Staro carstvo

IV-VI dinastija

Literatura:
BARD, K.A., An Introduction to the Archaeology of Ancient
Egypt, Oxford 2007, 121-166.

Pomoćna literatura:
K. Lange i M. Hirmer, Egipat, Beograd 1973, 56-63
IV dinastija
• Porast važnosti boga Rea
– Pokazetelji, npr. izgradnja piramida, velike sfinge,
ime boga Rea kao deo kraljevskih imena
• Arhitektonski razvoj koncepta piramide – prava
piramida
• Građevinski radovi izuzetnog obima
Snofru (Snefru) prvi
vladar IV dinastije

• izgradio ili dovršavao piramidu u

Medumu,
• izgradio tzv. savijenu piramidu u Dahšuru
• izgradio Crvenu piramidu u Dahšuru
(prva prava)
• možda i malu stepenastu u Seili
Piramida u Medumu (III/IV dinastija)
• Građena kao sedmostepena piramida, a kasnije (na kraju vladavine Snofrua,
po izgradnji piramida u Dahšuru), postavljanjem nove oplate, postala je
prava piramida ravnih stranica
• Nije dovršena (dve stele uz kapelu nisu ispisane)
• Možda je podigao Huni, poslednji vladar III dinastije, kao stepenastu, a
Snofru dodao oplatu
• Možda podigao Snofru kao svoj kenotaf
Džoserovkompleks
• Orijentacija kompleksa S-J
• Orijentacija stranica piramide S-J
• Šaht i podzemne galerije
• rampa do grobne odaje sa severa
• Posmrtni hram sa severa
• Više građevina u kompleksu
• „južna grobnica“
• Ograda oko kompleksa
• Ulaz u kompleks sa istoka
Piramida u Medumu
• Orijentacija kompleksa I-Z
• Orijentacija stranica piramide S-J
• /
• rampa do grobne odaje sa severa
• Kapela sa istočne strane
• /
• Mala piramida s juga
• Ograda oko piramide
• Ulaz u kompleks sa istoka
• Ograđeni i popločani uzlazni put s
istoka (deo kompleksa)
 Medum
• Stepenasti deo piramide – nagnuti
redovi kao kod Džoserove
piramide
• Ima skoro sve bitne elemente
kasnijeg kompleksa piramide:
– mala kapela na istočnoj strani, do
koje vodi uzlazni put, popločan i
ograđen (od ćerpiča).
– mala dodatna piramida na južnoj
strani,
– ulaz u grobnu prostoriju preko
rampe koja se spušta sa severne
stranice,
– okružena zidom,
• Hram u dolini nije nađen.
Dahšur: Sredinom vladavine Snofru, gradi
’savijenu piramidu’ (bent pyramid)

7
Savijena piramida: razvoj ka pravoj piramidi
• Tehnika gradnje:
– Dole: na unutra nagnuti redovi kamena
– Gornji deo piramide: horizontalni
slojevi kamena
• Dve odaje za shranjivanje,
• Mala kapela na istoku
• Pronađen hram u dolini (prvi poznati)
• Reljefi na zidovima dvorišta

Ova piramida je kenotaf – možda zbog

strukturalnih problema nastalih tokom
gradnje (koji su verovatno doveli do toga
da se promeni nagib stranica i umesto
prave, izgradi „savijena“ piramida)
Kapela (istočna strana piramide) sa stelama

Dahšur: Snofru,
’savijena piramida’

Personifikacije ’zadužbinskih imanja’

 N

Snofru – ’savijena’ piramida u

Dahšuru i njen hram u dolini N
Dahšur: Snofru,
’crvena piramida’
Prva prava piramida

11
 Dahšur: Snofru, ’crvena’ piramida („severna“)
• Ulaz u hodnik koji vodi u
grobnu odaju: na istočnoj
stranici piramide
• Posmrtni hram sa istočne
strane
– Posmrtni hram, po
Štadelmanu, nije završen

• Nema očuvanih tragova

prilaznog puta i hrama u Naziv „crvena“ – zbog crvenkastog krečnjaka od
dolini kog je građeno jezgro, koje je danas vidljivo.
Oplata od belog krečnjaka iz Ture je samo u
maloj meri očuvana.

visina savijene i crvene piramide je po 105m

 IV dinastija - veliki graditeljski poduhvati
Giza - piramide
• Hufu
• Hafre
• Menkaure

13
Hufu (sin Snofrua)
• Nova lokacija za kraljevske
grobnice: Giza
• Posmrtni kompleks Hufua sadrži
sve standardne elemente
kompleksa piramide:
– hram u dolini (nije istražen)
– popločani i natkriveni prilazni put,
– posmrtni hram na istočnoj strani
– tri male piramide za kraljice i jedna
za kraljevsko ka
– pet jama za sunčeve barke (i dve
male između piramida kraljica)
15
Otisak pečata, iz Gize, s imenom Hufuove nekropole „Ahet-Hufu“
Louvre, E 22350
Giza, rekonstrukcija 17
Džoserova piramida u
Sakari

Giza: piramide Hufua,

Hafrea i Menkaurea
Hufuova piramida
Giza: Hufuova piramida (=Velika piramida)
Severna strana
 Hufu (Keops)

• Osnova piramide: 230,3x230,3m, prvobitna visina 146,7 m

• Stranice orijentisane prema stranama sveta
• Građena od blokova prosečne težine 2,5 t (procena – ugrađeno preko 1,3
miliona blokova)
• Jezgro od grubo tesanih blokova krečnjaka, oplata od tesanog krečnjaka,
međuprostor – između jezgra i oplate: krečni malter i kamen
• Oplata piramide – fini krečnjak iz Ture
• Piramidion nije očuvan 21
 Hufuova piramida
• Unutrašnjost piramide:
složenija od drugih piramida
• Ulaz sa severne stranice,
preko prolaza koji se spušta

1. ulaz; 2. ulaz koji su probili

pljačkaši; 3. podzemna (prvobitna)
grobna odaja; 4. Velika galerija; 5.
Kraljeva grobna odaja, prostori za
rasterećenje pritiska, granitne ploče
za blokadu pristupa; 6. tzv.
Kraljičina odaja; 7. šaht;
8. čepovi od krečnjaka kojima su
blokirani (A) „otvori za ventilaciju“
Detalj ulaza u piramidu
Hufuova piramida
Hufu (Keops)

Velika galerija (dužina 50 m, visina 8,6 m)

Tavanica dobijena ispuštanjem redova

kamena – tehnika primenjena već u
pogrebnoj prostoriji piramide u
Medumu 24
Presek: Kraljeva grobna odaja, prostori
za rasterećenje pritiska, predvorje i Kraljeva odaja ima oplatu od crvenog
granitne ploče za blokadu pristupa; granita i granitni sarkofag
 Posmrtni hram Hufuove piramide
- Ispred istočne strane piramide
- Popločan crnim bazaltnim
pločama
- Stubovi bili od crvenog granita

Bazaltne ploče – pod

posmrtnog hrama
 Hufu (Keops)

Jame za barke ispred Hufuove piramide Rekonstruisana barka

Hufuova barka. Kedrovina, dužina 43m

U pokrivenoj jami barka pohranjena rastavljena (preko 1200
delova). Rekonstruisana, izložena je u posebno izgrađenom
izložbenom prostoru s južne strane pirramide.
barka in situ

Funkcija barki - hipoteze: Radovi na iznošenju druge barke

- Za posmrtno putovanje sa Reom iz još jedne jame s južne strane
- Barke korišćene pri sahrani morale biti ritualno piramide su u toku (2016) –
sahranjene (M.Lener) saradnja Egipta i Japana.
27
Delovi kompleksa:
– Hram u dolini
– Prilazni put
– Posmrtni hram
– Piramida
– Pomoćne piramide
– Jame za barke

Oko Hufuove piramide: planski

građena nekropola za članove
porodice i elitu

Najznačajnija istraživanja
privatnih grobnica Gize u prvoj
polovini XX veka: Džordž
Rajzner i Herman Junker
Hetepheres I, majka Hufua.
Nalaz grobne opreme, iz šahta s prostorijom na dnu
(grobnice, skrovišta?) istočno od Hufuove piramide

3
2

1 1 – baladahin
2 - kutija za zavesu
3 - nosiljka

Iskopavanjima rukovodio Džordž Rajzner

 Hetepheres I

1 - krevet
2

Kutija sa narukvicama
2 - stolica

Zlatne posude – komplet za ritual

Hafre (Kefren)

Piramida, Velika sfinga i

hram u dolini

31
 Hafre (Kefren)
Posmrtni hram

Posmrtni hram Hafrea,

snimljen sa piramide

32
• Hram u dolini
– monolitni stubovi od
crvenog granita
• Hram u dolini

Hafre: udubljenja u podu hrama u

dolini – mesta za statue.
Neke statue (cele i oštećene) nađene
ispod poda hrama
 Velika sfinga i hram sfinge

Velika sfinga je iz doba Hafrea i isklesana je iz

lokalne stene
U vezi je sa solarnim kultom
(kasnije zabeleženi) naziv sfinge: Hor-em-ahet,
tj. Horus na horizontu (grecizirano Harmahis) Plan Hafreovog hrama u dolini s
delom uzlaznog puta, hramom
Korisna adresa: http://www.aeraweb.org/projects/sphinx/ sfinge i Velikom sfingom
 Menkaure
Istraživanja – Džordž
Rajzner
Menkaure: Hram u dolini
Nalazi statua: pretežno trijade
koje prikazuju Menkaurea s
Hathor i po jednim božanstvom
noma

Menkaure sa
suprugom,
Hamerernebti II
Menkaure: u vajarskoj radionici uz hram u dolini – nalazi
statua
Različit stepen dovršenosti – važan nalaz za proučavanje
vajarskog postupka

Neke od 14 nedovršenih statueta kralja iz radionice

Šepseskaf - poslednji vladar IV dinastije
Napušta formu piramide i gradi mastabu

Sakara: ‘Mastabat faraun’ Šepseskafa

39
Exursus - otvorena pitanja:
kraljica Hentkaus
Nejasna veza sa IV dinastijom,
pretpostavlja se da je majka nekoliko
vladara V dinastije

Grobnica Hentkaus (I) u Gizi –

delom isklesana u steni, delom
građena od kamenih blokova
Prikaz kraljice, sa
dovratnika kapele
 Grobnica i planski građene zgrade
istočno od nje – obuhvaćene zidom,
čine celinu
Postojanje ’grada za sveštenike’, za
kult Hentkaus ukazuje na njen značaj

Hram u dolini
Menkaurea
 Staro carstvo
Kraljevski spomenici V i VI
dinastije
V dinastija – kraljevske grobnice i dalje u obliku
piramide

Piramide Neferirkarea, Niuserrea, Sahurea (s leva na desno). Abusir,

V dinastija. Rekonstrukcija. (Ch.Tietze, Die Pyramide, Weimar-Berlin 1999, 53.)

44
Piramide vladara V i VI dinastije lošije izrade i manjih
dimenzija od onih iz Gize
Sahure, Abusir , V dinastija
Velike zidne površine hrama i prilaznog
puta Sahurea ukrašene reljefom.
Teme: kralj u lovu na pustinjske
životinje ptice,u robolovu, privođenje
zarobljenika

45
 Unas
• Poslednji vladar V
dinastije

Unasova piramida. Sakara

Prilazni put: prikaz gladi’

Pristanište i hram u dolini posmrtnog kompleksa Unasa u Sakari.
Aksonometrijska rekonstrukcija (Audran Labrousse 1997).
 Unasova piramida:
Najstariji poznati ’Tekstovi
piramida’
- Ispisivani na zidovima
predvorja i prostorije sa
sarkofagom
- Tekstovi piramida se odnose
na kraljev pogreb, zaštitu
kralja na putu na drugi svet i
njegov preobražaj na drugom
svetu.
- kod Unasa zabeleženo 283 od
više od 800 ukupno poznatih
„bajalica“ od kojih se
Tekstovi piramida sastoje.
Unas
 Kult boga Sunca u Starom carstvu
• Najvažniji kutni centar je Iunu (Heliopolis) – kultni centar Rea
– Svetinja: benben-kamen
• Piramide
– Kamen na vrhu piramide (piramidion) se naziva benbenet
• Velika sfinga u Gizi
• Kraljevski hramovi Suncu
• Obelisci
– Zidani (hramovi Sunca V dinastije)
– Monolitni (najstariji poznati: Teti , prvi vladar VI dinastije)
• Lična imena kraljeva, naročito IV i V dinastije, sadrže ime Rea
• Jedna od pet kraljevskih titula je „sin Rea“
V dinastija – dalji porast značaja kulta Sunca
Vladari V dinastije (izuzev
dvojice poslednjih) podizali
hramove suncu
E
Otkrivena i istraživana samo D
dva: Userhafa i Niuserrea C
(lokalitet Abu Gurob) B

Svetilište Sunca, Niuserre. A. hram u dolini, B. prilazni put, C.

Abu Gurob, V din. prostor ograđen zidom unutar koga je
dvorište sa D. oltarom pod otvorenim
nebom i E. zidanim obeliskom.
51
Abusir i Abu Gurob
• Arhitektonski koncept
hramova sunca sličan konceptu
kompleksa piramida (hram u
dolini, prilazni put, ograđeni
prostor hrama)
• Osnovna razlika: svetilište sa
oltarom je pod otvorenim
nebom,
• Umesto piramide – zidani
obelisk.

Ostaci Hrama sunca

Userkafa. Istraživao
Herbert Rike (1955-57)
Abu Gurob: Hram sunca Ni-user-rea
Istraživali: Hajnrih Šefer i Ludvig Borhart, 1898-1901

Oltar iz hrama Niuserrea

– četvorostruki hetep
Objašnjenje:
Znak hetep (gore) predstavlja asuru sa
hlebom, tj. osnovni dar, kultni prilog
Značenje reči hetep: biti zadovoljan;
žrtveni dar; oltar
Reljef iz „Sobe godišnjih doba“ tj. dekorisane kapele hrama Sunca
Niuserrea: hranjenje pelikana, čamci u močvari, pustinjske životinje
Niuserre.
Plan hrama sunca
Crtež reljefa sa prikazom
sed-svečanosti
Grobnice vladara VI dinastije su takođe u obliku piramide

Pepi II, VI dinastija. Kompleks

piramide u Sakari

a. Stela iz dvorišta posmrtnog

hrama Pepija II
b. Piramida Pepija II
56
Dužina vladavine i gradnja piramide/hrama sunca
III dinastija V dinastija
• Nečeriket Džoser: 28 godina • Userkaf: 8
• (četvorica ? Vladara po 6-9 • Sahure: 12
godina) • Neferirkare Kakai: 21
• Huni: 24 • Šepseskare Izi: 8 ?
IV dinastija • Neferefre: 3
• Snofru: 24 • Niuserre: 24
• Hufu: 24 • Menkauhor: 7
• Džedefre: 9 • Džedkare Izezi: 39
• Hafre: 26 • Unas: 31
• Menkaure: 31 VI dinastija
• Šepseskaf: 5 • Teti: 23
Legenda:
• Pepi I: 44
Hram sunca: istraživan
Hram sunca: zebeležen u • Pepi II: 90
egipatskim pisanim izvorima
nedovršeno
Opadanje veličine i kvaliteta gradnje piramida –
RAZLOZI?
• Dužina vladavine?
• Ekonomski razlozi?
• Ideološki razlozi?
Gradnja piramida IV dinastije u kontekstu
- Apsolutna moć vladara
- Kontrola nad resursima (materijalnim i
ljudskim), ubiranje poreza
- Sredstva prisile
- Konsolidovan birokratski
upravljački sloj
- Ideologija
- Razvitak i kanonizacija pisma
- Razvitak i kanonizacija likovnih
umetnosti
- Eksploatacija sopstvenih resusrsa
- Komunikacija sa susednim
Sahure kao sfinga koja ubija
oblastima kao izvor prihoda neprijatelja (V dinastija)
 Komunikacija sa susednim oblastima kao izvor prihoda,
nekih sirovina i luksuznih dobara
- Nubija
- Sirija

Sirijske posude i sirijski

smeđi medvedi – iz istog
Reljef iz posmrtnog hrama piramide Sahurea – povratak hrama
brodova iz Sirije
 Gradnja piramida
• Kvalifikovana i nekvalifikovana radna snaga
– Dužina angažovanosti
• Ishrana i smeštaj radne snage
• Nabavka materijala i transport
• Prenos i podizanje materijala na radilištu
• Organizacija svih aspekata i faza rada (i
vođenje evidencije o radovima, ljudstvu,
snabdevanju)
• Osnov – ekonomski i ideološki – za velike
građevinske poduhvate
Pretpostavke o broju potrebnih radnika za
gradnju piramida
• Lehner – o potrebnom ljudstvu:
– za gradnju Velike piramide dve jedinice od po 2000 radnika za vađenje,
prenos i postavljanje blokova (kvalifikovana radna snaga).
– Dodatna radna snaga za izgradnju rampe (nekvalifikovana radna snaga -
seljaci).
– Drvodelje, zanatlije za izradu konopaca, metalnih i kamenih alatki,
grnčarije i td.
– Ljudi zaduženi za donošenje vode i za snabdevanje hranom, pićem,
odećom (možda i sandalama)
– Arhitekte, građevinari, pisari, kraljevske zanatlije (dekoracija i sl.)
– Ukupno 20-25 hiljada kvalifikovanih i nekvalifikovanih radnika (koji nisu
svi angažovani istovremeno, ni ni na istoj lokaciji)
 Smeštaj radnika
Giza: Gebel Qibli=“Izgubljeni grad”=Area A
• Planski izgrađeno naselje sa spavaonicama, pekarama, administrativnim
zgaradama locirano je oko 400m južno od Sfinge i datirano u IV dinastiju.

Plan iz 2002 (iz M. Lehner, u: JARCE 39, 2002, fig 2)

“Galerije” za smeštaj
ljudstva

• Prvobitna interpretacija „galerija“ – da su bile namenjene smeštaju

radnika koji su gradili piramide
• Noviji arheološki nalazi (ugljenisano četinarsko drvo i keramika sa
Levanta, pristanište i dr.) – nova interpretacija – da su tu bile
smeštene vojne trupe i mornari
– Ovim bi ponovo bilo otvoreno pitanje gde su bili smeštani radnici
Ishrana radnika
Priprema i dopremanje dovoljnih količina hrane
• Hleb pripreman lokalno (nađene 2 pekare u
Arealu A u Gebel el Kibli)
• Proteinska ishrana
– Nije moguće uloviti dovoljno ribe za procenjenih
8-10 hiljada radnika
– Nema lokalnih uslova za odgajanje sitne i krupne
stoke – odgajana namenski drugde (npr. goveda u
Kom el Hisnu u Delti)
 Nabavka građevinskog
materijala: kamenolomi

Primer: vrste kamena korišćenog za

Hufuovu piramidu
• lokalni krečnjak, za jezgro piramide- grubi blokovi iz lokalnog
kamenoloma (južno od piramide, identifikovao M. Lehner)
• fini krečnjak iz Ture , za oplatu piramide (kamenolom s druge strane
Nila, nasuprot Gizi)
• granit iz Asuana: sarkofag; zidovi pogrebne prostorije, tavanica i ploče
iznad nje; blokovi za zaprečavanje hodnika do grobne prostorije; stubovi
posmrtnog hrama
• crni bazalt – za popločavanje posmrtnog hrama
Kamenolomi krečnjaka na platou Gize – označeni narandžastim
 rekonstrukcija
Prenos velikih tereta po
suvom - saonice
Likovni prikaz
prenosa velikog tereta
iz Srednjeg carstva:
prenos kolosalne
statue Džehutihotepa,
nomarha iz Berše
(zidna dekoracija iz
njegove grobnice)
Asuanski
kamenolom
• Prenos granita iz Asuana: teretnim brodovima
Nilom i kanalima (u vreme plavljenja) do
pristaništa blizu mesta gradnje
 Gradnja Velike piramide
• Na osnovu severne stranice, pod pravim
uglom postavljenje druge, dovedene na isti
nivo
• Sredina prostora nije izravnjavana
Precizno merenje – strane sveta, utvtrđivanje
gde je sever na osnovu:
a) posmatranja tačaka pojave i zalaska neke
zvezde – u sredini je sever;
b) isto na osnovu senke u trenutku izlaska i alatke za
zalaska sunca merenje
Alatke i pribor
građevinara
 Pretpostavke o načinu gradnje piramida
• Pretežno pretpostavljaju korišćenje rampe
• Razlike u hipotezama kako su rampe postavljane u
odnosu na stranice piramide i kojim redom su građeni
pojedini delovi piramide
• Mark Lener (Lehner) smatra da su rampe obavijene oko
piramide
– Otkrio potporne zidove rampe ili puta koji je vodio od
kamenoloma
– Rampa: od lomljenog kamena i krečnog maltera; gornja
površina ojačana drvenim oblicama (konstatovane u Lištu, na
transportnom putu iz Srednjeg carstva), preko toga ulomci
krečnjaka i krečni malter. Lener smatra da je poslednji sloj bio
od nilskog mulja, koji je vlažen, da bi saonice klizile.
Pretpostavke o načinu
gradnje piramida
 Gradnja piramida
• Kameni blokovi postavljani u horizontalne redove, prazni prostor
popunjavan manjim kamenom i šutom
• Spoljna oplata od Tura-krečnjaka – precizno klesane bočne, gornja
i donja strana blokova, s tim što su spoljne površine fino
obrađivane bakarnim dletom po uklanjanju rampe za konstrukciju