4 ÉJÊjJË@ PQ®Ó  H@  Qå•Am×

úæ•AK P ZA’k@ éJ KAJË@ éJ‚Ë@ H. C¢Ë

2012 − 2013 úæ @P YË@ ÐAªË@
I.Ê£ ÐAƒð . X
 Èð B@ ɒ®Ë@
Rn AJk. ñËñK. ñ£

: Rn ZA’®Ë@ −1
    
R é«ñÒj . ÒÊË úGPA¾K YË@ Z@Yj.ÊË Rn QÓQËð , éJ®J®mÌ '@ X@Y« B@ é«ñÒm.× R áºJË
 úGñKA®K Rn é«ñÒj 
( úk. PAg ) . ð ( úÎg@X ) + ÉJº‚ Ë@ . . ÖÏ @ Xð QË . èQÓ n AîD„®JK.
 Ï@
: úÎK AÒ» á¯QªÖ

(x1 , x2 , . . . , xn ) + (y1 , y2 , . . . , yn ) := (x1 + y1 , x2 + y2 , . . . , xn + yn )

λ.(x1 , x2 , . . . , xn ) := (λx1 , λx2 , . . . , λxn )

. n èYªK. R úΫ ú«Aªƒ ZA’¯ ñë (Rn, +, .) àA¯ YKYJ«

 A®Ö Ï @
éÊK Rn ZA’®Ë@ ú¯ èYJkñË@ é¢
 ® JË@ Mx áºJË , Rn áÓ x é¢  ® K É¿ Ég @ áÓ
. .
 @ X@ ð , x Qå”JªÊË
 K@YgB @ @YJ.ÖÏ O AKQÓP
àA¯ YKYJ« , HAJ
−−−→
OMx = x1 →
−
e 1 + x2 →
−
e2 + · · · + xn →
−
en

­K QªK .1

ù®J ®m Ì '@ XYªË@ éK AK. , ||x|| èQÓQƒ ø YÊË@ð Rn

 ® K
ZA’®Ë@ áÓ x é¢ Õæ¢ ¬QªK
.(− −−→ 
OMx ¨Aª‚Ë@ Èñ£ ) |− −−→
OMx |
à@ ø@
q
|| (x1 , x2 , . . . , xn ) || = x21 + x22 + · · · + x2n

1
 : n=1
 g éËAg
é“A 
I.k. ñÖÏ @ ù®J ®m Ì '@ XYªË@ ñë R3x
 ® JË@ Õæ¢ à@
é¢
√
||x|| := x2 = |x|
: n=2
 g éËAg
é“A 
I.k. ñÖÏ @ ù®J ®m Ì '@ XYªË@ ñë R2 áÓ (x, y)
 ® JË@ Õæ¢ à@
é¢
p
||(x, y)|| := x2 + y 2

. (0, 0) HAJ  ® JË@ è Yë YªK ñë ø @

 K@YgB @ @YJ.Ó á« é¢ .
 JK
éj .2
.
àA¯ , R áÓ λ , Rn áÓ x, y É¿ Ég. @ áÓ
1− ||x|| = 0 ⇐⇒ x = 0.

2− ||λ.x|| = |λ|.||x||.

3− ||x + y|| ≤ ||x|| + ||y||.

: Rn úΫ úÎg@YË@ Z@Ym.Ì '@ −2

­K QªK .3

úÎK AÒ» R úΫ n

<, > K
úÎg@YË@ Z@Ym.Ì '@ ¬Qª
∀ x = (x1 , . . . , xn ) , y = (y1 , . . . , yn ) ∈ Rn :
n
X
< x, y >:= xi y i .
i=1

 g éËAg
: n = 2 é“A 
ù®J ®m Ì '@ XYªË@ ñë R2 áÓ (x0 , y 0 ) , (x, y) áK Qå”JªÊË úÎg@YË@ Z@Ym.Ì '@ à@
< (x, y), (x0 , y 0 ) > = xx0 + yy 0

2
 áK QÖß .4

éJ ËAJË@ é¯CªË@

 ém • I
 . K @
∀ x = (x1 , . . . , xn ) , y = (y1 , . . . , yn ) ∈ Rn :

| < x, y > | ≤ ||x||.||y||

à@ ø@
(x1 y1 + · · · + xn yn )2 ≤ (x21 + · · · + x2n ).(y12 + · · · + yn2 ).
ÉmÌ '@

àA¯ {1, 2, . . . , n} é«ñÒj. ÖÏ @ Qå•AJ« áÓ á®ÊJm× i, j áK Qå”J« ø @ Ég. @ áÓ
úÍAJËAK. ð 2xixj yiyj ≤ x2i yj2 + x2j yi2 éJÓð (xiyj − xj yi)2 ≥ 0
X X
x2i yj2 + x2j yi2


2 xi xj yi yj ≤
1≤i,j≤n 1≤i,j≤n
i6=j i6=j

éJÓð
n
X X n
X X
x2k yk2 + 2 x2k yk2 + x2i yj2 + x2j yi2


xi xj y i y j ≤
k=1 1≤i,j≤n k=1 1≤i,j≤n
i6=j i6=j


@ X@
(x1 y1 + · · · + xn yn )2 ≤ (x21 + · · · + x2n ).(y12 + · · · + yn2 ).
 JK
éj .5
.
   
à @ i.JJ‚ ‡K. A‚Ë@ áK QÒJË@ áÓ
| < x, y > |
≤1
||x||.||y||
‡ ®m ' [0, π] 3 θ YJkð ù®J ®k
 XY« Yg ñK úÍAJËAK ð
. .
< x, y >
= cosθ
||x||.||y||
 á« Èñ® Jƒð ,
AÒîE@ á«Aª‚Ë@ Rn ZA’®Ë@ ú¯ x, y  áK. éK ð@QË@ θ ñ«YJƒ
á«Aª‚Ë@
. < x, y >= 0 à @ ø @ , θ = π2 I KA¿ @ X@ à@YÓAªJÓ
3
  JK
éj .6
.
àA¯ , R áÓ λ , Rn áÓ x, y, z É¿ Ég. @ áÓ
√
1− ||x|| = < x, x >.

2− < λx, y >=< x, λy >= λ < x, y > .

3− < x, y >=< y, x > .

4− < x + y, z >=< x, z > + < y, z > .

5− < x, y >= 0 =⇒ ||x + y||2 = ||x||2 + ||y||2 .

4
 : Rn  ËAJJÖÏ @
ú¯ HAJ −3

­K QªK .7

( n AëXY« ) éJ ®J ®k

 HAJ
 ËAJJÓ (k) (k)
(x1 )k≥0 , (x2 )k≥0 , . . . , (xn )k≥0
(k)
áºJË
¬Qª JËð
 
(k) (k)
∀k ∈ N ; x(k) := x1 , x2 , . . . , x(k)
n ∈ Rn

. Rn ZA’®Ë@ ú¯ éJ ËAJJÓ (x(k) )k≥0 ñ«YJƒ YKYJ«

áK QÖß .8

àAJJ®J ®m Ì '@ àAJJËAJJÖÏ @ áºJË

(k) 1 (k) 2k + 1
x1 = , x2 = , ∀ k≥0
k k−3
úÎK AÒ» R2 ú¯ ù¢ªK (x(k) )k≥0 éJ ËAJJÖÏ @
(k) (k) 1 2k + 1
x(k) := ( x1 , x2 )=( , ) , ∀ k ≥ 0.
k k−3

­K QªK .9
 XY« Yg ð 1 @@ X@ èXðYm× AîE@
I.k. ñÓ ù®J ®k . Rn 3 (x(k) )k≥0 éJ ËAJJÖÏ @ á« Èñ® K
‡ ®m ' M
∀k ≥ 0 , ||x(k) || ≤ M.

éJëQ.Ó .10

éJ ËAJJÖÏ @ àñºK

   
(k) (k) (k)
x := x1 , x2 , ... , x(k)
n
k≥0

. R ú¯ èXðYm× (k) (k) (k)

x1 , x2 , . . . , xn  ËAJJÖÏ @ áÓ É¿ I KA¿ @@ X@
HAJ Rn ú¯ èXðYm×
1
PA’JkB@ @ Yë ÐYjJƒ@ áÓ Èð @ ð , ( @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ ) éJ ËAJË@ èPAJ.ªÊË PA’Jk@ ùë ( @@ X@ ) éÒÊ¿

éK QʾKB @ éªÊËAK. éÊK. A®K hC¢“B @ @ Yëð ,AÒîD.J» ú¯ ÉJK. A¯ Q‚
 . YÒm× ð YÔg B@ hC“ à@P ñJ»YË@ AÒë
. ssi := si et seulement si éJ ƒQ®Ë@ éªÊË@ ú¯ ð if f := if and only if

5
  . KB @
HAJ

È@ñ£ @ I KA¿ @@ X@ @XðYm× Rn ú¯ AÓ ¨Aªƒ Èñ£ àñºK éK @ é¢kCÖß. ÕæK HAJ  . KB @
. èXðYm× PðAjÖÏ @ úΫ éKAJ.»QÓ
­K QªK .11

éJ ËAJJÖÏ @ á« Èñ® K

   
(k) (k)
x(k) := x1 , x2 , . . . , x(k)
n
k≥0

Yg. ñK  É¿ Ég. @ áÓ àA¿ @@ X@ Rn 3 a := (a1 , . . . , an ) áÓ éK . PA® JÓ AîE@ Rn ú¯

‡ ®m ' N 3 k0

k ≥ k0 =⇒ ||x(k) − a|| < 

à@ ø@
q
(k) (k) (k)
k ≥ k0 =⇒ (x1 − a1 )2 + (x2 − a2 )2 + · · · + (xn − an )2 < .

=⇒ x(k) ∈ B(a, )

éJëQ.Ó .12

éJ ËAJJÖÏ @ àñºK

   
(k) (k) (k)
x := x1 , x2 , ... , x(k)
n
k≥0

àA¿ @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ n
R 3 a := (a1 , . . . , an ) áÓ éK . PA® JÓ Rn ú¯
(k) (k)
lim x1 = a1 , lim x2 = a2 , . . . , lim x(k)
n = an .
k→∞ k→∞ k→∞
 . KB @
HAJ

éJ ËAJJÖÏ @ à @ Q®JË : Bð @
   
(k) (k) (k)
x := x1 , x2 , ... , x(k)
n
k≥0

 ) HAJ
AëXY« úæË@  ËAJJÖÏ @ à @ áëQ.JË ð , Rn 3 a := (a1 , . . . , an ) áÓ éK . PA® JÓ Rn ú¯
( n

6
  
(k)
xi
k≥0

. É¿ Ég. @ áÓ ½Ë X ð , R 3 ai áÓ éK . PA® JÓ R ú¯

{1, 2, · · · n} 3 i

É¿ Ég. @ áÓ éKA¯ , a áÓ Rn ú¯ éK . PA® JÓ x(k) k≥0 éJ ËAJJÖÏ @ à @ AÖß.


Yg. ñK 0<
‡ ®m ' N 3 k0
k ≥ k0 =⇒ ||x(k) − a|| < 

à @ AÖß.ð
v
q u n
(k) (k)
uX (k)
|xi − ai | = (xi − ai )2 ≤ t (xi − ai )2 = ||x(k) − a|| < k
i=1

àA¯
(k)
k ≥ k0 ⇒ |xi − ai | ≤ ||x(k) − a|| < k
 
É¿ Ég. @ áÓ ½Ë X ð   
, R 3 ai áÓ éK. PA®JÓ R ú¯ xi (k)  ËAJJÖÏ @ úÍAJËAK. ð
HAJ
k≥0
. {1, 2, · · · n} 3 i
( n AëXY« úæË@  ËAJJÖÏ @ à @ Q®JË : AJKAK
 ) HAJ
 
(k)
xi
k≥0

à @ áëQ.JË ð , {1, 2, · · · n} 3 i É¿ Ég. @ áÓ ½Ë X ð , R 3 ai áÓ éK . PA® JÓ R ú¯

éJËAJJÖÏ @
   
(k) (k)
x(k) := x1 , x2 , . . . , x(k)
n
k≥0

Rn 3 a := (a1 , . . . , an ) áÓ éK. PA®JÓ Rn

.   ú¯
 √
éKA¯ ( f 0 (x) = 1
√
2 x
> 0 à B ) YK @QÓ f (x) = x ©K. AJË@ à @ AÖß.
√ √ √
∀x, y ∈ R+ , x+y ≤ x+ y

à @ (úæ•AK QË@ Z@Q® JƒBAK. ) àAëQK. áºÖß ÐA« ɾ‚

. ð

7
 v
u n n
uX X √
∀x1 , · · · , xn ∈ R+ , t xi ≤ xi
i=1 i=1

úÍAJËAK. ð
v
u n n q n
(k)
uX (k) X (k)
X (k)
∀i ∈ {1, . . . , n} , ||x −a|| = t 2
(xi − ai ) ≤ 2
(xi − ai ) = |xi −ai |
i=1 i=1 i=1

É¿ Ég. @ áÓ ½Ë X ð , ai áÓ éK . PA® JÓ (k)

(xi )k≥0  ËAJJÖÏ @ I KA¿ @ XA¯
HAJ
àA¯ , {1, . . . , n} 3 i
(k)
lim |xi − ai | = 0
k→∞

úÍAJËAK. ð
lim ||x(k) − a|| = 0
k→∞

éJÓð
lim x(k) = a
k→∞

éJ ËAJJÖÏ @ à @ ø @
x(k)


k≥0

. Rn 3 a áÓ éK . PA® JÓ Rn ú¯

éJëQ.Ó .13

. èXðYm× àñºJƒ Rn ú¯ éK . PA® JÓ éJ ËAJJÓ É¿

 . KB @
HAJ
éJ ËAJJÖÏ @ à @ Q®JË
   
(k) (k) (k)
x := x1 , x2 , ... , x(k)
n
k≥0

8
 
éJ ®J ®m Ì '@ HAJ
 ËAJJÖÏ @ áÓ C¿ àA¯ ( 12 éJëQ.ÖÏ @ I.‚k ) YKYJ« , Rn ú¯ éK . PA® JÓ
è Yë àA¯ éJÓ ð , R ú¯ éK . PA® JÓ (x1(k))k≥0 , (x(k) (k)
2 )k≥0 , . . . , (xn )k≥0
 
(x(k) )k≥0 éJËAJJÖÏ @ àA¯ 10 éJëQ.ÖÏ @ I    ËAJJÖÏ @
. ‚k úÍAJËAK. ð , R ú¯ èXðYm× HAJ
. Rn ú¯ èXðYm×

Rn
 J®ÖÏ @ HA«ñÒj
 −4
: ú¯ ékñ . ÖÏ @
­K QªK .14

 K , Rn áÓ a é¢
¬Qª  ® K É¿ Ég @ áÓ ð , r Ik ñÓ ù®J ®k
 XY« É¿ Ég @ áÓ
. . . .

úÎK AÒ» , r AëQ¢¯ ­’ð a AëQ»QÓ úæÊË@  
 ð , Rn ú¯ ékñJ®ÖÏ @ èQºË@ B(a, r)
B(a, r) := {x ∈ Rn / ||x − a|| < r}.

à@ ø@
p
B((a1 , . . . , an ), r) := {(x1 , . . . xn ) ∈ Rn / (x1 − a1 )2 + · · · + (xn − an )2 < r}

: éÊ JÓ @
àA¯ n=1 Ég. @ áÓ
B(a, r) =]a − r, a + r[

àA¯ n=2 Ég. @ áÓ

B(a = (a1 , a2 ), r) = {(x, y) ∈ R2 / (x − a1 )2 + (y − a2 )2 < r}
. r AëQ¢¯ ­’ð R2 ø ñJ‚ÖÏ @ ú¯ a  èQK@YË@ Ég@X ùëð
AëQ»QÓ úæÊË@
àA¯ n=3 Ég. @ áÓ

B(a, r) = {(x, y, z) ∈ R2 / (x − a1 )2 + (y − a2 )2 + (z − a3 )2 < r}

. r AëQ¢¯ ­’ð R3 ¨@Q®Ë@ ú¯ a = (a1 , a2 , a3 )  èQºË@ Ég@X ùëð

AëQ»QÓ úæÊË@
9
 
R2 ø ñJ‚ÖÏ @ ú¯ , r AëQ¢¯ ­’ð (a, b)  èQK@YË@ éËXAªÓ
AëQ»QÓ úæË@  à AK. Q»YK
ùë , oxy èYÓAªJÖÏ @ éJ KPA¾K YË@ PðAjÖÏ AK. Xð QÖÏ @
(x − a)2 + (y − b)2 = r2

‡ ®m ' úæË@

 R2 3 (x, y) A® JË@ é«ñÒm
 × ùë èQK@YË@ è Yë Ég@X à @ ð
.
(x − a)2 + (y − b)2 < r2
‡ ®m ' úæË@
 R2 3 (x, y)
 × ùë èQK@YË@ è Yë h PAg ð
A® JË@ é«ñÒm. .
(x − a)2 + (y − b)2 > r2

é¢kCÓ .15

­K QªK ) ékñ  J®ÖÏ @ H@

 QºË@ ð ( 11 ­K QªK ) éK . PA® JÖÏ @ HAJ
 ËAJJÖÏ @ ­K QªK áÓ
   
Rn 3 a áÓ éK. PA®JÓ Rn ú¯ x(k) k≥0 éJËAJJÖÏ @ àñºK , éK @ i.JJ‚ , Rn ú¯ ( 14

éJ ËAJJÖÏ @ XðYg ©JÔg. ø ñjJƒ a AëQ»QÓ B(a, r) èQ» É¿ I KA¿ @ X@ ¡® ¯ ð @ X@

. AîDÓ úæîDJÓ XY« ZAJJƒAK .
­K QªK .16

úÎK AÒ» A◦ éË QÓQKð Rn ⊃ A é«ñÒj  K , Rn ⊃ A áºJË
. ÖÏ @ Ég@X ¬Qª
A◦ := {x ∈ A / ∃ r > 0 ; B(x, r) ⊂ A}

: éÊ JÓ @
([a, b[)◦ =]a, b[ , ([a, b])◦ =]a, b[ , (]a, b[)◦ =]a, b[.

­K QªK .17

. A◦ = A àA¿ @@ X@ Rn ú¯ ékñ  J®Ó AîE@ Rn ⊃ A é«ñÒj

 
. ÖÏ @ á« Èñ®K
à @ iʒ AîDÓ é¢
 ® K É¿ I KA¿ @ X@ ékñ
 J®Ó AîE@ AÓ é«ñÒm
 × á« Èñ® K éK @ ø @
.
    
n 
Ym.' R ú¯ ékñJ®ÖÏ @ HA«ñÒj . ÖÏ @ ­K QªK áÓ .AîD¯ è@ñJm× ékñJ®Ó èQºË Q»QÓ àñºK
 
. Rn ú¯ áJkñJ®Ó Rn, ∅ áJ«ñÒj.ÖÏ @ à @

10
 áK QÖß .18

. ∀ a ∈ Rn , ∀ r > 0 , ½Ë X ð Rn ú¯ ékñ  J®Ó B(a, r) é«ñÒj

  . K @
. ÖÏ @ à@ I
ÉmÌ '@
. B(x, r0) ⊂ B(a, r) ‡ ®m ' r0 := r−||x−a||
2
Yg. ñK B(a, r) 3 x É¿ Ég. @ áÓ
 J®Ó B(a, r) é«ñÒj

. ékñ . ÖÏ A¯
áK QÖß .19

 J®Ó ]a, b[X]c, d[ é«ñÒj

. R2 ú¯ ékñ   . K @
. ÖÏ @ à@ I
éJëQ.Ó .20

 J®Ó A1XA2 é«ñÒj


ékñ . ÖÏ @ àA¯ R ú¯ áJkñJ®Ó A1, A2 áJ«ñÒm.× ø @ Ég. @ áÓ
. R2 ú¯
 . KB @
HAJ
à @ AÒ» , R ú¯ áJkñJ®Ó A1, A2 à @ AÖß. YKYJ« A1XA2 3 (x, y) à @ Q®JË
 m'. ]a, b[, ]c, d[ ágñJ®Ó áËAm.× Yg. ñK éKA¯ , x ∈ A1 , y ∈ A2
IJ
x ∈]a, b[, y ∈]c, d[
 ® JË@ ø ñm' ð R2
 J®Ó ]a, b[X]c, d[
 ‡K . A‚Ë@ áK QÒJË@ I.‚m¯
é¢ ú¯ ékñ é«ñÒj . ÖÏ @ ,
‡ ®m ' 0 > r Yg. ñK úÍAJËAK. ð (x, y)
A1 XA2 ⊃]a, b[X]c, d[⊃ B(x, r) 3 (x, y)
R2
 J®Ó  A1 XA2
. ú¯ ékñ é«ñÒj . ÖÏ A¯
 JK
éj .21
.
n  
àA¯ YKYJ« , R áÓ éJKQk. é«ñÒm.× A áºJË 
 J®Ó é«ñÒm
. A ú¯ è@ñJm× ékñ  × Q» @ ùë A◦ −1
. .
n    n 
. R ú¯ ékñJ®Ó é«ñÒm.× ñë R ú¯ ékñJ®ÖÏ @ HA«ñÒj.ÖÏ @ ¨AÒJk. @ −2
 
 J®Ó é«ñÒm
 × ñë Rn ú¯ ékñ  J®ÖÏ @ HA«ñÒj 
. Rn ú¯ ékñ .  . ÒÊË úæîDJÖÏ @ ©£A®JË@ −3
 . KB @
HAJ

11
Ég. @ áÓ , B ⊂ A à @ áëQ.JËð , A ú¯ è@ñJm× ékñ  J®Ó é«ñÒm
 × ø @ B áºJË −1
.
  
AÖß. ð , B(x, r) ⊂ B IJm'. r > 0 Yg. ñK éKA¯ ékñJ®Ó B àñ» áÓ ð x ∈ B É¿

. B ⊂ A◦ @ X@ x ∈ A◦ ( A◦ ­K QªK I.‚k) éJÓð B(x, r) ⊂ A àA¯ B ⊂ A à @
à @ áëQ.JË ð Rn ú¯ HAgñ  J®ÖÏ @ áÓ èQå @ {Ai / i ∈ I} áºJË −2
IJ m'. I 3 i0 Yg. ñK YKYJ« , X 3 x áºJË . Rn ú¯ ékñ  J®Ó X := ∪i∈I Ai

áºË , B(x, r) ⊂ Ai IJ  m'. ∃r > 0 Yg. ñK éKA¯ , ékñ  J®Ó Ai à @ AÖß.ð , Ai 3 x
0 0 0

 J®Ó X úÍAJËAK ð B(x, r) ⊂ X @ X@ Ai ⊂ X

. ékñ . 0


áºJË ð , Rn ú¯ ékñJ®Ó A1, A2, . . . Am HA«ñÒj  . ÖÏ @ à @ Q®JË −3
 J®ÖÏ @ H@
ékñ  QºË@ Yg. ñK YKYJ« , A1 ∩ A2 ∩ . . . ∩ Am 3 x

B(x, r1 ) ⊂ A1 , . . . , B(x, rm ) ⊂ Am
àA¯ YKYJ« , r := min{r1 , r2 , . . . rm } ¬QªJË ð
B(x, r) ⊂ A1 ∩ A2 ∩ . . . ∩ Am
 J®Ó A1 ∩ A2 ∩ . . . ∩ Am

. ékñ . ÖÏ A¯ éJÓð
é«ñÒj

: Rn ú¯ é®Ê ªÖÏ @ HA«ñÒj

 . ÖÏ @ −5

­K QªK .22
 J®Ó AîDÒÒ
. ékñ  × á« Èñ® K
 JÓ I KA¿ @ X@ é®Ê ªÓ AîE@ A é«ñÒm.
n
R ,∅ á  n 
J«ñÒj.ÖÏ @ àñ» áÓð , R ú¯ ékñJ®ÖÏ @ HA«ñÒj.ÖÏ @ ­K QªK áÓ
 
áKAë à @ AÒ» , Rn ú¯ áJ®Ê ªÓ Rn, ∅ áJ«ñÒj.ÖÏ @ à @ Ym.' , Rn ú¯ áJkñJ®Ó

. Yg@ð à AK. áJ®Ê ªÖÏ @ ð áJkñJ®ÖÏ @ Rn ú¯ áKYJkñË@ áJ«ñÒj.ÖÏ @ AÒë áJ«ñÒj.ÖÏ @

éÊ JÓ @
: ( ½Ë X ÉÊ« ) AîD¯ è@ñJjÖÏ @ é«ñÒj
  
. ÖÏ @ ú¯ é®ÊªÓ éJËAJË@ HA«ñÒj
 . ÖÏ @
[a, b] ⊂ R

{a1 , a2 , . . . , an } ⊂ R

12
 {a1 , a2 , . . . , an } ⊂ Rm

B(a, r)c ⊂ Rn

{x ∈ Rn / ||x − a|| ≤ r} ⊂ Rn

­K QªK .23

. A ø ñm' úæÊË@
 HA  ®Ê ªÖÏ @ É¿ ©£A® K AîE AK. Rn ⊃ A

é«ñÒj 
. ÖÏ @ é¯C« A ¬QªK

é®Ê ªÖÏ @ HA«ñÒj    

 . ÒÊË éJËAJË@ @ñmÌ '@ é®ÊªÖÏ @ é«ñÒj.ÖÏ @ ­K QªK áÓ èQå AJ.Ó i.JK
 JK
éj .24
.
   
. A ø ñm' é®ÊªÓ é«ñÒm.× Qª“ @ ùë A −1
. é®Ê ªÓ é«ñÒm
 × ñë Rn ú¯ é®Ê ªÖÏ @ HA«ñÒj
.  
. ÖÏ @ ©£A®K −2
. é®Ê ªÓ é«ñÒm
 × ñë Rn ú¯ é®Ê ªÖÏ @ HA«ñÒj
.  . ÒÊË úæîDJÖÏ @ ¨AÒJk. B@ −3
 . KB @
HAJ

. A ­K QªK áÓ èQå AJ.Ó i.JK , éj JJË@ áÓ 1 èQ® ®Ë@
.

áJJËAJË@ áJ¯CªË@ áÓ àAj.JK , éj.JJË@ áÓ 2, 3 áKQ® ®Ë@
   

(∪i∈I Ai )c = ∩i∈I Aci , (∩i∈I Ai )c = ∪i∈I Aci .

éJëQ.Ó .25

éK . PA® JÓ A Qå•AJ« áÓ éJ ËAJJÓ (xn)n≥0 áºJËð , Rn ú¯ é®Ê ªÓ é«ñÒm
 × A áºJË
.
. A 3 x àA¯ YKYJ« , R 3 x Qå”JªË@ áÓ Rn ú¯
n

 . KB @
HAJ
  
A àñ» ) Ac ékñJ®ÖÏ @ é«ñÒj.ÖÏ @ úÍ@ ùÒJK x à @ ø @ , x ∈ / A à @ BYg. Q®JË
éJ ËAJJÖÏ @ XðYg ©JÒm.¯ éJÓ ð , B(x, r) ⊂ Ac ‡ ®m ' r > 0 Yg. ñK úÍAJËAK. ð , ( é®Ê ªÓ
I.‚k ) x áÓ éK . PA® JÓ xn éJ ËAJJÖÏ @ àñ» ‘¯A JK @ Yëð , B(x, r) èQºË@ h. PAg xn
. A 3 x úÍAJËAK. ð , ù£Ag úÍYm.Ì '@ Q®Ë@ @ X@ , ( 14 é¢kCÖÏ @

13
 é¢kCÓ .26

. x áÓ éK . PA® JÓ A Qå•AJ« áÓ éJ ËAJJÓ Yg. ñK éKA¯ Rn ⊃ A 3 x É¿ Ég. @ áÓ −1
 × É¿ Ég @ áÓ
àA¯ Rn ⊃ A é«ñÒm −2
. .
A◦ ⊂ A ⊂ A.
ÈAJÓ .27

{(x, y) ∈ Rn / 0 ≤ x < 1 , 0 < y ≤ 1} = {(x, y) ∈ Rn / 0 ≤ x ≤ 1 , 0 ≤ y ≤ 1}

: Rn
 × ¡Jm× ð éJ ¢JjÖÏ @ A® JË@
ú¯ é«ñÒm −6
.
­K QªK .28

úÎK AÒ» Rn ⊃ A  K
. ÖÏ @ ¡Jm×
é«ñÒj ∂A ¬Qª
∂A := A\A◦

éJëQ.Ó .29
èQ» É¿ I KA¿ @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ A é«ñÒj
     
. ÒÊË éJ¢Jm× é¢®K A 3 a 颮JË@ àñºK
èQ» É¿ à @ ú¯A¾K @ Yëð , A, Ac áJ«ñÒj.ÖÏ @ áÓ ø @ ú¯ è@ñJm× Q« B(a, r) ékñ  J®Ó

. È Ag Q« A, Ac áJ«ñÒj.ÖÏ @ ©Ó AꪣA® K B(a, r) ékñ
 J®Ó

ÈAJÓ .30

1− ∂[a, b[ = [a, b[ \ [a, b[◦ = [a, b] \ ]a, b[ = {a, b}.

2− ∂B(a, r) = {x ∈ Rn / ||x − a|| = r}.

Rn
 QÖÏ @ HA«ñÒj
 −7
: ú¯ é“@ . ÖÏ @
­K QªK .31

‡ ®m ' M I.k. ñÓ ù®J ®k

 XY« Yg ð @@ X@ èXðYm× AîE@
. Rn ⊃ A
 × á« Èñ® K
é«ñÒm.
∀x ∈ A , ||x|| < M
à @ ú¯A¾K @ Yëð
A ⊂ B(0, M ).

14
 ­K QªK .32

Rn ú¯ èXðYm× ð é®Ê ªÓ I KA¿ @@ X@ é“@

 QÓ AîE@ Rn ⊃ A é«ñÒm  × é«ñÒm
.
 × á« Èñ® K
.
 JK
éj .33
.
. é“@QÓ AîD¯C
 « èXðYm× é«ñÒm
 × É¿
.
éJëQ.Ó .34

éK . PA® JÓ éJ KQk. éJ ËAJJÓ ø ñjJƒ A ú¯ éJ ËAJJÓ É¿ àA¯ , é“@
 QÓ Rn ⊃ A I KA¿ @ X@
éJëQ.Ó .35

éJ KQk. éJ ¢ªK ø ñjJƒ A

   
. ÒÊË éJ¢ªK É¿ àA¯ , é“@QÓ
é«ñÒj Rn ⊃ A I KA¿ @ X@
. éJ îDJÓ
áK QÖß .36

ð @ é®Ê ªÓ ð @ ékñ
 J®Ó A

. ÖÏ @ I KA¿ @ X@ AÒJ¯
é«ñÒj áK. ð ∂A , A◦ , A Yg. ð @
: éJ ËAJË@ HBAm  QÓ
 Ì '@ áÓ É¿ ú¯ é“@

1− A =]a, b[
2− A = [a, b]
3− A = [a, b[
4− A = [a, b[X]c, d]
5− A = B(a, r) ⊂ Rn
6− A =]a, b[Xc
7− A = {(x, y) ∈ R2 / x, y ≥ 0 , x + y < 1}
8− A = {(x, y) ∈ R2 / x < y ≤ x2 }
9− A = {3, −7}
10− A = {a1 , . . . am } ⊂ Rn
11− A = {(x, y) ∈ R2 / x = y , x2 + y 2 < 1}
12− A = {(x, y) ∈ R2 / x > 0, y ≥ 0 , x2 + y 2 < 1}

15
  @QÖÏ @ HA«ñÒj
 −8
é¢
. . ÖÏ @
­K QªK .37

A 3 a, b áJ¢® K ø @ Ég. @ áÓ àA¿ @ X@ é¢

 @QÓ AîE@ R ⊃ A
.

é«ñÒj . ÖÏ @ á« Èñ® K
. A ú¯ è@ñJm× [ab]  ® J‚ÖÏ @
éÒJ  ®Ë@
骢  àA¯ ,

  ð ) éJ ËAJË@ HA«ñÒj   

C¿ ñ«YJƒ úæÊË@  . ÖÏ @ áÓ C¿ à @ i.JJ‚ ‡K. A‚Ë@ ­K QªJË@ áÓ
 ×
 @QÓ ( BAm
: R ú¯ é¢ . . AîDÓ
]a, b[ , ]a, +∞[ , ] − ∞, b[ , ] − ∞, +∞[
[a, b] , [a, b[ , ]a, b] , [a, +∞[ , ] − ∞, b]

R ú¯ é¢ .  .× ¼AJë Éë : à B@ È@ñ‚Ë@ð , R 3 a, b É¿ Ég. @ áÓ

 @QÓ HA«ñÒm
? é®K . A‚Ë@ 骂
 Ë@
 ÈA¾ƒ B@ Yg @ áÓ I‚  Ë
 @QÖÏ @ é«ñÒj
 
AJK YË úÍAJËAK. ð ( R ú¯ é¢
. . ÖÏ @ ­K QªK áÓ Agñ“ð ) B : H. @ñm.Ì '@
éJ ËAJË@ éJëQ.ÖÏ @
éJëQ.Ó .38

. BAm.× A I KA¿ @ X@ ¡® ¯ ð @ X@ é¢  @QÓ R áÓ A éJ KQmÌ '@ é«ñÒj
. .

. ÖÏ @ àñºK
­K QªK .39

: úÍAJË@ Qå„Ë@ ‡ ®m ' @ X@ é¢

 @QÓ AîE@ Rn ú¯ A ékñ
.
 J®ÖÏ @ é«ñÒj

. ÖÏ @ á« Èñ®K

A® JË@ áÓ éJ ËAJJÓ Yg. ñK éKA¯ A 3 a, b áJ¢® K ø @ Ég. @ áÓ
M0 := a , M1 , M2 , . . . , Mn−1 , Mn := b
 ® J‚ÖÏ @ ©¢®Ë@
éÒJ  à @ IJ
 m'.
[M0 M1 ] , [M1 M2 ] , . . . [Mn−1 Mn ]
. A ú¯ è@ñJm×
A ú¯ øñJm× Q儺JÓ ‡K Q£ Yg. ñK A 3 a, b áJ¢® K ø @ Ég. @ áÓ ,øQk @ è PAJ.ªK.
. b ð a áJ¢® JË@ áK. ɒ

16
 áK QÖß .40
 @QÓ R∗ Éë
? R ú¯ é¢ .
? R2
   
ú¯ é¢. @QÓ C∗ = (R2)∗ ékñJ®ÖÏ @ é«ñÒj.ÖÏ @ Éë

17
 úGAJË@ ɒ®Ë@
Rn 
ú¯ HBñj JÓ èYªË ©K. @ñJË@

Yg AK úæÊË@
 ð Rn 
ú¯ HBñj JÓ èYªK. ©K. @ñJË@ éƒ@
 P YË QªJƒ ɒ®Ë@ @ Yë ú¯
. R ú¯ AêÒJ¯
 × A ñ«YJƒ , f : A ⊂ Rn −→ R ©K AJË@ áºJË
ñ«YJƒð , f ©K. AJË@ ­K QªK é«ñÒm . .
     
. f ©K. AJÊË úΪ®Ë@ Q®J‚ÖÏ @ ð @ f ©K. AJË@ Õæ¯ é«ñÒm.× f (A) := {f (x)inR / x ∈ A}

: R3 ¨@Q®Ë@ ú¯ úÍAJË@ i¢‚ËAK. f : A ⊂ R2 −→ R ©K. AK É¿ ÉJJÖß áºÖß

S(f ) = {(x, y, f (x, y)) / (x, y) ∈ A}

ÈAJÓ .41

©K. AJË@ áºJË

f : B(0, 1) ⊂ R2 −→pR
(x, y) −→ 1 − x2 − y 2

úÍAJË@ i¢‚ËAK. éÊJJÖß áºÖß f ©K. AJË@ àA¯ YKYJ«

p
S(f ) = {(x, y, 1 − x2 − y 2 ) / (x, y) ∈ B(0, 1)}
= {(x, y, z) ∈ B(0, 1) ⊂ R3 / z > 0}

­K QªK .42
 × I KA¿ @ X@ XðYm× éK@ f : A ⊂ Rn −→ R ©K AJË@ á« Èñ® K
ú¯ èXðYm× éÒJ¯ é«ñÒm. .
 
úÎK AÓ ú¯A¾K @ Yëð ( Rn ú¯ èXðYjÖÏ @ é«ñÒj.ÖÏ @ ­K QªK ©k. @P ) R
∃M > 0 : (∀x ∈ A ; |f (x)| < M ) .

éK @ ú¯A¾K @ Yë ð
∃M > 0 : f (A) ⊂ B(0, M ).

18
 ­K QªK .43
 ® JË@ YJ« øQª“ éJ Êm× éK AîE ÉJ®K éK@ f : A ⊂ Rn −→ R ©K AJË@ á« Èñ® K
é¢ . .
‡®m ' r > 0 Yg ð @ X@ A 3 a
.
∀x ∈ A ∩ B(a, r) ; f (a) ≤ f (x).

­K QªK .44
 ® JË@ YJ« ùÒ¢« éJ Êm× éK AîE ÉJ®K éK@ f : A ⊂ Rn −→ R ©K AJË@ á« Èñ® K
é¢ . .
‡®m ' r > 0 Yg ð @ X@ A 3 a
.
∀x ∈ A ∩ B(a, r) ; f (a) ≥ f (x).

­K QªK .45

A3a
 ® JË@ YJ« úGX B@ èYg ©ÊJK éK@
é¢ f : A ⊂ Rn −→ R ©K. AJË@ á« Èñ® K
.
àA¿ @ X@
f (a) = infx∈A f (x)
àA¯ YKYJ« ð
f (a) = minx∈A f (x).

­K QªK .46

A3a
 ® JË@ YJ« úΫ B@ èYg ©ÊJK éK@
é¢ f : A ⊂ Rn −→ R ©K. AJË@ á« Èñ® K
.
àA¿ @ X@
f (a) = supx∈A f (x)
àA¯ YKYJ« ð
f (a) = maxx∈A f (x).

áK QÖß .47

éJ Êm× éK AîE éË Éë ð ? éªÊJ.K Éëð úΫ @ Yg f (x, y) = 2xy

x2 +y 2
©K. AJÊË Éë
?ùÒ¢«
ÉmÌ '@
àA¯ (R2 )∗ 3 x, y É¿ Ég. @ áÓ
19
 0 ≤ (x − y)2 = x2 + y 2 − 2xy ⇒ 2xy ≤ x2 + y 2
éJÓ ð
2xy
f (x, y) = ≤1
x2+ y2
èYg ©ÊJ.K f ©K. AJËA¯ f (1, 1) = 1 à @ ¡kCK AÒ» . úΫ B@ áÓ XðYm× f ©K. AJË@ à @ ø @
à B , f ©K. AJÊË ùÒ¢« éJ Êm× éK AîE ùë (1, 1) é¢
 ® JË@ à @ AÒ» , úΫ B@

∀(x, y) ∈ (R2 )∗ , f (x, y) ≤ f (1, 1).


HBñjJÓ èYªË ©K. AK éK AîE −1
­K QªK .48

ð, x −→ a AÓYJ« R3l éK AîE ÉJ.®K éK@ f : A ⊂ Rn −→ R ©K. AJË@ á« Èñ® K

½Ë X QÓQƒ
lim f (x) = l
x→a

: úÎK AÓ ‡ ®m ' @ X@

∀ > 0 , ∃δ > 0 : ||x − a|| < δ =⇒ |f (x) − l| < 

áK QÖß .49


à @ HBñj JÓ èYªK. ©K. AK éK AîE ­K QªK Ð@YjJƒAK. I
 . K @
5x2 y
lim =0
(x,y)→(0,0) x2 + y 2

ÉmÌ '@
‡ ®m ' δ>0  . JË
á« Ij >0 É¿ Ég. @ áÓ
||(x, y) − (0, 0)|| < δ =⇒ |f (x) − 0| < 
à @ ÕΪK
p
||(x, y) − (0, 0)|| = x2 + y 2

20
 éJÓ ð
p p
||(x, y) − (0, 0)|| < δ ⇒ |y| = y 2 ≤ x2 + y 2 < δ

5x2 |y| x2 + y 2
⇒ |f (x, y) − 0| = ≤ 5|y| ≤ 5|y|
x2 + y 2 x2 + y 2

⇒ |f (x, y) − 0| ≤ 5|y| < 5δ

.H. ñÊ¢ÖÏ @ úΫ ɒm' δ= PAJJkAK. ð


5

éJëQ.Ó .50

úÍ@ ùª‚ A 3 x AÓYJ« l ø ðA‚ f : A ⊂ Rn −→ R ©K. AJË@ éK AîE àñºK

àA¯ , a áÓ éK . PA® JÓ A ⊃ (xn)n≥0 éJ ËAJJÓ É¿ Ég. @ áÓ àA¿ @ X@ ¡® ¯ð @ X@ , A 3 a
. l áÓ éK . PA® JÓ R ⊃ (f (xn))n≥0 éJ ËAJJÖÏ @
 JK
éj .51
.
á     
xn , yn JJËAJJÓ HYg. ð @ X@ , A 3 a áºJËð , f : A ⊂ R −→ R ©K. AJË@ áºJËn 
 m'. ð a áÓ áJK. PA® JÓ A ú¯
IJ
lim f (xn ) 6= lim f (yn )
n→∞ n→∞

. a
 ® JË@ YJ« éK AîE éË Ë
é¢ f ©K. AJË@ YKYJ«
ÈAJÓ .52

éJ ËAJË@ éK AîDË@ Yg. ð @

x2 − y 2
lim
(x,y)→(0,0) x2 + y 2
ÉmÌ '@
à @ ¡kCK
f (t, 0) = 1 6= −1 = f (0, t)
áJJËAJJÖÏ @ Yg. ñK , éJÓð
1 1
an := ( , 0) , bn = (0, )
n n
21
 àA® ®m ' àAJÊË@
lim an = lim bn = (0, 0)
n→∞ n→∞

ð
lim f (an ) = 1 6= −1 = lim bn
n→∞ n→∞

©K. AJËA¯ é®K . A‚Ë@ éj

 JJË@ I‚k , éJÓ ð
. .
x2 − y 2
f (x, y) =
x2 + y 2
. (0, 0)
 ® JË@ YJ« éK AîE éË Ë
é¢
éJëQ.Ó .53

 m'.
IJ f1 , f2 : A ⊂ Rn −→ R àAªK. AJË@ AJK YË áºJË
lim f1 (x) = l1 , lim f2 (x) = l2
x→a x→a

àA¯ YKYJ«

1− lim (αf1 + βf2 )(x) = αl1 + βl2 , ∀α, β ∈ R.

x→a

2− lim (f1 f2 )(x) = l1 l2 .

x→a

f1 l1
3− lim = , l2 6= 0.
x→a f2 l2
 . KB @
HAJ
à @ áëQ.JË
lim (αf1 + βf2 )(x) = αl1 + βl2 , ∀α, β ∈ R.
x→a

. éJëQ.ÖÏ @ áÓ 2, 3 áKQ® ®Ë@ HAJ

 . K@ áºÖß éK. A‚Ó
 ɾ‚ . ð
à @ AÖß.
lim f1 (x) = l1 , lim f2 (x) = l2
x→a x→a

22
 àA¯ a áÓ éK . PA® JÓ A 3 xn éJ ËAJJÓ ø @ Ég. @ áÓ ,41 éJëQ.ÖÏ @ I.‚m¯
lim f1 (xn ) = l1 , lim f2 (xn ) = l2
n→∞ n→∞

úÍAJËAK ð
lim (αf1 + βf2 )(xn ) = αl1 + βl2
x→a

àA¯ 41 éJëQ.ÖÏ @ I.‚k úÍAJËAK. ð , a áÓ éK . PA® JÓ xn éJ ËAJJÓ ø @ Ég. @ áÓ ½Ë X ð
lim (αf1 + βf2 )(x) = αl1 + βl2 .
x→a

éJëQ.Ó .54

 m'.
IJ f, g, h : A ⊂ Rn −→ R ©K. @ñJË@ áºJË
∀x ∈ A , f (x) ≤ g(x) ≤ h(x)

‡ ®m ' A3a Yg. ñK éK @ Q®JËð

lim f (x) = lim h(x) = l
x→a x→a

àA¯ YKYJ«
lim g(x) = l.
x→a

é¢kCÓ .55

àA¯ YKYJ« , a
 ® JË@ P@ñm' ¬QªÓ
é¢ f 
HBñjJÓ èYªK. ©K. AJË@ à @ Q®JË
..
lim f (x) = 0 ⇐⇒ lim |f (x)| = 0.
x→a x→a

ÈAJÓ .56

éJ ËAJË@ éK AîDË@ I.‚k@

5x2 y
lim =0
(x,y)→(0,0) x2 + y 2

ÉmÌ '@
à @ ¡kCK

23
 5x2 y 5x2 |y| x2 + y 2
0≤| | ≤ ≤ 5|y| ≤ 5|y|
x2 + y 2 x2 + y 2 x2 + y 2
©K. @ñJË@ ¬Qª
 JË
5x2 y
f (x, y) := 0 , g(x, y) := | | , h(x, y) := 5|y|
x2 + y 2
à @ AÖß.ð , é®K . A‚Ë@ éJëQ.ÖÏ @ I.‚k ð
lim f (x, y) = lim h(x, y) = 0
(x,y)→(0,0) (x,y)→(0,0)

àA¯
5x2 y
lim g(x, y) = lim | |=0
(x,y)→(0,0) (x,y)→(0,0) x2 + y 2
àA¯ é®K . A‚Ë@ é¢kCÖÏ @ I.‚k úÍAJËAK. ð
5x2 y
lim = 0.
(x,y)→(0,0) x2 + y 2

é¢kCÓ .57

éK @ Q®JË ð , AXB 3 (a, b) áºJË ð f : AXB ⊂ R2 −→ R ©K. AJË@ áºJË

. limy→b f (x, y) èXñk. ñÓ éJ ËAJË@ éK AîDË@ A 3 x É¿ Ég. @ áÓ −1
. limx→a f (x, y) èXñk. ñÓ éJ ËAJË@ éK AîDË@ B 3 y É¿ Ég. @ áÓ −2
áJK ðA‚Ó áJJËAJË@ áJK AîDË@ àñºK à @ ø PðQå”Ë@ áÓ ʯ YKYJ«
   
lim lim f (x, y) , lim lim f (x, y)
x→a y→b y→b x→a

ÈAJÓ
©K. AJË@ áºJË
x2
f (x, y) =
x2 + y 2
àA¯ YKYJ«
∀y ∈ R∗ , lim f (x, y) = 0
x→0

24
 ∀x ∈ R∗ , lim f (x, y) = 1
y→0

éJÓ ð
   
lim lim f (x, y) = 0 , lim lim f (x, y) = 1.
y→0 x→0 x→0 y→0

áK QÖß .58

éJ ËAJË@ HAK

 AîDË@ áÓ C¿ I.‚k@
xy
1− lim
(x,y)→(0,0) x2 + y 2

x3 + y 3
2− lim
(x,y)→(0,0) x2 + y 2

x2 yz
3− lim
(x,y)→(0,0) x2 + y 2

x
4− lim p
(x,y)→(0,0) x + y2
2

sin(xy)
5− lim p
(x,y)→(0,0) x2 + y 2
p
1 − cos x2 + y 2
6− lim
(x,y)→(0,0) x2 + y 2
x2 siny
7− lim
(x,y)→(0,0) x2 + y 2

xy
8− lim p
(x,y)→(0,0) x2 + y 2
x4 − y 4
9− lim
(x,y)→(0,0) sin (x2 + y 2 )

x2 tg y
10− lim
(x,y)→(0,0) x2 + y 2
p
ln 1 + x2 + y 2
11− lim
(x,y)→(0,0) sin(x2 + y 2 )
√
1 − cos xy
12− lim
(x,y)→(0,0) y

25
 Rn úΫ èQÒJ‚ÖÏ @ ©K. @ñJË@ −2
­K QªK .59

QÒJ‚Ó f ©K. AJË@ à@ Èñ® K , A ⊃ A◦ 3 a áºJËð f : A ⊂ Rn −→ R ©K. AJË@ áºJË

 ® JË@ YJ«
àA¿ @ X@ a é¢
lim f (x) = f (a).
x→a

n=2

éËAg
àA¿ @@ X@ A ⊃ A◦ 3 (a, b)
 ® JË@ YJ« @QÒJ‚Ó
é¢ f : A ⊂ R2 −→ R ©K. AJË@ àñºK
lim f (x, y) = f (a, b).
(x,y)→(a,b)

áK QÖß .60

: éJ ËAJË@ HBAm

 Ì '@ áÓ É¿ ú¯ (0, 0)
 ® JË@ YJ« @QÒJ‚Ó
é¢ f ©K. AJË@ àA¿ @ X@ AÒJ¯ áK.

x3 −y 4

 x2 +y 2
if (x, y) 6= (0, 0)
1− f (x, y) =

0 if (x, y) = (0, 0)

xy
if x2 6= y 2

 x2 −y 2
2− f (x, y) =
0 if x2 = y 2


x3 −y 4

 x2 +y 2
if (x, y) 6= (0, 0)
3− f (x, y) =

0 if (x, y) = (0, 0)


x2
 √x2 +y2 if (x, y) 6= (0, 0)

4− f (x, y) =

1 if (x, y) = (0, 0)


26
  y sin x
 √x2 +y2 if (x, y) 6= (0, 0)

5− f (x, y) =

0 if (x, y) = (0, 0)


 −1
e x2 +y2
if (x, y) 6= (0, 0)


x2 +y 2
6− f (x, y) =

0 if (x, y) = (0, 0)



 xy ln(xy) if xy > 0
7− f (x, y) =
0 if xy ≤ 0


áK QÖß .61

(0, 0)
 ® JË@ YJ« @QÒJ‚Ó
é¢ f ©K. AJË@ àñºK úæk
 R3α Yg. ð @
ln (1+x2 +y 2 )

 x2 +y 2
if (x, y) 6= (0, 0)
f (x, y) =

α if (x, y) = (0, 0)

áK QÖß .62

Ég. @ áÓ (a, a)
 ® JË@ YJ« @QÒJ‚Ó
é¢ f (x, y) ©K. AJË@ àñºK úæk
 g(x) ©K. AJË@ á«
R 3 a É¿
x sin(x) − y sin(y)

 x−y
if x 6= y
f (x, y) =

g(x) if x = y

27
 áK QÖß .63

à @ Q®JËð , A úΫ à@QÒJ‚Ó àAªK. AK f, g : A ⊂ R2 −→ R áºJË

∀x ∈ A , f (x) = g(x)
 . K @
à @ I
∀x ∈ A , f (x) = g(x).
ÉmÌ '@
 m'.
IJ A 3 xn éJ ËAJJÓ Yg. ñK ( éJëQ.Ó I.‚k) éKA¯ , A 3 x É¿ Ég. @ áÓ
à @ AÖß. ð , limn→∞ xn = x

f (xn ) = g(xn ) , ∀n ∈ N
àA¯ , à@QÒJ‚Ó f, g àAªK. AJË@ ð
f (x) = lim f (xn ) = lim g(xn ) = g(x)
n→∞ n→∞

áK QÖß .64

à @ Q®JËð , A úΫ à@QÒJ‚Ó àAªK. AK f, g : A ⊂ R2 −→ R áºJË

∀x ∈ A , f (x) ≤ g(x)
 . K @
à @ I
∀x ∈ A , f (x) ≤ g(x).
ÉmÌ '@
 m'.
IJ A 3 xn éJ ËAJJÓ Yg. ñK ( éJëQ.Ó I.‚k) éKA¯ , A 3 x É¿ Ég. @ áÓ
à @ AÖß. ð , limn→∞ xn = x

xn ∈ A , ∀n ∈ N
àA¯
f (xn ) ≤ g(xn ) , ∀n ∈ N
àA¯ , à@QÒJ‚Ó f, g àAªK. AJË@ à @ AÖß. ð
f (x) = lim f (xn ) ≤ lim g(xn ) = g(x)
n→∞ n→∞

28
 áK QÖß .65
   
¬QªJËð , R ú¯ AgñJ®Ó BAm.× I áºJË ð , @QÒJ‚Ó AªK. AK f : Rn −→ R áºJË

é«ñÒj. ÖÏ @
X := {x ∈ Rn / f (x) ∈ I}

. Rn
 J®Ó
ú¯ ékñ
à @ I . K @
X
ÉmÌ '@
  
X ú¯ è@ñJm× ékñJ®Ó èQºË Q»QÓ àñºK à @ iʒ a à @ áëQ.JË ð , X 3 a áºJË
 J®Ó I à @ AÖß.ð I 3 f (a) àA¯ X ­K QªK I‚m¯ X 3 a à @ AÖß. .
éKA¯ R ú¯ ékñ .
 m'.  > 0 Yg. ñK
IJ
]f (a) − , f (a) + [= B(f (a), ) ⊂ I.

éKA¯ X3a YJ« QÒJ‚Ó f à @ AÖß.

∀ > 0, ∃δ > 0 : (||x − a|| < δ =⇒ ||f (x) − f (a)|| < )

à@ ø@
∀ > 0, ∃δ > 0 : ( x ∈ B(a, δ) =⇒ f (x) ∈ B(f (a), ) )
éJÓ ð
f ( B(a, δ) ) ⊂ B(f (a), ) ⊂ I

@ X@
B(a, δ) ⊂ X
 J®Ó X
 X◦ 3 a úÍAJËAK. ð
. ékñ . ÖÏ @ ð
é«ñÒj
áK QÖß .66
   
¬QªJËð , R ú¯ A®Ê ªÓ BAm.× I áºJË ð , @QÒJ‚Ó AªK. AK f : Rn −→ R áºJË

é«ñÒj. ÖÏ @
X := {x ∈ Rn / f (x) ∈ I}

. Rn ú¯ é®Ê ªÓ X  . K @
à @ I
29
 ÉmÌ '@
. X3x à @ áëQ.JË ð . x áÓ éK . PA® JÓ X Qå”J« áÓ éJ ËAJJÓ ø @ xn áºJË
àA¯ , é®Ê ªÓ I é«ñÒj

. ÖÏ @ ð , I 3 f (xn) à @ AÖß.
f (x) = lim f (xn ) ∈ I
n→∞

. X3x éJÓð
áK QÖß .67

 . K @ . à@QÒJ‚Ó àAªK. AK

à @ I f, g : Rn −→ R áºJË
X := {x ∈ Rn , f (x) = g(x).
. ú¯ é®Ê ªÓ
Rn
ÉmÌ '@
AJK YË . X3x à @ áëQ.JË ð . x áÓ éK . PA® JÓ X Qå”J« áÓ éJ ËAJJÓ ø @ xn áºJË

xn ∈ X ⇒ f (xn ) = g(xn ) ⇒ lim f (xn ) = lim g(xn ) ⇒ f (x) = g(x) ⇒ x ∈ X.

n→∞ n→∞

30
  JË@ ɒ®Ë@
IËA
AîEA ®J J.¢ ð éJ KQm.Ì '@ HA
 ® J‚Ö Ï @

: éJ KQm.Ì '@ HA

 ® J‚Ö Ï @ −1
áºJË ð f : A ⊂ Rn −→ R ©K. AJË@ áºJË ð Rn ú¯ ékñ  J®Ó é«ñÒm
 × A áºJË
.
n ¬Qª JË {1, 2, . . . , n} 3 i É¿ Ég. @ áÓ . A 3 a = (a1, . . . , an) I . JÖÏ @ Qå”JªË@
 ×
úÎK AÒ» f1, f2, . . . , fn ©K. AK n ð , A1, A2, . . . , An é«ñÒm.
Ai := {x ∈ R / (a1 , . . . , ai−1 , x, ai+1 , . . . , an ) ∈ A}

fi : Ai ⊂ R −→ R
x 7−→ f (a1 , . . . , ai−1 , x, ai+1 , . . . , an )

n=2
 g éËAg
é“A 
áºJË ð f : A ⊂ R2 −→ R ©K. AJË@ áºJË ð R2
 J®Ó é«ñÒm
ú¯ ékñ  × A áºJË
.
. A 3 (a, b) I . JÖÏ @ Qå”JªË@
¬Qª  JË
A1 := {x ∈ R / (x, b) ∈ A}

A2 := {y ∈ R / (a, y) ∈ A}

f1 : A1 ⊂ R −→ R
x 7−→ f (x, b)

f2 : Ai ⊂ R −→ R
y 7−→ f (a, y)

­K QªK .68

áºJË ð f : A ⊂ Rn −→ R
 J®Ó é«ñÒm
©K. AJË@ áºJË ð Rn ú¯ ékñ  × A áºJË
.
. A 3 a = (a1, . . . , an) I . JÖÏ @ Qå”JªË@
31
½ÊÖß f ©K. AJË@ à@ Èñ® K AJKA¯ ai YJ« †A ® JƒB  @ ÉJ.®K fi : R −→ R ©K. AJË@ àA¿ @ X@
ùë ùKQm.Ì '@ ‡ J‚Ö Ï @ @ Yë éÒJ
 ¯ð a YJ« xi ÈñjJÒÊË éJ ‚ËAK ùKQk ‡ J‚Ó
. . . 
∂f df
(a) = (ai )
∂xi dx
à@ ø@

∂f fi (ai + h) − fi (ai )
(a) = lim
∂xi h→0 h
f (a1 , . . . , ai−1 , ai + h, ai+1 , . . . , an ) − f (a1 , . . . , ai−1 , ai , ai+1 , . . . , an )
= lim
h→0 h

n=2
 g éËAg
é“A 
∂f f (a + h, b) − f (a, b)
(a, b) = lim = f10 (a)
∂x h→0 h
∂f f (a, b + h) − f (a, b)
(a, b) = lim = f20 (b)
∂y h→0 h

ÈAJÓ .69

à @ Yj.J¯ f (x, y) = x2 − y 3 + 5 é¯CªËAK


. R2 úΫ ¬QªÖÏ @ f ©K. AJË@ áºJË
∂f ∂f
= 2x , = −3y
∂x ∂y

ùKQm.Ì '@ ‡ J‚ÒÊË

 úæ YJêË@ úæªÖÏ @ −2


éJ ËAJË@ é¯CªËAK
 
. ù¢ªÓ S Aj¢ƒ ÉJÖß f : A ⊂ R2 −→ R ©K. AJË@ à @ ÕΪK
S = {(x, y, f (x, y)) / (x, y) ∈ A}
S M (a, b, f (a, b))
 ® JË@ ÉK A® K A
 (a, b)
 ® JË@ áºJË
. i¢‚Ë@ áÓ é¢ . . ÖÏ @ áÓ
é«ñÒj é¢

32
à@ ø@ −
→ PñjÒÊË YÓAªÖÏ @ ð M (a, b, f (a, b)) é¢
ox
 ® JËAK PAÖÏ @ ø ñJ‚ÖÏ @ Pa áºJË
.
2  
C1 ø ñJ‚ÖÏ @ úæjJÖÏ AK. S i¢‚Ë@ ©¢®K Pa ø ñJ‚ÖÏ @ à@ , x = a éËXAªÖÏ AK. ÉJÜØ Pa
 
YJ« C1 úæjJÒÊË €AÒÖÏ @ Õæ® J‚ÖÏ @ ÉJÓ àA¯ úÍAJËAK. ð , z = f (a, y) é¯CªËAK

. ù¢ªÖÏ @
 ® JË@
ñë M (a, b, f (a, b)) é¢
d f (a, y) ∂f
= (a, b)
dy |y=b ∂y

à@ ø@ →
−  
oy PñjÒÊË YÓAªÖÏ @ ð M (a, b, f (a, b)) 颮JËAK. PAÖÏ @ ø ñJ‚ÖÏ @ Pb áºJË ð
 
C2 ø ñJ‚ÖÏ @ úæjJÖÏ AK. S i¢‚Ë@ ©¢®K Pb ø ñJ‚ÖÏ @ à@ , y = b éËXAªÖÏ AK. ÉJÜØ Pb
YJ« C2 úæjJÒÊË €AÒÖÏ @ Õæ® J‚ÖÏ @ ÉJÓ àA¯ úÍAJËAK. ð , z = f (x, b) é¯CªËAK

. ù¢ªÖÏ @
 ® JË@
ñë M (a, b, f (a, b)) é¢
d f (x, b) ∂f
= (a, b)
dx |x=a ∂x

­K QªK .70
  
ÈñjJÖÏ @ úÍ@ éJ . ‚ËAK. AJKQk. A® J‚Ó ÉJ.®K éK@ f : A ⊂ Rn −→ R ©K. AJË@ á« Èñ® K

A® K ©JÔg. úΫ A¯QªÓ ÈñjJÖÏ @ @ YêË éJ . ‚ËAK. ùKQm.Ì '@ é® J‚Ó
 àA¿ @ X@ xi áºJËð i Õ¯P
  
úÍ@ éJ . ‚ËAK. AJKQk. A® J‚Ó ÉJ.®K f : A ⊂ Rn −→ R ©K. AJË@ à @ Q®JË , A é«ñÒj 
. ÖÏ @
©K. AJË@ àA¯ YKYJ« , xi ÈñjJÖÏ @
∂f
: A ⊂ Rn −→ R
∂xi
   
AJKA¯ xj ÈñjJÒÊË éJ . ‚ËAK. AJKQk. A® J‚Ó ÉJ.®K ∂f
∂xi
©K. AJË@ àA¿ @ X@ ð , @YJk. ¬QªÓ

ñ«YJƒ
∂ 2f
 
∂ ∂f
:=
∂xj ∂xi ∂xj ∂xi
  
. f ©K. AJÊË éJ KAJË@ éJ . KQÖÏ @ áÓ AJKQk. A®J‚Ó
2
½Ë X ¬Cg ú¯ð , éK ñm' R3 ú¯ ø ñJ‚Ó Yg. ð @ X@ ø ñJ‚Ó úæjJÓ éK@ R3 ú¯ úæjJÓ á« Èñ® K
. ú«@Q¯ úæjJÓ èñ«YK AJKA¯

33
 : úÎK AÒ» ½Ë X QÓQƒ AJKA¯ i=j ÈAg ú¯ð
∂ 2f
∂x2i
QÓQƒ AJKA¯ ÐA« ɾ‚
. ð
∂ nf
    
∂ ∂ ∂ ∂f
:= ··· ···
∂xi1 ∂xi2 · · · ∂xin ∂xi1 ∂xi2 ∂xin−1 ∂xin

­K QªK .71

éKA® J‚Ó
 I KA¿ @ X@ ( 0≤n IJk ) C n ­’Ë@ áÓ éK@ f ©K. AJË@ á« Èñ® K
3 

. èQÒJ‚Ó ð èXñk. ñÓ n éJ . KQÖÏ @ áÓ éJ KQm.Ì '@

ÈAJÓ .72

ùë f ©K. AJÊË 2 éJ . KQÖÏ @ áÓ éJ KQm.Ì '@ HA

 ® J‚Ö Ï @ à@
∂ 2f ∂ 2f ∂ 2f ∂ 2f
, , ,
∂x2 ∂y 2 ∂x∂y ∂y∂x

áK QÖß .73

   ® J‚Ö Ï @ ©JÔg. Yg. ð @

f (x, y) = x2 siny ©K. AJÊË 2 éJ.KQÖÏ @ áÓ éJKQm.Ì '@ HA

éJëQ.Ó .74

àAªK. AJË@ à @ Q®JË ð , f : A ⊂ Rn −→ R ©K. AJË@ áºJË

∂ 2f ∂ 2f
,
∂xi ∂xj ∂xj ∂xi

àA¯ YKYJ« , ( C2 ­’Ë@ áÓ f à @ ø @ ) à@QÒJ‚Óð à@Xñk. ñÓ

∂ 2f ∂ 2f
=
∂xi ∂xj ∂xj ∂xi

­K QªK .75

©K. @ñJË@ à @ ø @ C1 ­’Ë@ áÓ f : A ⊂ Rn −→ R ©K. AJË@ à @ Q®JË

3
 
@QÒJ‚Ó àA¿ @ X@ C0 ­’Ë@ áÓ éK@ ©K. AK á« Èñ® K

34
 ∂f ∂f ∂f
, , ··· ,
∂x1 ∂x2 ∂xn
. QÒJ‚Ó f àA¯ YKYJ« , èQÒJ‚Ó ð èXñk. ñÓ
 . KB @
HAJ
 Ì 'AK AîEAëQK éK A‚Ó  ú¯ éJëQÖÏ @ HAJ
éËAm . . .  ɾ‚
 . áºÖß ) n=2 éËAg .  . K@ Ég. @ áÓ
úÎK AÓ é¢kCÓ ù®ºK ( éÓAªË@ 

: Bð @
p
∀(a, b) ∈ A , |x − a|, |y − b| < (x − a)2 + (y − b)2 = ||(x, y) − (a, b)||

: AJKAK

|f (x, y) − f (a, b)| = |f (x, y) − f (x, b) + f (x, b) − f (a, b)|

≤ |f (x, y) − f (x, b)| + |f (x, b) − f (a, b)|
= |f2 (y) − f2 (b)| + |f1 (x) − f1 (a)|

àAªK. AJË@ IJ
 k
f1 (x) = f (x, b) , f2 (y) = f (a, y)
 k,
IJ C1 ­’Ë@ áÓ f àñºË †A ® JƒC
 Ë áÊK. A¯ AÒîE B à@QÒJ‚Ó
∂f ∂f
= f10 , = f20
∂x ∂y

35
 : ©K. AJË ÐAJË@ ɓA®JË@ −3

úÎK AÒ» df éË QÓQKð f : A ⊂ Rn −→ R ©K. AJË ÐAJË@ ɓA®JË@ ¬QªK

n
X ∂f
df = dxi
i=1
∂x i

n=2

éËAg
∂f ∂f
f = f (x, y) =⇒ df = dx + dy
∂x ∂y

: I.»QÓ ©K. AJË ÐAJË@ ɓA®JË@ −4

à @ Q®JË ð , f : A ⊂ R2 −→ R ©K. AJË@ áºJË

x = x(u, v) , y = y(u, v)
ÐAJË@ ɓA®Ë@ H. A‚k áºÖß ð , f (u, v)  áÓ àñºJƒ f ©K. AJË@ àA¯ YKYJ«
ɾ‚Ë@ 
   
áJJËAJË@ áJ®K Q¢Ë@ Yg AK. f ©K. AJÊË
: úÍð @ é®K Q£
∂f ∂f
df = du + dv
∂u
 ∂v   
∂f ∂x ∂f ∂y ∂f ∂x ∂f ∂y
= + du + + dv
∂x ∂u ∂y ∂u ∂x ∂v ∂y ∂v
: éJ KAK é®K Q£
∂f ∂f
df = dx + dy
∂x ∂y
   
∂f ∂x ∂x ∂f ∂y ∂y
= du + dv + du + dv
∂x ∂u ∂v ∂y ∂u ∂v
   
∂f ∂x ∂f ∂y ∂f ∂x ∂f ∂y
= + du + + dv
∂x ∂u ∂y ∂u ∂x ∂v ∂y ∂v

áK QÖß .76

. f (x, y) = x2 y úÎK AÒ» ¬QªÖÏ @ f : R2 −→ R ©K. AJÊË ÐAJË@ ɓA®JË@ Yg. ð @

36
 áK QÖß .77

Qå„Ë@ ‡ ®m ' AÓ ©K. AK f : R2 −→ R áºJË ð I . JÓ I.k. ñÓ ù®J ®k
 XY« α áºJË
 . K @ . R 3 y, x É¿ Ég. @ áÓ ½Ë X ð f (tx, ty) = tαf (x, y) úÍAJË@
à @ I
∀(x, y) ∈ R2 : α.f (x, y) = x.fx + y.fy

z = f (x, y)
 Ï AK ù¢ªÓ i¢‚Ë €AÒÖÏ @ ø ñJ‚ÖÏ @
éËXAªÖ −5
.
i¢‚ÊË ÉJÒÖÏ @ f : A ⊂ R2 −→ R ©K. AJË@ áºJË
S = {(x, y, f (x, y)) ∈ R3 / (x, y) ∈ A}

S i¢‚ÊË €AÒÖÏ @ ø ñJ‚ÖÏ @ PM áºJË ð S 3 M (a, b, f (a, b)) é¢  ® JË@ à @ Q®JË ð

, PM ø ñJ‚ÒÊË YÓAªÖÏ @ ð  
M 颮JËAK. PAÖÏ @ ¨Aª‚Ë@  − n→
Q
M QÓ ƒ ,
4  
M 颮JË@ YJ«
. M é¢  ® JË@ YJ« S i¢‚ÊË Ñ£AJË@ ¨Aª‚Ë@  −n→M ñ«YJƒ

YJ« f  
©K. AJÊË éJKQm.Ì '@ HA     − →
 ®J‚Ö Ï @ éËBYK. ù¢ªJƒ nM ¨Aª‚Ë@  HAJ  . »QÓ àA¯ YKYJ«
  
éJËAJË@ éJëQÖÏ @ áJK AÒ» (a, b)
. . 颮JË@
éJëQ.Ó .78

ñë M (a, b, f (a, b))

 ® JË@ YJ«
é¢ f ©K. AJËAK. ÉJÒÖÏ @ S  à@
i¢‚ÊË Ñ£AJË@ ¨Aª‚Ë@
− ∂f ∂f
n→
M = ( (a, b), (a, b), −1 )
∂x ∂y
 . KB @
HAJ
ø P@ñÓ ð M (a, b, f (a, b)) áÓ PAÓ AÓ ø ñJ‚Ó ©£A® K á« l. ' AK ájJÓ C áºJË
 
ɾ‚Ë@ áÓ àñºJƒ C HBXAªÓ àA¯ YKYJ« . S i¢‚Ë@ ©Ó →
   −
oz PñjÒÊË

C : x = α(t), y = β(t), z = γ(t) = f (α(t), β(t)) ; t ∈ R

‡ ®m ' R 3 t0  k
Yg. ñK IJ
4
 ® JË@ YJ« S i¢‚ÊË €AÒÖÏ @ ø ñJ‚ÖÏ @ éK@ PM ø ñJ‚ÖÏ @ á« ( ­K QªJËAK ) Èñ® K
àA¿ @ X@ M é¢ .
. PM ø ñJ‚ÖÏ @ ú¯ øñJm M 颮JËAK. PAÓð i¢‚Ë@ @ Yë úΫ ÐñƒQÓ úæjJÓ ø B €AÒÖÏ @ Õæ® J‚ÖÏ @
   ×  

37
 (a, b, f (a, b)) = (α(t0 ), β(t0 ), γ(t0 ))
àA¯ YKYJ«
d f ∂f dx ∂f dy
γ 0 (t) = = +
d t ∂x dt ∂y dt
éJÓ ð
∂f 0 ∂f 0
α (t) + β (t) − γ 0 (t) = 0
∂x ∂y
úÍAJËAK. ð
∂f ∂f 0
(a, b) α0 (t0 ) + β (t0 ) − γ 0 (t0 ) = 0
∂x ∂y
à@ ø@
∂f ∂f
< ( (a, b), (a, b), −1 ) , (α0 (t0 ), β 0 (t0 ), γ 0 (t0 )) > = 0
∂x ∂y
AÖß.ð , áK YÓAªJÓ ( ∂f ∂x
(a, b), ∂f
∂y
 ¯
(a, b), −1 ) , (α0 (t0 ), β 0 (t0 ), γ 0 (t0 )) á«Aª‚ËA
. M é¢ ® JË@ YJ« C úæjJÒÊË €AÜØ (α0(t0), β 0(t0), γ 0(t0)) ¨Aª‚Ë@  à@
áÓ PAÓ ø ñJ‚Ó ©£A® K á« l. ' AK C úæjJÓ ø @ Ég. @ áÓ éKA¯ úÍAJËAK. ð
¨Aª‚Ë@ àA¯ S i¢‚Ë@ ©Ó → −
oz PñjÒÊË ø P@ñÓ ð M (a, b, f (a, b))
YJ« C úæjJÒÊË €AÒÖÏ @ ¨Aª‚ÊË  YÓAªÓ àñºJƒ − n→ ∂f ∂f
M = ( ∂x (a, b), ∂y (a, b), −1 )

i¢‚ÊË €AÒÖÏ @ ø ñJ‚ÖÏ @ YÓAªK − n→  

M ¨Aª‚Ë@ àA¯ úÍAJËAK. ð . M (a, b, f (a, b)) 颮JË@
 
 
 . M 颮JË@ YJ« S

 JK
éj .79
.
 ® JË@ YJ« ,
é¢ f ©K. AJËAK. ÉJÒÖÏ @ , S  
i¢‚ÊË €AÒÖÏ @ ø ñJ‚ÖÏ @ éËXAªÓ à@
éJ ËAJË@ é¯CªËAK

. ù¢ªK M (a, b, f (a, b))
∂f ∂f
(x − a) (a, b) + (y − b) (a, b) − (z − f (a, b)) = 0
∂x ∂y

38
 éJ JҒË@ È@ð YË@ −6

 Ï @ è YêË Cg  
AÒ» , éËXAªÖ f (x, y) = 0 éËXAªÖÏ @ ‡®m' y = g(x) ©K. AK ø @ ñ«YK
 Ï AK A¯QªÓ AJJÖޕ AªK AK y = g(x) ©K AJË@ @ Yë ñ«YJƒ
. f (x, y) = 0 éËXAªÖ . . .
ÈAJÓ .80

. 
f (x, y) = y − x2 = 0
éËXAªÒÊË úæÖޕ ©K. AK ñë y = x2 −1
 √
. f (x, y) = y2 − x − 1 = 0 éËXAªÒÊË úæÖޕ ©K. AK ñë y = x + 1 −2
 √
. f (x, y) = y2 − x − 1 = 0 éËXAªÒÊË úæÖޕ ©K. AK ñë y = − x + 1 −3

. f (x, y) = x − 2 − lny = 0 éËXAªÒÊË úæÖޕ ©K. AK ñë y = ex−2 −4

áK QÖß .81

. f (x, y) = y 2 − 2xy + x2 − 1
 Ï AK ¬QªÓ úæÖޕ ©K AK Yg ð @
éËXAªÖ . . .
. y = x ± 1 :H. @ñm.Ì '@
 áÓ @YJkð AJJÖޕ AªK. AK
ɾ‚Ë@ f (x, y) = 0
 Ï @ ¬Qª
éËXAªÖ  K HBAm
 Ì '@ ‘ªK. ú¯
áJËXAªÖÏ @ ú¯ AÒ» y = g(x)
4x − x2 + ey − 5 = 0 , x3 + y 3 + −2x2 + 5 = 0

ÈAJÓ .82

. éJ JÖޕ éË@X

 ø @ ÉJ® K B
. y 2 + 2xy + x2 + 1 = 0
 Ï @ à @ I
éËXAªÖ  . K @

é¢kCÓ .83


ÈñjJÖß.
éËXAªÒ» ÉmÌ '@ éJ . ª“ f (x, y) = 0 éËXAªÖ  Ï @ àñºK àAJk B@ ‘ªK ú¯
.
à @ àðXéJJªÓ ðQå„ úæҒË@ ©K AJË@ Xñk ð áҒ éJ ËAJË@ éJëQÖÏ @ . y ñë Yg@ð
. . . .

Qå AJ.Ó É¾‚  . ©K. AJË@ ù¢ªK

éJëQ.Ó .84

­’Ë@ áÓ f : A ⊂ R2 → R à @ Q®JË ð , R2 ú¯ ékñ  J®Ó é«ñÒm

 × A áºJË
.
: áJËAJË@ á£Qå„Ë@ ‡ ®m ' A 3 (a, b) é¢
 ® JË@ à @ Q®JË ð , C 1

39
 f (a, b) = 0 , fy (a, b) 6= 0
 ® JË@ P@ñm' y = g(x) @YJkð AJJÖޕ AªK AK ¬Qª
é¢  Ï @ àA¯ YKYJ«
 K f (x, y) = 0 éËXAªÖ
.. . 
 
ð , (a, b) 颮JË@ P@ñm.'. C 1 ­’Ë@ áÓ àñºJƒ úæҒË@ ©K. AJË@ @ Yë à @ AÒ» , (a, b)
é¯CªËAK
  
. ù¢ªK é®J‚Ó
fx
y 0 = g 0 (x) = −
fy
à B ½Ë X ð
fx
f (x, g(x)) = 0 ⇒ 0 = df = fx dx + fy g 0 (x)dx ⇒ g 0 (x) = −
fy
ÈAJÓ .85

. (0, 0)
 ® JË@ P@ñm' úæÖޕ ©K AK
é¢  
y + x.siny = 0 éËXAªÖÏ @ ÉJ.®K Éë
.. .
ÉmÌ '@
Yj.J¯ , f (x, y) = y + x.siny Q®K.
f (0, 0) = 0, fy (x, y) = 1 + x.cosy ⇒ fy (0, 0) = 1 6= 0
 ® JË@ P@ñm'
é¢ y = g(x)
èYJkð éJ JÖޕ éË@X
 Yg ñK é®K A‚Ë@ éJëQÖÏ @ I‚k úÍAJËAK ð
.. . . . . .
  
ñë éJJҒË@ éË@YË@ è Yë ‡J‚Ó   ð , (0, 0)
fx siny
g 0 (x) = − =−
fy 1 + xcosy
áK QÖß .86

 Ï @ à @ I
éËXAªÖ  . K @
x2 + 2ey + sin(xy) − 2 = 0
. (0, 0)
 ® JË@ P@ñm' èYJkð éJ JÖޕ éË@X
é¢  ÉJ® K
.. .
áK QÖß .87

 Ï @ à @ I
éËXAªÖ  . K @
y
lnx + e x = 1
. (1, 0) é¢  ÉJ® K
 ® JË@ P@ñm' èYJkð éJ JÖޕ éË@X
.. .
40
 áK QÖß .88

 Ï @ à @ I
éËXAªÖ  . K @
1 − y 2 + x2 .y.ey = 0
. (0, 1)
 ® JË@ P@ñm' èYJkð éJ JÖޕ éË@X
é¢  ÉJ® K
.. .
áK QÖß .89

 Ï @ à @ I
éËXAªÖ  . K @
3y
cos(x2 + y) + sin(x + y) + ex =2
. (0, π2 )
 ® JË@ P@ñm' èYJkð éJ JÖޕ éË@X
é¢  ÉJ® K
.. .
éJëQ.Ó .90

: àA¯ f (x, y) = 0

éËXAªÒÊË éJ JÖޕ éË@X
 y = g(x) I KA¿ @ X@
fx fxx fy − fyx fx
g 0 (x) = − , g 00 (x) = −
fy (fy )2
‡ ®m ' ð R2 3 (a, b)
 ® JË@ I KA¿ @ X@ ð
é¢
b = g(a) , g 0 (a) = 0
úÍAJËAK. ð fx (a) = 0 àA¯
fx x(a)
g 00 (a) = −
fy (a)
. a
 ® JË@ YJ« øQª“ éJ Êm× éK AîE ©ÊJƒ g ©K AJË@ àA¯ g00(a) > 0 àA¿ @ X@ AëYJ«ð
é¢ . .
   
. a 颮JË@ YJ« ùÒ¢« éJÊm× éK AîE ©ÊJ.ƒ g ©K. AJË@ àA¯ g00(a) < 0 àA¿ @ X@ ð
áK QÖß .91

 Ï @ à @ I
éËXAªÖ  . K @
x2 + 2ey + sin(xy) − 2 = 0

ÉJ.®K g ©K. AJË@ à @ ‡ ®m ' Õç' , (0, 0) é¢ ..

 ½ÊÖß
 ® JË@ P@ñm' y = g(x) èYJkð éJ JÖޕ éË@X
 ® JË@ YJ« ùÒ¢« éJ Êm× éK AîE
. (0, 0) é¢

41
 : áËñjJÖß. ©K. AJË éJ ÊjÖÏ @ HAK
 AîDË@ −7

©ÊJ.K f : A ⊆ R2 −→ R ©K. AJË@ à@ Èñ® K IJ  ®“ 43 ­K QªJËAK Q»YK

 k , 20 éj .
‡®m ' 0 < r Yg ð @ X@ A 3 (a, b) é¢ ® JË@ YJ« ùÒ¢« éJ Êm× éK AîE
.
∀(x, y) ∈ B((a, b), r) ∩ A : f (x, y) ≤ f (a, b)
 ® JË@ YJ« ùÒ¢«
é¢ éJ Êm× éK AîE ©ÊJ.K f : A ⊆ R2 −→ R ©K. AJË@ àA¿ @ XA¯
€AÒÖÏ @ ø ñJ‚ÖÏ @ àA¯ YKYJ«  ® JË@ è Yë P@ñm' C 1 ­’Ë@ áÓ àA¿ ð A 3 (a, b)
, é¢ ..
i¢‚ÊË
S(f ) = (x, y, f (x, y)) : (x, y) ∈ A
. oxy ø ñJ‚ÒÊË ø P@ñÓ àñºJƒ (a, b) é¢  ® JË@ YJ«
àA¯ úÍAJËAK. ð , oz PñjÖÏ @ ø P@ñK €AÒÖÏ @ ø ñJ‚ÒÊË Ñ£AJË@ à @ ø @
∇f (a, b) = (fx (a, b), fy (a, b)) = 0

áK QÖß .92

©K. AJÊË éJ Êm× HAK

 AîE Yg. ñK Éë
f (x, y) = x.ey

áK QÖß .93

©K. AJÊË éJ Êm× HAK

 AîE Yg. ñK Éë
f (x, y) = x2 + y

éJëQ.Ó .94

ð ∇f (a, b) = 0  m'.
IJ A 3 (a, b) , C2 ­’Ë@ áÓ f : A ⊆ R2 −→ R áºJË
QÓQË
fxx (a, b) fxy (a, b)
∆(a, b) :=
fyx (a, b) fyy (a, b)
: éKA¯ YKYJ«
YJ« øQª“ éJ Êm× éK AîE ©ÊJ.K f ©K. AJË@ àA¯ 0 < fxx (a, b) ð 0<∆ àA¿ @ X@ −1
 ® JË@
. (a, b) é¢

42
YJ« ùÒ¢« éJ Êm× éK AîE ©ÊJ.K f ©K. AJË@ àA¯ 0 > fxx (a, b) ð 0<∆ àA¿ @ X@ −2
 ® JË@
. (a, b) é¢
 ® JË@ YJ« éJ Êm× éK AîE ©ÊJK B f ©K AJË@ àA¯ 0 > ∆ àA¿ @ X@ −3
. (a, b) é¢ . .
  
©K. AJË@ àA¿ @ X@ AÒJ¯ YK Ym' áºÖß B ð ɒ®Jƒ PAJ.JkB@ àA¯ 0 = ∆ àA¿ @ X@ −4
. (a, b) é¢ ® JË@ YJ« éJ Êm× éK AîE ©ÊJƒ f
.
ÈAJÓ .95

©K. AJÊË éJ ÊjÖÏ @ HAK

 AîDË@ Yg. ð @
f (x, y) = x4 + y 4 − 4xy + 1
.(øQª“ ð @ ùÒ¢«) Aê«ñK XYg Õç'
ÉmÌ '@
 g Ém'
áJËXAªÖÏ @ éÊÔ .
fx = 0 , fy = 0
ø@
4x3 − 4y = 0 , 4y 3 − 4x = 0
 × à @ YjJ¯
ùë ÈñÊmÌ '@ é«ñÒm. .
(0, 0), (1, 1), (−1, −1)
Ym.' H. A‚mÌ 'AK.
fxx = 12x2 − 4, fyy = 12y 2 − 4, fxy = fyx = −4
úÍAJËAK. ð
∆(x, y) = 16(3x2 − 1)(3y 2 − 1) − 16
éJÓð
©ÊJ.K f ©K. AJË@ àA¿ @ X@ AÒJ¯ XYm' à @ ©J¢‚   B úÍAJËAK ð , ∆(0, 0) = 0 −1
.
.B Ð @ (0, 0) YJ« éJ Êm× éK AîE
. (1, 1) é¢  ® JË@ YJ« øQª“ éJ Êm× éK AîE ©ÊJK f ©K AJËA¯ ∆(1, 1) = 48 > 0 −2
. .
颮 JË@ YJ« øQª“ éJ Êm× éK AîE ©ÊJK f ©K AJËA¯ ∆(−1, −1) = 48 > 0 −3
. .
. (−1, −1)
43
 áK QÖß .96

©K. AJË@ àA¯ R 3 c, b, a  . K @

É¿ Ég. @ áÓ éK @ I
f (x, y) = xy − bx − ay + c

. éJ Êm× éK AîE ø @ ½ÊÖß B

áK QÖß .97

©K. AJÊË éJ ÊjÖÏ @ HAK

 AîDË@ Yg. ð @
f (x, y) = x3 + y 3 − 3x − 12y + 7

áK QÖß .98

úÍAJË@ ©K. AJÊË à @ I

 . K @
f (x, y) = x2 + y 2
. (0, 0)
 ® JË@ YJ« AêªÊJK ð ¡® ¯ øQª“ éJ Êm× éK AîE
é¢ .
áK QÖß .99

 . K @
©K. AJÊË Ë éK @ I
f (x, y) = exy
. éJ Êm× HAK
 AîE

44