WIÑAY QICHWA 2 Fredy Castañeda, 2022 para Estudiar

3 Wiñay qichwa
Qichwata yachakunapaq
Qichwa
Chawpin
Fichas de trabajo
Comunicación Quechua Central L2
3 Wiñay qichwa
Qichwata yachakunapaq
Ministerio de Educación
Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe

y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural
Dirección de Educación Intercultural Bilingüe
3 Wiñay qichwa: Qichwata yachakunapaq - Chawpin qichwa

Fichas de trabajo de Comunicación (lengua originaria L2) - lengua Quechua central 3°
©Ministerio de Educación
Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja
Lima, Perú
Teléfono: 615-5800
www.gob.pe/minedu
2021 huk kaq qishpichishqa

10,245 mirachishqa
Impreso en Octubre 2021
Qillqaq
Bernardo Sánchez Espinoza
Qillqaynin qawaq
Rolando Patricio Roca Zarzoza
Rikaychaw yanapaqkuna
Edwin Cornelio Espinoza, Cicely Mallqui Sánchez
DIGEIBIRA - Llapan uryaychaw yanapaq

Rolando Patricio Roca Zarzoza, Humberto Avelino León Huarac
Maytu tupachiq
Mercy Kary Bruno López
Siqiq
Karin Vargas Flores
Digeibira-DEIB nishqanpa siqinkuna
Qillqashqa rikapaq
Marleny Rodríguez Agüero
Impreso en EDITORIAL ROEL S.A.C.

Pj. Miguel Valcarcel Nro. 361, Urbanización San Francisco, Ate - Lima
RUC 20122879331.
2021-09383 yupawan Perú Suyupa hatun Ñawichana

Wasinchaw Churashqa
Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manami pipis mirachinmantsu.

Perú suyuchaw mirachishqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru
Wamrapa riqichikuynin
Shutiiqa:
Ñiqiiqa:
Yachaywasiiqa:
Markaaqa:
Yachachiqniiqa:
Wata:
Riqichikuynin
Kuyashqa wamra:
Qampaqmi kay uryana maytuta makiykiman churamuu,
kaywanmi yachachikuqniykiwan yanapanakushpa qichwa
rimayta, qichwa qillqayta shumaq yachakunki.
Hapallaykilla icha yachakuq masiykikunawan
yanapanakushpa uryayaanaykipaqmi (aruyaanaykipaqmi)
imayka ruraykuna kaykan.
Kay uryana maytuchaw ruraykunaqa markaykipa
kawakuynintawan, imanaw qichwa rimay kashqantami
riqichikamun, niykur alli kikin shimiykichaw rimanaykipaq,
qillqanaykipaq yanapashunki.
Chaynawllami runa masiykikunawan, llapan aylluykikunawan,
yachakuqmasiykikunawan, markamasiykikunawan qichwata
shumaq rimanaykipaq yanapashunki.
Kay qillqashqa maytuwanqa takinkimi (qutsunkimi),
pukllankimi, llimpinkimi, siqinkimi, hamutankimi; chaynawllami
imayka munanqayki yachayniykipis wiñanqa.
Kay qillqashqa maytuqa ancha kuyashqayki masiykinawmi,
chaymi shumaq shunquykiwan qawaykunayki, yachayniyki
shumaqlla mirananpaq.
¡Kushishqalla kay, kuyashllapa uryaykullay (aruykullay)!
Kaqninkuna
1 Taqa May markapita kashqanchik
Yachana
1. May markapita kashqanchik 11
2. ¿Maypitataq shayaamun? 14
3. Maypita ayllunchik kashqan 17
4. Markakunapita rimashun 20
5. Maypita markamashinkuna kashqanta ñawinchashun 23
6. ¿Maypita paykuna kayan? 26
7. Yachakunqanchikta kallpachashun 29
2 Taqa Mikuykuna murupakuypita rimashun

Yachana
8. Murukuypaq wanukuna 33
9. Wanu quriypita rimashun 36
10. Papa, sara muruy 39
11. Sara ayllkuypita yachakunchik 42
12. Qarpaywan muruykuna 45
13. Usya patsa, tamya patsa 48
3 Taqa Kurkunchikpaq, alli kawaypaq parlakurillaashun

Yachana
15. Rurin kurkunchikta riqishun 55
16. Kurkunchikpa rurayninkuna 58
17. Kurkunchikpa maakuchimaqninchikkuna 61
18. Kurkunchikpa rakikaynin 64
19. Alli kawayninchikpaq mikuykuna 67
20. Alli kawayta, alli mikuyta yachakushun 70
4 Taqa Markanchikchaw kawayninchikta riqishun

Yachana
22. Markanchikchaw ruraykuna 77
23. Ruraykunachaw yanapakunchik 80
24. Markanchikchaw kaqkunata yachakushun 83
25. Markanchikta riqishun 86
26. Markanchikchaw kaqkuna 89
27. Markanchik pushaq wasikuna 92
28. Yachakunqanchikta pukllaypa kallpachashun 95

5 Taqa Markanchikchaw qatukunata riqishun
Yachana
29. Hatunqatuchaw rantikuy 99
30. Wasin-wasin hapayllapa rantikuy 102
31. Hatunqatuchaw imayka tupuykuna 105
32. Tupuykunawan chaninkuna 108
33. Hatunqatuchaw trukanakuy 111
34. Trukanakuyta yachakushun 114
6 Taqa Ashmanchikkunata riqishun

Yachana
36. Yanapakuq ashmakuna 121
37. Wasi kuyay-ashmanchikkunapita rimashun 124
38. Mikunqanchik ashmakuna 127
39. Hatusaq waatay ashmanchikkuna 130
40. Ashmakunapita ruranqanchikkuna 133
41. Ashmakunapita huk hipiykuna 136
7 Taqa Mikuykuna ayllupakuypita rimashun

Yachana
43. Papa aylluypita rimashun 143
44. Sara aylluypita rimashun 146
45. Pushkukuna (pushpukuna) aylluypita rimashun 149
46. Allwi aylluypita rimashun 152
47. Aawash aylluypita rimashun 155
48. Mikuykuna churakuypita rimashun 158
8 Taqa Markanchikchaw rayminchikkunata riqirishun

Yachana
50. Mamapachaman mañakuy 165
51. Apukunaman mañakuy 168
52. Hatun Raymikunapita rimashun 171
53. Tayta Pachakamillapa raymin 174
54. Huk markakunachaw raymikuna 177
55. Karnawal raymipita rimashun 180

Yarpaykuna
Kay maytuchawqa tukuy niraq shimikunatami tarishun, kaykuna kayan: ayllu shimikuna,
niykur kikin shimikunapis. Kay llapan shimikunaqa allaapa allimi kayan yachakunapaq.
Ayllu shimikuna
*chipsha ~ chipi ~ wishpa
*aruy ~ uryay ~ llamkay
*shipash ~ pashña ~ rahaq ~ chiina
*qutsu ~ taki
*piqa ~ uma
*waquy ~ makallay
*awmi ~ ari
*inti ~ rupay
*papa ~ akshu
Kikin shimikuna
*shuti ~ suti ~ huti ~ uti
*runa ~ nuna ~ luna
*ñawi ~ nawi
*puñuy ~ punuy
*kimsa ~ kima
*suqta ~ huqta ~ uqta
*pusaq ~ puwaq
*qasa ~ qaha ~ qahapa
*wasi ~ wahi ~ wayi
*sara ~ hara ~ ara
*sacha ~ hacha
*sallqa ~ hallqa ~ allqa
*chaka ~ tsaka ~ saka
*chuku ~ tsuku ~ suku
*chuqllu ~ tsuqllu ~ suqllu
*chakwa ~ tsakwa ~ sakwa
*achka ~ atska ~ aska
*ñawinchay ~ ñawintsay ~ ñawinsay
*ñiqichay ~ ñiqitsay ~ ñiqisay
*lluychu ~ luychu
*ñuqa ~ nuqa
*ñawi ~ nawi
*chay rumi ~ tsay rumi ~ say rumi ~ hay rumi
*pacha ~ patsa ~ pasa
*markanchik ~ markanchi ~ markantsik ~ markantsi ~ markansi
*-nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi
*trawpi ~ chawpi
*trusku ~ chusku
*patra ~ pacha
*yatrachikuq ~ yachachikuq ~ yachatsikuq ~ yachasikuq
*chaytraw ~ chaychaw ~ tsaychaw ~ saychaw
Kay maytuqa chawpi qichwapa achawayanwanmi qillqashqa. Kaykuna kayan: <a, aa, ch, i,
ii, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, u, uu, w, y>. Niykur <tr> qillqapis. Kay qillqaqa wakin
markakunachaw /ĉ/ retrofleja luqyayuqkunapaqmi. Kaytaqa wakinkuna qillqayan ćh, chr
qillqakunawanmi. Kananqa R.M. N° 1218-85-ED, kamashqanwanmi qillqashun.
1
Taqa
May markapita kashqanchik
10
May markapita kashqanchik 1
Yachana
Tupaq, Qurisisa hina Wayta yanasankunawan

rimayashqanta wiyashun.
¿Qamkuna Ñuqakuna
may markapitataq Huari markapitami
shayaamunki? shayaamuu.
¿Imanawtaq
markaykichaw Alli runami
runakuna kayan? kayan.
Kay tapukuyta ñawincharir yaskinta

llimpishun.
¿Aykaqtaq Huari markapita shayaamun?
huk ishkay kimsa
11
Tupaqwan, Qurisisa, Waytami
markankunapita rimayan.
¿Huari markaqa
karuchawku? Manami,
ñawpallami.
Awmi karuraqmi.
Wamrakunapa mayninchaw yachaywasi

kanqanta rikaashun.
karuchaw ñawpachaw
12
Yanasanchikpa ayllunkuna may markapita
kayanqanta tapukushun.
Mamaaqa Llata
¿Maypitataq mamayki?
markapitami.
Taytaaqa Huari
¿Maypitataq taytayki?
markapitami.
Awilaaqa Huaraz
¿Maypitataq awilayki?
markapitami.
Awiluuqa Ushnu
¿Maypitataq awiluyki?
markapitami.
Mishi ñawpanchaw challwa kaykaq siqita

kaynaw (x) ashpishun.
13
2 ¿Maypitataq shayaamun?
Yachana
Tupaq, runakuna maypita kayashqanta

kaynaw tapun.
Ñuqaqa
Tayta, ¿maypitataq
Yunqaypitami
shamunki?
shamuu.
Ñuqaqa
Awkin, ¿maychawtaq Huarichawmi
taakunki? taakuu.
Mamay, ¿karuraqku Markaaqa ishkay

markayki? hunaq aywanami.
Qurisisa maypita ayllunkuna kashqanta

yanasankunata willan.
Wasiichawqa taytaawan,
ñañaawan, mamaawan,
awiluuwanmi taakuyaa.
Taytaaqa Yungay
markapitami, mamaaqa Llata
markapitami, hina
awiluuqa Huari markapitami.
14
Tupaq mamanwan ayllunkunapita
willanakunqanta wiyashun.
Mama : Tupaq, ayllunchikkuna shayaamun.

Tupaq : ¿Maypitataq shayamun mamay?
Mama : Lima markapitami.
Tupaq : ¿Karupitaku shayaamun?
Mama : Awmi, huk hunaqran shayaamun.
Kay kutichiykunata tapukuykunaman

tinkuchishun niykur qillqashun.
1 Awmi, karupitami shayaamun.
2 Tupaqpa ayllunkunami watukakuq shamun.
3 Tupaqpa ayllunkuna Lima markapitami shayaamun.
• ¿Pikunataq watukakuq shayaamun?

_________________________________________________.
• ¿Tupaqpa ayllunkuna maypitataq shayaamun?
_________________________________________________.
• ¿Karupitaku shayaamun?
_________________________________________________.
15
Runakuna shutichayta tinkuchir
yachakushun.
Kay runata ninchik awkin
Kay runata ninchik warmi
Kay runata ninchik ullqu wamra.
Kay runata ninchik warmi wamra.
Taytaykikunata may markachaw

yurishqanta tapuy, niykuy yaskiy.
Taytayki/
Tapuynin Yaskin
mamayki
Taytaaqa ___________________
taytayki
markachawmi yurikushqa.
¿May
markachawtaq
yurikurqan?
Mamaaqa __________________
mamayki
markachawmi yurikushqa.
16
Maypita ayllunchik kashqan 3
Yachana
Tupaqwan Qurisisa rimayanqanta watuwan

tinkuchishun. Niykur huk rapraman qillqashun.
Tupaq: ¿Maypitataq taytayki? ____________________________
Tupaq ¡Taytaaqa Ushnupitami!
Qurisisa ¿Maypitataq taytayki?
Tupaq ¿Maypitataq awiluyki?
Qurisisa ¡Turiiqa Uqshapampa markapitami!
Tupaq ¿May markachawtaq turiykiqa taakun?
Qurisisa ¡Awiluuqa Shiraka markapitami!
Qurisisa ayllunkuna shayamunqanpita

willakun, chayta musyashun.
Taytaa Ushnupitami
Mamaa Shirakapitami
Awki Uqshapampapitami
¿Maypitataq
aylluukuna Ñañaa Huaripitami
shayaamun?
17
Qurisisa yawarninkuna1 maypita kashqanta
wiyashun.
Taytaaqa Ushnu markapitami.

Chay (tsay) markachawqa
allaapami tamyan.
Awiluuqa Shiraka markapitami;
chaychawqa allaapami alalan.
Awilaaqa Uqshapampapitami
chaychawqa imaykatami
rantikuyan.
Qurisisapa yawarninkuna maypita kashqanta, alli

kanqanta (Aw), mana alli kanqantapis (Ma), ashpishun.
Qurisisapa taytanqa Uqshapampapitami. Aw Ma
Qurisisapa awilanqa Uqshapampapitami. Aw Ma
Qurisisapa awilunqa Warimarkapitami. Aw Ma
Tupaqpa ayllunkuna tushuq

shayamunqanpita ñawinchashun.
Tupaqpa tiyanmi Lima markapita,

turinwan ñañanwan, raymi witsan
tushunanpaq shamun.
1
yawarninkuna, ayllunkuna
18
Qurisisa Tupaqta tapushqanta
ñawinchashun.
Tupaq,
¿maypitataq Taytaaqa
taytayki? Ushnupitami.
¿Maypitataq Awiluuqa
awiluykiqa? Shiraka
markapitamimi.
Kay shimikunachaw markakunapa shutinta

llimpishun.
Ushnu Qurisis
a p ampa
Uqsha
Shiraka Tupaq Huari
19
4 Markakunapita rimashun
Yachana
Kay tapukuykuna yaskita yachakushun.
Tupaq, ¿maypitataq taytayki?_________________________
¿Awiluykiqa ¿Taytayki ¿Paniykiqa

maychawtaq maypitataq maychawtaq
taakun? shamun? yurirqan?
Awiluuqa Taytaaqa Paniiqa

Ushnuchawmi Yawarquchapitami Limachawmi
taakun. shamun. yurirqan.
Tupaqwan Qurisisa rimayanqanta ñawincharir,

chaynaw yanasanchikwan tapunakushun.
Tupaq : ¿May markapitataq mamayki?

Qurisisa : Mamayqa Huarazpitami.
Tupaq : ¿Maypitataq taytaykiqa?
Qurisisa : Taytaaqa LLatapitami.
Tupaq : ¿Maypitataq awiluykiqa?
Qurisisa : Payqa Yunqaypitami.
Tupaq : ¿Awilaykiqa maypitataq?
Qurisisa : Payqa Tacnapitami.
Tupaq : ¿Maychawtaq yachanki?
Qurisisa : Ñuqaqa Huarazchawmi yachaa.
20
Qurisisa willakunqanta ñawincharir, kay pakishimikunata
allinman churashun: /-pita/, /-chaw/.
Taytaaqa Ushnupitami, chay markachawqa allaapami tamyan.

Awiluuqa Shiraka marka_____mi, chaychawqa allaapami
alan. Awilaaqa Huarimarka_____mi, chay_____qa imaykatami
rantikuyan. Turiiqa Uqshapampapitami chay_____qa achka
uushakunami kan.
Ñawpa qillqa ñawinchashqanchikpita, Qurisisapa

yawarninkuna maypiq kashqanta patsaachishun.
taytanqa
awilunqa
awilanqa
turinqa
Kay shimikunata hakuqninman2 qillqashun.
Taytanqa Awilanqa Turinpa
• ______________________ Ushnupitami, chay

markachawqa allaapami tamyan.
• ______________________ markanqa Uqshapampami,
chaychawqa achka uushakunami kan.
• ______________________ Huarimarkapitami,
chaychawqa imaykatami rantikuyan.
2
hakuqnin, allin kaqnin
21
Kay pichushqa shimikunata shumaq
patsaachishpa rimaykunata qillqashun.
taytaaqa Yawarquchachawmi Ushnupitami
taaran markachawmi shamun
awiluuqa paniiqa Lima yurirqan
___________________________________________________
1._________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
2._________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
3._________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
Huk ayllunchikta siqishun. Niykur maychaw

yachashqanta qillqashun.
Paymi __________. Payqa _______________________ yachan.
22
Maypita markamashinkuna kashqanta 5
ñawinchashun
Yachana
Qurisisa
Panchu
Pushpi
Tupaq
Wayta
Kay tapukuykunapa yaskinta

ñawinchashun.
¿May markapitami Wayta? Waytaqa Ranramarkapitami.

¿May markapitami Tupaq? Tupaqqa Pinra markapitami.
¿May markapitami Pushpi? Pushpiqa Uqupampapitami.
¿May markapitami Qurisisa? Qurisisaqa Huari markapitami.
¿May markapitami Panchu? Panchuqa Yawarquchapitami.
Qurisisa Tupaqta yachachikuqpa

markanpaq tapukun.
Tupaq,
Yachachikuq
¿maypitataq
runaqa Yunqay
yachachikuq
markapitami.
runaqa?
23
Tupaqpa markanchaw raymipita willakuy.
Markaapa rayminchawqa achka runakunami

imayka markapita shayamushqa. Mamaami
willamashqa: helados rantikuq runashi Huarazpita
shamun, kaaha tukaq runaqa Carhuaz
markapitashi, tushuq warminashi Llata markapita.
Siqita rikaykur may markakunapita

kanqanpaq tinkuchishun.
Carhuaz markapitami
Huaraz markapitami
Llata markapitami
24
Kay qillqata ñawincharir shipashpa
markanta akrashun.
Shipashpa markanchawqa, mayuchawmi

lachapakunata taqshakuyan. Achkaq runakunami
qurikaykur yanapanakur taqshakuyan.
Ayllunchikwan kay tapukuykunata

yaskishun.
¿May markakunapitataq
runakuna markanchikman
raymikuq shayaamun?
¿Shipashpa markan
maychawtaq?
¿May markapitataq
kaaha tukaq runakuna?
25
6 ¿Maypita paykuna kayan?
Yachana
Huk yanasanchikwan kaynaw tapunakuyta

yachakushun.
¿Maypitataq chakwan Payqa Paria

Nulwiqa? markapitami.
¿Maypitataq awkin Payqa Yunqay

Panchuqa? markapitami.
¿Maypitataq Anibal Payqa Llata

wamraqa? markapitami.
Pikuna kayanqanpita ñawinchaspa

yachakushun.
Payqa chakwan Nulwimi, Paria

markapitami.
¿Payqa ___________mi, ____________

markapitami.
¿Payqa ___________mi, ____________

markapitami.
May markapita yanasanchik shamunqanta

kaynaw tapushun.
Ñuqaqa
Yanasa, ¿may
____________
markapitataq
markapitami
shamunki?
shamuu.
26
Awkinwan chakwan tapunakuyashqanta
ñawinchashun.
Chacha, ¿may Ñuqaqa

markapitataq Yanama
kanki? markapitami
kaa, tayta.
Yachachikuq tapunqampita, paykuna may

markapita kanqanta qillqashun.
¿Maypitataq
shayaamunki?
27
Kay shimikunachaw alli qillqashqata ashishun.
Niykur , chaywan huk tapukuyta qillqashun.
mayipitatak maypitataq mapitataq
_________________________________________
Siqikunata rikaarir, shutinkunata allinman

churashun.
awkin chakwan shipash wamra
Kay tapukuykunata tinkuchispa yarpashun.
chakwan Nulwiqa?
¿Maypitataq awkin Pillushkuqa?
pushpi wamraqa?
28
Yachakunqanchikta kallpachashun 7
Yachana
Tupaqwan Qurisisami Telefono nishqawan qayanakuyan,

chaynaw ñuqanchikpis qayanakur pukllashun.
Tupaq : ¿May markapitataq kanki?

Qurisisa : ¡Ñuqaqa Huari markapitami kaa!
Tupaq : ¿Maypitataq taytayki?
Qurisisa : Payqa Ushnu markapitami.
Tupaq : ¿Maypitataq yachachikuq runaqa?
Qurisisa : Yachachikuq runaqa Lima markapitami.
Kanan, yachakuy ruraykunachaw

iñishinakunata riqishun.
qillqana3 rutuna4 karitun mullukuna5
3
qillqana, laapis 4
rutuna, tihira 5
mullukuna, llimpikuna
29
Celular nishqapa kaqninkunata kaynaw
rurashun:
1 Huk karitunta ashishun.
Huk celular
nishqata churaykur,
2 qillqanawan
kuchunpa llimpishun
niykur rutushun.
Chaypita,
3 yupanankunata
qillqashun.
Yupanakunata yarpashun.
1 2 3 4 5
6 7 8 9 10
30
Rurashqanchik Celularwan qayanakur
kaynaw pukllashun.
Tupaq : ¡Alo, Qurisisa! ¿Yamayllaku?

Qurisisa : ¡Alo, Tupaq! ¡Yamayllami!
Tupaq : ¿May markapitataq kanki?
Qurisisa : ¡Ñuqaqa Huari markapitami kaa!
Tupaq : ¿Maypitataq taytayki?
Qurisisa : ¡Taytaaqa Ushnu markapitami!
Tupaq : ¿Maypitataq yachachikuq runa?
Qurisisa : ¡Yachachikuq runaqa Lima markapitami!
31
2
Taqa
Mikuykuna murupakuypita
rimashun
32
Murukuypaq wanukuna 8
Yachana
Imanaw papa muruy kashqanpita

yachakushun.
Papata murunapaqqa waakapa, uushapa,

hakapa wanunkunatami miñishtinchik (iñishinchik).
Murukuyman wanuta wiñashqaqa hatusaqmi
papakuna wachayan, alli mikunapaq.
Tupaqwan Qurisisa, rimayanqanta

ñawinchashun.
Uushakuna
Ashnu wanuta qiwata
apaykan. mikuykaayan.
33
Tamya wichan, usya wichan murukuypita
willakuyta wiyashun.
Qurisisa : ¿Imanawtaq chakrata wanuchanchik?

Tupaq : Chakraata wanuchaa saachiypa,
: : chakraman wiñaypa.
Qurisisa : ¿Imapaqtaq chakrata wanutanchik?
Tupaq : Murukuykuna shumaq wachananpaqmi.
Kay qallukipukunata yachakushun.
Wanu, wanu,
Ashimuy, ashimuy,
wanuyki
ashmakunata
waaka wanutami
ashimuy,
wanan,
ashma wanuta
waaka wanum,
ashimuy.
wanu.
Shantiwan Tupaq rimayanqanta

ñawincharir, siqita llimpishun.
Aku Shanti,
Tupaq, ¡uushapa
¡wanuta wanunta
qurimushun! qurimushun!
34
Tupaq awkinwan6 wanu quriypita
rimayanqanta ñawinchashun.
Tupaq : ¿Imapitataq wanukunata qurinchik?

Awkin : Wanutaqa imayka ashmakunapa
: : ismaninpitami qurinchik.
Tupaq : ¿Imapaqtaq chakrata wanutanchik?
Awkin : Chakrataqa mikuykuna shumaq
shakshananpaqmi4 wanutanchik.
Kay shimikunata ñawinchashun. Niykur

chuskukuchukunachaw ashirir llimpishun.
wanu iñishiy saachiy
waaka uusha ashmakuna
w a n u u u s h a
a s h m a k u n a
u a i ñ i s h i y
w a a k a n s m u
s a a c h i y p i
6
shakshay, winay, hatunyay
35
9 Wanu quriypita rimashun
Yachana
Wanu ismaq ashmakunata riqishun.
waaka haka
chisha uusha
Siqikunachaw runakuna rurayanqampita

ñawinchashun.
Kay runakunami
ashmankunawan
saachikuykaayan.
Kay runakunami ashmapa

chikumpita wanuta
qurikaayan.
36
Kay tapukuykunata ñawinchashun. Niykur
yaskishun.
¿Ima ______________________________
ashmakunapa ______________________________
wanuntataq ______________________________
miñishtinchik? ______________________________
______________________________
¿Imapaqtaq
______________________________
wanuta
______________________________
miñishtinchik?
______________________________
Kay ashmakunapa shutinta allinchashun.
u__sh__ w__k__ __llq__
m_sh_ h_k_ ch_sh_
37
Shimikunata hakuqninman shumaq
rimananpaq qillqashun.
wanunta qurishun Uusha Waakapita
• Uushapa ____________ chakraman hichashun.

• Waakapa wanunta____________.
• ___________ qiwata mikun.
• _____________ lichita hipinchik.
Kay shimikunata siqitawan tinkuchishpa

ñawinchashun.
waaka
Kay ashmakunami
Kaymi wanupaq ismayan.
uusha
Shipashkuna rurayanqan siqita allin

qillqantawan tinkuchishun.
Wanuta quriykaayan
Papata saachikaayan
Sarata arkuykaayan
38
Papa, sara muruy 10
Yachana
Kay siqikunata rikapaarir papa muruypita

yachakushun.
Papataqa killa winaqchawmi shumaq

wayunanpaq murunchik.
Papata murunapaqqa
yuntawanmi yapyanchik.
Papa shumaq wachanampaqqa

allpatami yuranman purwanchik.
Papataqa rakwawan allpata

uqtipami allanchik.
Qurisisami Tupaqta, maychaw papa

wayunqanpaq tapun.
Tupaq, Papaqa
¿maychawtaq qichwachaw,
papa wayun? hallqachawmi
wayun.
39
Kayman papa muruypa siqinta ruturir, qillqa
nishqanpa laqashun.
¿Maychawtaq papata uryaykaayan?

Chayta (x) ashpishun.
Imayka rikuq papakunapita willakuyta

ñawinchashun.
Papakunaqa tukuy niraqmi kan: yuraqpapa,

qallwashpapa, kanchanpapa, wayrupapa,
shiripapa hina huk papakunapis.
40
Kay llimpi papakunata shutintawan
watuwan tinkuchishun.
Pukapapa
Yanapapa
Qallwashpapa
Yuraqpapa
Papa allaq runakunata llimpishun. Niykur

rikanqanchikta yanasanchikkunata willakushun.
41
11 Sara ayllkuypita yachakunchik
Yachana
Kay qillqata ñawinchashpa sarapita

yachakushun.
Saraqa huk murullapitami hiqamun hina huk

yurallami winan. Raprankunaqa hatusaqmi.
Payqa hukpa, ishkaypa, kimsapapis wachanmi.
Tuktunqa (waytanqa) ñawishkanchawmi. Llullu
saraqa quyumi hina chakirninqa qarwashmi.
Tupaqwan Qurisisa imayka rikuq

sarakunapita rimayanqanta ñawinchashun.
Qurisisa, ¿Ima rikuq Yanasara, yuraqsara,

sarakunataq kan? kamchasarakunami
kan.
42
Maychaw sara allipa wayunqan willakuyta
ñawinchashun.
Sarataqa qichwa markakunachaw, yunka

markakunachawmi murunchik. Alli allpa kaptinqa
chaychawmi shumaq wayun.
Kay sociodrama nishqata yanasanchikwan

rurashun.
Tupaq: Qurisisa,
saranchikta
ayllushun. Ñuqa
arkumushaq,
chaypitami
tipishun.
Qurisisa: Awmi Tupaq, ñuqa

qurimushaq huk
puchallaman,
chaypitanami
tipishun.
43
Kay hunaqkunachaw rimaq shimikunata
yachakushun.
qanyan kanan waray
qurirqaa qurii qurishaq
tipirqaa tipii tipishaq
arkurqaa arkuu arkushaq
Tupaq sara tipiypita willakunqanta

ñawinchashun.
Sarata tipinapaqqa llanu qirutami llaqllanchik;

niykur sara kaspakunata murupaq,
wayunkapaq, tuqushpaq, kamchapaq
akranchik. Mana allinkunata, chusuntaqa
chishata, kuchitami qaranchik.
44
Qarpaywan muruykuna 12
Yachana
Markanchikchaw imayka murukuykunapita

wiyashun.
Markanchikchawqa imaykatami murukunchik.

Tamya wichanmi awashta, triquta, sarata,
siwaarata murunchik. Usya wichannami
wirdurakunata, papatapis qarpaypa (parquypa)
murunchik. Yakuwanraqmi imayka mikuykunapis
kawayan, wachayan.
Tupaq murukunanpaq ruranqanpita

ñawinchashun.
Tupaq mana tamya

kaptin regadora
nishqawan rusyaypa
parqurir, papata
murunanpaq
chakitakllawan
chakrata mukakuykan
(chakmakuykan).
45
Tamya wichan, usya wichan murukuypita
willakuyta ñawinchashun.
Tamya wichanqa siwaarata,

triquta, saratami shumaq
wachananpaq murukunchik.
Usya wichanqa yuraq

papakunatami, regadora
nishqawan chakrata rusyaypa
qarparir, murukunchik.
Wamrakuna sacha muruypita

tapunakuyanqanta riqishun.
Qurisisa, Qamkunaqa
¿imatataq siwillatami.
muruykanchik? Ñuqakunaqa
lichuqatami.
46
Mikuna mallqikunapa shutinta ñawincharir, imay wichan
muruna kashqanpa, allinman kaynaw (a) (h) churashun.
a. awash, siwaara, triqu, sara. ( ) usya wichan

h. lichuqa, siwilla, kulantru, tumati. ( ) tamya wichan
Kay siqita munanqanchikman llimpishun.
47
13 Usya patsa, tamya patsa
Yachana
Kay tapukuykuna kutichiyta (yaskiyta)

yachakushun.
¿Imakunatataq ¿Imay wichantaq

parquypa wirdurakunata
murunchik? parqunchik?
Kulantruta, siwillata, Wirdurakunataqa usya

lichuqata huk qurakunatapis. wichanmi parqunchik.
Qurisisa murunqampita willakuyta

ñawinchashun.
Qurisisami, siwillata, lichuuqata, kulantruta tumatita

wirtanchaw murun; niykur, mana tamyashqan
wichan, ishkay hunaq qarpan. Chaynawpami
achka mikuna sachankuna kapun.
Kay tapukuypa yaskinta qillqashun.
Qurisisaqa murun
¿Ima
wirdurakunatataq __________________________
Qurisisa murun? __________________________
__________________________
__________________________
__________________________
48
Kay shimikunata hakuqninman, alli
rimananpaq, qillqashun.
usya wichan tamya wichan parqunchik
• Qurisisami _________________ wirdurankunata qarpan.

• Tupaq manami __________________ parqunchu.
• Mana tamya kaptinmi muruyninchikkunata ___________.
Chakwan Nulwi, tamya wichan, usya

wichan murukunqanta qillqachaw riqishun.
Chakwan Nulwiqa siwaarata, awashta,

triquta, sarata, papatashi tamya
wichan murukun; niykurshi, usya wichan,
wirdurakunata, lichuqata, siwillata,
ripulluta, papatapis murukun.
Usya wichan muruna mallqikunapa shutinta

qillqashun.
Tamya wichan muruna mallqikunapa

shutinta qillqashun.
49
Shimikunata ñawincharir siqintawan
tinkuchishun.
usya patsa
usya tamya
muruy parquy
tamya patsa
Usya patsachaw murukuypita tapukurir

qillqashun.
¿Ima mikuykunatataq
usya patsachaw
murunchik?
50
Yachana
Proyecto nishqa shumaq yachakuyta

kaynaw rurashun.
Wanaqanchik inishinakunata ashishun, rurapakushunpis:
• libreto
• ichichaq
nishqa qillqa
sachakuna
• rakwa
• runku
• wanu
• chuku
• yaku
• haku
• papa muru
Markanchikchaw ruraykunata llapanchik
rurashun.
1 Ruray : (Tupaqwan taytan wanuta quriq aywayan).

Tayta : Tupaq, wanu quriyta yanapamaanaykipaq
aku. Runkuta kamaamunaykipaq apakamuy.
Tupaq : ¡Awmi tayta, aywallashunmi! (Ishkan
runkunkuna katashqa yarquriyan).
2 Ruray : (Wanuntin papata muruyan. Qurisisa wanuta

hichan)
Tayta : ¡Qurisisa makikiwan aptaypa wanuta papa
hananman wiñamuy!
Qurisisa : ¡Ari taytay! Nimanqaykinawmi wiñaykamuu.
51
3 Ruray : (Huk chakrachaw Tupaq taytanwan
regadorawan parquyan).
Tupaq : ¿Imapaqtaq papata parqunchik?
Tayta : Waway, papataqa shumaq wachananpaqmi
parqunchik, mana nirqa tsakirinqami.
4 Ruray : (Qurisisa mamanwan wirdurakunata muruyan)

Qurisisa : ¡Mamay, wirdurakuna muruyta yachachimay!
Maman : ¡Ari waway! Nirqa, chay ichichaq
sachakunata apamuy.
Qurisisa : ¡Awmi mamay! Kaymi lichuqa, kaymi siwilla,
kaymi huk sachakunapis.
Kayman muruy ruraykuna pukllanqanchikta

siqishun.
52
Kay siqikunata rikar, imanaw, imakuna
kanqankunapita hukpa-hukpa willakushun.
53
3
Taqa
Kurkunchikpa, alli
kawayninta riqishun
54
Rurin kurkunchikta riqishun 15
Yachana
Rurin kurkunchikchaw kaqninkunata

wiyashun.
Kurkunchik rurinkunachawmi
kaykuna kapamanchik: ñatin,
aqish, puwash (puywan),
rurun, pacha, shunqu, tuqshu.
Niykurpis achka tullumi, achka
yawarmi kapamanchik.
Kanan rurin kurkunchikchaw kaqkunata

yachakushun.
shunqu puywash
ñatin
pacha
raku aqish llanu aqish
Quyllurwan Killa parlayanqanta

ñuqanchikpis ishkaypayan yachakushun.
Kapamanchik
¿Imataq rurin ñatin, aqish,
kurkunchikchaw puwash, pacha,
kapamanchik? shunqumi.
55
Manami
¿Chayllaku yawarpis,
kapamanchik? tullukunapis
kapamanchikmi.
Kurkunchikpa puchankunapa shutinta

allinchashun.
pach_ ll_nu aqish r_run
t_qshu sh_nq_ tita aq_sh
Kay rimaykunata yachakushun.
Kaymi pacha Kaymi llanu aqish
Kaymi shunqu Kaymi tuqshu.
Kaymi________ Kaymi________
56
Siqikunapa alli qillqashqa shutinta
llimpishun.
Pacha Tukshu Shunqu
Pakcha Tuqshu Shunku
Patsa Tucshu Shuncu
Qurisisa ayka tillunchik kanqanpita willakun.
Ñaña, ¿ayka 206 tullumi

tullutaq kapamanchik.
kapamanchik?
Kayta yarpashun.
Runakunaqa achka Kaymi pacha,

tulluyuqmi kanchik. kaymi shunqu…
57
16 Kurkunchikpa rurayninkuna
Yachana
Kurkunchikpa rurayninkunapita wiyashun.
Kurkunchiktaqa qaranchikmi chaparan.

Tullunchikkuna, aychanchikkunaqa
kunkunchiktami kuyuchin. Mana alli mikuykunata
mikushqaqa pacahanchikmi nanan, allaapa
mishkita mikushqami diabetes charimanchik,
allaapa wira mukuykunata mikushqami
ñatinninchik qishyan. Chaymi alli mikuykunata
mikunanchik.
Kay rimaykunata ñawincharir allin kanqanta
mana allin kanqantapis ashpishun.
Qaranchik tullunchikta chaparan.
Mana allita mikushqa pachanchik nanan.
Mishkiwan diabetes charimanchik
Wirawan ñatinninchik qishyan.
Kay qillqakunata ñawincharir, allinchashpa

tinkuchishun.
Pacha nanan allaapa mishkita mikushqa
Ñatin qishyan mana allita mikushqa.
Diabetes charikun wirata mikushqa
58
Kay rimaykunata ñawincharir, siqikunata
allinman laqashun.
Kaychaw
qaranchik
rikakuykan.
Kaychaw
tullukuna
rikakun.
Kurkunchik
rurinchaw
kaqkunata
rikanchik.
Kay tapukuykunata ñawinchay niykur

maychaw kashqanta yatay.
Kurkunchikta ¿Maychawtaq pachanchik?

yatar
yachakushun.
¿Maychawtaq tullunchik?
¿Maychawtaq shunqunchik?
59
Kurkunchik rurinchaw kaq siqikunata
shutichashqata riqishun.
Kaymi pachanchik Kaymi llanu aqish Kaymi rurunchik
Kaykunami
kurkunchik
rurinchaw
kaqkuna
Kaymi tuqshu Kaymi raku aqish
Kaymi ñatinninchik Kaymi shunqunchik Kaymi puwashninchik
Takushqa shimikunata ashishun.
Shunqu, ñatin, aqish, kurku, yawar, tullu, puywash, tuqshu.
sh y a w a r t m ch k
u r a k h a u a h u
n p i q a w ll q p r
q a t u q sh u w i k
u k a m u ch i a t u
ñ a t i n a q i sh a
a h u h i u h u i h
p u y w a sh u y w a
60
Kurkunchikpa 17
maakuchimaqninchikkuna
Yachana
Sintidunchikkunami imaykatapis
maakuchimanchik.
Sintidunchikwanmi imaykatapis maakunchik: ñawinchikwan

rikanchik, rinrinchikwan wiyanchik, sinqanchikwan muskinchik,
qallunchikwan mishkita, puchquta, ayaqta maakunchik;
makinchikwanmi yatanqanchikta mayanchik.
Mikuy Llututu Ashnutami

shumaq papa. rikaa.
mushkun. Uushami
waqan.
Qurisisawan Tupaq sintidunchikkunapita

rimayan.
Qurisisa : ¿Imapaqtaq ñawinchik allí?

Tupaq : Rikanapaq.
Qurisisa : ¿Imapaqtaq rinrinchik allí?
Tupaq : Wiyanapaq.
Sintidunchikkunapa shutinta qillqashun.
ñawi
61
Kay sintidunchikkuna ruranqanta
yachakushun.
Ñawinchik rikaanapaq.
Sinqanchik mushkuunapaq.
Qallunchik puchquta maakunapaq.
Rinrinchik wiyanapaq.
Makinchikwan yatanchik.
Sintidunchikkunapa shutinta qillqashun.
____________________
____________________
____________________
____________________
____________________
62
Kay tapukuypa yaskinta ashpishun.
¿Imawantaq
rikanchik?
Qurisisa mamanta tapunqanta ñuqanchikpis

yachakushun.
¿Imawantaq
mushkuqta Sinqanchikwanmi.
maakunchik?
¿Imawantaq
wiyanchik?
63
18 Kurkunchikpa rakikaynin
Yachana
Kurkunchik kimaman rakikanqanta

yachakushun.
Kurkunchikqa kimamanmi rakikan: Hana kaqmi

piqanchik (umanchik), chawpi kaqmi qasqunchik
(kullunchik); niykur, rikranchikkuna, chankanchikkunami
extremidades nishqa kuchunchikkuna kayan.
Tapuykunapa yaskiyninta llimpishun.
¿Aykamantaq kurkunchik rakikan?

ishkayman chuskuman kimaman
¿Piqanchikchaw imataq kapamanchik?

ñawi, shimi maki, chaki sinqa, maki
¿Imakunataq extremidad nishqa kuchunchikchaw

kapamanchik?
piqa, maki tuqshu, aqish rikra, chanka
Qurisisa mamanta tapunqanta ñuqanchikpis

yachakushun.
Mamay,
¿imataq Piqanchikchawqa
piqanchikchaw ñawi, sinqa, shimi
kapamanchik? kapamanchik.
64
Kurkunchikpa rakinta rikaashun.
Umanchikchaw (piqa) ñawi, sinqa,

rinri, shimi kapamanchik.
Trunkunchichaw pacha, waqta,

chichi, kustilla kapamanchik.
Kuchunchikkunami rikranchik,
chankanchik kayan.
Kurkunchikpa kaqninkuna mayqanchaw

kashqanta churashun.
piqa/uma qasqu / trunku kuchu
umanchaw
65
Wmrakunapa iman nanaqanta tinkuchishun.
Qunqurninmi nanan.
Rukananmi nanan.
Pachanmi nanan.
Alli qillqashqa shimita ashpishun.
llawar yawar ñawar
rinri rinry rynry
chunku shunqu shumku
66
Alli kawayninchikpaq mikuykuna 19
Yachana
Tupaqpa yawarmasin mikunqanta riqishun.
Tupaqpa ayllunmi chakrapita papata allarir

yanuyan. Chaytami kisuntin, uchuntin mishki-mishki
mikuyan. Paykunaqa uqata, chuqlluta, awashtapis
chakrallapitami mikuyan. Niykur, wallpa aychata, haka
aychata, challwatami mikuyan.
¡Achallaw, kisu! ¡Achallaw, papa!
¡Uchullaa!
¡Achallaw!
¿Imakunatashi Tupaqpa ayllun mikuyan?

_______________________________________________________.
Tupaqpa ayllun mikunqanta siqishun,
llimpishun. Niykur shutinta churashun.
67
Tupaqpa ayllun mikunqanta rimashpa
yachakushun.
Mamay,
Papata,
¿imatataq
kisuta, uchuta
Tupaqpa ayllun
mikuyan.
mikun?
Mamay, ¿ima
Wallpa-aychata,
aychakunatataq
haka-aychata.
mikuyan?
Tupaqpa ayllun mikunqan aychakunata

siqishun.
Kay aychatami Tupaqpa yawarmasin mikun…

_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
68
Qurisisapa willakuyninta ñawinchashun.
Mamaaqa papa kashkita, papa

yanuta, kisutami quya mikuychaw
qaraman. Hunaq mikuychawqa
hakapichuta, wallpa kashkita,
mutitami qaraman. Niykurpis,
tutapaqa (ampipaqa) apita,
kashkita, waaka lichitami qaraman.
Allin mikuykunata riqishun.
Chakranchikmi imayka
mikuykunata qumanchik:
papata, sarata, ullukuta,
awashta, triquta,
wirdurakunatapis.
Kay mikuykunawanmi allish-allish
winachik, kawanchik.
Ashmanchik qumanqanchik mikuykunata

riqishun.
Ashmakunapis mikuykunata
qumanchikmi. Waakami lichita
qumanchik, chaypitami kisuta,
yuqurta, manharta, mantikillatapis
ruranchik. Wallpami ruruta (runtuta),
aychanta qumanchik. Chaynawmi
hakapa, kuñipa, uushapa, kuchipa
aychantapis mikunchik.
Kanan, kay willakuykunata hukpayan

willakushun.
69
20 Alli kawayta, alli mikuyta yachakushun
Yachana
Qurisisapa awilan allin mikuypita

willakunqanta wiyashun.
Ñuqakunaqa chakra mikuyllatami

mikuyaa: papata, sarata, triquta,
awashta, uqata, ullukuta, maswatapis.
Chay mikuykunapitami huk mikuykunata
rurayaa: tantata, kukupata,
tsakipapata, llushtuta, imaykatapis.
Awila mikunqan mikuykunapa shutinta

llimpishun.
papata triquta sarata
chakrata arusta awashta
Chakra mikuypita ima mikuykuna

rurayanqanta llimpishun.
tanta shaqwi sarata
tsakipapa kukupa awash
Kay rimayta alli yachakushun.
Chakramikuyqa alli mikuymi, kallpanchikmi qumanchik.
70
Qurisisa alli mikuykunapita tapukunqanta
yaskinapaq ashpishun (x).
¿Ima mikuykunatataq alli

kawanapaq mikushwan?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Wamrakuna pukllayanqanpita rimashun.
Pukllayqa alli kawayninchiktami kallpaachin.

Chaymi, Tupaq piluta haytayta pukllan,
Qurisisanami piluta kutayta pukllan.
71
Yachachikuq willakunqanpita
ñawinchashun.
Imaypis allimikuyta mikunanchik.

¡Ama chatara mikuyta mikushuntsu!
Wasinchikchaw allimikuykuna
mikunqanchikta siqishun.
Wasiichaw kay allimikuykunatami mikuu:

__________________________________________.
Wasinchikchaw ima pukllakunata

pukllanqanchikta siqishun.
Ñuqami wasiichaw alli kawanaapaq

_____________________________ pukllaa.
72
Yachana
Huk kurkuta siqishun. Chaypitana imankuna

kapamanqanchikta churapushun.
73
Kanan Sticker nishqa mayman aywananta
laqapushun.
74
Aruyninchikpa (rurayninchikpa) ushaynin.
uma
pacha maki
chanka
chaki
75
4
Taqa
Markanchikchaw
kawayninchikta riqishun
76
Markanchikchaw ruraykuna 22
Yachana
Kay siqikunata rikaashun. Niykur ima

ruraykunapita rimashun.
1 2
3 4
Mayqan siqiwan willakuykuna tinkunqanpa

yupaykunata churashun.
1 Siqichaw huk runa qatata awan.
Runakuna wasita rurayan.
Huk runa tuuruwan yapyan.
Huk warmi mikuyta arun (yanun).
Paykunanaw yanasanchikwan parlayta

yachakushun.
¿Markaykichaw Lachapata
ullqukuna imatataq awayan, wasita
rurayan? rurayan.
77
Kay rimaykunata ñawincharir siqikunata
allinman laqashun.
Runa punchuta awan.
Warmi yanukun.
Runakuna wasita rurayan.
Aruykunata (ruraykunata) ñawinchashpa

yachakushun.
Runakuna
Runa imaykata
sarata yuntawan
rantikun.
muruyan.
78
Kay rimaykunata ñawincharir, ishkaypayan
rimayta yachakushun.
Qurisisa : ¿Ullqukuna imatataq markaykichaw rurayan?

Tupaq : Yapyayan, punchuta awayan.
Qurisisa : ¿Warmikuna imatataq rurayan?
Tupaq : Arukuyan, michikuyan.
Ullqukuna, warmikuna rurayanqanta

siqishun. Niykur willakushun.
Kay shimikunata ñawinchashun. Niykur

llimpishun.
away yanuy yapyay michiy
r a w a y u y a n
I p a n s i n q a
a y a p y a y u y
y a n u y u n h w
a m i ch i y l l u
79
23 Ruraykunachaw yanapakunchik
Yachana
Qurisisapa, Tupaqpa ayllunkuna

rurayanqanta riqishun.
Qurisisa mamanta Tupaq taytanta

yanukur yanapan. wasi ruraychaw
Niykur taytanta yanapan.
chakrachaw Panin yakuta
papata qurir yanukunanpaq
yanapan. apan.
Qurisisapa ayllunkuna rurayninta riqishun.

Chaypaq, ichuq qillqakunata allawka
kaqkunatawan tinkuchishun.
Qurisisa Taytanta yanapan
Qurisisapa maman Yanukun
Qurisisa chakrachaw Mamanta yanapan
Tapukuypa yaskin pishiqninman, allin kaq

shimita qillqashun.
¿Imanawtaq Tupaqpa Yakuta yanukunanpaq

panin yanapakun? _____________________
¿Imanawtaq Tupaq Wasita ruraptin

taytanta yanapan? ____________________
80
Wanrakuna rimayanqanta ñawinchashpa
yachakushun.
Wayta, Mamaytaqa
¿imanawtaq yanur,
mamaykita michikuurmi
yanapanki? yanapaa.
Tupaq,
¿imanawtaq Taytaa
taytaykita ruranqantami
yanapanki? ruraa.
Wamrakuna rimayanqanpita tapukuykunata

yaskishun.
• ¿Imanawtaq Qurisisa mamanta yanapan?

……………………………………………………………………
……………………………………………………………………
• ¿Imanawtaq Tupaq taytanta yanapan?

……………………………………………………………………
……………………………………………………………………
81
Qurisisapa ayllun tanta ruranqanpita
ñawinchashun. Niykur willakushun.
Qurisisapa taytanmi hurnuta achaachin, turin

harinawan, qunchuwan, runtuwan, kachiwan,
mishkiwan, yakuwan masata pichun. Niykur
ratashwan chaparkur puñuchiyan. Chaypita, Qurisisa
tantata taqllan, niykur hurnuchaw kuwayan. Chay
tantakunatanami maman rantikuq apan.
Qurisisapa ayllunkuna ruranqanta

qillqashun.
taytan turin maman
________________ ________________ ________________

________________ ________________ ________________
Qurisisapa ayllunkuna tanta rurayanqanpita, alli

kanqanta, mana allikanqanta karpis ashpishun.
Alaq hurnuchaw tantata rurayan. Aw Ma
Masata yakuwan pichuyan. Aw Ma
Qurisisapa taytan hurnuta achaachin. Aw Ma
Qurisisa tanta rantikuq aywan. Aw Ma
Tanta ruray imanaw kanqanta

yupaykunawan qatichishun.
Rantikuyan Masata rurayan

Tantata taqllayan Hurnuchaw kuwayan
82
Markanchikchaw kaqkunata 24
yachakushun
Yachana
Kay siqichaw kaqkunata yachachikuqwan

rikapaarir yachakushun.
Markanchikchaw imayka kaqkunata

riqishun.
hirkachaw qucha
hirkachaw rahukuna
pampachaw murukuykuna
83
Tupaqwan Qurisisa rimayanqanta ñawinchashun.
Niykur Nuqanchikpis chaynaw tapunakushun.
Qurisisa,
¿markanchikchaw Markanchikchawqa
imakunataq hirkakuna, rahukuna,
kawayninchin quchakunami
kayan? kawayninchik kayan.
Kawayninchikkunapa siqinta shutintawan

tinkuchishun.
qucha
wasi
chakra
hirka
84
Tupaqwan Qurisisa rimayanqanta ñawinchashun.
Niykur Nuqanchikpis chaynaw tapunakushun.
Qurisisa, Ñuqaqa hirkapa

¿maypataq michikuqmi
aywarqayki? aywarqaa.
Kay hamuchinakuykunata yaskishun.
¿Imataqshi kallaa?
Hatunkaray, yuraq punchushqa hamaraakuu.
¿Imataqshi kallaa?
Qaqakuna chawpinchaw chipipiraq rikakamuu.
Markanchikchaw kaykunata ayllunchikwan

yanapanakur siqishun.
85
25 Markanchikta riqishun
Yachana
Kay siqichaw, markanchikpa kaqninkunata

riqishun.
Markanchikchawqa plasatami rikanchik. Niykur,

hampiwasi, yachaywasi, kapilla, tantawasi,
imayka rantikunawasimi kan. Chayhinami, hatun
markachawqa kallikunapis kayan.
Qurisisawan Tupaq rimanqanta

yachakushun.
Tupaq, Qurisisa,
¿mayninchawtaq kapillaqa plasa
kapilla? kaqllachawmi.
86
Wamrakuna may puchachaw wasikuna
kashqanta tapunakuyan.
¿Maychawtaq
mama Shushapa Plasapa
wasin? qipanchawmi.
¿Maychawtaq Plasapa
tantata ñawpanchawmi
rantikuyan? rantikuyan.
Markanchikchaw qaqkunapa shutinta

ñawincharir laqashun.
rantinawasi yachaywasi kapilla
87
Kay siqikunata alli kaq qillqantawan
tinkuchishun.
Hatun kapilla
plasa wakninchaw
kaykan.
Huk yachaywasi
pukllana kanchapa
ichuqninchaw
kaykan.
Shimikunata ashiy. Niykur kay

mullukunawan llimpishun.
rantinawasi yachaywasi kapilla
plasa hanpiwasi
y a c h a y w a s i k
y p i c k a r u s t a
a l q r i a s i t q p
r a n t i n a w a s i
k s m ñ a r h u s u l
h a n p i w a s i p l
w p i q s t y h l m a
88
Markanchikchaw kaqkuna 26
Yachana
Markanchikchaw kaqkunata rikapashpa

yachakushun.
Markanchikchaw kaq wasikunapa shutinta

llimpishun.
qurikaanawasi kapilla wasikuna
SUNAT RENIEC hampikunawasi
mamaqucha yachaywasi munisipyuwasi
Qurisisa Tupaqta tapunqanta yachakushun.
¿Hampikunawasi Manami, kapillapa

kaypita waqtanllachawmi.
karuraqku?
89
Tupaqwan Qurisisami markanchaw imayka
kaqkunapaq rimakuyan.
Qurisisa, Tupaq,
ñawpallanchikchawmi ¿maychawtaq
yachaywasinchik. RENIEC niyashqan?
Chayqa kapillapa ¡Chayllachaw

waqtanllachawmi. kanaq aw!
¿Maychawraq Yachaywasi
hanpikunawasiqa? wakninllachawmi.
Kay rimaykunata ñawinchashpa

yachakushun.
¿Karuchawku Manami, kay

yachaywasiyki? ñawpallachawmi.
¿Maychawtaq Kapillapa
RENIEC niyashqan? waqtanllachawmi.
¿Ayka Huk
hanpikunawasitaq hanpikunawasillami
kan? kan.
90
Kay shimikunata tinkuchishpa, rimayta
yachakushun.
Tsaychaw
Hanpikunawasi
Maychaw
kaykan
Kaychaw
Tsaychaw
Maychaw Kapilla kaykan
Kaychaw
Tapukuyta yaskir yachakushun.
______________________________
¿Ima umanchaq
______________________________
wasikunatataq
______________________________
riqinki?
______________________________
91
27 Markanchik pushaq wasikuna
Yachana
Kay siqikunata rikaykur, ima

ruranqankunata yachakushun.
¿Imatataq Yachaywasichawqa
yachaywasichaw wamrakunami
rurayan? yachakuyan.
¿Imatataq Kumisaryachawqa
kumisaryachaw awriyuqkunatami
rurayan? yanapayan.
¿Imatataq RENIEC DNI nishqatami

niyashqanchaw hipinchik.
rurayan?
¿Imatataq Markanchikpaq
munisipyuchaw obrakunata
rurayan? rurayan.
¿Imatataq SUNAT Tributo nishqan

niyashqanchaw qillayta aylluyan.
rurayan?
¿Imatataq Qishyaq
hanpikunawasichaw runakunata
rurayan? hanpiyan.
Qurisisawan Tupaq rimayanqanta

yachakushun.
Qishyarqa
Tupaq, ¿maypataq hanpikunawasitami
qishyarnin aywanki? aywashaq.
92
Siqikunata rikaykur shutinta allinman
laqashun.
Tapukuypa yaskiyninta ñawincharir

llimpishun.
¿Hanpikunawasichaw pikunataq aruyan?
hanpikuqkuna pulisyakuna yachachikuqkuna
¿Kumisaryachawqa pikunataq aruyan?
yachachikuqkuna pulisyakunana hanpikuqkuna
93
Qurisisawan Tupaq rimakuyanqanta
yachakushun.
Qurisisa, ¿pitaq Yachaywasichawqa

yachaywasichaw yachachikuqkunami
arun? aruyan.
¿Pitaq SUNAT Chaychawqa,

niyashqanchaw contador nishqa
arun? runakunami arun.
¿Imatataq RENIEC
Nishqachawqa DNI nishqatami
rurayan? hipinchik.
Kay tapukuykunata yachakunqanchikpita

yaskishun.
¿Pikunataq hampikunawasichaw aruyan?

..................................................................................................
¿Pikunataq kumisaryachaw aruyan?
..................................................................................................
¿Pitaq yachaywasichaw arun?
..................................................................................................
¿Pitaq SUNAT nishqachaw arun?
..................................................................................................
94
Yachana
Kaq willakuyta ruranapaq yachakushun

Kaynaw pukllanapaq wasikunaman
chaanapaq naaninta riqishun.
Markanchik umalliq wasikunaman chayta

yachakunapaq pukllashun.
Kay pukllayta ruranapaq, markanchik umalliq

wasikunata riqishun.
Inishinakuna.
• Tawla naani (maytuykichaw kaqwan).

• Huk dado nishqa pukllana.
• Rutuna (tihira).
¿Imanawtaq pukllanchik?
1. Ishkay aw suqta pukllaqkuna qurikaashun.

2. Qallanapaq, pukllaqkuna huk dadota hitashun;
piymi hatun yupanata hipin, paymi pukllayta
qallanqa.
3. Mayqan siqiman chashqanchikta rikaashu, niykur
ima rurananchikta ñawinchashun. Chaynaw
hukllapayan trukanakuyta pukllashun.
4. Mayqanpis, ushaqninman ñawpata chaq kaqmi,
pukllata llallin.
95
Siqikunapa willakuyninta pukllanapaq
ñawinchashun.
RENIEC KUMISARYA RAHU

Kay wasiman Kay wasiman Kay wasiman
charqa 24man charqa 10man charqa 40man
aywashun. kutishun. aywashun.
Kay mayuman Kay wasiman Kay wasiman

charqa 30man charqa 53man charqa 42man
kutishun. aywashun. aywashun.
RENIEC KUMISARYA MAYU

14 19 32
SUNAT HANPIKUNAWASI RAHU

11 39 21
YACHAYWASI KAPILLA RANTINAWASI

42 48 54
96
Kumisarya
EC Ra
RENI hu
ushay
SUN si
AT
a wa
ntin
Ra
u
May
i lla
Kap
qallay
a si
Han yw
piku cha
naw Ya
asi
97
5
Taqa
Markanchikchaw
qatukunata riqishun
98
Hatunqatuchaw rantikuy 29
Yachana
Qirupita rurashqa mueble nishqa

iñishinakunata riqishun.
Kay siqichawmi wampar (misa), katri, silla, churakunapis

rantiypaq kaykaayan.
Chay iñishinakunapa7 shutikunata
haakuqman churashun.
churakuna
Tupaq Qurisata wamparpa chanin

tapunqanta yachakushun.
Qurisa, Huk
¿aykataq wamparpa
wamparpa chaninqa,
chanin? chunka solmi.
7
haakuqman, allinman
99
Qurisa rantikunqan iñishinakunapa chaninta
ñawinchashun.
chunka
sol
pichqa
chunka
sol
pachaq
sol
qanchis
sol
Qurisa rantikushqan iñishinata (awmi),

(manami) nir ashpishun.
wamparta Aw Ma
sillata Aw Ma
Qurisa........... silularta Aw Ma
rantikun katrita Aw Ma
laptupta Aw Ma
churakunata Aw Ma
100
Tupaq Qurisisata rantikunqanpita tapun.
Ñuqaqa
Qurisisa, wamparta,
¿imatataq sillata, katrita,
rantikunki? churakunatami
rantikuu.
¿Aykataq Wamparpa
wamparpa chaninqa
chanin? chunka solmi.
Qurisisawan Tupaq imanaw rimayashqanta

tinkuchishun.
¿Imatataq rantikunki?
Wamparta, churakunata, sillata,

katritami rantikuu.
¿Aykataq wamparpa chanin?
Chunka solmi chanin.
101
30 Wasin-wasin hapayllapa rantikuy
Yachana
Tayta Pepe rantikunqanpita wiyashun.
¡Apallay! Taytay,
¡Apallay! rantikamay
¡Pichanata, ¿Aykataq
apallay! chanin?
Pepe Malli
Pichqa
solmi chanin
¿Aykatataq Ishkayta
munanki? rantikamay.
Pepe Malli
Kanan kay tapuykunata yaskishun.
¿Imatataq tayta Pepe rantikun?
¿Aykataq pichanapa chanin?
102
Tupaq rantikuq runawan rimanqanta
wiyashun.
Tupaq pichanata rantin

Tupaq : ¡Wiñichillay, Lliku!
Lliku : ¡Winchishllay, Tupaq! ¿Imatataq munanki?
Tupaq : Pichanatami munaa.
Lliku : ¿Aykatataq munanki?
Tupaq : Hukllayllatami munaa. ¿Aykataq chaninqa?
Lliku : Pichqa solmi.
Tupaq : Ari, rantikamay.
Kaychaw, alli qillqashqa shimita ashpishun.
rantikamay ranticallamai
munanqui munanki
chanin chaanyn
103
Kaychaw, munashqanchik mueble nishqa iñishinata
siqishun. Niykur yanasanchikta rantikunapaq, chaninta
churashun.
Kay iñishinapa shutinqa ________________mi.
Kanan yanasanchikta, siqishqanchik

iñishinata rantikushun.
Yanasa,
___________ta ¿Akataq
rantikushqayki. chaninqa?
_____________ Ari,
solmi chanin. rantikamay.
104
Hatunqatuchaw imayka tupuykuna 31
Yachana
Qatukunachaw imaykatami rikanchik.
Qatukunachaw wanku sachakunata, chicharuta,

lichita, kisuta, papata, ullukuta, aychata,
wirdurakunatami rantikuyan.
Siqita qawapaarir, yanasanchikwan

rimashun.
¿Imatataq achka ____________________

warmikuna .____________________
rantikuyan?
¿Imatataq ____________________
nunawan warmi .____________________
rantikuyan?
105
Kay siqichaw imaykata rantikuyan, chayta
yachakushun.
Ñuqapa shutiimi
Carlos. Ñuqakuna
Ñuqapa luklitawan
shutiimi wirduuratami
María. rantikuyaa.
Siqichaw rikanqanchikpa shutinta

qillqashun.
platanuta siwillata
_________ _________
luklichaw wirduurachaw
_________ _________
_________ _________
Siqichaw rikanqanchikpita 'Awmi', 'Manami'

nirpis ashpishun.
Awmi Awmi
iñishinata wirduurakunata
Manami Manami
106
Rimaykunata ñawincharir siqintawan
tinkuchishun.
Wankushqa
sachapa shutinqa
chinchumi.
Huk matichaw
chicharu
churaraykan.
Pararachaw
Cajamarca kiisu
churaraykan.
Achka warmikuna,
imayka niraq
sachakunata
rantikuyan.
Huk winanachaw
lichi churaraykan.
107
32 Tupuykunawan chaninkuna
Yachana
Imayka tupuykunatawan chaninkunata

yachakushun.
wanku muldi litru
tirsu waldi runku
aptay
Kay siqikunata tupuynintawan tinkuchishun.
runku muldi
waldi litru
tirsu aptay
108
Tupuykunapa chaninkunata yachakunapaq
willakuyninkunata wiyashun.
Huk wanku qiwapaqa

huk sol chanin.
Huk litru lichipaqa kima

solmi chanin.
Huk tirsu yantapaqa kima

chunka solmi chanin.
Huk runku papapaqa pusaq

Huk muldi kisupaqa ishkay

Huk wanku chinchupaqa

ishkay solmi chanin.
Chunka litru lichipaqa kima

109
Tupuykunapita qillqata ñawinchashun.
Antimarkachawqa qiwata wankuypa, yantata

tirsuypa, papata runkuypa, lichita litruypa, kisuta
muldipami rantikuyan.
Tallukashqa (pichushqa) shimikunawan

qillqata allinchashun.
wankuypa tirsuypa runkuypa
litruypa muldiypa qiwata
yantata papata liychita
kisuta antimarkachaw rantikuyan
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
Kay tapukuykunata yaskishun.
¿Imanawtaq yantata rantikuyan?
¿Imanawtaq papata rantikuyan?
¿Imanawtaq lichita rantikuyan?
110
Hatunqatuchaw trukanakuy 33
Yachana
Hatunqatuchaw trukaykunapita
ñawinchashun. Niykur siqinta laqashun.
Kay siqichawqa
papatawan luklitami
trukaykaayan.
Kay siqichawqa
aychatawan papatami
trukaykaayan.
Kay siqichawqa
tantatawan challwatami
trukaykaayan.
Ñuqanchik imata trukayta

munashqanchikta qillqashun:
Ñuqami_______________________________________________
_______________________________________trukayta munaa.
111
Chumpiwan Wayta mikuyta trukayanqanta
ñawinchashun.
Chumpimi hatunqatuchaw runtuta

lukliwan trukaq aywashqa.
Waytanami machkata wirduurawan trukaykan.
Chumpi
Wayta
Siqita qawapaarir, ima kashqantapis

qillqashun.
siwilla ___________ ___________
___________ plaatanu uchu
pipiñu ___________ ___________
Kay tapuykunapa allin yaskinta llimpishun.
¿Pitaq runtuta Hamaraykaq

Chumpi
apaykan? warmi
¿Pitaq machkata Hamaraykaq

Wayta
aptaraykan? warmi
112
¿Imanawshi trukayta ruranchik? Kay
siqichaw yachakushun.
Rosa, huk waldi

papawan chuqlluta
trukashun. Ari yanasa.
Waytawan Qurisa siqi rikanqanchikpita

kaynaw rimayan.
¿Imatataq qarwash Huk waldi papawan

chuku shipash chuqlluta trukaytami
munan? munan.
Hawa rimaypa haakuqninman, kay

shimikunata churashun.
ishkay trukayta Waytana trukaypaq
Ñawpakaq siqichaw, _________ warmikuna ____________

ruraykaayan.
Qurisawan ______________, imanaw __________ rimayan.
113
34 Trukanakuyta yachakushun
Yachana
Kay siqita trukayta yachakunapaq

qawaashun.
1 2 3
4 5 6
7 8 9
Kay siqichawmi imayka kan: uusha, kuchi, runkushqa

papa, wallpa, uqa, haka, sara, mati, wirduurapis.
Chaykunawanmi yanasanchikwan trukayta rurashun.
Kay qillqaman ashmapa, mikuypa shutinta

churashun.
1 Huk siqichaw ______________________mi kaykan.
2 Ishkay siqichaw ____________________mi kaykan.
3 Kima siqichaw ______________________mi kaykan.
114
Imaykakuna trukaypita ñawinchashun.
Ishkay runku
papata huk
runku sarawanshi
trukanchik.
Uqata
wirdurawanshi
trukanchik.
Wallpata
hakawanshi
trukanchik.
Kuchita
uushawanshi
trukanchik.
Kay tapuykunata yanasanchikwan

yanapaanakur yaskishun.
sarata
¿Runku papawan imatataq trukanchik? ....................................
¿Uqawan imatataq trukanchik? ..................................................
¿Wallpawan imatataq trukanchik? ..............................................
¿Kuchiwan imatataq trukanchik? ................................................

115
Kanan, yanasanchikwan trukayta
yachakushun.
Chaypaqqa kay shimikunatami iñishishun.
wallpayki yanasa kanku aykatataq trukayta
Pedro, kuchiita
Ari ____________
_________wan
Juana.
trukashun.
Ari Pedro,
Juana, ¿papayki ¿______________
______________? munanki?
Ishkay runkutami, Ari

sarawan ________________
_______________ Pedro.
munaa.
Imataraq yanasanchikwan yachaywasinchikchaw

trukashwan, chayta churashun.
Ñuqa yachaywasiichaw, yanasaawan _______________

_______________________________ tami trukayta munaa.
116
Yachana
Imayka iñishinakunapa chaninta, imanaw

wasin wasin rantikuy kanqantapis rimashun.
¿Aykataq kay iñishinakunapa chanin?
Kay wamparpa Kay sillapa

___________ solmi ___________ solmi
________________ ________________
Kay churakunapa Kay katripa

___________ solmi ___________ solmi
________________ ________________
¿Imanaw nirtaq Pepe pichanata rantikun?

Chayta yanasanchikta willapaashun.
Yanasakuna, Pepeqa -¡________! ¡_______!

¡_________ ___________!- Nirmi rantikun.
117
Imayka tupuykunapa chanintawan
yarpashun.
Siqikunata qawapaarir, imanaw tupun kanqanta

qillqashun.
wanku ___________ ___________
___________ ___________ ___________
___________
Ayka chanin kanqanta qillqashun.
¿Aykataq ¿Aykataq
huk wanku huk litru
qiwapa lichipa
chanin? Huk solmi chanin? __________
¿Aykataq ¿Aykataq
huk runku huk tirsu
papapa yantapa
chanin? __________ chanin? __________
118
Yanasanchikwan trukakuyta rurashun.
lapisiiru tahana wurana laapis qillqana

maytu
yanasa trukashun Ari aykatataq kanku
Julio, _______
_________wan Ari ____________
trukashun. Marta.
__________ Marta, ___________ Julio,

¿qillqana maytuyki ¿______________
___________? munanki?
Ishkay ____________, ________

________ ___________ ____________ Julio.
munaa.
119
6
Taqa
Ashmanchikkunata riqishun
120
Yanapakuq ashmakuna 36
Yachana
Siqichaw rikanqanchikkunapita wiyashun.
Kay siqichaw ashmakunata imayka aruychaw

(ruraychaw) yanapakunqantami rikanchik. Ashnukunami
lasaq qipikunata chaqnayan. Kawallu iirachaw triquta
harun, tuurukunami chakrachaw yapyan.
Ashnu qipita Kawallu Tuuru

apan. iirachaw harun. yapyan.
Kay tapuykunata rimaypa yaskishun.
¿Ima yanapakuq ashmakunapaqtaq willakun?
Ashmakuna rurayanqanta willakushpa

rimayta yachakushun.
Qipita apan
Iirachaw harun
Chakrachaw yapyan
121
Mayqan siqichaw willakunqanta yupaynin
churapushun: 1,2,3.
Ishkay warmi iirachaw arun.
Achka runakuna iirachaw aruyan.
Huk runa tuuruwan yapyan.
Kima ashnu chaqnata apan.
Yanapakuq ashmakunapita willakuyninta

ñawincharir kanqanman laqapushun.
Chusku kawallukuna Tupaqpa taytan

iirachaw triquta chakrata tuuruwan
haruyan. yapyan, maman murun.
Tupaqpa taytan
Kima ashnukuna
siwarata tuuruwan
papata chaqnayan.
haruchin.
122
Kayman ashmakuna ruranqanpita
qillqashun.
ashmakuna tuuru ashnu kawallu
aruykuna
Kay siqikunata rimaynintawan tinkuchishun.
Turukunwan yapyaykan.
Triquta kawalluwan haruchiyan.
Kawallukunawan qipita chaqnayan.
Kay siqita llimpishun. Niykur imata

rurayanqanta nishun.
123
37 Wasi kuyay-ashmanchikkunapita
rimashun
Yachana
Tupaq allqupita niykur mishipita

willamanchik.
Mishiqa wasinchikchawmi
kawan. Payqa kuyay-ashmami.
Allaapami pukllan. Kay ashmaqa
ukushtami, pishqutami charin.
Allquqa runapa yanasanmi.

Paypis kuyay-ashmami. Kay
ashmaqa wasitami taapan,
uushakunatami michin.
Kay rimaykunata alli, mana alli kanqanta

churashun.
Mishiwan allqu wasichaw kawayan.
Allquwan mishi kuyay-ashmami kayan.
Mishi ukushta, pishquta mikun.
Mishi uushata michin.
Mishipaq, allqupita rimaykunata

tinkuchishun.
Mishiqa wasinchikchawmi ___________. Kuyay-ashmami.

Kay ashmaqa ukushtami, pishqutami ___________.
Allquqa runapa __________. Kaypis kuyay-ashmami. Kay

ashmaqa wasitami _________, uushakunatami michinpis.
124
Mishiwan allqu ruranqankunata
tinkuchishun.
Wasitami taapan.
Ukushtami mikun.
Wasichaw kawan, kuyay-ashmami.
Uushata michin.
Allqupaq willakuynin takukashqa rimaykunata

shumaq pachaachishpa qillqashun.
Allquqa runapa uushakunatami michin.
Kay ashmaqa wasitami taapan yanasanmi.
Tullutami, aychatami mikun.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Takushqapita kay shimikunata ashishun.
mishi, allqu, ashnu, kawallu, tuuru, kuyay, ashma, ukush
t u u r u m a a y
c h i c h i r u s
a i q r i sh s i t
a ll q u q i q a q
l a sh n u u k u sh
h y k a w a ll u a
k u y a y a sh m a
125
Markanchikchaw yurikuq allqukunata
riqishun.
Kay allquqa Perú markachaw yurikuqmi. Paytami perro

calato niyan. Paypami Rupay shutin. Rupayqa chakcha
rinrimi, qalashmi, ichik (kutu) chupami, puka sinqami.
Kayqa tullutami, aychatami, kashkitami mikun.
Kanan, imanaw Rupay allqu kanqanta

willakushun.
__________________________________________
__________________________________________
__________________________________________
Kay allqupita tapukuykunata yaskishun.
• ¿Imataq allqupa shutin?

……………………………………………………….
• ¿Imatashi kay allqu mikun?
……………………………………………………….
• ¿Imanawshi rinrin?
……………………………………………………….
• ¿Imanawshi chupan?
……………………………………………………….
Qurisisa willakunqanta yachakushun.
Rupaymi allquupa shutin, paymi

chakcha rinri, kutu chupa.
Rupayqa tullutami, kashkitami,
aychatami mikun.
126
Mikunqanchik ashmakuna 38
Yachana
Wasichaw ashmanchikpita rimashun.
Akapa ashmakunata wasinchawmi waatanchik.

Chaykunami haka, wallpa, paatu, paawu, kuñish kayan.
Kay ashmakunataqa aychapaqmi waatanchik.
Kanan siqichaw ima ashmakunata riqinapaq, shutinta nishun.
Wasichaw akapa ashmakunapa shutinta

churashun.
h_k_ w_llp_ p__w_ p__t_
Qurisisata wasinchaw ashmankunapa

shutinta churar yanapashun.
Ñuqami wasiichaw hakata, ________,

_________, __________, _________ waataa.
127
Hakakunapa mullunkunata riqishun. Niykur
siqikunata laqashun.
Paypami pukawan yuraq

hakan kapun.
Ñuqapami qarwash
hakaa kapaman.
Kaymi yanawan yulaq

(yuraq) haka.
Mamaapami yulaq
hakan kapun.
Ichichaq ashmakunapa shutinta ashpishun.
haka ashnu paatu
waaka wallpa paawu
128
Tupaq ayka ashmankuna kanqanpita
willakun.
Chikuuchawmi chusku
wallpaa kapaman, chaypitami
kimsa china, huk kakash.
Manami kawallu, ashnu, tuuru
kapamantsu.
Tupaqpa ashmankunapita tapuykunapa

yaskinta llimpishun.
¿Ayka wallpataq Tupaqpa kapun?
kimsa chusku huk
¿Ayka kakashtaq kapun?
kimsa chusku huk
¿Ayka china wallpataq kapun?
kimsa chusku huk
¿Imatash waatantsu?
wallpata kakashta ashnuta
Kay qillqaman: a, i, u hanllakunata churashun.

Niykur ñawinchashun. Chaypita willakushun.
Ñuq_mi Sinchi kaa. Wasichawmi chusk_ w_llp_

kapam_n, chayp_t_mi kimsa ch_n_, huk kak_sh.
Niykurmi kim_ h_ka, huk kuñish kapaman. Manami
k_wallu, ashn_, tuur_ kapam_nts_.
129
39 Hatusaq waatay ashmanchikkuna
Yachana
Hatusaq ashmachikkunata riqishun.
Hatusaq waatay-ashmakunaqa kaykunamii

kayan: ashnu, waaka, uusha, kuchi, kawallu,
llama. Kay ashmakunatami hatusaq chikuchaw
waatanchik, niykur michinchik.
Uushaakuna Ñuqa
chikuchaw. michikuu.
Shusa Urpi
Mayqan hatusaq waatay-ashmakuna

kanqanta llimpishun.
waaka kuchi uusha haka
llama ashnu kawallu chipi
Paykuna rimayanqanta yachakushun.
Tupaq, ¿ima Kuchitami,

ashmatataq waakatami,
waatanki? waataa.
130
Ñuqaqa
¿Maychawtaq chikuchawmi
waatanki? waataa.
Qallanan siqichaw (1) imakunataq kan,

chayta llimpishun.
waaka kuchi uusha wasi
chiku Shusha kawallu wamra
Ishkay siqichaw (2) imata Urpi ruran, chayta

ashpishun.
Urpi kuchita michin.
Urpi suqta uushata michin.
Urpimi pampachaw uushata michin.
Urpimi waakata, ashnuta michin.
Urpipita rimayanqanta yachakushun.
¿Imatataq Urpi Uushakunatami

ruran? michin.
131
Hatusaq ashmakunata shutinpa riqishun,
chaypaq: a, i, u hanllakunata churashun.
waak__ __shn__ uush__
k__ch__ ll__m__ k_w_ll_
China-urqu ashmakunata riqishun. Niykur

rimaychaw yachakushun.
china urqu
waaka tuuru
uusha karnish
yiwa kawallu
Ñuqapami waakaa, tuuruu kapaman.
132
Ashmakunapita ruranqanchikkuna 40
Yachana
Ashmakunapita hipinqanchikkunata
riqishun.
Waatay ashmakunaqa imaykatami qumanchik.

Wakami lichita, kisuta, mantikillata, yuqurta,
aychatapis qumanchik. Wallpami runtuta,
aychata. Kuchipis aychatami qumanchik.
Kanan chaykunata riqishun.
kisu
wallpa aycha mantikilla
hotdog kuchi aycha
wallpa runtu
Ashmakuna qumanqanchikta qillqashun.
Waakami qumanchik lichita, ____________________
Kuchimi qumanchik
Wallpami qumanchik
133
¿Imatataq waakapita hurqanchik?
Chaykunata chikushun.
Qurisisa Tupaqta wallpa imata

qumanqanchikpita tapun.
Tupaq, Runtuta,
¿imatataq wallpa aychatami
qumanchik? qumanchik.
Alli kashqanta (Aw) mana alli kashqantapis

(Ma), ashpishun.
Wallpami aychata, runtuta qumanchik. Aw Ma
Kuchimi lichita, mantikillata qumanchik. Aw Ma
Waakami lichita qumanchik. Aw Ma
134
Shimikunata ashishun. Niykur llimpishun.
runtu, aycha, chicharu, kisu, mantikilla, yuqur,

waaka, kuchi, wallpa
y u a y c h a a y ñ
c h i c h a r u s a
k u ch i i w aa k a ñ
i y u q u r u n t u
s m a n t i k i ll a
u l ll k ñ w a ll p a
Ashmakunapita hipinqanchikkunata
yachakushun.
Waakanchikpita lichita
hipinchik, lichipitanami
mantikillata, kisuta, yuqurta
ruranchik.
Kuchipitami hamunta,
chicharuta, wirata,
mursillata hipinchik.
Kay tapuykunata yaskir rimashun.
¿Wasiykichaw
¿Imatataq wallpa
ima ashmataq
qumanchik?
kapushunki?
135
41 Ashmakunapita huk hipiykuna
Yachana
Ashmakunapita huk hipinqanchikkunata

riqishun.
Waakapitami qarata hipinchik. Chaypitami sapatuta,

tinyata, wachakata rurayan. Uushapitami hilupaq
millwata rutunchik; chaywanmi punchuta ruranchik.
Tupaqwan Qurisisa willamanqanchikta

ñawinchashun.
Uusha millwapitami
Waaka qarapitami
punchuta, chumpata
tinyata, sapatuta
ruranchik.
ruranchik.
Ashmakunapita hipinqanchikkunata usharir

ashishun.
sap_tu m_llwa q_r_
hil_ tiny_ p_nch_
136
Siqikunata rikapaarir kay ruraykuna imanaw
kashqanta yupaykunawan allichashun (1; 2; 3; 4).
Ashmakunapita hipinqanchikta ñawinchashun.
Ashmakuna tapukuy yaskiynin
Millwanpitami,
uushapita hiluta, punchuta
¿Imatataq kay ruranchik.
ashmakunapita
hipinchik? Qaranpitami
waakapita sapatuta
ruranchik.
Kay rimaykunachaw alli kaqta (aw), mana

alli kaqta (ma) ashpishun.
Waakapitami millwata hipinchik. Aw Ma
Uushapitami millwata hipinchik. Aw Ma
Waakapitami kisuta hipinchik. Aw Ma
Wallpapitami lichita hipinchik. Aw Ma
137
Kay tapukuyta yanasanchikwan yaskishun.
¿Imatataq waakapa qaranpita hipinchik? Chaykunata

siqishun. Niykur shutinta churashun.
Waakapa qaranpitami __________________ ruranchik.
¿Imatataq uushapa millwanpita hipinchik? Chaykunata

siqishun. Niykur shutinta qillqashun.
Uushapa millwanpitami __________________ ruranchik.
138
Yachana
Kaykunaman riqinqanchik ashmakunapa

shutinta qillqashun.
Ashmakunapa shutinta ashishun. Niykur

siqinta laqashun.
h_k_ w_llp_ k_ch_
w__k_ _shn_ __sha
139
Kay siqichaw imakuna kanqanpita
willakushun.
Qurisisawan Tupaq kay siqichaw

kaqkunapita rimayanqanta qillqashun.
Kay siqichawqa huk kawallu, kima

waaka, pichqa uushami kan.
140
Hatusaq ashmakunapa shutinta qillqashun.
¿Imatataq ashmakunapita hipinchik?

Chaykunata qillqashun.
Ashmakunapitami __________________ hipinchik:
141
7
Taqa
Mikuykuna ayllupakuypita
rimashun
142
Papa aylluypita rimashun 43
Yachana
Kay siqiypa willakuyninta wiyashun.
Llata markachawmi yawarmasikuna (ayllu)

papata allaykaayan, kay allaychawqa
llapanmi aruyan (rurayan). Chaychawmi
ullqukuna papata ashiyan, warmikuna papata
pallayan, wamrakunanami akrayan.
Papataqa Tupaq, papata

kashuwanmi akrar-akrar
ashinchik. shikraman wiñay.
¿Imatataq kay siqichaw runakuna

ruraykaayan?
143
Ñawpa willakuypita, kay shimikunata
chikuman churashun.
akrayan pallayan ashiyan
ullqukuna warmikuna wamrakuna

akrayan
Papa
allaychaw
ruraykuna
Kay tapukuykunapa allin kaq yaskinta

llimpishun.
¿Imawantaq papata ashiyan?
lampawan kashuwan takllawan
¿Imamantaq papata wiñayan?
sikraman matiman mankawan
¿Maychawtaq papata ashikayan?
limachaw lurinchaw llatachaw

alli kaqta (mana) nishpa churashun.
Ñawpa siqichaw ullqukuna papata ashikaayan.
Wamrakuna pukllaykaayan.
Warmi wamranta aparirkur papata pallaykan.
144
Kay siqichaw willakuyta ñawinchashun.
Huk warmi papata akraykan,

qusannami papata shikraman
wiñaykan. Wakninchawnami
ishkaq runakuna ashnuman
papata chaqñaykaayan.
Ñawpa willakuypita, kay tapukuykunata

yaskishun.
¿Pitaq papata pallaykan?
¿Aykaq runakunataq ashnuman papata chaqñaykaayan?
¿Imatataq warmipa qusan ruraykan?
Kay wamra taytanwan rimayanqanpita yachakushun.
¡Taytay!, ¿ima Noviembre,

killachawtaq diciembre, enero
papata killakunachawmi
allanchik? allanchik.
145
44 Sara aylluypita rimashun
Yachana
Kay willakuyta wiyashun.
Kay runakunami sarata aylluykaayan. Waskarmi

sarata rutuykan, Qurisisami sarata marqaykan
(millqaykan), Tupaqnami arkuykan. Chaynawmi
sarata maychawpis aylluyan.
Tupaq
Qurisisa
Waskar
¿Imatataq kay siqichaw ruraykaayan?
¿Pitaq sarata arkuykan?
146
Qillqata ñawincharir, siqita allinman
laqashun.
Huk runami sarata arkuykan.
Kay wamra sarata rutuykan.
Sara wayunka warkuraykan.
Kay warmikuna sarata

ishkuykayan.
Sara aylluypa rurayninkunata,

yupaykunawan qatichipa churashun.
tipiy rutuy
arkuy ishkuy
147
Kay siqikunachaw sarata ishkuykaqta ashirir
ashpishun (x).
Qurisisa sarata aylluypita willakunqanta

ñawinchashun.
Ñuqaqa mamaatami
sarata qurir, tipir,
wayunkata watarpis
yanapaa.
Chaypita, sara
chakiriptinnami,
ishkurninpis yanapaa.
Sara aylluychaw ruray shimikunata
allinchashpa qillqashun.
piy-ti riy-qu kuy-ish
148
Pushkukuna (pushpukuna) aylluypita 45
rimashun
Yachana
Pushku aylluychaw rimayta ñawinchashun.
Awmi allimi
apaykanki.
Taytay,
¿alliku puskuta
apaykaa?
Qurisisa : Taytay, ¿imatataq ruramushaq?

Tupaq : Kay pushku apayta yanapamay.
Qurisisa : ¿Tiyuukunaqa imatataq ruraykaayan?
Tupaq : Paykunaqa pushkutami yuranpita rutuykaayan.
Qurisisa : ¿Kay pushkutaqa imanashuntaq?
Tupaq : Chaytaqa shipishunmi.
Kay tapukuykunata yaskintawan

watuchashun.
¿Pitaq Tupaqta tapuykan? tiyunkuna
¿Imatataq Tupaq apaykan? Qurisisa
¿Pikunataq pushkuta rutuykaayan? pushkuta
149
Kay rimaykuna tinkuchiq shimikunata akrarir
llimpishun.
Qurisisa ___________________ marqaykan.
ullqata pushkuta papata
Pushku apayta ___________________.
atin kutichin yanapan
Pushkuta ishkaq ________________ rutuykaayan.
wamrakuna warmikuna runakuna
Kaychaw rimayanqanta ushashun. Niykur nin

chaynaw yanasanchikwan tapunakushun.
¿Qam
______________ Awmi
mikushqankiku? pushkutaqa
mikushqaami.
150
Tupaq willakamunqanta ñawinchashun.
Tupaqshi huk matiman tukuyrikuq

ñumyapushkuta qurishqa: yanata,
pukata, qallwasta, mullu-mullutaraq.
Payshi, chay ñumyapushkuta wirawan
ankanqa, niykurnashi uchunqa.
Kay qillqakuna alli kaptin kaynaw ( ) churashun,

mana alli kaptinqa kaynaw (x) churashun.
Qillqakuna X
Ñumyapushku matichaw wiñaraykan.

Qurisisami ñumyapushkupita willakamun.
Ñumyapushkuqa tukuyrikuqmi kan.
Ñumyapushkutaqa manami mikunchikchaw.
Kay shimikunachaw ashirir, ñawpa willakuychaw

mana kaq shimikunata llimpishun.
mati haka puka
uusha ñumyapushku sara
151
46 Allwi aylluypita rimashun
Yachana
Allwi aylluypa willakuyninta ñawinchashun.
Allwitaqa llullu wayunllatapis pallanchikmi. Chaytami

kashkiman, pichuman imaykamanpis wirduratanaw
wiñarkur mikunchik. Wakintanami yuranchaw
tsakinqanyaq puquchinchik; niykur, ankarir, machkarirpis
allwi-uchuta, kashkita rurarirpis mikunchik.
Kay tapukuykunapa allin yaskinta

llimpishun.
¿Imash kay siqichaw kaykaq?
pushku allwi sara
¿Imamanshi llullu allwita wiñanchik?
kaskiwan apiman pichuman
152
Kay shimikunata rimaykunapa pishiqninman
churashun.
mikunchik machkata
Allwi Llullu
__________ allwita kashkiman winanchik.
Allwita wirduratanaw _______________.
Allwita tsakirachir ______________ ruranchik.
__________ uchuta rurarir mikunchik.
Imanaw kay allwikuna kanqanta

ñawichashun.
Llullu (pultu) Wirduranaw
Quyu niraq Pachqaypaq
153
Kay siqikunachaw allwita ashishun, chayta
ashpishun.
Kay shimikunata ñawincharir, allinta

qillqashun.
wi-all ka-mach ki-tsa
154
Aawash aylluypita rimashun 47
Yachana
Aawashpita willakuyta ñawinchashun.
Tupaqpa taytanmi aawash aylluq aywashqa. Payqa

aawashtami tullumpi rutunqa, chaypitanami tsakinanpaq huk
pampaman arkunqa. Chaypitanami, shipiskirnin, shikraman
wiñarkur rantikuq apanqa.
Hatun markachawqa, kay mikuyta allaapami, kashkiman
wiñayananpaq awka pichuta rurayaananpaqpis rantiyan.
¿Imatataq siqichaw runa ruraykan?
¿imapaqshi aawashta rantiyan?
Kay qillqakunata, ushanan shimintawan

watuchashun.
Tupaqpa taytan aawashta _______ arkunqa
Aawashta ruturir, _____________ rutuykan
Aawashta hatun markachaw ______ rantikun
155
Kay yanasakuna aawaspaq rimayanqanta
yachakushun.
¿Aawash
Awmi, aawash
pichuta
pichuqa allaapami
yachankiku?
yachaa.
Kanan, tsaki aawash quripaq (aylluypaq)

musyashun.
Tsaki aawashta ayllunapaqqa hatun

hakutami iñishishun; chaychawmi qaranpita
shikwanapaq qiruwan qarutinchik
(wirunchik). Chaypitanami wayraskir
shikrakunaman wiñanchik. Kay tsaki
aawashtaqa kamchatanawmi ankanchik,
awka machkatapis ruranchik.
¿Imatataq kay siqikunachaw ruraykaayan?
156
Kay shimikunata qillqa pishiqninman
churashun.
hakutami ankanchik machkata
• Aawashta ayllunapaqqa ______________ wananchik.
• Tsaki aawashtaqa kamchatanawmi _______________,

awka ______________ ruranchik.
Qillqakunata ñawincharir, allin kaqta kaynaw(Aw),

mana allin kaqta kaynaw (Ma) nirpis ashpishun (x).
Tsaki aawashtaqa makinchikmanmi qurinchik.

Aw Ma
Tsaki aawashtaqa haku hananmanmi qurinchik.
Aw Ma
Aawashtaqa wayrarirmi shikraman wiñanchik.
Aw Ma
Ñawpa willakuypita, kay organizador

nishqata ushashun.
Tsaki
aawashta
ankanchik ________________
157
48 Mikuykuna churakuypita rimashun
Yachana
Qurisisapa maman papa churakuypita

willakunqanta wiyashun.
Papaata allarirqa wasimanmi

apayaa. Chaytanami, akrarir, wasi
kutankunaman, mana ismunanpaq,
qishuypa churakuyaa. Chaychawqa
achka killami churaraakun. Papa
churapakuychaw qusaawan
wamraami yanapayaaman.
Kay tapukuykunapa allin kaq yaskinta

llimpishun.
¿Imatataq siqichaw ruraykaayan?
Sarata churaykaayan Papata churaykaayan
¿Imapaqtaq papata qishuypa churayan?
Mana ismunanpaq Mana mikunanpaq
¿Pikunataqshi papa churapakuyta yanapayan?
Qusanwan wamran Llapan runakuna
158
Kanan, tsaki mikuykuna imanaw churana
kanqanta musyashun.
Llapan markachawmi sarata, allwita, aawashta

triquta, imayka tsaki mikuykunatapis ayllurir
qullqakunaman churakuyan. Mana nirpis
imayka wiñanakunaman wiñaykurmi achka killa
mikuyaananpaq churayan.
Sara Aawash
Triqu
Allwi
¿Imamantaq _____________________
tsaki mikuykunata
_____________________
churayan?
¿Imapaqtaq tsaki _____________________

mikuykunata
_____________________
churayan?
159
Kaychaw tsaki mikuykunapa shutinta
qillqashun.
_______________________ _______________________
_______________________ _______________________
Kay qillqakunata siqintawan watuchishun.
Sara wayunkakuna
warkuraykaayan.
Runa uyñuman
triquta wiñaykan.
Warmi aawashta
wiñananpaq apaykan.
160
Yachana
Siqikunachaw rikanqanchikta kaytanaw

qillqashpa willakushun.
Runa papata wiñaykan.
Kay shimikunata allinman churashpa

willakuyta qillqashun.
ashinchik papata kashuwan
____________________________________________________.
sarata ankanchik tsakiratsir
____________________________________________________.
161
Qillqakunata ñawincharir, alli (Aw) kashqanta, mana
alli (Ma) kashqantapis kaynaw (x) ashpishun.
Papata qishuman churanchik. Aw Ma
Triquta qullqaman churanchik. Aw Ma
Allwitaqa manami mikunchikchu. Aw Ma
Tapuykunata yaskishun.
¿Imatataq runa
wiñaykan?
¿Imatataq uylluman
(puyñuman)
wiñaykaayan?
¿Imataq
warkuraykan?
162
Kay willakuyta yanasanchikkuna
wiyananpaq ñawinchashun.
Tupaq taytanta
kimsan uyñuman
triquta wiñar
yanapan.
Kay siqikunapa shutinta churashun.
__________ __________ __________
Tsaki mikuykunata yarpanapaq qillqashun.
__________ __________
tsaki
mikuykuna
__________ __________
163
8
Taqa
Markanchikchaw
rayminchikkunata riqirishun
164
Mamapachaman mañakuy 50
Yachana
Apukuna mañakuypita willakuyta

ñawinchashun.
Unay runakunaqa imayka rikuq

apuyuqmi kayashqa. Wakinqa,
kananyaqpis chay apukunatami imayka
ruraypaq mañakuyan. Hirkakunatami
alli kawaypaq, alli waatakuy kananpaq
mañakuyan. Mamapachataqa
mikuykuna alli wayuunanpaq
mañakuyan hina Tayta intitana alli wata
kananpaq mañakuyan.
• ¿Imatataq kay siqichaw ruraykaayan?
____________________________________________________.
• ¿Pikunataq mamapachaman mañakuykaayan?
____________________________________________________.
Chay willakuypiq tapukuykunata
chikukunaman yaskishun.
¿Imapaqtaq hirkata
mañakuyan?
¿Imatash alli mikuykuna

wayunanpaq
mañakuyan?
¿Imapaqtaq tayta
intiman mañakuyan?
165
Kay siqikunata qillqantawan watuchashun.
Intiman mañakuy.
Mamapachaman
mañakuy.
Hirkaman mañakuy.
Apukuna mañakuypaq imayka wanayanqanta

tapukushun. Niykur kayman siqirir shutinkunata qillqashun.
166
Mama qucha mañakuyta yachakushun.
Mana tamya kaptinqa Mama quchatami

tamyachinanpaq mañakuyan. Chaypaqmi
kukata, aswata, washkutapis apar
qarayan. Chukaru kaptinpis kachita aparmi
manshuunanpaq hichayan.
Qillqachaw imanaw willakuykuna qatinakunqanta

yupaykunawan (1,2,3) allichashun.
Tamyapaq mañakuyan.
Apu quchata mañakuyan.
Kachita, washkuta qarayan.

alli kaqta (ma) nir qillqashun.
Quchata alli wata kananpaq mañakuyan.
Quchata kachin, washkun qarayan.
Quchata tamya kananpaq mañakuyan.
Takukashqa (pichushqa) shimikunata

allinpar qillqashun.
cha - qu pu - a ña - ma - kuq
________________ ________________ ________________

167
51 Apukunaman mañakuy
Yachana
Waytawan Qurisisa apukunapita

rimayanqanta wiyashun.
Wayta : ¿Imapaqtaq Apu hirkata runakuna mañakuyan?

Qurisisa : Runakunapa alli kawayninta yanapananpaq.
Wayta : ¿Mama killata riqinkiku?
Qurisisa : Awmi, payqa patsa chakaptinmi yarqamun.
Wayta : ¿Imachawtaq payqa yanapakun?
Qurisisa : Payqa qahatashi tsaran, hina tamyananta mana
tamyanantashi willakun.
Kay tapukuykunapa yaskinta llimpishun.
• ¿Pikunataq apukunapita rimayan?

Wayta,Wayra Qurisisa, Wayra Qurisisa, Wayta
• ¿Ima patsachawshi Mama killa yarqamun?

waraypa hunaqpa patsa chakaptin
• ¿Imatashi Mama killa willakun?

tamyananta inti lluqsinanta patsa kuyunanta
Kayman apu hirkata, mama killata siqirir,

shutinta churashun.
168
Apu intiman mañakuyta yachakushun.
¡Kamakuq,
tayta Inti!
¡Churikikunami qanman
mañakayaamuu!
Tupaqwan Wayta rimayashqanta wiyashun.
Tupaq : ¿Markaykichaw Intiman mañakuyanku?

Wayta : Awmi. Pampachawmi mañakuyan.
Tupaq : ¿Imatataq apayan?
Wayta : Washkuta, kukata, mishkitami apayan.
Tupaq : ¿Imanawtaq rurayan?
Wayta : Makinkunata pallarirkurmi mañakuyan.
Tupaq : ¿Imapaqtaq chayta rurayan?
Wayta : Alli kawayninchik kananpaq.
Rimaykunachaw allin kaqta (Aw), mana

allin kaqta (Ma) nishpa churashun.
Huk qaqachawmi intiman mañakuyan.
Makinkunata pallarkur mañakuyan.
Waytapa markanchaw mana mañakuyanchu.
169
Tapukuyta yaskintawan watuchaashun.
Intiman
¿Imapaqmi mañakuyan?
mañakuyan.
¿Imatataq chay Alli mikuy, alli

siqichaw rurayan? kaway kananpaq.
¿Imanawshi ichiraq Makinta

runa kaykan? pallarishqa kaykan.
Kay siqikunata rikapaarir, shutikunawan

shuqantanaw willakuyta qillqashun.
inti hirka qucha killa
Kaymi apu inti.
Kaymi _______________
170
Hatun raymikunapita rimashun 52
Yachana
Intiraymipita siqita rikapaarir ñawinchashun.
Intiraymiqa Apu Intipa rayminmi. Chay raymiwanmi

Antimarkachaw mushuq watata chaskinchik.
Chay raymitaqa Apu Inkami umallin. Payshi kay
patsachaw Apu Intipa churin. Kanan wichanqa
Cusco shuyuchaw, Huánuco shuyuchawmi Inti
raymita rurayan.
Tapukuykunapa yaskiyninta llimpishun.
• ¿Pitataq Intiraymichaw paakikuyan?
mama killata apu intita
• ¿Pitaq Inti raymita umallin?
alkaldi inka Sinchi
171
Kay shimikunata rimaykuna pishiqninman
qillqashun.
watatami, inkami, intipa
• Inti raymiqa Apu _________ rayminmi.

• Inti raymiwanqa mushuq ______________ chaskinchik.
• Inti raymitaqa Apu _______________ umallin.
Tupaqwan Qurisisa Inti raymipita

rimayanqanta ñawinchashun.
Tupaq : ¿Imaytaq Inti raymita rurayan?

Qurisisa : Kay raymitaqa junio killa, 24 hunaqmi rurayan.
Tupaq : ¿Pikunataq tushuyan?
Qurisisa : Pallakunami tushuyan.
Tupaq : ¿Paykuna imanawtaq hatikuyan?
Qurisisa : Inka patsa lachapakunatami hatikuyan8.
Tupaq : ¿Ima mikuytataq qarakuyan?
Qurisisa : Wakin markachawqa haka pichuta, kulis
yanushqatami (puchirutami) mikuyan.
Kay siqikunata rimaynintawan

watuchashun.
Pallakuna
tushuyan.
Haka pichuta
qarakuyan.
8
Hatikuy, churakuy, shukukuy
172
Tapukuykunata yaskintawan tinkuchishun.
junio killa
¿Ima killachawtaq Inti
raymita rurayan?
mayo killa
Wankillakuna
¿Pikunataq Inti
raymichaw tushuyan?
Pallakuna
Papa pichuta
¿Imatash Inti
raymichaw mikuyan?
Haka pichuta
Kay shimikunata allinman qillqashun. Niykur

siqishun.
ka-in
ti-in
lla-pa
173
53 Tayta Pachakamillapa raymin
Yachana
Kay siqita rikapaarir Tayta Pachakamillapita

ñawinchashun.
Tayta Pachakamillataqa Lima markachawmi

raymiyan. Paytami Señor de los Milagros
niyan. Chay
raymitaqa Octubre
killachawmi rurayan.
Chaychawqa
achka runakunami
siryunkunawan,
kamakuq Cristo
umruyta yanaqar
kallikunapa aywayan. Chaypaqqa kulli9
lachapakunatami churakuyan (hatikuyan).
Kay tapukuykuna yaskita yachakushun.
¿Ima markachawtaq Pachakamilla raymita rurayan?

Lima markachawmi rurayan.
¿Ima killachawtaq raymiyan?
Octubre killachaw.
¿Imatataq Kamakuq Cristo katayta yanaqar apayan?
Siryukunatami apayan.
¿Imanaw lachapakunatataq churakuyan?
Kulli lachapakunatami churakuyan.
9
kulli, sani
174
Kay rimaykunata ñawincharir, allin kaqta (Aw), mana
allin kaqta (Ma) nirpis kaynaw (x) ashpishun.
Pachakamilla raymichaw yuraqman hatikuyan. Aw Ma
Pachakamilla raymitaqa Limachawmi rurayan. Aw Ma
Chaychawqa Tayta Cristotami umruyan. Aw Ma
Señor de los Milagros niyashqanta siqishun.
Qurisisa Pachakamilla raymipita

willakushqanta ñawincharir willakushun.
Huknin
watami Lima markata
aywayarqaa. Chaychawmi Tayta
Pachakamilla qipanta mamaawan,
taytaawan risakur puriyarqaa. Chaypaqqa
siryutami apayarqaa. Achkami runakuna
kayarqan. Chaychawmi turruntapis
llamiyarqaa.
175
Kay pichushqa shimikunata allin willakuy
kananpaq patsaachishun.
Pachakamilla, rurayan, raymitaqa, Limachawmi
________________________________________________________
qatiraayan, achkaq, runakunami, paqaspa, hunaqpapis
________________________________________________________
Huk yanasanchikwan tapunakur rimayta
yachakushun.
Tapukuy Yaskiynin
¿May markata Lima markata

aywayarqayki? aywayarqaa.
¿Imatataq Tayta qipantami

rurayarqayi? risakur puriyarqaa.
Chaychawqa
¿Imataq chaychaw turruntami
llamiyarqayki? llamiyarqaa.
Kay shimikunata yarpanapaq

ñawinchashpa llimpishun.
aywayarqaa puriyarqaa risakuyarqaa
apayarqaa kayarqan llamiyarqaa
176
Huk markakunachaw raymikuna 54
Yachana
San Juan raymipita ñawinchashun.
Iquitos, Pucallpa, Tarapoto, Tingo María shutiyuq

yunka markakunachawmi Tayta San Juanpa rayminta
rurayan. Chay raymiqa Junio killachawmi. Chay 24
hunaqchawshi llapan mayukuna, quchakunapis Tayta
San Juan alli rurayninpita chuyashqa waraayan. Chay
raymichawqa Juane shutiyuq mikuytami rurarir mikuyan.
Tapukuykunata yaskishun.
• ¿Ima killataq San Juan raymita rurayan?

mayo killa junio killa enero killa
• ¿24 hunaq imanawshi mayukuna waraayan?
Qanrayashqa Chuyashqa yanayashqa
• ¿Ima mikuytashi mikuyan?
juane triqu papa
177
Kay rimaykuna alli kananpaq, pishiqnin
shimkunata churashun.
marka, chuyashqa, mikuyan
Iquitos ____________chaw San juan raymita rurayan.
San Juan raymichaw Juane mikuyta _______________.
Chay hunaq quchakuna ________________ waraayan.
Kay chuskukuchukunachaw kaq

shimikunata ashishun. Niykur llimpishun.
t u s h u y r
tushuy
mikuy q u t s u y u
waraq c m a r k a r
qucha
chuya w a i e i m a
mayu a y c k a y y
raymi
ruray r u s q u u m
marka a e v h a y i
qutsuy
q u c h a q u
Ñawpa shimikunawan, shuqantanaw

rimayta qillqashun.
Shuqan: Pucallpa markachaw San Juan raymita

rurayan.
__________________________________________________.
__________________________________________________.
__________________________________________________.
178
San Juan raymichaw imakunata
rurayanqanpita yachakushun.
¿Ima mikuytataq arukuyan (yanukuyan)?

Juane niyashqantami rurayan. Kaytaqa
aruswan, runtuwan, chishapa (wallpapa)
aychanwanmi rurayan. Chaytami bijao
niyashqanpa rapranwan wankuyan.
¿Kay raymichaw imatataq tushuyan?
Kay raymichawqa runakunami
Pandilla shutiyuq tushutami
kahata, tinyata, pinkulluta
tukayaptin tushuyan.
Tapukuykunata yaskiynintawan
tinkuchishun.
¿Imapa rapranwanshi tinyatawan pinkulluta

Juaneta wankuyan?
¿Imatashi San Juanchaw bijao nishqanpa

tushuyan? rapranwan
¿Imatashi chay raymichaw pandilla tushuta

tukayan?
San Juan raymichaw tukayanqanta kaynaw

(x) ashpishun.
179
55 Karnawal raymipita rimashun
Yachana
Kay siqikunata rikapaarir, karnawalpiq

ñawinchashun.
Karnawal raymitaqa tukuy markakunachawmi rurayan.

Chaychawqa yakuwan, talkuwan, sirpintinawanmi
pukllayan; niykurmi huk hachata (muntita)
walluyaananpaq hawiyan. Chaymanmi lachapakunata,
iñishinakunata, luklitapis warkuyan. Chay ñawpanpami,
takiqkuna tukayaptin, warmi-ullqu shinrinakushqa tushur
tumayan. Hina mishki mikuykunatami qarakuyan.
180
Siqikunata alliq rikapaarir, qillqakunatawan
tinkuchishun.
Karnawalchaw,
huk runa
mishki mikuyta
qarakuykan.
Karnawalchaw,
hacha
ñawpanpa tushur
tumaykaayan.
Karnawalchaw
huk warmi
qarakuyqan,
wakinna
tushuykaayan.
Siqikunaman karnawal raymipita

shimikunata qillqashun.
raymi
181
Tupaqwan qurisisa karnawal raymipita
kaynaw rimayan.
Tupaq : Qurisisa, ¿may markachawtaq

karnawal raymita rurayan?
Qurisisa : Achka markakunachawmi
karnwaltaqa rurayan.
Tupaq : ¿Imatataq chaychawqa rurayan?
Qurisisa : Warmi-ullqumi yakuwan laqchinakur
hina talkuwan llushinakurpis pukllayan.
Tupaq : ¿Imataq ashwan rurayan?
Qurisisa : Yunsatami (chiwalutami) rurayan.
Qurisisa Tupaqta imanaw yaskinanpaq yanapashun.

Chaypaq kay qillqakunata allinman qillqashun.
Awmi, warmi-ullqumi pukllayan.
Manami, talkuwanpis pukllayanmi.
Awmi, paykunapis pukllayanmi.
Manami, Achka markachawmi rurayan.
Tupaq : ¿Huk markallachawku karnawal raymita rurayan?

Qurisisa : ______________________________________________
Tupaq : ¿Warmi-ullquku karnawalchaw pukllayan?
Qurisisa : ______________________________________________
Tupaq : ¿Yakullawanku pukllayan?
Qurisisa : ______________________________________________
Tupaq : ¿Wamrakunapis pukllayanku?
Qurisisa : ______________________________________________
182
Yachana
Kayman, markanchikpa rayminchaw ruraykunata

siqishun. Niykur shutinkunata qillqashun.
183
Kaynaw pukllashpa yachakushun.
Kay taqachaw yachakunqanchikta, kay ruraykunawan

kallpachaashun.
Pukllata qatinapaq
1. Karta nishqapaq siqikunata rutushun.

2. Chaypita, tikrayninpa wampar (misa) hananman churashun.
3. Yanasanchikwan trukanakuyta hukllayllapayan, turnuypa
kartata charishun.
4. Hurqanqanchik kartachaw siqikunapaq willakushun. Niykur
ñawinchashun.
5. Chaypita, ayka punto nishqa siqipa yupanta ashishun.
6. Chaynaw, llapan karta ushakanqanyaq pukllashun.
7. Ashwan hatun yupay aylluq kaqmi pukllata llalin.
Yachachikuynin: Kay pukllataqa ishkaypurami pukllashun.

Kaychaw pukllaqkunami kartata hukllayllapayan charishun.
Pukllaqkunami huqta kartayaq hurqayanqa, niykur aykaman
chanqanchikta rikaashun.
Ashwan (hatun) puntuyuq kaqmi llallinqa.
Iñishinakuna
• Estiker nishqa siqikuna.
184
Karta 1: Karta 2: Karta 3:
Achka runakuna Inti yarqamuqta Kaychaw Tayta
kayan. Hachapa rikanchik. Kay Pachakamillata
ñawpanchaw aputa allin wata, alli rikanchik. Achka
runakuna kaway kananpaq runakuna alli
tushuykaayan. shuqapanchik. kawayninkuna
Runakuna kahata, kananpaq mañakur
pinkulluta tukayan. qatiyan.
10 puntos 15 puntos 25 puntos
Karta 4: Karta 5: Karta 6:

Raymi umalliq llapan Apu Intita kukawan, Mama killa
qatiraq runakunata washkuwan, hirka hananpa
haka pichuta imaykata mañakur yarqaykaamun.
qaraykan. shuqapaykaayan.
Mama quchapis
rikakuykan.
5 puntos 30 puntos
28 puntos
Karta 7 Karta 8 Karta 9
San Juan raymichaw Apu Inkata Mama qucha

Juane niyashqan umrushqa, hirkakunapa
mikuyta rikanchik. achkaq runakuna chawpinchaw
tumaykaachiyan. rikakamun.
14 puntos
32 puntos 15 puntos
Karta 10 Karta 11 Karta 12
Junio killa 24 hunaq, Kaaha lawta Warmikuna shumaq

San Juan raymichaw tukaq, runakuna, lachapankunawan
runakuna tushur raymichaw Pallata
tumaykaayan. takiykaayan. Tushuykaayan.
26 puntos 9 puntos 10 puntos
185
1 2 3
4 5 6
7 8 9
10 11 12
186
Mushuq shimikuna
aashiy escarbar
aawash habas
achachaq, quñuq caliente, abrigado
akray escoger, seleccionar
alaq, alalaq frío
allawka derecha
alpusha, alpurha alforja
ampatu, rachak sapo
anqas azul
anwaqshuy, añaqi hormiga
apichu camote
apu deidad, dios tutelar
aranway teatralizar, comedia
aruwa arroba
aruy, yanuy cocer alimentos
ashma, uywa, waata animal
aswan más
atapuquy, apashanka, makisapa tarántula
ataqu, yuyu planta silvestre comestible
awila abuela
awilu abuelo
panaka sacha árbol genealógico
ayllu familia
chala Costa
challwa pez
chaninchay evaluar
chawma camellón
chimaychi género musical de Áncash
chimpuy marcar, señalar
chipapaq brillante, reluciente
chipapiq rawraq fuegos artificiales
chipsa, chipi, wishpa pollito
chipta, chunkay juego de canicas
chuchuqura acelga silvestre
chullqa verde pálido
churkay poner la olla al fogón
chuullu gorro multicolor de lana
chuulu cholo, muchacho, joven
hampikuq médico
hampikuna wasi posta médica, hospital
hanka, rahu nevado, glaciar
harawi poema, poesía
hika ahorita, en este momento
hina además, también, asimismo
hirka, sallqa puna
shitqa nabo silvestre comestible
hukllayllapayan de uno en uno (de manera individual)
humpi sudor
hunaq, punchaw día
hucha delito, culpa
huwis, hustisya ruraq juez
illa amuleto de piedra (animal, vegetal) para atraer
abundancia
illay ausentarse, viajar
ishuy primer aporque
ismana, ismakuna, ishpakuna servicios higiénicos, baño
isqicha, qicha, liqchichi diarrea
ichuq, lluqi izquierda
kaayiy, mayay entender, comprender
kallishtu carnaval
kallpa fuerza
kamachiku persona que sirve o ayuda en una fiesta
kamay crear, imaginar
kancha corral, aprisco
kuku, chachi fantasma
kunkush, kunku puya
kurku cuerpo
kushma camiseta indígena de lana
kutipay repetir, volver a hacer
kututuy sonido que emite el cuy macho al cortejar a la
hembra
kuya ruda
lapu, makwa chuku sombrero viejo
laqay pegar
lichuqa lechuga
llantu fruto de habas verde
llapsha ropa liviana
lliklla, haku, ayu lliclla
llimpiy pintar, colorear
lliqllish ave centinela de la puna
llukllu, uyuku cuy tierno
llullu, ñushpi criatura, bebé
llushiy embadurnar, recubrir
llushtu, muti cereal pelado
llutaypa, atska, maychika bastante, mucho
machaqway, machaway serpiente, culebra
machay cueva
malawayru mal agüero, presagio
mallki, hacha, sacha planta, arbusto
Mama Virgen, María Santísima
matsuy, machuy, chapiy desterronar
maytu cuaderno
mirayshu cuy que nace con seis o más dedos, augurio
de aumento
mishkish una variedad de maíz
michka sembrío fuera de tiempo
miya, ushka jornal que se gana en especies
muña, munka monca
musyay, riqiy conocer, saber
mutqu, mumun capullo, yema de las plantas
ñawinchay leer
ñiqichay ordenar
ñuñuma, paatu pato
ñushta muchacha joven y hermosa, princesa
paariy volar
pacha, wiksa estómago, barriga
pachak chaki, taraaway ciempiés
paqchiy aplaudir
paqlla, qarachupa, chanku zarigüeya, muca
paqtay juntar, mezclar yerbas
paqu marrón
parquy, qallpay, qarpuy regar
pashtachiy pronunciar, articular
patku escozor y dolor de los ojos
patsachiy ordenar, arreglar, organizar
pichushqa, ahushqa, takushqa desordenado, enredado
pikanti, pichu picante, potaje preparado de papa u olluco
piqa, uma cabeza
piqtu exceso de cocción
pisqa, tuqru moco
pitqush pájaro del campo
puchiru, chamillku puchero
puku madriguera, jaula de cuy o conejo
purakmay porción de granos medido con las dos manos
purush granadilla silvestre
puspa primeras lluvias del año (julio, agosto)
putuqshu planta que florece en forma de globitos
qachullin variedad de oca
qallu kipu trabalengua
qamash, kashwaa paico
qapya, machkapa harinoso
qara saaku casaca de cuero
qaray dar de comer, servir
qarwa, qallwa dorado, amarillento
qata frazada, cobertor
qatichiy seguir, completar
qatuna mercado
qaway, rikay observar, mirar
qilliq, qillikuq obsequiante de algo en una fiesta patronal
qillqay escribir
qincha corral hecho de palos o ramales
qiru madera, árbol
qishya enfermedad
qita, ratash, lachapa ropa, vestido
quchukay, purwakay, ayllukay agruparse, reunirse
qunquna congona
qutsu, taki canción
qutsuy, takiy cantar
qutu montón de algún producto agrícola
rakwa, kayshi azadón
ramrash, wayaw aliso
rapay esparcir
rarqa, sikya acequia
ratapuuchi juego de las escondidas
raymi fiesta
rimay hablar, conversar
sacha ashma, chukaru ashma animal silvestre
sarsillu arete, zarcillo
shaqsha especie de planta silvestre denominada shacsha
shawintu, shawin guayaba
shillku planta silvestre denominada: “Amor seco”
shimi lengua, palabra
shullay, llaaqiy deshojar, desgajar
shullpay lavarse o empaparse con agua la cara
shullya rocío
shuqma frotación con flores y cereales
shutuy, hutuy gotear
sikta caramelo, golosina
siqi dibujo
siqiy dibujar
sirya juego de los niños con lámina redonda
siwara cebada
siwi anillo
sumachiy festejar, celebrar
supay diablo, demonio
suqu cana, de cabello blancuzco
taakuy, yachakuy, kawakuy vivir, residir, morar
taapay cuidar, vigilar
taki juego de los niños denominado “mundo”
tallpu saciamiento momentáneo o parcial
tampu, tienda rural pequeña
tapunakuy preguntarse, interrogarse
tawku cuadro
tayta, yaya santo, patrón, padre
tillaqshay sobresaltos a causa del susto
tinkuchiy, awqachiy completar, llenar, unir, enlazar
tiyimpu tiempo
triqu trigo
tsakmay, chakmay barbechar, roturar la tierra por primera vez
tsapuy, chapuy hacer infusión con yerbas medicinales
tsatsa, chacha, chakwan anciana, persona de la tercera edad
tsuyanchay, chuyanchay dilucidar, aclarar, explicar
tukuy laaya, tukuy rikuq de distintas clases o formas
tuna, haapa sitio apartado, lugar alejado de la ciudad
tupuy pesar
tuqllay cazar
tuqsi travieso
Tuquy señalar, apuntar con el dedo
tushuqkuna, qatswaqkuna, takiqkuna bailarines, danzantes
tuyuy, tuytuy nadar, flotar
uchuy comer grano tostado
umalliq autoridad
unkay dar de comer (aves)
unkuy segundo aporque
ushpay, upshay tomar pastilla
ushqu mishi gato montés
waallu, nunayllu espantapájaros
wachwa ganso andino, pato silvestre
wallqa collar
wallwa culén
wanay necesitar, requerir
wara pantalón de bayeta
waraqnu kilogramo
watay, aptay haz, atado de yerbas
watuchi, hamuy adivinanza
wayqu lombriz de tierra
wayra killa agosto
wayta, tika flor
wayu, mishkiq muru fruto del árbol
waywash, mashallu, wayshaka comadreja
willakuy cuento, relato, narración
wiqlla planta que sirve para adornar las cruces
wishin planta silvestre parecida al carrizo
wiskuchu bizcocho
wukal vocal
yachakuqkuna estudiantes
yachachiq, yachachikuq profesor
yanaqi amigo, compañero
yanasa amiga, compañera
yanqa con poca azúcar o sal
yanuy sancochar, cocer tubérculos
yapay nuevamente, otra vez
yarpakachay pensar, meditar
yaskiy responder, contestar
yunka zona yunga de clima cálido
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
Pág. 147
El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
HIMNO NACIONAL
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y ante niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
BANDERA NACIONAL HIMNO NACIONAL ESCUDO NACIONAL
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó

la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN

PROHIBIDA SU VENTA

WIÑAY QICHWA 2 Fredy Castañeda, 2022 para Estudiar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

WIÑAY QICHWA 2 Fredy Castañeda, 2022 para Estudiar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

3 Wiñay qichwa

Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe

Dirección de Educación Intercultural Bilingüe

3 Wiñay qichwa: Qichwata yachakunapaq - Chawpin qichwa

2021 huk kaq qishpichishqa

DIGEIBIRA - Llapan uryaychaw yanapaq

Impreso en EDITORIAL ROEL S.A.C.

2021-09383 yupawan Perú Suyupa hatun Ñawichana

Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manami pipis mirachinmantsu.

3. Maypita ayllunchik kashqan 17

5. Maypita markamashinkuna kashqanta ñawinchashun 23

6. ¿Maypita paykuna kayan? 26

2 Taqa Mikuykuna murupakuypita rimashun

9. Wanu quriypita rimashun 36

10. Papa, sara muruy 39

11. Sara ayllkuypita yachakunchik 42

12. Qarpaywan muruykuna 45

13. Usya patsa, tamya patsa 48

14. Yachakunqanchikta kallpachashun 51

3 Taqa Kurkunchikpaq, alli kawaypaq parlakurillaashun

16. Kurkunchikpa rurayninkuna 58

17. Kurkunchikpa maakuchimaqninchikkuna 61

18. Kurkunchikpa rakikaynin 64

19. Alli kawayninchikpaq mikuykuna 67

20. Alli kawayta, alli mikuyta yachakushun 70

21. Yachakunqanchikta kallpachashun 73

4 Taqa Markanchikchaw kawayninchikta riqishun

23. Ruraykunachaw yanapakunchik 80

24. Markanchikchaw kaqkunata yachakushun 83

25. Markanchikta riqishun 86

26. Markanchikchaw kaqkuna 89

27. Markanchik pushaq wasikuna 92

28. Yachakunqanchikta pukllaypa kallpachashun 95

30. Wasin-wasin hapayllapa rantikuy 102

31. Hatunqatuchaw imayka tupuykuna 105

32. Tupuykunawan chaninkuna 108

33. Hatunqatuchaw trukanakuy 111

34. Trukanakuyta yachakushun 114

35. Yachakunqanchikta kallpachashun 117

6 Taqa Ashmanchikkunata riqishun

37. Wasi kuyay-ashmanchikkunapita rimashun 124

38. Mikunqanchik ashmakuna 127

39. Hatusaq waatay ashmanchikkuna 130

40. Ashmakunapita ruranqanchikkuna 133

41. Ashmakunapita huk hipiykuna 136

42. Yachakunqanchikta kallpachashun 139

7 Taqa Mikuykuna ayllupakuypita rimashun

44. Sara aylluypita rimashun 146

45. Pushkukuna (pushpukuna) aylluypita rimashun 149

46. Allwi aylluypita rimashun 152

47. Aawash aylluypita rimashun 155

48. Mikuykuna churakuypita rimashun 158

49. Yachakunqanchikta kallpachashun 161

8 Taqa Markanchikchaw rayminchikkunata riqirishun

51. Apukunaman mañakuy 168

52. Hatun Raymikunapita rimashun 171

53. Tayta Pachakamillapa raymin 174

54. Huk markakunachaw raymikuna 177

55. Karnawal raymipita rimashun 180

56. Yachakunqanchikta kallpachashun 183

Tupaq, Qurisisa hina Wayta yanasankunawan

Kay tapukuyta ñawincharir yaskinta

¿Aykaqtaq Huari markapita shayaamun?

Paymi . Payqa _____________ yachan.

¿Payqa _mi, __

¿Payqa _mi, __