Tomasz StawtsznńsH
Wy-
śrlrriatuTAK
Pnwitdilnć
Gzy jesteśmyw stanie z;acząć
afiińornrać Ęcie wraz z jego
pięknem i wspanialością
ale ńwn ież z cierpieniem
i nieprzewidyuralnością? Tak
- powiada Friedrich Nietzsche
- o ile odrzucimy rmretafrzyczrne
fundamenty, na których dotąd
zloudornranV Ęl nasz ś*itti.,"
ie istnieje chybaw dziejach
zachodniej myśli drugie ta-
kie zdanie. Choćliczy sobie
dokładnie 148 lat, wciąż ,
jeszcze,po dziśdzień, bywa
interpretowane wbrew in-
tenciom autora. Nie ma
_też co ukrywać, że ptzy-
sporzyło mu wyjątkowo
złei sławy. Ąmczasem iego
sens - pomimo złowrogie- poglądu na świat.Ludzkośćwytwo-
go brzmienia- jestwgruncie rzeczy
bardzo prosĘ.
Zdanie brzmi:,,Bóg nie ży| e".
Po raz pierwszy pojawia się w opu-
w Stało się to wreszcie widoczne: ich
blikowanej 1,882 r. Wiedzjl radosnej
Friedricha Nietzschego, jednego
z na jważni zy ch filozof ów współ-
ejs
czesności. Ale świat zna je przede
wszystkim dzięki innemu, p óżniej-
szemu o rok i chyba najstynniejsze-
mu dziełu niemieckiego filozofa -
Tako rzecze Zaratustra. Ten przedziw-
ny, poetycki tekst - pełen osobliwych
metafor i wieszczego natchnienia -
zwiastuie nadejście iakieiśnowej
epoki. }ej prorokiem ma być właś- symboliki - sformufuje coś naksźałt wszystkim poskramianiu Ęch na-
nie tytulowy Zaratustra - postać,
której imię zaczerpnął Nietzsche od
staroperskiego kapłana, twórcy zo-
roastryzmu, jednej z naistarszych
monoteistycznych religii na świe-
cie. |ednak pomimo mistycyzującei,
aury, którą Zaratustra emanuje, jego
przesłanie z konwencjonalną religii Wyraża najpełniej jedno słowo:
nościąnie ma bodai nic wspólnego.
Wręcz przeciwnie, ogłasza on prze-
cież śmierćBoga. I wzywa ludzi, żeby
w zwiąku z Ęrm dokonali gruntow-
nego przewartościowania wszystkie-
go, co o świecie i o sohie mvśJą.
Nowyprorok
Co to |ednak oznacza:.,,śmierć mocy i żywiołowości;
Boga"? Z pewnością nie chodzi
o śmierć dosłowną. Nie chodzi więc
o to, żp jakaś boska istota, np. za-, pisywane dotąd bóstwu;
mieszkujący niebiosa starzec z dtagą
siwą brodą, po eonach istnienia znie-
nacka dokonała żywota. Nic podob-
nego. Śmierć Boga jest po prostu me-
taforą momentu historycznego, któ-
rego nadejścieNietzsche doskonale
przrczuł. Momentu, w któr}rm reli
gia - zarówno jako pewna perspek-
jak bezsensu
Ęwa postrzegania rzeczywistości,
i konkretna doktryna, w szczególno-
ścichrześcijaństwo - musi ulec nie-
odwołalnej dekompozycii.
-,".r,,",
są ostateczne konsekwencj€ proce1
sów, które w zachodniej kulturze
zapoczątkowała epoka oświecenia,
Usamodzielnienie się
zumu, do którego wówczas doszło,
stworzenie zrębów nowoczesnei na-
uki, wyjścieze stadium dobrowolnie
zawinionej niedojrzałości- jak to
uiął Immanuel Kant - spowodowało
erozję wielkiego gmachu religiinego
rzyła w końcu nar ądzia p ozw alają-
ce odróżniać mitologię od wiedzy,
a tym samym demaskować uroszcze-
nia religijnych insĘrtucji i kapłanów.
dotychczasowa władza i pozycja
spoleczna opierĄ się w całościna
fantazmatycznych podstawach.
W czasach Nietzschego nie wszy-
scy iednak zdają sobie z tego spra-
wę albo raczej nie wszyscy gotowi są
przyląć to do wiadomości. Dlatego
właśniepojawić się musi nowy cha-
ryzmatyczny prorok, który - odwo-
łując się do religijnej, profetycznej
nowei ewangelii. t w pełni wyrazi sy-
tuację człowieka w świecie,z którego
nieodwołalnie usunięto już wszelkie
pozostałościmetafi zyki.
Nowe Tuartości
|ak brzmi sedno tego przesłania?
je
afirmacja. Człowiek, nad którego lo-
sami nie czuwa już żadna wyobra-
żona opatrzność;cztowiek żyjący
w świecie,którego nie stworzf ża-
den Bógi którego żaden Bógnie ob-
serwuie; człowiek niezależny już od
wszelkich religijnych insĘńucji wy-
dziedziczających go z jego własnej
człowiek, któ-
ry dostaje z powrotem wszystkie te
wspaniałe cechy i możliwościprzy-
otóż dopie-
ro taki człowiek ma w ogóle realną
możliwość,żeby naprawdę powie-
dzieć światu,,tak".Wraz z jego żród-
łowym bezsensem, chaosem, okru-
cieństwem i nieprzewidywalnością.
Bo tylko afirmacja, która bierze to
wszystko pod uwagę, nie kamufluje
rzewnymi opowieściami,
a okrtlcieństwa - metafizycznymi
baśniami o ostatecznej sprawiedli-
wości, otóż tylko taka afirmacja fak-
tycznie zasfuguje na swoje 4q4!o.
ry*
Zeby jej jednakdokonać, człowiek;
musi najpierw autentycznie i w peŁ Ę
ni uzmysłowić sobie własną sytuację g
- i wyciągnąć z niej radykalne kon- R
sekwencje. Chrześcijaństwo - uwa- !
żałNietzsche -było religią oparą na E
resentymencie, a więc niechęci czy §
wręcz zawiści,jaką słabi żywią wo- E
bec silnych. Niechęci czyzawiści zin-
sĄrtucjonalizowanej, wprzęgniętej
w caĘ zlożony mitologiczny system,
w którego centrum stoi figurauświę-
conej słabości,pokory i skromności.
To nic innego - twierdził autor Tako
rzecze Zaratustra - jak Ęlko systemo-
we pozbawianie człowieka dosĘpu
do j ego własn ej mocy. A zarazem do-
skonaĘ sposób wywyzszenia tych,
którzy dobrowolnie z tego dostępu
zrezygnowali. Wywyższenia, które
matakże głębszy sens, a mianowicie
gwarantuje przedstawicielom insty-
tucji religijnych, że wierni będą im
posfuszni i tym samym ich pozyc|a
pozostanie niezagrożona. Tego ro-
dzaju ideologia służy więc przede
tur, które panowaniu instytucii re-
ligijnych mogĘby realnie zagrozić.
Zaratustra przychodzi zaśz no-
winą pozwalaj ącą r az na zawsze ze-
rwać kajdany i obalić pozostałości
starego ładu. Pozostałościnie tyle
materialne, ile raczej zakorzenione
w myśleniu i opartej na chrześcijań-
skich wartościach eĘce. To właśnie
oznacza inne sĘrnne Nietzscheań-
skie zawołanie o,,przewańościowa-
niu wszystkich wartości" - głębokie
przenicowanie systemu moralnego,
który pod pozorami dobroci i szla-
chetno ściprowa dzi pr zede wszyst-
kim do zniewolenia.
Skądinąd wątek nieustającej gry
pomiędzy siłą a słabościąbył,wedle
Nietzschego, centralny w dziejach
ludzkości jeszcze na dfugo przed-
tem, zanim dominującą religią sta-
ło się w niej chrześcijaństwo. Świet-
nie pokazuje to w swojej ostatniej
książce Klątwa Parrnenidesa prof.
Tadeusz Bartoś. }uż wewnątrz grec-
kiej kultury - będącej przecież dla
Nietzschego zasadniczym punktem
odniesienia - niemiecki filozof do-
strzegał tego rodzaju konflikt.
rażal go m.in. s\mny podział na to,
co dionizyjskie, i to, co apollińskie:
chaos, namiętność i ekstaza kontra
struktura, racjonalnośći abstrakcyj-
ne myślenie.
Nowy czlowiek
Epokę sobie współczesną widział
Nietzsche właśnieprzez ten pry-
zmat. }ako światludzi znierucho-
miaĘch i kompletnie odcięĘch od
życiodajnych żródeł. Chrześcijań-
stwo było tylko jednym z wielu
czynników - obok upodobania do
bezpieczeństwa, kultu przeciętno-
ści,średniactwa i ogólnego zgnu-
śnienia - odpowiedzialnych za taki
stan rzeczy. W genialnym blysku
intuic j i, pr zecztlw ając być może ra-
dykalne wstrząsy, które przyniesie
wiek XX, Nietzsche głosiłkoniecz-
nośćnadejścia epoki,,nadczłowie-
ka". Kogoś,kto wymyka się wszel-
kim klasyfikacjom rodem z daw-
nych systemów wartości.
Idea,,nadczłowieka" - o którym
na dobrą sprawę nie bardzo wia-
domo, kim właściwiemiałby być
- doczekała się kilka dekadpóżniei
upiornej interpretacji w ruchu nazi-
stowskim, którego przedstawiciele
chętnie odwoływali się do filozofii
Nietzschego. Stało siętakw ogrom-
nym stopniu za sprawą jego siostry,
Elisabeth Fórster-Nietzsche, która
będąc gorliwą anĘsemitką i nacjo-
nalistką, a także członkinią NSDAĘ
intensywnie manipulowała dorob-
kiem i przesłaniem brata. Hitlerow-
ska recepcja tekstów Nietzschego
to jeden z na|bardziej dojmuiących
przykładów glęboko nieadelołratne-
go odczytania filozofi cznego dzieła.
Z ideologią narodowosocjalistycz-
ną NieŁsche nie miał nic wspólnego
- gdyby żyl za czasów Hitlera, nie-
chybnie wyrażałbysię o nim z naj-
wyższąpogardą.
,,Nazistowski Ubermensch - pisze
Bartośwe wspomnianej książce -
byłby w oczach NieŁschego raczej
tchórzem, skrytobójcą, samą isto-
tą ekspresji słabości- pożałowania
godnego resentymentu. Zresztą gdy
śledzimy frustracje Hitlera zapisane
w Mein Kampf,kiedy to opowiada
choćby o słowiańskim zagrożenil
w Austrii i o innych swoió fobiach,
widać wyraźnie, że nie wcieleniem
mocy był ten zbrodniarz,lecz sla-
bości,którą postanowił leczyć, spi-
skując, manipulując, skrytobójczo
morduiąc. To wzorcowy przyklad,,
działania resentymentu".
Wsaysdo od nowa
Pełua afi rmac,la Ęcia - wraz z jego
wspaliaiością i okrucieństł,em,
z tprr-ćo butzi przerażenie i fasry-
ną4Ę€!_,g"rą,co ekstaĘezne i upo-
rządkmne - nie bylaĘ iednak
pekra, g{5Ąy nie peWna szczególna
właściwość otaczającego nas świa.
ta Zdaniem, Nietzsebego także.b,e-
dąca- prostą łoąsekwencią odeiśck
od myśleńa w kategoriłó bOstvvą
sądu ostatecznego i w ogóle iakiej-
kolwiek metafizyki, która panuie
nad czasem i stworzeniem.
A mianowicie ryieczny powrót
tego samego. Świat 1est'wieczną,
a]e skończoną calością - ogtasza ,

Zaratustra - w której wszystko

ginie i wszystko się odradza. -
Nieuchronnie zatem, choć po
niewyobrżalnie dfugim czasie,
wszystkie składowe aktualnej
sytuacii, wszystkie najdrobniej-
sze elementy, które ją wspól-
tworą, powtó-rzą się w sposób
dokładnie taki sam. Nie będzie
więe żadnego ostatecznego
zbawienia, wyzwolenia, końca
czasu, Wszystko będzie w nie-
skończoność dziać się na nowo.
Nasze życie przrżryjemy jeszcze
niezliczoną ilośćrazy. Dokład-
nietak sarno, sekundapo sekun-
dzie, minutapo minucie, dzień
po dniu.
Można oczywiściez tego po-
wodu rozpaczać, ale można
również ekstatycznie się temu
poddać. Skoro i tak jesteśmy na
to skazani; skoro i tak wszystko
z koniecznością się powtórzy,
dlaczego nie przeżywać tego
z radościąi akceptacią -,BYta
Nietzsche.
No właśnie- dlaczegonie?