AKARSU AKIMI

Akarsu Akımı
Akarsu akımı, hidrolojik çevrimin en önemli
elemanıdır.

Akarsular her çeşit ihtiyaç için en uygun su

kaynaklarıdır ve akarsulardan su almak kolaydır.

Akarsu akımı, bir havzada meydana gelen bütün

meteorolojik ve hidrolojik oluşumların birlikte
ortaya çıkardığı bir sonuçtur.

Hidrolojinin en önemli ölçümü, akım ölçümüdür.

Bununla ilgili kola da hidrometri denir.
 Akarsu Akımı

• Akarsu akımı, bir alana veya belli bir nehir

için onun havzasına düşen yağıştan meydana
gelir. Hidrolojik çevrim elemanları arasında
ölçümü doğruya en yakın olarak yapılanı
Akarsu nehir akımıdır.

• Bunun için havza, yağışı akıma çeviren bir

transfer sistemi olarak kabul edilir. Bu sistem
için girdi, yağışın sonuç histogramı
Akımı (hiyetografi), çıktı da havza çıkışında gözlenen
akım hidrografıdır.
 Akarsu Akımını Etkileyen Faktörler
Yağış, buharlaşma ve Yağış alanının

Fiziksel Faktörler
İklimsel Faktörler

terleme özellikleri (büyüklük,

(evapotranspirasyon) biçim, yön, yükseklik,
gibi unsurların arazi örtüsü, zemin
özelliklerini cinsi, jeolojisi ) ve
kapsamaktadır. akarsu yatağının kesit
biçimi, büyüklüğü,
eğimi, pürüzlülüğü,
uzunluğu, yan kolları,
kabarma etkileri gibi
özelliklerini
kapsamaktadır.
Dünyada Yıllık Akımların Dağılımı
Kıtalar / Bölgeler Alan Alan Toplam
106 km2 % Akımın %’si
Afrika 29.8 22.17 17
Asya 42.2 31.40 20
Avustralya ve Yeni Zelanda 8.0 5.95 2
Avrupa 9.6 7.14 7
Greenland 3.8 2.83 2
Malaya Takımadaları 2.6 1.94 12
Kuzey ve Orta Amerika ile 20.5 15.25 18
Karaipler
Güney Amerika 17.9 13.32 22
Toplam 134.4 100.00 100
 Akım (Debi) Ölçümü

Parshall savağında
amaç, bir kanalda
veya akarsu
Küçük debileri, yatağındaki suyun
savaklar, orifisler, hızını arttırarak
Parshall savağı düzgün bir akış
(flum) gibi yapılarla kesiti profili
ölçmek mümkündür. yaratmak ve su
seviyesini
okuyarak debiyi
tespit etmektir.
 Akım (Debi) Ölçümü
Akarsularda çoğunlukla karşılaşıldığı gibi büyük
debilerde ise «akım gözlem istasyonları (AGİ)»
kurarak akarsu kesitinin çıkartılması ve akış
hızının ölçülmesi esasına dayanan hidrometrik
yöntemlerle saptamak gerekmektedir.

Nehirdeki su seviyesi yazıcı (limnigraf) ve yazıcı

olmayan (limnimetre) aletlerle belirli bir kot baz
alınarak ölçülmektedir. Baz alınan kotun
nehirdeki minimum su seviyesinin daha altında
bir seviye olması gerekir.
 Yazıcı Ölçerler

Yazıcı olmayan ölçerler, çok basit ve ucuz

olmakla birlikte, su seviyesinin hızla değiştiği
zamanlarda hidrografı doğru olarak elde
edebilmek için ölçümlerin çok sık aralıklarla
yapılması gerekir. Ölçüm yapan kişilerin bu
sıklıkla istasyona gitmeleri ise zordur. Bu
nedenle mümkün olduğu derece yazıcı aletler
kullanılır.
 Yazıcı Ölçerler
Yazıcı aletlerde, akarsuya bir boru
vasıtasıyla bağlı olan sakinleştirme kuyusu
vardır.
Bu kuyudaki suyun seviyesi, su yüzeyindeki
bir şamandranın hareketinin devamlı
olarak herhangi bir şekilde kaydedilmesiyle
elde edilir.
Kaydedici düzeneğin kontrol edilebilmesi
için genellikle kuyunun içine ve dışına da
birer eşel konulur.
Kuyu ile nehir arasında en az iki bağlantı
vardır. Bu sayede, borulardan biri herhangi
bir nedenle tıkanırsa dahi diğeri ile bağlantı
devamlı olarak sağlanır.
Kuyunun içindeki su, akarsu yüzeyinde
meydana gelebilecek dalgalanmalardan da
korunur.
Yazıcı Olmayan Ölçerler

Akarsu yatağındaki su seviyesi en basit olarak

eşel adı verilen bir cetvelle ölçülür. Eşel «cm»
bölmesi olan tahta veya metal bir çubuktur.
Eşel genellikle, bir köprü ayağına, bir kazığa
veya herhangi bir yapıya her zaman için suyun
içinde kalacak şekilde konulur.
Şayet yatak geniş ve su seviyelerindeki
değişmeler çok fazla ise çeşitli bölgeler için
birkaç eşel birden kullanılır veya yatağın bir
şevinde yumuşak bir eğim varsa eşel bu şeve
konulur.
 Yazıcı Olmayan Ölçerler

Su seviyesinin ölçülmesinde kullanılan diğer bir

yol da su üzerindeki köprü gibi kotu
(yüksekliği) belli olan bir yapıdan bir ağırlık
sarkıtıp su yüzeyine kadar olan mesafeyi ölçüp,
sonra bu mesafeyi yapının yüksekliğinden
çıkararak su seviyesini bulmaktır.
 Yazıcı Olmayan Ölçerler

Bu yollarla ölçüm yapmanın iki problemi vardır:

1) 2) Su seviyesi,
ölçümler arasında
çok fazla
Ölçümlerin değişebilir.
hassasiyeti Özellikle ani
tamamen gözlemi taşkınlarda bir iki
yapan kişiye saat içinde debi
(rasıt) bağlıdır. çok farklı olabilir.
Ancak bunlarla
ilgili ver elde
edilmeyebilir.
Yazıcı Olmayan Ölçerler
Okumalar genellikle günde 2 defa (sabah 8.00 ve öğleden
sonra 16.00) yapılır. Taşkın zamanlarında ise en az 6 saatte
bir okuma yapılması gerekir.

Ortalama günlük seviye (Sort), bir önceki günün saat 16.00

seviyesi (Sö), o günün iki seviyesi (S1 ve S2) ve bir sonraki
günün saat 8.00 seviyesi (Ss) kullanılarak aşağıdaki
formülle bulunur.

Sö 5(S1 + S2 ) Ss
Sort = + +
12 12 12
 İstasyon Yerinin Seçimi
Eğer istasyon
İstasyonun

biriktirme
Kesitlerdeki oyulma ve
ulaşılabilirliği

Kesitlerdeki oyulma
uzaktan algılama ile ve biriktirme
yönetilmiyorsa, nedeniyle, kesitler
günde en az iki kere belli zamanlarda bu
gidilmesi gibi durumlar için
gerekmektedir. Bu kontrol edilmeli,
nedenle istasypn ayrıca bu etkilerin
yerinin kolay azaltılması için
ulaşılabilir olması istasyonlar
gerekir. kurblardan ve ani
düşülerden de uzak
yerlere konulmalıdır.
 Akım (Debi) Hesap Yöntemleri

• Hız • Kimyasal
ölçümleri ile ölçümlerle
debi hesabı debi hesabı

• Manning • Doğrudan
denlemi ile debi ölçümü
debi hesabı
Hız Ölçümleri İle Akım (Debi) Hesabı

Bir kesitteki debi aynı kesitte hız

ölçümleri yapılarak bulunabilir. Hızın
ölçülmesi için kullanılan değişik aletler
vardır.

Akarsulardaki hız ölçümlerinde muline

dı verilen alet kullanılmaktadır. Konik
kaplı ve pervaneli olmak üzere iki tip
muline bulunmaktadır.
 Muline Tipleri

Konik kaplı Pervaneli mulinelerde,

Pervaneli mulineler
Konik palı mulineler

mulinelerde dönme pervaneler yatay bir

ekseni düşeydir ve altı eksen etrafında
konik kap bu eksen dönerler. Bu tip,
etrafında dönerler. türbülanslı ve yüksek
Çok küçük hızlar bile hızlı akımlar için tercih
bu kapları edilir.
döndürebilir. Ancak
akımın düşey hız
bileşeni de kapların
dönmesine sebep
olabildiği için
gerçekten biraz daha
büyük hızlar ölçülmesi
de mümkündür.
 Muline İle Debi Ölçümü
Muline suya, önceden belirlenmiş noktada ve derinlikte
daldırılarak belli bir süre çalıştırılır. Sonra da pervanenin
belli süredeki dönme sayısından aşağıdaki denklem
kullanılarak hız bulunur.

v : hız (m/s)
N : saniyedeki dönme hızı
V = a + bN a : aletin katsayısı (0.02-0.03)
b : aletin katsayısı (0.60-0.70)

A ve b katsayıları her alet için ayrıdır ve imal edilen

fabrikada deneylerle bulunup özel olarak verilirler. Ancak,
uzun kullanımlar sonunda bu katsayılar değişebileceği için,
mulineler belli aralıklarla hızın belli olduğu laboratuar
kanallarında kalibre edilirler.
 Hızın Düşeyde Değişimi
Hız ölçümü bir noktada yapılarak bu hızın o kesitteki
ortalama hızı verdiği kabul edilemez. Çünkü bir kesitte hız
çok fazla değişmektedir. Hızın düşeyde değişimi aşağıda
şekilde gösterilmektedir.
 Hızın Düşeyde Değişimi

• Şekilden de • Daha iyi bir • Bu arada

görüldüğü yaklaşım, ölçüm
gibi, %20 ve %80 sırasında
derinliğin derinliklerde akımın
%60’ında ölçülen düzgün
ölçülen hız, hızların (kararlı,
yaklaşık ortalamasını akım
ortalama hıza almaktır. şartlarının
eşittir. zamanla
değişmediği)
olduğu kabul
edilmektedir.
 Hız Ölçümü
• Pratikte hız ölçümleri belli sayıda eksende yapılır. Daha
sonra eksenin iki tarafında diğer eksene yarım mesafe
kadar giderek bir dik dilim elde edilir.

• Bu ayrım yapılırken her bir dilimdeki debinin toplam

debinin onda birinden fazla olmamasına dikkat
edilmelidir.

• Ayrıca dilimlerin eşit büyüklükte olması da gerekmez.

Kenarlarda sığ yerlerde daha büyük, ortalarda hızın
fazla olduğu yerlerde daha küçük dilimler alınabilir.

• Kesitin genişliğine göre akarsu yatağı 20-30 dikey

dilime ayrılır.
 Hız Ölçümü
Her dilimin ekseninde yüzeyden 0.2 ve 0.8 derinliklerde
hız ölçümü yapılıp bu ölçümlerin ortalaması o dilim için
ortalama hız olarak alınır.

Eğer dilimde derinlik fazla değilse, kenar dilimleri gibi,

0.6 derinlikte tek ölçüm yapılır.

Sonra her dilimin alanı, ortalama hızı ile çarpılıp o

dilimden geçen debi bulunur. Bu debilerin toplamı ise
bütün kesitteki debiyi verir.
 Hız Ölçümü
Q : Toplam debi (m3/s)
qi : i dilimindeki debi (m3/s)
n n
ai : i diliminin alanı (m2) (o dilimin
Q= qi = a i vi genişliği ile derinliğinin
i=1 i=1
çarpılması ile bulunur.)
vi : i dilimindeki ortalama hız (m/s)
n : Dilim sayısı
 Kimyasal Ölçümle Debi Hesabı

Çok küçük
Çok sığ su, çok
miktarlarda da
yüksek hız veya
ölçülebilen ve
ulaşılamayan yerler
kirlilik yaratmayan
gibi durumlarda
bir kimyasal
muline ile ölçümler
solüsyon belli bir
mümkün olmaz.
noktada devamlı
Öyle durumlarda
olarak suya katılır.
kimyasal ölçüm
Daha sonra aşağıda
veya seyreltme
bir noktadan örnek
yöntemi kullanılır.
alınır.
 Kimyasal Ölçümle Debi Hesabı

Enjeksiyon Örnekleme
noktası noktası
Q
Q+q
(q, Ct) (Ce)

Q : Akarsuyun debisi
Ct q = Ce (Q + q)
Ct : Suya katılan solüsyonun
konsantrasyonu
Ce : Alt noktada alınan örneğin
Ct konsantrasyonu
Q= −1 q
Ce n : Katılan debi
Kimyasal Ölçümle Debi Hesabı
Suya katılan solüsyonun konsantrasyonu, alt tarafta
alınan örneğinkinden çok fazla olduğundan Ct/Ce
oranı 1.0’den büyüktür. Dolayısıyla denklem aşağıdaki
şekilde yazılabilir:

Ct
Q= q
Ce

Ct/Ce oranına seyreltme oranı denir. Bu yöntem

solüsyonun suya karışması düzgün ve homojen
olduğunda geçerli olabilir.
Manning Denklemi İle Debi Hesabı

Bu yöntemde yatağın fiziksel özellikleri kullanılarak

Manning denklemi ile debi bulunur.

v : Ortalama hız (m/s)

1 2/3 1/2 R : Hidrolik yarıçap (kesit alanı/ıslak
v= R S çevre) (m)
n
S : Enerji eğimi (m/m)
n : Pürüzlük katsayısı (m-1/3s)

Bu yöntemde tahmini çok zor yapılan pürüzlülük

katsayısına ek olarak kesit alanı, ıslak çevre ve enerji
eğimine ihtiyaç vardır. Pek çok araştırıcı, yatak
malzemesine göre tahmini pürüzlülük katsayısı vermiştir.
Manning «n» Değeri İçin Örnekler
Kanal veya boru malzemesi n
Düzgün toprak 0.018
Sıkı çakıl 0.023
İyi durumda doğal kanal 0.025
Otlu taşlı doğal kanal 0.035
Kötü durumda doğal kanal 0.060
Düzgün demir, kaynaklı çelik 0.012
Normal beton, asfaltlanmış dökme demir 0.013
Dökme demir boru 0.015
Bükümlü metal boru 0.022
Doğrudan Debi Ölçümü

• Bir akarsuyun debisi, yatak üzerine

regülatör ve kanal gibi özel bir yapı inşa
edilerek de bulunabilir.

• Değişik tip yataklar için kullanılabilecek

değişik tip yapılar vardır. Ancak bunlar
genellikle küçük akarsularda kullanılır.
 Seviye-Debi İlişkisi

Bu noktalardan
geçirilen ortaşama bir
Akarsularda yapılan
eğri ile seviye
periyodik (ayda 2
değerlerinden akım
veya 3 kere) debi
değerlerini elde etmek
ölçümleri ile o anlara
çok kolaydır. Bu eğri
karşılık gelen seviye
genelde parabol
değerleri, anahtar
şeklindedir ve yatakta
eğrisi veya seviye-debi
değişiklikler
eğrisi adı verilen
olduğunda veya
kalibrasyon eğrisi için
akımda düzensizlikler
gerekli veriyi temin
olduğunda eğride de
ederler.
düzensizlikler
görülür.
 Anahtar Eğrisi

Noktaların ortalama anahtar eğrisi etrafındaki dağılımı

%2’den az olmalıdır. Bundan daha büyük dağılım,
yatakta ve şevlerde devamlı olarak oyulma veya
birikmeler olduğunun veya otlanma başladığının
işaretidir.
 Anahtar Eğrisi
• Bazı akarsularda veya bir akarsuyun bazı
bölümlerinde oyulma veya biriktirme problemleri
olabilir.

• Bu durum daha çok akım hızları mevsimlere göre çok

değişen ve kolayca oyulabilecek malzeme üzerinde akan
nehirlerde görülür.

• Sonuç olarak bir kesitte oyulma veya biriktirme varsa,

aynı seviyede farklı debiler geçer.

• Bunun için anahtar eğrisinin akarsu yatağının dengede

olmadığı, oyulma veya depolama olan devrelerde
kontrol edilir düzeltilmesi gerekir.
 Anahtar Eğrisi

Anahtar eğrisi, akarsuyun sakin aktığı ve ölçüm

süresince su yüzeyinin dengede olduğu zamanlarda
yapılan seviye-akım ölçümlerinden elde edilir.

Bundan dolayı, anahtar eğrisinin elde

edilmesinde kullanılan noktalar taşkın
debilerini vermez.

Bu nedenle, taşkın seviyelerine karşılık gelen

debileri bulmak için anahtar eğrisinin uzatılması
gerekir.
 Akım Ölçüm Ağı Planlaması
Akım ölçüm ağı
tasarımı, hem
istatistik örnekleme Özel
açısından, hem de İstasyonlar
verinin en çok
gerekli olacağı
tahmin edilen
yerlerin örneklemesi
açısından çok İşletme
önemli bir İstasyonları
Temel Veri
problemdir. Bir İstasyonları
ağda üç tip istasyon
bulunur.
 Akım Ölçüm Ağı İstasyonları
Gelecekte Özel bazı projeler Bir proje çalışması,

İşletme istasyonları
Temel veri istasyonları

Özel istasyonlar
kullanılmak üzere için onların daha özel bir çalışma
veri toplanan etkili işletilmeleri veya bir araştırma
istasyonlardır. amacıyla açılır ve için veri toplamak
İstasyon akım tahminleri, üzere açılırlar.
kurulduğunda, proje işletmesi ve Yerleri özel
genellikle farklı kullanımlara ihtiyaçlara göre
gelecekte nerede, su ayrılması için belirlenir ve
ne zaman ve nasıl kullanılır. çalışmanın
Dolayısıyla tamamlanmasına
kullanılacağı belli amaçlarına hizmet kadar ölçümler
değildir. Akım edebilecek yerlere devam eder.
rasat ağı yerleştirilirler.
tasarımında ana Gerekçe devam
problem bu tip ettiği sürece de
istasyonların işletilirler.
planlamasıdır.
 Kaynaklar
1. Usul, N., 2017. Mühendislik Hidrolojisi, ODTÜ Geliştirme
Vakfı Yayıncılık ve İletişim A.Ş., ISBN: 978-9944-344-57-
9, Ankara.
2. Bayazıt, M., 1995. Hidroloji, İstanbul Teknik Üniversitesi,
ISBN: 975-561-059-6, İstanbul.
3. Ward, A.D., Trimble, S.W., 2003. Environmental
Hydrology, Second Edition, Taylor & Francis Group,
ISBN: 978-1-4200-5661-7, Boca Raton.
4. Avcı, İ., Şen, Z., 2012. Hidroloji Uygulamaları, Birsen
Yayınevi, ISBN: 978-975-511-268-5, İstanbul.
5. Subramanya, K., 2013. Engineering Hydrology, 4th Ed.,
McGraw Hill Inc., ISBN: 978-93-329-0105-6, New Delhi.
6. Hingray, B., Picouet, C., Musy, A., 2015. Hydrology- A
Science for Engineers, CRC Press, ISBN: 13-978-1-4665-
9059-5, Boca Raton.