ÇELİĞİN TANIMI

ÇELİK : Bir demir-karbon alaşımı olup C ve alaşım elemanlarının ilavesi ile çok çeşitli özellikler
kazandırılabilir.

Çeliğe istenilen özellikleri veren bileşimi ve metalografik (iç) yapısıdır.

SAF DEMİR : o kadar yumuşaktır ki bu hali ile makine yapımında kullanılamaz. Karbon yüzdesi arttıkça
sertlik ve mukavemet artar. Çeliği demirden ayıran bir çok özelliklerden özellikle “Dövülebilme ve
kaynak edilebilme” C yüzdesi arttıkça zayıflar.

ÇELİK İMALİ

Çelik demir cevherinin yüksek fırınlarda ham demir (pik) yapıldıktan sonra konvertör ve elektrik ark
ocaklarında izabesiyle veya hurda kullanılarak elektrik ark ocaklarında üretilir.

İzabe edilen sıvı haldeki çelik; direkt ingot olarak veya kontinü döküm ile blum ve kütük şekline
getirilir.

Döküm olarak elde edilen ingot veya kütük sıcak haddeleme veya dövmenin hammaddesini oluşturur.

ÇELİĞİN İMALİNDE; istenilen sonuca varabilmek için yapılması dikkat edilmesi gereken önemli
hususlar;

ALAŞIM ELEMANLARI VE TESİRLERİ

Sade karbonlu çeliklere muhtelif alaşım elemanları ilavesi (çoğunlukla ferro alaşım şeklinde) çok
değişik özellikler taşıyan Alaşımlı çelikler elde edilir.

Bu elemanların bir veya birkaç tanesinin bulunuş şekline ve yüzdesine bağlı olarak “düşük alaşımlı
veya Krom-Nikel çeliği” gibi isimler alır.

KARBON

Bu önemli ve ana elemandır. Çelik özelliklerine en çok etki yapanıdır. Karbon artışı ile sertlik, su alma
yeteneği dayanım artar. Buna karşılık dövülebilme, kaynaklanabilme, esneklik azalır.

MANGANEZ (MN)

Çeliğin dayanımını, akma sınırını, sıcakta şekillenme ve kaynak kabiliyetini, sertleşme derinliğini artırır.
Mn oranı 0,20/0,35 civarında olan çelikler suda sertleşebilir. Mn yüzdesi 1’i geçen çelikler manganlı
olarak nitelenir. Daha yüksek (12/14) oranında Mn ihtiva eden çelikler östenitik yapı oluşturur ve
aşınmaya çok büyük dayanım gösteren çelikler elde edilir.

SİLİSYUM

Çeliğin süneklik ve tokluğunu düşürmeden, dayanımını ve sertliğini artırır. Özellikle yay çeliklerinde
kullanılır. Miktarı % 0,40 üzerine çıkan çelikler için silisyumlu tabiri kullanılır. Yüksek silisyum ihtiva
eden çeliklerin ısıya dayanımı artar.

KÜKÜRT

Üretim sırasında çelik yapısına geçer ve gevrek kırılgan yapar. Genelde zararlı ve giderilmesine çalışılan
bir elementtir. Ancak otomat çeliklerinde 0,30’a kadar çıkarılır ve zararlı etkisini gidermek için de iki
katı kadar Mn ilave edilir.
FOSFOR

Zararlı etkisi olan bir elemandır. Miktarın az olması tercih edilir.

KROM

Çeliklere en fazla katılan elemandır. Dayanım ve sertleşebilme özelliğini artırır. Yüksek kromlu çelikler
paslanmaya ve korozyona, aşınmaya mukavemeti artar.

NİKEL

Krom gibi çok kullanılan ve kromla beraber sertliğin derinliğe inmesini sağlayan, dayanım ve darbe
mukavemetini artıran bir elementtir. Ayrıca pasa ve korozyona ve hararete mukavim olduğu için ısıya
dayanıklı ve paslanmaz çeliklerin imalatında kullanılır.

MOLİBDEN

Genellikle Cr ve Ni ile beraber kullanılır. Az miktarda katılmasına rağmen bütün özelliklerin artmasına
sebep olur. Bu yöndeki etkisi Wolframa benzer ve özlü yapar. Çok geniş çelik grubunda (sementasyon,
ıslah ve takım çelikleri) kullanılır.

KURŞUN

Yalnızca otomat çeliklerine (%0,2-0,5) oranında katılır. İşlemede kolaylık ve temiz bir yüzey elde
edilmesini sağlar, mekanik özelliklere pek etki etmez.

ÇELİKLERİN SINIFLANDIRILMASI

1. KULLANIM ALANINA GÖRE

 İnşaat Çelikleri
 İmalat çelikleri
 Takım çelikleri
 Özel amaçlı çelikler

2. ALAŞIM ELEMANLARINA GÖRE

Alaşımsız (adi karbonlu) çelikler
Yumuşak çelik (0,1/0,2)
Az Karbonlu (0,20/0,30)
Orta karbonlu çelik (0,30/0,60)
Yüksek karbonlu çelik (0,65/1.10)

3. ALAŞIMLI ÇELİKLER
Düşük alaşımlı çelikler
Orta alaşımlı çelikler
Yüksek alaşımlı çelikler

4. ISIL İŞLEM TÜRÜNE GÖRE

Islah Çelikler
Sementasyon Çelikleri
Nitrürasyon çelikleri
İndiksiyonla yüzeyi sertleştirilen çelikler
ÇELİKLERİN BELİRTİLMESİNDE TEMEL SİSTEMLER
1. Rakamla belirtme sistemi
2. Rakam ve harfle belirtme sistemi
3. Renkle Belirtme Sistemi

ÇELİKLERİN RAKAMLA BELİRTİLMESİ

X . XXXX . XX

X = Malzeme Ana Grubu

XXXX = Malzeme Çeşit Numarası

XX = Üretim tarzı ve ısıl işlem

Birinci grupta belirtilen “malzeme ana grubu” tek rakamla ifade edilmektedir ve 0 ile 9
rakamları kullanılır.

X . XXXX . XX MALZEME ANA GRUBU :

0 ve 1 Demir ve çelik malzemeleri belirtir.

0 Ham demir, ferro alaşımlar, demir esaslı döküm malzemeler.

1 Çelik ve çelik döküm malzemeleri

2 Demir olmayan ağır metalleri belirtir
3 Hafif metaller ve alaşımları
4 ile 8 Metal olmayan malzemeler

9 işletmede iç ihtiyaç için serbest bırakılmıştır.

İkinci grupta belirtilen “malzeme çeşit numarası” dört rakamdan meydana gelir ve ilk iki
rakam alaşım ana grubunu ve son iki rakam bu alaşıma ait malzeme sıra numarasını belirtir.

Kütle Çelikleri ve Kalite Çelikleri

 00 : Ticari ve temel kalite

 01 ve 02 : Genel yapı çelikleri
 03…07 : Alaşımsız kalite çelikleri
 08 09 : Alaşımlı kalite çelikleri

Alaşımsız Asal Çelikler

10 : Özel fiziksel özellikli çeliler

11 ve 12 : Yapı çelikleri

15…18 : Alaşımsız kalite çelikleri

Alaşımlı Asal Çelikler

 20…28 : Takım çelikleri

 32 ve 33 : Hız Çelikleri
 34 : Aşınmaya dayanıklı çelikler
 35 : Rulman çelikleri
 36…39 : Özel fiziksel özellikli demir esaslı malzemeler
 40 41 43 44 45 : Paslanmaz çelikler
  47 48 : Isıya dayanıklı çelikler
 50…59,60…69,70…79,80…84 : Yapı çelikleri
 85 : Nitrasyon çelikleri
 88 : Sert Alaşımlar

DIN 17006 ve TS 1111’e Göre Çeliklerin ve Demir Esaslı Döküm Malzemelerin Sembolle Gösterilmesi

Döküm Cinsleri DIN TS1111

Genel olarak döküm G D

Lamel Grafitli Döküm GGL DDL

Küresel Grafitli Döküm GGG DDK

Sert Döküm GH

Temper Döküm GT DDT

Siyah Temper Döküm GTS DDTS

Beyaz Temper Döküm GTW DDTB

Beyaz Dökme Demir DDB

Ostenitik Dökme Demir DDO

Özel Dökme Demir DDÖ

Çelik Döküm GS DÇ

Çeliklerin Çekme ya da Akma Sınırına Göre Belirtilmesi:

DIN standardına göre, çekme dayanımına göre verilen genel yapı çelikleri St harfleri yazıldıktan sonra
eski belirtme tarzında kp/mm2, yeni belirtme tarzında MPa olarak çekme dayanımının minimum
değeri sayısal dolarak belirtildikten sonra, üç kalite halinde yapılan bu çeliklerin kalitesi tire işareti
konduktan sonra -1,-2 ya da -3 tarzında yazılmaktadır.

ÇELİK NORM ve SİMGELERİ

Günümüzde kullanılan çelik türünün 2000 civarında olduğu tahmin edilir. Doğru malzeme seçimi
yapılabilmesi için bir takım çelik normları ve simgeleri geliştirilmiştir. Simgelerle çeliğin;

 Dayanımı
 Kimyasal bileşimi
 Üretim Yöntemi
 İç Yapı durumu
 Piyasaya arz ediliş biçimi gibi özelleliklerin biri veya bir kaçı kodlandırılmıştır.

Çelik Konusunda Önemli Standartlar

 AISI = Amerikan Demir ve Çelik Enstitüsü

 SAE = Otomotiv Mühendisleri Birliği
 ASTM = Amerikan Malzeme Test Birliği Standartları
  AFNOR = Fransız Standartların Enstitüsü
 JIS = Japonya Standartları
 BS = İngiliz Standartları
 ISO = Uluslararası Standartlar Organizasyonu
 EURONORM = Avrupa Standartları
 DIN = Alman Standartları Enstitüsü
 TSE = Türk Standartları Enstitüsü
 GOST = Rusya Standartları Enstitüsü

SAE ve AISI Çelik Norm ve Simgeleri

Çeliklerin numaralandırılmasının ihtiyaç olduğu tespiti ve sistem adaptasyonu ilk kez otomotiv
mühendisleri birliği (SAE) tarafından yapıldı. Daha sonra Amerika demir çelik enstitüsü (AISI) benzer
bir sistem adapte edildi. 1975 yılında SAE metal ve alaşımlar için birim numaralandırma sistemini
(UNS) yayınladı. UNS malzemeyi tanımlamak iiçin harf kullanır. Örneğin C ve alaşım çelikleri için G,
alüminyum için A, bakır alaşımları için C, paslanmaz veya korozyona dayanıklı malzemeler için S, ve
çinko ve çinko alaşımları için 2 ön ekleri kullanılır. SAE ve AISI dört harf kullanır. İlk 2 rakam çeliğin ait
olduğu alaşım grubunu (xxxx) son iki rakam (xxxx) karbon miktarını % olarak verir.

Karbon Çelikleri

 10XX
 11XX
 12XX
 15XX

Manganezli Çelikler

 13XX

Ni’li Çelikler

 23XX
 25XX

Ni-Cr’lu Çelikler

 31XX
 32XX
 33XX
 34XX

Mo’li Çelikler

 40XX
 44XX

Cr-Mo’li Çelikler

 41XX

Nİ-Cr-Mo’li Çelikler
  43XX
 47XX
 81XX
 86XX
 87XX
 88XX
 93XX
 94XX
 97XX
 98XX

Ni-Mo’li Çelikler

 46XX
 48XX

Kromlu Çelikler

 50XX
 51XX
 52XX

Cr-V’lu Çelikler

 61XX

W-Cr’lu Çelikler

 71XX
 72XX

Si-Mn’lı Çelikler

 92XX

Paslanmaz Çelikler

 302XX / 2XX
 303XX / 3XX
 514XX / 4XX
 515XX / 5XX

DIN Çelik ve Normları

1) Çekme Dayanımına Göre

2) Çeliğin Kimyasal Analizine Göre
3) Malzeme Numaralarına Göre

1) Çekme Dayanımına Göre

Sanayileşmenin başladığı yıllarda çelik kelimesinin almanca karşılığının kısaltması çelik simgesi
olarak kullanılmaya başlanmıştır. Çelik Almanca Stahl (St) halen alaşımsız genel yapı çeliklerini
tanımlamada kullanılır. St den sonra çeliğin çekme dayanımı (kg/mm2) yazılır. Çeliğin üretim
metoduna göre aşağıdaki harfler simgesine ilave edilir.

M : Siemens martin ocağında üretilen çelik

E : Elektrik ark ocaklarında üretilen çelik

U : Kaynar çelik

R : Durgun çelik

Örnek : ER St 42; elektrik ark ocaklarında elde edilen çekme dayanımı 42 kg/mm 2 olan durgun
çelik.

1.3) Çeliğin Karbon Analizine Göre Sınıflandırılması

a) Karbon Çelikleri

“C” ön harfi ile tanımlanır. Sonraki sayılar ortalama yüzde karbon miktarının yüz katını gösterir.
(%CX100). Karbon çeliklerinde doğal olarak bulunan katkı elementlerinin kabul edilebilir %
maksimum miktarları aşağıda verilmiştir.

C = Genel amaçlı kaliteli Karbon çelikleri

Ck = Genel amaçlı vasıflı karbon çelikleri düşük P (fosfor) ve S (kükürtlü)

Cm = Kükürt miktarı belli sınırlar içinde olan ıslah edilebilir karbon çelikleri

Cq = Soğuk şekillendirilebilir karbon çelikleri

Cf = Alevle ve endüksiyonla yüzeyi sertleştirilebilir karbon çelikleri

b) Düşük (Az) Alaşımlı Çelikler