ΗΜΕΡΙΔΑ 22.05.

21

ΔΙΑΒΑ-ΖΩ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΕ ΚΛΕΙΣΤΕΣ ΔΟΜΕΣ

ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ (ΕΠΑΚ)

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ

Το περιβάλλον της φυλακής δεν εμπνέει εμπιστοσύνη και ανοιχτή συζήτηση εφ όλης της
ύλης. Περισσότερο βλέπουμε άτομα διστακτικά και επιφυλακτικά, ακόμα και καχύποπτα
απέναντι σε κάτι καινούργιο που δεν γνωρίζουν, όπως είναι ένα εργαστήρι προσωπικής
ανάπτυξης. Μέσα από την συνεχόμενη επαφή με τους συμμετέχοντες, παρατηρώ ότι
ξεθαρρεύουν και νιώθουν πολύ άνετα με τα άλλα μέλη της ομάδας και με τον εαυτό τους.
Αυξάνεται η αυτοπεποίθησή τους και επικοινωνούν πιο θαρραλέα, μιλούν με σεβασμό
στις άλλες επαφές: στο σχολείο, στην κοινωνική υπηρεσία και ακόμα με το σωφρονιστικό
προσωπικό. Το βλέμμα τους δείχνει πιο ήρεμο και καθαρό, μιλούν με σεβασμό και
συνεργάζονται στην ομάδα παρόλο που μπορεί να είχαν προστριβές. Βλέπουμε άτομα τα
οποία αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι μπορούν να υπάρξουν και διαφορετικά από ό,τι
γνώριζαν μέχρι τότε. Μαθαίνουν να σέβονται, να πειθαρχούν, να έχουν ευθύνη και να
υιοθετούν ένα ομαδικό πνεύμα που είναι και οι τέσσερις βασικές αρχές της συμμετοχής
τους στην ομάδα του ΕΠΑΚ. Η αναγνώριση της προσπάθειάς τους από συγκρατούμενους
και από το κοινό που μπαίνει και τους βλέπει σε μια παρουσίαση είναι μια ηθική τόνωση
που έλειπε από την ζωή τους. Επιβραβεύονται για πρώτη φορά. Αυτές οι εμπειρίες
καταγράφονται μέσα τους. Ανοίγουν πτυχές του εαυτού τους, καθώς μέχρι τότε δεν είχαν
μοιραστεί με άλλους και αρχίζουν να αλλάζουν την εικόνα που έχουν για τον εαυτό τους,
και ελπίζουν για μια διαφορετική πορεία μετά την αποφυλάκιση.

Το Εργαστήρι Προσωπικής Ανάπτυξης Κρατουμένων (ΕΠΑΚ) πραγματοποιείται κάθε

εβδομάδα και εντάσσεται στο πρόγραμμα του εκάστοτε καταστήματος κράτησης, σε
συνεργασία με τις αρμόδιες υπηρεσίες και θεσμούς: Στον Αυλώνα με τα σχολεία (Δημοτικό
& Γυμνάσιο/Λύκειο) με Διευθυντή τον κ. Πέτρο Δαμιανό, στην Θήβα με τον Προϊστάμενο
του Θεραπευτικού Προγράμματος κ. Νίκο Πλυτά, στο Ψυχιατρείο Κρατουμένων
Κορυδαλλού με την Προϊσταμένη της Κοινωνικής Υπηρεσίας κ. Βάσω Φραγκαθούλα και
στην Κόρινθο με την υπεύθυνη της Κοινωνικής Υπηρεσίας κ. Κατερίνα Κολέτσα.

Η μέθοδος, η οποία εφαρμόζεται από το 2010, προσαρμόζεται στις ιδιαιτερότητες της

εκάστοτε ομάδας. Η προσέγγιση διαφέρει, αλλά οι στόχοι παραμένουν ίδιοι. Για τον
κρατούμενο ο βασικός στόχος είναι η ψυχολογική θωράκιση και η καλλιέργεια της
προσωπικότητας του, έτσι ώστε φεύγοντας να νιώθει μεγαλύτερη αυτοεκτίμηση και να
έχει εφοδιαστεί με ικανότητες, όπως η κοινωνικοποίηση και ευαισθησία ως προς το
κοινωνικό σύνολο. Ένας ακόμη στόχος είναι η πειθαρχία σε μια διαδικασία που απαιτεί
δέσμευση και διαθεσιμότητα προς την ομάδα, εμπειρία που μπορεί να οδηγήσει στην
πίστη ότι μπορεί να υπάρξει και ένα δημιουργικό άτομο μετά την αποφυλάκισή του, και να
προσφέρει κάτι καλύτερο στον εαυτό του και στον κόσμο γύρω του.

ΕΠΑΚ Πρακτικές και Παραστάσεις Στάθης Γράψας 1

Στο τέλος κάθε σταδίου της μεθόδου, παρουσιάζεται μια βιωματική παράσταση με
καλεσμένους απ’ έξω. Η συνάντηση αυτή τον κρατούμενων με το κοινό, μειώνει το χάσμα
που υπάρχει μεταξύ της κοινωνίας και της φυλακής και σπάει το άβατο αυτών των χώρων.
Οι θεατές έρχονται αντιμέτωποι με άτομα που καταθέτουν μια ειλικρινή προσπάθεια για
την αλλαγή και τον σωφρονισμό τους, με στόχο την αμφισβήτηση της προκατάληψης
εναντίον των κρατουμένων και την ελπίδα ότι καταπολεμάται η υποτροπή τους, μιας και ο
αποφυλακισμένος μπορεί να γίνει αποδεκτός με την επιστροφή του στην κοινωνία. Μια
κοινωνία που επιθυμούμε να μπορεί να αγκαλιάζει τα περιθωριοποιημένα άτομα και να
τους δίνει μια δεύτερη ευκαιρία να συμμετέχουν ως ενεργοί πολίτες.

Έχει συχνά τεκμηριωθεί και καταγραφεί ότι μια τέτοια παρέμβαση, απαιτεί μακροχρόνια
σχέση για να φανούν τα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας, και να μην
αντιμετωπίζεται ως πυροτέχνημα χωρίς συνέχεια. Η έκθεση ‘Unlocking Value’ αναλύει με
μαθηματική ακρίβεια ότι τέτοιες δράσεις ωφελούν την κοινωνία οικονομικά, με στατιστικές
από την Αγγλία το 2011 που τεκμηριώνουν την άποψη αυτή. Όταν ένας αποφυλακισμένος
επιστρέψει στην παραβατικότητα, το οικονομικό κόστος για την κοινωνία επιβαρύνει τους
εμπλεκόμενους φορείς. Από την αστυνομία, το δικαστικό σύστημα, την νοσηλεία θυμάτων
στα νοσοκομεία και την κράτηση σε φυλακή. Τα προληπτικά μέτρα μιας κοινωνίας στο
θέμα του σωφρονισμού και της υποτροπής εκμηδενίζουν αυτό το κόστος.

ΜΕΘΟΔΟΣ

Η δημιουργικοί απασχόληση κρατουμένων ανά τον κόσμο έχει χρησιμοποιηθεί ως

εναλλακτικός τρόπος εκπαίδευσης και έκφρασης για περισσότερο από 50 χρόνια. Σε κάθε
γωνιά του πλανήτη ο εκάστοτε υπεύθυνος εργαστηρίου ή ομάδας κρίνει να δουλέψει με
έναν δικό του τρόπο με κάθε ομάδα.

Η επιτυχία του ΕΠΑΚ βασίζεται στη συστηματική δουλειά που γίνεται με τους
συμμετέχοντες, ώστε να ξεκλειδωθεί η σωματική έκφραση πρώτα και στη συνέχεια η
λεκτική. Τα σώματα των κρατουμένων αλλάζουν στην φυλακή και αποκτούν μια πιο σκληρή
και άκαμπτη μορφή. Η ενέργεια είναι μπλοκαρισμένη στις συγκεκριμένες κινήσεις του
κελιού και του προαυλίου. Στόχος για τον καθένα που συμμετέχει είναι πρώτα να βρει τις
δυνατότητες έκφρασης του σώματός του μέσα σε ένα πλαίσιο ομαδικής λειτουργίας. Η
‘επαφή με τον καινούργιο ή με το άγνωστο’ είναι το τοπίο που θα ερευνηθεί σε αυτό το
πρώτο στάδιο. Η ενέργεια θα φτάσει να μην περιορίζεται από σωματικούς περιορισμούς
και έτσι θα γίνει πιο καθαρή και εντός της ομάδας θα πολλαπλασιάζεται.
Το θέμα της υποτροπής που απασχολεί όλους όσους εμπλέκονται στο σωφρονιστικό
σύστημα είναι το ζητούμενο ανάλυσης και επεξεργασίας στο δεύτερο στάδιο. Η
παράσταση της Επιστροφής θα είναι ο οδηγός για τον χειρισμό τους θέματος, με τον ίδιο
σωματικό τρόπο αλλά εστιάζοντας σε αυτό το ουσιαστικό θέμα των κρατουμένων.

Το τρίτο στάδιο θα έχει ως βάση την λεκτική έκφραση με στοιχεία βέβαια της δουλειάς
που έγινε στα προηγούμενα δύο στάδια. Η ‘εικόνα του εαυτού μου’ είναι το τοπίο που θα
ερευνηθεί και το υλικό των κρατουμένων από όλη τη διαδικασία του εργαστηρίου θα
χρησιμοποιηθεί. Ο κάθε κρατούμενος οφείλει να αλλάξει την εικόνα που έχει για τον εαυτό
του αν πρόκειται να γλυτώσει από την μοίρα που του επιφυλάσσει την επιστροφή του στην

ΕΠΑΚ Πρακτικές και Παραστάσεις Στάθης Γράψας 2

φυλακή. Η προσωπικές μαρτυρίες των κρατουμένων ανοίγουν έναν κόσμο που για καιρό
υπήρχε ξεχασμένος ή συνειδητά απέφευγαν να ερευνήσουν.

ΕΡΓΑΛΕΙΑ

Υπάρχουν τρία πολύ συγκεκριμένα κλειδιά που κάνουν αυτή την δουλειά ξεχωριστή. Καθ’
όλη την πορεία του εργαστηρίου θα υπάρχει έντονα η εστίαση στο σώμα, στο χρόνο και
στην ομάδα.

ΣΩΜΑ: Ένα αδούλευτο σώμα ή ένα κλειδωμένο σώμα δεν μπορεί να εκφραστεί με την ίδια
αποτελεσματικότητα με ένα ελεύθερο σώμα. Πριν φτάσει κανείς στην λεκτική έκφραση, το
σώμα μεταφέρει μηνύματα από μόνο του. Αποσκοπούμε στον συνδυασμό και των δύο,
αλλά με συστηματική δουλειά και πειθαρχία που χρειάζεται σε όλη την διαδικασία του
εργαστηρίου. Ο απόλυτος έλεγχος είναι το ζητούμενο εδώ από ένα σώμα που πάλλεται και
σφύζει από ζωή.

ΧΡΟΝΟΣ: Είναι ευρέως γνωστό ότι ο χρόνος στη φυλακή δεν περνάει γρήγορα. Βέβαια ο
γοργός χρόνος στην καθημερινότητά μας είναι αυτό που μας παγιδεύει και μας οδηγεί να
λειτουργούμε περισσότερο αυθόρμητα παρά με σκέψη και λογική. Η χρυσή τομή του
χρόνου είναι επίσης ένα εργαλείο που θα χρησιμοποιηθεί στο εργαστήρι αυτό. Οι
κρατούμενοι θα αποκτήσουν την αίσθηση του χρόνου και θα μπορούνε να υπολογίσουν
καλύτερα την αντίδραση σε κάτι που θα φέρει ένα ανεπιθύμητο αποτέλεσμα χωρίς αυτό
τον έλεγχο.

ΟΜΑΔΑ: Αυτό που θέλουμε να ενισχύσουμε στους κρατούμενους είναι την αίσθηση της
ομάδας. Μια μικρή ομάδα όπως είναι μια οικογένεια ή μια μεγάλη παρέα και κατ’
επέκταση η κοινωνία μας, βασίζεται στο ομαδικό πνεύμα και στην ευθύνη που έχει ο ένας
για τον άλλον. Από την αρχή του εργαστηρίου, οι στόχοι θα είναι ομαδικοί, η εικόνα θα
είναι ομαδική, η αίσθηση που θα έχει ο καθένας θα είναι βασισμένη στα οφέλη της ομάδας.
Η αλληλεγγύη, η ανιδιοτέλεια, η μεγαλοψυχία είναι λέξεις που αφορούν τον κόσμο
γενικότερα. Το πιλοτικό πρόγραμμα του 2010-2013 απέδειξε ότι η ομάδα των κρατουμένων
έχει τις ίδιες ικανότητες και δυνατότητες όπως κάθε άλλη ομάδα να δουλέψει
παραδειγματικά προς έναν σκοπό που ξεπερνά τα στενά προσωπικά ζητήματα του
ατομικισμού.

ΟΙ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ

ΕΙΔΙΚΟ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ ΚΡΑΤΗΣΗΣ ΝΕΩΝ ΑΥΛΩΝΑ (ΕΚΚΝΑ)

Στο ΕΚΚΝΑ διαμορφώθηκαν τρεις παραστάσεις. Στο πρώτο έτος ο τίτλος ήταν ΑΦΕΤΗΡΙΑ.
Μια δική τους πρώτη συμμετοχή σε αυτόν τον καινούριο τρόπο έκφρασης, που βλέπουμε
μια ομάδα με αλληλεγγύη, με ενσυναίσθηση, καθώς μοιράζονται όλοι το κοινό βίωμα του
εγκλεισμού, ότι χάνουν την ελευθερία τους, χαιρετούν τους δικούς τους ανθρώπους και
ξεκινούν μια νέα πορεία.

Στο δεύτερο έτος, ασχοληθήκαμε με το καίριο ζήτημα που μας απασχολεί όλους, την
υποτροπή. Όλο αυτό γίνετε για να μειώσουμε την υποτροπή. Πάντα τους ρωτούσα τι είναι

ΕΠΑΚ Πρακτικές και Παραστάσεις Στάθης Γράψας 3

η φυλακή για αυτούς. ‘Κόλαση, ένα μπουντρούμι, σκοτάδι’. Βγάλαμε κάποιες εικόνες και
έγινε η παράσταση της ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ. Πιο απαιτητική από ό,τι ήταν η πρώτη, πιο
ολοκληρωμένη σαν ιδέα, με αρχή-μέση-τέλος, όπου δεν μίλαγε κανείς. Ήταν καθαρά
σωματική έκφραση. Η παράσταση αυτή προβλήθηκε στο Ίδρυμα Ωνάση. Συμμετείχαμε στο
φεστιβάλ Νέων Ομάδων που φιλοξενήθηκε εκεί, δεν μπορούσαμε να παίξουμε προφανώς,
γι αυτό έγινε βίντεο-προβολή. Την παράσταση αυτή είχε παρακολουθήσει και ο κ.
Παπούλιας όταν ήταν Πρόεδρος της Δημοκρατίας, μετά από επίσκεψή του στον Αυλώνα.

Παρόλα αυτά, αναρωτιέμαι πραγματικά τι κάνουμε. Αυτός ο πληθυσμός κοστίζει, δεν είναι
στην παραγωγή, δεν μπορούν να βοηθήσουν στην οικονομία, έχουν έναν μέλλον ζοφερό,
δεν υπάρχουν στηρίγματα, δεν ασχολούμαστε, είναι σαν να τους θεωρούμε “καμμένα
χαρτιά” και επικρατεί γενικότερα η ρητορική “έλα μωρέ, τι περιμένεις”. Τον πρώτο καιρό
που έμπαινα μέσα, μου έλεγαν οι υπάλληλοι ότι χάνω τον καιρό μου. Οι ίδιοι μετά από λίγο
καιρό αναρωτιούνταν πως καταφέρναμε όσα έβλεπαν από αυτά τα παιδιά. Όταν
προσφέρεις σε κάποιον που δεν είχε ποτέ τη συνέπεια της επαφής, όταν τον κοιτάς
αληθινά, νοιάζεσαι, είσαι εκεί διαθέσιμος μόνο για αυτόν, το καταλαβαίνουν και
ανταποκρίνονται. Ο κρατούμενος μπορεί να σε ψυχαναλύσει με το πού μπεις στην
αίθουσα, αν είσαι εκεί για αυτόν, αν έχεις έρθει να τον κοροϊδέψεις, αν τον βλέπεις σαν
‘αγρίμι’ το καταλαβαίνουν με τη μία.

Είχα επισκεφτεί το δημοτικό σχολείο μερικές φορές πριν ξεκινήσω το εργαστήρι, μόνο για
να με βλέπουν, να γίνω οικείο πρόσωπο. Θυμάμαι καθόμουν και συζητούσα με τον Νίκο
Αρμένη, τον δάσκαλό τους και είχα αποκτήσει ήδη κάποια οικειότητα με μερικούς. Κάποιοι
Αφγανοί και Πακιστανοί κοιτούσαν τα χέρια μου και τους έκανε εντύπωση πως κάνω
χειρονακτικές εργασίες, γιατί έχουν μάθει να δουλεύουν και αυτοί με τα χέρια τους. Ξέρουν
ότι πρέπει να κοπιάσεις και να κουραστείς, ότι δεν είναι όλα ωραία και τακτοποιημένα
πίσω από ένα γραφείο. Αυτό μου έδινε πολλές πληροφορίες για τα άτομα αυτά και τα
άτομα αυτά δεν είχαν καμία επαφή με τις παραστατικές τέχνες.

Η ιστορία που ακολουθεί περιγράφει με τον πιο απλό τρόπο έναν από τους βασικούς
στόχους του Εργαστηρίου Προσωπικής Ανάπτυξης των Κρατουμένων. Στην πρώτη ομάδα το
2010, είχα έναν Αλγερινό, τον Α.Κ. που δε μιλούσε πολύ και έπαιξε στην ΑΦΕΤΗΡΙΑ. Μετά
το τέλος της παράστασης, γινόταν μια συζήτηση με το κοινό. Μόλις έφυγαν άρχισε να
δακρύζει και ήρθε πάνω μου νευριασμένος. Με ρωτούσε “Γιατί δάκρυσα, γιατί έχω
δάκρυα, γιατί; Δεν πρέπει, δεν πρέπει”. Του απάντησα πως είναι καλό που του συμβαίνει,
είσαι και αυτό, μπορείς και να κλαις. Η αποδοχή που ένιωσε τον μαλάκωσε. Ήταν κάτι
δημιουργικό, κάτι καλό. Δεν ήταν η αδρεναλίνη της κακής πράξης. Πολλά τέτοια
παραδείγματα που θα μπορούσαν να γεμίσουν τόμους. Αυτά μου μένουν. Πρέπει να
αλλάξουμε την εικόνα.

Στο τρίτο στάδιο της μεθόδου παρουσιάζεται η παράσταση ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ. Βασίζεται στις
προσωπικές μαρτυρίες των κρατουμένων από διάφορα στάδια της ζωής τους. Οι θεατές
γίνονται μάρτυρες σε ένα προσωπικό άνοιγμα του καθένα με ιστορίες που τον στιγμάτισαν.
Όταν καταφέρουμε να μιλούν για τέτοια ευαίσθητα βιώματα, είμαστε στο σωστό δρόμο να
αλλάξει την εικόνα ο κρατούμενος που έχει ως τώρα για τον εαυτό του. Το ζητούμενο είναι
να επαναφέρουμε την παιδικότητα σε ανθρώπους που μεγάλωσαν βίαια και την έχασαν.
Έπρεπε να βγουν στο δρόμο, να μεταναστεύσουν. Έχουμε την αφήγηση τριών ιστοριών από

ΕΠΑΚ Πρακτικές και Παραστάσεις Στάθης Γράψας 4

κάθε κρατούμενο. Τρεις μονόλογους για τις τρεις περιόδους της ζωής τους. Από 4-7 ετών,8-
12 ετών και 13-16 ετών. Βλέπουμε αυτό το παιδί να μεγαλώνει και δεν απορούμε γιατί
είναι φυλακή. Κάποτε ήταν μωρό που το αγαπούσαν και έπαιζαν μαζί του, αλλά σιγά-σιγά
μεγάλωνε και έβλεπε τον πατέρα του να κάνει χρήση, να κλέβει, να τον εγκαταλείπει.
Υπήρχε ένας Αφγανός κρατούμενος, ο οποίος σε ηλικία 8 ετών είχε δει δημόσιο
αποκεφαλισμό.

Οι ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ δεν έχουν καθόλου κίνηση, είναι ο εφιάλτης του ηθοποιού: σε μια καρέκλα
ο καθένας να αφηγείται τη ζωή του μπροστά 100 άτομα. Με κατάλληλη ενέργεια,
ελεγχόμενο σώμα, συγκροτημένος ήρεμος λόγος. Το να δοθεί σε έναν κρατούμενο ένα
κείμενο, να αποστηθίσει τα λόγια, να σκηνοθετηθεί δεν είναι εκφράζει το ΕΠΑΚ. Η
βιωματική εμπειρία αρκεί για να επεξεργαστεί κανείς τα ζητήματά του και να βελτιώσει την
εικόνα του. Υπάρχουν διάφορες μέθοδοι, όπως η χρήση κλασικών θεατρικών κειμένων,
αλλά η μέθοδος του ΕΠΑΚ είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας μου με τους κρατούμενους
και βασίζεται στις ανάγκες τους. Ακολουθήθηκε ο δικός τους τρόπος. Βγήκε ακριβώς αυτό
που είχαν ανάγκη. Να εκτονώσουν την αρνητική ενέργεια, να συζητήσουμε για την
υποτροπή, να προετοιμάσουν τον εαυτό τους για μια διαφορετική πορεία στην ζωή.

ΚΕΝΤΡΟ ΑΠΕΞΑΡΤΗΣΗΣ ΤΟΞΙΚΟΜΑΝΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ ΕΛΕΩΝΑ ΘΗΒΩΝ (ΚΑΤΚΕΘ)

Στο Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικομανών Κρατουμένων στη Θήβα εφαρμόζεται η ίδια

μέθοδος του ΕΠΑΚ, αλλά με παραλλαγή των θεμάτων που επεξεργαζόμαστε. ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ
ήταν η πρώτη παράσταση με την ομάδα της Θήβας και ο τίτλος δηλώνει αυτό ακριβώς: το
πέρασμα από τη χρήση στη ζωή χωρίς ουσίες. Η απεξάρτηση, άλλωστε, είναι η βάση του
θεραπευτικού προγράμματος εκεί.

Στην παράσταση βλέπουμε μια ομάδα ανδρών να εισβάλλει σε ένα καινούργιο τοπίο. Πολύ
σύντομα το τοπίο αυτό ανασύρει για τον καθέναν προσωπικά ζητήματα και αναμνήσεις
που εκφράζονται σωματικά. Η αλληλεγγύη μεταξύ τους είναι φανερή σε κάθε στάδιο.
Στη συνέχεια ένας από την ομάδα ανακαλύπτει την άκρη ενός σχοινιού και μαζί με τους
υπόλοιπους θα τραβήξουν προς το κέντρο της άδειας αίθουσας μια εξέδρα. Πάνω σε αυτή
την εξέδρα νιώθουν καλά, ασφαλείς. Εδώ είναι ο δικός τους οικείος χώρος. Θα τον
προστατεύσουν από κάθε εξωτερική απειλή που εμφανίζεται μπροστά τους. Στο τέλος, θα
δοκιμάσουν να ανεβάσουν κι άλλους στην εξέδρα για να μοιραστούν μαζί τους αυτό το
όμορφο συναίσθημα της ασφάλειας. Στο τέλος θα αποχωρίσουν όλοι μαζί όπως ήρθαν.

Υπήρχε μια άσκηση στις πρόβες που σωματοποιούσαν αυτό που νιώθουν για τα πρόσωπα
που έχουν έρθει σε επαφή και τα θύματά τους. Ένας κρατούμενος, είχε μείνει σε στάση
εμβρύου, κουλουριασμένος και δε μπορούσε να σηκωθεί. Τον πλησίασα. “Έχω κάνει πολύ
κακό” και έμεινε εκεί, κάτω, κολλημένος. Σηκώθηκε μετά από λίγο. Τότε κατάλαβα τα
διαφορετικά βιώματα και φορτία που κουβαλάει ο καθένας και πόσο ανάγκη έχουν να τα
επεξεργαστούν.

Στις περιγραφές τους για την ζωή τους στη χρήση υπήρχε σκοτάδι. Αυτή η έντονη αίσθηση
του μαύρου με οδήγησε να εντάξω στην επόμενη παράσταση ‘ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ
ΈΞΩ’, αντικείμενα που αντιπροσώπευαν αυτό που ζούσαν. Το δοκίμασα στην Αυστραλία με
μια ομάδα μεταναστών, που επεξεργάζονταν δικά τους θέματα. Λειτούργησε. Καταλάβαινα

ΕΠΑΚ Πρακτικές και Παραστάσεις Στάθης Γράψας 5

ότι και τα βιώματα που έχουν τα μέλη στην Θήβα, είναι τόσο έντονα και πως αν τα
καταφέρουν, θα είναι πραγματικά κάτι δυνατό. Συζητήσαμε, λοιπόν, το θέμα της χρήσης
πριν τη φυλακή, την διάρκεια του εγκλεισμού τους και τι γίνεται μετά, καθαρά βιωματικά.
Μιλούσαν για σκοτάδι, διπλή ζωή, ότι ήθελαν να κρυφτούν, να μην φαίνονται, είχαν γονείς
που δεν ήξεραν αν ζουν ή όχι. Ήταν συνέχεια σε έναν δικό τους κόσμο.

Μιλούσαν για πράγματα που μόνο αυτοί ήξεραν, για μυστικά και κάπως έτσι, συνειρμικά
σκέφτηκα το μαύρο κουτί των αεροπλάνων. Τους έδωσα από ένα μαύρο κουτί και τους
ζήτησα να το επεξεργαστούν. Έβαζαν το κεφάλι τους μέσα, το κοιτούσαν, ήταν ένα μαύρο
τοπίο όπου ήταν η ζωή τους και όλα τους τα μυστικά. Κατάφεραν να το κατεβάσουν, να
σταθούν πάνω του και να το “κατακτήσουν”, να κερδίσουν το στοίχημα. Τους ρώτησα για τη
συνέχεια και τι γίνεται μετά. Τελειώνουν όλα εδώ? Μου απάντησαν όχι, γιατί υπάρχουν οι
τοξίνες, που είναι μέσα μας και με κάποιο τρόπο πρέπει να αποβληθούν. Λειτούργησα
όπως και με τα κουτιά. Τους έφερα κόκκινα λάστιχα, υλικά που έμοιαζαν με φλέβες, με
νευρώνες. Τα έβαλαν πάνω τους και μετά την κατάκτηση του μαύρου τοπίου, άρχισαν να
βγάζουν από μέσα τους τα λάστιχα, που συμβολικά είναι οι ουσίες και οι τοξίνες. Είδα τότε
μια ομάδα που λειτούργει σε τελείως μεταφορικό πλαίσιο, σχεδόν μεταφυσικό, να βιώνει
το ξερίζωμα των τοξινών. Ήταν καθηλωτικό. Κάποιοι αρχικά δυσκολεύονταν, αλλά
προσπάθησαν. Το ζούσαν, δεν υποδύονταν, το βίωμα είναι πολύ ισχυρό.

Στο training του Λονδίνου, η Ρίφκα Ρούμπιν, μας μιλούσε για το τι έχουμε να μεταφέρουμε
σαν άνθρωποι, τι είναι αυτό που φέρουμε εμείς που είναι χρήσιμο για τον άλλον στην απλή
επικοινωνία, δεν μιλούσε για ειδικότητα, μιλούσε για transferable skills, ποιες δεξιότητες
και ικανότητες δηλαδή μπορώ να μεταφέρω, που θα έχουν σχέση με το χαρακτήρα μου, τη
σταθερότητα μου, τη δική μου στάση και την ενέργεια που μεταφέρω, πόση συνέπεια
φέρω στους άλλους. Υπάρχει περίπτωση να είσαι ενεργειακά ‘σκορπισμένος’ και
μεταφέρεις αυτό στην ομάδα. Επομένως, δεν μπορείς να μπεις σε έναν χώρο που απαιτεί
πειθαρχία και πλαίσιο, καθώς αυτοί οι άνθρωποι μέχρι τώρα δεν ήταν σε κανένα πλαίσιο
και τώρα πρέπει να μπουν. Εσύ αποτελείς το πρότυπό τους.

Όταν βλέπω ότι ένας κρατούμενος δεν είναι έτοιμος για μια παράσταση, το συζητάμε και
του προτείνω να παίξει κάποιος άλλος ή να μείνει εκτός. Νιώθει ότι θα εκτεθεί, φοβάται,
άρα τον προφυλάσσουμε και αυτόν και την ομάδα και το σύνολο της δουλειάς. Ο ίδιος θα
αναλάβει την ευθύνη για την τεχνική υποστήριξη της παράστασης π.χ φώτα και ήχο. Δεν
στοχεύουμε να ανακαλύψουμε ταλέντα. Καλώς γίνονται πολλά πράγματα, αλλά πού
αποσκοπούν τελικά; Δεν πάμε να βγάλουμε ηθοποιούς, δεν πάμε να ενισχύσουμε την
έπαρση του ‘παίζω’, πάμε να βγάλουμε συνειδητοποιημένους πολίτες, οι οποίοι θα
ενταχτούν σε ένα σύνολο. Δεν πρέπει να τονίζουμε το “Εγώ” και το πόσο ξεχωριστός είναι.
Είναι ξεχωριστός γιατί όλοι είμαστε διαφορετικοί, δεν πρέπει να το μεγεθύνουμε και να το
τονίζουμε. Τώρα είναι στην φυλακή, αλλά κάποια στιγμή θα επιστρέψουν στην κοινωνία.

ΨΥΧΙΑΤΡΕΙΟ ΚΡΑΟΥΜΕΝΩΝ ΚΟΡΥΔΑΛΛΟΥ (ΨΚΚ)

Με την ομάδα του Ψυχιατρείου Κορυδαλλού η προσέγγιση είναι διαφορετική. Εστιάζουμε

στον γραπτό λόγο των συμμετεχόντων και αυτά που θέλουν να εκφράσουν. Η κατάστασή
τους και η φαρμακευτική αγωγή δυσκολεύει το σώμα και έτσι χρησιμοποιούμε τον λόγο. Η
παράσταση ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ ΧΡΟΝΟΣ, με έχει στιγματίσει έντονα. Δε συνηθίζω να παίζω

ΕΠΑΚ Πρακτικές και Παραστάσεις Στάθης Γράψας 6

πια, ήταν η δεύτερη δουλειά που παρουσίασα με το Ψυχιατρείο και έκανα αντικατάσταση
τον Μ., ο οποίος απεβίωσε και αυτό ήταν ένα γεγονός που με συγκλόνισε πραγματικά. Είχε
γράψει το μεγαλύτερο κομμάτι του κειμένου, ήταν η ψυχή της ομάδας. Ήταν ο μάγειρας
του ΨΚΚ και τον ήξεραν όλοι. Σκέφτηκα ότι το καλύτερο πράγμα που μπορώ να κάνω να
τιμήσω αυτόν τον άνθρωπο που πέρασε δεκαέξι χρόνια από τη ζωή του εκεί, ήταν να παίξω
το ρόλο που είχε. Ήταν από τα πιο δύσκολα πράγματα που είχα αναλάβει να κάνω ποτέ στη
σκηνή. Μη κάνοντας τίποτα, απλά φέροντας το υλικό του. Η ιστορία ενός ανθρώπου που
κάποια στιγμή στην ζωής του έκανε μια απλή σκέψη. Να φροντίσει τέσσερις άγνωστους
ανθρώπους που είχαν ανάγκη κάποιον. Μοιράζονται κάτι κοινό, μόνο που δεν το ξέρουν. Η
δύναμη της ανθρώπινης ψυχής να αντεπεξέλθει σε δύσκολες συνθήκες, η αναγκαιότητα
συνοδοιπόρων στην ζωή μας και την κατάλληλη στιγμή της αφύπνισης από το λήθαργο
είναι τρία βασικά θέματα της παράστασης.

Στο Ψυχιατρείο Κορυδαλλού, λόγω των φαρμακευτικών αγωγών που ακολουθούν, η

σωματική έκφραση είναι περιορισμένη, άρα βασιζόμαστε στον λόγο. Γράφουν κείμενα,
ποιήματα, σκέψεις και όλα αυτά γίνονται υλικό της παράστασης. Τα κείμενα βασίζονται
στις συζητήσεις που κάνουμε στην πρόβα και αυτά που θέλουν να εκφράσει ο καθένας.
Μερικοί δεν έχουν τη δυνατότητα να γράψουν, μαθαίνουν, αλλά όλοι έχουν ένα
προσωπικό στοιχείο σε αυτό. Θέλουμε να εκφράζουν προσωπικές τους σκέψεις και
συναισθήματα, για να τα μοιραστούμε.

Σε αυτή την παράσταση, το ραπ κομμάτι που τραγούδησε ο Μ. στο τέλος, ήταν δικό του.
Έκανε αντικατάσταση τελευταία στιγμή και βλέπουμε έναν άνθρωπο, ο οποίος ακολουθεί
φαρμακευτική αγωγή, δεν συμμετείχε στη διαδικασία της πρόβας, κάτι που σημαίνει ότι
δεν είχε ενταχτεί στην ομάδα, αλλά παρόλα αυτά, μπήκε στο τέλος, έκατσε πειθαρχημένα
σαν άγαλμα ενός δημόσιου υπάλληλου όπως ήταν ο ρόλος στο έργο και βγήκε και είπε και
αυτό το κομμάτι. Το πρότεινε ο ίδιος και ταίριαζε απόλυτα με τον δημόσιο υπάλληλο που
δεν εξέφραζε τα προσωπικά του θέλω, που απλώς εκτελούσε, που περνώντας τα χρόνια
μαρμάρωνε, δεν είχε προσοχή και αγάπη από κανέναν, αλλά εσωτερικά, θα μπορούσε να
είναι ένας καλλιτέχνης και να που ήταν.

ΕΚΚΝΑ & ΚΑΤΚΕΘ

Ένα τολμηρό εγχείρημα για τα ελληνικά δεδομένα ήταν η παράσταση ΚΟΙΝΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
που παρουσιάστηκε στο Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικομανών Κρατουμένων στη Θήβα το
2019. Η ομάδα από τον Αυλώνα ταξίδεψε με την κλούβα των μεταγωγών μέχρι την Θήβα
για να συναντήσει την αντίστοιχη ομάδα εκεί. Αυτό μπορούσε να γίνει διότι δούλευα και
με τις δύο ομάδες ταυτόχρονα με το ΕΠΑΚ. Η μέρα κύλισε τόσο ομαλά. Όλα λειτούργησαν
και η παράσταση έμεινε ως μια υποδειγματική συνεργασία κρατουμένων.

Για πρώτη φορά δύο ομάδες κρατουμένων θα βρεθούνε μαζί, την ίδια μέρα θα
γνωριστούν, θα κάνουν μαζί ζέσταμα, πρόβα και θα παρουσιάσουν την κοινή τους
αφετηρία στο θέατρο. Η συνεργασία αυτή τονίζει την αλληλεγγύη μεταξύ τους και την
προσπάθεια που κάνει ο καθένας ξεχωριστά αλλά και σαν ομάδες, να ξεπεράσουν την
στερεότυπη συμπεριφορά εντός των τειχών και να ξεκινήσουν μια νέα πορεία έκφρασης
και αντίληψης για την ζωή τους. Μέσα από την παράσταση θα κάνουν μια αναδρομή στο
παρελθόν, στα λάθη τους, θα δουν τον εαυτό τους ευάλωτο και ταυτόχρονα δυνατό να

ΕΠΑΚ Πρακτικές και Παραστάσεις Στάθης Γράψας 7

ανταπεξέλθει στις δυσκολίες της ζωής και να εφοδιαστεί με γνώση και εμπειρίες για το
μέλλον που τον περιμένει.

Το ΕΠΑΚ στην πανδημία

Ένα από τα βασικά πλεονεκτήματα του ΕΠΑΚ είναι ότι δεν σταματά. Είναι μια συνεχόμενη
επαφή με τις ομάδες, στη διάρκεια του χρόνου, όπου οι σχέσεις χτίζονται και βασίζονται
στην εμπιστοσύνη και στην αλήθεια. Όταν τα περιοριστικά μέτρα της πανδημίας
απαγόρευσαν την είσοδό μου στα κέντρα κράτησης, έπρεπε να σκεφτώ έναν τρόπο να
συνεχίσει να λειτουργεί το ΕΠΑΚ. Ήξερα ότι μια μακροχρόνια παύση αυτής της
προσπάθειας από την πλευρά των συμμετεχόντων θα ήταν πισωγύρισμα για πολλούς. Σε
κάθε έναρξη του lockdown, είχα προτείνει σε όλα τα κέντρα την συνέχεια του εργαστηρίου
με όλα τα προβλεπόμενα μέτρα ασφαλείας: αποστάσεις, μάσκες, απολύμανση χεριών,
ακόμα και να μεταφερθούν οι συναντήσεις σε εξωτερικό χώρο. Το εγχείρημα όμως ήταν
μεγάλο και δεν μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο. Η αμέσως επόμενη κίνησή μου ήταν να γίνει
μέσω Skype. Δύο από τα τέσσερα κέντρα κράτησης, το ΚΑΤΚΕΘ και το ΨΚΚ κατάφεραν να
κάνουν τις απαραίτητες ενέργειες για να γίνουν οι διαδικτυακές συναντήσεις. Ξεκινήσαμε
πρώτα με την ομάδα της Θήβας και μετά με την ομάδα του ΨΚΚ όπου έπρεπε να
διαμορφωθεί αίθουσα και να εγκατασταθεί όλη η υλικοτεχνική υποδομή. Δυστυχώς στις
φυλακές νέων του Αυλώνα και στο τμήμα ανηλίκων στις φυλακές Κορίνθου, δεν ήταν
εφικτό να συναντηθούμε διαδικτυακά και χάθηκε κάθε επαφή με τις ομάδες. Μια τέτοια
παύση σε εργαστήρι το οποίο ο κρατούμενος περιμένει να ‘δραπετεύσει’ από την
καθημερινότητά τον αποκαρδιώνει και επαναφέρει τους δισταγμούς που μπορεί να είχε
αρχικά στο να δοκιμάσει κάτι καινούργιο. Πάντα υπήρχαν αναφορές ότι οι κρατούμενοι
είναι ανήσυχοι και ψάχνουν διέξοδο με λάθος τρόπο όταν τα εργαστήρια και τα σχολεία
σταματούν. Ιδιαίτερα οι πιο νέοι (15-18 ετών) στην Κόρινθο οι οποίοι οδηγούνται σε βίαιη
συμπεριφορά και καταλήγουν στην απομόνωση.

Βίντεο:

https://www.youtube.com/watch?v=_-9MWcidARE&t=1s

https://www.youtube.com/watch?v=BX7Am0pqRQ8&t=33s

https://www.pausilypon-
films.gr/meetings/%ce%b5%cf%80%ce%b9%cf%83%cf%84%cf%81%ce%bf%cf%86%ce%b7/

https://fb.watch/5xO6rlqty9/

https://gr.euronews.com/2019/05/15/thiva-kratoumenoi-apo-diaforetikes-filakes-dinoun-kini-
theatriki-parastasi

ΕΠΑΚ Πρακτικές και Παραστάσεις Στάθης Γράψας 8