Balıkesir Üniversitesi

İnşaat Mühendisliği Bölümü umutokkan@balikesir.edu.tr

HİDROLOJİ DERS NOTLARI

Yrd. Doç. Dr. Umut OKKAN
Hidrolik Anabilim Dalı
Ders Kapsamında Yararlanılabilecek
Bazı Kaynaklar
Balıkesir Üniversitesi
İnşaat Mühendisliği Bölümü

Bölüm 1
Giriş ve Hidrolojik Çevrim
Hidrolojinin Tanımı
Hidrolojinin Mühendislikteki Yeri
Hidrolojinin Metotları
Hidrolojik Çevrim
Hidrolojinin Temel Denklemleri
Yerkürede Suyun Dağılımı
Örnek Uygulamalar
 Hidrolojinin Tanımı

Suyun hareketini hidromekanik inceler.

Su biliminin teknikteki uygulamasına hidrolik

denir.

Hidroloji özet tanımıyla su bilimdir.

Hidroloji daha geniş tanımı ile yerkürede (yer

yüzeyinde, yeraltında ve atmosferde) suyun
çevrimini,dağılımını, fiziksel ve kimyasal
özelliklerini, çevreyle ve canlılarla karşılıklı
ilişkilerini inceleyen temel ve uygulamalı bir
bilimdir (Bayazıt, 2003).
 Mühendislikteki Yeri ve Önemi
(1) Suyun kullanılması amacıyla yapılan çalışmalar:

Barajlar Sulama

Hidroelektrik Akarsu ulaşımı

 Mühendislikteki Yeri ve Önemi
(2) Su miktarının kontrolü amacıyla yapılan çalışmalar:
taşkın kontrol yapıları, kurutma tesisleri,
kanalizasyon sistemleri gibi.

(3) Su kalitesinin kontrolü amacıyla yapılan çalışmalar

(su kirliliği önleme çalışmaları)
 Hidrolojinin Metotları

verilerin
ölçüm (rasat)
işlenmesi

Hidrolojik
Çalışmalar

matematik olasılık teorisi ve

modeller istatistik
 Hidrolojik
Hidrolojik Çevrim
Çevrim
Suyun doğada katı, sıvı ve gaz halde dönüp durduğu yolların tümüne
birden hidrolojik çevrim denir.
Bu süreç sürekli meydana gelir ve bu çevrim için gerekli enerji güneşten
ve yerçekiminden sağlanır.
Atmosfer Biriktirme Sistemi

Yüzeysel Biriktirme Sistemi

Yeraltı Biriktirme Sistemi

Hidrolojik çevrimin temel elemanları

 Hidrolojik Çevrim
Hydrologic
Buharlaşma veCycle
Terleme

Atmosfer Biriktirme Sistemi

Yağış

Yüzeysel Yağış Buharlaşma Yağış Buharlaşma

Biriktirme Sistemi
Yüzeysel akış
Sızma
Yüzeyaltı Akarsu akışı
Zemin nemi akışı Akarsu Biriktirme Deniz ve Göl
Biriktirme Sistemi Sistemi Biriktirme Sistemi

Perkolasyon

Yeraltı akışı
Yeraltı Biriktirme
Sistemi

Mühendislik hidrolojisi açısından yukarıdaki hidrolojik çevrim diyagramı

hidrolojik sistem kavramının da bir temsilidir (DEÜ, Hidroloji ders notları)
 Sistem Kavramı
Hidrolojik Çevrim

HİDROLOJİK SİSTEM
GİRDİ ÇIKTI
y(t)=f(x(t))
x(t) y(t)
Akarsu havzası

ÇEVRE
Su ayrım çizgisi
Sistem, düzenli bir şekilde birbiriyle ilişkili olan ve çevresinden belli bir
sınırla ayrılarak bir bütünü oluşturan bileşenler takımı olarak adlandırılır.
Söz konusu sistem, akışını aynı çıkış noktasına gönderen bölge olarak
tanımlanan bir su toplama (drenaj) havzasıdır.
Şekilde görüldüğü üzere sistemin bulunduğu çevresiyle ilişkileri girdi-çıktı
vektörleri ile ifade edilir. y(t)=f(x(t))  t anında sistemde depolanan
su miktarına göre girdiler çıktıya dönüşür.
 Sistem Kavramı
Hidrolojik Çevrim

X=Girdi
(yağış)

(sistem sınırı)

(akım)

Y=Çıktı

Havzayı veya alt havzaları komşu havza veya alt havzalardan ayıran
su ayrım çizgilerinden geçen düşey yüzeyler sistemin sınırlarını oluşturur.
 Sistem Kavramı
Hidrolojik Çevrim

Ülkemizdeki havzalar
 Sistem Kavramı
Hidrolojik Çevrim
Kayacık Alt Havzası
Medar Alt Havzası

Gediz Nehri Gördes Alt Havzası

Anakol İstasyonları

Demirci Alt Havzası

Deliiniş Alt Havzası Selendi Alt Havzası

Acısu Alt Havzası

Nif Alt Havzası

Alaşehir Alt Havzası

Alaşehir Alt Havzası İçerisinde

Yer Alan Afşar ve Buldan Baraj
Havzaları

Gediz Havzasındaki alt havzalar

Sistem Kavramı
Hidrolojik Çevrim

İnsan doğal bitki örtüsünü değiştirerek tutma,

sızma ve evapotranspirasyon sürecini
etkileyebilir. Bu durum yüzeysel akışı da
etkiler.
Ormanların azalması halinde yüzeysel akış
hacmi artmakta ve buna bağlı olarak taşkın
kapasitesi de artmaktadır.

Şehirleşme sızma kayıplarını azaltacağından,

yeraltısuyu depolaması ve yüzeysel akış hacmi
üzerinde etkili olur.

İnsanlar tarafından tasarlanan biriktirme

olanağı sağlayan baraj hazneleri akarsudaki akış
rejimini değiştirirler. Hazneler ayrıca
buharlaşma kayıplarını arttırmakta ve çevrimde
önemli bir unsur haline gelmektedir.
 Hidrolojinin Temel Denklemleri
Girdi x(t) sistem Çıktı y(t)
(drenaj havzası)

Genel bir hidrolojik sistem modeli olarak, sistemin durumunun

herhangi bir anda sistemde depolanmış S su miktarı ile ifade edildiği
modeli ele alalım. Sistemdeki suya kütlenin korunumu yasasının
ifadesi olan süreklilik denklemini (su dengesi, su bütçesi) uygularsak
aşağıdaki eşitliği elde edebiliriz:
x-y=dS/dt
Yukarıdaki denklem sonlu bir Δt zaman aralığındaki değerler esas
alınarak x-y=ΔS şeklinde yazılabilir.
Enerjinin korunumu ilkesi de ısı ile ilgili buharlaşma, kar erimesi gibi
değişkenler için uygulanabilir (giren ısı-çıkan ısı=ısıdaki değişim).

!!! Hidrolojinin temel bu denklemlerinde büyüklükleri ölçmek oldukça

zordur. Bu nedenle Δt küçüldükçe denklemlerin güvenirliği azalır.
 YerküredeSuyun
Yerkürede SuyunDağılımı
Dağılımı

Tuzlu Sular
(% 98)

Tatlı Sular
(% 2)

Buzullar (% 77)

Yeraltı Suları Nehirler, Göller

(% 22) (% 1) Kaynak:Bayazıt,2003
 Yerkürede Suyun Dağılımı
Örnek Uygulamalar
ÖRNEK-1: Yağış alanı 8000 km2 olan bir akarsu havzası üzerine düşen yıllık
ortalama yağış 1000 mm, havza çıkışında ortalama yüzeysel akış 1400 ×106 m3 olup,
yıllık net sızma kaybı 600 mm civarındadır. Akarsu havasından buharlaşma ve terleme
yoluyla atmosfere geri dönen yıllık ortalama net su hacmini hesaplayınız.

U ? P  1000 mm / yıl

P  (U  S )  R
1000 mm  (U  600 mm)  175 mm
U  225 mm / yıl
VU  225*103 *8000*106
S  600 mm / yıl  1800*106 m3  1800 hm3 / yıl
6 3
1400*10 m
R 6 2
 0.175 m
8000*10 m
 Yerkürede Suyun Dağılımı
Örnek Uygulamalar
ÖRNEK-2: Ortalama göl yüzey alanı 48 km2, 2016 yılının başında haznedeki su
hacmi 95 hm3 olan bir baraj haznesinden bu yıl içinde sulama amacıyla 254 hm3 su
kullanılmış ve haznedeki su hacmi yıl sonunda 25 hm3 olarak gözlenmiştir. Baraj
bölgesi yakınında bulunan bir meteoroloji istasyonunda 2016 yılında 550 mm yağış
düştüğü, yıllık tava buharlaşmasının ise 1600 mm olduğu saptanmıştır. Baraj
gölünden sızma kayıplarını ihmal ederek 2016 yılında baraj gölüne giren su hacmini
hesaplayınız. E C E P net , buh tava tava

Enet ,buh  0  Enet ,buh  0

Ctava  0.7 alınabilir
Enet ,buh  0.7 *1600  550  570 mm / yıl
Vnet ,buh  570*103 * 48*106  27.4 hm3 / yıl
VGİREN  ?
VHAZNE ,YB  VGİREN  (VSULAMA  VNET , BUH )  VHAZNE ,YS
Agöl  48 km2
P  550 mm / yıl 95  VGİREN  (254  27.4)  25
Etava  1600 mm / yıl
VSulama  254 hm3 / yıl VGİREN  211.4 hm3
 Yerkürede Suyun Dağılımı
Örnek Uygulamalar
ÖRNEK-3: Yağış alanı 500 km2, ortalama yağışı 800 mm/yıl olan bir akarsu
havzasında 1941-1960 dönemindeki ortalama akış 84 hm3/yıl olarak
hesaplanmıştır.Bu havzada, 1961 yılında ortalama göl yüzey alanı 20 km2 olan bir
baraj inşa edilmiş, ayrıca tava buharlaşma gözlemleri yapan bir meteoroloji
istasyonu açılmıştır. Baraj haznesinin 1961-1980 dönemindeki işletme kayıtlarının
değerlendirilmesi sonucunda ortalama akışın 76 hm3/yıl değerine düştüğü
görülmüştür.

a-Baraj yapılmadan önceki ve sonraki toplam kayıpları bulunuz.

b-1941-1960 dönemindeki havza özelliklerinin 1961-1980 döneminde değişmediğini

kabul ederek baraj haznesinden sızma yoluyla eksilen ek su miktarını bulunuz.

KAYNAK: (DEÜ, Hidroloji ders notları,2003)

 Yerkürede Suyun Dağılımı
Örnek Uygulamalar
ÖRNEK-3 İÇİN ÇÖZÜM:
1941-1960 1961-1980
P  800 mm / yıl P  800 mm / yıl

Etava  1300 mm / yıl

A  500 km2
Vakış  84 hm3
a)
VP  800*103 *500*106  400 hm3 / yıl
kayıp 19411960  400  84  316 hm3 / yıl
kayıp 19611980  400  76  324 hm3 / yıl
A  480 km2
Abrj gölü  20 km2
Enet ,buh  0.7 *1300  800  110 mm
Vakış  76 hm3
Vnet ,buh  110*103 *(20*106 )  2.2 hm3
b)
(800*103 * 480*106 )  (316*
480
 2.2  Vbrj , sızma )  76
500
384  (303.36  2.2  Vbrj , sızma )  76
Vbrj , sızma  2.44 hm3 / yıl
 Yerkürede Suyun Dağılımı
Örnek Uygulamalar
ÖRNEK-4: Bir sulama barajında 2016 yılının Haziran ayı başında 11.6 milyon m3su
bulunduğu, aybaşında göl yüzey alanının 600 ha olduğu, Haziran ayında baraj gölüne
0.1 m3/sn debi girdiği, sulamaya 0.5 m3/sn su verildiği, ay sonunda göl yüzey alanının
560 ha olduğu belirlenmiştir. Baraj yakınındaki bir meteoroloji istasyonundan, 2016
yılının Haziran ayında bu bölgeye 11 mm yağış düştüğü ve tava buharlaşma
yüksekliğinin 130 mm olduğu saptanmıştır.Baraj haznesinden sızma kayıplarını ihmal
ederek 2016 yılının Haziran ayı sonunda baraj göl seviyesinin ne kadar değiştiğini
belirleyiniz. 4
Aort  (600  560) / 2  580 ha  580*10 m
2

Enet ,buh  0.7*130  11  80 mm Vnet ,buh  80*103 *(580*104 )  0.464 hm3

Qgiren  0.1 m3 / s  Vgiren  0.1*30*86400 /106
Vayb  11.6 hm3 ; Aayb  600 ha
 0.2592 hm3
Qgiren  0.1m3 / s Vays  ? ; Aays  560 ha
h  ? Vsulama  0.5*30*86400 /106  1.296 hm3
Vayb  Vgiren  (Vnet ,buh  Vsulama )  Vays
Vays  11.6  0.2592  (0.464  1.296)  10.0992 hm3

Qsulama  0.5 m3 / s (10.0992  11.6) *106

h   0.259 m
580*104
Baraj göl seviyesinde ~26 cm alçalma gözlenmiştir.