8.

DERS: ZEMİNLERİN GEÇİRİMLİLİĞİ (Permeabilite)

Zeminler daneleri yapısı ve içerisinde bulunan boşluk nedeniyle şartların uygun olduğu zaman suyu
geçiren yani sızdıran hatta akıtan bir yapıya dönüşür. İnşaat mühendisliğinde, zemin içindeki su akımları
ile ilgili birçok durumla karşılaşılır. Toprak yapılar (toprak baraj, set) içinden suların sızması, yapıların
altından suların sızması açılan veya su çekilen kuyulara suyun sızması, suya doygun ince taneli
zeminlerden sabit yük altında suların sızması örnek olarak verilebilir.

Geçirimlilik suyun zemin içinde akışını anlatan bir ifadedir. Hız gibi uzunluk/zaman ile gösterilir.

Geçirimlilik yani permeabilite inşaat mühendislerinin karşılaştığı birçok problemin de sebebidir.

Örnek vermek gerekirse;

➢ Geçirgen zeminlerde tahmin edilemeyen oturmalar olabilir.

➢ Toprak dolgusu yapılmış yapılarda, tasarım hatalarına sebebiyet verebilir.
➢ Geçirimlilik şevlerin hatta şevleri tutan dayanma yapılarını da etkiler.
➢ Geçirimliliğe göre tasarlanmış filtre yapılarında yanlış hesaplar sistemin çalışmamasına
neden olur.

Darcy Kanunu;

Darcy kanunu gözenekli yani daneler arası boşluk özelliğine sahip zeminin içinden su akışını
tanımlayan denklemdir. Hidrojeoloji araştırmaları sırasında kum yataklarındaki su akışı tespiti sırasında
ortaya çıkmıştır. Buna göre belirli eğimde kurulan düzenekte kum taneleri arasında suyun geçişi sırasında
lineer bir bağlantı tespit edilmiştir. Zemin boşluklu bir ortam olup, boşlukları birbirine bağlıdır. Su zemin
boşluklarında hareketsiz (durgun su durumu) durumda bulunabildiği gibi birbirine bağlı boşluklardan
ilerleyerek akabilir (hareketli yeraltı suyu durumu). Harekete geçen su genel hidrolik yasalarına uygun
hareket eder. Buna göre;

A kesitli bir boşluktan q debisine sahip bir su akımı varsa filtre hızı Vf=q/A’dır. (A akış yönüne
dik olan kesit alanıdır) Ancak bu boşluk içinde zemin doluysa yani suyun geçtiği alanların bir kısmını
zemin dolduruyorsa o zaman aynı q’nun geçmesi için V’nin daha hızlı olması gerekmekte veya q seviyesi
düşmektedir. Darcy (1856), laminar akım koşullarında (düşük hıza sahip akım) suya doygun bir zemin
ortamında; hızın hidrolik eğim ile orantılı olduğunu göstermiştir (Şekil 5.2).

Şekil. Darcy yasası için şema

Hidrolik yasalarına göre q = v x A ise v=q/A

𝑌ü𝑘𝑠𝑒𝑘𝑙𝑖𝑘 𝐹𝑎𝑟𝑘𝚤
Hidrolik Eğim = 𝑖 = 𝐴𝑘𝚤ş 𝑢𝑧𝑢𝑛𝑙𝑢ğ𝑢

k: Permeabilite (geçirimlilik katsayısı) m/sn

Hız Darcy yasasına göre, v= k x i
V yerine q/A yazdığımızda q=A x k x i olarak formül edilir.

Burada v hızı, debi hızı (filtre hızı) olup, su akışının zeminin tüm A kesitinden akıyormuş gibi
düşünülerek tanımlandığı hayali bir hızdır. Gerçekte su, zeminin en kesitinin her noktasından akmayıp
ancak taneler arası boşlukların oluşturduğu bir bölümden gerçek hız (sızıntı hızı vs) ile akar. Debi hızı
ile sızıntı hızı arasında aşağıdaki ilişki vardır; vs= vdebi / n Burada n zeminin porozitesidir ve 1’den küçük
değere sahip olduğu için vs > vdebi sonucu ortaya çıkar.
 k’nın zeminin geçirimlilik katsayısı olduğunu söylemiştik. Zeminin suyu nasıl geçirdiği hakkında
bize bilgi verir. Örneğin aynı hidrolik eğimde çakıl kumlardan, kum ise silt ve kilden daha yüksek
geçirimliliğe sahiptir.
Tablo Çeşitli zeminler için ortalama k değerleri
Zemin cinsi k, m/sn Geçirimlilik durumu
Çakıl >10-1 Çok geçirimli
Kum 10-1-10-5 Geçirimli
Silt 10-5-10-7 Az geçirimli
Kil <10 -7
Çok az geçirimli veya pratikte geçirimsiz

Permeabilite katsayısını (k) etkileyen faktörler;

Geçirimliliği akım koşulları ve mekanik özellikler etkiler. Bu etkenlerin bazıları şunlardır;
1. Geçirimlilik katsayısı zeminin dane çapı ve dağılımı ile bağlantısı bulunmaktadır. Bu bağlantı şu
şekilde verilebilir ; k = C x D10² (C katsayısı yaklaşık 10000’dir)
2. Geçirimlilik katsayısı zeminin boşluk oranı ile alakalıdır. (e)
3. Geçirimlilik katsayısı zemin boşluğunu dolduran sıvının birim ağırlığı ile doğru, viskozitesi ile
ters orantılıdır. Viskozite ve yoğunluk sıcaklık ile değişebildiğinden geçirimlilik de sıcaklıkla değişebilir.
4. Geçirimlilik katsayısı zeminin dane dizilişine (Sıkıştırılma, oluşturma, anizotop zemin olması
vb. özellikler) bağlıdır.
5. Geçirimlilik katsayısı suya doygunluk derecesi (Sr) ile de alakalıdır.

!
Akım hızı artıkça Darcy Yasası geçerliliğini yitirir. Zira Darcy düzenli ve yavaş akan su akımları için
hazırlanmıştır. Bu noktada aralarında boşlukların çok olduğu iri taneli zeminlerde Darcy Yasasının
etkinliği dikkatlice incelenmelidir. Benzer şekilde bazı killerde akım o kadar yavaşlar ki Darcy
Yasasının lineer tanımlamasından uzaklaşır.

Permeabilite katsayısının (k) laboratuvar deneyleri ile belirlenmesi

Şekil. k’nın belirlenme yöntemleri

 Laboratuvar Deneyleri;
a) Sabit seviyeli geçirimlilik deneyi:
 Kohezyonsuz, geçirimliliği yüksek zeminler için yapılır.
 Zemin arazide tespit edilen sıkılık sonradan verilmeye çalışılarak silindir bir kaba yerleştirilir.
 Kullanılan silindir genellikle 10-20 cm iç çapa sahip olan saydam bir silindirdir.
 Silindire yerleştirilen zeminin üstü ve altı zeminin yıkanıp kaçmasını engelleyecek şekilde filtreler ile
kapatılır (Örneğin daha iri tanelerden oluşan çakıllar filtre olarak kullanılır.)
 Zemine bir kaynaktan su verilmeye başlanır.
 Verilen su zeminin alt filtresinin olduğu bölgeden belirlenmiş çıkıştan çıkar,
 Sisteme giren su sabit tutulur. Çıkan su da belirli bir sabit halde çıkmaya başlandığında bir kapta
toplanmaya başlar.
 Δt saniyede toplanan suyun hacmi ΔQ’dur.
 Genellikle zemin çıkışında ne kadar su biriktiğini tespit için zemin örneğinin alt, üst ve orta kısımlarına
bağlanan saydam borularda (piyezometre boruları) su düzeyleri gözlenip okunur. Darcy yasasından “k
hesaplanır.
Q H  D 2
q= = kiA = k
 t L 4

Şekil Sabit seviyeli geçirimlilik deneyi şeması

b)Düşen düzeyli geçirimlilik deneyi:
 Kohezyonlu, geçirimliliği düşük zeminler için yapılır.
 Zemin numunesi örselenmemiş alınır veya laboratuvarda araziye benzer özelliklerde numune
hazırlanır.
 Numune iç çapı 10-20 cm yüksekliği 20-30 cm silindirik kaba yerleştirilir.
 Silindirin altına ve üstüne zemin numunesi yıkanıp kaçmaması için filtre yerleştirilir.
 Numunenin bulunduğu silindir üzerine çapı zemin tipine göre değişen ama genellikle 5-20 mm olan
saydam bir boru koyulur.
 Üste yerleştirilen borudan düzenli su verilmeye başlanır. Altta çıkıştan kararlı su akışı elde edilince
ölçüm yapılır.
 Numunenin üstüne takılan içi su dolu borusundaki seviye farkı kararlı akış sağlandıktan sonra belirli
bir zaman aralığından ölçülerek aşağıdaki bağıntıya göre k belirlenir.
aL
k= ln(h1 / h2 )
At
 L: Örnek uzunluğu
a: üstteki cam borunun enkesit alanı

Şekil. Düşen seviyeli geçirimlilik deney şeması

Arazi Deneyleri;
Su içeren geçirimli tabakaya akifer denir. Serbest akifer’de yeraltı su düzeyi, doygun bölgenin
üst sınırıdır. Basınçlı akifer ise yeraltı suyu üstten geçirimsiz bir tabaka ile sınırlanmıştır.

a) Zeminden su çekerek k’nın belirlenmesi: Serbest akiferde, geçirimlilik katsayısının

belirlenmesinde pompa ile su çekmek için zeminde bir kuyu açılır. Sabit bir debi ile sürekli su çekilir.
Başlangıçta yatay olan yeraltı su düzeyi Şekil’de görünen şekli alır. Kararlı durumda, deney kuyusunun
merkezinden itibaren aynı doğrultu üzerinde en az iki tane gözlem kuyusu açılarak alçalan su düzeyi
ölçülür. Geçirimlilik katsayısı aşağıdaki eşitlikten yararlanılarak belirlenir.
 Şekil. Serbest akiferde k’nın belirlenmesi
r2
q ln
r1
k=
2 b(h2 − h1 )

b) Zemine su vererek k’nın belirlenmesi: Açılan bir sondaj kuyusunun dibinden veya sızdırmazlık
elemanları kullanılarak, sondaj kuyusunun kaplanmamış belirli bir uzunluğunun yan yüzünden, sabit
düzeyli veya düşen düzeyli düzeneklerle zemine su gönderilir. Deney sonuçlarından ampirik bağıntılarla
k belirlenir.
c) Hareketli yeraltı suyu durumu
Yeraltı suyu hareketli ise, akış doğrultusunda iki kuyu açılır (Şekil 5.7). 1. kuyudan tuz, boyalı
madde, vb. verilerek 2. kuyuya varış zamanları (Δt) belirlenir. Zeminin porozitesi n ise k şu şekilde
hesaplanır:

Şekil. Hareketli yeraltı suyu

h L2 n
V = nVs = nL / t = k →k =
L h
 ! ÖNEMLİ NOT:
Zemin ile ilgili problemlerde normalde üç boyutlu oluşumların sorunları ile ilgilenilir. Ancak
hesap kolaylığı ve işlem yapılabilir olması için y ekseninde 1 birim uzunluktaki zemin alınarak
problemler 2 boyutlu hale getirilir. Aksi durumlar oluşabilir ancak bu genellikle zemin
problemlerin birçoğunda çözüm kolaylığı sağlar.

Tabakalı zeminlerin ortalama geçirimlilik sayıları

Genellikle arazideki zeminler tek tabakalardan oluşmaz, farklı özelliklere dolayısıyla farklı
geçirimlilik katsayılarına sahip tabakalardan oluşur. Tabakalar yatay, eğik ve düşey doğrultuda olabilir.
İnşaat mühendisliği problemlerinde en sık karşılaşılan yatay tabaklardan bahsetmek gerekir;
a)Yatay tabakalanma, yatay su akışı: Şekil 5.8 incelendiğinde, zeminden geçen su mikatrı;
q = q1 + q 2 + q 3

şeklindedir. Darcy yasası yazıldığında;

z k i i = z1k1i1 + z 2k 2i 2 + z 3k 3i 3
ort ort

elde edilir. Her bir tabaka için hidrolik eğim aynıdır. Çünkü hepsinin ortak bir piyezometrik yüzeyi
vardır.
iort = i1 = i2 = i3
Buradan ortalama k;
 n

k z i i
k ort = 1
n şeklinde belirlenir.
z 1
i

Şekil. Yatay tabakada-yatay su akışı

b)Yatay tabakalanma, düşey su akışı: Aşağıda şekil göz önüne alınırsa, süreklilik gereği her bir
tabakadan düşey doğrultuda geçen su miktarı aynıdır.
q = q1 = q2 = q3
Akış doğrultusundaki toplam piyezometrik yükseklik farkı:
h = h1 + h 2 + h3
Bu piyezometrik fark Darcy yasasına göre düzenlenirse
qort q q q
k ort Aort
 zi = 1 z1 + 2 z 2 + 3 z3
k1A1 k 2A 2 k 3A3
n

z i
Elde edilir. Aort=A1=A2=A3 olduğundan k ort = 1
n
olarak elde edilir.
z
1 ki
i

Şekil. Yatay tabakada düşey akış

 Örnek 1: Yandaki şekilde detayı verilmiş
düzenekte musluk açılıp kararlı akış
sağlandıktan sonra 5 dakika boyunca su
veriliyor ve 250 mm uzunluğunda 100 mm
çapında silindir içinde duran zemin
numunesinden 450 ml su geçtiği tespit ediliyor.
Zeminin permeabilite katsayısını hesaplayınız.
(sonucu m/sn cinsinden bulunuz)

Çözüm: Darcy yasasına göre q=Aki

Verilenler; Su miktarı Q=450 ml= 4,5x10-4 m³ ,

5 dakika= 300 saniye

A silindirin alanı olup = π x r² = 3,14 x 50² = 7850 mm² = 0,785 x 10-2 m² olarak hesaplanır

i : Hidrolik eğimdir = Yükseklik farkı/Uzunluk = (600-520)/250= 0,32 olarak bulunur.

Debi=q= Q/t ise 4,5x10-4 /(5*60) = 1,5 x 10-6 m³/sn çıkar.

q= A x k x i olduğuna göre k= q/(Axi) olur ise k = 1,5 x 10-6 /(0,785 x 10-2*0,32) = 5,9 10-6 m/sn bulunur

Örnek 2: Aşağıda şekilde detayı verilmiş düzenekte. Şekil düzlemine dik boyut 0,16 m’dir.
a)A noktasına piyezometrik boru yerleştirildiğinde bu noktadan çıkan borunun yüksekliği ne kadar olur?
b) Düzeneğin numune tarafında seviye korunduğuna göre. Beş dakika içinde düzenekten ne kadar su
akar?
constant head

0.12 m

sample
0.36 m k= 2.3x10-4 m/s
0.62 m
x
0.14 m A

0.08 m

0.1 m

Çözüm: Önce q hesaplanacak oradan da Q hesabı yapılacaktır. Q=A x k x i olduğuna göre;

Alan soruda verilmiş 0,1*1 m², k soruda verilmiş 2,3x10-4 m/sn, i’nin hesaplanması gerekmekte.
İ= Hidrolik fark/Suyun numuneden geçtiği uzunluk = (0,7-0,62)/(0,5) = 0,08/0,5 = 0,16
a) A noktasında yükseklik yani suyun geçeceği yol = 0,36 m
Hidrolik eğim sabit olacağına göre; 0,16 = hidrolik fark/0,48 ise hidrolik fark=0,0576 m olur
Δh = 0,0576= (0,12+0,36) – hA ise hA= 0,4224 m olarak belirlenir.
b) q=0,16*0,1*23*10-4 *0,16 = 5,89 x 10-7 m³/sn çıkar.
 q=Q/t olduğuna göre t:5*60=300 saniye ise Q=300*5,89 x 10-7 = 1,764*10-4 m³ = 0,1764 lt çıkar.
Örnek 2: Aşağıda şekilde detayı verilmiş düzenekte 624x10-6 m3 suyun dereceli cam kaba akması 8
dakika sürmüştür. k3'ü hesaplayınız. Şekil düzlemine dik boyut 0.25 m'dir.

high constant level

0.15 m
over flow
low constant level

0.15 m

container
30o

Çözüm) Burada yatay tabaklanmış zeminin üçünden de q geçmektedir. Toplam q=q1+q2+q3’tür.

Önce Q’den (Su miktarı) yola çıkarak q’yü (debiyi) bulalım.
𝑄 624x10−6
Debi=q = = = 1,3 × 10 −6 𝑚3 /𝑠𝑛 olarak bulunur.
𝑡 8×60

q=q1+q2+q3 ve i sabit olduğuna göre q= i(A1*k1+A2*k2+A3*k3)

i=Δh/L olduğuna göre Δh’ı bulmamız gerekiyor.
d1= 0,3 m*cos 30 d2= 0,4m*sin 30 d3= 0,3m*sin 60
d1= 0,258 m d2= 0,2 m d3= 0,258 m
h1= 0,15+0,258+0,2=0,608 m
h2= 0,15+0,258=0,408 m
Hidrolik eğim=i=(0,608-0,408)/0,4= 0,5
q= i(A1*k1+A2*k2+A3*k3) yerine koyarsak;
1,3× 10 −6 = 0,5( A1*k1+A2*k2+A3*k3)

2,6 10-6 = 4*10-5*0,25*0,15+1,7*10-5*0,25*0,10+k3*0,25*0,05 ise k3=5,4*10-5 m/sn