www.ijcrt.

org © 2021 IJCRT | Cilt 9, Sayı 4 Nisan 2021 | ISSN: 2320-2882

İslami Perspektiften Stres Yönetimi

Afeefa Thaqib
Yrd. Doç. Dr., Ansar Kadın Eğitim Koleji, Perumpilavu

Özet: Stres gerekli bir kötülük olarak adlandırılabilir. Stressiz bir hayat düşünülemez. Az miktarda stres, motivasyon rolü
oynadığı için iyi ve gereklidir, ancak çok fazla stres bireyin sağlığına, zihnine ve vücuduna zarar verecektir. Bu nedenle, günlük
yaşamdaki stresli durumların üstesinden gelmek için stres yönetimi daha önemlidir. Stres çeşitli teknik ve yöntemlerle
yönetilebilir. Bu yazıda, İslami perspektiften stresi yönetmek için çeşitli yöntem ve teknikleri tartışmak istiyorum. İslam, bireysel,
ahlaki, sosyal, kültürel, entelektüel, duygusal, zihinsel, ruhsal, fiziksel, davranışsal ve finansal yönler gibi bireyin hayatının her
yönüyle ilgilenen eksiksiz bir davranış kuralları, etik, değerler, görgü kuralları sağlayan eksiksiz bir yaşam kodudur.

Anahtar Kelimeler - Stres, Stres Yönetimi, İslam

I. GİRİŞ
İslam, Hıristiyanlıktan sonra dünyada en fazla takipçisi olan dindir. İslam sadece bir din değil, aynı zamanda bir medeniyettir.
İslam, insanoğlunun dünyada ve ahirette daha iyi, daha mutlu ve başarılı bir hayat sürmesi için eksiksiz bir koddur. İslam, bireyin
hayatının her bir yönüyle ilgilenir. Arapça 'İslam' kelimesi 'Teslimiyet' anlamına gelmektedir. İslam'ın temel çerçevesi, Yüce
Allah tarafından Cebrail aracılığıyla Peygamber Muhammed'e (s.a.v.) vahyedilen kutsal kitap Kur'an ve Peygamber
Muhammed'in (s.a.v.) sözleri, eylemleri ve zımni onayı olan Sünnet'tir. İslam, bireyin günlük yaşamında stresini yönetmesine
yardımcı olacak bazı ipuçları sunmaktadır.
II. STRES VE STRES YÖNETIMI
Modern teknolojik dünyada stres, cep telefonları, internet, dizüstü bilgisayar, Wi-Fi vb. gibi ortak bir terimdir. 'Stres'in temeli
Latince'de 'sıkmak' anlamına gelen 'Stringere' kelimesine dayanır. Einstein'ın izafiyet teorisi gibi, stres de farklı disiplinlerle
ilişkili olarak farklı şekillerde tanımlanabilen göreceli bir kavramdır. "Stres" terimi, "Stres Araştırmalarının Babası" olarak bilinen
Hans Selye tarafından ortaya atılmıştır. Stres, bireyin çevresindeki herhangi bir değişikliğe verdiği tepki olarak tanımlanabilir.
Bu dünyadaki yaşam stres faktörleriyle dolu olduğu için hiç kimse stresten kaçamaz. Strese veya stres hormonlarına neden olan
her şey stresör olarak adlandırılabilir. Stres bizi hem fiziksel, hem duygusal hem de ruhsal olarak gerginleştiren bir şeydir.
Stresten kaçamayız ama onunla etkili bir şekilde başa çıkabiliriz. Günlük yaşamdaki stres faktörleriyle başa çıkmak için kullanılan
teknikler veya yöntemler stres yönetimi teknikleri olarak adlandırılabilir. Bireysel olarak veya bir uzmanın yardımıyla
uygulayabileceğimiz pek çok stres yönetimi tekniği vardır.
III. STRES YÖNETİMİ: İSLAMİ BAKIŞ AÇISINDAN
İslam, bireye stresli yaşam olaylarıyla başa çıkmak için tahammül etmesine ve uyarlanabilir stratejiler geliştirmesine yardımcı
olan bir davranış kuralları, etik, değerler ve ahlak sağlar. Stres yönetimi tekniklerinden bazıları aşağıda Kur'an ve Hadis ışığında
ele alınmaktadır.
(A) Allah'ı Anma ve Kur'an Tilaveti
İslam, Allah'ı anmanın ve Kur'an okumanın inananların günlük hayattaki stresli durumlarla başa çıkmalarına yardımcı olduğunu
öne sürer. "Allah dilediğini saptırır, kendisine yönelenleri de doğru yola iletir. İşte onlar, (Peygamber'in mesajına) iman edenler
ve kalpleri Allah'ın zikriyle huzur bulanlardır. Şüphesiz kalpler Allah'ın zikriyle huzur bulur." [Kur'an-ı Kerim, 13: 27-28].
Yukarıdaki ayetler, Allah'ın zikrinden ve bunun kalbe huzur vereceğinden bahsetmektedir. "Ey insanlar! Şimdi size Rabbinizden
bir öğüt, gönüllerdeki hastalıklara bir şifa ve inananlar için bir hidayet ve rahmet gelmiştir." [Kur'an-ı Kerim, 10:57]. Bu ayetler
Kur'an tilavetinin önemini anlatmaktadır. Jalil Nejati ve arkadaşları (2014) tarafından yapılan çalışma, Kur'an-ı Kerim
tilavetinin ruh sağlığı üzerinde olumlu bir etkisi olduğunu göstermektedir.
(B) Egzersiz
Egzersiz, stres yönetiminin en iyi yöntemlerinden biridir. Fiziksel aktiviteler, 'mutluluk hormonu' olarak adlandırılan endorfin
salgılanmasını sağlayarak stresi azaltır. Egzersiz bireyi hem fiziksel hem de zihinsel olarak zinde tutar. İslam, spora ve egzersize
gereken önemi veren bir dindir. Bazı Kur'an ayetleri ve hadisler aşağıdaki gibidir:
"Allah güzeldir ve güzelliği sever." [Sahih-i Müslim, Cilt 1, Kitap 1, İman Kitabı, Bölüm 39, 265, s. 178]. "Yeryüzü sizin
tarafınızdan fethedilecek ve Allah size yetecektir, bu yüzden sizden hiç kimse oklarla oynamaktan vazgeçmesin." [Sahih-i
Müslim, Cilt 5, Kitap 33, Liderlik Kitabı, Bölüm 52, 4947, s. 252]. Yukarıdaki hadis, fiziksel aktivitelerin toplumdaki önemini
göstermektedir.

IJCRT2104144 Uluslararası Yaratıcı Araştırma Düşünceleri Dergisi (IJCRT) www.ijcrt.org 1046

www.ijcrt.org © 2021 IJCRT | Cilt 9, Sayı 4 Nisan 2021 | ISSN: 2320-2882

bir müminin hayatında önemli bir rol oynar. Subhash Chander (2018) tarafından yapılan çalışma, okçuluğun bireyin stresten
kurtulmasına yardımcı olduğunu göstermektedir. Peygamberimiz döneminde ata binmeye, atıcılık yapmaya, güreşmeye,
yürümeye, koşmaya önem verdiğine dair pek çok kanıt vardır.
(C) Namaz/ Salat
İslam'ın ikinci temel direği olan Namaz, belirli duruşlardan oluşan ve her duruşta okunması öngörülen belirli cümlelerin
bulunduğu bir Yoga ya da daha yüksek bir meditasyon biçimi olarak adlandırılabilir. Namazın stresi tedavi etme gücüne sahip
olduğunu gösteren pek çok araştırma bulunmaktadır. Hazem Doufesh ve arkadaşlarının (2014) çalışması, namazın düzenli
olarak kılınmasıyla anksiyetenin azaltılabileceğini göstermektedir. Ajmal Majeed (2016), Namazın stresi tedavi etmek için en iyi
ilaç olduğu görüşündedir. Namaz/ salât, yaratıcı ile yaratılan arasındaki konuşmadır. "O sizin iyiliğiniz için dinler. O, Allah'a
inanır, müminlere güvenir ve sizden iman edenler için bir rahmettir." [Kur'an-ı Kerim, 9:61].
(D) Hayatta Sahip Olduklarınız İçin Minnettarlık Gösterin
İslam, takipçilerine hayatlarında sahip oldukları için şükretmelerini öğütler. Sahip olduklarınıza şükretmek, stresi yönetmek için
bir yöntemdir. Allah'ın bize verdikleri için O'na şükretmek, bireyin kendisini mutlu hissetmesini ve stresten arınmasını sağlar.
Kur'an-ı Kerim şöyle der: "Eğer şükrederseniz, elbette size daha fazlasını veririm; ama nimetlerime nankörlük ederseniz, azabım
çok çetindir." [Kur'an-ı Kerim, 14:7]. Başka bir ayet şöyle der: "Öyleyse Beni anın, Ben de sizi anayım; Bana şükredin, Bana ve
nimetlerime nankörlük etmeyin." [Kur'an-ı Kerim, 2:152]
Modern dünyada insanlar arasındaki stresin en önemli nedenlerinden biri, kişinin kendisini başkalarıyla kıyaslaması veya sahip
olduğu nimetleri başkalarıyla kıyaslamasıdır. İslam Peygamberleri şöyle buyurur: "Sizden biriniz, malca ve (dünyaca ve güzelce)
görünüşçe kendisinden üstün kılınan kimseye bakarsa, kendisinden aşağı olana ve üstün kılınana da baksın." [Sahih El-Buhari,
Cilt 8, Kitap 18, AR Kitabı - RIQAQ, Bölüm 30, 6490, s. 269]. Kendimizi / nimetlerimizi başkalarıyla kıyaslamak sadece strese
neden olmakla kalmaz, aynı zamanda mutluluğu da yok eder ve aşağılık duygusu geliştirir. Bu nedenle, olduğumuz şey ve sahip
olduklarımız için şükretmeliyiz.
(E) Dengeli Beslenme
İnsan vücudunun büyümesi, güçlenmesi ve onarılması için dengeli beslenme şarttır. Vücudu sağlıklı ve zinde tutmak için sağlıklı
ve dengeli beslenmek gerekir. Sağlıksız beden bireyi stresli hale getirir ve stres de sağlıksız bir bedene yol açar. İslam vücudu
sağlıklı ve zinde tutmaya gereken önemi verir. Kur'an-ı Kerim'de sağlığı korumanın öneminden ve bireyin sağlığını korumak için
alınması gereken çeşitli gıdalardan bahseden çok sayıda hadis ve ayet bulunmaktadır. Stres ve bireyin sağlığı arasında doğrudan
bir bağlantı vardır. Bazı yiyecekler strese neden olurken bazıları da bizi stresten uzaklaştırır. Kur'an ve Hadisler, takipçilerine
neleri yemeleri ve neleri yememeleri gerektiğini önermekle birlikte, nasıl yeneceğini ve yerken ve içerken uyulması gereken
görgü kurallarını da açıklar. Kur'an ve hadislerde yer alan bazı ayetler şunlardır: "Güçlü mümin, zayıf müminden daha hayırlı ve
Allah'a daha sevimlidir, her ikisi de iyi olsa da." [Sahih-i Müslim, Cilt 7, Kitap 46, Kadir Kitabı, Bölüm 8, İlahi Hükme İman
ve Ona Teslimiyet, 6674, s. 40]. Bu hadis müminler için sağlığın önemini anlatmaktadır. "Bir kişinin yiyeceği iki kişiye yeter, iki
kişinin yiyeceği dört kişiye yeter ve dört kişinin yiyeceği sekiz kişiye yeter." [Sahih-i Müslim, Cilt 5, Kitap 36, İçecekler
Kitabı, Bölüm 33, 5368, s. 417]. Kur'an ve Hadis, yenmesi gereken süt, zeytin, incir, bal, hurma vb. gibi bir dizi gıda maddesini
önermektedir. "Ey inananlar! Size rızık olarak verdiğimiz şeylerin temiz olanlarından yiyin ve eğer kulluk ediyorsanız Allah'a
şükredin." [Kur'an-ı Kerim, 2:172]. Peygamberimiz ayakta yemek ve içmeyi yasaklamıştır ve bunun nedeni bilimsel olarak
kanıtlanmıştır.
(F) Uyku
Uyku, bireyin sağlığını korumak için gerekli olan temel aktivitedir. Uyku, duyguların, ruh halinin, fiziksel durumun,
konsantrasyonun, üretkenliğin, bağışıklığın, hafızanın, bilişsel gücün ve sosyal etkileşimin korunmasında önemli bir rol oynar.
Allah, Kur'an-ı Kerim aracılığıyla müminlere geceleri uyumalarını ve gündüzleri çalışmalarını söyler. Geceyi dinlenmek için
giyilen bir elbise olarak tanımlar. Uyku, bireyin duygusal ve fiziksel sağlığı için çok önemlidir. Kur'an-ı Kerim, sadece uykunun
öneminden bahsetmekle kalmaz, aynı zamanda sağlık için faydalı olan ve bilimsel olarak kanıtlanmış mükemmel bir uyku
pozisyonu önerir. "O Allah ki, geceyi sizin için bir örtü, uykuyu bir dinlenme (ölüm), gündüzü de bir dirilme zamanı kıldı."
[Kur'an-ı Kerim, 25:47]. "Yatağına girdiğin zaman namaz için abdest al, sonra sağ tarafına yat." [Sahih-i Müslim, Cilt 7, Kitap
48, Hatırlama, Dua, Tövbe ve Bağışlanma Duası Kitabı, Bölüm 17, 6882, s. 85]. Sağ tarafa yatmak Peygamberimizin
sünnetidir ve sağ tarafa yatmanın sağlığa faydaları son yıllarda bilimsel olarak kanıtlanmıştır. Gece erken yatmak ve sabah erken
kalkmak da peygamberin sünnetidir. Uyku, stresin büyük ölçüde yönetilmesinde önemli bir rol oynar.
(G) Aile ve Arkadaşlarla Eğlenmek
Stresle başa çıkmanın en çok kabul gören yöntemlerinden biri aile ve arkadaşlarla vakit geçirmektir. Sosyal bir hayvan olan insan
yalnız yaşayamaz, mutlu ve başarılı bir hayat sürmek için etkileşime ve arkadaşlığa ihtiyaç duyar. İslam, takipçilerinin aile ve
arkadaşlarıyla eğlenmesini asla yasaklamaz, diğer yandan bireyleri aile, komşular ve toplumla iyi ilişkiler kurmaya teşvik eder.
"Yolculuk bir çeşit azaptır. Sizden birinizi uykusundan, yemesinden ve içmesinden mahrum bırakır. Sizden biriniz işini bitirince
ailesine dönmekte acele etsin." [Sahih-i Müslim, Cilt 5, Kitap 33, Liderlik Kitabı, Bölüm 55, 4961, s. 257]. Bu hadis uykunun,
yemenin ve içmenin önemini tasvir etmektedir. Bununla birlikte İslam'da ailenin önemini de anlatmaktadır. Aileye ve topluma
önem veren çok fazla hadis vardır. Peygamber'in de eşleri ve torunlarıyla birlikte gününü geçirdiğini ve günlük faaliyetlere
katıldığını gösteren pek çok hadis vardır. "Allah'tan başkasına kulluk etmeyeceksiniz; ana-babaya, akrabaya, yetimlere ve
yoksullara iyilik edeceksiniz; insanlara güzel söz söyleyeceksiniz, namazı kılacaksınız ve zekâtı vereceksiniz. İçinizden pek azı
müstesna, siz bu ahitten döndünüz ve hâlâ da dönenlersiniz." [Kur'an-ı Kerim, 2:83]. "Mallarınızdan ne harcarsanız, ana-babaya,
akrabaya, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara olsun; Allah yaptığınız her iyilikten haberdardır." [Kur'an-ı Kerim, 2:215].
Kur'an'ın yukarıdaki ayetleri anne-baba, akraba, yetimler ve muhtaçlarla iyi ilişkiler kurmanın önemini anlatmakta ve müminlere
gerektiğinde onlar için harcama yapmalarını emretmektedir. "Kim Allah'a ve ahiret gününe inanırsa

IJCRT2104144 Uluslararası Yaratıcı Araştırma Düşünceleri Dergisi (IJCRT) www.ijcrt.org 1047

www.ijcrt.org © 2021 IJCRT | Cilt 9, Sayı 4 Nisan 2021 | ISSN: 2320-2882

Kim Allah'a ve ahiret gününe inanıyorsa, komşusuna cömertçe hizmet etsin; kim de misafirini ağırlasın ve ona mükâfatını versin."
[Sahih-i Buhari, Cilt 8, Kitap 78, El-Adab Kitabı, Bölüm 31, 6019, s. 39]. Bu hadis, komşularla iyi ilişkiler kurmanın önemini
bildirmektedir.
(H) Zaman Yönetimi
Zaman bu dünyadaki en değerli kaynaktır. Zaman hiç kimseyi beklemez. Üzüntülü veya stresli olduğumuzda zamanın çok uzun,
mutlu olduğumuzda ise çok kısa olduğunu hissetmemiz ilginç bir gerçektir. İslam'a göre sağlık ve zaman Allah'ın iki nimetidir,
ancak en çok kötüye kullanılan nimet olduğu da acı bir gerçektir. Zamanın ve sağlığın önemini anlatan hadisler vardır. "İki nimet
vardır ki birçok insan onları kaybeder: Sağlık ve iyilik yapmak için boş zaman." [Sahih El-Buhari, Cilt 8, Kitap 18, AR Kitabı -
RIQAQ, Bölüm 1, 6412, s.80]. Zaman yönetimi, zamanı doğru ve amaçlı bir şekilde yönetme sanatıdır. Stresle ilgili sorunların
çoğu, hayatın her aşamasında zamanın doğru yönetilmesi yoluyla yönetilebilir.
İslam'da stresle başa çıkmanın diğer yöntemleri arasında Kur'an okumak, affetmek, stresli durumu akışına bırakmak, ahiret hayatı
hakkında daha fazla düşünmek, kontrol edemediğimiz durumları kontrol etmemeye çalışmak vb. sayılabilir.
IV. SONUÇ
Geçmişi için pişmanlık duymak, geleceği için kaygılanmak ve bugünü için endişelenmek insanın doğasında vardır. Ancak geçmişi
ve geleceği düşünmek sadece zamanı boşa harcamaktır ve bizi strese sokar. Hadise göre, "Mücahid rivayet etti: 'Abdullah bin
Ömer (RA) dedi ki, 'Allah'ın Resulü (S.A.V) omzumdan tuttu ve 'Bu dünyada bir yabancı veya bir yolcu gibi ol' dedi. Ravi ilave
etti: İbn Ömer şöyle derdi: "Akşama kadar hayatta kalırsan, sabahleyin hayatta kalmayı umma, sabaha kadar hayatta kalırsan
akşamleyin hayatta kalmayı umma, hastalığın için sağlığından al, ölümün için hayatından (al)"." [Sahih-i Buhari, Cilt 8, Kitap
18, AR Kitabı - RIQAQ, Bölüm 3, 6416, s. 235].
İslam, basit bir stressiz yaşam fikrini, yani izin verilen sınırlar dahilinde her dakikanın tadını çıkararak geçmişte veya gelecekte
değil, şimdiki anda yaşamayı tasvir eder. Peygamberimiz sıkıntı anında şu duayı okumayı tavsiye eder: "Allah'tan başka ibadet
edilecek yoktur, O her şeye kadirdir, her şeyden üstündür; Allah'tan başka ibadet edilecek yoktur, O yüce Arş'ın Rabbidir; Allah'tan
başka ibadet edilecek yoktur, O göklerin ve yerin Rabbidir, O yüce Arş'ın Rabbidir." [Sahih-i Müslim, Cilt 7, 48. Kitap, Anma,
Dua, Tövbe ve Bağışlanma Duası Kitabı, 21. Bölüm, 6921, s. 103].
V. REFERANSLAR
[1] Ahmad, W. A. W., Doufesh, H., Ibrahim, F., Ismail, N. A. (2014). Müslüman Duasının (Namaz) Elektroensefalografi
Üzerine Etkisi ve Otonom Sinir Sistemi Aktivitesi ile İlişkisi. Alternatif ve Tamamlayıcı Tıp Dergisi, vol. 1, no. 7, pp.
558 - 562. 28/09/2018 tarihinde https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4086364/pdf/acm.2013.0426.pdf
adresinden alındı.
[2] Al-Khattab, N. (2007). İmam Abdülhüseyin Müslim bin el-Haccac tarafından derlenen Sahih Müslim'in İngilizce
Tercümesi. Huda Khattab tarafından düzenlenmiş ve Abu Khaliayl tarafından gözden geçirilmiştir, vol: 5. Riyad:
Darüsselam yayıncıları ve dağıtımcıları. Erişim adresi
https://ia800309.us.archive.org/5/items/TheTranslationOfTheMeaningsOfSahihMuslim-Arabic-
English7Volumes/Sahih_Muslim-Arabic_English_Volume-5_Ahadith-4519-5645.pdf adresinden 28/09/2018 tarihinde
alınmıştır.
[3] Al-Khattab, N. (2007). İmam Abdülhüseyin Müslim bin el-Haccac tarafından derlenen Sahih Müslim'in İngilizce
Tercümesi. Huda Khattab tarafından düzenlenmiş ve Abu Khaliayl tarafından gözden geçirilmiştir, vol: 1. Riyad:
Darüsselam yayıncıları ve dağıtımcıları. Erişim adresi
https://ia600309.us.archive.org/5/items/TheTranslationOfTheMeaningsOfSahihMuslim-Arabic-
English7Volumes/Sahih_Muslim-Arabic_English_Volume-1_Ahadith-0001-1160.pdf adresinden 28/09/2018 tarihinde
alınmıştır.
[4] Al-Khattab, N. (2007). İmam Abdülhüseyin Müslim bin el-Haccac tarafından derlenen Sahih Müslim'in İngilizce
Tercümesi. Huda Khattab tarafından düzenlenmiş ve Abu Khaliayl tarafından gözden geçirilmiştir, vol: 7. Riyad:
Darüsselam yayıncıları ve dağıtımcıları. Erişim adresi
https://ia600309.us.archive.org/5/items/TheTranslationOfTheMeaningsOfSahihMuslim-Arabic-
English7Volumes/Sahih_Muslim-Arabic_English_Volume-7_Ahadith-6723-7563.pdf adresinden 28/09/2018 tarihinde
edinilmiştir.
[5] Bakhshani., N.M., Hosseini., A., Mahjoob., M. & Nejati., J. (2014). Kur'an-ı Kerim Sesinin Ruh Sağlığı Üzerindeki
Etkisi. Journal of Religion and Health, vol. 55(1). 28/09/2018 tarihinde
https://www.researchgate.net/publication/259722053_The_Effect_of_Holy_Quran_Voice_on_Mental_Health
adresinden alınmıştır.
[6] Baqutayam. S. M. S. (2011). Yenilikçi Bir İslami Danışmanlık. International Journal of Counselling and Social Sciences,
vol. 1, No. 21, s. 178 - 183. Erişim tarihi
22/09/2018 tarihinde http://psyc4260.yolasite.com/resources/Baqutayan_innovative%20counseling.pdf
adresinden alındı.
[7] Chander, S. (2018). Sağlık ve Zindeliği Geliştirmek için Okçuluk Oyununun Faydaları. International Journal of Yoga,
Physiotherapy and Physical Education, vol. 3, issue 2, pp. 184 - 185. 28/09/2018 tarihinde www.sportsjournal.in
adresinden alındı.
[8] Khan, M. M. (1997). Sahih-i Buhari Arapça - İngilizce Meallerinin Tercümesi, cilt 8. Riyad: Darüsselam yayıncıları ve
dağıtımcıları. 28/09/2018 tarihinde https://futureislam.files.wordpress.com/2012/11/sahih-al-bukhari-volume-8- ahadith-
5970-6860.pdf adresinden alındı.
[9] Majeed, A. (2016). Namaz Stresin Sağlık Üzerindeki Olumsuz Etkilerini Dengeler. Uluslararası İleri Araştırmalar
Dergisi, cilt 4, sayı 2, s. 339 - 343. 28/09/2018 tarihinde http://www.journalijar.com/uploads/578_IJAR-8825.pdf
adresinden alındı.
[10] Maududi., S. Thafheemul Qur'an. http://www.thafheem.net/thafheem/M 28/09/2018 tarihinde.

IJCRT2104144 Uluslararası Yaratıcı Araştırma Düşünceleri Dergisi (IJCRT) www.ijcrt.org 1048

www.ijcrt.org © 2021 IJCRT | Cilt 9, Sayı 4 Nisan 2021 | ISSN: 2320-2882
[11] Pestonjee, P. M. (1939). Stres ve Başa Çıkma: Hindistan deneyimi. Yeni Delhi: Sage yayınları.

IJCRT2104144 Uluslararası Yaratıcı Araştırma Düşünceleri Dergisi (IJCRT) www.ijcrt.org 1049