SU YAPILARI TASARIMI

10. HAFTA

SU ALMA YAPILARI-2

KAYNAK DERS KİTABI:

Erkek C., Ağıralioğlu N. 2013. Su Kaynakları Mühendisliği, Beta Yayınevi. 7. baskı.

1
3.BASINÇLI SU ALMALAR

Elemanları ve Fonksiyonları
Basınçlı su almalarda katı maddelerin su alma ağzına girmesini önlemek için
tabandan bir miktar yukarıdan su almak gerekir.
Basınçlı su almalarda debi,

bağıntısından bulunur. Burada C akış katsayısıdır. A yapının çıkış kısmındaki

enkesit alanıdır. H su almadaki memba ve mansap su seviyeleri farklıdır.
Basınçlı su almalarda iletim sistemi bir boru veya bir tüneldir.

2
1.Su Alma Ağzı:
Giriş de denen bu kısım yapının türüne göre yatay, düşey veya eğimli
yapılabilir. Genellikle kare enkesitli betonarme bir yapıdır.

2.Izgaralar:
Çubuklardan veya lamalardan yapılan ince ve kalın ızgaralar su alma
kısmına katı cisimlerin ve balıkların girişini önlemek üzere konurlar.

3.Kapaklar ve Vanalar:
Girişler genellikle kapaklar ve vanalarla kontrol edilirler. Su yükü 30 m ye
kadar olan durumlarda bu tip kapaklar akımı düzenleyici olarak
kullanılırlar. Fakat daha büyük yüklerde girişte yalnız onarım ve kontroller
için kapaklar konur. Hidrostatik basıncın doğurduğu sürtünme ve kapağın
kendi ağırlığı kapak tipini ve kaldırma mekanizmasını belirler.

3
4.Borular ve Enkesit Değişmeleri:
Yüksek basınç altında çalışan cebri borular veya bu amaçla yapılan tüneller,
hidrostatik su basıncına ve dinamik yüklere dayanıklı olmalıdır. Genellikle
çelik olan bu borular bazen bir galeri içine yerleştirilir.
Yük kayıplarını azaltmak için basınçlı sistemlerin darlaştırma ve
genişletilmeleri tedrici yapılır. Darlaştırmada en büyük darlaştırma açısı;

değeri ile sınırlıdır. Burada V ve D sırasıyla darlaşan kısmın baş ve sonundaki

ortalama hız ve çap değerleridir.
5.Diğer Elemanlar:
Yukarıda sözü edilenlerden başka birtakım dirsek, T parçası, kollara ayrılma,
birleşme, kare kesitten daire kesite geçiş gibi elemanlar gerekli olan yerlerde
kullanılır.

4
Yük Kayıpları:
Basınçlı su almalarda sürekli yük kayıpları

𝐿 𝑉2
hk=f. .
𝐷 2𝑔

bağıntısından bulunur. Burada;

f =darcy-weisbach sürtünme katsayısı,
L=boru boyu,
D=boru çapı,
V=akım hızı,
g=yerçekimi ivmesidir.

Yaygın olarak karşılaşılan yersel yük kayıpları şekilden de görüldüğü gibi

ızgara, giriş, dirsek, daralma, genişleme, kapak ve çıkış elemanlarından
kaynaklanır.

5
1.Giriş Kaybı:
1 𝑉2 𝑉2
Basınçlı girişler için kayıp h1= −1 = 𝐾𝑔 2𝑔
𝑐2 2𝑔

bağıntısı ile verilebilir. Giriş biçimine göre c, 0.63 ile 0.93 arasında değerler
alır.

6
2.Izgara Yük Kaybı:
𝑉2
Izgaralarda meydana gelen kayıp h2=K1
2𝑔

Burada V ızgaralar arasındaki akımın hızı K1 ızgara kayıp katsayısıdır. Bu

katsayı,

bağıntısından elde edilir. Burada An ile Ab sıra ile ızgara arasındaki net ve brüt
alanı verir.

3.Dirsek Yük Kaybı:

Dirsek eğrilik yarıçapına daha doğrusu r/D ye enkesit şekline ve dirsek açısına
bağlıdır. Daire kesitli dirsekler için

Şeklinde bir bağıntı yazılabilir. Bu bağıntı K*V2/(2g) şeklinde de yazılabilir.

7
4.Kesit Daralması Kaybı:
Kesit daralmasından dolayı ortaya çıkan yük kaybı

bağıntısı ile elde edilir. Burada Kd ani daralmalarda 0.4-0.5, tedrici

daralmalarda 0.2-0.3alınır.

5.Kesit Genişlemesi Kaybı:

Kesit genişlemesinden doğan kayıp,

Şeklinde yazılır. Ani genişlemede Kg değeri 1 tedrici genişlemede

genişleme açısına bağlı olarak 0.2-0.5 alınır.

8
6.Kapak Ve Vanalar:
Kapak ve vanaların çeşitli tipleri vardır. Ayrıca bunların tam açık veya yarı
açık olmalarına göre kayıpları değişmektedir. Bununla birlikte genel olarak söz
konusu kayıplar genel formda,

7.Çıkış Yük Kayıpları:

Aşağıdaki eşitlitlikten çıkış yük kayıpları hesaplanır. Bu kayıp katsayısını
azaltmak için tedrici olarak genişletilir. Kc= (A1+A2)2 bağıntısından bulunur.
Burada A1 ve A2 genişlemenin başlangıç ve sonundaki enkesit alanlarıdır.

8.Diğer Kayıplar:
Diğer kayıplar genel forma uygun olarak,

bağıntısı ile belirlenir. Buradaki K parçanın türüne göre değişir.

9
Yapı Gövdesinden Su Alma:
Yapı gövdesinden bir boru vasıtasıyla su alınabilir. Girişteki yük kayıplarını
azaltmak için keskin köşeler düzeltilir. Düzeltme eğrilerinin denklemleri ve
kare kesitliler için aşağıda verilmiştir.

D2= 4х2+44.4y2
B2=x2+10.4y2

burada D ve B sıra ile daire ve karenin çap genişliğidir.

Yamaçtan su Alma:
Yapı gövdesinden su alma özellikle dolgu baraj gibi yapılarda istenmez. Çünkü
yapıda titreşimler ve oturmalar meydana gelir.
İnşaat sırasında yapılan derivasyon tünelleri işletme için su alma yapısı olarak
kullanılırsa ekonomi sağlanır.

10
Şekil 10-11 : Yapı gövdesinden su alma
11
12
Dipten Su Alma:
Küçük projelerde ucuz oldukları için tabandan su alma sistemleri kullanılır.
Bunlara ait Şekil 10.14 te verilmiştir. Bu tipler özellikle içme suyu
sistemlerinde çok kullanılır. Baraj veya bağlama olmaksızın kullanılabilmeleri
ve akarsu ulaşımına engel olmamaları seçimlerinde etkili unsurlardır.

13
Kuleli Su Alma:
Topoğrafik şartlar yamaçtan su almaya elvermiyorsa veya su seviyesi çok
değiştiğinden farklı su seviyelerinden su almak gerekli ise ya da dolgu
barajlarda olduğu gibi yapı gövdesinden su alınamıyorsa kuleli su alma
sistemi kullanılabilir. Şekil 10.15 te verilmiştir.

14
Kuyulu Su Alma:
Gerek yamaçtan su almada ve gerekse baraj gövdesinden su almada su
ağzını kıyıdan ve baraj gövdesinden uzak tutmak için şaft girişli su
almalar kullanılır.

15
4.ÇÖKELTİM HAVUZLARI

Çökeltim Esasları:
Alınacak suyun içinde bulunan askı maddelerinden arındırılması gerekir. Bu
arındırma tabanda çökeltme şeklinde yapılır. Ölçü olarak alçak su kuvveti
tesislerinde 0.1-0.5mm, orta ve yüksek düşümlerde 0.1-0.2mm , 100m’den
küçük düşümlerde 0.01-0.05 mm’den küçük danelerin geçmesine izin verilir.
Sulama sistemlerinde daha toleranslı olunabilir. Bu sistemlerde çökeltilecek
dane çapı kanaldaki kritik sürükleme gerilmesi esas alınarak bölüm 3.4 te
açıklandığı gibi

bağıntısından bulunabilir. Burada j iletim kanalındaki eğim, R bu kanalın

hidrolik yarıçapıdır.

16
Barajlı su alma sistemlerinde baraj gölü bir çökeltim görevi gördüğünden ayrıca
bir çökeltim havuzu düzenlenmez.
Türbülansın çökeltme hızını azaltma miktarı

w'= kv = (0.132h0.5)v
buradaki v çökeltim havuzundaki akımın yatay hızı, k türbülans katsayısı ve h
çökeltim havuzundaki ortalama su derinliğidir.

Çökeltim havuzundaki akımın hızı belli bir değerden fazla olursa çökelen
daneler akım ile birlikte yeniden harekete geçer.
Belirli bir dane çapı için izin verilen en büyük akım hızı

V=a𝐷 0,5

Ampirik bağıntısı ile elde edilebilir

17
Su içinde askıda bulunan maddelerin çökelebilmesi için yeterli bir havuz
uzunluğu gereklidir. Havuzdaki suda bulunan bir parçacık v yatay akım hızı ile
w düşey dane çökelme hızının bileşkesinden hareket ederek dibe çökelir.
Çökeltim havuzu uzunluğu;
L=h.v/w
Buradan,
t = h/w =L/v
Buradaki h havuzdaki suyun derinliğidir. Çökeltim havuzundaki yatay hız 0.3-
0.4 m/s seçilir.
Havuz içinde süreklilik denklemi;
Q =vBh

Q debi, B havuzun genişliğidir.

Boyutlandırma Esasları:
Alınan debiye ve taban durumuna göre çökeltim havuzlarının derinlikleri 1.5-
4.0 m arasında seçilir. Net havuz genişliği ise, Q=vbh bağıntısından bulunur.

18
Çökeltim Havuzu Tipleri:
Çökeltim havuzları aşağıdaki şekilde sınıflandırılır.
a)Yıkama şekline göre
 Kesintili yıkanan çökeltim havuzları
 Sürekli yıkanan çökeltim havuzları

b)Plan şekline göre

 Dikdörtgen veya yamuk planlı çökeltim havuzları
 Daire planlı çökeltim havuzları

1)Kesintili Yıkanan Çökeltim Havuzları:

Bu tip havuzlar klasik tip olarak da anılırlar. Şekil 10.17 de buna
ait örnek verilmiştir. Şekilden de görüldüğü gibi çökeltim havuzuna girişte
düşük akım hızı sağlamak için su alma ağzı geniş tutulur. Havuz tabanı
%1-2 mertebesinde eğimli yapılır

19
20
21
22
2) Sürekli Yıkanan Çökeltim Havuzları:
Dufour tipi de denen bu havuzlar sürekli yıkanabilmektedir. Bu sistem ile daha
dar bir çökeltim havuzu elde edilirken sürekli yıkama sırasında %10 kadar su
kaybedilir. Şekil 10.18 de bu tip havuz gösterilmiştir. Girişte akımın bütün
bölmelere girişini sağlamak için yönlendiriciler ayrıca istenen yavaş akım
hızını elde etmek için sakinleştiriciler kullanılır.

23
3) Daire planlı Çökeltim Havuzları:
Dairesel çökeltim havuzlarında planda daire şeklinde olan havuza giren su
döndükten sonra başka bir yerden çıkış yapar. Bu dönüş sırasında tabanda
merkezde toplanan katı maddeler tabandaki bir delik vasıtası ile akarsuya
dönerler. Sürekli yıkama yapılmakta olan bu sistemde %3 kadar su yıkama
dolayısıyla kayıp olur.

24