Pozno doba

26 – 31. dinastija
(664-332.p.n.e)
Literatura:
BARD, K.A., An Introduction to the Archaeology of Ancient Egypt,
Oxford 2007, 263-288.
 Pozni period: 26 – 31. dinastija
(664-332. p.n.e.)
• Treći međuperiod i vladavina Nubijske dinastije nad
Egiptom okončala su tri prodora Asiraca u Egipat
Pozni period
• 26. dinastija (664-525. p.n.e.) – nazivana i Saiska
dinastija (poreklom je iz Saisa, u Delti) – egipatska dinastija
• 27. dinastija – Prva vladavina Persijanaca nad
Egiptom (525-404. p.n.e.).
• 28-30. dinastija (404-343) lokalne egipatske dinastije
• 31. dinastija (343-332. p.n.e.) – Druga vladavina
Persijanaca
• Tokom 27. dinastije, Egipat je satrapija persijskog
carstva (525-404. p.n.e.). Persijanci preuzimali ulogu
faraona, ali vladali iz Persije.
• Pobune Egipćana protiv Persijanaca
• Po zbacivanju persijske vlasti, tri dinastije, sve iz
Delte (28, 29. i 30. dinastija) su šezdesetak godina
težile da kontrolišu Egipat
• Kratak period Druge persijske vladavine (343-332.
p.n.e.), tj. 31. dinastije okončan je osvajanjima
Aleksandra Makedonskog i kolapsom Persijskog
carstva.
26. dinastija (664-525 p.n.e.) – Saiska dinastija
Psamtek I
- vladao 54 godine (664-610).
- Oko 656. ima celu zemlju pod kontrolom
- Kći Nitikret postala ’Božanska supruga
Amona’
- Važni deo njegove vojske – strani
plaćenici, osobito jonski Grci i Karijci
- Tel Deffena u Delti – Pitrijev nalaz platforme
od ćerpiča (osnove utvrđenja) koju je
izgradio Psamtek I, kao i naselja sa grčkom
vojnom opremom koja arheološki potvrđuje
prisustvo najamnika
- Unutrašnja pretnja – machimoi – ratnici
libijskog porekla
 26. dinastija - „Saiska dinastija“ (664-525 p.n.e.)
Jedinstvena država –
ekonomski napredak Osnivanje grčkog naselja
• Poljoprivreda - osnova Naukratis
ekonomije – • Istraživao Pitri 1884-5 –
• Trgovina veliki deo naselja već bio
uništen iskopavanjem
• Dobre trgovačke veze sa organskih ostataka kao
istočnim Sredozemljem đubriva (sebbakh)
• Trgovina sa grčkim
gradovima
• Trgovina sa južnim delom
Crvenog mora

Upotreba demotskog pisma

se širi tokom vladavine 26.
dinastije
 Pitrijev plan Nukratisa

Tanjir iz Naukratisa, VI v. p.n.e.

Nekau (Neho) II

•Pokreće trgovinu sa južnim delom Crvenog

mora, što je podrazumevalo i južnu Arabiju
•Započeo izgradnju kanala koji je povezivao
Peleuzijski rukavac Nila sa zalivom kod Sueca,
a preko vadija Tumilat (i time sa Crvenim
morem)
•Preko Nila sirovine iz Nubije i Punta
– U utvrđenju Dorginarti na ostrvu kod druge
katarakte: egipatska, istočno grčka i levantska
keramika iz poznog kušitskog (25. din.), saiskog
(26. din.) i persijskog perioda
 Grad Sais
• Sedište 26. dinastije
• Severno od današnjeg sela Sa el-Hagar
(i možda delom ispod njega)
• U 19. veku bile vidljive velike zidine od
ćerpiča – nestale do kraja 20. veka –
iskopavan sebah.

Crtež Saisa Ž.F. Šampoliona

iz 1828.
 Grad Sais
• Pronađeni fragmenti različitih
spomenika od kamena
• Pretpostavke o građevinama koje
su postojale u Saisu kao
dinastičkom sedištu
• Sais – sedište kulta boginje Neit –
postojao hram
Ruševine hrama Neit,
• Vladari Saiske disnastije gradili i gravira L. K. Milera, objavljena 1878.
na drugim lokalitetima (Delta,
Memfis, gornji Egipat, oaze Libijske
pustinje)

Neit
 Kultura saiske dinastije
• Arhaizam u umetnosti – primetan i kod nubijske (kušitske) dinastije
– Primetan u reljefima u grobnicama, u skulpturi, u pogrebnim tekstovima
• Oživljavanje starijih uzora – osobito iz Starog i Srednjeg carstva
• Kopiranje kao osnova za stvaranje novog

Zbog ugledanja na starinu, kultura Saiske dinastije naziva se i Saiskom

renesansom

Reljef iz grobnice Nes-peka-shuti-a; rana

Statua Nakhtorheb-a; Činovnik Bes. 26.dinastija
26. dinastija; Deir el-Bahri (zapadna Teba) ;
Luvr Muzej Gulbenkian, Lisabon
krečnjak . MMA
 Primer ciljanog oponašanja
stila starijeg doba:
Sarkofag Hapmena. XXVI
dinastija ili kasnije (600-
300. p.n.e.)

BM EA 23
• Nađen tokom Napoleonove ekspedicije u Kairu, u prostoru džamije Ibn
Tulun, u kome je korišćen kao bazen za ritualno pranje. Hapmen je
verovatno bio sahranjen u Gizi ili Sakari.
• Ukrašen tekstovima i prikazima bogova, ali se ne odnose na
Hapmena – sarkofag je bezmalo istovetan sa oko 800 godina
starijim sarkofagom Tutmesa III iz Doline kraljeva. Kako nema
drugih sličnih kopija, ili je neposredno kopiran kraljevski sarkofag,
ili je nađen i iskorišćen nacrt za njega.
 Kultura saiske dinastije
• Izgradnja velikih grobnica za osobe visokog statusa
– Teba: „grobnica palata“
– u Donjem Egiptu – šaht-grobnice
– Kopiranje starih religijskih tekstova u grobnicama (TP, TK)

Grobnica palata: Grobnica

Mentuemheta, sveštenika
Amona u Karnaku, Teba (TT34), Grobnica Pabase, službenika božanske supruge Nitokris, u Asasifu u
doba Kušitske dinastije Tebi (TT279), Saiska dinastija - oslanjanje na stariju ikonografiju
 Nitokris Pabasa

Pabasa (TT279): sunčeva barka sa dušama Nehena i Pea,

poštovanje iskazuju Nitokris i Pabasa
 Grobnice osoba visokog statusa iz Trećeg međuperioda i
Poznog doba
• Tokom Libijskog doba nastaje novi tip grobnice u
tebanskoj oblasti: nadzemni deo u obliku malog
hrama od ćerpiča, sa prostorijom za sahranu
ukopanom u stenu i dostupnom preko šahta
• Po ugledu na njih – u 25. i 26. dinastiji u el-Asasifu
(zapadna Teba) monumentalne grobnice, nalik na
kraljevske posmrtne hramove iz Novog carstva, sa
pilonima, dvorištima. Primeri:
– Grobnica Harve (TT 37), službenika dve ’božanske
suprugeAmona’
– Grobnica Mentuemhata (TT 34) upravnik gornjeg Egipta
– Grobnica Petamenoptea (TT 33)
Svetilište Ozirisa u grobnici
Harve (br. 8 na planu)
 Monumentalne grobnice i u oblasti Memfisa
Grobnica sveštenika-čitača imena
Iufaa uAbusiru (nalaz Češkog
instituta iz 1990-ih)

Prostorija za sahranjivanje, kojom e

pristupa preko šahta, nalazi se više
od 20m ispod površine

Antropoidni kovčeg Iufae

Kultura saiske dinastije
• Porast popularnosti kultova životinja
– Npr. sahranjivanje Apis-bikova u Serapeumu u Sakari počinje u ovo doba

Sakara: Serapeum, poštovanje životinja

• Kralj izjednačavan sa bikom veoma rano
• Više kultova bika u Egiptu (Apis, Mnevis, Buhis)
• Najstarija poznata sahrana Apis bika u Sakari – 18. dinastija,
vreme Amenhotepa III
• Prvi deo podzemnih galerija izgrađen u doba Ramzesa II,
drugi započet u vreme 26. dinastije
 Kultovi životinja
Egipćani su mnoga božanstva povezivali sa određenim životinjama;
one su smatrane manifestacijom nekog boga
•Neke su izdvajane po specifičnim karakteristikama i pojedinačno
poštovane (posebno negovane i sahranjivane)
– npr. Apis u Memfisu, bik Mnevis (Atum-Re) u Heliopolisu
•Životinje nekih bogova su odgajane u velikom broju u hramovima,
potom mumifikovane,
– njihove mumije prodavane vernicima koji su ih kao votivne darove darovali,
božanstvu, uz molbe
– te mumije su naslagane, pohranjivane u specijalnim podzemnim galerijama
– npr. ibisi (Tot), krokodili (Sobek), mačke (Bastet) i t.d.
 Bik Apis
Apis je smatran svetom životinjom boga Ptaha, njegovim predstavnikom na zemlji. Smatran
posrednikom između ljudi i boga, te je korišćen u proročanstvima (postavjana pitanja i
tumačeni su pokreti bika). Učestvovao u svečanostima povezanim sa plodnošću i
regeneracijom.
Sveti bik Apis poštovan najkasnije od I dinastije. Staja – uz hram Ptaha u Memfisu.
Postojao samo po jedan Apis u nekom trenutku. Kada Apis ugine, mumificiran je i
sahranjivan uz počasti u sarkofagu.
Sveštenici zatim tražili novog Apisa po Egiptu. Prepoznavali su ga (birali) na osnovu šare i
boja – trougao na čelu, a na telu crne šare koje podsećaju na ptice raširenih krila.

Sakara: Serapeum
 Bik Apis
Apis bik - crne boje, sa belim znakovima: trougao na čelu, krila kraguja na
leđima, polumesec na desnom boku; znak skarabeja pod jezikom i dvostruka
dlaka na repu.

Mumifikovani bik,
Britanski muzej
Ostaci hrama Ptaha u Memfisu;
kolosalne statue Ramzesa II

U posebnoj građevini uz hram

Ptaha su mumifikovani
Apis-bikovi

Stolovi za mumifikaciju bikova

Sakara: Serapeum Serapeum otkrio Ogist Mariet (August
Mariette).
Mariet započeo istraživanja 1851,
tražeći procesijski put, koji je uz
podatak da su Apis-bikovi
sahranjivani, tada bio poznat samo iz
klasičnih izvora
Najveći deo nalaza i sa istraživanja
puta i galerija Serapeuma je danas u
Luvru.
Izgradnja procesijskog puta započeta u
26. dinastiji, a u 30. dinastiji
postavljene 134 sfinge

Sfinge s procesijskog puta Serapeuma

 Sakara: Serapeum
Snimci iz 1851.

Ptolemeji na kraj aleje postavili

helenističke statue 11 filozofa
(’krug filozofa’)
Sakara: Serapeum
Mariet pronašao brojne kraljevske stele,
koje sadrže podatke o kultu Apisa:
-Podatak o rođenju bika
-Smeštanje bika u hram Ptaha u Memfisu
-Podatke o smrti i pogrebu Apis bika
Dolazili brojni hodočasnici, ostavljali
mumifikovane životinje i svoje stele
Saiska dinastija mnogo ulagala u kult Apisa i drugih
životinja, što se nastavlja, uključujući Ptolemeje.
• galerije sa sahranama ibisa
• galerije u kojima su sahranjene krave Izide (majke
Apis-bikova)
• podzemne galerije sa mumifikovanim babunima,
sokolovima

Galerija sa
mumifikovanim
sokolovima (u
keramičkim posudama)
Sakara
Nekropola mačaka je povezana sa
hramom Bubasteion, hramom
boginje Bastet

Nekropola šakala je povezana sa hramom

Anubeion, hramom boga Anubisa
 Saiski vladari
• Neho II poražen kod Karkemiša (Sirija) u sukobu sa
Novovavilonskom vojskom, ali je sprečio njen
prodor u Egipat
Apries
• Psamtek II je ekspedicijom u gornju Nubiju otklonio
pretnju s te strane, protiv Kuša, a u Egiptu je
uništavao spomenike prethodne, nubijske dinastije.
• Apries – ratovao sa novovaviloncima
(Nabuhodonosor II) na Levantu, u Libiji sukob sa
grčkom kolonijom u Kireni – poražen; pobuna protiv
njega pod Amazisom II (Ahmoze) uspešna, uprkos
podršci Nabuhodonosora Apriesu.

Ostaci palate
Apriesa u Reljef Apriesa iz Memfisa, sa
monumentalne kapije; sed- svečanost.
Memfisu
MMA
Prva vladavina Persijanaca = 27. dinastija (525-404. p.n.e.)
• Vladali iz Persije – Egipat postao satrapija Persijskog carstva
• Kontrola - satrap
• Egipatska organizacija države i administracije očuvana skoro u
celosti
• Kodifikacija pravnog sistema
• Aramejski, lingua franca jugoistočne Azije tog doba – je
službeni jezik administracije
• Podizali nove i proširivali postojeće egipatske hramove
– Npr. hram u Hibisu, u oazi Karga, koji je započet u doba Saiske
dinastije, proširio je i ukrasio Darije I.
• Vlast održavana vojnim prisustvom, uz oslanjanje na
najamnike različitog porekla (npr. Jevreji na Elefantini)
• Utvrđenja Persijanaca na Sinaju, u istočnoj Delti
• Stalne pobune Egipćana
Naoforna* statua Udjadhorresneta
(Vatikanski muzej)
• Autobiografski natpis na statui
• pripoveda kako je Kambiza II,
osvajača Egipta, uveo u
egipatsku kulturu, tako da stekne
pojavu/izgled tradicionalnog
egipatskog vladara.

* Nosi naos (škrinju) s statuom boga,

predaje je kao dar bogu
Grčka propaganda:
O Kambizu i Apisu u
drugačijem tonu -
Herodot (III, 27-29): da je
Kambiz ubio svetog bika
Apisa i da je za to
kažnjen ludilom.
Kambiz iskazuje poštovanje Apisu. Luneta stele.
Za razliku od grčkih izveštaja, arheološki, ikonografski i
pisani podaci sa tla Egipta potvrđuju da su persijski vladari
Egipta, uključujući Kambiza, prihvatili faraonski decorum
i (po)održavali su kultove egipatskih bogova.
Persijski vladari gradili i obnavljali hramove egipatskim bogovima,
koristeći egipatske arhitektonske forme, stil i teme dekoracije

Hibis (oaza Karga):

Hram Amona
Izgradio Darije I (ispod
su ostaci hrama iz
Saiske dinastije)

Izida i Oziris, crtež reljefa iz Hibisa Kartuša Darija I, iz Hibisa

• Statua Darija iz Suze (Teheranski muzej),
prvobitna visina ca 3 m.
• Izrađena u Egiptu, postavljena kod istočne
kapije palate u Suzi (Iran), možda posle
pobune Egipćana protiv Kserksa
• Na postamentu – hijeroglifima ispisana imena
pokorenih naroda

Simbolična predstava
ujedinjenja Donjeg i Kartuša sa imenom
Gornjeg Egipta, sa Darija (Dariuš)
prednje strane statue napisanim Lista pokorenih naroda uključuje
hijeroglifima i Kmt, tj. Egipat
Primeri persijskih nalaza iz Egipta
Otisci persijskih pečata
nađenih u palati u Memfisu

Cilindrični pečat Darija I, „Etikete“ pisane aramejskim

nađen u Tebi
 Persijska vladavina – primer iz privrede
Ayn Manawir, u oazi Karga
• Otkriven složeni sistem snabdevanja vodom,
upotrebljavan od 27. dinastije do u doba rimske
vlasti
• U steni od peščara su bile iskopana 22 kanata
(qanat), dugačke i duboke podzemne galerije
• Voda koja se u steni zadržala u vlažnijim
klimatskim periodima (rani holocen) cedila se u
kanate i korišćena je za navodnjavanje okolnog
zemljišta, koje bez ovog nije obradivo.
– Kanati (qanat/ ganat) su poreklom iz Persije (Irana), i smatra se
dasu prihvaćeni tamo gde je postojao persijski uticaj. Kanata Ain Manawir (oaza Karga)
ima istočno (Avganistan, zapadna Kina) i zapadno od Persije Sistem kanata
(severna Afrika, Sicilija, Španija).
• U Ain Manaviru je pronađeno nekoliko sela,
jedan hram, u njemu oko 450 ostraka
(ekonomski zapisi: računi, potvrde, ugovori) iz
doba 26-30 dinastije.
Ayn Manawir, u oazi Karga
Nađena dokumenta ukazuju na uvođenje monetarnog sistema, sa
atinskom srebrnom tetradrahmom kao standardom, u doba Darija
II. Novac se ipak u punoj meri koristi tek od Ptolemejskog doba.

Atinska srebrna tetradrahma, Atinska srebrna tetradrahma,

c. 490.p.n.e. (Ermitaž) c. 480.p.n.e. (Britanski
muzej)
• U doba Darija I završen kanal koji je spajao Deltu sa
Crvenim morem, a koji je započeo Neho II
• Persijanci koristili egipatsku mornaricu protiv Grka
• Ca 450. p.n.e. Herodot posetio Egipat
• Po smrti Darija I, Persijanci isterani iz Egipta
28-30. dinastija
• Uprkos političkoj nestabilnosti u doba 28-30. dinastije
– gradili se i dograđivali hramovi (npr. u Karnaku)
• U Edfu podignute zidine oko hrama u 30. dinastiji ,
možda i hram Nektaneba I ili II, ali su očuvani ostaci iz
grčko-rimskog doba
31. dinastija, tj. Druga Persijska vladavina
• Persijanci ponovo osvojili Egipat 341. p.n.e.
• Pljačkanje hramova, pokušaji uspostavljanja kontrole, pobune Egipćana
• 332. p.n.e. Aleksandar Makedonski dočekan dobrodošlicom.
Vadi Tumilat: Tel el Maskhuta
Utvrđenje Tel el-Retabah iz
Novog Carstva
Naselje Tel el Maskhuta, je
potvrđeno već u doba Hiksa.
Prva ramezidska grobnica nađena
u Tel el Maškuti (ali i istočnoj
Delti) pripadala Kenamonu,
kraljevskom pisaru (19. dinastija).
Vadi Tumilat: Tel el Maskhuta
Izgradnja kanala u vadiju,
kojim je povezan peleuzijski
rukavac Nila sa Crvenim
morem (započeo Nekau II,
XXVI dinastija) čini ovu lokaciju
bitnim graničnim područjem
- Stoga je naselje Tel el Maskuta,
fortifikovano.
Izgrađene zidine debljine 8-9m,
stranice po 200m.
Hram Amona sa zgradama za
hramovsko osoblje (kuće od
ćerpiča, granariji, peći)
Vadi Tumilat: Tel el Maskhuta
• Istraživao 1978-85 John Holladay (Univezitet u Torontu)
• Arheološki utvrđene dve faze uništavanja, pripisuju se napadu
Asiraca 601. i 568. p.n.e.
• Napad Persijanaca 525. p.n.e.
• Naselje unutar zidina prošireno u doba Persijanaca
Darije u vadiju postavio četiri stele (ispisane na četiri jezika)
o završetku kanala

Jedna od Darijevih stela iz vadija Tumilat – jedna strana ispisana

hijeroglifskim pismom, druga klinastim (persijsko, elamićansko).
Sadržaj isti, ali je egipatski tekst detaljniji
 Tel el Maskhuta
• Nalazi: brojna uvozna fenička
i istočno-grčka keramika
datirana od početka
persijskog perioda do
Aleksandra Velikog
• Južno-arabijski srebrni novac
i mali krečnjački oltari za
tamjan južno-arabijskog stula
ukazuju na trgovinu sa
oblašću južnog Crvenog
mora u 30. dinastiji. Persijska srebrna fiala iz Tel el
Maskhute. Natpis: aramejski
jezik, alfabetsko pismo
Podaci o nalazima posuda i natpisima:
http://cojs.org/cojswiki/Tel_el-
Maskhuta_Libation_Bowl,_late_5th_ce Drška perijske srebrne posude,
ntury_BCE iz Tel el Mashute
 Tel el Maskhuta
• Hijatus u nastanjivanju – od poraza Persijanaca 332. do Ptolemeja II, i na kraju
Ptolemejskog perioda

• Tell el Maskhuta i u doba Ptolemeja i Rimljana ostala značajna za trgovinske

puteve koji su vodili preko Crvenog mora

Ostava novca iz
Tell el Maskhute:
najveći nalaz
atinskih
tetradrahmi – 6000
novčića
 Utvrđenje u istočnoj Delti: Tell el-Herr
• Istraživala francuska ekipa, rukovodila
Domink Valbelle
• Utvrđenje 125x125m
• Na južnom delu peleuzijskog rukavca,
na važnom putu koji je preko severnog
Sinaja vodio u Palestinu
• Četiri faze nastanjivanja: od Prve
persijske vladavine do poznog rimskog
doba