You are on page 1of 96

gurmiq pRkwS

>

jnvrI 2012

< siqgur pRswid]

gurmiq swcI swcw vIcwru]

(Drm pRcwr kmytI dw mw


mwii sk-p`qr)
poh-mwG, nwnkSwhI 543

>

jnvrI 2012

ijld 55

AM k 10
sMpwdk

ismrjIq isMG
AYm.ey., AYm.AYm.sI.

swlwnw
lweI&
swlwnw
lweI&

(dy S )
(dy S )
ivdy S
ivdy S

cMdw

pR q I kwpI

sk` q r

` 20

` 200
` 500

` 5000
` 2

cMdw Byjx dw pqw

Drm pRcwr kmytI


(SRomxI gu: pR: kmytI)
sR I AMimRqsr-143006

Secretary
Dharam Parchar Committee
(S.G.P.C.)
Sri Amritsar-143006

Pon : 0183-2553956-59 AYks 304 PYks : 0183-2553919


website : www.sgpc.net e-mail : gurmat_parkash@yahoo.co.in
fwk rwhIN gurmiq pRkwS nw puj
` x bwry auprokq Pon nMbr imlw ky
ieMcwrj gurmiq pRkwS nwl AYks: 303 qy sMprk kro jI[
Approved for School Libraries by the Director of Public Instructions Punjab
Vide Circular No. 4580-2/25-58-B-49154 Dated Oct. 1958

gurmiq pRkwS

jnvrI 2012

qqkrw
gurbwxI ivcwr

sMpwdkI

gurmiq ivc siqgurU dw sMklp

-pRo. ikrpwl isMG bfUMgr

AMimRq sru isPqI dw Gru

-fw. hrbMs isMG

26

BweI s`qy blvMf dI vwr dw rUp ivDwn

-fw. rimMdr kOr

31

swkw qrnqwrn swihb 26 jnvrI 1921

-ismrjIq isMG

40

ieiqhwisk is`K XwdgwrW

-s. idljIq isMG

47

pMjwbI koSkwrI BweI kwnH isMG nwBw dI dyx

-fw. jgmyl isMG BwTUAW

57

sRI gurU hirgoibMd swihb jI nwl sMbMiDq ieiqhwisk AsQwn-mnmohn kOr

70

jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI

-s. rUp isMG

76

gwgr c swgr-11

-fw. ieMdrjIq isMG gogoAwxI 81

bwbwxIAw khwxIAw puq spuq kryin

-s. blivMdr isMG jOVwisMGw 82

dUjI pUrbI BwrqI pMjwbI kwnPrMs

-fw. prmvIr isMG

85

^brnwmw

92

Drm pRcwr kmytI dIAW pRcwr vhIr srgrmIAW

95

gurmiq pRkwS

jnvrI 2012

gurbwxI ivcwr
mwiG mjnu sMig swDUAw DUVI kir iesnwnu]
hir kw nwmu iDAwie suix sBnw no kir dwnu]
jnm krm mlu auqrY mn qy jwie gumwnu]
kwim kroiD n mohIAY ibnsY loBu suAwnu]
scY mwrig clidAw ausqiq kry jhwnu]
ATsiT qIrQ sgl puMn jIA dieAw prvwnu]
ijs no dyvY dieAw kir soeI purKu sujwnu]
ijnw imilAw pRBu Awpxw nwnk iqn kurbwnu]
mwiG sucy sy kWFIAih ijn pUrw guru imhrvwnu]
(pMnw 135)
pMcm pwqSwh sRI gurU Arjn dyv jI ies pwvn pauVI dy AMdr mwG
mhIny dI bhwr Aqy vwqwvrn dw sMkyqk vrxn kridAW mn`uK ivkwrW qy
AOguxW iqAwgx Aqy puMn-krmW Aqy guxW Apxwaux dI inrml gurmiq
is`iKAw bKiSS krdy hn[ gurU jI PurmwauNdy hn ik, hy BweI! mwG dy mhIny
ivc swDUAW jW Bly mnu`KW dI sMgq rUp DUVI dw ArQwq AiqAMq inmrqw qy
hlImI Dwrn kr ky ieSnwn kro[ ies mhIny prmwqmw dw nwm iDAwvo[ ies
pwvn-piv`qr nwm sux ky ieh pRwpq hoieAw nwm-dwn A`goN swirAW sMgswQ vwilAW vMfo[ gurU jI kQn krdy hn ik, aukq vrixq gurmiq aupdyS
Aml ivc ilAwEgy qW jnmW-jnmW dy kIqy krmW dI mYl auqr jweygI Aqy
mn qoN AhMkwr clw jweygw[ kwm Aqy kRD
o ivkwr qdoN nhIN iK`cxgy[ mn`K
u I mn
AMdroN loB rUpI k`uqw vI ^qm ho jWdw hY[ ieh s`cw rsqw hY ijs qy qurn nwl
suBwivk hI sMswr vI s`cI pRss
M w krdw hY[ mn`K
u leI dieAw-Bwvnw Bwv grIb
dy pRqI qrs Aqy loVvMdW dI loVW dI pUrqI dw iKAwl krnw ies mhIny bhuq
mh`qvpUrn hY[ ijs c ATwhT qIrQW dw ieSnwn Aqy aunHW qy jw ky kmwey
jwx vwly puMn-krm sihjy hI Swml huMdy hn, Bwv ienHW dy krn dI loV hI nhIN
rihMdI[ nwm-ismrn dI au~cI vsqU ijs mn`K
u pRBU dieAw nwl iml jWdI hY
auh mnuK
` isAwxw ho jWdw hY[ nwm-ismrn kr ky ijnHW mwlk iml igAw hY,
hy nwnk! mYN aunHW qoN bilhwr jWdw hW[ gurmiq dI ksv`tI Anuswr mwG dy
mhIny ivc su`cy Bwv ieSnwn krn vwly auh hI hn ijnHW au~pr pUrn smr`Q gurU
dI ikrpw hY Bwv jo gurU dI AgvweI c jIvn dw mwG mhIny dw pVwA s&lw
kr rhy hn[

gurmiq pRkwS

jnvrI 2012

sMpwdkI

sw mwx hY AwpxIAW ieiqhwisk ivrwsqW qy


XoiDAW dw kMm huMdw hY ieiqhws isrjxw[ ies ieiqhws
sMBwlx dw mh`qvpUrn kMm aunWH dIAW vwrs kOmW ny krnw hud
M w hY[ lyKk
aus ieiqhws dIAW prqW Prol ky, Koj ky aus pusqkW c sMBwldy
hn[ Awaux vwlIAW pIVHIAW aus qoN roSnI lY ky Awpxw Biv`K ruSnwauNdIAW
hn[ ieiqhws ies g`l dw gvwh hY ik ijs kOm ny AwpxIAW mwxXog
ieiqhwisk pRwpqIAW nhIN sMBwilAw, auh kOmW dunIAW dy nkSy qoN
^qm ho geIAW[ pr ijnHW ny AwpxIAW mwxm`qI pRwpqIAW Awaux
vwlIAW pIVHIAW qk phuc
M wieAw, aunWH ny hI dunIAW dy nkSy au~qy rwj
kIqw[
is`K Drm dunIAW Br ivc AwpxI invyklI pihcwx r`Kdw hY[ is`K
gurU swihbwn ny suq
` I lokweI jwigRq krn leI dUr-dUr qk dIAW
pRcwr PyrIAW kIqIAW[ gurU swihbwn ij`Qy ikqy vI Awpxy pRm
y I is`KW pws
Tihrdy, aunWH pws AwpxI koeI inSwnI Xwd vjoN C`f AwauNdy[ gurU ky
ipAwry is`KW ny ienHW inSwnIAW bVI SrDw Bwvnw nwl pIVHI-drpIVHI sMBwl r`iKAw hY[
is`K kOm qy auh smW vI AwieAw jdoN ienHW dy isrW dy mul
` vI pwey
gey[ v`fI igxqI ivc kql-ey-Awm hoe[
y Aijhy smyN is`KW dw bhuq
swrw kImqI srmwieAw h`QNo jWdw irhw[ is`KW dy kql-ey-Awm dy smyN
bhuq swrIAW ivrwsqI vsqUAW nSt kr id`qIAW geIAW[ jdoN is`K
dubwrw pYrW-isr hoey qW aunWH ny AwpxIAW ivrwsqI inSwnIAW Bwlx
qy sMBwlx dw Xqn SurU kIqw jo hux qk lgwqwr jwrI hY[
hux jd is`K dunIAW dy hr kony ivc Cw cuk
` y hn, is`KW Awpxy
v`fmul
` y ieiqhws qy AMqW dw mwx hY[ A`j ienHW ny Awpxy iesy ieiqhws
dunIAW swhmxy smwrk rUp ivc idRStmwn kr ky nvIN qknIk
rwhIN jwxU krvwaux dw auprwlw kIqw hY[ sRI AnMdpur swihb ivKy
ivrwsq-ey-Kwlsw, c`pVicVI dw Piqh burj, Coty G`lG
U wry qy v`fy

gurmiq pRkwS

jnvrI 2012

G`lG
U wry dy isrjy smwrk Kwlsy dy ieiqhws dIAW mUh
M -boldIAW ivrwsqW
hn[
ivrwsq sMBwlx dw kMm pihly pwqSwh sRI gurU nwnk dyv jI qoN
hI SurU ho igAw sI[ sRI gurU nwnk dyv jI ny AwpxIAW pRcwr PyrIAW
dOrwn BgqW, mhWpurSW dI bwxI iek`qrq krn dw Aiq AOKw kwrj
Kud hI SurU kr id`qw sI[ krqwrpur ngr vsw ky ieh iek`qrq kIqI
ivrwsq sMBwl ky Awpxy guris`KW ies dI mhwnqw qoN jwxU krvwieAw[
bhuq swrI bwxI dI Kud rcnw kIqI[ ies swrI ivrwsq dI sWB-sMBwl
dw izMmw gurU swihb ny Agly gurU swihbwn sONipAw[ pMjvyN pwqSwh
swihb sRI gurU Arjn dyv jI ny gurU swihbwn duAwrw rcI piv`qr bwxI
qy iek`qrq bwxI dI sMpwdnw kr ky ies ivrwsq sRI gurU gRQ
M swihb
jI dy rUp ivc sMBwilAw[ ies swrI sWBI hoeI ivrwsq sRI AMimRqsr
ivKy AdBuq
` sRI hirmMdr swihb dI auswrI kr ky aus ivc pRkwS kIqw[
bwbw b`F
u w jI ies bwxI rUpI igAwn qoN sMgqW jwxU krvwaux dI
izMmv
y wrI sONpI geI[ CyvNy pwqSwh dy jnm AsQwn dI Xwd sMBwlx
leI sRI gurU Arjn dyv jI ny Cy-hrtw KUh lgvw ky is`KW iek hor
ivrwsq sONpI[ pMjvyN pwqSwh swihb sRI gurU Arjn dyv jI dI Shwdq
is`K Drm ivc pihlI Shwdq sI[ jdoN jhWgIr nwl mwhOl KuSgvwr
hoieAw qW sRI gurU hirgoibMd swihb jI v`lNo sweIN mIAW mIr jI dy
sihXog nwl gurU jI dw ShIdI AsQwn sQwipq kIqw igAw[ is`KW ivc
rwjsI SkqI dI pRr
y nw kwiem krn leI sRI Akwl q^q swihb dI
auswrI krvweI geI[
gurU swihbwn dIAW pYVW qy c`lidAW is`KW ny vI Awpxy gurU
swihbwn Aqy ShIdW dIAW ivrwsqI inSwnIAW bVI SrDw nwl
sMBwilAw hoieAw hY[ ijnHW QwvW qy gurU swihbwn AwpxIAW pRcwrPyrIAW dOrwn gey, aunWH dy piv`qr crn-kmlW ny ijs QW Bwg lwey,
aus AsQwn gurduAwrw swihb dI auswrI krvw ky sWB ilAw[ ijnHW
ibrKW Q`ly gurU swihbwn ny ivSrwm kIqw, aunWH ibrKW vI ivrwsqI rUp
ivc sWB-sMBwl ilAw[ ies qrHW AnykW ipMfW ivc gurU swihbwn Aqy
ShId is`KW dIAW inSwnIAW sMBwlIAW imldIAW hn[ AnykW QwvW qy

gurmiq pRkwS

jnvrI 2012

h`Q-ilKq ieiqhws guris`KW ny sMBwilAw hoieAw hY[ qKq sRI Akwl


qKq swihb, qKq sRI kysgVH swihb, qKq sRI ptnw swihb, qKq sRI
hzUr swihb, qKq sRI dmdmw swihb qy AnykW ivrwsqI XwdgwrW dI
sMBwl kIqI geI hY[ fyrw bwbw nwnk, BweI rUpw, PPVy BweI ky,
Gug
M rwxw, GuFwxI, kWgV, moqI bwg pitAwlw, qoSwKwnw kpUrQlw, iklHw
mubwrk pitAwlw, nMgl, GVUA
M w, Dmqwn swihb, nrvwxw, mlyrkotlw,
sONtI, kpUrgVH Awid Aijhy izkrXog ipMf hn ij`Qy is`KW dy qvwrIKeI-qvrokwqW dy drSn kIqy jw skdy hn[
AMgryz Awpxy rwj-kwl smyN is`KW dw bhuq swrw kImqI srmwieAw
ieMglYNf lY gey jo A`jklH ibRitS Ajwieb Gr ivc hY[ is`KW ny bhuq
ijAwdw j`do jihd kr ky ienHW qoN kuJ vsqUAW pRwpq vI kIqIAW pr
Ajy vI bhuq swrIAW au~Qy hn[
ieMnI Anmol ivrwsq dy mwlk hox dy bwvjUd vI jwxy-Anjwxy
ivc gurU GrW dIAW nvIAW iemwrqW dI auswrI krdy smyN bhuq swry
ivrwsqI icMnH Alop vI ho gey[ bhuq swrw h`Q-ilKq srmwieAw swfy
h`QNo jWdw vI irhw[ is`KW v`lNo sdIAW dI imhnq nwl is`K rYPrYNs
lwiebRr
y I Aqy kyNdrI is`K Ajwieb Gr ivc sWBIAW geIAW ivrwsqI
vsqW sMn 1984 dy POjI hmly smyN swfy kolNo Koh leIAW geIAW[
Awpxy gurU-swihbwn Aqy ShIdW dIAW Xwdgwr SqwbdIAW
mnwauNidAW is`KW ivc nvIN jwigRqI pYdw hoeI[ Awpxy ivrsy drswaux
qy sMBwlx dI cyqnw ihq sRI AnMdpur swihb dI DrqI qy ivrwsqey-Kwlsw dy rUp ivc AjUbw swfy swhmxy AwieAw hY[ AwDuink ifzItl
qknIk dy pRXg
o nwl bxy ies ivrwsqI AjUby ny dunIAW Br dy AjUibAW
ivc Awpxw nW Sumwr kr ilAw hY[ ies ivc pMjwbIAW qy is`KW dI
ivrwsq ies qrHW pro ky idRStmwn kIqw igAw hY ik hr koeI ASAS kr au~Tdw hY[ kyvl 70 ku imMtW ivc hI dunIAW dy iksy vI kony
qoN AwieAw ivAkqI swfI ivrwsq pRqI BrpUr jwxkwrI hwsl kr gurU
swihbwn dy crnW ivc sIs Jukwey ibnW nhIN rih skdw[
c`pVicVI (srihMd) ivKy bwbw bMdw isMG bhwdr v`lNo kIqI srihMd
Piqh dI Xwd ivc Piqh burj auswirAw igAw hY[ sUbw srihMd

gurmiq pRkwS

jnvrI 2012

vzIr KW v`lNo BolI-BwlI lokweI qy ho rhy AMnyH qS`dd bMd krn leI
dsvyN pwqSwh swihb sRI gurU goibMd isMG jI ny bwbw bMdw isMG bhwdr
QwpVw dy ky zulm dI jVH put
` x leI nMdV
y qoN ByijAw sI[ bwbw bMdw
isMG bhwdr ny c`pVicVI dy mYdwn ivc ienHW zwlmW dw sPwieAw kr
ky is`K rwj dI nINh r`KI[ ies ieiqhwisk ij`q dI ivrwsq
drswauNdw ieh Piqh burj A`j dunIAW dIAW s`q au~cIAW iemwrqW
ivc Awpxw nW Sumwr krvw c`k
u w hY[
Cotw G`lG
U wrw (kwhvwn) is`K ShIdW dI auh ivrwsq hY, ijs
dunIAW swhmxy pyS krnw ShIdW s`cI SrDWjlI dyxw hY[ sMn 1746
eI: ivc eymnwbwd dy POjdwr lKpq rwey ny s`c dy hwmI l`gBg ds
hzwr is`KW ShId kr id`qw[ ienHW ShIdW dw ivrwsqI smwrk
dunIAW Br dy lokW A`gy Awpxw ieiqhws rihMdI dunIAW qk mUrqImwn
krdw rhygw[
sMn 1762 eI: ivc kup
` -rhIVw ipMfW dy pws is`KW ny bVI bhwdrI
nwl AihmdSwh AbdwlI dI POj dw mukwblw kIqw[ Bwrq vwr-vwr
lut
` x Awey Aihmd Swh AbdwlI ny kdy supny ivc vI nhIN soicAw hovg
y w
ik ies vwrI AijhI bhwdr kOm nwl aus dw pwLw pvygw[ l`KW dI
igxqI ivc cVH AweI POj dw mukwblw krdy hoey 35000 isMG ShIdIAW
pw gey[ ienHW ShIdW dI bhwdrI dw ieiqhws dunIAW Br ivc phuc
M waux
Aqy sdw leI hr iek dy sIny ivc vswaux leI k`p
u -rhIVw (mlyrkotlw)
ivKy ivrwsqI smwrk dI auswrI krvweI geI hY[
ienHW ivrwsqI iemwrqW bxw ky is`KW ny Awpxy ieiqhws
sWBx ihq iek kdm hor A`gy pui` tAw hY[ Ajy qW ieh is`K ieiqhws
dI kyvl iek JwkI hI hY[ bhuq kMm ies gocry hoxw Ajy bwkI hY[ is`K
ieiqhwisk ivrsy sMBwlx qy pRswrn ihq s. prkwS isMG bwdl muK
`
mMqrI pMjwb qy pMjwb srkwr ny jo auprwlw kIqw hY aus leI auh vDweI
dy pwqr hn[ is`K kOm ivc ienHW dy ies kwrj dI sdw SlwGw hud
M I
rhygI[

gurmiq pRkwS

jnvrI 2012

gurmiq ivc siqgurU dw sMklp


-pRo. ikrpwl isMG bfUMgr*
Akwl purK v`loN AwpxI AgMmI Kyf duAwrw isrijAw bRihmMf,
ivSwl isRStI Aqy bhurMgI bnspqI, bhuBWqI Aqy bhuAwkwrI hY[ ieh
prmwqmw dy svY dw hI pRgtwA hY Aqy ieh Awpy hir iek rMgu hY Awpy
bhu rMgI] dw vrqwrw hI hY[ gurmiq aus pwrbRhm-prmySr bwry
ieM\ ivcwr pRgt krdI hY, qyry nwm Anykw rUp AnMqw khxu n jwhI
qyry gux kyqy] ies bwry pUrI jwxkwrI pRwpq krnw vI nw isrP iek
AqI kiTn kwrj hY sgoN AsMBv hI hY[ iQiq vwru nw jogI jwxY ruiq
mwhu nw koeI] jw krqw isrTI kau swjy Awpy jwxY soeI] mnu`KI
Akl Aqy au~dm ny v`K-v`K inrxy ley hn prMqU AMqlI g`l AwK dyxI
AsMBv hI rhI hY ikauNik ijauN-ijauN mnu`K Koj krdw igAw iqauNiqauN kwdr dI kudrq dI ies Ascrj bRihmMfI Kyf dy Byd Aqy
rh`s hor vI pIfy Aqy guMJldwr huMdy cly gey[ prMqU koeI vI aus dw
AMq Aqy rh`s nhIN pw sikAw[ kwdr dI kudrq coj ivfwxI hY jo
Agm hY, AQwh hY, byAMq hY, AnMq hY:
AMq kwrix kyqy ibllwih] qw ky AMq n pwey jwih]
eyhu AMqu n jwxY koie] bhuqw khIAY bhuqw hoie]

(pMnw 5)

ies smu`cy bRihmMf AMdr DrqI Drmswl hY ijs ivc prmwqmw


v`loN mnu`KI smwj dI isrjnw kIqI geI hY[ pvx pwxI AgnI
pwqwl] iqsu ivic DrqI Qwip rKI Drm swl] ies ivSv smwj
dIAW AnykW nslW, kOmW, Drm, siBAwcwr, dyS-idSWqr, rMg-rUp,
nYx-nkS, bolIAW-BwSwvW, suBwA, siBAwcwr Aqy rIqI-irvwj hn[
gurvwk hY:
- myrY pRiB swcY ieku Kylu rcwieAw]
koie n iks hI jyhw aupwieAw]
- iekqu rUip iPrih prCMnw koie n iks hI jyhw]

(pMnw 1056)
(pMnw 596)

p`Qr Xu`g qoN c`lidAW hau AwieAw dUrhu cil kY mY qkI qau
* swbkw pRDwn SRo: gu: pR: kmytI, sRI AMimRqsr[ mo: 99158-05100

gurmiq pRkwS

jnvrI 2012

srxwie jIau] sMswr ivc hOlI-hOlI siBAqw AweI Aqy siBAk


mnu`K ny smwj ijaUNxXog bxwaux ihq ies ivc keI iksmW dy FMgqrIky vrq ky sIl, sMjm, sMqoK, sbr Aqy slIky vrgy vDIAw inXm
vI sQwipq kIqy[ sMswr dy qkrIbn swry hI Drm ies q`Q mMndy
hn ik mnu`KI srIr AMdr prmwqmw dI joq Awqmw ibrwjmwn hY
jo mwieAw dI cMcl Kyf Aqy sMswirk kwrnW krky Awpxy mUl prm
q`q qQw pwrbRhm-prmySr nwloN dUr ho jWdI hY ilv CuVkI lgI
iqRsnw mwieAw Amru vrqwieAw] eyh mwieAw ijqu hir ivsrY mohu
aupjY Bwau dUjw lwieAw] Aqy mnu`Kw jnm dw tIcw prmwqmw Aqy
Awqmw ivckwr peI ies iv`Q (kUV dI pwl) dUr kr ky dohW dy
punr-imlwp imiQAw igAw hY[ ies AiDAwqimk kwrj leI,
mnu`Kqw syD dyx leI smyN-smyN v`K-v`K pIr-pYgMbr, AOlIey, sMq,
swD,Bgq, mhWpurK, Avqwr, rihbr, gurU-siqgurU swhmxy Awey
ijnHW ny Awpxw-Awpxw vfm`ulw Xogdwn pwieAw Aqy AiDAwqimkqw
dy mwrg au~qy swbq kdmIN c`lidAW sMswr ielwhI punr-imlwp
dy inSwny dI pRwpqI leI pRyirq krdy hoey mnu`Kqw dw mwrg-drSn
kIqw[ inscy hI Akwl purK pwrbRhm prmySr hI siq hY,
s`c hY, AibnwSI hY[ s`c ivc s`c hI smw skdw hY, kUV
nhIN, jIv Awqmw vI aus s`cprmsiqprmwqmw dw hI AMS hY[
aus ivSy-ivkwrW qQw moh-mwieAw dy Brm-jwl iv`coN k`F ky s`c
nwl punr-imlwp leI rwh-dsyry dI loV huMdI hY[ s`c dw mwrg
koeI s`cw hI d`s skdw hY nw ik k`cw, JUTw Aqy krm-kWfI[ ies leI
s`cy gurU siqgurU dI loV hY[ gurU qoN ibnW qW gur ibnu Goru AMDwru
hI hY Aqy ingury koeI mwnqw pRwpq nhIN hY, siqgur bwJhu guru nhI
koeI ingury kw hY nwau burw] siqgurU hI pMjW dUqW au~qy ij`q pRwpq
krn/krwaux dy smr`Q hY, soeI siqguru purKu hY ijin pMjy dUq kIqy
vis iCky] qQw siqgur isau icqu n lwieE nwmu n visE min
Awie] iDRgu ievyhw jIivAw ikAw jug mih pwieAw Awie] sRI gurU
AMgd dyv jI siqgurU dI loV bwry spSt rUp ivc ieM\ smJwauNdy hn,
jy sau cMdw augvih sUrj cVih hjwr] eyqy cwnx hoidAW gur ibnu
Gor AMDwr] BwrqI smwj iek bhu-DrmI, bhu-kOmI, bhu-BwSweI,

gurmiq pRkwS

10

jnvrI 2012

bhu-siBAwcwrI, bhu-rUpI, bhu-rMgI prMqU Anykqw ivc eykqw vwlw


hY[ v`K-v`K DrmW dy v`K-v`K rihbr hoey hn ijnHW ny Awpxy-Awpxy
smyN dyS-kOm dI vfmu`lI AgvweI kIqI[ 13vIN qoN 15vIN sdI qk dy
smyN ivc iek nvIN AiDAwqimk Aqy smwijk soc, ie`QoN dy sMqWBgqW v`loN pRcwrI geI[ ieh sMq-mhWpurK qQw Bgq ikrqI Aqy
igRhsQI huMidAW hoieAW Awpxy schu ErY sBu ko aupir scu Awcwru]
au~cy-su`cy imswlI AiDAwqimk jIvn kwrn Akwl joq nwl mukMml
qOr au~qy iek rUp hI ho gey[ ieh ikrq, igRhsQ Aqy BgqI dy sumyl
vwlI iek nvIN lihr sI[ies nvIN roSnI AiDAwqimkqw dy
ieiqhws ivc sUPI lihr Aqy BgqI lihr vjoN jwixAw jWdw
hY[ BgqI lihr dy smkwlI hI 15vIN sdI ivc jwhr pIr jgqu guru
bwbw Aqy iek bwbw Akwl rUp vjoN pRis`D sRI gurU nwnk dyv jI
dw pRkwS hoieAw, ijnHW ny BwrqI smwj Aqy smu`cI lokweI ivc PYl rhy
Brm, BulK
y ,y pwKMf, krm-kWf, smwijk burweIAW, iBRStwcwr, nSwKorI,
iesqrI dy ho rhy Apmwn, aUc-nIc, jwq-pwq, CUq-Cwq, AwpsI
n&rq-eIrKw, dvYS, rwjsI jbr, zulm, byiensw&I, Dwrimk
k`tVvwd Awid bwry fUMGw AiDAYn kr ky mnu`K ienHW kmIAW,
kmzorIAW Aqy burweIAW qoN mukq krwaux ihq iek nvIN invyklI soc,
roSnI Aqy ivcwr ArQwq gurmiq ivcwrDwrw id`qI Aqy nwm
Drm dI sQwpnw kIqI, ijs dy AnuXweIAW nMU inrml pMQ qQw
auqm pMQ dy pWDI vjoN jwixAw jWdw hY[ sRI gurU nwnk dyv jI ny
v`K-v`K DrmW v`loN Akwl purK dKn dyis hrI kw bwsw piCim
Alh mukwmw] dy pRcilq ivcwr Anuswr v`Ko-v`KrIAW idSwvW ivc
pRBU dI hsqI nMU sQwipq krn ihq kIqy jw rhy pRcwr Aqy ivcwr
nkwirAw Aqy r`b dI srb-ivAwpkqw dy isDWq nMU aujwgr krn dw
kwrj kIqw PrIdw Kwlku Klk mih Klk vsY rb mwih] mMdw iks
no AwKIAY jW iqsu ibnu koeI nwih] qQw aUrm DUrm joiq aujwlw]
qIin Bvx mih gur gopwlw] sRI gurU nwnk dyv jI Aqy aunHW dy
auqrwiDkwrI gurU swihbwn ny iesy ivcwrDwrw Anuswr AmlI rUp ivc
jIvn bqIq kr ky smwj swhmxy iek imswl rol mwfl pyS
kIqw[ sMswrI kwrnW krky mnu`Kqw ivc pYdw hoey AMDkwr iv`coN k`F ky

gurmiq pRkwS

11

jnvrI 2012

pRkwS rUp krn vwlI S^sIAq gurmiq ivc gurU qQw siqgurU krky
siqkwirAw igAw[
sRI gurU nwnk dyv jI ny mwieAw v`loN PYlwey Brm-jwl dy AMDkwr
iv`coN k`F ky jIv-Awqmw pRBU nwl punr-imlwp leI roSnI id`qI[
jpujI swihb dy ArMB qoN pihlW jo mUl-mMqr aucwirAw igAw hY, aus
ivc sRI gurU nwnk dyv jI ny prm-q`q prmwqmw, pwrbRhm-prmySr,
A`lwh, Kudw, vwihgurU, Akwl-purK dw srUp icqirAw hY Aqy aus nwl
Awqmw dy punr-imlwp leI gur pRswid iliKAw hY Bwv punrimlwp siqgurU (s`cy gurU) dI ndr, ikrpw-idRStI, imhr duAwrw hI
sMBv hY[ sRI gurU nwnk dyv jI ies mh`qvpUrn ivsmwdI rh`s hor
spSt krdy hn, gur pUry ivxu mukiq n hoeI scu nwmu jip lwhw hy]
mwqw, ipqw, skUl AiDAwpk, swD, sMq, Dwrimk AiDAwpk qoN
lY ky m`l AKwiVAW qk smwijk izMdgI dy v`K-v`K KyqrW ivc mnu`K
is`iKAq krn, igAwn dyx Aqy AgvweI krn vwlI S^sIAq vI
gurU/ausqwd krky hI siqkwirAw jWdw hY Aqy aunHW v`loN id`qy igAwn
bdly dkSxW vI id`qI jWdI hY, prMqU gurmiq ivc smu`cI izMdgI
AgvweI dyx Aqy pRBU-imlwp leI au~cqm jIvn-jugq d`sx vwlI
S^sIAq s`cw gurU qQw siqgurU krky mMinAw jWdw hY,jo Awp
mukq hY Aqy hornW mnu`KW mukq krn dy smr`Q hY -AYsy gur kau
bil bil jweIAY Awip mukqu moih qwrY] ies lyK ivc inrol gurmiq
dI roSnI ivc s`cy gurU qQw siqgurU dy srUp bwry sMKyp rUp ivc
ivcwr krn dw qu`C ijhw auprwlw kr rhy hW qW jo pwTkW s`cy gurU
Aqy mnu`Kqw dw soSx krn vwly FONgI, dMBI Aqy AKOqI k`cy gurUAW
bwry jwxkwrI iml sky qy ies qrHW auh aunHW qoN bcwA kr skx[ moty
qOr au~qy kir prpMcu jgq kau fhkY Apno audru BrY] suAwn pUC
ijau hoie n sUDo kihE n kwn DrY] Aqy guru dwqw guru ihvY Gru guru
dIpku iqh loie] qQw so siqguru Dnu DMnu ijin Brm gVu qoiVAw]
so siqguru vwhu vwhu ijin hir isau joiVAw] ivcwr duAwrw hI dohW
ivckwrly AMqr bwry spSt kIqw igAw hY[ gurmiq mnu`K Btkx qoN
bcx leI s`cy gurU dI Bwl krn leI pRyirq krdI hY ikauNik s`cw gurU
hI mn`uK dw hlq-plq svwr skdw hY, nwnk kciVAw isau qoiV

gurmiq pRkwS

12

jnvrI 2012

FUiF sjx sMq pikAw] Eie jIvMdy ivCuVih Eie muieAw n jwhI
CoiV]
siqgurU dI hsqI ivc ivSvws kr ky aus dy drswey mwrg qy
c`lxw is`K Drm dw buinAwdI q`q hY Aqy is`KI jIvn dw kyNdr-ibMdU
hY[ is`K Drm dw isDWq vI gurU dI pdvI nwl hI sMbMiDq hY[ gurU Aqy
cyly dI prMprw Bwrq ivc sdIAW qoN clI Aw rhI hY[ gurmiq dI joq
jgwaux vwly Dwrimk rihbrW dI sMigAw gurU hox qoN hI aunHW dy
pYrokwrW is`K AwiKAw jwx l`gw Aqy ienHW dw kwrj hY isKI
isiKAw gur ivcwr[ ies leI BwSweI qOr qy vI is`K Sbd gurU
Sbd nwl juiVAw hoieAw hY[ ieiqhwisk qOr qy vI gurU Aqy is`KW dw
Atu`t, lMmw Aqy fUMGw irSqw irhw hY[ sRI gurU nwnk dyv jI smyq ds
gurU swihbwn gurg`dI au~qy ibrwjmwn rhy Aqy 239 swl AmlI qOr qy
is`K Drm dI AgvweI krdy rhy Aqy sMswr srbWgI roSnI bKSdy
rhy[ gurU swihbwn dI AlOikk Aqy cmqkwrI kihxI Aqy krnI ny
smwj iek nvyN rMg ivc rMg id`qw[
sRI gurU nwnk dyv jI dy sbdu gur pIrw gihr gMBIrw ibnu sbdY
jgu baurwn] Aqy pvn ArMBu siqgur miq vylw] sbdu gurU suriq
Duin cylw] dy isDWq au~qy AwDwirq is`K Drm dI nINh r`Kx qoN
pihlW Sbd qW mOjUd sI Aqy gurU-cyly dI pRQw vI pRcilq sI pr
auh isDWq iek AiDAwpk Aqy aus dy ividAwrQI dy irSqy vWg hI
sI[ ies isDWq Anuswr cylw hmySW cylw hI sI Aqy gurU, gurU hI sI
ArQwq iSS, iSS hI sI Aqy AiDAwpk, AiDAwpk hI sI[
gurbwxI ivc gurU Aqy prmySr ie`ko smiJAw igAw hY, guru
prmysru eyko jwxu] gurmiq ivc gurU iksy srIr jW dyh nhIN
mMinAw igAw[ ds gurU swihbwn vI joq Aqy jugq krky hI siqkwry
Aqy pRvwny jWdy hn, joiq Ehw jugiq swie sih kwieAw Pyir
pltIAY] ieh joq Sbd rUp hY[ gurU mUriq gurU Sbd hY[ swD
sMgiq imil AMimRq vylw iesy leI guris`KW pUjw Akwl kI, prcw
Sbd kw, dIdwr Kwlsy kw dw aupdyS kIqw igAw hY[ ikauNik gurU
prmySr iek hI hY ies leI gurU dw jwp krn dI spSt SbdW ivc
qwkId kIqI geI hY:

gurmiq pRkwS

13

jnvrI 2012

- gurU gurU guru kir mn mor] gurU ibnw mY nwhI hor]


gur kI tyk rhhu idnu rwiq] jw kI koie n mytY dwiq]
guru prmysru eyko jwxu] jo iqsu BwvY so prvwxu]rhwau]
(pMnw 864)
- gurU guru gurU guru gurU jpu pRwnIAhu]
sbdu hir hir jpY nwmu nv iniD ApY rsin
Aihinis rsY siq kir jwnIAhu]
(pMnw 1400)
- guru dyvw guru AlK AByvw iqRBvx soJI gur kI syvw]
Awpy dwiq krI guir dwqY pwieAw AlK AByvw] (pMnw 1125)

huux suAwl pYdw huMdw hY ik imhr jW ndr kYsw gurU kr skdw hY[
spSt hY ik imhr jW pRsMnqw jW ndir koeI AijhI hsqI hI bKiSS
kr skdI hY ijs dy AMdr s`c hY, soc smJ hY, cyqnqw hY, mn AMqr
dI soJI hY Aqy auh Akwl purK nwl Eq-poq Aqy iek rUp hY,
siqgur jyvfu dwqw ko nhI siB suixAhu lok sbwieAw] siqgurU dI
ikrpw duAwrw hI s`c pihcwixAw jw skdw hY Aqy gur Sbd duAwrw
haumY mwr ky sihj dI pRwpqI ho skdI hY, siqgur qy shju aUpjY
haumY sbid jlwie] Aqy siqgur qy scu pCwxIAY sic shij
smwxI] koeI hor igAwn jW isDWq (gur) AijhI imhr, ndr jW
pRsMnqw nhIN kr skdw[ qW qy gurU qoN Bwv auh mhwn ielwhI S^sIAqW
hI hn ijnHW ny is`K Drm, nwm Drm qQw bRihmMfI Drm dI nINh
r`KI, ies dI pwlxw kIqI, AMimRqmeI bwxI rcI Aqy dwnW isr dwn
nwm dwn dI bKiSS kIqI[ siqgurU dI ikrpw qoN ibnW is`K
Awqimk qr`kI nhIN kr skdw[ siqgur dI syvw kr ky aus dI
pRsMnqw lY ky hI jIv Awqimk bl Aqy prm-pdvI pRwpq kr skdw
hY[ siqgurU qoN bgYr pRBU-pRwpqI nhIN ho skdI, mq ko Brim BulY
sMswir] gur ibnu koie n auqris pwir] pihly Aqy cOQy gurU pwqSwh
PurmwauNdy hn:
- siqgur kI syvw sPlu hY jy ko kry icqu lwie]
min icMidAw Plu pwvxw haumY ivchu jwie]
- sw syvw kIqI sPl hY ijqu siqgur kw mnu mMny]
jw siqgur kw mnu mMinAw qw pwp ksMml BMny]

(pMnw 644)
(pMnw 314)

gurmiq pRkwS

14

jnvrI 2012

sRI gurU nwnk dyv jI ny Awsw kI vwr ivc ies isDWq bwry
zordwr SbdW ivc smJwieAw hY ik siqgurU qoN ibnW pRBU dI pRwpqI
nhIN ho skdI[ ieh scweI JUTy, k`cy Aqy dMBI gurUAW rwhIN sMBv nhIN
hY ikauNik jo Awp hI k`cw hY Aqy prpMc kr irhw hY auh nw qW Awp
hI mukq ho skdw hY nw hI iksy qwr jW mukq kr skdw hY[ gurvwk
hY:
- ibnu siqgur iknY n pwieE ibnu siqgur iknY n pwieAw]
siqgur ivic Awpu riKEnu kir prgtu AwiK suxwieAw]
(pMnw 466)
- siqgur isau icqu n lwieE nwmu n visE min Awie]
iDRgu ievyhw jIivAw ikAw jug mih pwieAw Awie] (pMnw 510)

siqgurU dI ndr, imhr Aqy imlwp nwl is`K dw ihrdw qW Su`D,


KyVy BrpUr, inrml Aqy cVHdI klw vwlw ho hI jWdw hY[ siqgurU qW
ijs DrqI au~qy ibrwjmwn ho jwvy auh DrqI vI BwgW BrI Aqy hrIBrI ho jWdI hY[ gurvwk hY:
ijQY jwie bhY myrw siqgurU so Qwnu suhwvw rwm rwjy] (pMnw 450)

inrsMdyh Akwl purK dI ivsmwdI, AdBuq, AgMmI Aqy coj


ivfwxI Kyf smJx-bu`Jx leI siqgurU dI loV hY[ siqgurU hI
iqRBvx dI soJI bKSx dy smr`Q hY[ siqgurU qoN bgYr kIqy swry Xqn
krm-kWf hI hn jo byArQ hn[ siqgurU qoN ibnW kIqy XqnW nwl
mnu`K mukqI pRwpq nhIN ho skdI sgoN mn`uK Awvwgaux ivc hI Ps
jWdw hY, ibnu siqgur syvy Taur n pwvhI mir jMmih Awvih jwih]
Aqy ibnu bUJy krm kmwvxy jnmu pdwrQu Koie] AijhI Awvwgaux
Aqy jnm-mrn dI GuMmxGyrI iv`coN kyvl siqgurU hI k`Fx dy smr`Q
hY, jo Awp pUrw hY Aqy ijs dI bwxI vI pUrI hY auho siqgurU hI Bvswgr
qoN pwr lMGwvxhwrw hY[ gurvwk hY:
- guru pUrw pUrI jw kI bwxI Aink guxw jw ky jwih n gxy]
(pMnw 805)
- guru boihQu guru byVI qulhw mn hir jip pwir lGwieAw]
(pMnw 1040)

siqgurU dI pRwpqI v`fy BwgW nwl huMdI hY, siqgur no sB ko

gurmiq pRkwS

15

jnvrI 2012

locdw jyqw jgqu sBu koie] ibnu Bwgw drsnu nw QIAY BwghIx bih
roie] siqgurU pwKMfI Aqy dMBI k`cy gurUAW vWg lokW dy ip`Cy-ip`Cy
Awp nhIN qury-iPrdy[ aunHW cyly bxwaux dI Bu`K nhIN huMdI[ prmwqmw
dI ijs au~qy suv`lI nzr hovy aus dw siqgurU nwl myl huMdw hY[ siqgurU
dI loV hI Asl ivc aunHW rUhW huMdI hY jo s`c dIAW muqlwSI huMdIAW
hn[ ijnHW ny ivKwvw Aqy AfMbr krnw hY jgq ivc JUT dw pRcwr
krnw hY, aunHW siqgurU nwl kuJ lYxw-dyxw nhIN huMdw[ siqgurU s`c
dw BMfwr hY, auh mnu`K s`c nwl joVdw hY Bwv siqgur Awpxy sRoq
(prmwqmw) nwloN iv`CVIAW rUhW pRBU nwl joVdw hY[ gurvwk hY,
jYsw siqguru suxIdw qYso hI mY fITu] ivCuiVAw myly pRBU hir drgh
kw bsITu] ies leI auh v`fw dwqw Aqy pwqSwhW dw pwqSwh hY[ gurU
jI ny PurmwieAw hY:
ndir krih jy AwpxI qw ndrI siqguru pwieAw]
eyhu jIau bhuqy jnm BrMimAw qw siqguir sbdu suxwieAw]
siqgur jyvfu dwqw ko nhI siB suixAhu lok sbwieAw]
siqguir imilAY scu pwieAw ijn@I ivchu Awpu gvwieAw]
ijin sco scu buJwieAw]
(pMnw 465)

siqgurU bKiSSW dw BMfwr hY, pRiqpwlk hY, durmiq dUr krn


Aqy gurmiq dw ihrdy ivc pRkwS krn vwlw hY[ siqgurU Awpxy is`K
au~qy sdw hI idAwlU Aqy ikrpwlU hY[ aus dy swry du`K, pwp Aqy bMDn
k`tx vwlw hY[ is`K ny AwpxI m`q, ivSy-ivkwr iqAwgxy huMdy hn Aqy
is`K ny gurU dy hukm ivc hI ivcrnw huMdw hY[ gurvwk hY:
siqguru isK kI krY pRiqpwl] syvk kau guru sdw dieAwl]
isK kI guru durmiq mlu ihrY] gur bcnI hir nwmu aucrY]
siqguru isK ky bMDn kwtY] gur kw isKu ibkwr qy hwtY]
siqguru isK kau nwm Dnu dyie] gur kw isKu vfBwgI hy]
siqguru isK kw hlqu plqu svwrY]
nwnk siqguru isK kau jIA nwil smwrY]
gur kY igRih syvku jo rhY] gur kI AwigAw mn mih shY]
Awps kau kir kCu n jnwvY] hir hir nwmu irdY sd iDAwvY]
mnu bycY siqgur kY pwis] iqsu syvk ky kwrj rwis]

gurmiq pRkwS

16

jnvrI 2012

syvw krq hoie inhkwmI] iqs kau hoq prwpiq suAwmI]


ApnI ikpw ijsu Awip kryie] nwnk so syvku gur kI miq lyie]
bIs ibsvy gur kw mnu mwnY] so syvku prmysur kI giq jwnY]
(pMnw 286)

siqgurU ikMnw v`fw dwqw hY Aqy aus dI pihcwx kI hY ies dI


pirBwSw sRI gurU Arjn dyv jI ny suKmnI swihb ivc kIqI hY[ aunHW
ny d`isAw hY ik siqgurU auh hY ijs ny siq purK jwixAw hY[ siq
purK jwxnw, aus dw swiKAwqkwr hoxw koeI mwmUlI g`l nhIN[ ieh
isrP jwxkwrI nhIN ieh iek AgMmI AnuBv hY, iek AlOikk rh`s
hY Aqy ielwhI Kyf hY, AcMBeI Aihsws hY, Ascrj kQw hY[ iek
ivsmwdI AdBuq vrqwrw hY jo bu`DI-mMfl qoN bhuq au~cw hY[ siqpurK
AgMm Agocr hY qyrw mhlu Agocru myry ipAwry ibKmu qyrw hY Bwxw]
aus dI rcnw qoN AsIN aus dI vifAweI dw AMdwzw lw skdy hW ArQwq
kudrq dI Anykqw, iBMnqw Aqy ivSwlqw qoN hI kwdr dI vifAweI
bwry Aihsws kIqw jw skdw hY[ aus dI rcnw hI Anyk BWqI,
bhurMgI, AnMq Aqy byAMq hY[ mnu`K kroVW jnm lY ky vI roSnI dI
rPqwr nwl dOV ky vI aus dI rcnw dw AMq nhIN pw skdw,bhuqw
khIAY bhuqw hoie] vfw swihbu aUcw Qwau] aUcy aupir aUcw nwau] eyvfu
aUcw hovY koie] iqsu aUcy kau jwxY soie] ivigAwnIAW Anuswr mnu`K
dI hoNd isr& 10 l`K swl pihlW hI hoeI hY jdoN ik ieh isRStI 13.5
hzwr Arb swl pihlW hoNd ivc Aw cu`kI sI[ gurbwxI ivc d`isAw
igAw hY ik ieh pwswrw pihlW vI keI vwr hoNd ivc Aw cu`ikAw hY,
keI bwr psirE pwswr] Aqy Driq Awkwsu pwqwlu hY cMdu sUru
ibnwsI] bwidswh swh aumrwv Kwn Fwih fyry jwsI] auh pwrbRhmprmySr sdw qoN hI kwiem hY Aqy sdw kwiem rhygw[ siqgurU nwnk
dyv jI pwrbRhm-prmySr bwry ieM\ spSt krdy hn ik auh Awid
scu jugwid scu] hY BI scu nwnk hosI BI scu] hY[ AijhI AnMq Aqy
AprMpr-Apwr hsqI nwl rUbrU hoxw mnu`Kw mn jW bu`DI dy v`s dI g`l
nhIN[ siqgur dI pdvI aus prmwqmw v`loN hI bKiSS kIqI jWdI hY[
cOQy pwqSwh PurmwauNdy hn:
gur vyKx kau sBu koeI locY nv KMf jgiq nmskwirAw]

gurmiq pRkwS

17

jnvrI 2012

quDu Awpy Awpu riKAw siqgur ivic guru Awpy quDu svwirAw]
qU Awpy pUjih pUj krwvih siqgur kau isrjxhwirAw]
(pMnw 311)

siqgurU dI isrjnw krn vwlw vI Akwl purK Awp hI hY[


siqgurU ausy dw hI rUp hY[ siqgurU bRhmigAwnI hY[ bRhm igAwnI
kau Kojih mhysur] nwnk bRhm igAwnI Awip prmysur] smdrSI
hox krky siqgurU dI idRStI KMfW bRihmMfW Aqy swry jIvW au~qy iekswr
hI huMdI hY[ auh inrBau Aqy inrvYr huMdw hY[ aus iksy dw BY nhIN
huMdw Aqy aus dw iksy nwl vYr nhIN huMdw,BY kwhU kau dyq nih nih BY
mwnq Awn] aus leI sB jIv smwn huMdy hn[ auh Drm dw r`iKAk,
praupkwrI Aqy zulm dw nws krn vwlw huMdw hY[ auh jnm-mrn qoN
mukq prmwqmw vWg hI AibnwsI huMdw hY[ auh ies lok ivc vI Aqy
prlok ivc vI Awpxy syvkW is`KW dy nwl huMdw hY ikauNik aus dw invws
swrIAW AwqmwvW ivc huMdw hY[ gurbwxI dw mhWvwk hY:
- siqguru myrw sdw sdw nw AwvY nw jwie]
Ehu AibnwsI purKu hY sB mih rihAw smwie]
- gur kI mihmw ikAw khw guru ibbyk sq sru]
Ehu Awid jugwdI jugh jugu pUrw prmysru]

(pMnw 759)
(pMnw 397)

gihr Aqy gMBIr ho ky vyiKAW pqw l`gdw hY ik ie`k pwrbRhmprmySr hY jo AprMpr-Apwr, Agm, Agocr, srb lwiek, srb
Gwiek, srb ko pRiqpwlk, srb gMqw Aqy srb hMqw hY Aqy ie`k
prm q`q dw AMS jIv Awqmw jo srb lokweI ivc ivdmwn hY[
gurmiq ivc jIv-Awqmw iesqrI rUp ivc hI icqirAw igAw
hY, iesu jg mih purKu eyku hY hor sglI nwir sbweI] ieh jIvAwqmw Awpxy Dury, Awpxy sRoq, Awpxy Ksm (mwlk) nwloN moh-mwieAw
dy jwl ivc Psx Aqy AigAwnqw kwrn Amu`k lwlswvW Aqy iqRSnwvW
dw iSkwr hox kwrn iv`CV jWdI hY[ Awpxy pRBU-pqI nwl punrimlwp leI moh-mwieAw dy jwl, Brm-gVH qoVn, AigAwnqw
mUloN hI imtw ky Aqy kUV dI pwl smwpq krn leI, Awqimk
igAwn dw pRkwS pRwpq krn leI gurU-siqgurU dI loV hY Aqy ies
punr-imlwp dy kwrj leI ijvyN duinAwvI qOr au~qy AwpxI DI dw

gurmiq pRkwS

18

jnvrI 2012

irSqw joV ky aus dy Duro pieAw sMjog vwly pqI nwl imlwaux dw
kwrj sMswrI ipqw krdw hY, ausy qrHW ies jIv Awqmw dy pRBU-pqI
nwl punr-imlwp leI qUM swJw swihbu bwpu hmwrw] gurU-ipqw dI
loV huMdI hY jo Brm-jwl dy hnyry ivc TokrW Kw rhI Awqmw shI
rsqy pw ky pRBU-pqI nwl punr-imlwp krwaux dw kwrj krdw hY[
ies rh`s bwry gurbwxI ivc QW pur QW spSt kIqw igAw hY[ Kws
krky sRI gurU rwmdws jI v`loN sUhI rwg ivc aucwrn kIqIAW cwr lwvW
iesy Bwv spSt krdIAW hn[ ie`Qy jIv-Awqmw dw bwbl gurU hY[
swD sMgq ivc jwx krky jdoN siqgurU dI mq (gurmiq) pRwpq ho jwvy
qW AigAwnqw k`tI jWdI hY Aqy igAwn dw pRkwS ho jWdw hY Aqy pRkwS
rUp pRBU nwl imlwp sMBv ho jWdw hY[ AYsy siqgurU qoN gurU jI bilhwr
jWdy hn, ijs dI ikrpw-idRStI sdkw pRBU dw nwm jipAw jWdw hY[
gurvwk hY:
AigAwnu AMDyrw kitAw gur igAwnu pRcMfu blwieAw]
bilAw gur igAwnu AMDyrw ibnisAw hir rqnu pdwrQu lwDw]
haumY rogu gieAw duKu lwQw Awpu AwpY gurmiq KwDw]
Akwl mUriq vru pwieAw AibnwsI nw kdy mrY n jwieAw]
(pMnw 78)

ies qrHW siqgurW dI ndr duAwrw jdoN mnu`K dI Awqmw Aqy mn


iv`coN sd bilhwrI siqgur Apny] nwnk ijsu pRswid AYsw pRBu
jpny] AigAwnqw, Brm-gVH, moh-mwieAw-jwl smwpq ho jwvy,
kUV dI pwl tu`t jwvy ikv sicAwrw hoeIAY ikv kUVY qutY pwil]
hukim rjweI clxw nwnk iliKAw nwil] Aqy mn-Awqmw surKrU ho
ky sihj AvsQw ivc ivcrdI hY qW pRBU-imlwp leI rsqw p`Drw ho
jWdw hY Aqy eyqu rwih piq pvVIAw cVIAY hoie iekIs] Ab qU
hI mYN nw hI Awqmw Aqy prmwqmw iekrUp ho jWdy hn[ gurbwxI
Aijhy siqgurU dI SuB idRSt dI pRwpqI leI idn-rwq aus dw
iDAwn Drn dw aupdyS krdI hY[ gurU jI ieM\ PurmwauNdy hn:
- guru prmysuru pUjIAY min qin lwie ipAwru]
siqguru dwqw jIA kw sBsY dyie ADwru]
siqgur bcn kmwvxy scw eyhu vIcwru]

gurmiq pRkwS

19

ibnu swDU sMgiq riqAw mwieAw mohu sBu Cwru]


- AimA idRsit suB krY hrY AG pwp skl ml]
kwm koD Aru loB moh vis krY sBY bl]
sdw suKu min vsY duKu sMswrh KovY]
guru nv iniD drIAwau jnm hm kwlK DovY]
su khu tl guru syvIAY Aihinis shij suBwie]
drsin prisAY gurU kY jnm mrx duKu jwie]

jnvrI 2012

(pMnw 52)

(pMnw 1392)

siqgurU sB dw sWJw bwp hY, smdrSI hY[ aus leI gur isKw
ieko ipAwru gur imqw puqw BweIAw] hI hY[ siqgurU sB AMdr mylimlwp pYdw krn vwlw hY[ ivqkry, eIrKw, dvYS Awid imtwaux
vwlw hY[ sB dwqW bKSx vwlw hY[ auh iksy iek iPrky, kOm,
nsl, rMg jW mulk qk hI sImq nhIN hY[ auh qW Akwl purK dw hI
rUp hox krky sB ipAwr krn vwlw Aqy sB dw hI ipAwrw hY,
srb`q dw Blw locx vwlw hY[ gurvwk hY:
ijnw Bwxy kw rsu AwieAw] iqn ivchu Brmu cukwieAw]
nwnk siqguru AYsw jwxIAY jo sBsY ley imlwie jIau]
(pMnw 72)

gurbwxI mnu`K Aijhy siqgurU dy lV l`gx leI pRyirq krdI


hY jo s`c-Drm idRVH krwvy Aqy Akwl purK dy dr dw mwrg d`sxXog
hovy[ gurvwk hY:
so guru krau ij swcu idRVwvY] AkQu kQwvY sbid imlwvY]
hir ky log Avr nhI kwrw] swcau Twkuru swcu ipAwrw]
(pMnw 686)

inscy hI gurbwxI mnu`K k`cy, dMBI, pwKMfI Aqy krmkWfI


gurUAW qoN bcx Aqy s`cy gurU l`Bx leI pRyirq krdI hY[ gurbwxI
siqgurU dy SuB guxW bwry cwnxw pwauNdI hY Aqy bwbw PrId jI dy
aupdyS bolIAY scu Drmu JUTu n bolIAY] jo guru dsY vwt murIdw
jolIAY] Anuswr Aijhy sdgux BrpUr siqgurU nwl juVn dI loV hY[
s`cw gurU sB dy AOgux bKSx vwlw Aqy srb`q dw Blw locx Aqy krn
vwlw Aqy sB iekswr dwqW bKSx vwlw hY, sd-bKiSMd hY[
siqgurU mukqI dwqw hY[ siqgurU nwm dw dwqw hY[ siqgurU Awp vI
mukq hY qy sMprk ivc Awaux vwly jIvW vI mukq krdw hY[ gurbwxI

gurmiq pRkwS

20

jnvrI 2012

siqgurU dI AgMmI Aqy ielwhI S^sIAq bwry ieM\ roSnI pwauNdI


hY:
vwhu vwhu siqguru purKu hY ijin scu jwqw soie]
ijqu imilAY iqK auqrY qnu mnu sIqlu hoie]
vwhu vwhu siqguru siq purKu hY ijs no smqu sB koie]
vwhu vwhu siqguru inrvYru hY ijsu inMdw ausqiq quil hoie]
vwhu vwhu siqguru sujwxu hY ijsu AMqir bRhmu vIcwru]
vwhu vwhu siqguru inrMkwru hY ijsu AMqu n pwrwvwru]
vwhu vwhu siqgurU hY ij scu idRVwey soie]
nwnk siqgur vwhu vwhu ijs qy nwmu prwpiq hoie] (pMnw 1421)

gurU-Gr dy AinMn syvk Aqy pMQ dy mhwn pRis`D ivdvwn BweI


gurdws jI AwpxI 26vIN vwr ivc siqgur
U dI hoNd, hsqI, S^sIAq
Aqy sdguxW bwry ieM\ spSt krdy hn ik siqgurU swry guxW dw BMfwr,
swry du`KW dw dwrU, swry s`uKW Aqy KzwinAW dw mwlk hY, sd bKiSMd hY[
siqgur guxI inDwnu hY gux kir bKsY AvguixAwry[
siqguru pUrw vYdu hY pMjy rog AswD invwry[
suK swgru gurdyau hY suK dy myil ley duiKAwry[
gur pUrw inrvYru hY inMdk doKI bymuK qwry[
gur pUrw inrBau sdw jnm mrx jm frY auqwry[
siqguru purK sujwx hY vfy Ajwx mugD insqwry[
siqguru AwgU jwxIAY bwh pkiV AMDly auDwry[
mwxu inmwxy sd bilhwry[
(vwr 29:19)

siqgurU tUtI gwFnhwr goupwl] hY[ jykr koeI siqgurU qoN


bymuK ho jWdw hY, siqgurU aus dw burw nhIN icqvdy sgoN jykr auh muV
siqgurU dI Srn Aw jwvy qW aus dy swry AOgux, pwp-doK bKSy jWdy hn
Aqy siqgurU muV aus kMT nwl lgw lYNdy hn Aqy jo vI pRwxI s`cy idloN
siqgurU jI v`l ie`k kdm vI cu`kdw hY, siqgurU jI idAwlU Aqy
ikrpwlU hn, auh AnykW kdm A`gy ho ky Aijhy is`K glvkVI ivc
lY lYNdy hn[ gurvwk hY:
- jo srix AwvY iqsu kMiT lwvY iehu ibrdu suAwmI sMdw] (pMnw 544)
- crn srin gur eyk pYNfw jwie cl[

gurmiq pRkwS

21

jnvrI 2012

siqgur koit pYNfw Awgy hoie lyq hY....[


(kib`q sv`Xy BweI gurdws jI )

prMqU jo pRwxI siqgurU dy aupdyS nhIN mMndw Aqy siqgurU qoN mUMh
Pyr lYNdw hY Aqy kyvl Dn-kubyr-lutyrw hI bx jWdw hY aus dw ieh k`cw
Dn aus nrkW dw BwgI hI bxwauNdw hY Aqy auh mukqI leI k`cy gurUAW
ip`Cy Btkdw iPrdw hY[ aus koeI pRwpqI sMBv nhIN hY[ gurvwk hY:
kyqy gur cyly Puin hUAw]
kwcy gur qy mukiq n hUAw]

(pMnw 932)

hux svwl pYdw huMdw hY ik Aijhy sd-bKiSMd, vf-dwqy, sd


jwgq, smdrSI, Akwl rUp, mukqI-dwqy, p`Q pRdrSk, igAwn
srUp, sWJy siqgurU dI pRwpqI ikvyN hovy qW jo jigAwsU gurU-mwrg dw
pWDI bx ky min jIqY jgu jIqu] Aqy joqI joiq rlI sMpUrnu QIAw
rwm] dI siQqI pRwpq kr sky Aqy Awvwgvx dy c`kr iv`coN sdIvkwl
leI bMd Klws ho sky[ gurbwxI QW pur QW jigAwsU dI AgvweI
krdI hY ikauNik siqgur kI bwxI siq srUpu hY gurbwxI bxIAY]
hY ikauNik s`c ivc s`c hI smw skdw hY, kUV nhIN[ s`c ivc
smwaux leI mnu`K sicAwr bxn dI loV hY, sic imlY sicAwru
kUiV n pweIAY] scy isau icqu lwie bhuiV n AweIAY] ies leI
sMswr dy Jmyly, Brm-BulyKy, lwlswvW Aqy iqRSnwvW iqAwg ky guraupdyS Awpxy ihrdy ivc vswauNidAW nwm-rMg ivc rMgy jwx dw
aupdyS krdI hY prMqU Aijhw qd hI ho skdw hY jykr jigAwsU
siqgurU A`gy mukMml Awqm-smrpx kr dyvy Aqy gur kI miq qUM lyih
ieAwny], jw kau hir rMgu lwgo iesu jug mih so khIAq hY sUrw]
Awqm ijxY sgl vis qw kY jw kw siqguru pUrw] gurU dI m`q Dwrn
kr ky Awpxw sMswirk Aqy AiDAwqimk jIvn bqIq kry[ BweI
gurdws jI ies bwry ieM\ smJwauNdy hn:
murdw hoie murIdu n glI hovxw[
swbru isdik shIdu Brm Bau Kovxw[
golw mul KrIdu kwry jovxw[
nw iqs BuK n nId n Kwxw sovxw[

(vwr 3:18)

gurbwxI is`K syvk mn inrml kr ky, kpt Aqy ivkwr


iqAwg ky siqgur dI Srn ivc Awaux leI pRyirq krdI hY, s`cy Aqy

gurmiq pRkwS

22

jnvrI 2012

JUTy mnu`K dw insqwrw vI krdI hY[ siqgurU Awpxy is`K syvk dI Gwl
QWie pwauNdy hn Aqy aus bWh pkV ky ivSy-ivkwr, haumY-hMkwr
Awid AOguxW aus iv`coN k`F idMdy hn[ sRI gurU rwmdws jI ieM\
aupdyS krdy hn:
siqgur kI syvw inrmlI inrml jnu hoie su syvw Gwly]
ijn AMdir kptu ivkwru JUTu Eie Awpy scY viK kFy jjmwly]
sicAwr isK bih siqgur pwis Gwlin kUiVAwr n lBnI ikqY Qwie Bwly]
ijnw siqgur kw AwiKAw suKwvY nwhI iqnw muh Blyry iPrih diX gwly]
ijn AMdir pRIiq nhI hir kyrI sy ikcrku vyrweIAin mnmuK byqwly]
siqgur no imlY su Awpxw mnu Qwie rKY Ehu Awip vrqY AwpxI vQu nwly]
jn nwnk ieknw guru myil suKu dyvY ieik Awpy viK kFY Tgvwly]
(pMnw 304)

siqgurU qoN bymuK hoey kToric`q mnu`K jo AwpxI m`q, haumY, hMkwr,
Brm-BulyKy dw iSkwr hoey huMdy hn Aqy Awpxw hIry ijhw inrmolk
jIvn kOfI bdly AjWeIN guAwauNdy hn Aqy siqgurU smripq is`K
dy AMqr bwry vI siqgurU jI ieM\ roSnI pwauNdy hn:
- ijn ky icq kTor hih sy bhih n siqgur pwis]
EQY scu vrqdw kUiVAwrw icq audwis]
Eie vlu Clu kir Jiq kFdy iPir jwie bhih kUiVAwrw pwis]
ivic scy kUVu n gfeI min vyKhu ko inrjwis]
kUiVAwr kUiVAwrI jwie rly sicAwr isK bYTy siqgur pwis]
(pMnw 314)
- so isKu sKw bMDpu hY BweI ij gur ky Bwxy ivic AwvY]
AwpxY BwxY jo clY BweI ivCuiV cotw KwvY]
(pMnw 601)

prMqU sicAwr is`K bxnw Aiq kiTn kwrj hY[ pdwrQvwd dI


hnyrI ivc swbq kdmIN ho ky siqgurU dy hukm A`gy sIs invwauxw AqI
kiTn hY[ Aijhy mnu`K hYin ivrly nwhI Gxy hI hn[ mnu`K leI
sMswirk jIvn ivc hMkwr, haumY, kwm, kRoD, loB, moh, lwlswvW Aqy
iqRSnwvW dy hVH A`gy Afol Aqy Aihl rihxw bhuq hI AOKw kwrj hY[
gurbwxI ies sbMDI sw pUrn igAwn bKSdI hY[ sRI gurU Amrdws jI
ies Bgqw kI cwl inrwlI] Aqy ibKm mwrg kihMdy Aqy
ies mwrg dy pWDI hox leI qnu mnu Dnu sBu sauip gur kau hukim

gurmiq pRkwS

23

jnvrI 2012

mMinAY pweIAY] dw isDWq inrDwrq krdy hn[ sRI gurU rwmdws jI,
qnu mnu kwit kwit sBu ArpI ivic AgnI Awpu jlweI] Aqy qY
swihb kI bwq ij AwKY khu nwnk ikAw dIjY] sIsu vFy kir bYsxu dIjY
ivxu isr syv krIjY] Aqy siqgur kI syvw gwKVI isru dIjY Awpu
gvwie] sbid mrih iPir nw mrih qw syvw pvY sB Qwie] pwrs
prisAY pwrsu hovY sic rhY ilv lwie] ijsu pUrib hovY iliKAw iqsu
siqguru imlY pRBu Awie] dw kiTn mwrg aupdySdy hn[ ieh Awpw
vwrn, Awpw mwrn Aqy mukMml smrpx krn dw mwrg hY[ siqgurU
nwl imlwp krn dw ieh hukm rzw ivc c`l ky hI sMBv ho skdw
hY[ gurvwk hY:
- siqguru AwKY su kwr kmwvin su jpu kmwvih
gurisKW kI Gwl scw Qwie pwvY]
- siqgur AwgY sIsu Byt dyau jy siqgur swcy BwvY]
Awpy dieAw krhu pRB dwqy nwnk AMik smwvY]

(pMnw 317)
(pMnw 1114)

siqgurU A`gy is`K dI koeI ikMqU-pRMqU nhIN hY sgoN gur-mwrg dy


Afol Aqy idRVH pWDI hox, AwSw ivc inrwS rihx, sbr, sMqoK Aqy
sMjmI jIvn ijaUx Aqy isKI isiKAw gur vIcwir] dI aucqm
jIvn-jugq Apxwaux dw nwm hY, is`KI[ ieh KMinAhu iqKI Aqy
vwlhu inkI Aqy gur isKI brIk hY Aqy KMfy dI Dwrw au~qy c`lx
dw rsqw hY[ gurvwk hY:
jy guru iJVky q mITw lwgY jy bKsy q gur vifAweI]
gurmuiK bolih so Qwie pwey mnmuiK ikCu Qwie n pweI]
(pMnw 758)

siqgurU s`c dw vpwrI hY[ auh Awp siq srUp hY[ siqgurU hr
vyly Aqy hr QW s`c vjoN hI vrqdw hY[ siqgurU dw bcn AMimRq hY[
siqgurU dI pihcwx kyvl gurmuK hI kr skdw hY[ auh siqgur bcnu
bcnu hY siqgur hI hY[ gurU qIrQ hY[ gurU rihmqW dw vgdw dirAwau
hY, gurU bKiSSW dw Amu`k Aqy AKu`t BMfwr hY[ siqgurU mnu`K-mwqr
leI hrI-pRBU dy mwrg dw p`Q-prdrSk hY ikauNik auh Kud ausy mwrg
dw pWDI hY[ gurU qwrxhwrw hY[ gurvwk hY:
ijs dY AMdir scu hY so scw nwmu muiK scu Alwey]
Ehu hir mwrig Awip cldw hornw no hir mwrig pwey]

gurmiq pRkwS

24

jnvrI 2012

jy AgY qIrQu hoie qw mlu lhY CpiV nwqY sgvI mlu lwey]
qIrQu pUrw siqgurU jo Anidnu hir hir nwmu iDAwey]
Ehu Awip Cutw kutMb isau dy hir hir nwmu sB isRsit Cfwey]
jn nwnk iqsu bilhwrxY jo Awip jpY Avrw nwmu jpwey]
(pMnw 140)

sRI gurU rwmdws jI siqgurU Aqy is`K dI AwpsI pRIq dI ies


AgMmI Aqy ielwhI Kyf ibAwn kridAW PurmwauNdy hn ik siqgurU
nwl pRIq krn vwly guris`KW dy muK aujl Aqy ihrdw sdIv KyVy ivc
rihMdw hY[ gurU dy Bwxy Aqy hukm ivc ivcrn vwly guris`KW qoN siqgurU
bilhwr jWdy hn[ siqgurU nwm dw BMfwr hY Aqy guris`K gurU pwsoN nwm
dI dwq pRwpq krdw hY[ gurvwk hY:
gurisKW min hir pRIiq hY guru pUjx Awvih]
hir nwmu vxMjih rMg isau lwhw hir nwmu lY jwvih]
gurisKw ky muK aujly hir drgh Bwvih]
guru siqguru bohlu hir nwm kw vfBwgI isK gux sWJ krwvih]
iqnw gurisKw kMau hau vwirAw
jo bhidAw auTidAw hir nwmu iDAwvih]
(pMnw 590)

Aijhy siqgurU dw aupdyS-AMimRq bcn au~qm hY, ivl`Kx hY,


mMnxXog hY[ ieh AMimRq hY ikauNik ieh qW Dur kI bwxI AweI]
iqin sglI icMq imtweI] qQw hau Awphu boil n jwxdw mY kihAw
sBu hukmwau jIau] qQw jYsI mY AwvY Ksm kI bwxI qYsVw krI
igAwnu vy lwlo] hY[ ieh gurbwxI AMimRq bcn siqgur kI bwxI jo
bolY so muiK AMimRqu pwvY] qQw scw siqguru scI bwxI ijin scu
ivKwilAw soeI] dw ivsmwdI vrqwrw hY[ iesy leI gurbwxI mnu`Kmwqr ies siq-siq kr ky mMnx leI pRyrdI hY[ gurvwk hY:
siqgur kI bwxI siq siq kir jwxhu gurisKhu hir krqw Awip muhhu kFwey]
(pMnw 308)

ieh gurbwxI siqgurU dy Sbd rUpI bcn hI gurU rUp hn[ sRI gurU
rwmdws jI ieM\ spSt krdy hn:
bwxI gurU gurU hY bwxI ivic bwxI AMimRqu swry]
guru bwxI khY syvku jnu mwnY prqiK gurU insqwry]

(pMnw 982)

siqgurU sRI gurU gRMQ swihb ivc joq Aqy jugq dovyN hI mOjUd hn

gurmiq pRkwS

25

jnvrI 2012

Aqy iesy Sbd gurU dSmyS jI ny nMdyV dI DrqI au~qy gurqwg`dI


au~qy ibrwjmwn kr ky smUh guris`KW AwigAw BeI Akwl kI qbY
clwXo pMQ] sb is`Kn ko hukm hY, gurU mwnIE gRMQ] gurU gRMQ ko mwnIE,
pRgt gurW kI dyh] jo pRBu ko imlbo chy, Koj sbd mYN lyh] sRI gurU
gRMQ swihb jI dy lV lwieAw hY jo igAwn dy BMfwr Aqy joq rUp hn[
aukq sMKyp ivcwr auprMq spSt hY ik mnu`K AiDAwqimk Aqy
sMswirk jIvn dI sPlqw Aqy jIvn dw lkS pRwpq krn leI smr`Q
siqgurU dI loV hY[ auh smr`Q siqgurU Sbd gurU dy rUp ivc sMswr
pws sRI gurU gRMQ swihb mOjUd hY[ jo bRihmMfI igAwn dw swgr hY,
AiDAwqimk Aqy sMswirk jIvn dI srbp`KI Aqy mukMml sPlqw
leI aucqm jIvn jugq hY Aqy jwgq joq hY prMqU sB kuJ pws
huMidAW hoieAW vI AsIN hnyry ivc TokrW Kw rhy hW[ AMimRq dw BrpUr
BMfwr hox dy bwvjUd AsIN ibK hI K`t rhy hW Aqy sMBwl rhy hW[ sUrjW
dy vI sUrj dI pRq`K roSnI dy huMidAW hoieAW vI Gor AMDwr dI
GuMmxGyrI ivc Psy hoey hoey hW[ gurvwk hY:
- eyqY jil vrsdY iqK mrih Bwg iqnw ky nwih]
- kbIr mnu jwnY sB bwq jwnq hI Aaugnu krY]
kwhy kI kuslwq hwiQ dIpu kUey prY]

(pMnw 1282)
(pMnw 1376)

dSmyS ipqw sRI gurU goibMd isMG jI vI ies sMswrI kmzorI v`l
iDAwn idvwauNidAW PurmwauNdy hn ik lokweI krm-kWfW ivc Ps ky
Awpxw jIvn guAw rhI hY Aqy aus Akwl purK, pwrbRhm-prmySr,
Bgvwn dI smJ nhIN Aw rhI[ ieho v`fw duKWq hY jo Awvwgvn leI
izMmyvwr hY[ gurU jI ny PurmwieAw hY:
kUr ikRAw auriJE sBhI jg sRI Bgvwn ko Bydu n pwieE]

ieh Byd, ieh rh`s, ieh roSnI, ieh igAwn qW kyvl qy kyvl
s`cw gurU siqgurU hI d`s skdw hY[ ies leI mnu`Kw jIvn dI sB
qoN v`fI loV hI siqgurU dI Bwl Aqy pRwpqI krnw hY qW jo guraupdyS au~qy c`lidAW Awpxw jIvn-mnorQ pRwpq kr skIey[
AwE! ju`go j`ug At`l smr`Q siqgurU sRI gurU gRMQ swihb qoN
inrmolk igAwn dI roSnI pRwpq krIey Aqy Awpxw lok suKIAw Aqy
prlok suhylw kr leIey[

gurmiq pRkwS

26

jnvrI 2012

AMimRq sru isPqI dw Gru


-fw. hrbMs isMG*
jdoN AsIN pMjwb dy ieiqhws v`l JwqI mwrdy hW qW l`gdw hY ik
pMjwb ivc nvyN-nvyN ngr vswaux dw ijMnw kMm is`K gurU swihbwn ny kIqw
hY, ieMnw kMm kdy vI iksy bwdSwh jW id`lI dy sulqwnW ny nhIN kIqw[ sRI
AMimRqsr, qrnqwrn swihb, goieMdvwl swihb, krqwrpur swihb,
kIrqpur swihb Aqy sRI AnMdpur swihb Awid ngr gurU swihbwn dy hI
vswey hoey hn[
sRI AMimRqsr ijs dw Swbidk ArQ hY AMimRq dw srovr, AMimRq
dw kuf
M , AQvw AMimRq dw qlwb[ iesy AMimRq srovr dy nwm qoN hI ngr
dw nwm AMimRqsr pRis`D hoieAw[ ieh ngr AwpxIAW Dwrimk
rvwieqW, sihnSIlqw Aqy kOmI ivrsy krky sm`c
u y dyS dw iek mhwn
ngr hY ijs dI nINh, cOQy gurU sRI gurU rwmdws jI ny 1577 eI: ivc
Awpxy kr-kmlW nwl r`KI sI[ ies dw muFlw nwm c`k rwmdws
AQvw rwmdwspurw sI pr hOlI-hOlI AMimRq srovr dI hoNd kwrn ies
ngr sRI AMimRqsr krky jwixAw jwx l`g ipAw[ vYsy gurbwxI ivc
AMimRqsr dw AMqIR v Bwv nwm rUpI AMimRq hY, ijs ivc ieSnwn krn
nwl ienswn dy qn qy mn dy rog k`ty jWdy hn Aqy aus dw ihrdw SWq
Aqy sihj dw Gr bx jWdw hY[ gurbwxI dw mhWvwk hY:
AMdrhu iqRsnw Agin buJI hir AMimRq sir nwqw]
vfI vifAweI vfy kI gurmuiK bolwqw]6]

(pMnw 510)

sRI gurU rwmdws jI duAwrw ArMBy kwrj krky ieh ngr jldI hI
is`K Drm dw kyNdr Aqy pMjwb dw sB qoN pRis`D ngr bx igAw[ sRI gurU
Arjn dyv jI ny AMimRq srovr dy ivckwr sRI hirmMdr swihb dI
sQwpnw kIqI[ sRI hirmMdr swihb dI muFlI iemwrq 1601 eI: ivc
bx ky iqAwr ho geI sI[ 1604 eI: ivc sRI hirmMdr swihb ivKy sRI
gurU gRQ
M swihb jI dw pihlw pRkwS kIqw igAw[ sRI hirmMdr swihb dy
* # 4840, Street No. 44, Raghavpura, Karol Bagh, New Delhi-110005. Ph.
011-55742182

gurmiq pRkwS

27

jnvrI 2012

cwr drvwzy r`Ky gey ijs dw Bwv sI ik r`b dw ieh Gr hr jwq, hr


Drm qy hr nsl dy bMdy leI sdw K`ulHw hY[ ies ivSv-BweIcwry Aqy
sWJIvwlqw dy mhwn kyNdr vjoN sQwipq kIqw igAw sI[ sRI gurU gRMQ
swihb jI dw r`bI sunyhw swrI mwnvqw leI hY Aqy ies dI soJI sw
swD-sMgq Aqy Bly purSW dI sMgq duAwrw hI imldI hY[ gurbwxI dw
ieh sunyhw A`j vI sw iehI pRyrnw dy irhw hY:
ibsir geI sB qwiq prweI]
jb qy swDsMgiq moih pweI]1] rhwau]
nw ko bYrI nhI ibgwnw sgl sMig hm kau bin AweI]1]
(pMnw 1299)

sRI gurU hirgoibMd swihb jI ny 1609 eI: ivc sRI hirmMdr


swihb dy swhmxy Akwl q^q swihb dI sQwpnw kIqI[ ie`Qy bYT ky
gurU swihb kOmI pRogrwm aulIkdy qy AweIAW is`K sMgqW sMboDn
kirAw krdy sn[ is`K Drm ivc mIrI-pIrI dw sMklp Awp jI dI
hI dyx hY[
ATwrHvIN sdI dy muFly A`D ivc ies ngr AnykW vwr FwihAw
Aqy AnykW vwr auswirAw igAw[ kdy pMjwb dy muZl hwkmW dI s^qI
Aqy kdy nwdr Swh Aqy AbdwlI dy hmly[ qS`dd dy ies dOr ivc
is`KW AwpxI invyklI hoNd bxweI r`Kx leI bhuq kurbwnIAW
krnIAW peIAW[ sRI AMimRqsr srovr dI prkrmw ivc bxy hoey BweI
su`Kw isMG BweI mihqwb isMG, bwbw dIp isMG jI Aqy inhMg bwbw
gurbKS isMG dy AsQwn Drm Aqy AzwdI leI ShwdqW Aqy Adu`qI
XwdgwrW hn[ sRI hirmMdr swihb dw mOjUdw rUp 1764 eI: qoN bwAd
hoNd ivc AwieAw sI[ 1802 eI: ivc jdoN mhwrwjw rxjIq isMG ny
sRI AMimRqsr Awpxy rwj ivc imlwieAw qW ie`Qy BMgI imsl dy
srdwrW dw rwj sI[ mhwrwjw rxjIq isMG dy AiDkwr Q`ly Aw jwx
mgroN sRI AMimRqsr Kwlsw rwj dI dUsrI rwjDwnI vjoN jwixAw jwx
l`g ipAw[ ies ngr ny ijMnI qr`kI mhwrwjw rxjIq isMG dy smyN
kIqI, aunI qr`kI aus qoN pihlW Aqy aus qoN mgroN kdy vyKx ivc nhIN
AweI[ sRI hirmMdr swihb au~pr sony dy p`qry lgvwaux dI syvw vI
mhwrwjw rxjIq isMG ny hI kIqI sI[

gurmiq pRkwS

28

jnvrI 2012

is`K Drm dy pRis`D AsQwnW iv`coN gurduAwrw bwbw At`l rwie


swihb, gurduAwrw rwmsr swihb, gurduAwrw ibbyksr swihb, gurduAwrw
kOlsr swihb, gurduAwrw sMqoKsr swihb, gurduAwrw gurU ky mihl,
gurduAwrw ip`plI swihb, gurduAwrw ShId gMj bwbw dIp isMG jI,
gurduAwrw lohgVH swihb Aqy burj AkwlI PUlw isMG Awid sRI AMimRqsr
ivc hn[ gurduAwrw iklHw lohgVH swihb dI sQwpnw 1610 eI: ivc
sRI gurU hirgoibMd swihb jI ny kIqI sI[ ie`Qy hI 1634 eI: ivc is`KW
Aqy muZlW dI iek v`fI jMg hoeI sI[ hux ies AsQwn qy iek
Swndwr gurduAwrw swihb dI iemwrq auswrI jw cu`kI hY[
Kwlsw rwj dy smyN ies ngr dy ivkws Aqy AwriQk KuShwlI
leI bhuq swry kdm cu`ky gey, ijs kwrn ieh ngr kwrIgrW, vpwrIAW
Aqy ivdySI sYlwnIAW dI iK`c dw v`fw kyNdr bx igAw[ Sihr dI
sur`iKAw leI mhwrwjw rxjIq isMG ny Sihr dy cwry pwsy iek PsIl
(dIvwr) iqAwr krvweI ijs ivc bwrW drvwzy r`Ky gey[ iklHw
goibMdgVH dw inrmwx kIqw igAw, rwm bwg dy suMdr mihl, is`K
srdwrW Aqy drbwrIAW dIAW hvylIAW, ktVy, buMigAW, bwrWdrIAW
Aqy ie`QoN dy AKwiVAW ny ngr dI kwieAw klp kr id`qI[ ivdySI
sYlwnIAW eIst ieMfIAw kMpnI dy v`fy-v`fy AhudydwrW Aqy pRis`D
ivAkqIAW ijnHW ny mhwrwjw rxjIq isMG dy smyN sRI AMimRqsr
vyiKAw sI, aunHW ny AwpxIAW ilKqW ivc ies ngr dI bVI qwrI&
kIqI hY[ auh ilKdy hn ik ieM\ l`gdw hY ijvyN swry pMjwb dI dOlq
ismt ky sRI AMimRqsr hI Aw geI hovy[ keI dySW dy v`fy-v`fy vpwrIAW
ny ie`Qy Awpxy kyNdr sQwipq kr ley sn[ sRI AMimRqsr dw vpwr,
kSmIr, iq`bq, cIn qy XUrp dy hor dySW qk PYilAw hoieAw sI[
AMgryzW dy rwj smyN vI sRI AMimRqsr dy bwhrlI dunIAW nwl sMbMDW ivc
kwPI vwDw hoieAw[ ies dw v`fw kwrn sVkW Aqy rylW dw inrmwx,
tYlIPUn Aqy fwk, qwr Awid dIAW shUlqW SurU ho jwxw sI[
Bwrq dy ieiqhws ivc vI sRI AMimRqsr dw iek ivSyS sQwn hY[
ieh isMG sBw lihr Aqy AwrIAw smwj dI qihrIk dw pRis`D kyNdr
irhw hY[ ie`QoN hI bwbw rwm isMG ny 13 ApRYl 1863 vYswKI vwly
idn AMgryzW ivru`D nwimlvrqn Aqy bweIkwt vrgy AMdoln dI SurUAwq

gurmiq pRkwS

29

jnvrI 2012

kIqI sI[ 13 ApRYl 1919 vYswKI vwly idn sRI AMimRqsr dy


jilHAW vwly bwg ivKy sYNkVy ihMdU, is`K Aqy muslmwnW dw sWJw lhU
fu`ilHAw sI[ jnrl fwier ny SWqmeI jlsw kr rhy BwrqIAW qy
golIAW clw ky krIb s`q sO lokW plW ivc hI mOq dI nINd suAw
id`qw sI[ srkwrI AMkVy ShId hox vwilAW dI igxqI 379 d`sdy
hn[ pr gYr srkwrI AMkiVAW Anuswr ieh igxqI 799 sI[ Awm
qOr qy jilHAW vwlw bwg dI Gtnw Bwrq dI AzwdI dy AMdoln dw
Turning Point Bwv-iek mh`qvpUrn moV smiJAw jWdw hY, ijs qoN
bwAd dyS leI pUrn svrwj dI lihr zor pkV geI sI[ jilHAW vwly
bwg dy swky qoN pRBwivq ho ky dyS dy mhwn spUq Aqy ivSv pRis`D kvI
ribMdr nwQ tYgor ny Awpxw sr dw iKqwb Aqy AMgryzI hkUmq v`loN
imly snmwn AMgryzW moV id`qy sn[
ie`QoN hI is`K gurduAwirAW durwcwrI Aqy srkwrI soc r`Kx
vwly mhMqW qoN Azwd krvwaux leI AkwlI AQvw gurduAwrw suDwr
lihr SurU hoeI sI[ ies lihr dy AMqrgq is`K jiQAW sRI nnkwxw
swihb, qrnqwrn swihb, pMjw swihb, isAwlkot, gurU ky bwg Aqy
hor AsQwnW qy bVIAW kurbwnIAW krnIAW peIAW sn[ iek AMgryz
pwdrI AYNfrIaUz ny gurU ky bwg dI Gtnw qoN mgroN iliKAw sI ik mYN
ie`Qy iek nhIN sYNkVy eIsw sUlI qy cVHdy vyKy hn[ hOlI-hOlI gurduAwrw
suDwr lihr AzwdI dy AMdoln dw hI ih`sw bx geI sI[ iesy krky
cwbIAW dy morcy dI sPlqw qoN bwAd mhwqmw gWDI ny bwbw KVk isMG
qwr Byj ky iliKAw sI vDweI hovy, AzwdI dI pihlI lVweI
ij`qI geI hY[ iesy AzwdI dI lVweI ivc ku`dx vwly bwbw sohx
isMG Bknw, bwbw gurid`q isMG, mdn lwl FINgrw, s`qpwl Aqy sYPau-dIn ikclU Awid suqMqrqw sMgrwmIey sRI AMimRqsr izlHy jW sRI
AMimRqsr Sihr dy rihx vwly sn[
iv`idAk Aqy swihqk Kyqr ivc vI sRI AMimRqsr dw Xogdwn
Adu`qI irhw hY[ sRI gurU gRMQ swihb dI sMpwdnw dw kwrj iesy ngr
ivc hI sMpUrn hoieAw sI[ ies gRMQ ivc is`K gurU swihbwn qoN Cu`t 15
ihMdU qy muslmwn BgqW Aqy B`tW dI bwxI vI drj hY[ ienHW ivc Bgq
SyK PrId jI, Bgq kbIr jI, Bgq rivdws jI, Bgq nwmdyv jI,

gurmiq pRkwS

30

jnvrI 2012

Bgq iqRlocn jI Aqy Bgq DMnw jI vrgy Bgq swihbwn vI Swml hn


qy s`qw blvMf jI, bwbw suMdr jI qy BweI mrdwnw jI vrgy gurU-Gr
dy SrDwlUAW dw vI Xogdwn hY[ BweI gurdws jI ny AwpxIAW bhuqIAW
vwrW Aqy kib`q sv`eIAW dI rcnw vI iesy ngr ivc rih ky hI kIqI
sI[ 19vIN sdI dy AMqly dhwky ivc sQwipq hoieAw Kwlsw kwlj
pMjwb dw sB qoN v`fw iv`idAk Adwrw sI ijs ny BweI swihb isMG,
ipRMsIpl qyjw isMG Aqy BweI ibSn isMG vrgy ivdvwn vI pYdw kIqy
Aqy AMqrrwStrI p`Dr dy iKfwrI vI[ BweI vIr isMG, nwvlkwr
nwnk isMG, DnI rwm cwiqRk, mOlw bKS kuSqw, bwvw blvMq, pRo. pUrn
isMG, s. gurbKS isMG pRIqlVI Aqy fw. gopwl isMG drdI vrgy
swihqkwr iesy ngr nwl sMbMiDq rhy hn[ gurU nwnk dyv XUnIvristI
dy sQwipq ho jwx nwl iv`idAk Kyqr ivc ies ngr dI mhwnqw hor
vI vD geI hY[ inSkwm syvk Bgq pUrn isMG dw ipMglvwVw hzwrW
rogIAW dI Srn-sQlI hY ij`Qy ibnW iksy Byd-Bwv dy aunHW dI dyK-Bwl
kIqI jWdI hY[ pwiksqwn ivcly gurduAwirAW dI Xwqrw jwx vwly
jQy vI sRI AMimRqsr qoN hI jWdy hn Aqy Bwrq qy pwiksqwn dIAW
srkwrW v`loN clweI geI sdBwvnw b`s vI ie`QoN hI AtwrI bwrfr pwr
kr ky im`qrqw dw sunyhw guAWFI dyS qk phuMcwauNdI hY[
sRI AMimRqsr pMjwb dw hI nhIN sgoN sm`ucy Bwrq dw iek pRis`D
ngr hY[ ies is`KW dw m`kw Aqy rom vI ikhw jWdw hY[ is`KW dI
pwrlImYNt, SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI dw m`uK d&qr vI ie`Qy hY
Aqy kyNdrI is`K Ajwieb Gr vI[ ies ngr ny s. igAwn isMG n`kwS,
s. Twkr isMG qy s. sohn isMG vrgy klwkwr pYdw kIqy hn ijnHW dy
ic`qr sRI drbwr swihb sRI AMimRqsr Aqy dyS qy ivdyS dy ngrW dIAW
pRis`D Awrt gYlrIAW ivc vyKy jw skdy hn[
Ajoky smyN ivc sMn 1984 qoN bwAd ies ngr ny keI duKdweI
GtnwvW dyKIAW hn[ sB qoN duKdweI Aqy mMdBwgI Gtnw swkw nIlw
qwrw sI, jdoN BwrqI POjW ny sRI drbwr swihb Aqy sRI Akwl q^q
swihb qy hmlw boilAw[ pr ipAwr Aqy AwpsI BweIcwry dIAW
mhwn prMprwvW sdkw hI AMimRq sru isPqI dw Gru bixAw irhw hY[

gurmiq pRkwS

31

jnvrI 2012

BweI s`qy blvMf dI vwr dw rUp ivDwn


-fw. rimMdr kOr*
iksy swihiqk ikrq m`uK rUp ivc do p`KW qoN pVcoilAw jWdw
hY[ pihlw aus dw ivSy-gq AiDAYn Aqy dUsrw aus dw rUp-gq
AiDAYn[ swihq smwj dw pRiqibMb SbdW rwhIN pyS krdw hY[ swihq
dy pRgtwA mwiDAm vjoN A`gy keI swihiqk rUp swihqkwrW v`loN vrqy
jWdy hn[ swihq dy do m`uK Byd pd Aqy gd hn[ iksy vI BwSw
ivc pd hmySW hI gd nwloN pihlW isrjn pRikRAw dy is`ty vjoN hoNd
ivc AwauNdw hY[ kwiv rUp rcnw dw sMbMD mn`uKI jzibAW nwl juiVAw
huMdw hY[ ies kwrn hI ies idl dI bolI Aqy vwrqk qrk Aqy
dlIl pRDwn rcnw AQvw idmwg dI bolI ikhw jWdw hY[
mn`uK Awpxy AnuBv dUijAW nwl sWJw krn leI iksy ivSyS
swihiqk rUp dw Awsrw lYNdw hY[ vwr, pd swihq dw iek ivSyS
kwiv-rUp hY[ vwr, ibAwnIAw kwiv dw iek swihiqk rUp hY[
keI Awlock vsqU Aqy rUp dy sMbMD dvMdwqmk mMndy hn[
mwrks Anuswr rUp vsqU dI hI aupj hY Aqy ieh iPr vsqU dUhry
sMbMDW kwrn pRBwivq krdI hY[1 ies qrHW lUkwc ny Awpxy ivcwrW dw
pRgtwvw kIqw hY: swihq ivc Asl smwijk q`q aus dw rUp hY[2
bySk ieh Awlock rUp nwloN ivSy v`D mh`qv idMdy hn pr iksy
swihiqk ikrq ibnW rUp-gq guxW qoN isrijAw nhIN jw skdw[ rUp
dw mh`qv vI iksy swihiqk ikrq leI aunW hI hY ijnW ik ivSy dw[
bySk ivcwr ikMny hI au~qm hox jykr aunHW kihx dw FMg koeI swrQk
nw hovy qW auh pwTk au~pr koeI pRBwv nhIN pw skdy[ ieho kwrn hY
ik purwqn swihqkwrW dIAW rcnwvW ienW smW bIq jwx auprMq vI
AwpxI klwqmkqw dy jwdU nwl pwTkW kIl lYNdIAW hn[
ies pRkwr AsIN s`qy blMvf dI vwr dy rUp ivDwn bwry ivsiqRq
crcw krWgy[ ies sbMD ivc ies vwr dy CMd AlMkwr rs, ibMb, bolI,
SYlI, js Awid bwry crcw kIqI jwvygI[
* Akwl ifgrI kwlj lVkIAW, sMgrUr[

gurmiq pRkwS

32

jnvrI 2012

1. CMd : CMd kwiv-rcnw dw srIr hY qy ijs qrHW iksy ivAkqI


aus dy srIirk rUp ivc hI jwixAw jw skdw hY, kwiv-rcnw dI jwxpCwx pihlW ies dy srIr CMdW rwhIN hI huMdI hY[ ijMnw ieh srIr
ichrw mUhrw, v`D jwixAw pihcwixAw hovygw, EnI hI koeI rcnw vDyry
pRvwn hovygI, Awdr pvygI[ so kwiv-rcnw dI lok pRvwnqw dw vI
bhuq h`d qk ies dy CMd-rUp dy jwxy-pCwxy hox au~qy inrBr hY[3 gd
nwloN pd dw inKyVw krn vwlw mu`K q`q CMd hY[ CMd dI BwrqI kwivSwsqr ivc ivSyS mh`qqw rhI hY[ CMd dI ivSySqw bwry BweI kwnH
isMG nwBw ny ies qrHW ivcwr pRgt kIqy hn:
CMd SwsqR dI au~qmqw sw d`sx dI loV nhIN kXoNik Awid
kwl qoN hI ies dI mihmw clI AweI hY, vYidk irSIAW ny ies
vydWg mMinAw hY; Aru jgq gurU nwnk dyv Aqy aus dy srUp sqgurW
ny SWq Aru vIr Awid rs BrI AkwlI bwxI CMdW ivKy rcI hY, lok
pRis`D AnMq BwSw dy kvIAW ny BI iesy dw AwSRX lY ky jgq ivc mwn
pwXw, Aru Awpxy gux dw is`kw gux gRwhkW dy ic`q pr jmwXw hY[4
ihMdI swihqX-koS Anuswr, A`Kr, A`KrW dI igxqI qy qrqIb
mwqRw dI igxqI qy ivSrwm Awid nwl sMbMiDq Awid Kws inXmW ADIn
rcI geI pd rcnw CMd khwauNdI hY[5
fw. pRym pRkwS isMG ny CMd dI pirBwSw ies pRkwr kIqI hY:
kivqw ivc mwqRw jW vrxW Kws ivauNq nwl joV ky vzn, qol,
sur, ibsrwm dw iKAwl r`KdI hoeI qukWq dy myl nwl lYA pYdw krnI
hI CMd hY[6
CMd sbMDI AMgryzI ivSvkoS ivc iliKAw hY:
inXmq kwiv lYA, CMd hY jW kwiv CMd ivc pRgt hoieAw
lYAwqmk Aqy mwpxXog pYtrn hI CMd hY[7
bhuq swry ivdvwn CMd kwiv-rcnw dw zrUrI AMg nhIN mMndy[
ies bwry bhuq mq-Byd cilAw Aw irhw hY ik kwiv-rcnw leI CMd
zrUrI hY ik nhIN[ jo ivdvwn CMd koeI mh`qv nhIN idMdy, aunHW dw
moFI ArsqU hY[ aus ny AwpxI rcnw poieitks ivc iliKAw hY ik
kwiv-rcnw ivc CMd koeI Kws mh`qqw hwsl nhIN[ BwvyN zmwny dy
rsm irvwj ny CMd kwiv-rcnw nwl joV id`qw hY pr kyvl CMd rcnw

gurmiq pRkwS

33

jnvrI 2012

vwly kvI nhIN AwiKAw jw skdw[ ArsqU dy ies iKAwl dI puStI


ies g`l qoN vI ho jWdI hY ik aus ny plYto dy isMpozIAm dI SYlI
vI by-vzn qy by-bihr kivqw ivc Swml kIqw hY[8
prMqU dUjy pwsy bhuq swry ivdvwn CMd kwiv-rcnw dw zrUrI
AMg mMndy hn Aqy auh CMd rihq kwiv-rcnw jW Ku`lHI kwiv-rcnw
mMnx leI iqAwr nhIN hn[ vrfzvrQ ny AwiKAw hY ik jy mItr
(CMd) dw iDAwn nw r`iKAw jwvy qW pd qy gd ivc kI Prk hoieAw?9
pMjwbI dy pRis`D ik`swkwr vwirs Swh ny vI SwierI leI ArUz dy
igAwn dw hoxw zrUrI mMinAw qy ikhw:
ielm SwierI dw ijs pqw nwhI[
aus ielm ArUz pVHweIey jI[10

auprokq dohW p`KW dIAW DwrnwvW vwcx auprMq ieh spSt


huMdw hY ik nw qW inrol CMdwbMdI hI kwiv-rcnw hY Aqy nw hI SbdW dw
inrol vwrqk rUp kwiv ho skdw hY[ CMd kwiv dI suMdrqw ivc vwDw
krn dw iek ivSyS swDn mMinAw igAw hY[
BweI kwnH isMG nwBw ny CMdW dy cwr Byd kIqy hn: mwiqRk CMd,
vrixk CMd, gx CMd Aqy imiSRq CMd[
1. mwiqRk CMd auh hYn ijnHW ivc kyvl mwqRw dw ihswb r`KIdw hY,
A`Kr Aqy gx dw koeI inXm nhIN, jYsy dohw Ar C`pX Awidk[
2. vrx CMd auh hn, ijnHW ivKy mwqRw Aru gx dw koeI inXm nhIN,
kyvl A`KrW dI igxqI pUrI r`KI jWdI hY, jYsykib`q Ar korVw
Awidk[
3. gx CMd auh hYn ijnHW ivc kyvl gxW dw ihswb vrqINdw hY, jYsy
SiSvdnw Aru BujMg-pRXwq Awidk[
4. imiSRq CMd auh hYn ijnHW ivKy mwqRw gx AQvw vrx Aqy gx dohW
dw ihswb shI r`KIdw hY, jYs
y augwQw, SoBn Aqy qwtMk Awidk[11
vwr, pauVIAW ivc ilKI jWdI hY[ pauVI dy koSgq ArQ hn
pYr r`Kx dI QW pr Awm bolcwl ivc sIVHI dy hr fMfy pOVI kihMdy
hn qy ienHW fMifAW nwl iqAwr hoeI sIVHI BI pOVI AwKdy hn[
swihiqk Kyqr ivc ieh iek kwiv-rUp hY ijs AMdr ivcwrW dI

gurmiq pRkwS

34

jnvrI 2012

auswrI pOVI dy fMifAW Anuswr huMdI hY[ iek iKAwl qoN bwAd dUjw
iKAwl lVIvwr juVdw jWdw hY qy Pyr kuJ pauVIAW iek`TIAW ho ky
iek smu`cw iKAwl bxWdIAW hn[12 BweI kwnH isMG nwBw ny pauVI
CMd mMinAw hY[ aunHW Anuswr:
iek CMd ijs ivc ivSyS krky Xu`D dIAW vwrW rcIAW jWdIAW
hn[ FwfI lok Xu`D dw pRsMg vwriqk ivc suxw ky aus dw swr pOVI CMd
ivc lY qwl nwl imRdMg dI shwieqw swQ gw ky pRkrx smwpq krdy
hn[ ieh CMd sm Aqy ivKm dovyN pRkrx dw dyKIdw hY[13
ies pRkwr hI fw. qwrn isMG ny vI pauVI vwr dw CMd mMinAw
14
hY[ prMqU bhuq swry ivdvwnW ny pauVI CMd nhIN mMinAw, iksy ies
bMd iksy ny kwivk Byd Aqy iksy ny crx-pRbMD mMinAw hY[15
vwr pauVIAW qoN ibnW nhIN ho skdI[ pr pauVIAW vwr qoN ibnW
ho skdIAW hn[ ies pRkwr vwr Aqy pauVI dw nhuM-mws dw irSqw
hY[ BweI kwnH isMG nwBw ny pauVI CMd mMn ky aus dy 30 Byd igxwey
hn[ ijvyN:
1. dohw rUp pauVI 8 crx dI[
2. cOpeI rUp pauVI 8 crx dI[
3. hMsgiq CMd dw rUp pauVI 8 crx dI[
4. hMsgiq dw hI ie`k Byd pauVI 9 crx dI[
5. CI crx pRiq crx 21 mwqRw[
6. A`T crx eyh cwdRwXx CMd dw rUp hY[
7. A`T crx CI crxW ivc 21 mwqRw pihlw ivSRwm 11 pur dUjw 10
pur[
8. A`T crx, pRiq crx 21 mwqRw[
9. A`T crx, pRiq crx 22 mwqRw, pihlw ivSRwm 13 pur dUjw 9
pur[
10. CI crx, pRiq crx 22 mwqRw[
11. pMj crx, pRiq crx 23 mwqRw, pihlw ivSRwm 13 pur dUjw 10
pur do guru, eyh dtptw Aqy inSwnI CMd dw rUp hY[
12. pMj crx, pRiq crx 24 mwqRw...[

gurmiq pRkwS

35

jnvrI 2012

13. pMj crx pRiq crx 24 mwqRw, pihlw ivSRwm 13 pur, dUjw 11
pur Aqy AMq 2 guru[
14. A`T crx, pRiq crx 24 mwqRw, pihlw ivSRwm 13 pur dUjw 11
pur[
15. CI crx, pRiq crx 25 mwqRw...[
16. cwr crx, iqMn crxW dIAW 27 mwqRw...[
17. A`T crx, s`q crx 28 mwqRw dy pihlw ivSRwm 13 pur, dUjw 15
pur, AMq guru A`TvyN crx dIAW 17 mwqRw Aqy guru[
18. bwrW crx, igAwrW crx, 28 mwqRw dy, ivSRwm 13-15 pur...[
19. A`T crx, s`q crx 29 mwqRw dy 13-16 pur ivSRwm, AMiqm
crx 16 mwqRw dw[
20. pMj crx, pRiq crx 23 mwqRw, 14-9 pur ivSRwm[
21. igAwrW crx, pRiq crx 23 mwqRw, 14-9 pur ivSRwm...[
22. CI crx, pMj crx 30 mwqRw dy, 14-16 pur ivSRwm, AMiqm
crx 16 mwqRw dw[
23. s`q crx, CI crxW dIAW qIh-qIh mwqRw, 14-16 pur ivSRwm
AMiqm quk 16 mwqRw dI[
24. pMj crx, pRiq crx 25 mwqRw, 15-10 pur ivSRwm[
25. CI crx, pMj crxW dIAW p`cI-p`cI mwqRw 15-10 pur ivSRwm,
AMiqm crx 24 mwqRw dw, 14-10 pur ivSRwm[
26. pMj crx, pRiq crx 26 mwqRw, 15-11 pur ivSRwm[
27. pMj crx, iqMn crxW dIAW iek`qI iek`qI mwqRw, 15-16 pur
ivSRwm...[
28. pMj crx, pRiq crx 31 mwqRw, 16-15 pur ivSRwm[
29. s`q crx, CI crxW dIAW b`qIh-b`qIh mwqRw, 16-16 pur
ivSRwm, AMiqm crx 16 mwqRw dw[
30. pMj crx, ieh pauVI ivKm dMfk hY[ pihly crx dIAW 46
mwqRw, dUjy dIAW 30 mwqRw, qIjy dIAW 73 mwqRw, cOQy dIAW 59
mwqRw Aqy pMjvyN dIAW 46 mwqRw, AMq sB dy do guru[16

gurmiq pRkwS

36

jnvrI 2012

prMqU pauVI nw qW inrol CMd hY qy nw hI kwiv-Byd, ieh dohW dw


imSrx CMd rUp hY[ vwr dy iek bMd pauVI ikhw jWdw hY[ pauVI
vwr dI auswrI leI swDn vjoN vriqAw jWdw hY[ pauVI ivc mu`K
qOr qy do pRkwr dy CMdW dI vrqoN kIqI jWdI hY[ BweI s`qy blvMf dI
vwr dIAW k`ul 8 pauVIAW hn[ ies vwr ivc inSwnI CMd dI vrqoN
kIqI geI hY[ inSwnI CMd ivc cwr crx huMdy hn pRiq crx 23 mwqRw,
pihlw ivSRwm 13 pur, dUjw 10 pur AMq do guru[17 ies dy hor vI keI
Byd hn ijnHW dI vrqoN BweI s`qy blvMf dI vwr ivc kIqI hoeI
imldI hY[
dUjw Byd cwr crx iqMn crxW ivc 27 mwqRwvW, 13-14 qy
ivSRwm AMq qy do guru, cOQy crx dIAW 15 mwqRwvW Aqy AMq ivc do guru
huMdy hn[ kuJ ku audwhrnW pyS hn:
lhxy dI PyrweIAY nwnkw dohI KtIAY]
14+14=28
joiq Ehw jugiq swie sih kwieAw Pyir pltIAY] 13+16=29
JulY su Cqu inrMjnI mil qKqu bYTw gur htIAY]
12+16=28
krih ij gur PurmwieAw isl jogu AlUxI ctIAY] 13+15=28
lMgru clY gur sbid hir qoit n AwvI KtIAY]
12+15=27
Krcy idiq KsMm dI Awp KhdI KYir dbtIAY]
12+15=27
hovY isPiq KsMm dI nUru Arshu kurshu JtIAY]
12+16=28
quDu ifTy scy pwiqswhu mlu jnm jnm dI ktIAY] 14+15=29
scu ij guir PurmwieAw ikau eydU bolhu htIAY]
12+15=27
puqRI kaulu n pwilE kir pIrhu kMn murtIAY]
12+14=26
idil KotY AwkI iPrin@ bMin@ Bwru aucwiein@ CtIAY] 13+16=29
ijin AwKI soeI kry ijin kIqI iqnY QtIAY]
13+14=27
kauxu hwry ikin auvtIAY] (pMnw 967)
ies pauVI ivc 13 crx hn Aqy hr crx ivc mwqRwvW dI
igxqI iek swr nhIN prMqU hr crx dy AMq ivc do gurU Awey hn Aqy
AwKrI crx dIAW 15 mwqRwvW hn Aqy do gurU hn[ ies pauVI dw
bwrHvyN crx ivc mwqRwvW dI igxqI 27 hY Aqy ivSRwm 13-14 qy

gurmiq pRkwS

37

jnvrI 2012

AwieAw hY[
inSwnI CMd dw qIsrw Byd 8 crxW dw hY[ pihly 7 crxW ivc
28 mwqRwvW, 13-15 qy ivSRwm AMq qy gurU A`TvyN dIAW sqwrW mwqRwvW[18
BweI s`qy blvMf dI vwr ivc inSwnI CMd dy ies Byd dI vrqoN vI
kIqI geI hY[ ijvyNDMnu DMnu rwmdws guru ijin isirAw iqnY svwirAw] 14+15=29
pUrI hoeI krwmwiq Awip isrjxhwrY DwirAw]
14+16=30
isKI AqY sMgqI pwrbRhmu kir nmskwirAw]
11+17=28
Atlu AQwhu Aqolu qU qyrw AMqu n pwrwvwirAw]
12+17=29
ijn@I qU syivAw Bwau kir sy quDu pwir auqwirAw] 15+13=28
lbu loBu kwmu kRoDu mohu mwir kFy quDu sprvwirAw] 15+16=31
DMnu su qyrw Qwnu hY scu qyrw pYskwirAw]
13+14=27
nwnku qU lhxw qUhY guru Amru qU vIcwirAw]
14+14=28
guru ifTw qW mnu swDwirAw] (pMnw 968)
auprokq pauVI ivc 9 crx hn[ pRiq crx mwqRwvW vI smwn
nhIN hn sgoN v`D-G`t hn Aqy ivSRwm vI keI QW A`gy ip`Cy hY[ pr
hryk crx dy AMq ivc gurU hY Aqy nOvyN crx dIAW 16 mwqRwvW hn[
inSwnI CMd dy cOQy Byd ivc pihly igAwrW crxW ivc 28 mwqRwvW
Aqy bwrHvyN crx ivc pMdrW mwqRw huMdIAW hn[ ivSRwm 13-15 qy, hr
crx dy AMq ivc rgx AwauNdw hY[19 rgx qoN Bwv iek vrixk gx,
ijs dw l`Cx m`D lGU hY[20 rgx ivc pihlw qy qIjw A`Kr gurU
ivckwrlw lGU huMdw hY[ ies Byd dI kuJ qbdIlI nwl BweI s`qy
blvMf dI vwr ivc vrqoN kIqI hoeI imldI hY
nwau krqw kwdru kry ikau bolu hovY joKIvdY]
14+16=30
dy gunw siq BYx Brwv hY pwrMgiq dwnu pVIvdY] 16+15=31
nwnik rwju clwieAw scu kotu sqwxI nIv dY]
13+15=28
lhxy DirEnu Cqu isir kir isPqI AMimRqu pIvdY] 12+15=27
miq gur Awqm dyv dI KVig joir prwkuie jIA dY]13+15=28
guuir cyly rhrwis kIeI nwnik slwmiq QIvdY]
15+14=29

gurmiq pRkwS

38

jnvrI 2012

sih itkw idqosu jIvdY] (pMnw 966)


ies pauVI ivc ku`l 7 crx hn, pRiq crx mwqRwvW 30 Aqy 27
dy ivckwr hn[ pihlw ivSRwm 14 mwqRwvW au~pr hY[ ienHW swry crnW
dy AMq ivc rgx hY[ dUsry ivSRwm qy qukWq myl hY[ swrIAW qukW dw
qukWq myl vI idRStIgocr huMdw hY[ BweI s`qy blvMf dI vwr ivc hryk
pauVI ivc qukWq iDAwn ivc r`iKAw igAw hY[ lYAwqmkqw pUrI
qrHW inBwieAw igAw hY[ mwiqRk igxqI dy p`K qoN BweI s`qy blvMf
dI vwr ivc pRXukq kIqy CMd shI ArQW ivc bhuqy sPl nhIN hn[
ikauNik swrIAW qukW ivc mwqRwvW dI igxqI ivc kwPI Prk hY[
ies vwr dI pMjvIN pauVI ivc BweI kwnH isMG nwBw dy drswey
pauVI CMd dy dsvyN Byd dI kuJ bdlvyN rUp ivc vrqoN kIqI hY[ Bwv
crxW dI igxqI 6 dI bjwey 9 hY Aqy mwqRwvW dI igxqI ivc vI
mwmUlI AMqr hY[ ijvyN:
Pyir vswieAw PyruAwix siqguir KwfUru]
9+15=24
jpu qpu sMjmu nwil quDu horu mucu grUru]
13+9=22
lbu ivxwhy mwxsw ijau pwxI bUru]
12+9=21
virHAY drgh gurU kI kudrqI nUru]
13+8=21
ijqu su hwQ n lBeI qUM Ehu TrUru]
11+8=19
nau iniD nwmu inDwnu hY quDu ivic BrpUru]
13+9=22
inMdw qyrI jo kry so vM\Y cUru]
13+9=22
nyVy idsY mwq lok quDu suJY dUru]
13+8=21
Pyir vswieAw PyruAwix siqguir KwfUru](pMnw 967) 9+15=24
ies pauVI ivc BwvyN mwqRwvW dI igxqI ivc mwmUlI AMqr hY,
prMqU hryk crx dy AMq ivc gurU lGU hY[ ies vwr ivc qukW dy v`DG`t hox kwrn rwg dw Alwp, tyk, AMqrw Awidk mu`K r`K ky aucwrI
geI hY, dUsrw kwrn pd dy mUMhoN aucwrn Aqy mwqRw dy ausy ihswb igxn
nwl mwqRwvW keI QW pUrIAW huMdIAW hn[ prMqU gwien smyN ijs qrHW
lYA qwl Anuswr pwT huMdw hY, aus qoN igxqI v`D-G`t jWdI hY[
BweI s`qw qy BweI blvMf jI gurU swihb dy drbwr ivc kIrqn

gurmiq pRkwS

39

jnvrI 2012

krdy sn ijs kwrn aunHW ny surqwl lYA Aqy rwg dy Anuswr vwr
aucwrI sI[
swr rUp ivc ieh ikhw jw skdw hY ik BweI s`qy blvMf dI
vwr CMdwbMdI dy SwsqRI inXmW dy AnukUl hY jo ik rcYqw dy CMdwbMdI
dy inXmW qoN pUrI qrHW jwxU hox dw pRmwx idMdI hY[
P`ut not Aqy hvwly
1. Karl Marx, Marxism and Literary Criticism, p 1.
2. Ibid, p. 20.
3. s. sMq isMG (syKoN), swihiqAwrQ, s&w 121.
4. BweI kwnH isMG nwBw, guru CMd idvwkr, s&w 14.
5. ihMdI swihqX koS, s&w 90.
6. fw. pRym pRkwS isMG, kwiv dy q`q, s&w 151.
7. Metre more or less regular poetic rhythem, the measureable rythmic
patterns manifested in verse. Encyclopaedia of Poetry and Poetics,
p. 496.

8. s. joigMdr isMG, ipMgl qy ArUz, s&w 1.


9. auhI, s&w 288.
10. fw. jIq isMG sIql, cMfI dI vwr : iek Alocnwqimk AiDAYn, s&w 74.
11. BweI kwnH isMG nwBw, guru CMd idvwkr, s&w 23.
12. pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, pMjwbI swihq koS, s&w 346.
13. BweI kwnH isMG nwBw, guruSbd rqnwkr, mhwn koS, s&w 726.
14. fw. crn isMG, inrguixAwrw nMbr 1080, s&w 44.
15. pRo. ipAwrw isMG pdm, pMjwbI swihq dI rUp ryKw, s&w 171.
16. BweI kwnH isMG nwBw, guruSbd rqnwkr mhwn koS, s&y 726.
17. auhI, s&w 702.
18. fw. jIq isMG sIql, cMfI dI vwr : iek Awlocnwqimk AiDAYn, s&w 79.
19. auhI[
20. BweI kwnH isMG nwBw, guruSbd rqnwkr mhwn koS, s&w 1017.

cldw...

gurmiq pRkwS

40

jnvrI 2012

swkw qrnqwrn swihb 26 jnvrI 1921


-ismrjIq isMG*
pMjvyN pwqSwh swihb sRI gurU Arjn dyv jI ny krqwrpur swihb
(jlMDr), sRI hirgoibMdpur qy qrnqwrn swihb Sihr Abwd krn qy
auswrI ivc Aihm BUimkw inBweI hY[ sMn 1596 eI: ivc gurU swihb
ny qrnqwrn swihb dI sQwpnw kIqI[ ies qoN pihlW ies ielwky ivc
jMglI jwnvrW Aqy jMglI vyl bUitAW dI Brmwr sI[ ielwky ivc pwxI
dy keI Coty v`fy sRq
o sn[ ies rmxIk jMglI Kyqr ivc keI qp`svI
Aqy sMq mhwqmw Awm ivcrdy sn[
pMjvyN pwqSwh swihb sRI gurU Arjn dyv jI dw ipRQI cMd v`lNo ivroD
kIqw jwx l`g ipAw[ gurU swihb ny sRI AMimRqsr dI syvw-sMBwl kuJ
pRmK
`u is`KW sONp id`qI[ gurU swihb Awp sRI AMimRqsr qoN c`l ky
bwsrky, KfUr swihb, goieMdvwl swihb, gurU kI vfwlI Awid ngrW ivc
is`KI dw pRcwr krdy hoey qrnqwrn swihb vwlI QW qy phuc
M gey[ ie`QNo
dw jl sRq
o gurU jI bhuq psMd AwieAw[ ies sRq
o dw jl SISy vWg
swP sI[ sRI gurU Arjn dyv jI dy mn ies rmxIk QW ny bVw pRBwivq
kIqw[ bUty Swh ny qvwrIK-ey-pMjwb ivc qrnqwrn swihb bwry
vrxn krdy iliKAw hY, ies mulK dI pUrbI h`d vYrv
o wl, jo dirAwau
ibhwr (ibAws) dy kMFy hY[ p`CmI h`d Sihr lwhOr, au~qr dI h`d Sihr
AMimRqsr Aqy ies dy d`Kx bMny Sihr ksUr hY[
ieh jl sRq
o vwlI Fwb plwsOr qy Kwnyvwl ipMf dI mlkIAq sI[
ies Fwb dI mwlkI bwry Aksr dovW ipMfW ivc lVweI-JgVw hud
M w
rihMdw sI[ sUrj pRkwS dy krqw BweI sMqoK isMG Anuswr:
iek qo plwsUr qih gRwm[ Kwnvwl dUsr ko nwm[
ien qy Awidk gRwm ij AOr[ lriq prspr rih iqs TOr]38]
bhu nr mrih prih sMgRwm[ krqy dYK jWih jm Dwm[

gurU jI ny is`KW Byj ky nyVy dy ipMfW dy mohrI bMidAW ies Fwb


* sMpwdk gurmiq pRkwS/gurmiq igAwn[

gurmiq pRkwS

41

jnvrI 2012

qy bulwieAw[ gurU jI ny ipMfW dw JgVw sdw leI Kqm krn leI aunWH
mUh
M mMgI kImq dyx dI pySkS kr ky gurU Gr dI auswrI sbMDI swrI
Xojnw d`sI[ sUrj pRkwS Anuswr:
Agly idn gRwmIn hkwry[ lrn ibKY bhu doS aucwry[
iek qO qumrI imtih lrweI[ duqIey Dn lyvhu mn BweI]40]
iqRqIey gur ko kwrj iehW[ cqurQ nr pRwpiq Pl mhW[
dyhu BUimkw gur Gr ko Aib[ drb mol qy ilhu dugunw lb]41]

ies pRkwr gurU jI ny iek l`K sqvMjw hzwr rupey dy ky ieh zmIn
KrId leI,
dIey rjqpx l`C pRkwS[ AiDk shMsR spq pMcwis[

srkwrI ptw sRI qrnqwrn swihb jo ik PiqAwbwd dy hwkm dI


mOjd
U gI ivc iliKAw igAw sI, aus ivc iliKAw hY:
sjrw nSb ksbw qrn qwrn sMn 1865 dPw A`vl hwlwq
AbwdI:- Arsw 275 swl kw gujrw hY ik gurU Arjn dyv jI sRI
AMimRqsr sy ies jgHw bqOr jMgl vYrwn pVHI hUeI QI[ gurU swihb vhW
eyk mkwn PkIrwnw bxw kr guzwrw krqy rhy AOr Akvwm muKqil&
ksrq sy aun ky syvk ho gey AOr aus vkq gurU swihb ny qKmInn eyk
hzwr AwT sO ivGw ArwzI msMmI KwnwrwjpUq swkn plwsOr vnIz
dIgr dyhwq grdonvwh b qPsIl zYl p`tI plwsOr Qyh bRwhmxw vwlw sy
KrId krI[ isrP Kwnw rwjpUq muslmwn ny qKmInn pWc sO rupey ko
dI AOr kOm ihMdU ny bqOr ihbw iblw lynNy kImq dy dI[ gurU swihb ny
Abwd krnw vI gurduAwrw v qlwb (srovr) bnwnw SurU kIAw AOr cwhq
AwpxI lwgq sy iqAwr krvwey[ AOr vhW eyk CMB ijs myN pwxI rihqw
Qw, jo SKS bImwr mUzjm kI qrh Awqw Qw, vuh bImwrI sy Awrwm pwqw
Qw[ aus vkq sy gurU ky nwm pr qrn qwrn mShUr kIAw igAw jb sy
brwbr Abwd hY[
pMjvyN pwqSwh swihb sRI gurU Arjn dyv jI ny 17 vYswK sMmq
1647 ibkRmI plwsOr qy Kwrw ipMf dI zmIn qy bhuq v`fw srovr
iqAwr krvwieAw[ ies srovr dI auswrI leI bwbw b`F
u w jI qoN Ardws
krvw ky cyq dI m`isAw vwly idn 1643 ibkRmI gurU jI ny Awpxy h`QIN
srovr dw t`k lwieAw[ srovr dI KudweI leI gurU jI ny BweI gurdws

gurmiq pRkwS

42

jnvrI 2012

jI qoN ilKvw ky p`qr iBjvwey[


BweI kwnH isMG nwBw Anuswr ies piv`qr srovr dI lMbweI 999
Put
` Aqy cOVweI 990 Put
` hY[ ies ivc kul
` 20 pOVIAW hn[ ies
srovr ivc bwrI duAwb nihr dI SwKw iv`coN hMslI rwhIN jl pwieAw
jWdw hY[ ieh syvw s. rGbIr isMG mhwrwjw jINd ny krvweI sI[
AlwaudIn muPqI iebrqnwmw ivc ilKdw hY ik qrnqwrn dy
srovr dy jl ivc bImwrIAW dUr krn dI SkqI hY[
bUty Swh AwpxI pusqk qvwrIK-ey-pMjwb ivc vI qrnqwrn
swihb dy srovr Aqy Sihr bwry ivsQwr nwl crcw krdw hY[
sRI gurU Arjn dyv jI ny qrnqwrn swihb dy srovr p`kw krn
leI ie`tW pkwauxIAW SurU kIqIAW[ ielwky dw cODrI nUrdIn dw puq
` r
AmIrudIn ienHW p`kIAW ie`tW zbrdsqI cuk
` ky lY igAw[ ienHW ie`tW
nwl aus ny Awpxy ipMf srwey nUrdIn ivKy Awpxw Gr bxvw ilAw[
gurU jI v`lNo qrnqwrn swihb dI sQwpnw dw muK
` audS
y is`K Drm
dw pRcwr pRswr krnw sI[ aunWH idnW ivc ieh QW lwhOr qoN goieMdvwl
swihb jwx vwly qjwrqI mwrg au~qy siQq sI[ is`K Drm dy pRcwr leI
aus smyN ieh muK
` loV sI[
bwbw bMdw isMG bhwdr dy pMjwb ivc pRvS
y krn qy zwlm rwj dw
pqn SurU ho igAw[ is`KW dI j`do jihd dy nqIjy vjoN is`K imslW auBr
ky swhmxy AweIAW[ ies j`do jihd ivc muZl hwkmW ny is`KW dw KurwKoj imtwaux dI koeI ksr bwkI nhIN C`fI[ is`KW ny ieh jMg bVI dlyrI
qy idRVq
H w nwl lVI[ is`ty vjoN is`K imslW hoNd ivc Aw geIAW[ ieh
is`K imslW hI bwAd ivc mhwrwjw rxjIq isMG dy rwj ivc qbdIl
ho geIAW[ hor imslW dy srdwrW dI mdd nwl PYzlpurIAw imsl dy
s. b`D
u isMG isMGpurIey ny nUrdIn dw auh mkwn Fwh id`qw ij`Qy aus ny gurU
jI dIAW ie`tW corI kr ky lgvweIAW sn[ ieh ie`tW h`Qo h`Q qrnqwrn
swihb ilAw ky srovr p`kw kIqw igAw[ mhwrwjw rxjIq isMG ny
Awpxy rwj-kwl smyN qrnqwrn swihb v`l ivSyS iDAwn id`qw[ mhwrwjw
rxjIq isMG ny Awpxy krmcwrI moqI rwm dI mwrPq bwkI rihMdw
srovr p`kw krvwieAw[ aunWH ny 1885 ibkRmI sRI drbwr swihb dI
nvIN auswrI krvweI[
AMgryz kwl smyN gurduAwrw swihbwn dy pRbD
M k iBRSt ho gey[

gurmiq pRkwS

43

jnvrI 2012

gurduAwrw swihbwn dy AMdr mnmq dw pRcwr zor PV igAw[ SrDwlU


is`KW dy mn ivc inrwSqw PYldI jw rhI sI[ m`isAw dy myly qy lok
dUrNo -dUrNo AwauNdy sn[ myly c lVweIAW hox l`g peIAW[ buiM gAW dw
mwhOl idn-pRqI-idn igrwvt v`l jw irhw sI[ AMgryzW v`lNo eIsweI
imSnrIAW auqSwihq kIqw jw irhw sI[ eIsweI imSnrI Awpxw
pRcwr gurduAwrw swihbwn dy AMdr qk lY Awey sn[ Kwlsw AYfvokt
y
A^bwr ivc aunWH idnW ivc iek bug
M y dy mwlk v`lNo eIsweI mq Dwrn
kIqy jwx dIAW ^brW nSr hoeIAW[ aus ny bug
M y dI kMD au~pr krws dy
icMnH vI Cpvw id`qy jo sRI drbwr swihb dI pRkrmw v`l l`gdI dI[
eIsweI imSnrIAW ny sRI AMimRqsr, jMifAwlw, Ajnwlw Aqy qrnqwrn
swihb Awid is`KW dy muK
` kyNdrW ivc Awpxy ivSyS pRcwrk inXukq kr
id`q[
y sRI qrnqwrn swihb gurduAwrw swihb dy pRbD
M kW ny lwhOr dy
kimSnr imstr ikMg nwl myl-jol vDw ilAw[ aunWH ny srkwr dI Sih
qy gurmiq ivroDI gqIivDIAW ArMB id`qIAW[
mhMqW dI Sih qy guf
M w Ansr AweI sMgq pRS
y wn krn l`g pey[
auh Srwb pI ky SryAwm prkrmw ivc KrUd mcwauNdy[ lVweIAW lVdy[
ie`QNo qk ik vysvwvW dw nwc vI krwauNdy[ jykr aunWH dIAW gqIivDIAW
koeI rokx dI koiSS krdw qW auh aus nwl mwr-kutweI krn l`g
jWdy[ aus smyN ielwky dw Qwxydwr iek Blw purK s. qyjw isMG Aw
igAw[ lokW dI PirAwd qy ies ny ienHW suDwrn dI koiSS kIqI[
igAwnI krqwr isMG ies bwry vrxn krdy hn:
Twxydwr qyjw isMG iek AwXw Eh dy pws PirAwd pucwaux bhuqy[
Es KUb kIqy is`Dy mwr l`ucy l`gy Es qoN A`KW curwaux bhuqy[

mhMqW v`lNo sRI drbwr swihb dy drSnW leI Awey iek inhMg isMG
s. Awqmw isMG dI ies krky kut
` -mwr kIqI geI ik auh bwxI dy Sbd
ikauN pVH irhw sI[ Sihr dy iek pqvMqy s`jx dI nOjvwn lVkI nwl
iek mhMq v`lNo gurduAwrw swihb AMdr hI CyV-CwV kIqI geI[ jdoN
lokW ny ies dw ivroD kIqw qW mhMqW ny AwpxI glqI mMnx dI QW bVI
bySrmI nwl ikhw ik qusIN AwpxIAW qIvIAW ie`Qy nw Awaux idE,
AsIN ikhVw iksy s`dx jWdy hW[ isMG sBw dy sk`qr BweI sMq isMG
dw b`cw srovr ivc ieSnwn krn igAw qW aus dy gl nwl p`Qr bMnH
ky aus srovr ivc hI fob id`qw igAw[ keI mhMq durwcwrI ho cuk
` y sn

gurmiq pRkwS

44

jnvrI 2012

Aqy kysW dI vI byAdbI krn l`g pey sn[


26 jnvrI 1921 eI: vwly idn sRI Akwl q^q swihb dI dUjI
mMzl qy SRm
o xI gurduAwrw pRbD
M k kmytI dI mIitMg hoeI[ iek isMG ny
Bry dIvwn ivc qrnqwrn swihb dy swry hwlwq ibAwn kIqy[ igAwnI
krqwr isMG klwsvwlIAw ies bwry ibAwn krdy hn:
qrnqwrno Awaux SkwieqW jI eys Dwm dw kuJ suDwr krIey[
syvwdwr eyQy krn pwp Bwry iehnW vwsqy kuJ ivcwr krIey[
AwKrkwr kmytI dIvwn kIqw soc eys qy nwl ivsQwr krIey[

dIvwn ivc hwzr isMGW ny qrnqwrn swihb iBRSt mhMqW qoN


Azwd krvwaux leI Ardwsw soD id`qw[ cUhVkwxy qoN BweI suc
` w isMG
c`krvwlw 22 isMGW dw jQw lY ky sRI AMimRqsr phuc
M igAw[
Agly idn svyry isMGW dw iek jQw qrnqwrn swihb puj
` igAw[
ieh swry m`Qw tyk ky sRI drbwr swihb AMdr bYT gey[ rwgI isMG Awsw
kI vwr dw kIrqn kr rhy sn[ Sihr ivc jQy dy Awaux dI ^br phuc
M
geI[ Sihr invwsI vI gurduAwrw swihb ivc iek`Ty hoxy SurU ho gey[
Awsw kI vwr dy Bog qoN bwAd gurduAwrw swihb dy mhMq qyjw isMG ny
sMgq sMbD
o n krnw SurU kIqw, ik bwhroN AwieAw jQw gurduAwrw
swihb qy zbrdsqI kbzw krnw cwhud
M w hY[ ies qoN pihlW pMjw swihb
BI ienHW ny iesy qrHW hI kbzw kIqw hY[ hux ieh qrnqwrn qy kbzw
krn Awey hn[ mYN ienHW vIrW d`sxw cwhud
M w hW ik AsIN audwsI swDU
nhIN hW[ sw sRI Akwl q^q swihb qy hoey gurmqy dI ^br puj
` geI
sI[ AsIN vI pUrw pRbD
M kIqw hoieAw hY[ swfy ie`Qy 100 GrW ivc
1000 dI igxqI ivc nOjA
u wn hiQAwrW nwl lYs iqAwr bYTy hn isr&
ngwry qy iek cot lgwaux dI dyr hY sB ie`Qy puj
` jwxgy[ ieh kih
ky mhMq bYT igAw[
s. krqwr isMG J`br jo swhmxy bYTy swrI qkrIr sux rhy sn
sMgq sMbD
o n krn leI au~T KVHy hoe[
y aunWH ny Awpxy BwSx ivc kihxw
SurU kIqw, AsIN A`j koeI gurduAwry qy nvW kbzw krn nhIN Awey[
pMQ dw kbzw qW aus smyN hI ho igAw sI jdoN pMQ ny sRI Akwl q^q
swihb dw pRbD
M sMBwilAw hY[ mhMq jI pqw hoxw cwhIdw hY ik sRI
Akwl q^q swihb, sRI drbwr swihb, bwbw At`l rwie qy sRI qrnqwrn
swihb dw srbrwh ie`ko hY[ ies leI pMQ dw kbzw qW ho cuk
`u w hY[ A`j

gurmiq pRkwS

45

jnvrI 2012

qW AsIN gurduAwrw swihb iv`cNo piqqW, gurU inMdkW k`Fx Awey hW[
swfw gurU ky is`KW nwl koeI ivroD nhIN hY[
gurduAwrw swihb ivKy Ardws kr ky Bog pw id`qw igAw[ BweI
mohn isMG vYd, BweI sud
M r isMG Aqy BweI sMq isMG dw jQw FotIAW vwly
bug
M y ivc Tihr igAw[ BweI mohn isMG jI ny Sihr dy isAwxy bMidAW
nwl g`lbwq kIqI[ g`lbwq dOrwn sulwH dIAW SrqW ilK leIAW geIAW[
mhMq iek pwsy qW sulwH dIAW g`lW krdy rhy dUjy pwsy nyVy dy ipMfW qoN
bdmwSW ilAwaux leI Awpxy bMdy Byj id`q[
y ies qrHW ieh ^brW nyVy
dy ipMfW ivc vI phuc
M geIAW[ ij`Qy BwVy dy bdmwS mhMqW dI shwieqw
leI AwauNdy, dUjy pwsy swrw ipMf hI AkwlIAW dy h`k ivc Awauxw SurU
ho igAw[ Swm qk 6-7 hzwr dI igxqI ivc sMgq gurduAwrw swihb
ivc iek`TI ho geI[ dIvwn s`j igAw[ rihrws dy Bog qoN bwAd iek
mhMq ny h`Qgolw sMgq qy sut
` id`qw, ijs nwl BwrI Dmwkw hoieAw[
sMgq ivc BgdV m`c geI[ buiM gAW qy bYTy mhMqW ny sMgqW v`l ie`tW
clwauxIAW SurU kr id`qIAW[ sRI drbwr swihb AMdr bYTy mhMqW dy
bMidAW ny vI sMgqW qy gMfwisAW, CvIAW nwl hmlw kr id`qw[ ies
dOrwn 17 isMG gMBIr rUp ivc z^mI ho gey[ igAwnI krqwr isMG
klwsvwlIAw ibAwn krdy hn:
Epr eysy roly ivc PV CvIAW Jtw p`t bdmwS Aw vwr krdy[
TwrW vIhW qweIN zKmI kr id`qw Sukr Sukr krqwr krdy[
h`Q iksy ny A`goN n cuknw jI j`Qydwr ieh au~cI pukwr krdy[
pY igAw rolw krqwr isMG lok vyKdy qy hw hw kwr krdy[

ipMf vswaU kot dy BweI hukm isMG qy ipMf AlwdIn dy BweI hzwrw
isMG s^q P`tV ho gey[ s. blvMq isMG dI bWh qy gihrw t`k l`igAw[
sMgqW ny vI QoVwH ijhw sMBl ky mukwblw krnw SurU kr id`qw[ mhMqW dy
bMdy B`j gey[ jQy ny P`tVW hspqwl BrqI krvwieAw[ rwq smyN hI
ngr dI iek bzurg mweI ny sRI drbwr swihb dI swP sPweI dI syvw
kIqI[ APsrW ny z^mI isMGW mhMqW au~pr mukd
` mw drj krvwaux
leI zor pwieAw[ isMGW ny iksy vI mhMq qy mukd
` mw drj krvwaux qoN
nWh kr id`qI[ sMgqW ny mhMqW iPtkwrW pwauxIAW SurU kr id`qIAW[
mhMq hwkmW dw ru^ Awpxy ault dyK ky pRS
y wn ho gey[ mhMq hr pwsy qoN
Awpxw sihXog guAw bYTy sn[ AMq ivc hwr ky mhMqW ny pMQ dI Srn

gurmiq pRkwS

46

jnvrI 2012

ivc jw ky muAwPI mMgx dI Xojnw bxweI[


BweI hzwrw isMG qy BweI hukm isMG z^mW dI qwb nw J`ldy hoey
4 PrvrI vwly idn ShIdI pRwpq kr gey[ ienHW ShIdW dIAW XwdgwrW
mMjI swihb dy nyVy bxvweIAW geIAW[ gurduAwrw sRI drbwr swihb
qrnqwrn swihb dI syvw sMBwl pMQk h`QW ivc Aw geI[
s. blvMq isMG c`krvwlw kwPI smyN bwAd TIk hoieAw[ ijhVy
ipMfW vwilAW ny mhMqW nwl rl ky isMGW qy hmlw kIqw sI aunWH ny pMQ
dI Srn ivc Aw ky AwpxI B`l
u bKSw leI[ igAwnI krqwr isMG
klwsvwlIAw ilKdy hn:
mwdw pYdw kurbwnIAW Pyr hoXw pMQ Awx hoXw huSXwr vIro[
ijnHW pyNfUAW Awx ky zulm kIqw, leI aunHW ny muPq iPtkwr vIro[
p`Co qW jy pMQ dI Srn Aw gey gurU dy gw BvjloN qwr vIro[
mUMh kwlw jhwn dy ivc hosI nSt jwxgy ho prvwr vIro[
lwhnq leI pujwrIAW K`t BwrI hrmMdr pMQ ny ilAw sMBwr vIro[
AMq rih igAw s`c krqwr isMGw kUV ho igAw iv`coN aufwr vIro[

sRq
o pusqkW:
1. BweI kwnH isMG nwBw - mhwn koS[
2. s. rCpwl isMG - pMjwb koS[
3. fw. rqn isMG (j`gI) - is`K pMQ ivSvkoS
4. s. nrYx isMG AYm.ey. - AkwlI morcy qy J`br
5. s. ikrpwl isMG cMdn - is`KW dI sMKyp gwQw
6. igAwnI krqwr isMG klwsvwlIAw - AkwlI lihrW nM: 1
7. fw. hirMdr isMG - qrnqwrn : iek srvyKx

zrU r I sU c nw
jnvrI 2012 qoN gurmiq pRkwS nvyN rUp ivc Cwp ky
pwTkW qk phuMcwieAw jwxw sI pr kuJ qknIkI kwrnW krky kuJ
smyN leI ieh purwxy rUp ivc hI CwipAw jw irhw hY[ jld hI
pwTkW ieh nvyN rUp ivc ByijAw jwvygw[

gurmiq pRkwS

47

jnvrI 2012

ieiqhwisk is`K XwdgwrW


-s. idljIq isMG*
is`K ieiqhws kurbwnIAW dw ieiqhws hY[ ATwrHvIN sdI ivc
Bwrq v`fI auQl-puQl dy dOr iv`cNo lMiGAw[ ieh auh smW sI jdoN Bwrq
dI AMdrUnI hkUmq kmzor pY cuk
` I sI Aqy bwhrI hmlwvrW ny Bwrq v`l
mUh
M kIqw sI[ Awm lokW dw jwn-mwl suri` KAq nhIN sI, DIAW-BYxW dI
ie`zq v`fy p`Dr qy roilAw jw irhw sI[ is`KW gurU swihbwn dI
AijhI pRr
y nw sI ik auh lokW qy jbr hud
M w nhIN sn vyK skdy[ aunWH ny
gurmiq mwrg qy c`lidAW lokW dy jwn-mwl, svYmwx Aqy ie`zq-AwbrU
bcwaux dw bIVw cui` kAw Aqy ies kwrj leI aunWH AnykW kurbwnIAW
dyxIAW peIAW[
pMjwb ivc cwr XwdgwrW s. prkwS isMG bwdl muK
` mMqrI pMjwb
dI dUr-drSI sdkw bxweIAW geIAW hn[ ieh XwdgwrW c`pVicVI
(mohwlI), v`fw G`lG
U wrw kup
` -rhIVw (mlyrkotlw), Cotw G`lG
U wrw kwhvwn
CMB (gurdwspur) Aqy ivrwsq-ey-Kwlsw (sRI AnMdpur swihb) pMjwb
AMdr ivl`Kx rUp ivc auswrIAW geIAW hn[
ivrwsq-ey - Kwlsw sR I AnM d pu r swihb
ivrwsq-ey-Kwlsw dy inrmwx dw inrxw sMn 1999 eI: ivc
Kwlsy dI isrjnw dI qIjI SqwbdI mOky kIqw igAw sI[ ivrwsq-eyKwlsw dw inrmwx iek Ajwieb Gr dy rUp ivc kIqw igAw hY, jo swl
2011 ivc bx ky mukm
M l hoieAw hY[ ieh Ajwieb Gr dI iemwrq
Bvn inrmwx klw dI Aduq
` I audwhrn hY[ ies iemwrq dI C`q cwp
rUp ivc hY Aqy ieh AkwS muKI bxweI geI hY[ ies dI C`q qy
stynlY~s stIl dIAW cmkdwr p`qIAW lgweIAW geIAW hn[ ieh
FWcw sUrj dIAW ikrnW gurduAwrw qKq sRI kysgVH swihb Aqy iklHw
sRI AnMdgVH swihb v`l pRvriqq krdw hY[
Ajwieb Gr dy AMdr pMjwb bwry GtnwvW, BrpUr lMby ieiqhws
Aqy ie`Qy v`sdy lokW dI jIvn-SYlI drswieAw igAw hY[ pMjwb ivc
*mIq sk`qr, SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI, sRI AMimRqsr[ mo:98148-98570

gurmiq pRkwS

48

jnvrI 2012

15vIN sdI dy loDIAW dy rwj pRbD


M ADIn rwjsI Aqy smwijk jIvn
SYlI qy roSnI pweI geI hY[ ies qoN A`gy is`K Drm dI auqpqI Aqy
ivkws bwry gurU swihbwn dy kwl drswaux dI koiSS kIqI geI hY[
ies pRj
o k
Y t au~pr qkrIbn 360 kroV rupey dI lwgq AweI hY[
ieh ivrwsq-ey-Kwlsw swrI dunIAW ivc is`KW dI AwnSwn drswaux dw kwbl-ey-qwrI& auprwlw hY[
is`K ShIdW dI jMgI Xwdgwr c`pVicVI
is`K kOm dy mhwn jrnYl bwbw bMdw isMG bhwdr dI srihMd Piqh
smripq c`pVicVI dy Kyqr ivc jMgI Xwdgwr pMjwb srkwr v`lNo
iek AjUby dy rUp ivc auswrI geI hY[ ies Xwdgwr kMplYks ivc Cy
it`by bxwey gey hn ijnHW qy bwbw bMdw isMG bhwdr qoN ielwvw BweI bwj
isMG, BweI AwlI isMG, BweI Swm isMG, BweI Piqh isMG Aqy BweI
mwlI isMG dy jyqU AMdwz Aqy cVHdI klw auBwrdy buq
` lgwey gey hn[
Piqh burj dunIAW dw 7vW sB qoN au~cw mInwr hY[ ijs dI aucweI
100 mItr hY, jdik Bwrq dw sB qoN au~cw mMinAw jWdw kuqb mInwr
73 mItr au~cw hY[ au~cy mInwrW ivc guAWFI mulk pwiksqwn dw
mInwr-ey-pwiksqwn vI Sumwr hY, ijs dI aucweI 62 mItr hY[ bwbw
bMdw isMG bhwdr v`lNo srihMd Piqh krn dI Xwdgwr vjoN auswry ies
Piqh burj dI jykr dunIAW dy sB qoN au~cy mInwrW Aqy b`q
u W nwl qulnw
krIey qW sm`c
u y ivSv ivc hux qk 11 mInwr sB qoN au~cy mMny jWdy sn,
ijnHW ivc cIn dy ivSwn (cMgSw) nwmI sQwn qy bixAw ikEnSwE
ikEnXwn guAwnIAn Aw& ivSwn nwm dw mInwrI buq
` Swml hY, ijs
dI aucweI 99 mItr hY[ ies qoN bwAd rUs dI rwjDwnI mwsko ivc
pItr dw gryt stYcU nwm dw mInwr hY, ijs dI aucweI 96 mItr hY[
ies qoN bwAd QweIlYNf ivclw gryt b`D
u w Aw& QweIlYNf mInwr 92
mItr, cIn ivclw grYNf b`D
u w AYt ilMg Swn mInwr 88 mItr Aqy
jpwn ivclw fweI kwnon Aw& kweItw mInwr 88 mItr hY[ auprokq
swry ivdySI mInwr dunIAW dy sB qoN au~cy mInwrW c AwKrI pMjW ivc
Sumwr hn, jo ik aucweI p`KNo Piqh burj qoN ip`Cy rih gey hn[ dunIAW
dy 11 sB qoN au~cy mInwrW ivc Swml jpwn dy sMde
y I dykwnon mInwr
au~cy mInwrW c hux qk 7vyN nMbr qy sI, ijs dI aucweI 100 mItr

gurmiq pRkwS

49

jnvrI 2012

hY, pr Piqh burj dI aucweI vI eynI hI hox kwrn is`K kOm dw ieh
mInwr dunIAW dy 7vyN au~cy auprokq mInwr dy brwbr phuc
M igAw hY[
dunIAW dy sB qoN au~cy mInwr dI aucweI 128 mItr hY, ieh mInwr cIn
c hY, jo ik b`D
u mMdr dy rUp ivc bixAw hoieAw hY[
c`pVicVI dI ieiqhwisk Xwdgwr ivc iqMn hzwr ivAkqIAW dy
bYTx vwlw Epn eyAr QIeytr Aqy sUcnw kyNdr vI bxwey gey hn[ ieh
Xwdgwr 21 eykV ivc auswrI geI hY Aqy ies qy 35 kroV 40 l`K
rupey Krc hoey hn[ ies Xwdgwr dI auswrI ivSv pRis`D kMpnI lwrsn
AYNf itaUbro ny kIqI hY[ ies Xwdgwr dy audGwtn dI rsm 30 nvMbr
2011 Adw kIqI geI hY[
c`pVicVI dI Xwdgwr bwbw bMdw isMG bhwdr nwl ieiqhws ivc
invyklw AiDAwie smoeI bYTI hY[ pMjwb srkwr dy CpweI qy ilKx
sm`grI ivBwg v`lNo ienHW XwdgwrW nwl sMbiM Dq ieiqhwisk jwxkwrI vI
pRkwiSq kIqI geI hY[
sRI gurU goibMd isMG jI ny nMdV
y ivKy bwbw bMdw isMG bhwdr AMimRq
dI dwq bKS ky isMG sjwieAw Aqy Kwlsy dw jQydwr Qwp ky zwlmW dI
soD krn ihq pMjwb v`l qoirAw[ bwbw bMdw isMG bhwdr dI AgvweI
ivc Kwlsy ny pMjwb ivc iek Aijhw KwlsweI mwhOl pYdw kIqw ik
zwlm muZl rwj dy mihl Fih-FyrI hox l`g[
y Kwlsy ny QoVyH smyN ivc hI
pMjwb dy rwj, smwj Aqy ArQ-ivvsQw plt ky r`K id`qw sI[
pMjwb Byjx smyN pMj isMG BweI ibnod isMG, BweI kwhn isMG, BweI
bwj isMG, BweI dieAw isMG Aqy BweI rx isMG gurU swihb ny bwbw bMdw
isMG bhwdr dy nwl qor[
y iek ngwrw, iek inSwn swihb, pMj qIr Aqy
iek KMfw vI bwbw bMdw isMG bhwdr bKiSS kIqw[ ienHW qoN ielwvw
vIh isMG hor sMBwvI sMGrS ivc bwbw bMdw isMG bhwdr dw swQ dyx leI
nwl Byj[
y ienHW pMJI isMGW dy kwPly ny pMjwb v`l kUc kIqw[ syhr KMfw
ipMf qoN is`K sMgqW hukmnwmy Byjy gey[ hukm dw pwlx kridAW is`K
sMgqW bwbw bMdw isMG bhwdr dy svwgq leI A`gy Aw geIAW[
sDwrn jnqw qy ho rhy A`q dy qS`dd Aqy gurU swihb dy prvwr
dIAW ShIdIAW dy drd ny is`K sMgqW dy ihrdy burI qrHW vlUD
M ry pey
sn[ auh kuJ smyN dy AMdr hI bwbw bMdw isMG bhwdr dI AgvweI ivc

gurmiq pRkwS

50

jnvrI 2012

KwlsweI JMfy hyT iek`Ty ho gey[ aunWH ny rx-BUmI ivc Awpxw nwArw
rwj krygw Kwlsw insicq kr id`qw[
bwbw bMdw isMG bhwdr ny 11 nvMbr, 1709 eI: ivc smwxw
Piqh kr ky ij`q dw islislw ArMiBAw[ auprMq sonIpq, kYQl,
GVwm, Tskw, Swhbwd, kpUrI Aqy sFOrw qy Swndwr Piqh pRwpq
kIqI[ aunWH idnW ivc ieh Sihr muZl rwj dy zwlm hwkmW dy gVH mMny
jWdy sn[ bwbw bMdw isMG bhwdr dy Awaux bwry sux ky mwJy Aqy duAwby
dy is`KW ny hkUmq ivruD
` bgwvq kr id`qI ikauNik is`KW dy hONsly bhuq
buld
M ho cuk
` y sn[ auh ropV ij`q ky bwbw bMdw isMG bhwdr nwl Aw imly
sn[
srihMd dy nvwb vzIr KW ny Coty swihbzwidAW Aqy mwqw gujrI jI
A`q dy qsIhy dy ky ShId kIqw sI[ aus smyN qoN hI ieh ngr is`KW dy
mn ivc rVk irhw sI[ aunWH dy mnW ivc bwbw bMdw isMG bhwdr imlx
dw ieMnW joS sI ik smyN dI hkUmq dy lSkr vI aunWH rokx ivc sPl
nw ho sky[ vzIr KW ny is`KW srihMd qoN bwhr hI Fuk
` vIN QW qy rokx dw
PYslw kr ilAw[ aus AwpxI qwkq dw hMkwr sI Aqy auh is`KW sbk
isKwaux leI c`pVicVI dy mYdwn ivc Aw igAw[ jMg hox krky ieh
ielwkw ieiqhws dy pMinAW qy AwpxI gihrI Cwp C`f igAw[ c`pVicVI
srihMd qoN bwrW koh dI iv`Q au~qy KrV-lWfrW sVk au~qy siQq hY[ bwbw
bMdw isMG bhwdr mwq pwaux leI vzIr KW ny sB qrHW dy hIly vrqy[
ies kwrj leI mlyrkotlw Aqy Aws-pws dy nvwbW dIAW POjW Awpxy kol
jmHW kr leIAW[ aus ny suc
` w nMd dy BqIjy iek hzwr ispwhI dy ky bwbw
bMdw isMG bhwdr dI POj ivc Swml krvw id`qw qW ik jdoN jMg ArMB hovy
qW ieh Awpxy swQIAW smyq mYdwn C`f jwvy[ imQy pRg
o rwm Anuswr suc
` w
nMd dw BqIjw vI jMg smyN Awpxy swQIAW smyq jMg dw mYdwn C`f ky B`j
igAw[ vzIr KW ny ies smyN shI jwx ky Kwlsw POj au~qy hmlw kIqw
qW aus zbrdsq mukwbly dw swhmxw krnw ipAw[ bwbw bMdw isMG
bhwdr AwpxI POj dy A`gy ho ky pUry joS Aqy jzby nwl jUJ[
y qkrIbn swrw
idn KUn folv
H IN lVweI hoeI[ ieiqhwisk cSmdId gvwhW Anuswr Gmswn
dy ies XuD
` ivc is`KW dw hmlw ieMnW qyzI nwl hoieAw ik duSmx dI POj
puT
` y pYrIN B`j geI[ vzIr KW mwr id`qw igAw[ ies qrHW 12 meI,
1710 srihMd Piqh kr leI geI[ 13 meI, 1710 is`K POjW

gurmiq pRkwS

51

jnvrI 2012

srihMd ivc dwKl ho geIAW Aqy 14 meI, 1710 Kwlsw rwj dI


sQwpnw kr id`qI[ BweI Piqh isMG smwxy dw, BweI bwj isMG
srihMd dw hwkm qy BweI AwlI isMG nwieb QwipAw igAw[ sFOry nyVy
iSvwilk dIAW phwVIAW qy siQq purwxy iklHy qy kbzw kr ky ies dw
nwm lohgVH r`iKAw[ ies nvyN bx rhy is`K rwj dI rwjDwnI bxwieAw
igAw[
srihMd dI ij`q ny is`KW dy mnobl ivc AQwh SkqI Aqy joS dw
vwDw kIqw[ hux iksy ivc ieMnI ihMmq nhIN sI ik is`KW dw mukwblw kr
sky[ bwbw bMdw isMG bhwdr ijs pwsy mUh
M krdw sPlqw aus dy pYr
cum
M dI sI[ srihMd dI Piqh ny dyS Aqy Kws krky is`K ieiqhws dy
vihx hI moV id`q[
y is`K ieiqhws ivc pihlI vwr hwsl hoeI hkUmq
gurU AwSy Anuswr clwaux dI pRqIb`Dqw pYdw kIqI geI[ nvW is`kw
jwrI kIqw igAw ijs au~qy gurU swihbwn Aqy Akwl purK dI ausqq Aqy
bKiSS dy ieh Sbd au~kry hoey sn:
is`kw zd br hr do Awlm qyiZ nwnk vwihb Asq
&iqh goibMd isMG Swih-Swhwn &zil s`cw swihb Asq
Bwvis`kw mwirAw do jhwn au~qy bKSW bKSIAW nwnk dI qyg ny jI[
&qih Swih Swhwn goibMd isMG dI imhrW kIqIAW s`cy r`b ny eyk ny jI[

eysy qrHW ijhVI mohr bwbw bMdw isMG bhwdr ny jwrI kIqI aus au~qy
ieh Sbd aukry hoey sn:
dyZo qyZo &iqh E nusriq by-idrMg
XwPq Az nwnk gurU goibMd isMG

Bwv- dyZ qyZ ij`q syv inrwlm gurU nwnk-goibMd isMG qoN pweI[
bwbw bMdw isMG bhwdr ny AwpxI hkUmq gurU AwSy Anuswr clwaux
leI auh sB kwrj kIqy ijnHW iv`cNo gurmiq ivcwrDwrw dI Jlk pYNdI
sI[ bwbw bMdw isMG bhwdr ny vI hkUmq kwiem krn qoN bwAd sdIAW
qoN c`ly Aw rhy ikrqIAW Aqy vwhIkwrW zmInW dy mwlk bxw id`qw sI[
byzmIny muzwirAW srdwrIAW bKS ky jgIrdwrI isstm Kqm kr
id`qw[ s`cmuc hI ieh grIbW, lqwiVAW, ikrqIAW Aqy dilqW dw
ienklwb sI, ijs nwl hyTlI au~pr Aw geI[ bwbw bMdw isMG bhwdr
ny Azwd lokrwj dI sQwpnw kIqI sI[ Azwd rwj kwiem krn dI

gurmiq pRkwS

52

jnvrI 2012

ijhVI icxg bwbw bMdw isMG bhwdr dy smyN l`gI sI smW pw ky auhI
imslW dy rUp ivc sB dy swhmxy AweI[ ies dy PlsrUp hI mhwrwjw
rxjIq isMG dw ivSwl Kwlsw rwj hoNd ivc AwieAw[ bwhroN Awaux
vwly hmlwvrW p`ky qOr qy rok id`qw igAw[ DIAW-BYxW dI ie`zqAwbrU Aqy grIb dI suri` KAw dy ADwr au~qy Aqy sB leI iensw&
XkInI bxwieAw igAw[
bwbw bMdw isMG bhwdr ny gur aupdyS Awpxy jIvn Aqy rwj-Bwg
dw ADwr bxwieAw[ aus dI sB qoN v`fI KUbI ieh sI ik aus ny Awpxy
rwj ivc Dwrimk k`tVqw pYdw hI nhIN hox id`qI[ aus ny AwpxI swrI
j`do jihd zulm dy iKlwP ArMB kIqI sI Aqy swrw jIvn ausy au~qy
At`l irhw sI[
sRI gurU goibMd isMG jI ny bwbw bMdw isMG bhwdr ijhVw kwrj
sONipAw sI auh aus ny pUrI idRVHqw, isdkidlI Aqy qndyhI nwl
inBwieAw[ gurdws nMgl dy XuD
` ivc A`T mhIny dy Gyry qoN bwAd jdoN
AMdr iGry hoey isMG burI qrHW kmzorI dw iSkwr ho gey qW iksy dI ieMnI
ihMmq nhIN sI ik gVHI dy AMdr dwKl ho sky[ jdoN gVHI dw drvwzw KolH
ky auh Awp bwhr Awey qW aunWH igRPqwr kr ilAw igAw[ pihlW aunWH
lwhOr Aqy iPr id`lI iljwieAw igAw[ igRPqwr kIqy 740 dy krIb
is`KW iv`cNo hr roz sO is`K ShId kIqy jWdy sn[ jdoN s`q sO is`K ShId
ho gey qW bwbw bMdw isMG bhwdr Aqy aus dy swQIAW id`lI dy bwhrvwr
mihrOlI dy sQwn au~qy Asih Aqy Akih qsIhy dy ky ShId kr id`qw
igAw[ bwbw bMdw isMG bhwdr ShId krn qoN pihlW aus dy cwr swlw
spuq
` r AjY isMG ShId kIqw igAw Aqy iPr aus dw qVPdw idl k`F
ky bwbw bMdw isMG bhwdr dy mUh
M ivc pwieAw igAw[ bwbw bMdw isMG
bhwdr qsIhy dy ky ShId kr id`qw[ ieh Gtnw 9 jUn 1716 dI hY[
bwbw bMdw isMG bhwdr Aqy aus dy nwl PVy gey smUh is`KW ny Shwdq
pRvwn kr leI pr Drm nhIN hwirAw[
bwbw bMdw isMG bhwdr dI dyS Aqy kOm id`qI ies Aduq
` I dyx
swhmxy r`Kdy hoey pMjwb srkwr ny lwswnI XoDy dI srihMd dI Piqh
dI FukvIN Xwdgwr c`pVicVI dy sQwn au~qy sQwipq krn dw kwrj
kIqw hY[ s`cmuc
` hI c`pVicVI Aqy srihMd dI Piqh Bwrq dy ieiqhws
ivc iek sunihrI pMnw joV geI hY, ijs au~qy smUh Bwrq vwsIAW

gurmiq pRkwS

53

jnvrI 2012

AQwh mwx hY[


mhwn ShId bwbw bMdw isMG bhwdr v`lNo kIqI srihMd Piqh dI
Xwd ivc c`pVicVI dy mYdwn 20 eykV ivc C`pVW Aqy it`ibAW dI punr
isrjnw AwDuink FMg nwl kIqI geI hY[ gub
M ddwr it`ibAW au~pr is`K
jrnYlW dy pRBwvSwlI buq
` sQwipq kIqy gey hn[ it`ibAW dy AMdrly Bwg
rYstorNY t vrgIAW shUlqW leI iesqymwl kIqw igAw hY[ kMplYks dw
pRvS
y iek iklHy rwhIN hud
M w hY[ kMplYks ivc sUcnw kyNdr Aqy igPt SwpW
bxweIAW geIAW hn[ kMplYks ivc iek Epn eyAr QIeytr vI
bxwieAw igAw hY[ ies ivc bwbw bMdw isMG bhwdr nwl sMbiM Dq nwtk
Kyfy jwieAw krngy[
Xwdgwr dw pRmK
u` iK`c dw kyNdr A`T-Buj
` w Piqh burj hY[ ies
burj Awr.sI.sI. kyNdrI kor qy auswirAw igAw hY[ ieh burj qUPwn
qy Bucwl dy JtikAW sihx dy smr`Q hY[ ies burj dIAW dIvwrW
Awr.sI.sI. nwl bxw ky aus ivc sud
M r mihrwbW dI auswrI kIqI geI
hY[ Piqh burj ivc do qyz gqI dy AYlIvytr Aqy pOVIAW dw pRbD
M
kIqw igAw hY, ienHW rwhIN drSk burj dIAW iqMn mMzlW qk phuc
M skdy
hn[ pihlI mMzl 77 Put
` qy hY, jo smwxy dI ij`q smripq hY[ dUjI
mMzl 127 Put
` qy hY, jo sFOry dI ij`q smripq hY[ qIjI mMzl
230 Put
` qy hY, jo srihMd dI ij`q smripq hY[ burj dIAW dIvwrW
ivc iqkoxIAW iKVkIAW bxweIAW geIAW hn, ijnHW coN nyVy dy SihrW
qy ipMfW dw nzwrw dyiKAw jw skdw hY[ ieh iKVkIAW iksy purwqn iklHy
ivc bxy burj ivc qopW dI iSSq bMnx leI bxweIAW morIAW dw BulK
y w
pwauNdIAW hn[ Piqh burj dy iblkul isKr qy iek sud
M r gol gub
M d
hY ijs au~pr stynlY~s stIl dw KMfw suSio Bq kIqw igAw hY[
Piqh burj m`K
u do BwgW ivc vMifAw igAw hY[ KMfw Aqy gub
M d
8 qyz lweItW nwl ruSnwieAw igAw hY[ burj dy bwkI iqMn BwgW
20 rMgdwr roSnIAW nwl ruSnwieAw igAw hY[ ienHW lweItW
fI.AY~m.AYks. lweItW nwl kMtrol kIqw igAw hY[
burj dy auprly Bwg qoN dyKx nwl it`ibAW au~pr suSio Bq jrnYlW
dy bu`q mnmohk nzwrw pyS krdy hn[ ies Xwdgwr dw ifzwien
AwrkItYkt ry KMnw Aqy AYss
o Ieyts v`lNo iqAwr kIqw igAw hY[ ieh
smuc
` w XwdgwrI kMplYks 11 mhIinAW ivc bx ky iqAwr hoieAw hY[

gurmiq pRkwS

54

jnvrI 2012

Cotw G`lUGwrw
gurdwspur izlHy dy kwhvwn CMB ivc Coty G`lG
U wry dI Xwd auswrI
geI hY[ sMn 1746 ies G`lG
U wry ivc AMdwzn 11000 dy krIb
is`K ShId hoe[
y ies Coty G`lG
U wry dOrwn is`KW dw bhuq v`fw nukswn
hoieAw[ pr ienHW kurbwnIAW ny is`K Drm dI AxK Aqy AzwdI leI
sIs dyx Aqy is`KI kysW-suAwsW sMg inBwaux dw jzbw vI pRbl kIqw[
is`KI pRcf
M ho ky inklI Aqy pMQ dI cVHdI klw Aqy au~jly Biv`K dI Aws
b`JI[ ieh ShIdI Xwdgwr 11 mhIny dy rIkwrf smyN ivc 11.59
kroV rupey dI lwgq nwl auswrI geI hY[ ies Xwdgwr ivc vI v`fy
G`lG
U wry vwlIAW iemwrqW hI bxweIAW geIAW hn[ CotI nwnkSwhI
ie`t dI vrqoN kIqI geI hY[ ies Xwdgwr dw audGwtn 28 nvMbr
2011 kIqw igAw hY[
v`fy G`lUGwry dI Xwdgwr ku`p rhIVw
v`fw G`lG
U wrw ieiqhws dIAW GtnwvW dy pRmK
`u pMny hn, jdoN is`KW
smUihk qOr qy ShId kr ky aunWH dw bIj nws krn dw Xqn kIqw
igAw[ kwhvwn dy CMB ivc 1746 eI: Cotw G`lG
U wrw Aqy 5 PrvrI,
1762 eI: ivc kup
` -rhIVy ivKy v`fw G`lG
U wrw vwpirAw[
is`K dIvwlI, vYswKI jW aus smyN sRI Akwl qKq swihb qy juVdy
sn, jdoN koeI v`fw kOmI mslw swhmxy hud
M w sI[ 1761 eI: ivc pMjvyN
hmly smyN Bwrq ivc BwrI lut
` -mwr qoN bwAd jdoN Aihmd Swh AbdwlI
pMjwb iv`cNo lMiGAw sI qW aus is`KW dy ivroD dw BwrI swhmxw krnw
ipAw sI[ iesy hmly dOrwn hI is`KW ny kYd kr ky iljweIAW jw rhIAW
2200 ihMdU iesqrIAW Aihmd Swh qoN Cufw ky Gro-GrIN phuc
M weIAW
sn[ auh ies g`lNo bhuq AOKw sI Aqy is`KW sbk isKwauxw cwhud
M w sI[
pMjwb ivc kuJ lok Aihmd Swh leI is`KW dI muKbrI kr rhy sn, aunWH
iv`cNo iek inrMjxI iPrky dw AwgU Awkul dws sI[ is`K muKbrW sbk
isKwauxw cwhud
M y sn[ AbdwlI dy vwps jWidAW hI aunWH ny dIvwlI dy mOky
hoey iek`T ivc muKbrW smJwaux jW sbk isKwaux dw gurmqw pws
kr id`qw[ aus smyN dy pRmK
`u is`K srdwrW srdwr j`sw isMG AwhlUvwlIAw
Aqy srdwr j`sw isMG rwmgVHIAw ny Awkul dws is`KW dw PYslw suxw
ky aus smJwaux dw Xqn kIqw pr aus qy koeI Asr nw hoieAw[
dUjy pwsy Aihmd Swh Bwrq qy CyvNy hmly dI iqAwrI kr ky ruhqws ivKy

gurmiq pRkwS

55

jnvrI 2012

phuc
M cuk
` w sI[ Awkul dws is`KW ivruD
` Aihmd Swh au~Qy hI jw
imilAw[ is`K mlyrkotly dy lwgy dy ipMfW ivc iek`Ty hox l`g[
y au~QoN dy
hwkm BIKn KW ny is`KW dy aus ielwky ivc iek`Ty hox dI Kbr srihMd
dy hwkm zYn KW idMdy hoey aunWH ivruD
` shwieqw vI mMgI[ zYn KW Aihmd
Swh vyly srihMd dw gvrnr sI[ aus ny Aihmd Swh mwlvy v`l kUc
krn dI bynqI kIqI[ ijhVI ik qurq
M pRvwn krdy hoey aus hukm id`qw
igAw ik auh is`KW dy iKlwP jMg CyV ky aunWH nuM aulJw lvy Aqy au~QoN ih`lx
nw dyv[
y
is`KW dw dl mlyrkotly dy lwgy kup
` ipMf ivc iek`Tw ho irhw sI ik
Aihmd Swh dy jrnYlW ny aunWH qy h`lw bol id`qw[ qIh hzwr isMGW dy
dl qoN ielwvw b`cy Aqy iesqrIAW vI au~Qy mOjd
U sn[ Kwlsw zYn KW Aqy
aus dIAW POjW dw twkrw kr irhw sI ik Aihmd Swh dw BwrI lSkr
vI au~Qy Awx puj
` w[ isMGW ny iesqrIAW qy b`icAW Gyry ivc lY ky Aqy
mnuK
` I iklHw bxw ky aus dw mukwblw jwrI r`iKAw[ sulqwn-aul-kOm
srdwr j`sw isMG AwhlUvwlIAw, srdwr bGyl isMG, srdwr Swm isMG,
srdwr cVHq isMG Sukrc`kIAw, s. qwrw isMG gYbw Awid srdwr swrI
siQqI dI sKq ingrwnI kr rhy sn[ auh ij`Qy morcw kmzor pYNdw dyKdy
au~Qy qurq
M phuc
M jWdy[ lV rhIAW POjW nw kyvl h`lwSyrI idMdy blik
Awp A`gy ho ky duSmx dw mukwblw krdy[ ieh byjV
o XuD
` sI ijs ivc
kuJ ku hzwr isMGW l`KW dy AbdwlI lSkr nwl jUJxw pY irhw sI pr
sRI gurU goibMd isMG swihb duAwrw svw l`K nwl iek lVwaux dy joS
ivc hI auh duSmx nwl AVy hoey sn[ Aihmd Swh iek QW qy jMm ky
isMGW dw mukwblw krnw cwhud
M w sI pr isMGW dI igxqI G`t hox krky auh
Aijhy mukwbly leI iqAwr nhIN sn, dUjw aunWH dy dl nwl iesqrIAW
Aqy b`cy vI sn ijnHW auh duSmx qoN bcw ky r`Kxw cwhud
M y sn[ Gyrw bxw
ky jUJdy hoey auh A`gy vD rhy sn Aqy ieh lVweI Kul
` yH ielwky dI bjwey
ipMfW ivc hox l`gI[ kup
` , kuqbw-bwhmxI Aqy gihl Awid ipMfW ivc
hoeI lVweI bhuq iBAwnk sI[ rwq pY jwx kwrn lVweI kuJ SWq hoeI
qW isMGW ny Swm dy vyly so dru rihrws swihb dy pwT auprMq Akwl purK
A`gy Ardws kIqI ik cwr pihr Awp dy Bwxy ivc bqIq hoieAw hY Aqy
bwkI cwr pihr suK
` W dw bqIq hov[
y ipMfW dy lok AbdwlI dIAW POjW dy

gurmiq pRkwS

56

jnvrI 2012

fr qoN is`KW koeI shwieqw dyx qoN fr rhy sn qW is`KW ny A`gy brnwly
v`l jwx dw mn bxw ilAw pr au~Qy puj
` x qoN pihlW hI AbdwlI dIAW
POjW ny aunWH dw mnuK
` I iklHy rUpI bxwieAw hoieAw Gyrw qoV id`qw Aqy
b`icAW Aqy iesqrIAW dw kqlyAwm SurU ho igAw[ b`icAW Aqy iesqrIAW
smyq l`gBg qIh hzwr is`K ies lVweI ivc ShIdI pw gey[ koeI vI
is`K Aijhw nhIN sI bicAw ijs dy koeI P`t nw l`gw hov[
y hr iek isMG
ny Awpxw pUrw qwx lw ky ieh XuD
` liVAw Aqy isMGW qy kwbU pYNdw nw vyK
ky Aihmd Swh brnwly v`l clw igAw[ mIlW ivc loQW iK`lrIAW peIAW
sn[ ShId hoey isMGW dy isrW dy 50 g`fy Br ky Aihmd Swh lwhOr lY
igAw Aqy au~Qy jw ky aus ny aunWH isrW dy mInwr auswr id`q[
y
v`fw G`lG
U wrw dyS Aqy kOm dI Awn Aqy Swn bcwaux leI
kIqIAW geIAW kurbwnIAW dw pRqIk hY[ Aijhy XoiDAW dIAW kurbwnIAW
sdkw hI AsIN AwpxI ivrwsq qy mwx krdy hW[ ies G`lG
U wry ivc
ShId hoey isMGW, isMGxIAW, BuJg
M IAW dI Xwd ivc pMjwb srkwr ny
kup
` -rhIVy ivKy iek Xwdgwr sQwipq kr ky kOm bhuq v`fw qohPw
id`qw hY qW ik aunWH dI kurbwnI sdIv-kwl leI Xwd r`iKAw jw sky[
v`fy G`lG
U wry dI Xwdgwr kup
` rhIVw ivKy bxweI geI hY[ ies
G`lG
U wry ivc 30 qoN 35 hzwr isMG isMGxIAW ShId hoe[
y ies Xwdgwr
dw nkSw iftykts ieMjIinAirMg kMsltYNt kMpnI, noiefw v`lNo iqAwr
kIqw igAw hY[ ies ivSv dI pRis`D kMpnI lwrsn AYNf itaUbro ny
bxwaux dI izMmv
y wrI inBweI hY[ ies Xwdgwr dy muK
` gyt qy do gwrf
rUm, AYNtrI gyt, tUirst sUcnw kyNdr, AwfItorIAm, ivSwl Ajwieb
Gr Aqy 100 Put
` au~cw ShIdI twvr iqAwr kIqw igAw hY[ ies aupr
15 Put
` au~cw stynlY~s stIl dw KMfw Kwlsy dI cVHdI klw dy pRqIk vjoN
suSio Bq hY[ ds eykV ivc ies Xwdgwr qy 20 kroV rupey Krc hoey
hn[ ies Xwdgwr dw audGwtn 29 nvMbr 2011 s. prkwS isMG
bwdl muK
` mMqrI pMjwb v`lNo kIqw igAw[ luiDAwxw-mlyrkotlw myn sVk
qoN QoVI ht ky bxI ieh mwxm`qI Xwdgwr ie`Qy Awaux vwly XwqrUAW,
sYlwnIAW qy nvIAW pIVHIAW is`K ieiqhws dw gOrv Xwd krvweygI[

gurmiq pRkwS

57

jnvrI 2012

pMjwbI koSkwrI BweI kwnH isMG nwBw dI dyx


-fw. jgmyl isMG BwTUAW*
koS Sbd dI vrqoN BwrqI swihq ivc pRwcIn kwl qoN huMdI Aw
rhI hY[ pRwcIn simAW qoN sMswr Br dy icMqkW ny Awpxy igAwn BMfwr
Awpo-AwpxI BwSw dy gRMQW ivc sMkilq kIqw hY[ koSW jW ivSv koSW
dy rUp ivc AijhI sm`grI pRsquq krn dI pihl XUnwnI Aqy
lwqInI ivdvwnW ny kIqI hY[ koS isrP A`Kr mwqRw c nymb`D Swbidk
Kzwnw hI nhIN huMdw, sgoN ieh AMqrBwSweI sMcwr smr`Qw vI kwiem
krdw hY[ koS AMqr-BwSw dy AMqr-siBAwcwr dI sWJ vI aulIkdw
hY[ BwSw ivc nvyN SbdW dI rcnw nwl keI purwxy SbdW dy ArQ lupq
ho jWdy hn, koS aunHW SbdW vI sur`iKAq r`Kdw hY[
koS sMsikRq BwSw dw Sbd hY[ sMsikRq ivc BwvyN ies dy keI
ArQ kIqy imldy hn prMqU A`jklH koS Sbd dy AiDk pRcilq
ArQW muqwibk, koS iek AijhI ikqwb hY, ijs ivc iek BwSw dy
SbdW A`Kr-kRm ivc r`K ky, aunHW dy ArQ id`qy gey hox, Aqy aunHW
SbdW dy sbMD ivc mh`qvpUrn jwxkwrI iek`TI kIqI geI hovy[
BwrqI swihq ivc koS Sbd dy purwxy nW AiBDwn Aqy inGMtU
imldy hn[ sMsikRq ihMdI koS ivc AiBDwn dy ArQ kihxw, bolxw,
nwm r`Kxw Aqy sMkyq krnw kIqy gey hn[ vYidk swihq ivc koS vwsqy
sB qoN pRwcIn nW inGMtU hY, ijs ivc vydW dI ivAwiKAw leI sMsikRq
SbdW dy pirAwievwcI Sbd ilKy gey[ ArMB ivc inGMtU, Aijhy koS
ikhw jWdw sI ijs ivc BwSw dy purwxy Aqy ApRcilq SbdW dy
ArQ-ivvycn kIqy gey huMdy, prMqU A`jklH inGMtU iksy ivSyS-ivSy dI
ivvycnwqmk SbdwvlI dw vwck ho igAw hY ijvyN vYidk inGMtU Awid[
iensweIklopIfIAw ibRtyinkw Aqy kOnsweIz AOksPorf
ifkSnrI Anuswr AMgryzI ivc ies pRkwr dIAW rcnwvW leI
ifkSnrI, lYksIkwn, glOsrI Aqy Qyswrs SbdW dI vrqoN kIqI jWdI
* koAwrfInytr, hrIivRjyS klcrl PwaUNfySn, ey-68 ey, Piqh ngr, nvIN id`lI-18.
mo: 098713-12541

gurmiq pRkwS

58

jnvrI 2012

hY[ ArbI, &wrsI Aqy aurdU ivc Sbd-koS lugwq kihMdy hn[
sMsikRq BwSw dy Sbd, koS dIAW m`uK qOr qy do ivauNqpqIAW
id`qIAW geIAW hn[ kuJ lokW ny ies kuSw (ihMdI) DwqU nwl joiVAw
hY qy kuJ ny ku nwl[ ienHW DwqUAW Anuswr koS dw ArQ imlxw, F`kxw,
Gyrnw Awpxy Awp ivc r`Kxw Awid qoN ilAw jWdw hY[ sMsikRq koSW
ivc koS dI pirBwSw ies qrHW id`qI hY:
AQw~sihq Swds<klnrp< koSwm`
koS auh gRMQ hY ijs ivc Sbd Aqy SbdW dy ArQ sMkilq kIqy
gey hox[
koSkwr jugsqw Anuswr koS smwjk BwSweI rUpW dI bkwiedw
FMg nwl bxweI sUcI hY, ijs ivc SbdW sMbMiDq BwSw-smudwie dy
BwSweI ivvhwr qoN iek`qr kIqw jWdw hY Aqy lyKk aunHW au~qy ies
pRkwr it`pxI krdw hY ik pwTk hryk Sbd dy ArQ jwx lYNdw hY[
rwjgopwln imAwrI Anuswr iek Sbd koS iek Sbd bwry
iqMn qrHW dI sUcnw dyxI cwhIdI hY - ies Sbd dw vrxn krnw
cwhIdw hY, ies dw ieiqhws drswauxw cwhIdw hY Aqy ies dI ausy jW
hor aupBwSw dy smrUp jW smArQk SbdW nwl qulnw krnI cwhIdI
hY[
BweI kwnH isMG nwBw ny koS Sbd dy 12 ArQ kIqy hn[
purwxy simAW ivc BwvyN koSW dIAW bhuqIAW iksmW nhIN sn, pr
vrqmwn smyN ivc iv`idAw ivsQwr dy bhup`KI ho jwx dy kwrn Anyk
iksmW dy Cpy koS imldy hn ijvyN ik, Sbd koS, lGU koS, igAwn koS,
jIvnI koS, aup bolI koS, muhwvirAW qy AKwauqW dy koS, v`K-v`K
iviSAW dy koS, bhu ArQ koS, smArQ koS, ivSvkoS Awid[
ivSvkoS dI pirBwSw dw Gyrw aulIkidAW XUnwnI ivdvwnW qy
icMqkW ny ies iv`idAw dI sMpUrn pRxwlI mMinAw hY[ AMgryzI ivc
ivSvkoS iensweIklopIfIAw (encyclopaedia) ikhw jWdw
hY[ ivdvwnW Anuswr, AMgryzI ivc iensweIklopIfIAw Sbd dI
vrqoN pihlI vwr twms eIlIAt ny 1531 eI: ivc sMkilq AwpxI
rcnw The Governour ivc kIqI[ PrWsIsI BwSw ivc ies Sbd
dw pRXog pihlI vwr 1533 eI: ivc hoieAw imldw hY[ pRwcIn kwl

gurmiq pRkwS

59

jnvrI 2012

qoN hI ies Sbd dI vrqoN kyvl AijhIAW pusqkW leI huMdI Aw rhI
hY jo mn`uK srbp`KI igAwn pRdwn krdIAW hn[ ipClIAW iqMn
sdIAW ivc ivSvkoS rcnw ny swrQk pRgqI kIqI hY[ srb-p`KI
sMpUrn igAwn pRxwlI dy AwDwr vwly Anyk au~qm ivSvkoS ivdvwnW
v`loN sMkilq kIqy gey hn ijnHW iv`coN ivSyS qOr qy vrnxXog ieh hn:
inaU ieMtrnYSnl iensweIklopIfIAw, cYNbrz iensweIklopIfIAw,
iensweIklopIfIAw, AmYrIkwnw, AYmyrIkn pIplz iensweIklopIfIAw, kolIArz iensweIklopIfIAw, iensweIklopIfIAw rIilzn
AYNf AYiQks, iensweIklopIfIAw AwP is`Kiezm Aqy iensweIklopIfIAw ibRtyinkw[ BweI kwnH isMG ricq guruSbd rqnwkr mhwn
koS (is`K iltrycr dw iensweIklopIfIAw) auprokq iensweIklopIfIAw vrgw hI mh`qv r`Kdw hY[
ie`ko ivSy qy srbp`KI igAwn dyx vwly pRwcIn BwrqI gRMQW ivc
BrqmunI dw nwtX SwsqR, kOtlX dw ArQ SwsqR Aqy pwixnI dw
ivAwkrx ivSvkoS vMngI dIAW rcnwvW hn[ AweIn-ey-AkbrI
Aqy quzk-ey-jhWgIrI Awid hvwlw pusqkW ivc ienHW dy rcn dy smyN
dI srbp`KI igAwn sm`grI sMkilq imldI hY[ smkwlI BwrqI
BwSwvW iv`coN srv pRQm ivSvkoS sRI ngyNdr nwQ vsU ricq bMglw
ivSvkoS hY[ sRIDr vMktySkyqkr dI AgvweI hyT iqAwr hoieAw
mrwTI ivSvkoS Aqy nwgrI pRcwirxI sBw, vwrwnsI v`loN iqAwr
kIqw ihMdI ivSvkoS ies iksm dIAW kuJ hor rcnwvW hn[
pMjwbI BwSw ivc BweI kwnH isMG nwBw duAwrw ricAw guruSbd
rqnwkr mhwn koS ivSvkoS dI rUp ryKw dI Jlk pRsquq krdw hY[
ies qoN auprMq fw. s. s.vxjwrw (bydI) ricq pMjwbI lokDwrw
ivSvkoS Aqy BwSw ivBwg pMjwb v`loN pRkwiSq pMjwbI ivSvkoS
ies vMngI dIAW kuJ hor pRm`uK rcnwvW hn[
koSkwrI, bolI nwl sMbMiDq Aijhw mh`qvpUrn ivigAwn hY jo
Sbd dy mUl dI Koj krdw hY Aqy Sbd hI BwSw dI sm`grI huMdy hn[
koS ivigAwn d`sdw hY ik iksy Sbd ny jnm ik`Qy ilAw hY Aqy jnm
qoN lY ky hux qk ies ny kI-kI rUp bdly hn Aqy ienHW dy ArQW ny kIkI qbdIlIAW dyKIAW hn[

gurmiq pRkwS

60

jnvrI 2012

ivdvwnW Anuswr irgvyd dI rcnw pMjwb ivc dirAw rwvI,


ibAws qy sqluj dy kMiFAW au~qy irKIAW dy imlvyN XqnW nwl mMqrW
dy rUp ivc hoeI qy vYidk inGMtU dy rUp ivc vydW dy Sbd-koSI hunr
dw ArMB vI ie`QoN hI hoieAw[ koSkwrI dy muFly rUp inGMtU qoN lY ky
A`jqk pMjwbI koSkwrI keI pVwvW pwr kr cu`kI hY[ pMjwbI
koSkwrI dy Kyqr ivc v`K-v`K simAW dy pRBwv ADIn koS rcy jWdy
rhy[ pihly pVwA ADIn sMsikRq Aqy &wrsI koSW AwDwr bxw ky
rcy gey h`Q-ilKq koSW dI rcnw m`D kwl dy pMjwbI swihq smJx
dy AwSy qoN hoeI[ dUjy pVwA ivc AMgryzW dy pRBwv ADIn aunHW dIAW
loVW dy sMdrB ivc keI iek-BwSweI Aqy do-BwSweI koS hoNd ivc
Awey[ ie`Qy ieh sMkyq kr dyxw vI auicq hovygw ik pMjwbI ivc SbdkoSI hunr dw mu`F luiDAwxy dy ikRScIAn imSn dy sdky pMjwbI AMgryzI
ifkSnrI (sMn 1854 eI:) qoN b`iJAw[ 1841 eI: ivc ie`Qy eIsweI
imSn ny mqw pws kIqw ik pMjwbI dI iek ifkSnrI bxweI jwvy[
ifkSnrI leI SbdW dw sMgRih rYv. nIaUtn ny SurU kIqw Aqy sMpwdn
dw kMm rYv. AYl jwnvIr ny kIqw[
eIsweI imSnrIAW qoN bwAd Sbd-koSI hunr pRPuilq krn
leI isMG sBw lihr dy moFIAW ny sMn 1880 qoN 1900 eI: qk
BrpUr Xogdwn pwieAw[ isMG sBw lihr dy moFIAW iv`coN BweI meIAw
isMG ikRq d pMjwbI ifkSnrI, jo munSI gulwb isMG AYNf snz,
lwhOr dI sMn 1895 eI: dI pRkwSnw hY, ies sbMD ivc iek Aihm
drjw r`KdI hY[ ienHW pMjwbI AMgryzI ifkSnrIAW qoN ielwvw ibhwrI
lwl purI ikRq AnykwrQI koS (1878 eI:), swDU gurid`q isMG ikRq
cikqsw koS (1888 eI:), ibSn dws audwsI ikRq koS Awid sRI
gurU gRMQ swihb jI kw (1899 eI:), pMfq qwrw isMG nroqm ikRq
gur igrwrQ koS, (1896 eI:), swDU suqy pRkwS ikRq Awid sRI gurU
gRMQ swihb jI dy pRXwX (1898 eI:), igAwnI cMdw isMG ikRq
pRXwX sRI gurU gRMQ swihb (1902 eI:), swilg rwm bjwj ikRq
AYNglo gurmuKI ifkSnrI (1897 eI:), igAwnI hzwrw isMG ikRq,
sRI gurU gRMQ koS (1899 eI:) Aqy ibSn dws purI ikRq pMjwbI Sbd
BMfwr (1922 eI:) AwpxI iksm dy pihly nmUny hn, ijnHW rwhIN

gurmiq pRkwS

61

jnvrI 2012

pMjwbI zbwn ivc pMjwbI Sbd koSI hunr dw mu`F b`iJAw[


auprokq Sbd koSW dy ilKx FMg qoN pRyrnw lY ky, BweI kwnH isMG
nwBw ny pMjwbI swihq qy gurbwxI dy SbdW lY ky iek v`fw koS
ricAw, jo hux guruSbd rqnwkr mhwn koS dy rUp ivc auplbD hY[
pMjwbI koSkwrI ivc ivSv-koS dy nW nwl pCwxI jwx vwlI
pihlI ikRq BweI kwnH isMG nwBw duAwrw ricq guruSbd rqnwkr
mhwn koS hY[ ies koS dI iqAwrI dw kMm 1900 eI: ivc bIjrUp ivc ArMB ho igAw sI jdoN BweI kwnH isMG nwBw ny pRwpq gur
igrwrQ koS (ricq pMfq qwrw isMG nroqm) Aqy sRI gurU gRMQ koS
(ricq BweI hzwrw isMG) ivc drj hoxoN rih gey SbdW dw koS
iqAwr krn dI Xojnw bxweI[ ies koS leI iek`qr sm`grI dw jdoN
sMpwdn qy sMkln hox l`gw qW iensweIklopIfIAw ibRtyinkw ny BweI
swihb bhuq pRyirAw qy pRBwivq kIqw Aqy aunHW ny PYslw kIqw ik sRI
gurU gRMQ swihb ivclI bwxI dw koS iqAwr krn dI QW is`K swihq dw
koS iqAwr kIqw jwvy[ guruSbd rqnwkr mhwn koS ies Xqn dy
is`ty vjoN isrijAw igAw[ ivigAwnk lIhW au~qy iqAwr kIqy gey ies
Adu`qI hvwlw gRMQ leI BweI swihb 14-15 swl dI kiTn qp`isAw
Aqy AxQ`k imhnq krnI peI[ ies ilKxw sMn 1912 ivc ArMB
kIqw, sMn 1926 ivc mukMml hoieAw Aqy sMn 1930 eI: ivc
drbwr pitAwlw v`loN Cwp ky pRkwiSq kIqw igAw[ pihly AYfISn
dIAW kwpIAW Kqm hox qoN bwAd BwSw ivBwg pMjwb, pitAwlw ny ies
dy Akwr sMKyp kr ky CpvwieAw[ koS dy AKIr ivc bhuq swry nvyN
vwDy (jo BweI swihb ny AwpxI izMdgI dy AMqly idnW ivc iek`Ty kIqy
sn) kRm Anuswr AMiqky ivc id`qy gey hn[
BUimkw ivc BweI swihb ny d`isAw hY ik sMmq 1963 ivc mYN
dsm gRMQ dw pwT SurU kIqw Aqy aus dI smwpqI ip`CoN BweI gurdws
jI dI rcnw, BweI nMd lwl jI dI rcnw, srbloh pRkwS, guru soBw,
BweI mnI isMG jI dIAW swKIAW, gur mihmw pRkwS, guru iblws, guru
nwnk pRkwS, gur pRqwp sUrX, pMQ pRkwS, jnm swKIAW, guru pd pRym
pRkwS, rihqnwmy, gurbwxI dy tIky Aqy Anyk ieiqhws XQwkRm pVH ky
Sbd not kIqy Aqy Sbd gXwn sbMDI swry AMgW qy pUrn ivcwr kr ky

gurmiq pRkwS

62

jnvrI 2012

smyN-smyN pur iSromix ivdvwnW nwl sMmiq imlw ky Anyk SbdW dy


XQwrQ ArQ Aqy Bwv l`Bx ivc sPlqw pRwpq kIqI[ mhwn koS
ivc bnspqI, AOSDW, CMdW, sMgIq Awid sMkyqW dI mu&Id ivAwiKAw
dy nwl-nwl, gurduAwirAW, jugrw&Iey, swieMs, ieiqhwisk nwvW Aqy
v`K-v`K DrmW nwl sMbMiDq Sbd Aqy hvwly lY ky aunHW dI ivsiqRq
ivAwiKAw kIqI hY[ mhwn koS dy SbdW moty qOr qy inmn ilKq
SRyxIAW ivc vMf skdy hW[
1. gurbwxI qy is`K swihq nwl sMbMiDq SbdwvlI[
2. purwqn BwrqI ieiqhwisk, imiQhwisk, Dwrimk qy nYiqk
sMklpwqmk SbdwvlI[
3. BUgoilk SbdwvlI[
4. bnspqI qy cikqsw sbMDI SbdwvlI[
5. purwqn sMgIq, Kgol Awid sbMDI SbdwvlI[
6. nwvW qy QwvW bwry SbdwvlI[
7. Awm SbdwvlI[
ies ivc koeI S`k nhIN ik auprokq iksm dI SbdwvlI dy
ArQW d`sx leI BweI swihb irgvyd qoN lY ky Awpxy smyN qk dy
BwrqI ieiqhws, imiQhws, Dwrimk qy nYiqk gRMQW dw gihrw AiDAYn
krnw ipAw hovygw, pr gurmiq nwl sMbMiDq SbdwvlI leI sRI gurU gRMQ
swihb hI pRmwx leI vriqAw hY[ ies p`KoN BweI swihb iek
imhnqI qy lgn vwly pMjwbI-syvI sn[
koSkwrI dy Drm ivc pUrw auqrn leI BweI swihb keI kMm
krny pey ijvyN Sbd iek`qr krny, aunHW vrx-mwlw/muhwrnI Anuswr
qrqIb dyxI, du`qW qy sMXukqW hr QW pRvwn kRm Anuswr itkwauxw,
iek-iek Sbd dI ivauNqpqI d`sxI, hr Sbd dy swry ArQ sUcIb`D krny, hr ArQ Byd leI audwhrn jutwauxy, is`K swihq ivc
pRwhuxI bx ky AweI hr bolI dy qdBv qy qqsm SbdW dw pqw dyxw,
sMn-sMmq, igxqI-imxqI Akwr, siQqI Awid d`sx vyly, v`D qoN v`D
inSicq sUcnw dyxI qy G`t qoN G`t SbdW dI vrqoN nwl izAwdw qoN
izAwdw sMpUrnqw ilAwaux dw Xqn krnw Awid[
mhwn koS dI iqAwrI leI BweI swihb ikMnI imhnq krnI

gurmiq pRkwS

63

jnvrI 2012

peI, ies dw AMdwzw BweI swihb v`loN ilKIAW mhwn koS nwl sMbMiDq
kuJ ic`TIAW qoN vI lwieAw jw skdw hY[ BweI kwnH isMG v`loN BweI
mohn isMG (vYd) v`l mhwn koS dI mdd krn bwry ilKIAW kuJ
ic`TIAW ies pRkwr hn:
1. prm imqR pMQ rqn jI, Awp dw ikRpw p`qR 8 dw pu`jw,
AqXMq DMnvwd hY[ mYN Gr jw ky srdIAW ivc rogW dI nwmwvlI
ByjWgw, Ar Awp dI shwXqw qoN lwB auTwvWgw[ eyh Awp dI pihlI
ic`TI hY ijs ivc mYN shwXqw bwbq piVHAw hY, nhIN qW A`j qoVI ijqny
s`jnW AwiKAw hY sB v`loN nWh pd hI phuMicAw hY[....
Awp dw pRymI, kwnH isMG[
2. mMfI PUl qoN 20 ApRYl 1920 vYd jI v`l ic`TI ilKI: myry
prm pRymI jI, dsm gRMQ dy 404 cirqR ivc jo rog Awey hn qQw gur
pRqwp sUrX ivc jo Awey hn auh mYN not kr ky Byjdw hW[ Awp dI Drm
ikRpwlqw hoaU jy ienHW dy indwn, l`Cx, aupwX,pQ, kupQ ilKx dI
Kycl krogy[ Awp ny jo gurbwxI ivc hor rog dyKy hox auh vI Swml kr
dyxy[ myry lwiek koeI syvw hovy qW ibnW AwgXw krnI[
Awp dw pRymI, kwnH isMG[
3. lONg vIaU flhOzI qoN 4 sqMbr 1920 ilKI ic`TI ivc BweI
kwnH isMG horIN vYd jI d`sdy hn ik auh is`K iltrycr dw
iensweIklopIfIAw iqAwr kr rhy hn:
prm pRymI jI, ikRpw pqR 31 julweI dw imilAw, AqXMq
DMnXvwd hY[ rogW dy nwm koS dy kRm nwl ilKxy hn[ Ar aunHW dy Agy
indwn, ielwj, l`Cx ieh iqMn drj krxy hn[ XQw-jvr... ies dy
hox dw ieh kwrx hY[ qwp dy icMnH eyh hn[ ies dw aupwX eyh hY
ieiqXwid[
Awp jwxdy ho ik myrw koS is`K iltRycr dw iensweIklopIfIAw
hY[ ies vwsqy ies ivc pUrn inrxX loVINdw hY[ myry Xog syvw
ilKxI[
prm sny h I, kwnH isM G [
vYd mohn isMG jI v`loN BweI swihb mhwn koS dI iqAwrI
leI ikho ijhw sihXog imilAw, ies bwry BweI mohn isMG vYd dIAW

gurmiq pRkwS

64

jnvrI 2012

in`jI fwierIAW (1922-23 eI:) ivc not ies qrHW drj hn:
24-5-22
koS vwsqy kuJ mzmUn CWt kIqy 4 GMty lw ky[
8-6-22
3 GMty qoN v`D smW koS s. kwnH isMG jI vwsqy
l`gw[
8-6-22
kuJ smW koS dy kMm qy l`gw[
20-6-22
3 GMty dy krIb koS dw kMm ilKXw[
21-6-22
11 qoN 4 qk koS dw kMm kIqw[
22-6-22
12 qoN 4 qk koS dw kMm kIqw[
8-7-22
3 GMty qk koS dw kMm kIqw[
14-7-22
4 GMty qk koS dw kMm kIqw[
19-7-22
3 qoN 7 qk koS dw kMm kIqw[
20-7-22
koS dw kMm kuJ icr kIqw[
21-7-22
5 GMty dy krIb koS dy kMm qy l`gw[ Pyr gurU kw
bwg Awid dy morcy kwrn smW nhIN imilAw[
12-3-23
s. kwnH isMG jI dy koS dw kuJ kMm kIqw[
13-3-23
kuJ kMm koS dw kIqw[
14-3-23
kuJ GMty koS dw kMm kIqw[
20-3-23
3 GMty dy krIb koS dw kMm kIqw[
21-3-23
3 GMty dy krIb koS dw kMm kIqw[
23-3-23
koS dw kMm pMj GMty dy krIb kIqw[
24-3-23
koS dw kMm pMj GMty dy krIb kIqw[
25-3-23
s. kwnH isMG jI dy koS dw kMm mukMml kIqw[
BweI kwnH isMG ny vYd mohn isMG jI pwsoN 72 rogW bwry jwxkwrI
mMgI sI, ienHW rogW iv`coN 36 rogW bwry pUrn inrxy sihq ilK ky vYd
jI ny jd rijstRI pYkt duAwrw lyK Byjy qW BweI kwnH isMG ny pRSMsw
Aqy pRsMnqw BrI ic`TI ies qrHW ilKI:
prm snyhI pMQ rqn jI, Awp dw ByijAw rijstrf pYkt
imilAw, ijs ivc Awp ny 36 rogW dw inrxX iliKAw hY[ ies
pVh ky ic`q pRsMn hoXw[ mY jyhI Aws sI Awp ny auho ijhw hI
iliKAw hY[ mYN AiqAMq DMnXvwdI Aqy ikRqgX hW[ XkIn hY myry Gr
phuMcx smX qIk Awp swry rog smwpq kr dyEgy[ ......Awp is`KW

gurmiq pRkwS

65

jnvrI 2012

ivc pihly s`jx ho ijnHW qoN mY myry mhwn kMm ivc shwXqw imlI hY,
b`fy b`fy pRymIAW ny kyvl vwkX rcnw nwl hI hwsX mwqR shwXqw krI
hY[ myry auicq syvw ibnW SMkw ilKxI[
Awp dw pRymI, kwnH isMG[
auprokq crcw qoN Bwv ieh hY ik mhwn koS ivc rogW bwry drj
jwxkwrI iek`Tw krn leI BweI kwnH isMG bVw smW Aqy idmwg
Krc krnw ipAw[ rogW sbMDI lyK ilKx ivc BweI swihb ny buidAwlw
invwsI vYd Drm isMG pwsoN vI mdd leI Aqy hornW Al`g-Al`g
iviSAW nwl sMbMiDq ivdvwnW pwsoN vI iesy qrHW vwr-vwr ic`TI p`qr
duAwrw v`D qoN v`D sUcnwvW hwsl kIqIAW[ ies bwry BweI kwnH isMG
ny mhwn koS dI BUimkw ivc pRym Bry SbdW nwl DMnvwd vI kIqw hY[
mhwn koS ivc SbdW dI pySkwrI dw kRm kyvl A`KrW Anuswr hI
nhIN, mwqRw Anuswr vI r`iKAw hY ijvyN: Aau...Aausr...Aauhwr...
AauK...AauKd...Aaugux...AauGt.... Aaucr...Awsx...AYb...AOKdI...
AMs Awid[
koS ivc sMsikRq, AMgryzI, ihMdI, ArbI, &wrsI qoN qqsm,
ArD qqsm, qdBv, imiSRq, Anukrx, pRiq Din, sWkyiqk Aqy
sMikpq rUp ivc ley gey swry SbdW A`Kr-kRm Anuswr Awpo AwpxI
QW r`iKAw igAw hY[ iek mu`K Sbd prwqIpdk Aqy DwqU vjoN lY ky
aus dy nwl hI aus qoN sMigAw, ivSySx, ikRAw, AvX, pRiqAY Awid joV
ky rUpWqirq Aqy ivauNqpq hoey rUpW nwl hI A`Kr kRm dy AwDwr qy mu`K
Sbd vjoN ilAw igAw hY[ Sbd dI mwqRw au~pr ibMdI Awaux vwly SbdW
A`Kr-kRm qoN bwhr nhIN, sgoN ibMdI koeI mh`qv nw dy ky SbdW
Awpxy bxdy kRm Anuswr hI ilAw hY[ pr do smrUp SbdW dI hwlq
ivc ibMdI vwly SbdW bwAd ivc ilAw hY ijvyN: iekwq-iekWq,
swJ-sWJ, Awid[ pYr ivc ibMdI vwly A`KrW koeI v`Krw mh`qv nhIN
id`qw igAw, sgoN aunHW ibnW ibMdI dy SbdW vWg Awm kRm ivc hI
r`iKAw hY[ iesy qrHW iksy A`Kr nwl mwqRwvW qy shwiek icMnH A`Dk Aqy
it`pI dw kRm pUrw hox qoN bwAd pYr ivc Awaux vwly A`KrW dw kRm
ilAw hY ijvyN DoqI, DOx, DMdw, iDRg, DRv, Din Awid[ iek Sbd dy
iBMn-iBMn pRsMg ivc iBMn-iBMn ArQW nMbr lgw ky id`qw igAw hY[

gurmiq pRkwS

66

jnvrI 2012

ies AwDwr qy SbdW dy ArQ dyx nwl aunHW dw ivAwkrink vrgIkrn


vI ho jWdw hY ijvyN:
kUcw, sMgXw-muAwqw Awpx hQI AwpxY dy kUcw Awpy lwie
2. kUcI dI Skl dw BWfy mWjx dw sUjw[
3. &w-glI, mh`lw[
4. rsqw, mwrg, rwh[
SbdW dy ilMg Byd bwry sMkyq nhIN id`qy gey[ phylI dy rUp ivc
ilKy SbdW dy ArQ KolH ky pyS kIqy gey hn ijvyN:
iks qy psu jXoN pyt Br, lytq hoie insMg?
b`uDI ivdXw ivdw kr, mwn mRXwdw BMg?
ies pRSn dw au~qr BMg hY[
Sbd dy AiBDw ArQW dy nwl-nwl lkSxw ArQ vI id`qy hn,
ArQW spSt krn leI pirBwSw dy nwl-nwl audwhrnW dI vrqoN
vI bVy suc`jy FMg nwl kIqI hY[
bhuArQk SbdW dy iBMn-iBMn ArQW vI audwhrnW rwhIN spSt
krn dw Xqn hoieAw hY, ijvyN:
sy. vh, vy qy auh. bMdy sy ij pvih ivic bMdI
2. ikRXw hox dw BUq kwl boDk. Qy. ieqny jnm BUil pry sy
3. pMcmI dw ArQ boDk. qoN. sy ibKu sy AMimRq Bey
4. iv-jyhy. jYsy dw sMKyp, nYx AMDuly qnu Bsm sy
5. &w-iqMn, dyKo ish.
6. dyKo, syAMq.
mhwn koS ivc SbdW dy DwqU Aqy ivauNqpqI d`s ky ArQ spSt
kIqy gey hn[ SbdW dy DwqU bwry BweI swihb d`sdy hn:
sMsikRq dy 1708 DwqUAW qoN l`KW Sbd bxy hn, pr ivcwr
krn qoN iehI is`D huMdw hY ik DwqU Aqy aunHW qoN bxy SbdW ivc ivdvwnW
dw klipAw ArQ hI pRDwn hY, ijvyN As@ DwqU qoN Ais Sbd bixAw
hY[ As dw ArQ k`txw hY, jy DwqU dy iesy ArQ lY ky kuhwVy, CvI,
toky Awid Ais AwKIey qW koeI rukwvt nhIN, pr Ais Sbd qlvwr
Ssqr leI sMkyq kIqw igAw hY, Ar As@ DwqU dw k`txw ArQ BI

gurmiq pRkwS

67

jnvrI 2012

ivdvwnW dI klpnw mwqr hY[ BweI swihb Anuswr ivdvwnW ny


SbdW dI vMf A`T BwgW ivc ies qrHW kIqI hY:
1. qqsm Sbd: auh Sbd ijhVy sMsikRq, ArbI, &wrsI, AMgryzI
Awid dy pMjwbI ivc auhI rUp qy ArQ r`Kdy hn, ijvyN au~qm, aupkwr,
aupmw, AnMq Awid (sMsikRq Sbd)
ArbI, &wrsI dy Amwnq, AmIr, AOrq, slwm, ikqwb, kursI,
nObq, mOj, mOq Awid[
AMgryzI dy ApIl, skUl, sofw, klws, kwlj, kys, tweI,
kMpOfr, fwktr Awid[
2. ArD qqsm: auh Sbd ijnHW dy ilKx Aqy aucwrn ivc QoVHw Byd
ho igAw, pr bhuq Skl nhIN bdlI ijvyN aucw, aujl, Ain`q, rwq,
vrKw Awid sMsikRq Sbd[ ShId, s`kr, sjw, srbq, swdI Awidk
ArbI, &wrsI Sbd Aqy AStwm, APsr, kpqwn, kunYn jrnYl,
tYm, pryt, boql, mIl, rjmt, rpot, rPl Awid AMgryzI dy Sbd[
3. qdBv: auh Sbd ijhVy sMsikRq, ArbI, &wrsI, AMgryzI Awid
dy SbdW qoN bxy hn, pr Awpxw pUrv rUp bhuq bdl bYTy[ ijvyN
sMsikRq dy jlOkw, iqRxpt, lvMgw, jwmwiqR Sbd, pMjwbI ivc jok,
qpV, lauNg, jvweI dw rUp Dwr cu`ky hn[
iesy qrHW ArbI, &wrsI dy nwmUs, Kvwjhsrw, ilhw& Sbd
pMjwbI ivc nmoSI, Kusrw, lyP bx cu`ky hn[
iesy qrHW AMgryzI, purqgwlI, PrWsIsI dy Sbd ijvyN: AjItx
Adjutant : AVdlI orderely; hspqwl hospital, kmwx command,
rMgrUt recruit, krnYl colonel; drjn dozen Awid[
4. imiSRq: auh Sbd jo bolIAW dy myl qoN bx gey hn ijvyN AxIAwly
qIr, sudrSn pRYs, hir kI pOVI, Kwlsw kwlj, gurU fMm, ryl g`fI
Awid[
5. Anukrx: auh Sbd jo iksy DunI dI nkl krdy hn, ijvyN: sWsW, sUM-sUM, tx-tx, tYN-tYN, Twh Twh, Awid[
6. pRiqDin: auh Sbd jo iek Sbd nwl aus dI Avwz smwn imldy
juldy vwDU joVy jWdy hn, ijvyN k`t-v`F, Kwxw-dwxw, pwxI-DwxI, mwr-

gurmiq pRkwS

68

jnvrI 2012

DwV Awid[
7. sWkyqk: auh Sbd ijnHW ivc iksy gux jW Bwv lY ky ^ws ArQ
dI Qwpnw kIqI geI hY, ijvyN mUrK leI aulU qy gDw, GI leI pMjvW,
lUx leI srvrs, ivAwh leI AwnMd Awid[
8. sMikpq : auh Sbd jo Sbd jW SbdW dw sMKyp kr ky bxwey gey
hn, ijvyN: SwdbwS dw Swbw, Sukl idn dw sudI Aqy bhul idl dw bdI
Awid[
SbdW dI DwqU Aqy iksmW bwry BweI swihb v`loN pyS kIqI AijhI
jwxkwrI pMjwbI BwSw ivigAwnIAW leI bhuq lwhyvMd swibq hoeI[
mhwn koS dI sm`grI, ikauN jo ilKqI swihq iv`coN ilKI geI hY,
ies leI Sbd joV auh hI r`Ky gey hn jo mUl ilKqI swihq ivc hn
pr qqsm Sbd dw aucwrn dyx leI jy Sbd sMsikRq somy iv`coN
AwieAw hY qW aus dyvnwgrI ivc ilK id`qw hY, jy ArbI jW &wrsI
somy dw hY qW aus ArbI il`pI ivc vI ilK id`qw hY[
sMsikRq, ArbI qy &wrsI dIAW DunIAW dy pRgtwau leI Anyk
A`Kr icMnH nvyN isirEN GVy Aqy kuJ pRcilq nvyN A`KrW vI vriqAw[
nvyN A`Kr icMnHW Skl dyx ivc jo mOilkqw idKweI, auh pRsMswXog
hY[ Aijhy gurmuKI icMnH BweI swihb ny ^ws krky mhwn koS leI
iqAwr krvwey sn[ guruCMd-idvwkr, guruSbdwlMkwr, rUp dIp ipMgl,
AnykwrQ koS, nwmmwlw koS Awid rcnwvW ivc vI BweI swihb ny
auprokq gurmuKI icMnHW dI vrqoN kIqI hY[
BwSw dI iek ^wsIAq ieh hY ik ieh sdw bdldI rihMdI hY[
jd koeI b`cw Awpxy Awly-duAwly dI (mwqrI) BwSw is`Kdw hY qW auh
aus BwSw sO PIsdI ausy rUp ivc nhIN is`Kdw ijs ivc auh huMdI hY[
auh aucwrn, ivAwkrn, SbdW Aqy pRXog dIAW AS`u`DIAW krdw rihMdw
hY[ BwvyN Awlw-duAwlw aus TIk krdw rihMdw hY pr Pyr vI kuJ
sUKm Prk rih hI jWdw hY ijhVw ik Awly-duAwly Ktkdw nhIN qy
nw hI ArQ smJx ivc koeI Prk pwauNdw hY[ bVy iDAwn nwl vyKx
qoN ies Prk dw AMdwzw lwieAw jw skdw hY[ keI SbdW dI QW auh
nvyN Sbd vrqx l`g pYNdw hY qy iek do pIVIAW ivc auh pihly Sbd

gurmiq pRkwS

69

jnvrI 2012

ApRcilq ho jWdy hn Aqy nivAW dw pRcwr ho jWdw hY[ AwKr pihly


Sbd keI vwr jW qW Awm smJ qoN bwhr ho jWdy hn jW iPr suxn vwly
Epry jwpdy hn[ fw. jIq isMG sIql Anuswr pMjwh brs qoN
aupr hoey, sweIkl luiDAwxy ivc rbt dw GoVw AwKdy sn, iPr
ies bweIsweIkl Aqy hux isrP sYNkl jW sweIkl hI kihx l`g
pey, rbt dw GoVw iblkul ApRcilq ho igAw hY[ iesy qrHW pihlW
mdr`sw kihMdy sn hux Aksr skUl AwKdy hn[ iesy qrHW luiDAwxw
pMjwbI ifkSnrI Aqy BweI mieAw isMG dy koS ivc iek Sbd
imldw hY mnHyxmW, ijs dw ArQ hY - du`D dw sokw, pSU dy du`D dw G`t
jwxw (Destitution of milk) sO brs pihlW ieh (mnHyxmW) Awm
boilAw jwx vwlw Sbd hovygw prMqU hux ApRcilq ho igAw hY[
nvyN SbdW iv`coN vI SbdwvlI Alop huMdI jw rhI hY[ kuJ vsqUAW
swfy jIvn iv`coN Kwrj ho jWdIAW hn; aunHW dI QW nvIAW vsqUAW lY
lYNdIAW hn[ aunHW vsqUAW nwl sMbMiDq SbdwvlI qy aupmwvW vI hOlIhOlI BwSw dy ipV coN Alop ho jWdIAW hn ijvyN ik:
1. cVs dy FINgrI KyqW pwxI lwaux dw swDn nw rhy qW aunHW dy
nwl hI aunHW dy nwl sMbMiDq SbdwvlI vI geI[
2. Psl dI ghweI hux mSInW nwl hox krky ghweI Sbd nwl sMbMiDq
SbdwvlI Aqy isMjweI dy kMm qoN KUh jW hrt vyhly hox kwrx ienW
nwl sMbMiDq SbdwvlI Alop ho geI[
3. iqMRJx gey iqMRJxW nwl vrqy jWdy Sbd gey, pMjwbI nwrI dI puSwk
iv`coN G`grw igAw, aus nwl sMbMiDq Sbd vI gey[ ies pRkwr jo
kuJ vI jw irhw hY aus dI SbdwvlI vI jw rhI hY[
BwSw qy swihq lgwqwr au~nqI krdy rihMdy hn[ mhwn koS
Cpx qoN bwAd sYNkVy nvyN Sbd Aqy muhwvry pMjwbI dw AMg bx ky
swihq ivc vrqy jwx l`g pey hn[ bhuq swry purwxy SbdW qoN grwmr
dy kwieidAW mUjb nvyN Sbd bxw ley gey hn, ijvyN kivqwauxw,
nzmwauxw, nklwauxw Awid Aqy pMQk, iv`idAk, smwjk Awid k
cldw...
pRiqAw vwly ivSySx[

gurmiq pRkwS

70

jnvrI 2012

ieiqhwisk gur-AsQwn:14

sRI gurU hirgoibMd swihb jI


nwl sMbMiDq ieiqhwisk AsQwn
-mnmohn kOr*
izlHw luiDAwxw
31. gu r du A wrw kY N bW swihb pwqSwhI Cy v IN, DwlIAW
DwlIAW: izlH w
luiDAwxw dw iek ipMf DwlIAW hY jo p`Kv
o wl qoN 3 iklomItr dI dUrI qy
siQq hY[ ies ipMf ivc sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI Awmd dI Xwd
ivc gurduAwrw kYNbw swihb pwqSwhI CyvIN suSio Bq hY[ ieiqhwisk sRq
o W
Anuswr gurU swihb ie`Qy 3000 GoV svwr sYnw smyq 25 idn ibrwjy
sn[ is`K ivSv koS Anuswr gurUDwm dw nW kYNbw ies leI ipAw
ikauNik kYNbw nW dy ibRC ie`QoN dI ivSySqw hn, jo ikqy hor nhIN imldy[
32. gurduAwrw swihb pwqSwhI CyvIN bsIAW : izlHw luiDAwxw dy
blwk p`Kv
o wl ivKy iek ipMf bsIAW hY[ ies ipMf ivc sRI gurU hirgoibMd
swihb jI dI piv`qr Xwd ivc gurduAwrw swihb suSio Bq hY[ ieiqhwisk
sRq
o W Anuswr ies ipMf sRI gurU goibMd isMG jI dI crn Coh vI pRwpq
hY[
33. gurduAwrw swihb pwqSwhI CyvIN, goslW : izlHw luiDAwxw dy
blwk smrwlw ivc ipMf goslW siQq hY[ ies ipMf ivc sRI gurU
hirgoibMd swihb jI dI Xwd ivc gurduAwrw swihb suSio Bq hY[
34. gurduAwrw swihb gurUsr pwqSwhI CyvIN, ieklwhw : izlHw
luiDAwxw dy blwk KMnw dy ipMf ieklwhw sRI gurU hirgoibMd swihb jI
dI piv`qr crn Coh pRwpq hox dw mwx hwsl hY[ ie`Qy gurU swihb jI
dI Xwd ivc gurduAwrw swihb suSio Bq hY[ is`K ivSv koS Anuswr gurU
swihb Dmot qoN sONtI v`l jWidAW ieQy Tihry sn[
35. gurduAwrw swihb pwqSwhI CyvIN, kot pnYcw : luiDAwxw dy
blwk KMnw dw iek ipMf kot pnYcw hY[ ies ipMf ivc sRI gurU hirgoibMd
swihb jI dI piv`qr Awmd dI Xwd sjIv krdw gurduAwrw swihb
* # 8363, glI nM: 2, gurU rwmdws ngr, sulqwnivMf rof, sRI AMimRqsr[

gurmiq pRkwS

71

jnvrI 2012

pwqSwhI CyvIN suSio Bq hY[ gurduAwrw swihb dI s`q mMzlw Swndwr


iemwrq jrnYlI sVk qoN hI nzrIN pYNdI hY[
izlH w biTM f w
1. gurduAwrw swihb ig`l klW: biTMfw dw iek ipMf ig`l klW hY[
ies ipMf ivc sRI gurU hirgoibMd swihb ny mihrwj dI jMg smyN Awpxw
lMgr Aqy hor swjo-swmwn r`iKAw sI[ sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI
piv`qr Awmd dI Xwd ivc ie`Qy gurduAwrw swihb suSio Bq hY[
2. gurduAwrw jMf swihb guMmtI klW: biTMfw dy ipMf guMmtI klW
ivKy sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI Awmd dI Xwd sdIvI bxwauNdw
gurduAwrw jMf swihb suSio Bq hY[ ieiqhwisk sRq
o W Anuswr ie`Qy gurU jI
dy prm is`K BweI rUpy ny sRI gurU hirgoibMd swihb jI jMf dy dr`Kq
nwl ltkweI mSk iv`cNo TMfw pwxI ipAwieAw sI[
3. gurduAwrw swihb pwq: CyvIN, dXwlpur BweI kw: biTMfw ivc
iek ipMf dXwlpur BweIkw hY, ijs sRI gurU hirgoibMd swihb jI dy
prm syvk BweI rUpw dy poqry BweI dXwl ny vswieAw sI[ ieiqhwisk
sRq
o W Anuswr ie`Qy Ajy qk sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI piv`qr Coh
pRwpq jMf dw dr`Kq mOjd
U hY ijs nwl gurU swihb jI ny Awpxw GoVw
bMinHAw sI[ sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI piv`qr Awmd dI Xwd ivc
ie`Qy gurduAwrw swihb pwqSwhI CyvIN suSio Bq hY[ sRq
o W qoN pqw c`ldw hY
ik ies AsQwn sRI gurU goibMd isMG jI dI piv`qr crn Coh vI pRwpq
hY[
4. gurduAwrw swihb pwq: CyvIN, Bgqw BweI kw: biTMfw dw iek
ipMf Bgqw BweI kw hY[ ie`Qy sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI piv`qr
Awmd dI Xwd ivc gurduAwrw swihb pwqSwhI CyvIN suSio Bq hY[ ie`Qy
iek purwqn KUh A`j vI mOjd
U hY[ ieiqhwisk sRq
o W Anuswr gurU swihb
idAwlpur qoN hud
M y hoey ie`Qy phuc
M y sn[ ies AsQwn sRI gurU hirgoibMd
swihb qoN ielwvw sRI gurU goibMd isMG jI dI piv`qr crn Coh vI pRwpq
hY[
5. gurduAwrw mMjI swihb, pwq: CyvIN nQwxw: biTMfw dy ipMf
nQwxw ivKy sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI piv`qr Awmd dI Xwd ivc
gurduAwrw mMjI swihb pwqSwhI CyvIN suSoiBq hY[ ieiqhwisk sRoqW

gurmiq pRkwS

72

jnvrI 2012

Anuswr gurU swihb mihrwj dI jMg qoN bwAd ie`Qy iek rwq ruky sn[
6. gurduAwrw swihb pwq: CyvIN, b`lo: pMjwb dy izlHw biTMfw ivc
DnOly dy nyVy ieh ipMf siQq hY[ gurU hirgoibMd swihb ny ie`Qy Awpxy
mubwrk kdm pwey hn[ gurU swihb ie`Qy Awpxy is`K bwbw bUlw Aqy bwbw
dun
` w drSn dyx Awey sn[ gurU swihb dI Xwd ivc gurduAwrw
pwqSwhI CyvIN suSio Bq hY[ ie`Qy auh jMf A`j vI mOjd
U hY ijs nwl gurU
swihb jI ny Awpxw GoVw bMinHAw sI[
7. gurduAwrw swihb pwq: CyvIN, cOkw : biTMfw dy ipMf b`lo dy
nzdIk hI ipMf cOkw siQq hY[ ie`Qy sRI gurU hirgoibMd swihb jI Awmd
dI Xwd ivc gurduAwrw swihb pwqSwhI CyvIN suSio Bq hY[ ie`Qy auh
ieiqhwisk jMf A`j vI mOjd
U hY ijs nwl gurU swihb jI ny Awpxw GoVw
bMinHAw sI[
8. gurduAwrw swihb pwqSwhI CyvIN, gMgw: izlHw biTMfw dy ipMf
gMgw ivKy sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI piv`qr Awmd dI Xwd ivc
gurduAwrw swihb suSio Bq hY[ lok-rvwieq Anuswr ie`Qy gurU jI ny gMgw
pRgt kr ky aus iv`cNo guAwcI hoeI KUf
M I qy kVmMfl k`iFAw sI[
9. gurduAwrw swihb pwqSwhI CyvIN BweI rUpw: izlHw biTMfw dw
iek ipMf BweI rUpw hY[ jo sRI gurU hirgoibMd swihb jI dy is`K BweI rUpw
dy nW au~qy v`isAw hY[ ie`Qy sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI Xwd ivc
gurduAwrw swihb pwqSwhI CyvIN suSio Bq hY[ ie`Qy iek r`Q A`j vI mOjd
U
hY[ ieiqhwisk sRq
o d`sdy hn ik ieh r`Q sRI gurU Arjn swihb Aqy sRI
gurU hirgoibMd swihb qoN ielwvw sRI gurU hirrwie swihb ny vI iesqymwl
kIqw sI[
10. gurduAwrw swihb pwqSwhI CyvIN, BUMdV: izlHw biTMfw dw iek
ipMf BUd
M V hY[ ie`Qy sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI piv`qr Awmd dI
Xwd ivc gurduAwrw swihb, pwqSwhI CyvIN suSio Bq hY[
11. gurduAwrw Cotw gurUsr qMbU swihb, mihrwj: mihrwj biTMfy
dw ieiqhwisk ipMf hY[ ies ipMf ivc sRI gurU hirgoibMd swihb jI dw
SwhI sYnw nwl jMg hoieAw sI[ ie`Qy ijs QW qy sRI gurU hirgoibMd swihb
ny jMg smyN Awpxy qMbU lgwey sn, au~Qy iek Coty ijhy it`by qy gurduAwrw
swihb suSio Bq hY ijs Cotw gurs
U r qMbU swihb ikhw jWdw hY[

gurmiq pRkwS

73

jnvrI 2012

12. gurduAwrw dmdmw swihb mihrwj: biTMfw dy ipMf mihrwj


ivKy sRI gurU hirgoibMd swihb Awpxy is`K mohx dI pRm
y BrI bynqI qy
Tihry sn[ ie`Qy hI gurU swihb dI SwhI sYnw nwl jMg hoeI sI[ jMg smyN
ijs QW gurU swihb qy is`KW ny pVwA kIqw, aus piv`qr sQwn qy
gurduAwrw dmdmw swihb suSio Bq hY[
13. gurduAwrw gurUsr Cotw mihrwj: sRI gurU hirgoibMd swihb jI
ny biTMfw dy ipMf Coty mihrwj dw muF
` ij`Qy is`DU kbIly leI bMinHAw au~Qy
sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI Xwd ivc gurduAwrw gurs
U r Cotw mihrwj
suSio Bq hY[
izlHw rUp ngr
1. gurduAwrw iJVw swihb
swihb,, sRI AnMdpur swihb: sRI gurU hirgoibMd
swihb jI dI piv`qr Awmd dI Xwd ivc sRI AnMdpur swihb dy ipMf
iJVw ivKy gurduAwrw swihb suSio Bq hY[ ieiqhwisk sRq
o W Anuswr gurU
swihb jdoN kIrqpur swihb Tihry sn qW auh ie`Qy iSkwr Kyfx leI
AwieAw krdy sn[ ie`Qy sRI gurU hirgoibMd swihb dI piv`qr Coh pRwpq
ieiqhwisk KUh A`j vI mOjd
U hY[
2. gurduAwrw swihb pwq: CyvIN, dihxI
dihxI,, sRI AnMdpur swihb
swihb::
sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI piv`qr Awmd dI Xwd ivc ieiqhwisk
gurduAwrw swihb pwqSwhI CyvIN sRI AnMdpur swihb dy ipMf dihxI ivKy
suSio Bq hY[ ieiqhwisk sRq
o W Anuswr gurU swihb iSkwr Kyfx leI jWdy
smyN ie`Qy Tihrdy sn[
3. gu r du A wrw su h y l w swihb, pwiel
pwiel,, sR I AnM d pu r swihb:
ieiqhwisk gurduAwrw suhl
y w swihb sRI gurU hirgoibMd swihb jI dy
ipAwry suhl
y y GoVy dI Xwd ivc sRI AnMdpur swihb dy pws ngr pwiel
ivKy suSio Bq hY[ ieiqhws gvwhI Brdw hY ik krqwrpur dI jMg ivc
z^mI hox qoN bwAd ie`Qy hI gurU swihb dy suhl
y y nwmk GoVy ny Awpxy pRwx
iqAwgy sn[ ie`Qy nzdIk hI sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI piv`qr Coh
pRwpq iek KUh A`j vI mOjd
U hY[
4. gu r du A wrw SIS mh` l swihb, kIrqpu r swihb: kIrqpu r
swihb ivc sRI gurU hirgoibMd swihb jI dy irhwieSI AsQwn au~qy

gurmiq pRkwS

74

jnvrI 2012

A`jklH gurduAwrw SIS mihl swihb suSio Bq hY[ ieh piv`qr AsQwn
sRI gurU hirrwey swihb jI Aqy sRI gurU hirikRSn swihb jI dw jnm
AsQwn vI hY[
5. gurduAwrw q
Kq kot swihb, kIrqpur swihb: gurduAwrw qKq
qK
kot swihb, kIrqpur swihb ivKy aus AsQwn qy suSio Bq hY ij`Qy sRI gurU
hirgoibMd swihb jI AwpxI irhwieS r`Kx auprMq bwhroN Awey rwijAW,
mhwrwijAW Aqy sMgqW drSn dyx Aqy aunWH nwl ivcwrW krn leI
ibrwjdy sn[ sRq
o W Anuswr ie`Qy sQwipq kIqy Awpxy qKq qy bYT ky
gurU swihb kOm dI AgvweI kirAw krdy sn[ sRI gurU hir rwie swihb
Aqy sRI gurU hirikRSn swihb jI dI g`dInSInI vI iesy AsQwn qy hoeI
sI[
6. gurduAwrw hirmMdr swihb pwqSwhI CyvIN, kIrqpur swihb:
kIrqpur swihb ivKy Awpxy invws dOrwn sRI gurU hirgoibMd swihb jI
ny ijs sQwn qy iek bhuq hI KUbsUrq nOlK
` w bwg lgvwieAw, A`jklH
aus AsQwn qy gurduAwrw hirmMdr swihb pwqSwhI CyvIN suSio Bq hY[
7. gurduAwrw qIr swihb, kIrqpur swihb: ieiqhwisk gurduAwrw
qIr swihb kIrqpur swihb ivKy bwbw gurid`qw jI dy fyry dy nzdIk hI
iek phwVI au~qy suSio Bq hY[ ieiqhwisk sRq
o W Anuswr gurU swihb dw
ie`QoN clwieAw hoieAw iek qIr sqluj dirAw dy nzdIk mOjUdw
gurduAwrw pqwlpurI swihb ivKy jw ky if`gw sI[
8. gu r du A wrw pqwlpu r I swihb, kIrqpu r swihb: gurduAwrw
pqwlpurI swihb, kIrqpur swihb ivKy dirAw sqluj dy kMFy au~qy aus
AsQwn qy suSio Bq hY ij`Qy sRI gurU hirgoibMd swihb jI dIAW AMqm
sskwr dIAW rsmW inBweIAW geIAW sn[ iesy AsQwn qy hI sRI gurU
hirrwie swihb jI Aqy sRI gurU hirgoibMd swihb jI dy spuq
` r bwbw AxI
rwey jI dw sskwr vI kIqw igAw Aqy ie`Qy hI sRI gurU hirikRSn swihb
jo id`lI ivc joqI joiq smwey sn dIAW AsQIAW jl pRvwh kIqIAW
geIAW sn[
9. gurduAwrw swihb cnolII,, kIrqpur swihb : izlHw rUp ngr dy
blwk nUrpur bydI dy ipMf cnolI crnOlI vI AwiKAw jWdw hY[ ies
ipMf sRI gurU hirgoibMd swihb qoN ielwvw sRI gurU hirrwie swihb jI

gurmiq pRkwS

75

jnvrI 2012

dI vI crn Coh pRwpq hY[ sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI Awmd dI


piv`qr Xwd ivc gurduAwrw swihb suSio Bq hY[
10. gurduAwrw sRI gurU hirgoibMd swihb, kurwlI: pMjwb dy izlHw
rUp ngr ivc kurwlI ivKy sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI piv`qr Awmd
dI Xwd ivc gurduAwrw sRI gurU hirgoibMd swihb suSio Bq hY[ ieiqhwisk
sRq
o W Anuswr gurU swihb kurk
U Syqr qoN kIrqpur swihb jwx smyN ie`Qy kuJ
dyr Tihry sn[
11. gurduAwrw B`Tw swihb, kotlw inhMg KW : dirAw sqluj dy
iknwry siQq izlHw rUp ngr dy kotlw inhMg sRI gurU hirgoibMd swihb
qoN ielwvw sRI gurU hirrwie swihb, sRI gurU hirikRSn swihb, sRI gurU qyg
bhwdr swihb Aqy sRI gurU goibMd isMG swihb jI dI piv`qr Coh pRwpq
hY[ ie`Qy gurU swihbwn dI Xwd ivc gurduAwrw B`Tw swihb suSio Bq hY[
12. gurduAwrw im`Twsr JIrw swihb, bdl kotlw: gurduAwrw
im`Twsr JIrw swihb sRI gurU hirgoibMd swihb jI dI piv`qr Awmd dI
Xwd ivc izlHw rUp ngr dy ipMf bdl kotlw ivKy suSio Bq hY[ ie`Qy gurU
jI ny ipMf vwsIAW dI mMg qy iek KUh KudvwieAw sI, ijs dw pwxI
bhuq im`Tw sI, jo A`j vI mOjd
U hY[ KUh dy im`Ty pwxI krky gurduAwrw
swihb dw nW gurduAwrw im`Twsr pRis`D hoieAw[
13. gu r du A wrw swihb pwq: Cy v IN bR w hmx mwjrw: gurduAwrw
swihb pwqSwhI CyvIN izlHw rUp ngr dy bRwhmx mwjrw ivKy sRI gurU
hirgoibMd swihb jI dI piv`qr Awmd dI Xwd ivc suSoiBq hY[
ieiqhwisk sRq
o W Anuswr gurU swihb kurk
U Syqr qoN vwps AwauNdy smyN ie`Qy
Tihry sn[
14. gurduAwrw cub`cw swihb, kIrqpur swihb: gurduAwrw cub`cw
swihb, kIrqpur swihb ivKy gurduAwrw ibbwngVH qoN gurduAwrw SIS
mh`l qk jwx vwly mwrg ivc suSio Bq hY[ ieiqhwisk sRq
o W Anuswr sRI
gurU hirgoibMd swihb jI ny Awpxy GoiVAW dy leI dwxw pwaux Aqy iBaux
leI ieh cubc
` y bxwey sn[ Asl ivc ie`Qy gurU swihb dy GoiVAW dw
Asqbl sI[
cldw....

gurmiq pRkwS

76

jnvrI 2012

SR o m xI gu r du A wrw pR b M D k kmy t I dy pR D wn-24

jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI


-s. rUp isMG*
guris`KI SrDw Bwvnw nwl Eq-poq, gurbwxI dy nymI-pRymI, loh
purS vjoN jwxy jWdy sdjwgq, jzbwqI tkswlI guris`K, lok sBw,
rwj sBw dy swbkw mYNbr, SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI sRI AMimRqsr
dy 49 swl qoN inrMqr mYNbr, pRDwn SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI dw
siqkwrq Ahudw hMFw cu`ky jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI dI is`K
Drm qy rwjnIqI c ivl`Kx pihcwx hY[ jQydwr jgdyv isMG jI
qlvMfI dw jnm 1929 eI: c jQydwr CWgw isMG qy mwqw jsmyl kOr
dy Gr mu`lWpur izlHw lwielpur (pwiksqwn) c hoieAw[ jQydwr CWgw
isMG jI Dwrimk ibrqI dy DwrnI, pMQk srgrmIAW c Bwg lYx vwly
jgIrdwr ikswn sn[ qlvMfI swihb dy ipqw jI ny nnkwxw swihb,
gurU ky bwg, jYqo qy fsky dy morcy c Bwg ilAw qy kYd k`tI sI[ 7
PrvrI, 1955 SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI sRI AMimRqsr dy hoey
pihly jnrl iejlws smyN jQydwr CWgw isMG bqOr mYNbr, SRomxI
kmytI hwzr sn[ ies aulyK qoN spSt hY ik jQydwr jgdyv isMG jI
qlvMfI dw pwlx-poSx pMQk prvwr c pRvwn ciVHAw[ jQydwr
jgdyv isMG jI qlvMfI dw bwlpn lwielpur dI zrKyz DrqI qy
bIiqAw[ 18 swl dI aumr c ienHW dw ivAwh bIbI mihMdr kOr nwl
hoieAw[ dyS vMf smyN ieh lwielpur C`f ky qlvMfI rwie (luiDAwxw)
c prvwr smyq vs gey[ ienHW dy Gr do spu`qrW qy do sp`uqrIAW ny
jnm ilAw[ 1952 eI: c jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI, igAwnI
gurbcn isMG jI Kwlsw, iBMfrWvwilAW dy jQy v`loN krvwey gey AMimRqsMcwr smwgm smyN AMimRq dI dwq pRwpq kr gurU vwly bx gey[ ies
pMQk prvwr dw ielwky c A`j vI pUrw mwx-snmwn hY[ 1952 eI:
ivc jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI ipMf dy ibnW mukwblw srpMc cuxy
gey qy inrMqr 17 swl ipMf dy srpMc vjoN syvw krdy rhy[
* fwierYktr, is`K ieiqhws rIsrc borf, sRI AMimRqsr[ mo: 98146-37979

gurmiq pRkwS

77

jnvrI 2012

SRomxI AkwlI dl qy SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI sRI AMimRqsr


c jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI qy jQydwr gurcrn isMG jI tOhVw
dw pRvyS l`gBg brwbr hI hoieAw[ 1960 eI: ivc SRomxI gurduAwrw
pRbMDk kmytI dIAW Awm coxW hoeIAW, ijs ivc qlvMfI swihb SRomxI
gurduAwrw pRbMDk kmytI sRI AMimRqsr dy rwiekot hlky qoN mYNbr cuxy
gey qy inrMqr ies hlky qoN mYNbr vjoN SRomxI kmytI vjoN syvw inBw rhy
hn[ jQydwr qlvMfI is`K rwjnIqI c bhuq srgrm BUimkw inBwauNdy
rhy hn[ 1967 eI: ivc pMjwb ivDwn sBw dy pMjwb 'coN sB qoN v`D
votW dy Prk nwl mYNbr cuxy gey Aqy AkwlI ivDwnkwr pwrtI dy nyqw
vjoN syvw inBweI[ jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI 1969 eI: ivc
pMjwb ivDwn sBw c ivroDI iDr dy nyqw vjoN kwrjSIl rhy[ ienHW
1971 eI: ivc vI pMjwb ivDwn sBw dy mYNbr hox dw mwx hwsl
hoieAw[
s. gurnwm isMG dI srkwr c jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI
pMjwb srkwr dy ivkws qy pSU-pwlx ivBwg dy mMqrI bxy[ s. prkwS
isMG jI bwdl dI srkwr smyN jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI, jylHW,
Kyf ivBwg qy trWsport mMqrI vjoN kwrjSIl rhy[ 1972 eI: c
jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI, SRomxI AkwlI dl dy kwrjkwrI
pRDwn bx gey Aqy 1974 eI: c pRDwn, SRomxI AkwlI dl dy
siqkwrq Ahudy qy ibrwjmwn hoey[ jQydwr swihb 1977 eI: ivc
lok sBw dIAW coxW smyN iek l`K qoN v`D votW dy Prk nwl mYNbr, lok
sBw cuxy gey[ pMQ qy pMjwb nwl sMbMiDq hr morcy smyN jQydwr jgdyv
isMG jI qlvMfI ny jylH Xwqrw kIqI[ AYmrjYNsI dy morcy smyN ienHW ny
19 mhIny jylH c guzwry[ pMjwb Aqy pMQk rwjnIqI c s. prkwS
isMG jI bwdl, gurpurvwsI jQydwr gurcrn isMG jI tOhVw Aqy
jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI dw hmySW pRBwv irhw hY[ ienHW dI
ivcwrDwrk eykqw ny rwjnIiqk sPlqw dIAW sr-bulMdIAW CUihAw
qy mwixAw pr AwpsI m`q-BydW krky ienHW rwjsI nukswn dw vI
swhmxw krnw ipAw[ 27 sqMbr, 1979 jQydwr gurcrn isMG
tOhVw pRDwn, SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI qy jQydwr jgdyv isMG jI
qlvMfI pRDwn, SRomxI AkwlI dl ny Awpxy-Awpxy AhuidAW qoN AsqIPy

gurmiq pRkwS

78

jnvrI 2012

jQydwr sRI Akwl q^q swihb dy id`qy pr jQydwr sRI Akwl q^q
swihb dy AwdyS dI aulMGxw krn kwrn qlvMfI swihb 16 nvMbr,
1979 qnKwhIAw krwr id`qw igAw jo qlvMfI swihb ny 23
nvMbr, 1979 qnKwh pRvwn kIqI[
julweI, 1980 eI: c jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI rwj
sBw dy mYNbr cuxy gey[ sRI AnMdpur swihb dy mqy lwgU krwaux vwsqy
jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI ny 1982 eI: id`lI c morcw lwieAw[
pMjwb dy ibKVy hwlwq dOrwn jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI ny kpUrI,
Drm Xu`D morcy c ivSyS Xogdwn pwieAw[ jQydwr sRI Akwl q^q
swihb dy AwdyS svIkwridAW qlvMfI swihb Drm Xu`D morcy c
Swml ho gey Aqy iek v`fy jQy smyq igR&qwrI id`qI[ 1982 eI: c
pMQk hukm mMnidAW rwj sBw qoN AsqIPw dy id`qw[ jUn, 1984 c
Bwrq srkwr v`loN sRI drbwr swihb qy kIqy &OjI hmly smyN vI
jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI igR&qwr kr ilAw igAw qy lMmw
smW bMdI bxw ky jylH c r`iKAw igAw[ 1985 eI: ivc pMQk eykqw
dy nW qy bxy sMXukq AkwlI dl c jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI
Swml ho gey[
7 mwrc, 1960 SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI sRI AMimRqsr
dy jnrl smwgm smyN jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI pihlI vwr,
mYNbr SRomxI kmytI vjoN hwzr hoey[ SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI
dIAW Awm coxW 1960, 1965, 1979, 1996 qy 2004 eI: c
hoeIAW[ hryk vwr qlvMfI swihb mYNbr cuxy gey[ Swied lokqMqrI
pRbMD c ieh iek kIrqImwn hovy ik iek ivAkqI, mYNbr vjoN inrMqr
cox ij`qy hox[ ies smyN dOrwn jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI 1965,
1966, 1976, 1977, 1978 eI: c AMiqRMg kmytI mYNbr vjoN vI
kwrjSIl rhy[ Drm pRcwr kmytI, SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI sRI
AMimRqsr c vI bqOr mYNbr qlvMfI swihb ny lMmyrw smW syvw inBweI
hY[
jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI ny 30 nvMbr, 2000 SRomxI
is`K sMsQw, SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI sRI AMimRqsr dw pRDwngI
pd sMBwlidAW hI is`KW ivSvws qy Aihsws krvw id`qw ik SRomxI

gurmiq pRkwS

79

jnvrI 2012

gurduAwrw pRbMDk kmytI dI srdwrI kwiem rhygI[ SRomxI kmytI ny


pwiksqwn c v` K rI pR b M D k kmy t I bxn qy pwiksqwn ivc
gurduAwirAW dy drSnW vwsqy jwx vwly jQy Byjxy bMd kr id`qy sn[
ies nwl ij`Qy XwqrUAW id`kq AwauNdI sI aus dy nwl SRomxI kmytI
dy SrIkW cODrI bxn dw mOkw imilAw[ qlvMfI swihb ny jQy Byjx
dI iprq surjIq kr ky, SRomxI kmytI dI srdwrI kwiem kIqw[
is`K iv`idAk AdwirAW G`t igxqI drjw idvwaux vwsqy qlvMfI
swihb dy Xqn swrQk hoey[ ies nwl is`K iv`idAk sMsQwvW c
swbq sUrq ividAwrQIAW pihl dy ADwr qy dwKly dyxy SurU hoey[
SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI dy pRbMD nvIN syD qy idSw pRdwn
krn vwsqy jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI ny sRI hirmMdr swihb, sRI
AMimRqsr dy drSn krn vwly SrDwlUAW vwsqy isropwE dI purwqn
mrXwdw bhwl kIqI[sRI drbwr swihb c SrDwlUAW v`loN krvwey
jWdy AKMf pwTW vwsqy v`Kry kmirAW dw inrmwx krvwieAw qy sMbMiDqW
AKMf pwT smyN hwzr rihx leI zrUrI krwr id`qw[ SRomxI kmytI
v`loN SqwbdIAW mnwaux leI ivSyS XojnwvW aulIkIAW geIAW[
jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI pRDwn, SRomxI kmytI dy kwrjkwl smyN hI Drm dy pRcwr-pRswr vwsqy ivSyS gurmiq tRyinMg kYNp l`gy
qy sYmInwr hoey[ is`K Drm dy pRcwr-pRswr leI v`K-v`K ielwikAW
c pRcwr vhIrW ArMB kIqIAW[ pwT-boD smwgmW dI pMQk iprq
muV surjIq kridAW q^q sRI dmdmw swihb, qlvMfI swbHo (biTMfw)
qoN ArMBqw kIqI[ gujrwq c 26 jnvrI, 2001 Awey iBAwnk
Bucwl smyN duKI mwnvqw dI shwieqw vwsqy ivSyS rwhq smgrI qy
AwriQk shwieqw Byj ky nwmxw K`itAw[ pMQk msilAW sbMDI kyNdrI
nyqwvW nwl vI ivcwr-crcw kIqI[ 6 PrvrI, 2001 jQydwr
jgdyv isMG jI qlvMfI pRDwn, SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI ny sRI
At`l ibhwrI vwjpweI, pRDwn mMqrI Bwrq srkwr gujrwq c Awey
iBAwnk BUcwl rwhq PMf vwsqy SRomxI kmytI v`loN cY~k Byt kIqw[jMmUkSmIr dy ic`tI isMGpurw c inrdoS is`KW dw smUihk kqlyAwm kIqw
igAw qW vI pIVqW nwl hmdrdI dw iezhwr kridAW AwriQk
shwieqw id`qI geI[ gRih mMqrI AfvwnI nwl vI aunHW ivSyS mulwkwq

gurmiq pRkwS

80

jnvrI 2012

kr ky ic`tI isMGpurw, jMmU kSmIr c hoey is`K smUihk kqlyAwm dw


mu`dw auTwieAw[ AKOqI swD BinAwry vwly ivr`uD jQydwr jgdyv isMG
jI qlvMfI ny Awpxy pRDwngI kwrj-kwl smyN zbrdsq muihMm clw ky
AKOqI swD dw n`k c dm kr id`qw[ q^q sRI dmdmw swihb qlvMfI
swbHo ivKy dIvwn hwl dI ArMBqw qy sRI cmkOr swihb ivKy purwqn
bwaulI dy sMBwl kwrj dw ArMB qlvMfI swihb dy smyN hI hoieAw[ b`s
stYNf qy rylvy stySn qoN sRI drbwr swihb sRI AMimRqsr dy drSn
ieSnwn vwsqy AwauNdIAW sMgqW dI shUlq leI PRI b`s syvw SurU kIqI
geI[
27 nvMbr, 2001 SRm
o xI gurduAwrw pRbD
M k kmytI, sRI AMimRqsr
dy slwnw jnrl iejlws smyN pRo. ikrpwl isMG jI bfUMgr pRDwn,
SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI cuxy gey[ ies qrHW jQydwr jgdyv
isMG jI qlvMfI dw pRDwngI kwrj-kwl sMpUrn ho igAw[ AkwlI
AwgUAW 'coN bzurgvwr AkwlI AwgU jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI
bybwk, is`K S^sIAq vjoN ivcrdy hn[ is`K rwjnIqI dy Swhsvwr
jQydwr qlvMfI is`KI SrDw Bwvnw qy swbq kdmI dy gux ivrsy ivc
imly[ BwvyN ik qlvMfI swihb jzbwqI suBwA krky kwhly pY jWdy hn
pr jldI hI SWq vI ho jWdy hn[
jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI ny BwvyN sMswirk A`Kr igAwn
pRwpq nhIN kIqw pr qjrby dI tkswl c jo GwVq aunHW dI GVI
geI, auh iek imswl hY[ auh mMndy hn ik jIvn sMgrwm c Drm dI
roSnI hI Asl mwrg-drSn krdI hY[ bybwk suBwA dy mwlk qlvMfI
swihb kihMdy hn ik, nw mYN gurU Gr dw pYsw KwDw hY qy nw hI iksy
Kwx id`qw hY[ kwlI dsqwr dy DwrnI qlvMfI swihb dw kihxw hY ik,
mYN jmWdrU AkwlI hW qy Akwl dy pujwrI AkwlI vjoN hI ies sMswr
Pqh bulwvWgw[ jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI pws SRomxI AkwlI
dl jW SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI dI pRDwngI hY jW nhIN pr aunHW
dI AkwlI jQydwr vjoN TwT-bwT hmySW kwiem rhI hY Aqy A`jk`lH
jQydwr jgdyv isMG jI qlvMfI SRomxI AkwlI dl dy srpRsq vjoN
syvw inBw rhy hn Aqy prvwr smyq srwBw ngr, luiDAwxw ivKy invws
rK rhy hn[

gurmiq pRkwS

81

gwgr c swgr-11

jnvrI 2012

jvwnI leI pRyrnw


-fw. ieMdrjIq isMG gogoAwxI*

jrw aupwau n ho sky, jrw AvsQw mwih[


Bv swgr ky qrx ko, qrx AvsQw Awih[
(BrQrI jI)

pMjwbI dI AKwauq hY, k`lH krnw so A`j kr, A`j krnw so hux,
aumr h`fW Kw rhI ijauN l`kVI Gux[ Bwv jo kMm k`lH krn dI
slwh hY, auh A`j hI kr lvo Aqy jo A`j bwry soicAw hY, auh huxy hI
SurU kr idau[ ikDry A`jklH kridAW smW nw bIq jwvy ikauNik aumr
qW h`fW Kw rhI hY qy pl-pl AsIN AMq v`l vD rhy hW[ qkrIbn
iv`idAk AdwirAW dIAW kMDW au~pr motw kr ky iliKAw huMdw hY, A`j
dw kMm k`lH qy nw C`fo[ ieDr idRStmwn sMswr ivc bhuqy bMidAW dI
swrI aumr skImW ivc hI inkl jWdI hY Aqy jd icVHIAW Kyq cug
jWdIAW hn qW pCqwvw hI p`ly rih jWdw hY[ bhuqIAW skImW dy GwVy
bwry hI lok muhwvrw hY, mwVw cor skImW qy zor[ iPr ies crcw
dw h`l kI hY?
auprokq pMkqIAW BrQrI jI dy vYrwg Sqk gRMQ ivc hn[
ienHW ivc jIvn-jwc dw &ls&w hY[ mn`uKI jIvn ivc bcpn dI
aumr bwdSwhI qy byprvwhI vwlI huMdI hY[ jvwnI dI aumr dI SkqI
bhuqw vrg rMg qmwiSAW ivc guAw lYNdw hY[ ibrD AvsQw ivc kuJ
krnw qW cwhuMdw hY, pr SkqIhIx huMdw hY[ keI sdIAW pihlW bwbw
&rId jI ny ikhw, kwlI ijnI n rwivAw DaulI rwvY koie Aqy Bgq
bwxI ivc Bvr gey bg bYTy Awie Bwv kwly kys cly gey jo juAwnI
dw smW sI, hux bg (ic`ty vwl) Aw gey[ ibrD AvsQw ivc AMqir
suriq igAwnu vwlIAW bhuq G`t rUhW kwrjSIl huMdIAW hn[ iesy
sMdrB ivc BrQrI jI dw bhuq suMdr ivcwr hY ik jrw (QoVHw) ijhw
aupwau vI nhIN ho skdw, jdoN (buFwpy) dI aumr ho jWdI hY[ swhmxy
(bwkI s&w 84qy)

* Kwlsw kwlj, sRI AMimRqsr[ mo: 98159-85559

gurmiq pRkwS

82

jnvrI 2012

bwbwxIAw khwxIAw pu q spu q kry i n

mn smJwvn kwrny kCUAk pVIAY igAwn


-s. blivMdr isMG jOVwisMGw*
B`t kl jI d`sdy hn ik pMjvyN siqgurU Arjn swihb jI lokW dy
du`KW hrn vwly, BYA dUr krn vwly Aqy igAwn dy somy hn:sd jIvxu Arjunu Amolu AwjonI sMBau ]
BX BMjnu pr duK invwru Apwru AnMBau ]
(pMnw 1407)

sRI gurU nwnk swihb jI ny sRI gurU AMgd dyv jI bKiSSW dw vr


bKiSAw[ sRI gurU AMgd dyv jI ny ieh sB pdwrQW dw Kzwnw sRI gurU
Amrdws jI id`qw Aqy A`gy sRI gurU rwmdws jI qoN sRI gurU Arjn
swihb bKiSSW dw Kzwnw bxy Aqy ijs ny vI sRI gurU Arjn dyv jI dy
crnW dI pwrs dI Coh pRwpq kIqI, auh mukq pdwrQ pRwpq ho gey:
guir nwnik AMgdu vrHau guir AMgid Amr inDwnu]
guir rwmdws Arjunu vrHau pwrsu prsu pRmwxu]4]

(auhI)

DMn DMn gurU Arjn swihb jI dw drbwr l`gw hoieAw sI[ lok
siqgurU jI dy crnW dI pwrs Coh pRwpq kr rhy sn[ iJMGrx jwq dy
sMsikRq iv`idAw ivc inpuMn do AwdmI bwlw qy ikRSnw jo bVy isAwxy qy
ivdvwn pMfq lok sn, siqgurU jI dy hzUr Awey[ auh isAwxy ieMny sn
ik jdoN ikqy sBw ivc boldy qW sB moh lYNdy qy sB dI vwh-vwh
K`tdy[ dohW ny pwqSwh A`gy Arz kIqI hy pwqSwh jI! Cy Swsqr qy
ATHwrW purwxW dw sw igAwn hY[ AsIN sroiqAW pRsMn krdy hW[
cMgI bu`DI hY pr mn ivc SWqI nhIN[ hy siqgurU jI! Awp dy is`K SWqI
pRwpq krdy hn qy quhwfI bKiSS nwl aunHW vifAweI imldI hY Aqy
guxW dy BMfwr vI gRihx krdy hn[ hy rihmq dy sweIN! swfy grIbW au~qy
vI ikrpw kro qW jo swfy ihrdy ivc SWqI pYdw ho jwvy:
is`K Awp ky SWqI pwieN[
Azmq juiq lihN gun smudwie[
* mIq sk`qr, SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI, sRI AMimRqsr[ mo: 98148-98212

gurmiq pRkwS

83

jnvrI 2012

ikRpw krhu ieh Byd bqwvo[


irdY hmwry SWiq aupwvo]7]
(sRI gur pRqwp sUrj gRMQ, rwis qIjI, AMsU 53)

Avgux hrn siqgurU jI ny donW bcn kridAW ikhw hy BweI


mn hI swry guxW AOguxW dw kwrn hY qy jdoN qoN qusIN iv`idAw lYx l`gy
sI audoN hI quhwfy mnW AMdr iqRSnw pYdw ho geI sI ik AsIN iv`idAw
pVH ky bhuq swrI Dn-dOlq kmwvWgy[ jo qusIN kQw-vwrqw suxw ky
iek`Tw kr ilAw[ qusIN qW mn smJwaux leI kdy iv`idAw pVHI hI
nhIN qy nw hI kdy ies dI ivcwr kIqI[ quhwfw mn dw iDAwn Dn ivc
rihMdw hY[ iPr SWqI qy hor guxW ikvyN pRwpq krdy:
ib`dXw pTin lgy qum jb qy[
mn iqRSnw aupjwieis qb qy]8][
bhu ib`dXw hm pTihN bnwie[
drb smUh lyih aupjwie[
idF sMklp qQw hI rhXo[
kir kir kQw drb hI lhXo]
inj mn ky smJwvin kwrn[
pTI n ib`dXw ikX n ibcwrin]
kQw kriq Dn mihN mn rhY[
ikm SWqI gun gn ko lhY]10]

(auhI)

siqgurU jI ny dohW aupdyS kridAW bcn kIqy ik ijvyN qusIN


lokW smJwaux leI AnykW isAwxpW vrqdy rhy ho, audwhrnW idMdy
sI qy aunHW KuS krn dw Xqn krdy rhy ho, ausy qrHW hux Awpxy mn
smJwaux leI auh ivcwr kro[ pRym sihq siqnwm dw jwp kro[
su`K qy d`uK dy Byd jwxo Aqy mn itkw lvo[ inrMkwr ihrdy ivc hI
v`sdw hY qy mn dI swrI hwlq jwxdw hY qy aus inrMkwr hI sB
QW jwxo[ BweI ikRSnw qy BweI bwlw ny siqgurU dy aupdyS siq kr
ky mMinAw qy ausy qrHW ivcwr krn l`g pey[ iPr mn smJwaux l`g
pey qy hOlI-hOlI mwieAw dI iqRSnw Awid dw iqAwg krn l`g gey[
rozwnw sMgq ivc AwauNdy[ Gwl Qwie peI qW vwihgurU nwl pRIq l`g
geI[ iPr dovyN idRVH ivSvws nwl siqgurU jI dy is`K bx gey[ BweI

gurmiq pRkwS

84

jnvrI 2012

sMqoK isMG jI ny ies dw vrxn ieM\ kIqw hY:


bsih irdY mn kI siB jwnih[
so prmySur liK siB Qwnih[
SRI muK qy suin pMifq doau[
mwny bwk ibcwriq soaU]14]
mn ko smuJwvin puin lwgy[
snY snY iqRSnwidk qXwgy[
siqgur sMg kriq By nIq[
s`iqnwm sMg lwgI pRIiq]15]
hoiq BXo iqn ko k`lXwny[
gur ky is`K hoie mn mwny[

(auhI)

gurbwxI AMdr Bgq kbIr jI ny vI pwvn aupdyS rwhIN d``isAw


hY ik mn smJwaux leI pRBU dw igAwn lYxw zrUrI hY:
mn smJwvn kwrny kCUAk pVIAY igAwn]

(pMnw 358)

ies qrHW BweI ikRSnw qy BweI bwlw dw kilAwx hoieAw[ BweI


gurdws jI ny ienHW dohW is`KW sBw dw iSMgwr ikhw hY ijvyN:
bwlw iksnw iJMgrix pMifq rwie sBw sIgwrw[

gwgr c swgr11
swgr-11

(vwr 11:18)

(s&w 81 dw bwkI ih`sw)

jo Bv (BY) dw swgr Bwv jo jIvn dw ibKm kwrj krn vwlw hY, auh
smuMdr qrx (qYrn) vwsqy qrx AvsQw (juAwnI dI aumr) sB qoN
vDIAw hY[ ie`Qy jrw qy qrx Sbd do-do ArQW ivc Awey hn[
ieh kwiv dw nmUnw kvI jnW leI Aqy Bwv ArQ dw nmUnw nOjvwn
vrg leI pRyrnw-sRoq hY ik ikDry A`jklH kridAW izMdgI dw kImqI
smW nw nSt ho jwvy[

gurmiq pRkwS

85

jnvrI 2012

dUjI pUrbI BwrqI pMjwbI kwnPrMs


-fw. prmvIr isMG*
pMjwbI BwSw Aqy siBAwcwr dy ivkws leI pMjwbI XUnIvristI
pitAwlw hmySW XqnSIl rihMdI hY[ ies mnorQ ADIn ies XUnIvristI
ny bhuq hI ivl`Kx Koj-kwrj kIqy hn, dyS-ivdyS ivc ijnHW dI SlwGw
Aqy crcw inrMqr c`ldI rihMdI hY[ pMjwbI Aqy is`K Drm nwl sMbiM Dq
koeI vI Koj-kwrj ies XUnIvristI dI SmUlIAq qoN bgYr ADUrw
jwpdw hY[ dyS-ivdyS ivc v`sdy pMjwbIAW joVn ihq ie`k plytPwrm
pRdwn krn leI ies XUnIvristI ny hmySW AgWhvDU BUimkw inBweI hY[
AwpxI im`tI Aqy mW-bolI nwl juVn dI cyStw hr iek pMjwbI dy mn
ivc hmySW jwigRq rihMdI hY AMqrrwStrI pMjwbI ivkws kwnPrMs,
ivSv pMjwbI kwnPrMs Aqy srb BwrqI pMjwbI kwnPrMs XUnIvristI
dIAW AijhIAW mh`qvpUrn kwnPrMsW hn ijhVIAW dyS-ivdyS ivc
v`sdy pMjwbIAW dI ies lwlsw pUrn krn ivc mh`qvpUrn BUimkw
inBwA rhIAW hn[
AMqrrwStrI kwnPrMsW rwhIN ij`Qy ivdySW ivc v`sdy pMjwbIAW
ie`k plytPwrm qy iek`qr kIqw jw irhw hY au~Qy srb BwrqI pMjwbI
kwnPrMs Bwrq dy v`K-v`K sUibAW ivc bYTy pMjwbIAW ie`k mMc pRdwn
krn dw kwrj kr rhI hY[ ies kwnPrMs dw muK
` audS
y Bwrq ivc v`sdy
pMjwbIAW dy mnW ivc pMjwb, pMjwbI Aqy pMjwbIAq pRqI cyqnw pYdw
krnw hY[ pMjwbI XUnIvristI dy sQwpnw idvs mOky srb BwrqI pMjwbI
kwnPrMs AwXoijq krn dI pRr
y nw XUnIvristI dy mOjd
U w vweIscWslr fw. jspwl isMG ny kIqI sI[ ies kwnPrMs dI pRis`DI Aqy
s&lqw dw AMdwzw ies g`l qoN lwieAw jw skdw hY ik ij`Qy ieh
kwnPrMs XUnIvristI p`Dr qy ArMB kIqI geI sI au~Qy ies ny dUjy rwjW
ivc vI snmwnXog sQwn gRihx kr ilAw hY[ pUrbI Bwrq dy pMjwbIAW
dy mnW ivc ies kwnPrMs pRqI ieqnw joS pYdw hoieAw hY ik 12 jnvrI
* rIfr, is`K ivSvkoS ivBwg, pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw[ mo: 98720-74322

gurmiq pRkwS

86

jnvrI 2012

2011 Dnbwd (JwrKMf) ivKy pihlI pUrbI BwrqI pMjwbI kwnPrMs


AwXoijq krn qoN ie`k swl dy ivc hI XUnIvristI v`lNo pMjwbI ivcwr
mMc, kolkqw, dy sihXog nwl 13 nvMbr 2011 dUjI pUrbI BwrqI
pMjwbI kwnPrMs AwXoijq kIqI geI[
dUjI pUrbI BwrqI pMjwbI kwnPrMs dw audGwtnI smwroh 13
nvMbr 2011 svyry 10:30 vjy nYSnl lwiebRr
y I kolkqw dy BwSw
Bvn AwfItorIAm ivKy ArMB hoieAw[ ies smwroh dI pRDwngI pMjwbI
XUnIvristI pitAwlw dy mwxXog vweIs-cWslr fw. jspwl isMG ny
kIqI Aqy p`CmI bMgwl dy sYr-spwtw mMqrI s. rCpwl isMG ies
kwnPrMs ivc muK
` mihmwn vjoN Swml hoe[
y is`K ivSvkoS ivBwg,
pMjwbI XUnIvristI pitAwlw dy cI& AYfItr Aqy srb BwrqI pMjwbI
kwnPrMs dy cI&-koAwrfInytr fw. joD isMG, ny ies kwnPrMs bwry
jwxkwrI idMdy hoey d`isAw ik pMjwb qoN bwhr rih rhy pMjwbIAW dy mnW
ivc pMjwbI Aqy pMjwbIAq dI Bwvnw pYdw krn ihq pMjwbI kwnPrMsW
dw AwXojn pMjwbI XUnIvristI v`lNo inrMqr kIqw jw irhw hY[ XUnIvristI
v`lNo srb BwrqI pMjwbI kwnPrMs s&lqw pUrvk kIqI jw rhI hY Aqy
ies kwnPrMs rwhIN smuc
` y dyS dy v`K-v`K sUibAW ivc v`sdy pMjwbIAW dy
mnW ivc BwSweI Aqy siBAwcwrk sWJ sQwipq krn dw Xqn kIqw jw
irhw hY[ srb BwrqI pMjwbI kwnPrMs dI s&lqw dw AMdwzw ies g`l
qoN lgwieAw jw skdw hY ik XUnIvristI v`lNo pMjwbI isKwaux leI
pRkwiSq kIqIAW geIAW pusqkW dI mMg ivc BwrI vwDw hoieAw hY Aqy
nwl hI Bwrq dy dUjy rwjW ivc vI AijhIAW kwnPrMsW krvwaux dI mMg
zor PVdI jw rhI hY[ ie`k swl dy AMdr pUrbI Bwrq ivc krvweI geI
ieh dUjI kwnPrMs vI eysy lVI dw ie`k ih`sw hY[ s. hrdyv isMG,
kolkqw, ny kwnPrMs ivc ih`sw lYx Awey smUh pMjwbI pRm
y IAW Aqyy
mihmwnW jI AwieAW ikhw[ pMjwbI XUnIvristI pitAwlw ivKy
kwrj kr rhy pMjwbI dy au~Gy Awlock pR.o jsivMdr isMG ny ies mOky
Awpxy kuj
M Ivq BwSx ivc d`isAw ik ivSvIkrn dy mOjd
U w Xug
` ivc koeI
vI BwSw Awpxy iK`qy ivc bMd ho ky nhIN rih skdI[ BwSw Awpxy mUl
siBAwcwr nwl juVI hud
M I hY Aqy ies krky BwSw qy pYx vwlw koeI vI
pRBwv aus dy siBAwcwr vI pRBwivq krdw hY[ siBAwcwr bcwaux

gurmiq pRkwS

87

jnvrI 2012

Aqy pRPi`u lq krn ivc lok Aqy rwjsI SkqI ie`ko ijhI BUimkw inBwauNdI
hY[ lokW sucq
y rih ky jmhUrI qrIky nwl AwpxI BwSw Aqy siBAwcwr
dy ivkws leI inrMqr Xqn krny cwhIdy hn[ muK
` mihmwn s. rCpwl
isMG ny ikhw ik pMjwb qoN bwhr v`sdy pMjwbIAW ny pMjwbI BwSw sWB
ky r`Kx dw Xqn kIqw hY ijs krky auh Awpxy ivrsy dIAW kdrWkImqW nwl juVy rihMdy hn[ pMjwbIAW iv`cNo is`KW dI pCwx CyqI ho jWdI
hY Aqy ie`k bMgwlI AOrq iksy vI is`K dI tYksI ivc jwxw vDyry
suri` KAq mihsUs krdI hY[ pMjwbI BwSw pRqI pMjwb srkwr pMjwb
qoN bwhr hor vDyry kwrj krn qy zor idMdy hoey aunWH d`isAw ik p`CmI
bMgwl dI srkwr ny srkwr bxn qoN s`q idnW dy AMdr pMjwbI dUjI
BwSw dw drjw dy ky lokW dw mn ij`q ilAw hY[ Bwrq srkwr dI syvw
qoN syvw-mukq hoey Aqy lMmy smyN qoN d is`K irvIaU mYgzIn dw sMpwdn
kwrj kr rhy s. srn isMG kolkqw, ny pMjwbI BwSw pRqI AwpxI sMvd
y nw
pRgt krdy hoey ikhw ik pMjwbI XUnIvristI ny pMjwbI BwSw, siBAwcwr
Aqy gurbwxI AiDAYn dy Kyqr ivc ivl`Kx Xogdwn pwieAw hY[ Akwdimk
qOr qy mh`qvpUrn kwrj krn dy nwl-nwl ies XUnIvristI ny Bwrq dy
v`K-v`K koinAW ivc v`sdy pMjwbIAW dy mnW ivc pMjwbI BwSw Aqy
siBAwcwr pRqI cyqnw pYdw krn ihq kolkqw ivKy ieh kwnPrMs
AwXoijq kIqI hY[ aunWH A`gy d`isAw ik pMjwbIAW dI ivrwsq bhuq
AmIr hY, auswrU Aqy juJwrU ibrqI dy mwlk pMjwbIAW Awpxy ivrsy
pRqI pihlW nwloN vI vDyry cyqn hox dI loV hY qW ik auh sMswr ivc mohrI
BUimkw inBwaux dy smr`Q ho skx[
kwnPrMs dI pRDwngI krdy hoey vweIs-cWslr fw. jspwl isMG
ny ikhw ik Bwrq dy v`K-v`K BUgio lk KyqrW ivc v`sdy pMjwbIAW ivc
BwSweI Aqy siBAwcwrk cyqnw jgwaux Aqy ienHW auprwilAW ie`k
inSicq rUp dyx leI dyS dy v`K-v`K KyqrW ivc kwrjSIl kyNdrW dI
bhuq loV hY[ iesy loV swhmxy r`K ky pMjwbI XUnIvristI pitAwlw
v`lNo ieh dUjI pUrbI BwrqI pMjwbI kwnPrMs pMjwbI ivcwr mMc, kolkqw
(p`CmI bMgwl) dy sihXog nwl krvweI geI hY[ aunWH ny inScy pUrvk
ieh Aws pRgt kIqI ik ieh kwnPrMs pUrbI Bwrq ivc v`sdy pMjwbIAW
leI ie`k sWJw mMc pRdwn krygI Aqy pUrbI Bwrq ivc pMjwbI BwSw Aqy

gurmiq pRkwS

88

jnvrI 2012

siBAwcwr pRqI nvIN cyqnw jgweygI[ mW-bolI dUjIAW BwSwvW is`Kx


ivc shweI hud
M I hY Aqy ijhVw mnuK
` AwpxI mW-bolI qoN tut
` jWdw hY
drAsl auh guAwc hI jWdw hY[ pMjwbI BwSw pMjwbIAW dI pCwx hY Aqy
dunIAW ivc ij`Qy vI koeI pMjwbI v`sdw hY, aus pMjwbIAW dI Asl
qrz-ey-izMdgI dw DwrnI hoxw cwhIdw hY ijhVI ik aus dy srbp`KI
ivkws ivc shweI hud
M I hY[
ies smwroh ivc kolkqw invwsI pMjwbI dIAW iqMn pRmK
`u S^sIAqW
s. igAwn isMG sohnpwl, s. bcn isMG srl Aqy sRI rivMdr mohn
copVw pMjwbI XUnIvristI pitAwlw v`lNo snmwinq kIqw igAw[ muK
`
mihmwn ny ienHW S^sIAqW dw snmwn kIqw[ m`K
u mihmwn s. rCpwl
isMG ny kwnPrMs dw sovInr, pMjwbI XUnIvristI v`lNo pRkwiSq Learn
Punjabi Through English Aqy klk`qy qoN pRkwiSq hox vwly AwnMd
vwrqw mYZzIn dI kwpI irlIz kIqI[ s. sqpwl isMG ny hwzr
sroiqAW dw DMnvwd kIqw[
pihlw Akwdimk sYSn bwAd dupihr 2:00 vjy ArMB hoieAw[
kolkqw nwl sMbiM Dq cwr ivdvwnW bIbI gurivMdr kOr, s. bcn isMG
srl, s. hrdyv isMG Aqy s. jgmohn isMG ny ies sYSn ivc prcy
pVH[
y ieh cwry ivdvwn gYr-Akwdimk KyqrW nwl juVy hoey hn pr
pMjwbI BwSw ivc ienHW dI lyKxI Aqy pMjwbI ivc ienHW duAwrw pyS kIqy
ivcwrW qoN spSt sI ik ieh smUh ivdvwn pMjwbI swihq dy AiDAYn
ivc ikMnI gihrI rucI r`Kdy hn[ bIbI gurivMdr kOr nYSnl lwiebRr
y I
ivKy kwrj kr rhy hn[ ienHW ny Awpxy in`jI qjrby sWJy krdy hoey
d`isAw ik sRI ribMdrnwQ tYgr
o dIAW rcnwvW qoN pRBwivq ho ky pMjwbI
swihq pVHn dw pYdw hoieAw ruJwn hux idnoN-idn G`tdw jw irhw hY[
pMjwbIAW dI smwj syvw krn dI ibrqI dunIAW Br ivc pRis`D hY Aqy
kolkqw dy pMjwbI vI mihmwnW dI syvw krn ivc koeI ksr nhIN C`fdy[
s. bcn isMG srl ny Awpxy prcy ivc d`isAw ik bolI auhI mh`qvpUrn
hud
M I hY ijhVI mW dy duD
` nwl is`KI jWdI hY[ jVH rUp ivc Gr kr jwx
vwlI bolI qy ijhVI mrzI hor BwSw dw mulm
H` w cwVHn dw Xqn kIqw
jwvy, swrQk is`D nhIN hud
M w[ ieh g`l pMjwbIAW qy vI lwgU hud
M I hY[
pMjwbI dunIAW ivc ij`Qy vI cly jwx, AwpxI mW bolI ivc g`l krn dw

gurmiq pRkwS

89

jnvrI 2012

mOkw imly qW J`t AnMidq ho au~Tdy hn[ hor koeI sWJ pMjwbIAW nyVy
ilAwaux ivc AYnw Xogdwn nhIN pw skdI, ijMnW ik aunWH dI AwpxI mW
bolI pMjwbI pw skdI hY[ BwSw dI sWJ Dwrimk v`KryivAW vI dUr kr
idMdI hY[ aunWH hor vDyry jwxkwrI idMdy hoey d`isAw ik p`qrkwrI dy Kyqr
ivc aunWH ivSyS snmwn imldw irhw hY Aqy eysy kwrj dOrwn aunWH ny
ieh mihsUs kIqw hY ik pMjwbI lok pMjwbI BwSw dI bjwey ihMdI jW
AMgryzI ivc kMm krn qrjIh dyx l`g pey hn ijhVI ik pMjwbI BwSw
dy ivkws leI icMqw dw ivSw hY[ s. hrdyv isMG ny Awpxy prcy ivc
kolkqy dy pMjwbIAW Aqy pMjwbI lyKkW dw lyKw-joKw pyS kIqw hY[ aunWH
icMqw pRgt kIqI ik vIhvIN sdI dy dUjy dhwky ivc kolkqw pMjwbI BwSw
bolx, ilKx Aqy kMm krn vwilAW dw ie`k v`fw kyNdr sI ijhVw ik
AMgryzI skUlW ivKy pVHweI dy pYdw hoey ruJwn nwl sug
M Vdw jw irhw hY[
gurU swihbwn dy Awgmn nwl ieh iK`qw sdIvI qOr qy jgq pRis`D hoieAw
hY ijnHW ny AwpxI bwxI gurmuKI bolI ivc ilKI hY[ is`K sMgq dI kwiemI
nwl ies iK`qy ivc pMjwbI BwSw pRqI ijhVw ruJwn pYdw hoieAw sI, aus
punr-surjIq krn dI loV hY[ s. jgmohn isMG ny pMjwbI kwnPrMs
ie`k piv`qr Aqy nyk auprwlw mMndy hoey ikhw ik ieMJ jwpdw hY ik
ijvyN pMjwb dy pMjy dirAw pUrb v`l kolkqy dI DrqI v`l vih qury hn[
aunWH A`gy d`isAw ik pUrb v`l gurU swihbwn dIAW audwsIAW ny lokweI
ivc Drm pRqI cyqnw jwigRq kIqI sI, ijs ny gurmuKI Aqy pMjwbI BwSw
pRqI lokW dw iDAwn Awpxy v`l iK`icAw sI[ vIhvIN sdI ivc pMjwbI
BwSw bolx vwilAW dw kyNdr kolkqy ivKy bxn dw ie`k v`fw kwrn ie`Qy
pYNdI bMdrgwh vI mMinAw jw skdw hY, ijs ny vpwr Aqy ivdySW ivc
pMjwbIAW dy v`sx dI rucI pRPi`u lq krn leI mwrg pRdwn kIqw sI[
gurduAwry pMjwbIAW dI sWJ dw kyNdr hn, ij`Qy Drm Aqy nYiqkqw dy
nwl-nwl pMjwbI BwSw pRqI A`j vI cyqnw pYdw kIqI jWdI hY[ pMjwbI
BwSw pRPiu` lq krn ivc sYmInwr Aqy AijhIAW kwnPrMsW sucwrU
BUimkw inBwA skdIAW hn[ sports swieMs ivBwg ivKy kwrj kr rhy
fw. prmvIr isMG ny sMKp
y crcw ivc Bwg ilAw[ ies sYSn ivc Awpxy
pRDwngI BwSx ivc BwSw ivigAwn Aqy pMjwbI koSkwrI ivBwg dy swbkw
muKI pR.o jogw isMG ny ikhw ik sw ieh jwxkwrI hI nhIN hY ik sw

gurmiq pRkwS

90

jnvrI 2012

AwpxI mW-bolI qoN kI kuJ pRwpq hud


M w hY[ mW-bolI ivc pRpk
` qw hwsl
krn nwl hI dUjIAW bolIAW is`Kx ivc bl imldw hY[ pMjwbI BweIcwry
ny iviBMn KyqrW ivc byimswl qr`kI kIqI hY pr AMgryzI dy pRBwv kwrn
AwpxI mwq-BwSw Aqy siBAwcwr dy ivkws ivc ienHW ny bhuq G`t rucI
idKweI hY[ mOjd
U w smyN ivc ivkws dI gqI hor vDyry qyz krn leI
zrUrI hY ik ivSv dw igAwn Awm lokW qk phuc
M waux leI mwq-BwSw dI
vrqoN kIqI jwvy[
ies kwnPrMs dy fYlIgyt sYSn Aqy ivdwiegI smwroh dOrwn bhuq
hI mh`qvpUrn S^sIAqW ny Awpxy ivcwr pyS kIqy[ muK
` mihmwn Aqy
auVIsw ivDwn sBw ivKy ivroDI iDr dy nyqw s. BuipMdr isMG ny ies mOky
Awpxy ivcwr pRgt krdy hoey ikhw ik pMjwbI XUnIvristI ieh ivcwr
lY ky ie`Qy AweI hY ik ies iK`qy ivc pMjwbI BwSw dw ivkws ikvyN kIqw
jw sky[ pMjwb qoN bwhr pMjwbI XUnIvristI dw ieh ie`k SlwGwXog
Xqn hY[ pMjwbIAW dy mnW qy gurU swihbwn dI gihrI Cwp hY, ijnHW ny
ieh mwrg-drSn pRdwn kIqw sI ik dUjy Dwrimk, smwijk, siBAwcwirk
Aqy rwjnIiqk KyqrW ivc ivcrdy hoey AwpxIAW kdrW-kImqW rwhIN
jIvn guzrwn ikvyN krnw hY[ pMjwbIAW dy mnW ivc pYdw hoeI ies icxg
krky hI auh dUr-durwfy ielwikAW ivc ivkws dy kwrj kr rhy hn[
pMjwbIAW ny ies icxg kdy vI m`Dm nhIN pYx id`qw[ Awpxw
ivdwiegI BwSx pyS krdy hoey Dnbwd dy s. rijMdr isMG ny d`isAw ik
Dnbwd (JwrKMf) ivKy pihlI pUrbI BwrqI pMjwbI kwnPrMs dw AwXojn
hoieAw sI[ aus kwnPrMs dy swrQk is`ty inklxy ArMB ho gey hn[ hux
bhuq hI mwx Aqy Swn nwl lok pMjwbI AwpxI mwq-BwSw d`sx l`gy
hn[ BwvyN ik bhuq smyN bwAd pMjwbIAW ie`k plytPwrm pRwpq
hoieAw hY, pr ieh SlwGwXog hY[ AijhIAW kwnPrMsW pRqI hor vDyry
inrMqr XqnW dI loV hY[ kolkqw qoN s. ieMdrpwl isMG pwl, s. gurmuK
isMG, s. ikrnjIq isMG, s. sqnwm isMG, is`K Drm dy au~Gy ivdvwn
pR.o ihmwdrI bYnrjI Awid qoN ielwvw pUrbI Bwrq dy v`K-v`K pRdS
y W
qoN Awey fYlIgytW ny Awpxy ivcwr pRgt kIqy[ fYlIgytW dy mn ivc pMjwbI
BwSw, siBAwcwr Aqy BweIcwry pRqI drd spSt idKweI dy irhw
sI[ swrQk Aqy ivdvqw BrpUr it`pxIAW nwl ieh sYSn sMpr
U n

gurmiq pRkwS

91

jnvrI 2012

hoieAw[ pMjwbI ivBwg, pMjwbI XUnIvristI pitAwlw, dy muKI pRo.


rijMdrpwl isMG ny fYlIgyt sYSn Aqy vweIs cWslr fw. jspwl isMG
ny ivdwiegI smwroh dI pRDwngI kIqI[
ies kwnPrMs ivc pUrbI Bwrq dy JwrKMf, ibhwr, auVIsw, Aswm,
myGwilAw, p`CmI bMgwl Awid sUibAW qoN fYlIgyt Swml hoey sn[
kwnPrMs dw pRBwv smUh pMjwbI pRm
y IAW dy mnW qy spSt idKweI idMdw
sI[ pMjwbI BwSw pRqI cyqnw pYdw krdy hoey ies kwnPrMs ny pUrbI Bwrq
dy pMjwbIAW ie`k plytPwrm pRdwn krn ivc s&lqw pRwpq kIqI hY[
ies kwnPrMs ivc Swml hox vwly pMjwbI pRm
y I bhuq izAwdw Bwvuk Aqy
auqSwihq nzr Aw rhy sn[ kolkqw dy au~Gy pMjwbI pRm
y I Aqy pMjwbI
ivcwr mMc, kolkqw, dy knvInr s. joigMdr isMG duAwrw kIqy gey pRbD
M W
dI BrpUr pRss
M w hoeI Aqy aunWH ny Biv`K ivc AijhIAW hor kwnPrMsW
rwhIN ies lVI inrMqr jwrI r`Kx dw Brosw vI idvwieAw[

ipMf KuMmxw hlkw Amloh ivKy AMimRq-sMcwr smwgm


Drm pRcwr lihr (ivrsw sMBwl lihr) BweI rivMdr isMG
Kwlsw (mYNbr SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI, sRI AMimRqsr) dI
kmwn hyT Drm pRcwr kr rhI hY[ ipCly mhIny v`K-v`K ipMfW ivc
Dwrimk dIvwn sjwey gey[ bIbI rjvMq kOr dy FwfI jQy ny sMgqW
gur ieiqhws nwl joiVAw[ bIbI iqRlocn kOr Aqy BweI Avqwr
isMG h`loqwlI pRcwrk ny sMgqW is`KI isDWqW qoN jwxU krvwieAw
Aqy gurU-lV l`gx leI pRyirAw[ imqI 20-10-2011 ipMf
KuMmxW ivKy bwbw AmrIk isMG (pMj BYxIAW vwilAW) dy sihXog
sdkw AMimRq-sMcwr krvwieAw igAw[ ijs ivc iek sO pRwxI
AMimRq-pwn kr ky gurU vwly bxy[ AweIAW sMgqW BweI rivMdr
isMG Kwlsw mYNbr SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI ny sMboDn kIqw
Aqy sRI gurU gRMQ swihb dI bwxI nwl juVn Aqy ivkwrW dw KihVw
C`f ky is`KI isDWqW nwl juVn dI pRyrnw id`qI[

gurmiq pRkwS

92

jnvrI 2012

s. prkwS isMG bwdl PKr-ey-kOm


pMQ rqn dy AYvwrf nwl snmwinq
mwnXog s. prkwS isMG jI
bwdl mu`K mMqrI pMjwb ny sRI AnMdpur
swihb ivKy 8vyN AjUby dy qOr qy
ivl`Kx qkrIbn 550 swlw is`K
ieiqhws drswauNdw ivrwsq-eyKwlsw, qkrIbn 11 hzwr dI qwdwd
c isMG isMGxIAW, b`icAW dIAW
ShwdqW drswauNdw Cotw G`lUGwrw
ShIdI Xwdgwr kwhvwn CMB
(gurdwspur), qkrIbn 35 hzwr
is`K ShwdqW drswauNdw v`fw
G`lUGwrw ShIdI Xwdgwr kup rhIVw
(sMgrUr) qy Coty swihbzwidAW dI
Shwdq dw bdlw lYx vwly mhwn is`K
jrnYl bwbw bMdw isMG jI bhwdr dI
ShIdI Xwdgwr c`pVicVI dy mYdwn
c bxw ky Awpxy rwjsI jIvn qoN
ielwvw Dwrimk jzby dw sbUq id`qw[
ies qoN ielwvw s. prkwS isMG jI

bwdl ny AwpxI ijMdgI dy qkrIbn


60 swl is`K kOm/dyS dI syvw
kridAW lMmW smW jylHW vI k`tIAW, so
ienHW dy Dwrimk kwrjW snmu`K
r`KidAW pMj q^q swihbwn dy jQydwr
swihbwn ny sRI Akwl q^q swihb
ivKy iek v`fy smwgm dOrwn mwnXog
mu`K mMqrI (pMjwb) s. prkwS isMG
jI bwdl hzwrW dI igxqI ivc
hwzr sMgqW dy iek`T c PKr-eykOm pMQ rqn dw AYvwrf id`qw[
ies mOky pMjwb dy au~p mu`K
mMqrI s. suKbIr isMG bwdl Aqy
pMjwb dI sm`ucI AkwlI lIfriSp,
SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI dy
pRDwn jQydwr Avqwr isMG, sk`qr
s. dlmyG isMG qoN ielwvw bhuq
swrIAW au~c pMQk S^sIAqW vI
hwzr sn[

sRI AMimRqsr: 08 dsMbrSRm


o xI gurduAwrw pRbD
M k kmytI dy pRDwn
jQydwr Avqwr isMG ny ikhw ik Bwrq
ivc is`K bhuq hI G`t igxqI ivc hn
pr ieh duK
` vwlI g`l hY ik G`t igxqI
is`K kOm AwpxI iksy vI Dwrimk
mMg dI pUrqI leI v`fw sMGrS krnw
pYNdw hY[ SRm
o xI kmytI dy muK
` d&qr qoN
jwrI iek ibAwn ivc SRm
o xI gurduAwrw
pRbD
M k kmytI dy pRDwn jQydwr Avqwr

isMG ny ikhw ik is`K jgq dIAW


BwvnwvW dI qrjmwnI kridAW SRm
o xI
gurduAwrw pRbD
M k kmytI kyNdr srkwr
nwl smyN-smyN g`lbwq kr ky mMg krdI
Aw rhI hY ik is`KW dy b`cy b`cIAW dy
ivAwh drj krn leI mukm
M l rUp ivc
AnMd mYirj AYkt 1909 ivc soD kr
ky ies qurq
M lwgU kIqw jwvy[
jQydwr Avqwr isMG ny ikhw ik is`K
Drm iek v`Krw suqq
M r qy sMpr
U n Drm

kyNdr srkwr is`K AnMd mYirj AYkt mOjUdw sMsd


iejlws ivc pws kry- jQy. Avqwr isMG

gurmiq pRkwS

93

hY, ijs dI i&lws&I, jIvn jwc,


rsmoN irvwj, Drm gRQ
M qy inSwn Awid
bwkI DrmW nwloN ib`lkul v`Kry hn jo
is`K gurU swihbwn dy mhwn aupdySW Aqy
pwvn sRI gurU gRQ
M swihb jI qy
ADwirq hn[ aunWH ikhw ik AnMd
mYirj AYkt dI pRwpqI leI is`KW
v`fw sMGrS krnw ipAw sI[ pr aunWH
dI rijstRS
y n AnMd mYirj AYkt ADIn
nhIN sgoN ihMdU mYirj AYkt ADIn hud
M I
hY, jo is`KW nwl srwsr D`kw hY[
jQydwr Avqwr isMG ny zordwr SbdW
c mMg kridAW ikhw ik kyNdr srkwr
c`l rhy sMsd iejlws ivc is`K AnMd
mYirj AYkt mukm
M l suqq
M r qOr qy
lwgU krn dI pRvwngI dyvy qW jo is`K
Awpxy b`cy b`cIAW dy ivAwhW dI
rijstRS
y n is`K AnMd mYirj AYkt
ADIn drj krvw skx[ibAwn jwrI
r`KidAW aunWH ikhw hY ik guAWFI dyS
pwiksqwn ny sMn 2008 ivc aukq

jnvrI 2012

AYkt ivc soD kr ky pwiksqwn ivc


v`sdy is`KW dy ivAwh AnMd mYirj AYkt
1909 qihq drj krvwaux dI
pRvwngI dy ky smuc
` y sMswr dy is`KW dI
pRss
M w K`t skdw hY qW iPr Bwrq
srkwr Aijhw krn ivc kI muSkl
hY[
jQydwr Avqwr isMG ny ikhw ik
SRm
o xI kmytI smuc
` y sMswr dy is`KW dIAW
BwvnwvW dI qrjmwnI qy AgvweI
krdI hY, SRm
o xI kmytI v`lNo kIqI jw
rhIN mMg kyNdr srkwr gMBIrqw nwl
ivcwry qy ies v`l iDAwn dy ky pUrqI
kry[ aunWH ikhw ik swnUM Bwrq dy kwnUn
M
mMqrI sRI slmwn KurSId Awlm ny ieh
Brosw id`qw sI ik jld hI AnMd mYirj
AYkt lwgU kr id`qw jwvygw[ ijnW icr
ieh iejlws ivc AnMd mYirj AYkt
pRvwn ho ky kwnUn
M dI Skl c lwgU
nhIN ho jWdw, aunWH icr is`K kOm dI
ieh mMg ADUrI hY[

kyNdr srkwr ivdySI hvweI A`ifAW qy is`KW dI huMdI


byAdbI bwry sMjIdw nhIN- jQy. Avqwr isMG
sRI AMimRqsr: 08 dsMbrv`K-v`K dySW dy hvweI A`ifAW qy
is`KW qlwSI dy bhwny dsqwr
auqrvw ky byp`q kIqy jwx qy SRomxI
gurduAwrw pRbMDk kmytI dy pRDwn
jQydwr Avqwr isMG ny kyNdr srkwr
doSI TihrwauNidAW ikhw ik srkwr
is`KW dIAW sm`isAwvW dy h`l leI burI
qrHW PylH hoeI hY[ aunHW ikhw ik A`j
is`K BweIcwrw dunIAW dy 161 mulkW
ivc Awpo-Awpxy kwrobwrI srokwrW

krky v`isAw hoieAw hY qy AwpxI jnm


BUmI pMjwb c Awauxw jwxw hr is`K
dI At`l jzbwqI/lwlsw juVI hoeI
hY[ aunHW ikhw ik ijhVy is`K v`K-v`K
dySW ivc Kws kr PrWs ivc dsqwr
bMnx sbMDI idRVqw nwl pihrw dy rhy
hn, aunWH sQwnk p`Dr qy srkwrI/
gYr srkwrI shUlqW qoN vWJy hoxw pY
irhw hY[ aunHW ikhw ik dsqwr is`K
dw Ain`KVvW AMg hY[ ies pRqI is`KW
hor jlIl nhIN kIqw jwxw cwhIdw[

gurmiq pRkwS

94

Bwrq srkwr v`lNo hI pdm SRI AYvwrf


nwl snmwinq SRomxI rwgI BweI
inrml isMG Aqy hor keI au~c is`K
S^sIAqW dI dsqwr dI qlwSI lY
ky ietlI, AmrIkw dy hvweI A`ifAW
qy ihrdyvd
y k GtnwvW vwprIAW hn[
jQydwr Avqwr isMG ny ikhw ik
Bwrq dw ivdyS ivBwg keI vwr ieh
kih cu`kw hY ik auh ivdySW Kws krky
XUrpIn dySW ivc dsqwr dI qlwSI
rokx leI kwrvweI kr irhw hY[
Bwrq srkwr ivdySI hvweI A`ifAW
qy dsqwr dI byAdbI smu`cy Bwrq
dI byie`jqI qW kihMdI hY pr kUtnIiqk
p`Dr qy ies msly dy h`l leI aus dy
Xqn suihrd qy pRBwvI swbq nhIN ho

jnvrI 2012

rhy[ aunHW ikhw ik du`K dI g`l hY ik


Bwrq dy pRDwn mMqrI fw. mnmohn
isMG Kud is`K hn pr aunHW kdy vI
dsqwr dI byAdbI rokx leI koeI
ibAwn nhIN id`qw Aqy nw hI ivdySI
XwqrwvW dOrwn ieh m`udw iksy dyS
pws auTwieAw hY[ jQydwr Avqwr
isMG ny ikhw ik ies qoN pihlW ik
pRDwn mMqrI fw. mnmohn isMG jW
kyNdr srkwr ivc bYTy dsqwrDwrI
AwgUAW iksy ivdySI hvweI A`fy qy
dsqwr dI qlwSI lY ky jlIl hoxw
pvy, ies qoN pihlW hI Bwrq srkwr
ies sMjIdw qy gMBIr m`udy pRqI
sMjIdw qy Tos kdm auTwauxy cwhIdy
hn[

gu r bwxI dI lg-mwqr inXmwvlI ivSy qy sY m Inwr


SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI
dI Drm pRcwr kmytI v`loN clwey jw
rhy is`K sRoq, ieiqhwisk gRMQ
sMpwdnw pRojYkt v`loN klgIDr
invws, sYktr 27-bI, cMfIgVH ivKy
hr mhIny AwXoijq kIqI jWdI lYkcr
lVI qihq gurbwxI dI lg-mwqr
inXmwvlI: Koj qy sMBwvnw ivSy qy
imqI 23 nvMbr 2011 sYmInwr
krvwieAw igAw[ sYmInwr dy mu`K
vkqw jQydwr joigMdr isMG vydWqI ny
gurbwxI dy ivAwkrx ivSy qy BrpUr
cwnxw pwieAw Aqy Sbd ivc lgWmwqrW dy mh`qv bwry jwxkwrI id`qI[
pRojYkt fwierYktr fw. ikrpwl isMG
ny sroiqAW ies ivSy qy bolidAW

bwxI dI FukvIN ieMtrpRItySn dI loV


dy mh`qv qoN jwxU krvwieAw[
ies mOky p`j
u IAW S^sIAqW iv`cNo
fw. gurmyl isMG, fw. gurnyk isMG, pMQ
rqn jQydwr gurcrn isMG tOhVw
ieMstIicaUt bhwdrgVH dy inrdySk
fw. rwijMdrjIq kOr Aqy styj
sMcwln kr rhy s. cmkOr isMG horW ny
Awey hoey sroiqAW sMboDn kIqw[
ies smwgm dOrwn pRojYkt
duAwrw iqAwr kIqI sRI gurU hirgoibMd
sihb jI dw jIvn ibrqWq Bwg
pihlw dI poQI irlIz kIqI geI[
AMq ivc bIbI bljIq kOr rIsrc
skwlr ny Awey hoey pqvMqy s`jxW dw
DMnvwd kIqw[

gurmiq pRkwS

95

jnvrI 2012

Drm pRcwr kmytI dIAW pRcwr vhIr srgrmIAW


gu r du A wrw swihb pwqSwhI dsvIN nwFw swihb
mYnyjr gurduAwrw swihb pwqSwhI dsvIN v`loN p`ujI irport Anuswr
gurduAwrw swihb ivKy imqI 11 AkqUbr Aqy 10 nvMbr 2011 hoey AMimRqsMcwr smwgmW dOrwn kRmvwr 61 Aqy 64 pRwxI AMimRq-pwn kr gurU vwly bxy[

XU.pI. is`K imSn v`loN gurmiq Aqy AMimRq-sMcwr smwgm


s. suKdyv isMG quV ieMcwrj is`K imSn hwpuV v`loN pu`jI irport Anuswr
v`K-v`K AsQwnW qy gurmiq qy AMimRq-sMcwr smwgm krvwey gey[ ienHW
smwgmW ivc ielwky dIAW sMgqW ny v`D-cVH ky ih`sw ilAw[ hwpuV imSn qoN
phuMcy pMjW ipAwirAW v`loN KMfy-bwty dI pwhul iqAwr kr ky 275 pRwxIAW
AMimRq dI dwq id`qI geI[ kkwr Drm pRcwr kmytI, sRI AMimRqsr v`loN Bytw
rihq id`qy gey[ aukq smwgmW ivc ivSyS qOr qy phuMcy SRomxI gurduAwrw
pRbMDk kmytI dy mYNbr s. suKmIq isMG kwdIAW Aqy s. suKdyv isMG quV
ieMcwrj hwpuV v`loN sMgqW AMimRq Ckx, gurU fMMm qoN dUr rihx, is`K rihq
mrXwdw Anuswr jIvn bqIq krn bwry bynqI kIqI geI[ imSn v`loN phuMcy
pRcwrkW, kvISrW, FwfI jiQAW Aqy rwgI isMGW v`loN gurU js suxw ky sMgqW
inhwl kIqw igAw[

is` K imSn klk` q w v` l o N AM i mR q -sM c wr smwgm


is`K imSn pUrbI Bwrq klk`qw v`lNo s. jgmohn isMG jnrl sk`qr is`K
imSn klk`qw dI AgvweI hyT pRcwrk BweI hrivMdr isMG Aqy BweI prgt
isMG v`loN sRI gurU qyg bhwdr ieiqhwisk gurduAwrw lCmIpur (ibhwr) ivKy sRI
gurU qyg bhwdr swihb jI dy ShIdI purb qy imqI 27-11-11 AMimRq-pwn
krvwieAw igAw[ ijs dOrwn 65 pRwxIAW ny AMimRq-pwn kIqw[ AMimRq
AiBlwKIAW kkwr SRm
o xI gurduAwrw pRbD
M k kmytI v`lNo Bytw rihq id`qy gey[

sRRI Akwl qKq swihb v`loN AMimRq-sMcwr smwgm


BweI gurmuK isMG Kwlsw hY~f gRMQI v`loN pu`jI irport Anuswr sRI Akwl
qKq swihb sRI AMimRqsr v`loN pMjwb Aqy pMjwb qoN bwhr v`K-v`K sQwnW qy
mhInw nvMbr 2011 ivc hoey AMimRq-sMcwr smwgmW dOrwn AMimRq-pwn krn

gurmiq pRkwS

96

jnvrI 2012

vwly pRwxIAW dI igxqI hyT ilKy Anuswr hY:imqI


AsQwn
pR w xI
1-11-11 gurduAwrw bwbw dIp isMG jI jlwlwbwd (Pwizlkw)
97
2-11-11 sRI Akwl qKq swihb
145
2-11-11 ipMf c`k KMny vwlw jYmlky (Pwizlkw)
17
6-11-11 sRI Akwl qKq swihb
158
6-11-11 ipMf kwkVklW hlkw lohIAW (jlMDr)
7
9-11-11 sRI Akwl qKq swihb
100
10-11-11 gurduAwrw byr swihb sulqwnpur loDI (kpUrQlw)
47
11-11-11 ipMf qyjw isMG vwlw (qrnqwrn)
48
13-11-11 sRI Akwl qKq swihb
164
13-11-11 gurduAwrw qyg bhwdr jlwlwbwd (Pwizlkw)
12
14-11-11 ipMf kdIm jlwlwbwd (Pwizlkw)
15
15-11-11 ipMf Ku`fy sYxIAW (Pwizlkw)
10
16-11-11 sRI Akwl qKq swihb
173
16-11-11 ipMf B`bw v`tU (Pwizlkw)
31
17-11-11 ipMf GubwieAw (Pwizlkw)
9
18-11-11 gurduAwrw sMqsr swihb mJolw (auqrwKMf)
32
20-11-11 sRI Akwl qKq swihb
225
23-11-11 sRI Akwl qKq swihb
197
25-11-11 gurduAwrw swihb ipMf inzwmpur moV (kpUrQlw)
33
27-11-11 sRI Akwl qKq swihb
165
27-11-11 pRcwr vhIr ipMf BwgW klW (Pwizlkw)
48
28-11-11 ipMf h`fIvwlw hlkw jlwlwbwd (Pwizlkw)
17
29-11-11 ipMf JwVIvwlw (Pwizlkw)
23
29-11-11 ipMf g`gomwhl Ajnwlw (sRI AMimRqsr)
42
30-11-11 pRcwr vhIr jlwlwbwd (Pwizlkw)
23
30-11-11 sRI Akwl qKq swihb
146
30-11-11 gurduAwrw gurU qyg bhwdr swihb ipMf kwlyky (sRI AMimRqsr) 37

golfn AwPsY~t pRYs, gurduAwrw rwmsr swihb, sRI AMimRqsr qoN SRomxI gurduAwrw
pRbMDk kmytI leI s. dlmyG isMG ipRMtr qy pbilSr ny Cpvw ky d&qr SRomxI
gurduAwrw pRbMDk kmytI sRI AMimRqsr qoN pRkwiSq kIqw[
imqI 5-1-2012

You might also like