HİDROLOJİ

2016-2017 Bahar Yarıyılı

(Güncelleme Tarihi: 20 Nisan 2017)

Prof. Dr. Osman Yıldız

(Kırıkkale Üniversitesi Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölümü)
 Bölüm 5:
Yeraltı Suyu
5. Giriş

 Yerküresindeki tatlı suyun önemli bir kısmı yeraltında bulunur.

 Yeraltındaki su miktarı yeryüzünde akarsularda bulunan suyun 7500
katı kadardır.
 Akarsulardaki toplam akışın yaklaşık %30’u yeraltından beslenir.
 Kuyularla yeraltındaki haznelerden (akifer) çıkarılan su insanlar
tarafından çeşitli amaçlarla (içme, sulama, sanayi suyu vd.)
kullanılmaktadır.
 Bugün yeryüzünde kullanılan suyun %40 kadarı yeraltından
sağlanmaktadır.
 Yeraltı suyu doğal yollarla filtrelenmiş olduğundan genellikle iyi
kalitededir.
 Yeraltı suyu özellikle kurak bölgelerde ihtiyacın karşılanmasında
önemli rol oynar.
 5.1. Yeraltındaki Suyun Bölgeleri
 Yağışlardan sonra zemin yüzeyinden sızan su önce doymamış bölgeye ulaşır ve
buranın neminde artışa sebep olur.
 Bu bölgenin boşluklarında su ve hava bulunur. Bitkiler kökleriyle bu bölgeden su
temin ederler.
 Sonra aşağıya doğru hareketine devam eden su doymuş bölgeye (yeraltı suyu)
erişir.
 Yeraltı suyu alt taraftan suyu geçirmeyen bir tabaka ile sınırlanmıştır.
 Yerçekimi etkisiyle hareket eden yeraltı suyu topografik şartlara bağlı olarak nehir
ve gölleri besler (taban suyu akımı).
 Aşağıdaki şekilde yeraltı suyunun kademeleri görülmektedir.
5.2. Akifer (Yeraltı Suyu Haznesi)
 Boşlukları tamamıyla yeraltı suyu ile dolmuş olan, bu suyu bir noktadan
diğerine iletebilen ve böylece boşluklarındaki suyun dışarıya
çıkarılabilmesine imkan veren formasyonlara akifer (su taşıyan tabaka)
denir.
 Bir jeolojik formasyonun akifer niteliğinde olabilmesi için porozitesinin
yeter derecede yüksek olması ve zemindeki boşlukların da oldukça
büyük olması gerekir.
 Akiferler, serbest yüzeyli ve basınçlı (artezyen) olmak üzere iki sınıfa
ayrılır.
 a-) Serbest Yüzeyli Akifer:
 Bu tip akiferler, üst taraftan sınırlanmamıştır (basınçsız haldedir).
 Yeraltı su seviyesi (YSS) boyunca doymamış bölge ile sürekli temas
halindedir.
 Doymamış bölgenin boşluklarında hava da bulunduğundan YSS
boyunca atmosfer basıncı etkindir.
 Serbest yüzeyli akiferdeki akım, açık kanal akımlarına benzer.
 YSS genellikle arazinin topografyasını takip eder, tepelerin altında
yükselir, çukur bölgelerde ise alçalır.
b-) Basınçlı Akifer (Artezyen):
 Bu tip akiferler, üst tarafından da geçirimsiz tabaka ile sınırlanmış
olduklarından atmosfer basıncı ile temasta olan bir serbest yüzeyleri yoktur
ve basınç altında bulunurlar.
 Bu akiferlerdeki akım, borulardaki basınçlı akıma benzer.
 Basınçlı bir akiferde açılan bir kuyuda, yeraltı suyu akiferin üst sınırının
yukarısına kadar yükseldiğinden zemin yüzeyinin yeter derecede alçak
olduğu bazı hallerde zeminden yukarıya da fışkırabilir.
 5.3. Zeminler İçin Özgül Veri ve Özgül Tutma
 Bir akiferde bulunan su yüzdesi akiferin porozitesine eşittir.
 Akiferlerden elde edilecek su hacminin toplam hacme oranına özgül
veri denir.
 Akiferlerdeki boşluklardan çıkarılamayan su hacminin toplam hacme
oranına özgül tutma denir.
 Buna göre özgül veri ile özgül tutmanın toplamı poroziteye eşittir.
 İnce taneli zeminlerde toplam yüzey alan fazla olduğundan
moleküler gerilmeler de fazladır, dolayısıyla özgül tutma artar, özgül
veri azalır.

Zemin Cinsi Porozite (%) Özgül Veri (%)

Kil 45-65 3
Kum 30-45 25
Çakıl 25-45 22
Kalker 5 2
5.4. Yeraltı Suyu Akımı
5.5. Yeraltı Suyunun Kuyularla Çekilmesi
Örnek Problem 1 (Serbest yüzeyli akiferde açılan kuyu):
Soru: 40 m kalınlığında serbest yüzeyli bir akiferde açılan bir pompaj kuyusunun
yarıçapı r=30 cm dir. Bu kuyudan çekilen suyun debisi Q=0.025 m3/s olarak
belirlenmiştir. Pompaj kuyusundan 18 ve 50 m uzaklıklardaki gözlem kuyularında su
yüzeyinin sırasıyla 3.2 ve 2.4 m alçaldığı görülmüştür. Buna göre zeminin hidrolik
iletkenliğini (permeabilite) ve iletim kapasitesini hesaplayınız.
Örnek Problem 2 (Basınçlı akiferde açılan kuyu) :
5.6. Hidrolik İletkenliğin Ölçülmesi:
Zeminin permeabilitesi veya hidrolik iletkenliği (K), zeminin özgül
geçirimliliği (k), akışkanın dinamik viskozitesi (μ) ve akışkanın özgül
ağırlığına (γ) bağlı olarak K = k*γ/μ şeklindeki bağıntıyla ifade edilir. Su için
γ = 1000 kg/m3, μ =1.34x10-4 kg*s/m2 olarak alınabilir. Burada zeminin
özgül geçirimliliği (k) m2 cinsinden ifade edilir.

Bir zeminin hidrolik iletkenliği genelde laboratuvarda veya arazide ölçülerek

elde edilir.

Laboratuvarda ölçme: Laboratuvarda bu amaçla permeametre denen

düzenekler kullanılır. Bunlar sabit yüklü permeametreler ve değişken yüklü
permeametreler olmak üzere ikiye ayrılır. Nispeten geçirimli zeminler için
sabit yüklü, diğerlerinde ise değişken yüklü permeametreler kullanılır.
Örnek Problem 3 (Sabit yüklü permeametre ile hidrolik iletkenliğin ölçülmesi):
Soru: Şekilde görülen sabit yük altında çalışan bir permeametrede uzunluğu
L=30 cm, kesit alanı A=100 cm2 olan zemin numunesinden Q=0.1 cm3/s debi
geçirilirken yük kaybı H=9 mm olarak ölçülmüştür. Buna göre zeminin
hidrolik iletkenliğini hesaplayınız.
Örnek Problem 3 (devam):
Cevap: Permeametreler laboratuvarda zeminlerin hidrolik iletkenliğini
ölçmek için kullanılır.

Verilenlere göre;

Akım hızı: Vf = Q/A = 0.1/100=0.001 cm/s

Hidrolik eğim (piyezometre çizgisinin eğimi): I=H / L=0.9/30=0.03

Permeabilite (hidrolik iletkenlik) katsayısı: K =Vf / I=0.001/0.03=0.0333 cm/s

5.6. Hidrolik İletkenliğin Ölçülmesi (devam):

Arazide ölçme: Arazide yapılan ölçümlerde hız metodu ve potansiyel metot

kullanılır:

 Hız metodu kapsamında belli bir noktadan akifere verilen bir maddenin
bir gözlem kuyusuna erişmesi için geçen zaman ölçülür ve buradan
yeraltı suyunun gerçek hızı hesaplanır. Zeminin porozitesi bilindiğine ve
yeraltı suyu yüzeyinin eğimi ölçüldüğüne göre filtre hızı ve gerçek hız
formüllerinden zeminin permeabilitesi hesaplanır.
Örnek Problem 4 (hız metoduyla hidrolik iletkenliğin ölçülmesi):
Soru: Serbest yüzeyli bir akiferde açılan iki gözlem kuyusu (X ve Y kuyuları) arasındaki
uzaklık 80 m’dir. X kuyusundaki statik su kotu 75.0 m, Y kuyusunda ise 76 m’dir. Y
kuyusundan yeraltına verilen izleyicinin X kuyusuna varması için geçen sürenin 40 saat
olduğu belirlenmiştir. Zeminin porozitesi %20, akiferin kalınlığı ise 35 m’dir. Buna göre
akiferin hidrolik iletkenliğini, iletim kapasitesini ve özgül geçirimlilik katsayısını
hesaplayınız.
Cevap: Verilenlere göre h1=75.0 m, h2=76.0 m, L=80.0 m, t=40 saat, p=0.2 dir. Buna
göre;
Gözlem kuyuları arasındaki hidrolik düşü: hL = h2-h1 = 76.0-75.0 = 1.0 m
Hidrolik eğim: I = hL / L = 1.0/80 = 0.0125 dir.
Yeraltı suyunun gerçek hızı: Vg = L / t = 80.0/(40*3600) = 5.555x10-4 m/s
Yeraltı suyunun filtre hızı: Vf = p*Vg = 0.2*(5.555x10-4 ) = 1.111x10-4 m/s
Hidrolik iletkenlik: K = Vf / I = (1.111x10-4 ) / 0.0125 = 8.888x10-3 m/s
İletim kapasitesi: T = m*K = 35*(8.888x10-3) = 0.31108 m2/s
Zeminin özgül geçirimlilik katsayısı:
k = K*μ/γ = (8.888x10-3)*(1.34x10-4 )/1000 = 1.191x 10-9 m2.
5.6. Hidrolik İletkenliğin Ölçülmesi (devam):
5.6. Hidrolik İletkenliğin Ölçülmesi (devam):
Örnek Problem 5 (Thiem metodu ile hidrolik iletkenlik hesabı):
5.6. Hidrolik İletkenliğin Ölçülmesi (devam):
5.6. Hidrolik İletkenliğin Ölçülmesi (devam):
Örnek Problem 6 (Theis metodu ile hidrolik iletkenlik hesabı):
Soru: Bir pompaj kuyusundan sürekli olarak Q=3 lt/s debi ile su çekilirken 150 m
uzaklıkta bir gözlem kuyusunda ölçülen alçalma değerlerinin zamanla değişimi elde
edilmiştir. Elde edilen veriler kullanılarak çizilen (s-r2/t) grafiği ve W(u)-u grafikleri
aşağıda verilmiştir. İki grafiğin üst üste çakıştırılması sonucu grafikler üzerindeki ortak
noktalar belirlenmiş ve grafikler üzerinde işaretlenmiştir (artı işareti şeklinde). Buna
göre akiferin iletim kapasitesini (T) ve biriktirme katsayısını (Sc) hesaplayınız.
Örnek Problem 6 (devam):
Örnek Problem 7 (Theis metodu ile hidrolik iletkenlik hesabı):