W kręgu cywilizacji chrześcijańskiej.

Rola Kościoła
w Polsce we wczesnym średniowieczu

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film edukacyjny
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: dostępny w internecie: pl.wikisource.org.

Źródło: Wincenty Kadłubek, , [w:] Wiek V-XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z
propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. B. Lenard, M.
Sobańska – Bondaruk, Warszawa 1999, s. 104.
Źródło: Anonim tzw. Gall, Kronika polska, tłum. R. Grodecki, Wrocław 1989.
Źródło: Wiek V–XV w źródłach , oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1999,
s. 116–117. PWN.
 W kręgu cywilizacji chrześcijańskiej. Rola Kościoła
w Polsce we wczesnym średniowieczu

Opactwo benedyktynów w Tyńcu.

Źródło: Zuluanonymous, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Niedaleko Krakowa, na wysokiej skarpie ponad rwącym nurtem Wisły, wznosi się od niemal
tysiąca lat monumentalny klasztor. Benedyktyni, do których on należy, przybyli do Polski tuż
po przyjęciu przez nią chrześcijaństwa. Od początku brali czynny udział w tworzeniu
zrębów polskiej organizacji kościelnej; byli jednymi z tych, którzy wprowadzili Polskę w krąg
kultury łacińskiej i cywilizacji zachodniej. Klasztor w Tyńcu jest jednym z trzech
funkcjonujących w Polsce nieprzerwanie od niemal tysiąca lat placówek czarnych mnichów
– jak powszechnie zwie się członków zakonu benedyktyńskiego.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Określisz, jaką rolę odgrywał Kościół w Polsce we wczesnym średniowieczu.

Nauczysz się odróżniać dzieła sztuki romańskiej od innych.
Wyjaśnisz, w jaki sposób kultura i sztuka odpowiadają na potrzeby społeczne
i ideowe epoki.
Przeczytaj

Początki Kościoła w Polsce

Kultura łacińska pojawiła się w Polsce wraz z przyjęciem chrześcijaństwa i od początku
silnie była związana z działalnością Kościoła. Chrzest w obrządku zachodnim przyjęty przez
księcia Polan Mieszka I ułatwił kształtującemu się dopiero państwu dostęp do kultury
łacińskiej i dorobku kulturowego Zachodu.

Proces recepcji początkowo następował jednak powoli i miał ograniczony zasięg społeczny.
Przyjęcie chrześcijaństwa zapoczątkowało tworzenie się organizacji kościelnej. Najpierw
założono arcybiskupstwo i biskupstwa (w Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu), stopniowo
zaczynali napływać pierwsi mnisi, powstawały dzieła kultury łacińskiej. Kościół w Polsce,
mimo krótkiej historii na tych ziemiach, padł ofiarą wielkiego kryzysu pierwszej połowy XI
wieku. Cała organizacja stworzona przez pierwszych Piastów została prawie całkowicie
zniszczona, podobnie jak większość kościołów, a duchowni zostali w dużej części zabici.
Dzieła odbudowy podjął się Kazimierz Odnowiciel, a kontynuowali je jego następcy:
Bolesław Śmiały i Bolesław Krzywousty. W tym czasie nastąpiła restytucja organizacji
kościelnej, wzrost liczby kościołów, do Polski zostały sprowadzone nowe zakony (np.
cystersi) i ufundowano dla nich klasztory. Jednym z pierwszych był prawdopodobnie
klasztor benedyktynów w Mogilnie.

Klasztor benedyktynów w Mogilnie, ufundowany prawdopodobnie przez Kazimierza Odnowiciela w XI w. Czy

zachowana budowla pochodzi z czasów Kazimierza Odnowiciela? Zwróć uwagę na architekturę świątyni.
Źródło: Pko, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Kościół w Polsce w XII w. Określ, które zakony miały najwięcej swoich placówek na ziemiach polskich.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Niedziela dniem świątecznym

Rozbudowa struktur kościelnych miała
przełożenie na postępy chrystianizacji wśród
ludności. Większość społeczeństwa została
objęta działalnością duszpasterską i choć
może nie uczestniczyła regularnie
w nabożeństwach, to na pewno przyjęła
chrzest i znała przynajmniej podstawowe
zasady nowej wiary. Przyjęcie chrześcijaństwa
wiązało się z dużymi zmianami obyczajowymi.
Wprowadzono nowy kalendarz –
obowiązujący na Zachodzie, z zaznaczonymi
dniami świątecznymi. Rok podzielono na
dwanaście miesięcy, nadając im nowe,
łacińskie nazwy. Tydzień odtąd miał liczyć
siedem dni, a niedziela została uznana za
Rotunda w Cieszynie z XI w. Wczesne świątynie
dzień świąteczny. Kalendarz określany
romańskie wznoszone były na planie centralnym.
dotychczas przez harmonogram prac Źródło: Hons084, Wikimedia Commons, domena publiczna.
rolniczych został zastąpiony kalendarzem
liturgicznym, wyznaczonym przez święta kościelne. Stare bóstwa i związane z nimi
zwyczaje odeszły w zapomnienie. Nowa obyczajowość wprowadzona przez chrześcijaństwo
spotkała się na początku z dużymi oporami ze strony społeczeństwa. Opór ten zaś był tym
większy, że to właśnie społeczeństwo ponosiło największe ciężary związane z rozbudową
struktur kościelnych.

Znikające ślady
Krypta św. Leonarda powstała na przełomie XI i XII
w., jest pozostałością po romańskiej katedrze na
Wawelu (tzw. katedrze hermanowskiej, pochodzącej
z fundacji Władysława Hermana). Należy ona do
jednych z najpiękniejszych wnętrz romańskich
w Polsce. Jaki element architektury romańskiej jest
najbardziej charakterystyczny dla wnętrza krypty św.
Leonarda?
Źródło: Tsadee, Wikimedia Commons, domena publiczna.
ciągłym przebudowom, w wyniku których niemal całkowicie zniknęły elementy romańskie.
Wpływ Kościoła i związanej z nim kultury
łacińskiej widoczny jest m.in. w dziełach
sztuki. Pierwsze budowle zaczęły powstawać
wkrótce po przyjęciu chrześcijaństwa, poza
nielicznymi wyjątkami niewiele po nich
pozostało prócz zarysu fundamentów.
Niewiele też wiadomo o pierwszych
realizacjach romańskich. Styl ten dotarł na
ziemie polskie wraz z kolejną falą
duchowieństwa przybyłego z Zachodu.
Monumentalne budowle o grubych murach
z kamienia, z wieżami i małymi oknami
zakończonymi tzw. łukami pełnymi szybko
zaczęły się pojawiać w różnych zakątkach
Polski. W nowym stylu wznoszono katedry,
kościoły, klasztory. Wiele budowli nie
przetrwało jednak próby czasu, padały ofiarą
różnych zdarzeń losowych lub podlegały

Płyta wiślicka, posadzka pochodząca z drugiej połowy XII w., to unikatowy w skali światowej zabytek sztuki
romańskiej. Płyta została znaleziona w 1959 r. w krypcie zburzonego w XII w. kościoła, na miejscu którego
wzniesiono świątynię romańską. Prawdopodobnie przedstawiono na niej Kazimierza Sprawiedliwego wraz
z żoną i synem Bolesławem. Istnieją także inne hipotezy dotyczące identyfikacji osób na płycie.
Źródło: Felis domes ca, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Świątynie wczesnośredniowieczne były bogato wyposażone w naczynia i sprzęt liturgiczny.

Lecz zarówno o wyposażeniu, jak i wystroju jeszcze mniej wiadomo niż o architekturze.
Przypuszczalnie kościoły wewnątrz były pokryte kolorowymi polichromiami, a kapitele,
kolumny okazale ozdobione dekoracją rzeźbiarską. W społeczeństwie niepiśmiennym
wystrój ten pełnił – prócz funkcji dekoracyjnej – także funkcję dydaktyczną. Za
pośrednictwem malowideł i innych dzieł przekazywano podstawowe prawdy wiary
i uczono zasad życia chrześcijańskiego.

Tympanon z opactwa na Ołbinie we Wrocławiu. Opactwo zostało ufundowane w pierwszej połowie XII w.
przez możnowładcę Piotra Włostowica, który sprowadził dla niego z Niemiec relikwie św. Wincentego.
Początkowo pozostawało ono w rękach benedyktynów, a pod koniec XII w. przeszło we władanie
premonstratensów. W 1529 r. w obliczu zagrożenia ze strony Turków zostało zburzone. Tympanon ten stanowi
jeden z niewielu fragmentów zachowanych po potężnym niegdyś klasztorze. Zapisz trzy wnioski, które mógłby
wyciągnąć historyk analizujący tę płytę. Określ, kto został przedstawiony w części środkowej tympanonu. Jaka
w średniowieczu istniała konwencja (sposób) ukazywania postaci fundatorów?
Źródło: Bonio, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Złotem na purpurze
Wraz z przyjęciem chrztu i przybyciem na
ziemie polskie duchowieństwa z zachodu
Europy w Polsce zaczęło się rozwijać
piśmiennictwo. Twórcami
wczesnośredniowiecznej literatury byli
duchowni. Potrafili oni pisać i czytać, a przez
to stanowili elitę intelektualną. Z tego też
powodu w początkowym okresie
piśmiennictwo pozostawało głównie na
usługach Kościoła. Powstawały przede
wszystkim kodeksy, które służyły kapłanom
do odprawiania liturgii, zbiory modlitw,
psalmów, sakramentarze, ewangeliarze
zawierające fragmenty ewangelii. Były to
ręcznie przepisywane i bogato iluminowane
księgi, stanowiące prawdziwe dzieła sztuki,
a praca nad nimi była bardzo wymagająca
i czasochłonna.

Z czasem rosła potrzeba utrwalenia na piśmie

najważniejszych wydarzeń z dziejów Polski Miniatura przedstawia Chrystusa oraz Gertrudę i jej
i Europy. W rocznikach powstających przy syna Jaropełka (po obu stronach tronu) wraz
z ewangelistami, pochodzi z tzw. Kodeksu Gertrudy.
kapitułach katedralnych obok świąt
Kodeks ten datuje się na przełom X i XI w., został
kościelnych zapisywano w lakonicznej formie
częściowo wykonany dla arcybiskupa Trewiru
najbardziej istotne informacje. Z nich Egberta, a częściowo dla Gertrudy, córki Mieszka II
wykształciła się kronika. Pierwszym i Rychezy. Obecnie jest on przechowywany
kronikarzem był nieznany z imienia w Narodowym Muzeum Archeologicznym
prawdopodobnie benedyktyn przybyły w Cividale del Friuli we Włoszech.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
z Francji na dwór Bolesława Krzywoustego,
nazwany umownie Gallem Anonimem. Jego
kronika powstająca w latach 1112–1116, a opiewająca czasy od początków dynastii
piastowskiej uchodzi za jedno z największych osiągnięć literatury łacińskiej swej epoki.
Wkrótce też anonimowy twórca znalazł godnego następcę w osobie biskupa krakowskiego
Wincentego Kadłubka. Pisana niemal sto lat później kronika była już trochę inna w wyrazie
i formie.

Wiele gatunków piśmiennictwa powstałych w XII w. zostało rozwiniętych w stuleciu

następnym, pojawiły się także nowe.

Słownik
monastycyzm

(z łac. monasticus, gr. monasterion – cela pustelnika; od monachos – samotny) forma

życia we wspólnocie zakonnej, zgodnie z regułą

chrys anizacja
 (łac. Christus, greckie Khristos – od khrein – namaszczać) proces zastępowania religii
pogańskiej (specyficznej dla danego ludu) przez religię chrześcijańską

polichromia

(gr. polchromos - wielobarwny) malowidło w technice fresku na ścianach lub

sklepieniach

kapitel

(łac. capitellum) górna część kolumny w architekturze

sakramentarz

(łac. sakramentarium) księga liturgiczna używana w średniowieczu przed pojawieniem

się mszału, zawierała spis modlitw i ceremonii odprawianych w czasie nabożeństwa

benedyktyni

(łac. benedictus) zakon założony w VI w. przez św. Benedykta z Nursji, który nadał mu
regułę; zakonnicy zajmowali się głównie pracą i modlitwą

fundacja

(z łac. fundatio – założenie, fundament; od fundare – umocnić, położyć fundament,

utwierdzić) proces zainicjowania dostarczenia środków finansowych z przeznaczeniem
na wzniesienie i działalność świątyni w średniowieczu; w szerszym znaczeniu termin
ten odnosi się do wspierania finansowego każdego rodzaju działalności

iluminatorstwo

(łac. illuminatio - oświetlenie) proces zdobienia księgi rękopiśmiennej w średniowieczu;

obejmowało rubrykowanie (podkreślanie słów, fragmentów kolorem czerwonym),
tworzenie inicjałów (pierwszych liter), marginesów i miniatur

miniatura

obraz niewielkich rozmiarów; w średniowieczu zamieszczana w księgach

rękopiśmiennych

kolegiata

(z łac. collegium – zgromadzenie równoprawnych urzędników) kościół, przy którym

istnieje kapituła kanoników

Słowa kluczowe
chrześcijaństwo, sztuka romańska, cywilizacja zachodnia, obrządek łaciński, kultura,
klasztor, zakony, kultura średniowieczna

Bibliografia
S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.

Anonim zw. Gall, Kronika polska, przekł. R. Grodecki, Wrocław 1989.

Film edukacyjny

Polecenie 1

Zapoznaj się z materiałem filmowym, a następnie oceń, jaką wartość miały książki
w średniowieczu. Czy służyły do codziennej lektury? Jakie funkcje pełniły?

Twoja odpowiedź

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dpou6ICYF

Film opowiadający o procesie tworzenia książek w średniowieczu.

 Polecenie 2

Określ, dlaczego proces tworzenia książek w średniowieczu był tak staranny. W jakim celu
tworzono miniatury i bogato zdobiono tekst?

Twoja odpowiedź

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dpou6ICYF

Film opowiadający o procesie tworzenia książek w średniowieczu.

Polecenie 3

Omów, co spisywano w średniowiecznych księgach.

Twoja odpowiedź
Polecenie 4

Jakie wnioski można wyciągnąć na podstawie analizy ksiąg średniowiecznych jako źródła do
badań nad dziejami średniowiecza? Jaka jest wartość tego rodzaju źródeł w badaniach
historycznych, a jakie są ograniczenia?

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przeanalizuj poniższe ilustracje, przedstawiające kościoły wzniesione w różnych stylach

architektonicznych, i wskaż, który jest romański. Uzasadnij swój wybór.

 

 

Źródło ilustracji: Wikimedia Commons.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 2 輸

Przeanalizuj przykłady rzeźby romańskiej, a następnie określ jej cel.

Romański Portal Ołbiński kościoła pw. św. Marii Magdaleny we Wrocławiu.

Źródło: Aw58, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Kolumna cnót w kościele Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie.

Źródło: Jan Jerszyński, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 3 輸

Przeanalizuj drzewo genealogiczne Piastów oraz ilustracje, a następnie zaznacz poprawne

odpowiedzi.

Źródło: Contentplus.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

1 – opactwo w Tyńcu pod Krakowem, ufundowane prawdopodobnie w 1044 r.

Źródło: Zygmunt Put Zetpe0202, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.
2 – opactwo pobenedyktyńskie na Świętym Krzyżu, powstałe w pierwszym 30-leciu
XII w.
Źródło: Paweł Cieśla Staszek_Szybki_Jest, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

3 – kościół w Inowłodzu pw. św. Idziego, ufundowany na przełomie XI i XII w.

Źródło: Chrumps, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
 4 – katedra Marii Magdaleny we Wrocławiu, powstała w obecnej formie w XIII w.
Źródło: Dawid Galus, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Które ilustracje przedstawiają zabytki w stylu romańskim?

 2

 3

 4

 1

Które ilustracje przedstawiają obiekty prawdopodobnie ufundowane przez Kazimierza

Odnowiciela?

 3

 1

 4

 2
Ćwiczenie 4 醙

Zanalizuj fragmenty dzieł literackich z okresu średniowiecza. Nazwij gatunki literackie, które
one reprezentują (rocznik, księga liturgiczna, poezja, dokument urzędowy, kronika). Uzasadnij
swoje zdanie.

Źródło A

“
W imieniu Trójcy Świętej i niepodzielnej jedności ma się stać co
następuje: ponieważ wszystkie rzeczy, które zachodzą w tym czasie,
z czasem mijają, dlatego konieczne jest, ażeby rzeczy, które mają
przetrwać długo i wiecznie, w pismach utrwalić i potwierdzić przez
rzeczywistych świadków. Z tego wynika, że my, Henryk z Łaski Bożej
książę na Śląsku, pan na Kożuchów i Zieloną Górę, potwierdzamy przed
świadkami i pismem tym podajemy do wiadomości wszystkim tym,
którzy go oglądają, słyszą lub czytają, że widzieliśmy wielką biedę
i ułomność, które dotąd w tym czasie cierpieli nasi wierni mieszczanie
naszego miasta Przemkowa i od nas wyprosili statuty cechów
rzemieślniczych i wszelakie przywileje, które mają zwyczaj mieć miasta.
Przeto z naszej książęcej łaski, ze szczególną życzliwością naszej woli
i za radą naszych seniorów obdarzyliśmy w tym piśmie wyżej
wspomnianych mieszczan naszego miasta Przemkowa, którzy teraz żyją
i wszystkich ich potomków statutami czterech rzemiosł: rzeźnika,
tkacza, szewca i piekarza i prawami cechów jakie mają i zachowują
nasze inne miasta, ażeby nikt nie mógł ich osłabiać i krzywdzić w ich
rzemiosłach i nikt nie miał i nie zachowywał względem nich praw
w obrębie mili dookoła wyżej wspomnianego naszego miasta
Przemkowa na żadnych wioskach i hamerniach. Także nikt nie powinien
wyżej wymienionym naszym poplecznikom (mieszczanom) przeszkadzać
z żadnym wyszynkiem piwa – czy to z jęczmienia, czy pszenicy –
w obrębie mili.
Dla większego bezpieczeństwa kazaliśmy my, przedtem wymieniony
książę Henryk, przywiesić naszą wielką pieczęć do tego pisma, które
z naszą dobrą wolą napisane zostało na nasz rozkaz i nadane
 w Kożuchowie w piątek przed dniem świętego Filipa i Jakuba, świętych
dwunastu apostołów, 1387 roku po narodzeniu Chrystusa.

Źródło: pl.wikisource.org.

Źródło B

“
Roku od Wcielenia Pańskiego
948 Odnalezienie [ciała, relikwii] świętego Szczepana Pierwszego
Męczennika
952(951) O on I poskromił Italię
959(958) Na ubraniach pojawiły się krzyże
962(961) O on zostaje namaszczony na króla
964(962) O on został ogłoszony cesarzem
966(965) Dobrawka przybywa do Mieszka
967(966) Książę Mieszko przyjął chrzest
982(981) Umarł Sławnik, ojciec świętego Adalberta (Wojciecha)
988(987) Umarła matka świętego Adalberta […]

Źródło: pl.wikisource.org.

Źródło C

“
Wincenty Kadłubek

Gdy poczuł, że los żąda od niego śmiertelnej powinności, poleca spisać

dokumenty testamentowe. Przekazuje w nich w spadku czterem synom
i to, co osiągnięte zasługami przodków, i następstwo w królestwie,
wyznaczając stałe granice czterech dzielnic w ten sposób, że w ręku
najstarszego miało pozostać i księstwo dzielnicy krakowskiej i władza
zwierzchnia. […] Przypominają mu piątego syna, to jest Kazimierza, który
był jeszcze małym dzieckiem, dlaczego nie pamiętał o nim, dlaczego nie
zapisał mu żadnej cząstki testamentowej. A on im na to odrzekł:
„Owszem, od dawna pamiętałem i zapisałem”. Gdy oni się dziwili, jak to
 mogła być piąta część wśród czterech, ktoś, nie wiem żartobliwie czy
poważnie wtrącił: „Czyż nie widzicie, że dla czterech tetrarchów
zrobiona jest kwadryga [stosowna] jest dla tetrarchii? Tak oto temu
pacholęciu zapisuje się piąte koło u wozu czterokonnego [kwadrygi]”.
A gdy obwiniano ojca o zrobienie nielitościwego testamentu, rzekł: „W
źrenicy oka widzę cztery strumienie z tej łzy wypływające i nawzajem
na siebie uderzające falami […]. Ze złotego dzbana tych wytryska wonne
źródło i koryta tych strumieni napełnia aż po wierzch wspaniałymi
klejnotami. Niech więc ustaną żale na nielitościwy testament, słuszną
bowiem jest rzeczą, aby dzielnice małoletnich powierzano opiekunom,
nie małoletnim […].

Źródło: Wincenty Kadłubek, , [w:] Wiek V-XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi
dla nauczycieli historii i studentów, oprac. B. Lenard, M. Sobańska – Bondaruk, Warszawa 1999, s. 104.

A
B

Uzasadnienie
Ćwiczenie 5 醙

Przeczytaj fragment kroniki, a następnie wykonaj polecenia.

“
Anonim tzw. Gall

Kronika polska

Ponieważ na rozległych obszarach królowie i książęta dokonują nader

wielu czynów godnych pamięci, które z powodu i niedbałości, a może
nawet z braku ludzi uczonych, okrywa się milczeniem – mieliśmy za
wartą trudu niektóre czyny książąt polskich opisać raczej skromnym
[naszym] piórem ze względu na pewnego chwalebnego i zwycięskiego
księcia imieniem Bolesław [Krzywousty], niźli nic w ogóle z tych
godnych uwagi zdarzeń nie zachować dla potomności, a to z tego
zwłaszcza względu, że narodził się [on] z daru Bożego i na prośbę
świętego Idziego, dzięki któremu, jak wierzymy, zawsze towarzyszy mu
powodzenie i zwycięstwo […]. Jest zaś zamiarem naszym pisać o Polsce
i przede wszystkim o księciu Bolesławie i ze względu na niego opisać
niektóre godne pamięci czyny jego przodków. Teraz więc w takim
porządku zacznijmy wykładać nasz przedmiot, aby od korzenia posuwać
się górę ku gałęziom.

Źródło: Anonim tzw. Gall, Kronika polska, tłum. R. Grodecki, Wrocław 1989.
Wyjaśnij, w jaki sposób autor uzasadniał napisanie kroniki.

Określ, kto jest głównym bohaterem kroniki i jakie są przyczyny takiego wyboru.

Napisz, jaki wpływ na kronikę mógł mieć fakt, że jej autor działał na dworze książęcym.
Ćwiczenie 6 難

Przeanalizuj fragment reguły pewnego zakonu istniejącego w średniowieczu na ziemiach

polskich, a następnie wybierz, którym kolorem na mapie go oznaczono. Wymień trzy miejsca,
w których znajdowały się jego klasztory.

“ Wiek V–XV w źródłach

Rozdział XXIII. Przede wszystkim trzeba wykorzenić w klasztorze tę

wadę, aby nikt nie ważył się cokolwiek darować lub przyjmować bez
pozwolenia opata lub mieć cokolwiek na własność; i to żadnej rzeczy,
ani książki, ani tabliczek, ani rylca, w ogóle niczego […]. Rozdział XLVIII.
Lenistwo jest wrogiem duszy. Dlatego też bracia powinni w pewnych
godzinach zajmować się pracą ręczną, a w innych Bożym czytaniem.
Sądzimy, że obie te rzeczy unormujemy następującym zarządzeniem: Od
Wielkanocy do czternastego września bracia wyjdą z rana i będą
wykonywali potrzebne prace od godziny pierwszej prawie do czwartej.
Od godziny czwartej prawie aż do szóstej zajmą się czytaniem. Po
szóstej powstawszy od stołu będą odpoczywali w swoich łóżkach
w zupełnym milczeniu. Jeżeli kto chce czytać, może to robić byle nie
przeszkadzał innym. Nonę odmówi się wcześniej, o godzinie wpół do
dziewiątej, po tym znów będą robili to, co jest do roboty, aż do
Nieszporów. Jeżeli konieczność miejscowa lub ubóstwo wymagają, aby
bracia sami pracowali przy żniwach, niech się tym nie martwią. Wtedy
są naprawdę mnichami, gdy żyją z pracy rąk własnych, jak Ojcowie nasi
i Apostołowie. Wszystko ma się odbywać z umiarem ze względu na
słabych.

Źródło: Wiek V–XV w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1999, s. 116–117.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoja odpowiedź

Ćwiczenie 7 難

Przeanalizuj mapę z ćwiczenia 6, a następnie określ, czy podane niżej stwierdzenia są

prawdziwe, czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Zakony rycerskie działały wyłącznie na Śląsku.  
Najstarszy założony w Europie zakon miał placówki na
 
terenie wszystkich biskupstw.
Nie wszystkie biskupstwa znajdujące się w granicach
państwa polskiego podlegały arcybiskupowi  
gnieźnieńskiemu.
Ćwiczenie 8 難

Wyobraź sobie, że organizujesz dla uczniów ze szkoły za granicą podróż po Polsce wzdłuż
Szlaku Cysterskiego. Odpowiedz na pytania, które zadał ci zagraniczny kolega - wykorzystaj
poniższą mapę.

Jaką część Polski zobaczymy? Raczej południe czy północ, wschód czy zachód?

Czy będziemy tylko w dużych miastach?

Ile miejscowości odwiedzimy?

Czy będziemy mogli spotkać prawdziwych cystersów?

Czy zobaczymy funkcjonujące kościoły?

Czy będziemy zwiedzać jakieś ruiny?

Na jakie atrakcje turystyczne, oprócz zwiedzania starych kościołów i klasztorów, możemy

liczyć podczas podróży?

Szlak Cysterski w Polsce.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Roweromaniak, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Praca domowa
Ćwiczenie 9.1 難

Przygotuj spot reklamowy na temat: „Ślady romańskie w naszej okolicy”. Wybierz obiekt
i uzasadnij, dlaczego warto go zobaczyć. Może to być przykład architektury, literatury, jak
również innej dziedziny kultury średniowiecznej. Może znajdować się w muzeum lub w innej
instytucji kultury.
Dla nauczyciela

Autor: Dorota Czarny

Przedmiot: Historia

Temat: W kręgu cywilizacji chrześcijańskiej. Rola Kościoła w Polsce we wczesnym

średniowieczu

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, rozszerzony

Podstawa programowa:

zakres rozszerzony

XIII. Kultura średniowiecza.

Uczeń:

3) określa znaczenie włączenia ziem polskich do cywilizacyjnego kręgu świata zachodniego

(łacińskiego).

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie,
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne:

Uczeń:

określa, jaką rolę odgrywał Kościół w Polsce we wczesnym średniowieczu.

uczy się odróżniać dzieła sztuki romańskiej od innych.
wyjaśnia, w jaki sposób kultura i sztuka odpowiadają na potrzeby społeczne i ideowe
epoki.

Strategie nauczania:

lekcja odwrócona

Metody i techniki nauczania:

mapa mentalna
 dyskusja
gra BINGO
rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych
pogadanka

Formy zajęć:

praca indywidualna;
praca w grupach;
praca w parach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;

Przebieg zajęć:

Przed lekcją

Tydzień przed lekcją nauczyciel tworzy trzy grupy 4‐5 osobowe (w zależności od
liczebności klasy może być więcej), które wybierają spośród siebie lidera.

Grupa 1 opracowuje – początki Kościoła w Polsce – ustanowienie niedzieli dniem

świątecznym;

Grupa 2 przygotowuje - przykłady budowli średniowiecznych ze wskazaniem cech

charakterystycznych dla tej epoki;

Grupa 3 przedstawia – w jaki sposób powstawało i rozwijało się piśmiennictwo

w średniowieczu.

Uczniowie mogą wykorzystać w tym celu zasoby e‐podręcznika (tekst źródłowe, materiały
z ćwiczeń, film) oraz inne źródła informacji. Sposób prezentacji jest dowolny:
multimedialny, w formie plakatu, mapy mentalnej itp.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel przedstawia uczniom cel lekcji: Na dzisiejszej lekcji dowiemy się jak
rozwijała się cywilizacja chrześcijańska oraz jak była rola Kościoła w średniowieczu.
2. Nauczyciel prosi, aby uczniowie, którzy nie biorą udziału w prezentacji w parach lub
indywidualnie na kartkach odpowiedzieli na pytania

Jaką rolę odgrywał Kościół w Polsce we wczesnym średniowieczu.

 Wskaż cechy charakterystyczne dla sztuki romańskiej (w architekturze, malarstwie,
rzeźbie, piśmiennictwie).
W jaki sposób kultura i sztuka odpowiadały na potrzeby społeczne i ideowe epoki.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel prosi poszczególne grupy, aby przygotowały się do prezentacji.

2. Uczniowie przedstawiają przygotowane przez siebie tematy.
3. Nauczyciel wyznacza czas dla każdej z grup na prezentację 6‐7 min.
4. Po wszystkich prezentacjach nauczyciel prosi aby osoby, które nie brały w nich udziału
na tablicy (narysowana jest mapa mentalna), wypisali swoje spostrzeżenia.
5. Uczniowie uzasadniają i uzupełniają swoje wypowiedzi w razie konieczności
nauczyciel koryguje odpowiedzi uczniów – dyskusja.
6. Nauczyciel informuje uczniów, że za chwilę zagrają w BINGO. Rozdaje karty do gry
i wyjaśnia zasady (Trzeba jak najszybciej zebrać poprawne odpowiedzi na pytania
w dowolnym wierszu, kolumnie lub pełnej przekątnej (składającej się z pięciu pól).
Zebranie pięciu poprawnych odpowiedzi w wymaganym układzie uczeń oznajmia
okrzykiem: „BINGO”. Poprawne wiersze/kolumny/przekątne nie mogą się powtarzać,
a uczniom nie wolno współpracować. Gra trwa, dopóki nie zostaną zebrane wszystkie
poprawne odpowiedzi na planszy).

Osoby, które najszybciej zbiorą poprawne odpowiedzi w danej linii, zostaną nagrodzone
pozytywną oceną z aktywności.
Po zakończeniu rozgrywki nauczyciel omawia z całą klasą poprawne odpowiedzi na
wszystkie pytania.

Faza podsumowująca:

1. Jako podsumowanie dzisiejszej lekcji uczniowie mają wykonać wskazane przez

nauczyciela ćwiczenia i poprawnie odpowiedzieć na pytania. Po wykonaniu ćwiczeń
wspólnie z prowadzącym omawiają odpowiedzi.
2. Na zakończenie zajęć nauczyciel pyta: Gdyby z przedstawionego na lekcji materiału
miałaby odbyć się kartkówka, jakie pytania waszym zdaniem powinny zostać zadane?
Uczniowie podaja swoje propozycje. Gdyby nie wyczerpali wszystkich możliwości,
nauczyciel może uzupełnić ich propozycje.
3. Osoby, które przygotowały prezentacje na lekcję oraz te które pierwsze wygrały
w BINGO, zostają ocenione.

Praca domowa:

Wykonaj ćwiczenie 9: Przygotuj spot reklamowy na temat: „Ślady romańskie w naszej

okolicy”. Wybierz obiekt i uzasadnij, dlaczego warto go zobaczyć. Może to być przykład
architektury, literatury, jak również innej dziedziny kultury średniowiecznej. Może
znajdować się w muzeum lub w innej instytucji kultury.
Materiały pomocnicze:

Wincenty Kadłubek, , [w:] Wiek V‐XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych

z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. B. Lenard, M.
Sobańska – Bondaruk, Warszawa 1999, s. 104.

Anonim tzw. Gall, Kronika polska, tłum. R. Grodecki, Wrocław 1989.

Wiek V–XV w źródłach , oprac. M. Sobańska‐Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1999, s. 116–
117.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Uczniowie mogą przygotować prace metodą projektu dotyczące architektury

i piśmiennictwa wykorzystując zasoby multimedium.

Spis ilustracji nieopisanych:

Ćwiczenie 1 - Ilustracja 1: Kościół w Nieświeżu (1584‐1593), CC BY‐SA 3.0, fot. Антон

Алегавіч Макоўскі, Wikimedia Commons.
Ćwiczenie 1 - Ilustracja 2: Kościół kolegialny św. Krzyża i św. Bartłomieja; CC BY‐SA 3.0,
fot. Kroton, Wikimedia Commons.
Ćwiczenie 1 - Ilustracja 3: Archikolegiata w Tumie, CC BY‐SA 4.0, fot. Chrumps,
Wikimedia Commons.
Ćwiczenie 1 - Ilustracja 4: Kościół w Krakowie; CC BY‐SA 4.0, fot. Zygmunt Put,
Wikimedia Commons.