ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΚΑΜΠΑΚΗ ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΗ ΔΠΘ

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ
ΓΛΩ301
ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΚΑΜΠΑΚΗ ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΗ

ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ
ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ
https://eclass.duth.gr/courses/KOM04487/
1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ & ΙΣΤΟΡΙΚΑ

2.ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ SAUSSURE
3.ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΟΜΙΛΙΑΣ
4.ΦΥΛΟΓΕΝΕΣΗ
5 ΟΝΤΟΓΕΝΕΣΗ
6 ΓΛΩΣΣΑ-LANGUE
7 ΥΦΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΕΣ
ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ
Γλωσσολογία & Φιλολογία

Η Γλωσσολογία είναι η επιστήμη που περιγράφει, αναλύει και προσπαθεί να
ερμηνεύσει τη γλώσσα με αντικειμενικό τρόπο σε θεωρητικό και πρακτικό
επίπεδο.
5ος 19ος 20ος
1960
π.Χ. μ.Χ. μ.Χ.
Ινδοί γραμματικοί, Ιστορικοσυγκριτική Παγίωση γλωσσολογίας Noam Chomsky

αρχαίοι Έλληνες γλωσσολογία Ferdinand de Soussure αφηρημένο σύστημα
Leonard Bloomfield (ΗΠΑ)
Διάκριση ανάμεσα στη συγχρονική

και στη διαχρονική γλωσσολογία
Κλάδοι γλωσσολογίας

Γλωσσολογία
Θεωρητική Γλωσσολογία Ιστορική Γλωσσολογία

Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία
Γενικές αρχές, μοντέλα και Διερευνά τις διαφορές
μεθόδους για τη μελέτη των Επικεντρώνεται σε όψεις, μεταξύ των γλωσσών,
γλωσσών πτυχές και προβλήματα προκειμένου να προσφέρει
τηης καθημερινότητας που μια ταξινόμηση κοινών
βασίζονται στη γλώσσα ή διαγλωσσικών
την εμπεριέχουν χαρακτηριστικών
(τυπολογία)
Η συγχρονική ανάλυση που ακολούθησε με το δομισμό, τον γενετισμό και τον

λειτουργισμό διαφοροποίησαν τη γλωσσολογία ουσιαστικά από τη φιλολογία
ως προς τη στόχευση, τη θεωρητική σκευή αλλά και τη μεθοδολογία ανάλυσης
των γλωσσικών φαινομένων.
Ευρώπη &
Ελλάδα
Αμερική
Οι γλωσσολογικές σπουδές Εντάσσονται στις
εξακολουθούν να κοινωνικές επιστήμες.
προσφέρονται στο πλαίσιο
των ανθρωπιστικών
σπουδών
Γλωσσικό σημείο
• Το γλωσσικό σημείο είναι αυθαίρετο,

Έννοια μιας λέξης
αποτελεί μια αιτιολογημένη κοινωνική
σύμβαση (γίνεται δεκτή από τα μέλη
μιας γλωσσικής κοινότητας).
• (!) Την αυθαιρεσία του γλωσσικού
σημείου αμφισβητούν οι
ονοματοποιητικές (ηχοποιητικές) λέξεις,
που σχηματίζονται με μίμηση φυσικού
ήχου. (π.χ. γαβ-γαβ) Ηχητική ακολουθία
μιας λέξης
Α’ και Β’ Άρθρωση
Δύο επίπεδα στα οποία
οργανώνεται η ανθρώπινη
γλώσσα:
i. Το πρώτο/ ανώτερο επίπεδο
(οι μονάδες έχουν φωνητική
μορφή και σημασία)
ii. Το δεύτερο ή κατώτερο (οι
μονάδες δεν είναι φορείς
σημασίας)
Α’ και Β’ Άρθρωση
Προσέγγιση του Martinet
Κριτική
H ανθρώπινη γλώσσα αρθρώνεται
(δομείται) διεπίπεδα. Επιφυλάξεις για το αν η διπλή
άρθρωση αποτελεί γλωσσικό
αναλύεται σε
καθολικό σε όλες τις γλώσσες του
κόσμου.
(γλώσσες που οι μεγαλύτερες
μονάδες δεν τεμαχίζονται/
Πρώτη άρθρωση Δεύτερη άρθρωση αναλύονται περαιτέρω σε
Φωνολογική μορφή Μικρότερες μονάδες μικρότερες μονάδες)
και νόημα χωρίς νόημα
μονήματα =
μορφήματα φωνήματα
Προφορικός- Γραπτός Λόγος

Προφορικός λόγος, η αυθαίρετη ομιλία με τη χρήση των φωνητικών οργάνων
(μονάδα: φθόγγος)
Γραπτός λόγος, η εικονική καταγραφή του προφορικού λόγου βάσει
συμβάσεων (μονάδα: γράφημα).
Δεν υπάρχει παράδειγμα ζωντανής γλώσσας που πρώτα
ιστορική γράφτηκε και μετά μιλήθηκε
Τα συστήματα γραφής βασίζονται σε

δομική
μονάδες του προφορικού λόγου
Προτεραιότητα
προφορικού λόγου
Το παιδί κατακτά πρωτα την
βιολογική
προφοτική μορφή της γλώσσας
λειτουργική Η ανάπτυξη της τεχνολογίας έχει αυξήσεις τη χρήση του

προφορικού λόγου έναντι του γραπτού
Γραφή- Ορθογραφία
Γραφή είναι η εικονική αναπαράσταση του προφορικού λόγου (μονάδα:
γράφημα).
Στην αλφαβητική γραφή δεν ισχύει πάντοτε η αρχή της
αμφιμονοσημαντότητας (ένας φθόγγος να ισούται με ένα γράφημα).
[i] = η,ι,υ (γραφήματα)
ένας φθόγγος αναπαρίσταται με ποικιλία γραφημάτων οι,ει (ακολουθίες
γραφημάτων
δύο φθόγγοι αναπαρίστανται με ένα γράφημα
[ps] = ψ
Αναντιστοιχίες
προφοράς και γραφής
ένας φθόγγος με ένα γράφημα, αλλά έχει διαφορετική προφορά
[s] = [s] ή [z]
ένα γράφημα μπορεί να έχει ποικιλία προφοράς (σώζω, Σμύρνη)
υ= [f], [i] ή [v] (αυλή, πύλη)
Συστήματα γραφής
Συστήματα γραφής:
Λογογραφικό ή Αλφαβητικό
εικονογραφικό Συλλαβικό
το γράφημα (γράμμα)
το γράφημα αναπαριστά
το γράφημα αναπαριστά φθόγγο
λέξη (ιερογλυφικά Αιγύπτου)
(συλλαβόγραμμα)
αναπαριστά συλλαβή
Ορθογραφία είναι ο συμβατικός και κοινά αποδεκτός τρόπος γραπτής
αναπαράστασης μιας λέξης (δεν απουσιάζουν οι διτυπίες) .
Ορθογραφικά λάθη, το πρόβλημα εκκινεί από τη συνύπαρξη δύο διαφορετικών
διαδικασιών: της ιστορικής ορθογραφίας (παλαιότερες γραπτές αναπαραστάσεις) και
της απλοποίησης (πρωτοτυπική εκπροσώπηση των φωνηέντων, όπως ι για το [i],
μονοφθογγοποίηση των διπλών συμφώνων, όπως κρεβάτι αντί για κρεββάτι).
Σπανιότερα παρεμβαίνει και η παρετυμολογία.
Μη λεκτική επικοινωνία
Ανθρώπινη επικοινωνία
Λεκτική επικοινωνία Μη λεκτική επικοινωνία
«εκφώνημα», μια συνεχή το «εκφώνημα»

ακολουθία φωνημάτων, συνοδεύεται από
μορφημάτων, λέξεων. εκφράσεις προσώπου,
φράσεων και προτάσεων, οπτική επαφή, χειρονομίες,
συνοδευόμενων από στάση του σώματος,
παύσεις ή την ανάλογη φυσική επαφή
επιτόνιση, το ύψος, τη χροιά.
και την ένταση της φωνής
Συγχρονία- Διαχρονία
μια συγκεκριμένη περίοδος μελέτη της σύγχρονης ελληνικής (χωρίς

Συγχρονία
στην ιστορία της γλώσσας. να λαμβάνεται υπόψη το παρελθόν).
Saussure
εξέλιξη από τη μια γλωσσική φάση στην
η ιστορική εξέλιξη της
Διαχρονία άλλη ή μελέτη μιας προγενέστερης
γλώσσας.
γλωσσικής φάσης (π.χ. ΑΕ)
Τα όρια συγχρονίας και διαχρονίας είναι δυσδιάκριτα ή η μελέτη της συγχρονίας συγχέεται με
τους νόμους και τους κανόνες της διαχρονίας.
«τόπος», διατηρεί τη γραπτή
Ολική μορφή, την προφορά και τη
σημασία της ΑΕ
επιβίωση
«εκκλησία», διαφορετική
Μερική προφορά και διαφορετική
σημασία (συγκέντρωση λαού)
Γλωσσικό σύστημα
Ο όρος εισάγεταί από τον Saussure στο
πλαίσιο του ευρωπαϊκού δομισμού. Θεωρεί
τη γλώσσα σύστημα γλωσσικών σημείων
που αναπτύσσουν μεταξύ τους σχέσεις και
διαμορφώνουν έτσι τη γλωσσική δομή.
Διαφορετικές γλωσσικές θεωρίες:
i. το γλωσσικό σύστημα αποτελείται από
αφηρημένους κανόνες και αρχές
(γενετική γραμματική)
ii. το γλωσσικό σύστημα είναι σύστημα
υποσυστημάτων (συστημική
λειτουργική γραμματική)
Λόγος- Γλώσσα- Ομιλία
αντιστοιχεί στη γενική ικανότητα του
ανθρώπου να αξιοποιεί το αφηρημένο
σύστημα σημείων και κανόνων με
στόχο την επικοινωνία
Λόγος
(langage) η συγκεκριμένη διαδικασία ανταλλαγής
αντιστοιχεί στο αφηρημένο σύστημα
γλωσσικών σημείων που διαθέτουν γλωσσικών μηνυμάτων (εξατομικευμένη,
κοινωνική αξία (εσωτερικευμένο αντιστοιχεί στη συγκεκριμένη γλωσσική
γλωσσικό σύστημα) πραγμάτωση ενός ατόμου)
γλώσσα ομιλία
(langue) (parole)
γλώσσα και ομιλία λειτουργούν συμπληρωματικά (παρότι αντιτίθενται)

αφού συνδέουν την αφηρημένη πλευρά του λόγου ως κοινωνική
σύμβαση με την εξειδικευμένη χρήση του κάθε ατόμου
Παραδειγματικές- Συντακτικές Σχέσεις
Σύμφωνα με τον Saussure η Συνταγματικές, γλωσσικά στοιχεία

εμφανίζονται από κοινού στην αλυσίδα
γλώσσα αποτελείται από του λόγου (in praesentia).
ένα δίκτυο σχέσεων που
αναπτύσσονται ανάμεσα
σε γλωσσικές μονάδες ή
γλωσσικά σημεία
(δομισμός). Για αυτό και
συνιστά σύστημα με
συγκεκριμένη δομή.
Παραδειγματικές, εμφανίζεται μόνο ένα, ενώ
άλλα παρόμοια που απουσιάζουν μπορούν
να ανακληθούν συνειρμικά (in absentia)
Παραδειγματικές- Συνταγματικές Σχέσεις
Ικανότητα των στοιχείων να διατάσσονται γραμμικά στον οριζόντιο

συνταγματικό άξονα (αλυσιδωτή σύνδεση σε συγκεκριμένες ακολουθίες και
συνδυασμούς).
Συμφωνία σε γένος, Συμφωνία ρήματος-
αριθμό & πτώση αντικειμένου
Ο Γιάννης έφαγε παγωτό.
Συνταγματικός άξονας
Συμφωνία σε πρόσωπο
και αριθμό
Παραδειγματικές- Συνταγματικές Σχέσεις
Εδραιώνονται μέσα από την υποκατάσταση και την εναλλαγή των στοιχείων
στον κάθετο παραδειγματικό άξονα. Αναπαριστούν τη σχέση των στοιχείων
που βρίσκονται σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα με άλλα στη μνήμη των
ομιλητών που μπορούν να αντικαταστήσουν.
Ο Γιάννης έφαγε παγωτό.
Η Μαρία σαλάτα.
Παραδειγματικός
άξονας
Κατανομή
Η κατανομή αποτελεί το σύνολο των περιβαλλόντων στα οποία εμφανίζεται μια
γλωσσική μονάδα (π.χ. ένα φώνημα, ένα μόρφημα, μια λέξη). Ο όρος αναδείχθηκε στο
πλαίσιο του αμερικανικού δομισμού από τον L. Bloomfield.
Η γλωσσική μονάδα
υποκαθίσταται με μια άλλη Μου ζήτησε χρήματα αγάπη
γνωστή στο ίδιο περιβάλλον
και, αν η υποκατάσταση
πραγματοποιείται χωρίς ίδια γραμματική
τάξη
καμία αλλαγή στο
περιβάλλον τότε και οι δύο
μονάδες ανήκουν στην ίδια
τάξη.
Γλωσσική ικανότητα/ επιτέλεση

Στο πλαίσιο της Γενετικής Γραμματικής ο Noam Chomsky προβαίνει για πρώτη φορά
στη διάκριση ανάμεσα στη γλωσσική ικανότητα και τη γλωσσική επιτέλεση.
Γλωσσική ικανότητα Επικοινωνιακή ικανότητα Γλωσσική επιτέλεση

Αναπαριστά τη σιωπηρή Αναπαριστά τη σιωπηρή Η χρήση της γλωσσικής
γνώση ενός ιδανικού φυσικού γνώση ενός ιδανικού φυσικού ικανότητας σε πραγματικά
ομιλητή. Είναι βιολογικά ομιλητή. Είναι βιολογικά συγκείμενα, προκειμένου να
προκαθορισμένη και αποκτά προκαθορισμένη και αποκτά παράγουμε ή να
υπόσταση μέσα από ένα υπόσταση μέσα από ένα κατανοήσουμε τα
μηχανισμό γραμματικής μηχανισμό γραμματικής συγκεκριμένα, επηρεαζόμενα
γνώσης που ονομάζεται γνώσης που ονομάζεται από τις περιστάσεις,
καθολική γραμματική. καθολική γραμματική. εκφωνήματα.
Μεταγλώσσα
Μεταγλώσσα είναι οι λέξεις, οι φράσεις, οι όροι, τα σημεία και τα σύμβολα που
χρησιμοποιούνται σε κάθε επιστήμη, για να περιγραφεί το ίδιο το επιστημονικό
αντικείμενο- στην περίπτωση της γλωσσολογίας, η ίδια η γλώσσα.
Ένα βιβλίο γραμματικής της ελληνικής περιγράφει συνήθως τη δομή της γλώσσας
χρησιμοποιώντας εκτεταμένα μεταγλώσσα.
Τα λεξικά είναι μεταγλωσσικά κείμενα, τα οποία υιοθετούν λεξικογραφική
μεταγλώσσα.
κωδικοποίηση των
Μεταγλώσσα
εννοιών
Λειτουργίες της γλώσσας

Η γλώσσα είναι ένα ζωτικό εργαλείο αλλά και ένα κοινωνικό φαινόμενο που
μας επιτρέπει να επικοινωνούμε με ποικίλους τρόπους. Στο πλαίσιο των
κοινωνικών μας σχέσεων, η γλωσσική επικοινωνία έχει ποικίλες λειτουργίες,
δηλαδή ποικίλες χρήσεις.
Συστημική λειτουργική
Σχολή της Πράγας
γλωσσολογία
Εισήγαγε την επιστημονική Η γλώσσα είναι ένα σύστημα για τη δημιουργία
μελέτη της γλώσσας με έμφαση μηνυμάτων και η γραμματική εκφράζει πάντοτε νοήματα,
στη δομή αλλά και τη λειτουργία εφόσον οι σημασίες κωδικοποιούνται σε διατυπώσεις,
της. Μια πρώτη διάκριση έγινε γραμματικές ακολουθίες ή συντάγματα. Σύμφωνα με τον
από τον Roman Jakobson, ο Halliday η γλώσσα συνιστά σημειωτικό σύστημα και οι
οποίος πρότεινε ένα γλωσσικό συγκεκριμένες λεξικογραμματικές επιλογές συνδέονται
γεγονός που αποτελείται από έξι άμεσα με τις λειτουργίες που υπηρετούνται κατά την
συνιστώσες. κοινωνική διεπίδραση
Roman Jakobson

συγκείμενο
Αναφορική
λειτουργία
μήνυμα
ποιητική
πομπός δέκτης
συναισθηματική επαφή/ δίαυλος βουλητική
λειτουργία επικοινωνίας λειτουργία
φατική
Επικοινωνιακός κώδικας
μεταγλωσσική
Michael Halliday
Αναπαραστατική Διαπροσωπική Κειμενική

μεταλειτουργία (μετα)λειτουργία (μετα)λειτουργία
Οργανώνει τους πόρους με Εκφράζει τις κοινωνικές και Παρέχει δεσμούς με την ίδια
τους οποίους δομούμε προσωπικές σχέσεις ανάμεσα τη γλώσσα και με
γλωσσικά την εμπειρία μας στον ομιλούντα/ γράφοντα χαρακτηριστικά της
για τον εσωτερικό και και στους άλλους, ιδιαίτερα περίστασης στην οποία
εξωτερικό κόσμο τους κοινωνικούς ρόλους, χρησιμοποιείται (δυνατότητα
(αναπαράσταση της εμπειρίας τους τρόπους με τους οποίους κατάλληλης δόμησης
μας) ο ομιλητής ή συντάκτης ενός προφορικού ή γραπτού
κειμένου και ο ακροατής ή κειμένου για την εκάστοτε
αναγνώστης δομούνται ως περίσταση)
διακριτά πρόσωπα.
ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ
Τι είναι ‘γλωσσολογία’;
• terra incognita για τους πρωτοετείς φοιτητές
• δεν διδάσκεται στο γυμνάσιο και στο λύκειο κι

έτσι δεν υπάρχουν σημεία αναφοράς
• οι πρώτες απαντήσεις:
• «γλωσσολογία είναι η διδασκαλία της γλώσσας
και της γραμματικής» ή
• «η γλωσσολογία μας διδάσκει πώς να
χρησιμοποιούμε σωστά τη γλώσσα μας»
Προβλήματα
• Πρώτος σκόπελος καθορισμός όρων «γλώσσα» και
«επιστήμη».
• ιδιαίτερο ενδιαφέρον να διαπιστώσουμε την
προηγούμενη γνώση που έχει το ακροατήριό μας
σχετικά με τους συγκεκριμένους όρους, όμως,
• πρέπει αναγκαστικά να αποκαλύψουμε και να
συζητήσουμε ΠΡΩΙΜΑ αρκετά στοιχεία, πολλά από τα
οποία θα αναλυθούν στη συνέχεια, ή που πρέπει να
κρατάμε ως ‘άσσους κρυμμένους στο μανίκι μας’ για
καθαρά ψυχοδιδακτικούς σκοπούς.
• Με άλλα λόγια, καταστρέφουμε ένα κομμάτι από το
σασπένς της πρώτης γνωριμίας.
• Επιπλέον ο καθορισμός ενός επιστημονικού

όρου, που ούτως ή άλλως είναι μία ιδιαίτερα
δύσκολη υπόθεση, γίνεται ακόμη
δυσκολότερος εάν το ακροατήριό μας τον
θεωρεί εύκολο και προσβάσιμο, όπως
συμβαίνει με τον όρο γλώσσα, την οποία οι
περισσότεροι τη θεωρούν δεδομένη και ως
μη χρήζουσας ιδιαίτερης ανάλυσης έννοια.
• Κατά συνέπεια, πρέπει αμέσως να
προχωρήσουμε στην ανάλυση της λέξης στα
επιμέρους μορφήματά της και να
αφιερώσουμε χρόνο σε μία συζήτηση, η
οποία, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να γίνεται
πάντα στην εισαγωγή και στην πρώτη
παρουσίαση κάθε επιστημονικού πεδίου
στους φοιτητές
Ειδικά για τη γλωσσολογία

η συζήτηση αυτή αφορά :
• (α) Στην έννοια της γλώσσας- α’ συνθετικό
του όρου γλωσσολογία - ο καθορισμός του
όρου «γλώσσα» δεν είναι απλή υπόθεση
• (β) Στην έννοια της επιστημονικής μελέτης,
όπως αυτή εκφράζεται μέσα από το επίθημα
<–λογία> -σε πολλούς όρους που εκφράζουν
τις ονομασίες σύγχρονων επιστημών: οικο-
λογία, ψυχο-λογία, κοινωνιο-λογία, γεω-
λογία, παλαιοντο-λογία κ.τ.λ.
Το ελληνογενές επίθημα <-λογία>
….και τα διεθνή αντίστοιχά του <-logy>,

<-logie> κ.ά. αποτελεί νεοκλασικό επίθημα,
είναι δηλαδή ένας νεολογισμός - ΔΕΝ
προσδιορίζει ΑΕ ή Λα όρους αλλά
καινούργιους, σύγχρονους όρους και ονόματα
καινούργιων επιστημών
• Η σημασία της είναι απόλυτα προβλέψιμη και
διαφανής: σε όλες τις γλώσσες σημαίνει
πάντα την επιστημονική μελέτη.
Το -ο- στη λέξη

γλωσσ –ο- λογία
• (γ) το -ο- λειτουργεί ως συνδετικό της λέξης.
Συγκεκριμένα, η συντριπτική πλειοψηφία των
συνθέτων στην νεοελληνική γίνεται με τη χρήση
του συνθετικού μορφήματος ‘-ο-‘, σε αντίθεση με
τους κανόνες σύνθεσης της αρχαίας ελληνικής
όπου η σύνθεση γινόταν με την πρώτη λέξη στη
γενική πτώση –αφού βέβαια είχε προηγηθεί η
αφαίρεση του τελικού <-ς->.
• πχ. Η λέξη ‘αγγελια(ς)-φόρος’ στην ΑΕ και
• η νεόπλαστη λέξη ΝΕ ‘αγγελι-ο-φόρος’ .
• Αποδεκτές κι οι δυο στη ΝΕ
ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΓΛΩΣΣΑ;
Ιστορικά, υπήρξαν και υπάρχουν διάφοροι ορισμοί για τον
όρο «γλώσσα» (Πετρούνιας, 2001), οι οποίοι προσδιορίζονται
από παράγοντες όπως
• η φιλοσοφική ή/και επιστημονική τοποθέτηση του ερευνητή,
• πόσο εκτενείς και περιεκτικοί είναι και
• τις ιστορικές, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες.
Κι αυτό γιατί η επιστημονική έρευνα εξελίσσεται μέσα στο
ευρύτερο περιβάλλον και επηρεάζεται από τις επικρατούσες
συνθήκες. Η επιστημονική έρευνα αποτελεί τμήμα του
κοινωνικού ιστού, δεν γίνεται μέσα σε γυάλα. Παρομοίως και
ο επιστήμονας εκφράζει ή πρέπει να εκφράζει την εποχή του.
Βραχυλογικοί vs εκτενείς ορισμοί

Οι βραχυλογικοί ορισμοί είναι οι πλέον ανώδυνοι επειδή
βασίζονται στη βασική αρχή «όσο λιγότερα, τόσο
καλύτερα» και κατά συνέπεια δεν επιτρέπουν να φανεί η
όποια επιστημονική τοποθέτηση αφήνοντας τον ερευνητή
στο απυρόβλητο μιας και δεν επιδέχονται ιδιαίτερης
κριτικής.
Οι εκτενείς ορισμοί επιτρέπουν όχι μόνο να φανεί η αποδοχή
αρχών μιας συγκεκριμένης επιστημονικής σχολής αλλά και
επιζητούν συζήτηση και ανάπτυξη επιχειρημάτων με
διαφορετικές απόψεις.
Για παράδειγμα, ορισμοί του ΄40 και του ΄50 αφήνουν να
φανεί η γενικότερη εμπειριοκρατική τάση της εποχής, ενώ
νεότεροι ορισμοί συνήθως καθρεφτίζουν τη νοοκρατική
τοποθέτηση που επικρατεί σήμερα.
Παραδείγματα βραχέων ορισμών
• «Γλώσσα είναι ένα σύστημα φωνητικών συμβόλων
που χρησιμεύουν στην επικοινωνία».
• Ο ορισμός αυτός είναι γενικός και δε δίνει λαβή για
πολλές αντιρρήσεις.
• Από την άλλη μεριά, αυτό το γεγονός δεν επιτρέπει
να τον αντικρούσουμε, και επομένως, να κρίνουμε
αν θα τον δεχτούμε, θα τον τροποποιήσουμε, ή θα
τον απορρίψουμε, μειώνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο
την επιστημονική χρησιμότητά του. Όμως, μέσα στη
γενικότητά του, εμπεριέχει τέσσερις βασικές αρχές:
• (i) η γλώσσα πραγματώνεται με τη φωνή

(φωνητικά σύμβολα), έχει δηλαδή προφορά,
• (ii) οι ήχοι (φθόγγοι) που παράγονται δε
σημαίνουν τίποτα οι ίδιοι, αλλά συμβολίζουν
κάτι άλλο (επομένως μια κραυγή πόνου ή ένα
γουργούρισμα ικανοποίησης που εκφράζουν
άμεσα το σχετικό ερέθισμα δε θεωρούνται μέρος
της γλώσσας),
• (iii) οι φθόγγοι που αρθρώνουμε δεν είναι
ανεξάρτητοι, αλλά αποτελούν σύστημα,.
• (iv) σκοπός γλώσσας είναι η επικοινωνία.
• «Γλώσσα είναι ένα σύστημα αυθαίρετων φωνητικών
συμβόλων που χρησιμεύουν για την ανθρώπινη
επικοινωνία».
• Σ’ αυτόν τον ορισμό ξαναβρίσκονται οι προηγούμενες
βασικές αρχές του προηγούμενου ορισμού, καθορίζονται,
όμως, και μερικές ακόμα:
• (i) Η προφορά συνεχίζει να θεωρείται πρωταρχικό
στοιχείο, άλλωστε γλώσσα χωρίς προφορά δεν υπάρχει. Η
αποδοχή αυτή είναι πολύ σημαντική επειδή ανατρέπει
προαιώνιες προκαταλήψεις που ήθελαν τη γραφή
σημαντικότερη. Πράγματι, κανείς μαθαίνει πρώτα να
μιλάει κι ύστερα να γράφει- αφήστε που κάποιος μπορεί
να μιλάει χωρίς να μάθει ποτέ να γράφει.
• (ii) Στον ορισμό αυτό επίσης καθορίζεται ότι

οι φθόγγοι που προφέρουμε είναι σύμβολα,
έχει όμως προστεθεί και ένα νέο στοιχείο: Η
άποψη ότι τα σύμβολα αυτά είναι αυθαίρετα.
Πραγματικά, τα γράμματα <χ> και <ε> ή
<ρ> και <ι> ή <λ> και <ι> (όπως, π.χ. , στις
λέξεις χέρι και χέλι) δε σημαίνουν τίποτα τα
ίδια αλλά με τις τυχόν ομοιότητες - διαφορές
τους παίζουν το ρόλο τους στο σύστημα,
συνδυάζονται για ν’ αποτελέσουν λέξεις.
Επομένως,
• εφόσον οι λέξεις είναι αποτελέσματα αυθαίρετων
συνδυασμών είναι και οι ίδιες αυθαίρετα σύμβολα
Οι λέξεις τραπέζι, τράπεζα, mensa, table, Tisch, table,
tavola, ανταποκρίνονται στη συγκεκριμένη έννοια
όχι γιατί υπάρχει σχέση ανάμεσα στη συγκεκριμένη
προφορά αυτών των λέξεων και στην έννοια που
αντιπροσωπεύουν, αλλά επειδή οι ομιλητές έχουν
κάνει ένα είδος σύμβασης, μια εσωτερική
συμφωνία, να το ερμηνεύσουν έτσι.
Με άλλα λόγια, η επιλογή είναι αυθαίρετη.
Διαφορετικά
όλες οι γλώσσες θα είχαν τις ίδιες λέξεις για

τις ίδιες έννοιες, και δεύτερον δε θα υπήρχε
εξέλιξη γλωσσών: π.χ. η ΑΕ λέξη τράπεζα από
τη μια πλευρά εξελίχθηκε στη ΝΕ τραπέζι
αλλά, επιπλέον, η παλιά μορφή της απέκτησε
νέα σημασία.
Αριστοτέλης vs Πλάτωνα
Πλάτων: «φύσει» λέξεις  από τη
φύση τους πλασμένες να δηλώνουν
αυτό που δηλώνουν.
Αριστοτέλης: «κατά συνθήκην
λέξεις» και «σύμβολα» επειδή έτσι
συμφώνησαν οι ομιλητές.
Η ‘συμφωνία’ ή ‘σύμβαση’ των
ομιλητών δεν είναι διατυπωμένη
ρητά με κάποιο επίσημο συμβόλαιο
• Ο Αριστοτέλης είχε αντιληφθεί ότι ο

προφορικός λόγος υπερτερεί του
γραπτού, κάτι ιδιαίτερα σημαντικό για
την εποχή, αν λάβει κανείς υπόψη ότι
χρειάστηκαν 2.500 χρόνια για να
απενοχοποιηθεί ο προφορικός λόγος,
αρχικά από τους ιστορικούς
γλωσσολόγους και στη συνέχεια από
τον Saussure
• «εστι μεν ουν τα εν τη φωνή των εν τη
ψυχη παθημάτων σύμβολα, και τα
γραφόμενα των εν τη φωνη»
• (‘η ομιλία είναι σημάδι των
καταστάσεων της ψυχής, και η γραφή
είναι σημάδι της ομιλίας’)
• (Αριστοτέλης Int. 16a4, 25b2; Sens. 437a15,
όπως αναφέρεται στον Πετρούνια, 1984, σ.50).
ονοματοποιημένες ή
ηχομιμητικές λέξεις, όπως
‘μπαμ-μπουμ’, ΄κρακ’, ‘ντζιζ’ κτλ:
το κύριο επιχείρημα υπέρ της

ύπαρξής του αυθαίρετου
Οι ονοματοποιημένες λέξεις
• Μοιάζουν ανάμεσα σε διάφορες γλώσσες (;)

• Είναι ελάχιστες και προσαρμοσμένες στο
φωνολογικό σύστημα της κάθε γλώσσας,
πράγμα που τις κάνει τελείως αγνώριστες.
• Ένα επιπλέον επιχείρημα για τη δυσκολία
τους είναι το γεγονός ότι συνήθως
διδάσκονται σε υψηλότερα επίπεδα στην ξένη
γλώσσα και αποτελούν μάλλον πονοκέφαλο
παρά διευκόλυνση για δασκάλους & μαθητές.
Ακόμη λέξεις ονοματοποιημένες σε χαμηλότερα επίπεδα, όπως

οι φωνές των ζώων, παρουσιάζουν δυσκολία
• Η φωνή του σκύλου

• ΝΕ  ‘γαβ-γαβ’
• ΑΕ  ‘μπαού, μπαού’
• Αγγλική  ‘bow, wow’
• Γερμανική  ‘wau, wau’
• Γαλλική  ‘waf, waf ’
• Ιταλική  ‘bau, bau’
• Ρωσική  ‘xaf, xaf ’
• Τουρκική  ‘haf, haf ’
• Η φωνή του κόκορα
• ΝΕ  ‘κικιρίκι’
• Γαλλική  ‘cocorico’
• Αγγλική  ‘cock-a-doodle-doo’
• Ακόμη θυμηθείτε τη φωνή της πάπιας στην
αγγλική <κουάκ-κουάκ> και στην ελληνική
<πα-πα-πα> με σύγχρονο πιάσιμο της μύτης
για το ένρινο αποτέλεσμα.
• Τέλος, στην κινεζική <κου-κου> κάνει η κότα κι
όχι ο κούκος!
• Και ένα επιφώνημα έκπληξης:

• ΝΕ  ‘πο, πο!’
(ή ‘πω, πω!’ , αν
προτιμάτε)
• Αγγλική  ‘gosh!’ ‘my!’
• Γερμανική  ‘je, je!’
Επιστρέφουμε στον ορισμό μας
• (iii) Μία ακόμη σημαντική παρατήρηση στον
μεσαίου μεγέθους ορισμό μας είναι το γεγονός
ότι η επικοινωνία περιορίζεται σε ανθρώπινη.
• Χαρακτηρίζοντας τη γλώσσα ως το μέσο της
καθαρά ανθρώπινης επικοινωνίας, αποκλείουμε
από τη έννοια της γλώσσας τη δυνατότητα της
επικοινωνίας των ζώων. Γνωρίζουμε ότι τα ζώα
πολλές φορές καταλαβαίνουν τον αφέντη τους,
ενώ υπάρχουν και τα περίπλοκα συστήματα
επικοινωνίας των δελφινιών, των φαλαινών, των
μελισσών και των ωδικών πτηνών.
• Πειράματα με χιμπατζήδες έδειξαν ότι μπορούν να

εκπαιδευτούν σε συστήματα τεχνητών κωδίκων
επικοινωνίας, όπως, για παράδειγμα, οι γλώσσες των
κωφαλάλων ή αποκλειστικά συστήματα για
χιμπατζήδες όπου τα ζώα μαθαίνουν να τοποθετούν
στη σειρά και να συνδυάζουν πλαστικά αντικείμενα
διαφορετικών σχεδίων και χρωμάτων, που το καθένα
τους αντιπροσωπεύει κάποια λέξη ή κάποια
συντακτική λειτουργία (<μήλο>, <μπανάνα>,
<θέλεις>, <δε θέλω>
• Παρόλα αυτά, δε φαίνεται ν’ αποκτούν γλώσσα με τη
δική μας έννοια, επειδή δεν μπορούν να τη διδάξουν
σε άλλα ζώα (π.χ. η περίπτωση με τους χιμπατζήδες).
• Όμως, ακόμη και στην περίπτωση των καθαρά
ζωικών συστημάτων επικοινωνίας, όπου
δηλαδή δεν υπεισέρχεται ο παράγων
άνθρωπος (πχ φάλαινες, δελφίνια), έχουμε
να κάνουμε με συστήματα γενετικά
κληροδοτημένα τα οποία δεν υφίστανται
ιστορική αλλαγή, όπως υφίσταται η
ανθρώπινη γλώσσ
συμπερασματικά
• μπορούμε να πούμε ότι ο δεύτερος, ο μεσαίου
μεγέθους ορισμός, είναι αρκετά συγκεκριμένος,
όμως θα μπορούσε να συμπληρωθεί σημαντικά
ή να τροποποιηθεί. Θα μπορούσαμε να
προσθέσουμε ότι τα αυθαίρετα φωνητικά
σύμβολα συνδυάζονται σε ενότητες που
αντιπροσωπεύουν έννοιες. Ότι και οι έννοιες
αποτελούν σύστημα συντακτικά ιεραρχημένο,
ότι αν οι έννοιες παρουσιασθούν με μορφή
φωνητικών συμβόλων μέσα στη ροή του
προφορικού λόγου χαρακτηρίζονται από
γραμμικότητα κτλ
• Τελειώνοντας τη πολύ σύντομη θα πρέπει να τονίσουμε
ότι, όπως συμβαίνει και με τις άλλες επιστήμες, ο
απόλυτος καθορισμός του αντικειμένου δεν είναι εφικτός.
Η αξία της προσπάθειας για καθορισμό έγκειται στο ότι:
• «…δίνουν (οι προσπάθειες) τη δυνατότητα να κάνουμε πιο
συγκεκριμένες τις υποθέσεις μας, να τις ελέγξουμε, και
ενδεχομένως να τις αλλάξουμε. Δηλαδή, προσπάθεια για
ορισμό είναι απαραίτητη σα βάση για παραπέρα
συζήτηση» (Πετρούνιας 2001, σ. 42)
• Αυτή ακριβώς η παρατήρηση του Πετρούνια αποτελεί και
την πεμπτουσία της επιστημονικής έρευνας, και μας δίνει
την ώθηση για τη συζήτηση ενός πολύ σοβαρού ζητήματος,
αυτού της επιστημονικής μελέτης και των προκαταλήψεων
Επιστημονική μελέτη
• Καταρχήν η επιστημονική μελέτη/έρευνα θα
μπορούσε να οριστεί ως «αντικειμενική»,
δηλαδή απαλλαγμένη από προκαταλήψεις
αισθητικού, κοινωνικού, πολιτικού ή ηθικού
χαρακτήρα που, πιθανόν, έχει ο ερευνητής.
• Ακόμη περισσότερο, ο δογματισμός, η αντίληψη
ότι οι επιστημονικές αρχές είναι απόλυτα και
ακατάλυτα αληθείς δεν έχει θέσει στο χώρο της
επιστήμης. Αυτή τη δημοκρατική στάση απέναντι
στη γνώση φαίνεται να τη δίδαξε πρώτος ο
Θαλής ο Μιλήσιος.
• Ο μαθητής του Θαλή, ο Αναξίμανδρος,
αμφισβήτησε την άποψη του δασκάλου του
ότι η γη δεν πέφτει επειδή επιπλέει μέσα στο
νερό, θέτοντας το εύλογο ερώτημα ‘και το
νερό γιατί δεν πέφτει;’.
• Δεν υπάρχει αναφορά για τιμωρία ή
εξοστρακισμό του μαθητή που τόλμησε να
αμφισβητήσει τον δάσκαλό του και αυτό
αποδεικνύει το μεγαλείο του Θαλή.
Μερικές προκαταλήψεις για τη γλώσσα

(i) Η γλωσσολογία είναι κανονιστική
• Ο πολύς κόσμος πιστεύει ότι ο ρόλος της

γλωσσολογίας -που την ταυτίζει με τη
γραμματική- είναι να μας μάθει να μιλάμε και
να γράφουμε σωστά. Ο γλωσσολόγος,
δηλαδή, είναι ο επιστήμονας που θέτει τους
κανόνες για τη σωστή χρήση μιας γλώσσας,
αυτός που υποδεικνύει ένα πρότυπο
γλωσσικής ορθότητας που πρέπει όλοι να
ακολουθούμε αυστηρά. α.
• Η άποψη αυτή -κυρίαρχη για πολλούς αιώνες-

ΔΕΝ ισχύει σήμερα για τους γλωσσολόγους.
Η γλωσσολογία στη σημερινή μορφή και
μελέτη της λειτουργεί περιγραφικά, δηλαδή
περιγράφει αυτό που παρατηρεί σε μία
γλώσσα, και όχι ρυθμιστικά ή κανονιστικά, με
άλλα λόγια δεν θέτει κανόνες προκειμένου να
ορίσει το πώς οι ομιλητές θα
χρησιμοποιήσουν τη γλώσσα.
• Δεν παρέχει -γιατί δεν αποδέχεται-
αντικειμενικά και απόλυτα πρότυπα για
την ορθή χρήση της γλώσσας, απλώς
καταγράφει και περιγράφει τις ποικίλες
χρήσεις της γλώσσας που κάνουν οι
ομιλητές και τις συνθήκες στις οποίες
εμφανίζεται αυτή η ποικιλία
•η σύγχρονη γλωσσολογία δεν

αποδέχεται την έννοια ενός απόλυτα
ομοιογενούς γλωσσικού συστήματος το
οποίο παραμένει σταθερό σ’
οποιαδήποτε χρονική στιγμή και κάτω
από οποιεσδήποτε συνθήκες, χωρίς,
επιπλέον, να μεταβάλλεται με την
πάροδο του χρόνου
• Δεν υπάρχει γλώσσα στον κόσμο που να
παρέμεινε αμετάβλητη με την πάροδο του
χρόνου και της οποίας οι ομιλητές να
χρησιμοποιούν ακριβώς τα ίδια γλωσσικά
στοιχεία (λεξιλογικά, συντακτικά,
φωνολογικά) ανεξάρτητα από την κοινωνική
τους προέλευση, τη μόρφωση, την ηλικία, το
φύλο, την διάθεσή τους, την περίσταση, και
τα αντίστοιχα του συνομιλητή τους.
(ii)Γλωσσική αλλαγή σημαίνει αναγκαστικά φθορά.

Κατά συνέπεια οι αρχαίες γλώσσες ήταν καλύτερες
από τις σύγχρονες
• Στην άποψη αυτή θεμελιώνεται σε μεγάλο
βαθμό η προηγούμενη.
• Οι γλώσσες αλλάζουν μέσα στο χρόνο σε όλα
τους τα επίπεδα (φωνητικό, μορφολογικό,
συντακτικό, σημασιολογικό).
• Ο ρυθμός αλλαγής ποικίλλει από το ένα επίπεδο
στο άλλο. Καμιά γλώσσα δεν έμεινε αναλλοίωτη
μέσα στο χρόνο μιας και αποτελεί ένα ζωντανό
σύστημα που διαρκώς εξελίσσεται μέσα από
τους ομιλητές της, εξυπηρετώντας τις εκάστοτε
επικοινωνιακές ανάγκες τους.
• Μια γλώσσα σταματά να εξελίσσεται,
δηλαδή να αλλάζει ή - αν και για
κάποιους να «φθείρεται», όταν πάψει
να χρησιμοποιείται. Επομένως δεν είναι
σωστό να αντιμετωπίζουμε την αλλαγή
ως φθορά και παρακμή της γλώσσας.
(iii) Υπάρχουν πρωτόγονες ή

«κατώτερες» γλώσσες:
• Ακόμα και σήμερα υπάρχουν άνθρωποι, τόσο απλοί
όσο και μορφωμένοι, που πιστεύουν ότι υπάρχουν
λαοί των οποίων οι γλώσσες αποτελούνται από
μερικές εκατοντάδες λέξεων και πολλές χειρονομίες.
• Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να θεωρηθεί άγνοια ή και
ρατσισμός. Η αλήθεια είναι ότι, ανεξάρτητα από το
πόσο προοδευμένη -σύμφωνα με τα δυτικά,
τεχνοκρατικά πρότυπα- είναι κάποια κοινωνία, η
γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι ένα πολύ σύνθετο κι
εξελιγμένο σύστημα επικοινωνίας
• Γενικά, όλες οι γνωστές γλώσσες εμφανίζουν
περίπου την ίδια πολυπλοκότητα όσον αφορά τη
γραμματική δομή τους με μόνη εξαίρεση τις
γλώσσες pidgin, που είναι εξειδικευμένες
γλώσσες για εμπορικές συναλλαγές μεταξύ
ανθρώπων που δεν έχουν κοινή γλώσσα.
• Pidgin  παραφθορά της αγγλικής λέξης
business όπως την προσελάμβαναν ακουστικά
και την πρόφεραν οι Κινέζοι που
συναλλάσσονταν με τους αποικιοκράτες
(iv) Οι ‘μορφωμένοι’ ομιλητές ξέρουν καλύτερα τη

γλώσσα τους από τους ‘απλοϊκούς’ (naive)
Οι μηχανισμοί «κατάκτησης» (acquisition) της

μητρικής γλώσσας είναι αυτόματοι και
πανομοιότυποι για ΟΛΟΥΣ τους ανθρώπους.
• Εκείνο που ο ‘αγράμματος’ ή ‘απλοϊκός’
ομιλητής δεν ξέρει είναι η γραφή και
σχηματοποίηση των γλωσσικών κατηγοριών
(έγκλιση, πτώση κτλ), δλδ μεταγλώσσα 
μιλάει κανείς για τη γλώσσα χρησιμοποιώντας
την ίδια τη γλώσσα).
• Οι γλωσσολόγοι σήμερα πιστεύουν ότι στα σχολεία δε
διορθώνουν τη γλώσσα των παιδιών, αλλά την καταπιέζουν
προκειμένου να τους επιβάλουν μιαν άλλη γλώσσα, τη
λεγόμενη γλώσσα πρότυπο (standard language), από αυτήν
που έχουνε μάθει.
• Γιαυτό προτιμούμε συλλογή δεδομένων από απλοϊκούς
ομιλητές, των οποίων το γλωσσικό κριτήριο δεν έχει
στρεβλωθεί από κάποιον ημιμαθή δάσκαλο. Έτσι ένας
«αμόρφωτος» δε θα δεχθεί τον τύπο ‘σοφέρ’ αλλά θα τον
μετατρέψει είτε σε ‘σοφέρη’ είτε σε ‘σοφεράκι’ ή, ακόμη,
και σε ‘σοφεράντζα’, όλοι τους τύποι με ελληνική κατάληξη
και κλίση, προσαρμοσμένοι στο γλωσσικό σύστημα της ΚΝΕ
• Το ιδίωμα των παιδιών δεν έχει επηρεαστεί από τη σχολική

διδασκαλία και κατά συνέπεια δεν έχουν μάθει ακόμη πολλές
από εκείνες τις εξαιρέσεις που οφείλονται σε αναφομοίωτα
δάνεια είτε της καθαρεύουσας είτε από άλλες γλώσσες.
• Ένα παιδί μπορεί να χρησιμοποιήσει αφοπλιστικά λέξεις
όπως ταξιά, μερσεντέδες, στιλά/στιλοί αλλά και τηλιόραση,
γύφτα (αντί γύφτισσα), δε μου το δώνει (δε μου το δίνει),
προκαλώντας απελπισία στο περιβάλλον του που πιστεύουν
ότι υπάρχει πρόβλημα με τη γλωσσική του ανάπτυξη
• Κάτι τέτοιο βέβαια δεν ισχύει γιατί όλα τα θεωρούμενα ως
‘λάθη’ αποτελούν γενικεύσεις κανόνων και μάλλον
αποδεικνύουν καλή αφομοίωση των κανόνων της γλώσσας.
(v) Τα γλωσσικά σημεία δεν αποτελούν
καταδήλωση:
• Η γλώσσα δεν «δηλώνει» τα αντικείμενα στην
ουσία τους, αλλά τα αντανακλάει διαμέσου ενός
συνόλου σημασιών που η δομή τους διαφέρει
για την καθεμιά. Για παράδειγμα, «τα φέρνω
βόλτα» σημαίνει «εξοικονομώ» και όχι «γυρίζω
κάτι». Επίσης «το φέρνω βόλτα» σημαίνει «το
ελέγχω». Μ’ αυτόν τον τρόπο η γλώσσα
επιτρέπει στην κάθε κουλτούρα να κάνει
κατάτμηση του κόσμου ανάλογα με την εμπειρία
της.
• Γιαυτό και λέμε ότι οι γλώσσες είναι συστήματα

αξιών, όπου το κάθε γλωσσικό σημείο αποκτά τη
δική του αξία μέσα στο κάθε γλωσσικό σύστημα.
Αυτή η αξία είναι ξεχωριστή για την κάθε
γλώσσα-σύστημα αξιών και σπανίως έχουμε
πλήρη ταύτιση ανάμεσα σε δύο γλώσσες. Το
θέμα αυτό, όπως αντιλαμβάνεστε, είναι πολύ
σημαντικό στη διδασκαλία των γλωσσών ως
ξένων συμπεριλαμβανομένης και της
μετάφρασης, γιαυτό και αποτελεί ένα δημοφιλές
αντικείμενο έρευνας αλλά και έναν πονοκέφαλο
για τους λεξικογράφους.
(vi) Δύο αρνήσεις κάνουν μια
κατάφαση και στη γλώσσα
• Επομένως το «δεν ήρθε κανείς» ισοδυναμεί
με το «ήρθε κάποιος», «δεν είδα τίποτα» με
το «τα είδα όλα» κτλ. Λάθος: η φυσική
γλώσσα δεν είναι λογική κατασκευή, τα
στοιχεία της δεν έχουν μονοσήμαντη
ανταπόκριση με τον κόσμο, όπως συμβαίνει
με τις επιστημονικές γλώσσες.
• Αντίθετα η πολυσημία και ο πολυμορφισμός

είναι θεμελιακά γνωρίσματά της, γιατί σ’
αυτά οφείλει τις άπειρες δυνατότητές της.
Επιπλέον, τα «λάθη» στο λόγο δημιουργούν
τις αλλαγές στη γλώσσα, όπως, για
παράδειγμα, το ορθό ‘μεταύριο’ έγινε πολύ
νωρίς -πιθανόν στους αλεξανδρινούς
χρόνους- ‘μεθαύριο’ και διατηρήθηκε έτσι
στην κοινή νεοελληνική (ΚΝΕ).
(vii) Υπάρχουν γλώσσες ‘όμορφες’, ‘κομψές’,
‘χυδαίες’, ‘κακόηχες’, ‘χοντροκομμένες’:
• Σας αρέσει η γαλλική ή η ιταλική;
Σκεφτήκατε ποτέ γιατί σας αρέσει, αν σας
αρέσει, ή γιατί δεν σας αρέσει, αν δεν σας
αρέσει;
• Υπάρχει κάποια εγγενής ομορφιά και πώς
ορίζεται αυτή; Αντιθέτως, ποια/ες
γλώσσα/ες δεν σας αρέσουν και γιατί;
Υπάρχει εγγενώς ασχήμια σε αυτές τις
γλώσσες και πώς την ορίζετε;
• Μήπως υπάρχουν πολιτικά ή κοινωνικά κριτήρια

όπως για παράδειγμα μια ιστορική κατοχή; Όμως
αρκεί αυτό το κριτήριο για να χαρακτηρίσουμε
τη γλώσσα ενός λαού με αρνητικό ιστορικά
παρελθόν ως ‘άσχημη’; Τέτοια αισθητικά και
ηθικά, και συνεπώς υποκειμενικά και καθόλου
επιστημονικά, κριτήρια ταξινόμησης γλωσσών
δεν αναγνωρίζονται, από τη σύγχρονη
γλωσσολογία που είναι επιστήμη. Επομένως
χαρακτηρισμοί σαν τους παραπάνω δεν έχουν
κανένα νόημα για τη σύγχρονη γλωσσολογική
επιστήμη.
ΜΕΡΟΣ 2ο
ΙΣΤΟΡΙΚΑ
• Όπως αναφέρει ο R.H. Robins (1989), κατά την εποχή

της αποτύπωσης της φυσικής γλώσσας σε γραφικό
σύστημα επικοινωνίας, δηλαδή κατά την εμφάνιση της
γραφής, ο άνθρωπος αναγκάζεται να δει τη γλώσσα
έξω από τον εαυτό του, σαν αντικείμενο που
παρουσιάζει προβλήματα που απαιτούν λύση. Θα
μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε ότι η γλωσσολογική
αναζήτηση και η αναλύσεις των ομιλουμένων
γλωσσών χρονολογούνται από το 1600 π.Χ. στη
Μεσοποταμία με την εμφάνιση της γραφής. Εδώ,
μπορεί να πει κανείς, αντιμετωπίστηκαν τα πρώτα
«γλωσσολογικά», με τη σημερινή σημασία,
προβλήματα.
Οι Ινδοί γραμματικοί
• Η γλωσσολογία στην Ινδία αρχίζει πολύ νωρίτερα από τη

δυτικο-ευρωπαϊκή και έφτασε στην ακμή της πολύ νωρίς. Την
εποχή που τη γνώρισαν οι Ευρωπαίοι λόγιοι -μετά την
Αναγέννηση- οι Ινδοί ήδη αναγνώριζαν την ύπαρξη
συγκεκριμένων σχολών και θεωριών. Απ’ όσο γνωρίζουμε, η
αρχική ώθηση στην ινδική γλωσσολογία οφείλεται στην
ανάγκη να διαφυλαχθούν από τις συνέπειες του χρόνου
ορισμένα τελετουργικά και θρησκευτικά κείμενα της
προφορικής παράδοσης και η ανάγκη στερέωσης της
γλώσσας των ιερών βιβλίων του Ινδουισμού, των «Βεδών»,
από Ινδούς γραμματικούς κατά την εποχή της ραγδαίας
εξάπλωσης του.
Αυτά, λοιπόν, τα αίτια οδήγησαν σε μια εξαιρετική

έρευνα μορφολογίας και φωνητικής, πολύ κοντά στα
σημερινά πρότυπα.
• Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι έθεσαν σε δεύτερη μοίρα
τα χαρακτηριστικά της άρθρωσης κατά τις φωνητικές
τους περιγραφές, ενώ οι Άραβες προχώρησαν λίγο
πιο πέρα.
• Οι Ινδοί, όμως, φωνητικοί είναι κατά πολύ ανώτεροι
από όλους τους σύγχρονούς τους και όλους όσους
ακολούθησαν πριν το 19ο αι. Το έργο τους σώζεται
σε ένα πλήθος διατριβών φωνητικής που
χρονολογούνται στην περίοδο 800-150 π.Χ.
• Ο σημαντικότερος Ινδός γλωσσολόγος είναι ο
Panini (πιθανόν 4ος αι. π.Χ.)
• Astadhyani ή τα «Οκτώ Βιβλία», περιλαμβάνει
4.000 κανόνες με αυστηρή ακολουθία -ο
καθένας στηρίζεται στους προηγούμενους-
και ένα κατάλογο με ρίζες και
συντομογραφίες.
• Ακόμη, αντιλήφθηκαν πολύ γρήγορα τον πολύ

περιορισμένο ρόλο που μπορεί να παίξει η
ονοματοποιία στη γλώσσα και ότι η αυθαίρετη
συμβατική σχέση μεταξύ μορφής και νοήματος
χαρακτηρίζει πολύ περισσότερο την ανθρώπινη
γλώσσα (βλ. Saussure παρακάτω). Δίκαια,
λοιπόν, η ινδική γραμματική θεωρείται ότι
υπερέχει της ελληνορωμαϊκής στην ακρίβεια των
παρατηρήσεων και στη συστηματικότητα της
καταγραφής.
Οι Έλληνες
• Το πρώτο γλωσσολογικό επίτευγμα στην Ελλάδα

(Robins, 1989), μέρος ουσιαστικά της «εφαρμοσμένης
γλωσσολογίας» σύμφωνα με τη σημερινή ορολογία,
συντελέστηκε κατ’ αρχάς πριν εμφανισθούν τα γραπτά
μνημεία. Στην αρχή της πρώτης χιλιετίας επινοήθηκε
ένα αλφαβητικό σύστημα για τη γραπτή απόδοση της
ελληνικής γλώσσας, κι αυτό απετέλεσε τη βάση του
ελληνικού αλφαβήτου της κλασικής εποχής. Ακόμη,
με τη βοήθεια του λατινικού αλφαβήτου, που προήλθε
από μια παραλλαγή του ελληνικού, το σύστημα αυτό
της πρώτης χιλιετίας γέννησε το πιο πλατιά
διαδεδομένο μέσο γραφής που υπάρχει σήμερα στον
κόσμο.
1. Οι φυσικοί φιλόσοφοι
• Συγκεκριμένα, οι Έλληνες, στο βαθμό που

ασχολήθηκαν με γλωσσολογικά προβλήματα,
ανέπτυξαν διαφορετικές απόψεις.
• Οι πρώτοι που ενδιαφέρθηκαν επιστημονικά
για τη γλώσσα είναι οι φυσικοί φιλόσοφοι,
όμως η αποσπασματική εικόνα των έργων
τους που σώθηκαν κάνει αδύνατη τη
συστηματική μελέτη τους.
2. Ο Πλάτωνας
«Κρατύλος» : ονοματοθεσία
• Κρατύλος (Πλάτων)  «φύσει»
/ Ερμογένης (Αριστοτέλης)  «θέσει»
Επιχειρήματα πρώτης ομάδας:
• (α) ονοματοποιημένες λέξεις και (β) ισχυρό ς ηχητικός
συμβολισμός της φωνητικής δομής κάποιων λέξεων.
• Ανατρέχουν στην ετυμολογία της λέξης προσπαθώντας να
αποδώσουν την αρχική μορφή της λέξης σε κάποια
«φυσική» αιτία.
• Στην προσπάθειά τους αυτή οδηγούνται σε τραγελαφικές
ερμηνείες, όπως όταν προτείνουν ως ετυμολογία της λέξης
‘άνθρωπος’ το ‘ανάθρων ά όπωπεν’ (= αυτός που υψώνει
το βλέμμα προς αυτά που είδε).
Επιχειρήματα δεύτερης ομάδας

• το λεξιλόγιο μπορεί ν’ αλλάξει κατά βούληση
και εφόσον το αποδεχθεί η γλωσσική
κοινότητα.
• Ο διάλογος δεν καταλήγει κάπου καθαρά,

αλλά μάλλον κλίνει προς την πρώτη άποψη!
3. Ο Αριστοτέλης, ο Επίκουρος και οι Στωικοί
• Ο Αριστοτέλης λοιπόν σε αντίθεση με τον

Πλάτωνα, και στο έργο του «Περί ερμηνείας»,
υποστηρίζει τη «θέσει» ονοματοθεσία, μιλάει,
δηλαδή, για «κατά συνθήκην λέξεις».
• Ο Επίκουρος συνδυάζει τις δυο θεωρίες,
υποστηρίζει δηλαδή ότι αρχικά ήταν «φύσει» και
στη συνέχεια έγιναν «θέσει».
• Τέλος οι Στωικοί υποστηρίζουν ανεπιφύλακτα τη
φυσική προέλευση της γλώσσας δίνοντας
μεγάλη σημασία στην ονοματοποιία
• Επιπλέον οι Στωικοί ξεχώρισαν το «λεκτόν» από

τη «σκέψη», διακρίνοντας στη γλώσσα σημαίνον
και σημαινόμενον – κάτι που έκανε ο Saussure
2.500 χρόνια αργότερα. Τέλος, μελέτησαν σαν
ξεχωριστούς τομείς τη φωνητική, τη γραμματική
και την ετυμολογία, όμως η μεγάλη συνεισφορά
τους συνίσταται στην επίδοσή τους στη
γραμματική. Το έργο των Στωικών, αν και σώζεται
αποσπασματικά μέσα από μεταγενέστερους
συγγραφείς, τους δίνει μια θέση ανάμεσα στους
θεμελιωτές της γλωσσολογικής επιστήμης.
4. Αναλογικοί και ανωμαλιστές
• Η διαμάχη μεταξύ των οπαδών του

Αριστοτέλη και των Στωικών συνεχίζεται
και κατά τα μετακλασικά χρόνια με τους
αναλογικούς, τους Αλεξανδρινούς
γραμματικούς, οπαδούς του Αριστοτέλη,
και τους ανωμαλιστές, τους Στωικούς
της εποχής.
• Οι αναλογικοί δίνουν, όπως και ο Αριστοτέλης,

μεγάλη σημασία στο ρόλο της αναλογίας στη
γλώσσα και προσπαθούν να ερμηνεύσουν τους
ανώμαλους σχηματισμούς βάσει της αναλογίας.
Έτσι, για παράδειγμα, η ανωμαλία στη λέξη
‘μεθαύριο’, όπου γίνεται τροπή του [t] σε [θ]
χωρίς να δασύνεται η λέξη ‘αύριο’, ώστε να
δικαιολογείται η μετατροπή, υποστηρίζεται από
τους Αλεξανδρινούς ότι προέκυψε, ίσως, σε
αναλογία με τη λέξη ‘ημέρα’, και γιαυτό καλώς
έγινε.
• Οι Στωικοί, από την άλλη, ενδιαφέρονται για
την εύρεση της αλήθειας και θεωρούν τη
γλώσσα ως το μέσον για να γνωρίσουμε τον
κόσμο, εφόσον οι φιλόσοφοι χρησιμοποιούν
τη γλώσσα, όταν συζητούν με φιλοσόφους.
Παρατηρούν, λοιπόν, ότι η κανονικότητα και
αναλογικότητα που διέπουν τα κλιτικά και
μορφολογικά παραδείγματα της ελληνικής
διαταράσσονται συχνά από πολλές
ανωμαλίες.
• Για παράδειγμα, θεωρούν αντίφαση το να

έχει δοθεί σε μία πόλη όνομα στον
πληθυντικό (Αθήναι, Θήβαι), το να
αντιπροσωπεύεται ένα ον θηλυκό ή αρσενικό
με λέξη γένους ουδετέρου (παιδίον, νήπιον),
ή το να χρησιμοποιούνται λέξεις με αρνητικό
πρόθεμα για να δηλώσουν θετικές
καταστάσεις (αθανασία). Τέλος ανωμαλία
θεωρείται και η ύπαρξη συνωνύμων και
ομωνύμων.
• Η σύγχρονη γλωσσολογία δε θεωρεί τις δύο
αυτές θεωρίες αντι-τιθέμενες μεταξύ τους
επειδή η μελέτη των γλωσσών γίνεται βάσει
τόσο των κανόνων όσο και των εξαιρέσεων
και στόχο αποτελεί η κατανόηση της
αλληλεξάρτησης των δύο τάσεων, παρά η
ερμηνεία της γλώσσας με βάση τη μια από τις
δύο.
5. Οι Αλεξανδρινοί γραμματικοί
• Οι Αλεξανδρινοί γραμματικοί έχοντας να αντιμετωπίσουν

ένα πρόβλημα ανάλογο με των Ινδών γραμματικών,
δηλαδή της διαφύλαξης της γλώσσας των κλασικών
κειμένων και τη δυνατότητα εκπαίδευσης διδασκάλων της
ελληνικής, που δεν είχαν την ελληνική ως μητρική τους
γλώσσα, ακολούθησαν μια κανονιστική προσέγγιση της
γλώσσας και όχι περιγραφική. Επιπλέον, στην προσπάθειά
τους να διαφυλάξουν τη γλώσσα του 5ου αι. π.Χ, υπέπεσαν
στο σφάλμα να θεωρήσουν τη γλώσσα της εποχής τους ως
μια χυδαία, παρα-φθαρμένη μορφή της. Έτσι οι
γραμματικές τους περιλαμβάνουν κανόνες του τύπου «έτσι
πρέπει να λέγεται» αντί του «έτσι λέγεται», με βάση τη
γλώσσα-πρότυπο του 5ου αι., και όχι της σύγχρονής τους.
Περίφημοι Αλεξανδρινοί σε σχέση με
τη Θράκη
• Αρίσταρχος ο Σαμόθραξ (2ος αι. π.Χ.), ιδρυτής της
επιστημονικής ομηρικής φιλολογίας και ο μαθητής
του
• Διονύσιος ο Θραξ (πέθανε το 90 π.Χ.), συγγραφέας της
πρώτης αναλυτικής περιγραφής της ελληνικής
γλώσσας που έφτασε ως εμάς, της αποκαλούμενης
Τέχνη Γραμματική. Συνολικά, η Τέχνη περιλαμβάνει, σε
δεκαπέντε σελίδες και εικοσιπέντε παραγράφους, μια
συνοπτική περιγραφή της δομής της ελληνικής
γλώσσας. Η μεθοδικότητα και η σαφήνειά του το
κάνουν άξιο μελέτης μέχρι της μέρες μας - δεν
υπάρχει αγγλική γραμματική χωρίς αναφορά στο
Διονύσιο το Θράκα.
Άλλοι σημαντικότατοι Αλεξανδρινοί

• Απολλώνιος ο Δύσκολος και ο γιος του
Ηρωδιανός.
• Το έργο του Απολλώνιου βασίζεται στη
μορφολογική περιγραφή της ελληνικής που
διατυπώθηκε από τους Αλεξανδρινούς
φιλολόγους, όμως η γενική θεώρηση των
γλωσσολογικών προβλημάτων είναι
εννοιοκρατική και πιο κοντά στους Στωικούς.
• Ο Ηρωδιανός είναι γνωστός προπάντων για το
έργο του πάνω στον τονισμό και τη στίξη.
6. Βυζάντιο
• οι Βυζαντινοί λόγιοι συνέχισαν να μελετούν

το πτωτικό σύστημα. Η σημασιολογική,
μάλιστα, ανάλυση από τον Μάξιμο Πλανούδη
(1260-1310) εγκωμιάστηκε από τον Hjelmslev
(1974) ως μια οξυδερκής γλωσσολογική
σύλληψη που έφτασε μέσω Βυζαντίου στην
αναγεννησιακή Ευρώπη και επηρέασε την
εξέλιξη των πτωτικών θεωριών.
η συνεισφορά των Ελλήνων
• «Ο θρίαμβος των Ελλήνων στον πνευματικό πολιτισμό

είναι το γεγονός ότι πέτυχαν τόσα πολλά σε τόσους
πολλούς κλάδους: το έργο τους στη λογική, την ηθική,
την πολιτική, τη ρητορική και τα μαθηματικά, για να
περιοριστούμε σ’ αυτά μονάχα, έρχεται αμέσως στο
νου. Αυτά που κατόρθωσαν σε εκείνο το τμήμα της
γλώσσας το οποίο κατείχαν καλύτερα, δηλ. στη
γραμματική θεωρία και στη γραμματική περιγραφή,
έχουν τέτοια αξία ώστε να μπορέσουν να αντέξουν
κάθε κριτική θεώρηση, κι ακόμα να μας εμπνέουν
ευγνωμοσύνη και θαυμασμό.» (Robins, 1989, σ. 63)
Οι Ρωμαίοι
• Η ρωμαϊκή γλωσσολογία δεν είναι παρά η μίμηση της ελληνικής
σκέψης, των ελληνικών διχογνωμιών και των ελληνικών
κατηγοριών στη λατινική γλώσσα.
• Ο Ουάρρων/ Βάρρων (Barro) είναι ο πρώτος σοβαρός Λατίνος

συγγραφέας του οποίου σώζονται κάποια κείμενα γύρω από
τα προβλήματα της γλώσσας. Μπορεί στο ύφος του να
θεωρείται ανιαρό, όμως, στα γλωσσικά ζητήματα, είναι ο πιο
πρωτότυπος Λατίνος λόγιος. Η Στωική σκέψη τον επηρέασε
βαθιά, γνώριζε όμως και τις θεωρίες των Αλεξανδρινών. Οι
γραμματικές των Ρωμαίων ήταν ογκωδέστατες και στα
σχολεία χρησιμοποιούνταν επιτομές. Το ρωμαϊκό μοντέλο
γραμματικής επηρέασε και επηρεάζει το δυτικό τρόπο
περιγραφής και προσέγγισης των γλωσσών καθώς και τη
διδασκαλία σε αλλόγλωσσους.
Μεσαίωνας
• Kυρίαρχη γλώσσα/ γλωσσικές σπουδές : λατινική

• Περιγραφές άλλων γλωσσών
• Εντυπωσιακό δείγμα: Πρώτη γραμματική πραγματεία
έργο του Πρώτου Γραμματικού, άγνωστου Ισλανδού
λογίου του 12ου αι., όπου υπάρχει μια εξελιγμένη
φωνολογική θεωρία σχεδόν σύμφωνα με τα μοντέρνα
πρότυπα.
• Η πιο ενδιαφέρουσα και σημαντική εξέλιξη: η παραγωγή
«θεωρησιακές γραμματικές» (“speculative grammars”)
από Σχολαστικούς συγγραφείς (modistae - τροπιστές).
Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης
• Ο ίδιος ο σχολαστικισμός, όπως αντιμετωπίστηκε από
στοχαστές όπως ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης, αποτελεί
προϊόν της ενσωμάτωσης της αριστοτελικής
φιλοσοφίας στην καθολική θεολογία, οι δε
θεωρησιακές γραμματικές αποτελούν την
ενσωμάτωση της γραμματικής περιγραφής της
λατινικής στο σύστημα της σχολαστικής φιλοσοφίας.
• Οι θεωρησιακοί γραμματικοί συνεισέφεραν στη
θεωρία και ορολογία της συντακτικής περιγραφής και
πρόβαλαν την ιδέα μιας καθολικής γραμματικής που
υπόκειται σ’ όλες τις γλώσσες, ένα αντικείμενο
έρευνας που αναδύεται συνεχώς από τότε ( π.χ.
Chomsky).
Η Αναγέννηση:
το διπλό πρόσωπό της αποτελούν η πτώση της Βασιλίδας (1453)
και ανακάλυψη της Αμερικής από τον Κολόμβο (1492).
• Αποτέλεσμα του πρώτου  πλήθος Ελλήνων λογίων

καταφεύγουν στη Δύση μεταφέροντας χειρόγραφα κλασικών
κειμένων. Αυτή η εισροή λογίων και κειμένων έδωσε το
έναυσμα της αναγέννησης της ελληνικής παιδείας ( Ήδη περί
τα τέλη του 14ου αι. ο Μανουήλ Χρυσολωράς,
προσκεκλημένος δάσκαλος της ελληνικής στην Ευρώπη,
συγγράφει την πρώτη σύγχρονη γραμματική της γλώσσας
αυτής στη Δύση.
• Η βαθύτερη γνώση, λοιπόν, του κλασικού παρελθόντος μαζί
με λόγω πλούτου αυξημένη δραστηριότητα στο παρόν
έδωσαν εξαιρετική ζωτικότητα στις ηγετικές προσωπικότητες
κάθε τομέα και, φυσικά, της γλωσσικής επιστήμης.
η επαφή με τους Κινέζους
• Οι Κινέζοι ήδη είχαν εφεύρει το χαρτί και η
τυπογραφία από τον 1ο και 10ο μ.Χ. αι. αντίστοιχα,
και είχαν ήδη αναπτύξει -όπως και οι Ινδοί- μια δικιά
τους παράδοση γλωσσικών ερευνών και η επαφή
τους με τους Ευρωπαίους βοήθησε στο να
συνειδητοποιήσουν οι τελευταίοι ότι υπήρχε μια
ομάδα γλωσσών που η φωνολογική, γραμματική και
λεξιλογική τους συγκρότηση διέφερε από τις
γνωστές σ’ αυτούς, δημιουργώντας έτσι νέες
προϋποθέσεις στη γλωσσολογική έρευνα.
Γενικά στην αναγέννηση έχουμε

• Στροφή από τη φιλοσοφία στη λογοτεχνική κριτική.
• έντονο ενδιαφέρον για ομιλούμενες εθνικές γλώσσες και τη
γραμματική τους - σε συνδυασμό με την ανακάλυψη της
τυπογραφίας στην Ευρώπη
• Αναγνώριση εβραϊκής και αραβικής ως αντικειμένων
μελέτης -έργο Αράβων γραμματικών λεξικογράφων.
• Δάντης «Περί της λαϊκής ευγλωττίας» (“De vulgari
eloquentia”): αν και γραμμένο στα λατινικά υποστηρίζει
θερμά την αξία της καθομιλουμένης ιταλικής.
• 16ος και 17ος: αι. γραμματικές για γλώσσες των ιθαγενών
όπως η ναχουάτλ του Μεξικού και η γκουαρανί του Περού.
• Παρόλο που η στροφή στη γλωσσολογική
έρευνα είναι σαφής κατά την περίοδο της
Αναγέννησης σε σχέση με προηγούμενες
εποχές, δεν μπορούμε ακόμη να μιλάμε για
γλωσσολογική μελέτη με τη σημερινή της
μορφή.
Ιστορική και συγκριτική μελέτη

της γλώσσας
Εμπειρισμός
• Αντίδραση στο μεσαιωνικό σχολαστικισμό - βρετανική

συνεισφορά . Roger Bacon: παρατήρηση βάση κάθε
γνώσης & επαγωγή (induction) καλύτερη από την
απαγωγή (deduction).
Locke, Hume και Berkeley: η ανθρώπινη γνώση
παράγεται από τον αντικειμενικό κόσμο, από τις
εντυπώσεις των αισθήσεων και από τις διεργασίες του
νου, που δημιουργεί από αυτές τις εντυπώσεις την
αφηρημένη έννοια και τη γενίκευση.
Η άποψη του Hume που απορρίπτει ολοκληρωτικά
οποιοδήποτε a priori συστατικό της γνώσης αποτελεί
ακραία έκφανση της θεωρίας των εμπειριστών.
Νοησιαρχία
• Γάλλοι, κυρίως, φιλόσοφοι:
• René Descartes (Καρτέσιος), αναζήτηση της
βεβαιότητας της γνώσης όχι στις εντυπώσεις
των αισθήσεων, αλλά στις αδιάψευστες
αλήθειες της ανθρώπινης λογικής, κάτι που
είχε τονίσει ο φιλόσοφος Παρμενίδης ο
οποίος ταυτίζει την πραγματικότητα με τη
σκέψη τονίζοντας ότι δεν μπορεί να σταθεί
μόνη της παρά μόνο μέσα στο μυαλό μας.
Το θέμα των «έμφυτων ιδεών»
• Μια χαρακτηριστική πλευρά της διένεξης

μεταξύ εμπειριστών και νοησιαρχών αποτελεί
το περίφημο θέμα των «έμφυτων ιδεών». Οι
εμπειριστές απέκλειαν την περίπτωση να
προϋπάρχουν ιδέες της εμπειρίας, ενώ οι
ορθολογιστές θεωρούσαν ότι ορισμένες
έμφυτες ιδέες αποτελούν τη βάση
οποιασδήποτε γνωστικής βεβαιότητας.
• Αυτή η διαφωνία στο επίπεδο της γλώσσας που μας

ενδιαφέρει, αφορά το αν τον κυρίαρχο ρόλο στην
ανάπτυξη της γλώσσας έπαιζαν οι έμφυτες ιδέες
(νοησιαρχία) ή τα φυσικά δεδομένα όπως τα
αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος με τις αισθήσεις του
(εμπειρισμός). Πάντως, γεγονός είναι ότι οι δυο θεωρίες
είναι στην πραγματικότητα περισσότερο συγγενείς από
ό,τι φαίνεται, αν αναλογισθεί κανείς ότι οι έμφυτες ιδέες
των ορθολογιστών αντιστοιχούν κατά κάποιο τρόπο σε
αυτό που ο Locke δέχεται ως «διεργασίες στο εσωτερικό
του νου μας».
• Το ουσιαστικό εδώ είναι ο βαθμός στον

οποίο ο ανθρώπινος νους παίζει ενεργό
ρόλο στην αντίληψη και την πρόσκτηση
της γνώσης.
• Τελικά, η κάθε μια από τις παραπάνω
θεωρήσεις έδωσε δύο διαφορετικούς
τρόπους προσέγγισης της γλώσσας
Ο μεν εμπειρισμός
με τη μεγαλύτερη προσκόλληση στα

συγκεκριμένα γλωσσικά δεδομένα
οδηγεί στην ιστορική και δομική ή
περιγραφική γλωσσολογία η οποία
εμφανίζεται τον 19ο αι. ως ιστορικο-
συγκριτική γλωσσολογία και εξελίσσεται
σε δομική κατά τον 20ο αιώνα.
Η δε νοησιαρχία
ασχολήθηκε περισσότερο με τα γενικά
χαρακτηριστικά της δομής της γλώσσας ως
πανανθρώπινου φαινομένου, την ύπαρξη,
δηλαδή, μιας καθολικής ή φιλοσοφικής
γραμματικής της οποίας οι κατηγοριοποιήσεις
και τα στοιχεία ισχύουν για όλες τις γλώσσες
και εμφανίζεται σαν μετασχηματιστική
γραμματική στα μέσα του 20ού αι.
19ος αιώνας:
Ιστορικοσυγκριτική
γλωσσολογία
• Παράγοντες που
οδήγησαν στη
ιστορική-συγκριτική
μελέτη
(αίτια)
1. Η επίδραση της ιστορικής σκέψης.
• Την εποχή αυτή δίνεται μεγάλη σημασία στην

ιστορική διάσταση του φαινομένου
«γλώσσα», ενδιαφέρει η ιστορική εξέλιξη της
γλώσσας. Αν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι
μια μονάχα χρονιά σημαδεύει, έστω και
τεχνητά, την αφετηρία του σημερινού κόσμου
της γλωσσολογίας, αυτή η χρονιά είναι το
1786.
το 1786
ο Sir William Jones, δικαστής βρετανικού

δικαστηρίου στην Ινδία, διάβασε την περίφημη
ανακοίνωσή του στη Βασιλική Ασιατική Εταιρεία
της Καλκούτας, την αντίστοιχη της Βασιλικής
Εταιρείας του Λονδίνου, οι οποίες ασχολούνταν
αποκλειστικά με ζητήματα γλώσσας όπου
αποδείκνυε ότι, πέρα από κάθε αμφιβολία,
υπάρχει ιστορική συγγένεια της σανσκριτικής
γλώσσας με τη λατινική, την ελληνική και τις
τευτονικές (Germanic) γλώσσες.
Η πρόταση του Sir Jones αξίζει να αναφερθεί γιατί η

επίδρασή της στις συνθήκες της εποχής ήταν βαθιά και
εκτεταμένη:
«Η σανσκριτική γλώσσα, όσο μακρινό κι αν είναι το
παρελθόν της, έχει θαυμαστή δομή’ είναι τελειότερη από
την ελληνική, πλουσιότερη από τη λατινική και πιο εξαίσια
εκλεπτυσμένη και από τις δύο’ έχει εντούτοις και με τις
δύο αυτές γλώσσες, και ως προς τις ρίζες των ρημάτων και
ως προς τους τύπους της γραμματικής, μια συγγένεια
στερεότερη από αυτή που θα μπορούσε πιθανόν να
προκληθεί τυχαία’ τόσο στέρεη, μάλιστα, που κανένας
γλωσσολόγος δε θα μπορούσε να εξετάσει τη σανσκριτική,
την ελληνική και τη λατινική, χωρίς να πεισθεί ότι
προέρχονται από κάποια κοινή πηγή, που ίσως δεν υπάρχει
πια.
…..Για παρεμφερείς λόγους, αν και όχι στον ίδιο
βαθμό πειστικούς, είναι δυνατόν να
υποθέσουμε ότι τόσο η γοτθική όσο και η
κελτική είχαν την ίδια προέλευση με τη
σανσκριτική» (Robins, 1989, σ. 184)
• Βέβαια, ιστορικά ζητήματα είχαν τεθεί και

παλιότερα, μερικές φορές μάλιστα με
εξαιρετική ευστοχία και διορατικότητα,
υποθέσεις για ειδική σχέση μεταξύ
σανσκριτικής και ευρωπαϊκών γλωσσών, όμως
οι παρατηρήσεις αυτές υπήρξαν μεμονωμένες
και αποσπασματικές.
2. Η εμφάνιση της εξελικτικής
θεωρίας του Δαρβίνου.
• Ο δεύτερος παράγοντας που συνετέλεσε στην
ιστορικοσυγκριτική μελέτη είναι η εμφάνιση της
εξελικτικής θεωρίας του Δαρβίνου. Η θεωρία του
Δαρβίνου περί της καταγωγής των ειδών
οδήγησε στην επικράτηση κοσμικών θεωριών για
τη δημιουργία της γλώσσας, ότι δηλαδή η
γλώσσα δεν είναι δημιούργημα θεϊκό αλλά
ανθρώπινο, άρα εξελίσσεται δεχόμενο την
επίδραση της ιστορίας και των φυσικών
επιστημών (δες παρακάτω «Η καταγωγή της
γλώσσας»).
3. Το κίνημα του ρομαντισμού

ενάντια στην νοησιαρχία και στον κλασικισμό
• (i) Ο Herder, που πιστεύει ότι η γλώσσα ενός λαού

είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εθνική του
ταυτότητα και ότι κάποιες γλώσσες (στην περίπτωσή
του η γερμανική) είναι ανώτερη από τις άλλες, και
• (ii) Ο Wilhelm von Humboldt: από τους πλέον
βαθυστόχαστους διανοητές του 19ου αιώνα,
εφάμιλλος του πατέρα της σύγχρονης γλωσσολογίας
του de Saussure, αν το ύφος του ήταν λιγότερο
σχοινοτενές, οι ιδέες του περισσότερο
επεξεργασμένες και τα έργα του λιγότερο ογκώδη
και με περισσότερα παραδείγματα. Ο μόνος μη
ιστορικός γλωσσολόγος της περιόδου
Οικογένειες γλωσσών
• Το ενδιαφέρον των γλωσσολόγων του 18ου

αιώνα στράφηκε στη μελέτη των οικογενειών
γλωσσών, έναν τομέα του οποίου η ύπαρξη
ήρθε στην επιφάνεια με την ανακάλυψη της
σανσκριτικής. Παρατήρησαν, λοιπόν, ότι
υπήρχαν σημαντικές ομοιότητες και
φωνητικές αντιστοιχίες ανάμεσα σε γλώσσες
που μιλιόντουσαν σε περιοχές πολύ
απομακρυσμένες μεταξύ τους.
ΙΕ ΑΕ ΣΑΝΣΚΡ ΛΑΤ ΓΕΡΜ ΑΓΓΛΙΚΗ
*bher- φέρω bharami fero bairan bring/fer
*dwo δύο dva duo twai two
*ped/pod- πούς-ποδός pad-as ped-is fotus foot
*genos γένος janas genus …... gene
*nokwt- νυξ-νυκτός naktam noctis nahts night
*rudh- ε-ρυθρός rudhirá- rubber rauda red
*ed- έδομαι admi edo itan eat –eaten

Ινδοευρωπαϊκές λέξεις  προϊόν της μεθόδου της
επανασύνθεσης
Τη μέθοδο αυτή θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε,

διακινδυνεύοντας κάποια εκούσια
υπεραπλούστευση και χάριν κατανόησης, μοιάζει
με τη μέθοδο των αρχαιολόγων, όταν με ένα
ελάχιστο θραύσμα μπορούν να επανασυνθέσουν
ολόκληρο το αγγείο. Έτσι και στην περίπτωση
των γλωσσικών θραυσμάτων, ανιχνεύονται
λέξεις και φθόγγοι που έχουν πλέον χαθεί, όπως
η προφορά του <υ> ως [u], η οποία έχει
επιβιώσει σε πολλές διαλέκτους,
συμπεριλαμβανομένης της τσακωνικής και του
ιδιώματος της Εύβοιας (Κύμη-Κουμιώτης).
Σύγκριση ενεστώτα σε τρεις γλώσσες
Ινδοευρωπαϊκή Αρχαία Ινδική Αρχαία Ελληνική
*és-mi ás-mi ειμί (<*εσ-μι)
*és-si ási (*as-si) εσ-σί /ει
*és-ti ás-ti εσ-τι
*s-més/s-mos s-más εσ-μέν (δωρ.ειμές)
*s-té s-thá εσ-τέ
s-énti sánti εισί (*σ-εντι)

• Οι ομοιότητες είναι φανερές και μάλιστα
αφορούν σε λέξεις καθημερινές, οι οποίες
συνήθως δεν αποτελούν αντικείμενο
δανεισμού, τουλάχιστον σε πρώτη φάση. Οι
ομοιότητες αυτές και το γεγονός ότι οι χώρες
που μιλιούνται οι γλώσσες απέχουν χιλιάδες
χιλιόμετρα μεταξύ τους, έκαναν τους
γλωσσολόγου να συμπεράνουν ότι θα πρέπει
να υπήρχε κάποια κοινή καταγωγή ανάμεσα
σ’ αυτές τις γλώσσες.
• Η έρευνα, λοιπόν, των ιστορικών γλωσσολόγων

στράφηκε στην εξεύρεση της αρχικής γλωσσικής
μορφής που ονομάσθηκε Πρωτο-
ινδοευρωπαϊκή. Στην πορεία διαμορφώθηκε η
θεωρία της γλωσσικής οικογένειας που
αναπαριστάνεται με το γλωσσικό γενεαλογικό
δένδρο. Η μητέρα-γλώσσα για τις ΙΕ γλώσσες
(δηλ. τις περισσότερες ευρωπαϊκές και την ινδο-
ιρανική) θεωρείται η ινδοευρωπαϊκή. Βέβαια
ανακαλύφθηκαν και άλλες οικογένειες γλωσσών,
αλλά δε θα μας απασχολήσουν προς το παρόν.
• Οι γλώσσες κατατάχθηκαν ανάλογα με το
βαθμό ομοιότητάς τους σε ‘αδελφές’,
‘ξαδέλφες’, ή και ‘καθόλου συγγενείς’. Για
παράδειγμα, ας δούμε τι είδους σχέση διέπει
μερικές γνωστές -και λιγότερο γνωστές μας-
γλώσσες:
Πίνακας συγγένειας γλωσσών

Αδελφές Ξαδέλφες Καθόλου συγγενείς
αγγλική/γερμανικ αγγλική/ισπανική αγγλική/κινεζική
Ιταλική/ισπανική ιταλική/ελληνική ελληνική/αραβική
βουλγ/κή/ρωσική ρωσική/ιρανική ιρανική/σουαχίλι
πορτογαλική/ρουμανική ρουμανική/ελληνική ελληνική/αθαμπασκάν
γαλλική-πορτογαλική ιρανική-ελληνική ρωσική-φινλανδική
ουγγρική-φινλανδική ουγγρική-τουρκική φινλανδική –αραβική
εβραϊκή-αραβικές εβραϊκή-βερβερική αραβική-κινεζική

Νεογραμματικοί (Junggrammatiker)
• Οι κυριότεροι εκπρόσωποι αυτής της σχολής της

ιστορικής και συγκριτικής γλωσσολογίας ήταν οι
γλωσσολόγοι της Γερμανικής Σχολής των
Νεογραμματικών (Junggrammatiker), Brugmann,
Osthroff και Leskien.
• Η αυστηρή μεθοδολογία τους συνίσταται στη
συγκριτική μελέτη των φωνητικών αντιστοιχιών
ανάμεσα σε λέξεις από διαφορετικές γλώσσες που
έχουν, όμως, το ίδιο νόημα. Οι φωνητικές αυτές
αντιστοιχίες εκφράστηκαν με τη μορφή νόμων οι
οποίοι δείχνουν την αλλαγή από ένα προηγούμενο
στάδιο (της μητέρας-γλώσσας) στο επόμενο
(θυγατρικές γλώσσες).
• Rask (μαζί με Grimm και Bopp θεωρούνται οι ιδρυτές

της σύγχρονης επιστημονικής ιστορικής γλωσσολογίας):
«αν κατά τη σύγκριση δυο γλωσσών βρούμε ότι βασικοί
τύποι λέξεων συμφωνούν σε τέτοιο βαθμό ώστε να
είναι δυνατό να ανακαλυφθούν κανόνες μεταβολών των
γραμμάτων που επιτρέπουν τη μετάβαση από τον ένα
τύπο στον άλλο, τότε υπάρχει βασική σχέση μεταξύ των
γλωσσών αυτών»
• Οι αναλογίες αυτές σήμερα είναι γνωστές ως «νόμος
του Grimm», παρόλο που διασαφηνίσθηκαν από τον
Rask.
Ο νόμος του Grimm
• στηρίζεται σε εννιά αντιστοιχίες μεταξύ
ομάδων συμφώνων στην Ινδοευρωπαϊκή
και στο σε τι είδους σύμφωνα
μετατράπηκαν στη γοτθική. Στις
περισσότερες περιπτώσεις η γοτθική
διαφοροποιείται
Πίνακας με τις συμφωνικές αλλαγές από

την ΙΕ στη γοτθική/τευτονική
ΙΕ ΓΟΤΘΙΚΗ/ΤΕΥΤΟΝΙΚΗ
bh, dh, gh (ηχηρά δασέα)  b, d, g (ηχηρά κλειστά)
π.χ. ΑΕ ‘αδελφός’ (και φρατήρ),  τευτ.’‘brodor’ - αγγλ. ‘brother’
σανσκρ. ‘bhrata’
b, d, g (ηχηρά κλειστά)  p, t, k (άηχα κλειστά)
π.χ. ΑΕ ‘δέκα’, σανσκρ. ‘dasa’  τευτ. ‘taihun’ –‘ten’ αγγλ.
ΑΕ ‘αγρός’ σανσκρ. ‘ager’  τευτ. ‘aecer’- ‘acre’ = ‘στρέμμα’ αγγλ.
p, t, k (άηχα κλειστά)  f, θ, x (άηχα τριβόμενα)
π.χ. ΑΕ ‘πατήρ’, σανσκρ. ‘pitar’  τευτ. ‘fadar’ – ‘father’ αγγ
ΑΕ ‘τρεις’, σανσκρ. ‘trayas’  τευτ. ‘θrijia’, ‘three[θri:]

Συνεισφορά της ιστορικής
/συγκριτικής μελέτης στη
σύγχρονη γλωσσολογική
μελέτη
(Αποτελέσματα)
• 1. Χρησιμοποίησε μια αυστηρά

εμπειρική μέθοδο συλλογής δεδομένων,
που ουσιαστικά καθιέρωσε τη
γλωσσολογία ως επιστήμη, όπως, λ.χ., η
φυσική, η χημεία και η ιατρική.
• 2. Με την έμφαση που έδωσε στους
φθόγγους της γλώσσας, έστρεψε το
ενδιαφέρον των ερευνητών στην
προφορική γλώσσα κι όχι μόνο στη
γραπτή.
• 3. Ερμήνευσε την ιστορική εξέλιξη της

γλώσσας σαν κάτι το φυσικό και
συστηματικό, που διέπεται από νόμους
της φύσης, κι έδειξε κατ’ αυτόν τον
τρόπο ότι, αντίθετα με τις απόψεις των
Αλεξανδρινών γραμματικών, η γλωσσική
αλλαγή δεν είναι γλωσσική φθορά.
• Βέβαια το έργο τους έχει αδυναμίες -όπως το
ότι εξετάζουν τη γλώσσα ως φιλόλογοι ή δεν
προχωρούν πέρα από τη διαπίστωση των
αλλαγών, ακόμη δε δίνουν ολοκληρωμένη
εικόνα των αλλαγών σε μια συγκεκριμένη
εποχή- τις οποίες θεράπευσαν ή θεραπεύουν
οι νεότεροι κλάδοι της γλωσσολογίας.
Εικοστός αιώνας: υπόθεση Sapir-

Whorf
• Οι απόψεις του von Humboldt επηρέασαν βαθιά
τους Sapir και Whorf, περίφημους γλωσσολόγους
και ανθρωπολόγους, οι οποίοι κατά τις πρώτες
δεκαετίες του 20ου αι. ανέπτυξαν μια πολύ
ενδιαφέρουσα θεωρία την περίφημη υπόθεση
Sapir and Whorf (1921). Η θεωρία αυτή είναι
ιδιαίτερα σημαντική όχι τόσο για την ορθότητά
της – αμφισβητούμενη ούτως ή άλλως- αλλά για
το γεγονός ότι αποτελεί μια σημαντική
συνεισφορά στην επιστήμη γνωστή ως
Ανθρωπολογία της Γλώσσας.
• Η μελέτη τους στηρίχτηκε πάνω στη μελέτη

της γλώσσας και του πολιτισμού των Ινδιάνων
της Αμερικής και η υπόθεσή τους στηρίζεται
σε δύο αρχές: το γλωσσικό ντετερμινισμό και
τη γλωσσική σχετικότητα.
• Συγκεκριμένα, ο γλωσσικός ντετερμινισμός
υποστηρίζει ότι ο τρόπος που σκεφτόμαστε
αποφασίζεται (is determined) από τη γλώσσα
που μιλάμε. Έτσι, για παράδειγμα, αν οι ομιλητές
μιας γλώσσας Α διαθέτουν λέξεις για να
αναφερθούν σε κάποια αντικείμενα και οι
ομιλητές μιας γλώσσας Β δεν διαθέτουν τέτοιες
λέξεις, τότε θα είναι ευκολότερο για τους
ομιλητές της γλώσσας Α να μιλούν για αυτά τα
πράγματα απ’ ό,τι στους ομιλητές της γλώσσας
Β.
• Μία ισχυρότερη υπόθεση, η γλωσσική

σχετικότητα, είναι ότι η ύπαρξη συγκεκριμένων
γραμματικών κατηγοριών σε μια γλώσσα, όχι
μόνο βοηθά τους ομιλητές της να
αντιλαμβάνονται τον κόσμο με ένα συγκεκριμένο
τρόπο, αλλά συγχρόνως τους εμποδίζει να
αντιληφθούν τον κόσμο με ένα τρόπο
διαφορετικό. Μ’ άλλα λόγια, η θεώρηση του
κόσμου σχετίζεται άμεσα με τη γλώσσα και
συνεπώς άνθρωποι με διαφορετική γλώσσα
έχουν και διαφορετική κοσμοθεωρία.
• Η υπόθεση Sapir και Whorf μπορεί να φαίνεται
ελκυστική για την ερμηνεία πολιτισμών διαφορετικών
από τον δικό μας, τον δυτικό, όμως η απόλυτη
αποδοχή της σήμερα έχει ξεπερασθεί. Ο λόγος είναι
ότι αν ίσχυε απόλυτα τότε δε θα μπορούσε να υπάρξει
κανενός είδους επικοινωνία μεταξύ διαφορετικών
πολιτισμών. Για παράδειγμα, θα ήταν αδύνατη η
μετάφραση, έστω και μια δύσκολη, μακροσκελής ή
κατά προσέγγιση μετάφραση. Ακόμη, ενώ οι
Αβορίτζινες της Αυστραλίας δεν έχουν αριθμούς παρά
μόνο ‘λίγα, πολλά, μερικά’, μπορούν να
χρησιμοποιήσουν αριθμούς όταν μιλάνε αγγλικά.
Η σύγχρονη γλωσσολογία
Ο Ferdinand de Saussure
• θεωρείται ο θεμελιωτής της σύγχρονης
γλωσσολογίας, επειδή, ως εισηγητής της
δομικής γλωσσολογίας, συνετέλεσε στο
πέρασμα από την ιστορικο-συγκριτική
γλωσσολογία στην σύγχρονη μορφή της
επιστήμης.
Οικογένεια με οικονομική άνεση και
πνευματική παράδοση
Ο Σοσίρ
1857  Γενεύη, όπου έλαβε τη βασική
εκπαίδευση.
1876 Λιψία, παγκόσμιο κέντρο
γλωσσολογικών σπουδών - μαθήματα
αρχαίων γλωσσών συμπεριλαμβανομένων
των περσικών, ιρλανδικών, σλαβικών και ΑΕ.
1878διπλωματικήεργασία: ‘Mémoire sur le
système primitif des voyelles dans les langues
indoeuropéennes’ (Πραγματεία περί του
αρχικού συστήματος των φωνηέντων στις
ινδοευρωπαϊκές (ΙΕ) γλώσσες’.
Σοσίρ
• Έξαιρετικής σημασίας για τη σύγχρονη

γλωσσολογική επιστήμη.
• Μια σαφώς στρουκτουραλιστική έρευνα, μελετά
τα γλωσσικά στοιχεία με βάση τη δομική
λειτουργία τους και όχι τη φωνητική τους αξία
• εισάγει, για πρώτη φορά, την έννοια του
«συστήματος» και διαπιστώνει τη διπλή
συμπεριφορά ενός από τα /α/ της ΙΕ ως
συμφώνου και ως φωνήεντος.
Σοσίρ
1880 : PhD ‘De l’emploi du génitif absolu en sanscrit’
(Περί της χρήσεως της γενικής απολύτου στη
σανσκριτική).
• δεν έχει τη λάμψη του Mémoire ΟΜΩΣ
• άψογη τεχνική και
• ανάδειξη της σημασίας της παραμελημένης
σύνταξης
Λιθουανία & Παρίσι Ecole Pratique des Hautes Etudes -
γνωρίζεται και επηρεάζει το Γιάννη Ψυχάρη
Σοσίρ
• 1881  καθηγητής Παν/μίου της Γενεύης στις
σανσκριτικές και ΙΕ γλώσσες, μέχρι το 1913.
• Συγγραφική παραγωγή μετά τα πρώτα του έργα
και το Mémoire καθόλου λαμπερή
• Όμως δημοσιεύσεις λίγες, αλλά οξύτατες.
• Αξιοπερίεργο: όλα τα χρόνια της ακαδημαϊκής
του καριέρας δίδασκε ιστορικοσυγκριτική
γλωσσολογία και μόνο κατά τα τρία τελευταία
χρόνια (1907-1911) δίδαξε γενική γλωσσολογία.
Σοσίρ
• 1916, τρία χρόνια μετά το θάνατό του, οι φοιτητές του
Ch. Bally και A. Sechehaye δημοσιεύουν μια
αναχώνευση σημειώσεων φοιτητών από τις
παραδόσεις του Saussure με τίτλο ‘Cours de
linguistique générale’ (Μαθήματα Γενικής
Γλωσσολογίας).
• Το έργο αυτό είναι ανυπολόγιστης αξίας για τους
μελλοντικούς γλωσσολόγους και τη μορφή της
γλωσσολογίας στη σημερινή της μορφή. Και αυτό
παρά το γεγονός ότι υπάρχουν αρκετά κενά και
αδιευκρίνιστα σημεία, επειδή πρόκειται για
σημειώσεις φοιτητών που δεν ελέγχθηκαν -ήταν
φυσικώς αδύνατον- από τον καθηγητή.
Ο Σοσίρ
• Το έργο του Saussureεπανάσταση στο χώρο της
επιστημονικής γλωσσολογίας: από μια καθαρά
ιστορική επιστήμη συστηματική επιστήμη.
• μεγαλούργησε επειδή βρέθηκε σε ένα περιβάλλον
με διαφορετικούς επιστήμονες, στο οικογενειακό και
στο ακαδημαϊκό του περιβάλλον.
• δεν είχε ‘κόμπλεξ’ να συζητήσει με επιστήμονες που
θεράπευαν άλλες επιστήμες και να βρει λύσεις που
δεν θα είχε βρει, αν έμενε περιχαρακωμένος στα
στενά πλαίσια της επιστήμης του.
• Θα μπορούσε να πει κανείς ότι πρόκειται για

την επαναφορά της αρχαίας ελληνικής
αντίληψης του πανεπιστήμονα φιλοσόφου, η
οποία καταστρατηγήθηκε μέσα στους
σκοτεινούς αιώνες για διάφορες
σκοπιμότητες, με αποτέλεσμα ‘φιλόσοφος’ να
θεωρείται μόνο ο απόφοιτος της
Φιλοσοφικής, δηλαδή μόνο ο φιλόλογος.
• Ήταν όμως ο Αριστοτέλης φιλόλογος μόνο; Αν ο
Chomsky έπρεπε να έχει (μόνο) πτυχίο Φιλολογίας για
να ασχοληθεί με τη γλώσσα, τότε, αλίμονο, η έρευνα
στη γλώσσα θα ήταν ακόμη πολύ πίσω. Βέβαια, αυτό
δεν σημαίνει ότι πρέπει όλοι οι φιλόλογοι ή οι
γλωσσολόγοι να είναι και φυσικοί, και μαθηματικοί και
γιατροί, κ.τ.λ.
• Η ιδέα είναι να υπάρχει συνεργασία και ανταλλαγή
απόψεων και όχι περιχαράκωση και μικροψυχία. Η
ανάγκη μιας τέτοιας αντίληψης, σήμερα, περισσότερο
από κάθε άλλη φορά, αρχίζει να δικαιώνεται και στην
υποχρεωτική εκπαίδευση μέσω του Διαθεματικού
Πλαισίου Διδασκαλίας.
Σημαντικά σημεία διδασκαλίας του

Saussure αποτελούν:
• (α) η διάκριση μεταξύ συγχρονίας και
διαχρονίας,
• (β) η τριπλή διάκριση ομιλία –γλώσσα –λόγος.
• (γ) η γνώση της γλώσσας ως συστήματος
σημείων (signe) και
• (δ) η γνώση της γλωσσικής ολότητας καθαρά
διαφοροποιητικής και αρνητικής όπως
εμφανίζεται με τη μορφή συνταγματικών και
συνειρμικών (αργότερα παραδειγματικών)
σχέσεων.
• Μετά το τέλος Β΄ παγκοσμίου πολέμου και με
αρκετά χρόνια καθυστέρηση, η οποία
επιτάθηκε από τον εμφύλιο, αρχίζει η
επιρροή των θεωριών του de Saussure και
στην ελληνική γλωσσολογία. Ίσως θα έπρεπε
να παραδεχτούμε, χωρίς καμιά διάθεση
εξωραϊσμού, ότι οι Έλληνες γλωσσολόγοι
κατόρθωσαν να κερδίσουν ένα μεγάλο
κομμάτι του χαμένου καιρού και να
διακριθούν σε παγκόσμιο επίπεδο.
Βασικά σημεία της

διδασκαλίας του Σοσίρ
1. Συγχρονία - Διαχρονία
• γλωσσικό σύστημα όπως υφίσταται σε μια
δεδομένη χρονική στιγμή = συγχρονία
• ιστορία του γλωσσικού συστήματος = διαχρονία
• Σχέση συγχρονίας-διαχρονίας:
• Ο Saussure ξεκινάει επισημαίνοντας την
αλληλεξάρτηση των δύο φαινομένων.
• Θεωρεί ότι η ομιλία πάντοτε υπονοεί ένα
εδραιωμένο σύστημα και μια εξέλιξη
• «είναι πάντοτε ένας θεσμός του παρόντος και
ταυτόχρονα προϊόν του παρελθόντος».
Συγχρονία - Διαχρονία
• Αρχικά μοιάζει πολύ απλό να διακρίνει κανείς

το σύστημα από την ιστορία του, δηλαδή
αυτό που είναι απ’ αυτό που ήταν. Στην
πραγματικότητα, όμως, η σχέση που τα
ενώνει είναι τόσο στενή, ώστε να είναι σχεδόν
αδύνατον να τα ξεχωρίσουμε:
• «οι δυνάμεις που έχουν διαμορφώσει ένα
συγχρονικό σύστημα φωτίζουν την αληθινή
του φύση»
• Η διάκριση ανάμεσα στο σύστημα και την

ιστορία του είναι τεχνητή, στο βαθμό που
υπονοεί ότι το συγχρονικό σύστημα είναι
‘ακίνητο’, δεν εμπεριέχει εξελικτικές κινήσεις
ανάλογες μ’ εκείνες που το διαμόρφωσαν -
πράγμα που δεν ισχύει, όπως σημειώνει ο
ίδιος ο Saussure. Η γλώσσα κινείται διαρκώς
όμως για να τη μελετήσουμε τη σταματάμε –
όπως μια φωτογραφία
• Παρά την αλληλεξάρτησή τους, το σύστημα και η

ιστορία του -η συγχρονία και η διαχρονία- δεν
παύουν να αποτελούν δύο ξεχωριστά
αντικείμενα.
• Όπως στην περίπτωση του σκακιού δεν
χρειάζεται, να ξέρουμε την ‘ιστορία’ μιας φάσης,
τις κινήσεις που τη γέννησαν, προκειμένου να
την περιγράψουμε, έτσι και στη γλώσσα, δεν
χρειάζεται ν’ αναφερθούμε στην ιστορία
κάποιου συγχρονικού γλωσσικού συστήματος,
προκειμένου να το περιγράψουμε.
• Απλώς, αρκεί να εντοπίσουμε τα στοιχεία που

το συγκροτούν και τις μεταξύ τους σχέσεις.
• Άλλωστε, έτσι λειτουργεί και ο ομιλητής

μιας γλώσσας. Για τον ομιλητή η
εξελικτική διαδοχή που γέννησε το
γλωσσικό σύστημα δεν υπάρχει.
• Οι διαχρονικές αλλαγές γεννιούνται έξω από το

γλωσσικό σύστημα (τη γλώσσα) στο λόγο, στη χρήση,
δηλαδή, της γλώσσας.
• Ακόμη, οι νόμοι της συγχρονίας διαφέρουν από τους
νόμους της διαχρονίας:
• οι συγχρονικοί νόμοι περιγράφουν μια κατάσταση -μια
συγκεκριμένη διάταξη στοιχείων-
• οι διαχρονικοί νόμοι αναφέρονται σε δυναμικές
διαδικασίες που παράγουν κάποιο αποτέλεσμα
(αντικατάσταση, λ.χ., ενός στοιχείου από κάποιο
άλλο).
• Τέλος, η συγχρονική περιγραφή -αντίθετα με

τη διαχρονική- ποτέ δεν υπερβαίνει τα όρια
μιας γλώσσας ή, ακόμα, μιας διαλέκτου, ενώ
οι διαχρονικές αλλαγές δεν έχουν
συστηματικό χαρακτήρα -δεν αποτελούν
σύστημα- είναι μεμονωμένα ‘γεγονότα’.
• Οι διαφορές συγχρονίας-διαχρονίας επιβάλλουν την

αναγνώριση δύο γλωσσολογιών:
• (α) της συγχρονικής γλωσσολογίας, η οποία
ασχολείται με τις λογικές και ψυχολογικές σχέσεις που
συνδέουν όρους που συνυπάρχουν και που
αποτελούν σύστημα στη συλλογική συνείδηση των
ομιλητών και
• (β) της διαχρονικής ή εξελικτικής γλωσσολογίας, η
οποία ασχολείται με τις σχέσεις που συνδέουν
διαδοχικούς όρους που δεν γίνονται αντιληπτοί από
τη συλλογική συνείδηση, αλλά αντικαθιστούν οι μεν
τους δε χωρίς να αποτελούν σύστημα.
• Η συγχρονική μελέτη δεν προϋποθέτει

διαχρονική μελέτη μιας γλώσσας - οι
ιστορικές παρατηρήσεις είναι άσχετες με την
περιγραφή συγκεκριμένων χρονικών φάσεων
(χρησιμότητα των αρχαίων για τη νέα
ελληνική )
(η μάνα που μαθαίνει τη γλώσσα στο παιδί δεν
του μιλάει… αρχαία)
• Στη γλώσσα, δε μας χρειάζεται για να

περιγράψουμε κάποιο συγχρονικό γλωσσικό
σύστημα ν’ αναφερθούμε στην ιστορία του.
Απλά αρκεί να εντοπίσουμε τα στοιχεία που
το συγκροτούν και τις μεταξύ τους σχέσεις.
Άλλωστε, έτσι λειτουργεί και ο ομιλητής μιας
γλώσσας. Για τον ομιλητή η εξελικτική
διαδοχή που γέννησε το γλωσσικό σύστημα
δεν υπάρχει. ‘
• Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Saussure

«η συγχρονία είναι η γνήσια και μοναδική
πραγματικότητα για την κοινότητα των ομιλητών».
• Γι’ αυτό ο γλωσσολόγος που θέλει να κατανοήσει
μια συγχρονική φάση
«πρέπει να αφήσει στην άκρη ό,τι την παρήγαγε και να
αγνοήσει τη διαχρονία. Δεν μπορεί να μπει στη
συνείδηση των ομιλητών παρά μόνο σβήνοντας το
παρελθόν».
• Κατά συνέπεια, για το γλωσσολόγο η συγχρονία έχει
απόλυτη προτεραιότητα απέναντι στην διαχρονία.
• Προβλήματα μη διαχωρισμού συγχρονίας

/διαχρονίας στη γλωσσική διδασκαλία
• Πχ, ένα διαχρονικό στοιχείο, το <ζ> στην
προκλασική ελληνική προφερόταν ως διπλό
/dz/, όμως έπαψε να προφέρεται έτσι εδώ και
2.000 χρόνια. Παρόλα αυτά, ο χαρακτηρισμός
του ‘διπλό’ επιβίωσε μέχρι τη δεκαετία του ’80,
δηλαδή μεταφέρθηκε σε σύγχρονο επίπεδο,
προκαλώντας φοβερή σύγχυση σε μαθητές και
διδάσκοντες, οι οποίοι παιδεύονταν να
εξηγήσουν τα ανεξήγητα.
• ο διαχωρισμός σε μακρά και βραχέα στην ΚΝΕ και

• οι δίφθογγοι <αι>, <οι>, <ει> και <ου> που
δηλώνουν σαφώς ένα και όχι δύο φθόγγους, /e/, /i/
και /u/ αντίστοιχα.
• Έτσι τα ‘έξυπνα’ ή προσεκτικά, αν προτιμάτε, παιδιά
που, κάνοντας την ετυμολογική ανάλυση, μιλούσαν
για οξύμωρο, δηλαδή «δύο-φθόγγοι = δίφθογγοι»
ενώ σαφώς πρόκειται για ένα, και επεσήμαιναν το
λάθος, γινόταν αντικείμενο χλευασμού από τους
συμμαθητές και επιτίμησης από τους διδάσκοντες για
πολλά χρόνια
• Τέλος η διαχρονική μελέτη, πρέπει να είναι

‘μακροσκοπική’, να βασίζεται, δηλαδή, σε χρονικές
φάσεις που απέχουν αρκετά μεταξύ τους.
• Κι αυτό, γιατί η γλώσσα, σε κάθε φάση της είναι ένα
μη-ομοιογενές σύστημα: η σύνθεση της γλωσσικής
κοινότητας είναι ποικιλώνυμη και οι διαφορές ύφους
που επιβάλλει η ποικιλία χρήσεων της γλώσσας καθώς
και ο κοινωνικός της ρόλος είναι μεγάλες.
• Είναι προφανές ότι η πιθανότητα να συγχέεται η
συγχρονική ποικιλία με τη διαχρονική αλλαγή σε δύο
φάσεις μεγαλώνει όσο μικραίνει η χρονική απόσταση
μεταξύ τους.
Ερευνα στη διαχρονία και στη συγχρονία
1) Συλλογή δεδομένων
• (α) Συγχρονία: Η συλλογή γίνεται από

μαρτυρίες ομιλητών. Για να ξέρουμε σε ποιο
βαθμό ένα γλωσσικό φαινόμενο αποτελεί
πραγματικότητα, αρκεί ν’ αναζητήσουμε σε
ποιο βαθμό αυτό υπάρχει στη συνείδηση των
ομιλητών. Με αυτό τον τρόπο γίνεται
ολόκληρη η σύγχρονη έρευνα στην
Κοινωνιογλωσσολογία, στην
Ψυχογλωσσολογία και σε όλους τους κλάδους
της συγχρονικής γλωσσολογίας.
1) Συλλογή δεδομένων
• (β) Διαχρονία: Υπάρχουν δύο προοπτικές:

• (i) η προορατική (prospective) που ακολουθεί τη
πορεία του χρόνου, δηλαδή ξεκινάμε από την
παλιότερη μορφή για να φτάσουμε στην τωρινή
• και
• (ii) η αναδρομική (retrospective) που ανεβαίνει
στο παρελθόν, δηλαδή αρχίζουμε από την
τωρινή μορφή μιας λέξης, ενός φαινομένου για
να φτάσουμε στην παλιότερη μορφή.
Ερευνα στη διαχρονία και στη συγχρονία
2) Αντικείμενο
• (α) Η συγχρονική μελέτη μελετά το σύνολο

των γεγονότων που αντιστοιχούν σε κάθε
γλώσσα ή διάλεκτο σε μια δεδομένη χρονική
στιγμή.
• (β) Η διαχρονική μελέτη ασχολείται με την
εξέταση στοιχείων που δεν ανήκουν κατ’
ανάγκην στην ίδια γλώσσα ή διάλεκτο, όπως η
μελέτη του ΙΕ ‘esti’, του ΑΕ ‘εστί’, του
γερμανικού ‘ist’, και του γαλλικού ‘est’.
• Είναι σαφές ότι διαχρονική μελέτη ολόκληρου

συστήματος δεν μπορεί να γίνει γιατί δεν
έχουμε στη διάθεσή μας όλα τα απαραίτητα
στοιχεία.
• Γι’ αυτό τον λόγο, άλλωστε, είναι αδύνατη και
η εκμάθηση της αρχαίας ή της λατινικής με
τον ίδιο τρόπο όπως, λ.χ. της αγγλικής ή της
ρωσικής (το θέμα ομιλουμένων –ζωντανών-
vs μη ομιλουμένων –νεκρών – γλωσσών )
2. Η τριπλή διάκριση ‘ομιλία -
γλώσσα - λόγος’
• Ο Saussure εισήγαγε επίσης τη βασική
διάκριση:
• ομιλία (langage)
• γλώσσα (langue)
• λόγος (parole)
‘ομιλία - γλώσσα - λόγος’
(Ι) Ομιλία (langage)

ομιλία  γλώσσα ως παγκόσμιο φαινόμενο και ως
ιδιαίτερο είδος επικοινωνίας με μεγάλη ποικιλία
μορφών (κάθε μια από τις χιλιάδες γλωσσών απ’ τη
μια άκρη του κόσμου ως την άλλη αποτελεί ειδική και
συγκεκριμένη εκδοχή αυτού του φαινομένου)
-είναι πολύπλευρη και ετερογενής και μπορεί να
μελετηθεί από πολλές πλευρές
• (α) τη φυσική (ηχητικά κύματα)
• (β) τη φυσιολογική (νεύρα, αρθρωτικά όργανα)
• (γ) την ψυχολογική (ένωση έννοιας και ηχητικής
εικόνας)
(ΙΙ) Γλώσσα (langue)
• Με τον όρο γλώσσα εννοούμε το αφηρημένο
γραμματικό σύστημα που έχουν στον
εγκέφαλό τους οι ομιλητές μιας γλώσσα -τα
μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας στο σύνολό
τους για τον Saussure. Οι ομιλητές παράγουν
εκφωνήματα που, παρά τις ατομικές τους
διαφορές και ποικιλίες, κατασκευάζονται με
βάση κοινά για όλους ‘υλικά’.

(ΙΙΙ) Λόγος (parole)
• Με τον όρο λόγος αναφερόμαστε

στην πραγμάτωση -καθαρή, ατομική,
στιγμιαία και παροδική υπόθεση-
της γλώσσας, τη χρήση, δηλαδή, της
γλώσσας από τον κάθε ομιλητή της.
• Η αντίθεση ανάμεσα στους τρεις όρους γίνεται

φανερή και από το πώς κλιμακώνεται η
εξειδίκευση, καθώς περνούμε από το ένα στο
άλλο:
• ομιλία (langage)  πανανθρώπινο
φαινόμενο
• γλώσσα (langue)  γλωσσική

κοινότητα
• λόγος (parole)  άτομο

• Ομιλία  καθολικό και αποκλειστικό
χαρακτηριστικό της ανθρώπινης συμπεριφοράς
• γλώσσα  κοινωνικό γεγονός (κατά τον S. κανείς
δεν μπορεί να την τροποποιήσει από μόνος του,
χρειάζεται η κοινή συναίνεση όλων των
ομιλητών)
• λόγος  οι συγκεκριμένες εκδηλώσεις αυτού
του γεγονότος, δηλ. της γλώσσας, (καθαρά
ατομική–προσωπική υπόθεση του κάθε ομιλητή)
στην καθημερινή επικοινωνία.
• Με άλλα λόγια η γλώσσα (langue) είναι το

κοινωνικό προϊόν της ικανότητας της ομιλίας
(langage) και ταυτόχρονα ένα σύνολο
αναγκαίων συμβάσεων που υιοθετήθηκαν
από το κοινωνικό σύνολο.
• Από την άλλη πλευρά, ο λόγος (parole)
αποτελεί ατομική πράξη θέλησης και ευφυΐας
- ο τρόπος που χρησιμοποιεί το άτομο στη
κοινωνική γλώσσα.
Ποια είναι η σχέση γλώσσας(langue) και

λόγου(parole);
• Το γλωσσικό σύστημα (langue) και η
πραγμάτωσή του (parole)βρίσκονται σε σχέση
αλληλεξάρτησης. Η γλώσσα -το γλωσσικό
σύστημα- είναι ταυτόχρονα «εργαλείο για το
λόγο και προϊόν του λόγου»: εργαλείο, γιατί ο
ομιλητής χρησιμοποιεί το γλωσσικό σύστημα για
να επικοινωνήσει και είναι προϊόν, γιατί η
γλώσσα είναι ένας «θησαυρός», «ένα σύνολο
αποτυπωμάτων» που η πρακτική του λόγου έχει
«αποθέσει», σαν ένα σύστημα, στο κεφάλι κάθε
μέλους της γλωσσικής κοινότητας.
• Από αυτό το θησαυρό, αυτή την αποθήκη, το
κάθε άτομο παίρνει τα γραμματικο-
συντακτικά ή λεξικά στοιχεία που χρειάζεται
κάθε φορά προκειμένου να επικοινωνήσει με
τα άλλα μέλη της γλωσσικής κοινότητας που
χρησιμοποιούν την ίδια με αυτό αποθήκη. Το
γλωσσικό σύστημα «γεννήθηκε» από την
πρακτική του λόγου και «γεννά» την
πρακτική του λόγου
• Η οντογένεση της γλώσσας δίνει ένα απλό,

κατανοητό, παράδειγμα αυτής της
αλληλεξάρτησης: Το μικρό παιδί ‘κατακτά’
(‘acquire’) το γλωσσικό σύστημα -μαθαίνει τη
γλώσσα- μέσα από την πρακτική του λόγου στην
οποία εκτίθεται -μέσα από τη σχέση του με τα
ενήλικα μέλη της γλωσσικής κοινότητας- και
χρησιμοποιεί -όλο και πιο επιτυχημένα καθώς
μεγαλώνει- το σύστημα αυτό για να
επικοινωνήσει με τα άλλα μέλη της γλωσσικής
κοινότητας.
• Ο λόγος έχει ατομικό χαρακτήρα, σε αντίθεση με τον
κοινωνικό της γλώσσας, αποτελεί ατομική πράξη
θέλησης και ευφυΐας και είναι ο τρόπος που το άτομο
χρησιμοποιεί την «κοινωνική» γλώσσα. Ακόμη, έχει
γενικά ιστορική προτεραιότητα και είναι εκείνος που
προκαλεί τις «αλλαγές στο σύστημα»: Οι εντυπώσεις
που δεχόμαστε ακούγοντας τους άλλους, αυτές
κυρίως αλλάζουν τις γλωσσικές μας συνήθειες. Ο
ομιλητής μπορεί να επιλέξει τι, πότε, πώς, αν θα πει
κάτι, ενώ δεν μπορεί να επιλέξει αν θα κινηθεί ή όχι
μέσα στη γλώσσα - εφόσον το γλωσσικό σύστημα
αποτελεί ένα δοσμένο, απαραβίαστο «συμβόλαιο».
• Από τα χαρακτηριστικά της ατομικότητας και της

δυνατότητας επιλογής προκύπτει αυτό της
ετερογένειας, της μη-συστηματικότητας του λόγου.
• Από το χαρακτηριστικό του κοινωνικού χαρακτήρα
της γλώσσας προκύπτει το χαρακτηριστικό της
ομοιογένειας της γλώσσας.
• Τη γλώσσα μπορούμε να την προσεγγίσουμε μόνο
μέσω του λόγου ξεπερνώντας μ’ ένα βήμα
αφαίρεσης την ατομική ποικιλία.
• Αν θελήσουμε να το εμπεδώσουμε καλύτερα μ’ ένα
παράδειγμα από τη μουσική, η γλώσσα θα είναι η μουσική
συμφωνία και ο λόγος, ο τρόπος εκτέλεσής της.
• Δηλαδή εξαρτάται από τους μουσικούς/ ομιλητές η χρήση της
μουσικής: άλλος θα το πει πιο τζαζ, άλλος πιο κλασικά, άλλος
πιο λαϊκά, άλλος πιο μάγκικα, άλλος πιο ‘δήθεν’, άλλος πιο
αυθόρμητα, κτλ.
• Για ανάλογο παράδειγμα από τη μουσική, ο Saussure τονίζει
ότι ο τρόπος εκτέλεσης ή τα λάθη που πιθανόν θα κάνουν οι
μουσικοί δεν διακυβεύουν την πραγμάτωσή της συμφωνίας.
Απλώς, κάποιοι πιο υποψιασμένοι ακροατές ενοχλούνται ή
χαίρονται με τους νεωτερισμούς ή τη διαφορετικότητα, άλλοι
αναγνωρίζουν «λάθη», ενώ άλλοι δεν τα αναγνωρίζουν.
Αυτή, άλλωστε είναι και η έννοια του υποκειμενικού, του
ατομικού.
• Τώρα, σύμφωνα με την αντίληψη της παραδοσιακής

γραμματικής, ο προφορικός λόγος είναι κατώτερος
από τον γραπτό και πρέπει να βασίζεται σ’ αυτόν. Η
σύγχρονη γλωσσολογία έχει διαλύσει αυτή την
προκατάληψη: θεωρεί τον προφορικό λόγο όχι
λιγότερο βασικό από τον γραπτό. Επιπλέον, αν
παραβλέψουμε προς στιγμήν τις διαφορές ύφους,
λειτουργίας κτλ του προφορικού από τον γραπτό, και
θεωρήσουμε τις δύο μορφές σαν ‘συγκρίσιμα ποσά’,
τότε είναι εύκολο να θεμελιώσουμε την
προτεραιότητα του προφορικού απέναντι στον γραπτό
λόγο.
Δύο όροι…
• Φυλογένεση της ομιλίας: ιστορικά, η πρώτη
εμφάνιση της ομιλίας ως ανθρώπινου
χαρακτηριστικού.
• Οντογένεση της ομιλίας: η «κατάκτηση» της
μητρικής γλώσσας από το παιδί.
• Κατακτώ ή αποκτώ (acquire-acquisition) τη
μητρική γλώσσα, ενώ μαθαίνω (learn) μια
ξένη γλώσσα.
Οι τέσσερις προτεραιότητες του προφορικού

έναντι του γραπτού λόγου
• (α) Ιστορικά προηγείται ο προφορικός του

γραπτού λόγου: οι παλιότερες γνωστές γραπτές
γλώσσες έχουν ιστορία μόλις 6000-7000 χρόνια.
Ακόμη, εκατοντάδες γλωσσών συνδέθηκαν με
ένα γραφικό σύστημα μόνο όταν γλωσσολόγοι ή
ιεραπόστολοι ήρθαν σε επαφή με τις κοινότητες
που τις μιλούσαν. Γενικά, δεν υπάρχει σύγχρονο
ή παλιότερο παράδειγμα ζωντανής γλώσσας που
πρώτα γράφτηκε κι ύστερα μιλήθηκε (ιστορική
προτεραιότητα).
• (β) Τα συστήματα γραφής βασίζονται σε
μονάδες `του προφορικού λόγου (το
αντίστροφο δεν ισχύει): στους φθόγγους τα
αλφαβητικά, στις συλλαβές τα συλλαβικά, και
στις λέξεις τα ιδεογραφικά (δομική
• (γ) Το παιδί κατακτά πρώτα την προφορική

μορφή της γλώσσας του περιβάλλοντός του,
ενώ αργότερα, και μετά από ειδική
διδασκαλία, μαθαίνει και τη γραπτή
(βιολογική προτεραιότητα).
• (δ) Η μεγάλη ανάπτυξη της τεχνολογίας στον
αιώνα μας έχει αυξήσει τη χρήση του
προφορικού λόγου σε βάρος του γραπτού,
π.χ. τηλέφωνο αντί γράμμα (λειτουργική
Γλωσσική ικανότητα, γλωσσική επιτέλεση,

επικοινωνιακή ικανότητα
• Η τριπλή διάκριση του Saussure διατηρεί τη

θεωρητική της αξία, ανκαι σήμερα όλοι οι
γλωσσολόγοι δεν την εννοούν με τον ίδιο
ακριβώς τρόπο, ενώ άλλοι δεν τη δέχονται στον
ίδιο βαθμό. Ο Noam Chomsky, (Current Issues in
Linguistic Theory, 1964), αντικατέστησε την
τριπλή αυτή διάκριση με τη διπλή διάκριση
γλωσσική ικανότητα (linguistic competence) και
γλωσσική επιτέλεση (linguistic performance).
• Οι δύο αυτοί όροι που χρησιμοποιούνται από
την πλειοψηφία των γλωσσολόγων δηλώνουν:
(α) γλωσσική ικανότητα
• ασύνειδη γνώση της γλώσσας που έχει ο κάθε
φυσικός ομιλητής/ακροατής (ΦΟ), η οποία
αποκτάται στη νηπιακή ηλικία, καθιστά τους
ΦΟ δημιουργικούς / παραγωγικούς, τους
επιτρέπει δηλαδή να παράγουν και να
κατανοούν άπειρες προτάσεις, ακόμη κι αυτές
που δεν άκουσαν ποτέ τους ή που δεν
χρησιμοποιήθηκαν ποτέ στη γλωσσική τους
κοινότητα.
γλωσσική ικανότητα
• Αυτό το στοιχείο της δημιουργικότητας και της

συνακόλουθης δυναμικότητας διαφοροποιεί την
έννοια της γλωσσικής ικανότητας από την έννοια
langue του Saussure η οποία είναι στατική στη
σύλληψή της. η γλωσσική ικανότητα είναι αυτή
που επιτρέπει στον ομιλητή να αναγνωρίζει
ποιες ακολουθίες στοιχείων είναι σωστές από
συντακτική, σημασιολογική και φωνολογική
άποψη στη συγκεκριμένη κάθε φορά γλώσσα,
και ποια είναι η συντακτική, σημασιολογική και
φωνολογική δομή τους..
Γλωσσική ικανότητα
• Με άλλα λόγια η γλωσσική ικανότητα είναι η

γλωσσική διαίσθηση του ΦΟ (native speaker
intuition), για τη γραμματική ορθότητα και τη δομή
όλων των πιθανών – κυριολεκτικά άπειρων-
εκφράσεων στη γλώσσα του.
• Ο Χαραλαμπάκης (1992) ξεκαθαρίζει ότι με τον όρο
‘γλωσσική ικανότητα’ η γενετική-μετασχηματιστική
γραμματική εννοεί τη γνώση που έχει ο ιδανικός
ομιλητής, ο κατά Chomsky ‘ideal speaker’, για τη
γλώσσα του και την ικανότητά του να καταλαβαίνει
έναν απεριόριστο αριθμό προτάσεων
(β) ‘γλωσσική επιτέλεση’

• είναι η συγκεκριμένη γλωσσική συμπεριφορά, δηλαδή
παραγωγή και κατανόηση εκφράσεων, η χρήση του
γλωσσικού συστήματος από τους συγκεκριμένους
ομιλητές. Είναι η συγκεκριμένη παραγωγή
εκφωνημάτων από ένα φυσικό ομιλητή, όπως αυτά
εμφανίζονται σε ένα ‘σώμα υλικού’ (corpus). Τώρα, το
πρόβλημα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε ως
διδάσκοντες αφορά την ταυτότητα αυτού του
ιδανικού ομιλητή.
• Ποιος να είναι άραγε αυτός ο ιδανικός ομιλητής και
πόσο εύκολο είναι να τον συναντήσει κανείς, αν τελικά
δεν υπάρχει παρά μόνο στο μυαλό των γλωσσολόγων;
επικοινωνιακή ικανότητα’
(communicative competence)
• Επειδή , λοιπόν, πολύ επικρίθηκε το περιεχόμενο
της έννοιας ‘γλωσσική ικανότητα’,
αντικαταστάθηκε από την έννοια ‘επικοινωνιακή
ικανότητα’ (communicative competence).
• Στο πλαίσιο της επικοινωνιακής ικανότητας
περιλαμβάνονται και άλλες παράμετροι που δεν
περιλαμβάνονταν στη γλωσσική, ή τουλάχιστον
δεν αναφερόταν σαφώς στον αρχικό ορισμό του
Chomsky.
επικοινωνιακή ικανότητα
• Έτσι, στην επικοινωνιακή ικανότητα περιλαμβάνονται

και οι διάφορες συνθήκες κάτω από τις οποίες
παράγονται και κατανοούνται οι προτάσεις
(συγκείμενο, κοινωνικοί και περιστασιακοί
παράγοντες, ψυχολογικοί παράγοντες, κτλ.). Βέβαια, η
«αντικατάσταση» αυτή αφορά μόνο την επιλογή των
συγκεκριμένων επιστημόνων και των διδακτικών
μεθόδων που ακολουθούν, πχ στην επικοινωνιακή
μέθοδο σαφώς γίνεται χρήση του όρου επικοινωνιακή
ικανότητα σε αντικατάσταση των όρων γλωσσική
ικανότητα και επιτέλεση, όμως σε θεωρητικό επίπεδο
η διπλή διάκριση του Chomsky είναι απαραίτητη για
μια στέρεη βάση ανάλυσης του μοντέλου της
γλώσσας.
Σύγκριση σοσιριανής τριπλής διάκρισης και
τσομσκιανής διπλής
• η γλωσσική επιτέλεση ταυτίζεται λιγότερο ή
περισσότερο με τον λόγο (parole)
ΌΜΩΣ
• η γλωσσική ικανότητα διαφέρει ουσιωδώς από
τη γλώσσα (langue) του Saussure, κυρίως γιατί η
γλώσσα του Saussure θεωρείται ως ένα στατικό
σημειακό σύστημα, ενώ η γλωσσική ικανότητα
του Chomsky είναι μία δυναμική σύλληψη, ένας
μηχανισμός που «παράγει» απεριόριστα τη
γλώσσα.
• Η δημιουργικότητα είναι ίσως το βασικότερο

χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ομιλίας,
όπως θα δούμε και παρακάτω, αποτελεί δε
και την εξήγηση του γεγονότος της
παραγωγής και κατανόησης της λογοτεχνίας,
της τεχνολογίας και κάθε μορφής τέχνης και
πνευματικής παραγωγής, πράγμα το οποίο θα
ήταν αδύνατο χωρίς την ύπαρξη αυτής της
παραγωγικότητας.
Ποιο είναι το αντικείμενο της γλωσσολογίας;
η ομιλία, η γλώσσα ή ο λόγος;
• Η αντίθεση μικρογλωσσολογία -
μακρογλωσσολογία συνοψίζει δύο διαφορετικές
αντιλήψεις για την έκταση του αντικειμένου της
γλωσσολογίας, μια στενότερη, τη
μικρογλωσσολογία και μία ευρύτερη, τη
μακρογλωσσολογία.
• Η μικρογλωσσολογία ασχολείται με τη δομή
της γλώσσας - δηλ. με τομείς που ασχολούνται
με την ανάλυση του γλωσσικού υλικού: π.χ.
φωνολογία, γραμματική, λεξικολογία.
• Η μακρογλωσσολογία μελετά τους τομείς της γλωσσολογίας

που ασχολούνται με συστήματα επικοινωνίας συνδεόμενα με
τη γλώσσα. Απ’ αυτήν την άποψη, η μακρογλωσολογία
συμπεριλαμβάνει, εκτός από τη μικρογλωσσολογία, τα
λεγόμενα προγλωσσικά φαινόμενα, όπως είναι η μιμική, και
τα νεύματα, καθώς επίσης τα παραγλωσσικά γνωρίσματα
(τόνος της φωνής, π.χ. γελάκια, άλλαγμα φωνής-πιο τσιριχτή,
βαθειά, αισθησιακή κτλ) και προβλήματα της πολιτισμικής
συμπεριφοράς. Στο πλαίσιο της μακρογλωσσολογίας
διασταυρώνονται μια σειρά από διαφορετικές επιστήμες,
όπως φαίνεται χαρακτηριστικά στη σύνθεση των τίτλων που
έχουν οι κλάδοι της:
ψυχο-γλωσσολογία, κοινωνιο-γλωσσολογία, εθνο-
γλωσσολογία κτλ
• Μια γενικότερη άποψη για το αντικείμενο δίνει η

Γενική Γλωσσολογία η οποία εξετάζει:
• (α) την ομιλία: τα γενικά χαρακτηριστικά που έχει η
γλώσσα ως εκδήλωση της ανθρώπινης
συμπεριφοράς και ως ιδιαίτερο είδος επικοινωνίας.
• (β) τη γλώσσα: το αφηρημένο γραμματικό σύστημα
που βρίσκεται πίσω από τις πραγματώσεις των
εκφωνημάτων, δηλ. πίσω από το λόγο.
• (γ) τις σχέσεις μεταξύ γλωσσών: ομοιότητες,
ποικιλίες
Άλλοι κλάδοι της γλωσσολογίας

• Γενική γλωσσολογία - Περιγραφική γλωσσολογία
Η πρώτη μελετά τη γλώσσα γενικά, ενώ η δεύτερη εξετάζει συγκεκριμένες
γλώσσεςη Γενική προσφέρει τις κατηγορίες, αναγνωρίζει θεωρητικά τις
έννοιες που φαίνονται αναγκαίες για την ανάλυση της γλώσσας, η
Περιγραφική τις επιβεβαιώνει ή τις αναιρεί, υποχρεώνοντας τη Γενική να
αναδιπλωθεί. Μ’ αυτή, λοιπόν, την έννοια η Γενική γλωσσολογία δεν είναι
ούτε a priori ούτε a posteriori.
• Ιστορική γλωσσολογία
Μελετά τα χαρακτηριστικά της ιστορικής εξέλιξης συγκεκριμένων γλωσσών
και διατυπώνει γενικές υποθέσεις για τη γλωσσική αλλαγή.
• Θεωρητική γλωσσολογία - Εφαρμοσμένη γλωσσολογία
Σκοπός της Θεωρητικής γλωσσολογίας είναι να διατυπώσει μια θεωρία της
δομής και των λειτουργιών της γλώσσας. Αντίθετα η Εφαρμοσμένη
ενδιαφέρεται για τις πρακτικές εφαρμογές που θα μπορούσε να έχει
αυτή η έρευνα της γλώσσας ή των γλωσσών. Σήμερα δεν υπάρχει σαφής
διαχωρισμός.
ΟΜΙΛΙΑ – LANGΑGE
1. Γενικά χαρακτηριστικά της
ομιλίας
1.1. Γραμμικότητα
• Ο Saussure πρώτος επεσήμανε τη γραμμικότητα

της ομιλίας:
• Τα προφορικά εκφωνήματα εκτυλίσσονται
υποχρεωτικά μέσα στο χρόνο και γίνονται
αντιληπτά από την ακοή σαν μια διαδοχή, μια
αλυσίδα. Αυτό φαίνεται καλύτερα μόλις τα
παρουσιάσει κανείς με τη γραφή και μόλις
υποκαταστήσει τη διαστημική γραμμή των
γραφικών σημείων στη διαδοχή μέσα στο χρόνο..
• ΠΟΤΕ δύο μονάδες δεν μπορούν μαζί να είναι

στο ίδιο ακριβώς σημείο του μηνύματος, είτε
προφορικού είτε γραπτού, και η σειρά με την
οποία ακολουθούν η μία την άλλη είναι
λειτουργική, έχει όπως λέμε διακριτική αξία,
διακρίνει έννοιες τη μία από την άλλη, όπως
θα δούμε και στο χαρακτηριστικό της
ασυνέχειας παρακάτω.
• Δοκιμάστε να γράψετε δύο γράμματα μιας

λέξης το ένα πάνω στο άλλο και θα έχετε
μία μουντζούρα.
• Δοκιμάστε, τώρα, να πείτε δύο φθόγγους
μαζί, συγχρόνως, όχι με ελάχιστη έστω
διαφορά: το αποτέλεσμα; Απλούστατα δεν
θα βγει καθόλου ήχος, θα είναι σαν να
πνίγεστε.
• Για παράδειγμα, η σειρά των τεσσάρων

φθόγγων
[ a ], [ e ], [ m ] & [ r ]
στις λέξεις της ΚΝΕ (Κοινή ΝΕ)
[΄mera ], [΄rema ] και [΄erma ]
είναι απόλυτα συνδεδεμένη με τη σημασία
του μηνύματος και, συνεπώς, δεν υπάρχει
περίπτωση να συγχέονται οι σημασίες.
Ακόμη, στις φθογγικές ακολουθίες
[΄poli ], [΄lipo], [΄plio], [o΄pli] και [pi΄ lo]
υπάρχουν ακριβώς οι ίδιοι φθόγγοι

[p], [l], [o], [i]
όμως δεν υπάρχει περίπτωση να συγχέονται
οι έννοιες ΛΟΓΩ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΙΚΟΤΗΤΑΣ
• «Ο άντρας είδε τη γυναίκα» δεν είναι το ίδιο

με το «Η γυναίκα είδε τον άντρα»: Η πτώση
<τη γυναίκα> αμέσως μας παραπέμπει στη
λειτουργία της ως αντικειμένου (στην
ελληνική γλώσσα το αντικείμενο είναι πάντα
στην αιτιατική) σε αντίθεση με την
ονομαστική <η γυναίκα> που προαλείφεται
για υποκείμενο (πάλι για την ΚΝΕ).
• Το χαρακτηριστικό αυτό της γραμμικότητας

οφείλεται στην ιδιαίτερη σχέση της γλώσσας
με το φωνητικό της μέσον, δηλαδή την ομιλία.
Κι αυτό γιατί το ηχητικό μήνυμα -όλες οι
φυσικές γλώσσες είναι κατ’ αρχήν
προφορικές/ ηχητικές- εκτυλίσσεται
αποκλειστικά μέσα στο χρόνο και αποκτά τα
εξής χαρακτηριστικά:
(α) αντιπροσωπεύει κάποια χρονική έκταση. Ας

εξετάσουμε τη διαφορά ανάμεσα σε μια
εικόνα χωρίς λόγια και την προφορική της
ανάπτυξη: η εικόνα είναι στατική ενώ η
προφορική ανάπτυξη θα χρειασθεί να
μιλήσουμε για κάποια δευτερόλεπτα.
(β) η χρονική έκταση μπορεί να μετρηθεί σε μια
μόνο διάσταση, είναι μια γραμμή.
• Αντίθετα, στην περίπτωση της επικοινωνίας

γραφικού τύπου, που γίνεται αντιληπτή με την
όραση, ο θεατής μπορεί τόσο να δέχεται το
μήνυμα σαν ένα όλο αλλά μπορεί και να
προσέχει τα στοιχεία του μηνύματος το ένα
ύστερα από το άλλο με όποια σειρά θέλει,
χωρίς αυτό να επηρεάζει την αξία του
μηνύματος.
• Ένα οπτικό σύστημα επικοινωνίας δεν είναι
γραμμικό, έχει δύο διαστάσεις, μήκος και
πλάτος.
1. 2 Φωνητικός χαρακτήρας της ομιλίας –
προτεραιότητα του προφορικού λόγου
• Η ομιλία βασίζεται στην παραγωγή και στην
πρόσληψη ήχων. Κάθε γλώσσα επιλέγει
ελεύθερα τους συνδυασμούς των μονάδων
έκφρασης που χρησιμοποιεί, δηλαδή των
μονάδων ήχου, πάντα όμως μέσα στα όρια των
δυνατοτήτων που έχουν τα αρθρωτικά όργανα
του ανθρώπου. Για παράδειγμα, η ακολουθία
[kγdb] δεν μπορεί να αποδοθεί φωνητικά σε
καμιά γλώσσα λόγω της ακολουθίας πολλών
συμφώνων χωρίς ούτε ένα φωνήεν προκειμένου
να ‘αναπνεύσει’ ο ομιλητής, γι’ αυτό και δεν
απαντά σε καμιά γλώσσα.
1. 2 Φωνητικός χαρακτήρας της ομιλίας –

προτεραιότητα του προφορικού λόγου
• Για τη γλωσσολογία το κύριο αντικείμενο

μελέτης είναι η προφορική ομιλία, ο
προφορικός λόγος του κάθε ομιλητή.
• Η γραπτή γλώσσα είναι δευτερογενής τόσο

από φυλογενετική άποψη όσο και από
οντογενετική
1.3 Το αυθαίρετο του γλωσσικού σημείου
• Γλωσσικό σημείο (sign) κατά τον Saussure,

είναι το αποτέλεσμα του αμφίδρομου
συνδυασμού δύο ψυχολογικών στοιχείων:
μιας έννοιας και μιας ηχητικής ή ακουστικής
εικόνας.
αυθαίρετο του γλωσσικού σημείου
• Η ακουστική εικόνα είναι η κατεξοχήν ‘φυσική’, ‘υλική’

παράσταση της λέξης ως γλωσσικού γεγονότος
• Δεν είναι ο υλικός ήχος, κάτι δηλαδή καθαρά φυσικό,
αλλά το ψυχολογικό αποτύπωμα του ήχου, η
παράσταση, που μας δίνει η μαρτυρία των αισθήσεών
μας.
• Λέμε ότι είναι ‘υλική’, αντιληπτή με τις αισθήσεις
ΜΟΝΟ κατ’ αντίθεση προς τον άλλο όρο του
συνδυασμού, την έννοια, η οποία είναι σαφώς
απόλυτα αφηρημένη και αδύνατον να θεωρηθεί
‘υλική’ ή ‘αισθητή’ καθ’ οιονδήποτε τρόπο
1.3 Το αυθαίρετο του γλωσσικού σημείου
• Μ’ άλλα λόγια, η έννοια αναφέρεται στο

αντικείμενο, συγκεκριμένο ή αφηρημένο,
ενώ η ηχητική, ή ακουστική, εικόνα στη
γλώσσα που χρησιμοποιείται για να το
εκφράσει.
• Ο Saussure ονόμασε την έννοια
σημαινόμενο (signifié) και την ηχητική
εικόνα -το μέσον δηλαδή, σημαίνον
(signifiant).
Γλωσσικό σημείο
σημαινόμενο
έννοια
σημαίνον
ακουστική/ ηχητική εικόνα
Χαρακτηριστικά του γλωσσικού σημείου
• (α) Είναι αυθαίρετο και η αυθαιρεσία αυτή συνεπάγεται ότι:

(i) Το σημαίνον επιλέγεται ελεύθερα είναι, όμως, δεδομένο για τη γλωσσική
κοινότητα
(ii) Το αυθαίρετο φαίνεται ν’ αμφισβητούν οι ονοματοποιίες και τα επιφωνήματα.
(iii) Η αρχή της αυθαιρεσίας δεν ισχύει πάντα στον ίδιο βαθμό.
Για τον Saussure, η αυθαιρεσία του γλωσσικού σημείου ορίζεται ως σχέση
σημαίνοντος-σημαινομένου, δεν περιλαμβάνει, δηλαδή, το πράγμα.
Ωστόσο, στο βαθμό που το σημαινόμενο, ή, αλλιώς, η έννοια, είναι μια
αντανάκλαση του πράγματος, αφού έχουν μεσολαβήσει οι διαδικασίες της
γενίκευσης και της αφαίρεσης, είναι σαφές ότι η αυθαίρετη σχέση περιλαμβάνει
και το ‘πράγμα’ - η έννοια, ως γενικευμένη και αφηρημένη αντανάκλαση του
‘πράγματος’, συνδέεται αυθαίρετα με την ηχητική εικόνα ( Σκεφθείτε την
κατάκτηση της έννοιας, π.χ. ‘ποτήρι΄ από ένα μικρό παιδί)
• (β) Γραμμικότητα: το δεύτερο χαρακτηριστικό του γλωσσικού σημείου είναι η
γραμμικότητα, όπως αναπτύχθηκε παραπάνω.
1.4 Διπλή άρθρωση
• Μartinet διπλή άρθρωση: το χαρακτηριστικό που

φαίνεται να διακρίνει την ανθρώπινη γλώσσα από όλα τα
άλλα συστήματα επικοινωνίας
Παραδείγματα:
Οι φθόγγοι- μονάδες ήχου χωρίς νόημα- της ΚΝΕ
[k], [m], [r], [a], [i], [a]
όταν συνδυαστούν μας δίνουν μονάδες με νόημα, δλδ λέξεις
[ka΄mari], [ma΄raki], [makri΄a], [ma΄kari],

[ma΄rika]
( <καμάρι, Μαράκι, μακριά, μακάρι, Μαρίκα> )
1.4 Διπλή άρθρωση
• Μονάδες με νόημα-λέξεις/φράσειςμονάδες
του πρώτου επιπέδου άρθρωσης
• Μονάδες χωρίς νόημα - μονάδες ήχου,
φωνήματα μονάδες δευτέρου επιπέδου
άρθρωσης.
Διπλή άρθρωση διαρθρώνεται σε δύο επίπεδα
1ο επίπεδο ή 1η άρθρωση = μονάδες με νόημα
2ο επίπεδο ή 2η άρθρωση = μονάδες χωρίς
νόημα
1.5 Ασυνεχής χαρακτήρας των γλωσσικών

μονάδων
• Αρχή της πειραματικής φυσικής: το ακουστικό
σήμα, ως φυσικό μέγεθος, είναι συνεχές,
δηλαδή, δεν μπορεί να αναλυθεί σε απόλυτα
διακριτές μονάδες.
• Για παράδειγμα, ανοίξτε τον απορροφητήρα της
κουζίνας σας και θ’ ακούσετε έναν συνεχή ήχο,
χωρίς καμιά απολύτως μελωδία ή ρυθμό.
• Ακόμη, φυσήξτε ένα πνευστό και θα
διαπιστώσετε ότι δεν βγαίνει μελωδία αλλά ένας
μονότονος, εκνευριστικός ήχος.
1.5 Ασυνεχής χαρακτήρας των γλωσσικών μονάδων
• Πώς θα παραχθεί μελωδία ή ρυθμός; Με τη χρήση των

κλειδιών, βέβαια.
Τα κλειδιά κόβουν τον διαρκή ήχο διακόπτοντας τη ροή του
αέρα σε διαφορετικά κάθε φορά σημεία και έτσι παράγεται η
μελωδία, που έχει πλέον νόημα.
Τώρα μπορούμε να πούμε ότι παίζουμε ένα εμβατήριο, ένα
βαλς, ένα ταγκό, έναν τσάμικο, έναν μπάλο ή μια μπαϊντούσκα.
• Μια άλλη εμπειρία που οι περισσότεροι έχουμε δοκιμάσει,
είναι κατά την έκθεσή μας σε προφορικό λόγο άγνωστης
γλώσσας: αισθανόμαστε ότι ακούμε ένα διαρκές βουητό, ένα
‘μπαρ,μπαρ, μπαρ’ χωρίς τη δυνατότητα διάκρισης λέξεων ή
φράσεων.
• Ο βαρβαρισμός των αρχαίων Ελλήνων είναι μια ονοματοποιία
του διαρκούς, χωρίς σημασία ήχου.
• Ακουστικό σήμα στην φυσική του

υπόσταση  συνεχές  δεν μπορεί να
αναλυθεί σε διακριτές μονάδες
• Ακουστικό σήμα στη λειτουργία του

μέσα στην ομιλία  ασυνεχές 
αναλύεται σε διακριτές μονάδες.
• Συγκεκριμένα, όλοι μας ξέρουμε ότι μια

πρόταση μπορεί ν’ αναλυθεί σε λέξεις
και ότι οι λέξεις αναλύονται σε ξέχωρους
ήχους.
• Αυτό αντανακλάται και στη γραφή που
διαχωρίζει τις λέξεις και χρησιμοποιεί
ξεχωριστά σύμβολα για τους
ξεχωριστούς ήχους.
• Πώς εξηγείται αυτή η λειτουργική –και

ΟΧΙ φυσική-ασυνέχεια του ηχητικού
γλωσσικού σήματος;
• Το γεγονός ότι οι ήχοι που συνδυάζονται
για να δημιουργήσουν το σημαίνον
έχουν διακριτική (ή αντιθετική)
λειτουργία.
• <πόση> <΄posi>
΄p o s i / ΄δ o s i ΄p o s i/ ΄p e s i
΄p o s i/ ΄p o l i ΄p o s i /΄p o s a
Οι εναλλαγές p/δ, ο/e, s/l, i/a δημιουργούν

διαφορετικές λέξεις για διαφορετικές έννοιες,
δηλαδή διακρίνουν διαφορετικά νοήματα. Με
άλλα λόγια έχουν διακριτική ή, αλλιώς,
αντιθετική λειτουργία
• Ασυνέχεια προϊόν διακριτικής λειτουργίας.

• Πώς επιτυγχάνεται αυτή η ασυνέχεια της ομιλίας;
Πώς καταφέρνουμε να κόψουμε τη συνεχή ροή του
ήχου από τους πνεύμονές μας;
• Διαδικασία παρόμοια με αυτήν της λειτουργίας των
κλειδιών ενός πνευστού μουσικού οργάνου
διακόπτες της συνεχούς και χωρίς νόημα ροής του
φυσικού ήχου και μόνον όταν τα πατήσουμε,
δηλαδή τα θέσουμε σε λειτουργία, δίνουν ρυθμό ή
μελωδία και κατά συνέπεια αποκτούν κάποιο νόημα.
• Κάτι παρόμοιο γίνεται και με την ανθρώπινη

φωνή. Μόνο που εδώ τα κλειδιά, οι διακόπτες
της συνεχούς ροής, βρίσκονται εντός της
στοματικής κοιλότητας και είναι η γλώσσα,
κυρίως, αλλά και τα δόντια και ο ουρανίσκος
και η υπερώα, όπως θα δούμε και παρακάτω
αλλά και σε επόμενα εξάμηνα, όταν
συζητήσουμε για την φωνητική και τη
φωνολογία.
• Η γλώσσα στα [δ] & [θ] ( <δ> και <θ> )στις λέξεις <δέμα>
<θέμα> ή στο [l] (<λ>) στη λέξη <λαχείο>.
• Οι δυνατότητες παραγωγής τέτοιων ήχων είναι
περιορισμένες, μιας και πρόκειται για ένα τόσο μικρό χώρο
όσο μία στοματική κοιλότητα.
• Οι ελάχιστοι αυτοί διακριτοί ήχοι, οι ελάχιστες ασυνεχείς
διακριτικές μονάδες, μέσα στο πλαίσιο της συγκεκριμένης
γλώσσας, ονομάζονται φωνήματα. Η διπλή άρθρωση της
ομιλίας βασίζεται σ’ αυτές ακριβώς τις, λίγες για κάθε
γλώσσα, διακριτικές μονάδες, παράγοντα οικονομίας και
οργάνωσης για όλες τις ανθρώπινης γλώσσες.
• Ο αριθμός των φωνημάτων σε κάθε γλώσσα είναι

εξαιρετικά περιορισμένος, όμως αρκεί για την
παραγωγή όλων των πιθανών λέξεων της
συγκεκριμένης γλώσσας.
• Στη γαλλική του Παρισιού υπάρχουν 31 φωνήματα,
στην ισπανική της Ν. Αμερικής 22, στην Κοινή
Νεοελληνική (ΚΝΕ) (και όχι ιδιώματα ή διαλέκτους)
από κάποιους γλωσσολόγους θεωρείται ότι υπάρχουν
25 φωνήματα –5 φωνήεντα και 20 σύμφωνα- ενώ
άλλοι ανεβάζουν ή κατεβάζουν τον αριθμό τους
ανάλογα με την επιστημονική τους ερμηνεία.
• Eνδιαφέρον παρουσιάζει η αναλογία σύμφωνων

και φωνηέντων στις διάφορες γλώσσες: όσο
περισσότερα τα σύμφωνα σε μια γλώσσα τόσο
λιγότερα τα φωνήεντα. Έτσι, για παράδειγμα στη
γλώσσα της Χαβάης έχουμε μόνο 8 σύμφωνα και
πάνω από είκοσι φωνήεντα, στην αγγλική 24
σύμφωνα και τουλάχιστον δώδεκα φωνήεντα,
ενώ στις καυκασιανές ταμπασαράν και ουμπύκ
έχουμε 55 και 80 σύμφωνα αντίστοιχα και μόνο
ένα ή δύο φωνήεντα (W. S. Allen, 2000).
1.6 Παραγωγικότητα (ή
δημιουργικότητα)
• Αν ο αριθμός των φωνημάτων είναι σε κάθε γλώσσα
περιορισμένος, και ο αριθμός των λέξεων
μετρήσιμος, το σύνολο των μηνυμάτων (προτάσεων)
που μπορούν να παραχθούν είναι ανοιχτό, δηλ. δεν
είναι μετρήσιμο. Υπάρχει η δυνατότητα να
κατασκευάζονται και να ερμηνεύονται καινούρια
μηνύματα που δεν μπορούν να εντοπισθούν σε
κανένα κατάλογο ή λεξικό όσο μεγάλο κι αν είναι.
Λέμε, λοιπόν, ότι η ανθρώπινη γλώσσα είναι ένας
ανοιχτός κώδικας.
1.6 Παραγωγικότητα (ή δημιουργικότητα)
• Οι αρχές που διέπουν την κατασκευή των

μηνυμάτων ή εκφωνημάτων είναι εξαιρετικά
περίπλοκες και εξειδικευμένες. Επιπλέον η
παραγωγικότητα των μηνυμάτων λείπει από
άλλους κώδικες επικοινωνίας τόσο ζωικούς
όσο και τεχνητούς. Είναι από τα
σημαντικότερα χαρακτηριστικά της
ανθρώπινης ομιλίας.
Σύγκριση της ομιλίας με άλλους κώδικες
(α) τεχνητοί κώδικες
• Προκειμένου να ολοκληρώσουμε τα χαρακτηριστικά της
ομιλίας, θα προσπαθήσουμε μία σύγκριση με τεχνητούς,
κατασκευασμένους από τον άνθρωπο, δηλαδή, κώδικες.
• Παραδείγματα τεχνητών κωδίκων περιλαμβάνουν τα
σήματα της τροχαίας, τα σήματα που δηλώνουν μάρκες
αυτοκινήτων, τα ναυτικά σήματα, η γλώσσα των νευμάτων,
ο κώδικας Braille (Μπραϊγ), κ.τ.λ.. Όλα τα μηνύματα που
εκφράζονται μέσω αυτών των κωδίκων μπορούν να
εκφρασθούν και με τη γλώσσα. Απ’ αυτή την πλευρά οι
κώδικες προϋποθέτουν την γλώσσα.
• Θα προχωρήσουμε εξετάζοντας αν ένας τεχνητός κώδικας
μπορεί να έχει τα χαρακτηριστικά της ομιλίας που
συζητήσαμε μέχρι τώρα.
Σύγκριση της ομιλίας με τεχνητούς κώδικες
• (α) γραμμικότητα: Υπάρχει περίπτωση ένα

οπτικό σημαίνον να έχει αυτή την ιδιότητα;
• Η απάντηση φαίνεται να είναι «όχι»,
σύμφωνα με ότι έχουμε πει προηγουμένως.
Σκεφτείτε όμως…
• (β) διπλή άρθρωση:
• Όχι μόνο δεν έχουμε διπλή άρθρωση σ’ αυτό το σήμα μάρκας

αυτοκινήτου, αλλά είναι σαφές ότι έχουμε πλήρη απουσία
άρθρωσης. Κι αυτό γιατί δεν μπορεί ν’ αναλυθεί σε μονάδες
που το συγκροτούν. Πρόκειται για σήμα χωρίς καθόλου
άρθρωση. Μόνο ολόκληρο σημαίνει κάτι. Τέτοιου είδους
σήματα είναι όλες σχεδόν οι μάρκες, αυτοκινήτων
• (β) διπλή άρθρωση: ΕΔΏ ΤΙ ΕΧΟΥΜΕ;

… Σε αντίθεση με το
σήμα (1)
εδώ μπορούμε να
προχωρήσουμε σε παραπέρα
ανάλυση:
Τουλάχιστον η μία εκ των δύο συνιστωσών

έχει σημασία!!
ΑΡΑ
έχουμε την περίπτωση ενός σήματος με
μία άρθρωση μόνο!!!
ΗΤΟΙ
ΠΡΩΤΗ ΑΡΘΡΩΣΗ = ΜΟΝΑΔΑ ΜΕ ΝΟΗΜΑ
• Άρα σ’ αυτήν την περίπτωση έχουμε να

κάνουμε με σήμα με μία άρθρωση μόνο -
την πρώτη (1η), ενώ απουσιάζει το 2ο - το
κατώτερο επίπεδο, η 2η άρθρωση, το
επίπεδο μονάδων χωρίς νόημα
• Διπλή άρθρωση, απ’ την άλλη μεριά,
έχουμε στα σήματα Morse, στον κώδικα
Braille (σύστημα ανάγνωσης για τυφλούς)
και στη γλώσσα των νευμάτων.
• (γ) παραγωγικότητα: Φυσικά ο αριθμός

των σημάτων της τροχαίας είναι
πεπερασμένος. Δεν υπάρχει άπειρος
αριθμός τους κι αν προταθεί καινούργιο
το μαθαίνουμε όλοι. Ο κώδικας
σημάτων τροχαίας είναι κλειστός
κώδικας, της γλώσσας ανοιχτός.
• (δ) αυθαιρεσία: Κώδικες με διπλή άρθρωση

(ομιλία, Morse, γλώσσα νευμάτων) έχουν
πάντοτε το χαρακτηριστικό της αυθαιρεσίας.
Δεν ισχύει όμως και το αντίστροφο. Έτσι, στα
σήματα της τροχαίας, βρίσκει κανείς το
στοιχείο της αυθαιρεσίας ενώ δεν υπάρχει
διπλή άρθρωση.
Επανερχόμαστε στα χαρακτηριστικά
της ομιλίας με βάση τη σύγκριση
που κάναμε με τους τεχνητούς
κώδικες.
1.7 Η ανθρώπινη γλώσσα δεν είναι

νομοθετημένη
Στην περίπτωση των τεχνητών κωδίκων

ξέρουμε κατά κανόνα τον τόπο, χρόνο,
πρόσωπο ή φορέα που τους
νομοθέτησε, που διατύπωσε τους
κανόνες λειτουργίας τους. Η γλώσσα δεν
είναι νομοθετημένη μ’ αυτήν την έννοια.
1.8 Πολλαπλή σημασία
Οι τεχνητοί κώδικες επιτρέπουν την

παραγωγή μηνυμάτων με περιεχόμενο που
δεν επηρεάζεται από τα συμφραζόμενα,
δηλαδή απ’ ό,τι προηγείται ή έπεται. Έτσι ένα
σήμα της τροχαίας έχει πάντα το ίδιο
περιεχόμενο, είτε βρίσκεται στην Αθήνα ή σ’
ένα χωριό της Κρήτης, είτε είναι χειμώνας ή
καλοκαίρι, είτε «αποτείνεται» στον
αρχιεπίσκοπο ή στον ‘λαθρομετανάστη’.
• Επιπλέον, η ερμηνεία ενός εκφωνήματος έχει

πολλαπλές όψεις. Δοκιμάστε, για παράδειγμα,
να ερμηνεύσετε το εκφώνημα «Ο Νίκος έφυγε».
Σκεφτήκατε πόσες διαφορετικές ερμηνείες
μπορείτε να του δώσετε; Μέχρι και «μας άφησε
χρόνους» ή «άλλαξε πολύ».
• Αυτό το χαρακτηριστικό συνδέεται άμεσα με το
παρακάτω, την υποκειμενικότητα του
ομιλητή/ακροατή.
1.9 Υποκειμενικότητα ομιλητή/ακροατή
Τεχνητοί κώδικες ΜΟΝΟ μεταφορά

πληροφορίας  αναφορική λειτουργία.
Ανθρώπινη γλώσσα επιτρέπει και την
έκφραση της υποκειμενικότητας του
ομιλητή.
Πχ. Τροχονόμος αντί σήμα της τροχαίας….
1.10 Ομοιογένεια τεχνητών κωδίκων/

ανομοιογένεια ομιλίας
Τεχνητοί κώδικες  ομοιογένεια (ιδίως οι

κλειστοί)  ανταποκρίνονται σε ομοιογενείς
επικοινωνιακές πρακτικές.
Ομιλία  ανομοιογενείς επικοινωνιακές
πρακτικές  ανομοιογένεια:
κοινωνικές διάλεκτοι, που ανταποκρίνονται σε
κοινωνικές διαφοροποιήσεις όπως η γλώσσα των
νέων, των ανθρώπων τις νύχτας, της φυλακής, η
γλώσσα των SMS, διαφορές που συνδέονται με
διαφορές ηλικίας (νεολαίας, φοιτητών),
γεωγραφικές
(β) ζωικοί κώδικες
Επικοινωνία στα ζώα  κραυγές (απλές- πολύπλοκα
τραγούδια των ωδικών πουλιών), οσμές και κινήσεις.
Τα σήματα που ανταλλάσσονται έχουν να κάνουν με:
-σχέσεις μάνας-μικρών,
-αναπαραγωγικές σχέσεις,
-σχέσεις μέσα στην ομάδα –όσα ζουν ομαδικά,
-καθορισμό της περιοχής του ζώου- άμυνα/κίνδυνο,
-τροφή ΚΑΙ
-έχουν κύρια συγκινησιακό/επιφωνηματικό
χαρακτήρα, δεν παρουσιάζουν ούτε αυθαιρεσία,
ούτε διπλή άρθρωση, ούτε παραγωγικότητα.

(β) ζωικοί κώδικες
• Η σύγκριση των ζωικών κωδίκων με την

ομιλία μας επιτρέπει να εντοπίσουμε
τρία ακόμη χαρακτηριστικά της:
1.11 Μετάθεση (displacement)
Ζωικά σήματα  προσδεδεμένα σε κάποιο

συγκεκριμένο, άμεσα παρόν, ερέθισμα.
Δεν εμφανίζονται χωρίς το άμεσο ερέθισμα.
Δεν γίνεται αναφορά σε γεγονότα περασμένα ή
μελλοντικά.
Η γλώσσα επιτρέπει αναφορά σε πρόσωπα, πράγματα,
γεγονότα και καταστάσεις που δεν έχουν σχέση με την
περίσταση της εκφώνησης, π.χ. η μάχη του Μαραθώνα
έγινε το 490 π.Χ.
Η χωροχρονική αυτή ανεξαρτησία λείπει παντελώς από τα
ζωικά συστήματα επικοινωνίας, εκτός από το χορό των
μελισσών – και πιθανόν από κάποιους χιμπαντζήδες
1.12 Η εμφυτότητα της ομιλίας

(σε σύγκριση με την εμφυτότητα των ζωικών
κωδίκων)
• Ζωικοί κώδικες  γενετική προίκα των ζώων/ έμφυτοι
/συγκινησιακό χαρακτήρα
• Οι γλωσσολόγοι συμφωνούν: η προδιάθεση για την εκμάθηση
της γλώσσας είναι έμφυτη.
• Η υπόθεση της εμφυτότητας  η γραμματική την οποία
διαθέτουμε υπερβαίνει κατά πολύ τη γραμματική την οποία
μαθαίνουμε μέσω της γλωσσικής μας εμπειρίας.
• Δλδ καταλήγουμε να γνωρίζουμε για τη γλώσσα πολύ
περισσότερα απ’ όσα παρατίθενται ως παραδείγματα στη
γλώσσα που ακούμε γύρω μας (πβλ Τι έξυπνο παιδί έχω εγώ!!!).
Αυτό το επιχείρημα για την εμφυτότητα της καθολικής
γραμματικής ονομάζεται ανεπάρκεια του ερεθίσματος.
(σε σύγκριση με την εμφυτότητα των ζωικών κωδίκων)
• Αν και τα παιδιά εκτίθενται σε πολλή ομιλία,

πολλά εκφωνήματα που ακούνε είναι ατελή με
αντιγραμματικές ή ημιτελείς προτάσεις,
αποτυχημένες εκκινήσεις, παραδρομές και,
φυσικά, καμία πληροφορία για το πώς είναι το
σωστό μιας και κάτι τέτοιο αποτελεί τμήμα της
σχολικής διδασκαλίας. Κατ’ αυτή την έννοια, τα
δεδομένα στα οποία εκτίθενται είναι
ανεπαρκή.

(σε σύγκριση με την εμφυτότητα των ζωικών κωδίκων)
• Γενικά, το παιδί χρειάζεται σημαντικό χρόνο

για να μάθει να μιλάει κι αυτό γιατί πρέπει να
κατακτήσει ένα σύστημα όπου ο ήχος έχει
κύρια παραστατική/αναφορική λειτουργία, κι
όχι συγκινησιακή. Αυτή δε η λειτουργία
πραγματώνεται μέσα από μια αυθαίρετη
σχέση σημαίνοντος-σημαινομένου. Είναι
προφανές ότι ένα τέτοιο αυθαίρετο,
παραστατικό/ αναφορικό σύστημα απαιτεί
σημαντικό χρόνο μαθητείας.
1.13 Η ομιλία είναι διαθέσιμη σ’ όλα
τα μέλη μιας κοινότητας
• Στην περίπτωση της ανθρώπινης γλώσσας όλα τα
στοιχεία της είναι διαθέσιμα σ’ όλα τα μέλη της
κοινότητας -με την εξαίρεση των πολύ μικρών
ηλικιών. Στα ζώα, απ’ την άλλη μεριά, πολύ
συχνά βρίσκουμε περιορισμούς στο ρεπερτόριο
των σημάτων ανάλογα με το φύλο ή ακόμα
ανάλογα με την αναπαραγωγική κατάσταση
(οίστρος).
Η φυσιολογία της ομιλίας

Όργανα παραγωγής της ομιλίας
• Όργανα παραγωγής ομιλίας:
• α) ο αναπνευστικός μηχανισμός,
• β) η στοματική και η ρινική κοιλότητα, που παίζουν το
ρόλο ηχείων,
• γ) ό,τι υπάρχει μέσα στη στοματική κοιλότητα
• Οι πνεύμονες με την εισπνοή και την εκπνοή, δηλαδή
τη διαδικασία της αναπνοής συμβάλλουν στην
παραγωγή ομιλίας. Η αναπνοή είναι η κινητήρια
δύναμη η αναγκαία ηχητική ενέργεια παράγεται λίγο
πάνω από τους πνεύμονες, στις φωνητικές χορδές, οι
οποίες θέτονται σε παλμική κίνηση από τον
εξερχόμενο από τους πνεύμονες αέρα.
Κύρια παραγωγή φθόγγων  μέσα στο στόμα

στη μύτη δευτερευόντως
συμμετοχή δοντιών, γλώσσας, υπερώας, κ.τ.λ.
με δημιουργία ‘εμποδίων’ στην έξοδο του
αέρα,
πρβλ δάχτυλα τρομπετίστα
Αποτέλεσμα: διαφορετικό κάθε φορά
Ιδιαίτερος κλάδος: αρθρωτική φωνητική

• Κανένα από αυτά τα όργανα δεν είναι

φτιαγμένο ειδικά για τη γλώσσα. Σκοπός τους
ήταν η αναπνοή, η μάσηση και η κατάποση
αλλά είναι «δανεισμένα» στη γλώσσα μετά
από φυσική επιλογή: πιο σημαντική για την
επιβίωση η χρήση για την ομιλία παρά για τις
υπόλοιπες λειτουργίες
• ομιλία εις βάρος άλλων λειτουργιών.
Επίσης
• η μεγάλη ευκινησία των μυώνων του προσώπου που
βοηθάει στην ομιλία και δεν παρατηρείται ούτε στους
πιθήκους
• η κάθετη, χωρίς κενά διάταξη των δοντιών, το ίσο,
περίπου, πλάτος-ύψος τους
• η απουσία μεγάλων κυνοδόντων, όλα αποτέλεσμα της
εξέλιξης και της κατανάλωσης ψημένης τροφής, της
τροφής είτε φυτικής είτε ζωικής προέλευσης, άχρηστη.
• Όμως, χάρη σ’ αυτές τις αλλαγές είναι δυνατή η
παραγωγή ήχων όπως, π.χ. [f], [v], [t], [δ], [θ]
γνωστοί ως οδοντικοί και χειλοδοντικοί.
Εγκέφαλος
• Τα όργανα παραγωγής ομιλίας επιτελούν μία
μηχανική, κατά κάποιο τρόπο, λειτουργία,
όμως είναι απαραίτητο να λαμβάνουν από
κάπου εντολές και στη συνέχεια να
ελέγχονται για την καλή λειτουργία. Αυτό το
έργο το έχει αναλάβει, φυσικά, ο εγκέφαλος.
EΓΚΕΦΑΛΟΣ
Εγκέφαλος
• Ο ανθρώπινος εγκέφαλος χωρίζεται σε δυο

ημισφαίρια, το δεξιό και το αριστερό, που
συνδέονται μεταξύ τους με μια μάζα
νευρικών ινών που ονομάζεται μεσολόβιο. Ο
εγκέφαλος εμφανίζει λειτουργική
ασυμμετρία, τα δύο ημισφαίρια, δηλαδή,
παρουσιάζουν κάποια εξειδίκευση ως προς
τις λειτουργίες που ελέγχουν και ως προς το
είδος των πληροφοριών που επεξεργάζονται.

Εγκέφαλος
• Από κλινικές παρατηρήσεις σε ασθενείς που

πάσχουν από όγκους στον εγκέφαλο ή έχουν
υποστεί εγκεφαλικά επεισόδια, περιπτώσεις
επιληπτικών στους οποίους, για λόγους
θεραπευτικούς έχουν αποκοπεί οι διασυνδέσεις
των δυο ημισφαιρίων, ηλεκτρικός ερεθισμός του
φλοιού των ημισφαιρίων κατά τη διάρκεια
εγχειρήσεων, νάρκωση ενός ημισφαιρίου με
έγχυση βαρβιτουρικών (Wada test), έχει
διαπιστωθεί ότι, ως προς την ομιλία, ενεργό
είναι κύρια το αριστερό ημισφαίριο.
Εγκέφαλος
• Από παλιά έχουν εντοπισθεί δύο περιοχές -

μοίρες- στο φλοιό του αριστερού ημισφαιρίου: η
περιοχή του Broca και η περιοχή του Wernicke.
Βλάβες στην περιοχή Broca δημιουργούν
αφασίες δυσαρθρικού κυρίως τύπου, δηλ.
δυσκολίες στην παραγωγή ομιλίας, ενώ βλάβες
στην περιοχή Wernicke δημιουργούν αφασίες με
συμπτώματα ασυναρτησίας, απώλεια λεξικού,
γραμματικών κανόνων, δυσκολίες κατανόησης.
Broca & Wernicke

Εγκέφαλος
• Γενικότερα, το αριστερό ημισφαίριο ελέγχει την

ικανότητα για πολύπλοκες αναλυτικές
λειτουργίες, όπως η γλώσσα και τα μαθηματικά,
ενώ
• το δεξιό ελέγχει κύρια ολιστικές λειτουργίες,
χωρογνωσία, προσωπογνωσία, γενικά
διαδικασίες που απαιτούν τη συμμετοχή της
οπτικής αντίληψης του χώρου, καθώς και
συγκινησιακές δραστηριότητες (φαντασία,
μουσική, καλλιτεχνικές ικανότητες).
Εγκέφαλος
• Πρέπει να τονιστεί ότι στα ζώα δεν βρίσκουμε

λειτουργική ασυμμετρία- με εξαίρεση τα
ωδικά πουλιά. Αυτό δεν είναι τυχαίο, γιατί
στα πουλιά βρίσκουμε τα πιο περίπλοκα
σήματα των ζωικών κωδίκων.

Εγκέφαλος
• Τα δύο ημισφαίρια είναι γενετικά ισοδύναμα ως

προς την ομιλία. Η εξειδίκευση αρχίζει μετά το
δεύτερο έτος (για άλλους μετά το 5ο) και
ολοκληρώνεται ως το δέκατο έτος (για άλλους ως
το 14ο). Αυτό διαπιστώνεται από τις πολύ
περιορισμένες συνέπειες που έχουν, σε σχέση με
την ομιλία, βλάβες στο αριστερό ημισφαίριο του
εγκεφάλου: ακόμη και σε περιπτώσεις ολικής
βλάβης το δεξιό ημισφαίριο αναλαμβάνει την
ευθύνη της ανάπτυξης της ομιλίας.
Εγκέφαλος
• Το αριστερό ημισφαίριο επιπλέον ελέγχει τις

κινήσεις του δεξιού μέρους του σώματος ενώ το
δεξιό το αριστερό μέρος. Το ενδιαφέρον είναι
ότι το ίδιο ημισφαίριο που ελέγχει την ομιλία
ελέγχει και το κυρίαρχο χέρι, το δεξιό, το χέρι
δηλ. που κύρια χρησιμοποιούμε για την
εκτέλεση εργασιακών δραστηριοτήτων - ελέγχει
τη δεξιότητα και με τις δύο έννοιες. Ο
συσχετισμός αυτός φαίνεται και από το γεγονός
ότι μετά από βλάβη στο αριστερό ημισφαίριο
έχουμε την πολύ συχνή συνύπαρξη αφασιών και
απραξιών.

Εγκέφαλος
• Οι δεξιόχειρες είναι βέβαια στατιστικά

περισσότεροι από τους αριστερόχειρες /
αμφίχειρες. Στους περισσότερους
αριστερόχειρες ο έλεγχος της ομιλίας γίνεται
από το αριστερό ημισφαίριο, αν και
υπάρχουν μερικοί αριστερόχειρες/αμφίχειρες
στους οποίους τα δύο ημισφαίρια έχουν την
ίδια ισχύ για την ομιλία.
Εγκέφαλος
• Η προτιμησιακή χρήση του ενός χεριού

εμφανίζεται κατά το τέλος του πρώτου έτους
της ηλικίας μαζί με την αρχή της ανάπτυξης
της ομιλίας. Η προτιμησιακή αυτή χρήση -
αποκλειστικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό- θα
πρέπει να συνδεθεί με τη χρήση εργαλείων
που απαιτεί τόσο το συντονισμό των δύο
χεριών όσο και την ‘κυριαρχία’ του ενός
επάνω στο άλλο.
Πώς εξηγείται η λειτουργική

ασυμμετρία;
1) Σύμφωνα με την πρώτη άποψη, η γλώσσα
σχετίζεται μ’ ένα ιδιαίτερο τρόπο χειρισμού
πληροφορίας που έχει χαρακτήρα αναλυτικό
(διπλή άρθρωση) και που αντιπαρατίθεται σε
άλλους ολιστικούς τρόπους χειρισμού
πληροφοριών (πχ. οπτική αντίληψη). Ο
εγκέφαλος, για να είναι σε θέση να χειρίζεται
τους δύο αυτούς τρόπους αναγκάστηκε να
εξειδικευθεί -να κάνει ‘καταμερισμό εργασίας’-
και ν’ αναθέσει στο ένα ημισφαίριο τον έλεγχο
των αναλυτικών λειτουργιών και στο άλλο τον
έλεγχο των ολιστικών.
Πώς εξηγείται η λειτουργική ασυμμετρία;
• 2) Η δεύτερη άποψη θεωρεί ότι η

ημισφαιρική εξειδίκευση δεν είναι
άσχετη με τη σχέση ομιλίας/
προτιμησιακής χρήσης του ενός χεριού
(δεξιότητα) - δεν μπορεί δηλαδή να
αγνοεί το γεγονός ότι το αριστερό
ημισφαίριο ελέγχει τόσο την ομιλία όσο
και τη δεξιοχειρία..
• Μ’ άλλα λόγια το κλειδί της ερμηνείας της

ημισφαιρικής εξειδίκευσης δεν μπορεί να το
προσφέρει μόνο η ομιλία με τα συγκεκριμένα
χαρακτηριστικά της, αλλά η σχέση -
διαπιστωμένη σε επίπεδο φυσιολογίας του
εγκεφάλου- ομιλίας και προτιμησιακής
χρήσης του ενός χεριού, δεξιότητα που, όπως
τονίσαμε, πρέπει να συνδέεται με τη χρήση
εργαλείων από τον πρωτόγονο άνθρωπο
Προέλευση της ομιλίας
Πότε και πώς γεννήθηκε η ανθρώπινη γλώσσα;
• 1866, η Γλωσσολογική Εταιρεία του Παρισιού 
δε θα γίνονται δεκτές ανακοινώσεις με θέμα την
προέλευση της γλώσσας
• Εκ νέου επικυρωση: 1911.
• Παρομοίως Φιλολογική Εταιρεία του Λονδίνου.
• ΓΙΑΤΙ;
• Το 1859 είχε κυκλοφορήσει ένα βιβλίο που έμελε
να δημιουργήσει, σε σημαντικό ποσοστό, το
πλαίσιο για να επανατεθεί το πρόβλημα με την
προοπτική απάντησης.

• «Η Καταγωγή των Ειδών» του Δαρβίνου  για

πρώτη φορά διατυπώνεται συστηματικά η
υπόθεση της προέλευσης του ανθρώπου από το
ζωικό βασίλειο και ειδικότερα από τους
ανθρωποειδείς πιθήκους.
• Το βιβλίο και οι θεωρίες του Δαρβίνου σήκωσαν
θύελλα αντιδράσεων, θεωρήθηκαν βόμβα στα
θεμέλια της κοινωνίας, ίσως γι’ αυτό και οι
απαγορεύσεις αναφοράς τους στις ανακοινώσεις
περί καταγωγής της ομιλίας.
• 1871 «Η Έκφραση των Συναισθημάτων στον Άνθρωπο

και στα Ζώα» του Δαρβίνου όπου μεταξύ άλλων,
συζητιέται και το ζήτημα της γένεσης της ανθρώπινης
γλώσσας.
• Παρά τις απαγορεύσεις αλλά και τις αναπόφευκτες
επιστημονικές ανακρίβειες, που αργότερα
αμφισβητήθηκαν και επανεξετάσθηκαν, η υπόθεση
του Δαρβίνου γονιμοποίησε μια σειρά από
επιστήμες που συμβάλλουν σήμερα στην καλύτερη
κατανόηση του ερωτήματος για την προέλευση της
ομιλίας - αν και όχι ακόμη στην πλήρη εξήγησή του:

• (α) Τη φυσική ανθρωπολογία και

παλαιοανθρωπολογία και μελετά τα σκελετικά
κατάλοιπα των πρωιμότατων ανθρώπων μελέτη
κρανίων και με αντίστοιχες υποθέσεις για τον
εγκέφαλο των πρωτανθρώπων (δες παρακάτω).
• (β) Την ηθολογία που μελετά τη συμπεριφορά των
ζώων συμπεριλαμβανομένων και των συστημάτων
επικοινωνίας που χρησιμοποιούν
• (γ) Τις κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες και
θεωρίες και περισσότερο με τη μαρξιστική θεωρία
σε συνάρτηση με τη θεωρία του Δαρβίνου.
• Άλλες επιστήμες που συμβάλλουν στην αναζήτηση

απαντήσεων στο θέμα της καταγωγής της γλώσσας
περιλαμβάνουν:
• την προϊστορική αρχαιολογία, που μελετά τα υλικά
κατάλοιπα των πρωιμότατων ανθρώπινων κοινοτήτων,
• την ψυχογλωσσολογία, και ειδικότερα τον κλάδο της που
ασχολείται με την οντογένεση της γλώσσας (CLA = Child
Language Acquisition) την εκμάθησή της, δηλαδή, από το
παιδί και
• (iii) την νευρογλωσσολογία δηλαδή τις εγκεφαλικές βάσεις
της ομιλίας
Περιβαλλοντικοί όροι -απολιθωμένα λείψανα-εργαλεία
• Αλλαγές στο περιβάλλον  ‘ανθρωποποίηση’ του

πιθήκου – προσαρμογή σε περιβάλλον ‘σαβάνας’,
(αρχικά πάνω σε δέντρα) ‘διποδία’ –όρθια στάση-
ελευθέρωσε τα χέρια  αλλαγή τεράστιας
σημασίας  επέτρεψε να χρησιμοποιηθούν τα άνω
άκρα για την κατασκευή εργαλείων.
• Επηρέασε και τη θέση του λάρυγγα -με συνέπεια τη
δημιουργία μιας ακόμη προϋπόθεσης, μαζί με τη
διάταξη τω δοντιών και άλλες αλλαγές στη
φυσιολογία, για την εμφάνιση της ομιλίας.
Περιβαλλοντικοί όροι -απολιθωμένα λείψανα-εργαλεία
Πολύ σημαντικές πληροφορίες
• Ορισμένοι από τους φθόγγους που χρησιμοποιούν

οι ανθρώπινες γλώσσες έχουν σημαντικές
λειτουργικές ιδιότητες. Η παρουσία ή η απουσία
τους, λοιπόν, από το φωνητικό ρεπερτόριο τύπων
ανθρώπου που έζησαν παλιότερα μπορεί να μας
δώσει αξιόπιστες πληροφορίες για το γενικό
επίπεδο τελειότητας της ομιλίας σε προηγούμενες
φάσεις της. Είναι όμως δυνατόν να καταγραφούν οι
φωνητικοί περιορισμοί ειδών που προηγήθηκαν του
δικού μας είδους;;;;
Περιβαλλοντικοί όροι - απολιθωμένα λείψανα-εργαλεία
• Η ανατομική μελέτη της φωνητικής οδού ενός είδους

μπορεί να ορίσει καταρχάς τις φωνητικές του
δυνατότητες.
• Η μελέτη των κρανίων, λοιπόν, μπορεί να μας δώσει
τέτοιες πληροφορίες και η πρόοδος σ’ αυτή την
κατεύθυνση είναι πολύ σημαντική. Έτσι, αξιοποιώντας
ανάλογες παρατηρήσεις του Δαρβίνου, ειδικοί
επιστήμονες, αποκατέστησαν τη φωνή του ανθρώπου
του Neanderthal (40.000-100.000 χρόνια πριν) με
βάση τη μορφολογική του συγγένεια με την
υπερλαρυγγική περιοχή των νεογέννητων σήμερα με
βάση απολιθωμένα λείψανα.
Περιβαλλοντικοί όροι -απολιθωμένα λείψανα- εργαλεία
Η υλική ένδειξη ότι βρισκόμαστε μπροστά

στους πρώτους εκπροσώπους του
ανθρώπινου είδους είναι τα εργαλεία. Τα
βρίσκουμε σε ανασκαφές συνδυασμένα με
τα σκελετικά κατάλοιπα των θηραμάτων για
τα οποία και χρησιμοποιούνταν και, σε
ευτυχείς συγκυρίες μαζί με τα σκελετικά
κατάλοιπα των ίδιων των πρωιμότατων
αυτών ανθρώπων.
Περιβαλλοντικοί όροι -απολιθωμένα λείψανα -εργαλεία
• Τα παλιότερα γνωστά σε μας εργαλεία

χρονολογούνται στα 2.6 εκατομμύρια χρόνια και
βρέθηκαν στην Αφρική, στη λίμνη Rudolf. Η
κατασκευή και χρήση εργαλείων διαχωρίζει τον
απόλυτα από τα ζώα. Τα ζώα δεν κατασκευάζουν
εργαλεία, γι’ αυτό δεν εμφανίζεται πουθενά στο
ζωικό βασίλειο προτιμησιακή χρήση μέλους. Το
κοντινότερο ανάλογα με τα ανθρώπινα εργαλεία
το βρίσκουμε πάλι στους πιθήκους και σε
ορισμένα πτηνά

• ΠΙΘΗΚΟΙ: ξυλαράκια ή κλαδιά για το μέλι, για να
μεγαλώνουν την είσοδο της φωλιάς των μυρμηγκιών (για
τις πρωτεΐνες τους), για να φτάνουν τα φρούτα ψηλά στα
δέντρα, φύλλα για να καθαρίζουν το σώμα τους από τη
λάσπη.
• και στον πίθηκο και στον άνθρωπο έχουμε την παρεμβολή
ανάμεσα στον οργανισμό και στη φύση ενός ξένου -με τη
έννοια του μη -μέλους του οργανισμού- αντικειμένου.
• Ριζική διαφορά: άνθρωπος το παρεμβαλλόμενο
αντικείμενο είναι τεχνητό-επεξεργασμένο
πίθηκος: φυσικό- ανεπεξέργαστο.
• Η εξέλιξη της μορφής των πρωιμότατων ανθρώπινων

εργαλείων μπορεί να μας δώσει κάποιες πληροφορίες για τη
γένεση της γλώσσας.
• Όσο παλαιότερα τα εργαλεία τόσο πιο χονδροειδή, πολύ λίγο
επεξεργασμένα, με ακανόνιστη μορφή. Αυτά τα
χαρακτηριστικά τους μπορεί να εξηγήσει κανείς με βάση την
υπόθεση ότι κατασκευάζονταν ‘επί τούτω’ και ‘επί τόπου’,
μπροστά στο θήραμα δηλαδή και όχι από πριν, και με τη
χρήση ενός φυσικού αντικειμένου, π.χ. μια άλλη πέτρα, και
όχι ειδικού εργαλείου για τη διαμόρφωσή του.
Ανεπεξέργαστα εργαλεία
• Από την Αχελαία περίοδο και μετά -700.000

πΧ- αρχίζουν να εμφανίζονται τα πρώτα
εργαλεία «με κοινά χαρακτηριστικά και ίχνη
επεξεργασίας με κάποιο άλλο εργαλείο»,
δηλαδή, με έντονα τα σημάδια της
τυποποίησης.
• Η παρουσία της τυποποίησης σημαίνει ότι το

εργαλείο κατασκευάζεται πια από πριν -σε
ώρα σχόλης- και όχι μπροστά στο βιολογικό
ερέθισμα – και, μάλιστα, με τη χρήση ενός
άλλου ειδικά διαμορφωμένου εργαλείου. Η
αυξανόμενη τυποποίηση της μορφής, με άλλα
λόγια, υποδηλώνει δύο αφαιρέσεις τεράστιας
σημασίας:
ΤΥΠΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ
• α) η άμεση συγκεκριμένη αίσθηση του

βιολογικού ερεθίσματος, του θηράματος ή του
εχθρού, αντικαθίσταται από την αφηρημένη
παράστασή του,
• β) ο κατασκευαστής του εργαλείου καθοδηγείται
από ένα αφηρημένο τύπο τον οποίο και
υλοποιεί. Για να το πούμε ακόμα πιο απλά, ‘έχει
στο κεφάλι του’ την αφηρημένη παράσταση τόσο
του βιολογικού ερεθίσματος (θήραμα) όσο και
του εργαλείου (του ιδανικού τύπου στην
πραγμάτωση του οποίου αποβλέπει ).
• Από τη στιγμή που εμφανίζονται αυτές

οι αφαιρέσεις, μπορούμε να
υποθέσουμε και την παράλληλη
εμφάνιση της γλώσσας - κι αυτό γιατί και
στην περίπτωση της γλώσσας
λειτουργούν ανάλογες νοητικές
διαδικασίες.
Περιβαλλοντικοί όροι -απολιθωμένα λείψανα -εργαλεία
• Ας θυμηθούμε το χαρακτηριστικό της μετάθεσης και
την παρατήρηση ότι το νόημα αποτελεί μια
αφηρημένη/γενικευμένη αντανάκλαση του
‘πράγματος’, που σημαίνει ότι για να φτάσει ο
πρωτόγονος άνθρωπος να δημιουργήσει την
αφηρημένη έννοια ‘εχθρός/θήραμα’ ή
‘εργαλείο/όπλο’ στο μυαλό του, θα πρέπει να είχε δει
πολλά αντικείμενα, με πολλές διαφορές αλλά και λίγα
κοινά χαρακτηριστικά. Τις διαφορές τις αφαίρεσε
(διαδικασία αφαίρεσης), ενώ γενίκευσε (διαδικασία
γενίκευσης) τα κοινά χαρακτηριστικά, φτάνοντας κατ’
αυτόν τον τρόπο στη δημιουργία των πρώτων
αφηρημένων εννοιών.
Διαπιστώσεις
Μέχρι αυτή τη στιγμή

διαθέτουμε τα παρακάτω
στοιχεία για την αντιμετώπιση
του ερωτήματος που μας
ενδιαφέρει, δηλαδή της
γένεσης της γλώσσας:
Διαπιστώσεις /ερμηνεία
• α) Τη σχέση ομιλίας / πρακτικής
δραστηριότητας -εργασίας σε επίπεδο
εγκεφαλικής συγκρότησης. Δηλαδή, ο έλεγχος
της ομιλίας και της δεξιότητας, της χρήσης
του δεξιού χεριού ως κυρίαρχου στην
εργασία- εργαλεία γίνεται από το αριστερό
ημισφαίριο.
Διαπιστώσεις /ερμηνεία
• β) Τη σχέση ομιλίας / τυποποιημένων εργαλείων σε
επίπεδο νοητικό : αφαίρεση- γενίκευση
• Η δεύτερη αυτή σχέση μας επιτρέπει να κάνουμε και
κάποιες χρονολογικές υποθέσεις για τη γένεση της
γλώσσας, όχι, βέβαια, πριν από την εμφάνιση των
τυποποιημένων εργαλείων, που θεωρείται
προϋπόθεση.
• Για να καταλήξουμε σε κάποια άποψη ερμηνευτική
της διαπιστωμένης σχέσης ομιλίας/πρακτικής
δραστηριότητας, θα μας φανούν χρήσιμες κάποιες
παρατηρήσεις από την οντογένεση της γλώσσας και
κάποιες ιστορικές υποθέσεις.
Διαπιστώσεις – ερωτήματα - άλλες θεωρίες
• Ο Vygotsky στη μελέτη του ‘Tools and Speech in

Language Development’ παρατηρεί τη στενή
αλληλεξάρτηση ομιλίας / πρακτικής
δραστηριότητας στα μικρά παιδιά. Θεωρεί ότι η
ομιλία ξεκινάει ως ένα εξωτερικό εργαλείο για το
παιδί, που το χρησιμοποιεί για κοινωνική
αλληλεπίδραση. Το παιδί χρησιμοποιεί αυτό το
εργαλείο ως ένα είδος ομιλίας στον εαυτό του -
self-talk, ή για να εκφράσει τη σκέψη του
δυνατά.
• Η πρακτική δραστηριότητα των παιδιών

συνοδεύεται πάντοτε από ομιλία, και μάλιστα
στον εαυτό τους. Μάλιστα, όσο πιο δύσκολο
το πρακτικό εγχείρημα τόσο πιο άφθονη
χρήση ομιλίας κάνει το παιδί.
• Σε ορισμένες περιπτώσεις η ομιλία είναι τόσο
απαραίτητη για το παιδί ώστε αν δεν του
επιτρέψουμε να μιλάει, δεν είναι σε θέση να
εκτελέσει την εργασία που του έχουμε
αναθέσει.
• Ακόμη, η ομιλία στον εαυτό του μειώνεται όταν

είναι μόνο του ή με κωφά παιδιά κι αυτό
αποδεικνύει την κοινωνική αλληλεπίδραση
αυτού του είδους της ομιλίας, την οποία
αποβάλλει συνήθως όταν φτάσει στην ηλικία για
το σχολείο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, πιστεύει ο
Vygotsky, η ομιλία εξελίσσεται σε δύο
κατευθύνσεις, αυτή της κοινωνικής επικοινωνίας
και αυτή της εσωτερικής ομιλίας, η οποία
αποτελεί το στάδιο στο οποίο καταλήγει η ομιλία
του παιδιού στον εαυτό του.
• Τις ίδιες παρατηρήσεις κάνει και ο Piaget

στη μονογραφία του ‘The Language and
Thought of the Child’ (Γλώσσα και Σκέψη του
Παιδιού):
• «για το παιδί οι λέξεις είναι πολύ πιο κοντά στην
πράξη και την κίνηση απ’ ότι για μας.... Το παιδί
υποκύπτει στην ανάγκη, ακόμα και όταν είναι
μόνο, να μιλάει καθώς δρα, να συνοδεύει τις
δραστηριότητές του μ’ ένα παιχνίδι ήχων και
λέξεων».
Πώς εξηγείται αυτή η εντυπωσιακή αλληλεξάρτηση ομιλίας/
πρακτικής δραστηριότητας στο παιδί;
• Vygotsky η ομιλία δεν συνοδεύει απλά την
πρακτική δραστηριότητα του παιδιού (άλλωστε
το παιδί δρα πριν αρχίσει να μιλά) αλλά την
οργανώνει, την προγραμματίζει, την κατευθύνει.
Μ’ αυτή την έννοια το παιδί δρα τόσο με τα
χέρια του και τις τεχνητές επεκτάσεις των χεριών
του, δηλαδή τα παιχνίδια (παιχνίδια για το παιδί
= εργαλεία για τους ενήλικους) όσο και με την
ομιλία.
• Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να βρούμε
και στον Piaget.
Ερμηνεία
• Άρα και οντογενετικά, από τη ανυπολόγιστη
συνεισφορά του παιχνιδιού στην εξέλιξη της
ομιλίας στο παιδί, φαίνεται ότι ο πρωτόγονος
άνθρωπος αξιοποίησε την έμφυτη ικανότητα για
ομιλία ΜΟΝΟ όταν έκανε χρήση των χεριών του
για τη δημιουργία εργαλείων..
• Ειδικότερα, ο έλεγχος της ομιλίας από το
αριστερό ημισφαίριο το οποίο ελέγχει και τη
δεξιοχειρία δεν μπορεί παρά να αποτελεί μία
ασφαλή ερμηνεία του φαινομένου.
α) Η θεωρία της ονοματοποιίας

β) Η θεωρία των επιφωνημάτων
γ) Η θεωρία των χειρονομιών: Η αφετηρία της ομιλίας
βρίσκεται σ’ ένα πρωταρχικό σύστημα χειρονομιών. Την
άποψη αυτή δέχονται σήμερα ορισμένοι
νευρογλωσσολόγοι (Kimura) καθώς και γλωσσολόγοι
(Tranc Duc Tho). Η άποψή τους είναι ότι οι χειρονομίες
αποτέλεσαν ένα σύστημα προδρομικό της ομιλίας (που
ενδεχόμενα σχετίζεται με την πρωιμότατη εκείνη φάση
όπου τα ανθρώπινα εργαλεία εμφανίζουν ελάχιστη
τυποποίηση).
Η οντογένεση της ομιλίας -

Υπόθεση της κρίσιμης ηλικίας
(critical period hypothesis)
• Όπως αναφέραμε παραπάνω, η προδιάθεση για
την εκμάθηση της γλώσσας είναι έμφυτη. Οι
υποστηρικτές αυτών των θεωριών - η
πλειοψηφία των γλωσσολόγων - πιστεύουν ότι,
κατά την εκμάθηση της μητρικής τους γλώσσας,
όλα τα παιδιά νομοτελειακά θα ακολουθήσουν
μια εξελικτική πορεία που φαίνεται να είναι σε
μεγάλο βαθμό προδιαγεγραμμένη.
• Η εξέλιξη αυτή είναι γνωστή ως υπόθεση της
κρίσιμης ηλικίας (critical period hypothesis)
• Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η γλώσσα

κατακτιέται πολύ εύκολα μέσα σε μία
βιολογικά προκαθορισμένη χρονική περίοδο
της ζωής του ατόμου η οποία συμπίπτει με
την ηλικία των 3-8 ετών, μετά από αυτή η
κατάκτηση γίνεται συνεχώς δυσκολότερη,
ώσπου να γίνει παντελώς αδύνατη. (πβ
ιστορίες του Μόγλη)
• Το συμπέρασμα είναι ότι η λειτουργία γνωστή
ως ο μηχανισμός της γλωσσικής ανάπτυξης ή
γλωσσικής απόκτησης/κατάκτησης- ΜηΓΑ- ή
Language Acquisition Device, LAD (δες
παρακάτω), συνδυάζεται με τη γενικότερη
νοητική και βιολογική ανάπτυξη του ατόμου
τόσο στενά που μπορούμε να μιλάμε για
οργανική ενότητα σύνδεση, δηλαδή,
γλωσσικής και ψυχοσωματικής ανάπτυξης.
Τα στάδια της γλωσσικής

κατάκτησης
• Η εμφάνιση της Ψυχογλωσσολογίας ως
επιστήμης είχε ως αποτέλεσμα τη μελέτη του
κώδικα 1 (Κ1) και της ‘παιδικής’ γλώσσας,
κατά την τελευταία 25ετία, κυρίως σε Αγγλία
και ΗΠΑ. Τα αποτελέσματα ερευνών
καταδεικνύουν την ύπαρξη ορισμένων
σταδίων από τα οποία περνάνε όλα τα παιδιά
κατά τη διαδικασία της γλωσσικής
κατάκτησης, με πολύ ελάχιστες αποκλίσεις.
Τα στάδια αυτά περιλαμβάνουν
1. Το προομιλητικό ή το στάδιο της
φωνολογικής ανάπτυξης (0-10/12 μηνών)
Η αποκλειστικά φωνολογική ανάπτυξη

του παιδιού στον 1ο χρόνο της ζωής
του διέρχεται τις παρακάτω διαδοχικές
φάσεις μέχρι να καταλήξει στην
άρθρωση της πρώτης λέξης:
1. Το προομιλητικό ή το στάδιο της φωνολογικής ανάπτυξης (0-10/12 μηνών)
(i) Πρώτη φάση (0-3 μηνών)

• (i) Πρώτη φάση (0-3 μηνών): Παραγωγή
άναρθρων κραυγών, δοκιμασία των
φωνητικών του οργάνων –παραγωγή
ήχων που δεν υπάρχουν στο περιβάλλον
του και ενδεχομένως ανήκουν σε άλλες
γλώσσες με τις οποίες δεν έχει επαφή.
1. Το προομιλητικό ή το στάδιο της φωνολογικής ανάπτυξης (0-10/12 μηνών)
(ii) Δεύτερη φάση - βάβισμα (3-6/8 μηνών)
• Πρόκειται για μεταβατική περίοδο. Έχουμε τη

φωνολογική παραγωγή του της (i) αλλά πιο
συστηματική και με κάποια κοινωνική
σκοπιμότητα. Με άλλα λόγια, τα βαβίσματα και
τα γουργουρίσματα πιθανόν να δείχνουν τη
διάθεση του παιδιού να επικοινωνήσει με το
περιβάλλον, να εκφράσει κάποια ψυχική του
κατάσταση. Πολλοί ψυχολόγοι το θεωρούν ως
τον πρώτο σταθμό της γλωσσικής του
ανάπτυξης.
1. Το προομιλητικό ή το στάδιο της φωνολογικής ανάπτυξης (0-10/12 μηνών
(iii) Τρίτη φάση – φάση των ιδιόμορφων

φωνολογικών συνόλων (6/8-10/12 μηνών)
• Εδώ πλέον έχουμε συστηματική παραγωγή ήχων,

εμφάνιση επιτονισμού και ρυθμού (προσωδιακά
στοιχεία) πολύ κοντά στην φωνολογική
παραγωγή των ενηλίκων. Με άλλα λόγια ήχοι
του περιβάλλοντός του που σημαίνουν κάτι για
το παιδί – χαρά, λύπη, ικανοποίηση, έλλειψη
κάποιου προσώπου κτλ. Κυριότερο
χαρακτηριστικό της φάσης αυτής: σύνδεση
προγλωσσικού με το κυρίως γλωσσικό στάδιο
που αρχίζει με την άρθρωση της πρώτης λέξης.
2. Το στάδιο της μίας λέξης ή
ολοφραστικό (10/12-18/20 μηνών)
• Αφορά στην άρθρωση της πρώτης λέξης
απαρχή της συγκρότησης του γραμματικού
μηχανισμού της γλώσσας
• Οι λέξεις δεν έχουν ούτε την αξία ούτε την
ίδια λειτουργία με τις αντίστοιχες των
ενηλίκων. Λειτουργούν ως
αντιπροσωπευτικές ολόκληρων προτάσεων,
μπορεί να εκφράζουν συναίσθημα,
διαπίστωση ή και τα δύο μαζί.
• Σημαίνουν πολλά για το παιδί, όμως δύσκολα

ερμηνεύονται λόγω της ελλειπτικής
λειτουργίας της γλώσσας. Επειδή δεν υπάρχει
αντιστοιχία μορφής και περιεχομένου,
ανάμεσα σε αυτό που λέει και σε αυτό που
εννοεί, δεν μπορούν οι ερευνητές να
περιγράψουν τη γραμματική που
χρησιμοποιεί το παιδί σ’ αυτό το στάδιο της
γλωσσικής του ανάπτυξης.
3. Το στάδιο των προτάσεων με δύο λέξεις ή στάδιο
του τηλεγραφικού λόγου (18/20 μηνών-2 ετών)
• Οι λέξεις είναι κατά κανόνα ρήματα,

ουσιαστικά, επίθετα και επιρρήματα
• Η χρήση γλώσσας που μοιάζει με
τηλεγραφήματα, γιαυτό ονομάστηκε
‘telegraphic speech’.
• Οι συνδυασμοί των δύο λέξεων δεν είναι
τυχαίοι
3. Το στάδιο των προτάσεων με δύο λέξεις ή στάδιο του τηλεγραφικού

λόγου (συνέχεια)
• (Κ) Η κλειστή κατηγορία (Κ)

• οι λέξεις τοποθετούνται στην πρώτη (Κ1) ή στη δεύτερη (Κ2)
θέση και συνοδεύονται πάντα από μία λέξη της λεγόμενης
ανοιχτής κατηγορίας (βλ. παρακάτω) είναι οποιοδήποτε
μέρος του λόγου, λίγες και χρησιμοποιούνται πολύ συχνά.
Επειδή το παιδί τις χρησιμοποιεί ως κέντρο ή άξονα της
πρότασης η ομάδα αυτή των λέξεων ονομάζεται και αξονική
κατηγορία (pivot class).
• (Α) Η ανοιχτή κατηγορία (Α)  λέξεις που μπορούν να
συνδυάζονται τόσο με λέξεις της (Κ) αλλά μπορούν να
συνδυάζονται και μόνες του. Είναι πολλές αλλά χαμηλής
συχνότητας
3. Το στάδιο των προτάσεων με δύο λέξεις ή στάδιο του τηλεγραφικού
λόγου (18/20 μηνών-2 ετών)
Είδη προτάσεων με την χρήση της αξονικής

γραμματικής:
Κ1 + Α
Π  Α + Κ2
Α +Α
Παραδείγματα αξονικού μοντέλου

1
(1) Π  Κ1 + Α
μέσα
έξω
όχι φαγητό
μαμά
……..
όχι μέσα, όχι έξω, όχι φαγητό, όχι μαμά
2
• (2) Π  Α + Κ2
• μαμά
• μπαμπά
• καπέλο πάει
• τουτού
• …….
• Μαμά πάει, μπαμπά πάει, καπέλο πάει, τουτού πάει

• Πάει μαμά, πάει μπαμπά, πάει καπέλο, πάει τουτού

3
(3) Π  Α + Α
μπαμπά τσάντα
μαμά φαγητό
καπέλο κάτω
τουτού έξω
……… …….
Οποιοσδήποτε συνδυασμός….
Το αξονικό μοντέλο…
δεν διαθέτει την απαραίτητη για έναν
κώδικα επικοινωνίας ευκαμψία και
ευλυγισία, έτσι δεν αποδίδεται ακριβώς
αυτό που θέλει να εκφράσει το παιδί. Αυτό
έχει ως αποτέλεσμα την πολυσημία και τη
δυσκολία της επικοινωνίας που
χαρακτηρίζουν την παιδική ομιλία.
είναι OMΩΣ ιδιαίτερα σημαντικό γιατί

αποδεικνύει ότι η διαδικασία της γλωσσικής
κατάκτησης δεν είναι απλή απομνημόνευση
λέξεων αλλά κάτι πολυσύνθετο και
πολύπλοκο: συγκρότηση ενός γραμματικού/
παραγωγικού μηχανισμού βάσει του οποίου
παράγονται όλες οι πιθανές προτάσεις της
συγκεκριμένης γλώσσας και ο οποίος περνά
από πολλές φάσεις έως ότου παγιωθεί.
4. Το στάδιο των προτάσεων με τρεις λέξεις
(2-3 ετών)
(1) υποκείμενο + αντικείμενο + ρήμα
μαμά πόρτα κλείνει
(2) υποκείμενο + ρήμα +τοπικός προσδ/μός

μπαμπά πάει έξω
(3) Υποκείμενο +τοπικός προσδ/μός + άρνηση

μπαμπά έξω όχι
• Ούτε αυτό το μοντέλο έτυχε μίας ικανοποιητικής

περιγραφής. Τα περισσότερα προτεινόμενα
μοντέλα στηρίζονται σε αντίστοιχα πρότυπα
περιγραφής προτάσεων των ενηλίκων, πράγμα
που δεν ανταποκρίνεται στη «λογική» της
παιδικής γλώσσας.
• Γενικά, στη γλωσσική συγκρότηση των παιδιών
μέχρι την ηλικία των τριών ετών, εκείνο που
προέχει δεν είναι τόσο η μορφολογία (κλίση)
αλλά η δομή των προτάσεων και η τοποθέτηση
των λέξεων μέσα σε αυτήν.
5. Το στάδιο της πλήρους συντακτικής και
μορφολογικής ανάπτυξης (3-6 χρόνων)
• Το τελευταίο στάδιο της κατάκτησης βασικών
δομών της ΜΓ του παιδιού χαρακτηρίζεται από
μία ταχύτατη εξέλιξη της γλωσσικής ικανότητας
του παιδιού τόσο στην γλωσσική πρόσληψη-
κατανόηση, όσο και στην παραγωγή.
• Σε αυτό το στάδιο επιτυγχάνεται η βαθμιαία
ολοκλήρωση πρόσκτησης βασικών συντακτικών
και μορφολογικών δομών, πολύ κοντά πλέον στη
γλώσσα των ενηλίκων
Η παιδική γλώσσα
• Κλείνοντας θα πρέπει να τονίσουμε ότι
ψυχογλωσσικές έρευνες έδειξαν ότι το παιδί των
0-6 ετών δεν μιμείται τη γλώσσα των μεγάλων,
αλλά με βάση τα ποικίλα γλωσσικά ερεθίσματα
του περιβάλλοντός του, ανάγεται σε μία πρώτη
συστηματική σύλληψη της γλώσσας
σχηματίζοντας αρχικά ένα απλό και όχι εύκαμπτο
σύστημα, τη γραμματική, το οποίο
αναπροσαρμόζει σταδιακά μέχρι να ταυτιστεί με
τον κώδικα των ενηλίκων
• Οι επιστήμονες σήμερα πλέον θεωρούν
τη γλωσσική κατάκτηση ως μία
ανεξάρτητη εξελικτική φάση με δικές της
αρχές και χαρακτηριστικά.
• Η παιδική γλώσσα δεν είναι ένας
κώδικας με περισσότερα «λάθη» στα
πρώτα στάδια εφαρμογής από όσα στα
μεταγενέστερα.
διαθέτει σε κάθε στάδιο ανάπτυξης
συστηματικό χαρακτήρα, και το παιδί με
τη μέθοδο της δοκιμής, του πειράματος
και της πλάνης δοκιμάζει, ως μικρός
επιστήμων, συνεχώς τις υποθέσεις του
πάνω στο τρόπο δόμησης και
λειτουργίας της γλώσσας…
• Έτσι, ‘λάθη’ όπως το δώνω αντί δίνω δεν
είναι αυθαίρετα αλλά προέρχονται από την
εφαρμογή του νόμου της αναλογίας, ο οποίος
στη συγκεκριμένη περίπτωση έχει την
αφετηρία του στον σχηματισμό του αορίστου.
Ο αόριστος θύμωσα αντιστοιχεί στον
ενεστώτα θυμώνω, γιατί ο αόριστος έδωσα
να μην αντιστοιχεί στον ενεστώτα δώνω;
(ακόμη των αλογών κατά τα των λιμνών, των
βουνών, κτλ
• Όλα αυτά γίνονται διαισθητικά, ποτέ
συνειδητά στο παιδί και πάντα μέσα στα
πλαίσια ενός συστήματος του οποίου οι αρχές
δεν συμπίπτουν πάντα με τις αρχές του
αντίστοιχου των μεγάλων. Άλλωστε γλωσσική
πρόοδος είναι η αναπροσαρμογή και
αναδόμηση ολόκληρου του συστήματος και
όχι μεμονωμένων στοιχείων.
Διδασκαλία/εκμάθηση της ξένης
γλώσσας
• Όσον αφορά στη διδασκαλία της ξένης γλώσσας,
τώρα, μέσα στο πλαίσιο της ψυχογλωσολογίας,
έχουν αναπτυχτεί πολλές προσεγγίσεις τα
τελευταία χρόνια, προσεγγίσεις που έχουν θέσει
σε σοβαρή αμφισβήτηση την παραδοσιακή
μέθοδο της γραμματικής και μετάφρασης
(grammar and translation), σύμφωνα με την
οποία ο μαθητής απομνημονεύει λέξεις,
γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες και
μεταφράζει από και στην μητρική του γλώσσα.
Διδασκαλία/εκμάθηση της ξένης γλώσσας
• Στη δεκαετία του ’60 αναπτύχθηκε η άμεση

μέθοδος (direct method), Η μέθοδος αυτή
υποθέτει ότι ο ενήλικας μπορεί να μάθει μία
ξένη γλώσσα ενεργοποιώντας τις διαδικασίες
εκμάθησης της μητρικής του. Δεν επιτρέπεται η
χρήση της μητρικής μέσα στην τάξη και δεν
αξιοποιούνται τυχόν ομοιότητες των δύο
γλωσσών. Ουσιαστικά αφορά περιπτώσεις
εμβάπτισης (immersion), δηλαδή τη διαδικασία
εκμάθησης μιας ξένης γλώσσας στο περιβάλλον
που ομιλείται και είναι χρήσιμο μόνο για τους
μετανάστες
• Η οπτικο-ακουστική μέθοδος (visual-auditory

method), βασίζεται στην υπόθεση ότι η γλώσσα
κατακτάται κυρίως μέσα από τη μίμηση, την
επανάληψη και την ενίσχυση, μια υπόθεση που
ίσως να είναι σε λάθος κατεύθυνση και για την
πρώτη, τη μητρική, και για τη δεύτερη/ξένη
γλώσσα. Εκείνο που αποτελεί το κυρίαρχο
στοιχείο τόσο στην απόκτηση ή κατάκτηση
(acquisition) της μητρικής, όσο και στην
εκμάθηση (learning) της δεύτερης/ξένης
γλώσσας, είναι η παραγωγικότητα, η
δημιουργικότητα από μέρους των μαθητών..
• Αυτή η άποψη αποτελεί κυρίως συνεισφορά

του Noam Chomsky και των γενετιστών όπως
θα δούμε παρακάτω αλλά κυρίως κατά τη
συζήτηση των επιπέδων της γλωσσικής
ανάλυσης σε επόμενα εξάμηνα και έχει
αποτελέσει τη βάση για πολλές καινούργιες
προσεγγίσεις της γλωσσικής διδασκαλίας
• Όπως μπορείτε να παρατηρήσετε, η κάθε

μέθοδος δεν είναι αποκομμένη από το
κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και τεχνολογικό
περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσεται.
• Έτσι εύκολα μπορεί κανείς να διακρίνει ότι στη
μέθοδο της γραμματικής-μετάφρασης είναι
σαφείς οι επιρροές της διδασκαλίας των
κλασικών γλωσσών, μιας και στην πρώτη εποχή
της διδασκαλίας της ξένης γλώσσας δεν υπήρχε
άλλη προηγούμενη έρευνα ή γνώση.
• Η ανάπτυξη της άμεσης μεθοδολογίας, στη δεκαετία

του ’60, συμπίπτει με το μεταναστευτικό κύμα της
εποχής μιας τα κινήματα ανεξαρτησίας είχαν ως
αποτέλεσμα μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών. Τέλος,
η αξιοποίηση της αλματωδώς εξελισσόμενης
τεχνολογίας είχε ως αποτέλεσμα τη χρήση των
οπτικοακουστικών οργάνων και στη τάξη. Σήμερα
μιλάμε για αξιοποίηση του διαδικτύου, των
υπολογιστών γενικά και αύριο θα μιλάμε για κάτι
άλλο. εκείνο που φαίνεται ασφαλές ως συμπέρασμα
είναι ότι ο δάσκαλος και το λειτούργημά του
παραμένουν μεν σταθερές αξίες, όμως προέχει η
τακτική ενημέρωσή του επειδή οι εξελίξεις τρέχουν
Μπορούν οι χιμπαντζήδες να μάθουν
μια ανθρώπινη γλώσσα;
(α) Η περίπτωση της Washoe
• Οι Fromkin et al (2003) αναφέρουν ότι πειράματα, που
απέκλειαν τον παράγοντα ‘άρθρωση’, έχουν δείξει ότι οι
χιμπαντζήδες, ένα από τα πλησιέστερα προς το ανθρώπινο
είδη, είναι σε θέση να εκμάθουν και να χρησιμοποιήσουν με
επιτυχία ένα περιορισμένο «λεξιλόγιο».
• (α) Η περίπτωση της Washoe: Είναι εντυπωσιακή η
«γλωσσική συμπεριφορά» μιας χιμπαντζίνας, της Washoe, η
οποία ήταν συνεχώς εκτεθειμένη σε περιβάλλον χρηστών της
Αμερικάνικης Νοηματικής Γλώσσας (ΑΝΓ) και την δίδαξαν
επισταμένως να κάνει νοήματα.
Washoe
• Όταν η Washoe έγινε τεσσάρων ετών (1969), ο
«λόγος» της παρουσίαζε και παραγωγικότητα.
Με βάση 150 λεξιλογικές μονάδες της
δακτυλικής γλώσσας των κωφαλάλων της Β.
Αμερικής, δηλαδή νοήματα, μπορούσε να
παραγάγει σημασίες όπως «φάε», «άκου»,
«εμένα», «βιάσου». Ακόμη, σύμφωνα με τους
εκπαιδευτές της, μπορούσε να παράγει και
συνδυασμούς σημείων - φράσεις - όπως: «μωρό
δικό μου», «δώσε μου λουλούδι», «δώσε μου
περισσότερα φρούτα» και «μωρό δικό μου».
(β) Η περίπτωση της Sarah
• Ακόμη πιο εντυπωσιακή φαίνεται η παραγωγή της
Sarah, που διδάχτηκε μία τεχνητή γλώσσα
σχεδιασμένη να μοιάζει με τις ανθρώπινες. Έτσι,
έμαθε να χρησιμοποιεί ένα ανάλογο σε ποσότητα
«λεξιλόγιο» από κομματάκια πλαστικού διαφορετικού
σχήματος και χρώματος- τα γλωσσικά σημεία αυτής
της γλώσσας. η σχέση μορφής – σημασίας αυτών των
λέξεων ήταν τυχαία – αυθαίρετη. Για παράδειγμα, ένα
μικρό κόκκινο τετράγωνο σήμαινε «μπανάνα» και ένα
μικρό μπλε παραλληλόγραμμο «βερίκοκο. λ. Το
μειονέκτημα είναι ότι η Sarah δεν μιλούσε αυθόρμητα
αλλά αντιδρούσε μόνο στα ερεθίσματα των
εκπαιδευτών της.
(γ) Η περίπτωση του Nim Chimpsky

• Ο ψυχολόγος H. S. Terrace (1979), μελέτησαν
έναν χιμπαντζή που τον ονόμασαν Nim
Chimpsky, ειρωνικά από το όνομα του Noam
Chomsky, προσπαθώντας να αποδείξουν
λανθασμένες τις θεωρίες του Chomsky. Ο Nim,
παρόλο που παρήγαγε το πρώτο του σημείο
(λέξη) μετά από τέσσερις μήνες έκθεση στην ΑΝΓ
ενθουσιάζοντας τους μελετητές του, στη
συνέχεια τους απογοήτευσε γιατί ποτέ δεν
ξεπέρασε το στάδιο των δύο λέξεων
• Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει με τα παιδιά, τα
οποία ξεκινούν όλο και πιο συχνές συζητήσεις
καθώς μεγαλώνουν και τα εκφωνήματά τους
επαναλαμβάνουν όλο και λιγότερο το
προηγούμενο εκφώνημα του ενήλικα. Με
άλλα λόγια, ενώ τα παιδιά γίνονται όλο και
πιο δημιουργικά, ο Nim δεν παρουσίασε
κανενός είδους δημιουργικότητα.
(δ) Η περίπτωση του Kanzi

• Ο Kanzi, αρσενικός μπονόμπο, πυγμαίος χιμπαντζής:
χρησιμοποίησε το πληκτρολόγιο του υπολογιστή.
• δεν έμαθε απλώς αλλά επινόησε γραμματικούς κανόνες που
μπορεί να είναι τόσο πολύπλοκοι όσο αυτοί που
χρησιμοποιούνται από παιδιά δύο ετών.
• Πχ. Χρησιμοποίησε τον συνδυασμό ενός λεξιγράμματος που
σήμαινε ‘σκύλος’ και μιας χειρονομίας που σημαίνει
‘πηγαίνω΄. Ο Kanzi χρησιμοποιούσε αυτή τη φράση και μετά
πήγαινε στους σκύλους κι έπαιζε μαζί τους.
• Κατά τους εκπαιδευτές του΄, η διάταξη ‘πηγαίνω’
ακολουθούμενη από το ‘σκύλος’ είναι η αναμενόμενη
ανθρώπινη.
• Η μελέτη των χιμπαντζήδων και των άλλων

πρωτευόντων θηλαστικών μας έχει οδηγήσει
στην καλύτερη κατανόηση της γνωσιακής
ικανότητας αυτών των πρωτευόντων ειδών αλλά
και στη συνειδητοποίηση της σπουδαιότητας και
της μοναδικότητας της γλωσσικής κατάκτησης
από τα παιδιά, τα οποία μέσα σε ελάχιστο χρόνο
και χωρίς ιδιαίτερη διδασκαλία δημιουργούν
νέες και πολύπλοκες προτάσεις που δεν έχουν
ακούσει ή προφέρει ποτέ πριν.

• Αργότερα θα δούμε μερικές ακόμη

ενδιαφέρουσες περιπτώσεις ζωικών
επικοινωνιακών συστημάτων και πώς
η ερμηνεία τους μπορεί να
συνεισφέρει στην καλύτερη
κατανόηση της ανθρώπινης ομιλίας.
Γλωσσικά καθολικά
• Ο Νoam Chomsky (Γενετική/

Μετασχηματιστική Γραμματική) θεωρεί ότι
ο άνθρωπος διαθέτει από τη γέννησή του
έναν έμφυτο μηχανισμό, που τον ονομάζει
Linguistic Acquisition Device - (LAD)-
(Μηχανισμός Γλωσσικής
Κατάκτησης/Απόκτησης – (ΜιΓΑ ή
ΜουΓΚΑ) δικές μου χιουμοριστικές προτάσεις
• Αυτό το κοινό για όλους εφόδιο υφίσταται

μια φυσική και ψυχολογική ωρίμανση που
επιτρέπει στο παιδί να εντοπίσει και να
ταυτίσει, με τη βοήθεια του περιβάλλοντός
του, τον τύπο της γλώσσας στον οποίο πρέπει
να προσαρμοσθεί. Αυτή η υπόθεση για τον
έμψυχο χαρακτήρα της γλώσσας οδηγεί
λογικά στην επόμενη υπόθεση για τα
καθολικά χαρακτηριστικά ή απλώς καθολικά
(universals) της γλώσσας.
• Πραγματικά, συνυπολογίζοντας και όσα

αναφέρθηκαν παραπάνω για τους
κωφαλάλους, φαίνεται λογική η υπόθεση ότι
χωρίς την ύπαρξη αυτών των γλωσσικών
καθολικών θα ήταν αδύνατη η εκμάθηση από
το παιδί αυτού του ιδιαίτερα περίπλοκου
συστήματος που είναι η γλώσσα.
• Για τον Chomsky και τους γενετιστές,

(γλωσσικά) καθολικά ονομάζονται οι
ομοιότητες που υπάρχουν σε όλες τις
γλώσσες του κόσμου. Η μελέτη τους
αναπτύχθηκε μεταξύ 1960 και 1965 από
τις ανάγκες της αυτόματης μετάφρασης
από γλώσσα σε γλώσσα.
Παραδείγματα (J. Greenberg , 1963)
-฀ Oι γλώσσες δημιουργούνται υποσυνείδητα,
μέσα στη γλωσσική κοινότητα, με προφορική
επικοινωνία.
-฀ Οι γλώσσες διαθέτουν προφορά, λεξιλόγιο και
συντακτικούς κανόνες. Οι ίδιες είναι
ολοκληρωμένα συστήματα και οι επί μέρους
τομείς τους αποτελούν επίσης συστήματα.
-฀ Μπορεί να υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο
αφηρημένο γλωσσικό σύστημα που έχει
εσωτερικεύσει ο ομιλητής και στη συγκεκριμένη
χρήση κάθε φορά
Παραδείγματα (J. Greenberg , 1963)
-฀ Τη διπλή άρθρωση του ανθρώπινου λόγου:
όλες οι γνωστές γλώσσες έχουν αυτό το
χαρακτηριστικό να περιλαμβάνουν μια κατώτερη
άρθρωση, το δεύτερο επίπεδο ή δεύτερη
άρθρωση (επίπεδο φωνημάτων), και μία
ανώτερη άρθρωση, το πρώτο επίπεδο ή πρώτη
άρθρωση (επίπεδο μορφημάτων).
-฀ Οποιοδήποτε εκφώνημα σε οποιαδήποτε
γλώσσα αποτελείται από υποκείμενο και
κατηγόρημα.
• Πολλοί γλωσσολόγοι, όπως ο André Martinet (λειτουργική
θεωρία της γλώσσας , Παρίσι) αμφισβήτησαν την ύπαρξη
καθολικών χαρακτηριστικών.
• Ολες αυτές οι θεωρίες δεν είναι καινούργιες. Ήδη ο
Αριστοτέλης είχε αναφερθεί στα κοινά χαρακτηριστικά των
γλωσσών, ενώ το 1630 ο Γερμανός φιλόσοφος Alsted
χρησιμοποίησε τον όρο γενική γραμματική σε
αντιπαράθεση με την ειδική γραμματική προκειμένου να
υποστηρίξει την άποψή του για την ανακάλυψη στοιχείων
που σχετίζονται με τη μέθοδο και την αιτιολογία των
γραμματικών εννοιών, που είναι κοινές σε όλες τις
γλώσσες. Στη σκοτεινή μεσαιωνική Ευρώπη, ο
σχολαστικιστής φιλόσοφος Άγιος Θωμάς ο Ακκινάτης
μίλησε για γλωσσικά καθολικά.
• Όπως και να το δει κανείς το ζήτημα, η
γλωσσολογική έρευνα έχει ως αντικείμενο την
ανακάλυψη των νόμων της ανθρώπινης
γλώσσας, όπως η φυσική έχει ως στόχο την
ανακάλυψη των νόμων του φυσικού
σύμπαντος και, ει δυνατόν, την ερμηνεία
τους. Μια διαδικασία που βρίσκεται σε
αέναη κίνηση και δεν ολοκληρώνεται ποτέ.
Οι νοηματικές γλώσσες ως (πιθανή) απόδειξη για την

ύπαρξη γλωσσικών καθολικών
• Descartes : τα ζώα δεν είναι σε θέση να εκφράσουν

τη σκέψη τους όχι επειδή έχουν έλλειψη των
αντιστοίχων οργάνων, αφού οι κίσσες και οι
παπαγάλοι μπορούν να προφέρουν λέξεις όπως οι
άνθρωποι, αλλά επειδή προφανώς δεν ‘σκέπτονται’
αυτό που ‘λένε’.
• Από την άλλη, άνθρωποι που γεννιούνται
κωφάλαλοι και δεν μπορούν να αξιοποιήσουν για
κάποιους λόγους τα όργανα που χρησιμοποιούν οι
άλλοι άνθρωποι για να μιλάνε, εφευρίσκουν
ορισμένα νοήματα με τα οποία συνεννοούνται.
Οι νοηματικές γλώσσες ως (πιθανή) απόδειξη για την
ύπαρξη γλωσσικών καθολικών
• Σήμερα : οι νοηματικές γλώσσες των κοινοτήτων

των κωφαλάλων μας παρέχουν σημαντικότατες
αποδείξεις για να υποστηρίξουμε ότι (α) οι
άνθρωποι γεννιούνται με την ικανότητα
κατάκτησης της γλώσσας, και (β) ότι όλες οι
ανθρώπινες γλώσσες διέπονται από τις ίδιες
καθολικές αρχές.
• Η σύγχρονη έρευνα στις νοηματικές γλώσσες
είναι κρίσιμης σημασίας για την κατανόηση του
βιολογικού υπόβαθρου της κατάκτησης και
χρήσης της όποιας ανθρώπινης γλώσσας.
Οι νοηματικές γλώσσες ως (πιθανή) απόδειξη για την ύπαρξη γλωσσικών

καθολικών
• Περίπου ένα στα χίλια παιδιά γεννιούνται είτε

κωφά είτε με προβλήματα ακοής και παρότι
μπορούν να διδαχτούν πώς να μιλούν μια
γλώσσα κατανοητά, δεν μπορούν να καταλάβουν
ποτέ την ομιλία στον ίδιο βαθμό με τα άτομα
χωρίς πρόβλημα. Για παράδειγμα, το 75% των
λέξεων της αγγλικής δεν μπορεί να διαβαστεί με
ακρίβεια από τις κινήσεις των χεριών και των
χειλιών. Παρόλα αυτά πολλά κωφά άτομα
φτάνουν σε εξαιρετικά καλές επιδόσεις
συνδυάζοντας την ανάγνωση των κινήσεων των
χειλιών με τη γνώση της δομής της γλώσσας.
Οι νοηματικές γλώσσες ως (πιθανή) απόδειξη για την ύπαρξη γλωσσικών
καθολικών
• Το γεγονός δεν πρέπει να μας εκπλήσσει εάν

δεχτούμε ότι η ανθρώπινη γλώσσα (langage)
είναι καθολική με την έννοια ότι όλοι οι
άνθρωποι έχουν την ικανότητα να μάθουν μία
τουλάχιστον πραγμάτωσή της, μια γλώσσα με
την έννοια της langue.
• Τελικά, όσα περισσότερα μαθαίνουμε για την

ανθρώπινη γλωσσική κοινότητα, τόσο
περισσότερο γίνεται ξεκάθαρο ότι η
κατάκτηση και η χρήση μιας γλώσσας δεν
εξαρτώνται από την ικανότητα παραγωγής και
κατανόησης φθόγγων αλλά από μια
περισσότερο αφηρημένη γνωσιακή
ικανότητα, βιολογικά καθορισμένης, η οποία
εξηγεί τις ομοιότητες μεταξύ της ομιλούμενης
και της νοηματικής γλώσσας.
Η Αμερικανική Νοηματική Γλώσσα
(Αmerican Sign Language)
• Στην ΑΝΓ τα γράμματα της αγγλικής αλφαβήτου

αναπαριστάνονται με μια σειρά σχημάτων και
κινήσεων των χεριών δακτυλικό αλφάβητο
• Οι χρήστες αναπαριστάνουν κάθε είδους λέξη
νέα, απαρχαιωμένη, διαλεκτική ή ιδιωματική,
ακόμη τεχνικό/εξειδικευμένο λεξιλόγιο και,
τέλος, ξένες λέξεις.
• Η μορφή της λέξης προσδιορίζεται με το
δακτυλικό αλφάβητο και το νόημα με μια
βασική κίνηση, η μορφή του χεριού που
εμφανίζεται ταυτόχρονα με την κίνηση

Οι χρήστες της νοηματικής

• μεταδίδουν τις σκέψεις τους με ταχύτητα
συγκρίσιμη με αυτή των χρηστών μιας
ομιλούμενης γλώσσας.
• παράγουν ποίηση και λογοτεχνία - στη νοηματική
έχουν μεταφραστεί και έργα κλασικά.
• Τα κωφά παιδιά χρησιμοποιούν τη νοηματική στον
ύπνο τους όπως ακριβώς τα άλλα παιδιά μιλάνε
στον ύπνο τους, ονειρεύονται στη νοηματική όπως
κάθε παιδί ονειρεύεται στη/στις γλώσσα/ες του,
μιλάνε με τις κούκλες τους στη νοηματική.
• Ακόμη, όπως όταν μιλούμε μπορεί να κάνουμε

΄σαρδάμ΄ με τις φωνούμενες λέξεις, τι πιο φυσικό από
του να γίνει ‘σαρδάμ’ με μία λανθασμένη κίνηση των
χεριών, μια κίνηση που θα ξεφύγει;
• Οι νοηματικές γλώσσες μοιάζουν με τις ομιλούμενες
γλώσσες σε όλες τις βασικές τους πλευρές, δείχνοντας
ότι η ύπαρξη γλωσσικών καθολικών είναι γεγονός
παρά τις διαφορές στον τρόπο με τον οποίο
εκδηλώνεται μια γλώσσα. Αυτή η καθολικότητα είναι
προβλέψιμη διότι η γλώσσα, παρά τον τρόπο που
εκφράζεται, έχει βιολογική υποδομή
Μερικοί ακόμη ζωικοί κώδικες επικοινωνίας
• Το ερώτημα που τίθεται τώρα είναι κατά

πόσον η ανθρώπινη γλώσσα είναι απλώς ένα
σύστημα επικοινωνίας.
• Αν θεωρήσουμε ότι έτσι είναι, τότε πολλά
έμβια όντα μπορούν επίσης να
επικοινωνήσουν.
• Άλλωστε και οι άνθρωποι χρησιμοποιούν κι
άλλα συστήματα, εκτός της γλώσσας, όπως η
‘γλώσσα του σώματος’.
ΤΟ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ΔΑΧΤΥΛΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ
ΧΕΙΡΟΜΟΡΦΕΣ
• Εκείνο που χρειάζεται συζήτηση είναι αν τα

συστήματα επικοινωνίας που χρησιμοποιούν
τα άλλα έμβια όντα μοιάζουν καθόλου με την
ανθρώπινη ομιλία, τη γνώση της γλώσσας, η
οποία κατακτάται από κάθε παιδί χωρίς
διδασκαλία και χρησιμοποιείται δημιουργικά
και όχι ως αντίδραση σε ενδογενή ή εξωγενή
ερεθίσματα.
• Τρόποι και κώδικες επικοινωνίας ζωών:

• α)σχέσεις μάνας-μικρών, β) αναπαραγωγικές
σχέσεις, γ) σχέσεις μέσα στην ομάδα -για ζώα
που ζουν ομαδικά, δ) τον καθορισμό της
περιοχής του ζώου - άμυνα/κίνδυνο, ε) την
τροφή.
• Όλα τα σήματα έχουν κύρια
συγκινησιακό/επιφωνηματικό χαρακτήρα, δεν
παρουσιάζουν ούτε αυθαιρεσία, ούτε διπλή
άρθρωση, ούτε, βέβαια, παραγωγικότητα.
1. Οι παπαγάλοι και οι μάινες
• Οι παπαγάλοι και οι μάινες και η ικανότητά τους να

μιμούνται την ανθρώπινη φωνή αποτελούσαν
ανέκαθεν ένα γρίφο.
• Όμως, ακόμη και η λέξη ‘μιμούνται’ που
χρησιμοποίησα και η μέχρι τώρα γνώση σας ίσως
μπορεί να σας δώσει κάποια ένδειξη για το πόσοι
λάθος είναι να θεωρούμε ότι έχουν κάποια ικανότητα
ανάλογη με αυτή των ανθρώπων. Κι αυτό γιατί η
ανθρώπινη ομιλία δεν είναι μία απλή διαδικασία
μίμησης αλλά κάτι πολύ πολυπλοκότερο. Τα
ομιλούντα πουλιά δεν μπορούν να τεμαχίσουν το
συνεχές ακουστικό σήμα σε ασυνεχείς μονάδες όπως
είδαμε ότι κάνει ο άνθρωπος

Για τον παπαγάλο η διαφορά ‘posi’ και ‘δosi’ ως

προς το αρκτικό μόνο φώνημα δεν υφίσταται. Κι
αυτό γιατί μαθαίνει απ’ έξω ό,τι του διδάσκουν ή
που ακούει.
Για παράδειγμα, αν ο παπαγάλος μάθει τη φράση
‘Ο Νίκος τρώει σοκολάτα’ και ο ‘Ο Νίκος τρώει
μήλο’ και επίσης γνωρίζει και τις λέξεις Μαρία και
Κώστας, δεν θα μπορέσει να πει ποτέ ‘Η Μαρία
τρώει σοκολάτα’ ή ‘Η Μαρία τρώει μήλο’ ούτε ‘Η
Μαρία τρώει σοκολάτα και μήλο’ όπως θα έκανε
κάθε παιδί στα τρία του χρόνια.
Ούτε πληθυντικούς μπορεί να σχηματίσει,

ούτε πρόσωπο, το ‘τρώει’ να το κάνει ‘τρώω’.
Το παιδί μπορεί να σχηματίσει έναν
απεριόριστο, άπειρο αριθμό πιθανών
εκφωνημάτων (βλ. Χαρακτηριστικό της
παραγωγικότητας / δημιουργικότητας) ενώ οι
παπαγάλοι ένα πεπερασμένο αριθμό, αυτόν
που έμαθαν ‘απ’ έξω’.

2 Καλέσματα και κελαηδίσματα των ωδικών πτηνών
Οι μιμητικοί ήχοι των ομιλούντων πουλιών δεν έχουν την

επικοινωνιακή λειτουργία της ανθρώπινης ομιλίας,
Το κελάηδισμα των ωδικών πτηνών όμως έχει επικοινωνιακή
λειτουργία και μοιάζει με τις ανθρώπινες γλώσσες στο ότι
μπορούμε να διακρίνουμε ποικιλίες, ‘διαλέκτους’, στο ίδιο είδος!!!
Διακρίνουμε δύο κατηγορίες:
• Τα καλέσματα  μία ή περισσότερες βραχείες νότες που
μεταδίδουν μηνύματα για κίνδυνο, τροφή, φώλιασμα,
συγκέντρωση σε σμήνος, κτλ.
• Τα κελαηδίσματα  περίπλοκα συστήματα για (i) την περιχάραξη
μιας επικράτειας ή/και (ii) το ζευγάρωμα.
• ΌΜΩΣ δεν έχουμε ασφαλείς ερμηνείες για την ύπαρξη κάποιας
εσωτερικής δομής ή την πιθανότητα τεμαχισμού των
κελαηδισμάτων σε ανεξάρτητα μέρη με σημασία όπως μπορεί να
γίνει με την ανθρώπινη ομιλία.
2 Καλέσματα και κελαηδίσματα των ωδικών πτηνών
• Καταπληκτικό: ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΡΙΣΙΜΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ στο κελάδημα

κάποιων, ΟΧΙ ΟΛΩΝ, πουλιών!!!!!!!
• Σε κάποια είδη, όπως ο σπίνος, παρατηρούνται στάδια στην
κατάκτηση του κελαηδίσματος και εάν το πουλί δεν εκτεθεί σε
κελαηδίσματα άλλων ομοειδών πουλιών κατά την κρίσιμη περίοδο,
σε συγκεκριμένες περιόδους μετά την γέννησή του, δεν μαθαίνει
ποτέ να κελαηδάει!!!
• Ακόμη, αν, αφού μάθει κάποια πρώτα κελαηδίσματα, απομονωθεί
και επανεκτεθεί μετά από κάποιους μήνες, δεν έχει καμία πρόοδο,
όπως ακριβώς το παιδί.
• Τέλος, τα κωφά πουλιά κελαηδούν τελείως διαφορετικά από τα
άλλα, εκτός εάν η κώφωση επήλθε μετά την κρίσιμη περίοδο. Είναι
σαφείς οι συγγένειες με την ανθρώπινη γλώσσα λοιπόν. Παρόλα
αυτά, οι έρευνες βρίσκονται σε εξέλιξη και πάντα αναμένονται
ενδιαφέροντα αποτελέσματα.

3. Ο χορός των μελισσών
• Οι ‘χοροί’ απο-τελούν την πιο εξελιγμένη μορφή

επικοινωνίας μεταξύ των ατόμων ενός μελισσιού.
Αυτό είναι γνωστό από παλιά -ήδη ο Αριστοτέλης το
330 π.Χ., παρατήρησε αυτή τη συμπεριφορά και την
περιέγραψε στο έργο του "Περί ζώων ιστορίας", όπου
θεωρεί ο΄τι γινόταν για να προσελκύσει το ενδιαφέρον
των υπολοίπων εργατριών.
• Οι συλλέκτριες, λοιπόν, μέλισσες του γένους Apis
Mellifera (ευρωπαϊκή μέλισσα) όταν επιστρέψουν
στην κυψέλη και έχουν βρει μια πηγή τροφής,
εκτελούν ένα χορό.

• Αυτός ο χορός είναι γνωστός ως κουνιστός

χορός (Waggle Dance) ή/και μικτός χορός. Η
συλλέκτρια μέλισσα χορεύει πάνω στο
πλαίσιο της κηρήθρας ακολουθώντας μία
κυκλική πορεία, ενώ κατά διαστήματα
διασχίζει τον κύκλο κάνοντας γρήγορα και
κοφτά ζικ-ζακ.
Τις ‘φιγούρες’ του χορού μέσα στην σκοτεινή

κυψέλη, οι άλλες μέλισσες τις
αντιλαμβάνονται με την αφή, καθώς την
ακολουθούν στο χορό της, ενώ τους ήχους
που συνοδεύουν τις κινήσεις τις
αντιλαμβάνονται ως δονήσεις πάνω στην
κηρήθρα. Συμπλήρωμα του μηνύματος
αποτελεί η οσμή από το νέκταρ ή τη γύρη που
η ‘χορεύτρια’ μέλισσα μεταφέρει.

Χορός  απόσταση και κατεύθυνση της τροφής

από τη φωλιά.
Πολλοί διαφορετικοί χοροί στην κυψέλη –
μη κατανοητοί ακόμα.
Πλέον σημαντική απόδειξη προέλευσης αλλά και
χρήσης χορού όλα τα γνωστά είδη της μέλισσας
εμφανίζουν αυτή τη συμπεριφορά. ΜΟΝΟ η
εκτέλεση διαφέρει μεταξύ των διαφόρων ειδών.
Αυτό σημαίνει ότι η μορφή επικοινωνίας δεν
εξαρτάται από τη μάθηση, αλλά είναι γενετικά
καθορισμένη.
• Ο κυκλικός χορός δεν δίνει πληροφορίες για την

ακριβή θέση της πηγής τροφής. Δηλώνει απλά την
ύπαρξη τροφής σε μικρή απόσταση και σε ακτίνα
μικρότερη των 15 μέτρων από τη φωλιά .
• Η συλλέκτρια μέλισσα, αφού έχει κάνει μερικά
επιτυχημένα ταξίδια συλλογής, επιστρέφοντας στην
φωλιά προσφέρει λίγο από το περιεχόμενο του
προλόβου της σε άλλες μέλισσες και αρχίζει να
διαγράφει μικρούς κύκλους. Η φορά των κύκλων
αλλάζει κάθε φορά που ολοκληρώνει μία περιστροφή.
Οι υπόλοιπες μέλισσες την ακολουθούν αγγίζοντάς
της, έως ότου αποφασίσουν να βγουν και αυτές προς
συλλογή.

• Ο μικτός χορός ή χορός της παλλόμενης κοιλιάς  εκτελείται

όταν η απόσταση της τροφής είναι πάνω από 100μ. Ο
κυκλικός χορός μετατρέπεται σταδιακά σε μικτό καθώς η
απόσταση μεταξύ τροφής και φωλιάς μεγαλώνει .
• Κατά τον μικτό χορό η μέλισσα διανύει μία μικρή
ευθύγραμμη πορεία κουνώντας έντονα την κοιλιά της και
παράγοντας ήχους. Στο τέλος της ευθύγραμμης πορείας
γυρίζει διαγράφοντας ένα ημικύκλιο και επιστρέφει στο
σημείο που ξεκίνησε. Εκτελεί τις ίδιες κινήσεις σχηματίζοντας
ημικύκλιο μία φορά προς τα δεξιά και μία προς τα αριστερά
(εναλλάξ). Συχνά σταματά και προσφέρει λίγη τροφή στις
μέλισσες που την ακολουθούν.
• Οι πληροφορίες αφορούν την απόσταση της

τροφής από την φωλιά, την κατεύθυνση της
τοποθεσίας σε σχέση με τη θέση του ήλιου,
αλλά και την ποιότητα της τροφής. Οι
πληροφορίες αυτές δίνονται από το μήκος της
ευθύγραμμης διαδρομής, την διάρκεια των
παλμών και των ήχων, τον αριθμό των
παλμών και τον αριθμό των περιστροφών

Η πιστότητα της μεταβίβασης των συγκεκριμένων

πληροφοριών επηρεάζεται από :
• την εμπειρία και την ηλικία της μέλισσας
• τη θερμοκρασία
• τον άνεμο
• τη τυχόν δηλητηρίαση των μελισσών από εντομοκτόνα
και κληρονομικούς παράγοντες - φυλή.
Υπάρχουν κι άλλοι χοροί, μικρότερης σημασίας, που
εκτελούνται από τις μέλισσες όπως ο χορός της
‘καθαριότητας’, ο χορός της ‘χαράς’, ο χορός
‘καθαρισμού της εργάτριας’, ο χορός ‘μασάζ’ κ.ά..
Γενική παρατήρηση για τη σχέση ζωικών
κωδίκων / ομιλίας
Η ασυνέχεια ανάμεσα στην ομιλία και στους
ζωικούς κώδικες είναι προφανής:
• ΟΜΙΛΙΑ: αυθαίρετος -διπλά αρθρωμένος-
‘ανοιχτός’ κώδικας με χαρακτήρα
αναφορικό/παραστατικό
• ΖΩΙΚΟΙ ΚΩΔΙΚΕΣ: μη αυθαίρετοι -χωρίς άρθρωση-
‘κλειστοί’ κώδικες με χαρακτήρα κύρια
συγκινησιακό όπου εμφανίζεται ΚΑΠΟΙΟ
στοιχείο συνέχειας: κινήσεις/ χειρονομίες,
ένταση φωνής/χρωματικός τονισμός ΔΗΛΑΔΗ
πρόκειται για την περιοχή της παραγλώσσας
4 Οι λειτουργίες της ομιλίας
• Roman Jacobson και André Martinet: Γλωσσολογική Σχολή της

Πράγας και μεγάλη ευρωπαϊκή γλωσσολογική σχολή, της
Λειτουργικής Σχολής του Παρισιού.
• Jacobson «Essais de linguistique générale» (1963-73) μοντέλο
από έξι λειτουργίες της γλώσσας. Πρόκειται για έξι απόψεις από
τις οποίες μπορούμε να θεωρήσουμε τη γλωσσική πράξη (speech
act). Λέγοντας γλωσσική πράξη, εννοούμε την πράξη που
επιτελούμε λέγοντας ή γράφοντας κάτι, π.χ. δήλωση, υπόσχεση,
ανακοίνωση, παράκληση, απειλή, μέσα σε ένα επικοινωνιακό
πλαίσιο και πάντα με έναν επικοινωνιακό σκοπό- η αποστήθιση
δεν αποτελεί γλωσσική πράξη.
• Το μοντέλο του Jacobson, λοιπόν, θεωρείται ως το πλέον
ολοκληρωμένο από άλλα προηγούμενα, όπως του Buhler (1934)
που περιελάμβανε μόνο τις τρεις πρώτες λειτουργίες και δεν έχει
μέχρι σήμερα αμφισβητηθεί.
• Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, λοιπόν, η

μετάδοση της επικοινωνίας γίνεται μ’ έναν
πομπό (τον ομιλητή), και ένα δέκτη (τον
ακροατή), που συνδέονται μ’ ένα φυσικό
κανάλι - αγωγό μετάδοσης μέσα από το
οποίο περνάει ένα μήνυμα που γίνεται με
βάση ένα κώδικα -γλώσσα- κοινό για πομπό
και δέκτη - για να μεταδώσει κάτι από την
εμπειρία του πομπού, δηλαδή ένα
αναφερόμενο ( θέμα-πληροφορία).
Παραστατικά:
(1) ομιλητής (‘πομπός’)
(2) ακροατής (‘δέκτης’)
(3) θέμα-πληροφορία (‘αναφερόμενο’)
(4) μήνυμα (‘με βάση τον κοινό κώδικα’)
(5) γλώσσα (‘κώδικας’κοινός για ομιλητή /
ακροατή)
(6) αγωγός (‘κανάλι’ επικοινωνίας)
• Η θεωρία των γλωσσικών πράξεων εντάσσεται στο
πλαίσιο της Πραγματολογίας.
Οι λειτουργίες της ομιλίας με ένα παράδειγμα
• (1) συναισθηματική / εκφραστική /

συγκινησιακή (expressive/emotive function):
Αφορά τον ‘πομπό’, δηλώνει, δηλαδή, τη στάση
του ομιλητή απέναντι στο περιεχόμενο του
μηνύματος, τι μορφή θέλει να του δώσει, χωρίς
να ενδιαφέρεται, τη στιγμή εκείνη, για την
ύπαρξη, ή τα συναισθήματα των ακροατών. Κατά
κανόνα σε α΄ πρόσωπο, με τονικό χρωματισμό,
επιφωνήματα, μάκρυνση φωνηέντων ή
συμφώνων, κτλ.: ‘ Πόσο μ’ αρέσει η βροχή!’

• (2) βουλητική/ προστακτική/ κλητική

(connotative function): Αφορά το ‘δέκτη’,
απευθύνεται, δηλαδή, στον ακροατή με την
προσταγή ή με την επίκληση και συνδέεται με
τη χρήση της γλώσσας ως μέσου για την
επίτευξη ενός πρακτικού αποτελέσματος:
κατά κανόνα, χρήση προστακτικής έγκλισης,
κλητικής πτώσης, διαμόρφωσης του λόγου
κατά τον ακροατή, κλπ): ‘Πάρε την ομπρέλα,
μη βραχείς!’
• (3) αναφορική/ δηλωτική/ παραστατική

(referential/ denotative/ representative
function): Αφορά το ‘θέμα-πληροφορία’,
είναι γνωστική λειτουργία, δηλαδή
πληροφορεί για κάτι. Φαίνεται να λείπει από
τα συστήματα επικοινωνίας των ζώων -με την
εξαίρεση, ίσως, του χορού των μελισσών (σ’
αυτά κυριαρχούν μόνιμα οι δύο επόμενες
λειτουργίες): ‘Βρέχει.’

• (4) ποιητική (poetic function): Αφορά το

‘μήνυμα’, την επεξεργασία αυτής καθεαυτής
της μορφής του, τα υφολογικά
χαρακτηριστικά του, πχ την ομοιοκαταληξία,
όπως, για παράδειγμα, σε λογοτεχνικά
κείμενα, διαφημίσεις, κλπ: ‘Βρέχει, τι όμορφα
που βρέχει κι ο κόσμος όλος τρέχει στους
δρόμους βιαστικά!’
• (5) μεταγλωσσική/διαγλωσσική (metalinguistic):

Αφορά τη ‘γλώσσα’, ελέγχει, δηλαδή, τον ίδιον
τον κώδικα που χρησιμοποιείται από όλους. Μ’
άλλα λόγια, επιτρέπει να μιλάμε για μια γλώσσα
κάνοντας χρήση της ίδιας αυτής γλώσσας. Τέτοια
είναι η λειτουργία της γλώσσας όταν η εξήγηση
μιας λέξεις χρησιμοποιώντας άλλες γνωστές
(ερμηνευτικά λεξικά, εξηγήσεις για πρωτόγνωρες
λέξεις σε παιδιά, μεθόδους διδασκαλίας όπως
του C. K. Ogden, Basic English, 1934): ‘«βρέχει»
σημαίνει «ρίχνει σταγόνες νερού από τον
ουρανό»’

• (6) φατική (phatic): Αφορά το ‘κανάλι επικοινωνίας’,

αποσκοπεί στο να επαληθεύσει την καλή λειτουργία του
αγωγού ή την προσοχή του δέκτη, να αναγνωρίσει την
παρουσία του άλλου, να σπάσει τη σιγή, να
δημιουργήσει επαφή. Η φατική λειτουργία, λοιπόν,
εγκαινιάζει, προωθεί ή τερματίζει μια περίπτωση
επικοινωνίας ελέγχοντας και επιβεβαιώνοντας την
αποτελεσματικότητα του αγωγού, χωρίς να δίνει
ιδιαίτερη σημασία στο μήνυμα «εμπρός... εμπρός» στο
τηλέφωνο, το περιοδικό «...χμ....χμ...» ή «αχα!» «βρε,
βρε, τι λες!» κατά την ακρόαση, «τέλος» ή «over» στην
ασύρματη επικοινωνία και «άντε, τα λέμε, έτσι;», «Α!…
πω, πω!» κλπ). ‘ Εϊ! Ακούς που σου μιλάνε; Βρέχει!’
• Βέβαια, η φατική λειτουργία μπορεί και να μη

δίνει καθόλου σημασία στο περιεχόμενο του
μηνύματος, αν η ομιλία πρέπει να εκπληρώσει
άλλους σκοπούς, που στη συγκεκριμένη
περίπτωση, είναι σημαντικότεροι. Η Αμερικανίδα
συγγραφέας Mary McCarthy έκανε ένα πείραμα
σε ένα πάρτι, όπου στην τυπική ερώτηση ‘How
are you today?’ απαντούσε ‘Fine, thanks! I just
killed my husband with an axe and I feel fine!’
Κανένας στο πάρτι δεν πρόσεξε τίποτε παράξενο.
• Μία λειτουργία κυριαρχεί / οι άλλες πλαισιώνουν.

• Μια λέξη πέρα από ο βασικό της μήνυμα (denotation), μπορεί
να δηλώνει κι άλλα πράγματα, μάλιστα διαφορετικά για
διαφορετικούς ακροατές. Πρόκειται για τη συνδήλωση–
connotation. Για παράδειγμα η λέξη ‘πράσινο’ μπορεί να
ανακαλεί την παράσταση ενός λιβαδιού ή ενός πάρκου, αλλά
και το χρήμα, το δολάριο ή το ΠΑΣΟΚ, ανάλογα με τον ακροατή,
είναι άνθρωπος της υπαίθρου, της πόλης, γνωρίζει αμερικάνικη
λογοτεχνία και τους συμβολισμούς της, είναι
πολιτικοποιημένος, κ.τ.λ.,
• Χρώματα  κεφάλαιο στους συμβολισμούς καλός διαφημιστής
/προπαγανδιστής εκμεταλλεύονταιτέτοιες συνδηλώσεις.
• Μοντέλο Jacobson  μόνο η λειτουργία της

επικοινωνίας, η δηλωτική ή αναφορική,
ορίζεται με ακρίβεια και με κατεξοχήν
γλωσσολογικά κριτήρια. Όλες οι άλλες
λειτουργίες ξεχωρίζουν με ενδείξεις
ψυχολογικές, σημασιολογικές ή πολιτιστικές.
Γι’ αυτό πολλοί γλωσσολόγοι το αμφισβητούν
ΓΛΩΣΣΑ - LANGUE
Η δεύτερη διάκριση από το τριπλό μοντέλο του de

Saussure, η γλώσσα (langue).
το θέμα της γλώσσας ως σύστημα σε αντίθεση με την
α-συστημικότητα του προσωπικού λόγου (parole) του
καθενός, δηλαδή της χρήσης της γλώσσας της
κοινότητας από τον κάθε ομιλητή (ξε)χωριστά.
Παρουσιάζονται οι σχέσεις που αναπτύσσονται και
διέπουν κάθε γλωσσικό σύστημα, δηλαδή γλωσσικές
διαφορές, γλωσσικές αξίες, τα είδη των κατανομών
κάθε γλωσσικού στοιχείου και οι συνταγματικές και
παραδειγματικές σχέσεις.
Είδη σχέσεων μέσα στο γλωσσικό σύστημα
1 Συστηματική γλώσσα vs α-συστηματικός λόγος
• Καταρχάς, να ξεκαθαρίσουμε την έννοια του

συστήματος από τη μαθηματική ή φιλοσοφική
πλευρά. Το σύστημα διαφέρει τόσο από τη
συμπαράθεση όσο και από το άθροισμα, που
στην καθημερινή χρήση θα μπορούσαν να
θεωρηθούν ως συνώνυμες έννοιες, κατά το ότι
όλα τα στοιχεία που συγκροτούν ένα σύστημα δε
μπορούν να ορισθούν παρά μόνο με αναφορά
στις σχέσεις τους με τα άλλα στοιχεία του
συστήματος.
• Saussure:
• Γλώσσα (langue) ΣΥΣΤΗΜΑ, όχι άθροισμα, κανόνων
και λέξεων.
• Λόγος (parole)  το απείκασμα του συστήματος, η
εξωτερίκευση ή η εκφώνηση του εσωτερικού
• Άρα, ο προσωπικός λόγος του καθενός μας δεν είναι
το πρότυπο του συστήματος αλλά οι συγκεκριμένες
κατ’ άτομο εφαρμογές του συστήματος που μπορεί να
αποκλίνουν ως ένα βαθμό και που οπωσδήποτε
μπορεί να περιέχουν και κάποια λάθη.
• O λόγος υποτάσσεται ιεραρχικά

κατεξοχήν στη γλώσσα, που αποτελεί το
κατ’ εξοχήν ΣΥΣΤΗΜΑ.
• Υπό αυτή την έννοια ο λόγος του

καθενός μας κείται εκτός του
συστήματος, είναι α-συστηματικός.
• Από τη μια πλευρά η γλώσσα – σύστημα

από την άλλη η χρήση της μέσα από τον
προσωπικό-α-συστηματικό λόγο των χρηστών
της.
• Κατά συνέπεια, οι αλλαγές στη γλώσσα
γίνονται μέσα από τον λόγο των χρηστών της,
γιαυτό ο Saussure θεωρεί ότι οι μεταβολές
στην κάθε γλώσσα γίνονται εκτός
• Η αναγνώριση της συστηματικότητας της

γλώσσας από τον de Saussure σημαδεύει τη
γέννηση της νεότερης γλωσσολογίας (δομισμός ή
στρουκτουραλισμός).
• Η τριπλή διάκριση ομιλία – γλώσσα - λόγος του
Saussure, η οποία παρόλο που πλέον δεν ισχύει,
όπως τονίσαμε σε προηγούμενα μαθήματα,
συνεχίζει να διατηρεί τη θεωρητική της αξία,
υπαγορεύεται σε σημαντικό ποσοστό από την
έννοια της συστηματικότητας.

2 Μορφή και ουσία στη γλώσσα
• Saussure ανεξαρτησία μορφής – ουσίας και για το
σημαίνον και για το σημαινόμενο.
• Το σημαίνον είναι «μορφή και όχι ουσία», είναι
ανεξάρτητο από την ‘ύλη’ ΑΛΛΑ
• (α) μπορεί να ‘υλοποιηθεί’ με ποικίλα ‘υλικά’ όπως
φωνητικά , γραφικά, νεύματα, απτικά κτλ
• (β) η φωνητική ‘πρώτη ύλη’ είναι ένα άμορφο πλαστικό
υλικό, που μορφοποιείται από τη γλώσσα, κατατέμνεται
δηλαδή σε διακριτές μονάδες - θυμηθείτε το
χαρακτηριστικό ‘ασυνέχεια’ του γλωσσικού μηνύματος.
• Το φωνητικό υλικό είναι κοινό για όλες τις γλώσσες,

σαν μία λεκάνη γεμάτη με πηλό για χρήση από όλα τα
παιδιά (ή υλικά για κέικ)… Η κάθε φυσική γλώσσα
μορφοποιεί αυτό το υλικό και του δίνει το δικό της
σχήμα, τη δική της μορφή, όπως ακριβώς το κάθε
παιδί δίνει τη μορφή που αυτό θέλει στον πηλό...
• Το σημαίνον «είναι μορφή και όχι ουσία», επειδή η
πρώτη ύλη, από την οποία αποτελείται, υφίσταται
μορφοποίηση. Ακόμη και εντός του ιδίου γλωσσικού
συστήματος, όμως, μπορεί να υπάρχουν, διαφορές
στο πλαίσιο του προσωπικού λόγου του κάθε χρήστη(
Όπως, αν βάλουμε τα παιδιά να κάνουν πχ ένα
τσολιαδάκι)

• Το σημαινόμενο είναι αντίστοιχα μορφή και όχι ουσία με

την έννοια ότι το νόημα αποτελεί μορφοποίηση μιας
άμορφης, νοηματικής πρώτης ύλης:
• Χωρίς τη‘γλώσσα’ η σκέψη είναι ένα ‘άμορφο’,
‘αχαρτογράφητο νέφος’, όπως αναφέρει ο de
Saussure. Φυσικά, και σ’ αυτήν την περίπτωση, η
νοηματική ύλη είναι κοινή για όλους τους
ανθρώπους. Είναι η συγκεκριμένη γλώσσα που
«μορφοποιεί» την νοηματική πρώτη ύλη, της δίνει,
δηλαδή, το «σχήμα» που εκφράζει κάθε φυσική
γλώσσα. Τα νοήματα δεν προϋπάρχουν του
γλωσσικού συστήματος -της γλώσσας- γεννιούνται
απ’ αυτό.
• Οπωσδήποτε, τα πράγματα δεν είναι καθόλου

απλά. Η έννοια της νοητικής ουσίας –κοινής για
όλους τους ανθρώπους, έχει δεχτεί, και δέχεται,
κριτική από πολλές πλευρές. Η σχέση σκέψης και
γλώσσας παραμένει ένα μεγάλο, φιλοσοφικό
κατ’ αρχήν, πρόβλημα. Όπως θέτει το πρόβλημα
ο Βελούδης (1990), αποτελούν η γλώσσα και η
σκέψη δύο χωριστές διεργασίες ή μία ομοιογενή
διεργασία γλώσσας-και-σκέψης; επιπλέον, είναι
δυνατή η εξωγλωσσική, α-γλωσσική σκέψη;

• Ως προς το καθαρά γλωσσολογικό σκέλος του

προβληματισμού, σύμφωνα με την ακραία
εκδοχή της υπόθεσης των Sapir–Whorf, τη
γλωσσική σχετικότητα, είναι αδύνατη η
γλωσσικά αμερόληπτη αντίληψη της
πραγματικότητας, ενώ ‘σκέψη’ σημαίνει
πάντα ‘σκέψη σε κάποια γλώσσα’. Κάτι
τέτοιο δεν είναι αποδεκτό από τους
γλωσσολόγους.
• Υπάρχουν γλωσσικά δεδομένα που φαίνεται να

ευνοούν την αντίθετη, την «καθολικιστική»
άποψη. Έτσι, οι Berlin και Kay (1969), βρήκαν ότι
υπάρχει μια ιεραρχική κλιμάκωση για τις πρώτες
έξι, τουλάχιστον, χρωματικές διακρίσεις, οι
οποίες έχουν καθολική ισχύ και καμιά γλώσσα
δεν μπορεί να την ανατρέψει προχωρώντας
αυθαίρετα σε προσωπική της κατηγοριοποίηση
του χρωματικού φάσματος. Έτσι, ξεκινώντας από
τα πιο βασικά, έχουμε την παρακάτω κλίμακα:
• Αν μια υποτιθέμενη γλώσσα έχει μόνο δύο

χρώματα,
• αυτά θα είναι  άσπρο και μαύρο (μέρα
νύχτα),
• αν τρία χρώματα  άσπρο, μαύρο και κόκκινο
(αίμα),
• αν τέσσερα χρώματα  πράσινο ή κίτρινο
(φυτά),
• αν πέντε  μπλε (θάλασσα),
• κ.τ.λ..
3. Γλωσσικές διαφορές
• γλώσσα  σύστημα σχέσεων.

• Saussure σχέσεις «καθαρά διαφοροποιητικές
(differentiating) και αρνητικές…. στη γλώσσα υπάρχουν
μόνο διαφορές».
• ΔΗΛΑΔΗ; Είναι η προσπάθεια των γλωσσικών στοιχείων να
ξεχωρίσουν, να διαφοροποιηθούν από τα υπόλοιπα
στοιχεία του συστήματος, να αποκτήσουν δηλαδή
οντότητα μέσα στο σύστημα. Τόσο οι σημασίες όσο και οι
μορφές των λέξεων – ο τρόπος που γράφονται ή που
προφέρονται, χαρακτηρίζονται από διαφορές, με μόνη
εξαίρεση τα ομόηχα ή τα ομόγραφα

επίπεδο β’ άρθρωσης
• Η διαφοροποιητική τάση φαίνεται και στον

φωνολογικό τομέα, δηλαδή στο επίπεδο της
δεύτερης, όπως λέμε, άρθρωσης, στην
ακουστική εικόνα, αυτό που ακούμε ή
προφέρουμε, στο σημαίνον.
• Για παράδειγμα, ας πάρουμε τη λέξη <βέλη> κι ας τη

γράψουμε σε φωνολογική μορφή: /΄veli/.
• Ας αντικαταστήσουμε μόνο το πρώτο φώνημα, το /v/ με
μερικά άλλα φωνήματα της ΚΝΕ στον κάθετο άξονα
• 1. /v/ /΄veli/ <βέλη>
• 2. /θ/ /΄θeli// <θέλει>
• 3. /m/ /΄meli// <μέλι>
• 4. /r/ /΄reli/ <ρέλι>
• 5. /t/ /΄teli/ <τέλι>
• 6. /ç/ /΄çeli/ <χέλι>
• Δεν περιλαμβάνονται κύρια ονόματα, π.χ Κέλη, Νέλλη,
Πέλη, Σέλι.

3. Γλωσσικέςδιαφορές
• Με βάση την αρχή της αντιθετικότητας που

ισχύει στη γλώσσα, κάθε φορά η παρουσία
διαφορετικού φωνήματος σε ένα κοινό κατά
τα άλλα περιβάλλον δημιουργεί κάθε φορά
διαφορετικό ως σύνολο φωνολογικό
συνδυασμό με διαφορετική σημασία, δηλαδή
γλωσσικό σημείο. Έτσι, μπορούμε με
ασφάλεια να πούμε ότι τα /θ/, /m/, /r/, /t/
και /ç/ αποτελούν φωνήματα της νέας
ελληνικής μας γλώσσας.
• Ακόμη και η απουσία φωνήματος είναι δυνατόν
να δημιουργήσει καινούργιο, διαφορετικό
γλωσσικό σημείο, εν προκειμένω /΄eli/ <έλη>.
Θυμηθείτε τον ρόλο της αντιθετικότητας και στη
γραμμικότητα της ομιλίας, όταν συζητούσαμε για
τους διαφορετικούς συνδυασμούς φωνημάτων
που μας δίνουν διαφορετικές λέξεις,
διαφορετικά γλωσσικά σημεία:
• /p/ /l/ /o/ /i/ : /΄poli/ /po΄li/ /o΄pli/ /pi΄lo/
/΄pilo/ /’ plio/ κτλ

επίπεδο α’ άρθρωσης
• Αυτό που ισχύει στο επίπεδο της δεύτερης

άρθρωσης, στο φωνολογικό επίπεδο, στο
επίπεδο του σημαίνοντος, ισχύει και στο επίπεδο
της πρώτης άρθρωσης, στο επίπεδο των
γραμματικών, όπως τις ονομάζουμε, λέξεων, των
σημαινομένων. Και σε αυτό το επίπεδο οι
λεξικές, όσο και οι γραμματικές σημασίες ή
λειτουργίες διαφέρουν επίσης μεταξύ τους.
Έχουμε, με άλλα λόγια, και εδώ ένα σύνολο
ετεροτήτων (contrasts).
επίπεδο α’ α΄ρθρωσης
• Η σημασία της κάθε λέξης προσδιορίζεται από τις σχέσεις
αντίθεσής της με τις άλλες λέξεις. Έτσι, όπως αναφέρει ο
Μπαμπινιώτης (1980:131), η σημασία της λέξης <καλός>
της ΚΝΕ καθορίζεται από το γεγονός ότι οι ομιλητές της
γλώσσας μας τη χρησιμοποιούν γνωρίζοντας
υποσυνείδητα, από ένστικτο τις σχέσεις της
• (α) προς τις σημασίες αγαθός, χρηστός, καλοκάγαθος,
καλόψυχος, ψυχούλα κ.τ.λ.,
• (β) προς τις σημασίες κακός, κακόψυχος, αισχρός,
κακοήθης, σκύλος μαύρος κ.τ.λ.,
• (γ) προς τις λέξεις καλύτερος, άριστος, κάλλιστος κ.τ.λ.,
• (δ) προς τις λέξεις πάγκαλος, περίκαλος,κ.τ.λ.
• Βλέποντας, λοιπόν, τη γλώσσα από τη σκοπιά

αυτή καταλήγουμε ότι η δομή της γλώσσας,
τόσο σε επίπεδο σημαινόντων όσο και σε
σημαινομένων, αποτελεί ένα σύστημα
διαφορών, όπως θα δούμε και αμέσως
παρακάτω, με περισσότερη λεπτομέρεια και
από διαφορετική σκοπιά.
Γλωσσικές αξίες
• Η γλώσσα ως σημειακό σύστημα είναι
κατ’ανάγκην, ένα σύστημα αξιών. Τι εννοούμε
όμως όταν λέμε «αξία» στη γλώσσα; Για την
εκτίμηση της αξίας στη γλώσσα ο Saussure
κατέφυγε στην ανάλυση που έκανε ο Μαρξ για
την αξία των εμπορευμάτων. Παραλλήλισε τη
γλωσσολογία με την πολιτική οικονομία επειδή,
αντίθετα από τις άλλες επιστήμες, αυτές οι δύο
περιέχουν ταυτόχρονα διαχρονία (συγκριτική
γλωσσολογία/ οικονομική ιστορία) και συγχρονία
(περιγραφική γλωσσολογία/ πολιτική οικονομία)

• H εκτίμηση της αξίας είναι, γενικά, δισδιάστατη και
για να ορισθεί κάθε φορά χρειάζεται:
• (α) ένα ανόμοιο πράγμα, και (β) μια σειρά
όμοια πράγματα.
• Ένα παράδειγμα από την οικονομία: για να αποκτήσει
αξία ένα ευρώ είναι γνωστό ότι:
• (α) μπορεί να εξαργυρωθεί με κάτι διαφορετικό
(ψωμί, φρούτα, γάλα, εισιτήριο, τσίχλες κτλ), και
• (β) μπορεί να συγκριθεί με άλλες μονάδες του ίδιου
συστήματος (10πλάσιο του δεκάλεπτου, 1/10 του
δεκάευρου, 1/50 του πενηντάευρου, κτλ).
• Κατά τον ίδιο τρόπο, για να ορίσει κανείς την
αξία μιας λέξης, δεν αρκεί να δηλώσει με τι
διαφορετικό εξαργυρώνεται, δηλαδή αυτό ή
εκείνο το νόημα, με άλλα λόγια το ανόμοιο
πράγμα της οικονομικής μας σύγκρισης ή τα
αγαθά που μπορείς να αγοράσεις με ένα ευρώ.
Πρέπει την ίδια στιγμή να τη συγκρίνει με άλλες
λέξεις που ανήκουν στο ίδιο σύστημα και
βρίσκονται σε σχέσεις αντίθεσης μαζί της,
δηλαδή τη σειρά από όμοια πράγματα της
οικονομικής μας σύγκρισης ή, αλλιώς, τις
υποδιαιρέσεις του ευρώ.

• Αυτό, στο επίπεδο της γλώσσας μεταφέρεται ως

εξής: Το γλωσσικό σημείο, ως φορέας της αντίθεσης
σημαίνοντος/σημαινομένου, δηλαδή δύο ανόμοιων
πραγμάτων
σημαίνον
σημαινόμενον
• βρίσκεται και το ίδιο σε αντίθεση με τα άλλα γλωσσικά

σημεία, δηλαδή με μια σειρά από όμοια πράγματα:
• Γλ. Σημείο α Γλ. Σημείο β Γλ. σημείο …χ

δηλαδή
• «Η αξία είναι ένα σύστημα
αλληλεξαρτώμενων όρων, όπου η αξία του
κάθε όρου προκύπτει αποκλειστικά από την
ταυτόχρονη παρουσία των άλλων» (Saussure,
«Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας» Μετ. Φ.
Δ. Αποστολόπουλου, 1976)
• Οι γλώσσες διαφέρουν ως συστήματα αξιών.
Ακόμα, η κάθε λέξη αποκτά ιδιαίτερη
φυσιογνωμία μέσα στην κάθε γλώσσα, αφού
η θέση της προσδιορίζεται από το γενικότερο
σύστημα αξιών. Έτσι το λεξιλογικό στοιχείο
δίδω της ΚΝΕ διαφέρει από το λεξιλογικό
στοιχείο give της Αγγλικής και donner της
Γαλλικής, γιατί εντάσσεται μέσα σ’ ένα
διαφορετικό πλέγμα σχέσεων. Γιατί είναι
αξία κι όχι απλό σημείο.

• Κατά συνέπεια, όπως ο Saussure τονίζει, η

αξία ενός στοιχείου, ή, αλλιώς, γλωσσικής
μονάδας, ή όρου, δεν πρέπει να συγχέεται με
το νόημά του.
• οι λέξεις ‘αρνί’ και ΄sheep (πρόβατο)’ έχουν το
ίδιο νόημα αλλά διαφορετική αξία στην
ελληνική και στην αγγλική γλώσσα: στο σύστημα
της αγγλικής η λέξη ‘sheep’ σχετίζεται με τη λέξη
‘mutton’ (το αρνί σαν έδεσμα) ενώ δεν
εμφανίζεται αντίστοιχη σχέση στο σύστημα της
ΚΝΕ: η λέξη ‘αρνί’ χρησιμοποιείται τόσο για το
ζώο όσο και για το έδεσμα. Κι αυτό γιατί η αξία
του κάθε όρου προσδιορίζεται από το
περιβάλλον του, από τις σχέσεις του με τους
άλλους όρους (ή στοιχεία) όπως, ελπίζουμε,
ξεκαθαρίσαμε.
Κατανομή
• Κατανομή ενός όρου του γλωσσικού
συστήματος ονομάζουμε τα περιβάλλοντα (ή
συμφραζόμενα-contexts) στα οποία μπορεί να
εμφανισθεί ο συγκεκριμένος όρος. Ο βαθμός
ομοιότητας στην κατανομή ποικίλλει ανάμεσα
στους όρους και η ποικιλία αυτή έχει
συστηματοποιηθεί, με βάση τη μαθηματική
ορολογία, ως εξής:
Κατανομή
(α) Συμπληρωματική κατανομή
• Οι όροι δεν έχουν ούτε ένα κοινό περιβάλλον εμφάνισης,

όπου είναι ο ένας δεν μπορεί ποτέ να είναι ο άλλος.
• (i) Στο περιβάλλον «ο ___________ τρέχει»
μπορούν να εμφανισθούν ουσιαστικά κι όχι ρήματα.
Λέμε ότι τα ουσιαστικά και τα ρήματα βρίσκονται σε
συμπληρωματική κατανομή, που σημαίνει ότι δεν
εμφανίζονται ποτέ στο ίδιο περιβάλλον. Εννοείται
ότι στο παράδειγμά μας θα μπορούσε να εμφανιστεί
και μετοχή ή επίθετο, τα οποία επίσης βρίσκονται σε
σχέση συμπληρωματικότητας, σε συμπληρωματική
κατανομή, με τα ρήματα: όπου εμφανίζεται μετοχή
ή επίθετο δεν μπορεί να εμφανιστεί ρήμα.
Κατανομή
• (ii) Οι αλλοφωνικοί φθόγγοι [ k ] (υπερωικό)
και [ c ] (ουρανικό, αντίστοιχα στις λέξεις
<καλός> / ka΄los / και <κερί> /ce΄ri/ -
πραγματώσεις του φωνήματος /k/ της ΚΝΕ
και τα δύο- δεν μπορούν να συμπέσουν σε
καμιά περίπτωση στο σύστημα της ΚΝΕ –
δηλαδή, δεν εμφανίζονται ποτέ στο ίδιο
περιβάλλον.
Κατανομή
Γραφικά :
Σύνολο Α Σύνολο Β
Κατανομή
(β) Ισοδύναμη κατανομή
Οι όροι μοιράζονται το ίδιο περιβάλλον εμφάνισης:
• (i) Στο περιβάλλον «_______ τρέχει», μπορούν να
εμφανισθούν οι όροι ο Γιάννης, ο σκύλος, η αθλήτρια,
το πρόγραμμα, η ομάδα, το νερό κτλ, δηλαδή
ουσιαστικά.
• Οι όροι αυτοί έχουν ισοδύναμη κατανομή, δηλ.
μοιράζονται το ίδιο περιβάλλον
• Όμως, κάθε φορά έχουμε ένα καινούργιο νόημα, όχι
συνώνυμες ή ταυτόσημες σημασίες.
• Συγκρίνατε: Η αθλήτρια τρέχει και Το νερό τρέχει.
Κατανομή
• (ii) Στο περιβάλλον «‘-όνος’», μπορούν να
εμφανισθούν τα γράμματα <π>, <τ>, <γ>,
</μ> και <φ> (‘πόνος’, ‘τόνος’, ‘γόνος’, ‘μόνος’,
‘φόνος’)
• Ακόμη καλύτερα σε φωνητική γραφή:
/- ΄onos/, μπορούν να εμφανιστούν τα
φωνήματα / p /, / t /, / γ /, / m /, /f/ αλλά
και / k / : /΄ponos/, /΄γonos/, /΄monos/,
/΄fonos/, /΄konos/ = ‘κώνος’
Κατανομή
• Γραφικά:
Α+Β
κατανομή
(γ) Επικαλυπτική κατανομή
• Οι μονάδες μοιράζονται, σε κάποιο βαθμό, τα
ίδια συμφραζόμενα. Για παράδειγμα, το φώνημα
/s/ πραγματώνεται ως /z/, και συνεπώς
συμπίπτει με το φώνημα /z/, όταν ακολουθεί
ηχηρό σύμφωνο:
• <σμήνος> /΄zminos/, <ασβός> /a΄zvos /
• αλλά <σκάφη> /΄skafi/, <αστικό>
/asti΄ko/, <σώα> /΄soa/
• και φυσικά <ζώα> /΄zoa/
κατανομή
(γ) Επικαλυπτική κατανομή
Α Β
Κατανομή
(δ) Κατανεμητική έγκλειση

• Το σύνολο των συμφραζομένων μιας μονάδας είναι
μικρότερο και περιέχεται - ως υποσύνολο - στο
σύνολο των συμφραζομένων μιας άλλης.
• Για παράδειγμα, τα περιβάλλοντα του μορίου <ας>,
που συναντάται μόνο σε κύριες προτάσεις,
εμπεριέχονται στα περιβάλλοντα του μορίου <να>
που συναντάται τόσο σε κύριες όσο και σε
δευτερεύουσες προτάσεις. Μπορούμε, δηλαδή, να
πούμε
• Ας ξεκινήσουμε ή Να ξεκινήσουμε
• Όμως
• Θέλω να ξεκινήσουμε *Θέλω ας ξεκινήσουμε
Κατανομή
(δ) Κατανεμητική έγκλειση
βΑ Β
Κατανομή
(ε) Ελεύθερη αλλαγή ή ελεύθερη ποικιλία (free
variation)
• Τέτοιου είδους κατανομή παρουσιάζουν οι
όροι που εμφανίζονται στο ίδιο περιβάλλον
χωρίς όμως να προκαλούν νοηματικές
διαφορές. Έτσι η εναλλαγή του [ nt ] και του
[nd] στα περιβάλλοντα [΄menta] και
[΄menda] δεν αλλάζει το νόημα της λέξης
(συγκρίνατε με τα <πόνος>, <τόνος>,
<γόνος> κτλ, όπου η αλλαγή του πρώτου
στοιχείου μας δίνει ένα καινούργιο γλωσσικό
σημείο, μια καινούργια λέξη).
Ελεύθερη αλλαγή ή ελεύθερη ποικιλία (free variation)
Ακόμη η εναλλαγή του υποκειμένου πριν ή

μετά το ρήμα στην ΚΝΕ δεν αλλάζει τη
λειτουργία του: Ο πατέρας έρχεται. ΄Ερχεται
ο πατέρας.
Ελεύθερη ποικιλία είναι συνήθως οι σχέσεις
συνωνυμίας αλλά όπως θα δούμε όλα αυτά
συμβατικά γιατί απόλυτη συνωνυμία ΔΕΝ
υπάρχει!
ΟΥΤΕ ΣΧΗΜΑ!!!!
Συνταγματικές και
παραδειγματικές σχέσεις
Συνταγματικές και παραδειγματικές σχέσεις
Το γεγονός ότι ένας όρος

α) εμφανίζεται σε ορισμένα περι-
βάλλοντα και
β) μπορεί να μοιράζεται σε κάποιο
βαθμό αυτά τα περιβάλλοντα με άλλους
όρους, τον εμπλέκει σε δύο τύπους
σχέσεων:
A. Συνταγματικές σχέσεις (rapports
syntagmatiques)
• Συνταγματικές είναι οι συστηματικές σχέσεις που
χαρακτηρίζουν τα γλωσσικά στοιχεία στη
συνεμφάνισή τους με άλλα στοιχεία.
• Οι συνταγματικές σχέσεις καθορίζονται από τη
γραμμικότητα της ομιλίας, από το γεγονός ότι οι όροι
της ομιλίας παρουσιάζουν διαδοχή, πράγμα που
αποκλείει τη δυνατότητα δύο όροι να συμπέσουν
ακριβώς στο ίδιο σημείο, είτε χρονικά είτε τοπικά. Με
άλλα λόγια ούτε μπορούμε να γράψουμε το ένα
γράμμα πάνω στο άλλο αλλά ούτε και να προφέρουμε
δύο όρους συγχρόνως.
A. Συνταγματικές σχέσεις (rapports syntagmatiques)
Συνταγματικές μπορεί να είναι οι

σχέσεις:
• (i) μεταξύ φωνημάτων:
• το φώνημα /p/ στη λέξη /pali/
αναπτύσσει συνταγματικές σχέσεις
με τα ομοειδή φωνήματα
/a/ /l/ /i/
• (ii) μεταξύ μορφημάτων:

το <α> στη λέξη
α - διά-φορ –ος
με τα μορφήματα
-δια-, -φορ-, -ος.
• (iii) μεταξύ λέξεων :

η λέξη <μια> στην πρόταση ‘Μια
συλλογή από γραμματόσημα’
με τις λέξεις
<συλλογή>, <από> και
<γραμματόσημα>
• Δηλαδή, το σύνταγμα είναι πάντα σύνθετο

από δύο ή περισσότερους συνεχείς όρους ( ή
μονάδες ή στοιχεία). Τοποθετημένος σ’ ένα
σύνταγμα ένας όρος αποκτά την αξία του
μόνο επειδή αντιτίθεται σ’ αυτό που
προηγείται ή έπεται ή και στα δύο. Βασικός,
επομένως, παράγοντας στη συνταγματική
διάσταση της γλώσσας είναι η
συνδυαστικότητα των στοιχείων.
• Δεν πρέπει βέβαια να δημιουργηθεί η

εντύπωση ότι οι συνταγματικές σχέσεις
συμπίπτουν με τις συντακτικές. Οι
συντακτικές σχέσεις είναι ένα είδος
συνταγματικών σχέσεων. Ακόμη, στα
παραπάνω παραδείγματα είχαμε και
περιπτώσεις συνταγματικών σχέσεων μεταξύ
μορφημάτων καθώς και μεταξύ φωνημάτων,
που κάθε άλλο παρά συντακτικές σχέσεις
μπορούν να θεωρηθούν.
Παραδειγματικές σχέσεις (rapports
paradigmatiques)
• Παραδειγματικές είναι οι σχέσεις με όλους
τους άλλους όρους που μπορούν - δυνητικά-
να εμφανισθούν στο ίδιο γλωσσικό
περιβάλλον ή συμφραζόμενα, είτε είναι σε
αντίθεση είτε σε ελεύθερη ποικιλία μαζί του.
Δεν είναι δηλαδή in praesentia όπως οι
συνταγματικές, αλλά in absentia. Έτσι,
παραδειγματικές μπορεί να είναι οι σχέσεις:
Παραδειγματικές σχέσεις (rapports paradigmatiques)
• (i) μεταξύ φωνημάτων:

• το φώνημα / p/ στη λέξη /pali/ αναπτύσσει παραδειγματικές
σχέσεις με όλα τα άλλα φωνήματα /γ/, /v/, /z/, /θ/, /k/, /r/,
/s/ και /x/ , που μπορούν να εναλλάσσονται μαζί του (να
πάρουν την ίδια συνταγματική θέση) στο περιβάλλον /-ali/:
• /΄γali/
• /΄sali/
• /΄vali/
• /΄θali/ κτλ
• /΄kali/
• /΄rali/
• /΄xali/
• /΄zali/
• (ii) μεταξύ μορφημάτων:

• το μόρφημα -φορ- στη λέξη α-διά-φορ-ος,
βρίσκεται σε παραδειγματικές σχέσεις με τα
μορφήματα -φθορ -βλητ-,-θετ-, -λυτ- κ.ά., στις
λέξεις:
• α-διά-φθορ-ος,
• α-διά-βλητ-ος,
• α-διά-θετ-ος,
• α-διά-λυτ-ος
• (iii) μεταξύ λέξεων:

• η λέξη γραμματόσημα βρίσκεται σε συνταγματική σχέση
με τις λέξεις ‘μια συλλογή από (γραμματόσημα)’ (βλ.
παραπάνω) και σε παρα-δειγματική με όλες τις άλλες που
μπορούν να εμφανισθούν στη θέση της στο ίδιο
περιβάλλον, δηλαδή αυτές με τις οποίες βρίσκεται σε
ισοδύναμη κατανομή, π.χ. σπιρτόκουτα, γελοιογραφίες,
χατοπετσέτες, νομίσματα, δίσκους, μπουκάλια,
προγράμματα κ.ά.:
• μια συλλογή από σπιρτόκουτα
• >> >> >> γελοιογραφίες
• >> >> >> χαρτοπετσέτες
• >> >> >> νομίσματα
• Οι όροι σύνολο (set), σύστημα και

τάξη χρησιμοποιήθηκαν μαζί με τον
όρο σύνδεση (colligation) από τους
γλωσσολόγους της Αγγλικής Σχολής
(Firth, Halliday κ.ά.).
• Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ενώ οι συνταγματικές

σχέσεις βασίζονται στη γραμμικότητα της
ομιλίας - δηλαδή σε δύο ή περισσότερους όρους
που συνεμφανίζονται σε μια διαδοχή- μ’ άλλα
λόγια βρίσκονται in praesentia, οι
παραδειγματικές σχέσεις συνδέουν όρους που
δεν συν-εμφανίζονται αλλά αποτελούν μια
‘μνημονική σειρά’, συνιστούν μέρος της
‘εσωτερικής αποθήκης` που συγκροτεί τη
γλώσσα κάθε ομιλητή (‘νοητικό λεξικό’/ ‘mental
lexicon’), βρίσκονται, δηλαδή, εν απουσία- in
absentia
• Ο ομιλητής, ανάλογα με το περιεχόμενο της αποθήκης του,

ανακαλεί διαφορετικά κάθε φορά στοιχεία και, φυσικά,
διαφορετικά από τους άλλους ομιλητές. Ένα παράδειγμα από
την αρχαιολογία: ένας όρος μπορεί να συγκριθεί με μια
κολόνα ενός οικοδομήματος. Από τη μια μεριά βρίσκεται σε
ορισμένη σχέση με το επιστύλιο που την υποβαστάζει,
πρόκειται δηλαδή για τη συνταγματική σχέση όπου και οι
δύο όροι είναι παρόντες. Από την άλλη μεριά, ο ρυθμός της
κολόνας, λ.χ. δωρικός, ανακαλεί στη μνήμη όλους τους
άλλους ρυθμούς, ιωνικό, κορινθιακό, τοσκανικό, μεικτό,
γοτθικό -ανάλογα με τις γνώσεις μας- δηλαδή στοιχεία που
δεν συνεμφανίζονται, άρα πρόκειται για την παραδειγματική
σχέση, τη σχέση in absentia.
Παραδειγματικός - συνταγματικός
άξονας
Π ΄pali πάλι
α
ρ
α
δ
ε
ι
γ
μ
α
Παραδειγματικός - συνταγματικός άξονας
Π α-διά-φθορ-ος
α
ρ
α
δ
ε
ι
γ
μ
Συνταγματικός
π ένα κουτί σπίρτα

α
ρ
α
δ
ε
ι
γ
μ
π
α /‘pali/
ρ /‘vali/
α /‘γali/
δ /‘zali/
ε /‘θali/
ι /‘kali/
γ /‘rali/
μ /‘xali/
α-διά-φθορ-ος
π -φορ-
α -λλειπτ-
ρ -κοπ-
α -θετ-
δ -λλακτ-
ε -ψευστ-
ι -χωρ-
γ -τρητ-
μ -πλαστ-
ένα κουτί σπίρτα

π ασπιρίνες
α γάλα
ρ μπίρα
α μπισκότα
δ ελπίδες
ε
ι
γ
μ
Μ’ άλλα λόγια
συνταγματικός είναι ο άξονας της
συνύπαρξης των γλωσσικών όρων ενώ
παραδειγματικός είναι ο άξονας των
ισοδυναμιών.
ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ
ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΥΦΟΣ

• Προσπάθειες για ορισμό του ύφους έχουν
γίνει και γίνονται διαρκώς, όμως ο ορισμός
του Γάλλου φυσιοδίφη Buffon «ο ύφος είναι ο
ίδιος ο άνθρωπος – La style est l’ home
même» αποτελεί σταθμό στην έρευνα του
ύφους kαθώς η απήχησή του στην ευρωπαϊκή
διανόηση συνεχίζει να είναι ισχυρή ακόμη και
σήμερα.
• Iδρυτής της νεότερης περιγραφικής υφολογίας

θεωρείται ο Charles Bally, μαθητής του Saussure
• τοποθετεί την υφολογία μεταξύ ψυχολογίας και
γλωσσολογίας
• αποτελεί μια διαστρωμάτωση εκφραστικών και
συναισθηματικών στοιχείων και έχει ως
αποστολή τη μελέτη των εκφραστικών
δυνατοτήτων μιας γλώσσας. Από αυτή την
άποψη δεν συμπεριλαμβάνει στα αντικείμενά
της τη λογοτεχνική γλώσσα, η οποία εξυπηρετεί
καθαρά αισθητικούς σκοπούς.
Leo Spitzer: ‘ερμηνευτικός κύκλος’
• Οι απόψεις του Bally δεν έγιναν αποδεκτές και οι μαθητές
του συνέχισαν να μελετούν τα λογοτεχνικά έργα.
• Leo Spitzer  βάσεις της μεθοδολογίας, γνωστής ως
‘ερμηνευτικός κύκλος’ :
• Υφος  «η γλώσσα που χρησιμοποιείται ως τέχνη»
τρία στάδια στη μελέτη ενός λογοτεχνικού έργου: (α) ο
αναγνώστης μελετά προσεκτικά το έργο επιδιώκοντας να
διαποτιστεί από την όλη ατμόσφαιρά του μέχρι να του
προξενήσει εντύπωση ένα επανεμφανιζόμενο υφολογικό
γνώρισμα, (β) αναζητά μια ψυχολογική ερμηνεία αυτού
του γνωρίσματος, και (γ) ψάχνει να βρει περισσότερα
παραδείγματα προκειμένου να επιβεβαιώσει την αρχική
του παρατήρηση.
Ατομικό και λογοτεχνικό ύφος
• Η ιδιαιτερότητα του ατομικού λόγου, το ιδιόλεκτο, συνιστά στην

πραγματικότητα μια μορφή ύφους. Ουσιαστικά λόγος (parole)
είναι στην πράξη το ιδιαίτερο γλωσσικό ύφος κάθε ατόμου της
κοινότητας.
• Στο χώρο της λογοτεχνίας αντιμετωπίζουμε μια ειδικότερη,
καθαρά και σκόπιμα εξατομικευμένη μορφή λόγου, την
ιδιόλεκτο του λογοτέχνη. Εδώ πλέον έχουμε να κάνουμε με
ύφος με τη στενότερη έννοια του όρου «κατ’ εξοχήν» ή
«έντεχνο» ή «λογοτεχνικό ύφος». Ο λογοτέχνης, πέρα από την
οποιαδήποτε γλωσσική ιδιαιτερότητα που μπορεί να έχει στην
καθημερινή επικοινωνία του με τα άλλα άτομα της γλωσσικής
του κοινότητας, δημιουργεί μια ακόμη πιο ιδιαίτερη μορφή
γλώσσας, το ύφος που χρησιμοποιεί ο λογοτέχνης κατά την
‘ειδική’ λειτουργία της «λογοτεχνικής» ή «αισθητικής»
επικοινωνίας με τους άλλους.
Συστατικά του λογοτεχνικού ύφους
(α) Συνειδητή επιλογή με έμφαση στη μορφή
•
• Ας πάρουμε την περίπτωση όπου ο δημιουργός θέλει να
αποδώσει το νόημα «απόλυτη σιγή επικρατεί μέσα στον
κάμπο». Οι δυνατότητες που έχει στην ΚΝΕ είναι πολλές,
πάρα πολλές και μεταξύ αυτών οι παρακάτω:
• μεγάλη ησυχία υπάρχει στον κάμπο

• βαθιά σιγαλιά είναι στην πεδιάδα
• άκρα σιωπή βασιλεύει
• απερίγραπτη ηρεμία επικρατεί
• απόλυτη σιγή κυριαρχεί
• νεκρική
• Επιλέγοντας διαφορετικές λέξεις από την κάθε ομάδα, θα

μπορούσαμε υποθετικά να λάβουμε 6x5x5x2x2 δηλαδή
600 διαφορετικούς συνδυασμούς οπωσδήποτε όχι
απόλυτα αποδεκτούς στην απόλυτη πλειοψηφία τους.
• Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει
• Γεγονός αδιαμφισβήτητο είναι η έλλειψη αντικειμενικών

κριτηρίων επειδή δεν υπάρχει καμιά σταθερή αντιστοιχία
στο πέρασμα από το περιεχόμενο στη μορφή. Άρα η
‘σωστή’ επιλογή αποτελεί τέχνη και δεν διδάσκεται ως
τεχνική. Αυτό είναι και το μεγαλείο της αληθινής
δημιουργίας, του αληθινού δημιουργού.
(β) Προθετικότητα
• Με την προθετικότητα εννοούμε τις
προθέσεις του συγγραφέα, τον στόχο που
έχει σε σχέση με τον χώρο μέσα στον οποίο
κινείται. Στην προθετικότητα σημαντικό ρόλο
παίζει η Σχολή, ο λογοτεχνικός χώρος στον
οποίο ανήκει ο δημιουργός.
«Ποιητικές Γραμματικές»
• Σύμφωνα με τον ορισμό του Μπαμπινιώτη
(1980:80), με τον όρο ποιητική γραμματική
εννοούμε τον γλωσσικό σύστημα που αποτελεί
το προσωπικό ύφος κάθε λογοτέχνη. Το σύστημα
αυτό χαρακτηρίζεται από τις ιδιαίτερες
γλωσσικές επιλογές του λογοτέχνη και από την
ευρεία χρήση ορισμένων δομικών σχημάτων που
αποκλίνουν από τη γλώσσα της κοινότητας,
δηλαδή προτάσεων αντιγραμματικών, μη
αποδεκτών στη γλώσσα της κοινότητας.
• Μου παρήγγειλε α’ αηδόνι με το πετροχελιδόνι
• Σ’ αυτόν τον στίχο του δημοτικού μας τραγουδιού ο
ποιητής, που είναι ο ίδιος ο λαός, πλάθει δομές του
τύπου Μη ανθρώπινο ουσιαστικό (το αηδόνι) + Ρήμα
(παραγγέλνω) που είναι μη αποδεκτές γιατί το ρήμα
παραγγέλνω αναμένεται με ανθρώπινο υποκείμενο. Το
λουλούδι παράγγειλε ένα ποτήρι νερό είναι μη
αποδεκτό στον καθημερινό λόγο –εκτός αν με τη λέξη
«λουλούδι» υπονοούμε κάποιον άνθρωπο. Όμως
αυτή η χρήση της λέξης καθιστά την καθημερινή
ομιλία μεταφορική κατά παρέκκλιση της καθολικά
αποδεκτής γραμματικής άρα δυνάμει ποιητική.
• Γράφει ο Ελύτης στο «Ήλιος ο ηλιάτορας»

• και τους μικρούς αγγέλους σταμ-
• ατάν και παίζουν αμ στραμ νταμ
• Εδώ έχουμε μια αντιγραμματική πρόταση με τον
φωνολογικό διασκελισμό και το κόψιμο της λέξης
σταματάν σε σταμ -+ -ατάν που μαζί με τον υπόλοιπο
στίχο ‘και παίζουν αμ στραμ νταμ’ ανακαλούν στη
μνήμη μας κάτι σαν τον ήχο μιας καμπάνας. Τέτοιου
είδους προτάσεις υπάρχουν σε ολόκληρη την ποίηση
του Ελύτη και αποτελούν στοιχεία της ποιητικής
γραμματικής του. Τέτοιου είδους αντιγραμματικές
προτάσεις έχουμε και στη δημοτική μας ποίηση:
ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Γλώσσα και Κοινωνία
• Η γλώσσα αποτελεί κοινωνικό προϊόν και κατά

συνέπεια είναι άρρηκτα δεμένη με την
κοινωνία. Η μελέτη της γλώσσας σε σχέση με
την κοινωνία και την επιστήμη της
Κοινωνιολογίας, η οποία αποτελεί το όργανο
μελέτης της, αποτελεί ξεχωριστή επιστήμη
την Κοινωνιο-γλωσσολογία.
• Η κοινωνιογλωσσολογία σήμερα είναι μια, κατά
κάποιο τρόπο, υπερ-επιστήμη και περιλαμβάνει
πολλές άλλες επιστήμες όπως η κοινωνιολογία
της γλώσσας αλλά και σε συνδυασμό με
περισσότερες της μίας επιστήμες, τη βρίσκουμε
και στη γλωσσική διδασκαλία και στην
εθνογλωσσολογία κ.ά. Ακόμη, στο πλαίσιο της
κοινωνιογλωσσολογίας σήμερα γίνεται
ουσιαστικά και η μελέτη της Διαλεκτολογίας.
• Η διαλεκτολογία παραδοσιακά μελετάται εντός
του πλαισίου της ιστορικής γλωσσολογίας.
• Στο πλαίσιο της διαλεκτολογίας εξετάζονται

ζητήματα όπως οι γεωγραφικές διάλεκτοι,
τουλάχιστον οι εναπομείνασες. Στην
παρουσίαση αυτή δεν θα γίνει εκτενής
αναφορά σε αυτά τα ζητήματα, άλλωστε
πρόκειται για μια εισαγωγή, ίσως γίνει σε
προσεχή εξάμηνα…
Η γλώσσα
• καθιερώνεται διατοπικά, χαρακτηρίζεται ως κοινή,
επίσημη, εθνική, καθιερωμένη και διέπεται από
αυστηρούς νόμους, σταθερότητα, ομοιογένεια, διαθέτει
κοινό λεξιλόγιο, λεξικά και γι’ αυτό είναι όργανο κατάλληλο
να χρησιμοποιηθεί στον γραπτό λόγο, αλλά και στον
προφορικό για τη διατοπική επικοινωνία ενός έθνους. Η
γλώσσα (langue) μιας μικρής πόλης ή μεγάλης περιοχής
συναποτελείται από τον ατομικό λόγο (parole) των μελών
του πληθυσμού της. Γιατί, παρά τις διαφορές που
παρουσιάζει η ατομική τους γλώσσα, κυρίως στο λεξιλόγιο
και στη φωνητική, για τη μεταξύ τους κοινωνική επαφή
χρησιμοποιούσαν ένα γενικά υπερατομικό σύστημα,
συμβατικού χαρακτήρα.
Η διάλεκτος,
• από την άλλη μεριά, καθιερώνεται τοπικά, χρησιμοποιείται
συνήθως μόνο στον προφορικό λόγο. Όμως η συστηματικότητα
δεν λείπει ούτε από τη διάλεκτο γιατί μόνο έτσι εξυπηρετείται η
επικοινωνία.
• Η διάλεκτος, λοιπόν, είναι μία ιδιαίτερη τοπική μορφή μιας
γλώσσας, μια απόκλιση από την κοινή γλώσσα, η οποία μπορεί να
προσδιορισθεί από το σύνολο των δικών της χαρακτηριστικών που
δίνουν την εντύπωση και σε αυτούς που τη μιλούν και σε αυτούς
που την ακούν, μίας γλωσσικής μορφής διαφορετικής από τις
γειτονικές, παρά το γεγονός ότι διατηρεί με αυτές έναν αριθμό
κοινών στοιχείων. Ο ορισμός αυτός υπονοεί την παράλληλη
παρουσία ομοειδούς γλωσσικού συνόλου, όπως πχ Κοινή
Νεοελληνική- νεοελληνικές διάλεκτοι. Βέβαια, είναι δυνατόν να
μην υπάρχει η κοινή αυτή γλωσσική μορφή, όπως δεν υπήρχε στην
Ελλάδα του 6ου π.Χ. αιώνα.
Το ιδίωμα,
• τώρα, αποτελεί τη διαφορετική μορφή της γλώσσας στα πλαίσια
του οικογενειακού και στενού κοινωνικού περιβάλλοντος των
ανθρώπων της υπαίθρου. Η γλώσσα αυτή, σε σύγκριση με την
κοινή γλώσσα ή διάλεκτο, παρουσιάζει φωνητικές, μορφολογικές
κτλ διαφορές. Το ιδίωμα αποτελεί υποκατηγορία της διαλέκτου,
γιαυτό και πολλές φορές δεν διαχωρίζονται. Άλλωστε και τα δυο
αποτελούν τρόπους του διαλέγεσθαι. Το ιδίωμα είναι μορφή μιας
γλώσσας με λιγότερες όμως διαφορές από την κοινή και τις άλλες
μορφές της από αυτές που χαρακτηρίζουν τις διαλέκτους. Βέβαια,
οι διάλεκτοι μπορούν να καταντήσουν απλώς ιδιώματα με τη
διάβρωσή τους από την κοινή.
• Ως ιδίωμα επίσης χαρακτηρίζεται και η υποκατηγορία της
διαλέκτου, όπως π.χ. η καππαδοκική και τα ιδιώματά της των
Φαράσων, του Ούλαγατς κ.τ.λ.. Πάντως τα κριτήρια διάκρισης και
εδώ δεν είναι και δεν μπορεί να είναι αντικειμενικά και σαφή.
Διάλεκτοι της ΚΝΕ

• (α) την ποντιακή,
• (β) την καππαδοκική,
• (γ) την τσακώνικη,
• (δ) την κατωιταλική.
Γλώσσες διαμεσολάβησης – Lingua
franca
• Κατά τον μεσαίωνα στα λιμάνια της Μεσογείου
καθιερώθηκε αναπτύχθηκε μια εμπορική γλώσσα που
βασίστηκε σε ομιλούμενες τότε γλώσσες οι οποίες
εξελίχτηκαν στη σημερινή ιταλική και την προβηγκιανή.
Αυτή η γλώσσα ονομάστηκε lingua franca (φράγκικη
γλώσσα). Ο όρος γενικεύτηκε αργότερα για κάθε γλώσσα
που χρησιμοποιούνταν ή χρησιμοποιείται προκειμένου να
εξυπηρετήσει κοινωνική ή εμπορική επικοινωνία κατόπιν
κοινής συμφωνίας των ομιλητών τους. Έτσι, για
παράδειγμα, η αγγλική έχει ονομαστεί η σύγχρονη lingua
franca για ολόκληρο τον κόσμο, η γαλλική υπήρξε η lingua
franca της διπλωματίας, η λατινική της Ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας και η ελληνική των ελληνιστικών χρόνων.
• Η lingua franca της Ανατολικής Αφρικής είναι η

Swahili, οι γλώσσες Hindi και Urdu της Ινδίας και
του Πακιστάν με τις χιλιάδες γλώσσες ενώ στην
αχανή Κίνα, όπου μιλιούνται οι γλώσσες Ηan, με
εκατοντάδες διαλέκτους, έχει διαμορφωθεί η
Putongua-Κοινός Λόγος, όπου ενσωματώνεται η
προφορά του Πεκίνου, η γραμματική των
διαλέκτων της νότιας Κίνας και το λεξιλόγιο της
σύγχρονης καθομιλουμένης κινεζικής της
Zonguo.
Pidgin και κρεολές
PIDGIN απλουστευμένη γραμματική / λεξιλόγιο, δεν

αποτελούν δε μητρική γλώσσα - βασίζονται στην αγγλική
• δημιουργικές: Κινέζος υπηρέτης: «Him cow pig have kittens?»
(έκανε γουρουνάκια η γουρουνίτσα το αφεντικού) ή «Fella
belong Mrs Queen», το οποίο περιγράφει στην pidgin τον
βασιλικό σύζυγο Πρίγκιπα Φίλιππο της Αγγλίας!
• Όταν εξελιχτούν σε μητρικές γλώσσες, αποκτούν, τόσο
εκτεταμένο λεξιλόγιο, όσο και πολύπλοκη γραμματική, οπότε
ονομάζονται CREOLE, κρεολές ή μιγαδικές
• ΚΡΕΟΛΟΣ: λευκός, ευρωπαϊκής καταγωγής που γεννήθηκε και
μεγάλωσε σε τροπική ή ημιτροπική περιοχή, συνήθως
αποικία.
• Mi go Εγώ πηγαίνω
• Yu go Εσύ πηγαίνεις
• Mi lukim yu Εγώ βλέπω εσένα
• Yu lukim me Εσύ βλέπεις εμένα
• Mipela go Εμείς πηγαίνουμε
• Yupela go Εσείς πηγαίνετε
• Papa bilong mi Ο πατέρας μου
• Haus bilong mi pela (τ)ο σπίτι μας
• Papa bilong yu O πατέρας σου
• Haus bilong yupela (τ)ο σπίτι σας
•
Αργκό και ιδιόλεκτοι / τεχνικές
γλώσσες
• «Αργκό (slang) είναι η γλώσσα που βγάζει το σακάκι της, φτύνει τις
παλάμες της και πάει για δουλειά».
• δείγμα ανεπίσημου ύφους/ είναι πολύ συχνή/ κάτι που ο καθένας μπορεί
εύκολα να αναγνωρίσει αλλά δύσκολα ορίζει
• εισάγει στη γλώσσα πολλές καινούργιες λέξεις και νέες χρήσεις παλιών
λέξεων όμως δεν χαίρουν καθολικής αποδοχής.
• γκόμενα, μαλάκας, γαμώτο  αργκό σχεδόν καθολικά αποδεκτές σήμερα
/ πριν λίγα χρόνια απαγορευμένες. Η αργκό της μιας γενιάς είναι το
επίσημο λεξιλόγιο της επόμενης.
• Είδη αργκό φοιτητές, εργαζόμενοι σε διαφορετικέσς δουλειές
• Πολλές από τις παλιότερες αργκό λέξεις, που είχαν κατασκευαστεί για να
καλύψουν έννοιες για τις οποίες δεν υπήρχε λέξη, έχουν εισαχθεί σε
λεξικά, όπως η λέξη crack για έναν ειδικό τύπο κοκαΐνης ή η λέξη payola
για τη μίζα.
• Είναι πάντως δύσκολο να πούμε με σιγουριά ποιες

λέξεις αργκό θα μετακομίσουν στην επόμενη φάση
εξαγνισμένες και έτοιμες προς χρήση. Γιατί, ενώ
κάποιες λέξεις αθωώνονται μέσα σε λίγα χρόνια,
υπάρχουν άλλες που παραμένουν αμαρτωλές και
απαγορευμένες για δεκάδες χρόνια χωρίς να έχει γίνει
δυνατό να διευκρινισθούν οι λόγοι. Για παράδειγμα,
αν και ο Shakespeare χρησιμοποίησε τη λέξη beat με
την έννοια του «στρίβε», ακόμη και σήμερα οι
περισσότεροι ομιλητές της αγγλικής τη θεωρούν
αργκό. Ακόμη, η λέξη pig για τον αστυνομικό
χρονολογείται από το 1785 τουλάχιστον, όμως ακόμη
και σήμερα θεωρείται αργκό.
• Οι τεχνικές γλώσσες και τα ιδιόλεκτα είναι κάποια σύνολα
λέξεων, πολλές από αυτές αργκό, οι οποίες χαρακτηρίζουν
επαγγελματικές τάξεις, επιστήμες ή εμπόριο
• Ένας ναυτικός εξεταζόταν ως μάρτυρας στο δικαστήριο και
όταν τον ρώτησε ο δικαστής αν γνώριζε τον ενάγοντα,
αυτός είπε ότι δεν γνώριζε τη λέξη ενάγων προκαλώντας τη
απορία του συνηγόρου ο οποίος με αυθάδεια του είπε:
«Καλά, δεν γνωρίζετε τη σημασία της λέξης ενάγων και
προσήλθατε ως μάρτυς στο δικαστήριον;». Αργότερα ο
ναυτικός ρωτήθηκε πού ήταν όταν το πλοίο πήρε κλίση:
«Στο τραμπουκέτο», απάντησε και όταν είδε το απορημένο
βλέμμα του συνηγόρου: «Καλά, δεν γνωρίζετε τη σημασία
της λέξης τραμπουκέτο και προσήλθατε ως συνήγορος στο
δικαστήριο;».
Μυστικές γλώσσες
• Σε όλες τις γλώσσες του κόσμου διαχρονικά οι άνθρωποι

επινόησαν μυστικές γλώσσες και γλωσσικά παιχνίδια. Οι
ειδικές αυτές μυστικές γλώσσες κατασκευάστηκαν χάριν
παιδιάς, για πλάκα, όπως συνέβη με τη γλώσσα Elfish στον
Άρχοντα των Δακτυλιδιών, ή χάριν μυστικότητας. Όταν
στόχος ήταν η μυστικότητα, τότε μπορούσαν είτε να
χρησιμοποιήσουν τη μητρική τους γλώσσα στην περίπτωση
που οι μετανάστες γονείς δεν ήθελαν τα παιδιά τους να
καταλάβουν τι έλεγαν, είτε να χρησιμοποιήσουν κείμενα
θρησκευτικά με συμβολικό τρόπο, όπως έκαναν οι
αφρικανοί σκλάβοι στην Αμερική της ελληνικής, κ.τ.λ.
• …..ή να αναπτύξουν μια αργκό όπως η ομοιοκατάληκτη
λονδρέζικη Cockney. H Cockney πιθανόν να προήλθε είτε
από κακοποιούς, είτε από Ιρλανδούς εργάτες, είτε από
περιοδεύοντες ηθοποιούς έχει μια ιδιάζουσα προφορά και
ακόμη πιο ενδιαφέρον λεξιλόγιο όπως η χρήση της φράσης
apples and pears αντί της ομοιοκατάληκτής της λέξης
stairs, ή loaf of bread αντί του head, κτλ. Ακόμη η
σημασία της λέξης bread ως money στην αμερικανική
αγγλική προέρχεται από την Cockney φράση bread and
honey όπου η λέξη honey ομοιοκαταληκτεί με τη λέξη
money.
• Αλλά γλωσσικά παιχνίδια αντιστρέφουν τις συλλαβές των
λέξεων, αλλού προστίθεται κάποιο γράμμα ή κάποια
συλλαβή όπως τα κορακίστικα
Καλιαρντά: ελληνική μυστική γλώσσα

• Πρόκειται για μια ιδιωματική διάλεκτο των
ομοφυλοφίλων που πρωτοεμφανίστηκε στη
δεκαετία του 1940 και δημιουργήθηκε από την
ανάγκη των ομοφυλόφιλων για έναν κώδικα
επικοινωνίας μεταξύ τους, χωρίς να τους
αντιλαμβάνεται το εχθρικό περιβάλλον, που
τότε επικρατούσε. Τα καλιαρντά αναπτύχθηκαν
με τα χρόνια, απέκτησαν ελληνικές καταλήξεις
και επηρεάστηκαν από την τουρκική γαλλική
και ιταλική γλώσσα
• Διακρίνονται σε δύο επίπεδα: στα απλά καλιαρντά που
είναι πιο διαδεδομένα, και στα ντούρα καλιαρντά που
έχουν πολλά στοιχεία της καθαρεύουσας. Στις μέρες μας
δεν θεωρούνται κρυφή γλώσσα, μιας και με την πάροδο
του χρόνου ο λαός έμαθε αυτή τη διάλεκτο μέσα από τις
εκδόσεις και την τηλεόραση. Δεν υπάρχει πλήρως και
επισήμως καταγεγραμμένη σε ελληνικά λεξικά από
ινστιτούτα μελέτης και καταγραφής της γλώσσας.
Παραδείγματα: Αβέλω - θέλω, δίνω, επιθυμώ, άβελε
αποκατέ - έλα εδώ, Επιτάφιος - gay συνοδευόμενος από
καλοντυμένα τεκνά.
• Μπορείτε να βρείτε παραπάνω πληροφορίες στο διαδίκτυο και στα

εξαιρετικά και πρωτοποριακά βιβλία του Ηλία Πετρόπουλου.
ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΕΣ

Υπολογιστική γλωσσολογία
• Η υπολογιστική γλωσσολογία αποτελεί
ένα από τα πιο πρόσφατα παραδείγματα
της διεπιστημονικής προσέγγισης στη
έρευνα επειδή εμπλέκονται εξίσου η
γλωσσολογία και η επιστήμη των
υπολογιστών, της πληροφορικής.
• Η υπολογιστική γλωσσολογία ασχολείται με την

ανάλυση γραπτού και προφορικού λόγου, τη
μετάφραση από και σε κάποια γλώσσα, τη
χρήση των φυσικών γλωσσών –όχι των
υπολογιστών- για την επικοινωνία μεταξύ
ανθρώπων και υπολογιστών και τέλος, την
προτυποποίηση (δες Γλώσσα και μαθηματικά,
στο Μάθημα 13)και τον έλεγχο των
γλωσσολογικών θεωριών.
Ανάλυση γραπτού και προφορικού λόγου
1
• Η ανάλυση λόγου, γραπτού και προφορικού,

περιλαμβάνει:
• (α) Ανάλυση συχνότητας, ακολουθιών και
συμφράσεων. Η ανάλυση συχνότητας αφορά τις
σχετικές συχνότητες –γενικές αναλογίες –
συμπεριλαμβανομένων των γραμμάτων, φθόγγων,
μορφημάτων, λέξεων, γλωσσικών κατηγοριών και
τύπων προτάσεων, οι οποίες μπορούν εύκολα και
γρήγορα να υπολογιστούν για οποιαδήποτε γλώσσα,
αρκεί να υπάρχουν τα ανάλογα σώματα κειμένου
(corpus –corpora).
• Για παράδειγμα, μια ανάλυση συχνότητας

ενός εκατομμυρίου λέξεων της αμερικανικής
αγγλικής (AmE) αποκαλύπτει τις δέκα πιο
συχνά εμφανιζόμενες λέξεις στη γλώσσα
αυτή. Κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατον χωρίς τη
χρήση των υπολογιστών. Ακόμη, η ανάλογη
μέτρηση με λέξεις της βρετανικής αγγλικής
(BrE) φανέρωσε κάποιες ενδιαφέρουσες
διαφορές.
• οι πιο συχνές λέξεις στην AmE είναι:
the, of, and, to, a, in, that, is, was, he,
ενώ
• στην BrE είναι:
I, and, the, to, that, you, it,of, a, και know
Αυτές οι λέξεις αποτελούν το 25% του συνολικού

σώματος κειμένου, δηλαδή τις 250.000 λέξεις.
• Μια πιο προηγμένη εφαρμογή αφορά τους

συμφραστικούς πίνακες όπου προσδιορίζεται
όχι μόνο η συχνότητα αλλά και η θέση της
κάθε λέξης μέσα στο κείμενο και στο
συγκείμενό της. υπάρχει και περαιτέρω
ανάλυση των συμφραστικών πινάκων, η
συμφραστική ανάλυση. Τέτοιες αναλύσεις
γίνονται σε ολόκληρα βιβλία, όπως για
παράδειγμα, στη Βίβλο ή σε έργα μεγάλων
συγγραφέων.
Ανάλυση γραπτού και προφορικού λόγου 2
(β) Ανάλυση και συνόψιση πληροφοριών

Είναι η μεταφορά της στρατηγικής scanning που γίνεται
στην ανάγνωση, όταν μας ζητάνε να βρούμε κάποια
συγκεκριμένη πληροφορία στη διαδικασία της κατανόησης
κειμένου (reading comprehension) ή ακόμη όταν
ψάχνουμε ένα τηλέφωνο στον τηλεφωνικό κατάλογο,
μόνο που εδώ το κάνει ο υπολογιστής γρήγορα και με
ακρίβεια. Επιπλέον, τα δεδομένα του υπολογιστή έχουν
συγκεντρωθεί από τεράστιες βάσεις. Όπως
αντιλαμβάνεστε είναι η εφαρμογή του γνωστού μας
διαδικτύου με απεριόριστες δυνατότητες στη στατιστική
της γλώσσας.
Ανάλυση γραπτού και προφορικού λόγου

3
(γ) Ορθογραφικοί διορθωτές
Οι ορθογραφικοί διορθωτές (spellcheckers) είναι μια
πολύ χρήσιμη εφαρμογή της υπολογιστικής
γλωσσολογίας με πολλές ακόμη δυνατότητες
(Βουγιουκλή-Καμπάκη και Βουγιουκλής, 2010).
Φυσικά υπάρχουν πολλά προβλήματα που πρέπει να
θεραπευθούν όπως τα ομόηχα, όμως η έρευνα
προχωρεί και στο μέλλον αναμένονται ακόμη και
διορθωτές προφορικού λόγου. Προς το παρόν τίποτε
δεν αντικαθιστά την προσεκτική διόρθωση από τον
φυσικό ομιλητή της κάθε γλώσσας.
Ανάλυση γραπτού και προφορικού λόγου 4
(δ) Μηχανική μετάφραση

Η πρώτη φορά που χρησιμοποιήθηκαν ηλεκτρονικοί
υπολογιστές για την επεξεργασία μιας φυσικής
γλώσσας ήταν στη δεκαετία του 1940. Τότε οι ανάγκες
για μηχανική αυτόματη μετάφραση και κατά τη
διάρκεια του Β παγκοσμίου Πολέμου, με την ανάγκη
αποκωδικοποιήσεων, αλλά και με την έναρξη του
Ψυχρού Πολέμου και τον ανταγωνισμό των
εξοπλισμών και τον έλεγχο των χωρών, ήταν έντονες
και πολλά κονδύλια δαπανήθηκαν γι’ αυτόν τον σκοπό.
• Βέβαια η μετάφραση λέξη προς λέξη είναι

ματαιοπονία γιατί όπως είπαμε στο μάθημα 10, οι
γλώσσες είναι συστήματα αξιών κι όχι αντιστοιχίες
λέξεων. Ακόμη, αν ζητήσετε από τον υπολογιστή σας
να σας μεταφράσει ένα κείμενο σε γλώσσα που ξέρετε
για να μπορέσετε να το κρίνετε, θα διαπιστώσετε
πόσο ακατανόητο και αστείο πολλές φορές είναι το
αποτέλεσμα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι στο μέλλον
θα λυθεί το πρόβλημα είτε μερικώς είτε συνολικά. Η
υπολογιστές είναι η επιστήμη του μέλλοντος άλλωστε,
είτε μας αρέσει είτε όχι, αρκεί η χρήση τους να γίνει
για το καλό της ανθρωπότητας;
• Σε μια εισαγωγή στη γλωσσολογία, όπου έχουμε να
καλύψουμε έναν τεράστιο αριθμό θεμάτων, δεν είναι
δυνατόν να επεκταθούμε περισσότερο. Εν τάχει μόνο
θα σας αναφέρω ότι οι υπολογιστές έχουν μπει και
στη σύνθεση της γλώσσας με την εισαγωγή των
ομιλούντων μηχανών ήδη από το 1779, όσο κι αν κάτι
τέτοιο σας φαίνεται αδιανόητο. Στο μεγαλύτερο μέρος
της η συνθετική ομιλία έχει ακόμη μηχανική ποιότητα
και η έρευνα είναι επικεντρωμένη στην ανακάλυψη
και τον προγραμματισμό των κανόνων του ρυθμού και
του συγχρονισμού που εφαρμόζουν οι φυσικοί
ομιλητές.
• Θα πρέπει, τέλος, να τονίσουμε ότι η χρήση των

υπολογιστών έχει εισαχθεί σε όλα τα επίπεδα της
γλωσσικής ανάλυσης, συμπεριλαμβανομένων της
υπολογιστικής μορφολογίας, σύνταξης,
σημασιολογίας και πραγματολογίας. Ακόμη, έχουν
προταθεί υπολογιστικά μοντέλα γραμματικής που
μπορεί να μην είναι ίδιες με τις γραμματικές που
δομούν οι γλωσσολόγοι για τις ανθρώπινες γλώσσες
όμως επιτυγχάνουν τον ίδιο στόχο με διαφορετικό
τρόπο. Όπως η πιο εξελιγμένη πτητική μηχανή δεν
αποτελεί αντίγραφο κανενός πτητικού συστήματος
κάποιου πτηνού αλλά και οι δυο πετάνε.
• Στο μέλλον, οι υπολογιστικοί γλωσσολόγοι
μπορεί να γίνουν ικανότεροι στον
προγραμματισμό της μηχανικής κατανόησης
αναμειγνύοντας όλα τα στάδια επεξεργασίας,
από την αναγνώριση ομιλίας μέχρι την
αντικειμενική ερμηνεία και, κατά συνέπεια,
να πλησιάσουν περισσότερο τον ανθρώπινο
τρόπο επεξεργασίας της γλώσσας, όπως
αναφέρεται στο Fromkin et al (2003).

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΚΑΜΠΑΚΗ ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΗ ΔΠΘ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΚΑΜΠΑΚΗ ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΗ ΔΠΘ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΚΑΜΠΑΚΗ ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΗ

1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ & ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Γλωσσολογία & Φιλολογία

Ινδοί γραμματικοί, Ιστορικοσυγκριτική Παγίωση γλωσσολογίας Noam Chomsky

Διάκριση ανάμεσα στη συγχρονική

Γλωσσολογία & Φιλολογία

Θεωρητική Γλωσσολογία Ιστορική Γλωσσολογία

Γλωσσολογία & Φιλολογία

Η συγχρονική ανάλυση που ακολούθησε με το δομισμό, τον γενετισμό και τον

• Το γλωσσικό σημείο είναι αυθαίρετο,

Προφορικός- Γραπτός Λόγος

Τα συστήματα γραφής βασίζονται σε

λειτουργική Η ανάπτυξη της τεχνολογίας έχει αυξήσεις τη χρήση του

Λεκτική επικοινωνία Μη λεκτική επικοινωνία

«εκφώνημα», μια συνεχή το «εκφώνημα»

μια συγκεκριμένη περίοδος μελέτη της σύγχρονης ελληνικής (χωρίς

γλώσσα και ομιλία λειτουργούν συμπληρωματικά (παρότι αντιτίθενται)

Παραδειγματικές- Συντακτικές Σχέσεις

Σύμφωνα με τον Saussure η Συνταγματικές, γλωσσικά στοιχεία

Ικανότητα των στοιχείων να διατάσσονται γραμμικά στον οριζόντιο

Ο Γιάννης έφαγε παγωτό.

Παραδειγματικές- Συνταγματικές Σχέσεις

Ο Γιάννης έφαγε παγωτό.

Γλωσσική ικανότητα/ επιτέλεση

Γλωσσική ικανότητα Επικοινωνιακή ικανότητα Γλωσσική επιτέλεση

Λειτουργίες της γλώσσας

Λειτουργίες της γλώσσας

Λειτουργίες της γλώσσας

Αναπαραστατική Διαπροσωπική Κειμενική

• terra incognita για τους πρωτοετείς φοιτητές

• δεν διδάσκεται στο γυμνάσιο και στο λύκειο κι

• Επιπλέον ο καθορισμός ενός επιστημονικού

Ειδικά για τη γλωσσολογία

….και τα διεθνή αντίστοιχά του <-logy>,

Το -ο- στη λέξη

Βραχυλογικοί vs εκτενείς ορισμοί

• (i) η γλώσσα πραγματώνεται με τη φωνή

• (ii) Στον ορισμό αυτό επίσης καθορίζεται ότι

όλες οι γλώσσες θα είχαν τις ίδιες λέξεις για

• Ο Αριστοτέλης είχε αντιληφθεί ότι ο

το κύριο επιχείρημα υπέρ της

• Μοιάζουν ανάμεσα σε διάφορες γλώσσες (;)

Ακόμη λέξεις ονοματοποιημένες σε χαμηλότερα επίπεδα, όπως

• Η φωνή του σκύλου

• Και ένα επιφώνημα έκπληξης:

• Πειράματα με χιμπατζήδες έδειξαν ότι μπορούν να

Μερικές προκαταλήψεις για τη γλώσσα

• Ο πολύς κόσμος πιστεύει ότι ο ρόλος της

• Η άποψη αυτή -κυρίαρχη για πολλούς αιώνες-

•η σύγχρονη γλωσσολογία δεν

(ii)Γλωσσική αλλαγή σημαίνει αναγκαστικά φθορά.

(iii) Υπάρχουν πρωτόγονες ή

(iv) Οι ‘μορφωμένοι’ ομιλητές ξέρουν καλύτερα τη

Οι μηχανισμοί «κατάκτησης» (acquisition) της

• Το ιδίωμα των παιδιών δεν έχει επηρεαστεί από τη σχολική

• Γιαυτό και λέμε ότι οι γλώσσες είναι συστήματα

• Αντίθετα η πολυσημία και ο πολυμορφισμός

• Μήπως υπάρχουν πολιτικά ή κοινωνικά κριτήρια

• Όπως αναφέρει ο R.H. Robins (1989), κατά την εποχή

• Η γλωσσολογία στην Ινδία αρχίζει πολύ νωρίτερα από τη

Αυτά, λοιπόν, τα αίτια οδήγησαν σε μια εξαιρετική

• Ακόμη, αντιλήφθηκαν πολύ γρήγορα τον πολύ

• Το πρώτο γλωσσολογικό επίτευγμα στην Ελλάδα

és-mi ás-mi ειμί (<εσ-μι)

és-si ási (as-si) εσ-σί /ει