TAKIN VE HEYELAN DUYARLILIININ NETCAD NETHYDRO ve ANALIST

LE MODELLENMESNE BR RNEK: AKAABAT (TRABZON)

Tun Emre TOPTA1, Candan GKEOLU2,

1Teknik Hizmetler ve Eitim Mdr, Netcad Yazlm A., Bilkent, Ankara
1retim Grevlisi, Gazi niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm, Ankara, tunc.toptas@netcad.com.tr
2Prof. Dr. Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendislii Blm, Beytepe, Ankara, candan.gokceoglu@gmail.com

ANAHTAR SZCKLER: Havza, Takn, Heyelan, m-AHP, ROC

ZET

Kendine has dinamikleri olan yerkrenin dengede durma abas iinde meydana gelen doal srelerin bir ksm hasar verici
etkilerinden tr doal tehlike olarak isimlendirilir. Doal tehlike, insanlarn can ve mallarna zarar verebilme potansiyeli
olan doal olaylardr; doal tehlikeler ve afetler birok sosyal sorunu da beraberinde getirirler. Bu almada hidrolojik
analizler ile takn ve heyelan duyarllklar analiz edilmi; elde edilen analiz sonular, bir arada modellenerek takn ve
heyelan duyarll asndan alma sahas duyarllk zonlarna gre snflandrlmtr.Takn analizi iin alma
sahasndaki ana ve alt havzalar Taudem algoritmasna gre modellenmi, her bir havza ve ak kolu iin kmlatif ve
harmonik deerler hesaplanmtr. Tm ara aamalardan sonra alma sahasnda modellenen havzalardaki konsantrasyon
sresi ve drenaj alan metrikleri gz nnde tutularak Mockus Birim Hidroraf yntemi kullanlm, sonuta seilen koldaki
takn snrlar belirlenmitir. Heyelan duyarll asndan ise topografik, hidrotopografik, hidrolojik, jeolojik ve evresel
analizler gerekletirilmitir. Elde edilen girdi parametreleri kullanlarak Deitirilmi Analitik Hiyerari Sreci (m-AHP)
yntemi ile heyelan duyarllk modeli oluturulmutur.Takn ve Heyelan duyarllk analizleri tasarlanan mekansal analiz
modeli iinde bir arada deerlendirilerek alma alan iin yerleime uygun olmayan alanlar belirlenmitir. almann
analiz ve model tasarm aamalarnda Netcad/NETHYDRO ve Netcad/ANALIST teknolojileri kullanlmtr.

1. GR Heyelan Duyarll iin topografik ve hidrotopografik

Mekan zerinde verilen her karar insan hayatn ve ekonomiyi
dorudan ilgilendirir. Mekansal kararlarn verilmesi ncesinde
doal tehlike analizlerinin doru yntemlerle ve yeterince
yaplmamasndan dolay Dnyada ve lkemizde ok sayda can ve
mal kayb meydana gelmektedir.
Bu almada Karadeniz Blgesi, Akaabat ve evre yerleimlerin
bulunduu saha rnek bir alma alan dikkate alnm; bu alanda
havza analizi, ya analizleri, takn pik debi hesaplar yaplarak
blgedeki takn riskli alanlar snrlar ile belirlenmitir. Ayn
alanda topografik, hidrotopografik, litolojik ve evresel analizler
yaplm, analiz sonular Deitirilmi Analitik Hiyerari Sreci
mAHP ile tasarlanan heyelan duyarllk modelinde girdi olarak
kullanlarak blgenin heyelan duyarllk haritas oluturulmutur.
analizlerden topografik ykseklik, yama eimi, yama
ynelimi ve topografik nemlilik indeksi analizleri
gerekletirilmi; Landsat Uydusunun kzltesi ve krmz
bantlar kullanlarak Normalize Edilmi Bitki ndisi-NDVI
analizi yaplm; litoloji analizi iin jeolojik yalara gre
tematik analizler yaplm litolojik formasyonlar heyelan
duyarllna gre deerlendirilmitir. Gerekletirilen
birinci trev analizler bir arada kullanlarak tasarlanan
heyelan duyarllk modelinde Deitirilmi Analitik
HiyerarimAHP(Nefeslioglu vd. 2013) yntemi
kullanlmtr (ekil 2).

Takn Analizi iin alma sahasndaki ana ve alt havzalar

modellenmi, blgedeki mevcut meteoroloji ya istasyonlarnn
salad ya verileri kullanlarak farkl ya frekanslarna gre
ya analizleri yaplm, ya analizlerinden elde edilen verilerle
takn debi hesaplamalar alternatif hidrografik yntemlere gre
gerekletirilerek Mockus birim hidrografna gre blgedeki takn
riskli alanlar belirlenmitir (ekil 1).
ekil 2. Heyelan duyarllk modeli

2. TAKIN ANALZ

Toporafik ykseklik, her bir gridin deniz seviyesine gre

ekil 1. Takn analiz sreci ykseklik deerlerini tanmlar, araziden alnan noktalarn
lineer enterpolasyon yntemi ile saysal ykseklik
modelinin retilmesi ile oluturulur. Takn analizi iin alma
sahasna ilikin saysal arazi modeli kullanlarak ana ve alt havzalar
ak kollar ile Taudem Algoritmasna gre modellenmitir.

Havza modellemesi sonrasnda alma sahasna ilikin meteoroloji

istasyonlarnn salad ya verileri kullanlarak farkl ya
frekanslarna gre yalarn alansal dalmlar Thiessen yntemine
gre gerekletirilerek ya analizleri yaplmtr. Ya
analizlerine gre her bir havza iin ham ya deerlerinden
dzeltilmi ya deerleri elde edilmi; sonular Mockus
hidrografna gre modellenerek takn pik debi hesaplamalar ekil 5. Harmonik eim hesap tablosu
gerekletirilmitir. Hesaplanan takn pik debi deerlerine gre her
bir havzadaki ak kolunun farkl zamanlardaki takn snrlar
belirlenmitir.

2.1. Havzalarn Modellenmesi ve Ak Alarnn

Belirlenmesi

Havza snrlarnn belirlenmesinde Tarboton (1997) tarafndan

gelitirilmi olan TauDEM (Terrain Analysis Using Digital
Elevation Models) algoritmas kullanlmtr.

Ak kollarnn tespit edilmesinde yaplmas gereken ilk ilem,

saysal arazi modelindeki (SAM) ak etkileyen ukurluk veya
kuyularn ortadan kaldrlmasdr. ukurluk veya kuyular, ekil 6. Su yolu profili ve znitelik bilgileri
SAMlardaki blgesel olarak en dk kot deerine sahip
pikselleridir; komu hcrelerin kot deerleri bu piksellerden daha 2.2. Yalarn Alansal Dalmlar ve Ya
yksek olup, bu nedenle herhangi bir yne doru drene olamazlar. Analizlerinin Gerekletirilmesi

Ya analizleri iin alma sahas ve evresindeki

meteoroloji istasyonlarna ait veriler kullanlmtr;
yalarn alansal dalmlarnn belirlenebilmesi iin
noktasal istasyon verileri Thiessen yntemine gre alansal
hale getirilmilerdir (ekil 7). Hidrolojik bir sistemin ana
girdilerinden biri olan ya miktar, rasgele karaketerde ve
dzensizdir. Hidrolojik sistemde, zaman ve mekana gre en
fazla deikenlik gsteren parametredir. Bu nedenle takn
debi hesaplarnn daha doru sonular iin, yan bu
deiken karakteri, farkl yntemleri olan olaslk dalm
fonksiyonlar ile ifade edilmektedir.

alma sahasnda modellenen havzalara etki eden

ekil 3. alma sahasndaki ana havzalar ve ak kollar
meteoroloji istasyon verilerindeki gnlk maksimum
yalar kullanlarak, 6 farkl dalm fonksiyonu zerinden
ya analizleri yaplmtr. Normal Dalm Log-Normal (2
Parametreli) Log-Normal (3 Parametreli) Pearson Tip-3
(Gama Tip-3) Log-Pearson Tip-3 Gumbel yntemleri
zerinden yaplan hesaplamalar sonucunda en uygun
dalm tipi iin Simirnov-Kolmogorov testi yaplm,
allan havzadaki en uygun dalm ynteminin Log-
Normal (3 Parametreli) olduu belirlenmitir (ekil 8 ve 9).

ekil 4. alma sahasndaki alt havzalar ve ak kollar

Havzalar (ekil 3) alt havzalar (ekil 4) ve ak kollar corafi bilgi

sistemleri yapsnda veritaban balantl olarak oluturulmulardr.
Herbir havzann ak kolundaki harmonik eim deeri hesaplanarak
(ekil 5) ak kolu tablolarnda ilgili kolona eklenmitir. Bu
projedeki harmonik eim deerleri (ekil 6), ak kollarnn 10 eit
paaya blnmesinden sonra her bir paradaki memba mansap kot
deerlerine gre hesaplanmtr. ekil 7. alma sahasna etki eden meteoroloji istasyonlar
ve Thiessen alanlar

ekil 8. Ya ekstrem dalm hesaplar, istatistiksel parametreler
ve Simirnov-Kolmogorov test sonular
ekil.9 Yalarn alansal dalmlar ve analiz sonular
2.3. Farkl Ya Frekanslarna Gre Takn Debi
Hesaplamalar
Takn debi hesaplamalar, her bir havza iin, alan bykl ve
konsanstrasyon sresine bal olarak farkl hidrograf yntemleri ile
hesaplanr (ekil 10). Bu almaya esas olan havzann znitelik
bilgileri esas alndnda en uygun yntem olarak Mockus
Hidrograf belirlenmi (ekil 11) ve takn debi hesaplamalar
Mockus hidrografna gre havzaya en fazla etki eden meteroloji
istasyonunun kritik ya sresine bal olarak plvyograf katsays
deeri 0.78; havzann maksimize faktr 1.13; havza katsays ise
0.208 olarak alnmtr. Havzann alan ve 2 saatlik kritik ya
sresine bal olarak ya alan dalm katsays 0.949 olarak
hesaplanmtr.
Havzaya etki eden toprak snflarnn etki alanna bal olarak
katsaylarnn aritmetik ortalamas alnm ve ak hesaplar farkl
ya frekanslarna gre hesaplanmtr (ekil 12).
ekil 10. Takn debi hesab ak emas
ekil 11. Mockus hidroraf ve hesap sonular
ekil 12. Mockus hidrograf yntemine gre farkl ya
frenakslar iin takn debisi hesap sonular
2.4. Takn Asndan Tehlikeli Alanlarn
Belirlenmesi
Takn debi hesaplamas yaplan ak kolu zerindeki takn
snrlarnn belirlenebilmesi iin ak kolu zerinde 10 metre
aralklarla, 300 metrelik enkesitler oluturulmutur (ekil
13). Arazi enkesitleri zerinde takn snrlarnn
belirlenebilmesi iin bu almaya esas olan havza ak kolu
iin manning katsays deeri 0.028 olarak belirlenmi, ak
koluna ait alt ve st eim deerleri Nethydro tarafndan
otomatik olarak hesaplatlmtr.
Belirlenen parametrelere gre her bir enkesitteki takn
snrlar oluturulmu (ekil 14), ak kolu zerindeki takn
asndan tehlikeli alanlar belirlenmitir (ekil 15).
ekil 13. Takn analizi enkesit parametreleri
ekil 14. Takn enkesitleri

ekil 15. Takn asndan tehlikeli alanlar
3. HEYELAN DUYARLILIK HARTASININ
OLUTURULMASI
alma sahasna ilikin heyelan duyarllk analiz modeli, ykseklik
verisinin birinci ve ikinci trev analizleri olan topografik
nemlilik, yama eimi, yama ynelimi, topografik ykseklik,
bitkisel indis analizleri ile litoloji girdi olarak kullanlarak uzman
grn temel alan mAHP yntemi (Nefeslioglu vd. 2013) ile
oluturulmutur.
3.1. Topografik Ykseklik Analizi
Topografik ykseklik, her bir gridin deniz seviyesine gre
ykseklik deerlerini tanmlar. Araziden alnan ykseklik
deerlerine sahip noktalarn lineer enterpolasyon yntemi ile saysal
ykseklik modelinin retilmesi ile oluturulur. Saysal ykseklik
verisi girdi olarak kullanlarak alma alanna ilikin Topografik
Ykseklik analizi Netcad 7 GIS/ ANALIST ile gerekletirilmitir.
Gereklemi heyelanlar ile ykseklik deerleri birlikte
deelendirildiinde, proje alannda genel olarak heyelanlarn
yksekliin dk olduu alanlarda grld gzlemlenmi ve
ykseklik tematikleri baz alnarak uzman gr puanlamalara
yanstlmtr. alma alan, en dk 1 m, en yksek 1800 m
deerlerine sahiptir; bu sahada gereklemi heyelanlarn %45.33u
255-450 metre ykseklik deerindeki alanlarda gerekletii
gzlemlenmi, uzman grne gre belirlenen deerler Geoeditor
operatr zerinden mAHP modeline girilmitir (ekil 16).
ekil 16. Topografik ykseklik analizi ve uzman gr ile
puanlamas
3.1.1. Yama Eimi Analizi
Saysal ykseklik modelinin birincil trevlerinden biri olan Yama
Eimi, topografik dikliin azalma ynnde ykseklik
deerlerindeki deiim miktarnn bir ls olarak ifade
edilmektedir (Wilson and Gallant, 2000).
Yama eimi heyelan duyarll iin en kritik parametrelerden
biridir. Raster ykseklik verisi girdi olarak kullanlarak alma
alanna ilikin Yama Eimi analizi Necad 7 GIS/
ANALIST ile sonlu farklar yntemine gre
gerekletirilmitir. Gereklemi heyelanlar ile sonlu
farklara gre hesaplatlm yama eimi deerleri birlikte
deelendirilmitir. alma alannda gereklemi
heyelanlarn %43.56i 15-30 yama eimi deerine sahip
alanlarda gerekletii gzlemlenmi, uzman grne gre
belirlenen deerler Netcad 7 GIS/ ANALIST Geoeditor
operatr zerinden mAHP modeline girilmitir (ekil 17).
ekil 17. Yama eimi analiz sonucu ve uzman gr ile
puanlamas
3.1.2. Yama Ynelimi Analizi
Yama Ynelimi Wilson and Gallant (2000) tarafndan,
topografik dikliin azalm dorultusunun kuzeyden itibaren
saat ynnde yapm olduu a olarak tanmlanmaktadr.
Yine ayn aratrmaclar derece cinsinden yama ynelimi
deerinin saysal ykseklik modelinin birinci dereceden
trevini esas alan sonlu farklar yntemini kullanarak
aadaki eitlik ile hesaplanabileceini ifade etmektedirler.
Yama ynelimi analizinden elde edilen sonular ile
gereklemi heyelanlar birlikte deerlendirildiinde;
alma sahasndaki gereklemi heyelanlarn
%68.44nn dou, gney ve bat ynlerde olduu
gzlemlenmi ve uzman gr mAHP modeline Geoeditor
editr zerinden girilmitir (ekil 18).
ekil 18. Yama ynelimi analiz sonucu ve uzman gr
ile puanlamas
3.1.3. Toporafik Nemlilik Endeksi-TWI
Topografik nemlilik endeksi (TWI), topografik anlamda
suya doygun alanlarn lokasyonlarnn ve boyutlarnn ifade
edilmesi amacyla kullanlmaktadr. TWI, topografik
anlamda suya doygun alanlarn lokasyonlarnn ve
boyutlarnn ifade eder (Moore et al. 1991). Raster
ykseklik verisi girdi olarak kullanlarak topografik
nemlilik endeksi ile alma alanna ilikin Topografik
Nemlilik Endeksi (TWI) analizi gerekletirilmitir.
alma alannda gereklemi heyelanlarn %55i 2.57-
5.94 aralndaki TWI deerine sahip alanlarda gereklemitir.
Uzman grne gre belirlenen deerler Netcad 7 GIS/ ANALIST
Geoeditor operatr zerinden mAHP modeline girilmitir (ekil
19).

ekil 21. Litolojik birimler ve Netcad 7 GIS Spatial to

GeoFunction ile puanlanmas

3.1.6. Heyelan Duyarllk Modeli

ekil 19. Topografik Nemlilik Endeksi analiz sonucu ve uzman
gr ile puanlamas
3.1.4. Bitkisel ndis Analizi
Bitkisel ndis, elektromanyetik spektrumdaki farkl dalga boylu
yansma deerlerine matematiksel ilemler uygulanarak bitki
rtsnn younluunu gsteren tek bir deerin elde edilmesidir.
Genel olarak bitkiler, grnr n blgesi denilen 0,40,7 m dalga
boyundaki nlar absorbe ederler. Kzltesi nlar ise ok dk
oranda absorbe ederlerken ok byk bir blmn yanstrlar.
Heyelan duyarllk modelinin girdileri olan birinci trev
analizler tamamlandktan sonra, her bir girdi iin belirlenen
uzman gr parametrik deerler olarak Geoeditr
operatrlerinde tanmlanmtr. Heyelan duyarllk girdileri
Netcad 7 GIS Mimar ierisinde algoritmas ve arayzleri
hazr olan mAHP operatr ile deerlendirilmi ve modele
eklenen tema operatr ile heyelan duyarllk sonucunun
drt tematik aralkta olumas salanarak model tasarm
gerekletirilmitir (ekil 22).

Bitkisel indis heyelan duyarll iin en nemli parametrelerden

birisidir. Landsat 7 uydusunun krmz ve yakn kzltesi bandlar
girdi olarak kullanlarak Bitkisel ndis Analizi gerekletirilmitir.
alma alanna ilikin gerekletirilen bitkisel indis analizi
deerlendirildiinde, heyelanlarn %84.50inin 0.2-0.5 bitkisel indis
deerleri aralnda olduu gzlemlenmi ve uzman gr mAHP
modeline Geoeditor editr zerinden girilmitir (ekil 20).

ekil 22. Heyelan duyarllk modellemesi

ekil 20. Bitkisel ndis analiz sonucu ve uzman gr ile

puanlamas

3.1.5. Litoloji
Heyelan oluumunda blgenin litolojik zellikleri son derece
nemli bir faktrdr. Bu nedenle, proje sahasnn jeoloji haritas
(MTA 1/25000 Jeoloji Haritalar) kullanlarak Netcad 7 GIS ile
uygun veritaban tasarm ile saysal jeoloji haritas retilmitir.
alma sahasnda Triyasdan Kuvaternere kadar deien yalara
sahip litolojiler bulunmaktadr. Blgedeki aktif heyelanlarn
%67.64 Ort-st Eosen, %27.32si st Kretase, %3.04 st
Kretase-Eosen ve %1.69u Pliyosen litolojilerinde gereklemitir.
Uzman grne gre Litolojik yalarn blgedeki heyelan
duyarllna etkisi Netcad 7 GIS/ ANALIS Spatial to GeoFunction
operatr zerinden mAHP modeline girilmitir (ekil 21).
ekil 23. Heyelan duyarllk haritas
Gerekletirilen analiz ile topografik ykseklik, litoloji,
yama eimi, yama ynelimi ve topografik nemlilik
endeks parametrelerinin btnleik ve korelatif olarak
uzman grn temel alan mAHP yntemine gre bir
arada deerlendirilmesi sonucunda alma sahasndaki
heyelan duyarll drt tematik aralkta oluturulmutur.
Analiz sonucuna gre heyelan duyarll en yksek alanlar
0.53 0.68 aralnda deer alan krmz ile gsterilen
alanlardr; heyelana en az duyarl alanlar ise en fazla 0.23
deer alan yeil blgelerdir (ekil 23).

Heyelan duyarll iin tasarlanan model ile gerekletirilen analiz
sonucunda alma sahasndaki potansiyel heyelana duyarlalanlar
belirlenmitir. Heyelan duyarll yksek olarak belirlenen
blgelerde bulunan yaplam alanlar nlem alnmas veya daha az
duyarl alanlara tanmas nerilmektedir; bu alanlara ilikin
verilecek yeni yaplama kararlarnda ise potansiyel tehlikeler gz
nnde tutulmaldr.
3.1.7. Heyelan Duyarllk Analiz Sonucunun Doruluunun
Deerlendirilmesi
ROC erisi, ikili snflandrma sistemlerinde ayrm eik deerinin
farkllk gsterdii durumlarda, hassasiyetin kesinlilie olan
oranyla ortaya kmaktadr. ROC daha basit anlamda doru
pozitiflerin, yanl pozitiflere olan kesri olarak da ifade edilebilir.
Heyelan duyarll iin yaplan analizin doruluu sz konusu
alanda daha nce gereklemi heyelanlar referans alnarak ikili
deerlendirme sisteminde ROC erisi ile llmtr. Netcad 7
GIS/Mimar arayznde bulunan ROC Analizi operatr
kullanlarak dorulama modeli tasarlanmtr. ROC deeri 0.81
olarak elde edilmi olup (ekil 24), buna gre hazrlanan heyelan
duyarllk haritas sahay temsil eder niteliktedir.
ekil 23. ROC analiz sonucu
4. TAKIN VE HEYELAN ANALZ SONULARINA
GRE YERLELEBLRLK HARTASININ
OLUTURULMASI
Gerekletirilen takn ve heyelan duyarllk analizleri bir arada
deerlendirilerek alma sahasndaki yerleim iin uygun olan ve
olmayan alanlar belirlenmitir. oklu tehlike analiz modeli girdileri
olan takn ve heyelan duyarllk sonular Geocalculator
kullanlarak eit arlklarla birletirilmi ve bu alma kapsamnda
dikkate alnan iki doal tehlike asndan yerleime uygunluk
haritas elde edilmitir (ekil 24).
ekil 33. oklu tehlike sonu haritas
5. SONULAR VE YORUM
Bu alma kapsamnda Akaabat (Trabzon) ve yakn
blgesi iin Mockus hidrograf yntemiyle takn
duyarll, mAHP yntemiyle de heyelan duyarllk
deerlendirmesi yaplm ve elde edilen iki duyarllk
haritas kullanlarak, saha yerleime duyarllk
asndan deerlendirilmitir. alma dorudan
yntemsel yaklam asndan deerlendirmeleri
iermekte olup, bu kapsamda hazrlanan yerleime
duyarllk haritas dorudan kullanlabilecek nitelikte
deildir. Bir saha iin yerleime uygunluk haritas
kullanlacaksa, o saha iin mmkn olabilecek tm
doal tehlikelerin mutlaka dikkate alnmas, bunun
yan sra topografik artlardan ortaya kan
snrlamalar ile eitli amalar iin ayrlm alanlarn
da mutlaka dikkate alnmas ve ona gre nihai
haritalarn retilmesi gerekmektedir.
Bu almada ise temel olarak doal tehlikelerin
modellenmesine ilikin gelien yntemsel
yaklamlarn ve harita retiminde kullanlacak
teknolojilerin ulat aama gsterilmektedir.
zellikle son yllardaki teknolojik gelimeler bu tr
haritalarn karmak yntemler ve algoritmalar ile
kolaylkla retilmesini salamaktadr. Bu durum
snrlar olan arazilerin verimli ve etkin kullanmn
salamaktadr. Bu adan deerlendirildiinde, bu
almadan elde edilen bilimsel ve teknik sonularn
son derece mit verici olduunu gstermektedir.
6. REFERANSLAR
Tarboton, D.G., The analysis of river basins and
channel networks using digital terrain data, Sc.D.
thesis,Dep. of Civ. Eng., Mass. Inst. of
Technol.,Cambridge,1989. (Also available asTech.
Rep. 326,Ralph M. Parsons Lab. for Water Resour.
and Hydrodyn., Dep. of Civ. Eng., Mass. Inst. of
Technol.,Cambridge,1989).
Nefeslioglu, H.A., Sezer, E.A., Gokceoglu, C., Ayas,
Z., 2013. A Modified Analytical Hierarchy Process
(M-AHP) approach for decision support systems in
natural hazard assessments. Computers &
Geosciences, 59, 1-8.
Wilson, J. P. and Gallant, J. C., 2000. Terrain analysis
principles and applications. John Wiley and Sons,
Inc., Canada, 479 p.