Molekuluri Biologiis Saleqcio Kursi17-Print

2009
molekuluri biologia
saleqcio kursi
(nawili I) biologiisa da medicinis specialobis studentebisTvis
m. gordeziani iv. javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo manana gordeziani molekuluri biologia universiteti
UDC (uak) 577.3 g - 702
saleqcio kursSi araregularuli biopolimerebis nukleinis mJavebisa da cilebis struqtura/funqcia, ujredSi mimdinare procesebis-transkripciisa da translaciis, prokariotuli genis eqspresiis regulaciis meqanizmebi da Taviseburebebia ganxiluli. procesebis amsaxveli mravalferovani sailustracio masala biologiisa da medicinis specialobis studentebs genetikuri informaciis Senaxvis, aRwarmoqmnis, gadacemisa da realizebis meqanizmebis gacnobierebaSi daexmareba da memkvidreobiTobisa da cvalebadobis molekuluri safuZvlebis wvdomas gauadvilebs.
redaqtori prof. daviT miqelaZe recenzenti b.d. marina tabataZe
ISBN 978-9941-0-1448-2 (yvela nawilis) ISBN 978-9941-0-1449-9 (pirveli nawilis)
molekuluri biologia manana gordeziani
molekuluri biologiis sagani

termini molekuluri biologia frensis kriks ekuTvnis. misive ganmartebiT es aris mecniereba genetikuri informaciis Senaxvis, misi aRwarmoqmnis, gadacemisa da realizebis meqanizmebis Sesaxeb, araregularuli biopolimerebis nukleinis mJavebisa da cilebis struqturisa da funqciis Sesaxeb. molekulur da atomur doneze biologiuri procesebis Seswavlidan, molekuluri biologia rTuli zemolekuluri ujreduli struqturebis Seswavlaze gadaerTo, dReisaTvis mecnierebis es mimarTuleba warmatebiT wyvets genetikis, fiziologiis, evoluciisa da ekologiis problemebs. cocxali bunebis mniSvnelovani maRalmolekuluri naerTebis - cilebisa da nukleinis mJavebis struqturisa da funqciis, ujredSi maTi sinTezis meqanizmebis SeswavliT, molekuluri biologia memkvidrulobisa da cvalebadobis molekulur meqanizmebs adgens. molekuluri biologiis saleqcio kursi iTvaliswinebs ujredSi mimdinare umTavresi procesebis - cilis biosinTezis, genis eqspresiis regulaciis, dnmis replikaciis, reparaciis, rekombinaciis molekuluri meqanizmebisa da Taviseburebebis ganxilvas. molekuluri biologiis centraluri dogma formulirebulia frensis krikis mier. centraluri dogmis Tanaxmad dnm-Si kodirebuli genetikuri informacia matricul rnm-s (m-rnm) gadaecema (transkripcia). SemdgomSi, ukve m-rnm-is informaciis safuZvelze, ribosomebi Sesabamisi cilis molekulebis sinTezs uzrunvelyofen (translacia).
Cveulebriv genetikuri informacia gadaicema Semdegi TanmimdevrobiT: dnm rnm cila. zog SemTxvevaSi dnm-is nacvlad matricis rols rnm asrulebs (rnm-Semcveli virusebi) da informaciis gadacemis Tanmimdevrobaa rnmrnmcila, an rnmdnmrnmcila (retrovirusebi). genetikuri informaciis gadacema xdeba mxolod nukleinis mJavebidan (dnm, rnm) cilebze, informacia arasodes gadaitaneba cilidan nukleinis mJavebze, anu cila ar SeiZleba iyos matrica dnm-is an rnm-is sinTezisaTvis. molekuluri biologiis centraluri dogma dRemde samarTliania, Tumca bolo wlebis monacemebma misi mcire koreqtirebis aucilebloba warmoSva. aRmoCnda, rom zogi cila SeiZleba iyos genetikuri informaciis gadamtani. nukleinis mJavebisagan gansxvavebiT, romlebSic genetikuri informaciis gadatanis safuZvels replikaciis procesi warmoadgens, cilebiT msgavsi funqciis Sesrulebis safuZveli ukve sinTezirebuli cilis molekulis konformaciuli cvlilebebia. aRniSnuli movlenis dasaxasiaTeblad ramdenime wlis win SemoRebuli iyo axali termini cilovani memkvidreobiToba. genetikuri kodi - cilis molekulaSi aminomJavebis Tanmimdevrobas dnm-is nukleotiduri Tanmimdevrobebi gansazRvravs - genetikuri kodis meSveobiT dnm4
Si Cawerilia informacia cilis p i pirvelad struq di qturis S Sesaxeb. dadgenil d lia ge enetikuri kodis S i Semdegi T Tvisebebi i: 1-dnm m-Si aminomJavebi kodir i rebulia sam-sami nukle i eotidis Semcvel li jgufebiT trip j pletebiT (kodon T ni). dnm-i is Semad dgenlobaSi Semav vali oT Txi nu ukleotid dis tri ipletebad dajgufebisas sul 64 gans s sxvavebul li kodo oni formirdeb vinaid ba. dan dnm m mxolod o oTx gans sxvavebul nukleo l otids Sei icavs, erTi am minomJavas erTi f s fuZiT kodirebisas SesaZl lebeli iq qneboda m mxolod oTxi, erTi am minomJavas ori f s fuZiT kodirebisas ki 16 aminomJav vas kodi ireba, ra cileb ac bis Se emadgenl lobaSi Semavali i 20 gansxvave ebuli aminomJav a vas kod direbisTv vis ar rasakmari isia, amit tom erTi aminomJa avas kodi irebisTvi aucilebelia sami an me is s eti fuZe. dad dgenilia, rom er rT amino omJavas sami wevr s risagan Semdgari jgufi i ko odoni ko odirebs.
2-euk kariotul genebs wyveti l s ili age ebuleba aqvT d da kodir rebadi da ar rakodire ebadi (transli ( irebadi da aratransl a lirebadi i) nukl leotidu uri Tanmimdevr robebis monacvle eobiT ar rian war rmodgenil li. dnm-i Tanmim is mdevrobebs, en informacias cilis pirvela adi st truqturi is Sesax xeb romlebic Seicave kodirebad Tanmim di mdevroba) eqsonebi ewod deba. Tan nmimdevro obebs, ro omlebic ar (k Se eicaven i informac cias cil lis pirveladi struqtur s ris Sesax xeb (arak kodireba adi Tanmimdevr roba) i intronebi ewodeb prokar i ba. riotebisTvis genis intro on-eqsonu uri truqtura damaxa asiaTebel li ar aris. pr rokariot tuli organizmebis gene ebi st uwyvetia anu polipept tiduri j jaWvebi kodonebi uwyveti Tanmi is imdevrobiT ko odirdeba a. 3-gen netikuri kodis fuZeebi is Tanm mimdevrob ba zust tad gansazRvrul li we ertilidan aiTvl leba. dnm-is raodenobis limitireb l bis SemTx xvevaSi organizme o ebi ge enebis ur rTierTga adafarvis princi s ips iyeneb ben. mag. zogierT fagis dnm ufr Ti ro me eti raod denobis c cilebs k kodirebs vidre amis saSu a ualebas m mis Semad dgenloba aSi Se emavali nukleo otidebis enoba iZleva. i dadgenil lia, rom fag gis raode urTierTgadamfara avi gene ebis tr ranskriptebi sxv vadasxva aTvlis CarCoTi s translirdeba, rac gansxv vavebuli aminomJa avuri Se edgenilo obis mqon cileb ne bis si inTezs uzrunvelyofs. 5
molekul luri bio ologia manana gordezia g ani
4-genetikuri kodi gadagvarebulia, rac gulisxmobs, rom aminomJavebis umravlesoba erTze meti kodoniT aris determinirebuli. arsebuli 64 kodonidan 61 kodoni gansazRvrul aminomJavas Seesabameba da mxolod sami kodoni (UAG, UAA, UGA - terminaciis signalebi, an stop-kodonebi) kodirebs translaciis terminacias. vinaidan sul 20 aminomJava 61 kodoniT aris kodirebuli, cxadia, rom aminomJavebis umravlesobas erTze meti kodoni Seesabameba. gamonakliss warmoadgens ori aminomJava - meTionini da triftofani, romlebic mxolod erTi kodoniT arian kodirebuli. danarCen 18 aminomJavas ori, sami da meti (eqvsamde) kodoni Seesabameba. erTi da imave aminomJavas Sesabamis kodonebs sinonimebs uwodeben. varaudoben, rom genetikuri kodis gadagvarebis biologiuri azri mutaciebis moqmedebis minimumamde SemcirebaSi mdgomareobs. kodi gadagvarebuli rom ar iyos, maSin 20 kodoni 20 aminomJavas kodirebas moaxdenda, danarCeni 44 ki translaciis terminacias. 5-genetikuri kodi universaluria is erTnairia yvela cocxali organizmisTvis. genetikuri kodis universaloba mZlavri argumentia cocxali organizmebis erTiani warmoSobisa da evoluciis sasargeblod.
genetikuri kodis cxrili
nukleinis mJavebis struqtura

(http://www.johnkyrk.com/DNAanatomy.html) nukleinis mJavebis sruli hidrolizisas gamoiyofa: a. purinisa da pirimidinis fuZeebi; b. monosaqaridebi riboza an dezoqsiriboza (5105); c. fosformJava.
monosaqaridebis struqtura
nukleotidi
purinis fuZeebis struqtura
pirimidinis fuZeebis struqtura

7
nu ukleinis mJav vebs gansxvave ebuli Sedgeni iloba aqvT. kerZo od, dezoqsiri ibonukle einis mJav (dnm) S va Seicavs dezoqsiri d ibozas, r ribonukl leinis mJa ava rnm) ki r ribozas. nuklein nis mJave ebis Sedgeniloba aSi arse ebuli ga ansxvavebe ebi (r mo oyvanilia cxrilS a Si.
erTnairi i ko omponenet tebi adenini guanini citozini
gansxv vavebuli komponen netebi dnm dez zoqsiribo oza Timini rnm riboza uracili i
ribo onuklein mJava da dezoq nis oqsiribonu nukleinis mJava s

nukl leozideb bi - az zotovani fuZisa da naxSirwyl lebis (r riboza an dezoqsiri iboza) Se enaerTebi nukle ia. eozidebi warmoq is qmnisas a azotovan fuZeeb ni bis az zotis at tomsa (az zotis mecxre at tomi pur rinis fu uZeebSi d azoti pirvel da is li 8
atomi pirimidinis fuZeebSi) da ribozas an dezoqsiribozas pirveli naxSirbadis atomis hidroqsilis jgufs Soris N-glikoziduri bma yalibdeba.EA
purinis fuZis Semcveli nukleozidebi
pirimidinis fuZis Semcveli nukleozidebi
nukleotidebi azotovani fuZis, monosaqaridisa da fosformJavas naSTisagan Sedgeba. nukleotidis SemadgenlobaSi Semavali monosaqaridi pentozebis klass ganekuTvneba da ori saxisaa - riboza da dezoqsiriboza. nukleotidebs, romlebic ribozas Seicaven ribonukleotidebi ewodebaT, dezoqsiribozas Semcvel nukleotidebs ki dezoqsiribonukleotidebi. Sesabamisad nukleinis mJavebic ori saxisaa ribonukleinis mJava (rnm) da dezoqsiribonukleinis mJava (dnm). nukleotidebis SemadgenlobaSi ori tipis azotovani fuZea - purinisa (adenini, guanini) da pirimidinis (citozini, Timini, uracili).
nukleotidebi nukleozidebisagan fosformJavas (erTidan samamde) naSTis SemcvelobiT gansxvavdebian. nukleotidebSi fosformJavas naSTi ubralo eTeruli bmiT aris dakavSirebuli naxSirwylis (riboza an dezoqsiriboza) mexuTe naxSirbadis atomis hidroqsilis jgufTan. fosformJavas naSTebis Semcvelobis mixedviT ganasxvaveben mono-(NMP), di-(NDP) da trifosfonukleotidebs (NTP). maTi nomenklatura mocemulia cxrilSi:
azotovani fuZeebi
nukleozidebi
nukleotidebi sruli saxelwodeba Semoklebuli saxelwodeba AMP GMP CMP UMP TMP
adenini guanini citozini uracili Timini
adenozini guanozini citidini uridini Timidini
adenozinmonofosfati guanozinmonofosfati citidinmonofosfati uridinmonofosfati Timidinmonofosfati 10
sakuTriv nukleinis mJavebi polinukleotidmonofosfatebia. nukleinis mJavebis polimeruli jaWvis Camoyalibebisas erTi nukleotidis 3 hidroqsilsa da meore nukleotidis 5hidroqsilis jgufebs Soris fosfodieTeruli - kovalenturi - bmebi warmoiqmeba. erTi jaWvis nukleotidebis erTmaneTTan dakavSirebaSi azotovani fuZeebi monawileobas ar Rebuloben. polinukleotiduri jaWvi polarulia jaWvis erT boloze Tavisufali hidroqsilis jgufi monosaqaridis 5naxSirbadis atomTan aris dakavSirebuli, meore boloze ki 3naxSirbadis atomTan. fuZeebis Tanmimdevroba polinukleotidur jaWvSi ikiTxeba pentozas 5-naxSirbadis atomidan 3-naxSirbadis atomis mimarTulebiT. dnm-is da rnm-is ubnebis nukleotiduri Tanmimdevrobebis Casawerad iyeneben azotovani fuZeebis Sesabamis erTasoian simboloebs A,G,C,T,U. magaliTad: 5--G-A-A-T-C-T-A-C-A-3' nukleinis mJavebi advilad ikavSireben cilebs nukleoproteinebis warmoqmniT. cilebis msgavsad nukleinis mJavebisTvisac damaxasiaTebelia pirveladi, meoreuli da mesameuli struqturebis arseboba. dnm-is da rnm-is polinukleotidur jaWvSi fosfodieTeruli bmebiT dakavSirebuli nukleotidebis monacvleoba nukleinis mJavebis pirvelad struqturas warmoadgens. nukleinis mJavebis meoreuli struqtura - nukleinis mJavebis meoreuli struqtura pirvelad 1953 wels uotsonma da krikma daadgines (Watson, Crick). maT mier mowodebuli struqturuli modelis ZiriTadi Taviseburebebia: ori spiraluri polinukleotiduri jaWvi saerTo RerZis irgvliv aris daxveuli. jaWvebi antiparaleluria, anu urTierTsawinaaRmdego mxaresaa mimarTuli. purinisa da pirimidinis fuZeebi spiralis Sida mxares aris ganlagebuli, fosfatisa da dezoqsiribozas naSTebi ki gareT. spiralis diametri 20-ia. spiralis RerZis gaswvriv mezobel fuZeebs Soris manZili 3,4 -ia, fuZeebi erTmaneTis mimarT 36-iT arian mobrunebuli. amrigad, spiralis erT bijze 10 nukleotidi modis, rac 34 -s Seesabameba. 11
spiralis ori jaWvi fuZeTa wyvilebs Soris arsebuli wyalbaduri bmebiT aris erTmaneTTan dakavSirebuli. amasTan, adenini yovelTvis Timins uwyvildeba, guanini ki citozins. fuZeebis gansazRvruli Tanmimdevroba konkretuli genetikuri informaciis matarebelia.
amrigad, dnm-is meoreuli struqtura spiralurad daxveuli ori urTierTkomplementuri da antiparaleluri jaWviT aris warmodgenili. meoreuli struqturis Camoyalibebis safuZvels fuZeTa komplementaroba (wyalbaduri bmebi) da steking-urTierTqmedebebi warmoadgens.
komplementaroba
nukleotidebis Tanmimdevroba dnm-is erT jaWvSi,
avtomaturad gansazRvravs komplementuri jaWvis nukleotidur Sedgenilobas. mag., dnm-is molekulis erTi jaWvis azotovani fuZe adenini () urTierTqmedebs meore jaWvSi mxolod mis komplementur azotovan fuZe-TiminTan (), guanini ki citozinTan (rogorc dnm-Si ise rnm-Si). fuZeTa komplementur urTierTqmedebas wyalbaduri bmebis sistema uzrunvelyofs. A-TfuZeebs Soris ori wyalbaduri bmaa, G-C fuZeebs Soris ki sami. erTjaWviani struqturis mqone rnm-is 12
molekulis calkeul ubnebSi azotovani fuZe adenini azotovan fuZe uracilTan (U) amyarebs urTierTqmedebas.
mis
komplementur
uotson-krikis wyvilebi adenini/Timini (A/T); guanini/citozini (G/C).
13
sur. dn nm-is jaWv vebs Sori kompl ris lementuri urTier i rTqmedeba (i ix.animaci http://w ia www.johnkyr rk.com/DNA Aanatomy.h html
http:/ //www.johnk kyrk.com/D DNAgeometr ry.html http://w www.suman nasinc.com/w /webcontent t/anisamples s/molecular rbiology/DN NA_structur re.html ) nu ukleotid debs Sor ris analo ogiur ur rTierTqmedebebs a aqvs adgili: tran nskripcii is procesSi, ro odesac dnm-matr ricaze r rnm-is (m matricul li, satr ransporto, ribosomuli) m molekula sinTezi a irdeba; rev ukut transkrip pciis dros, rodesac r vers-tran nskriptaz zas (ukut transkri iptaza) mo onawileo obiTrnm-m matricaz dnm-is sinTezi warmoebs ze s. steking-urTierTqmede eba ar rapolaru uli ur rTierTqm medebaa az zotovan fuZeebs Soris. gansakuT Trebuli tipis (van-de er-vaalsi is) erTmaneT Tze par ralelurad ganlagebu g ul
Cargafis wesi - dnm-is fuZeebi specif s is fiuri dawyvilebi idan gamo omdinareo obs er rvin Car rgafis m mier 1950 wels dadgenil 0 li wesi romli i, is Tanax xmad dnm-is mo olekula aSi purin nis fuZee ebis jami pirimid dinis fu uZeebis j jamis tolia. yvel la sa axeobis dnm-Si a adeninis fardoba TiminT a Tan, xolo guanin nisa citozinT c Tan er rTis tol lia: 1) A=T, /= 1; 2) G= G/C=1; 3) +=G ) = =C, G+C; 4) Tu +>G+ maSin dnm -tipisaa. T +C, 14
(G+C)/(+)= specifiurobis koeficienti, mudmivi sididea TiToeuli saxeobis dnm-sTvis. dnm-is polimorfizmi dnm-isTvis damaxasiaTebelia ramdenime struqturuli formis arseboba. tenianobis %-uli maCveneblisa da aris pirobebidan gamomdinare gvxvdeba dnm-is , , da Z-formebi. aRniSnuli formebi jaWvebis axvevis mimarTulebiT da erTmaneTis mimarT azotovani fuZeebis sibrtyeTa daxris kuTxiT gansxvavdebian. forma - wyalxsarebSi dnm Cveulebriv formiT aris warmodgenili. dnmis -forma marjvniv daxveuli spiralia, azotovani fuZeebi ganlagebulia horizontalurad. am formis stabilurobaSi mniSvnelovania stekingurTierTqmedebebi. organuli gamxsnelebisa da cilebis zemoqmedebiT SesaZlebelia formis gadasvla formaSi. A forma - 75%-ze dabali tenianobisa da areSi Na+, K+, Cs+ ionebis arsebobisas dnm formiT gvxvdeba. es formac marjvniv daxveuli spiralia. formisagan gansxvavebiT masSi fuZeebi garkveuli kuTxiT aris daxrili, amitom spiralis biji, xviaze nukleotidebis ricxvi, jaWvis ConCxis konfiguracia icvleba. forma damaxasiaTebelia wyviljaWviani rnm-isa da dnm/rnm hibridebisaTvis. formisaTvis SeuZlebelia formaSi gadasvla. C forma - dnm-is C formac marjvniv daxveuli ormagi spiralia, is damaxasiaTebelia qromatinisa da zogierTi virusis dnm-sTvis. dnm aseT formas iRebs koncentrirebul marilxsnarebSi 66%-ze dabali tenianobis pirobebSi, am dros SeimCneva steking-urTierTqmedebebis susti Zalebi da struqturis stabilurobas ZiriTadad wyalbaduri bmebi uzrunvelyofs. Z forma - garkveul pirobebSi dnm-is marjvena B forma SeiZleba Z formaSi gadavides. Z forma marcxniv daxveuli ormagi spiralia, mas texilis forma aqvs, ris gamoc miiRo saxelwodeba_ Z.
sur. SBS (side-by-side)- dnm-is A da B formebis struqturuli gamosaxuleba.

A formaSi fuZeebi garkveuli kuTxiT aris daxrili, spiralis biji, jaWvis ConCxis konfiguracia B formisagan gansxvavebulia. 15
sur. dnm-is A,B da Z formebi (suraTze moniSnulia spiralis biji). A,B formebi marjvniv daxveuli spiralebia, Z-forma marcxniv daxveuli spirali. damatebiTi zemoqmedebis gareSe (cilebi/superspiralizacia) A- da Z-formebs wyalxsnarebSi arseboba ar SeuZliaT.
16
dnm-is mesameuli struqtura - dnm-saTvis damaxasiaTebelia wrfivi da wriuli (rgoluri) formebi, is SeiZleba iyos 2 an 1 jaWviani. mwebvare boloebis mqone orjaWvian dnm-s SeuZlia miiRos rgolis forma, SemdgomSi dnm-ligazas meSveobiT misi boloebi kovalenturad ukavSirdeba erTmaneTs.
sur. mwebvare boloebis mqone orjaWviani wrfivi dnm-is molekulisgan Caketili rgolis formis mqone dnm-is Camoyalibebis sqema.
amgvari wriuli dnm-ebi rogorc wesi superspiralizebulia, anu rgolis forma Tavis mxriv kidev spiralurad exveva sakuTari RerZis garSemo. superspiraluri xviebis armqone rgolur dnm-s relaqsirebuls uwodeben. superspiralizacia gansazRvrul rols asrulebs dnm-is SefuTvaSi superspiralizebuli dnm, relaqsirebul dnm-Tan SedarebiT, gacilebiT kompaqturia.
superspiralizebuli dnm
relaqsirebuli dnm
eukariotebSi, prokariotebisagan gansxvavebiT, mesameuli struqturis Camoyalibebisas dnm-is zespiralizacias Tan sdevs cilebTan kompleqsebis warmoqmna. am dros dnm-is sigrZe sagrZnoblad iklebs. mag. adamianis dnm-is zomebi mesameuli struqturis warmoqmnisas saSualod 100 aTasjer mcirdeba.
17
nukleinis mJavebis mesameuli struqturis formirebisas SesaZlebelia samda oTxjaWviani ubnebis warmoqmna (Hoogsteen base pairs). am dros erTmaneTTan erTdroulad sami fuZe urTierTqmedebs: A-A-T; T-A-T; G-G-C; C-G-C.
analogiurad xdeba dnm-is tetrameruli ubnebis formirebac. dnm-is sami da oTxjaWviani ubnebis warmoqmnis zusti biologiuri mniSvneloba jerjerobiT ucnobia. dnm-is uzarmazari molekulis (ramdenime sm sigrZis) eukariotul qromosomaSi ganlageba misi gansakuTrebuli SefuTvis gareSe SeuZlebelia. qromatini sakuTriv dnm-is garda histonebs, arahistonur cilebs da mcire raodenobiT rnm-sac Seicavs. qromatinis daaxloebiT 50%-s histonuri cilebi Seadgenen. qromatinSi histonebi (2,2b,H3,H4) histonur oqtamers _ [2 (2+2b+H3+H4)] warmoqmnian. orjaWviani spiraluri dnm akeTebs 1,5 bruns histonuri oqtameris garSemo, ris Sedegadac nukleosomas kori yalibdeba. kompleqsSi calke erTveba damatebiTi cila histoni 1. warmoqmnil struqturas nukleosoma an qromatosoma ewodeba (sur.).
18
orjaWvian dnm spiralze qromatosomebi (nukleosomebi) erTmaneTisagan garkveuli manZilis daSorebiT warmoiqmneba. manZili qromatosomebs Soris 20dan 90-mde fuZeTa wyvilis tolia da mas linkeri ewodeba. Camoyalibebuli struqtura Zafze acmul mZivs waagavs, romelic Semdgom etapze spiralurad exveva. spirali Tavis mxriv ukve orspiralian struqturebs qmnis, romlebic qromosomis mcire nawils warmoadgens (sur.).
sur. _ qromosomaSi dnm-is molekulis SefuTvis mravalsafexurebrivi sqema.

(http://www.johnkyrk.com/chromosomestructure.html) 19
dnm-is fiziko-qimiuri Tvisebebi

dnm-is denaturacia dnm-is orjaWvani struqturis rRvevis process, romlis drosac steking-urTierTqmedebebisa da wyalbaduri bmebis gaxleCis Sedegad dnm-is spiralis ori jaWvi erTmaneTs Sordeba da molekulaSi erTjaWviani ubnebi Cndeba, denaturacia ewodeba. procesi -is an temperaturis gavleniT mimdinareobs. denaturaciis xarisxze msjeloben ultraiisfer ubanSi (= 260 nm) STanTqmis intensivobis cvlilebis mixedviT.
denaturacias sxvagvarad lRvobas uwodeben. temperaturas, romelzedac irRveva dnm-is spiraluri struqturis naxevari (50%), lRvobis temperatura ewodeba TlR. lRvobis temperatura yvela dnm-sTvis gansxvavebulia. dnm-is lRvoba advilad registrirdeba 260 nm talRis sigrZeze, am dros temperaturis gazrdasas dnm-is optikuri simkvrivis zrda SeimCneva, temperaturis Semcirebisas ki kleba (sur.). dnm-is molekulis lRvobis temperatura masSi Semavali nukleotidebis tipzea damokidebuli - G-C wyvilebiT mdidar dnm-is molekulebs, upiratesad A-T wyvilebis Semcvel dnm-ze, maRali lRvobis temperatura aqvs. denaturaciisas daSoriSorebuli dnm-is komplementuri jaWvebi garkveul pirobebSi SeiZleba kvlav spiralurad daexves. am process renaturacia ewodeba. im SemTxvevaSi, Tuki denaturacia ar iyo sruli da Tundac ramdenime nukleotidi mainc darCa erTmaneTTan wyalbaduri bmebiT dakavSirebuli, maSin renaturaciis procesi Zalian swrafad mimdinareobs.
20
renaturacia mTlianad gancalkevebuli dnm jaWvebis SemTxvevaSic ki aris SesaZlebeli, magram procesi nelia da damokidebulia xsnarSi dnm-is jaWvebis koncentraciaze, vinaidan am SemTxvevaSi renaturaciisaTvis aucilebelia dnm-is ori jaWvis iseTi zusti Tanxvedra, romelsac SeiZleba reasociacia mohyves. Cveulebriv lRvobis temperaturaze 10-15CiT ufro dabali temperatura da xsnaris saSualo ionuri Zala, renaturaciisTvis optimaluri pirobebia. reasociacia dnm-is ori gancalkevebuli jaWvis nukleotidebis mokle, komplementuri Tanmimdevrobebis urTierTqmedebiT iwyeba. am dros Camoyalibebuli orjaWviani stuqturis stabiluroba asocirebuli ubnis mezobel ubnebzea damokidebuli. Tuki dnm-is mezobeli ubnebis nukleotiduri Tanmimdevrobebi arakomplementuri aRmoCndeba, maSin asocirebuli ubani Zalian swrafad disocirdeba. procesi Tavidan iwyeba da isev meordeba manam, sanam ar moxdeba dnm-is ori gancalkevebuli jaWvis saWiro ubnebis asocireba, anu ori iseTi ubnis erTmaneTTan dakavSireba, romelTa mezobeli ubnebic urTierTkomplementuri iqneba. aseTi dakavSirebis SemTxvevaSi dnm-is orjaWviani spiralis aRdgena Zalian swrafad xdeba.
dnm-is fuqcia
dnm genetikuri informaciis matarebeli molekulaa

fuqcias dnm-Si genetikuri kodis arseboba uzrunvelyofs
genetikuri informaciis aRwarmoqmna da misi ujredebisa da organizmebis momavali TaobebisaTvis

funqcia replikaciis procesiT aris uzrunvelyofili
gadacema
genetikuri informaciis realizeba cilebisa da nebismieri sxva SenaerTebis saxiT (eqspresia)

funqciis ganxorcielebas transkripciisa da translaciis procesebi uzrunvelyofs.
rnm-is struqtura - dnm-sgan gansxvavebiT rnm erTi, daxveuli polinukleotiduri jaWvisagan Sedgeba. erTjaWviani rnm-is molekulis garkveul ubnebSi (palindromebi) SesaZlebelia mokle orjaWviani ubnebis, e.w. sarWis struqturebis Camoyalibeba (G-C, -U). ujredSi matriculi (m-rnm) (informaciulii-rnm), ribosomuli (r-rnm) da satransporto rnm-ebi (t-rnm) gvxvdeba.
21
m-rnm-s matriculi aminomJavebis prokariotul
genetikuri informacia gadaaqvs dnm-dan cilaze. nebismieri rnm-is funqciaa dnm-is nukleotiduri Tanmimdevrobebis garkveul TanmimdevrobebSi gadayvana, magram eukariotul da m-rnm-ebs Soris arsebiTi saxis gansxvavebebic arsebobs:
1 - transkripciis procesSi eukariotuli m-rnm didi winamorbedis saxiT (pirveladi transkripti) sinTezirdeba birTvSi, SemdgomSi, birTvSive xdeba m-rnm-pirveladi transkriptis momwifeba (procesingi), romlis drosac igi sxvadasxva saxis posttrankripciul (transkripciis Semdgom) modifikaciebs ganicdis. momwifebuli eukariotuli m-rnm gadadis citoplazmaSi da monawileobs translaciis procesSi. amrigad, eukariotul ujredebSi transkripciisa da translaciis procesebi gamijnulia erTmaneTisgan droiT da sivrciT. eukariotuli m-rnm monocistronulia, anu Seicavs informacias mxolod erTi polipeptiduri jaWvis Sesaxeb da translaciis procesSi masze mxolod romelime erTi cila sinTezirdeba. eukariotuli m-rnm sakmaod stabiluria.
22
2 - prokariotuli m-rnm piriqiT, arastabiluria da xanmokle sicocxlis periodi aqvs. prokariotebSi transkripcia da translacia ar aris droiTa da sivrciT gayofili, orive es procesi TiTqmis erTdroulad mimdinareobs, anu prokariotuli matriculi rnm-is translireba transkripciis dasrulebamde iwyeba. eukariotuli m-rnm-sgan gansxvavebiT prokariotuli m-rnm-ebis umravlesoba policistronulia, rac gulisxmobs, rom prokariotul m-rnm-Si kodirebulia informacia ramdenime cilis Sesaxeb. policistronuli m-rnm-is translacia xdeba TanmimdevrobiT - jer translirdeba erTi cistroni, Semdeg meore da a.S. am dros aucilebeli ar aris translirebad cistronTa rigis dacva. procesi nebismieri TanmimdevrobiT SeiZleba ganxorcieldes. (mag. n cistronis Secveli m-rnm-is cistronTa translirebis rigi SeiZleba iyos n3 n6 n2 n1 n4 n5 ).
sur. transkripcia da translacia eukariotebSi (A) da prokariotebSi (B).

23
prokariotebisagan gansxvavebiT, eukariotuli m-rnm warmoqmnis kompleqsebs cilebTan (rnp, an mesenjer-ribonukleoproteidebi, an informosomebi), rac mis metabolur stabilurobas uzrunvelyofs. da rogorc Sedegi, eukariotuli m-rnm-ebisTvis mudmivi intensiuri degradacia da aseve mudmivi intensiuri resinTezi damaxasiaTebeli ar aris. eukariotuli organizmebisaTvis damaxasiaTebeli translaciis iniciaciisa da regulaciis mTeli rigi Taviseburebebi pro-da eukariotul m-rnm-ebs Soris arsebuli gansxvavebebiT aris ganpirobebuli. r-rnm-bi - ribosomebis struqturul da fuqciur elementebs warmoadgenen, maTi uSualo funqciaa translaciis procesSi m-rnm-isa da t-rnm-is dakavSireba. ribosomuli rnm-is molekulebi erTiani winamorbedis saxiT transkibirdeba. eukariotuli ujredebis rnm-winamorbedi stabiluria da misi gamoyofa advilad aris SesaZlebeli. prokariotuli rnm-winamorbedi ki piriqiT arastabiluria, advilad eqvemdebareba nukleazebis (fermenti, romelic kveTs fosfodieTerul bmebs nukleotidebs Soris) zemoqmedebas, ris gamoc misi sicocxlis xangrZlivoba ujredSi mcirea. prokariotebis r-rnm-isTvis damaxasiaTebelia Tanmimdevrobebis konservatuloba garkveuli xarisxiT, rac eukariotebSi naklebad aris gamoxatuli. rogorc eukariotuli, ise prokariotuli r-rnm-ebi advilad meTilirdeba. nukleotidebs Soris komplementuri urTierTqmedebis Sedegad r-rnm-is meoreul struqturaSi mokle orjaWviani ubnebi yalibdeba, warmoqmnili ormagi spirali xSirad arasrulia da gauwyvilebeli fuZeebisagan warmoqmnil maryuJebs Seicavs. Tavisufali r-rnm-is struqtura gansxvavdeba ribosomis suberTeulebTan dakavSirebuli r-rnm-is struqturisagan _ ribosomasTan dakavSirebul r-rnm-Si ormagi spiralebis ricxvi naklebia r-rnm-is Tavisufal formasTan SedarebiT.
t-rnm-ebi - yvelaze mcire zomis mqone rnm-molekulebia. isini maRali specifiurobiT ikavSireben Sesabamis aminomJavas da gadaaqvT is cilis sinTezis adgilze. TiToeul t-rnm-s mxolod erTi aminomJavas gadatana SeuZlia, amave dros yovel aminomJavas ramdenime t-rnm Seesabameba. dadgenilia, rom yvela t-rnm-s erTi, saerTo meoreuli struqtura gaaCnia, romelsac samyuras foTlis forma aqvs (sur.). t-rnm-is meoreuli struqturisaTvis damaxasiaTebelia oTxi ZiriTadi Stos arseboba. t-rnm-is oTxive Sto orjaWviani Reroebis saxiT aris warmodgenili, maTgan mxolod erTi (aqceptoruli) Sto bolovdeba erTjaWviani 24
ubniT (CCA-Tanmimdevroba), danarCeni sami Stos (fsevdouridinis, dihidrouridinisa da antikodonis Stoebi) boloebze gauwyvilebeli nukleotidebisagan warmoqmnili maryuJebia ganlagebuli.
sur. t-rnm-is meoreuli da mesameuli struqturebi

meoreuli struqturis yvela Stos mkacrad gansazRvruli funqciuri datvirTva aqvs: 1. aqceptoruli Stos CCA-daboloeba aminomJavebs ikavSirebs, reaqcia atfis (ATP) monawileobiT mimdinareobs; 2. dihidrouridinis maryuJi uzrunvelyofs t-rnm-is dakavSirebas specifiur fermentTan; 3. fsevdouridinis maryuJi yovelTvis Seicavs damaxasiaTebel nukleotidur Tanmimdevrobas 5'-TCG-3', sadac atipiuri fuZe fsevdouridinia. aRniSnuli maryuJis meSveobiT t-rnm ribosomasTan urTierTqmedebs; 4. antikodonis maryuJi Seicavs sam nukleotids (antikodoni), romelic m-rnm-ze mocemuli aminomJavas kodonis komplementarulia. mag. m-rnm-is 5'-GCC-3' kodons Seesabameba t-rnm-is 3'-CGG-5' antokodoni. kodoniantikodonis amgvari urTierTqmedeba matricul rnm-Tan satransporto rnm-is specifiur dakavSirebas uzrunvelyofs. t-rnm-is zomebi cvalebadia da 74-dan 95-mde fuZis farglebSi meryeobs. t-rnm-is molekulis zomebis aRniSnuli cvlileba ZiriTadad ganpirobebulia cvlilebebiT e.w. damatebiT maryuJSi, romelic fsevdouridinisa da antikodonis maryuJebs Soris aris ganlagebuli. damatebiTi maryuJis zomaze damokidebulebiT t-rnm-bi or klasad iyofa: I klasis t-rnm-is damatebiTi maryuJi 3-5 fuZisagan Sedgeba; II klasis t-rnm-ebs didi zomis - 13-21 fuZis Semcveli - damatebiTi maryuJi aqvT. meoreuli struqturis msgavsad, yvela t-rnm-is mesameul struqturasac erTi saerTo safuZveli gaaCnia: meoreuli struqturis orjaWviani ubnebi mesameul struqturaSic SenarCunebulia, Tumca icvleba sivrceSi maTi urTierTganlageba. mesameuli struqturis formirebisas t-rnm-is molekula 25
as so L-is formas iRebs, a dros aqcepto am oruli da TC R Reroebi erT orm mag spirals w warmoqmni ian, antik kodonisa da dihid drourid dinis Rer roebi me eore orm mag spirals. L-asos erT bo oloze t t-rnm-is aqceptor ruli ub bania gan nlagebul li, me eoreze ki anti ikodonis maryuJi. aseTi ganlagebis wyalobiT mesameu i ul struqtur raSi t-rn nm-is sxva adasxva f fuqciebze pasuxis e smgebeli ubnebi maqsimalu uri ma anZiliT arian er rTmaneTis sagan daS Sorebuli mag. t-rnm-is aminoaci ilirebul li bolo ant tikodonis sagan maqs simalura Sors aris ganl ad lagebul li.
sur. su uraTze mo ocemulia aminomJa fenil a ava lalanini (Phe)mi is imarT spe ecifiuri t-rn nm-is - pir rveladi( meore (D), euli(A)da mesameu d uli stru uqturebi(B,C). i s samyuras foTlis struqt s qturaSi (A) ko omplementu turi fuZ Zeebis dawyvileb d bis Sedegad t Se t-rnm-is m molekula aSi orja aWvian ub bnebi war rmoiqmneba (wyalba a aduri bme ebi ko omplement ntur fuZe Zeebs Sor ris sura aTze wiT Teli xaze zebiT ari aRniSn is Snuli). sa sami nu ukleotid disagan Sedgenil ili ant tikodonis Tanmim s mdevroba m-rnm-i a is kodo ons uwyvildeb uw ba. kodo oni/antiko odonis w wyvilis Sesabami isi amino omJava t-rnm-is 3 t bolos ukavSird bo deba. t-rnm t zogierT z araCv Cveulebri iv, rn nm-ebisaTv vis ar radamaxas siaTebel fuZes S l Seicavs, romlebic arsebu ic uli nukl leotideb bis qimiu uri mo odifikac ciebis g gziT mi miiReba. mag. fu uZeebi fseud dourudin ni da Ddihidrour d ridini u uracilis modifi s icirebis Sedegad miiReba.. t-rnm-is mesameu d s ul struqtur st ras Las sos msga avsi for rma aqvs (B da C suraT C). Tze feni ilalanin nis Sesabamisi t-rnm-is struqt Se i s turaa naC Cvenebi, magram yve ma ela sxva danarCen t-rnm-s a n sac Za alian ms sgavsi st struqtur aqvs. t-rnm-is pirvela (D), meoreul (A) da ra adi li me esameuli (B,C) s struqtur rebis ams msaxvel diagrameb d bze erT da ig Ti give ubne ebi er rTnairi f feriT ar Sefer ris rili.
meor reulis m msgavsad, t-rnm-i is mesame euli st truqturi is CamoyalibebaS Sic wyalbadur bmebi monawil ri leobs. wya albadur bmebs, r romlebic samyura foTl c as lis (m meoreul) struqt ) turas uz zrunvely yofen meo oreuli wyalbaduri bmeb ewodeba, bi xolo damatebiT d T bmebs, , romlebic me esameuli struq qturis warmoqmn nas ganapirobe eben mes sameuli wyalbadu uri bmebi i. 26
molekul m luri biol logia manana go ordezian ni
aminomJavebis raodenobis Sesabamisad (20), ujredSi mesameuli struqturis mixedviT gansxvavebuli t-rnm-ebis 20 jgufia. t-rnm-ebs, romlebsac gansxvavebuli pirveladi, magram erTnairi mesameuli struqtura aqvT, aqceptireben erTsa da imave aminomJavas, izoaqceptoruli t-rnm-ebi ewodeba. t-rnm-is pirveladi struqturisaTvis damaxasiaTebelia garkveuli xarisxiT fuZeTa konservatuloba da naxevrad konservatuloba. zogierT poziciaSi myofi fuZeebi konservatulia (invariantulia), anu am mdgomareobaSi yovelTvis gansazRvruli nukleotidi imyofeba. zogierTi pozicia ki naxevrad konservatulia, anu am mdgomareobaSi SeiZleba imyofebodes mxolod erTi tipis romelime fuZe romelime purini (G an A) an romelime pirimidini (C an U). konservatulia is komplementuri fuZeebic, romlebic t-rnm-is meoreul struqturas ganapirobeben, mag. aqceptoruli Sto 7 aseT komplementur wyvils Seicavs, fseudouridinisa da antikodonis Stoebi 5-5-s, dihidrouridinis maryuJi 3 an 4-s. ujredSi gansxvavebuli pirveladi struqturis mqone 61+1 t-rnm-ia, anu t-rnm-ebis saerTo raodenoba m-rnm-is kodonebis raodenobis (61) tolia +1 mainicirebeli t-rnm, romelic translaciis iniciaciaSi monawileobs. mainicirebel t-rnm-s iseTive antikodoni aqvs rogorc meTioninis damakavSirebel t-rnm-s. t-rnm-Si A-U da G-C wyvilebis garda xSirad SeuRlebis damatebiTi tipebic gvxvdeba (G-U, G-, A-), aseTi urTierTqmedeba naklebad stabiluria, magram t-rnm-is meoreuli struqturis Camoyalibebas mainc xels uwyobs. pirveladi struqturis SemadgenlobaSi G,C,A,U - fuZeebis garda gansxvavebuli, e.w. araCveulebrivi fuZeebis Semcveloba (purinis an pirimidinis birTvis Semcveli nebismieri fuZe) t-rnm-ebis kidev erTi Taviseburebaa, romelic maT sxva rnm-ebisagan gamoarCevs. yvela gansxvavebuli fuZis warmoqmna oTxi ZiriTadi (G,C,A,U) fuZidan erTerTis modifikaciis Sedegia. G,C,A an Uis modificireba (da araCveulebrivi fuZeebis warmoqmna) t-rnm-is jaWvSi maTi CarTvis Semdeg xdeba. modificirebuli fuZeebis mravalferovneba t-rnm-is struqturul mravalferovnebas ganapirobebs.
sur. t-rnm-is molekulaSi zogierTi araCveulebrivi nukleotidia CarTuli. es nukleotidebi Cveulebrivi nukleotidebis kovalenturi modifikaciis gziT miiReba. nukleotidebis modifikacia rnm-is jaWvSi maTi CarTvis Semdeg xdeba. t-rnm-ebis umravlesobaSi modificirebulia nukleotidebis 10%.
27
t-rnm-is struqturis Taviseburebebi, romelic araCveulebrivi nukleotidebis - Timinis (T), fsevdouridinis (), dihidrouridinis Semcvelobas gulisxmobs, aucilebeli pirobaa fermentebis mier t-rnm-is zusti, specifiuri Secnobisa da ribonukleazebis zemoqmedebisagan dasacavad, ris gamoc, m-rnm-Tan SedarebiT, t-rnm ufro stabiluri da sicocxlisunariania. gansxvavebebi dnm-sa da rnm-s Soris dnm monosaqaridi azotovani fuZeebi jaWvebis raodenoba molekulaSi dezoqsiriboza , , G, C 99.99% ormagi spirali 0.01% erTjaWviani yvela erTjaWviani molekula rgoluria. orjaWviani molekulebis umravlesoba wrfivia, nawili rgoluri. rnm riboza , U, G, C 99.99% erTjaWviani 0.01% orjaWviani
molekulis forma
wrfivi molekulebi
rnm-is tipebi zoma nukleotidebis raodenoba g-rnm genomuri rnm 10000-100000 m-rnm informaciuli an matriculi rnm 100-100000 t-rnmP satransporto rnm 70-90 ramdenime diskretuli klasi 100-dan r-rnm ribosomuli rnm 500000-mde s-rnm mcire rnm-ebi 100-300 rnm-is tipi
genuri mutaciebi - arsebobs genuri mutaciebis ramdenime tipi, romlebic genetikuri kodis struqturis cvlilebas ganapirobebs: 1. 2. 3. fuZeebis erTi an ramdenime wyvilis amovardna (delecia). fuZeebis erTi an ramdenime wyvilis CarTva (insercia). fuZeebis erTi an ramdenime wyvilis Secvla sxva wyviliT.
28
sur. sqemebze naCvenebia erTi nukleotidis (am SemTxvevaSi adeninis) delecia/ inserciis Sedegad genetikuri kodis da Sesabamisad, sinTezirebadi polipeptidis aminomJavuri Sedgenilobis cvlileba.
fuZeebis erTi an ramdenime wyvilis sxva wyviliT Secvla mutaciebis yvelaze gavrcelebuli tipia. Tavis mxriv, am tipis mutaciebis ori saxe arsebobs tranzicia da transversia. tranziciis SemTxvevaSi purinis fuZe isev puriniT icvleba, pirimidini ki pirimidiniT. mag. AG da TC cvlilebebi tranziciaa. transversiaa purinis fuZis pirimidiniT, an pirimidinis puriniT Secvla. mag. AT, AC, GC, GT cvlilebebi transversiaa. tranziciis spontanuri warmoSobis hipoTeza uotsonisa da krikis mier mowodebuli tranziciis spontanuri warmoSobis hipoTeza fuZeTa tautomeruli formebis warmoqmnis SesaZleblobas eyrdnoba. am hipoTezis Tanaxmad, TiToeuli azotovani fuZis zogierTi wyalbadis atomma SeiZleba Seicvalos mdgomareoba (dakavSirebis kuTxis cvlileba), rac fuZeTa iSviaTi tautomeruli formebis formirebis safuZveli xdeba. sayuredReboa, rom aseTi tautomeruli formebis sicocxlis xangrZlivoba mcirea, maTi warmoqmnis albaToba ki Zalian dabali. tautomerul formebs uotson/krikis (A/T; G/C) wyvilebisgan gansxvavebuli wyvilebis warmoqmnis unari aqvT. mag. adeninis tautomeruli iminoforma (A-imino) replikaciis procesSi SeiZleba dauwyvildes citozins (A/ C).
sur. tranziciis induqcia spontanuri tautomeruli cvlilebis Sedegad.

Cveulebriv orjaWviani dnm-molekulis replikaciis procesSi adeninis standartuli aminoforma (A-amino) Timins (T) uwyvildeba, mag. diagramaze warmodgenili dnm-is sawyisi molekulis zeda jaWvis T ikavSirebs A-s veluri 29
tipis (sax xeobis bu unebrivi populaciis indiv vdTa umr ravlesob bis damaxasiaTebel li fenotipi an fenot tipebis er rToblio oba) Tanmi imdevrobis warmo oqmniT, qv veda jaWv vis omerul c cvlileba ganicd as dis da citozinTa gawyvi an ilebis un naris mqo one A ki tauto ar rastandartul iminoform mad (A) gardai iqmneba. a axali j jaWvebis sinTezis sas ad deninis t tautomer ruli forma-A ik kavSirebs citozins da re eplikacii pirvel is li ciklis Semdeg ga ansxvavebu uli nukl leotiduri Sedge enilobis mqone dnm-is o s ori ula miiR Reba er mole rT ekulaSi A/T wyvi ilia (vel luri tip pi), orjaWviani moleku eoreSi ki A/ C w i wyvili.A me rogo orc avR RniSneT, tautome eruli formebis sicocx f xlis xan ngrZlivo oba mc cirea, am mitom A A/C wyvil lis Sem mcveli molekul m lis taut tomeruli A-for i rma, replikaci iis pirve eli raun ndis Semd deg, swra afad ubr rundeba adeninisT Tvis Cveu ul md dgomareo obas da kvlav T TiminTan gawyvile ebis unar ris mqon aminof ne formad ( (A) ga ardaiqmne eba. repl likaciis momdevno ciklSi spirali jaWveb o is bis daSor riSorebi isa da TiToeul maTg ganze axa ali jaWv vis sinTe ezisas A- Semcve -s eli jaWv vis adeni ini ba /T luri tip pis dnm-s aZlevs d dasabams. meore, C C-s uwyvildeb T-s (A/ wyvili) da vel emcvel jaWvSi k citoz ki zins mis kompl si lementuri guanini uwyvil i i ldeba (G G/C Se wy yvili). sadame, r replikac ciis ori ciklis dasru i ulebis S Semdeg dnm-is o d ori maSas Sv vileuli moleku ulidan erT-erTSi A/T wyvili Canacvl lebuli iqneba G G/C wy yviliT. sawyi isi dnm-m molekulisa da o ori sare eplikacio ciklis Semdeg miRebul o g li Sv vileuli dnm-ebis Sedareb gviCvenebs, rom adenini tauto s ba m is omeruli cvlileb bis Se edegad e erT-erT Svileul moleku l ulaSi Timini Se T ecvlilia citoziniT (T C a mu utacia), rac Tav vis mxriv komple v ementur jaWvSi adeninis guaniniT Secvl T las (A G) iwv A vevs. e.i. d dnm-is er jaWvSi ganxor rT rcielebul tautomeruli cvlile li i eba iw wvevs tra anzicias kompleme entur ja aWvSi (T C; A G tranzic ciebia). kodo onis info ormaciis cvlile ebis for rmebi - ko odis str ruqturis cvlile eba ko odonSi k kodirebuli info ormaciis Secvlas ganapiro obebs. ganasxvaveben kodon nis in nformaci iis cvlil lebis ra amdenime f formas: seimsens si ko odis str ruqturis cvlil s leba kod donis in nformaci iis Secvlas ar iw wvevs, vin naidan mu utaciis Sedegad miRebul kodo li oni igive am minomJavas akodir s rebs. dis stru uqturis cvlil leba kod donis in nformaci iis misensi - kod Secvlas iwv vevs. mak kodirebel li tri ipletis Secvlis Sedeg s gad sinTezi irebad polipept tidSi erTi ami e inomJava sxva aminomJaviT a Seicvleba. nonsens warm si moiqmneba kodoni, romelic aminomJ c Javas ar akodirebs. (mag. st top-kodon ni). freimSi ifti aT Tvlis Ca arCos gad daadgile eba. Tu dnm-is str ruqturid dan amovard dnili an piriqiT, CarTu uli nukl leotidebis raode enoba sam mis jeradi ar aris, maSin delec cia an insercia kodone ebis azr ris cvlile ebas da a aTvlis Ca arCos gad daadgile ebas iwvevs.
30
mutaciebis warmoqmnas SeiZleba gansxvavebuli mizezebi hqondes. mutaciebi SeiZleba gamoiwvios: a. b. c. d. defeqturma dnm-polimerazam; dnm-Si purinis an pirimidinis fuZeebis analogebis CarTvam; dnm-is fuZeebis qimiurma modifikaciam; dnm-Si akridinebis interkalirebam.
b) dnm-Si fuZeTa analogebis CarTva - normaluri azotovani fuZeebis msgavsi struqturis mqone qimiur agentebs dnm-Si inkorporirebisa da mutaciebis gamowvevis unari aqvT. amis sailustraciod SeiZleba ganvixiloT dnm-Si 5-bromuracilis (Timinis analogi) CarTva.
31
warmodgenil suraTze Cans, rom 5-bromuracils (5Bu) Timinis msgavsi struqtura aqvs, ris gamoc mas SeuZlia daukavSirdes adenins (A) Timinis nacvlad. A:5Bu fuZeTa wyvilis warmoqmna Zalzed xSirad xdeba. gacilebiT iSviaTia fuZeTa wyvilebis warmoqmna guaninsa da 5-bromuracils Soris:
G:5Bu wyvilis formireba mutaciis mizezi xdeba. Semdeg sqemaze naCvenebia Tu rogor iwvevs mutacias dnm-Si fuZis analogis CarTva:
c) azotovani fuZeebis qimiuri modificireba ori gziT aris SesaZlebeli: 1. azotovani fuZeebis amokveTa 2. azotovani fuZeebis qimiuri cvlileba kovalenturi urTierTqmedebis saSualebiT. qimiuri nivTierebebiT azotovani fuZeebis modificirebis magaliTia HNO2is zemoqmedebiT adeninis gardaqmna hipoqsantinad. adeninis modificirebis Sedegad warmoqmnil hipoqsantins citozinTan komplementuri urTierTqmedebis unari aqvs, fuZis modifikaciis Sedegia memkvidruli mutacia.
32
warmodgenil sqemaze qimiuri mutagenebis moqmedebis Sedegad adenini icvleba hipoqsantiniT, romelic Timinis nacvlad citozins ikavSirebs. replikaciis momdevno ciklSi citozins misi komplementuri guanini uwyvildeba. Sedegad dnm-Si AT wyvili icvleba GC wyviliT. interkalirebis unaris mqone agentebi - interkalirebis unaris mqone agentebi dnm-is did an mcire Rars ukavSirdebian da deleciebs an replikaciisas dnm-Si fuZeebis Camatebas iwveven. aRniSnuli urTierTqmedebis Sedegia freimSifti.
33
transkripcia
(http://www.johnkyrk.com/DNAtranscription.html) (http://www.sumanasinc.com/webcontent/anisamples/molecularbiology/lifecyclemrna_fla.html)
genis eqspresia, anu dnm-Si kodirebuli genetikuri informaciis realizacia cilis molekulebis saxiT, rTuli procesia da transkripciisa da translaciis etapebs moicavs. dnm-Si kodirebuli genetikuri informaciis safuZvelze rnm-is molekulebis sinTezs transkripcia ewodeba. transkripciis procesSi dnmmatricaze fermenti dnm-damokidebuli rnm-polimeraza yvela tipis rnm-is (matriculi, ribosomuli, satransporto) sinTezs akatalizebs. rnmpolimerazasaTvis matricis rols dnm-is Sesabamisi geni asrulebs.
transkripciis procesSi erTjaWviani rnm-is molekulis agebisas daculia fuZeTa komplementarobisa da jaWvebis antiparalelurobis principebi. rnm-is jaWvis sinTezi 5-bolodan iwyeba da 3-bolosken miemarTeba, anu mTlianad transkripciis mimarTulebaa 53. 34
transkripcia sam stadiad mimdinareobs: iniciacia; elongacia; terminacia. transkripcia iwyeba ferment rnm-polimerazas specifiuri da mtkice dakavSirebiT dnm-is sasignalo nukleotidur TanmimdevrobasTan, romelsac promotori ewodeba. amis Semdeg fermenti iwyebs moZraobas dnm-is jaWvis gaswvriv da matricis komplementuri ribonukleotidebis erTmaneTTan dakavSirebis gziT rnm-is polinukleotidur jaWvs asinTezirebs. transkripcia mimdinareobs dnm-is mxolod erTi jaWvidan (matriculi jaWvi).
transkripciis procesSi rnm-polimeraza gadaadgildeba matriculi jaWvis gaswvriv promotoridan terminatoramde. terminatori dnm-is regulatoruli Tanmimdevrobaa, romelic iZleva signals transkripciis dasrulebis Taobaze. Tanmimdevrobas, romelic Zevs promotorsa da terminators Soris, transkripciis erTeuli ewodeba. transkripciis erTeulze erTi molekula rnm sinTezirdeba. transkripciis erTeuli eukariotebSi calkeuli geniT aris warmoadgenili, prokariotebSi ki operoniT (genTa jgufi). eukariotebis transkripciis erTeulis SemadgenlobaSi, prokariotebisagan gansxvavebiT, ar Sedis operatoris ubani. adgils dnm-ze, saidanac iwyeba pirveli ribonukleotidis CarTva rnm-is mzard jaWvSi sastarto wertils uwodeben. rnm-is pirveli nukleotidi yovelTvis purinia trifosfatis saxiT. rnm-polimeraza transkripciaSi monawile fermenti dnm-damokidebuli rnm-polimeraza dnm-matricaze rnm-is polinukleotiduri jaWvis sinTezs akatalizebs (polimerizaciis reaqcia). polimeruli jaWvis agebisas fermenti ribonukleotidebs Soris fosfodieTerul bmebs (kovalenturi bma) warmoqmnis. rnm-polimerazas funqcionirebisaTvis aucilebelia Semdegi komponentebi: matrica_orjaWviani dnm (SesaZlebelia matricad erTjaWviani dnm-c iqnes gamoyenebuli). gaaqtiurebuli winamorbedebi aucilebelia areSi oTxive ribonukleozidtrifosfatis (ATP, GTP, UTP, CTP) arseboba. orvalentiani metalis ionebi fermenti aqtiuria Mg2+-is an Mn2+-is Tanaobisas. dnm-polimerazasgan gansxvavebiT, rnm-polimerazas sinTezis dawyebisaTvis ar esaWiroeba dedo - anu praimeri da mas ar gaaCnia nukleazuri aqtivoba.
35
sur. rnm-polimerazas substratebi ribonukleozidtrifosfatebi (gaaqtivebuli nukleotidebi). transkripciis mTeli procesi gaaqtivebuli nukleotidebis makroerguli bmebis energiis xarjze xorcieldeba - anu sinTezis mamoZravebeli Zalaa pirofosfatis hidrolizi.
sur. nukleotidebis CarTva rnm-is mzard jaWvSi. transkripciis procesSi polinukleotidur jaWvSi yoveli nukleotidis CarTvas xmardeba energia, romelic ribonukleozidtrifosfatidan (rNTP) pirofosfatis moxleCis dros gamoTavisufldeba.
.coli-is rnm-polimeraza meoTxeuli struqturis mqone cilaa. ujredSi erTdroulad fermentis 7000-mde molekulaa. rnm-polimeraza suberTeulebisgan Sedgeba. sruli fermenti anu holofermenti ( holo-fermenti) or , erT , erT 36
da erT suberTeulebs Seicavs. holofermenti (2) or komponentad disocirdeba minimaluri fermenti (2) (an core-fermenti) da sigma faqtori (). fermentis suberTeulebi konkretuli funqciebis matareblebi arian: ori suberTeuli rnm-polimerazas karkass qmnis, romelzedac danarCeni suberTeulebi emagreba; suberTeuli dnm-Tan mtkice dakavSirebazea pasuxismgebeli;
suberTeulze ori katalizuri centria ganlagebuli. erTi centri

transkripciis iniciaciaSi monawileobs, meore ki elongaciaSi. anu holofermentSi suberTeulis erTi centria aqtiuri, minimalur fermentSi ki meore; -faqtori uzrunvelyofs rnm-polimerazas specifiur dakavSirebas mxolod promotorTan; ukanasknel wlebSi aRmoCenili suberTeulis funqcia jerjerobiT ucnobia.
transkripciis iniciacias win uZRvis rnm-polimerazas mier promotoris Secnoba da mtkice dakavSireba. promotorTan rnm-polimerazas specifiuri da mtkice dakavSireba transkripciis iniciaciis aucilebeli winapirobaa. Secnobis, dakavSirebis da transkripciis iniciaciis etapebs holofermenti ganaxorcielebs. elongaciasa da transkripciis terminacias ki kompleqsidan gamoTavisuflebuli minimaluri fermenti. dnm-is specifiuri Tanmimdevrobis - promotoris mimarT maRali swrafva mxolod holoferments gaaCnia. 10000-jer ufro mcirea holofermentis swrafva 37
dnm-is danarCeni, SemTxveviTi Tanmimdevrobebis mimarT. sakuTriv -faqtors, rnm-polimerazas danarCen suberTeulebTan SedarebiT, dnm-is mimarT naklebi swrafva axasiaTebs, magram igi iseT konformacias sZens holoferments, romelic zrdis rnm-polimerazas swrafvas dakavSirebis specifiuri ubnis promotoris mimarT. aqedan gamomdinare, -faqtori uzrunvelyofs mxolod promotorTan da ara dnm-is nebismier sxva TanmimdevrobasTan, rnm-polimerazas specifiur da mtkice dakavSirebas. Sesabamisad transkripciis inicirebac mxolod rnm-polimerazas holofermentiT aris SesaZlebeli. -faqtori e.w. specifiurobis cvladi faqtoria - rnm-polimerazas mier sxvadasxva promotorebis Secnobas sxvadasxva -faqtori uzrunvelyofs, e.i sxvadasxva promotorebis Secnobis unaris mqone rnm-polimerazebi sxvadasxva saxis -faqtorebs Seicaven. holofermentisgan gansxvavebiT, minimaluri fermentis swrafva dnm-is nebismieri ubnis mimarT erTnairia. amis gamo minimaluri fermenti erTnairi warmatebiT ukavSirdeba dnm-is nebismier Tanmimdevrobas (dakavSirebis susti ubani) susti eleqtrostatikuri urTierTqmedebiT (urTierTqmedeba dadebiTad damuxtul cilasa da uaryofiTad damuxtul nukleinis mJavas Soris). aseTi dakavSireba arc specifiuria da arc mtkice Sesabamisad, minimalur ferments transkripciis inicireba ar SeuZlia. prokariotebSi yvela tipis rnm-is sinTezs erTi da igive fermenti warmarTavs, eukariotebSi ki 3 birTvuli rnm-polimeraza (I, II da III rnmpolimerazebi), mitoqondriebisa da qloroplastebis rnm-polimerazebia. eukariotul ujredebSi rnm-polimeraza I ribosomuli rnm-ebis (5S r-rnm-is garda) sinTezs uzrunvelyofs, rnm-polimeraza II Ti sinTezirdeba matriculi da virusuli rnm-ebi, rnm-polimeraza III ki t-rnm-ebisa da 5S r-rnm-is sinTezzea pasuxismgebeli. qloroplqstebisa da mitoqondriebis rnm-polimerazebi kodirebulia birTvSi da ara Sesabamis organelebSi. isini SedarebiT mcire zomisani arian da gansxvavdebian birTvis fermentebisagan. organelebSi sakuTari t-rnm, r-rnm da ribosomuli cilebi sinTezirdeba. prokariotul da eukariotul rnm-polimerazebs Soris mniSvnelovani gansxvavebaa: prokariotebis rnm-polimeraza holofermentis saxiT uSualod ukavSirdeba promotors, eukariotuli rnm-polimerazebi ki promotors mxolod damatebiTi cilovani faqtorebis Tanaobisas Seicnoben da ukavSirdebian. cilebs, romlebic uzrunvelyofen eukariotuli rnm-polimerazebis dakavSirebas promotorTan, transkripciis bazaluri faqtorebi an ubralod transkripciis faqtorebi (TF) ewodebaT. I, II da III rnm-polimerazebi gansxvavebul transkripciis faqtorebs saWiroeben, maT Sesabamisad TF I, TF II da TF III faqtorebs uwodeben. prokariotebis -faqtorisgan gansxvavebiT, eukariotebis transkripciis faqtorebi dnm-s rnm-polimerazasagan damoukideblad ukavSirdebian. savaraudoT, dnm-Tan erTierTqmedebisas, eukariotebis transkripciis faqtorebi warmoqmnian sakmaod stabilur transkripciul kompleqsebs, romlebic SerCeviT miizidaven rnm-polimerazebs promotorebisken.
38
prokariotuli rnm-polimerazasagan gansxvavebiT, eukariotebis rnmpolimerazebs gansakuTrebuli moTxovna gaaCniaT orvalentiani ionebis mimarT. eukariotuli rnm-polimerazebi maT SemadgenlobaSi Semavali suberTeulebis raodenobiT, aminomJavuri SedgenilobiT, inhibitorebis mimarT mgrZnobelobiT erTmaneTisganac gansxvavdebian. mag. eukariotuli rnm-polimerazebis samive tipis identificireba aris SesaZlebeli Sxama sokodan gamoyofili toqsikuri oqtapeptidis -amanitinis mimarT mgrZnobelobis mixedviT. -amanitini II rnmpolimerazas Zlier inhibitorad gvevlineba - 10-8 koncentraciiT toqsini mTlianad Trgunavs fermentis aqtivobas. III rnm-polimeraza -amanitinis mimarT zomier mgrZnobelobas avlens - fermenti inhibirdeba toqsinis 10-6 koncentraciiT. rnm-polimeraza I ki -amanitinis mimarT faqtiurad aramgrZnobiarea.
dnm-is regulatoruli Tanmimdevrobebia, maTi promotorebi funqcionirebisaTvis aucilebeli informacia TviTon dnm-is TanmimdevrobebSia Cadebuli. dnm-is ama Tu im jaWvis transkripcias (transkripcia mimdinareobs dnm-is mxolod erTi jaWvidan) promotoris nukleotiduri Tanmimdevrobebis orientacia gansazRvravs, anu promotoris nukleotiduri Tanmimdevrobebis orientacia ganapirobebs rnm-polimerazas dakavSirebas dnm-is erT-erT jaWvTan. promotorebi transkripciis erTeulis win arian ganlagebuli da dnm-Tan rnmpolimerazas specifiur da mtkice dakavSirebas uzrunvelyofen. aqedan gamomdinare rnm-polimerazas dakavSirebisTvis promotorebi ori saxis Tanmimdevrobas unda Seicavdnen: fermentis Secnobis unaris mqone Tanmimdevrobas da Tanmimdevrobas, romelic fermentis mtkice dakavSirebas uzrunvelyofs.
39
rnm-polimerazas urTierTqmedeba Secnobis unaris mqone TanmimdevrobasTan aucilebeli pirobaa meore saxis TanmimdevrobasTan dakavSirebisaTvis. rnm-polimerazas dakavSirebisTvis aucilebeli nukleotiduri Tanmimdevrobebis garkveuli nawili yvela promotorisaTvis saerToa (konservatuli Tanmimdevrobebi). promotorebis aseT konservatul Tanmimdevrobebs konsensus Tanmimdevrobebs uwodeben. konsensus Tanmimdevrobebis lokalizacia da maT SemadgenlobaSi Semavali nukleotidebis raodenoba prokariotuli da eukariotuli promotorebisTvis gansxvavebulia. prokariotul promotorebSi ori aseTi konsensus Tanmimdevrobaa. TiToeuli maTgani 6-6 nukleotids Seicavs. aseTi Tanmimdevrobebi TiTqmis yvela prokariotul promotorSi SeiZleba iqnes aRmoCenili. maTi nukleotiduri Sedgeniloba mkacrad mudmivi ar aris, magram yovelTvis didi msgavseba gaaCnia TATAAT da TTGACA TanmimdevrobebTan. TATAAT-Tanmimdevrobas pribnovis bloks uwodeben. pribnovis blokis centri ganlagebulia sastarto wertilidan 10 nukleotiduri wyvilis tol manZilze transkripciis sawinaaRmdego mimarTulebiT, amitom mas xSirad _10 mdgomareobasac uwodeben. pribnovis bloki rnm-polimerazas mtkice dakavSirebazea pasuxismgebeli. matricaze fuZeebis mdgomareobis aRniSvnas transkripciis sastarto wertilidan orive mimarTulebiT awarmoeben: sastarto wertili aRiniSneba +1-iT, transkripciis mimarTulebiT (+)niSniT aRniSnuli fuZeebis rigiTi nomeri izrdeba, mag.+2,+3,+4............. da a.S., transkripciis sawinaaRmdego mimarTulebiT ganlagebul fuZeebs aRniSnaven (_)niSniT da sastarto wertilidan daSorebisas maTi mniSvnelobebi izrdeba, mag._1,_2,_3,_4,_5.......... da a.S. TTGACA konsensus Tanmimdevroba _35 mdgomareobaSia ganlagebuli, es rnmpolimerazas Secnobis unaris mqone Tanmimdevrobaa, ris gamoc _35 mdgomareobas Secnobis ubani ewodeba.
sur. prokariotuli promotoris bloki da -35 mdgomareoba.
konsensus
Tanmimdevrobebi:
(-10)-pribnovis
40
sur. prokari iotuli p promotor da tr ri ranskripc ciis inici iaciis sq qema

eukar riotuli promot i torebis konsens sus Tanm mimdevrob bebi Svi idwevrian nia. fer rmentis mtkice d dakavSire ebis uban _25 md ni dgomareo obaSia ga anlagebuli da m mas hog gnesis bl loki ewo odeba. hog gnesis bl lokis sa aSualo s statistik kur Tanm mimdevrob bas TAT TATAT nu ukleotiduri Sedgeniloba aqvs s, ris gamoc mas xSir rad TAT TATan nmimdevro obas an TATA-b boqss uwodeben. TATA bl loki rnm m-polimer razas is seT fiq qsacias u uzrunvel lyofs, r rodesac fermenti transk kripcias mxolod Sesabam d mis sai itSi ain nicirebs, anu TA ATA bl loki rnm m-polimer razas mi ier tra anskripci iis sas starto wertili is zust arCev t vaze ari is pasu uxismgebel li. tra anskripci iis six xSireze TATA bl loki gav vlenas a ar axdens. hognesis bl loki (TA ATA bloki) pro okariote ebis pribnovis blokis s TiTqm mis ide enturia, gansxvaveba maT m lo okalozac ciaSia. t transkrip pciis saw winaaRmde ego mimar rTulebiT hognes T sis blok kis mom mdevno ko onsensus Tanmimd devrobas _70, _80 mdgomar reoba ukavia. misi saSual lo sta atistikur Tanmim ri mdevroba GCAAT aa TCT, mas zogjer C z CAAT-blo oks uwod deben. CAA ATbloki rn nm-polimerazas Secnobis s ubania a, igi Zlier gavlena as axde ens transkripci iis inic ciaciis sixSire eze. CAA AT-blokis delec s cia tra anskripci iis ini iciaciis sixSires 10-15-j jer amcirebs. fe ermentis mier sa astarto wertil lis amo orCevaze CAAT-bl loki gavl lenas ar axdens.
su eukari ur. iotuli promotor sqema. p ris a

41
transkripciis inicirebisTvis aucilebeli, sivrceSi did manZilze erTmaneTisgan daSorebuli ubnebis promotoris SemadgenlobaSi SeTavsebis asaxsnelad ori gansxvavebuli modelia mowodebuli: pirveli modelis Tanaxmad rnm-polimeraza Tavdapirvelad sastarto wertilidan yvelaze daSorebul saitTan urTierTqmedebs da Semdeg gadainacvlebs transkripciis iniciaciis saitisaken. meore modelis mixedviT _ dnm-is kompaqturi organizaciis meSveobiT promotoris daSorebuli ubnebi sivrcobrivad erTmaneTTan axlos ganlagdeba, rac promotorTan rnm-polimerazas dakavSirebis winapirobas qmnis. amrigad, dnmis ubnebis urTierTganlageba promotoris funqcionirebisaTvis Zalzed mniSvnelovania. enhanseri - anu transkripciis gamaZlierebeli, dnm-is nukleotiduri Tanmimdevrobaa, romelsac transkripciis iniciaciis sixSiris gazrdis unari aqvs. am unars enhanseri specifiur cilebTan urTierTqmedebis Sedegad iZens. enhanseri nukleotidebis uwyvet Tanmimdevrobas ar warmoadgens. igi calkeuli nawilebisagan, e.w. modulebisagan Sedgeba. sxvadasxva enhanseris SemadgenlobaSi SesaZlebelia erTnairi modulebi Sediodes, magram TiToeuli enhanserisTvis modulebis nakrebi unikaluria. modulebi mokle Tanmimdevrobebia (20 nukleotiduri wyvilis toli), romlebic SeiZleba ganlagebuli iyvnen kodirebadi ubnis win, kodirebadi ubnis Semdeg da kodirebadi ubnis SigniTac ki.
suraTze mocemuli 1+2+3+4 erTi enhanseria, romelic 4 modulisagan Sedgeba (1, 2, 3, 4). oTxive moduli Tavisi Sesabamisi cilebiT Seicnoba. es cilebi ukavSirdebian ra Sesabamis modulebs, meores mxriv erTmaneTTanac amyareben urTierTqmedebas. Tuki ujredSi aris yvela Sesabamisi (saWiro) cila, maSin dnm-is ubani enhanseri - garkveul konformacias iRebs da amiT xels uwyobs m-rnm-is sinTezis dawyebas (transkripciis iniciacia). mravalujrediani eukariotuli organizmebis yvela somaturi ujredi erTnairi genebis krebuls Seicavs, amisda miuxedavad mravalujrediani organizmebis ujredebi diferencirebuli da specializirebulia. erTnairi informaciis Semcveli ujredebis funqciuri gansxvavebis safuZveli is aris, rom yvela geni fonur doneze funqcionirebs da fenotipurad ar gamovlindeba. eqspresirdeba mxolod is genebi, romelTa enhanseris yvela moduls Sesabamisi 42
cilebi Seicnobs da amiT enhansers transkripciis gaZlierebisaTvis saWiro konformacias mianiWebs. sailenserebi transkripciis intensivobaze enhanserebis garda sailenserebic (transkripciis damTrgunveli) axdenen gavlenas. sailenserebi dnm-is Tanmimdevrobebia, romlebic Sesabamis cilebTan urTierTqmedebisas amcireben transkripciis sixSires. ujredSi Sesabamis cilaTa krebulis arsebobis SemTxvevaSi calkeuli genebis eqspresia SeiZleba mTlianad daiTrgunos. palindromuli Tanmimdevrobebi dnm-is Tanmimdevrobebia, romelTac
Semdegi niSan-Tvisebebi axasiaTebT: 1. 53 mimarTulebiT wakiTxvisas, palindromuli Tanmimdevrobebi dnm-is orive jaWvSi erTnairad ikiTxeba. mag. qvemoT moyvanili Tanmimdevroba palindromia, is erTnairad ikiTxeba dnm-is orive jaWvSi.
5 GGT ACC 3 3 CCA TGG 5

2. palindromebSi simetriis RerZis orive mxares urTierTsawinaaRmdego orientaciis erTi da igive Tanmimdevrobebia ganlagebuli. mag. suraTze moyvanil palindromSi aseTebia GGT TGG da CCA -- ACC, aseT Tanmimdevrobebs invertirebul gameorebebs uwodeben. 3. palindromul TanmimdevrobaSi urTierTkomplementuri nukleotidebi erTsa da imave jaWvSia ganlagebuli, ris safuZvelzec rnm-Si sarWis, dnm-Si ki jvris struqturis Camoyalibeba xdeba.
sur. palindromuli TanmimdevrobebiT warmoqmnili jvrisa (dnm) da sarWis (rnm) struqturebi.

43
mniSvnelovania palindromebis roli nukleinis mJavebis meoreuli struqturis CamoyalibebaSi. palindromuli Tanmimdevrobebis arseboba ganapirobebs meoreuli struqturis formirebas r-rnm-Si, samyuras foTlis struqturis Camoyalibebas t-rnm-Si. palindromuli Tanmimdevrobebi uSualo monawileobas iReben transkripciis terminaciis procesSi - sinTezirebad rnm-Si sarWis struqturis warmoqmna terminaciis aucilebeli winapirobaa.
transkripciis zogadi sqema da etapebi
sur. transkripciis zogadi sqema etapebis mixedviT: 1. rnm-polimerazas holofermentis mier promotoris Secnoba da mtkice dakavSireba, kompleqsi daxurulia; 2. promotoris lRvoba, Ria kompleqsis warmoqmna da transkripciis inicireba. faqtori tovebs kompleqss; 3. transkripciis elongacia; 4. transkripciis terminacia gamoTavisufldeba axladsinTezirebuli rnm.
transkripciis iniciaciaSi rnm-polimeraza holofermentis saxiT monawileobs. Tavdapirvelad, rnm-polimerazas da dnm-matricis dakavSirebisas warmoqmnili kompleqsi daxurulia, vinaidan dnm-i masSi orjaWviani struqturis saxiT Sedis (1). Tu am etapze ar moxda kompleqsSi Semavali dnm-is jaWvebis daSoriSoreba da erTjaWviani ubnebis warmoqmna transkripcia ar daiwyeba. amitom, Semdgom etapze fermenti daaxloebiT erTi bijis manZilze dnm-spiralis jaWvebis gaxsnas akatalizebs (promotoris lRvoba) da warmoiqmneba e.w. Ria kompleqsi. Ria kompleqsis CamoyalibebisTanave (2) rnmpolimeraza iwyebs dnm-is erT-erTi jaWvis gaswvriv moZraobas da dnm-matricis komplementuri ribonukleotidebis CarTvas rnm-is sinTezirebad jaWvSi (iniciacia). transkripciis inicirebis Semdeg, faqtoris Semcveli rnm44
polimeraza TiTqos miwebebulia promotoris ubanTan da transkripciis elongacias ver axorcielebs, rac Zalian xSirad Ria kompleqsis kvlav daxurvis mizezi xdeba. polimerazuli aqtivobis gamovlenisa da transkripciis elongaciis etapze gadasvlisaTvis aucilebelia, rom holoferments CamoSordes iniciaciis -faqtori. amitom, sinTezirebadi rnm-is jaWvSi pirveli ramdenime nukleotidis CarTvis Semdeg (8 nukleotidi) -faqtori kompleqsidan disocirdeba da mis magier fermentis molekulas ramdenime elongaciis faqtori uerTdeba. mas Semdeg, rac -faqtori datovebs kompleqss, rnm-polimeraza, ukve minimaluri fermentis saxiT, ganagrZobs rnm-is sinTezs (3) (elongacia). fermenti moZraobs matricis gaswvriv promotoridan terminatoramde da erT molekula rnm-s asinTezirebs. terminatoris ubanSi rnm-polimeraza wyvets ribonukleotidebis CarTvas rnm-is mzard jaWvSi, iniciaciisas warmoqmnili kompleqsi iSleba da cal-calke gamonTavisufldeba axladsinTezirebuli rnm, dnm da fermenti (4) (terminacia). 1. Secnoba da mtkice dakavSireba - transkripciis iniciacias win uZRvis rnm-polimerazas mier dnm-is regulatoruli ubnis Secnoba da mtkice dakavSireba. am etapze holofermenti specifiurad ukavSirdeba dnm-is promotoris Tanmimdevrobas (sur. pozicia 1 -Secnoba). Secnobis Semdeg rnmpolimeraza gadaadgildeba mtkice dakavSirebis ubanSi (pozicia 2). am dros fermentis -suberTeulze ganlagebul transkripciis iniciaciis centrSi matricis +1 nukleotidi (transkripciis sastarto wertili) aRmoCndeba.
2. iniciacia - transkripciis iniciacia purin-trifosfatsa (ATP an GTP, pirveli nukleotidi) da momdevno nukleotids Soris pirveli fosfodieTeruli bmis warmoqmnas gulisxmobs. iniciaciis Semdeg -faqtori tovebs ferments.
45
3. elongacia - transkripciis elongaciis etapze, sinTezirebadi rnm-is 3-boloze TiTo-TiTo ribonukleotidis damatebis gziT minimaluri fermenti rnm-is jaWvis Tanmimdevrul zrdas uzrunvelyofs. elongaciis siCqarea 40-50 nukleotidi/wm.
46
transkripciis elongacias rnm-polimerazas minimaluri fermenti warmaTavs. matricis gaswvriv fermentis gadaadgilebisas masTan erTad gadaadgildeba dnm-is lokalurad gaxsnili ubanic.
fermentTan asocirebuli matricis ubani 60 nukleotidisagan Sedgeba, jaWvebis lokaluri gaxsnis ubani gacilebiT moklea -12 nukleotiduri wyvili wrfivi orjaWviani dnm-sTvis da 17 nukleotiduri wyvili ormagi spiralis mqone dnm-is rgoluri molekulis SemTxvevaSi.
transkripciis elongaciis drois nebismier momentSi, ubnebi (dupleqsi). rnm-is wyvilis Semcveli dnm-rnm
procesSi, warmoqmnili kompleqsis SemadgenlobaSi Sedis dnm-is rogorc erTjaWviani, aseve orjaWviani uSualo sinTezis adgilas ki 9 nukleotiduri hibridis orjaWviani ubani.
4.terminacia terminatoris ubanSi rnm-polimeraza wyvets ribonukleotidebis CarTvas rnm-is mzard jaWvSi, gamoaTavisuflebs warmoqmnil produqts (rnm) da Sordeba dnm-matricas (terminacia). ganasxvaveben ori saxis terminacias: 47
erT SemTxvevaSi rnm-polimeraza damatebiTi cilovani faqtorebis monawileobis gareSe asrulebs transkripciis process terminatoris ubanSi. am tipis terminacias -damoukidebeli terminacia, terminators ki -damoukidebeli terminatori ewodeba. 2. zogierTi tipis terminatorze, transkripciis procesis dasruleba terminaciis cilovani faqtoris - e.w. -faqtoris (Rho) monawileobis gareSe SeuZlebelia. terminaciis aseT tips -damokidebul terminacias, terminators ki -damokidebul terminators uwodeben. matricis terminatoris ubani palindromul Tanmimdevrobebs Seicavs, rac rnm-Si sarWis struqturis Camoyalibebas uzrunvelyofs. sinTezirebad rnm-Si warmoqmnili sarWi aferxebs rnm-polimerazas moZraobas matricis gaswvriv, ris gamoc fermenti an Zalian nela moZraobs an saerTod Cerdeba terminatoris ubanSi. Cveulebriv terminatorze rnm-polimerazas Seyovneba daaxloebiT 60wmia, maSin rodesac transkripciis procesSi fermenti igive droSi 2000 nukleotidur wyvils gaivlis. -damoukidebeli terminacia - -damoukidebul terminatorze sinTezirebad rnm-Si warmoqmnil sarWis struqturas uraciliT mdidari ubani mosdevs. sarWis mimdebare uracilebis Semcveli ubani dnm-is adeninebis Semcvel ubanTan aris gawyvilebuli, e.i. -damoukidebuli terminatoris ubanSi dnm-rnm hibridi dA-rU wyvilebiT aris warmodgenili, aRniSnul fuZeebs Soris susti urTierTqmedebaa (adeninsa da uracils Soris ori wyalbaduri bmaa) da dupleqsi sakmaod arastabiluria. rnm-polimerazas SeCereba terminatorze xelsayrel pirobebs qmnis am susti bmebis gaxleCisa da dnm-rnm hibridis disociaciisTvis. warmoqmnili sarWis struqtura rnm-polimerazas konformaciul cvlilebasac iwvevs, ris Sedegadac fermenti kargavs swrafvas dnm-is mimarT da kompleqsidan gamoTavisufldeba. terminaciisas kompleqsidan jer axladsinTezirebuli rnmproduqti gamoTavisufldeba, Semdeg ki rnm-polimerazas minimaluri fermenti.
1.
sur. transkripciis terminacia damoukidebel terminatorze. sarWis momdevno uracilebis Semcveli ubani gawyvilebulia dnm-is adeninebTan damoukidebel terminatorzednm-rnm hibrididArUwyvilebiT aris warmodgenili.
48
-damokidebuli terminacia- -damokidebuli terminatorebi GC wyvilebiT aris mdidari, am wyvilebs Soris mtkice urTierTqmedebaa (3-3 wyalbaduri bma), Sesabamisad dnm-rnm hibridis disociacia da kompleqsidan rnm-produqtis gamoTavisufleba didi raodenobiT energiis xarjvasTan aris dakavSirebuli da damatebiTi cilovani faqtoris monawileobis gareSe ver ganxorcieldeba. terminaciis cilovani faqtori - -faqtori - meoTxeuli struqturis mqone cilaa molekuluri masiT 46 kdaltoni. mas ori saxis fermentuli aqtivoba aqvs: rnm-damokidebuli nukleozidtrifosfatazuri aqtivoba; rnm-dnm-helikazuri aqtivoba (xleCs dnm-rnm hibridis jaWvebis damakavSirebel wyalbadur bmebs). dadgenilia, rom -faqtori Seicnobs sinTezirebadi rnm-is 5-bolos, ukavSirdeba mas da iwyebs moZraobas rnm-is jaWvis gaswvriv 3-bolos mimarTulebiT igive siCqariT, ra siCqariTac rnm-polimeraza gadaadgildeba. moZraobis dros -faqtori nukleozidtrifosfatebis hidrolizis Sedegad gamoTavisuflebul energias iyenebs (avlens nukleozidtrifosfatazur aqtivobas).
sur. transkripciis terminacia damokidebul terminatorze

-damokidebul terminatorze rnm-polimerazas SeCereba saSualebas aZlevs -faqtors daewios ferments da CaerTos terminaciis reaqciaSi rogorc terminaciis faqtori. terminatorSi faqtoris Sesvla cvlis rnm-polimerazas konformacias, ris Sedegadac fermenti wyvets transkripciis process da tovebs kompleqss. amas garda, terminatoris ubanSi -faqtori helikazur aqtivobasac 49
avlens - kveTs dnm-rnm hibridis jaWvebis damakavSirebel wyalbadur bmebs da kompleqsidan rnm-produqts gamoaTavisuflebs.
antiterminacia - zogjer rnm-Tan urTierTqmedebis unaris mqone cilebis meSveobiT SesaZlebelia terminaciis procesis Tavidan acileba (antiterminacia). antiterminacia gansakuTrebuli regulatoruli meqanizmia, romlis drosac antiterminaciis cilovani faqtorebi saSualebas aZleven rnm-polimerazas gascdes dnm-is terminirebad Tanmimdevrobebs da transkripcia terminatoris ubnis gareTac awarmoos.
50
procesingi
momwifebul matricul, ribosomul, satransporto rnm-ad Camoyalibebamde axladsinTezirebuli rnm (pirveladi transkripti, rnm-winamorbedi, pre-rnm) transkripciisSemdgom (posttranskripciul) modifikaciebs ganicdis. rnm-is posttranskripciuli momwifebis process procesingi ewodeba. ribosomuli da satransporto rnm-ebis procesingSi prokaroitebsa da eukariotebs Soris principuli xasiaTis gansxvavebebi ar aris. pirveli cnobebi t-rnm-isa da r-rnm-is procesingis Taobaze 60-ian wlebSi gamoCnda. dReisaTvis rogorc ribosomuli, ise satransporto rnm-ebis momwifebuli molekulebis warmoqmnisaTvis procesingis aucilebloba dadgenilia. r-rnm-is procesingi - ribosomuli rnm-ebis kodirebadi genebi erTmaneTis siaxloves, dnm-is erTi klasteris SigniT, arian ganlagebuli. transkripciis dros yvela saxis stabiluri ribosomuli rnm (28S, 18S, 5,8S rnm-ebi), 5S r-rnm-is garda, erTiani pirveladi transkriptis saxiT sinTezirdeba, romelSic r-rnmebis ubnebs Soris speiserebia ganlagebuli. transkribirebadi speiseri dnm-is klasteris ubania, romliTac maRalmolekuluri r-rnm-is makodirebeli ori geni erTmaneTisagan aris gamoyofili (sur.). r-rnm-is momwifebis procesSi (procesingi) transkribirebadi speiseri pirveladi transkriptidan amoikveTeba. mag. cnobilia, rom adamianis ujredebSi r-rnm-is winamorbedi 13 000 nukleotidis Semcveli 45S rnm-ia. igi ramdenime speisers (6 000 nukleotidi) Seicavs. 45S rnm-is procesingis Sedegad 28S r-rnm-is (5000 nukleotidi), 18S r-rnm-is (2000 nukleotidi) da 5,8S r-rnm-is TiTo asli warmoiqmneba. ribosomis SemadgenlobaSi Semavali samive tipis (28S, 18S, 5,8S) r-rnm-is erTi pirveladi transkriptidan saerTo warmoSoba maTi Tanabari raodenobiT warmoqmnis garantiaa.
sur. ribosomuli rnm-is procesingi. 45 S pirveladi transkriptidan speiserebis amokveTis Sedegad 28S, 18S da 5,8S r-rnm-ebis TiTo-TiTo molekula miiReba.
51
meTilireba r-rnm-ebis procesingis prokariotuli, ise eukariotuli r-rnm-ebi.
nawilia.
meTilirebulia
rogorc
t-rnm-is procesingi - t-rnm rnm-polimeraza III-Ti transkribirdeba. procesingi pirveladi transkriptis 20-30 nukleotidiT damoklebas gulisxmobs. t-rnm-is procesingis damaxasiaTebeli etapebia: 1. transkripciis produqti - pre-t-rnm - orive boloze (5 da 3 boloebi) damatebiT rnm Tanmimdevrobebs Seicavs. aRniSnuli Tanmimdevrobebi procesingis dros t-rnm-dan moikveTeba. pre-t-rnm-dan 5 bolos damatebiTi Tanmimdevrobis mokveTas gansakuTrebuli - rnm Semcveli fermenti - ribonukleaza-P (rnm-aza P) ganaxorcielebs. 2. zogi t-rnm winamorbedis antikodonis maryuJi introns Seicavs. t-rnm-is procesingis procesSi aRniSnuli introni splaisingis reaqciebis meSveobiT amoikveTeba. 3. yvela momwifebuli t-rnm 3boloze CCA trinukleotids Seicavs. es sami fuZe (CCA) ar aris t-rnm-is geniT kodirebuli da pre-t-rnm transcripts procesingis dros ukavSirdeba. t-rnm-is 3boloze CCA Tanmimdevrobis damatebas fermenti t-rnm-nukleotidil-transferaza uzrunvelyofs. reaqcia Semdegi sqemis mixedviT mimdinareobs: tRNA +CTP --> tRNA-C + PPi (pirofosfati) tRNA-C +CTP --> tRNA-C-C + PPi tRNA-C-C +ATP --> tRNA-C-C-A + PPi 4. momwifebul t-rnm-ebSi Cveulebrivi fuZeebisgan (A,G,C,U) gansxvavebuli fuZeebis Semcveloba 10%-s aRemateba. t-rnm-Si modificirebuli fuZeebis CarTva procesingis finalur etapze xorcieldeba. umravlesoba modificirebuli fuZeebis biologiuri mniSvneloba jerjerobiT zustad cnobili ar aris, amasTan mutantebSi, romelTac ar gaaCniaT fuZeebis modificirebaze pasuxismgebeli fermentebi, translaciis procesi normalurad mimdinareobs.
52
sur. t-rnm-is procesingi da fuZeTa modifikacia
53
m-rnm-is procesingi - prokariotebisa da eukariotebis matriculi rnm-is procesingi erTmaneTisgan Zlier gansxvavebulia: prokariotuli m-rnm-ebis umravlesoba pirveladi transkriptis saxiT funqcionirebs da procesingi translacias mxolod gamonaklis SemTxvevebSi uswrebs win. eukariotebSi ki piriqiT, eukariotuli maticuli rnm-is procesingi, rnm-ebis procesingis yvela saxes Soris, yvelaze rTuli procesia da ramdenime etaps moicavs, esenia: 1. kepireba kepirebulia eukariotuli m-rnm-ebis 100% 2. poliadenilireba- m-rnm-ebis ~95% 3. splaisingi m-rnm-ebis ~95%. splaisings eqvemdebareba poliadenilirebuli m-rnm. 4. redaqtireba aRwerilia mxolod ramdenime m-rnm-isTvis.
mxolod
sur. eukariotuli m-rnm-is posttranskripciuli modifikaciis sqema. suraTze naCvenebia m-rnm-is procesingis etapebi - qepireba, poliadenilireba, splaisingi. procesingis Sedegad momwifebuli m-rnm miiReba, romelic mxolod eqsonebs Seicavs, misi boloebi qepirebuli da poliadenilirebulia.
eukariotuli m-rnm-is procesingis yvela etapi ribonukleoproteidul kompleqsebSi (rnp) mimdinareobs. eukariotuli pre-m-rnm sinTezis procesSive warmoqmnis kopleqss birTvis cilebTan, rnp-s SemadgenlobaSi yovelTvis Sedis mcire zomis rnm-ebic (sRNA). amrigad eukariotuli m-rnm arasodes imyofeba Tavisufal mdgomareobaSi, is yovelTvis cilebTan aris asocirebuli. cilebi m-rnm-s aucilebel, saWiro, konformacias sZenen da translaciis procesis dasrulebamde icaven mas nukleazebis zemoqmedebisagan.
54
qepireba - 5-boloze qep-struqturis dakavSireba mxolod rnm-polimeraza IIis transkriptebisTvis (m-rnm-ebi) aris damaxasiaTebeli.
sur. meTilirebuli guaninis Semcveli Cap-is struqtura.

transkripciis proceSi pre-m-rnm-is 5-bolos formirebisTanave (pirveli 30mde nukleotidis CarTva) sinTezirebadi rnm-is purintrifosfatis Semcvel 5-bolos ukavSirdeba guanini, romelic SemdgomSi meTilirdeba. warmoqmnil struqturas qep-struqturas (qudebs, xufebs), an ubralod Cap-s (qepi) uwodeben. qepi meTilirebuli guaninis Semcveli struqturaa, is yvela sinTezirebad m-rnm-s uerTdeba. qep-struqtura: matriculi rnm-is 5bolos nukleazebis zemoqmedebisagan icavs; ribosomasTan matriculi rnm-is dakavSirebas da translaciis swor iniciacias uzrunvelyofs. ribosoma Seicnobs, ukavSirdeba da translirebs mxolod qepirebul m-rnm-s. araqepirebuli m-rnm-ebi ar translirdeba. poliadenilireba - procesingis dros pre-m-rnm-is 3-bolos modificireba an uSualod transkripciis terminaciis Semdeg, anda transkripciis dasrulebamde - sinTezirebadi jaWvis specifiuri gakveTis Semdeg xdeba. matricaze (dnm), transkripciis terminatoris ubnamde e.w. poliadenilirebis signali aris ganlagebuli, romelic sinTezirebadi m-rnm-is 3-bolos 55
modificirebis signals iZleva. sinTezirebad m-rnm-Si dnm-matricis poliadenilirebis signalis Sesabamisi 5-AAUAA-3 Tanmimdevrobis awyobisTanave, Tanmimdevrobis 3-bolodan daaxloebiT 20 nukleotidis daSorebiT, specifiuri endonukleaza kveTs sinTezirebad rnm-s da axladwarmoqmnil 3-boloze m-rnm-s 100-dan 200-mde adeninis fuZe (AMP) emateba. kveTa AAUAAAGCATTTTTTTCACTGCATTCTAGTTGTGGTTTGT poliadenilirebis signali
sur. rnm-is 3-bolos poliadenilireba

matriculi rnm-is 3bolos amgvar modificirebas poliadenilireba, TviTon Tanmimdevrobas ki poly-A kudi, an poly-A Tanmimdevroba ewodeba. sinTezirebadi rnm-is 3-boloze poly-A Tanmimdevrobis mierTebas fermenti poly-Apolimeraza uzrunvelyofs (aramatriculi sinTezi - anu poly-A Tanmimdevrobis asawyobad ferments ar esaWiroeba matrica).
56
rac Seexeba rnm-polimerazas, is m-rnm-is poliadenilirebis Semdegac agrZelebs matricis gaswvriv moZraobas da poliribonukleotiduri jaWvis sinTezs, transkripcias fermenti mxolod terminatoris ubanSi asrulebs. poliadenilirebis Semdeg sinTezirebuli rnm-is mokle fragmentis 5-bolos qepireba aRar xdeba, amitom igi nukleazebis zemoqmedebisgan daculi ar aris da Zalian swrafad degradirdeba. eukariotebis msgavsad m-rnm-is poliadenilireba baqteriuli ujredebisTvisac aris damaxasiaTebeli. eukariotebTan SedarebiT, baqteriuli m-rnm-is poly-A Tanmimdevroba gacilebiT moklea, misi sigrZe saSualod 14-16 nukleotidis tolia (eukariotebSi 100-200 nukleotidi). prokariotebSi poliadenilirebulia m-rnm-ebis 1-dan 40%-mde, maSin roca eukariotebSi poliadenilirebulia m-rnm-ebis 100%. poly-A Tanmimdevroba poly-A-dakavSirebuli cilebiT aris dafaruli da matriculi rnm-is 3bolos hidrolizisagan icavs. m-rnm-is yvela saxeobas gansazRvruli sigrZis poliadeninuri kudi aqvs. garkveulwilad poly-A Tanmimdevrobis sigrZe m-rnm-is sicocxlis xangrZlivobas gansazRvravs. poly-A-s gareSe citoplazmaSi m-rnm-is sicocxlis xangrZlivoba ramdenime wuTia, maSin rodesac poliadenilirebuli m-rnm ramdenime saaTisa da dReebis ganmavlobaSic ki stabiluria. histonebis m-rnm erTaderTia, romelic ar poliadenilirdeba da citoplazmaSi poly-A kudis gareSe gadadis, amitomac citoplazmaSi histonebis m-rnm-is sicocxlis xangrZlivoba mxolod 30 wT-ia. amas garda, varaudoben, rom poly-A Tanmimdevroba monawileobs momwifebuli m-rnm-is transportSi birTvidan citoplazmaSi da SesaZloa m-rnm-Tan ribosomebis dakavSirebis procesSic aqvs garkveuli regulatoruli funqcia.
sur. eukariotuli m-rnm poliadenilirebuli da poly-A-dakavSirebuli cilebiT dafaruli 3bolos monawileoba m-rnm-Tan ribosomebis dakavSirebaSi
matriculi rnm-isaTvis 3bolos poliadenilirebis mniSvneloba da misi funqciebi SeiZleba mokled ase CamovayaliboT - poly-A Tanmimdevroba: xels uwyobs momwifebuli m-rnm-is transports birTvidan citoplazmaSi; gavlenas axdens citoplazmaSi m-rnm-is stabilurobaze; SesaZloa funqcionirebs, rogorc ribosomis Secnobis signali. mxolod rnm-polimeraza II-iT sinTezirebuli transkriptebia (m-rnm-ebi) qepirebulic da poliadenilirebulic. amis mizezi SesaZloa is aris, rom qepirebaSi, rnm-is gakveTasa da SemdgomSi 3-bolos poliadenilirebaSi monawile fermentebi specifiurad arian dakavSirebuli rnm-polimeraza II-Tan. 57
m-rnm-is poliadenilireba pro- da eukariotebSi funqciebi poly-A Tanmimdevrobis sigrZe calkeuli m-rnmebis poliadenilirebis xarisxi %-Si ZuZumwovrebi 80200 E. coli 1460
~100
250
poliadenilirebis AAUAAA -konsensus saitebis Tanmimdevrobis qveviT lokalizacia m-rnm-is stabiluroba astabilizirebs m-rnm-is 3OH bolos Sto-maryuJi-s tipis orjaWviani struqturebis monawileobis gareSe specifiuri kontaqti 40S ribosomuli suberTeulis m-rnm-Tan urTierTqmedebisTvis aucilebel PABP-cilasTan
m-rnm-is nebismieri xelmisawvdomi 3-OH-bolo 1. 3-OH boloze Sto-maryuJi-s tipis orjaWviani struqturebis mqone m-rnm-ebis destabilizacia 2. amgvari struqturebis armqone m-rnm-ebis SesaZlo stabilizacia S1-ribosomuli cilis dakavSireba. aRniSnuli kavSiri SesaZloa 30S ribosomul suberTeulTan m-rnm-is urTierTqmedebisTvis aris aucilebeli. ColE1-tipis plazmidebis replikaciis mainhibirebeli, sawinaaRmdego azris mqone (antisens), rnm-is degradacia
translacia
plazmidebis replikacia
ar monawileobs
splaisingi - eukariotuli genebis umravlesobas intron - eqsonuri agebuleba aqvs, Sesabamisad eukariotuli pre-m-rnm-ic morigeobiT ganlagebuli intronebisa da eqsonebisagan Sedgeba. procesingis dros eukariotuli m-rnm-is pirveladi transkriptidan intronebis amokveTisa da eqsonebis SeerTebis process, romlis Sedegad momwifebuli m-rnm miiReba, splaisingi ewodeba (inglisuri sityvidan - to splice) (sur).
58
sur. m-rnm-is splaisingis sqema - pirveladi transkripti (an birTvuli rnm, an pre-m-rnm) intronebsa da eqsonebs Seicavs. splaisingis procesSi birTvuli rnmdan intronebi amoikveTeba da eqsonebi erTmaneTs ukavSirdeba. Sedegad formirdeba momwifebuli m-rnm, romelic mxolod genis kodirebad ubnebs (eqsonebs) Seicavs.
splaisingi rigi Tanmimdevruli reaqciebis erTobliobaa. rnmwinamorbedebidan intronebis amokveTis molekuluri meqanizmebi yvela eukariotul organizmSi praqtikulad erTnairia, rac evoluciis procesSi splaisingis adreul warmoSobaze miuTiTebs. umaRlesi organizmebis m-rnm-sTvis e.w. splaisingis aucilebeli wesebi arsebobs: intronis 5da 3 boloebi maRalkonservatulia: 5(GU-introni-AG) 3; eqsonebis SeerTebisas daculia genSi maTi ganlagebis mimdevroba, Tumca zogierTi maTganis amogdeba SesaZlebelia (sur.)
sur.1. splaisingis konsensus Tanmimdevrobebi 5 GU da 3AG

59
sur.2. splaisingis Sedegad miRebul momwifebul m-rnm-1-Si eqsonebis urTierTganlageba igivea, rogoric Sesabamis genSi - 1, 2, 3, 4. m-rnm-2-is SemTxvevaSi eqsonebis urTierTganlageba darRveuli ar aris, magram momwifebuli m-rnm-dan amogdebulia eqsoni 3.
eukariotul genSi eqsonebis raodenoba metia vidre intronebisa. intronis sigrZe 80-1000 nukleotidis farglebSi meryeobs. eqsonebisagan gansxvavebiT, intronebisaTvis - rogorc arakodirebadi TanmimdevrobebisaTvis - ar aris mniSvnelovani nukleotidebis mkacrad gansazRvruli Tanmimdevroba. intronebSi maRalkonservatul ubnebs mxolod maTi amokveTisaTvis aucilebeli Tanmimdevrobebi warmoadgens. yvela intronis TiToeul boloze erTnairi konsensus Tanmimdevroba aris ganlagebuli - GU 5-boloze (donoruli saiti) da AG 3-boloze (aqceptoruli saiti). intronebis swori amokveTisaTvis Zalian mniSvnelovania splaisingis 3 saitis win ganlagebuli pirimidinis fuZeebiT mdidari ubanic (Py)n. intronis konsensus Tanmimdevrobebis cvlileba gavlenas axdens splaisingis procesze. rnm-is gakveTisa da SeerTebis reaqciebi Zalian zustad unda warimarTos. Secdoma, erT nukleotidSic ki, gadaanacvlebs aTvlis CarCos da momwifebul m-rnm-Si kodirebul informacias uazros gaxdis. splaisingis reaqciebi ribonukleoproteidis nawilakebis (rnp), anu mcire zomis birTvuli ribonukleoproteidebis (mb-rnp) monawileobiT mimdinareobs. mb-rnp-is SemadgenlobaSi mravalricxovani cila da mcire birTvuli rnm-ebi (mb-rnm - snRNA) Sedis (sur.). mcire birTvuli rnm (mb-rnm) SedarebiT mcire zomis mqone, 100-300 nukleotidis Semcveli, uridiniT mdidari rnm-ebia. didi raodenobiT uracilis Semcvelobis gamo maT U1, U2....... U10 aRniSnaven. ribonukleoproteidis nawilakebi intronebisa da eqsonebis sazRvarze funqciur kompleqss, e.w. splaisosomas warmoqmnian. splaisosomas warmoqmnaSi U1, U2, U3, U4/U6, U5 mb-rnp-ebi monawileoben. birTvuli rnm-ebis splaisingi yovelTvis splaisosomebSi xdeba da cila-fermentebTan erTad, damatebiT aucileblad moiTxovs splaisingis specifiuri faqtorebis monawileobas, romlebic rnm-Si Sesabamis konformaciul da struqturul cvlilebebs iwveven. splaisingis reaqciebSi atf-is energia gamoiyeneba.
60
sur. mcire zomis ribonukleoproteidebi (mb-rnp) mcire zomis birTvul rnm-ebs (mb-rnm) da cilebs Seicaven. suraTze U1,U2,U4,U5 da U6 mcire birTvuli rnm-ebi (snRNA) cilebTan kompleqsSi imyofebian. U1 da U2 damatebiT unikalur cilebsac ikavSireben. U6-mb-rnm U4-Tan kompleqsSi imyofeba.
splaisingis kompleqsi - splaisosoma - splaisingis cilovani faqtorebisa (SF) da mb-rnm-ebis Semcveli mravalkomponentiani kompleqsia, romelic eukariotebis pre-m-rnm-is splaisingis reaqciebs akatalizebs. splaisosomas warmoqmnisas ribonukleoproteidebis SemadgenlobaSi Semavali mb-rnm-ebi (U1, U2, U3, U4/U6, U5,) pre-m-rnm-Tan TanmimdevrobiT amyareben komplementur urTierTqmedebas da orjaWvian rnm-spiralebs warmoqmnian (sur.).
sur. pirveladi transkriptidan intronis amokveTis zogadi sqema. suraTze mocemulia erTi intronis Semcveli pre-m-rnm.
61
splaisingis meSveobiT intronebis amokveTa eukariotebis birTvSi pre-m-rnm-is sinTezis dasrulebisTanave xdeba. splaisingis procesi or etapad mimdinareobs: splaisingis 5 saitis gakveTa Sualeduri struqturis (lasos struqtura) warmoqmniT. splaisingis 3 saitis gakveTa da eqsonebis SeerTeba. splaisingis 5 saitis gakveTa splaisingis meore etaps yovelTvis win uswrebs. splaisingis pirvel etapze mcire zomis ribonukleoproteidi U1 pre-m-rnm-s pirveli eqsonisa da intronis sazRvarze ukavSirdeba, U2-ki intronisa da meore eqsonis sazRvris maxlobel ubanSi. dakavSirebisas mcire zomis ribonukleoproteidebis SemadgenlobaSi Semaval mb-rnm-sa (sRNA) da pre-m-rnm-is komplementur ubnebs Soris wyalbaduri bmebi warmoiqmneba da orjaWviani spiralis ubnebi yalibdeba. intronis 3bolos konservatuli Tanmimdevrobis adenini (suraTze - A-Branch point) U2-is dakavSirebisas warmoqmnili orjaWviani struqturis SemadgenlobaSi ar Sedis (ar uwyvildeba U2-is uracils), ris gamoc gansakuTrebul reaqciisunarianobas da guaninTan kovalenturi bmis warmoqmnis unars iZens. Semdgom etapze, pre-m-rnm-isa da U1-is dakavSirebis ubanSi, pirveli eqsonisa da intronis nukleotidebis damakavSirebeli fosfodieTeruli bma ikveTeba da gamoTavisufldeba intronis 5-bolo, romelic GU konservatul Tanmimdevrobas Seicavs. amis Semdeg intronis 3bolos konservatuli Tanmimdevrobis adenini (branch point) kovalenturad ukavSirdeba splaisingis pirvel etapze gamoTavisuflebul intronis 5-bolos guanins (adeninis gansakuTrebuli reaqciisunarianobis gamo, mas guaninTan urTierTqmedeba SeuZlia) Sualeduri struqturis - e.w. lasos struqturis - warmoqmniT.
sur. splaisingis Sualeduri struqtura. pirvel eqsonsa da introns Soris bmis gakveTis Semdeg adenini (A-Branch point) kovalentur urTierTqmedebas amyarebs intronis pirvel guaninTan(b). warmoqmnili stuqtura waagavs lasos(g), ris gamoc splaisingis Sualedur struqturas lasos' struqtura ewodeba. meore eqsonsa da introns Soris bmis gakveTis Sedegad lasos' struqtura amoikveTeba da eqsonebi erTmaneTs ukavSirdeba(d).
(http://www.sumanasinc.com/webcontent/anisamples/molecularbiology/mRNAsplicing.html) 62
lasos struqturis Camoyalibebamde mb-rnm-U6 mb-rnm-U2-is mier warmoqmnil kompleqsSi erTiandeba da pre-m-rnm-Tan komplementur urTierTqmedebas amyarebs (warmoqmnis komplementur fuZeTa wyvilebs). lasos struqturis formirebis Semdeg intronis 3-bolos da II eqsonis damakavSirebeli fosfodieTeruli bmac ikveTeba. amokveTili introni hidrolizs ganicdis da nukleotidebad iSleba. intronis amokveTis Semdeg eqsonebi erTmaneTs ukavSirdeba. mb-rnm-U6 ZiriTadad U4/U6 kompleqsSi imyofeba da rnm-winamorbeds mxolod splaisingis garkveul etapze ukavSirdeba. U4-mb-rnm U6-is aqtivobis damTrgunvelia, amitom U4/U6 - kompleqsis SemadgenlobaSi U6 araaqtiuria. U4 mxolod U6-is Tavisufali mdgomareobis regulatoris funqcias asrulebs da splaisingSi uSualo monawileobas ar iRebs (rodesac U6 intronis 3-bolosTan ar aris dakavSirebuli, is U4-Tan kompleqsSi imyofeba - U4/U6). U5-mb-rnm gauwyvilebeli nukleotidebiT warmoqmnil maryuJs, e.w. konservatul maryuJs Seicavs. intronis amokveTis Semdeg konservatuli maryuJis meSveobiT U5 urTierTqmedebs erTi eqsonis bolo da meore eqsonis pirvel nukleotidebTan wyalbaduri bmebis warmoqmniT. am gziT mb-rnm-U5 eqsonebs erTmaneTTan aaxlovebs da or eqsons Soris fosfodieTeruli bmis warmoqmnas uwyobs xels.
63
molekuluri biologia - manana gordeziani
sur. mcire zomis ribonukleoproteidebi (snRNP)da splaisingSi maTi monawileobis sqema. splaisosomas SemadgenlobaSi U1 komplementarulad aris dakavSirebuli intronis 5 -bolosTan. U6-warmoqmnis kompleqss intronis 3 bolosTan dakavSirebul U2-Tan. U5-wyalbadur bmebs warmoqmnis orive eqsonTan da maT erTmaneTisken miizidavs.
splaisings zog SemTxvevaSi ribosomuli da satransporto rnm-ebic ganicdian. eukariotuli t-rnm-winamorbedidan intronebis amokveTis procesi gacilebiT martivia da ubralod fermentebis krebulis monawileobiT mimdinareobs. zogjer, intronebis amosakveTad, procesSi araviTari damatebiTi komponentis monawileoba ar aris saWiro da rnm-winamorbedi splaisings Tavad axorcielebs. am dros Eintronebis amokveTasa da eqsonebis SeerTebas pirveladi transkriptis intronis ubanSi warmoqmnili rTuli samganzomilebiani struqtura ganapirobebs. aRweril process, romelic cilebis monawileobis gareSe mimdinareobs - autosplaisingi ewodeba (selfsplising). autosplaisingis SemTxvevaSi intronebis amokveTis process Tavad prernm akatalizebs. katalizur aqtivobas rnm-s mesameuli struqturis arseboba aniWebs. rnm-is katalizuri aqtivoba 1981-82 wlebSi T. Cekis mier aris aRmoCenili. fermentuli aqtivobis mqone rnm-molekulebs ribozimi (RIBOnucleic enZYME) ewodeba. cila fermentebisagan gansxvavebiT rnm mxolod sakuTar gardaqmnebs akatalizebs, Tumca ramdenadme Secvlili formiT sxva rnm-ebis reaqciebis katalizis unaric gaaCnia. alternatiuli splaisingi - splaisingis formaa, romelic gansxvavebuli saboloo produqtebis erTi geniT kodirebas uzrunvelyofs. alternatiuli splaisingis SemTxvevaSi eqsonebis SeerTeba sxvadasxva kombinaciebiT xdeba. alternatiuli splaisingis arsi imaSi mdgomareobs, rom m-rnmwinamorbedis posttranskripciuli procesingis Sedegad gansxvavebuli pirveladi struqturis mqone momwifebuli m-rnm-ebi miiReba. Sedegad, sxvadasxva qsovilis ujredebSi, erTi da imave winamorbedidan warmoqmnili momwifebuli m-rnm-is molekulebi transkribirebuli genis eqsonebis gansxvavebul kombinaciebs Seicavs. 64
splaisingis araerTgvarovneba pirvelad adenovirusebSi iqna aRmoCenili. adenovirusebis genomi ramdenime Zalian grZeli transkriptis sinTezss awarmoebs, TiToeuli maTgani mTeli rigi gansxvavebuli cilebis kodirebad Tanmimdevrobebs Seicavs. splaisingis alternatiuli gzebis arsebobis gamo sruliad erTnairi pirveladi transkriptebidan erTi da igive 5-Cap-is mqone, sxvadasxva tipis m-rnm-is molekulebi warmoiqmneba, romlebic ramdenime gansxvavebuli cilis sinTezs ainicireben. donoruli da aqceptoruli saitebis Tanmimdevruli dakavSirebis wesi am SemTxvevaSi daculi ar aris da saerTod ucnobia rogor xorcieldeba alternatiuli splaisingis rnm-transkriptebis kontroli. rnm-is alternatiuli splaisingis upiratesoba mis ekonomiurobaSi mdgomareobs, vinaidan am SemTxvevaSi genomis informaciuli moculobis gazrdas genomis zomis cvlileba (genomis zomebi ar izrdeba) ar mosdevs.aseTi meqanizmis gamoyenebis Sedegad genis erTi da igive nukleotidur Tanmimdevrobas ramdenime gansxvavebuli cilis kodireba da sinTezi SeuZlia. alternatiuli splaisingis procesSi pre-m-rnm-is nukleotiduri Tanmimdevrobebis kombinireba sakmaod rTuli procesia da am TanmimdevrobebSi lokalizebuli splaisingis gansxvavebuli saitebis gamoyenebiT mimdinareobs. pre-m-rnm-is posttranskripciuli procesingis konkretul aqtSi monawile splaisingis saitebis Semcveli dnm-is ubnebis Secnoba specifiuri cilebis monawileobiT xdeba. cnobilia alternatiuli splaisingis ramdenime gansxvavebuli modeli, (meqanizmi): splaisingis alternatiuli saitebis gamoyeneba, urTierTgamomricxavi eqsonebis, alternatiuli promotorebisa da poliadenilirebis saitebis arseboba da a.S.
65
ZuZumwovrebis kalcitoninis genis Sesabamisi m-rnm-is splaisingialternatiuli splaisingis SesaniSnavi magaliTia (sur).kalcitoninis geni ZuZumwovrebis yvela ujredSi aris, magram farisebri jirkvlis ujredebSi is hormon - kalcitoninis saxiT eqspresirdeba, hipofizis ujredebSi ki neiropeptid - CGRP -saxiT. anu erTi da igive geni (kalcitoninis geni) ori gansxvavebuli cilis (kalcitonini da CGRP) sinTezs uzrunvelyofs, rac m-rnm-is alternatiuli splaisingisa da polipeptidis procesingis Sedegia. sxva qsovilis ujredebSi kalcitoninis geni saerTod ar eqspresirdeba.
66
sur. kalcitonin/ CGRP-is pre-m-rnm poliadenilirebis ramdenime saits Seicavs, rac transkriptis alternatiuli splaisingis safuZvels qmnis. farisebri jirkvlis ujredebSi pirveladi transkriptis pirveli 4 eqsonis splaisingis da meoTxe eqsonis 3 - bolos poliadenilirebis Sedegad kalcitoninis m-rnm sinTezirdeba. hipofizis ujredebSi ki meeqvse eqsonis 3 -bolos poliadenilireba xdeba, splaisingis Sedegad eqsoni-3 eqson-5-s ukavSirdeba (amogdebulia eqsoni-4) da miRebuli m-rnm neiropeptid CGRP -s asinTezirebs.
alternatiuli poliadenilireba poliadenilirebadi transkripciuli erTeulebis sakmaod didi nawilisTvis alternatiuli poliadenilirebis saitebis arseboba aris damaxasiaTebeli, rac Tavis mxriv aseTi erTeulebis alternatiuli poliadenilirebis SesaZleblobas qmnis. dadgenilia, rom transkripciuli erTeulebis sul cota 49% adamianSi, 31% TagvebSi da 28% virTagvebSi alternatiul poliadenilirebas iyenebs. transkripciis alternatiuli iniciacia, alternatiuli splaisingi da alternatiuli poliadenilireba is ZiriTadi meqanizmebia, romlebsac mravali organizmi erTi da igive transkripciul erTeulze sinTezirebuli rnmtransriptebidan gansxvavebuli, mravalferovani momwifebuli m-rnm-ebis generaciisTvis iyenebs. cilis axali izoformebis warmoqmna alternatiuli poliadenilirebis umTavres Sedegia.
sur. rnm-winamorbedSi poliadenilirebis alternatiuli saitebis arseboba erTi transkripciuli erTeulidan gansxvavebuli m-rnm-ebis miRebis SesaZleblobas iZleva.
67
translacia
m-rnm matricaze cilis sinTezis process translacia ewodeba. procesi sami stadiisgan Sedgeba: iniciacia, elongacia da terminacia. translacia m-rnmis specifiur TanmimdevrobasTan (ribosomis dakavSirebis saiti) ribosomis mcire suberTeulis dakavSirebiT iwyeba. ribosomis dakavSirebis saiti m-rnm-is 5-bolos lideruli Tanmimdevrobis ubanSia ganlagebuli da Cveulebriv translaciis sastarto kodonidan garkveuli manZiliT aris daSorebuli. momdevno etapze m-rnm warmoqmnis kompleqss mTlian ribosomasTan, ris Semdegac ribosoma gadaadgildeba m-rnm-is gaswvriv 53 mimarTulebiT da (peptiduri bmiT aminomJavebis erTmaneTTan dakavSirebis gziT) translaciis sastarto kodonidan m-rnm-Si kodirebuli informaciis Sesabamisi polipeptiduri jaWvis agebas iwyebs. polipeptiduri jaWvis ageba aminomJavas N-kidura bolos mqone naSTidan iwyeba da C-kidura bolos mqone naSTiT mTavrdeba. m-rnm-ze polipeptiduri jaWvis sinTezi sastarto kodonidan terminirebad kodonamde mimdinareobs. m-rnm-ze terminirebadi - stop kodonis miRwevisas ribosoma/m-rnm kompleqsi iSleba da axladsinTezirebuli polipeptiduri jaWvi gamoTavisufldeba.
68
ribosomebi
ribosomebi rTuli ribonukleoproteiduli kompleqsebia, romlebic ribosomuli cilebis, r-rnm-is molekulebisa da maTTan asocirebuli translaciis faqtorebisgan Sedgeba. ribosomuli nawilakebis warmosaqmnelad r-rnm-Tan ribosomuli cilebis urTierTqmedeba jer kidev transkripciis procesis dasrulebamde xdeba. ribosomebis SefuTvis procesi (r-rnm-isa da ribosomuli cilebis urTierTqmedeba) da ribosomuli nawilakebis awyoba, iseve rogorc r-rnm-ebis procesingi, mimdinareobs birTvakSi. birTvaki zogierTi qromosomidan gamoSveril dnm-is did maryuJebs Seicavs. dnm-is yovel maryuJze r-rnm-is genebis klasteria ganlagebuli. aRniSnuli klasterebis ubanSi rnm-polimeraza I sakmaod didi siCqariT transkribirebs r-rnm-ebis genebs. amas garda birTvaki sxva rnm-damakavSirebel cilebs da zogierT mcire zomis ribonukleoproteinis nawilakebsac (mag. U3 snRNP) Seicavs, romlebic savaraudod 45S r-rnm-is procesingSi monawileoben da xels uwyoben ribosomebis awyobis procesis warmarTvasa da katalizs. eukariotul ujredebSi (sxvadasxva saxeobebisaTvis) r-rnm-is genebis 10dan 105-mde aslia, adamians r-rnm-is makodirebeli 300 geni aqvs. yvela ribosomuli geni, 5S r-rnm-is genebis garda, erTmaneTis siaxloves aris ganlagebuli da ramdenime klasters qmnis. pre-r-rnm-is yoveli geni erTdroulad ramdenime rnm-polimerazaTi transkribirdeba. transkripcias maSinve mosdevs procesingi. m-rnm, romelic ribosomuli cilebis sinTezisTvis matricis rols asrulebs, birTvSi sinTezirdeba. birTvSi sinTezirebuli m-rnm gadadis citoplazmaSi, sadac mza ribosomebi masze ribosomul cilebs asinTezireben. citoplazmaSi sinTezirebuli ribosomuli cilebi kvlav birTvSi brundeba da ribosomuli suberTeulebis awyobaSi monawileobs. eukariotebis birTvSi erTdroulad asobiT aTasi ribosomuli suberTeulia. E.oli - is ribosomebi yvelaze kargad aris Seswavlili. E.oli - is ujredebSi wuTSi 500-mde ribosoma warmoiqmneba. r-rnm-ebi 7 operonSia kodirebuli (3 gansxvavebuli r-rnm X 7 operoni = 21 geni). ribosomis warmoqmnaSi 52 gansxvavebuli cila da Sesabamisad maTi makodirebeli 52 geni monawileobs. jamSi E.oli - is ribosomul komponentebs sul 73 (21+52) geni kodirebs. ribosomuli cilebis an r-rnm-ebis Warbi raodenobis sinTezi rom ar moxdes, aucilebelia samocdacametive genis koordinirebuli funqcionireba. r-rnm-ebis raodenoba regulirdeba: ribosomuli operonebis raodenobiT; ribosomuli operonebis transkripciis siCqariT; fermentebis - meTilazebisa da endonukleazebis aqtivobiT. E.oli - is ribosomuli cilebis makodirebeli operonebis regulacia erTmaneTisagan damoukideblad xorcieldeba. translaciis procesSi m-rnm ribosomis SigniT nabij-nabij gadaadgildeba. ribosomis struqtura erTgvar arxebs warmoqmnis. erT arxSi mzardi polipeptiduri jaWvi gadaadgildeba, meoreSi ki m-rnm. arxebis sigrZe iseTia, rom erTi maTgani 30-mde aminomJavas itevs, meore ki m-rnm-is daaxloebiT 35 nukleotids. ribosomaSi erTdroulad ganlagebuli 10-11 kodonidan uSualod cilis sinTezSi mxolod ori kodoni monawileobs. Cveulebriv, m-rnm-is erTi molekula erTdroulad ramdenime ribosomiT translirdeba, rac m-rnm-is gamoyenebis efeqturobas mniSvnelovnad zrdis. erT molekula m-rnm-Tan dakavSirebul ribosomebis jgufs poliribosoma an 69
polisoma ewodeba. polisomas SemadgenlobaSi Semavali yoveli ribosoma damoukideblad funqcionirebs da srul polipeptidur jaWvs asinTezirebs. mrnm-is 5'-kidura bolosTan axlos ganlagebuli ribosomebi yvelaze mokle, 3'-kidura bolosTan ganlagebuli ribosomebi ki TiTqmis srul polipeptidur jaWvebs asinTezireben. polisomaSi ribosomebi garkveuli manZiliT arian erTmaneTisgan daSorebuli, ribosomebis maqsimaluri simWidroviT ganlagebis SemTxvevaSi m-rnm-is 80 nukleotidze erTi ribosoma modis.
sur. poliribosoma. (A) -warmodgenil sqemaze
naCvenebia ribosomebis jgufi, romelic eukariotuli m-rnm-is erTi da igive molekulas erTdroulad translirebs. (B) - eukariotuli ujredebis poliribosomis eleqtronul mikroskopuli suraTi.
ribosomebze sinTezirebadi polipeptiduri jaWvis meoreuli da mesameuli struqtura translaciis procesis dasrulebamde iwyebs Camoyalibdebas.
sur. cilis ko-translaciuri foldingi. suraTze naCvenebia Tu rogor iZens
meoreul da mesameul struqturas mzardi polipeptiduri jaWvi ribosomidan gamosvlisTanave. imisda miuxedavad, rom N-terminaluri domenis foldingi jer kidev C-terminaluri bolos sinTezis dasrulebamde xdeba, cilis saboloo konformacia mainc ribosomidan polipeptiduri molekulis sruli gamoTavisuflebis Semdeg yalibdeba.
70
ribosomis struqtura
ribosomebi - mcire zomis, magram sakmaod rTuli struqturis mqone, specializebuli ujreduli organelebia. prokariotuli ribosomis zoma 210 290 - ia, eukariotulisa ki 220 320 . ganasxvaveben ribosomebis oTx klass: 1. 2. 3. 4. S prokariotuli ribosomebi - 70S eukariotuli ribosomebi - 80S mitoqondriebis ribosomebi (55S-cxovelur ujredebSi, 75S-sokoebSi) qloroplastebis ribosomebi (70S-umaRles mcenareebSi)
sedimentaciis koeficienti an svedbergis konstanta - asaxavs centrifugirebisas molekulebis an maTi komponentebis daleqvis siCqares, romelic konformaciaze da molekulur wonaze aris damokidebuli.
TiToeuli ribosoma 2 suberTeulisgan Sedgeba - didi da mcire suberTeulebi.
suraTze - rNTs - ribonukleotidebi
71
sur. prokariotuli da eukariotuli ribosomebis struqturis Sedareba. Cveulebriv ribosomuli komponentebis aRniSvnisaTvis ultracentrifugaSi maTi sedimentaciis koeficientis Sesabamis S sidides iyeneben. maT SemadgenlobaSi Semavali r-rnm-ebisa da cilovani komponentebis raodenobasa da zomebSi arsebuli gansxvavebebis miuxedavadad orive - prokariotul da eukariotul - ribosomebs TiTqmis erTnairi struqtura da Sesabamisad msgavsi funqcia aqvT. Tumca eukariotuli ribosomis 18S da 28S r-rnm-ebi didi raodenobiT damatebiT nukleotidebs Seicaven, romlebic maT prokariotul analogebSi ar aris. aRniSnuli nukleotidebi mravalricxovani inserciebis meSveobiT damatebiT domenebs qmnian da yoveli r-rnm-is ZiriTadi, sabaziso struqturis TiTqmis ucvlelad SenarCunebis SesaZleblobas iZlevian.
prokariotuli ribosoma
70S 50S 5S r-rnm 23S r-rnm sul 34 cilis molekula, maTgan 31 gansxvavebuli 30S 16S rrnm 21 cila
eukariotuli ribosoma
80S 60S 5S r-rnm 5.8S r-rnm 28S r-rnm aranakleb 50 gansxvavebuli cila 40S 18S r-rnm aranakleb 33 gansxvavebuli cila
yvela CamoTvlili elementi (erTaderTi cilis garda, romlis 4 asli 50S suberTeulis SemadgenlobaSi Sedis) ribosomaSi TiTo egzemplariT aris warmodgenili da ribosomis Seucvlel komponentebs warmoadgens.
72
nacrifrad, didi suberTeulis cilebi (27 cila 31-dan) ki oqrosfrad aris Seferili. meti simartivisaTvis cilis struqtura mxolod polipepduri ConCxis saxiT aris warmodgenili. (A) mcire suberTeulTan Sexebis zedapiris xedi, (B) didi suberTeulis ukana mxaris xedi, suraTi miRebulia vertikaluri RerZis garSemo (A) -s 180-iT SemobrunebiT. (C) didi suberTeulis qveda mxaris xedi, sadac struqturis centrSi peptidis gamosasvleli arxi moCans.
translaciis procesSi m-rnm-isa da t-rnm-is dakavSireba r-rnm-is uSualo funqciaa, Tumca ribosomaSi is ZiraTadad struqturul rols asrulebs. r-rnm-
sur. cilovani komponentebis ganlageba suberTeulze. suraTze r-rnm-ebi (5S da 23S)
baqteriuli
ribosomis
did
ebi ribosomuli suberTeulebis karkass qmnian, romelsac ribosomuli cilebi gansakuTrebul ubnebSi, gansazRvruli TanmimdevrobiT ukavSirdeba. am gziT ribosomuli suberTeulebis awyoba xdeba. r-rnm-ebs struqturulis garda sakmaod mniSvnelovani funqciuri datvirTvac akisriaT, isini uSualo monawileobas iReben polipeptidis sinTezSi. 23S-r-rnm peptidiltransferazas (fermenti aminomJvebs Soris peptiduri bmis warmoqmnas uzrunvelyofs) katalizuri centris SemadgenlobaSi Sedis. 16S r-rnm ribosomis 30S suberTeulze m-rnm-is mainicirebeli anu sastarto kodonis swori ganlagebisTvis, 5S r-rnm ki ribosomaze aminoacil-t-rnm-is swori orientaciisTvis aris aucilebeli. yvela r-rnm-s kargad ganviTarebuli meoreuli struqtura aqvs nukleotidebis 70% orjaWviani struqturebis CamoyalibebaSi monawileobs (warmoqmnian sarWis struqturebs). r-rnm-ebi mniSvnelovanwilad meTilirebulia - 3-jgufi SeiZleba ganlagebuli iyos ribozas naxSirbadis meore mdgomareobaSi an SesaZloa azotovani fuZeebis SemadgenlobaSi Sediodes. r-rnm-ebisa da cilebisagan ribosomuli suberTeulebis awyobis rigi mkacrad gansazRvrulia. erTmaneTTan daukavSirebeli suberTeulebi disocirebul ribosomebs warmoadgenen, didi da mcire suberTeulebis dakavSirebisas asocirebuli ribosomebi yalibdeba. asocirebisTvis 2+ konformaciul cvlilebebTan erTad Mg -is ionebis arsebobac aucilebelia (2103 ioni ribosomaze). magniumis ionebi r-rnm-is uaryofiTi muxtis kompensirebisTvis aris saWiro. saerTod, yvela matriculi sinTezis reaqcia (replikacia, transkripcia, translacia) magniumis ionebis (naklebad, manganumis Mn2+) aucilebel arsebobas moiTxovs. 73
ribosomis funqciurad aqtiuri ubnebi - r-rnm-ebisa da ribosomuli cilebis urTierTganlageba ribosomaze garkveuli funqciuri aqtivobis mqone specializebul ubnebs qmnis (ribosomis funqciurad aqtiuri ubnebi). zogi funqciuri ubnis aqtivoba mTlianad ribosomis did an mcire suberTeulTan aris dakavSirebuli, zogi ubnis aqtivoba ki ribosomul suberTeulebs Soris aris gadanawilebuli da maTi srulyofili funqcionirebisTvis ribosomis asocirebuli mdgomareoba aucilebelia. mag. m-rnm-is dakavSirebis ubani mTlianad ribosomis mcire suberTeulze - 30S suberTeulze aris ganlagebuli. m-rnm-is dakavSirebis ubnis SemadgenlobaSi Sedis 16S r-rnm-is 3-kidura bolo, iniciaciis faqtori - IF3-ic amave ubans ukavSirdeba. ribosomis did suberTeulze, peptidiltransferazas ubani aris ganlagebuli. peptidiltransferazas aqtivoba mTlianad did suberTeuls ukavSirdeba. katalizuri centris, anu ferment peptidiltransferazas katalizuri ubnis funqcionirebaSi 23S r-rnm da didi suberTeulis ramdenime cila monawileobs. translaciis faqtorebis (EF-Tu, EF-G) ubnebic did suberTeulzea ganlagebuli. translaciis sawyis etapze m-rnm ribosomis mcire suberTeulTan urTierTqmedebs. ribosomasTan dakavSirebaSi 30 nukleotiduri fuZis (10 kodoni) Semcveli m-rnm-is ubani monawileobs, magram translaciis procesSi, drois yovel mocemul momentSi, ribosomaSi t-rnm-is mxolod ori molekula SeiZleba moTavsdes, amitom ribosomaSi arsebuli 10 kodonidan uSualod cilis sinTezSi mxolod ori kodoni monawileobs. aRniSnuli ori t-rnm-dan ribosomaze TiToeuls dakavSirebis sakuTari ubani aqvs, anu ribosomaSi trnm-is molekulebis dakavSirebis unaris mqone ori gansxvavebuli ubania A (aqceptoruli) da P (donoruli) ubani. P-ubnis gverdiT ribosomaze E-ubani, e.w. gamoTavisuflebis ubani aris ganlagebuli. E-ubanSi translaciis procesSi deacilirebuli t-rnm (aminomJavas gareSe darCenili t-rnm) moxvdeba. prokariotuli ribosoma
asocirebuli ribosoma
suberTeulebi
74
sur. t-rnm-is dakavSirebis saitebi ribosomaSi. yovel ribosomas t-rnm-is dakavSirebis sami saiti: A-, P-, da E-saitebi (A-aminoacil t-rnm-is dakavSirebis, Ppeptidil t-rnm-is dakavSirebis da E-gamonTavisuflebis saitebi) da m-rnm-is dakavSirebis erTi saiti aqvs. (A) -suraTze baqteriuli ribosomis mcire suberTeuli suraTis zedapirze (muqi mwvane), didi suberTeuli ki suraTis ukana mxares (Ria mwvane) aris ganlagebuli. naCvenebia baqteriuli ribosomis orive komponenti - r-rnm-ebic da cilebic. moCans t-rnm-ebiT dakavebuli E-(wiTeli), P-(oranJisferi) da A-(yviTeli) saitebi. mocemul suraTze ribosomaSi t-rnm-is dakavSirebis samive saiti dakavebulia, Tumca sinamdvileSi, cilis sinTezis procesSi, mocemuli sami saitidan erTdroulad mxolod or saits SeuZlia t-rnm-is dakavSireba. (B)-calke didi da calke mcire ribosomuli suberTeulebis struqtura igivenairad aris warmodgenili, rogorc (C) - naCvenebia (A)sqemaze mocemuli mTliani ribosomis struqtura (A)sqemaze. sqematuri gamosaxuleba, sadac ribosomis zedxedi. (D) - warmodgenilia ribosomis ribosoma igive orientaciaSia mocemuli rogorc sur. (C)-ze. P-ubani ikavSirebs t-rnm-s, romelTanac Tavis mxriv mzardi polipeptiduri jaWvi aris dakavSirebuli (peptidil t-rnm). peptidil t-rnm-is damakavSirebel ubans (P ubani) peptidilis ubans, an donorul ubans uwodeben. -peptidilis an donoruli ubani translaciis iniciaciis etapze formilmeTioninis donoria, elongaciis etapze ki peptidilis donori. A-ubani aminomJaviT datvirTul momdevno t-rnm-s (aminoacil t-rnm) ikavSirebs, ris gamoc mas (A ubani) aminoacilis ubans, an aqceptorul ubans uwodeben. aminoaciluri an aqceptoruli ubani translaciis iniciaciis etapze formilmeTionins aqceptirebs, translaciis elongaciis etapze ki peptidilis aqceptoria. orive ubanTan (A da P ubani) satransporto rnm-is molekulis mtkice dakavSireba mxolod im SemTxvevaSi xdeba Tuki t-rnm-is antikodoni m-rnm-is Sesabamis kodonTan (romelic ribosomis aRniSnul ubanSia ganlagebuli) komplementur fuZeTa wyvilebs warmoqmnis (kodoni-antikodoni urTierTqmedeba). ribosomis A da P ubani erTmaneTTan imdenad axlos aris 75
ganlagebuli, rom am ubnebSi ganTavsebuli ori t-rnm m-rnm-is or mezobel kodons ukavSirdeba. translaciis procesSi t-rnm-is molekula ribosomaze ise ganlagdeba, rom aminomJaviT datvirTuli misi bolo ribosomis did suberTeulze peptidiltransferazas ubanSi aRmoCndeba, antikodonis maryuJi ki ribosomis mcire suberTeulTan dakavSirebul m-rnm-Tan urTierTqmedebs. Sesabamisad, A da P ubnebi ribosomaze iseTnairad aris ganlagebuli, rom maT srulyofil formirebaSi orive ribosomuli suberTeuli monawileobs, anu A da P ubnebis nawili ribosomis did suberTeulze, nawili ki mcire suberTeulzea ganlagebuli. amasTan, donoruli da aqceptoruli ubnebis funqciuri aqtivoba ribosomul suberTeulebs Soris Tanabrad ganawilebuli ar aris - A-ubnis aqtivobis ufro didi nawili ribosomis did suberTeuls, P-ubnis aqtivobis ufro didi nawili ki mcire suberTeuls ukavSirdeba. translaciis klasikuri modeli - rodesac t-rnm-is damakavSirebeli ribosomis orive ubani (P-donoruli da A-aqceptoruli) dakavebulia - erTi peptidil t-rnm-iT, meore aminoacil t-rnm-iT (translaciis I etapi) - peptidil t-rnm-is bolo aminomJavasa da aminoacil t-rnm-ze bmul aminomJavas Soris peptiduri bma warmoiqmneba. peptiduri bmis warmoqmnisas peptidil t-rnm-is kompleqsis polipeptiduri komponenti aminoacil t-rnm-ze bmul aminomJavaze gadaitaneba (transpeptidaciis reaqcia-II etapi). peptiduri bmis warmoqmnis reaqcia ribosomis did suberTeulze, peptidiltransferazas ubanSi mimdinareobs. transpeptidaciis reaqciis, anu translaciis II etapis dasrulebis Semdeg: ribosomis P-ubanSi deacilirebuli t-rnm darCeba A-ubanSi ki axladwarmoqmnili peptidil t-rnm ganlagdeba. A-ubanSi ganlagebuli, axladwarmoqmnili peptidil t-rnm-i I etapze P-ubanSi ganlagebul peptidil t-rnm-ze erTi aminomJavas naSTiT ufro grZelia. momdevno etapze (III etapi) ribosoma m-rnm-is gaswvriv erTi kodoniT gadainacvlebs. ribosomis gadaadgilebis Sedegad: wina etapze P-ubanSi darCenili deacilirebuli t-rnm E-ubanSi aRmoCndeba da ribosomidan gamoidevneba; erTi aminomJaviT dagrZelebuli peptidil t-rnm A-ubnidan kvlav PubanSi gadainacvlebs; A-ubani Tavisufldeba da mzad aris momdevno aminoacil t-rnm-is dasakavSireblad.
76
sur. translirebad di m-r rnm-is molekula. mzardi polipepti iduri jaWvi boloz dasamat is ze tebeli yo oveli momde devno ami inomJavas SerCeva misi damak kavSirebel li t-r rnm-is antik kodonisa da m-r rnm-is j jaWvis momde devno kodonis s fuZeTa f kompl lementuri i dawyv vilebis gziT xdeba ujred ba. dSi arseb buli mr ravali tipis t-rnm-eb s bidan m-r rnm-is Tvi iTeul kodo ons mxolo erTi t od t-rnm Sei iZleba dauwy wyvildes, aqedan gamomd dinare, kodo oni gansazRvra g ravs mzard m
polipep ptidur jaWvSi CasarTa Tavi aminomJa avas spec cifiuroba as. polip peptidur jaWvSi a aminomJavas as CarTv vis apad mimd dinare ci ikli cil lis sam eta sinTezi is pro ocesSi mravalj jer meordeb ba. pirvel etapze aminoaci l e cil t-rnm-is s mole ekula ukavSirde eba ribosom mis Tavisu sufal A-ubans, meo u ore etapze axali peptid duri bma b warmoiq qmneba, mes same etapz ze m-r rnm ribosom mis mcire suberT e Teulebisag gan warmoqm mnil jaWv vze sami nukleotid nu dis toli manZili iT gad daadgilde eba, deacili irebuli t-rnm gam moTavisuf flda deba r ribosoma momdev vno il t-r rnm-is molekul lis aminoaci dakavSir rebisTvis momzad s ddeba. wa warmodgenil il sq qematur suraT Tze erTmaneT eTis mi imarT ribosomul r uli suberTe eulebis wanacvle eba, TiTq qos farToma maStabiani konf nformaciul uli cvlile ebebis sa axes iZens sinamd ns, dvileSi ribosomi mis konf nformaciul uli cvlile ebebi gac cilebiT faqizi da daxvewil lia. aRn niSnuli cvlilebe bebi SesaZlo oa TiTo oeuli suberTeul su lis SigniT mcire gad dajgufebe ebis, seri rias des da amavdro oulad moicavd or suberTe euls So oris erTg Tgvar mci ire wanacvl lebasac gul ulisxmobd des. aRsaniSn Snavia, rom m-rnm 53 mimarT m TulebiT trans nslirdeba. a. yove vel transl laciur cik iklSi pol lipeptidu uri jaWvis C-termina alur bol loze TiT iTo ava emat teba. tr ranslaciis sas aminomJa pirvela ad cil lis N-terminalu t uri bolos formirde deba xdeba e.i. cil a, lis molekul lis awy yoba N-terminalu t uri boloda iwyeba da an C-terminalu t uri boloTi srulde i eba. t-rnm m-Tan mzar rdi polipep ptiduri jaWvis dakavSireb d bis adgili elongac ciis mTel eli cikl lis ganmavl lobaSi ucv cvlelia-is yovelTv s vis didi suberT rTeulis P-sait tSi ganlage ebul t-rnm-Ta an ar ris dakavSir rebuli.
77 7
molekulu uri biolo ogia - manan gordezi na iani
sur. aminomJavas CarTva cilis molekulaSi. mzardi polipeptiduri jaWvis Cterminalur boloze aminomJavas dakavSireba etapobrivad mimdinareobs. yoveli peptiduri bmis warmoqmna energtikulad momgebiani procesia. t-rnm-is molekulis kovalenturi dakavSirebis Sedegad mzardi C-terminaluri bolo aqtivirdeba. peptidili/t-rnm-is kavSiri, romelic mzardi bolos aqtivirebas uzrunvelyofs, regenerirdeba yoveli momdevno aminomJavas dakavSirebis procesSi. suraTze naCvenebia meoTxe aminomJavas CarTva mzard jaWvSi. R1, R2, R3, da R4 - iT aminomJavas gverdiTi jaWvebia aRniSnuli; polipeptiduri jaWvis momdevno aminomJavas yvela atomi, iseve rogorc dakavSirebis wertili, gamuqebulia (nacrisferi). translaciis iniciaciis meqanizmebi - translaciis iniciaciisTvis translirebad m-rnm-s damaxasiaTebeli Taviseburebebi unda gaaCndes da ujredSi iniciaciis procesSi monawile yvela komponenti unda iyos warmodgenili. prokariotebSi translaciis inicirebisTvis acilebelia: 1. 2. 3. 4. 5. m-rnm-is aratranslirebadi Tanmimdevrobebi; specialuri sastarto kodoni; mainicirebeli t-rnm; matricul da ribosomul rnm-ebs Soris komplementuri urTierTqmedeba; iniciaciis faqtorebi.
1. m-rnm-is aratranslirebadi Tanmimdevrobebi - momwifebuli m-rnm nukleotidebis ZiriTadi, kodirebadi Tanmimdevrobebis garda, mTel rig arakodirebad Tanmimdevrobebsac Seicavs. arakodirebadi Tanmimdevrobebis arseboba ribosomebiT m-rnm-is translirebis aucilebeli pirobaa. m-rnm-is zogi arakodirebadi Tanmimdevroba misi postranskripciuli modifikaciis Sedegia (mag. eukariotebis 5'Cap da poly-A), zogs ki genuri warmoSoba aqvs. arakodirebadi Tanmimdevrobebi xSirad regulatoruli signalebis matareblebi arian da translaciis garkveul doneze SenarCunebas uzrunvelyofen.
qep-struqturasa da pirvel mainicirebel kodons Soris ganlagebul arakodirebad ubans 5'-aratranslirebadi ubani (5'UTR 5'-untranslated region) an lideruli Tanmimdevroba ewodeba. aTvlis CarCos bolo terminirebad kodonsa da poliadenilur kuds Soris arsebul Tanmimdevrobas ki 3'-aratranslirebadi ubani (3'UTR-3'-untranslated region). 5'UTR-Tanmimdevroba ribosomasTan dakavSirebis 78
signals iZleva da m-rnm-is 5'-kidura bolos formirebas uzrunvelyofs. rogorc wesi, is rTul meoreul struqturebs warmoqmnis da mokle aTvlis CarCoebs (uORF - upstream open reading frame) Seicavs, rac translaciis efeqturobaze Zlier zegavlenas axdens. amas garda 5'UTR-Si regulatoruli Tanmimdevrobebic aris ganlagebuli, romlebic cilovani faqtorebiT Seicnoba. mravalujrediani organizmebis ontogenezSi 5'UTR-Tanmimdevrobebi m-rnm-is regulirebad translacias da Sesabamisi genebis koordinirebul eqspresias uzrunvelyofen. 5'UTR-is SemadgenlobaSi arsebuli meoreuli struqturebi (sarWis struqtura) ribosomis mcire suberTeuliT m-rnm-is skanirebas uSlis xels da Sesabamisad translaciis iniciaciis inhibirebas axdens. translaciis iniciaciis inhibirebis done meoreuli struqturebis stabilurobaze da m-rnm-is 5'-bolos mimarT maT ganlagebazea damokidebuli. translaciis iniciaciis inhibirebis xarisxi gacilebiT maRalia sarWis struqturebis uSualod 5'Cap-is maxlobel ubanSi ganlagebis SemTxvevaSi. m-rnm-ze, mainicirebeli AUG-kodonis Semdeg ganlagebul ubanSi sarWis struqturis warmoqmna piriqiT, zrdis translaciis iniciaciis efeqturobas. varaudoben, rom aseTi struqturebi sastarto kodonze translaciuri, maskanirebeli kompleqsis Seyovnebas unda iwvevdes, rac Tavis mxriv mainicirebeli kodonis swori Secnobis albaTobas zrdis. mag. mainicirebeli kodonidan 14 nukleotidiT qvemoT (+14-mdgomareoba) lokalizebuli meoreuli struqturis elementi susti AUG-kodonebisa da AUG-gan gansxvavebuli mainicirebeli kodonebis Secnobaze mastimulirebel gavlenas axdens. 3'UTR da poly-A Tanmimdevrobebi ribosomebis posttranslaciur mdgomareobaze axdenen gavlenas. amasTan 3'poly-A-Tanmimdevroba translaciis iniciaciaSic iRebs monawileobas. 2. sastarto kodoni - yvela pro- da eukariotul m-rnm-Si aris specialuri sastarto AUG-kodoni, romelic cilis sinTezis sawyis wertils warmoadgens da aTvlis CarCos (ORF) gansazRvravs. translaciis inicirebisTvis sastarto kodonad prokariotebSi zogjer GUG-kodoni gamoiyeneba. sastarto AUG-kodoni eukariotebSi meTionons kodirebs, prokariotebSi ki formilmeTionins. sastarto AUG kodoni m-rnm-is kodirebadi ubnis dasawyisSi aris ganlagebuli. m-rnm-is SemadgenlobaSi Semavali mravali sxva AUG-kodonidan ribosomebis mier erTaderTi kodonis sastarto kodonad arCeva matricaze TviT am kodonis ganlagebiTa da misi garemomcveli Tanmimdevrobebis nukleotiduri SedgenilobiT aris gansazRvruli. sastarto AUG kodonidan rogorc 3' ise 5' mimarTulebiT nukleotidebis ganlageba SemTxveviTi ar aris. fiqroben, rom translaciis iniciaciaSi iniciatoruli kodonis garemomcveli nukleotidebic (-20-dan +15-mde) unda iRebdnen garkveul monawileobas da translaciis iniciaciis efeqturobazec unda axdendnen gavlenas. AUG-kodonis garemomcveli nukleotidebis gavlena translaciis iniciaciis efeqturobaze, sakmaod Zlieria xerxemlianebSi da SedarebiT sustad aris gamoxatuli safuarebSi. safuarebSi translaciis inicirebisTvis gansakuTrebiT mniSvnelovania AUG kodonis mimarT -3 mdgomareobaSi adeninis arseboba (AUG-kodonis A-s ukavia +1 mdgomareoba). -3 mdgomareobaSi adeninis nebismieri sxva nukleotidiT Secvla daaxloebiT orjer amcirebs translaciis efeqturobas. safuarebis m-rnm-gan gansxvavebiT, romlisTvisac AUG-kodonis win mdebare adeniniT mdidari Tanmimdevrobebis arseboba aris damaxasiaTebeli, xerxemlianTa m-rnm-is Sesabamisi ubani GC wyvilebiT aris mdidari. aRniSnul meoreuli struqturebis mimarT gansxvavebas m-rnm-is 5'UTR-Si arsebuli 79
safuarebis translaciuri aparatis maRali mgrZnobelobiT xsnian. GC wyvilebis Semcvelobis SemTxvevaSi aRniSnuli struqtura sakmaod mdgradi iqneboda. safuarebSi sastarto kodonis momdevno m-rnm-is Tanmimdevrobebi pirimidinuli nukleotidebiT aris mdidari, am ubnebSi adeninis mimarT raime gansakuTrebuli moTxovna, rogorc wesi, ar aRiniSneba. cxovelur da mcenareul ujredebSi translaciis iniciaciisTvis optimaluri konteqsti, rogorc sCans, erTnairia - iniciaciisTvis orive SemTxvevaSi yvelaze mniSvnelovania -3 mdgomareobaSi purinis, +4 mdgomareobaSi ki G-is ganlageba. cxovelur ujredebSi translaciis efeqturobaze +5 da +6 mdgomareobaSi ganlagebuli nukleotidebic axdens gavlenas. ribosoma nakleb efeqturad Seicnobs optimalurisgan gansxvavebul garemocvaSi ganlagebul mainicirebel kodonebs, amis gamo ribosomas SeuZlia gascdes aseT kodonebs da translaciis iniciacia momdevno, ufro xelsayrel poziciaSi myofi mainicirebeli kodonidan daiwyos. es movlena Sesustebuli skanirebis (leaky scanning) saxeliT aris cnobili. AUG-kodonis sastarto kodonad SecnobisTvis aseve mniSvnelovania 5'UTRSi misi mdgomareoba, pozicia. m-rnm-ze cilis sinTezis sawyisi wertilis arCeva iniciaciis faqtorebiT datvirTuli ribosomis mcire suberTeulis funqciaa. sastarto kodonis arCevis meqanizmi eukariotebisa da prokariotebisTvis gansxvavebulia: sastarto kodonis mimarT eukariotebs arcTu mkacri moTxovnebi aqvT AUG -kodonis maxloblad sul ramdenime damatebiTi nukleotidis arseboba sakmarisi pirobaa imisTvis, rom ribosomam aRniSnuli kodoni sastarto kodonad aiTvalos. rogorc wesi 5'UTR-is pirvelive AUG-kodoni, romlis ganlageba da garemocva akmayofilebs mainicirebeli kodonis mimarT wayenebul moTxovnebs, eukariotuli ribosomebis mier aiTvleba rogorc sastarto. amasTan m-rnm-is jaWvSi ganlagebuli sxva mravali AUG -kodonidan sastartod arcerTi aRar aiTvleba (anu translaciis iniciacia vercerT sxva AUG-kodonze veRar ganxorcieldeba). amitom eukariotul m-rnm-ze, rogorc wesi, mxolod romelime erTi saxis polipeptiduri jaWvi sinTezirdeba. eukariotuli ribosomebisgan gansxvavebiT, romlebic m-rnm-s 5'qepirebuli bolos mixedviT Seicnoben, prokariotuli ribosomebi translacias m-rnm-is ribosomis dakavSirebis saitSi ainicireben da sastarto kodons specifiuri, mainicirebeli Sain-dalgarnos Tanmimdevrobis mimarT misi ganlagebis mixedviT Seicnoben. Sain-dalgarnos Tanmimdevroba Cveulebriv AUGkodonebis win aris ganlagebuli da prokariotuli m-rnm-is mTel sigrZeze, araerTxel, nebismier adgilas SeiZleba iyos lokalizebuli. eukariotulisgan gansxvavebiT, prokariotuli ribosomebi yvela Sesaferis AUG-kodons, aiTvlian, rogorc sastartos. Sesabamisad, yvela AUG-kodonze, romelic sastarto kodonis moTxovnebs akmayofilebs, prokariotul ribosomebs translaciis inicireba SeuZliaT. prokariotuli ribosomebis es Tavisebureba baqteriul ujredebs erTaderT m-rnm-ze erTze meti tipis cilis sinTezis saSualebas aZlevs.
80
sur. policistronuli da monocistronuli m-rnm-ebis Sedareba - suraTze naCvenebia m-rnm-ebSi sastarto kodonis, kodirebadi da arakodirebadi Tanmimdevrobebis ganlageba.
3. mainicirebeli t-rnm - translaciis inicirebisTvis prokariotul ujredSi gansakuTrebuli formilmeTionin t-rnm (fMet-t-rnmf), anu mainicirebeli t-rnm arsebobs, romelsac meTioninis kodaza (meTionil-t-rnm-sinTetaza) Seicnobs da masTan meTionins akavSirebs. aminoacilirebis (satransporto rnmisa da aminomJavas dakavSireba) reaqciis Semdeg specialuri fermenti (transformilaza), romelic t-rnm-is am gansakuTrebul formas Seicnobs, masTan dakavSirebuli meTioninis formilirebas axdens. aRsaniSnavia, rom arc Tavisufali meTionini da arc elongaciaSi monawile meTionil-t-rnm (Met-t-rnm) ar warmoadgens transformilazas substrats, anu ferments formilis jgufis mierTeba mxolod mainicirebel t-rnm-Tan dakavSirebul meTioninTan SeuZlia. dadgenilia, rom nebismieri polipeptiduri jaWvis sinTezi prokariotebSi swored formilmeTioniniT iwyeba da Sesabamisad yvela sinTezirebuli polipeptidis N-boloze formilmeTionini aris dakavSirebuli.
sur. meTioninis formilirebis reaqcia

81
cilis posttranslaciuri modifikaciis procesSi, SemTxvevaTa 20%-Si, formilmeTionini polipeptidis bolodan moikveTeba (sur. c), SemTxvevaTa 80%-Si ki moikveTeba mxolod formilis jgufi da meTionini cilis N-boloze darCeba (sur. b).
sur. cilis posttranslaciuri modifikacia - a)-polipeptidis dakavSirebulia formilmeTionini, b)-polipeptidis N-bolodan formilis jgufi (80%), c)-polipeptidis N-bolodan formilmeTionini (20%).
N-boloze
mokveTilia mokveTilia
amgvarad ujredSi meTioninis aqceptirebis unaris mqone ori saxis t-rnmia: 1. Cveulebrivi t-rnm, romelic meTioninis Sesabamis AUG-kodons Seicnobs translaciis elongaciis etapze da 2. mainicirebeli t-rnm, romelic AUGkodons Seicnobs translaciis iniciaciis etapze.
mainicirebel fMet-t-rnmf-sa da Cveulebriv Met-t-rnm-s Soris erTaderTi gansxvaveba mainicirebeli t-rnm-is struqturuli Taviseburebaa, romelic mas iniciaciis faqtorebTan da vakantur ribosomul suberTeulebTan urTierTqmedebis unars sZens da amavdroulad ar aZlevs elongaciaSi 82
monawileobis SesaZleblobas. am or t-rnm-s eukariotebSi msgavsi pirveladi da meoreuli struqtura aqvT. mainicirebeli t-rnm 51-54 mdgomareobaSi konservatul GAUC-ubans Seicavs. elongaciaSi monawile t-rnm-is universaluri Tanmimdevrobis amave poziciaSi ki adeninis nacvlad Timini, uracilis nacvlad ki fsevdouridinia ganlagebuli. mainicirebeli t-rnm-ebis dihidrouridinis maryuJi dihidrouridins ar Seicavs. 4. komplementuri urTierTqmedeba matricul da ribosomul rnm-ebs Soris - yvela genis win da Sesabamisad m-rnm-Sic, kodirebadi ubnis win lideruli Tanmimdevroba-5'UTR aris ganlagebuli. prokariotebSi m-rnm-is liderul Tanmimdevrobas SeiZleba sxvadasxva zoma (daaxloebiT 160 nukleotidi) da gansxvavebuli pirveladi struqtura hqondes, magram is aucileblad Seicavs purinebiT mdidar Tanmimdevrobas, romelsac Sain-dalgarnos Tanmimdevroba ewodeba. ribosomis damakavSirebel ubanSi purinebiT mdidari Tanmimdevrobis Sain-dalgarnos Tanmimdevrobis arseboba prokariotuli m-rnm-ebis universaluri struqturuli maxasiaTebelia. Sain-dalgarnos Tanmimdevroba sastarto kodonidan 3-10 nukleotidiT aris daSorebuli. es Tanmimdevroba pirimidinis fuZeebiT mdidari 16S ribosomuli rnm-is 3'-bolos komplementuria. yvelaze xSirad komplementarobas m-rnm-is purinebiT mdidari ubnis mimarT 16Sr-rnm-is 3'-bolos CCUCC-Tanmimdevroba avlens (E.coli). translaciis iniciaciis etapze matricul da ribosomul rnm-ebs Soris komplementuri urTierTqmedebisas erTmaneTs Sain-dalgarnos Tanmimdevrobisa da 16S ribosomuli rnm-is 3-9 nukleotidi uwyvildeba. am urTierTqmedebis Sedegad irTveba mainicirebeli kodonis Secnobis meqanizmi. amasTan, aRniSnuli urTierTqmedebis Zalisa (gawyvilebuli fuZeebis raodenoba) da mainicirebel kodonsa (AUG) da Sain-dalgarnos Tanmimdevrobas Soris arsebuli manZilis cvlileba translaciis iniciaciis efeqturobaze axdens gavlenas.
translaciis iniciaciis etapze, m-rnm-isa da ribosomis Tavisufali 30S suberTeulis asociaciisas, ribosomis mcire suberTeulze mainicirebeli AUGkodonis swori ganlageba - 16S r-rnm-is 3bolosa da Sain-dalgarnos Tanmimdevrobas Soris komplementuri urTierTqmedebis ZiriTadi daniSnulebaa.
83
aRsaniSnavia, rom Tavisufali ribosomebis mier translaciis inicireba garkveulwilad, albaT Sain-dalgarnos Tanmimdevrobis monawileobis gareSec aris SesaZlebeli. kerZod, reiniciaciis procesSi, rodesac ribosoma policistronul m-rnm-s translirebs da erT cistronze translaciis terminaciis Semdeg 30S suberTeuli ar tovebs matricas - momdevno cistronze translaciis inicirebisaTvis Sain-dalgarnos Tanmimdevroba ribosomas albaT ar esaWiroeba. 5. iniciaciis faqtorebi - translaciis iniciaciis procesisTvis mniSvnelovania gaaqtiurebul mcire suberTeulSi iniciaciis cilovani faqtorebis arseboba. prokariotebSi iniciaciis procesSi sami faqtori - IF1, IF2 da IF3 - iniciaciis faqtori monawileobs. iniciaciis faqtorebis monawileoba translaciis iniciaciis yvela etapze aucilebelia. IF1-faqtori ribosomis mcire suberTeulTan dakavSirebis Semdeg 30S suberTeulis konformaciul gardaqmnebSi monawileobs da iniciatoruli kompleqsis stabilur kompleqsad Camoyalibebas uwyobs xels. IF2-faqtori 30S suberTeulTan mainicirebeli formilmeTionil-t-rnm-is dakavSirebas uzrunvelyofs. procesi GTP-is aucilebeli monawileobiT mimdinareobs. Tavdapirvelad IF2 ikavSirebs GTP-s da IF2-GTP aqtiur binarul kompless warmoqmnis. GTP-Tan dakavSireba cvlis IF2-faqtoris konformacias da mas mainicirebel formilmeTionil-t-rnm-Tan specifiuri urTierTqmedebis unars sZens. aRniSnuli urTierTqmedebis Sedegad fMet-t-rnmf -IF2-GTP - sammagi kompleqsi yalibdeba. momdevno etapze mainicirebeli formilmeTionil-t-rnm fMet-t-rnmf-IF2GTP -kompleqsis saxiT 30S suberTeulis P-ubanSi ganlagdeba. sastarto AUGkodonTan mainicirebeli t-rnm-is dakavSirebis (kodoni/antikodoni urTierTqmedeba) Semdeg iniciatoruli kompleqsis yvela komponenti (m-rnm/30S suberTeuli/ fMet-t-rnmf-IF2-GTP) seriozul konformaciul cvlilebas ganicdis, rac kompleqsis stabilur fazaSi gadasvlas uwyobs xels. stabiluri iniciatoruli kompleqsis formirebisTanave IF2-faqtori aqtiuri GTPdakavSirebuli (IF2-GTP) formidan araaqtiur GDP-dakavSirebul (IF2-GDP) formaSi gadadis da kompleqsidan gamoTavisufldeba. IF3-faqtori m-rnm-is lideruli Tanmimdevrobis ribosomis damakavSirebel saitTan 30S suberTeulis specifiur dakavSirebas uzrunvelyofs. amas garda IF3faqtori 30S suberTeulis Tavisufali mdgomareobis regulatoris funqciasac asrulebs. rogorc cnobilia ribosoma asocirebul (70S) an disocirebul (30S 84
/50S) mdgomareobaSi SeiZleba imyofebodes. am mdgomareobebs Soris dinamiuri wonasworoba aris SenarCunebuli. ribosomis 30S suberTeuls erTdroulad IF3Tan da 50S suberTeulTan urTierTqmedeba ar SeuZlia. 30S suberTeuls SeuZlia: 1. daukavSirdes 50S suberTeuls da asocirebul mdgomareobaSi gadavides, an 2. daikavSiros IF3-iniciaciis faqtori da translaciis iniciaciis ciklSi CaerTos. 30S suberTeulisa da IF3 - faqtoris dakavSirebis SemTxvevaSi ribosomis didi da mcire suberTeulebis asociacia SeuZlebeli xdeba, rac arRvevs zemoTaRweril dinamiur wonasworobas. mainicirebeli kompleqsis warmoqmnisa da stabilur kompleqsad CamoyalibebisTanave IF3-iniciaciis faqtori 30S suberTeulidan gamoTavisufldeba. kompleqsidan IF3-faqtoris gamoTavisufleba 30S suberTeuls didi suberTeulis dakavSirebis saSualebas aZlevs - Sedegad asocirebuli ribosoma cilis sinTezis momdevno etapis (elongacia) ganxorcielebaSi CaerTveba, IF3-faqtori ki iniciaciis axal ciklSi miiRebs monawileobas. eukariotebis translaciis iniciaciis procesSi gacilebiT meti iniciaciis faqtori monawileobs. eukariotebis iniciaciis faqtorebi iseve aRiniSneba, rogorc prokariotuli iniciaciis faqtorebi, oRond TavsarTiT - e, rac maT eukariotul warmoSobaze miuTiTebs. eukariotuli iniciaciis faqtorebia: eIF1, eIF2, eIF3, eIF4(A,B,C) eIF5. eukarituli eIF2 da eIF3-faqtorebi ramdenime polipeptidur jaWvs Seicaven da translaciis iniciaciaSi igive rols asruleben, rasac prokariotuli iniciaciis faqtorebi - IF2 da IF3: eukariotebis eIF2-faqtori ribosomasTan mainicirebeli Met-t-rnm-isa da mrnm-is urTierTqmedebas uzrunvelyofs. pirvel etapze, iseve rogorc prokariotebSi, eIF2 ikavSirebs GTP-s da eIF2-GTP kompleqss warmoqmnis. aRniSnuli kompleqsi (eIF2-GTP) mainicirebel Met-t-rnm-Tan Met-t-rnm-eIF2-GTPsammagi kompleqsis warmoqmniT urTierTqmedebs. Semdgom etapze Met-t-rnm-eIF2GTP-kompleqsis ribosomis mcire suberTeulTan (40S) da m-rnm-Tan dakavSirebiT iniciaciis kompleqsi formirdeba. iniciaciaSi monawileobis Semdeg eIF2faqtori kompleqsidan eIF2-GDP binaruli kompleqsis saxiT gamoTavisufldeba. iniciaciis axal ciklSi monawileobis miReba faqtors kvlav GTP-dakavSirebul formaSi gadasvlis Semdeg SeuZlia. arsebobs monacemebi araaqtiur eIF2-GDPkompleqsSi GDP-is GTP-iT CanacvlebaSi (eIF2-GDP eIF2-GTP) eIF2B-faqtoris monawileobis Sesaxeb. ar aris zustad cnobili ra TanmimdevrobiT urTierTqmedebs Met-t-rnmeIF2-GTP-sammag kompleqsTan 40S suberTeuli da m-rnm. eqsperimentul monacemTa umravlesobis mixedviT sammagi kompleqsis urTierTqmedeba 40S suberTeulTan 40S/m-rnm-kompleqsis warmoqmnas win uswrebs. Tumca reiniciaciis fenomenis arseboba, romlis drosac sammagi kompleqsi ukve arsebul 40S/m-rnm kompleqsTan urTierTqmedebiT warmoqmnis iniciatorul kompleqss, movlenaTa sxva TanmimdevrobiT ganviTarebis SesaZleblobazec miuTiTebs. eIF3-faqtori specifiurad urTierTqmedebs Met-t-rnm-eIF2-GTP-sammag kompleqsTan asocirebul 40S suberTeulTan da preiniciatorul kompleqsSi mis (40S) CarTvas uzrunvelyofs. eIF-3 faqtori 40S ribosomuli suberTeulis mimarT maRali swrafviT gamoirCeva. eIF-2 da eIF-5 faqtorebTan erTad eIF-3-is monawileoba translaciis iniciaciis procesisTvis mkacrad aucilebelia. eIF-5 - erTi polipeptiduri jaWvis Semcveli sakmaod didi zomis cilaa. eukariotebis 40S iniciatorul kompleqsTan 60S ribosomuli suberTeulis 85
dakavSirebisTvis eIF-5-faqtori yovlad aucilebelia. translaciis iniciaciis bolo etapze 40S da 60S suberTeulebis dakavSireba da 80S ribosomuli nawilakebis awyoba GTP-is hidrolizis fonze da eIF-5-faqtoris aucilebeli monawileobiT mimdinareobs.
sur. eukariotebis eIF3-faqtori igive rols asrulebs translaciis iniciaciaSi, rasac prokariotebis IF3-faqtori - xels uwyobs m-rnm-isa da mcire suberTeulis dakavSirebas da amavdroulad ribosomis asocirebuli mdgomareobis regulatorad gvevlineba.
mniSvnelovania eIF4F-faqtoris roli eukariotebis preiniciatoruli kompleqsis formirebaSi. iniciaciis faqtori eIF4F-mravalkomponentiania, misi Semadgeneli komponentebia faqtorebi: 1. eIF4E - urTierTqmedebs m-rnm-is qep-struqturasTan 2. eIF4A - aqvs ATP-damokidebuli rnm-helikazuri aqtivoba 3. eIF4B-astimulirebs eIF4A-is ATP-damokidebul rnm-helikazur aqtivobas 4. eIF4H - aZlierebs eIF4F da eIF4B-faqtorebis aqtivobas 5. eIF1A 6.eIF4G-s eIF3-faqtoris dakavSirebis saiti aqvs, ris gamoc is eIF3faqtors ikavSirebs da am gziT 40SsuberTeuli-Met-tRNA-eIF2-GTP kompleqsTan urTierTqmedebs. eIF4G-faqtoris polipeptidur jaWvSi eIF3-is garda eIF4E da eIF4A-faqtorebis dakavSirebis saitebic aris aRmoCenili. aqedan gamomdinare fiqroben, rom eIF4F mravalkomponentiani kompleqsis awyobis procesSi eIF4G cila-adptoris funqciebs asrulebs. polipeptidis sinTezi ribosomaze - prokariotebSi cilis sinTezi iniciaciis faqtorebiT datvirTuli mcire suberTeulis, mainicirebeli formilmeTionil-t-rnm-isa da m-rnm-is dakavSirebiT iwyeba. am dakavSirebis Sedegad sammagi iniciatoruli kompleqsi e.w. 30S -kompleqsi yalibdeba:
30S suberTeuli+m-rnm+formilmeTionin-t-rnm
30S -kompleqsSi Semavali m-rnm-is ubani ribosomis damakavSirebel saitsa da mainicirebel kodons Seicavs. mainicirebeli formilmeTionil-t-rnm mcire suberTeulis P-ubanSia ganlagebuli. Sain-dalgarnos TanmimdevrobasTan 16S-rnmis 3-bolos gawyvilebisas irTveba sastarto kodonis Secnobis meqanizmi, P86
ubanSi ganlagebul mainicirebel formilmeTionil-t-rnm-is antikodonsa da sastarto AUG-kodons Soris kodoni/antikodoni urTierTqmedeba myardeba da 30S-kompleqsi stabilur iniciatorul kompleqsad Camoyalibdeba. stabiluri iniciatoruli kompleqsis formireba misi Semadgeneli yvela komponentis konformaciul cvlilebas iwvevs.
sur. stabiluri 30S -kompleqsi

prokariotebis iniciatoruli kompleqsis formirebaSi iniciaciis sami cilovani faqtori monawileobs IF1, IF2 da IF3. sammagi kompleqsis Camoyalibebas erTi molekula GTP xmardeba, romelic am etapze IF2-Tan urTierTqmedebs da faqtoris konformacias cvlis. amgvarad, iniciatoruli kompleqsis formirebis pirvel etapze Tavisufali 30S suberTeuli urTierTqmedebs jer iniciaciis faqtorebTan da GTP-Tan da mxolod amis Semdeg ikavSirebs TanmimdevrobiT mainicirebel t-rnm-s (formilmeTionil-t-rnm prokariotebSi, meTionil-t-rnm eukariotebSi) da m-rnm-s. cilis sinTezis am etapisTvis mainicirebeli t-rnm mkacrad specifiuria. prokariotebSi 30S suberTeulTan m-rnm-isa da mainicirebeli t-rnm-is dakavSirebis rigs mniSvneloba ara aqvs. 30S suberTeuli/m-rnm/formilmeTionil-t-rnm kompleqsSi meore aminoacilt-rnm-is CarTvisa da cilis sinTezis elongaciis fazaSi gadasasvlelad ukve ribosomis asocirebuli mdgomareoba aris saWiro. rogorc ukve avRniSneT ribosomis mcire suberTeuls didi suberTeulisa da IF3-iniciaciis faqtoris erTdroulad dakavSireba ar SeuZlia. amitom stabiluri iniciatoruli kompleqsis Camoyalibebis Semdeg iniciaciis faqtori IF3 da IF1 ribosomis mcire suberTeulidan gamoTavisufldeba, rac 30S suberTeuls didi suberTeulis dakavSirebisa da asocirebuli ribosomuli nawilakebis warmoqmnis saSualebas aZlevs. fiqroben, rom 30S da 50S suberTeulebis asocirebasa da 70S ribosomis formirebaSi 16S da 23S r-rnm-ebis komplementuri Tanmimdevrobebi unda monawileobdes. didi da mcire suberTeulebis dakavSirebas kvlav mosdevs konformaciuli gardaqmnebi mTel ribosomaSi. 16S r-rnm-is konformaciis Secvla, Tavis mxriv, iniciaciis etapze Sain-dalgarnos Tanmimdevrobasa da rrnm-s Soris Camoyalibebuli komplementuri urTierTqmedebis rRvevas iwvevs. amave etapze IF2-Tan dakavSirebuli GTP hidrolizs ganicdis da IF2 faqtori araaqtiuri, GDP-dakavSirebuli formiT (IF2-GDP), kompleqsidan gamoTavisufldeba. ribosomis asociaciis Sedegad srulyofilad yalibdeba ribosomaze t-rnm-is dakavSirebis ubnebi - peptidil-t-rnm-is damakavSirebeli Pubani da aminoacil-t-rnm-is damakavSirebeli A-ubani. oRond am etapze, translaciis sxva etapebisgan gansxvavebiT, P-ubani peptidil-t-rnm-is nacvlad 87
mainicirebeli formilmeTionil-t-rnm-iT aris dakavebuli. amave dros A-ubani Tavisufalia da SeuZlia daikavSiros meore aminoacil-t-rnm.
aRwerili mdgomareoba cilis sinTezis axal etapze - polipeptiduri jaWvis elongaciis etapze - gadasasvlelad kompleqsis sruli mzadyofnis maCvenebelia. qep-dakavSirebuli kompleqsis formireba eukariotul m-rnm-ze eukariotebSi ribosomis mcire suberTeuli mainicirebel Met-t-rnm-s m-rnmTan dakavSirebamde ierTebs. ribosomis did suberTeulTan asocirebamde 40S suberTeuls mxolod mainicirebeli t-rnm-is dakavSireba SeuZlia. amasTan, mainicirebeli aminoacil-t-rnm eIF2-faqtorTan winaswar Met-t-rnm-eIF2-GTP-sammag kompleqss warmoqmnis da mxolod amis Semdeg, eIF2-GTP-Tan kompleqsis saxiT, ukavSirdeba 40S suberTeuls. mainicirebeli meTionil-t-rnm (Met-t-rnm-eIF2-GTP) iniciaciis faqtorebiT datvirTuli mcire suberTeulis P-ubanSi ganlagdeba (sur.).
prokariotebisagan gansxvavebiT, sadac ribosomul da matricul rnm-ebs Soris komplementuri urTierTqmedeba sastarto kodonis Secnobisa da translaciis iniciaciis erTerT aucilebel pirobas warmoadgens, eukariotuli ribosomebi m-rnm-s 5-qepirebuli bolos meSveobiT Seicnoben. amasTan, mcire suberTeuliT m-rnm-is Secnobisa da dakavSirebisTvis mniSvnelovania 5'CapubanSi m-rnm-Tan asocirebuli iniciaciis faqtorebis arseboba. swored amitom eukariotul m-rnm-Tan ribosomis 40S suberTeulis (ufro zustad ki 40S-Met-trnm-eIF2-GTP kompleqsis) urTierTqmedebas da translaciis iniciacias win uZRvis m-rnm-is 5'Cap-ubanSi cila/cila da cila/nukleinis mJavebis maRalspecifiuri urTierTqmedebebis mTeli seria, romlis drosac, m-rnm-Tan 88
eukariotuli iniciaciis faqtorebis urTierTqmedebebis Sedegad qep-struqturis garSemo cilovani kompleqsi - e.w. preiniciaciuri kompleqsi formirdeba. preiniciaciuri kompleqsis formirebis Semdeg m-rnm-s 5'Cap-ubanSi 40S suberTeulic uerTdeba da miiReba 40S-iniciaciis kompleqsi, romlis SemadgenlobaSi Sedis: 1. m-rnm 2. mainicirebeli-Met-t-rnm-eIF2-GTP sammag ribosomis 40S suberTeuli 3. iniciaciis faqtorebi - eIF3, eIF4G, eIF4F.
kompleqsTan
asocirebuli
translaciis iniciaciis am etapze 40S suberTeulis P-ubanSi ganlagebuli mainicirebeli meTionil-t-rnm sastarti AUG-kodonTan jer ar urTierTqmedebs.
sur. eukariotebis preiniciaciuri kompleqsis formireba

eukariotebis preiniciaciuri kompleqsis formirebaSi aucilebelia iniciaciis eIF-4F-faqtoris monawileoba. varaudoben, rom eIF-4F-faqtori (faqtorTa kompleqsi) m-rnm-is 5'UTR-Tanmimdevrobis meoreuli struqturis lRvobaSi monawileobs da amiT m-rnm-is da ribosomis mcire suberTeulis dakavSirebas uwyobs xels. preiniciaciuri kompleqsis awyoba m-rnm-is qep-struqturasTan eIF4Efaqtoris urTierTqmedebiT iwyeba. qep-struqturasTan eIF4E-faqtoris dakavSireba eIF4E da eIF4G-faqtorebis gaerTianebisa da mravalkomponentiani eIF4F - faqtoris formirebis SesaZleblobas iZleva. arc is aris gamoricxuli, rom eIF4E da eIF4G -faqtorebis gaerTianeba win uswrebdes qep-struqturasTan eIF4E-is urTierTqmedebas. formirebul eIF4F-faqtorTa kompleqsSi Sedis eIF4A-c. eIF4F-faqtorTa kompleqsisTvis eIF4B-faqtoriT stimulirebuli ATPdamokidebuli rnm-helikazuri aqtivoba aris damaxasiaTebeli. rnm-helikazuri aqtivobis meSveobiT eIF4F m-rnm-is 5'UTR-Tanmimdevrobis meoreuli struqturis lRvobas iwvevs, rac Tavis mxriv 40S suberTeulis dakavSirebas da m-rnm-is gaswvriv mis gadaadgilebas aadvilebs. safuarebSi eIF4F - faqtorTan urTierTqmedebis unaris mqone kidev ori cilaa: 89
1. cila-p20, romelsac eIF4E-Tan dakavSirebis unari aqvs da amis gamo eIF4G-s uwevs konkurencias. cnobilia, rom eIF4E-Tan eIF4G-is dakavSireba eukariotebis preiniciaciuri kompleqsis formirebisa da Sesabamisad eukariotul m-rnm-ze translaciis iniciaciis aucilebeli winapirobaa. eIF4G-is nacvlad eIF4E-Tan cila-p20-is an ZuZumwovrebSi misi analogi-4E-BP-is dakavSireba xels uSlis preiniciaciuri kompleqsis formirebas da Sesabamisad eukariotul m-rnm-ze translaciis iniciaciis inhibirebas iwvevs. 2. poly-A-damakavSirebeli cila Pab1p, romelic eIF4G1-faqtoris polipeptiduri jaWvis specifiur saitTan urTierTqmedebs da am gziT eukariotebis preiniciaciur kompleqsTan m-rnm-is 3-bolos dakavSirebas da translaciis iniciaciaSi poly-A-Tanmimdevrobis monawileobas uzrunvelyofs (sur.). arsebobs monacemebi, romelTa mixedviT poly-A-Tanmimdevrobas translaciis 5-qepdamoukidebeli inicirebac SeuZlia. sur. poly-A Tanmimdevrobis
monawileoba translaciis iniciaciaSi. cila Pab1p erTdroulad m-rnm-is poly-ATanmimdevrobasac ukavSirdeba da eIF4G1-faqtoris specifiur saitTanac urTierTqmedebs. am gziT Pab1p m-rnm-is 3-bolos 5'Cap-ubanTan aaxloebs da translaciis iniciaciaSi poly-ATanmimdevrobis CarTvas uzrunvelyofs.
rogorc ukve avRniSneT, prokariotebi cilis sinTezis wertilis lokalizebas translaciis iniciaciis ubanSi (TIR-translation initiation region) ganlagebuli m-rnm-is lideruli Tanmimdevrobisa(5'UTR-SD-Tanmimdevroba) da mcire suberTeulis 16S r-rnm-is regulatoruli elementebis uSualo urTierTqmedebis gziT axdenen. msgavsi xasiaTis urTierTqmedebebi eukariotuli ujredebis matriculi da ribosomuli rnm-ebisTvis damaxasiaTebeli ar aris. amis nacvlad eukariotuli m-rnm-is 5'Cap-ubanSi formirebuli preiniciaciuri kompleqsi m-rnm-is 5'UTR-Tanmimdevrobis gaswvriv gadaadgildeba da mainicirebel AUG-kodons eZebs, romelic xSir SemTxvevaSi m-rnm-is qepstruqturidan sakmao manZiliT aris daSorebuli. ribosomebiT m-rnm-is skanirebis modeli eukariotuli ribosomebis mier translaciis iniciaciis wertilis SerCevis amsaxveli yvelaze popularuli modelia. am modelis mixedviT eukariotuli preiniciaciuri kompleqsi, formirebis Semdeg, m-rnm-is 5'UTR-is gaswvriv gadaadgildeba. matricis gaswvriv moZraobisas kompleqsi specifiurad Seicnobs da aiTvlis rogorc sastartos pirvelive Sesaferis AUG kodons.
90
40S suberTeulis P-ubanSi sastarto AUG-kodonis SesvlisTanave mainicirebeli Met-t-rnm-is antikodonsa da sastarto kodons Soris kodoni/antikodoni urTierTqmedeba myardeba. Semdeg iniciaciis faqtorebi toveben 40S suberTeuls da prokariotebis msgavsad, mcire suberTeuls iniciaciis faqtorebis nacvlad, ribosomis didi suberTeuli ukavSirdeba. procesi eIF-5-GTP-is monawileobiT mimdinareobs. GTP-is hidrolizis Semdeg eIF5-faqtoris GDP-dakavSirebuli forma kompleqsidan gamoTavisufldeba. suberTeulebis asociaciis Sedegad srulad formirebul ribosomis P-ubanSi mainicirebeli meTionil-t-rnm-iqneba ganlagebuli, A-ubani ki Tavisufali rCeba da m-rnm-is kodonis Sesabamisi meore aminoacil-t-rnm-is dakavSireba SeuZlia. Sesabamisad kompleqsi translaciuri ciklis Semdeg etapze - elongaciis etapze -gadaslisTvis mzad aris.
eukariotul m-rnm-ebze SeiZleba ganxorcieldes:
translaciis
iniciacia
sami
gansxvavebuli
gziT
91
1. yvelaze gavrcelebuli meqanizmis (skanirebis modeli) mixedviT m-rnm-is 5'-bolos liderul TanmimdevrobasTan urTierTqmedebis Semdeg ribosomebi gadaadgildebian 5'UTR-is gaswvriv da mainicirebel AUG -kodons eZeben. 2. meore meqanizmis realizebis SemTxvevaSi cilis sinTezs ribosomebi 5'bolos qep-struqturidan daSorebul Sida AUG-kodonebze ainicireben. 3. translaciuri kompleqsidan polipeptidis gamonTavisuflebis Semdeg ribosomebi, winaswar m-rnm-dan CamoSorebis gareSe, cilis sinTezis reiniciacias momdevno mainicirebel kodonze ganaxorcieleben.
sur. translaciis iniciacia eukariotebSi eukariotebSi.
translaciis iniciaciisaTvis aucilebeli mravali cilovani faqtoridan suraTze mxolod sami iniciaciis faqtoria naCvenebi. translaciis efeqturi iniciacia am procesSi m-rnm-is poly-A Tanmimdevrobis monawileobasac moiTxovs. m-rnmis poliadenilirebuli bolo, dakavSirebuli cilebiTurT, wriul moZraobas akeTebs, uaxlovdeba translaciis iniciaciis ubans (qep-struqturas) da urTierTqmedebs eIF4G faqtorTan. procesis iniciaciamde translaciuri aparati am gziT amowmebs m-rnmis orive bolos intaqturobas da maT srulyofilebaSi (5-bolo qepirebulia, 3-bolo poliadenilirebuli) rwmundeba. sqemaze mxolod erTi GTP-is hidrolizia naCvenebi, Tumca cnobilia, rom hidrolizs SemdgomSic - didi da mcire ribosomuli suberTeulebis SeerTebis procesSic aqvs adgili.
92
translaciis iniciacia Sida AUG -kodonebze - eukariotebSi translaciis iniciaciis erTerTi gza, qep-struqturisa da m-rnm-is lideruli Tanmimdevrobisgan damoukideblad, e.w. IRES - Tanmimdevrobebis (internal ribosome entry site) uSualo monawileobiT, translaciur ciklSi robosomis pirdapir CarTvasTan aris dakavSirebuli.
sur. translaciis iniciaciis ori meqanizmi. (A)-translaciis iniciaciis qepdamokidebuli meqanizmi m-rnm-Tan dakavSirebuli - 5 cap da poly-A Tanmimdevrobis mier stimulirebuli - iniciaciis faqtorebis mTeli krebulis monawileobas moiTxovs. (B)-translaciis iniciaciis IRES-damokidebuli meqanizmisTvis ki iniciaciis faqtorTa krebulidan mxolod nawilis monawileoba da formirebul IRES-TanmimdevrobasTan maTi pirdapir dakavSireba aris aucilebeli.
TIR-Tanmimdevrobebis (translation initiation region) monawileobiT prokariotebis policistronuli m-rnm-is Sida AUG-kodonebze translaciis iniciaciis klasikuri modelisgan gansxvavebiT IRES-iT gaSualebuli iniciacia arapolicistronul m-rnm-ze mimdinareobs. eukariotebis GSida AUG-kodonebze translaciis iniciaciis fiziologiuri roli mniSvnelovania, is iniciaciis ZiriTadi, qep-damokidebuli, meqanizmis gverdis avliT zogierTi Ria aTvlis CarCos translirebis SesaZleblobas iZleva. mag. virusuli infeqciis dros pikornavirusebis proteinaza ujreduli eIFG faqtoris polipeptiduri jaWvidan eIF4E-faqtoris (eukariotebis ZiriTadi qep-damakavSirebeli cila) dakavSirebis saitis Semcvel N-damaboloebel peptids mohkveTs. amasTan modificirebuli eIFG-faqtoris C-boloze eIF3 da eIF4A-faqtorebis dakavSirebis saitebi SenarCunebulia. Sedegad ujredi maspinZlis m-rnm-is qep-damokidebuli translaciidan virusuli m-rnm-ebis qep-damoukidebel, virusis IRESTanmimdevrobebiT gaSualebul translaciaze gadarTva (Tumca arasruli) xdeba. AUG-gan gansxvavebuli iniciaciis kodonebi - ZuZumwovrebisa da mwerebis ujredebSi translaciis dawyeba kanonikuri AUG -kodonisgan gansxvavebul kodonebzec aris SesaZlebeli. m-rnm-Si iniciatoruli kodonis alternativad yvelaze xSirad CUG - kodoni gvevlineba, sastarto kodonad AUC da ACG kodonebis gamoyeneba SedarebiT iSviaTia. safuaris ujredebSi AUG-s garda nebismieri sxva kodonis mainicirebel kodonad Secnoba araefeqturia. zogierT 93
mcenareul virusSi pirveli aTvlis CarCoTi sastartod AUU-kodoni aiTvleba, am dros translaciis iniciaciis efeqturoba kanonikuri kodonis efeqturobis 10%-ia (AUG-kodoni AUU-kodonis qveviT aris ganlagebuli). virusebis mier erTsa da imave matricaze translaciis inicirebisTvis rogorc kanonikuri, ise arakanonikuri kodonebis gamoyeneba sinTezirebadi polipeptiduri jaWvebis Tanafardobis translaciis doneze makontrolirebeli erTerTi regulatoruli meqanizmia. aRniSnuli meqanizmi skanirebis procesSi ribosomas meore iniciatorul kodonTan miRwevisa da masze cilis sinTezis inicirebis saSualebas aZlevs. arakanonikuri iniciatoruli kodoni ZuZumwovrebSic kanonikuri kodonis zeviT aris ganlagebuli. arakanonikur kodonze translaciis damatebiTi iniciacia regulatoruli cilebis makodirebeli aTvlis CarCosTvis aris damaxasiaTebeli. am meqanizmiT sinTezirebul polipeptidur jaWvebs dagrZelebuli N-damabolovebeli ubani aqvs, rac maT axali tipis regulatorul aqtivobas sZenT. arakanonikur kodonze translaciis iniciaciis procesis kontroli ujredSida pirobebiT aris uzrunvelyofili. translaciis elongacia - cilis sinTezis elongaciis etapze, mzardi polipeptiduri jaWvis C-boloze, mocemuli momentisTvis ribosomis A-ubanSi ganlagebuli m-rnm-is kodonis Sesabamisi, aminomJavas naSTebis Tanmimdevruli damateba xdeba.
cilis sinTezis elongaciis cikli sam etaps moicavs: 1. aminoacil-t-rnm-is dakavSireba (kodonis Secnoba) 2. peptiduri bmis warmoqmna (transpeptidaciis reaqcia) 3. translokacia
94
elongaciis sawyis etapze asocirebuli ribosomis P-ubanSi mainicirebeli aa-trnm-ia ganlagebuli, romelic translaciis am etapze peptidil-t-rnm-is analogis rols asrulebs. A-ubani ki Tavisufalia da mzad aris meore aminoacil-t-rnm-is dasakavSireblad.
Tavisufal A-ubanTan aminoacil-t-rnm-s mxolod elongaciis faqtorTan kompleqsis saxiT SeuZlia urTierTqmedeba. elongaciis faqtorebi - elongaciis pirveli etapis (aminoacil-t-rnm-is dakavSireba) ganxorcielebaSi EF-Tu-elongaciis faqtori monawileobs, romelic aminoacil-t-rnm-Tan sammag kompleqss warmoqmnis. savaraudod sammag kompleqsSi gaerTianebisas aminoacil-t-rnm ribosomasTan dakavSirebisTvis aucilebel konformacias iZens. translaciis elongaciis mTeli ciklis ganmavlobaSi ribosomis A-ubanTan nebismieri aminoacil-t-rnm-is dakavSireba mxolod elongaciis faqtoris GTP-dakavSirebul formasTan sammagi kompleqsis (aa-t-rnmEF-Tu-GTP) warmoqmnis Semdeg aris SesaZlebeli. gaerTianebuli T-faqtoris (transfer factor) saxelwodebiT elongaciis faqtori pirvelad E.coli-dan gamoyves. ujredSi faqtori EF-Tu-EF-Ts-kompleqsis saxiT aris warmodgenili da ori komponentisgan - temperaturis mimarT aramdgradi EF-Tu (Elongation Factor T-unstable) da temperaturis mimarT mdgradi- EFTs (Elongation Factor T-stable) komponentisgan Sedgeba. EF-Tu-EF-Ts-kompleqsSi EF-Tskomponentis GTP-iT Canacvlebis Sedegad elongaciis faqtoris aqtiuri formaEF-Tu-GTP miiReba, romelic SemdgomSi aminoacil-t-rnm-Tan aa-t-rnm-EF-Tu-GTP95
sammagi kompleqsis warmoqmniT urTierTqmedebs. ribosomis A-ubanTan aminoacilt-rnm-is dakavSirebis Semdeg sammagi kompleqsis SemadgenlobaSi Semavali GTP hidrolizs ganicdis da EF-Tu-GDP-araaqtiuri kompleqsi miiReba. elongaciis faqtoris GDP-dakavSirebul formas aminoacil-t-rnm-is dakavSirebis unari ara aqvs, ris gamoc EF-Tu-GDP-araaqtiuri binaruli kompleqsi ribosomidan gamoTavisufldeba.
EF-Tu-GDP-araaqtiur kompleqsSi GDP-is kvlav GTP-iT Canacvlebas elongaciis faqtoris EF-Ts-komponenti akatalizebs. EF-Ts-komponenti EF-Tu-GDP kompleqsSi GDP-s Caanacvlebs da gaerTianebuli EF-Tu-EF-Ts-faqtori miiReba (a). Semdeg etapze, EF-Ts-is GTP-iT Canacvlebis Sedegad (b), kvlav elongaciis faqtoris GTP-dakavSirebuli forma warmoqmneba, romelic elongaciis procesis axal ciklSi CaerTveba.
sur. elongaciis faqtoris monawileobiT mimdinare reaqciis cikli

EF-Tu-GTP-Tan sammagi kompleqsis warmoqmna nebismieri aminoacil-t-rnmisTvis elongaciis procesSi monawileobis aucilebeli winapirobaa. t-rnm-is CCA-aqceptoruli bolo sammagi kompleqsis formirebaze seriozul gavlenas 96
axdens. kerZod, CCA-Tanmimdevrobis adeninis struqturis cvlileba aferxebs elongaciis faqtoriT aminoacil-t-rnm-is Secnobas da aRniSnul aat-rnm-s sammag kompleqsSi gaerTianebisa da elongaciis procesSi monawileobis saSualebas ar aZlevs. erTaderTi aminoacil-t-rnm, romelic EF-Tu-GTP-elongaciis faqtoris binaruli kompleqsiT ar Seicnoba, mainicirebeli aa-t-rnm-ia. aRniSnulidan gamomdinare mainicirebeli aa-t-rnm elongaciis faqtorTan sammag kompleqss ver warmoqmnis da Sesabamisad verc elongaciis procesSi monawileobs. aRniSnuli garemoeba Sida AUG-kodonebTan mainicirebeli aminoacil-t-rnm-is dakavSirebas SeuZlebels xdis da kidev erTi garantiaa imisa, rom elongaciis etapze AUGkodonebTan urTierTqmedebas mxolod Sesabamisi aminoacil-t-rnm daamyarebs. aa-t-rnm-EF-Tu-GTP-sammagi kompleqsis formireba aminoacil-t-rnm-s ribosomasTan dakavSirebaSi xels uwyobs, magram amave dros mainhibirebel gavlenas axdens peptiduri bmis warmoqmnaze da aminomJavas sinTezirebad polipeptidur jaWvSi CarTvis saSualebas ar aZlevs. peptiduri bmis warmoqmna SesaZlebeli xdeba mxolod mas Semdeg rac GTP-is hidrolizis Sedegad warmoqmnili elongaciis faqtoris GDP-dakavSirebuli forma kompleqsidan gamoTavisufldeba. kompleqsidan EF-Tu-GDP-is gamosvlis Sedegad elongaciis faqtorisgan gaTavisuflebuli aminoacil-t-rnm ribosomis P-ubanSi ganlagebuli peptidil-t-rnm-is bolo aminomJavasTan peptiduri bmis warmoqmniT urTierTqmedebs da mzard polipeptidur jaWvSi erTveba. amrigad, ribosomasTan aminoacil-t-rnm-is dakavSirebasa da peptiduri bmis warmoqmnas Soris arsebobs garkveuli Seyovneba, romlis drosac GTP-is hidrolizi da warmoqmnili EF-TuGDP-is kompleqsidan gamoTavisufleba xdeba. aRniSnuli Seyovneba cilis sinTezis meqanizmSi pauzas warmoSobs. warmoqmnili pauza SecdomiT dakavSirebuli aa-t-rnm-is SerCeviTi disocirebis saSualebas iZleva da zrdis translaciis sizustes. pauzis xangrZlivoba aa-t-rnm- EF-Tu-GTP-sammag kompleqsSi GTP-is hidrolizis siCqarezea damokidebuli. aa-t-rnm-EF-Tu-GTP sammag kompleqsSi GTP-is hidrolizs da araaqtiuri EFTu-GDP-is warmoqmnas EF-Tu misTvis damaxasiaTebeli GTP-azuri aqtivobis meSveobiT ganaxorcielebs. EF-Tu-s GTP-azuri aqtivobis xarisxs da Sesabmisad kompleqsSi GTP-is hidrolizis siCqares kodoni/antikodoni urTierTqmedebis sizuste gansazRvravs. kerZod: 1. swori kodoni/antikodoni urTierTqmedebis SemTxvevaSi EF-Tu-s GTP-azuri aqtivoba maRalia. aqedan gamomdinare GTP-is hidrolizi, kompleqsidan araaqtiuri EF-Tu-GDP-is gamoTavisufleba da peptiduri bmis warmoqmna Zalian swrafad xdeba. anu swori kodoni/antikodoni urTierTqmedebis SemTxvevaSi translaciis elongaciis meqanizmSi arsebuli pauza xanmoklea, rac cilis sinTezis procesSi Sesabamisi aminomJavas CarTvisTvis xelSemwyobi pirobaa. 2. araswori kodoni/antikodoni urTierTqmedebis SeTxvevaSi ki EF-Tu-s GTPazuri aqtivoba dabalia. dabali GTP-azuri aqtivobis gamo GTP-is swrafi hidrolizi da araaqtiuri EF-Tu-GDP-is kompleqsidan gamoTavisufleba ar xdeba, Sesabamisad arc peptiduri bma warmoiqmneba. rogorc yovelive amis Sedegi izrdeba elongaciis meqanizmSi arsebuli pauzis xangrZlivoba. amrigad, araswori kodoni/antikodoni urTierTqmedebis SemTxvevaSi translaciis elongaciis meqanizmSi xangrZlivi pauza Cndeba, rac Tavis mxriv SecdomiT dakavSirebuli aa-t-rnm-is SerCeviTi disocirebis SesaZleblobas iZleva. aRniSnulidan gamomdinare EF-Tu-s maRali GTP-azuri aqtivoba peptiduri bmis warmoqmnis da Sesabamisad cilis sinTezSi aminomJavas CarTvis aucilebeli winapirobaa. EF-Tu-s dabali GTP-azuri aqtivoba ki piriqiT, peptiduri bmis 97
warmoqmnis inhibirebas iwvevs da kompleqsidan aa-t-rnm-is SerCeviTi disocirebis xelSemwyob pirobebs qmnis. translaciis sizustis uzrunvelmyofi zemoTaRwerili meqanizmi martivi sqemis saxiT SeiZleba warmovadginoT:
swori kodoni/antikodoni urTierTqmedeba EF-Tu-s maRali GTP-azuri aqtivoba xanmokle pauza peptiduri bmis warmoqmna cilis sinTezSi aminomJavas CarTva araswori kodoni/antikodoni urTierTqmedeba EF-Tu-s dabali GTP-azuri aqtivoba xangrZlivi pauza peptiduri bmis warmoqmnis inhibireba aa-t-rnm-is SerCeviTi disocireba
sur. elongaciis faqtoris monawileoba kodoni/antikodoni urTierTqmedebis koreqciis meqanizmSi

translokacia elogaciis ciklis bolo etapia. translokaciis etapze ribosomaSi sami gadanacvleba xdeba - 1. peptidil-t-rnm A-ubnidan P-ubanSi gadainacvlebs, 2. deacilirebuli t-rnm P-ubnidan E-ubanSi gadadis, 3. m-rnm erTi kodoniT gadaadgildeba. translokaciis etapis inducirebas elongaciis faqtori-EF-G axdens. procesSi faqtoris GTP-dakavSirebuli forma (EF-G-GTP) monawileobs. EF-G-GTP-kompleqsi ribosomas peptiduri bmis warmoqmnis Semdeg, elongaciis ciklis im etapze ukavSirdeba, rodesac peptidil-t-rnm ribosomis A-ubanSia ganlagebuli P-ubani ki deacilirebuli t-rnm-iT aris dakavebuli. translokacia erTi molekula GTP-is hidrolizs moiTxovs. translokaciis procesis dasrulebis Semdeg EF-G-faqtori elongaciis kompleqsidan EF-G-GDParaaqtiuri formiT gamoTavisufldeba. EF-G-faqtoris polipeptiduri jaWvis IV domenis sivrciTi struqtura iseTia, rom is aat-rnm-EF-Tu-GTP-kompleqsis struqturis imitacias qmnis. amasTan EF-G-is polipeptiduri jaWvis Sesabamisi ubnis struqtura elongaciis faqtorTan dakavSirebuli t-rnm-is antikodonis maryuJis formas waagavs. aRniSnuli struqturuli msgavsebis safuZvelze gamoTqmulia mosazreba, 98
romlis mixedviT translokaciis zogierT etapze EF-G-faqtori ribosomis AubanSi aminoacil-t-rnm-is dakavSirebis saits ikavebs. translokaciis sawyis etapze pretranslokaciur ribosomasTan EF-Gfaqtoris dakavSireba ribosomaSi mniSvnelovan konformaciul Zvrebs da suberTeulebis urTierTganlagebis Secvlas iwvevs. am dros 30S suberTeuli 50S suberTeulis mimarT, m-rnm-is moZraobis mimarTulebiT, brunviT rotacias ganaxorcielebs. ribosomasTan EF-G-faqtoris dakavSireba da 30S suberTeulis brunviTi moZraoba mxolod im SemTxvevaSi aris SesaZlebeli, Tuki P-saitSi Tavisufali, anu deacilirebuli t-rnm imyofeba (peptidilis naSTi ukve AubanSi ganlagebul t-rnm-ze aris gadanacvlebuli). rodesac P-saiti peptidil-trnm-iT aris dakavebuli, peptidilis naSTi ribosomis blokirebas iwvevs da mas translokaciisTvis aucilebeli brunviTi rotaciis ganxorcielebis saSualebas ar aZlevs. peptiduri bmis warmoqmnisa da P-saitidan A-saitSi peptidil-t-rnmis gadanacvlebis Semdeg P-saitSi deacilirebuli t-rnm rCeba. deacilirebuli t-rnm-iT P-saitis dakavebisas peptidilis naSTiT gamowveuli blokirebis efeqti ixsneba da ribosoma labilur mdgomareobaSi gadadis. aRsaniSnavia, rom P-saitSi deacilirebuli trnm-is ganlagebis mTeli periodis ganmavlobaSi ribosoma labilur mdgomareobaSi rCeba, rac saSualebas aZlevs mas daamyaros maRalspecifiuri urTierTqmedeba EF-G-GTP-Tan da 30S suberTeulis rotacia ganaxorcielos. ribosomis brunviTi rotaciis procesSi peptidil-t-rnm A/A-saitidan (klasikur modelSi A-ubani) A/P-saitSi (peptidil-t-rnm-is antikodoni A-saitSi rCeba, peptidilis naSTiani bolo ki P-ubanSi gadanacvldeba), deacilirebuli trnm ki P/P-saitidan (klasikur modelSi P-ubani) P/E-saitSi gadanacvldeba (antikodoni P-saitSia, aqceptoruli bolo ki E-saitSi). GTP-is hidrolizisa (EFG-GTPEF-G-GDP) da araorganuli fosforis disociaciis Semdeg EF-G-faqtori GDP-dakavSirebul formaSi gadadis da konformacias icvlis. ganxorcielebuli konformaciuli cvlilebebis Sedegad ribosoma isev brunavs (axla ukve sawinaaRmdego mimarTulebiT) da Tavis sawyis mdgomareobas ubrundeba. am Semobrunebis Sedegad P/P-saitSi kvlav peptidil-t-rnm aRmoCndeba da kvlav moaxdens ribosomis moZraobis blokirebas. amrigad, translokaciis procesSi 30S-suberTeuli 50S-suberTeulis mimarT orjer Semobrundeba. am dros 30S-suberTeulis mimarT m-rnm-is aucilebeli gadaadgileba SesaZlebelia pirveli (brunviTi rotacia) an meore (suberTeulebis Cveuli urTierTganlagebis aRdgena) konformaciuli cvlilebebis Sedegi iyos an orivesi erTad. eukariotebSi elongaciis ori faqtoria - eEF1 (eEF1A, eEF1B ) da eEF2. aqtiuri eEF1-faqtori gansxvavebuli zomis mqone ramdenime polipeptidur jaWvs Seicavs. elongaciis faqtor-eEF1A-s ujredebi didi raodenobiT Seicaven. eEF1A baqteriuli EF-Tu-s funqciuri analogia. iseve, rogorc prokariotebis elongaciis EF-Tu-faqtori, eukariotuli eEF1A-faqtori GTP-Tan da aminoacil-trnm-Tan sammag kompleqss warmoqmnis da amiT ribosomis A-ubanSi aminoacil-trnm-is Sesvlas uzrunvelyofs. aminomJavuri Sedgenilobis mixedviT eukariotuli eEF1B da eEF2 faqtorebi Zlier gansxvavdebian maTi baqteriuli analogebisgan - eEF1B (EF-Ts) da EF2(EF-G). Tumca, arsebuli struqturuli gansxvavebis miuxedavad, transalciis elongaciis procesSi eukariotebis eEF1B da eEF2 igive funqciebs asruleben, rasac prokariotuli EF-Ts da EF-G faqtorebi. eEF1B-faqtori, iseve, rogorc misi prokariotuli analogi- EF-Ts, eEF1A-GDP-kompleqsSi GDP-is GTP-iT 99
Canacvlebas akatalizebs. eEF2-faqtori ki EF-G-s msgavsad, peptidil-t-rnm-is ribosomis P-ubanSi translokacias da deacilirebuli t-rnm-is E-ubanSi gadanacvlebas uzrunvelyofs.
sur. elongaciis faqtorebi da translaciis elongacia eukariotebSi

elongaciis etapebi - translaciis procesis elongaciis etapi meore aminoacil-t-rnm-EF-Tu-GTP-sammagi kompleqsis ribosomis A-ubanTan urTierTqmedebiT iwyeba (I etapi-kodonis Secnoba).
sammagi kompleqsis GTP-is hidrolizisa da kompleqsidan EF-Tu-GDP-is gamoTavisuflebis Semdeg mainicirebeli formilmeTionil-t-rnm-is karboqsilis jgufsa da A-ubanSi ganlagebuli aminoacil-t-rnm-is NH2-jgufs Soris pirveli 100
peptiduri bma warmoiqmneba (II etapi-transpeptidacia). warmoqmnili dipeptidi sawyis etapze A-ubanSi ganlagebul t-rnm-Tan (dipeptidil-t-rnm) aris dakavSirebuli, P-ubanSi ki deacilirebuli mainicirebeli t-rnm rCeba. Semdeg etapze dipeptidil-t-rnm A-ubnidan P-ubanSi, deacilirebuli mainicirebeli t-rnm ki E-ubanSi gadainacvlebs, m-rnm translaciis mimarTulebiT erTi kodoniT gadaadgildeba (III etapi-translokacia). translokaciis etapi elongaciis faqtor-EF-G-s monawileobiT mimdinareobs.
translokaciis etapze ganxorcielebuli gadaadgilebebis Sedegad ribosomis P-ubani dipeptidil-t-rnm-iT iqneba dakavebuli, A-ubanSi adgils mrnm-is momdevno kodoni daikavebs, amasTan A-ubani Tavisufaldeba da momdevno aminoacil-t-rnm-is dakavSireba SeuZlia. A-ubanSi momdevno aminoacil-t-rnm-is Sesvlamde E-ubanSi ganlagebuli deacilirebuli mainicirebeli t-rnm kompleqsidan gamoTavisufldeba. aRwerili cikli translaciis elongaciis procesSi mravaljer meordeba. translaciis klasikuri modelis mixedviT, romelic ribosomaze t-rnm-is dakavSirebis sami ubnis arsebobas iTvaliswinebs, elongaciis nebismier stadiaze ribosomasTan t-rnm-is mxolod ori molekula urTierTqmedebs translokaciamde t-rnm-ebiT dakavebulia ribosomis A- da P-ubnebi, translokaciis Semdeg ki P-da E-ubnebi. ribosomis A- da E-ubnebs Soris alosteruli urTierTqmedeba arsebobs, rac am ubnebTan t-rnm-ebis urTierTqmedebis uaryofiT kooperatiul efeqtSi gamoixateba. aRniSnulidan gamomdinare drois mocemul momentSi ribosomis mxolod A- an E-ubani SeiZleba iyos dakavebuli t-rnm-is molekuliT, anu t-rnm-ebi ribosomis A- da E- ubnebSi erTdroulad arasdros ar aris ganlagebuli. hibriduli mdgomareobebis modeli - ribosomis funqciurad aqtiuri ubnebis aRwerisas ganxiluli translaciis klasikuri modelis mixedviT, ribosomis A-ubnidan P-ubanSi da P-ubnidan E-ubanSi gadanacvlebisas t-rnm-is molekula ribosomis orive suberTeulze (didi da mcire suberTeulebi) erTdroulad gadaadgileba. translaciis klasikuri modelis alternatiuli hibriduli mdgomareobebis modelis (hybrid states model) mixedviT ki t-rnm-is gadaadgileba 30S suberTeulis A- da P- ubnebs Soris da didi suberTeulis A-, P- da E-ubnebs Soris erTmaneTisagan damoukideblad xdeba. am modelis mixedviT peptidil-trnm-ribosomul kompleqsSi aminoacil-t-rnm sammagi kompleqsis (EF-Tu-GTP- t-rnm) saxiT xvdeba da ribosomasTan Tavdapirvelad e.w. A/T - hibridul mdgomareobaSi urTierTqmedebs. aseT hibridul mdgomareobaSi t-rnm-is antikodoni 30S suberTeulis A-ubanTan aris dakavSirebuli, elongaciis EF-Tu-faqtorTan kompleqsSi myofi misi CCA-bolo ki, didi suberTeulis T-ubanSi da nawilobriv mcire suberTeulzea ganlagebuli. (suraTebze eukariotebSi translaciis elongaciis ciklis igive etapebis amsaxveli masala aris mocemuli) 101
sur. translaciis elongacia eukariotebSi I etapi mainicirebeli meTionil-t-rnm (1) ribosomis P-ubanSia ganlagebuli, A-ubani ki Tavisufalia da meore aminoacil-trnm-is misaRebad mzad aris. A-ubanSi ganlagebuli m-rnm-is kodonis Sesabamisi antikodonis mqone aminoacil-t-rnm (2) EF1-elongaciis faqtoris GTP-dakavSirebul formasTan (EF1GTP) aa-t-rnmEF1GTP-sammag kompleqss warmoqmnis da ribosomas Tavdapirvelad A/T hibridul mdgomareobaSi ukavSirdeba.
GTP-is hidrolizis (GTPGDP) Semdeg kompleqsidan EF-Tu faqtoris gamoTavisuflebis Sedegad SesaZlebeli xdeba didi suberTeulis A-ubanSi aminoacil-t-rnm-is CCA-bolos gadanacvleba da aminomJavebs Soris peptiduri bmis warmoqmna. am gadanacvlebis Sedegad yalibdeba A/A-mdgomareoba (aminoacil-t-rnm A/T hibriduli mdgomareobidan A/A mdgomareobaSi gadadis), romelic klasikur modelSi A-ubanTan aminoacil-t-rnm-is urTierTqmedebis eqvivalenturia. am etapze aminomJavebs Soris peptiduri bma yalibdeba.
sur. translaciis elongacia eukariotebSi II etapi - sammagi kompleqsis SemadgenlobaSi Semavali GTP-is hidrolizis Sedegad warmoqmnili elongaciis faqtoris GDP-dakavSirebuli forma tovebs ribosomas. EF1GDP-araaqtiuri kompleqsis gamoTavisuflebis Sedegad ribosomaSi konformaciuli cvilebebi viTardeba da aminoacil-t-rnm (2) A/T hibriduli mdgomareobidan A/A mdgomareobaSi gadadis. am dros mainicirebel meTionil-t-rnm-is karboqsilis jgufsa da meore NH2-jgufs Soris aminomJavas peptiduri bma warmoiqmneba. warmoqmnili dipeptidi am etapze A-ubanSi ganlagebul t-rnm-Tan aris dakavSirebuli, P-ubanSi ki deacilirebuli mainicirebeli trnm-ia darCenili.
102
peptiduri bmis warmoqmnis Semdeg, mzard polipeptidur jaWvTan dakavSirebuli t-rnm-is bolo didi suberTeulis P-ubanSi, deacilirebuli trnm-is aqceptoruli bolo ki didi suberTeulis E-ubanSi gadanacvldeba. aRniSnuli gadanacvlebebis Sedegad axlad warmoqmnili peptidil-t-rnmA A/Phibridul mdgomareobaSi aRmoCndeba - anu antikodoni 30S suberTeulis A-ubanSi rCeba, CCA-bolo ki didi suberTeulis P-ubans ikavebs. amave dros deacilirebuli t-rnm P/E- hibridul mdgomareobaSia - anu antikodoni mcire suberTeulis P-ubanSi rCeba, CCA-bolo ki didi suberTeulis E - ubanSia ganlagebuli. Semdgom etapze, elongaciis faqtori EF-G m-rnm-sa da masTan dakavSirebul, hibridul mdgomareobaSi myof, t-rnm-is antikodons erTad gadaanacvlebs 30S suberTeulis mimarT (GTP-damokidebuli reaqcia). am dros peptidil-t-rnm gadadis P/P-mdgomareobaSi (klasikur modelSi P-ubanTan t-rnm-is urTierTqmedebas Seesabameba), deacilirebuli t-rnm ki E-mdgomareobaSi imyofeba da translaciis am etapze mxolod ribosomis didi suberTeulis E-ubanTan SeuZlia urTierTqmedeba.
sur. translaciis elongaciis III etapi-translokacia - ribosomasTan kontaqti elongaciis faqtoris GTP-azuri aqtivobis stimulirebas iwvevs, rac GTP-dakavSirebuli seriozuli konformaciuli gardaqmnebisa da faqtoris formidan GDP-dakavSirebul formaze gadarTvis mizezi xdeba. aRniSnuli cvlilebebi A/P-hibridul mdgomareobaSi dakavSirebul peptidil-t-rnm-s PsaitSi, deacilirebul t-rnm-s E-saitSi gadaanacvlebs da translaciur cikls erTi kodoniT win waswevs.
103
sur.
warmodgenil detalur sqemaze translaciis iseTi specialuri maxasiaTeblebic aris naCvenebi-rogoricaa translaciur ciklSi elongaciis faqtorebis monawileoba da meqanizmi, romliTac translaciis sizuste aris gaumjobesebuli. sawyis etapze EF-Tu - GTP binarul kompleqsTan mtkiced dakavSirebuli aminoacil trnm-is molekula swrafad, mcire xniT ukavSirdeba ribosomis mcire
translaciuri ciklis detaluri suraTi (elongacia). 104
suberTeulis A-saitSi ganlagebul kodons. am etapze t-rnm ribosomaze dakavSirebis A/T-hibridul saits ikavebs. kodoni-antikodonis gawyvileba CarTavs EF-Tu-Ti GTP-is hidrolizis meqanizms, hidrolizis Sedegad miRebul EFTu-GDP-binarul kompleqss aminoacil-t-rnm-is dakavSirebis unari ara aqvs, ris gamoc is aa-t-rnm-EF-Tu-GDP-sammagi kompleqsidan gamonTavisufldeba. elongaciis faqtorisgan gaTavisuflebuli aminoacil-t-rnm axla ukve ribosomis A-ubanSi gadava da jaWvis elongaciis procesSi CaerTveba. aminoacil-t-rnm-is dakavSirebasa da cilis sinTezis procesSi mis CarTvas Soris arsebuli garkveuli Seyovneba cilis sinTezis meqanizmSi pauzas warmoSobs. pauzis dros SecdomiT dakavSirebuli aminoacil-t-rnm kompleqsidan SerCeviT disocirdeba. amrigad, warmoqmnili pauza zrdis translaciis sizustes. momdevno etapze GTP-Tan dakavSirebuli elongaciis faqtori-EF-G (EF-G-GTP) Sedis ribosomaSi, ukavSirdeba iq A-saitis maxlobel ubans did suberTeulze da aCqarebs A/P da P/E hibriduli saitebidan ori dakavSirebuli t-rnm-is gadaadgilebas. ribosomasTan kontaqti EF-G-faqtoris GTP-azuri aqtivobis stimulirebas iwvevs, rac EF-G-Si seriozuli GTP-dakavSirebuli konformaciuli cvlilebebis ganviTarebisa da faqtoris formidan GDP-dakavSirebul formaze (EF-G-GTPEF-G-GDP) gadarTvis mizezi xdeba. aRniSnuli cvlilebebi A/P-hibridul mdgomareobaSi dakavSirebul t-rnm-s P-saitSi gadaanacvlebs da translaciur cikls erTi kodoniT win waswevs. translaciis elongaciis yoveli ciklis ganmavlobaSi t-rnm-is molekulebi ribosomis SigniT zedmiwevniT zusti brunviTi moZraobiT gadaadgildebian. amgvari gadaadgilebis procesSi t-rnm-ebi dakavSirebis sxvadasxva hibridul mdgomareobebs mcire droiT ikaveben. erT SemTxvevaSi t-rnm dakavSirebulia erTdroulad A-saitTan mcire suberTeulze da P-saitTan did suberTeulze, sxva SemTxvevaSi t-rnm, isev erTdroulad mcire suberTeulis P-saitTan da didi suberTeulis E-saitTan aris dakavSirebuli. Tvlian, rom erTi ciklis ganmavlobaSi t-rnm-is molekulas eqvsi gansxvavebuli saitis dakaveba SeuZlia: iniciaciis saiti (e.w. A/T-hibriduli mdgomareoba), A/A-saiti, A/P-hibriduli mdgomareoba, P/P-saiti, P/E-hibriduli mdgomareoba da E-saiti. fiqroben, rom aRniSnuli poziciebis (A/T A/A A/P P/P P/E E) gasavlelad yvela t-rnm, lokalizaciis adgilis yoveli Secvlisas, sakuTari grZeli RerZis garSemo brunavs. yoveli peptiduri bmis formirebisas elongaciis orive faqtoris - EFTu da EF-G- molekulebi kompleqsidan araaqtiuri GDP-dakavSirebuli formiT (EF-Tu-GDP da EF-G-GDP) gamonTavisufldeba. translaciur ciklSi am cilebis xelaxali gamoyenebisTvis kompleqsSi GDP-is GTP-iT Canacvleba unda moxdes.
105
sur. cilis sinTezis elongaciis cikli: aminoacil-tnm-is dakavSireba, peptiduri bmis warmoqmna da translokacia. peptiduri bmis warmoqmnis Semdeg EF-GGTP kompleqsi ribosomis 30S suberTeulis brunviT rotacias ganaxorcielebs. am dros mcire suberTeuli 50S suberTeulis mimarT saaTis isris sawinaaRmdego mimarTulebiT Semobrundeba. translokaciis pirvel etapze - A-saitSi ganlagebuli aminoacil-t-rnm-is peptidilis naSTi 50S suberTeulis P-ubanSi gadadis da A/P hibriduli mdgomareoba formirdeba, P-saitSi ganlagebuli deacilirebuli t-rnm ki E/P hibridul mdgomareobaSi aRmoCndeba. Semdgom etapze 30S suberTeuli Tavis Zvel pozicias ubrundeba, am etapis ganxorcieleba GTP-is aucilebel hidrolizs moiTxovs. 30S suberTeulis Tavdapirvel poziciaSi dabrunebis Sedegad peptidil-t-rnm P/P-saitSi, deacilirebuli t-rnm ki E-saitSi aRmoCndeba. aRwerili gadaadgilebebis procesSi ribosomis A -saitSi m-rnm-is momdevno kodoni ganlagdeba.
106
sur. elongaciis sqema translaciis hibriduli mdgomareobebis modelis (hybrid states model) mixedviT - suraTze 70S ribosoma sqematurad - oTxkuTxedebis saxiT aris warmodgenili da gayofilia 30S da 50S suberTeulebad, yovel maTganze naCvenebia A, P da E saitebis ganlageba. vertikaluri xazebiT t-rnm-ebi aris aRniSnuli. m-rnm suraTze naCvenebi ar aris. a) - P/P-saiti peptidil-t-rnm-iT aris dakavebuli, deacilirebuli t-rnm E/E-mdgomareobaSia, ribosomis A- ubani Tavisufalia da mzad aris momdevno aminoacil-t-rnm-is misaRebad; b) - aa-t-rnmEF-Tu-GTP - sammagi kompleqsi ribosomasTan urTierTqmedebs da A/T hibridul mdgomareobas ikavebs; c) - GTP-is hidrolizisa da sammagi kompleqsidan EF-TuGDP-is gamoTavisuflebis Semdeg Tavisufali aa-t-rnm A/T hibriduli mdgomareobidan A/A-mdgomareobaSi gadadis. am etapze peptiduri bma warmoiqmneba; d)-peptiduri bmis formirebis Semdeg peptidilis naSTi A/A mdgomareobaSi ganlagebul t-rnm-ze gadainacvlebs. am gadanacvlebis Sedegad peptidil-t-rnm A/A mdgomareobaSi aRmoCndeba, P/P mdgomareobaSi ki deacilirebuli t-rnm darCeba; E/E-mdgomareobaSi ganlagebuli, elongaciis wina ciklidan SemorCenili, deacilirebuli t-rnm ribosomidan gamoTavisufldeba; e)- ribosomasTan EF-G-GTP-is dakavSireba brunviT rotacias iwvevs - 50SsuberTeulis mimarT 30S-suberTeulis Semobrunebis Sedegad peptidil-t-rnm A/Amdgomareobidan A/P-hibridul mgdomareobaSi, deacilirebuli t-rnm ki P/Pmdgomareobidan P/E-hibridul mdgomareobaSi gadadis; f)- EF-G-GTP-kompleqsSi GTP-is hidrolizisa da ribosomidan EF-G-GDP-is gamoTavisuflebis Semdeg 30SsuberTeuli axla ukve sawinaaRmdego mimarTulebiT brunavs da 50SsuberTeulis mimarT Tavis Cveul ganlagebas ubrundeba. 30S-suberTeulis meore brunviTi moZraobis Sedegad A-ubani Tavisufldeba, peptidil-t-rnm kvlav P/PsaitSi, deacilirebuli t-rnm ki E/E mdgomareobaSi aRmoCndeba. da ribosoma elongaciis axal ciklSi CaerTveba.
107
hibriduli mdgomareobebis modelis mixedviT: 1. translaciis procesSi t-rnm gadaadgildeba, mzardi peptidis peptidiluri nawili ki ribosomaze stacionalur mdgomareobaSi rCeba. 2. t-rnm-is translokacia or stadiad mimdinareobs: a) pirvel etapze orive t-rnm-is molekula didi suberTeulis mimarT moZraobs, b) meore etapze ki t-rnm-is orive molekula, maTTan dakavSirebul m-rnm-Tan erTad, ribosomis 30S suberTeulis mimarT gadaadgildeba. 3. cilis sinTezis procesSi arsebobs ribosomasTan t-rnm-is dakavSirebis ara ori an sami mdgomareoba, rogorc translaciis klasikur modelSia aRwerili, aramed eqvsi an SesaZloa Svidic ki. Displacement model-ribosomuli peptidiltransferazaTi gaSualebuli translokaciis stadiis fizikuri meTodebiT Seswavlis safuZvelze gamoTqmulia mosazreba, rom peptidiltransferazuli reaqciis mimdinareobisas ribosomis mimarT peptidilis jaWvs mudmivi mdgomareoba ukavia, t-rnm-is molekulebi ki gadaadgildeba. peptidiltransferazuli reaqciis aRniSnuli modeli gadanacvlebis modelis saxelwodebiT aris cnobili (displacement model). mas hibriduli mdgomareobebis modelTan bevri saerTo aqvs, Tumca arsebobs gansxvavebac - am modelis (gadanacvlebis modeli) mixedviT translokaciis dros m-rnm-isa da t-rnm-is gadanacvleba ribosomis mimarT erTdroulad, erTad ki ar xdeba, aramed erTmaneTisgan damoukideblad - t-rnm-is gadanacvleba m-rnmis gadaadgilebas win uswrebs. translaciis siCqaris regulacia - mzard polipeptidur jaWvs baqteriebSi translaciis elongaciis siCqaris Semcireba SeuZlia, boloswina aminomJavas buneba ki Zlier gavlenas axdens terminaciaze. varaudoben rom, amgvari efeqti translaciis faqtorebTan, r-rnm-Tan an uSualod ribosomis arxTan (arxi ribosomaSi, romelSic translaciis procesSi mzardi polipeptiduri jaWvi gadaadgildeba) mzardi jaWvis urTierTqmedebis Sedegi unda iyos. safuarebSi da E.coli-s ujredebSi translaciis elongaciis siCqare mkveTrad mcirdeba m-rnmSi e.w iSviaTi kodonebis (kodonebi, romlebic marTlac Zalian iSviaTad da mcire raodenobiT arian warmodgenili m-rnm-Si) arsebobis SemTxvevaSi. translaciis iniciaciis saitis maxloblad aseTi iSviaTi kodonebis garkveuli raodenobiT ganlagebisas Sesabamisi aTvlis CarCoebiT informaciis aTvlis siCqare mkveTrad mcirdeba. ribosomebiT m-rnm-is dekodirebis siCqareze mzardi jaWvis foldingis buneba da TviT aminomJavebis sasignalo Tanmimdevrobebic axdens gavlenas. polipeptiduri jaWvebis elongaciis procesSi m-rnm-is yvela ubani erTnairi siCqariT ar translirdeba. translaciis procesSi ribosomebi SesaZloa Seyovndnen ujredSi minoruli raodenobiT arsebuli izoaqceptoruli t-rnm-ebis Sesabamis m-rnm-is kodonebze. aseT SemTxvevaSi izoaqceptoruli t-rnmebis ujredSida koncentracia mTlianad translaciis procesis malimitirebeli faqtori xdeba. m-rnm-is gaswvriv ribosomebis gadaadgilebis siCqareze da Sesabamisad mTlianad translaciis procesiis siCqareze gavlenas TviT matricis sivrciTi struqturac axdens.
108
translaciis terminacia
terminaciis kodonebi (stop-kodonebi) genetikuri kodis sami kodoni UAG (amber), UAA (ochre) da UGA (opal) - aminomJavebs ar kodirebs, maT uazro kodonebsac (nonsense codon) uwodeben. UAG, UAA da UGA tripletebi kodoniterminatorebia, aRniSnul kodonebze ribosoma cilis sinTezs asrulebs. terminirebadi kodoni yoveli m-rnm-is kodirebadi ubnis bolos aucileblad aris ganlagebuli. m-rnm-is kodirebadi ubnis farglebSi, magram aTvlis CarCos gareT, stop-kodonebi sakmaod xSirad gvxvdeba. aRniSnulidan gamomdinare, translaciis elongaciis procesSi aTvlis CarCos SemTxveviTi gadanacvleba usasrulod grZeli polipeptidis sinTezs ar iwvevs da Cveulebriv aseTi araswori translaciis naadrevi terminacia xdeba. m-rnm-is arakodirebad ubnebSi, policistronuli m-rnm-is cistronTSorisi ubnebis CaTvliT, aseve maRalia terminirebadi kodonebis Semcveloba. mutaciis Sedegad terminirebadi kodoni SesaZlebelia m-rnm-is kodirebad ubanSi aTvlis CarCos SigniT aRmoCndes: mag: triftofanis kodonSi (UGG) G-is A-iT Secvlis SemTxvevaSi UAG an UGA kodonebi warmoqneba. glutaminis kodonebSi (CAA ; CAG) C-is U-iT Secvlisas UAA an UAG miiReba. aseT mutaciebs uazro an nonsens (nonsense) mutaciebs uwodeben. nonsens mutaciebis aRsaniSnavad Tavad uazro kodonebis saxelwodebebs iyeneben - mag. UAG -kodonis warmoqmna aRiniSneba rogorc amber-mutacia, UAA - ochre-mutacia, UGA - opalmutacia. funqciuri kodonis stop-kodoniT Secvlis gziT nonsens-mutaciebi translaciis naadrev terminacias iwveven. sxva mutacias (supresoruli mutacia), romelic romelime t-rnm-is antikodons imgvarad Secvlis, rom is nonsens-kodonis komplementuri xdeba, nonsens mutaciis supresiis gamowveva SeuZlia.
supresoruli mutacia (supressor mutation or second site mutation) meoradi mutaciaa, romelic pirveladi mutaciis Sedegad dnm-is garkveuli Tanmimdevrobis dakargul funqcias mTlianad an nawilobriv aRadgens. meoradi mutaciis adgili pirveladi mutaciis adgils ar emTxveva, ris gamoc supresoruli mutacia, ukumutaciisgan gansxvavebiT, sawyisi mutaciis likvidirebas ar axdens. xSir SemTxvevaSi supresoruli mutacia freimSiftis (frameshift) koreqcias ganaxorcielebs.
mitoqondriebSi terminirebadi, stop-kodonebis funqcias UAG, UAA, AGA da AGG kodonebi asrulebs. ujredebi ar Seicaven terminaluri, anu stop-kodonebis komplementuri antikodonis mqone t-rnm-ebs, rac Tavis mxriv gamoricxavs specialuri, kodoniterminatoris Secnobis unaris mqone, t-rnm-is monawileobiT mimdinare terminaciis meqanizmis arsebobas. aqedan gamomdinare, ribosomis A-saitSi romelime (UAG, UAA an UGA) terminirebadi kodonis moxvedris Semdeg vercerTi aminoacil t-rnm veRar moxvdeba aqceptorul ubanSi. samagierod terminirebad kodonebs maRali specifiurobiT Seicnoben da ukavSirdebian specialuri cilovani faqtorebi e.w. gamoTavisuflebis cilovani faqtorebi anu terminaciis faqtorebi. rodesac ribosoma miaRwevs romelime stop-kodons, terminaciis faqtorebi erTvebian translaciis procesSi da terminaciis reaqciebis ganxorcielebas uzrunvelyofen. ribosomis A-ubanSi ganlagebul terminirebad kodonTan gamoTavisuflebis faqtoris dakavSireba aaqtivebs 109
peptidiltransferazas da cvlis mis specifiurobas. Sedegad fermenti P-ubanSi ganlagebuli peptidil-trnm-is eTeruli bmis hidrolizis Semdeg gaaqtiurebul peptidilis naSTTan wylis urTierTqmedebas akatalizebs. amgvarad terminirebadi anu stop-kodonebi erTgvari sasignalo funqciis matarebeli kodonebia da maTi moqmedebis meqanizmi gansxvavdeba aminomJavebis makodirebeli kodonebis moqmedebis meqanizmisgan. terminaciis faqtorebi - translaciis terminaciis etapisTvis 60-ian wlebSi dadgenili da SemdgomSi mravalricxovani gamokvlevebiT dadasturebuli iqna ori ucilobeli faqti: 1. terminacia ganxorcieldeba im momentSi, rodesac ribosomis -ubanSi erTerTi terminirebadi kodoni - UAA, UAG an UGA - imyofeba, -ubanSi ki peptidil-t-rnm-ia ganlagebuli; 2. terminaciis mimdinareoba ribosomaSi specialuri cilebis - e.w. terminaciis faqtorebis anu gamoTavisuflebis faqtorebis (polypeptide chain release factors; RF- prokariotebSi da eRF - eukariotebSi) arsebobaze aris damokidebuli. terminaciis faqtorebs (RF1/RF2 da eRF1) da aminoacil-t-rnm-ebs ramdenime saerTo Tviseba aqvT. orive - terminaciis faqtoric da aminoacil-t-rnm-ic: ukavSirdeba ribosomis A-ubans; urTierTqmedebs P-ubanSi ganlagebul peptidil-trnm-Tan; gavlenas axdens peptidiltransferazas aqtivobaze. funqciuri msgavseba am molekulebis struqturul organizaciazec aisaxeba. cnobili mosazrebis mixedviT terminaciis faqtorebs (cila) t-rnm-is (rnm) msgavsi struqtura aqvT. ribosomuli gamoTavisuflebis (RF-release factor) faqtorebi translaciuri kompleqsis Semadgenel komponentebad disocirebas uzrunvelyofen. aRniSnuli komponentebi SemdgomSi cilis sinTezis axal ciklSi erTvebian. prokariotebSi, gamoTavisuflebis cilovani faqtorebi EF-G faqtorTan erTad, GTP-is molekulis aucilebeli monawileobiT warmarTaven terminaciis reaqciebs; eukariotebisTvis ki EF-G-s an sxva msgavsi Tvisebebis mqone faqtoris monawileoba terminaciaSi dadasturebuli ar aris. Tavdapirvelad prokariotebisTvis ori (RF1 da RF2), eukaritebisTvis ki erTi (eRF) terminaciis faqtoris arseboba iqna dadasturebuli. aRsaniSnavia, rom RF1 da RF2 TiToeuli or-or terminirebad kodons (RF1-UAA da UAG, RF2 UAA da UGA kodonebs Seicnobs), eukariotuli eRF ki samive stop-kodons Seicnobs. 1994 wels gaSifruli iqna kidev erTi baqteriuli cilovani faqtoris RF3 struqtura - igi e.w. G-cilebis klass ganekuTvneba da rogorc GTP-Tan ise GDP_Tan dakavSirebis (dakavSirebis simtkice gansxvavebulia) unari aqvs. terminirebadi kodonebisa da gamoTavisuflebis faqtorebis mimarT RF3 faqtoris stimulireba araspecifiuria, da amitomac rogorc RF1 ise RF2 erTnairi warmatebiT SeuZlia. RF4 - (RRF - ribosome-recycling factor) - ribosomebis reciklizaciis cilovani faqtoria. prokariotebis RF4-reciklizaciis faqtors eukariotebSi analogi ara aqvs. translaciuri kompleqsidan axladsinTezirebuli polipeptidis gamoTavisuflebis Semdeg, RF4 deacilirebuli t-rnm-is ribosomis P-ubnidan EubanSi gadaadgilebas astimulirebs da amave dros A-ubanSi darCenili RFfaqtoris CamoSorebasac uzrunvelyofs. RF4-is monawileobiT ganxorcielebuli aRniSnuli gadanacvlebebi kompleqsidan ribosomis srul gamoTavisuflebas da 110
(iniciaciis an reiniciaciis Sedegad) translaciis axal ciklSi CarTvas uwyobs xels. translaciis terminaciis faqtorebi (RF) gavlenas axdenen cilis sinTezis terminalur fazaSi myofi ribosomebis qcevazec. mag. RF4 - faqtori aminoacilirebul t-rnm-s ribosomis -ubanSi ganlagebuli stop kodonis momdevno, m-rnm-is kodonis Secnobis saSualebas ar aZlevs. rogorc ukve avRniSneT, eukariotuli eRF1 - faqtori samive terminirebad kodons Seicnobs. aminoacil-t-rnm-Tan terminaciis faqtoris struqturuli msgavsebis gamo, ribosomasTan da terminirebad kodonTan urTierTqmedebisas terminaciis eRF1-faqtori ribosomis A-ubanSi aminoacil-t-rnm-is Sesvlis imitacias qmnis. A-saitSi gamonTavisuflebis cilovani faqtoris dakavSireba cvlis peptidiltransferazas konformacias, ris Sedegad fermentis aqtivoba ise icvleba, rom is peptidil-t-rnm-Tan aminoacil-t-rnm-is aminojgufis nacvlad wylis molekulis urTierTqmedebas akatalizebs. orive SemTxvevaSi: 1. peptidilis naSTis gadatana aminojgufze da 2. peptidilis naSTis gadatana wyalze reaqciis katalizss ribosomis peptidil transferazuli centri anu igive peptidiltransferaza ganaxorcielebs. eRF1 ribosomaSi nebismieri terminirebadi kodonis arsebobis SemTxvevaSi akatalizebs peptidil-t-rnm-is hidrolizs da aqtivobis gamosavlenad, baqteriuli RF1 da RF2 faqtorebis msgavsad, damatebiT sxva faqtorebis arsebobas ar saWiroebs. eRF1-faqtori wlebis manzilze eukariotebis translaciis terminaciaSi monawile gamoTavisuflebis erTaderT faqtorad iTvleboda. Tumca ukanaskneli monacemebis safuZvelze dadgenilia, rom umaRles organizmebSi sul mcire ori faqtori funqcionirebs - eRF1 da eRF3, amasTan eRF1-Tavisi TvisebebiT baqteriuli RF1 da RF2 -faqtorebis msgavsia. savaraudod, eukariotuli terminaciis faqtorebi ujredSi eRF1/eRF3 kompleqsis saxiT aris warmodgenili - eRF1 stop-kodonebs Seicnobs da peptidil-t-rnm-is hidrolizSi monawileobs, eRF3-is Tanaobisas ki aRniSnuli reaqcia Cqardeba da GTP-damokidebul bunebas iZens. GTP-is Tanaobisas eRF3-faqtori eRFl-is stimulirebas axdens. eRF3-s GTPdamakavSirebeli ubnebi aqvs da amitom damoukudeblad, ribosomisa da eRF1 faqtoris monawileobis gareSe, ikavSirebs GTP-s, Tumca katalizuri aqtivobis gamovlena (RF3-GeRF3-GDP) mas mxolod eRF3-eRF1-GTP-ribosoma - oTxmagi kompleqsis SemadgenlobaSi SeuZlia. aRniSnuli kompleqsis SemadgenlobaSi RF3-G-is eRF3-GDP-ad gardaqmnis Sedegad eRF3-faqtori translaciuri kompleqsidan ribosomis gamoTavisuflebis energetikul uzrunvelyofas da kompleqsis Semadgeneli sxva komponenetebis (eRF1, deacilirebuli t-rnm) translokacias an disociacias ganaxorcielebs. eRF1/eRF3 kompleqsi maRali ionuri Zalis pirobebSic ki sakmaod stabiluria. ori faqtoris dakavSireba da eRF1/eRF3 kompleqsis warmoqmna eRF1 komponentis konformaciul cvlilebebs iwvevs, ar aris gamoricxuli, rom konformaciuli cvlilebebi orive faqtorSi erTdrouladac ganxorcieldes. eukariotebis translaciis terminaciis sistemaSi ori komponentis erTdrouli monawileoba xelsayrel pirobas qmnis procesis maRali siCqarisa da saimedoobis SenarCunebisTvis.
111
translaciis terminaciis etapebi - translaciis terminaciis procesSi Semdegi etapi SeiZleba gamovyoT: 1. terminirebadi kodonis Secnoba 2. peptidil-t-rnm-is hidrolizi 3. ribosomidan ligandebis evakuacia 1. terminaciis cilovani faqtoris mier terminirebadi kodonis Secnoba (mas Semdeg rac stop-kodoni ribosomis A-ubanSi aRmoCndeba) translaciis terminaciis pirveli etapia. Secnoba stop-kodonTan terminaciis faqtoris dakavSirebiT dasruldeba. am etapze procesSi 30S suberTeulze ganlagebuli terminirebadi kodoni da 50S suberTeulis faqtordamakavSirebeli ubani monawileobs.
112
sur. translaciis terminaciis I etapi eukariotebSi

2. translaciis terminaciis Semdgom etapze (peptidil-t-rnm-is hidrolizi) ribosomis P-ubanSi ganlagebuli peptidil-t-rnm-is rTuli eTeruli bmis hidrolizi xdeba (t-rnm-Tan peptidilis naSTis damakavSirebeli bma). hidrolizs 50S suberTeulis peptidiltransferazuli centri (peptidiltransferazas ubani) ganaxorcielebs. terminaciis pirvel etapze stopkodonTan terminaciis faqtoris dakavSireba da amavdroulad igive faqtoris ribosomis faqtordamakavSirebel ubanTan urTierTqmedeba, cvlis peptidiltransferazuli centris specifiurobas. aRniSnuli urTierTqmedebebi ribosomis peptidiltransferazul centrs hidrolazuri aqtivobis gamovlenis pirobebs uqmnis an rogorRac masSi aqceptoruli substratis saxiT wylis molekulis arsebobas uzrunvelyofs. Sedegad, translaciis terminaciis am etapze gaaqtiurebuli peptidilis naSTis aqceptori xdeba ara aminojgufi (rogorc peptiduri bmis warmoqmnisas), aramed HO (formirdeba cilis C-bolo). am reaqciis Sedegad axladsinTezirebuli peptidi ribosomidan gamoTavisufldeba. ribosoma ki, romlis P -ubanSi deacilirebuli t-rnm, AubanSi ki GTP-Tan dakavSirebuli terminaciis faqtorebia ganlagebuli, droebiT m-rnm-ze rCeba. 3. terminaciis mesame etapze ribosomidan ligandebis gamoTavisufleba xdeba. kompleqss pirveli terminaciis faqtorebi toveben. fiqroben, rom terminaciis faqtorebTan dakavSirebuli GTP-is hidrolizi amcirebs ribosomisadmi faqtoris swrafvas da kompleqsidan mis gamoTavisuflebas uwyobs xels. arsebobs monacemebi, romlis mixedviTac P -ubanSi ganlagebuli deacilirebuli t-rnm-is ribosomidan evakuacia specialuri cilovani faqtoris (HLR-heat labile releasing factor) monawileobiT mimdinareobs. 113
sur. translaciis terminaciis II da III etapebi eukariorebSi

ligandebisgan gaTavisuflebuli ribosomis asocirebuli mdgomareoba arastabiluria, ris gamoc ribosoma Seqcevad disociacia-asociacias eqvemdebareba. kompleqsidan 50S suberTeulis disocirebis (CamoSorebis) Semdeg m-rnm-Tan 30S suberTeulis kavSiri imdenad aramdgradi xdeba, rom disocireba mcire suberTeulsac advilad SeuZlia. Tumca 30S suberTeuli yovelTvis da aucileblad ar tovebs matricas. terminaciis procesis dasrulebis Semdeg, garkveuli drois ganmavlobaSi, 30S suberTeuls m-rnm-is gaswvriv gadaadgileba (translirebis gareSe) da imave policistronuli m-rnm-is momdevno cistronze translaciis reinicireba SeuZlia.
114
sur. cilis sinTezis finaluri faza-terminacia. ribosomis
A-saitSi stopkodonTan gamoTavisuflebis cilovani faqtoris dakavSireba translaciis terminacias iwvevs sinTezirebuli polipeptidi kompleqsidan gamonTavisufldeba, ribosomis reciklizaciis faqtoris (suraTze naCvenebi ar aris) moqmedebis Sedegad ribosoma suberTeulebad disocirdeba.
115
terminaciis efeqturoba eukariotebSi efeqturobaze gavlenas ori garemoeba axdens:
translaciis
terminaciis
1. terminirebadi kodonebis mimdebare nukleotiduri Tanmimdevrobebi 2. mzardi polipeptiduri jaWvis C-bolos struqtura terminirebadi kodonebis mimdebare ubnebSi - rogorc terminirebadi kodonis win, aseve terminirebadi kodonis Semdeg - nukleotidebis ganlageba SemTxveviTi ar aris. aRniSnuli nukleotidebi aqtiurad monawileoben terminaciis procesSi da sagZnoblad zrdian mis efeqturobas. varaudoben, rom stop-kodonis momdevno nukleotidi terminaciis etapze myofi ribosomisa da eRF-faqtoris urTierTqmedebaSi Rebulobs monawileobas. aRsaniSnavia, rom translaciis terminaciaze nukleotidebis gavlena stop-kodonidan maTi daSorebis mixedviT mcirdeba. mag. terminirebadi kodonis Semdeg mesame mdgomareobaSi ganlagebuli nukleotidi ukve Zalian sustad zemoqmedebs aRniSnul procesze. stop-kodonis win ganlagebuli nukleotidebis gavlena terminaciis efeqturobaze E.coli-is magaliTze iqna naCvenebi. dadgenilia, rom sul mcire bolo ori aminomJava (anu stop-kodonis win ganlagebuli ori kodoni) mainc axdens gavlenas Sesabamisi cilis sinTezis terminaciis procesze. E.coli-Si UGA 116
kodonis win ufro xSirad UCC(Ser), UUC da UUU(Phe) kodonebi, UUA - kodonis win ki AAG(Lys) aris ganlagebuli. stop-kodonis win erTi da igive aminomJavas makodirebeli kodonebis sakmaod maRali sixSiriT ganlagebis faqtma, warmoSva mosazreba, romlis mixedviT terminaciis process mzardi polipeptidis boloze ganlagebuli aminomJavebis bunebaze damokidebuli xasiaTi aqvs. fiqroben, rom ribosomis P-ubanSi ganlagebuli peptidil-t-rnm (an TviTon aminomJavas -bolo) terminaciis etapze A-ubanSi ganlagebuli RF- faqtorebis funqcionirebaSi monawileobs. aRniSnuli mosazreba E.coli-isa da safuarebisTvis ukve eqsperimentuladac aris dadasturebuli. terminaciis Secdomebi terminacia cilis sinTezis metad sapasuxismgeblo etapia. elongaciis etapze daSvebuli Secdoma (erTi aminomJavas Secvla sxva aminomJaviT) ufro xSirad fenotipurad ar gamovlindeba da ujredisTvis SeumCnevlad Caivlis, terminaciis etapze daSvebuli Secdoma ki umTavresad ujredisTvis araxelsayreli, uaryofiTi Sedegebis momtania da xSirad sicocxlisunarianobazec axdens gavlenas. Secdoma terminaciis etapze ori saxis SeiZleba iyos: 1. terminirebadi kodoni azrian kodonad aiTvleba - aseTi Secdomis daSveba SesaZlebelia, Tuki stop-kodoni misi komplementuris msgavsi antikodonis mqone t-rnm-iT Seicnoba, mag. normaluri triftofanil-t-rnm-iT. Secdoma e.w. uwyvet, gamWol translirebas (readthrough) gamoiwvevs (stop-kodonze translacia ar dasruldeba). readthrough-is Sedegad ribosoma asinTezirebs ufro grZel polipeptids vidre mosalodneli iyo. amgvari translaciis Sedegad sinTezirebuli cilis -boloze m-rnm-is 3-bolos (terminirebadi kodonis momdevno m-rnm-is ubani) mier kodirebuli aminomJavuri Tanmimdevroba iqneba ganlagebuli. aseT cilas SeuZlia SeiZinos axali Tvisebebi, inaqtivirdes an degradirdes, rac ujredisTvis araxelsayrelia. dadgenilia, rom readthrough amcirebs ujredis sicocxlisunarianobas. sami terminirebadi kodonidan azrian kodonad ribosoma yvelaze xSirad UGA-s aiTvlis. amis mizezi UGA-s komplementur tripletTan triftofanil-trnm-is antikodonis msgavseba unda iyos, ris gamoc UGA xSirad triftofanil-trnm-iT Seicnoba. 2. aminomJavas makodirebeli, anu azriani kodoni terminirebad kodonad aiTvleba - aseT SemTxvevaSi translaciis naadrevi terminacia ganxorcieldeba, rac Tavis mxriv arasruli polipeptidis sinTezs gamoiwvevs.
translaciis reiniciacia - ewodeba process, romlis drosac cilis sinTezis dasrulebis Semdeg ribosoma, m-rnm-dan winaswari CamoSorebis gareSe, xelaxla erTveba axal translaciur ciklSi. cilis sinTezis reiniciacia E.coliis ujredebisaTvis damaxasiaTebeli procesia da translaciis doneze am mikroorganizmis genebis eqspresiis kontrolSi mniSvnelovan rols asrulebs. E.coli-isa da zogadad prokariotebisaTvis reiniciaciis mniSvnelovani roli maTi m-rnm-ebis policistronulobiT aris ganpirobebuli. rogorc cnobilia, baqteriuli m-rnm-ebis didi umravlesoba policistronulia, Sesabamisad aseT mrnm-ebze erTi cistronis terminirebadi kodonidan odnav moSorebiT meore cistronis mainicirebeli kodoni aris ganlagebuli. policistronul matricaSi gaerTianebuli ramodenime cistronis (Ria aTvlis CarCo) koordinirebuli translireba reiniciaciis meSveobiT xdeba SesaZlebeli. 117
E.coli-is ribo osomebs, romlebma ac poli ipeptidis sinTezi ukve daasrules, s d mag gram m-r rnm-s ar CamoSordnen, t terminire ebadi ko odonis maxlobel ubneb l bSi gadaadgileba SeuZ ZliaT. a gadaad am dgilebis sas, translaciis iniciaciis axa s al saitSi, momdevno cistro onis mainicirebel kod donTan Sexvedri is Semd deg ri ibosomebi translaciis axal ciklSi erTvebian. IF3-f i faqtori, romel lic ri ibosomebi mier mainicir is rebeli kodonis Secnob s bis sizu ustes gan nsazRvravs, re einiciaciis kompl leqsis S Semadgenl lobaSi ar Sedis amis g a s, gamo rei iniciacia aSi mo onawile r ribosomebi cilis sinTez s zis dasaw wyebad Zal lian xSi irad iyen neben UUG G ko odons, ro ogorc sa astartos s. reini iciacia s sruli ef feqturobiT mimdin nareobs, Tuki: 1. reini iciaciis saitSi aris S Sain-dalg garnos Tanmimdev vrobis msgavsi an analo ogiuri T Tanmimdevroba; 2. termi inirebadi da mai i inicirebe eli kod donebi er rTmaneTT Tan sakma aod axlos arian ganlage n ebuli an nu, ribos somis zo omis eqviv valentze naklebi manZiliT e i arian erTmaneTisagan d n daSorebu uli.
euk ukariotul li ri ibosomebi isgan gansxvave g ebiT, romlebic r c tran nslaciis inici irebisaTv vis Cve eulebriv v 5 qepi irebul bolos saWiro oeben, prokario p otuli ribosome ebi tr ranslaci ias ainic icireben ribosom mis daka avSirebis saitS s Si (Sain-dalgarn nos Ta anmimdevr roba), rom melic m-r rnm-is mo olekulis mTel s s sigrZeze, nebismie adgil , er las Se eiZleba iy iyos ganl lagebuli riboso i. omebis aRn niSnuli Tavisebu ureba baqt qteriuli mi rn nm-is erT rTaderT molekul laze ra amodenime (erTze meti) sxvadasx e e sxva cil lis si inTezis s saSualeba iZleva (m-rnm - policis as a stronul lia).
su ur. tipi iuri baq qteriuli i m-rnm-is mol lekulis struqtura. G-cil lebis aqt tivobis regulac cia baqte eriuli c cilis si inTezis procesSi i in vivo tra anslaciis yvela etapis g s ganxorci ielebaSi (iniciat toruli kompleqs sis Cam moyalibeba, iniciacia, elo ongacia d termi da inacia) sx xvadasxva cilovan faqto ni ori iR Rebs monaw wileobas isini d s, deacilir rebuli t-rnm-ebis ribosom t s masTan da akavSireb bas an -ubanS formi Si ilmeTion nil-t-rnm m-is moxvedras u uSlian xels. as seve yvel la et tapze monawileobs GTP, romelic d s defosfo orilirde eba - GTP GDP, am masTan GT TPis hidrol lizi sig gnalis f funqcias asrule ebs, es a aris sig gnali tr ranslaci iis mo ocemuli e etapis da asrulebi Sesaxeb. is GTP-a azuri aqt tivobis m mqone G-c cilebi ba aqteriul cilis sinTezis proces li sis oT Txive Zir riTad et tapSi ari ian CarTu uli. baqteriuli cilis sinTezis proces s sSi oT Txi GTP P-aza mo onawileo obs, TiT Toeul maTgans ribosomaze sakuTa ari da akavSirebis saiti aqvs. pro okariote ebis cili sinTez is zis proc cesSi monawile GT TPaz zebia: 1. IF2-fa aqtori; 2. elon ngaciis f faqtori - EF-Tu; 118
3. elongaciis faqtori - EF-G; 4. gamoTavisuflebis faqtori - RF3. CamoTvlil faqtorebTan dakavSirebuli GTP-is hidrolizi maSin xdeba, rodesac faqtorebi ribosomis GTP-azur centrTan kontaqtSi imyofebian. 1. IF2GTP - ribosomis 30S suberTeulTan mainicirebeli formilmeTionil-trnm-is (fMet-tRNAfMet-is) dakavSirebas uwyobs xels. 2. EF-TuGTP - warmoqmnis sammag kompleqss aminoacil-t-rnm-Tan, swrafad gadaaqvs is A-ubanSi da Semdeg ribosomidan EF-TuGDP formiT disocirdeba. ujredebi EF-Tu-s GTP-azur aqtivobas koreqciis procesSi kodonis Secnobis sizustis gasazrdeladac iyeneben (recognition by proofreading). 3. EF-G-faqtori peptidil-t-rnm-is ribosomis A-saitidan P-saitSi da deacilirebuli t-rnm-is P-saitidan E-saitSi translokacias akatalizebs. 4. cilis sinTezis terminaciis etapze, jer RF1 an RF2- faqtori PsaitSi ganlagebul t-rnm-ze bmuli peptidis gamoTavisuflebas ainducirebs, Semdeg ki RF3 faqtori t-rnm-is GTP-damokidebul reciklizacias ganaxorcielebs. sabolood ribosomebis reciklizacias EF-G da ribosomis reciklizaciis faqtori RRF-akatalizebs. EF-G-GTPTan dakavSirebis Sedegad RRF-faqtori E-saitSi gadaadgildeba da iq darCenil t-rnm-s gamoaTavisuflebs. aRwerili cvlilebebi ribosomasTan dakavSirebuli m-rnm-is ubnis mimarT 16S r-rnm-spiralis poziciis Secvlas, mis wanacvlebas da Sesabamisad m-rnm-is gamonTavisuflebasa da suberTeulebis disociacias iwvevs. aminoacil t-rnm sinTetaza - cilis sinTezi ujredSi ori etapad mimdinareobs: rekognicia (Secnoba) da sakuTriv polipeptiduri jaWvis sinTezi ribosomebze. rekognicia translaciis mosamzadebeli etapia. misi arsi t-rnm-sa da Sesabamis aminomJavas Soris kovalenturi bmis warmoqmnaSi mdgomareobs e.i. satransporto rnm rekogniciis umTavresi substratia. rekognicia Tavis mxriv, or etaps moicavs: aminomJavas gaaqtiveba; aminomJavas dakavSireba t-rnm-Tan, anu aminoacilireba. rekogniciis orive etapis ganxorcielebas fermenti aminoacil-t-rnmsinTetaza (igive kodaza) uzrunvelyofs. aminomJavebis raodenobis Sesabamisad ujredSi kodazebis 20 gansxvavebuli varianti arsebobs. isini gamoirCevian maRali specifiurobiT Sesabamisi aminomJavas mimarT da paralelurad Seicnoben am aminomJavas Sesabamis yvela izoaqceptorul t-rnm-s - anu kodazebi Seicnoben t-rnm-is mesameul struqturas (izoaqceptorul t-rnm-ebs erTnairi mesameuli struqtura aqvT). mainicirebel t-rnm-s meTioninis kodaza Seicnobs da masTan meTionins akavSirebs. t-rnm-Tan aminomJavas dakavSireba atf-is energiis gamoyenebiT xdeba. aqedan gamomdinare, TiToeul kodazas Secnobis unaris mqone sami aqtiuri centri aqvs: 1. aminomJavas dakavSirebis centri; 2. t-rnm-is dakavSirebis centri ; 3. atf-is dakavSirebis centri (sur.).
119
sur. aminoacil t-rnm sinTetazas aqtiuri centrebi rekogniciis pirvel etapze (aminomJavas gaaqtiveba) aminomJava urTierTqmedebs atf-Tan (ATP) reaqciis Sualeduri produqtis aminoaciladenilatis warmoqmniT (aminomJava-AMP). reaqciis Sedegad miRebul gaaqtiurebul naerTSi (aminoaciladenilati) aminomJavas karboqsilis jgufi adenozinmonofosfatis (AMP) fosfatis jgufTan aris dakavSirebuli. (sur.)
sur.
aminomJavas gaaqtiveba da reaqciis Sualeduri produqtis aminoaciladenilatis warmoqna naCvenebia triftofanis magaliTze. fermentitriftofanil t-rnm sinTetaza erTmaneTTan akavSirebs triftofansa da ATP-s triftofanadenilatis warmoqmniT.
momdevno etapze aminoaciladenilatis (aminoacil- AMP) aminoacilis jgufi satransporto rnm-ze gadaitaneba. reaqciis Sedegad aminoacil t-rnm miiReba (aminoacilireba). 120
sur. am minoacil lireba. su uraTze na naCvenebia t-rnm-is aqceptor s rul bol losTan
triftof fanis dak kavSireba a.

amino omJavas dakavSir reba t-rnm-ebis 3'-bol loze g ganlagebu uli CC CA Ta anmimdevrobis (aq qceptoru uli bol lo) aden ninTan xd deba. am dros aminomJav vas kar rboqsili is jguf fi adeninis ribozas naSTis 2- an 3- mdgomareoba n aSi urTi ganlagebul l hidroqsilis (2-O OH; 3-OH) jgufTan j ierTqmede ebs maR Ralenerg getikuli eTerul bmis warmoqmni i li iT. aRsan niSnavia, rom gaa aqtiurebu ul ami inomJavas 2-dan 3 s -mdgomar reobaSi d piriqi swraf gadasvla SeuZl da iT, fi lia. sur.
sur r. t-r rnm-Tan aminom mJavas daka avSireba. aminomJa avas karb rboqsilis jgufi r s ribozasTa eTerul bmas an l warm moqmnis. v vinaidan aR aRniSnuli bmis i hidr rolizi T Tavisufal energiis li is Zali momgeb ian bian cvla asTan aris s
dakavSi irebuli, procesSi monawil i le aminomJ Java aqtiv virdeba. (A struqt A-)turis sq qematuri suraTi - aminomJ Java t-rnm-is 3 -bolo nukleo is os otidTan aris da dakavSirebu buli. (B) - naCvenebia (A) n sqemaze CarCoSi ganTavse e ebuli ubn bnis struqt tura. arsebo obs ferme mentebis (s sinTetaze ebi) ori Zi iriTadi k klasi: er rTi klas sis ferment tebi am minomJavas pirdap pir riboza 3 -OH j as jgufTan akavSireb ben. meore klasis sinTetaze zebi pirve vel etapze aminomJa avas ribo ozas 2 -O OH jgufTa dakavS Tan Sirebas uzrunvely u yofen, momdevn no et tapze ki transeT Terifikac ciis reaq aqcia amin nomJavas 2 -dan n 3 -mdg dgomareoba aSi gadaana acvlebs.
121
aminomJavas gaaqtiurebisa da gadatanis etapebis zogadi reaqcia aiwereba gantolebiT: aminomJava+ATP+t-rnm aminoacil-t-rnm+AMP+PPi aRniSnuli gardaqmnebis jamuri reaqcia egzoTermulia da pirofosfatis hidrolizis energiis xarjze mimdinareobs. am dros aminoacil t-rnm-is sinTezs energiiT mdidari ori fosfaturi bmis energia xmardeba. aminomJavas da t-rnm-is dakavSirebisas warmoqmnili maRalenergetikuli eTeruli bmis energia sinTezirebad polipeptidur jaWvSi momdevno aminomJavas (da ara am konkretuli aminomJavas) CasarTavad daixarjeba.
sur. aminomJavas gaaqtiveba. suraTze naCvenebia or stadiad mimdinare procesi, romlis drosac cilis sinTezSi monawileobis misaRebad aminomJavas gaaqtiveba xdeba. procesi ferment aminoacil-t-rnm sinTetazas monawileobiT mimdinareobs. aRsaniSnavia, rom maRalenergetikuli bmiT Sesabamis t-rnm-is molekulasTan yoveli aminomJavas dakavSireba ATP-is hidrolizis energiis xarjze xorcieldeba. aqtivaciis pirvel etapze aminomJavas karboqsilis jgufs ukavSirdeba AMP reaqciis Sualeduri produqtis - aminoaciladenilatis warmoqmniT. AMP-is dakavSirebis Cveulebriv aramomgebiani reaqciis mamoZravebeli Zalaa ATP-is molekulis hidrolizi. Semdgom etapze aminomJava eTeruli bmiT ukavSirdeba t-rnm-s da reaqciis saboloo produqti - aminoacil-t-rnm-is molekula miiReba. genetikuri kodis translireba (1.rekognicia; 2.polipeptiduri jaWvis sinTezi ribosomebze) ori adaptoruli meqanizmis Tanmimdevruli moqmedebiT xorcieldeba. pirveli adaptori aminoacil-t-rnm sinTetazaa, romelic calkeul aminomJavas Sesabamis t-rnm-Tan akavSirebs; meore adaptori TviTon t-rnm-is molekulaa, romlis antikodoni m-rnm-is Sesaferis kodonTan fuZeTa wyvilebs warmoqmnis. aRwerili ori etapidan nebismierze daSvebuli Secdoma polipeptidur jaWvSi aminomJavas SecdomiT CarTvis mizezi xdeba.
122
sur. genetikuri kodis translireba - aminoacilireba da t-rnm-is antikodonis dakavSireba m-rnm-is Sesabamis kodonTan. mimdevrobiT ganxorcielebuli ori adaptoris moqmedeba suraTze amonomJava triftofanis (Trp) gadarCevisa da m-rnm-is Sesabamis kodonTan - UGG misi dakavSirebis magaliTzea naCvenebia. kodoni/antikodoni urTierTqmedebisa da aminoacilirebis aRwerili meqanizmis zedmiwevniT maRali sizustis miuxedavad, Secdomis daSveba SesaZlebelia orive etapze: 1. aminomJavebis gadarCevisa da gaaqtiurebis etapze. Secdoma gacilebiT xSiria msgavsi struqturis mqone aminomJavebis gaaqtiurebis SemTxvevaSi; 2. t-rnm-is antikodonsa da m-rnm-is kodons Soris fuZeTa wyvilebis warmoqmnis etapze; amitom, cilis biosinTezis sizuste da saimedooba, suraTze moyvanili ori adptoruli meqanizmis Tanmimdevruli da SeTanxmebuli funqcionirebis garda, ujredSi arsebuli Sesabamisi koreqciis meqanizmebiTac aris uzrunvelyofili. koreqciis aRniSnul sistemas zemoTaRweril nebismier etapze daSvebuli Secdomis redaqtireba, Sesworeba SeuZlia. hidrolizuri koreqcia (hidrolizuri redaqtireba) - koreqciis erT-erTi meqanizmia da araswori produqtis SerCeviTi hidrolizisTvis fermentze (aminoacil t-rnm sinTetaza) specialuri hidrolizuri centris arsebobas gulisxmobs. ujredSi koreqciis amgvari meqanizmis arsebobis damadasturebel erT-erT argumentad isic saxeldeba, rom araswori, SecdomiT sinTezirebuli aminoacil t-rnm-is hidrolizis siCqare swori produqtis hidrolizis siCqares 2000-jer aRemateba. hidrolizuri koreqciis meqanizmis mixedviT ferments - aminoacil t-rnm sinTetazas - ori aqtiuri centri aqvs: 1. dakavSirebis centri da 2. hidrolizuri centri. varaudoben, rom aminoacilirebis dros fermentis hidrolizuri centri t-rnm-is aqceptoruli bolos im hidroqsilis jgufis (2- an 3-mdgomareoba) ubanSi ganlagdeba, romelTanac aminomJava ar aris dakavSirebuli. vinaidan cnobilia, rom 1- araspecifiur, SecdomiT dakavSirebul aminomaJavas naSTs fermentis aminomJavas dakavSirebis (gaaqtiurebis) centris mimarT naklebi swrafva axasiaTebs (gacilebiT maRalia aseTi produqtis swrafva fermentis hidrolizuri centris mimarT); 123
2- SesaZlebelia gaaqtiurebuli aminomJavas 2-dan 3-mdgomareobaSi da piriqiT swrafi gadasvla; amitom araspecifiuri aminomaJavas naSTi advilad gadaitaneba 2-dan 3mdgomareobaSi da fermentis hidrolizur centrSi aRmoCndeba. hidrolizur centrSi aminoacil t-rnm-is moxvedrisas swrafad xdeba hidrolizi da aminomJavas naSTi t-rnm-dan moixliCeba.
sur. hidrolizuri koreqcia - editingi. (A) dakavSirebaSi daSvebul sakuTar Secdomas t-rnm sinTetaza asworebs SecdomiT dakavSirebuli aminomJavas hidrolizuri redaqtirebis (koreqciis) meqanizmis saSualebiT. ferments ori aqtiuri centri aqvs: 1dakavSirebis centri da 2-hidrolizuri centri. arasworad dakavSirebul aminomJavas (araspecifiur aminoacilis naSTs) fermentis hidrolizuri centris mimarT gacilebiT maRali swrafva aqvs, vidre dakavSirebis centris mimarT. sworad dakavSirebuli aminomJava ki piriqiT, dakavSirebis centris mimarT maRali swrafviT xasiaTdeba da hidrolizuri ubnidan ganizideba. (B) garkveuli msgavseba aRiniSneba dnm-polimerazaTi ganxorcielebuli Secdomis koreqciis procesTan, miuxedavad imisa, rom replikaciis dros amokveTis procesi matricasTan nukleotidis SecdomiT gawyvilebaze aris mkacrad damokidebuli, orive SemTxvevaSi koreqcia araswori produqtis hidrolizis gziT xorcieldeba. qimiuri koreqciis meqanizmi - hidrolizuri koreqciis meqanizmis alternatiulia koreqciis e.w. qimiuri meqanizmi. qimiuri koreqcia fermentze specialuri hidrolizuri centris arsebobas ar iTvaliswinebs. koreqciis aRniSnuli meqanizmi emyareba hipoTezas arasasurveli, araswori Sualeduri 124
produqtis (aminoaciladenilati) xsnarSi difundirebisa da iq hidrolizis Sesaxeb. aminoacilirebis reaqciis Sualeduri produqti - aminoaciladenilati wyalxsnarebSi saerTod aramdgradia da didi siCqariT hidrolizdeba. amasTan araswori produqtisTvis disociaciis konstanta gacilebiT maRalia, vidre aminoacil t-rnm-is warmoqmnis siCqaris konstanta. swori Sualeduri produqtisTvis ki piriqiT, disociaciis konstanta aminoacil t-rnm-is warmoqmnis siCqaris konstantaze dabalia. aRniSnulidan gamomdinare sworad sinTezirebuli aminoaciladenilati Semdgom etapze satransporto rnm-Tan aminoacil-t-rnm-is warmoqmniT urTierTqmedebs, araswori aminoaciladenilati ki xsnarSi difundirebs da hidrolizdeba. kodoni/antikodoni urTierTqmedebis koreqciis meqanizmi - translaciis procesis maRali sizustiT warmarTvisaTvis kodoni/antikodoni urTierTqmedebis stabiluroba araskmarisi pirobaa, miT umetes, rom Secdomis daSveba aminoacil-t-rnm-is mier m-rnm-is kodonis Secnobis drosac SesaZlebelia, am dros m-rnm-Tan aminoacil-t-rnm-is araswori dakavSireba da araswori kodoni/antikodoni urTierTqmedebis Camoyalibeba xdeba. cnobilia, rom translaciis elongaciis procesSi aminoacil-t-rnm ribosomis A ubanSi EFTu-GTP-Tan kompleqsis saxiT xvdeba. momdevno etapze GTP-is gardaqmna GDP-ad kodoni/antikodoni dakavSirebis signals iZleva, magram P-ubanSi myof peptidsa da A-ubanSi ganlagebul aminomJavas Soris peptiduri bmis warmoqmna da translokacia ar ganxorcieldeba manam, sanam elongaciis faqtoris araaqtiuri forma - EF-Tu-GDP ar datovebs ribosomas. e.i. ribosomaSi aminoacil t-rnm-is moxvedrasa da peptiduri bmis warmoqmnas Soris garkveuli pauza Cndeba. vinaidan araswori dakavSirebis SemTxvevaSi kodoni/antikodoni urTierTqmedeba gacilebiT sustia (warmoiqmneba naklebi wyalbaduri bma) vidre swori dakavSirebis SemTxvevaSi, aseTi Seyovnebis arseboba arasworad dakavSirebul aminoacil t-rnm-s ribosomis datovebis saSualebas aZlevs. saerTod kodoni/antikodoni dakavSireba kodonis sworad Secnobis SemTxvevaSic ar aris mudmivi, magram am dros warmoqmnili kavSiri, meti raodenobiT wyalbaduri bmebis arsebobis gamo, gacilebiT mtkicea, vidre araswori Secnobis SemTxvevaSi da aminoacil t-rnm-is dakavSirebasa da elongacias Soris warmoqmnili pauza ar aris sakmarisi dro am kavSiris gawyvetisaTvis. Sedegad sworad dakavSirebuli aminoacil t-rnm, elongaciis faqtoris CamoSorebis Semdeg, Tavis aminomJavas polipeptidis mzard jaWvSi CarTavs. amas garda cnobilia, rom TviTon ribosomebic aqtiurad monawileoben trnm-is molekulebis mier m-rnm-is Sesabamisi kodonis SecnobaSi da ramdenime xarisxiT maRla sweven am meqanizmis funqcionirebis sizustes. aRniSnuli efeqti ganpirobebulia Sesabamisi aminoacilirebuli t-rnm-is amorCevisas momqmedi koreqciis specialuri, GTP-is EF-Tu-damokidebul hidrolizTan dakavSirebuli, meqanizmebis arsebobiT. eqsperimentuli gziT dadgenilia, rom A - ubanSi swori t-rnm-is moxvedris SemTxvevaSi ribosomebi 10000-jer ufro swrafad axdenen GTP-is hidrolizs, vidre araswori t-rnm-is SemTxvevaSi. varaudoben, rom ribosomebs unda SeeZloT swori (cognate) da araswori (noncognate) kodoni/antikodoni urTierTqmedebis erTmaneTisgan gansxvaveba da am informaciis specialur GTP -azur centrSi gadacema. am Tvisebis gamo GTP-is hidrolizi da Sesabamisad araaqtiuri EF-Tu-GDP-binaruli kompleqsis gamoTavisufleba upiratesad im ribosomebidan xdeba, romelTa A - ubanSi swori aminoacil-t-rnm-ia ganlagebuli.
125
aracalsaxa Sesabamisobis hipoTeza - ribosomis A-ubanSi moxvedris Semdeg t-rnm-is ZiriTadi funqcias kodonis ESecnoba warmoadgens. kodoni-antokodoni urTierTqmedeba fuZeebis komplementuri SeuRlebis gziT xdeba, magram Cveulebrivi, tradiciuli komplementuri urTierTqmedebisagan gansxvavebuli wesis mixedviT. kodonis da antikodonis urTierTqmedebisas jaWvebis antiparalelurobis principi daculia, magram Tu davuSvebT, rom kodonis TiToeuli fuZe antikodonis komplementur fuZesTan uotson-krikis wyvils warmoqmnis, maSin TiToeul kodons mxolod erTi antikodonis Secnoba unda SeeZlos. sinamdvileSi zogierTi t-rnm erTze met kodons Seicnobs. am da sxva faqtobriv masalaze dayrdnobiT f. krikis mier gamoTqmuli iyo mosazreba, romlis mixedviT kodoni-antikodoni urTierTqmedebisas kodonis mesame da antikodonis pirveli fuZis dawyvilebas danarCen or fuZesTan SedarebiT naklebad mkacri steriuli SezRudvebi gaaCnia, anu dasaSvebia erTgvari steriuli Tavisufleba - rxeva, anu aracalsaxa Sesabamisoba. aRniSnuli mosazreba kodoni-antikodoni urTierTqmedebisas fuZeTa dawyvilebis gansxvavebuli kombinaciebis arsebobas dasaSvebad miiCnevs.
sur. kodoni-antikodonis aracalsaxa urTierTqmedeba. pirvel grafaSi mocemulia kodonis mesame, anu meryev (aracalsaxa), mdgomareobaSi ganlagebuli nukleotidebi, meore grafaSi mocemul yovel nukleotidTan maT fuZeTa wyvilebis warmoqmna SeuZliaT. amrigad, Tu magaliTad inozini (I) t-rnm-is antikodonis meryev mdgomareobaSi aris ganlagebuli, maSin t-rnm-s baqteriul ujredebSi sami, eukariotebSi ki ori gansxvavebuli kodonis Secnoba SeuZlia. inozini guaninis dezaminirebis Sedegad miiReba, aRniSnuli qimiuri modifikacia t-rnm-is sinTezis dasrulebis Semdeg xdeba. arastandartuli fuZeTa wyvilebi, inozinis monawileobiT warmoqmnili wyvilebis CaTvliT, rogorc wesi tradiciul fuZeTa wyvilebTan SedarebiT ufro sustia. aRsaniSnavia, rom kodoni-antikodoni urTierTqmedebisas fuZeTa wyvilebis warmoqmna kodonis 1 da 2 mdgomareobaSi mkacrad aris gansazRvruli: aq mxolod tradiciuli wyvilebia dasaSvebi. rogorc varaudoben, prokariotebisa da eukariotebis fuZeTa aracalsaxa SesabamisobaSi arsebuli sxvaobis mizezi maTi ribosomebis gansxvavebuli struqturuli organizacia unda iyos. kodoni-antikodoni urTierTqmedebis wesebi Sejamebulia aracalsaxa Sesabamisobis (woblle) hipoTezaSi, romlis Tanaxmad kodoni-antikodonis wyvilis warmoqmna kodonis pirveli ori mdgomareobisaTvis yovelTvis mkacrad gansazRvruli wesis mixedviT mimdinareobs, mesame mdgomareobisTvis ki SesaZlebelia rxevebi, anu aracalsaxa Sesabamisoba. varaudoben, rom t-rnm-is antikodonis maryuJis konformacia, romelic antikodonis pirveli fuZis mniSvnelovani Zvradobis saSualebas iZleva, aracalsaxa urTierTqmedebis safuZvels warmoadgens. 126
satransporto-matriculi rnm - tm-rnm (Transfer-messenger RNA - tmRNA) baqteriuli ribonukleinis mJavaa, is problematur, dazianebul m-rnm-ze SeCerebuli 70S ribosomebis reciklizaciaSi monawileobs da amave dros nawilobriv sinTezirebuli, arasruli peptidis deradaciasac uwyobs xels. tm-rnm E.coli -is ujredebSi 20 wlis win iqna aRmoCenili, magram misi funqciis dadgena mxolod 1996 wels gaxda SesaZlebeli. tm-rnm ori sxvadasxva rnm-is -satransporto da matriculi rnm-is Tvisebebis matarebelia. tm-rnm-is matriculi Tvisebebis mqone nawili tag-peptids kodirebs. tag-peptidi, romelic sinTezirebadi cilis molekulebs C - boloze ukavSirdeba, specifiuri proteinazebiT am molekulebis Secnobisa da Sesabamisad maTi degradaciis signals warmoadgens. tm-rnm-is satransporto rnm-is Tvisebebis mqone nawilis 3'-bolo alanin-trnm-sinTetazas mier aris aminoacilirebuli (Sesabamisad, 3' boloze alanini aqvs dakavSirebuli). aminoacilirebuli tm-rnm ukavSirdeba matricaze SeCerebul ribosomebs, romlebsac matriculi rnm-is degradaciis (dazianebis) gamo, cilis sinTezis gagrZeleba da stop kodonze Cveulebriv translaciis terminacia (gakveTil matricaze stop kodonis ararsebobis gamo) aRar SeuZliaT. aseT ribosomebs tm-rnm Seicnobs da ukavSirdeba. sawyis etapze, tmrnm-i funqcionirebs rogorc aminoacil t-rnm (alanin-t-rnm), romelsac sinTezirebadi cilis molekulaSi CasarTavad momdevno aminomJava moaqvs. SeCerebul robosomasTan dakavSirebisas tm-rnm Caanacvlebs dazianebul, degradirebul m-rnm-s. amis Semdeg translacia grZeldeba ukve tm-rnm-is matricul nawilze da translaciis terminaciis ujreduli meqanizmebis gamoyenebiT Cveulebriv, stop kodonze dasruldeba. am dros ribosoma matricad tm-rnm-is nukleotidebs iyenebs da tag-peptids asinTezirebs. stop kodonze translaciis terminacia ribosomebis reciklizaciis SesaZleblobas qmnis, amgvarad sinTezirebuli cilis arasruli molekulis bolo ki tagpeptidiT iqneba moniSnuli, rac specifiuri ujreduli proteinazebiT tagniSnuli peptidis Secnobasa da swraf degradacias uzrunvelyofs.
127
sur. defeqtur, arasrulyofil m-rnm-ze SeCerebuli baqteriuli ribosomis reciklizacia. suraTze
naCvenebia 363 ribonukleotidis Semcveli baqteriuli tm-rnm. tm-rnm (satransporto-matriculi rnm) ori saxis rnm-is - t-rnm-is da m-rnm-is funqciebis matarebelia da misi saxelwodebac swored aqedan aris warmoqmnili. tm-rnm alaninis gadamtania, mas SeuZlia Sevides m-rnmTan dakavSirebuli ribosomis Tavisufal A- ubanSi, raTa es alanini polipeptidur jaWvs daukavSiros, Seqmnas matricis imitacia da procesidan gamoricxos sxva t-rnm-ebi, romelTa damakavSirebeli kodonebi aRniSnul matricaze ar aris. ribosoma tm-rnm-ze aT kodons translirebs da cilis sinTezs molekulis boloze 11-aminomJavisagan (alanini) Semdgari Tanmimdevrobis mierTebiT asrulebs. am gziT xdeba defeqtur m-rnm matricaze sinTezirebuli cilis molekulebis moniSvna. aRniSnul Tanmimdevrobas Seicnoben proteazebi, romlebic cilis mTeli molekulis degradacias ganaxorcieleben.
128
genis eqspresiis regulacia

genis aqtivoba misi produqtebis (rnm da cilebi) raodenobiT ganisazRvreba. genis aqtivobis xarisxs genis eqspresia ewodeba. genebis eqspresiis regulaciis saSualebiT organizmi mocemul momentSi xelmisawvdom energetikul resursebs irCevs, rac reproduqciis maqsimalur siCqares uzrunvelyofs da garemos mudmivad cvlad pirobebTan Seguebis erTerT mniSvnelovan faqtors warmoadgens. cilis an nukleinis mJavebis makodirebeli genebis eqspresiis Sedegad ujredSi funqciuri TvalsarisiT srulyofili makromolekulebi yalibdeba, rac saboloo jamSi garkveuli fenotipis mqone organizmis formirebas uzrunvelyofs. genis eqspresiis pirvel etapze dnm-Si kodirebuli genetikuri informacia matricul rnm-ebze (messenger RNA, mRNA) gadaiwereba (transkripcia). genetikuri informaciis SenaxvaSi m-rnm-ebi erTgvari Sualeduri rgolis funqcias asruleben. zog SemTxvevaSi genis eqspresiis saboloo Sedegi Tavad rnm-ebia (r-rnm, t-rnm, mb-rnm), romlebic rigi fermentuli modifikaciebis Semdeg uSualod erTvebian ujredul procesebSi. genetikuri informaciis realizaciis meore etapze (translacia) m-rnm-is nukleotiduri Tanmimdevroba sinTezirebadi cilis molekulis aminomJavur Tanmimdevrobas gansazRvravs. amgvrad, genis eqspresia ori globaluri molekulur-genetikuri meqanizmiT - transkripciiTa da translaciiT - aris uzrunvelyofili. Tumca aqve unda avRniSnoT, rom genebis eqspresiis procesi mxolod maTi transkripciiTa da translaciiT ar Semoifargleba. genebis eqspresiisTvis aseve mniSvnelovania m-rnm-isa da cilebis posttranskripciuli da posttranslaciuri modifikaciebi. rnm-winamorbedebis posttranskripciuli modifikaciebi m-rnm-is translaciisTvis momzadebas uzrunvelyofs da citoplazmaSi misi sicocxlis xangrZlivobas gansazRvravs. posttranslaciuri modifikaciebi ki cilis srulfasovani funqcionirebisTvis aris aucilebeli. dnm-is Tanmimdevrobebi pirobiTad or jgufad SeiZleba davyoT regulatoruli ubnebi (regulatoruli genebi) da struqturuli genebi. regulatoruli ubnebi ar transkribideba anu Cveulebriv maT arcerTi tipis rnm ar Seesabameba; struqturuli genebi - transkribirdeba da transkripciis Sedegad matriculi, ribosomuli da satransporto rnm-ebi sinTezirdeba.
struqturuli genebi Tavis mxriv konstituciur da inducibelur genebad iyofa: konstituciuri genebi mudmivad CarTulia, isini ontogenezis yvela stadiaze da yvela qsovilSi funqcionireben. konstituciur genebs miekuTvneba: matriculi sinTezis procesebSi monawile komponentebisa da fermentebis (t-rnm, r-rnm, dnm-polimerazebi, rnm-polimerazebi, ribosomuli cilebi) makodirebeli genebi; 129
ujredis aucilebeli struqturuli komponentebis (mag. histonuri cilebi) makodirebeli genebi;
ujredSi mudmivad mimdinare mimocvliTi procesebis (mag. glikolizi) makontrolirebeli genebi. konstituciur genebs xSirad saojaxo meurneobis genebsac uwodeben. faqtiurad konstituciuri genebis da maTi produqtebis gareSe ujreds arseboba ar SeuZlia. inducibeluri genebi ontogenezis garkveul etapebze sxvadasxva qsovilebSi funqcionireben. inducibeluri genebi SeiZleba CairTos an gamoirTos. maTi aqtivoba met-naklebobis principiT regulirdeba. inducibeluri genebi qsovilspecifiuri genebia, sxvagvarad maT fufunebis genebsac uwodeben. inducibeluri genebis produqtebi (inducibeluri fermentebi) mxolod saWiroebis SemTxvevaSi sinTezirdeba. inducibelur genTa jgufs miekuTvneba rogorc ontogenezis makontrolirebeli genebi, ise genebi romlebic pirdapir gansazRvraven ujredisa da mTeli organizmis komponentebis stuqturasa da funqcias. cnobilia rom, dnm-is erTsa da imave ubans gansxvavebuli funqciebis Sesruleba SeuZlia, aqedan gamomdinare gansxvavebebi zemoTCamoTvlil genTa jgufebs Soris, Zalian mkacrad gansazRvruli ar aris. arsebobs inducibeluri genebi, romlebic Cveulebriv (normaSi) CarTulia da inducibeluri genebi romlebic normaSi gamorTulia. gamorTuli inducibeluri genebis CarTvas induqcia, CarTuli genebis gamorTvas ki represia ewodeba. genebis aqtivobis regulacias marTvis molekulur-genetikuri sistema ganaxorcielebs. genebis induqciasa da represiaze mravalricxovani da sruliad gansxvavebuli faqtorebi SeiZleba axdendes gavlenas. aseT faqtorebs efeqtorebs uwodeben. efeqtorebi sxvadasxva warmoSobisaa, zogi efeqtori: uSualod organizmis genomiT aris kodirebuli (mag. siTburi Sokis cilebi); nivTierebaTa cvlis Sualedur produqts warmoadgens; ujredSi garemo aridan an organizmis qsovilebidan mza saxiT xvdeba; garemos fizikuri faqtorebis ultraiisferi gamosxiveba) warmoiqmneba da a.S. sxva ujredebidan da
(mag. eqstremaluri temperatura, zegavleniT pirdapir ujredSi
efeqtorebis gansakuTrebuli jgufia siTburi Sokis cilebi, romlebic ujredSi sxvadasxva stresuli mdgomareobis (temperaturis momateba da sxva araxelsayreli faqtorebis zemoqmedeba) sapasuxod sinTezirdeba. evoluciuri TvalsazrisiT siTburi Sokis cilebi konservatuli cilebia, isini sruliad gansxvavebul organizmebSia aRmoCenili; savaraudod siTburi Sokis cilebi universalur efeqtorebs warmoadgenen.
genebis aqtivobis regulaciis SesaZleblobiT xsnian im faqts, rom identuri genotipis miuxedavad, mravalujrediani organizmis ujredebs sruliad gansxvavebuli struqtura da funqciebi gaaCniaT. erTi saxis cilebis sinTezidan sxva saxis cilebis sinTezze gadarTva safuZvlad udevs ganviTarebis iseT gansxvavebul formebs rogoricaa: virusebis reproduqcia inficirebul ujredebSi, zrda da sporaTwarmoqmnis procesi baqteriebSi, embrionis ganviTareba an qsovilTa diferencireba. aRniSnuli procesebis TiToeul etapze specifiuri cilebi sinTezirdeba. cnobilia ramdenime meqanizmi, romelTa meSveobiT erTi da igive genebis krebuli cilis sinTezis 130
determinirebas axdens organizmis cxovelqmedebis gansxvavebul pirobebSi da ganviTarebis sxvadasxva stadiaze. genis eqspresiis regulacia ramdenime gansxvavebul doneze SeiZleba ganxorcieldes: 1. genuri done; 2. transkripciuli done; 3. translaciuri done; 4. funqciuri done. 1. genur doneze genebis eqspresiis regulacia Sesabamisi niSan-Tvisebis makontrolirebeli genebis raodenobisa da maTi lokalizaciis adgilis SecvlasTan aris dakavSirebuli; 2. transkripciis doneze regulacia gansazRvravs romeli da ramdeni mrnm-is sinTezi aris aucilebeli mocemul momentSi; 3. translaciis doneze genis eqspresiis regulaciis meqanizmi ribosomebiT translirebisaTvis m-rnm-ebis gadarCevas uzrunvelyofs; 4. funqciur doneze genis eqspresiis regulacia fermentebis aqtivobis alosterul regulacias ukavSirdeba. aRniSnulis garda genebis aqtivobis kontroli SesaZlebelia ganxorcieldes polipeptidebis posttranslaciuri modifikaciebis meSveobiT, m-rnm-is posttranskripciuli modifikaciebis gziT da sxv. prokariotebSi genebis aqtivoba ZiriTadad transkripciis doneze regulirdeba. genis eqspresiis regulacia prokariotebSi - genuri gadarTvebi da genetikuri aqtivobis regulaciis meqanizmebi prokariotebSi ukeT aris Seswavlili vidre eukariotebSi. prokariotebSi genebis eqspresiis regulaciis erTeulia operoni. operoni - genebis jgufia, romelTa funqcionirebis Sedegad ujredis moTxovnilebis Sesabamisi cilebi sinTezirdeba. operoni ori gansxvavebuli saxis genebs Seicavs:
struqturuli
ujreduli procesebis normaluri mimdinareobisTvis aucilebel cilebs akodireben (mag. Saqrebis metabolizmSi monawile cilebi). struqturuli genebi erTad arian dajgufebuli da maTi transkripciis Sedegad policistronuli m-rnmis erTi molekula sinTezirdeba. regulatoruli genebi sxva genebis regulaciaSi monawile cilebs akodireben.
genebi
sur. tipiuri prokariotuli operoni - lac operoni. lac operoni regulatorul ubans da 4 gens Seicavs: sami geni LacZ, LacY, LacA, laqtozas metabolizmSi monawile fermentebs kodirebs; LacI geniT eqspresiis regulatoruli cila - lac-represoria kodirebuli; regulatoruli ubani (transkripciis makontrolirebeli ubani) promotorsa da operators Seicavs.
131
operonuli organizacia baqteriul ujredebs erTgvar upiratesobas aniWebs. evoluciuri ganviTarebis procesSi funqciurad monaTesave genebis operonebSi gaerTianeba da operonuli struqturis Camoyalibeba baqteriebs mocemul momentSi maTTvis aucilebeli funqciebis erTi regulatoruli aqtiT SeZenis saSualebas aZlevs. genebis operonuli organizacia eukariotebisTvis damaxasiaTebeli ar aris. prokariotebSi genebis eqspresiis yvelaze martivi da efeqturi kontroli transkripciis doneze xorcieldeba. cnobilia genebis eqspresiis regulaciis ramdenime tipi: pozitiuri kontroli, negatiuri kontroli, ramdenime operonis transkripciis erTdrouli kontroli da sxv. genis eqspresiis regulaciis meqanizmebis analizis safuZvelze gamovlenilia regulatoruli elementebis sami gansxvavebuli tipi: Tanmimdevrobebi dnm-is nukleotiduri 1. regulatoruli Tanmimdevrobebis ubnebi (promotori, terminatori da sxv.), romlebTanac regulatoruli cilebis urTierTqmedebis Sedegad m-rnmis sinTezis (transkripciis) regulacia xorcieldeba. 2. regulatoruli cilebi cilebi, romlebic dnm-is (transkripciis erTeulis) regulatorul elementebTan urTierTqmedeben. regulatoruli cilebis aqtivoba xSirad dabalmolekuluri efeqtoris molekulebTan specifiuri dakavSirebiT regulirdeba. 3. efeqtorebi - aracilovani bunebis sasignalo molekulebi, romlebic cila-regulatorebTan urTierTqmedeben da maT aqtivobas gansazRvraven. genebis aqtivobis regulaciis zogadi principebi - operonebSi genuri aqtivobis regulaciis zogadi principebi 1961 wels fransua jakobisa da jak monos mier aris SemuSavebuli (nobelis premia 1965w). maTi koncefciis Tanaxmad prokariotebSi genebis aqtivobis regulaciis erTeulze (operoni) struqturuli genebis jgufis transkripcia ori regulatoruli elementiT geni-regulatoriT da operatoris ubniT regulirdeba. operatori umeteswilad promotorsa da struqturul genebs Soris aris ganlagebuli; geni-regulatori ki SesaZlebelia operonis gverdiT, an operonidan garkveuli manZilis daSorebiT, iyos lokalizebuli. geni-regulatori regulatorul cilas (represori an aqtivatori) kodirebs. Tu geni-regulatoris produqti cila-represoria, maSin operatorTan misi (represori) dakavSireba promotorTan rnm-polimerazas specifiur dakavSirebas xels uSlis da amiT struqturuli genebis transkripciis blokirebas axdens (negatiuri regulacia). da piriqiT, Tu geni-regulatoris produqti cila-aqtivatoria (aqtiuri apoinduqtori), operatorTan an operatoris mimdebare ubanTan misi (aqtivatori) dakavSireba transkripciis iniciaciis xelSemwyob pirobebs qmnis (pozitiuri regulacia).
132
operonis SemadgenlobaSi Semavali struqturuli genebis eqspresiis regulaciaSi dabalmolekuluri nivTierebebi - efeqtorebic - monawileoben. efeqtorebs gansxvavebuli regulatoruli funqciebis Sesruleba SeuZliaT zogi maTgani funqcionirebs, rogorc induqtori (mag. alolaqtoza), zogic struqturuli genebis korepresoris (mag. triftofani) funqcias asrulebs. operonis funqcionirebaze efeqtoris molekulebis gavlenis tipis mixedviT ganasxvaveben inducirebad (CarTvadi) da represirebad (gamorTvadi) operonebs: struqturuli genebi inducirebadi operonebi represirebadi operonebi araraqtiuri represori aqtiuria (transkripcias ainhibirebs) araaqtiuria (transkripcias gaaqtivebis Semdeg ainhibirebs)
aqtiuri
represorTan efeqtoris molekulis dakavSirebis Sedegi (induqcia/represia) inducirebad da represirebad sistemebs Soris umTavresi gansxvavebaa: inducirebad sistemaSi cila represorTan efeqtoris molekulis urTierTqmedebis Sedegad represori operators veRar ukavSirdeba. represirebad sistemaSi cila represorTan efeqtoris molekulis urTierTqmedebis Sedegad represori operators ukavSirdeba.
133
sur. inducirebadi operoni - normaSi gamorTulia. inducirebadi operonis cila represori Cveulebriv aqtiuria, aqvs maRali swrafva operatoris ubnis mimarT da mtkiced ukavSirdeba mas. operatorTan dakavSirebisas represori nawilobriv promotoris Tanmimdevrobebsac gadafaravs. rnm-polimeraza promotors veRar ukavSirdeba da struqturuli genebi ar transkribrdeba.
sur. represirebadi operoni - normaSi CarTulia. represirebadi operonis cila represori araaqtiuria, damoukideblad is operatoris ubans ver ukavSirdeba. dnm-ze rnm-polimerazas dakavSirebis ubani - promotori - Tavisufalia, fermenti ukavSirdeba promotors da operonis struqturul genebs transkribirebs. inducirebadi operonebisgan gansxvavebiT represirebadi operonebis transkricia ganuwyvetliv mimdinareobs.
operoni inducirebadia - Tu regulatorul cilasTan efeqtoris dakavSireba operonis CarTvas, anu struqturuli genebis aqtiur transkripcias uzrunvelyofs. mag. lac-operoni inducirebadi sistemaa.
134
sur. inducirebadi operonis regulatoruli genis produqtTan (aqtiuri cila represori) efeqtoris (induqtori) molekulis dakavSireba operonis CarTvas iwvevs. areSi induqtoris arsebobis SemTxvevaSi induqtoris molekula ukavSirdeba aqtiur cila represors. am dakavSirebis Sedegad icvleba represoris konformacia, is kargavs swrafvas operatoris ubnis mimarT, dnm-dan disocirdeba da promotors aTavisuflebs (A). rnm-polimeraza ukavSirdeba Tavisufal promotors da struqturul genebs transkribirebs (B).
operoni represirebadia - Tu regulatorul cilasTan efeqtoris dakavSireba operonis gamorTvas, anu struqturuli genebis transkripciis blokirebas iwvevs. mag. trp-operoni represirebadi sistemaa.
135
sur. represirebadi operonis regulatoruli genis produqtTan (araaqtiuri cila represori) efeqtoris (korepresori) molekulis dakavSireba operonis gamorTvas iwvevs. Cveulebriv, normaSi represirebadi operonebis cila represori araaqtiuria, is operatoris ubans ver ukavSirdeba da Sesabamisad promotorTan rnm-polimerazas dakavSirebasa da struqturuli genebis transkripcias xels ar uSlis. areSi efeqtoris (korepresori) arsebobis SemTxvevaSi korepresoris molekula ukavSirdeba araaqtiur cila represors. am dakavSirebis Sedegad represori aqtiur konformacias iZens. gaaqtivebuli represori (efeqtori/represori kompleqsi) operatoris ubans ukavSirdeba, xels uSlis promotorTan rnmpolimerazas dakavSirebas da struqturuli genebis transkripciis inhibirebas, blokirebas iwvevs.
inducirebadi da represirebadi operonebis magaliTze ganxiluli transkripciis kontrolis orive meqanizmi genis eqspresiis negatiuri regulaciis magaliTia, vinaidan orive SemTxvevaSi operatorTan represoris dakavSireba transkripciis blokirebas iwvevs. erT SemTxvevaSi transkripcias aqtiuri represori ainhibirebs (inducirebadi operoni), meore SemTxvevaSi ki transkripciis blokirebisTvis araaqtiuri represoris winaswari gaaqtiveba aris saWiro (represirebadi operoni). struqturuli genebi negatiuri kontroli (aqtiuri represori
transkripcias ainhibirebs)
represori an regulatori aqtiuria

(transkripcias ainhibirebs)
inducirebadi operonebi represirebadi operonebi
araaqtiuria
araaqtiuria aqtiuria
(transkripcias mxolod gaaqtivebis Semdeg ainhibirebs)
pozitiuri kontroli (aqtiuri cila regulatori transkripcias xels uwyobs)
araaqtiuria araaqtiuria
(transkripciis xelSemwyobi mxolod gaaqtivebis Semdeg xdeba)
genis eqspresiis negatiuri regulaciis SemTxvevaSi efeqtoris molekula regulatorul cila-represorTan urTierTqmedebs. efeqtori/represori dakavSireba cila-represoris inaqtivacias an piriqiT aqtivirebas iwvevs da Sesabamisad operonze transkripciis induqcias (negatiuri induqcia) an represias (negatiuri represia) gansazRvravs. Tu inducirebadi operonis aqtiur cila-represorTan efeqtoris molekulis dakavSireba operatoris ubanTan represoris dakavSirebis blokirebas iwvevs, aseT SemTxvevaSi efeqtori funqcionirebs, rogorc 136
induqtori. am tipis regulacias negatiuri induqcia ewodeba, romelsac mogvianebiT laqtozas operonis magaliTze ganvixilavT. Tuki genis eqspresiis negatiuri regulaciisas efeqtori korepresoris funqcias asrulebs, maSin is araaqtiur cila-represors ukavSirdeba da mis gaaqtivebas iwvevs. gaaqtivebuli cila-represori operatorTan dakavSirebisa da Sesabamisad operonis SemadgenlobaSi Semavali struqturuli genebis transkripciis blokirebis unars iZens. am tipis negatiuri regulacia negatiuri represiis saxeliT aris cnobili. negatiuri represiis sqemis saukeTeso magaliTia triftofanis operonis regulacia, romelic aseve mogvianebiT iqneba ufro dawvrilebiT ganxiluli. negatiuri regulaciis garda inducirebadi operonebi pozitiur kontrolsac eqvemdebarebian. genis eqspresiis pozitiuri kontrolis meqanizmi promotorTan rnm-polimerazas dakavSirebisTvis specialuri cila aqtivatoris arsebobas moiTxovs. Tavis mxriv, cila aqtivatori dnm-Tan dakavSirebamde induqtoris molekulas ukavSirdeba da mxolod amis Semdeg ikavebs dnm-ze misi (aqtivatoris) dakavSirebis saits.
sur. pozitiuri kontroli

pozitiuri regulaciis SemTxvevaSi efeqtoris molekula ukavSirdeba regulatorul cila-aqtivators (apoinduqtori) da ara represors. imisda mixedviT, Tu rogor formas miiRebs am dakavSirebis Sedegad apoinduqtori aqtiurs Tu araaqtiurs - transkripciis gaaqtiveba (pozitiuri induqcia) an blokireba (pozitiuri represia) xdeba. genis eqspresiis regulaciis negatiuri da pozitiuri kontroli damaxasiaTebelia rogorc inducirebadi ise represirebadi operonebisTvis. pozitiuri induqciis sqema - pozitiuri induqciis sailustraciod SeiZleba ganvixiloT E.coli-is arabinozas operonis (ra-operoni) regulacia. ra137
operoni sam cistrons Seicavs, romlebic arabinozas gaxleCaSi monawile fermentebs kodireben. normaSi cila-represori operatoris ubanTan aris dakavSirebuli da operoni gamorTulia (represirebulia).
rodesac ujredSi moxvdeba arabinoza, is cila-represorTan urTierTqmedebs. am urTierTqmedebis Sedegad cila-represori icvlis konformacias da aqtivatoris funqciebs iZens:
aqtivatori urTierTqmedebs promotorTan da masTan rnm-polimerazas dakavSirebas aadvilebs.
aRweril regulatorul meqanizms pozitiuri induqcia ewodeba, vinaidan am SemTxvevaSi transkripciis makontrolirebeli elementia - cila-aqtivatori, romelic ra-operonis CarTvas, anu operonis SemadgenlobaSi Semavali genebis eqspresias uzrunvelyofs.
pozitiuri represiis magaliTia pozitiuri represiis sqema riboflavinis sinTezis regulacia acilus subtilis-Si. riboflavinis operoni riboflavinis sinTezSi monawile fermetebis makodirebel genebs Seicavs. operoni regulirdeba cila-aqtivatoriT, romelic promotorTan rnmpolimerazas dakavSirebas uzrunvelyofs. normaSi operoni CarTulia, anu operonis SemadgenlobaSi Semavali genebi eqspresirebulia da Sesabamisi fermentebis sinTezi mimdinareobs. Sedegad riboflavinis garkveuli sakmarisi raodenoba, anu N -raodenobiT molekula sinTezirdeba.
138
N+1 molekula ukve riboflavinis Warbi raodenobaa, aseT SemTxvevaSi riboflavinis zedmeti molekula urTierTqmedebs cila-aqtivatorTan. aRniSnuli urTierTqmedebis Sedegad aqtivatori promotorTan rnm-polimerazas dakavSirebis xelSemwyobi faqtoris funqcias kargavs. Sesabamisad rnmpolimeraza veRar ukavSirdeba promotors da operonSi Tavmoyrili genebi aRar eqspresirdeba.
regulaciis aRwerili meqanizmis saxelwodebaa pozitiuri represia, vinaidan regulacias cila-aqtivatori ganaxorcielebs, Tavad regulaciis arsi ki transkripciis blokirebaSi mdgomareobs.
korepresori (corepressor or repressing metabolite) - represirebadi genetikuri sistemis efeqtoris molekulaa, romelic regulatorul cilasTan anu aporepresorTan dakavSirebisas operonis genebis transkripciis inhibirebas iwvevs. korepresori, rogorc wesi, metaboluri gzebis saboloo produqtia, ris gamoc mas xSirad represiul metabolitsac uwodeben. apoinduqtori (apoinducer) - cilaa, romelic dnm-Tan dakavSirebisas transkripciis gaaqtivebas iwvevs.
negatiuri induqciis sqema - Lac-operoni - genebis eqspresiis regulacia E.coli-s laqtozas operonze - prokariotebSi transkripciis doneze genuri aqtivobis regulaciis klasikuri magaliTia. E.coli-s qromosoma erTaderTi wriuli dnm-isgan Sedgeba, romelSic 4,7.10-6 nukleotiduri wyvilia. dnm-is aseTi raodenoba sakmarisia daaxloebiT 4000 gansxvavebuli cilis sinTezisTvis, magram drois yovel konkretul momentSi ujredSi am cilebis mxolod garkveuli nawili sinTezirdeba. E.coli-s genebis umravlesobis eqspresia specifiuri metabolitebis Sidaujreduli koncentraciis doneze aris damokidebuli. 1961 wels, E.coli-s mier laqtozas utilizaciis procesebis genetikuri kontrolis Seswavlis safuZvelze, f. Jakobma da J. monom laqtozas utilizaciaSi monawile fermentebis makodirebeli genebis jgufis - laqtozas operonis (Lac-operoni) - struqturul-funqciuri modeli Seqmnes. am modelis mixedviT E.coli-s Lac-operoni laqtozas utilizaciaSi monawile fermentebis makodirebel sam struqturul gens da regulatorul ubnebs (promotori (P), operatori (O), terminatori ()) Seicavs. maSasadame, Lac-operoni - baqteriuli qromosomis ubania, romlis SemadgenlobaSi Sedis dnm-is ubnebi: -promotori; -operatori; Z, Y, -struqturuli genebi; -terminatori. struqturuli genebis raodenoba sxva operonebSi SesaZlebelia 10-ze metic iyos. 139
struqturuli genebisgan gancalkevebiT, dnm-ze ganlagebulia monocistronuli geni-regulatori (LacI), romelic cila-represors kodirebs.
Lac-operonis SemadgenlobaSi Semavali elementebi da maTi fuqciebi mocemulia cxrilis saxiT: elementi
struqturuli genebi (LacZ,LacY,LacA) operatori (LacO) promotori (LacP) represori (LacI) Pi CAP
fuqcia
laqtozas metabolizmSi monawile fermentebis makodirebeli genebi represoris dakavSirebis saiti rnm-polimerazas dakavSirebis saiti lac-represoris makodirebeli geni LacI genis produqti - cila represori ukavSirdeba operatoris ubans da promotorTan rnm-polimerazas dakavSirebis blokirebas iwvevs LacI-is promotori cAMP/CAP kompleqsis dakavSirebis saiti
- dnm-is regulatoruli ubania, romelic dnm-Tan rnmpolimerazas dakavSirebas uzrunvelyofs. Lac-operonis SemTxvevaSi promotorTan rnm-polimerazas dakavSireba CAP-cAMP-kompleqsis monawileobiT xdeba. CAP-specifiuri regulatoruli bunebis mqone cilaa (CAP-catabolite activator protein), Tavisufal mdgomareobaSi is araaqtiuria, cAMP-Tan kompleqsSi (cAMPcikluri adenozinmonofosformJava) ki promotoris mimdebare dnm-is ubanTan (CAP-dakavSirebis saiti) dakavSirebis unars iZens. dnm-is CAP-saitTan CAP-cAMPkompleqsis dakavSireba promotorTan rnm-polimerazas specifiur dakavSirebas aadvilebs.
promotori
140
sur. dnm-Tan CAP-cAMP-kompleqsis dakavSireba operatori - daaxloebiT 21 nukleotiduri wyvilis Semcveli dnm-is
regulatoruli ubania, romelic mis mezoblad ganlagebuli rnm-polimerazas dakavSirebis ubniT - promotoriT - gadaifareba, anu promotorisa operatoris ubnebi urTierTgadamfaravi ubnebia. operators geni regulatoriT (lacI) kodirebuli cila-represoris dakavSirebis unari aqvs. operatorTan cilarepresoris dakavSirebis SemTxvevaSi promotorTan rnm-polimerazas dakavSireba, dnm-is gaswvriv fermentis gadaadgileba da m-rnm-is sinTezi SeuZlebeli xdeba. mTeli drois ganmavlobaSi, sanam represori operatorTan aris dakavSirebuli, rnm-polimerazasTvis dnm-ze misi dakavSirebis ubani miuwvdomelia da aRniSnuli promotoris Sesabamisi dnm-is ubnebis transkripcia ar xdeba.
sur. Lac-operonis represiis sqema. Tavisufal lac-represors aqtiuri konformacia aqvs da dnm-is operatoris ubnis mimarT Zlieri swrafviT gamoirCeva. amitom, induqtoris ararsebobis SemTxvevaSi, is mtkiced ukavSirdeba operators da nawilobriv promotoris Tanmimdevrobebsac gadafaravs. operatorTan cila-represoris dakavSirebis SemTxvevaSi promotorTan rnm-polimerazas dakavSireba, dnm-is gaswvriv fermentis gadaadgileba da struqturuli genebis transkripcia SeuZlebeli xdeba. e.i., operatorTan represoris dakavSirebis Sedegi aris Lac-operonis represia.
141
struqturuli genebi LacZ, LacY, Lac- glukozad da galaqtozad laqtozas gaxleCisaTvis aucilebel sam ferments akodirebs.
laqtozas degradaciaSi monawile fermentebia: 1. - galaqtozidaza kodirebulia LacZ geniT. fermenti glukozas da galaqtozas Soris arsebuli bmis hidrolizs axdens da uzrunvelyofs laqtozas gaxleCas glukozad da galaqtozad:
laqtoza glukoza + galaqtoza
2. galaqtozidpermeaza - fermenti ujredul membranaze zemoqmedebs da membranis gavliT ujredgare aredan ujredSi laqtozas gadatanas uzrunvelyofs, kodirebulia LacY geniT. 3. Tiogalaqtozidtransacetilaza zusti fiziologiuri roli jerjerobiT ucnobia. savaraudod, galaqtozas acetilirebaSi monawileobs. kodirebulia LacA geniT.
142
E.coli-sTvis naxSirbadis erTaderTi wyaro Saqrebia, amasTan laqtoza, rogorc naxSirbadisa da energiis wyaro, naklebad faseuli produqtia, vidre glukoza. aqedan gamomdinare, areSi glukozas arsebobisas laqtozas gaxleCa da Semdgomi utilizacia baqteriuli ujredebisTvis aramomgebiani procesia. amitom glukozas arsebobis SemTxvevaSi ujredebi laqtozas utilizacias ar axdenen da naxSirbadis wyarod upiratesad glukozas moixmaren (glukozas damSleli fermentebi konstituciuri fermentebia). am dros laqtozas operoni gamorTulia(represia) - anu ar xdeba operonis SemadgenlobaSi Semavali struqturuli genebis (Z, Y da ) transkripcia da Sesabamisi fermentebis (galaqtozidaza, galaqtozidpermeaza, Tiogalaqtozidtransacetilaza) sinTezi. glukozas ararsebobis dros ujredi iZulebuli xdeba gamoiyenos naxSirbadis alternatiuli wyaro da laqtozas utilizaciaze gadaerTos. amisaTvis, specialuri meqanizmis meSveobiT, ixsneba represia da Lac-operonis SemadgenlobaSi Semavali genebi eqspresirdeba - anu LacZ, LacY da Lac genebis aqtiuri transkripcia da Sesabamisad laqtozas utilizaciaSi monawile fermentebis sinTezi mimdinareobs. terminatori - dnm-is regulatoruli ubania, romelic LacZ, LacY da Lac struqturuli genebis Sesabamisi m-rnm-is sinTezis dasrulebis Semdeg dnm-dan rnm-polimerazas CamoSorebas uzrunvelyofs. Lac-operonis regulaciisTvis aucilebeli elementia geni cya. cya-geniT fermenti adenilatciklaza (CYA-cila) aris kodirebuli. adenilatciklaza 143
ATP-dan cAMP-is warmoqmnas akatalizebs, cAMP ki Tavis mxriv promotorTan rnm-polimerazas dakavSirebisTvis aris aucilebeli. Tu ujredSi aris glukoza, maSin adenilatciklaza urTierTqmedebs glukozasTan da araaqtiur formaSi gadadis. inaqtivirebuli adenilatciklaza veRar uzrunvelyofs cAMPis warmoqmnas da Sesabamisad rnm-polimerazas dakavSireba promotorTan SeuZlebeli xdeba. amrigad, cAMP-is sinTezis blokirebiT glukoza Lacoperonze transkripciis inhibirebas (kataboluri represia) axdens, maSasadame glukoza laqtozas operonis represoria. ujredSi laqtozas arsebobis SemTxvevaSi, laqtoza aqtiur cilarepresorTan urTierTqmedebs. am urTierTqmedebis Sedegad represoris araaqtiuri forma miiReba. represori/laqtozas kompleqss operatorTan dakavSireba ar SeuZlia da Sesabamisad promotorTan rnm-polimerazas dakavSirebas xels ver SeuSlis. amrigad laqtoza lac-operonis induqtoria. e.i. laqtozas operoni ormag kontrols - induqtorisa (laqtoza) da represoris (glukoza) kontrols eqvemdebareba.
sur. Lac-operonis induqciis sqema. rodesac areSi aris laqtoza (an dabalmolekuluri efeqtori - alolaqtoza) is moqmedebs rogorc operonis induqtori - Sedis ujredSi, ukavSirdeba lac-represors da represoris konformaciul cvlilebas ainducirebs. konformaciis Secvlis Sedegad represori kargavs dnm-is mimarT swrafvas da operatoris ubans CamoSordeba. dnm-idan represoris Camocilebis Semdeg rnm-polimerazas promotorTan dakavSirebis, dnm-is gaswvriv gadaadgilebisa da operonis sami genis Sesabamisi m-rnm-is sinTezis SesaZlebloba eZleva. Sesabamisad, SesaZlebeli xdeba laqtozas metabolizmi da utilizacia.
rogor funqcionirebs lac-operoni? davuSvaT, rom Tavdapirvelad ujredSi aris mxolod glukoza. am SemTxvevaSi aqtiuri cila-represori operatorTan aris dakavSirebuli, rnmpolimeraza promotors ver ukavSirdeba, operoni ar funqcionirebs da struqturuli genebi gamorTulia. 144
Tuki ujredSi glukozasTan erTad laqtozac arsebobs, maSin cilarepresori ikavSirebs laqtozas da inaqtivirdeba. araaqtiuri represori operators Camoscildeba da rnm-polimerazas promotorTan dakavSirebis saSualeba eZleva, magram vinaidan ujredSi glukozas arsebobis gamo c-AMP-is sinTezi blokirebulia, fermenti kvlav ver ukavSirdeba promotors. struqturuli genebi kvlav gamorTulia da operoni ar funqcionirebs, an transkripciis xarisxi Zalian dabalia.
rodesac ujredSi aris mxolod laqtoza, maSin cila-represori ikavSirebs laqtozas, Camoscildeba operators da dnm-ze rnm-polimerazas dakavSirebis ubans aTavisuflebs. glukozas uqonlobisas adenilatciklaza cAMP-is sinTezs akatalizebs, CAP/c-AMP kompleqsi warmoiqmneba da rnmpolimeraza promotors ukavSirdeba. struqturuli genebi CairTveba da fermenti asinTezirebs m-rnm-s, romlis translirebis Sedegad struqturuli genebiT kodirebuli sami fermenti sinTezirdeba da laqtozas utilizaciis procesSi erTveba.
laqtozas mTeli arsebuli raodenobis gadamuSavebis Semdeg, rodesac ujredSi aRar darCeba, an Zalian mcire raodenobiT iqneba laqtozas molekulebi, induqtori (laqtoza) induqtori/represori kompleqsidan gamoTavisufleba. 145
Tavisufali represori sawyis, aqtiur konformacias ibrunebs, kvlav ukavSirdeba operatoris ubans da gamorTavs operons. regulaciis aRwerili sqema negatiuri induqciis saxeliT aris cnobili.
procesma aseTi dasaxeleba miiRo imitom, rom aRwerili sqemis mixedviT transkripciis kontrols negatiuri faqtori cila-represori ganaxorcielebs. induqcia ki operatoris mimarT cila-represoris swrafvis dakargvis Sedegia.
alosteruli regulacia laqtozas operonis cila-represori pasuxismgebelia imaze, rom laqtozas gaxleCaSi monawile aucilebeli fermentebis sinTezis done ujredis moTxovnilebebs Seesabamebodes. lacrepresori Tavis mxriv mcire zomis naxSirwylis molekulis - alolaqtozas kontrolis qveS imyofeba. alolaqtoza ujredSi laqtozas arsebobisas warmoiqmneba. induqtoris saSualebiT transkripciis induqcia gansakuTrebuli urTierTqmedebis - alosteruli regulaciis - arsebobiT SeiZleba aixsnas. kerZod, cila-represors dakavSirebis ori centri aqvs: 1. operatorTan dakavSirebis centri; 2. induqtoris dakavSirebis centri. Sesabamisad, represors operatorTan da induqtorTan dakavSireba SeuZlia. amasTan, represori/operatori represori/induqtori dakavSireba urTierTgamomricxavia, anu represors erTdroulad operatorTan da induqtorTan urTierTqmedeba ar SeuZlia. operatoris mimarT represors Zlieri swrafva gaaCnia da areSi induqtoris uqonlobisas mtkiced ukavSirdeba operatoris ubans. dakavSirebisas represori nawilobriv promotoris Tanmimdevrobebsac gadafaravs da rnm-polimerazas promotorTan dakavSirebisa da transkripciis dawyebis SesaZleblobas ar aZlevs. rogorc Sedegi - operoni represirebulia da struqturuli genebis transkripcia ar mimdinareobs. areSi induqtoris arsebobisas, rodesac alolaqtozas Sidaujreduli Semcveloba Sesabamis maRal dones miaRwevs, igi (alolaqtoza) iwyebs alosteruli regulatoris funqciis Sesrulebas - anu axdens konformaciul cvlilebebs represoris molekulaSi. am dros laqtoza an alolaqtozas ori molekula urTierTqmedebs cila-represorTan da represorze induqtoris dakavSirebis centrs ukavSirdeba. am urTierTqmedebis Sedegad icvleba cilarepresoris konformacia (alosteruli cvlileba) da represori kargavs swrafvas operatoris ubnis mimarT. represorisa da dnm-is kavSiri imdenad sustdeba, rom represori operatoris ubans Camoscildeba da rnm-polimerazas promotorTan dakavSirebisa da transkripciis inicirebis saSualeba eZleva. aRweril SemTxvevas genis derepresias uwodeben. regulaciis amgvari sistemis arseboba E.coli-s saSualebas aZlevs laqtozas gaxleCisaTvis aucilebeli fermentebi mxolod saWiroebis SemTxvevaSi awarmoos. dReisaTvis baqteriuli genebis specifiuri represiis mravali magaliTia cnobili. yvela SemTxvevaSi cila-represoris dakavSireba dnm-is regulatorul TanmimdevrobasTan genebis gamorTvas iwvevs (represia). dnm-isa da represoris dakavSirebis procesi yovelTvis alolaqtozas analogiuri sasignalo molekulebiT regulirdeba. zogjer, rogorc es laqtozas operonis represoris SemTxvevaSi iyo aRwerili, ujredSi sasignalo molekulebis arseboba, dnm-is regulatoruli Tanmimdevrobebis mimarT cila-represoris ltolvis Semcirebis saSualebiT CarTavs gens an transkripciul erTeuls 146
(eqspresia). magram zogjer sasignalo molekulebi SesaZloa genis gamorTvisTvis iyos gamoyenebuli. mag. represorisa da sasignalo molekulis dakavSirebiT gamowveulma alosterulma cvlilebam SeiZleba ki ar Seamciros, aramed gazardos dnm-is regulatorul TanmimdevrobasTan represoris dakavSirebis unari. aseTi meqanizmiT xorcieldeba xuTi erTmaneTis gverdiT ganlagebuli genis aqtivobis kontroli triftofanis operonze (trp-operoni). am genebiT E.coli-s ujredSi triftofanis sinTezisTvis aucilebeli fermentebi aris kodirebuli. xuTive cilis makodirebeli erTaderTi grZeli m-rnm-is sinTezi kontrolirdeba cila-represoriT, romelic dnm-s mxolod triftofanTan kompleqsis (triftofani/represori) saxiT ukavSirdeba, e.i. triftofani trp-operonis CamrTveli sasignalo molekulaa. aRweril urTierTmedebas alosteruli kontroli an alosteruli regulacia ewodeba. vinaidan dnm-s SeiZleba daukavSirdes mxolod erTi cila an represori, an rnm-polimeraza dnm-Tan represori/rnm-polimeraza dakavSireba urTierTgamomricxavia. sasignalo molekulebis koncentraciis gazrda lac-operonis SemTxvevaSi represorisgan dnm-is gaTavisuflebas da transkripciis gaaqtivebas, trpoperonis SemTxvevaSi ki represorisa da dnm-is dakavSirebas da transkripciis daTrgunvas iwvevs. orive aRwerili meqanizmi negatiuri regulaciis magaliTia, vinaidan rogorc erT ise meore SemTxvevaSi operatorTan regulatoruli cilis dakavSirebis Sedegia transkripciis blokireba. lac-operonis pozitiuri kontroli - lac-operoni negatiuri induqciis sqemis kontolis qveS imyofeba da amavdroulad pozitiur regulaciasac eqvemdebareba. negatiuri regulaciis SemTxvevaSi cila-represori operatoris ubans ukavSirdeba da Trgunavs transkripcias. genuri aqtivobis regulaciis alternatiuli gza ki cila-aqtivatorebis moqmedebazea dafuZnebuli. cilaaqtivatori dnm-is regulatorul ubanTan rnm-polimerazas dakavSirebisTvis xelsayrel pirobebs qmnis, zrdis promotorTan fermentis dakavSirebis albaTobas da Sesabamisad transkripciis gaaqtivebas iwvevs, anu pozitiur regulacias ganaxorcielebs. E.coli-isTvis pozitiuri regulacia mniSvnelovan rols TamaSobs im transkripciuli erTeulebis aqtivirebaSi, romlebsac SedarebiT susti promotorebi aqvT da amitom TavisTavad sakmaod cudad ikavSireben rnm-polimerazas. aseT SemTxvevaSi, promotoris mimdebare ubanSi, dnm-is specifiur TanmimdevrobasTan cila-aqtivatoris mierTeba promotorTan fermentis dakavSirebas da transkripciis gaaqtivebas uzrunvelyofs. vinaidan dnm-Tan regulatoruli cilis (aqtivatori) dakavSireba zrdis m-rnm-is sinTezis efeqturobas, genebis transkripciuli aqtivobis amgvar regulacias pozitiuri regulacia ewodeba.
cila-aqtivatorebisa da cila-represorebis moqmedebaSi arsebuli gansxvavebebis miuxedavad mravali Tvisebis mixedviT isini sakmaod msgavsni arian. mag. cnobilia, rom garkveul baqteriul cila-regulatorebs rogorc represoris, ise aqtivatoris funqciebis Sesruleba SeuZliaT, isini dnm-is gansxvavebul saitebs ukavSirdebian da zogierT maTganSi transkripciis daTrgunvas, zogSic ki transkripciis aqtivirebas iwveven.
aqtivatorebi, iseve rogorc represorebi, xSirad ikavSireben specifiur sasignalo ligandebs, romlebic zrdian an aqveiTeben maT swrafvas dnm-is mimarT da Sesabamisad CarTaven an gamorTaven genebs. erTerT yvelaze ukeT Seswavlil cila-aqtivators E.coli-is katabolizmis cila-aqtivatori (CAP) warmoadgens. es cila saSualebas aZlevs baqterias gamoiyenos naxSirbadis alternatiuli wyaroebi naxSirbadis ZiriTadi wyaros glukozas uqonlobis SemTxvevaSi. 147
kataboluri represia dnm-Tan lac-represorisa da CAP-cilis urTierTqmedeba genis eqspresiis damaxasiaTebel suraTs iZleva. rogorc ukve avRniSneT, laqtozas arsebobis SemTxvevaSi alolaqtoza ganacalkevebs represorsa da dnm-s, magram lac-operonis transkripciis aqtivirebisTvis es sakmarisi piroba ar aris, vinaidan lac-promotori mxolod miaxloebiT mogvagonebs E.coli-is promotorebis konsensus Tanmimdevrobebs (susti promotori) da Sesabamisad rnm-polimerazas mimarT Zalian susti swrafviT xasiaTdeba. lac-promotoridan transkripciis inicirebisTvis aucilebelia, rom promotorTan rnm-polimerazas dakavSirebis garda, uSualod promotoris winmdebare ubanSi (CAP-is dakavSirebis saiti) CAP-cilis dakavSirebac moxdes. aseTive moTxovna damaxasiaTebelia Saqrebis metabolizmSi monawile genebis promotorebis umravlesobisTvis. aRsaniSnavia, rom dnm-is regulatorul ubanTan CAP-is dakavSireba mxolod CAP/cAMP-kompleqsis saxiT aris SesaZlebeli. baqteriebsa da eukariotebSi cAMP sasignalo molekulis rols asrulebs. cAMP-Tan CAP-is dakavSirebisas cilis konformacia imgvarad icvleba, rom igi dnm-is regulatorul TanmimdevrobasTan mierTebisa da axlosmdebare genebis transkripciis aqtivirebis unars iZens. amasTan, cAMP-is Sidaujreduli koncentracia, Sesabamisad CAP/cAMP-kompleqsis warmoqmnis albaToba da saboloo jamSi pozitiuri regulacia glukoziT regulirdeba. glukozas maRali koncentracia cAMP-is Sidaujreduli donis Semcirebas, glukozas nakleboba ki cAMP-is koncentraciis zrdas ganapirobebs. swored amis Sedegia is rom ujredi naxSirbadis sxva wyaroebs mxolod glukozas ararsebobis SemTxvevaSi iyenebs. areSi glukozas didi raodenobiT Semcvelobisas cAMP-is raodenoba mcirdeba da cAMP/CAP kompleqsi iSleba (an ar warmoiqmneba). kompleqsidan gamoTavisuflebuli CAP-cila araaqtiur formaSi gadadis, dnm-Tan dakavSirebis unars kargavs da rogorc Sedegi, ujredi glukozas utilizaciaze gadaerTveba. e.i operonis pozitiuri regulaciis ganmsazRvrelia ujredSi c-AMP-is koncentracia, romelic Tavis mxriv ori fermentiT adenilatciklaza da fosfodiesTeraza - regulirdeba. ATP-dan cAMP-is sinTezs fermenti adenilatciklaza uzrunvelyofs. fosfodiesTeraza ki cAMP-s AMP-ad gardaqmnis. glukoza Trgunavs adenilatciklazas da aaqtivebs fosfodiesTerazas, Sesabamisad (rac metia glukoza, miT naklebia cAMP da piriqiT) areSi glukozas maRali koncentraciiT Semcvelobisas cAMP-is done dabalia da piriqiT areSi glukozas ararsebobis (an mcire koncentarciis) SemTxvevaSi aqtiuri adenilatciklaza ATP-dan cAMP-is sinTezs ganaxorcielebs da cAMP-is Semcveloba areSi izrdeba: 1. glukozas maRali koncentracia aqtiuri fosfodiesTeraza cAMP-is dabali koncentraciacAMP/CAP ar warmoiqmneba. 2. glukozas dabali koncentracia aqtiuri adenilatciklaza cAMP-is maRali koncentracia cAMP/CAP kompleqsis warmoqmna.
148
glukozas uqonlobisas, ujredSi cAMP-is didi raodenobiT Semcvelobis Sedegad, izrdeba cAMP-CAP kompleqsis warmoqmnis albaToba. warmoqmnili kompleqsi uerTdeba operonze CAP-is dakavSirebis saits da xels uwyobs promotorTan rnm-polimerazas dakavSirebas. am dros areSi laqtozas arsebobis SemTxvevaSi lac-operoni CairTveba da LacZ, LacY da LacA genebi transkribirdeba.
Tu areSi laqtozasTan erTad aris glukozac (energiis ufro ekonomiuri wyaro), maSin cAMP mcire raodenobiT an saerTod ar sinTezirdeba, Sesabamisad cAMP-CAP kompleqsis formireba ar xdeba. amave dros, areSi laqtozas arsebobis gamo cila-represori operators ver ukavSirdeba (alosteruli regulacia), Sesabamisad rnm-polimerazas dakavSirebis ubani - Tavisufalia da ferments promotorTan dakavSireba SeuZlia, magram damatebiTi induqciis gareSe (CAP-ciliT pozitiuri regulacia) lac-operonis muSaoba araefeqturia.
sur. lac operonis CAP-dakavSirebis saitTan cAMP-CAP-kompleqsis dakavSireba promotorTan rnm-polimerazas dakavSirebisTvis xelsayrel pirobebs qmnis.
149
glukozas dabali Sidaujreduli koncentraciis pirobebSi dnm-is regulatorul ubanTan cAMP-CAP-kompleqsis dakavSirebis Sedegad transkripciis gaaqtiveba SesaZloa rnm-polimerazas mimarT promotoris gazrdili swrafvis Sedegia. aRweril fenomens kataboluri represia ewodeba.
regulatoruli meqanizmis saxelwodeba - kataboluri represia-naTlad gamoxatavs glukozas katabolizmis produqtebiT lac-operonisa da Saqrebis metabolizmis yvela sxva danarCeni operonis represirebis faqts. kataboluri represiis regulatoruli meqanizmis meSveobiT glukoza (da misi katabolizmis produqtebi) sxva Saqrebis metabolizmis operonebis transkripcias ainhibirebs, ris gamoc ujredi naxSirbadis alternatiul wyaroebs mxolod glukozas uqonlobis SemTxvevaSi iyenebs. negatiuri represiis sqema. Trp-operoni - trp-operoni represirebadi sistemaa. yvela sxva operonis msgavsad trp-operonic Seicavs represoris gens, promotors, operatorsa da struqturul genebs. lac-operonisgan gansxvavebiT am sistemaSi: represoris geni ar aris promotoris maxloblad ganlagebuli da E. coli-s genomis sul sxva ubanSia lokalizebuli. operatori mTlianad moTavsebuli. promotoris Tanmimdevrobis SigniT aris
150
E.coli-is triftofanis operonis (Trp-operoni) regulacia negatiuri represiis tipiuri magaliTia. Trp-operoni xuT struqturul gens (E,D,C,B,A) Seicavs, romlebic triftofanis biosinTezSi monawile fermentebs kodireben. trp Ooperoni Ggenebi P/O trp L trp E trp D trp C trp B trp A
Ggenis Ffunqcia promotori; operatoris Tanmimdevroba Casmulia promotorSi lideruli Tanmimdevroba; atenuatori (A) lideruli Tanmimdevrobis ubanSia ganlagebuli antranilat siTetazas suberTeulis geni antranilat siTetazas suberTeulis geni glicerofosfat sinTetazas geni triftofan sinTetazas suberTeulis geni triftofan sinTetazas suberTeulis geni
Trp-represori araaqtiuria (warmodgenilia apo-represoris saxiT) da operatorTan damoukideblad dakavSirebis unari ara aqvs, amitom normaSi operoni CarTulia - rnm-polimeraza ukavSirdeba promotors da struqturuli genebis transkripcias axorcielebs.AP
Trp-represori operatoris ubanTan dakavSirebis unars mxolod triftofanTan winaswari dakavSirebisa da gaaqtivebis Semdeg iZens. saerTod, ujredSi triftofanze didi moTxovnileba ar aris da misi sinTezi mxolod saWiroebis SemTxvevaSi warmoebs. triftofani Tavis ujredSida koncentracias erTgvarad TviTonve aregulirebs. Tu davuSvebT, rom ujreds triftofanis molekulebis N- raodenoba esaWiroeba, saWiroze meti raodenobiT triftofanis sinTezis SemTxvevaSi N+1-molekula urTierTqmedebs da ukavSirdeba Trprepresors. am dakavSirebis Sedegad cila-represori icvlis konformacias (alosteruli cvlileba) da aqtiur formaSi gadadis. gaaqtivebuli cilarepresori triftofani/represori kompleqsis saxiT mtkiced ukavSirdeba operators da Trp-operonis represias, anu operonis struqturuli genebis transkripciis blokirebas iwvevs (alosteruli regulacia).
151
vinaidan operatorTan cila-represoris dakavSireba operonis represias iwvevs, regulaciis aRweril sqemas negatiuri represia ewodeba.
aporepresori (aporepressor) - cila-represoris regulatoria. aporepresori sxva cilasTan (mag. korepresorTan) dakavSirebisas alosterul transformacias ganicdis, rac mas operatorTan dakavSirebisa da operonis genebis transkripciis daTrgunvis saSualebas aZlevs. mag. E.coli-s histidinis sistemaSi aporepresorTan korepresoris funqciebis mqone histidinis dakavSirebis Sedegad funqciurad aqtiuri represori warmoiqmneba, romelic Tavis mxriv ukavSirdeba hisoperators da operonis SemadgenlobaSi Semavali aTi struqturuli genis transkripciis inhibirebas iwvevs. amgvari urTierTqmedebis kidev erTi magaliTia Trp-operonis sistema. Trpoperonis cila-represori aporepresoris saxiT aris warmodgenili, triftofani ki korepresoris funqcias asrulebs. aporepresorisa da korepresoris dakavSirebis (represori/ Trptriftofani kompleqsi) Sedegad Trp-represori operatoris ubanTan dakavSirebisa da operonis represirebis unars iZens.
negatiuri represiis garda triftofanis operonis aqtivoba specialuri makontrolirebeli elementis - atenuatoris moqmedebiTac regulirdeba. atenuaciis meqanizmis meSveobiT ujredSi triftofanis Semcvelobis zedmiwevniT zusti da faqizi kontroli xorcieldeba. genebis aqtivobis regulaciis gansakuTrebuli tipebi - atenuacia transkripciis regulacia iniciaciis etapis kontrolis garda naadrevi terminaciiTac aris SesaZlebeli. naadrevi terminaciiT regulaciis 152
SemTxvevaSi, ujredis saWiroebidan gamomdinare, transkripciuli aparati arCevans procesis elongaciasa da terminacias Soris akeTebs. cnobilia, rom prokariotebSi transkripciisa da translaciis procesebi erTmaneTTan mWidrod aris dakavSirebuli da TiTqmis erTdroulad mimdinareobs: matriculi rnm-is sinTezi jer kidev ar aris dasrulebuli, rodesac ribosomebi masze cilis sinTezs iwyeben (kotranskripciuli translacia). amrigad, m-rnm erTdroulad dakavSirebulia rnm-polimerazasTan da ribosomebTan. aRniSnulis Sedegad, zogierTi operonis (mag. his-operoni, trpoperoni, pirimidinis operoni) aqtivobis regulacia xSirad prokariotebSi farTod gavrcelebuli specialuri makontrolirebeli elementis atenuatoris (attenuate-Sesusteba) - aqtivobasTan aris dakavSirebuli. atenuatori operatorsa da pirvel struqturul gens Soris ganlagebuli dnm-is lideruli Tanmimdevrobis (trp-L) ubania, romelic uzrunvelyofs operonis dasawyisSi mrnm-is sinTezis Sewyvetas da transkripciis naadrev terminacias.
sur. triftofanis didi raodenobiT Semcvelobis SemTxvevaSi transkripcia Trp-operonis atenuatoris ubanSi wydeba, triftofanis simcirisas ki rnmpolimeraza operons bolomde transkribirebs da srulyofili m-rnm sinTezirdeba.
E.coli-s Trp-operoni atenuaciiT operonis aqtivobis regulaciis SesaniSnavi magaliTia. Trp-operonis atenuatori baqteriul ujredebSi triftofanis biosinTezis kontrols ganaxorcielebs. triftofanis Warbi Sidaujreduli Semcvelobis pirobebSi, triftofanis operonze transkripciis inicirebis Semdeg, rnm-polimerazas aTidan cxra molekula lideruli Tanmimdevrobis atenuatoris ubanSi wyvets m-rnm-is sinTezs. Sedegad mxolod mokle rnm-ebi, e.w. lideruli rnm-ebi, sinTezirdeba. ujredSi triftofanis Semcvelobis Semcirebisas izrdeba rnm-polimerazebis ricxvi, romlebic gadalaxaven atenuatoris ubans da operons bolomde transkribireben, rac saboloo jamSi triftofanis biosinTezSi monawile fermentebis Sidaujreduli Semcvelobis momatebas iwvevs. 153
trp-operonis pirveli struqturuli genis win (trpE-genis 5' boloze) ganlagebuli, daaxloebiT160-180 nukleotiduri wyvilis Semcveli lideruli Tanmimdevroba (L) trp-operonis erTerTi elementia. lideruli Tanmimdevroba, atenuaciis gansakuTrebuli meqanizmis meSveobiT, trp-operonis eqspresiis kontrols axorcielebs.
trp-operonis lideruli Tanmimdevroba centraluri simetriis mqonea da oTx urTierTkomplementur ubans - domens (1, 2, 3 da 4 ubnebi) Seicavs. aseTi simetriis arsebobis gamo da ubnebis urTierTkomplementarobidan gamomdinare (komplementuria 1-2; 2-3; 3-4 ubnebi) lideruli Tanmimdevrobis komplementur mrnm-s ramdenime gansxvavebuli da urTierTgamomricxavi Rero/maryuJis tipis struqturis (1-2; 2-3; 3-4 sarWis struqturebi) warmoqmna SeuZlia. mag. 2-3 ubnebis gawyvilebisa da sarWis formirebis SemTxvevaSi 1-2 da 3-4 sarWis warmoqmna SeuZlebelia da piriqiT, Tu 1-2 sarWis struqtura Camoyalibda, aseT dros mxolod 3-4 sarWis formirebaa SesaZlebeli, rac TavisTavad gamoricxavs 2 da 3 ubnebis gawyvilebas. aqedan gamomdinare, sinTezirebad liderul m-rnm-Si SesaZlebelia mxolod ori alternatiuli struqturis formireba: 1. gawyvildeba 1/2 da 3/4 ubnebi; 2. gawyvildeba 2/3 domeni.
lideruli rnm-is 3/4 sarWi -damoukidebel terminatorSi arsebuli sarWis msgavsia, sarWis momdevno Tanmimdevroba am SemTxvevaSic oligo-U-iT aris warmodgenili da Sesabamisad atenuaciis procesSi terminatoruli funqciis matarebelia. 154
rogorc ukve avRniSneT, lideruli Tanmimdevrobis komplementuri m-rnmis domeni-3 SeiZleba gauwyvildes domen-2-s an domen-4-s. Tu erTmaneTs domeni 3 da 4 gauwyvildeba, maSin sinTezirebad m-rnm-Si uracilebiT daboloebuli Rero/maryuJis tipis (3/4-terminatoruli sarWis struqtura) struqtura Camoyalibdeba, rac transkripciis naadrev terminacias da transkripciuli kompleqsidan lideruli rnm-is gamoTavisuflebas uzrunvelyofs. 3/4-terminatoruli sarWis struqturis formireba xdeba maSin, rodesac triftofanis koncentracia ujredSi maRalia. lideruli Tanmimdevrobis domeni-4-is deleciis SemTxvevaSi sinTezirebad m-rnm-Si terminatoruli 3/4-sarWis struqturis Camoyalibeba aRar xdeba da ujredSi triftofanis maRali Semcvelobis pirobebSic ki operoni srulad transkribirdeba. maSasadame, domeni-4 terminatoruli sarWis warmoqmnasa da Sesabamisad transkripciis naadrev terminaciazea pasuxismgebeli. vinaidan ujredSi triftofanis didi raodenobiT Semcvelobisas m-rnm-is transkripciis Semcirebisa da naadrevi terminaciisTvis domeni-4-is arseboba aucilebelia, mas atenuatori uwodes. rodesac triftofanis ujredSida koncentracia dabalia, maSin erTmaneTs 2 da 3 domenebi uwyvildeba, aseTi gawyvilebis SemTxvevaSi terminatoruli 3/4sarWis struqturis formireba aRar xdeba da rnm-polimeraza operons bolomde transkribirebs. Sedegad triftofanis biosinTezSi monawile xuTive fermenti sinTezirdeba. aRwerili procesi martivi sqemis saxiT SeiZleba warmovadginoT:
1. triftofanis maRali done 1/2-3/4 - struqturis formireba naadrevi terminacia atenuacia 2. triftofanis dabali done 2/3 - struqturis formireba operonis sruli transkripcia struqturuli genebis eqspresia
maSasadame : m-rnm-is lideruli Tanmimdevrobis ori alternatiuli meoreuli struqturidan - erTi (1/2; 3/4 struqtura) naadrevi terminaciis xelSemwyobia, meore (2/3 struqtura) ara. alternatiuli struqturebidan erTerTis stabilizacia gansazRvravs CairTveba atenuaciis meqanizmi, Tu operoni srulad transkribirdeba. alternatiuli meoreuli struqturebidan erTerTis formirebasa da stabilizacias triftofanis Sidaujreduli koncentracia ganapirobebs. sainteresoa ra molekuluri meqanizmi udevs safuZvlad atenuaciis process? rogor xdeba triftofanis koncentraciis Secnoba da rogor funqcionirebs atenuatori areSi triftofanis didi an mcire raodenobiT Semcvelobis pirobebSi? trp-operonis transkripcia triftofanis maRali koncentraciis SemTxvevaSi - unda aRiniSnos, rom atenuaciis procesisTvis aucilebeli komponentia lideruli Tanmimdevrobis domeni-1, romelic 14 aminomJavas Semcvel mcire zomis peptids kodirebs. amasTan, mcire zomis peptidis me-10-e da me-11-e mdgomareobaSi zedized ori triftofanis naSTia ganlagebuli. rodesac triftofanis Sidaujreduli done maRalia, ujredSi didi 155
raodenobiT aris triftofanil t-rnm-ebic. amitom, sinTezirebadi m-rnm-is translirebisas ribosomebi triftofanis kodonebze ar Seyovndebian, swrafad gadaadgildebian rnm-polimerazas moZraobis mimarTulebiT da domeni-1-iT kodirebuli mcire zomis peptidic swrafad sinTezirdeba. translaciis siswrafes ujredSi triftofanil-t-rnm-is didi raodenobiT Semcveloba ganapirobebs. translaciis maRali siCqaris gamo ribosomebi swrafad gadadian domeni 1-dan domeni-2-ze, Sedegad orive domeni ribosomebiT erTdroulad aris dakavebuli, rac am etapze 1/2 sarWis struqturis Camoyalibebis saSualebas ar iZleva. ribosomebTan asocirebuli domeni-2 verc mis komplementur domen 3-s uwyvildeba (ar warmoiqmneba 2/3 sarWi). aseT situaciaSi, rodesac domenebi 1 da 2 asocirebulia ribosomebTan, domeni 3 ki Tavisufalia, domeni 4-is transkripciis dasrulebisTanave 3 da 4 ubnebis gawyvileba terminatoruli 3/4 sarWis formirebas uzrunvelyofs, rac atenuaciis meqanizmis amoqmedebis winapirobas warmoadgens.
trp-operonis transkripcia triftofanis dabali koncentraciis SemTxvevaSi rodesac triftofanis Sidaujreduli done dabalia da triftofanil-t-rnmebis raodenobac arasakmarisia, maSin ribosoma Cerdeba domen-1-ze erTmaneTis gverdiT ganlagebul (10-11 mdgomareoba) triftofanis or kodonze da Sesabamisad 14 aminomJavas Semcveli mcire zomis peptidis translaciis procesi nela mimdinareobs. domeni-1-ze Seyovnebisa da aqedan gamomdinare translaciis dabali siCqaris gamo, ribosomebi domeni-2-is translirebas ver iwyeben da domen-1-Tan asocirebuli rCebian. aseT situaciaSi, rodesac domeni-2 Tavisufalia (ar aris asocirebuli ribosomebTan) domeni-1 ki ribosomebiT aris blokirebuli, 1 da 2 ubnebis urTierTqmedeba da 1/2 sarWis struqturis formireba SeuZlebelia. Sesabamisad, domeni-3-is transkripciis dasrulebisTanave, Tavisufali domeni-2 uwyvildeba domen-3-s da 2/3 sarWi yalibdebdeba. Sedegad 3/4 terminatoruli sarWis warmoqmna da transkripciis naadrevi terminacia (atenuacia) ar xdeba da rnm-polimeraza operons srulad transkribirebs.
156
sur. ujredSi triftofanis simciris SemTxvevaSi ribosoma Cerdeba m-rnm-is domeni-1-is ubanSi erTmaneTis gverdiT ganlagebul triftofanis or UGG kodonze. ribosomebiT domeni-1-is blokirebis Sedegad formirdeba da stabilizirdeba 2/3 struqtura. terminatoruli sarWi aRar warmoiqmneba da rnm-polimeraza operons srulad transkribirebs. triftofanis Warbi raodenobiT Semcvelobis SemTxvevaSi ribosoma swrafad translirebs domeni-1-s da domen-2-ze gadadis, ribosomasTan asocirebuli domeni-2 domen-3-s veRar uwyvildeba. transkribirebisTanave domeni-4 Tavisufal domen-3-s uwyvildeba, formirdeba 3/4 terminatoruli sarWis stuqtura da rogorc Sedegi trpoperonze atenuacia ganxorcieldeba
157
maSasadame, atenuacia sinTezirebadi m-rnm-is alternatiuli meoreuli struqturebis SedarebiT stabilizaciaze damokidebuli regulirebadi terminaciaa. trp-operonis SemTxvevaSi ama Tu im meoreuli struqturis stabilizacias - Sesabamisad atenuaciis meqanizmis CarTvas an struqturuli genebis eqspresias - m-rnm-is lideruli Tanmimdevrobis translaciis siCqare gansazRvravs. sinTezirebadi m-rnm-is erTerTi alternatiuli meoreuli struqturis stabilizaciis meqanizmebi sxvadasxva operonebisTvis gansxvavebulia. magaliTad, pirimidinis operonisTvis m-rnm-is alternatiuli meoreuli struqturis arCevisas gadamwyveti faqtoria rnm-polimerazaTi operonis transkripciis siCqare. pirimidinis operonis regulacia - rodesac UTP-s done ujredSi maRalia, maSin rnm-polimeraza swrafad transkribirebs pirimidinis operonis terminatoris oligo-U Tanmimdevrobas. aseT SemTxvevaSi ribosoma, romelic sinTezirebad m-rnm-s translirebs, ver eweva ferments, ver aswrebs terminatoris sarWTan miaxloebas da mis blokirebas. lideruli Tanmimdevrobis Sesabamisi ubnebis transkripciis dasrulebisTanave yalibdeba terminatoruli sarWis struqtura da operonis transkripciis naadrevi terminacia xorcieldeba. rodesac UTP-s koncentracia ujredSi dabalia, e.i. pirobebSi, rodesac pirimidinis operonis eqspresia aucilebelia, rnm-polimerazaTi terminatoris oligo-U-Tanmimdevrobis transkripciis siCqare Zalian dabalia. transkripciis dabali siCqaris gamo ribosoma eweva rnm-polimerazas. am dros, lideruli Tanmimdevrobis erTerTi ubnis ribosomebTan asociacia, komplementur Tanmimdevrobebs Soris urTierTqmedebasa da terminatoruli sarWis formirebas xels uSlis. Sedegad rnm-polimeraza operons srulad transkribirebs.
sur. pirimidinis operonis transkripciis regulacia atenuaciiT
158
B. subtilis-is trp-operonis regulacia - trp-operonis transkripciis regulaciis mizniT B. subtilis-i sinTezirebadi m-rnm-is erTerTi alternatiuli struqturis stabilizirebis yvelaze martiv meqanizms iyenebs. triftofanis maRali koncentraciis SemTxvevaSi specialuri triftofan-damakavSirebeli cila - TRAP transkribirebad m-rnm-Tan urTierTqmedebs da naadrevi terminaciis xelSemwyobi konformaciis mqone struqturis stabilizacias uzrunvelyofs.
sur. B. subtilis-is triftofanis operonis transkripciis regulacia atenuaciiT
159
gamoyenebuli literatura 1. m. carciZe. matriculi sinTezis reaqciebi: cilis biosinTezi {meToduri miTiTebani} Tbilisis universitetis gamomcemloba. Tbilisi 1999. 2. ., ., ., ., .., .. . . "". . 1994. 3. .. . www.MEDLITER.ru - HTML, 200 ., 2000 .. 4. Harvey Lodish, Arnold Berk, S. Lawrence Zipursky, Paul Matsudaira, David Baltimore , James Darnell. Molecular Cell Biology. Edition: 5th, Publisher: W. H. Freeman Company, Date Published: 2003 5. Bruce Alberts, Dennis Bray, Alexander Johnson, Julian Lewis, Martin Raff, Keith Roberts, Peter Walter. Essential Cell Biology:an introduction to the molecular biology of the cell. Garland Publishing, inc. New York & London.1997. 6. Bruce Alberts, Alexander Johnson, Julian Lewis, Martin Raff, Keith Roberts, Peter Walter. Molecular Biology of the Cell. Publisher: Garland Science; 5 edition; 2002; 2008. 7. Maxine Singer. Paul Berg. Genes & Genomes a changing perspective. University science books. Mill Valley, California. 1991. 8. Gerald Karp. Cell And Molecular Biology. John Wiley & Sons, Inc. 2002. http://www.youtube.com/view_play_list http://www.youtube.com/watch http://www.johnkyrk.com/DNAanatomy.html http://www.cellbio.com/courses.html http://bcs.whfreeman.com/lodish5e/pages/bcs-main.asp http://www.sumanasinc.com/webcontent/anisamples/molecularbiology/molecularbiology.html
160

Molekuluri Biologiis Saleqcio Kursi17-Print

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Molekuluri Biologiis Saleqcio Kursi17-Print

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2009

UDC (uak) 577.3 g - 702

redaqtori prof. daviT miqelaZe recenzenti b.d. marina tabataZe

ISBN 978-9941-0-1448-2 (yvela nawilis) ISBN 978-9941-0-1449-9 (pirveli nawilis)

molekuluri biologia manana gordeziani

molekuluri biologiis sagani

molekuluri biologia manana gordeziani

molekuluri biologia manana gordeziani

molekul luri bio ologia manana gordezia g ani

genetikuri kodis cxrili

molekuluri biologia manana gordeziani

nukleinis mJavebis struqtura

purinis fuZeebis struqtura

pirimidinis fuZeebis struqtura

molekuluri biologia manana gordeziani

erTnairi i ko omponenet tebi adenini guanini citozini

ribo onuklein mJava da dezoq nis oqsiribonu nukleinis mJava s

molekul luri bio ologia manana gordezia g ani

purinis fuZis Semcveli nukleozidebi

pirimidinis fuZis Semcveli nukleozidebi

molekuluri biologia manana gordeziani

adenini guanini citozini uracili Timini

adenozini guanozini citidini uridini Timidini

adenozinmonofosfati guanozinmonofosfati citidinmonofosfati uridinmonofosfati Timidinmonofosfati 10

molekuluri biologia manana gordeziani

molekuluri biologia manana gordeziani

nukleotidebis Tanmimdevroba dnm-is erT jaWvSi,

molekuluri biologia manana gordeziani

uotson-krikis wyvilebi adenini/Timini (A/T); guanini/citozini (G/C).

molekuluri biologia manana gordeziani

molekul luri bio ologia manana gordezia g ani

sur. SBS (side-by-side)- dnm-is A da B formebis struqturuli gamosaxuleba.

molekuluri biologia manana gordeziani

molekuluri biologia manana gordeziani

molekuluri biologia manana gordeziani

molekuluri biologia manana gordeziani

sur. _ qromosomaSi dnm-is molekulis SefuTvis mravalsafexurebrivi sqema.

molekuluri biologia manana gordeziani

dnm-is fiziko-qimiuri Tvisebebi

molekuluri biologia manana gordeziani

dnm genetikuri informaciis matarebeli molekulaa

genetikuri informaciis aRwarmoqmna da misi ujredebisa da organizmebis momavali TaobebisaTvis

genetikuri informaciis realizeba cilebisa da nebismieri sxva SenaerTebis saxiT (eqspresia)

molekuluri biologia manana gordeziani

m-rnm-s matriculi aminomJavebis prokariotul

molekuluri biologia manana gordeziani

sur. transkripcia da translacia eukariotebSi (A) da prokariotebSi (B).

molekuluri biologia manana gordeziani

molekuluri biologia manana gordeziani

sur. t-rnm-is meoreuli da mesameuli struqturebi

molekuluri biologia manana gordeziani

molekul m luri biol logia manana go ordezian ni

molekuluri biologia manana gordeziani

molekuluri biologia manana gordeziani

sur. tranziciis induqcia spontanuri tautomeruli cvlilebis Sedegad.

molekuluri biologia manana gordeziani

molekul m luri biol logia manana go ordezian ni

molekuluri biologia manana gordeziani

molekuluri biologia manana gordeziani

molekuluri biologia manana gordeziani

molekuluri biologia manana gordeziani

molekuluri biologia manana gordeziani

molekuluri biologia manana gordeziani

suberTeulze ori katalizuri centria ganlagebuli. erTi centri