Su Trbinlerinin Verimlilii ve Saha Testleri

http://www.termodinamik.info/?pid=22113


ZET
Trkiyede, devlet tarafndan kurulan ve iletilen santraller 40-50 yllk santraller olmas
nedeniyle rehabilitasyon gerektiren santrallerdir. Santral kurma ve iletme grevi bulunan DS
Genel Mdrl ile EA Genel Mdrl, 2001 ylnda yrrle giren Enerji Piyasas
Kanununa gre enerji santrali kurma yerine sadece iletmesi ile grevlendirildiinden; EA
Genel Mdrl de iletmekte olduu santrallerinde rehabilitasyon projelerine arlk vermeye
balamtr.

Rehabilitasyon projelerinde en nemli ksm trbin tehizatlar almaktadr. Trbin tehizatlarnn
deitirilmesi uzun zaman ve fazla maliyet gerektirdiinden, santrallerde trbin verimlilik saha
lmleri yaplarak, nitelerin daha verimli altrlmas aratrmalarna gidilmitir.
Kurulduundan beri Keban HES hari (Gibson metodu ile verimlilik lm yaplmas2005),
lkemizdeki hibir hidroelektrik santralde saha verimlilik lm yaplmamt. Bu yzden
reticinin garanti ettii trbin verimlilik deerlerinin doruluu kontrol edilmemiti.Gnmzde,
balca trbin verimlilii lme metotlar olarak; Gibson metodu, ultrasonik yntemle debi lme
ve termodinamik metotla lme yntemleri kullanlmaktadr. 2007 ylndan itibaren Karakaya ve
Keban HES bata olmak zere baz hidroelektrik santrallerinde termodinamik metotla saha
verimlilik lm yaplmaya balanmtr.
Anahtar kelimeler: Hidroelektrik santral, trbin, trbin verimlilii, verimlilik lm
1. GENEL BLGLER
Hidroelektrik santrallerde artlara gre verim ve performanslarnda en ok deiiklik grlen
tehizat trbinlerdir. Trbinlerin verimleri yke, dye, debiye, anmaya, vorteks ve tork
kuvveti (moment) gibi hidrolik akm olaylarna bal olarak hzl bir deiim gstermektedir.
Ayrca kavitasyon ile oluan deformasyon da trbin verimliliini olumsuz ynde etkileyen bir
faktrdr. Bu nedenlerle trbinlerin verim ve performanslar dier tehizatlarnkine gre daha
dikkatli bir ekilde, srekli olarak takip edilmelidir *1+.
Trbin verimliini lmede en kritik parametrelerden birisi trbinden geen suyun debisinin
llmesidir. Gnmzde ultrasonik yntemlerle debi lmnde de olduka iyi ilerlemeler
salanmtr. ap 7-8 m olan olduka kvrml su yollar iin bile % 0.5 dorulukla debi lm
baarlabilmektedir *1+.
Kurulduundan beri Keban hidroelektrik santralinde (HES) Gibson metodu ile verimlilik lm
yaplmas hari (2005) hibir hidroelektrik santralde saha verimlilik lm yaplmamt *4+. Baz
hidroelektrik santrallerde (rnein Karakaya HES) Winter Kenedy yntemi kullanlarak trbinden
akan su ak takip edilmeye allmtr *7+. Bu yntemde arkn iki tarafna fark basn lerler
yerletirilerek su ak miktar dk dorulukla (belirsizlik yaklak %5) llp trbin k
gcn de hesaba katarak model verimlilik lmlerine gre kalibrasyon yaplp trbinin
verimini lmek amalanmtr. Ancak bu basn lm sistemlerinin ou zamanla arzalanm
veya lm hassasiyetleri ok dk olduundan yeterli sonu alnamamtr. Genel kanya gre
salkl alan Winter Kenedy debi lm sistemlerinde kalibrasyonun saha verimlilik test
sonularna gre yaplmas daha doru sonu vermektedir *2+.
2. TRBN VERMLLK LM TESTLER
2.1. GBSON METODU LE LM
Saha koullarnda hidrolik trbinlerin verimlilik testlerinin yaplmasnda debinin lm ok
nemli ve zor bir grevdir. Suyollarna dardan eriim imknnn olmad santrallerde bu ilem
zellikle daha da karmaktr. Bu yzden birka uygun debi lm metodundan biri olan Gibson
metodu olduka kullanldr. Basn zaman erisini elde etmek iin geleneksel veri toplama
sistemlerinin yerini dijital veri toplama ve kayt sistemlerinin alm olmas bu metodun cazibesini
olduka artrmaktadr.
Kesit 1-1
4 noktadan
basn lm
Salyangoz
Basn Fark lm
P= P
2
-P
1

Gibson metodunun dayana Newton yasalar ve akkanlar mekaniinden karlm akkan yolu
zerindeki kapanp alabilen herhangi bir kapnn iki tarafnda suyun hzlanp yavalamas ile
meydana gelen basn farknn deiimi nedeni ile oluan kuvvetler arasndaki ilikiyi veren
yasalardr. Ksaca bu basn farknn deiiminden faydalanlarak trbinden geen debi hesap
edilmeye allr.

Kesit 2-2


ekil 1. Gibson Metodunun Trbin Cebri borularda uygulanmas. *5+

Q : Volumetrik Ak Oran (Debi)
A : Kesit Alan
L : Segment Uzunluu
1-1 ve 2-2 kesitleri arasnda; younluk ve kesit alanlar su hamleleriyle deimeyeceine gre,
Enerji eitlii denkleminden;

Q
2

Q
2
L




1_________ +
p
1
+

gz
1 =

2_________ +
p
2 +
gz
2
+ P
f
+ dx/A(x) . dQ/dt (1)
2A
1
2
2A
2
2 0


:

Su younluu, p
1
ve p
2
statik basnlar, z
1
ve z
2
hidrometrik seviye

P
f
: basn kayb

1
ve
2
: Coriolis Katsays veya kinetik enerji dzeltme katsays (1.04 ve 1.11 limitleri arasnda)
P
f
(t) = K
f
Q(t) Q(t), K
f
= sbt (2)

2-2 ve 1-1 kesitleri arasnda llen statik basn fark, referans seviyesi (z) ile ilikilidir.
P= P
2
+ gz
2
P
1
- gz
1
(3)
2-2 ve 1-1 kesitleri arasndaki dinamik basn fark;


(4)




L

C = dx/A(x) (5)

0

Buradan diferansiyel denkleme ulalr:
dQ
C
______ = - P -P
d
- P
f
(6)
dt
(t
0
, t
k
) zaman aral iin denklem integre edilirse;
(7)
Q
0
: lk durumdaki volumetrik ak oran
Q
k
. : Son durumdaki volumetrik ak oran

Cebri boruya dardan ulamn olabildii durumlarda bu metodu kullanma hazrlamak, dier
metotlara gre daha basittir, ancak dardan eriimin olmad durumlarda cebri boru iindeki
basn lm sisteminin daha karmak oluu dzenlemedeki zorluu artrr. *5+
Hava ventili
Basn transduceri
Basn transduceri

Cebri boru
Basn
orifisi
Balant borular
Manifold
Basn
orifisi
Su drenaj
Cebri boru
Ring
manifoldu
Hava ventili

ekil 2. Cebri boru zerindeki 4 basn noktasnn grn. *5+

Keban HESde rehabilitasyon ihtiyac ortaya kt iin ubat 2005 tarihinde 4c nite zerinde
Gibson metodu ile bir verimlilik lm testi yaplmtr. 133 m net dde, 161 MW k
gcnde llen verim % 90 bulunmu, lm belirsizlii % 2.5 olarak belirtilmitir. Ancak bu
lm raporlarnda lm doruluu yetersiz olduundan doruluu daha yksek baka bir
metotla lm yaplarak deerlendirme yaplmas nerilmitir *4+.

Dnyada olduka fazla HESde saha verimlilik lm uygulama rnei mevcuttur. Bunlardan
Norvete Svean HESde yaplan saha verimlilik lm termodinamik metotla Gibson metodunu
karlatrmak iin iyi bir rnektir. Hem Gibson hem de termodinamik metotla saha verimlilik
lm yaplarak bu iki metot karlatrlm, testler nitede de uygulanm, ancak Gibson
metodu sadece bir nitede baarl olmu, dier nitelerde ksmen baarl olmutur *8+.

2.2. ULTRASONK METOTLA LM
ekil 3. Bir yatay eksenli hidroelektrik nitesi trbininde ultrasonik metotla verimlilik
lm prensip emas.

Bir nitenin verimlilii ( ) (trbin-generatr birlikte) ultrasonik metotla aadaki eitlik (8) ile
hesaplanr *7+.
(8)
Burada; (P
a
) elektriksel g, (P
h
), hidrolik gtr. Elektriksel g generatrn kndan
dorudan llebilir. Dolaysyla trafo kayplarnn hesaba katlmas da gerekmez. Hidrolik g
(P
h
) aadaki ifade ile bulunabilir.
(9)
Net d ( ); p
i
, llen giri basnc, p
o
,

llen k basnc olmak zere suyun akt alan (A) ve
ykseklik (Z) parametrelerine de bal olarak eitlik (10) ile hesaplanr.
(10)
Ykseklik fark (Z) eitlik (11) ile hesaplanr.
(11)
Burada Z
i
, Trbin giri seviyesi, Z
o
, Trbin k seviyesidir.
Verimlilik lm ilemi yle yaplr: Ultrasonik sensrlerden suyun ak hz sinyalleri bir
saniyelik periyotlarla ilem nitesine toplanr. Dzenlenmi sinyaller buradan analiz bilgisayarna
aktarlr. Analiz bilgisayar SCADA (Supervisory Control and Data Acquisition) sistemi kullanr.
Alnan sinyallerin veya deerlerin dakikalk aralklarla ortalamas alnr. Daha sonra bu ortalama
deerlerle gerekli btn hesaplamalar yaplr *7+.

Verim lmnn yaplabilmesi iin aadaki koullar gereklenmelidir. Trbinin net ds
mmknse tasarm deerine yakn olmal, btn verimlilik lm srasnda trbinin frekans
sabit olmal, lm boyunca g faktr (cos ) generator verimlilii zelliklerine gre sabit
olmaldr. llen suyun sadece trbinin zerinden getiinden emin olunmaldr. Normalde
verimlilik lm sadece bir nitede bir kere yaplr. Bu yzden lm yaplrken dier nitelerin
duruyor olmas gereklidir ve zerlerinden herhangi bir su aknn olmadndan emin
olunmaldr. Varsa bu kaak miktarlar hesaba katlmaldr. Ayrca, trbinde verimlilik lmnn
yapld gn trbini deiik glerde altrmak mmkn olmaldr. En az % 80 ile % 100
arasnda seilen glerde 10 dakika altrlma imkn olmaldr.
Bylece arlkl trbin verimi ( ) eitlik (12) ile hesaplanabilir.
(12)
Burada; , Nominal net dde garanti edilen 80 *%+ ykteki verim
, Nominal net dde garanti edilen 90 *%+ ykteki verim
, Nominal net dde garanti edilen 100 *%+ ykteki verimdir.

Debi lm, dikkat ve hassasiyet isteyen olduka zahmetli bir alma gerektirir. Bu nedenle
debi lmlerinde kullanlan debimetre veya akmetre olarak adlandrlan cihazlar ile bunlarn
hassasiyetleri de nem kazanr. Ultrasonik gei zamanl debi lmnde, su iindeki askda
kalan kat paralar ve hava kabarcklar sinyal alglamalarnda sklkla problemlere sebep olur.
Hidrolik akm artlar lmleri ok byk oranda etkilediklerinden dolay lm metodu ve
lm noktalarnn belirlenmesine dikkat etmek gerekir. Ayrca borunun geometrik ekli ve
transdserlerin doru yerletirilmesi de lm hassasiyetini byk lde etkiler.

Ultrasonik metotla lm sistemlerinde transdserlerin yer ve pozisyonlarnn dikkatli bir ekilde
tespit edilmesi, cebri borularn kesitlerinin tam olarak belirlenmesi ve transdserlerin nihai
pozisyonlar yksek hassasiyetli lm dorusall iin ok nemlidir. Montaj esnasnda boru
iine girecek ekilde monte edilen trandserlerin akkan akmn olumsuz ynde etkileyecei
gz nne alnmaldr.

Ultrasonik debi lerlerin hassasiyeti % 0.5 ile % 2 arasnda deimektedir. Ultrasonik adm says
1-16 yola kadar ayarlanabilir, yol says artrlarak daha hassas lme yaplabilir. Bu metot ap
250 mm den 14.000 mmye kadar olan borularda uygulanabilir. 20 m/sye kadar akkan
hzlarnn ayn hassasiyette llmesini salar. Ultrasonik sensr ile transdser arasndaki
mesafe, 300 metreye kadar ulaabilir. Genellikle analog k 4-20 mAdir. 4-20 mA kn olmas,
lm bilgilerinin PC ortamna tanmasna kolaylk salad gibi bu bilgilerin uzak istasyonlara
tanmasn da kolaylatrr. Byle bir durum hassas bir lmn yannda evrimii bir
algoritmay da mmkn klar *2+.

2.3. TERMODNAMK METOT

Termodinamik metotla verimlilik lm esas olarak iki tiptir [9].

Ksmi Genleme Metodu (partial expansion, zero method): Hidrolik trbinin verimliliini
bulmak iin ksmi genleme metodu kullanlarak yksek basnl su karlr ve daha sonra
genletirilerek st ak ksm scakl T
11
ve alt ak ksm scakl T
21
e eit olmas salanr.
Avantajlar; basit ekipman gerektirir ve uzun lm deneyimi vardr. Dezavantajlar ise; bir lm
noktas iin uzun lm sresi gerektirir, kstl bir srede otomatik veri toplamaya uygundur ve
sadece bir lm ksm iin tek termometre kullanmaya msaade eder.

Direkt metot: Baz ksmlarda lm ekipmanlar ksmi genleme metodunda kullanlanlarla
ayndr. rnein st ak probu tamamen ayndr. ki metot arasndaki tek fark, iki lm ksm
arasndaki scaklk eitlii yerine mutlak scaklklarn llmesidir. Verimliliin deerlendirmesi
iin llen scaklklar fark hesaba katlmtr. Direkt metot ayrca alt ak ksmnda serbest bir
yzeye birden fazla termometre yerletirilmesini mmkn klar. lm blmnde farkl
scaklklar kaydetmek ve bu ekilde deerlendirmede daha doru deerler elde edebilmek iin
veya daha fazla termometre kullanlabilir.

Her iki termodinamik metotla yaplan lmlerde ds 100 m den daha az olan hidroelektrik
nitelerde belirsizlik yksek olduundan IEC 60041 standardnda bu metotlar 100 m den daha az
dl santrallerde nerilmemektedir *6+. Termodinamik metodun temel avantaj debi
lmn gerektirmemesi olarak ifade edilebilir. Termodinamik metot akkan zerinden
enerjinin sudan trbine aktarld enerjinin korunumu yasasnn (termodinamiin 1. yasas) bir
uygulamasdr. ekil 4de termodinamik metotla lm dzenlemesi grlmektedir.

Hidrolik kayplar geen suyun snmasna neden olur ve bu s, suyun zgl sl kapasitesi yardm
ile hesaplanabilir. 1 kg suyu 1K stmak iin gerekli s 4188 Jdr. Ksaca termodinamik metot, bu
geree dayandrlarak bir i verimlilik hesaplama metodudur. rnein 427 m d ile % 90
verimli bir trbinde su 0.1 K snr. Daha dk dlerde bu farklar daha da azdr. Buradan
grlecei zere ok kk scaklk farklar llmek zorundadr. Yani yksek znrlkl
termometreler gereklidir.

Bu metotta genel olarak verimlilik giri ve ktaki scaklk ve basn deerleri ile
deerlendirilmektedir. lm yaplrken yksek basn tarafnda statik basn llr ve ilave bir
rnekleme probu kullanlr. Bu prob cebri boruya girer ve bir miktar su alr. Probun iinde bir
boaz ksm ve takiben ksmi genleen suyun yukar scakl len bir termometre bulunur.
Termodinamik metotla verim hesab aadaki denklemlere gre yaplr:

zgl mekanik enerji;
(13)
zgl hidrolik enerji;
(14)
Francis trbinlerde kuyruk seviyesi serbest olduundan p
2
basnc sfr olarak alnabilir.
zgl hz eitlik (15) ve (16) ile hesaplanan basn ve scaklk deerlerine gre bulunur.
ve T = T
1
(15)
Etkin scaklk (T
1
) llen scaklk (T
11
) daha kk olur.
(16)
ve c
p
deerleri (18) eitliinden hesaplanan scaklk ve basn deerlerine gre bulunur.
ve T = T
1
(17)
(18)
llen basn p
11m
llen yer ve sensr (alglayc) arasndaki ykseklik ile dzeltilmelidir.
(19)
k suyu basnc atmosfer basncna eit olan Francis trbinlerde p
21
= 0 bar kabul edilebilir. st
ak probunun genletirici kab iindeki hz de ok dk olduundan burada ihmal edilebilir.
Suyun e scaklk faktr ( ) ve suyun zgl ssna (c
p
) karar vermek iin eitlik (20) ve (21) den
faydalanlr.
(20)
(21)
Sonuta; Termodinamik yntemde trbin verimlilii aadaki bantyla hesaplanr:
(22)
e
x
: zgl i kayplar (ihmal edilir).

Su debisi Q = 0 ile Q = Q
max
= 1,3 Q
n
deerleri arasnda deiir.

i
: Trbin verimlilii c
p
: Suyun zgl ss
V : Suyun hz, e
m
: zgl mekanik enerji
e
h
: zgl hidrolik enerji e
x
: zgl i kayplar
p : Basn Z : Ykseklik fark
e
m
: e
m
iin dzeltme faktr T : Scaklk
: zgl hacim : Suyun e scaklk faktr


ekil 4. Termodinamik metotla lm dzenlemesi.
3. LM BELRSZLKLERNN ANALZ
Belirsizlikler daha ziyade giriteki dzgn olmayan scaklk dalmna, suyollarnn hidrolik
tasarmna, evre ile olan s deiimine, lm ksmndaki hza ve hz dalmna baldr.
zellikle alak basn lm ksm belirsizliinin nasl bulunaca nemlidir. Burada dikkat
edilecek nemli iki husus unlardr:

1- Bir istatistiksel analizde kullanlacak veri olmas iin llen enerji dalmn kullanarak her
lm ksmndaki belirsizlii hesaplamak mmkn olmaldr. Girite iki veya daha fazla
rnekleme probu gerekli olabilir. ktaki rnekleme tertibatnn tipi istatistiksel
deerlendirmeyi etkileyebilir.

2- rnein scaklk terimi toplam belirsizlik hesaplamasnda baskn terim olduundan her iki
lm ksmnda da scaklk dalmn belirsizlii olarak ifade edilen enerjinin mutlak sabit
bykln kullanmak mmkn olmaldr.

Girite 1- 2 mK kta 2- 3mK belirsizlik olmas kouluyla 50 m den 1200 m ye kadar olan
dlerde belirsizlik hesaplamas yaplabilir. Yaplan hesaplamalarda alak dlerde hatal
tahmin, yksek dlerde daha yksek dorulukla tahmin edilebilmektedir.

Hulaas H., Bryhni T. ve Dahlhaug O. G., almalarnda *10+ emme borusu kndaki enerjinin
detayl aratrmas iin birka tane termometre ve hz ler kullanarak yaplm verimlilik
lmnn sonularn gstermiler, belirsizlik seviyelerinin hesaplanmas iin bir neri de
oluturarak enerji dalmn tartmlardr. Belirsizlik, % 95 gvenilirlik seviyesinde bir
istatistiksel yaklamla hesaplanarak trbin kndaki problarn yeri ve saysnn bir fonksiyonu
olarak daha ileri bir seviyede gstermilerdir. Geleneksek kollektr kullanarak da bir lm
yaplm ve dier btn aratrma lmleriyle bu lm karlatrmlardr. Bu lmlere
gre; su hz ile ilgili olarak arlkl ve arlksz verim arasndaki fark nemli deildir. Be
seviyede aprazlanm geleneksek kolektr ile ayn seviyelerde aprazlanm 6 farkl
termometreli lmler arasndaki fark, srekli durumda scaklktaki deiim seviyesi 1 mK
olmas kouluyla % 0.2 civarndadr.

Emme borusu kvrm iindeki etkin yaylmnn yetersizlii yznden, zgl enerjinin deiimi en
iyi verim noktasndan kat kat daha byktr. Emme borusu kndaki enerji dalm ile ilgili
belirsizlik seviyesi prob yerlerinin says artrlarak etkin bir ekilde azaltlabilir. Ancak ok
noktadan lmn btn belirsizlikleri byk lde azaltp azaltmad hala bir problemdir.
Ancak ok noktadan lm bir yandan zgl enerjinin dalm ile ilgili hata seviyesini drrken
dier yandan maliyeti artrmaktadr. kta bir termometre yerine alt adet termometre ve alt
adet hz probu kullanlarak lm sistemine yeni hata kaynaklarnn eklendii gz nnde
bulundurulmas gereken bir durumdur

Verim lm belirsizliklerinin analizi iin kullanlan ifade eitlik (17) ile verilmitir *6+.
(23)
: llen verim iin toplam sistematik belirsizlik
e

: Verim belirsizlii
: Hidrolik enerji iin greceli sistematik belirsizlik
: Mekanik enerji iin greceli sistematik belirsizlik

Toplam
Belirsizlik
IEC 41 Yksek basn lm ksm - / + 0.2 %
Alak basn lm ksm - / + 0.6


Yksek basn lm ksm - / + 1 mK
Alak basn lm ksm - / + 3 mK


D (m)
[%]

Yksek basn lm ksm - / + 2 mK
Alak basn lm ksm - / + 3 mK


ekil 5. Trbin verimlilik lm iin toplam belirsizlik [8].


4. KEBAN HESDE TERMODNAMK METOTLA YAPILAN TEST ALIMASI
Bu almada; Keban HESdeki 4 ve 5 nolu nitelerde saha verimlilik lm uygulamas
yaplarak, verimlilik erisinin gerek seviyesi ve ekli ile orijinal garanti edilen verimlilik seviyesi
ve ekli karlatrlm, zamanla alan bu hidrolik trbin arklarnn verimlerinin ne kadar ve
nasl deitii incelenmitir.

Bu alma kapsamnda Keban Hidroelektrik Santralinde iki kez termodinamik metotla test
uygulamas yaplmtr. lkinde test uygulanan nitenin alt ak yani k tarafnda scaklk
sensrlerinin sabitlendii ekipmann, vorteksten kaynaklanan ok kuvvetli titreime maruz
kald gzlenmitir. lmde kullanlan Pt 2000 termometrelerin kablolar veya kendileri ksa
zamanda kullanlmaz hale geldiinden salkl scaklk lm yaplamam ve test baarszlkla
sonulanmtr. kinci testte ise bu problemin zm iin yeni metotlar gelitirilerek alak
basn tarafndaki scaklk lm probu ve termometrelerin yerletirildii odundan tutucular
titreimin etkilerine kar daha fazla dayankl hale getirilmi ve test baar ile yaplmtr. Bu
almada, yaplan ikinci testin sonular dikkate alnmtr.
lm Ekipmanlar
1. Yksek Basn Taraf lm Probu
rnekleme probu yksek basn tarafnda menhol kapana trbin ekseninden 15 m uzaa
yerletirilmitir. Prob tpne genleme kab ve termometre ile birlemektedir. Ksmi genleme
kab iki katmanldr. Doruluu etkileyebilecek olan termal radyasyonu nlemek iin d prob
izole su ile evrilidir. ekil 6 da izim detay gsterilen prob cebri boru iine yerletirilmitir.
Borudan suyu uzatlm bir delik sayesinde alr.

Dz bir dzlemde bulunan ayarlanabilir valf ile ekilen su atmosferik basnca tabi tutulur. Valf
ayarlamak suretiyle ekilen su miktar deitirilerek genleme kabndaki genleme, yksek
basn ve alak basn tarafndaki scaklk fark sfr olacak ekilde ayarlanabilir.

Keban HES trbinleri verim lmnde 600 mm uzunluunda menhol (k) kapa olduundan
toplam 1100 mm rnekleme probu hortumu kullanlmtr. Prob evresindeki cebri boru ap
5200 mm dir. 4650 mm uzunluunda salyangoz ksmnda yksek basn probunun 10 m altnda
toplam basn (giri basnc) P
1
lld.
ekil 6. Yksek basn probu
2. Kullanlan Termometre
Alt ak ve st ak scaklk lmleri iin Pt-2000 kullanld. Termometrenin hassasiyeti 0.001
o
K
dir. Kullanlan Pt 2000 termometrelerin her biri ayn ekilde kalibre edildi ve 4-kablo balant
teknii uyguland. lmn IEC 60041 standartlarna uygun olmas iin lm baladktan ve
bittikten sonra Pt 2000 termometreler deiik scaklklarda sfrlanarak hassasiyetin uygun olup
olmad kontrol edildi.
3. Basn lm
Yksek Basn lm: st ksm basn lm iin (p

, p

) Baumer (40 bar) marka

basnlerler kullanld. Sistem basn bilgisini yksek basnl ortama direkt balanm bir
tanktan almaktadr.
Mansap (k) Suyu Seviye lm: k suyu seviyesini (z
20
) lmek iin Wika, 891.13.530 tipi
lm aral 0-0,25 bar olan basn lerler kullanld. lm yaplmadan nce kalibre edildi.
G lm: Generatr gc, cos = 1,0 olacak ekilde kWh sayacna foto elektrik sensr
yerletirilerek lld. Ancak gerekte nite cos = 0,9 olarak almaktadr. Gerek verimlilik
burada okunan deerlerden biraz daha yksek olabilir. Bu yzden buna ek olarak generatr
kontrol panosundan da g bilgisi okundu.
Atlan Suyun Debisinin lm: Atlan suyun debisini lmek iin yksek basn
tarafna Winter Kennedy yntemiyle debi len bir debimetre yerletirildi. Bu debimetre
model test verilerine gre kalibre edildi.
lm esnasnda aadaki ilemler takip edilmitir:
Yksek basn probu 1 inch kaynakla menhol kapana (cebri boruya giri kapa)
sabitlenmitir.
Be adet olan Pt 2000 termometreden biri yksek basn probuna, dier 4 tane termometre
batardo kapana sabitlenmi alak basn probuna yerletirilmitir.
zerine alak basn lm sensrleri yerletirilen batardo (k suyu taraf) kapa belirli
bir seviyeye indirilmitir.
Generatr ve trbin kayplar hesaplamalarda gz nne alnmtr.
lmler her farkl ykte 6 ile 8 defa yaplmtr.
lmlerin sonunda sensrlerin sfrlamalar kontrol edilmitir.

Trbin verimliliinin hesaplanmasnda kullanlan varsaym ve kabuller unlardr:
Bu almada termodinamik metot ile hidrolik verim (i verim), yani suya sveren kayplar
hesaplanmtr.
Trbinin yataklarndaki, salmastradaki ve hz reglatrndeki srtnmeden kaynaklanan
kayplar gz nne alnmamtr.
llen basn deeri P
11m
lm pozisyonu ve basn sensr arasnda kalan ykseklik ile
dzeltilmitir.
k suyu basnc atmosfer basncnn altnda olduundan Francis trbinde P
21
=0 olarak
alnmtr.
Basncn dzeltilmesi iin zgl hacim hesaplanan basn ve scaklk deerlerlerine gre
hesaplanmtr.
Termodinamik faktrler ve zgl s c
p
Nguyen Dnh Lan ve Borel Lucen (EPF Lausanne,
institute of thermodynamique) bantsna gre oluturulmu tablodan hesaplanmtr ( =
0,984358 *10
-3
[m/kg], c
p
= 0,999734 *10
-3
[m/kg]) [6].

lm sonular IEC 60041 Standardna (hidrolik trbinlerin performans testleri ile ilgili
standartlardan en yaygn kullanlan uluslararas standarttr ve hidroelektrik santrallere ait trbin
ve generatrler iin TSE tarafndan hazrlanan herhangi bir standart yoktur) uygun olarak 145 m
net dye indirgenmitir. 4. nitede 100 MW ile 160 MW arasnda, 5. nitede 100 MW ile 175
MW k gleri arasnda lmler yaplmtr.

4.1. LM SONULARININ DEERLENDRLMES
Keban HESte yaplan lmlerden her lm noktas iin elde edilen veriler kullanlarak
deerlendirme yaplm ve her nokta iin trbin verimlilii bulunmutur. Her lm noktas iin
belirsizlik hesaplanmasnda kullanlan temel veriler de kullanlarak belirsizlikler hesaplanmtr.
Trbinin garanti edilen verim deerleri
Bulunan verim deerleri
Bu noktalara gre ortalama eri
Bu noktalara gre ortalama eri
ekil 7. Keban HES nite-4 llen verim grafii.
Trbinin garanti edilen verim deerleri
Bulunan verim deerleri
Bu noktalara gre ortalama eri
Bu noktalara gre ortalama eri
ekil 8. Keban HES nite-5 llen verim grafii.

Keban HES niteleri; ilk drt nite (nite1-4) 1976 da son drt nite (nite 5-8) 1982 de hizmete
girmilerdir. Buna ramen tamamen ayn karakteristik zelliklere sahip olarak imal edilmilerdir.
Ancak llen trbin verimleri farkl bulunmutur. Muhtemelen emme borusu eklinin ve ark
biimlerinin gerekte farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Suyollarnn detayl incelenme
neticesinde farkn sebebi ortaya karlabilir. 120 MWtan daha byk glerde belirsizlik % 1.6
deerine ulalmtr. Ksmi yklerde, rnein 120 MWn altnda, nite daha az kararl
altndan ve deer okuma hassasiyeti azalm ve belirsizlik daha yksek kmtr.

Dinamik gerilmelerin seviyesini, su geiindeki enerji kayplar belirlemektedir. Bundan,
gvenilirlie bal verim art deerinin dorulanmasna ilikin basit bir kural ortaya kmaktadr.
Artan verim modlarnda su geii boyunca enerji kayb, proje iletme esnasnda su geii
boyunca oluan enerji kayplarndan fazla olmamaldr.

Su scaklnda meydana gelen byk deiimler nedeniyle lmeler, IEC (International
Electrotechnical Commission) standartlarna tamamen uygun olmamaktadr. IEC Standardna
gre scakln bir alma periyodu iinde yava ve devaml deiimi 0.005 K/dak deerini
gememelidir. Keban HES rneinde scaklk dzenli olarak artma veya eksilme yerine dalgal bir
seyir izmitir. 4 ve 5 no.lu nitelerde 145 m dde sahada llen maksimum verim deerleri
yle olmutur:



Tablo 1. Keban HESde llen g ve verim deerleri
nite Net d[m] G P [MW] Verim h [%]
4 145 153 91.3
5 145 165 92.4

Keban HES iin 1968 ylnda yaplan prototip testlerinde maksimum garanti edilen verim deeri
% 95 bulunmutur. Tasarmlar ayn olmasna ramen nite 4 ile nite 5in verimleri arasndaki
farklarn nedeni bu alma ile tam olarak izah edilememitir. Ancak nitelerin hidrolik olarak
ayn olup olmadklarnn aratrlmas sz konusu olabilir ve bu fark alt sene sonra imal edilen
nite 5 de kullanlan teknolojinin nite 4e gre daha yeni ve daha gelimi olmasndan
kaynaklanyor olduu dnlebilir. Model test raporuna gre, en yksek verim, 130-135 m
arasndaki dlerde elde edilmektedir. Bulunan sonulara gre yaklak 30 yldr alan
trbinlerde garanti edilen verim deerinden anormal bir sapma olmamtr. (Keban HES trbin
verimi: % 95.18 -model verime gre-) Ancak alak ve dk yklerde garanti edilen verim
deerlerinden sapmalar artmaktadr.

5. SONU
Trbin ark verimlerinin tam olarak bilinmemesi, lk ark tasarmlarnn kt oluu (eski
teknoloji), Defalarca yzey kaplamas yaplm olmas yznden mevcut ark eklinin bozulmu
olmas, Yava bozulum, Labirentlerin anm olmas gibi sebeplerin olumsuz etkilerinden dolay
trbin ark verimleri gnmzde retilebilen trbin ark verim deerlerinin altnda olabilir, bu
deerlerin ne kadar altnda olduunun tespiti iin trbin ark saha verimlilii llmesine ihtiya
vardr.

Trbin verimlilii lm iin uygun metodun her santral iin belirlenmesi gerekir. Santraln
ds, santraldeki trbinlerin tipi, lm maliyeti ve metodun uygulanabilirlii v.s. zellikleri
dikkate alnarak uygun metot belirlenmelidir. Verimlik lm yaplacak niteler belirlenirken
santraldeki tm nitelere rnek tekil edecek alma saati ve anma ynnden dier nitelerle
ayn olma kriterleri gz nne alnarak seim yaplmas, Trbin verimlilii lmnn belirlenen
metoda gre gerekletirilmesi, Verimliliin dklnden dolay oluan ekonomik kayba ve
ark deiim maliyetine gre (yatrmn geri dn sresi) santrallerin sralanmas gerekir.

80-200 m aralndaki dlerde 500 mm apnda trbin modeli yaklak % 93-94 verime sahip
iken prototipte (lek etkisi dikkate alndnda) verim % 95-96 mertebesine ulaabilir. ark
kanat sisteminde, trbin su geiinin ve yeni ark, yeni hz reglatr, anan paralarn
deitirilmesi, su ile temas eden yzeylerin tamiri gibi elemanlarnda iyiletirme ileri sayesinde
verim % 1.5-2.0dan daha fazla orannda artrlabilir *3+.

Hidrolik trbinlerde meydana gelecek olan enerji kayplarn hesaplama olana tam olarak
bulunamadndan, kayplarn kk olmasn salamak iin projelendirme, model deneyleri,
imalat ve iletme esnasnda ok zen gsterilmelidir. Bu kayplar termodinamik metotla en
yksek dorulukla lmek mmkn olabilir.

Keban HES iin 1968 ylnda yaplan prototip testlerinde pik garanti edilen verim deeri % 95
bulunmutur. Gibson metodu ile yaplan lm ile model test lmleri arasnda byk fark
olduu grlmektedir. Yaplan bu almada bu fark % 1 kadar prototip test sonularna yakn
olmakla beraber garanti edilen verim deerinden % 3 ile % 4 daha dktr. Bulunan sonulara
gre yaklak 30 yldr alan trbinlerde garanti edilen verim deerinden anormal bir sapma
olmamtr. Ancak alak ve dk yklerde garanti edilen verim deerlerinden sapmalar
artmaktadr.

Trbin verimlilik testleri her on ylda bir, anma sorunu olan ve ar anma tamirat geiren
nitelerde daha sk periyotlarla, mmknse onarmlar sonrasnda yaplmaldr. *3+ Verim ve
performans deerlerini gvenilir olarak elde etmenin yolu usulne ve standartlara uygun olarak
yaplan testlerdir. Rehabilitasyon ncesi ve sonras testlerden gvenilir bir sonu almak iin bir
ka metot ayn anda kullanlmakta veya ayn metot iki ayr bamsz uzman kurulua ayn
artlarda yaptrlmaktadr. Zira verimlilik lmnde en nemli husus lmenin belirsizliidir.
lmenin gvenilirlii lme metoduna verilecek belirsizlik deerine ve bu deeri verenlerin ne
kadar tecrbeli olduklarna baldr.
















6. KAYNAKLAR
1. Baeme H. Hidroelektrik Santraller ve Hidroelektrik Santral Tesisleri, EA Genel
Mdrl Ankara, 2003.
2. EA Hidroelektrik Santralarn Verimliliinin Aratrlmasna Ynelik AR-GE Komisyonu
Raporu, Ankara, 2004.
3. Delort Marc, Waldura L., General Description of Turbine Efficiency Improvement
Project Preliminary Report, Paris, 2004. www.ighem.org
4. Toribio J., L., Report Keban HEPP Efficiency Measurement of Unit 4, Paris, 2005- 21
Avenue De LEurope B.P. 41 38040 Paris Tel: (33) 476 20 21 93
5. Adamkowski A., Janicki W., Kubiak J., Gustavo U., Sierra F., Fernndez J. M., Water
Turbne Effcency Measurements Usng The Gibson Method Based On Specal nstrumentaton
nstalled nside Ppelnes, 6th International Conference on Innovation in Hydraulic Efficiency
Measurements(GHEM), Portland, Oregon, USA, 2006. Adamkowsli A., Janicki W. Szewalski
Enstits, Gdansk Polonya, Kubiak J., Gustavo U., Sierra F. Fen Bilimleri Aratrma Merkezi,
Cuernavaca Meksika Fermandez J. M., Meksika. www.ighem.org
6. IEC 60041 Field Acceptance Tests To Determine The Hydraulic Performance of Hydraulic
Turbines, Storage Pumps and Pump-Turbines, Geneva, Switzerland, 1991.
7. Rittmeyer A.G., System Specification Efficiency measurement HEPP, Zug-Switzerland,
2009, http://www.rittmeyer.com
8. Bokko E.,Nilsen E., Vinnogg L. Norconsult AS, Sandvika, Norve
firmapost@norconsultno phone: 47 67 57 11 00, Thermodynamic Efficiency Measurements
The Uncertainty Of Efficiency Versus The Hydraulic Head, 2000.
9. Faast R., Kundt M., Maier W., Thermodynamic Efficiency Measurement-Method of
Partial Expansion and Direct Method, 6th International Conference on Innovation in Hydraulic
Efficiency Measurements (IGHEM), Portland, Oregon, USA, 2006 www.ighem.org
10. Hulaas H., Statkraft Mhendislik-Norve, Bryhni T., SINTEF Enerji-Norve, Dahlhaug O.
G., Norve-Fen ve Teknoloji niversitesi, www.ighem.org Multipoint Thermodynamic
Measurements A Statistical Approach to Uncertainty Levels, Paper submitted to the IGHEM
Seminar in Kempten, Germany, 2000