Janusz Fedirko

Etniczno-kulturowe uwarunkowania procesów

politycznych w Afganistanie
Afganistan pod względem etnicznym stanowi istną mozaikę1. Sztuczne wydzielenie
delimitacji kraju spowodowało, iż taki właśnie kształt terytorialny, moderowany przez obce
mocarstwa u schyłku XIX wieku, posiada współczesne państwo afgańskie. W obecnych
granicach zaistniało ono stosunkowo niedawno - zaledwie wiek temu2.
Mieszkańcy Afganistanu należą do czterech rodzin etnicznych:
1) indoeuropejskiej:
a) grupa irańska: Pasztuni (Pasztunowie), Tadżycy, Hazarowie, Nuristańczycy, Aimacy
(Firuzkohi, Dżemszydzi, Tajmeni, Tajmuri), Beludżowie, ludy pa- mirskie, Hazarowie
Deh - i - Zejnat, Persowie, Kurdowie, Ormuri (Bareki), Karaczi;
b) grupa indyjska: Paszai, Lahnda, Pendżabczycy i inni z Indii i Pakistanu, Tirami;
2) ałtajskiej:
a) grupa turecka: Uzbecy, Turkmeni, Kizyłbaszowie (Kizyłbasze), Kirgizi, Kazachowie,
Karakałpacy;
b) grupa mongolska: Mongołowie;
3) semito-chamickiej:
a) grupa semicka: Arabowie, Żydzi (praktycznie już ich w Afganistanie nie ma) (Jagielski
2005);
4) drawidyjskiej: Brahui’.
Afgańczycy, a wcześniej preafgańczycy, wywarli trwałe piętno na dziejach Ariów,
Imperium Achemenidów, Baktrii, Gandhary, Imperium Kuszanów, He-
130 Janusz Fedirko

ftalitów, Sasanidów, Kalifacie, emiratach: Tahirydów, Saffarydów i Samanidów, Chorezmie,

Imperium Ghaznawidów czy Ghorydów. Rola afgańskiego etnosu w państwie Aleksandra
Wielkiego (Macedońskiego) i diadochów, Maurjów, Sasanidów, Safawidów, Mogolów,
Timurydów, emiratu Buchary, jak też pobliskiego subkontynentu - Indii (sułtanat Delhijski,
państwo Surich, państwo Bahmani- dów) była bardzo istotna, choć nie zawsze
pierwszoplanowa.
Podobnie w ewolucji religii wyznawanych na afgańskich ziemiach, wkład ich w
reformowanie i propagowanie wierzeń od blisko trzech tysięcy lat był znaczący, jeśli nie
decydujący. Zaratusztrianizm, manicheizm, chrześcijaństwo ne- storiańskie, buddyzm
odmiany mahajana i wadżrajana, bon i islam mocno były naznaczone afgańskim piętnem,
podobnie jak ich odłamy, sekty, mutacje czy też synkretyczne odmiany. Wyraźne znamię na
historii tych ziem odcisnęli sikho- wie, których religia powstała całkiem niedaleko od
afgańskiego matecznika ludów Hindukuszu, w Pendżabie. Swą obecność na obszarze Azji
Środkowej zaznaczyło także chrześcijaństwo, od pierwszych dziesiątków lat swego istnienia
- początkowo jeszcze niepodzielone (Dzięgiel 1983), później jako nestorianizm, który kul-
tywowano na centralnych terenach największego kontynentu, jak też najpóźniej
chronologicznie chrześcijaństwo zachodnie zawdzięczające wiele zapożyczeń od najbardziej
„afgańskiego”, a zarazem powszechnego kultu starożytności środko- woazjatyckiej -
zaratusztrianizmu, zwłaszcza w dziedzinie celebry. Świadomość tych zagadnień, jeśli w
ogóle jakakolwiek istnieje w naszym kręgu kulturowym, jest znikoma.
Zatem Afganistan i jego mieszkańcy od bardzo dawna wnosili bardzo wiele do
wspólnego dziedzictwa kulturowego. Znajomość tych faktów jest zupełnie niewielka w
zachodnim kręgu kulturowym, częstokroć marginalizowana. Kraj ten jest dziś kojarzony z
informacjami z pierwszych stron gazet jako symbol biedy, konfliktów i tragicznego
rozdarcia spowodowanego ćwierćwiekową wojną. Rzadko, w tle aktualnych wydarzeń,
przywołuje się jego dzieje jako znaczące dla cywilizacji euroazjatyckiej. Ze współczesnej
perspektywy zachodniej wydaje się, że czas świetności ziem afgańskich przeminął. Lecz
dziś kraj - postrzegany jako beneficjent międzynarodowej pomocy - zasłużył na uznanie nie
tylko z powodów humanitarnych. Wkład Afgańczyków do wspólnego dorobku ludzkości nie
jest mały i niejeden kraj należący dziś cywilizacyjnie do światowej czołówki zawdzięcza
ludom afgańskim bardzo wiele; uzyskał bowiem swą pozycję, korzystając między innymi z
osiągnięć cywilizacyjnych mieszkańców kraju Hindukuszu. Ilustracją tego niech będzie fakt,
iż ponad połowa ludzkości każdego dnia używa baktryjskiego, afgańskiego „wynalazku” -
spodni czy też zaadoptowanego w ciągu wieków niezbędnego dziś przedmiotu - stołu. Także
inne, mniej spektakularne, lecz równie doniosłe osiągnięcia cywilizacyjne są udziałem
etnosu, współtworzącego dziś Afganistan (Bronowski 1988).
 Etniczno-kulturowe uwarunkowania procesów politycznych w Afganistanie 131

Etnos afgański, kształtowany w tak różnorodnych warunkach kulturowych,

modyfikowany obcymi, także europejskimi wpływami (Aleksander Wielki, Jedwabny
Szlak), do czasów współczesnych nie jest homogeniczny. Wyraźne rozróżnienie
Afgańczyków od Afganów stanowi o trwaniu tych dynamicznych przemian i - mimo
stuletniej tradycji ewoluowania procesu narodotwórczego współczesnego państwa - wydaje
się dopiero we wstępnej fazie drogi wiodącej do jego uformowania. Odmienne tradycje
kulturowe, sprzeczne interesy, różnorodność religijna na łonie islamu, rola w strukturze
władzy przez ostatnie trzy wieki, wreszcie środowisko zamieszkania powodują, iż z
obecnego substratu etnicznego zamieszkałego pod Hindukuszem w bliższej perspektywie
homogenicznego społeczeństwa, a tym bardziej narodu w europejskim rozumieniu
sformułować nie sposób.
Ludy Afganistanu należą - w zdecydowanej większości - do dwóch głównych grup
etnicznych: irańskiej i tureckiej, ze znaczną przewagą tej pierwszej.
Przedstawicielami największej z grup zaliczanej do południowej, indyjsko-pa- mirskiej
ludności europoidalnej (ciemnowłosej) są Pasztunowie. Dominującym fenotypem wśród
Pasztunów jest typ irano-afgański. Jego reprezentanci stanowią blisko połowę mieszkańców
kraju. Zamieszkują głównie południe - od Hari Rud po Kunar na wschodzie. Na północy
państwa spotyka się ich w okolicach Sar-e pul, w oazach: herackiej i murghabskiej oraz
dorzeczu Kunduzu. Ta lokalizacja jest efektem polityki ludnościowej Abdurrahmana w
końcu XIX wieku, choć na północ od Hindukuszu także można wskazać obszar pochodzenia
ich etnosu. Naukowcy lokalizują ich mateczniki w dwóch punktach geograficznych: w
okolicach miasta Ghor w płn.-zach. części Afganistanu i w Górach Sulejmań- skich
(Salomonowych), które leżą dziś całkowicie na terenie Pakistanu. Ludność pasztuńska w
miastach zajmuje się głównie handlem i rzemiosłem, zaś na wsiach, gdzie mieszka ich
przeważająca większość trudnią się głównie rolnictwem, specjalizując się najczęściej w
chowie zwierząt. Ci ostatni są przeważnie nomadami.
Pasztunowie dzielą się na kilkadziesiąt plemion4, połączonych w zespoły. Do
największych zespołów plemion należą Durrani (Abdali)5 i Ghilzajowie6. Inne to: Ghorichel
i znacznie liczniejsi od tych ostatnich - Karrani7. Prócz wyżej wymienionych, na granicy z
Pakistanem (w jej północnej części) zamieszkują tak zwane wolne plemiona. Do większych
zaliczyć można: Afridów, Mohmandów, Wazi- rów8, Mahsudów, Jusufzajów.
Populacja Pasztunów oceniana jest na około 40-45 min’. Jednak większość z nich
mieszka poza Afganistanem, w Pakistanie, lecz nie tylko w Pasztunistanie, tj. w zwartym
obszarze po obu stronach granicy afgańsko-pakistańskiej, sztucznie wydzielonej, którą
stanowi od 1893 roku linia Duranda. Delimitacja na linii Mortimera Duranda, wciąż
nieuznawana przez Afgańczyków, stanowi współcześnie zarzewie konfliktu między
Afganistanem i Pakistanem. Dzieląc pasztuńskie mateczniki największej grupy etnicznej
między dwa nieszczególnie przyjaźnie do
130 Janusz Fedirko

ftalitów, Sasanidów, Kalifacie, emiratach: Tahirydów, Saffarydów i Samanidów, Chorezmie,

Imperium Ghaznawidów czy Ghorydów. Rola afgańskiego etnosu w państwie Aleksandra
Wielkiego (Macedońskiego) i diadochów, Maurjów, Sasanidów, Safawidów, Mogołów,
Timurydów, emiratu Buchary, jak też pobliskiego subkontynentu - Indii (sułtanat Delhijski,
państwo Surich, państwo Bahmani- dów) była bardzo istotna, choć nie zawsze
pierwszoplanowa.
Podobnie w ewolucji religii wyznawanych na afgańskich ziemiach, wkład ich w
reformowanie i propagowanie wierzeń od blisko trzech tysięcy lat był znaczący, jeśli nie
decydujący. Zaratusztrianizm, manicheizm, chrześcijaństwo ne- storiańskie, buddyzm
odmiany mahajana i wadżrajana, bon i islam mocno były naznaczone afgańskim piętnem,
podobnie jak ich odłamy, sekty, mutacje czy też synkretyczne odmiany. Wyraźne znamię na
historii tych ziem odcisnęli sikho- wie, których religia powstała całkiem niedaleko od
afgańskiego matecznika ludów Hindukuszu, w Pendżabie. Swą obecność na obszarze Azji
Środkowej zaznaczyło także chrześcijaństwo, od pierwszych dziesiątków lat swego istnienia
- początkowo jeszcze niepodzielone (Dzięgiel 1983), później jako nestorianizm, który kul-
tywowano na centralnych terenach największego kontynentu, jak też najpóźniej
chronologicznie chrześcijaństwo zachodnie zawdzięczające wiele zapożyczeń od najbardziej
„afgańskiego”, a zarazem powszechnego kultu starożytności środko- woazjatyckiej -
zaratusztrianizmu, zwłaszcza w dziedzinie celebry. Świadomość tych zagadnień, jeśli w
ogóle jakakolwiek istnieje w naszym kręgu kulturowym, jest znikoma.
Zatem Afganistan i jego mieszkańcy od bardzo dawna wnosili bardzo wiele do
wspólnego dziedzictwa kulturowego. Znajomość tych faktów jest zupełnie niewielka w
zachodnim kręgu kulturowym, częstokroć marginalizowana. Kraj ten jest dziś kojarzony z
informacjami z pierwszych stron gazet jako symbol biedy, konfliktów i tragicznego
rozdarcia spowodowanego ćwierćwiekową wojną. Rzadko, w tle aktualnych wydarzeń,
przywołuje się jego dzieje jako znaczące dla cywilizacji euroazjatyckiej. Ze współczesnej
perspektywy zachodniej wydaje się, że czas świetności ziem afgańskich przeminął. Lecz
dziś kraj - postrzegany jako beneficjent międzynarodowej pomocy - zasłużył na uznanie nie
tylko z powodów humanitarnych. Wkład Afgańczyków do wspólnego dorobku ludzkości nie
jest mały i niejeden kraj należący dziś cywilizacyjnie do światowej czołówki zawdzięcza
ludom afgańskim bardzo wiele; uzyskał bowiem swą pozycję, korzystając między innymi z
osiągnięć cywilizacyjnych mieszkańców kraju Hindukuszu. Ilustracją tego niech będzie fakt,
iż ponad połowa ludzkości każdego dnia używa baktryjskiego, afgańskiego „wynalazku” -
spodni czy też zaadoptowanego w ciągu wieków niezbędnego dziś przedmiotu - stołu. Także
inne, mniej spektakularne, lecz równie doniosłe osiągnięcia cywilizacyjne są udziałem
etnosu, współtworzącego dziś Afganistan (Bronowski 1988).
 Etniczno-kulturowe uwarunkowania procesów politycznych w Afganistanie 131

Etnos afgański, kształtowany w tak różnorodnych warunkach kulturowych,

modyfikowany obcymi, także europejskimi wpływami (Aleksander Wielki, Jedwabny
Szlak), do czasów współczesnych nie jest homogeniczny. Wyraźne rozróżnienie
Afgańczyków od Afganów stanowi o trwaniu tych dynamicznych przemian i - mimo
stuletniej tradycji ewoluowania procesu narodotwórczego współczesnego państwa - wydaje
się dopiero we wstępnej fazie drogi wiodącej do jego uformowania. Odmienne tradycje
kulturowe, sprzeczne interesy, różnorodność religijna na łonie islamu, rola w strukturze
władzy przez ostatnie trzy wieki, wreszcie środowisko zamieszkania powodują, iż z
obecnego substratu etnicznego zamieszkałego pod Hindukuszem w bliższej perspektywie
homogenicznego społeczeństwa, a tym bardziej narodu w europejskim rozumieniu
sformułować nie sposób.
Ludy Afganistanu należą - w zdecydowanej większości - do dwóch głównych grup
etnicznych: irańskiej i tureckiej, ze znaczną przewagą tej pierwszej.
Przedstawicielami największej z grup zaliczanej do południowej, indyjsko-pa- mirskiej
ludności europoidalnej (ciemnowłosej) są Pasztunowie. Dominującym fenotypem wśród
Pasztunów jest typ irano-afgański. Jego reprezentanci stanowią blisko połowę mieszkańców
kraju. Zamieszkują głównie południe - od Hari Rud po Kunar na wschodzie. Na północy
państwa spotyka się ich w okolicach Sar-e pul, w oazach: herackiej i murghabskiej oraz
dorzeczu Kunduzu. Ta lokalizacja jest efektem polityki ludnościowej Abdurrahmana w
końcu XIX wieku, choć na północ od Hindukuszu także można wskazać obszar pochodzenia
ich etnosu. Naukowcy lokalizują ich mateczniki w dwóch punktach geograficznych: w
okolicach miasta Ghor w płn.-zach. części Afganistanu i w Górach Sulejmań- skich
(Salomonowych), które leżą dziś całkowicie na terenie Pakistanu. Ludność pasztuńska w
miastach zajmuje się głównie handlem i rzemiosłem, zaś na wsiach, gdzie mieszka ich
przeważająca większość trudnią się głównie rolnictwem, specjalizując się najczęściej w
chowie zwierząt. Ci ostatni są przeważnie nomadami.
Pasztunowie dzielą się na kilkadziesiąt plemion4, połączonych w zespoły. Do
największych zespołów plemion należą Durrani (Abdali)5 i Ghilzajowie6. Inne to: Ghorichel
i znacznie liczniejsi od tych ostatnich - Karrani7. Prócz wyżej wymienionych, na granicy z
Pakistanem (w jej północnej części) zamieszkują tak zwane wolne plemiona. Do większych
zaliczyć można: Afridów, Mohmandów, Wazi- rów8, Mahsudów, Jusufzajów.
Populacja Pasztunów oceniana jest na około 40-45 min9. Jednak większość z nich
mieszka poza Afganistanem, w Pakistanie, lecz nie tylko w Pasztunistanie, tj. w zwartym
obszarze po obu stronach granicy afgańsko-pakistańskiej, sztucznie wydzielonej, którą
stanowi od 1893 roku linia Duranda. Delimitacja na linii Mortimera Duranda, wciąż
nieuznawana przez Afgańczyków, stanowi współcześnie zarzewie konfliktu między
Afganistanem i Pakistanem. Dzieląc pasztuńskie mateczniki największej grupy etnicznej
między dwa nieszczególnie przyjaźnie do
130 Janusz Fedirko

siebie nastawione, chociaż muzułmańskie państwa, rozdzielono jednocześnie plemiona,

rody, wioski, pastwiska. W ogólnym rozumieniu zjawisko rozgraniczenia jest problemem
powodującym pośrednio wiele nieobojętnych dla gospodarki sąsiadujących państw
trudności, rzutujących na ekonomikę zarówno Afganistanu, jak i Pakistanu. Sztuczne
przedzielenie terenów etnicznie homogenicznych skutecznie osłabiło po obu stronach
autorytet jurysdykcyjny obu państw. Ów jurydyczny obszar Pasztunistanu, podlegający tylko
teoretycznie nominalnym metropoliom w Kabulu i Islamabadzie, zdaje się podlegać
wyłącznie unormowaniom prawnym Pasztunwali (na terenie Pasztunistanu, oczywiście).
Prawno-podmioto- wa nadrzędność państw, w skład których wchodzi, okazuje się fikcyjna.
Ta oficjalna jurysdykcyjna deprywacja uświęcona wielowiekową tradycją tylko pogarszała
relacje Pasztunów z metropoliami, w których rządzili przecież współplemieńcy 10. Kabul był
propagatorem idei „Wielkiego Pasztunistanu”, co dwukrotnie przyczyniło się do zerwania
stosunków między Afganistanem i Pakistanem".
Północno-zachodnia część Pakistanu to autonomiczne terytorium pasztuńskie.
Pasztunowie (Afgani) zamieszkują wszystkie prowincje Pakistanu, w którego nazwie jest
zresztą mocno podkreślona ich obecność12. Natomiast stolica Sindhu, Karaczi, jest
największym pasztuńskim miastem na świecie, gdzie populacja ta jest oceniana na ponad 2
min.
Owa atomizacja międzypaństwowa Pasztunów stanowi istotny czynnik moderujący
politykę we współczesnym Afganistanie. Pakistan współcześnie jest praktycznie
politycznym kluczem do sytuacji w kraju Hindukuszu. Odgrywał zawsze, od swego
powstania, kluczową rolę w polityce afgańskiej (Głogowski b.r.w.), a będąc krajem silnie
uzależnionym od USA, wpływał bezpośrednio lub pośrednio na losy Afganistanu. Także
sąsiedztwo tych krajów z nieakceptowaną i przenikliwą przez większość Pasztunów granicą
odgrywa i nadal warunkuje w znacznej mierze wzajemne kontakty. Mamy tu do czynienia z
bezpośrednimi odniesieniami dwustronnymi Afganistan-Pakistan, jak też oczywiście z
transponowaniem via Pakistan politycznej woli USA na oddziaływanie w regionie.
Niekoniecznie i nie w pełni jest ona akceptowana przez azjatyckiego sojusznika Stanów
Zjednoczonych. W ostatnim półwieczu wpływ Pakistanu był niezależny - poprzez wielką
diasporę afgańską i łatwą do sforsowania granicę - od Islamabadu. Zaopatrzenie w broń
mudżahedinów w czasie inwazji sowieckiej, miliony uchodźców afgańskich na terenie
zachodniego sąsiada Afganistanu w dziewiątej dekadzie XX wieku, jak też narodzenie się
ruchu Talibów (jako pokłosia agresji sowieckiej; Śliwiński 1988) i korzystanie z rezerw
ludzkich po wschodniej części linii Duranda oddziaływały na Afganistan w sposób
znaczący. Indoktrynacja na gruncie wyznaniowym młodych ludzi (w większości Pasztunów)
w pakistańskich medresach, w nurcie propagowanym w indyjskim Deobandzie, stworzyła
rezerwuar kadr i ochotników dla talibańskich szeregów. Pakistan, obok Arabii Saudyjskiej,
uznał rząd i państwo Talibów.
 Etniczno-kulturowe uwarunkowania procesów politycznych w Afganistanie 131

Należy podkreślić, iż u steru władzy w Pakistanie przed podziałem w 1971 roku,

wówczas największego ludnościowo muzułmańskiego kraju świata, stali trzykrotnie
Pasztunowie, kolejno: Liqauat Ali Khan (1951), Mohammed Ayub Khan (1958-1969) i,
bezpośrednio po nim, Yahya Khan (1969-1971).
Pasztunowie są największą konfederacją plemienną na świecie 13. Progenitura etnosu
pasztuńskiego i związane z nią zawiłości są nader skomplikowane. Mnogość wątków
genealogicznych, w które wierzą bądź chcą wierzyć sami Pasztunowie, jest doprawdy
imponująca. Wiele plemion rodowód swój wywodzi od etnicznych państwowości z czasów
starożytnych, choć cały wachlarz odniesień historycznych jest tu reprezentowany. Istotna
jest powszechna wiara wśród Pasz- tunów w genealogię żydowską, lecz mimo ich mocnego
przeświadczenia w taką proweniencję, nie ma ona pokrycia w faktach (Nałkowski 1879).
Hindukusz, będący w Afganistanie granicą środowiskową, jest też granicą etniczną i
kulturową. Na północ od gór mają swój bastion najstarsi mieszkańcy tych ziem - Tadżycy
(Turkmenistan Afgański). Na terenach wiejskich mistrzowie upraw rolnych, żyjący zaś w
miastach zajmują się głównie wolnymi zawodami i handlem. Są jedynym narodem w
Afganistanie, „który nie zachował żadnych przeżytków rodowo-plemiennych” (Lenczowski
1987: 33). Jest to naród irański o starej i bogatej kulturze. Posługują się językiem dari
(perski odmiany afgań- skiej)14. Północ kraju zamieszkują też narody proweniencji tureckiej:
Uzbekowie i Turkmeni, a także Kirgizi, Kazachowie i niewielkie populacje Kizyłbaszów
(szyitów, mających swe kolonie w większych miastach: Kabulu, Heracie, Kandaha- rze) i
Karakałpaków, będących także przedstawicielami rodziny tureckiej ludów ałtajskich.
Środkowa część kraju, tak zwana Hazaradżat, jest etnicznie zdominowana przez
indoeuropejskich Hazarów (szyitów), niedążących w historii nigdy do utworzenia mocnej
władzy centralnej. Na wschodzie kraju zamieszkują najpóźniej zislamizowani (koniec XIX
wieku) Nuristańczycy, zwani dawniej Kafirami lub ludem Siapusz (Nałkowski 1879: 50).
Podstawowym elementem świadomości i przynależności narodowej, jej identyfikatorem
i mocnym spoiwem jest język. W momencie powstania państwa (w 1747 roku) głównym
językiem ludów zamieszkujących te terytoria został powszechnie znany we wszystkich
rejonach kraju oraz w całej Azji Zachodniej i Środkowej język perski15. W 1936 roku jako
drugi oficjalny język państwowy wprowadzono w Afganistanie paszto, rozpoczynając na
szeroką skalę jego propagowanie. Zaistniał w kraju swego rodzaju dualizm lingwistyczny -
obrady diirgi prowadzone były w dari, a napisy i szyldy państwowe sporządzano w paszto.
Tak więc dwu i pół wiekowa hegemonia polityczna Pasztunów w kraju nie ugruntowała ich
komunikatora werbalnego jako głównego języka państwowego.
Afganistan jest krajem o ogromnej atomizacji lingwistycznej. Choć zdecydowana
większość zna lub rozumie paszto lub dari, to jednak na co dzień Afgańczy- cy posługują się
- jak podaje Pstrusińska - 45 językami (Pstrusińska 1990: 3-17).
130 Janusz Fedirko

Jednak - co należy podkreślić - aż blisko dwie trzecie mieszkańców kraju jest analfabetami
(Time Almanac 2004: 721), a jeszcze niedawno tylko co czwarte dziecko w wieku 7-15 lat
było objęte obowiązkiem szkolnym.
Innym ważnym fundamentem tożsamości ludności Afganistanu jest religia. W
zdecydowanej większości (ok. 80-85%) mieszkańcy kraju są sunnitami (Gawęcki 1983: 52)
szkoły hanafickiej (78,6% ludności). Szafiitów16 (0,66%) i hanbalitów17 (0,66%) jest wśród
ortodoksów niewielu, stanowią nieznaczny odsetek sunnitów w kraju18. Szyitami są głównie
Hazarowie, wśród których jest znaczna liczba saji- dów - uważających się za potomków
Proroka - prekursorów islamu w Afganistanie. Szyitami są także tureccy Afszarowie,
Persowie oraz jedyne plemię pasztuń- skie - Dzadzi (Zazi). Wyznawcy innych religii są w
mozaice wierzeń Afganistanu praktycznie niezauważalni: sikhów jest kilkanaście tysięcy 19,
chrześcijan zaś nie ma (tylko obcokrajowcy pracujący i czasowo przebywający w
Afganistanie)20, a parsów (zaratusztrian) i bahaistów jest dosłownie garstka (po kilkadziesiąt
osób).
Islam więc, jak widać z powyższej stratyfikacji wyznaniowej, odgrywa podstawową
rolę.
Poszczególne krainy Afganistanu charakteryzuje wyraźna autonomia kulturowa.
Północne obszary kraju były mocno związane z emiratem Buchary, zachód zaś (Chorasan)
ciążył ku cywilizacji Iranu, choć wyznawano tam szyizm. Pasztu- nowie, mimo swej
segmentalności, stanowili względną jedność przed rozgraniczeniem ich ziem linią Duranda.
Sytuacja ta dość wiernie oddaje podział kulturowy terytorium zarówno przed powstaniem
Afganistanu w połowie XVIII wieku, jak też i stosunki w pierwszych dziesięcioleciach XIX
wieku. Jest to, jak zauważa Gawęcki, „sytuacja wyjściowa dla późniejszych, szybszych
przeobrażeń” (Gawęcki 1983: 39).
Odmienne tradycje kulturowe północy wytworzone pod wpływem wielowiekowej
odrębności w stosunku do południowej, pasztuńskiej części Afganistanu powodują brak
poczucia wspólnoty narodowej, wpływający na niespójność homogeniczną kraju.
Pasztunowie nieznoszący obcej dominacji, krnąbrni i wojowniczy nie są w stanie
zaakceptować w Afganistanie przywódcy nie Pasztuna21. Lecz druga strona, północna, także
nie akceptuje „południowców”, czego dowodem są liczne antypasztuńskie wystąpienia w
ostatnich trzech wiekach, nie wyłączając ostatnich dekad. Granice wyobraźni politycznej
Afgańczyków, hołdujących innym kulturowym imponderabiliom na północ i południe od
Hindukuszu są zasadniczo różne. Co stoi u ich podstaw?
Afganistan to miejsce zderzenia dwóch odmiennych systemów wartości, ich
odzwierciedleniem jest kodeks pasztuński Pasztunwali, werbalizowany ich komunikatorem
lingwistycznym (język paszto) oraz związany z językiem perskim sufizm. Współistnienie
tych dwóch odmiennych systemów wartości prowadzi do konfliktu, bowiem kształtują one
różne wzorce osobowe (Sierakowska-Dyn- do 1998: 28). Kryją się za nimi podstawowe
różnice atomizujące afgańskie społe
 Etniczno-kulturowe uwarunkowania procesów politycznych w Afganistanie 131

czeństwo (styl życia, hierarchia, wartości warunkowane kulturowym postrzeganiem

rzeczywistości), finalnie decydujące o politycznych wyborach i postawach obywateli.
Pasztunwali jest zbiorem wartości, praw, norm kulturowych, zwyczajów i obyczajów,
jak też kodeksem honorowym i wskazówką postępowania legitymizującą i zawierającą ideę
politycznego, kulturalnego i społeczno-ekonomicznego bytu plemion oraz „pasztuńskości”
(Pstrusińska 1977: 64). Kodeks ów jest niejednokrotnie sprzeczny z obowiązującym
prawem, lecz dla Pasztuna stanowi - jako podstawa prawa zwyczajowego - fundament jego
„gramatyki kulturowej” (Sierakowska-Dyndo 1998: 31). Spisany dopiero w 1953 roku,
opisuje w kategorii moralnego obowiązku (a nie zakazów i nakazów) cechy charakteru i
postawy właściwe Pasztunowi, egzemplifikując je przykładami z życia i literatury.
Pasztunwali reguluje wszystkie najważniejsze sfery życia. Jest także instrukcją
postępowania na wojnie - wykładnią etosu wojownika, symbolizowaną przez koło jako
odzwierciedlenie równości.
Odmienne wartości stanęły u źródeł innego, charakterystycznego dla persko-
języcznego obszaru Afganistanu systemu - sufizmu. To trudny do zdefiniowania,
wielopostaciowy prąd umysłowy ogarniający świat islamu od Maroka po Indonezję,
prowadzący do intuicyjnego poznania Boga. Na północ od Hindukuszu przynależność
mężczyzn do bractw sufich była dla nich integralną częścią praktyk religijnych
(Sierakowska-Dyndo 1998: 58). Już w IX wieku Turkiestan Afgań- ski okazał się
prawdziwym bastionem sufizmu w świecie islamu (Herat, Balch, Dżam) - sytuacja nie
uległa zmianie w następnych stuleciach, choć sufizmu tylko z Afganistanem utożsamiać
oczywiście nie można22.
Dyferencjacja form sufizmu objawiała się w bardzo szerokim wachlarzu nurtów: od
filozoficznego do ludowego (derwisze). Regułą w Afganistanie było, iż pirowie byli także
alimami. Sufizm kreował odmienną od Pasztunwali hierarchię wartości; wizja ładu sufizmu
adresowana do innych grup społecznych wyznaczała odmienne miary świata. Językiem
sufizmu afgańskiego był i jest perski. Zhierarchizowaną strukturę sufizmu ilustruje piramida
określana jako główna orientacja światopoglądowa Tadżyków o charakterze temporalnym.
Dokładnie odwrotnie jak etos wojownika - Pasztuna i ich plemienną organizację społeczną
symbolizowaną przez strukturę koła, a więc orientację przestrzenną. Konflikt tych dwóch
wymiarów widzenia świata jest oczywisty. Sufizm wyraża zależność i podporządkowanie,
struktura koła - poczucie równości i niezależności. Oczywiście żaden z powyższych
archetypów władzy - koło i piramida nie występowały w czystej formie, przenikając się
wzajemnie i doprowadzając do etycznych przewartościowań. „Sufizm sakralizował władzę”
(Sierakowska-Dyndo 1998: 58-59, 69, 145).
Jednym z najważniejszych, utrwalonym kulturowo uwarunkowaniem procesów
politycznych w Afganistanie, jest ciążący na świadomości społecznej fakt utworzenia
państwa i sprawowania władzy przez Pasztunów. Oczywiście ich wy
130 Janusz Fedirko

obrażenia ładu były przez okres minionych trzech stuleci dominujące i przeniknęły
organizację życia państwowego. Legitymizacja władzy w Afganistanie jest więc
warunkowana trybalizmem, klientyzmem, równością (dżirga) Pasztunwali, poparciem
serdarów i struktur plemiennych, konsensusem grupowym, rozdawaniem subsydiów,
ciągłymi zabiegami o poparcie, które w każdym momencie może być cofnięte (doraźne
sojusze). Interes grupowy (ghaumijat) determinował i nadal będzie warunkował procesy
polityczne w Afganistanie, a państwo jako ponadgru- powa całość okaże się wartością
drugorzędną. Mimo wielu prób uwolnienia się od swych kulturowych korzeni czy też - jak
nazywa profesor Sierakowska-Dyndo - „kulturowych kodów” deklarowanych przez
polityków, ów pasztuński paradygmat zawsze był obecny w życiu politycznym. Wyścig do
Kabulu w Afganistanie jest w istocie rywalizacją, która z grup solidarnościowych przejmie
kontrolę nad strukturami państwowymi (Sierakowska-Dyndo 1998: 153) w imię interesu
grupy i choć polityczna frazeologia pełni rolę oficjalnego kamuflażu rzeczywistych działań,
jednak owa głęboko zakorzeniona w świadomości Pasztunów zasada jest główną dominantą
ich aktywności na tym polu2J.
Państwotwórcza ideologia rządzi się w Afganistanie od setek lat zwyczajowymi
prawami, kształtowanymi przez wieki. Próba zrozumienia jej zasad przez euro- atlantyckich
polityków uchroniłaby ich od błędów postrzeganych pod Hindukuszem jako niezrozumiała
dla Afgańczyków zachodnia aberracja. Na zakończenie posłużę się cytatem ilustrującym
powyższą tezę, wybitnej znawczyni tematyki, profesor Jolanty Sierakowskiej-Dyndo, która
pisze:
Interpretacja islamu w Afganistanie musi przebiegać nie tylko na płaszczyźnie religijnej, ale
również na płaszczyźnie tradycji i kultury pasztuńskiej. Ich normy (Pasztunów) są dla nich
najważniejsze i jakikolwiek aspekt globalizacji, który miałby naruszać ich kulturę, na przykład
prawo zwyczajowe, będzie zdecydowanie odrzucony, nawet jeśli miałoby to być kosztem izolacji
czy wręcz zagłady całej kultury. Jest tutaj również problem nieprzystawania pewnych pojęć czy
zjawisk, na przykład zasada szahadatu, która pozwala na poświęcenie własnego życia w imię
idei. Palestyńczycy wysadzający się w zamachach samobójczych są na Zachodzie postrzegani
jako terroryści, którzy nie liczą się z życiem ludzkim. Dla Afgańczyków czy Irańczyków wręcz
przeciwnie - poświęcenie życia, najwyższej wartości, w imię obrony świętej tradycji jest jak naj-
bardziej godne pochwały. Dlatego w ich rozumieniu jest to obrona, a w przekonaniu Zachodu to
terroryzm i sądzę, że koncepcja zderzenia cywilizacji jest problemem niezrozumienia pojęć i racji
obu stron. Na Zachodzie często dokonuje się nadinterpretacji lub mistyfikacji pewnych pojęć czy
zachowań. Na przykład stosunek do kobiet w islamie uważany jest w Europie za barbarzyństwo,
[...] natomiast oni uważają, że w ten sposób chronią kobiety, które są dla nich najcenniejsze,
przed złem tego świata. Co ciekawsze, owe kobiety w większości nie będą chciały zdjąć tych
nakryć głowy, ponieważ w ich tradycji twarz odkrywają tylko kobiety ubogie, które muszą
zajmować się pracą fizyczną. [...] Cały problem konfliktu cywilizacji sprowadza się do nie
 Etniczno-kulturowe uwarunkowania procesów politycznych w Afganistanie 131

zrozumienia pojęć, niezrozumienia racji drugiej strony, braku pewnej empatii kulturowej albo
wręcz ignorancji (Azja -globalizacja i wartości 2007).
Wszystkie powyższe, jedynie zasygnalizowane uwarunkowania procesów politycznych
w Afganistanie dotyczą okresu pokoju lub wojny domowej. W przypadku obecności wojsk
obcych na afgańskiej ziemi ulega zawieszeniu rywalizacja o władzę, a segmentalność
plemion przeistacza się w monolit - zjednoczeni Pasztuni mają wówczas tylko jeden
nadrzędny cel: przepędzić wroga. Po wojnie z zewnętrznym wrogiem wszystko wraca do
afgańskiej, moderowanej głównie przez Pasztunów, rzeczywistości. Zycie i
współzawodnictwo zgodnie z uświęconą - wielowiekową obecnością - tradycją,
normatywno-aksjologicznymi imperatywami kulturowymi obyczajowości afgańskiej.
Bibliografia
1. Azja-globalizacja i wartości, dyskusja z udziałem: J. Sierakowskiej-Dyndo, M. K. Byr-
skiego, K. Gawlikowskiego, J. Daneckiego, A. W. Jelonka, P Śpiewaka i M. Zaleskiego,
2007 [http://yeshe.republika.pl/respl.txt].
2. Bronowski J., Potęga wyobraźni, tłum. Amsterdamski S., Warszawa 1988
[http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/af.html].
3. Dzięgiel L., 0 starożytnym kościele nestorian i jego spadkobiercach, „Miesięcznik Znak”
1983, nr 1/338.
4. Gawęcki M., Wieś środkowego i północnego Afganistanu. Tradycja i próby modernizacji,
Wrocław 1983.
5. Głogowski A., Pakistan - Afganistan, trudne sąsiedztwo, Kraków b.r.w.
6. Jagielski W, W Kabulu został jeden Żyd, „Gazeta Wyborcza” 2005, 31.01.
7. Kłodkowski P, Wojna Światów? 0 iluzji wartości uniwersalnych, Kraków 2002.
8. Lenczowski T., Kraj i ludzie, [w:] Petrus J., Afganistan, zarys dziejów, Warszawa 1987.
9. Nałkowski W, Afganistan, Zarysporównawczo-geograficzny, „Przegląd Polski” 1879, Vol.
52, R: XIII, Kraków.
10. Pstrusińska J., Afghanistan 1989 in sociolinguistic perspective, London 1990.
11. Pstrusińska J., Pastunwali - afgański kodeks postępowania, „Etnografia Polska” 1977, z. 2.
12. Rypka J., Historia literatury nowoperskiej do początków XX wieku, [w:] Rypka J. (red.),
Historia literatury perskiej i tadżyckiej, tłum. Majewska B., Warszawa 1970.
13. Sierakowska-DyndoJ., Granice wyobraźni politycznej Afgańczyków, Warszawa 1998.
14. Śliwiński M., Afganistan po ośmiu latach wojny. Raport. „Biuletyn Afgański” 1988, nr 1.
15. Time Almanac, Time Almanac 2005, Needham 2004, MA.
16. Vambery A., Obrazy obyczajowe Wschodu, Warszawa 1880.
17. Wikipedia. Wolna Encyklopedia, hasło: Pasztuni.
130 Janusz Fedirko

Przypisy
1 Pasztuni 42%, Tadżycy 27%, Hazarowie 9%, Uzbecy 9%, Aimacy 4%, Turkmeni 3%,
Baluczi 2%, inni 4% [http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/gcos/af.html]. Miesz-
kańcy Afganistanu należą do czterech rodzin etnicznych: indoeuropejskiej, ałtajskiej, semito-
chamickiej, drawidyjskiej. Kraj podzielony jest administracyjnie na 34 prowincje:
Badakhshan, Badghis, Baghlan, Balkh, Bamian, Daykondi, Farah, Faryab, Ghazni, Ghowr,
Helmand, Herat, Jowzjan, Kabol, Kandahar, Kapisa, Khowst, Konar, Kondoz, Laghman,
Lowgar, Nangarhar, Nimruz, Nurestan, Oruzgan, Paktia, Paktika, Panjshir, Parvan,
Samangan, Sar-e Pol, Takhar, Vardak, Zaból.
2 Granice współczesnego Afganistanu ustalono: z Rosją w 1895 roku, z Indiami Brytyjskimi w
1893 roku (linia Duranda), z Iranem zaś w 1903 roku, choć początek rozgraniczenia między
Afganistanem a Persją nastąpił w latach siedemdziesiątych XIX wieku (arbitraż brytyjski w
sporze o Sistan).
’ Zmodyfikowane przez autora oprać. M. Gawęckiego, Wieś środkowego i północnego Afga-
nistanu, Wrocław 1983, s. 31, tabela.
4 Najważniejsze z nich to (w kolejności alfabetycznej) : Ahmadzaj, Aczakzaj, Afridi, Amizaj,

Amerchel, Aminzaj, Baburkhel, Bahadurzai, Bangasz, Barakzai, Bazani, Bhit- tani, Burki,
Chakwani, Chalil, Charoti, Charotha, Chattak, Czamkanni, Czakharzai, Daftanai, Daudzai,
Dauladzai, Darpa Chel, Dilazak, Dostichal, Durrani, Dżabarchel, Dżahangiri, Dżadun, Edo-
chel, Ferozhel, Gamarjani, Gandapur, Gigiani, Ghilzai, Gho- riachel, Hakimzai, Hassanzai,
Ibrahimchel, Iszaqzai, Jusufzai, Kakar, Kasi, Kakazai, Katawazi, Karimzai, Kundi, Lodhi,
Maddahel, Mahsud, Mallagori, Mamuni, Mangal, Marwat, Mianchel, Mirazichel, Masowani,
Mohabbat, Mohamedzai, Mohmand, Musa- zai, Musackhel, Nasohel, Nasseri, Najebchel,
Nizaji, Nurzai, Nuhani, Marchel, Orak- zai, Popalzai, Piarochel, Rohilla, Sadozai, Sapai,
Safi, Salarzai, Szahbachzel, Szamal- zai, Swati, Szerzai, Szilmani, Szinwari, Szirani,
Stanekzai, Sulejmonchel, Suri, Swati, Tahirchel, Taraki, Tarkani, Tarin, Tartarchel, Turi,
Umarzai, Ustarana, LJtman Chel, Wardak, Waziri, Wur, Zadran, Zazi. (Wg Wikipedii,
Wolnej Encyklopedii).
’ Durrani dzielą się na dwie podgrupy: Zirak i Pandżpao.
6 Największe podgrupy ghilzajskie to: Turan i Buran.
7 Podgrupy Karrani to: Kadai i Kachani.
8 Tak zwane wolne plemiona zamieszkujące północno-zachodni Pakistan słyną, podobnie jak
inne związki plemienne Pasztunów, z determinacji w walce. Najlepiej ilustruje to przykład
wojny Wielkiej Brytanii z plemieniem Wazirów, która trwała około 50 lat, wiążąc w stadium
swej ekstremalnej eskalacji, w latach trzydziestych XX wieku, 50- -tysięczną armię
brytyjską i lotnictwo RAĘ konflikt ten pozostał nierozstrzygnięty.
9 Wikipedia, hasło: Pasztuni.
 Etniczno-kulturowe uwarunkowania procesów politycznych w Afganistanie 131

10 W przypadku Afganistanu.
11 W roku 1955 i 1962.
12 W nazwie Pakistan poszczególne litery oznaczają: „p” - Pendżab, „a" - Afgan, „k” - Kasz-
mir, i - łącznik, „s” - Sindh, tan - sufiks, który dostarczyła nazwa prowincji Beludży- stan.
Termin Pakistan został wymyślony przez Chaudra Rahmata Alego w 1933 roku. W
późniejszym czasie sugerował on też, że nazwa oznacza kraj „ludzi czystego ducha”. W
Pakistanie, nieco odmiennie niż w Afganistanie, język urdu posiada specyficzne znaczenie.
Był on istotnym czynnikiem jednoczącym wyznawców Allacha, wywodzących się spośród
wielonarodowej społeczności, władających różnymi, najczęściej wzajemnie
niezrozumiałymi językami i narzeczami. Wiara i język, a nie etniczność, były więc
podstawowymi kryteriami umożliwiającymi wyodrębnienie możliwie homogenicznej
społeczności, będącej fundamentem istniejącego od 1947 roku organizmu państwowego -
Pakistanu.
15 Drugą wielką grupą etniczną o podobnej, segmentalnej budowie społecznej są Kurdowie.
14 J?zyk dari, nowoperski kształtował się w czasach tahirydzkich (pierwsza połowa IX wieku),
z centrum w Balchu. Dari jest, jak zauważa profesor Rypka, pierwszą postacią
nowoperskiego języka literackiego (Rypka 1970: 51).
15 Język perski był lingua franca Azji Zachodniej i Centralnej. W Indiach był językiem
urzędowym w latach 1526-1844.
16 Do tej grupy należą Kurdowie i Beludżowie.
17 Wyznawcami szkoły hanbalickiej są Arabowie.
18 Od ostatniej dekady XX wieku zyskała na popularności za sprawą Talibów szkoła de-
obandi, nawiązująca do zahirydów, propagująca za jedyne prawdziwe źródła prawa Koran i
Sunnę w dosłownym literalnym znaczeniu. Nazwa od miasta Deoband, na północ od Delhi w
Indiach.
19 Centrum wyznaniowe sikhizmu ze słynną Złotą Świątynią znajduje się w indyjskim
Pendżabie, kilka kilometrów od granicy z Pakistanem. Świątynia uległa zniszczeniu w czasie
jednego z najazdów późniejszego założyciela Afganistanu, Ahmada Szacha Durraniego, na
Indie w XVIII wieku. Należy podkreślić, iż sikhizm jest religią uniwersalisty czną.
20 O czym mógł przekonać się autor, uczestnicząc w Kabulu w uroczystościach z okazji
wyboru Jana Pawła II na Stolicę Piotrową, 19 października 1978.
21 Vide, przypadek Tadżyka, Ahmada Szacha Massuda, którego dokonania Pasztunowie
doceniali, lecz nie zaakceptowali go na stanowisku premiera.
22 Spośród wielu bractw sufickich na terenie północnej części obecnego Afganistanu istniały
już w IX wieku Czesztija i Adhamija. Do najbardziej rozpowszechnionych muzułmańskich
tekstów dydaktycznych w Afganistanie należy Pandż Gandż (Pięć skarbów).
130 Janusz Fedirko

Dwie części z tego pięcioczęściowego elementarza islamskiego to teksty sufickie: Mah-

mudname (Księga Mahmuda), której autorstwo jest przypisywane sułtanowi Mahmudo- wi z
Ghazny, tureckiemu pupilowi kalifa, władcy mocarstwowego, choć krótkotrwałego państwa
ze stolicą w Ghazny (profesor Rypka tej tezy nie akceptuje) i Patidname-je Attar (Księga rad
Attara), sufiego z Heratu, którego ogromną admiracją otaczał Timu- ryda Szah Ruh, syn
Tamerlana (wybudował mu w XV wieku wspaniałe mauzoleum). Należy zaznaczyć, iż
szczególne miejsce w naukach sufich zajmuje Jezus (Sajjiduna Isa), który uważany jest za
najlepszego kontemplatyka spośród wszystkich boskich wysłanników (Kłodkowski 2002). Z
Ibrahimem Ibn Adhamem, ascetą pochodzącym z Balchu, wiązany jest zwyczaj powtarzania
imienia boskiego lub raczej przeróżnych jego imion, w czym ma pomagać różaniec zwany
tasbih, zawierający 99 paciorków symbolizujących przymioty Boga. W literaturze w języku
polskim bodaj pierwszy przytoczył je wybitny węgierski uczony, znawca Wschodu,
Arminius Vambery (1880).
23 Najlepszym tu przykładem jest zamach w 1978 roku, gdzie pod hasłami frazeologii
komunistycznej zostali wprowadzeni na salony w Kabulu Ghilzajowie, odsuwając od
sprawowania władzy Durranidów. Ghilzajowie jako beneficjenci zamachu komunistycznego
wymordowali rodzinę Modżadidi, będącą stronnikami dotychczas sprawujących władzę w
Kabulu Durranidów.
**»
Mgr Janusz Fedirko, doktorant w Katedrze Bliskiego i Dalekiego Wschodu w Instytucie
Studiów Regionalnych na Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu
Jagiellońskiego. Absolwent Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UJ (geografia), Wydziału
Filozoficzno-Historycznego UJ (religioznawstwo), Wydziału Leśnictwa Akademii Rolniczej w
Krakowie (ochrona środowiska). W ramach studiów podjętych na UJ zajmował się również
problemami Polonii. Afganistan poznał z autopsji, przemierzając, podczas kilku podróży po nim,
około 5 tys. kilometrów.