Staro carstvo

Osnovne odlike starog carstva - Arhitektura

grobnica kao izvor podataka –
III dinastija: Džoserov kompleks kao primer –
privatne grobnice III dinastije

Literatura:
BARD, K.A., An Introduction to the Archaeology of Ancient Egypt, Oxford 2007, 121-
166.

Dopunska literatura:
K. Lange i M. Hirmer, Egipat, Beograd 1973, 50-68, table 8-80.
Hronološki okvir
A. III-VI dinastija (npr. K. Bard)
apsolutna hronologija: ca 2686-2181. p.n.e.
ili:
B. III-VIII dinastija (npr. Oksfordska istorija)
apsolutna hronologija: ca 2686-2160. p.n.e.
 Osnovne odlike Starog carstva
Konsolidacija državne administracije i sistema kontrole (osnove
postavljene tokom ranodinastičkog perioda)
Administrativna podela na Gornji i Donji Egipat; niži novo podele:
nome
– Prikuplja se porez - u žitaricama – i skladišti: državne rezerve
– Odbrana države – vojska, kontrola granica
– Pribavljanje sirovina
• efikasna organizacija centralizovane države se ogleda u:
– sposobnosti da se projektuju i izvedu veliki i složeni poduhvati,
organizuju radovi velikog obima i složenosti, obezbede materijal i oprema,
te hrana, odeća i smeštaj velikog broja radnika

Podsetnik: teme iz prethodnog semestra državna administracija, obaveze stanovništva,

ubiranje poreza, sirovine, ishrana.
 Državna administracija
Osnovne funkcije egipatske
državne administracije počinju
na nivou nome:
- prikupljanje tražene količine žita
- smeštaj i čuvanje žita
- distribucija žita radi finansiranja
državnih i hramovskih radova
- pribavljanje sirovina
- prikupljanje radne snage
(održavanje sistema
navodnjavanja, građevinski
radovi, vojska)

4
 • Veliki građevinski projekti
Starog carstva – svedočanstvo o
ideološkom značaju kralja i
njegovog posmrtnog kulta
• Nema arheoloških podataka o
kraljevskim palatama
Podsetnik: tema Kralj iz prethodnog
semestra

Statua i
piramida
Hafrea
 Bliskost kralja sa bogovima
Likovni izvori kao svedočanstvo
Primer: kralj Kahedžet u zagrljaju Horusa
iz Heliopolisa
• Jedino svedočanstvo o Horusu Kahedžetu
• U privatnoj sferi ovakav ikonografski prikaz
bliskosti rezervisan je za supružnike, braću ili
roditelje i decu (H.G. Fischer, 1959; V. Vasiljević,
2008), te je tako treba shvatiti i ovde – kralj je
dvojnik boga (karljevsko ka). Ista ikonografska
shema korišćena i kasnije.
• Horus je zaštitnik institucije kraljevske vlasti
• Muzej Luvr nabavio reljef otkupom 1968.
Provinijencija nepoznata.
• Prvobitno datiran u I međuperiod
• Danas se smatra da je Kahedžet jedno od Horus
imena (menjanih) Hunija, poslednjeg vladara III
dinastije
Očuvanje maat i
ideologija
kraljevske vlasti

Likovni izvor kao

svedočanstvo - primer iz
III dinastije
Baza Džoserove statue, pronađena u jednoj od niša koje formiraju stupci ulazne
kolonade kompleksa u Sakari.
– Kralj „gazi“ devet lukova i pod nogama su mu rehit-ptice vezanih krila.
– Na prednjoj strani baze je ispisano ime Nečerihet (značenje imena: Onaj
čije je telo božansko).
Naselja i privreda
• Tokom skoro 500 godina trajanja Starog
carstva, nije bilo ozbiljnijih spoljnih pretnji
Egiptu
• Većina stanovnika je živela u seoskim
naseljima
– Najveći deo hrane, sirovina i robe su pribavljali u
svojoj okolini i zadovoljavali svoje osnovne
potrebe
– Višak hrane i zantaske proizvode su razmenjivali
na lokalnom tržištu (pijacama)
• Memfis je u Starom carstvu jedina velika urbana celina u Egiptu
• Naselja koja su bila sedišta noma, postala su u ranodinastičkom
periodu centri lokalane administracije i tokom carstva oslonac
centralne vlasti sa sedištem u Memfisu (porez, prikupljanje hrane,
vojske i sl.)
– verovatno su bila nastanjena državnim činovnicima, službenicima nižeg
ranga i donekle zanatlijama

– u poznom Starom carstvu, moć nomarha sve veća

• Većina naselja - seoska

• Lokalni hramovi bogovima su građeni od ćerpića, sa nekim
elementima od kamena. Skromni su u odnosu na prestoničke
kraljevske posmrtne hramove.
Kraljevske grobnice: III dinastija
Kompleks Džoserove piramide u Sakari
Kontinuitet:
• izbor lokacije (u Sakari građeni kraljevski posmrtni
objekti i u ranodinastičkom periodu)
Promene arhitekturi u odnosu na prethodni
period (tj. I i II dinastiju)
• Koncept grobnice
• Koncept pogrebnog kompleksa
• Građevinski materijal
 Kraljevske grobnice – promena u arhitekturi u
odnosu na prethodni period
Ranodinastički period (I-II dinastija) Staro carstvo – III dinastija

Koncept grobnice, nadzemni deo Koncept grobnice, nadzemni deo

• mastaba • stepenasta piramida

Rekonstrukcije
grobnica
pripisanih
kraljici Merneit
u Sakari (gore)
i Abidosu (dole) Džoserova stepenasta piramida
 Kraljevske grobnice – promena u arhitekturi u
odnosu na prethodni period
Ranodinastički period (I-II dinastija) Staro carstvo – III dinastija

Koncept grobnice, nadzemni deo Koncept grobnice, nadzemni deo

• mastaba • stepenasta piramida: faze od
mastabe do piramide

Džoserova stepenasta piramida

 Kraljevske grobnice – promena u arhitekturi u
odnosu na prethodni period
Ranodinastički period (I-II dinastija) Staro carstvo – III dinastija

Koncept grobnice, podzemni deo Koncept grobnice, podzemni deo

• mastaba • stepenasta piramida

Džoserova stepenasta piramida

 Kraljevske grobnice – promena u arhitekturi u
odnosu na prethodni period
Ranodinastički period (I-II dinastija) Staro carstvo – III dinastija

Koncept grobnice, podzemni deo Koncept grobnice, podzemni deo

mastaba

Džoserova stepenasta piramida

 Kraljevske grobnice – promena u arhitekturi u
odnosu na prethodni period
Ranodinastički period (I-II dinastija) Staro carstvo – III dinastija

Koncept posmrtnog kompleksa Koncept posmrtnog kompleksa

• mastaba • stepenasta piramida

Džoserova stepenasta piramida

 Kraljevske grobnice – promena u arhitekturi u
odnosu na prethodni period
Ranodinastički period (I-II dinastija) Staro carstvo – III dinastija

Građevinski materijal: Građevinski materijal

• ćerpič • Kamen (krečnjak)

Kompleks Džoserove piramide

• Reltivno blizu mastabe postavljen zid koji odvaja prostor same
mastabe od grobnica dvorjana
 Žan-Filip Loe (Jean-Philippe Lauer),
1902-2001
francuski arhitekta i egiptolog, učestvovao je u iskopavanjima Džoserovog
kompleksa od 1926. (kojima je isprva rukovodio Firth, potom Quibell)i
zaslužan je za rekonstrukciju izgleda kompleksa i podatke o fazama i
tehnologiji gradnje.
 Kompleks Džoserove piramide u Sakari

Prva građevina monumentalnih razmera izrađena u celosti od kamena

• Stepenasta piramida pravougaone osnove (121x109 m, visina 62,5m)
• Spoljni zidovi kompleksa: 544.9 m x 277.6 m; visina zida 10,4m;
• Površina kompleksa – oko 15 hektara
• Uzdužna osa: sever-jug
Kompleks Džoserove piramide u Sakari
• Prethodna iskustva u gradnji su vezana za ćerpič i druge organske materijale
• Postepeno ovladavanje novom tehnologijom gradnje i mogućnostima koje
pruža kamen kao građevinski materijal

Više faza gradnje same piramide: na početku mali kameni blokovi (kao gradnja od
ćerpiča), kasnije većih dimenzija (upoznavanje kamena)
• Jezgro građevina u kompleksu - grubo tesani i lomljeni kamen
• Oplata - fino tesani kvalitetni krečnjak
Kompleks Džoserove piramide u Sakari
nagnuti redovi kamena, kao kod gradnje od ćerpiča
Kompleks Džoserove piramide u Sakari
Korišćenje starih arhitektonskih oblika
• U prvoj fazi gradnje, grobnica bila u obliku mastabe, proširene
u sledećoj fazi
• Potom četvorostepena piramida, na kraju šestostepena
• Tumačenje: postavljanje mastabe na mastabu radi vidljivosti ili
„stepenice“ ka nebu?
Kompleks Džoserove piramide u Sakari
Transponovanje u kamen elemenata rađenih od trošnih materijala
Tavanica od
„drvenih“ oblica

Ograda od „drvenog“ kolja

Stupci u obliku
snopa papirusa Stupci u obliku biljke papirus
„otvorena drvena“ vrata
 Kompleks Džoserove piramide u Sakari
Transponovanje u druge materijale elemenata rađenih od trošnih
materijala
• Umetanje fajansnih pločica u kamen – imitiranje asure

Korišćeno u podzemnim
galerijama piramide i tzv.
Južne grobnice
Kompleks Džoserove piramide u Sakari
Transponovanje u kamen arhitektonskih oblika rađenih od
trošnih materijala

Rekonstrukcija: per-nu, svetilište Rekonstrukcija: per-ur, svetilište Gornjeg

Donjeg Egipta Egipta

Izgled ranih građevina

od biljnih materijala
sačuvan samo (ne
svih) u hijeroglifskim
natpisima
rekonstrukcija
 Kompleks Džoserove piramide u Sakari
Transponovanje u kamen arhitektonskih oblika rađenih od trošnih
materijala
Rekonstrukcija fasade jedne
ranodinastičke grobnice

Detalj zida oko

kompleksa Džoserove
piramide
• Niše i pilastri korišćeni u gradnji
od ćerpiča
• Njihova specifična kombinacija,
tzv. fasada palate – kod gradnje
nekih ranodinastičkih grobnica
 Kompleks Džoserove piramide u Sakari

B C
A
F D
G D
E
H

Kompleks se sastojao od više celina okruženih zidinama (Z)

A – stepenasta piramida
B – posmrtni hram uz severnu stranicu piramide i uz njega serdab sa statuom kralja
C – severno dvorište sa velikim oltarom pod otvorenim uz severne zidine
D – „kuće Severa i Juga“ – masivne, džinovski modeli
E – dvorište za sed-svečanost sa kapelama za božanstva duž istočne i zapadne stranice i sa
postoljem za presto na jugu
F – dvorište za sed-trku
G – Južna grobnica
H – ulazna kolonada 29
 Južni deo istočnog zida sa
ulazom u kompleks

Zidine koje opasuju kompleks:

niše i pilastri na spoljnoj strani;
14 kapija, od kojih je samo
jedna, na jugu istočnog zida,
prava
• Ulaz vodi u hodnik sa „kolonadom“
(stubovi nisu slobodni, već povezani sa
bočnim zidovima formirajući niz niša)
• Kolonada se završava tremom
• Stubovi kolonade i trema – u obliku
snopova stabljika papirusa
Dvorište za jubilarnu trku i parovi belega
 ’južna grobnica’

Različita tumačenja funkcije

• Starije tumačenje (od kog i naziv): da
predstavlja grobnicu kralja kao vladara
Gornjeg Egipta, dok bi piramida bila
grobnica Džosera vladara Donjeg
Egipta (up. tumačenja ED nekropola u
Abidosu i Sakari)
• Da su tu sahranjeni unutrašnji organi
kralja
’južna grobnica’
 ’Hram T’
(=Kraljevski
paviljon)
Heb-sed dvorište
sa kapelama
bogova
(gornjo- i
donjoegipatska
forma svetilišta)
Džoser

38
Postament za presto u heb-sed dvorištu (južni deo)
Likovne predstave prestola u okviru prikaza heb-seda

Narmerova glava buzdovana,

O. dinastija

Senusret III, XII

dinastija. Arhitrav iz
hrama u Medamudu
’Severna i južna palata’
• Masivne građevine, bez unutrašnjih
prostorija, izuzev ulaza sa kratkim
hodnikom (oblik ćiriličkog G)
• Ograđeno dvorište sa južne strane svake
od njih

Uzor za građevinu –
starija arhitektonska
forma
Reljef sa prikazom Džosera pri ritualnoj
trci u okviru heb-seda (jedan od ukupno
šest, koji prikazuju različite trenutke u
ritualu) 44
Severni deo kompleksa
Severni oltar
 Posmrtni hram

• Sa severne strane
piramide
• Ulaz u hram sa istoka
• Serdab uz severni zid
piramide kod ulaza u
hram
Serdab

• Serdab – arapski
„podrum“
• Zazidana prostorija, sa
otvorima u visini očiju
statue koja je u njega
smeštana
• Korišćen i u funerarnoj
aritekturi elite,
• nestaje posle Starog
carstva
 Imhotep

Koncept i plan stepenaste piramide pripisani su Imhotepu,

čije su ime i titule ispisane i na postamentu kraljeve
statue. Kasnije deifikovan i poštovan kao bog medicine.
Zapadni deo
kompleksa
Nedovršene statue Džosera
Nalazi kamenih posuda iz Džoserovog kompleksa
Nalaz Marieta, datiran u II dinastiju
(nađen blizu severnog oltara
Džoserovog kompleksa u Sakari)
 Kompleks Džoserove piramide

Objedinjava grobnicu, posmrtni hram, tzv. palate Gornjeg i Donjeg

Egipta, mesto održavanja sed-svečanosti, prostor za okupljanje
bogova za tu priliku, oltar za kult sunca, tzv. Južnu grobnici, sve
obuhvaćeno zidinama koje predstavljaju formu palate.
Orijentacija kompleksa: sever-jug.
Ulaz (jedini) na istoku.
 Kompleks Džoserove stepenaste piramide
• Značenje :
– Beri Kemp: simbolizuje kraljevsku palatu i prostor u kome
su održavani rituali u vezi sa kraljem
– Simbolika stepenaste piramide ?
• Značaj
– za proučavanje koncepta kraljevske prirode i kraljevskih
pogrebnih običaja na početku Starog carstva i promena
koje se prepoznaju u narednom periodu
– Za istoriju egipatske arhitekture (forme, funkcija,
tehnologija)
– Najstarija građevina takvih dimenzija koja je u celosti
izgrađena od kamena
 Kompleks Džoserove stepenaste piramide

Svedoči o:
• Organizaciji države
• Položaju kralja u društvu
• Kontroli nad ljudskim resursima
• Kontrola nad materijalnim resursima
• Ekonomskoj snazi države
• U Sakari postoje i drugi,
nedovršeni kompleksi vladara
III dinastije, sličnog koncepta
Džoserovom
• Pretpostavke zašto je jedino
Džoser završio kompleks –
(malo poznato o istoriji III
dinastije)
• verovatno vladao duže od drugih vladara
III dinastije
• Imao bolji i veći pristup resursima i
kontrolu nad njima

Koncept koji je prisutan kod kompleksa stepenastih piramida

(arhitektonski i po značenju) napušten je sa krajem III dinastije
 III dinastija – kraljevske grobnice
• Stepenasta piramida Sehemheta u Sakari – nedovršena
– Koncept sličan kao kod Džosera: pravougaoni prostor opasan
zidinama, identifikovane stepenasta piramida i „južna
grobnica“

Djoser’s pyramid
• Tzv. Slojevita (Layer) piramida u Zavijet el-Arjanu (severno
od Sakare) – nedovršena; pretpostavljeni vlasnik: kralj Khaba
– Sličan arhitektonski koncept kao kod Sehemhetove piramide
Male stepenaste piramide u provinciji
• Poznato sedam pripisanih Huniju, III dinastija: Elefantina, Edfu,
Turkha kod Nakade, južni Abidos, Zaviet el Meitin kod Beni
Hasana, el-Kula kod Hierakonpolisa
• Snofru, IV dinastija: Seila, na rubu oaze Fajum

Elefantina el-Kula

Edfu
Seila
Očuvana visina ni kod jedne ne prelazi 8,5m
Više hipiteza o funkciji
malih provincijskih
piramida:
• da je po jedna mala stepenasta
piramida bila planirana za
svaku nomu (ali da ili nisu sve
izrađene ili su razrušene) -
hipoteza Štefana Zajdlmajera
– kao simboli kraljevske moći
– i posmrtnog kulta (ali nisu nađene
pogrebne prostorije ili posmrtni
hramovi)
• Da su neka vrsta hramova
suncu
• Da predstavljaju prvobitnu
humku

Lista sa osnovnim podacima:

http://www.narmer.pl/pir/pir1_en.htm
Privatne grobnice III dinastije
Elita za sebe gradi mastabe od ćerpiča, koje
po tipu vode poreklo iz II dinastije. Grobnice
su pretežno u Sakari, tj. u nekropoli u kojoj su
i kraljevske.
Sakara
• Hesire; S2405*
• Ha-bau-sokar; S3073 (MM A2)*
• Akhet-aa (Aa-Akhti)
* Istraživao ih je Ogist
Beit Halaf Meriet 1860-ih

• K 1 (85x45m)
 Sakara
III dinastija

Grobnica Hesire-a
dimenzije: 39 x17,5m
U nadzemnom delu: unutrašnji hodnik sa
11 niša na zapadnom zidu, sa po drvenim
reljefom u niši
Podzemne galerije i prostorije na tri
nivoa, povezana šahtovima
 Hesire, drveni reljefi iz niša
Hesire prikazan uvek s pisarskim priborom, i s ispisanim
imenom i titulama.

Aa-ahti, iz njegove
grobnice u Sakari. Kamen