Mechanizm ślizgowy skurczu mięśnia

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Mechanizm ślizgowy skurczu mięśnia

Napięty mięsień dwugłowy ramienia (biceps).

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Dzięki skurczom mięśni poprzecznie prążkowanych szkieletowych odbywa się świadomy,

zależny od woli ruch ciała człowieka. Jest to skomplikowany proces, który wymaga dużego
nakładu energii. Skąd mięśnie ją czerpią? Jak przebiega skurcz włókien mięśniowych?
Twoje cele

Omówisz budowę sarkomeru.

Wyjaśnisz funkcje filamentów aktynowych i miozynowych.
Wyjaśnisz związek budowy włókna mięśniowego poprzecznie prążkowanego ze
zdolnością do skurczu.
Opiszesz mechanizm ślizgowy skurczu mięśnia.
Określisz znaczenie „ślizgowego” mechanizmu skurczu i rozkurczu mięśnia.
Wskażesz, jakie są przyczyny stężenia pośmiertnego.
Przeczytaj

Budowa mięśnia poprzecznie prążkowanego

Podstawową jednostką budującą mięsień poprzecznie prążkowany jest włókno mięśniowe.

Ma ono postać syncytium utworzonego z wielu komórek. Wewnątrz włókna, tuż pod błoną
komórkową znajdują się liczne jądra. Ponadto występuje w nim silnie rozbudowana
siateczka śródplazmatyczna i duża liczba mitochondriów. Wnętrze włókna mięśniowego
wypełniają pęczki kurczliwych włókienek mięśniowych – miofibryli.

Miofibryla składa się z białkowych włókienek kurczliwych – miofilamentów, wśród których

wyróżniamy:

miofilamenty cienkie (aktynowe) zbudowane z cząsteczek białka aktyny;

miofilamenty grube (miozynowe) utworzone cząsteczek białka miozyny.
14
13
15
16

10
12
11
1
6
5 3 2 4

7 8 9

Sarkomer

2
 Błona graniczna Z

Błona graniczna Z

Miofilamenty grube

Miofilamenty cienkie

Re kulum sarkoplazmatyczne

Prążek jasny

Prążek ciemny

Prążek jasny

10
 Miofibryla
Włókienko mięśniowe

11

Prążek ciemny

12

Prążek jasny

13

Jądro komórkowe

14

Włókno mięśniowe

15

Mitochondrium

16

Sarkolemma
Budowa włókna mięśniowego oraz miofibryli. Naprzemienne ułożenie miofilamentów aktynowych
i miozynowych w miofibryli daje wrażenie charakterystycznego poprzecznego prążkowania włókna
mięśniowego z występującymi na przemian prążkami jasnymi i ciemnymi.
Źródło: OpenStax, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 4.0.
Zdjęcie przedstawia włókna mięśniowe pod mikroskopem. Można na nim zauważyć charakterystyczne
poprzeczne prążkowanie (naprzemienne ułożenie prążków jasnych i ciemnych) występujące w mięśniach
szkieletowych. Powiększenie 400 ×.
Źródło: Alexander G. Cheroske, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Jednostką strukturalną i funkcjonalną włókna mięśniowego odpowiedzialną za jego skurcz

jest sarkomer. Obejmuje on odcinek miofibryli pomiędzy dwiema błonami białkowymi
zwanymi błonami granicznymi Z i zawiera połówkę jednego prążka jasnego, cały prążek
ciemny i połówkę drugiego prążka jasnego.

Budowa miofilamentów grubych i cienkich

Miofilamenty grube zbudowane są z połączonych ze sobą cząsteczek białka - miozyny.

Jedna taka cząsteczka składa się z główki i ogona. Miofilamenty grube przyczepione są do
linii M. Równolegle ułożone włókna miozyny silnie załamują światło, dzięki czemu pod
mikroskopem są widoczne jako prążki ciemne.

Miofilamenty cienkie składają się z liniowo ułożonych cząsteczek aktyny. Białko to

występuje w dwóch formach - globularnej (aktyna G), która pod wpływem ATP i jonów Mg2+
przekształca się w formę fibrylarną (aktynę F). Włókna aktyny pod mikroskopem są
widoczne jako prążki jasne miofibryli.
 1 2 3
4
5
6
7

8
9

10

Prążek jasny

Smuga H

Prążek jasny

Czapeczka Z
Zakotwicza aktynę w linii Z.

Tytyna
 Łączy miozynę z linią Z.

Linia Z

Główka miozyny

Ogon miozyny

Aktyna

10

Linia M
Budowa cząsteczek aktyny oraz miozyny na przykładzie pojedynczego sarkomeru podczas rozkurczu i podczas
skurczu włókna mięśniowego.
Źródło: David Richfield, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Teoria ślizgowa

Mechanizm skurczu mięśnia szkieletowego tłumaczy teoria ślizgowa, według której

miofilamenty aktynowe wślizgują się pomiędzy miofilamenty miozynowe.

Wzajemne przesuwanie się względem siebie włókienek powoduje, że sarkomery się

skracają, przy czym widoczne jest jedynie skracanie prążków jasnych, a długość ciemnych
nie ulega zmianie. Równoległe rozmieszczenie części składowych mięśni kieruje siłę
skurczu ku kościom, powodując ich odciąganie w określonym kierunku.

1 2 3 4 5

Połowa prążka jasnego

Połowa prążka ciemnego

Smuga H
Obszar w obrębie prążka ciemnego zajmowany jedynie przez odcinki włókien miozyny,
niezachodzące na włókna aktyny

Połowa prążka ciemnego

5
 Połowa prążka jasnego
Podczas skurczu mięśnia błony graniczne (oznaczone literami Z) zbliżają się do siebie, ponieważ włókna aktyny
(oznaczone kolorem pomarańczowym) wsuwają się pomiędzy włókna miozyny (oznaczone kolorem
fioletowym). W mięśniu całkowicie skurczonym filamenty grube i cienkie pokrywają się, przez co sarkomer jest
krótszy.
Źródło: Englishsquare Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Źródła energii

Ruch ślizgowy miofilamentów aktynowych i miozynowych względem siebie wymaga

dostarczenia jonów wapnia oraz energii chemicznej zawartej w związkach
wysokoenergetycznych w postaci ATP.

Impuls nerwowy docierający aksonem do włókna mięśniowego wzmaga wydzielanie jonów

wapnia zgromadzonych w tzw. zbiornikach końcowych (fragmenty retikulum
sarkoplazmatycznego) w cytoplazmie komórki. Wzrost stężenia jonów Ca2+ wnikających
pomiędzy włókienka białkowe przyczynia się do rozkładu ATP i uwalniania energii.
W czasie rozkurczu jony wapnia wyłapywane są na drodze transportu aktywnego
z powrotem do zbiorników końcowych.

Mięsień przekształca energię chemiczną na energię mechaniczną, co umożliwia

wykonanie pracy, której towarzyszy wydzielanie energii cieplnej. Wszystkie komórki do
pracy potrzebują energii, ale tylko komórki mięśniowe wymagają jej tak dużo, w tak krótkim
czasie.

Fosfokreatyna.
Wikimedia Commons, domena publiczna
 Glikogen.
Wikimedia Commons, domena publiczna

Źródłem ATP dla komórki mięśniowej są:

– wysokoenergetyczny enzym – fosfokreatyna;

– glukoza (glikogen) spalana w warunkach tlenowych i beztlenowych.

Źródło: wikipedia.org.

Kiedy komórka mięśniowa zostaje pobudzona do skurczu, dawki energii z ATP muszą być
dostarczane od 20 do 100 razy szybciej niż w komórce w stanie spoczynku. Na początku
komórki uruchamiają zgromadzony ATP, którego ilości starczają na ułamek sekundy. Aby
mięsień mógł się kurczyć dalej, w krótkim czasie, w toku ogromnej ilości reakcji, muszą
zostać wytworzona kolejne cząsteczki ATP.

Pierwsze porcje ATP powstają dzięki fosfokreatynie, która umożliwia jego szybkie
odtworzenie z ADP według reakcji: fosfokreatyna + ADP = kreatyna + ATP. Fosfokreatyna jest
związkiem wysokoenergetycznym, komórki zawierają jej ok. pięciokrotnie więcej niż ATP.
Jednak opisania reakcja dostarcza energii tylko na 2 do 4 sekund. Ważne jest, aby w jak
najszybszym czasie uruchomiony został tlenowy i beztlenowy proces spalania glukozy,
z którego również kreatyna czerpie energię do odbudowy fosfokreatyny.

Najpierw w sarkoplazmie odbywa się beztlenowy rozkład glukozy do pirogronianu, który

w dalszym etapie przemiany – już tlenowej – jest rozkładany w mitochondriach do
dwutlenku węgla i wody. W czasie dłuższego wysiłku włókna mięśniowe jako źródło energii
wykorzystują glukozę zgromadzoną w postaci glikogenu w mięśniach i wątrobie. Korzystają
również z dostarczonych przez krew kwasów tłuszczowych, które są głównym „surowcem
paliwowym” przy dłuższej pracy mięśni.
Ciekawostka

Dlaczego sportowcy wykonujący długi, intensywny wysiłek fizyczny spożywają płyny

zawierające dużo glukozy i minerałów?

Podczas długiego i intensywnego wysiłku organizm potrzebuje glukozy, która jest metabolizowana
bezpośrednio w mięśniach, bez uruchamiania zapasów glikogenu. Do minerałów zawartych w spożywanych
płynach należy m.in. wapń – pierwiastek niezbędny do inicjowania skurczów mięśnia.
Źródło: pixabay.com, domena publiczna.

Słownik
aktyna

białko budujące miofilamenty cienkie miofibryli

cząsteczka ATP

(adenozyno‐5′-trifosforan) cząsteczka złożona z rybozy (pięciowęglowy cukier), adeniny

(zasada azotowa) oraz trzech reszt fosforanowych połączonych dwoma wiązaniami
wysokoenergetycznymi; adenina z rybozą połączona jest wiązaniem β‐N-glikozydowym,
tworząc wspólnie nukleozyd o nazwie adenozyna
glukoza

cukier należący do heksoz, biorący udział w wielu procesach metabolicznych; główny

substrat energetyczny w komórkach
miofibryle

włókienka mięśniowe; kurczliwe elementy włókna mięśniowego mięśni szkieletowych

i mięśnia sercowego (w komórkach mięśni gładkich miofibryle nie występują);
cylindryczne formy zbudowane z licznych, liniowo ułożonych jednostek
strukturalno‐funkcjonalnych, zwanych sarkomerami; każdy sarkomer jest utworzony
z zespołu miofilamentów cienkich i grubych
miozyna

białko budujące miofilamenty grube miofibryli

sarkolemma

błona komórkowa komórki mięśniowej (miocytu)

sarkomer

elementarna część kurczliwa włókienka mięśniowego; odgrywa rolę w skurczu mięśnia

syncy um

zespólnia, rodzaj komórczaka (wielojądrowej masy protoplazmy) powstałego w wyniku

fuzji komórek z równoczesnym zanikiem otaczających je błon komórkowych; np. włókna
mięśniowe szkieletowe powstające w wyniku łączenia się komórek prekursorowych —
mioblastów
Animacja

Polecenie 1

Przeanalizuj animację przedstawiającą interakcje między miozyną i aktyną w skurczu włókna

mięśniowego, a następnie rozwiąż polecenie poniżej.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/D3dHeNCTP

Napisz, co wywołuje wsuwanie się filamentów cienkich (aktynowych) pomiędzy filamenty grube
(miozynowe) i co jest potrzebne, żeby ten proces zaszedł.

Polecenie 2

Określ przyczynę przejścia główki miozyny z konfiguracji niskoenergetycznej

w wysokoenergetyczną.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wybierz poprawne dokończenie zdania.

Miofilamenty cienkie to...

 białkowe włókienka kurczliwe zbudowane z elastyny.

 białkowe włókienka kurczliwe zbudowane z aktyny.

 białkowe włókienka kurczliwe zbudowane z miozyny.

 białkowe włókienka kurczliwe zbudowane z kreatyny.

Ćwiczenie 2 輸
Uzupełnij luki w tekście:

Mięśnie poprzecznie prążkowane odpowiadają za ruch od woli. Ich podstawową

jednostką strukturalną są będące syncy um - zespoleniem wielu komórek
mięśniowych. Te z kolei wypełnione są miofibrylami. Ich inna nazwa to . Miofibryle
składają się z ułożonych naprzemiennie miofilamentów grubych i - białkowych
włókienek kurczliwych. To one bezpośrednio odpowiadają za skurcz całego włókna

mięśniowego.

włókienka mięśniowe niezależny włókna mięśniowe miozynowych cienkich

zależny
Ćwiczenie 3 輸

Połącz w pary pojęcia z definicjami.

związek stanowiący energetyczną

miozyna rezerwę organizmu wykorzystywaną
głównie podczas pracy mięśni

białko włókienek mięśniowych biorące

fosfokreatyna udział w skurczu mięśni, buduje
miofilamenty cienkie

kurczliwe białko wchodzące w skład

aktyna tkanki mięśniowej, buduje miofilamenty
grube

cząsteczka złożona z rybozy

(pięciowęglowy cukier), adeniny (zasada
ATP azotowa) oraz trzech reszt
fosforanowych połączonych dwoma
wiązaniami wysokoenergetycznymi

Ćwiczenie 4 醙

Uporządkuj wymienione poniżej źródła energii w kolejności odpowiadającej faktycznemu

wykorzystywaniu ich przez pracujący mięsień.

rozkład lipidów 

ATP 

fosfokreatyna 

rozkład węglowodanów 
Ćwiczenie 5 醙
Zaznacz zdania prawdziwe:

 Źródłem ATP dla komórki są fosfokreatyna i glikogen.

Jednostką strukturalną i funkcjonalną włókna mięśniowego, odpowiedzialną na jego


skurcz, jest sarkomer.

Skurcz mięśnia szkieletowego tłumaczy teoria ślizgowa, według której miofilamenty


miozynowe wślizgują się pomiędzy miofilamenty aktynowe.

Wsuwanie się włókien wymaga dostarczenia jonów magnezu oraz energii


chemicznej w postaci ATP.
Ćwiczenie 6 醙

Grafika przedstawia kończynę górną człowieka z zaznaczonymi mięśniami ramienia.

1 2

Mięsień dwugłowy ramienia

Mięsień trójgłowy ramienia

Kończyna górna człowieka.
Źródło: Przedmiotowy model 3D został opracowany przez Englishsquare.pl Sp. z o.o. na podstawie materiału źródłowego
zakupionego w ramach serwisu www.turbosquid.com. Jakiekolwiek dalsze użycie tego modelu 3D podlega wszelkim
ograniczeniom opisanym w licencji opublikowanej na przywołanej stronie internetowej., tylko do użytku edukacyjnego na
epodreczniki.pl.

Wyjaśnij, co warunkuje zginanie kończyny górnej w stawie łokciowym. Jaki proces musi zajść
w mięśniach, żeby do tego doszło.
Ćwiczenie 7 難

Grafika obrazuje budowę włókienka mięśniowego (miofibryli) oraz mechanizm „ślizgowego”

skurczu mięśnia:

Obrazek u góry przedstawia włókna w stanie rozkurczu, a obrazek na dole włókna w stanie skurczu. Na
zielono zaznaczono włókna aktynowe, natomiast na fioletowo włókna miozynowe.
Źródło: OpenStax, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 4.0.

Określ istotę „ślizgowego” mechanizmu skurczu i rozkurczu mięśnia.

Ćwiczenie 8 難

Skurcz mięśnia można opisać za pomocą cyklu mostków poprzecznych, w których miofibryle
poruszają się ruchem ślizgowym względem siebie. Podczas tego procesu niezmiernie ważne
jest dostarczanie energii w postaci ATP. Podczas przyłączania główek miozyny do aktyny ATP
bierze udział w odłączaniu główek miozynowych i umieszczaniu ich w pozycji gotowej do
ponownego połączenia z aktyną. U osób zmarłych obserwuje się tzw. stężenie pośmiertne,
które polega na skurczu mięśni ciała po śmierci.

Wyjaśnij, odwołując się do cyklu mostków poprzecznych, dlaczego po śmierci występuje

stężenie pośmiertne.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: biologia

Temat: Mechanizm ślizgowy skurczu mięśnia

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym

i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

V. Budowa i fizjologia człowieka.

8. Poruszanie się. Uczeń:

6) wyjaśnia na podstawie schematu molekularny mechanizm skurczu mięśnia;

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

XI. Funkcjonowanie zwierząt.

2. Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem

struktur odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.

7) Poruszanie się. Uczeń:

g) wyjaśnia, na podstawie schematu, molekularny mechanizm skurczu mięśnia,

j) przedstawia antagonizm i współdziałanie mięśni w wykonywaniu ruchów,

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

 Omówisz budowę sarkomeru.
Wyjaśnisz funkcje filamentów aktynowych i miozynowych.
Wyjaśnisz związek budowy włókna mięśniowego poprzecznie prążkowanego ze
zdolnością do skurczu.
Opiszesz mechanizm ślizgowy skurczu mięśnia.
Określisz znaczenie „ślizgowego” mechanizmu skurczu i rozkurczu mięśnia.
Wskażesz, jakie są przyczyny stężenia pośmiertnego.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
rozmowa kierowana;
dyskusja;
ćwiczenia interaktywne;
obserwacja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca całego zespołu klasowego.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Omówisz budowę sarkomeru.

Wyjaśnisz funkcje filamentów aktynowych i miozynowych.
Wyjaśnisz związek budowy włókna mięśniowego poprzecznie prążkowanego ze
zdolnością do skurczu.
Opiszesz mechanizm ślizgowy skurczu mięśnia.
Określisz znaczenie „ślizgowego” mechanizmu skurczu i rozkurczu mięśnia.
Wskażesz, jakie są przyczyny stężenia pośmiertnego.

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał „Mechanizm ślizgowy skurczu mięśnia”. Prosi uczestników zajęć
o zapoznanie się z tekstem w sekcji „Przeczytaj”, a następnie rozwiązanie ćwiczenia nr
5 (w którym mają za zadanie wskazać, które zdania dotyczące tematu lekcji
przedstawiają prawdziwe informacje) zawartego w sekcji „Sprawdź się”.
Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla cele lekcji zawarte w sekcji „Wprowadzenie” i określa na tej

podstawie kryteria sukcesu.
2. Wprowadzenie do tematu. Nauczyciel zadaje pytania:
– Jak zbudowane są mięśnie szkieletowe?
– Jak zbudowane jest włókno mięśniowe i jakie funkcje pełnią poszczególne elementy
jego budowy?
Uzupełnia wypowiedzi uczniów, koryguje ewentualne błędy.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Uczniowie omawiają mechanizm ślizgowy skurczu mięśnia,

wykorzystując ilustracje z e‐materiału wyeksponowane na tablicy interaktywnej.
2. Praca z animacją pt. „Mechanizm ślizgowy skurczu mięśnia”. Uczniowie w zespołach
dwuosobowych zapoznają się z treścią materiału oraz poleceniem nr 1 (dotyczącym
przyczyny wsuwania się filamentów aktynowych pomiędzy filamenty miozynowe)
i wspólnie rozwiązują zadanie.
3. Uczniowie wykonują w parach polecenia nr 2 (dotyczące zmian długości
poszczególnych miofilamentów oraz całego sarkomeru podczas skurczu mięśnia) i nr 3
(pytające o przyczynę przejścia główki miozyny z konfiguracji niskoenergetycznej
w wysokoenergetyczną). Ochotnicy przedstawiają swoje odpowiedzi na forum klasy.
4. Utrwalenie wiedzy i umiejętności. Nauczyciel przechodzi do sekcji „Sprawdź się”.
Uczniowie wykonują indywidualnie ćwiczenia interaktywne nr 7 (w którym mają za
zadanie określić istotę „ślizgowego” mechanizmu skurczu i rozkurczu mięśnia) i nr 8
(dotyczące przyczyny stężenia pośmiertnego), a następnie porównują swoje
odpowiedzi z kolegą lub koleżanką.

Faza podsumowująca:

1. Klasa wspólnie wykonuje na tablicy mapę pojęć podsumowującą zajęcia.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia od 1 do 4 oraz 6 z sekcji „Sprawdź się”.

2. Dla chętnych: Wykonaj model sarkomeru z dowolnych materiałów.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.
Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania animacji:

Uczniowie mogą przed lekcją zapoznać się z animacją, aby przygotować się do
późniejszej pracy na zajęciach.