارد این وال شده‌ام‪ .‬هرگاه دولت انگلیس را با من هوای دوستی و اتحاد در سر‬
‫باشد‪ ،‬خواهرم که زن است‪ ،‬واسطة و رابطۀ مودت و مواالت را نشاید که در بین جانبین‬
‫رشتۀ خ ّلت را ارتباط و انعقاد دهد‪[ .‬پس عم کرمم سردار محمدیوسف خان که در کابل‬
‫است‪ ،‬هر امیری را که با من پیشنهاد خاطر داشته باشد با او اظهار نماید و او هر شرط و‬
‫قیدی را که پذیرا شود‪ ،‬خیر طرفین باشد؛ البته امضا نموده از جانب من به سمع و قبول‬
‫اصغا ‪1‬خواهد شده‪ ،‬و پس از وصول این نامه سردار عبدالرحمان خان با انگلیسان چون‬
‫محافظت مملکت افغانستان و اجرای حکومت ایشان را متعسر بل متعذر می‪-‬پنداشتند و‬
‫از حمله و یورش غازیان خود را زبون می‌انگاشتند بسی معشوف شده‪ ،‬سالمتی و ایمنی‬
‫مال و جان و سپاه خود را منوط به وجود و مربوط به ورود او دانسته‪ ،‬سردار محمدیوسف‬
‫خان را در جمیع کالم و کلمه ذات‌البین و میانجی ساختند‪ .‬چنان‏چه تمامت مذاکرات‬
‫ایشان با سردار موصوف مذکور شده می‌آید‪ ]،‬می‌باید به ارسال رسایل و فرستادگان دانا و‬
‫عاقل این امر به انجام رسد و به رضای جانبین و خیر طرفین مقرون به امضا آید‪.‬‬

‫ذکر نامه‌فرستادن سردار عبدالرحمان خان به سلطان‌مراد خان و غیره واقعات‬

‫آن زمان‬
‫و چند روز پس از این نامه فرستادن سردار عبدالرحمان خان برای انگلیسان‪ ،‬نامه‌ای‬
‫به میر سلطان‌مراد خان بزرگ و رئیس والیت قطغن نیز ارسال داشت که‪ :‬من به ارادة آن‬
‫وارد صفحۀ بدخشان شده‌ام که مملکت افغانستان را از تصرف دولت انگلیس کشیده‪،‬‬
‫نگذارم که ملت اسالم محکوم نصاری شود‪ .‬پس شما مرا جانب کابل راه داده‪ ،‬به پول و‬
‫مال و دلیران رجال‪ ،‬امداد خواهید کرد‪ .‬و او جواب داد که توان مخالفت دولت انگلیس‬
‫را ندارم که شما را راه دهم و با دولت بزرگ بستیزم‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان از این‬
‫جواب دور از صواب او‪ ،‬دوباره مکتوب فرستاده پیام داد که‪ :‬چون از نامۀ شما حمایت‬

‫‪ .1‬اصغا‪ ،‬به معنی گوش‌دادن‬

 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪310‬‬

‫نصاری ظاهر می‌گردد‪ ،‬مجبورم که با شما از راه جهاد و عناد پیش آیم‪.‬‬
‫خالصه هرچند از این‏گونه پیامات و الزامات برای او نوشت‪ ،‬نتوانست که روی دلش‬
‫را جانب خود کند‪ .‬پس ناچار هزار رقعه به یک عبارت مرقوم فرمود که‪ :‬ای مردان ملت‬
‫اسالم! عازم بلخ شده وارد ُرستاق گشته‌ام و میر سلطان‌مرادم نمی‌گذارد که به شما پیوسته‪،‬‬
‫به یاری خداوند و مددکاری دلیران نیرومند اسالم‪ ،‬سپاه ملت نصاری را از مملکت بیرون‬
‫کنم‪ ،‬و رقعات [را] به شخصی سپرده‪ ،‬لباس درویش بپوشانید و تعلیم کرد که رقعات را‬
‫در معابر و مساجد و اقامت‏گاه عساکر‪ ،‬پراکنده بیفکند تا مسلمانان از مطالعة آن‏ها مؤثر‬
‫گشته‪ ،‬سلطان مراد را مکافات عمل دهند‪ .‬و هم در این هنگام سردار محمدسرور خان و‬
‫سردار محمداسحق خان پسران امیر محمداعظم خان مرحوم و سردار عبدالقدوس خان‬
‫بن سردار سلطان‌محمد خان مغفور که به نامه و امر سردار عبدالرحمان خان ‪ -‬چنان‏چه‬
‫مذکور گشت ‪ -‬از سمرقند راه بلخ برگرفته بودند‪ ،‬وارد خاک بلخ شده‪ ،‬جنرال غالم‌حیدر‬
‫خان وردک که به امر امیر محمدیعقوب خان به حکومت ترکستان‪ ،‬قیام و اقدام داشت‬
‫و از طرف خود‪ ،‬قادر خان قزلباش را در شبرغان و غالم محی‌الدین خان ناصری را در‬
‫سرپل و محمدسرور خان را در آقچه‪ ،‬مأمور حکومت کرده بود‪ ،‬از ورود سرداران مذکور‬
‫آگاه گشته‪ ،‬سه‏‌هزار تن از سواران قزلباشیه و غیره را امر کرد که مخفیانه رهسپار شده‪،‬‬
‫ایشان را دستگیر کنند‪ .‬اما؛ سرداران واال شأن خبر یافته‪ ،‬قبل از آن‏که دچار سواران مأمورة‬
‫جنرال غالم‌حیدر خان شوند‪ ،‬از بلخ رو برتافته‪ ،‬جانب شبرغان شتافتند و از بین راه‬
‫مکتوبی به قادر خان فرستاده‪ ،‬از توجه خود به وی آگهی دادند و از قفای این نامه‪ ،‬اسپ‬
‫رانده‪ ،‬پاسی از شب گذشته‪ ،‬چون به قرب شبرغان رسید‪ ،‬سردار محمدسرور خان قصد‬
‫درآمدن شهر کرده‪ ،‬سردار محمداسحق خان و سردار عبدالقدوس خانش مانع گردیده‪ ،‬او‬
‫به ایمای قضا‪ ،‬ملتفت منع آن دو تن نشده‪ ،‬با یک تن شربت علی نام خادمش‪ ،‬راه دخول‬
‫به جانب شهر برگرفته دق‌الباب کرد‪ ،‬و در جواب از سوال دربان گفت‪ :‬نامه‌ای از جنرال‬
‫غالم‌حیدر خان برای قادرخان حاکم آورده‌ام و چون دربان در را گشوده‪ ،‬وی داخل شد‪،‬‬
‫حاجبش شناخته‪ ،‬بگفت که از چه مغالطه نموده‪ ،‬به شهر درآمدی؟ او ما فی‌الضمیر خویش‬
‫مکشوف داشته‪ ،‬دربانش مانع گشته‪ ،‬گفت‪ :‬از این جا که آمده‌ای برگرد که حاکم محبوست‬
‫خواهد کرد‪ ،‬و هم اگر حال باز گشته‪ ،‬فردا بیایی‪ ،‬من و مردم شهر پذیره خواهیم نمود‪.‬‬
‫و سردار محمدسرور خان که از ورود سردار عبدالرحمان خان در نواحی بدخشان خبر‬
‫داشت‪ ،‬گفتار دربان را وقعی نگذاشته‪ ،‬به عزم مالقات‌قادر خان حاکم راه برداشت و چون‬
‫به نزد او رسید‪ ،‬در حال محبوسش کرده‪ ،‬به دست یک تن از کرنیالن سوارة نظام سپرده‪،‬‬
‫امر کرد که با سواره‌ای که در تحت رایت دارد‪ ،‬از راه دشت ارژنه‪ ،‬به قسمی که کسی‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪311‬‬

‫نداند‪ ،‬در مزار شریفش رساند‪ ،‬و کرنیل موصوف از بین راه کس نزد جنرال غالم‌حیدر‬
‫خان فرستاده‪ ،‬از این امر آگاهش کرد و او با دیگر کارگزاران امیر محمدیعقوب خان که در‬
‫اهم امور امضا کردند که مبادا مردم‬‫مزار شریف بودند‪ ،‬کنکاش کرده‪ ،‬قتل آن مظلوم را از ّ‬
‫اطراف‪ ،‬از تراکمه و اوزبکیه و غیره از رسیدن او در شبرغان خبر یافته‪ ،‬فتنه برانگیزند‪.‬‬
‫پس جنرال غالم‌حیدر خان‪ ،‬رضوان نامی از خدام خود را با یک تن از ندیمان غالم‬
‫محی‌الدین خان حاکم سرپل مأمور نمود که سردار محمدسرور خان را به قتل رسانند و‬
‫هر دو تن رفته سر او را بریده‪ ،‬تنش را در «ده‌دادی» به زیر دیواری کرده‪ ،‬سرش را جهت‬
‫اثبات اقدام شان بدین کار ناسزاوار‪ ،‬نزد جنرال غالم‌حیدر خان حاضر کردند و سردار‬
‫محمداسحق خان با سردار عبدالقدوس خان‪ ،‬هم‏چنان که از شبرغان راه برگرفته بودند‪ ،‬بی‬
‫آن‌که از سردار محمدسرور خان خبری گرفته‪ ،‬از حالش مفهوم شوند‪ ،‬روی به سوی میمنه‬
‫نهادند و دالور خان والی میمنه آگاه گردیده‪ ،‬مردم تراکمه را امر کرد که هر دو تن سردار‬
‫را گرفتار سازند‪ ،‬و ایشان از حکم دالور خان سر باز زده‪ ،‬گفتند که ایشان عم‌زادگان‬
‫سردار عبدالرحمان خان هستند و شایان نیستند که دست‏گیر و اسیر شوند‪ ،‬بلکه تا جان و‬
‫توان داشته باشیم طریق خدمت پیش گرفته‪ ،‬رشتۀ اطاعت ایشان را بر ذمت خویش نهیم؛‬
‫چنان‏چه مطابق گفتار خود‪ ،‬دوهزار خانوار به دور هر دو سردار جمع آمدند و دالور خان‬
‫والی میمنه که خیال دستگیر کردن هر دو تن سردار را در دل داشت‪ ،‬از عزم و ارادة خود‬
‫مأیوس گشته‪ ،‬ایشان را به رفتن هرات ترغیب و تحریض نمود‪ ،‬به امید این که سردار‬
‫محمدایوب خان دست‏گیر شان کند؛ چنان‏چه هر دو تن جانب هرات رهسپار شدند‪.‬‬
‫و مقارن این حال جنرال غالم‌حیدر خان‪ ،‬سر بریدة سردار محمدسرور خان مرحوم‬
‫را دیده‪ ،‬به سلطان‌مراد خان میر قطغن نامه فرستاد که یا سردار عبدالرحمان خان را به مثابة‬
‫سردار محمدسرور خان به قتل رساند و یا دستگیر و محبوسش کرده‪ ،‬روانۀ مزار شریف‬
‫نماید‪ .‬و او پاسخ داد که سردار مذکور در بدخشان و از دست تغلب من بیرون است‪.‬‬

‫ذکر فرستادن انگلیسان مستوفی حبیب‌اهلل خان را در هند و فرار کردن سردار‬
‫محمدهاشم خان‬
‫در خالل احوال مذکوره‪ ،‬میرزا حبیب‌اهلل خان مستوفی‪ ،‬از قتل سردار محمدسرور‬
‫خان به دست جنرال غالم‏حیدر خان و نامۀ مودت‏ختامۀ سردار عبدالرحمان خان که به‬
‫انگلیسان ‪ -‬چنان‏چه مذکور شد ‪ -‬فرستاده بود‪ ،‬آگاه گشته و میل انگلیسان را به دوستی‬
‫سردار موصوف دیده و دانسته‪ ،‬به ذریعة مکتوب جنرال محمدجان خان و عبدالقادر خان‬
‫وردک و تاجیک را خبر داده‪ ،‬سفارش و تأکید کرد که می‌باید به رغم سردار عبدالرحمان‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪312‬‬

‫خان که انگلیسان با او راه مراوده پیش گرفته‪-‬اند‪ ،‬کمر همت و مردانگی بربسته‪ ،‬سدّ راه‬
‫سپاه انگلیس شوید که اگر از قندهار‪ ،‬جانب کابل رهسپار شود‪ ،‬کامیاب نگردد‪ ،‬و این نامه‬
‫را انگلیسان به صرف بیست‏هزار روپیة کله‌دار به دست آورده‪ ،‬برای الزام میرزا حبیب‌اهلل‬
‫خان و نیز برای این که از این امر‪ ،‬خبر دوستی دولت انگلیس با سردار عبدالرحمان خان‬
‫سمر و منتشر شده‪ ،‬به وی برسد‪ ،‬سردار ولی‌محمد خان و سردار محمدیوسف خان و‬
‫سردار محمدهاشم خان و سردار محمدابراهیم خان و سردار عبداهلل خان را در مجلسی‬
‫که برای این کار آراسته بودند خواسته‪ ،‬مکتوب مذکور میرزا حبیب‌اهلل خان را در میان‬
‫انداختند و او از نوشتة آن انکار و بر مهر خود اقرار کرده‪ ،‬به مواجهة سرداران که در‬
‫مجلس حاضر بودند‪ ،‬ملزم گشت‪ .‬و انگلیسان پس از الزام‪ ،‬او را محبوس کرده‪ ،‬از قفای‬
‫امیر محمدیعقوب خان در هند فرستادند‪ ،‬و شبانه محافظ به دور خانة سردار محمدهاشم‬
‫خان نیز که با میرزای مذکور انباز و در مشورت هم‏راز بود گماشتند‪ ،‬و او از مشاهدة‬
‫این امر و هم از سبب حکومت سردار ولی‌محمد خان به کابل که در طبیعتش ناگوار‬
‫بود اندیشناک شده‪ ،‬عزم فرار جزم کرد و به بهانة مهمانی که قبل بر این نیز چند دفعه‬
‫افسران سپاه انگلیس را دعوت ضیافت کرده بود‪ ،‬فرش و ظرف در باغ امیر شیرعلی خان‬
‫مرحوم که در بینی‌حصار واقع است فرستاده‪ ،‬سران لشکر انگلیس را به وعدة فردا در‬
‫آن‏جا به مهمانی دعوت کرد‪ ،‬و خودش در این روز از شهر رو به باغ مذکور نهاد و در‬
‫راه با کریچتی نام انگلیس مالقی گشته‪ ،‬او را نیز وعدة فردا در باغ مزبور خواسته‪ ،‬پس‬
‫از پذیرفتن و وعده دادن او به ارادة این که چیزی از وی بستاند‪ ،‬گفت‪ :‬گرو بدهید که‬
‫مبادا نیایید‪.‬‬
‫و او تفنگچة شش لوله‌ای که با خود داشت به رسم گروگان به سردار محمدهاشم‬
‫خان داده‪ ،‬راه خویش پیش گرفت و سردار محمدهاشم خان داخل باغ شده‪ ،‬شب هنگام‬
‫با سردار عبداهلل خان بن سردار سلطان‌احمد خان مرحوم راه فرار جانب «چکری» اختیار‬
‫نمود و در بین مردم احمدزایی درآمده‪ ،‬از آن‏جا به غزنین که هنوز دولت انگلیس تصرفش‬
‫نکرده بود رفته‪ ،‬رحل اقامت انداخت‪.‬‬

‫ذکر توجه سپاه انگلیس از قندهار جانب کابل به سرداری سردانلد استوارت‬
‫و مقارن وقایع مذکوره جنرال سردانلد استیوارت به عزم استظهار لشکر انگلیس که در‬
‫کابل و از ازدحام غزات اندیش‌ناک بود‪ ،‬از قندهار با سپاه گران روی به سوی کابل نهاد‬
‫و پنج‏صد تن از غازیان مردم قندهار از راه کنار اردوی او به عزم نهب و غارت مواشی و‬
‫دواب لشکریان انگلیس رهسپار شدند؛ چنان‏چه در هر منزل از گوشه و کنار دست‌بردی‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪313‬‬

‫می‌کردند‪ .‬و از این سوی طوایف افاغنة علی‏خیل و ت ََرکی و اندری از حرکت سپاه انگلیس‬
‫آگاه گشته‪ ،‬قالع و مساکن ایشان را فرو هشته‪ ،‬عیال و اطفال و احمال و اثقال خود را‬
‫از راه افواج انگلیس طرف «زرمت» کشیده به یک سوی کردند‪ ،‬و مردان ایشان با آهنگ‬
‫غزا در جلگای «ایرکتو» فراهم شده‪ ،‬به اتفاق مردم و زیری و سلیمان‌خیل و غیره سر راه‬
‫بر لشکر انگلیس تنگ گرفتند و در حین وصول سپاه انگلیس در موضع مدفن مال نوح‬
‫که هنوز به منزل نانی نرسیده‪ ،‬سرگرم رهنوردی بودند که غازیان حمله‌ور گشتند و با‬
‫انگلیسان درآویختند و جنگ سخت روی داده بسیار تن از غازیان درجة شهادت یافته‪،‬‬
‫در آخر کار هزیمت یافتند و انگلیسان قدری راه تعاقب کرده‪ ،‬بازگشتند‪ ،‬و روز دیگر‬
‫در موضع «ارزو و شالیج» نیز محاربه رخ داده‪ ،‬بسیاری از غزات‪ُ ،‬کشته و رهسپار بهشت‬
‫جاوید شدند و سپاه انگلیس‪ ،‬مظفر و منصور وارد غزنین گردیده‪ ،‬بالدرنگ آهنگ کابل‬
‫کردند‪.‬‬
‫و مقارن این حال غالم‌حیدر خان جنرال چرخی با حشر و ازدحام تام از چرخ روی‬
‫‪1‬‬

‫جهاد جانب کابل نهاده‪ ،‬وارد چار‌آسیاب شد و با دوصد تن از سپاهیان نظام انگلیس که‬
‫جهت امری از کابل در آن‏جا رفته بودند درآویخته و از پیش برداشته‪ ،‬در قلعة محمدعمر‬
‫خان درآورده‪ ،‬به تنگنای محاصره انداخت و جنرال سرفریدرک‌رابرتس آگاه گردیده‪ ،‬با‬
‫سپاه کینه‌خواه از لشکرگاه شیرپور بیرون شده‪ ،‬از راه بینی‏حصار رهسپار چارآسیاب گشت‬
‫و از شیرپور تا آن‏جا به فاصلة هر میلی ده و بیست تن از پیادگان نظام را امر ایستادن کرده‪،‬‬
‫خود با بقیة سپاه که از تقسیم راه‪ ،‬زیاد ماند‪ ،‬وارد چارآسیاب شد و با غازیان درآویخته‪،‬‬
‫از جانبین فروان خون ریخته گشت و در پایان کار‪ ،‬غزات را پای ثبات برشکسته‪ ،‬پشت‬
‫به جنگ دادند و سرفریدرک رابرتس‪ ،‬فتحیاب گردیده‪ ،‬محصورین را از قلعه محمدعمر‬
‫خان بیرون کشیده‪ ،‬مراجعت کرد و چون وارد شیرپور شد‪ ،‬جنرال سردانلد استیوارت نیز‬
‫با سپاهی که همراه داشت وارد گردیده‪ ،‬باعث قوت و نیروی انگلیسان مقیم کابل شد؛‬
‫چنان‏چه از اندیشة حمله و یورش غازیان که در دل داشتند‪ ،‬آسوده خاطر گشتند‪.‬‬

‫ذکر سرگذشت سردار عبدالرحمان خان پس از قتل سردار محمدسرور خان‬

‫در خالل صادرات‪ 2‬و واقعاتی که مذکور شده آمد‪ ،‬سردار رفیع‌مقدار عبدالرحمان‬
‫خان‪ ،‬نامه‌ای به میر بابا بیک که روانة فیض‌آباد بدخشانش فرموده بود نگار داده‪ ،‬تکلیف‬
‫مراجعتش در نزد خود نمود که به معاونت و همدستی همدیگر با میر قطغن و مردمش که‬
‫‪ .1‬تحریر ذات سمات خود اعلی‌حضرت‪ :‬چرخ طرف جنوبی کابل به مسافت کروه موضع است‪ .‬چنان‏چه موالنا‬
‫یعقوب خان چرخی از آن موضع بودند؛ اگر چه مدفن مبارکه در ختالن‪ ،‬حال مشهور به کوالب می‌باشد؛ اما مسقط‬
‫الرأسشان الحال در چرخ زیارتگاه مشهور اشت‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬اتفاقات ‪ -‬وقایع ‪ -‬رویدادها‪.‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪314‬‬

‫پا از راه یاری اهل اسالم باز داشته‪ ،‬دست به اسباب مخالفت گماشته است‪ ،‬درآویخته‪ ،‬یا‬
‫او را با خود مددکار سازند و یا دمار از روزگارش برآرند‪ .‬و او در پاسخ معروض داشت‬
‫که‪ :‬اگر سردار واالتبار رهسپار فیض‌آباد شده‪ ،‬خود را به مردم نشان داده‪ ،‬بعد باهم روی‬
‫به سوی عالقۀ قطغن نهاده‪ ،‬مرحله پیمای منزل مقصود شوند نیکوتر خواهد بود‪ ،‬زیرا که‬
‫مردم از مشاهدة ذات خجسته صفات سردار واالتبار نیرومند شوند‪.‬‬
‫و سردار عبدالرحمان خان بر طبق نوشتة او میر محمدعمر خان را که خودش به‬
‫حکومت ُرستاق گماشته بود‪ ،‬با چندی دیگر از بزرگان و دوهزار سوار همراه گرفته‪،‬‬
‫رهنورد فیض‌آباد شده‪ ،‬در موضع «ارگو» درنگ کرد و در آن‏جا شبی شخصی نیم برهنۀ‬
‫دیوانه‌نمای حاضر آمده‪ ،‬خواست که نزد سردار واالتبار شود‪ ،‬اما؛ چون او در خواب بود‪،‬‬
‫دربان او را منع کرده‪ ،‬خودش سردار واالمقدار را بیدار کرده‪ ،‬حال را مکشوف نمود‪.‬‬
‫بعد آن شخص را طلبیده‪ ،‬مکشوف افتاد که نامه‌ای از مرد بازرگان افغانی با خود دارد؛‬
‫چنان‏چه نامه را گشوده‪ ،‬دید که نوشته است که‪ :‬میر بابا بیک با منشی خویش و بزرگان‬
‫بدخشان باهم پیمان نهاده و قرار داده‌اند که سردار نیکو رفتار را دستگیر کرده‪ ،‬به کارکنان‬
‫دولت انگلیس سپارند که شاید از این رهگذر حکومت بدخشان و ُرستاق به خود ایشان‬
‫جاوید برقرار ماند‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان از این امر پریشیده‪ 1‬خاطر گشته‪ ،‬شب را‬
‫به اندیشه و فکر به سر برده‪ ،‬بامدادان میر محمدعمر خان و بزرگان ُرستاق را که در لشکر‬
‫حاضر بودند‪ ،‬نزد خود خواسته‪ ،‬مشورت طلبید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫و ایشان پس از مطالعۀ نامۀ مذکوره گفتند که‪ :‬الحق میر بابا بیک شخص نکوهیده‬
‫شکی نیست که این امر راست باشد‪ .‬این را گفته و از جمله میر‬ ‫خصا ِل بد افعالی است‪ّ .‬‬
‫محمدعمر خان بنابر عداوتی که با میر بابا بیک داشت‪ ،‬از رفتن فیض‌آباد سر باز زده سردار‬
‫عبدالرحمان خانش رخصت مراجعت ُرستاق داد که آن‏جا رفته‪ ،‬مواظب حفاظت شهر و‬
‫اطراف باشد و عبداهلل خان را با او همراه کرده‪ ،‬در خفا القا نمود که از کردار و گفتار و‬
‫رفتار او غافل نبوده‪ ،‬آگهی دهد‪.‬‬
‫و خودش راه فیض‌آباد برگرفته‪ ،‬در کوه «زرگان» میر بابا بیک با شش هزار سوار از‬
‫راه پذیره نزدیک سردار واالتبار رسیده‪ ،‬او سوران رکابش را امر ایستادن فرموده خود‬
‫بر اسپ مهمیز زد‪ ،‬و همراهانش را گفت که اگر میر بابا بیک و سورانش مرتکب امر‬
‫خصمانه شوند‪ ،‬ایشان دلیرانه به مدافعه گرایند‪ .‬ا ّما؛ میر مذکور روش آدمانه به تقدیم‬
‫رسانیده‪ ،‬دوستانه با سردار واالتبار مالقی شد‪ .‬بعد سردار ستوده اطوار مطمئن‌خاطر گشته‪،‬‬
‫سوارنش را که باز داشته بود‪ ،‬به اشارت پیش خواسته‪ ،‬به اتفاق میر بابا بیک و سوارنش‬
‫‪ .1‬پریشیده‪ ،‬به معنی پریشان‪ .‬ک‬
‫‪ .2‬نکوهیده‪ ،‬به معنی زشت‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪315‬‬

‫رهنورد وادی مقصود گردید‪ ،‬و سواران میرموصوف را گفت که شنیده‌ام که شما با صلوب‬
‫و سلیقۀ مرغوب اسپ می‌تازید‪ .‬می‌خواهم اسپ تاختن شما را مشاهده کنم و ایشان از‬
‫گفتۀ سردار شجاعت دثار‪ ،‬مشغول تازیدن شده‪ ،‬همراهان سردار ستوده کار به اشارة او که‬
‫به لفظ افغانی فرمود‪ ،‬میر بابا بیک را در میان گرفته‪ ،‬سرگرم راه پیمایی و تماشای اسپ‬
‫دوانی شدند‪ ،‬و چون به قرب فیض‌آباد رسیدند‪ ،‬سواران سردار رفیع مقدار به امر او داخل‬
‫شهر گردیده‪ ،‬سی تن به حفاظت دروازه قیام ورزیدند‪.‬‬
‫و در روز چهارم ورود سردار عبدالرحمان خان به فیض‌آباد‪ ،‬نامه‌ای از جنرال‬
‫غالم‌حیدر خان وردک به میر بابا بیک رسید که چرا او را دستگیر کرده‪ ،‬در مزار نفرستاد‬
‫‌شست‪ .‬و هم نامه‌ای‬ ‫تا به مثابۀ عم‌زاده اش سردار محمدسرور خان‪ ،‬دست از جهان می ُ‬
‫از امیر بخارا با خلعت و چهار اسپ زین و ستام‪ 1‬طال به وی رسید که جنرال غالم‌حیدر‬
‫خان از هواخواهی با من پیمان کرده است که والیت بلخ را ضمیمة مملکت سلطنت بخارا‬
‫کند‪ .‬بنابر آن می‌باید که سردار عبدالرحمان خان را دست بسته نزد او بفرستید‪ ،‬و نیز چون‬
‫او از دولت روس فرار کرده است‪ ،‬قتلش موجب قصاص نخواهد شد‪.‬‬
‫و میر بابا بیک از این ترغیبات غرض‌جویا ِن نکوهیده سمات‪ ،‬به طمع مال و جاه‪،‬‬
‫مردم بدخشان را به سوی ضاللت اغواکردن آغاز نمود و روزی سردار عبدالرحمان خان‬
‫را تکلیف شکار کبک کرده‪ ،‬او نخست اظهار نمود که با من قرار داده‌اید که لشکر فراهم‬
‫کرده‪ ،‬رهسپار تنبیه و تهدید سلطان‌مراد شوید‪ ،‬نه این‏که صیادم پنداشته‪ ،‬به شکارگاه برید‪.‬‬
‫و او که صندوقهای کارطوس تفنگ را با سردار دیده خیال طال کرده بود‪ ،‬گفت‪ :‬تا بیست‬
‫هزار طال نباشد‪ ،‬مردم فراهم نشوند‪ .‬و سردار که در این وقت زیاده بر هزار طال نداشت‬
‫فرمود که‪ :‬پولی که با خود دارم برای صرف محاربه با دولت انگلیس نگاه داشته‌ام و‬
‫لشکری که محض همراهی به قسم رشوت پول بخواهد‪ ،‬به کار ندارم‪ ،‬و اینک ده‌هزار تن‬
‫از مردم قطغن و ده‌هزار از ُرستاق با من در امر غزا اتفاق کرده و حاضرند و آن‌گاه که وارد‬
‫کابل شوم هزاران تن از غزات افغان‪ ،‬معین و یاورم خواهند شد‪ .‬این را گفته بعد به تهیة‬
‫اسباب شکار می‌پرداخت‪ .‬و در این حال بعضی از بدخشیانیان به او خبر داد [ند] که میر‬
‫بابا بیک با منشی خود و بزرگان دیگر قرار داده است که در شکارگاه به قتلت رساند‪ ،‬و‬
‫سردار عبدالرحمان خان هیچ در خاطر نیاورده‪ ،‬با سی تن از همراهانش و میر بابا بیک رو‬
‫به شکارگاه نهاد و همراهان خویش را تعلیم کرد که هر وقت دهن تفنگ جانب میر بابا‬
‫بیک کند‪ ،‬ایشان نیز به گشودن تفنگ پردازند‪ .‬و آن‌گاه که به دامنة کوه رسیدند‪ ،‬پنج‏صد‬
‫تن سوار دیگر نیز به سردار عبدالرحمان خان پیوسته‪ ،‬به کوه بر شدند و به شکاری دچار‬
‫‪ .1‬ستام به معنی لجام و راق اسپ‪ .‬ک‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪316‬‬

‫نگشته‪ ،‬میر بابا بیک را سردار واالتبار مخاطب نموده فرمود که شنیده‌ام قصد آن داری‬
‫که مرا گرفته به انگلیسان سپاری‪ .‬پس موقعی بهتر از این نیست که آن چه در دل داری‬
‫به جای آری این را گفته دهن تفنگ بر سینه او نهاده‪ ،‬و همراهانش نیز به تعلیمی که‬
‫کرده بود‪ ،‬تفنگ‌ها بر روی دست گرفته‪ ،‬دهن‌های آن‏ها را جانب پیادگان میر بابا بیک که‬
‫آثار جنگ از گونة حال ایشان هویدا بود کردند‪ ،‬و پیادگان او فریاد زده‪ ،‬گفتند‪ :‬دست از‬
‫قتل ما باز دارید‪ ،‬زیرا که میر بابا بیک را بی آن که خواسته باشیم شما او را بر ما تسلط‬
‫داده‌اید‪ ،‬و سردار واالتبار به همین قدر فریاد و زاری آنان اکتفا کرده‪ ،‬باهم گرگ و میش‌آسا‬
‫مراجعت کردند‪.‬‬
‫و بعد از سه روز‪« ،‬ایشان عزیز خواجه» به امر سردار خجسته کردار‪ ،‬میر بابا بیک‬
‫را خبر داد که برای صحبت نزد او شود و او با سه‌صد تن به منزل سردار عبدالرحمان‬
‫خان که در ارگ بود آمده‪ ،‬دربانش از درآمدن باز داشته‪ ،‬گفت که‪ :‬دیگران را رخصت‬
‫مراجعت داده‪ ،‬با سی تن داخل ارگ و منزل سردار شود‪ .‬و او برآشفته‪ ،‬افغان را عموم ًا‬
‫دشنام گفته‪ ،‬همراهانش را امر کرد که ارگ را به تغلب متصرف شوند؛ چنان‏چه روی‬
‫ستیز جانب دروازه‌بانان نهاده‪ ،‬دروازة اول را به قهر متصرف شدند و دربانان گریخته‪،‬‬
‫دروازة دوم را بربسته‪ ،‬یکی از خدام سردار واالتبار‪ ،‬او را از روداد این امر خبر داد‪ ،‬و‬
‫او که بدون سالح با لباس استراحت نشسته بود و بدون از یک میل تفنگچة شش لوله‬
‫دیگر چیزی با خود نداشت‪ ،‬جانب دروازة شده‪ ،‬دید که تقریب ًا پنج هزار تن مرد مسلح‬
‫به آهنگ نبرد بیرون دروازه استوار ایستاده‌اند‪ .‬بعد از کثرت رجال‪ ،‬قتال را محال دانسته‬
‫با همراهان و خادمان خویش فرمود که من بیرون شتافته‪ ،‬داخل جمعیت ایشان شوم‪ ،‬و‬
‫اگر پیش از آنکه مرا بشناسند‪ ،‬میر بابا بیک را به چنگ آوردم‪ ،‬جان به سالمت خواهیم‬
‫برد‪ ،‬و اگر کشته شدم شما مختارید که جنگ کنید و یا درنگ نمایید‪ .‬این را گفته‪ ،‬بیرون‬
‫شتافت و هجوم آورندگان میر بابا بیک او را نشناخته‪ ،‬از میان ایشان عبور کرد و به قفای‬
‫میر بابا بیک رسیده‪ ،‬چنگ زده‪ ،‬از گریبانش بگرفت تفنگچه را با خود داشت‪ ،‬به شقیقه‌اش‬
‫گذاشته‪ ،‬گفت که‪« :‬افغانی را که دشنام می‌دادی‪ ،‬اینک حاضر است‪ .‬می‌باید از جان خود‬
‫اندیشیده‪ ،‬شمیشر را بیندازی‪ ،‬و االّ از ضرب گلولة تفنگچه در حال هالک خواهی شد»‬
‫و او فریاد زده زبان به البه گشوده‪ ،‬گفت که‪« :‬تفنگچه از شقیقه‌ام بردار‪ .‬بعد شمشیرم‬
‫را بیندازم»‪ .‬سردار عبدالرحمان خان زاری و الحال او را نپدیرفته‪ ،‬گریبانش را سخت به‬
‫پیچید تا که مجبور گشته‪ ،‬شمشیر خود را بینداخت‪ .‬بعد سردارش به زبان عتاب فرمود‬
‫که پیادگان خود را از ارگ امر بیرون شدن کند و او اجرای امر سردار واالتبار را نموده‪،‬‬
‫سردارش فرمود که شما را از راه دوستی به منزل خود دعوت کردم‪ ،‬شما از چه رفتار‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪317‬‬

‫مخالفانه نمودید؟‬
‫و پس از انجام این کالم‪ ،‬بدخشانیان را مخاطب ساخته‪ ،‬فرمود که امدادم می‌کنید و‬
‫یا طریق این امیر می‌سپارید؟ ایشان پذیرای ادای خدمت سردار با اقتدار شده‪ ،‬رخصت‬
‫مراجعت یافته‪ ،‬جانب مساکن خود شتافتند‪ .‬بعد سردار عالی مقدار‪ ،‬میر بابا بیک را‬
‫برداشته‪ ،‬با ده سوار برده‪ ،‬به عیالهای او سپرد و شب را در خانة او به سر برده‪ ،‬بامدادان به‬
‫ارگ فیض‌آباد بازگشت و ایشان میر محمدعمر را که با میر بابا بیک راه مخالفت می‌پیمود‪،‬‬
‫از طریق اصالح طلب فیض‌آباد فرمود؛ چنان‏چه مشارالیه با چهارهزار تن وارد فیض‌آباد‬
‫گشته‪ ،‬در موضع جوزون فرود گردید‪ ،‬بزرگان همراهانش عرض‌پرداز حضور سردار‬
‫عبدالرحمان خان شده‪ ،‬استدعا کردند که برای ارتباط رشتة دوستی اجازت می‌خواهیم‬
‫که با میر بابا بیک مجلس‪ ،‬آراسته‪ ،‬یکدیگر را تحفه و هدیه‌ای بگذاریم‪ .‬و سردار واالتبار‬
‫حاضر آن مجلس باشند‪ .‬و سردار نیکوکردار عرض ایشان را پذیرفته‪ ،‬داخل محفل ایشان‬
‫شده‪ ،‬در بین هر دو میر بنشست‪ ،‬و ایشان یک کله قند بزرگ با چند خوانچه حلویات‬
‫حاضر آورده‪ ،‬پیش روی سردار رفیع‌مقدار نهادند‪.‬‬
‫و پس از انعقاد عهد و پیمان دوستی و اتحاد هر دو میر یکدیگر را خلعت داده‪ ،‬در‬
‫این حال میر بابابیگ‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان را خطاب کرده‪ ،‬گفت که اکنون ما دو تن‬
‫که دست یکی کرده‪-‬ایم‪ ،‬نیروی شکستن این قند بزرگ را داریم که بر شکسته قسمت‬
‫نماییم و سردار عبدالرحمان خان به فراست دریافت که مراد از این کنایة میر بابا بیک خود‬
‫او است‪ .‬پس جواب داد که این امر متعسر بل متعذر است‪ .‬این را گفته امر کرد که آن‬
‫قند را بردارند و دیری نشسته‪ ،‬مضطربانه بیرون شد که مبادا ایشان به مخالفتش برخاسته‪،‬‬
‫مصدر و مرتکب امری نسبت به او شوند‪ ،‬چنان‏چه هرچند ایشان را بر حرکت کردن‬
‫جانب قطغن ترغیب می‌فرمود‪ ،‬ایشان عذر آورده‪ ،‬اهمال می‌نمودند‪.‬‬

‫ذکر تنایج رقعات سردار عبدالرحمان خان‬

‫و در این اوقات رقعات سردار عبدالرحمان خان ‪ -‬که ذکر فرستادن آن‏ها جانب بلخ‬
‫از پیش به شرح رفت ‪ -‬حامل آن‏ها وارد آن‏جا شده‪ ،‬در خفا به مساجد و معابر و فرودگاه‬
‫عساکر پراکنده ساخت و به منصب‏داران لشکر نظام رسیده‪ ،‬به جنرال غالم‌حیدر خان‬
‫وردک خبر دادند که از راه جهاد جانب قطغن و میر سلطان‏مراد رهسپار شویم‪ ،‬زیرا که او‬
‫طریق معاونت دولت انگلیس برگرفته است‪ .‬و جنرال غالم‌حیدر خان از این اظهار افسران‬
‫فوج نظام‪ ،‬سند و بهانة درستی در باب تصرف نمودن والیت قطغن به دست آورده‪ ،‬این‬
‫را نیز در اندیشة خویش جای داد که از رهنورد شدن سپاه بلخ جانب قطغن‪ ،‬سردار‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪318‬‬

‫عبدالرحمان خان خائف شده‪ ،‬مردم بدخشانش دستگیر خواهد کرد‪ .‬پس بدین تصورات‬
‫برادرزادة خود را با پنج فوج پیاده و هزار و دوصد سوار و سی ضرب توپ از بلخ‬
‫جانب قطغن رهنورد ساخت و در کنار دریای قندوز با مردم قطغن مصاف داده‪ ،‬فتحیاب‬
‫شدند‪ ،‬و سه روز بعد از حصول فتح در این جا نیز رقعات سردار عبدالرحمان خان در‬
‫میان لشکر منتشر گشته‪ ،‬میر محمدحسین خان که نائب محمدعلم خانش دو سال پس‬
‫از هزیمت یافتن سردار عبدالرحمان خان در محاربة سال هزار و دوصد و هشتاد و پنج‬
‫هجری که در غزنین وقوع یافت‪ ،‬نزد خود طلبیده امین نظام سپاه ترکستان مأمور فرمود‪ ،‬و‬
‫تا این زمان مشغول و مواظب کار مذکور بود‪ ،‬از مشاهدة نوشته سردار عبدالرحمان خان‬
‫طریق خدمت برگرفته‪ ،‬در مشهد بدخشان فیض رکاب‌بوس حاصل کرد‪ ،‬و سردار نامدار‬
‫از عطای قلمدان خویش و وعدة منصب استیفای مملکت افغانستانش مفتخر و سرافراز‬
‫فرمود‪ .‬و افواج بلخ مظفرانه وارد تالقان گریده‪ ،‬اظهارات ایشان این بود که میر سلطان‌مراد‬
‫را باید از میان برداشت‪ ،‬زیرا که در امر جهاد ترک معاونت سردار عبدالرحمان خان را‬
‫کرده‪ ،‬خواهش او را وقعی نگذاشت و یا تنبیه و تهدیش کرده و با خود یار ساخته بعد به‬
‫اتفاق به عزم جهاد رهسپار کابل شویم‪.‬‬
‫و میر سلطان‌مراد از این اظهار و گفتار سپاه بلخ خوفناک شده‪ ،‬از راه ضراعت به میر‬
‫‪1‬‬

‫بابا بیک و میر محمدعمر نامه فرستاد که سردار عبدالرحمان خان را نزد خود نگاه ندارند‬
‫که لشکر بلخ از عزمی که دارند‪ ،‬زندگی را به من و شما تلخ خواهد کرد‪ ،‬و هم نامه‌ای‬
‫به سردار عبدالرحمان خان فرستاده‪ ،‬دعوت قطغنش نمود‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان که‬
‫از نامه فرستادن او به میر بابا بیک و میر محمدعمر بی‌خبر بود‪ ،‬در حیرت و تعجب افتاد‬
‫که میر سلطان‌مراد‪ ،‬ورود مرا در قطغن رضا نمی‌داد‪ .‬و حال چه باعث خواهد بود که‬
‫راه دوستی برگرفته است؟ و فرستادة او که حامل این نامه بود‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان‬
‫را متفکر و اندیشناک دیده‪ ،‬از نامة میر سلطان‏مراد که به میر بابا بیک و میر محمدعمر‬
‫فرستاده بود آگهی داده‪ ،‬آسوده خاطرش ساخت‪.‬‬
‫چنانچه روز دیگر سردار عبدالرحمان خان راه قطغن برگرفته‪ ،‬میر محمدعمر هم‏عنانش‬
‫گشته‪ ،‬میر بابا بیک تقاعد ورزیده گفت‪ :‬از عقب خواهم آمد‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان در‬
‫باب همراهی نکردن او چیزی نگفته‪ ،‬پنجاه رأس اسپ با زین و ستام و پنجاه میل تفنگ‬
‫از وی برای افغانانی که پی‏هم از شهر سبز آمده‪ ،‬به رکاب سعادت‏انتسابش پیوسته بودند‪،‬‬
‫خواستار شد که از قفا با خود بیاورد و خود سردار واالتبار رهسپار شده‪ ،‬در قلعة خرابة‬
‫جعفر نزول فرمود و هرچندش فرستادة میر سلطان‌مراد ترغیب پیش رفتن کرد‪ ،‬سردار‬
‫‪ .1‬تضرع و زاری‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪319‬‬

‫واالتبار از سبب میر بابا بیک که از عقب رهنورد گردیده‪ ،‬ملحق رکاب ظفر انتسابش شود‬
‫نپذیرفت و در همان‌جا درنگ کرده‪ ،‬پس از شش روز مسموع گشت که میر سلطان‌مراد از‬
‫سپاه بلخ هزیمت یافته‪ ،‬با عیال و اطفالش و میر سابقة «کوالب» از راه فرار رو به جانب‬
‫او رهسپارند‪ .‬و سردار نامدار عبداهلل خان را با چهل سوار به استقبال آنان مأمور فرموده‪ ،‬و‬
‫پس از ورود ایشان هر دو تن را تسلی داده‪ ،‬فرمود که اگر با من از در راستی جاده‌پیمای‬
‫خدمت شوید‪ ،‬آسیب نخواهید دید‪ ،‬و هم به میر سلطان‌مراد گفت که هر وقت صاحب‬
‫مکنت و اقتدار شوم‪ ،‬حکومت قطغن را تفویضت کنم‪ .‬این را گفته‪ ،‬او را با عبداهلل خان و‬
‫شش‏صد سوار در تالقان فرستاد که مردم را از جانب سردار واالتبار اطمینان خاطر دهند‬
‫و خودش از قفای آن‏ها رهسپار شده‪ ،‬پس از دو روز وارد تالقان گشت‪.‬‬
‫و در خالل احوال مذکوره جنرال غالم‌حیدر خان با بقیة لشکر بلخ که از سبب قتل‬
‫سردار محمدسرور خان بر وی شوریده بودند‪ ،‬مقاتله داشت؛ چنان‏چه با یک‏هزار پیاده‬
‫و سه‏هزار سوار و هجده ضرب توپ آتش‏بار‪ ،‬شورشیان را در شهر تخته‌پل انحصار‬
‫نموده‪ ،‬کار را بر ایشان دشوار ساخت‪ ،‬و آخراالمر قلعه‌گیان از فراز بارة حصار فریاد زده‪،‬‬
‫محاصرین التجاء گفتند که‪ :‬ما بغی نورزیده‪ ،‬بلکه برخالف و رغم جنرال غالم‌حیدر‬ ‫ِ‬ ‫به‬
‫خان برخاسته‌ایم که انتقام خون شهزادة خود سردار محمدسرور خان را از وی بگیریم‪ .‬و‬
‫همراهان غالم‌حیدر خان از شنیدن این کالم دست از محاصره کشیده‪ ،‬روی ستیز جانب‬
‫غالم‌حیدر خان نهادند‪ ،‬و او از این معنی فرار اختیار کرده‪ ،‬با دوصد تن از پیروان خویش‬
‫راه مزار شریف پیش گرفت و لشکری که با خود او تا این وقت مشغول محاصره بودند‪،‬‬
‫تعاقبش نموده‪ ،‬نگذاشتند که داخل مزار شود چنان‏چه از معبر «آبدو» از نهر جیحونش‬
‫گذرانیده‪ ،‬مراجعت کردند و عیال و اطفال و اموالش را اسیر و تاراج کردند و خود او در‬
‫بخارا رفته‪ ،‬پس از دیرگاه به دست روسیان کشته و تباه گشت‪.‬‬
‫و پس از گریختن او سپاه نظام مزار و تخته‌پل‪ ،‬دو تن از منصب‏داران افواج متعلقة‬
‫سابقة سردار عبدالرحمان خان را که تا این وقت در زندان محبوس بودند‪ ،‬بیرون کشیده‪،‬‬
‫به افسری خودها برداشتند‪ .‬و هم‏چنین افواج مقیمة شبرغان و سرپل و آقچه و قطغن‬
‫از این ماجرا آگاه گشته‪ ،‬افسرانی را که جنرال غالم‌حیدر خان گماشته بود‪ ،‬تمام اسیر‬
‫کرده در غل و زنجیر انداخته‪ ،‬مال و منال ایشان را دستخوش تاراج ساختند‪ ،‬و از جمله‪،‬‬
‫افسران افواج قندوز گریخته دستگیر نشدند‪ ،‬و برادر غالم‌حیدر خان خود را به ضرب‬
‫گلوله هالک ساخته‪ ،‬سپاه و اتوابی که در تحت رایتش بودند‪ ،‬از راه اطاعت به سردار‬
‫عبدالرحمان خان که با هشت‏هزار تن مرد پیکار‪ ،‬از مردم ُرستاق و کشم بدخشان‪ ،‬وارد‬
‫تالقان شده بود پیوستند‪ ،‬و او از این امر شکفته خاطر گشته‪ ،‬مالطفت نامه‌ای با عبداهلل‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪320‬‬

‫خان نزد سپاه مقیم قندز فرستاد که ایشان را نوید نوازش از جانب واال جوابش داده‪،‬‬
‫آسوده‌خاطر سازد‪ .‬و خود سردار رفیع‌مقدار‪ ،‬جهت تهیة علوفه و پول‪ ،‬چندی در تالقان‬
‫درنگ فرمود‪ ،‬و افواج ُقندز از وصول‏نامة سردار نامدار‪ ،‬خرسند شده‪ ،‬خیرات بسیار صرف‬
‫فقرا کردند و تهنیت‌نامه‌ای عریضه‌آسا به سردار واالمرتبت فرستاده‪ ،‬پیام دادند که‪ :‬به یقین‪،‬‬
‫خداوند بی‌مانند‪ ،‬یار و مددگار اهل اسالم است که روی دل سردار سعادت‏اطوار را جانب‬
‫این وال کرده است که مردم مملکت افغانستان و ترکستان متعلقة آن را از پایمال نمودن‬
‫ملت بیگانه ایمن نماید‪.‬‬
‫و پس از وصول این عریضه به شرف مطالعة سردار خجسته کردار‪ ،‬دو روز دیگر‬
‫به انتظار ورود میر بابا بیک که در فیض‌آباد باز مانده بود‪ ،‬توقف در امور نمود و چون‬
‫او نیامد‪ ،‬منشور کرد که از چه در ورودش به اردوی ظفر شکوه‪ ،‬مکث روی داده است؟‬
‫و او در جواب معروض داشت که اکنون که تمامت سپاه‪ ،‬ملتزم رکاب نصرت همراه‪،‬‬
‫گردیده‌اند‪ ،‬به رکاب واال پیوستن من لزومی ندارد‪ .‬و سردار شجاعت‌دثار برآشفته‪ ،‬دو باره‬
‫نگار داد که اگر او نیاید‪ ،‬الجرم خود بدان سو رهسپار شوم‪ .‬و او به صوابدید ندیمانش که‬
‫مبادا گرفتار نکبت شده‪ ،‬مال و منالش به غارت رود‪ ،‬با شش‌هزار تن وارد تالقان گردیده‪،‬‬
‫مالزم رکاب سردار ستوده آداب گشت‪.‬‬
‫چنانچه روز دیگر او و میر محمدعمر و میر سلطان‌مراد را با غیره بزرگان آن بالد‬
‫نزد خود طلبیده‪ ،‬خواهش معاونت به پول و علوفه از ایشان کرد و فرمود که چون اراده‬
‫غزا دارم‪ ،‬می‌باید بزرگان این والیت به اندازة توان و طاقت معاونتم کنند و هر خانه یک‬
‫رأس گوسپند با یک جوال گندم یا جو حاضر آورد‪ .‬این را گفته‪ ،‬وعدة جواب را به فردا‬
‫نهاده همه را رخصت بیرون شدن از مجلس داد‪ ،‬و از سردار محمداسحق خان به ذریعة‬
‫مکتوب‪ ،‬گزارش حال پرسید که پس از رهسپار شدنت جانب میمنه و از آن‏جا عزم هرات‬
‫کردن احوال ندارم که چگونه و در کجا روز به سر می‌برید و در هر جا که باشید‪ ،‬وارد‬
‫مزار شریف شده‪ ،‬مشغول انتظام آن مقام شوید و این نامة سردار عبدالرحمان خان در‬
‫دشت «اندخود» به سردار محمداسحق خان که از نواحی میمنه روی به مزار نهاده بود‬
‫رسیده‪ ،‬سه روز پس از وصول نامة سردار عبدالرحمان خان داخل مزار گشته‪ ،‬از ورود‬
‫خود و عدم علوفة آن‏جا نیز خبر داد و میران و بزرگان بدخشان که وعدة جواب فردا داده‬
‫شده بودند‪ ،‬نزد سردار عبدالرحمان خان حاضر آمده‪ ،‬اظهار کردند که چون شما از راه‬
‫حمایت ملت اسالم‪ ،‬وارد این مقام گردیده‪ ،‬عزم آن دارید که دست تصرف ملت بیگانه‬
‫را از ما باز دارید‪ ،‬سه لک روپیه آماده کرده‪ ،‬زیاده بر آن نیز حتی‌الوسع و االمکان به مال‬
‫و جان مضایقه روا نداریم‪ .‬و سردار عبدالرحمان خان از این اظهار آنان‪ ،‬شادخاطر گشته‪،‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪321‬‬

‫امر کرد که چیزی از علوفه و آذوقه را در خان‌آباد و چیزی را در دیگر مواضع مستعده‬
‫فراهم کنند‪ ،‬و به سردار محمداسحق خان نیز نامه فرستاده‪ ،‬خبر داد که اگر بتواند دوازده‬
‫هزار نفر اشتر روانة قطغن نماید که علوفه به مزار شریف رسانند‪.‬‬
‫و مقارن این حال یارمحمد تاجر ساکن تاشقرغان با تحفه و هدیة شایان‪ ،‬فیض‌یاب‬
‫حضور سردار عبدالرحمان خان شده‪ ،‬سردار واالتبار از این معامله در حیرت افتاد که از‬
‫کدام رهگذر‪ ،‬از تمام مردم آن بوم و بر‪ ،‬این شخص تحفه آور نزدم حاضر آمده خواهد‬
‫بود؟ و در پایان کار دریافت نمود که شیردل خان لوی‌ناب حاکم سابقة بلخ [چهار طالی‬
‫مسکوک روسی و ده هزار طالی مسکوک بخارا و شصت روپیة کابلی و دوهزار بلیت‬
‫که هر یکی صد روپیه ارزش داشت از خزانة دولتی بلخ با چند هزار اشرفی] به این تاجر‬
‫سپرده بود؛ چنان‏چه خود او خبر داده‪ ،‬سردار واالتبار‪ ،‬فرامرز خان غالم خود را با او همراه‬
‫‪1‬‬
‫فرستاده‪ ،‬همة مبالغ مذکوره را از تاشقرغان حاضر آورد‪ ،‬و در روز نوروز سال لوی‌ئیل‬
‫شش‌هزار تن از زنان و دختران مردم افغان را که اسیر دست ترکمانان بودند امر نمود که‬
‫رها داده‪ ،‬همه را سپرد اقوام شان نمایند‪ .‬و قبل از صدور این حکم سردار عبدالرحمان‬
‫خان‪ ،‬میر بابابیگ‪ ،‬فرستادگان او را که برای همین کار گسیل داشته بود محبوس کرده‪ ،‬با‬
‫خود اندیشیده‪ ،‬در دل قرار داد که هر آینه سردار عبدالرحمان خان با سپاه دولت انگلیس‪،‬‬
‫گرفتار پیکار خواهد گشت و آن وقت اسیران افغان از خاطرش فراموش شده‪ ،‬به یاد‬
‫نخواهد آورد‪ .‬پس اسیران را رها نداده‪ ،‬بلکه چند تن از فرستادگان سردار واالتبار را که‬
‫در اطالق آن‏ها اصرار کردند‪ ،‬به قتل رسانید‪ ،‬و از جمله یک تن خود را برود خانه انداخته‪،‬‬
‫به هزار زحمت جان به سالمت کشیده‪ ،‬به لباس درویشی نزد سردار عبدالرحمان خان‬
‫رسیده‪ ،‬ماجرا باز داشت‪ ،‬و او برآشفته میر بابا بیک را با چند تن از همدمانش محبوس‬
‫فرمود و میر محمدعمر را به جای اومأمور حکومت فیض‌آباد نموده‪ ،‬برادرش را به‬
‫حکومت ُرستاق گماشت‪ .‬بعد از آن مجددا ً در باب اطالق اسراء تأکیدا ً امر کرد که همه‬
‫را با پسران میر جهاندار شاه که در زندان شغنان بودند رها نمایند؛ چنان‏چه هم‏گنان رها‬
‫گردیده‪ ،‬سردار واالتبار از رها یافتن اسیران افغان‪ ،‬خدای را شاکر شده‪ ،‬وارد قندز گشت‬
‫و سپاه مقیم آن‏جا یک‏صد و یک توپ به رسم تبریک ورود مسعودش کشاد داده‪ ،‬پس از‬
‫ادای مراسم پذیره‪ ،‬دوصد تن از افسران سپاه را که با سردار واالنژاد در دل عناد داشتند‪،‬‬
‫حاضر حضورش کرده‪ ،‬خواستار قتل ایشان شدند‪ ،‬و او از خون ایشان در گذشته همه را‬
‫عفو فرمود‪ ،‬و در روز چهارم ماه جمادی‌الثانی سال هزار و دوصد و نود و هفت (‪)1297‬‬
‫هجری فرامین عدیده به نام بزرگان کابل و غزنین و خوانین اطراف اصدار فرموده‪ ،‬از‬

‫‪ .1‬سال نهنگ‪ ،‬پنجمین سال از دورة دوازده سالة ترکان‪.‬‬

 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪322‬‬

‫ورود فیض‌آمودش‪ 1‬در قندز همه را اعالم نمود‪.‬‬

‫[و از جملة نامة به مال یوسف‏علی خان جوانشیر نگار داد که در این وال میرزا‬
‫خواجه‏محمد خان شرفیاب رکاب بوس گردیده‪ ،‬شرح از اخالص‏مندی و دعاگویی شما‬
‫به پای برد و از خلوصیت و ارادت شما اطالع دست داد‪ .‬انتهی]‬
‫و روز دیگر محمدسرور خان بن ناظرحیدر خان که در سمرقند روی از خدمت‬
‫سردار نامدار برتافته‪ ،‬از نزدش رفته بود‪ ،‬وارد قندز شده‪ ،‬در وقتی که سردار رفیع‌مقدار‬
‫مشغول عرض دیدن توپخانه بود خود را به پایش انداخته‪ ،‬شرف پای‌بوس حاصل کرد و‬
‫سردارش نشناخته‪ ،‬چون سرش را برداشته دید‪ ،‬بشناخت و او به زبان ندامت عذر خواسته‬
‫مورد عفو گشت و به عرض رسانید که نامه‌ای از گریفن صاحب انگلیس با خود دارم و‬
‫نامه را به سردار واالتبار داده‪ ،‬چون بگشود‪ ،‬نوشته بود که‪:‬‬
‫«دوست محترما! دولت انگلیس از شنیدن این که وارد قطغن شده‌اید مشعوف است‬
‫و خرسند خواهد شد که بداند که از دولت روس چگونه حرکت کرده و چه اراده دارید؟‬
‫فقط‪».‬‬

‫ذکر مشورت جستن سردار عبدالرحمان خان از سپاه در باب جواب نوشتن‬
‫برای گریفن صاحب انگلیس‬
‫و سردار واالتبار به اندیشة این که ابتدای مذاکره‌اش با دولت انگلیس است بدون‬
‫مشورت سپاه جواب نگار دادن نامة گریفن را مذموم پنداشت که مبادا مردم غرض‌جوی‬
‫مفسده‌خوی در گمان آن افتند که مدعا از ارسال و مرسول مکتوب‪ ،‬مملکت را به دولت‬
‫انگلیس سپردن خواهد بود‪ .‬پس نامة گریفن را در نزد تمامت لشکر به زبان جهر خوانده‪،‬‬
‫از افسران سپاه خواهش آن کرد که در پاسخ این نامه با وی انباز شوند و ایشان از در‬
‫مشاوره سخن رانده‪ ،‬دو روز مهلت خواستند و در روز سوم هریک جواب جداگانة‬
‫مسوده‪ 2‬آورده‪ ،‬بعضی نوشته بود که‪« :‬ای دولت و م ّلت انگلیس! از مملکت ما بیرون‬
‫شوید وگر نه شما را به قهر و اکراه بیرون خواهیم کرد و سر بر سر این کار خواهیم نهاد‪».‬‬
‫و برخی مرقوم داشته بود که‪« :‬پیش از آن‌که با کارگزاران دولت برطانیة عظمی به مذکره‬
‫گراییم‪ ،‬نقصاناتی که از سبب مداخلت سپاه انگلیس در مملکت افغانستان روی داده ادا‬
‫نماید‪ .‬بعد به مذکره و مکاتبه گراید‪ ».‬و پاره‌ای نگار داده بود که‪« :‬دولت انگلیس صد‬
‫کرور روپیه از جهت خراب شدن قالع و از دست رفتن اتواپ ما که آلت سکونت و دفاع‬
‫بودند‪ ،‬خساره بدهد‪ ،‬و گر نه یک تن از انگلیسان را زنده نخواهیم گذاشت [و یک تن از‬
‫‪ .1‬آمودن به معنی آراستن‪ ،‬آمیختن‪ ،‬پر و مملو گردانیدن‪ .‬فیض آمود‪ :‬پرفیض و پر برکت‪.‬‬
‫‪ .2‬مجازا ً به معنی نوشته (جواب جداگانه‌ای مسوده آورده‪ :‬جواب جداگانه‌ای نوشته)‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪323‬‬

‫سربازان مسوده کرده بود که ای کفار کشور هند را به ضریب] و تا جان در تن و رمق در‬
‫بدن داریم‪ ،‬دست نخواهیم برداشت که مملکت افغانستان را متصرف و مالک شوید‪ ،‬و در‬
‫این صورت دیگری نیز چون دولت روس با ما معاونت خواهد کرد‪ ».‬و از این قبیل هر‬
‫کدام مسوده‌ای به اندازة فکر و خیال خود نزد سردار واالتبار آورده‪ ،‬در آخر خود سردار‬
‫نامدار به مواجهة هفت‏هزار تن از دلیران افغان و اوزبک‪ ،‬این رقم را نگار داده‪ ،‬قرائت‬
‫کرد که‪« :‬دوست محترم گریفن صاحب نمایندة دولت برطانیة عظمی را پس از اظهار‬
‫مراسم دوستانه‪ ،‬مکشوف می‌دارد که مراسلۀ شما رسیده از مطالعة ما گزارش یافت و در‬
‫نوشتۀ خود از ورود من در عالقة قطغن اظهار خرسندی کرده‪ ،‬مسئولم داشته بودید که از‬
‫مملکت دولت روس به چه قِسم حرکت نموده چه عزم دارم؟ دوست محترما! از مملکت‬
‫دولت مذکوره به رخصت و اجازت جنرال کافمان حکمران تاشکند‪ ،‬عازم و رهسپار این‬
‫دیار گشته‪ ،‬قصد آن دارم که در امور اضطراریه و ضروریه‪ ،‬کمر به معاونت ملت خود‬
‫بسته‪ ،‬با خصم مصاف داده‪ ،‬رهنورد مدافعت شوم‪ .‬فقط‪».‬‬
‫و پس از خواندن این نامة سعادت ختامه‪ ،‬از تمامت مردمی که در رکابش فراهم‬
‫شده و حاضر بودند سوال کرد که اینک نامة مرقومة من اگر مطبوع و پسندیدة شما باشد‪،‬‬
‫فبهاالمطلوب و الاّ هر چه در مکنون خاطر دارید در محل اظهار آرید‪ ،‬و ایشان یک دل‬
‫یک زبان پاسخ دادند که ما همه گوش هوش به فرمان سردار نیکوکردار نهاده‪ ،‬در راه‬
‫حفاظت مملکت و حمایت ملت خود با سر و مال و جان‪ ،‬محکم و استوار ایستاده‪،‬‬
‫مترصد امر سردار خجسته‏اطوار و منتظر پیکاریم‪ ،‬که بیرون از این دیگر رأی و فکری‬
‫نداریم‪ ،‬زیرا که درجة مکالمه و رتبة مناظره و مذاکره را با پادشاهان در خود نمی‌بینیم‬
‫و علم بدان نداریم که چگونه سخن رانیم و این را گفته سوگند یاد کردند و گفتار خود‬
‫را مؤثق و موکد نموده‪ ،‬بعد اظهار کردند که در نامه فرستادن و پیام دادن و مذاکره کردن‬
‫با هر که روی سخن به سوی او باشد‪ ،‬خود سردار واالتبار که واقف کارند‪ ،‬مختارند که‬
‫هرچه صواب داند و نیکو پندارد‪ ،‬از قوه به فعل آرد‪.‬‬
‫چون کالم بدین مقام رسید‪ ،‬سردار عبدالرحمان خان نامه را خاتم برنهاده‪ ،‬مصحوب‬
‫محمدسرور خان در کابل نزد گریفن فرستاده‪ ،‬بعد از آن‏جا رهسپار چاریکار شده [در‬
‫وقت رسیدنش نامة دیگر از گریفن به وی رسید که زود ازو وارد کابل شده‪ ،‬اریکه‬
‫آرای سلطنت شود‪ .‬و جواب این مکتوب مرقوم فرمود که‪ :‬از دولت انگلیس امیدوارم و‬
‫دوستیش تصوراتم را تصدیق می‌نماید؛ اما؛ دولت معظم‌الی‏ها از روش و عادات مردم‬
‫افغانستان آگاهند که سخن کسی که هنوز ندانند که برای خیر ایشان و مذاکره می‌نماید‪،‬‬
‫بی‌ثمر است‪ .‬و مردمی که نزدم حاضرند‪ ،‬می‌خواهند قبل از اجازت جواب رسولة شش‏گانه‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪324‬‬

‫را بدانند‪ .‬اول‪ :‬حدود ملک افغانستان تا کجا خواهد بود؟ دوم‪ :‬قندهار از مملکت افغانستان‬
‫و یا مجزا از آن خواهد بود؟ سوم آیا یک‏تن از انگلیسان در افغانستان مقیم خواهد شد؟‬
‫چهارم‪ :‬دولت انگلیس توقع دفع کدام دشمنش را از من خواهد داشت‪ .‬پنجم‪ :‬کدام‬
‫منافعی را انگلیس وعده می‌دهد که به من و مردم افغانستان برساند‪ .‬ششم‪ :‬در عوض‬
‫منفعت رسانیدنش کدام خدمتی را توقع دارد‪ .‬جواب این سوال‏ها را می‌باید به مردم‪ ،‬قوم‬
‫و ملت خود بدهم‪ .‬و از ایشان اطمینان حاصل کنم که تا کدام اندازه در اجرای امور اقدام‬
‫می‌توانم‪ .‬بعد شروط که قبولیت و تمثیلش ممکن باشد‪ ،‬صوابدید قوم پذیره خواهم شد‪.‬‬
‫و اگرچه دولت انگلیس محتاج نباشد هم روزی در مواقع الزمه با قوم خویش خدم آن‬
‫دولت خواهم کرد‪ .‬فقط‬
‫و نیز پیام زبانی به انگلیسان مقیمة کابل فرستاد که به چاریکار آمده با کارگزاران‬
‫دولت انگلیس در امور مهمه قراردادی خواهم نهاد‪ .‬و پس از فرستادن این نامه و پیام‬
‫] و در آن‏جا هر روز فوج فوج از مردم نواحی و اطراف شرف‌اندوز رکاب‌بوس سردار‬
‫واالتبار شده‪ ،‬از انعقاد رشتة عهد و قبول اطاعت و انقیاد‪ ،‬مستسعد می‌گشتند‪ .‬و مقارن‬
‫این حال کارگزاران دولت انگلیس چهار فوج پیاده را به ساالری جنرال راس نام نظامی و‬
‫ریجوی نام منصب‌دار ملکی [به هم‏عنانی سردار محمدیوسف خان بن امیرکبیر] مأمور به‬
‫پمقان نمودند که مذکره و مکالمه‌ای که با سردار عبدالرحمان خان در میان آید‪ ،‬به توسط‬
‫اوشان به انجام گراید‪.‬‬
‫و مقارن این حال سردار محمدیوسف خان [پس از توقف یک هفته در پمقان‪،‬‬
‫آهنگ کاریزمیر کرده از آن‏جا وارد موضع حاجی‌پیک شده و در آن‏جا پس از درنگ یک‬
‫هفته انگلیسانی که در کابل بودند به برق آیینه او را خبر دادند که چون بندگان سردار‬
‫عبدالرحمان خان در موضع تتمدره پرتو نزول می‌افکند] با قاضی عبدالرحمان خان و‬
‫سعدالدین خان پسر او و عنایت‌اهلل خان بن وزیر محمدعثمان خان و صاحب‏زاده میرآقا‬
‫نواب خان استرغجی و خان‏محمد خان بابکرخیل و میرزا مستمند خان و عبدالصمد خان‬
‫مردان‌زایی [و غیره که از کابل می‌آید رهسپار پذیره شود؛ چنان‏چه سردار محمدیوسف‬
‫خان پس از ورود آنان با ایشان راه استقبال برگرفته از راه قلعة فرهاد وارد چاریکار شد‬
‫و از آن‌جا] رهنورد حضور سردار ممدوح گشته‪ ،‬چون در موضع اوپیان‪ 1‬رسیدند‪ ،‬سردار‬
‫محمدعزیز خان بن امیر محمداعظم خان مرحوم که به امر سردار عبدالرحمان خان وارد‬
‫پروان ‪ -‬حال موسوم به جبل‌السراج ‪ -‬گردیده بود‪ ،‬به مالقات سردار محمدیوسف خان‬
‫آمده‪ ،‬پس از درک مالقات در پروان باز گشت‪ ،‬و دو روز پس از آن سردار عبدالرحمان‬
‫‪ .1‬در دفتر هوفیان به ها و فا نوشته می شود‪ .‬و اهلل اعلم‪ .‬ک‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪325‬‬

‫خان در روز نهم ماه شعبان سال هزار و دوصد و نود و هفت هجری (صلعم) وارد‬
‫«تتمدره» شده‪[ ،‬بعد از آداب‌القاب به مال یوسف‌علی خان جوانشیر نگار فرمود که از وفور‬
‫محبت واضح خاطر علمیت مظاهرش می‌دارد که از ورود موکب بندگان ماه در تتمدره‬
‫آگاه شده باشید‪ .‬و از آن‏جا که شما را شخص نیک و پارسا و خیرخواه دولت موروثه‬
‫می‌دانند از شما و جمیع اقوام شما رضامندند‪ .‬و نیز مد نظر رعیت پرور است که به شیوه‬
‫و روش امیر کبیر جد امجد مرحوم با شما مهربانی و مروت نموده نوازش و پرورش کنند‬
‫تا تمامت قوم شما در ظل حمایت و رفاهیت روز به سر برده مواظب دعا باشند‪ .‬و از این‬
‫امر که پیشنهاد خاطر عطوفت مظاهر ما است همة قوم خود را آگاه کرده از طرف قرین‬
‫اشرف آسوده سازید‪ .‬فقط‬
‫و هم‏چنین] به هریک از اعیان و اشراف شهر کابل و اطراف آن‪ ،‬تسلیت نامه‌ها‬
‫نفاذ و ارسال فرموده‪ ،‬همه را خرسند نمود‪ .‬و در این حال سردار محمدیوسف خان و‬
‫همراهانش که از مدت هشت روز در میان اوپیان درنگ داشتند‪ ،‬وارد تتمدره شده‪ ،‬شرف‬
‫رکاب‌بوس حاصل کردند‪ .‬بعد از آن‏جا سردار موصوف حرکت کرده‪ ،‬وارد چاریکار شد‬
‫و در آن‏جا نامه‌ای از جنرال دانلد استیوارت و گریفن صاحب به سردار عبدالرحمان خان‬
‫رسید که‪« :‬ما را هوای آن در سر است که نامة اعالن امارت افغانستان را به نام شما مشتهر‬
‫سازیم‪ .‬بنابر آن الزم است که شخصی را [به نیابت و وکالت خویش برگزیده از خود‬
‫پیش درکابل بفرستد تا نیابتا زمام مهام امارت را قبض و تصرف نماید و او به فراست‬
‫دریافت که دولت انگلیس از حمله‌های غزات خاطر ملول گشته‪ ،‬سپاهش را در معرض‬
‫هالک پنداشته‪ ،‬آرزومند است که از افغانستان جان به سالمت برد و به واسطة امارت او‬
‫آسیب و گزند نبیند‪ ].‬پس او سردار محمدیوسف خان عم مکرمش را [ وکیل قرار داده]‬
‫با صد سوار نظامی از فوج هجده نهری و قاضی عبدالرحمان خان بارکزایی و جنرال کتال‬
‫خان و نایب محمدامین خان بیات و سید امرالدین خان در کابل نزد انگلیسان فرستاده‪ ،‬به‬
‫سردار معزی‏الیه فرمود که به هر وسیله و واسطه‌ای که بتواند‪ ،‬والدة ماجدة سردار عبداهلل‬
‫خان ولیعهد مرحوم را دلجویی داده‪ ،‬از حرکتش به دیگر دیار بازداشته‪ ،‬به او بگوید که‬
‫سردار عبدالرحمان خانت به منزلة مادرش می‌داند‪.‬‬
‫خالصه سردار محمدیوسف خان وارد اردوی انگیس که از «حاجی‏پیک» کوچ داده‪،‬‬
‫در موضع «کارنده»‪ ،‬معروف به بلند نواب فروکش کرده بود شد‪ ،‬و سردار عبدالرحمان‬
‫خان با سه لک تن از غزات مترصد معلوم شدن احوال سردار محمدیوسف خان در‬
‫چاریکار توقف کرد‪ .‬و سردار مذکور پس از ملحق شدن به اردوی انگلیس یک تن از‬
‫افسران انگلیسیه را با سی تن ازسواران نظام دولت برطانیة عظمی همراه گرفته‪ ،‬از بلند‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪326‬‬

‫نواب وارد کابل شد‪ .‬و انگلیسان نظر به این که او فرستادة سردار عبدالرحمان خان بود‬
‫[تمامت بزرگان و منصب‏داران سپاه را از راه پذیره فرستاده او را] به اعزار هرچه تمامتر‬
‫در شیرپورش به لشکرگاه خویش فرود آوردند و سراپرده و خیمه‪-‬های بزرگ جهت‬
‫اعالن‌داشتن امارت سردار عبدالرحمان خان برافراخته‪ ،‬تمامت بزرگان و اشراف شهر و‬
‫اطراف را فراهم ساخته‪ ،‬بعد جنرال سر دانلد استیوارت و سر فریدرک رابرتس و گریفن‬
‫صاحب و غیره افسران و منصبداران سپاه دولت انگلیس با اعیان کابل و اطراف در اندرون‬
‫خیمه شده‪ ،‬سردار ولی‌محمد خان و غیره سران و بزرگان بر کرسی‏های جداگانه نشسته‪،‬‬
‫سردار محمدیوسف خان را در بین کرسی جنرال سر دانلد استیوارت و سر فریدرک‬
‫رابرتس‪ ،‬بر کرسی جای نشستن دادند و چون مجلس آراسته شده‪ ،‬اسباب مذاکره پیراسته‬
‫گشت‪ ،‬جنرال سر فریدرک رابرتس مشعوفانه از جای برخاسته‪ ،‬به زبان انگلیسی نتایج و‬
‫فواید دوستی و امارت سردار عبدالرحمان خان را نسبت به دولت قویة انگلیس بر شمرده‪،‬‬
‫پس به جای خویش نشست و هم‏چنین سر دانلد استیوارت به پا ایستاده‪ ،‬تقریر او را به‬
‫لفظ انگلیسی اعاده کرده‪ ،‬بر جای نشست‪ .‬سپس گریفن صاحب برخاسته‪ ،‬به زبان افغانی‬
‫و فارسی و انگلیسی‪ ،‬کلمات هر دو تن اولین را ادا نموده‪ ،‬تبریک امارت اعلی‌حضرت‬
‫امیر عبدالرحمان خان را نزد حضار مجلس به پای برد‪ ،‬و سردار محمدیوسف خان لب به‬
‫تکلم گشوده‪ ،‬گفت که‪ :‬اگر چه تمامت مردم افغانستان و ترکستان متعلقة آن طوع ًا رشتة‬
‫امارت اعلی‌حضرت واال را به گردن قبول نهاده و گوش به امر و نهی او داده‪ ،‬هم‏گنان‬
‫در راه اطاعت به پای خدمت‪ ،‬استوار ایستاده‌اند که دیگری را در این امر منتی بر او‬
‫نیست‪ .‬باری! از جانب دولت برطانیة عظمی نیز که ملک و مملکت و تخت امارت به وی‬
‫واگذاشته شد‪ ،‬تشکر دوستی و اتحاد دولت موصوفه را به پای خواهد برد‪.‬‬
‫و از این تقریر سردار محمدیوسف خان سران انگلیس کف شادمانه به هم زده شعف‬
‫نموده‪ ،‬به سردار محمدیوسف خان گفتند که‪« :‬به ع ّز عرض اعلی‌حضرت واال رسانیده‪،‬‬
‫خواستار شود که از چاریکار در موضع «آقاسرای» پرتو نزول افکند‪ ،‬تا باهم مالقات کرده‬
‫مراسم دوستانه به تقدیم رسد‪.‬‬

‫ذکر جواب نویشتن گریفن صاحب سوال‌های شش‌گانة حضرت واال را که از‬
‫قطغن به دست محمدسرور خان فرستاده بود‬
‫در خالل مذاکرات و مرابطات مذکوره‪ ،‬گریفن انگلیس جواب‌ نامة را که امیر‬
‫عبدالرحمان خان از قطغن چنان‏چه سابق مذکور گشت مصحوب محمدسرور خان‬
‫فرستاده بود‪ ،‬برنگاشت که به من امر شده است که جواب سوال‌های شما را بنویسم‪ .‬اول‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪327‬‬

‫در خصوص این که فرمان فرمای افغانستان با دول خارجه چه مناسبات خواهد داشت‪.‬‬
‫جواب چون دولت انگلیس رضا نمی‌دهد که دیگر دولت در افغانستان حق مداخلت‬
‫داشته باشد و دولتین روس و ایران قرار داد‪ ،‬ند‌اند که به کلی از دخالت در امور افغانستان‬
‫محترز باشند‪ .‬و واضح است که امیر کابل غیر از دولت انگلیس نمی‌تواند با دیگر دولت‬
‫رابط داشته باشد؛ چنان‏چه اگر یکی از دیگر دول بخواهد در افغانستان مداخلت نماید‬
‫و مداخلة او منجری تبعدیات بی‌موجب به امیر افغانستان شود‪ ،‬آن وقت دولت انگلیس‬
‫حاضر خواهد بود که امیر افغانستان را معاونت نماید و اگر الزم شود دولت مذکوره دفع‬
‫کند به شرط این که امیر مزبور در باب روابط خارجی خود به صوابدید دولت انگلیس‬
‫رفتار نماید‪.‬‬
‫دوم در باب حدود مملکت افغانستان تمام والیت قندهار به حکمران مستقلی سپرده‬
‫شده است که سردار شیرعلی خان باشد‪ .‬غیر از محال فوشنج و ِسوِی که بتصرف خود‬
‫دولت انگلیس خواهند بود‪ .‬بنابر آن‪ ،‬دولت انگلیس در این مسائل و در باب قرارداد حدود‬
‫مغربی و شمالی افغانستان که با محمدیعقوب خان امیر سابقه داده است‪ ،‬نمی‌تواند تجدید‬
‫مذاکرات آن را با شما بنماید‪ .‬و با این مستثنیات‪ 1‬دولت انگلیس مایل است که شما اقتدار‬
‫کامل خود را بر افغانستان چنان‏چه امرای سابقة خانوادة شما داشته‌اند‪ ،‬مستحکم نمایید‪.‬‬
‫و در باب هرات دولت انگلیس نمی‌تواند به شما اطمنان بدهد ولی از اقدامات خود تان‬
‫اگر خواسته باشید جهت تصرف هرات به عمل آرید دولت انگلیس ممانعتی ندارد و‬
‫نمی‌خواهد در امور داخلة این مملکت مداخلت نماید‪ .‬و این را نیز از شما نمی‌خواهد که‬
‫سفیری که با الذات انگلیس باشد در هیچ جای از افغانستان اجازت اقامت بدهید؛ مگر به‬
‫جهت سهولت مراودات متعارفة دوستانه در بین هر دو جانب قرین مصحلت خواهد بود‬
‫که به موجب قرارداد یکتن مسلمان از جانب دولت انگلیس اقامت نماید‪ .‬فقط‬
‫و امیر با تدبیر در جواب این کلمات مجملة گریفن که از تفصیالت اصوله‏ی شش‬
‫گانه پهلو تهی کرده بود‪ ،‬نامة موجزی نوشته در باب جدا ساختن قندهار از مملکت‬
‫افغانستان رضا نداد؛ زیرا که آن شهر خانوادة سلطنتی افغانستان است و بدون چنین شهری‬
‫افغانستان بی وقر خواهد بود‪] .‬‬
‫و سردار محمدیوسف خان‪[ ،‬و چنان‏چه انفا مذکور شد‪ ]،‬استدعای انگلیسان را در‬
‫باب مالقات اعلی‌حضرت واال به ذریعة عریضه از حضور فیض‏گنجور خواستار شده‪،‬‬
‫خود از محفل تبریک امارت اعلی‌حضرت برخاسته‪ ،‬نزد مادر ستوده سیر ولیعهد مرحوم‬
‫رفته‪ ،‬پیامی که از سرکار واال داشت‪ ،‬نزد او بگذارید و هرچند تسلی داده دلجویی نموده‪،‬‬
‫‪ .1‬مستثنا‪ ،‬خاص و جدا کرده شده‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪328‬‬

‫نپذیرفته‪ ،‬گفت که‪« :‬از این شهر بیرون شوم و هر وقت که رشتة دوستی امیر سردار‬
‫عبدالرحمان خان با سردار محمدهاشم خان دامادم منعقد گشت مراجعت کنم‪ ،‬و اال سر‬
‫خویش و راه دیگر جانب پیش گیرم‪ ».‬این را گفته‪ ،‬از کابل رهسپار غزنین شد و از قفای‬
‫او تمامت خدمت‏کاران و نمک‌خواران امیر شیرعلی خان مرحوم با عیال و اطفال‪ ،‬راه فرار‬
‫جانب هند و دیگر ممالک خارجه برگرفتند‪.‬‬
‫و مقارن این حال انگلیسان به موجب استدعایی که در باب مالقات اعلی‌حضرت‬
‫واال از سردار محمدیوسف خان کرده بودند‪ ،‬با بیست‏هزار تن از سپاه نظام و توپخانه‬
‫از شیرپور به عزم آقا سرای که مالقات‌گاه قرار داده بودند بیرون شده‪ ،‬به قلعة حاجی‬
‫فروکش کردند‪ .‬و در این میان مردمی که به رکاب سعادت‏انتساب واال انجمن شده بودند‪،‬‬
‫اعلی‌حضرت واالی امیر عبدالرحمان خان را در چاریکار به پادشاهی برداشته‪ ،‬بعد ذات‬
‫حشمت صفات واال از عرض سردار محمدیوسف خان که به شرف مطالعة ساطعه پیوسته‬
‫بود‪ ،‬از چاریکار به عزم مالقات انگلیسان رهسپار گشته‪ ،‬به سردار محمدیوسف خان‬
‫فرمان فرستاد که هر چه از اسباب و آالت کارآمد از قبیل خیمه‪ ،‬فرش‪ ،‬ظرف و غیره‬
‫آماده بتواند‪ ،‬از شهر در موضع مالقات رساند؛ چنان‏چه او آالت و ادواتی که درخور شأن‬
‫پادشاهی بود‪ ،‬بر پشت پیل‌ها بار کرده‪ ،‬در موضع «زمه» فرود آورده‪ ،‬خیمه‌ها و سراپردها‬
‫را در آن‏جا بر پای کرده‪ ،‬بیاراست‪ ،‬و خود به صوابدید طرفین به امر میانجی‪-‬گری اقدام‬
‫کرده شرفیاب حضور اقدس واال شده‪ ،‬مأمور گشت که از انگلیسان تعیین وقت مالقات‬
‫را کرده باز گردد که بر وفق قرارداد انگلیسان‪ ،‬موکب واال حرکت نماید؛ چنان‏چه پس از‬
‫معین داشتن وقت مالقات و معاودت او‪ ،‬تمامت غزات که مالزم رکاب حمایت انتساب‬
‫بودند‪ ،‬با اعلی‌حضرت واال از آقاسرای جانب زمه مرحله‌پیما شدند‪[ .‬و از عرض راه‬
‫محمدیوسف خان که به سمع واال رسانید که انگلیسان از اقامت‏گاه خود با معدودی‬
‫آمده‌اند با این ازدحام وارد مقام مجلس مالقات نیک می‌نماید‪ ،‬همة غازیان را بازداشتند]‬
‫و چون اعلی‌حضرت واال به یک گروهی خیمه مالقات‌گاه رسیدند‪ ،‬هم‌عنان بودن جم‬
‫غفیر را از راه حزم و احتیاط‪ ،‬هم‌رکاب خویش الزم ندیدند؛ غازیان را باز داشته‪ ،‬جنرال‬
‫غالم‌حیدر خان چرخی را به ساالری سواران نظام و نگاه‌داری غزات گماشت که ایشان‬
‫را از حرکت ناسزا و خود سرانه باز دارد‪ ،‬و خود با معدودی چون قاضی مال سعدالدین‬
‫خان و میر سر ‌ه بیک خان و فرامرز خان و جان‌محمد خان و پروانه خان و میرزا محمدتقی‬
‫خان لشکر نویس و غیره وارد زمه شده‪ ،‬انگلیسان نیز از لشکرگاه خود که یک کروه فاصله‬
‫داشت حاضر بار گشته در مجلس باهم نشستند‪ ،‬و از جمله محمدسرور خان بن ناظر‬
‫حیدر خان در قفای امیر عبدالرحمان خان به پای ایستاد‪.‬‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪329‬‬

‫و از انگلیسان گریفن صاحب و کنیگم و کمشنر هستنگر و کریستی و غیره چند‬

‫تن حاضر بودند که صحبت دوستانه اتفاق افتاده‪ ،‬انگلیسان اظهار کردند که‪ :‬وضع امور‬
‫زمانه‪ ،‬حالت سرکار امیر صاحب را به جایی رسانیده است که مطابق میل و خواهش‬
‫دولت انگلیس می‌باشد‪ .‬بنابر آن حکمران هندوستان و کارگزاران دولت علیا حضرت‬
‫وکتوریا ملکۀ انگلیستان مشعوفند که اعالن نمایند که چنین شخصی از نبیرگان امیر معظم‬
‫مرحوم امیر دوست‌محمد خان را به امارت افغانستان بشناسند‪ .‬و این امر برای دولت‬
‫انگلیس اسباب خوشنودی است که طوایف افغان و بزرگان ایشان‪ ،‬شخص ممتازی را از‬
‫خانوادة محمدزایی که به شجاعت معروف‪ ،‬و به تجربت و فهم و کیاست موصوف است‪،‬‬
‫منتخب به امارت نموده‌اند و خیاالت امیر صاحب واال نسبت به دولت انگلیس در انتهای‬
‫درجات دوستی خواهد بود‪ .‬و تا زمانی که حکومتش برقرار و این خیاالت در ضمیرش‬
‫استوار باشد‪ ،‬دولت انگلیس به ایشان امداد خواهد کرد و بهترین وضعی که دوستی خود‬
‫را به دولت انگلیس ثابت نماید‪ ،‬این خواهد بود که با رعایای خودش که به ما خدمت‬
‫نموده‌اند‪ ،‬به طور رأفت سلوک نماید‪ ،‬و جنرال محمدجان خان وردک را در لشکر خویش‬
‫به منصب سپهساالری سرافراز سازد‪ .‬و سرکار اشرف واال‪ ،‬امر سپهساالری او را نپذیرفته‬
‫پاسخ داد که مشارالیه نسبت به من چه خدمت کرده است که از عطای این منصب بزرگ‪،‬‬
‫فخریه حاصل کند؟ آری اگر با من غدر نکند‪ ،‬با او از طریق مالطفت رفتار خواهم نمود‪،‬‬
‫[و انگلیسان در این باب دیگر جوابی نگفته دوباره سرکار واالتبار لب به گفتار گشوده از‬
‫گریفن جواب اصولة ششگانة خود را که مجمل نوشته و فرستاده بود‪ ،‬مفصل خواستار‬
‫شده‪ ،‬فرمود که قراری را که در سابق باهم داده‌ایم‪ ،‬مکتوبا بدهید که به مردم مملکت خود‬
‫بنمایم‪ .‬و او این کلمات را نوشته سپرد اعلی‌حضرت واال نمود که فرمان فرمای هندوستان‬
‫از شنیدن این خبر خرسند است که شما به موجب دعوت دولت انگلیس تشریف فرما و‬
‫رونق افزای کابل شده‌اید؛ لهذا نظر به خیاالت دوستانة شما و مالحظة فواید که از تأسیس‬
‫دولت مستقله در تحت اقتدار شما عائد سرداران مردم و این مملکت می‌شود‪ ،‬دولت‬
‫انگلیس شما را به امارت افغانستان می‏شناسد‪ .‬و از طرف فرمان فرمای هندوستان اجازت‬
‫دارم که شما را آگاه نمایم که دولت انگلیس میل ندارد در امور داخلة مملکت حکومتی‬
‫والیاتی که در تصرف شما می‌باشند‪ ،‬مداخلت نماید‪ .‬و نمی‌خواهد که یکتن انگلیس به‬
‫سبیل سفارت در هیچ جای از داخل مملکت افغانستان اقامت داشته باشد‪ ،‬اما؛ به به جهت‬
‫سهولت مراودات متعارفه و دوستانه که در بین دو مملکت هم‏جوار‪ ،‬چنان‏چه می‌باید‬
‫برقرار باشد‪ ،‬قرین صالح و صواب خواهد بود که یکتن وکیل مسلمان از جانب دولت‬
‫انگلیس به موجب قرارداد در کابل اقامت گزیند و شما خواهش نموده‌اید که خیاالت و‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪330‬‬

‫مقاصد دولت انگلیس در باب حالت امیر کابل نسبت به دول خارجه به جهت اطالع شما‬
‫مرقوم بدارم‪ .‬و فرمان فرمای هندوستان به من اجازت داده است که به شما اظهار بدارم‬
‫که دولت انگلیس قبول نمی‌کند که دول خارجه در مملکت افغانستان حق مداخله داشته‬
‫باشند‪ ،‬چنان‏چه دولت ایران و روس قول داده‌اند که از مداخلت در امور افغانستان مجتنب‬
‫و محترز باشند‪ .‬و واضح است که حضرت واالی شما نمی‌تواند غیر از دولت انگلیس با‬
‫دیگر دولت رابطة دوستی داشته باشد و اگر یکی از دول خارجه بخواهد که در افغانستان‬
‫دخالت نماید و مداخلتش منجر متجاوزات به مملکت شما شود‪ ،‬دولت انگلیس حاضر‬
‫خواهد بود که به اندازه و طریقة که الزم بداند جهت دفع او شما را یاری دهد به شرطی‬
‫که حضرت واالی شما در باب رابطه با دولت خارجه بر وفق مصلحت دولت انگلیس‬
‫صادقانه رفتار نماید‪ .‬فقط‬
‫و پس از نوشتة مذاکره دادن قیود و شروط مذکوره‪ ،‬بزرگان انگلیس که حاضر بودند‬
‫از اعلی‏حضرت امیر عبدالرحمان خان خواهش کردند که شخصی را جهت تهیة علوفة راه‬
‫قندهار مأمور نماید که آذوقه به سپاهی که برای دفع سردار محمدایوب خان در قندهار‬
‫می‌رود‪ ،‬برسد‪ .‬و او چندی از بزرگان مردم لهوگرد را امر کرد از کابل تا غزنین آذوقه‬
‫علوفه فراهم نمود‪ .‬و هم در این مجلس سرلیپل گریفن به سردار محمدیوسف خان اظهار‬
‫کرد و گفت که‪ :‬می‏باید اعلی‏حضرت واال شما را تا قندهار همراه سپاه بگمارد تا پس‬
‫از تصفیة اختالل محال آن‏جا‪ ،‬افواج انگلیسه رهسپار دیار خویش شده به کابل مراجعت‬
‫نمایید‪ .‬و او این امر را به عرض اقدس واال رسانیده از سبب بعض امور پذیرفته نگشت و‬
‫امر واال نفاذ یافت که سردار محمدعزیز خان بن سردار شمس‏الدین خان با سپاه انگلیس‬
‫تا قندهار رهسپار شود و سردار محمدیوسف خان از مأموریت او به گریفن آگهی داده]‬
‫همگنان از مجلس برخاسته هر کدام جانب لشکرگاه و مقام خویش شد‪.‬‬

‫ذکر پرتو نزول افکندن اعلی‌حضرت امیر عبدالرحمان خان به مقر سلطنت و‬
‫مذاکرات او در عرض راه زمه و کابل با انگلیسان‬
‫و در وقت برخاستن از مجلس مالقات‪ ،‬انگلیسان از اعلی‌حضرت امیر عبدالرحمان‬
‫خان استدعای دیگر مالقات کرده‪ ،‬به عرض رسانیدند که نزدیک اردوی خود جایی را‬
‫برای نشستن آراسته‪ ،‬جهت تقدیم تحائف و هدایا می‌خواهیم با اعلی‏حضرت واال مالقات‬
‫نماییم‪ .‬و او مسئول ایشان را به گوش قبول شنیده‪ ،‬فرمود که با مردم حاضرة قوم و ملت‬
‫خود مشورت کرده‪ ،‬بعد در همین جا باهم مالقات خواهیم کرد‪ .‬و انگلیسان‪ ،‬کریستی‬
‫را جهت استحضار و استفهام اجازت قومی اعلی‌حضرت واال در زمه گذاشته‪ ،‬دیگران‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪331‬‬

‫به لشکرگاه شدند‪ .‬و اعلی‌حضرت واال نیز سردار محمدیوسف خان را در اردوی مع ّلی‬
‫آورد که استصواب آرای بزرگان ملت اسالم را مصحوب او به کریستی روانه نماید؛‬
‫چنان‏چه داخل عسکرگاه شده‪ ،‬از اعیان ملت و بزرگان مملکت در باب مالقات ثانی‬
‫مشورت ُجست‪ .‬و بعضی رأی نداده‪ ،‬به عز عرض رسانیدند که مبادا انگلیسان کیدی‬
‫اندیشیده باشند‪ ،‬و برخی ترغیب به مالقات کرده‪ ،‬سخن به مشاجره کشید‪ [.‬باعث مالل‬
‫کریستی شد؛ چنان‏چه پی‌هم کس نزد سردار محمدیوسف خان فرستاده از طریق استعجال‬
‫خواهش انکشاف مطلب کردن آغاز کرد تا که سردار مزبور از تقاضای او به عرض واال‬
‫رسانید که مبادا از طول کالم کریستی را مالل دست دهد‪ .‬اگر اجازت باشد رفته به او‬
‫بگویم که اعلی‌حضرت واال به مالقات مایل بود ولکن اعیان ملت نپسندیده‪ ،‬مانع گشتن‬
‫و سرکار واال عرض او را پذیرفته پس از رفتن نزد کریستی او از جانب سنی‌الجوانب نیز‬
‫بدو پیام داد که شما امنای دولت بزرگ می‌باشید و من از شما اندیشة در خاطر ندارم؛‬
‫زیرا که مدت متمادی در مملکت دولت روس بوده از کردار و رفتار و دولت عظمیه‬
‫واقفم و شائبة در دل ندارم‪ ،‬اما؛ چون ابتدای سلطنت است برخالف پندار قوم نتوانستم‬
‫رفتار کنم‪ .‬باری اگر مالقات ثانیه ضرور باشد انشاء اهلل رهسپار محفل مالقات خواهم‬
‫شد‪ .‬و سردار محمدیوسف خان نزد کریستی رفته سخنان مذکوره را به پای برد‪ .‬بعد با‬
‫او جانب لشکرگاه رهنورد گردیده در عرض راه کریستی به سردار موصوف به طریق‬
‫تعلیم اظهار کرده که در نزد گریفن بگوید که اعلی‏حضرت واال فرمودند که حاجت به‬
‫افراختن خیمه برای مالقات نیست‪ ،‬خودم داخل اردو شده درک مالقات کنم‪ .‬و سردار‬
‫محمدیوسف خان سر باز زده پاسخ داد که هرگز در بین دو شخص بزرگ که یکی امیر‬
‫افغانستان و دیگری امین دولت انگلیس باشد به زبان کذب و خالف واقع سخن نگویم‪.‬‬
‫و کریستی در اظهار خویش اصرار کرده گفت که‪ :‬شما بگویید اصالح آن را من می‌کنم‪.‬‬
‫پس سردار محمدیوسف خاالقا و تعلیم او را پذیرفته؛ چون در قلعة حاجی وارد لشکرگاه‬
‫شدند‪ ،‬هر دو باهم نزد گریفن رفته سردار محمدیوسف خان سخنان تعلیمی کریستی را‬
‫به پای برده کریستی نیز به زبان و لفظ انگلیسی چیزی به گریفن گفته بعد هر سه تن باهم‬
‫نزد جنرال سر دانلد استیوارت شده‪ ،‬سردار محمدیوسف خان را در مسکوت یعنی خیمة‬
‫غذاخوری جای نشستن دادند‪ .‬و جنرال مذکور به مالقات او حاضر گردیده اظهار کرده‬
‫که می‌دانم اعلی‌حضرت واال در آمدنش به مالقات مقصر نیست و ما هم می‌خواهم که‬
‫مردم افغانستان از وی رضا و خرسند باشند‪ .‬باری او را آگاه نمایید که فردا ما با سپاهی‬
‫که همراه داریم از این‏جا در شیرپور رویم‪ .‬او نیز از راه قلعة مراد بیک رهنورد شده‬
‫در کاریزمیر نزول فرماید‪ .‬بعد در هر موضع که بخواهد مالقات خواهم کرد‪ .‬و سردار‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪332‬‬

‫محمدیوسف خان تمامت ماجرای مذکوره را معروض داشته‪ ،‬خود شب را در قلعة حاجی‬
‫به سر برده و بامدادان انگلیسان جانب شیرپور کوج داده او در آقاسرا شرفیاب حضور‬
‫واال شد‪ .‬و هم‌رکاب رفعت‌ انتساب واال در کاریزمیر آمده و شب را در اردوی متعلی‬
‫به روز رسانیده از آن‏جا به امری حضرت واال وارد کابل گشت‪ .‬و انگلیسان به توسط‬
‫او به عرض واال رسانیدند که در ده‏کپک بارگاه مالقات برافراخته با هزار تن در آن‏جا‬
‫تشریف فرما شود‪ .‬و ما نیز با شش‏صد تن حاضر بار گردیده‪ ،‬شرف مالقات حاصل کنیم‪.‬‬
‫و اعلی‌حضرت واال خواهش انگلیسان را پذیرفته به صحابت محمدسرور خان به سردار‬
‫محمدیوسف خان از پذیرفتن امر مذکور خبر داد‪ .‬و روز دیگر گریفن از استدعای اولش‬
‫در باب مالقات‏گاه عدول کرده به سردار محمدیوسف خان اظهار کرد که محل مالقات به‬
‫فراز تل کلوله پشته قرار داده شود‪ .‬و او در جواب گفت که‪ :‬این تلون گفتار از چیست که‬
‫گاهی یکی موضع هنگامی دیگر محل را برای مالقات اختیار می‏کنید‪ .‬و او که از مالقات‬
‫وزیر محمداکبر خان مرحوم در سال هزار و دوصد و پنجاه و هفت هجری با سر ولیم‬
‫جی‪ .‬مکناتن ‪ -‬چنان‏چه از پیش مذکور گشت ‪ -‬خبر داشت از عزمش نگذشت و سردار‬
‫محمدیوسف خان به سرکار واال خبر داده‪ ،‬این موضع نیز منظور نظر انور شد‪ .‬و پس از‬
‫آن نیز از اظهاری که کرده بود باز گشته به سردار محمدیوسف خان اظهار کرد که به کنار‬
‫دیوار شیرپور با اعلی‏حضرت واال مالقات کرده و هم در آن روز رهسپار پشاور و قندهار‬
‫شویم‪ .‬و او باز سرکار واال را از محل مالقات به کنار دیوار شیرپور خبر داده‪ ،‬سرکار واال‬
‫چیزی در خاطر راه نداده مالقات کنار دیوار شیرپور را نیز منظور فرمود‪ .‬چنان‏چه بدون‬
‫اندیشه در روز پنجم ماه رمضان سال هزار و دوصد و نود و هفت هجری دلیرانه جانب‬
‫شیرپور راه برگرفت و هم در این روز سپاه انگلیس کابل را فرو گذاشته لوای کوج جانب‬
‫پشاور و قندهار که سپاه مقیم آن‏جا دچار نکبت و اضطرار شده بود افراشتند‪ .‬چنان‏چه‬
‫عنقریب مرقوم می‏گردد به اعلی‌حضرت واال اسپ رانده چون در موضع که حال قصر‬
‫سعادت حصر شهرآرا به یادگار اندک درنگ فرمودنش در این روز برپاست رسید‪ ،‬سردار‬
‫محمدیوسف خانش از راه پیمودن باز داشته‪ ،‬محمدسرور خان را در شیرپور فرستاد که‬
‫مبادا انگلیسان کیدی اندیشیده باشند و او داخل شیرپور شده‪ ،‬سپاه انگلیس را مشغول‬
‫کوج و گریفن و سر دانلد استیوارت و غیره بزرگان انگلیس را مترصد مالقات اعلی‪-‬‬
‫حضرت واال دیده باز گشت و به عرض واال رسانید‪ .‬بعد اعلی‏حضرت واال داخل شیرپور‬
‫گردیده با بزرگان انگلیس مالقات کرد‪ .‬و انگلیسان سی عراده توپی که از اتواپ افغانستان‬
‫متصرف شده بودند‪ ،‬تسلیم حضرت واال نموده مبلغ نوزده لک روپیة را که از مالیات‬
‫ملک حصول کرده و صرف نموده بودند نیز وعدة اداکردند دادند‪ .‬و هم التماس نمودند‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪333‬‬

‫که قالی تپة مرنجان و قلعة کوه شیردروازه و جبل آسمایی را که آباد کرده‏ی دولت‬
‫انگلیس است خراب نساخته محافظت فرمایند‪ .‬این را گفته] و پس از نشستن پانزده‬
‫دقیقه باهم وداع کرده‪ ،‬اعلی‏حضرت واال در عمارت دروازه سفید شیرپور اقامت چند‬
‫روزه گزید و انگلیسان راه پشاور و قندهار برگرفته‪ ،‬کابل و افغانستان را واگذار شدند و‬
‫سردار محمدیوسف خان انگلیسان روندة پشاور را به امر اعلی‪-‬حضرت واال تا ده‌خدایداد‬
‫همراهی کرده‪ ،‬مراجعت نمود و سردار محمدعزیز خان با اردوی مأمورة قندهار تا غزنین‬
‫رفته و رضانامه گرفته معاودت نمود‪.‬‬

‫ذکر واقعات هرات و محاربة سردار محمدایوب خان با لشکر انگلیس در میمند‬
‫در خالل واقعات مذکوره‪ ،‬خان آغای جمشیدی و جهان‌داد خان قبچاق که ایشان‬
‫را امیر شیرعلی خان از راه اعزاز در کابل طلبیده به احترام نگاهداشته بود‪ ،‬پس از رفتن‬
‫امیر محمدیعقوب خان در هند هر دو تن به امر انگلیسان از کابل برای نفاق انگیختن و‬
‫به دست آوردن هرات در غورات رفته‪ ،‬با سردار انبیاء خان تایمنی و سردار عبداهلل خان‬
‫تیموری متفق شده‪ ،‬ابواب مکاتبه را با مردم شهر و اطراف هرات باز کردند‪ ،‬و سردار‬
‫محمدایوب خان آگاه گشته‪ ،‬لشکر به دفع ایشان گماشت؛ چنان‏چه خان آقا به جهان‌داد‬
‫خان و بهبود خان نبیرۀ وزیر یارمحمد خان مرحوم را گرفتار ساخته‪ ،‬با قاضی هرات‬
‫که به آن‏ها مکتوب فرستاده بود‪ ،‬هر چهار تن را به ضرب سر نیزة تفنگ هالک فرمود‬
‫و سردار عبدالوهاب خان ابن سردار میرافضل خان مرحوم را با یک فوج پیاده‪ ،‬و دو‬
‫ضرب توپ‪ ،‬و چیزی از سوار در تایوره به تدمیر سردار انبیاء خان فرستاد‪ .‬و هم‏چنین‬
‫سردار محمدحسن خان را با سه فوج پیاده و چند ضرب توپ مأمور «کشک» فرمود که‬
‫یلنگ‪-‬توش خان و محمدامین خان پسران خان آقای مقتول را تنبیه و سرزنش کنند‪ ،‬و‬
‫سردار انبیاء خان تاب درنگ نیاورده‪ ،‬در یاغستان فیروزکوه درآمده پناه گزید و هم‏چنین‬
‫پسران خان آقا از راه فرار در میمنه که این وقت سپاه پادشاهی آن را فرو ِهشته‪ ،‬در دست‬
‫استقالل میر دالور خان بود رفتند‪.‬‬
‫و مقارن این حال سپاه نظام هرات که پس از محبوس آمدن سپهساالر حسین‌علی خان‬
‫در کابل‪ ،‬جنرال فقیراحمد خان ریکا را به تحریک نایب‌ساالر حفیظ‏اهلل خان لهوگردی‬
‫به قتل رسانیده‪ ،‬خانة او را تاراج کرده و به خود مغرور شده بودند‪ ،‬به عرض سردار‬
‫محمدایوب خان رسانیده‪ ،‬استدعای غزا با لشکر انگلیس کردند‪ .‬و او از سبب آن‌که افواج‬
‫نظام کابلی بسیار‪ ،‬و شایق دیدار اهل و دیار خود بودند و مالزمان نظام هراتی اندک بوده‪،‬‬
‫توان سدّ راه شدن کابلیان را نداشتند‪ ،‬ناچار عرض و استدعای ایشان را رد نکرده‪ ،‬از‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪334‬‬

‫هرات به عزم جهاد جانب قندهار رو نهاد و چون یک منزل از شهر دور شد‪ ،‬فیض‌محمد‬
‫خان جنرال که به امر سردار محمدایوب خان با سه فوج پیاده‪ ،‬میمنه را گذاشته‪ ،‬وارد‬
‫هرات شده بود‪ ،‬تمرد ورزیده‪ ،‬از راه سرکشی آهنگ جنگ کرد و با فوج هراتی شهر‬
‫را استحکام داده‪ ،‬از شهر به عزم محاربه بیرون تاخت‪ .‬و سپاه کابلی رو به مقاتله نهاده‪،‬‬
‫فیض‏محمد خان و سپاه هرات را مغلوب گردانیده‪ ،‬متعاقب ًا داخل شهر شده‪ ،‬شهر و بازار‬
‫را تمام تاراج کرده و بسیار تن از هرویان را بکشتند‪ ،‬و فیض‌محمد خان را مرده و زنده‬
‫نیافتند که فرار کرد و یا کشته گشت‪ .‬و سردار محمدایوب خان نیز به شهر باز گشت و‬
‫پس از چندی رایت جهاد برافراشته‪ ،‬و با یازده فوج پیاده و هشت‏صد سوارة نظام و سی‬
‫و دو عراده توپ و حشر و ازدحام عامی از سواران ملکی هرات و فراهی و پشت‏رودی‬
‫و قندهاری و غیره مردم اطراف و نواحی از هرات رهسپار قندهار شد‪ .‬و سردار شیرعلی‬
‫خان قندهاری آگاه گشته‪ ،‬ظاهرا ً جهت تسکین خاطر انگلیسانی که در قندهار بودند‪ ،‬به‬
‫عزم مدافعة غزاتی که در پشت‌رود انجمن شده بودند‪ ،‬با سپاه گرانی راه برگرفت‪ ،‬و باطن ًا‬
‫به ارادة مقاتله و محاربة سردار محمدایوب خان رو به فراه نهاد‪ ،‬و انگلیسان از اظهار او‬
‫که از سپاه پادشاهی و توپخانه چیزی نگفته‪ ،‬به بهانة دفع مردم الوسی رهسپار آن محال‬
‫شد‪ ،‬لشکر مکفی از افواج دولتی با او نگماشته‪ ،‬به اندازة مدافعة مردم الوسی‪ ،‬فوج و توپ‬
‫همراه او مأمور رفتن کردند‪ .‬و در روز هفدهم ماه شعبان مطابق ایام ورود اعلی‌حضرت‬
‫امیر عبدالرحمان خان در چاریکار‪ ،‬با سردار محمدایوب خان در بیابان میمند ‪ -‬مشهور به‬
‫میوند ‪ -‬دچار شده‪ ،‬قبل از آن‌که نائرة قتال شعله‌ور گردد‪ ،‬سه فوج پیادة قندهاری از سردار‬
‫شیرعلی خان رو برتافته‪ ،‬به رکاب سردار محمدایوب خان پیوستند و او از قریة «سنگ‌بر»‬
‫رو به جانب خصم نهاده‪ ،‬لشکر نظامی را با پیاده گان الوسی از راه درة «گرمابک» امر‬
‫پیش رفتن کرد و تمامت سواران را با خود همراه گرفته‪ ،‬طریق مقابل غنیم اختیار نمود‪،‬‬
‫و غالم‌حیدر خان رساله‌دار افشاری را با میرزا غالم‌حسین خان قاینی نویسندة سردار‬
‫نورمحمد خان مشهور به سرتیب و پنج‏صد سوار کشاده از سواران پشت‌رودی و قندهاری‬
‫و صد سوارة نظام‪ ،‬مأمورة قراولی کرد‪ ،‬و هر دو تن با سپاه انگلیس درآویخته‪ ،‬تا دو ساعت‬
‫کشش و کوشش مردانه نموده‪ ،‬سپاه انگلیس را از راه‌پیمودن باز داشته‪ ،‬فراوان تن را خون‬
‫بریختند‪ ،‬و هنوز نائرة قتال در اشتعال بود که افواج پیادة نظام با اتواپ صاعقه‌بار در رسیده‬
‫دست به آالت پیکار بردند و تا پنج ساعت بازار گیر و دار را گرم داشته‪ ،‬در پایان کار لوای‬
‫فتح افراشتند‪ ،‬چنان‏چه سپاه انگلیس پشت به جنگ داده رو به هزیمت نهادند‪ ،‬و جنرال‬
‫ایفر نام انگلیس با بسیاری از افراد سپاه همراه او کشته گشته‪ ،‬از لشکر اسالم عبدالغفور‬
‫خان ب ِ ِر ِگد هراتی و محمدانور خان ُک َمیدان قندهاری و محمدزمان خان بارکزایی و پسر‬
‫لاس عیاقویاقوعیاقو ‪335‬‬

‫قادر خان با پنج‏صد تن از آحاد شربت شهادت چشیده هشت‪-‬صد تن زخمدار شدند‪،‬‬
‫و دیگران هزیمتیان سپاه انگلیس را تعاقب نموده‪ ،‬بسیار تن را در عرض راه گریز از پا‬
‫درانداختند‪ .‬و از مشاهدة این حالت کرنیل سنجان انگلیس خود و تمام سپاه را تباه دانسته‬
‫فریاد زد که‪ :‬کسی هست که خود را فدای دولت ساخته دالوران اسالم را دست از کشتن‬
‫و پا از تاختن باز دارد که نام انگلیس پست نشود؟ و از فریاد و الغیاث او دوصد تن‬
‫از پیادگان فوج گوره داخل دیوار بست باغی که در کنار راه واقع بود شده به بازداشتن‬
‫ُغزات پرداخته به کشاد دادن تفنگ گراییدند و دیگران منهزم ًا رو به قندهار همی‌دویدند‪ .‬و‬
‫غازیان که از قفای انگلیسان سرگرم ترکتاز بودند از گلولة تفنگ جای‌گزیدگان باغ مذکور‬
‫هیچ نیندیشیده با آن که تگرگ‌آسا از ضرب گلوله به زمین می‌ریختند بی‌باکانه به دیوار‬
‫بست‌باغ بر شده داخل باغ گردیدند و با پیادگان گوره درآویخته به سر نیزة تفنگ و ضرب‬
‫شمشیر یکدیگر را زده‪ ،‬آخراالمر همة دوصد تن گوره را از دم تیغ و طعن سنان و زبان‬
‫نیزه گذرانیده یک تن را زنده نگذاشتند‪ .‬و از این گرفتاری غازیان بقیة سپاه انگلیس که‬
‫دست از جان شسته بودند با تن خسته و دل شکسته داخل قندهار شدند و غازیان متعاقب ًا‬
‫وارد قندهار شده به امر سردار نامدار محمدایوب خان در روز بیست و هفتم ماه شعبان‬
‫شهر و انگلیسان را در تنگنای محاصره انداختند و راه آمد و شد را به روی انگلیسان‬
‫سخت بربسته کار را بر ایشان دشوار ساختند‪ .‬و در روزهای محاصره ایشک آقاسی‬
‫محمدیوسف خان و فرخ خان ُکمیدان توپخانه از ضرب گلوله شربت شهادت نوشیدند تا‬
‫که از «سمله» به ذریعة تلگراف به سپاه مقیم کابل از عسرت و گرفتاری سپاه مقیم قندهار‬
‫خبر داده امر کردند که از راه معاونت در قندهار رفته محصورین را از قید گرفتاری رها‬
‫دهند‪ ،‬چنان‏چه جنرال سر فریدرک رابرتس با سپاه‌گران در روز ورود اعلی‌حضرت امیر‬
‫عبدالرحمان خان که پنجم ماه رمضان بود از کابل رهسپار قندهار شد‪ .‬و در روز بیست‬
‫و یکم این ماه والدة ماجدة ولیعهد مرحوم که از کابل در غزنین رفته و از آن‏جا با سردار‬
‫محمدحسن خان و سردار محمدهاشم خان و سردار عبداهلل خان راه قندهار برگرفته‬
‫بود وارد آن دیار شده به سردار محمدایوب خان پیوست‪ .‬و سپاه انگلیس روز بیست و‬
‫سوم ماه رمضان وارد قندهار گردیده‪ ،‬در روز بیست و چهارم از راه «پیر پایمال» رو به‬
‫میدان قتال نهاد و با سپاه سردار محمدایوب خان درآویخت‪ ،‬و تا نیم روز آالت کارزار‬
‫پایدار مانده‪ ،‬بسیار تن از جانبین کشته گشته‪ ،‬آخراالمر سپاه سردار محمدایوب خان راه‬
‫هزیمت برگرفته فرار اختیار کردند‪ ،‬و از جمله کرنیل شیرمحمد خان هزاره با یک‏صد‬
‫تن پیاده از فوج استوار ایستاده تا یک ساعت هشت فوج پیاده نظام انگلیس را به زور‬
‫بازوی مردانگی از تاختن باز داشته هزیمتیان اسالم را از ورطۀ هالک و دمار نجات داد‪،‬‬
 ‫سراج التَّواریخ ‪ /‬جلد دوم‬
‫ُ‬ ‫‪336‬‬

‫و دو رأس اسپ سواری او از ضرب گلوله سقط گردیده‪ ،‬اکثر از صد تن پیاده‌ای که با او‬
‫همراهی کرده بودند درجة رفیع شهادت یافته‪ ،‬آخراالمر با بقیة همراهانش از قفای هزیمت‬
‫یافتگان راه برگرفت و انگلیسان فتح‌یاب گردیده آسوده خاطر شدند‪ .‬و مادر ولیعهد سردار‬
‫محمدهاشم خان و سردار عبداهلل خان تا فراه با سردار محمدایوب خان همراه رفته در‬
‫آن‏جا اقامت گزیدند‪ ،‬و سردار محمدایوب خان در هرات رفته‪ ،‬مقارن این حال سردار‬
‫عبداهلل خان بن اعلی‌حضرت امیر عبدالرحمان خان که در قندهار نظربند بود پدرود جهان‬
‫کرد و سردار شمس‌الدین خان با سردار محمدهاشم خان بن امیر محمداعظم خان مرحوم‬
‫از کابل به امر اعلی‌حضرت امیر عبدالرحمان خان و خواهش انگلیسان وارد قندهار شده‬
‫متصرف آن دیار گشتند زیرا که تا این وقت انگلیسان قندهار را نسپرده از سردار شیرعلی‬
‫خان می‌شمردند و شکست محاربۀ «میمند» را حمل بر خطای او کرده او را با منسوبانش با‬
‫خود برده در موضع «کوهی» واقع کنار شمالی بندر کراچی مسکن داده تمامت افغانستان‬
‫را به اعلی‌حضرت امیر عبدالرحمان خان تفویض نمودند‪ ،‬فقط‪.‬‬
‫باتک همتاخ ‪337‬‬

‫خاتمة کتاب‬
‫از آن‏جا که ارادة پادشاه محکوم حکم قضا است [زبان سوسن ابکم را گویا کند‬
‫و گوش نشنیده‌ام را شنوا سازد؛ چنان‏چه] مؤلف ضعیف را نعمت گویایی و لیاقت‬
‫واقع‌نگاری از پرتو آفتاب مرحمت انتساب اعلی‌حضرت «سراج الملة والدین» نصیب‬
‫گشته و عالوه بر آن با وجودی که ما بندگان را در گرفتن نعمت و خواستن حاجت هیچ‬
‫حجت نیست ذره‌وار از حضیض خاکساری به اوج اعتبار برافراخته در تألیف این خجسته‬
‫کتابم مأمور و نامور ساخته است که از این رهگذر و از جهت آن که ذات قدسی‌سمات‬
‫این پادشاه معارف و سیاسی‌آگاه مؤلف‌آسا سرا پا این کتاب را به قلم خویش حک و‬
‫اصالح فرموده و می‌فرمایند می‌باید و می‌شاید که بر تمامت مؤلفین تواریخ دیگر سالطین‬
‫فخر مباهات کنم و بر خود بنازم و دعای دوام دولتش را همیشه تا که زنده باشم ورد‬
‫زبان سازم که‪:‬‬

‫الهی تا جهان باشد شه ما کامران باشد‬

‫زالل عدل و احسان هم‏چو فرمانش روان باشد‪.‬‬