Εισαγωγή στη γλωσσολογία

Α’ εξάμηνο, Υποχρεωτικό

Διδάσκουσα: Ευγενία Μαγουλά, καθηγήτρια

Βοηθός: Ευαγγελία Καλογριανίτη, υποψ. Δρ.
Γραφείο: Ιπποκράτους 20, 1ος όροφος

Τηλ. γραφ.: 210 368 8511 - 8514

Συνεργασία: κατόπιν επικοινωνίας (αποστολή μέιλ ή μηνύματος

στο eclass)

Ηλεκτρ. ταχυδρ.: magoula.ptde@gmail.com

 Α’ ενότητα:
ιστορία της ελληνικής γλώσσας
και θέματα διαχρονίας
 Περίοδοι της ελληνικής γλώσσας
 Προελληνική
 Η κάθοδος των Ινδοευρωπαίων
 Αρχαία ελληνική
 Μυκηναϊκή
 Η εξέλιξη της γραφής
 Λογοτεχνικές διάλεκτοι
 Κλασική
 Μεγάλη Αττική
 (Μετακλασική ή Αλεξανδρινή ή Ελληνιστική Κοινή)
Διάκριση σε περιόδους της ελληνικής γλώσσας

Αρχαία
ελληνική
Προελληνική Ελληνιστική
1400 π.Χ. – 400 κοινή
(μη π.Χ.
ινδοευρωπαϊκή)
6000 – 2000 π.Χ. Μυκηναϊκή
400 π.Χ. -400
1400-1000 μ.Χ.

Κάθοδος Κλασική
Ινδοευρωπαίω 600-400
ν π.Χ.
Πρωτοελληνικ
ή
2000 – 1400
π.Χ.
 Περίοδος Χρονολογίες Πολιτισμοί Διάρκεια
1 Προελληνική (μη 6000-2000 π.Χ. Κυκλαδικός 4.000 χρόνια
ινδοευρωπαϊκή) Μινωικός
Κυπρομινωικός

2 Πρωτοελληνική 2000-1400 π.Χ. Μινωικός 600 χρόνια

(ινδοευρωπαϊκή) Μυκηναϊκός
3 Αρχαία Ελληνική 1400 π.Χ.-400 μ.Χ. 1.800 χρόνια

Μυκηναϊκή 1400-1000 π.Χ. Μυκηναϊκός 400 χρόνια

«Σκοτεινοί Αιώνες» 200 χρόνια

Προκλασική 800-600 π.Χ. Αρχαιοελληνικός 200 χρόνια

Κλασική 600-400 π.Χ. «Χρυσούς Αιών» 200 χρόνια

Μετακλασική 400 π.Χ.-400 μ.Χ. Ελληνιστικά 800 χρόνια

ή Ελληνιστική Κοινή βασίλεια
Ελληνορωμαϊκός

4 Βυζαντινή ‒ Μεσαιωνική 400-1500 μ.Χ. 1.100 χρόνια

Πρώιμη 400-600 μ.Χ. Ρωμαϊκός 200 χρόνια

Βυζαντινός
Μέση 600-1200 μ.Χ. Βυζαντινός 600 χρόνια
Ύστερη (Μεσαιωνική) 1200-1500 μ.Χ. Μεσαιωνικός τοπική 300 χρόνια
ανάπτυξη

5 Πρώιμη Νέα Ελληνική 1500-1800 μ.Χ. Τουρκοκρατία 300 χρόνια

Ενετοκρατία
6 Νέα Ελληνική 1800-2000 μ.Χ. Ελληνικός 200+ χρόνια
Προέλληνες
 Στον ελλαδικό χώρο, ήδη από αιώνες (6000 π.Χ.)
κατοικούσαν άλλοι λαοί, που αργότερα έλαβαν τα
ονόματα Κάρες, Λέλεγες, Πελασγοί και είχαν αναπτύξει
ακμαίους μεσογειακούς πολιτισμούς.

 Η γλώσσα (ή οι γλώσσες) που μιλούσαν δεν ήταν

ινδοευρωπαϊκή, ούτε ανήκε σε άλλες γνωστές μεσογειακές
γλώσσες (π.χ. σημιτικές: φοινικική, αιγυπτιακή).

 Ονομάστηκαν από τους μελετητές της περιόδου ως

προέλληνες και η γλώσσα τους προελληνική.
 Ευρήματα προϊστορικών πολιτισμών:
Ήπειρο (Δολιανά Ιωαννίνων και Σεβαστό Θεσπρωτίας),
Κρήτη και νησιά του Αιγαίου.
 Γνωστοί προελληνικοί πολιτισμοί: Κυκλαδικός, Μινωικός,
Κυπρομινωικός.
Ο κυκλαδικός ανάγεται στην 3η και 2η χιλιετία π.Χ.
 Σκόρπιοι οικισμοί χωρίς κεντρική εξουσία.
π.χ. Ακρωτήρι της Θήρας (Σαντορίνη) αντανακλά τις σχέσεις
του με την Ηπειρωτική Ελλάδα και τη Μινωική Κρήτη
 Μεσογειακή γλώσσα, μη σημιτική. Δεν υπάρχουν γραπτά
μνημεία.
Πολιτισμός και γλώσσα είναι άρρηκτα δεμένα:
 η γραπτή γλώσσα αποτέλεσμα κοινωνικής οργάνωσης
 Η ιστορία του πολιτισμού στον Ελλαδικό χώρο:
Κυκλαδικός (3000-2000 π.Χ.)  όχι γραπτά μνημεία
Μινωικός (2000-1300 π.Χ.)  Ιερογλυφικά, Γραμμική Α, Γραμμική Β
Κυπρομινωικός (1600-1050 π.Χ.)  Κυπριακό συλλαβάριο
Μινωικός (2000-1300 π.Χ.)
Χρονικά ορόσημα:
 οικοδόμηση της Κνωσού και ακμή περί το 1900 π.Χ.
 έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας γύρω στο 1500 π.Χ.
 στην Κρήτη άκμασαν περί τις 100 Μινωικές πόλεις,
 από το 1500 αναπτύσσεται και ο Μυκηναϊκός πολιτισμός
στον οποίο ο Μινωικός επιδρά σημαντικά.
 Επεκτείνεται η επιρροή των Μυκηναίων στην Κρήτη.
 Οριστική καταστροφή της Κνωσού μεταξύ 1250-1200.
 Η κάθοδος των ινδοευρωπαίων
 Οι Ινδοευρωπαίοι ήταν λαοί εγκατεστημένος στον ευρωπαϊκό
γεωγραφικό χώρο, μεταξύ Ευρώπης και Ασίας.
 Θα είχαν κοινή γλώσσα, καθώς εμφανίζονται μεγάλες
ομοιότητες μεταξύ γλωσσών απομακρυσμένων, όπως μεταξύ
της αρχαίας ελληνικής και της αρχαίας ινδικής (σανσκριτικής).
 Διασπάστηκαν σταδιακά σε ομάδες και, περί το 3000, κάποια
φύλα κινήθηκαν δυτικά στην περιοχή του Δούναβη και προς
τις ουγγρικές πεδιάδες.
 Παρέμειναν εκεί έως το 2500, και στη συνέχεια κινήθηκαν νότια.
Εκεί πιθανότατα διαμορφώνεται διαφορετικός γλωσσικός
κλάδος, η πρώτη ελληνική γλώσσα.
Οι ινδοευρωπαίοι και οι μετακινήσεις τους
 Η «κάθοδος των Ινδοευρωπαίων» στην ελληνική
χερσόνησο αρχίζει περί το 2.000 π.Χ., σύμφωνα με τα
μέχρι τώρα αρχαιολογικά δεδομένα.
 Η ελληνική γλώσσα ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια
γλωσσών.
 Η ιστορία της ελληνικής ξεκινά από τότε που τα
ινδοευρωπαϊκά φύλα κατοίκησαν την ηπειρωτική Ελλάδα,
τα νησιά και τις παραλιακές περιοχές της Μ. Ασίας.
 Η πρώτη ελληνική γλώσσα παρουσιάζει στοιχεία που
τη διαφοροποιούν από τις άλλες ινδοευρωπαϊκές
γλώσσες, σε όλα τα επίπεδα: φθόγγους, μορφολογία
(κλιτικό σύστημα), σημασία, συντακτικό.

 Αποτελεί χωριστό κλάδο στο δέντρο των

ινδοευρωπαϊκών γλωσσών.
Δέντρο ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
Η κάθοδός των Ινδοευρωπαίων στον ελλαδικό χώρο
τοποθετείται στο 2.000.

Στον ελλαδικό χώρο, οι Ινδοευρωπαίοι (ΙΕ) ήρθαν σε

επαφή με τους λαούς που κατοικούσαν ήδη εκεί και είχαν
αναπτύξει πολιτισμό.

Η γλώσσα που διαμορφώθηκε, ύστερα από αιώνες,

συμπεριέλαβε και τα προελληνικά στοιχεία,
δημιουργώντας την πρώτη μορφή της ελληνικής
γλώσσας στον ελλαδικό χώρο (Πρωτοελληνική).
Πρωτοελληνική (2000 – 1400 π.Χ.)
 Το λεξιλόγιο της προελληνικής περιόδου, ενσωματώθηκε
στις ινδοευρωπαϊκές ελληνικές διαλέκτους που
διαδόθηκαν στον ελλαδικό χώρο.
 Ενσωματώθηκαν και δάνειες λέξεις από λαούς με τους
οποίους οι προέλληνες έρχονταν σε επαφή και είχαν
ανεπτυγμένο πολιτισμό την εποχή εκείνη, όπως ήταν οι
Αιγύπτιοι και οι Βαβυλώνιοι.
 Η διαλεκτική διαίρεση της ελληνικής γλώσσας συνέβη
μόνο αφού όλοι οι ομιλητές της εγκαταστάθηκαν στην
περιοχή της ελληνικής χερσονήσου και του Αιγαίου.
 Αρχαία ελληνική (1400…)
 Μυκηναϊκή ελληνική (1400 -1100)

 Είναι ινδοευρωπαϊκή. Διαθέτει γραφή.

 Αναπτύσσεται στην ηπειρωτική Ελλάδα (Θήβα, Βοιωτία,
Θεσσαλία, Πελοπόννησο).
 Επηρεάζεται από τον Μινωικό πολιτισμό αλλά στη συνέχεια
επιβάλλεται (διοικητικά έγγραφα της μινωικής Κρήτης γραμμένα
στην Γραμμική Β).
 Η ιστορία μιας γλώσσας ξεκινάει τυπικά από την εμφάνιση
γραπτών τεκμηρίων της γλώσσας αυτής. Ασφαλώς οι
γλώσσες προϋπάρχουν των γραπτών μνημείων τους,
καθώς ο προφορικός λόγος προηγείται χρονικά του
γραπτού.
Ο ελλαδικός χώρος κατά τον Μυκηναϊκό
πολιτισμό
Εμφάνιση και εξέλιξη των αρχαίων
γραφικών συστημάτων
 Παλαιότερες από την Ελληνική
καταγεγραμμένες γλώσσες
1. Γλώσσα των Σουμερίων της Μεσοποταμίας (4000) και η
γλώσσα των Βαβυλωνίων (2000) ακολουθούν τη
σφηνοειδή γραφή.

Ο κώδικας του Χαμουραμπί

2. Η ιερογλυφική της Αιγύπτου (από το 3.500) η οποία
καταγράφει τα αρχαία Αιγυπτιακά, γλώσσα μη
ινδοευρωπαϊκή.
 Αποκρυπτογραφήθηκε το 1822 από τον Γάλλο
αιγυπτιολόγο J. Champollion που διάβασε το κείμενο
μιας τρίγλωσσης επιγραφής γραμμένη στα αρχαία
ιερογλυφικά, τα απλοποιημένα ιερογλυφικά της
ελληνιστικής εποχής και τα ελληνικά της ίδιας εποχής.
Πρόκειται για τη φημισμένη «στήλη της Ροζέτας».
Στήλη της Ροζέτας
3. Αρχαία κινεζική γραφή βασισμένη σε ιδεογράμματα

 Στην αρχαία Κίνα, ήδη από το 1700 π.Χ. χρησιμοποιήθηκε

ένα σύστημα γραφής, το οποίο όμως δεν είχε διαδοθεί
καθώς οι Κινέζοι δεν ταξίδευαν.
4. Προαλφαβητικά συστήματα γραφής των
μεσογειακών πολιτισμών

 Οι Μινωίτες είχαν αναπτύξει σύστημα γραφής, την κρητική

ιερογλυφική, -θυμίζει την αιγυπτιακή ιερογλυφική- δείγμα της
οποίας αποτελεί ο Δίσκος της Φαιστού, η οποία πρέπει να
χρησιμοποιήθηκε από το 2000.
 Από το 1800 αναπτύσσεται σύστημα γραφής μικτό, με σύμβολα
και γραμμικά σημεία που δηλώνουν συλλαβές, η Γραμμική Α.
Εντοπίζονται συνολικά 70 σημεία, που επανέρχονται.
 Δείγματα Γραμμικής Α υπάρχουν από την Κρήτη και άλλα νησιά
του Αιγαίου, μέχρι και τη Μίλητο της Μ. Ασίας. Δεν έχουν βρεθεί
όμως στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Ο Γκάρεθ Όουενς, γλωσσολόγος- αρχαιολόγος έχει χαρακτηρίσει
τον δίσκο της Φαιστού «Αίνιγμα της Μινωϊκής Κρήτης». Σύμφωνα
με αυτόν πρόκειται για θρησκευτικό κείμενο, όπως προκύπτει από
τη σύγκριση με άλλες θρησκευτικές λέξεις, από άλλες επιγραφές
από τα ιερά βουνά της Κρήτης και από άλλα κείμενα.... Ο δίσκος
της Φαιστού πιθανόν να συνδέεται με την Αστάρτη, φοινικική θεά
αντίστοιχη με την Αφροδίτη.
 Η κρητική ιερογλυφική (κυρίως στην Κνωσό και τα Μάλια)
και οι γραμμικές γραφές χρησιμοποιήθηκαν για την
καταγραφή των αποθεμάτων προϊόντων και άλλων
στοιχείων.
 Πινακίδες Γραμμικής Α και Γραμμικής Β βρέθηκαν στη
Φαιστό κυρίως.
 Χρησιμοποιήθηκαν ως πήλινες σφραγίδες για τον έλεγχο
των αποθηκευτικών χώρων και των ίδιων των δοχείων.
 Οι γραφές αυτές δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί.
Κρητική ιερογλυφική, 1800 π.Χ. Γραφές και πρακτικές σφράγισης-
Γραμμική Α, 1500 π.Χ.
5. Κυπρομινωικές γραφές (1600-1050 π.Χ.)

 Εμφανίζονται στην Κύπρο και δεν δηλώνουν ελληνική

γλώσσα
 Είναι μη αποκρυπτογραφημένη συλλαβογραφική γραφή,
 Ο όρος κυπρομινωική επινοήθηκε από τον αρχαιολόγο
Άρθουρ Έβανς, λόγω οπτικής ομοιότητας των συμβόλων
με την Γραμμική Α´, η οποία χρησιμοποιούνταν στη Μινωική
Κρήτη και θεωρείται ως η προέλευση της κυπρομινωικής.
 Αργότερα αντικαταστάθηκε από το κυπριακό συλλαβάριο
το οποίο αποδίδει ελληνική γλώσσα αλλά και κάποιες μη
ελληνικές γλώσσες.
Κυπρομινωική γραφή Πήλινα κυπριακά
της 2ης χιλιετίας αγαλματάκια
 Μυκηναϊκή γραφή: Γραμμική Β’
 Είναι καθαρά ελληνική γλώσσα. Αποκρυπτογραφήθηκε από
τον Michael Vendris το 1953. Αποτελεί την πρώτη
καταγεγραμμένη γλώσσα σε ολόκληρη την Ευρώπη.
 Δείγματα: πήλινες πινακίδες με διοικητικό περιεχόμενο.
Χρονολογούνται έως το 1200 π.Χ.
 Πώς διατηρήθηκαν; Η καταστροφή των Μυκηναϊκών
ανακτόρων από πυρκαγιά γύρω στο 1200 έψησε πινακίδες, οι
οποίες διατηρήθηκαν στην Κρήτη, Πύλο, Μυκήνες, Τίρυνθα,
Θήβα.
 Η Γραμμική Β’ ήταν συλλαβική γραφή.
 Το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί δείχνει τη συνέχεια της Ελληνικής
γλώσσας από τότε μέχρι σήμερα.
Π.χ. ta-ra-nus (θρόνος) , e-re-pa-te-jo (ελεφάντινο),
a-to-ro-qo (άνθρωπος), po-ni-ke-qe (φοίνικας).
 Μεταξύ άλλων, δε δηλώνονται στη γραφή τα ληκτικά
σύμφωνα ούτε διαφοροποιούνται τα κλειστά σύμφωνα από
τα δασέα και τα τριβόμενα (εκτός από το δ):
Π.χ. ke-ra = γέρας, γῆρας, κέρας / pa-te = πατήρ
doero = δόελος, δηλ. δούλος (το λ δηλώνεται με το
συλλαβόγραμμα r).
 Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι η διατήρηση
χειλοϋπερωικών φθόγγων από την ινδοευρωπαϊκή:
kwe (ΙΕ), λατ. que, ελλ. τε.
Γραμμική Β’
Ανακαλύφθηκε στις αρχές του εικοστού αιώνα στην Κνωσό από τον
Άρθουρ Έβανς, που την ονόμασε έτσι επειδή χρησιμοποιούσε
γραμμικούς χαρακτήρες (και όχι εικονιστικούς, όπως η μινωική
ιερογλυφική γραφή), χαραγμένους σε πήλινες πινακίδες. Διέφερε από
μια πρωιμότερη παρόμοια γραφή, τη Γραμμική Α, που βρέθηκε επίσης
στην Κνωσό. Πήλινες πινακίδες με Γραμμική Β γραφή βρέθηκαν
αργότερα στο μυκηναϊκό ανάκτορο της Πύλου στη Μεσσηνία και σε
άλλες θέσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας.
 Ο Βέντρις ζήτησε τη βοήθεια του κλασικού φιλολόγου Τζων
Τσάντγουικ (J. Chadwick) και μαζί δημοσίευσαν ένα ιστορικό
άρθρο στο Journal of Hellenic Studies.
 Η Γραμμική Β περιλαμβάνει 89 συλλαβογράμματα, που
αναπαριστούν συλλαβές με φωνητική αξία και γύρω στα 260
ιδεογράμματα που αποδίδουν έννοιες, π.χ. άνδρας, γυναίκα,
αγελάδα, λάδι, κρασί κλπ., όπως και σύμβολα για την απόδοση
αριθμών.
 Ερμήνευσαν με σιγουριά 65 από τα 88 τότε γνωστά σύμβολά
της, διατύπωσαν τους βασικούς κανόνες ορθογραφίας της και
έφεραν στο φως μια αρχαϊκή ελληνική διάλεκτο.
Το τέλος του μυκηναϊκού πολιτισμού (1000)
 Με την κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού χάνεται και η
γραφή (Γραμμική Β’).
 Ακολουθεί περίοδος πληθυσμιακών μετακινήσεων,
συγκρούσεων, μεταναστεύσεων, οι λεγόμενοι «σκοτεινοί
αιώνες».
 Ο αποικισμός, που τοποθετείται χρονικά μεταξύ 1200-600
π.Χ., είναι άμεσα συνδεδεμένος με τη διαλεκτική
διαφοροποίηση της Ελληνικής, όπως θα δούμε στη συνέχεια.
Τι να διαβάσετε

 Διαβάστε το κείμενο που έχει αναρτηθεί στον φάκελο

«Εγγραφα», «Συμπληρωματικό υλικό» στο eclass.
 Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, Γ. Μπαμπινιώτη
 Το Κεφάλαιο 1 (σσ. 37-46) από το Γλωσσολογία και
Ελληνική γλώσσα (σύγγραμμα).
 Το ppt 1 αναρτημένο στο eclass.