‫ﮔﺰﯾﺪهای از ﮐﺘﺎب‪:‬‬

‫ّ‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪،‬‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ّاﺗ ّ‬
‫ﺤﺎدﯾﮥ‬ ‫)ﻣﻌﺮﻓﯽ دﯾﻦ اﺳﻼم( ﮐﻪ ّ‬
‫ﭘﮋوھﺶ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪۀ ﻣﺴﺎﺑﻘﮥ ﺟﮫﺎﻧﯽ ّ‬
‫ﺟﮫﺎﻧﯽ ّ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ اﺳﻼم؛ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﻤﻦ ﺟﮫﺎن اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‬

‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ َﺣ َﻤﺪ‬
‫ّ‬ ‫دﮐﺘﺮ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬‬
‫اﺑﻮﺧﺎﻟﺪ ﺷﻌﯿﺐ ﻋﻠﯽﺧﻮاﺟﻪ‬
 ‫ﮔﺰﯾﺪهای از ﮐﺘﺎب‪ :‬دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ّ‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪:‬‬
‫ﻣﻠﺨﺺ ﮐﺘﺎب اﻹﺳﻼم ﺣﻘﯿﻘﺘﻪ‪ -‬ﺷﺮاﺋﻌﻪ‪ -‬ﻋﻘﺎﺋﺪه‪ -‬ﻧﻈﻤﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ َﺣ َﻤﺪ‬
‫دﮐﺘﺮ ّ‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪:‬‬
‫اﺑﻮﺧﺎﻟﺪ ﺷﻌﯿﺐ ﻋﻠﯽﺧﻮاﺟﻪ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ )ﮐﻼم( ‪ -‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‪:‬‬
‫اول )دﯾﺠﯿﺘﺎل(‬ ‫ﻧﻮﺑﺖ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫ﺷﻬﺮﯾﻮر )ﺳﻨﺒﻠﻪ( ‪ ١٣٩٦‬ﻫ ‪.‬ش ‪ -‬ذواﻟﺤﺠﺔ ‪ ١٤٣٨‬ﻫ ‪.‬ق‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻗﻠﻢ ‪www.qalamlib.com‬‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻗﻠﻢ داﻧﻠﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.qalamlib.com‬‬

‫‪book@qalamlib.com‬‬ ‫اﯾﻤﯿﻞ‪:‬‬

‫ﺳﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬

‫‪www.qalamlib.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
‫ﻣﺤﺘﻮای اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻟﺰوﻣﺎ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه آن اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫��‬ ‫��‬
‫ﻢ ا� ا�� ﻦ ا����ﻢ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ّ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ‪١ .................... ................................‬‬

‫‪ .١‬ﺣﻘﯿﻘﺖ دﯾﻦ اﺳﻼم ‪٤ ............... ................................‬‬

‫‪ .١-١‬داﺳﺘﺎن ﺑﺸﺮ ّﯾﺖ ‪٤...........................................................‬‬
‫‪ .٢-١‬ﻣﺎھ ّﯿﺖ اﺳﻼم ‪٥..............................................................‬‬
‫‪ .٣-١‬اﺳﻼم؛ دﯾﻦ ﻓﻄﺮت‪٥........................................................‬‬
‫‪ِ .٤-١‬ﺑ ّﺮ و ﻧﺘﺎﯾﺞ آن ‪٥..............................................................‬‬
‫‪ .٥-١‬اﺧﻼق ‪٦......................................................................‬‬

‫‪ .٢‬اﻟﻠﻪ أ و ﻗﺪرﺗﺶ ‪٨ ................ ................................‬‬

‫‪ .١-٢‬اﻟﻠﻪ أ ‪٨.....................................................................‬‬
‫‪ .٢-٢‬ﻗﺪرت اﻟﮫﯽ ‪٩ .................................................................‬‬

‫‪ .٣‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری در دﯾﻦ اﺳﻼم ‪١١ ...............................‬‬

‫‪ .١-٣‬ﻣﺎھ ّﯿﺖ و ﺷﻮاھﺪ ﺻﺪاﻗﺖ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ‪١١ .................................‬‬
‫‪ّ .٢-٣‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ‪١٣..............................................................‬‬

‫‪ .٤‬ارﮐﺎن اﺳﻼم ‪١٥ ..................... ................................‬‬

‫‪ .١-٤‬ﺷﮫﺎدﺗﺎن ‪١٥ .................................................................‬‬
‫‪ .٢-٤‬ﻧﻤﺎز ‪١٧.......................................................................‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫ب‬

‫‪ .٣-٤‬زﮐﺎت ‪١٩......................................................................‬‬
‫‪ .٤-٤‬روزه ‪٢٢......................................................................‬‬
‫‪ .٥-٤‬ﺣﺞ ‪٢٣.......................................................................‬‬

‫‪ .٥‬ارﮐﺎن اﯾﻤﺎن ‪٢٥ ..................... ................................‬‬

‫‪ .١-٥‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ أ ‪٢٥........................................................‬‬
‫‪ .٢-٥‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن † ‪٢٧...............................................‬‬
‫‪ .٣-٥‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ ‪٢٨...........................................‬‬
‫‪ .٤-٥‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان † ‪٣٠................................................‬‬
‫‪ .٥-٥‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ روز آﺧﺮت ‪٣٣.....................................................‬‬
‫‪ .٦-٥‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﺪر ‪٤٠.............................................................‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻن ‪٤٢ .............................‬‬ ‫ّ‬ ‫‪.٦‬‬

‫ّ‬
‫‪ .١-٦‬ﻣﻘﺪﻣﺎت ّ‬
‫ﻧﺒﻮت ‪٤٢...........................................................‬‬
‫‪ .٢-٦‬ﻧﺴﺐ و زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‪٤٣...............................................‬‬
‫‪ .٣-٦‬اﺑﺘﺪای وﺣﯽ ‪٤٥.............................................................‬‬
‫‪ .٤-٦‬اﺧﻼق و اﺳﺮاری از ﺳﯿﺮۀ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ‪٤٦ ..................................‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ‪٤٧..................‬‬ ‫‪ .٥-٦‬ﺑﺸﺎرت ﻣﻮﺳﯽ و ﻋﯿﺴﯽ إ ﺑﻪ ﺑﻌﺜﺖ ّ‬
‫‪ .٦-٦‬ﺳﺨﻨﺎن اﻓﺮاد ﺑﺎاﻧﺼﺎف ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن درﺑﺎرۀ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ‪٤٨..............‬‬

‫‪ .٧‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑﺎرۀ ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ ‪٤٩ ....... ................................‬‬

‫‪ّ .١-٧‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪٤٩ ....................................................................‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ّ‬‫َ‬
‫ﺟﻦ و ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ‪٥٠....................................................‬‬ ‫‪.٢-٧‬‬
‫‪ .٣-٧‬ﺷﯿﻄﺎن و اﻧﺴﺎن ‪٥٢.........................................................‬‬
‫‪ .٤-٧‬ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﺮزخ و ﻗﺒﺮ ‪٥٤.......................................................‬‬
 ‫ج‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ .٥-٧‬ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﯿﺎﻣﺖ ‪٥٦.......................................................‬‬

‫‪ .٨‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑﺎرۀ ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ و دﻋﺎ ‪٥٨ ............................‬‬

‫‪ .١-٨‬ﮔﻨﺎھﺎن ]ذﻧﻮب[ ‪٥٨.........................................................‬‬
‫‪ .٢-٨‬ﺗﻮﺑﻪ ‪٥٨.......................................................................‬‬
‫‪ .٣-٨‬دﻋﺎ ‪٥٩........................................................................‬‬

‫‪ .٩‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ در اﺳﻼم ‪٦٠ ......... ................................‬‬

‫‪ .١-٩‬ﻣﻔﮫﻮم ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ‪٦٠....................................................‬‬
‫‪ .٢-٩‬ﻗﻀﺎوت در اﺳﻼم ‪٦٠.......................................................‬‬
‫‪ .٣-٩‬ﻣﺸﻮرت در اﺳﻼم ‪٦١.......................................................‬‬

‫‪ .١٠‬ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدی در اﺳﻼم‪٦٣ ....... ................................‬‬

‫‪ .١١‬ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﺳﻼم ‪٦٧ ....... ................................‬‬

‫‪ .١-١١‬ﻣﻔﮫﻮم اﺟﺘﻤﺎع و زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﺳﻼم ‪٦٧......................‬‬
‫‪ .٢-١١‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ھﻤﺴﺎﯾﻪ در اﺳﻼم ‪٦٧............................................‬‬
‫‪ .٣-١١‬ﺻﻠﮥ رﺣﻢ ‪٦٨..............................................................‬‬
‫‪ .٤-١١‬ﮐﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎن و ﻣﻌﯿﺎر ﻋﺪاﻟﺖ و ﮐﺮاﻣﺖ در اﺳﻼم ‪٦٩................‬‬
‫‪ .٥-١١‬اﺻﻮل اﺧﻼﻗﯽ و ﻧﻘﺶ آن در ﺳﺎﺧﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ‪٧١.......................‬‬
‫‪ .٦-١١‬دوﺳﺘﯽ و ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ در اﺳﻼم و راﺑﻄﮥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ‪٧٢ ....‬‬
‫‪ .٧-١١‬ﻧﻈﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ در اﺳﻼم ‪٧٣............................................‬‬

‫‪ .١٢‬ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻌﺎﺻﺮ ‪٧٥ ..............‬‬

‫‪ .١-١٢‬ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ‪٧٥.........................................‬‬
‫‪ .٢-١٢‬اﺳﻼم و ﻋﻠﻢ ‪٧٧...........................................................‬‬
‫‪ .٣-١٢‬اﺳﻼم و ﮐﺎر ‪٧٧............................................................‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫د‬

‫‪ .٤-١٢‬اﺳﻼم و ﺳﻼﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪٧٨.............................................‬‬

‫‪ .٥-١٢‬اﺳﻼم و ﻧﻈﺎﻓﺖ ‪٧٩........................................................‬‬

‫‪ .١٣‬ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﻫﻤﺰﯾﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺪارا‪ ،‬اﺟﺒﺎر‪ ،‬ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺮورﯾﺴﻢ و ﺟﻬﺎد ‪٨٠ ..‬‬

‫‪ .١-١٣‬اﺳﻼم و ﺣﻔﻆ ﺻﻠﺢ ﺟﮫﺎﻧﯽ ‪٨٠..........................................‬‬
‫‪ .٢-١٣‬اﺳﻼم و ھﻤﺰﯾﺴﺘﯽ و ﻣﺪارا ‪٨٠...........................................‬‬
‫‪ .٣-١٣‬دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم درﺑﺎرۀ اﺟﺒﺎر ‪٨٢...........................................‬‬
‫‪ .٤-١٣‬ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ ‪٨٢ ....................................‬‬
‫‪ .٥-١٣‬ﺟﮫﺎد در اﺳﻼم ‪٨٣........................................................‬‬
‫‪ .٦-١٣‬دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم درﺑﺎرۀ ﺗﺮورﯾﺴﻢ ‪٨٤.......................................‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ .١٤‬ادﻟﻪای در اﺛﺒﺎت ﺣﻘﺎﻧ ّﯿﺖ اﺳﻼم ‪٨٥ ................................‬‬
‫‪ .١-١٤‬اﻋﺠﺎز در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ‪٨٥..................................................‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ‪٨٨.................................................‬‬ ‫‪ .٢-١٤‬اﻋﺠﺎز در ّ‬
‫‪ .٣-١٤‬اﺳﻼم در ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ ‪٨٩...............................‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪٩١ ..................... ................................‬‬

 ‫ّ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬

‫ﳏﻤﺪ وﻋﲆ آﻟﻪ وﺻﺤﺒﻪ‬

‫واﻟﺴﻼم ﻋﲆ رﺳﻮل اﷲ ﻧﺒ ﹼﻴﻨﺎ ﹼ‬
‫واﻟﺼﻼة ﹼ‬
‫اﳊﻤﺪﷲ وﺣﺪه‪ ،‬ﹼ‬
‫وﻣﻦ واﻻه‪ ،‬ا ﹼﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪:‬‬
‫ّ‬
‫)ﻣﻌﺮﻓﯽ‬ ‫ﭘﮋوھﺶ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﭼﮑﯿﺪهای از ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪۀ ﻣﺴﺎﺑﻘﮥ ﺟﮫﺎﻧﯽ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺎھﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمھﺎی آن« اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫اﺳﻼم(‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »دﯾﻦ اﺳﻼم؛‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ اﺳﻼم؛ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﻤﻦ ﺟﮫﺎن اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺰار‬‫ﺤﺎدﯾﮥ ﺟﮫﺎﻧﯽ ّ‬‫ﺗﻮﺳﻂ ّاﺗ ّ‬‫ّ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﯿﺶ رو‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر اﯾﻦ ﭘﮋوھﺶ و ﺗﻼش ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه و ﭼﮑﯿﺪهای از‬
‫آﻧﭽﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ھﺸﺖ ﻓﺼﻞ و ﯾﮏ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ‪ ١‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﯾﮏ ّ‬
‫ّ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺣﻘﯿﻘﺖ دﯾﻦ اﺳﻼم و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری و ارﮐﺎن آن؛‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ارﮐﺎن اﯾﻤﺎن؛‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج؛ ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻن †؛‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ّ :‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﮫﺎرم‪ :‬ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ درﺑﺎرۀ ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ؛‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ در ﻣﻮرد ﮔﻨﺎھﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ و دﻋﺎ؛‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ در اﺳﻼم؛‬
‫ﻓﺼﻞ ھﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم درﺑﺎرۀ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻌﺎﺻﺮ؛‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻓﺼﻞ ھﺸﺘﻢ‪ :‬ادﻟﻪای در اﺛﺒﺎت ﺣﻘﺎﻧ ّﯿﺖ اﺳﻼم‪.‬‬

‫‪ -١‬ھﺪف ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬

 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٢‬‬

‫ﻣﻮارد ﻓﻮق‪ ،‬ﻓﺼﻞھﺎی ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﯿﺶ رو ﺑﻮده و ھﺮ ﯾﮏ از آنھﺎ دارای‬

‫ّ‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺨﺶ و ھﺮ ﺑﺨﺸﯽ ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﭼﻨﺪ ﻣﺒﺤﺚ اﺳﺖ و ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﺑﺮ‬
‫ﺣﺴﺐ ﻧﯿﺎز و ﺳﯿﺎق‪ ،‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺨﺶھﺎ و ﻣﺒﺎﺣﺚ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪای ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی‪ :‬ﭼﮑﯿﺪهای از آﻧﭽﻪ در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ آﻣﺪه‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﯿﺎن‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫روش ﮐﺎر ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ :‬وی در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬اﻣﻮری را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ .١‬ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻼش ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﻣﺤﻮرھﺎی ﭘﮋوھﺶ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪،‬‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖ اﯾﻦ را دارﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ و ﺟﺪای از ھﻢ ﺑﯿﺎن ﺷﻮﻧﺪ و ﺗﮑﻤﯿﻞﮐﻨﻨﺪه و ﺗﺎﯾﯿﺪﮐﻨﻨﺪۀ‬
‫ّ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺳﻼم دﯾﻨﯽ اﺳﺘﻮار ﺑﻮده و ﻣﺴﺎﺋﻠﺶ ﻣﺘﺼﻞ‬
‫ﺑﻪ ھﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﺗﻼش ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﻟﺤﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ آرام و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و روﺣﯿﮥ ﻓﺮد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن؛ ﺑﻮﯾﮋه اﻓﺮاد ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ ﺳﻌﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬
‫ﺑﺮ آن ﺑﻮده ﮐﻪ ﻟﺤﻦ و زﺑﺎﻧﺶ دور از اﺣﺴﺎس ﺷﮑﺴﺖ و ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﭘﺬﯾﺮش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺻﺤﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﺗﻼش ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﺣﻖ و‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﮐﺎر ﻣﺬﮐﻮر را ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ ّ‬
‫آوردن دﻟﯿﻞ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻼش ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﺳﻨﺖ و ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ را ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﻨﺖ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﭘﮋوھﺶ و ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺣﻮال ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن و ﺑﯿﺎن ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس آن اﺣﻮال ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﺳﻌﯽ ﺑﺮ آن ﺑﻮده ﮐﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﺎﺿﺮ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻮارد زﯾﺮ‪ ،‬در ﺳﺎﺧﺘﺎری‬
‫ﻧﻮ و ﺷﮑﻠﯽ زﯾﺒﺎ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدد‪:‬‬
 ‫ّ‬
‫‪٣‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬

‫أ‪ .‬رﻋﺎﯾﺖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﭘﮋوھﺸﯽ؛ ھﻤﭽﻮن ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻨﺎن و ﻣﻄﺎﻟﺐ دﯾﮕﺮان و‬

‫ﺗﺨﺮﯾﺞ اﺣﺎدﯾﺚ و اﻣﺜﺎل آن؛‬
‫ﺻﺤﺖ زﺑﺎن ﻣﺘﻦ و رﻋﺎﯾﺖ ﻗﻮاﻋﺪ اﻣﻼﯾﯽ و ﻋﻼﯾﻢ ﻧﮕﺎرﺷﯽ؛‬ ‫ب‪ .‬ﺗﻼش ﺑﺮای ّ‬
‫ﺑﺎزاری‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻼش ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﭘﮋوھﺶ ﭘﯿﺶ رو‪،‬‬ ‫ت‪ّ .‬‬
‫ِ‬
‫ﺑﺪوی ﻧﺎﻣﻔﮫﻮم ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎری در ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد؛‬
‫ث‪ .‬رﺟﻮع ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﯽ و ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛‬
‫ج‪ .‬رﻋﺎﯾﺖ آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻋﻼﻗﻪ و ﺷﻮق ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺷﻮد؛ از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﺗﻨﻮ ع در اﺳﺘﺸﮫﺎد و ﻧﻘﻞ ﻣﻄﺎﻟﺐ؛‬ ‫ﻋﻨﺎﺻﺮ و ّ‬
‫ّ‬
‫ح‪ .‬ﺗﻼش ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺟﺬاب و ﭘﺮ روﻧﻖ و دور از درﺷﺘﯽ و‬
‫ﺧﺸﮑﯽ و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت داﻧﺸﮕﺎھﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫و ﻣﻮارد دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﮫﻢ ﻣﻘﺼﻮد و رﻓﻊ ﺧﺴﺘﮕﯽ و اﻣﮑﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﭘﮋوھﺶ‬
‫و اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ از آن ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺤﻮرھﺎی ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ھﻢ و در ھﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫ّ‬
‫ﺟﺪاﮐﺮدن آنھﺎ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﺸﮑﻠﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﺗﻼش ﻧﻤﻮدم‬
‫ﺗﺎ ھﺮ ﯾﮏ از آنھﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﺧﻼﺻﻪای از ﺳﺨﺘﯽھﺎی ﮐﺎر و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﭘﮋوھﺶ ﺣﺎﺿﺮ و آﻧﭽﻪ ‪-‬‬
‫إنﺷﺎء اﻟﻠﻪ‪ -‬ﺑﯿﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ .١‬ﺣﻘﯿﻘﺖ دﯾﻦ اﺳﻼم‬
‫ّ‬
‫‪ .١-١‬داﺳﺘﺎن ﺑﺸﺮﯾﺖ‬
‫داﺳﺘﺎن ﺑﺸﺮ ﺑﺎ آﻓﺮﯾﻨﺶ آدم ÷ و ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮای‬
‫ﺳﺠﺪه ﺑﻪ ّ‬
‫ﺳﯿﺪﻧﺎ آدم و ّ‬
‫ﺗﮑﺒﺮ و اﻧﮑﺎر اﺑﻠﯿﺲ و راﻧﺪن وی و ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺶ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‬
‫و ﺳﮑﻮﻧﺖدادن آدم و ھﻤﺴﺮش إ و ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮای ﮔﻤﺮاهﻧﻤﻮدن او‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮردن از آن درﺧﺖ و ﺳﻘﻮط وی ﺑﻪ زﻣﯿﻦ و اﯾﺠﺎد دﺷﻤﻨﯽ ﻣﯿﺎن اﺑﻠﯿﺲ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان آدم ÷ از ﯾﮏ ﺳﻮ و ﻣﯿﺎن ّ‬
‫ﺳﯿﺪﻧﺎ آدم و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ از ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺷﺮوع ﺷﺪ‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺑﺸﺮ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮوع ﺷﺪ و آدم ÷ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ده ﻗﺮن ﺑﺮ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ از اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ و ﺗﻮﺣﯿﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺷﺮک ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آﻣﺪ و ﻏﯿﺮاﻟﻠﻪ ﺑﻪ ھﻤﺮاه اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪،‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﻷ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺳﻮﻟﺶ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮح ÷ را ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‬
‫اﻟﮫﯽ و ﺗﺮک ﺷﺮک ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻﻧﯽ ﭘﯽدرﭘﯽ آﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺳﯿﺪﻧﺎ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ ﺗﺎ ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻن †‬ ‫اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ّ‬
‫ﺳﯿﺪﻧﺎ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج؛‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ و رﺳﺎﻟﺖ اﯾﺸﺎن‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ رﺳﺎﻟﺖ و ﮐﺘﺎب ﻧﺎزلﺷﺪه ﺑﺮ ّ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ آﺧﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎم اﻟﮫﯽ ﺑﺮای ﺑﺸﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٥‬‬ ‫ﺣﻘﯿﻘﺖ دﯾﻦ اﺳﻼم‬
‫ّ‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ اﺳﻼم‬ ‫‪.٢-١‬‬
‫أ‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﻟﻐﻮی اﺳﻼم‪ :‬واژۀ »اﺳﻼم« از ﻧﻈﺮ ﻟﻐﻮی‪ ،‬دارای ﻣﻔﺎھﯿﻢ زﯾﺎدی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻤﺎﻣﯽ آنھﺎ را در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻢﺷﺪن‪،‬‬
‫‪١‬‬
‫اﻃﺎﻋﺖ‪ ،‬اﺧﻼص‪ ،‬اﻇﮫﺎر ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﻗﺒﻮل‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ب‪ .‬اﺳﻼم ﻋﺎم‪ :‬ﺗﺴﻠﯿﻢﺷﺪن ﺑﻨﺪه و ﺗﻮاﺿﻊ وی در ﺑﺮاﺑﺮ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و‬
‫ﭘﺎﯾﺒﻨﺪی ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﮫﯽ آورده و اﺑﺮاز و ﺑﯿﺎن آن‪.‬‬
‫ت‪ .‬اﺳﻼم ﺧﺎص‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺴﻠﯿﻢﺷﺪن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری از اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و‬
‫‪٢‬‬ ‫ﭘﺎﯾﺒﻨﺪی ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن؛ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٣-١‬اﺳﻼم؛ دﯾﻦ ﻓﻄﺮت‬

‫أ‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﻟﻐﻮی ﻓﻄﺮت‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای آﻓﺮﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻄﺮﺗﺎ وی را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ب‪ .‬و در اﺻﻄﻼح ﺷﺮع‪ ،‬ﻓﻄﺮت ھﻤﺎن اﺳﻼم ﺑﻮده و ﻣﻔﮫﻮم ﺧﻠﻘﺖ ﻣﺮدم ﺑﺮ‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ أ آﻧﺎن را ﺑﺮازﻧﺪه و ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ‬
‫دﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪ و آﻣﻮزهھﺎﯾﺶ را ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺳﺮﺷﺘﺸﺎن ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﺗﻮﺻﯿﻒ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻓﻄﺮت اﻟﮫﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ اﺻﻞ اﻋﺘﻘﺎد در آن‪ ،‬ﺟﺎری‬
‫ﺑﺮ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﻓﻄﺮت ﻋﻘﻠﯽ اﺳﺖ و ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎ آن ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ِ .٤-١‬ﺑ ّﺮ و ﻧﺘﺎﯾﺞ آن‬

‫أ‪ .‬ﺑ ّﺮ و ﻧﯿﮑﯽ از اﻟﻔﺎظ ّ‬
‫ﻣﮫﻢ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺴﯿﺎری از آﯾﺎت ﻗﺮآن و‬ ‫ِ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ج ‪ ،١٢‬ﺻﺺ ‪.٢٩٤ -٢٩٣‬‬

‫ﺪﻣﺮﯾﺔ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺘ ّ‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ص ‪.١٧٣‬‬ ‫‪-٢‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٦‬‬

‫ب‪ .‬اﯾﻦ واژه دارای ﻣﻔﺎھﯿﻤﯽ ﺟﺎﻣﻊ و ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﺑﻮده و ﺷﺎﻣﻞ ھﺮ ﻧﻮع‬
‫ﺧﯿﺮ و ﻓﻼﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه در ﻣﻮرد ِﺑ ّﺮ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺷﯿﺦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺳﻌﺪی ‪ /‬ﺑﻮده ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ِ » :‬ﺑ ّﺮ اﺻﻄﻼﺣﯽ ﺟﺎﻣﻊ و‬ ‫ّ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻘﺎﯾﺪ اﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻋﻤﺎل دل‪ ،‬اﻓﻌﺎل ﺟﻮارح و اﻋﻀﺎ و ﺗﻤﺎﻣﯽ‬
‫‪١‬‬ ‫دﺳﺘﻮرات و ﺗﺮک ّ‬
‫ﻣﺤﺮﻣﺎت و ﻣﻤﻨﻮﻋﺎت اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ث‪ .‬از دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ ِﺑﺮ‪ ،‬ﺻﻠﻪ و اﺣﺴﺎن‪ ،‬ﻃﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺗﻘﻮا و اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٥-١‬اﺧﻼق‬
‫اﺧﻼق از دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ارزش و ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻﯾﯽ دارد‪.‬‬ ‫أ‪.‬‬
‫ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫اﺧﻼق ﺟﻤﻊ ﺧﻠﻖ و ﺧﻠ ُﻖ ﺑﻮده و ﺧﻠﻖ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬ ‫ب‪.‬‬
‫ّ‬
‫در آن ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﮐﺎرھﺎﯾﺶ را ﺑﺪون ﺗﻔﮑﺮ و اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻠﻖ در ﺑﺮﺧﯽ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻏﺮﯾﺰی و ذاﺗﯽ اﺳﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ در ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ‬ ‫ت‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫رﯾﺎﺿﺖ و ﺗﻼش ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ُﺣﺴﻦ ﺧﻠﻖ ﯾﻌﻨﯽ آراﺳﺘﻪﺷﺪن ﺑﺎ ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﻣﮑﺎرم؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮﺷﺮوﯾﯽ‪،‬‬ ‫ث‪.‬‬
‫ﺿﺪ ﻓﻀﺎﯾﻞ و‬‫ﻧﺮﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬داﺷﺘﻦ دﻟﯽ ﭘﺎک و دوری از آﻧﭽﻪ ّ‬
‫ﻣﮑﺎرم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﺧﻼق ﻧﯿﮏ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ھﺮ ﮐﺲ از ﺗﻮ ﺑﺮﯾﺪه و ﻗﮫﺮ ﮐﺮده‪،‬‬ ‫ج‪.‬‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯽ و ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ را ]از آﻣﻮزش و ﻣﻨﻔﻌﺖ و ﻣﺎل[‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﺎﯾﯽ و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ]ﺧﻮن ﯾﺎ ﻣﺎل و آﺑﺮوی[ ﺗﻮ‬
‫را ﺿﺎﯾﻊ و ﺗﺒﺎه ﮐﺮده‪ ،‬ﻋﻔﻮ ﮐﻨﯽ‪.‬‬

‫ّ‬
‫اﻟﺸﯿﺦ ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺴﻌﺪي؛ اﻟﻤﺠﻤﻮﻋﺔ اﻟﺨﺎﻣﺴﺔ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪.٥٢٩‬‬ ‫‪ -١‬اﻟﻤﺠﻤﻮﻋﺔ اﻟﮑﺎﻣﻠﺔ ﻟﻤﺆﻟﻔﺎت‬
‫‪ -٢‬ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻷﺧﻼق‪ ،‬ﺟﺎﺣﻆ‪ ،‬ص ‪.١٢‬‬
 ‫‪٧‬‬ ‫ﺣﻘﯿﻘﺖ دﯾﻦ اﺳﻼم‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ج را ﺑﺎ آن ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ھﻤﺎن‬‫ح‪ُ .‬ﺧﻠﻖ ﻋﻈﯿﻤﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ّ‬

‫دﯾﻦ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﯽ دﺳﺘﻮرات اﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫خ‪ .‬اﺧﻼق واﻗﻌﯽ و ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری و اﻧﺠﺎم آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل دوﺳﺖ دارد‪ ،‬از روی ﻣﯿﻞ و ﺑﺎ دﻟﯽ ﮔﺸﺎده اﺳﺖ‪ ١ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫دﯾﻨﺪاری‪ ،‬ﺑﺮدﺑﺎری‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽھﺎ‪ ،‬ﺗﻮاﺿﻊ‪ ،‬زھﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ و اﻣﺜﺎل آن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫د‪ .‬ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم دﻻﯾﻠﯽ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ اﺧﻼق ﻧﯿﮏ‪،‬‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻠﯽ ﺑﺰرگ دارد و ﺑﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد ﺧﯿﺮ و ﺳﻌﺎدت دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‬
‫ُ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ ُﺣﺴﻦ ﺧﻠﻖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری از دﺳﺘﻮرات اﻟﮫﯽ و ﭘﯿﺮوی از‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺎﻻرﻓﺘﻦ درﺟﺎت و ﻣﻘﺎمھﺎ‪ ،‬ورود ﺑﻪ‬
‫ﺑﮫﺸﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در آﺧﺮت‪ ،‬دﺳﺘﺮﺳﯽ و‬
‫ﻣﺤﺒﺖ اﻟﮫﯽ‪ ،‬آﺳﺎﯾﺶ ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬ﺧﻮﺷﯽ زﻧﺪﮔﯽ و آﺳﺎنﺷﺪن‬ ‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ّ‬
‫ﮐﺎرھﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ذ‪ .‬ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻋﯽ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﺮﺷﺖ و اﺧﻼق اﻣﺮی ﻣﻤﮑﻦ و‬
‫ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس ﺑﻮده و دﺷﻮار و ﻣﺤﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ھﻤﺖ و اﺧﻼﻗﯽ واﻻ‪ ،‬اﺳﺒﺎب ﻣﻮﺟﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ّ‬
‫ر‪ .‬در ﻣﺘﻮن ﻓﺮاواﻧﯽ‪ ،‬اﺳﺒﺎب رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﺧﻼﻗﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺑﺮﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ آدﻣﯽ ار آنھﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺸﺘﺎق ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺠﻤﻮع اﻟﻔﺘﺎوی‪ ،‬اﺑﻦ ّ‬

‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ج ‪ ،١٠‬ص ‪.٦٥٨‬‬
 ‫‪ .٢‬اﻟﻠﻪ أ و ﻗﺪرﺗﺶ‬

‫‪ .١-٢‬اﻟﻠﻪ أ‬
‫أ‪ .‬اﻟﻠﻪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر و ﺻﺎﺣﺐ ھﺮ ﭼﯿﺰی‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﯾﮑﺘﺎ‪ ،‬ﺗﺪﺑﯿﺮﮐﻨﻨﺪۀ ﺗﻤﺎم‬
‫ھﺴﺘﯽ‪ ،‬داﻧﺎ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬زﻧﺪهﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﯿﺮاﻧﻨﺪه‪ ،‬روزیدھﻨﺪه‪،‬‬
‫ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ھﻤﮥ ﮐﻤﺎﻻت‪ ،‬ﭘﺎک و ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻨﺰه از ھﺮ ﻧﻮع ﻧﻘﺺ و ﻋﯿﺐ و‬ ‫ﺗﻮاﻧﺎ‪،‬‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ذات ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ ﭘﺮﺳﺘﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖ‬‫ب‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻷ اﺳﺎﻣﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺎم ﺑﺮده و ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ و ّ‬
‫ّ‬
‫ﻣﻄﮫﺮ ُﭘﺮ از اﺳﻢھﺎی ﻣﺒﺎرک اﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺸﮫﻮرﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﺎم اﻟﮫﯽ‪» ،‬اﻟﻠﻪ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت‪ .‬اﯾﻦ اﺳﻢ وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪» -‬اﻟﻠﻪ« اﺳﻢ اﻋﻈﻢ اﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮده و‬
‫ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ »اﻟﻠﻪ« اﺳﻢ اﻋﻈﻢ اﻟﮫﯽ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫اﺳﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰی از وی درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻧﺎم ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬اﺻﻞ ھﻤﮥ اﺳﻤﺎی ﺣﺴﻨﺎی اﻟﮫﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻧﺎمھﺎ ﺑﻪ آن ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪه و ﺻﻔﺘﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻔﺎھﯿﻢ اﺳﻤﺎی اﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ھﻤﮥ‬ ‫ّ‬ ‫‪» -‬اﻟﻠﻪ« ﻣﺴﺘﻠﺰم و‬
‫اذﮐﺎر ﻣﻨﻘﻮل‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺎم وﺟﻮد دارد و ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺳﺎﯾﺮ اﺳﻤﺎی اﻟﮫﯽ در‬
‫ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٩‬‬ ‫اﻟﻠﻪ أ و ﻗﺪرﺗﺶ‬

‫‪ .٢-٢‬ﻗﺪرت اﻟﻬﯽ‬
‫أ‪ .‬ﻗﺪرت ﺻﻔﺘﯽ ﺛﺎﺑﺖ از ﺻﻔﺎت ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ؛ ﻗﺪرﺗﯽ ﺗﺎم و ﮐﺎﻣﻞ‪.‬‬
‫ب‪ .‬از دﯾﮕﺮ اﺳﺎﻣﯽ اﻟﮫﯽ‪ ،‬ﻗﺪﯾﺮ‪ ،‬ﻗﺎدر و ﻣﻘﺘﺪر را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻧﺎمھﺎی‬
‫ﻣﺬﮐﻮر در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﯿﺎن ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ از ھﻤﻪ‪» ،‬ﻗﺪﯾﺮ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫»ﻗﺎدر« و ﭘﺲ از آن‪» ،‬ﻣﻘﺘﺪر« ﺗﮑﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﯽ آنھﺎ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺛﺒﻮت ﺻﻔﺖ ﻗﺪرت ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ـ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺪرت اﻟﮫﯽ ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻗﺪرت‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدات را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺧﻮد‪ ،‬آنھﺎ را ﺗﺪﺑﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬آنھﺎ را ﺑﺮاﺑﺮ و ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎ ﻗﺪرت‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﺪ و زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻨﺪﮔﺎن را ﺑﺮای ﺟﺰا ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰاﻧﺪ و‬
‫ّ‬
‫ﻓﺮد ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﮑﯽاش‪ ،‬ﭘﺎداش داده و ﺑﺪﮐﺎر را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫ﺑﺪیاش‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ذاﺗﯽ ﮐﻪ ھﺮ ﮔﺎه ارادۀ اﻧﺠﺎم ﮐﺎری ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎش و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﮐﺎر ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬دلھﺎ را ﺑﺮ آﻧﭽﻪ اراده ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ھﺪاﯾﺖ ﻧﻤﻮده و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻧﺴﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﻓﺮد ﮐﺎﻓﺮ را ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر را ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و‬
‫ﺑﺪﮐﺎرا را ﺑﺪﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ث‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﻤﺎل ﻗﺪرﺗﺶ‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺲ ﭼﯿﺰی از ﻋﻠﻤﺶ را ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﻣﮕﺮ‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﺒﺮ دھﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﮐﻤﺎل ﻗﺪرﺗﺶ‪،‬‬
‫آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و آﻧﭽﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن اﺳﺖ را در ‪ ٦‬روز ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‬
‫و ھﺮﮔﺰ ﻣﺎﻧﺪه و رﻧﺠﻮر ﻧﮕﺸﺖ‪ .‬ھﯿﭻ ﯾﮏ از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﺶ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ وی را‬
‫ﻧﺎﺗﻮان ﮐﻨﺪ و از اﺧﺘﯿﺎرش ﺧﺎرج ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ھﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻣﻨﺰه از ﺧﺴﺘﮕﯽ و‬ ‫ﺗﺼﺮف اﻟﻠﻪ أ ھﺴﺘﻨﺪ؛ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺪرﺗﺶ ّ‬ ‫ّ‬
‫درﻣﺎﻧﺪﮔﯽ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ اﺳﺖ و ھﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١٠‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮐﻤﺎل ﻗﺪرﺗﺶ‪ ،‬ھﺮ ﭼﯿﺰی ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن و ﺗﺪﺑﯿﺮ اوﺳﺖ و ھﺮ ﭼﻪ‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺷﻮد و آﻧﭽﻪ ﻧﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل ﻣﮫﻢ و ﺑﺰرگ اﯾﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﺪر اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺪر اﯾﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻷ ﻧﯿﺰ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻧﮑﺎر‬
‫ﻗﺪر ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی اﻧﮑﺎر ﻗﺪرت اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ھﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.٢١٧‬‬

 ‫‪ .٣‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری در دﯾﻦ اﺳﻼم‬

‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری در دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ‪،‬‬ ‫ﻗﺮآن و ّ‬

‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬اﺣﮑﺎم‪ ،‬آداب و اﻣﺜﺎل آن از اﯾﻦ دو ﻣﺼﺪر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﺷﻮاﻫﺪ ﺻﺪاﻗﺖ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬ ‫‪.١-٣‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫أ‪ .‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻟﻐﻮی ﻗﺮآن‪ :‬واژۀ »ﻗﺮآن« ﻣﺼﺪر ﺑﺮ وزن ﻓﻌﻼن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﻔﺮان و‬
‫ُ‬
‫ﺷﮑﺮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻗﺮآن« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺟﻤﻊآوری ﺑﻮده و ﻋﻠﺖ ﻧﺎﻣﮕﺬاری ﻗﺮآن‬
‫‪١‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮرهھﺎ را ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮده و ﺑﺎ ھﻢ ِﮔﺮد ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ب‪ .‬و در اﺻﻄﻼح ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﻼم ﻣﻌﺠﺰ اﻟﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻮاﺗﺮ ﻧﻘﻞ ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺗﻼوت‬
‫‪٢‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﺧﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮﯾﻦ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ و ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ث‪ .‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻧﮕﮫﺒﺎن و ﮔﻮاه و ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ و‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖﮐﻨﻨﺪۀ آنھﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺻﺤﯿﺤﺸﺎن را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻧﻤﻮده و‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻔﺎت و ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺻﻮرتﮔﺮﻓﺘﻪ در آنھﺎ را ّرد و اﻧﮑﺎر و اﺻﻼح ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ج ‪ ،١‬ﺻﺺ ‪١٢٩ -١٢٨‬؛ اﻟﺒﯿﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ّ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ و ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻗﺮﻋﺎوی‪ ،‬ص ‪.٣‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﯿﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ص ‪.٣‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١٢‬‬

‫ج‪ .‬اﺧﺒﺎر اوﻟﯿﻦ و آﺧﺮﯾﻦ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب وﺟﻮد دارد و ﺷﺎﻣﻞ اﺣﮑﺎم و‬
‫ﺣﮑﻤﺖھﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ح‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ آﺧﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎم اﻟﮫﯽ ﺑﺮای ﺑﺸﺮﯾﺖ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ﺟﻦ و اﻧﺲ‬
‫ﺑﻮده و ﻣﺨﺼﻮص اﻗﻮام ﯾﺎ زﻣﺎنھﺎﯾﯽ ﺧﺎص ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫خ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﺤﻔﻮظ از زﯾﺎدت و ﻧﻘﺼﺎن و ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺑﻮده و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺿﺎﻣﻦ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺘﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ َ ۡ ُ َ َّ ۡ َ ّ ۡ َ َّ َ ُ َ َ ُ َ‬
‫�ۥ ل�ٰ ِفظون﴾ ]اﻟﺤﺠﺮ‪[٩ :‬‬ ‫﴿إِنا �ن نز�ا ٱ�ِكر �نا‬
‫ً‬
‫»ھﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎ ﻗﺮآن را ﻧﺎزل ﮐﺮدﯾﻢ و ﻗﻄﻌﺎ ﻣﺎ ﻧﮕﮫﺒﺎن آن ھﺴﺘﯿﻢ‪«.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬از ھﺮ آﻧﭽﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﺘﺒﺎه و ﺗﻐﯿﯿﺮ‪،‬‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻒ‪ ،‬زﯾﺎدت‪ ،‬ﻧﻘﺼﺎن و اﻣﺜﺎل آن ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺎﻃﻠﯽ را ﺑﺮ آن ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ ﯾﺎ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ را از ﻗﺮآن ﺣﺬف ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫د‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺗﺎﺛﯿﺮات ﻓﺮاواﻧﯽ در دلھﺎ دارد‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮآن ﮔﻮش دھﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺗﺎﺛﯿﺮات ﺑﺰرﮔﯽ را در ﺟﺎﻧﺶ ﺧﻮاھﺪ ﯾﺎﻓﺖ ھﺮ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﻌﺎﻧﯽ و دﻻﻟﺖھﺎﯾﺶ را ﻧﻔﮫﻤﺪ‪.‬‬
‫ذ‪ .‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺗﺎﺛﯿﺮ را در ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و رﺳﺘﮕﺎری ّاﻣﺖھﺎ داﺷﺘﻪ و‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﺣﮑﻤﺖ و‬
‫ِ‬ ‫دارد‪ .‬اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻮﺳﯿﻠﮥ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻗﻮم ﻋﺮب را‬
‫ھﺪاﯾﺖ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ّاﻣﺖ ﺑﺮای راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﺮدم ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ر‪ .‬از دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻗﺮآن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽھﺎﯾﺶ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻧﺪارد‪،‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﻷ ﻓﺮاﮔﯿﺮی و ﺣﻔﻆ آن را آﺳﺎن ﻧﻤﻮده و ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻋﺎدلﺗﺮﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﺣﮑﺎم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬زاد اﻟﻤﺴﯿﺮ ﻓﻲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬اﺑﻦ ﺟﻮزی‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪٣٨٤‬؛ ﻓﺘﺢ اﻟﻘﺪﯾﺮ‪ ،‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ‪ ،‬ج‬
‫‪ ،٣‬ص ‪.١٣٩‬‬
 ‫‪١٣‬‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری در دﯾﻦ اﺳﻼم‬
‫ّ‬
‫‪ .٢-٣‬ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‬
‫ﺳﻨﺖ‪ّ :‬‬
‫ﺳﻨﺖ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی روش و ﺳﯿﺮت اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ّ‬
‫أ‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﻟﻐﻮی‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫ﺳﻨﺖ‪ :‬ھﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺗﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽ ﺧﻠﻘﯽ و‬ ‫ب‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم اﺻﻄﻼﺣﯽ‬
‫ﻓﻄﺮی‪ ،‬ﺻﻔﺖ اﺧﻼﻗﯽ ﯾﺎ ﺳﯿﺮت و روﺷﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و‬
‫ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺑﻌﺜﺖ ﯾﺎ ﭘﺲ از آن‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی دوﻣﯿﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری در اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و‬ ‫ت‪ّ .‬‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از وﺣﯽ و ذﮐﺮی ﺑﻮده ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺿﺎﻣﻦ ﺣﻔﺎﻇﺖ آن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ اﯾﻦ دو ﻣﻨﺒﻊ ]ﻗﺮآن و ّ‬
‫ﺳﻨﺖ[‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﺑﻔﮫﻤﺪ و ھﺮ ﻣﺠﺘﮫﺪ و ﻋﺎﻟﻤﯽ ﺑﻪ آن دو ﻧﯿﺎز دارد‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖ و اﯾﻨﮑﻪ دوﻣﯿﻦ ﻣﻨﺒﻊ‬ ‫ﺣﺠﺖﺑﻮدن ّ‬ ‫ث‪ .‬دﻻﯾﻞ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ّ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬وﺟﻮد دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬وﺟﻮب‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬وﺟﻮب اﻃﺎﻋﺖ از اﯾﺸﺎن‪ ،‬دﻻﻟﺖ ّ‬
‫ﺳﻨﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻨﺖ‪.‬‬‫ﻣﻄﻠﺐ و اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ وﺟﻮب ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ّ‬
‫ج‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻷ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﺴﺆول ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن ﻧﻤﻮده و ﻣﺮداﻧﯽ را ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫اھﻤﯿﺖ داده و ّ‬
‫ﺳﻨﺖ را از دروغ و اﺷﺘﺒﺎه دور‬ ‫ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ّ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺻﺤﯿﺢ و ﺿﻌﯿﻔﺶ را روﺷﻦ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺴﻞ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ‬
‫ﺳﻨﺖ رﺟﻮع‬ ‫اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻣﻮر دﯾﻨﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ّ‬
‫ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و ﭼﻨﮓ زده و ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر‬

‫ّ‬
‫اﻟﺴ ّﻨﺔ وﻣﮑﺎﻧﺘﮫﺎ ﻓﻲ اﻟﺘﺸﺮﯾﻊ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺳﺒﺎﻋﯽ‪ ،‬ص ‪٥٩‬؛ اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ ﻣﻦ‬
‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ّ :‬‬
‫ﻋﻠﻮم اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ ،‬ص ‪.١٦‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١٤‬‬

‫ﻣﺪاوﻣﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﯿﺮوی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم‬

‫‪١‬‬
‫دھﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺣﺪﯾﺚ و‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ درﺑﺎرۀ ﮔﺮاﻣﯿﺪاﺷﺖ ّ‬‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ ّ‬
‫ﻣﺤﺪﺛﺎن‪ ،‬ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی و ﺗﻼش ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺑﺮای ﺣﻔﺎﻇﺖ از‬ ‫ّ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺒﮫﻢ آن را‬ ‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻞ‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ؛‬ ‫ّ‬
‫ِ‬
‫ﻣﻘﯿﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﺶ را ﺧﺎص و اﺣﮑﺎم و‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻠﺶ را ﺗﻔﺼﯿﻞ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ آن را ّ‬
‫ﻣﻘﺎﺻﺪش را ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﻗﺮآن و ﺑﺎ‬
‫ّ‬
‫ﺗﺤﻘﻖ اھﺪاف و ﻣﻘﺎﺻﺪ آن‪ ،‬اﺣﮑﺎﻣﯽ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺎﻣﺪه‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﮐﺎرﺑﺮد ﻋﻤﻠﯽ آﻧﭽﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ّ ،‬‬
‫ِ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ ،‬ص ‪.٣٣‬‬

 ‫‪ .٤‬ارﮐﺎن اﺳﻼم‬

‫ارﮐﺎن اﺳﻼم ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﯾﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺮ آنھﺎ ﻗﺮار دارد و ﭘﻨﺞ رﮐﻦ ھﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮔﻮاھﯽ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ اﻃﺎﻋﺖ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ؛‬
‫‪ .٢‬ﺑﺮﭘﺎداﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎز؛ ‪ .٣‬ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت؛ ‪ .٤‬روزۀ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن؛ ‪ّ .٥‬‬
‫ﺣﺞ ﺑﯿﺖ اﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮان ]ﻣﺎﻟﯽ و ﺑﺪﻧﯽ و ‪ [...‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ارﮐﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ؛ ارﮐﺎﻧﯽ ﮐﻪ ّاﻣﺖ را‬
‫ّ‬
‫ّاﻣﺘﯽ اﺳﻼﻣﯽ و ﻣﺘﻘﯽ و ﭘﯿﺮو دﯾﻦ ﺣﻖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﺪاﻟﺖ و ﺻﺪاﻗﺖ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺳﺎﯾﺮ اﺣﮑﺎم و ﺷﺮاﯾﻊ‬
‫ﺻﺤﺖ اﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪھﺎ‪ ،‬اﺻﻼح ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ّاﻣﺖ ﺑﺎ ﺗﺼﺤﯿﺢ اﻣﻮر دﯾﻨﯽاش‬ ‫اﺳﻼم ﺑﺎ ّ‬
‫ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎری و ﺻﻼح ﻣﯽرﺳﺪ و ھﺮ اﻧﺪازه ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﻮر ﻓﺎﺳﺪ و ﺗﺒﺎه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫‪١‬‬
‫ھﻤﺎن اﻧﺪازه اﺣﻮال ّاﻣﺖ ﻧﺎﺑﻮد و ﻓﺎﺳﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در اداﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺨﺘﺼﺮی درﺑﺎرۀ ارﮐﺎن ﻓﻮق ﺑﯿﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .١-٤‬ﺷﻬﺎدﺗﺎن‬
‫أ‪ .‬ﻣﺮاد از دو ﺷﮫﺎدت؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮاھﯽ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻨﮫﺎ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ‬
‫ﺣﻖ و ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدۀ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﮔﻮاھﯽ‪،‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﮐﻦ از ارﮐﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ب‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ«‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﻘﻂ اﻟﻠﻪ ﻷ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮ ﺣﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ »إﻟﻪ« ﺑﺮ وزن ِﻓﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﻔﻌﻮل؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺄﻟﻮه و ھﻤﺎن‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯿﺪة‪ ،‬ﺷﯿﺦ ّ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.١٠‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١٦‬‬

‫ﻣﻌﺒﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ت‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ دو رﮐﻦ دارد‪ :‬ﻧﻔﯽ در ﻋﺒﺎرت‪» :‬ﻻ إﻟﻪ« و اﺛﺒﺎت در‪» :‬إﻻ‬
‫اﻟﻠﻪ«‪.‬‬
‫ّ‬
‫»ﻻ إﻟﻪ« اﻟﻮھﯿﺖ و ﺧﺪاﯾﯽ را از ﻏﯿﺮاﻟﻠﻪ ﻧﻔﯽ و رد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻋﺒﺎرت » ّإﻻ اﻟﻠﻪ« ّ‬
‫اﻟﻮھﯿﺖ را ﺑﺮای ﻣﻌﺒﻮد ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺑﯽھﻤﺘﺎ اﺛﺒﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ث‪» .‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ«‪ ٧ ،‬ﺷﺮط دارد‪ .١ :‬ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺟﮫﻞ ﺑﺎﺷﺪ؛ ‪.٢‬‬
‫ﯾﻘﯿﻦ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺗﺮدﯾﺪ؛ ‪ .٣‬اﺧﻼص ﻣﺘﻀﺎد ﺑﺎ ﺷﺮک؛ ‪ .٤‬ﺻﺪﻗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ّ‬
‫ﺿﺪ ﺧﻮد؛ ‪ .٦‬ﺗﺴﻠﯿﻢ‬ ‫ﻣﻨﺎﻓﺎت ﺑﺎ ﮐﺬب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ‪ّ .٥‬‬
‫و اﻃﺎﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﺎد ﺑﺎ ﺧﻮدداری و ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ‪ .٧‬ﭘﺬﯾﺮﺷﯽ ﮐﻪ‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ّرد و اﻧﮑﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ج‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺗﻠﻔﻆ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﮥ ﺑﺰرگ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن آ ﮔﺎه‬
‫ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎﯾﺶ ﻋﻤﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج رﺳﻮل اﻟﻠﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻃﺎﻋﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج در آﻧﭽﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬ ‫ح‪ّ » .‬‬
‫داده و ﺗﺼﺪﯾﻖ اﯾﺸﺎن در آﻧﭽﻪ ﺧﺒﺮ داده و دوری از آﻧﭽﻪ ﻧﮫﯽ و ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺒﺎدت اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﻘﻂ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﻣﺸﺮوع ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﮔﺮدد و اﻣﺮ و ﻧﮫﯽ اﯾﺸﺎن ﮔﺮاﻣﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ﺳﺨﻦ ھﯿﭻ ﻓﺮدی از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ّ ،‬‬
‫ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﺳﺨﻦ رﺳﻮل‬
‫‪٢‬‬
‫اﻟﻠﻪ ج ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫خ‪ .‬ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﮥ ّاﺗﺼﺎل ﺷﮫﺎدت » ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج رﺳﻮل اﻟﻠﻪ« ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت‬
‫ّ‬
‫»ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« و ھﺮ دو را ﯾﮏ رﮐﻦ ﻗﺮاردادن ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ دو ﮔﻮاھﯽ‬ ‫ﻣﺸﮫﻮدﺑﻪ ]ﻣﻮرد ﺷﮫﺎدت[‬

‫ّ‬
‫اﻟﻮاﺳﻄﯿﺔ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺳﻠﻤﺎن‪ ،‬ص‪.٩‬‬ ‫ّ‬
‫اﻷﺻﻮﻟﯿﺔ ﻋﻠﯽ اﻟﻌﻘﯿﺪة‬ ‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻷﺳﺌﻠﺔ واﻷﺟﻮﺑﺔ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻮاﺳﻄﯿﺔ‪ ،‬ص ‪.١٠‬‬ ‫ّ‬
‫اﻷﺻﻮﻟﯿﺔ ﻋﻠﯽ اﻟﻌﻘﯿﺪة‬ ‫‪ -٢‬اﻷﺳﺌﻠﺔ واﻷﺟﻮﺑﺔ‬
 ‫‪١٧‬‬ ‫ارﮐﺎن اﺳﻼم‬
‫ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪ و اﺻﻞ ّ‬
‫ﺻﺤﺖ اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ و اﺳﻼم و ھﺮ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ اﺧﻼص ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل و ﭘﯿﺮوی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﻣﻮرد‬
‫ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﻟﻠﻪ ﯾﮕﺎﻧﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﻮد؛ آن ھﻢ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﻣﺸﺮوع ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن رﺳﻮﻟﺶ؛ ّ‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺧﻼص‪ ،‬ﮔﻮاھﯽ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ« و ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﯿﺮوی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‪،‬‬
‫ّ‬ ‫ﺷﮫﺎدت » ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج رﺳﻮل اﻟﻠﻪ« ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯽﮔﺮدد و از اﯾﻦ رو‪ ،‬ھﺮ دو ﺑﺎ ھﻢ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ ھﻤﻮاره ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﮔﻮاھﯽ ﺑﻪ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ اﻟﻠﻪ و ﮔﻮاھﯽ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺛﺎﺑﺖ‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ .٢-٤‬ﻧﻤﺎز‬
‫أ‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﻟﻐﻮی ﻧﻤﺎز »ﺻﻼة«‪ :‬واژۀ »ﺻﻼة« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی دﻋﺎ‪ ،‬دﻋﺎی ﺑﻪ ﺧﯿﺮ‪،‬‬
‫رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ ،‬رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم »ﺻﻼة؛ ﻧﻤﺎز« در اﺻﻄﻼح ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ :‬ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن و اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻮده و ﺑﺎ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺷﺮوع ﺷﺪه و ﺑﻮﺳﯿﻠﮥ‬
‫‪٢‬‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ت‪ .‬وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ‪ :‬ﭼﻮن درﺑﺮﮔﯿﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻟﻐﻮی »ﺻﻼة«؛ ھﻤﭽﻮن دﻋﺎی ﺧﯿﺮ‪،‬‬
‫‪٣‬‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ ،‬ﺗﻌﻈﯿﻢ‪ ،‬رﮐﻮع‪ ،‬ﺳﺠﻮد و اﻣﺜﺎل آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬

‫اﻟﻤﻨﻔﯿﺔ‪،‬‬ ‫اﻟﻮاﺳﻄﯿﺔ ﻣﻦ اﻟﻤﺒﺎﺣﺚ‬ ‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬اﻟﺸﺒﮫﺎت اﻟﻠﻄﯿﻔﺔ ﻋﻠﯽ ﻣﺎ اﺣﺘﻮت ﻋﻠﯿﻪ اﻟﻌﻘﯿﺪة‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺳﻌﺪی‪ ،‬ص ‪١١٣‬؛ رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯿﺪة‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.٩‬‬ ‫ّ‬
‫ﺳﯿﺪ ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪٨١‬؛ ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻷﺣﮑﺎم ﻣﻦ ﺑﻠﻮغ اﻟﻤﺮام‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬ ‫اﻟﺴ ّﻨﺔ‪ّ ،‬‬
‫‪ -٢‬ﻧﮏ‪ :‬ﻓﻘﻪ ّ‬
‫ّﺑﺴﺎم‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪.٤٦٩‬‬
‫‪ -٣‬ﻧﮏ‪ :‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻷﺣﮑﺎم‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪.٤٦٩‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١٨‬‬

‫ث‪ .‬اﻗﺎﻣﮥ ﻧﻤﺎز‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎدت ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﺎز ﻣﺪاوم و ﮐﺎﻣﻞ‬
‫در اوﻗﺎت ﻣﺨﺼﻮص و ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮاﯾﻂ و ﺣﺎﻟﺖ و ﺳﺎﺧﺘﺎر آن‪.‬‬
‫ﻣﮑﻤﻞھﺎ‪ ،‬ﻧﻮاﻗﺺ و اﺣﮑﺎﻣﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﯿﺎن‬ ‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻓﺮاﯾﺾ‪ ،‬ارﮐﺎن‪ ،‬ﺷﺮوط‪ّ ،‬‬
‫آنھﺎ ﺑﻪ درازا ﻣﯽﮐﺸﺪ و در ﺑﺴﯿﺎری از ﮐﺘﺎبھﺎی ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮده‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ج‪ .‬ﺛﺒﻮت ﻧﻤﺎز‪ :‬ﻧﻤﺎز از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺳﻨﺖ و اﺟﻤﺎع ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه و ﯾﮑﯽ از‬
‫‪٢‬‬
‫ﺿﺮورﯾﺎت و ارﮐﺎن دﯾﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫اھﻤﯿﺖ ﺑﺰرﮔﯽ داﺷﺘﻪ و از ﭼﻨﺪﯾﻦ وﺟﻪ‪ ،‬ﺑﺮ‬ ‫ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ارزﺷﯽ واﻻ و ّ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ اﺣﮑﺎم واﺟﺐ ﺑﺮﺗﺮی دارﻧﺪ؛ ﻧﻤﺎز ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم ﭘﺲ‬
‫از ﺷﮫﺎدﺗﯿﻦ ﺑﻮده و اﯾﻦ رﮐﻦ در آﺳﻤﺎن ﻓﺮض ﺷﺪ‪.‬‬
‫ح‪ .‬ﻧﻤﺎز ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ و ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ اﻧﻮاع ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ؛‬
‫ﻧﻤﺎز ﺗﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻤﯿﺪ‪ ،‬ﺛﻨﺎ‪ ،‬ﺗﻨﺰﯾﻪ و ﺗﻘﺪﯾﺲ اﻟﮫﯽ‪ ،‬ﺗﻼوت ﻗﺮآن‪ ،‬درود ﺑﺮ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج و ﺧﺎﻧﺪان اﯾﺸﺎن و دﻋﺎ ﺑﺮای ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻗﯿﺎم‪ ،‬رﮐﻮع‪ ،‬ﺳﺠﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻦ و ﭘﺎﯾﯿﻦ و ﺑﺎﻻرﻓﺘﻦ‬
‫اﺳﺖ و ھﺮ ﯾﮏ از اﻋﻀﺎ و ﻣﻔﺎﺻﻞ ﺑﺪن‪ ،‬در اﯾﻦ ﻋﺒﺎدت ﺷﺮﯾﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﮫﻢﺗﺮ از‬
‫‪٣‬‬
‫ھﻤﻪ‪ ،‬دل ﺣﺎﺿﺮ ﻓﺮد ﻧﻤﺎزﮔﺰار اﺳﺖ‪.‬‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯿﺪة‪ ،‬ص ‪٩‬؛ ﺗﯿﺴﯿﺮ اﻟﻌﺰﯾﺰ اﻟﻌﻼم ﺷﺮح ﻋﻤﺪة اﻷﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ّﺑﺴﺎم‪ ،‬ج‬
‫‪ ،١‬ص ‪.١٠٠‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﻧﮏ‪ :‬ﺗﯿﺴﯿﺮ اﻟﻌﺰﯾﺰ اﻟﻌﻼم ﺷﺮح ﻋﻤﺪة اﻷﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﺴﺎم‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪١٠٠‬؛ ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫اﻷﺣﮑﺎم ﻣﻦ ﺑﻠﻮغ اﻟﻤﺮام‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ّﺑﺴﺎم‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪.٤٧٠‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٣‬ﻧﮏ‪ :‬رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯿﺪة‪ ،‬ص ‪٩‬؛ ﺗﯿﺴﯿﺮ اﻟﻌﺰﯾﺰ اﻟﻌﻼم ﺷﺮح ﻋﻤﺪة اﻷﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ّﺑﺴﺎم‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪.١٠٠‬‬
 ‫‪١٩‬‬ ‫ارﮐﺎن اﺳﻼم‬

‫‪ .٣-٤‬زﮐﺎت‬
‫أ‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﻟﻐﻮی زﮐﺎت‪ :‬واژۀ »زﮐﺎت« در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ‪،‬‬
‫‪١‬‬
‫اﻓﺰوﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺎﮐﯽ‪ ،‬ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺛﻤﺮ رﺳﺎﻧﺪن و ﺳﻮددادن و اﻣﺜﺎل آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ب‪ .‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ زﮐﺎت‪ :‬ﺣﻘﯽ واﺟﺐ از ﻣﺎﻟﯽ ﺧﺎص ﺑﺮای ﮔﺮوھﯽ‬
‫‪٢‬‬ ‫ﻣﺨﺼﻮص در زﻣﺎﻧﯽ ّ‬
‫ﻣﻌﯿﻦ‪.‬‬
‫ت‪ .‬ھﺪف از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت‪ :‬ﻋﺒﺎدت اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﻣﻘﺪاری ﻻزم از‬
‫‪٣‬‬ ‫اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ زﮐﺎت دارد و ﺑﻪ ّ‬
‫ﺣﺪ ﻧﺼﺎب رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ث‪ .‬وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ‪ :‬ﺑﺎ ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﮫﻮم ﻟﻐﻮی زﮐﺎت‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﻧﺎﻣﮕﺬاریاش اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﯾﺶ و ﭘﺎﮐﯽ ﻣﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﺣﮑﻢ زﮐﺎت‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از دﯾﺪﮔﺎه ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻠﻪ أ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ ُ ْ َّ َ‬
‫ك ٰوةَ﴾ ّ‬
‫]اﻟﻤﺰ ّﻣﻞ‪[٢٠ :‬‬ ‫﴿وأ�ِيموا ٱلصلوة وءاتوا ٱلز‬
‫»و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﯾﺪ و زﮐﺎت ﺑﺪھﯿﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﻤﺎع و ﺗﻮاﻓﻖ دارﻧﺪ ﮐﻪ زﮐﺎت رﮐﻨﯽ از ارﮐﺎن اﺳﻼم ﺑﻮده و اﯾﻦ‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺟﻤﺎع ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ ﻣﺘﻮن ﻗﺮآن و ّ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬و ﻓﺮدی ﮐﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺳﺮ‬
‫‪٤‬‬
‫ﺑﺎز زﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺳﻖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ح‪ .‬زﮐﺎت ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن و ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺑﺰرگ اﺳﻼم اﺳﺖ و دﻻﯾﻞ ﻓﺮاواﻧﯽ از‬
‫ﺳﻨﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺮآن و ّ‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ج ‪ ،١٤‬ﺻﺺ ‪.٣٥٩ -٣٥٨‬‬

‫‪ -٢‬ﻧﮏ‪ :‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻷﺣﮑﺎم‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ص ‪.٣٨١‬‬
‫‪ -٣‬ﻧﮏ‪:‬رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯿﺪة‪ ،‬ص ‪.٩‬‬
‫‪ -٤‬ﻧﮏ‪ :‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻷﺣﮑﺎم‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ص ‪.٢٨٢‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٢٠‬‬

‫ﺣﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ در ‪ ٨٢‬ﻣﻮﺿﻊ از آﯾﺎت‬ ‫اھﻤﯿﺖ و ارزش زﮐﺎت ﺑﻪ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬زﮐﺎت را در ﮐﻨﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫خ‪ .‬زﮐﺎت ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﺎﺳﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻌﮫﺪ‪ ،‬ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺣﺴﺎن و‬
‫ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫د‪ .‬زﮐﺎت ﻧﻮﻋﯽ ﻓﺮﯾﻀﻪ و ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ و ﻧﺘﺎﯾﺞ اﻗﺘﺼﺎدی ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهای ﺑﺮای‬
‫ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺠﺪد درآﻣﺪ و ﺛﺮوت در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ‬ ‫‪ -‬زﮐﺎت ﯾﮑﯽ از وﺳﺎﯾﻞ ﺗﻮزﯾﻊ‬
‫ﮐﺎر ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ھﻤﺪردی ﺑﺎ ﻓﻘﯿﺮان ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدی ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﺧﺘﻼف در ﺗﻌﺮﯾﻒ و وﺳﺎﯾﻞ‬
‫ّ‬
‫آن‪ ،‬ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻗﺘﺼﺎدداﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﯾﮑﯽ از اﻧﮕﯿﺰهھﺎی ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاری اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دارای وﺟﻮھﯽ ﻧﻘﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آنھﺎ را ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاری ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺼﺮف ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬زﮐﺎت ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ اﻣﻨﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺑﺮای ﺑﮫﺒﻮد اﻗﺘﺼﺎدی ﺑﻪ وﺟﻮد آﯾﺪ‪ :‬زﯾﺮا ﻓﻘﺮ ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب ﺟﺮم ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫‪ -‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب ﺑﮫﺒﻮد اوﺿﺎع اﻓﺮاد ﻓﻘﯿﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪:‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ در زﻣﯿﻨﮥ ﺑﮫﺒﻮد ﺳﻄﺢ ﻣﻌﯿﺸﺘﯽ‪ ،‬ﺑﮫﺪاﺷﺘﯽ و آﻣﻮزﺷﯽ ﻓﻘﯿﺮان‬
‫ﻧﻘﺶ دارد‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -‬در ﮐﺎھﺶ ﺑﺎر ﻣﺎﻟﯽ ﺗﺤﻤﯿﻞﺷﺪه ﺑﺮ ﺑﻮدﺟﮥ دوﻟﺖ ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﯾﺎراﻧﻪھﺎ و ﮐﻤﮏھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان؛ ھﻤﭽﻮن ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺮزﻧﺎن و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ اﻓﺮاد ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ ﻣﺮاﻗﺒﺖھﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ داده ﻣﯽﺷﻮد را ﮐﺎھﺶ‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢١‬‬ ‫ارﮐﺎن اﺳﻼم‬

‫ذ‪ .‬زﮐﺎت در ﭼﮫﺎر ﻧﻮع زﯾﺮ واﺟﺐ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -‬اﺷﯿﺎی ﻗﯿﻤﺘﯽ‪ :‬ﺷﺎﻣﻞ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﺿﻤﺎﯾﻢ آنھﺎ؛ ھﻤﭽﻮن ﭘﻮل و‬
‫ارزھﺎی ﻣﻌﺎﺻﺮ ﮐﻪ از ﮐﺎﻏﺬ ﯾﺎ ﻏﯿﺮه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫‪ -‬ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﭼﺮﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺎو‪ ،‬ﺷﺘﺮ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﺎل‬
‫را در ﺻﺤﺮاھﺎ ﻣﯽﭼﺮد؛‬
‫‪ -‬ﺣﺒﻮﺑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﻣﯽروﯾﻨﺪ‪ :‬ھﻤﭽﻮن ﮔﻨﺪم و ﻣﯿﻮهھﺎ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬و‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺪن؛ ھﻤﭽﻮن ﻣﻌﺪن آھﻦ؛‬
‫‪ -‬ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺠﺎری‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﻻھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺳﻮد و ﻓﺎﯾﺪه‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﺮﯾﺪ و‬
‫‪١‬‬ ‫ﻓﺮوش ّ‬
‫ﻣﮫﯿﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎﺗﯽ دارﻧﺪ‬ ‫زﮐﺎت در ﻣﻮارد ﻓﻮق واﺟﺐ اﺳﺖ و ھﺮ ﯾﮏ از اﻧﻮاع ﻣﺬﮐﻮر‪ّ ،‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﻘﺎدﯾﺮ و ﻧﺼﺎبھﺎ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آنھﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ اﺳﺖ و در‬
‫ﮐﺘﺎبھﺎی ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﮔﺴﺘﺮده ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ر‪ .‬ﻣﺮاد از ﻣﺼﺎرف زﮐﺎت‪ ،‬ﻣﻮاردی اﺳﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﻪ آنھﺎ ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و در آﯾﮥ زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ِ� َعل ۡي َها َوٱل ُم َؤل َفةِ قُلُ ُ‬ ‫ۡ‬
‫�كِ� َوٱل َ�ٰمل َ‬ ‫َّ َ َّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ ٓ َ ۡ َ َ‬
‫و� ُه ۡم‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِ�ما ٱلصد�ٰت ل ِلفقراءِ وٱلم ٰ ِ‬
‫َ َ ٗ ّ َ َّ‬
‫ٱ� ِۗ َو َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ۡ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ٱ�‬ ‫يل� فرِ�ضة مِن‬ ‫يل ٱ�ِ وٱب ِن ٱلسب ِ ِ‬ ‫اب وٱل� ٰ ِرمِ� و ِ� سب ِ ِ‬ ‫ٱلرق ِ‬
‫و ِ� ِ‬
‫ِيم﴾ ّ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٦٠ :‬‬ ‫حك ‪ٞ‬‬ ‫َعل ٌ‬
‫ِيم َ‬
‫»ﺻﺪﻗﺎت ]و زﮐﺎتھﺎ[ ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺼﻮص ﻓﻘﯿﺮان و ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ و ﮐﺎرﮔﺰاران‬
‫]ﺟﻤﻊآوری[ آن و دﻟﺠﻮﺋﯽﺷﺪﮔﺎن ]ﻧﻮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن[ و ﺑﺮای ]آزادﮐﺮدن[ ﺑﺮدﮔﺎن و‬
‫]ادای وام[ ﺑﺪھﮑﺎران و در راه اﻟﻠﻪ و ﺑﻪ راهﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ]اﺳﺖ؛ اﯾﻦ[ ﻓﺮﯾﻀﻪای‬
‫ّ‬
‫]ﻣﻘﺮرﺷﺪه[ از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬و اﻟﻠﻪ داﻧﺎی ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪«.‬‬

‫‪ -١‬ھﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪.١٦٣ -١٤٩‬‬

 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٢٢‬‬

‫‪ .٤-٤‬روزه‬
‫أ‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﻟﻐﻮی روزه‪ :‬اﯾﻦ واژه در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺧﻮدداری و ﺗﺮک اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬از ﺧﻮراک‪ ،‬ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‪ ،‬ازدواج و ﺳﺨﻦ‬
‫‪١‬‬
‫ﺧﻮدداری ﮐﺮد ﯾﺎ آن را ﺗﺮک ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ب‪ .‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺮﻋﯽ روزه‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮدداری ﻓﺮدی ﻣﺸﺨﺺ از اﺷﯿﺎﺋﯽ‬
‫‪٢‬‬
‫ﻣﻌﯿﻦ ﺑﻪ ھﻤﺮاه ّﻧﯿﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮص در زﻣﺎﻧﯽ ّ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮﻟﯽ‪ :‬روزه ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮھﯿﺰ از ﻣﺒﻄﻼت روزه‪ ،‬از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺗﺎ ﻏﺮوب‬
‫‪٣‬‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ھﻤﺮاه ّﻧﯿﺖ‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﻣﻘﺼﺪ از روزۀ ﻣﺎه ﻣﺒﺎرک رﻣﻀﺎن‪ :‬ﻋﺒﺎدت ﺑﺮای اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﺧﻮدداری‬
‫‪٤‬‬
‫ﻣﺒﻄﻼت روزه در روزھﺎی ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪.‬‬
‫ِ‬ ‫از‬
‫ﻣﺒﻄﻼت روزه‪ :‬ﺧﻮردن‪ ،‬ﻧﻮﺷﯿﺪن‪ ،‬ھﻤﺒﺴﺘﺮی و آﻧﭽﻪ در ﺣﮑﻢ آنھﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪. ...‬‬
‫ث‪ .‬وﺟﻮب روزه‪ :‬روزه در ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی ﻓﺮض ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﻪ‬
‫اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج در ‪ ٩‬ﻣﺎه رﻣﻀﺎن روزه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﮫﻢ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬ ‫روزۀ ﻣﺎه ﻣﺒﺎرک رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن و ﻓﺮاﯾﺾ ّ‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و اﺟﻤﺎع ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﯽرود ﮐﻪ دﻻﯾﻠﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ّ ،‬‬
‫ج‪ .‬روزۀ ﻣﺎه ﻣﺒﺎرک رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖھﺎی ﺑﺰرﮔﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﮑﻪ‪:‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎھﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ اﺳﺒﺎب‬
‫آراﺳﺘﻪﺷﺪن ﺑﻪ ﺗﻘﻮای اﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪ ،‬روزه ﺑﺎﻋﺚ ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﻧﺠﺎت از آﺗﺶ‬
‫دوزخ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻮی دھﺎن روزهدار‪ ،‬در ﻧﺰد اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺒﻮﺗﺮ از‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ج ‪ ،١٢‬ص ‪.٣٥٠‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻷﺣﮑﺎم‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ص ‪.٤٣٩‬‬
‫اﻟﺴ ّﻨﺔ‪ّ ،‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪.٣٨١‬‬ ‫‪ -٣‬ﻓﻘﻪ ّ‬
‫‪ -٤‬رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯿﺪة‪ ،‬ص ‪.١٠‬‬
 ‫‪٢٣‬‬ ‫ارﮐﺎن اﺳﻼم‬

‫ﺑﻮی ﻣﺸﮏ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻷ روزه را ﺑﻪ ﺧﻮدش اﺧﺘﺼﺎص داده و ﻓﻘﻂ او‬
‫ﭘﺎداش روزه را ﻣﯽدھﺪ ]ﯾﺎ ﺧﻮدش ﭘﺎداش روزه ﻣﯽﺷﻮد[‪.‬‬
‫ح‪ .‬روزه اﺳﺮار و ﺣﮑﻤﺖھﺎﯾﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ّ‬
‫‪ -‬روزه درﺳﯽ ﻣﻔﯿﺪ ﺑﺮای ﮐﻨﺘﺮل ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﺧﻮاھﺸﺎت و ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻔﺲ از اﻧﮕﯿﺰهھﺎ و اﺳﺒﺎب ﺑﯿﮫﻮدﮔﯽ و ﭘﻮﭼﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻣﺎﻧﺘﺪاری ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬ ‫‪ -‬روزه ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺷﺨﺎص ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫اﺧﻼص در ﻋﻤﻞ را اﻓﺰاﯾﺶ داده و ﺳﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ھﺪف‬
‫اﻋﻤﺎل‪ ،‬رﺿﺎﯾﺖ اﻟﮫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻮده و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﻔﺖ زﺷﺖ ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ و رﯾﺎ و‬
‫ﻧﻔﺎق رﯾﺸﻪﮐﻦ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -‬روزه اﺧﻼق ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ را در ﻣﯿﺎن اﻓﺮاد ﭘﺮورش ﻣﯽدھﺪ‬
‫و آﻧﺎن را ﺑﺮای ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺻﻠﮥ رﺣﻢ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و‬
‫ھﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺤﺘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬ ‫روزه ﺳﺒﺐ دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ّ‬
‫در روزهداری‪ ،‬ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺟﺴﻤﯽ و ﻇﺎھﺮی‪ ،‬ﺳﻼﻣﺘﯽ روﺣﯽ و ﻣﻌﻨﻮی و‬
‫ﺳﻼﻣﺘﯽ ﻓﮑﺮی و ذھﻨﯽ وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫‪ .٥-٤‬ﺣﺞ‬
‫أ‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﻟﻐﻮی ﺣﺞ‪ :‬واژۀ »ﺣﺞ« در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻗﺼﺪ اﺳﺖ؛ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ﱠ ُ َ ﱡ ُ َ ّ ً‬
‫ﻣﺤﺠﻮج؛ ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﻗﺼﺪ او ﮐﺮد‪ .‬و رﺟﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫؛‬‫ﺎ‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺣﺠﻪ ﯾﺤﺠﻪ ﺣﺠ‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﺮد ﻣﻘﺼﻮد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪.٢٢٦‬‬

 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٢٤‬‬

‫ب‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﺷﺮﻋﯽ ﺣﺞ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺼﺪ و رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﯿﺖ اﻟﺤﺮام ﺑﺎ اﻋﻤﺎﻟﯽ‬
‫‪١‬‬ ‫ﻣﺨﺼﻮص در زﻣﺎﻧﯽ ّ‬
‫ﻣﻌﯿﻦ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد‪ّ :‬‬ ‫ّ‬ ‫ﻣﮑﮥ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺷﻮال‪،‬‬ ‫ﻣﮑﺮﻣﻪ در زﻣﺎن ﺣﺞ ﮐﻪ ﻣﺎهھﺎی‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ّ‬
‫ذواﻟﻘﻌﺪه و ذواﻟﺤﺠﻪ ﺑﺎ ّﻧﯿﺖ ادای ﻣﻨﺎﺳﮏ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺣﺮام از ﻣﯿﻘﺎت‪ ،‬ﻃﻮاف‪،‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﺳﻌﯽ ﺑﯿﻦ ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه‪ ،‬وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﺎت و ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎل ﺣﺞ‪.‬‬
‫ﻣﮫﻢ اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺣﺞ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن و ﻣﺒﺎﻧﯽ ّ‬
‫ّ‬ ‫ت‪.‬‬
‫آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج و اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻻﻟﺖ ﺑﺮ‬
‫ّ‬
‫ﺣﻘ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺎﻧﯿﺖ ﺣﺞ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و‬
‫ث‪ .‬ﺣﺞ ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮان داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ ﺑﺎر در ﻋﻤﺮ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﯾﮏ ﺑﺎر ﺣﺞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺎرش ﻣﺴﺘﺤﺐ ]و‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه[ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺣﺞ دارای اﺳﺮاری ﺟﺬاب و زﯾﺒﺎ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖھﺎﯾﯽ ّ‬
‫ﻣﺘﻌﺪد و‬ ‫ﻣﺘﻨﻮ ع‪ ،‬ﺑﺮﮐﺎﺗﯽ‬
‫ﻓﻮاﯾﺪی ﻣﺸﮫﻮد در زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﺣﺎﺷﯿﺔ إﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﯾﻦ‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪٤٥٤‬؛ ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻷﺣﮑﺎم‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪.٣‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺤﺞ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ّ‬
‫ﻃﯿﺎر‪ ،‬ص ‪.١٥‬‬
 ‫‪ .٥‬ارﮐﺎن اﯾﻤﺎن‬

‫دﯾﻦ اﺳﻼم ﻋﻘﯿﺪه و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺒﻼ اﺷﺎرهای ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﮑﺎم و‬

‫ﺷﺮاﯾﻊ اﺳﻼم ﺷﺪ و ﻧﯿﺰ درﺑﺎرۀ ارﮐﺎن آن ﮐﻪ اﺳﺎس و ﭘﺎﯾﻪھﺎی ﺷﺮاﯾﻊ اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽورد‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻋﺘﻘﺎد اﺳﻼﻣﯽ ﺷﺎﻣﻞ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ھﺮ آﻧﭽﻪ از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﺧﺒﺎر‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﻗﻄﻌﯽ‪ ،‬اﻣﻮر ﻏﯿﺒﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﻪھﺎی اﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ارﮐﺎن ﺷﺸﮕﺎﻧﮥ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ؛‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن †؛ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ؛ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫رﺳﻮﻻن †؛ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ؛ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر؛ ﺧﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺷﺮ‪.‬‬

‫‪ .١-٥‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ أ‬
‫أ‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻷ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎور ﻗﻄﻌﯽ و ﯾﻘﯿﻨﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ و ﺑﻪ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ او ﭘﺮوردﮔﺎر و ﺻﺎﺣﺐ ھﺮ ﭼﯿﺰ‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﯾﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺪﺑﯿﺮﮐﻨﻨﺪۀ ﺗﻤﺎم‬
‫ھﺴﺘﯽ و ﺗﻨﮫﺎ ﻣﻌﺒﻮد ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ ﻋﺒﺎدت و ﺑﯽھﻤﺘﺎﺳﺖ و ھﺮ ﻣﻌﺒﻮدی ﻏﯿﺮ‬
‫از اﻟﻠﻪ ﻷ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮده و ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﻧﯿﺰ ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎل و ﺟﻼل و‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﻨﺰه از ھﺮ ﻧﻘﺺ و ﻋﯿﺒﯽ اﺳﺖ‪.‬‬‫ّ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻮھﯿﺖ و اﺳﻤﺎء و‬ ‫ّ‬
‫رﺑﻮﺑﯿﺖ‪،‬‬ ‫ب‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺎور و ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮد‪،‬‬
‫ﺻﻔﺎت اوﺳﺖ‪.‬‬

‫ّ‬
‫اﻟﻄﺎﺋﻔﺔ ّاﻟﻨ ّ‬
‫ﺎﺟﯿﺔ اﻟﻤﻨﺼﻮرة‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ ﺣﮑﻤﯽ‪ ،‬ص ‪.٥٠‬‬ ‫اﻟﺴ ّﻨﺔ اﻟﻤﻨﺸﻮرة ﻹﻋﺘﻘﺎد‬
‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬أﻋﻼم ّ‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٢٦‬‬

‫ت‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﻷ دارای ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﺑﺰرگ و ﻣﮫﻢ ﺑﻮده و ﺧﯿﺮ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ‪،‬‬ ‫ﺑﺮای اﻓﺮاد و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد‪ .‬از ﻧﺘﺎﯾﺞ آن‪ ،‬ﺣﺼﻮل ّ‬
‫ﻋﺰت ﺑﻨﺪﮔﺎن واﻗﻌﯽ‬ ‫ھﺪاﯾﺖ ﺗﺎم‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻦﮐﺮدن در زﻣﯿﻦ و ﺗﻤﮑﯿﻦ و ّ‬
‫را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ھﻤﮥ ﺧﯿﺮ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت از ﻧﺘﺎﯾﺞ‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬و ھﻼﮐﺖ و ﮐﻤﺒﻮد ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻧﺒﻮد ﯾﺎ ﻧﻘﺼﺎن اﯾﻤﺎن‬
‫‪١‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ث‪ .‬ادﻟﮥ ﻓﺮاواﻧﯽ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ اﻟﻠﻪ ﻷ دارﻧﺪ و ﮔﻮاھﯽ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮای‬
‫ﺧﻮدش ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َٓ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ْ ۡ ۡ َٓ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َّ ُ َ ٓ َ ٰ َ َّ ُ َ َ ۡ َ َ ٰٓ َ ُ‬
‫ط�‬ ‫��ِكة َوأ ْولوا ٱلعِل ِم قا� ِ َمۢ� ب ِٱلقِ ۡس ِ �‬ ‫﴿ش ِهد ٱ� �نهۥ � إِ�ه إِ� هو وٱلم‬
‫ِيم﴾ ]آلﻋﻤﺮان‪[١٨ :‬‬‫ٱ�ك ُ‬ ‫�ز ۡ َ‬
‫إ َ� ٰ َه إ َّ� ُه َو ۡٱل َعز ُ‬
‫ِ ِ‬
‫ِ‬
‫»اﻟﻠﻪ ﮔﻮاھﯽ داده ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮدی ]ﺑﺮ ﺣﻖ[ ﺟﺰ او ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫داﻧﺶ ]ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻨﺪ[ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ]اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در ﺟﮫﺎن‬
‫ھﺴﺘﯽ[ ﻗﯿﺎم ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ دارد‪ ،‬ﻣﻌﺒﻮدی ]ﺑﺮ ﺣﻖ[ ﺟﺰ او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﺣﮑﯿﻢ‬
‫اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻋﻘﻞ و ﺣ ّﺲ و واﻗﻊ ﻧﯿﺰ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ و روزیدادن و اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻨﮫﺎ او ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ دارد‪ ،‬زﯾﺮا ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪه و آﻓﺮﯾﺪﮔﺎری داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﺑﻪ‬
‫ّ‬
‫ﺧﻮدی ﺧﻮد ﯾﺎ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻣﮑﺎن‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮدش را ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺶ از ﭘﯿﺪاﯾﺶ‪ ،‬ﻣﻌﺪوم ]ﻧﯿﺴﺖ[‬
‫اﺳﺖ و ﺷﯽء ﻣﻌﺪوم ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ؟!‬

‫‪ -١‬ﺗﯿﺴﯿﺮ ّاﻟﻠﻄﯿﻒ ّ‬
‫اﻟﻤﻨﺎن ﻓﻲ ﺧﻼﺻﺔ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪی‪ ،‬ﺻﺺ ‪.١٣٤ -١٣٠‬‬
 ‫‪٢٧‬‬ ‫ارﮐﺎن اﯾﻤﺎن‬
‫ّ‬
‫ﺣﺲ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﺟﺎﺑﺖ‬
‫دﻋﺎھﺎ‪ ،‬ﺻﺪاﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان †‪ ،‬دﻻﻟﺖ اﻧﻔﺲ‪ ،‬راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬دﻻﻟﺖ‬
‫آﻓﺎق‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ّ‬
‫ﻣﺰه‪ ،‬رﻧﮓ و ﺑﻮی ﮔﯿﺎھﺎن و اﺧﺘﻼف زﺑﺎن ھﺎ‪.‬‬

‫‪ .٢-٥‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن †‬
‫أ‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺟﮫﺎﻧﯽ ﻏﯿﺒﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﻮر آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه و ﻋﺒﺎدت اﻟﻠﻪ‬
‫ّ‬
‫رﺑﻮﺑﯿﺖ و‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ھﯿﭻ ﯾﮏ از وﯾﮋﮔﯽھﺎی‬
‫اﻟﻮھﯿﺖ را ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰی را ﻧﻤﯽآﻓﺮﯾﻨﻨﺪ‪ ،‬روزی ﻧﻤﯽدھﻨﺪ و‬ ‫ّ‬
‫ھﺮﮔﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﻷ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری ﮐﺎﻣﻞ از دﺳﺘﻮراﺗﺶ و ﻗﺪرت ﺑﺮ اﺟﺮای آنھﺎ‬
‫را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪١‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻓﺮاوان ﺑﻮده و ﻓﻘﻂ اﻟﻠﻪ ـ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع آ ﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺎور و ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮدﺷﺎن‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﺎ اﺳﻢ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ از ﺻﻔﺎﺗﺸﺎن‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﮫﻤﯽ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد؛ ھﻤﭽﻮن‪ :‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ‬ ‫ّ‬ ‫ت‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ‬
‫ﻋﻈﻤﺖ و ﻗﺪرت و ﺳﻠﻄﺎن اﻟﮫﯽ و ﺷﮑﺮ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﯽآدم‪.‬‬
‫ث‪ .‬ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻋﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺟﺴﻢ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن † ارﺗﺒﺎط ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ و ﻣﺴﺘﺤﮑﻤﯽ ﺑﺎ ﺑﻨﯽآدم دارﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺣﻀﻮر آﻧﺎن در زﻣﺎن‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﮏ اﻧﮕﯿﺰهھﺎی‬‫ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﺖ آدﻣﯿﺎن ّ‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯿﺪة‪ّ ،‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.١٩‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٢٨‬‬
‫ﺧﯿﺮ در ﻧﻔﻮس ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺛﺒﺖ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎنھﺎ‪ ،‬رویآوردن و ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن † ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﺧﺸﻢ آﻧﺎن ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان‪.‬‬

‫‪ .٣-٥‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ‬

‫ُ‬
‫أ‪ .‬ﮐ ُﺘﺐ در اﺻﻞ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﮑﺘﻮب؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ّ ََ‬
‫ﻣﺎدۀ »ﮐﺘ َﺐ« در ﻣﻌﻨﺎی ﺟﻤﻊ و ِﮔﺮدآوری ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ُُ‬
‫ب‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﯽ‪» ،‬ﻣﺮاد از اﯾﻦ ﮐﺘﺐ‪ ،‬ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻟﻠﻪ أ آنھﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺣﻤﺖ و ھﺪاﯾﺘﯽ ﺑﺮای ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان † ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺮﺳﻨﺪ‪«.‬‬
‫ت‪ .‬ﻣﻮارد اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ :‬ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻗﻄﻌﺎ از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ از اﺳﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎبھﺎ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ﮐﻪ از اﺳﺎﻣﯽﺷﺎن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ آنھﺎ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ اﺧﺒﺎر ﺻﺤﯿﺢ ﮐﺘﺎبھﺎی‬
‫ِ‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ؛ ھﻤﭽﻮن ﺧﺒﺮھﺎی ﻗﺮآﻧﯽ و اﺧﺒﺎری از ﮐﺘﺎبھﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ و ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻤﺎن و ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب و ﻧﺎﺳﺦ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ آنھﺎ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ث‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ از ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ ّ‬
‫اھﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و‬
‫دارای ﻓﻮاﯾﺪ آﺷﮑﺎری اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﻧﺰول ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ھﺪﻓﯽ واﺣﺪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ھﺪف اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮده ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﻮد و اﯾﻦ ﮐﺘﺎبھﺎ ﻗﺎﻧﻮن زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺑﺸﺮی ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮی‬

‫‪ -١‬رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯿﺪة‪ ،‬ص ‪.٢٣‬‬

 ‫‪٢٩‬‬ ‫ارﮐﺎن اﯾﻤﺎن‬

‫ﺧﻮﺑﯽھﺎ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺳﺎزد و روح و ﻧﻮری ﺑﺮای اﺣﯿﺎی ﺟﺎنھﺎ و‬

‫ﺑﺮﻃﺮفﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺎرﯾﮑﯽھﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻤﺎﻣﯽ راهھﺎﯾﯽ زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫‪١‬‬
‫روﺷﻦ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻣﺘﻌﺪدی ﺑﺎ ھﻢ ھﻤﺎھﻨﮓ ھﺴﺘﻨﺪ؛ از‬ ‫ّ‬ ‫ح‪ .‬ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ در اﻣﻮر‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬وﺣﺪت ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه‪ ،‬وﺣﺪت ھﺪف‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻋﺘﻘﺎدی‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ و داد‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺴﺎد و اﻧﺤﺮاف‪ ،‬دﻋﻮت ﺑﻪ اﺧﻼق‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﺑﺴﯿﺎری از ﻋﺒﺎدات دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ّ‬
‫خ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎبھﺎ از ﻧﻈﺮ ﺷﺮاﯾﻊ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺟﺰﺋﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ‬
‫اﺻﻮل و ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ھﻢ ﻣﺸﺘﺮﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد اﺧﺘﻼﻓﯽ‬
‫آنھﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺗﻌﺪاد‪ ،‬ارﮐﺎن و ﺷﺮوط ﻧﻤﺎزھﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎدﯾﺮ زﮐﺎت‪،‬‬
‫ﻣﻮاﺿﻊ اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدات و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫ﮔﺎھﯽ اﻟﻠﻪ أ ﮐﺎری را در ﯾﮏ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﮑﻤﺘﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﻼل‬
‫ﮔﺮداﻧﺪه و ھﻤﺎن ﮐﺎر را در آﯾﯿﻨﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ آن ھﻢ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺣﮑﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺧﻮد اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ از آن آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﻧﮫﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺧﺎﺗﻢ و ﻧﮫﺎﯾﯽ آﻣﺪ ﺗﺎ ﻗﺎﻋﺪۀ اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﺣﻼلﺷﺪن ﭘﺎﮐﯽھﺎ و‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ ﭘﻠﯿﺪیھﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺮدم‬
‫ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ادﯾﺎن دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﻗﻮﻣﯽ ﺧﺎص و ﺑﺮای‬
‫‪٢‬‬
‫ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬‫دورهای ّ‬
‫د‪ .‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﻼ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑﺎرۀ ﻗﺮآن ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ّ -١‬اﻟﺮﺳﻞ ّ‬
‫واﻟﺮﺳﺎﻻت‪ ،‬ﻋﻤﺮ أﺷﻘﺮ‪ ،‬ص ‪.٢٣٥‬‬
‫‪ -٢‬ﻧﮏ‪ّ :‬اﻟﺮﺳﻞ ّ‬
‫واﻟﺮﺳﺎﻻت‪ ،‬ص ‪.٢٥٠‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٣٠‬‬

‫در اﺻﻞ و از دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻮرات اﺳﻤﯽ ﺑﺮای ﮐﺘﺎب ﻧﺎزلﺷﺪه ﺑﺮ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ÷ اﺳﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﺗﻮرات اﻣﺮوزی و ﻣﻮﺟﻮد دﭼﺎر ﺗﺤﺮﯾﻒ و ﺗﻐﯿﯿﺮ و زﯾﺎدﺗﯽ‬
‫و ﻧﻘﺼﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺠﯿﻞ ﻧﯿﺰ در اﺻﻞ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ آن را ﺑﺮ ﻋﯿﺴﯽ ÷‬
‫ﻧﺎزل ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ اﻧﺠﯿﻞ اﻣﺮوزی دارای ﺗﺤﺮﯾﻔﺎت و ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺑﺴﯿﺎری اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﺻﻞ و ﺷﺮح ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﯿﺶ رو‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ درﺑﺎرۀ ﮐﺘﺎبھﺎی ﻣﺬﮐﻮر ﺑﯿﺎن‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٤-٥‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان †‬
‫ﻧﺒﻮت و رﺳﺎﻟﺖ را اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪:‬‬ ‫أ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ّ‬
‫وﯾﮋﮔﯽ و ﺻﻔﺘﯽ ﮐﻪ در ﻓﺮد‪ ،‬ﭘﺲ از اﻧﺘﺨﺎب از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ و وی را از اﺧﺒﺎر آﺳﻤﺎﻧﯽ آ ﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ‬
‫آن ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺒﻮت از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ّادﻋﺎھﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ﻓﻘﻂ دروﻏﮕﻮﺗﺮﯾﻦ ﯾﺎ‬ ‫ب‪ّ .‬‬
‫راﺳﺘﮕﻮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ّادﻋﺎی ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻧﺒﻮت ﺑﺎ ادﻟﮥ ﻓﺮاواﻧﯽ اﺛﺒﺎت ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺠﺰه ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺖ و ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺑﺰرگ‪ ،‬اﺧﻼق‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و رﻓﺘﺎر ﻧﯿﮏ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ّادﻋﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﻧﻤﻮد و اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل وی را ﺑﻮﺳﯿﻠﮥ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮد و ﺧﻮدش ﻣﺸﮫﻮر ﺑﻪ ﺻﺪاﻗﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬اﺧﻼق ﻧﯿﮏ‬ ‫ﻣﻌﺠﺰهھﺎ ﺗﺎﯾﯿﺪ و ّ‬
‫و رﻓﺘﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او وﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد و از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻷ ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮ ﺧﻼف اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮدی دروﻏﮕﻮ و ﺣﯿﻠﻪﮔﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ادﻋﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻗﻄﻌﺎ اﻟﻠﻪ ـ وی را رﺳﻮا ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫‪٣١‬‬ ‫ارﮐﺎن اﯾﻤﺎن‬

‫ت‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻن ﺑﺸﺮ و ﻣﺨﻠﻮق ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن وﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد و‬

‫رﺑﻮﺑﯿﺖ و ّ‬
‫اﻟﻮھﯿﺖ را ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ھﯿﭻ ﯾﮏ از وﯾﮋﮔﯽھﺎی ّ‬
‫آﻧﺎن دارای ﺻﻔﺎت ﺑﺸﺮی؛ ھﻤﭽﻮن ﺑﯿﻤﺎری‪ ،‬ﺧﻮاب‪ ،‬ﻣﺮگ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻏﺬا و‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ و ‪ ...‬ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﯾﻦ اﻓﺮاد را ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ درﺟﮥ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻧﻤﻮده و آﻧﺎن را‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺗﺤﺴﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ث‪ .‬رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب و ﺗﻌﯿﯿﻨﯽ از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﺐ و‬
‫ﺗﻼش ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮﻻن ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنھﺎ و اﻓﺮاد ﺑﺮﮔﺰﯾﺪۀ ﺑﺸﺮ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّاﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻن در ﭘﺬﯾﺮش و ّ‬
‫ﺗﺤﻤﻞ‬
‫رﺳﺎﻟﺖ و در آﻧﭽﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺼﻮﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭼﯿﺰی از آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ ﻷ ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ را ﻧﻤﯽﮐﺎھﻨﺪ و‬
‫ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﻣﻮاردی ﮐﻪ ﻣﻨﺴﻮخ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ح‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ رﺳﻮﻻن ﺷﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻣﻮارد اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎور و ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫رﺳﺎﻟﺘﺸﺎن ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ از اﺳﺎﻣﯽ‬
‫ّ‬
‫آﻧﺎن ﻣﯽداﻧﯿﻢ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﺎمھﺎﯾﺸﺎن آ ﮔﺎه ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‬
‫و اﺟﻤﺎﻟﯽ ﻗﺒﻮل دارﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ اﺧﺒﺎر ﺻﺤﯿﺤﯽ ﮐﻪ از آﻧﺎن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﮐﺴﯽ از آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺎ ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان؛ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج‪.‬‬
‫خ‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻن دارای ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﻣﮫﻢ ﺑﻮده‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﺗﻮﺟﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬‫ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ‪ ،‬آ ﮔﺎهﺷﺪن از رﺣﻤﺖ و ّ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن رﺳﻮﻻﻧﯽ را ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﻪ راه راﺳﺖ‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٣٢‬‬

‫راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺷﯿﻮۀ ﭘﺮﺳﺘﺶ اﻟﻠﻪ أ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن روﺷﻦ ﺳﺎزﻧﺪ‪،‬‬

‫زﯾﺮا ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺗﺸﺨﯿﺺ دھﺪ‪.‬‬
‫د‪ .‬ﻣﺮاد از ﺧﺘﻢ ّ‬
‫ﻧﺒﻮت‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎنﯾﺎﻓﺘﻦ ﺧﺒﺮدادن اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم و ﻗﻄﻊ‬
‫‪١‬‬
‫وﺣﯽ آﺳﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎور ﮐﻨﯿﻢ اﺧﺒﺎر ﻏﯿﺒﯽ و آﯾﻨﺪهﻧﮕﺮیھﺎ ﺑﺎ ﻧ ّ‬
‫ﺒﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن؛‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ و وﺣﯽ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ وﻓﺎت اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ از ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ و اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ھﺮ‬
‫ﮐﺲ ﺑﺮ ﺧﻼف آن ّادﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻔﺮ ﻧﻤﻮده و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج را ﺗﮑﺬﯾﺐ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖ و اﺟﻤﺎع ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺮآن‪ّ ،‬‬
‫ذ‪ .‬ﻣﻌﺠﺰه ﮐﺎری ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻋﺎدت‬
‫آدﻣﯿﺎن ﺑﻮده و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﺎآﺷﻨﺎ و ﺧﺎرج از ﺗﻮان آﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ر‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﺑﺴﯿﺎری را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج اﺧﺘﺼﺎص‬
‫داد‪ ،‬ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺷﺮح و اﺻﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫ﭘﯿﺶ رو‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از آنھﺎ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٥-٥‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ روز آﺧﺮت‬

‫أ‪ .‬روز آﺧﺮت ﯾﻌﻨﯽ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم در آن روز‪ ،‬ﺑﺮای ﺣﺴﺎب و ﺟﺰا‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ب‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ روز‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎور و ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ آﻣﺪن آن و ﺗﻤﺎﻣﯽ ّ‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎﺗﺶ و‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻋﻘﯿﺪة ﺧﺘﻢ ّاﻟﻨ ّﺒﻮة‪ ،‬ص ‪.١٦‬‬

 ‫‪٣٣‬‬ ‫ارﮐﺎن اﯾﻤﺎن‬

‫ت‪ .‬ﺑﺎور و ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﯾﻠﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ روز آﺧﺮت‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﺷﺸﮕﺎﻧﮥ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻋﯽ وارد ﺷﺪه و ارﺗﺒﺎط‬
‫ﻣﺴﺘﺤﮑﻤﯽ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ أ دارد‪ ،‬اﯾﻤﺎنآورﻧﺪﮔﺎن ﺑﻪ روز آﺧﺮت‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﯿﻦ و ﺗﻤﺠﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻧﮑﺎرﮐﻨﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻧﮑﻮھﺶ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ روز دارای اﺳﺎﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎری ﺑﻮده و ﺗﻮﺻﯿﻔﺎت و‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪] ،‬ﮐﻪ دﻟﯿﻞ آن‪ّ ،‬‬
‫اھﻤﯿﺖ‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ و وﺣﺸﺖ ﺷﺪﯾﺪ در آن روز اﺳﺖ[‪.‬‬
‫ث‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ روز ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﻣﮫﻢ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ زﯾﺒﺎ‪ ،‬ﻋﺒﺎدتھﺎﯾﯽ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺘﻨﻮ ع و ﺗﺎﺛﯿﺮاﺗﯽ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﺮای ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﺷﺮﻋﯽ دﻣﯿﺪن در ﺻﻮر‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ دﻣﯿﺪن اﺳﺮاﻓﯿﻞ ÷ در‬
‫ﺷﯿﭙﻮری ﮐﻪ ﺑﻪ دھﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺴﺆول دﻣﯿﺪن در آن‪ ،‬ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺮﭘﺎﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ح‪ .‬اﺳﺮاﻓﯿﻞ ÷ دو ﺑﺎر در ﺻﻮر ﻣﯽدﻣﺪ‪:‬‬
‫‪ -‬ﻧﻔﺨﮥ ﺑﯿﮫﻮﺷﯽ ]ﺻﻌﻖ[‪ :‬دﻣﯿﺪﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ وﺣﺸﺖ اﻓﺘﺎده‬
‫و ﺑﯿﮫﻮش ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺟﺎزۀ ﭘﺎﯾﺎنﯾﺎﻓﺘﻦ اﯾﻦ دﻧﯿﺎ را‬
‫ﺻﺎدر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺮاﻓﯿﻞ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮر ﺑﺪﻣﺪ و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ آﻧﭽﻪ در آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮫﻮش ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺎک و ﺑﯽﮔﯿﺎه ﺷﺪه و ﮐﻮهھﺎ‬
‫ﻓﺮو ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ و ھﺮ آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ ﻷ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ؛ ﺑﻮﯾﮋه در ﺳﻮرۀ‬
‫»اﻧﻔﻄﺎر« و »ﺗﮑﻮﯾﺮ« ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﻘﯿﺎﻣﺔ اﻟﮑﺒﺮی‪ ،‬ﻋﻤﺮ أﺷﻘﺮ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.٣٦ -٣١‬‬

 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٣٤‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﻔﺨﻪ‪ ،‬ﻧﻔﺨﮥ ﺑﯿﮫﻮﺷﯽ ]ﺻﻌﻖ[‪ ،‬ﺗﺮس ]ﻓﺰع[‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺮزهدرآورﻧﺪه ]راﺟﻔﻪ[ و‬
‫ﺻﯿﺤﻪ ]آواز ﺑﻠﻨﺪ[ ﻧﺎم دارد‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -‬ﻧﻔﺨﮥ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪﺷﺪن ]ﺑﻌﺚ[‪ :‬دﻣﯿﺪﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ آن‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﺮای‬
‫ﺣﻀﻮر در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬زﻧﺪه از ﻗﺒﺮھﺎ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻔﺨﻪ‪ ،‬أﺧﺮی و رادﻓﻪ ]ﭘﯿﺮو و ﺑﻌﺪی[ ﻧﯿﺰ ﻧﺎم دارد‪.‬‬
‫خ‪ .‬در اﺻﻄﻼح ﺷﺮع‪ ،‬ﺑﻌﺚ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺎد ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ و زﻧﺪهﮐﺮدن ﻣﺮدﮔﺎن در‬
‫‪١‬‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮای ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ و داوری در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﺟﻤﺎع‪ ،‬ﻋﻘﻞ و ﻓﻄﺮت ﺳﻠﯿﻢ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ‬ ‫د‪ .‬دﻻﯾﻠﯽ از ﻗﺮآن و ّ‬
‫زﻧﺪهﺷﺪن ﻣﺮدﮔﺎن دارﻧﺪ و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻷ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت را ﺑﺮای ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ و دادن ﭘﺎداش ﯾﺎ‬
‫ﻋﺬاب در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان † ﺑﺮ آﻧﺎن ﻻزم ﮔﺸﺘﻪ‬
‫‪٢‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دوﺑﺎره زﻧﺪه ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ذ‪ .‬ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﻤﯽ از اﺳﺎﻣﯽ روز آﺧﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﻣﺮدم از‬
‫ﻗﺒﺮھﺎ و رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻗﯿﺎﻣﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﺴﺘﺎدن ﻣﺮدم ﺑﺮای‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن در آن روز‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ر‪ .‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﻢ و ﺑﺰرگ و وﺣﺸﺘﻨﺎک اﺳﺖ و ﺑﻨﺪﮔﺎن ھﺮﮔﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ روزی را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ؛ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺗﺮس و اﺿﻄﺮاب ﺷﺪﯾﺪی‬
‫وﺟﻮد دارد و راﺑﻄﻪھﺎی ﻣﺮدم ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ّ‬
‫اﻟﺸﯿﺦ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪ ،‬ص ‪١١٥‬؛ اﻟﻘﯿﺎﻣﺔ اﻟﮑﺒﺮی‪ ،‬ص‬ ‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻟﻤﻌﺔ اﻹﻋﺘﻘﺎد ﺷﺮح‬
‫‪.٥١‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﻧﮏ‪ :‬ﺷﺮح اﻟﻌﻘﯿﺪة اﻟﻄﺤﺎوﯾﺔ‪ ،‬ص ‪٤٠٤‬؛ رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯿﺪة‪ ،‬ص ‪٢٩‬؛ أﻋﻼم اﻟﺴﻨﺔ‬
‫اﻟﻤﻨﺸﻮرة‪ ،‬ﺻﺺ ‪.١٠٣ -١٠١‬‬
 ‫‪٣٥‬‬ ‫ارﮐﺎن اﯾﻤﺎن‬

‫ز‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﺷﺮﻋﯽ ﺣﺴﺎب‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫را از اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن آ ﮔﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺎرھﺎی ﺧﻮب ﯾﺎ ﺑﺪی ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‬
‫‪١‬‬
‫را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬ ‫ّ‬ ‫س‪ .‬ﺷﯿﻮه و‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن را در ﺣﻀﻮر ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﻨﺎھﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪﻧﺪ و اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم داده و ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫آوردﻧﺪ‪ ،‬اﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و آﻧﺎن را از ﮐﻔﺮ ﯾﺎ اﯾﻤﺎن‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و‬
‫ّ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ‬ ‫اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﯾﺎ اﻧﺤﺮاﻓﺸﺎن در دﻧﯿﺎ و ﻧﯿﺰ از ﭘﺎداش ﯾﺎ ﻋﺬاﺑﯽ ﮐﻪ‬
‫آن ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آ ﮔﺎه ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ش‪ .‬اﻧﻮاع ﺣﺴﺎب‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺴﺎبھﺎ ﺳﺨﺖ و ﺑﺮﺧﯽ آﺳﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﻮاع‬
‫دﯾﮕﺮ آن‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﺗﻘﺮﯾﺮ و ﺗﮑﺮﯾﻢ و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺑﯿﺦ و ﻧﮑﻮھﺶ‪ ،‬ﻓﻀﻞ‬
‫ّ‬
‫و ﺑﺨﺸﺶ و ﻣﺆاﺧﺬه و ﻣﺠﺎزات ﺑﻮده و ﻣﺘﻮﻟﯽ آن‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪهﺗﺮﯾﻦ‬
‫‪٢‬‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﮫﺮﺑﺎنﺗﺮﯾﻦ ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ص‪ .‬ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس آنھﺎ ﻣﻮرد ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺴﺎب ﮐﺎﻣﻼ ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺟﺮم و ﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮان‪،‬‬
‫ﻣﻮرد ﻣﺆاﺧﺬه ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن از اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫آ ﮔﺎه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻧﯿﮑﯽھﺎ و ﻧﻪ ﺑﺪیھﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬ ‫ض‪ .‬ﭘﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ّاﻣﺖھﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ّاﻣﺖ ّ‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ از ﺑﻨﺪه ﺳﺆال ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺎر‬
‫ﻓﯿﺼﻠﻪﺷﺪه در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﮥ ﺧﻮنھﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ّ‬
‫اﻟﻮاﺳﻄﯿﺔ‪ ،‬ھﺮاس‪ ،‬ص ‪.٢٠٩‬‬ ‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻟﻤﻌﺔ اﻹﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ص ‪١١٧‬؛ ﺷﺮح‬
‫‪ -٢‬ھﻤﺎن‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٣٦‬‬

‫ط‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﺷﺮﻋﯽ ﻣﯿﺰان‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ وﺳﯿﻠﻪای ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ در رروز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪،‬‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺮای ﺳﻨﺠﺶ اﻋﻤﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ .‬و ﺣﮑﻤﺖ و دﻟﯿﻞ ﻧﮫﺎدن‬
‫‪٢‬‬
‫ﺗﺮازوی اﻋﻤﺎل‪ ،‬آﺷﮑﺎرﺳﺎﺧﺘﻦ ﻋﺪاﻟﺖ اﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ظ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪھﺎی اﻋﻤﺎل‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ دﻓﺘﺮھﺎ و ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎنھﺎ در‬
‫آنھﺎ ﺛﺒﺖ و ﺷﻤﺎرش ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و اﻧﺘﺸﺎر ﻧﺎﻣﻪھﺎی اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫آﺷﮑﺎرﮐﺮدن و ﺗﻮزﯾﻊ آنھﺎ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻧﺎﻣﮥ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن را‬
‫در دﺳﺖ راﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ آن را در دﺳﺖ ﭼﭗ و از ﭘﺸﺖ ﺳﺮﺷﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ اﻧﺴﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﻧﺎﻣﮥ اﻋﻤﺎﻟﺶ را ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ و از ﺟﻠﻮی‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺧﻮﺷﺤﺎل اﺳﺖ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﮋده ﻣﯽدھﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ‬
‫اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻓﺮ ﻧﺎﻣﮥ اﻋﻤﺎﻟﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﭼﭗ و از ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫واوﯾﻼ ﺳﺮ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ع‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﺷﺮﻋﯽ ﺣﻮض‪ :‬ﻣﺮاد از ﺣﻮض‪ ،‬آﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﺤﺮای ﻣﺤﺸﺮ‪،‬‬
‫‪٣‬‬
‫از رود ﮐﻮﺛﺮ ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺟﺎری ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫غ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﻮض‪ :‬ﺣﻮﺿﯽ ﺑﺰرگ و آﺑﺸﺨﻮری ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از آب ﺑﮫﺸﺖ و از رود ﮐﻮﺛﺮ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آﺑﺶ ﺳﻔﯿﺪﺗﺮ از ﺷﯿﺮ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﺳﺮدﺗﺮ از ﺑﺮف‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻦﺗﺮ از ﻋﺴﻞ و ﺧﻮﺷﺒﻮﺗﺮ‬
‫از ﻣﺸﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺮوﻓﺶ ھﻤﭽﻮن ﺳﺘﺎرﮔﺎن آﺳﻤﺎن ﺑﻮده و اﯾﻦ ﺣﻮض ﺑﺴﯿﺎر‬
‫وﺳﯿﻊ؛ ﻋﺮﺿﺶ ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﻣﺴﺎﻓﺖ رﻓﺘﻦ در ﯾﮏ ﻣﺎه و ﻃﻮﻟﺶ ﻧﯿﺰ ھﻤﺎن اﻧﺪازه‬
‫و ﮔﻮﺷﻪھﺎﯾﺶ ﺑﺎ ھﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ھﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ از آﺑﺶ ﺧﻮرده ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز زﯾﺎد و وﺳﯿﻊ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ از آب اﯾﻦ ﺣﻮض ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره ھﺮﮔﺰ ﺗﺸﻨﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻟﻤﻌﺔ اﻹﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ص ‪.١٢٠‬‬

‫ّ‬
‫اﻟﻄ ّ‬
‫ﺤﺎوﯾﺔ‪ ،‬ص ‪.٤١٩‬‬ ‫‪ -٢‬ﺷﺮح اﻟﻌﻘﯿﺪة‬
‫ّ‬
‫‪ -٣‬ﻟﻤﻌﺔ اﻹﻋﺘﻘﺎد ﺷﺮح اﻟﺸﯿﺦ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.١٢٣‬‬
 ‫‪٣٧‬‬ ‫ارﮐﺎن اﯾﻤﺎن‬

‫ف‪ .‬ﻧﻮﺷﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺤﺮوﻣﺎن از ﺣﻮض‪ :‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺻﺎدق و ﭘﯿﺮو ﺷﺮﯾﻌﺖ از اﯾﻦ‬

‫ﺣﻮض ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺰاران و ﺗﺤﺮﯾﻒﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬از آب اﯾﻦ ﺣﻮض ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ َّ ْ َ ً ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ََ ُ ُ ْ ََ ْ‬
‫اﺤﻟ َ ْ‬
‫اﻣﺎ � َّﻢ‬ ‫ﺎز�ﻦ أﻗﻮ‬ ‫ِ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻷ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬‫ض‬ ‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬أﻧﺎ ﻓﺮﻃ�ﻢ ﻰﻠﻋ‬
‫َ َ ُ َّ َ َ َ ْ‬ ‫ﺤﺎﻲﺑ‪ ،‬أَ ْﺻ َ‬‫ﻮل‪ :‬ﻳَﺎ َر ِّب أَ ْﺻ َ‬‫َ ُ ْ َ َ َّ َ َ ْ ْ َ َ ُ ُ‬
‫ﺤ ِﺎﻲﺑ‪� ،‬ﻴُﻘﺎل‪ِ :‬إﻧﻚ ﻻ ﺗﺪ ِري َﻣﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻷﻏﻠﻦﺒ ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺄﻗ‬
‫ْ َ‬ ‫َ ْ َُ‬
‫أﺣﺪﺛﻮا َ�ﻌﺪ َك« ‪١‬؛ »ﻣﻦ ﻗﺒﻞ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﻮض وارد ﻣﯽﺷﻮم و ﻗﻄﻌﺎ ﺑﺮای‬
‫ﮔﺮوھﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺚ و ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﮐﺎری اﻧﺠﺎم دھﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ]اﯾﻦ اﻓﺮاد[ ّاﻣﺖ ﻣﻦ ھﺴﺘﻨﺪ‪ّ ،‬اﻣﺖ ﻣﻦ ھﺴﺘﻨﺪ‪] .‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ[ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺣﺘﻤﺎ ﺗﻮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﻮ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ‪«.‬‬
‫ّ‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻔﻖﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ ُ‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری س ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪�» :‬ﻴُﻘﺎل‪:‬‬
‫َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ ُ ْ ً ُ ْ ً َ ْ َ َّ َ َ ْ‬ ‫َّ َ َ َ ْ‬
‫إِﻧﻚ ﻻ ﺗﺪ ِري ﻣﺎ ﻋ ِﻤﻠﻮا �ﻌﺪك‪ ،‬ﻓﺄﻗﻮل‪ :‬ﺳﺤﻘﺎ ﺳﺤﻘﺎ لِﻤﻦ ﺑﺪل �ﻌ ِﺪي« ؛‬
‫‪٢‬‬

‫»ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻗﻄﻌﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﻮ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺮدﻧﺪ! ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻦ‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ھﻼﮐﺖ ﺑﺎد‪ ،‬ھﻼﮐﺖ ﺑﺎد ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺗﻐﯿﯿﺮ و‬
‫]ﺗﺤﺮﯾﻒ[ ﮔﺸﺖ‪«.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬از ّأم اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ ل رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫َ َ َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ َ َ ْ‬
‫ﮐﻪ‪�» :‬ﻴَﻘﻮل‪ِ :‬إﻧﻚ ﻻ ﺗﺪ ِري َﻣﺎ َﻋ ِﻤﻠﻮا َ�ﻌﺪ َك‪َ ،‬ﻣﺎ َزالﻮا ﻳَ ْﺮ ِﺟ ُﻌﻮن َﻰﻠﻋ أ�ﻘﺎﺑِ ِﻬ ْﻢ« ‪٣‬؛‬
‫»ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﻮ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ھﻤﻮاره ﺑﻪ‬
‫ﻋﻘﺐ ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ ]و دﯾﻦ را رھﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ[‪«.‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ﺣﺪﯾﺚ‪ ٦٥٧٥ :‬و ‪٦٥٧٦‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ﺣﺪﯾﺚ‪.٢٢٩٧ :‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ﺣﺪﯾﺚ‪.٢٢٩١ :‬‬
‫‪ -٣‬ھﻤﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ﺣﺪﯾﺚ‪.٢٢٩٤ :‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٣٨‬‬
‫ق‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﺷﺮﻋﯽ ﺻﺮاط‪ :‬ﭘﻞ ﮐﺸﯿﺪهﺷﺪه ﺑﺮ روی ّ‬
‫ﺟﮫﻨﻢ ﺗﺎ ﻣﺮدم از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫‪١‬‬
‫آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ رﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ك‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ُﭘﻞ ﺻﺮاط‪ :‬وﯾﮋﮔﯽھﺎی اﯾﻦ ُﭘﻞ در اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻌﺪدی ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ در ھﻤﺎن رواﯾﺖ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﻨﻘﻮل از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری س‬
‫ِ‬
‫َََ ُ َ َ َ ٌ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ٌ َ َّ ٌ‬
‫ﺎﻃﻴﻒ‪ ،‬و� ِﻴﻟﺐ‪ ،‬وﺣﺴﻚ‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬دﺣﺾ م ِﺰﻟﺔ‪�ِ ،‬ﻴ ِﻪ ﺧﻄ ِ‬
‫َّ ْ َ ُ‬ ‫َ ٌ َُ ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُ ُ َ ْ‬
‫الﺴﻌﺪان«؛ »]ﭘﻞ ﺻﺮاط[ ﻟﯿﺰ‬ ‫ﻴﻬﺎ ﺷ َﻮ�ْ�ﺔ ‪� ،‬ﻘﺎل ل َﻬﺎ ‪:‬‬ ‫ﺗ�ﻮن ﺑِﻨﺠ ٍﺪ ِ�‬
‫ّ‬
‫و ﻟﻐﺰﻧﺪه و دارای ﭼﻨﮕﮏھﺎ و ﻗﻼبھﺎ و ﺗﯿﻎ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﻠﻨﺪی ﻗﺮار‬
‫دارد و در آن‪ ،‬ﺧﺎر ]ھﺎی[ ﮐﻮﭼﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺳﻌﺪان ]ﮔﯿﺎھﯽ‬
‫ﺧﺎردار ﮐﻪ ﺷﺘﺮ ﻣﯽﺧﻮرد[ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ اﯾﻦ ُﭘﻞ‪ ،‬ﺑﺎرﯾﮏﺗﺮ از ﻣﻮ و ﺑﺮﻧﺪهﺗﺮ از‬
‫‪٢‬‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن از آن ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺎ ﯾﮏ ﭼﺸﻢ‬ ‫ﻣﺮدم ﺑﺎ ّ‬
‫ﺑﺮھﻢزدن‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ھﻤﭽﻮن ﺑﺮﻗﯽ زودﮔﺬر‪ ،‬ﺗﻌﺪادی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎد‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ھﻤﭽﻮن‬
‫اﺳﺒﯽ ﺗﯿﺰرو‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻓﺘﻦ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ دواندوان‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫راهرﻓﺘﻦ ﻋﺎدی و ﺑﻌﻀﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺰﯾﺪه از آن ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻓﺮادی ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺟﮫﻨﻢ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺮ روی ُﭘﻞ‪ ،‬ﻣﯿﺦھﺎﯾﯽ‬ ‫ﺳﺮﻋﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و در ّ‬
‫وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ھﺮ ﮐﺲ از اﯾﻦ‬
‫‪٣‬‬
‫ُﭘﻞ ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ‪ ،‬وارد ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻟﻮاﺳﻄﯿﺔ‪ ،‬ھﺮاس‪ ،‬ص ‪٢١٠‬؛ ﻟﻮاﻣﻊ اﻷﻧﻮار ّ‬

‫اﻟﺒﮫﯿﺔ‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪١٨٩‬؛‬ ‫ّ‬ ‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﺷﺮح اﻟﻌﻘﯿﺪة‬
‫ّ‬
‫ﻟﻤﻌﺔ اﻹﻋﺘﻘﺎد ﺷﺮح اﻟﺸﯿﺦ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.١٢٦‬‬
‫‪ -٢‬ھﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺠﻤﻮع اﻟﻔﺘﺎوی‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ﺻﺺ ‪.١٤٧ -١٤٦‬‬
 ‫‪٣٩‬‬ ‫ارﮐﺎن اﯾﻤﺎن‬

‫ل‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﺷﺮﻋﯽ ﺑﮫﺸﺖ‪ :‬ھﻤﺎن ﺳﺮای ُﭘﺮﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ أ در آﺧﺮت‪،‬‬

‫آن را ﺑﺮای ﻣﺆﻣﻨﺎن ﭘﺮھﯿﺰﮔﺎر و ﻣﺨﻠﺺ و ﭘﯿﺮو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان † آﻣﺎده‬
‫‪١‬‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫م‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﺷﺮﻋﯽ آﺗﺶ دوزخ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮای ﻋﺬاﺑﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫آﺧﺮت‪ ،‬آن را ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮاﻧﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ را ﺗﮑﺬﯾﺐ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ را ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫‪٢‬‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻣﺎده ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﮫﺸﺖ‪ ،‬درﺟﺎﺗﯽ و دوزخ‪ ،‬درﮐﺎﺗﯽ دارد‪.‬‬
‫ن‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ و دوزخ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن و ﺑﺎور ﻗﻄﻌﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آنھﺎ و اﯾﻨﮑﻪ آن دو ﻣﺨﻠﻮﻗﻨﺪ و ھﻤﭽﻮن اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل اﺑﺪی ھﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ھﺮﮔﺰ ﻓﻨﺎ و ﻧﺎﺑﻮد ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪٣‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺑﮫﺸﺘﯽ و ﻋﺬابھﺎی دردﻧﺎک دوزخ‪.‬‬

‫‪ .٦-٥‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﺪر‬
‫أ‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﺪر ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎور و ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻓﺮاﮔﯿﺮ اﻟﮫﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺖ و اراده و‬
‫‪٤‬‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ او ﺑﺮای ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺷﯿﺎء‪.‬‬
‫ب‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر – اﮔﺮ ﺑﻪ روﺷﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﻣﮫﻢ در ﭘﯽ‬
‫دارد ﮐﻪ ﺗﺎﺛﯿﺮاﺗﺶ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻟﻤﻌﺔ اﻹﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ص ‪.١٣١‬‬

‫واﻟﻨﺎر‪ ،‬ﻋﻤﺮ أﺷﻘﺮ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.١٦٠ -١٥٤‬‬‫اﻟﺠﻨﺔ ّ‬‫‪ -٢‬ھﻤﺎن؛ ّ‬

‫اﻟﺴ ّﻨﺔ اﻟﻤﻨﺸﻮرة‪ ،‬ص ‪.١١٥‬‬

‫‪ -٣‬ﻧﮏ‪ :‬أﻋﻼم ّ‬
‫ّ‬
‫‪ -٤‬ﻧﮏ‪ :‬اﻟﺘﻌﺮﯾﻔﺎت‪ ،‬ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ‪ ،‬ص ‪١٧٧‬؛ ﻟﻮاﻣﻊ اﻷﻧﻮار‪ ،‬ﺳﻔﺎرﯾﻨﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪٣٤٨‬؛ رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻲ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪ ،‬ص ‪٣٧‬؛ اﻹﯾﻤﺎن ﺑﺎﻟﻘﻀﺎء واﻟﻘﺪر‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺻﺺ ‪-٣٥‬‬ ‫اﻟﻌﻘﯿﺪة‪ّ ،‬‬
‫‪.٣٦‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٤٠‬‬

‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‪ ،‬اﺟﻤﺎع‪ ،‬ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﻋﻘﻞ و ﺣﺲ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ رﮐﻦ‬ ‫ت‪ .‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﮫﻢ از ارﮐﺎن اﯾﻤﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ث‪ .‬ﻗﺪر ﭼﮫﺎر ﻣﺮﺣﻠﻪ دارد ﮐﻪ ارﮐﺎن ﯾﺎ ﻣﺮاﺗﺐ ﻗﺪر ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺖ‪ ،‬اراده و ّ‬
‫ﻣﺸﯿﺖ اﻟﮫﯽ و ﺧﻠﻘﺖ‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ و اﻣﺮ و ﻧﮫﯽ اﻟﮫﯽ‬
‫اﯾﻤﺎن آورد و اﺧﺒﺎر آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و دﺳﺘﻮرات ﺷﺮﻋﯽ را‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ١ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ وی ﺧﻮﺑﯽ و ﻧﻌﻤﺘﯽ رﺳﺪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﺳﭙﺎس‬
‫ﮔﻮﯾﺪ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺑﻪ او رﺳﺪ‪ ،‬از اﻟﻠﻪ ﻷ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاھﺪ و‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﯾﻦ اﻣﻮر ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ّ‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎت اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﺪر آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﺎن‬ ‫ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻧﺴﺎنھﺎ از‬
‫‪٢‬‬ ‫ّ‬
‫اﯾﻤﺎن ﮐﻠﯽ و اﺟﻤﺎﻟﯽ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ح‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻨﺪه در اﻓﻌﺎل اﺧﺘﯿﺎری‬
‫ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎب و ﻗﺪرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اراده و ﻗﺪرﺗﺶ ﺑﺎ‬ ‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬اراده و ّ‬
‫اراده و ﻗﺪرت اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫خ‪ .‬ﺗﺎﺛﯿﺮ و ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮی اﺳﺒﺎب ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﺳﺘﻔﺎدۀ از آنھﺎ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﺑﺎور و ﯾﻘﯿﻦ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫د‪ .‬اﺣﺘﺠﺎج و اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ در ھﻨﮕﺎم ﻣﺼﺎﯾﺐ و ﻧﻪ ﺑﺮای ﺗﻮﺟﯿﻪ‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن و ﻣﻌﺎﯾﺐ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪٣٤١‬؛ درء ﺗﻌﺎرض اﻟﻌﻘﻞ ّ‬

‫واﻟﻨﻘﻞ‪ ،‬ج ‪ ،٨‬ص‬ ‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﺟﻮاﻣﻊ ّاﻟﺮﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬اﺑﻦ ّ‬
‫‪.٤٠٥‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢‬ھﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،٨‬ص ‪٩٧‬؛ اﻟﺘﺤﻔﺔ اﻟﻤﮫﺪﯾﺔ ﻓﻲ ﺷﺮح ّاﻟﺮﺳﺎﻟﺔ اﻟﺘﺪﻣﺮﯾﺔ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻣﮫﺪی‪ ،‬ج ‪،٢‬‬
‫ص ‪١٤٠‬؛ اﻹﯾﻤﺎن ﺑﺎﻟﻘﻀﺎء واﻟﻘﺪر‪ ،‬ﺻﺺ ‪.٦٣ -٦١‬‬
 ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻن‬ ‫‪.٦‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎت ّ‬
‫ﻧﺒﻮت‬ ‫‪.١-٦‬‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ّ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺑﻌﺜﺖ‬
‫و ّ‬
‫ﻧﺒﻮت اﯾﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫أ‪ .‬دﻋﺎی اﺑﺮاھﯿﻢ و ﺑﺸﺎرت ﻋﯿﺴﯽ إ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج در ﻣﯿﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب‪ :‬ﻗﻮﻣﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﺪاد و آﻣﺎدﮔﯽ اﯾﻦ‬
‫اﺻﻼح ﻋﺎم ﻣﻌﻨﻮی را داﺷﺘﻨﺪ و دارای وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدی‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺻﻔﺎﺗﯽ ھﻤﭽﻮن‪ :‬اﺳﺘﻘﻼل ﻓﮑﺮی‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش آزادی ﻓﺮدی‪،‬‬
‫ﻋﺰت ﻧﻔﺲ‪ ،‬دﻟﯿﺮی‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ و اﻧﺼﺎف‪ ،‬ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺳﻼﻣﺖ‬ ‫زﯾﺮﮐﯽ‪ّ ،‬‬
‫ﻓﻄﺮی‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﺷﺮاﻓﺖ ﻧﺴﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‪ :‬ﻧﺴﺐ اﯾﺸﺎن از ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ و روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ ﻧﺴﺐھﺎ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺎﻧﺪان رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ داراﺑﻮدن اﺧﻼﻗﯽ واﻻ و ﺑﺨﺸﺶھﺎ و‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻠﯽ ﻋﻤﻠﯽ و ﺑﺎﻃﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ اﻓﺮاد ﻗﻮﻣﺸﺎن ﺑﺮﺗﺮی داﺷﺘﻨﺪ و‬
‫ﺳﯿﺪﻧﺎ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج را از ﻣﯿﺎن ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و‬ ‫ﺳﭙﺲ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ّ‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪان آدم و ﺳﺮور آﻧﺎن ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ِ‬
‫ث‪ .‬دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺑﻪ واﻻﺗﺮﯾﻦ درﺟﮥ اﺧﻼﻗﯽ ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﻣﺒﻌﻮث ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻟﺴﯿﺮة ّاﻟﻨ ّ‬
‫ﺒﻮﯾﺔ‪ ،‬ﺻﺺ‬ ‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬اﻟﻔﺼﻮل ﻓﻲ ﺳﯿﺮة ّاﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬ﺻﺺ ‪٧ -٥‬؛ ﺧﻼﺻﺔ ّ‬
‫‪.١١ -١٠‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٤٢‬‬

‫ج‪ّ .‬اﻣﯽﺑﻮدن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﺨﻮاﻧﺪه و ﭼﯿﺰی ﻧﻨﻮﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ّ‬
‫ح‪ .‬ﭘﺮورش رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج در ﻣﮑﮥ ّ‬
‫ﻣﮑﺮﻣﻪ‪ :‬ﺷﮫﺮ ﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ـ آن را‬
‫ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﺎﻧﮥ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻋﺒﺎدت ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ و ﻋﺒﺎدات ﺳﺎﻟﻢ‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢-٦‬ﻧﺴﺐ و زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‬

‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻦ ھﺎﺷﻢ ﺑﻦ‬ ‫أ‪ .‬ﻧﺴﺐ اﯾﺸﺎن‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﺑﻦ ﻗﺼﻲ ﺑﻦ ﮐﻼب ﺑﻦ ﻣﺮه ﺑﻦ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻟﺆي ﺑﻦ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻦ‬
‫ﻓﮫﺮ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ ﺑﻦ ﻣﺪرﮐﻪ ﺑﻦ اﻟﯿﺎس ﺑﻦ‬
‫ﻣﻀﺮ ﺑﻦ ﻧﺰار ﺑﻦ ﻣﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺪﻧﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺪﻧﺎن از ﻗﻮم ﻋﺮب و ﻋﺮب از‬
‫‪١‬‬
‫اوﻻد اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ إ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﻣﺎدر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‪ ،‬آﻣﻨﻪ؛ دﺧﺘﺮ وھﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف ﺑﻦ زھﺮه اﺳﺖ و زھﺮه‪،‬‬
‫ﺑﺮادر ﭘﺪرﺑﺰرگ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻮد‪.‬‬
‫ِ‬
‫ﭘﺪر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺑﺎ آﻣﻨﻪ ازدواج ﮐﺮد و ﺑﻪ ھﻤﺮاه وی‪ ،‬ﺳﻪ روز در ﺧﺎﻧﮥ اﻗﻮام‬
‫آﻣﻨﻪ اﯾﺴﺘﺎد و دﯾﺮی ﻧﭙﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎردار ﺷﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ اﺣﺴﺎس ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ و وﯾﺎر ]ﺗﻐﯿﯿﺮ‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﺟﻮاﻣﻊ ّ‬
‫اﻟﺴﯿﺮة‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬ﺻﺺ ‪٦ -٤‬؛ ّاﻟﺮوض اﻷﻧﻒ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ﺻﺺ ‪ ،٣٨ -٢٣‬در‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻧﺴﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﮔﺸﺘﻪ و اﺳﺎﻣﯽ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ داده‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﺣﺪاﺋﻖ اﻷﻧﻮار وﻣﻄﺎﻟﻊ اﻷﺳﺮار‪ ،‬اﺑﻦ دﯾﺒﻊ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪٩٤‬؛ ﺳﺒﻞ ّاﻟﺮﺷﺎد ﻓﻲ ھﺪی‬
‫اﻟﺴﯿﺮة‪ ،‬ﺻﺺ ‪١٢ -١١‬؛ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮلاﻟﻠﻪ‪،‬‬ ‫ﺧﯿﺮ اﻟﻌﺒﺎد‪ ،‬ج ‪ ،١‬ﺻﺺ ‪٣٢٢ -٢٣٥‬؛ ﺧﻼﺻﺔ ّ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺗﯿﻤﻮر ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ص ‪٢٨‬؛ ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ ﻧﻀﺮة ّاﻟﻨﻌﯿﻢ ﻓﻲ ﻣﮑﺎرم أﺧﻼق ّاﻟﺮﺳﻮل اﻟﮑﺮﯾﻢ‪ ،‬ج ‪،١‬‬
‫ص ‪.١٩٢‬‬
 ‫‪٤٣‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻن‬

‫اﺷﺘﮫﺎ و درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﻮراﮐﯽھﺎ[ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋﺎدت زﻧﺎن ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و‬

‫‪١‬‬
‫ﺳﺎﻟﻢ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ب‪ .‬ﺗﻮﻟﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‪ :‬در ﺳﺎل ‪ ٥٧١‬م ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﻋﺎم اﻟﻔﯿﻞ‪ ،‬رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺎ‬
‫‪٢‬‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺸﯽ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﭼﮫﺮهای زﯾﺒﺎ و ﺟﺴﻤﯽ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻨﻮز ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺪر اﯾﺸﺎن وﻓﺎت ﮐﺮد و از اﯾﻦ رو‪،‬‬
‫ّ‬
‫ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺸﺎن؛ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺑﺮ ﻋﮫﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺎدرﺷﺎن‪ ،‬ﺳﻪ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ّ‬
‫ﺳﻌﺪﯾﻪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ج را ﺑﻪ ﺣﻠﯿﻤﮥ‬ ‫روز اﯾﺸﺎن را ﺷﯿﺮ داد و ﭘﺲ از آن‪،‬‬
‫ﺳﭙﺮد ﺗﺎ اﯾﺸﺎن را ﺷﯿﺮ دھﺪ‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﺳﻔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺑﺎ ﻋﻤﻮﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺷﺎم و دﯾﺪار ﺑﺎ ﺑﺤﯿﺮای راھﺐ‪:‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﻋﻤﻮﯾﺸﺎن؛ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺮای ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫ﺷﺎم رﻓﺘﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ّ‬
‫ﺳﻦ اﯾﺸﺎن ‪ ١٢‬ﺳﺎل و ‪ ٢‬ﻣﺎه و ‪ ١٠‬روز ﺑﻮد‪.‬‬
‫در آﻧﺠﺎ‪ ،‬ﺑﺤﯿﺮای راھﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج را دﯾﺪ و ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﮫﺮ ّ‬
‫ﻧﺒﻮت را‬
‫در ﻣﯿﺎن دو ﺷﺎﻧﮥ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﻣﺸﺎھﺪه ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﻮی اﯾﺸﺎن ﻣﮋده داد‬
‫و وی را از دﺷﻤﻨﯽ ﯾﮫﻮد ﻋﻠﯿﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺑﺮ ﺣﺬر داﺷﺖ‪.‬‬
‫ث‪ .‬ﺳﻔﺮ ﺗﺠﺎری ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺑﺎ اﻣﻮال ّأم اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺧﺪﯾﺠﻪ ل‪ :‬اﯾﺸﺎن ﺑﺎری‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻣﺎل ﺧﺪﯾﺠﻪ ل؛ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ّأم‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺧﺪﯾﺠﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽداد‪ ،‬ﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ و ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻌﺎدت وی در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫اﻟﺼﺤﯿﺤﺔ‪ ،‬أﮐﺮم ﻋﻤﺮی‪ ،‬ج ‪،١‬‬ ‫اﻟﺴﯿﺮة ّاﻟﻨ ّ‬

‫ﺒﻮﯾﺔ ّ‬ ‫اﻟﺴﯿﺮة‪ ،‬ﺻﺺ ‪١٤ -١٣‬؛ ّ‬ ‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﺧﻼﺻﺔ ّ‬
‫ﺻﺺ ‪.٩١ -٩٠‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﻧﮏ‪ :‬ﺣﺪاﺋﻖ اﻷﻧﻮار‪ ،‬اﺑﻦ دﯾﺒﻊ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪٢٩‬؛ ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺴﯿﺮة‪ ،‬ص ‪١٤‬؛ ﻓﻘﻪ‬
‫اﻟﺴﯿﺮة‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺞ أﺣﺎدﯾﺚ‪ :‬ﺷﯿﺦ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.٦٣ -٥٨‬‬ ‫ّ‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٤٤‬‬

‫ﺧﺪﯾﺠﻪ ل داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ زن در ﻣﯿﺎن ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬

‫ّ‬
‫ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ در دورۀ ﺟﺎھﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ »ﻃﺎھﺮه« ﮔﺸﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻮﯾﺸﺘﻦدار و‬
‫ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ و ﺑﺮﺧﻮردار از ﻓﻀﺎﯾﻞ آﺷﮑﺎری ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .٣-٦‬اﺑﺘﺪای وﺣﯽ‬
‫أ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺑﺰرگ ﺷﺪﻧﺪ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮز ‪ ٤٠‬ﺳﺎﻟﮕﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ و‬
‫ﻧﯿﺮوی ﻋﻘﻠﯽ و ﺟﺴﻤﯽ اﯾﺸﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی‬
‫وﺣﯽ‪ ،‬ﺧﻮابھﺎی ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮ ﺧﻮاﺑﯽ ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن‬
‫روﺷﻨﯽ ﺻﺒﺢ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺧﻮاب دﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﺧﻠﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج در ﻏﺎر ﺣﺮا و ﻧﺰول وﺣﯽ‪ :‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﻣﮑﮥ ّ‬‫ّ‬
‫ﻣﮑﺮﻣﻪ‬ ‫ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻠﻮت و ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻏﺎر ﺣﺮا در‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و در آﻧﺠﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺰد‬
‫ّأم اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺧﺪﯾﺠﻪ ل ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ و ﺧﻮراﮐﯽ و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‬
‫ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺰول ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﭘﯽدرﭘﯽ ﻧﺎزلﺷﺪن وﺣﯽ و رﺳﺎﻧﺪن دﻋﻮت و ﭘﯿﺎم اﻟﮫﯽ ّ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‪:‬‬
‫ﺷﺪت ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ھﻢ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ و رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬ ‫ﺳﭙﺲ وﺣﯽ ّ‬
‫رﺳﺎﻟﺖ و دﻋﻮت ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﻟﻠﻪ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ اﯾﺸﺎن را از ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داده ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫اﻟﻠﻪ ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﭘﺬﯾﺮش دﯾﻦ اﺳﻼم ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ ھﻤﺎن دﯾﻨﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ أ‬
‫آن را ﺑﺮای ﻣﺮدم ﭘﺴﻨﺪﯾﺪ و ادﯾﺎن دﯾﮕﺮ را ﻣﻨﺴﻮخ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﻣﺮدم را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﮑﻤﺖ و ﻣﻮﻋﻈﮥ ﻧﯿﮏ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ و‬
 ‫‪٤٥‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻن‬

‫ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﺑﻪ روش اﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺑﺮای ﭘﺮﺳﺘﺶ اﻟﻠﻪ ﺑﯽھﻤﺘﺎ و ﭘﺬﯾﺮش دﯾﻦ‬

‫‪١‬‬
‫اﺳﻼم ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .٤-٦‬اﺧﻼق و اﺳﺮاری از ﺳﯿﺮۀ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم و ﭘﺎکﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪﺗﺮﯾﻦ‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫أ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن؛‬
‫ﺑﺎارزشﺗﺮﯾﻦ و ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنھﺎ و ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ در ﻧﺰد‬
‫اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل از روی ﻋﻠﻢ و آ ﮔﺎھﯽ‪ ،‬اﯾﺸﺎن را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و ﺑﻮﺳﯿﻠﮥ رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﮔﺮاﻣﯽ‬
‫داﺷﺖ و ﺑﺎ وﺣﯽ ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج را ﺑﺮ ﺻﻔﺎﺗﯽ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و وﯾﮋﮔﯽھﺎﯾﯽ ﻧﯿﮑﻮ آﻓﺮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ ادب ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻧﮑﻮﯾﯽ ﭘﺮورش داد و از اﯾﻦ رو‪،‬‬
‫اﺧﻼق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ]ﺑﺮ اﺳﺎس[ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ وﻗﺘﯽ از ّأم اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ل درﺑﺎرۀ اﺧﻼق اﯾﺸﺎن ﺳﺆال ﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ را داد‪.‬‬
‫ب‪ .‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ رﺣﻤﺖ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺣﮑﺎم و ﻗﻮاﻧﯿﻨﺶ رﺣﻤﺖ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﻌﻮث ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﺳﯿﺮۀ درﺧﺸﺎن و زﯾﺒﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺳﺮﺷﺎر از درسھﺎﯾﯽ آﻣﻮزﻧﺪه و‬
‫دارای اﺳﺮار ﻓﺮاواﻧﯽ اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ .١‬ھﺮ اﻧﺪازه درﺑﺎرۀ ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻧﺪارد؛‬
‫ﻧﺒﻮت ھﻢ ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺘﺸﺎر ﻓﻀﺎﯾﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﻣﯽﮔﺮدد؛‬ ‫‪ .٢‬ﺳﺘﻢ ﺑﺮ ﻣﻘﺎم ّ‬
‫‪ .٣‬اﻟﻠﻪ ﻷ ﻣﺮدم را در ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﻮد؛‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﺧﻼﺻﺔ ّ‬
‫اﻟﺴﯿﺮة‪ ،‬ص ‪.٢١‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٤٦‬‬

‫ھﺪف اﺻﻠﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮﻃﺮفﻧﻤﻮدن ﻧﯿﺎز ﻋﻠﻢ و درس‬ ‫‪.٤‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺗﺎﺛﯿﺮ را در اﺻﻼح رﻓﺘﺎر و رﺷﺪ اﺣﺴﺎﺳﺎت‬ ‫‪.٥‬‬
‫ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪاﻧﻪ دارد؛‬
‫ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی ﺑﺮای ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺮدم ﺑﺎ وﺟﻮد اﺧﺘﻼف در اﺣﻮال‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم و‬ ‫‪.٦‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ و ﺗﺎﺛﯿﺮات آن از ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﻨﺒﻪھﺎ ﺑﺮاﯾﺸﺎن روﺷﻦ اﺳﺖ؛‬
‫ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﺮۀ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﻓﺮﺳﺘﺎدهﺷﺪه و ﻣﺼﻠﺤﯽ ﺑﺰرگ در ﻃﻮل‬ ‫‪.٧‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛‬
‫ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن و ﻧﻪ ﯾﮏ اﺳﻄﻮره اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪.٨‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج‬ ‫‪ .٥-٦‬ﺑﺸﺎرت ﻣﻮﺳﯽ و ﻋﯿﺴﯽ إ ﺑﻪ ﺑﻌﺜﺖ‬
‫ّ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ ﺑﻌﺜﺖ و ﺟﻮداﻧﮕﯽ دﯾﻦ‬ ‫أ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﺑﺰرگ ھﻤﭽﻮن ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﺑﺎ‬
‫و ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل رﺳﻮﻻن و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ را‬
‫از ﺑﻌﺜﺖ اﯾﺸﺎن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺳﺎزد و ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﻔﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ و از آﻧﺎن ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻗﻮام و‬
‫ﭘﯿﺮواﻧﺸﺎن ﻣﮋدۀ ﻇﮫﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج را ﺑﺪھﻨﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮش دﻋﻮت‬
‫و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ اﯾﺸﺎن ﺗﻮﺻﯿﻪ و ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ١ .‬و ﺑﺪون‬
‫ّ‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ّ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ دو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ أوﻟﻮاﻟﻌﺰم؛‬ ‫ﻧﺒﻮت ّ‬‫ب‪ .‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺑﺸﺎرت ﺑﻪ ّ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﺳﯽ و ﻋﯿﺴﯽ إ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺷﺮح ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺸﺎرتھﺎی ﻗﺮآﻧﯽ و اﺧﺒﺎر ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ‬
‫آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ وﺧﺎﺗﻢ ّاﻟﻨ ّﺒﯿﯿﻦ‪ّ ،‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.٥٥ -٥٤‬‬ ‫‪ّ -١‬‬
 ‫‪٤٧‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﺳﻮﻻن‬
‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج‬ ‫‪ .٦-٦‬ﺳﺨﻨﺎن اﻓﺮاد ﺑﺎاﻧﺼﺎف ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن درﺑﺎرۀ‬
‫ھﺮ ﻓﺮد ﻋﺎﻗﻞ و ﻣﻨﺼﻔﯽ ﻗﻄﻌﺎ از ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺷﮕﻔﺖزده ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫آﻧﭽﻪ را اﯾﺸﺎن آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا دﻻﯾﻞ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺑﺰرﮔﯽ و‬
‫ﮔﻮﯾﺎی ﺻﺪاﻗﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﺨﻨﺎن و ﺗﺎﯾﯿﺪات اﻓﺮاد ﻣﻨﺼﻒ‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن درﺑﺎرۀ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻓﺮادی ھﻤﭽﻮن‪ :‬ﻓﯿﺴﻠﻮف‬
‫ﻣﺸﮫﻮر اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ »ﺗﻮﻣﺎس ﮐﺎرﻻﯾﻞ«‪ ،‬ﮐﻨﺖ ھﻨﺮی دی ﮐﺎﺳﺘﺮی؛ ﯾﮑﯽ از‬
‫وزﯾﺮان ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺎد »ﺳﯿﺪﯾﻮ« ﻓﺮاﻧﺴﻮی؛ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻏﺮب و وزﯾﺮ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺧﺎورﺷﻨﺎس »دوزی« و ﺷﺎﻋﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮی »ﻻﻣﺎرﺗﯿﻦ«‪.‬‬
‫ھﺮ ﯾﮏ از اﻓﺮاد ﻓﻮق‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن و ﻣﻄﺎﻟﺐ زﯾﺒﺎﯾﯽ را در ﺗﻮﺻﯿﻒ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ .٧‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑﺎرۀ ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ‬
‫ّ‬
‫‪ .١-٧‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺐ ﯾﮑﯽ از ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺧﺎصﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺧﺒﺎری ﮐﻪ رﺳﻮﻻن آورده و از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ـ‬
‫رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺲ و ﻇﺎھﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻠﺤﺪان‬ ‫اﻣﻮر ﻗﺎﺑﻞ درک ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ّ‬
‫ﺣﺲ و ﻇﺎھﺮ را ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﻮر ﻣﺪرﮐﻪ را ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ داﯾﺮۀ ﻣﺤﺪودی‬ ‫ﻓﻘﻂ ّ‬
‫ﺣﺲ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻓﮫﻤﯿﺪهاﻧﺪ را ﺛﺎﺑﺖ و ﻏﯿﺮ آن را ﻧﻔﯽ و اﻧﮑﺎر‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ّ‬ ‫ﻧﻤﻮده و آﻧﭽﻪ ّ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬آﻧﺎن ﻋﻠﻮم ﻏﯿﺒﯽ و آﻧﭽﻪ رﺳﻮﻻن آوردهاﻧﺪ و در ﮐﺘﺎبھﺎی‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه و ﮔﻤﺎن‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻋﻘﻠﯽ و ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﻣﻮر‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺲ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻮراد دﯾﮕﺮی و‬ ‫ﻣﺪرﮐﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ّ‬
‫اﺧﺒﺎر ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪای ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ و ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻨﺸﺎن‪ ،‬اﺧﺒﺎر اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ ﺑﻮده و در اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﯿﺎن و ﺗﻮﺿﯿﺢ ھﺮ ﭼﯿﺰی آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮﻻن آوردهاﻧﺪ ھﻤﭽﻮن ﯾﮏ‬ ‫ﻋﻠﻮم ﻣﺪرﮐﻪ ّ‬
‫ﻗﻄﺮه در درﯾﺎﯾﯽ ُﭘﺮآب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﯿﺎﺋﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم آنھﺎ را ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ ھﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺎ‬
‫ﭼﺸﻢ ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ روح ﮐﻪ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ از ﺑﺪن‬
‫ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﯽﺟﺎن و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺑﮫﺎﻧﮥ اﯾﻨﮑﻪ روح‬
‫از ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬آن را اﻧﮑﺎر و رد ﻣﯽﮐﻨﺪ؟!‬
 ‫‪٤٩‬‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑﺎرۀ ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ‬

‫ﺑﺮق ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﺮق را دﯾﺪه اﺳﺖ؟! ﻣﺮدم ﻓﻘﻂ اﺛﺮش را‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﯾﺎ اﯾﻤﺎن و ﺑﺎور ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﺮق آﺳﺎنﺗﺮ و ﻋﺎﻗﻼﻧﻪﺗﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﺒﻮدی ﮐﻪ آن را ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﺳﺮار و ﻣﻮﺟﻮدات ھﺴﺘﯽ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ؟!‬
‫َ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ّ‬
‫ﺟﻦ و ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ‬ ‫‪.٢-٧‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫أ‪ .‬ﺟﻦ ﺟﮫﺎﻧﯽ ﻏﯿﺮ از ﻋﺎﻟﻢ اﻧﺴﺎن و ﻋﺎﻟﻢ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ و آنھﺎ از ﻟﺤﺎظ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرداری از ﻋﻘﻞ و ادراک و ﻗﺪرت اﻧﺘﺨﺎب راه ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﺸﺘﺮﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎ آﻧﺎن ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻨﺶ‪،‬‬
‫ھﻤﺎن ﺗﻔﺎوت در اﺻﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺨﻔﯽ و ﭘﻨﮫﺎن ھﺴﺘﻨﺪ و دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻦ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻨﯿﺎن از آﺗﺶ آﻓﺮﯾﺪه‬ ‫ت‪ .‬اﺻﻞ ﺟﻦ‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ ّ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ٱلس ُم ِ‬
‫وم﴾ ]اﻟﺤﺠﺮ‪[٢٧ :‬‬ ‫﴿ َو ۡ َ‬
‫ٱ�ا ٓ َّن َخلَ ۡق َ�ٰ ُه مِن َ� ۡب ُل مِن نَّار َّ‬
‫ِ‬
‫»و ﺟﻦ را ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬از آﺗﺶ ﺳﻮزان آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ‪«.‬‬
‫ۡ‬
‫﴿ َو َخلَ َق َ‬
‫ٱ�ا ٓ َّن مِن َّمار ٖج ّمِن نَّار﴾ ّ‬
‫]اﻟﺮﺣﻤﻦ‪[١٥ :‬‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫»و ﺟﻦ را از ﺷﻌﻠﻪای آﺗﺶ ﺧﻠﻖ ﮐﺮد‪«.‬‬
‫ث‪ .‬ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر درﺑﺎرۀ او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻨﯿﺎن ﺑﻮده ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ھﻤﺮاه‬ ‫ّ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺳﺎﮐﻦ آﺳﻤﺎن ﺑﻮد و وارد ﺑﮫﺸﺖ ﺷﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺮای آدم ÷ ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ‪ ،‬او از روی ّ‬
‫ﺗﮑﺒﺮ و‬
‫ﺧﻮدﺑﺮﺗﺮﺑﯿﻨﯽ ﺳﺮ ﺑﺎز زد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ـ ﺷﯿﻄﺎن را از رﺣﻤﺘﺶ‬
‫دور و ﻣﺤﺮوم ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن ﻣﺨﻠﻮق اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎ ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﻣﺨﻠﻮق ﺑﻮده و ﻋﻘﻞ و درک و ّ‬
‫ﺗﺤﺮک دارد و اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺎداﻧﺎن‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٥٠‬‬

‫ﺷﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﮔﺎه ﺑﺮ دل اﻧﺴﺎن ﭼﯿﺮه ﺷﻮد‪،‬‬ ‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﺑﻠﯿﺲ روح ّ‬

‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﺮاﺋﺰ ﺣﯿﻮاﻧﯽ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد و وی را از دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ‬
‫اﻟﮕﻮی واﻻی ﻣﻌﻨﻮی ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ ،‬ﺳﺨﻦ و دﯾﺪﮔﺎھﯽ اﺷﺘﺒﺎه و ﺑﺎﻃﻞ‬
‫‪١‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ح‪ .‬ﻣﺮگ و ﻋﻤﺮ ﺟﻨﯿﺎن‪ :‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺟﻨﯿﺎن ‪ -‬ﮐﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﻧﯿﺰ از آنھﺎ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ -‬ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آﯾﮥ زﯾﺮ ﺷﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ھﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ ۡ َ َ ۡ ُ َ ّ َ ُ َۡ َٰ َ ۡ ۡ‬ ‫ُ ُّ َ ۡ َ َ ۡ َ َ‬
‫ٱ�ك َر ِام‪ ٢٧‬فبِأ ِي‬
‫� وجه ر�ِك ذو ٱ�� ِل و ِ‬ ‫ان‪ ٢٦‬و�ب ٰ‬
‫﴿� من عليها ف ٖ‬
‫َ َِٓ َّ ُ َ ُ َ‬
‫� ّذِبَان﴾ ّ‬
‫]اﻟﺮﺣﻤﻦ‪[٢٨ -٢٦ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ءا�ء ر�ِ�ما ت‬
‫»ھﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ روی آن ]زﻣﯿﻦ[ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻧﯽ ﺷﻮد و ]ﺗﻨﮫﺎ[ روی ﭘﺮوردﮔﺎر ذو اﻟﺠﻼل‬
‫و ﮔﺮاﻣﯽ ﺗﻮﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ]ای ﮔﺮوه اﻧﺲ و ﺟﻦ![ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖھﺎی‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟!«‬
‫ّاﻣﺎ از ﻣﻘﺪار ﻋﻤﺮ آنھﺎ آ ﮔﺎه ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ درﺑﺎرۀ اﺑﻠﯿﺲ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ زﻧﺪه ﺧﻮاھﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ ٓ َ ٰ َ ۡ ِ ُ ۡ َ ُ َ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫نظر َ‬
‫�ن﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪[١٥-١٤ :‬‬‫﴿قال أن ِظر ِ� إِ� يوم �بعثون‪ ١٤‬قال إِنك مِن ٱلم ِ‬
‫»]اﺑﻠﯿﺲ[ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺎ روزی ﮐﻪ ]ﻣﺮدم[ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮا ﻣﮫﻠﺖ ده‪] .‬اﻟﻠﻪ[‬
‫ّ ً‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎ ﺗﻮ از ﻣﮫﻠﺖﯾﺎﻓﺘﮕﺎﻧﯽ‪«.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺟﻨﯿﺎن‪ :‬آنھﺎ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬ ‫خ‪ .‬ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ‬
‫ّ‬
‫ﺳﮑﻮﻧﺖ دارﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺧﺮاﺑﻪھﺎ و ﺑﯿﺎﺑﺎنھﺎ و ﻣﺤﻞ ﻧﺠﺎﺳﺖ؛‬
‫ھﻤﭽﻮن ّ‬
‫ﺣﻤﺎم‪ ،‬ﺗﻮاﻟﺖ‪ ،‬زﺑﺎﻟﻪدان‪ ،‬ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن و اﻣﺜﺎل آن ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫‪٢‬‬
‫ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ھﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.١٧‬‬

‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢‬اﻟﻔﺮﻗﺎن ﺑﯿﻦ أوﻟﯿﺎء ّاﻟﺮﺣﻤﻦ وأوﻟﯿﺎء اﻟﺸﯿﻄﺎن‪ ،‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺻﺺ ‪٦٣ -٦١‬؛ أﺣﮑﺎم اﻟﺠﺎن‪،‬‬
‫ﺻﺺ ‪.٤٣ -٤٠‬‬
 ‫‪٥١‬‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑﺎرۀ ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ‬
‫ّ‬ ‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﺎزﺧﻮاﻧﺪن در ّ‬
‫ﺣﻤﺎم ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺤﻞ‬
‫ﻧﺠﺎﺳﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻮده و ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﻨﻊ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺮک ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺟﻨﯿﺎن‪ :‬اﻟﻠﻪ ـ ﺑﻪ آنھﺎ ﻗﺪرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺸﺮ ﻧﺪاده اﺳﺖ را‬ ‫د‪ .‬ﻗﺪرت‬
‫ّ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪه و ﻣﺎ را از ﺑﺮﺧﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽھﺎی ﺟﻨﯿﺎن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﻋﺖ در ﺣﺮﮐﺖ و اﻧﺘﻘﺎل؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋﻔﺮﯾﺘﯽ از ّ‬
‫ﺟﻨﯿﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ÷ وﻋﺪه داد ﮐﻪ ﺗﺨﺖ ﻣﻠﮑﮥ ﯾﻤﻦ را در ّ‬
‫ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻤﺘﺮ‬
‫ﻘﺪس آورد‪.‬‬ ‫َ‬
‫از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﯾﮏ ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﺖ اﻟﻤ ِ‬
‫ّ‬
‫ﺟﻨﯿﺎن‪ :‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل آنھﺎ را ﺑﺮای ھﻤﺎن ھﺪﻓﯽ ﮐﻪ‬ ‫ذ‪ .‬ھﺪف از آﻓﺮﯾﺸﻦ‬
‫ﺑﺸﺮ را آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪:‬‬
‫ّ‬ ‫�س إ َّ� ِ�َ ۡع ُب ُ‬ ‫ََ َ َۡ ُ ۡ‬
‫ٱ� َّن َو ۡٱ� َ‬
‫ون﴾ ]اﻟﺬارﯾﺎت‪[٥٦ :‬‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وما خلقت ِ‬
‫»و ﻣﻦ ّ‬
‫ﺟﻦ و اﻧﺲ را ﻓﻘﻂ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮا ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪم‪«.‬‬
‫ّ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ّ‬
‫ﺟﻨﯿﺎن ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﯾﺎ ﺗﺮک اﻣﻮری ھﺴﺘﻨﺪ و ھﺮ ﮐﺴﯽ از آﻧﺎن‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮد‪ ،‬اﻟﻠﻪ أ از او راﺿﯽ ﺷﺪه و وی را وارد ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰاﯾﺶ آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ و ﻣﺘﻮن‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .٣-٧‬ﺷﯿﻄﺎن و اﻧﺴﺎن‬
‫ّ‬
‫اﺑﻠﯿﺲ ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنھﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﺎ اﻓﺮادی ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫را ﺗﺴﻠﯿﻢ اﺑﻠﯿﺲ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ راﺑﻄﻪ دارد و ﺑﺮای اﻃﺎﻋﺖ از او‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ را‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﻧﺒﺮد و ﻧﺰاع دارد‪ .‬در اداﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ در ﻣﻮرد‬
‫راﺑﻄﮥ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ آدﻣﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫أ‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن در ]ﺑﺪن[ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﺟﺮﯾﺎن ﺧﻮن ﺟﺎری اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٥٢‬‬
‫ّ‬
‫ب‪ .‬ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﮔﻤﺮاهﻧﻤﻮدن‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺴﺎنھﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﻟﻠﻪ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﮑﻤﺖ و ﺗﻘﺪﯾﺮ ازﻟﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ آنھﺎ ﻗﺪرت داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺴﻠﻂ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ّﻗﻮت ﯾﺎ ﺿﻌﻒ اﯾﻤﺎن آدﻣﯽ و آ ﮔﺎھﯽ‬
‫او‪ ،‬ﻗﻮی ﯾﺎ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ھﺮ اﻧﺪازه اﯾﻤﺎن و ھﻮﺷﯿﺎری اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﺗﺴﻠﻂ ﺷﯿﻄﺎن ﮐﻢ و ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ از ﺑﺮﺧﯽ ﺟﻨﺒﻪھﺎ‪ ،‬ﻗﻮی و از ﺑﺮﺧﯽ ﺟﻨﺒﻪھﺎ ﺿﻌﯿﻔﻨﺪ‪ .‬اﻟﻠﻪ أ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ۡ َ َّ ۡ َ ٰ َ َ َ ً‬
‫يفا﴾ ّ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء‪[٧٦ :‬‬ ‫﴿إِن كيد ٱلشي� ِن �ن ضعِ‬
‫ً‬
‫»ﻗﻄﻌﺎ ﻧﯿﺮﻧﮓ ]و ﻧﻘﺸﮥ[ ﺷﯿﻄﺎن ھﻤﻮاره ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ت‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻨﺪه اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﭙﺬﯾﺮد و اﯾﻤﺎن در دﻟﺶ ﺟﺎی ﮔﯿﺮد و‬
‫ﺣﺪود اﻟﮫﯽ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ اﺑﻠﯿﺲ از او ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ و ﻓﺮار‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ث‪ .‬ھﺪف ﻧﮫﺎﯾﯽ ﺷﯿﻄﺎن‪ :‬اﺑﻠﯿﺲ ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ دوزخ‬
‫ﺑﯿﻨﺪازد و او را از ﺑﮫﺸﺖ ﻣﺤﺮوم ﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ھﺪف ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اھﺪاﻓﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ج‪ .‬اﺑﻠﯿﺲ ﺷﯿﻮهھﺎﯾﯽ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ را ﺑﺮای ﻓﺮﯾﺐ و ﮔﻤﺮاهﻧﻤﻮدن ﺑﻨﺪﮔﺎن در‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ھﻤﭽﻮن آراﺳﺘﻦ ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﺪن اﻣﻮر ﺣﺮام ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﯾﻦ‬
‫ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ و ﻣﺤﺒﻮب‪ ،‬ﮐﻢﮐﻢ و ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﮔﻤﺮاهﺳﺎﺧﺘﻦ و ﻧﻔﻮذ از‬
‫ﻣﯿﺎن ﮐﻤﯿﻦﮔﺎهھﺎی ﺿﻌﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻋﺎرض ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ح‪ .‬ﺷﯿﻮۀ ﻧﻔﻮذ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ دل اﻧﺴﺎن‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر از ﻃﺮﯾﻖ وﺳﻮﺳﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻃﺮﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽﻓﮫﻤﯿﻢ و از ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ‬
‫آن ﺧﺒﺮ ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﯾﺎ دل اﻧﺴﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
 ‫‪٥٣‬‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑﺎرۀ ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ‬

‫خ‪ .‬اﺳﻠﺤﮥ ﻣﺆﻣﻦ در ﻧﺒﺮد ﻋﻠﯿﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ :‬ﻋﻠﯽرﻏﻢ دﺷﻤﻨﯽ ﻓﺮاوان و ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺷﯿﻄﺎن و ﺣﺮص او ﺑﺮ ﮔﻤﺮاهﺳﺎﺧﺘﻦ اﻧﺴﺎنھﺎ‪ ،‬در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد‪،‬‬
‫ﺧﺴﺘﻪ و دور و ذﻟﯿﻞ و زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﯾﻌﻨﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از‬
‫ﺷﺮ اﺑﻠﯿﺲ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ‬ ‫اﺳﺒﺎب ﺣﻔﺎﻇﺖ از ّ‬
‫از آن اﺳﺒﺎب ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬رﻋﺎﯾﺖ اﺣﺘﯿﺎط‪ ،‬ﭘﺎﯾﺒﻨﺪی ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در ﻗﺮآن و‬
‫ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن‪،‬‬‫ﺳﻨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺎهﺑﺮدن ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ـ از ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ ذﮐﺮ اﻟﮫﯽ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺷﯿﻮهھﺎی ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺑﮫﺮهﮔﯿﺮی و‬
‫ﻓﺮاﮔﯿﺮی ﻋﻠﻢ ﻧﺎﻓﻊ‪ ،‬ﻋﺠﻠﻪ ﺑﺮای ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺮای دورﻧﻤﻮدن ﺷﯿﻄﺎن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﮥ ﺧﻠﻘﺖ ﺷﯿﻄﺎن‪ :‬آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺑﻠﯿﺲ‪ ،‬دﻻﯾﻞ و ﺣﮑﻤﺖھﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن در اﺻﻞ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮔﺸﺘﻪ و ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ‬
‫ّ‬
‫آنھﺎ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ اﺑﺘﻼ و آزﻣﺎﯾﺶ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت و آﺷﮑﺎرﺷﺪن ﻗﺪرت ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺮ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺘﻀﺎد و ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٤-٧‬ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﺮزخ و ﻗﺒﺮ‬

‫أ‪ .‬ﻣﺮگ ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﻧﻘﯿﺾ زﻧﺪﮔﯽ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻗﻄﻊ راﺑﻄﮥ روح ﺑﺎ ﺑﺪن و‬
‫ّ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ و اﻧﺘﻘﺎل از‬ ‫ﺟﺪاﺷﺪن آن و اﯾﺠﺎد ﻣﺎﻧﻊ در ﻣﯿﺎن آن دو و ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫‪٢‬‬
‫ﯾﮏ ﻣﻨﺰل ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﯽ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﺑﺮزخ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺰل ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎم ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪﺷﺪن‪.‬‬
‫ّ‬
‫ت‪ .‬ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻞ دﻓﻦ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﻓﺘﻨﮥ ﻗﺒﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮﺳﺶ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﭘﺲ‬
‫از دﻓﻦ ّ‬
‫ﻣﯿﺖ‪ ،‬درﺑﺎرۀ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دﯾﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ او‪.‬‬

‫‪ -١‬ھﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪.١٤٩ -١٢٧‬‬

‫ّ‬
‫‪ -٢‬اﻟﺘﺬﮐﺮة‪ ،‬ص ‪.٤‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٥٤‬‬

‫ث‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻓﺘﻨﮥ ﻗﺒﺮ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﻣﺮده در ﻗﺒﺮ ﻧﮫﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬روح ﺑﻪ ﺑﺪﻧﺶ‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و از وی ﺳﺆال ﺷﺪه و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ‬
‫ﮐﯿﺴﺖ؟ دﯾﻦ ﺗﻮ ﭼﯿﺴﺖ؟ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮت ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ؟‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬اﻟﻠﻪ و دﯾﻨﻢ اﺳﻼم و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّاﻣﺎ اﻟﻠﻪ ﻷ ﻇﺎﻟﻤﺎن را ﮔﻤﺮاه ﻧﻤﻮده و ﺷﺨﺺ ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﺎه‪ ،‬ھﺎه ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺮدد ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ؛ ﻣﻦ از ﻣﺮدم ﭼﯿﺰی ﺷﻨﯿﺪم و‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻣﻨﺎﻓﻖ و ّ‬
‫ھﻤﺎن را ﺑﺮ زﺑﺎن آوردم‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﻧﻌﯿﻢ و ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻌﻤﺖھﺎ ﯾﺎ ﻋﺬاﺑﯽ ﮐﻪ در ﻗﺒﺮ وﺟﻮد دارد و‬
‫ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻓﺘﻨﮥ ﻗﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖھﺎی آن‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺆﻣﻨﺎن‬
‫ّ‬
‫ﻣﺨﺘﺺ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﮐﺎﻓﺮان ﻇﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺻﺎدق و ﻋﺬاﺑﺶ‬
‫ح‪ .‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻋﺬاب و ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﻗﺒﺮ ﺑﺪون ّ‬
‫ﮐﯿﻔﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫خ‪ .‬ﻋﺬاب و ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﻗﺒﺮ ﺷﺎﻣﻞ اﻓﺮاد ﻣﺪﻓﻮن در ﻗﺒﺮ و ﻏﯿﺮ آن ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫‪١‬‬
‫ّاﻣﺎ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻏﺎﻟﺐ و اﺻﻞ‪ ،‬ﻋﺬاب و ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﻗﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫د‪ .‬ﻋﺬاب و ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﻗﺒﺮ ھﻢ ﺑﻪ ﺑﺪن و ھﻢ ﺑﻪ روح ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ذ‪ .‬ﻋﺬاب ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻮﻋﯽ از آن داﺋﻤﯽ و ﻧﻮع دﯾﮕﺮ ﻣﻮﻗﺘﯽ و ﺑﺮای‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻨﮫﮑﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ر‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ و ﮐﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻋﺪمﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از دﺳﺘﻮرات او و ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎھﺎن ﺑﺎﻋﺚ ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫و اﺳﺒﺎب ﻧﺠﺎت از آن‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﻣﻮارد ﻓﻮق اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ھﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.٤٠٠‬‬

‫‪ -٢‬ھﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.١٣٤‬‬
 ‫‪٥٥‬‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑﺎرۀ ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ‬

‫‪ .٥-٧‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫أ‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ و ﺧﻮاھﺪ آﻣﺪ و ﻓﻘﻂ اﻟﻠﻪ أ‬
‫از زﻣﺎن وﻗﻮع ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ .‬دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ درﺑﺎرۀ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ّ‬
‫درﺑﺎرۀ ﻗﯿﺎﻣﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﻢ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ‬
‫ّ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ ﺳﺎزﯾﻢ‪.‬‬ ‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﺗﻄﺒﯿﻖ آن ﺑﺮ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ را ﺑﻪ واﻗﻊ ﺑﺴﭙﺎرﯾﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﻮع آن ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻋﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺑﺪون دﻟﯿﻞ و از روی ﻧﺎآ ﮔﺎھﯽ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﯽآورﯾﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺠﺎت و رﺳﺘﮕﺎری و ﭘﯿﺮوی از ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺻﺎﻟﺤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ آن ﻣﺘﻮن اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺻﺪاﻗﺖ و اﻣﺎﻧﺘﺪاری‪ ،‬آنھﺎ را ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ زﻣﺎن ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺒﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪﭼﯿﻨﯽ و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫رأی و ﻋﻘﻞ ﻣﺤﺾ‪ّ ،‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺮدم دﭼﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺘﻮن‬
‫اﻟﺰﻣﺎن و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﯿﺎﻣﺖ و اﺣﻮال زﻣﺎن ﻣﺎ را ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد درﺑﺎرۀ ﺷﺮاﯾﻂ آﺧﺮ ّ‬
‫ھﻢ رﺑﻂ داده و ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪھﺎﯾﯽ ﺑﺰرگ و ﺷﮑﺴﺘﻦ‬
‫ﺣﺮﻣﺖھﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﮥ ﺳﺨﻦ در ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻮق اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻋﯽ اﯾﻤﺎن دارﯾﻢ و‬
‫‪١‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ آن را ﺑﻪ واﻗﻊ و ﺣﻘﯿﻘﺖ واﮔﺬار ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺴﺎﻋﺔ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ھﻤﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎ و ﻋﻼﺋﻢ ﭘﯿﺶ از ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ‬ ‫ت‪ .‬أﺷﺮاط ّ‬
‫‪١‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ آن و اﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﻤﮫﺪي ﺣﻘﯿﻘﺔ ﻻ ﺧﺮاﻓﺔ‪ّ ،‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬ص ‪.١٨١‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٥٦‬‬

‫ث‪ .‬اﻧﻮاع ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻼﺋﻢ ﺑﺮ دو ﻧﻮع ھﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -‬ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﺻﻐﺮی‪ :‬ﻋﻼﺋﻤﯽ ﮐﻪ ﺳﺎلھﺎﯾﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮارﺳﯿﺪن‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﺮﺳﻮم و ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﮐﺒﺮی‪ :‬اﻣﻮر ﻣﮫﻢ و ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ وﻗﻮع‬
‫ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﻧﺪ و ﻣﺮﺳﻮم و راﯾﺞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ھﻤﭽﻮن ﻇﮫﻮر ّ‬
‫دﺟﺎل‪ ،‬ﻧﺰول‬
‫‪٢‬‬
‫ﺳﯿﺪﻧﺎ ﻋﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺧﺮوج ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج و ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﺳﻤﺖ ﻣﻐﺮب‪.‬‬‫ّ‬
‫وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ آﺷﮑﺎر ﮔﺮدد‪ ،‬ﻋﻼﺋﻢ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از آن ﺑﻪ وﻗﻮع‬
‫‪٣‬‬
‫ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﻧﺪ و ﻓﺎﺻﻠﻪای در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻗﯿﺎﻣﺖ در اﺻﻞ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ھﺮ ﯾﮏ از ﻋﻼﺋﻢ ﮐﺒﺮای ﻗﯿﺎﻣﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻣﻌﺠﻢ ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟﻠﻐﺔ‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ص ‪٣٦٠‬؛ اﻟﺘﺬﮐﺮة‪ ،‬ص ‪٧٠٩‬؛ ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ج ‪ ،٧‬ص‬
‫‪٣٢٨‬؛ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،١٣‬ص ‪.٧٩‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﻧﮏ‪ :‬اﻟﺘﺬﮐﺮة‪ ،‬ﺻﺺ ‪٧١٠ -٧٠٩‬؛ أﺷﺮاط اﻟﺴﺎﻋﺔ‪ ،‬ص ‪.٧٧‬‬
‫اﻟﺼﻐﺮی‪ ،‬ﺻﺺ ‪٢١٨ -٢١٧‬؛ أﺷﺮاط ّ‬
‫اﻟﺴﺎﻋﺔ‪ ،‬ص ‪.٢٤٥‬‬ ‫‪ -٣‬ﻧﮏ‪ :‬اﻟﻘﯿﺎﻣﺔ ّ‬
 ‫‪ .٨‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑﺎرۀ ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ و دﻋﺎ‬

‫‪ .١-٨‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ]ذﻧﻮب[‬
‫أ‪ .‬ذﻧﻮب ﺟﻤﻊ »ذﻧﺐ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﮔﻨﺎه و ﺟﺮم و ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﺮای ﮔﻨﺎھﺎن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻐﯿﺮه و ﮐﺒﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﮔﻨﺎھﺎن و ﻣﻌﺎﺻﯽ ﭘﯿﺎﻣﺪھﺎﯾﯽ وﺧﯿﻢ‪ ،‬ﺿﺮرھﺎﯾﯽ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ّ‬
‫ﻣﺨﺮب و‬
‫ﻋﻘﻮﺑﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﺻﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﯿﺶ رو‪ ،‬در ﻣﺒﺤﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺪھﺎ و ﺿﺮرھﺎی ﮔﻨﺎھﺎن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٢-٨‬ﺗﻮﺑﻪ‬
‫أ‪ .‬ﺗﻮﺑﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮک ﮔﻨﺎه ﺑﺎ آ ﮔﺎھﯽ از ﺑﺪی و زﺷﺘﯽ آن و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ‬
‫اﻧﺠﺎﻣﺶ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎمﻧﺪادن دوﺑﺎرۀ آن در ﺻﻮرت ﺗﻮان و‬
‫ﺟﺒﺮان اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺟﺒﺮان آنھﺎ وﺟﻮد دارد و ادای ﻓﺮاﺋﻀﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺿﺎﯾﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻣﯿﺪ ﺑﻪ ﭘﺎداش و ﺗﺮس از ﻋﺬاب‬
‫اﻟﮫﯽ و ﺑﻪ ﺷﺮط اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮارﺳﯿﺪن ﻣﺮگ و ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫‪١‬‬
‫از ﺳﻤﺖ ﻣﻐﺮب ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻣﺪارج ّ‬
‫اﻟﺴﺎﻟﮑﯿﻦ‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ﺻﺺ ‪١٩٩ -١١٣‬؛ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‬
‫ﻋﺴﻘﻼﻧﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١١‬ص ‪.١٠٦‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٥٨‬‬

‫ب‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اﻟﻠﻪ أ – ﺑﺎ ﻓﻀﻞ و ﮐﺮم ﺧﻮﯾﺶ‪ -‬دروازۀ ﺗﻮﺑﻪ را ﮔﺸﻮد‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر داد و ﻣﺮدم را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮد و وﻋﺪۀ ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺑﻪ‬
‫را داد؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﻣﺘﺎﻓﻘﺎن‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺮﺗﺪان‪،‬‬
‫ﺗﺠﺎوزﮐﺎران‪ ،‬ﻣﻠﺤﺪان‪ ،‬ﺳﺘﻤﮑﺎران ﯾﺎ ﮔﻨﮫﮑﺎران ّ‬
‫ﻣﻘﺼﺮ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺟﺬاب و زﯾﺒﺎ و ﻓﻮاﯾﺪ ّ‬
‫ﻣﺘﻌﺪدی دارد‪ ،‬ﮐﻪ‬ ‫ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﻢ و اﺳﺮاری‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آنھﺎ در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٣-٨‬دﻋﺎ‬
‫أ‪ .‬دﻋﺎ ﯾﻌﻨﯽ درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ّ‬
‫ﺗﻀﺮ ع از اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺧﯿﺮاﺗﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻧﺰد اوﺳﺖ و ﺗﻘﺎﺿﺎ و اﻟﺘﻤﺎس ﺑﺮای ﺑﺮآوردهﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻄﻠﻮب و ﻧﺠﺎت از‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺪی و ﺷﯽء ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ب‪ .‬دﻋﺎ دارای ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﻣﮫﻢ و اﺳﺮاری ﺑﺪﯾﻊ و ﺟﺬاب اﺳﺖ؛‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬دﻋﺎ ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎارزشﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎر در ﻧﺰد اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺸﺎﯾﺶ ﺳﯿﻨﻪ و آﺳﺎﯾﺶ ﻓﺮد و دﻓﻊ ﺑﻼ و‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ت‪ .‬دﻋﺎ ﺷﺮوﻃﯽ دارد و ﺑﺮای اﺟﺎﺑﺖ و ﭘﺬﯾﺮش آن در ﻧﺰد اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺮوط را دارا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪادی از اﯾﻦ ﺷﺮوط در ﻣﺒﺤﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ھﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ث‪ .‬ﺑﺮای ﺗﮑﻤﯿﻞ دﻋﺎ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ آداﺑﯽ رﻋﺎﯾﺖ ﮔﺮدد‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻧﯿﺰ در‬
‫ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ّ :‬‬
‫اﻟﺪﻋﺎء‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺧﻀﺮی‪ ،‬ص ‪.١٠‬‬
 ‫‪ .٩‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ در اﺳﻼم‬

‫‪ .١-٩‬ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫أ‪ .‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﻼم ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ھﻤﺎن ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻈﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺷﯿﻮۀ اﻧﺘﺨﺎب ﺣﺎﮐﻢ و ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ‬
‫رﻋﯿﺖ و‬‫او‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻣﺮدم‪ ،‬راﺑﻄﮥ ﻣﯿﺎن ﺣﺎﮐﻢ و ّ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻣﯿﺎن دوﻟﺖھﺎ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﻨﮓ و ﺻﻠﺢ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ‪،‬‬ ‫ب‪ .‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﻼم وﯾﮋﮔﯽھﺎﯾﯽ دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﮫﯽﺑﻮدن‪،‬‬
‫ﺟﮫﺎنﺷﻤﻮﻟﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪروی‪ ،‬واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ و ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت‪.‬‬

‫‪ .٢-٩‬ﻗﻀﺎوت در اﺳﻼم‬
‫ّ‬
‫أ‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﺷﺮﻋﯽ ﻗﻀﺎوت‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ و اﻟﺰام ﺑﻪ آن و ﺣﻞ‬
‫‪١‬‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت‪.‬‬
‫اھﻤﯿﺖ ﻗﻀﺎوت‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﺑﺰرگ و ّ‬
‫اھﻤﯿﺖ‬ ‫ب‪ .‬ﺟﺎﯾﮕﺎه و ّ‬
‫ّ‬
‫ﺿﺮورﯾﺎت ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪھﺎی‬ ‫ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪ ،‬زﯾﺮا از‬
‫ھﺮ دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﺮدم واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻗﻀﺎوت‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪.‬‬‫و ّ‬
‫اﮔﺮ ﻗﻀﺎوت از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﺮو ﻣﯽﭘﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎرھﺎ ﺧﺮاب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﻘﻮق‬
‫ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮔﺮدد و ھﺮج و ﻣﺮج رواج ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﺷﺮح ﻣﻨﺘﮫﯽ اﻹرادات‪ ،‬ﺑﮫﻮﺗﯽ‪ ،‬ج ‪ ،٦‬ص ‪٤٦٢‬؛ ﻣﺰﯾﻞ ّ‬

‫اﻟﺪاء ﻋﻦ أﺻﻮل اﻟﻘﻀﺎء‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﻄﻠﻖ ﻓﮫﯿﺪ‪ ،‬ص ‪.١١‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٦٠‬‬

‫ت‪ .‬ﻗﻀﺎوت اھﺪاﻓﯽ دارد ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ‪ ١٠ ،‬ﻣﻮرد ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻌﺪدی دارد ﮐﻪ ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ ﻗﺪرت و‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮوط‬ ‫ث‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ و در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺷﺮوط آن روﺷﻦ‬
‫ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﻋﺎﻟﻤﺎن از آداﺑﯽ ﻧﺎم ﺑﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻗﺎﺿﯿﺎن ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﻗﻀﺎوﺗﺸﺎن ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﺎھﺪف و ﺑﺪون ﺿﺮر و ﻓﺴﺎد ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار از‬
‫آنھﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ١٤ ،‬ﻣﻮرد ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ح‪ .‬دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺮ اﺳﺘﻘﻼل ﻗﻀﺎوت و ﻗﺎﺿﯽ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫ھﺪف از اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬اﺳﺘﻮاری و ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻗﻀﺎوت و ﻗﺎﺿﯽ و ﻧﯿﺰ آزادی وی در‬
‫ﺣﮑﻢ و اﺛﺒﺎت ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻣﻨﻊ دﺧﺎﻟﺖ در اﺣﮑﺎم وی و دورﺳﺎﺧﺘﻨﺶ از ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬار ﺑﯿﺮوﻧﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻓﺮدی اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٣-٩‬ﻣﺸﻮرت در اﺳﻼم‬
‫أ‪ .‬ﻣﺸﻮرت ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻈﺮ و دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان و ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ‬
‫‪١‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ‪.‬‬
‫ِ‬ ‫آنھﺎ ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫ب‪ .‬اﺻﻄﻼح »ﺷﻮری« ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎی ﻋﺎم ﺧﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻈﺎم‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖداری در اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬در دو آﯾﻪ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﻮرۀ ﻣﺒﺎرﮐﮥ »ﺷﻮری« و »آلﻋﻤﺮان«‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ روش و ﻃﺮﯾﻘﮥ اﺟﺮای ﻣﺸﻮرت‬ ‫ت‪ .‬ﻋﺒﺎرﺗﯽ از ﻗﺮآن و ّ‬
‫را ﺑﺮای ﻣﺎ روﺷﻦ و ّ‬
‫ﻣﻌﯿﻦ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﺧﯿﺎط‪ ،‬ص ‪٨٩‬؛ ّاﻟﻨﻈﺎم ّ‬

‫اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻓﻲ‬ ‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ّ :‬اﻟﻨﻈﺎم ّ‬
‫اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ّ‬
‫ّ‬
‫اﻟﺸﻮری ﻓﻲ اﻹﺳﻼم ﺑﯿﻦ ّاﻟﻨ ّ‬
‫ﻈﺮﯾﺔ‬ ‫اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﺳﻌﻮد آل ﺳﻌﻮد و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ص ‪١٣٤‬؛‬
‫ّ‬
‫واﻟﺘﻄﺒﯿﻖ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﻮﺟﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪.١٧ -١٦‬‬
 ‫‪٦١‬‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ در اﺳﻼم‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ّ‬
‫ﻧﺼﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺗﻌﺪاد ّ‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ از‬
‫اﻓﺮاد ﺑﺮای ﻣﺸﻮرت ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ وﯾﮋﮔﯽھﺎﯾﺸﺎن و ﺷﯿﻮۀ ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ آﻧﺎن را‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﻧﻌﻄﺎف و آﺳﺎنﮔﯿﺮی دﯾﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺸﻮرت‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﮫﻢ اﺟﺮای ﻣﺸﻮرت در ﺟﺎﻣﻌﮥ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺎ ھﺮ وﺳﯿﻠﮥ ﻣﻤﮑﻦ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ث‪ .‬ﻣﺸﻮرت در ﺑﺮﺧﯽ اﻣﻮر ﺑﺎ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺘﺮک و در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد‪،‬‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در اﺻﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﯿﺶ رو ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ .‬در ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺸﻮرت وﺟﻮد دارد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎ ﻧﯿﺰ در ھﻤﺎن ﺟﺎ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ّ :‬اﻟﻨﻈﺎم ّ‬
‫اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﺳﻌﻮد آل ﺳﻌﻮد و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ص ‪.١٤٨‬‬
 ‫‪ .١٠‬ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدی در اﺳﻼم‬

‫أ‪ .‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدی در اﺳﻼم‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ اﺣﮑﺎم و ﺳﯿﺎﺳﺖھﺎی ﺷﺮﻋﯽ‬

‫‪١‬‬
‫ﺗﺼﺮف اﻧﺴﺎن در آن‪.‬‬ ‫درﺑﺎرۀ ﻣﺎل و ّ‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﺟﻤﺎع‪ ،‬ﻗﯿﺎس‪ّ ،‬‬
‫ﺳﺪ ذراﺋﻊ و‬ ‫ب‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدی اﺳﻼم‪ :‬ﻗﺮآن‪ّ ،‬‬
‫ﻋﺮف‪.‬‬
‫ت‪ .‬اﯾﻤﺎن ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ و ﺳﺘﻮن اول ھﺮ ﯾﮏ از ﺟﻮاﻧﺐ و ﻓﺮﺻﺖھﺎی‬
‫اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ در اﺻﻞ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﺮع و ﺷﺎﺧﻪای از ﻓﺮوع ﻋﻘﯿﺪۀ اﯾﻤﺎن ﺑﻮده و ﻧﻘﺶ آن‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫از اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد و ﮔﺴﺘﺮدهﺳﺎﺧﺘﻦ رﯾﺸﻪھﺎ و اﻧﺘﺸﺎر ﻧﻮر آن اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎﯾﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮای اﺟﺮاﯾﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآورد و اھﺪاﻓﺶ را در‬
‫زﻧﺪﮔﯽ واﻗﻌﯽ ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ث‪ .‬ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدی اﺳﻼم ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﺤﻘﻖ اھﺪاﻓﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ‬
‫ّ‬
‫از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺤﻘﻖ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﮐﺎﻓﯽ زﻧﺪﮔﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاری ﺑﮫﯿﻨﻪ ﺑﺮای ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬ﮐﺎھﺶ ﺗﻔﺎوت‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻗﺪرت ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺎدی و دﻓﺎﻋﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪.‬‬ ‫ﻓﺮاوان در ﺗﻮزﯾﻊ ﺛﺮوت و درآﻣﺪ و‬
‫ّ‬
‫ج‪ .‬اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی دارد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻤﺎﯾﺰ آن از ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻧﻈﺎمھﺎی اﻗﺘﺼﺎدی ﺷﺪه و ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺬﯾﺮش‬
‫ﻣﺘﮑﯽﺑﻮدن ﺑﺮ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ﻣ ّ‬
‫ﺗﻌﮫﺪ‬ ‫ﺎﻟﮑﯿﺖ ﻓﺮدی‪ ،‬اﺗﮑﺎ ﺑﺮ آزادی ﻣﺸﺮوط اﻗﺘﺼﺎدی‪،‬‬
‫و ھﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻮﻋﯽ ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪،‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ّ :‬اﻟﻨﻈﺎم اﻹﻗﺘﺼﺎدي ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ص ‪.١٣‬‬

 ‫‪٦٣‬‬ ‫ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدی در اﺳﻼم‬

‫ھﺪﻓﯽ واﻻ و ﺟﺎﻣﻊ ﻣﯿﺎن آﺧﺮت و دﻧﯿﺎ دارد و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫‪١‬‬
‫اﯾﺠﺎد ﺗﻌﺎدل ﻣﯿﺎن ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ح‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﺷﺮﻋﯽ رﺑﺎ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺎدﺗﯽ ﯾﺎ ﻧﺴﯿﻪ در ﺑﺮﺧﯽ اﺷﯿﺎ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﯾﻦ‬
‫‪٢‬‬
‫ﮐﺎر را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫خ‪ .‬رﺑﺎ ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻮع اول‪ :‬رﺑﺎی در ﻧﺴﯿﻪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺻﻮرت دارد؛‬
‫ﻣﺪت؛ ﯾﻌﻨﯽ ھﻤﺎن‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬زﯾﺎدت در ﻗﺮض در ﻣﻘﺎﺑﻞ زﯾﺎدت در ّ‬
‫زﯾﺎدت ﻣﺸﺮوط‪ .‬ﻧﻮع دوم‪ :‬رﺑﺎی ﻓﻀﻞ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺎﻣﻠﮥ رﺑﻮی دو ﮐﺎﻻی‬
‫ھﻢﺟﻨﺲ ﺑﺎ زﯾﺎدﺗﯽ ﻓﻮری ﯾﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮی در ﯾﮑﯽ از آن دو‪.‬‬
‫ّ‬
‫د‪ .‬ﻣﻮاردی ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺗﺤﻘﻖ رﺑﺎ در آنھﺎ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج در اﯾﻦ‬
‫ﺮﺒ ﺑﺎﻟْ ُ ِّ‬
‫ﺮﺒ‪،‬‬ ‫َ ْ ُ ُّ‬ ‫َ ْ َّ ُ ْ َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ َ ُ‬
‫ﺐ‪ ،‬واﻟ ِﻔﻀﺔ ﺑِﺎﻟ ِﻔﻀ ِﺔ‪ ،‬واﻟ ِ‬ ‫ﺑﺎره ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﺬﻟﻫﺐ ﺑِﺎﺬﻟﻫ ِ‬
‫ﺎﺘﻟ ْﻤﺮ‪َ ،‬والْﻤﻠْ ُﺢ ﺑﺎل ْﻤﻠْﺢ‪ِ ،‬ﻣﺜْ ًﻼ ﺑﻤﺜْﻞ‪َ ،‬ﺳ َﻮ ً‬
‫اء‬ ‫اﺘﻟ ْﻤ ُﺮ ﺑ َّ‬ ‫َ َّ ُ َّ‬
‫ﺎلﺸ ِﻌ�‪َ ،‬و َّ‬
‫ِِ ٍ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫والﺸ ِﻌ� ﺑِ‬
‫َ‬
‫ْ ََ َ ََ ْ َْ َ َ َََْ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ًَ َ ََ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫�ِﺴ َﻮاءٍ‪ ،‬ﻳﺪا ِ�ﻴ ٍﺪ‪� ،‬ﻤﻦ زاد‪ ،‬أ ِو اﺳﺰﺘاد‪� ،‬ﻘﺪ أر�‪ ،‬ﻓ ِﺈذا اﺧﺘﻠﻔﺖ ﻫ ِﺬهِ‬
‫َ َ َ ً‬ ‫ْ‬ ‫َْ ْ َ ُ َ ُ َ َ‬
‫ﻴﻌﻮا ﻛﻴْﻒ ِﺷئﺘُ ْﻢ‪ِ ،‬إذا ﺎﻛن ﻳَﺪا ِ�ﻴَ ٍﺪ« ‪٣‬؛ »ﻃﻼ ﺑﺎ ﻃﻼ‪ ،‬ﻧﻘﺮه‬ ‫اﻷﺻﻨﺎف‪ ،‬ﻓ ِﺒ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﮔﻨﺪم ﺑﺎ ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺟﻮ ﺑﺎ ﺟﻮ‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻤﮏ ﺑﺎ ﻧﻤﮏ‪ِ ،‬ﻣﺜﻞ ﺑﻪ‬
‫ِﻣﺜﻞ و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮاﺑﺮ و دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ]ﻣﻌﺎوﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ[‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ اﻓﺰود و ﯾﺎ اﻓﺰون ﻃﻠﺒﯿﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ رﺑﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮد‪ ،‬ھﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﮐﻨﯿﺪ اﮔﺮ‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪«.‬‬
‫ّ‬
‫ذ‪ .‬ﻋﻠﺖ رﺑﺎ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج اﻧﻮاع ﺷﺸﮕﺎﻧﮥ ﻣﺬﮐﻮر را ﺑﻪ‬
‫ّ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ و آﻧﭽﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﺖ ﺑﺎ آنھﺎ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺰ‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ّ :‬اﻟﻨﻈﺎم اﻟﻤﺎﻟﻲ واﻹﻗﺘﺼﺎدي ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ص ‪.٥٨‬‬

‫‪ -٢‬ﻧﮏ‪ :‬اﻹﻗﻨﺎع‪ ،‬ﺣﺠﺎوی‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪.٢٤٥‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرۀ ﺣﺪﯾﺚ‪.٢٩٧١ :‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٦٤‬‬
‫ّ‬
‫ﺣﺮام و ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫ّ‬
‫ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ :‬ﻋﻠﺖ در آنھﺎ ﺛﻤﻦ و ﭘﻮلﺑﻮدن اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﺷﯿﺎ ﺑﺎ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‬
‫ﻗﯿﻤﺖﮔﺬاری ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و از اﯾﻦ رو‪ ،‬ھﺮ آﻧﭽﻪ ﺛﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﮑﻨﺎسھﺎی‬
‫راﯾﺞ ﺑﺮ آنھﺎ ﻗﯿﺎس ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن رﺑﺎ در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﺷﯿﺎ ﺑﺎ‬
‫آنھﺎ ﻗﯿﻤﺖﮔﺬاری ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﭼﮫﺎر ﻧﻮع دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﻋﻠﺖ در آنھﺎ‪ ،‬ﻃﻌﺎمﺑﻮدن ﺑﻪ ھﻤﺮاه‬
‫ﮐﯿﻞ ﯾﺎ وزن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻏﺬاھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﯿﻞ ﯾﺎ وزن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﯿﺎس ﺑﺮ‬
‫ﭼﮫﺎر ﻧﻮع ﻣﺬﮐﻮر در ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮق – ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺟﻮ‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎ و ﻧﻤﮏ‪ ،-‬اﻣﮑﺎن وﺟﻮد رﺑﺎ‬
‫در آنھﺎ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ّ‬
‫ر‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس دﻻﯾﻠﯽ از ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ و اﺟﻤﺎع‪ ،‬رﺑﺎ ﺣﺮام و ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ز‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﮥ ﺗﺤﺮﯾﻢ رﺑﺎ‪ :‬دﻻﯾﻞ ﻣﺘﻌﺪدی در زﻣﯿﻨﮥ ﺗﺤﺮﯾﻢ رﺑﺎ وﺟﻮد دارد؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬دوری از ﺳﺘﻢ و ﺧﻮردن اﻣﻮال ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ‪ ،‬رﺑﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻨﺒﻠﯽ‬
‫و ﺑﯿﮑﺎری ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر اﻧﺴﺎن را آزﻣﻨﺪ و ﺣﺮﯾﺺ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و‬
‫اﺧﻼق ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺳﺎزد و ﭘﯿﺎﻣﺪھﺎی وﯾﺮاﻧﮕﺮ ﺟﺎﻧﯽ و‬
‫ﺑﮫﺪاﺷﺘﯽ دارد‪.‬‬
‫س‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم اﺣﺘﮑﺎر‪ :‬از دﯾﺪﮔﺎه ﻓﻘﯿﮫﺎن‪ ،‬اﺣﺘﮑﺎر ﯾﻌﻨﯽ ﻧﮕﮫﺪاﺷﺘﻦ ﻏﺬا ﯾﺎ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎﻻھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ آنھﺎ ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﺮان ﺷﻮد‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﯾﻦ اﺻﻄﻼح در اﻗﺘﺼﺎد وﺿﻌﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻣﺎل ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﮐﺎﻻﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺳﻮد ﻣﻤﮑﻦ و ﻧﯿﺰ ﮐﻨﺘﺮل اﯾﻦ ﻧﻮع ﮐﺎﻻ‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺮای ھﺪﻓﯽ ﻏﯿﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ّ :‬اﻟﻨﻈﺎم اﻟﻤﺎﻟﻲ اﻹﻗﺘﺼﺎدي ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ص ‪.١٠٣‬‬

 ‫‪٦٥‬‬ ‫ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدی در اﺳﻼم‬

‫ش‪ .‬ﺿﺮرھﺎی اﺣﺘﮑﺎر‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺿﺮرھﺎی اﺣﺘﮑﺎر از‬
‫اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -‬ﺑﺎﻻرﻓﺘﻦ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻھﺎ و ﺧﺪﻣﺎت؛‬
‫‪ -‬ﮐﻨﺘﺮل و در اﺧﺘﯿﺎرﮔﺮﻓﺘﻦ ھﺮ ﭼﻨﺪ اﻧﺪک ﻗﯿﻤﺖ ّ‬
‫ﻣﻮاد ﺧﺎم و ﮐﺎﻻھﺎی‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪﺷﺪه؛‬
‫ّ‬
‫‪ -‬ﺗﻮﻗﻒ ﺟﻨﺒﻪھﺎی ّﻓﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺒﻮد رﻗﺎﺑﺖ ﻋﺎدﻻﻧﻪ؛‬
‫‪ -‬ﻣﺤﺪودﺷﺪن و ﮐﺎھﺶ ﺗﻮﻟﯿﺪ در ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻮاﻗﻊ؛‬
‫‪ -‬ﺑﺮﻃﺮفﻧﺸﺪن ﻧﯿﺎزھﺎی ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻧﺪازۀ ﮐﺎﻓﯽ؛‬
‫‪ -‬ﺗﻼش ﺑﺮای ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺮدم و ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن‪.‬‬
‫ص‪ .‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺣﺮﻣﺖ اﯾﻦ ﮐﺎر ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ض‪ .‬اﺣﺘﮑﺎر ﻣﺒﺎح‪ :‬ﻣﻮارد زﯾﺮ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -‬آﻧﭽﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮای اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﺧﻮﯾﺶ و ﺧﺎﻧﻮادهاش ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﻣﻮاد ﺿﺮوری‬‫ﻣﮕﺮ در زﻣﺎن ﺑﺤﺮان و ﺳﺨﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در ذﺧﯿﺮۀ ّ‬
‫زﯾﺎدهروی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ اﺣﺘﮑﺎر ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛‬
‫‪ -‬آﻧﭽﻪ ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ در آﯾﻨﺪه ﻣﺼﺮف ﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻮن اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ آن ﻓﺼﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ در ﺗﻤﺎﻣﯽ ّاﯾﺎم ﺳﺎل ﻣﺼﺮف ﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﺒﻮﺑﺎت ﯾﺎ ﺧﺮﻣﺎ؛‬
‫آﻧﭽﻪ دوﻟﺖ ﺑﺮای ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﺤﺮان‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ از ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و‬
‫ﻣﺼﺮفﮐﻨﻨﺪهھﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ھﻤﭽﻮن ذﺧﯿﺮۀ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ و راھﺒﺮدی ﺳﻮﺧﺖ‬
‫‪١‬‬
‫و ﺣﺒﻮﺑﺎت‪.‬‬

‫ﺳﯿﺪ ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬ج ‪ ،٣‬ص ‪٢٦٧‬؛ ّاﻟﻨﻈﺎم اﻟﻤﺎﻟﻲ واﻹﻗﺘﺼﺎدي ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪،‬‬

‫اﻟﺴ ّﻨﺔ‪ّ ،‬‬
‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻓﻘﻪ ّ‬
‫ص ‪.١٠٥‬‬
 ‫‪ .١١‬ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﺳﻼم‬

‫‪ .١-١١‬ﻣﻔﻬﻮم اﺟﺘﻤﺎع و زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﺳﻼم‬

‫أ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﮥ ﺑﺸﺮی‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﻣﺮدم ﮐﻪ از ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻓﺮد ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫‪١‬‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﮥ اﺳﻼﻣﯽ‪ :‬ﺳﮑﻮﻧﺖ و اﺟﺘﻤﺎع ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس راﺑﻄﮥ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ اﻣﻮرﺷﺎن در ﭘﺮﺗﻮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و‬
‫اﺣﮑﺎم اﺳﻼم اﺳﺖ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ و ﺣﺎﮐﻢ آﻧﺎن ادارۀ اﻣﻮرﺷﺎن را ﺑﺮ ﻋﮫﺪه‬
‫‪٢‬‬
‫دارد‪.‬‬
‫ّاﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ :‬ﮔﺮوهھﺎﯾﯽ از ﻣﺮدم ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎد اﺳﻼم آﻧﺎن را ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ھﺮ ﻧﻮع اﻋﺘﺒﺎر و ﻣﻌﯿﺎر دﯾﮕﺮی‪.‬‬

‫‪ .٢-١١‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ در اﺳﻼم‬

‫أ‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم اﺻﻄﻼﺣﯽ ﺟﺎر )ھﻤﺴﺎﯾﻪ(‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮدی ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ ھﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎ ﺗﻮ دارد؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﺑﺪ‪،‬‬
‫دوﺳﺖ ﯾﺎ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﯾﺎ ﺑﺪﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﻀﺮ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‬
‫و ﺷﮫﺮی ﯾﺎ روﺳﺘﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬أﺻﻮل ّاﻟﻨﻈﺎم اﻹﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ّ ،‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺎﺷﻮر‪ ،‬ص ‪.٣٩‬‬
‫‪ -٢‬ھﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪.١٤ -١٣‬‬
 ‫‪٦٧‬‬ ‫ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﺳﻼم‬

‫ھﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻣﺮاﺗﺒﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنھﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻮده و ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻧﺰدﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی‪ ،‬دﯾﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺗﻘﻮا و ﺳﺎﯾﺮ ﺻﻔﺎت ھﻤﺴﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫‪١‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺮاﯾﻄﺶ‪،‬‬
‫ب‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ھﻤﺴﺎﯾﻪ و ھﻤﺴﺎﯾﮕﯽ – در اﺳﻼم‪ -‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﺮ ھﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از‬
‫ّ‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻣﺴﮑﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺎمﺗﺮ از اﯾﻦ ﺑﻮده و ھﻤﺴﺎﯾﮕﯽ در ﻣﺤﻞ‬
‫ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﺑﺎزار‪ ،‬ﻣﺰرﻋﻪ‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪ و ﻣﮑﺎن درس و ﺳﻔﺮ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اﺳﻼم در ﻣﻮرد ھﻤﺴﺎﯾﻪ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻧﻤﻮده و ﺟﺎﯾﮕﺎھﺶ را ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬از دﯾﺪﮔﺎه دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ھﻤﺴﺎﯾﻪ ﺣﺮﻣﺖ و ﺣﻘﻮق‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺧﻼﻗﯽ و اﺣﮑﺎم ﺑﺸﺮی از آنھﺎ آ ﮔﺎه ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫از دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﺣﻘﻮق ھﻤﺴﺎﯾﻪ آن ﻗﺪر ﻣﮫﻢ ﺑﻮده ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را در ﮐﻨﺎر ﻋﺒﺎدت و ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺧﻮﯾﺶ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ واﻟﺪﯾﻦ و ﯾﺘﯿﻤﺎن و‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ث‪ .‬ﺣﻘﻮق ھﻤﺴﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺰﺋﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد اﺳﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﺣﻘﻮق اﺻﻠﯽ وی‬
‫اذﯾﺖ‬‫ﺑﺮ ﭼﮫﺎر ﻧﻮع ﺑﻮده و از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬ﺧﻮدداری از آزار و ّ‬
‫ﺗﺤﻤﻞ آزار و ّ‬
‫اذﯾﺖ ھﻤﺴﺎﯾﻪ‪.‬‬ ‫ھﻤﺴﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﺖ از وی‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ او و ّ‬

‫‪ .٣-١١‬ﺻﻠﮥ رﺣﻢ‬
‫أ‪ .‬ﺻﻠﮥ رﺣﻢ ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺴﺒﯽ و ﺳﺒﺒﯽ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ و‬
‫ﻧﺮﻣﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن و ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻄﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮ ﭼﻨﺪ آﻧﺎن دوری و ﺑﺪی‬
‫‪٢‬‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﻗﻄﻊ ﺻﻠﮥ رﺣﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﮑﺲ و ﺧﻼف ﻣﻮارد ﻓﻮق‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ﺻﺺ ‪١٥٤ -١٥٣‬؛ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻋﺴﻘﻼﻧﯽ‪ ،‬ج ‪،١٠‬‬
‫ﺻﺺ ‪.٤٦١ -٤٥٥‬‬
‫‪ -٢‬ھﻤﺎن؛ ھﻤﺎن‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٦٨‬‬

‫ب‪ .‬ﺻﻠﮥ رﺣﻢ از ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنھﺎ در اﺻﻞ‬
‫و ﺷﺮح اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺻﻠﮥ رﺣﻢ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻣﺘﻮن ﻓﺮاواﻧﯽ از‬
‫ﺳﻨﺖ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬‫ﻗﺮآن و ّ‬

‫‪ .٤-١١‬ﮐﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎن و ﻣﻌﯿﺎر ﻋﺪاﻟﺖ و ﮐﺮاﻣﺖ در اﺳﻼم‬

‫أ‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ دﯾﻦ اﺳﻼم آدﻣﯽ را ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﻪ و ھﯿﭻ ﯾﮏ از‬
‫ﻧﻈﺎمھﺎی دﻧﯿﻮی ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﺑﺮای اﻧﺴﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬دﻻﯾﻠﯽ از‬
‫ﻗﺮآن و ّ‬
‫ﺳﻨﺖ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ و ﮔﻮاه ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺒﻨﺪ‪.‬‬
‫آﯾﮥ زﯾﺮ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﻷ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َّۡ ۡ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ ۡ َ َ ٓ َ َ َ َ َ َ ۡ‬
‫�ِ َوٱ�َ ۡحرِ َو َر َزق َ�ٰ ُهم ّم َِن‬ ‫�ل َ�ٰ ُه ۡم ِ� ٱل‬ ‫﴿۞ولقد كرمنا ب ِ� ءادم و‬
‫ّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ ۡ ٗ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ ُ ۡ َ َ ٰ َ‬ ‫َّ َ‬
‫ضي�﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪[٧٠ :‬‬ ‫� كثِ�ٖ مِمن خلقنا �ف ِ‬ ‫ت وفضل�ٰهم‬ ‫ٱلط ّيِ�ٰ ِ‬
‫»و ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪان آدم را ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﯿﻢ و آﻧﺎن را در ﺧﺸﮑﯽ و درﯾﺎ ]ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮﮐﺐھﺎ[ ﺣﻤﻞ ﮐﺮدﯾﻢ و از اﻧﻮاع ]روزیھﺎی[ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﻪ آﻧﺎن روزی دادﯾﻢ و ﻗﻄﻌﺎ‬
‫آدﻣﯿﺎن را ﺑﺮ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮی ﺑﺨﺸﯿﺪﯾﻢ‪«.‬‬
‫اﯾﻦ از ﻓﻀﻞ و اﺣﺴﺎن ﺑﯿﺸﻤﺎر اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آدﻣﯽ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻧﻮاع‬
‫اﮐﺮام‪ ،‬ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﺸﺨﯿﺺ‪ ،‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﭼﮫﺮه‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدن‬
‫ّ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان †‪ ،‬ﻧﺎزلﮐﺮدن ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ و ّ‬
‫ﺗﺼﺮف و ﺗﺴﻠﻂ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ‬
‫‪١‬‬
‫آﻧﭽﻪ در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﻋﺪاﻟﺖ ﯾﻌﻨﯽ دادن ﺣﻖ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺧﻮد ﯾﺎ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪۀ وی آن را ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﻖ از ﻟﺤﺎظ ﻗﻮﻟﯽ و‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮای اوﺳﺖ‪.‬‬

‫ّ‬
‫اﻟﺘﺄوﯾﻞ‪ ،‬ﻗﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬ج ‪ ،١٠‬ﺻﺺ ‪٢٥١ -٢٥٠‬؛ ﺗﻔﺴﯿﺮ ّ‬
‫اﻟﺴﻌﺪي‪ ،‬ص ‪.٤٦٣‬‬ ‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻣﺤﺎﺳﻦ‬
 ‫‪٦٩‬‬ ‫ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﺳﻼم‬

‫ﻋﺪاﻟﺖ اﺻﻞ ﺟﺎﻣﻊ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺣﻘﻮق ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ھﻤﮥ ادﯾﺎن اﻟﮫﯽ و‬
‫اﻧﺴﺎنھﺎی ﺣﮑﯿﻢ ﺑﺮ ﺧﻮبﺑﻮدن ﻋﺪاﻟﺖ ﺗﻮاﻓﻖ دارﻧﺪ و ﺑﺰرﮔﺎن ّاﻣﺖھﺎ ﺑﺎ ّادﻋﺎی‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﻋﺪاﻟﺖ از دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ارزش ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل ﻧﻈﺎم‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎﺗﺶ را‬ ‫ﺳﻨﺖ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻮده و‬ ‫ﻣﺘﻮن ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻗﺮآن و ّ‬
‫ﺿﺪ آن؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺘﻢ و ﭘﯿﺮوی از ﺗﻤﺎﯾﻼت ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ‬ ‫ﺷﺮح داده و ﻣﺮدم را از ّ‬
‫ﺣﺬر داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ رﺟﻮع ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬زﯾﺮا‬ ‫ّ‬ ‫ﺑﺮای آ ﮔﺎھﯽ از‬
‫ّ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ اﺻﻄﻼﺣﯽ ﮐﻠﯽ و ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ث‪ .‬در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﺨﻨﺎن و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺷﺮﻋﯽ درﺑﺎرۀ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -‬اﻟﻠﻪ ﻷ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺮای اﺟﺮ ای ﻋﺪاﻟﺖ ﺻﺎدر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛‬
‫‪ -‬اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ھﻨﮕﺎم ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ اﺟﺮای ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم را از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آن‬
‫ﺑﺮ ﺣﺬر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ّ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ آن؛‬ ‫‪ّ -‬‬
‫ﺗﻨﻮ ع ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و‬
‫‪ -‬ﺑﺮﺣﺬرداﺷﺘﻦ از ﺳﺴﺘﯽ در اﺟﺮای ﻋﺪاﻟﺖ؛‬
‫‪ -‬دﯾﻦ اﺳﻼم اﺣﮑﺎم اﻣﻮر و اﻋﻤﺎل را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛‬
‫‪ -‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﺎﺿﯿﺎن در دﯾﻦ اﺳﻼم؛‬
‫‪ -‬ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻓﺮاد ّاﻣﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ج‪ .‬اﮐﺮام ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ ﻋﺪاﻟﺖ و دادن ّ‬
‫ﺣﻖ ھﺮ ﻣﺴﺘﺤﻘﯽ ﺑﺪون ﮐﻢ و ﮐﺎﺳﺘﯽ و‬
‫ﺳﺘﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺎﺋﻔﻪﮔﺮاﯾﯽ و ﻧﮋادﭘﺮﺳﺘﯽ ﺟﺎﯾﯽ در اﺳﻼم ﻧﺪارد و‬
‫ّ‬
‫از دﯾﺪﮔﺎه اﯾﻦ دﯾﻦ‪ ،‬ﻧﮋاد و ﺟﻨﺲ و رﻧﮓ و ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ ھﯿﭻ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﻧﺪارد و ﻣﻌﯿﺎر ﺑﺮﺗﺮی و اﮐﺮام ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٧٠‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻌﯿﺎر اﺻﻠﯽ ﺗﻘﻮا و ﮐﻤﺎﻻﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ و ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫‪ .٥-١١‬اﺻﻮل اﺧﻼﻗﯽ و ﻧﻘﺶ آن در ﺳﺎﺧﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫أ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻓﺮادش ﻣﮑﺎرم اﺧﻼﻗﯽ‬
‫ﺗﺼﺮﻓﺎت و اﻣﻮرﺷﺎن ﺟﺎری‬ ‫را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺑﯿﺸﺘﺮ ّ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻌﯿﺎر ﻣﮑﺎرم اﺧﻼق ﺗﺰﮐﯿﮥ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺧﻮﮔﺮﻓﺘﻦ و‬
‫ﻋﺎدت ﻋﻘﻞ ﺑﺮ ﻓﮫﻢ ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﺗﺸﺨﯿﺺ آنھﺎ از رذﯾﻠﺖھﺎ و ﺗﻤﺮﯾﻦ آن‬
‫ﺑﺮ ﻓﺮاﮔﯿﺮی ﻓﻀﺎﯾﻞ و دوری از رذاﯾﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪھﺎی دﻋﻮت اﺳﻼم ﺑﺮای ﻣﮑﺎرم و‬
‫ﺗﻮﺟﻪ آن ﺑﻪ ﺗﺮ ّﺑﯿﺖ و ﮐﻤﺎل ﻧﻔﺲ و ﻋﺎدتدادﻧﺶ ﺑﺮ‬ ‫ﺗﮫﺬﯾﺐ اﺧﻼق‪ّ ،‬‬
‫ﭘﯿﺮوی از ھﺪاﯾﺖ و ارﺷﺎدی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﺳﻠﯿﻢ ﺑﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ و اﺻﻼح‬
‫و ﻓﺎﯾﺪۀ آن ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﺑﺮرﺳﯽ دﺳﺘﻮرات و ﻣﻤﻨﻮﻋﺎت اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽھﺎ و‬
‫ارزش دﯾﻦ اﺳﻼم ﭘﯽ ﺑﺒﺮی و ﺑﺪاﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﯿﻦ‪ ،‬دﯾﻦ ﺳﻌﺎدت و‬
‫رﺳﺘﮕﺎری اﺳﺖ و آداﺑﯽ دﻗﯿﻖ و ﻟﻄﯿﻒ و رﻓﺘﺎری ﻧﯿﮏ و زﯾﺒﺎ در ﺣﻮزۀ‬
‫اﻣﻮر ﻓﺮدی‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‪ ،‬ھﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ و اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻧﺴﺎن آﻣﻮﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮﺷﯽ زﻧﺪﮔﯽ و ﺳﺮور و ﺷﺎدی‬
‫وی ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺷﮏ ﻧﯿﻨﺪازد و ﻧﻔﺮﯾﺒﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ‬‫ّ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺘﯿﺠﮥ ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺧﻮدﺷﺎن و ﻧﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻃﺒﯿﻌﺖ دﯾﻨﺸﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ث‪ .‬ﻣﺤﺎﺳﻦ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻃﻮر واﺿﺢ از ﻃﺮﯾﻖ دﻗﺖ در اواﻣﺮ و ﻧﻮاھﯽ آن‬
‫روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از اﯾﻦ اواﻣﺮ و ﻧﻮاھﯽ‪ ،‬در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺗﺒﻂ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در اﺻﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﯿﺶ رو آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٧١‬‬ ‫ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﺳﻼم‬

‫ج‪ .‬در آﻧﺠﺎ‪ ،‬ﻓﻀﺎﯾﻞ ﻣﮫﻢ و اﺻﻮل اﺧﻼﻗﯽ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ّ‬
‫ﻋﻔﺖ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ‪ّ ،‬‬
‫ﻋﺰت ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺳﺨﺎوت‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ و وﻓﺎ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺒﺮ‪،‬‬

‫‪ .٦-١١‬دوﺳﺘﯽ و ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ در اﺳﻼم و راﺑﻄﮥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬

‫أ‪ .‬اﺳﻼم ﺑﺎ وﺟﻮد ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪاش‪ ،‬از ﻣﻮﺿﻮع رﻓﺎﻗﺖ و‬
‫ھﻤﻨﺸﯿﻨﯽ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮده و دﯾﮕﺮان را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن ﮐﺮده و‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ رﻓﺎﻗﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ّ‬
‫ِ‬
‫ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ ﺿﺎﻣﻦ ﺑﻘﺎ و اﯾﺠﺎد ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻔﯿﺪش ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﮥ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ب‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارد اھﺘﻤﺎم و ّ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮده ﻓﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن آﻧﭽﻪ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد را ﺑﺮای ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﺨﻮاھﺪ و ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ دھﺪ ھﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﻮدش ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ دﯾﻦ اﺳﻼم ﻣﺮدم را ﺑﻪ ھﻤﺮاھﯽ و دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ ھﻤﻨﺸﯿﻦ ﺻﺎﻟﺢ‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮده و ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﮐﻪ رﻓﺎﻗﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻧﯿﮏ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺻﺪاﻗﺖ ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ دارای ﭘﺎداش ﺑﺴﯿﺎری اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس اﺣﺴﺎن‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬اﻧﻌﺎم‪،‬‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ و ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺧﯿﺮ و ھﺪاﯾﺖ ﺑﺮای آﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎﯾﮥ ارﺷﺎدات ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬اھﻞ ﮐﺘﺎب در ﮐﻨﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺧﻮد آﻧﺎن و آﺑﺮو و اﻣﻮاﻟﺸﺎن در ّ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫و ﺑﻠﮑﻪ رﻓﺘﺎر و ﻋﺪاﻟﺘﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ھﻢﮐﯿﺸﺎن و ﻣﻠﺖ ﺧﻮد‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ را از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ رﻓﺘﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﻋﺪاﻟﺖ و اﺧﻼق ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﻦ‬
‫اﺳﻼم ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺷﺪﻧﺪ و از روی ﻣﯿﻞ و ﯾﻘﯿﻦ اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٧٢‬‬

‫‪ .٧-١١‬ﻧﻈﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ در اﺳﻼم‬

‫ﺗﻮﺟﻪ زﯾﺎدی ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادۀ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺮده و ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﺑﺮای‬ ‫أ‪ .‬اﺳﻼم ّ‬
‫ھﻤﺴﺮداری ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ آن را در اﻟﻔﺘﯽ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻮرد‬
‫ّ‬
‫ﭘﺴﻨﺪی ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ و ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺣﻘﻮق واﻟﺪﯾﻦ و ﻓﺮزﻧﺪان را ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﮐﺮده و ﺑﺮ دوش ھﺮ ﯾﮏ از اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادۀ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫در ﺣﻀﻮر ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن درﺑﺎرۀ آن ﺳﺆال ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اﺳﻼم ﻣﻘﺎم زن را واﻻ ﮔﺮداﻧﯿﺪه و ھﯿﭻ آﯾﯿﻨﯽ ھﻤﭽﻮن‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم وی را ﮔﺮاﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺷﺮح ﮐﺘﺎب ﭘﯿﺶ رو‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎﯾﯽ از اﯾﻦ اﮐﺮام در‬
‫ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪس و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﺤﮑﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‬ ‫ت‪ .‬ازدواج در اﺳﻼم‪ ،‬راﺑﻄﻪای ّ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻄﺮتھﺎی ﺳﻠﯿﻢ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ آن ﺑﻮده و ﺷﺮاﯾﻊ اﺳﺘﻮار ﻣﺮدم را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی آن ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬اﺳﻼم ﺑﻪ ﺣﻔﺎﻇﺖ و اﺻﻼح و اﺳﺘﺤﮑﺎم راﺑﻄﮥ زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ و‬
‫‪١‬‬ ‫اﺣﺎﻃﮥ آن ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﺎﯾﺪاری و ﺑﺮﺗﺮیاش ﺷﻮد‪ّ ،‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ث‪ .‬دﯾﻦ اﺳﻼم ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻﯾﯽ را ﺑﺮای ﻓﺮزﻧﺪ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه و ﮐﺎﻣﻼ ﺑﻪ وی‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮده و ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺿﺎﻣﻦ ﺳﻌﺎدت و‬ ‫ّ‬
‫ّ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻮﻓﻖ و ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪاﻧﮥ او ﺑﻮده و وی را از ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ و ﺗﺒﺎھﯽ دور‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫در ﻣﺒﺤﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮق و اﺣﮑﺎم‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ﺻﺺ ‪١٧٤ -١٧٣‬؛ إﺻﻼح اﻟﻤﺠﺘﻤﻊ‪،‬‬ ‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬رﺳﺎﺋﻞ اﻹﺻﻼح‪ّ ،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮب ﻧﻮاب ّ‬
‫ّ‬ ‫ﺳﻦ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺗﺄﺧﺮ ّ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.٣٤ -١٩‬‬ ‫اﻟﺰواج‪،‬‬ ‫ﺑﯿﺤﺎﻧﯽ‪ ،‬ص ‪٢٨٣‬؛‬
 ‫‪٧٣‬‬ ‫ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﺳﻼم‬

‫ج‪ .‬از دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم‪ ،‬واﻟﺪﯾﻦ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﮫﻢ و ﺑﺰرگ و ﻣﻘﺎﻣﯽ واﻻ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ آن دو ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه و ﺗﺸﮑﺮ از ﭘﺪر و ﻣﺎدر در‬
‫ﮐﻨﺎر ﺷﮑﺮ اﻟﮫﯽ آﻣﺪه و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ واﻟﺪﯾﻦ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ‬
‫اﻋﻤﺎل در ﻧﺰد اﻟﻠﻪ ﻷ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ آﻧﺎن‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم آداب ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺑﺮای ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺎب اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ ﺣﻘﻮق واﻟﺪﯾﻦ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ح‪ .‬از دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮ واﻟﺪﯾﻦ دارﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﺮ‬
‫دوش ﭘﺪر و ﻣﺎدر ھﺴﺘﻨﺪ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان و ﺗﻼش ﺑﺮای ّ‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎھﯽ‬‫آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ادای اﻣﺎﻧﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﮐﻮﺗﺎھﯽ در ّ‬
‫روﺷﻦ و ﺧﻄﺎﯾﯽ ﮔﺮاﻧﺒﺎر و ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎک اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻣﻄﻠﺐ ﻓﻮق ﺑﻮده و در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺑﻮط‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ .١٢‬ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻌﺎﺻﺮ‬

‫‪ .١-١٢‬ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ‬

‫أ‪ .‬ﻋﻘﻞ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮری ﻣﻌﻨﻮی ﮐﻪ ﻧﻔﺲ از ﻃﺮﯾﻖ آن‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﺿﺮوری و‬
‫ﻧﻈﺮی را درک ﮐﺮده و ﻣﯽﻓﮫﻤﺪ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻋﻘﻞ‪ :‬ﻋﻘﻞ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﺧﻮب و ﺑﺪ و‬
‫ﮐﻤﺎل و ﻧﻘﺼﺎن اﺷﯿﺎ اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ت‪ .‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻘﻞ در اﺳﻼم‪ :‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اﺳﻼم ﺟﺎﯾﮕﺎه و ارزش ﻋﻘﻞ را واﻻ‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪه و از دﯾﺪﮔﺎه اﯾﻦ دﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻘﻞ اﺳﺎس ﺗﮑﻠﯿﻒ و ﻣﻌﯿﺎر ّ‬
‫اھﻠﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﻘﻞ و ﺑﺮرﺳﯽ و ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺗﺪﺑﺮ داده ﺷﺪه و‬ ‫در ﺑﺴﯿﺎری از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻋﺎﻗﻼن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺗﺤﺴﯿﻦ ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬آﯾﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ در ﻧﮑﻮھﺶ اﻓﺮادی ﮐﻪ از ﻋﻘﻠﺸﺎن اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﮑﺮده و ﻋﺎدت ﺑﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﮐﻮرﮐﻮراﻧﻪ دارﻧﺪ و ﺑﺪون دﻟﯿﻞ و آ ﮔﺎھﯽ‪ ،‬راه ﭘﺪراﻧﺸﺎن‬
‫‪١‬‬
‫را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ث‪ .‬وﻇﯿﻔﮥ ﻋﻘﻞ‪ :‬ﻋﻘﻞ ﻧﻮری اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ آن را در وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫ودﯾﻌﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺗﺎ اﺷﯿﺎ و ﺣﻘﺎﯾﻖ زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺮاﯾﺶ روﺷﻦ ﺳﺎزد و‬
‫ﺗﻮﺳﻂ آن‪ ،‬از اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ آ ﮔﺎه ﺷﻮد و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫اﻧﺴﺎن ّ‬
‫آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﻨﮕﺮد و اﺳﺮار ھﺴﺘﯽ را درک ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی اﻟﮫﯽ در اﻃﺮاﻓﺶ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ و ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ و در ّ‬
‫ﺣﺪ ﺗﻮان‪،‬‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﻞ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.٢٢٤ -٢٢٣‬‬

 ‫‪٧٥‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻌﺎﺻﺮ‬

‫ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺎری از اﻣﻮر اﻋﺘﻘﺎدی ﺑﺮﺳﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﯾﻨﯽ و‬

‫‪١‬‬
‫دﻧﯿﻮی دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫وﻇﯿﻔﮥ ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﻣﺤﺪودۀ ﻋﻘﻞ‪ :‬ھﺮ ﭼﻨﺪ اﺳﻼم ﻋﻘﻞ را ﻣﮫﻢ و ﺑﺎارزش داﻧﺴﺘﻪ و وﻇﯿﻔﮥ‬
‫ﻣﮫﻤﯽ را ﺑﺮ ﻋﮫﺪۀ وی ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ دﯾﻦ اﺳﻼم آن را ﻣﺤﺪود و‬ ‫ّ‬
‫ﭘﺲ اﻣﻮر ﻏﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﻓﮫﻢ و درک‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻘﯿﺪ ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﺗﻮان ﻋﻘﻠﯽ در ِ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ آنھﺎ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﻧﺎﺑﻮد ﻧﮕﺮدد؛ اﻣﻮری ﻣﺎﻧﻨﺪ ذات‬
‫ﻔﯿﺖ ﺻﻔﺎت اﻟﮫﯽ و ‪ ،...‬ﭼﻮن ﻋﻘﻞ‬ ‫اﻟﮫﯽ‪ ،‬روح‪ ،‬ﺑﮫﺸﺖ‪ ،‬دوزخ‪ ،‬ﮐﯿ ّ‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﺮای ﻋﻤﻞ دارد و اﮔﺮ از آن ﻣﺤﺪوده ﺗﺠﺎوز‬ ‫ﺑﺸﺮی ﭼﺎرﭼﻮب ّ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﮔﻤﺮاه ﺧﻮاھﺪ ﮔﺸﺖ و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﭘﯿﭻ و ﺧﻢھﺎی دﺷﻮاری‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺤﺪودۀ ﻋﻘﻞ ھﻤﺎن اﻣﻮر ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ در زﻣﯿﻨﮥ اﻣﻮر ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻈﺮ دھﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آنھﺎ را درک ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻋﯽ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ح‪ .‬اﺳﻼم ﻋﻘﻞھﺎ را ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻧﻤﻮده و ﺑﺎارزش داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺳﺒﺐ‪ ،‬ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﺮاب و اﺳﺘﻌﻤﺎل ّ‬
‫ﻣﻮاد ّ‬
‫ﻣﺨﺪر را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻞ و ﻧﯿﺰ ھﺮ‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﻋﻘﻞ ﺷﻮد را ﺣﺮام و ﻣﻤﻨﻮع ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻼم ﻋﻘﻞھﺎ را ﺑﺎارزش داﻧﺴﺘﻪ و آنھﺎ را از ّ‬
‫ﺗﻀﺎد و ﺗﻨﺎﻗﺾ‬
‫ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻮده و ﻋﺎﻗﻼن را از آﺷﻔﺘﮕﯽ ﻓﮑﺮی و ﺗﺒﺎھﯽ و ﺑﯽﺧﺮدی ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﻨﯽ روﺷﻦ و آﺳﺎن و ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا ﺑﻮده و دروازهھﺎﯾﺶ ﺑﺮ روی ھﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﺎز اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ھﻤﺎن‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٧٦‬‬

‫‪ .٢-١٢‬اﺳﻼم و ﻋﻠﻢ‬
‫أ‪ .‬اﺳﻼم دﯾﻦ ﻋﻠﻢ و ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﺑﻠﮑﻪ دﺷﻤﻦ ﺟﮫﻞ و ﺧﺮاﻓﻪ اﺳﺖ و ﻗﺮآن‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺮﯾﻢ و ّ‬
‫ب‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﯿﺎن اﺳﻼم و ﻋﻠﻢ از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .١‬دﯾﻦ اﺳﻼم ﮐﺴﺐ داﻧﺶ را ﻧﻮﻋﯽ ﺗﮑﻠﯿﻒ و واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫‪ .٢‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﺒﺎرت ﻧﺎزلﺷﺪه از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮی ﻋﻠﻢ داد؛‬
‫اﻟﻠﻪ ـ ﻋﻠﻢ و ﻋﺎﻟﻤﺎن را ﺳﺘﻮده اﺳﺖ؛‬ ‫‪.٣‬‬
‫ﺳﺎزﮔﺎری اﺳﻼم ﺑﺎ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻋﻠﻤﯽ؛‬ ‫‪.٤‬‬
‫ﺣﺴﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺮ ﺻﺪاﻗﺖ ﻣﺴﺎﺋﻞ و‬ ‫ﺗﻮاﻓﻖ و ھﻤﺎھﻨﮕﯽ دﻻﯾﻞ ّ‬ ‫‪.٥‬‬
‫اﺣﮑﺎم دﯾﻦ اﺳﻼم؛‬
‫ّ‬
‫ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ اﺳﻼم را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻧﻤﻮده و ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﻣﺴﺎﺋﻞ آن دارد‪.‬‬ ‫‪.٦‬‬

‫‪ .٣-١٢‬اﺳﻼم و ﮐﺎر‬
‫از دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﮐﺎر ارزﺷﯽ ﻓﺮاوان و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﺘﻤﺎﯾﺰی دارد و دﯾﻦ اﺳﻼم‬
‫ّ‬
‫ﺑﺮای ﮐﺎر و ﺗﻼش‪ ،‬ﺷﯿﻮهای ﺟﺬاب و ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻌﺎدل و‬
‫ﺑﺮاﺑﺮی ﻣﯿﺎن ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﮔﺮان و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﮐﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺳﻼم ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن و ﺗﮑﺮﯾﻢ و ارزش وی دارد ﺗﺎ‬
‫ﻋﻀﻮی ﻣﻔﯿﺪ در اﯾﻦ دﻧﯿﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ‬ ‫ّ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﮐﺎر و اﺷﺘﻐﺎل از اﻣﻮری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺗﺤﻮﻻﺗﺶ و ھﻤﮕﺎمﺷﺪﻧﺶ ﺑﺎ‬ ‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻤﻮده؛ آن ھﻢ ﺑﺎ ﭘﯿﮕﯿﺮی ﺗﻐﯿﯿﺮ و ّ‬
‫اﺣﮑﺎم و ﺿﻮاﺑﻂ و ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺮ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﯿﺎزھﺎی ﮐﺎرﮔﺮ و ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﻣﺘﯿﺎزات ﺳﺎزﻣﺎن ﮐﺎر در اﺳﻼم‪ ،‬اﮐﺮام ﮐﺎرﮔﺮان و دﻋﻮت آﺷﮑﺎر ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﺣﺮﻓﻪای و ﺻﻨﻌﺖ و اﻋﺘﺒﺎر آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪای ﻣﮫﻢ و ﺑﺎارزش ﺑﺮای ھﺮ‬
 ‫‪٧٧‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻌﺎﺻﺮ‬

‫ﮐﺲ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎﻣﺶ را دارد و ﻧﯿﺰ ﻟﺤﺎظﮐﺮدن آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﻔﺘﯽ از‬

‫‪١‬‬
‫ﺻﻔﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪاﻧﻪای دارﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺷﺮح اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ درﺑﺎرۀ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺬﮐﻮر ﺑﯿﺎن ﺷﺪه و ﻣﺒﺎﺣﺚ زﯾﺮ‬
‫ﻣﻄﺮح ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫أ‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﮐﺎر و ﻋﻤﻞ در اﺳﻼم و ﻣﻮارد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن؛‬
‫ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر و ﺗﻼش؛‬‫ب‪ .‬دﻋﻮت اﺳﻼم؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن و ّ‬
‫ت‪ .‬ﻣﻨﻊ ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺑﯿﮑﺎری از ﺳﻮی اﺳﻼم؛‬
‫ث‪ .‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﻈﻢ ﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻧﻮع ﮐﺎر‪،‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺪت آن‪ ،‬ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﮐﺎرﮔﺮان‪.‬‬

‫‪ .٤-١٢‬اﺳﻼم و ﺳﻼﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‪ ،‬اﺷﺎرات و ارﺷﺎداﺗﯽ در ﻣﻮرد ﺣﻔﻆ ﺳﻼﻣﺘﯽ‬ ‫در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ و ّ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﮥ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫أ‪ .‬دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﯿﺎﻧﻪروی در ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛‬
‫ب‪ .‬وﺟﻮد اﺷﺎراﺗﯽ ﻓﺮاوان ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﺳﻼﻣﺘﯽ؛‬
‫ّ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ درﻣﺎن و راھﻨﻤﺎﯾﯽ و ارﺷﺎد‬ ‫ت‪ .‬ورود ﻣﺘﻮن ﺑﺴﯿﺎری درﺑﺎرۀ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر؛‬
‫ﺟﺮاﺣﯽ ﭘﺰﺷﮑﯽ؛‬ ‫ث‪ .‬ارﺷﺎد و ﺳﻔﺎرش ﻣﺮدم ﺑﻪ ّ‬
‫ج‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﻣﺮدم را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮی ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﮑﯽ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ در آن‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ؛‬
‫ح‪ .‬ﮐﻤﮏ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﮑﯽ؛‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬اﻟﻌﻤﻞ ﻋﻨﺪ اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ رؤﯾﺔ ﺣﻀﺎرﯾﺔ‪ ،‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﻣﺰﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.١٢ -١١‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٧٨‬‬

‫از دﯾﺪﮔﺎه ﻓﻘﯿﮫﺎن‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﺳﻼﻣﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﻣﻘﺎﺻﺪ و اھﺪاف ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ؛‬ ‫خ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﭘﯿﺶ از آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺘﯽ اﻧﺴﺎن ّ‬
‫اھﻤﯿﺖ داده اﺳﺖ؛‬ ‫د‪.‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ اﻣﻮر درﻣﺎﻧﯽ؛‬ ‫ذ‪.‬‬
‫آداب ﻏﺬاﺧﻮردن در دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬دارای اﺷﺎرات ﺑﺴﯿﺎری ﺑﺮای ﺣﻔﻆ‬ ‫ر‪.‬‬
‫ﺳﻼﻣﺘﯽ اﺳﺖ؛‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ را ﺑﺮای ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺣﻮادث ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ز‪.‬‬

‫‪ .٥-١٢‬اﺳﻼم و ﻧﻈﺎﻓﺖ‬
‫در اﺻﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﯿﺶ رو‪ ،‬ﻣﺒﺤﺜﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ّ‬
‫ﻣﺘﻌﺪد ﻧﻈﺎﻓﺖ از دﯾﺪﮔﺎه‬
‫اﺳﻼم اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ .١‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻓﻄﺮی؛‬
‫ّ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ وﺿﻮ؛‬ ‫‪ .٢‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻮﺟﻮد درﺑﺎرۀ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻏﺴﻞ؛‬ ‫‪ .٣‬ﺑﯿﺎن و ﺷﺮح‬
‫‪ .٤‬ﺗﺸﻮﯾﻖ اﺳﻼم ﺑﺮ ﻧﻈﺎﻓﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ؛‬
‫ھﺮ ﯾﮏ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻮق‪ ،‬ﻣﻮرد ﺷﺮح و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ .١٣‬ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﻫﻤﺰﯾﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺪارا‪ ،‬اﺟﺒﺎر‪ ،‬ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺮورﯾﺴﻢ و‬
‫ﺟﻬﺎد‬

‫‪ .١-١٣‬اﺳﻼم و ﺣﻔﻆ ﺻﻠﺢ ﺟﻬﺎﻧﯽ‬

‫ّ‬
‫اﺳﻼم – ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪ -‬دﯾﻦ ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ و اﺣﺴﺎن ﺑﻮده و‬
‫ّ‬
‫ﺣﺘﯽ در ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻨﮓ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﯾﻠﯽ ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﻋﻘﻠﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫وﯾﮋﮔﯽھﺎ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﻏﯿﺮ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻣﻮارد ﻣﺬﮐﻮر روﺷﻦﺗﺮ و ھﻮﯾﺪاﺗﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎ و ﺟﻠﻮهھﺎی ﻋﻼﻗﮥ اﺳﻼم ﺑﺮ ﺻﻠﺢ و آﺳﺎﯾﺶ و اﻣﻨﯿﺖ و آزادی ﻣﺮدم‪،‬‬
‫از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫أ‪ .‬واژۀ »ﺳﻼم« ﯾﺎ ﺻﻠﺢ از ﮐﻠﻤﺎت ﭘﺮﺗﮑﺮار در دﯾﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ؛‬
‫ب‪ .‬اﺳﻼم ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺣﻔﻆ اﻣﻮال اﺳﺖ؛‬
‫ت‪ .‬اﺳﻼم ﻗﺼﺪ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺟﺎنھﺎ را دارد؛‬
‫ث‪ .‬اﺳﻼم ﺗﺠﺎوز و ﺳﺘﻢ ﻓﺮد ﺑﺮ ﺧﻮدش را ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫ّ‬
‫ج‪ .‬دﯾﻦ اﺳﻼم آزادیھﺎ را ﺗﻀﻤﯿﻦ و ﻣﻨﻈﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٢-١٣‬اﺳﻼم و ﻫﻤﺰﯾﺴﺘﯽ و ﻣﺪارا‬

‫أ‪ .‬اﺣﮑﺎم اﺳﻼم ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﯿﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺎم اﺳﺖ و ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺮدم را ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻔﺎوت در ادﯾﺎن ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در دﯾﻦ اﺳﻼم ﺷﯿﻮۀ ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻃﺒﻘﺎت‬
‫ﻣﺮدم؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و دﯾﮕﺮان ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٨٠‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم دﯾﻨﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا و واﻗﻌﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻈﺮﯾﺎﺗﯽ ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ و ﻧﻤﺎدﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﯽ واﻗﻌﯽ و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺮدم‬ ‫ّ‬
‫ھﻤﺨﻮاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ و ﺑﺮﺧﯽ‬ ‫اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻧﺴﺎنھﺎ را آﻓﺮﯾﺪ و ّ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻮی ھﺪاﯾﺖ و رﺳﺘﮕﺎری ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ّ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ّ ،‬اﻣﺎ دﻋﻮﺗﮕﺮان را ﻣﮑﻠﻒ ﻧﺴﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﺟﺒﺎر وارد دﯾﻦ ﺣﻖ ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ َ ۡ َ َّ ۡ َ ُ‬
‫﴿إِن عليك إِ� ٱ�َ�ٰغ﴾ ]اﻟﺸﻮری‪[٤٨ :‬‬
‫ّ‬

‫»ﺑﺮ ]ﻋﮫﺪۀ[ ﺗﻮ ﻓﻘﻂ ﺗﺒﻠﯿﻎ ]رﺳﺎﻟﺖ[ اﺳﺖ‪«.‬‬

‫از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺧﺘﻼف در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ و ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮده و در ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺮﯾﻢ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ َ ۡ َ ٓ َ َ ُّ َ َ َ َ َ َّ َ ُ َّ ٗ َ ٰ َ ٗ َ َ َ َ ُ َ ُ ۡ‬
‫� َتلِف َ‬
‫�‪ ١١٨‬إِ� َمن‬ ‫ِ‬ ‫﴿ولو شاء ر�ك �عل ٱ�اس أمة �حِدة ۖ و� يزالون‬
‫ُّ َ‬
‫َّرح َِم َر�ك﴾ ]ﻫﻮد‪[١١٩-١١٨ :‬‬
‫»و اﮔﺮ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪] ،‬ھﻤﮥ[ ﻣﺮدم را ﯾﮏ ّاﻣﺖ ﻗﺮار ﻣﯽداد‪ ،‬وﻟﯽ ]آﻧﺎن[‬
‫ھﻤﻮاره ﻣﺘﻔﺎوت ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ]ﺑﺮ او[ رﺣﻢ ﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺗﺎﯾﯿﺪ ﺑﺎﻃﻞ و ﭘﺬﯾﺮش ﯾﺎ ﺟﻮاز ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺬاھﺐ ﯾﺎ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ ﺑﻪ آنھﺎ و ردﻧﻨﻤﻮدن و ﺑﯿﺎنﻧﮑﺮدن ﺑﻄﻼﻧﺸﺎن و دﻋﻮتﻧﮑﺮدن آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ب‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻋﯽ و ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻗﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬روح ﺗﺴﺎﻣﺢ‬
‫ّ‬
‫و ﻣﺪارا را در آنھﺎ ﺑﺴﯿﺎر روﺷﻦ و ﺷﻔﺎف ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ت‪ .‬در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺷﺮح ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﺎﺿﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻣﺨﺘﺼﺮ درﺑﺎرۀ ﺗﺴﺎﻣﺢ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ھﻢﻣﻌﻨﺎ ﺑﺎ اﺻﻄﻼح‬
‫ھﻤﺰﯾﺴﺘﯽ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻤﻮدھﺎﯾﺶ در ﺷﺮﯾﻌﺖ روﺷﻦ اﺳﻼم و‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ آن ھﻢ ﺑﺎ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻔﮫﻮم ﺗﺴﺎﻣﺢ‪،‬‬
 ‫ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﻫﻤﺰﯾﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺪارا‪ ،‬اﺟﺒﺎر‪ ،‬ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺮورﯾﺴﻢ و ﺟﻬﺎد ‪٨١‬‬
‫ّ‬
‫اھﻤﯿﺖ ﭘﮋوھﺶ درﺑﺎرۀ ﺗﺴﺎﻣﺢ و ﻣﺪارای اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎن اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺴﺎﻣﺢ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ زاﺋﯿﺪۀ ﻓﮑﺮ و ﻣﮑﺎرم اﺧﻼق اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺑﺮای ﺗﺴﺎﻣﺢ در دﯾﻦ اﺳﻼم و ﻧﯿﺰ ﺷﮫﺎدت ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺮ ﻣﺪارا و‬
‫ﺧﻮﺷﺮﻓﺘﺎری ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪.‬‬

‫‪ .٣-١٣‬دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم درﺑﺎرۀ اﺟﺒﺎر‬

‫در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ‪ ،‬ﻣﻮارد زﯾﺮ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫أ‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم اﮐﺮاه و اﺟﺒﺎر؛‬
‫ب‪ .‬ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن؛‬
‫ت‪ .‬اﺟﺒﺎرﻧﮑﺮدن دﯾﮕﺮان ﺑﺮای ﭘﺬﯾﺮش دﯾﻦ اﺳﻼم؛‬
‫ث‪ .‬ﮔﻮاھﯽ اﻓﺮاد ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﺗﺴﺎﻣﺢ و ﻣﺪارای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪.‬‬

‫‪ .٤-١٣‬ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ‬

‫ﺷﺪت و ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺳﺘﻢ در ﻣﻮاردی ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻧﺮﻣﯽ و‬ ‫أ‪ .‬ﻋﻨﻒ ﯾﻌﻨﯽ ّ‬
‫ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫ﻋﻨﻒ در اﺻﻄﻼح ﺟﮫﺎن اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺧﺸﻮﻧﺖ در ﺳﺨﻦ و ﺑﯿﺎن و ‪...‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﺑﺎ ﻣﺪارا و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫در ﻣﺒﺤﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم درﺑﺎرۀ‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﻧﯿﺰ ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎﯾﯽ از ﻧﺮﻣﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن روﺷﻦ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ :‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺧﺸﻮﻧﺖ را‬
‫رد ﻧﻤﻮد و ﻣﺮدم را از آن ﺑﺮ ﺣﺬر داﺷﺖ و آﻧﺎن را از ﭘﯿﺎﻣﺪ و ﻋﻮاﻗﺐ‬
‫ﺑﺪش ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﺮﻣﯽ و ﻣﺪارا را واﺟﺐ ﮔﺮداﻧﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٨٢‬‬
‫ﻣﺘﻮن ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻗﺮآن و ّ‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺮﯾﺢ ﯾﺎ ﺗﻠﻮﯾﺤﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آﻣﺪه‬
‫و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ و ﻣﻼﯾﻤﺖ ﻓﺮﻣﺎن داده و آﻧﺎن را از ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺮﻣﯽ و ﻣﺪارا را ﺳﺘﻮده و ﺧﺸﻮﻧﺖ و درﺷﺘﯽ را ﻧﮑﻮھﺶ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم اﯾﻦ ﻣﻮارد را در زﻣﯿﻨﻪھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﯾﺎدآورد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ھﻤﭽﻮن در‬
‫ﻋﻤﻞ دﻋﻮت إﻟﯽ اﻟﻠﻪ‪ ،‬دﻋﻮت ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ و اﺻﻼح ﯾﺎ در اﻣﻮر ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫ت‪ .‬در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻣﻮاردی از ﻣﺘﻮن ﺷﺮﯾﻌﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﻧﺮﻣﯽ و‬
‫ﺧﻮﺷﺮﻓﺘﺎری و ﺗﺮک ﺧﺸﻮﻧﺖ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٥-١٣‬ﺟﻬﺎد در اﺳﻼم‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺳﻌﺪی ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺟﮫﺎد ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ّ‬ ‫أ‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﮫﺎد‪ :‬ﺷﯿﺦ‬
‫ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ در ھﺮ ﮐﺎری ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻮﯾﺖ و اﺻﻼح و ﯾﮑﭙﺎرﭼﮕﯽ و‬
‫ّ‬
‫اﺗﺤﺎد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﻮد و ﺗﺠﺎوز دﺷﻤﻨﺎن را ﺑﺎ ھﺮ روش و وﺳﯿﻠﻪای ﮐﻪ‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻓﻊ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﮐﺎھﺶ دھﺪ‪«.‬‬
‫ب‪ .‬اﻧﻮاع ﺟﮫﺎد از دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم‪» :‬ﺟﮫﺎد ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﺟﮫﺎدی ﮐﻪ‬
‫ھﺪف از آن‪ ،‬ﺻﻼح و ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﺻﻼح ﻋﻘﺎﯾﺪ‪ ،‬اﺧﻼق‪،‬‬
‫آداب‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻣﻮر دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮی و رﺷﺪ و ّ‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ آﻧﺎن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﺻﻞ و ﭘﺎﯾﮥ ﺟﮫﺎد‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﻧﻮع ﺑﻮده و ﻧﻮع دوم ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ آن اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺟﮫﺎدی ﮐﻪ ھﺪﻓﺶ‪ ،‬دﻓﻊ ﺗﺠﺎوز دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن؛ ھﻤﭽﻮن ﮐﺎﻓﺮان‬
‫و ﻣﻠﺤﺪان و ﺗﻤﺎﻣﯽ دﺷﻤﻨﺎن دﯾﻦ‪ ،‬و ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو ﻧﻮع ﺑﺎ دﻟﯿﻞ و ﺑﺮھﺎن و زﺑﺎن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﯿﺰ ﺟﮫﺎد ﺑﺎ ﺳﻼح در‬
‫‪٢‬‬
‫زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ‪«.‬‬

‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺳﻌﺪی‪ ،‬ص ‪.٧‬‬ ‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬وﺟﻮب اﻟﺘﻌﺎون ﺑﯿﻦ اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ‪،‬‬
‫‪ -٢‬ھﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪.٨ -٧‬‬
 ‫ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﻫﻤﺰﯾﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺪارا‪ ،‬اﺟﺒﺎر‪ ،‬ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺮورﯾﺴﻢ و ﺟﻬﺎد ‪٨٣‬‬

‫ت‪ .‬در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻮق‪ ،‬اھﺪاف ﺟﮫﺎد در اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ و‬
‫ﻣﻔﮫﻮم ﻗﯿﺪ »ﻓﻲ ﺳﺒﯿﻞ اﻟﻠﻪ«‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی درﺑﺎرۀ‬
‫ّ‬
‫ﺟﮫﺎد‪ ،‬آداب ﺟﻨﮓ از دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم‪ّ ،‬رد اﺗﮫﺎﻣﺎت وارده ﺑﺮ ﺟﮫﺎد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎﯾﯽ از اﺧﻼق و ﺧﻮﺷﺮﻓﺘﺎری ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﯿﺪان‬
‫ﻧﺒﺮد روﺷﻦ ﮔﺸﺘﻪ و ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪ و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺪ رﻓﺘﺎر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ آداب ﺟﮫﺎد را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮدﺷﺎن و ﻧﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺳﻼم ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ .٦-١٣‬دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم درﺑﺎرۀ ﺗﺮورﯾﺴﻢ‬

‫أ‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم ﻟﻐﻮی ارھﺎب و ﺗﺮور‪ ،‬ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن اﺳﺖ‪.‬‬
‫از دﯾﺪﮔﺎه ﻋﺎﻟﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦ واژه ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺒﮫﻢ و ﭘﯿﭽﯿﺪه اﺳﺖ و ھﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮی از آن دارد‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺻﻄﻼح ﻣﺰﺑﻮر در دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬رواج ﺑﺴﯿﺎری ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و ھﯿﭻ‬
‫ﯾﮏ از واژﮔﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ از ﻧﻈﺮ رواج و ﺷﮫﺮت رﺳﺎﻧﻪای‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ب‪ .‬در ﺷﺮح اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻔﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮای اﺻﻄﻼح ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮور و ﺗﺮورﯾﺴﻢ روﺷﻦ ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ‬
‫ّ‬
‫ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻮارد زﯾﺮ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -‬ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﺤﺪودۀ اﺳﻼم و دﻓﺎع از آن‪ ،‬ﺗﺮور ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﺷﺪت‬‫‪ -‬دﯾﻦ اﺳﻼم از ﺗﺮور و ارھﺎﺑﯽ ﮐﻪ ھﺪﻓﺶ ﻓﺴﺎد در زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ّ‬
‫ﻧﮫﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺣﻘ ّ‬‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺎﻧﯿﺖ اﺳﻼم‬ ‫‪ .١٤‬ادﻟﻪای در اﺛﺒﺎت‬
‫ّ ّ‬
‫ﺣﻘ ّ‬
‫ﺎﻧﯿﺖ اﺳﻼم‪ -‬در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻓﺼﻮل و ﺑﺨﺶھﺎ و‬ ‫اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ادﻟﮥ‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﯿﺶ رو ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ھﻤﮥ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﺎﻧﯿﺖ دﯾﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺨﻦ درﺑﺎرۀ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺣﻘ ّ‬
‫ﻣﺎھﯿﺖ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫ﻗﺒﻠﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاری‪ ،‬ارﮐﺎن اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻤﺎن و ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ج و ﮔﻮاھﯽ اﻓﺮاد‬
‫ﺑﺎاﻧﺼﺎف ﺑﻪ ﻧﻔﻊ دﯾﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی و ﮐﯿﻔﺮی و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه دﯾﻦ درﺑﺎرۀ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﮐﺎر‪ ،‬ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻓﺖ و ‪ ...‬دﻻﯾﻠﯽ واﺿﺢ ﺑﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻋﻈﻤﺖ اﺳﻼم ﺑﻮده و ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دﯾﻦ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺣﮑﯿﻢ و ﻋﻠﯿﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ھﺮ‬
‫ّ‬
‫ﺣﻘ ّ‬
‫ﺎﻧﯿﺖ اﺳﻼم و‬ ‫ﯾﮏ از ﻓﺼﻮل اﯾﻦ ﭘﮋوھﺶ و ﻣﺒﺎﺣﺚ آن‪ ،‬دﻻﯾﻠﯽ ﻗﺎﻃﻊ ﺑﺮ‬
‫ﺻﺪاﻗﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺼﻞ ﭘﯿﺶ رو ﺗﮑﻤﻠﻪ و ﺗﺎﯾﯿﺪی ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ و اﺷﺎرات‬
‫ّ‬
‫ﺣﻘ ّ‬
‫ﺎﻧﯿﺖ دﯾﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و ﺗﻮﺻﯿﻒ اﺳﻼم در ﮐﺘﺎبھﺎی‬ ‫در ﻓﺼﻞ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬اﻋﺠﺎز ﻗﺮآن و ّ‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫‪ .١-١٤‬اﻋﺠﺎز در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬

‫ّ‬
‫ادﻟﮥ ّ‬
‫ﻧﺒﻮت و رﺳﺎﻟﺘﺶ ﺑﻮده و‬ ‫أ‪ .‬ھﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﻣﻌﺠﺰهای دارد ﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ از‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ وی ﻓﺮﺳﺘﺎدهای از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻷ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺪون‬
‫ﻣﻌﺠﺰه‪ّ ،‬‬
‫ﺣﺠﺖ اﻟﮫﯽ ﺑﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﺮای اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ اﺛﺒﺎت‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ھﺮ اﻧﺪازه ھﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی دارای اﺧﻼﻗﯽ واﻻ‪ّ ،‬‬
‫ھﻤﺘﯽ‬
 ‫ّ‬
‫ﺣﻘ ّ‬ ‫ّ‬
‫‪٨٥‬‬ ‫ﺎﻧﯿﺖ اﺳﻼم‬ ‫ادﻟﻪای در اﺛﺒﺎت‬

‫ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺪادی ﻓﺮاوان‪ ،‬ذھﻨﯽ ّﻓﻌﺎل و ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﻣﻘﺎﻣﯽ رﻓﯿﻊ و‬

‫ﺷﺮﯾﻒ در ﻣﯿﺎن ﻗﻮﻣﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ھﻢ دﻟﯿﻠﯽ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮ رﺳﺎﻟﺖ وی از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﻘﻞ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺎور و ﯾﻘﯿﻦ و اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ‬
‫رﺳﺎﻟﺘﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺠﺰاﺗﯽ از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮ دﺳﺘﺎﻧﺶ آﺷﮑﺎر‬
‫ﻣﺴﺒﺒﺎت ھﺴﺘﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻮد و ﻓﺮاﺗﺮ از اﺳﺒﺎب و ّ‬
‫ب‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﻌﺠﺰۀ ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻮﺳﯿﻠﮥ آن‬
‫ﺗﺤﺪی ﻧﻤﻮد و ﻓﻘﻂ اﻧﺴﺎنھﺎی ﺳﺘﯿﺰهﺟﻮ و ﺳﺮﮐﺶ ﺑﺎ‬ ‫ﺑﺎ ھﻤﮥ ﻣﺮدم ّ‬
‫ﺣﺠﺖ ﺑﺎﻟﻐﮥ اﻟﮫﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬‫اﯾﻦ ّ‬
‫ت‪ .‬ﻗﻄﻌﺎ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﻋﺠﺎزآور و ﻣﻌﺠﺰه اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﮋوھﺸﮕﺮان‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﻋﺠﺎز اﯾﻦ ﮐﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﻮده و از اﯾﻦ اﻧﻮاع‬
‫ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ :‬اﻋﺠﺎز ﺑﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻋﺠﺎز ﻋﻠﻤﯽ ‪ -‬ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ ،‬اﻋﺠﺎز ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ و‬
‫ّ‬
‫اﻋﺠﺎز ﻏﯿﺒﯽ؛ ﻣﺸﮫﻮرﺗﺮﯾﻦ اﻧﻮاع اﻋﺠﺎز ﻗﺮآﻧﯽ از دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺤﻘﻘﺎن‪،‬‬
‫ھﻤﯿﻦ ﻣﻮارد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ث‪ّ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ و ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع اﻋﺠﺎز‪ ،‬ھﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻮﺳﯿﻠﮥ‬
‫ﺗﺤﺪی ﻧﻤﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻼﻏﺖ ﻗﺮآن و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎﻧﺶ‪.‬‬ ‫آن ﺑﺎ ﻗﻮم ﻋﺮب ّ‬
‫‪١‬‬
‫ﺗﺤﺪی ﺑﺰرگ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ و ﻧﻈﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ّ‬
‫ج‪ .‬اﻋﺠﺎز ﻋﻠﻤﯽ‪ -‬ﺗﺠﺮﺑﯽ‪ :‬ﻣﺮاد از اﯾﻦ ﻧﻮع اﻋﺠﺎز ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬آﯾﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرۀ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻟﮫﯽ در ھﺴﺘﯽ و ﻧﻈﺎم آن و اﻧﻮاع ﻋﻨﺎﯾﺖ و ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ح‪ .‬ﺷﯿﻮۀ دﻻﻟﺖ اﻋﺠﺎز ﻋﻠﻤﯽ – ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻗﺮآن ﺑﺮ اﻟﮫﯽﺑﻮدن ﺧﺎﺳﺘﮕﺎھﺶ را‬
‫اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ :‬اﺷﺎرات ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﯿﺎن‬

‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬إﻋﺠﺎز اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﺑﺎﻗﻼﻧﯽ‪ ،‬ص ‪٤٣‬؛ اﻟﺒﯿﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﺻﺺ ‪١٤ -١٣‬؛ ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﻓﻲ إﻋﺠﺎز اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ص ‪.٩٢‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٨٦‬‬

‫ﺣﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﻞھﺎی زﯾﺎدی از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ّ‬

‫ﺗﻤﺎﻣﯽ آنھﺎ آ ﮔﺎه ﺷﻮﻧﺪ ھﺮ ﭼﻨﺪ وﺳﺎﯾﻞ و اﻣﮑﺎﻧﺎت و ﺗﻼشھﺎی‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫خ‪ .‬ﺳﺨﻦ از اﻋﺠﺎز ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺑﯿﺎن ﻧﻈﺎم ﺟﺎوﯾﺪ ھﺴﺘﯽ و‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات اﺳﺖ‪ .‬ذاﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﮫﺎن را از ﻧﯿﺴﺘﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﯿﺸﻤﺎری را در آن ﻗﺮار داد و اﻧﺴﺎن را ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ در زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد ﺗﺎ‬
‫ّ‬
‫رﻓﺘﺎرش را در دﻧﯿﺎ ﺳﺎﻣﺎن دھﺪ و راﺑﻄﮥ وی ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻣﻨﻈﻢ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ رﻓﺘﺎر آدﻣﯽ و اﺟﺮای اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﮫﻢ اﻟﮫﯽ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ دﻧﯿﻮی و اﺧﺮوی را ّ‬
‫ﻣﻘﺮر ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﺰت رﺳﺪ و اﺣﺴﺎس ﺳﺮﺑﻠﻨﺪی ﮐﻨﺪ و‬ ‫اﻧﺴﺎن در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ آراﻣﺶ و ّ‬
‫ﺣﮑﻤﺖ اﻟﮫﯽ و ﻓﻠﺴﻔﮥ آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺑﺮﺗﺮی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت را‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫د‪ .‬اﻋﺠﺎز ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ اﺛﺒﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﻼم اﻟﮫﯽ ﺑﻮده و‬
‫آن را ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش؛ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﻧﺎزل ﮐﺮده ﺗﺎ ﻣﺮدم را‬
‫ﺗﺎرﯾﮑﯽھﺎی اﻧﺤﺮاف و ﮔﻤﺮاھﯽ و ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﺑﯿﺮون آورد و ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﻮر‬
‫اﯾﻤﺎن و ھﺪاﯾﺖ و ّ‬
‫ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ رﯾﺴﻤﺎن ﻣﺤﮑﻢ اﻟﮫﯽ ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫ذ‪ .‬اﻋﺠﺎز ﻏﯿﺒﯽ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺷﺎﻣﻞ اﻣﻮر ﻏﯿﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ و‬
‫آﯾﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .٢-١٤‬اﻋﺠﺎز در ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی‬
‫أ‪ .‬آﻧﭽﻪ درﺑﺎرۀ اﻋﺠﺎز ﻋﻠﻮم‪ ،‬اﺧﺒﺎر ﻏﯿﺒﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖھﺎ‪،‬‬
‫ﺳﻨﺖ‬‫اﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻧﻈﻢ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ﻗﺮآن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﻣﻮرد ّ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻗﺮآن و ّ‬
‫ﺳﻨﺖ از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻮده و‬
 ‫ّ‬
‫ﺣﻘ ّ‬ ‫ّ‬
‫‪٨٧‬‬ ‫ﺎﻧﯿﺖ اﺳﻼم‬ ‫ادﻟﻪای در اﺛﺒﺎت‬

‫رﺳﻮلاﻟﻠﻪ ج از روی ھﻮی و ھﻮس ﺳﺨﻨﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ وﺣﯽ‬

‫ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺑﻪ ﻣﺮدم رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و ﻧﯿﺰ در ﺑﺨﺶ ﭘﯿﺸﯿﻦ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ّ‬
‫در ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻋﺠﺎز ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و ﻏﯿﺒﯽ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ و ﻧﻈﺎﻓﺖ از دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ آورده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺳﺨﻨﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج در اوج ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ و‬
‫ھﯿﭻ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن رﻗﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺘﺺ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫ّاﻣﺎ اﯾﻦ ﺑﻼﻏﺖ ﺑﻪ اﻧﺪازۀ اﻋﺠﺎزی ﮐﻪ‬
‫ﺣﺴﯽ و ﻣﻌﻨﻮی ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در ﮐﺘﺎب‬ ‫ت‪ .‬ﻣﻌﺠﺰات ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻪ ّ‬
‫اﺻﻠﯽ‪ ،‬ھﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ اﻧﻮاع ﺑﯿﺎن و ﺑﺮرﺳﯽ ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ث‪ .‬در ھﻤﺎن ﻣﺒﺤﺚ‪ ،‬ﺷﯿﻮهھﺎی اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻣﻌﺠﺰهھﺎی ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ‬
‫ﻣﻔﯿﺪ ﻋﻠﻢ ﻗﻄﻌﯽ و ﯾﻘﯿﻨﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮ دﺳﺘﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﻣﻌﺠﺰاﺗﯽ آﺷﮑﺎر‬
‫و ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﯾﯽ روﺷﻦ را ﺟﺎری ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ّ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ آنھﺎ دﻗﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺑﻪ وی ﺧﻮاھﻨﺪ ﻓﮫﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﮫﺎدت و‬
‫ﺗﺎﯾﯿﺪی ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮای رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﺎﻟﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰات ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج را ﺑﯿﺶ از ‪ ١٠٠٠‬ﺗﺎ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و در‬
‫‪١‬‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﻋﺎﻟﻤﺎن آنھﺎ را ﺷﺮح و ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺗﻌﺪادی از اﯾﻦ ﻣﻌﺠﺰات ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻟﺼﺤﯿﺢ ﻟﻤﻦ ّﺑﺪل دﯾﻦ اﻟﻤﺴﯿﺢ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ّ‬

‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪٣٩٩‬؛‬ ‫‪ -١‬ﻧﮏ‪ :‬اﻟﺠﻮاب ّ‬
‫ّاﻟﺮﺳﻞ ّ‬
‫واﻟﺮﺳﺎﻻت‪ ،‬ص ‪.١٣١‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٨٨‬‬

‫‪ .٣-١٤‬اﺳﻼم در ﮐﺘﺎبﻫﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪای درﺑﺎرۀ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻼم دﯾﻦ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان † ﺑﻮده‬ ‫أ‪ .‬در اﺑﺘﺪا‪ّ ،‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﮔﻮاھﯽ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺑﯿﺎن اﺳﻼم در ﮐﺘﺎبھﺎی ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺎﻧﯿﺖ اﺳﻼم و ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺣﻘ ّ‬
‫ﺻﺤﺖ‬ ‫ب‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ دﻻﯾﻞ ﺑﺮ‬
‫اﺣﮑﺎم و ﻗﻮاﻧﯿﻦ آن‪ ،‬ھﺪاﯾﺖ ﺑﺴﯿﺎری از داﻧﺸﻤﻨﺪان اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ دﯾﻦ‬
‫اﺳﻼم اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﻮاھﯽ آﻧﺎن ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻼم دﯾﻦ ﺧﺎﺗﻢ و ﺑﺮ ﺣﻖ ﺑﻮده‬
‫و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺸﺎرتھﺎی ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ را ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﻇﮫﻮر دﯾﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﺟﺪﯾﺪ و ّاﻣﺘﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ت‪ .‬در ﻣﺒﺤﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ھﺪاﯾﺖ ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺎﻟﻤﺎن‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺗﻌﺪادی از آﻧﺎن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ اﺳﻼم و ّ‬
‫ث‪ .‬ﻗﻄﻌﺎ ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ در ﻣﻮاﺿﻊ ﺑﺴﯿﺎری‪ ،‬ﺑﺸﺎرت آﻣﺪن‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم و ﻇﮫﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج را داده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺷﻮاھﺪ ﺑﯿﺸﻤﺎری در‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺗﻌﺪادی از ﺑﺸﺎرتھﺎی ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺘﺎبھﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ و در دﺳﺘﺮس اھﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﺮاﺣﺘﺎ از‬
‫ﻣﮑﺮﻣﻪ و ﮐﻌﺒﮥ ّ‬
‫ﻣﮑﮥ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺸﺮﻓﻪ ﻧﺎم ﺑﺮده و آن دو را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ّ‬ ‫ﻧﺒﻮت ّ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺗﺮدﯾﺪی در ﺻﺪاﻗﺖ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج و اﯾﻨﮑﻪ از ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﮔﺮاﻣﯿﺪاﺷﺖ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫و ّ‬
‫ﺣﺞ ﺑﯿﺖ اﻟﻠﻪ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﮑﮥ ّ‬‫ّ‬
‫ﻣﮑﺮﻣﻪ آﻣﺪه و ﺑﯿﺸﺘﺮ‬ ‫ح‪ .‬در آن ﻣﺒﺤﺚ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﻔﺎت ﺑﯿﺖ اﻟﻠﻪ و‬
‫اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﺑﺎ آوردن ﻋﯿﻦ ﻋﺒﺎرات و ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻔﮫﻮم ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫خ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻌﺪادی از ﺑﺸﺎرتھﺎی ﮐﺘﺎبھﺎی ﻗﺒﻠﯽ در ﻣﻮرد ﻣﮑﻪ و ﮐﻌﺒﻪ‬
‫روﺷﻦ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ّ‬
‫ﺣﻘ ّ‬ ‫ّ‬
‫‪٨٩‬‬ ‫ﺎﻧﯿﺖ اﺳﻼم‬ ‫ادﻟﻪای در اﺛﺒﺎت‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ج در ﮐﺘﺎبھﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ‬‫د‪ .‬ﺗﻮﺻﯿﻒ ّاﻣﺖ اﺳﻼم؛ ﯾﻌﻨﯽ ّاﻣﺖ ّ‬

‫ﮔﻮﻧﻪای آﻣﺪه ﮐﻪ ﺗﺮدﯾﺪی در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﮐﻪ آﻧﺎن‬
‫ھﻤﺎن ّاﻣﺖ ﻣﺨﺘﺎر و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﻣﻮرد ﺗﻮﺻﯿﻒ در ﺑﺸﺎرتھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﻗﺒﻠﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺸﺎرتھﺎی ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ‬
‫در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺰﯾﺪهای از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ّ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ اﺳﻼم ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫از اﻟﻠﻪ ﻗﺎدر درﺧﻮاﺳﺖ دارم ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﻣﻔﯿﺪ و ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮای رﺿﺎی‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دھﺪ‪.‬‬

‫وﺻﲆ اﷲ وﺳ ﹼﻠﻢ ﻋﲆ ﻧﺒ ﹼﻴﻨﺎ ﹼ‬

‫ﳏﻤﺪ ﺻﲆ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‬ ‫ﹼ‬ ‫رب اﻟﻌﺎﳌﲔ‪،‬‬
‫واﳊﻤﺪ ﷲ ﹼ‬
‫وﻋﲆ آﻟﻪ وﺻﺤﺒﻪ أﲨﻌﲔ‪.‬‬
 ‫‪١‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ّ‬ ‫‪ -١‬اﻹﺑﺎﻧﺔ ﻋﻦ ﺷﺮﯾﻌﺔ اﻟﻔﺮﻗﺔ ّاﻟﻨ ّ‬
‫ﺎﺟﯿﺔ وﻣﺠﺎﻧﺒﺔ اﻟﻔﺮق اﻟﻤﺬﻣﻮﻣﺔ‪ ،‬اﺑﻦ ﺑﻄﻪ‬
‫ﻋﮑﺒﺮی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ‪ :‬رﺿﺎ ﺑﻦ ﻧﻌﺴﺎن ﻣﻌﻄﯽ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٩ ،٢‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﻐﺮﺑﯿﺔ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻣﻼ‪ ،‬داراﻟﻔﮑﺮ‪،‬‬ ‫‪ -٢‬أﺛﺮ اﻟﻌﻠﻤﺎء اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ ﻓﻲ اﻟﺤﻀﺎرة‬
‫دﻣﺸﻖ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠١ ،٢‬ھـ‪ ١٩٨١ /‬م‪.‬‬
‫ﻟﻠﻨﺸﺮ‬ ‫‪ -٣‬اﻹﺟﻤﺎع‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﺬر‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻓﺆاد ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ اﺣﻤﺪ‪ ،‬داراﻟﻤﺴﻠﻢ ّ‬
‫ّ‬
‫واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٥ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٤ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺷﺒﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و‬ ‫ﺑﺪراﻟﺪﯾﻦ ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٤‬أﺣﮑﺎم اﻟﺠﺎن‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ‪ :‬ﺳﯿﺪ ﺟﻤﯿﻠﯽ‪ ،‬دار اﺑﻦ زﯾﺪون‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪.١‬‬
‫اﻟﻤﺘﺮﺗﺒﺔ ﻋﻠﯿﮫﺎ‪ّ ،‬‬‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺨﺘﺎر ﺷﻨﻘﯿﻄﯽ‪،‬‬ ‫‪ -٥‬أﺣﮑﺎم اﻟﺠﺮاﺣﺔ اﻟﻄ ّﺒ ّﯿﺔ واﻵﺛﺎر‬
‫ﺟﺪه‪ ،‬چ ‪ ١٤١٥ ،٢‬ھـ‪ ١٩٩٤ /‬م‪.‬‬ ‫اﻟﺼﺤﺎﻓﺔ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﮑﺘﺒﺔ ّ‬
‫ّ‬
‫داراﻟﻨﻔﺎﺋﺲ‪ ،‬اردن‪،‬‬ ‫واﻟﺴ ّﻨﺔ‪ ،‬ﻋﻤﺮ أﺷﻘﺮ‪،‬‬ ‫اﻟﺰواج ﻓﻲ ﺿﻮء اﻟﮑﺘﺎب ّ‬ ‫‪ -٦‬أﺣﮑﺎم ّ‬
‫چ ‪ ١٤١٨ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٧ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫‪ -٧‬إﺣﯿﺎء ﻋﻠﻮم ّ‬
‫داراﻟﺮ ّﯾﺎن ﻟﻠﺘﺮاث‪.‬‬
‫ّ‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ ﻏﺰاﻟﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻔﺎدھﺎ‪ -‬اﻟﻌﻤﻞ ﺑﻤﻮﺟﺒﮫﺎ‪،‬‬ ‫ﺣﺠ ّﯿﺘﮫﺎ‪ّ -‬‬ ‫‪ -٨‬أﺧﺒﺎر اﻵﺣﺎد ﻓﻲ اﻟﺤﺪﯾﺚ ّاﻟﻨﺒﻮي؛ ّ‬
‫ّ‬ ‫ﻃﯿﺒﺔ ّ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺟﺒﺮﯾﻦ‪ ،‬دار ّ‬
‫ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٨ ،١‬ھـ‪/‬‬
‫‪ ١٩٨٧‬م‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در اﺻﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺗﻤﺎﻣﯽ آنھﺎ در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬راھﮕﺸﺎ و ﻣﻔﯿﺪ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫‪٩١‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﻟﺪھﺮ وﺣﺪﯾﺜﻪ‪ّ ،‬‬ ‫ﻣﮑﺔ ﻓﻲ ﻗﺪﯾﻢ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻓﺎﮐﮫﯽ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ‬ ‫‪ -٩‬أﺧﺒﺎر‬
‫ّ‬
‫و ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ دھﯿﺶ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ وﻣﻄﺒﻌﺔ اﻟﻨﮫﻀﺔ‬
‫ﻣﮑﮥ ّ‬‫ّ‬
‫ﻣﮑﺮﻣﻪ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٧ ،١‬ھـ‪.‬‬ ‫اﻟﺤﺪﯾﺜﺔ‪،‬‬
‫اﻹﺟﺘﻤﺎﻋﯿﺔ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺳﺒﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬چ ‪،٢‬‬ ‫ّ‬ ‫‪ -١٠‬أﺧﻼﻗﻨﺎ‬
‫‪ ١٣٩٢‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﺑﻮاﻟﺸﯿﺦ اﺻﻔﮫﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﺼﺎم ّ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﺻﺒﺎﺑﻄﯽ‪.‬‬ ‫‪ -١١‬أﺧﻼق ّاﻟﻨﺒﻲ ج‪،‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪،‬‬ ‫واﻟﺴﯿﺮ ﻓﻲ ﻣﺪاواة ّاﻟﻨﻔﻮس‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬
‫‪ -١٢‬اﻷﺧﻼق ّ‬
‫ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٥ ،٢‬ھـ‪ ١٩٨٥ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﮔﺮدآوری و ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ‪:‬‬ ‫‪ -١٣‬آداب اﻟﺤﺮب ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ّ ،‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﺤﺴﯿﻨﯿﺔ ﻟﻠﮑﺘﺎب‪ ،‬چ ‪ ١٤١٣ ،٣‬ھـ‪ ١٩٩٣ /‬م‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯽ رﺿﺎ ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ّ ،‬‬
‫اﻟﺪار‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺸ ّ‬
‫اﻟﻤﺮﻋﯿﺔ‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻔﻠﺢ ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﺑﻦ‬ ‫ﺮﻋﯿﺔ واﻟﻤﻨﺢ‬ ‫‪ -١٤‬اﻵداب‬
‫ّ‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎھﺮه‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪.‬‬
‫واﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎوردی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺒﺎح‪ ،‬دار ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﺤﯿﺎة‪،‬‬ ‫اﻟﺪﻧﯿﺎ ّ‬
‫‪ -١٥‬أدب ّ‬
‫ﺑﯿﺮوت‪ ١٩٨٧ ،‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -١٦‬أدب اﻟﻤﺴﻠﻢ ﻓﻲ اﻟﻌﺎدات واﻟﻌﺒﺎدات واﻟﻤﻌﺎﻣﻼت‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺒﯿﺾ‪ ،‬دار‬
‫اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٣ ،٢‬ھـ‪.‬‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ‬‫اﺑﻮزﮐﺮﯾﺎ ﻣﺤﯿﯽ ّ‬
‫ّ‬ ‫ﺳﯿﺪ اﻷﺑﺮار ج‪،‬‬ ‫‪ -١٧‬اﻷذﮐﺎر اﻟﻤﻨﺘﺨﺒﺔ ﻣﻦ ﮐﻼم ّ‬
‫ﺷﺮف ﻧﻮوی‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّاﻟﺮﯾﺎض اﻟﺤﺪﯾﺜﺔ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻮﯾﻌﺮ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٦ ،٢‬ھـ‪/‬‬‫‪ -١٨‬اﻹرھﺎب؛ دواﻓﻌﻪ وﻋﻼﺟﻪ‪ّ ،‬‬
‫‪.٢٠٠٥‬‬
‫ّ‬
‫‪ -١٩‬أﺳﺒﺎب اﻟﺸﻔﺎء ﻣﻦ اﻷﺳﻘﺎم واﻷھﻮاء‪ ،‬اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﻋﺮاﻗﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ‬
‫اﻟﺠﺎﻣﻌﺔ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﺔ اﻟﺒﻐﺪادي اﻟﻌﺮاﻗﻲ‪ ١٤٢٥ ،‬ھـ‪ ٢٠٠٤ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ‪ ،‬دار ﻗﺘﯿﺒﺔ‪ ،‬دﻣﺸﻖ‪ -‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤١٤ ،١‬ھـ‪/‬‬ ‫‪ -٢٠‬اﻻﺳﺘﺬﮐﺎر‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫‪ ١٩٩٣‬م‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٩٢‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ رﺷﺎد ﺳﺎﻟﻢ‪،‬‬ ‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٢١‬اﻻﺳﺘﻘﺎﻣﺔ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ‬
‫اﻟﺴ ّﻨﺔ‪.‬‬‫ﻣﮑﺘﺒﺔ ّ‬
‫‪ -٢٢‬اﻹﺳﻼم ﻓﻲ ﻧﻈﺮ أﻋﻼم اﻟﻐﺮب‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﺎﺳﻼﻣﻪ‪ ،‬ﺗﮫﺎﻣﻪ‪ّ ،‬‬
‫ﺟﺪه‪،‬‬
‫چ ‪ ١٤٠٣ ،٢‬ھـ‪ ١٩٨٣ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢٣‬اﻹﺳﻼم وﺑﻨﺎء اﻟﻤﺠﺘﻤﻊ‪ ،‬ﺣﺴﻦ اﺑﻮﻏﺪه و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّاﻟﺮﺷﺪ‪ ،‬چ ‪،٣‬‬
‫‪ ١٤٢٧‬ھـ‪ ٢٠٠٦ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫‪ -٢٤‬أﺻﻮل ّ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎھﺮ ﺑﻐﺪادی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻟﺠﻨﺔ إﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‬
‫ﻓﻲ دار اﻵﻓﺎق اﻟﺠﺪﯾﺪة‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤٠١ ،١‬ھـ‪ ١٩٨١ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺎھﺮ ﺑﻦ ﻋﺎﺷﻮر‪ ،‬دار‬ ‫‪ -٢٥‬أﺻﻮل ّاﻟﻨﻈﺎم اﻻﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ّ ،‬‬
‫اﻟﺴﻼم‪ -‬دار ﺳﺤﻨﻮن‪ ،‬ﺗﻮﻧﺲ – ﻗﺎھﺮه‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٧ ،٢‬ھـ‪ ٢٠٠٦ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺮﯾﻒ‬ ‫‪ -٢٦‬إﻋﺠﺎز اﻟﻘﺮآن‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺎﻗﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺷﺮح و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ّ :‬‬
‫ﱠ‬
‫ُﺳﮑﺮ‪ ،‬دار إﺣﯿﺎء اﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤١١ ،٢‬ھـ‪ ١٩٩٠ /‬م‪.‬‬
‫ﺒﻮﯾﺔ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺻﺎدق راﻓﻌﯽ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺎب‬ ‫‪ -٢٧‬إﻋﺠﺎز اﻟﻘﺮآن واﻟﺒﻼﻏﺔ ّاﻟﻨ ّ‬
‫اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬چ ‪ ١٣٩٣ ،٩‬ھـ‪ ١٩٧٣ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺴﻨﺔ اﻟﻤﻨﺸﻮرة ﻻﻋﺘﻘﺎد اﻟﻄﺎﺋﻔﺔ اﻟﻨ ّ‬ ‫‪ -٢٨‬أﻋﻼم ّ‬
‫ﺎﺟﯿﺔ اﻟﻤﻨﺼﻮرة‪ ،‬ﯾﺎ ‪٢٠٠‬‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ ﺣﮑﻤﯽ‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﺣﺎدﯾﺚ و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪:‬‬ ‫ّ‬ ‫ﺳﺆال ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯿﺪة‬
‫ﺟﺪه‪ ،‬چ ‪ ١٤١٠ ،٣‬ھـ‪.‬‬ ‫اﻟﺴﻮادي‪ّ ،‬‬ ‫ﻣﺼﻄﻔﯽ اﺑﻮﻧﺼﺮ ﺷﻠﺒﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬ ‫رب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ‬ ‫‪ -٢٩‬إﻋﻼم اﻟﻤﻮﻗﻌﯿﻦ ﻋﻦ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺎوردی‪ ،‬ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺷﺮح و‬ ‫ﺒﻮة‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ّ ﺑﻦ ّ‬ ‫‪ -٣٠‬أﻋﻼم ّاﻟﻨ ّ‬
‫ﱠ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺮﯾﻒ ُﺳﮑﺮ‪ ،‬دار إﺣﯿﺎء اﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٨ ،١‬ھـ‪/‬‬ ‫ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ّ :‬‬
‫‪ ١٩٨٨‬م‪.‬‬
‫ﺟﻮزﯾﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪ -٣١‬إﻏﺎﺛﺔ اﻟﻠﮫﻔﺎن ﻣﻦ ﻣﺼﺎﯾﺪ اﻟﺸﯿﻄﺎن‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‬
‫ﺣﺎﻣﺪ ﻓﻘﯽ‪.‬‬
 ‫‪٩٣‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫اﻟﺴﻼم‬ ‫اﻟﻐﺮﺑﯿﺔ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻓﻮزی ﻏﺰال‪ ،‬دار ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٣٢‬أﻓﻮل ﺷﻤﺲ اﻟﺤﻀﺎرة‬
‫ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ ّ‬‫ّ‬
‫واﻟﻨﺸﺮ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٦ ،١‬ھـ‪ ١٩٨٦ /‬م‪.‬‬
‫اﻟﺼﺮاط اﻟﻤﺴﺘﻘﯿﻢ ﻟﻤﺨﺎﻟﻔﺔ أﺻﺤﺎب اﻟﺠﺤﯿﻢ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم‬ ‫‪ -٣٣‬اﻗﺘﻀﺎء ّ‬
‫ِ‬
‫ّ‬
‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻧﺎﺻﺮ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﺮﺷﺪ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤١١ ،٢‬ھـ‪/‬‬ ‫ّ‬
‫‪ ١٩٩١‬م‪.‬‬
‫‪ -٣٤‬اﻗﺘﺼﺎدﯾﺎت اﻟﻐﻨﯽ ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻣﺮزوﻗﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻤﻠﮏ ﺳﻌﻮد‪،‬‬
‫ﻋﻤﺎدة اﻟﺒﺤﺚ اﻟﻌﻠﻤﻲ‪ ١٤٢٣ ،‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻮﺳﯽ ﺳﺒﮑﯽ‪ ،‬دار‬ ‫‪ -٣٥‬اﻹﻗﻨﺎع‪ ،‬ﺣﺠﺎوی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻄﯿﻒ‬
‫اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﺠﻨﺴﯿﺔ؛ أﺳﺒﺎﺑﮫﺎ وﻋﻼﺟﮫﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ اﻟﺒﺎر‪ ،‬دار اﻟﻤﻨﺎرة‪،‬‬‫ّ‬ ‫‪ -٣٦‬اﻷﻣﺮاض‬
‫ﺟﺪه‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٦ ،٢‬ھـ‪.‬‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎھﯿﻦ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٩ ،٤‬ھـ‪.‬‬ ‫اﻟﺠﻨﺴﯿﺔ‪ ،‬ﺳﯿﻒ ّ‬‫ّ‬ ‫‪ -٣٧‬اﻷﻣﺮاض‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫إﻟﮫﯿﺔ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﻗﻀﺎه‪ ،‬دار اﻟﻨﺸﺮ اﻟﻄ ّﺒ ّﯿﺔ‪،‬‬
‫اﻟﺠﻨﺴﯿﺔ؛ ﻋﻘﻮﺑﺔ ّ‬
‫ّ‬ ‫‪ -٣٨‬اﻷﻣﺮاض‬
‫ﻟﻨﺪن‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٥ ،١‬ھـ‪ ١٩٨٥ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ ّاﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٢ ،٢‬ھـ‪.‬‬‫اﻟﺠﻨﺴﯿﺔ‪ ،‬ﻧﺒﯿﻞ ﻃﻮﯾﻞ‪ّ ،‬‬‫ّ‬ ‫‪ -٣٩‬اﻷﻣﺮاض‬
‫‪ -٤٠‬اﻷم‪ ،‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ‪ ،/‬دار اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٣٩٣ ،٢‬ھـ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ ھﺮاس‪ ،‬دار‬ ‫‪ -٤١‬اﻷﻣﻮال‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬
‫اﻟﻔﮑﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ١٤٠٨ ،‬ھـ‪ ١٩٨٨ /‬م‪.‬‬
‫اﻟﺠﻨﺴﯿﺔ وأﻣﺮاﺿﮫﺎ‪ ،‬ﻓﺎﯾﺰ اﻟﺤﺎج‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬چ ‪،١‬‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٤٢‬اﻻﻧﺤﺮاﻓﺎت‬
‫‪ ١٤٠٣‬ھـ‪.‬‬
‫‪ -٤٣‬اﻷﻧﻮار ﻓﻲ ﺷﻤﺎﺋﻞ ّاﻟﻨﺒﻲّ اﻟﻤﺨﺘﺎر‪ ،‬ﺑﻐﻮی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ّ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﻣﻤﯽ‪ ،‬دار اﻟﻐﺮب اﻹﺳﻼﻣﻲ‪،‬‬ ‫‪ -٤٤‬أھﻞ اﻟﺬ ّﻣﺔ ﻓﻲ اﻟﺤﻀﺎرة‬
‫چ ‪ ١٩٩٨ ،١‬م‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٩٤‬‬
‫اﻟﻌﺎﻣﺔ ﻓﻲ اﻟﻔﻘﻪ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﮔﺮدآوری‪ :‬ﻧﻤﺮ ّ‬ ‫اﻟﺬ ّﻣﺔ واﻟﻮﻻﯾﺎت ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪ -٤٥‬أھﻞ‬
‫ﻋﻤﺎن‪ ،‬اردن‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٩ ،١‬ھـ‪.‬‬ ‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪ّ ،‬‬
‫ّ‬ ‫ﺧﻠﯿﻞ ﻧﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﺔ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ؛ اﻣﯿﺮ ﺻﻨﻌﺎﻧﯽ‪،‬‬ ‫‪ -٤٦‬إﯾﻘﺎظ اﻟﻔﮑﺮة ﺑﻤﺮاﺟﻌﺔ اﻟﻔﻄﺮة‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺒﺤﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺣﻼق‪ ،‬دار‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻌﻠﯿﻖ و ﺗﺨﺮﯾﺞ اﺣﺎدﯾﺚ‪ّ :‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٢ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٩ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ‪ ،‬چ ‪١٤١٩ ،٣‬‬ ‫‪ -٤٧‬اﻹﯾﻤﺎن ﺑﺎﻟﻘﻀﺎء واﻟﻘﺪر‪ّ ،‬‬
‫ھـ‪ ١٩٩٨ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٣ ،٢‬ھـ‪/‬‬ ‫‪ -٤٨‬اﻹﯾﻤﺎن ﺑﺎﻟﯿﻮم اﻵﺧﺮ‪ّ ،‬‬
‫‪ ٢٠٠٢‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٤٩‬اﻟﺒﺤﺚ اﻟﺼﺮﯾﺢ ﻓﻲ أﯾﻤﺎ ھﻮ اﻟﺪﯾﻦ اﻟﺼﺤﯿﺢ‪ ،‬زﯾﺎده ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ راﺳﯽ‪،‬‬ ‫ّ‬
‫ّ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ ﺑﺎﻟﻤﺪﯾﻨﺔ‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﺳﻌﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺧﻠﻒ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻌﺔ‬
‫اﻟﻤﻨﻮرة‪ ،‬ﻋﻤﺎدة اﻟﺒﺤﺚ اﻟﻌﻠﻤﯽ‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٣ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٣ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٥٠‬ﺑﺪاﺋﻊ ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪،‬‬ ‫اﻟﺼﻨﺎﺋﻊ ﻓﻲ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻟﺸﺮاﺋﻊ‪ ،‬ﮐﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬
‫ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٦ ،٢‬ھـ‪ ١٩٨٦ /‬م‪.‬‬
‫‪ -٥١‬ﺑﺪاﺋﻊ اﻟﻔﻮاﺋﺪ‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّاﻟﺮﯾﺎض‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻷزھﺮﯾﺔ‪،‬‬ ‫‪ -٥٢‬ﺑﺪاﯾﺔ اﻟﻤﺠﺘﮫﺪ وﻧﮫﺎﯾﺔ اﻟﻤﻘﺘﺼﺪ‪ ،‬اﺑﻦ رﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﮑﻠ ّﯿﺎت‬
‫‪ ١٣٨٦‬ھـ‪ ١٩٦٦ /‬م‪.‬‬
‫واﻟﻨﮫﺎﯾﺔ‪ ،‬اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬اﺣﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻮھﺎب ﻓﺘﯿﺢ‪ ،‬دار‬ ‫‪ -٥٣‬اﻟﺒﺪاﯾﺔ ّ‬
‫زﻣﺰم‪ ،‬رﯾﺎض‪ ١٤١٤ ،‬ھـ‪ ،‬و ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬اﺣﻤﺪ اﺑﻮﻣﻠﺤﻢ و ھﻤﮑﺎران‪ ،‬دار‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٧ ،٣‬ھـ‪.‬‬ ‫اﻟﮑﺘﺐ‬
‫ّ‬
‫‪ -٥٤‬اﻟﺒﺪاﯾﺔ واﻟﻨﮫﺎﯾﺔ‪ ،‬اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺗﺮﮐﯽ‪ ،‬دار ھﺠﺮ‪ ،‬چ ‪،١‬‬
‫‪ ١٤١٩‬ھـ‪ ١٩٩٨ /‬م‪.‬‬
‫‪ -٥٥‬ﺑﻐﯿﺔ اﻹﯾﻀﺎح ﻟﺘﻠﺨﯿﺺ اﻟﻤﻔﺘﺎح ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﺒﻼﻏﺔ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﺘﻌﺎل‬
‫ﺻﻌﯿﺪی‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻵداب‪ ،‬ﻗﺎھﺮه‪ ١٤٢٠ ،‬ھـ‪ ١٩٩٩ /‬م‪.‬‬
 ‫‪٩٥‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﮔﺮدآوری و ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ‪ :‬ﻋﻠﯽ رﺿﺎ‬ ‫‪ -٥٦‬ﺑﻼﻏﺔ اﻟﻘﺮآن‪ّ ،‬‬
‫ﺤﺴﯿﻨﯿﺔ‪ ١٤١٧ ،‬ھـ‪ ١٩٩٧ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﺪار اﻟ‬‫ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ّ ،‬‬
‫وﻗﺮة ﻋﯿﻮن اﻷﺧﯿﺎر ﻓﻲ ﺷﺮح ﺟﻮاﻣﻊ اﻷﺧﺒﺎر‪،‬‬ ‫‪ -٥٧‬ﺑﮫﺠﺔ ﻗﻠﻮب اﻷﺑﺮار ّ‬
‫اﻟﺴﻨﺪس‪،‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﺪی‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﺣﺎدﯾﺚ‪ :‬ﺑﺪر اﻟﺒﺪر‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّ‬ ‫ّ‬
‫چ ‪ ١٤٠٨ ،٣‬ھـ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ و ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻗﺮﻋﺎوی‪،‬‬ ‫‪ -٥٨‬اﻟﺒﯿﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ ﺑﯿﺴﺎن و اﻟﺒﺪر‪ ،‬دﺑﯽ‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ھﺎرون‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ‬ ‫‪ -٥٩‬اﻟﺒﯿﺎن واﻟﺘﺒﯿﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺎﺣﻆ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺷﺮح‪:‬‬
‫اﻟﺨﺎﻧﺠﻲ‪ ،‬ﻗﺎھﺮه‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٦٠‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٦١‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﮑﻨﯿﺴﺔ اﻟﺸ ّ‬
‫ﺮﻗﯿﺔ‪ ،‬ﻣﯿﺸﻞ ﯾﺘﯿﻢ و ارﺷﻤﻨﺪرﯾﺖ أﻏﻨﺎﻃﯿﻮس دﯾﮏ‪،‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﺒﻮﻟﯿﺴﯿﺔ‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬چ ‪ ١٩٩٩ ،٤‬م‪.‬‬ ‫اﻟﻤﮑﺘﺒﺔ‬
‫اﻟﺴﻼم‪ ،‬ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪:‬‬ ‫‪ -٦٢‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺪﯾﻨﺔ ّ‬
‫ﻋﻮاد ﻣﻌﺮوف‪ ،‬دار اﻟﻐﺮب اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٢ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠١ /‬م‪.‬‬ ‫ّﺑﺸﺎر ّ‬
‫‪ -٦٣‬ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺸﮑﻞ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‪ ،‬ﺷﺮح و اﻧﺘﺸﺎر‪ :‬ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﺻﻘﺮ‪،‬‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﻤﮑﺘﺒﺔ‬
‫ُ ﱠ‬ ‫اﻟﺘﺒﯿﺎن ﻓﻲ أﻗﺴﺎم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺮﯾﻒ ﺳﮑﺮ‪ ،‬دار‬ ‫‪-٦٤‬‬
‫إﺣﯿﺎء اﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٩ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﻤﮫﺪﯾﺔ ﺷﺮح ّاﻟﺮﺳﺎﻟﺔ اﻟﺘﺪﻣﺮﯾﺔ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﻣﮫﺪی آلﻣﮫﺪی‪ ،‬چ‬ ‫‪ -٦٥‬اﻟﺘﺤﻔﺔ‬
‫‪ ١٤٠٦ ،٢‬ھـ‪.‬‬
‫‪ -٦٦‬ﺗﺤﻔﺔ اﻟﻤﻮدود ﻓﻲ أﺣﮑﺎم اﻟﻤﻮﻟﻮد‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﺑﺸﯿﺮ ﻋﯿﻮن‪،‬‬
‫اﻟﻤﺆﯾﺪ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٧ ،٢‬ھـ‪.‬‬‫ﻣﮑﺘﺒﺔ دار اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺗﻮزﯾﻊ‪ :‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّ‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٩٦‬‬
‫ﺪﻣﺮﯾﺔ؛ ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻹﺛﺒﺎت ﻟﻸﺳﻤﺎء ّ‬ ‫اﻟﺘ ّ‬ ‫ّ‬
‫واﻟﺼﻔﺎت وﺣﻘﯿﻘﺔ اﻟﺠﻤﻊ ﺑﯿﻦ اﻟﻘﺪر‬ ‫‪-٦٧‬‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬‫واﻟﺸﺮع‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻮده ﺳﻌﻮی‪ ،‬چ‬
‫‪ ١٤٠٥ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٦٨‬ﺗﺬﮐﺮة ّ‬
‫اﻟﺴﺎﻣﻊ واﻟﻤﺘﮑﻠﻢ ﻓﻲ أدب اﻟﻌﺎﻟﻢ واﻟﻤﺘﻌﻠﻢ‪ ،‬اﺑﻦ ﺟﻤﺎﻋﻪ ﮐﻨﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻟﻠﻨﺸﺮ‪ ،‬اﻟﻤﺆﺗﻤﻦ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ھﺎﺷﻢ ﻧﺪوی‪ ،‬رﻣﺎدی ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ :‬ﺳﯿﺪ‬
‫ّ‬
‫ﻟﻠﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٦ ،٢‬ھـ‪ ١٩٩٥ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٦٩‬اﻟﺘﺬﮐﺮة ﻓﻲ أﺣﻮال اﻟﻤﻮﺗﯽ وأﻣﻮر اﻵﺧﺮة‪ ،‬ﻗﺮﻃﺒﯽ‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪،‬‬
‫ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫اﻟﺴﻼم‪ ،‬چ ‪.٩‬‬ ‫ﺗﺮﺑﯿﺔ اﻷوﻻد ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻧﺎﺻﺢ ﻋﻠﻮان‪ ،‬دار ّ‬ ‫‪ّ -٧٠‬‬
‫ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ ّ‬ ‫ّ‬
‫واﻟﻨﺸﺮ‪،‬‬ ‫‪ -٧١‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﺎم ﺑﺪﯾﻦ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﻃﻨﻄﺎوی‪ ،‬دار اﻟﻮﻓﺎء‬
‫ﻣﻨﺼﻮره‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٨ ،١١‬ھـ‪ ١٩٨٧ /‬م‪.‬‬
‫اﻟﺴﻼم ورﺳﻞ اﻹﺳﻼم‪،‬‬ ‫اﻟﻤﺴﻤﯽ‪ :‬رﺳﺎﺋﻞ ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٧٢‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﺎم ﺑﺪﯾﻦ اﻹﺳﻼم‬
‫ﯾﻮﺳﻒ دﺟﻮی‪ ،‬دار اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪ -‬دار اﻟﻘﺎدري‪ ،‬دﻣﺸﻖ – ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﺘﻌﺮﯾﻔﺎت‪ ،‬ﺷﺮﯾﻒ ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪،‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬ ‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬ ‫‪-٧٣‬‬
‫ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ١٤١٦ ،‬ھـ‪ ١٩٩٥ /‬م‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﯽ ﺣﺎﺗﻢ رازی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬أﺳﻌﺪ‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٧٤‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ أﺑﯽ ﺣﺎﺗﻢ‪،‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﺼﺮﯾﺔ‪ ،‬ﺻﯿﺪا‪.‬‬ ‫ﻃﯿﺐ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﺔ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺴﻠﯿﻢ إﻟﯽ ﻣﺰاﯾﺎ اﻟﻘﺮآن اﻟﻌﻈﯿﻢ«‪،‬‬ ‫اﻟﺴﻌﻮد »إرﺷﺎد اﻟﻌﻘﻞ ّ‬ ‫‪ -٧٥‬ﺗﻔﺴﯿﺮ أﺑﻲ ّ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ّ‬ ‫اﺑﻮاﻟﺴﻌﻮد ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻤﺎد‪ ،‬دار اﻹﺣﯿﺎء واﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫اﻟﺘﻨﺰﯾﻞ«‪ ،‬اﻣﺎم ﺑﻐﻮی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬ ‫‪ -٧٦‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻐﻮی »ﻣﻌﺎﻟﻢ‬
‫ﻃﯿﺒﺔ‪ ،‬چ ‪١٤٠٩ ،١‬‬ ‫ّ‬
‫ﻧﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺟﻤﻌﻪ ﺿﻤﯿﺮﯾﻪ و ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺣﺮش‪ ،‬دار ّ‬
‫ھـ‪ ١٩٨٩ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﺘﺤﺮﯾﺮ واﻟﺘﻨﻮﯾﺮ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺎھﺮ ﺑﻦ ﻋﺎﺷﻮر‪ ،‬دار ﺳﺤﻨﻮن‬ ‫‪ -٧٧‬ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬ﺗﻮﻧﺲ‪.‬‬
 ‫‪٩٧‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻤﺎل ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺘﺄوﯾﻞ«‪ّ ،‬‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﻗﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬دار‬ ‫‪ -٧٨‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺎﺳﻤﯽ »ﻣﺤﺎﺳﻦ‬
‫اﻟﻔﮑﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٣٩٨ ،٢‬ھـ‪ ١٩٧٨ /‬م‪.‬‬
‫‪ -٧٩‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن اﻟﻌﻈﯿﻢ‪ ،‬اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬دار اﻟﺠﯿﻞ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٨ ،١‬ھـ‪/‬‬
‫‪ ١٩٨٨‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﻮاﺳﻄﯿﺔ ﻣﻦ‬ ‫‪ -٨٠‬اﻟﺘﻨﺒﯿﮫﺎت اﻟﻠﻄﯿﻔﺔ ﻋﻠﯽ ﻣﺎ اﺣﺘﻮت ﻋﻠﯿﻪ اﻟﻌﻘﯿﺪة‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﺪی‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‬ ‫اﻟﻤﺒﺎﺣﺚ اﻟﻤﻨﯿﻔﺔ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺣﻠﺒﯽ‪ ،‬دار اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪،‬‬ ‫ﺑﻦ ﺑﺎز‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺞ‪ّ :‬‬
‫چ‪ ١٤٠٩ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫اﻟﺪﻻﺋﻞ‪ ،‬اﻣﺎم‬ ‫‪ -٨١‬ﺗﻨﺒﯿﻪ اﻷﻓﺎﺿﻞ ﻋﻠﯽ ﻣﺎ ورد ﻓﻲ زﯾﺎدة اﻟﻌﻤﺮ وﻧﻘﺼﺎﻧﻪ ﻣﻦ ّ‬
‫ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻖ و ﺗﺨﺮﯾﺞ‪ :‬ﻣﺸﮫﻮر ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺳﻠﻤﺎن‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺣﺰم‪،‬‬
‫ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤١٠ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫‪ -٨٢‬ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻷﺧﻼق‪ ،‬ﺟﺎﺣﻆ‪ ،‬ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ :‬اﺑﻮﺣﺬﯾﻔﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻦ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬دار ّ‬‫ّ‬
‫اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ﻟﻠﺘﺮاث‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٠ ،١‬ھـ‪ ١٩٨٩ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٨٣‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻷﺣﮑﺎم ﻣﻦ ﺑﻠﻮغ اﻟﻤﺮام‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ّﺑﺴﺎم‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻷﺳﺪي‪ ،‬ﻣﮑﮥ‬
‫ﻣﮑﺮﻣﻪ‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٣ ،٥‬ھـ‪ ٢٠٠٣ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺘﻮﺑﺔ وﻇﯿﻔﺔ اﻟﻌﻤﺮ‪ّ ،‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ‪ ،‬چ ‪ ١٤٢١ ،١‬ھـ‪/‬‬ ‫‪-٨٤‬‬
‫‪ ٢٠٠٠‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٨٥‬ﺗﯿﺴﯿﺮ اﻟﻌﺰﯾﺰ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﺷﺮح ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻮھﺎب‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٩ ،٨‬ھـ‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫اﻟﻌﻼم ﺷﺮح ﻋﻤﺪة اﻷﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ّﺑﺴﺎم‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺟﺪة‪ ،‬چ ‪،٧‬‬ ‫‪ -٨٦‬ﺗﯿﺴﯿﺮ‬
‫‪ ١٤٠٧‬ھـ‪ ١٩٨٧ /‬م‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺳﻌﺪی‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٨٧‬ﺗﯿﺴﯿﺮ اﻟﮑﺮﯾﻢ ّاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻓﻲ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻼم اﻟﻤﻨﺎن‪،‬‬
‫دﻣﺎم‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٦ ،٢‬ه‪.‬‬ ‫ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻓﻮاز ﺻﻤﯿﻞ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺟﻮزی‪ّ ،‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪٩٨‬‬

‫اﻟﻤﻨﺎن ﻓﻲ ﺧﻼﺻﺔ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪی‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ‬ ‫‪ -٨٨‬ﺗﯿﺴﯿﺮ ّاﻟﻠﻄﯿﻒ ّ‬

‫اﻷﻗﺼﯽ‪ ،‬ﻋﻨﯿﺰه‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٩ ،٢‬ھـ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﯿﻢ ﯾﻌﻘﻮب‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٨٩‬ﺗﯿﺴﯿﺮ اﻟﻮﺻﻮل إﻟﯽ ﻋﻠﻢ اﻷﺻﻮل‪،‬‬
‫اﻟﻌﺒﯿﮑﺎن‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٤ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪.‬‬ ‫‪ -٩٠‬ﺟﺎﻣﻊ ﺑﯿﺎن اﻟﻌﻠﻢ وﻓﻀﻠﻪ‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺷﺎد ﺳﺎﻟﻢ‪،‬‬ ‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬ ‫‪ -٩١‬ﺟﺎﻣﻊ ّاﻟﺮﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ّ‬
‫ﻣﻄﺒﻌﺔ اﻟﻤﺪﻧﻲ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٥ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫اﻟﺼﺤﯿﺢ ﻓﻲ اﻟﻘﺪر‪ ،‬ﻣﻘﺒﻞ ﺑﻦ ھﺎدی وادﻋﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﺑﻦ ّ‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪،‬‬ ‫‪ -٩٢‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ّ‬
‫ﻗﺎھﺮه‪.‬‬
‫‪ -٩٣‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻌﻠﻮم واﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬اﺑﻦ رﺟﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﺷﻌﯿﺐ أرﻧﺎؤوط و‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ ّاﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٢ ،٢‬ھـ‪ ١٩٩١ /‬م‪.‬‬ ‫اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﺎﺟﺲ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﺘﻮح أزدی‪ّ ،‬‬
‫اﻟﺪار‬ ‫‪ -٩٤‬ﺟﺬوة اﻟﻤﻘﺘﺒﺲ ﻓﻲ ذﮐﺮ وﻻة اﻷﻧﺪﻟﺲ‪ّ ،‬‬
‫ّ‬ ‫ّ ّ‬
‫اﻟﻤﺼﺮﯾﺔ ﻟﻠﺘﺄﻟﯿﻒ واﻟﺘﺮﺟﻤﺔ‪ ١٩٦٦ ،‬م‪.‬‬
‫اﻟﺼﻐﺮی‪ ،‬رﺿﻮان ﺑﺎﺑﻮﻟﯽ و أﻧﻄﻮان دوﻟﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات ﺟﺎﻣﻌﺔ‬ ‫‪ -٩٥‬اﻟﺠﺮاﺣﺔ ّ‬
‫ﺣﻠﺐ‪ ،‬داﻧﺸﮑﺪۀ ﺣﻠﺐ‪ ١٤٠٧ ،‬ھـ‪.‬‬
‫واﻟﺴﻼم ﻋﻠﯽ ﺧﯿﺮ اﻷﻧﺎم‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬ ‫اﻟﺼﻼة ّ‬ ‫‪ -٩٦‬ﺟﻼء اﻷﻓﮫﺎم ﻓﻲ ّ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪.‬‬
‫واﻟﻨﺎر‪ ،‬ﻋﻤﺮ أﺷﻘﺮ‪ ،‬دار ّاﻟﻨﻔﺎﺋﺲ‪ ،‬اردن‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٣ ،١٢‬ھـ‪/‬‬ ‫اﻟﺠﻨﺔ ّ‬ ‫‪ّ -٩٧‬‬
‫‪ ٢٠٠٢‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٩٨‬اﻟﺠﻮاب اﻟﺼﺤﯿﺢ ﻟﻤﻦ ﺑﺪل دﯾﻦ اﻟﻤﺴﯿﺢ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ّ‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪،‬‬ ‫ّ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻦ ﻧﺎﺻﺮ و ھﻤﮑﺎران‪ ،‬دار اﻟﻌﺎﺻﻤﺔ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪،١‬‬
‫‪ ١٤١٤‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٩٩‬اﻟﺠﻮاب اﻟﮑﺎﻓﻲ ﻟﻤﻦ ﺳﺄل ﻋﻦ اﻟﺪواء اﻟﺸﺎﻓﻲ؛ اﻟﺪاء واﻟﺪواء‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ :‬ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺎﺳﯿﻦ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪.١‬‬
 ‫‪٩٩‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪،‬‬ ‫ﺒﻮﯾﺔ‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺰم اﻧﺪﻟﺴﯽ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬ ‫اﻟﺴﯿﺮة ّاﻟﻨ ّ‬ ‫‪ -١٠٠‬ﺟﻮاﻣﻊ ّ‬
‫ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٣ ،١‬ھـ‪ ١٩٨٣ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -١٠١‬ﺟﻮاﻣﻊ اﻵداب ﻓﻲ أﺧﻼق اﻷﻧﺠﺎب‪ ،‬ﺟﻤﺎل اﻟﺪﯾﻦ ﻗﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ‬
‫ﻗﺮﻃﺒﺔ‪.‬‬
‫‪ -١٠٢‬ﺟﻮاھﺮ اﻹﮐﻠﯿﻞ ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺧﻠﯿﻞ ﻣﺬھﺐ ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﺮﺑﯿﺔ‪ ،‬ﻗﺎھﺮه‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺴﻤﯿﻊ اﻷﺑﯽ‪ ،‬دار إﺣﯿﺎء اﻟﮑﺘﺐ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺪ ّر اﻟﻤﺨﺘﺎر ﺷﺮح ﺗﻨﻮﯾﺮ اﻷﺑﺼﺎر‪ ،‬ﺧﺎﺗﻤﺔ‬ ‫‪ -١٠٣‬ﺣﺎﺷﯿﺔ ّرد اﻟﻤﺤﺘﺎر ﻋﻠﯽ ّ‬
‫اﻟﻤﺤﻘﻘﯿﻦ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﻦ ﻣﺸﮫﻮر ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪ ،‬چ ‪،٢‬‬
‫‪ ١٣٨٦‬ھـ‪ ١٩٦٦ /‬م‪.‬‬
‫اﻟﺴﻨﺪي ﻋﻠﯽ اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺳﻨﺪی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬‫ّ‬ ‫‪ -١٠٤‬ﺣﺎﺷﯿﺔ ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪ ،‬ﺣﻠﺐ‪ ،‬چ ‪،٢‬‬ ‫اﺑﻮﻏﺪه‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻔﺘﺎح‬
‫‪١٤٠٦‬ھـ‪ ١٩٨٦ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪،‬‬ ‫‪ -١٠٥‬اﻟﺤﺒﺎﺋﻚ ﻓﻲ أﺧﺒﺎر اﻟﻤﻼﺋﻚ‪ ،‬ﺳﯿﻮﻃﯽ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬
‫چ‪ ١٤٠٥ ،١‬ھـ‪ ١٩٨٥ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫‪ -١٠٦‬اﻟﺤﺞ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ّ‬
‫ﻃﯿﺎر‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤١٢ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٢ /‬م‪.‬‬
‫‪ -١٠٧‬ﺣﺪاﺋﻖ اﻷﻧﻮار وﻣﻄﺎﻟﻊ اﻷﺳﺮار ﻓﻲ ﺳﯿﺮة ّاﻟﻨﺒﻲّ اﻟﻤﺨﺘﺎر‪ ،‬اﺑﻦ دﯾﺒﻊ‬
‫ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ اﻧﺼﺎری‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر ﺑﺎ ھﺰﯾﻨﮥ‪:‬‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﻦ ﺣﻤﺪ آل ﺛﺎﻧﯽ؛ اﻣﯿﺮ دوﻟﺖ ﻗﻄﺮ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬دار اﻹﻋﺘﺼﺎم‪.‬‬ ‫اﻟﺤﺮ ّﯾﺔ ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ّ ،‬‬ ‫‪ّ -١٠٨‬‬
‫ّ‬
‫واﻟﻤﺴﯿﺤﯿﺔ واﻹﺳﻼم ﻣﻘﺎرﻧﺔ ﺑﺎﻟﻘﺎﻧﻮن‬ ‫ّ‬
‫اﻟﯿﮫﻮدﯾﺔ‬ ‫‪ -١٠٩‬ﺣﻘﻮق اﻹﻧﺴﺎن ﻓﻲ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻨﯿﺒﺮ‪ ،‬ﮐﺮﺳﻲّ اﻷﻣﯿﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‬ ‫اﻟﺪوﻟﻲ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻹﺳﻼﻣﯿﺔ اﻟﻤﻌﺎﺻﺮة‪ ،‬چ ‪ ١٤٣٠ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٩ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫ﻟﻠﺪراﺳﺎت ا‬ ‫ّ‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن‬ ‫ّ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪ّ ،‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬ ‫‪ -١١٠‬ﺣﻘﻮق ﻏﯿﺮ اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ ﻓﻲ ّ‬
‫اﻟﺪوﻟﺔ‬
‫ﻃﯿﺎر‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٥ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٤ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١٠٠‬‬
‫واﻟﺘﻌﻠﯿﻞ ﻓﻲ أﻓﻌﺎل اﻟﻠﻪ‪ّ ،‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ﻣﺪﺧﻠﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ‬ ‫‪ -١١١‬اﻟﺤﮑﻤﺔ‬
‫ّ‬ ‫ﻟﯿﻨﺔ ّ‬
‫ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬دﻣﻨﮫﻮر‪ ١٤٠٩ ،‬ھـ‪.‬‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬‫ّ‬ ‫‪ -١١٢‬ﺣﻠﯿﺔ اﻷوﻟﯿﺎء‪ ،‬اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ اﺻﻔﮫﺎﻧﯽ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺘ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺮﺑﯿﺔ‬ ‫‪ -١١٣‬اﻟﺤﻮار؛ آداﺑﻪ وﺗﻄﺒﯿﻘﺎﺗﻪ ﻓﻲ‬
‫ﻣﻐﺎﻣﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ اﻟﻤﻠﮏ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﻟﻠﺤﻮار اﻟﻮﻃﻨﻲ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪١٤٢٨ ،٣‬‬
‫ھـ‪ ٢٠٠٧ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ﺒﻮﯾﺔ‪ّ ،‬‬ ‫اﻟﺴﯿﺮة ّاﻟﻨ ّ‬ ‫‪ -١١٤‬اﻟﺤﻮار ﻓﻲ ّ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪،‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬إدارة اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ‬
‫ﮐﻮﯾﺖ‪ ٢٠١٠ ،‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -١١٥‬اﻟﺨﺼﺎﺋﺺ اﻟﮑﺒﺮی؛ ﮐﻔﺎﯾﺔ اﻟﻄﺎﻟﺐ اﻟﻠﺒﯿﺐ ﻓﻲ ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﺤﺒﯿﺐ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ ھﺮاس‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬ ‫ﺣﺎﻓﻆ ﺟﻼل ّ‬
‫اﻟﺤﺪﯾﺜﺔ‪ ،‬ﺧﯿﺎﺑﺎن ﺟﻤﮫﻮری در ﺷﮫﺮ ﻋﺎﺑﺪﯾﻦ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -١١٦‬ﺧﻄﻮات ﻓﻲ ﻓﻘﻪ اﻟﺘﻌﺎﯾﺶ واﻟﺘﺠﺪﯾﺪ‪ ،‬ھﺎﻧﺊ اﺣﻤﺪ ﻓﻘﯿﻪ‪ ،‬دار اﻟﻔﺘﺢ‬
‫ﻟﻠﺪراﺳﺎت واﻟﻔﺘﺢ‪ ،‬چ ‪ ١٤٣١ ،١‬ھـ‪ ٢٠١٠ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺷﯿﺪ‬ ‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪ّ ،‬‬
‫ّ‬ ‫اﻟﺪﻋﻮة‬‫ﺒﻮﯾﺔ و ﺣﻘﯿﻘﺔ ّ‬ ‫اﻟﺴﯿﺮة ّاﻟﻨ ّ‬ ‫‪ -١١٧‬ﺧﻼﺻﺔ ّ‬
‫رﺿﺎ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﺣﺠﺎج‪ ١٤٠٠ ،‬ھـ‪ ١٩٨٠ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﮑﺘﺎﺑﯿﺔ‪ ،‬ﺗﺎﻟﯿﻒ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن‪ ،‬دار اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ‪،‬‬ ‫‪ -١١٨‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف‬
‫ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺨﺶھﺎی ھﻔﺘﮕﺎﻧﮥ آن‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﺎپھﺎی ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫واﻟﻨﻘﻞ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ّ‬ ‫‪ -١١٩‬درء ﺗﻌﺎرض اﻟﻌﻘﻞ ّ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠١ ،١‬ھـ‪/‬‬ ‫ّ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﻮد‬ ‫رﺷﺎد ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻹﻣﺎم ّ‬
‫‪ ١٩٨١‬م‪.‬‬
‫ﺼﺮاﻧﯿﺔ‪ ،‬ﺳﻌﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -١٢٠‬دراﺳﺎت ﻓﻲ اﻷدﯾﺎن‪ :‬اﻟﯿﮫﻮدﯾﺔ واﻟﻨ ّ‬
‫اﻟﺴﻠﻒ‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٢ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٢ /‬م‪.‬‬ ‫ﺧﻠﻒ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ أﺿﻮاء ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻔﺎﻧﻪ‪،‬‬‫ﻣﺤﻤﺪ ج‪ ،‬زھﯿﺮ ّ‬ ‫‪ -١٢١‬دروس وﻋﺒﺮ ﻣﻦ ﺳﯿﺮة ﺧﯿﺮ اﻟﺒﺸﺮ ّ‬
‫دار ّاﻟﻨﻘﺎش‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٥ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٥ /‬م‪.‬‬
 ‫‪١٠١‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬دار اﺑﻦ‬ ‫اﻟﺪﻋﺎء؛ ﻣﻔﮫﻮﻣﻪ‪ -‬أﺣﮑﺎﻣﻪ‪ -‬أﺧﻄﺎء ﺗﻘﻊ ﻓﯿﻪ‪ّ ،‬‬ ‫‪ّ -١٢٢‬‬
‫ﺧﺰﯾﻤﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤٣٠ ،٣‬ھـ‪ ٢٠٠٩ /‬م‪.‬‬
‫‪ -١٢٣‬دع اﻟﻘﻠﻖ واﺑﺪأ اﻟﺤﯿﺎة‪ ،‬دﯾﻞ ﮐﺎرﻧﮕﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻋﺮﺑﯽ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ زﯾﺎدی‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﺨﺎﻧﺠﻲ‪ ،‬ﻗﺎھﺮه‪ ١٩٨٠ ،‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺪﻋﻮة إﻟﯽ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻮﻣﺎس آرﻧﻮﻟﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻋﺮﺑﯽ‪ :‬ﺣﺴﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ‬ ‫‪ّ -١٢٤‬‬
‫اﻟﻤﺼﺮﯾﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٩٧٠ ،٣‬م‪.‬‬‫ّ‬ ‫ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّاﻟﻨﮫﻀﺔ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﻠﯽ رﺿﺎ‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﺪﻋﻮة إﻟﯽ اﻹﺻﻼح‪،‬‬ ‫‪ّ -١٢٥‬‬
‫اﻟﺤﺴﯿﻨﯿﺔ ﻟﻠﮑﺘﺎب‪ ،‬چ ‪ ١٤١٠ ،٣‬ھـ‪ ١٩٩٠ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﺪار‬ ‫ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ّ ،‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -١٢٦‬دﻋﻮة اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ؛ أﺻﻮﻟﮫﺎ‪ -‬اﻷدوار اﻟﺘﻲ ّﻣﺮت ﺑﮫﺎ‪ -‬ﻣﺸﺎھﯿﺮ دﻋﺎﺗﮫﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ ھﺮاس‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّ‬
‫اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎ‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﻦ ﺷﻨﻘﯿﻄﯽ‪،‬‬ ‫‪ -١٢٧‬دﻓﻊ إﯾﮫﺎم اﻹﺿﻄﺮاب ﻋﻦ آﯾﺎت اﻟﮑﺘﺎب‪ّ ،‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻊ ّاﻟﺮﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٣٧٥ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫اﻟﺪﯾﻦ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪،‬‬ ‫اﻟﻘﺮآﻧﯿﺔ ﻓﻲ ّأن اﻟﻌﻠﻮم ّاﻟﻨﺎﻓﻌﺔ داﺧﻠﺔ ﻓﻲ ّ‬
‫ّ‬ ‫اﻟﺪﻻﺋﻞ‬ ‫‪ّ -١٢٨‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ ّاﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّاﻟﺮﺷﺪ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٣ ،٢‬ھـ‪/‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺳﻌﺪی‪ّ ،‬‬ ‫ّ‬
‫‪ ١٩٨٣‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫‪ -١٢٩‬دﻻﺋﻞ ّاﻟﻨ ّ‬
‫ﺒﻮة وﻣﻌﺮﻓﺔ أﺣﻮال ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺸﺮﯾﻌﺔ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ و ﺗﺨﺮﯾﺞ و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻌﻄﯽ ﻗﻠﻌﺠﯽ‪ ،‬دار‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٥ ،١‬ھـ‪ ١٩٨٥ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﮑﺘﺐ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪ّ -١٣٠‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺳﻌﺪی‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ اﻟﺼﺤﯿﺢ ﯾﺤﻞ ﺟﻤﯿﻊ اﻟﻤﺸﺎﮐﻞ‪،‬‬
‫دار اﻷﻗﺼﯽ‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٦ ،١‬ھـ‪ ١٩٨٦ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬‫‪ -١٣١‬دﯾﻮان اﻷﻋﺸﯽ اﻟﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬ﻣﯿﻤﻮن ﺑﻦ ﻗﯿﺲ‪ ،‬ﺷﺮح و ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻵداب‪ ،‬ﺟﻤﺎﻣﯿﺰ‪.‬‬ ‫ّ‬
‫اﻟﻤﺤﻤ ّ‬
‫ﺪﯾﺔ‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﺴ ّﻨﺔ‬
‫‪ -١٣٢‬ذﯾﻞ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺤﻨﺎﺑﻠﺔ‪ ،‬اﺑﻦ رﺟﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﺔ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺎﻣﺪ ﻓﻘﯽ‪ ١٣٧٢ ،‬ھـ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١٠٢‬‬
‫ﺒﻮﯾﺔ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ‪،‬‬ ‫اﻟﺴﯿﺮة ّاﻟﻨ ّ‬ ‫‪ّ -١٣٣‬اﻟﺮﺣﻤﺔ واﻟﻌﻈﻤﺔ ﻓﻲ ّ‬
‫رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٨ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٧ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬ ‫‪ّ -١٣٤‬اﻟﺮ ّد ﻋﻠﯽ اﻟﺒﮑﺮی‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ّ‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬
‫اﻷﺛﺮﯾﺔ‪ ،‬ﻣﺪﯾﻨﮥ ّ‬
‫ﻣﻨﻮره‪ ،‬چ ‪ ١٤١٧ ،١‬ھـ‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫ﻋﺠﺎل‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻐﺮﺑﺎء‬
‫‪ّ -١٣٥‬اﻟﺮ ّد ﻋﻠﯽ ﻣﻦ ﻗﺎل ﺑﻔﻨﺎء اﻟﺠﻨﺔ واﻟﻨﺎر‪ ،‬وﺑﯿﺎن اﻷﻗﻮال ﻓﻲ ذﻟﮏ‪ ،‬ﺷﯿﺦ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻣﺤ ّﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺳﻤﮫﺮی‪ ،‬دار‬ ‫اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ّ‬
‫ﺑﻠﻨﺴﯿﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٥ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٥ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬دار اﻹﺻﻼح‪ ،‬ﺳﻌﻮدی‪ّ ،‬‬
‫دﻣﺎم‪.‬‬ ‫‪ -١٣٦‬رﺳﺎﺋﻞ اﻹﺻﻼح‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٣ ،١‬ھـ‪/‬‬ ‫‪ -١٣٧‬رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯿﺪة‪ّ ،‬‬
‫‪ ٢٠٠٢‬م‪.‬‬
‫ﻃﯿﺒﺔ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ‬‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪ ،‬دار ّ‬ ‫‪ -١٣٨‬رﺳﺎﺋﻞ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯿﺪة‪ّ ،‬‬
‫‪ ١٤٠٦ ،٢‬ھـ‪.‬‬
‫‪ّ -١٣٩‬اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪ ،‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ‪ ،/‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬اﺣﻤﺪ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﮐﺮ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪.‬‬
‫اﻟﻘﯿﻢ إﻟﯽ أﺣﺪ إﺧﻮاﻧﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬ ‫‪ -١٤٠‬رﺳﺎﻟﺔ إﺑﻦ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺪﯾﻔﺮ‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٠ ،١‬ھـ‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ﺪﯾﺔ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ دار اﻟﻔﺘﺢ‪ ،‬دﻣﺸﻖ‪،‬‬ ‫اﻟﻤﺤﻤ ّ‬
‫ّ‬ ‫‪ّ -١٤١‬اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‬
‫چ ‪ ١٣٨٣ ،٢‬ھـ‪ ١٩٦٣ /‬م‪.‬‬
‫واﻟﺮﺳﺎﻻت‪ ،‬ﻋﻤﺮ أﺷﻘﺮ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻔﻼح‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ‪ ،‬چ ‪١٤٠٥ ،٣‬‬ ‫‪ّ -١٤٢‬اﻟﺮﺳﻞ ّ‬
‫ھـ‪١٩٨٥ /‬م‪.‬‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺔ وأﺳﺮار‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ‪ ،‬چ‬ ‫‪ -١٤٣‬رﻣﻀﺎن؛ دروس وﻋﺒﺮ ّ‬
‫‪ ١٤٢٢ ،٢‬ھـ‪ ٢٠٠٣ /‬م‪.‬‬
‫اﻟﻄ ّﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ّ ،‬‬‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺰار دﻗﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد در اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ‪.‬‬ ‫‪ -١٤٤‬رواﺋﻊ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ّ -١٤٥‬اﻟﺮوح‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﯿﻢ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ١٣٩٥ ،‬ھـ‪ ١٩٧٥ /‬م‪.‬‬
 ‫‪١٠٣‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫ﺒﻮﯾﺔ ﻻﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‬ ‫اﻟﺴﯿﺮة ّاﻟﻨ ّ‬ ‫‪ّ -١٤٦‬اﻟﺮوض اﻷﻧﻒ ﻓﻲ ﺗﻔﺴﯿﺮ ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﺴﻦ ﺧﺜﻌﻤﯽ ﺳﮫﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﺮاه‬ ‫ّ‬
‫ﺒﻮﯾﺔ از ﻣﻌﺎﻓﺮی‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻖ و ﺣﺎﺷﯿﻪﻧﻮﯾﺴﯽ‪ :‬ﻣﺠﺪی ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر‬ ‫اﻟﺴﯿﺮة ّاﻟﻨ ّ‬ ‫ّ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪،‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺑﯿﻀﻮن‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬ ‫ﺑﻦ ﺳﯿﺪ ﺷﻮری‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات ّ‬
‫ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬چ ‪ ١٤١٨ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٧ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -١٤٧‬روﺿﺔ اﻟﻄﺎﻟﺒﯿﻦ وﻋﻤﺪة اﻟﻤﻔﺘﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻮوی‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪،‬‬
‫‪ ١٤٠٥‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﺎن‪،‬‬ ‫ﺣﺴﺎن‬ ‫اﺑﻮزﮐﺮﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﻧﻮوی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‪،‬‬ ‫‪ -١٤٨‬رﯾﺎض ّ‬
‫ّ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٢ ،١‬ھـ‪.‬‬ ‫ﻃﯿﺒﺔ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﺔ‬ ‫دار ّ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻤﺘﻨﻮﻋﺔ‬ ‫اﻟﺰاھﺮة ﻓﻲ اﻟﻌﻘﺎﺋﺪ واﻟﻔﻨﻮن‬ ‫‪ّ -١٤٩‬اﻟﺮﯾﺎض ّاﻟﻨﺎﺿﺮة واﻟﺤﺪاﺋﻖ ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺳﻌﺪی‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ :‬اﺷﺮف ﺑﻦ‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﻔﺎﺧﺮة‪،‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻗﺮﻃﺒﺔ‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻘﺼﻮد ﺑﻦ‬
‫ّ‬
‫‪ -١٥٠‬زاد اﻟﻤﺴﯿﺮ ﻓﻲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬اﺑﻦ ﺟﻮزی‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬چ ‪،٤‬‬
‫‪ ١٤٠٧‬ھـ‪ ١٩٨٧ /‬م‪.‬‬
‫‪ -١٥١‬زاد اﻟﻤﻌﺎد ﻓﻲ ھﺪي ﺧﯿﺮ اﻟﻌﺒﺎد‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ :‬ﺷﻌﯿﺐ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ ّاﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٧ ،١٥‬ھـ‪/‬‬ ‫أرﻧﺎؤوط و ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر أرﻧﺎؤوط‪ّ ،‬‬
‫‪ ١٩٨٧‬م‪.‬‬
‫اﻟﺴﻼم‪ ،‬ﺻﻨﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ﻣﺼﻄﻔﯽ اﻟﺒﺎﺑﻲ اﻟﺤﻠﺒﻲ‪ ،‬چ ‪،٤‬‬ ‫‪ -١٥٢‬ﺳﺒﻞ ّ‬
‫‪١٣٧٩‬ھـ‪١٩٦٠ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ‬ ‫ّ‬ ‫واﻟﺮﺷﺎد ﻓﻲ ﺳﯿﺮة ﺧﯿﺮ اﻟﻌﺒﺎد‪،‬‬ ‫‪ -١٥٣‬ﺳﺒﻞ اﻟﮫﺪی ّ‬
‫ﺻﺎﻟﺤﯽ ﺷﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ :‬ﻋﺎدل اﺣﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻮﺟﻮد و ﻋﻠﯽ‬
‫ﻣﮑﮥ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻮض‪ ،‬ﺗﻮزﯾﻊ‪ :‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﮑﺮﻣﻪ‪ ،‬دار‬ ‫ﻋﺒﺎس اﺣﻤﺪ اﻟﺒﺎز‪،‬‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬چ ‪ ١٤١٤ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٣ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﮑﺘﺐ‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١٠٤‬‬

‫اﻟﺪﯾﻦ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ‬‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﺻﺮ ّ‬‫اﻟﺴ ّﻨﺔ‪ ،‬اﺑﻦ اﺑﯽ ﻋﺎﺻﻢ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬ ‫‪ّ -١٥٤‬‬
‫اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٠ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﺴ ّﻨﺔ وﻣﮑﺎﻧﺘﮫﺎ ﻓﻲ اﻟﺘﺸﺮﯾﻊ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺳﺒﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ دار‬ ‫‪ّ -١٥٥‬‬
‫اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‪ ،‬ﻗﺎھﺮه‪ ،‬چ ‪ ١٣٨٠ ،١‬ھـ‪ ١٩٦١ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -١٥٦‬ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬی‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺷﺎﮐﺮ و دﯾﮕﺮان‪ ،‬دار إﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -١٥٧‬ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬی‪ ،‬دار ّ‬
‫اﻟﺪﻋﻮة‪ ،‬دار ﺳﺤﻨﻮن‪ ،‬چ ‪.٢‬‬
‫اﻟﺪارﻣﻲ‪ ،‬اﻣﺎم دارﻣﯽ‪ ،‬دار اﻟﻤﻐﻨﻲ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٢١ ،١‬ھـ‪/‬‬ ‫‪ -١٥٨‬ﺳﻨﻦ ّ‬
‫‪ ٢٠٠٠‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -١٥٩‬ﺳﻨﻦ أﺑﻲ داود‪ ،‬دار اﻟﺪﻋﻮة‪ ،‬دار ﺳﺤﻨﻮن‪ ،‬چ ‪.٢‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﯿﻲ ا ّﻟﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪.‬‬ ‫‪ -١٦٠‬ﺳﻨﻦ أﺑﻲ داود‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﯽ‪ ،‬دار ّ‬
‫اﻟﺪﻋﻮة‪ ،‬دار‬ ‫‪ -١٦١‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهﮔﺬاری‪ّ :‬‬
‫ﺳﺤﻨﻮن‪ ،‬چ ‪.٢‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺆاد ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﯽ‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪.‬‬ ‫‪ -١٦٢‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ّ ،‬‬
‫ّ‬
‫اﺑﻮﻏﺪه‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‬ ‫ّ‬ ‫‪ -١٦٣‬ﺳﻨﻦ ّاﻟﻨﺴﺎﺋﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻔﺘﺎح‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪ ،‬ﺣﻠﺐ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٦ ،٢‬ھـ‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ‪،‬‬ ‫‪ -١٦٤‬ﺳﻮء اﻟﺨﻠﻖ؛ ﻣﻈﺎھﺮه‪ ،‬أﺳﺒﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻋﻼﺟﻪ‪ّ ،‬‬
‫چ ‪ ١٤١٧ ،٢‬ھـ‪ ١٩٩٦ /‬م‪.‬‬
‫‪ -١٦٥‬ﺳﯿﺮة ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﻋﻠﯽ ﻣﺎ رواه ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ أﻧﺲ وأﺻﺤﺎﺑﻪ‪،‬‬
‫اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ﮔﺮدآوری و ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ :‬اﺣﻤﺪ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﺒﯿﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ اﻟﮑﺘﺐ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٤ ،٦‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﺼﺤﯿﺤﺔ ﻣﺤﺎوﻟﺔ ﻟﺘﻄﺒﯿﻖ ﻗﻮاﻋﺪ اﻟﻤﺤﺪﺛﯿﻦ ﻓﻲ ﻧﻘﺪ‬ ‫ﺒﻮﯾﺔ ّ‬‫اﻟﺴﯿﺮة ّاﻟﻨ ّ‬ ‫‪ّ -١٦٦‬‬
‫ﺒﻮﯾﺔ‪ ،‬اﮐﺮم ﻋﻤﺮی‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻌﻠﻮم واﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ﻣﺪﯾﻨﮥ‬ ‫اﻟﺴﯿﺮة ّاﻟﻨ ّ‬ ‫رواﯾﺎت ّ‬
‫ﻣﻨﻮره‪.‬‬‫ّ‬
 ‫‪١٠٥‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫اﻟﺴ ّﻨﺔ واﻟﺠﻤﺎﻋﺔ‪ ،‬ﻻﻟﮑﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬اﺣﻤﺪ‬ ‫‪ -١٦٧‬ﺷﺮح أﺻﻮل إﻋﺘﻘﺎد أھﻞ ّ‬
‫ﻃﯿﺒﺔ‪ ،‬رﯾﺎض‪.‬‬‫ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﺪان ﻏﺎﻣﺪی‪ ،‬دار ّ‬
‫اﻟﺜ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻘﺎﻓﯿﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪،١‬‬ ‫‪ -١٦٨‬ﺷﺮح دﯾﻮان زھﯿﺮ ﺑﻦ أﺑﻲ ﺳﻠﻤﯽ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﺔ‬
‫‪ ١٩٦٨‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن‬ ‫اﻟﺰرﮐﺸﻲ ﻋﻠﯽ ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺨﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬ ‫‪ -١٦٩‬ﺷﺮح ّ‬
‫ﺟﺒﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻌﺒﯿﮑﺎن‪ ،‬چ ‪ ١٤١٣ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٣ /‬م‪.‬‬
‫اﻟﺴ ّﻨﺔ‪ ،‬ﺑﻐﻮی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﺷﻌﯿﺐ أرﻧﺎؤوط و زھﯿﺮ ﺷﺎوﯾﺶ‪،‬‬ ‫‪ -١٧٠‬ﺷﺮح ّ‬
‫اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﺑﺮﺑﮫﺎری‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﺴ ّﻨﺔ‪ ،‬اﻣﺎم‬
‫‪ -١٧١‬ﺷﺮح ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﻗﺤﻄﺎﻧﯽ‪ ،‬دار اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٨ ،١‬ھـ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬
‫اﻟﻄ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺤﺎوﯾﺔ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ‪ :‬ﮔﺮوھﯽ از ﻋﺎﻟﻤﺎن‪،‬‬ ‫‪ -١٧٢‬ﺷﺮح اﻟﻌﻘﯿﺪة‬
‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﺻﺮ اﻟﺪﯾﻦ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪،‬‬ ‫ﺗﺨﺮﯾﺞ اﺣﺎدﯾﺚ‪ :‬ﺷﯿﺦ ّ‬
‫ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٤ ،٨‬ھـ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻠﯿﻞ‬ ‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ّ ،‬‬ ‫اﻟﻮاﺳﻄﯿﺔ ﻟﺸﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪ -١٧٣‬ﺷﺮح اﻟﻌﻘﯿﺪة‬
‫ّ‬
‫ھﺮاس‪ ،‬ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ و ﺗﺨﺮﯾﺞ اﺣﺎدﯾﺚ‪ :‬ﻋﻠﻮی ﺳﻘﺎف‪ ،‬دار اﻟﮫﺠﺮة ﻟﻠﻨﺸﺮ‬
‫ّ‬
‫واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬رﯾﺎض – ﺛﻘﺒﻪ‪ ،‬چ ‪ ١٤١١ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫‪ -١٧٤‬ﺷﺮح ﻓﺘﺢ اﻟﻘﺪﯾﺮ ﻻﺑﻦ ھﻤﺎم ﻣﻊ ﺗﮑﻤﻠﺔ ﻧﺘﺎﺋﺞ اﻷﻓﮑﺎر ﻓﻲ ﮐﺸﻒ رﻣﻮز‬
‫اﻷﻣﯿﺮﯾﺔ‪ ،‬ﺑﻮﻻق‪ ،‬چ ‪ ١٣١٥ ،١‬ھـ‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫اﻷﺳﺮار‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ زاده‪ ،‬اﻟﻤﻄﺒﻌﺔ اﻟﮑﺒﺮی‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -١٧٥‬اﻟﺸﺮح اﻟﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﺔ اﻟﺴﻠﻔﯿﺔ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻤﺆﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ زﺣﯿﻠﯽ و ﻧﺰﯾﻪ‬ ‫‪ -١٧٦‬ﺷﺮح اﻟﮑﻮﮐﺐ اﻟﻤﻨﯿﺮ‪ ،‬اﺑﻦ ّﻧﺠﺎر‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬
‫ﺣﻤﺎد‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻌﺒﯿﮑﺎن‪ ،‬چ ‪ ١٤١٨ ،٢‬ھـ‪ ١٩٩٧ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
‫‪ -١٧٧‬ﺷﺮح ﻣﻨﺘﮫﯽ اﻹرادات‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮر ﺑﮫﻮﺗﯽ‪ ،‬دار ﻋﺎﻟﻢ اﻟﮑﺘﺐ‪ ،‬چ ‪،١‬‬
‫‪١٤١٤‬ھـ‪ ١٩٩٣ /‬م‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١٠٦‬‬
‫ّ‬
‫‪ -١٧٨‬ﺷﻔﺎء اﻟﻌﻠﯿﻞ ﻓﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻟﻘﻀﺎء واﻟﻘﺪر واﻟﺤﮑﻤﺔ واﻟﺘﻌﻠﯿﻞ‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪،‬‬
‫ّ‬ ‫ﻧﮕﺎرش‪ّ :‬‬
‫ﺣﺴﺎﻧﯽ ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ دار اﻟﺘﺮاث‪ ،‬ﻗﺎھﺮه‪.‬‬
‫اﻟﺸﻔﺎ ﺑﺘﻌﺮﯾﻒ ﺣﻘﻮق اﻟﻤﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﻋﯿﺎض‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﻠﯽ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪-١٧٩‬‬
‫ﺑﺠﺎوی‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﺔ ﻋﯿﺴﯽ اﻟﺒﺎﺑﻲ اﻟﺤﻠﺒﻲ و ﺷﺮﮐﺎؤه‪ ،‬ﻗﺎھﺮه‪.‬‬
‫ﻧﺒﻮﺗﻪ وﻓﻀﺎﺋﻠﻪ وﺧﺼﺎﺋﺼﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪،‬‬ ‫‪ -١٨٠‬ﺷﻤﺎﺋﻞ ّاﻟﺮﺳﻮل ودﻻﺋﻞ ّ‬
‫اﻟﻌﺮﺑﯿﺔ‪ ،‬چ ‪١٤٠٢ ،١‬ھـ‪/‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻷدﺑﯿﺔ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮؤوف ﺳﻌﺪ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﺔ‬ ‫ّ‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻃﻪ‬
‫‪ ١٩٨٢‬م‪.‬‬
‫ﺪﯾﺔ‪ ،‬اﻣﺎم ﺗﺮﻣﺬی‪ ،‬ﮔﺮدآوری و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ّ :‬‬ ‫اﻟﻤﺤﻤ ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻔﯿﻒ‬ ‫‪ -١٨١‬اﻟﺸﻤﺎﺋﻞ‬
‫ﺟﺪه‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٦ ،٢‬ھـ‪ ١٩٨٦ /‬م‪.‬‬ ‫زﻋﺒﯽ‪ ،‬دار اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت اﻟﺤﺪﯾﺜﺔ‪ّ ،‬‬
‫‪ -١٨٢‬ﺷﻤﺲ اﻟﻌﺮب ﺗﺴﻄﻊ ﻋﻠﯽ اﻟﻐﺮب‪ ،‬زﯾﮕﺮﯾﺪ ھﻮﻧﮑﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻋﺮﺑﯽ‪:‬‬
‫ﻓﺎروق ﺑﯿﻀﻮن‪ ،‬دار ﺻﺎدر‪ ،‬دار اﻵﻓﺎق اﻟﺠﺪﯾﺪة‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪.٨‬‬
‫ّ‬ ‫اﻟﺸﻮری ﻓﺮﯾﻀﺔ إﺳﻼ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﯿﺔ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺻﻼﺑﯽ‪ ،‬دار اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪،‬‬ ‫‪-١٨٣‬‬
‫چ ‪ ١٤٣١ ،١‬ھـ‪ ٢٠١٠ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -١٨٤‬اﻟﺸﻮری‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺧﺎﻟﺪی‪ ،‬دار اﻟﺠﯿﻞ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٤ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫اﻟﺸﻮری وأﺛﺮھﺎ ﻓﻲ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﯾﻤﻮﻗﺮاﻃﯿﺔ؛ دراﺳﺔ ﻣﻘﺎرﻧﺔ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ‬ ‫اﻟﺪ‬ ‫‪-١٨٥‬‬
‫اﻟﻌﺼﺮﯾﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٠ ،٣‬ھـ‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫اﻧﺼﺎری‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﺔ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮ ّزاق‬
‫ّ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﻌﺪی وﺟﮫﻮده ﻓﻲ ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻟﻌﻘﯿﺪة‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫‪ -١٨٦‬اﻟﺸﯿﺦ‬
‫ﻋﺒﺎد‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّاﻟﺮﺷﺪ‪ ،‬چ ‪ ١٤١١ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫اﻟﺪﯾﻦ‬‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﺻﺮ ّ‬ ‫‪ -١٨٧‬ﺻﺤﯿﺢ اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد ﻟﻺﻣﺎم ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻧﮕﺎرش‪ّ :‬‬
‫ّ‬ ‫اﻟﺼﺪﯾﻖ ّ‬ ‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬دار ّ‬
‫ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٤ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٤ /‬م‪.‬‬
‫‪ -١٨٨‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬اﻣﺎم ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﻪ اھﺘﻤﺎم‪ :‬اﺑﻮﺻﮫﯿﺐ ﮐﺮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺖ‬
‫وﻟﯿﺔ‪ ١٤١٩ ،‬ھـ‪ ١٩٩٨ /‬م‪.‬‬ ‫اﻷﻓﮑﺎر ّ‬
‫اﻟﺪ ّ‬
‫‪ -١٨٩‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬اﻣﺎم ﺑﺨﺎری‪ ،‬دار ﺳﺤﻨﻮن‪ ،‬دار ّ‬
‫اﻟﺪﻋﻮة‪ ،‬چ ‪.٢‬‬
 ‫‪١٠٧‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫اﻟﺪﯾﻦ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺤﺖ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﺻﺮ ّ‬‫اﻟﺼﻐﯿﺮ وزﯾﺎدﺗﻪ‪ّ ،‬‬ ‫‪ -١٩٠‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ّ‬
‫ﻧﻈﺎرت‪ :‬زھﯿﺮ ﺷﺎوﯾﺶ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٦ ،٢‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -١٩١‬ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن ﺑﺘﺮﺗﯿﺐ اﺑﻦ ﺑﻠﺒﺎن‪ ،‬ﺷﻌﯿﺐ أرﻧﺎؤوط‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ‬
‫ّاﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤١٤ ،٢‬ھـ‪ ١٩٩٣ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﺻﺮ ّ‬ ‫اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ﺷﯿﺦ ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ‬ ‫‪ -١٩٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺳﻨﻦ‬
‫اﻟﺘ ّ‬‫ّ‬
‫ﺮﺑﯿﺔ اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٨ ،١‬ھـ‪ ١٩٨٨ /‬م‪.‬‬
‫‪ -١٩٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺸﺮح اﻹﻣﺎم اﻟﻨﻮوي‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪.‬‬
‫اﻟﺪ ّ‬
‫وﻟﯿﺔ‪،‬‬ ‫‪ -١٩٤‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اھﺘﻤﺎم‪ :‬اﺑﻮﺻﮫﯿﺐ ﮐﺮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺖ اﻷﻓﮑﺎر ّ‬
‫‪ ١٤١٩‬ھـ‪ ١٩٩٨ /‬م‪.‬‬
‫‪ -١٩٥‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهﮔﺬاری‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﯽ‪ ،‬داراﻵﻓﺎق‬
‫اﻟﺪﻋﻮة و دار ﺳﺤﻨﻮن‪.‬‬ ‫اﻟﺠﺪﯾﺪة‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﭼﺎپ دار ّ‬
‫اﻟﻄﺮﯾﻖ إﻟﯽ اﻹﺳﻼم‪ّ ،‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪،٢‬‬ ‫‪-١٩٦‬‬
‫‪ ١٤٢٧‬ھـ‪ ٢٠٠٦ /‬م‪.‬‬
‫اﻟﺴﻌﺎدﺗﯿﻦ‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ و ﺗﺨﺮﯾﺞ‬ ‫‪ -١٩٧‬ﻃﺮﯾﻖ اﻟﮫﺠﺮﺗﯿﻦ وﺑﺎب ّ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد اﺑﻮﻋﻤﺮ‪ ،‬دار اﺑﻦ اﻟﻘ ّﯿﻢ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٩ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﺠﻦ واﻟﺸﯿﺎﻃﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺮ أﺷﻘﺮ‪ ،‬دار ّاﻟﻨﻔﺎﺋﺲ‪ ،‬اردن‪ ،‬چ ‪،١٥‬‬ ‫ّ‬ ‫‪ -١٩٨‬ﻋﺎﻟﻢ‬
‫‪ ١٤٢٣‬ھـ‪ ٢٠٠٢ /‬م‪.‬‬
‫‪ -١٩٩‬ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻤﻼﺋﮑﺔ اﻷﺑﺮار‪ ،‬ﻋﻤﺮ أﺷﻘﺮ‪ ،‬دار ّاﻟﻨﻔﺎﺋﺲ‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٣ ،١٣‬ھـ‪/‬‬
‫‪ ٢٠٠٢‬م‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ‬ ‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﻌﺒﻮدﯾﺔ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ‬ ‫‪-٢٠٠‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ‪ ،‬دار اﻷﺻﺎﻟﺔ ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٢ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﺒﻮدﯾﺔ اﻟﮑﺎﺋﻨﺎت ّ‬
‫ﻟﺮب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺗﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻀﯿﺎء‪،‬‬ ‫‪-٢٠١‬‬
‫ﺟﺪه‪ ،‬چ ‪ ١٤١٣ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٢ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١٠٨‬‬
‫ّ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪،‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺎن ﺟﺎﻣﯽ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻌﺔ‬ ‫واﻟﻨﻘﻞ ﻋﻨﺪ اﺑﻦ رﺷﺪ‪ّ ،‬‬ ‫‪ -٢٠٢‬اﻟﻌﻘﻞ ّ‬
‫چ ‪ ١٤٠٤ ،٣‬ھـ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺪﯾﻢ‪ :‬ﺷﯿﺦ‬ ‫اﻟﺴﻨﺔ واﻟﺠﻤﺎﻋﺔ‪ّ ،‬‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٢٠٣‬ﻋﻘﯿﺪة أھﻞ ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻦ ﺑﺎز‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤١٩ ،٢‬ھـ‪ ١٩٩٨ /‬م‪.‬‬
‫ﺪﯾﺔ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻏﺎﻣﺪی‪ ،‬دار‬ ‫اﻟﻤﺤﻤ ّ‬
‫ّ‬ ‫ﺒﻮة ّ‬
‫ﺑﺎﻟﻨ ّ‬
‫ﺒﻮة‬ ‫‪ -٢٠٤‬ﻋﻘﯿﺪة ﺧﺘﻢ ّاﻟﻨ ّ‬
‫ﻃﯿﺒﺔ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٥ ،١‬ھـ‪ ١٩٨٥ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢٠٥‬اﻟﻌﻘﯿﺪة ﻓﻲ اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ أﺷﻘﺮ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻔﻼح‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ‪ ،‬چ ‪ ١٩٨٤ ،٥‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪ -٢٠٦‬اﻟﻌﻘﯿﺪة واﻟﺸﺮﯾﻌﺔ ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﮔﻠﺪزﯾﮫﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻋﺮﺑﯽ‪:‬‬
‫ﯾﻮﺳﻒ ﻣﻮﺳﯽ و دﯾﮕﺮان‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ اﻟﺤﺪﯾﺜﺔ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬چ ‪.٢‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢٠٧‬اﻟﻌﻠﻢ ﯾﺪﻋﻮ ﻟﻺﯾﻤﺎن‪ ،‬ﮐﺮﯾﺴﯽ ﻣﻮرﯾﺴﻮن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻋﺮﺑﯽ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎﻟﺢ‬
‫ﻓﻠﮑﯽ‪ ،‬دار اﻟﻘﻠﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٩٨٦ ،١‬م‪.‬‬
‫ﺣﻀﺎرﯾﺔ‪ ،‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﻣﺰﯾﻨﯽ‪ ،‬وزارة اﻟﻌﻤﻞ‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٢٠٨‬اﻟﻌﻤﻞ ﻋﻨﺪ اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ رؤﯾﺔ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻹﺟﺘﻤﺎﻋﯿﺔ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٤ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٣ /‬م‪.‬‬ ‫واﻟﺸﺆون‬
‫اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﻋﺰ ّ‬‫‪ -٢٠٩‬اﻟﻌﻤﻞ ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ :‬أﺧﻼﻗﻪ‪ -‬ﻣﻔﺎھﯿﻤﻪ‪ -‬ﻗﯿﻤﻪ‪ -‬أﺣﮑﺎﻣﻪ‪ّ ،‬‬
‫ﻋﻤﺎن‪ ،‬اردن‪.‬‬ ‫ﺧﻄﯿﺐ ﺗﻤﯿﻤﯽ‪ ،‬دار اﻟﻔﯿﺤﺎء‪ّ ،‬‬
‫دﯾﻨﻮری‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪.‬‬ ‫‪ -٢١٠‬ﻋﯿﻮن اﻷﺧﺒﺎر‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ َ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻔﺎرﯾﻨﯽ‪ّ ،‬‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٢١١‬ﻏﺬاء اﻷﻟﺒﺎب ﺷﺮح ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ اﻵداب‪،‬‬
‫ﻗﺮﻃﺒﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٤ ،٢‬ھـ‪ ١٩٩٣ /‬م‪.‬‬
‫‪ -٢١٢‬اﻟﻔﺎﺣﺸﺔ ﻋﻤﻞ ﻗﻮم ﻟﻮط؛ اﻷﺿﺮار‪ -‬اﻷﺳﺒﺎب‪ -‬ﺳﺒﻞ اﻟﻮﻗﺎﯾﺔ‪ -‬اﻟﻌﻼج‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٥ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٤ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻌﻠﯿﻖ و ﺗﻘﺪﯾﻢ‪:‬‬ ‫‪ -٢١٣‬اﻟﻔﺘﺎوی اﻟﮑﺒﺮی‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ّ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻋﻄﺎ و ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻋﻄﺎ‪ ،‬دار ّاﻟﺮ ّﯾﺎن ﻟﻠﺘﺮاث‪،‬‬ ‫ّ‬
‫ﻗﺎھﺮه‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٨ ،١‬ھـ‪.‬‬
 ‫‪١٠٩‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫اﻟﺼﺤﯿﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻋﺴﻘﻼﻧﯽ‪،‬‬ ‫‪ -٢١٤‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري ﺑﺸﺮح ّ‬

‫ﻣﮑﺘﺒﺔ اﺑﻦ ّ‬
‫ﺗﯿﻤﯿﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٧ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺤﻤﻮﯾﺔ‪ّ ،‬‬ ‫رب ّ‬
‫اﻟﺒﺮﯾﺔ ﺑﺘﻠﺨﯿﺺ‬ ‫‪ -٢١٥‬ﻓﺘﺢ ّ‬
‫ّ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٠ ،٤‬ھـ‪.‬‬ ‫اﻹﻣﺎم ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﻮد‬
‫ّ‬ ‫‪ -٢١٦‬ﻓﺘﺢ اﻟﻘﺪﯾﺮ اﻟﺠﺎﻣﻊ ﺑﯿﻦ ّﻓﻨﻲ ّاﻟﺮواﯾﺔ ّ‬
‫واﻟﺪراﯾﺔ ﻓﻲ ﻋﻠﻢ اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮ ّزاق ﻣﮫﺪی‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ اﻟﮑﺘﺐ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬ ‫ّ‬
‫ﭼﺎپ دار اﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٠ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٩ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪،‬‬ ‫أﻟﻔﯿﺔ اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺳﺨﺎوی‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬ ‫‪ -٢١٧‬ﻓﺘﺢ اﻟﻤﻐﯿﺚ ﺷﺮح ّ‬
‫ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٣ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﻗﺮاﻓﯽ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ اﻟﮑﺘﺐ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬‫‪ -٢١٨‬اﻟﻔﺮوق‪ ،‬ﺷﮫﺎب ّ‬

‫‪ -٢١٩‬اﻟﻔﺼﻮل ﻓﻲ ﺳﯿﺮة ّاﻟﺮﺳﻮل ج‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻮزﯾﻊ‪ :‬دار اﻟﺒﺎز‬

‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬ ‫ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮ ّزاق ﺑﺪر‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٩ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٨ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫‪ -٢٢٠‬ﻓﻘﻪ اﻷﺳﻤﺎء اﻟﺤﺴﻨﯽ‪،‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﺮﺑﯿﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٧ ،٨‬ھـ‪.‬‬ ‫اﻟﺴ ّﻨﺔ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬ ‫‪ -٢٢١‬ﻓﻘﻪ ّ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ‬‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﺻﺮ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﺣﺎدﯾﺚ‪ّ :‬‬ ‫اﻟﺴﯿﺮة‪ ،‬ﺷﯿﺦ ّ‬ ‫‪ -٢٢٢‬ﻓﻘﻪ ّ‬
‫ّ‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬دار إﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬چ ‪ ١٩٧٦ ،٧‬م‪.‬‬
‫ﺗﺄﺻﯿﻠﯿﺔ ّ‬
‫ﻧﻘﺪﯾﺔ‪ّ ،‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﻏﺎﻣﺪی‪ ،‬دار‬ ‫‪ -٢٢٣‬ﻓﻘﻪ اﻟﺸﻮری؛ دراﺳﺔ‬
‫ﻃﯿﺒﺔ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٢ ،١‬ھـ‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺜﻤﺎن اﻟﺨﺸﺖ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺎب‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٢٢٤‬اﻟﻔﻮاﺋﺪ‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬
‫اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٦ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫‪ -٢٢٥‬اﻟﻘﺎﻣﻮس اﻟﻤﺤﯿﻂ‪ ،‬ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدی‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ ّاﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٧ ،٢‬ھـ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﻤﺮو ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ‬ ‫‪ -٢٢٦‬اﻟﻘﺪر‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ّ‬
‫ﺳﻠﯿﻢ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬چ ‪ ١٤٢١ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٠ /‬م‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١١٠‬‬

‫‪ -٢٢٧‬اﻟﻘﻀﺎء واﻟﻘﺪر ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﻓﺎروق اﺣﻤﺪ دﺳﻮﻗﯽ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ‬

‫اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﺨﺎﻧﻲ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٦ ،٢‬ھـ‪.‬‬
‫واﻟﺴ ّﻨﺔ‪ ،‬وﻣﺬاھﺐ اﻟﻨﺎس ﻓﯿﻪ‪،‬‬
‫ّ‬ ‫‪ -٢٢٨‬اﻟﻘﻀﺎء واﻟﻘﺪر ﻓﻲ ﺿﻮء اﻟﮑﺘﺎب ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬دار اﻟﻮﻃﻦ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٨ ،٢‬ھـ‪ ١٩٩٧ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ّ‬ ‫‪ -٢٢٩‬اﻟﻘﻀﺎء واﻟﻘﺪر‪ ،‬ﻋﻤﺮ أﺷﻘﺮ‪ ،‬دار ّاﻟﻨﻔﺎﺋﺲ ّ‬
‫ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ‪،‬‬
‫ّ‬ ‫ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻔﻼح ّ‬
‫ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٠ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻠﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ‬ ‫‪ -٢٣٠‬اﻟﻘﻄﺎع اﻟﺨﯿﺮي ودﻋﺎوی اﻹرھﺎب‪ّ ،‬‬
‫ﮐﻪ از ﻣﺠﻠﮥ اﻟﺒﯿﺎن ﻣﻨﻨﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٤ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ؛ دراﺳﺔ ﻣﻘﺎرﻧﺔ‪ ،‬ﻋﻮاض‬ ‫‪ -٢٣١‬ﻗﻮاﻋﺪ اﻟﺤﺮب ﻓﻲ اﻟﺸﺮﯾﻌﺔ‬
‫وذﯾﻨﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّاﻟﺮﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدی‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٦ ،١‬ھـ‪/‬‬
‫‪ ٢٠٠٥‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ‬‫‪ -٢٣٢‬اﻟﻘﻮاﻋﺪ اﻟﻤﺜﻠﯽ ﻓﻲ ﺻﻔﺎت اﻟﻠﻪ وأﺳﻤﺎﺋﻪ اﻟﺤﺴﻨﯽ‪ّ ،‬‬
‫ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﺣﺎدﯾﺚ‪ :‬اﺷﺮف ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻘﺼﻮد‪ ،‬أﺿﻮاء ّ‬
‫اﻟﺴﻠﻒ‪،‬‬
‫أﺻﺪاء اﻟﻤﺠﺘﻤﻊ‪ ١٤١٦ ،‬ھـ‪ ١٩٩٦ /‬م‪.‬‬
‫اﻟﺼﻐﺮی‪ ،‬ﻋﻤﺮ أﺷﻘﺮ‪ ،‬دار ّاﻟﻨﻔﺎﺋﺲ‪ ،‬اردن‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٣ ،١٣‬ھـ‪/‬‬ ‫‪ -٢٣٣‬اﻟﻘﯿﺎﻣﺔ ّ‬
‫‪ ٢٠٠٠‬م‪.‬‬
‫‪ -٢٣٤‬اﻟﻘﯿﺎﻣﺔ اﻟﮑﺒﺮی‪ ،‬ﻋﻤﺮ أﺷﻘﺮ‪ ،‬دار ّاﻟﻨﻔﺎﺋﺲ‪ ،‬اردن‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٣ ،١٣‬ھـ‪/‬‬
‫‪ ٢٠٠٠‬م‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّاﻟﺮﯾﺎض اﻟﺤﺪﯾﺜﺔ‪،‬‬
‫ّ‬ ‫‪ -٢٣٥‬اﻟﮑﺎﻓﻲ ﻓﻲ ﻓﻘﻪ أھﻞ اﻟﻤﺪﯾﻨﺔ‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫رﯾﺎض‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدی‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٠ ،٢‬ھـ‪ ١٩٨٠ /‬م‪.‬‬
‫ﻧﻮراﻟﺪﯾﻦ ھﯿﺜﻤﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٢٣٦‬ﮐﺸﻒ اﻷﺳﺘﺎر ﻋﻦ زواﺋﺪ اﻟﺒﺰار‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ ّاﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٤ ،٢‬ھـ‪.‬‬ ‫ﺣﺒﯿﺐ ّاﻟﺮﺣﻤﺎن اﻋﻈﻤﯽ‪ّ ،‬‬
‫اﻟﺸﺆون ّ‬
‫اﻟﺪ ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٢٣٧‬ﮐﻔﺎﯾﺔ اﻷﺧﯿﺎر‪ّ ،‬‬
‫ﯾﻨﯿﺔ‪ ،‬ﻗﻄﺮ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻨﯽ‪،‬‬
 ‫‪١١١‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ّ‬
‫‪ -٢٣٨‬اﻟﮑﻠ ّﯿﺎت‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺒﻘﺎء ﮐﻔﻮی‪ ،‬ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ و آﻣﺎدهﺳﺎزی ﺑﺮای ﭼﺎپ‪ :‬ﻋﺪﻧﺎن‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ ّاﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٩ ،٢‬ھـ‪ ١٩٩٨ /‬م‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﺮی‪ّ ،‬‬ ‫دروﯾﺶ و ّ‬
‫ّ‬ ‫اﻟﻌﻤﺎل ﻓﻲ ﺳﻨﻦ اﻷﻗﻮال واﻷﻓﻌﺎل‪ ،‬ﻋﻼء ّ‬ ‫‪ -٢٣٩‬ﮐﻨﺰ ّ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﺘﻘﯽ ﺑﻦ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪،‬‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ ھﻨﺪی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻣﺤﻤﻮد دﻣﯿﺎﻃﯽ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬ ‫ﺣﺴﺎم ّ‬
‫ﺑﯿﺮوت‪ ١٤١٩ ،‬ھـ‪ ١٩٩٩ /‬م‪.‬‬
‫‪ -٢٤٠‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬دار ﺻﺎدر‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢٤١‬اﻟﻠﻪ ﯾﺘﺠﻠﻲ ﻓﻲ ﻋﺼﺮ اﻟﻌﻠﻢ‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺳﺎل ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻓﯿﺰﯾﮏ‪ ،‬ﻧﮕﺎرش‪ :‬ﺟﺎن ﮐﻠﻮﻓﺮ ﻣﻮﻧﺴﯿﻤﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻤﺎل‬ ‫ﻋﺮﺑﯽ‪ :‬دﻣﺮداش ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ ﺳﺮﺣﺎن‪ ،‬ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ّ :‬‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﻓﻨﺪی‪ ،‬دار اﻟﻘﻠﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ﺧﯿﺮ‪ ،‬دار دﻣﺸﻖ‪ ،‬چ‬ ‫‪ -٢٤٢‬ﻟﻤﺎذا اﻧﺘﺤﺮ ھﺆﻻء‪ ،‬ﮔﺮدآوری و ﺗﺼﺤﯿﺢ‪ :‬ھﺎﻧﯽ ّ‬
‫‪١٩٩٢ ،١‬م‪.‬‬
‫‪ -٢٤٣‬ﻟﻤﻌﺔ اﻻﻋﺘﻘﺎد اﻟﮫﺎدي إﻟﯽ ﺳﺒﯿﻞ ّاﻟﺮﺷﺎد‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ‪ ،‬ﺷﺮح‪ :‬ﺷﯿﺦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﺨﺮﯾﺞ اﺣﺎدﯾﺚ‪ :‬اﺷﺮف ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻘﺼﻮد‬ ‫ّ‬
‫ﻠﻔﯿﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٢ ،٢‬ھـ‪.‬‬ ‫اﻟﺴ ّ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﯿﻢ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻹﻣﺎم ﺑﺨﺎری‪ّ ،‬‬
‫اﻟﺪار ّ‬ ‫ّ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻤﻀﯿﺔ‬ ‫اﻷﺛﺮﯾﺔ؛ ﺷﺮح ّ‬
‫اﻟﺪ ّرة‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﺒﮫﯿﺔ‪ ،‬وﺳﻮاﻃﻊ اﻷﺳﺮار‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٢٤٤‬ﻟﻮاﻣﻊ اﻷﻧﻮار‬
‫ّ‬
‫اﻟﻤﺮﺿﯿﺔ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺳﻔﺎرﯾﻨﯽ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ‬ ‫ﻓﻲ ﻋﻘﯿﺪة اﻟﻔﺮﻗﺔ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ أﺳﺎﻣﺔ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٥ ،٢‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢٤٥‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻲ إﻋﺠﺎز اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬دار اﻟﺘﺪﻣﺮﯾﺔ‪ ،‬چ ‪،١‬‬
‫‪ ١٤٣٢‬ھـ‪ ٢٠١١ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻌﯿﻢ ﯾﺎﺳﯿﻦ‪ ،‬دار اﻟﻨﻔﺎﺋﺲ ﻟﻠﻨﺸﺮ‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٢٤٦‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﻞ‪،‬‬
‫ّ‬
‫واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬اردن‪ ،‬چ ‪ ١٤٣٢ ،١‬ھـ‪ ٢٠١١ /‬م‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١١٢‬‬

‫اﻟﺪﯾﻦ اﻟﻤﯿﺲ‪،‬‬ ‫‪ -٢٤٧‬اﻟﻤﺒﺴﻮط‪ ،‬ﺳﺮﺧﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﺧﻠﯿﻞ ﻣﺤﯿﯽ ّ‬

‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ ّ‬
‫واﻟﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬چ ‪ ١٤٢١ ،١‬ھـ‪/‬‬ ‫دار اﻟﻔﮑﺮ‬
‫‪ ٢٠٠٠‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢٤٨‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ ،‬وﻣﻨﺒﻊ اﻟﻔﻮاﺋﺪ‪ ،‬ھﯿﺜﻤﯽ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪،‬‬
‫چ ‪١٤٠٢ ،٢‬ھـ‪ ١٩٨٢ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﺪی‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ‬ ‫‪ -٢٤٩‬اﻟﻤﺠﻤﻮﻋﺔ اﻟﮑﺎﻣﻠﺔ ﻟﻤﺆﻟﻔﺎت اﻟﺸﯿﺦ‬
‫ﻓﺮھﻨﮕﯽ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻋﻨﯿﺰه‪ ١٤١١ ،‬ھـ‪.‬‬
‫ﺗﯿﻤﯿﺔ‪ ،‬ﺟﻤﻊآوری و ﺗﺮﺗﯿﺐ‪:‬‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٢٥٠‬ﻣﺠﻤﻮع ﻓﺘﺎوی ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ و ﻓﺮزﻧﺪش ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪.‬‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺸﯿﺦ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪،‬‬ ‫‪ -٢٥١‬ﻣﺠﻤﻮع ﻓﺘﺎوی ورﺳﺎﺋﻞ ﻓﻀﯿﻠﺔ‬
‫ﺟﻤﻊآوری و ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ :‬ﻓﮫﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬دار اﻟﻮﻃﻦ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٢ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮؤوف ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪ّ -٢٥٢‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺜﻤﺎن‪،‬‬ ‫ﻣﺤﺒﺔ ّاﻟﺮﺳﻮل ج ﺑﯿﻦ اﻹﺗﺒﺎع و اﻹﺑﺘﺪاع‪،‬‬
‫ﺟﺪه‪ ،‬چ ‪ ١٤١٢ ،١‬ھـ‪ ١٩٩١ /‬م‪.‬‬ ‫اﻟﻀﯿﺎء‪ّ ،‬‬‫ﻣﮑﺘﺒﺔ ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢٥٣‬اﻟﻤﺤﻠﯽ‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬اﺣﻤﺪ ﺷﺎﮐﺮ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻟﺘﺠﺎري‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ ّ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ّ ،‬‬ ‫‪ّ -٢٥٤‬‬
‫واﻟﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ؛ ﺧﻼﺻﺔ ﺳﯿﺮﺗﻪ وﻣﻘﺎﻻت ﻧﺎدرة ﻓﯿﮫﺎ‪ّ ،‬‬ ‫‪ّ -٢٥٥‬‬
‫دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٧ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٦ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪ّ -٢٥٦‬‬
‫اﻟﻌﺮﺑﯿﺔ‪ ،‬چ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ اﺣﻤﺪ ﺗﯿﻤﻮر ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬در اﻵﻓﺎق‬
‫‪ ١٤٢٤ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٣ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج اﻟﻤﺜﻞ اﻟﮑﺎﻣﻞ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺣﻤﺪ ﺟﺎد اﻟﻤﻮﻟﯽ ﺑﮏ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ‬ ‫‪ّ -٢٥٧‬‬
‫وﻣﻄﺒﻌﺔ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺻﺒﯿﺢ‪ ،‬چ ‪ ١٣٨٨ ،٦‬ھـ‪ ١٩٦٨ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﻮاﺳﻄﯿﺔ‪،‬‬ ‫ّ‬
‫اﻷﺻﻮﻟﯿﺔ ﻋﻠﯽ اﻟﻌﻘﯿﺪة‬ ‫‪ -٢٥٨‬ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻷﺳﺌﻠﻪ واﻷﺟﻮﺑﺔ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺳﻠﻤﺎن‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٣ ،١٠‬ھـ‪.‬‬
 ‫‪١١٣‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ّ‬
‫‪ -٢٥٩‬ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﻤﺰﻧﻲ؛ ﺣﺎﺷﯿﺔ ﮐﺘﺎب اﻷم‪ ،‬ﭼﺎپ ﮐﺘﺎب اﻟﺸﻌﺐ‪ ١٣٨٨ ،‬ھـ‪/‬‬
‫‪ ١٩٦٨‬م‪.‬‬
‫‪ -٢٦٠‬ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻨﮫﺎج اﻟﻘﺎﺻﺪﯾﻦ‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬زھﯿﺮ ﺷﺎوﯾﺶ‪،‬‬
‫اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٩ ،٨‬ھـ‪ ١٩٨٩ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺠﺎج ﺧﻄﯿﺐ‪ّ ،‬‬ ‫‪ -٢٦١‬اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ّ ،‬‬
‫ّاﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٧ ،٣‬ھـ‪ ١٩٨٧ /‬م‪.‬‬
‫وإﯾﺎک ﻧﺴﺘﻌﯿﻦ‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪،‬‬ ‫اﻟﺴﺎﻟﮑﯿﻦ ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎزل ّإﯾﺎک ﻧﻌﺒﺪ ّ‬ ‫‪ -٢٦٢‬ﻣﺪارج ّ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ :‬اﻟﻤﻌﺘﺼﻢ ﺑﺎﻟﻠﻪ ﺑﻐﺪادی‪ ،‬ﺗﻮزﯾﻊ‪ :‬دار ّاﻟﻨﻔﺎﺋﺲ‪ ،‬رﯾﺎض‪،‬‬
‫چ ‪ ١٤١٠ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﻋﻤﯿﺮه‪ ،‬دار‬ ‫‪ -٢٦٣‬اﻟﻤﺬاھﺐ اﻟﻤﻌﺎﺻﺮة وﻣﻮﻗﻒ اﻹﺳﻼم ﻣﻨﮫﺎ‪،‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﻠﻮاء‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٤ ،٥‬ھـ‪ ١٩٨٤ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‪ّ ،‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ‪.‬‬ ‫‪ -٢٦٤‬ﻣﺬﮐﺮة ﻓﻲ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺮد ﻋﻠﯽ‪ ،‬دار أﺿﻮاء ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﻤﺬﮐﺮات‪ّ ،‬‬
‫اﻟﺴﻠﻒ‪ ،‬رﯾﺎض‪.‬‬ ‫‪-٢٦٥‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢٦٦‬ﻣﺮض اﻹﯾﺪز اﻟﻄﺎﻋﻮن اﻟﺠﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺺ ﺟﻠﺒﯽ‪ ،‬دار اﻟﮫﺪاﯾﺔ‪ ،‬چ ‪،١‬‬
‫‪ ١٤٠٧‬ھـ‪.‬‬
‫اﻟﺪاء ﻋﻦ أﺻﻮل اﻟﻘﻀﺎء‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﻄﻠﻖ ﻓﮫﯿﺪ‪ ،‬چ ‪،١‬‬ ‫‪ -٢٦٧‬ﻣﺰﯾﻞ ّ‬
‫‪١٣٧٢‬ھـ‪ ١٩٥٣ /‬م‪.‬‬
‫اﻟﺼﺤﯿﺤﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّاﻟﻨﺼﺮ اﻟﺤﺪﯾﺜﺔ‪ ،‬رﯾﺎض‪.‬‬ ‫‪ -٢٦٨‬اﻟﻤﺴﺘﺪرک ﻋﻠﯽ ّ‬
‫اﻟﺪﻋﻮة‪ ،‬دار ﺳﺤﻨﻮن‪ ،‬چ ‪.٢‬‬ ‫‪ -٢٦٩‬ﻣﺴﻨﺪ اﻹﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬دار ّ‬
‫‪ -٢٧٠‬اﻟﻤﺴﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﺷﺮح و ﻓﮫﺮﺳﺖﻧﻮﯾﺴﯽ‪ :‬اﺣﻤﺪ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺷﺎﮐﺮ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ دار اﻟﮑﺘﺎب اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻗﺎھﺮه‪ ،‬چ ‪.٢‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺟﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ ﺟﻮھﺮی‪،‬‬ ‫‪ -٢٧١‬ﻣﺴﻨﺪ اﻟﺠﻌﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻮاﻟﺤﺴﯿﻦ ّ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﮫﺪی ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﮫﺎدی‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻔﻼح‪،‬‬
‫ﮐﻮﯾﺖ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٥ ،١‬ھـ‪ ١٩٥٨ /‬م‪.‬‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١١٤‬‬

‫‪ -٢٧٢‬ﻣﺴﻨﺪ أﺑﻲ ﯾﻌﻠﯽ اﻟﻤﻮﺻﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﺣﺴﯿﻦ ﺳﻠﯿﻢ اﺳﺪ‪ ،‬دار اﻟﻤﺄﻣﻮن‬
‫ّ‬
‫ﻟﻠﺘﺮاث‪ ،‬دﻣﺸﻖ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٤ ،١‬ھـ‪ ١٩٨٨ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺔ اﻷب اﻟﻤﺴﻠﻢ ﻓﻲ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺔ اﻟﻮﻟﺪ ﻓﻲ ﻣﺮﺣﻠﺔ اﻟﻄﻔﻮﻟﺔ‪ ،‬ﻋﺪﻧﺎن‬ ‫‪-٢٧٣‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺑﺎﺣﺎرث‪ ،‬دار اﻟﻤﺠﺘﻤﻊ ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٤ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٣ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﻤﺴﺆوﻟﯿﺔ ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻗﺎدری أھﺪل‪ ،‬دار اﻟﻌﻤﯿﺮ ﻟﻠﺜﻘﺎﻓﺔ‬ ‫‪-٢٧٤‬‬
‫واﻟﻨﺸﺮ‪ ١٤١٢ ،‬ھـ‪ ١٩٩٢ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ّ‬
‫ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪،‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬‫‪ -٢٧٥‬ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ﺗﺒﺮﯾﺰی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﺷﯿﺦ ّ‬
‫اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٥ ،٢‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢٧٦‬ﻣﻌﺎرج اﻟﻘﺒﻮل ﻟﺸﺮح ﺳﻠﻢ اﻟﻮﺻﻮل إﻟﯽ ﻋﻠﻢ اﻷﺻﻮل ﻓﻲ اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺗﯿﻤﯿﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٤ ،٢‬ھـ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﻓﻆ ﺣﮑﻤﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ّ‬
‫ّ‬
‫‪ -٢٧٧‬ﻣﻌﺠﻢ ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟﻠﻐﺔ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ھﺎرون‪ ،‬دار اﻟﺠﯿﻞ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ١٤٢٠ ،‬ھـ‪.‬‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢٧٨‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٤ ،٢‬ھـ‪.‬‬
‫ﻠﻔﯿﺔ‪ ،‬ﻗﺎھﺮه‪ ،‬چ‬ ‫اﻟﺪﯾﻦ ﺧﻄﯿﺐ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺒﺔ ّ‬
‫اﻟﺴ ّ‬ ‫ﻣﺤﺐ ّ‬‫ّ‬ ‫‪ -٢٧٩‬ﻣﻊ ّاﻟﺮﻋﯿﻞ ّ‬
‫اﻷول‪،‬‬
‫‪١٤١٠ ،٢‬ھـ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ واﻷوﻗﺎف‪ ،‬چ ‪،٣‬‬ ‫‪ -٢٨٠‬اﻟﻤﻐﻨﻲ‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ‪ ،‬وزارة اﻟﺸﺆون‬
‫‪١٤١٧‬ھـ‪ ١٩٩٧ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻄﯿﺐ‬ ‫‪ -٢٨١‬ﻣﻐﻨﻲ اﻟﻤﺤﺘﺎج إﻟﯽ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﻣﻌﺎﻧﻲ أﻟﻔﺎظ اﻟﻤﻨﮫﺎج‪ّ ،‬‬
‫ﺷﺮﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ﻣﺼﻄﻔﯽ اﻟﺒﺎﺑﻲ اﻟﺤﻠﺒﻲ‪ ،‬ﻗﺎھﺮه‪ ١٣٧٧ ،‬ھـ‪ ١٩٥٨ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬ ‫اﻟﺴﻌﺎدة‪ ،‬اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺐ‬ ‫‪ -٢٨٢‬ﻣﻔﺘﺎح دار ّ‬
‫‪ -٢٨٣‬اﻟﻤﻔﺮدات ﻓﻲ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬راﻏﺐ اﺻﻔﮫﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ‪ :‬ھﯿﺜﻢ‬
‫ّ‬
‫ﻃﻌﯿﻤﯽ‪ ،‬دار إﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٣ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٢ /‬م‪.‬‬
‫‪ -٢٨٤‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺣﺮﯾﺮی‪ ،‬دار ﺻﺎدر‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
 ‫‪١١٥‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺔ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪،‬‬ ‫‪ّ -٢٨٥‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪ واﻓﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ‪ :‬ﻟﺠﻨﺔ اﻟﺒﯿﺎن اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻗﺎھﺮه‪ ،‬چ ‪ ١٣٧٦ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫‪ -٢٨٦‬ﻣﮑﺎرم اﻷﺧﻼق‪ ،‬ﺧﺮاﺋﻄﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬أﯾﻤﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺎﺑﺮ ﺑﺤﯿﺮی‪ ،‬دار‬
‫ﻌﺮﺑﯿﺔ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ١٤١٩ ،‬ھـ‪.‬‬ ‫اﻵﻓﺎق اﻟ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٩ ،١‬ھـ‪/‬‬ ‫‪ -٢٨٧‬ﻣﻦ أﺧﻄﺎء اﻷزواج‪ّ ،‬‬
‫‪ ١٩٩٩‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ زرﻗﺎﻧﯽ‪ ،‬دار إﺣﯿﺎء اﻟﮑﺘﺐ‬ ‫‪ -٢٨٨‬ﻣﻨﺎھﻞ اﻟﻌﺮﻓﺎن‪ّ ،‬‬
‫اﻟﺒﺎﺑﻲ اﻟﺤﻠﺒﻲ و ﺷﺮﮐﺎؤه‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﺪاﻋﯿﺔ اﻟﻠﯿﻦ ّ‬ ‫‪ -٢٨٩‬ﻣﻦ ﺻﻔﺎت ّ‬
‫واﻟﺮﻓﻖ‪ ،‬ﻓﻀﻞ اﻟﮫﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻤﻌﺎرف‪،‬‬
‫رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤١١ ،١‬ھـ‪ ١٩٩١ /‬م‪.‬‬
‫اﻟﺪاﻋﯿﺔ ﻣﺮاﻋﺎة أﺻﻮل اﻟﻤﺨﺎﻃﺒﯿﻦ ﻓﻲ ﺿﻮء اﻟﮑﺘﺎب‬ ‫‪ -٢٩٠‬ﻣﻦ ﺻﻔﺎت ّ‬
‫اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞ اﻟﮫﯽ‪ ،‬إدارة ﺗﺮﺟﻤﺎن اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‪،‬‬ ‫واﻟﺴ ّﻨﺔ وﺳﯿﺮ ّ‬ ‫ّ‬
‫چ ‪ ١٤١٩ ،٢‬ھـ‪١٩٩٨ /‬م‪.‬‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ّ :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺷﺎد‬ ‫ﺒﻮﯾﺔ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ ّ‬ ‫اﻟﺴ ّﻨﺔ ّاﻟﻨ ّ‬ ‫‪ -٢٩١‬ﻣﻨﮫﺎج ّ‬
‫ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٦ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﻘﺪم‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ‬ ‫‪ -٢٩٢‬اﻟﻤﮫﺪي ﺣﻘﯿﻘﺔ ﻻ ﺧﺮاﻓﺔ‪ّ ،‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺘ ّ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ ﻹﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث‪ ،‬چ ‪ ١٤١١ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٠ /‬م‪.‬‬ ‫ﺮﺑﯿﺔ‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺳﻌﺪی‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﻘﺮآﻧﯿﺔ‪ ،‬ﺷﯿﺦ‬ ‫ﺎﻧﯿﺔ ﻣﻦ اﻵﯾﺎت‬ ‫‪ -٢٩٣‬اﻟﻤﻮاھﺐ ّاﻟﺮ ّﺑ ّ‬
‫ّ‬ ‫اھﺘﻤﺎم‪ :‬ﺳﻤﯿﺮ ﻣﺎﺿﯽ‪ ،‬رﻣﺎدی ّ‬
‫ﻟﻠﻨﺸﺮ‪ ،‬اﻟﻤﺆﺗﻤﻦ ﻟﻠﺘﻮزﯾﻊ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٦ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻊآوری و‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٢٩٤‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻷﻋﻤﺎل اﻟﮑﺎﻣﻠﺔ‪،‬‬
‫ﺒﻮة‪ ،‬چ ‪ ١٤٣١ ،١‬ھـ‪ ٢٠١٠ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ‪ :‬ﻋﻠﯽ رﺿﺎ ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ ،‬دار اﻟﻨ ّ‬
‫‪ -٢٩٥‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ ﻧﻀﺮة ّاﻟﻨﻌﯿﻢ ﻓﻲ ﻣﮑﺎرم أﺧﻼق ّاﻟﺮﺳﻮل اﻟﮑﺮﯾﻢ ج‪،‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت‪ :‬ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ ﺣﻤﯿﺪ و‬ ‫ﮔﺮدآوری‪ :‬ﮔﺮوھﯽ از‬
 ‫دﯾﻦ اﺳﻼم؛ ﻣﺎﻫ ّﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی آن‬ ‫‪١١٦‬‬

‫ﺟﺪه‪،‬‬‫واﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ّ ،‬‬‫ّ‬
‫ﻟﻠﻨﺸﺮ‬‫ﻣﺤﻤﺪ َﻣ ﱡﻠﻮح‪ ،‬دار اﻟﻮﺳﯿﻠﺔ ّ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدی‪ ،‬چ ‪ ١٤١٨ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٨ /‬م‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّاﻟﺮﺷﺪ‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫ﺗﯿﻤﯿﻪ ﻣﻦ اﻷﺷﺎﻋﺮة‪،‬‬ ‫‪ -٢٩٦‬ﻣﻮﻗﻒ اﺑﻦ ّ‬
‫رﯾﺎض‪ ،‬چ ‪ ١٤١٦ ،٢‬ھـ‪ ١٩٩٥ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﻨﺒﻮات‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ‬ ‫‪ّ -٢٩٧‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﻋﻮض‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٥ ،١‬ھـ؛‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺴﻠﻒ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﻃﻮﯾﺎن‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٠ ،١‬ھـ‪ ٢٠٠٠ /‬م‪.‬‬ ‫أﺿﻮاء ّ‬
‫ﯿﺎﺳﯿﺔ ﻧﻈﺎم اﻟﺤﮑﻢ‪،‬‬ ‫اﻟﺴ ّ‬ ‫اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻓﻲ اﻹﺳﻼم؛ ّاﻟﻨ ّ‬
‫ﻈﺮﯾﺔ ّ‬ ‫‪ّ -٢٩٨‬اﻟﻨﻈﺎم ّ‬
‫اﻟﺴﻼم‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٥ ،٢‬ھـ‪ ٢٠٠٤ /‬م‪.‬‬ ‫ﺧﯿﺎط‪ ،‬دار ّ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ّ‬
‫اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﺳﻌﻮد آل ﺳﻌﻮد و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺪار‬ ‫‪ّ -٢٩٩‬اﻟﻨﻈﺎم ّ‬
‫اﻟﻮﻃﻦ‪ ،‬چ ‪ ١٤٣٠ ،٥‬ھـ‪ ٢٠٠٩ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﯾﻤﻮﻗﺮاﻃﯿﺔ‪ ،‬زﮐﺮﯾﺎ ﺧﻄﯿﺐ‪،‬‬ ‫‪ -٣٠٠‬ﻧﻈﺎم اﻟﺸﻮری ﻓﻲ اﻹﺳﻼم وﻧﻈﻢ اﻟﺪ‬
‫اﻟﺴﻌﺎدة‪ ١٤٠٥ ،‬ھـ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺒﻌﺔ ّ‬
‫‪ّ -٣٠١‬اﻟﻨﻈﺎم اﻻﻗﺘﺼﺎدي ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻣﺮزوﻗﯽ و ھﻤﮑﺎران‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ‬
‫ّاﻟﺮﺷﺪ‪ ،‬چ ‪ ١٤٣٠ ،٤‬ھـ‪ ٢٠٠٩ /‬م‪.‬‬
‫‪ّ -٣٠٢‬اﻟﻨﻈﺎم اﻟﻤﺎﻟﻲ واﻻﻗﺘﺼﺎدي ﻓﻲ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺧﻄﯿﺐ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ‬
‫ّاﻟﺮﺷﺪ‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٦ ،٢‬ھـ‪ ٢٠٠٥ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻟﻄﻔﯽ ﺻﺒﺎغ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺘﺐ اﻹﺳﻼﻣﻲ‪،‬‬ ‫‪ -٣٠٣‬ﻧﻈﺮات اﻷﺳﺮة اﻟﻤﺴﻠﻤﺔ‪ّ ،‬‬
‫چ ‪ ١٤٠٥ ،١‬ھـ‪ ١٩٨٥ /‬م‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬ ‫ّ‬ ‫ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬ ‫ّ‬ ‫‪ -٣٠٤‬ﻧﻘﺾ اﻟﻤﻨﻄﻖ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻹﺳﻼم اﺑﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺎﻣﺪ ﻓﻘﯽ‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﺼﻨﯿﻊ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ‪:‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮ ّزاق ﺣﻤﺰه و ﺳﻠﯿﻤﺎن ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺪﯾﺔ‪.‬‬‫اﻟﻤﺤﻤ ّ‬
‫ّ‬ ‫اﻟﺴ ّﻨﺔ‬
‫ﻣﮑﺘﺒﺔ ّ‬
‫‪ّ -٣٠٥‬اﻟﻨﮫﺎﯾﺔ ﻓﻲ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﺤﺪﯾﺚ واﻷﺛﺮ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﺧﻠﯿﻞ ﻣﺄﻣﻮن‬
‫ﺷﯿﺤﺎ‪ ،‬دار اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬چ ‪ ١٤٢٢ ،١‬ھـ‪.‬‬
 ‫‪١١٧‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ّ‬ ‫‪ -٣٠٦‬ﻧﯿﻞ اﻷوﻃﺎر ﺷﺮح ﻣﻨﺘﻘﯽ اﻷﺧﺒﺎر ﻣﻦ أﺣﺎدﯾﺚ ّ‬
‫ﺳﯿﺪ اﻷﺧﯿﺎر‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﻘﺮﯾﻆ‪ :‬وھﺒﻪ زﺣﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻮزﯾﻊ‪ :‬دار‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺼﻤﯿﻌﻲ‪ ،‬رﯾﺎض‪ ،‬و دار اﻟﺨﯿﺮ‪ ،‬دﻣﺸﻖ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٨ ،٢‬ھـ‪ ١٩٩٨ /‬م‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﮔﺮدآوری و ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﻠﯽ‬ ‫اﻹﺳﻼﻣﯿﺔ‪ّ ،‬‬
‫ّ‬ ‫‪ -٣٠٧‬اﻟﮫﺪاﯾﺔ‬
‫رﺿﺎ ﺗﻮﻧﺴﯽ‪ ،‬چ ‪ ١٣٩٤ ،١‬ھـ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﺪ‪ ،‬دار اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﺔ‪ ،‬چ‬ ‫ﻣﻌﻮﻗﺎﺗﮫﺎ ّ‬
‫وﻣﻘﻮﻣﺎﺗﮫﺎ‪ّ ،‬‬ ‫اﻟﻌﺎﻟﯿﺔ؛ ّ‬
‫ّ‬ ‫‪ّ -٣٠٨‬‬
‫اﻟﮫﻤﺔ‬
‫‪١٤٢٧ ،٧‬ھـ‪ ٢٠٠٥ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫‪ -٣٠٩‬اﻟﻮاﺑﻞ ّ‬
‫اﻟﺼ ّﯿﺐ ﻣﻦ اﻟﮑﻠﻢ اﻟﻄ ّﯿﺐ‪ ،‬اﻣﺎم اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﻋﻮض‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬چ ‪١٤٠٥ ،١‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ھـ‪ ١٩٨٥ /‬م‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺳﻌﺪی‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ‬ ‫‪ -٣١٠‬وﺟﻮب اﻟﺘﻌﺎون ﺑﯿﻦ اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ‪،‬‬
‫ّاﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّاﻟﺮﺷﺪ‪ ،‬چ ‪ ١٤٠٣ ،٢‬ھـ‪ ١٩٨٣ /‬م‪.‬‬
‫واﻟﻨﻈﺎﺋﺮ ﻓﻲ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ و اﺻﻼح‪:‬‬ ‫‪ -٣١١‬اﻟﻮﺟﻮه ّ‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﻗﺮﻋﺎوی‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ ّاﻟﺮﺷﺪ‪ ،‬چ ‪ ١٤١٠ ،١‬ھـ‪ ١٩٩٠ /‬م‪.‬‬
‫واﻟﻨﻈﺎﺋﺮ ﻓﻲ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ‪ ،‬داﻣﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﺮﺗﯿﺐ و‬ ‫‪ -٣١٢‬اﻟﻮﺟﻮه ّ‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ و ﺗﺼﺤﯿﺢ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ّ‬
‫ﺳﯿﺪ اﻷھﻞ‪.‬‬
‫اﻟﺘ ّ‬ ‫ّّ ّ‬ ‫‪ -٣١٣‬اﻟﻮﺟﻮه ّ‬
‫ﺮﺑﯿﺔ‪،‬‬ ‫واﻟﻨﻈﺎﺋﺮ ﻓﻲ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ‪ ،‬ھﺎرون ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺔ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻤﻠﮏ ﺳﻌﻮد‪ ،‬رﯾﺎض‪ ١٤٠٢ ،‬ھـ‪.‬‬
‫‪ -٣١٤‬وﺣﻲ اﻟﻘﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺻﺎدق راﻓﻌﯽ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﻌﺮﺑﯿﺔ ﻟﻠﮑﺘﺎب‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺿﻞ اﺑﻦ ﻋﺎﺷﻮر‪ّ ،‬‬
‫اﻟﺪار‬ ‫‪ -٣١٥‬وﻣﻀﺎت ﻓﮑﺮ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﺼﺮاط ﻓﻲ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻏﺮﯾﺐ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬اﺑﻮﻋﻤﺮ‬ ‫‪ -٣١٦‬ﯾﺎﻗﻮﺗﺔ ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪ ﺑﻐﺪادی زاھﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻏﻼم ﺛﻌﻠﺐ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻘﺪﯾﻢ‪:‬‬
‫ﻣﻨﻮره‪ ،‬چ‪،١‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب ﺗﺮﮐﺴﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻌﻠﻮم واﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ﻣﺪﯾﻨﮥ ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ ١٤٢٣‬ھـ‪ ٢٠٠٢ /‬م‪.‬‬