MINI PRZEWODNIK

Kultura i zabytki

Mazowsze
południowe
 Tekst:
Sylwia Kulczyk

Projekt okładki i grafika:

PANCZAKIeWICZ ART.DeSIGN / Paweł Panczakiewicz
www.panczakiewicz.pl

Korekta:
Wydawnictwo Kartograficzne Daunpol Sp. z o.o., www.daunpol-pilot.com.pl

Wydawca:
Samorząd Województwa Mazowieckiego
03-719 Warszawa, ul. Jagiellońska 26
tel.: (22) 597-91-00, faks: (22) 597-92-90
e-mail: urzad_marszalkowski@mazovia.pl

Druk:
PASAŻ Sp z o.o.
Kraków, ul. Rydlówka 24
www.pasaz.com

Egzemplarz bezpłatny.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana
UNIA EUROPEJSKA
8x
bez pisemnej zgody Wydawcy. EUROPEJSKI FUNDUSZ
5x
ROZWOJU REGIONALNEGO

4x - pole ochronne min. 4x min. 4x

Publikacja współfinansowana przez Unię europejską ze środków europejskiego Funduszu
RozwojuZasada
Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa
konstrukcji pola podstawowego i pola ochronnego
Mazowieckiego 2007-2013 oraz ze środków budżetu województwa mazowieckiego.
moduł konstrukcyjny
x=1/8 wysokości
znaku graficznego RPO

UNIA EUROPEJSKA
EUROPEJSKI FUNDUSZ
ROZWOJU REGIONALNEGO

UNIA EUROPEJSKA

ISBN 978-83-63372-08-8
EUROPEJSKI FUNDUSZ
ROZWOJU REGIONALNEGO

Warszawa 2011
 Landscapes of Mazovia 10
Kaleidoscope of history 11
Mazowsze południowe

Radom 15
Orońsko 21
Przysucha 24
Chlewiska 26
Szydłowiec 29
Iłża 33
Sienno 35
Solec nad Wisłą 36
Skaryszew 38
Pionki 40
Zwoleń 42
Czarnolas 44
Opactwo 46
Kozienice 48
Warka 51
 Table of Contents

44 Mniszew
44 Czersk
46 Góra Kalwaria
48 Obory
49 Konstancin-Jeziorna
50 Piaseczno
52 Grójec
53 Bełsk Duży
53 Lewiczyn
54 Nowe Miasto nad Pilicą
56 Jedlińsk
wstęp M azowsze południowe

Mazowsze
in a nutshell
Mazovia is a land of history, situated
in central and north-eastern Poland.
Currently, the Mazowieckie Voivodeship
includes a significant portion of the
old Mazovia. In addition, the region
encompasses a part of Podlachia and
Lesser Poland. Thus, the Mazowieckie
Voivodeship is characterized by historical
and cultural diversity, which is visible
especially in the rural architecture, folklore
and regional cuisine. Owing to the
cultural heritage and the geographical
location the Mazowieckie Voivodeship is
a very interesting region of our country.

6
 M azowsze południowe wstęp

the Mazovia
voivodeship
in nuMbers
Area – 35.6 thousand km2
Population - 5.2 million people
The capital of the region - Warsaw
Larger cities – Radom, Płock, Siedlce, Ciechanów, Ostrołęka
Land poviats – 37
City poviats – 5
Gminas – 309
Forest area – 779.3 thousand ha
Protected areas - 29.6% of the total area
National parks – 1
Scenic parks – 9
Larger rivers – Wisła, Bug, Narew, Pilica

7
 wstęp

MAZOWSZE POŁUDNIOWE

w południowej części województwa mazowieckiego piękne widoki stanowią do-

skonałą oprawę dla nastrojowych miasteczek, ruin średniowiecznych zamków
i wielu innych pamiątek historii.

M iniprzewodnik, który trzymasz w ręku, opisuje atrakcje kulturowe powia-

tów: radomskiego, przysuskiego, szydłowieckiego, lipskiego, kozienic-
kiego, piaseczyńskiego, grójeckiego i białobrzeskiego. Największym miastem
w tej części Mazowsza jest Radom, ale wiele opisywanych tu miejscowości
leży w bezpośrednim sąsiedztwie Warszawy. Oba wymienione miasta są naj-
lepszymi bazami wypadowymi. Do każdego z opisywanych miejsc moż-
na dojechać autobusem PKS, wiele atrakcji leży też przy przecinających re-
gion liniach kolejowych Warszawa – Kielce i Dęblin – Koluszki, do większości
z nich dowiozą nas Koleje Mazowieckie. Własny środek transportu unieza-
leżni Cię od rozkładu jazdy.

9
MAZOWIeCKIe
KRAJOBRAZy M azowsze południowe

Mazowieckie pierające dech w piersiach widoki. Ponoć

w szczególnie pogodne dni widać stąd
krajobrazy nawet Góry Świętokrzyskie. Dolina Wisły
zadziwia z kolei swoimi potężnymi rozmia-
Południowa część województwa ma- rami. Królowa polskich rzek ciągle pozo-
zowieckiego wyróżnia się różnorodno- staje dzika. Na piaszczystych łachach w jej
ścią krajobrazu. Duże powierzchnie zaj- nurcie często gromadzą się stada ptaków.
mują rozległe kompleksy leśne: Lasy Choj-
nowskie, Puszcza Kozienicka, Lasy Iłżeckie
i Lasy Suchedniowskie. W średniowie-
czu nieprzebyte puszcze były ulubionym
miejscem królewskich polowań, dzisiaj
przyciągają spragnionych ciszy i spokoju
turystów. Wokół Grójca rozciąga się jedno
z największych w kraju zagłębi sadowni-
czych. Najpiękniej jest tam w maju, kiedy
drzewa owocowe toną w kwiatach. Rzeź-
bę południowego Mazowsza urozmaica-
ją doliny rzeczne. Do najbardziej malow-
niczych należy dolina Pilicy. Z lewego,
wysokiego brzegu rzeki roztaczają się za-

10

M azowsze południowe
w kalejdoskopie
historii
Naukowcy od lat dociekają, co właści-
wie oznacza nazwa „Mazowsze”. Zazwy-
czaj rozbija się ją na dwie części: „maz”
i „wsze”. Drugi człon wiąże się ze słowem
„vše”, oznaczającym kraj zasiedlony. Trud-
niej wytłumaczyć pierwszą część; najpraw-
dopodobniej wywodzić ją należy od słowa
„mazać”, „mazidło”. Być może określenie to
było przezwiskiem, jakie nadano umaza-
nym błotnistą ziemią mieszkańcom krainy,
może się też wywodzić od wypalania smo-
ły, czyli mazi.
Równie trudno, jak wyjaśnić nazwę, jest
wskazać dokładne granice regionu. Połu-
dniową część utworzonego w 1999 r. wo-
jewództwa mazowieckiego wyróżnia fakt,
W KALeJDOSKOPIe
hISTORII
że... właściwie nigdy nie należała do Ma-
zowsza. Granica na Pilicy została ustalona
już w podziale dzielnicowym przez Bole-
sława Krzywoustego. Kilkakrotnie zdarzy-
ło się, że dzielnice mazowiecko-kujawska
i krakowsko-sandomierska miały wspólne-
go władcę. Od czasów Kazimierza Wielkie-
go książęta mazowieccy składali hołd na
wierność królowi polskiemu. W miarę wy-
gasania rodów piastowskich rządzących
poszczególnymi częściami Mazowsza zie-
mie te były włączane do Korony. W 1526 r.
bezpotomnie zmarł panujący w Warszawie
Janusz III, ostatni z książąt mazowieckich.
Ponieważ wydarzenie to miało miejsce za-
ledwie półtora roku po śmierci jego star-
szego brata, Stanisława, a obaj książęta byli
w sile wieku, okoliczności ich zgonu długo
pozostawały tematem plotek i dociekań.
Po włączeniu Mazowsza do Korony
wzdłuż Pilicy biegła zatem granica między
11
W KALeJDOSKOPIe
hISTORII M azowsze południowe
prowincjami małopolską a mazowiecką. Te-
reny położone na północ od tej linii leżały
w województwie rawskim (część zachod-
nia) i mazowieckim, a południową część
opisywanego obszaru obejmowało woje-
wództwo sandomierskie.
W średniowieczu opisywany obszar
porastały nieprzebyte puszcze, będące
ulubionym miejscem królewskich i ksią-
żęcych polowań. Głównym szlakiem ko-
munikacyjnym była Wisła, nad którą roz-
wijały się ważne ośrodki handlowe: So-
lec i Czersk. Znaczącymi grodami były też
położone przy przeprawach przez Pilicę
Warka i Dobre Miasto. Władysław Jagieł-
ło lokował w południowej części opisy-
wanego regionu wiele miast. Nie wszyst-
kie z nich zachowały swoją rangę do na-
szych czasów. Większość miast średnio-
wiecznych miała charakter półrolniczy,
a ich głównym źródłem dochodu był
12
handel. Zdobyty w ten sposób kapitał
chętnie inwestowano w rzemiosło; po-
wstawały liczne młyny wodne, szlifier-
nie i papiernie. Bliskość Krakowa spra-
wiła, że w południowej części omawia-
nego regionu stosunkowo szybko zago-
ścił renesans. Ślady odrodzenia najłatwiej
dostrzec w architekturze, ale miało ono
wpływ na wszystkie dziedziny sztuki.
W Czarnolesie na skraju Puszczy Kozie-
nickiej osiedlił się po długim pobycie na
królewskim dworze znakomity poeta Jan
Kochanowski. W zaciszu rodowej siedziby
powstały jego najlepsze utwory, między
innymi pierwszy polski dramat „Odprawa
posłów greckich”.
Złe czasy nadeszły w XVII w. Kryzys
ekonomiczny i kilka epidemii morowe-
go powietrza zbiegło się z najazdem
szwedzkim. Największe straty poniosła
Warszawa, ale sytuacja pozostałych miast,

M azowsze południowe
a także wsi, również była tragiczna. Walne
zwycięstwo, jakie 7 kwietnia 1656 r. od-
niosły pod Warką wojska polskie pod wo-
dzą hetmana Stefana Czarnieckiego, było,
niestety, tylko epizodem wieloletniej woj-
ny. Skutki potopu były wyraźnie widocz-
ne jeszcze ponad sto lat później.
W wyniku trzeciego rozbioru Polski
omawiany fragment Mazowsza, podob-
nie jak większość regionu, przypadł Pru-
som. W 1807 r. tereny te weszły w skład
Księstwa Warszawskiego, a w 1815 r. zna-
lazły się w Królestwie Polskim. Do roku
1830 trwał okres rozbudowy i rozwoju.
Przybywało mieszkańców, a w miastach
dokonano zmian w układzie przestrzen-
nym i w zagospodarowaniu. Z tego okre-
su pochodzi wiele murowanych budyn-
ków użyteczności publicznej, między in-
nymi ratusze w Warce i Grójcu. Pomyślnie
rozwijało się rzemiosło i handel, a także
W KALeJDOSKOPIe
hISTORII
oświata i kultura. Znaczącą grupę spo-
łeczną w mazowieckich miasteczkach
stanowili Żydzi, zajmujący się przede
wszystkim handlem.
Po powstaniu listopadowym (1830–
1831) Królestwo Polskie dotknęły sil-
ne represje rosyjskie; konfiskowano ma-
jątki, zlikwidowano armię polską i sejm.
Mimo to, region rozwijał się gospodar-
czo. Powstające linie kolejowe wyznaczyły
na nowo układ szlaków komunikacyjnych
i związanych z nim funkcji przemysłowych.
Powstanie styczniowe pochłonęło ży-
cie tysięcy mieszkańców Mazowsza, wie-
lu też zesłano na Sybir. Nasilone walki
powstańcze toczyły się między innymi
w okolicach Warki. Represje popowsta-
niowe znacząco zmieniły charakter regio-
nu. Konfiskacie uległy dobra kościelne,
zlikwidowano też liczne klasztory (m.in.
w Opactwie). Kilkadziesiąt miast i mia-
13
W KALeJDOSKOPIe
hISTORII M azowsze południowe

steczek (między innymi Sienno i Czersk) czyły krwawe walki o przyczółek warec-
pozbawiono praw miejskich. ko-magnuszewski.
W 1914 r. armia niemiecka uderzyła Po 1945 r. nastąpiła intensywna odbu-
na Warszawę z rejonu Studzianek. Znisz- dowa regionu. Po naprawieniu zniszczeń
czenia I wojny światowej nie dotknęły przystąpiono do tworzenia nowych, cen-
jednak omawianego regionu tak silnie, tralnie sterowanych inwestycji, między
jak innych części Mazowsza, gdyż nie to- innymi elektrociepłowni w Kozienicach.
czyły się tu długotrwałe walki pozycyj- W latach 1975–1999 w obrębie Mazow-
ne. W okresie międzywojennym nastąpił sza istniało siedem małych województw.
czas gwałtownego uprzemysłowienia. Większość omawianego obszaru znaj-
Na omawianym terenie ulokowano kil- dowała się w granicach województw ra-
ka strategicznych dla państwa zakładów, domskiego i warszawskiego.
m.in. wytwórnię prochu w Pionkach i fa-
brykę broni w Radomiu.
W latach 1939–1940 okolice Przysu-
chy były rejonem działań hubalczyków –
ostatniego regularnego oddziału Wojska
Polskiego. Przez całą okupację niemiec-
ką na Mazowszu działały oddziały party-
zanckie. W sierpniu 1944 r. Armia Czerwo-
na wraz z I Dywizją Wojska Polskiego to-

14
 M azowsze południowe
radoM
Miasto św. Kazimierza
Liczące ponad 220 tysięcy mieszkań-
ców miasto jest największym w połu-
dniowej części województwa. O radom-
skim grodzie po raz pierwszy wzmian-
kowano w 1155 r. Radom często od-
wiedzali królowie. W imieniu Kazimierza
Jagiellończyka zarządzał stąd przez dwa
lata Koroną jego syn Kazimierz. Obwo-
łany świętym, jest dziś patronem Rado-
mia. Pod królewskim okiem miasto ro-
sło w siłę; było znaczącym ośrodkiem
rzemiosła, przede wszystkim sukien-
nictwa i garncarstwa. W XIX w. Radom
stał się ważnym ośrodkiem przemysło-
wym, pełni też rolę znaczącego cen-
trum kultury. Najweselsze oblicze
miasta można zobaczyć w połowie
RADOM
czerwca. Trzydniowy kolorowy festyn
z okazji dni miasta przyciąga do Rado-
mia wielu gości.
Większość zabytków Radomia znajdu-
je się w centrum, w obrębie tak zwane-
go miasta Kazimierzowskiego, lokowane-
go w XIV w. przez Kazimierza Wielkiego.
Istniejący tu od średniowiecza warowny
zamek uległ zniszczeniu podczas poto-
pu szwedzkiego. Przebieg dawnej fosy
wyznaczają ulice Wałowa i Reja. Centrum
układu urbanistycznego jest czworokątny
rynek. Pośrodku placu stoi pomnik Czynu
Legionów Józefa Piłsudskiego. Neorene-
sansowy ratusz z charakterystyczną wie-
żą wzniesiono w połowie XIX w. według
projektu henryka Marconiego. Uwagę
zwracają też dwie sąsiadujące ze sobą
siedemnastowieczne kamieniczki. Urokli-
we budynki nazywane są Domem Gąski
i Domem esterki. Obecnie mieści się
15
RADOM M azowsze południowe
w nich Muzeum Sztuki Współczesnej,
w którym można obejrzeć między inny-
mi prace Jerzego Nowosielskiego, Je-
rzego Dudy-Gracza, Władysława hasiora
i innych. Przeciwną pierzeję rynku zamy-
ka gmach byłego kolegium pijarów, zbu-
dowanego w latach 1737–1756 według
projektu Antonio Solariego. Do miesz-
czącej się tu niegdyś szkoły uczęszczał
Tytus Chałubiński, lekarz znany jako „od-
krywca” polskich Tatr i Zakopanego. Fakt
ten upamiętnia tablica na ścianie gma-
chu. W tylnej ścianie budynku, od strony
ul. Wałowej, można dostrzec fragmen-
ty rozebranych w XIX w. murów obron-
nych i zarys Bramy Krakowskiej. Obec-
nie w dawnym kolegium mieści się Mu-
zeum im. Jacka Malczewskiego. Podziw
zwiedzających budzi przede wszystkim
bogata kolekcja malarstwa moderni-
stycznego. Najcenniejsze eksponowane
16
płótna wyszły spod pędzla urodzonego
w Radomiu Jacka Malczewskiego. Moż-
na tu podziwiać między innymi „Auto-
portret z muzą” z 1908 r. Błędem byłoby
jednak pominięcie pozostałych wystaw
muzealnych. Do szczególnie ciekawych
należy kolekcja sztuki nieprofesjonalnej,
obejmująca między innymi prace Teofi-
la Ociepki i Nikifora Krynickiego, a także
zbiory sztuki egzotycznej. Osoby szcze-
gólnie zainteresowane historią znajdą
w muzeum ciekawe zbiory związane
z dziejami Radomia.
Z rynku widać wieże kościoła farne-
go pod wezwaniem św. Jana Chrzcicie-
la, świątynia stoi przy ul. Rwańskiej. Ufun-
dował ją król Kazimierz Wielki. Wzniesiona
została w latach 1360–1370 w stylu go-
tyckim. Swój obecny wygląd kościół za-
wdzięcza gruntownej przebudowie, jakiej
został poddany na początku XX w. Zmia-
 M azowsze południowe
ny zaprojektował Józef Pius Dziekoński. Ze
starszych elementów zachowały się: pół-
nocna ściana nawy głównej wraz z kapli-
cą Różańcową, późnorenesansowa ka-
plica Kochanowskich oraz późnogotycki
portal prowadzący z prezbiterium do za-
krystii. Przykościelny cmentarz z dwustu-
letnimi nagrobkami sprzyja chwilom za-
dumy. Warto zwrócić uwagę na budynek
plebanii; jest to ostatnia zachowana część
radomskiego zamku.
Na wschód od rynku wznoszą się ma-
sywne, ceglane mury klasztoru oo. Bernar-
dynów i kościoła pod wezwaniem św. Ka-
tarzyny, uważane za jeden z najlepiej za-
chowanych zespołów bernardyńskich
w Polsce. Wzniesiony na planie czworo-
boku, powstał w kilku etapach na przeło-
mie XV i XVI w. We wnętrzu świątyni wzrok
przyciągają ołtarz główny z późnogotyc-
ką pasją i szesnastowieczna polichromia
RADOM
na południowej ścianie. W kościele znaj-
dują się też liczne zabytkowe epitafia, por-
trety trumienne, a także sarkofag z pro-
chami Dionizego Czachowskiego, naczel-
nika wojsk województwa sandomierskie-
go w powstaniu styczniowym. W okresie
Bożego Narodzenia dzieci i dorosłych za-
chwyca ruchoma szopka. Kościół św. Kata-
rzyny jest miejscem nie tylko kultu religij-
nego, odbywają się tu również liczne wy-
darzenia kulturalne. Organizowany latem
(lipiec/sierpień) Międzynarodowy Festiwal
Muzyki Kameralnej i Organowej obejmuje
swoim zasięgiem nie tylko świątynie i sale
koncertowe Radomia; koncerty odbywa-
ją się również w Orońsku, Białobrzegach,
Szydłowcu, Pionkach i Stromcu. Wśród
wykonawców Międzynarodowego Festi-
walu Muzyki Dawnej im. Mikołaja z Rado-
mia (trzecia dekada września) są zarówno
zespoły dorosłe, jak i dziecięce.
17
RADOM M azowsze południowe

18
 M azowsze południowe
Zespół pobernardyński znajduje się
na początku ul. Żeromskiego pełniącej
rolę osi miasta. Neoklasycystyczne i eklek-
tyczne kamienice z XIX w. mieszczą skle-
py i instytucje użyteczności publicznej.
Warto zwrócić uwagę na wznoszący się
przy pl. 3 Maja mały kościółek św. Stani-
sława. Wzniesiono go na przełomie XIX
i XX w. jako prawosławną cerkiew. Przy ul.
Żeromskiego 56, w budynku dawnej łaźni
miejskiej, działa Klub Środowisk Twórczych
„Łaźnia”. Placówka organizuje cieszący się
ogólnopolską renomą konkurs dla mło-
dych interpretatorów poezji śpiewanej.
Turniej Śpiewających Poezję „Łaźnia” od-
bywa się w pierwszy weekend marca. Z ul.
Żeromskiego graniczy rozległy park miej-
ski – prawdziwa oaza zieleni zachęcająca
do nieśpiesznego spaceru. Na skraju parku
wznosi się neogotycka katedra radomska.
RADOM
Ważnym miejscem na kulturalnej ma-
pie miasta jest Teatr Powszechny im.
J. Kochanowskiego. Placówka, znana
w całej Polsce z ciekawego repertuaru,
jest też organizatorem interesujących
imprez cyklicznych. Międzynarodowy
Festiwal Gombrowiczowski (co dwa lata,
w drugim tygodniu października) słu-
ży prezentacji najważniejszych realizacji
dzieł Gombrowicza w europie.
Odwiedzając Radom, nie można za-
pomnieć o wizycie w jednym z najpięk-
niejszych polskich skansenów - Muzeum
Wsi Radomskiej. Na kilkudziesięciu hek-
tarach wyeksponowano sześćdziesiąt
budynków, pokazujących tradycję ludo-
wą regionu. Są wśród nich kryte strze-
chą chłopskie zagrody, dwory i ciekawe
zabudowania gospodarcze: sieczkarnia,
olejarnia, suszarnia tytoniu, a nawet piec
garncarski. Nie zabrakło też wiatraków
19
RADOM M azowsze południowe

i kuźni. W jednej z nich urządzono karcz-

mę, w której można spróbować wiejskich
potraw. Po wzmocnieniu się smacznym
posiłkiem warto jeszcze obejrzeć bogatą
kolekcję uli i zbiór powozów. W Muzeum
Wsi Radomskiej odbywa się wiele intere-
sujących imprez. Niedziela Palmowa łą-
czy duchowe przeżycia uroczystej mszy
świętej i błogosławieństwa palm oraz
pól z kolorowym kiermaszem wielkanoc-
nym. Podczas Święta Chleba (pierwsza
niedziela września) prezentowane są za-
równo tradycyjne metody wypieku i to-
warzyszące im obrzędy, jak i współcze-
sne osiągnięcia polskiego piekarstwa.
Do kalendarza skansenu na stałe wpisały
się też Koncert Kolęd i Pastorałek, majo-
wa impreza „Muzyka Wsi”, Dzień Dziecka
i jesienny Festiwal Ziemniaka.
www.radom.pl
Muzeum Wsi Radomskiej
ul. Szydłowiecka 30, tel./fax (48) 332-92-81
www.muzeum.radom.pl
Muzeum im. J. Malczewskiego
Rynek 11, tel. (48) 362-43-29
www.muzeum.edu.pl
Muzeum Sztuki Współczesnej
ul. Rynek 4/5, tel. (48) 362-25-50
Teatr Powszechny im. J. Kochanowskiego
pl. Jagielloński 15, tel. (48) 384-53-06
www.teatr.radom.pl

20
 M azowsze południowe
orońsko
Królestwo rzeźby
historia posiadłości ziemskiej w Oroń-
sku sięga czasów średniowiecza. Neo-
klasycystyczny pałacyk, będący obecnie
sercem zespołu dworskiego, wzniesiono
w połowie XIX w. Projekt budowli przypi-
sywany jest znanemu architektowi epo-
ki, Franciszkowi Marii Lanciemu. Na prze-
łomie XIX i XX w. ówczesny właściciel
Orońska, malarz Józef Brandt uczynił zeń
miejsce spotkań artystów i rodzaj otwar-
tej akademii dla młodych adeptów sztu-
ki malarskiej.
Kontynuuje tę tradycję działające we
dworze od 1965 r. Centrum Rzeźby Pol-
skiej. Każdego roku pracuje tu kilkuset ar-
tystów z kraju i zagranicy. efekty ich pracy
można podziwiać na corocznie organizo-
OROńSKO
wanych wystawach poplenerowych. Pra-
ce „wychodzą” często z sal wystawowych
na teren parku, gdzie wspaniale współ-
grają ze starym drzewostanem i malow-
niczym stawem. Centrum chlubi się bo-
gatą kolekcją współczesnej rzeźby pol-
skiej. W orońskich zbiorach znajdują się
prace Alfonsa Karnego, Gustawa Zemły,
Katarzyny Kobro i wielu innych słynnych
rzeźbiarzy ostatniego stulecia. W pieczo-
łowicie odtworzonych, dziewiętnasto-
wiecznych wnętrzach pałacu ekspono-
wane są obrazy Józefa Brandta.
Centrum Rzeźby Polskiej
ul. Topolowa 1
tel./fax (48) 618-40-27, 618-45-16
www.rzezba-oronsko.pl
21
OROńSKO M azowsze południowe

22
M azowsze południowe OROńSKO

23
PRZySUChA M azowsze południowe

przysucha ty i portrety. We wrześniu w muzeum od-

bywa się uroczystość wręczenia twórcom
ludowym prestiżowych nagród im. Oska-
Spotkanie z etnografem ra Kolberga. Najbarwniejszą częścią impre-
Pamiątką po wielokulturowej przeszło- zy jest kipiący życiem koncert laureatów.
ści małego miasteczka leżącego na połu-
dniowym skraju Równiny Radomskiej są
jego dwa najważniejsze zabytki – osiem-
nastowieczny, barokowo-klasycystyczny
kościół i pochodząca z tego samego okre-
su synagoga. Obie budowle miały już po
kilkadziesiąt lat, kiedy w 1814 r. w Przy-
susze urodził się Oskar Kolberg. Atmosfe-
ra rodzinnego miasteczka miała zapew-
ne znaczący wpływ na późniejszą karierę
naukową najbardziej znanego polskiego
etnografa. W stylowo urządzonym, dzie-
więtnastowiecznym dworku działa mu- Muzeum im. Oskara Kolberga
zeum poświęcone jego osobie. Zgroma- al. Jana Pawła II 11, tel. (48) 675-22-48
dzono w nim między innymi rękopisy www.oskar.kolberg.w.interia.pl
Oskara Kolberga oraz rodzinne dokumen- www.przysucha.pl

24
M azowsze południowe PRZySUChA

25
ChLeWISKA M azowsze południowe
chlewiska
W starej hucie
W latach 1890–1892 w Chlewiskach
uruchomiono dużą jak na owe czasy hutę
żelaza. Wytapiano w niej do kilkunastu
ton surówki dziennie. Ruda pochodziła
z okolicznych szybów, przede wszystkim
ze stoków Skłobskiej Góry. Podobnie jak
w innych tego typu obiektach w Staropol-
skim Okręgu Przemysłowym, napęd sta-
nowiła woda z pobliskiej rzeczki. Zakład
działał do 1940 r. Warto wiedzieć, że była
to ostatnia huta w europie, w której do
wytopu używano węgla drzewnego.
W zachowanych budynkach pohutni-
czych działa dziś oddział warszawskie-
go Muzeum Techniki. Poza samą zabyt-
kową maszynerią duże wrażenie na od-
wiedzających robi rozległy widok rozta-
26
czający się z górnego pomostu wieży
wyciągowej. W hucie zachowało się wie-
le oryginalnych urządzeń hutniczych.
Można tutaj zobaczyć również wysta-
wę zabytkowych samochodów i mo-
tocykli z XX-go wieku (m.in. samo-
chód osobowy Tatra z 1933 r., Polski Fiat
508 z 1938 r., Fiat Topolino 500 z 1936 r.
oraz Syrena – prototyp z lat 50-tych).
Z wieży wyciągowej rozciąga się wspa-
niały widok na obiekty zabytkowej huty
oraz okolicę.
Tam, gdzie niegdyś uderzały mło-
ty, dzisiaj przyjeżdża się w poszuki-
waniu odpoczynku. W dawnej rezy-
dencji Chlewickich mieści się luksu-
sowa, wypoczynkowa posiadłość Ma-
nor house, otoczona zabytkowym
parkiem ze stawami i licznymi pomni-
kami przyrody. Na gości czekają in-
dywidualnie zaprojektowane pokoje
M azowsze południowe ChLeWISKA

27
ChLeWISKA M azowsze południowe

znajdujące się w historycznych budyn-

kach i w nowych stylizowanych obiek-
tach, łączących tradycję z luksusem:
w XVI w. Pałacu Odrowążów, XIX w. Staj-
ni Platera oraz Termach Zamkowych.
Manor house obejmuje m.in. unikalną
na skalę europejską Wioskę Witalną SPA,
wyjątkowy kompleks Łaźni Rzym-
skich z Oranżerią Basenową oraz ogród
medytacji. Stylowa Karczma serwu-
je dania kuchni polskiej i kuchni fu-
sion. Na terenie posiadłości znajdu-
je się również własna Stadnina Koni
z krytą ujeżdżalnią i Klubem Jeździec-
kim. Zimą organizowane są malowni-
cze kuligi. Zziębniętych z pewnością huta Żelaza w Chlewiskach
rozgrzeją miody pitne i grzaniec serwo- ul. Szkolna 34, tel. 796-977-922
wane w pałacowych komnatach.
Manor house
ul. Czachowskiego 56, tel. (48) 628-70-61
www.manorhouse.pl

28
 M azowsze południowe
szydłowiec
Miasto renesansu
Powiatowe miasto na południowym
skraju województwa mazowieckiego
wyróżnia bogata historia i wysokiej kla-
sy zabytki. Posiadający prawa miejskie od
1427 r. Szydłowiec rozkwitał w XV i XVI w.
Cieszył się wówczas wieloma przywileja-
mi królewskimi i był ważnym ośrodkiem
rzemiosła. W późniejszych wiekach po-
wstały tu również zakłady obróbki że-
laza i obróbki kamienia budowlanego
– słynnych w całej Polsce piaskowców
szydłowieckich. Społeczność zamieszku-
jąca Szydłowiec była przez stulecia wie-
lokulturowym tyglem; w okresie rene-
sansu licznie osiedlali się tu wypędzeni
ze swej ojczyzny Szkoci, miasto było też
dużym skupiskiem ludności żydowskiej.
SZyDŁOWIeC
Cmentarz żydowski w Szydłowcu (mię-
dzy ul. Wschodnią a ul. Staszica) należy
do największych w kraju. Przetrwało na
nim ponad 2,5 tysiąca kamiennych na-
grobków – niektóre z nich mają dużą
wartość artystyczną.
Centrum miasta zachowało średnio-
wieczny układ urbanistyczny. W rynku
wznosi się okazały renesansowy ratusz,
zbudowany w latach 1602–1629 przez
pochodzących z Włoch budowniczych,
Kacpra i Wojciecha Fodygów. Budowlę
wzniesioną na planie prostokąta zdobi
wysoka attyka, wieloboczna wieża zega-
rowa oraz koliste wieżyczki w narożach.
Przed ratuszem stoi zabytkowy pręgierz
miejski ozdobiony maszkaronami.
Najstarszym zabytkiem miasta jest
późnogotycka świątynia wzniesiona
w latach 1493–1509 z fundacji Jakuba
Szydłowieckiego. Z zewnątrz kościół wy-
29
SZyDŁOWIeC M azowsze południowe
różnia się potężnymi przyporami i licz-
nymi elementami dekoracyjnymi. Warto
zajrzeć do wnętrza, w którym zachwy-
cają gotyckie sklepienia. Do najcenniej-
szych elementów wyposażenia nale-
ży późnogotycki poliptyk umieszczony
w prezbiterium, przedstawiający Wnie-
bowzięcie Najświętszej Maryi Panny
i sceny pasyjne. Został wykonany na po-
czątku XVI w. w Szydłowcu.
Szydłowiecki zamek jest nie tylko naj-
większą atrakcją miasta, ale także jed-
ną z najpiękniejszych rezydencji rene-
sansowych w Polsce. Został wzniesiony
na sztucznej wysepce otoczonej szero-
ką fosą. Murowany zamek wybudowano
w połowie XV w. W niecałe sto lat póź-
niej na zlecenie kasztelana radomskiego
i podskarbiego koronnego Mikołaja Szy-
dłowieckiego budowli nadano cechy re-
nesansowe. Zamek jest otoczony rozle-
30
głym parkiem. Trójskrzydłowa bryła pre-
zentuje się najokazalej od strony północ-
no-wschodniej. Wzrok przyciąga przede
wszystkim wspaniała klatka schodowa
ze schodkami wijącymi się wokół cen-
tralnego filaru. W zamku mieści się Szy-
dłowieckie Centrum Kultury i Muzeum
Ludowych Instrumentów Muzycznych.
Unikalna w skali kraju kolekcja obejmuje
kilka tysięcy eksponatów, z czego na sta-
łej wystawie prezentowanych jest około
trzystu. Można tu zobaczyć zarówno in-
strumenty najprostsze, wykonane z kory,
piórek czy słomy, jak i rzadkie okazy kil-
kusetletnich skrzypiec, wiekowe harmo-
nie, liry korbowe i piękne pozytywki. Na
instrumenty można nie tylko popatrzeć,
ale także posłuchać ich dźwięku, a na-
wet zamówić kopię. W renesansowej sali
z kominkiem organizowane są koncerty
muzyki poważnej.
SZyDŁOWIeC M azowsze południowe

Zamek w Szydłowcu przez cały rok festyny i konkursy odbywają się na zam-
tętni życiem. Długą tradycję ma Szydło- ku, na rynku i w innych zakątkach tego
wiecka Wiosna Kulturalna, na którą skła- urokliwego miasta.
da się szereg ciekawych imprez, między
innymi spotkania teatrów amatorskich
konkurujących o „Laur Złotego Gargul-
ca” (trzecia dekada maja) oraz przegląd
zespołów i kapel ludowych poświęco-
ny Janowi Derlecie, wybitnemu twór-
cy i animatorowi życia kulturalnego szy-
dłowieckiej wsi (druga niedziela czerw-
ca). Latem na szydłowieckim zamku czas Szydłowieckie Centrum Kultury
cofa się o kilka stuleci. W szranki stają ul. Sowińskiego 2
najlepsze drużyny rycerskie w kraju bio- tel. (48) 617-02-96
rące udział w Turnieju o Szablę Krzyszto- www.sckzamek.pl
fa i Mikołaja Szydłowieckich.
Mieszkańcy Szydłowca kochają się ba- Muzeum Ludowych Instrumentów
wić – dlatego całymi rodzinami uczest- Muzycznych
niczą w święcie miasta obchodzonym ul. Sowińskiego 2
w pierwszy weekend maja. Impreza za- tel. (48) 617-17-89
dziwia swoim rozmachem – koncerty, www.muzeuminstrumentow.pl

32
 M azowsze południowe IŁŻA

iłża dzy innymi do sporządzenia formy odlew-

niczej dla wawelskiego dzwonu Zygmunta.
Wyroby z Iłży sprzedawano nie tylko na ryn-
Nie święci garnki lepią ku w Krakowie, ale również eksportowano je
Malowniczo położone w dolinie rzeki Ił- na Litwę, Białoruś i przez Gdańsk do Szwecji.
żanki miasto należy do najstarszych w wo- W Muzeum Regionalnym prezentowana jest
jewództwie. Prawa miejskie nadano Iłży już
w 1239 r. Wiele uroku przydaje miastu tradycyj-
na, niska zabudowa, odtwarzająca średniowiecz-
ny układ urbanistyczny. Nad domami góruje ko-
ściół farny pod wezwaniem Wniebowzięcia Naj-
świętszej Maryi Panny. Siedemnastowieczna
świątynia wyróżnia się bogatym, barokowym
wyposażeniem wnętrza. Wczesnobarokowy oł-
tarz w północnej nawie pochodzi z katedry wa-
welskiej. Zachwyt budzi też stiukowa dekoracja
manierystycznej kaplicy Szyszkowskich.
Iłża przez stulecia była ważnym ośrodkiem
rzemiosła garncarskiego. Rzemieślnicy korzy-
stali z zalegających wokół miasta pokładów
pierwszorzędnej jakości gliny. Użyto jej mię-

33
IŁŻA M azowsze południowe
bogata kolekcja iłżeckich wyrobów, a przy
ul. Wójtowskiej zachował się potężny zespół
dwóch pieców garncarskich z pierwszej połowy
XIX w. Stożkowata budowla była używana do
lat sześćdziesiątych XX w., kiedy to zmarł ostat-
ni garncarz z Iłży. Próbą reaktywowania rzemio-
sła jest Jarmark Sztuki Ludowej organizowany
w lipcu przez Towarzystwo Ochrony i Promocji
Zawodów Ginących.
Nad całym miastem góruje potężna wieża
– pozostałość zamku biskupów krakowskich.
Jan Długosz zapisał w swojej kronice, że został
on wzniesiony w latach 1326–1347 na polece-
nie biskupa Jana Grota. Na przestrzeni wieków
budowlę wielokrotnie przebudowywano i mo-
dernizowano. Na zamku często gościli królowie.
Władysław Jagiełło odwiedził Iłżę aż cztery razy,
a Władysław IV właśnie tutaj poznał swoją przy-
szłą małżonkę Cecylię Renatę. Zdewastowany
przez wojny szwedzkie zamek już nigdy nie od-
zyskał dawnej świetności. Ostatni lokator opu-
34
ścił jego mury w 1812 r. Budulec z rozbieranych
stopniowo ruin tkwi w ścianach wielu iłżeckich
domów. Paradoksalnie, do naszych czasów prze-
trwała najstarsza część zamku. Warto podjąć trud
wspinaczki stromą ścieżką prowadzącą na szczyt
zamkowego wzgórza. Nagrodą jest przepiękna
panorama. Zamek i jego historia stały się inspi-
racją dla organizowanego w Iłży każdego maja
Turnieju Rycerskiego. Pokazy konne, konkurs na
najlepszy strój historyczny i zmagania rycerzy
pozwalają na chwilę uwierzyć, że przenieśliśmy
się w inną epokę.
Muzeum Regionalne
ul. Błazińska 1, tel. (48) 616-29-29
www.muzeumilza.pl
 M azowsze południowe SIeNNO

sienno
Polki, walczyki i...
Dzisiejsza gminna wieś, która posia-
dała prawa miejskie od pierwszej po-
łowy XV w.; utraciła je w ramach „kary”
wymierzonej przez Rosjan w odwecie
za powstanie styczniowe. Najcenniej-
szym zabytkiem Sienna jest gotycki ko-
ściółek wzniesiony w latach 1431–1441
z fundacji Dobiesława Oleśnickiego.
Wieś powinni odwiedzić miłośnicy mu-
zyki biesiadnej i popularnej. W pierw-
szy weekend maja, podczas odbywają-
cych się Dni Kultury Sienna, na estradzie
na rynku prezentują swoje umiejętno-
ści zespoły weselne, a w czwartą nie-
dzielę sierpnia odbywają się Spotkania
Kapel Podwórkowych.

35
SOLeC NAD WISŁą M azowsze południowe

solec tynię, wzniesioną przez króla Kazimierza

nad wisłą
wraz z zamkiem, przebudowano w wie-
kach późniejszych w stylu późnorene-
sansowym. We wnętrzu zachowało się
wyposażenie z XVI–XVIII w. Z tej samej
Na wiślanym szlaku epoki pochodzi wyposażenie wczesno-
Solec nad Wisłą uwodzi ciszą i spo- barokowego kościoła Reformatów. War-
kojem. Trudno sobie wyobrazić, że już to też zajrzeć do osiemnastowiecznego
w średniowieczu działał tu pełen ruchu kościoła św. Stanisława i drewnianego
port rzeczny. Wśród towarów, jakie wy- kościółka św. Barbary.
syłano stąd do Gdańska, były między in-
nymi garnki z Iłży. Od XIV w. do 1870 r.
Solec posiadał prawa miejskie. Król Ka-
zimierz Wielki wzniósł tu murowany
zamek. Ze zniszczonej podczas poto-
pu szwedzkiego budowli zachowały
się fragmenty murów i jednej z baszt.
O dużym znaczeniu Solca w przeszłości
świadczy nieproporcjonalna do rozmia-
rów wsi liczba kościołów. Najcenniej-
szym zabytkiem jest kościół farny. Świą-

36
M azowsze południowe SOLeC NAD WISŁą

37
SKARySZeW M azowsze południowe

skaryszew nia zawsze jest rytuałem. Zaczyna się

od szczegółowych oględzin zwierzęcia
i sprawdzenia, jak się ono porusza. Potem
Koński targ jest czas na dyskusję o cenie. Jeżeli stro-
historia targów końskich w Skarysze- ny dojdą do porozumienia, transakcję
wie liczy kilkaset lat. Prawo ich organi- kończy charakterystyczne przyklepanie.
zowania było podziękowaniem kró- Poza zwierzętami na targu w Skarysze-
la Władysława Jagiełły dla osady, któ- wie można kupić akcesoria jeździeckie,
rej mieszkańcy użyczyli swoich koni a nawet bryczkę czy powóz.
rycerstwu wyruszającemu pod Grun-
wald. Skaryszew uzyskał ten przywi-
lej w 1433 r., wraz z prawami miejski-
mi. Dwudniowy jarmark organizo-
wany jest zawsze w pierwszy, czyli
wstępny poniedziałek po środzie po-
pielcowej. Na „Wstępy” do Skaryszewa
przyjeżdża co roku kilkanaście tysię-
cy kupców, hodowców i miłośników
koni. Tych ostatnich przyciąga nie tyl-
ko samo piękno zwierząt, ale też spe-
cyficzny targowy folklor. Zakup ko-

38
PIONKI M azowsze południowe

pionki dużych zakładów przemysłowych ko-

rzystnie wpłynęło na rozbudowę infra-
struktury sportowej w mieście; w tutej-
„Wybuchowe” miasto szych obiektach trenowało wielu olimpij-
Początki Pionek sięgają XIV w. Przez czyków. Nie wszyscy wiedzą, że Pionki są
następne siedem stuleci osada rozwija- siedzibą ogólnopolskiego stowarzysze-
ła się dzięki wyrębowi prowadzonemu nia boogie-woogie. W marcu w hali spor-
w otaczającej ją Puszczy Kozienickiej towej odbywają się mistrzostwa Polski
i hodowli ryb w stawach na rzeczce Za- w tym tańcu.
gożdżonce.
To właśnie lokalizacja Pionek na odlu-
dziu, wśród lasów i bagien, ale jednocze-
śnie przy linii kolejowej, zadecydowała
o utworzeniu tu w 1922 r. Państwowej
Wytwórni Prochu i Materiałów Kruszą-
cych. Układ urbanistyczny i większość bu-
dynków publicznych pochodzą z okresu
intensywnej rozbudowy miasta w dwu-
dziestoleciu międzywojennym. Do dzi-
siaj Pionki pozostają ważnym ośrod-
kiem przemysłu chemicznego. Istnienie www.pionki.pl

40
M azowsze południowe M iejsce

41
ZWOLeń M azowsze południowe

zwoleń rodziny. epitafium Jana Kochanowskiego

ze zwoleńskiego kościoła, wykonane 20
lat po śmierci poety, uważane jest za jego
W hołdzie jedyny wiarygodny wizerunek. Na uwagę
Janowi Kochanowskiemu zasługuje też kaplica św. Stanisława i znaj-
Zwoleń został lokowany przez kró- dujący się w niej barokowy ołtarz.
la Władysława Jagiełłę w latach dwudzie- Pośrodku dużego rynku stoi po-
stych XV w. Miasto położone na ważnym mnik Jana Kochanowskiego, odsłonię-
szlaku handlowym prowadzącym z Lubli- ty w 1961 r. W ostatni weekend czerw-
na przez Radom do Częstochowy pręż- ca u jego stóp odbywa się barwny festyn
nie rozwijało się aż do czasów potopu „Imieniny Pana Jana”.
szwedzkiego. Najcenniejszym zabytkiem
Zwolenia jest późnogotycki kościół pod
wezwaniem Krzyża Świętego. Świątynię
wzniesiono w latach 1564–1595, w XVII w.
dobudowano do niej dwie renesanso-
we kaplice. Neogotyckie nawy boczne
i wieża pochodzą z pierwszej połowy XX w.
W kaplicy św. Franciszka pochowany jest
najsławniejszy poeta polskiego renesan- www.zwolen.pl
su – Jan Kochanowski i członkowie jego

42
M azowsze południowe ZWOLeń

43
CZARNOLAS M azowsze południowe
czarnolas
Poezja spod lipy
Najsławniejszym mieszkańcem Czar-
nolasu był Jan Kochanowski. Poeta uro-
dził się w pobliskiej Sycynie w 1530 r.,
a w Czarnolesie osiadł ok. 1570 r. Wła-
śnie tutaj powstały „Treny”, „Odprawa po-
słów greckich” i fraszka o lipie. Śladów re-
nesansowej rzeczywistości trzeba szukać
w poezji, gdyż z epoki mistrza nie zacho-
wało się zbyt wiele oryginalnych pamią-
tek. Muzeum poświęcone poecie mieści
się w klasycystycznym dworku z drugiej
połowy XIX w, zbudowanym dla księż-
nej Teresy z Lubomirskich Jabłonowskiej.
Przed budynkiem stoi pomnik poety dłu-
ta Mieczysława Weltera. Wśród zgroma-
dzonych w muzeum eksponatów uwagę
zwraca pokryty złoconym kurdybanem
44
barokowy fotel z herbem Kochanowskich
i renesansowe żelazne odrzwia z domu
poety. Odtworzono również sceny z życia
rodziny Kochanowskich; pogrążonego
w pracy poetę otaczają jego córki. Dwo-
rek otoczony jest ładnym parkiem krajo-
brazowym. Stoi w nim neogotycka ka-
plica. Według legendy wzniesiono ją
na fundamentach rodzinnego gniazda
Kochanowskich. Wystawa we wnętrzu
kaplicy przedstawia sceny z okresu poby-
tu poety na Wawelu. Krążąc wśród drzew,
można także odnaleźć symboliczny grób
Urszulki. Sarkofag ustawiono w połowie
XIX w. na miejscu, gdzie ponoć rosła słyn-
na czarnoleska lipa.
Corocznie w sobotę sąsiadującą
z dniem św. Jana odbywają się w Czarno-
lesie Spotkania Sobótkowe, tradycyjnie
wypełnione poezją i zabawą. Podczas
festynu rozstrzygany jest ogólnopolski
 M azowsze południowe CZARNOLAS

konkurs „O dzban czarnoleskiego miodu”, Muzeum Jana Kochanowskiego

którego zwycięzcy są nagradzani za stro- tel. 048 6772005
fy nawiązujące do tradycji czarnoleskiej.

45
OPACTWO M azowsze południowe

opactwo budowując klasztor po pożarze wywo-

łanym przez nieostrożnego nowicjusza.
Wnętrze zachwyca wspaniałymi freska-
Jak feniks z popiołów mi autorstwa Szymona Mańkowskiego.
Kiedy tylko szosa z Kozienic do Dębli-
na minie Sieciechów, z daleka widać po-
łyskujące bielą mury kościoła w Opac-
twie. Osada położona w dolinie Wisły
chlubi się osiemnastowiecznym zespo-
łem pobenedyktyńskim, który składa się
ze świątyni, częściowo zrujnowanego
klasztoru i pałacu opata. Benedyktyni go-
spodarowali tu już od pierwszej połowy
XII w., ale jedyną średniowieczną pozo-
stałością są fragmenty starszych budow-
li zachowane w fundamentach i murach
obecnego kościoła. Świątynia pod we-
zwaniem Wniebowzięcia Najświętszej
Maryi Panny jest jednym z najcenniej-
szych obiektów rokokowych w woj. ma-
zowieckim. Wzniesiono ją w XVIII w., od-

46
M azowsze południowe OPACTWO

47
KOZIeNICe M azowsze południowe
kozienice
Pamiątka królewskich
urodzin
Położone między rozległymi lasami a doli-
ną Wisły Kozienice od XIV w. były własnością
królewską. Władcy przyjeżdżali tu przede
wszystkim na polowania. W 1467 r. przy-
szedł tu na świat przyszły król Zygmunt Sta-
ry. Jego narodziny upamiętnia obelisk, stoją-
cy po wschodniej stronie bramy prowadzącej
do kozienickiego pałacu. Skromny w formie
pomnik jest uważany za najstarszy tego typu
monument w Polsce.
Pałac w Kozienicach wzniesiono dla ostat-
niego władcy Polski, Stanisława Augusta. Bu-
dowla była dwukrotnie przebudowywana.
Pod koniec XIX w. Franciszek Arveuf ukształ-
tował ją w stylu francuskiego renesansu. Po
zniszczeniach podczas ostatniej wojny z pa-
48
łacu pozostała jedynie oficyna; resztę odbu-
dowano, nie przykładając się do zachowania
cech stylowych. Ściany pałacu przeglądają się
w dziewiętnastowiecznym basenie w kształ-
cie czworoliścia. Zbiornik otaczają kolumny
wykonane z piaskowca szydłowieckiego.
W dawnej wozowni pałacowej działa Mu-
zeum Regionalne. ekspozycja stała przedsta-
wia kulturę materialną i folklor ziemi kozie-
nickiej, organizowane są również ekspozycje
czasowe. Warto zajrzeć też do Centrum Pro-
mocji Sztuki mieszczącego się w wieży. Pla-
cówka kultywuje tradycje miejscowej twór-
czości ludowej, umożliwia też prezenta-
cję dorobku twórczego wszystkim osobom
o zdolnościach artystycznych.
Latem w kozienickim amfiteatrze spo-
tykają się piosenkarze amatorzy z całej Pol-
ski. Startując w Festiwalu Piosenki im. Bo-
gusława Klimczuka, trzeba zaprezentować
jeden utwór urodzonego w Kozienicach
M azowsze południowe KOZIeNICe

49
KOZIeNICe M azowsze południowe

gwiazdora polskiej estrady. Zarówno wystę-

pujący, jak i widzowie mogą liczyć na nieza-
pomnianą zabawę.
Na przedmieściach Kozienic działa za-
łożona w 1924 r. stadnina koni rasy angiel-
skiej. Znana w całej Polsce placówka hodow-
lana organizuje również lekcje jazdy konnej
i udostępnia wierzchowce pod siodło. Dużą
popularnością wśród widzów cieszą się or-
ganizowane w stadninie regionalne zawo-
dy skoków. Muzeum Regionalne
ul. Parkowa 5b, tel./fax (48) 614-33-72
www.muzeum-kozienice.pl

Centrum Promocji Sztuki

ul. Parkowa (budynek wieży)
www.kozienice.pl

Stadnina Koni Kozienice

ul. Wiślana 12, tel./fax (48) 614-23-33
www.skkozienice.dt.pl

50
 M azowsze południowe
warka
Za wolność naszą i waszą
Miasto położone na wysokim brze-
gu Pilicy otrzymało prawa miejskie na po-
czątku XIV w. W XV i XVI w. Warka była zna-
nym ośrodkiem handlu i rzemiosła. Na-
zwa miasta nawiązuje najprawdopo-
dobniej do warzonego tu piwa, które już
w średniowieczu znane było poza grani-
cami Mazowsza. Chociaż w 1656 r. wojska
Stefana Czarnieckiego stoczyły pod Warką
zwycięską bitwę ze Szwedami, zniszczone
potopem miasto już nigdy nie wróciło do
dawnej świetności. Dzisiaj liczy niecałe 12
tysięcy mieszkańców i jest ważnym ośrod-
kiem przemysłu spożywczego. Warecki
browar kontynuuje wielowiekową tradycję.
Centrum miasta wyznacza kwadra-
towy rynek z klasycystycznym ratuszem
WARKA
z pierwszej połowy XIX w. Malowniczo po-
łożony na nadrzecznej skarpie kościół far-
ny pod wezwaniem św. Mikołaja wzniesio-
no w XVII w. Kolejne przebudowy pozba-
wiły budowlę cech stylowych. We wnętrzu
świątyni zachowało się ciekawe, późnore-
nesansowe wyposażenie. Na cmentarzu na-
przeciw fary pochowany jest Piotr Wysocki.
Przywódca podchorążych, którzy rozpoczę-
li powstanie listopadowe, urodził się w War-
ce 10 września 1797 r. Po powstaniu zesłano
go na Syberię, skąd po prawie ćwierć wieku
powrócił do rodzinnego miasta.
Drugą zabytkową świątynią Warki
jest kościół Franciszkanów. Barokową
świątynię pod wezwaniem Matki Bo-
skiej Szkaplerznej wzniesiono w latach
1652–1746. We wnętrzu wzrok przycią-
gają barokowe ołtarze i rokokowa am-
bona. W podziemiach świątyni pocho-
wani są książęta mazowieccy Trojden
51
WARKA M azowsze południowe

Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego (Kazi-

mierz Pułaski Museum)

ul. Pułaskiego 24, phone: (48) 667-22-64

www.muzeumpulaski.pl

www.warka.pl

52
M azowsze południowe WARKA

53
MNISZeW M azowsze południowe

Mniszew
Czołgi i okopy
Oryginalny skansen wojenny upa-
miętnia ciężkie walki, jakie w dniach 9–16
sierpnia 1944 r. toczono o tzw. przyczółek
warecko-magnuszewski Utrzymanie wy-
suniętej pozycji miało stanowić dla połą-
czonych sił Armii Czerwonej i I Armii Woj-
ska Polskiego punkt wyjściowy do dalszej
ofensywy na zachód.
Na piaszczystym wzniesieniu pre-
zentowana jest broń i środki transportu
z okresu walk. Odtworzono również sieć
okopów, zasieków i ziemianek. Chociaż
od czasu utworzenia w 1977 r. ekspozy-
cja wyraźnie się postarzała, ciągle cieszy
i ciekawi miłośników militariów.

54
M azowsze południowe MNISZeW

55
CZeRSK M azowsze południowe
czersk
Klejnoty królowej Bony
Dziś położony na uboczu, w średnio-
wieczu Czersk był ważnym ośrodkiem
władzy książęcej i gwarnym centrum
handlu. Kiedy w XVI w. Wisła odsunęła się
od miasta, utraciło ono walory obronne
i gospodarcze. Najcenniejszym zabytkiem
Czerska są ruiny gotyckiego zamku. Warow-
nię wzniósł na przełomie XIV i XV w. ksią-
żę Janusz I. Ze średniowiecznej budow-
li zachowały się trzy baszty i łączący je
mur. Dół na środku dziedzińca wskazu-
je miejsce po studni. Kwadratowa wie-
ża wjazdowa pełniła funkcję wartowni;
w najwyższej baszcie znajdowały się ma-
gazyny, a w baszcie wschodniej – więzie-
nie. Z wież roztacza się szeroki widok na
dolinę Wisły. Inicjatorką powstania pora-
56
stających łagodnie nachylone zbocza sa-
dów była królowa Bona. Zasiadająca na
polskim tronie Włoszka zakładała wokół
zamku również winnice. Legenda mówi,
że odjeżdżając do rodzinnego kraju, roze-
rwała jeden ze swoich cennych naszyjni-
ków. Ponoć po dziś dzień w księżycowe
noce duch królowej poszukuje na czer-
skim dziedzińcu zagubionych klejnotów.
Na pamiątkę minionych czasów co
roku na początku maja, na zamku orga-
nizowana jest impreza pod nazwą „Tur-
niej Rycerski na Dworze Konrada Mazo-
wieckiego”. Na historycznym festynie ba-
wią się tłumy gości. Równie wielu gości
bierze udział we wrześniowych Dniach
Dziedzictwa europejskiego.
www.zamekczersk.pl
M azowsze południowe CZeRSK

57
GóRA KALWARIA M azowsze południowe
Góra
kalwaria
Miasto wielu kultur
W drugiej połowie XVII w. biskup Ste-
fan Wierzbowski założył w niewielkiej osa-
dzie na lewym brzegu Wisły kalwarię, ma-
jącą naśladować oryginał z Jerozolimy.
Na planie krzyża wzniesiono 6 kościołów,
35 kaplic i 5 klasztorów. Zawierucha dzie-
jowa zniszczyła większość z nich. W miej-
scu, gdzie niegdyś przecinały się ramiona
kalwaryjskiego krzyża, na sztucznie usypa-
nym wzgórku stoi barokowy kościół pod
wezwaniem Podwyższenia Krzyża Święte-
go; jest to dawna kaplica kalwaryjska nazy-
wana domem Piłata. W krypcie pod ołta-
rzem pochowany jest biskup Stefan Wierz-
bowski.
58
Na wschód od świątyni wznosi się
zgrabny, klasycystyczny ratusz z 1834 r.,
do którego przylegają dawne jatki z ko-
lumnowymi podcieniami. Na tyłach ra-
tusza stoi zrekonstruowany, osiemna-
stowieczny pałac biskupi. Na wschod-
nim krańcu rynku znajduje się okazały ze-
spół pobernardyński. Barokową świątynię
pod wezwaniem Niepokalanego Poczę-
cia Najświętszej Maryi Panny wzniesiono
w połowie XVIII w. według projektu Jakuba
Fontany. We wnętrzu zachowało się boga-
te, barokowe wyposażenie. Siedemnasto-
wieczny obraz Matki Boskiej Górskiej słynie
cudami. W kaplicy św. Waleriana, patrona
ziemi czerskiej, w marmurowym sarkofa-
gu spoczywają relikwie świętego.
W 1802 r. władze zezwoliły na osiedla-
nie się w Górze Kalwarii ludności żydow-
skiej. Do wybuchu II wojny światowej
Żydzi stanowili ponad połowę społecz-
 M azowsze południowe

ności miasta. Góra Kalwaria była jed-

nym z głównych ośrodków chasydyzmu
na Mazowszu i siedzibą znanego rodu ca-
dyków Alterów. Przy ul. Pijarskiej 5 stoi,
gruntownie przebudowany budynek sy-
nagogi. Naprzeciw, w dawnym domu
modlitwy, działa dom studiów religijnych
rodziny Alterów. Sąsiaduje z nim dwór
cadyka z 1859 r.
Na skraju miasta, w pobliżu zachowa-
nej z kalwarii kaplicy Wieczernika, działa
prywatne muzeum założone przez Boże-
nę i Wojciecha Prus-Wiśniewskich. W mu-
zeum zgromadzono eksponaty etnogra-
ficzne, archeologiczne i historyczne zwią-
zane z historią regionu, jak też bogatą ko-
lekcję przyrodniczą oraz pamiątki z wielu
krajów świata.

Muzeum Regionalne
ul. Marianki 41a, tel. (22) 727-37-26

59
OBORy M azowsze południowe

obory bytku muz; w stylowych wnętrzach

dworu można zorganizować przyję-
cie bądź konferencję.
Z muzami za pan brat
Barokowy dwór zbudowano w la-
tach 1681–1688 dla kanclerza wiel-
kiego koronnego Jana Wielopol-
skiego. Projektant wywodził się
z kręgu słynnego architekta Tyl-
mana z Gameren. Budowlę wy-
różnia mansardowy dach. Dwór
jest otoczony rozległym parkiem,
w którym rośnie wiele pomniko-
wych drzew. Od wielu lat dwór
w Oborach pełni rolę domu pracy
twórczej literatów. W zabytkowych Dom Pracy Twórczej
murach tworzą najwięksi polscy mi- im. Bolesława Prusa
strzowie pióra. Pełna spokoju at- ul. Literatów
mosfera sprzyja natchnieniu. Istnie- tel./fax (22) 754-01-07
je sposób, aby przeniknąć do przy- www.palacobory.go3.pl

60
M azowsze południowe OBORy

61
KONSTANCIN-JeZIORNA M azowsze południowe
konstancin-
jeziorna
Do wód po zdrowie
W 1897 r. Witold Skórzewski, wła-
ściciel dóbr Obory, założył w sosno-
wych lasach nad Jeziorką letnisko.
Jak grzyby po deszczu wyrosły wśród
wiekowych drzew luksusowe wille.
Wiele wspaniałych budynków z prze-
łomu wieków zachowało się do dzi-
siaj; polecamy zwłaszcza spacer uli-
cami Sienkiewicza i Batorego. Zdrowy
mikroklimat, złoża borowiny i bogate
źródła solankowe sprawiają, że do dzi-
siaj Konstancin pozostaje cenionym
uzdrowiskiem, a jednocześnie jednym
z najelegantszych podwarszawskich
adresów. W centrum miasta urządzo-
62
no rozległy park w stylu angielskim.
Znajduje się w nim tężnia solankowa.
Obiekt ma 40 m długości i jest wyso-
ki na 6 m. Kropelki solanki spływają
powoli po gęstych wiązkach wikliny,
tworząc w powietrzu nasyconą mine-
rałami mgiełkę. Wizyty w tężni są po-
mocne w leczeniu przewlekłych nie-
żytów górnych dróg oddechowych,
chronią też przed dolegliwościami
wywoływanymi przez miejskie zanie-
czyszczenia powietrza.
Na obrzeżach Konstancina, w Czar-
nowie, działa jedyne na świecie Mu-
zeum Bajek, Baśni i Opowieści. Bajko-
we spotkania to świetna okazja żeby
poznać legendy z najróżniejszych za-
kątków naszego globu. Wizytami
w muzeum nie można się znudzić. Każ-
de ze spotkań jest inne, słownej inter-
pretacji opowieści podejmują się za-
M azowsze południowe KONSTANCIN-JeZIORNA

63
KONSTANCIN-JeZIORNA
PIASeCZNO
M azowsze południowe
graniczni goście. W marcu organi-
zowany jest Festiwal Sztuki Opowia-
dania, a cyklicznie przeprowadzane
warsztaty Tworzenia Słowem, pozwa-
lają uczestnikom poznać tajniki tej pra-
starej formy ekspresji. Celem założycie-
la placówki, p. Michała Malinowskiego,
jest nie tylko oczarowanie słuchaczy,
ale też ocalenie bogactwa przeka-
zu słownego, który wraz z nastaniem
epoki multimediów bezpowrotnie od-
chodzi w przeszłość.
Muzeum Bajek, Baśni i Opowieści
ul. Diamentowa 8
tel. 509-454-871
www.storytellermuseum.org
www.konstancinjeziorna.pl
64
piaseczno
Po wąskim torze
historia miasta, będącego dziś
przede wszystkim szybko rozrastają-
cą się sypialnią Warszawy, sięga XIII w.
Prawa miejskie Piaseczno uzyskało już
w 1429 r. Przy dużym, prostokątnym
rynku uwagę przyciąga klasycystycz-
ny ratusz z pierwszej połowy XIX w.
Czterokondygnacyjna wieża ozdobio-
na jest zegarem, herbem Piaseczna
i... tureckim półksiężycem. Ten ostat-
ni symbol upamiętnia ponoć wizy-
tę posła tureckiego Numan-Beja, któ-
ry w 1777 r. jechał przez Piaseczno do
warszawskiej rezydencji króla Stanisła-
wa Augusta.
Gotycko-renesansowy kościół św. Anny
wzniesiono w drugiej połowie XVI w.,
M azowsze południowe PIASeCZNO

65
PIASeCZNO M azowsze południowe

a później kilkukrotnie przebudowy- kanaście kilometrów Tarczyna. Ważną

wano. Zachowały się gotyckie por- częścią wycieczki jest ognisko na le-
tale z 1565 r.; w tym prowadzącym śnej polanie tuż przy torach.
do zakrystii tkwią ręcznie kute drzwi.
Od strony rynku na murze świątyni
widoczne są ślady metalowej kuny
(rodzaj pręgierza), w którą zakuwa-
no przed laty przestępców. Więk-
szość wyposażenia wnętrza pochodzi
z okresu baroku, ale zachował się rów-
nież późnogotycki krucyfiks z począt-
ku XVI w. W budynku starej plebanii
mieści się niewielkie Muzeum Regio-
nalne, gromadzące pamiątki związane Muzeum Regionalne
z historią regionu. pl. Piłsudskiego 10
Wielką atrakcją Piaseczna i okolic tel. (22) 737-23-99
jest kolejka wąskotorowa, która przed
laty kursowała między stolicą a Grój- Piaseczyńskie Towarzystwo
cem. W weekendy maleńkie wagoniki Kolei Wąskotorowej
ciągnięte przez wiekową ciuchcię wy- ul. Sienkiewicza 14, tel. (22) 756-76-38
ruszają w podróż do odległego o kil- www.kolejka-piaseczno.com

66
 M azowsze południowe GRóJeC

Grójec
Tam, gdzie kwitną jabłonie
W średniowieczu Grójec, nazywa-
ny wówczas Grodźcem, był jednym
z najważniejszych grodów południo-
wego Mazowsza. Miasto straciło na
znaczeniu po potopie szwedzkim.
Dziś jest centrum dużego regionu sa-
downiczego. Wiosną cała okolica tonie
w powodzi białego kwiecia. Z tej okazji
w ostatni weekend maja w Grójcu
hucznie obchodzone jest Święto Kwit-
nących Jabłoni.
W mieście nie zachowało się zbyt
wiele pamiątek przeszłości. Przy du-
żym, prostokątnym rynku stoi klasycy-
styczny ratusz, wybudowany ok. 1821
r. według projektu hilarego Szpilow-
skiego. Przy odchodzącej od rynku

67
GRóJeC M azowsze południowe
ul. Warszawskiej znajduje się kilka in-
nych klasycystycznych budynków uży-
teczności publicznej.
Kościół parafialny pod wezwaniem
św. Mikołaja stoi na wzniesieniu uwa-
żanym za pozostałość wczesnośrednio-
wiecznego grodziska. Wskutek wielu
przeróbek kościół utracił pierwotne ce-
chy gotyckie. We wnętrzu uwagę zwraca
68
późnogotycki krucyfiks dekorujący wnę-
kę prezbiterium i gotycka chrzcielnica
z piaskowca. Na kamieniu widać wyraź-
nie ślady ostrzenia mieczy. Przed świąty-
nią stoi pomnik Piotra Skargi autorstwa
Andrzeja Renesa. Znany ze swoich pło-
miennych kazań jezuita urodził się
w Grójcu w 1536 r.
 M azowsze południowe BeŁSK DUŻy,

bełsk duży
Bohater spod Somosierry
Nad zatopioną wśród sadów wsią gó-
ruje wieża klasycystycznego kościoła
pod wezwaniem Trójcy Świętej. Świąty-
nię wzniesiono w latach 1776–1779 we-
dług projektu hilarego Szpilowskiego,
a przebudowano w latach trzydziestych
XX w. Większość wyposażenia wnętrza
pochodzi z XVIII w. Uwagę zwracają licz-
ne epitafia, a wśród nich portret Bazy-
lego Walickiego, wojewody rawskiego
i dziedzica pobliskiej Małej Wsi. Jego
żona, Klementyna, była siostrą pułkow-
nika Jana Kozietulskiego. Bohater wojen
napoleońskich, dowódca słynnej szarży
szwoleżerów polskich podczas walk pod
hiszpańską Somosierrą, jest pochowany
w bełskim kościele.

69
LeWICZyN M azowsze południowe

lewiczyn ofiarowywali Matce Boskiej Lewiczyńskiej

liczne wota. Są wśród nich późnogotycki
relikwiarz Drzewa Krzyża Świętego, mon-
Sanktuarium wśród sadów strancja ufundowana przez króla Zyg-
Niewielki, ale pełen uroku kościół jest munta III Wazę oraz ornat uszyty z ofiaro-
nie tylko jedną z najstarszych drewnia- wanego przez króla Jana III Sobieskiego
nych świątyń na Mazowszu, ale też jed- namiotu wezyra, zdobyczy spod Wiednia.
nym z najpiękniejszych sanktuariów ma- Od wiosny do jesieni przykościelny
ryjnych regionu. teren tonie w powodzi kwiatów. Obok
Według miejscowej tradycji wzgórek, na świątyni zachowało się kilka wiekowych
którym stoi świątynia, jest sztucznie usypa- nagrobków o ciekawych formach.
nym kopcem upamiętniającym bitewną
wiktorię jednego z książąt mazowieckich.
Kościół ufundował w 1606 r. podstoli
czerski Prokop Oborski. Barokowy ołtarz
główny powstał około 1750 r. Umieszczo-
ny w nim słynący cudami wizerunek Mat-
ki Boskiej Lewiczyńskiej jest ponoć jed-
nym z trzynastu obrazów namalowanych
przez św. Łukasza. historycy sztuki datują
go jednak na XVII w. Przez wieki pątnicy

70
M azowsze południowe LeWICZyN

71
NOWe MIASTO
NAD PILICą
M azowsze południowe
nowe Miasto
nad pilicą
Na wysokim brzegu rzeki
Malowniczo położone na lewym brze-
gu Pilicy miasto uzyskało prawa miejskie już
w 1400 r. Szereg pamiątek związanych z hi-
storią regionu prezentowanych jest w nie-
wielkim muzeum. Do najstarszych ekspona-
tów należą narzędzia z okresu neolitu, śre-
dniowieczne naczynia i starodruki z XVII w.
Najcenniejszym zabytkiem Nowego Mia-
sta jest barokowy kościół i klasztor Kapucy-
nów. Bazylikę o trzech nawach ukończono
w 1786 r., a w następnym stuleciu rozbu-
dowano. Zgodnie z regułą zakonu baroko-
we wnętrze jest skromne, utrzymane w to-
nacji ciemnego brązu. Obrazy w ołtarzach
wyszły spod ręki znanych artystów epoki:
72
Franciszka Smuglewicza, Szymona Czecho-
wicza i Józefa Buchbindera. W tutejszym
klasztorze przebywał od 1892 r. do śmierci
ojciec honorat Koźmiński, charyzmatyczny
spowiednik i założyciel wielu zgromadzeń
zakonnych. W klasztornym muzeum moż-
na obejrzeć pamiątki związane z posta-
cią zakonnika, między innymi konfesjonał,
w którym spowiadał.
Charakterystycznym elementem pej-
zażu Nowego Miasta jest późnobarokowy
pałac, wybudowany w 1753 r. dla generała
Franciszka Gronowskiego. Spośród innych
mazowieckich rezydencji tę nowomiej-
ską wyróżnia półkolisty ryzalit, umieszczo-
ny od strony opadającego ku Pilicy ogrodu.
Sprzed pałacu roztacza się rozległy widok
na dolinę rzeki. Niestety budowla niszcze-
je. Nieuregulowane kwestie własnościowe
posiadłości uniemożliwiają działania inwe-
stycyjne.
 NOWe MIASTO
M azowsze południowe NAD PILICą

Dniem, w którym szczególnie war-

to przyjechać do Nowego Miasta, jest
święto Bożego Ciała. Ołtarze toną w zie-
leni brzeziny, ulice – w płatkach kwiatów,
a w instrumentach orkiestry dętej przeglą-
da się słońce.

Muzeum bł. ojca honorata

Koźmińskiego
Klasztor o.o. Kapucynów
tel. (48) 674-10-36

Muzeum Regionalne
pl. o. h. Koźmińskiego 7a
tel. (48) 664-30-42
www.nowemiasto.pl

73
JeDLIńSK M azowsze południowe

jedlińsk
Kusaki
Co roku w ostatni dzień karnawału na jedlińskim rynku
odbywa się barwny obrzęd „ścięcia śmierci”. Zgodnie z wie-
kową tradycją ulice miasteczka wypełnia tego dnia tłum
przebierańców, zwanych kusakami. Można w nim spotkać
między innymi diabły, Żydów, Cyganów i wiejskich grajków.
Odgrywają oni rozmaite scenki, oparte na dziewiętnasto-
wiecznej literaturze ludowej. Wesoła zabawa ogarnia całe
miasteczko, włączając licznych tego dnia gości.

74
M azowsze południowe

75
 notatki

................................. .................................

................................. .................................

................................. .................................

................................. .................................

................................. .................................

................................. .................................

................................. .................................

................................. .................................

................................. .................................

................................. .................................

76