Εισαγωγή στη Γλωσσολογία

Α’ εξάμηνο
Υποχρεωτικό Κ.Μ. 332

ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΓΟΥΛΑ

ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ
Σύντοµη εισαγωγή στη Γλωσσολογία

Τι είναι «γλωσσολογία»;
u Σύγχρονη επιστήµη, εµφανίζεται τον 20ο αι., εξελίσσεται
γρήγορα, διευρύνει συνεχώς το ερευνητικό της πεδίο.
u Εξετάζει:
α) την ικανότητα του ανθρώπου να παράγει γλώσσα (λόγο
και οµιλία) à η ανθρώπινη γλώσσας ως καθολικό
φαινόµενο
β) κάθε γλωσσικό σύστηµα που χρησιµοποιεί ο άνθρωπος
(πρότυπες γλώσσες, ιδιώµατα, αργκό, νοηµατική
κ.λπ.)
Γιατί η Γλωσσολογία θεωρείται επιστήµη;
Διότι εφαρµόζει συστηµατικά επιστηµονικές αρχές
και µεθόδους, όπως οι παρακάτω:
u Παρατήρηση γλωσσικών φαινοµένων (των
γλωσσικών συστηµάτων ή των οµιλητών)
u Συγκέντρωση γλωσσικών δεδοµένων.
u Διατύπωση ερευνητικών ερωτηµάτων/ υποθέσεων
u Διερεύνηση και ταξινόµηση περιπτώσεων
u Πειράµατα (όταν χρειάζεται)
u Ποσοτική ή/και ποιοτική ανάλυση των
αποτελεσµάτων
u Εξαγωγή συµπερασµάτων. Γενικεύσεις
u Διατύπωση κανονικοτήτων και ερµηνεία εξαιρέσεων
Ποιο είναι το πεδίο έρευνάς της;
• η µεταβολή των γλωσσών στον χρόνο και η
ποικιλία στον τόπο
• οµοιότητες και διαφορές µεταξύ των
γλωσσών
• το γλωσσικό σύστηµα και η λειτουργία του
• η δοµή, τα στοιχεία και τη διάρθρωσή τους
• η σχέση της γλώσσας µε τον νου
• η γλώσσα ως κοινωνικό φαινόµενο
• πώς µαθαίνουµε να µιλάµε (κατάκτηση) και
πώς χάνεται η γλώσσα (αφασία)
• πώς µαθαίνουµε περισσότερες από µία
γλώσσες
Κυρίως, διερευνά
u Τα κοινά στοιχεία (τα καθολικά) που υπάρχουν µεταξύ των
γλωσσών (ανταποκρίνονται στις νοητικές ικανότητες του
ανθρώπου)
u Παράγοντες γλωσσικής διαφοροποίησης και ποικιλίας
u Θεωρητικά µοντέλα που ερµηνεύουν τις γλωσσικές
κανονικότητες
Ø Οι γλωσσολόγοι περιγράφουν και ερµηνεύουν τα
γλωσσικά φαινόµενα, χωρίς να παρεµβαίνουν, να
αξιολογούν ή να ρυθµίζουν τη γλώσσα.
 u Ψυχολογίαà ψυχογλωσσολογία
u Νευρολογία, βιολογία à νευρογλωσσολογία
u Κοινωνιολογία à κοινωνιογλωσσολογία
u Ιστορία, φιλολογία à ιστορική γλωσσολογία,
ετυµολογία

Συνεργασία u Φυσική à φωνητική

Φιλοσοφία à γλώσσα και σκέψη
µε άλλες
u

u Ανθρωπολογία, Γεωγραφία à διαλεκτολογία,

επιστήµες u
γλωσσογεωγραφία
Τεχνολογία à υπολογιστική γλωσσολογία
Οι γλωσσολόγοι περιγράφουν και
ερµηνεύουν τα γλωσσικά φαινόµενα, χωρίς να
παρεµβαίνουν, να αξιολογούν ή να ρυθµίζουν τη
γλώσσα.
u Ο γλωσσολόγος δεν ταυτίζεται µε τον γλωσσοµαθή,
αλλά είναι χρήσιµο να γνωρίζει άλλες γλώσσες.
u Στην Ελλάδα, η γλωσσολογία εντάσσεται στις
ανθρωπιστικές επιστήµες, όπως η φιλολογία,
ενώ στο εξωτερικό κυρίως στις κοινωνικές επιστήµες
ή στην ιατρική (λογοθεραπεία, νευρογλωσσολογία)
u Η γλωσσολογία έχει επιδράσει σε επιστηµονικούς
τοµείς όπως η φιλολογία, η επικοινωνία, η
πληροφορική, η διδασκαλία της
µητρικής και της ξένης γλώσσας.
Σύντοµη ιστορία της γλωσσολογίας
Η γλωσσολογία αναπτύχθηκε πρώτα ως
Ιστορικοσυγκριτική Γλωσσολογία:
• ερευνούσε τις ρίζες και τις µεταβολές των λέξεων σε
συγγενείς γλώσσες, π.χ. τις ινδοευρωπαϊκές,
τις φιννο-ουγγρικές.
• εξέταζε τις γλώσσες µέσα από τη γραπτή παράδοση
• µελετούσε κυρίως τις κλασικές γλώσσες (Σανσκριτικά,
Ελληνικά, Λατινικά)
• εξέταζε µεµονωµένα φαινόµενα ως προς την εξέλιξή
τους, και όχι η µεταβολή των γλωσσικών
συστηµάτων και των δοµών.
 Sir William Jones
1746-1794
u Ο Sir William Jones, Βρετανός
δικαστής στην Ινδία, αποφάσισε να
µάθει Σανσκριτικά για να µπορέσει
να διαβάσει από το πρωτότυπο τα
αρχαία ινδικά κείµενα. Κατάπληκτος
εντόπισε πάρα πολλές οµοιότητες
µε τις κλασικές γλώσσες, Ελληνική
και Λατινική, τις οποίες βεβαίως
γνώριζε άριστα, όπως όλοι οι
µορφωµένοι της εποχής του.
u Η µελέτη των Σανσκριτικών από τον
Sir William Jones συνετέλεσε στη
σύγκριση µεταξύ γλωσσών
και στην υπόθεση της αρχικής
µητέρας γλώσσας, της
ινδοευρωπαϊκής.
u Έγραψε λοιπόν ένα ιστορικό άρθρο,
το οποίο δηµοσιεύτηκε το 1786 στην Αγγλία
και στο οποίο υπήρχε η περίφηµη παρατήρηση:
«Η Σανσκριτική παρουσιάζει οµοιότητα προς την
Ελληνική και τη Λατινική, τόσο ως προς τις ρίζες των
ρηµάτων όσο και ως προς τους τύπους των λέξεων
τόσο έντονη, ώστε να είναι αδύνατον να είναι τυχαία·
Είναι αδύνατον οποιοσδήποτε φιλόλογος να τις εξετάσει
χωρίς να πιστέψει ότι έχουν ξεπηδήσει από την ίδια πηγή,
η οποία ίσως να µην υπάρχει πια.»
 Franz Bopp
uΓερµανός ιστορικο-
συγκριτικός γλωσσολόγος.
Το 1816 δηµοσιεύεται το
έργο του:
u«Σύγκριση του κλιτικού
συστήµατος της
Σανσκριτικής µε αυτό της
Ελληνικής, της Λατινικής, της
Περσικής και της
Γερµανικής*».
uΑποτελεί το 1ο βήµα στην
επιστήµη της γλωσσολογίας
u*Ινδοευρωπαϊκή οικογένεια
γλωσσών
Ferdinand de
Saussure
uΕλβετός γλωσσολόγος.
Το 1916 εκδίδεται το έργο του
«Μαθήµατα Γενικής
Γλωσσολογίας» (από τους
µαθητές του).
uΕίναιτο 2ο µεγάλο βήµα και η
εµφάνιση της σύγχρονης
γλωσσολογίας.
uΕξετάζεταιπλέον η δοµή του
γλωσσικού συστήµατος σε
κάθε συγκεκριµένη χρονική
περίοδο
(θεωρία του δοµισµού).
 u Βιβλίο ιστορικής σηµασίας όχι
µόνο για τη γλωσσολογία.
Άσκησε µεγάλη επίδραση στις
F. de Saussure ανθρωπιστικές-κοινωνικές
(1916) επιστήµες γενικότερα
«Μαθήµατα
γενικής u Έθεσε σε καινούργιες βάσεις τη
γλωσσολογίας» γλωσσολογική έρευνα,
προσδιόρισε αρχές οι οποίες
ανέτρεψαν παραδοσιακές
προσεγγίσεις της
ιστορικοσυγκριτικής
γραµµατικής.
Βασικές θέσεις του Ferdinand de Saussure

1. Διαφοροποίηση µεταξύ προφορικού και

γραπτού λόγου: έµφαση στην προφορά και
όχι στην γραφή.
2. Αποµάκρυνση από τη ρυθµιστική γραµµατική
και έµφαση στη συγχρονική περιγραφή
3. Η γλώσσα αποτελεί γενική έννοια και ταυτίζεται
µε την ικανότητα για έναρθρο λόγο
(λόγος=language). Διακρίνεται στη γλώσσας
κάθε κοινότητας (langue) και την οµιλία
(parole), τον τρόπο που µιλά κάθε άνθρωπος.
4. Θεώρηση της γλώσσας ως συνόλου σηµείων
και επιθυµία να ενταχθεί η γλωσσολογία στη
σηµειολογία.
1. Προτεραιότητα προφορικού λόγου
(έναντι της γραφής και της φιλολογίας, που
µελετά νεκρές γραπτές γλώσσες, όπως τη
λατινική)
Θεωρεί ότι οι γλώσσες είναι πρωτίστως
προφορικές, καθώς
u τα παιδιά πρώτα µιλούν και αργότερα
γράφουν
u πολλές γλώσσες δεν έχουν αποκτήσει
γραπτή µορφή και οι οµιλητές δεν
εκπαιδεύονται πάντα στον γραπτό λόγο.
u Συνέπεια: Αναπτύχθηκαν εργαλεία και
µέθοδοι ώστε να καταγραφούν και να
µελετηθούν προφορικές γλώσσες της
Αµερικής, της Αφρικής κ.λπ.
3. Διάκριση του λόγου σε γλώσσα και οµιλία
βασική έννοια του δοµισµού 16
(στρουκτουραλισµού) Saussure (1916)

ΛΟΓΟΣ:
Ικανότητα/δραστηριότητα
γλωσσικής επικοινωνίας

ΓΛΩΣΣΑ:
ΟΜΙΛΙΑ:
Συμβάσεις μιας γλωσσικής
Οι γλωσσικές επιλογές
κοινότητας
κάθε ομιλητή
για επικοινωνία (π.χ.
μια συγκεκριμένη στιγμή
λεξιλόγιο)
4. Διάκριση του γλωσσικού σηµείου (signe) σε
σηµαινόµενο (=περιεχόµενο) (signifié) και σε
σηµαίνον (= µορφή) (signifiant),
δηλ. σε έννοια ή σηµασία και σε ακουστική
εικόνα (σειρά φθόγγων) ή σε οπτική εικόνα
(γράµµατα).
Το γλωσσικό σηµείο είναι αυθαίρετο,
αναιτιολόγητο. Πρόκειται για σύµβαση των
οµιλητών µιας γλωσσικής κοινότητας σε µια
δεδοµένη συγχρονία. Αναµένεται ότι θα διαφέρει
περισσότερο από τη µία γλώσσα στην άλλη και
λιγότερο από τη µία συγχρονία στην άλλη.
(π.χ. κουτί, box, boîte …)
Στοιχεία σηµασίας
(περιεχοµένου του µηνύµατος)
Σηµασία (meaning) [ζώο, θηλαστικό κ.λπ.]

<άλογο>
Λέξη: γλωσσικό σηµείο
[áloγο] (linguistic sign)

Μορφή (form)
Στοιχεία ύλης
(πραγµάτωσης του µηνύµατος)

u Φθόγγοι: π.χ. [p], [t], [k], [c]… [kónos] <κώνος>

[cenós] <κενός>

u Φωνήµατα: π.χ. /p/, /t/, /k/

/p- ónos/ <πόνος>
/t- ónos/ <τόνος> /k- ónos/ <κώνος>

u Γραφήµατα: π.χ. /b/ <µπ>, /p/ <π>, /o/ <o>,

<ω>
u Ο τρίτος µεγάλος σταθµός στην εξέλιξη της
µελέτης της γλώσσας είναι η Γενετική
Γραµµατική.

u Θεµελιώθηκε από τον Noam Chomsky το

1957, µε τη δηµοσίευση του βιβλίου του
«Συντακτικές Δοµές» (Syntactic Structures) και
καθιερώθηκε µε την πληρέστερη εκδοχή της
το 1965, στο «Πλευρές της Θεωρίας της
Σύνταξης» (Aspects of the Theory of Syntax).
 O καθηγητής Noam Chomsky
πρωτοπόρος γλωσσολόγος
στον χώρο της θεωρίας της
γλώσσας, συγκαταλέγεται
μεταξύ των κορυφαίων
διανοητών της σύγχρονης
εποχής.

u Σηµαντικά έργα του για τη γλώσσα και την ανθρώπινη

διανόηση : Συντακτικές Δοµές (1957), Όψεις της θεωρίας
της Σύνταξης (1965), Σκέψεις για τη Γλώσσα (1975),
Παραδόσεις στην Κυβέρνηση και Αναφορική Δέσµευση
(1981), Γνώση της Γλώσσας (1986), Γλώσσα και
προβλήµατα Γνώσης (1988), Το Μινιµαλιστικό Πρόγραµµα
(The minimalist Program), Cambridge: ΜΙΤ (1995).
 Βασικές θέσεις του Chomsky
u Εισήγαγε τη θεωρία της Γενετικής-
µετασχηµατιστικής γραµµατικής (generative-
transformational grammar) του Noam Chomsky,
(ο όρος γενετικός σηµαίνει «παραγωγικός»).
u Οι γλώσσες εµφανίζουν βαθιά και επιφανειακή
δοµή. Οι διαφορετικές γλώσσες µοιάζουν στη
βαθιά δοµή, ενώ διαφέρουν στην επιφανειακή.
Στη βαθιά δοµή δηµιουργούνται τα γενικά συντακτικά
σχήµατα. Αυτά υπόκεινται σε σειρά
µετασχηµατισµών, δηλ. συγκεκριµένων κανόνων σε
κάθε γλώσσα, προτού λάβουν την τελική συντακτική
τους µορφή στην επιφανειακή δοµή.
u Π.χ. στη βαθιά δοµή δηµιουργείται η βασική
δοµή «οι ΧΨ υπογράφουν τη συνθήκη». Με
µια σειρά µετασχηµατισµών από τη βαθιά
δοµή, µπορούν να προκύψουν στην
επιφανειακή και άλλες προτάσεις, όπως η
παθητική σύνταξη: «η συνθήκη υπογράφεται
από...» και η σύνταξη µε ονοµατική φράση «η
υπογραφή της συνθήκης αποτέλεσε τη
βάση…».
u Ο Chomsky δέχεται ότι οι άνθρωποι είναι εκ γενετής
προικισµένοι µε τη γνώση των γενικών αρχών που
προσδιορίζουν τη γραµµατική δοµή όλων των
γλωσσών. Ειδικότερα, υποστηρίζει ότι ορισµένα
συντακτικά σχήµατα είναι γενικά και εποµένως κοινά
σε όλες τις γλώσσες (τα ονοµάζει καθολικά,
universal) (π.χ. Υποκείµ. – Ρήµα – Αντικείµ.).
u Η ύπαρξη έµφυτων γλωσσικών δοµών στον
άνθρωπο δικαιολογεί την κατάκτηση σε σύντοµο
διάστηµα της γλώσσας του περιβάλλοντος αλλά και
την ύπαρξη καθολικών γλωσσικών στοιχείων σε
διαφορετικές γλώσσες.
u Ο Chomsky εισάγει τη διάκριση της γλώσσας
σε γλωσσική ικανότητα (linguistic
competence) και γλωσσική
πλήρωση/επιτέλεση (linguistic performance).
Αυτή η διάκριση αποτελεί πιο δυναµική
θεώρηση της γλώσσας από αυτήν του
Saussure, που διακρίνει τον λόγο σε γλώσσα και
οµιλία.
Επίπεδα γλωσσολογικής ανάλυσης

u Η γλώσσa αναλύεται στα ακόλουθα

επίπεδα:
Ø Φωνητική
Ø Φωνολογία
Ø Μορφολογία
Ø Σύνταξη
Ø Σηµασιολογία
Ø Πραγµατολογία
• Είναι δυνατή η εξέταση περισσότερων
επιπέδων µαζί, για ένα φαινόµενο.
 Μεθοδολογικές διακρίσεις
u Διάκριση γίνεται µεταξύ:
Ø Συγχρονίας - Διαχρονίας
π.χ. Διαχρονική Φωνολογία, Διαχρονική
Μορφολογία, Ετυµολογία, Μεταβολές, Εξέλιξη
κ.λπ.
(Συγχρονική) Φωνολογία, Μορφολογία κ.λπ.
• Διάκριση γίνεται µεταξύ:
Ø Γενικής/Θεωρητικής (ανάλυση των γλωσσών
και διατύπωση θεωριών)
Ø Εφαρµοσµένης γλωσσολογίας (µάθηση και
διδασκαλία γλωσσών, µετάφραση,
λεξικογραφία, εφαρµογές υπολογιστών κ.λπ.)
Γλωσσολογικά επίπεδα ανάλυσης της
γλώσσας
Φωνητική
φθόγγοι [paʎόs] <παλιός>

φωνολογία
φωνήµατα pόnos – tόnos

Μορφολογία
µορφήµατα επι-βάλλ-ω, βλέµ-µα
 Σύνταξη
Βλέπω τον Γιάννη µε τα
φράσεις-προτάσεις κιάλια (δοµική αµφισηµία)

Σηµασιολογία

Λέξη-πρόταση οίκος, σπίτι, κατοικία

Πραγµατολογία
u Μελετά πώς το περιβάλλον, γλωσσικό
και µη, συµµετέχει στη διαµόρφωση της
τελικής σηµασίας των προτάσεων.
u Μελετά την πρόθεση των οµιλητών και
πώς αυτή γίνεται αντιληπτή από τους
συνοµιλητές.
u Συνεξετάζονται οι λεκτικές /γλωσσικές
πράξεις, τα υπονοήµατα, η µεταφορά και
το (λεκτικό) χιούµορ.
Ø Π.χ. -Α: Έχετε ώρα; (δηλ. τι ώρα είναι;) -Β: Ναι!
Ø Σήµερα βρέχει καρεκλοπόδαρα. (µεταφορά)
Ø Η έκφραση της ευγένειας σε διαφορετικές γλώσσες.
 Ιστοσελίδες όπου µπορείτε να
διαβάσετε για τη γλωσσολογία

u http://www.komvos.edu.gr/glwssa/odigos/odigos_n.htm
u http://www.phil.uoa.gr/tomeis/tomeas-
glwssologias/glwssologia-plhrofories.html