18․ Հայ մշակութային ժառանգության վիճակը Ադրբեջանում․ աղվանական սինդրոմ

Գիտնականներն այլևս չեն կասկածում, որ ադրբեջանական ինքնությունը կերտվել

խորհրդային տարիներին։ Այն ստեղծվել է Խորհրդային Ադրբեջանի տարածքում,
օրինականացվել էթնո-ազգային ինքնության սահմանման սովետական քաղաքականության
միջոցով։ Այն լեգիտիմացվել է անտիկության առասպելների միջոցով Մարաստանի,
Ատրպատականի, Կովկասյան Ալբանիայի (Աղվանք) և Հայաստանի պատմական
հյուսիսարևելյան շրջանների՝ Ուտիք, Արցախ, Նախիջևան, պատմություններն ու
մշակույթները խեղաթյուրելու և ոչնչացնելու հաշվին։

Քանի որ Խորհրդային Ադրբեջանի տարածքի ժողովուրդը ներառում էր ոչ միայն նոր

ադրբեջանական էթնոսին, ստեղծվեցին էքսպանսիոնիստական հնարավորություններ և
հավակնություններ (այդ թվում նաև Սյունիքի և Գեղարքունիքի հայկական մարզերի
նկատմամբ)՝ ձուլելու էթնիկ և կրոնական փոքրամասնություններին, այդ թվում՝ քրդերի
մեծամասնության, ուդիներին, լեզգիներին և թաթերին։

Լայնորեն փաստագրված է, եթե ոչ ակնհայտ, որ այս քաղաքականության վերջնական

քաղաքական նպատակն է ադրբեջանցիներին ներկայացնել որպես բնիկ և ժառանգորդ հին
ժողովուրդների, որոնք ապրել են այն տարածքում, որ ադրբեջանցի ազգայնականները
անվանում են «Հյուսիսային Ադրբեջան» (որը ներառում է Ադրբեջանը) և «Հարավային
Ադրբեջան» (Հյուսիսային Իրան)։

Հետագա զարգացումները ցույց տվեցին, որ հայերը, որոնք պատմականորեն մշակութային և

կրոնական առումով մոտ էին աղվաններին չպայքարեցին իրենց գրեթե անհետացած
հարևանների մշակութային իրավունքների համար, նույնիսկ այն դեպքում, երբ աղվանական
ինքնությունը ենթադրաբար մի մասն է հայոց պատմության և մշակույթի։ Գիտնականների մի
ամբողջ սերունդ փորձում էր առանձնացնել աղվանական մշակույթը հայկական մշակույթից՝
կարծես ի սկզբանե համաձայնվելով ադրբեջանական այն թեզին, որ «Կովկասի
ալբանացիները» որոշ չափով «ադրբեջանցիներ» էին։ Այս ակադեմիական զիջումը, սակայն,
նշանակում էր ընդունել առաջարկվող թեզի քաղաքական ենթատեքստը։ Սա մեկն է
ադրբեջանական պատմագրության հաղթանակներից։ Հայագիտությունը պարտադրված էր
մի կողմից՝ հակազդել ադրբեջանցիների և աղվանների անմիջական կապին, մյուս կողմից՝
առանձնացնել աղվանական մշակույթը հայկական ժառանգությունից։

Պատմական հիշողության և նախնյաց հայրենիքի կառուցման Ադրբեջանի

քաղաքականության ամենամեծ խոչընդոտը հայերի մեծ թվաքանակը և մշակութային
հուշարձաններն էին, որոնք սփռված էին Ադրբեջանի ողջ տարածքում՝ զգալի
կենտրոնացվածությամբ Արցախում, Ուտիքում և Նախիջևանում։

Խորհրդայնացման արդյունքում Ադրբեջանի ագրեսիվությունը հայկական ժառանգության

նկատմամբ ոչ մի լուրջ դիմադրության չհանդիպեց։ Հարկադիր սխալ վերագրումը սկզբում
իրականացվել է աթեիզմի պաշտոնական քարոզչության միջոցով։ Քոչվոր մուսուլման
բնակչությունը, որը հիմքն էր զարգացող ադրբեջանական ինքնության քիչ մշակութային
կորուստներ ունեցավ՝ ի տարբերություն բնիկ և նստակյաց քրիստոնյա բնակչության, որի
նյութական ժառանգությունը կարող էր ֆիզիկապես կրճատվել՝ իսլամական հուշարձանների
սահմանափակ թվին համապատասխանելու համար:

Առաջին հերթին այս քաղաքականությունը ենթադրում էր հայկական ճարտարապետական

կառույցների, արձանագրությունների, խաչքարերի և տապանաքարերի ոչնչացում,
դեֆորմացիա և վերաադապտացիա ադրբեջանական իշխանություններ կողմից։ Արդյունքում
արցախյան հարյուրավոր գյուղերի եկեղեցիները սովորաբար վերածվել են պահեստային
տարածքների կամ, լավագույն դեպքում, «մշակութային կենտրոնների»: Այնուամենայնիվ,
հարյուրավոր եկեղեցիների ու խաչքարերի քանդումը, երբեմն՝ որպես շինանյութ
օգտագործման համար ֆիզիկական, բայց ամենակարեւորը՝ բարոյական հարված էր
հայկական ժառանգությանը։

Բացի քրիստոնեական ավանդույթների աշխարհիկացումից, մեկ այլ մեխանիզմ, որը

չեզոքացնում էր հայկական ինքնությունը, պատմությունների ընդհանրացումն էր: Քանի որ
քրիստոնյա հայկական և ադրբեջանցական մահմեդական մշակութային տարբերությունները
ակնհայտ էին, ինտերնացիոնալիզմի և ազգերի եղբայրության քողի տակ կառուցվեց
մշակութային յուրացման մեկ այլ մեխանիզմ մշակութային «հարազատության», «ընդհանուր
արմատների» և «նմանությունների»:

Զարմանալի չէ, որ նույն մեխանիզմը կիրառվել է ադրբեջանագետ Զիա Բունիաթովի կողմից:

Ըստ Բունիաթովի, տարբեր շրջանների (Արցախ, Սյունիք, Գարդման, Կուտկաշեն, Իսմայիլ և
այլն) հայերի ծեսերն ու սովորությունները զարմանալիորեն նման էին իրենց ադրբեջանցի
հարևանների սովորություններին ու ծեսերն, ինչը ենթադրաբար ցույց էր տալիս, որ
ժամանակակից հայերն ու ադրբեջանցիները սերում են կովկասյան ալբանացիներից, որոնց
մի մասը միացել են հայ եկեղեցուն և ձուլվել հայերին, իսկ մյուսները դարձել են
մահմեդական։

Նույն մեխանիզմը կիրառվել է հայկական ճարտարապետական մշակույթը Ադրբեջանում

ուշմիջնադարյան իսլամական ճարտարապետությանը հավասարեցնելու համար՝ նշելով
պատահական նմանություններ։ Հաջորդ քայլը այնքան էլ անսպասելի չէ․ եթե մշակույթներն
այդքան փոխկապակցված են, ապա կարելի է ենթադրել, որ դրանց ստեղծողները նույն
մարդիկ էին։

Հաջորդ մեխանիզմը, որն ունի ադմինիստրատիվ կողմ, կարելի է անվանել պետության՝

մշակութային ժառանգությունը ուսումնասիրելու մենաշնորհ։ Սա նշանակում էր, որ
Խորհրդային Ադրբեջանի տարածքում, ներառյալ Արցախը, պատմությունն ու մշակույթը
կարող էին ուսումնասիրել միայն ադրբեջանցիները և ադրբեջանական ակադեմիական
հաստատությունները։ Սեփական պատմության ու մշակույթի ուսումնասիրության փորձի
համար տեղի հայ գիտնականները հալածվել և նույնիսկ տեղահանվել են:

Ադրբեջանական հաջորդ քայլը ռեվիզիոնիզմին աջակցող տերմինաբանության կառուցումն

էր. յուրացում՝ վերապիտակավորման միջոցով։ Ադրբեջանցիները ծիծաղելիորեն հռչակում են
ողջ հայկական ժառանգությունը՝ հայտնի մարդկանց, ազնվականներին, ողջ նյութական
ժառանգությունը, որպես կովկասյան ալբանական-ադրբեջանական։

Այս գործընթացը, անշուշտ, նույնիսկ շփոթության մեջ է գցել հայ գիտնականներին, քանի որ
շուտով մշակվեց յուրացման մեկ այլ մեխանիզմ։ Այս պրակտիկայի դասական հիմնադիրը
կրկին Բունիաթովն էր։ Դիսկուրսի և ապացույցների ցուցադրման փոխարեն անհրաժեշտ էր
միայն վերապիտակավորել առկա նյութերը: Հայկական պատմական աղբյուրները հռչակվել
են կովկասալբանական, հայ պատմաբանները՝ աղվան պատմաբաններ, և նույնիսկ
հայատառ անուններ գրվել են ռուսերեն և ադրբեջաներեն ադապտացիաներով։ Ճակատագրի
հեգնանքով, նույնիսկ ամենաանկեղծ «կովկասալբանական թեզի» ներկայացուցիչները
հայերեն չգիտեին, չնայած այն փաստին, որ «աղվանական» փաստաթղթերից շատերը գրվել
են հայերեն գրով։ Ադրբեջանցի գիտնականներ Բունիաթովն ու Մամեդովան, մեջբերելով վաղ
միջնադարի հայ պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացու աշխատությունը, ներկայացնում են
բնօրինակ հայերեն տեքստը՝ կիսակիրթ կիրիլիցա տառատեսակով ընթերցումներով,
ձախողելով առաջնային աղբյուրների իրենց կարծեցյալ վարպետությունը։ (Օրինակ, Մովսես
Կաղանկատվացին, ով գրել է «Աղուանից աշխարհի պատմութիւն» երկը, նրանց համար
դառնում է Մոիսեյ Կալանկատուքլու:)

Խորհրդային Ադրբեջանի քրիստոնեական հուշարձանների լուսանկար-փաստաթղթերում

ադրբեջանցի գիտնական Ախունդովը նշում էր, որ յուրաքանչյուրը կովկասալբանական-
ադրբեջանական ժառանգություն է։ Դրանով նա հայկական խաչքարերը վերանվանում է
«նիշանդաշ», «խաչդաշ» և այլն։ Մեկ այլ գիտնական՝ Ռզաևը, ավելի հեռուն է գնում՝
աղվաններին թուրք անվանելով և պնդելով, որ նրանք նույնքան թուրք էին, որքան
ադրբեջանցիները։ Ավելին, ցույց տալով տարածքի պատմական ժամանակագրության
վերաբերյալ ըմբռնման ամբողջական բացակայություն, նա բազմիցս նշում է, որ այս կամ այն
հուշարձանը «դեկորատիվ մոտիվով» պատկանում է կովկասալբանական շրջանին։ Նույն
եռանդը նկատվում էր, օրինակ, Ավետարանոցի՝ հայ. գյուղ Արցախում, 18-19-րդ դարերի
տապանաքարերը իբրև աղվանական և օղուզ-թուրքական դասակարգելու մեջ, ինչը ցույց է
տալիս հուշարձանների տարեթվերի վերաբերյալ գիտելիքների պակաս և հուշարձանների
հայալեզու ընդարձակ արձանագրությունների դիտավորյալ անտեսում։

Պատմական նյութի ֆիզիկական ոչնչացումը մշակութային հուշարձանների թիրախավորման

միջոցով հասավ իր գագաթնակետին Ջուղայի (Ջուլֆա) միջնադարյան գերեզմանատան
ամբողջական ավերումով 2005 թ.։

Հայկական մշակութային ժառանգության և նրանց ժառանգների նկատմամբ ադրբեջանական

մոտեցումը անդրդվելի օրինակ է թշնամանքի ու ոչնչացման մոլուցքի:

Այս տխուր իրականությունը բացահայտ ցույց է տալիս, որ ադրբեջանական ինքնությունը

համակողմանիորեն կառուցվել է ադրբեջանցիների բնիկ հարևանների հարուստ
ժառանգությունը միտումնավոր սխալ վերագրելու միջոցով։ Այս լույսի ներքո ակնկալել
Ադրբեջանի իշխանություններից և պաշտոնական ակադեմիական շրջանակներից
ճկունություն ցուցաբերել հայ ժողովրդի նկատմամբ, էլ չասած՝ հարգել ու հոգ տանել հայ
ժողովրդի և Արցախ-Ղարաբաղի մշակույթը՝ ադրբեջանական հիմնարար առասպելների
կենդանի հակառակորդներին, լավագույն դեպքում, անհեռատեսություն է:

Այս դրույթն իր ամբողջական ապացույցը գտնում է մեր օրերում, երբ Ադրբեջանը Թուրքիայի
աջակցությամբ եւ անմիջական մասնակցությամբ լայնածավալ պատերազմ սանձազերծեց
Արցախի Հանրապետության դեմ։ Քաղաքացիական շենքերի գնդակոծությունն ուղեկցվում էր
մշակութային ժառանգություն անխնա ոչնչացմամբ։ Այս մասին է վկայում Սուրբ
Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցու գնդակոծությունը Շուշիում, Հադրութի և Մարտակերտի
թանգարանների ավերումը, Թալիշի հուշահամալիրի պղծումը, Տիգրանակերտի
հնագիտական ճամբարի ավերումը։ Ամեն օր արձանագրվում են Արցախի հայկական
մշակութային ժառանգության ոչնչացման նոր փաստեր։

[Աղվանքի ու Աղվանից կաթողիկոսության մասին

Պատմականրեն Աղվանքը ընդգրկում է Կուր գետի ձախափյա շրջանը, ընդհուպ մինչև

Կասպից ծով: Այդ տարածքը աղբյուրներում տարբեր անուններով է հայտնի: Հայերենում
Աղվանք կամ Աղուանք, միջին արսկերեն՝ Առան, իսկ անտիկ աղբյուրներում կամ
հունահռոմեական աղբյուրներում՝ Ալբանիա: Մայրաքաղաքը մինչև 6-րդ դար Կապաղակն
էր: Մ.թ.ա 1-ին դարում անտիկ աղբյուներում հիշատակվում է 26 ցեղերի մասին, որի հիման
վրա էլ առաջացավ Աղվանքի թագավորությունը: Ի սկզբանե այն սերտ կապերի մեջ էր Մեծ
Հայքի հետ և կրում էր նրա քաղաքական ու մշակութային ազդեցությունը: Այդ հանգամանքը
բնականաբար չէր կարող չազդել 4-րդ դարում քրիստոնեության տարածման և եկեղեցու
կրոնամշակութային առնչությունների և հանրությունների ձևավորման համար: Աղվանից
եկեղեցու կենտրոնը քրիստոնեության ընդունումից հետո դառնում է Կապաղակը, սակայն
Աղվանից մարզպանության ձևավորմանը զուգընթաց այն տեղափոխվում է մարզպանության
կենտրոն՝ Չող-Դերբենդ, այսինքն Հրվ․ Դաղստան: Աղվանից մարզպանությունը ձևավորվեց
428թ․-ին, մի շարք տվյալներով՝ 387թ․-ին՝ Հայաստանի 1-ին բաժանումից հետո: Դա
Սասանյանների քաղաքականության արդյունք էր: Աղվանքի մարզպանությունը ընդգրկում
էր Բուն Աղվանքի տարածքը, այսինքն՝ Քուռից ձախ ընկած տարածքը, և կցվում էին 2
հայկական նահանգներ՝ Արցախը և Սյունիքը: 6-րդ դարում Աղվանից եկեղեցու կենտրոնը
հս․-ից եկող խազարների արշվանքների պատճառով տեղափոխվում է Քուռի աջափնյակ՝
Պարտավ՝ ներկայիս Բարդա, գտնվում է Ադրբեջանում, սահմանակից է ԼՂՀ-ին: Հայտնվելով
Չող-Դերբենդում՝ Աղվանից եկեղեցին ամեն դեպքում մեկուսացման մեջ էր, իսկ
տեղափոխվելուց հետո այն ընկնում է հայկական էթնիակական միջավայր: Այն
հանդիսանում էր Մեծ Հայքի տարածք, և սոցիալ-քաղաքական առումով կար հայկական
տարրի գերակայություն: Այս ամենը հանգեցրեց նրան, որ Աղվանից եկեղեցին մեծ չափով
սկսեց կրել նաև հայկական սոցիալական, մշակութային, քաղաքական ու կրոնական
ազդեցություն: Թեև կրոնական առումով այն հանդիսանում էր հայկական եկեղեցու թևերից,
կամ դավանական առումով հայկական եկեղեցու հետ որևիցե տարանջատում գոյություն
չուներ․ տարաբաժանվածությունը զուտ կազմակերպչական էր։ Այնուամենայնիվ, 5-րդ դ ․
Կապաղակում այն ենթարկվեց հայկականության ազդեցությանը, և հետագա
ժամանակաշրջանում արդեն տեղի ունեցած փոփոխությունները իրենց կնիքը թողեցին նաև
Աղվանից եկեղեցու հետագա զարգացումների վրա։ Պետք է նկատի ունենալ, որ 5-րդ դ ․
վերջին՝ Վաչագան 3-րդ Բարեպաշտ Աղվանից թագավորի օրոք, տեղի է ունենում
եկեղեցական ժողով, որտեղ սահմանվում են եկեղեցական կարգ ու կանոններ,
առաջնորդների իրավունքներն ու պարտականությունները։ Սակայն զարգացումները տեղի
են ունենում հիմնականում Քուռի աջափնյակում, այսինքն կովկասալեզուների
քրիստոնեական դիմագիծը սկսում է թուլանալ և քրիստոնեության դիրքերը ընդհանուր
առմամբ Քուռի ձախափնյակում աստիճանաբար ընկնում են, քանի որ Աղվանից միասնական
թագավորության գոյության ընդհատումը, աղվանից ցեղերի էթնոկոնսոլիդացիայի
անավարտությունը հանգեցրին նրան, որ միասնական էթնոս այդպես էլ չձևավորվեց։
Պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններում Աղվանից եկեղեցու նստավայրեր են դարձել
Պարտավը, Բերդակուրը, Թամշիի վանքը, Գանձակը, իսկ 13-րդ դ ․ վերջից արդեն Արցախի
Գանձասար վանքը։ Կաթողիկոսությունն անցել է Հասան-Ջալալյանների իշխանական տանը։
Այդ իսկ պատճառով Աղվանից կաթողիկոսությունը այնուհետև կոչվել է Գանձասարի
կաթողիկոսություն, որ ենթարկվել է Էջմիածնի հայոց կաթողիկոսին։ Գանձասարի
կաթողիկոսները՝ Հասան-Ջալալյանները, նույնպես ենթարկվում էին Էջմիածնի հայոց
կաթողիկոսին, և Գանձասարը հետագա դարերում փաստորեն դառնում է Արցախի
մելիքությունների հոգևոր և քաղաքական կենտրոնը և իր գոյությունը շարունակում է մինչև
1815 թ․, երբ ցարական հրովարտակով այն վերակազմավորվում է արդեն որպես թեմ,
այսինքն Գանձասարի կամ Աղվանից կաթողիկոսությունը այլևս դադարում է գոյություն
ունենալուց։]