SU YAPILARI TASARIMI

7. HAFTA

BARAJ HAZNELERİ

1
BARAJ HAZNELERİ

2
 Baraj Haznesi:
Bir baraj yapılarak oluşturulan göle baraj haznesi, baraj gölü, rezervuar veya
biriktirme haznesi gibi adlar verilir.
Bir baraj haznesi planlanırken su mühendisliği açısından aşağıdaki çalışmaların
yapılması gerekir.
1. Akarsuyun debisi ile ihtiyaç debileri dikkate alınarak haznenin biriktirme
kapasitesinin belirlenmesi
2. Barajın ekonomik ömrünce haznede birikecek katı madde miktarının
bulunması
3. Baraj gölünde oluşacak dalgalara göre hava payının ve baraj yüksekliğinin
tespit edilmesi
4. Sızma ve buharlaşma kayıpları dikkate alınarak hazne işletme
çalışmalarının hazırlanmasıdır.

3
 Hazne Özellikleri
• Baraj haznelerinin diğer önemli bir özelliği, biriktirme verimlilik eğrisi
üzerinde görülür.
• Bu eğri biriktirme kapasitesi ile çekilebilecek debi arasındaki bağıntıyı
gösterir.
• Eğrinin başlangıç noktası, baraj (biriktirme) yapmaksızın çekilebilecek en
büyük debiyi göstermektedir. Bu debi, akarsuyun minimum debisine eşittir
(Qmin).
• Eğrinin son noktası kullanılabilecek su potansiyelinin üst sınırını gösterir.
• Bu noktanın debisi uzun süreli akım değerlerinin ortalamasıdır (Qo).
• Su kaynağından tam faydalanmayı (Tam dengelemeyi) ifade eden bu
duruma karşı gelen bir hazne hacminin gerçekleştirilmesi mümkün değildir.
• Çünkü büyük taşkınların suyunu tutabilmek için çok büyük bir hazne
gerekir ki bu da ekonomik olmaz.

4
Biriktirme Verimlilik Eğrisi

Baraj haznesinin hacim-yüzey grafiği

5
 Hazne Kısımları
Bir haznenin toplam hacmi genel olarak üç kısma ayrılır
1. Minimum işletme kotunun altında kalan , gelen siltin birikmesi için ayrılan ve
faydalanılmayan ölü hacim
2. Minimum işletme kotunun üstündeki su kullanma amacıyla ayrılan faydalı
hacim
3. Gelecek taşkın sularını tutabilmek için en üstte bırakılan taşkın hacmi
Hazne kısımlarının hacim-seviye eğrisi üzerindeki gösterilişi de aynı şekilde
verilmiştir.

Bir Haznenin Kısımları

6
1.Aktif Hacim
Haznenin aktif hacmi belirlenirken akarsuyun akım değerleri ve ihtiyaç debileri
bir arada değerlendirilir.
Akarsudaki akımın debisi değişimi ve toplam miktarı en az 30 yıllık akım
kayıtlarından değerlendirilir. Su ihtiyaçlarının belirlenmesinde, baraj yapma
amacına göre o bölgenin, veya komşularıyla birlikte ülkenin ihtiyaçları dikkate
alınır.

Aktif hacmin belirlenmesinde yaygın olarak iki yol kullanılır.

I. Debi gidiş çizgisi

II. Toplam hacim eğrisi

7
I. Debi Gidiş Çizgisi Metodu

• Akarsuyun ve ihtiyaçların aylık değerleri ile debi gidiş çizgileri çizilir ve

bunlar birbiri ile karşılaştırılır.
• Söz konusu iki eğri arasında iki farklı karakterde alanlar oluşur.
• Bunlardan bir kısmı ihtiyaç çizgisi üstünde kalanlardır.
• İhtiyaç çizgisi altında kalanlar ise ihtiyaçtan eksik olan hacimleri gösterir.
• Fazla ve eksik olan hacimler F ve V ile gösterilir.

8
Burada genelde üç durum söz konusudur:
1. Fazla hacimlerin toplamı, eksik hacimlerin toplamından büyük ise ( ΣF˃ΣV) V lerin en büyüğü
hazne hacmi seçilerek ve bir işletme kontrolü yapılarak bu seçilen hacmin doğruluğu incelenir. Bu
durumda belli bir miktar suyun kullanılmadan savaklanması söz konusudur.
2. Fazla hacimlerin toplamı eksik hacimlerin toplamına eşit ise ( ΣF = ΣV ) gelen bütün suyun
kullanılması söz konusudur. Tam dengeleme denilen bu durumda arka arkaya gelen fazla ve eksik en
büyüğü hazne hacmi seçilerek kontrol yapılır.
3. Fazla hacimlerin toplamı, eksik hacimlerin toplamından az ise ( ΣF˂ΣV) ihtiyacı karşılayacak yeterli
su yok demektir. Bu durumda fazla hacimlerin en büyüğü hazne hacmi seçilerek gelen sudan
olabildiğince faydalanmaya çalışılır.

Debi Gidiş Çizgisi İle Aktif Hacim Tayini

9
 II. Toplam Hacim Eğrisi Metodu
• Birikmiş hacimler eğrisi veya rippl diyagramı olarak bilinen bu metotta
akarsudaki gelen su hacimleri belli bir tarih başlangıç alınarak toplanır.
• Yatayda zaman düşeyde toplanmış hacimler olmak üzere toplam hacim
eğrisi çizilir.
• Bu eğrinin herhangi bir noktasındaki teğetinin eğimi o andaki akarsuyun
debisini gösterir.
• Gelen su debi toplam hacim eğrisin, ihtiyaç çizgisine paralel olacak şekilde
teğetler çizilirse bu teğetlerin değme noktaları, gelen ve ihtiyaç debilerinin
eşit olduğu zamanları gösterir.
• Birbiri ardınca gelen teğetlerin arasında kalan yükseklik farkları fazlalık ve
eksiklik hacimleri olarak ortaya çıkar.

10
 Toplam Hacim Eğrisi

Gelen suyun toplam hacim eğrisi ile aktif hacim tayini

11
 2. Ölü Hacim
• Baraj haznelerinde biriken katı madde haznenin ekonomik ömrünü etkiler.
• Dünyada yapılışlarından birkaç yıl sonra, katı maddeleri ile dolan baraj
hazneleri mevcuttur.
• Barajların silsitlenmesi olayı pek çok faktörün etkisi altındadır. Bunlar:

1. Hazneye gelen katı madde miktarı

2. Yığılan malzemenin özgül ağırlığı
3. Haznenin tuzaklama oranı
4. Tutulan maddenin haznede dağılımı
• Bir yılda havzanın birim alanında belirli bir kontrol noktasına ulaşan katı
madde miktarına o kesitin katı madde verimi denir.

12
• Ölü hacmi basitçe belirlemek için önce
G =1421 A-0.229
Bağıntısından bir yılda birim alandan hazneye gelebilecek katı madde
miktarı bulunur. Burada G: gelen katı madde miktarı (m3/km2/yıl)

• Sonra bir ölü hacim seçilerek toplam hacim bulunur. Bu toplam hacim
yardımı ile;
R =0.002 G 0.95 (A/V) 0.8
Bağıntısından bir yılda haznede ortaya çıkacak hacim azalması yüzde
cinsinden bulunur. Burada ise; G: hazneden gelen katı madde miktarı
(ton/km2/yıl), A: havza alanı (m2), V: toplam hazne hacmi (m3)

Bu iki bağıntı ABD ve Çin’de son 80 yıllık hazne gözlemlerinden elde

edilmiş ve planlama aşamasında yeterli bir yaklaşım sunar.

13
Hava Payı ve Baraj Yüksekliği
1. Hava Payı
Hava payı, maksimum işletme seviyesi ile barajın en üst kotu arasındaki düşey mesafe
olarak tanımlanır. Hava payı şu hususları kapsar.
1. En büyük taşkın barajdan geçerken dolu savak üzerinde oluşan su yükü
2. Su yüzündeki rüzgar kabartı yüksekliği
3. Rüzgarın ortaya çıkardığı dalganın baraj gövdesinde kırılma sonucu ortaya
çıkan tırmanma yüksekliği
4. Emniyet payı
Rüzgar kabartı yüksekliği rüzgarın ve haznenin durumuna bağlı olarak,

Bağıntısından hesaplanabilir.

14
HK = Rüzgar kabartı yüksekliği
V = Su yüzündeki en büyük rüzgar hızı
F = Feç uzunluğu (Feç: baraja doğru esen rüzgârın baraj gölünde aldığı
maksimum düz mesafe)
D = Feç doğrultusunda ortalama göl derinliği
α =Feç doğrultusu ile rüzgar yönü arasındaki açı
K = 63200 alınabilen bir katsayıdır

Su yüzündeki
Etkili Feç (Km)rüzgar hızını bulmak için
1.0 2.0 : 4.0 8.0 12.0
Rüzgar Hızı Oranı 1.1 1.16 1.23 1.29 1.31

Dalga yüksekliği hesabı için bazı formüller kullanılır.

Stevenson şöyle bir formül vermiştir.

15
 H = Dalga yüksekliği
F = Feç uzunluğudur
Feç uzunluğu 20km den fazla ise parantez içinde gösterilen ikinci terim ihmal
edilebilir.
Baraj gölünde oluşan dalga yüksekliği rüzgar hızı ile de bağıntılı olduğundan
yukarıdaki formül Stevenson-Molitor olarak aşağıdaki şekli almıştır.

V =Feç doğrultusundaki rüzgar hızıdır.

Derin sularda dalga yüksekliği, dalga uzunluğu ve dalga periyodu sıra ile;

Bağıntısından hesaplanabilir.

16
• Dalgalar özellikle eğimli bir yüzeye çarpınca normal su seviyesinden bir
miktar yükselir.
• Bu yükselme miktarına dalga tırmanma yüksekliği denir.
Ht: Dalga tırmanma yüksekliği, H: Dalga yüksekliği, L: Dalga uzunluğu

Dalga Tırmanma Yüksekliği

17
Bu şekil için iki farklı yüzey değeri verilmiştir.

1. Beton gibi düzgün yüzeyler

2. Geçirimli taş dolgu yüzeyler

• Pratikte dalga yüksekliği ile dalga tırmanma payı birlikte değerlendirilir.

• Taş dolgu küçük barajlarda ve seddelerde bu iki değer için dalga yüksekliğinin 1.5
katı bir değer seçilir.
• Düşey baraj yüzeyleri için dalga yüksekliğine eşit bir tırmanma yüksekliği
alınabilir.
• Emniyet payı olarak özellikle toprak dolgu baraj ve seddelerde en az bu bölgede
oluşan donun etki derinliği kadar bir büyüklük dikkate alınır.
• Bu değer iklim şartlarına göre 0.5-1.0 m. Arasında seçilebilir.
• Normal hava payında 160 km/saat, minimum hava payında 80 km/saat rüzgar hızı
alınmıştır.
• Minimum hava payı, dolu savak yükü dikkate alınmadan bulunan hava payıdır.

18
Feç Uzunluğu Normal Hava Payı Minimum Hava Payı
(km) (m) (m)
1.6 dan az 1,2 0,9
1,6 1,5 1,2
4,0 1,8 1,5
8,0 2,4 1,8

16,0 3,0 2,1

19
 Baraj Yüksekliği
• Ölü hacim ve aktif hacim toplamı bulunarak bu hacme karşı gelen kot, hacim-yüzey
eğrisinde bulunur.
• Savak tepe kotuna hava payı eklenerek baraj üst kotu bulunur.
• Baraj üst kotu ile akarsu tabanı arasındaki düşey mesafeye Baraj Yüksekliği denir.
• Hem kapaklı hem kapaksız dolu savak için hava payı ve baraj yükseklikleri
gösterilmiştir.

Kapaklı ve Kapaksız Dolusavaklarda Hava Payı ve Baraj Yüksekliği

20
 Hazne İşletme Çalışması
• Baraj haznelerinin işletme çalışmaları yapılış amaçlarına göre değişir su
kullanma amaçlı bir barajda kurak mevsim için haznede su bulunması istenirken
taşkın kontrol barajında gelebilecek taşkınlar için haznede büyük boş hacim
bulunması arzu edilir.
• İşletme çalışmaları;
1. Hazne hacminin yeterli büyüklükte ve ekonomik olup olmadığı anlaşılır
2. Savaklanacak su miktarları belirlenir
3. Haznenin dolup boşalacağı aylar belirlenir.
• Taşkın kontrol haznelerinde en sulak yıla göre, su kullanma haznelerinde en
kurak yıla göre işletme çalışması yapılmalıdır.
• İşletme çalışmalarında genelde zaman aralığı bir ay alınır.

21
• En kurak yıla göre akımlar yağış, buharlaşma, sızma ve ihtiyaç değerleri
dikkate alınarak bir su kullanma barajında işletme yaparken aşağıdaki
kabuller yapılır.
1. Haznenin çalışma başlangıcında dolu olduğu
2. Minimum işletme kotunun ölü hacim üst kotu olduğu
3. Geçmişte ortaya çıkan akım değerlerinin aynısı ile tekrarlanacağı
• İşletme çalışmalarında ilk önce kritik dönem belirlenir. Kritik dönem barajın
yapılacağı akarsu kesitinde akımların ortalama akımlardan düşük olduğu en uzun
dönemdir.

22
Aşağıdaki Tablo’da gösterilen hazne işletme çalışmasında;
• İlk 5 sütun eldeki verilerle doldurulur.
• 6.sütun yaklaşık hazne hacmi değişikliğidir.
• 7.sütun sütun ay başındaki hazne hacmidir .
• 8.sütun ay sonundaki yaklaşık hacimdir.
• 9. ve 10. Sütun yaklaşık hacim yardımı ile hacim-yüzey diyagramından yaklaşık
su kotu ve göl alanı bulunarak 9. ve 10. Sütunlar doldurulur.
• 11.ve 12. Sütunlar yağış ve buharlaşma hacimleridir.
• 13. sütun sızma miktarıdır
• 14. sütun ay sonundaki hazne hacmidir.
• 15. sütun bu hacme karşı gelen su kotu hacim-yüzey diyagramından bulunarak
yazılır.
• 16. sütun savaklanan su miktarı.
• İşletme çalışması sonunda elde edilen hazne su seviyesi kotları ve hazne
hacimleri düşeyde, zaman ekseni yatayda alınarak çizilirse elde edilen
grafiklerin birincisine hazne seviye gidiş eğrisi, ikincisine hazne hacim gidiş
eğrisi denir.

23
A Y B G İ Y. A. Y B S A. A.
Y A U E H H. B. A U I S. S.
L Ğ H L T H. H. Yaklaşık hazne Yaklaşık Göl Ğ H Z H. K. Sav. su
A I A E İ D. H. hacmi su kotu alanı I A M H. K.
R Ş R N Y Ş R A
L A L
A S Ç A
Ş U Ş
M M
A A
mm mm m3 m3 m3 m3 m3 m m2 m3 m3 m3 m3 m m3

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

(6) Y.H.H.D. = Yaklaşık Hazne Hacmi Değişimi

(7) A.B.H.H. = Ay Başındaki Hazne Hacmi
(14) A.S.H.H. = Ay Sonundaki Hazne Hacmi
(15) A.S.S.K. = Ay Sonundaki Su Kotu

24