DENEY NO :1 DENEY ADI :

KAPALI

BR

SSTEMDE

AKIKAN

SRTNMESNN NCELENMES
DENEYN AMACI Sktrlamayan bir akkan olan suyun silindirik dz bir boru ierisinde akarken vanalar, dirsekler, ani daralma ve ani genileme gibi elemanlar ile ak lerlerden ve przl borudan geerken srtnme nedeni ile urad enerji kayplarnn, basn farkndan yararlanlarak incelenmesidir. KURAMSAL TEMELLER

Genellikle herhangi bir ak esnasnda akkann tabakalar farkl hzlarda hareket ederler ve akkann viskozitesi, uygulanan kuvvete kar diren gsteren tabakalar arasndaki yzey gerilimlerinden dolay ortaya kar.

ekil 1. Kat snrdaki zerindeki snr tabakas oluumu Isaac Newton'un ne srd zere, laminar ve paralel bir akta, tabakalar arasndaki yzey gerilimi () bu tabakalara dik yndeki hz gradyeni (u/y) ile orantldr.

Buradaki sabiti, viskozite sabiti, viskozite veya dinamik viskozite olarak bilinir. Su ve gazlarn ou Newton yasasna uyarlar ve Newtonyen akkanlar olarak adlandrlrlar. Newtonyen olmayan akkanlarda ise, yzey gerilimi ile hz gradyeni arasndaki basit lineer iliki ok daha karmak bir hal alr. Akkanlar mekaniinde Reynolds says, bir akkann, atalet kuvvetlerinin (vs) nin viskozite kuvvetlerine (/L) olan orandr ve sonu olarak bu deer bu iki tip kuvvetin belli bir ak art altnda birbirine olan greceli nemini verir. Bundan tr, Reynolds says, dzgn ak ve trblansl ak gibi deiik ak rejimlerini nitelemek iin kullanlr.

vs - akkann hz L - karakteristik uzunluk - akkann dinamik viskozitesi - akkann kinematik viskozitesi: = / - akkann younluu Laminar ak bir akim zelliidir. Dzgn akim olarak tanmlanr. Reynolds says ile belirlenir. Dk Reynolds saylar iin snr tabaka laminardir. Trblans ak akkann dorusal olmayan bir ekilde akmas olaydr. Tersi laminar aktr. Yksek Reynolds saylar iin snr tabaka laminardir. Reynolds says bir akkann karakterini (laminar veya turbulansli) gsterir.

Bernoulli Denklemi Sktrlamayan bir akkann boru ierisindeki ak iin u denklikler yazlabilir: Q = 1A1 = 2A2 (Sreklilik)

P1

+ gz 1 +

1 u 12
2

+ W p =

P2

+ gz 2 +

2 u 22
2

+ hf

(Mekanik enerji denklii)

Burada: Q Hacimsel ak hz ( m3/s ) P hf A z g Wp Statik basn ( N/m2 ) Ortalama hz ( m/s ) Toplam kayp ( Nm/kg ) Borunun kesit alan ( m2 ) Younluk ( kg/m2 ) Ykseklik ( m ) Yerekimi ivmesi ( 9,81 m/s2) Pompa ii ( Nm/kg ) Pompa verim

Srtnme Kayplar

Bir boruda srtnme kayb ikiye ayrlr:

a) Yzey Srtnmeleri: Dz boru boylarnda boru duvarlar ile akkan arasnda

oluan

bu

srtnmelerde

snr tabaka duvardan ayrlmaz,

fakat

boru

balangcndaki mekanik enerjiler toplam srtnme kayplar nedeni ile azalr. Ortalama lineer hz ve potansiyel seviyenin deimedii hallerde tm srtnme kayplar basn d olarak ortaya kar. Trblans akn tabiat gerei cidardaki kayma gerilmesi iin basit bir ifade bulmak mmkn deildir. Ancak deneysel sonular gz nne alnarak nun ortalama akkan basnc (1/2) 2 ile orantl olduu sylenebilir. Buradaki orant sabiti boyutsuz bir say olan srtnme faktr (f) olarak tanmlanr.

Bu frml eitli dzenlemelerden geirilerek

Darcy eitlii bulunmu olur. Dolays ile f deeri bilindii takdirde hidrolik gradiyent (h) bulunabilir. f deeri laminar ak iin;

f =

16 Re

Trblansl ak durumunda, boru przll de fnin bulunmasnda nemli bir faktrdr. Prandtla gre Re saysnn 104 ile 107 deerleri arasnnda verilen

Denklemi przsz borularda yaplan deneylerle olduka iyi uyumaktadr. Buradaki f i bulmak biraz gtr. Dolaysyla %2lik bir hata payyla Blasius denklemini kullanmak daha uygun olur.

Przl borularda ise przllk oranna bal olarak fnin bulunmas iin en uygun yol Moody diyagramn kullanmaktr.

ekil 2. Moody diyagram

Deneysel almalar fnin Re says ile przllnn (/D) bir fonksiyonu olduunu gstermitir. Trblansl bir akta akn laminar olduu blgede (laninar alt tabaka) f yalnz Re ye, gei blgesinde Re ve /D te, tam trblansl blgede ise yalnz /D ye baldr.
b) Biim Srtnmeleri: Ani daralma, ani genileme, dirsek, vana, akm len

aletler ve her eit balant elemannn sebep olduu srtnmelerdir. Akkann snr tabakas duvardan ayrlr ve ortaya kan boluklar emi yaparak snr tabakann geri ekilmesine ve girdaplar oluumuna neden olur. Ani daralma ve genilemede dar boru iindeki ak hzna gre hesaplanan kinetik enerji belli bir katsay ile arplarak srtnme kayplarn verirler.
Ak lerler

Pitot tp Pitot tp bir akkan akmnn herhangi bir noktasndaki lokal hz lmek iin kullanlr. Ak hatt zerine yerletirilen U tpnn bir ucu aka kar ak olacak ekilde monte edilir. Tp giriinde (nokta 2) akkan kinetik enerjisini kaybeder (u=0).

1 2

Sktrlamayan akkan iin 1 ve 2 noktalar iin z1=z2, u2=0, u1=u, hf=0 ve pompa iinin olmad durumda Bernoulli denklii dzenlenirse;

P1

+ gz 1 +

u 12 P u2 = 2 + gz 2 + 2 2 2

P1

u2 2

P2

u=

2 ( P1 P2 )

Gerek durumlar iin yukardaki eitlikten sapmalar olur. Bu sapma deneysel verilere gre belirlenerek pitot tp eitlii dzeltilmelidir. Bu durumda yukardaki eitlie boyutsuz dzeltme katsays arpan (Cp) ilave edilir. Cp 0.98 ile 1.0 arasnda deiir.
u = Cp 2 ( P1 P2 )

Basn fark (P1-P2) manometre denkliinden elde edilirse;

P P = ( m ).g.h 1 2
u = Cp 2( m ). g . h

Not: Bu eitlik akkann ortalama hzn deil, yerel hzn belirlemede kullanlr. Venturi metre llebilir bir basn fark, boru kesit alannda kademeli bir daralma ve tekrar genileme yolu ile salanr. Bu srada ani daralma ve genileme sonucu enerji kayb meydana gelse de, venturi eitliinin tretilmesi iin bu kayp ihmal edilir.

Sktrlamayan akkan iin 1 ve 2 noktalar iin z1=z2, hf=0 ve pompa iinin olmad durumda Bernoulli denklii dzenlenirse;
P1

+ gz 1 +

u 12 P u2 = 2 + gz 2 + 2 2 2

P1

u 12 P u2 = 2 + 2 2 2

P1

u 12 P u2 = 2 + 2 2 2
2 ( P1 P2 )

2 u 2 u12 =

1 ve 2 noktalar iin sreklilik denkliinden;

u1

D12
4

= u2

D 22
4
2

D u1 = u 2 2 D 1
u1 Bernoulli denkliinde yerine konulduunda,
4

2 ( P1 P2 ) 2 2 D u2 u2 2 = D 1

D 4 2( P P ) 2 1 2 u 2 1 2 = D1
2 u2 =

1 D 1 2 D 1
1 D 1 2 D 1
4

2 ( P1 P2 )
4

u2 =

2 ( P1 P2 )

Eer kk enerji kayb iin venturi eitlii dzeltilecek olursa, boyutsuz venturi dzeltme katsays (Cv) eitlie arpan olarak ilave edilir. Cv her durum iin deneysel olarak saptanabilir. Cv Re>104 durumunda, D<0.2 m borular iin 0.98, daha geni borular iin ise 0.99 olarak alnabilir.
u2 = Cv D 1 2 D 1
4

2 ( P1 P2 )

Venturi metre fazla yer kaplamas ve pahal olmas gibi dezavantajlara sahiptir. Ayrca sabit bir geometriye sahip olduundan, ak hzndaki nemli saylabilecek deiiklikler, doru olmayan basn fark okumalarna neden olabilmektedir.

 =
u2 =

D2 ise D1 Cv 1 4 2 ( P1 P2 )

Orifis metre Orifis metre, venturi metreye gre daha ucuz bir yatrmdr. Ancak ak hattnda kalc enerji kaybna neden olur.

1 0

Orifis eitlii, venturi eitliine benzer. Burada Co boyutsuz orifis dzeltme katsaysdr ve herzaman deneysel olarak saptanr. Eer orifis iin Re>20 000 ve Do/D1<0.5 ise Co 0.61 olarak sabit alnabilir.
u2 = Co D 1 o D 1
4

2 ( P1 P2 )

DENEY DZENE ve YNTEM

ekil 3. Deney Dzenei

ekil 3de yer alan sistemde ncelikle tanka su doldurulur. Pompa altrlr. Sistem giriindeki ana vana alr. Sistemde bulunana hava tamamen atlr. Daha sonra ise su tank 10 Litre oluncaya kadar doldurulur. Sistemdeki suyun ak hz llr. Ak hz lm en az iki kez tekrarlanr. Yksek ak hzlarnda ise ak hz lm 25 Litre ile yaplr. Deney A: Dz borudaki akkan srtnmesi Ak hz belli olan sistemdeki giri vanas ve dz borudaki vana hari tm vanalar kapatlr. Yani sistemdeki tm suyun dz borudan akmas salanr. Dz borudaki basn d su veya cva manometresi ile llr. Deney B: Boru balant noktalarndaki srtnme kayb Ak hz belli olan sistemdeki giri vanas ve sadece balant noktalarnn bulunduu borudaki vana haricindeki tm vanalar kapatlr. Her bir balant elemannn basn d su veya cva manometresi ile llr. Deney C: Przl borudaki akkan srtnmesi

Ak hz belli olan sistemdeki giri vanas ve przl borudaki vana hari tm vanalar kapatlr. Yani sistemdeki tm suyu przl borudan akmas salanr. Dz borudaki basn d su veya cva manometresi ile llr. Deney D: Farkl ak lerler ile ak hz lm Ak hz belli olan sistemdeki giri vanas ve ak lerlerin bulunduu vana hari tm vanalar kapatlr. Ak lerlerdeki basn d su veya cva manometresi ile llr. Daha sonra ak hz yavaa artrlarak lmler tekrarlanr. Tm ak rejimlerinde veri alnacak biimde ak hzlar ayarlanr.
HESAPLAMALAR

Yukarda elde edilen deneysel verileri kullanlarak aadaki hesaplamalar yapnz. Deney A: Dz borudaki akkan srtnmesi
Deneysel Hacim V(L) Sre t(s) Ak hz Q(m3/s) Boru ap D(m) Lineer hz v(m/s) Reynold Says Re olarak llen basn d m H2 O MOODY diyagram Deneysel olarak llen basn d m Hg Lu2/2gd Hesaplana n basn d m H2O Log u Log h

Tablodaki deerleri gereken lm deerlerini yazarak ya da gereken hesaplamalar yaparak doldurunuz. Deney B: Boru balant noktalarndaki srtnme kayb
Hacim V(L) Sre t(s) Ak hz Q(m3/s) Boru ap D(m) Lineer hz v(m/s) Hzdan gelen kayp Hv m H2O Basn d m H2O Basn d m Hg Srtnme sabiti K Vanann pozisyonu

u2/2g

h/hv

10

Deney C: Przl borudaki akkan srtnmesi

Hacim V(L) Sre t(s) Ak hz Q(m3/s) Boru ap D(m) Lineer hz v(m/s) Reynold Says Re Basn d m H2O Basn d m Hg Borunun Srtnme sabiti f gdh/2Lu2

Deney D: Farkl ak lerler ile ak hz lm

Hacim V(L) Sre t(s) Ak hz Q(m3/s) Boru ap D(m) Lineer (llen) v(m/s) hz Basn d m H2O Lineer (hesaplanan) v(m/s) hz

Cd=0,98 Venturimetre iin Cd=0,62 orifismetre iin Do=14 mm Venturimetre iin Do=20 mm orifismetre iin
TARTIMA

Deney A: Dz borudaki akkan srtnmesi

u ya kar h grafiini iziniz ve laminar, gei ve trblansl blgeleri gsteriniz. Log u ya kar Log h grafiini iziniz. Trblansl ak blgesindeki dz erinin eimini(h un) hesaplaynz. n deerini bulunuz. Gei blgesinin balang ve sonucundaki Reynold saysn hesaplaynz. Bu noktalardaki hz st ve alt kritik hz olarak adlandrlr. Hesaplanan basn dlerini manometre ile llen basn dleri ile karlatrnz.

11

Deney B: Boru balant noktalarndaki srtnme kayb

Ban dleri llen tm elemanlarn srtnme sabitlerini(K) bulunuz. Bu sabitlerin ayn Reynold saylarndaki literatr deerlerini bulunuz. Karlatrnz.

Reynold saysna kar srtnme sabitlerini tablo haline getiriniz. Srtnme sabitleri Reynold says ile deiiyor mu? Nedenlerini aklaynz.

Deney C: Przl borudaki akkan srtnmesi

Reynold saysna kar hesaplanan srtnme sabiti deerlerini grafie geiriniz. Elde edilen grafii dz boru ile kyaslaynz.

Deney D: Farkl ak lerler ile ak hz lm

Orifismetre, venturimetre ve pitot tp iin teorik olarak ak hzlarn hesaplaynz ve llen ak hzlar ile kyaslaynz. Ayn ak hzlar iin orifismetre ve venturimetre ile elde edilen basn dlerini kyaslaynz. Bu iki ak lerin farklarn bulunuz ve hangi cihazn lm daha gvenilirdir tartnz. Deney B nin teorisi kapsamnda iki ak lerin K faktrlerini hesaplaynz.

Not: Pitot tp sadece grmek amal yaplmaktadr. Az basn d oluturduu iin pitot tp sadece yksek ak hzlarnda kullanlr. Dk ak hzlarnda doruluktan sapma gsterebilir.
SORULAR

1. Ak trleri nelerdir? Aklaynz. 2. Newtonian bir akkann yatay bir boru ierisindeki ak iin momentum aks, hz profili ve duvara uygulanan kuvvet iin ifadeler gelitiriniz.

12

3. Sktrlamayan ve sktrlabilen akkanlar birer rnek vererek tanmlaynz. 4. Srtnme kayplar ne demektir, ka eit srtnme kayb vardr, borulardaki srtnme kayplarnn incelenmesinin nedenlerini aklaynz. 5. Ka eit vana vardr? Hangi amalar iin tasarlanmlardr. 6. Bernoulli denklemi hangi ifadeleri ierir ve hangi amalar iin kullanlr? Aklaynz. 7. f-Re arasnda nasl bir iliki vardr? 8. Manometre eitlerini aratrarak aklaynz
KAYNAKLAR

ATALTA,.,Kimya stanbul(1986).

Mhendisliine

Giri,

3.bask,

nklap

Kitabevi,

GEANKOPLIS, C.J., Transport processes and unit operations, 3rd ed., PrenticeHall International, (1993). MCCABE W.L, SMITH, J. ve HARRIOT P., Unit Operations of Chemical Engineering, McGraw Hill International Editions, Fifth Edition, Singapore (1993). PEKER, S.,HELVACI, .,Akkanlar Mekanii:Kavramlar, Problemler, Uygulamalar ,Literatr Yaynclk, zmir (2003). SHAMES, I.H., Mechanics of Fluids 4th ed.,Mc Graw Hill, (2003). UYSAL, B. Z.,Akkanlar Mekanii, Alp yaynlar, Ankara(2003).

13