ČETINARSKE ŠUME

(Aciculisilvae)
Opšte odlike četinara
 Četinari su žbunaste i drvenaste forme biljaka, i moglo
bi se reći da su eurivalentni za mnoge ekološke faktore.
 Relativno dobro podnose niske ali i visoke temperature
što znatno utiče na njihovu rasprostranjenost na Zemlji.
 Poznati su po tome što naseljavaju takva
staništa(npr.Sibir) na kojim se temperatura spušta toliko
nisko ispod nule(-600C i niže), pa se četinari često
navode za primjer kao biljke koje tolerišu izrazito niske
temperature.
 Četinari su biljke koje formiraju gornju šumsku granicu na
visokim planinama.
 Većina vrsta su mezofite i najbojle uspijevaju u vlažnoj i
hladnoj klimi, ali zahjevi za vodom mogu kod nekih biti
skromni pa se mogu svrstati i u kserofite, odnosno biljke
koje dobro podnose sušne uslove.
 Opšte odlike četinara
 To je uslovljeno
skleromorfnom građom
njihovih nadzemnih organa
(lista,kore) i masivnim i
relativno dubokim korijenom.
 Listovi su im u obliku iglica ili
ljuspica i nazivaju se četine.
 Četine imaju malu površinu i
presvučene su kutikulom, a to
je adaptacija zahvaljujući kojoj
se četinari štite od velike
transpiracije, zagrijavanja
prilikom visokih temperatura,
ali i mržnjenja zimi.
 Opšte odlike četinara
 Četinari mogu naseljavati posebno ekstremna staništa,
kao što su riječne klisure, pukotine stijena i sl., gdje su jaki
uticaji vjetrova, spiranje zemljišta, a opstaju zahvaljujući
jakom korijenu i modifikacijama stabla (kompresiono drvo,
na slici).
 Opšte odlike četinara
 U odnosu na lišćarsko listopadno drveće, četinari
uglavnom naseljavaju kontinentalnije, sjevernije oblasti i
veće nadmorske visine, pa s tim u vezi i lošija i siromašnija
zemljišta.
 Imaju male potrebe za zemljištem, a zemljište na kojim
uspješno opstaju i formiraju raznovrsne biocenoze naziva
se podzol.
 Tolerišu nešto kiselija zemljišta koja nastaju pod uticajem
hladne i vlažne klime koja vlada na staništu četinarskog
drveća.
 Većinom spadaju u poluskiofite i heliofite, dok su mlade
jedinke skiofite.
Rasprostranjenost

Primjer vertikalne i horizontalne pojasnosti na Zemlji

Rasprostranjenost
 Četinarske šume, kao biljne zajednice rasprostranjene su
na sjevernoj polulopti.

Primjer : Rasprostranjenost tajgi

Rasprostranjenost
 U pravcu sjever-jug zauzimaju širok pojas između zone
tundre na sjeveru (gdje ujedno četinari čine gornju šumsku
granicu) i zone listopadnih šuma na jugu, odnosno stepa i
pustinja (Sj. Amerika i Azija, gdje nema listopadnih šuma).
 Što se tiče vertikalnog rasprostranjenja, četinari naseljavaju
veće nadmorske visine, tj. planinske oblasti.
 U južnim dijelovima sjeverne hemisfere četinarske šume se
prostiru duž planinskih masiva (na određenim
ndm.visinama) daleko na jug, kao npr. u Sjevernoj Americi
gdje se pružaju skoro do Srednje Amerike.
 U Evropi najveće biljne zajednice četinara se nalaze na
Balkanskim planinama, Alpima, Aligenima, Stjenovitim
planinama, Karpatima, Pirinejima.
 U Aziji pored tajgi koje zauzimaju veliki dio Sibira četinari
su rasprostranjeni na Kavkazu i drugim dijelovima granice
sa Evropom.
Tipovi četinarskih šuma
 U ekološkom, a i morfo-fiziološkom pogledu osobina
pijedinih četinarskih vrsta, razlikuju se tri tipa
četinarskih šuma:
1. Tamne četinarske šume (većinom
sastavljene od četinara roda Picea, Abies,
Tsuga i Pseudotsuga - čine tajge)
2. Svijetle četinarske šume (rod Pinus)
3. Listopadne četinarske šume (rod Larix)
 Podjela je na osnovu gustine i rasporeda grana u krošnji,
odnosno načina grananja i broja četina koji direktno utiču
na količinu propuštene svjetlosti. Pa je vrlo malo svjetlosti
u tamnim šumama dok je u svijetlim nešto više. Tamne i
svijetle su zimzelene dok su ariševe listopadne.
 Tamne četinarske šume
 Najkarakterističnija vegetacija tamnih četinarskih šuma su
čiste i mješovite smrčeve šume (Picea abies).
 U Evropi su najviše rasprostranjene u Njemačkoj, Poljskoj
(smrča i jela), Rusija (smrča), Grčkoj (jela), Balkan, Alpe,
Skandinavija itd., a u Aziji Sibir (tajge), Daleki Istok (jela),
dok se u Sjev.Americi u Kanadi (tajge) i tiho-okeanska
priobalna zona.
 Tamne četinarske šume najbolje uspijevaju u uslovima
klime sa umjerenim ljetom, umjereno hladnom zimom,
visokom vlažnošću vazduha (posebno u vegetacionom
periodu), velikom količinom taloga i postojanim snježnim
pokrivačem u najhladnijem periodu godine.
Tamne četinarske šume
 Svjetlosni režim ovih šuma karakteriše se znatno
oslabljenom svjetlošću, i ovaj režim se relativno
malo mijenja tokom godine.
 Temperaturni režim tamnih četinaskih šuma dosta
varira jer su široko rasprostranjene, i kreće se u
ovim vrijednostima: tokom ljetnih mjeseci temp.se
kreću između 150C i 190C; zimske
temp.najhladnijih mjeseci su ispod -250C, dok u
Sibiru čak ispod -600C.
Tamne četinarske šume
Tajge
 Tajge su tip četinarskih šuma sjevernih dijelova
umjerene zone sjeverne polulopte koje su cirkupolarno
rasprostranjene u Evropi, Aziji (sibirska tajga) i
Sjevernoj Americi (kanadska tajga).
 Naziv “tajga” potiče iz narodnog govora i odnosio se
prvobitno na četinarske šume zapadnog Sibira. Danas
je kao naučni termin primjenjen na sve četinarske
šume sjevernih dijelova sjeverne hemisfere. Moguće je
razlikovati nekoloiko tipova (podzona):
1. tamne tajge (dominiraju vrste iz reda smrče, bijelog
bora i jele)
2. svijetle tajge (dominiraju borovi)
3. listopadne ariševe tajge (graniče sa tundrama)
4. mješovite tajge (u kojima se nalaze lišćarsko-
listopadne vrste otpornije na niske temperature).
Tamne četinarske šume
 Tajge se u sjevernim
subarktičkim oblastima
Evrope, Azije i Sj. Amerike
pružaju zonalno širokim
pojasom od zapada ka
istoku, preko ogromnih
oblasti između Tihog i
Atlantskog okeana pa se
zato može govoriti o zoni
tajge, za koju su tamne
četinarske šume, prije
svega smrče,
najkarakterističnije.
 To su tamne četinarske
šume u kojima potpuno
odustaju floristički elementi
krupnolisnih listopadnih
šuma.
Tamne četinarske šume
Vrste
 Karakterističnu
vegetaciju tamnih
četinarskih šuma čine
sledeće vrste:
 Rod Picea sa 40 vrsta
npr. Picea abies -
sjeverna Evropa i
planine srednje i južne
Evrope; gradi zajednice
sa bukvom, jelom,
molikom itd.; frigorifilna
vrsta.
 P. obovata (Sibir)
 P. canadensis Picea abies
(Sj.Amerika)
 P. sitchensis...
Tamne četinarske šume
Tamne četinarske šume
 Rod Abies (jela) sa oko
40 vrsta – Abies alba
(obična jela) –
naseljava južnu i srednju
Evropu; raste u visinu od
800 do 1600 m ;gradi
šume sa bukvom i
smrčom (Abieti-
Fagetum, Abieti-
Piceetum).
 A. grandis
 A. cephalonica
 A. sibirica (u Aziji)
 A. nordmaniana
(Kavkaz)
 A. balsamea (Kanada)...
Abies alba
Tamne četinarske šume
Tamne četinarske šume
 Rodovi Tsuga i
Pseudotsuga – u
Sjevernoj Americi

 Pored ovih vrsta temne

četinarske šume mogu
sačinjavati i neke vrste
borova (rod Pinus) koje
mogu opstati u uslovima
manje zasjenčenosti.
Pseudotsuga menziesii
 Tamne četinarske šume
Fitocenoze tamnih četinarskih šuma
 Pošto su smrčeve šume vrlo raznovrsne, Sukačov je dao ovakvu
podjelu na osnovu karaktera staništa, fitocenološke strukture i
florističkog sastava za zap. dio Rusije i Sibir:
 Piceeta hylocomiosa
 Piceeta polytrichosa
 Piceeta sphagnosa
 Piceeta uliginosoherbosa
 Piceeta composita

Ostale biljne vrste

 Tipične su vrste koje imaju dugu vegetaciju u toku toplog perioda
godine, biljke kod koji se lišće zadžava preko zime.
 Kod ovih biljaka rasprostranjeno je vegetativno razmnožavanje i
raznošenje sjemena, koje je vrlo sitno ne zavisi od vjetra već od
malih vazdušnih strujanja ili ga prenose mravi.
 Manjak svjetlosti uslovljava gubitak hlorofila i prelazak na
polusaprofitski i saprofitski način ishrane.
 Tamne četinarske šume
 Životinjske vrste
 U odnosu na ostale šume, četinarske su dosta siromašne u
životinjskim vrstama.
 Karakteristični sisari su žderavac (Gulo gulo) i los (Alcces alces),
zatim američki i azijski samur (Mortes zibellina).
 Tipične ptice su krstokljun (Loxia), gaćasti ćuk (Aegolius
gunereus), svilorepa (Bobmicilla gorellus) i dr.
 Pored njih nalaze se i vuk, lisica, hermelin, polarni zec, irvas,
snježna koka, a i ris i dabar.
 Uslovi u četinarskim šumama su surovi, pogotovo zimi pa
životinje imaju niz prilagodbi za preživljavanje.
Svijetle četinarske šume
 Tu spadaju borove i
ariševe šume.
 U evropi i Aziji
narrasprostranjenija
vrsta je Pinus
silvestris (bijeli bor) –
ima široku ekološku
val.;na sjeveru se nalazi
u zoni tundre a na jugu
čak i u zoni stepa.
 Brzorastuća i heliofitna
vrsta sa malim Pinus silvestris
zahtjevima za toplotu i
vlagu.
Svijetle četinarske šume
 Svijetle četinarske šume
 Bijeli bor je najviše vezan za pjeskovitu podlogu gdje stvara
dubok korijenov sistem, ali se može naći i na glinovitoj i
stjenovitoj podlozi.
 Može se naći i u nizijama sjevernog dijela Evrope i zap.
Sibira, u močvarama i tresetištima jer usoijeva i na vlažnom
i zabarenom zemljištu. Tu za razliku od pjeskovitog
zemljišta stvara površinski korijen.
 Izbjegava zemljišta sa slojem leda, tako da ga u većem
dijelu Sibira nema.
 Bor ima važnu ulogu kao pionirska vrsta, u obrastanju
otvorenih površina, pogotovo onih koje su ogoljene posle
požara.
Svijetle četinarske šume
 U evropi je značajan i
crni bor ili Pinus
nigra čiji je areal, za
razliku od bijelog bora
više na jugu, u oblasti
Sredozemlja.
 Svijetle četinarske
šume rasprostranjene
su najviše u Sj.
Americi:
 P. banksiana
(Sj.Kanada)
 P. ponderosa
Pinus nigra  P. rigida...
Svijetle četinarske šume
 Svijetle četinarske šume
 U evropi, odnosno na Balkanu, rasprosttranje su šume koje
obrazuju Pinus peuce (molika) i Pinus heldreichii
(munika).

Pinus
peuce

Pinus
heldreichii
 Listopadne četinarske
šume
 Ove šume su
obrazovane od
vrsta roda Larix
 U Americi:
 L. americana
 L. aricina
 U Evropi i Aziji: Larix
decidua
 L. europea
 L. sibirica
 L. dahurica...
Listopadne četinarske
šume
 Ariš (a samim tim i ariševe šume) je karakterističan po
tome što mu lišće opada svake godine u jesen, a pored
toga ima i malu sklopljenost kruna, pa svjetlost dosta
prodire u unurašnjost šume kroz krošnju.
 Ariš je rasprostranjen u Evropi (L. europea), gdje
između 1200 i 2300 m nadmorske visine gradi poseban
šumski pojas. Rasprostranjen je na Alpima i Karpatima.
 U Aziji (L. dahurica, L. sibirica) ariševe šume su
rasprostranjene u istočno-sibirskoj tajgi i južnim
dijelovima Sibira. Imaju male potrebe za temperaturom
a dobro podnose hladna i močvarna zemljišta sa slojm
vječnog leda – daurski ariš, dok je sibirski nešto
zahtjevniji i nastanjuje planinske oblasti.
 Ariš je u stanju da upija vlagu iz hladne podloge, čak i
pri njenoj maloj vlašnosti.
 Ostale četinarske šume
 U ovu grupu se svrstavaju četinarske šume tekođe sjeverne
hemisfere, šume koje po Brokman-Jerošu i Ribelu spadaju u
lovorove šume, jer se po ekološkim, geografskim i drugim
osobinama razlikuju od ostalih četinarskih šuma
sjev.hemisfere.
 To su četinarske šume priobalnih tihookeanskih oblasti SAD-
a. Izgrađene su od četinara koje imaju četine koje su široke
pa liče na list, ili su u obliku ljuspica.
 Ove karakteristike nastale su zbog klime, odnosno velike
vlažnosti vazduha i malih temperaturnih kolebanja u toku
godine. Ovi uslovi vladaju u lovorovim šumama.
 To su najstarije šume u Sj.Americi, rastu od 600-900 m i čine
ih vrste Thuja, Sequoia semprevivum, Psudotsuga
taxifolia, Tsuga heteropylia i dr.
 Za Sredozemlje, koje se odlikuje sličnom klimom, je
karakteristična Pinus pinea.
Ostale četinarske šume

Areal:
Thuja
occidentalis
Ostale četinarske šume

Areal:
Sequia
semprevivum
 Četinarske šume u
BiH(RS)
 Četinarske šume na prostoru Bosne i Hercegovine zauzimaju
najhladnija staništagorskog pojasa.
 Diferenciraju se na veliki broj životnih zajednica, a najveće
površine zauzimaju u regionu Romanije, Ozrena, Zvijezde i
Vitoroga. Na drugim mjestima njihova pojava je uzrokovana
ekoklimatskim prilikama.
 Na navedenim staništima klima je hladna. Godišnja količina
padavina je u pravilu preko 1.500 mm. Srednje godišnje
temperature na staništima variraju izme u 6 i 2 °C stepena;
apsolutne minimalne se spuštaju i do - 35 °C (-45 °C), a
apsolutne maksimalne vrijednosti ne prelaze 25 °C.
 U zavisnosti od hidrotermičkog režima, geološke podloge i
nadmorske visine, tamne četinarske šume se diferenciraju na
više tipova ekosistema:
 Četinarske šume u BiH
(RS)
 Ekosistemi montanih šuma smrče. Montane smrčeve šume su
razvijene u gornjem dijelu brdskog i u gorskom pojasu
nadovezujući se najčešće nadiskontinuirani pojas bukovih šuma,
 Ekosistemi smrčevo-jelovih šuma u gorskom pojasu. Zajednice
ekosistema smrčevo - jelovih šuma Abieti - Piceetum razvijaju se
na hladnim staništima gorskog pojasa,
 Ekosistemi smrčevih šuma sa urezicom,
 Ekosistem smrčevih šuma sa crvotočinama. Razvija se u zoni
smrče i jele, katkad i jele i bukve sa smrčom,
 Ekosistemi smrčevo-bjeloborovih šuma. Na prostoru BiH šume
smrče i bijelog bora nastanjuju uglavnom toplije ekspozicije. To su
veoma lijepe i razvijene šumske zajednice sa visokim privrednim
značajem. Bogate su vrstama,
 Ekosistemi smrčevih šuma sa mahovinama tresetarkama.
Zajednica smrče na vlažnom i zatresećenom zemljištu,
 Ekosistemi šuma istočnobosanske (Pančićeve) omorike,
 Ekosistemi jele i ljigovine.