Titel: Auteur: Genre: Uitgever:

De Procedure Mulisch, Harry Psychologisch roman

De Bezige Bij

Eerste editie: Oktober 1998

Samenvatting I In het eerste 'stuk', 'het spreken', heeft de schrijver het over het ontstaan van de mens. Dat was uiterst gecompliceerd. Volgens Genesis (een onderdeel van het Oude Testament) waren er eerst Adam en Lilith. Lilith veranderde echter algauw in een demon omdat ze vloekte. Adam werd later opnieuw geschapen uit klei, maar was aanvankelijk een Golem, een dood ding. Toen Adam acht uur bestond, blies God (door de schrijver vaak aangeduid met het joodse JHVH) hem leven in. Pas toen werd ook Eva geschapen uit een rib van Adam. In het tweede stuk, 'het personage', wijdt de schrijver uit over de schrijver en zijn verhaal. Niet de schrijver schrijft volgens Mulisch het verhaal, nee, dat doet het verhaal zlf. Weet immers ook een moeder niet wat ze gaat baren? Mulisch noemt dat: 'het verhaal drijft zijn zin door'. In het laatste deel van dit tweede stuk krijgen we al een voorproefje van de eigenlijke hoofdpersoon van deze roman: Victor Werker. Hij zit met een foto van zijn ex-vrouw, Clara Veith, in zijn hand (p. 25). Ze leeft nu met Dietrich Jger-Jena, een bariton. De afstand tussen zijn ex-vrouw en Victor Werker is de dood, hoewel die zich op dat moment nog niet had voorgedaan.

In het derde stuk, 'de Golem', springt het verhaal naar het Praag van 1592. Rabbi Lw wordt door de keizer, Rudolf II, op zijn paleis ontboden. Op zijn wandeling daar naartoe ziet hij een alchimist (een persoon die goud probeert te maken) en heilige beelden, die door de Christenen zijn gemaakt. De keizer wil een Golem hebben en draagt Lw op die te maken. In ruil worden de Joden in het ghetto van Praag met rust gelaten. De rabbi gaat, samen met zijn zoon Isaac, oude geschriften bestuderen om erachter te komen hoe je een Golem maakt. Ze zijn zo verdiept in hun studie dat de vrouw van de rabbi hem verlaat.

Op de zeventigste verjaardag van de rabbi gaan hij en zijn zoon naar de Moldau (een rivier die door Praag stroomt) en daar vormen zij van maagdelijke, onbewerkte aarde een mannelijk lichaam. Daarna lopen ze uren tegen de wijzers van de klok rond de gestalte, duizenden woorden prevelend. De zoon draait bij het uitspreken van de voorgeschreven spreuken een keer twee letters om en zakt vervolgens half in de bodem. Als ze klaar zijn, komt de Golem tot leven. Het is geen man, maar een vrouw. Op haar hoofd staat AMT (de waarheid). Isaac neemt de Golem mee naar huis en wordt daar door de Golem doodgestoken. De rabbi verwijdert de A en het overgebleven MT betekent: dood. De Golem verandert onmiddellijk in zand dat de rabbi in een zak verzamelt en op zolder opbergt. 'Hier mag nooit meer iemand komen, breek de trap af!'

Victor Werker is de hoofdpersoon van het resterend deel. Met veel moeite werd zijn moeder zwanger van hem. Met veel pijn wordt Victor Werker geboren; zijn vader, een militair, knipt de navelstreng door.

II Het tweede deel wordt gevormd door drie brieven die Victor aan zijn dochter Aurora schrijft. In de eerste brief vertelt Victor dat hij van zijn moeder hoort dat hij drie broers heeft. Geen echte broers maar 'melkbroers'. De moeder van Victor gaf deze drieling ook melk, toen die geboren was. Ze had toch genoeg. Toen Victor acht was, scheidden zijn ouders. Hij bleef bij zijn vader. Victor gaat later scheikunde studeren, gefascineerd als hij is door DNA-onderzoek. Na twee mislukte relaties wordt hij verliefd op Clara.

In de tweede brief bevindt Victor zich in Veneti. Daar krijgt hij een brief met de mededeling dat zijn melkbroers Albert, Sjoerd en Marnix Dodemont heten. Victor beschrijft waar hij mee bezig is. Hij wil een boek schrijven over eobiont: 'een machine die zichzelf bouwt'. Het lukt Victor uit levenloos materiaal een levend, zich reproducerend wezen te maken. Eobiont is afgeleid van het Griekse woord voor dageraad. Het Romeinse woord daarvoor is Aurora, de naam van zijn dochter. Victor heeft veel succes en dat wekt de jaloezie op van zijn assistent Brock. In Harry's Bar ontmoet Victor een samensteller van tentoonstellingen die hem vraagt of hij kinderen heeft. Victor antwoordt: 'Nee, mijn dochter is gestorven.' In de derde brief aan zijn dochter vertelt hij over de breuk met Clara, haar moeder. Die woont nu in Wenen met een operazanger Dietrich Jger-Jena. De breuk kwam tot stand toen de baby in haar buik dood bleek te zijn en hij vluchtte, toen het lijkje geboren werd. Daar kwam Clara niet overheen. Als ze na de geboorte naar Arles gaan, vindt hij op een middag in zijn hotelkamer een briefje van zijn vrouw, waarin ze zegt weg te gaan van hem. 'Je was er niet bij!' Thuis ligt er een anonieme brief op hem te wachten met de tekst: 'Net goed!' Was die van Brock, zijn jaloerse assistent?

III

In het derde en laatste deel van De procedure bezoekt de drieling (de melkbroers) Victor. De drie lijken precies op elkaar. Victor vertelt hen over zijn problemen met Clara, en hen over zijn twijfels: wil Clara wel echt van hem af? Ze heeft immers haar secretaire met haar persoonlijke papieren bij hem achtergelaten. Maar aan de andere kant: wil Victor zijn vrouw wel terug? Zo eenzaam was hij het afgelopen jaar niet zonder haar. Waarom is hij eigenlijk tijdens de bevalling gevlucht? De drie broers kunnen hem ook niet helpen. Als de drieling is vertrokken, voert Victor drie gefingeerde telefoongesprekken met Clara. In de eerste laat hij Clara afwijzend reageren op zijn toenadering, in de tweede geeft ze hem enige hoop, en in de derde begrijpt ze zijn vluchtgedrag. Zijn moeder heeft Victor op zijn achtste ook verlaten, logisch dat Victor hetzelfde doet. Dan belt hij Clara echt. 'Bel me morgen terug', zegt hij tegen het antwoordapparaat. Victor zet een opera op en Dietrich Jger-Jena blijkt hierin de hoofdrolspeler te zijn. De man voor wie Clara hem verlaten heeft, heeft Victor dus altijd al in huis gehad! De volgende ochtend vangt hij toevallig over de telefoon een gesprek op. Iemand krijgt de opdracht een persoon uit de weg te ruimen. Victor gaat naar de politie maar die vinden zijn aanwijzingen te vaag. De telefoondienst zegt hem dat de moord binnen een straal van een kilometer van Victors huis zal plaatsvinden. Dat wijst de techniek uit. Als Victor na enige omzwervingen bij Hotel Excelsior komt, springt uit een auto de man, die hij in Veneti in Harry's Bar heeft ontmoet. Hij doet mee aan een televisieprogramma, waarin de beste kunstenaar van de eeuw wordt gekozen. De opnames zijn juist deze dag in het hotel. Victor gaat op de publieke tribune zitten. Een team van deskundigen doet suggesties voor de kunstenaar van de eeuw. De man uit Harry's Bar neemt als laatste het woord. Hij vertelt over Pygmalion die uit ivoor een vrouw sneed en er verliefd op werd. Vervolgens bracht Afrodite haar tot leven. 'Dat is echte creatie', roept hij, 'En daarom is Victor Werker mijn kandidaat!' Victor vlucht in paniek naar buiten. Wat had hij gedaan? Had Victor God uitgewist door leven te scheppen? Is de ziel van het gebod dat gij niet zult moorden misschien het gebod dat gij geen leven zult scheppen? Thuisgekomen staat hij minutenlang met de sleutel van de kinderkamer in zijn hand. Als hij die in het slot steekt, gaat de voordeurbel. Twee mannen stormen naar binnen en steken Victor neer. Was Brock diegene die hij die ochtend over de telefoon had gehoord? 'Victor sterft maar is gelukkig. Het licht van een verblindende dageraad omgeeft hem. Ik ben onsterfelijk, denkt hij, terwijl zijn ogen breken.'

Eerste indruk
Ik vond het zelf een interessant boek, het was wel vreemd in het begin, maar in de loop van de verhaal begon ik het verhaal wel te waarderen. In het begin begint Mulisch met een vreemd begin. Hij zegt namelijk dat hij goed is en hangt een heel verhaal over dat zijn naam uit de drie moederletters in het hebreeuws. Verder vond ik het verhaal geweldig. Het Boek heeft een goede indruk nagelaten.

Analyse
Opbouw De procedure bestaat uit drie aktes, die zelf bestaan uit twaalf stukken. Akte A heet Het spreken en telt vier 'stukken'. Deze vier stukken beschrijven ieder het ontstaan van leven: de mens, het personage, de golem en Victor Werker. Akte A gaat inderdaad letterlijk over het spreken. Mulisch heeft het hier dan ook veel over de taal. Op pagina 18 zegt hij bijvoorbeeld dat een schrijver een letter schrijft en tegelijk ook daarmee zijn hele oeuvre. Het een vloeit voort uit het andere en het andere uit het ene. Opvallend is dat de lezer vaak met 'je' wordt aangesproken. De lezer is alleen met de schrijver, de rest van de mensheid is buitengesloten (p. 16: 'Ziezo, de opzet is gelukt. Wij zijn onder elkaar.' Akte B heet De zegsman . Victor is de zegsman. Hij is tot leven gekomen. In drie brieven vertelt hij aan zijn dochter (Aurora) hoe het nu zit tussen hem en Clara, haar moeder. Opvallend is dat de lezer nu geen partner meer is van de schrijver. De brieven gaan uitsluitend tussen Victor en zijn (niet-bestaande) dochter. Datzelfde geldt voor akte C, dat Het gesprek heet. Hier wordt de laatste dag in het leven van Victor beschreven. We beleven deze laatste dag door de ogen van Victor.

Qua omvang zijn de drie delen van De procedure ongeveer van gelijke lengte. Akte A telt 101 pagina's, akte B 105 en akte C 88. De drie aktes zijn niet alleen in lengte bijna gelijk, alle drie herhalen ze elkaar wat de thematiek betreft. Alle drie de aktes vertellen over het scheppen van leven en de daarop volgende onvermijdelijke dood. Een nooit veranderende procedure. Ruimte De roman speelt op verschillende plaatsen. Het eerste gedeelte speelt op een onduidelijke plaats, mogelijk Praag, omdat dat de plaats is waar de hoofdpersoon zich heeft gevestigd. In dit gedeelte is ook een verhaal opgenomen dat zich afspeelt in Praag in de zestiende eeuw. Het eerste gedeelte eindigt met de beschrijving van het huwelijk van zijn ouders en zijn geboorte in Amsterdam. Het tweede gedeelte zijn drie brieven die geschreven zijn in Berkeley in Calniforni, Veneti en in Caro. Het derde gedeelte speelt wederom in Praag.

Tijd Het grootste gedeelte van de roman speelt in het hier-en-nu. De verteller kijkt terug op een aantal momenten uit zijn leven. Een ervan is zijn geboorte op 20 augustus 1952. Hier aan voorafgaand is een verhaal opgenomen hoe zijn ouders elkaar ontmoet hebben. Dit relaas start in de eerste dagen van de tweede wereldoorlog. De drie brieven waar het tweede gedeelte van het boek mee gevuld zijn, zijn geschreven in 1994. Het verhaal eindigt weer in het heden. In het eerste deel is een verhaal van een rabbijn opgenomen, dit speelt in 1592.

Personages
Hoofdpersonen Victor Werker is voor het grootste gedeelte van het boek degene die het verhaal vertelt. Hij is een wetenschapper, die onderzoek doet naar DNA-eigenschappen bij menselijke cellen. Clara Veith, de ex-vrouw van Victor, zij is geboren in 1956. In het eerste gedeelte van de roman is een verhaal opgenomen van een rabbijn uit de zestiende eeuw. Deze rabbijn: Jehudah Lw krijgt van zijn keizer de opdracht een golem te maken. Zijn schoonzoon Isaac helpt hem daarbij.

Bijfiguren Een drieling, Dodemont. Omdat de moeder van Victor 'teveel' melk had stond ze het af aan een andere moeder. De drieling blijkt gevoed te zijn met de melk van Victors' moeder. Aurora, is een fictief persoon, die een intermediair vormt tussen Victor en Clara, omdat Victor heeft bezworen nooit meer met zijn ex-vrouw te communiceren, doet hij dit via de fictieve Aurora. Het tweede gedeelte van de roman bestaat uit drie brieven aan Aurora. De ouders van Victor: o Ferdinand Werker (een beroepsmilitair) 35 jaar oud. o Gretta Rector 25 jaar oud. Brock, een collega van Victor Werker. Kurt Netter, een mysterieuze man die Victor in zijn leven twee keer onverwachts ontmoet.

Perspectief Het perspectief in het verhaal wisselt vaak. Het begint dat de schrijver eerst tot de lezer zelf spreekt. Later spreekt hij uit het hij-perspectief maar later in de brieven wordt het weer het ik-perspectief.

Thema Centraal thema in De procedure is de kunst van het scheppen van leven Motieven De titel De procedure is terug te brengen op de kunst van het scheppen van leven. God maakt Adam uit klei en schept daarna Eva door een rib uit het lichaam van Adam te nemen. Om een golem te maken, moet je een procedure doorlopen. Het volstaat niet een lichaam van klei te maken, nee, je moet honderden spreuken prevelen terwijl je tegen de wijzers van de klok rondom het kleilichaam loopt. Om de hoofdpersoon Victor te maken, moet zijn moeder een hele procedure verzinnen (ze moet haar man op het juiste moment verleiden tijdens de eisprong) om hem ertoe te brengen op het juiste moment gemeenschap met haar te hebben. Victor heeft voor het maken van een eobiont de letters A G T C nodig die naar de essentile bouwstenen van het DNA verwijzen. Alles heeft een procedure nodig anders bestaat het niet.

Titel De procedure wordt in alle lagen van de roman als leidend principe gebruikt. De schepping speelt een belangrijke rol, zowel in religieuze als in wetenschappelijke zin, maar ook de literaire schepping van een roman komt als thema terug. Dit alles geschiedt via een vast patroon, dat op een of andere manier al lijkt vast te liggen, maar door de schepper 'ontdekt' moet worden.

Het boek heeft ook een strakke structuur, die een systematische benadering suggereert alsof via een vaste procedure te werk is gegaan. Deze invalshoek past bij de figuur van de hoofdpersoon, hij is een bioloog, die via een wetenschappelijke procedure de oorsprong van het leven probeert te achterhalen.

Motto Het verhaal is verdeeld in drie hoofdstukken, Akte A,B en C. Per hoofdstuk staat een motto. Motto van Akte A: "Dat het slechts kunst was, was verborgen door kunst." P. Ovidius Naso, METAMORPHOSEN, X, 252 Het citaat zal te verklaren zijn met de diepere betekenis van dingen die ook in het verhaal voorkomen. In het verhaal wordt alles herleid tot de grondbeginselen van het bestaan. Vooral de letters van het alfabet worden door Mulisch gezien als de oerbron van het bestaan. Het enige wat ik over P. Ovidius Naso weet is dat het een Romeinse dichter was die leefde van het jaar 43 voor Christus tot 18 na Christus. Motto van Akte B: De tranen van de dood De maden van kristal Lucebert, HET VLEES IS WOORD GEWORDEN Victor treurt om het verlies van zijn dochter, maar tegelijkertijd leeft ze. Hij schrijft in deze akte drie brieven aan haar. Het is net alsof ze leeft

Motto van Akte C: Iemand moest () hem overleven. Franz Kafka, HET PROCES Iemand moest hem overleven en dat is eigenlijk Victor zelf. De laatste zin van de roman is ook: 'Ik ben onsterfelijk, denkt hij, terwijl zijn ogen breken.'

BEOORDELING Mijn mening Ik vond het zelf een interessant boek, het was wel vreemd in het begin, maar in de loop van de verhaal begon ik het verhaal wel te waarderen. In het begin begint Mulisch met een vreemd begin. Hij zegt namelijk dat hij goed is en hangt een heel verhaal over dat zijn naam uit de drie moederletters in het hebreeuws. Daarna begon het verhaal van de Golem. Dit was op zich wel leuk om te lezen, want het bracht wat variatie, na het verhaal over de drie moederletters. Het verhaal was vreemd, maar het had toch iets wat me boeide. Het verhaal van de Golem is erg van belang voor de rest van het boek. De opkomst en de neergang, de geboorte en de dood. Een procedure begint en eindigt. Dit is ook het thema van het boek. Iets wat heel goed verwoord wordt in het verhaal. Het boek is niet echt gemakkelijk omdat er moeilijke termen en uitdrukking in voorkomen uit de biologische en joods sferen maar toch blijft het boek goed te begrijpen. Ik heb echt genoten van dit boek en vind Harry Mulisch echt een grandioos schrijver. De drie boeken die ik van hem heb gelezen zijn stuk voor stuk de beste boeken die ik heb gelezen.