EM SEL KONTROLU SEMNER

SEL
KONTROLUNDA
HDROLOJ
HSEYN E. ELK
ORMAN FAKLTES
15-17 UBAT 2012
AFYONKARAHSAR

Hidroloji: Su bilimi
Hidroloji, yerkrede (yani yeryznde,
yeraltnda ve atmosferde) suyun evrimini,
dalmn, fiziksel ve kimyasal zelliklerini,
evreyle ve canllarla karlkl ilikilerini
inceleyen temel ve uygulamal bir bilimdir.
Hidromekanik ve hidrolik

H. E. ELK

HDROLOJ

Yama slah

H. E. ELK

HDROLOJ

Yatak slah

H. E. ELK

HDROLOJ

HDROLOJK SEL
(TAKIN) ANALZ

YAI
ANALZ

SEL AKII
ANALZ

HAVZA
MODELLEMES

STOKASTK
HDROLOJ

YAI / AKI
ANALZ

Optimum yatak kesitinin belirlenmesi

Bu amalarla nce debinin bilinmesi gerekir.
Debi: akm gzlem istasyonu
Belirli bir tekerrr aral (dn aral, yineleme
sresi, frekans, return period) 2, 5, 10, 25, 50, 100,
500, 1000
Normal akm - Sel/Takn niteliinde akm, pik debi,
pik akm
DS MAFA
Yeterli gzlem istasyonu olmad iin akmn
hesaplanmas (bat dillerinde tahmini) gerekir

Takn/Pik Debi Tahmin (Hesaplama) Yntemleri

A. statistiki Yntemler
- Log-Normal (2 ve 3 parametreli)
- Ekstrem deer (tip I,II ve III)
- Pearson tip III
- Log-Pearson tip III
- Gama dalmlar
- Yapay sinir alar
- Bulank mantk
DS MAFA
H. E. ELK

HDROLOJ

H. E. ELK

HDROLOJ

B. Deterministik Yntemler
Deiik Birim Hidrograf Yntemlerinde Kullanm Kriterleri:
- DS Sentetik Yntemi
tp > 2 sa , A < 1000 km2
- Mockus Yntemi
tc < 30 sa
- Snyder Yntemi
A > 1000 km2
-Lag-Time Yntemi
Lag < 6 sa
-Ampirik Formller ve Kullanm Kriterleri :
-Mc Math Yntemi: Qp= 0,0023 C I S 1/5A 4/5
her byklkteki DZ alan
-Rasyonel Yntem: Qp = CIA/3,6 A<1,0 km krsal alan
A < 0,5 km ehir alan
-Genel Forml: Q= CAn
her byklkteki alan
- Kresnik formlleri Q=25A
-Ampirik formllerde birime dikkat
H. E. ELK

HDROLOJ

RASYONEL
YNTEM

Rasyonel Yntem
Bu yntem, yeteri kadar lm bulunmayan yan
derelerin ve yzeysel drenaj kanallarnn kapasite
hesaplarnda kullanlmaktadr.
Ad Rasyonel (makul, aklc) ama sonular pek rasyonel
deil
Yntem genellikle 5 km2 den kk alanlar iin iyi sonu
vermektedir.
Yntem havzann toplanma zamanna tekabl eden sre
ierisinde, yan tm havza zerine niform olarak
dtn varsayar.
Ak katsays bitki rtsne, zeminin geirimliliine ve
havzann eimine gre 0.05-0.95 arasndadr.
H. E. ELK

HDROLOJ

11

Rasyonel Yntem

c.i. A
Q
360
Burada,
Q= Pik debi (m3/sn)
C= Ak katsays
I= Yre iin muhtemel maksimum ya iddeti (mm/saat)
A= Havza alan (ha)
I, 10,25,50 veya 100 yl tekerrr aralna gre hesaplanr. Bu
amala hazrlanm abaklar ve bilgisayar programlar
vardr.
H. E. ELK

HDROLOJ

12

Rasyonel forml 5 kmden kk havzalarda,

ancak DS 1 kmden byk havzalarda
kullanmyor
Formln kabulleri:
havzann her yerine ayn miktarda yamur
yamtr
toplanma sresine eit srede niform yamtr.
Formldeki geirimsiz yzeylerde 1e sk bitkilerle
kapl alanlarda sfra yaklaan C katsays da
zneldir.
13

Rasyonel Yntem
C katsaysnn
bulunmas:
Bir drenaj alnn temsil
edecek ortalama c
katsays c katsaylarnn
drenaj alannn
zelliine gre arlkl
ortalamas alnarak
hesaplanr.

H. E. ELK

HDROLOJ

14

Deiik yzeylerden yzeysel ak miktar (%)

yi
bitki rts
H. E. ELK

orta
bitki rts

zayf
bitki rts
HDROLOJ

plak
toprak

beton/asfalt
15

Rasyonel Yntem
eitli arazi artlarnda ak katsaylar

H. E. ELK

HDROLOJ

16

Mecra ykseklii
ve uzunluu
yardmyla
toplanma sresi
bulunur.

tekerrr aralna gre ya

miktar meteoroloji
istasyonundan alnarak abakta
iaretlenir, toplanma sresi ile
birletirilerek ya sresi
bulunur
Bu sreli ya meteoroloji
istasyonundan alnr.

H. E. ELK

HDROLOJ

17

Rasyonel Yntem
Ya iddetinin bulunmas:
Rasyonel yntemde konsantrasyon zaman aadaki eitlik yardmyla
hesaplanmaktadr.

TC 0,02.K 0, 77

Tc
L
H

KL

3/ 2

/H

1/ 2

: Konsantrasyon zaman (dak)

: Yatak veya kanal uzunluu (m)
: Yatak veya kanaln ba ile sonu arasndaki kot fark (m)

Konsantrasyon zaman dakika cinsinden bulunduktan sonra, bu zaman

ya sresi kabul edilerek, alana ait ya iddeti-sre-tekerrr
erilerinden tekerrr sresine bal olarak grafiin dey ekseninden
ya iddeti (mm/sa) bulunur.

H. E. ELK

HDROLOJ

18

SENTETK BRM
HDROGRAF

DS Sentetik Birim Hidrograf

Hidrograf, bir akarsu kesitindeki debinin zamana
gre deiimini gsteren bir grafiktir.
Hidrografn ekli takn meydana getiren yan ve
drenaj alannn zelliklerine gre deiir.
Pik akm

Ykselme erisi
ekilme erisi

H. E. ELK

HDROLOJ

20

Birim hidrograf, bir drenaj alannda belirli bir sre

devam eden yan birim ykseklikte ak meydana
getiren ksmdr.
Birim hidrograf ya gzlem deerlerinden ya da
sentetik olarak elde edilir. Gzlemlerden elde
edilebilmesi iin ya ve ak rasatlarnn birlikte
bulunmas gerekir.
Sentetik birim hidrograflar, zerinde uzun sreli
gvenilir akm rasatlar bulunmayan akarsu
havzalarndan gelebilecek takn deerlerinin
hesaplanmasn salar.
Bu metot 1000 kmye kadar drenaj alanlarnda
kullanlmaktadr.
H. E. ELK

HDROLOJ

21

stanbul
Kozdere

H. E. ELK

HDROLOJ

22

Sentetik Birim Hidrograf: stanbul Kozdere

H2

H1

l=L/10

Si=h/L

Si

205

176,89

28,108

649,1

0,043303

0,208094

4,805525

176,892

103,08

73,812

649,1

0,113714

0,337216

2,965462

103,08

67,54

35,538

649,1

0,05475

0,233986

4,273752

67,542

57,59

9,951

649,1

0,01533

0,123816

8,076486

57,591

31,64

25,944

649,1

0,039969

0,199923

5,001927

31,647

25

6,647

649,1

0,01024

0,101195

9,881957

25

15

10

649,1

0,015406

0,124121

8,056674

15

10

649,1

0,007703

0,087767

11,39386

10

649,1

0,007703

0,087767

11,39386

1,137

3,863

649,1

0,005951

0,077145

12,96264

TOPLAM
L= 6490 m, A= 11,9 km
H. E. ELK

1/Si

78,81214

Harmonik eim
HDROLOJ

23

Sentetik Birim Hidrograf

Harmonik eim:

10
1

Si

10/78,81 =0,016

L: Ana kanaln boyu (km)

Lc: Alann arlk merkezinin kanal zerindeki
izdm ile kanaln alan terk ettii nokta
arasndaki mesafe (km)
L= 6,49 km
Lc= 2,32 km
H. E. ELK

HDROLOJ

24

Sentetik Birim Hidrograf

Eri Numaras=

L.Lc
S

= 6,49*2,32 / 0,126= 119,03

ekil 25ten A =11,9 km iin,

qv = 120 lt

(1 mm lik ak iin verim)

Qp = A.1.qv.10-3 = 11,9*120*10-3 = 1,428 m/sn/mm (birim hidrografn pik debisi)

A.0,001.10 6
Tp
a.Qp

H. E. ELK

=9951 sn = 2,76 sa (birim hidrografn ykselme

sresi)

HDROLOJ

25

H. E. ELK

ekil
25
HDROLOJ

26

Boyutsuz Birim Hidrograf

Boyutsuz
birim
hidrograf
koordinat
lar

H. E. ELK

Birim Hidrograf

t/tp

Q/Qp

T/Tp x tp

Q/Qp x qp

0,1

0,015

0,276

0,02142

0,2

0,075

0,552

0,1071

0,3

0,16

0,828

0,22848

0,4

0,28

1,104

0,39984

0,5

0,43

1,38

0,61404

0,6

0,6

1,656

0,8568

0,7

0,77

1,932

1,09956

0,8

0,89

2,208

1,27092

0,9

0,97

2,484

1,38516

2,76

1,428

1,1

0,98

3,036

1,39944

1,2

0,92

3,312

1,31376

1,3

0,84

3,588

1,19952

1,4

0,75

3,864

1,071

1,5

0,66

4,14

0,94248

1,6

0,56

4,416

0,79968

1,8

0,42

4,968

0,59976

0,32

5,52

0,45696

2,2

0,24

6,072

0,34272

2,4

0,18

6,624

0,25704

2,6

0,13

7,176

0,18564

2,8

0,098

7,728

0,139944

0,075

8,28

0,1071

3,5

0,036

9,66

0,051408

0,018

11,04

0,025704

4,5

0,009

12,42

0,012852

0,004

13,8

0,005712

HDROLOJ

27

Boyutsuz Birim Hidrograf

Birim Hidrograf

t/tp

Q/Qp

T/Tp x tp

Q/Qp x qp

0,1

0,015

0,276

0,02142

0,2

0,075

0,552

0,1071

0,3

0,16

0,828

0,22848

0,4

0,28

1,104

0,39984

0,5

0,43

1,38

0,61404

0,6

0,6

1,656

0,8568

0,7

0,77

1,932

1,09956

0,8

0,89

2,208

1,27092

0,9

0,97

2,484

1,38516

2,76

1,428

tp (ykselme zaman) ve qp (birim hidrografn pik debisi)

H. E. ELK

HDROLOJ

28

Sentetik Birim Hidrograf

ki saatlik yaa gre. Ykselme sresi 2,76 saat

H. E. ELK

HDROLOJ

29

Sentetik Birim Hidrograf

hy Ya Yksekliinin Bulunmas
hy = ya iddeti x ya sresi x dalm
katsays x maksimize faktr
2 saatlik ya iin (10 yl tekerrrl),
Ya iddeti:

37,84 mm (MYFA Saryer)

Ya sresi :

2 sa

Dalm katsays:

0,96

(ekil 20)

Maksimize faktr: 1,13

hy (2sa) :
H. E. ELK

37,84*2*0,96*1,13= 82 mm
HDROLOJ

30

H. E. ELK

HDROLOJ

31

H. E. ELK

HDROLOJ

32

ekil 20
H. E. ELK

HDROLOJ

33

Sentetik Birim Hidrograf

ha Ak Debisinin Bulunmas
Ak debisi ya ak bants erilerinden (ekil 23) bulunmaktadr.
Bunun iin yan ve havzay temsil eden ak eri numarasnn
bilinmesi gerekmektedir (Tablo 19/1).
Buna gre, ha (2sa): 10 mm
ki saatlik yaa karlk gelen debi:
Qp= A. 1. qv.0,001= 11,9*10*120*0,001=14,28m/san
Not: Ancak etkin ya sresi Tpden byk olacandan, havzann
maksimum debisi Tpden daha byk bir ya sresine eit olacaktr.
Bu yzden 2 er saatlik dnemler iin hidrograflar bulunur.)
hy (4sa): 42,43*4*0,96*1,13= 186 mm
hy (6sa): 52,65*6*0,96*1,13= 346 mm
hy (8sa): 54,07*8*0,96*1,13= 479 mm
H. E. ELK

HDROLOJ

34

H. E. ELK

HDROLOJ

35

Hidrolik Zemin Gruplar ve Bitki rtsne Gre Ak Eri Numaralar

Tablo 19/1

H. E. ELK

HDROLOJ

36

60

10

H. E. ELK

ekil
23
HDROLOJ

37

Sentetik Birim Hidrograf

Akn Zaman inde Dalm
Ya Sreleri
Saatler

4 saat sreli

6 saat sreli

8 saat sreli

Zamann
Toplam Zamana
Oran

0,5

0,33

0,67

0,25

0,5

0,75

Yan Toplam
Yaa Oran
(ekil 26)

0,83

0,72

0,91

0,66

0,83

0,94

Ya (mm)
(hy deerleri)

154,4

186,03

249,3

315,1

346,26

316,15

397,59

450,279

479,02

Ak ha (mm)
(ekil 23)

50

70

120

170

215

172

250

300

320

Artm Ak (mm)

50

20

120

50

45

172

78

50

20

H. E. ELK

HDROLOJ

38

H. E. ELK

HDROLOJ

39

ekil 26: Yan zaman iindeki e dalm snrlar

H. E. ELK

HDROLOJ

40

4 saatlik ya

6 saatlik ya

Artm Ak

Sre
(sa)

Birim
Sarfiyat
(hidro
graftan)

x50

8 saatlik ya

Artm Ak

x20

Q4

120

50

Artm Ak

45

Q6

172

78

50

20

Q8

0,32

16

16

38,4

38,4

55,04

55,04

1,08

54

54

129,6

129,6

185,76

185,76

1,41

70,5

6,4

76,9

169,2

16

185,2

242,52

24,96

267,48

0,98

49

21,6

70,6

117,6

54

171,6

168,56

84,24

252,8

0,6

30

28,2

58,2

72

70,5

14,4

156,9

103,2

109,98

16

229,18

0,38

19

19,6

38,6

45,6

49

48,6

143,2

65,36

76,44

54

195,8

0,22

11

12

23

26,4

30

63,45

119,85

37,84

46,8

70,5

6,4

161,54

0,09

4,5

7,6

12,1

10,8

19

44,1

73,9

15,48

29,64

49

21,6

115,72

0,06

4,4

7,4

7,2

11

27

45,2

10,32

17,16

30

28,2

85,68

10

0,035

1,75

1,8

3,55

4,2

4,5

17,1

25,8

6,02

7,02

19

19,6

51,64

11

0,03

1,5

1,2

2,7

3,6

9,9

16,5

5,16

4,68

11

12

32,84

12

0,02

0,7

1,7

2,4

1,75

4,05

8,2

3,44

2,73

4,5

7,6

18,27

13

0,01

0,5

0,6

1,1

1,2

1,5

2,7

5,4

1,72

2,34

4,4

11,46

0,4

0,4

1,575

2,575

1,56

1,75

1,8

5,11

0,2

0,2

0,5

1,35

1,85

0,78

1,5

1,2

3,48

0,9

0,9

0,7

1,7

0,45

0,45

0,5

0,6

1,1

0,4

0,4

0,2

41 0,2

Tabloda grld gibi etkin ya sresi 8 saat olup, havzann 10 yl tekerrrl maksimum debisi Qmax= 267,48 m/sn olur.

H. E. ELK

HDROLOJ

Tablodan etkin ya sresinin 8 saat ve

maksimum debisinin 267,48 m/san olduu
grlr.
10 yl tekerrr aralkl hesaplanan debi, 25,
50, 100 yl iin tekrarlanr

H. E. ELK

HDROLOJ

42

MOCKUS
YNTEM

Mockus Yntemi
Bir eit sentetik birim hidrograftr.
gen kabul edilmektedir.

Birim hidrograf

zerinde akm gzlem istasyonu bulunmayan derelerde

uygulanr.
Toplanma sresi 30 saat veya daha az olan drenaj alanlar
iin uygulanabilmekte, daha byk alanlarda drenaj
alanlar tali paralara ayrlarak her bir para iin izilen
hidrograflar gecikme zamanlarna gre sperpoze
edilmektedir.

H. E. ELK

HDROLOJ

44

Mockus Yntemi: stanbul Kozdere

Eim hesab
H2

H1

l=L/10

205

176,892

28,108

649,1

176,892

103,08

73,812

103,08

67,542

67,542

Si=h/L

Si

1/Si

0,043303

0,208094

4,805525

649,1

0,113714

0,337216

2,965462

35,538

649,1

0,05475

0,233986

4,273752

57,591

9,951

649,1

0,01533

0,123816

8,076486

57,591

31,647

25,944

649,1

0,039969

0,199923

5,001927

31,647

25

6,647

649,1

0,01024

0,101195

9,881957

25

15

10

649,1

0,015406

0,124121

8,056674

15

10

649,1

0,007703

0,087767

11,39386

10

649,1

0,007703

0,087767

11,39386

1,137

3,863

649,1

0,005951

0,077145

12,96264

TOPLAM

H. E. ELK

HDROLOJ

78,81214

45

Mockus Yntemi

10
1

Si

Harmonik eim =0,016

L0,77
Tc 0,00032 0,385 = 1,35 sa
S

D 2 Tc

H. E. ELK

=2,32 = 3 sa

HDROLOJ

Toplanma zaman (sa)

Sularn toplanma zamanna
tekabl eden ya sresi.
Pratikte Dden byk en yakn
tamsay alnr.
Ancak Tc<1 iseTc=D alnr.
46

Mockus Yntemi

Tp Tc 0,6Tc
Tr 1,67.Tp

= 1,97 sa

Hidrorafn ykselme zaman

= 3,29 sa

Ts Tp Tr

Sularn alalma zaman

= 5,26 sa

Takn sresi

K . A.ha
Qp
Tp
Qp
H. E. ELK

0,208. A.ha
=1,26 m/sn/mm Takn piki (1 mm iin)
Tp
HDROLOJ

47

Mockus Yntemi

H. E. ELK

HDROLOJ

48

Mockus Yntemi
3 saatlik yaa ait ak debisinin hesab
Q = Qp x ha
hy (3 sa) = 39,81*3*0,96*1,13=127,29mm
ha (3 sa) = 32,5 mm (ekil 23)
Q = 1,26*32,5 =40,84 m/sn
D ya sresine ait pik deer

H. E. ELK

HDROLOJ

49

60

10

H. E. ELK

ekil
23
HDROLOJ

50

H. E. ELK

HDROLOJ

51

SNYDER YNTEM

Snyder Yntemi
Zemin Cinsi

Zemine bal katsaylar:

Ct : 1,5
Cp : 0,63

Ct

Cp

Kumlu

1,65

0,56

Balk

1,50

0,63

Killi veya kayalk

1,35

0,69

L: Ana kanaln boyu (km)

Lc: Alann arlk merkezinin kanal zerindeki izdm ile
kanaln alan terk ettii nokta arasndaki mesafe (km)
L= 6,49 km
Lc= 2,32 km

Tp Ct ( L.Lc ) 0,30

H. E. ELK

= 3,38 sa

HDROLOJ

ykselme zaman (sa)

53

Snyder Yntemi
Tp
Ty
5,5
qv 276

= 0,62 = 1

Cp
Tp

= 51,38

sanak sresi (sa)

verim (lt/sn/km/mm)

qp A.qv.ha.10 3 = 0,61 birim hidrograf pik debisi (m/sn/mm)

Ts 3

H. E. ELK

3.Tp
24

= 3,42

hidrograf sresi (gn)

HDROLOJ

54

Snyder Yntemi
Hidrograf izimi
qv verim deeri yardmyla
0,75 qpye tekabl eden Tw 75 ve
0,50 qpye tekabl eden Tw 50
Hidrograf geniliini gsteren deerler ekil 30dan tespit edilir.
qv = 51 lt/sn/km/mm = 510 lt/sn/km/cm

Buna gre;
Tw50 = 4,8 sa
TW75 = 2,7 sa

1/3 Tw50 = 1,6

1/3 Tw75 = 0,9

2/3 Tw50 = 3,2

2/3 Tw75 = 1,8

qp = 0,61

0,75qp = 0,45

0,50qp = 0,3

H. E. ELK

HDROLOJ

55

510

2,7
H. E. ELK

4,8

ekil
30
HDROLOJ

56

Snyder Yntemi
2 saatlik yaa ait ak debisinin hesab

Qp A.qv.ha.10 3
On yl tekerrr aralkl iki saat sreli ya 37,84 mm
Ya ykseklii hy (2 sa) : 37,84*2*0,96*1,13=82 mm
ha (2 sa) : 10 mm (ekil 23)
Qp = 11,9*51,38*10*1*0,001=6,12 m/sn
Bu deer 2 saatlik maksimum akm. Etkin ya sresi hidrografn
Ykselme zaman Tpden byk olacandan ikier saatlik dnemler
in hidrograflar bulunarak ikier saatlik kaydrma ile sperpoze
Edilerek toplam hidrograflar elde edilir ve havzann 10 yl tekerrr
Aralkl maksimum debisi bulunur

H. E. ELK

HDROLOJ

57

H. E. ELK

HDROLOJ

58

H. E. ELK

HDROLOJ

59

Birim hidrograf
Bir havzaya yeknesak, belirli bir sre ve iddette den
yatan oluan 1 cm derinliindeki yzeysel ak
hidrografna birim hidrograf denir.
Baraj akm seksiyonu tayininde, sel kontrolunda birim
hidrograftan yararlanlabilir.

H. E. ELK

HDROLOJ

60

H. E. ELK

HDROLOJ

61

H. E. ELK

HDROLOJ

62

H. E. ELK

HDROLOJ

63