ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ

ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ
Ε. Παναρέτου
Γλώσσα και Γλωσσολογία
 Το αντικείμενο της Γλωσσολογίας
η γλώσσα ή οι γλώσσες;

• Πίσω από τη διαφορετικότητα και την ποικιλία υπάρχει αυτό που ενώνει όλες τις
διαφορετικές γλώσσες του κόσμου: μια σειρά από χαρακτηριστικά που
βρίσκουμε σε κάθε γλωσσικό σύστημα επικοινωνίας των ανθρώπων
• Η Γλωσσολογία μελετάει τη γλώσσα
• Σκοπός της είναι να καθορίσει αν υπάρχουν και ποια είναι τα γενικά, καθολικά
χαρακτηριστικά της
• Αλλά φτάνουμε στη γλώσσα μέσα από την έρευνα και περιγραφή των επιμέρους
γλωσσών (περίπου 6.000)
 Ορισμοί της γλώσσας

• Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί ορισμοί που τονίζουν διαφορετικές πτυχές

του σύνθετου χαρακτήρα της γλώσσας
• Σύστημα σημείων (συμβατικών και αυθαίρετων) με τα οποία
επιτυγχάνεται η επικοινωνία
 Γλώσσα-λόγος-ομιλία

• Ο F. de Saussure Cours de linguistique générale (1916)

• διέκρινε την κοινωνική/συλλογική από την ατομική πλευρά της γλώσσας
• Κοινωνική πλευρά: λόγος (langue)
• Ατομική πλευρά (parole)
• Και τα δύο μαζί αποτελούν τη γλώσσα (langage)
Γλώσσα-λόγος-ομιλία
 Τα χαρακτηριστικά της γλώσσας

• Παραγωγικότητα/δημιουργικότητα: με ένα περιορισμένο αριθμό

στοιχείων και κανόνων συνδυασμού αυτών των στοιχείων παράγεται
άπειρος αριθμός νέων προτάσεων/λέξεων
• Συνδέεται με τη γλωσσική ικανότητα του Chomsky
• Μεταθετότητα: με τη γλώσσα δεν αναφερόμαστε μόνο στο παρόν αλλά
και στο παρελθόν και το μέλλον
 Τα χαρακτηριστικά της γλώσσας

• Συμβατικότητα: η σχέση που συνδέει τη μορφή με τη σημασία δεν είναι

αιτιακή
• [΄θalasa] – «έκταση στην επιφάνεια της γης καλυμμένη με αρμυρό νερό»
• Ούτε η σχέση που συνδέει μια λέξη με το αντικείμενο που δηλώνεται από
αυτήν
 Τα χαρακτηριστικά της γλώσσας

• Διπλή άρθρωση: την «πρώτη ύλη» της γλώσσας αποτελούν οι

φθόγγοι/φωνήματα και οι σημασίες
• συνυπάρχουν σε κάθε γλωσσική παραγωγή
• Οι σημασίες αποτελούν το πρώτο επίπεδο στην διπλή άρθρωση της
γλώσσας
• Οι φωνητικές μορφές κάθε σημασίας αναλύονται σε άλλες μονάδες (χωρίς
σημασία): φθόγγοι/φωνήματα
 Τα χαρακτηριστικά της γλώσσας

• Οι φθόγγοι μπορούν να συνδυαστούν διαφορετικά και να αποδώσουν μια

άλλη σημασία
• Οι φθόγγοι αποτελούν το δεύτερο επίπεδο στη διπλή άρθρωση της
γλώσσας
• Σημασία: «αυλή» - Μορφή: /a΄vli/
• Η μορφή αναλύεται σε επιμέρους μονάδες: /a/, /v/, /l/, /i/
• Άλλοι συνδυασμοί: /΄liva/, /΄vali/, /΄vila/
 Τα χαρακτηριστικά της γλώσσας

• Η διπλή άρθρωση συνδέεται:

• - με την παραγωγικότητα της γλώσσας
• -με την οικονομία της γλώσσας
 Τα χαρακτηριστικά της γλώσσας

• Διακριτότητα: τα φωνήματα είναι απολύτως διακριτά μεταξύ τους

• Γραμμικότητα: τα φωνήματα διαδέχονται το ένα το άλλο σε γραμμική
σειρά
• Πολιτισμική μετάδοση: παρά τη γλωσσική ικανότητα, για να κατακτήσουν
τα παιδιά μια γλώσσα πρέπει να βρεθούν σε ένα γλωσσικό περιβάλλον
 Γλώσσα και επικοινωνία

• Επικοινωνία: ανταλλαγή μηνυμάτων μεταξύ ενός πομπού και ενός ή

περισσότερων δεκτών
• Υπάρχουν πολλά διαφορετικά συστήματα επικοινωνίας: μουσική, σήματα
τροχαίας, σήματα μορς, συστήματα επικοινωνίας των ζώων
 Συστήματα επικοινωνίας των ζώων

• Τα πουλιά, τα δελφίνια, οι μέλισσες διαθέτουν ανεπτυγμένα συστήματα

επικοινωνίας
• Πρώτος ο αυστριακός Karl Ritter von Frisch γύρω στο 1920 μελέτησε τον «χορό»
των μελισσών
• Οι μέλισσες μεταφέρουν με «χορευτικές» κινήσεις πληροφορίες για:
• την ποσότητα της τροφής
• την ποιότητα
• την απόσταση από την κυψέλη
Οι χοροί των μελισσών
 Πειράματα με χιμπατζήδες

• Το 1930 η Luella και ο Winthrop Kellogg ανέφεραν ότι μεγάλωσαν ένα

χιμπατζή μαζί με το μωρό τους
• Ο χιμπατζής καταλάβαινε 100 λέξεις αλλά δεν έλεγε καμία
• Το 1940 οι Luella και Winthrop Kellogg προσπάθησαν επί 5 χρόνια να
διδάξουν τη Viki να λέει λέξεις
 Πειράματα με χιμπατζήδες

• Τα φτωχά αποτελέσματα έδειξαν ότι οι χιμπαντζήδες δεν μπορούν να

αρθρώσουν ανθρώπινους ήχους
• Οι Beatrix and Allen Gardner δίδαξαν στον Washoe την αμερικανική
νοηματική
• Σε τρία χρόνια είχε μάθει περισσότερες από 100 λέξεις
• Έκανε συνδυασμούς λέξεων (περιορισμένη παραγωγικότητα)
 Πειράματα με χιμπατζήδες

• Παράλληλα οι Ann and David Premack δίδασκαν τη Sarah

• Χρησιμοποίησαν πλαστικά σχήματα που συμβόλιζαν λέξεις
• Η Sarah έφτιαχνε προτάσεις
 Τι έδειξαν τα πειράματα

• Οι χιμπατζήδες μαθαίνουν να αλληλεπιδρούν με τους ανθρώπους

• Σε περιορισμένο βαθμό
• Μετά από συστηματική επίπονη διδασκαλία
• Δεν φτάνουν ποτέ την παραγωγική ικανότητα ενός παιδιού
 Διαφορές γλώσσας και συστημάτων
επικοινωνίας των ζώων
• Τα συστήματα επικοινωνίας των ζώων δεν διαθέτουν τα χαρακτηριστικά:
• της παραγωγικότητας: δεν παράγονται νέα σε περιεχόμενο μηνύματα
• χρησιμοποιούν περιορισμένους κώδικες που μεταβιβάζουν μηνύματα
σχετικά με βιολογικές ανάγκες: τροφή, φόβο, σεξουαλική επιθυμία
• της μεταθετότητας: αναφέρονται μόνο στο παρόν
• της διπλής άρθρωσης: οι μονάδες που έχουν νόημα δεν αναλύονται σε
επιμέρους φωνολογικές μονάδες
 Η Γλωσσολογία ως επιστήμη

• Αντιμετωπίζει κριτικά το αντικείμενό της

• Θέτει ερευνητικά ερωτήματα και δίνει τεκμηριωμένες απαντήσεις
• Είναι εμπειρική επιστήμη: στηρίζεται στη μελέτη δεδομένων
• Χρησιμοποιεί συγκεκριμένες μεθόδους για να μελετήσει τη γλώσσα με
τρόπο συστηματικό
 Τα γλωσσικά δεδομένα

• Μπορεί να παράγονται από τον ερευνητή ή να συλλέγονται από ομάδες

της γλωσσικής κοινότητας
• Διακρίνονται σε αυθόρμητα και εκμαιευμένα
• Εκμαιευμένα: χρησιμοποιούνται πληροφορητές και συγκεκριμένες
διαδικασίες (συνεντεύξεις, ερωτηματολόγια)
 Τα γλωσσικά δεδομένα

• Σώματα κειμένων: ηλεκτρονικές συλλογές γλωσσικών δεδομένων

• Εθνικός Θησαυρός Ελληνικής Γλώσσας (ΕΘΕΓ): 40.000.000 λέξεις
• Σώμα Ελληνικών Κειμένων (ΣΕΚ): ): 30.000.000 λέξεις
• Διαχρονικό Σώμα Ελληνικών Κειμένων του 20ου αιώνα: 3.500.000 λέξεις
 Τι δεν κάνει η Γλωσσολογία

• Δεν αξιολογεί τις γλώσσες

• Δεν δέχεται αυθεντίες και παραδεδομένες αλήθειες
• Δεν ρυθμίζει τη γλώσσα – την περιγράφει
• Δεν ασχολείται με τη «γλωσσογονία»
 Κλάδοι της Γλωσσολογίας

• Επειδή η γλώσσα είναι σύνθετο και πολύπλευρο φαινόμενο

• Για να μελετηθεί καλύτερα αναλύεται σε μονάδες/ στοιχεία που την
αποτελούν
• Οι μονάδες αυτές κατανέμονται σε επίπεδα δομής της γλώσσας
• Για κάθε μονάδα υπάρχει και ένας κλάδος της Γλωσσολογίας
 Κλάδοι της Γλωσσολογίας

• Φωνητική: ασχολείται με τους φθόγγους, τις ηχητικές μονάδες της γλώσσας

• Φωνολογία: ασχολείται με τα φωνήματα, τις διαφοροποιητικές ηχητικές μονάδες της
γλώσσας
• Μορφολογία : ασχολείται με τα μορφήματα, τις ελάχιστες σημασιολογικές μονάδες της
γλώσσας
• Σύνταξη: ασχολείται με τη δομή των προτάσεων
• Σημασιολογία: ασχολείται με τη σημασία
• Πραγματολογία: ασχολείται με τη γλωσσική χρήση
• Κειμενογλωσσολογία: ασχολείται με το κείμενο
 Κλάδοι της Γλωσσολογίας

• Η γλώσσα μπορεί να μελετηθεί και από πολλές άλλες πλευρές

• Η Γλωσσολογία μελετάει τη γλώσσα και σε συνδυασμό με άλλες
επιστήμες
• Έτσι δημιουργείται η διεπιστημονική προσέγγιση της γλώσσας
(διακλαδική Γλωσσολογία)
 Διακλαδική Γλωσσολογία

• Κοινωνιογλωσσολογία: η επίδραση και αντανάκλαση του κοινωνικού

περιβάλλοντος στη γλώσσα
• -χρήση της γλώσσας από την οπτική διαφορετικών κοινωνικών ομάδων
• - διαμόρφωση των κοινωνικών σχάσεων απέναντι στη γλώσσα και στις
πρότυπες και μη πρότυπες διαλέκτους.
• -γλωσσικές ταυτότητες
• - γλωσσικός σχεδιασμός
 Διακλαδική Γλωσσολογία

• Ψυχογλωσσολογία: ψυχολογικές διεργασίες που υποστηρίζουν τη γλωσσική

συμπεριφορά
- ο ρόλος της γλώσσας στη μνήμη, στην αντίληψη, στην προσοχή και στη μάθηση,
-οι νοητικές διεργασίες που οδηγούν στη γλωσσική κατάκτηση και χρήση της
γλώσσας από τα παιδιά
-φαινόμενα γλωσσικών διαταραχών
 Διακλαδική Γλωσσολογία

• Γνωσιακή γλωσσολογία:
 Διακλαδική Γλωσσολογία

• Υπολογιστική Γλωσσολογία: ανάπτυξη υπολογιστικών συστημάτων με

βάση τη γλώσσα, εφαρμόζοντας τεχνικές και έννοιες των υπολογιστών
• -επεξεργασία του λόγου
• - σύνθεση φωνής
• - αναγνώριση φωνής
• - αυτόματη μετάφραση
 Διακλαδική Γλωσσολογία

• Στατιστική Γλωσσολογία: εφαρμογή των μεθόδων της περιγραφικής και

επαγωγικής στατιστικής στη γλωσσική ανάλυση και περιγραφή
• - ανάλυση συχνότητας και η κατανομή των γλωσσικών μονάδων που
καθορίζουν τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τους ομιλητές ή τους
συγγραφείς
• -διατύπωση γενικών κανόνων σχετικά με τα στατιστικά χαρακτηριστικά
των γλωσσών
 Διακλαδική Γλωσσολογία

• Δικανική Γλωσσολογία: χρήση γλωσσολογικών τεχνικών για την

εξιχνίαση εγκλημάτων όπου τα γλωσσικά δεδομένα αποτελούν μέρος των
τεκμηρίων
• -απόδοσης πατρότητας κειμένων
• - αναγνώριση φωνής ομιλητών (φωνητική)
• -βελτίωση γλωσσικής έκφρασης νομικών κειμένων
 Διακλαδική Γλωσσολογία

• Παιδαγωγική / Εκπαιδευτική Γλωσσολογία: εφαρμογή των θεωριών, των

μεθόδων και των περιγραφικών ευρημάτων της Γλωσσολογίας στη διδασκαλία
της μητρικής γλώσσας στο σχολικό περιβάλλον
• - ανάγνωση, γραφή, προφορά
• -γραμματισμός
• - γλωσσική ποικιλότητα στο αναλυτικό πρόγραμμα των σχολείων και τη
διδασκαλία των γενικών αρχών της γλωσσολογίας και της γραμματικής στα
σχολεία
Βασικές αρχές και
διακρίσεις
F. De Saussure
 Συγχρονία-διαχρονία

• Συγχρονία: ένα γλωσσικό σύστημα με τη μορφή που είχε σε μία

συγκεκριμένη περίοδο
• Διαχρονία: οι αλλαγές στοιχείων του συστήματος μέσα στον χρόνο
 Συνταγματικές-παραδειγματικές σχέσεις

• Συνταγματικές: σχέσεις εν παρουσία των γλωσσικών στοιχείων

• Παραδειγματικές: σχέσεις εν απουσία των γλωσσικών στοιχείων
 Γλωσσικό σημείο

• Μοναδικός και συμβατικός συνδυασμός σημαίνοντος και σημαινομένου